साहित्याची-भाषा-आणि-मूल्यविचार-II-MA-1-SEM-2-PAPER-5-munotes

Page 1

1 - सावहत्याची भाषा
युनिट 1
१ साहित्याचीभाषा
घटक रचना
१.१ उद्दिष्टे
१.२ प्रस्तावना
अ) १.३ साद्दित्यभाषेद्दवषयीचे कािी दृनिकोण-
१.३.१ भारतीय साहित्यशास्त्र – वक्रोक्ती
१.३.२ रुपवाद
१.३.३ संरचनावाद
१.३.४ याकोबसन -भाषाहवचार
१.३.५ मानसशास्त्रीय समीक्षेतील साहित्य भाषा हिचार
आ) १.४ सानित्य भाषेचे निशेष ि शैलीनिचार
१.४.१ रूपक
१.४.२ प्रहतमा
१.४.३ प्रतीक
१.४.४ हमथ
१.४.५ समाांतरता
१.५ शैली निचार
१.६ समारोप
१.७ संदभभ ग्रंथ
१.८ नमुनाप्रश्न संच

१.१ उद्दिष्टे
1. भारतीय साहित्यशास्त्रात मांडलेल्या वक्रोक्ती हवषयक हवचारांमधून साहित्याच्या भाषेहवषयी
व्यक्त झालेले दृहिकोण हवद्यार्थयाांना समजावून सांगणे.
2. पाश्चात्य साहित्य अभ्यासकांनी साहित्य भाषेहवषयी मांडलेला रूपवादी दृहिकोण तसेच
संरचनावाद्यांनी भाषेच्या संदभाात मांडलेले हवचार, भूहमका स्पि करणे. munotes.in

Page 2

2 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
3. रोमान याकोबसन याने भाषेच्या कायााहवषयी मांडलेला हवस्तpत पN हवशद करणे.
4. मानसशास्त्रीय समी±ा हवचारातील साहित्य भाषाहवषयक दृहिकोणाचे हवĴेषण करणे.
5. साहित्यभाषेचे हवशेष Ìिणून रूपक, ÿहतमा ,ÿतीक ,हमT, संकल्पना स्पि करणे.
6. भाषेची समांतरता िी संकल्पना हवशद करणे.
7. शuली Ìिणजे काय िे स्पि करणे, व पारांपåरक 5धnहनक शuली हवचार समजून सांगणे.
8. लेEक, वाचक, व साहित्यकpती या तीन अंगांनी शuली हवचाराची मांडणी करणे.
१.२ ÿÖSाििा
साद्दित्याची भाषा व euaीद्दवचार
या ÿकरणामÅये भारतीय व पाश्चात्य साहित्यशास्त्र अभ्यासक, मीमांसक यांनी साहित्य -भाषा व
शuलीहवषयक हवहवध ŀहĶकxR मांडले 5िेत. त्यांचा हचहकत्सक अंगाने अभ्यास करणे गरजेचे 5िे.
त्यामnbे साहित्य -भाषेचे स्वरूप स्पि िो7ल. त्याचबरोबर साहित्यभाषा िी व्यविार भाषा, हव²ान भाषा
यांच्यापे±ा कशी वेगbी 5िे िे हदसून ये7ल. साहित्यभाषेचे Ìिणून कािी जे हवशेष 5िेत त्यांची चचाा
काव्याचे स्वरूप, काव्याचे GNक व अंगे समजून GेÁयास 8पयोगी Oरतील. संUेशनामÅये भाषा हकती
कोणत्या ÿकारची काय¥ करते िे 8लगडÁयास कािी हवचार, हसĦाÆत यांची हनहश्चत मदत िोते.
5पल्याला साहित्याच्या संदभाात शuलीचा हवचार करावयाचा 5िे. परंतn शuली िी संकल्पना केवb
साहित्य हकंवा कला या ±ेýांपnरतीच मयााहदत नािी. शuली िी मानवी जीवनाच्या अनेक ±ेýांमÅये
वापरली जाणारी व्यापक संकल्पना 5िे. तसेच मानवे°र ÿाÁयांच्या अनnवंहशक व्यविारातिी शuलीची
संकल्पना लावली जाते. त्यामnbे शuली Ìिणजे काय, या ÿĳाचे नेमके, काNेकोर स्वरूपाचे 8°र देणे
अवGड Oरते. शuलीला पयााय Ìिणून åरत, पĦत, वbण, Qब, धाNणी,कyशल्य ,वuहशि , तंý अशा सं²ा
वापरल्या जातात.
साहित्याच्या ±ेýात 'शuली'या सं²ेचा 8पयोग अनेकहवध पĦतीनी िोत असतो. याचे भान शuली
हववेचनात Oेवणे गरजेचे 5िे साहित्यÿकार हवहशि कालEंड, संÿदाय, पंT ,ÿवाि हवहशि मनोवp°ी,
हवहशि गnणधमा, वाHz मयीन ÿवp°ी यांच्याशी हनगहडत असलेले शuली या सं²ेचे अTा वेगवेगbे 5िेत.
त्यामnbे शuली Ìिणजे 'भाषाशuली' िा अTा पnरेसा नािी िे ल±ात Gे9न शuलीचा अभ्यास करणे 5वÔयक
5िे.
munotes.in

Page 3

3 - सावहत्याची भाषा
१.३ सानित्यभाषेनिषयीचे कािी दृनिकोण-
१.३.१ भारSीय सानित्यशाľ – िøोĉì
सिाव्या शतकाच्या सnमारास ®व्यकाव्यचच¥ला ÿारंभ हदसून येतो. भरतमnहनच्या नाNzयशास्त्र या
úंTात 'नाNक' िा साहित्यÿकार 5हण रससूý यांची सहवस्तर चचाा केली 5िे. तसेच नाNक
या साहित्यÿकाराच्या सŏदया स्Tbाची Ìिणजेच नाNzयालंकाराचा हवचार त्यात केलेला 5िे.
पnQील काbातील साहित्य अभ्यासकांनी ®व्य काव्याच्या स्वरूपाची ,GNकांची व त्यातून
ÿतीत िोणाöया रसांची सExल चचाा केलेली हदसून येते. 'नाNक' या साहित्य ÿकारात रंडz.ग
संहितेचा मिßवाचा GNक 'अहभनय'( अ-भाहषक हचÆि) िा नाNकातून ÿतीत िोणाöया रसांची
5हण सŏदयााची अनnभूती ÿतीती देणारा मिßवाचा GNक 5िे असे हदसून येते, असे ÿहतपादन
िी साहित्य अभ्यासकांनी केले 5िे.
®व्यकाव्यात 'अहभनय' िा GNक 8पहस्Tत नसतो पण तरीिी काव्यात रसÿतीती िोत असते.
िी रसÿतीती कोणत्या GNकामnbे िोते याचा तत्कालीन अभ्यासक, मीमांसक यांनी शोध
GेÁयाचा ÿयत्न केलेला िोता.त्या अभ्यासातून वक्रोक्ती हवचार व अलंकार हवचार पnQे 5ला.
भारतीय साहित्यशास्त्राचे अभ्यासक भामि, दÁडी, मÌमN, वामन, रुþN, कnंतक 5दी ÿभp°éनी
िा वरील अभ्यास मांडलेला 5िे. त्यापuकी वक्रोक्ती हवचाराची 6Tे साहित्य भाषेच्या संदभाात
चचाा करणे योµय Oरेल.
वक्रोक्ती हवचाराची ÿTम मांडणी भामिाने केली. साधारणपणे दिाव्या शतकात कnंतकाने याचा
अहधक हवचार केला.
सuषा सि¥ि िøxहĉरनयाSथō हिभाÓयते |
यत्नोSस्यां कहवहभ:काया कोS लंकारोSनया हवना ||
काव्यसŏदयााचे रिस्य वक्रोक्ती मÅये 5िे असे भामिाने ÌिNले 5िे. त्यांच्या मते वक्रोक्ती िा
वाणीचा अलंकार 5िे. वक्रोक्तीने काव्यातील अTााचे हवभावन िोते. 5हण त्याचे सŏदयापूणा
काव्यTाात रूपांतर िोते. ®व्य काव्यात अहभनयाचे काया वक्रोक्ती करते. अशी भामिाची भूहमका
5िे. भामिाने ®व्यकाव्याचे स्वरूप 8लगडताना अनेक अलंकाराचे सहवस्तर हववेचन केले
5िे. त्यात त्यांने शÊदालंकार व अTाालंकार यामधील सीमारेषा 5Eली. भामिाच्या काbात
अनnÿास व यमक यांना शÊदालंकार Ìिणून हस्Tरता लाभलेली हदसते.
अहतशयोक्ती या अलंकाराचे हववेचन करताना वक्तोक्ती Ìिणजे लोकाहतक्रांतगोचर Ìिणजे केवb
(ÿहतवंतापाशी असलेली वाणी िोय) अलंकpत वाणी असे ÌिNले 5िे. त्यांच्या मते काव्यातील munotes.in

Page 4

4 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
वस्तnचे स्वभाववuहशिzये ÿगN करÁयासाOी कवी लोको°र वाणीचा साहभÿाय 8पयोग करतो. िी
साहभÿाय लोको°र वाणी लोकव्यविारातील वाणी पे±ा हभÆन असते 5हण Ìिणून ती वक्रोक्ती
Oरते. 5धnहनक काbात साहित्यकpतीची जी सात अंगे सांहगतलेली 5िेत त्यापuकी भाहषक
(शÊदात्मक ) तसेच 5शय व अTााच्या अंगाचा हनद¥श भामिाच्या वक्रोक्ती हवचारातून झालेला
दाEवून देता येतो.
भामिाच्या काbापासून कnंतकापयांत जी काव्यचचाा झाली हतने मn´यत्वे अलंकार हवचारांची
मांडणी केली.
दिाव्या शतकात कnंतकाने वक्रोक्ती हवचाराला 8जाbा हदला.
शÊदाTō संहितy वक्रकहवव्यापारशाहलनी |
बÆधे व्यवहस्Tतy काव्यं तहĦदाल्िादकाåरहण ||
असे ®ाव्यकाव्याचे अनÆयसाधारणत्व कnंतकाने स्पि केले 5िे. असे करताना त्यांने हवदµध
लोकांच्या बोलÁयाची पĦती Ìिणजे वक्रोक्ती असेिी ÌिNले 5िे. कnंतकाने वक्रोक्तीला-
''वक्रोक्ती:>वं वuदµÅयभंगीभहणती: 8च्यते'' असे ÌिNले 5िे.
वuदµÅय Ìिणजे हवदµयभाव अTाात काव्यहनहमातीसाOी 5वÔयक असणारे कवीचे कyशल्य,
कवीÿहतभा, काव्यशक्ती िोय. तर कवीच्या हवदµधतेतून स्Znरलेली भडz:गी Ìिणजे शोभा,
वuहचÞयपूणा सnंदर, 5कषाकता व हतच्या योगाने 5हवÕकpत झालेली भहणती Ìिणजे 'वाणी'
(भाषा)
कहवÿहतभेतून हनमााण झालेली नेिमीपे±ा वेधक, 5कषाक, अहभव्यक्ती Ìिणजे वक्रोक्ती िोय.
लोकव्यविारातील शÊदांना (भाषेला )ÿहतभावंताच्या बोलÁयाच्या पĦतीने सŏदया ÿाĮ िोते.
िीच कnंतकाच्या मते हवदµधोक्ती िोय. कnंतकाने काव्यभाषेचा हवचार करताना हतच्या हनहमातीमागे
हवदµधव्यक्ती Ìिणजेच ÿहतभावंत असतो असे स्पिपणे ÌिNले 5िे. कnंतकाने वक्रोक्तीचा हवचार
करताना ÿहतभा व कवी या काÓयÓयापारातील UxÆिी GNकाांचे मित्ि सoहचत केले 5िे. >का
पåरने कnांतक काव्य भाषेच्या कायाावर भाÕय करतो असे हदसून येते.
तसेच कnंतकाने वक्रोक्तीचे सांहगतलेले ÿकार- i) वणा हवÆयासवक्रता, ii) पदपूवााधवक्रता, iii)
ÿत्ययवक्रता, iv) वा³य वक्रता यामधून भाषेचे काया भाषेच्या वापरातून हनमााण िोणारे सŏदया
याची मीमांसा केलेली हदसून येते.
भामि 5हण कnंतक या दोिŌचा वक्रोक्तीहवचार ल±ात Gेता वक्रोक्ती िेच ®वकाव्याचे व्यवच्Jेदक
ल±ण असल्याचे ते सांगत 5िेत असे Ìिणता ये7ल. तसेच या UxिŌचा वक्रोक्ती हवचार
काव्यस्वरूपावर ÿकाश Nाकणारा 5िे. munotes.in

Page 5

5 - सावहत्याची भाषा
िøxĉì Ìिणजे केवb शÊद नव्िे तर काव्यातील शÊदांचे हवहशि काया िा अTा भामिाने पnQे
5णला. तसेच काव्याचे अTा सŏदया वक्तोक्तीत असते िे भामिाने स्पि केले.
कnंतकाच्यामते हवहशि अशा शÊद रचनेत काव्याचे सŏदया असते तसेच नाNकातील अहभनयाची
जागा काव्यात िøxĉì, अलंकार, रीती िे GNक असतात िे स्पि केले.
भामिाला समकालीन असलेल्या दÁडीने काव्य हवचार पnQे नेताना काव्यगnण व अलंकार यांचे
सहवस्तर हववेचन केले 5िे. त्याने Ĵेष, ÿसाद, समता, माधnया, सnकnमारता, अTाव्यक्ती,
8दारत्व, Bज, कांती, समाधी असे काव्य गnण नŌदवले 5िेत. ते ÿामn´याने कहवने केलेल्या
शÊद हनवडीकडे ल± पnरवीत 5िेत असे Ìिणता येते. कारण या शÊद हनवडीवर काव्यात
कोणता काव्यगnण ÿकNणार िे अवलंबून असते असे दÁडीला सnचवायचे 5िे.
5धnहनक काbात साहित्यकpतीचे अTाहनणायन करÁयासाOी वाचकापाशी भाहषक ±मता 5हण
साहिहत्यक ±मता असावयास िव्यात असा हवचार पnQे 5लेला हदसून येतो.दÁडीने केलेल्या
काव्यगnणांचा हवचार करता िाच हवचार ÿत्य±ा ÿत्य±पणे दÁडीच्या हववेचनात अद्यावत
असलेला हदसतो. काव्यगnणांची हवस्तpत चचाा करणाöया दÁडीने अनnÿास अलंकारालाच हवशेष
मिßव हदलेले 5िे. याचा अTा दÁडीपयांत अनnÿास व यमक िे शÊदालंकार Ìिणून (काव्याच्या
भाषेचे मn´यGNक Ìिणून) स्वीकारलेले हदसतात.
"हवहशि पदरचना रीती'': असे काव्याचे स्वरूप 8लगडणाöया वामनाने शÊदालंकार व
अTाालंकार िे अलंकाराचे ÿकार स्वीकारीत त्यांच्या कायााची चचाा केली 5हण "सŏदयाम
अलंकार'अशी पnस्ती जोडून अलंकाराचा संबंध काव्यगत सŏदयााशी जोडून Gेतला.
अलंकारांमÅये सŏदया असते िे वामनाने ÿTम ÿहतपादन केले.
भारतीय काव्यमीमांसकांनी काव्याच्या रसहनÕपतीचे GNक शोधताना शÊदालंकार 5हण
अTाालंकार यांची यTोहचत मांडणी केली. अनnÿास, यमक िे दोन शÊदालंकार 5हण
अहतशयोक्ती, अनÆवय, अTाांतरÆयास, 8त्ÿे±ा, रूपक, व्यहतरेक. हवशेषxक्ती, व्याज स्तnती, Ĵेष
5हदची गणना अTाालंकात केली. भरतापासून वामनापयांत सवा मीमांसकांनी 'रूपक या
अTाालंकाराची 8पमे°र अलंकार Ìिणून चचाा केलेली 5िे.
वरील सवा चचाा हववेचन ल±ात Gेता वक्रोक्ती हवचाराने 5हण अलंकार हवचाराने 'नाNक' या
साहित्यÿकारािóन 'काव्य'या साहित्य ÿकाराचे वेगbेपण कशात असते िे िी कbतनकbतपणे
स्पि केलेले हदसते. त्याचबरोबर काव्य या साहित्यÿकारात शÊदांचे वuहशिzयपूणा 8पयोजन
5हण त्यांचे हवभाजन Ìिणजे त्यांचे वuहशिzयपूणा काया सnसूýरुपात स्पि केले. अंहतमत:
काव्यÿकारात 'शÊद' िा मिßवाचा GNक असतो. िेच यातून स्पि झालेले 5िे. munotes.in

Page 6

6 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
5धnहनककाbात काव्य GNकांमÅये शÊद 'शÊदबंध, पद- पदबंध यांचा सामावेश झालेला
हदसतो. भारतीय ÿाचीन मीमांसकाची चचाा याच अनnषंगाने झालेली 5Qbते.
भारतीय साहित्यशास्त्रातील वक्रोक्ती हवचारातून काव्य भाषेच्या कायााहवषयी चचाा केल्यानंतर
पाश्चाßय साहित्यशास्त्रातील वेगवेगÑया हवचारधारा, ŀहĶकxR यामधून साहित्यभाषेच्या
स्वरूपाचा, कायााचा सहवस्तरपणे 5Qावा Gे9.
१.३.२ ŁYिाद
पाश्चात्य साहित्यपरंपरेत रुपवादाची मांडणी मn´यत3 रहशयन रूपवादी व ˀंµलो -अमेåरकन
रूपवादी या संÿदायाकडून झाली 5िे. हवसाव्या शतकाच्या ÿारंभी हनमााण झालेल्या रहशयन
रूपवादाने कलेची साहित्याची स्वाय°ता गpहित धरली 5िे. साहित्याचे साहित्यपण नेमके
कशात 5िे याचा शोध त्यांनी GेÁयाचा ÿयत्न केला.
साहित्यअभ्यासात लेEक चåरý, 6हतिास, समाजशास्त्र, मानसशास्त्र या गोिी रहशयन
रुपवाद्यांनी नाकारल्या तसेच भावना, कल्पना, वास्तव (सवासाधारण) अशा सवा ÿकारच्या
5शयालािी मिßव देÁयाचे नाकारले पण साहित्यातील हवहवध ÿयn³त्यांना संदभा पnरवणे >वQेच
या 5शयाचे मित्व मानले. त्याच्या दृिीने साहित्य िे भाषेचे >क हवशेष रूप 5िे. काव्य Ìिणजे
शÊदांची क्रीडा' िे या हवचारातील ÿमnE सूý 5िे. रूपवाद्यांच्या मते सवासामाÆय भाषा िी
संदेशनासाOी असते. तर काव्यभाषा सŏदयाात्मक काया करते. कोणत्या ÿयn³त्यां मnbे भाषा
स्वत3कडे ल± वेधून Gेते. रूपलàयी िोते. याचा शोध रहशयन रुपवाद्यांनी Gेतलेला 5िे.
ˀंµलो-अमेåरकन रुपवाद्यांनी साहित्यकpतीच्या स्वयंपूणाास्वरूपावरच ल± क¤हþत केले. कलेचे,
साहित्याचे ±ेý स्वाय° असते, िी भूहमका Gे9न साहित्याचा सामाहजक, नuहतक या
दृहिकोनातून िोणारा अभ्यास नकारला. साहित्याचा अभ्यास Ìिणजे सŏदयाात्मक गnणव°ेचा
अभ्यास अशी भूहमका Gेतली. साहित्यभाषा व अÆय ±ेýातील भाषा यात भेद केला. िा भेदच
ˀµलो-अमेåरकन साहित्यहवचारात क¤þस्Tानी Oरला या संÿदायातील अभ्यासकांनी भाषेच्या
5धारे कािी रूपतत्वांची मांडणी केलेली 5िे.
x रद्दeयन ŁपवाU- (Russian Formalism)
साहित्याची व साहित्यअभ्यासाची हवशेषत: व स्वाय°ता मानणारा जो >क साहित्यहवचार
रहशयन साहित्य समीक्षेत ते या कालEंडात हवकहसत झाला. त्या
साहित्यहवचाराला वा हसĦाताला रहशयन रुपवाद (रहशयन Zvमाहलझम) असे ÌिNले जाते.
रुपवादयानी पहिल्या कालEंडात (-) साहित्याची स्वाय°ता काव्यात्म 5हण
व्यविारी भाषांमधील भेद, þव्यसामúी तंýयnक्ती, अपåरहचतीकरण 5दी संकल्पना मांडून
साहित्य हवचारांची पायाभरणी केली. दnसöया कालEंडात (-) रुपवादयांनी munotes.in

Page 7

7 - सावहत्याची भाषा
काव्यात्म संरचना कTात्म साहित्यÿकार, गहतशील संरचना, साहिहत्यक8त्क्रांती 5दी
संकल्पनाची व्यापक व शास्त्रशnĦ रीतीने मांडणी केली.
?हतिाहसक दृिीने पािता रहशयन रुपवाद िी पहश्चम यnरोपातील >क 8पशाEा मानली जाते.
पहश्चम यnरोहपयन रूपवादाच्या सuĦांहतक व ?हतिाहसक पाĵाभूमीवर रहशयन रूपवादाचा 8दय
झाला
त्या काbात साहित्याच्या अभ्यासामÅये साहित्यबाĻ अशा चåरýात्मक, सामाहजक,
?हतिाहसक अभ्यास पĦतीना मित्व हदले जा7. रुपवादयांनी या साहित्य बाĻ
अभ्यासपĦतीना ÿयोजनांना व ²ानदृिीना हवरोध केला 5हण अगदी ÿारंभीपासून त्यांनी
साहित्याच्या 5हण साहित्यभ्यासाच्या स्वाय°तेवर व हवशेषतेवर भर हदला. त्यासाOी ÿTम
साहित्यभ्यासाची हवशेषता व स्वाय°ता हनहश्चत केली. रोमान याकोबसन या अभ्यासकाने
साहित्यशास्त्राच्या अभ्यासाचा हवषय साहित्य नसून हजच्यामnbे साधी भाहषक कpती िी साहित्य
कpती बनते, ती हनEb साहित्यकता भाषेच्या काव्यात्म कायाामÅये 5Qbून येते. कहवता
Ìिणजे सŏदयाात्म कायाामÅये रतलेली भाषा िोय. Ìिणून साहिहत्यकतेसाOी रुपवादयांनी
काव्यभाषेवर ल± क¤हþत केले.
x काÓयात्मभाषा
रहशयन रुपवादयांनी साहित्याची साहिहत्यकता िी भाषेच्या काव्यात्म कायाामÅये 5Qbून येते
िे माÆय केले. काव्यभाषा याहवषयी ÿमाण मानला जाणारा हसĦांत लेव्ि जाकnहबÆस्की या
रूपवादी समी±काने मांडला () त्याच्या मते वक्ता जेव्िा व्यविाåरक िेतू साधÁयासाOी
भाहषक संÿेषण करीत असतो, तेव्िा नाद शÊद 5दी भाहषक धारकांना स्वातंÞय मूल्य व मिßव
ÿाĮ िोत नसते. परंतn व्याविारीक भाषा संÿेषणाEेरीज अÆय भाहषक व्याविारात व संÿेषणात
व्याविाåरक िेतूनां दnÍयम स्Tान हदले जाते. त्यामnbे त्या नादादी भाहषक GNक Ìिणून ल±
क¤हþत करू लागतात. त्यामnbे शÊदांचे व्याविाåरक अTामूल्य ±ीण िो9न त्यांना हनEb
नादमूल्य Ìिणजे काव्यमूल्य ÿाĮ िोते. काव्य िे स्वाय°मूल्याने (काव्य मूल्याने) यnक्त
असलेल्या भाषासारणीचे 8°म 8दािरण िोय.
रुपवादयांच्या मते काव्यभाषा शÊदांच्या अTााला नकार दे9न त्याच्या नादरूपावर/नादरूप
þव्यमयतेवर ल± क¤हþत करते. ती स्वत3 Eेरीज दnसöया कोणत्यािी गोिéचा वा
अTामयतेचा/अTााचा हनद¥श करीत नािी. Ìिणून त्यांनी अTाहवरहित/अTाातीत शÊदांचा व
भाषेचा (Transactional Language) पnरस्कार केला.
munotes.in

Page 8

8 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
x अपåरद्दचतीकरR
काव्यभाषेचे ताहत्वक हववेचन केल्यानंतर रुपवादयांनी साहित्याच्या व्यवच्Jेदक ल±णा
संबंधीचा हवचार सnरू केला. यासंदभाात ÿTम रहशयन रूपवादी समी±क व्िी³Nर Ô³लोव्िस्की
यांनी साहित्याचे व्यवच्Jेदक ल±ण सांगणारा अपåरहचती करणाचा(defamiliarization )
हसĦांत मांडला.
5पण माणसे दररोजच्या व्यविारात सभोवतीच्या वस्तूकडे वा हवषयाकडे सरावलेल्या नजरेने
पाित असतो त्यास यांहýकपणा असतो. सारवलेली सांकेहतक दृिी मोडून काQून त्याच वस्तू
त्याच्या अनो´या रूपात अपåरहचत (unfamiliar ) रूपात अनnभवायाला लावणे िा कलेचा Eरा
ÿयोजनिेतू असतो.
'श³लोव्िरस्कीच्या 'मते सnपåरहचत हवषयांना/िÖतoांना अपåरहचत बनवणे िे कलेचे तंý 5िे.
कला Ìिणजे वस्तूंची हनEb कलापूणा अनnभवÁयाचा >क मागा िोय. कलेत वस्तू वा हवषय
मित्वाचा नसतो.
कलावंत, लेEक Ļा अपåरहचतकरणाच्या अनेकहवध कलातांýाचा 8पयोग साहित्यात करीत
असतात >Eाद्या ÿस्ताहपत, रुbलेल्या कTातंýाचे काव्यसंकेताचे वा व्याकरहणक हनयमांचे
8ल्लंGन करीत नवे हनवेदन तंý नवे संकेत हनमााण करून या अपåरहचतीकरणाच्या कला
तंýाचा अवलंब लेEक करीत असतात. >Eाद्या कTेत माणसा ?वजी मूक ÿाणी जेव्िा कTा
हनवेदन करू लागतो तेव्िा त्याचे ते अपåरहचत हनवेदन तंý िे वाचकाचे ल± वेधून Gेते. दnसöया
शÊदात सांगायचे तर कहवतेत व्यविारीक भाषाच वापरलेली असते. परंतn या पåरहचत भाषेला
हवहवध ÿयnक्तयांनी अपåरहचत रूप हदले जाते. 8Uा. कहवतेतील लय, यमके 6त्यादी मnbे भाषा
अपåरहचत िोते त्यामnbे रुbलेले साचेबंद, 5कलन संवेदन बदलते व संवेदन नवे व ताजे िोते.
िे सगbे अपåरहचती कारणामnbे Gडते.
x द्दनयमोÐaंघन
व्िी³Nर श³लोव्िस्की यांच्या मते साहित्याचे साहित्य पण िे अपåरहचतीकरण या संकल्पनेत
5िे . मnकrरोव्िस्कीच्या मते साहित्याचे साहित्यपण िे साहित्य संकेताच्या 8ल्लंGनात 5िे
असे मत मांडले त्याच्या स्पिीकरणासाOी मnकrराव्िस्कीने पूरोभूहमकरण वा हनयमोल्लंGनाचा
हसĦांत मांडला.
5पली नेिमीची व्यविाराची दuनंहदन भाषा कािी हनयमांनी बांधलेली अशी व्यवस्Tा असते.
भाषा िी संदेशविनसाOी असते. त्या भाषेचा व्यविार िा व्याकरहणक हनयमव्यवस्Tेच्या 5धारे
चाललेला असतो. त्यामnbे त्यात हनयमबĦता संकेत बĦता असते. पण भाषेच्या काव्यासाOी munotes.in

Page 9

9 - सावहत्याची भाषा
िोणारा वापर 8पयोग िा वेगÑया ÿकारचा असतो. भाषेचा सŏदयाात्मक हकंवा काव्यात्म वापर
असल्यामnbे भाषा हनयमानnसार वापरÁयाचे ÿयोजन नसते. या8लN भाषेच्या व्यवस्Tेची चyकN
मोडली जाते. 5पल्या नेिमीच्या भाहषक वापराच्या संदभाात अनपेह±त वाNावीत अशी भाहषक
हचÆिे योजली जातात. ÿत्येक भाषेकडे व भाहषक हचÆिांकडे ल± वेधले जाते.
काव्यभाषेत हनयमोल्लंGन िोत असते, तेव्िा ÿमाण भाषेच्या व्यवस्Tेचे व्याकरहणक हनयम
संकेत 5दशा यांचे >Eाद्या कpतीत 8ल्लंGन िोते. भाहषक व्यवस्Tा व्याकरणाचे हनयम यांची
मोडतोड केली जाते. त्याĬारे भाषेस 8Oाव हदला जातो. तेव्िा काव्यभाषा हनमााण िोते या
8ल्लंGनामnbे मोडतोडीमnbे अनपेह±त अTाव्यक्ती साधली जाते. भाषेतील व्यवस्Tेच्या
हनयमांच्या पाĵाभूमीवरच िे हनयमोल्लंGन िोत असते. ºया भाषेत हनयम अहधक तेTे
काव्यभाषा श³यता अहधक असतात. हनयमोल्लंGन िे व्याकरहणक हनयमांपnरतेच मयााहदत असे
नािी. ÿहतमा, अलंकार, वा³यÿचार, काव्य संकेत, सnभाहषते 6त्यादéची मोडतोड करून येTे
अनपेह±त अTााची हनहमाती साधावी Ìिणजे हनयमल्लंधन िोते. तसेच Åवहन, शÊद, वा³य व
अTा या चारिी स्तरांवर भाहषक संरचनेचे हनयम अहस्तत्वात असल्यामnbे या सवा स्तरांवर
हनयमोल्लंGन संभवते असे हदसून येते.
x ˀंµaो-अमेåरकन ŁपवाU
ˀंµलो-अमेåरकन समी±ा±ेýात रूपवादी समी±ा हवचार ते या काbात ÿचहलत
झाला व ÿहतķीत िी झाला.
?हतिाहसक दृिzया पािता या रूपवादाचे समी±ा ÿRालीचे तीन NÈपे दाEहवता येतात. पहिल्या
NÈÈयात ¶या सnमारास 6ंµलंड 5हण अमेåरकेमÅये साहित्यासंबंधी 5हण समी±ेसंबंधी
कािी रुपहनķ जाहणव्या हनमााण झाल्या. 6ंµलंडमÅये >हलयN åरचडास व >Ìपसन 5हण
अमेåरकन >Æझम NेN यांच्या लेEनातून या जाहणवा ÿTम व्यक्त झाल्या.
दnसöया NÈÈयात व च्या दशकातून या जाहणवांमधून >क रूपवादी समी±ा New
criticism Ìिणजे नव समी±ा हिकहसत झाली. ह³लअÆTān³स, Êलrकमूर, रेनेवेलेक िे या
समी±ा ÿणाली सिभागी िोते. तर हतसरा NÈÈयात - या कालEंडात अमेåरकन
नवसमी±ेचे नव पण संपून िी समी±ा पĦती सहम±ेची मn´य धाराच बनली.
ˀंµलो-अमेåरकन रुपवादी समी±ा िी नवसमी±ा नावाने BbEली जात असली तरी हतला
स°ाशास्त्रीय (ontological) हवĴेषणात्मक (analytical) व सŏदयावादी (Aesthetic ) अशी
नावे हदलेली 5िेत. तसेच या नवसमी±कांनी या नवसमी±ेची पायाभरणी व 8भारणी केली. munotes.in

Page 10

10 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
त्यांनी साहित्यकpतीची स्वायत°ा, स्वयंपूणाता हतचा स¤हþयरुपबंध काव्य भाषा सŏदयामूल्य
5दी संकल्पनांची सnव्यवहस्Tत मांडणी करून नवसमी±ेला ताहत्वक बuOक ÿाĮ करून हदली.
रूपिाUाची नि समीक्षेची साहित्यकpती कPे पािÁयाची >क ताहत्िक भoहमका 5िे. त्यात
Uxन प्रमnE तत्िे 5िेत
१. साहित्यकpती िी >क Öिाय° (Autonomous) ि ÖियांपoRª िÖतo 4सते.
२. साहित्यकpतीला >कहKनसी हकांिा स¤हþय रूप[ांV (organic form) 4सतx.
साहित्यकpतीतील 5शय, 4नnभि, 5शय सoýे, शÊU[ांV, िा³य[ांV प्रहतमा, पाýे, प्रसांF,
हनिेUन, भाÕय Ļा साहित्यकpती¸या GNकाांनी स¤हþय, >कहKनसी सांGNना Lालेली
4सते. स¤हþय >कतेमnbे साहित्यकpतीला ि हत¸या रूप[ांVाला कलात्म सŏUयª प्राĮ िxते.
रूपवाद्यांच्या मते साहित्यकpतीच्या रूपबंधाचे हतच्या अहस्तत्वाशी काव्याTााशी >करुपतेचे नाते
असते. रrनz सम या नव समी±काच्या मते कहवतेला शÊदाTामय असे वस्तnहनķ अहस्तत्व असते.
िे कहवतेचे अहस्तत्व हतच्या काव्यTाातच वसत असते.
कहवतेच्या अहस्तत्वाला >क 6ंहþयगोचर 'शÊदरूप पोत' (local structure) असते .दnसरे हतला
>क अमpता अTाबंध (logical structure) असतो. या दोन अंगाच्या देवGेवीमधून काव्याTा
साकार व संGहNत िोत जातो.
साहित्यकpतीच्या स्वाय°तेच्या संकल्पनेला अनnसरून नवसमी±कांनी काव्याची भाषा िी
व्याविाåरक व वu²ाहनक भाषेपे±ा वेगbी असते. िे दाEवÁयाचा ÿयत्न केलेला 5िे.
यासंदभाात 5पण ÿTम 5य. > . åरचडास यांनी भावनात्मक भाषेचा मांडलेला (Emotive
language चा) हसĦांत समजून Gे9.
x 5य. >. åरचPªस- भावनात्मक भाषा
वास्तवाबĥल माहिती देणे िा भाषेचा >कमेव 8पयोग नव्िे. भाषा िी ºया ÿमाणे माहिती
देÁयासाOी वापरली जाते त्या ÿमाणे ती भावनाहवÕकार व भावनाजागpती यांसाOी वापरली जाते.
माहिती सांगÁयासाOी भाषेचा जो 8पयोग िोतो त्याला åरचडास वu²ाहनक 8पयोग (scientific
use) Ìिणतो. भावना हनहमाती साOी केलेल्या भाषेच्या 8पयोगाला भावनात्मक 8पयोग
(emotive use) असे Ìिणतो. कािी वेbा कोणत्यािी हवचाराच्या मदतीहशवाय भाषा
भावनाजागpतीचे काम करू शकते. पण बिòतेक वेb हतला हवचारांचा 8पयोग >क साधन Ìिणून
करावा लागतो. भाषेचा वu²ाहनक 8पयोग करीत असतो तेव्िा 5पल्या हवचारांमÅये ताहकाक
संबंध असणे 5वÔयक असते. पण जेव्िा भाषेचा 8पयोग भावना जागpतीसाOी करतो तेव्िा ती munotes.in

Page 11

11 - सावहत्याची भाषा
ताहकाकता अपेह±त नसते. दnसöया भाषेत सांगायचे तर काव्याच्या भाषेत भाषेचा भावहनक
/भावनात्मक वापर केलेला असतो तर व्यविाåरक भाषेत भाषेचा तकाहनķ वापर/ 8पयोग केलेला
असतो.
8दा. 'झाडे हिरवी 5िेत' या वा³यात भाषेचा तकाहनķ वापर केलेला 5िे. तर 'झाडे दn3E भोर
5िेत' या वा³यात भाषेचा भावनात्मक वापर केलेला 5िे.
भाषेच्या काव्यात्म 8पयोगामÅये भावहनकतेला 5वािन असते. तर भाषेच्या वu²ाहनक, ताहकाक
8पयोगामÅये वणानात्मकतेला वाव असतो. भाषेचा भावहनक/ भावनात्मक 8पयोग केलेला
असतो तेÓिा त्याची सत्यसत्यता वस्तnहस्Tतीशी पडताbून पिायची नसते.
åरचडासचा हशÕय हवल्यमz >Ìपसन त्यांनी åरचडासच्या सूàम वाचनाची पĦती स्वीकारून
काव्याच्या अनेकाTातेचा हवचार मांडला 5िे.
x द्दवÐसमz >Ìपसन--भाषेची अनेकाTªता. / नानाTªता-द्दकंवा संद्दUµVता
गद्याशी हवशेषत: ताहकाक, वu²ाहनक Fīाशी तnलना करता काव्य िे अTााच्या दृिीने संहदµध
असते. भाव व्यंजकतेमnbे ते व्यहक्तहनķ असते असे 5क्षेप िोते. त्यामnbे >Ìपसनने संहदµधता
हकंवा नानाTाता या संकल्पनेचे हवĴेषण केले. काव्यसंहितेचे सnàम वाचन व हवĴेषण करून
संहदµधता काव्यामÅये हकती पातÑयांवर 5Qbू शकते याचे हदµदशान केले. संहदµधता,
नानाTातता वा अनेकाTाता याहवषयी हवĴेषण केले 5िे.
>Ìपसनच्या मते कवी व शास्त्र² भाषेचा वापर वेगवेगÑया पĦतीने करतात. वस्तnत3 सवा
भाषेतच अनेकाTाता अनnस्यूत असते. परंतn शास्त्र² जेव्िा भाषा वापरतो, तेव्िा त्याचे 8हĥि
वाचकाच्या मनात हनहश्चत असंहदµध अशा ²ानात्मक ÿहतहक्रया हनमााण करणारे संदेशन करणे
िे असते. त्यामnbे बyहĦक व ताहकाक व्यापारात भाषेची अनेकाTा सूचन±मता संकोच पािóन ती
>काTावाचक िोते. 8लN कवीच्या भाषेचे मn´य 8हĥि अनेकाTा हनमााण करून वाचकांच्या
मनात अत्यंत संहम® ÿहतहक्रया हनमााण करणे िे असते. त्यामnbे भाषेतील अनेकाTातेचा कवी
मोOzया कnशलतेने 8पयोग करून Gेतो. कवी हवहवध ÿकारचा व जास्तीत जास्त अTा शÊदातून
व्यक्त करतो. त्याचा भर अनेकाTासूचकतेवर असतो. कवीच्या भाषेत िे जे >काच भाहषक
भागाबाबत हवहवध ÿहतहक्रया हनमााण करÁयाचे जे वuहशिपूणा सामर्थया असते त्यालाच >Ìपसने
अनेकाTाता असे ÌिNले 5िे. िेच काव्याचे व्यवच्Jेदक ल±ण/तत्व 5िे असे त्याचे Ìिणणे
5िे.
संUेशन िे काव्य भाषेचे ÿयोजन नसल्यामnbे येTे अनेक अTाच्JNा हनमााण करून काव्यातील
अTा संपÆन केला जातो. 8दा. बालकवéच्या Cदnंबर कहवतेत सामाÆयत3 नेिमीच्या munotes.in

Page 12

12 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
व्यविारातील शÊद वापरले 5िेत. त्यातून कवीने अनेक अTा पnरहवले 5िेत. अनेकाTाता िे
चांगल्या काव्याचा पाया 5िे.
x द्द³aअÆT āु³स---द्दवरोVाभास/उपरोV
ān³सने काव्यभाषा िी हवरोधाभासात्मक (Paradoxical) असते ÿहतपादन केले 5िे.
हवरोधाभास Ìिणजे केवb हवरोधालंकार नव्िे. ān³सने 8परोध वा हवरोधाभास यांचा कहवतेचे
®ेķ काव्यगnण Ìिणून गyरव केलेला 5िे. >Eाद्या 8क्ती/वा³यामÅये जेव्िा दोन अTा, कल्पना,
वp°ी यांच्यामÅये हवरोध अंतहवारोध वा हवरोधाभास हनमााण िोतो तेव्िा तेTे 8परोध हनमााण
िोतो. 5Ìिी जमदµनी/ÿेतरूपी या काव्यपंक्तीतीत दोन परस्परहवरोधी वp°ी 5Ìिी
>कवNलेल्या 5िेत.
हवरोधाभास िी संकल्पना ān³स व्यापक अTााने वापरतो. त्याच्या मते परस्पर हवरोधी कल्पना
मnल्ये यातील ताण, संGषा काव्यात ÿत्ययाला येतो. दोन हवरोधी कल्पनांतून सŏदया हनमााण
िोते. काव्य भाषा अशा ÿकारचा हवरोधाभास मांडत असते. त्यामnbे ती >कच अTा सांगत नािी
. तर अहधकाहधक व्याहम® अTा सांगत असते. कवी जे कािी सांगत असतो ते हवरोधाभासात्मक
भाषेतून सांगतो. व्यक्त करतो. अशी हवरोधाभासयnक्त भाषाच काव्य 8पयnक्त व अहनवाया असते.
१.३.३ संरचिािाद
संरचनावाद Ìिणजे 5धnहनक भाषाहव²ानाचे नमnना रूप डोÑयासमोर Oेवून समाज, साहित्य,
कला 5दी सांस्कpहतक GहNतांचा व व्यवस्Tांचा शास्त्रशnĦ रीतीने अभ्यास करणारी पĦती
िोय.
साहिहत्यक सरंचनावाद Ìिणजे साहित्यव्यवस्Tेत साहित्यकpतीत/संहितेत ÿकN िोणाöया
सामाÆय साहित्यसंकेतांचा व संरचनांचा शास्त्रशnĦ रीतीने शोध Gेणारी साहित्य अभ्यासाची
पĦती िोय. िी संरचनांवादी पĦती 5धnहनक हव²ानाच्या नमnना स्वरूपाच्या 5®याने
(Linguistic model) साहित्याचा साहित्यशास्त्राचा व साहित्यहवषयक ÿĳांची चचाा करते.
ÿस्तnत संरचनावादात साहिहत्यक व सांस्कpहतक GNीतांचा व व्यवस्Tांचा अभ्यास करÁयासाOी
5धnहनक भाषाहव²ानाच्या पĦतीचा हवहशि रीतीने 8पयोग केला जातो िा 8पयोग दोन ÿकारे
केला जातो.
) साहित्यकpतीच्या भाषेचे नादरुप, शÊदरूप,वा³यरूप शÊदाTारुप 5दी भाहषक अंगाचे
केवb भाषा हव²ानाच्या पåरभाषेत वणान हवĴेषण केले जाते. munotes.in

Page 13

13 - सावहत्याची भाषा
) भाषाहनयम/भाषाव्यवस्Tा (Langue) भाहषत (Parole) यासारEी भाषावu²ाहनक
मnलतत्वे हनवडून त्यांच्या 5धारे >का योµय नमnनारुपाची रचना केली जाते.
संरचनावाUाला भाषावu²ाहनक नमnनारुपािर 5Vारलेली Unसरी 4ËयासपĦती 4हभप्रेत 5िे.
संरचनावाद िी केवb अभ्यासपĦतीनसून तो >क ²ान मीमांसीय ŀहĶकxR 5िे. कािéच्या
दृिीने संरचनावाद िी >क हवचारÿणाली, तßवÿणाली 5िे. संरचनावादाचे मnलतत्व 'संबंध'
5िे. संबंधाची व्यवस्Tा हकंवा संबंध सारणी Ìिणजे संरचना िोय. संबंध 5हण संरचना िी
संरचनावादाची 5धारतत्वे मानली जातात.
हवसाव्या शतकातील संरचनावादाचा ÿारंभ िा सोस्यूरच्या 5धnहनक भाषाहवचाराने झाला.
त्याच्या भाषाहवचाराच्या 5हण हचÆिहवचाराच्या 5®याने संरचनावादाची जडणGडण झालेली
5िे. हचÆि, हचÆिव्यवस्Tा हचÆिाची यादृहच्Jकता भाषा हनयम/व्यवस्Tा (Langue) 5हण
भाहषत/भाषण (Parole), संरचना, हचÆिांची संरचना, हचÆिांची व भाषेची काया 5दी
संकल्पनांचा साहित्य संरचना बाबतीत 8पयोग केला जातो. हचÆि मीमांसा व संरचनावाद यांचे
हनकरचे नाते 5िे.
सोस्यूरचा भाषावu²ाहनक हवचार समजून GेÁयासाOी पाĵाभूमी Ìिणून पारांपåरक
भाषाभ्यासपĦतीचे स्वरूप माहिती असले पाहिजे, कारण सोस्यूरने 6ंडोयnरोहपयन भाषाकूल,
?हतिाहसक व तnलनात्मक भाषाभ्यास या पĦतीचा अभ्यास केला तेव्िा या अभ्यासामÅये
त्याला भाषेची संकल्पना अपnरी वाNल्याने त्याने 5धnहनक भाषाहव²ान व हचÆिमीमांसेचा पाया
Gातला.
त्याच्यामते भाषेच्या स्वरूपाचा हवचार करताना þव्य 5हण 5कार यात भेद केल्याहशवाय
भाषेचे स्वरूप नीN कbणार नािी. þव्य Ìिणजे 5कारिीन कच्ची सामúी. भाषेच्या संदभाात
þव्य Ìिणजे Åवनी हकंवा स्वन असतात, तर दnसöया बाजूला अTाात्मक, हवचारात्मक þव्य
असते. दोÆिी ÿकारच्या þव्याला 5कार दे9न भाषा हसĦ िोत असते. भाÕय Ìिणजे
ÅवÆयात्मक व अTाात्मक þव्यांना >कý 5णून हदलेला 5कार (Form) िोय. असे सोस्यूरने
तßव मांडले. भाषा हवचारांना, अनnभवांना, अTााला व्यक्त करीत असते. Ìिणजे हवचार, अनnभव,
अTा िे भाषे 5धीच अहस्तत्वात असतात या पारांपåरक भूहमकेला सोस्यूरने ध³का हदला.
कारण भाषा िी Åवनéना व अTाांना >कý 5णून 5कार देते. अTा हकंवा अनnभव िा मनात
कोOेतरी 5धीच अहस्तत्वात असे नसून 5कार GेÁयाची ÿहक्रया Ìिणजे भाषा िोय. 8दा.
कागदाची >क बाजू Ìिणजे Åवनी 5हण दnसरी बाजू Ìिणजे अTा वा हवचार िोय. Åवहन 5हण munotes.in

Page 14

14 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
अTा याच्या >कýीकरणातून हनमााण िोतो तो 5कार. भाहषक वास्तव्य हकंवा तर्थय (Linguistic
Fact) अहस्तत्वात येणे Ìिणजे Åवनी 5हण अTा या >कý 5णून 5कार हनमााण करणे िोय.
सोस्यूरच्या मते समú वाहचक व्यविार (लrंµवेज language) िा कािी वu²ाहनक अभ्यासाचा
हवषय िो9 शकत नािी कारण तो अत्यंत हवस्कbीत बिòहवध स्वरूपाचा असतो समú वाहचक
व्यविारातून >क हस्Tर,सातत्य राEणारे स्वयंपूणा रुप वेगbे काQावे लाFेल. ते रूप Ìिणजे
अचल हनयमबĦ अशी व्यवस्Tा (लंग Langue) हतलाच भाहषक व्यवस्Tा Ìिणतात.
व्यवस्Tा िी भाषा व्यविारांमÅये >क सामाहजक हनकष Ìिणून वावरत असते. वu²ाहनक
स्वरूपा¸या अभ्यासामÅये भाहषक व्यवस्Tेला क¤þवतê स्वरूपाचे स्Tान द्यायला िवे अशी
सोस्यूरची धारणा 5िे. वाहचक व्यविारातून व्यवस्Tापक रूप वेगbे काQले की बिòहवध
स्वरूपाचे व्यक्तीसापे± वतानरूप (पारोल Parole) हशल्लक रािते. िे भाहषक वतान पूणापणे
व्यक्तीच्या लिरीवर अवलंबून असते. त्यावर कोणतेिी सामाहजक बंधन नसते.
language हकंवा भाहषक व्यवस्Tा समजून GेÁयासाOी सोस्यूरची भाहषक हचÆिांची संकल्पना
ल±ात Gेणे 5वÔयक 5िे. त्याच्यामते भाषा िी हचÆिांची >क व्यवस्Tा असते. भाहषक हचÆिांचे
स्वरूप स्पि करताना सोस्यूर Ìिणतो की हचÆि िे हचÆिक 5हण हचहÆित यांच्यातील संबंधांचे
बनलेले असते.
हचÆि (Sign), हचÆिक (Signifier) , हचहÆित (Signified) अशा तीन सं²ा सोस्यूरने
वापरलेल्या 5िेत.) भाहषक हचÆिे िे >Eादा Åवनी असू शकेल. हचÆिे िी हचÆिके व हचहÆिते
यांच्या यnतीमधून तशीच ती 6तर हचÆिांची असणाöया संबंधामnbे हसĦ िोतात. >का
व्यवस्Tेतील हचÆिे िी परस्परावलंबी असतात.
'हचÆिक' िे वस्तnत3 भyहतक Åवनी नसून Åवनीÿहतमा असतात. तर 'हचहÆिते' िी भyहतक वस्तू
नसून हनहश्चत केलेल्या संकल्पना वा हवचार असतात. या दोÆिी मनोगत गोिीच्या यnतीमधून
भाहषक हचÆि हनमााण िोते.
हचÆिांची व्यवस्Tा Ìिणजे हचÆिांचे परंपराशी असणारे संबंध िोय.सोस्यूरने िे रूबंध दोन
ÿकारचे असतात. १. अÆवयहनķ संबंध: हचÆिे >कापnQे >क अशी क्रमावर 5ल्याने त्यांच्यात
अÆवयावर 5धारलेले संबंध असतात. २. गणहनķ वा 5देशहनि संबंध: Ìिणजे रचनेमÅये
हवहशि स्Tानी कोणत्या ÿकारचे GNक ये9 शकतात यावर कािी बंधने असतात.
>कूणच भाषा िी ÿाTहमक स्वरूपाची हचÆि व्यवस्Tा असून साहित्य िी तीवर 5धारलेली
दnÍयम स्वरूपाची हचÆिव्यवस्Tा 5िे. munotes.in

Page 15

15 - सावहत्याची भाषा
संरचनावादांच्या मते भाषेची हनयमव्यवस्Tा व साहित्याची संकेतव्यवस्Tा िे भाषेचे
/साहित्याचे >क सामाहजक, सांस्कpहतक अंग 5िे. संहितेच्या अTााचे मूb भाषेच्या व
साहित्याच्या कायायंýणेत 5िे अशी धारणा 5िे.
संरचनावादात भाषेच्या >काकहलक अभ्यासावर (Synchronic) हवशेष भर हदला जातो.
भाषाहव²ानाच्या 5®याने संहितेचा हवचार वा³या पहलकडे जात नािी. Ìिणून वा³यापहलकडे
जाणाöया संहितेचा कल्पना संरचनावादयांनी मांडली. संहितेत
शÊदशÊदांमधील,वा³यावा³यामधील संबंधाचे जाbे हवणले जाते. साहिहत्यक सिीततेत
अलंकाåरक भाषेचा ÿभाव असतो. त्यामnbे साहिहत्यक संहिता संकल्पनािी भाषा हव²ानापे±ा
अलंकारशास्त्राजवb जाणारी असते.
१.३.४ रोमान याको[सि -भाषानिचार
रहशयन रूपवादी चbवbीतील >क मn´य संशोधक 5हण हवचारवंत याकोबसन याने
भाषावu²ाहनक अभ्यासाबरोबर साहित्यशास्त्रीय 8पयोजनामÅये हवशेष रस Gेतला िोता.
याकोबसने भाहषक संदेशनाचा >क हवस्तpतपN मांडला. मnbात याकोबसने काव्य-शास्त्र िे भाषा
हव²ानाचा >क भाग मानून भाषाहवषयीच्या हववेचनातून 5पल्या काव्यशास्त्राची 8भारणी
केलेली 5िे. भाहषक संदेशनाच्या व्यापारात सिा मूbGNक असतात. ÿे±क हकंवा वक्ता
,úिणकताा हकंवा ®ोता, संदेश हकंवा अहभÿाय, संदभा हकंवा पåरसर, वक्ता ®ोता यांच्यातील
परस्पर संबंध 5हण व्याकरहणक व्यवस्Tा असा संबंध पािता येतो. तो Eालील ÿमाणे.
संदभभ (Context)
ÿेषक (Sender) ------------ संदेश (Message) ------------- ग्रिणकSाभ (Receiver)
संYकभ (Contact)
]ाÅय] Code)
कोणत्यािी भाहषक संदेशन ÿहक्रयेत ÿे±क/वक्ता िा úिणकताा/®ोता याला 8ĥेशून कािी संदेश
अहभÿाय सांगतो. या संदेशाला कोणतातरी संदभा असतो. या संदेशनÿहक्रयेत वक्ता व ®ोता
यांचे वेगवेगÑया ÿकारचे संबंध असू शकतात. िी संदेशनÿहक्रया वक्ता 5हण ®ोता यांना अवगत
असणाöया >कमेकांना अTाबोध िो7ल अशा हवहशि भाषेच्या व्याकरहणक हनयमांनnसार
चाललेली असते. munotes.in

Page 16

16 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
भाहषक संदेशन ÿहक्रयेतील सिा GNकांपuकी कोणत्या GNकाला मिßव ÿाĮ िोते. तो क¤þस्Tानी
येतो, त्यानnसार भाषेची काय¥ हनहश्चत िोतात. वरील 5कpहतबंधातील त्या त्या पायाभूत
GNकांशी हनगहडत भाषेची काय¥ कोणती 5िेत िे या 5कpहतबंधावरून स्पि िो7ल.
निद¥शिात्]क/संदभभनिķ ( referential)
4निÕकारात्]क (emotive) --------- कलात्]क काÓयात्]क (poetic) --------
Yåरणा]निķ आिािक conative) ------- संYकभनिķ (phatic)
4नVभानषक नचÆिÓयिÖथानिषयक (metalingual)
8क्तीचे/भाहषताचे (message) ÿत्येक GNकाशी जे हवहशि ÿकारचे संबंध ÿस्Tाहपत िोतात.
त्यामधून सिा ÿकारची काय¥ हनÕपÆन िोतात. कोणत्यािी भाहषक व्यविारांमÅये िी सवा काय¥
कमी - जास्त ÿमाणात Gडत असतात. पण >कूण व्यविाराचा रोE ल±ात Gेतला तर कोणत्या
GNकावर भर 5िे ते समजू शकते. व त्यावरून कोणते काया अहधक मिßवाचे 5िे िे Oरहवता
येते.
. अद्दवÕकारत्मक कायª/भावनात्मक कायª
भाहषक जेव्िा ि³त्यावर ल± क¤हþत करते तेव्िा भाषा अहवÕकारात्मक हकंवा भावनात्मक काया
करू लागते.
8दा. माझं शांतीÿेम िे 8Gडzया नागडzया भेकडपणाला हदलेले धाहमाक नाव िोते.
या 8क्तीतून ि³त्या¸या मनातील शांती भावना व्यक्त झाली 5िे. Ìिणून भाषा भावनात्मक वा
अहवÕकारात्मक काया करते.
. प्रभावपर द्दकंवा पåरRात्मक कायª
8क्ती जेव्िा ®ोता या GNकावर 5पले ल± क¤हþत करते तेव्िा भाषा ÿभावपर हकंवा
पåरणामहनķ काया करू लागते.
8दा. जnने जा9 द्या, मरणालागnहन, जाbnनी हकंवा पnरुनी Nाका.|
या 8क्तीतून ®ोत्यांच्या भावनांना मनाला 5वािन केले 5िे. त्या ®ोत्यांच्या मनावर ÿभाव
गाजहवतात, पåरणाम करतात Ìिणून भाषा पåरणामहनķ काया करते.
. काÓयात्मकायª
भाहषक जेव्िां स्वत3वरच 5पले ल± क¤हþत करते वा वेधून Gेते तेव्िा भाषा काव्यात्म
/सŏदयाात्म काया करू लागते. munotes.in

Page 17

17 - सावहत्याची भाषा
8दा. झाडे दn3E भोर 5िेत. 8क्तीवर ल± क¤हþत केले जाते. 'दn3E भोर 'िा शÊद 5पले ल±
वेधून Gेतो. दn3E भोर शÊदाने काbेभोर या सnपåरहचत हवशेषणाच्या पाĵाभूमीवर हनयमोल्लंधन
केलेले 5िे . या हनयमोल्लंधनामnbे या 8क्तीतील भाषा स्वत3कडे ल±वेधून काव्यात्म काया
करते.
. संUभाªत्मक/वा¸याTªपरकायª
8क्ती जेव्िा वÁयाहवषयावर त्याच्या संदभाावर भर देते तेव्िा भाषा वाच्याTापर, संदभाात्मक काया
करते. 8दा. झाडे हिरवी 5िेत. या 8क्तीत शÊदश: अTा Gे9न झाडांचे वस्तnहनķ, यTाTा वणान
केलेले 5िे. ‘हिरवी झाडे’ िा 8क्तीचा वÁयाहवषय 5िे 8क्ती हवषयलàयी 5िे. येTे भाषा
वाच्याTाहनķ वा संदभाहनķ (संदभाात्मक) काया करते.
. संपकाªत्मक कायª
8³°ी जेव्िा वक्ता व ®ोता यांच्यामधील संपकासंबंधावर भर देते तेव्िा भाषा संपकाात्मक काया
करीत असते. 8Uा. िrलो माझं बोलणं तnला ?कू येतय? तnझं बोलणं नीN ?कू येत नािी. Zोन
बंद कर? अशा ÿकारच्या संभाषणावर 8क्ती वक्ता- ®ोता यांच्यामधील संभाषण, संÿे±ण वा
संपका संबंध चालू Oेवावेत की बंद करावेत िे अजमावÁयाचे काया करीत असतात. या 8क्तीतील
भाषा संपकाात्मक काया करते.
. अद्दVभाषात्मक कायª
8³°ी जेव्िा भाषेच्या स्वरुपाहवषयी, हतच्या हनयम संकेता हवषयी बोलू लागते तेव्िा भाषा
अहधभाषात्मक काया करू लागते. भाषा िी ²ानवािक 5िे. तशीच ती वpह°सूचकिी 5िे.
8क्तीतील भाषा भाषेच्या स्वरूपाहवषयी सांगते. ती स्वत:हवषयी बोलते . Ìिणून 8³°ीतील
भाषा अहधभाषात्मक काया करते.
कोणत्यािी भाहषत GNनेत कहवतेच्या (साहित्यकpतीत) संहितेत भाषेची सिा काया कमी अहधक
ÿमाणात हक्रयाशील असतात. परंतn कहवतेत साहित्यकpतीत काव्यात्मकाया िे अहधक ÿभावी
असते.
अTासजान 5हण अTासंÿेषण करणे िे हचÆिांचे मn´य काया असते. संहितेच्या हकंवा भाहषक
GNनेच्या 5®याने िे भाहषक हचÆि (शÊद) अTासंÿे±णाचे काया करीत असते. िे स्पि
करÁयासाOी रोमान याकोबसने संÿे±णाचे >क मvडेल मांडले. कोणत्यािी भाहषक GNनेत सिा
GNक काया करीत असतात िे Eरे 5िे, पण काव्यात्मकाया हकंवा सŏदयाात्म काया
साहित्यकpतीत ÿभावी असते. साहित्यकpतीतील /कहवतेतील सिा GNकांपuकी कोणत्यािी munotes.in

Page 18

18 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
GNकाचे हĬत झाले Ìिणजे भाषा सŏदयाात्म/ काव्यात्म काया करू लागते. काव्य भाषेत सवा
GNकांचे सारे ल± अहभÿाया भोवती क¤हþत झालेले असते.
१.३.५ ]ािसशाľीय स]ी±ेSील सानित्य भाषा निचार
साहित्याचा मn´य हिषय माRoस 5िे ि माRसा¸या सिª कायª Óयापाराचां मob मानिी मन
5िे. मानिी मन साहित्याची हनहमªती करते. साहित्यातoन तेच मoतª िxते.
साहित्य हनहमªती, साहित्याचे Öिरूप 5हR साहित्य 5ÖिाU या तीनिी 4ांFा¸या हिचारामाFे
मानिी मनच कायªशील 4सते. या तीनिी 4ांFाचा Óयापार समKoन GेÁयासाOी मानिी मनाचा
4Ëयास, मानिी मनाचां ²ान 5िÔयक 4सते. 4से कािी साहित्य समीक्षक, 4Ëयासक याांना
िाNले. त्यातoनच या मानसशास्त्रीय समीक्षेचा 8Uय Lाला.
मानिी मना¸या सnÓयिहÖथत ²ाना¸या 5®याने साहित्यकpतीची Kी समीक्षा केली Kाते हतला
मानसशास्त्रीय समीक्षा ÌिRता ये7ल.
िÖतnत3 िा साहित्य मानिी मनाचा/ [nĦीचा 4हिÕकार 4सÐयाने मानसशास्त्र ि समीक्षा याांचा
Kिbचा सां[ांV 5िे.
मानसशास्त्र िे 6तर शास्त्राांपेक्षा कसे िेFbे 5िे, िे साांFÁयाचे काम तसेच मानसशास्त्रात
Öित3ची Óयहĉता Identity) प्राĮ करून UेÁयाचे कायª प्रथम हसµमांP Āv7P या
मानसशास्त्र²ाने केले. त्याने >क िेFbी प्रहतमा हनमाªR केली. मानिी मनाचा 4Ëयास करताना
Āv6Pने तीन प्रमnE हसĦाांत माांPले 5िेत.
१. ]ाििी ]िाची संकÐYिा २. का]िासिा नसĦांS ३. ÖिÈिनसĦांS
5पÐया ÌिRoन मनxहिĵात >क ततz 6Pz) Unसरी 4िां 6Fx) हतसरी 4हत- 4िां
सnपर 6Fx या तीन प्रकार¸या सांÖथा कायªरत 4सतात.
(4) 5पÐया मानिी मनाचे तीन Öतर - >क सां[xV, Uxन [xVपoिª 5हR हतसरा 4[xV ि
िरील साांहFतलेÐया मानहसक सांÖथा या हमboन मानिी मनाचा Óयापार चाललेला
4सतx.
([) कामिासने¸या हसĦाांतामÅये Āv6Pने कामिासना िी 8पKतच 4सते. हतचा मnला¸या
KÆमापासoनच कामिासनेचा हिकास सnरू िxतx, िे साांहFतले 5िे.
(क) Āv7Pचा ÖिÈन हसĦाांत िा समीक्षेला निी ŀĶी UेRारा 5िे. साहित्यकpतीचे Öिरूप,
तीमVील पाýे हतची भाषा, मoÐयमापन, 4थª हनणायन यािर निा प्रकाश या हसĦाांताने
Nाकलेला 5िे. munotes.in

Page 19

19 - सावहत्याची भाषा
ÖिÈन िी Kशी मानिी मनाची हनहमªती 5िे, तशीच साहित्य , हचý, हमथ 5Uी GNीतेिी
मानिी मनाची हनहमªती 5िेत. ÖिÈनाप्रमाRे साहित्याची भाषा प्रहतक - प्रहतमाांची
4सते. ÖिÈनात प्रमाRे साहित्यकpतीची रचना Uxन 4ांFाने हमboन Lालेली 4सते, >क
शÊUाथªमय 4सां 4ांF 5हR Unसरे ÅवÆयथªरूप 4प्रकN 4ांF. साहित्यकpतीची भाषा 5हR हतची
रचना याां¸या मnbाशी ÖिÈन तांýाचे Uxन Óयापार कायªशील 4सतात.
Āv7Pने ÖिÈन हसĦाांत माांPoन ÖिÈनाहिषयी ¸या KnÆया समKnती ExNzया OरहिÐया. त्या¸या
मते ÖिÈन िे 5पÐया 4सां² मनाचा 4हिÕकार 4सतx िे UाEिoन हUले. 4सां² मना कPे
KाÁयाचा राKमाFª ÌिRKे ÖिÈन.
Dream is Fulfillment of wish - Āv7P
ÖिÈन ÌिRKे U[लेÐया 6¸Jेची 5भासमय हकांिा प्रतीकरूप पåरपoतê िxय. ÖिÈन ÌिRKे
4सां² मन KाRoन GेÁयाचा राKमाFª िxय. हनयांýकाचा प्रभाि कमी LाÐयामnbे 4सां² मन
5पÐया U[लेÐया 6¸Jा प्रहतमा¸या िेषात हिŁप िx9न प्रकN करीत 4सते. ÖिÈन या
GNकातoन मानिी मनाचा शxV GेRे िे Āv7Pचे Åयेय िxते. त्याच[रx[र ÖिÈनाांचे Öिरूप हिशU
करÁयासाOी त्याने ÖिÈनहसĦाांत माांPला. या ÖिÈनहसĦाांतातoन Kी तत्िे हमbाली ती
साहित्यकpतीला कशी लािता येतील िे मिßिाचे 5िे.
साहित्य िी >क कला 5िे. कलेला तांý 5िे. तसेच ÖिÈनाला पR तांý 5िे. त्यामnbे
साहित्यकpती 5हR ÖिÈन याांचा सां[ांV पािताना ÖिÈन Öिरूप ि साहित्यकpती Öिरूप, ÖिÈन
रचना तांý ि साहित्य कpती रचना तांý, ÖिÈन भाषा ि साहित्य भाषा याां¸यातील साVÌयª पिािे
लाFेल.
१) ÖिÈि रचिा ि सानित्यकpSी रचिा-
ÖिÈनाला Uxन 4ांFे 4सतात.
4 प्रकN ÖिÈन
[ सnĮ हिचार, 4सां² 4तpĮ 6¸Jा िxय.
ÖिÈनाांचे प्रकN 4ांF हचý हलपीत हलहिलेले 4सते. त्यापलीकPे त्याचा 4प्रकN 5शय
4सतx. तx शxVoन काQािा लाFतx. तर 4प्रकN 4ांFात ÌिRKे सnĮ हिचारात Óयापक 5शय
4सतx. पR सnĮ हिचार 4हनहĲत 4सतx. munotes.in

Page 20

20 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
साहित्यकpतीला Uxन 4ांFे 4सतात. साहित्यकpतीचे शÊUाथª रूप ÌिRKे हतचे प्रकN 4ांF
िxय. हकांिा त्याला िा¸याथª ÌिRता ये7ल. तर Unसरे 4ांF 4सां² 4थª[ांV ÅिÆयाथª
िxय. शÊUाथाª¸या पलीकPचा ÅिÆयाथª, 4सां² 4थाªचे [ांV साहित्यात 4सतात.
२) ÖिÈिरचिाSंý आनण सानित्यकpSीचे रचिाSंý
ÖिÈनाला हिहशĶ प्रकारचे रचना तांý लाभलेले 4सते. ते तीन प्रहøयाांमVoन साकार िxते.
4) सं±ेY ÿनøया- सnĮ हिचार प्रकN ÖिÈनात सांहक्षĮपRे >कý केले Kातात. हिहिV
प्रकारचे 4थª, भािसांUभª >काच प्रहतमेत >किNoन NाकRाöया ÖिÈनामाFील मानहसक
प्रहøयेला सांक्षेप प्रहøया ÌिRतात. सांक्षेहपकरRात सnĮ हिचार हचýहलपीत >कहýत
िxताना 4नेक GNक >कý िxतात, [ेमालoमपRे हमसbतात.
[) ÖथािांSर - सnĮ हिचार [ाKoला सारून हकांिा ÖिÈनातील मn´याथª Lाकoन Oेिoन लक्ष
UnसरीकPे िbहिRे ÌिRKे ÖथानाांतरR िxय. प्रकN ÖिÈन प्रÖतnत क¤þाला [ाKoला
सारून 4प्रÖतnत क¤þाला पnQे करते तेÓिा ÖथानाांतरR िxते.
क) ÿनS]ांकि - मनातील सnĮ हिचाराांचे प्रहतमाांत रूपाांतर ÌिRKे
प्रहतमाांकन िxय. ÖिÈनात प्रहतमा हचýरूप 4सतात तर साहित्यकpतीमÅये शÊUरूप
4सते.
P) 4SानकभकSा / 4सं[ĦSा - प्रहतमा परÖपर सां[ांVाने FnांZलेले 4सतात. त्या 4सां[Ħ
4सतात.
6) ÖिÈििंSाची 4सं² 6¸Jा - ÖिÈनिांताची 4सां² 6¸Jा हिहशĶ रीतीने पoRª िxत
4सते.
सानित्यकpSी रचिा Sंý-
साहित्यातिी िी सांक्षेपप्रहøया िी साVÌयाªिर 5Vाåरत 4सते. ÌिRoन तीत रूपक
प्रहøयािी 4ांतभoªत 4सते. तर साहित्यात िxRारे Öथानाांतर िी साचयाª¸या तत्िािर
5Vारलेली 5िे. तीत शnĦ लक्षRा 4ांतभoªत 5िे. रूपक 5हR लक्षRा िे भाषेचे
हिशेषत3 काÓय भाषेचे मnल FnRVमª 5िेत.
ÿनS]ांकि - ?ांþीय सांिेUना प्रकN करÁयाची प्रहतमासpĶी िी >क प्रभािी भाहषक
यxKना 5िे. प्रहतमा/ प्रहतमाांकन िे [xVन हøये¸या ÌिRKे
भाषे¸या 4ांत:Öतरा¸या सिाªत सnŁिाती¸या मनहÖथतीत िxते. तसेच 4[xV मनाची
हøया भाषेचे Öतरािर पकPÁयाचे कyशÐय प्रहतमाांमVoन िxते. munotes.in

Page 21

21 - सावहत्याची भाषा
[xVनाचा ताKेपRा 5हR NिNिीतपRा प्रहतमाांमVील 4थªसांहम®ामnbे5हR 4कpहýम
4थªप्रतीतीमnbे Óयĉ िxत राितx.
4SानकभकSा - ?ांþीय सांिेUना¸या प्रा[Ðयामnbे प्रहतमा भाषेला नेिमी 4ताहकªक 4मoतª
4थाªची Po[ Uेतात. सिाहKकच हतथे 4ताहकªकता 4सते.
4सां²- 4थª[ांV - साहित्यकpतीतील 4सां² 4थª[ांV कला Łप VारR करून हिहशĶ
रीतीने साकार िxतात.
३) ÖिÈिभाषा ि सानित्यभाषा
ÖिÈनाांची भाषा ÌिRKे सांहक्षĮ हचýहलपीची भाषा 4सते, तर साहित्याची भाषा िी शÊUरूप
हकांिा िRªहलहप 4सते.
ÖिÈनाांची भाषािी प्रतीक, प्रहतमाांची भाषा 4सते. तसेच साहित्याची भाषा िी प्रतीक-
प्रहतमाांची 4सते. तसेच ZrÆNसी, हमथz, ÖिÈने याांचा िापर केलेला 4सतx. साहित्य भाषेिर
ततz चा प्रभाि 5Qbतx.
R ÖिÈनाां¸या भाषेत 4सां[Ħ प्रहतमा 4सतात.
तसेच साहित्या¸या भाषेत 4सां[Ħ प्रहतमा 4सलेÐया हUसतात.
R ÖिÈनाां¸या भाषेत तकªहनķ कायªकारRभािाचा 4भाि 4सतx. तसेच ÓयाकरहRक हनयमाांचे
8ÐलांGन Lालेले 4सते.
साहित्या¸या भाषेतिी तकªहनķ कायªकारR भािाचा 4भाि 4सतx.
R ÖिÈनाां¸या भाषेत åरत्या KाFा िा åरĉ KाFा Eoप 4सतात. तसेच साहित्या¸या भाषेतिी
åरकाÌया KाFा 4सतात.
R ÖिÈनाां¸या भाषेत पR, परांतn, Kर, तर या 8भयाÆियी 4Óययाांचा िा भाि 4सतx.
साहित्या¸या भाषेतिी पR, परांतn, िर 6. शÊUयxFी ि 8भयाÆियी 4Óययाांचा 4भाि
4सतx.
R ÖिÈनाां¸या भाषेत 4थाªची 4हनहĲतता हकांिा 4नेकाथªता 4सते.
साहित्या¸या भाषेतिी 4नेकाTाता 4सते. 4थाª¸या 4नेक श³यता UPलेÐया 4सतात.
४) ÖिÈिाथभ निणभयि YĦSी - सानित्यकpSी 4थभनिणभयि YĦSी-
R ÖिÈनिी सहिता मानoन (Text) ÖिÈनाांचा 4थª लािला Kातx.
तर साहित्यकpती िी शÊU सांहिता (Text) मानoन साहित्यकpतीचा 4थª लािला Kातx. munotes.in

Page 22

22 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
R ÖिÈनसंहितेपेक्षा ÖिÈनिांताला 4हVक मिßि ( ÖिÈनात) 4सते.
तर लेEकापेक्षा साहित्यसांहितेला (साहित्यप्राांतात) 4हVक मिßि 4सते.
R ÖिÈनाांमVoन साकार LालेÐया ÖिÈनिांता¸या 4सां² ि 4तpĮ 6¸Jेचा शxV GेRेसाOी
ÖिÈन िे माÅयम 4सते.
साहित्यकpतéमVoन प्रकN िxRाöया ‘4सां² 4थª[ांVाचा’ शxV GेRे िा 4सां²
4थª[ांV लेEका¸या ‘ मनात’ Fिसत नािी. साहित्यकpती िे त्याचे साVन नािी.
R ÖिÈनाांचा 4थª लािताना मnĉ सािचयª ‘Free Association’ तांýाचा 4िलां[ केला
Kातx.
R साहित्यकpतीचा 4थª लािताना मnĉ सािचयª तांýाचा 4िलां[ केला Kातx. तसेच
सां[ांहVत प्रहतक सpĶी, साहित्य सांकेत, साांÖकpहतक भािहिĵ 5Uी सांकेत ÓयिÖथाांचा
4थªहनRªयनात 5®य ¶यािा लाFतx.
R ÖिÈनाांचे हनRªयन करताना प्रकN 5हशयातoन सnĮ हिचाराांचा शxV GेRे िे Åयेय 4सते
ÌिRoन प्रकN 5शय िे साVन 4सते. त्यामnbे प्रकN 5शयाला मिßि प्राĮ िxते.
R साहित्यकpतीचे 4थª हनRªयन करताना प्रकN 5शय ि सnĮ हिचार या UxÆिी 4ांFाांमVील
UेिGेि मिßिाची 4सते.
R रचनांचे 4थª हनRªयन करताना ÖिÈन , ÖिÈन हिĴेषक िे मिßिाचे साहित्यकpती¸या
4थªहनRªयनात लेEक, साहित्यकpती ि िाचक/ रहसक मिßिाचे 4सतात.
>कांUरीत मानसशास्त्रीय समीक्षा साहित्यकpतीचे Öिरूप पािते. तीमVील भािहिĵ , 5शयसoý 4सां²
4थªÖतर याांचािी िी शxV Gेते.
साहित्यकpतीचां भािहिĵ, पाýाांचे मनxÓयापार, साहित्यकpती मVील प्रहतमा- प्रतीक, हतचा रचना[ांV,
साहित्यकpतीची भाषा याां¸या 5कलनास ते 8पयnĉ िxते. तसेच त्याचा 4थª लािÁयासिी ते 8पयxFी
पPते. 4थªहनRªयना¸या Óयापाराहशिाय समीक्षेचा Óयापार पoRª िxत नािी.

munotes.in

Page 23

23 - सावहत्याची भाषा
१.४ 5. सानित्य भाषेचे निशेष ि शैलीनिचार
सानित्यभाषेचे निशेष-
साहित्यकpतीमÅये साहित्यभाषेची कािी Obक िuहशĶzये 5पÐया 4नnभिास येतात. मnbात भाषेला
कxRत्यातरी साहित्यप्रकारचा सांUभª 4सतx. त्यामnbे साहित्य भाषेतील कxRकxRत्या GNकाांची
कशाप्रकारे KnbRी करायची ते Oरिता येते. भाषािी साहित्यकpती¸या सांहितेत 5ांतåरक ŀĶzया
KxPलेली 4सते. त्यामnbे प्रत्येक भाहषक रूप 4Æय रूपाांशी ि सांपoRª संहितेशी कािी >क नाते
UाEित 4सते. त्या-त्या भाहषक Łपानां त्या त्या सांिीतेतच 4थª प्राĮ िxतx. 4मnक >क शÊU िा
भाहषक प्रयxF, 4लांकार, प्रहतमा िा प्रतीक िे ÖितांýपRे मिßिाचे Oरत नािीत.
साहित्य भाषेत Óयाहम®ता 5RÁयाचे, ती 4थª समpĦ, 4नेकाथª सoचक करÁयाचे कायª साहित्य भाषेत
प्रकषाªने 5QbRाöया कािी भाहषक प्रयxFाांĬारे िxत 4सते. िे भाहषक प्रयxF ÌिRKे प्रहतमा, प्रतीक,
रूपक, हमथz िxत. साहित्य भाषा समpĦ करRारे िे हिशेष सिª साहित्यप्रकाराांत कमी 4हVक प्रमाRात
5Qbतात. कहितेत माý हिशेष प्राचnयाªने हUसoन येतात.
१.४.१ łYक
भाषे¸या >का Eास 4थª प्रिािी यxKने¸या िp°ीला रूपक प्रहøया ÌिNले Kाते. >का िÖतoचे
FnRVमª हकांिा Öिरूप Unसöया िÖतoशी KxPले कì रूपक हनहमªती िxते. रूपक िा Uxन
शÊUाांमVील (िा शÊUGNकाांमVील) >कKीि 4सा सां[ांV 5िे. या सां[ांVाांमÅये >का शÊUाचा
(ÌिRKेच त्या शÊUाांनी हनU¥हशत केलेला हिचार, कÐपना, प्रतीक, प्रहतमा याांचा) Unसöया >का
िा 4नेक शÊUाांशी (ÌिRKेच त्याांनी हनU¥हशत केलेले हिचार, कÐपना, प्रहतमा ि प्रहतके
याां¸याशी) सांयxF िxतx. या परÖपर सांयxFामnbे िा शÊUसां[ांV OसOशीतपRा, Óयाहम®ता,
4थªहिÖतार या ŀĶीने समpĦ िxतx. 4सा शÊU सां[ांV ÌिRKे रूपक िxय. िा सां[ांV
साVÌयª, हिरxV, ताR, ताUात्Ìय, साहनÅय 4सा हिहिV प्रकारचा 4सo शकतx.
Łपकाचे 8Uा.
DkNt_m Â^k ŃU^kd_Sm
ŃU^kIt ^k Zna KkFldatKYatKkFldat.
हकांिा -
4Rn_tRo ^k SxDPkSnDk 5Dkek>dQk
िे रूपक 8Uा. 5िे.
ŁपकìकरRामnbे 4नेकहिV 4थª हनमाªR िxतात.
Łपके िी काÓयात, साहित्यात Kशी 5Qbतात , तशी ती Óयििारभाषेत पिाियास
हमbतात. 8Uा. 'तx FाQि 5िे'. 'तx [uलासारEा रा[ला'. munotes.in

Page 24

24 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
साहित्यात कािीिेbा साांकेहतक, Łbलेली 4शी रूपके िापरलेली 4सली, तरी चाांFÐया
साहित्यकpती¸या [ा[तीत ती रूपके निा 4थª VारR करतात.
निहनहमªती, Öिचेतनता िा साहित्यकpतीतील रूपकाांचा FnRVमª 5िे. साहित्या¸या क्षेýातील
रूपके िी मn´यत्िे Óयहĉहनķ Öिरूपाची, लेEका¸या 5ांतåरक Kीिनाशी नाते साांFRारी
4सतात. रूपकाांचे Öिरूप िे त्या त्या भाषे¸या, कालEांPा¸या, Öथbाां¸या, साांÖकpहतक
िuहशĶzयाां¸या 5हR KीिनŀĶी¸या 4नnसार [Uलते. [िòतेक ŁपकाांमÅये साÌयहøया Óयĉ
िxते. कािी ŁपकाांमÅये ?ांþीय सांिेUनाांचे 4नाकलनीय सांGNन प्रतीत िxते.
5पÐया Vाहमªक काÓयात ŁपकाĬारे परमेĵराचे 4चेतन िÖतoांशी, प्रकpतीचे पnŁषांशी, Kीिाचे
सpĶीशी नाना तöिाांनी सां[ांV Óयĉ केलेले हUसतात. 4थª Óयĉ करÁयाची Łपक िी मानिी
सांUेशििनातील >क मिßिाची यxKना मानली Kाते.
१.४.२ ÿनS]ा
?ांþीय सांिेUना प्रकN करÁयाची प्रहतमासpĶी िी >क प्रभािी भाहषक यxKना 5िे. प्रहतमा
ÌिRKे हचý, मoतê हकांिा प्रहतह[ां[ िxय. 5पR KेÓिा >EाUी िÖतo पाितx, तेÓिा 5पÐयाला
हतचे 6ांहþयFxचर Öिरूप KाRिते. परांतn ती िÖतo PxÑयासमxर नसताना हत¸या रांFरूपाचे
हचý मन:चक्षo समxर 5Ro शकतx. 5पÐया मनxचक्षoसमxर येRाöया हचýाला मनxहि²ानामÅये
‘प्रहतमा’ ÌिNले Kाते.. Unसöया शÊUात साांFायचे तर भoतकालीन सांिेUनेची िा 6ांहþयFxचर
4नnभoतीची Öमpती, मानहसक प्रहतकpती ÌिRKे ‘ प्रहतमा’ िxय.
साहित्या¸या क्षेýात ‘प्रहतमा’ या सां²े¸या िरील 4थª¸JNा कािी प्रमाRात पिाियास
हमbतात. लेEका¸या Kीिनाभoतीचा हिहशĶ भाहषक रूप[ांVा¸या सिाÍयाने ?ांþीय Öिरूपात
प्रत्यय हUला Kातx , तेÓिा त्या भाहषक रूप[ांVाला प्रहतमा 4से ÌिRतात. भाहषक रूप[ांVातoन
सांिेUनाची हनहमªती करRे, ?ांþीय सांिेUना Óयĉ करRे प्रहतमेत मिßिाचे Oरते.
6ांúKी समीक्षेमÅये िापरÐया KाRाöया ‘Image’ साOी मराOी पयाªय ÌिRoन ‘ प्रहतमा’ िी सां²ा
समीक्षेत िापरली Kाते. ती Uxन 4था«नी -
१. भाषे¸या पåरRामामnbे िाचकाां¸या मनात हनमाªR िxRारी सांिेUनाहचýे ÌिRKे प्रहतमा.
िÖतoचे तांतxतांत िRªन करRारा शÊUसमoि त्या िÖतoचे िाचका¸या मनात हचý 8मNिo
शकतx. याला िा¸याथê प्रहतमा ÌिRतात.
२. काÓयात येRारे 8पमा, रूपक यासारEे 4लांकार ÌिRKे िी प्रहतमाच 4सतात. परांतn 6थे
िाचका¸या मनात 8मNRाöया सांिेUनहचýाला मित्ि नसoन Uxन िÖतo 4Fर GNना
याां¸यामVील साVÌयाªला मित्ि 4सते. munotes.in

Page 25

25 - सावहत्याची भाषा
‘6ांहþयFxचरता’ िा प्रहतमेचा प्रVान FnRVमª 5िे.
8Uा. हक्षहतKी 5ले भरते F
Gनाांत कnांकnांम हEरत¤
Lाले 4ां[र
Lnलते Lnां[र
ििेत 4°र तरते F
प्रहतमाांमVoन 4ांतमªनाचे, 4[xVÖतरािरील Óयापार प्रभािीपRे Óयĉ िxतात. प्रहतमाांमÅये
4[xVमनाची हøया भाषे¸या Öतरािर’ पकPÁयाचे कyशÐय हUसoन येते. 4[xV मनाशी सां[ांहVत
4सÐयामnbे प्रहतमा या 4हVक FnांताFnांती¸या ि Óयहĉहनķ Öिरूपा¸या 4सतात. 4ताहकªक
4थाªचा, 5हUम सांिेUनपर 4शा 4थाªचा 4हिÕकार त्यातoन िxत 4सतx. ताKेपRा, 8त्कNता,
5िािकत्ि िे प्रहतमेचे 5REी कािी FnRVमª 5िेत.
5पÐयाला पाच प्रकार¸या 6ांहþय सांिेUना िxतात. त्या प्रकाराांिरून प्रहतमाांचे ŀकप्रहतमा,
FांVप्रहतमा, Öपशªप्रहतमा, ®nतीप्रहतमा, रसात्मक प्रहतमा 4से प्रकार केले Kातात. हशिाय 8त्कN
प्रहतमा, Fहतशील प्रहतमा, [Ħ प्रहतमा, मnĉ प्रहतमा 4सेिी प्रहतमाांचे प्रकार केले Kातात.
प्रहतमािी ?ांहþय सांिेUनाांचा मानस प्रत्यय GPिते तसेच प्रहतमेत 4नेक 4नnभि सांिेUने¸या
हकांिा भािने¸या साVÌयª- िuVÌयªयnĉ नात्याने सांह³लĶ Lालेले 4सतात.
5Vnहनक काÓयात िा काÓयशास्त्राांमÅये >Eाīा GNनेचे िा ŀÔयाचे सoचक िRªन तसेच 8पमा-
रूपकाUी 4लांकार या सिा«ना ‘ प्रहतमा’ या सांकÐपनेत समाहिĶ केलेले 5िे. त्यामnbे हनरांलकpत
कहिता हत¸यातील सoचक हचýRामnbे प्रहतमायnĉ मानली Kाते.
१.४.३ ÿSीक
‘प्रतीक’ िी सांकÐपना हचÆिे 5हR त्याचा 4थª याां¸याशी सां[ांहVत 5िे. कxRत्यािी हचÆिाला
साांकेहतक िापरामVoन रूQ ि हनहĲत Lालेला 4सा >क 4थª 4सतx. पR या हचÆि 5हR 4थª
मVील ‘Ĭuत’ िे प्रतीकामÅये 8GPपRे Fpिीत Vरलेले 4सते. Óयापक 4थाªने Unसöया FxĶीचे
हनU¥शन िा प्रहतहनहVत्ि करRारी कxRतीिी FxĶ ÌिRKे प्रतीक िxय. सामाÆयत साहित्या¸या
क्षेýात कxRत्या तरी हिहशĶ 4थाªचे सoचन करRारा >EाUा शÊU िा शÊUसमoि KेÓिा त्या¸या
पहलकPील कxRत्या तरी 4Æय FxĶीचे हनU¥शन करतx, तेÓिा त्याला प्रतीक 4से ÌिNले Kाते.
या 4Æय FxĶी िÖतo, हिचार, कÐपना, 4नnभि, भािना, GNना 4शा कxRत्यािी प्रकार¸या 4सo
शकतात. प्रतीक िे >क हचÆि ÌिRतx तेÓिा हनU¥हशत केलेली FxĶी Kिbपास 8पहÖथत
4सÁयाची FरK नािी. हतचा त्याहशिाय हिचार करू शकतx. 5Vnहनक काbात प्रतीकाांचे
EाKFीकरR करÁयाकPे किी/ साहिहत्यक याांचा कल हUसतx. KnÆया मराOीत प्रतीकाांचे munotes.in

Page 26

26 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
सामाहKक, पांथीय Öिरूप 4से. 5Vnहनक काbात हनरहनराÑया सामाहKक क्षेýामÅये प्रतीके
शxVÁयाची िp°ी हUसoन येते.
Kीिना¸या सिªच क्षेýात प्रतीकाांचा िापर केला Kातx. तकªशास्त्र, FहRत 4शा ²ानशाEाांमÅये
तसेच Vमª, कला- साहित्य 6त्याUéमÅये प्रतीकाांचा मxOzया प्रमाRात िापर केला Kातx. ²ान
शाEाांमVील प्रतीके िी >कास >क Öिरूपाची 4सतात तर Vमª, कला, साहित्यक्षेýातील प्रतीके
िी >कास >क Öिरूपाची नसतात. कला- साहित्यातील प्रतीके ?ांहþय Öिरूपाची 4सÐयामnbे
ती ÖितांýपRे Öित3कPे लक्ष िेVoन Gेतात.
5Vnहनक कलाां¸या क्षेýात प्रतीकाांचा 8पयxF Óयहĉहनķ रीतीने केला Kातx. तसाच काÓयातिी
प्रतीकाांचा Óयहĉहनķ िापर पिाियास हमbतx.
Kीिनाची हिहिVÖिरूपी KाR UेÁयाची, नाहिÆयपoRª 4थाªचे सoचन करÁयाची क्षमता भाहषक
प्रहतकाांमÅये 4सते. कािी प्रहतकाांमÅये 4थाªची FnांताFnांत Zारशी नसते. 8Uा. कnसnमाúKाांची
5FFाPी ि Kमीन िी प्रतीके. पR कािी प्रहतकाांमÅये Kीिनाची FoQता, Fिनता Óयाहम® 4शा
Łप[ांVातoन Óयĉ केली Kाते. 8Uा. [ालकिéचे ‘ पारिा’ िे प्रतीक.
प्रहतकाांमÅये Óयĉ िxRारा 4थª िा त्या काbातील >कoRच सांÖकpतीशी, साांÖकpहतक सांहचताशी
हनFहPत 4सतx. त्या सांÖकpतीतील 4नेक ि सoàम 4थªGNकाांचे सoचन या प्रतीकातoन िxत
4सते. 8Uा. नांहU[uल, सहमVा, िNिpक्ष यासारEी प्रतीके िी Eास मराOी प्रतीके 5िेत. कािी
साहिहत्यक प्रतीके िी सिªÓयापी Öथbकालातीत मानिी 4नnभिाशी हनFहPत Lालेली 4सतात.
त्यामnbे त्याांचे Öिरूप 4नnभिा¸या 5हU[ांVासारEे 4सते. 4शा प्रतीकाांमVoन हमथके हनमाªR
िxतात.
१.४.४ न]थ
‘हमथ’ या 6ांúKी सां²ेसाOी मराOीत हमÃयकथा, प्राकz कथा िा हUÓयकथा Uuितकथा 4शा सां²ा
रूQ 5िेत. 4शा सिª सां²ातoन हमथकात 4नnÖयoत 4सलेली कथात्मकता OसOशीतपRे Óयĉ
िxते.
प्राचीन काbापासoन चालत 5लेÐया >Eाīा कथेतoन िा कथासमoिातoन मानिी ि 4हतमानिी
4हÖतत्िा¸या कािी तलÖपशê पuलoांचे सoचक प्रतीकाĬारे KेÓिा 5हिÕकरR केले Kाते, तेÓिा
त्या कथेला िा कथासमoिाला हमथ 4से ÌिNले Kाते. हमथका¸या हिहिV ि परÖपर हिरxVी
Óया´या हUÐया Kातात , 8Uा. हमथक ÌिRKे ?हतिाहसक GहNताांचे कथन करRारी FxĶ िxय.
हमथके िी हनसFाªचे, हनसFªGहNताचे ÖपĶीकरR UेÁयासाOी हनमाªR LाÐयाची श³यता 5िे.
सoयª, हिĵ, 5काश, मpत्यoतेर Kीिन िे हमथकाांचे सांपÆन मnलस्त्रxत 4सÐयाचे मानले Kाते.
UnसरीकPे 6हतिास ि हि²ान याांचा 5Vार नसलेली, हनसFªGNना, ?हतिाहसक GNना , Uेिाां¸या munotes.in

Page 27

27 - सावहत्याची भाषा
िा िीरनायकाां¸या कpती 6त्याUी¸या लxककÐपना úांहथत करRारी कथा 4शीिी हमथची Óया´या
केली Kाते. तसेच 4नuहतिाहसक िा 4हतमानिी प्राÁयाची हकांिा 4हÖतत्िाची कथा ÌिRKे हमथ
िxय.
मnbात पyराहRक, Vाहमªक, लxकहिVा 4शा प्राचीन किाÁयाांसाOी ÌिRKे परांपरेन सािªहýक
करून NाकलेÐया कथाां¸या GाNासाOीिी हमथz हकांिा प्राकz कथा िी सां²ा िापरली Kाते.
हमथz [nहĦहिरxVी, तकª हिरxVी 4सतात तशाच त्या 4ांत:ÖZoतª 4सतात. त्याांचे नाते
सKªनशीलतेशी पयाªयाने काÓयाशी, Vमाªशी 4सते. मानिी Kीिनाचे 5हUम रूप[ांV हमथमVoन
प्रतीत िxत 4सतात. त्यामnbे हमथz ला िuहĵक ि कालातीत Öिरूप प्राĮ िxते. भारतीय
परांपरेतील राVाकpÕRाची हमथz, राKा िåरĲांþाची हमथz या Óयाहम® 4सा Kीिनानnभि Óयĉ
करतात.
हमथ या साहित्य क्षेýा[रx[रीने Vमª, सांÖकpती 4शा क्षेýातिी हमथz चा प्रभािी िापर िxत 4सतx.
हमथमVoन मानिी Kीिनातील 4नेकहिV मoलभoत FxĶéचा, सां[ांVाांचा, हिĵरचनेचा शxV
GेÁयाचा, 4थª लािÁयाचा िा सांFती लािÁयाचा प्रयत्न केलेला 4सतx.
हमथचा करता िा Óयनाम 4सतx. ती समoिहनķ 4सते. हमथ मVoन Kी Kी Kीिनाची सांFती
लािलेली 4सते, त्यातoन समाKाला त्या त्या या काbाला 4नnरूप 4शी नuहतक ŀĶी, ममªŀĶी
प्राĮ िxत 4सते. हमÃय मानिी Kीिनाला 5कार Uेतात. साहित्यकpतीतoन िxRाöया हमÃय¸या
िापरातoन हत¸यामVील 5शयाला 4नेकहिV FnांताFnांतीची पåरमाRे लाFतात. तसेच हत¸या
GाNािरिी त्या पåरRाम करत 4सतात.
१.४.५ स]ांSरSा
शuली हिचारात हिचलन या सांकÐपने [रx[र ‘समाांतरता’ िी सां²ा िापरली Kाते. हिचलनात
भाषे¸या हनयमाांचे 8ÐलांGन 4हभप्रेत 5िे. तर ‘समाांतरतेत’ हनयहमतता मिßिाची 4सते.
4हतहनयहमतता िी समाांतरतेत 4सते. िी हनयहमतता िRाªची 4थिा 8पिा³याांची 4सते.
सांहितेचा िेFिेFÑया Öतराांिर पnÆिा पnÆिा येRाöया समान सांरचनाचा >क 5कpहत[ांV ÌिRoन
हिचार करता येतx. Åिनी¸या समाांतरतेची 8UािरRे िी JांUx[Ħ 4थिा िp°[Ħ रचनेत
सापPतात. 4नnप्रास या 4लांकारात िRाªची पnनरािp°ी िxते. शuली हिचारात समाांतरता िी
4हभÓयĉì¸या हनकPीतoन सिेतnक 5हR सिKपRे 5लेली 4सते. Åिनी, पUीम, शÊU,
पU[ांV, िा³य, िा³य[ांV 6त्याहU Öतराांिर िी समाांतरता 5Qbते.
8Uा. पाÁयाची िाN माFoन Gे
रानाची काां[b पाांGरून Gे munotes.in

Page 28

28 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
मा»या िाता¸या [xNात तnLी
सलxEी [xNां Bिoन Gे
या कPÓयातील चरR-१, २ 5हR ४ मÅये समाांतरता 5Qbते.
भाहषक हनयम ÓयिÖथे¸या चार पातÑया 5िेत. १) Åिनी २ शÊU ३ िा³य ४ 4थª. या
चारिी पातÑयाांिर िर हिचनलन, हनयमxÐलांGन 5िp°ी या[रx[रच समाांतरता िxते. या
समाांतरतेचे Öिरूप िरील चारिी पातÑयाांिर पािता येते.
i) Åििी –
साहित्या¸या भाषेत ‘Åिनी’ या पातbीिर हिĴेषR करताना नाU ि लय या Uxन सांकÐपना
हिचारात ¶याÓया लाFतात. साहित्यात हिशेषत3 काÓय 5हR नाNक या प्रकारात Åिनéना
हिशेष मिßि 4सते. कारR या UxÆिी FxĶी प्रFN िाचन 4थिा प्रयxF सापेक्ष 5िेत. Åिनéचा
सिेतnक िापर केला Kातx.
8Uा. 5नांUाचे Pxिी 5नांU तरांF
5नांU हच 4ांF 5नांUाचे
या UxÆिी काÓयपांĉìमVील ‘5नांU’ ि 4ांF या िRाªची Oराहिक 4ांतराने पnनरािp°ी Lालेली
5िे. िRाªिp°ीमnbे काÓयपांĉìत 4नnप्रास ि यमक िे नाUसाÌयािर 5Vारलेले नाUालांकार (
शÊUाांकार) ि समाांतरता साVÐया FेÐया 5िेत.
ii) शÊद -
साहित्याची भाषा िी सिªसामाÆय भाषेिòन हनराbी 4सते. साहित्य भाषेत शÊU Eास 4सतात.
काÓय भाषेतील शÊUकbा िी िेFbी 4सते. किी, साहिहत्यक 4हभÓयĉì¸या हनिPीतoन निे
निे शÊU GPितx. 8Uा. केशिसnताांची ‘LपoLाª’ कहिता.
काÓयात >क 4क्षर िे त्याच शÊUøम ÓयिÖथेतील Unसöया 4क्षराशी [रx[रीचे नाते KxPीत
4सते. >का शÊUािरील 5Gात िा Unसöया शÊUा¸या 5Gाताशी [रx[रीचे नाते KxPीत
4सतx. >क JांUx[ांU चरREांP Unसöया चरREांPा [रx[र [रx[रीचे नाते KxPीत 4सतx. तेÓिा
हतथे समाांतरता साVÐया Kातात.
8Uा. 4ांतर सnांUर [ाहिर सnांUर, ते पथ सnांUर पािी मना
सnE िxय मना
शÊUाां¸या øमÓयिÖथेत साVÌयª िा िuVÌयª यािर 5Vारलेले [रx[रीचे रूपकतत्ि FnांZले कì
शÊU 8ĉì सŏUयाªत्म िा काÓयात्म कायª करू लाFते. munotes.in

Page 29

29 - सावहत्याची भाषा
iii) िा³य –
मराOीत कतpªनाम- कमªनाम- हøयाहिशेषR- हøयापU 4शा øमाने िा³य रचना केली Kाते. पR
िी रचना करताना भाहषक रचनेची Uxन मoलभoत तßिे हिचारात ¶यािी लाFतात.
१. भाषे¸या शÊUसांúिातoन शÊUाांची हनिP करRे
२. हनिPलेÐया शÊUाांची िा³यात KnbRी करRे.
समKा - ि³त्याला ‘ मnला’ हिषयी [xलायचे 5िे हकांिा ‘ मnल’ िाच िÁयª हिषय 5िे. 4शािेbी
ि³त्यासमxर मoल, [ालक, [ाb, ताÆिòले 4से समानाथê शÊU 8भे 4सतात. िी सिª नामे
5िेत. िा नामिाचक शÊUाांचा सांच साVÌयाª¸या तत्िाVारे >कहýत 5लेला 5िे. या
शÊUसांचातoन िĉा ‘मoल’ या शÊUाची कतpªनाम ÌिRoन हनिP करतx. तसेच त्या¸या समxर
िĉा) Eाते, हपते, हनKते 4से हøयािाचक शÊU 8भे राितात. िी सिª हøयापUे िा शÊUसांच
साVÌयª िा सममoÐयते¸या या 5Vारे FnांZलेला 5िे. या शÊUसांचातoन िĉा ‘ हनKते’
हøयापUाची हनिP करतx. ‘मoल’ 5हR ‘ हनKते’ या UxÆिी शÊUाांची िा³यात øमपर KnbRी
करतx. हनिP 5हR KxPRी या तßिाां¸या 5Vारे ‘मoल हनKते’ िे िा³य रचले Kाते.
िा³य रचनेत शÊUाांची हनिP साVÌयª, िा समतnÐयते¸या तßिानnसार केली Kाते. तर िा³यFत
शÊUाांची KnbRी साहÆनÅया¸या तत्िानnसार केली Kाते. सममoÐयते¸या सांकÐपनेत साVÌयª िा
िuVÌयª, समान4थª, हिŁĦाथª याांचा 4ांतभाªि केला Kातx. >कoRच या मVoन समाांतरता साVली
Kाते.
iv) 4थभ-
नाUÖतराप्रमाRे 4थाª¸या Öतरािर सममoÐयतेचे तßि िे काÓयात्मककायª करते. “5नांUाचे Pxिी
5नांU तरांF” या काÓय पांĉìतील 5नांU, Pxि, तरांF 5हR “5नांU हच 4ांF 5नांUाचे” या
पांĉìतील ’4ांF’ िी हभÆन हभÆन 4थाªची नाम पUे 5िेत. पR प्रत्येक नामाला 5नांU समानाथê
भाििाचक हिशेषR लािले 5िे. त्यामnbे Pxिी, तरांF, 5नांU 5हR 4ांF िी हभÆनाथê नामपUे
‘5नांU’ या >काच समान 4थाªने हनभªर हनĬ«Ĭ िxतात. चारिी पUाांमÅये साVÌयª मoल सां[ांV
5िेत. ‘ 5नांUाचे Pxिी’, ‘ 5नांUाचे 4ांF’ या हिशेषR-हिशेÕया¸या KxPzयािी ‘ 5नांU’ या >काच
भािाने KxPलेÐया 5िेत.
4शाप्रकारे नाUा¸या, 4थाª¸या Öतरािर शÊUा¸या 5PÓया øमहनķ रचनेत साVÌयाªमnbे
सममoÐयतेचे रूपकतत्ि FnांZले Kाते. या भाषे¸या समाांतरतेचे तत्ि 4सते िे हनहĲत 5िे.
munotes.in

Page 30

30 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
१.५ शैली निचार
साहित्यÓयििारात शuली िी सां²ा 4नेक 4थाªनी िापरली Kाते. भाषाशuली 4सा सां²ेचा 4थª
प्रामn´याने Gेतला Kातx. >Eाīा हिहशĶ िाHz मय प्रकाराचे लक्षR या 4थाªने काÓयात्मक शuली,
नाNzयमय शuली 4से शÊUप्रयxF केले Kातात. तसेच याUिकालीन शuली, हशिकालीन शuली 4से
शÊUप्रयxF केले Kातात. शाहिरी शuली, पांहPती शuली, मिानnभाि शuली 4शा शÊUप्रयxFात 4नेक
समVमê साहिहत्यकाां¸या सांप्रUायानी रूQ केलेली शÊUकbा 4हभप्रेत 4सते. Knनी शuली, 5Vnहनक
शuली या प्रयxFात शuलीला काbाचे सांUभª 4सतात. प्रचहलत साहित्य Óयििारात शuलीला नानाहिV
4थª प्राĮ Lालेले हUसतात.
‘शuली’ िी सांकÐपना साहित्य हकांिा कला या क्षेýाांपnरतीच मयाªहUत नािी. शuली िी मानिी Kीिना¸या
4नेक क्षेýाांमÅये िापरली Kाते. कला, िाÖतn, नFर रचना, Fpिरचना, Zहनªचर, 4लांकार, भाांPीकnांPी,
िस्त्रप्रािरRे 4शा हिहिV क्षेýाांमÅये ‘शuली’ची सांकÐपना प्रÖतnत Oरते. या क्षेýाना Uेशकाल पåरहÖथती,
परांपरा, Óयĉìची सKªनशीलता 6त्याUी GNकाांमnbे िा त्याां¸या परÖपर सां[ांVाांमnbे >क हिहशĶ रूप प्राĮ
िxते. िे हिहशĶ रूप ÌिRKे त्या त्या क्षेýातील शuली ÌिRता ये7ल.
शैली संकÐYिा - शuली ÌिRKे काय? या प्रĳाचे नेमके, काNेकxर Öिरूपाचे 8°र UेRे 4िGP 5िे.
शuलीला पयाªय ÌिRoन तöिा, रीत, िbR, Q[, VाNRी, कyशÐय,िuहशĶzय, तांý 4से कािी शÊU िा सां²ा
िापरले Kातात. पR या सां²ा िRªनात्मक Öिरूपा¸या 5िेत. तर शuली िी सां²ा मoÐयमापनात्मक 5िे.
शuलीिी 8ÖZoतªता, नाहिÆय, लाहलत्य, ÓयहĉहिहशĶता 4नÆयता 4शा सKªक FxĶéशी सां[ांहVत 5िे.
१ शuली ÌिRKे कलाकpतीतील 5शय þÓयाची रचना िxय.
२ कलािांताची कÐपनानीय 4नnभि GेÁयाची पĦती ÌिRKे ‘शuली’ - स. हश. भािे
३ >Eाīा þÓयाला हिहशĶ माÅयमाĬारे हिहशĶ रूपात प्रFN करÁयासाOी िापरÐया KाRाöया
तांýसमn¸चयाची पĦती ÌिRKे शuली. - भालचांþ नेमाPे.
शैली ÌिणKे लेEकच - KvKभ ÊयoZोिे.
शuली िी सांकÐपना Eoप सिªसाVारR 4सÐयामnbे Eoप Óयाहम® 5िे. 4नेक भाषा 4Ëयासक ि शuली
4Ëयासक याांनी शuलीची Óया´या करÁयाचा प्रयत्न केलेला 5िे. कािीनी Óया´याांमVील हिरxVी तत्िे
शxVली 5िेत. तर कािéनी Óया´याांमVoन सिªसाVारR तßिे शxVÁयासाOी िFêकरR करÁयाचा प्रयत्न
केलेला 5िे. शuली या सांकÐपने¸या 4सां´य Óया´या िxÁयाचे >क कारR ÌिRKे शuली हिचाराचा
प्रत्येक 4Ëयासक 5पÐया 4Ëयासा¸या कक्षेत शuली¸या कnOÐया ना कnOÐया मn´य हसĦाांताला Vरून
शuली या सांकÐपनेची Óया´या करतx. शuली¸या प्रमnE हसĦाांतातील >क हसĦाांत Ĭuती हसĦाांत. या munotes.in

Page 31

31 - सावहत्याची भाषा
हसĦाांताचे प्रमnE तत्ि 5शय ि 4हभÓयĉì याांतील भेU. 5शय भाषा हनरपेक्ष 4सतx. त्याला हिहशĶ
हÖथतीत हिहशĶ पĦतीने भाषेचे 5िरR Gालता येते. िा प्रUीGª काb चालत 5लेला FuरसमK िे
हसĦाांताचे Zहलत. पåरRामत3 िा शÊUकbेला मिßि प्राĮ िx9न िĉpत्िपoRª लेEन शuली सांपÆन मानले
Kाते.
5शय 5हR 4हभÓयĉì याां¸या पåरशीलनातoन 4थª हिÆयासात्मक सां[ांV, GहNताथªशास्त्रीय सां[ांV
सŏUयªलक्षी सां[ांV ÖपĶ करRारे हसĦाांत 8Uयास 5ले. पåरRामत3 या हिचारातoन शuली हिचार ि लेEक
Óयहĉमत्ि याांचा नuसहFªकपRे सां[ांV KxPला Fेला. यामnbे शuली हिचारात ‘ हनिP’ िे तत्ि मित्िाचे
Oरले. चuनी सां[ांVी सnNzया कÐपना Öिीकारून त्याां¸या 5Vारे शuलीFत 4Ëयास करÁयाचे प्रयत्न
LाÐयाचे िरील हििेचनािरून लक्षात येते. 5पली शuलीची सांकÐपना ÌिRKे [िòतेक सिª सnNzया सnNzया
सांकÐपनाांचे >कýीकरR िxय. 4से रv[Nª 4PvÐZ याने ÌिNले 5िे.
शuली¸या समú Öिरूपाचे ²ान हकांिा 5कलन न LाÐयामnbे 4Ëयासकाांसमxर 4नेक 4PचRी 8Ëया
राितात. त्यामnbे ते >केका तत्िाला Vरून शuलीFत 4Ëयास करतात.
शuली िी सांकÐपना Eoप सांहUµV 5िे. या सांहUµVतेमnbे शuली या सांकÐपनेचा नीN शxV GेÁयाचा प्रयत्न
Lाला 5िे.
सां²ापR पĦती¸या पायाभoत 4िÖथा लक्षात Gे9न शuली या सांकÐपने¸या Óया´या करÁयाचा माFª
5िे. यामÅये लेEकाचा ŀहĶकxR, सांहितेची GNक िuहशĶzये ि िाचकाांिर पåरRाम िे GNक लक्षात
Gेतले Kातात. िÖतnहनķपRे पPताÑयाKxFी ि ÓयहĉFत प्रभाि UाEिRारी शuली सां[ांVीची हिVाने
लक्षात Gे9न शuली या सांकÐपने¸या Óया´या िxतात. त्याहशिाय ÓयहĉFत िuहशĶzयाांचा सांच,
सांहिताांतFªत िा³यापेक्षा मxOzया GNकाां¸या परÖपरसां[ांVाांचा हिचार, सnलेEन यानnसार Óया´या िxतात.
शuली सांकÐपना ÖपĶ करÁयासाOी शuली, शuली हि²ान, शuलीFत हिĴेषR या[ा[तचे 4Ëयासकाांचे
ŀहĶकxR समKoन ¶यािे लाFतील. भाहषक सांUेशन, समाांतर- Æयास, पnरxभnमीकरन हनयमxÐलांGन,
सममoÐयता, Ĭीप[ांVन 5Uी हसĦाांत, ŀहĶकxR ( Kे 4Ëयासकाांनी माांPले 5िेत ते) हिचारात Gेतले
तर शuली ची सांकÐपना ि Öिरूप ÖपĶ Óिायला मUत िx7ल.
िरील ŀहĶकxणांशीिाय 4Koनिी कािी ŀहĶकxR 5िेत. ते 4से:-
x शuली ÌिRKे 5शयािरील िेĶन.
x शuली ÌिRKे 4हिÕकारा¸या सांभाÓय पयाªयाची पयाªयाांतFªत हनिP
x शuली ÌिRKे लेEका¸या ÓयहĉFत िuहशĶzयाांचा सांच.
x शuली ÌिRKे प्रमाRकापासoन हिपथन. munotes.in

Page 32

32 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
x शuली ÌिRKे हिहशĶ काbातील शuली हिशेषाांचा सांच
x िा³याांतFªत GNकाां¸या परÖपरसां[ांVा¸या 5हR िा³यािा³यातील सां[ांVाांचा हिचार ÌिRKे
शuली.
या ŀहĶकxणातoन शuलीचे भान येते.
साहित्यकpतीतील शuलीचा प्रत्येक कािी भाहषक रूप[ांVातoन येत 4सतx. कxRत्या प्रकार¸या भाषे¸या
िापरातoन िे भाहषक रूप[ांV हनमाªR केले Kातात, ते शxVoन साहित्यातील कािी सिªसामाÆय
िuहशĶzयाांची, तत्िाांची माांPRी शuली हिचारात/ शuली हि²ानात केली Kाते. यातील मxKकì कािी तत्िे
ÌिRKे हनिP, हनयमxÐलांGन, पnरxभnमीकरR, पnनरािp°ी 6त्याUी िxत. हनिPीचे तßि ÌिRKे लेEक
भाषेतील Åिनी, शÊU, िा³य, 4थª 4शा सिª Öतराांिरील 4नेक पयाªयाांपuकì हिहशĶ पयाªयाची हनिP
का करतx ते पाहिले Kाते. लेEक- किी हिहशĶ भाहषक Łपाची िेतnत3 पnनरािp°ी का करतx, ते पाहिले
Kाते. याEेरीK लxकभाषेपेक्षा साहित्य भाषेत 4हVकत्ि 5RÁयासाOी ºया 4नेकहिV Öिरूपा¸या
तांýे, प्रयn³त्या िापरले Kातात त्याांची चचाª केली Kाते. शuली हि²ानात सिª तांý, तत्िां याांचा 4Ëयास
केला Kातx. िी हिहिV शuली िuहशĶzये प्रत्येक साहित्यकpतीत 5Qbतात. कािी िेbा ती सार´या
प्रमाRात 5Qbत नािीत.
साहित्यकpतीFत शuलीमÅये 4नेकहिV GNकाांची ि सांUभा«ची स¤हþय 4शी FnांZR िxत 4सते. Åिनी,
शÊU, िा³य, 4थª या हिहिVÖतराांिरील हिहिV GNक सा हित्यकpतीत 4सतात. शuलीचा 4Ëयास
करताना 4शा 4नेकहिV GNकाांचा, त्याां¸या परÖपर सां[ांVाांचा ि >कoR साहित्यकpती¸या सांरचनेशी
4सलेÐया त्याां¸या सां[ांVाचा हिचार केला Kातx.
‘शuली’ या सांकÐपनेचा साहित्या¸या सांUभाªत कxRता 4थª Gेतला Kातx याची 5पR चचाª केली. या
शuलीची चचाª KnÆया काbी केली Fेली तसेच 4लीकP¸या काbात केलेली 5िे. त्यािŁन पारांपåरक
शuली ि 5Vnहनक शेती 4शी Lालेली चचाª हिचारात Gे9.
i) YारंYåरक शैली-
पारांपåरक शuली हिचार िा [ाĻाांFाला प्राVाÆय UेRारा िxता. शuली ÌिRKे केिb भाषाशuली,
5शयािरचे 4िFnांOR 4से मानले Kाते. या पारांपåरक शuली हिचारात 5शयहनरपेक्ष हिचार
करÁयािर भर िxता. शuली ÌिRKे लेEक िे सoý 5शयहनरपेक्ष शuलीची कÐपना माांPRारे 5िे.
पारांपåरक शuली हिचाराचे 5REी >क िuहशĶzय ÌिRKे 5Uेशात्मक भoहमका िxय. साहित्यातच
5QbRारी िी शuली 5त्मसात करÁयासाOी साहिहत्यक परांपरेने, सांकेत 5हR हसĦ Lालेले
हतचे हनयम पoिªसnरéनी हUलेÐया 5Uेशानnसार हशकािे लाFतात. थxP³यात पारांपåरक शuली
हिचार िा [ाĻाांFप्रVान, 5UशªिाUी ि 5Uेशात्मक Öिरूपाचा िxता 4से हUसoन येते.
पारांपåरक शuलीचे Öिरूप िर माांPलेÐया ŀहĶकxRातoन ÖपĶ िxÁयास मUत िx7ल. munotes.in

Page 33

33 - सावहत्याची भाषा
ii) आVुनिक शैली -
5Vnहनक काbात भाषा हि²ानातील नÓया नÓया हसĦाांतामnbे ‘ शuली’ सां[ांVी¸या हिचारात
5मoलाú [Uल Lाले 5िेत.
5Vnहनक काbातील शuली हिचारात [ाĻाांF प्रVान, 5UशªिाUी ि 5Uेशात्मक भoहमका पoRªपRे
नाकारली 5िे. 5Vnहनक शuली हिचाराला भाषा हि²ानाचा भ³कम पाया लािला 5िे. शuली
हिचार िे 5Vnहनक भाषाहि²ानाचे >क 4ांF मानले Fेले 5िे. Ļा शuली हिचारात [ाĻाांF िे FyR
मानले 5िे. येथे शuली¸या रूपाांतFªत GNकाांचा हिचार मिßिाचा Oरला 5िे.
शuली¸या 4Ëयासात साहित्यकpती¸या सांहितेतील भाषेचे िRªन-हिĴेषR केले Kाते.
भाषाशास्त्रीय हसĦाांता¸या, सांकÐपनाां¸या 5Vारे सांहितेतील भाषेचे Åिनी, शÊU, िा³य ि 4थª
4शा सिª Öतरािरील सांरचना तपासRे, त्यातoन शuलीची िÖतnहनķ तत्िे शxVली Kातात.
सांहितेतील भाषेला 4सलेले मानसशास्त्रीय, समाKशास्त्रीय, सŏUयªशास्त्रीय 4से 4नेक सांUभª
पािRे. शuली¸या हिहिV पåरRामाांिरून सांहितेतील भाषेचे हिĴेषR करRे 5हR या सिª
हििेचना¸या 5Vारे सांहितेतील शuलीचे Öिरूप OरहिRे िी या शuली हिचाराची मिßिाची 4ांFे
मानता येतील. शuली¸या या पĦतशीर 4Ëयासातoन शuली हि²ान हनमाªR Lाले 5िे. 5Vnहनक
शuली हि²ान भाहषक हिĴेषRाचे कायª करते त्याच[रx[र साहित्यकpती¸या सांहितेतील शuलीचे
>कoR Öिरूप हनहĲत करत 4सते.
शैली FुणV]भ- शuलीचा हिचार करताना शuलीचे कािी FnRVमª समKoन GेRे मिßिाचे Oरेल.
साहित्यामVील शuलीचे Öिरूप सिªसाVारRपRे भाहषक 5कpती[ांVातoन सापPते. Ļा
5कpती[ांVाना GPिRारा भाषेचा िापर तपासता येतx. तसेच शuलीचे कािी FnRVमª माांPता
येतात.
१. शuलीत भाषेचा िापर हनिP Ļा Öिाभाहिक मानिी प्रिp°ीनnसार केलेला 5Qbतx.
भाषेत 4नेक पयाªय 8पलÊV 4सतात. तेÓिा हिहशĶ Åिनी, शÊU, शÊUरचना,
िा³यरचना, ÓयाकरR हिशेष िे लेEकाने का हनिPले Ļाचा शxV Gेतला तर ‘हनिP’ िा
शuलीचा मिßिाचा Vमª 5िे.
२. रूQ 4थिा 5Uशª भाषा प्रयxFापेक्षा िेFbे भाषा प्रयxF करRे, भाषे¸या माÅयमात
िेतnहनķ मxPतxP करRे 5हR Óयििारा¸या भाषेला िbR UेRे िा शuलीचा Unसरा Vमª
5िे.
३. Óयििार भाषेपेक्षा साहिहत्यक भाषेत 4हVकत्ि 5RRे ि Łपा¸या सांरचनेला भरून
Nाकने िा शuलीचा हतसरा Vमª 5िे. munotes.in

Page 34

34 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
४. भाषा िuहशĶzयाांना 5िÔयक ते सांUभª पnरहिRे िा चyथा Vमª 5िे.
५. हिहशĶ भाहषक रूपाांची सांहितेत िेतnपnरÖसर पnनरािp°ी GPिoन 5RRे िा पाचिा FnRVमª
5िे.
‘साहित्य’ िी Óयाहम® कला 4सÐयामnbे हतचे माÅयम भाषा िीसnĦा िेFाने [Uलत ि हिÖतारत
4सÐयामnbे ि प्रहतभािांताांचे हत¸यािर Uर हपQीत 4नेकहिV प्रयxF िxत राहिÐयामnbे, तसेच
रूपामÅये 4पoिªिÖतoहनमाªRक्षमता िाQÐयामnbे शuलीचा Óयापार हिÖतारला 5िे.
शuली िी पpथक ि सामnहिक 4शा UxÆिी प्रकारे 4Ëयासता येते. पpथक शuलीत साहित्यकpतीतील
भाहषक रूपे हकांिा >का लेEकाने 5पÐया सिª साहित्यकpतीमÅये िापरलेली भाहषक Łपे
4ËयासासाOी >कहýत Gेतलेली 4सतात. तर सामoहिक शuलीत 4नेक साहित्यकpतéचा FN
हकांिा लेEकाांचा FN >कý हिचारात Gे9न त्याां¸या >कहýत भाहषक रूपाांचा 4Ëयास केला
Kातx.
x सानित्यकpSीSील शैली निचार- Sीि 4ंFे
साहित्यकpतीतील शuली हिचार िा तीन 4ांFानी करता येतx.
१. लेEका¸या २. साहित्यकpती¸या ३. िाचकाां¸या
i) लेEक –
लेEका¸या 4ांFाने केलेला शuलीचा हिचार िा मनxहि²ानाकPे LnकRारा 5िे. तx
मनxहि²ानाचे >क 8पाांF [नतx. साहित्य[ाĻ 4शा साÅयाांसाOी िा हिचार >क साVन ÌिRoन
केला Kातx. सािहKकच साहित्य[ाĻ 4शा हिहशĶ सांUभाªचािी येथे 5Vार Gेतला Kातx. या
ŀĶीकxनातoन Kx शuलीचा हिचार केला Kातx तo पoRªपRे साVनात्मक Öिरूपाचा 4सतx.
ii) सानित्यकpSी-
साहित्यकpतीच्या 4ांFाने ÌिRKे साहित्यकpती मVील शuलीिuहशĶzयाांचा िÖतnहनķ Öिरूपाचा
4Ëयास करून Kx हिचार माांPला Kातx, तx 5Vnहनक शuली हि²ानात úाĻ मानला Kातx. िा
4Ëयास साVनात्मक Öिरूपाचा नसतx. कxRत्यािी साहित्य[ाĻ FxĶéसाOी तx केला Kात
नािी. 5Vnहनक भाषा हि²ानाने माांPलेÐया सांकÐपना- हसĦाांता¸या तसेच हिकहसत केलेÐया
पĦती¸या 5Vारे साहित्यकpती¸या सांहितेचे तपशीलिार ि सoàम हिĴेषR केले Kाते. या
हिĴेषRातoन हिहशĶ साहित्यकpतीत लेEकाने Kे भाहषक रूप[ांV हनमाªR केले 5िेत, ºया
भाहषक प्रयn³त्या, तांýे िापरले 5िेत त्याचे िRªन केले Kाते. munotes.in

Page 35

35 - सावहत्याची भाषा
साहित्यकpतीचा 4नnभि Kसा पxकbीत येत नािी, त्याप्रमाRेच कxRत्यािी साहित्यकpती¸या
शuलीचा 4नnभििी पxकbीत Gेता येत नािी. 4नnभिाांमÅये समú भाहषक सांUभª ि साहिहत्यक
परांपरेचा सांUभª 4से 4हÖतत्िात 4सतात. त्यामnbे साहित्यकpतीमVील शuलीचा हिचार करताना
4नेक सांUभा«चे भान Oेिािे लाFतात.
iii) िाचक-
िाचका¸या 4ांFाने शuलीचा केलेला हिचार िा पoRªपRे साVनात्मक Öिरूपाचा 4सतx. िाचकाला
साहित्यकpतीतील शuलीचा 5लेÐया प्रत्यय, हतचा त्या¸या मनािर Lालेला सांÖकार या FxĶी
6थे मिßिा¸या Oरतात. या 4ांFाने Lालेला हिचार िा ÓयहĉFत Öिरूपा¸या प्रहतहøया या
प्रकारचा 4सतx. त्यामnbे या हिचारात िÖतnहनķतेचे प्रमाR Eoपच कमी 4सते. 5Vnहनक
शuलीहिचारात/ शuली हि²ानात या Óयहĉहनķ Öिरूपा¸या शuली हिचारात Öथान नािी.
साहित्यकpती¸या शuली4Ëयासात हिहशĶ साहित्यकpतीचे भाहषक हिĴेषR िे त्या 4Ëयासाचे
क¤þ िxय. हिहशĶ 4शा साहित्यकpतीची शuली िी कािी पxकbीत हनमाªR िxत नािी.
साहित्यकpतीतील शuली िी त्या लेEका¸या >कoR शuली Öिभािाचा >क भाF 4सते. लेEक-
किी िा हिहशĶ कालEांP, हिहशĶ सांप्रUाय याां¸या पाĵªभoमीिर लेEन करत 4सतx. त्यामnbे
हिहशĶ साहित्यकpतीतील शuली¸या 4Ëयासात िे भान Oेिािे लाFते. 4Ëयासा¸या सxयीसाOी
शuली¸या 4Ëयासाचे प्रकारिी करता येतात. साहित्यकpतीची शuली, िuयहĉक िा लेEकाची
शuली, यnFशuली ि साहित्य प्रकाराची शuली िे िxत. यातील साहित्यकpतीची शuली वuयहĉक शuली
ि लेEक शuली याांना पpथक शuली ÌिRता ये7ल, तर यnFशuली ि साहित्यप्रकाराची शuली याांना
सामoहिक शuली ÌिRता ये7ल.
x सानित्यकpSीची शैली –
या प्रकारात >का हिहशĶ साहित्यकpतीतील भाहषक रूपाांचा 4Ëयास िxतx. ºयायxFे Ļा
कpतीतील 5शय, हत¸यातील पाýे, KीिनŀĶी, रूप याांना 4नnकoल 4शी भाहषक रूपे सांहितेत
सांGहNत केलेली 4सतात. िी भाहषक रूपे कशाप्रकारे सांGहNत केलेली 5िेत ते 6थे पाहिले
Kाते.
x िैयनĉक िा लेEकाची शैली –
>का लेEकाची िuयहĉक शuली 6तर कxRत्यािी लेEका¸या शuलीपेक्षा कािी Eास लक[éमnbे
िेFbी Oरते याचा हिचार 4सतx. प्रत्येक लेEकाची भाहषक प्रिp°ी Öितांý 4सते. त्याचे Eास
शÊU, Eास िाHz मय प्रकार 5िPते 4सतात. JांU, यमकाUी 8पयxF Oरलेले 4सतात.
लेEकाने िाHz मय प्रकारिी िेFिेFbे िाताbलेले 4सतात. िuयहĉक शuली िे लेEकाचे Öित3चे munotes.in

Page 36

36 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
भाहषक ितªन 4सते. >काच काbात ि कालEांPात िािरलेÐया लेEकाांमÅये कािी सामाहयक
भाहषक िापर 5Qbले तरी त्या ितnªbातिी प्रत्येकाचे Öितांý हिभाF UाEिता येतात.
लेEका¸या समान शuलीचा 4Ëयास या प्रकारात 4हभप्रेत 4सतx.
x युFशैली-
हिहशĶ यnFात हKतके लेEक 4सतील त्या सिा«¸या शuली समn¸चयाला सामािRारी 4शी
मिाशuली ÌिRoन यnFशuली कPे पािता येते. हिहशĶ कालEांPातील साहित्यकpती, लेEक,
सांप्रUाय, साहिहत्यक प्रिp°ी यामÅये 5QbRाöया समान भाहषक रूप[ांVाचा 4Ëयास या
प्रकारात केला Kातx. यnFशuलीत त्या-त्या कालEांPातील, यnFातील राKकìय, सामाहKक,
Vाहमªक, 5हथªक ि >कoRच साांÖकpहतक पåरितªनाचे प्रहतह[ां[ पPलेले 4सते.
भाहषक समoिाची >कता, >कसांVता यnFशuलीतoन प्रकषाªने प्रकN िxते. समoिा¸या 4ांत:Öतरातील
सांिेUना, हिचार >कहýतपRे प्रक्षेहपत करRारी िी यnF शuली केिb साहित्यपnरतीच नÓिे तर
नuहतक, सामाहKक, Vाहमªक Kीिन मoÐये, 4Æय कलाांचे GाN ि FnRVमª याां¸याशी स¤हþयपRे
KxPलेली 4सते.
x सानित्यÿकाराची शैली-
साहित्य प्रकार िा लेEक 5हR िाचक याां¸यात 5पx5प GPत येRारा करार 4सतx. ºयायxFे
परÖपराांचे सां[ांV भाषे¸या सांकेता¸या 5Vारे हNकoन राितात. लेEक ि िाचक याां¸यामVील िा
करार सांहिते¸या माांPRी पासoन तx भाहषक रूपाांपय«त [ारीक सारीक GNकाांमÅये पार पPत
4सतx. त्यामnbे Fī 5हR पī त्याांची रचना कशी 4सते िे िाचकाांनी समKoन ¶याियाचे
4सते. तसेच लेEकाने साVारR हलिाियाचे 4सते. ÌिRoन साहित्य प्रकारा¸या शuली¸या
4Ëयासात हिहशĶ साहित्यप्रकारात भाहषक रूपाांची सांरचना कशा प्रकारे िxते, त्यात कxRते
समान FnR हिशेष 5Qbतात याांचा 4Ëयास 4हभप्रेत 4सतx. प्रत्येक साहित्य प्रकारा¸या
भाहषक सांरचनेत भेU 4सतx. हिहशĶ भाहषक सांकेत त्यात या प्रकाराशी हनFPीत 4सतात.
साहित्य प्रकारानnसार [Uलत KाRाö या या भाहषक रूपाांचा, त्याां¸यातील परÖपर सां[ांVाांचा
हिचार येथे 4हभप्रेत 4सतx.
5Vnहनक काbात शuलीचा 4Ëयास 4शा 4ांFानी ि हिहिV पĦतéनी केला Kात 5िे. मराOीमÅये या
प्रकारची समीक्षा 4लीकPे िx9 लाFली 5िे.

munotes.in

Page 37

37 - सावहत्याची भाषा
5पaी प्रFती तपासा १) शuली ÌिRKे काय? साहित्या¸या सांUभा«त शuलीचा कसकसा हिचार केला Kातx?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------ -----------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------- ------------------------ १.६ स]ारोY
शuली हि²ाना¸या सिª हििेचना मVoन Fīात काय हकांिा पīात काय, शuली कशी 4सते याची >EाUी
सxपी, सnNसnNीत Óया´या िाती लाFत नािी. सxÈया सnNसnNीत Óया´या ि िRªने िापरून
साहित्यकpतीची समीक्षा करÁयाचा काb 5ता माFे पPलेला 5िे. नÓया, 4हVक Óयाहम® Öिरूपा¸या
सांकÐपनाांना 5ता समीक्षेने सामxरे KाÁयाची FरK 5िे.
साहित्या¸या शuलीचा हिचार करताना 5शयहनरपेक्ष, 5UशªिाUी ि 5Uेशात्मक 4सा पारांपåरक
हिचार 4माÆय केला Kातx. 5Vnहनक भाषाहि²ानाने हUलेÐया ममªŀĶी¸या 5Vारे शuलीला 4सलेले
सामाहKक, मानसशास्त्रीय 6त्याUी हिहिV सांUभª लक्षात Gेत साहित्यकpतीतील भाषे¸या सिª
Öतराांिरील सांरचना तपासÐया Kातात. या पĦतीने >क हिहशĶ साहित्यकpती, हिहशĶ लेEक, हिहशĶ
साहित्यप्रकार 5हR >EाUे यnF याां¸या शuलीचा हिचार केला Kातx.
१.७ संदभभ ग्रंथ
१. FाPFीb स. रा. - काÓयशास्त्र प्रUीप , पnRे, Óिीनस प्रकाशन -२३
२. VŌPFे हUलीप- शuलीमीमाांसा - ®ीरामपoर, शÊUालय प्रकाशन , २१
३. नेमाPे भालचांþ - साहित्याची भाषा - CरांFा[ाU, साकेत प्रकाशन, १
४. पाNRकर स. मा. - सŏUयªमीमाांसा - मnां[7, मyK प्रकाशन.
५. पाNRकर िसांत- साहित्यशास्त्र Öिरूप समÖया , पnRे, पĪFांVा प्रकाशन, २
. पाNील FांFाVर - समीक्षेची निी रूपे, मnां[7 मrKेहÖNक [nक ÖNvल, २
. मालशे हमहलांU ि 4शxक Kxशी- 5Vnहनक साहित्य हसĦाांत, मnां[7, मyK प्रकाशन Fpि, २
. राKाÅयक्ष हिKया ( सांपा.) मराOी िाHमय कxश - EांP-४, समीक्षा सां²ा, मnां[7- मिाराÕů राºय
साहित्य सांÖकpती मांPb, २२
munotes.in

Page 38

38 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
१.८ ि]ुिाÿĳ संच
अ) Uीघō°री प्रश्न
. साहित्य भाषेचे हिशेष साांFoन शuलीहिचार ÖपĶ करा.
. मानसशास्त्रीय समीक्षेतील साहित्य भाषा हिचार साांFा.
. शuली ÌिRKे काय िे ÖपĶ कŁन पारांपåरक 5Vnहनक शuलीहिचार साांFा.
४. भाषेची समाांतरता िी सांकÐपना सहिÖतर हिशU करा.
५. साहित्य भाषेतील रूपक, प्रहतमा, प्रतीक, हमथ या सांकÐपना ÖपĶ करा.
[) टीपा द्दaिा
. रxमान याकx[सन - भाषेचे कायª
. ŁपिाU
. ÖिÈन रचनातांý 5हR साहित्यकpतीचे रचनातांý
४. मानसशास्त्रीय समीक्षेतील साहितय भाषाहिचार
क) >का वा³यात उ°रे द्दaिा.
. शuली हिचारात हिचलन या सांकÐपने[रx[र कxRती सां²ा िापरली Kाते.
. साहित्या¸या भाषेत 'Åिनी' या पातbीिर हिĴेषR करताना कxRत्या Uxन सांकÐपना
हिचाराांत ¶याÓया लाFतात?
. साहित्यकpतीतील शuली हिचार हकती 4ांFाने करता येतx?
४. मानिी मनाचा 4Ëयास करताांना कxRत्या मानसशास्त्र²ाने प्रमnE तीन हसĦाांत माPले
5िेत?
५. रहशयन ŁपिाUी चbिbीतील हिचारिांत ि सांशxVकाचे नाि साांFा?

munotes.in

Page 39

39२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
^nlWN 2 gklhÂ^kSma ÿdp°m, dkU d gklhÂ^kIt dFêD_R
GND _IWk
8lĥĶt
ÿÖSkdWk
4) gklhÂ^kSma ÿdp°m, gklhÂ^kSmadkU - ÿdp°m ^k g2DÐYWk2It ÖYĶmD_R
.. _x]1lNlgL]- ȩɀȾȲȿɅȺȴȺɄȾ
dkÖSddkU
5 gklhÂ^kIt dFêD_R:- \k_Sm^ Y_2Y_k - ®tRm Ó^dÖTk . YkĲkÂ^ldIk_ - Ⱥ)ÿkImW DkaE2P - 5UtekÂ]D YĦSm. gvøtlNg4å_ÖNvNahtFta ȺȺ)øyItIm \ol]Dk- ȺȺȺ)5VnlWD DkaE2P- dRªWkÂ]D YĦSm- 6la^NWxŇōYĀk^gn\kW ar2F_ Ⱥɇ)g2_IWkdkUm YĦSm:- _xak dkÃgª_v[Nª ÖDxa
g]k_xY
. g2U\ª ú2T
. W]nWkÿĳ g2I
8ĥte
gklhÂ^k¸^k dFêD_RkIk 4Ë^kg D_Rt.
gklhÂ^kSma ÿdp°mgklhÂ^kSma dkU ^k g2DÐYWk g]KoW GtRt.
g2_IWkdkUm YĦSmIk 4Ë^kg D_Rt.
gklhÂ^kSmadkU ÿdp°m d gklhÂ^kIt dFêD_R ^k2It dtFdtFb^k 4Ë^kgDk2Ik ŀlĶDxR
4Ë^kgRt.
gklhÂ^kSma ÿdp°mdkU ^k2Sma \tU a±kS GtRt. munotes.in

Page 40

40 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
gklhÂ^kIt dFêD_R D_Sk2Wk \k_Sm^ Y_2Y_k d YkĲSkÂ^ Y_2Y_k ^k2Ik 4Ë^kg D_Rt.
ÿÖSkdWk
ÿÖSoS GNDkS 5YÐ^kak gklhÂ^kSma dkU 5lR gklhÂ^ÿDk_k¸^k dFêD_RkIk 4Ë^kg
D_kd^kIk 5ht. 4Ë^kgk¸^k gx^mgkOm ^k GNDkIt Qx[bYRt UxW ld\kF D_Sk ^tSma. YlhÐ^k
ld\kFkS gklh Â^kSma dkUgklhÂ^kSma ldldV ÿdp°m ^k2Ik 5Qkdk GtRk_ 5hxS.
gklhÂ^kSma ldldV ldIk_g2ÿUk^k2YuDì _x]1lN2lg2L] 5lR dkÖSddkU ÌhRKt Dk^Â^k2¸^k
8U^kIm Dk_RtÂ^k2¸^k ]^kªUkÂ^k2Im a±Rt-duleĶz^t 5lR ]_kOm gklhÂ^kSma Â^k2Ik ÿ\kd. ^k
UxÆhm ldIk_g2ÿUk^kSma gklhÂ^ ŀĶmIk Yå_I^ ^kSoW hxRk_ 5ht.GNDk¸^kUogö^k ld\kFkS
gklhÂ^ ÿDk_k¸^k dFêD_RkIk ]kFxdk 5YÐ^kak ¶^k^Ik 5ht. gklhÂ^kIt DTkÂ]D
DkÓ^kÂ]D 5lR WkN^kÂ]D 4gtdFêD_R D_Sk ^tSt. Â^kWngk_ DTk, DldSk, WkND, DkU2[_m
6Â^klUgklhÂ^ÿDk_5YRD_S4gSxgklhÂ^k¸^kdFêD_Rk g2U\kªS \k_Sm^ 5lR
YkĲkÂ^4Ë^kgDWm ]k2PatÐ^k ]SkWngk_ Â^kWm goIldatÐ^k YĦSmWngk_ gklhÂ^kIt dFêD_R
g]KoW GtS ^tRk_ 5ht dFêD_Rkg2U\kªSmaÿkImW DkbkSma 4Ë^kgDk2¸^k YĦlS 4VlWD
DkaE2PSma 4Ë^kgDk2Im ]S]Sk2S_t, dtFdtFb^k dFêD_RYĦlS6Â^k UéIk4Ë^kgÿÖSoS
ÿDk_RkSma hxRk_ 5ht.
4)gklhÂ^kSmaÿdp°m, gklhÂ^kSmadkU -ÿdp°m^kg2DÐYWk2It
ÖYĶmD_R
ldldV²kWekEk2]Å^t WdWdmW g2DÐYWk lW]kªR hxS 4gSkS. dtFdtFÑ^k ldīkekEk2¸^k
4Ë^kgkSoW 5lR g2exVWkSoW Dkhm lWÕDfª 5lR 4Wn]kW 4Ë^kgDk2¸^k hkSm akFSkS.
Â^kSoW WÓ^k g2DÐYWk 5lR Wdm ÿ]t^t YnQt ^tSkS. ^k g2DÐYWk2Ik ÿdte gklhÂ^k¸^k ±týkShm
hxS 4gSx. ^k g2DÐYWk2IkdkUk2Ik 5lR IbdbmIk ÿ\kd atEDk2d_ YPS 4gSx. g]m±D ht
Â^k2Ik 5Vk_ Gt9W >Ekīk gklhÂ^DpSmIk 5e^ exVSkS 5lR lSIt dkHz]^mW 5DaW
D_SkS. ^tTt 5YÐ^kak gklhÂ^kSma dkU 5lR ÿdp°éIk ldIk_ D_kd^kIk 5ht.
gklhÂ^±týkSma dkUk2Ik ldIk_ D_S 4gSkWk ^tTt
dkU
hm g2²k
SmĄ ]S\tU
ȚɀȿɅɃɀɇȶɃɄɊ
^k 4TkªWt dkY_atam WgoW>D guĦk2lSD ldIk_ ÿRkamldleĶ ldIk_k2Ik g]ohldleĶ g2ÿUk^
dk ldIk_ÿdkh ^k 4TkªWt dkY_atam 5ht. 62úKmSma
ȠɄȾ
^k g2²tak Y^kª^m ÌhRoW ]_kOmS dkU
^k g2²tIt 8Y^xKW Dtam KkSt. DakÓ^kdhk_k¸^k ÖdłYkIk exV GtSkWk º^k SklÂdD ÿRkam
dk ŀlĶDxR dk lgĦk2S lW]kªR hxSkS Â^k2Wk gkVk_RYRt
dkU
ȠɄȾɄ4gt ÌhNat KkSt.
]kWÓ^ldīk2]Å^t 4gt 4WtD dkU dtbxdtbm lW]kªR Lkatat Yhkd^kg l]bSkS. ]_kOm]Å^t
gklhÂ^±týkSma dkUk2¸^k g2U\kªS
ÿdp°m
hm g2²k dkY_am KkSt Y_2Sn dkU hm g2²k 5YÐ^k munotes.in

Page 41

41२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
lddtIWk¸^k ŀĶmWt 4lVD ^xµ^ O_St. Dk_R ÿdp°m ^k g2²tWt ldleĶ ]kWlgD Da golIS Dtak
KkSx
ÿdp°m
DkagkYt± WgSt. ldleĶ DkbkIk lSak g2U\ª 4gSxI 4gt ÌhRSk ^tS Wkhm.

dkU
hm g2DÐYWk ]ký DkagkYt± 5ht. lSak ldleĶ DkbkIk g2U\ª 4gSx. 5YÐ^kak º^k
FxĶéIm IIkª D_k^Im 5htÂ^kSma gdk«Wk ÿdp°m ÌhRSk ^tS Wkhm. ]_kOm]Å^t ^k g2U\kªS

g2ÿUk^

ldIk_ÿRkam
4gt Dkhm eÊUÿ^xF dkY_at KkSkS.
gklhÂ^k¸^k ±týkSma dkU ht ÿk]n´^kWt gklhÂ^k¸^k ÿDpSmem lWFlPS 4gÐ^k]nbt ldleĶ
gklhÂ^DpSm¸^k Wt]³^k^TkTª 5DaWkgkOm ^k dkUk2It ²kW 4gRt 5dÔ^D 5ht.
gklhÂ^k¸^k 4Å^^WkS dkUk2Ik 4Ë^kg g]kldĶ Dtak KkSx^kIt Dk_R dkUk2Ik gklhÂ^k¸^k
ÿDpSmIm 4gatak gk±kSKuldD g2[2V hx^. 8Ukh_RkTª DtedgnSkUéIm DdéIm DldSk Ik2FÐ^k
ÿDk_t g]KoW ¶^k^Im 4gta S_lS¸^kSma 5e^goýt lD2dk 4ldÕDk_ S2ýt ^kIt Wt]Dt
5DaW Óhk^It 4gtaS_Öd¸J2USkdkU ÌhRKt Dk^ ht 5YÐ^kak ]khmS 4gk^ak hdt.
^kÿ]kRt hå_\k9 ÿ\pSéIm gk]klKD DkU2[_m g]KoW GtÁ^kgkOm 8Uk_ ]kWdSkdkUdkÖSddkU
^k2Ik Yå_I^ 4gRt 5dÔ^D 5ht. ldleĶ gklhÂ^DpSmIk gdk«FmR ldIk_ hxÁ^kgkOm Â^k Â^k
gklhÂ^DpSmem lWFPmS dkHz]^mW dkUk2Ik dk g2ÿUk^kIk ldIk_ 5dÔ^D 4gak S_mÂ^k
gklhÂ^DpSmd_Sm Â^k ldleĶ dkUkIt 4Tdk g2ÿUk^kIt [2VW NkDSk Dk]k Wkhm.
gklhÂ^-Dak ±týkSma ldldV dkU ht ÿk]n´^kWt YkĲkß^ gklhÂ^ Y_2Y_tS lW]kªR Lkatat 5htS.
5K ^k dkUk2¸^kldIk_ÿdkhk2¸^k ]kÅ^]kSoW 4Ë^kgD ]_kOm gklhÂ^kIk 4Æd^kTª akdS
5htS. ^k g2DÐYWk K_m YkĲkÂ^ g]m±tSma 4gÐ^k S_m ]_kOm gklhÂ^kS Â^k lW_kVk_ O_S
WkhmS
_x]1lNlgL]-Romanticism
^n_xY]Å^t gS_kÓ^k d 4O_kÓ^k eSDkS 4l\KkSdkUm ÿdp°éIk 4lS_tD Lkak hxSk.
>DxlRgkÓ^k eSDk¸^k ÿk_2\m ^kldŁĦ SmĄ ÖdłYkIm ÿlSlø^k 8]No akFam. ^k
ÿlSlø^tSoW >D Wdm dkHz]^mW Ibdb 4lÖSÂdkS 5am. ^k Ibdbmak _x]1lNlgL]
4gt ÌhNat KkSt. ]_kOm]Å^t ^k eÊUkgkOm gŏU^ªdkUÖd¸J2UdkUÖd¸J2USkdkU
lW\ª_emaSkdkUDÐYWk_Ì^Sk4ĩnS_Ì^Sk_x]k2IdkU 6Â^kUm eÊU ^xlKat 5htS.
^n_xlY^W gklhÂ^ ]m]k2gDk¸^k ]St gklhlÂ^D DÐYWk2]Vma łQmldŁĦ ^k g2ÿUk^kWt
øk2Sm Dtam. ÌhRoW Â^kg øk2lSDk_D Öd¸J2UdkU (ȩɀȾȲȿɅȺȴȩȶɇɀȽɅ 4gthm ÌhNat
KkSt. Dkhm g]m±Dk2¸^k ]St ]Å^^nFkSma DÐYWk_Ì^StItI YnWŁºKmdW ^k g2ÿUk^kWt
Dtat ÌhRoW Â^kg
YnWŁºKmdW Öd¸J2UdkU
4gt ÌhNat KkSt. g2U\kªWngk_ 4gt dtFdtFbt
eÊUÿ^xF Dtat KkS 4gat S_m ÿk]n´^kWt gŏU^ªdkU 4Tdk Öd¸J2UdkU 4gk 8ÐatE ^k munotes.in

Page 42

42 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
ldIk_ÿRkamIk Dtak KkSx. ^tTt 5YR ^k g2YoRª II¥gkOm _x]1lNlgL] hkeÊUÿ^xF
D_Rk_5hxS
4) ȪȱǑͧ Íȡ`ȡȢȡȯ
^n_xYE2PkS ]Å^^nFkS ȩɀȾȲȿȴȶɄlD2dk
WdlaDk
hkdkHz]^mW ÿDk_axDlÿ^hxSk
4ek WdlaDk2]Å^t lI°T_k_D 5lR _x]hfªD ÿg2Fgkhgg2YoRª GNWkep2Fk_dm_
4ĩnS ^k _gk2Wk YoRª dkd l]bS 4gt. Â^k Fī d Yī ^k UxhŌ]Å^t lalhÐ^k KkS. ^k]nbt
dkIDk2Im 8ÂD2Ok gSS SkRam KkS 4gt. Dkak2S_kWt ^kSma 4ĩnS_Ì^StIt ÿ]kR D]m
Lkat 5lR atEDk¸^k DÐYWkeĉì¸^k ]Wx_] ldakgkak ]xOt ÖTkW ÿkĮ Lkat. ^k]nbt
^k g2ÿUk^kak 4WÆ^gkVk_R ]hßd ÿkĮ Lkat. 4l\KkSdkUkWt ^n_xY]Å^t IyUkÓ^k
an7¸^k DkbkS du\dkIt lUdg Yklhat. ]ký Â^kW2S_ g2DnlISYRk 5lR D]ªDk2P ^k]nbt
4l\KkSdkUlW gÂd hxS Ftak. 4l\KkSdkUkSma duFnÁ^kldf^m hbohbo ÿlSlø^k gnł
Lkam. ^k ÿlSlø^tWt KtÓhk ldeka łY Vk_R Dtat StÓhk Â^kSnW
_x]1lNlgL]
hk>D
WdmW Y2T lW]kªR Lkak.
_x]1lNlgL]
ak ÿk. ®m. Dt. ±m_gkF_ ^k2Wm
gŏU^ªdkU
hkeÊU
dkY_atak 5ht. Pv. _k. e. dklb2[t ^k2Wm ^k dkUkak
Öd¸J2UdkU
4gk Y^kª^m eÊU
^xlKak 5ht.
>DxlRgkÓ^k eSDkSma _x]1lNlgL]¸^k 8U^k¸^k gn]k_kg ĀkÆg]Vma _kº^øk2SmIk
4ek atED-Ddéd_ ]xOk Yå_Rk] Lkak. ÖdkS2Þ^g]Sk d [2VnSk ^k ]oÐ^k2Ik 8UGxf ^k
DkbkSma Ā¤I _kº^øk2SmWt ÿ\kldS LkatÐ^k DdéWm Dtak. Â^kSI łgxWt
YnÆhk
lWgFkªDPt Iak
4gt g]kKkak 5dkhW Dtat. ^kIkhm Yå_Rk] gŏU^ªdkUkd_ Lkak.
g]kK_IWtS 6Ķ St Yå_dSªW GPoW 5Rkd^kIt 4gta S_ lWgFkª¸^k gklWÅ^kS5lR
WuglFªD ÿdp°éWk ]hßd lUat YklhKt 4em łgxIm ldIk_g_Rm hxSm. ^kIk ÿ\kd 4WtD
Ddéd_ YPak. STklY _x]r2lND DdéYuDì ÿÂ^tD DdmIm lWgFkªDPt YkhÁ^kIm ŀĶm
dtFdtFbm 5ht. dPªÖdTªak lWgFª ]kFªUeªD dkNSx. etamak ÖdS3¸^k [2PEx_ dp°mIt
ÿlSl[2[ lWgFkªS 5QbSt. S_ lDNzgak lWgFkª]Å^t 7ĵ_m gk±kÂDk_ GPSx. ^k
eSDkSma K]ªW Sßd²kWkIkhm Yå_Rk] _x]1lNlgL] d_ Lkatak lUgSx.
[ DatgkOm Dak-
_x]1lNlgL]dkUm gklhlÂ^Dk2Wm DatgkOm Dak ^k ]SkIk Yn_ÖDk_ Dtak 5ht. DatIt
]n´^ Dk^ª lD2dk ÿ^xKW 5W2U htI 5ht. 4gk ldIk_ lDNzg Wt ]k2Pak. gÂ^led5lR
gn2U_ ^k ý^éYuDì gŏU^ªdkUm
gn2U_
ht SÂd gdª®tķ ]kWSkS. gŏU^kª¸^k 5ldÕDk_kak
WmSmDÐYWk2Ik lD2dk KkI 4go W^t 4em \ol]Dk ^k g2ÿUk^kWt GtSam. ]_kOmS ®mYkU munotes.in

Page 43

43२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
DpÕR DxÐhND_W. lI. DtbD_ d Wk. gm. ZPDt ^k2¸^k atEWkS ^k ldIk_kIt YPgkU
8]Natat lUgSkS.
D _x]1lNlgL]Ima±Rt-
SmĄ \kdWxÂDNSk ht Öd¸J2UdkUkIt ldetfÂdkWt KkRdRk_t a±R hx^.
8ÂDN \kdWk2Ik
8ÖZnSª 4ldÕDk_
4em dPzªÖdTªWt Ó^k´^kI Dtam 5ht. 4l\KkS g2ÿUk^k]Å^t duIkå_D
4lVķkWkak d g]Sxa 5lR g2^S ÿ]kR[ĦStak ]hßd lUat KkS hxSt. ^kIm ÿlSlø^k
ÌhRoW Dì Dk^ gŏU^ªdkīk2Wm atEDk¸^k ]kWlgD 52UxaWkak ]hßd lUat.
\kdWxÂDNStÿ]kRtI DÐYWkldakgkakhm gŏU^ªdkUm DdmWt ]hßd lUat.
4l\KkSdkīk2ÿ]kRtI KmdWkIm Dtdb ÿlSDpSm lW]kªR D_Á^kd_ Â^k2Wm g]kVkW ]kWat
Wkhm. WdmW DlÐYS gpĶm lW]kªR D_kd^kIm dp°m Â^k2Wm [kbFam. ÖdkS2Þ^kIm 4Wkd_
BQWkdmÆ^kImhyg 5Â]ldÕDk_5Â]lWķSk8ÖZoSªSk[2PEx_YRkDplý]Stak
ZkNk\kdWxÂDNSkúk]mR KmdWkldf^m 5DfªRlWgFªÿt]FoQFn2KW Dk_R hm
gŏU^ªdkUkIm Dkhm ObD a±Rt 5htS.
[hòStD gdªI gŏU^ªdkUm gklhlÂ^D 5Â]D¤lþS ]Wxdp°mIt hxSt. du^lĉD KmdWkS 5atat
Un3EU 4Wn\dgk]klKD ±týkS Lkatak 4Yt±k\2F]WkS UkNatam lW_kekhò_hó_
hbdtYRk ^k2It ^k g2ÿUk^kSma gklhÂ^kS gSS UeªW GPSt. ÿÂ^±kSma DOx_ KmdWkS
Kt l]bo eDS WkhmYR hdtgt dkNSt St DÐYWtWt 6lShkgkS exVkdt d Â^kSI _k]kdt 4em
]Wxdp°m 4WtDk2¸^k atEWkSoW ÿDN Lkam 5ht. ÖDvN¸^k ?lShklgD DkU2[ö^k 4ek
]Wxdp°mSoW ÿDN LkÐ^k 5htS. dkÖSd KmdW ht ÖdkTªUk2l\DSkExNtYRk ^kgk_´^k
Uxfk2Wm úÖS 5ht. ÌhRoW Â^kDPt YkO lZ_doW gdª FnRk2Wm ^nĉ lWSk2S_]Rm^ 4ek
ÖdÈWgpĶm]Å^t Öd¸J2USkdkUm g2ÿUk^kSma atED _]kW hx9 akFat. ^k g2ÿUk^k¸^k
ld_xVDk2Wm ^kakI Yak^WdkU (ȜɄȴȲɁȺɄȾ4gk ^k ]Wxdp°mIk 8Yhkg Dtak 5ht.
P _x]1lNlgL]ImduleĶz^t
x DÐYWkldakg
x \kdWxÂDNSk
x gŏU^ªUeªWkWt YnalDS hxÁ^kIm d Uth\kW hk_YÁ^kImdp°m
x gŏU^ªYoKW
x g2dtUWemaSk
x lWgFkªIm BQ
x ÿR^ÿkVkÆ^Sk
x 5Â]D¤lþS ]Wxdp°mmunotes.in

Page 44

44 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
x Y_2Y_tldŁĦ [2PEx_m
x 42S3ÿt_RtWt WdlWl]ªSmIt dkNRk_t 5DfªR
x 5W2U htI gdª®tķ gklhÂ^ ÿ^xKW ]kWRt
hm gdª ^k g2ÿUk^kIm duleĶz^t ÌhRSk ^tSma. DxRÂ^khm gklhÂ^DpSmIm lW^]k2d_ [xN
OtdoW DkNtDx_ SYkgRm D_Rt InDìIt 4gSt4gt hk dkU ]kWSx. Â^k]nbt 5ÖdkUkak
5lR gklhÂ^DpSmSma IuSÆ^kak IuSÆ^SÂd g]KoW GtÁ^kak gŏU^ªdkUk¸^k ŀĶmWt
]hßd 5ht.
6 ]_kOmgklhÂ^kSma_x]1lNlgL]
gŏU^ªdkUkIk ]_kOm gklhÂ^k¸^k g2U\kªS ldIk_ Dł KkSk gŏU^ªdkUk¸^k Dkhm EnRk
]Å^^nFmW ]_kOm dkHz]^^kS lUgoW ^tSkS. ]Å^^nFkSma g2S DdéIm 5Â]ldÕDk_dkUm
DldSk ht gŏU^ªdkUkI2 8Ukh_R gk2FSk ^t7a. SÂDkakS Â^k2Wm DldSt¸^k ]kÅ^]kSoW
Dtatam [2PEx_mhm Öd¸J2UdkUkIt a±R O_St. 4gt 4gat S_m g2S DdéWm 4Å^klÂ]D
Y_2Y_k ]kWatam 5ht. YkYYnÁ^YnWKªÆ]®Ħk 6Â^kUm [k[éIt 4lVķkW g2Sk2¸^k
4\2FdkRm ak\at 5ht Â^k]nbt gŏU^ªdkUkIm Dkhm a±Rt Â^kS lUgS 4gam S_m Sx
YoRªYRt gŏU^ªdkU ÌhRkdk Dk hkhm ÿĳ 4Wn°å_S _khSx.
_x]1lNlgL]Ik ldetf ÿ\kd KkRdSx Sx 4dkªImW DkbkSma ]_kOm Ddé¸^k DldSk2d_
5lR DkU2[_m atEWkd_. Öd¸J2USkdkUm atEWkIk Eö^k 4TkªWt ÿ\kd DtedgnS\k_k
Sk2[t[kaDdmFxld2UkúK [k. \. [x_D_WkVx]hkWx_ 6Â^kUm 4WtD Ddéd_ YPatak
ÖYĶYRt lUgoW ^tSx. ÿt]kIt 5DfªRdkÖSÓ^ KFk¸^k DNo KklRdtWt Â^kYkgoW Uo_Uo_
KkÁ^kIm6¸Jk ÖdÈW_2KWkS ]µW hxÁ^kIm dp°múk]mR KmdWkIt d úk]mR \kftIt
5DfªR ^kgk_´^k 4WtD FxĶm SÂDkamW ]_kOm gklhÂ^ KFSkd_ gŏU^ªdkUkIk ldetf
ÿ\kd hxSk ht UkEdSkS. Wk. gm. ZPDt ^k2¸^k DTk-DkU2[ö^k2Wm ÿR^_Ì^StIt Fnak[m
ÖdÈW dkIDk2YnQt 8\t Dtat. hå_\k9 5YNt 5lR WkT]kVd ^k2¸^k ?lShklgD DkU2[ö^k
YnÕDbI axDlÿ^ LkÐ^k.
YkWDbk

g_k7
^kgk_´^k DkU2[ö^k lalhRk_t _. dk. lUGt
ht Öd¸J2USkdkUm DkU2[_mDk_ ÌhRSk ^tSma.
Z _x]1lNlgL]¸^k]^kªUk
Öd¸J2USkdkUm gklhÂ^ ldYna ÿ]kRkS lalhat Ftat S_m^k gklhÂ^k¸^k lW Y^kª^kWt ^k
g2ÿUk^k¸^khm Dkhm ]^kªUk ÖYĶYRt lUgoW ^tSkS. ^k DkaE2PkS WDam gŏU^ªdkUkak
8VkR 5at. ÿt]kd_ lD2dk lWgFkªd_ ]nĥk] _IatÐ^k DldSkBQoWSkRoW Dtatat FoQFn2KW
4Wn\d WgSkWk Dtatat úk]mR KmdWkIt lIýRÖdÈW_2KWk¸^k WkdkEkam Yak^WdkU
\kdWxÂDNSt¸^k WkdkEkam \kdlddeSk 5lR 8_[PdtYRk4a2Dkå_DSt¸^k d
Dplý]StIk hÓ^kS 4gt 4WtD 4YÿDk_ gŏU^ªdkUk¸^k WkdkEkam ]_kOm gklhÂ^kS ^tS munotes.in

Page 45

45२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
_klhat. gk]kÆ^S3 YkgoW Y^«S gŏU^ªdkUkIk ]xOk ÿ\kd ]_kOm
gklhÂ^kd_lUgSx
dkÖSddkU
²kWkIk ldf^ hxRkö^k \ylSD dÖSo2Im g°k ²kSplW_Yt±]Wk¸^k4d[xVWkIm lD2dk lISz
Im 4Yt±k Wgatam 4em 4gSt4gt ]kWRk_t Sßd²kW ÌhRKt dkÖSddkU hx^. ]Wk¸^k
²kYD ÿlø^tak d ]Wkak 4lS_tDì ]hßd Ut9W g2YoRª \ylSD ldĵkak ]Wkda2[m
O_ldRkö^k lIĬkUkak ld_xVm 4gt ht Sßd²kW ld²kWk¸^k dkQm]nbt >DxlRgkÓ^k eSDkS
YnQt 5at.
^k Sßd²kWkIk SÂDkamW gklhlÂ^Dk2d_ Yå_Rk] Lkak 5lR gklhÂ^kShm gÂ^ GNWk2Ik
4Ë^kg d UeªW ^kI YĦSmWt DłW īk^ak hdt4gt ]S Yg_at. Öd¸J2USkdkUm
gklhÂ^kS gk_t dkÖSd ]kWdm DÐYWk d \kdWk ^k2Wm _2KmS Lkatat 4goW dkÖSdkIt E_t
UeªW DłW UtÁ^kgkOm 5YÐ^k dp°mS dÖSnlWķk ldDkgk^ak hdm4gt WÓ^k
gklhlÂ^Dk2Wk dkNo akFat. ld²kWk¸^k ÿFSmWt dkÖSdk¸^k dÖSnlWķ 4Ë^kgkak ]K[oS
[uOD ak\am hxSm. ledk^ ?lShklgD d gk]klKD 4Ë^kgkShm
dkÖSdkak Dk^ St gk2F
8īkSnÌhm Â^kIk 4Tª akdÁ^kIk ÿ^ÂW Dł WDk
4gk 6ek_k dk_2dk_ lUak KkS hxSk.
^k]nbt Kt dÖSnlWķ gÂ^ 4gta Â^kIk Â^kI ÖdłYkS dkIDkak Dgk 4Wn\d DłW UtSk
^t7a ^kgkOm atEDkWt ÿ^ÂW gnł Dtat.
dkÖSddkU
[ȩȶȲȽȺɄȾ]hm gklhÂ^±týkSma >D Ibdb>D ldIk_g_Rm 5ht.

dkÖSddkU
hm g2²k ldldV ÿDk_t dkY_am KkSt. 8Ukh_RkTª g]kKdkUm dkÖSddkU
lIlDÂgD dkÖSddkU FlS]kW dkÖSddkU [kĻ dkÖSddkU 5Ueª dkÖSddkU
]kWgekľm^dkÖSddkU DkÓ^kÂ]dkÖSddkU _kÕům^dkÖSddkU dÖSnlWķ dkÖSddkU
Ó^lĉlWķ dkÖSddkU_x]1lND dkÖSddkU5ekdkUm dkÖSddkU lW_kekdkUm
dkÖSddkU4gt ^k g2²tIt gn]k_t Y2Idmg-Smg dkY_ Pvl]^W ú1NWt lUat 5htS. ^k ldldV
dkY_k]nbt
dkÖSddkU
hm g2²k lDSm ldldV d Y_ÖY_ ld_xVm 4TkªWt dkY_am KkStSt
a±kS ^tSt. ^k]nbt dkÖSddkU ^k g2²tIk 4Tª lWlĲS D_Rt ht E_xE_mI UnÕD_ hxSt. Y_2Sn
dkÖSddkUkIk ?lShklgD g2U\ª a±kS GtSakS_ Â^kIt UxW ObD 4Tª PxÑ^kg]x_
OtdSk ^tSkS. Â^kWngk_ >DxlRgkÓ^k eSDkSma [kaLrDKvKª >la^N ÿ\pSé¸^k
DkU2[ö^k2SoW ĀkÆg62µa2P d W2S_ ^n_xYkS lW]kªR Lkatam >D gklhlÂ^D Ibdb hk
dkÖSddkUkIk >D 4Tª 5ht. Â^kÿ]kRtI >Dk ldleĶ DkbkS d UtekS lW]kªR Lkatam
Y_2Sn ldldV Dkbk2Sma d Utek2Sma gklhÂ^kS 5QbRk_m KmdWlIýR D_Á^kIm >D
YĦSm hk dkÖSddkUkIk Ung_k 4Tª 5ht.

munotes.in

Page 46

46 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
4 dkÖSddkUk¸^k lWl]ªSmIm Ykĵª\o]m-
DnOakhm ldIk_ 4Tdk ldIk_ÿlø^k lW]kªR hxS 4gSkWk Â^k ldIk_ ÿlø^t¸^k
8F]ÖTkWmDkhmĬĬ -ÿlSĬÓU 4gatat lUgoW ^tSkS. dkÖSddkUkImhm lWl]ªSm hxSk2Wk
4ek Dkhm ]nUzīk2Ik 5YÐ^kak ldIk_ D_kdk akFSx.
_x]1lNlgL]Ik ÿlSdkU-
_x]1lNlgL]ak ÿlSlø^k ÌhRoW dkÖSddkUkIm lWl]ªSm Lkam 5ht. _x]1lNlgL]
]Å^t Ó^lĉ]ßdkak Kt D¤þ ÖTkW l]bkat hxStÂ^kIm Yå_RSm Y_kDxNm¸^k
5Â]D¤þm dp°mS Lkatam lUgSt. Â^k]nbt dkÖSdkYkgoW Uo_ Kk9W Dtdb
DÐYWt¸^k gkăkº^kS _]Á^kIm dp°m [bkdam. 4ĩnSkIt 5DfªR5YÐ^k]Å^t
gdª KF YkhÁ^kIm dp°mlWgFkªIt 8Uk°mD_R ^k FxĶé]nbt dkÖSdkDPt YoRªYRt
Unaª± D_Á^kS 5at. ^k FxĶé¸^k 4lS_tDì ÖdłYkak ÿlSlø^k hxRt Ödk\kldD
hxSt. dkÖSddkU hm _x]1lNlgL]]Vma ^k gdª FxĶéWk Lkatam >D ÿlSlø^k hxSm
4gt ÌhRSk ^tSt.
4Wn\ddkUm SÂd²kW-
dkÖSddkUk¸^k lWl]ªSmIt Ung_t >D ]hßdkIt Dk_R Ó^k eSDkS ÿ\kdm O_atat
4Wn\ddkUm SÂd²kW ht 5ht. 4Wn\ddkīk2¸^k ]St 62lþ^kWn\d hkI ]kWdm ²kWkIk
>D]td Yk^k 5ht5lR 62lþ^kWn\d htI ]kWdm ²kWkIt ÿk]kÁ^ 4gSt. ^kIk 4Tª
4gk Dì ldVkWkS Kt gk2lFSatat 4gSt Â^kIm 4Wn\dk¸^k ghkÍ^kWt ÿSmSm ^t9W
St E_t lD2dk ExNt O_ldSk ^tSt. º^kIm ÿSmSm 62lþ^kWn\dkS GtSk ^tSt 4em ldVkWt
gÂ^4gSkS 62lþ^kWn\dkS º^kIk YPSkbk GtSk ^tS Wkhm4ek5lÂ]D
4Å^klÂ]D FxĶm 4Wn\ddkUkWt lW_TªD O_ldÐ^k. 4Wn\ddkUkIt ht SÂd²kW
5VmYkgoW 4lÖSÂdkS 4gat S_m Ó^k eSDkSma PtlÓhP hkNªam[tTr]l]a
lYSk-Yný ^k2¸^k ldIk_k2SoW 4Wn\ddkUm Y_2Y_k ŀQ d ldDlgSLkamgklhÂ^
±týkd_ ^k Sßd²kWkIk Kx ÿ\kd YPak 5htSxhm dkÖSddkUk¸^k lWl]ªSmak
Dk_Rm\oS O_ak 5ht.
[) dkÖSddkUkIm ObD duleĶz^t-
dkÖSddkUk¸^k ]hßdk¸^k duleĶz^k2Im IIkª D_Rt ^tTt ]hßdkIt O_ta.
5Ueª SÂdk2Wk ld_xV-
ÿlgĦ úmD Sßd² ÈatNx ^k2Wm E_tEn_t dkÖSd ht gÂdk¸^k YkSbmd_ 4gSt 4gt
]kWat 5ht. Â^k2¸^k ]St ÿÂ^±kSma62lþ^kWn\dkWt ÿSmS hxRk_t KF ht Dtdb ^k
gÂdkIt 4WnD_R 4gSt. Â^k]nbt St E_tEn_t dkÖSd WÓht. ÌhRKtI ÈatNx¸^k munotes.in

Page 47

47२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
ldIk_kSdkÖSd ht5Uekª¸^kgÂdk¸^kYkSbmd_madkÖSd5ht.dkÖSddkīk2Wm
dkÖSdk¸^k^kDÐYWtakld_xVDtak5ht.Â^k2¸^k]Å^tE_tEn_tdkÖSdÌhRKt
5YÐ^k62lþ^kWn\dkWtÿSmShxRk_tdkÖSdhx^.Â^k2WmgdªÿDk_¸^k
5Ueªdkīk2Wk4-dkÖSdFxĶéWkld_xVDtak5ht._x]1lNlgL]]Å^tdkÖSdkIm
DÐYWkhm5UeêDpSdkÖSd4ekÿDk_Im5ht._x]1lNlgL]]Å^t[kĻldĵht
52Så_DeĉìIk4ldÕDk_]kWatFtat.lWgFªÓ^ĉìhtgdª>DkIuSÆ^SßdkWt
KxPatFtat5htS4emDÐYWk^tTtÿ\kdmhxSm.Â^k]nbtdkÖSdkItÓ^ĉìÖdS2ý
4lÖSÂd^tTtWkDk_atFtat.Ó^lĉlW_Yt±dkÖSdkIt4lÖSÂdhkdkÖSddkUkIk
Yk^k5ht.dkÖSdkak]kWdmKkRmdtEt_mKItÖdS2ý4gt4lÖSÂd5ht4gt
dkÖSddkU]kWSx.^kdkÖSdkS4TkªSIgk]klKD-]kWlgDGlNStlWgFªd
g]kK^kSmaldldVFxĶm 4ek4WtDFxĶéIkg]kdtehxSx.
) KmdWkIt gÂ^UeªW-
dkÖSddkUmDTkÂ]gklhÂ^ht[hòStDdtbk_x]1lNDDTkÂ]gklhÂ^kakld_xVm
5ht.
_x]kÆg
^kDTkÂ]gklhÂ^ÿDk_kSKmdWÿÂ^±kSKgt5htÂ^kYt±k
4lVDgkhgYoRª4lVDlIýUeê 4lVDdm_xlIS ȹȶɃɀȺȴ4gtUkEdatat
4gSt.^k8aNdkÖSddkUk2]Å^tKmdWKgt5htSemÂ^kImWt]DtYRkWt4WnDpSm
D_Á^kd_\_4gSx Â^k]nbtdkÖSddkUÌhRKtgk]kÆ^]kWdmKklRdtakKx
4Wn\d^tSxSgkÿÂ^±kIkgÂ^ÿÂ^^UtRk_mYĦSm4gt]kWatFtat5ht.
) gdªgk]kÆ^k2It ÿlSlWlVÂd-
dkÖSddkUmatED5YÐ^kgklhÂ^kSmaYkýk2¸^k]kÅ^]kSoWgdªgk]kÆ^
KWk2¸^kKmdWkIkgk_kgk_ldIk_]k2PS4gSkS.dkÖSddkUmgklhlÂ^D
5YÐ^k ldf^kIm 5e^gk]úmImhtSnS3lWdPD_S4gSx.KmdWk¸^k
4gkVk_R4ek 42FkDPta±WUtSkSxKmdWk¸^kgdªgkVk_Rg_kg_m¸^k
ÖdłYk¸^k42FkDPta±UtS4gSx.Â^k]nbtÂ^k¸^kÓ^lĉ_tEk^k[hòUk
]Å^]dFê^lD2dkDkhmdtbk®l]DdFkªSma4gSkS.4l\KkSdkUmd_x]r2lND
gklhÂ^kSmaÓ^lĉ_tEtÿ]kRtÂ^k8¸IdFkªSma4gkVk_RUudmÖdłYkImFnRd°k
ak\atÐ^kWgSkS.dkÖSddkUmDkU2[ö^kSma^kÓ^lĉ_tEkÂ^k2¸^kgdªgk]kÆ^
KmdWkIk4Wn\dGtSKFS4gSkS.KmdWk¸^k[kÐ^YyF2PkdÖTkÿt]lddkh
FphÖTV]ªdkVª³^]pÂ^o4ekldldV4dÖTk2]VoWStKkS4gSkS.Â^k2¸^k
5^nÕ^kak5W2UkIkgŏU^kªIkÖYeªDVmS_mak\SxhtE_t5htY_2Sn[hòStD
dtbkÂ^k2It5^nÕ^ldNDtD2NkbdkRtUn3Em4gSt]ký >Ekīk ldleĶmunotes.in

Page 48

48 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
Yå_lÖTSmSWulSD YtIÿg2FkS hm ]kRgt UtEma ÖdS3It 5^nÕ^ 8KboW NkDRk_m
\Ó^xUk°lda±R 4em DpSm D_SkS. dkÖSddkUm gklhÂ^ ht 4ek ]kRgk2¸^k
5^nÕ^kIt lIýR D_S 4gSt.
) 5e^ gk]úm¸^k ]k2PRmIk ldIk_-
dkÖSddkUkS Dtdb ldleĶ ldf^kIm5e^ gk]úmIm lWdP 4l\ÿtS Wkhm. ^k
5e^gk]úmIm ldleĶ ÿDk_Im ]k2PRm5e^kIt ldleĶ YĦSmWt Dtatat lIýR
^tTt 4l\ÿtS 5ht. 5Vm ÌhNÐ^kÿ]kRt 5e^gk]úmImKRo Dkhm 5YR ÿÂ^±
KmdWkIk 4Wn\d GtS 5hxS 4gk 5\kg lW]kªR D_Rk_m ]k2PRm ^tTt Dtam KkSt.
[kÐLrDFŌDo_ [2Vo ÿ\pSéWm DkU2[_m hk g]DkamW g]kKkSma gÂ^kIt UeªW
GPdÁ^kgkOm 4lSe^ g]Tª ÿDk_ 5ht. ^k Vk_RtSoW du²klWD ŀĶm¸^k
6lShkgDk_kÿ]kRt ĀkÆg]Vma g]kKKmdWk¸^k gdª 42FkIt dFêD_R d WŌU D_S
KkÁ^kIm \ol]Dk ÖdmDk_am. Â^k]nbt UuW2lUW KmdWkSma dľÿkd_RtZlWªI_
4ÆWYUkTª 6Â^kUéIk ÿkDplSD YkSbmd_ma [k_mD-gk_mD SYema DkU2[ö^k2SoW
UtÁ^kS 5ak. KmdWkSma 4gkVk_R 5lR enÐaDWFÁ^ 4ek FxĶéIt >DkI
YĦSmWt lIýR Dtat Ftat. 4ek _mSmWt Wth]m¸^k UuW2lUW 4Wn\dkIt ^tTt lIýR Dtat
Ftat. 5YR dkÖSdkIt DxRSkhm 5Dk_ W lUatat ÿlSl[2[I YkhS 5hxS 4gt
dkNkdt. dRªWkIk 4IoDYRk d YoRªYRk ^k2Ik YkOYn_kdk D_SkWk ^k DkU2[ö^k2Wk
dp°k2SatEWkItldÖSpS WŌUéIt ÖdłY ÿkĮ Lkat. FnÖSkÓh Éav[t_¸^k
DkU2[ö^k2]VoWhm ^k ÿDk_¸^k dkÖSddkUkIk 5ldÕDk_ Lkak 5ht. gk_k2e
dkÖSddkUm DkU2[ö^k ÌhRKt YoRªYRt dkÖSddkUm 5e^ d dkÖSddkUm YĦSmWt
lIýR D_Rk_m DkU2[_m O_am.
D) YkĲkÂ^gklhÂ^kSmadkÖSddkU -
ĀkÆg]Vma dkÖSddkUkYt±k 62µa2P]VÐ^k dkÖSddkUk¸^k g2U\kªS Dkhm ÿ]kRkS dtFbt
lIý lUgSt. 62µa2P]Vma dkÖSddkU KP dkÖSdk¸^k lIýRkYt±kDtdb K2ýmdK YĦSmWt
]kRgk2¸^k gk]klKDWulSD dSªWkem 4lVD g2[2lVS hxSk.gÂ^kldf^mWulSDStldf^m
5ÖTk ht ^k lIýRkIt duleĶz^ 5ht. g]DkamW g]kKkIt 4IoD d _x]r2lND WgSt lIýR
^tTt Dtat Ftat. KvKª 6la^NIkÐgª lPDÆg ÿ\p°m DkU2[_mDk_k2Ik ^k g2U\kªS 8ÐatE
D_Sk ^t7a. htŉm lZlÐP2F dk KtW @lÖNW ^kgk_Et DkU2[_mDk_ ht dkÖSddkUm
Y_2Y_tSma O_at^kIt Dk_R St gdªgk]kÆ^ ]kRgtÂ^k2¸^k KmdWkSma GNWk ÿg2F 4ek
_mSmWt 8\t D_SkS lDSm ]kRgtSt ÿg2F KRo Dkhm ÿÂ^±kSma 5htS 4em Ekým YNkdm.
_le^k]Å^t dkÖSddkUkIk 4ldÕDk_ NvaÖNv^ PxÖNxÓhÖDìFvDê 4ek Dkhm
atEDk2¸^k DTk DkU2[ö ^k2SoW Lkak 5ht.munotes.in

Page 49

49२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
P) dkÖSddkU 5lR ^TkTªdkU-
dkÖSddkUkIt >D łY ÌhRoW ^TkTªdkUkDPt(ȥȲɅɆɃȲȽȺɄȾ YkhSk ^tSt. 4WtDUk
dkÖSddkUkIt ÖToa ÖdłY ÌhRoW ^TkTªdkUkDPt Yklhat KkSt. ^TkTªdkUkS
dkÖSddkUkYt±k KmdWkIt 4lVD 4IoDWt]Dt 4gt lIýR Dtat KkStY_2Sn ^TkTªdkU
ÌhRKt dkÖSddkUkÿ]kRt Dtdb ldf^kIm ldleĶ lWdP lD2dk lIýRkIm ldleĶ gklhlÂ^D
YĦSm WÓht. DTkÂ]D gklhÂ^kSma KmdWlIýRk¸^k ^k ÿDk_k]kFt >D SklÂdD ŀlĶDxR
5ht. >DxlRgkÓ^k eSDk¸^k ]Å^DkbkS Kt PkldªWx°_ Kmdekľ ldDlgS Lkat Â^kIk
5Vk_ ^TkTªdkUkWt GtSak 5ht. ^k ŀlĶDxRkWngk_ ]kRog hk lWgFkª¸^k Ó^dÖTtIk >D
GND 5ht. Â^kak e_m_kEt_mK ÖdS2ý 5Â]k 4gSx lD2dk Â^kIt lWgFkª¸^k
Ó^dÖTtYamDPma Vkl]ªD-5Å^klÂ]D FxĶéem WkSt 4gSt4gt ÌhRSk ^tS Wkhm. Sx
Dtdb d_¸^k ®tRmSma >D ÿkRm 5ht >dQtI ÌhRSk ^t7a. ]kRgkIm ÿDpSm d Â^kIt
\ldSÓ^ ht 4Wnd2leDSk d \xdSkaIm Yå_lÖTSm ^k UxÆhm GNDk2Wm lW^S hxS 4gSt.
]kWdm ÿDpSmSma Dkhm GND ht 4Wnd2leDå_Â^k l]bkatat 4gSkS S_ Dkhm GND Sx
]kRog º^k DnNn2[kSdFkªS>DoR gk]klKD dkSkd_RkS KFS 4gSx Â^kSoW l]bkatat
4gSkS. ]kRgkDPt]kWdm KmdWkDPt YkhÁ^kIm ^TkTªdkUm ŀĶm hm ^k ÿDk_Im 5ht.
]kRgkak ^tTt DxRÂ^khm ÿDk_It ÖdkS2Þ^ Wkhm. Sx lWgFkªSma 6S_ GNDk2ÿ]kRt >D
5ht. ^TkTªdkUkIk ]n´^ ÿdĉk >l]a Lxak hk DkU2[_mDk_ 5ht. Â^kWt dÖSnlWķ
du²klWD dp°mWt 5YÐ^k DkU2[_mSma Ó^lĉ_tEk2ImÂ^k2¸^k KmdWkSma GNWk2It lIýR
Dtat 5ht. Â^k2¸^k 5^nÕ^kSma GNWk2¸^k 4lSe^ ldÖSk_YodªD WŌUm DtÐ^k 5htS. º^k
FxĶéIt lIýR D_Rt Yodê lWlfĦ ]kWat KkS 4gt4ek ek_må_D lø^k2Ithm Â^kWt duīDì^
ŀĶmSma ]xDbtYRk OtdoW SYemadk_ lIýR Dtat. º^k2¸^k Ó^lĉ]ßdkS 4VkemYRk
a§lFD [n\nl±SSk 4ek Ykedm ÿt_Rk ÿ[b 5htS4ek Ó^lĉ_tEk lWdPÁ^kDPt Â^k2Ik
Da hxSk. Â^k Ó^lĉ_tEk Â^k¸^k e_m_k2SFªS ÿt_Rk2¸^kSgtI [kĻ gk]klKD
Yå_lÖTSm¸^k [bm 4gSkS. º^k Yå_lÖTSmS Â^k Ó^lĉ_tEk \xdSka¸^k Yå_lÖTSmWt
lW]kªR DtatÐ^k ÿt_Rk2Wm Z_ZNS KFSkSÂ^kS Â^k2Ik 4NbexDkÆS4gSx
6) ldIk_g_RmWngk_ dkÖSdkIt l\ÆW ÖdłY-
dkÖSddkUk¸^k g2U\kªS lW]kªR hxRk_k >D ]hßdkIk ÿĳ ÌhRKt DxRSt dkÖSd Â^k2Wk
4l\ÿtS 5hthk hx^. >DxlRgkÓ^k eSDkSma dkÖSddkīk2Wm ]n´^Âdt 62lþl^Wn\dkWt
ÿSmS hxRkö^k dkÖSdkak ]hßd lUÐ^kIt 5YR Yklhat. Y_2Sn gklhÂ^kS dkÖSdkIk 5úh
V_Rkö^k gdk«Wk 4l\ÿtS 4gRk_t dkÖSd >DkI ÿDk_It Wkhm. ]k³gªdkīk2Wk 4l\ÿtS
4gatat gklhÂ^kSma ÿlSl[2l[S hxRk_t dkÖSd ldleĶ ÿDk_It 5ht. g]kKdkUm
dkÖSddkUkIk Yn_ÖDk_ D_Rkö^k2Wk dkÖSdkIt g]kKøk2Smak Yn_D 4gRk_t ]n´^S3 munotes.in

Page 50

50 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
_kKDì^ g2U\ª 4gRk_t ldleĶ łY 4l\ÿtS hxSt. ]k³gªdkUm Y_2Y_tSma Ft@Fª Ð^nDkIWt
g]kKdkUmdkÖSddkUk¸^kYam DPt Kk9W lIlDÂgD dkÖSdkIm(ȴɃȺɅȺȴȲȽɃȶȲȽȺɄȾ
]k2PRm Dtam. Â^k¸^k ]St dkÖSddkUm DkU2[_m gk]klKD Ó^dÖTt¸^k 42S:ÖS_kd_ma
42Sldª_xV Ó^ĉ D_St. DkU2[_mS ÿlSl[2l[S hxRk_t dkÖSd ht Dtdb ŀÔ^]kW dkÖSd WÓht
S_ St gÂ^4lVD YoRª4lVDÖYĶdF lS]kW 4gSt. DkU2[_m hm 5YÐ^kak dkÖSdk
ldf^m gdªgkVk_R 5DaWk¸^k YamDPt Kk9W 4lVD gExa d ]oSª 4em ]]ªŀĶm UtSt.
Ð^nDkI¸^k ^k dkÖSddkUkak Kgt WulSD Yå_]kR 5htSgtI DkU2[_m¸^k łY[2VkIt \kW
OtdRk_t DakÂ]D Yå_]kRhm 5ht. ldgkÓ^k eSDkSma ]kWgekľm^ lgĦkÆSk2Wm
dkÖSdkIk 5REm >D 4Tª łQ Dtak. E_tEn_t dkÖSd ht ]Wk¸^k 42S:ÖS_kS4[xV
]WkS 4gSt hm DÐYWk ]k2Pam Ftam. Â^k]nbt ^k dkÖSdkIk dtV GtRk_k ]kWgekľm^
dkÖSdkS lW]kªR Lkak.
dkÖSddkU ÌhRKt Dk^ ^kldf^m d_maÿ]kRt ldldV \ol]Dk GtÁ^kS 5atÐ^k lUgSkS.
5YR gnŁdkSmak dkÖSddkU hm g2²k lDSm ldldV ÿDk_tldldV 4TkªWt dkY_am KkStSt
Yklhat. Â^kSma 4WtD 4Tª ht Y_ÖY_ld_xVm 5htS. Â^k]nbt dkÖSddkU ÌhRKt Wt]Dt
Dk^ht Â^k dkUkIk ?lShklgD g2U\ª [kKoak OtdoW YkhSk ^tS Wkhm. dkÖSddkUkIt ht
4WtD d ³dlIS Y_ÖY_ld_xVm 4Tª a±kS GtSat S_ dkÖSddkU ÌhRKt Dk^ ht lWlĲS
D_Sk ^tRt KdbYkg 4e³^ O_St.
gklhÂ^ dkÖSdkIt 4WnD_R D_St 5lR ht dkÖSd D]m4lVD ÿ]kRkS lÖT_ 4goW Â^kIt
gna\YRt 5DaW DłW GtSk ^tSt^kd_ dkÖSddkUkIt gdª lgĦk2S 5Vk_atat 5htS. ^k
FphmSDpÂ^ g2[2lVSI e2Dk GtSam Ftam 5ht. >D ÌhRKt Dak d dkÖSd ^kSma WkSt DxRÂ^k
ÿDk_It 5hthk ÿĳ 8YlÖTS Dtak KkSx. Dakd2S dkÖSdkIm Dtdb W³Da4WnD_R D_S
WgSx Sx 4lVD DkhmS_m D_S 4gSx. gklhÂ^ ht K_m KmdWkIt 4WnD_R ]kWatS_m St
DÐYWt¸^k YkSbmd_ma gKªD ÖdłYkIt 4WnD_R 4gSt. gklhÂ^kS ÿÂ^±kSma DxRÂ^khm
YkSbmd_ma dkÖSdkIt łYk2S_ gKªWema 4ek DÐYWkeĉìĬk_k hxS 4gSt. ht a±kS W
GtSÐ^k]nbt [hòSk2e dkÖSddkUm DkU2[ö^k2Wk ?lShklgD WŌUm lD2dk gk]klKD UÖS?dKkIt
ÖdłY ÿkĮ hxSt. 6lShkgg]kKekľ 5lR DkU2[_m ^kSma \tUI ^tTt Yngak KkSx. Dkhm
DkU2[_mDk_ g]DkamW dkÖSdkIk ldldV ÿDk_t 8Ukh_RkTª ÿSmDkÂ]D YĦSmWt lD2dk
lWdtUWkIm 4Æ^ Dkhm S2ýt dkYłW 4ldÕDk_ D_S 4gSkS. Â^k2Ik ldIk_ dkÖSddkUk¸^k
]^kªUtS Dtak KkS Wkhm. Ung_t ÌhRKt dkÖSddkUm DkU2[_m 4l\ÿtS 4gRk_t dkÖSdkIt 4IoD
4gt ÿlSl[2[ htDkU2[_mDk_ º^k \kft¸^k ]kÅ^]kSoW D_Sx Dk] lS¸^k ÖdłYk]nbt SÂdS3
4e³^ O_St. Dk_R \kfk hm DVmhm 8UkgmW (ȿȶɆɅɃȲȽ4gSWkhmmunotes.in

Page 51

51२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
5gklhÂ^kItdFêD_R
gklhÂ^k¸^k dFêD_RkIk ldIk_ hk ÿkImW DkbkYkgoW IlIªÐ^k Ftatak ldIk_ 5ht. dFêD_R
D_Rt hm ]kWdkIm Ödk\kldD ÿdp°m 5ht. gklhÂ^kak g]KoW GtÁ^kgkOm 5lR gklhÂ^kIm
g]m±k D_Á^kgkOm dFêD_R 5dÔ^D STk 8Y^nĉ O_S 4gÐ^kWt gklhÂ^ldIk_kSÂ^kak
]hßd ÿkĮ Lkatat 5ht. DnOÐ^khm ²kW ekEtSma ldf^k2It dFêD_R D_S 4gSkWk 5YÐ^kak
Dkhm SÂdt dk lWDf lWlĲS D_kdt akFSkS. dFêD_RkS >Dk GNWtIt dk dÖSoIt Ungö^k GNWtem dk
dÖSoem 4gatat gkÌ^gkVÌ^ª\tU d ld_xV a±kS GtSatak 4gSx. Â^k]nbt Â^k dÖSo2Im
Ó^k´^k D_RtÓ^dÖTk akdRt e³^ hxSt. gdªI dFêD_Rt gk_´^k UKkªIm WgSkS. Dkhm
dFêD_Rt Dk]Iak9. SkÂYn_Sm gx^ ÌhRoW Dtatam 4gSkSS_ Dkhm dFêD_Rt ]oa\oS
ÖdłYkImÖdk\kldD 4gSkS. ÿÖSnS ]nUzīkS 5YÐ^kak gklhÂ^k¸^k dFêD_RkIm IIkª
g]KoW ¶^k^Im 5ht. gklhÂ^ hk DatIk >D ÿDk_ 5ht 4gt 5YR ]kWSx.
5YR YlhÐ^k YkSbmd_ DatIt gklhÂ^g2FmSWpÂ^lIýleÐYdkÖSolIýYN6Â^kUm
ÿDk_k2S dFêD_R D_Sx. S_ Ungö^k YkSbmd_ ^k ÿÂ^tD DatIt Dkhm 8YÿDk_kSdFêD_R
D_Sx. 8Ukh_RkTª g2FmSDatS ekľm^ g2FmSgnF] g2FmSaxDg2FmS 4gt Dkhm ÿDk_ D_Sx
S_ lIýDatS _tEklIý_2FlIý 4gt Dkhm ÿDk_ D_Sx. Â^kIÿ]kRt gklhÂ^kIthm DTkDldSk
DkU2[_mWkND 6Â^kUm ÿDk_ 5YR D_S 4gSx. ^k2WkI 5YR
gklhÂ^ÿDk_
4gt ÌhRSx.
gdªI \kftS ht ÿDk_ g]kW Wgat S_m 4gt Dkhm gklhÂ^ ÿDk_ gdª \kfk2S Yhkd^kg l]bSkS.
gklhÂ^k¸^kdFêD_RkIm\k_Sm^Y_2Y_k:Yk_2Yå_D\ol]Dk-
gklhÂ^ÿDk_kIm UEa YkĲkÂ^ 5lR \k_Sm^ Y_2Y_tS ÿkImW DkbkYkgoW GtSÐ^k FtÐ^kIt
5YR d_Sm ÌhNat 5htI. ^kI Y_2Y_tSma \k_Sm^ ldIk_k2Ik ]kFxdk 5YR ^tTt GtRk_
5hxS. \k_Sm^ gklhÂ^ ]m]k2gDk2Wm g]DkamW g2ÖDpS \kftSma 8YaÊV
gklhÂ^DpSé¸^k 5Vk_t gklhÂ^ÿDk_ ^k g2DÐYWtldf^m gExaYRt ldIk_ Dtatak
lUgSx. g2ÖDpSkS dtU8YlWfUtYn_kRt ^k
dkH]^kÓ^lSå_ĉ ÿk]n´^kWt 5fª ]hkDkÓ^ 5lR WkND ^k UxW ldUµV gklhÂ^ÿDk_kS
atEW Lkatat lUgSt. DkaÿdkhkS 4l\KkS Y2I]hkDkÓ^tUoSDkÓ^E2PDkÓ^ 4gt
DkÓ^ÿDk_ 8U^kg 5atat lUgSkS. YnQma DkbkS ]_kOm]Å^t ]hkWn\kd Y2Tm^ DdéWm
5´^kWDkÓ^k Im Â^kS \_ GkSam. Y2lPS DdéWm 4´^kWDkÓ^kak g]pĦ Dtat. 5O
gFkªIm _IWk hk 5fª alaS ]hkDkÓ^kIk 5DplS[2V lUgSx. 5fª alaS ]hkDkÓ^t
ldģÅU dkH]^ ÌhRoW ]kÆ^Sk Ykdatam lUgSkS.munotes.in

Page 52

52 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
g2ÖDpS gklhÂ^kSma Ung_k ]hÂdkIk gklhÂ^ ÿDk_ ÌhRKt
WkND
hx^WkNDhk

gklhÂ^
5lR
Dak
4gk lĬÖS_m^ atEW ÿDk_ 4gÐ^kWt Â^kIm lĬÖS_m^ IIkª
Lkatam lUgoW ^tSt g2ÖDpSkS gklhÂ^kIt 42S[kªĻ GND d lSIt ÖdłY a±kS Gt9W
gklhÂ^ ÿDk_kIt dFêD_R Kgt DlÐYatat lUgSt Â^kIÿ]kRt gklhÂ^DpSmSoW ÿDNRkö^k
_glWÕY°m ÿlø^tg 4WnDoa 4em gkVk_RmD_Á^kIm ÿlø^k a±kS Gt9W gklhÂ^kIt
dFêD_R D_Á^kIk ÿ^ÂW Lkatak lUgSx
\_S]nWéWm WkNz^kIm Uhk ÿDk_kIm IIkª Dtatam 5ht \k]hkWt gFª[Ħ (]hkDkÓ^)
4l\Wt^kTª (WkND) 5´^kl^DkDTk 4lW[Ħ 4gt ÿDk_ lUat 5htS Pv g _k
FkPFmb ^k2¸^k ]St
\k]hU2Pmdk]W ^k 4a2Dkå_Dk2Wm ÿT] Fī d Yī ht DkÓ^kIt UxW
\tU DÐYoW W2S_ FīkIt d YPīkIt Â^kSma ldf^kWngk_ 5lR _IWk \tUkWngk_ 6S_hm
Dkhm ÿDk_ DlÐYatat 5htS
dk]WkWt YīkIt 4lW[Ħ 5lR lW[ÅU 4gt \kF DlÐYatat 5htS 4lW[Ħ ÌhRKt
ÖZnN_IWk lW[ÅU ÌhRKt gaFYRt [k2Vatat 8Ukh_RkTª WkND]hkDkÓ^64lW[Ħ
DkÓ^kIt gŏU^ª StKk¸^k DRkÿ]kRt goà] 4gStÌhRoW dk]Wk¸^k ]St 5lR 4lW[Ħ
DkÓ^khóW lW[ĦDkÓ^ ®tķ hx^
U2PmWt gklhÂ^ÿDk_k2¸^k duleĶz^k2It ldd_R DłW DkÓ^Dxe ÌhRkdk 4em ú2T_IWk lgĦ
Dtatam 5ht
5W2UdVªWkWt 4l\Vka±RkÓ^2KWk ^k SmW eÊUeĉéYuDì Ó^2KWtWt ÿDNRkö^k
Ó^2µ^kTkªak dFêD_RkIt SÂd ]kWoW 8°] DkÓ^]Å^] DkÓ^ 5lR 4V]ª DkÓ^ 4gt
DkÓ^kIt ÿ]nE ÿDk_ DlÐYatat 5htS 5W2UdVªWk¸^k ]St º^k DkÓ^kS Ó^2µ^kTª hk ]n´^
4gta St 8°] DkÓ^ hx^ º^kS Ó^2µ^kTª TxPk 8Rk 4gta YR dk¸^kTªhm 5YÐ^kY_mWt
I]ÂDpSmYoRª 4gta S_ St ]Å^] DkÓ^ hx^ 5lR KtTt Ó^2µ^kTª ]nbmI WgSx Dtdb
4Tkªa2Dk_ lD2dk eÊUka2Dk_ ^k2Wm DkÓ^kS I]ÂDpSm 5atam 4gSt St 4V]ª DkÓ^ 4gt
ÿlSYkUW 5W2UdVªWkWt Dtat 5ht
5W2UdVªWkÿ]kRt KFÆWkTkWt Ó^2µ^kTª ^k SßdkVk_t DkÓ^kIt dFêD_R Dtat 5ht Â^kWngk_
Â^kWt DkÓ^kIt 8°]x°] DkÓ^8°]]Å^]4V] 4gt Ik_ ÿDk_ gk2lFSat 5htS ^k
UxGk2Wmhm Dtatat dFêD_R YkhSk Â^k2Wm DkÓ^k¸^k ÿDk_k2Im 5e^a±m ®tRm O_dÁ^kIk
ÿ^ÂW Dtatak lUgSx 4ek ÿDk_¸^k dFêD_Rkak ÖS2\łY dFêD_R ÌhRSk ^t7a
gklhÂ^k¸^k dFêD_Rkg2U\kªS ÿk _k ®mKxFÌhRSkS
gklhÂ^ÿDk_k]kFmaDk_R
ÌhRKt IIkªldf^kIt dFêD_R DłW Â^kg Ó^dlÖTS 4gt ÖdłY UtÁ^kIm ]kRgkIm
Ödk\kldD ÿdp°m ht 5ht Â^k2¸^k ]St g2ÖDpS ú2TDk_k2Wm FnR ÿ]kRkd_ 5Vk_atat 8\t munotes.in

Page 53

53२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
dFêD_R Dtatat 5ht. DkÓ^kIt 8°]]Å^]4V] 4gt FnR ŀĶz^k 8¸IWmISk UkEdRk_t
dFêD_R g2ÖDpSkS lUgSt. S_ YkĲkÂ^k2Wm dÁ^ªldf^ 5lR dRªWYĦSm ^kd_ 5Vk_atat
5Pdt dFêD_R ÖdmDk_at 5ht. Â^kS gdª gklhÂ^ g]kW UKkªIt ]kWoW ÖdłY\tUkWngk_
l\ÆW ÿDk_ YkPÁ^kS ^tSkS. 8Ukh_RkTª DTkDkU2[_mWkNDDkÓ^ 6. YkĲkÂ^k2Wm
atED dk Ddm¸^k Ó^lĉ]ÂdÿDNRkak ldetf ]hßd Ut9W gklhÂ^kIt
Ó^lĉlWķȪɆȳȻȶȴɅȺɇȶ5lR dÖSnlWķȦȳȻȶȴɅȺɇȶ4gthm dFª DlÐYatat 5htS.
x gklhÂ^ÿDk_kIm ®tRm Ó^dÖTk
Dkhm gklhÂ^]m]k2gDk2Wm gklhÂ^ÿDk_ ht lÖT_ekÔdS4Ia4Yå_dSªWm^ 4gSkS
4em \ol]Dk GtSatam 5ht. YkĲkß^ Y_2Y_tS hm \ol]Dk ÿkImW DkbkYkgoW IkaS 5atam
lUgoW ^tSt. ^k \ol]DtWngk_ 4gt ]kWat KkSt Dì gklhÂ^ÿDk_kIt >DI >DI gÂd 4gSt.
ÿÂ^tD gklhÂ^ÿDk_kIt gÂd hm Â^k ÿDk_kSma gdª gklhÂ^DpSé]Å^t 4gk^ak hdt. ht
gÂd ÌhRKt >EkUk FnRldetf d FnRldetfk2Ik g2I 4gSx5lR ht gÂd gkdªlýD
ÖdłYkIt4Yå_dSªWm^ 4gSt. ^kIk 4Tª 4gk Dì DxRÂ^khm DkbkSDxRÂ^khm
lODkRm St gk_Et _khRk_. gklhÂ^ÿDk_kg2[Vm¸^k ^k \ol]Dtak
>DgÂddkUm
\ol]Dk
4gt ÌhRSkS. gklhÂ^ÿDk_kldf^m ¸^k >DgÂddkUm \ol]DtIk >D ldetf ÌhRKt
gklhÂ^ÿDk_kIm S_S]\kdkÂ]D Ó^dÖTk ®tRm Ó^dÖTk akdatam lUgoW ^tSt. ^k
Ó^dÖTt]kFthm gklhÂ^ÿDk_kIt gÂd ht O_atat 4gSt. St 4Yå_dSªWm^ 4gSt4gt
FphmSDpÂ^ 5ht. 4l\KkSdkUk]Vma ^k ÿSdk_mS gklhÂ^DpSmSma Ykýk2Ik gk]klKD
UKkªeuam5Dk_]kW\kdWkÂ]D go_ 6Â^kUm GNDk2Ik ldIk_ Dtak KkS 4gt.
8Uk gklhÂ^ÿDk_ Ykýt euam eÊUDbk ^k2Ik ÖS_ ]hkDkÓ^ dexDklÆSDk _kKG_kÁ^kSma ]kRgt 8°] gnEk2lÆSDk ]Å^]dFê^ WkF_ 8¸IĂn ]kRgt]Å^] Ó^2FDkÓ^ d ÿhgW gdªgk]kÆ^ ]kRgtDlWķ
gklhÂ^ÿDk_k¸^k ^k ®tRmÓ^dÖTtS Dkhm dtbk exDklÆSDk S_ Dkhm dtbk ]hkDkÓ^ ^k
gklhÂ^ ÿDk_kak gdª®tķ ÖTkW ÿkĮ Lkatat lUgSt. g2ÖDpS 4l\KkSdkUm gklhÂ^
Y_2Y_tS gklhÂ^ ÿDk_k¸^k ®tķ-DlWķStIm DÐYWk Yhkd^kg l]bSt. ^k Y_2Y_tS WkND ht
gdª DkÓ^kS ®tķ 5ht 4gk ldIk_ gdªgkVk_RYRt 5QbSx. \_SkWt Uhk ŁYD ÿDk_
DłW Â^kS WkND hk gdª®tķ ŁYDÿDk_ 5ht 4em \ol]Dk GtSatam lUgSt. munotes.in

Page 54

54 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
5W2UdVªWkWt DkÓ^kIt Dtatat ÅdlWDkÓ^FnRm\oSÓ^2FDkÓ^lIýDkÓ^ ht ÿDk_
]oÐ^]kYWkÂ]D ÖdłYkIt 5ht. ^tTt ÅdlWDkÓ^ 8°]FnRm\oSÓ^2FDkÓ^ ht ]Å^] S_
lIýDkÓ^ ht 4V] 4em Ó^dÖTk lUgoW ^tSt.
gklhÂ^kItdFêD_R:YkĲkÂ^Y_2Y_k
i ÿkImWDkaE2P:-
gklhÂ^ÿDk_k¸^k g2U\kªS Kem \k_Sm^ Y_2Y_k ÿkImW DkbkYkgoW lUgoW ^tStSemI
YkĲkß^ Y_2Y_khm lUgoW ^tSt. gvøtlNgÈatNxˀå_ÖNvNa 6Â^kUm ldIk_d2Sk2Wm hm Y_2Y_k
\³D]YRt ]k2Patam 5ht. WkNDkIt exDklÆSDk 5lR gnEklÆSDk ht Kt UxW ÿDk_
5QbSkS^k2Ik ldIk_ gnŁdkSm¸^k DkbkS ˀå_ÖNvNaWt Dtatak lUgoW ^tSx.
>DgÂddkUm \ol]Dt]kFthm ÈatNxIm ]k2PRm lUgoW ^tSt. Dak-gklhÂ^k¸^k>DgÂddkUk¸^k
g2U\kªS ÈatNxIm 4em Vk_Rk hxSm Dì
ÿÂ^tD dFkªS dk KkSmS >D lWlĲS 4Yå_dSªWm^
d gkdªlýD 4gt gÂd 4gSt5lR Â^k dFkªSma gdª g\kgUk2]Å^t St gÂd 4gRt
5dÔ^D 4gSt. ht gÂd ÌhRKt 4Yå_hk^ª 4gk >EkUk FnRldetf lD2dk FnRldetfk2Ik g2I
4go eDta. ^k gÂdk]nbtI >EkUm ldleĶ dÖSo hm Â^k dFkªSmaKkSmSma dÖSo 5ht ht
5YÐ^kak BbESk ^tSt. ÿÂ^tD gklhÂ^ÿDk_kIt gÂd ht Â^k ÿDk_kSma gdª
gklhÂ^DpSé]Å^t 4gk^ak hdt
^k >DgÂddkUm \ol]Dtak ÈatNxÿlRS ŀlĶDxR 4Tdk
Yk_2Yå_D \ol]Dk 4gthm ÌhNat KkSt.
gklhÂ^ÿDk_kldf^mIm >DgÂddkUm \ol]Dk YkĲkÂ^ gklhÂ^Y_2Y_tSma 4l\KkSdkUk2]Å^t
ÖYĶYRt lUgoW ^tSt. ˀå_ÖNvNaYkgoW Kt gklhÂ^ÿDk_ łQ Lkat]kÆ^Sk Ykdat StI
ÿDk_ YnQt UmGªDkbkY^«S ÖdmDk_at Ftat. YkĲkÂ^ gklhÂ^kS _x]1lNlgL]¸^k 8U^kY^«S
^kI Yk_2Yå_D \ol]DtIk ÿ\kd 4gÐ^kIt lUgoW ^tSt. 4l\KkSdkUk]Å^t ]hkDkÓ^
exDklÆSDkgnEklÆSDk 4ek gklhÂ^ÿDk_k2It 5e^_IWkeuam 6Â^kUm GNDk2g2[2VmIt
ldldV g2DtSlW^] S^k_ hxS Ftat. YnQt ^k lW^]k2It DkNtDx_ YkaW D_Á^kd_ \_ UtÁ^kS
5ak. g]m±D 5lR gklhlÂ^Dhm ht lW^] DkNtDx_YRt YkbS 4gt. Â^k g2[2VmIt 5Ute
lUat KkS 4gS. WÓ^-4l\KkSdkUk]Å^t ^kg2[2VmIk D]ªOYRk 4lVD ÿ]kRkS lUgoW
^tSx. ÿkImW DkbkSma gklhÂ^ÿDk_k2Ik e³^Sxd_ Kgk¸^k Sgk ÖdmDk_ D_Rt lD2dk
Â^kS ÖdS3¸^k gx^mgkOm lD_Dxb ÖdłYkIt Zt_Zk_ D_Rt ^kd_ WÓ^-4l\KkSdkUkIk
\_hxSk. Â^k2¸^k ŀĶmWt gklhÂ^ÿDk_ hm g2DÐYWk Öd^2ÖYĶ hxSm. ^k g2DÐYWt g2[2Vm
Dkhm ÿĳ lW]kªR hx9 eDSkS^kIm KkRmd Â^k2¸^kS 4gatam lUgS Wkhm.
YkĲkÂ^ gklhÂ^ Y_2Y_tS 4l\KkSdkUk]VoW gklhÂ^ÿDk_kIm ldenĦSk hm DÐYWk YnQt
5amgklhÂ^ÿDk_ ht 4Ia4Yå_dSªWm^ 4gSkS ht ^k DÐYWtS FphmS V_atat hxSt. munotes.in

Page 55

55२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
gklhÂ^ÿDk_kIm ldenĦSk ÌhRKt Â^k-Â^k gklhÂ^ÿDk_kIt Kt gWkSW łY 5ht St SgtI
_kEat Kkdt ^k g2[2VmIk 4úh hx^. ^k Y_2Y_t¸^k ]St ÿÂ^tD gklhÂ^ÿDk_ dtFbk 5ht
5lR Â^kS \tgb hxSk Dk]k W^t. ÿÂ^tD gklhÂ^ÿDk_kIm duleĶz^YoRªSkÂ^kIm±]Sk
Â^kIk 5W2UÂ^kIt ÿ^xKW ht dtFbt 4gSt.
x ˀå_ÖNvNa
ˀå_ÖNvNa ^k ÿlgĦ Sßddtß^kWt gKªD 4WnDpSmIk lgĦk2S ]k2PoW 4WnDpSmak alaS
Dak2It Ó^d¸JtUD a±R ]kWat. ˀå_ÖNvNa¸^k ]St 4WnDpSm ¸^k ]kÅ^]kdłW Dak ^k
l\ÆW O_SkS. 4WnDpSmIk ldf^4WnDpSmIm YĦSm ^k UxW ]n´^ Sßdk2¸^k 5Vk_t Â^k2Wm
Dak2It dFêD_R Dtat 5ht. Â^k2¸^k ]St
Ddm lWdtUWk¸^k ]kÅ^]kSoW 4WnDpSm Dł
eDta lD2dk Sx 5YÐ^kg]x_ IkaSm-[xaSm lKd2S Ykýt 8\t D_ma. Â^k¸^k ^k
4WnDpSm¸^k YĦSmWngk_ ]hkDkÓ^ 5lR exDk2lSDk ht gklhÂ^kIt ]n´^ UxW ÿDk_ lW]kªR
hxSkSˀå_ÖNvNa¸^k ]St Ddm ÖdS3 Yký [WoW ÖdS3ldf^m [xaSx lD2dk Sx ldleĶ
\ol]Dk GtSx. Ddm 42eS3 lWdtUD 4gSx lD2dk Sx SpSm^YnŁfm lWdtUWkIk 5Vk_ GtSx.
DVmDVm Ddm Yký lWdtUWhm ÖdmDk_Sx. hm ]hkDkÓ^k¸^k 4WnDpSmIm YĦSm hx^. KtÓhk
Dtdb Ykýt [xaSkS 5lR Â^k2¸^k ]kZªS Sm KmdWkIm KtÓhk 4WnDpSm D_SkS StÓhk WkND
S^k_ hxSt. gnEklÆSDk 5lR exDklÆSDk ^k WkNDk2¸^k UxW ÿDk_k2It Â^k2Wm ÿlSYkUW
Dtat 5htS. >Ekīk ]hkW DkÓ^kSoW 4WtD WkNDk2gkOm ldf^ l]bo eDSkS. ]hkDkÓ^kIk
5dkDk ]xOk 4gSx ]ký WkNDkak gkU_mD_RkIm ]^kªUk 4gSt. >DoRI ˀå_ÖNvNaWt
Dkhm _IWkÂ]D Dkhm 5e^kÂ]D Sßdt dkYł gklhÂ^kIt ]hkDkÓ^ exDklÆSDk
gnEklÆSDk ht ÿDk_ Dtat 5htS. YkĲkÂ^ gklhÂ^Y_2Y_tSma gklhÂ^k¸^k dFêD_Rkd_
ˀå_ÖNvNa¸^k d_ma ldIk_g_RmIk ÿ\kd UmGª Dkb lNDoW _klhak.
x htFta
YkĲkÂ^ 4Ë^kgD htFta ^kWthm gklhÂ^kS Ó^ĉ hxRkö^k 4Wn\d ÖdłYkdłW
dkH]^ÿDk_k2It dFêD_R Dtat 5ht. Â^k¸^k ]St ]hkDkÓ^kSma 5e^ hk dÖSnlWķ
ÖdłYkIk 4gSx. Â^kSoW _kÕům^ 5ÂÌ^kIm g]úSk Ó^ĉ hxSt. ^k 8aN \kdDkÓ^kIk
5e^5Â]lWķ ÖdłYkIk 4gSx. Â^k]Å^t Ddm ÖdS3It \kdKmdW 5lR ldĵ ldf^D
Ó^lĉlWķ ŀlĶDxW ^k2Ik 4ldÕDk_ D_S 4gSx. WkNDk2]Å^t \kdDkÓ^kIm 5Â]lWķ dp°m
5lR ]hkDkÓ^kIm dÖSnlWķ dp°m ^k UxÆhm >DdNatÐ^k lUgSkS. htFtaWt
dkH]^ÿDk_k2¸^k dFêD_RkSoW gklhÂ^ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R ]k2Pat 5ht.
munotes.in

Page 56

56 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
ii) øxItIm \ol]Dk
øxIt ^k 6Nkla^W gŏU]ª]m]k2gDkWt 6Ì^rÆ^n4a Dk2N¸^k Wk]]kýdkUm \ol]DtIk Kx_Uk_
Yn_ÖDk_ Dtak. Wk]]kýdkīk2Wm gklhÂ^ÿDk_ WkDk_at S_m lD2dk Â^k2Wk Wk]]ký ÖdłYkIt
ÖTkW lUat 5ht. øxItWm ldgkÓ^k eSDk¸^k gnŁdkSmak ²kWekľm^ \ol]DtSoW gklhÂ^
dFêD_Rk¸^k \ol]Dtak ld_xV Dtak. Â^k¸^k ]St ÿklS\ ²kW d g2DÐYWkÂ]D ²kW lD2dk
SklDªD²kW ^k2¸^kS K_ FÐaS Lkam S_ º^k InDk lW]kªR hxSkS Â^kYuDì >D IoD
ÌhRKt dkH]^ ÿDk_ lD2dk DakÿDk_ 4gSkS hm g]KoS hx7a. øxItIm hm \ol]Dk
g]KoW GtÁ^kgkOm ÿklS\ ²kW 5lR SDªlWķ ²kW ^kldf^mIm Â^k2Im ]St ldIk_kS ¶^kdm
akFSkS
ÿklS\ ²kW ÌhRKt DÐYWkeĉì¸^k ghkÍ^kWt hxRk_t ²kW hx^. dÖSo¸^k
ldleĶßdkIt ²kW ÌhRKt ÿklS\ ²kW hx^. SDªlWķ ²kW ÌhRKt g2DÐYWt¸^k 5®^kWt
hxRk_t ²kW hx^. Â^k]kFt KklS^Âd 4gSt. StTt dÖSodÖSo]Vma gk]kÆ^ FnRk2Ik 5®^
GtSak KkSx. gklhÂ^DpSm hm ÖdS2ý d 4WÆ^gkVk_R dÖSo 5ht 4gt øxIt ]kWSx.
gklhÂ^DpSmIk 5ÖdkU GtSkWk lS¸^kSma ldleĶ FnRk2Ik 4Wn\d GtSak YklhKt. 4gk
5ÖdkU ÿklS\ ²kWk¸^k ]kÅ^]kSoW GtSak 4gSk Sx gŏU^kªWn\d O_ta. _lgD
DakDpSmIk 5ÖdkU g2DÐYWkÂ]D²kWk¸^k 5Vk_t Gt9 akFSx StÓhk Sx gŏU^kªWn\d W
_khSk ²kWkWn\d O_ta. 4ek 4Wn\dkS DakDpSm¸^k SÂdkDPt d gŏU^kªDPt Unaª± hx7a.
ÌhRoWI øxIt 5YÐ^k ²kWekľm^ d gŏU^ªekľm^ \ol]DtSoW gklhÂ^k¸^k dFêD_Rkak
ld_xVD_Sx
iii) 5VnlWD DkaE2P : dRªWkÂ]D YĦSm-
4l\KkSdkUm DkaE2PkS ÿ\kdm O_atam >DgÂddkUm \ol]Dk 5VnlWD DkaE2PkS
ÿ\kdm Oł eDam Wkhm. gklhÂ^ÿDk_ hm g2DÐYWk lÖT_ WgoW Sm 4lÖT_Ia
ÖdłYkIm 5ht. 4gt ]kWÁ^kDPt 5VnlWDk2Ik Da 4gÐ^kIt gk]kÆ^S3 lUgoW ^tSt.
gklhÂ^ÿDk_ hm g2DÐYWk ÖTbk - Dkbkÿ]kRt [UaS KkRk_m g2DÐYWk 5ht. 4gk
5VnlWDk2Ik ldIk_ 5ht. WdWÓ^k gklhÂ^DpSé¸^k lWl]ªSm [_x[_ gklhÂ^ÿDk_kIm
g2DÐYWkhm [UaS KkSt. WÓ^k gklhÂ^DpSé¸^k ^xFkWt Sm 4lVDklVD g]kdteD hxS
KkSt. 4l\KkSdkUm ]kWSkS Sgt gklhÂ^ ÿDk_k¸^k g2DÐYWtIt >DI >D gkdªlýD
ÖdłYkIt gÂd gdª Dkbk2SÖTbk2Sg2ÖDpSmS 5QbS Wkhm. hk ldIk_ úmD_x]W
g2ÖDpSmSma gklhÂ^ÿDk_ PxÑ^kg]x_ OtdoW ]k2Patak ldIk_ 5ht. KkFlSD
Yå_ÿtà^kSoW
gklhÂ^ÿDk_
^k g2DÐYWtDPt YkhSk ÿÂ^tD g2ÖDpSmIt-UtekIt dtFdtFbt
gklhÂ^ÿDk_ 4gÐ^kIt ÖYĶ hxSt. Â^k]nbt ÖTbk-Dkbkÿ]kRt ^k g2DÐYWtShm [Ua
Lkatak lUgSx.munotes.in

Page 57

57२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
4l\KkSdkUm Y_2Y_tSma gklhÂ^ÿDk_k2Im ®tRmÓ^dÖTkhm 5VnlWD DkbkS ÖdmDk_am
KkS Wkhm. 5VnlWD DkbkS gklhÂ^ÿDk_k2g2[2Vm dRªWkÂ]D \ol]Dk ÖdmDk_am KkSt. ^k
\ol]DtS dRªWkÂ]D lWDfk2Ik dkY_ DłW gklhÂ^ÿDk_k2]Vma gkÌ^\tUkÂ]D WkÂ^kIk
ldIk_ Dtak KkSx. gklhÂ^ÿDk_kIm ®tRmÓ^dÖTk ÖdmDk_am S_ Dkhm gklhÂ^ÿDk_k2d_
St 4Æ^k^Dk_D O_ta. ÿkImW Dkbm ]^kªlUS gklhÂ^ÿDk_ PxÑ^kYnQt OtdoW
®tRmÓ^dÖTtIm ]k2PRm D_Á^kS 5Ð^kWt 5VnlWD DkbkSma DTkDkU2[_m ht
gklhÂ^ÿDk_ D]m UKkªIt Oł eDSma. Â^k]nbt hm SklDªD 4PIR a±kS Gt9W
5VnlWDk2Wm ®tRmÓ^dÖTk 4]kÆ^ Dtam 5ht.
x Nm>g>la^N
Nm. >g. >la^N ^k2Wm Ddm¸^k DkÓ^kSma lWU¥ek¸^k 5Vk_t gklhÂ^ÿDk_kIt dFêD_R
Dtat 5ht. Ddm DldStS DxRSm \ol]Dk GtSx d DxRkak 8ĥteoW DkÓ^atEW D_Sx ^k
FxĶéd_ >la^N \_ UtSx. >la^N¸^k ]St DldStS SmW ÿDk_It ÅdWm (ɇɀȺȴȶɄ4gSkS
\kdDkÓ^kS DdmIk Ylhak 5dkK 4goW ^kS Ddm ÖdS3em [xaS 4gSx. \kdDkÓ^kS
Ddm ÖdS3em g2dkU gkVS 4gÐ^kWt ^tTt dkID®xStÿt±D WgSkS. >la^N¸^k ]St
DTkDkÓ^kS DdmIk Ung_k ÅdWm 4gSx. ^tTt Ddm dkID®xSt d ÿt±D ^k2¸^kem [xaS
4gSx. DdmIk lSg_k ÅdWm WkNDkS 4gSx. WkNDkS Ddm ÖdS3I lW]kªR DtatÐ^k
DkÐYlWD Ykýk2Ĭk_t [xaS 4gSx. DTkDkÓ^kS 5lR WkNz^DkÓ^kS Ddmak DxRkem
[xak^It 5ht ht 5Vm O_dkdt akFSt. DTkWDGNWkÿg2FÂ^k2Im ]k2PRmlWdtUW
6Â^kUm[k[m5VmlWlĲSD_kÓ^kakFSkS
x gngkW ar2F_
gngkW ar2F_ Wt gklhÂ^DpSmS Ó^ĉ hxRkö^k 4Wn\dk2Im KkS d 4ldÕDk_ YĦSm ^k2¸^k
5Vk_t gklhÂ^ ÿDk_ Dtat 5htS. ar2F_¸^k ]St
ÿÂ^tD DatIt ÖdS3It 4gt ÿlS\kgłY
5Â][mKt (ȺȽȽɆɄȺɀȿ4gSt. lIý d g2FmS ^k Dak2Im 4Wnø]t 5\kgłY 4dDke
(ɇȺɃɅɆȲȽɅȺȾȶ hm ÿlS\kgłY 5Â][mKt (ȺȽȽɆɄȺɀȿ5htS
gklhÂ^kIt 5\kgłY KmdW
d 5\kgłY 4Wn\d ht 5Â][mK 5ht. dkHz]^ ÿDk_kSKxDkbdkY_akKkSxSxIÂ^k
ÿDk_kIt ÖdłY lWlĲS D_Sx. ÌhRoW ar2F_ ¸^k ]St \kdDkÓ^kIk (ȣɊɃȺȴDkb dSª]kW
DkbS_DTWY_ dkHz]^kIk Dkb \oS d WkNz^kIk Dkb \ldÕ^Dkb hk 4gSx.
gklhÂ^k¸^k ÿÂ^tD ÿDk_kS lø^kYUkIk Kx dkY_ Dtak KkSx Â^kSI 4gt FnRduleĶz^t
5ht Dì StI dkH]^m Yå_]kRkIm (ȣȺɅȶɃȲɃɊȵȺȾȶȿɄȺɀȿ E_m ÿDpSm ÖYĶ D_St . ^k
ŀĶmWt FmSDkÓ^kS dkY_ak KkRk_k ldleĶ ÿDk_Ik dSª]kWDkb htI DkÓ^ÿDk_kIt
Ó^d¸JtUD a±R O_St. DTkÂ] dkHz]^kIk Dkb \oSDkb 4gSx d WkNz^kÂ]D
dkHz]^kIk Dkb \ldÕ^F\ª dSª]kW Dkb 4gSx. munotes.in

Page 58

58 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
x WvŇxYĀk^
gklhÂ^dFêD_Rkg2U\kªS Āk^ ^k2Wm dtFbm \ol]Dk ]k2Pam. Â^k¸^k ]St l]Ãg ]Vma
ldf^5lUÿlS]k d gklhÂ^ ÿDk_ ^k2It 5lU[2V lWgFkª¸^k :SnIøkS Exad_ ŁKatat
5htS. lWgFkªSma :SnIø 5lR l]Ãg d gklhÂ^ÿDk_ ^k2¸^k ghg2[2VkIk ldIk_ Â^k2Wm
5YÐ^k ]k2PRmS Dtak 5ht. Â^k2¸^k ]St ]kWd hk KmdgpĶm¸^k D¤þÖTkWm ]kWak KkSx
S_ go^ª hk gpĶm¸^k D¤þÖTkWm ]kWak KkSx. ]kWd hk 5YÐ^k KmdWkIt łY gpĶmWk^D
go^kª¸^k łYkS YkhSx. ]kWdm KmdWkS KÆ]-SkŁÁ^ÿyQÂddpĦÂd 5lR ]_R ^k Ik_
KmdWkdÖTk 4Wnø]t dg2S8Æhkbk@N]lhdkbk ^k Ik_ :So2¸^k l]Ãg]VoW Ó^ĉ
LkatÐ^k lUgoW ^tSkS. ^k :So2¸^k l]Ãg]VoW gnEklÆSDk_x]kÆgexDklÆSDkd
gNk^_ ht Ik_ gklhÂ^ÿDk_kIt 5lU[2V S^k_ hxSkS. Āk^Wt hk ldIk_ ]k2PSkWk lUWø]
:SnIø d ]kWdm KmdW ^k2¸^kSma gkÌ^ ]k2Pat 5ht. 8Uk. lUWø]kSma gDkb go^kªIm
WdStKkIm DTk golIS D_St hk Wk^DkIk KÆ]Dkb 5ht. hk :SnIøkSma dg2SDka-
5W2UkIk Dkb 5ht. ^kSoW gnEklÆSDk lW]kªR Lkam. ^kIÿ]kRt gdª :SnIøkIt ghg2[2V
YnQma S³Â^k¸^k 5Vk_t g]KoW GtSk ^tSma.lUWø] Wk^DkIkKmdWDka :SnIø Dka gklhÂ^ÿDk_x go^ōU^ KÆ]-SkŁÁ^ dg2SDka gnEklÆSDkx ]Å^kÆh ÿyQDkaaµW-ldK^ 8Æhkbk _x]kÆgx go^kªÖS ]pÂ^oDTk @N]exDklÆSDk x _kýKmdWkSmalda^-ÿa^lhdkbk gNk^_
Āk^¸^k d_ma dFêD_Rkg2U\kªS dg2S YkNRD_ lalhSkS Āk^It gklhÂ^kIt ht
dFêD_R lWgFkªSma :SnIøkem WkSt gk2FRk_t 5htS. ]ký>DFxĶa±kS¶^kd^kghdm
Sm ÌhRKt ht :SnIø ldleĶ ÖTbk2em g2[2lVS 5ht. 5YÐ^kDPma :SnIø ht ^kYt±k
dtFbt 5htS ^kIt \kW Otdkd^kg hdt".
iv) gklhÂ^dFêD_RkImg2_IWkdkUYĦSm:-
5VnlWD DkbkS gklhÂ^kIt dFêD_R WdWÓ^k YĦSmWt D_Á^kS 5atat 5QbSt. _x]W
^kDxÊgW hk _le^W łYdkUm g]m±D. Â^kWt \kftIm lWlĲS ÖdłYkIm Ó^kD_lRD
g2_IWk 5lR gklhÂ^ÿDk_ ^kSma KnbSt g2[2V UkEldat 5ht. Â^k¸^k ]St \kdDkÓ^
ÿT]YnŁfm>DdIWmdSª]kW Dkbm S_ ]hkDkÓ^ SpSm^YnŁfm\oSDkbm 4gSt. Dk_R munotes.in

Page 59

59२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
]hkDkÓ^kIk lWdtUD 4daxDW ldf^ hxS 4gÐ^k]nbt SpSm^YnŁfm 4gSx. Sx
dkÖSoÿ]kRt FÌ^ hxRk_k
]m
4gSx
x _xav [kTªgz
_xav [kTªgz Wt 4l\KkSdkUm 5lR 5VnlWD 4ek UxÆhm dFêD_Rk¸^k YĦSmSma ýnNéIk
lWU¥e DłW g2_IWkdkUk¸^k 42FkWt gklhÂ^ÿDk_kIt dFêD_R D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak
5ht. Â^k¸^k ]St gklhÂ^ ht ]kWÓ^ ld²kWkIk (ȟɆȾȲȿȪȴȺȶȿȴȶ \kF 5ht. Â^k]nbt
lWgFªld²kWk]Vma dFêD_Rk¸^k YĦSm gklhÂ^k¸^k dFêD_RkgkOm dkY_Rt InDìIt 5ht.
_xav [kTªgz Wt ÖdS3It dFêD_RkIt WdmW W]nWk łY (ȤɀȵȶȽ]k2Pat. Sx >Ekīk ldleĶ
gklhÂ^ÿDk_kIt łQ g2DtS FphmS V_Sx. Â^k¸^k 5Vk_t Sx >D g2DtSÓ^oh lW]kªR D_Sx.
Â^kS 5QbRkö^k WdmW g2DtSk2Wk UtEma Sx ]hßd UtSx 5lR St g2DtS Sx ]ob¸^k W]nWk
łYkS g]kldĶ D_Sx. Â^kIt dFêD_R ldf^ W]nWk łY adlID 4gÐ^kWt gklhÂ^DpSm
ldf^D g2DtSÓ^oh g]pĦ hxS KkSt. _xav [kTªgz 4l\KkSdkUm \ol]Dtÿ]kRt gk]kÆ^FnR
lD2dk KklSSÂdkak (g2DtS Ó^dÖTtak) ÿkVkÆ^ UtS Wkhm SgtI 5VnlWD \ol]Dtÿ]kRt
ldleĶ FnRk2Wkhm ÿkVkÆ^ UtS Wkhm. Sx hm UxÆhm Y_ÖY_k®^m 5htS 4gt ]kWSx.
gklhÂ^DpSm dkISkWk gklhÂ^ÿDk_kIm KklSSÂdt (g2DtSÓ^dÖTk) ]khmS 4gkdmI akFSt
Â^kI[_x[_ gklhÂ^DpSmIt a±Rm^ FnRhm a±kS ¶^kdt akFSkS.
x _v[Nª ÖDxa:-
_v[Nª ÖDxa gklhÂ^DpSmS hxRk_k eÊUk2Ik 8Y^xF 5lR eÊUk2It g2ÿtfR ^k UxW Sßdk2¸^k
g2Ì]maWk¸^k 5®^kWt gklhÂ^kIt dFêD_R D_Sx. atED eÊUk2Ik 8Y^xF ldIk_ d
\kdWkÓ^ĉD_Á^kgkOm YkýlIýRkgkOm DTk gk2FÁ^kgkOm D_Sx StÓhk 4Wnø]t
lW[2VDkÓ^WkND d DTkÂ]D gklhÂ^ ÿDk_ lW]kªR hxSkI. eÊUk2Ik 8Y^xF ^k
SÂdkVk_t d_ma gklhÂ^ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R gk2lFSat Ftat 5ht. lW[2Vk]Å^t dkID
atED ^k2Ik TtN g2[2V 4gSx. dkIDk2Ik 4WnW^ ht Â^kIt Ó^d¸JtUD a±R 4gSt. S_
DldSt]Å^t DdmIt 5Â]lI2SW 4gSt. dkIDk2em Â^kIk g2[2V 4ÿÂ^± 4gSx. DdmIt
ÖdS3em [xaRt ht ^k gklhÂ^ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R ]kWSk ^t7a. DTk-DkU2[_m ^tTt
atEDkak dkIDI ®xÂ^k2It \kW 4gSt. Â^kIk ®xÂ^k2em gk±kS g2[2V 4gSx. DTW d
lWdtUW ht ^k gklhÂ^ ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R hx^. ^k 8aN WkNDkS atED hk dkID-
ÿt±Dk2em TtNYRt [xaS WgSx. ^tTt Ykýk2Im WkNz^kÂ]D DpSm d g2dkU ]hßdkIt 4gSkS.
YkýkYkýk2It g2dkU ht ^k gklhÂ^ ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R hx^. ^k W]nWk łYk¸^k 5Vk_t
gklhÂ^ÿDk_kIt Ó^d¸JtUD a±R Kgt gk2FSk ^tSt SgtI gklhÂ^ÿDk_ >D]tDk2]Å^t Dgt
l]gbat KkSkS ^kIthm ÖYĶmD_R ^tSt. gklhÂ^ ÿDk_kSma eÊUk2It 8Y^xKW d eÊUk2It munotes.in

Page 60

60 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
g2ÿtfR ^k Sßdk2YuDì DxRÂ^khm SÂdk2Ik ÿ\kd [Uaak Dì Â^k gklhÂ^ÿDk_kIm
g_l]gb hxSt.
5YamÿFlSSYgk
gklhÂ^lSa ÿdpl°, gklhÂ^lSa dkU ^k g2DÐYWk ÖYĶ D_k
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………….
g]_xY
gklhÂ^lSa 'dkU' lh g2DÐYWk >D guĦkUk2lSD ldIk_ÿkRkam ÌhRoW g]KoW ¶^kdm aFSt.
gklhÂ^lSa ht dkU ldleĶ DakDplSDt YkhÁ^kIt dtFdtFbt 5^k] goIldS 4gSkS ÿÂ^tD
dkUkIm ldleĶ duIkå_D \ol]Dk 4gSt. dtFdtFb^kdkUk2]Å^t ]S\tU 4go eDSkS]ký ht ]S\tU
SmĄ ]S\tU WgoW DakDpSmak g]KoW GtÁ^kg 8Y^nĉ 4gt ŀlĶDxW 5htS. gklhÂ^±týkSma
dkU ht ÿk]n´^kWt gklhÂ^k¸^k ÿDpSmem lWFlPS 4gÐ^k]nbt gklhÂ^DpSm¸^k Wt]³^k^TkTª
5DaWkgkOm ^k dkUk2It ²kW dkID4Ë^kgDg]m±D ^kWk 4gRt 5dÔ^D 5ht >Ekīk
DakDpSmIk 4Æd^kTª akdSkWk ldleĶ duIkå_D \ol]Dk GtRt 8YDk_D O_S 4gat S_m lSIm
gĉì D_Sk Dk ]k W^t. dkđ^ÿDk_kIm g2DÐYWk lh >D Ó^dÖTkÂ]D g2DÐYWk 5ht.
gklhÂ^kak g]KoW GtÁ^kgkOm d gklhÂ^kIm g]m±k D_Á^kgkOm gklhÂ^kIt dFêD_R 8Y^nĉ
O_St. dFêD_Rk]Å^t Y_ÖY_ gkÌ^ gkVÌ^ª \tUld_xV a±kS GtSatak 4gSx. gklhÂ^kIk
dFêD_RkIkldIk_ÿkIm WDkbkYkgoW Lkatak 5QbSx\k_Sm^ 5lR YkÔ¸^kÂ^ Y_2Y_k2]Å^t
gklhÂ^k¸^k dFêDk_Á^k¸^k ldldV YĦSm ]k2PÁ^kS 5Ð^k 5htS\k_Sm^
gklhÂ^]m]k2gDk2Wm g]DkamW g2ÖDpS \kftSma 8YaÊV gklhÂ^DpSé¸^k5Vk_t gklhÂ^
ÿDk_k¸^k g2DÐYWtIk ldIk_ Dtatak 5ht. YkĲkÂ^ Y_2Y_tShm gvøtlNgÈatNx-42å_ÖNv_kaYkgoW
4FUm 5VnlWD DkbkSma 4Ë^kgDk2Y^«S hk ldIk_ Lkatak lUgoW ^tSx.munotes.in

Page 61

61२ - सावहत्यातील प्रवृत्ी, वाद व सावहत्य ाचे वगगीकरण
g2U\ªú2T
) YkNRD_ dg2S gklhÂ^ekľÖdłY5lRg]Ö^k
) YkNma F2FkV_ g]m±k]m]k2gk
) KkVd ]Wxh_ (g2Yk)g]m±tSma WÓ^k g2DÐYWk
) DnaDRê 4. dk. gklhÂ^ldIk_
PvFkPFmbg_k DDÓ^ekľÿUmY
ÿkKxF_k®m 4l\WdDkÓ^ÿDke
W]nWk ÿĳg2I
4) UmGx°_m ÿĳ
gklhÂ^kSmaÿdp°mglhÂ^kSmadkU^kg2DÐYWkÖYĶD_k
_x]Nlg2L]dkUÖYĶDŁWa±RtdduleĶz^tgk2Fk
dkÖSddkUk¸^k lWl]ªSmIm Ykĵª\o]m ÖYĶ D_k.
gklhÂ^k¸^kdFêD_R D_Sk2Wk øyItIm \ol]Dk ÖYĶ D_k.
gklhÂ^k¸^k dFêD_RkS \k_Sm^ d YkĲkÂ^ ]m]k2gDk¸^k \ol]Dk ÖYĶ D_k.
[) NmYk lahk
øyItIm\ol]Dk
dkÖSddkUkIm duleĶz^t
5VlWDDkaE2PdRªWkÂ]DYĦSm
gklhÂ^kIt dFêD_R YkĲkÂ^ Y_2Y_k
]_kOm gklhÂ^kSma _x]rlNlg2L]
D) >Dk dk³^kS 8°_t lahk.
^n_xY E2PkS ]Å^^nFkS DxRSk dkH]^ ÿDk_ axDlÿ^ hxSk"
_x]rlNlg2L]dkUm gklhlÂ^Dk2Wm DxRÂ^k ]SkIk Yn_ÖDk_ Dtak 5ht"
WkNz^kIm Uhk ÿDk_Im IIkª DxRÂ^k ]m]k2gDkWt Dtam 5ht"
gklhÂ^kS Ó^ĉ hxRkö^k 4Wn\d ÖdŁYkdŁW dkHz]^ÿDk_kItdFêD_R DxRÂ^k
YkĲkÂ^ 4Ë^kgDkWt Dtat 5ht"
Nm.>g.>la^N ^k2Wm Dek¸^k 5Vk_t gklhÂ^ÿDk_kIt dFêD_R Dtat 5ht"
munotes.in

Page 62

62 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
GND
gklhÂ^kSma]oÐ^ldIk_
GND_IWk
. 8ĥte
. ÿÖSkdWk
. gklhÂ^kSma ]oÐ^ldIk_
. gklhÂ^ ]oÐ^]kYWk ldf^m¸^k UxW Ó^kYD \ol]Dk
.. aylDDSkdkUm \ol]Dk
.. Ödk^°SkdkUm \ol]Dk
.. aylDDSkdkU 5lR Ödk^°SkdkU ^k2¸^kSma 4Wn[2V . gklhÂ^k¸^k
]oÐ^]kYWkg2[2VmIt Dkhm ÿĳ
. gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2[2VmIt Dkhm ÿĳ
.. gklhÂ^DpSm Ik2Fam Dì ®tķ?
.. gklhÂ^DpSm dÖSnlWķ Dì ²kSplWķ?
.. gklhÂ^DpSm gkYt± Dì ekÖdS
. gklhÂ^]oÐ^t d g]m±k ŀlĶDxW
. g]k_xY
. g2U\ª ú2T
. ÖdkÅ^k^
8ĥte
ldīkÃ^k«Wk gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYWÌhRKt Dk^ ht g]Kta.
gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWk¸^k lWDfk2Im BbE hx7a.
gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkldf^m¸^k ldldV \ol]Dk g]KSma.
. gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2[2Vm¸^k ldldV ÿĳk2It 5DaWhx7a
gklhÂ^ ]oÐ^lWDfk2¸^k 5Vk_t gklhÂ^kIm ]oÐ^]m]k2gk D_Á^kIt DyeÐ^4dFShx7a munotes.in

Page 63

63 - सावहत्यातील मूल्यववचार
ÿÖSkdWk
]kWd hk g]kKema ÿkRm 5ht. gk]klKD KmdW KFSkWk ]kWdkWt 8U^kYkgoW 5KY^«S >D
g2YÆW g2ÖDpSm GPldam 5lR ldDlgS Dtam 5ht. hm g2ÖDpSm GPdmS 4gSkWk ]kRgkWt Dkhm
]oÐ^k2Im lWl]ªSm Dtam 5ht. 8Uk gk]klKD ]oÐ^t, 5lTªD ]oÐ^t, Vkl]ªD ]oÐ^t, WulSD ]oÐ^t,
DakÂ]D ]oÐ^t 5Um. hm gdª ]oÐ^t g2ÖDpSmImI ldldVk2Ft 5htS. 5lR ÌhRoW Sm gk2ÖDplSD
]oÐ^k¸^kI 8YekEk O_SkS. ^k ]oÐ^k2Ik 4Ë^kg D_Rkö^k ekEtg `]oÐ^]m]k2gk` 4gt
ÌhRSkS gklhÂ^kShm ^k ]oÐ^k2Ik 42S\kªd 4gSx. hm ]oÐ^tIgklhÂ^kak ®tķ 5lR ekÖdS
[WldSkS gklhÂ^kSma ^k]oÐ^k2Im lIlDÂgk ÌhRKt, `gklhÂ^]oÐ^l]]k2gk` hx^
`gklhÂ^]oÐ^]m]k2gk` hm DakÂ]]oÐ^]m]k2gtIm >D 8YekEk 5ht. gklhÂ^ hm DakÂ]]oÐ^ ^k
ekEtIm 8YekEk 4gam S_m hm KmdWUeê Dak 4gÐ^k]nbt Â^kSoW gdªI gk2ÖDplSD ]oÐ^k2Ik
5ldÕDk_ hxS 4gSx gklhÂ^ ht DakÂ]]oÐ^k2[_x[_I 6S_ ]oÐ^k2Wkhm 5ldÕDpS D_St.
TxP³^kS `>Ekīk gklhÂ^DpSmSoW DxRSm ]oÐ^t ÿDN hxSkS? Â^k ]oÐ^k2Im gklhÂ^DpSmSma
Yå_Rk]Dk_DSk DxRÂ^k ÿSmIm 5ht ^k ldf^mIm lIlDÂgk ÌhRKt gklhÂ^]oÐ^]m]k2gk hx^ ^k
]oÐ^ ]m]k2gtakI gxÈ^k \kftS gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW 4gt ÌhRSkS`
ht YnQma 5DpSmdłW ÖYĶ hx7a.

gk2ÖDplSD]nÐ^t ȡȣǐȫǓȡȲȢǓͫǗãȯ]ǔ×ȡȲȢǓͫǗãȯ£ȡ ɋ[ȡȲÍȡȢǓͫǗãȯ]ͬ[Ǘãȯ]Úȡ×ȰǓǗãȯȡ×Ǘãȯ ȡǑ¡×ǗãȯȡǗãȯ ɋ[Ǘãȯ ɋȶǗãȯmunotes.in

Page 64

64 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
gklhÂ^kSma]oÐ^ldIk_
gklhÂ^ ht UxW ÿDk_It Dk^ª D_S 4gSt. >D DakÂ] Dk^ª 5lR Ung_t ÌhRKt gŏU^kªÂ] Dk^ª.
^kUxWhm Dk^kªSoW dkID, _lgDkem g2dkU gkVÆ^kIk htSo gkÅ^ hxS 4gSx. dkIDhmldleĶ
4em 4Yt±k OtdoWI gklhÂ^kIt dkIW D_S 4gSx. DxRm ]Wx_2KWkIm \oD \kFldÁ^kgkOm
gklhÂ^ dkISx S_ DxRm ²kWkIm \oD \kFdÁ^kgkOm lD2dk ]klhSmS \_ GkaÁ^kgkOmgklhÂ^
dkISxDxRm 5Å^klÂ]D g2ÖDk_kgkOm gklhÂ^ dkISx S_ DxRm lWSm[xV Óhkdk ÌhRoW
gklhÂ^dkISx DxRm gÂ^ ÌhRKtI dkÖSdkIm KkR Óhkdm ÌhRoW gklhÂ^dkISxS_DxRm
ldVk^D g2ÖDk_±] KPRGPRmgkOm gklhÂ^dkISx ÌhRKt dkID hk gklhÂ^kDPoW ldleĶ
ÿDk_Im 4Yt±k OtdS 4gSx 5lR gklhÂ^k¸^k dkIWkW2S_ ^k 4Yt±k2Im YoSªSk Óhkdm 4em 6¸Jk
Sx]Wm[kbFS4gSx gklhÂ^kSma ]oÐ^t ^k 4Yt±td_I 5Vk_atam 4gSkS. ^kldf^m ®m. Dt.
±m_gkF_ÌhRSkSDì ‘alaSdkHz ]^k¸^k ±týkSma 4Yt±kYoSê¸^k htSo2Wk, 4F_ gkVWk2WkI
5YRdkđ^mW ]oÐ^t ht Wkd UtSx. º^k FnRk2Wm 4F_ GNDk2Wm dkđ^mW 5W2U ak\Sx Â^k2Wk Â^k2Wk
dkđ^mW ]oÐ^ ÌhRÁ^kg h_DS Wkhm.’ ^kIÿDk_Im dkđ^mW ]oÐ^k2Im Ó^k´^k F2FkV_FkPFmb
^k2Wm UtEma Dtam 5ht. Â^k2¸^k ]St, ‘gklhÂ^DpSm¸^k lD2dk 4Wn\dk¸^k º^k FnRd°t]nbt
5YÐ^k ]WkS lS¸^kldf^m 5dP, 5ÖTk d 6¸Jk ^k2Im 8ÂY°m d Yå_YoSê hxSt Â^k FnRd°tak
]oÐ^ 4gt ÌhRSkS.’
gklhÂ^k¸^k g2U\kªSgÂ^ led 5lR gn2U_ hm ]oÐ^t ]hßdkIm]kWamKkSkS gklhÂ^kSoW
gÂ^kIm 4Yt±k dkID D_S 4gSx. gklhÂ^kWt dkÖSd ]k2Pkdt. g]kKkIt dkÖSdUeê lIýR
D_kdt. gklhÂ^DpSmS DÐYWkldÖSk_ 4gak S_m Sx [kÕZb WgoW St >D DlÐYS dkÖSd 4gkdt.
dkIDk2¸^k ^k 4Yt±k2Im YoSªSk Km gklhÂ^DpSm D_St lS¸^kS gÂ^ ht ]oÐ^t 5ht. gklhÂ^kWt
dkÖSdUeªWk[_x[_I WulSD g2ÖDk_hm D_kdtS 4em 4Yt±khm gklhÂ^kDPoW Dtam KkSt 5lR
gklhÂ^ ht gkSÂ^kWt WulSD g2ÖDk_kIm hm 4Yt±k YoRª D_S 4gSt. 4ek gklhÂ^kS led ht ]oÐ^
5ht. ÿÂ^tD g]kKkS Dkhm Vkl]ªD, gk]klKD, WulSD ]oÐ^ 5lR Dak]oÐ^ ÿIlaS 4gSkS.
YR DkakWnłY ^k ]oÐ^g2DÐYWk2]Å^t Yå_dSªW hxS _khSt. Wdt gklhlÂ^D Wdt gklhÂ^ lW]kªR
D_SkS. Â^kSoW WdmW gklhÂ^]oÐ^t GPdam KkSkS. ÌhRoW ]oÐ^]kYWkIt lWDfhm [UaSkS
ldleĶ>Ekīk DkaE2PkS Dak]oÐ^ ÿ[b 4gSt S_ ldleĶ >Ekīk DkaE2PkS gŏU^ª]oÐ^
ÿ\kdm O_St. ^k[UaÂ^k ]oÐ^\kdWngk_ ]oÐ^]kYWkldf^m¸^k dtFdtÑ^k \ol]Dk 5Dk_ GtSkS.
YkĲkÂ^ g]m±D Pv. å_IPgª ^k2Wm DkÓ^k¸^k gÂ^kldf^m ]oa\oS ldIk_ ]k2Pat 5htS. lgPWm
^k2Wm UtEma DkÓ^ 5lR gÂ^ ^k g]m±k ú2TkS gklhÂ^ 5lR gÂ^kIt 4Wn[2V gxUkh_R munotes.in

Page 65

65 - सावहत्यातील मूल्यववचार
8aFPoW UkEldat 5htS. DìNzg ^k2Wm DÐYWkeĉì, gŏU^ª 5lR gÂ^ ^k2Ik lWDNIk g2[2V
UkEdoW lUak 5ht. \kdWkldÕDk_kIk KklRdtem, Y^kª^kWt duIkå_DStem g2[2V 4gSx. gklhÂ^kS
duIkå_DSt¸^k ]kÅ^]kSoW Dakd2S hk 4Yå_hk^ªYRt gÂ^ gk2FÁ^kIk ÿ^ÂW D_mS 4gSx.
_k. \k. YkNRD_ ÌhRSkS, 'gklhÂ^kSma gÂ^ ht Dak]oÐ^kIk 4ld\kº^ \kF 5ht. ld²kWkS
lDSmhm ÿFSm Lkam, S_m gklhÂ^kIt ]hßd D]m hxRk_ Wkhm. 4Tdk St WĶ hxRk_ Wkhm. Ddm hk
ŀĶk 5ht. Â^kak l]bkatat ²kW du²klWDk2Wk l]bkatÐ^k ²kWkYt±k KkÖS d_¸^k UKkªIt 5ht.
4gt St ]kWSkS; YR >DoR ldĵk[ĥa 42lS] dkÖSdk[ĥaIt ²kW WÓht, ÌhRoW Â^k2Wk dkđ^kIt
²kW]oÐ^ W ÌhRSk ldIk_]oÐ^ ÌhRRt g^nlĉD O_St. gklhÂ^FS gÂ^ ht ldIk_]oÐ^k¸^k
ÖdłYkSI ÿlSS hxSt. gklhÂ^ ]kWdkg FnRg2YÆW D_mS 4gSt. ]_kOmSma º^tķ g]m±D dg2S
YkNRD_ ÌhRSkS, ²kW UtRt ht gklhÂ^kIt >D ]hßdYoRª ÿ^xKW 5ht. hm \ol]Dk 4WtD
gklhÂ^]m]k2gDk2Wm GtSam 5ht. gklhÂ^DpSm]nbt ²kW l]bSt, 4gt ÌhRSkWk lS¸^k]nbt ]klhSm
ak\St, dkID [hò®nS hxSx, Â^kak Ó^dhk_²kW ak\St, 5_ekSma ÿlSl[2[kÿ]kRt Â^kak
g]kKkIt ²kW ak\St, KmdWkIk YnW3ÿÂ^^ ^tSx, 4gk ]^kªlUS 4Tª 4WtDk2Wk 4l\ÿtS 4gSx.
4WtD g]m±Dk2Wm goà] ÖdłYkShm ^k \ol]DtIm ]k2PRm Dtam 5ht. º^tķ g]m±Dk2¸^k ^k
]m]k2gtdłW 4gt a±kS ^tSt Dì, gklhÂ^kS g]kKkIt 5lR g2ÖDpSmIt ÿlSl[2[ YPSt.
gklhÂ^kSoW dkÖSdStIt 5lR KmdWkIt UeªW GPSt. ÌhRKt gklhÂ^ ht 5YÐ^kak ]kWdm ]WkIt.
Öd\kdkIt, 4WtDldV ]kWdm g2[2VkIt, ]kWdm g]kKkIt 5lR g2ÖDpSmIt 4gt 4WtD ÖS_ 8aFPoW
UkEldSt. gklhÂ^ ^k ÿDk_It ²kW UtSt 5lR Â^kd_ gklhÂ^kIt ]oÐ^ 4da2[oW 4gSt, 4em
\ol]Dk GtRt ÌhRKt ÌhRKt gklhÂ^ d gÂ^ ^k2¸^kS ldleĶ ÿDk_Ik g2[2V 4gSx ht ]kÆ^ D_Rt
hx^.
gklhÂ^kWt dkÖSdUeªWk[_x[_I WulSD g2ÖDk_hm D_kdtS 4em 4Yt±khm gklhÂ^kDPoW Dtam
KkSt 5lR gklhÂ^ ht gkSÂ^kWt WulSD g2ÖDk_kIm hm 4Yt±k YoRª D_S 4gSt. 4ek gklhÂ^kS
led ht ]oÐ^ 5ht. ÿÂ^tD g]kKkS Dkhm Vkl]ªD, gk]klKD, WulSD ]oÐ^ 5lR Dak]oÐ^
ÿIlaS 4gSkS. YR DkakWnłY ^k ]oÐ^g2DÐYWk2]Å^t Yå_dSªW hxS _khSt. Wdt gklhlÂ^D Wdt
gklhÂ^ lW]kªR D_SkS. Â^kSoW WdmW gklhÂ^]oÐ^t GPdam KkSkS. ÌhRoW ]oÐ^]kYWkIt
lWDfhm [UaSkS. ldleĶ >Ekīk DkaE2PkS Dak]oÐ^ ÿ[b 4gSt S_ ldleĶ >Ekīk
DkaE2PkS gŏU^ª]oÐ^ ÿ\kdm O_St. ^k [UaÂ^k [UaÂ^k ]oÐ^\kdWngk_ ]oÐ^]kYWkldf^m¸^k
dtFdtÑ^k \ol]Dk 5Dk_ GtSkS.
gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYR D_Á^kgkOm gdªÿT] gklhÂ^DpSmIt >D DakDpSm ÌhRoW ]oÐ^W D_Rt
5dÔ^D 5ht. YkĲkÂ^ gklhÂ^ldIk_kS ]oÐ^W 5lR ]oÐ^]kYW ^kS \tU Dtak KkSx. YkĲkÂ^
g]m±D ]x_kÓhrÖDì ^k2Wm ]oÐ^W 5lR ]oÐ^]kYW ^k UxW dtFÑ^k g2DÐYWk 4gÐ^kIt ÌhNat
5ht. KtÓhk >Ekīk DakDpSma DakFoR SYkgat KkSkS StÓhk Â^kg ]oÐ^W 4gt ÌhNat KkSt.
g2[2lVS gklhÂ^DpSm DakDpSm ÌhRoW ÖdmDk_Á^kg lD2dk lSak DakYU ÿkĮ hxÁ^kg 5dÔ^D munotes.in

Page 66

66 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
4gRk_t DakFoR exVWt ht ]oÐ^W ÿlø^tIt ]hßdkIt Dk^ª 5ht. ^k ÿDk_It ]oÐ^W ht Dtdb >DkI
gklhÂ^DpSmIt Dtat KkSt. ldleĶ 4em >EkUm gklhÂ^DpSm SYkgoW lS¸^kS DakFoR 5htS Dì
WkhmS S_ St DakFoR DxRÂ^k ÿlSIt 5htS g2[2lVIk 4l\ÿk^ ]oÐ^WkS lUak KkSx. S_
]oÐ^]kYWkS >DkYt±k 4lVD DakDpSéIm SYkgRm Dtam KkSt. hm SYkgRm 4TkªSI SnaWt¸^k
ghkÍ^kWt Dtam KkSt. ldleĶ >EkUm gklhÂ^DpSm hm Ungö^k gklhÂ^DpSmYt±k Ik2Fam 5ht lD2dk
ldleĶ >EkUm gklhÂ^DpSm hm Ungö^k gklhÂ^DpSm¸^k SnaWtS ÌhRkdm StdQm Ik2Fam Wkhm. lD2dk
ldleĶ >Ekīk DkaE2PkS lW]kªR LkatÐ^k 4WtD gklhÂ^DpSé]Å^t gŏU^ªŀĶz^k 4]oD >D
gklhÂ^DpSm Ik2Fam 5ht. 4gk 4l\ÿk^ lUak KkSx S¤Óhk Â^kg ]oÐ^]kYW 4gt ÌhRSkS.
]oÐ^]kYWkS gklhÂ^DpSéIm SnaWk DłW ]oÐ^k2¸^k 5Vk_t gklhÂ^DSmIm ÿSdk_m O_ldam
KkSt. SgtI gklhÂ^DSm gkVk_R, ]Å^] Ik2Fam. ®tķ lD2dk ]hkW 4em ®tRm O_ldam KkSt. ht
>DkYt±k 4lVD gklhÂ^DpSé¸^k SnaWtWtI e³^ hxSt. gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkIt dtFdtFbt
ŀlĶDxW 5YÐ^kak Yhk^ak l]bSkS. ^k ]oÐ^]kYWk¸^k ldldV ŀlĶDxRkd_ Dkb 5lR
ldIk_Vk_k ^k2Ik EoY ]xOk ÿ\kd YPatak 4gSx. gklhÂ^kIt Dk^ª Dk^ 5ht? lD2dk gklhÂ^kWt
Wt]Dt DxRSt Dk^ª D_kdt? ^kldf^m g]m±D 5lR gklhÂ^ekľDk_k2]Å^t ]S]Sk2S_t lUgoW
^tSkS. hm ]S]Sk_tI ]oÐ^]kYWkldf^m¸^k \ol]Dk ÌhRoW gklhÂ^]m]k2gtS ÿlgĦ 5htS.
. gklhÂ^ ]oÐ^]kYWkldf^m¸^k UxW Ó^kYD \ol]Dk
gklhÂ^ ]oÐ^]kYWkldf^m aylDDSkdkUm 5lR Ödk^°SkdkUm ^k UxW \ol]Dk ÿIlaS 5htS.
dÖSnS: ^k UxW \ol]Dk ÌhRKt gklhÂ^ ]oÐ^]kYWkIt UxW ňnd 5htS. Ylhak ňnd hk aylDSkdkUm
S_ Ung_k ňnd hk Öd^°SkdkUm ÌhRKtI 4aylDDSkdkUm 5ht.
^kYuDì YlhÐ^k ňndkS Dat¸^k KmdWdkUm ŀlĶDxWkak ]hßd lUat KkSt S_ Ungö^k ňndkS Dat¸^k
Ödk^°Stak ldetf ]hßd lUat KkSt. gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2U\kªS KmdWkgkOm Dak 4em
\ol]Dk GtRk_m ldIk_Vk_k ÌhRKt gklhÂ^]oÐ^]m]k2gtSma aylDDSkdkUm \ol]Dk hx^.
aylDDSkdkUm ldIk_Vk_tWngk_ gklhÂ^Dat¸^k Ó^dhk_kS aylDD KmdWkak ]hßdkIt ÖTkW
5ht. dÖSnS: Dtdb gklhÂ^DakI Wkhm S_ ÿÂ^D Dat¸^k D¤þÖTkWm aylDD KmdWI 4gSt.
ÌhRoW DakÓ^dhk_ hk KmdWD¤þm 5ht. lSIk 4Ë^kg D_SkWk lD2dk ]oÐ^]kYW D_SkWk
lS¸^kSma 5e^FS KmdW]oÐ^k2¸^k ldIk_ D_Rt ø]ÿkĮ O_St. gklhÂ^k¸^k KmdWgkYt±St¸^k
4Ë^kgkledk^ gklhÂ^DpSmIt ^xµ^ ]oÐ^]kYW hxRk_ Wkhm, 4gt ]kWRk_m_m ldIk_Vk_k ÌhRKtI
aylDDSkdkUm \ol]Dk hx^. S_ DatgkOm Dak 4em \ol]Dk GtRk_m ldIk_Vk_k ÌhRKt
Ödk^°SkdkUm lD2dk 4aylDDSkdkUm \ol]Dk hx^. gklhÂ^kS KmdW ht ÿkg2lFD 4goW
gklhÂ^DpSm¸^k lWl]ªSmIk ]ob 8ĥte hk enĦ Dak KxYkgRt hkI 5ht. ÌhRoWI gklhÂ^Datak
KmdWg2U\kª¸^k IÕÌ^kSoW W [GSk ^k Dat¸^k Ödk^°Stak ]hßd lUat YklhKt. 4em \ol]Dk munotes.in

Page 67

67 - सावहत्यातील मूल्यववचार
GtRk_m ldIk_Vk_k ÌhRKtI Ödk^°SkdkUm \ol]Dk hx^. DakDpSm aylDD dÖSo2Yt±k dtFbm
4gam, S_m DakDpSm¸^k g2U\kªS 5ÖdkUDk¸^k º^k ]kWg ÿlSlø^k 4gSkS, Â^k Dtdb
4aylDD WgSkS. 4aylDD Sßdk2[_x[_I aylDD Sßdthm ^tTt Dk^ª_S 4gSkS, 4em
gkVk_RYRt aylDDSkdkīk2Im \ol]Dk 5ht. ]_kOm gklhÂ^kIk 4Tdk DatIk Vk2Pxbk GtSÐ^kg
aylDDdkUm ldIk_Vk_k gdª ®tķ ldIk_Vk_k ÌhRoW FRam KkSt.
. aylDDSkdkUm \ol]Dk
gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2U\kªSma aylDDSkdkUm \ol]Dk hm Ó^kYD 5lR 4lSe^ ÿ\kdm 4em
\ol]Dk 5ht. hm aylDDSkdkUm \ol]Dk ÌhRKtI KmdWdkUm ldIk_g_Rm hx^. aylDDSkdkīk2¸^k
]St Dak hk >D aylDD ÌhRKtI KmdWdkUm Ó^kYk_ 5ht. Datak ÖdS:Im ÖdS2ý, Öd^2\o 4em
]oÐ^t WgSkS S_ lSIk KmdWkem 4gRk_k g2[2V exVSkWkI lSIt ]oÐ^ lWlĲS hxS KkSt. DatIm
]oÐ^t hm KmdWkWn\dk2d_I 4da2[oW 4gSkS. Dtdb gŏU^ªlWl]ªSm hk DatIk htSo WgoW
gŏU^ªlWl]ªSm[_x[_I KmdW g2dVªW D_Rt hk UtEma lSIk htSo 5ht. g]kK]Wkd_ ldVk^D
lWSm]oÐ^k2It g2ÖDk_ D_Rt ^k htSoWt lW]kªR Lkatat gklhÂ^I ®tķ O_St. DatS ²kWkÂ]D, WulSD
]oÐ^g2DÐYWk ÿÖSnS 4gSkS, º^k KmdWkem GĘ ldWÐ^k FtatÐ^k 5htS. ÌhRoW DatIk Dtdb
Dak]oÐ^k2¸^k 4Wnf2FkWt ldIk_ W D_Sk Sx KmdW]oÐ^k2¸^k 4Wnf2FkWt, 4lVD KmdWgkYt±
4Ë^kg D_Rt ht aylDDSkdkUm \ol]DtIt ]n´^ ÿ^xKW 5ht.
gklhÂ^Dak hm KmdWgkYt± Y^kª^kWt g]kKgkYt± 5ht. gklhÂ^kWt g]kKkIt dÖSnlWķ lIýR
D_kdt, g2YÆW g2ÖDpSmIt UeªW GPdkdt SgtI g]kKkSma 8Ytl±S. UlaS. lYlPS dFkªIt U:E
UtEma ]k2Pkdt. 4em aylDDSkdkīk2Im \ol]Dk 5ht. gklhÂ^k¸^k ±týkS ÿ\kdm O_atÐ^k
]kWdSkdkUm, ]k³gªdkUm, 52[tPD_dkUm, ľmdkUm ^k ldIk_ÿRkam aylDSk dkUm \ol]DkI
5htS.
]_kOmSma aylDDSkdkUm ldIk_Vk_k g]KoW GtSkWk Dak 5lR WmSm, Dak 5lR gÂ^, Dak
5lR łY ^k2¸^k ÖdłYkIk ldIk_hm D_Rt ø]ÿkĮ O_St. DatIk KmdWkem 5lR ]oÐ^k2em
4gatak g2[2V 4Ë^kgRt F_KtIt 5ht. ÌhRKtI ldldV Dak d WmSm ^k2Ik 4gatak Y_ÖY_
g2[2V gdªÿT] 4Ë^kgRt ø]ÿkĮ 5ht. DatIk 5lR WmSmIk ]kWdm Ó^dhk_kem 5lR KmdWkem
4lSe^ KdbIk g2[2V 5ht. Dkhm ldIk_d2Sk2Wm Datg WmSmIm 4Yå_hk^ªSk 5dÔ^D 4gÐ^kIt
ÌhNat 5ht. DkhéWk ]ký Dak hk WmSmIk ÿk2S 4go W^t, 4gt dkNSt. ]kWdm Ó^dhk_kIm 4Â^2S
ldax\Wm^ Yå_lRSm ÌhRKt, Dak 5lR WmSm hx^. gklhÂ^ 5lR Dak ^k2¸^kYkgoW Uo_
4gatak ]kRog YeoI hx^. Dak 5lR WmSm ^k UxÆhéIk 4Wn[2V hk 5Ueª\oS 5ht.
KmdW]oÐ^k¸^k 42FkWt DatIk ldIk_ D_SkWk hk g2[2V 4lVD ŀQ hxSx. KmdWk¸^k ldDkgkS
DatIm \ol]Dk ]hßdkIm O_St. ]kWdkSma g2DnlISYRk Dak D]m D_St. Ó^kYDSk, 8Uk_Sk,
CUk^ª, g]Sk 5Um FnRk2Im KxYkgWk Dat¸^k ]kÅ^]kSoW gkDÐ^kWt hxSt. munotes.in

Page 68

68 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
gklhÂ^kWt WmlS[xV hxSx. hk WmlS[xV 5W2U, ]Wx_2KW ^k2¸^k ]kÅ^]kSoW hxSx. lD2[hòWk htI
DatIt ÿ^xKW 4gSt. gklhÂ^k¸^k 5ÖdkUkIk dkIDkd_ º^k ÿDk_Ik g2ÖDk_ hxSx, Sx
4ÿÂ^±YRt WulSDStak YxfDI 4gSx. WulSD ŀĶmWt DatIt Dk^ª ldVk^D 4goW ]kWdm
KmdWkIk Sx 4ld\kº^ GND 5ht. g2ÖDpS gklhÂ^Y_2Y_tS _gkSma YnŁfkTªlWķStIm DÐYWk
WulSDStem g2[2lVS 5ht. Dak 5lR gÂ^, Dak 5lR łY d Dak 5lR WmSm ht Y_ÖY_gkYt±
5htS. DatIk 5lR WmSmIk g2[2V 5lU] DkbkYkgoW IkaS 5atak 5ht. DatS WulSD ]oÐ^
gkDk_atat 4gSt. DatS WulSDSk 4gRt 4Yå_hk^ª 5ht. hm ldIk_ÿRkam ]k³gªdkU,
4lÖSÂddkU ^k 5VnlWD SÂdÿRkaé]Å^t 4WnÖ^oS 5ht. gklhÂ^kSma WulSD ŀlĶDxWkIk ÿ\kd
dkIDkd_ YPS 4gSx. ÌhRKt Dak hm WmSmak YxfDI 4gSt ht dtFbtYRkWt lgĦ D_Á^kIm
5dÔ^DSk Wkhm.
YkĲkÂ^ gklhÂ^ldIk_kS DrTvlggIm g2DÐYWk ]k2PRk_t @å_ÖNvNa ht >D ]hßdkIt
aylDDSkdkUm gŏU^ª]m]k2gD 5htS. YnQt g_ lZlaY lgPWm, Pv. KvÆgW, laB NvaÖNv^,
dPªÖdTª, etam, ]rÃ^ 4WōÐP, ^k YkĲkÂ^ l]]k2gDk2Wm gklhÂ^ ]oÐ^]m]k2gtS aylDDSkdkUm
\ol]DtIk ÖdmDk_ Dtak. ]_kOmS _k. \k. YkNRD_, e_¸I2þ ]nlĉ[xV, ld. Dk. _kKdkPt, ®m. Ó^2.
DtSD_, h. Wk. 5YNt, dk. ]. Kxem, ld. g. Ek2PtD_, DtedgnS, Wk_k^R gnd¥, e_RDn]k_
la2[kbt, U. F. FxPgt, akaKm Y¤Pgt, ]. gn. YkNma, ÿ\kD_ YkÅ^, F2FkV_ YkNma, \kaI2þ
Wt]kPt, ^ed2S ]Wxh_ 5Um ]m]k2gDk2Wm aylDSkdkUm \ol]DtIk ÖdmDk_ DtÐ^kIt lUgSt, ÿ\kD_
YkÅ^, F2FkV_ YkNma.
. Ödk^°SkdkUm \ol]Dk
gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2U\kªSma Ödk^°SkdkUm \ol]Dk ÌhRKtI 4aylDDSkdkUm \ol]Dk
hx^hmaylDDSkdkUmldIk_g_Rm DakdkUm \ol]Dk ÌhRoW gklhÂ^ldIk_kS ÿIlaS 5ht.
Datak 'enĦ Dak ÌhRoW Ödk^° UKkª UtÁ^kd_ Ödk^°Skdkīk2Ik \_ 5ht. DatgkOm Dak ^k
SßdkWngk_ gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW D_kdt, gklhÂ^Dak d lWSm ^k2Im gk2FP GkaÁ^kIk ÿ^ÂW
DłW W^t. 'Dak hm lWSm]oÐ^k2Im ŁKdRoW D_Á^kgkOm 4gSt 4gt ÌhRWt ÌhRKt lWSmWt, Datd_
hòDo]S FkKldÁ^kgk_Et hx7a. 4gt Ödk^°Skdkīk2Wk dkNSt. Dak hm lW\¥b 5W2U UtRk_m
ÖdkÆS3gnEkTª 4gSt. ^kldf^m ÿlS\kgkVW]Å^t Wk. gm. ZPDt Datak ]hk_kRm S_ lWSmak
Ukgm g2[xVoW, UkgmWt ]hk_kRm¸^k lg2hkgWkd_ [gÁ^kIk ÿ^ÂW Dł W^t 4gt Y_EPYRt
ÿlSYklUS D_SkS. ZPDt Dat¸^k WmlSdkUkak ld_xV D_SkS. St ÌhRSkS, 'Dak 5lR WmSm hm
dtFbm ]oÐ^t WgoW WmSmWt Datd_ 5Yak ÿ\kd d g°k FkKldÁ^kIk ÿ^ÂW Dł W^t. Dak hm
lW\¥b 5W2U ÖdkÆS3gnEkTª ÿkĮ DłW UtSt. DatIt StI Dk^ª 5ht. WmlSYå_Yxf lD2dk lhSxYUte
hk DatIk htSoI WÓht.. WmSm hm Ukgmÿ]kRt 4goW ]hk_kRm¸^k lg2hkgWkd_ [gÁ^kIk ÿ^ÂW lSWt
Dł W^t, gk_t hkÖ^kÖYU O_ta. Dak ht 8YUte D_Rk_t 4Tdk ÿdIW D_Rk_t gkVW WÓht, 4em
hm aylDDSkdkUld_xVm \ol]Dk 5ht. Ödk^°Skdkīk2¸^k ]St alaS gklhÂ^ ht Dtdb lW\¥b munotes.in

Page 69

69 - सावहत्यातील मूल्यववचार
5W2U UtÁ^k¸^kI htSoWt lW]kªR hxSt. º^k2Wk lWSm[xV hdk 5ht Â^k2Wm Dat?dKm SÂd²kWkDPt
dbkdt. Ó^dhkå_D ŀĶm OtdW Dak KxYkgSk ^tS Wkhm 5lR Ó^dhkå_D lD2dk 8Y^nĉSt¸^k
IÕÌ^kSoW YklhÐ^kg DatIt enĦ ÖdłY ht LkDxbatat lUgta. ÌhRoW gklhÂ^kDPt Dtdb Dak
ÌhRoWI Yhkdt. hm Ödk^°SkdkUm \ol]Dk 5ht.
]_kOm]Å^t ldÕRoekľm lIYboRD_k2YkgoW Ödk^°SkdkUm \ol]DtIm [mKt lUgSkS. YnQt ®m. Dp.
DxÐhND_, [k. gm. ]N¥D_, Yn. em. _tFt, Wk. gm. ZPDt, 5Um ]m]k2gDk2Wm Ödk^°SkdkUm \ol]Dk
ÖdmDk_Ð^kIt lUgoW ^tSt.
aylDDSkdkUm \ol]DtS gklhÂ^DpSmSma KmdWdkUm 5e^kak ]hßdkIt ÖTkW 5ht. S_
Ödk^°SkdkUm \ol]DtS gklhÂ^DpSmIk Dtdb >D DakDpSm ÌhRoW ldIk_ Dtak KkSx.
aylDDSkdkUm 5lR Ödk^°SkdkUm ^k UxW \ol]Dk UxW Y_ÖY_ ld_xVm ňndkgk_´^k dkNS
4gÐ^k S_m ÿÂ^tD DakDpSmS ht UxWhm FoR D]m 4lVD ÿ]kRkS Dk^ª_S 4gSkS. ^k UxhWm
ldIk_Vk_k2It 4Wn[2V 4WtD gklhÂ^DpSé]VoW UkEdSk ^tSkS. hk ldIk_ ]k2PRk_m g]Æd^dkUm
\ol]Dkhm Dkhm KkdW ]m]k2gDk2Wm GtStam lUgSt. 8Uk. Yn. em. _tFt, F2FkV_ FkPFmb, dk. a.
DnaDRê, ^k2Wm gklhÂ^DpSma DakW2Uk[_x[_I KmdWkWn\oSmIk ÿÂ^^ ]kÆ^ Dtak 5ht.
.. aylDDSkdkU 5lR Ödk^°SkdkU ^k2¸^kSma 4Wn[2V
aylDDSkdkU d Ödk^°SkdkU ^k gklhÂ^ldIk_kSma UxÆhm \ol]Dk D]m - KkÖS ÿ]kRkS
ÿÂ^tD gklhÂ^DSmS 5QbW ^tSkS. aylDDSkdkUm ÌhRKtI KmdWdkUm ldIk_Vk_k hm
5e^kak ldetf ÿkVkÆ^ UtSt. ^k ldIk_Vk_tWngk_ gklhÂ^kIk KmdWkem KdbIk g2[2V 5ht.
gklhÂ^ hm Dak KmdWg2[Ħ ŀlĶDxWkIk Yå_YkD 5ht hk ldIk_ aylDDSkdkUm ldIk_Vk_tS
ÿ]nE 5ht. S_ Ödk^°SkdkUm ldIk_VxS gklhÂ^kIk gklhÂ^ ÌhRoW, >D Dak ÌhRoW ldIk_
Dtak KkSx. gklhÂ^DpSm¸^k łYkak 4Tdk 5DplS[2Vkak ^kS ]hßd 4gSt. ^k UxÆhm
ldIk_Vk_k2]Å^t D]kamIk ld_xV 4gak S_m ^k UxÆhm ldIk_Vk_k Dkhm g]kW UnÓ^k2Wm
KxPatÐ^k 5htS. ^k UxÆhm \ol]Dk2]Å^t Dkhm ÿ]kRkS 4Wn[2V 4gÐ^kIt lWUeªWkg ^tSt. _k. \k.
YkNRD_ ^k2¸^k ]St, 'aylDDSkdkU d Ödk^°SkdkU ^k2Im ]nbt >D]tDk2S 4em Fn2Satam 5htS
Dì, DatIt d gŏU^kªIt UxW ÖdS2ý ÿDk_ 5htS 4gt ÌhRÁ^k?dKm ^k UxW g2DÐYWk lĬňndkÂ]D
5htS. 4gt ÌhRRt dkÖSdkak KkÖS VłW hx7a.' Dat¸^k ÿDpSmSI ^k UxÆhm ldIk_Ó^nhk2Wk
5Vk_ 5ht, 4gt gk2FoW YkNRD_k2Wm ^k UxÆhm ldIk_Vk_k2]Vma g2[2V 4Vx_tlES Dtat 5htS.
g2FmSkgk_´^k _IWkÿVkW Dak Ödk^°St¸^k, 4aylDDSt¸^k ňndkDPt LnDatÐ^k 4gSkS.
_IWkÿVkW Dak2]Å^t [mKłYkWt 5e^ 5lR 5e^ÿVkW Dak2]Å^t [mKłYkWt _IWk 4gStI.
g2FmSk¸^k g2U\kªS łYkd_ a± D¤lþS D_Rk_m Ödk^°SkdkUm \ol]Dk, S_ gklhÂ^kgk_´^k
5e^ÿVkW Dat]Å^t WulSD FxĶéd_ \_ UtRk_m aylDDSkdkUm \ol]Dk ÿÖSnS O_St. g]ú ]kWdm
KmdWkS, 4Wn\dkS gŏU^kªIt, DatIt dk gklhÂ^kIt ÖTkW Dk^? DatIk htSo DxRSk? ÌhRKtI munotes.in

Page 70

70 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
DatIk KmdWk¸^k 4Æ^ 42Fkem g2[2V Dk^? ^k ]oa\oS ÿĳk2d_ º^k UxW Y_ÖY_ld_xVm \ol]Dk
GtSÐ^k KkSkS, Â^kSoWI Ödk^°SkdkUm 4Tdk Ödk^°SkdkUm ^k UxW \ol]Dk2Wm 5Dk_ GtSak
5ht. Ödk^°SkdkUm \ol]Dk hm łYSÂdkIk Yn_ÖDk_ D_St, S_ ^k8aN aylDDSkdkUm \ol]Dk hm
5e^kd_ \_ UtSkWk lUgSt. º^kS aylDD KmdWkIk, Â^kSma [ylĦD d Ó^dhk_kÂ]D
Ó^kYk_kIk, gnE - Un:EkÂ]D \kdWk2Ik g2[2V ^tS Wkhm.
ÿDke ]tUDD_ ^k2¸^k ]St, gŏU^kªIt gÂ^ d led ^k 42Fk2em DxRÂ^k ÿDk_It g[2V 5htS,
^kdłW Dat¸^k ]oÐ^]kYWk¸^k g2U\kªS ]S\tU hxSx. g]ú ]kWdm KmdWkS, 4Wn\dkS gŏU^kªIt,
DatIt ÖTkW Dk^ 5ht? DatIk htSo DxRSk 5ht? ÌhRKtI gŏU^kªIk, DatIk KmdWk¸^k 4Æ^
42Fk2em g2[2V Dk^? ^k ]oa\oS ÿĳk2d_ º^k UxW Y_ÖY_ld_xVm ]oÐ^]kYWkÂ]D \ol]Dk GtSÐ^k
KkSkS, Â^k2SoW Ödk^°SdkU d aylDDSkdkU ht UxW ]oÐ^Ó^oh lgĦ Lkat 5htS. ^kYuDì
DxRÂ^k ]oÐ^Ó^ohkIk ÖdmDk_ 5YR D_Sx, ^kd_ gŏU^ª]oÐ^ d Dak]oÐ^t hm YoRªYRt dtFbm
5htS Dì Â^k2Ik KmdWk¸^k 6S_ ±týk2Sma ]oÐ^k2em g2[2V 5ht, ^k ÿĳkIt 8°_ 4da2[oW 5ht.'
gklhÂ^kIm ÿDpSm a±kS Gt9W lddtDì aylDDSkdkUkIm ]k2PRm D_k^Im 4gta, S_ Dtdb
DakÂ]D lWDfk2WmI gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW D_k^ak hdt, hm Ödk^°Skdkīk2Im \ol]Dk gdªÖdm
ÖdmDk_Rt Kgt DOmR 5ht, SemI Dtdb [xVdkUm, ÿIk_dkUm, 5e^dkUm, gkVWkÂ]D
\ol]Dkhm YoRk«ekWt ÖdmDk_Rt DOmRI 5ht.
gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkg2[2VmIt Dkhm ÿĳ
gklhÂ^ ]oÐ^]m]k2gk hk g]m±kÓ^kYk_kSma ]oa\oS \kF 5ht. >Ekīk gklhÂ^DpSmSma
Dak]oÐ^t lD2dk KmdW]oÐ^t ^k2¸^k ]m]k2gtSoW g]m±D Â^k gklhÂ^DpSmIm ÿSdk_m O_dS 4gSx
dÖSnS hk g]m±D >D dkID, _lgDI 4gSx YR Â^kIm gklhÂ^kl\ŁIm gk]kÆ^ dkIDkYt±k
dtFbm 4gSt. gk]kÆ^ dkID gklhÂ^DpSm dkIoW 5Yam ]Wx_2KWkIm \oD \kFdSx, Zk_ S_
lS¸^k[ĥa 5Yak 4l\ÿk^Ó^ĉ D_Sx, YR g]m±D gklhÂ^DpSm dkISx StÓhk Sx g2[2lVS
gklhÂ^DpSm[ĥaDkhm ]oa\oS ÿĳ 8\t D_Sx St ÌhRKt hm gklhÂ^DpSm Ik2Fam 5ht Dì ®tķ?
hm gklhÂ^DpSm dÖSnlWķ 5ht Dì ²kSplWķ? hmgklhÂ^DpSm gkYt± 5ht Dì ekÖdS? 5lR^k
ÿĳk2Im 8°_t SÂDkamW ]oÐ^lWDfk2¸^k 5Vk_t exVÁ^kIk ÿ^ÂW D_Sx ^k ÿĳk2IkgldÖS_
ldIk_ ^tTt ÿÖSnS 5ht.
.gklhÂ^DpSmIk2FamDì®tķ?
gklhÂ^DpSmIt ]oÐ^]kYW D_SkWk gklhÂ^DpSmIm ÿSdk_m O_ldam KkSt. gklhÂ^DpSm dkIÐ^kd_
dkID lD2dk g]m±D lS¸^k[ĥa ldleĶ 4em ÿlSlø^k UtS 4gSx gklhÂ^DpSm gkVk_R 5ht munotes.in

Page 71

71 - सावहत्यातील मूल्यववचार
Dì Ik2Fam 5ht, gklhÂ^DpSm Ik2Fam 5ht Dì ®tķ 5ht? ^kldf^m Dkhm ]oÐ^lWDfk2¸^k 5Vk_t
5Yat ]S Sx ]k2PS 4gSx
ht ]S ]k2PS 4gSkWk gklhÂ^DpSm DxRÂ^k ÿlSIm 5ht, ^kldf^m - gklhÂ^DpSm dk7N,
gkVk_R, [_m, Ik2Fam, ®tķ lD2dk ]hkW ^kÿD_kIm IQSm ®tRm lUam KkSt >EkUm gklhÂ^DpSm
hm Dak]oÐ^t lD2dk KmdW]oÐ^t ^k2¸^k DgxNmd_ E_m 8S_S Wkhm lD2dk DxRSkhm ldVk^D htSo
Sm gkÅ^ D_S Wkhm, StÓhk 4em DakDpSm dk7N O_St >EkUm gklhÂ^DpSm Dak]oÐ^t lD2dk
KmdW]oÐ^t ^k2¸^k DgxNmd_ Dkhm ÿ]kRkS lNDSt, YR lS¸^kSma ldf^ 5lR 5e^FS ]oÐ^t
hm ÿkg2lFD 4gSkS StÓhk Sm gkVk_R lD2dk [_m ÌhNam KkSt >EkU£m gklhÂ^DpSm
Dak]oÐ^k2[_x[_I 8¸I ÿlSIm KmdW]oÐ^t Gt9W ^tSt StÓhk Sm gklhÂ^DpSm Ik2Fam O_St 4em
Ik2Fam gklhÂ^DpSm g]ĶmIt KmdWUeªW GPdSt 4WtDUk lSIk ldf^ ÿkg2lFD 4gak S_m
KmdWk¸^k g2U\kªSma ]hßdkIk ]oÐ^\kd Sm ÿDN D_St hm gklhÂ^DpSm ldleĶ DkbkYn_Sm
ÿ\kdm O_St ^k¸^khm YlaDPt Kk9W ÖTaDkak¸^k ]^kªUk Bak2PoW Km gklhÂ^DpSm
g]kK]Wkd_ lUGªDkb 5Yak ÿ\kd lNDdoW OtdSt Sm gklhÂ^DpSm ekÖdSgklhÂ^DpSm O_St
4em ®tķ lD2dk ]hkW gklhÂ^DpSm lDSmhm eSDt axNam S_m Dka[kĻ O_S Wkhm lSIm
dkIWm^Sk Sgo\_hm D]m hxS Wkhm ÌhRKtI Sm gklhÂ^DpSm eSDk2Im DgxNm Yk_ D_St
Sm¸^kSma ]oÐ^\kd hk ekÖdS 4gSx >EkUm gklhÂ^DpSm Ik2Fam Dì ®tķ ht O_dRt dkNSt,
StdQt gxYt WkhmgklhÂ^DpSmSma ]oÐ^Vk_Rk, gklhÂ^DpSmIm ekÖdSSk, dÖSnlWķSk ^k gdª
DgxNz^k2d_ Km gklhÂ^DpSm E_m 8S_St SmI gklhÂ^DpSm ®tķ O_St
gklhÂ^DpSmdÖSnlWķDì²kSplWķ?
gklhÂ^DpSm Ik2Fam 5ht Dì ®tķ ht O_ldÁ^kgkOm Dkhm ]oÐ^lWDf lWVkªå_S Dtatat 5htS ^k
]oÐ^lWDfk2¸^k YPSkbRmgkOm gklhÂ^DpSm¸^k g2U\kªS Dkhm ]oa\oS ÿĳ 8\t Dtat KkSkS
Â^kYuDì >D ]hßdkIk ÿĳ ÌhRKt - gklhÂ^DpSm dÖSnlWķ Dì ²kSplWķ? hk hx^ gklhÂ^ hk
g]kKkIk 5_gk 5ht ÌhRKtI gklhÂ^kWt g]kK]WkIt 5ldÕD_R D_Rt 4Ytl±S 4gSt 5lR
g]kK]W ht g]ķmIt 5ht ldleĶkIt Wkhm ldleĶ >Dk Ó^ĉìIt St Wkhm Kgt gkOx°_ DkaE2PkS
8U^kg 5atÐ^k UlaS gklhlÂ^Dk2Wm ]k2Patat 4Wn\d ht g]ú UlaS g]kKkIt g]kW 4Wn\d
hxSt St g]ķmIt 4Wn\dldĵ hxSt Â^k]nbt Â^k gklhÂ^kak dÖSnlWķSk ak\am g]ķm¸^k
DÐ^kRkIk ldIk_ ]k2PRk_m gklhÂ^DpSm hm ]hkWSt¸^k YUkY^«S YxhxISt Dtdb Ó^lĉlWķ
DÐ^kWkIk ldIk_ ]k2PRk_m gklhÂ^DpSm ]ký Ik2Fam O_ta YR ®tķ DVmI O_S Wkhm
gklhÂ^DpSmIt ]oÐ^]kYW D_Rk_t ]oÐ^lWDf UtEma dÖSnlWķ 4gkdt akFSkS St Ó^lĉlWķ
4goW IkaS WkhmS munotes.in

Page 72

72 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
. gklhÂ^DpSm gkYt± Dì ekÖdS?
gklhÂ^DpSm gkYt± Dì ekÖdS? hk gklhÂ^]oÐ^]m]k2gtSma ]oa\oS ÿĳ 5ht. gklhÂ^DpSmIt
]oÐ^]kYW DłW gklhÂ^DpSm Ik2Fam Dì ®tķ ht O_dSkWk gklhÂ^DpSmIm ekÖdSSk SYkgam
KkSt. gklhÂ^DpSm¸^k g2U\kªS gkYt± ^k g2²tIk 4Tª ÖTaDka[Ħ lD2dk ÖTaDka gkYt± 4gk
5ht. ÌhRKtI Km gklhÂ^DSm ÿUte 5lR DkaE2Pk¸^k ]^kªUtS dkd_St Sm gklhÂ^DpSm gkYt±
O_St. lSIk ldf^ 5lR 5e^ ht ldleĶ Dkb 5lR ldleĶ ÿUtekYn_StI ]^kªlUS _khSkS.
ÌhRKtI Â^k gklhÂ^DpSm ^k ÖTaDkagkYt± 4gSkS. 4em gkYt± gklhÂ^DpSm ldleĶ >Ekīk
DkaE2PkS SÂDkamW ldf^kd_ [tSatam 4gSt. 4em gklhÂ^DpSm Dkhm DkbkYn_Sm axDlÿ^
O_St UtEma, YR Dkak2S_kWt lSIm dkIWm^Sk D]m hxS KkSt. SgtI Sm DakDpSm Â^k ldleĶ
4ek ÿUtekSI dkIWm^ O_St. Â^k ÿUtek¸^k [kht_ SmIm dkIWm^Sk D]m 4gSt. 4ek
gklhÂ^DpSéWk gkYt± gklhÂ^DpSm ÌhRSkS. 4em gYt± gklhÂ^DpSm hm ÖTaDka[Ħ 4gSt.
Sm Â^kI ÿUtekSma 5lR Â^kI DkaE2PkSma axDk2Wk 5W2U UtS 4gSt. Y_2Sn Dkhm
gklhÂ^DpSm ^k ÖTaDkak¸^k D±k Bak2PoW KkSkS. ÖTb 5lR DkbkIm ]^kªUk Bak2PRkö^k
^k gklhÂ^DpSmSma KmdW]oÐ^t hm dulĵD 4gSkS. 4ek gklhÂ^DpSéIk ldf^ 5lR 5e^kSma
]oÐ^t hm ±lRD WgoW gdªDklaD 4gSkS. Â^k]nbt 4em gklhÂ^DpSm lDSmhm Dkb axNak S_m
ÿÂ^tD DkbkS dkIWm^ O_St. 4ek gklhÂ^DpSm¸^k 42Fm ldldV DkaE2PkSma dkIDk2¸^k
gklhÂ^ldf^D 4Yt±k2Wk 4WnłY ÿlSgkU UtÁ^kIm ±]kSk 4gSt. Km gklhÂ^DpSm eSDkWneSDt
dtFdtFbm 4l\łIm 4gRkö^k DkaE2PkS dkIDk2¸^k ]Wkd_ 4lV_kº^ FkKdmSt Sm DakDpSm
g]m±t¸^k \kftS gk2Fk^It LkÐ^kg eSDk2Im DgxNm Yk_ D_St. gklhÂ^DpSm¸^k ekÖdSSt¸^k
g2U\kªS hm eSDk2Im DgxNm ]hßdYoRª 5ht. >D eSD ht hk ldleĶ >D DkaE2P ]kWoW
dtFdtFÑ^k eSDk2S ÌhRKtI dtFdtFÑ^k DkaE2PkS 5Yam dkIW^mSk K_ >EkUm gklhÂ^DpSm
lNDdoW OtdS 4gtS S_ Sm gklhÂ^DpSm ekÖdS O_St. ]hkW YkĲkÂ^ g]m±D BgkÓhrÖDì
ÌhRSkS Dì, ekÖdS DakDpSm hm YnłW 8_Rk_m 4gSt. ldleĶ >Ekīk DkaE2PkSma dkID,
ÿt±Dk2¸^k 4Yt±k2Wk Yn_tYo_ ÿlSgkU Ut9W YnÆhk YnQma ^tRkö^k DkaE2PkSma dkID, ÿt±Dk2¸^k
4Yt±td_ E_t 8S_Á^kgkOm 5Yam ÿlSgkU±]Sk leÐaD OtdS 4gSt. ^kIkI 4Tª 4gk Dì,
?lShklgD Yå_lÖTSm¸^k YÐ^kP PxDkdÁ^kIm >D dtFbmI ±]Sk ^k ekĵS gklhÂ^DpSmS
4gSt. ÌhRoWI ekÖdS gklhÂ^DpSm hm eSDkWneSDt axD]kWgkd_ d DakKmdWkd_ 5Yak
ÿ\kd lNDdoW 4gSt. gkYt± DakDpSm hm Dtdb DakW2U UtSt. ekÖdS DakDpSm hm Dtdb
DakW2UI UtS Wkhm S_ >D WulSD ÖdłYkIm KmdWŀĶmhm UtSt. YnQma 4WtD df¥ WdlW]kªRkak
ESYkRm GkaÁ^kIt ]hßdYoRª ekÖdS gklhÂ^kDPoW 5Yx5YI GPS KkSt. 4WtD WdatED
4ek gklhÂ^DpSmSoW ÿt_Rk Gt9W atEW D_SkS. dfkªWndf¥ g2exVDk2Wk g2exVWkgkOm EnWkdS
_khSkS. gkYt± DakDpSm hm >Ekīk ldleĶ DkaE2PkYn_Sm dkIDk2¸^k ]Wkd_ ÿ\kd YkPo eDSt
YR ekÖdS DakDpSm ]ký 4WtD WdmW DakDpSé¸^k lWl]ªSmgkOm ÿ\d Dk_R O_S 4gSt. munotes.in

Page 73

73 - सावहत्यातील मूल्यववचार
4WtDUk WÓ^k ldIk_ÿdkhk2¸^k lWl]ªSmg UtEma 4em ekÖdS DakDpSm IkaWk UtSt. 4em
ekÖdS DakDpSmI ]hkWSt¸^k YUkY^«S YxhxIo eDSt.
gklhÂ^]oÐ^t d g]m±k ŀlĶDxW
gklhÂ^kSma ]oÐ^ldIk_ hkI gklhÂ^DpSmak ]hkÂ]Sk ÿkĮ DłW UtSx. gklhÂ^DpSm gkVk_R
4gta Dì [_m? Ik2Fam 4gta Dì ®tķ ? ht lS¸^kSma ]oÐ^ ldIk_k2d_ 4da2[oW 4gSt. ^k
]oÐ^ldIk_k¸^k 5Vk_tI g]m±D lSIm ]oÐ^]m]k2gk D_Sx gklhÂ^kSma ]oÐ^ldIk_ ÌhRKtI
gklhÂ^]oÐ^t hxS hm gklhÂ^]oÐ^t ÿk]n´^kWt SmW ÿDk_Im 5htS. ^kSma Ylhat ]oÐ^ ÌhRKt
Dak]oÐ^ hx^ ^kS DakDpSm¸^k ÖdłYkIk ÿk]n´^kWt ldIk_ Dtak KkSx. DakDpSm Wt]Dì Dk^
5lR Dem 5ht? ^k ÿĳk2Im 8°_t exVSkWk g]m±D gklhÂ^Dk_k¸^k lWl]ªSm ÿlø^t¸^k 42FkWt
ldIk_ D_Sx hm Dak]oÐ^t ÌhRKt Wt]Dt Dk^? S_ gklhÂ^DpSmIt 42F\oS FnRV]ª, lSIm _IWk,
lSIt ÖdłY ldetf ht hxS gklhÂ^DpSmSma 4Wn\d ldĵ Ó^lĉ_tEk, DTkWD, \kfk, ÿlSD -
ÿlS]k, ŁY[2V 5Um 8YGNDk2¸^k 5Vk_t hm Dak]oÐ^t ÿDN hxSkS gk]kÆ^ dkID ^kSoW
5W2UkKªW DłW GtSx S_ g]m±k ŀĶmDxW ak\atak IxE2Ub dkID ^k GNDk2¸^k 5Vk_t
gklhÂ^DpSmIm ]oÐ^]m]k2gk D_S 4gSx gklhÂ^DpSm ®tķSt¸^k YUkY^«S YxhxIÁ^kgkOm
lS¸^kS hm Dak]oÐ^t 4gRt 5dÔ^D 5ht. ^k Dak]oÐ^k2It ^ekY^e ht gklhÂ^Dk_k¸^k
lWl]ªSmÿlø^tem 4lVD lWFlPS 4gSt ^k lWl]ªSmÿlø^tIm ]m]k2gk atEDkIm atEWYodª
5Â]lWķk 5lR dkđ^mW SkUkÂÌ^ ^k2¸^k 5Vk_t Dtam KkSt.
gklhÂ^]oÐ^kIk Ung_k ÿDk_ 5ht gŏU^ª]oÐ^t gklhÂ^DpSm Ik2Fam lD2dk ®tķ O_Á^kgkOm lS¸^kS
Dtdb Dak]oÐ^t 4goW IkaS Wkhm S_ gŏU^ª]oÐ^t 4gRthm F_KtIt 5ht. gklhÂ^DpSmIt
]oÐ^]kYW D_SkWk Sm gklhÂ^DpSm DxRÂ^k ÿDk_It gŏU^kªÂ]D Dk^ª D_St ^kIk ldIk_ Dtak
KkSx gklhÂ^DpSmSma gŏU^ª]oÐ^ ht 5ÖdkUÓ^kYk_kem lWFlPS 5ht. gklhÂ^DpSm
dkID]Wkd_, g]kK]Wkd_ ldleĶ ÿDk_Ik DakÂ]D Yå_Rk] D_S 4gSt. ÌhRKt >EkUm
gklhÂ^DpSm dkIDk¸^k ]WkS DłR _gkIm lWl]ªSm D_St S_ >EkUm gklhÂ^DpSm dkIDk¸^k
]WkS dm_ _gkIm 8ÂY°m D_St. hm _glW]êSm D_Á^kIm DakDpSmIm g±]Sk ÌhRKtI lSIt
gŏU^ª]oÐ^ hx^ _glWÕY°m¸^k ÖdłYkS dkIDkem g2dkU D_Rt ht DakDpSmIt gŏU^kªÂ]D Dk^ª
5ht.
gklhÂ^]oÐ^k2Ik lSg_k ÿDk_ ÌhRKt gŏU^¥°_ ]oÐ^t hxS gklhÂ^Dp°m hm Dtdb DakÂ]D lD2dk
gŏU^kªÂ]D Dk^¥ Yk_ YkPS Wkhm S_ gklhÂ^DpSm Dkhm gŏU^¥°_ Dk^¥ hm D_S 4gSt.
gklhÂ^DpSm hm g]kK]Wkd_ Dkhm WulSD ]oÐ^k2It g2ÖDk_ D_S 4gSt. g]kKkak Dkhm munotes.in

Page 74

74 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
lWlS[xV D_S 4gSt. gklhÂ^DpSmS KmdWkWo\d Ó^ĉ Lkatat 4gSkS. UlaS - lYlPSk2¸^k
Ó^Tk -dtUWk2Wk gklhÂ^ eÊUk2lDS D_St. Un:EmSk2It Un:E Uo_ D_Á^kIk ldVk^D ]kFªhm gklhÂ^
UkEdSt. hm gklhÂ^kIm gŏU^¥S_ Dk^¥ 5htS. hmI gklhÂ^kIm gŏU^¥S_ ]oÐ^t 5htS º^k2Wk
5YR KmdW]oÐ^t 4gt UtEma g2[xVSx.
Dakd2SkDPt 4Tdk atEDkDPt Dkhm >D WulSD \ol]Dk 4gkdm, 4gk ]kW_k ]_kOmS
g]m±Dk2Ik >D dFª 5ht. \kaI2þ Wt]kPt WulSDStldf^m ÌhRSkS Dì, atEDkIm WulSDSk, Â^kIm
]oÐ^ŀĶm hk gklhÂ^DpSmIt ]oÐ^ lWlĲS D_Rk_k gdk«S ]hßdkIk lWDf 5ht. atED DxRÂ^k
S_m ]kWdm g]kKkIk d g2ÖDpSmIk GND 4gSx. Â^k g]kKkSma d g2ÖDpSma ]oÐ^Ó^dÖTtIk
g2ÖDk_ Â^k¸^kd_ 4ÿÂ^± hxS 4gSx. gklhÂ^DpSm¸^k ]oÐ^]kYWkS ]ylaDSk 4lR WldWSk
ht FoRV]]ª ]hÂdkIt 5htS. ^k FnRV]k«Wk ]oÐ^lWDf 4gthm g2[xVat KkSt. 5e^, ldf^kSma
WkldÆ^ 5lR ]n´^ ÌhRKt łQ g2DtSk2It 8Ða2GW ht gklhÂ^DpSmak WldWSk ÿUkW D_St S_
gklhlÂ^DkIk KmdWldf^D Kx ]oa\oS d duleĶz^YoRª ŀlĶDxW 4gSx Â^k]nbt gklhÂ^DpSmg
]ylaDSk ak\St. hk ]ylaDStIk FnRV]ª gdªI gklhÂ^DpSmS gk_´^k ÿ]kRkS 5QbS Wkhm.
WldWSk 5lR ]ylaDSk ht UxWhm ]oÐ^lWDf >D]¤Dk2d_ 5Vkå_S 5htS. atEDkIk duleĶz^YoRª
ŀlĶDxW WkldÆ^YoRª 5e^kak KÆ] UtSx 5lR hkI WldWS] 5e^ gklhÂ^DpSmak ]ylaD
[WldSx. Dkhm łQ g2DtS, ÿlSDt, ÿlS]k, 4Wn\d, ldf^, KklRdk ^k2¸^kSma gk_EtYRk]nbt
4WtDUk St dkYłW FnbFnbmS LkÐ^kgk_Et dkNSkS. 4ek gklhÂ^kS SxI Sx YRk lW]kªR hxSx.
^kIt ]hßdYoRª 8Ukh_R ÌhRKt ¸^k UeDkS UlaS gklhÂ^kWt Wdt 4Wn\dldĵ ]k2Pat.
Yk_2Yå_D łQ g2DtSk2Wk LnFkłW ^k gklhÂ^kWt 4l\Ó^ĉìIm YĦSm, \kfk, KklRdk, ÿlSD-ÿlS]k
^k2¸^k [k[SmS Wdt ÿ^xF Dtat º^k]nbt ^k gklhÂ^kak WkldÆ^ ÿkĮ Lkat 5lR ¸^k
UeDkS ]_kOm UlaS gklhÂ^kIm \kfk, 4Wn\d, ÿlSD-ÿlS]k2Ik dkY_ ^k2Sma gk_EtYRk]nbt
UlaS gklhÂ^kd_ >Dgn_mYRkIm NmDk UtEma Lkam. YR KmdWldf^D ÿFÐ\ ŀlĶDxWk]nbt ^k
gklhÂ^kIm ]ylaDSk lNDoW _klham. WÓ^kWt hxRk_t ÿ^xFhm ^k gklhÂ^kak YnÆhk YnÆhk WkldÆ^
ÿUkW D_S _klhat. WkldÆ^ ht 'Bå_KWa' 4gSt Sm 6S_ DxRÂ^kI FxĶmIm WDa WgSt. ^k
WkldÆ^kIm UtEma WDa hxS WgSt S_ Dkhm O_kldD g2DtSk2Im 4WtD gklhÂ^DpSé]VoW
YnW_kdp°m hxS 4gSt. ]ylaDStIm UtEma DVmI WDa D_Sk ^tS Wkhm. KtTt WDa Lkam StTt
]ylaDSk DVmI dgS Wkhm ÌhRoW WkldÆ^ 5lR ]ylaDSk ht UxÆhm FnRV]ª ®tķ gklhÂ^DpSmS
hkSkS hkS VłW dkd_S 4gSkS.

munotes.in

Page 75

75 - सावहत्यातील मूल्यववचार
5YamÿFlSSYkgk
gklhÂ^lSa]oÐ^ldIk_ÖYĶD_k
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
g]k_xY
gklhÂ^DpSm hm ÖdSem, atEDkem 5lR g]kKkem 42Saªà^m g2[2V gkVS 4gSt.
gklhÂ^DpSmIt ÖdłY, atEDkIm lWl]ªSm ÿlø^k 5lR dkIDkIk 5ÖdkUÓ^kYk_ ^kdłW
gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW Dtat KkSt. gklhÂ^k¸^k ]oÐ^]kYWkIt lWDfhm gklhÂ^DpSm¸^k ^k g2[2Vk2d_
5Vk_atat 4gSkS. ]oÐ^]kYWkIt ht lWDf Ó^lĉlWķ WgoW dÖSnlWķ 4gSkS. gklhÂ^kIt gŏU^ª
hm >EkUm dÖSo WgoW gdk«Wk KkRdRk_k gklhÂ^kIk FnRV]ª 5ht. Â^k]nbt Sx dÖSnlWķ 5ht.
gklhÂ^£kSoW ÿDN hxRkö^k ]oÐ^k2Im Yå_Rk]Dk_DSk DxRÂ^k ÿSmIm 5ht ^k ldf^mIm
lIlDÂgk ÌhRKt gklhÂ^]oÐ^]m]k2gk hx^ ^k ]oÐ^ ]m]k2gtakI gxÈ^k \kftS gklhÂ^kIt
]oÐ^]kYW 4gt ÌhRSkS
g2U\ª ú2T
ZPDt Wk gm - ÿlS\kgkVW
YkNRD_ _k \k - gŏU^ª]m]k2gk
. gŏU^kªWn\d - ÿ\kD_ YkÅ^t
. gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW - [kae2D_ UteYk2Pt munotes.in

Page 76

76 सावहत्याची भाषा आवण मूवल्यवचार - ȠȠ
. dkđ^mWdkUgDÐYWkdÖdłY -(g2Yk.)_k^D_lgSk_k]d6S_
. NmDklddtD - ®m Dt. ±m_gkF_
. gklhÂ^ekľ ÖdłY 5lR g]Ö^k - dg2S YkNRD_
. gklhÂ^ lWl]ªSm d g]m±k-lU Dt. [tPtD_
. g]m±k ]m]k2gk - F2FkV_ YkNma
. Wdt gklhÂ^ekľ - ^ed2S ]Wxh_
. dkđ^mW ]hkÂ]Sk - _k. F KkVd
. gklhÂ^kIm gk]klKDSk - gSme [Pdt
W]nWkÿĳg2I
4) UmGō°_mÿĳ
. gklhÂ^kSma]oÐ^ldIk_ÖYĶD_k.
. gklhÂ^k¸^k]oÐ^]kYWkItlWDfTxP³^kSgk2Fk.
. gklhÂ^k¸^k]oÐ^]kYWkldf^mImayDìDSkdkUm \ol]DkÖYĶD_k.
. ekÖdSgklhÂ^DxRÂ^kgklhÂ^kakÌh RkdtgkVk_lddtIWD_k
. gklhÂ^k¸^k]oÐ^]kYWkldf^mImÖdk^°SkdkUm\ol]DkÖYĶD_k.
. gklhÂ^k¸^k]oÐ^]kYWkg2[2Vm¸^kldldVÿĳk2It8hkYxhD_k.
. gklhÂ^]oÐ^]m]k2gkÌhRKtDk^htgdmÖS_ÖYĶD_k
. gklhÂ^DpSm®tķlD2dk]hkWDemO_StgkVk_lddtIWD_k
[) NmYklahk
. aylDDSkdkUm \ol]Dk
. Ödk^°dkUm\ol]Dk
. gklhÂ^]oÐ^tdg]m±kŀlĶDxR munotes.in

Page 77

77 - सावहत्यातील मूल्यववचार
. gklhÂ^kSma ]oÐ^ldIk_
. gklhÂ^kIt ]oÐ^]kYW
D) >Dkdk³^kS8°_tlahk
. gklhÂ^]oÐ^t]m]k2gk hm DxRÂ^k ]m]k2gtIm >D 8YekEk 5ht?
. gklhÂ^ ]oÐ^t]kYWkIt UxW ňnd DxRSt?
. DrTvlgªgIm g2DÐYWk ]k2PRk_t 5hlR aylDDSkdkUm YkĲkÂ^ gŏU^ª]m]k2gD
DxRkg ÌhNat KkSt?
. ]_kOm]Å^t Ödk^°SkdkUm \ol]DtIm [mKt DxRm łKldam
. gklhÂ^k¸^k g2U\kªS DxRSm SmW ]oÐ^t ]hßdkIm ]kWam KkSkS?

munotes.in