Page 1
1 १
समाज आिण िश ण
करणाची रचना
१.० उि े
१.१ ा तािवक
१.१ िश णाच े समाजशा आिण श ै िणक समाजशा ाचा अथ आिण या ी
१.२ शै िणक समाजशा आिण िश णाच े समाजशा या ं यातील फरक
१.३ सामािजक स ं थेची संक पना , कार आिण का य
१.४ वा याय
१.५ संदभ
१.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर
● िश णाच े समाजशा आिण श ै िणक समाजशा ाचा अथ आिण या ी समज ून
याल .
● शै िणक समाजशा आिण िश णाच े समाजशा या ं यातील फरक प होईल .
● सामािजक स ं थेची संक पना कार आिण काय समजून याल .
१.१ ा तािवक
माश ल जॉ स मन ु याचा अ य मन ु याची असणा या व य ेणा या स ंबंधाचा अ यास हणज े
समाजशा होय . शै िणक समाजशा ा या म ुख वत क जॉज पेन यांनी 1928 साली
ि ि सप स ऑफ ए य ुकेशनल सोशॉलॉ जी ा ंथ लेखनान े यांनी श ै िणक समाज
शा ाला व ेगळे असे थान ा क न िदल े. 1945 नंतर श ै िणक समाजशा या
संक पन ेचे मह व कमी झाली व याच े थान िश णाच े समाजशा या स ंक पन ेचे मह व
कमी झाल े याच े थान िश णाच े समाजशा या संक पन ेने घेतले याचा प ुर कार आर सी
एंजल या ंनी केला शाळ ेतील ा मािहतीच े पृथ करण हा िश णाच े समाजशा याचा म ु य
िवषय आह े.
munotes.in
Page 2
िश णाच े गत समाजशा
2 १.२ िश णाच े समाजशा आिण श ै िणक समाजशा ाचा अथ आिण
या ी
िश णाच े समाजशा अथ
िश ण णालीत सा मािजक ि या व सामािजक आक ृतीबंधांचे शा ीय ीकोनात ून
केलेले िव ेषण हणज े िश णाच े समाजशा . बुको हर व गॉ ल ेब यां या मत े िश ण ह े
सामािजक क ृत चे एक ीकरण व समाजशा हणज े आंतरि या ंचे िव ेषण होय . शै िणक
ि या औपचा रक व अ नौपचा रक प रि थतीत सात यान े चाल ू रहात े. सामािजक
ीकोनात ून िश णात मानवी आ ंतरि या ंचे िव ेषण करताना दोह तील प रि थत चा व
िश ण णालीत मानवी स ंबंधांचे शा ो प तीन े सामा यीकरण कर याचा माग दश िवला
जाऊ शकतो .
िश णाच े समाजशा या ी
िश णा या समाजशा ाची या ी यापक आह े .
• िश णाच े समाजशा सामा य स ंक पना ंशी स ंबंिधत आह े. जसे समाज , सं कृती,
समुदाय वग , पया वरण, समाजीकरण आ ंतररा ीयकरण , वसाहत , ि वकृतीकरण ,
सां कृितक प ायन , उपसं कृती, दजा , भूिमका इ .
• याम य े िश णाशी स ंबंिधत सामािजक वग , रा य, सामािजक दबाव /बल, सामािजक
प रवत न, संरचनेतील भ ूिमकां या िविवध सम या , संपूण समाज णालीतील स ंबंिधत
भूिमकांचे िव ेषण व शाळ ेचा सू म समाज जसा अिधकार , िनवड व अ ययनाच े संघटन,
वाह, अ यास म इ . अनेक गो चा समाव ेश होतो .
• िनरिनरा या भौगोिलक व मानवव ंशशा ा या स ंदभा त, शै िणक प रि थती या
िव ेषणाचा अ यास करत े. उदा. ामीण शहरी , व आिदवासी े ातील श ै िणक
प रि थती , देशातील /जगातील िनरिनरा या भागातील व ंश, सं कृती इ. पा भूमीचा
अ या स िश णा या समाजशा ात होतो .
• िव ा या या ब ुि म े या कारान ुसार अ यापन प रणामकारक हो यासाठी िविवध
अ यापना या / िश णा या प त च े आकलन हो यास िश णा ंचे समाजशा आपणा ंस
मदत करत े .
• िव ा या ना प ुरिव यात य ेणा या िश णा या कारान ुसार अथ यव थ ेवर होणा या
प रणामा ंचा अ यासही याम य े केला जातो . उदा. IB, ICSE, SSC, युि सपल शाळा .
• िविवध सामािजक स ं था जस े कुटुंब, शाळा इ . चा िव ा या वर होणारा प रणाम या ंचे
आकलन हो यास मदत िमळत े .
• िश णाच े समाजशा सा मािजक वग , सं कृती, भाषा, पालका ंचे िश ण , यवसाय व
िव ा या ची संपादणूक यां या स ंबंधाचा अ यास करत े . munotes.in
Page 3
समाज आिण िश ण
3 • याबरोबर शाळ ेची स ंरचना, भूिमका व समवय क गटाचा िव ा या या यि म वावर
होणा या प रणामा ंचा अ यास करत े.
• वंशवाद , सं दायवाद , िलंगभेद इ. सम या ंचे आकलन हो यासाठी िश णाच े समाजशा
मदत करत े.
• िव ा या या समाजीकरणात शाळ े या भ ूिमकेचा अ यास करत े.
• िव ा या म ये रा ीय एका मता , आंतररा ीय साम ंज य, वै ािनक ीकोनाचा खरा
हेतू, जागितक करण इ . चा िवकास कर या चे माग सुचवते .
• संशोधना मक अ यासाशी स ंबंिधत िनयोजन , संघटन व िश णातील िनरिनरा या
िस ांतांची उपयोिगता यावर िश णाच े समाजशा भर द ेते .
वरील सव बाबी िश ण व समाजशा या दोह शी स ंबंिधत आह े. ही एक अिवभा य शाखा
असून समाजातील सम या ंवर ल क ि त करत े.
शै िणक समाजशा - अथ व या ी
शै िणक समाजशा ा या िवकासाचा आल ेख:
िव यम टी - अमे रकन किमशनर ऑफ ए य ुकेशन यांनी सवा त थम िश ण ह े
समाजशा ावर आधा रत असाव े हा िवचार प ुढे मांडला. इसवी सन १८९७ म ये
अलिनऑन ड य ू रमोल (िशकागो िव िव ालय ) या समाजशा ा या पिह या
ा यापका ंनी य ेक िश कास समाजशा ीय ि कोनाची ओळख अस याची
आव यकता प क ेली. शाळा ही एक सामािजक स ं था अस ून िश ण ही एक सामािजक
ि या आह े हा िवचार प ुढे मांडला. ूकलीनच े शाळा अधी क एस . पी. डटनन े शाळा ही
सामािजक स ं था अस ून ितच े येय सामािजक असतात , ित या यव थापन , िश त व
अ यापन प तीव र या िवचारा ंचा पगडा असला पािहज े हा िवचार प ुढे मांडला. यानंतर
अमे रकेतील अन ेक िव ापीठात ून या िवषयाच े शै िणक अ यास म स ु कर यात आल े
अनेक अ यासका ंनी या िवषयावर प ु तके आिण पाठ ्यपु तके िलिहली आह ेत
शै िणक समाजशा ाचा अथ :
कओ हर व गॉटिलब : “The sociology of education is the scientific analysis of
the social process and social patterns in the education system.” शै िणक
यव थ ेत अंतभू त असल े या श ै िणक ि या व शाल ेय घाटक या ंचे शा ीय प ृथ करण
करणे हणज े िश णाच े समाजशा होय .
ाऊन - शै िणक समाजशा हा अ ंतरि या ंचा अ यास आह े. या आ ंतरि या य ,
अ य य , समाज सम ूह व िविवध कार या वत न वैिश ्य यु सा ं कृितक वातावरणात
घडत असतात . munotes.in
Page 4
िश णाच े गत समाजशा
4 य ला अन ुभव सम ृ करणा या व ित या अन ुभवांना सुसंघिटत करणा या सामािजक
संबंधांचे व सामािजक स ंबंध घडव ून आणणा या स ं था समाज सम ूह व सामािजक ि या ंचे
वण न व िवव ेचन करणार े शा हणज े शै िणक समाजशा हो य.
शै िणक समाजशा या ी
िश ण व समाजशा या ंनी िमळ ून बनल ेली एक आ ंतरशाखा .
िश णाच े एक अिध ान .
वण न व िव ेषण करणार े शा .
अ यास माच े समाजीकरण करण े.
सामािजक स ंबंधांचा व सामािजक ि या ंचा समाज िवकासा या स ंदभा त अ यास .
िश णाती ल ि या ं या स ुधारणेसाठी निवन घटका ंचा शोध .
िश काची समाजातील भ ूिमका व समािजक स ंघटना ंचे ान ा करण े.
१.३. शै िणक समाजशा आिण िश णाच े समाजशा या ं यातील
फरक
अ.
. घटक शै िणक समाजशा
(Educational Sociology) िश णाच े समाजशा
(Sociology of Education)
१ शाखा शै िणक समाजशा ही
िश णशा ाची शाखा आह े. िश णाच े समाजशा ही
समाजशा ाची शाखा आह े.
२ अभाव व उपयोग याम य े समाजशा ीय स ंक पना
उपप ी व व त ुिन भाषा या ंचा
अभाव असतो . याम य े शमत शा ीय स ंक पना
उपप ी व व त ुिन भाषा या ंचा
पुर कार व उपयोग क ेलेला असतो .
३ मािहती याम य े तािक क व यावहा रक
मािहतीचा अभाव असतो . याम य े तािक क यवहा रक मािहती
आढावा घ ेतलेला असतो .
४ पुर कार शै िणक समाजशा ाचा पुर कार समाजशा ा शी प रचय
नसणा या िश णवे यानी केला. याचा प ुर कार समाजशा ा ंनी केला.
५ वाढ शै िणक समाजशा ची वाढ ही
अिनय ंि त व यो य होत ग ेली. िश णाच े समाजशा ाची िनय ंि त व
सुयो य प तीन े होत ग ेली.
६ या ी शै िणक समाजशा शाळ ेचे
पृ थकरण म यवत ठ ेवून याचा
ब ािव तर केला गेला. समाजशा स ंपूण समाजा या स ंदभा त
पृ थकरण करत े.
७ काय प ती याम य े शै िणक क ृती कशा
करावा यास ंबंधी माग दश न करण े
यावर भर िदला जातो . याम य े सव सामा य यवहा रक
उपप ी तयार कर यावर भर िदला
जातो.
munotes.in
Page 5
समाज आिण िश ण
5 १.४ सामािजक सं थेची संक पना कार आिण काय
सामािजक स ं थेची संक पना
सामािजक सं था समाजाच े अि त व , सात य , वा य आिण सुरि तता या ं या
संवध नाथ थापन झाल े या स ुिविहत य ं णा या ं या कारा ंत िभ नता असली
आिण यांची या ी स ं थापर व े लहान - मोठी असली आिण उ ेश व हेतू वेगवेगळे असल े,
तरी या ंचे व प साव ि क, साव कािलक व प रवत नीय असत े. सामािजक स ंबंधांचे व प
िनि त व स ुि थर राह यासाठी ढी , परंपरा, लोकरीती , संकेत, लोकाचार इ याद चा
आधार घ ेतला जातो . मूलभूत सामािजक काया या प ूत साठी यि वत नाला स ंघिटत प
देणारी यव था काया ि वत कर याच े काम सामािजक स ं था करतात ; कारण
समाजाऐबरोबर यि गत गरजा ंची प ूत ताही सामािजक स ं थांमाफ त होत े .
समाज वा या या ीन े हे मह वाच े ठरते .उदा. , िववाह व क ुटुंबसं था या ंमुळे समाजा चे
वंशसात य व लोकस ं या िनय ंि त ठ ेवली जात े, तशीच ती य या भाविनक व व ैवािहक
संबंधां या गरजा प ूण करत े. या गरजा थलकाल व प रि थितसाप े असतात .
समाजिनय ं णा या स ंदभा त सामािजक स ं थांकडे एक भावी साधन हण ून पािहल े जाते .
काळा या बदलाबरोबर सं थांम ये नवमताचा वाह य ेणे , प रवत न होण े, रचना मक व
काया मक िनयम बदलण े, नवी तीक े व मू ये संपादन क ेली जाण े, या गो ी अटळ असतात
व या घडत राहतात ; मा सव समाजाकड ून यास सहमती िमळत ेच अस े घडत नाही
कारण बह स ं य गटा ंची यािवषयी वत ं त व णाली , मते व ि कोण असतात ; यां या
िनयं ण प तीम य े फरक आढळत . सं थां याअसे र जडणघडणीव र , आिथ क, धािम क
आिण भौगोिलक प रि थतीचा भाव व प रणाम होत असतो . मानवी समाजात स ं थांचे
थान उ का ंितवादी व साव ि क आढळत े . यात मानवाच े मूलभूत गुण व व ैिश ्ये य ांचे
दश न होत े . येक सं थेचे काय , व प , हेतू व े ठरल ेले असत े . कुटुंब व नात े यव था
या सं था समाजातील य च े जैिवक स ंबंध व जनन या ंवर िनय ं ण ठ ेवतात . शै िणक
सं था यापक व िव ता रत व पात काय करतात आिण लहान बालकापास ून ौढ
य पय त या सवा ना ानदान करतात . यि म व िवकासात या ंचा मह वाचा वाटा
असतो . या स ं थां ारे समाजाचा सा ं कृितक वारसा व आदश मू ये एका िपढीकड ून
दुस या िपढीकड े सुपूद केली जातात . अथ कारण व अथ शा या े ांशी िनगिडत स ं था
उ पादन , िवभाजन , सेवा व व त ुिविनमय , यांचा उपभोग या ंबाबत द असतात . समाजात
यांना मह वाच े थान असत े . राजक य स ं था सव िनयमना ं ारे समाजात शा ंतता ,
सु यव था राख ून अराजक श वर िनय ं ण ठ ेव याच े काम करतात . सां कृितक स ं था
ा मु य व े धािम क , वै ािनक व कला मक े ांना योगदान द ेऊन सा ं कृितक ठ े याचे
संर ण - संवध न करतात ; तसेच सं कृतीचे काटेकोरपण ेसंर ण करतात . या सव सं थांम ये
तरीकरणनामक स ं था समाजात म ूलभूत भूिमका बजावत े . समाजातील य ेक य ला
िमळणारा द जा अथवा थान , पुर कार , पा रतोिषक े, च रताथा ची साधन े व या ंची ा ी
इ याद ची तपिशलवार न द ठ ेवून यांतील िविवधता आिण िवभाजनाच े कमी - अिधक माण
यांबाबत या सम या सोडिव याचा य न ती करत े . ही सव काय समाजातील
ये , िति त व भावी य आिण गट करीत असतात . िस अम े रकन समाजशा
टॅलकॉट एडवड पास झ हे सं थां या िविवधत ेचे िव ेषण करताना हणतात , ‘सामािजक munotes.in
Page 6
िश णाच े गत समाजशा
6 सं थांत आढळणार े भेद हे अथा तच समाजा या व पावर , यांतील लोका ं या व गटा ं या
जीवनप तीवर आिण समाजातील था िपत यव था या ंवर अवल ंबून असतात .या
कारणाम ुळे हे वेगवेगळेपण आढळत े’. अ मय ुगीन मानवापास ून आध ुिनक मानवापय त या
अव था ंत होत ग ेले या मिवकासाम ुळे सामािजक स ं थांतही उ का ंती झाल ेली िदसत े.
सामािजक सं थेचे कार
मुख ीकोन -
मा स या मते - सामािजक सं था यां या समाजा या उ पादन प तीन ुसार िनधा रत
के या जातात आिण सामािजक सं था बळ वगा ची श िटकव ून ठेव यासाठी काय
करतात .
वेबर – सामािजक सं था वतं आहेत पण बाक ची कोणतीही सं था ठरवत नाही.
सामािजक सं थांची कारण े आिण प रणाम गत गृहीत धरता येत नाहीत .
डक हेम - धम सामािजक एकता आिण सामूिहक िववेकाला ो साहन देतो असा िन कष
काढून सं थां या नंतर या काया मक िव ेषणासाठी टेज सेट करा.
फं शनिल ट िथअरी - याम य े सूचीब केले या सामािजक सं था (इतर सामािजक
सं थांसह) काया मक पूव तयारी पूण करतात आिण आव यक आहेत.
संघष िस ांत-सामािजक सं था बळकट आिण असमानता आिण बळ गटांची श
िटकव ून ठेवतात. सामािजक सं थांमधील िवभाजन आिण संघष यावर जोर देते.
तीका मक पर परस ंवाद- सामािजक सं थांमधील पर परस ंवाद आिण इतर तीका मक
सं ेषणांवर ल क ि त करते.
सामािजक सं थांची सामा य काय आहेत -
1. सं था समाजा या मूलभूत गरजा पूण करतात .
2. सं था बळ सामािजक मू यांची या या करतात .
3. सं था सामािजक वत नाचे कायम व पी नमुने थािपत करतात .
4. सं था इतर सं थांना मदत करतात .
5. सं था य साठी भूिमका दान करतात .
पाच मूलभूत सं था आहेत: कुटुंब, िश ण , धम , आिथ क आिण राजक य सं था.
1. कौटुंिबक सं था- ल िगक िनयमा ंचे जनन आिण िनयमन हाताळत े.
2. शै िणक सं था- समाजीकरण आिण उ पादक सहभागी नाग रक वाची तयारी यावर
काम करते. munotes.in
Page 7
समाज आिण िश ण
7 3. धािम क सं था- वैयि क अथा चा चार आिण अंितम िचंता समजून घे याशी संबंिधत
आहे.
4. आिथ क सं था- व तू आिण सेवांचे वाटप आिण िवतरण हाताळत े.
5. राजक य सं था- साव जिनक सामािजक उि े आिण मू यांचे अिधक ृत वाटप करतात .
कुटुंब:
कुटुंब हे समाजातील सवा त मह वाच े सामािजक घटक आहे. तो समाजाचा पाया आहे.
कुटुंब, सवा त साव ि क सामािजक सं था, त णा ंना वाढव याची आिण या वीकारल े या
िनयम आिण मू ये िशकव याची जबाबदारी घेते.
कुटुंब हा ल िगक संबंधां ारे प रभािषत केलेला एक गट आहे जो मुलां या उ प ी आिण
संगोपनासाठी पुरेसा अचूक आिण िटकाऊ असतो .
लेअर-बाय फॅिमली हणज े पालक आिण मुले यां यातील नातेसंबंधांची णाली .
कुटुंब हणज े पालक आिण मुले यां यातील संबंधांची यव था .
कुटुंब हणज े िववाह , र िकंवा द क यां या नातेसंबंधाने एकि त झाले या य चा एक
समूह याम य े पती-प नी, आई आिण वडील , मुलगा आिण मुलगी, भाऊ आिण बहीण या
यां या संबंिधत सामािजक भूिमकेत एकमेकांशी संवाद साधत आिण पर पर संवाद
साधतात . आिण एक सामा य सं कृती राखण े.
कुटुंब सं थेची काय -
ल िगक वत नाचे िनयं ण आिण िनयमन .
समाजातील नवीन सद या ंसाठी तरतूद करणे.
य या आिथ क आिण भाविनक देखभालीसाठी .
मुलां या ाथिमक सामािजक करणासाठी तरतूद करणे.
धम सं था:
धम जीवना या अथा चे सामाियक , सामूिहक प ीकरण दान करतो .
डॉसन - जे हा आिण कुठेही मनु याला बा श वर अवल ंबून राह याची भावना असत े
याची क पना माणसा या वतः या पे ा जा त रह यमय असत े, ितथे धम असतो ."
कांत-धम हणज े दैवी आ ा हणून आप या सव कत यांची मा यता .
हॅरा ड हॉफिड ंग - धमा चे सार हणज े मू यां या संभाषणाव र िव ास .
ए.एन. पांढरा-धम हणज े एखा ा गो ीच े दश न जे पलीकड े, मागे आिण आत आहे. munotes.in
Page 8
िश णाच े गत समाजशा
8 िग बट – धम हणज े यां यावर माणूस अवल ंबून आहे असे वाटणारा देव िकंवा देव
यां यावर िव ास आिण अधीनता .
अलौिकक आिण जग या या यो य मागा िवषयी या िनयमा ंशी संबंिधत िव ास आिण
प त ची एक एक कृत णाली जी आि तका ं या गटा ार े सामाियक केली जाते.
समाजशा धमा ला अलौिकक घटनेऐवजी सामािजक मानतात .
दुिख म: धम सामािजक एकता आिण सामूिहक िववेक दान करतो ; ती य वर समाजाची
श य करते आिण साजरी करते.
काया मक िस ांत: धमा या काया म ये जीवनासाठी अथ दान करणे, सामािजक
िनयमा ंना बळकट करणे, सामािजक बंधने मजबूत करणे आिण ि थतीतील बदल (उदा.
िववाह ) िबघडल ेले काय िच हा ंिकत करणे, काह या मते, छळाच े समथ न करणे समािव
आहे.
धमा ची काय -
अ प ी कृत नैसिग क, घटना ंसाठी उपाय दान करणे.
नैसिग क जगावर िनयं ण ठेव यासाठी साधन पुरवणे.
धम हा समाजा या िनयामक संरचनेचे समथ न करतो .
अवांिछत जीवन प रि थत मध ून मानिसक िवचलन सुस ज करणे.
िव मान वग रचना िटकव ून ठेवणे.
धम हे समाजीकरणाच े साधन आहे.
धम सामािजक बदलाला ो साहन देऊ शकतो आिण थांबवू शकतो .
धम गटांमधील संघष कमी आिण ो सािहत क शकतो .
आिथ क सं था:
समाजशा अथ यव थ ेला यव था ंचा संच समजतात या ार े समाज व तू, सेवा आिण
इतर संसाधना ंचे उ पादन , िवतरण आिण वापर करतो . आिथ क सं था, व तू आिण सेवांचे
उ पादन , िवतरण आिण वापर आयोिजत करते.
मा स : आिथ क संघटना कोण याही समाजाची मुख वैिश ्ये ठरवत े.
काया मक िस ांत: आिथ क सं थां या काया म ये हे समािव आहे: व तूंचे उ पादन आिण
िवतरण , यवसायासार या िविवध सामािजक भूिमकांसाठी य ना िनयु करणे.
munotes.in
Page 9
समाज आिण िश ण
9 आिथ क सं थेचे काय -
व तू आिण सेवां या उ पादनासाठी प ती दान करा.
व तू आिण सेवां या िवतरणासाठी प ती दान करा.
सोसायटी सद या ंना उ पािदत केले या व तू आिण सेवा वापर यास स म करा.
राजक य सं था (रा य):
राजक य सं था ही िनकषा ंची णाली आहे जी समाजातील श चा वापर आिण िवतरण
िनयंि त करते.
गान र- टेट हा य चा समुदाय आहे, कमी-अिधक माणात , एखा ा देशाचा िनि त
भाग कायम व पी यापल ेला, वतं आिण तसाच परक य िनयं ण असल ेला आिण एक
संघिटत सरकार आहे याच े रिहवासी सवयीन ुसार आ ाधारक आहेत.
वेबर: रा याला एक अिधकार हणून प रभािषत करते जे या या देशात िहंसाचारा या
वापरावर म ेदारी ठेवते.
काया मक िस ांत: राजक य सं थे या काया म ये बा श ूंपासून संर ण, गट संघष
सोडवणे, सामािजक उि े िनि त करणे आिण गट ओळख आिण मानदंड मजबूत करणे
समािव आहे. बह लवाद , िवशेषत: काया मक कारची राजक य सं था, अनेक गटांम ये
स ेचे िवतरण समािव करते जेणेक न कोणताही एक गट िनयं ण िमळव ू शकत नाही.
राजक य सं थेचे काय -
िनयमा ंचे (कायद े) सं था मक करण .
काय ा ंची अंमलबजावणी .
संघषा चा िनण य ( यायालय ).
समाजातील सद या ं या क याणासाठी तरतूद करा.
बा धो यापास ून समाजाच े संर ण.
रा ीय िश ण योजन ेची िनिम ती.
िश ण सं था:
शै िणक सं था- उ पादक सहभागी नाग रक वासाठी समाजीकरण आिण तयारीशी
संबंिधत आहे. िश ण मू ये, वत न प ती आिण िविश कौश य े आिण ान यांचे सारण
सुिनि त करते. िश ण सं था हे िश णाचा एक कार आहे याम य े लोकां या समूहाचे munotes.in
Page 10
िश णाच े गत समाजशा
10 ान, कौश य े आिण सवयी एका िपढीकड ून दुस या िपढीकड े अ यापन , िश ण िकंवा
संशोधना ार े ह तांत रत के या जातात .
काय -
Mcnergney and Herbert (2001) यांनी शाळेचे वण न थम आिण सवा त मह वाची
सामािजक सं था हणून केले आहे, हणज े, एक ओळख यायो य संरचना आिण सामािजक
सु यव था िटकव ून ठेव यासाठी आिण िव ता रत कर या साठी काया चा संच असल ेली
थािपत सं था.
शाळा हे वा तवाच े िचंतन कर याच े िठकाण आहे आिण िश क हणून आमच े काय , सो या
भाषेत, हे वा तव आम या िव ा या ना दाखवण े आहे, जे यां याब ल वाभािवकपण े
उ सुक असतात .
• बौि क उ ेश:
िविश ान सा रत कर यासाठी वाचन , लेखन आिण गिणत यासारखी मूलभूत
सं ाना मक कौश य े िशकव यासाठी .
• राजक य हेतू:
िव मान राजक य यव थ ेशी (देशभ ) िन ा जागृत करणे
राजक य यव थ ेत सहभागी होणार ्या नाग रका ंना तयार करणे
िविवध सां कृितक गटांना राजक य यव थ ेत आ मसात करणे
• सामािजक उ ेश:
-मुलांना समाजातील िविवध भूिमका, वागणूक आिण मू यांम ये सामील क न घेणे.
• आिथ क उ ेश:
-िव ा या ना यां या नंतर या यावसाियक भूिमकांसाठी तयार करणे आिण य ची
िनवड करणे, िश ण देणे आिण यांना म िवभागाम य े वाटप करणे.
रा ीय िश ण योजन ेची िनिम ती.
नाग रक वाच े िश ण .
शाळांची तरतूद.
ौढ िश ण .
शाळांचे िव . munotes.in
Page 11
समाज आिण िश ण
11 साव ि क, स च े आिण मोफत िश ण .
पालका ंना ो साहन .
काय म िश का ंची तरतूद.
ल करी िश णाची तरतूद.
मानक पु तका ंची तरतूद.
िश यव ृ ीची तरतूद.
शालेय णालीच े सामा य िनयं ण आिण िदशा.
मंडळे आिण सिम या ंची संघटना .
आयोगा ं या िनयु या.
शै िणक संशोधनाला ो साहन
सामािजक सं थेचे काय
सामािजक एकता - धािम क सं था आप याला एकमेकांना मदत कर यास िशकवत े.
राजक य सं था कायद े आिण आदेशां ारे समाजाची सुर ा राखतात .
सं कृतीचे सं मण- सामािजक सं था सं कृती एका िपढीकड ून दुस या िपढीकड े सा रत
करत आहेत. शै िणक सं था ान देतात .कौटुंिबक सं था समाजाब ल मू ये आिण
सं कृती दान करते. कुटुंब आप याला समाजातील िविवध ढी, मू ये, परंपरा
िशकवतात .
सामािजक क याण आिण िवकास - सामािजक सं था सामािजक गरजा पुरवतात आिण
यांची पूत ता करतात . आिथ क सं था व तू आिण सेवा दान करतात . धािम क सं था
िविवध मू ये सा रत करतात . राजक य सं था समाजातील िविवध भागधारका ंसाठी
सुिवधा पुरवतात .
मनोरंजना मक उप म – सामािजक सं था या लोकांसाठी करमण ुक चे खरे ोत आहेत .
शै िणक सं था िविवध अ यास म आिण अित र अ यास मा ंचे आयोजन करतात .
राजक य सं था लोकांसाठी िविवध रा ीय खेळ , पधा आयोिजत करतात .
munotes.in
Page 12
िश णाच े गत समाजशा
12 १.५ वा याय
सिव तर उ र िल हा:
1) िश णाच े समाजशा अथ आिण या ी प करा .
२) शै िणक समाजशा ाचा अथ आिण या ी प करा .
3) शै िणक समाजशा आिण िश णाच े समाजशा या ं यातील फरक प करा .
4) सामािजक स ं थेची संक पना , कार आिण काय प करा .
थोड यात उ र िलहा:
1) िश णाच े समाजशा
२) शै िणक समाजशा
3) शै िणक समाजशा आिण िश णाच े समाजशा या ं यातील फरक
4) सामािजक सं था
१.६ संदभ
1. डॉ. अरिवंद दुनाखे डॉ. लीना द ेशपांडे (२००६ ) गत श ै िणक समाजशा : िन य
नूतन काशन प ुणे.
२. डॉ. कुंडले म. बा (१९९५ ) शै िणक त व ान व श ै िणक समाजशा : ीिव ा
काशन प ुणे.
३. पारसनीस न . रा (१९८७ ) िश णाची ताि वक व समाजशा ीय भ ूिमका: नूतन
काशन प ुणे.
४. भंडारी प . ब. (१९७२ ) शै िणक समाजशा : रािवल काश न सातारा .
munotes.in
Page 13
13 २
िश णा या समाजशा ाचा स ै ांितक ीकोन
करणाची रचना
२.० उि े
२.१ ा तािवक
२.२ िवषय िवव ेचन
२.३ तीका मक पर परस ंवाद िस ा ंत - जॉज मीड
२.४ संरचना मक यवहा रकतावादी - टॅलकोट पास स
२.५ संघष िस ा ंत- काल मा स
२.६ वा याय
२.७ संदभ
२.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर
● तीका मक पर परस ंवाद िस ा ंत समज ून याल .
● चरल फ ं शनॅिलझम प होईल .
● संघष िस ा ंत समज ेल.
२.१ ा तािवक
उपप ीचा अथ वेगवेग या य व ेगवेग या कार े लावतात . उपप ीची या या खालील
माण े करता य ेईल दोन िक ंवा अिधक चलातील पर पर स ंबंध िकंवा संबंधातील िनयिमतता
दश िव यासाठी बनिवल ेला स ंक पना मक आराखडा हणज े उपप ी होय . सै ांितक
ि कोनात ून घडणा या गो ी तशाच का घडतात ाच े तक शु प ीकरण द ेता येते.
आप या द ैनंिदन जीवनात घडणा या िविवध घटना ंसाठी या माणे वेगवेगळी प ीकरण े
असतात . याच माण े समाजात घडणा या घटना ंसाठी समाजशा ीय प ीकरण े असतात .
ा उपप ी एकाच मािहती या िविवध अ ंगांचा िवचार करतात आिण याम ुळे यासाठी
वेगवेगळी प ी करणे देतात . वत नवादी शा ात कोणतीही उपप ी ही प ूण पणे अचूक munotes.in
Page 14
िश णाच े गत समाजशा
14 नसते. कोणतीही उपप ी ही िनग या मक मा ंडणी क शकत नाही . ानात पडणा या
नवनवीन भरीम ुळे अि त वात असणा या उपप ीत बदल घड ून येतो. इतकेच न ह े, तर
काही उपप ी प ूण पणे अ वीकार के या जातात . उपप ीची उपय ु ता ही ती िकती ा ंची
उ रे देते यावर अवल ंबून नसत े. तर यात ून िकती नवीन उ पि थत क ेले जातात
ावरही असत े.
२.२ िवषय िवव ेचन
या उपप नी श ै िणक समाजशा ाला मह वाच े योगदान िदल े आह े . अशा खालील
उपप च े मह वा चे मु े आपण अ यासणार आहोत .
तीका मक पर परस ंवाद िस ा ंत
संघष उपप ी
अ यो य ि या मकता िस ा ंत
समाजशा ीय िस ांतांचे समथ क
२.३ तीका मक पर परस ंवाद िस ा ंत/ तीका मक अ यो य
ि या मकता - जॉज मीड
तीका मक अ यो य ि या मकता ( symbolic interactionism) -:
munotes.in
Page 15
िश णा या समाजशा ाचा स ै ांितक
ीकोन
15
• जॉज हब ट मीड यांचा ज म साउथ हॅडली, मॅसॅ युसेट्स येथे फे ुवारी १८६३ म ये
झाला.
• १८९४ म ये, मीड हे िमिशगन िव ापीठात ून िशकागो , इिलनॉय येथे गेले, िजथे ते
नंतर िशकागो िव ापीठातील समाजशा ीय िवभागाच े क बनले.
• १९३१ म ये मीड या मृ यूनंतर िव ापीठातील यां या िव ा या नी यांचे मन, व
आिण समाज िशकवणी कािशत केली.
• हब ट लुमर, मीडच े िव ाथ , यांनी यांचा िस ांत पुढे िवकिसत केला आिण
" ितका मक पर परस ंवादवाद " तयार केला.
तीका मक अ यो य ि या मकता िक ंवा थोड यात अ यो य ि या मकता हा
समाजशा ातील एक मह वाचा ि कोण आह े या ीकोनाच े मूळ जम न समाजशा व
अथ शा म ॅ स व ेबर (1864 -1920) आिण अम े रकन त वव े ा जॉज एच मीड (1863 -
1931) यां या बौि दक िवचार णालीवर आधा रत आह े या दोघा ंनाही मानवी वत न
सामािजक ि या आिण उपय ु तावाद या ं या यि िन अथा वर भर िदला आह े . िमड
यांचे िशकागो िव ापीठातील सहा यायी हब ट य ूमर या ंनी थम तीका मक
अ यो यि या मकता (symbolic Int eractionism) हा श द योग क ेला आिण या
उपप ी च े ितपादन क ेले.
* अ यो य ि या मकतावािद समाज यव थ े या ढोबळ व त ुिन ि कोनाप े ा
समाजजीवना या यि िन त ेवर भर द ेतात .
* याचे एक कारण अस े क त े यांचे तक हे यां या समाजाब ल असल े या ितमेपे ा
( यावहा रकतावादया ंसारख े) य ब ल असल े या ितम ेवर आधा रत आह ेत .
*अ यो य ि या मकतावादया ंनुसार समाज हा य या स ुसंघिटत आिण आक ृितबंध
अ यो य ि या ंनी बनल ेला आह े .
अ यो य ि या मकतावाद च े संशोधन ह े सामािजक स ं थातील ढो बळ स ंरचनेतील पर पर
संबंधापे ा य अशा समोरासमोरील अ यो यि या ंवर क ि त असत े.
यामुळे अ यो य ि या मकतावाद च े ल ह े िविवध घटना तील भाग घ ेणा या य म य े
घडणा या अ यो यि या आिण या घटना ंचे य साठी असणार े मह व यावर क ि त
असत े आिण याम ुळेच ते समाजात ि थर अशा ढी व म ू यां पासून ढळ ून कायम बदलत
जाणा या आिण ज ुळणी करणा या सामािजक ि य ेवर क ि त होत े.
* यवहा रकतावाद या मतान ुसार सामािजक करण ह े सामािजक णालीत स ंतुलन
आण याचा य न करत े .तर अ यो यि या म कता वाद या मतान ुसार समाजातील munotes.in
Page 16
िश णाच े गत समाजशा
16 सद या ं या पर पर तडजोडी म ुळे समाजात ता प ुरते नातेसंबंध तयार होतात आिण त े
मूलभूत रचन ेत ि थरता अस ून सु ा या स ंबंधात कायम अि थरता िनमा ण करतात .
* ही उपप ी िविवध अ यो य ि या ंवर, जशा िव ाथ - िव ाथ , िश क - िव ाथ ,
िश क - मु या यापक ,यां यामधील आ ंतरि या ,िव ाथ मनोव ृ ी व स ंपादन,
िव ा या ची म ू ये, यांची वतःब लची स ंक पना आिण या ं या आका ं ा सामािजक
दजा मधील अ ंतर आिण स ंपादन या ंवर ल क ि त करत े.
* पर पर स ंबंधा या दोन उप प ी श ै िणक समाजशा फार मह वप ूण आहेत या हणज े
िश कामोत ब उपप ी (Labelling Theory) आिण आदान दान उपप ी (Exchange
Theory) या आह ेत.
िश कामोत ब उपप ी ही वतःची ओळख आिण या ंची वत णूक ही या ंची ओळख िक ंवा
वग करण कस े केले जाते आिण व यंपूत तेचे भािकत आिण ठरािवक ठशा ंची संक पना -
यां याशी स ंबंिधत असत े जर एखा ा म ुलाला त ू वेडा आह ेस िकंवा आळशी आह ेस अस े
पु हा पु हा सा ंिगतल े गेले तर याचा प रणाम या या व या स ंक पन ेवर होऊन तो याच
माण े वागायला लाग ेल िव ाथ ,िश का ं या यां याकड ून या अप े ा असतात याच
माण े वागतात .
* सामािजक क ृती ही य या त ुलना मक फायदा तोट ्याचा िनवडीवर अवल ंबून असत े
असे आदान दान उपप ी दश िवते तर सामािजक अदलाबदल उपप ी अस े दश िवते
क य वत :चा जा तीत जा त फायदा कसा होईल यावर वतःची क ृती ठरिवतात .
या उ प ीचा म ु य घटक हणज े िविवध व ैक पातील त ुलना मक पातळी
(comparison level of alternatives) चे आधार त व य चा सव म िवक प
( हणज ेच नुकसान व जा तीत जा त फायदा या ंची िनवड ) हा नुकसान आिण फायदा
हा आप या अ यो य ि येवर अवल ंबून असतात या ग ृिहतकावर आधा रत असतो .
* य सामािजक आदान - दानात भाग घ ेतात कारण .
1. अपेि त पर पर सहकाय
2. नावलौिकक व द ुस या वरील आपला भाव यात वाढ .
3. परिहतद ता ( िन: वाथ पणा )आिण साम या ब ल ची क पना .
4. य फायदा .
पर प र आदान - दान ह े य ना आिण गटा ंना एकम ेकां या ब ंधनात बा ंधून ठेवते सन
1975 पासून जा तीत जा त िश ण त ा ंना अस े वाटू लागल े क िश ण णाली
समज यासाठी अ य ंत पायाभ ूत िवचारा ंची आव यकता आह े वैि क( microcosmic)
ढोबळ िवचारसरणीला उ र हण ून अ यो यि या मकता वा ा ंनी आप या क पना या
तीका मक अ यो य ि य ेवर आधार या . munotes.in
Page 17
िश णा या समाजशा ाचा स ै ांितक
ीकोन
17 मानवव ंशशा प ती ही अभ ूतपूव समाजशा ाची शाखा आह े आिण याचा पाया शा ीय
सामािजक सामािजक भाषाशा ावर आधा रत आह े समाजातील िविवध पायाभ ूत घटक
वतः या व इतरा ं या वाग याला जो अथ लावतात तो अहवालीत कर याचा व याच े
प ीकरण द े याचा वण ना मक अ यास याम य े केला जातो मानवव ंशशा प तीन े
जाणकर अ यो य िविश कारणपर व े घडणा या घटका ंचा थल काला िध ीत
समाजस ंरचना स ंभाषणात ून आिण सम वय क ृतीतून कशा घडतात याचा अ यास करतात
याचा उपयोग श ै िणक स ंदभा त केला तर यात ून वगा तील अ यो य ि य ेचे आकृतीबंध
ानाचा उपयोग आिण यव थापन काय स ुसं कृत करायच े अ यास मातील आशय
इ याद चा अ यास कर यासाठी होतो .
अ यो य ि या मकतावादी सामािजक आ ंतरि या ंचा अ यास सव ण िक ंवा मुलाखती या
ऐवजी सहभागी िनरी णान े करतात या ं या मतान ुसार सहभागी घटका ं या द ैनंिदन
जीवनाशी जवळचा स ंबंध असण े व यात समरस होण े हे िविश प रि थतीत या ं या
कृत चा अथ समज यासाठी आिण यात सहभागी य या वत णुक मुळे घटना कशा
घडतात ह े समज यासाठी आव यक आह े या य सहभागाम ुळे अ यो य ि यावा ा ंची
यातील म ू यांची बांिधलक तयार होत े खरेतर अ यो य ि या मकतावादी या म ू यां व न
काय अ यासायच े ते जा तीत जा त व त ुिन ता बाळग ून ठरवतात .
तीका मक अ यो य ि या मकत े या ुटी:-
समाजशा ात तीका मक अ यो य ि यावाद वर बह धा अशी टीका करतात क या ं या
संशोधन काय प ती जा त माणात क पन ेवर आधा रत असतात व याम ुळे यां या
उपप ी प तशीर असतात .
२.४ संरचना मक यवहा रकतावादी - टॅलकोट पास स
संरचना मक यवहा रकतावादी (structural functionalism) : -
टॅलकोट पास स(१८५८ –१९१७ )
संरचना मक यावहा रकता वाद न ुसार समाज हा समतोल आिण स ु यव था कड े झुकतो
ते समाजाची त ुलना मानवी शरीराशी करतात िजव ंत राह यासाठी मानवी शरीरा या य ेक munotes.in
Page 18
िश णाच े गत समाजशा
18 भागाच े क ाहीतरी काय असत े व ते सव एकम ेकांवर अवल ंबून असत े िश ण एक स ं था
हणून अशीच समाजाला िनरोगी चा ंगले ठेव याच े काय करत े सामािजक आरो य हणज े
सामािजक स ु यव था ज े हा समाजातील य ेक घटक या समाजाच े नैितक म ू य
वीकारतो व या ंचे पालन करतो त े हाच सा मािजक आरो य यो य राहत े.
* संरचना मक यवहा रकतावादा न ुसार िश णासार या सामािजक स ं थांचे उि या
समाजातील बालका ंना व य ुवकांना समाजशील बनिवण े हे असत े
* समाजशीलता ही एक अशी ि या आह े याम ुळे नवीन िपढी भिव यात उ पादन म
नाग रक द े यासाठी आ व यक अस े ान मनोव ृ ी आिण म ू य िशकतात .
* औपचा रक अ यास मात जरी ह े येय नम ूद केलेले असल े तरीही ह े मु य व े क न
चटकन ल ात न य ेणा या पण स ुिचत क ेले या अ यास मात ून समाजाकड ून अप ेि त
मु ये मनावर िब ंबिव याम ुळे होते .
* िव ाथ शाळ ेतील िनय ंि त वत णुक मुळे ही म ु ये िशकतात आिण मग ती वीकारतात
आिण आ मसात करतात .
* िश णाच े आणखी एक काय आहे िविवध यवसाया ंम ये आव यकत े माण े यो य य ची
गरज असत े याम ुळे िश णाच े आणखी एक उि ह े असत े िक िव ा या चे गट पाड ून
यांचे थान / दजा िनि त क न या ंना यावसाियक जगात थान िमळव ून देणे.
* यांचे संपादन उ च अस ेल अशा ंना मह वा या नोक या ंसाठी िश ण द ेऊन या ंना
जा त मोबदला ावा या ंचे संपादन कमी अस ेल अशा ंना (शारी रक नसल े तरी
बौि क ्या) कमी आ हा ना मक काम आिण अथा तच कमी मोबदला ावा .
संरचना मक यावहा रकता वादा या ुटी:-
* स नेत आिण काब या ं या मतान ुसार फ मत ेनुसार मोबदला द ेणे ही फसवण ूक आह े
* मेघन ह े मा य करतात क िकतीतरी म ुले ही मता अस ून सु ा प रि थतीम ुळे (घर या
क करी पा भूमीमुळे) शाळेत समाधानकारक पातळी गाठ ू शकत नाहीत आिण याम ुळे
अथा तच याला त े पा / लायक आह ेत असा दजा ा क शकत नाहीत .
* जेकब अस े मानतात क म यमवग य शाळ ेत िव ा या ना िमळणा या अन ुभवांपे ा
क करी वगा तील म ुलांना घरी िमळणार े अनुभव िभ न कारच े असतात आिण याम ुळे
अशी म ुले संपादनात कमी पडतात .
* हणज ेच दुस या श दात सा ंगायचे तर क करी वगा तील म ुले हे शाळेतील इतर म ुलांची
बरोबरी कर यात माग े पडतात याम ुळे या म ुलांना कमीत कमी आव यक अशा ािव य
पातळीवर आण ून शाळ ेतून पुढे ढकलल े जात े जेणेक न या ंना ह या तशा नोक या
िमळत नाहीत आिण त े ही क करीच बनतात .
* साज ट यांनीही या च ाची प ु ीच क ेलेले आह े यां या मत े शाळा ह े सात य आिण
पया याने सामािजक यव था सा ंभाळत े. munotes.in
Page 19
िश णा या समाजशा ाचा स ै ांितक
ीकोन
19 २.५ संघष िस ा ंत- काल मा स
संघष िस ा ंत / संघष उपप ी थोर जम न िवचारव ंत व राजनीती त काल मा स (1818 -
1883) यां या िवचारा ंवर आधा रत आह े या उपप ी िविवध सामािजक स ंघषा वर भर
देणा या आह ेत. मा स य ांचा स ंघष वादी िवचार इितहासा या अिधभौितक वादी
प ीकरणावर भर द ेतो अि त वात असल ेली सामािजक य व था आिण ा ंतीची राजक य
परेषा िक ंवा कमीतकमी नवीन सामािजक रचना घडव ून आण यासाठी स याचा शोध
घेणारा हा एक न ैितक ीकोण आह े.
संघष िस ा ंत ह क भ ेदावर ल क ि त करतात उदाहरणाथ वग -संघष आिण पार ंपा रक
वच व असल े या िवचारधारा ंना िवरोध करतात . संघष उपपि ही जरी म ु य व ेक न
मा स िवचारधार ेशी जोडल ेली असली तरी ितचा स ंबंध िनणा यक उपपि (critical
theory) ी धान मत णाली (feminist theory) अपूव उपप ी (Queer theory)
अ याध ुिनक उपप ी (post modern theory) वसाहतवादो र उ पप ी (post
colonial theory) संरचना र उपप ी (post structural theory) आिण ब या च इतर
िवचारधारा ंशी जोडता य ेतो .
मॅ स व ेबर (1864 -1920) सारख े काही स ंघष उपप ी च े पुर कत असे मानतात क
िश ण ह े रा यस ं थे या अख याशत हणज ेच काही व र ा ं या हा तात असत े आिण याचा
मु य उ ेश हा असमतोल बनिवण े आिण तो िवश ेषािधकार असणा या वजनदार गटाच े
थान िनि त व कायद ेशीर करण े हा असतो . कॉनेल आिण हाईट हणतात क िश ण
णाली ह े जसे ान ेिषत कर याच े मा यम आह े तसेच ते िवशेषािधकार ेिषत कर याच ेही
मा यम आह े.
* मॅक् िलओड या हण या माण े किन वगा तील म ुलांना शाळ ेत व ेश घे यापूव भाषा
िशक याची तक शु िवचार कर याची सामािजक कौश य े िवकिसत कर याची स ंधी न
िमळा याम ुळे िश क या ंना कमी लाईक समजतात आिण या ंना कमी स ंधी देतात
* िश ण ह े किन वगा त या म ुलांना किन वगा तील ौढ म यमवग य म ुलांना
म यमवग य ौढ व उ चवग य म ुलांना उ चवग य ौढ बनव ून समतोल राखत े
* कमी स ंधी िमळा याम ुळे किन वगा तील म ुले ही म ेहनतीच े काम कर यासाठीच तयार
होतात आ ाधारकपणा िनयमा ंचे पालन इ या दी गो वर भर िद याम ुळे वाय ता
उ च तरीय िवचार वतःची अिभ य इ याद पास ून वंिचत राहतात आिण म ेहनतीच े
काम कर यासाठी तयार होतात अस े यांना िनदश नास आण ून िदल े क खाजगी शाळा
या महागड ्या अस याम ुळे उ च वग य या ंसाठी राखीव असतात आिण सरकारन े
चालिवल े या शाळा उदाहरणाथ महानगरपािलक े या शाळा या म ु य क न किन
वगा साठी उपल ध असतात या ं याकड े आिथ क बळ मन ु यबळ कमी असत े आिण
िदवस िदवस या ंची प रि थती िबकट होत जात े munotes.in
Page 20
िश णाच े गत समाजशा
20 * शाळा ह े सामािजक करणाच े एक मह वाच े मा यम आह े आिण यात ून एक वग दुस या
वगा वर वच व गाजवत असतो उदाहरणाथ सव िव ा या नी इं जी मध ून िशकाव े अशी
मागणी क े यामुळे इं जीत ून बोलणार े िव ा या चे इं जी न बोलणा या िव ा या वर
शाळेम ये वच व राहत े
* हे च चाल ू राहत े कारण वच व असणा या गटान े एवढ ्या कालावधीत िश ण
म यमवग य म ू यांशी च ल न क ेलेले आह े आिण याम ुळे इतर वगा या लोका ंची
यापास ून फारकत झाल ेली असत े.
* िश क अस े गृहीत धरतात क िव ा या ना काही िविश म यमवग य अन ुभव घरी
िमळाल ेले असतात पण ह े सव च िव ा या या बाबतीत खर े नसते काही िव ा या ना
शाळेनंतर आप या पालका ंना घरी मदत करावी लागत े एकच पालक असल े या घरात
तर ब याच जबाबदा या उचला या लागतात .
* घर या जबाबदार -यांमधून मोकळा व ेळ काढ ून गृहपाठ करण े यांना कठीण जात े आिण
यामुळे यां या अ यासावर िवपरीत प रणाम होत असतो
* या िठकाणी िश क िनयिमत अ यासाच े औपचा रकता िशिथल करतात आिण
िव ा या या आवडी या अ यासा या प त ची अ यास माची सा ंगड घालतात त े हा
काही िव ा या या आधी न जाणवल े या मता िदस ून येतात.
* परंतु अशा कार या साच ेबंद अ यास मा बा हेर जाणार े िश क ह े िवरळच असतात
आिण पार ंप रक अ यास म हा थािपत रा य प तीन े हणज ेच पया याने अिधकारात
असल े यांनी ठरिवल े या आशयाच े सं मण करतात पण अस े ान ह े बह ता ंशी
िव ा या या ीन े िनरथ क असत े.
* िव सन आिण वाईन अस े ितपािदत करतात क िव ा या ना हे जाणवत े क त े जे
िशकतात याचा भिव यात उदरिनवा ह कर यासाठी आव यक मता ंशी काहीही स ंबंध
नसतो .
* अशा िव ा या ची शाळ ेब ल ची अना था ही या ं या वतः या आवडी ब ल या
जािणव ेमुळे असत े.
.* साज ट यां या हण या माण े मजीवी वगा तील िव ा या साठी शाळ ेची म यमवग य
मू य आ मसात करण े आिण यश िमळिव यासाठी य न करण े हणज े यांचा वतः चा
किन दजा मा य क न अपयश प कारण े ठरिव या सारख े होईल .
* िफझज ेरा ड पण हणतात गरीब घरातील म ुलांना या ं यात श ै िणक मता िक ंवा
िशक याची इ छा अस ून सु ा यश वी हो याची श यता कमी असत े. munotes.in
Page 21
िश णा या समाजशा ाचा स ै ांितक
ीकोन
21 * याउलट म यमवग य व उ च वग य म ुलांना या ं या समाजातील दजा राख यासाठी
कमी य न कराव े लागतात (अमे रकेचे) संघरा याच े सरकार वत ं खाजगी शाळा ंना
आिथ क मदत द ेऊन ीम ंतांना चांगले िश ण कमी प ैशात उपल ध क न द ेते.
* या चा ंग या िश णाम ुळे ीमंत मुले जा त चा ंगले काय क न जा त यश ा करतात
अशा कार े उ च तरीय या ंचे िवशेषािधकार आिण सा ंपि क व र ता कायम राहण े श य
होते.
* संघष उपप ी या प ुर कार करणा या ं या हण यान ुसार सामािजक प ुनरावृ ी ही
िनरंतर चाल ू राह याच े कारण ह ेच आह े क प ूण िश ण यव था ही बळ /स ाधारी
गटा या िवचारधार े माण े असत े.
* खरेतर अस े भासिवल े जाते क िश ण आिण या या अन ुषंगाने संप ी व दजा सवा साठी
खुला आह े आिण जर को णी आपल े उ च दजा ा कर याच े उि गाठ ू शकला नाही
तर याला तो वतः जबाबदार असतो .
* राईट अस े ितपादन करतात क या ग ैरसमजाम ुळे लोका ंनाही कळत नाही क या ंचे
वैयि क क ह े सु ा सामािजक वाहा ंचाच प रणाम आह े. या दुट पी पणा म ुळे िक य ेक
पालक क द काम े या िवचारान े करत राहतात क या ं या यागाम ुळे यां या म ुलांचे
भिव य तरी उ वल होईल व या स ंधी या ंना िमळा या नाहीत या आप या म ुलांना
तरी उपल ध होतील .
* असे गरीब आिण क द जीवन जगणा या य या अशा अिन सामािजक
युि वादा या िशकार होतात या ंचा असा समज क न िदला जातो क शाळ ेचा मु य
उ ेश समता बळकट करण े हा असतो पण य ात अस े िदसून येते क शाळा या
चिलत दजा आिण स ेचा असमतोल राख याचा समाजाचा उ े य दश िवतात .
संघष उपप ी या ुटी:
* या उपपि वर अशी टी का केली जात े क ही उपप ी िनण या मक व िनराशावादी आह े
आिण प रि थती स ुधार यासाठी य त असल े या साम या चा िवचार करीत नाही .
* तरीही ह े ल ात यावयास हव े क ही उगवती समाजातील स य प रि थतीची ह ब ेह ब
ितमा आह े
२.६ वा याय
सिव तर उ र िलहा :
1. संरचना मक यवहारवादी संबंिधत मुख िस ांताचे प ीकरण ा.
2. सै ांितक ि कोनावर आधा रत िश णावरील संशोधना ंचे लेख वाचा आिण
पुनरावलोकन करा. munotes.in
Page 22
िश णाच े गत समाजशा
22 3. िविवध समाजशा ीय िस ांत प करा.
4. कामा या िठकाणी समाजशा ीय िस ांत लागू करा.
२.७ संदभ
1. डॉ. अरिवंद दुनाखे डॉ. लीना द ेशपांडे (२००६ ) गत श ै िणक समाजशा : िन य
नूतन काशन प ुणे.
२. डॉ. कुंडले म. बा (१९९५ ) शै िणक त व ान व श ै िणक समाजशा : ीिव ा
काशन प ुणे.
३. पारसनीस न . रा (१९८७ ) िश णाची ताि वक व समाज शा ीय भ ूिमका: नूतन
काशन प ुणे.
४. भंडारी प . ब. (१९७२ ) शै िणक समाजशा : रािवल काशन सातारा .
munotes.in
Page 23
23 ३
बह सां कृितक िश ण
करणाची रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ िवहंगावलोकन
३.३ बह सा ं कृितक िश णाचा अथ आिण स ंक पना
३.४ बह सा ं कृितक िश णाची व ैिश ्ये, उि े आिण प रमाण
३.५ बह सा ं कृितक समाजात िशकव याची आिण िशक याची त व े
३.६ वा याय
३.७ संदभ
३.० उि े
या करणा या अ यासा न ंतर,
• बह सा ं कृितक िश णाचा अथ आिण स ंक पना जाण ून याल
• बह सा ं कृितक िश णाची व ैिश ्ये, उि े आिण प रमाण समज ून याल .
• बह सा ं कृितक समाजात िशकवण े आिण िशकण े या त वा ंचे मह व प कराल .
३.१ तावना
बह सा ं कृितक िश ण ही क पना िक ंवा संक पना , शै िणक स ुधारणा चळवळ आिण एक
ि या हण ून ओळखली जात े. वग , जात, सामािजक रचना , वांिशक, वांिशक िक ंवा
सां कृितक व ैिश ्यांचा िवचार न करता िव ा या ना शाळा ंम ये िशक याचा समा न
अिधकार आिण स ंधी आह े अशा क पना अ ंतभू त कर यात ह े मदत करत े. हे िलंगा या
आधारावर समान स ंधी दान करत े आिण म ू ये, सं कृती, परंपरा आिण रीित रवाज
देखील जवत े जे रा ाच े येक सद य साजर े करतात आिण त े सवा साठी अि तीय
आिण आदरणीय मानल े जाते. बह सां कृितक िश णाम य े, िविवध स ं कृती, परंपरा या ंची munotes.in
Page 24
िश णाच े गत समाजशा
24 जाणीव िनमा ण करण े, यां या िवषया ं ारे यांचा सार करण े हे िश का ंचे कत य आह े
जेणेक न िविवधत ेत एकता वाढ ेल. या ार े त ण िपढीला य ेक समाजाला या ं या
वैिव यप ूण वैिश ्यांसह वीकार याचे आिण या ंचा आदर कर याच े मह व समज यास
मदत होईल .
३.२ िवहंगावलोकन
िव ा या ना िविवध सा ं कृितक पा भूमी, मू ये आिण ा या ंची ओळख क न द ेणारे
िश ण हणज े बह सा ं कृितक िश ण . हा सुधारणेचा ीकोन आह े, समता , लोकशाही
आिण सामािजक या य आण यासाठी एक क पना िक ंवा चळवळ आह े. बह सा ं कृितक
िश णाचा उ ेश शाळा ंम ये सुधारणा करण े हा आह े जेणेक न िव ा या नी आ मसात
केलेले ान , वृ ी आिण कौश य े वांिशक आिण वा ंिशक ्या वैिव यप ूण रा आिण
जगात यो य काय कर यास मदत करतात . अशा कारच े िश ण िविवध सामािजक -आिथ क
गट, सां कृितक, वांिशक आिण वा ंिशक गटा ंची पवा न करता सद या ंसाठी श ै िणक
समानता स ुिनि त कर याचा य न करत े आिण सव समाव ेशक रा ीय नागरी स ं कृतीत
गंभीर आिण िच ंतनशील नाग रक हण ून या ंचा सि य सहभाग स ुलभ क र यास मदत
करते.
बह सा ं कृितक िश ण हा िविवध गटा ं या इितहास , सं कृती आिण योगदानाब ल
िव ा या ना ान द े यासाठी िवकिसत क ेले या श ै िणक धोरणा ंचा एक स ंच आह े. हे
वांिशक अ यास आिण मिहला अ यासा ंसह अन ेक े ांमधील अ ंत ी काढत े आिण
संबंिधत श ै िणक िवषया ंमधील साम ीचा प ुन या या करत े
३.३ बह सां कृितक िश णाचा अथ आिण स ंक पना
बह सा ं कृितक िश ण ह े एक कारच े शै िणक मॉड ेल आह े जे समता आिण िविवधता
साजर े कर यास मदत करत े. बह सा ं कृितक िश णाचा उ ेश सव िव ा या ना, िवशेषत:
munotes.in
Page 25
बह सा ं कृितक िश ण
25 यांना ऐितहािसक ्या अधोर ेिखत क ेले गेले आह े यांना मदत करण े हा आह े. हा
िश णाचा एक कार आह े जो िव ा या ना िविवध सा ं कृितक पा भूमी, ा आिण
मू यांचा प रचय क न द ेतो. जे स ब ँ स, 1997 या मत े, ही एक क पना , एक
शै िणक स ुधारणा आहे आिण िविवध वा ंिशक, वांिशक आिण सामािजक -वग गटांसह सव
िव ा या साठी समान श ै िणक स ंधी िनमा ण कर याचा य न करत े. यामुळे िविवध
कार या सा ं कृितक पा भूमीतील लोका ंचे इितहास , मू ये, ंथ, ा आिण ीकोन
यांचा समाव ेश करणार े, समाकिलत करणार े िश ण िक ंवा अ यापना या कोण याही
व पाचा तो स ंदभ देतो.
३.४ बह सां कृितक िश णाची व ैिश ्ये, उि े आिण प रमाण
भारत हा एक बह सा ं कृितक समाज अस यान े, आपण िविवध जाती , वंश, रा ीयत ेचे
लोक पाहतो ज े एकाच सम ुदायात एक राहतात . हणूनच, अशा बह सा ं कृितक
समुदायांम ये, ते एक राहत अस यान े लोक या ंची वतःची िविश जीवनश ैली,
खा पदाथ , कपडे घाल याची श ैली, भाषा, कला पर ंपरा आिण वत न सामाियक करतात .
अशा कार े, अशा था आिण पर ंपरा भावी िपढीपय त िटकव ून ठेव या जातात , िटकव ून
ठेव या जातात आिण सा रत क े या जातात .
बह सां कृितक िश णाची व ैिश ्ये:
हे सामािजक यायाच े िश ण आह े.: सामािजक याय हा िश णाचा क िबंदू आहे आिण
यामुळे अ यास म आिण िशकव याच े तं सामािजक यायावर आधा रत असल े
munotes.in
Page 26
िश णाच े गत समाजशा
26 पािहज ेत. हे सा य कर यासाठी िश क याच े दोन मह वाच े घटक हणज े ितिब ंब आिण
कृती. िनयोिजत शाल ेय उप म समाजा या गरजा ंशी संबंिधत असल े पािहज ेत.
हे एक ग ंभीर अ यापनशा आह े: अ यापनशा ाम य े िश क आिण िव ाथ या
दोघांचाही समाव ेश असतो आिण दोघ ेही अ यापना या अ यापन ि याकला पात
गुंतलेले असतात , वा तिवक जीवनातील प रि थती द ेतात. वा तिवक जीवनातील
अनुभव दान करताना , अ यापन िशक याची ि या अिधक भावी होत े आिण
यामुळे िनण य घे याची कौश य े आिण सामािजक क ृती कौश य े वाढीस लागतात .
हे सव यापी आह े: बह सा ं कृितक िश ण सव यापक आह े. हे साव ि क आह े आिण त े
अ यापन िशक या या ि य ेत, अ यास मा या िनयोजनात , अ यास मात ,
धड्यांचे िनयोजन , उपदेशा मक उि े, वगा त वापर या जाणा या रणनीती
इ याद म य े पािहल े जाऊ शकत े. सव शै िणक स ं थां या बोल या िभ ंती देखील
बह सा ं कृितक िश णाच े खंड बोलतात .
हे मूलभूत िश णावर ल क ि त करत े: ते ि तीय भाष ेवर ल क ि त करत े,
हे जातीय िवरोधी िश ण आह े: बह सा ं कृितक िश ण ह े जातीय िवरोधी आह े. ते जात,
वग आिण सम ुदायाची पवा न करता चालीरीती , परंपरा, सं कृती, वांिशकत ेब ल
बोलत े. भारत हा एक व ैिव यप ूण देश अस यान े सव समुदायांना या ं या िविश त ेसह
जाग क करण े मह वाच े आहे जेणेक न शा ंतता आिण सौहादा ने जग यासाठी या ं या
वैिव यप ूण वभावाचा वीकार करता य ेईल.
सव िव ा या साठी ह े मह वाच े आहे: देशाचा, रा ाचा आिण स ंपूण जगाचा एक भाग
अस यान े सव िव ा या ना बह सा ं कृितक िश ण , या या गरजा आिण याच े मह व
याब ल जाग कता िनमा ण करण े मह वाच े आहे.
बह सां कृितक िश णाची उि े
शै िणक समानता : हे रा आिण स ंपूण जगात शा ंतता आिण सौहाद थािपत
कर यासाठी समानत ेला ो साहन द ेते
सश करण : हे बह सा ं कृितक िश णाच े एक उि आह े जेणेक न य ेकजण वत ं
असेल िवश ेषतः समाजातील व ंिचत घटक .
सां कृितक बह सं याकता : बह सा ं कृितक िश णा ार े जोपासला जातो कार ण य ेकाला
यां या आिण आज ूबाजू या लोका ं या चालीरीती , परंपरा, सं कृतीचे वेगळेपण मािहत
असत े.
आंतरसा ं कृितक/आंतरजातीय /आंतर-समूह समज : येक सम ुदाया या था , परंपरा,
सं कृतीची जाणीव आपोआप आ ंतरगट , आंतरसा ं कृितक आिण आ ंतरजातीय समज munotes.in
Page 27
बह सा ं कृितक िश ण
27 वाढवत े कारण िव ा या ना या ं या व ेगळेपणाची आिण व ैिव यप ूण वभावाची जाणीव
क न िदली जात े.
वातं य: हे य , समाज , समुदाय या ं यात या ं या वतः या चालीरीती , परंपरांचे
पालन कर याच े वात ं य वाढवत े आिण याम ुळे सं कृतीचे जतन हो यास मदत होत े.
िव ता रत ा न मािहती : बह सा ं कृितक िश णाच े उि सम ृ स ं कृती, िविवध
पा भूमीची जाणीव क न द ेणे आिण िव ता रत ानाम य े समान मदतीचा सार करण े
आिण लोका ंना चा ंगली मािहती द ेणे हे आहे.
िज ास ू बह सां कृितक ीकोन : हे िज ास ू बह सा ं कृितक ीको न वाढवत े, ो सािहत
करते जेणेक न ग ंभीर िवचार , िव ेषणा मक आिण तािक क िवचारा ंना चालना िमळत े
आिण समज हळ ूहळू िवकिसत होत े.
बह सां कृितक िश णाची प रमाण े
अनेक शाळा ंचे िज ह े बह सा ं कृितक िश णातील अ यास म , काय म आिण क पा ंची
संक पना आिण िवकास कर यासाठी ज े स ए . बँ स या बह सा ं कृितक िश णा या
आयामा ंचा संदभ देतात.
munotes.in
Page 28
िश णाच े गत समाजशा
28 बँकांनुसार बह सा ं कृितक िश णाची पाच म ु य व ैिश ्ये, उि े आिण प रमाण े आह ेत.
यांची खालील माण े यादी करता य ेईल:
साम ी एक ीकरण
ान िनिम ती ि या
पूव ह कमी
एक इि वटी अ यापनशा
शालेय सं कृती आिण सामािजक रचना स म करणारी
वरील प रमाण े िभ न आह ेत, तथािप यावहा रक ्या ते एकम ेकांशी स ंबंिधत आह ेत,
एकमेकांशी जोडल ेले आहेत आिण एकम ेकांना ओ हरल ॅप करतात .
साम ी एक ीकरण : त वे, सामा यी करण, संक पना आिण िस ा ंत प
कर यासाठी िविवध स ं कृती आिण गटा ंमधील साम ी एकि त करण े, सहसंबंिधत करण े,
एकमेकांशी जोडण े समािव आह े. भारतासार या व ैिव यप ूण देशात, एकमेकां या
सं कृती, परंपरा इ यादी वीकारण े आिण या ंचा आदर करण े आव यक आह े यासा ठी
त णा ंम ये जाग कता िनमा ण कर यासाठी वा ंिशक आिण सा ं कृितक साम ीचा िवषय
े ात समाव ेश करण े अ य ंत मह वाच े आह े. वांिशक आिण सा ं कृितक प ैलूंचे साम ी
एक ीकरण श य आह े. काही िवषया ंम ये इतरा ंपे ा जा त . हे सामािजक िव ान , भाषा,
कला आिण स ंगीत यासार या िवषया ंम ये मोठ ्या माणात आह े याम य े मु य
संक पना , थीम आिण त व े प कर यासाठी साम ी एकि त क ेली आह े. जरी काही
अ यासका ंना वाटत े तसे गिणत आिण िव ानाम य े साम ी एक ीकरणासाठी कमी स ंधी
आहे, परंतु तसे नाही. बह सा ं कृितक िश णाचे आशय एका मीकरण गिणत आिण िव ान
यांसार या िवषया ंम ये श द सम या ं या व पात अस ू शकत े याम य े िविवधत ेत एकता
वाढवता य ेते.
ान िनिम ती ि या : ान तयार कर या या ि य ेत, अ यापन ि याकलापा ंनी
िव ा या ना अंतिन िहत सा ं कृितक गृिहतका ंचे मह व समज ून घे यास, िनधा रत कर यात ,
तपास यात आिण िनि त कर यात मदत क ेली पािहज े, संशोधक आिण पाठ ्यपु तक
लेखक या ं या प पातीपणाच े समी ण क ेले पािहज े कारण त े मह वप ूण भूिमका बजावतात .
ान तयार कर या या प तीवर भाव टाक यात भ ूिमका. िश क आिण िव ा या ना
ाना या िनिम ती ि य ेत ाना या दा या ं या व ैधतेचे मू यांकन करताना स ंशोधका ं या
सां कृितक ओळख आिण सामािजक थाना ंची अख ंडता समज ून घेणे आव यक आह े.
बह सा ं कृितक िश णावर आधा रत िस ा ंत ठामपण े मानतात क व ैयि क इितहास , मू ये
आिण ीकोन या ंनी तयार क ेले या ानापास ून वेगळे केले जाऊ शकत नाहीत . अशा
िस ांतांनी रस नसल े या आिण द ूर या ानाच े सकारा मक दाव े नाकारल े आहेत आिण munotes.in
Page 29
बह सा ं कृितक िश ण
29 असे ान तयार कर या या श यत ेब ल असहमत आह ेत याम य े ान उ पादकाची
कोणतीही सां कृितक ग ृिहते आिण सामािजक थान नाही .
प तीवर भर द ेते, यांना ानाच े उ पादक बन यास मदत करत े आिण क ेवळ इतरा ंनी
उ पािदत क ेले या ानाच े ाहक बनत नाही , यामुळे गंभीर, िव ेषणा मक आिण तािक क
िवचार वाढ ेल कारण ानाची िनिम ती आधा रत अस ेल. यां या वतः या ग ृहीतका ंऐवजी
िस ांतांवर. बह सा ं कृितक अ यापनात शाल ेय अ यास मात क ेवळ वा ंिशक साम ीचा
समाव ेश होत नाही तर शाल ेय ानाची रचना आिण स ंघटना बदलण े समािव असत े.
याम य े िश क आिण िव ाथ ानाकड े पाह या या आिण पर परस ंवादा या प ती
बदलण े, यांना ान उ पादक बन यास मदत करण े, केवळ इतरा ंनी उ पािदत क ेले या
ानाच े ाहक बनण े यांचा समाव ेश होतो . ते जीवना या अन ुभवांशी संबंिधत अस ेल आिण
या ार े संक पना िवक ृत िकंवा वगळ याची िक ंवा अशा स ंक पना ंना आ हान द े याची
वृ ी अस ेल जेणेक न त े अिधक ाितिनिधक आिण रा ा या िविवधत ेसह सव समाव ेशक
बनू शकेल आिण स ंदभ , ीकोन आिण स ंक पना ं या चौकट ना आकार द ेऊ शक ेल.
शालेय ान .
पूव ह कमी करण े: बह सा ं कृितक िश णाचा प ूव ह कमी कर याच े प रमाण
िव ा या ना सकारा मक आ िण लोकशाही वा ंिशक व ृ ी िवकिसत कर यास मदत करत े.
शालेय िश णा या स ंदभा त आिण बळ सामािजक गटा ं या व ृ ी आिण िव ासा ंवर वा ंिशक
ओळख कशी भािवत होत े हे समज ून घे यास द ेखील ह े िव ा या ना मदत करत े. गॉड न
ऑलपोट (1954) यांनी िवकिसत क ेले या िस ा ंताने आंतरसम ूह संबंधांमधील स ंशोधन
आिण िस ा ंतावर ल णीय भाव पाडला आह े. यांनी अस े गृहीत धरल े क जर स ंपक
प रि थत म य े ही वैिश ्ये असतील तर आ ंतरजातीय स ंपका ारे पूव ह कमी क ेला जाऊ
शकतो : (1) ते पधा मक नस ून सहकारी आह ेत; (२) य ना समान ि थतीचा अन ुभव
येतो; आिण (३) संपका स पालक , मु या यापक आिण िश क या ंसार या अिधका -यांनी
मंजुरी िदली आह े.
एक इि वटी अ यापन : हे सा य कर यासाठी िश का ंना िविवध वा ंिशक,
सां कृितक, सामािजक -आिथ क आिण भािषक गटातील िव ा या ची शै िणक उपल धी
सुलभ कर यासाठी या ं या अ यापनात आिण िश णात बदल कराव े लागतील . िश क
िविवध वा ंिशक आिण सा ं कृितक गटा ंम ये वेगवेग या िशकव या या आिण िशक या या
प ती वापरतात . इि वटी अ यापनशा ाला चालना द े यासाठी िविवध प त म य े
सहकारी त ं ांचा समाव ेश होतो. एक इि वटी अ यापनशा अस े गृहीत धरत े क िविवध
सं कृती आिण गटा ंतील िशकणार े अनेक साम या सह शाळ ेत येतात. बह सा ं कृितक
िस ांतवादी सा ं कृितक ओळख , सं ेषण श ैली आिण उप ेि त वा ंिशक आिण उप ेि त
वांिशकांमधील िव ा या या सामािजक अप े ांचे वण न करतात . वांिशक गट बह धा
िश का ं या म ू ये, ा आिण सा ं कृितक ग ृिहतका ंशी स ंघष करतात . शाळेतील
म यमवग य म ु य वाहातील स ं कृती सा ं कृितक िवस ंगती िनमा ण करत े आिण munotes.in
Page 30
िश णाच े गत समाजशा
30 िड कन े ट करत े याम ुळे शाळ े या सा ं कृितक स ंिहता आिण स ं ेषण श ैली अ ंतभू त
केले या िव ा या ना िवश ेषािधकार िमळतात .
जे हा इि वटी अ यापनशा वापरल े जाते ते हा िश क सा ं कृितक ्या ितसादा मक
अ यापनाचा सराव करतात . ते यां या िव ा या या कौट ुंिबक आिण साम ुदाियक
सं कृतीचे मह वाच े पैलू िश ण साम ी आ िण प त म य े समािव करतात .
सां कृितक ्या ितसाद द ेणारे िश क द ेखील "सां कृितक ान , पूव चे अनुभव, संदभ
े स आिण वा ंिशक ्या वैिव यप ूण िव ा या या काय दश न शैल चा वापर या ं यासाठी
िशक या या भ ेटी अिधक स ंबंिधत आिण भावी कर यासाठी करतात " (गे, पृ. 29).
शालेय सं कृतीला सश बनवणारी शाल ेय सं कृती िविवध वा ंिशक, सामािजक
आिथ क आिण भािषक गटातील िव ा या ना समािव क न शाळ ेची स ं कृती आिण
संघटना मया िदत क न समानता वाढवत े. शाळे या सामािजक रचन ेत िविवध स ं कृती या
वेगळेपणाची द ेवाणघ ेवाण होत े. समाजा या गरजा ल ात घ ेऊन समाजरचन ेनुसार या ंची
सुधारणा करण े, तपासण े आव यक आह े.
सश शाळ े या स ंरचनेसाठी शाळा ंमधील िविवध गटा ंम ये गुणा मकरी या िभ न स ंबंध
िनमा ण करण े आव यक आह े. नातेसंबंध सा ं कृितक फरका ंसाठी पर पर आ िण पर पर
आदरावर आधा रत असतात ज े शाळा - यापी उि े, िनयम आिण सा ं कृितक प त म य े
िदसून येतात. एक सश शाळा रचना बह सा ं कृितक िश णाचा सराव स ुलभ करत े आिण
िश का ंना साम ूिहक िनयोजन आिण िशकव या या स ंधी उपल ध क न द ेते आिण
लोकशाही स ंरचना तयार क न िश क , पालक आिण शाळा कम चारी या ंना शाल ेय
शासनाची जबाबदारी द ेते.
३.५ बह सां कृितक समाजात िशकव याची आिण िशक याची त व े
िश क यावसाियक िवकास :
त व 1: यामुळे िश का ंना समाजातील वा ंिशक गटा ंची गुंतागुंतीची व ैिश ्ये आिण व ंश, वंश,
भाषा आिण सामा िजक वग िव ा या या वत नावर भाव टाक यासाठी कोण या मागा नी
संवाद साधतात ह े समज ून घे यात मदत क ेली पािहज े.
िव ाथ िश ण
त व 2: सव शै िणक स ं थांनी िशक या या आिण उ च दजा पूण कर यासाठी समान
संधी सुिनि त क े या पािहज ेत.
त व 3: िव ा या ला हे समज यास मदत कर याची गरज आह े क ान ह े सामािजक र या
तयार क ेले जात े आिण त े संशोधकाच े वैयि क अन ुभव तस ेच ते या समाजशा ीय
आिथ क आिण राजक य स ंदभा म ये राहतात आिण काय करतात त े ितिब ंिबत करत े. munotes.in
Page 31
बह सा ं कृितक िश ण
31 त व 4: िव ा या चा अ यास म आिण सह -अ यास म उप मा ंम ये सहभाग
िव ा या ना ान , कौश य े आिण ीकोन िवकिसत कर यास स म कर ेल याम ुळे
शै िणक यश वाढ ेल आिण सकारा मक आ ंतरजातीय स ंबंध वाढतील .
आंतरसम ूह संबंध
त व 5: आंतरसम ूह संबंध सुधार यासाठी शाळा ंनी आ ंतरसम ूह संबंध सुधार यासाठी ॉस
किटंग गट सद य व तयार क ेले पािहज े.
त व 6: वांिशक आिण वा ंिशक स ंबंधांवर नकारा मक प रणाम करणार े ि ट रयोटाइिप ंग
आिण इतर स ंबंिधत प ूवा हांब ल िशकण े िव ा या ना िशकवल े पािहज े.
त व 7: आभासी आिण सा ं कृितक गटा ं ारे सामा ियक क ेलेली मू ये िव ा या ना िशकवली
पािहज ेत उदा . याय, समानता , वातं य, शांतता, क णा आिण दान .
त व 8: इतर वा ंिशक, वांिशक, सां कृितक आिण भािषक गटा ंतील िव ा या शी भावीपण े
संवाद साध यासाठी आव यक असल ेली सामािजक कौश य े यांना ान ा कर यास
मदत करतात .
त व 9: प रि थत म य े सामािजक र या स ंवाद साध याची गरज आह े जेणेक न
िव ा या ना भीती आिण िच ंता कमी करता य ेईल.
शालेय शासन , सं था आिण समानता
त व 10: शै िणक स ं थांनी हे सुिनि त क ेले पािहज े क शाल ेय सम ुदाया या सद या ंम ये
िनण य घे यास चालना िमळ ेल जेणेक न या ं यात सहयोगी कौश य े िवकिसत होतील
आिण िव ा या ना जग यास आिण काळजी घ े याचे वातावरण तयार कर यात मदत
होईल.
त व 11: सव साव जिनक शाळा ंना समान रीतीन े िनधी िदला जाईल याची खा ी करणा या
ने यांनी धो रणे िवकिसत क ेली पािहज ेत.
मू यांकन
त व 12: जिटल स ं ाना मक म ू यांकन आिण सामािजक कौश य े िवकिसत कर यासाठी
िश का ंनी सा ं कृितक ्या संवेदनशील असल े या िविवध त ं ांचा वापर क ेला पािहज े.
३.६ वा याय
थोड यात उ र े िलहा :
बह सा ं कृितक िश णाचा अथ प करा .
बह सा ं कृितक िश णाची स ंक पना काय आह े? munotes.in
Page 32
िश णाच े गत समाजशा
32 बह सा ं कृितक िश णाच े वैिश ्य प करा .
बह सा ं कृितक िश णाची उि े प करा .
बह सा ं कृितक िश णाच े प रमाण प करा .
बह सा ं कृितक समाजात िशकव याची आिण िशक याची त व े प करा
३.७ संदभ
BANKS, JAMES A., and BANKS, CHERRY A. MCGEE, eds.
2001. Handbook of Research on Multicultural Education. San Francisco:
Jossey -Bass.
BANKS, JAMES A.; CORTÉS, CARLOS E.; GAY, GENEVA;
GARCIA, RICARDO L.; and OCHOA, ANNA S.1991. Curriculum
Guidelines for Multicultural Education. Washington, DC: National
Council for the Social Studies.
BANKS, JAMES A., et al. 2001. Diversity within Unity: Essential
Principles for Teaching and Learning in a Multicultural Society. Seattle:
Center for Multicult ural Education, University of Washington.
Multicultural Education - History, The Dimensions of Multicultural
Education, Evidence of the Effectiveness of Multicultural Education -
Students, Cultural, Ethnic, and School – State University.
com https://education.stateuniversity.com/pages/2252/Multicultural -
Education.html#ixzz7HfwtzsyF
Webliography
https://www.slideshare.net/hanifnandazakaria/the -characteristics -of-
multicultural -education
https://www.myschoolr.com/blog/what -is-multicultural -education -
advantages -and-disadvantages.html
https://education.stateuniversity.com/pages/2252/Multicultural -
Education.html
https://study.com/academy/lesson/multicultural -education -definition -
approaches -quiz.html
munotes.in
Page 33
33 ४
मानवी ह क िश ण
घटक स ंरचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ मानवी ह क आिण मानवी ह क िश णाच े व प , अथ आिण स ंक पना
४.२.१ मानवी ह का ंचे व प
४.२.२ मानवी ह क आिण मानवी ह क िश णाचा अथ आिण स ंक पना
४.२.३ मानवी ह क िश णाची स ंक पना
४.२ ४ मानवी ह क हण ून मानवी ह का ंम ये िश ण
४.३ मानवी ह का ंचे कार
४.४ मानवी ह क िश णाच े ितमान े
४.४.१ मू य आिण जाग कता
४.४.२ जबाबदारी
४.४.३ प रवत ना मक
४.५ सारांश
४.६ तुमची गती तपासा
४.७ संदभ
४.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर, तु ही हे क शकाल :
• मानवी ह क आिण मानवी ह क िश णाच े व प , अथ आिण स ंक पना समज ून या ल.
• मानवी ह का ं या कारा ंचे वण न कराल .
• मानवी ह क िश णाच े िविवध ितमान े प कराल .
munotes.in
Page 34
िश णाच े गत समाजशा
34 ४.१ तावना
ह क हा एक कायद ेशीर ह क आह े जो आपण क शकतो . मानवी ह क ह े कवच आह ेत
जे वेगवेग या िनयमा ंपासून, िनयमा ंपासून आपल े संर ण करतात , आपण कस े वागल े
पािहज े हे आपण िशक ू शकतो आिण समज ू शकतो . मानवािधकार द ेखील य ुरी हण ून काम
करतात या ं याकड े आपण अपील क शकतो . मानवी ह क जगातील य ेक य च े
आहेत आिण त े आप या ला वाग याच े आिण वाग याच े वात ं य द ेते. मानवी ह क
कोण याही य कड ून िहराव ून घेतले जाऊ शकत नाहीत होय , ते लागू करताना काही
माणात िनब ध घालता य ेतात. मानवी ह क ह े तुमचे थान , जात, धम या गो चा िवचार न
करता आह ेत. मानवी ह क आप याला इतरा ंचा आदर कर यास आिण इतरा ंकडून आदर
ा कर यास िशक वतात.
४.२ मानवी ह क आिण मानवी ह क िश णाच े व प , अथ आिण
संक पना
४.२.१ मानवी ह का ंचे व प
मानवी ह का ंम ये काही व ैिश ्ये आहेत जी याच े व प ठरवतात .
मानवी ह क अिवभा य आह ेत: मानवी ह का ंचे अिवभा य व प या या
अप रवत नीयत ेचे प ीकरण द ेते जे य या वतः या अि त वात ून ा होत े. हे एखा ा
य ला या या ज मापास ूनच बहाल क ेले जाते. ते जात, पंथ, धम , ल िगक ओळख िक ंवा
रा ीय व िवचारात न घ ेता सव लोका ंम ये अि त वा त आह ेत. एखा ा य च े मानवी
ह क या या म ृ यूनंतरही बहाल क ेले जातात . िविवध धमा म ये आढळणा या िविवध
िवध व न ह े प पण े िदसून येते.
मानवी ह क मह वाच े आिण आव यक आह ेत: एखा ा य च े शारी रक , नैितक,
आ याि मक आिण सामािजक क याण मानवी ह का ंिशवाय िनरथ क आह े. मानवी
ह का ंमुळे आपला न ैितक आिण भौितक ि कोन बदल ू शकतो . मानवी ित ेशी मानवी
ह का ंचा दुवा: आ ही इतर य ला िदल ेली वागण ूक पु ष असो वा मिहला , ीमंत असो
क गरीब असो ती सव मानवी ित ेशी संबंिधत आह े.
अप रवत नीय मानवी ह क: मानवी ह क ह े िनरप े आह ेत: ते कोण याही भावान े
िकंवा श न े िहराव ून घेतले जाऊ शकत नाहीत कारण ह े अिधकार मानवी स यत ेम ये
माणसा या सामािजक वभावात ून उ वतात आिण िविश घटकाशी स ंबंिधत आह ेत कारण
तो एक सजीव ाणी आह े. प रणामी मानवी ह क ह े नैितक अिधकारा ंसारख े आहेत.
जीवना या उ ेशा या समाधानासाठी मानवी ह क आव यक मानल े जातात : मानवी
अि त वाच े एक उि आह े. "मानवी ह क " हा श द इि छत उि े सा य कर यासाठी
आव यक असल े या घटका ंशी संबंिधत आह े. खरोखर पिव , अभे आिण अप रवत नीय
अिधका र मया िदत कर याचा िक ंवा र कर याचा अिधकार कोण याही सरकारला नाही . munotes.in
Page 35
मानवी ह क िश ण
35 मानवी ह क साव ि क आह ेत: मानवी ह क ह े कोण याही भा यवान लोका ं या गटाच े
ाधा य े नाही . मानवी ह क ह े मूलत: साव ि क आह ेत, यात कोणताही िवचार िक ंवा
अपवाद नाही . देव व, ित ा आिण समानता या अिधकारा ंना आधार द ेणारी म ू ये मानवी
वभावात अ ंतभू त आह ेत.
मानवी ह क कधीच अ ंितम नसतात : माणूस हा एक सामािजक ाणी आह े जो नागरी
समाजात राहतो जो जवळजवळ न ेहमीच याच े ह क आिण वात ं य वापर याची मता
मया िदत करतो . मानवी ह क ह े या स ंबंिधत अडचणी िक ंवा दाव े आह ेत जे सामा य
फाय ासाठी योगदान द ेतात आिण अशा कार े रा या ार े यां या काय ा ार े मा य क ेले
जातात आिण य ना िदल े जातात . हणून, येक अिधकार काही मया दांना जबाबदार
आहे.
मानवी ह क ि थर नसतात ; याऐवजी , ते दोलायमान आह ेत: मानवी ह क रा या या
सामािजक -पया वरण-सां कृितक आिण राजक य स ंदभा नुसार वाढतात . यायाधीशा ंनी
अशा कार े केसेस हाताळ या पािहज ेत जे िवकिसत होत असल े या समाज म ू यांशी
सुसंगत असतील . या साठी
उदा., शारी रक ्या अप ंग असल े या िव ा या साठी खास स ुस ज शाळा उपल ध क न
देणे.
रा य िनय ं णावरील मया दा हण ून मानवी ह क : मानवी ह का ंचा अथ असा आह े क
येक य च े अशा वात ं य आिण फाय ा ंसाठी या या िक ंवा ित या समाजावर
कायद ेशीर दाव े आहेत. यामुळे मानवािधकार रा या या अिधकारावर मया दा घालतात . हे
रा या या अिधकारा ंवर नकारा मक िनब धांचे प घ ेऊ शकतात , य या अप रहाय
वातं यांचे उ ल ंघन कर यापास ून रोख याचा य न क शकतात िक ंवा ते रा यावरील
माग या ंचे प घ ेऊ शकतात , हणज े, रा या या वचनब त ेचे. (एन, 1948 )
४.२.२ मानवी ह क आिण मानवी ह क िश णाचा अथ आिण स ंक पना
मॅ ना काटा हण ून ओळख या जाणा या बायबलस ंबंधी कराराला थम मानवािधकार
घोषणा हण ून यापकपण े मानल े जात े. (िवकास ए . 2020 ) ऑ सफड िड शनरी या
या य ेनुसार, मानवी ह क हा य ेक य चा ह क आह े असे मानल े जाते.
मानवी ह का ंची संक पना दोन प ैलू वाप न तयार क ेली जाऊ शकत े. अ) समाजशा ीय
आिण ब ) राजक य .
अ) समाजशा ीय : मानवािधकार समाजशा ा या िवल ंिबत िवकासाच े प ीकरण द ेणारा
एक मह वाचा घटक समाजशा ा या पर ंपरेत वतः ह न स ंभा य आह े. बह तेकदा ह े
समाजशा ज े मानवी ह का ंची चौकशी करतात त े मा य करतात क व ैयि क
ह का ं या मानक क पन ेब ल समाजशा ात खरोखरच अिव ास आह े. मॅ स व ेबर
यांसार या शा ीय समाजशा ा ं या इितहासान े, यांनी नैसिग क काय ाची घ सरण
आिण याियक य ुि वादाचा प रचय क न िदला , आिण काल मा स , यांनी वैयि क munotes.in
Page 36
िश णाच े गत समाजशा
36 ह का ंना केवळ त व ान हण ून पािहल े, यांनी नागरी वात ं या या समाजशा ा या
िवकासात बराच काळ अडथळा आणला आह े. (िपंटो-डुिच क , 2011 )
हे ल ात घ ेता, हे उ ल ेखनीय नाही क , यु ो र काळात , नाग रका ं या ि थतीच े
समाजशा ह े मानवी ह का ं या समाजशा ा या बदलाच े एक कार हण ून काम करत े.
शेवटी, नाग रक व मानवी ह का या अम ूत आिण मानवतावादी स ंक पन ेला
सै ांितक ्या यवहाय आिण अन ुभवज य ्या िव ा साह समाजशा ीय पया य देते.
अिलकड या दशका ंम ये मानवी ह का ं या प पण े िभ न समाजशा ान े याच े ोफाइल
भािवत केले असल े तरीही , मानवी ह का ं या तपासणीमधील िवषय े आिण बह -
अनुशासना मक िक ंवा सहयोगाची आव यकता िक ंवा ाधा य याब ल अज ूनही वादिववाद
आहे. त व ान , इितहास , रा यशा आिण कायदा यासार या इतर िवषया ंतील क पना
देखील समाजशा ा ार े उधार घ ेत या ग े या आह ेत, याम ुळे मानवी ह का ंब ल
समाजशा ीय ान सश होत े.
ब) राजक य : प ाच े नेते आिण म ु स ी या ं यात मानवी ह क हा वार ंवार चच चा िवषय
बनला आह े यांना रा या ंना िश त लाव यासाठी आिण स ुसं कृत कर यासाठी िवचारा ं या
साम या वर जोर ायचा आह े. या व ृ ीला आ ंतररा ीय िनष ेध समाजशा ान े काही
माणात उघड क ेले आह े, जे जागितक कायद ेशीर मानद ंडां या िवकासा म ये
जागितक करणा या भ ूिमकेवर काश टाकत े.
४.२.३ मानवी ह क िश णाची स ंक पना
1950 आिण 1960 या दशकात , मानवी ह क िश णाची या या कर या या य ना ंमुळे
औपचा रक शाल ेय वातावरणात त ण लोका ंसाठी व ैचा रक ानावर काश पडला . 1970
या दशकापय त, बह तेक िश का ंनी गंभीर िवचार कौश य े तसेच या ं या ह का ंचे
उ लंघन क ेले आहे यां याब ल िच ंता िकंवा सहान ुभूती समािव कर यासाठी स ंक पना
िव तृत केली होती . तथािप , मह व, त णा ंसाठी शाल ेय-आधा रत िश णावर रािहल े,
याम य े वैयि क जबाबदारी िक ंवा अिधकारा ंचा चार आिण स ंर ण कर यासाठी िक ंवा
समाजात बदल घडव ून आण यासाठी क ृतीवर फारसा जोर द े यात आला नाही .
युनायटेड नेश स ड ेकेड फॉर ुमन राइट ्स ए य ुकेशन (1995 -2004 ) ने मानवी ह क
िश णाची या या " िश ण , सार आिण मािहतीच े य न अशी क ेली आह े याचा उ ेश
ान आिण कौश य े दान क न आिण व ृ या मोि ड ंग ारे मानवी ह का ंची साव ि क
सं कृती िनमा ण कर या या उ ेशाने आहे. यांना िनद िशत क ेले आहे:
(a) मानवी ह क आिण म ूलभूत वात ं यांचा आदर मजब ूत करण े.
(b) मानवी यि म वाचा पूण िवकास आिण या या ित ेची भावना .
(c) सव रा े, थािनक लोक आिण वा ंिशक, रा ीय , वांिशक, धािम क आिण भािषक
गटांमधील समज , आदर , ल िगक समानता आिण म ै ीचा चार .
(d) सव य ना म ु समाजात भावीपण े सहभागी हो यास स म करण े. munotes.in
Page 37
मानवी ह क िश ण
37 (e) शांतता राख यासाठी स ंयु रा ा ं या उप मा ंना चालना द ेणे. ( लॉवस एट अल .,
2000 )
४.२. ४ मानवी ह क हण ून मानवी ह का ंम ये िश ण
मानवी ह का ंचे िश ण हा म ूलभूत मानवी ह क आिण जबाबदारी दो ही आह े: मानवी
ह का ंचा साव ि क जाहीरनामा (UDHR) " येक य आिण समाजा या य ेक
अवयवाला " "िव ा या ना या अिधकारा ंचा आिण वात ं यांचा आदर वाढव यासाठी िशि त
कर याच े उि ठ ेवते." नागरी आिण राजक य ह का ंवरील आ ंतररा ीय करारान ुसार
(ICCPR), सरकार "लोकांना [ यां या] अिधकारा ंब ल िशक यात अडथळा आण ू शकत
नाही." ( लॉवस एट अल ., 2000 )
मानवी ह क िश णाची उि े:
मानवािधकार िश ण मानवािधकारा ंब ल िशकवत े आिण या ंचे समथ न करत े.
मानवािधकारा ंचा आदर , संर ण आिण स ंवध न कर यासाठी लोका ंना समज ून घेणे, मू य
देणे आिण जबाबदारी घ ेणे हे याच े येय आह े. सश करण , एक ि या या ार े लोक
आिण सम ुदाय अिधक व ैयि क वात ं य िमळवतात आिण या ं यावर प रणाम करणार े
िनण य, मानवी ह क िश णाचा एक आव यक प रणाम आह े. मानवािधकार िश णाच े उि
हे आहे क लोका ंनी सवा साठी मानवी ह क , याय आिण स मान िमळव यासाठी य न
करणे.
मानवािधकार स ूचना लोका ंना मानवािधकार मािहती दान करत े याम य े िश णाचा
समाव ेश होतो -
• सव लोका ं या आ ंत रक ित ेब ल आिण स मानान े वाग याचा अिधकार
• साव ि कता , अिवभा यता आिण पर परावल ंबन यासार या मानवी ह कां या त वा ंशी
संबंिधत
• मानवी ह क शा ंततापूण मागा ने िनण य घे या या सहभागाला आिण स ंघषा चे िनराकरण
कसे ो साहन द ेतात याब ल
• इितहास आिण मानवी ह का ं या चाल ू उ ा ंतीशी स ंबंिधत
• आंतररा ीय काय ाशी स ंबंिधत, जसे क मानवी ह का ंची साव ि क घोषणा आिण
बाल ह का ंचे अिधव ेशन.
• ादेिशक, रा ीय , रा य आिण थािनक काय ाब ल ज े आंतररा ीय मानवािधकार
काय ाला बळकटी द ेतात
• मानवी ह का ंचे संर ण कर यासाठी मानवी ह क काय ाचा वापर करण े आिण
उ लंघन करणा या ंना या ं या क ृत चा िहश ेब मागण े munotes.in
Page 38
िश णाच े गत समाजशा
38 • छळ, नरसंहार िक ंवा मिहला ंवरील िह ंसाचार आिण या ंना कारणीभ ूत असल े या
सामािजक , आिथ क, राजक य , वांिशक आिण ल िगक श सार या मानवी ह का ं या
उ लंघनांब ल
• मानवी ह का ंचा चार , संर ण आिण आदर कर यासाठी जबाबदार असल े या य
आिण एज सीब ल
४.३ मानवी ह का ंचे कार
संयु रा स ंघाने मानवी ह का ं या साव भौिमक घोषणाप ा ार े मूलभूत मानवी ह का ंना
जगभरात मा यता द े याचे घोिषत क ेले आह े. युनायटेड नेश स जनरल अस लीने 10
िडस बर 1948 रोजी प ॅ रस, ा समधील प ॅलेस डी चाइलो ट येथे ही घोषणा क ेली.
ही घोषणा 30 लेखांनी बनल ेली आह े जी य या ह का ंची पु ी करत े. ते 30 लेख आता
30 साव भौिमक घोषणाप िक ंवा 30 मूलभूत मानवी ह क हण ून ओळखल े जातात .
(नेश स एट अल ., 1948 )
सव य वत ं आिण समान आह ेत: सव मानव वत ं आिण समान स मान आिण
अिधकारा ंसह ज माला आल े आहेत. ते तका ने आिण न ैितकत े या भावन ेने सुस ज
आहेत आिण या ंनी एकम ेकांशी बंधुभावान े वागल े पािहज े.
कोणताही भ ेदभाव नाही : येकाला व ंश, रंग, िलंग, भाषा, धम , राजक य िक ंवा इतर
धारणा , रा ीय िक ंवा सामािजक म ूळ, मालम ा , ज म िक ंवा इतर ि थतीची पवा न
करता सव अिधकार आिण वात ं यांचा िवश ेषािधकार आह े. िशवाय , य या
राजक य , याियक , िकंवा जागितक ि थती या आधारावर तो िक ंवा य या द ेशाचा
िकंवा द ेशाचा आह े या द ेशात कोणताही भ ेद केला जाणार नाही .
जग याचा अिधकार : आप या सवा ना जग याचा , वातं याचा आिण व ैयि क
संर णाचा अिधकार आह े.
गुलामिगरी िनिष आह े: कोणालाही ग ुलामिगरीत िक ंवा बंधप ात ठ ेवले जाणार नाही ;
गुलामिगरी आिण ग ुलामांचा यापार या ं या सव कारा ंना ितब ंिधत क ेला जाईल .
कोणताही छळ िक ंवा अमान ुष वागण ूक िदली जाणार नाही : कोणाशीही ग ैरवत न केले
जाणार नाही िक ंवा कठोर , अमान ुष िकंवा अपमाना पद वागण ूक दे यास भाग पाडल े
जाणार नाही .
काय ाचा वापर कर याचा समान अिधकार : येकाला सव काय ासमोर एक य
हणून मा यता िमळ याचा अिधकार आह े. munotes.in
Page 39
मानवी ह क िश ण
39 काय ासमोर समान असण े: येकजण काय ासमोर समान आह े आिण काय ान ुसार
समान स ंर णाचा अिधकार आह े. येकास ब ेकायद ेशीर भ ेदभाव आिण अशा प पाती
आरोपापास ून संर ण िमळ याचा अिधकार आह े.
यायालयात समान वागण ूक िमळ याचा अिधकार : येकाला घटन ेने िकंवा कायद ेशीर
यव थ ेने िदल े या म ूलभूत अिधकाराचा भ ंग करणा या क ृ यांसाठी स म रा ीय
यायािधकरणा ार े भावी उपाय कर याचा अिधकार आह े.
कोणतीही अ यायकारक अटक होणार नाही : कोणालाही अिनय ंि तपण े अटक क ेली
जाणार नाही , कोठडीत ठ ेवले जाणार नाही िक ंवा बाह ेर काढल े जाणार नाही .
युरी ारे खटला : येकाला याची कत ये आिण िवश ेषािधकारा ंचे िनधा रण
कर यासाठी अपील कर याचा आिण िन प य ुरी ारे साव जिनक स ुनावणी कर याचा
अिधकार आह े, तसेच िवश ेषत: या या िव असल े या कोण याही ख ुना या
गु ासाठी .
गु हेगारीरी या उ रदािय व िस होईपय त िनद ष : चुक चे कृ य के याचा आरोप
असल े या य ेकास यायालयीन काय वाहीम य े काय ान ुसार दो षी िस होईपय त
संर ण िमळ याचा अिधकार आह े याम य े यान े या या स ंर णासाठी सव
आव यक हमी िमळव या आह ेत. एखा ा ब ेकायद ेशीर क ृ यावर आधा रत फौजदारी
गु ासाठी कोणीही जबाबदार नाही याम य े देशांतग त िकंवा परद ेशी काय ा ंतग त
दंडनीय ग ु हा कर याचा िनण य घे यात आला नाही .
गोपनीयत ेचा अिधकार : कोणालाही याची गोपनीयता , कुटुंब, घर िक ंवा प यवहार
िकंवा या या ित ेला िक ंवा ित ेला धमकाव याब ल अटक क ेली जाणार नाही .
अशा ह त ेप िक ंवा ह या ंपासून स ंर ण कर याची य ेकाची या यालयीन
जबाबदारी आह े.
हालचाल आिण राह याच े वात ं य: येकाला य ेक रा या या ह ीत म ु पणे
हल याचा आिण राह याचा अिधकार आह े. येकाला वतः या द ेशासह कोण याही
देशात सोड याचा आिण परत जा याचा अिधकार आह े.
राह याची परवानगी घ े याचा अिधकार : येकाला इतर द ेशांतील छळापास ून आ य
घे याचा आिण ा कर याचा अिधकार आह े.
रा ीय व ह क : येकाला रा ीय व िमळ याचा अिधकार आह े. कोणालाही व ैरपणे
याचे रा ीय व काढ ून टाकल े जाणार नाही िक ंवा याला याच े रा ीय व बदल याचा
अिधकार नाकारला जाणार नाही .
ल न कर याचा आिण म ुलांना ज म द े याचा अिधकार : पूण वया या प ु ष आिण
ि या ंना वंश, रा ीयता िक ंवा धमा चा िवचार न करता ल न कर याचा आिण म ुले munotes.in
Page 40
िश णाच े गत समाजशा
40 हो याचा अिधकार आह े. यांना िववाहात , िववाहादर यान आिण घट फोटान ंतर
समान स ंधी िम ळ याचा ह क आह े. िनयोिजत जोडीदारा या म ु आिण अिनब ध
संमतीन ेच िववाह क ेला जाऊ शकतो . कुटुंब हे समाजाच े नैसिग क आिण म ूलभूत सम ूह
एकक आह े आिण त े समाज आिण रा य या दोघा ंकडून काय ान े संरि त आह े.
मालम ेचा मालक ह क : येकाला वतः या िक ंवा इतरा ंसोबत भागीदारीत
मालम ेचा मालक ह क आह े. कोणाचीही मालम ा मनमानी प तीन े िहसकाव ून
घेतली जाणार नाही .
धािम क आिण िवचार वात ं य: येकाला मत वात ं य, बरोबर -अयो य याची जाणीव
आिण धमा चा अिधकार आह े; याम य े याचा धम िकंवा ा बदल याच े वात ं य
तसेच याचा धम िकंवा िशकवण , आचरण , उपासना आिण पाळ यात आपली ा
कट कर याच े वात ं य, मग ते एकट े िकंवा इतरा ंसह साव जिनक िक ंवा खाजगी असो .
िवचार आिण मत वात ं य: येकाला अिभ य वात ं याचा अिधकार आह े आिण
ह त ेप न करता मत मा ंड याच े वात ं य आह े, तसेच कोण याही मा यमा ं ारे आिण
मया दा ल ात न घ ेता ान आिण मािहती शोध याच े, ा कर याच े आिण दान
कर याच े वात ं य आह े.
एक य े याची मता : येकाला म ु पणे एक य े याचा आिण शा ंततापूण प तीन े
पर परस ंबंध ठेव याचा अिधकार आह े. कोणावरही स ं थेत वेश कर यास भाग पाडल े
जाऊ शकत नाही .
अिधकार हण ून लोकशाही : येकाला या या िक ंवा ित या द ेशा या सरकारम य े
य पण े िकंवा म ु पणे िनवड ून आल े या ितिनध माफ त सहभागी हो याचा
अिधकार आह े. या या देशात, येकाला साव जिनक स ेवेत समान ह क आिण व ेश
आहे.
सामािजक स ुर ेचा अिधकार : येकाला, समाजाचा एक भाग हण ून, सुरि त
राह याचा आिण या या ित ेसाठी आिण या या यि म वा या म ु िवकासासाठी
आव यक असल े या आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक अिधकारा ंची ा ी
कर याचा अिधकार आह े. रा ीय य न आिण जागितक सहकाय आिण य ेक
रा या या स ं था आिण स ंसाधना ं या स ंबंधात.
काम कर याचा अिधकार : येकाला काम कर याचा अिधकार आह े, वतःची नोकरी
िनवड याचा अिधकार आह े, कामा या यो य आिण अनुकूल प रि थतीचा अिधकार
आहे आिण ब ेरोजगारीपास ून संर ण कर याचा अिधकार आह े. येकाला व ंश िकंवा
िलंगाचा िवचार न करता समान कामासाठी समान व ेतन िमळ याचा अिधकार आह े.
येकाला या या िहताच े र ण कर यासाठी कामगार स ंघटना स ंघिटत कर याचा
आिण यात सा मील हो याचा अिधकार आह े. munotes.in
Page 41
मानवी ह क िश ण
41 िव ांतीचा आिण स ु ीचा अिधकार : येकाला िव ा ंती आिण करमण ुक चा अिधकार
आहे, याम य े कामा या तासा ंची वाजवी मया दा आिण िनयिमतपण े सशु क स ु ्यांचा
समाव ेश आह े.
सामािजक स ेवांचा अिधकार : येकाला अ न , व , िनवारा , वै क य सेवा आिण
आव यक सामािजक स ेवांसह या या वत : या िक ंवा ित या क ुटुंबा या आरो य
आिण क याणासाठी प ुरेशा जीवनमानाचा अिधकार आह े, आिण ब ेरोजगारी ,
आजारपण , अपंग व, िवधवा व , हातारपण , िकंवा या या िनय ं णाबाह ेर या
प रि थतीम ुळे उपजीिवक ेचा अभाव अस यास सुरि तत ेचा अिधकार . मातृ व आिण
बालपण िवश ेष काळजी आिण ल द े यास पा आह े. सव मुलांना समान माणात
सामािजक स ंर ण िमळण े आव यक आह े.
िश णाचा अिधकार : येक य ला िश णाचा अिधकार आह े. िकमान ाथिमक
आिण मा यिमक तरावर िश ण मोफत असल े पािह जे. ाथिमक िश ण अिनवाय
असेल. तांि क आिण यावसाियक िश ण सहज उपल ध झाल े पािहज े आिण उ च
िश ण सवा साठी ग ुणव े या आधारावर उपल ध क न िदल े पािहज े.
सां कृितक आिण कला मक ह क : येकाला या ं या सम ुदाया या सा ं कृितक
जीवनात म ु पणे सहभा गी हो याची , कलेचा आन ंद घे याची आिण व ै ािनक शोधाचा
लाभ घ े याची स ंधी आह े. कोण याही व ै ािनक , सािहि यक िक ंवा कला मक
िनिम ती या प रणामी या या न ैितक आिण भौितक िहतस ंबंधांचे र ण कर याचा
अिधकार य ेकाला आह े याचा तो ल ेखक आह े.
जागितक तरावर , वातं य आह े: येकाला सामािजक आिण आ ंतररा ीय
यव थ ेचा अिधकार आह े जो या ंना या घोषण ेम ये अंतभू त असल ेले अिधकार आिण
वातं य खरोखर समज ून घे यास अन ुमती द ेतो.
काय ान ुसार: येका या समाजा ती जबाबदा या असतात आिण या
जबाबदा या ंमधूनच य चे यि म व म ु पणे आिण प ूण तः िवकिसत होऊ शकत े.
येकजण क ेवळ या या ह का ं या आिण वात ं यां या वापराम य े अशा मया दां या
अधीन अस ेल या क ेवळ काय ा ार े िनि त क े या जातात आिण इतरा ं या ह का ंचा
आिण वात ं यांचा आदर करण े आिण नैितकता , साव जिनक स ु यव थ े या या य
आव यकता ंची पूत ता करण े या ह ेतूने िनि त क ेले जात े. तसेच लोकशाही द ेशात
सामा य क याण .
मानवी ह क र क ेले जाऊ शकत नाहीत : या घोषण ेतील कोण याही गो ीचा अथ
कोण याही रा य , समूह िकंवा य ला कोण याही ि याकलापात ग ुंत याचा िक ंवा
यात अ ंतभू त अिधकार आिण वात ं य न कर या या उ ेशाने कोणतीही क ृती
कर याचा अिधकार दान क ेला जाऊ नय े.
munotes.in
Page 42
िश णाच े गत समाजशा
42 ४.४ मानवी ह क िश णाच े ितमान े
४.४.१ मू य आिण जाग कता
ताि वक -ऐितहािसक ि कोनावर आधा रत , मू ये आिण जाग कता ितमान े "मानवी
ह क सम या ंचे मूलभूत ान सा रत कर यावर आिण साव जिनक म ू यांम ये याच े
एक करण स ुलभ कर यावर ल क ि त करत े." हे ितमान े ज हा बह त ेक लोक मानवी
ह का ंचा िवचार करतात याब ल िवचार करतात , सामा य लोक ल य गट हण ून आिण
आंतररा ीय मानवी ह का ंपासून ते अिधक सा ं कृितक ्या आधा रत सम या ंपय तचे
िवषय.
नाग रक व , इितहास , सामािजक िव ान आिण कायदा -संबंिधत िश ण वगा तील मानवी
ह क-संबंिधत धड े ही म ू ये आिण जाग कता मॉड ेलची उदाहरण े आह ेत, जसे क
औपचा रक आिण अनौपचा रक युवा ो ािम ंगम य े मानवी ह क -संबंिधत थीमचा समाव ेश
आहे (उदा. कला. , मानवी ह क िदन , वादिववाद लब ).
४.४.२ जबाबदारी
उ रदािय व मॉड ेल हे मानवी ह का ं या कायद ेशीर आिण राजक य ि कोनाशी जोडल ेले
आहे याम य े मॉड ेल ारे लि यत िव ाथ आधीच याव साियक भ ूिमकां ारे गुंतलेले
आहेत. हे मॉडेल िश ण आिण न ेटविक ग ारे लागू केले गेले आहे, याम य े यायालयीन
करण े, आचारस ंिहता आिण मा यमा ंना क हर क ेलेले हाताळणी यासार या स ंक पना
आहेत.
उ रदािय व मॉड ेलम य े मानवािधकार आिण सम ुदाय काय क या ना मानवािधकारा ं या
उ लंघनाचा मागोवा घ े यासाठी आिण र ेकॉड कर या या त ं ात िश ण द ेणे, तसेच यो य
रा ीय आिण आ ंतररा ीय स ं थांकडे त ारी सबिमट कर या या ि य ेचा समाव ेश
आहे.
४.४.३ प रवत ना मक
हे शै िणक ितमान े मानवी ह का ं या मा नसशा ीय आिण समाजशा ीय घटका ंवर भर
देते. ही प त अशा िवषया ंसाठी यो य आह े यात अस ुरि त सम ुदायांचा समाव ेश आह े
आिण या ंना या िवषयाचा व ैयि क अन ुभव आह े, जसे क मिहला आिण अ पस ं याक . या
मॉडेलचे ाथिमक उि ह े आहे क अ याचार पीिडत आिण द ुखापत सार या य ना
स म बनवण े. हे मॉडेल मानवी ह का ं या उ ल ंघनाची कब ुली दे याबरोबरच अस े गु हे
रोख यासाठी वचनब आह े. (िटिबट ्स, 2017 )
ा सफॉम शनल ितमान े अशा काय मांम ये आढळ ू शकत े जे िनवा िसत िशिबर े, संघष र
समाज , घरगुती अ याचाराच े बळी आिण कमी उ प न असल े या लोका ंना सेवा देतात.
"मानवी ह क सम ुदाय" ची उदाहरण े आहेत यात शासक य स ं था, थािनक गट आिण
नाग रक "मानवी ह का ं या साव भौिमक घोषण ेशी स ंबंिधत असल े या पार ंपा रक िव ास ,
सामूिहक म ृती आिण आका ं ा तपासतात ." (कोएिनग 2000 ). munotes.in
Page 43
मानवी ह क िश ण
43 ४.५ सारांश
• मानवी ह का ंची व ैिश ्ये: अिवभा य , मह वप ूण आिण आव यक , मानवी स मान ,
जीवना या उ ेशा या त ृ ीसाठी आव यक मानल े जाते, साव ि क, कधीही अ ंितम नाही
आिण रा य िनय ं णावरील मया दा.
• मानवी ह का ंची संक पना समाजशा ीय आिण राजक य पैलू वाप न तयार क ेली जाऊ
शकते.
• मानवी ह क िश णाच े तीन मॉड ेल: मू य आिण जाग कता , उ रदािय व आिण
प रवत ना मक
४.६ तुमची गती तपासा
1. मानवी ह का ंचा अथ सांगा?
2. मानवी ह क िश णाच े व प प करा ?
3. मानवी ह क िश णाची स ंक पना प रभािषत करा?
4. िविवध कार या मानवी ह का ंचे वण न करत े.
5. मानवी ह क िश णाच े मॉडेल प करा ?
४.७ संदभ
1. Flowers,N.,Bernbaum,M.,Rudelium -
Palmer,K.,Tolman,J.,HumanRights USA., & Stanley Foundation.
(2000). Human rights education handbook: effective practi ces for
learning, action, andchange .
2. N. (1948). Human rights: nature and constituents .
www.mu.ac.in/myweb_test/SYBA StudyMaterial/fc.pdf?
3. Nations,U.,Declaration,U.,Rights,H.,Nations,U.,Nations,U.,Declara tio
n, U., Rights, H., Nations, U., Assembly, G., Nations, U., Human, B.,
List, R., Declaration, U., Rights, H., & Nations, U.(1948). 30Basic
Human Rights List| Universal Declaration of Human Rights .
December .
4. Pinto -duschinsky, M. (2011). Bringing rights ba ck home. Making
human rights compatible with parliamentary democracy in the UK. In
Crime and Justice .
www.policyexchange.org.uk/image s/publications/pdfs/PX_Keeping_H
uman _Rights_at_Home_WEB_07_02_11.pdf
munotes.in
Page 44
िश णाच े गत समाजशा
44 5. Tibbitts, F. L. (2017). 3. Evolution of Human Rights Education
Models. Human Rights Education , January 2017 , 69 –95.
https://doi.org/10.9783/9780812293890 -005
6. Koenig, Shulamith. 2000. Me ssage to On -Line Forum “Mid -Term
Reviewof U N Decade for Human Rights Education” July 21, 2000,
hosted by Human Rights Education Associates(HREA).
7. https:// www.k12academics.com/educa tion-issues/human -rights -
education/human -rights -education -models
munotes.in
Page 45
45 ५
िश णातील उ ोजकता
करणाची रचना
५.० उि े
५.१ प रचय
५.२ पुनरावलोकन
५.३ िश णातील उ ोजकता - संक पना , गरज आिण मह व
५.४ उ ोजक य िश णाचा सामा य गाभा, उ ोजकत ेसाठी आिण या ार े,
मू यिनिम तीब ल िशि त करणे
५.५ उ ोजक य मता : बोधा मक ( ान, कौश य े) आिण बोधा मक नसले या
(वृ ी), उ ोजका ंसाठी िश ण
५.६ वा याय
५.७ संदभ
५.० उि े
या घटका या अ यासान ंतर तु ही खालील मु े समजून याल .
• िश णातील उ ोजकत ेची संक पना , गरज आिण मह व यांचा आढावा याल .
• उ ोजकत ेब ल, यासाठी आिण या ार े िश णाची गरज समजून याल .
• उ ोजकत ेचा एक सामा य गाभा हणून मू यिनिम तीसाठी िश णाची गरज समजून
याल .
• बोधा मक आिण बोधा मक नसलेली उ ोजकत ेची मता प होईल.
• उ ोजका ंसाठी िश णाच े फायद े समजून याल .
५.१ प रचय
सामािजक सुधारणे या सु वातीपास ून, हे ल ात येते क कोण याही क पन ेचे
प रवत नकृतीचे प घेते, यामुळे जगाच े जागितक प रवत न होते. सामािजक , आिथ क
आिण समाजा या राजक य प रवत नात िश णाची भूिमका खूप मह वाची असत े. हे munotes.in
Page 46
िश णाच े गत समाजशा
46 सामािजक एकता , वैयि क उ कृ ता, रा ीय िवकास दान करते आिण ही एक
समाजाचा िवकास करणारी एकाि मक श आहे.
यवसायातील उ ोजक (पु ष) जनसामा या ंसाठी उप म तयार करत असतात आिण
यांना उपयु कृतीत साकारतात . उ ोजका ंकडे अनो या प तीन े कृती कर याची ी
असत े, ते स ि थती या कोण याही िनयम आिण संसाधना ं या मया दां या पलीकड े िवचार
करतात . ते जोखीम घेणारे असतात आिण यांची ी कृती पूण कर यासाठी जोखीम
घे यास तयार असत े . जगात खोलवर िवचार क न (डोकाव ून) ते आप या सहकारी
ी-पु षांना ेरणा देतात. उ ोजक ताही केवळ एक उप म िनिम ती ि या नाही, ती
आधुिनककाळा या पलीकड े जाऊन प रप वत ेसह बदल घडवून आण याच े मुख (एजंट)
हणून काम करतात . हे साव ि क आहे आिण सामािजक सुधारणे या (सं कृती ) सव
मुख आयामा ंम ये ितिब ंिबत होते उदा. जगभरातील सामािजक , राजक य आिण आिथ क इ.
५.२ पुनरावलोकन
उ ोजकता ही भारतीया ंची जग याची गु िक ली आहे याम ुळे उ प न वाढते. आजची
शै िणक यव था , िव ा या ना समाजासाठी आिण उ ोजक य यशासाठी तयार
कर याऐवजी रेखीय कारक द (क रअर ) आिण नोक या ंसाठी तयार करत आहे. य ना
नोक या ंम ये यश िमळ यासाठी , उ ोजकत ेची नैितकता आव यक आहे.
उ ोजकता िश णा या िविवध वातावरणात उ ोजक य यशास ो साहन दे यासाठी
िव ा या ना ान, कौश य े आिण नवक पना दान कर याचा य न करते. हे
उ ोजकता िश ण आप या अथ यव थ ेचा मुख चालक आहे.
यामुळे कौश य आधा रत िश ण मह वाच े आहे आिण काय मतेत वाढ कर यासाठीचा
अिवभा य घटक आहे. मनु यबळा या कमतरत ेमुळे िश ण यव थ ेतील कौश याचा
अभावही भारतीय अथ यव थ े या िवकासात मोठी कमतरता आहे. भारताती ल काल बा
अ यास म , नोकरीसाठीच े आव यक कौश य संचांसह पदवीधर सुस ज नाही.
तं ां या गतीम ुळे पदवीधरा ंना वा तिवक -कामा या वातावरणात तयार कर यासाठी ही
प रि थती ती पण े बदलली जाऊ शकते. हे केवळ ते हाच श य आहे जे हा उ चिश णात
िवशेषत: कौश य िश ण एकि त कर यावर आिण अनुभवावर आधा रत आिण
यावहा रक िश णाची ओळख क न दे यावर ल क ि त करेल.
munotes.in
Page 47
िश णातील उ ोजकता
47 ५.३ िश णातील उ ोजकता - संक पना , गरज आिण मह व
िश णातील उ ोजकत ेची संक पना
उ ोजकता िश ण हणज े संध चा ोत आिण शोध ि य ेचा अ यास . (शेन आिण
व कटरामन ,२००० ; NKC, २००८ ; िटम स , १९८९ ), याम य े एखादी वैयि क
सज नशीलत ेची मता , जोखीम प कर याची आिण यां या क पना ंना कृतीत पांत रत
कर याचा य न करते. यामुळे उ ोजकता ही एक सामािजक घटना आहे. हा श द १६
शतका ंपासून वापरला जात आहे. म यय ुगात 'उ ोजक ' हा श द मोठ्या क पा ंचे
यव थापन करणा या य ला संबोधला जात असे. १७३० म ये, च अथ शा
रचड कॉिटिलयन यांनी सव थम 'उ ोजकता ' हा श द वापरला .
Gangaiah and Viswanath ( २०१४ ) यांनी च श द 'entreprendre'
या श दापास ून 'उ ोजकता ' या श दाची उ प ी प केली याचा मूळ अथ संगीत िकंवा
इतर मनोरंजनाच े आयोजक असा होतो. जो स आिण इंि लश, २००४ नुसार, उ ोजकता
िश ण ही " य ना यावसाियक संधी ओळख याची मता आिण यांवर काय
कर यासाठी अंत ी, आ म-स मान , ान आिण कौश य े दान कर याची ि या
आहे".
उ ोजकता िश ण हणज े वृ ी, वत न आिण मता ंचा िवकास अशी या या केली जाते
जी एखा ा य या उ ोजक हणून क रअर दर यान लागू केली जाऊ शकते (िव सन ,
२००९ ). उ ोजकता िश ण ही
जीवनाची दूर ी ओळख याची ,
िवकिसत कर याची आिण अंमलात
आण याची ि या आहे. दूर ी ही
एक नािव यप ूण क पना , संधी िकंवा
काही तरी कर याचा एक चांगला माग
असू शकतो . उ ोजकता िश णावरील
सािह याच े पुनरावलोकन कर याची
ि या : उ ोजकव ृ ी, कौश य ,
यव थापक य गुणधम वाढवण े.
उ ोजकता िश णाची या या "कोणालाही मािहती देणारे, िश ण देणारे आिण िशि त
करणार े औपचा रक िश णाचा सं ह" अशी कर यात आली आहे. उ ोजकता
जाग कता , यवसाय िनिम ती िकंवा लहान यवसाय िवकासाला चालना दे यासाठी
क पा ारे सामािजक -आिथ क िवकासाम य े सहभागी हो यास वार य आहे.”
munotes.in
Page 48
िश णाच े गत समाजशा
48 एकॉ ग (2008) यांनी उ ोजकता िश णा या अथ प केला क एखा ा य या
कौश या ंम ये वाढ कर यासाठी या याम य े यवसाय सु कर याची इ छा आिण
यासाठी योजना आख याची आिण यव था िपत कर याची मता िनमा ण कर यासाठी
िदलेले िशकवण हणून केली जाते. मॅनिकन ेन आिण टिप नेन (१९९९ ) यांनी नमूद केले
क उ ोजकता िश णाचा उ ेश िव ा या ना असे ान दान करणे आहे जे यांना
भिव यात ते कम चारी िकंवा मालक (िनयो े) अस यास उपयोगी पडेल. आयद ुसो
(२००४ ) सात तपशीलवार उि े सांिगतली . उि ेची सूचीखालील माण े आहेत:
१. त णा ंसाठी अथ पूण िश ण दान क न जे यांना वावल ंबी बनवू शकतील आिण
नंतर यांना नफा िमळिव यासाठी आिण वतं िकंवा वयं-िवकिसत हो यासाठी
ो सािहत क शकतील ;
२. लहान आिण म यम आकारा या कंप यांना पा पदवीधरा ंची िनयु कर याची संधी
दान करणे, जे ल हान आिण म यम आकाराच े यवसाय क ां या यव थापनाशी
संबंिधत कौश या ंम ये िश ण आिण िश ण घेतील;
३. पदवीधरा ंना लहान आिण म यम आकारा या यवसायात कारक द (क रअर ) तयार
कर यात मदत कर यासाठी आव यक िश ण आिण समथ न दान करणे ;
४. पदवीधरा ंना िश ण कौश य दान करणे क याम ुळे ते समाजा या मनु यबळा या
गरजा पूण क शकतील ;
५. अिनि तता वीकाय (श य) आिण सुलभ हो यासाठी पदवीधरा ंना जोखीम (धोके)
यव थापनाच े पुरेसे िश ण ावे ;
६. ामीण आिण कमी िवकिसत े ा या औ ोिगक आिण आिथ क िवकासाला चालना
देणे;
७. पदवीधरा ंना पुरेसे िश ण ावे, जे यांना नवीन यवसायातील संधी
ओळख यासाठी सज नशील आिण नािव यप ूण बनवेल.
िश णात उ ोजकत ेची गरज:
अनेक शै िणक सं थांना, िवशेषत: उ च िश णान े उ ोजकत े या गरजेचे मह व जाणल े
आिण याला िश णातीलकाळाची गरज मानली , येक िवकसनशील देशात िवशेषतः
भारताम य े काय मता आिण उ पादकता वाढवण े, मजबूत (बळकट ) आिथ क
िवकासा साठी आव यक आहे. कुशल मनु यबळा या वाढ या मागणीम ुळे कौश य
प रसं थेची पुनर चना करणे आव यक आहे. िश णातील उ ोजकत ेची गरज खालील
मागा ने मदत होऊ शकते . munotes.in
Page 49
िश णातील उ ोजकता
49 ➢यामुळे रोजगार वाढेल आिण िव ा या ना रोजगार मतेने सुस ज कर यासाठी
पुरवले या मािहती या (इनपुटच्) मािलक े ारे िव ा या ना यो य कौश यान े सुस ज
करणे, यांना नोकरीसाठी तयार हो यास मदत करते.
➢जर िश णाम य े उ ोजकता िदली गेली तर ती केवळ मताच समृ करत नाही तर
उ पादकताद ेखील वाढवत े आिण प रणाम -आधा रत िश णाम य े यश वी ब ल करते.
➢शै िणक सं थांमधील अ यास माची पुनर चना करणे आव यक आहे, अशा कार े
पुनर चना करणे आव यक आहे क जेणेक न िव ा या म ये िशक यास ो साहन िमळेल.
िव ा या ना उ ोजक य संधी ओळख यासाठी आिण नवीन यवसायीक क पना तयार
कर यात आिण अंमलात आण यात यांचा वेळ घालव यास मदत कर यासाठी
अनुभवा मक िश ण काय म आव यक आहेत.
➢शै िणक सं थांनी यां या अ यास माची पुनर चना करणे आव यक आहे जेणे क न
िव ा या ना वगा बाहेर ढकलल े जाईल आिण वतःच े िश ण वीकारल े जाईल . ारंिभक
अव थ ेतील नािव य आिण योग हे िव ा या साठी मह वाच े ठरतील कारण ायोिगक
काय म तु हाला जीवनात िवसिज त क देतात आिण ही ि या िव ा या ना उ ोजक य
संधी ओळख यास आिण यवसाय क पना तयार कर यात आिण अंमलात आण यासाठी
यांचा वेळ घालव यास मदत करते.
➢शै िणक सं थेने उ ोजकता बूट िशिबरा ंम ये िव ा या चा सहभाग अिनवाय करणे
िकंवा पा उमेदवारा ंना या िशिबरात पाठवण े आव यक आहे जेणे क न ते यांचे कौश य
दाखव ू शकतील आिण बूट िशिबरा ंम ये रा ीय िकंवा जागितक यासपीठावर कसे तयार
करावे, नािव यप ूण , सहयोग िकंवा पधा कशी करावी हे िशकू शकतील .
िश णातील उ ोजकत ेचे मह व :
आ मिनभ र भारत िनमा ण कर यासाठी , देशातील त णा ंना अशा कौश याची गरज आहे
जी यांना आ मिवश ्वास देणारी, अवल ंबून, उि प ूत आिण भिव यासाठी स ज बनवत े.
उ चिश णाचा अ यास म परी े या अिभम ुखतेऐवजी िव ा या सोबत नवीन िशक या या
तं ांचा वापर क न अिधक कौश य -आधा रत कृती शोध यावर आिण वा तिवक ानाची
देवाणघ ेवाण कर यावर भर देतो. यामुळे शै िणक सं थांनी यवसाय उ ोग आिण
कौश य मू यमापन सं थांसोबत आंतवा िसत (इंटन िशप) साठी सहकाय करणे िकंवा
िव ा या ना पाठवण े आव यक आहे जेणेक न अनुभवाचा अंतभा व (हँड-ऑन)
िशक या या धोरणा ंम ये सुधारणा कर यासाठी योगदान ावे. अशा कार े, कौश यातील
अंतर भ न काढ यासाठी आिण िव ा या ना रोजगारासाठी तयार कर याकरीत ही पोकळी
भरणे आव यक आहे. िव ापीठ े आिण शै िणक सं थांनी िश णातील उ ोजकत ेची गरज munotes.in
Page 50
िश णाच े गत समाजशा
50 ओळखली आहे जेणेक न यांना यां या इि छत े ातील आव यक कौश य े आिण
मता ंचे िश ण िदले जाईल .
भारतीय उ चिश ण यव थ ेने देशा या आिण या या देशां या आिथ क, सामािजक
आिण सां कृितक िवकासाला समथ न दे यासाठी अिधक उ ोजक आिण नािव यप ूण
बन याची गरज सात यान े ओळखली आहे. स या या काळात , अनेक िव ापीठ े हे
समजतात क उ ोजकता आिण नवक पना ही काळाची गरज आहे आिण ते
अ यास माचा भाग देखील असल े पािहज े. उदाहरणाथ (िद ली सरकारन े िद ली
कौश य आिण उ ोजकता सु केले. िव ापीठाच े िद लीतील त णा ंना कौश य िनमा ण
कर याच े उि आहे) िव ा या ची भिव यातील वाढ वाढव यासाठी सरकार या या
कारचा उप म मोजता ये याजोग े पावल े हणून गणना केली जाते.
आज या त णा ंनी स या या भारतीय बाजारा या प रि थतीशी सुसंगत राह यासाठी
वेळोवेळी वतःला अ ावत (अपडेट) ठेवणे आव यक आहे, जेणेक न यांना
भिव यातील रोजगाराचा वाह ( ड) समजेल आिण यांना अिधक िवशेष अ यास म ,
सखोल कौश य िश ण , तं ानाच े आधा रत कारक द स या या बाजारप ेठे या
प रि थतीत लायक बनतील .
सरकार , उ ोग आिण शै िणक सं थांनी एक येऊन प रसं था िकंवा पया वरणाम य े
(इकोिस टीम ) सुधारणा घडवून आणण े आव यक आहे, या म ये कौश य े सुधारली
जाऊ शकतात , िवकिसत आिण जोपासली जाऊ शकतात .
उ ोजक य िश ण हे समप क आिण मह वाच े का आहे, याचे पुनरावलोकन (आढावा ).
रोजगार िनिम ती, आिथ क यश, जागितक करण , नवक पना आिण नूतनीकरण हे सामा य
munotes.in
Page 51
िश णातील उ ोजकता
51 आहेत परंतु यापक तरावर इतके भावी नाहीत . आनंद, य तता , सज नशीलता आिण
सामािजक आ हान े कमी सामा य परंतु आशादायक आहेत.
५.४ उ ोजकत ेसाठी आिण या ार े, उ ोजक य िश णाचा
सामा यगाभा हणून मू यिनिम तीब ल िशि त करणे
उ ोजक य िश णाच े अनेकदा तीन प दत म य े वग करण केले जाते, "उ ोजकत े
ब ल" िशकव याम य े उ ोजकत ेची जाग कता समािव असत े. यात सव साम ी -यु
आिण सै ांितक ीकोन समािव आहे. याचा उ ेश अनुभवज य घटनाब ल सामा य
समज देणे. उ चिश ण देणा या सं थांम ये हा सवा त सामा य ीकोन आहे
(Mwasalwiba, 2010). उ ोजकत े साठी " यासाठी " िशकवणे हणज े नवोिदत
उ ोजका ंना आव यक ान आिण कौश याच े िश ण दे या या उ ेशाने
यवसायािभम ुख ि कोन आहे . " या या ार े" िशकवण े हणज े ि या आधा रत आिण
अनेकदा अनुभवा मक ि कोन िजथे िव ाथ य उ ोजक य िश ण ि य ेतून
जातात (Kyrö,2005). हे नोकरी या िश णावर य यवहा रक अनुभव देतो.
याम य े िव ा या ना अनुभवा मक िश ण आिण समृ अनुभव िमळतात . हा ीकोन
उ ोजकत े या यापक या य ेसाठी वतःला अनुभव देतो आिण सामा य िश णातील
इतर िवषया ंम ये एकि त केला जाऊ शकतो , उ ोजकाची वैिश ्ये, ि या आिण
अनुभवांनामु य िवषयाशी जोडतो .
उ ोजकत ेचे िश ण दे यास ंबधीच े "ब ल" आिण " यासाठी " चे ि कोन ामु यान े
मा यिमक आिण उ च तरावरील िश णा या िव ा या या उपसम ूहासाठी ासंिगक
असल े तरी, " या या ार े " उ ोजकता िशकव याचा अंतग त ीकोन सव
िव ा या साठी आिण िश णा या सव तरांसाठी संबंिधत असू शकतो .
िश णाम य े उ ोजकता समािव कर याचा य न करताना आ हान े असू शकतात .
याम य े संसाधन े, वेळेची मया दा, िश का ंची इ छा नसणे, मू यांकन आ हान े आिण
खचा चा प रणामया ंचा समाव ेश होतो.
उ ोजक य िश णाचा सामा यगाभा हणून मू यिनिम ती:
उ ोजकत े या िनरिनरा या या य ेमुळे अ यापन शा ीय ीकोना ंम ये फरक पडतो
आिण यामुळे िश का ंना उ ोजक य िश ण देणे अवघड जाते. मा , याचा िश का ंना
आिण िश णाला मोठा फायदा होईल हे मा य आहे. Bruyat and Julien's ( २००१ ) यांनी
या या म ये मू यिनिम ती या संक पना यापकपण े वीकारली गेली आिण ती अनेक
प रणामक िशफारस चा आधार बनते. यां यामत े, केवळ उ ोजकाचा अ या स करणे यो य
नाही आिण याचा प रणाम उ ोजकता होऊ शकत नाही. munotes.in
Page 52
िश णाच े गत समाजशा
52 मू यिनिम ती यां याशी पर परस ंवादा ार े वैयि क उ ोजक अनुभवत असल ेले बदल आिण
िश णाप े ा हे बरेच काही आहे. िश ण आिण मू यिनिम ती या उ ोजकत े या दोन
मह वा या बाबी आहेत. ही या या उ ोजकत े या इतर अनेक या या ंपे ा शै िणक
सं थां या िश णक ि त उि ा ंशी अिधक चांग या कार े अधोर ेिखत करते. उ ोजक य
िश णा या या य ेतून िव ा या साठी मू यिनिम ती हे मु य येय आहे. हे असे सुचिवत े क
िव ा या ना बाहेरील भागधारका ंकडून यांची वतःची मू ये तयार कर यास िशकू ा
याम ुळे उ ोजक य मता ंचा िवकास होईल, मू यिनिम ती यश वी र या सा य झाली आहे
क नाही याचा िवचार न करता . "काम करत िशकण े" (लिन ग-बाय-डूइंग) या जॉन
ड्यूई या ि कोनाकड े उ ोजकत े या े ात आधा रत "सज नशील ि कोनात ून िशकण े
" (लिन ग-बाय-ि एिट ंग- हॅ यू) ीकोनात ून देखील याकड े पािहल े जाऊ शकते
(Lackéus et al., २०१३ ). एखा ा य या कृतीतून वातावरण आिण उ ोजक य
िश णा या या य ेनुसार, जर एखा ा अ यापन शा ीय ह त ेपामुळे िव ा या ना इतर
लोकांसाठी मू यिनमा ण कर यास िशकताय ेत असेल ( वतःचा गट आिण िश क
वगळल ेले), तर ते खरोखरच उ ोजक य िश ण आहे. हे इतर लोकांसाठी अ यास माचा
औपचा रक भाग हणून वा तिवक मू यिनिम ती ार े केले जाऊ शकते (श यतो
ाधा यान ुसार "िशकण े" या ि कोनात ून), िकंवा इतरलोका ंसाठी मू य कसे िनमा ण
करावे हे िशकून (िशक यासाठी " एक "कमी भावी " ि कोन ).
डॅिनश फाऊंडेशन फॉरएंटर े योरिशपन े िदले या या य ेनुसार (मोबग एटअल ., २०१२ ,
पी .१४): “ ान, कौश य े आिण अनुभवां या िनिम तीस समथ न देणारी साम ी , प ती
आिण कृती क याम ुळे िव ा या ना उ ोजकत ेम ये पुढाकार घेणे आिण यात सहभागी
होणे श य होते. मू य िनिम ती ि या ”. उ ोजकता हणज े जे हा एखादी य संधी
आिण क पना ंवर काय करते आिण यांचे इतरांसाठी मू यात पांतर केले जाते. िनमा ण
झालेले मू य- आिथ क, सां कृितक िकंवा सामािजक असू शकते.” उ ोजक य
मू यिनिम तीची संक पना अशी आहे क केवळ तयार केलेले मू य तेच असल े पािहज े असे
नाही तर मू यिनमा यांकडून काही पुढाकार घेणे आव यक आहे. जे मू यिनमा ण
कर यासा ठी आव यक असल े या संसाधना ं या उपल धत े या व पात असू शकते आिण
ही मू यिनिम तीची ि या आहे. आरंभक या ारे यव थािपत केले जाते आिण अपयशाचा
धोका वीकार यास देखील तयार आहे.
समाजात , मू यांची िनिम ती मोठ्या माणावर होते आिण वैयि क आनंदाशी एकमेकांशी
जोडल ेली असत े. कारण इतरांना मदत के याने जीवन आिण भावना दो ही अथ पूण ,
समाधानी आिण य त होतात .
ि या यव थापन आिण अंमलबजावणी , सव मीकरण (ऑि टमायझ ेशन) आिण
वाढीव सुधारणा यासार या काय रत (ऑपर ेशनल) मता ंवर शोधा मक मू ये आधा रत munotes.in
Page 53
िश णातील उ ोजकता
53 असतात . तथािप शोधा मक मू यिनिम ती ही उ ोजक य मता ंवर आधा रत आहे.
मू या या दो ही कारा ंम ये समतोल राखण े आव यक आहे, मग ते िन याच े िकंवा
शोधा मक मू य असो. शोधा मक मू याम य े ( टीन ह ॅ यू) अ पकालीन यश आहे.
िभ न भागधारक इतरांसाठी मू य कसे िनमा ण करतात याची उदाहरण े,
५.५ उ ोजकता मता : बोधा मक ( ान, कौश य े) आिण बोधा मक
नसल ेली (वृ ी), उ ोजका ंसाठी िश णाच े फायद े
उ ोजकता मता : बोधा मक ( ान, कौश य े) आिण बोधा मक नसल ेली (वृ ी):
बह तेक उ ोजक य िश णाच े मु य उि िविश तरावरील उ ोजक य मता िवकिसत
करणे हे आहे. उ ोजक य मता ंची या या येथे ान, कौश य े आिण ीकोन अशी
केली आहे जी नवीन मू यिनिम तीची उ ोजक य काय कर याची इ छा आिण मता
भािवत करतात . ही या या सामा यत : मता ंवरील तसेच उ ोजक य मता ंवरील
बह तेक सािह याशी संरेिखत (aligns) करते.
दोन कार या मता आहेत – बोधा मक आिण बोधा मक नसल ेली. बोधा मक
मता ंम ये आव यक ान आिण कौश य े समािव असत े. जी ामु यान े बौि क
आधा रत मता आहेत आिण बोधा मक नसलेली मतांम ये िचकाटी , आ म-काय मता ,
िशक याची कौश य े आिण सामािजक कौश य े यासार या वृ चा समाव ेश होतो.
बोधा मक मता िशकवण े आिण मू यांकन करणे सोपे आहे, तर बोधा मक नसलेली
मता ंना िशकण े आव यक आहे आिण यांचे मू यांकन करणे अिधक कठीण आहे
(Moberg , २०१४ अ ). बोधा मक आिण बोधा मक नसलेली दो ही मता ंम ये समतोल
साध याची गरज आहे. तथािप , हे ल ात येते क बोधा मक नसलेली मता ंकडे अनेकदा munotes.in
Page 54
िश णाच े गत समाजशा
54 दुल केले जाते. आजचा अ यास म िशकण े आिण काही कर याप े ा परी ेसाठी
िशकव यावर आधा रत ान आिण बौि क मता ंवर अिधक ल क ि त करतो . बर्याच
संशोधका ं या मते बोधा मक नसलेली मता ंकडे दुल केले गेले आहे आिण यामुळे
शै िणक काय मतेवर आिण भिव यातील मबाजारा या प रणामा ंवर बोधा मक मता ंपे ा
अिधक ल णीय प रणाम होतो. बोधा मक नसलेले घटक आिण उ ोजक िश ण
यां यातील पर परस ंवादावर जवळजवळ कोणत ेही संशोधन केले गेले नाही हे एक स म
े आहे. िजथे उ ोजक य िश ण सामा य िश णा या सुधारणेस या या ज मजात
मते ारे बोधा मक नसलेली मता ं या िवकासास ो साहन देऊ शकते. याम ुळे
शै िणक कामिगरी वाढते.
शै िणक कामिगरीवर प रणाम करणा या बोधा मक नसल ेली घटका ं या
पाच ेणी
Farrington et all, 2012 पासून पांत रत
munotes.in
Page 55
िश णातील उ ोजकता
55 उ ोजक य मता . काही मुख उ ोजक य मता आिण बोधा मक आिण बोधा मक
नसल े या मता ंशी यांचा संबंध दश वणारी रचना ( ेमवक ).
(Lackeus, 2014) पासून पांत रत .
उ ोजका ंसाठी िश णाच े फायद े
िश णाम य े उ ोजकता समाकलीन कर या या क पन ेने गे या काही दशका ंम ये खूप
रसिनमा ण केला आहे. अनेक प रणामा ंमुळे आिथ क वाढ, रोजगार िनिम ती आिण munotes.in
Page 56
िश णाच े गत समाजशा
56 सामािजक लविचता वाढली आिण वैयि क वाढ, शालेय य तता आिण समानताही
सुधारली / वाढली .
क पन ेचा प रचय क न देणे आिण आचरणात आण यास सांगीतल े या सकारा मक
प रणामा ंसोबतच मह वाची आ हान ेही वाढली आहेत. वेळ आिण संसाधना ंचा अभाव ,
िश का ंना यावसाियकत ेची भीती, शै िणक संरचनांम ये अडथळा आणण े, याम ुळे
मू यांकनातील अडचणी आिण या या मक प त ेचा अभावही काही आ हान े आहेत .
यांना िश णाम य े उ ोजकता आण याचा य न करताना यावसाियका ंना सामोर े जावे
लागल े आहे.िश णातील उ ोजकता ल णीय िभ न आहे. काह ना असे वाटते क
िव ा या ना यांची वतःची कंपनी सु कर यासाठी ो सािहत केले पािहज े. ही
उ ोजकत ेची एक संकुिचत या या आहे. एका यापक ीकोनात ून िश णातील
उ ोजकता हणज े केवळ नवीन सं था सु करणे न हे, तर ते िव ा या ना अिधक
सज नशील , संधी देणारे, सि य आिण नािव य पूण , तसेच जीवनातील सव े ांशी
संबंिधत बनवण े आहे.
५.६ वा याय
थोड यात िलहा:
१) िश णातील उ ोजकत ेची संक पना प करा
२) िश णात उ ोजकत ेची गरज आिण मह व काय आहे ?
३)िश णातील उ ोजकत ेची बोधा मक मता प करा
४) िश णातील उ ोजकत ेची-बोधा मक नसलेली मता प करा
५) िश णातील उ ोजकत े या ( ारे ) मा यमात ून िश णािवषयी प ीकरण ा
६) उ ोजक य िश णाचा सामा यगाभा हणून मू यिनिम ती प करा
टीप िलहा
१) िश णातील उ ोजकत ेची संक पना
२) िश णात उ ोजकत ेची गरज
3) िश णातील उ ोजकत ेचे मह व
munotes.in
Page 57
िश णातील उ ोजकता
57 ५.७ संदभ
Achor, E. E. & Wilfred -Bonse, K. U. (2013) The Need to Integrate
Entrepreneurship Education into Science Education Teachers’ Curriculum
in Nigeria. Journal of Science and Voca tional Education, 7.
Ahlstrom, D. & Ding, Z. (2014) Entrepreneurship in China: An overview.
International Small Business Journal, 32(6). p. 610 -618. Arthur, S. J.,
Hisrich, R. D. & Cabrera, Á. (2012) The importance of education in the
entrepreneurial proc ess: a world view. Journal of Small Business and
Enterprise Development, 19(3). p 500 -514.
Awogbenle, A.C. &Iwuamadi, K.C. (2010) Youth Unemployment:
Entrepreneurship Development Programme as an Intervention
Mechanism. African Journal of Business Manageme nt. 4(6). p. 831 -835
Webliography
https://www.outlookindia.com/outlookmoney/career/integrating -
entrepreneurship -innovationin -higher -education -8233
https://www.re searchgate.net/publication/291846697_THE_SIGNIFICAN
CE_OF_ENTREP
RENEURSHIP_EDUCATION_IN_GABONESE_SCHOOLS_JUSTIFIC
ATIONS_FOR_A_ NEW_CURRICULUM_DESIGN
https://www.oecd.org/ cfe/leed/BGP_Entrepreneurship -in-Education.pdf
munotes.in
Page 58
58 ६
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण आध ुिनक करण
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ िवहंगावलोकन
६.३ सामािजक तरीकरणाची स ंक पना आिण कार
६.४ सामािजक गितशीलत ेची संक पना आिण कार - भारतीय समाजा या िवश ेष संदभा त
सामािजक तरीकरण आिण सामािजक गितशी लते या स ंबंधात िश णावर प रणाम
करणार े घटक
६.५ आधुिनक करणाची स ंक पना : वैयि क आिण सामािजक आध ुिनकता ,
आधुिनक करणात िश णाची भ ूिमका
६.६ वा याय
६.७ संदभ
६.० उि े
या करणा या अ यासान ंतर,
• सामािजक तरीकरण , सामािजक गितशीलता आिण आध ुिनक करणा ची स ंक पना
आिण कार जाण ून याल .
• आधुिनक करणा या स ंक पन ेची जाणीव : वैयि क आिण सामािजक आध ुिनकता
समजेल.
• भारतीय समाजा या िवश ेष संदभा त सामािजक तरीकरण आिण गितशीलत े या स ंबंधात
िश णावर प रणाम करणार े घटक समज ून याल .
• आधुिनक करणात िश णाची भ ूिमका समज ून याल
६.१ तावना
ाचीन भारतातील तरीकरण जाती या आधारावर होत े. यंग आिण म ॅक या मत े, "बह तेक
समाजा ंम ये लोक एकम ेकांना ेण म य े वग क ृत करतात आिण या ेण ना उ च आिण
खाल या ेण म य े ेणीब करतात . अशा ेणी प रभािषत कर या या ि य ेला munotes.in
Page 59
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण
आधुिनक करण
59 सामािजक तरीकरण हणतात आिण ेणीब ेण या प रणामी स ंचाला तरीकरण
संरचना हणतात . े यांना वतःला तर हणतात , यांना वग हणून ओळखल े जाते.
समाजशा सामािजक ि थतीच े वण न कर यासाठी सामािजक तरीकरण हा श द
वापरता त.
६.२ िवहंगावलोकन
सामािजक िवषमता हा सामािजक तरीकरणाचा आधार आह े. कमी-अिधक माणात सव
समाजा ंनी या ं या सद या ंचे तरीकरण क न सामािजक असमानत ेला ो साहन िदल े.
काही समाजशा ा ं या मत े, तरीकरण आिण प रणामी असमानता ही सव समाजा ंची
आव यक , काया मक आव यकता आह े. सोसायटीची काही अ य ंत मह वाची काय आहेत
जी सवा त स म सद या ं ारे पार पाडली जातात आिण अशा कार े ितभ ेवर आधा रत
िवतरण क ेले जात े. मजुरांनी कमी काय केली जी त े स म होत े. अशा कार े समाज
सामािजक काया या धत वर वत :चे तरीकरण करतो . काही समाजशा िभ न आह ेत
क अशा तरीकरणाम ुळे सामािजक असमानता िनमा ण होत े जरी त े मा य करतात क
सामािजक असमानता साव ि क आह े.
६.३ सामािजक तरीकरणाची स ंक पना आिण कार
सामािजक तरीकरण हा सामािजक असमानत ेचा एक िविश कार आह े. सोसायट ्या
यां या सद या ंची े ता, किन ता आिण समानत े या ीन े यव था करतात . सामािजक
तरीकरण हणज े दुसरे ितसर े काही नस ून समाजाच े िविवध िवभाग आिण गटा ंम ये
िवभाजन होत े. या िवभाजनाला तरीकरण हणतात कारण त े गटातील िव गट -बा
संबंधांचे औपचा रक करण करत े. याचा अथ असा क एका गटातील सद य िविश
प तीन े वागतात आिण त े दुस या गटा या वाग याप े ा वेगळे असतात .
तरीकरण ही पर परस ंवादाची िक ंवा िभ नत ेची ि या आह े या ार े काही लोक
इतरांपे ा उ च थानावर य ेतात.
सामािजक तरीकरणाची संक पना : सामािजक तरीकरण हणज े संप ी, उ प न , वंश,
िश ण , वांिशकता , िलंग, यवसाय , सामािजक ि थती िक ंवा य ु प न श (सामािजक
आिण राजक य ) यासार या सामािजक आिथ क घटका ंवर आधा रत समाजा या लोका ंचे
गटांम ये वग करण .
सामािजक तरीकरणा या या या
P.W Murray : सामािजक तरीकरण हणज े समाजाची 'उ च' आिण 'कमी'
सामािजक एकका ंम ये ैितज िवभागणी .
िग बट : "सामािजक तरीकरण हणज े समाजाच े कायम व पी गट िक ंवा ेण म य े
िवभागणी करण े जे े व आिण अधीनत े या स ंबंधाने एकम ेकांशी जोडल ेले आहेत." munotes.in
Page 60
िश णाच े गत समाजशा
60 ऑगबन आिण िनमकॉफ : या ि य े ारे य आिण गटा ंना दजा कमी-जा त िटक ून
राहणा या पदान ु मात दजा िदला जातो , ितला तरीकरण अस े हणतात .
सामािजक तरीकरणाच े कार
सामािजक तरीकरण िविवध त वा ंवर आधा रत आह े. यामुळे आम याकड े िविवध कारच े
तरीक रण आह े. मु य कारच े तरीकरण यावर आधा रत आह े
जात: एखा ा य चा ज म एखा ा िविश धािम क िकंवा जाती या गटात झा याम ुळे
होतो. अशा यव थ ेम ये य च े थान या या क ुटुंबा या थानावर अवल ंबून असत े
आिण य ला एकतर वाढ याची िक ंवा पड याची मया िदत स ंधी असत े. पदानु म. हा एक
वंशपरंपरागत अ ंतजा त सामािजक गट आह े याम य े एखा ा य चा दजा आिण या या
सोबतच े ह क आिण दािय व े या या िविश गटाम य े ज म या या आधारावर िनि त
केली जातात . उदा. जातीवर आधा रत तरीकरण हणज े ा ण, ि य , वै य आिण श ू .
वग : या कारच े तरीकरण आध ुिनक समाजात बळ असल े या वगा या आधारावर आह े.
वगा या आधार े तरीकरण प ूण पणे एखा ा य या ज मजात व ैिश ्याचा जा तीत
जा त फायदा घ े यासाठी आिण या याकड े असल े या स ंप ीचा वापर क र या या
कतृ वावर आिण मत ेवर मोठ ्या माणात अवल ंबून असत े.
संप ी : म यय ुगीन य ुरोपम य े, इ टेट णाली आणखी एक कारच े तरीकरण दान
करते यान े ज म तस ेच संप ी आिण ताबा यावर भर िदला . येथे येक इ ट ेटचे एक
रा य होत े.
गुलामिगरी : या का र या तरीकरणाला आिथ क आधार होता . गुलामाला याचा मालक
होता या या अधीन तो होता आिण ह े मुख कत य या या मालकाच े पालन करण े होते.
गुलामावर मालकाची स ा अमया िदत होती . बह तेक वेळा, गुलामांना यां या मालका ंकडून
वाईट वागण ूक आिण छळ क ेला जात अस े.
६.४ सामािजक गितशीलत ेची स ंक पना आिण कार - भारतीय समाजा या िवश ेष
संदभा त सामािजक तरीकरण आिण सामािजक गितशीलत े या स ंबंधात िश णावर
प रणाम करणार े घटक
सामािजक गितशीलत ेची स ंक पना : सामािजक गितशीलता स ूिचत करत े क सामािजक
बदल झाला आह े आिण समाज गती करत आ हे. सामािजक गती िनि तपण े वैयि क
गतीकड े नेत असत े. सामािजक गितशीलता हणज े सामािजक स ंरचनेतील एका
ि थतीत ून दुस या थानापय त या हालचाल चा स ंदभ . याचा अथ सामािजक ि थतीत
बदल होत आह े. समाज सामािजक गितशीलत ेसाठी काही िक ंवा इतर स ंधी दान करता त.
तथािप , समाज एकम ेकांपासून िभ न आह ेत या माणात य एका वग िकंवा ि थती
तराव न द ुस या तरावर जाऊ शकतात .
सामािजक स ंरचनेची साप े 'मोकळ ेपणा' तपास यासाठी सामािजक गितशीलत े या
संक पन ेला आव यक मह व आह े आिण याचा अ यास समाजशा करता त. कोण याही munotes.in
Page 61
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण
आधुिनक करण
61 गटात स ुधारणा क े यास याची सामािजक ि थती िनि तच स ुधारेल. हे समाजान ुसार िभ न
आहे आिण हण ूनच, सव देशांम ये एकसमान नाही . शेती हा भारतातील म ु य यवसाय
अस यान े आिण जाित यव था अज ूनही भारतात चिलत आह े, यामुळे सामािजक
गितशीलत ेचा दर वा भािवकपण े कमी आह े.
सामािजक गितशीलत ेची या या :
सोरोिकन : सामािजक गितशीलता हणज े एखा ा य च े सामािजक गट िक ंवा वगा या
न ात एका थानाव न द ुस या थानावर कोणत ेही सं मण.
हेि क: सामािजक गितशीलता हणज े सामािजक गटाकड ून सामािजक गटाकड े य ची
हालचाल .
सामािजक गितशीलत ेचे कार :
सोरोिकनन े दोन कार या सामािजक गितशीलत ेची चचा केली आह े:
1. ैितज सामािजक गितशीलता
2. अनुलंब सामािजक गितशीलता
ैितज सामािजक गितशीलता : हे एकाच तरावर असल े या एका सामािजक गटातील
लोकां या हालचाल ना स ूिचत कर ते. याचा अथ या दोन गटा ं या ेण म य े फरक नाही . हे
एखा ा य च े एका सामािजक गटात ून याच तरावरील द ुस या प रि थतीत स ं मण
आहे. येथे य ची ि थती बदल ू शकत े परंतु याची ि थती तशीच राहत े. उदा. िश क एक
शाळा सोड ून दुस या शाळ ेत िश क होतो .
अनुलंब सामािजक गितशीलता : हे एका तरात ून दुस या तरावर िक ंवा एका ि थतीत ून
दुस या ि थतीत लोका ं या हालचाल ना स ूिचत करत े. हे वग , यवसाय आिण श म य े
बदल घडव ून आणत े. यात खाल या त े उ च िक ंवा उ च त े खाल या िदश ेने हालचाल चा
समाव ेश आह े. उदा. जे हा एखादी य उ च िश ण घ ेते आिण ीम ंत बनत े ते हा याला
उ या सामािजक गितशीलता हणतात .
उ या गितशीलत ेचे दोन कार आह ेत.
एक ऊ व गामी आिण द ुसरी अधोगामी गितशीलता .
जे हा एखादी य खाल या ि थतीत ून वर या ि थतीकड े जाते उदा. िशपाईची म ुलगी
बँकेत अिधकारी हण ून ज ू होते ते हा ऊ व गामी गितशीलता असत े.
डाउनवड मोिबिलटी हणज े जे हा एखादी य एका थानाव न द ुस या थानावर जात े
आिण याची ि थती बदलत े. उदा. जर एखा ा य न े या या अकाय मतेमुळे िकंवा
इतर कोण याही कारणाम ुळे आपली नोकरी गमावली तर , तो या या मागील नोकरीपास ून
खाली मोबाइल आह े. munotes.in
Page 62
िश णाच े गत समाजशा
62 भारतीय समाजा या िवश ेष संदभा त सामािजक तरीकरण आिण सामािजक गितशीलत े या
संबंधात िश णावर प रणाम करणार े घटक आहे.
िश ण आिण सामािजक तरीकरण
डक हेम सारख े समाजशा कोण याही समाजाती ल िश णाच े मुख काय य ा
समाजा या िनयमा ंचे आिण म ू यांचे सारण हण ून पाहतात . यां या मत े, िश ण य
आिण समाज या ं यात एक द ुवा दान करत े आिण त े भिव यातील यवसाया ंसाठी
आव यक असल ेली व ैयि क िविश कौश य े दान करत े, जे सवा त जा त आह े.
आधुिनक सामािजक तरीकरण णालीतील मह वाचा घटक . पास स (1961) यांचा असा
िव ास आह े क समाजातील या ं या भिव यातील भ ूिमकांम ये य ची िनवड आिण
वाटप कर यासाठी श ै िणक णाली ही एक मह वाची य ं णा आह े. एखा ाची मता िस
कर यासाठी ह े मैदान हण ून देखील मानल े जात े आिण हण ूनच या ं या मत ेनुसार
वेगवेग या ि थत साठी िनवडक एज सी . तथािप , हा युि वाद बॉ स आिण िग ंिटस
सार या लोका ंनी नाकारला आह े जे असा य ुि वाद करतात क शाळा ंमधील सामािजक
संबंध कामा या िठकाणी मा ं या ेणीब िवभाजनाची ितक ृती करतात . कामा या
िठकाणी व ैयि क स ंबंध िनय ंि त करणार े सामािजक स ंबंध आिण श ै िणक यव थ ेतील
सामािजक स ंबंध यां यात जवळचा प यवहार आह े.
Raymond Boudon (1974) असेही स ुचिवतो क श ै िणक स ंधीची असमानता ही
ामु यान े सामािजक तरीकरणा चे उ पादन आह े. यां या मत े, वगा म ये कोणत ेही उप -
सां कृितक भ ेद नसल े तरीही , वग यव थ ेत लोक व ेगवेग या पदा ंवर उभ े राहतात ही
व तुि थती श ै िणक स ंधीची असमानता िनमा ण कर ेल. अशा कार े, सामािजक
तरीकरणाच े सार सामािजक असमानता आह े आिण त े उ प न , दजा आिण
िवशेषािधकारा ंचे िवभ ेदक वाटप , िविवध सामािजक स ुिवधांसाठी स ंधी इ यादी अन ेक
कारा ंमधून कट होत े आिण या सव पैलूंम ये शै िणक यश ख ूप मह वाच े आह े.
वग प तीसार या ख ु या तरीकरणा या णाल म य े, तरा या वर आिण खाली
हालचाल श य आह े आिण ब ंद वण -आधा रत तरीकरण णाल म य े अशा जाती , जेथे
िविवध तरा ंमधील सीमा कठोर असतात , चळवळ अ य ंत कठीण असत े. पुढे, समाजातील
िश ण आिण सामािजक तरीकरण या ं यातील स ंबंधांचे िविवध सहस ंबंध आह ेत. यापैक
सवा त मह वाच े हणज े कोण याही आध ुिनक औ ोिगक समा जात िश ण ह े सामािजक
गितशीलत ेचे ाथिमक जनर ेटर आह े. हे नाते समज यास थोड े ि ल आह े. उदाहरणाथ ,
एक कड े, सामािजक वग णालीम य े दजा ा कर यासाठी िश ण हा म ु य घटक आह े
आिण द ुसरीकड े, तरीकरण णाली ही िश णा या िभ न व ेशासाठी िनणा यक घटक
आहे. हणून, िश ण आिण सामािजक तरीकरण या ं यातील स ंबंध खूप गुंतागुंतीचे आहेत
आिण क ेवळ सामािजक गितशीलत े या स ंक पन े या स ंदभा त समजल े जाऊ शकतात .
िश ण आिण सामािजक गितशीलता आधी चचा के या माण े, स या या स ंदभा त िश ण
ही य या जीवनातील सवा त मह वाची आिण गितमान श आह े, जी या या
सामािजक िवकासावर प रणाम करत े. हे सामािजक रचन ेत सामािजक बदल आिण
गितशीलत ेचे एजंट हण ून अिधक काय करत े. जीवनाचा दजा सुधार याच े माग आिण munotes.in
Page 63
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण
आधुिनक करण
63 साधन े दान क न आिथ क िवकासाकड े नेतो. िश णाबाबत सकारा मक ीकोन य
आिण गटा ंम ये सामािजक -आिथ क गितशीलता आणतो . हणज े, कृषी कुटुंबात ज मल ेली
य , िश णा या मा यमात ून शासक िक ंवा इतर सरकारी कम चारी होऊ शकत े. दुसरे
हणज े, िश णाम ुळे लोका ं या जीवनश ैलीत बदल होतो. हे वृ ी, सवयी , िश ाचार आिण
यां या सामािजक राहणीमानात बदल करत े. ितसर े हणज े, य आिण गट या ं यातील
आंतर-िपढी या गितशीलत ेसाठी िश ण जबाबदार आह े. आंतर-िपढी या गितशीलत े ारे,
सामािजक गट या ंची ि थती आिण या ं या क ुटुंबाची ि थती राख या स स म आह ेत.
हणूनच, असे हणता य ेईल क य आिण गटा ं या गितशीलत ेम ये यांचे सामािजक
थान , यावसाियक रचना , जीवनश ैली, सवयी आह े.
६.५ आधुिनक करणाची स ंक पना : वैयि क आिण सामािजक
आधुिनकता , आधुिनक करणात िश णाची भ ूिमका
आधुिनक करणाची स ंक पना
मॉडन िकंवा मॉडना यझेशन हा श द ल ॅिटन श द ‘MODO’ या श दाचा य ु प न आह े,
याचा अथ ‘आ ाच ’ ‘िकंवा’ ‘नवीनतम ’ असा होतो . आधुिनक करणाम य े गती
लोकशाही , सामािजक -आिथ क आिण व ै ािनक आदशा या िदश ेने प रवत न समािव आह े.
बदलाची ि या हण ून आध ुिनक करणासाठी स ंरचना मक आिण काया मक दो ही बदल
आव यक आह ेत. पर पर सिह ण ुता, इतरां या िवचारा ंचा आदर आिण सवा म ये समानता
या आध ुिनकत े या अ याव यक गो ी आह ेत. आधुिनक करणाचा अथ सव पारंपा रक
आिण ाचीन म ू यांचे उ चाटन होत नाही . या ाचीन म ू यांचे जतन आिण स ंर ण
ेरणासह करायच े आहे आिण एक ूणच गतीला सामाव ून घे
ऑ सफड इंि लश िड शनरीन े 'आधुिनक' या श दाची या या 'अलीकडील काळातील
काहीतरी िक ंवा नवीन िक ंवा नवीनतम , लािसकशी स ंबंिधत नसल ेली' अशी क ेली आह े.
अशा कार े, या श दाचा शाि दक अथ जीवन श ैली, पेहराव, कला िक ंवा िवचारसरणीम य े
नवीन िक ंवा नवीनतम असल े या कोण याही गो ीला स ूिचत करतो .
भारतीय समाजशा ा . वाय. िसंग यां या मत े, "आधुिनक करण ह े सम या ंब ल या
तक शु वृ ीचे तीक आह े आिण या ंचे मू यमापन साव ि क, िविश ि कोनात ून नाही ."
या यासाठी , आधुिनक करणाम य े वै ािनक आिण ता ंि क ानाचा सार करण े समािव
आहे.
सी ई लॅक या ंनी या ं या 'डायन ॅिम स ऑफ मॉडना यझेशन' या प ु तकात
आधुिनक करणाची ि या स ुचवली आह े या ार े ऐितहािसक ्या िवकिसत स ं था वेगाने
बदलणा या काया साठी वीकारली जात े जी मानवा या ानात अभ ूतपूव वाढ दश वते,
वै ािनक ा ंतीसह अलीकडील शतका ंम ये या या पया वरणावर िनय ं ण ठ ेव यास
परवानगी द ेते.
munotes.in
Page 64
िश णाच े गत समाजशा
64 आधुिनकत े या स ंक पन ेत खालील िविश व ैिश ्ये आहेत:
बौि क व ैिश ्ये हणज े िव ान आिण त ं ानावर भर , तक आिण तक शु ता, गती आिण
मानवी िवकासावर िव ास , पया वरणावर िनय ं ण आिण अ ंध ा आिण सनातनीपणा
टाळण े.
राजक य व ैिश ्यांम ये, रा य/राजक य बाब मध ून धािम क भावाच े दुल , आिण
धम िनरपे लोकशाही रा जकारणाचा उदय , साव ि क ौढ मतािधकार , लोकशाही म ू ये
यांचा समाव ेश होतो .
धािम क वैिश ्ये धािम क सनातनी आिण धािम कते या हासापास ून मु धम िनरपे समाज
बनवतात . सामािजक व ैिश ्यांम ये पारंपा रक सामािजक यव थ ेचा हास , संयु कुटुंब
प तीचा हास, िवभ नात ेसंबंध यांचा समाव ेश होतो .िश णा या स ंबंधात, यात सा रता ,
ानावर भर , िशि त कौश य आिण इतर गो चा समाव ेश होतो .
आिथ क वैिश ्यांम ये यावसाियक श ेतीकड े बदलण े, शेतीम य े मशी स आिण गत
तं ानाचा वापर , वाढते औ ोिगक करण आिण शहरीकरण , वािण य , उ ोग आिण
बाजारप ेठेतील स ुधारणा इ याद चा समाव ेश होतो . अशा कार े, आधुिनकत ेचा अथ अनेक
नवीन सामािजक -आिथ क, राजक य -धािम क आिण वैयि क आध ुिनकता : एखा ा
य म य े आध ुिनकता आह े आिण गतीशील , धम िनरपे ता, आशावाद , भिव यािभ मुख
ीकोन आिण आ म -काय मतेची भावना यासह ीकोन आिण िव ास या ंचे िसं ोम
हणून प रभािषत क ेले जाते.
सामािजक आध ुिनकता : संरचनेतील िभ नता आिण काया चे िवशेषीकरण वाढव या या
िदशेने उ ा ंतीवादी सामािजक बदला ंशी संबंिधत आह े.
आधुिनक करणाम य े खाली ल ठळक व ैिश ्ये आहेत:
(१) वै ािनक वभावाचा ीकोन
(२) तक आिण ब ुि वाद
(३) धम िनरपे ीकरण
(4) उ च आका ं ा
(५) वृ ी, िनकष आिण म ू यांम ये एकूण बदल ,
(६) िवकिसत अथ यव था ,
(७) यापक रा िहत
(8) लोकशाहीकरण
(९) मु समाज . munotes.in
Page 65
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण
आधुिनक करण
65 (१०) एक आ हा ना मक यि म व आिण श ेवटी
(11) सामािजक -आिथ क सां कृितक आिण राजक य चळवळीच े आयोजन कर यासाठी
आधुिनक करणात िश णाची भ ूिमका: आधुिनक करणा या ि य ेत थेट योगदान द ेणारे
काही मापद ंड आह ेत
सु ढ राजक य िवचारसरणी आिण ितच े भावी काय , यवहाय रा ीय अथ यव था ,
काय म सा र लोकस ं या, िनरोगी यि म व , कुशल मन ु य-श , सुधा रत म ू ये आिण
ेरणा, एकि त रा ीय य न , मु िवचार इ याद ना िश णाच े वरदान मानल े जाते. िश ण
देशा या राजक य िवचारसरणीचा सार करत े, अथ यव थ े या वाढी ला गती द ेते, स म
आिण क ुशल मन ु य-श तयार करत े आिण लोका ंना काय मतेने सा र करत े आिण
समाज आिण रा ा या मोठ ्या िहतासाठी मनाचा िव तार करत े.
कुशल मानव स ंसाधना ंचे उ पादन : िश ण आध ुिनक करणा या ि य ेत थेट योगदान द ेते.
हे मा य क ेले जात े क मा नव स ंसाधन ही रा ीय गतीची ग ु िक ली आह े आिण
िश णा ार े एक स ु ढ मानव स ंसाधन तयार आिण िवकिसत क ेले जाते. यातून आिथ क,
औ ोिगक , तांि क आिण सामािजक े े याप यासाठी आिण ऑपर ेट कर यासाठी यो य
ान असल े या क ुशल य तयार होतात . हे उ च श असल ेले मानव स ंसाधन या ं या
सज नशील मता आिण उ पादक य ना ं ारे रा ीय स ंप ी या वाढीस हातभार लावत े.
यामुळे, िश ण ह े उगव या िपढीम य े अशा ान , कौश य े आिण व ृ ना ो साहन द ेते जे
आधुिनक करणाचा व ेग वाढवतात .
पारंपा रक िवचारस रणीचे अडथळ े तोडत े: प रवत नाची गितमान श हण ून िश ण
पारंपा रक िवचार , कृती, सवयी , वृ ी आिण म ू ये यांची ि थती तोडत े. हे मानिसक ि ितज
िव तृत करत े आिण नवक पना आिण योगा ंम ये रस िनमा ण करत े. हे य ना यापक
िवचार कर यास मदत करत े आिण ज ु या िवचार आिण क पना ंशी तडजोड न करता नवीन
गो ी आिण व त ू वीकार यासाठी या ं या िवचारा ंना उ ेजन द ेते.
िश णाम ुळे समाजा या गरजा ं ती स ंवेदनशील असल े या बौि क य तयार होतात :
िश णाम ुळे त वव े े, शा , तं , नेते, उ च ू, सह-िनयोजक , शासक , िचिक सक ,
िश क इ याद चा एक स ंवग तयार होतो , जे आधुिनक करणा या रथावर अ ेसर असतात .
ते आध ुिनक समाजा या गरजा , माग या आिण आका ं ांब ल अ य ंत संवेदनशील आह ेत
आिण त े रा ीय आिण भाविनक एका मता आिण सवा त मह वाच े हणज े आंतररा ी य
समज यासह मह वा या म ुद् ांवर सहमती िनमा ण कर यासाठी काय करतात .
वै ािनक व ृ ी जोपास ून आिण तक शु ता वाढव ून व त ू, क पना , गो ी, य इ यादीकड े
यो य ीकोनात ून पाह यासाठी त े य च े सामािजक करण करतात . ही दोन म ु य साधन े
हणज े वै ािनक वभाव आिण आ मा आिण तक संगत िवचार माणसाला य ेक गो ीच े
यो य व प आिण ीकोनात ून मू यमापन कर यास मदत करतात . हणूनच, समाज
येक बाबतीत गत आह े आिण िश ण ह े येक गो ीच े वत क आिण िनमा ते आहे जे
आधुिनक करणाच े वाहन चा लवते. munotes.in
Page 66
िश णाच े गत समाजशा
66 िश णाम ुळे मनात ची िनमा ण होत े आिण लोका ं या िवचारसरणीत सकारा मक बदल
होतो.िश ण ह े आध ुिनक करणाच े मुख साधन हण ून बदल आिण वाढी या ि य ेत
लोकां या मनात ची जाग ृत करत े, िटकव ून ठेवते, उ ेिजत करत े आिण कायम ठ ेवते.
िश णाम ुळे मना या उ ा ंतीम य े मदत होत े जी व ैरा यप ूण आिण व त ुिन आिण
िवचारशील असत े.
िश णाम ुळे मनात बदल घडतात : रा ा या गती आिण सम ृ ीसाठी काय कर याची व ृ ी,
मू य, मत इ . िशवाय , िश णाम ुळे देशाचे उ पादन आिण उ प न वाढ यास मदत होत े.
यामुळे िश ण आिण दरडोई वाढ आिण रा ीय उ प न या ंचा सकारा मक स ंबंध आह े.
िश ण ह े देशा या आिथ क िवकासाच े इंिजन मानल े जाते.
िश ण यो य म ू य, कौश य आिण ान प ुरेशा माणात द ेऊन जाणकार आिण सज नशील
पु ष आिण ि या तयार करत े जे आध ुिनक करणा या ि य ेसाठी वत : ला समिप त
करतील . अशा कार े, आधुिनक करणाचा उपयोग िश णा ार े केला जातो .
िश ण ह े रा ीय ीकोन आिण आ ंतररा ीय समज िवकिसत क न आध ुिनक करणाची
एक शि शाली श हण ून काय करत े. हे िव ा या ना मानवी जीवनातील सामािजक ,
आिथ क, तांि क, वै ािनक आिण सा ं कृितक े ातील नवीनतम घडामोडी जाण ून घे यास
मदत क शकत े.
िश णाम ुळे भाविनक आिण रा ीय एका मता साध यात मदत होत े जी लोका ंम ये एकता
थािपत कर यासाठी आिण रा -सामािजक , सां कृितक, आिथ क आिण राजक य आिण
वै ािनक प ैलूं या िव कासासाठी आधार आह े.
लोकांम ये लोकशाही आिण धम िनरपे ीकोन आिण ी वाढव ून आध ुिनक करणा या
ि य ेला गती द े यास िश ण मदत क शकत े. धम िनरपे वृ ीमुळे जगातील सव धमा चा
आिण रा ाचा आदर वाढ यास मदत होत े. लोकशाही उ ंची लोका ंना समाजात इतरांसोबत
कोण याही भ ेदभाव आिण भावना ंिशवाय यश वीपण े जग यास स म करत े.
िश ण लोका ंना भिव यातील जीवनासाठी तयार कर यास मदत करत े जे
आधुिनक करणासाठी आव यक आह े. हे यांना भिव यातील चा ंगले जीवन जग यासाठी
सव सामािजक कौश य े आ मसात कर यास मदत करत े. आिण भिव यातील चा ंगले जीवन
आधुिनक करणा या ि य ेला गती द ेते. यामुळे स या या समाजात स ुखी आिण
स माननीय जीवन जग यासाठी आध ुिनक करणाचा व ेग वाढवणार े हे शि शाली श आह े.
६.६ वा याय
थोड यात उ र े िलहा :
1) सामािजक तरीकरणाच े तीन कार सा ंगा.
2) सामािजक गितशीलत ेचा घटक हण ून िश णाची थोड यात ओळख करा .
3) आधुिनक करणात िश णाची भ ूिमका प करा . munotes.in
Page 67
सामािजक तरीकरण , गितशीलता आिण
आधुिनक करण
67 4) वैयि क आध ुिनकता प करा .
5) ऊ व गामी आिण अधोगामी गितशीलता दर यान फरक करा
6)सामािजक आध ुिनकत ेची गरज प करा .
टीपा िलहा :
1) सामािजक त रीकरणाची स ंक पना
2) सामािजक गितशीलत ेची संक पना
3) आधुिनक करणाची स ंक पना
६.७ संदभ
Bilton, Tony, et al. (1987). Introductory Sociology, London:,Mac Millan
Giddens, Anthony. (1990). Sociology, Cambridge: Polity Press
Gupta, Dipankar. (1991). Socia l Stratification, New Delhi: Oxford
University Press. Sharma, K.L. (1994). Social Stratification and Mobility.
Jaipur, New Delhi: Rawat Publications.
Webliography
http://pioneerjournal.in/files.php?force&file=Shodh/Role_of_Education_in
_Modernization_245515 705.pdf
https://www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/14167/1/Unit -2.pdf
https://www.sociologygroup.com/modernization -indian -traditions -
yogendra -singh -summary/
munotes.in