मार्गदर्शन-आणि-समुपदेशन-1-munotes

Page 1

1 १ चाचणी तंत्र - उद्देश्य व वापर घटक रचना १.० सामग्री १.१ उद्दिष्टे १.२ परिचय १.३ मानसशास्त्रीय चाचणी १.३.१ मानसशास्त्रीय चाचणीचा अर्थ १.३.२ मानसशास्त्रीय चाचणीची आवश्यकता १.३.३ मानसशास्त्रीय चाचणीच्या मयाथदा १.४ बुद्दिमत्ता चाचणी, अद्दियोग्यता चाचणी आद्दण वृत्ती चाचणी १.४.१ बुद्दिमत्ता चाचणी १.४.२ अद्दियोग्यता चाचणी १.४.३ वृत्ती चाचणी १.५ स्वािस्य चाचणी, यश चाचणी, व्यद्दिमत्व चाचणी १.५.१ स्वािस्य चाचणी १.५.२ यश चाचणी १.५.३ व्यद्दिमत्व चाचणी १.६ सािाांश १.७ प्रश्न १.८ सांदिथ १.१ उद्दद्दष्टे या युद्दनटची उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत. • मानसशास्त्रीय चाचणयाांचे स्वरूप समजून घेणे • मानसशास्त्रीय चाचणीच्या मयाथदा लक्षात घेणे • योग्यता आद्दण वृत्ती यातील फिक ओळखणयासाठी, चाचणी • स्वािस्य चाचणयाांचे स्वरूप आद्दण व्याप्ती समजून घेणे • व्यद्दिमत्व चाचणीच्या कायाथचे ज्ञान द्दमळवणे • यश चाचणी समजून घेणे • बुद्दिमत्ता चाचणीचे मूलयाांकन किणयासाठी munotes.in

Page 2

मार्थदशथन व समुपदेशन
2 १.२ पररचय कोणत्याही देशातील द्दशक्षणाचा उिेश एखाद्या व्यिीचा त्याच्या पूणथ क्षमतेने द्दवकास किणे हा असतो. हे उद्दिष्ट साध्य किणयासाठी शाळा, महाद्दवद्यालयाांमध्ये द्दवद्दवध उपक्रम िाबद्दवले जातात. शालेय स्तिावि मार्थदशथन हा एक महत्त्वाचा उपक्रम आहे. चाांर्ले द्दशक्षण आद्दण चाांर्ला सलला याांचा पिस्पि सांबांध आहे. ते द्दवद्यार्थयाांच्या फायद्यासाठी एकमेकाांना आधाि देतात आद्दण पूिक असतात. शालेय मार्थदशथन कायथक्रमाला प्रमुख स्र्ान आहे कािण. द्दनणथय द्दकांवा योजना घेणयासाठी एखाद्या व्यिीची योग्य क्षमता ओळखते. हे व्यिीचे वेर्ळेपण मान्य किते. हे व्यिीचे मूलय आद्दण प्रद्दतष्ठा ओळखते आद्दण त्याचा आदि किते. म्हणून, योग्य मार्थदशथन कायथक्रमाची योजना किणयासाठी एखाद्या व्यिीचे द्दकांवा समूहाचे मूलयाांकन किणे आवश्यक आहे. एखाद्या व्यिीची क्षमता द्दनद्दित किणयासाठी द्दवद्दवध साधने आद्दण तांत्रे वापिली जातात. सामान्यतः वापिलया जाणार् या उपकिणाांची चचाथ पुढील परिच्छेदात केली आहे. १.३ मानसशास्त्रीय चाचणी मनोवैज्ञाद्दनक चाचणी म्हणजे काय? बाजािातील प्रकाद्दशत चाचणयाांचे ििपूि प्रमाण तपासलयावि आद्दण त्या अनेक बाबतींत द्दिन्न असू शकतात असे आढळलयास याचे उत्ति देणे कठीण द्ददसते. काही मानसशास्त्रीय चाचणया पूणथ होणयासाठी फि काही द्दमद्दनटे लार्तात, ति काहींना पूणथ होणयासाठी काही तास लार्ू शकतात. काही मानसशास्त्रीय चाचणयाांसाठी, प्रद्दतसादकत्याथने फि होय/नाही उत्ति देणे आवश्यक आहे; इति चाचणया अशा प्रकािे तयाि केलया आहेत की एखाद्या व्यिीला आिासी वास्तव वाताविणात प्रवास करून प्रद्दतसाद द्यावा लार्तो. काही मानसशास्त्रीय चाचणया शेकडो लोकाांसाठी प्रशाद्दसत केलया जाऊ शकतात आद्दण सांर्णकाद्वािे स्कोअि आद्दण व्याख्या केलया जाऊ शकतात, पिांतु इति चाचणयाांसाठी समोिासमोि प्रशासन आद्दण वैयद्दिक र्ुणाांक लेखन आद्दण व्याख्या आवश्यक आहे ज्यासाठी अनेक वर्ाांचे प्रद्दशक्षण आद्दण अनुिव आवश्यक आहे. विील व्यापक फिक असूनही, सवथ मानसशास्त्रीय चाचणयाांमध्ये एक र्ोष्ट समान आहे असे मानले जाते: ती अशी साधने आहेत जी मानसशास्त्रज्ञ, लोकाांची माद्दहती र्ोळा किणयासाठी वापितात. १.३.१ मानसशास्त्रीय चाचणीचा अर्थ मानसशास्त्रीय चाचणी ही मानकीकृत प्रेिणा आद्दण प्रशासन आद्दण र्ुणाांक लेखनाच्या पितींचा वापि करून द्दवद्दशष्ट मनोवैज्ञाद्दनक बाांधणीचे अनुमान काढणयासाठी मानवी वतथनाचे नमुने आद्दण परिमाण ठिवणयासाठी एक वस्तुद्दनष्ठ प्रद्दक्रया आहे. याव्यद्दतरिि, त्याची उपयुिता प्रदद्दशथत किणयासाठी, मानसशास्त्रीय चाचणीसाठी योग्य मानदांड आद्दण पुिावे आवश्यक आहेत (म्हणजे, मनोद्दमद्दतय र्ुणधमथ). सद्दवस्तिपणे, मानसशास्त्रीय चाचणयाांची परििाद्दर्त वैद्दशष्ट्ये आद्दण त्याांच्याशी सांबांद्दधत फायद्याांची खाली चचाथ केली आहे. प्रर्म, मानसशास्त्रीय चाचणी ही वतथनाचा नमुना आहे जो अर्थपूणथ सामाद्दजक सांदिाथत व्यिीबिल द्दनष्कर्थ काढणयासाठी वापिला जातो. वतथणुकीचा नमुना स्वतःमध्ये पूणथ मानला जाऊ munotes.in

Page 3

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
3 शकतो द्दकांवा, जसे की बर् याचदा घडते, वतथन मध्यस्र्ी किणार्या अांतद्दनथद्दहत स्विावाचे लक्षण म्हणून. उदाहिणार्थ, एखाद्या व्यिीला नोकिीच्या प्रद्दशक्षणात वापिलया जाणार् या सूचनात्मक साद्दहत्य समजणयास सक्षम असेल की नाही हे ठिवणयासाठी मानसशास्त्रीय चाचणी वापिली जाते. या उिेशासाठी चाचणीमध्ये दैद्दनक वतथमानपत्रातील नमुना परिच्छेद असू शकतात. प्रत्येक उतािा वाचणे आद्दण त्याचा अर्थ साांर्णे हे पिीक्षा घेणार्याचे कायथ आहे. जि बहुतेक परिच्छेदाांचे आकलन अचूक असेल, ति पिीक्षा घेणार्याने नोकिीच्या उिेशाांसाठी पुिेसे वाचले आहे असे ठिवले जाऊ शकते. जोपयांत परिच्छेदाांची अडचण पातळी द्दनदेशात्मक सामग्रीच्या अांदाजे असते, तोपयांत चाचणी प्रद्दशक्षणात पुिेशा कामद्दर्िीचा अांदाज लावणयासाठी आधाि प्रदान किते. द्दललद्दनकल बैठकीत मध्ये, चाचणी द्दवद्यार्थयाथला त्रासदायक वाटणार्या वतथनाचा नमुना देऊ शकते. उदाहिणार्थ, एखाद्या द्दवद्यार्थयाथला द्दनरुपद्रवी कोळी सािख्या धोकादायक वस्तूची असमांजसपणाची िीती वाटू शकते. िीतीमुळे, कोळीचा सामना किणयाच्या शलयतेमुळे ग्राहक अांधािलेलया खोलीत प्रवेश करू शकत नाही द्दकांवा कपाट साफ करू शकत नाही. असमांजसपणाच्या िीतीचे आकलन किणयासाठी, पिीक्षक ग्राहकाला काचेच्या पेटीत ठेवलेलया द्दनरुपद्रवी कोळीकडे जाणयास साांर्ू शकतो. द्दवद्यार्थयाांचा टाळणयाच्या वतथनाची तीव्रता दशथवणयासाठी द्दचांतेचा अहवाल प्रवृत्त किणार्या कोळीचे अांति घेतले जाते. याचा उपयोर् समस्या कमी किणयासाठी कोणत्याही त्यानांतिच्या द्दनयोद्दजत हस्तक्षेपाच्या परिणामकािकतेचा न्याय किणयासाठी केला जाऊ शकतो. उपचािानांति, ललायांटला पूवीपेक्षा अद्दधक जवळून कोळ्याशी सांपकथ साधता आला पाद्दहजे. या दोन्ही प्रकिणाांमध्ये, वतथनाचा नमुना स्वतःच पूणथ आहे, ज्यामध्ये ते पिीक्षकाला काय जाणून घ्यायचे आहे याचे र्ेट मूलयाांकन किते, म्हणजे इांग्रजी मजकुिाचे परिद्दचत परिच्छेद समजून घेणे द्दकांवा एखाद्या िीतीची वस्तू टाळणे. नमुने, तर्ाद्दप, अप्रत्यक्ष द्दनष्कर्ाांसाठी आधाि म्हणून वापिले जाऊ शकतात, असा युद्दिवाद करून की प्रत्येक, त्याच्या स्वत: च्या मार्ाथने, एक अांतद्दनथद्दहत स्विाव प्रद्दतद्दबांद्दबत कितो जो व्यिीच्या वतथनासाठी जबाबदाि असतो. अशा प्रकािे, आकलन चाचणी व्यिीच्या सामान्य मानद्दसक क्षमता द्दकांवा बुद्दिमत्तेच्या पातळीचा अांदाज लावू शकते. परिहाि चाचणी व्यिीच्या अत्यांत हळुवाि मनाची पातळी दशथवू शकते, म्हणजेच त्याांना द्दचांताग्रस्त द्दवकाि होणयाची शलयता आहे. या प्रकिणाांमध्ये, द्दवद्दशष्ट नमुन्याची सामग्री आनुर्ांद्दर्क आहे आद्दण द्दिन्न नमुन्याद्वािे बदलली जाऊ शकते जी स्विाव प्रद्दतद्दबांद्दबत किते. अशाप्रकािे, र्द्दणतीय समस्या सोडवणे हे सामान्य मानद्दसक क्षमतेचे लक्षण म्हणून मौद्दखक आकलन चाचणीसाठी बदलले जाऊ शकते द्दकांवा द्दचांता आद्दण नैिाश्याच्या िार्ाांबिलच्या प्रश्नाांचा सांच एखाद्या व्यिीच्या न्यूिोद्दटद्दकझमच्या पातळीचे लक्षण म्हणून टाळणयाच्या चाचणीसाठी समाद्दवष्ट केला जाऊ शकतो. जि चाचणया द्दचन्हाऐवजी नमुना म्हणून वापिलया र्ेलया ति अशा प्रद्दतस्र्ापनाला काही अर्थ नाही. munotes.in

Page 4

मार्थदशथन व समुपदेशन
4 १.३.२ मानसशास्त्रीय चाचणीची आवश्यकता • कमकुवतपणा आद्दण सामर्थयथ ओळखते: सामान्य-सांदद्दिथत आद्दण र्ट-प्रशाद्दसत यश चाचणया हे शाळाांमध्ये प्रशाद्दसत केलया जाणार् या सवाथत सामान्य प्रकाि आहेत. • वैयद्दिक धडे योजनाांचे समर्थन किते: शाळाांमधील मानसशास्त्रीय चाचणी अपांर् द्दवद्यार्ी द्दकांवा द्दवलांद्दबत कौशलये ओळखू शकतात आद्दण कुटुांबाांना वैयद्दिकृत धडे योजना द्दवनामूलय प्राप्त किणयासाठी त्याांची पात्रता द्दनधाथरित करू शकतात. • प्लेसमेंट द्दनणथय सक्षम किते • प्रर्तीचे द्दनिीक्षण किते • अक्षमता ओळखणे: द्दशकणे अक्षमता शोधणे कठीण असू शकते, पिांतु मानसशास्त्रीय चाचणी द्दवद्यार्थयाांना कोणत्या िार्ात अडचणी येत आहेत हे शोधणयात मदत किते. • प्रर्ती: शालेय प्रशासन आद्दण द्दशक्षकाांना द्दवद्यार्थयाांच्या शैक्षद्दणक कामद्दर्िीचे मूलयमापन किणयात आद्दण त्याांच्या सुधािणेबाबत द्दनणथय घेणयास मदत किणयासाठी मानसशास्त्रीय चाचणी देखील महत्त्वपूणथ आहे. • व्यावसाद्दयक क्षमता: मानसशास्त्रीय चाचणीचे द्दनकाल पालक, द्दशक्षक आद्दण द्दवद्यार्थयाांना मुलाची व्यावसाद्दयक क्षमता द्दनद्दित किणयात मदत करू शकतात. १.३.३ मानसशास्त्रीय चाचणीच्या मयाथदा • मोजमापाांची अद्दनद्दितता मानसशास्त्रीय चाचणया प्रत्यक्षपणे पाहणयायोग्य नसलेलया र्ोष्टींचे मोजमाप किणयाचा प्रयत्न कित असलयामुळे, चाचणी काय मोजणयाचा प्रयत्न कित आहे आद्दण प्रत्यक्षात काय मोजते यात नेहमीच अांति असते. • बदलत्या परिद्दस्र्ती जसजसा काळ जातो, मानसशास्त्रीय द्दसिाांताांमधील बदल आद्दण तांत्रज्ञानातील प्रर्तीमुळे, मानसशास्त्रीय चाचणया काही काळासाठीच सांबांद्दधत िाहतात. सामाद्दजक द्दकांवा साांस्कृद्दतक सुधािणाांमुळे चाचणी वस्तू अप्रचद्दलत होऊ शकतात द्दकांवा नवीन मानसशास्त्रीय द्दसिाांत चाचणयाांच्या मूळ कलपनाांची जार्ा घेऊ शकतात. वैध आद्दण द्दवश्वासाहथ िाहणयासाठी, मानसशास्त्रीय चाचणया वािांवाि अद्यतद्दनत केलया पाद्दहजेत. • साांस्कृद्दतक पूवाथग्रह युनायटेड स्टेट्समध्ये मोठ्या प्रमाणावि वापिलेली सवथ मानसशास्त्रीय चाचणी उपकिणे इांग्रजीमध्ये प्रमाद्दणत असलयामुळे, चाचणीचे द्दनकाल बहुतेक वेळा दुसिी िार्ा बोलणार्या लोकाांसाठी अचूक नसतात. जिी चाचणयाांचे मूळ िार्ाांमध्ये िार्ाांति केले जाते तेव्हा, एका िार्ेसाठी द्दकांवा सांस्कृतीशी सांबांद्दधत अनेक अर्थ आद्दण मुहाविे असलेलया शबदाांमध्ये समस्या उद्भवतात. तुमची प्रगती तपासा १. मानसशास्त्रीय चाचणीचा अर्थ काय आहे? ____________________________________________________________________________________________________________________munotes.in

Page 5

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
5 ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.४ बुद्दिमत्ता चाचणी, अद्दियोग्यता चाचणी आद्दण अद्दिवृत्ती चाचणी १.४.१ बुद्दिमत्ता चाचणी बुद्दिमत्ता चाचणीचा सवाथत सामान्य प्रकाि म्हणजे बुद्दिमत्ता िार् I.Q. ही चाचणी द्दवद्दशष्ट ज्ञानाची चाचणी घेत नाही. प्रश्न अद्दतशय सामान्य आहेत आद्दण त्या व्यिीची द्दशकणयाची क्षमता समजून घेणयासाठी आहेत. द्दवद्यार्थयाांना प्रश्नाांची उत्तिे आद्दण काये पूणथ किणयास साांद्दर्तले जाते. चाचणया कालक्रमानुसाि वयाच्या क्षमतेचे र्ुणोत्ति आहेत, १०० सामान्य आहे. परिणामाांचा वापि अनेकदा द्दशक्षणामध्ये केला जातो, सामान्यतः जेव्हा द्दवद्यार्थयाांना द्दवशेर् सेवाांसाठी ठेवणयाची आवश्यकता असते. कधीकधी, द्दनयोिे या चाचणया देखील वापरू शकतात. बुद्दिमत्ता ही एक सामान्य क्षमता द्दकांवा द्दशकणयाची क्षमता आहे. Cleary, Humphrey Kendrick and Wesman (१९७५) याांच्या मते, 'बुिीमत्ता म्हणजे द्दमळवलेली कौशलये, ज्ञान, द्दशक्षण सांच आद्दण बौद्दिक समजलया जाणार् या सामान्यीकिण प्रवृत्तींचा सांपूणथ सांग्रह आहे जो कोणत्याही वेळी उपलबध असतो. अशा प्रकािे, असे म्हटले जाऊ शकते की बुद्दिमत्तेमध्ये समस्या सोडवणयाची क्षमता, शाद्दबदक क्षमता आद्दण सामाद्दजक क्षमता याांचा समावेश होतो. जेन्सेन (१९८५) याांनी सुचवले की बुद्दिमत्तेच्या मानक चाचणया मूलिूत सांज्ञानात्मक प्रद्दक्रयाांच्या र्ती आद्दण कायथक्षमतेतील वैयद्दिक फिक दशथद्दवतात त्यापेक्षा ते माद्दहती सामग्रीमधील फिक प्रद्दतद्दबांद्दबत कितात ज्यामध्ये चाचणी घेणार् याांना समोि आले आहे. उदा. सांज्ञानात्मक क्षमता चाचणी, द्दिन्न अद्दियोग्यता चाचणी (DAT). द्दविेदक योग्यता चाचणीमध्ये आठ द्दवर्य आहेत मौद्दखक तकथ (V.R.), सांख्यात्मक क्षमता (N.A.), अमूतथ तकथ (A.R.), द्दलद्दपक र्ती आद्दण अचूकता (CSA), याांद्दत्रक तकथ (M.R.), अांतिाळ सांबांध (S.R.), शबदलेखन (S.P.) आद्दण िार्ा वापि (L.U.), येर्े, V.R. + N.A. ची व्याख्या सामान्य शैक्षद्दणक योग्यतेचे मोजमाप म्हणून केली जाते. DAT विील सबस्कोअि व्यिीच्या द्दवद्दवध क्षमताांचा अांदाज लावतात. उपयोग • हे द्दशक्षकाांना वर्ाथत द्दकांवा एखाद्या व्यिीसाठी वापिलया जाणार् या उपदेशात्मक साद्दहत्याचा द्दनणथय घेणयास मदत किते. • याचा उपयोर् िद्दवष्यातील अभ्यास द्दकांवा करिअिच्या क्षेत्राांचा अांदाज लावणयासाठी केला जाऊ शकतो. • हे व्यावसाद्दयक क्षेत्रात वापिले जाऊ शकते. शैक्षद्दणक, वैयद्दिक मार्थदशथन. • नोकिीसाठी एखाद्या व्यिीची द्दनवड किणयासाठी देखील याचा वापि केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 6

मार्थदशथन व समुपदेशन
6 मयाथदा • बालपणात बुद्दिमत्तेचे मानक फािसे द्दस्र्ि नसतात. • चाचणीचे व्यवस्र्ापन किणयासाठी द्दवशेर् प्रद्दशक्षण आवश्यक आहे. १.४.२ अद्दियोग्यता चाचणी अद्दियोग्यता चाचणया I.Q पेक्षा वेर्ळ्या असतात. चाचणया कािण ते क्षमता तपासत असले तिी ते द्दवद्दशष्ट क्षेत्रात द्दवद्दशष्ट क्षमताांची चाचणी घेत आहेत. सायकोमेद्दिक सलसेस नुसाि, ५,००० पेक्षा जास्त द्दवद्दवध अद्दियोग्यता चाचणया बाजािात आहेत. काही केवळ एका द्दवद्दशष्ट कौशलय सांचाची चाचणी घेतात आद्दण काही द्दवद्दवध प्रकािची चाचणी घेतात. अद्दियोग्यता चाचणया सांख्या, शाद्दबदक सामर्थयथ, याांद्दत्रकी आद्दण इति क्षेत्रातील सामर्थयथ शोधतात. या चाचणया बर् याच वेळा वेळेवि केलया जातात आद्दण नोकिी प्लेसमेंट द्दकांवा कॉलेज प्रवेशासािख्या द्दवद्दशष्ट हेतूांसाठी वापिलया जातात. SAT आद्दण ACT या पात्रता चाचणया मानलया जातील. योग्यता ही एक नैसद्दर्थक प्रवृत्ती, अद्दद्वतीय क्षमता, क्षमता द्दकांवा क्षमताांचा समूह आहे. बहुतेकदा या नैसद्दर्थक क्षमताांकडे एखाद्या व्यिीची द्दशकणयाची तयािी द्दकांवा द्दवद्दशष्ट करिअिसाठी त्याांची योग्यता याांच्या सांबांधात पाद्दहले जाते. उदाहिणार्थ, एक यशस्वी वास्तुद्दवशािद होणयासाठी, एखाद्या व्यिीकडे द्दनिीक्षणाची तीव्र िावना, सौंदयथद्दवर्यक दृश्य स्मिणशिी, अमूतथ तकथ आद्दण मुिहस्ते िेखाटणयाची क्षमता यासािख्या क्षमताांचा समूह असणे आवश्यक आहे. म्हणून, योग्यता ही एक वैद्दशष्ट्य म्हणून परििाद्दर्त केली जाऊ शकते जी एखाद्या क्षेत्रामध्ये कायथप्रदशथन किणयाची द्दकांवा द्ददलेलया क्षेत्रातील कामद्दर्िीसाठी आवश्यक असलेले द्दशकणयाची क्षमता दशथवते. हे एक अांतिूथत द्दकांवा मूळ क्षमता र्ृहीत धिते जी द्दशकून द्दकांवा इति अनुिवाांद्वािे जास्तीत जास्त द्दवकद्दसत केली जाऊ शकते. तर्ाद्दप, द्दशकूनही ते एका द्दवद्दशष्ट द्दबांदूच्या पलीकडे वाढवता येत नाही. ही सांकलपना वादातीत असली तिी, अद्दियोग्यता चाचणी द्दवकद्दसत किणयाचा आधाि म्हणून ती येर्े नमूद केली आहे. द्दसिाांतानुसाि, अद्दियोग्यता चाचणी द्ददलेलया द्दक्रयाकलापामध्ये साध्य किणयासाठी द्दकांवा त्या द्दक्रयाकलापामध्ये साध्य किणयासाठी द्दशकणयाची क्षमता मोजते. योग्यता चाचणया सांिाव्यतः सललार्ाि आद्दण इतिाांद्वािे वापिलया जाऊ शकतात कािण • ते सांिाव्य क्षमता ओळखू शकतात ज्याांची व्यिीला जाणीव नसते; • ते एखाद्या व्यिीच्या अद्दद्वतीय द्दकांवा सांिाव्य क्षमतेच्या द्दवकासास प्रोत्साहन देऊ शकतात. • एखाद्या व्यिीला शैक्षद्दणक आद्दण करिअिचे द्दनणथय घेणयासाठी द्दकांवा स्पधाथत्मक पयाथयाांमधील इति पयाथयाांमध्ये मदत किणयासाठी ते माद्दहती देऊ शकतात; • एखाद्या व्यिीला अपेद्दक्षत असलेलया शैक्षद्दणक द्दकांवा व्यावसाद्दयक यशाच्या पातळीचा अांदाज लावणयात ते मदत म्हणून काम करू शकतात; आद्दण • द्दवकासासाठी आद्दण इति शैक्षद्दणक हेतूांसाठी समान योग्यता असलेलया व्यिींचे र्ट किणयात ते उपयुि ठरू शकतात. munotes.in

Page 7

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
7 अद्दियोग्यता चाचणयांचे प्रकार अद्दियोग्यता चाचणयाांचे द्दवद्दवध प्रकाि आहेत. त्यापैकी काही एकल अद्दियोग्यता चाचणया आहेत जसे की याांद्दत्रक अद्दियोग्यता, कािकुनी अद्दियोग्यता, द्दशकवणयाची योग्यता, सांर्ीत अद्दिरुची इ. चाचणया. मेकॅद्दनक, द्दलद्दपक, द्दशक्षक, सांर्ीतकाि इत्यादीसािख्या व्यवसायात कामद्दर्िी किणयासाठी सांबांद्दधत क्षमताांचा समूह समाद्दवष्ट असलेलया अशा चाचणया आवश्यक असतात. अद्दियोग्यता चाचणीचा आणखी एक प्रकाि म्हणजे कायथ नमुना अद्दियोग्यता चाचणी. एखाद्या व्यिीने नोकिीवि अद्दस्तत्त्वात असलेलया परिद्दस्र्तींमध्ये द्ददलेलया कामाचा सवथ द्दकांवा काही िार् किणे आवश्यक आहे. ऑटोमोबाईल मेकॅद्दनकच्या कामासाठी कामाच्या नमुना चाचणीचे उदाहिण म्हणजे दोर्पूणथ काबोिेटि दुरुस्त किणे. याद्दशवाय, द्दडफिेंद्दशयल चाचणया बॅटिी देखील आहेत. सामान्यतः ओळखली जाणािी द्दिन्न अद्दियोग्यता चाचणी (DAT). Bennett, Seashore and Wesman's (१९८४) बॅटिीमध्ये मौद्दखक तकथ, सांख्यात्मक तकथ, अमूतथ तकथ, अवकाशीय तकथ, कािकुनी र्ती आद्दण अचूकता, याांद्दत्रक तकथ, िार्ेचा वापि, शबदलेखन आद्दण व्याकिण व्यवसाय या आठ उपचाचणयाांचा समावेश आहे. अशा चाचणी बॅटिी द्दवद्यार्थयाांच्या द्दवद्दशष्ट क्षमतेच्या सापेक्ष द्दचत्राद्दवर्यी सवथसमावेशक माद्दहती देऊ शकतात. एकूण बॅटिीचे व्यवस्र्ापन वेळेच्या दृष्टीने महार् ठरू शकते, पिांतु एखादी व्यिी द्दनवडकपणे द्दवद्दशष्ट उपचाचणया वापरू शकते. उदाहिणार्थ, अद्दियाांद्दत्रकीमध्ये जाणयासाठी त्याच्याकडे आवश्यक योग्यता आहे की नाही हे शोधणयाचा प्रयत्न किणार् या द्दवद्यार्थयाथला कािकुनी र्ती, िार्ा वापि, द्दकांवा व्याकिणात्मक द्दकांवा मौद्दखक तकथ चाचणी यासािख्या चाचणया देणयाची आवश्यकता नसू शकते पिांतु सांख्यात्मक अमूतथ अवकाशीय पिीक्षा घेणे आवश्यक असू शकते. तकथ चाचणया. शालेय स्तिावि योग्यतेचे मूलयाांकन किणयासाठी उपलबध असलेलया चाचणयाांच्या बहुताांश बॅटिीज नोकिीच्या योग्यतेचे र्ेट मूलयमापन किणयाऐवजी वेर्वेर्ळ्या व्यवसायाांमध्ये यश द्दमळवणयासाठी आवश्यक असलेलया अांतद्दनथद्दहत क्षमताांचा समावेश असलेलया चाचणी बॅटिीच्या स्वरूपात असतात. अद्दियोग्यता चाचणी डेटा वापरताना खबरदारी: • समुपदेशकाांनी द्दवद्यार्थयाथच्या/ललायांटच्या र्िजा लक्षात घेऊन योग्यता चाचणया द्दनवडणे आद्दण वापिणे आवश्यक आहे. अद्दियोग्यता चाचणी डेटा वापिणे आवश्यक असलयास, तो द्दवद्यार्थयाांना द्दवद्दवध व्यावसाद्दयक शलयताांमध्ये मार्थदशथन किणयासाठी मार्ील उपलबधी डेटा, सध्याच्या आवडी, फुिसतीच्या वेळेतील द्दक्रयाकलाप आद्दण कामाच्या सवयी इत्यादींसह वापिला जावा. • अद्दियोग्यता चाचणी व्यिीच्या द्दवद्दशष्ट क्षमताांचे नमुने देते आद्दण ते आता काय करू शकतात आद्दण ते पुढे द्दकती चाांर्ले किता येईल हे शोधणयात मदत किते. सध्याच्या कामद्दर्िीवि आधारित, त्याांच्या िद्दवष्यातील कामद्दर्िीचा अांदाज केवळ सांिाव्यतेच्या सांदिाथत काढला जातो. • हे देखील लक्षात ठेवले जाऊ शकते की अद्दियोग्यता चाचणयाांचे स्कोअि केवळ लीड्स द्दकांवा सूचना द्दकांवा करिअि द्दनयोजनात मदत देतात आद्दण योग्य अभ्यासक्रम, अभ्यास आद्दण व्यवसायाांशी आपोआप जुळत नाहीत. ही इच्छा आद्दण munotes.in

Page 8

मार्थदशथन व समुपदेशन
8 कठोि परिश्रम याांसािखे घटक आहेत जे एखाद्याच्या करिअिमध्ये यशस्वी होणयास हातिाि लावतात जे योग्यता चाचणयाांद्वािे मोजले जात नाहीत. अद्दिवृत्ती चाचणी वृत्ती म्हणजे आपलयाला द्दवद्दवध र्ोष्टी द्दकती आवडतात द्दकांवा नाहीत याची अद्दिव्यिी असते. आपलयाला हव्या असलेलया एखाद्या र्ोष्टीशी आपण सांपकथ साधतो आद्दण त्याच्याशी द्दनर्डीत िाहणयाचा प्रयत्न कितो; आम्हाला आवडत नसलेलया र्ोष्टी आम्ही टाळतो, द्दकांवा नाकाितो. वृत्ती,द्दवद्दवध वस्तू, घटना, व्यिी आद्दण परिद्दस्र्तींबिलचे आपले मूलयमापन आद्दण कायथप्रदशथन दशथवते. वृत्तींचे परििाद्दर्त वैद्दशष्ट्य म्हणजे ते आवडी-नापसांत, द्दविोधी-द्दविोधी, अनुकूल-नापसांती द्दकांवा सकािात्मक-नकािात्मक मूलयमापन व्यि कितात. वृत्ती या शबदाला मूलयमापनासाठी प्रद्दतबांद्दधत करून आम्ही द्दवश्वास द्दकांवा मताांपासून दृद्दष्टकोन वेर्ळे कितो. वृत्तीमध्ये व्यद्दिमत्त्वाच्या काही पैलूांचा समावेश असतो जसे की स्वािस्ये, प्रशांसा आद्दण सामाद्दजक आचिण. वृत्ती द्दशकलया जातात. ते आत्मसात केले जातात. त्याांची वैद्दशष्ट्ये आहेत जसे की द्ददशा, तीव्रता इ. पुढील िार्ात, वृत्तीची चाचणी कशी केली जाते हे आपण जाणून घेऊ. अद्दिवृत्ती स्केलचे प्रकार मनोवृत्तींची चाचणी घेणे आवश्यक आहे कािण आपले सामाद्दजक जीवन काही इष्ट वृत्तींवि अवलांबून असते. द्दवद्दशष्ट व्यवसायातील यश देखील काही मनोवृत्तींवि अवलांबून असते. द्दवद्दवध तांत्राांद्वािे मनोवृत्ती तपासली जाऊ शकते . द्दवद्दवध स्केद्दलांर् तांत्राांमुळे द्दवद्दवध प्रकािचे मनोवृत्ती स्केल द्दवकद्दसत झाले आहेत जे वृत्तीचे जलद आद्दण सोयीस्कि माप प्रदान कितात. तर्ाद्दप, वृत्ती द्दकांवा मत सांशोधनात 'समान द्ददसणार् या मध्याांतिाांची पित' आद्दण 'सम्मेद्दटव्ह िेद्दटांर्ची पित' मोठ्या प्रमाणावि वापिली र्ेली आहे. या स्केद्दलांर् तांत्राांचा वापि करून द्दवकद्दसत केलेलया मनोवृत्तीच्या स्केलमध्ये अनेक काळजीपूवथक सांपाद्ददत केलेलया आद्दण द्दनवडलेलया र्ोष्टी असतात ज्याांना स्टेटमेंट म्हणतात. 'समान-द्ददसणार्या अांतिाल'ची पित सुरुवातीला "र्ुिस्टोन आद्दण चावे" याांनी द्दवकद्दसत केली होती. या पितीद्वािे प्राप्त केलेलया व्यिीच्या मनोवृत्ती स्कोअिमध्ये द्दवक्री बनवलेलया द्दवधानाांच्या मानसशास्त्रीय सातत्याांचे अचूक स्पष्टीकिण असते. जि हा र्ुणाांक मानसशास्त्रीय सातत्याच्या मध्यम श्रेणीमध्ये आला ति, व्यिीच्या वृत्तीचे वणथन "तटस्र्" म्हणून केले जाते. जि ते सातत्याच्या अनुकूल टोकाकडे पडले ति त्याचे वणथन "अनुकूल" असे केले जाते आद्दण जि ते प्रद्दतकूल टोकाकडे कमी झाले ति त्याचे वणथन "प्रद्दतकूल" असे केले जाते. द्दलकटथने द्दवकद्दसत केलेलया समद्दमत िेद्दटांग्सच्या "पिती" मध्ये, पूणथपणे सहमत (S.A.), सहमत (A), अद्दनद्दित (U), असहमत (५, ४, ३, २ आद्दण १) ची अद्दनयांद्दत्रत वजने द्दनयुि करून प्रकाि द्दवच्छेद द्दमळवला जातो. D) आद्दण दृद्दष्टकोनाच्या बाजूने असलेलया द्दवधानाांसाठी पूणथपणे असहमत (S.D.). दुसिीकडे, १, २, ३, ४, आद्दण ५ चे र्ुणाांक िि या दृद्दष्टकोनाला द्दविोध किणार्या द्दवधानाांच्या वैयद्दिक प्रद्दतसादाांसाठी वापिले जातात. एखाद्या द्दवद्दशष्ट वृत्तीच्या स्केलवि एखाद्या व्यिीचा र्ुणाांक हा त्याच्या सवथ आयटमविील श्रेणीची बेिीज आहे. munotes.in

Page 9

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
9 विील दोन स्केल व्यद्दतरिि, आणखी काही तांत्रे आहेत, जसे की त्रुटी द्दनवड तांत्र , मुि प्रद्दतसाद तांत्र , जोडी तुलना ,मत एकत्रीकिण द्दकांवा सेवेद्दयांर् , नोंद वही , आत्मचरित्र इत्यादी, अद्दि वृत्ती चाचणीसाठी वापिलया जातात. उपयोग अद्दिवृत्ती स्केल कोणत्याही घोर्णा, व्यिी, सांस्र्ा, धमथ, िाजकीय पक्ष इत्यादीशी सांबांद्दधत सकािात्मक द्दकांवा नकािात्मक िावनाांचे प्रमाण मोजतात. अर्थपूणथ आद्दण महत्त्वपूणथ द्दनणथय घेणयासाठी जनमत सवेक्षणाांमध्ये वृत्ती स्केल देखील वापिला जातो. उदाहिणार्थ, द्दशक्षणतज्ज्ञ, लोकाांना शैक्षद्दणक समस्याांबिल कसे वाटते हे शोधणयासाठी मत सवेक्षण कितात. तुमची प्रगती तपासा १. अद्दियोग्यता चाचणीवि एक छोटी टीप द्दलहा २. वृत्ती चाचणीची चचाथ किा १.५ स्वारस्य चाचणी, यश चाचणी आद्दण व्यद्दिमत्व चाचणी १.५.१ स्वारस्य चाचणी स्वािस्य मूलयमापन सहसा तुम्हाला काय आवडते आद्दण काय किायला आवडत नाही याबिल प्रश्न द्दवचाितात. मर् ते तुमच्या आवडीद्दनवडी आद्दण व्यवसायाशी जुळतात. जेव्हा तुम्ही तुमच्या एकूण आवडीशी जुळणािे करिअि द्दनवडता, तेव्हा तुम्हाला तुमच्या नोकिीचा आनांद घेणयाची अद्दधक शलयता असते. तुम्ही कोण आहात आद्दण तुम्हाला काय अनुकूल आहे याबिल तुमची आवड तुम्हाला अद्दधक साांर्ू शकते. ते योग्य करिअि द्दनवड किणयासाठी आवश्यक माद्दहती देतात. साहद्दजकच, तुमची स्वािस्ये तुम्हाला काय आवडतात आद्दण कोणते व्यवसाय तुम्हाला आवडतात हे सूद्दचत कितात. जि तुम्ही द्दनवडलेला व्यवसाय या आवडींशी जोडला र्ेला ति तुम्हाला तुमच्या कामात अद्दधक आनांद द्दमळेल. स्वािस्य चाचणया तुम्हाला तुमची स्वािस्ये परििाद्दर्त किणयात आद्दण तुम्हाला सवाथत जास्त काय आवडते हे द्दनधाथरित किणयात मदत कितात. करिअिची द्दनवड किताना हे तुम्हाला मदत करू शकते. बहुतेक स्वािस्य चाचणया तुम्हाला दोन कृती सूची देतात. त्यानांति तुम्ही सूद्दचत किाल की यापैकी कोणते कृती तुम्हाला सवाथत जास्त आकद्दर्थत कितात. तुमच्या सवाथत महत्त्वाच्या स्वािस्याांसह परिणाम नोंदवला जातो. काहीवेळा द्दवधाने द्ददली जातात, ज्यासाठी तुमचा अर्थ असा आहे की ते तुम्हाला लार्ू होतात की नाही. उपयोग: • हे द्दवद्यार्थयाांच्या द्दक्रयाकलाप, द्दवर्य इत्यादींबिलच्या आवडीची कलपना देते जे द्दनणथय घेणयास मदत किणािे द्दशक्षक आहेत. • हे व्यिींना कृती किणयास प्रवृत्त किते • हे समुपदेशकासाठी मौलयवान माद्दहती प्रदान किते munotes.in

Page 10

मार्थदशथन व समुपदेशन
10 • हे स्वतःच्या अवास्तव अपेक्षा असलेलया द्दवद्यार्थयाांना मार्थदशथन किणयात मदत किते. • हे व्यवसायासाठी चाांर्ले द्दनणथय घेणयास मदत किते. मयाथदा: • एखादी व्यिी कायमस्वरूपी स्वािस्यविील स्कोअिवि अवलांबून िाहू शकत नाही कािण प्राधान्ये आद्दण आवडी बदलू शकतात. स्वािस्य ची तीव्रता बदलते. • द्दवचािलेलया प्रश्नाांच्या अस्पष्टतेमुळे स्वािस्य यादी प्रिाद्दवत होऊ शकते. • नोकिीतील यश, नोकिीतील समाधान, व्यद्दिमत्व, समायोजन आद्दण शैक्षद्दणक यशाचा अांदाज लावणयासाठी स्वािस्य यादी फािशी समाधानकािक नाही. १.५.२ यश चाचणी एखाद्या व्यिीच्या फायद्यासाठी मार्थदशथन कायथक्रमासाठी एक उपलद्दबध चाचणी हे बहुधा मूलयाांकनाचे महत्त्वपूणथ क्षेत्र आहे. शैक्षद्दणक प्राप्तींचे मूलयाांकन किणयासाठी आद्दण पिीक्षेत समाद्दवष्ट असलेलया द्दवर्याच्या सांबांद्दधत क्षेत्रातील व्यिीसाठी यश चाचणीविील र्ुण हे उत्कृष्ट माध्यम आहेत. त्यात एक व्यिी द्दकती लवकि, द्दकती अचूकपणे आद्दण कोणत्या स्तिावि द्दसिी दशथवणयासाठी घेतलेली काये पाि पाडू शकते हे द्दनद्दित किणे समाद्दवष्ट आहे. यश चाचणी उपाय प्रवीणता, प्रिुत्व आद्दण ज्ञानाच्या सामान्य आद्दण द्दवद्दशष्ट क्षेत्राांची समज दशथवतात. यश चाचणया एखाद्या व्यिीने काय आद्दण कसे द्दशकले आहे, उदा., त्याचे वतथमान कायथप्रदशथन मानक मोजणयाचा प्रयत्न कितात. यशाच्या चाचणयाांचे स्कोअि द्दवद्दवध द्दवर्याांमध्ये सांपूणथ द्दकांवा वैयद्दिकरित्या वैयद्दिक द्दशकणार्याची शैक्षद्दणक द्दस्र्ती दशथवतात. यश टेस्टचे प्रकार फॉमथ, उिेश, वेळ, पित आद्दण द्दवर्य क्षेत्रावि आधारित उपलबधी चाचणयाांचे वर्ीकिण केले जाऊ शकते. यश चाचणया तोंडी, लेखी आद्दण प्रात्यद्दक्षक चाचणयाांसािख्या वेर्वेर्ळ्या स्वरूपाच्या असू शकतात. यश चाचणीचे आयटम द्दनबांध प्रकािचे प्रश्न द्दकांवा लहान उत्तिे प्रश्न द्दकांवा वस्तुद्दनष्ठ प्रकािचे प्रश्न द्दकांवा या सवथ प्रकािाांचे सांयोजन असू शकतात. त्याांच्या उिेशानुसाि यश चाचणया वेर्वेर्ळ्या प्रकािच्या असू शकतात. त्या द्दनदान चाचणया, िोर्द्दनदानद्दवर्यक चाचणया, अचूकता चाचणया, पॉवि चाचणया, द्दस्प्लट चाचणया इत्यादी आहेत. उपलबधी चाचणया वेर्वेर्ळ्या कालावधीत द्ददलया जाऊ शकतात. जेव्हा ती वेळ द्दकांवा कालावधी घटकावि आधारित असते, तेव्हा चाचणी ही एक सािाांश चाचणी, दैद्दनक चाचणी, साप्ताद्दहक चाचणी, पाद्दक्षक चाचणी, माद्दसक चाचणी, त्रैमाद्दसक चाचणी, सहामाही चाचणी, वाद्दर्थक चाचणी द्दकांवा अभ्यासाच्या शेवटी अांद्दतम पिीक्षा असते. शैक्षद्दणक वर्ाथतील. सामग्री द्दकांवा द्दवर्याच्या आधािे, उपलद्दबध चाचणयाांचे वर्ीकिण िार्ा चाचणया, वाचन चाचणया, शुिलेखन चाचणया, इद्दतहास चाचणया, िूर्ोल चाचणया, र्द्दणताच्या चाचणया, द्दवज्ञान चाचणया इत्यादी म्हणून केले जाते. व्यापकपणे साांर्ायचे ति, या सवथ उपलबधी चाचणया र्ुणवत्तेच्या आधािावि दोनमध्ये द्दविार्लया जाऊ शकतात. प्रमाद्दणत चाचणया munotes.in

Page 11

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
11 आद्दण द्दशक्षक-द्दनद्दमथत चाचणया आहेत. येर्े आपण साध्य चाचणीच्या वस्तुद्दनष्ठ प्रकािावि चचाथ करूया. पािांपारिक पिीक्षा पिती द्दकांवा द्दनबांध प्रकािाची पिीक्षा मोठ्या प्रमाणावि वापिली जात आहेत . तीव्र ताकद द्दकांवा दबावामुळे द्दवद्यार्ी ते नाकाितात. मुलाांच्या शािीरिक आद्दण मानद्दसक आिोग्यावि त्याचा घातक परिणाम होत असलयाने पालक त्यावि टीका कितात. त्याचा शालेय कामकाजावि वाईट परिणाम होत असलयाने द्दशक्षक तक्राि कितात. व्यावहारिक मानसशास्त्रज्ञ त्याच्या अद्दवश्वसनीयतेमुळे आद्दण अवैधतेमुळे याबिल वाईट बोलतात आद्दण शैक्षद्दणक द्दसिाांतवादी त्यावि हलला कितात कािण त्यात ध्येय आद्दण उद्दिष्टात द्दनद्दितता नाही. द्दनबांध प्रकािाच्या पिीक्षाांमधील काही दोर् दूि किणयासाठी वस्तुद्दनष्ठ चाचणया खूप उपयुि वाटतात. पािांपारिक प्रकािच्या चाचणयाांना पूिक ठिणयासाठी आधुद्दनक द्दशक्षणतज्ज्ञ या प्रकािच्या चाचणीवि जास्त ताण देतात. अद्दखल िाितीय माध्यद्दमक द्दशक्षण परिर्देने "मूलयाांकन एकता" स्र्ापन केली आहे. नवीन प्रकािच्या चाचणया तयाि किणयासाठी र्ेलया १० वर्ाथत अनेक कायथशाळा आद्दण चचाथसत्राांचे आयोजन किणयात आले आहे. मूलयमापनातील तज्ञ डॉ बलूम ऑफ अमेरिका याांच्या सेवा काही काळासाठी चाचणयाांची अनोखी शैली लोकद्दप्रय किणयासाठी सुिद्दक्षत किणयात आली आद्दण अनेक द्दशक्षकाांना या चाचणयाांचा वापि किणयाचे प्रद्दशक्षण देणयात आले. प्रमाद्दणत उपलबधी चाचणयाांचे वर्ीकिण प्रमाद्दणत उपलबधी चाचणयाांचे वर्ीकिण i) प्रमाद्दणत कामद्दर्िी चाचणया आद्दण ii) प्रमाद्दणत द्दनदान चाचणयाांमध्ये केले जाते. Iii) द्दनकर्-सांदिथ प्रमाद्दणत द्दसिी चाचणी. कामद्दर्िी चाचणया द्दवद्यार्थयाथचे एकाच द्दवर्यातील यश मोजतात. द्दवद्यार्थयाथच्या द्दशकणयाच्या अडचणी ओळखणयासाठी द्दनदान चाचणया तयाि केलया जातात. द्दनकर्-सांदद्दिथत चाचणया जाणूनबुजून तयाि केलया र्ेलया आहेत आद्दण द्दवद्दशष्ट कायथप्रदशथन मानकाांच्या सांदिाथत र्ेट अर्थ लावता येणयाजोग्या मोजमाप देणयासाठी हेतूपूवथक तयाि केलया र्ेलया आहेत. उपयोग • हे द्दशकणयाच्या प्रमाणात आद्दण द्दशकणयाच्या दिाबिल माद्दहती प्रदान किणयात मदत किते. • हे वर्ाथतील व्यिीची सापेक्ष कामद्दर्िी देते. • हे द्दवद्दवध द्दवर्याांमधील द्दवद्यार्थयाांची ताकद आद्दण कमकुवतता ओळखणयास मदत किते. मयाथदा • द्दशक्षकाांनी केलेलया द्दसिी चाचणया योग्य माद्दहती प्रदान किणयात अक्षम आहेत. • प्रेिणा, र्कवा आद्दण मूड याांसािखे इति घटक यशावि परिणाम करू शकतात. • ते नोकिीतील यश आद्दण नोकिीतील समाधानाचा अांदाज बाांधणयात फािसा द्दवश्वासाहथ नसतात. munotes.in

Page 12

मार्थदशथन व समुपदेशन
12 • ते केवळ सांज्ञानात्मक द्दवकासाचे द्दचत्र देतात. हे िावद्दनक िार् आद्दण इति व्यद्दिमत्व वैद्दशष्ट्याांबिल कोणतीही कलपना देत नाही. १.५.३ व्यद्दिमत्व चाचणी व्यद्दिमत्त्वाची व्याख्या एखाद्या व्यिीच्या वैद्दशष्ट्याांचा अद्दद्वतीय नमुना म्हणून केली जाऊ शकते, अशी िचना जी त्याला एक व्यिी म्हणून वेर्ळे किते आद्दण त्याच्या वाताविणाशी सांवाद साधणयाच्या त्याच्या अद्दद्वतीय आद्दण तुलनेने सुसांर्त पितीनुसाि असते. व्यद्दिमत्वाचा अभ्यास आद्दण समजून घेणयासाठी वापिलेली साधने खालीलप्रमाणे आहेत. • सांिद्दचत स्व- द्दलद्दखत यादी • समस्या तपास यादी • सामान्य समायोजन यादी • आत्मचरित्र • समाजद्दमतीय समवयस्क धािणा • सांचयी नोंदी • प्रक्षेद्दपत चाचणया १.६ सारांश या युद्दनटमध्ये, आम्ही एखाद्या व्यिीची बुद्दिमत्ता, स्वािस्य, कतृथत्व, योग्यता, दृष्टीकोन आद्दण व्यद्दिमत्त्व जाणून घेणयासाठी चाचणी उपकिणाांचा अभ्यास केला आहे, जे माद्दहतीवि आधारित व्यिीला मार्थदशथन किणयात तुम्हाला उपयुि ठिते. १.७ प्रश्न १. कोणत्याही दोन-चाचणी उपकिणाचे उपयोर् उदाहिणासह मार्थदशथनात द्दलहा. २. अ) यश चाचणीचे प्रकाि ब) स्वािस्य चाचणीचे प्रकाि यावि लहान नोट्स द्दलहा ३. मानसशास्त्रीय चाचणीच्या र्िजेवि चचाथ किा. ४. अद्दियोग्यता चाचणी आद्दण वृत्ती चाचणी यामध्ये फिक किा. ५. मानसशास्त्रीय चाचणीबिल तपशीलवाि चचाथ किा. १.८ संदिथ • Bhatnagar, A. and Gupta, N.: Guidance and Counselling Vol. I – A Theoretical Perspective. New Delhi: Vikas Publishing House, 1999. • Crow, L. and Crow, A.: Introduction to Guidance. New Delhi: Eurasia, 1962. • Geldard, K. and Geldard, D.: Counselling Children: A Practical Introduction, New Delhi: Sage Publications, 1997. munotes.in

Page 13

चाचणी तांत्र - उिेश्य व वापि
13 • Gibson, R.L. and Mitchell, M.H.: Introduction to Counselling and Guidance, New Jersey: Merill Prentice Hall, 1995. • Gupta, Manju: Effective Guidance and Counselling Modern Methods and Techniques. Jaipur: Mangal Deep Publication, 2003 • Jaiswal, S.R.: Guidance and Counselling. Lucknow: Lucknow Prakashan,1985 ∙ Kochhar, S.K.: Guidance in Indian Education. New Delhi: Sterling Publishers,1984. ∙ Koshy, Johns: Guidance and Counselling. New Delhi: Dominant Publisher,2004. ∙ Mittal, M.L.: Kariyar Nirdeshan Avem Rojgar Suchana. Meerut: International Publication House, 2004. ∙ Myers, G.E.: Principles and Techniques of Vocational Guidance. London: McGraw Hill Book Company, 1941. • Pal, H.R. & Sharma, M.: Education of Gifted. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Pal, H.R. and Pal, A.: Education of Learning Disabled. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Rao, S. Narayana: Counselling and Guidance and Elementary School. New Delhi: Anmol Prakashan, 2002. • Sharma, R.A.: Fundamentals of Guidance and Counselling. Meerut: R. Lall Book Depot, 2001. • Sharma, Tarachand: Modern Methods of Guidance and Counselling. New Delhi: Swarup & Sons., 2002. • Shrivastava, K.K.: Principles of Guidance and Counselling. New Delhi: Kaniska Publication, 2003. • Singh, Raj: Educational and Vocational Guidance. New Delhi: Common Wealth Publishers, 1994. • Taneja, V.R.: First Course in Guidance and Counselling. Chandigarh: Mohindra Capital, 1972. • Vashist, S.R.: Vocational Guidance and Elementary School. New Delhi • https://johnparankimalil.wordpress.com/ • Kochar S. K. (1985) Educational Guidance and Counselling. • Dandekau W. N. (1976) Evaluation and measurement in Education. • http://lib.oup.com.au/he/psychology/samples/shum_psychologicalassessment_sample.pdf  munotes.in

Page 14

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
14 २ गैरचाचणी तंý - वापर व ÿिøया घटक रचना २.१ उद्दिष्टे २.२ परिचय २.३ र्ैि-चाचणी तंत्र २.४ मुलाखत २.५ केस स्टडी २.६ संचयी िेकॉडग २.७ द्दकस्सा नोंद २.८ डायिी िेकॉडग पद्धत २.९ द्दवद्यार्थी पोटगफोद्दलओ २.१० सािांर् २.११ प्रश्न २.१२ संदर्ग २.१ उिĥĶे युद्दनटमधून र्ेल्यानंति, द्दवद्यार्थी सक्षम होतील: • मुलाखतीचा अर्थग आद्दण मुलाखतीचे काही र्ार् सांर्ा • द्दवद्दवध प्रकािच्या मुलाखतींवि चचाग किा • मुलाखतीचे टप्पे स्पष्ट किा • मुलाखतीच्या फायद्यांवि चचाग किा • मुलाखतीच्या मयागदांवि चचाग किा • द्दवद्दवध प्रकािचे द्दनिीक्षण सांर्ा • डायिीचे महत्त्व सांर्ा केस Öटडीचा अथª ÖपĶ करा • मार्गदर्गनात केस स्टडीचे महत्त्व वणगन किा • उपाख्यानात्मक िेकॉडगच्या वापि आद्दण मयागदांवि चचाग किा • द्दवद्यार्थी पोटगफोद्दलओची र्िज समजून घ्या munotes.in

Page 15

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
15 २.२ पåरचय मुले जर्ामध्ये आनुवंद्दर्कदृष्ट्या त्यांच्या वाढीसाठी, द्दवकासासाठी आद्दण द्दर्कण्याच्या सवग मानवी क्षमतांनी संपन्न होतात. तुम्हाला, एक द्दर्क्षक या नात्याने लहान मुलांर्ी संवाद साधणाऱ्या प्रौढांच्या संघाचा र्ार् बनण्याची आद्दण सावध आद्दण द्दवचािपूवगक मार्गदर्गन तंत्राद्वािे त्यांच्या मानवी क्षमतेच्या द्दवकासाला चालना देण्याची िोमांचक संधी आहे. एखाद्या मुलाच्या नैसद्दर्गक देणर्ीसाठी समृद्ध वाताविण आद्दण द्दवचािपूवगक पालनपोषण आद्दण मार्गदर्गन आवश्यक आहे जि प्रत्येक मुलामध्ये मानवी क्षमता पूणग बहिात येण्यासाठी आद्दण मानवी जीवनाची र्ुणवत्ता सुधािण्यासाठी पूणगपणे योर्दान द्ददले. मानवी क्षमता द्दवकद्दसत किण्यासाठी द्दर्क्षणतज्ज्ांनी वापिलेल्या साधनांपैकी मार्गदर्गन हे एक साधन आहे. मुल एखाद्या द्दर्क्षकाकडून केवळ एखाद्या द्दवद्दर्ष्ट द्दवषयावि प्रर्ुत्व द्दमळवत नाही ति योग्य मूल्ये, दृष्टीकोन आद्दण सवयी देखील द्दवकद्दसत कितो. २.३ चाचणी नसलेली तंýे द्दनवडी आद्दण समायोजने आद्दण समस्या सोडवण्यासाठी एका व्यक्तीने दुसऱ्याला द्ददलेली मदत म्हणजे मार्गदर्गन. मार्गदर्गनाचा उिेर् प्राप्तकत्यागला स्वातंत्र्य आद्दण स्वतःच्या स्वतःसाठी जबाबदाि असण्याची क्षमता वाढण्यास मदत किणे आहे. ही एक सेवा आहे जी सावगद्दत्रक आहे – ती र्ाळा द्दकंवा कुटुंबापुिती मयागद्ददत नाही. हे जीवनाच्या सवग क्षेत्रांमध्ये आढळते - घिात, व्यवसाय आद्दण उद्योर्ात, सिकािमध्ये, सामाद्दजक जीवनात, रुग्णालये आद्दण तुरुंर्ात; खिंच, द्दजर्थे द्दजर्थे मदतीची र्िज आहे आद्दण जे मदत कितात द्दतर्थे ते उपद्दस्र्थत आहे. एखाद्या व्यक्तीबिल मूलर्ूत डेटा र्ोळा किण्यासाठी मार्गदर्गन कमगचाऱ् यांकडून सामान्यत: जे तंत्र वापिले जाते ते एकति प्रमाद्दणत द्दकंवा अप्रमाद्दणत असतात. केस स्टडी, मुलाखत, िेद्दटंर् स्केल, प्रश्नावली, द्दनिीक्षण, समाजद्दमती, चरित्र, संचयी िेकॉडग आद्दण द्दकस्सा नोंदी ही अप्रमाद्दणत तंत्रे आहेत. प्रमाद्दणत तंत्रे ही रुची, बुद्दद्धमत्ता, योग्यता आद्दण व्यद्दक्तमत्व र्ुण मोजण्याचे साधन आहेत. प्रार्थद्दमक डेटा द्दमळद्दवण्यासाठी तंत्रांच्या दोन्ही श्रेणींचा वापि केला जातो. सवग तंत्र उपयुक्त आहेत. मार्गदर्गन कमगचाऱ् याने एकच द्दवचाि लक्षात ठेवला पाद्दहजे की वापिलेल्या तंत्रांनी द्दवश्वसनीय आद्दण वस्तुद्दनष्ठ माद्दहती द्ददली पाद्दहजे. बुद्दद्धमत्ता, स्वािस्ये आद्दण योग्यता यांच्या प्रमाद्दणत चाचण्या द्दवश्वसनीय आद्दण वैध माद्दहती प्रदान कितात. ते पुन्हा वापिता येण्याजोर्े, कमी वेळ घेणािे आहेत आद्दण सहज स्कोि किता येतात. मानवाच्या अभ्यासासाठी वापिलेली अ-प्रमाद्दणत तंत्रे देखील उपयुक्त आहेत आद्दण कधीकधी प्रमाद्दणत चाचण्यांद्वािे द्ददलेल्या माद्दहतीपेक्षा अद्दधक उपयुक्त माद्दहती देतात. उदाहिणार्थग, आत्मचरित्र जे एक मानक नसलेले तंत्र आहे ते एखाद्या व्यक्तीच्या र्ावद्दनक समस्या तसेच आर्ा आद्दण आकांक्षा यांचे संकेत आद्दण अंतदृगष्टी प्रदान किते. त्याचप्रमाणे केस स्टडीमुळे समुपदेर्काला संपूणग व्यक्ती समजून घेण्यात मदत होते. तंत्राचा वापि, तर्थाद्दप, मार्गदर्गन कमगचाऱ्याला त्यातून काय बाहेि पडायचे आहे यावि अवलंबून असते. munotes.in

Page 16

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
16 मार्गदर्गनातील नॉन-चाचणी तंत्रे अर्ा तंत्रांचा संदर्ग देतात ज्जयात चाचणीचा समावेर् नाही. त्यामुळे अद्दर्योग्यता चाचणी, यर् चाचणी, स्वािस्य यादी आद्दण व्यद्दक्तमत्व चाचणी यासािख्या अनेक चाचण्यांचा र्ार् नाही. नॉन-टेद्दस्टंर् तंत्रांना नॉन-स्टँडडागइज्जड टेद्दननक असेही म्हणतात. द्दर्वाय, समुपदेर्कांद्वािे वैयद्दक्तक द्दवश्लेषणासाठी या तंत्रांचा सामान्य वापि आहे. तसेच, या सेद्दटंर्चे िोजर्ाि द्दवद्दवध सेद्दटंग्जमध्ये आहेत. मार्गदर्गनातील र्ैि-चाचणी तंत्रे डेटा र्ोळा किणे आद्दण अर्थग लावण्यासाठी एक व्यापक आद्दण अद्दधक व्यद्दक्तद्दनष्ठ दृष्टीकोन प्रदान कितात. द्दर्वाय, नॉन-टेद्दस्टंर् तंत्रांचे द्दवद्दवध प्रकाि म्हणजे प्रश्नावली, द्दनिीक्षण, आत्मचरित्र, द्दकस्सा िेकॉडग, केस स्टडी, संचयी िेकॉडग, मुलाखती आद्दण चेकद्दलस्ट. तर्थाद्दप, त्यापैकी सवागत महत्वाचे केस स्टडी, मुलाखत आद्दण चेकद्दलस्ट आहेत. तुमची ÿगती तपासा १. चाचणी नसलेली तंत्रे काय आहेत? २.४ मुलाखत परिचय द्दवद्यार्थयाांची पिीक्षांविील उत्तिे नेहमीच त्यांची खिी समज दर्गवत नाहीत. काहीवेळा त्यांना त्यांची उत्तिे सूद्दचत किण्यापेक्षा जास्त समजतात आद्दण काहीवेळा, त्यांनी योग्य र्बदांची पुनिावृत्ती करूनही, ते काय द्दलद्दहतात ते त्यांना समजत नाही. मुलाखत त्यांना प्रत्यक्षात काय समजते ते तपासण्याच्या पद्धतीवि चचाग किते. अथª समोिासमोि वैयद्दक्तक परिषद, ज्जयामध्ये आवश्यक माद्दहती र्थेट एखाद्या व्यक्तीकडून प्राप्त केली जाते. मुलाखत म्हणजे एका उिेर्ाने केलेले संर्ाषण. द्दबंर्हॅम आद्दण मूि यांच्या मते, मुलाखतीतील समाधानाव्यद्दतरिक्त एका द्दनद्दित उिेर्ाकडे द्दनदेद्दर्त केलेले हे र्ंर्ीि संर्ाषण आहे. ज्जया उिेर्ांसाठी मुलाखती आयोद्दजत केल्या जातात ते प्रास्ताद्दवक, तर्थय र्ोध, मूल्यमापनात्मक, माद्दहतीपूणग आद्दण उपचािात्मक आहेत. आणखी एक वैद्दर्ष्ट्य म्हणजे मुलाखत घेणािा आद्दण मुलाखत घेणािा यांच्यातील संबंध. या प्रसंर्ाचा उपयोर् मैत्रीपूणग अनौपचारिक संर्ाषणासाठी केला जावा, मुलाखत घेणाऱ् याला आत्मद्दवश्वासाने आद्दण स्वातंत्र्याने अनु्ेय वाताविणात बोलण्याची पिवानर्ी द्यावी. मुलाखतीचे काही भाग • संबंध द्दवकद्दसत किणे आद्दण हेतू स्पष्ट किणे • डेटा र्ोळा किणे • द्दवद्दवध प्रकािच्या मुलाखतींचा सािांर् हा उिेर् लक्षात घेऊन द्दर्न्न असतो. जि एखाद्या पदासाठी उमेदवाि द्दनवडण्याचा हेतू असेल ति ती एक िोजर्ाि मुलाखत आहे, पिंतु हेतू काही तर्थये र्ोळा किणे द्दकंवा त्यांची पडताळणी किणे हा असेल ति त्याला तर्थय munotes.in

Page 17

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
17 र्ोध मुलाखत असे म्हटले जाईल. ति, मुलाखतींचे वर्ीकिण उिेर्ाच्या आधािावि केले जाते. मुलाखतींचे वर्ीकिण मुलाखत घेणािा आद्दण मुलाखत घेणािा यांच्यातील नातेसंबंधाच्या आधािावि केले जाते. काहीवेळा तो मुलाखतीचा प्रकाि ठिवतो. मुलाखतीचे ÿकार: १. िोजर्ाि मुलाखत: सत्यर्ोधक मुलाखतीचा उिेर् तर्थये आद्दण इति स्त्रोतांकडून र्ोळा केलेल्या डेटाची पडताळणी किणे आहे. २. फॅनट-फाइंद्दडंर् इंटिव्यू: फॅनट-फाइंद्दडंर् मुलाखतीचा उिेर् इति स्त्रोतांकडून र्ोळा केलेल्या तर्थये आद्दण डेटाची पडताळणी किणे आहे. ३. द्दनदान मुलाखत: द्दनदान मुलाखतीचा उिेर् उपाय आहे. मुलाखतकािाच्या समस्येचे द्दनदान किण्यासाठी आद्दण लक्षणे र्ोधण्यासाठी मुलाखतकािाने केलेला प्रयत्न. मुलाखत घेणाऱ्याला समस्या सोडवण्यासाठी आवश्यक माद्दहती र्ोळा केली जाते. ४. समुपदेर्न मुलाखत: समुपदेर्न मुलाखतीचा उिेर् मुलाखतकािाला अंतदृगष्टी, सूचना द्दकंवा सल्ला देणे हा आहे. समुपदेर्न सत्र माद्दहती र्ोळा किण्याच्या कामापासून सुरू होते आद्दण मार्गदर्गनाने पुढे जाते आद्दण र्ेवटी समस्येच्या मानद्दसक उपचािाने समाप्त होते. ५. र्ट द्दव. 'वैयद्दक्तक मुलाखती: जेव्हा एका र्टात अनेक व्यक्तींच्या मुलाखती घेतल्या जातात तेव्हा अर्ा मुलाखतीला समूह मुलाखत असे म्हणतात, पिंतु मुळात सवग र्ट मुलाखती वैयद्दक्तक मुलाखती असतात कािण तो र्ट मुलाखत घेणािा नसतो. र्ट मुलाखतीमार्ील उिेर् माद्दहती र्ोळा किणे आद्दण र्टाला र्ेडसावणाऱ्या सामान्य समस्यांचे ्ान घेणे हा आहे. वैयद्दक्तक मुलाखतीत व्यक्तीला येणाऱ्या समस्यांवि र्ि द्ददला जातो. कालग िॉजसग वैयद्दक्तक मुलाखतीबिल द्दर्न्न दृद्दष्टकोन ठेवतात. ते म्हणतात की वैयद्दक्तक मुलाखतीत ही समस्या केंद्रस्र्थानी असलेल्या व्यक्तीला र्ेडसावत नाही. लक्ष स्वतः व्यक्तीवि आहे. वैयद्दक्तक मुलाखतीचे उद्दिष्ट एक समस्या सोडवणे नाही, ति मुलाखत घेणाऱ् याला वाढण्यास मदत किणे हे आहे जेणेकरून तो वतगमान आद्दण र्द्दवष्यात उद्भवू र्कणाऱ्या समस्यांना चांर्ल्या प्रकािे एकद्दत्रतपणे तोंड देऊ र्केल. ६. सत्तावादी द्दव. र्ैि-अद्दधकािवादी प्रकाि: मुलाखतीच्या हुकूमर्ाही प्रकािात, नलायंट आद्दण त्याच्या समस्या बुडल्या जातात आद्दण मुलाखत घेणािा त्याच्या उच्च स्र्थानामुळे मुलाखतीवि वचगस्व र्ाजवतो. सत्तावादी नसलेले हुकूमर्ाही र्ूद्दमका नाकाितात. मुलाखत घेणािा तिीही मुलाखत घेणाऱ्याला अद्दधकािाचा माणूस मानू र्कतो, पण मुलाखत घेणािा हुकूमर्हा म्हणून काम कित नाही. तो नलायंटच्या र्ावना स्वीकाितो आद्दण त्या नाकाित नाही. तो मुलाखतीदिम्यान द्दवद्दवध तंत्रांचा वापि कितो जसे की सूचना, मन वळवणे, सल्ला, आश्वासन, अर्थग लावणे आद्दण माद्दहती देणे. ७. द्दनदेर् द्दव. नॉन-द्दडिेद्दनटव्ह मुलाखती: डायिेद्दनटव्ह मुलाखतीमध्ये मुलाखतकाि मार्गदर्गन कितो, सल्ला, सूचना, मन वळवणे द्दकंवा धमकीद्वािे मार्ग दाखवतो. पिंतु नॉन-द्दडिेद्दनटव्ह मुलाखतीत असे र्ृहीत धिले जाते की मुलाखत घेणाऱ् याची वाढ आद्दण द्दवकास किण्याची क्षमता आहे. त्याला त्याच्या र्ावना आद्दण र्ावना व्यक्त munotes.in

Page 18

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
18 किण्याचे पूणग स्वातंत्र्य आहे. मुलाखत घेणािा ग्राहकाच्या र्ूतकाळाची चौकर्ी किण्याचा प्रयत्न कित नाही, कोणतीही सूचना देत नाही. तो पुन्हा द्दर्द्दक्षत किण्याचा द्दकंवा हवामान बदलण्याचा प्रयत्न कित नाही. ८. संिद्दचत द्दव. असंिद्दचत मुलाखती: संिद्दचत मुलाखतीत प्रश्नांचा द्दनद्दित संच पूवगद्दनधागरित असतो. मुलाखतकाि स्वतःला फक्त त्या मुद्द्यांपुिते मयागद्ददत ठेवतो ज्जयावि तो मुलाखतीत चचाग किण्याचा द्दनणगय घेतो. संिद्दचत मुलाखतीत द्दनद्दित प्रश्न द्दवचािले जातात. असंिद्दचत मुलाखतीत असे कोणतेही बंधन नसते. मुलाखतकाि त्याच्या कल्पना व्यक्त किण्यास मोकळा आहे. ज्जया द्दवषयावि चचाग किायची आहे ते आधीच ठिवले जात नाही. असंिद्दचत मुलाखत काहीवेळा अर्ी माद्दहती प्रदान किते जी द्दतच्या वस्तुद्दस्र्थतीवि क्षुल्लक वाटू र्कते, पिंतु जेव्हा आद्दण व्याख्या केली जाते तेव्हा अत्यंत उपयुक्त असते. मुलाखतीची पĦत: द्दवद्यार्थयाांची समज तपासण्यासाठी मुलाखतीचा वापि करून मुलाखतीची उद्दिष्टे ओळखण्यासाठी अनेक पायऱ्यांचा समावेर् होतो. मुलाखतीचे वेळापत्रक तयाि किण्यास सुरुवात किण्यापूवी, मुलाखतकािाने मुलाखतीची उद्दिष्टे स्पष्ट किणे आवश्यक आहे. मुलाखतीचे वेळापत्रक द्दवचािले जाणािे प्रश्नांचे मुलाखतीचे वेळापत्रक तयाि किणे म्हणजे मुलाखतीसाठी द्ददर्ाद्दनदेर्ांचा एक संच आहे, ज्जयामध्ये मुलाखतकाि द्दवचारू इद्दच्ित प्रश्न, पाठपुिावा कसा किायचा याचे द्ददर्ाद्दनदेर् आद्दण मुलाखतीदिम्यान मांडण्यात येणािी काये यांचा समावेर् होतो. र्ेड्यूलमध्ये प्रश्नांचा द्दकंवा कायाांचा मुख्य संच समाद्दवष्ट असावा जो प्रत्येक मुलाखतीला द्दवचािला जाईल आद्दण संर्ाव्य फॉलो-अप प्रश्न द्दकंवा कायाांचा एक संच - ज्जयांचा वापि मुलाखत घेणाऱ्याच्या प्रद्दतसादांच्या प्रािंद्दर्क संचावि अवलंबून असेल. मुलाखतकाि वेर्वेर्ळ्या परिद्दस्र्थतीत काय किेल याची योजना देखील र्ेड्यूलमध्ये समाद्दवष्ट केली पाद्दहजे. मुलाखतीचे वेळापत्रक प्रायोद्दर्क आद्दण सुधारित किणे ज्जयाप्रमाणे कोणत्याही मूल्यमापन साधनासाठी, मुलाखतीची उद्दिष्टे साध्य किण्यात त्या वैमाद्दनकांच्या यर्ाच्या आधािे मुलाखतीचे वेळापत्रक प्रायोद्दर्क आद्दण सुधारित किणे आवश्यक आहे. पायलट मुलाखत घेतÐयानंतर, असे ÿij िवचारा: • प्रश्न हेतूप्रमाणे समजले र्ेले का? • द्दवद्यार्थयागच्या आकलनाबिल जाणून घेण्यासाठी प्रश्न पुिेसे उत्प्रेिक होते का? • द्दनयोद्दजत पाठपुिावा प्रश्न उपयुक्त होते का? • काही अद्दतरिक्त फॉलो-अप प्रश्न समाद्दवष्ट केले पाद्दहजेत का? • मुलाखतीच्या उिेर्ासाठी प्रश्नांचा िम योग्य होता का? मुलाखतीची तयािी आद्दण आयोजन मुलाखतीच्या प्रत्येक फेिीपूवी, मुलाखतीच्या वेळापत्रकाची एक प्रत, टेप्स, बॅटिी, प्रत्येक मुलाखतीसाठी एक एकॉद्दडगयन पॉकेट फोल्डि, एक पेन, कोिा कार्द, आलेख कार्द, स्रेटज, एक "मुलाखत बॉनस" तयाि किणे उपयुक्त आहे. आद्दण योग्य कॅल्नयुलेटि. munotes.in

Page 19

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
19 आवश्यक पुिवठा तयाि आहे हे जाणून घेतल्याने मुलाखतीवि लक्ष केंद्दद्रत किता येते. मुलाखतींचे आयोजन किणे जोपयांत चौकर्ीत मुलाखत घेणाऱ् याच्या समजुतींबिल अद्दतरिक्त माद्दहती द्दनमागण होत आहे असे द्ददसते, तोपयांत मुलाखत घेणाऱ् यांना प्रद्दतसादाची “योग्यता” द्दवचािात न घेता, प्रत्येक उत्तिासाठी त्यांचे तकग सामाद्दयक किण्यास सांर्ा. मुलाखतींनी या सुरुवातीच्या प्रश्नांना उत्तिे द्ददल्याने प्रत्येक समजलेल्या संधीवि, त्यांना त्यांच्या समजुतीबिल मोकळेपणाने आद्दण मोकळेपणाने बोलण्यास प्रोत्साद्दहत किा. जेव्हा त्यांच्या उत्तिांमध्ये वैयद्दक्तक वाटणािी वानयिचना होती, तेव्हा त्याचा अर्थग समजून घ्या. जेव्हा त्यांनी त्यांच्या पाठ्यपुस्तकाच्या र्ाषेर्ी साधम्यग असलेली द्दवधाने केली तेव्हा त्यांना त्यांच्या कल्पना वेर्ळ्या पद्धतीने स्पष्ट किण्यास सांर्ा. जेव्हा त्यांनी सामान्यीकिण केले, तेव्हा त्यांना उदाहिणे द्यायला सांर्ा आद्दण त्यांना समजावून सांर्ा. यासािख्या मुलाखती प्रत्येक द्दवद्यार्थयागचे वैयद्दक्तक समज प्रकट होण्यासाठी द्दडझाइन केले होते. मुलाखतé¸या िनकालांचे िवĴेषण जेव्हा र्नय असेल आद्दण वाजवी असेल तेव्हा, मुलाखत घेणाऱ् याच्या समजुतीबिल टेप्स काय सूद्दचत कितात याची सखोल चचाग किण्यास इच्िुक आद्दण सक्षम असलेल्या सहकाऱ् यासोबत मुलाखतीच्या टेप्स पाहणे उपयुक्त ठिेल. फायदे: १. हे मार्गदर्गनासाठी मोठ्या प्रमाणावि वापिले जाणािे तंत्र आहे कािण या तंत्राचा वापि करून वैयद्दक्तक डेटा अद्दधक सहजपणे संकद्दलत केला जाऊ र्कतो. २. हे खूप लवद्दचक आहे. हे जवळजवळ सवग परिद्दस्र्थतींमध्ये आद्दण द्दर्न्न पाश्वगर्ूमी असलेल्या सवग लोकांसाठी उपयुक्त आहे. ३. हे द्दवद्दवध उिेर्ांसाठी काम किते. ४. यात उत्तम उपचािात्मक मूल्य आहे. मुलाखत मुलाखत घेणािा आद्दण मुलाखत घेणािा यांच्यात समोिासमोिील संबंध प्रस्र्थाद्दपत किते. र्थेट संबंध नलायंटला र्ेडसावणाऱ्या समस्येची उत्तम माद्दहती देते. मुलाखतकािाला नलायंटचे ्ान द्दमळते ज्जयाचे उपचािात्मक महत्त्व आहे. ५. एखाद्या समस्येचे द्दनदान किण्यासाठी मुलाखत उपयुक्त ठिते. नलायंटला र्ेडसावणाऱ्या समस्येची कािणे उघड किण्यासाठी हे खूप उपयुक्त आहे. त्यामुळे काही मानसर्ास्त्र् मुलाखतींना द्दनदान आद्दण उपायांसाठी अद्दतर्य उपयुक्त तंत्र मानतात. ६. समोिासमोि संपकग नलायंटच्या व्यद्दक्तमत्त्वाबिल खूप उपयुक्त संकेत देतो. चेहऱ्याविील हावर्ाव, हावर्ाव, मुद्रा अर्थग व्यक्त कितात आद्दण अप्रत्यक्षपणे र्ावना आद्दण वृत्ती प्रकट कितात. ७. मुलाखत नलायंटसाठी देखील उपयुक्त आहे कािण ती त्याला समस्येबिल द्दवचाि किण्यास सक्षम किते. ही सवागत उपयुक्त परिद्दस्र्थती आहे ज्जयामध्ये नलायंटला त्याच्या ‘स्व’ची चांर्ली समज द्दमळते; त्याची क्षमता, कौर्ल्ये, स्वािस्ये आद्दण कामाचे जर्, त्याचे उद्घाटन आद्दण त्यांच्या र्िजा. munotes.in

Page 20

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
20 ८. मुलाखत नलायंट आद्दण समुपदेर्क यांना संर्ाषणाद्वािे कल्पना आद्दण वृत्तीची देवाणघेवाण किण्याचा पयागय प्रदान किते मयाªदा: १. मुलाखत हे एक व्यद्दक्तद्दनष्ठ तंत्र आहे, यात नलायंटबिलच्या डेटाच्या संकलनामध्ये वस्तुद्दनष्ठतेचा अर्ाव आहे. मुलाखतीद्वािे संकद्दलत केलेल्या डेटाच्या त्याच्या स्पष्टीकिणामध्ये मुलाखतकािाचा पूवागग्रह आद्दण पूवगग्रह प्रवेर् कितात. २. वैयद्दक्तक पूवागग्रह मुलाखत कमी द्दवश्वासाहग आद्दण वैध बनवते. ३. मुलाखतीच्या द्दनकालांचा अर्थग लावणे खूप कठीण आहे. ४. मुलाखतीची उपयुक्तता मयागद्ददत आहे. मुलाखतीचे यर् हे मुलाखत घेणाऱ्याचे व्यद्दक्तमत्व र्ुण, मुलाखतीची त्याची तयािी आद्दण त्याने मुलाखत घेण्याची पद्धत यावि अवलंबून असते. जि मुलाखतीत बोलण्याची मक्तेदािी असेल द्दकंवा नलायंट काय म्हणतो ते संयमाने ऐकत नसेल. मुलाखत मूल्य र्मावते. तुमची ÿगती तपासा १. मुलाखतीच्या प्रकािांवि चचाग किा २. मुलाखत पद्धतीचे फायदे आद्दण मयागदा यावि एक टीप द्दलहा. २.५ केस Öटडी प्रत्येक व्यक्ती ही द्दनसर्ागची अद्दद्वतीय द्दनद्दमगती आहे. व्यक्तींच्या धािणा, आवडीद्दनवडी, वृत्ती, द्दवश्वास इत्यादींमध्ये द्दर्न्नता असते. अनेक वेळा, एखाद्या व्यक्तीला स्वतंत्रपणे मार्गदर्गन किणे अत्यावश्यक बनते आद्दण त्यासाठी व्यक्तीला संपूणगपणे समजून घेणे आवश्यक आहे. एखाद्या व्यक्तीचा द्दकंवा संस्र्थेचा संपूणगपणे अभ्यास किण्यासाठी वापिली जाणािी पद्धत केस स्टडी आहे. केस स्टडीचे आवश्यक घटक आहेत: • द्दनदान • उपचाि • फॉलो-अप केस पद्धत कर्ी लार्ू केली जाऊ र्कते याचा अभ्यास करूया a ल±णे: एखाद्याने माद्दहती र्ोळा किणे आवश्यक आहे, जे सूद्दचत किते की मूल ही समस्या आहे. यामध्ये कालिमानुसाि वय, द्दमळालेले र्ुण, र्ैिवतगनाची उदाहिणे, र्ैिहजेिी, सवयी इत्यादी माद्दहतीचा समावेर् आहे. माद्दहतीची पडताळणी किणे अत्यंत आवश्यक आहे. b. परी±ा: आिोग्य, द्दर्क्षण, मानसर्ास्त्र, कुटुंबाची स्र्थापना याबिल अद्दधक माद्दहती र्ोळा किा. c. आिोग्य आद्दण र्ािीरिक इद्दतहास d. र्ाळेचा इद्दतहास e. कौटुंद्दबक इद्दतहास f. सामाद्दजक इद्दतहास आद्दण सामाद्दजक संपकग. munotes.in

Page 21

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
21 र्ोळा केलेल्या माद्दहतीच्या पडताळणीच्या आधािे समुपदेर्क समस्येचे द्दवश्लेषण आद्दण द्दनदान कितो. मर् समस्येच्या तीव्रतेवि उपचाि ठिवले जातात. एखाद्या व्यक्तीमधील सुधािणांचा अभ्यास किण्यासाठी सतत पाठपुिावा केला जातो. वापरते • हे वैयद्दक्तक मार्गदर्गनात मदत किते. • हे एखाद्या व्यक्तीबिल सखोल माद्दहती देते • ते समस्येचे द्दनदान किण्यासाठी पाठवले जाऊ र्कते. • माद्दहतीचा उपयोर् उपाय सुचवण्यासाठी केला जाऊ र्कतो. मयाªदा • हे अत्यंत काळजीपूवगक केले पाद्दहजे • माद्दहतीचा काळजीपूवगक अर्थग लावला पाद्दहजे. • माद्दहती पडताळणी अत्यंत आवश्यक आहे. तुमची ÿगती तपासा १. केस स्टडी पद्धती द्दवस्तृत किा. २.६ एकिýत रेकॉडª ही वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयागच्या मूल्यांकनार्ी संबंद्दधत माद्दहतीची नोंद आहे. द्दवद्दवध स्रोत, तंत्रे, चाचण्या, मुलाखती, द्दनिीक्षणे, केस स्टडी आद्दण यासािख्या माध्यमातून वेळोवेळी द्दमळवलेली माद्दहती एकद्दत्रत िेकॉडग काडगवि सािांर् स्वरूपात एकद्दत्रत केली जाते, जेणेकरून द्दवद्यार्थयागला उपायासाठी सल्ला आवश्यक असेल तेव्हा त्याचा वापि किता येईल. काही र्ैक्षद्दणक द्दकंवा व्यावसाद्दयक समस्या. संद्दचत िेकॉडगची व्याख्या "द्दवद्यार्थयाांच्या मार्गदर्गनासाठी आवश्यक असलेली माद्दहती िेकॉडग किणे, र्िण्याची आद्दण वापिण्याची पद्धत" अर्ी केली आहे. संचयी िेकॉडग काडग खालील मुद्यांवि माद्दहती पुिवते जसे की: a वैयिĉक: • नाव, • जन्मतािीख, • जन्मस्र्थान, • द्दलंर्, • िंर्, • द्दनवासस्र्थान. b मु´यपृķ: • पालकांची नावे, • पालकांचे व्यवसाय, • पालक द्दजवंत द्दकंवा मृत, munotes.in

Page 22

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
22 • आद्दर्थगक द्दस्र्थती, • मोठ्या द्दकंवा लहान र्ावंडांची संख्या, • घिी बोलली जाणािी र्ाषा. c चाचणी गुण: • सामान्य बुद्दद्धमत्ता, • उपलबधी, • इति चाचणी र्ुण, आद्दण • व्यद्दक्तमत्व वैद्दर्ष्ट्ये d. शाळेतील उपिÖथती: (i) प्रत्येक वषी उपद्दस्र्थत द्दकंवा अनुपद्दस्र्थत द्ददवस, (ii) र्ाळांनी तािखांसह हजेिी लावली. e. आरोµय: शारीåरक अपंगÂवाची नŌद, लसीकरणाची नŌद, úÖत आजार. f िविवध: • व्यावसाद्दयक योजना, i) अभ्यासेति द्दियाकलाप, ii) अभ्यासादिम्यान िोजर्ाि, आद्दण iii) समुपदेर्काची नोंद. जि आपण संचयी िेकॉडग काडगवि नोंदवलेल्या वस्तूंचे द्दवश्लेषण केले, ति आम्हाला असे आढळून येते की केस स्टडीमध्ये नोंदवलेल्या र्ोष्टींचाच समावेर् केला जातो. चेकद्दलस्ट, प्रश्नावली, आत्मचरित्र यांसािख्या अप्रमाद्दणत तंत्राद्वािे र्ोळा केलेल्या डेटाला िेकॉडग काडग फाइलमध्ये स्र्थान द्दमळत नाही. हे लक्षात ठेवले पाद्दहजे की माद्दहतीचे िेकॉद्दडांर् आद्दण फाइल किणे हे माद्दहती वापिण्याइतके महत्त्वाचे नाही. संचयी नोंदीची र्िज आद्दण महत्त्व द्दवद्यार्थयाांबिलच्या एकद्दत्रत नोंदी द्दर्क्षक, समुपदेर्क आद्दण प्रर्ासकांना उपयुक्त माद्दहती देतात. मार्गदर्गनामध्ये एकद्दत्रत नोंदींची आवश्यकता आद्दण महत्त्व खाली द्ददले आहे: मागªदशªनात महßव i) मार्गदर्गनाचे मूलर्ूत तत्त्व आद्दण र्ृहीतके वैयद्दक्तक फिक द्दवचािात घेतात. प्रत्येक व्यक्ती इतिांपेक्षा काही मानसर्ास्त्रीय वणग, र्ुणवत्ते द्दकंवा वैद्दर्ष्ट्यांमध्ये द्दर्न्न असते. उदाहिणार्थग, कोणतीही दोन व्यक्ती एकसािखी नसतात. स्वािस्ये, अद्दर्रुची आद्दण क्षमता यानुसाि ते एकमेकांपासून द्दर्न्न आहेत. एकद्दत्रत नोंदी असे वैयद्दक्तक फिक प्रकट कितात आद्दण वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयाांना त्यांच्या द्दवकासाच्या द्दवद्दवध टप्प्यांवि आवश्यक असलेल्या व्यावसाद्दयक सहाय्याचे स्वरूप आद्दण िनकम दर्गवतात. ii) एकद्दत्रत नोंद हा वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयागच्या र्ैक्षद्दणक द्दवकासाचा कायमस्वरूपी इद्दतहास असतो. हे त्याची/द्दतची उपद्दस्र्थती, आिोग्य, उपलबधी आद्दण र्ालेय जीवनातील इति द्दवद्दवध पैलू दर्गवते. त्यामुळे वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयागच्या र्द्दवष्यातील र्िजांचे द्दवश्लेषण किण्यासाठी हे उपयुक्त आहे आद्दण त्याच्या र्िजांच्या आधािे योग्य र्ैक्षद्दणक आद्दण व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन द्ददले जाऊ र्कते. उदाहिणार्थग, जि ते munotes.in

Page 23

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
23 द्दवद्यार्थयागच्या र्ािीरिक द्दवकासातील कमकुवतपणा दर्गवत असेल, ति त्या कमकुवतपणा दूि किण्यासाठी उपाय सुचवले जाऊ र्कतात. अÅयापनात महßव • वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयागचे एकद्दत्रत िेकॉडग दर्गवते की उपलबधी त्याच्या/द्दतच्या मानद्दसक क्षमतेच्या प्रमाणात आहेत. जि द्दवद्यार्थयागला काही साध्य होत नसेल ति त्याने/द्दतने दोष दूि किण्यासाठी कोणती पावले उचलावीत याचे मार्गदर्गन केले जाऊ र्कते. • वेर्वेर्ळ्या द्दवद्यार्थयाांच्या एकद्दत्रत नोंदी द्दर्क्षकांना र्ैक्षद्दणक योग्यता आद्दण मानद्दसक क्षमतांनुसाि द्दवद्यार्थयाांचे वर्ीकिण किण्यात मदत कितात. • वर्ागतील वेर्वेर्ळ्या द्दवद्यार्थयाांच्या एकद्दत्रत नोंदी नवीन द्दर्क्षकांना द्दवद्यार्थयाांच्या र्िजा समजून घेण्यात मदत कितात. • ते वतगन समस्या द्दकंवा र्ैक्षद्दणक समस्यांचे द्दवश्लेषण किण्यासाठी द्दनदान साधने आहेत. उदाहिणार्थग, र्ैक्षद्दणक कामद्दर्िीत द्दवद्यार्थी मार्ास का आहे? त्याचे/द्दतचे मार्ासलेपण दूि किण्यासाठी कोणती पावले उचलता येतील? • एकद्दत्रत नोंदी द्दर्क्षकांना वैयद्दक्तक लक्ष देण्याची र्िज असलेल्या द्दवद्यार्थयाांबिल सूद्दचत कितात. • एकद्दत्रत नोंदी द्दर्क्षकांना वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयाांबिल अहवाल द्दलद्दहण्यात आद्दण मुख्याध्यापकांना चारित्र्य प्रमाणपत्र सवागत वस्तुद्दनष्ठपणे द्दलद्दहण्यात मदत कितात. • द्दर्क्षक द्दवर्ेष मदतीची र्िज असलेल्या मुलांना र्ोधून त्यानुसाि द्दर्कवू र्कतात. • केस स्टडी किण्यासाठी संद्दचत िेकॉडग द्दर्क्षकांसाठी खूप उपयुक्त आहे, कािण र्ोळा केलेल्या वस्तूंमध्ये काही समानता आहे. ÿशासकांना महßव एकद्दत्रत नोंदी बाल न्यायालयांना, द्दवद्यार्थयागचे अपिाधी वतगन समजून घेण्यासाठी प्रोबेर्न अद्दधकाऱ्यांना पुिेर्ी माद्दहती देतात. संद्दचत िेकॉडगची द्दर्क्षक/समुपदेर्कांना आवश्यकता असते त्याच कािणास्तव ज्जया कािणास्तव संचयी िेकॉडग डॉनटिांनी ठेवला आहे. प्रदीघग कालावधीत िाखलेले िेकॉडग नलायंटच्या वाढीची आद्दण द्दबघाडाची कर्था सांर्तात. चांगÐया संचयी रेकॉडªची खालील वैिशĶ्ये आहेत: १. र्ोळा केलेली माद्दहती पूणग, सवगसमावेर्क आद्दण पुिेर्ी असावी जेणेकरून वैध द्दनष्कषग काढता येतील. प्रर्ती अहवालापेक्षा तो अद्दधक व्यापक असावा. िेकॉडग हा द्दवद्यार्थयागच्या र्ैक्षद्दणक वाढीचा कायमस्वरूपी इद्दतहास असल्याने द्दर्क्षक द्दकंवा मार्गदर्गन कमगचाऱ्याला आवश्यक असलेली सवग प्रकािची माद्दहती द्यायला हवी. उदाहिणार्थग, ते व्यावसाद्दयक योजना, व्यावसाद्दयक द्दनवडी, व्यावसाद्दयक मार्गदर्गनासाठी आवश्यक असलेल्या द्दवद्यार्थयागची मालमत्ता आद्दण दाद्दयत्वे सूद्दचत कितात. २. नोंदवलेली माद्दहती खिी आद्दण वैध असावी. दुसऱ्या हाताने प्राप्त झालेल्या कोणत्याही माद्दहतीची मयागद्ददत वैधता आद्दण द्दवश्वासाहगता असू र्कते. एकद्दत्रत िेकॉडगचे सवगसमावेर्क मॉडेल तयाि किण्यापूवी, उदाहिणार्थग, नोकिीसाठी munotes.in

Page 24

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
24 मार्गदर्गनाची आवश्यकता असलेल्या हायस्कूलच्या द्दवद्यार्थयागसाठी, अर्ा वेळापत्रकासाठी कोणत्या र्ोष्टींची आवश्यकता आहे हे ठिवले पाद्दहजे. मोजमापाच्या इति साधनांप्रमाणे, संचयी िेकॉडग केवळ तेव्हाच वैध असू र्कते जेव्हा ते मोजू इद्दच्िते ते मोजते. ३. द्दवश्वासाहग असण्याची माद्दहती अनेक द्दर्क्षकांद्वािे संकद्दलत किावी आद्दण नंति संकद्दलत किावी. संद्दचत िेकॉडगची द्दवश्वासाहगता द्दवद्यार्थयागच्या वाढीच्या द्दवद्दवध पैलूंची माद्दहती कोणत्या सावधद्दर्िीने र्ोळा केली जाते आद्दण एकत्र केली जाते यावि अवलंबून असते. अर्ी र्ोळा केलेली सवग माद्दहती द्दवद्यार्थयागर्ी वैयद्दक्तक संपकागत आली पाद्दहजे, एका द्दर्क्षकाने नाही ति द्दवद्यार्थयागच्या जवळच्या संपकागत आलेल्या अनेक द्दर्क्षकांनी. दुसऱ्या हाताने द्दमळालेल्या माद्दहतीची पडताळणी किावी. ४. संद्दचत िेकॉडगचे वेळोवेळी पुनमूगल्यांकन केले जावे. ५. एकद्दत्रत िेकॉडग वस्तुद्दनष्ठ आद्दण वैयद्दक्तक मते आद्दण पूवगग्रहांपासून मुक्त असावे. डेटाच्या संकलनामध्ये पक्षपात, आवडी आद्दण नापसंती आल्यास, िेकॉडग अद्दवश्वसनीय असेल. ६. ते वापिण्यायोग्य असावे. एकद्दत्रत िेकॉडग काडग प्रकाि, फोल्डि प्रकाि द्दकंवा पुद्दस्तका प्रकाि असू र्कतो. फोल्डि प्रकाि संचयी िेकॉडग अद्दधक लोकद्दप्रय आहेत कािण ते द्दवद्यार्थयागबिल सवगसमावेर्क माद्दहती समाद्दवष्ट किण्यास पिवानर्ी देतात तुमची ÿगती तपासा १. अध्यापन आद्दण प्रर्ासनामध्ये एकद्दत्रत नोंदींचे महत्त्व चचाग किा. २.७ ANECDOTAL रेकॉडª एखाद्या द्दवद्यार्थयागर्ी संबंद्दधत काही घटनांबिल एक द्दकस्सा नोंदीमध्ये लहान वणगनात्मक खाती असतात. प्रत्येक खाते हा द्दवद्यार्थयागच्या जीवनातील महत्त्वाच्या प्रसंर्ाचा अहवाल असतो. द्ददलेल्या द्दवद्यार्थयागच्या संदर्ागत द्दनिीक्षकाने महत्त्वपूणग मानलेल्या घटनेचे हे एक साधे द्दवधान आहे. असे अहवाल घटनास्र्थळी, काही घटनांचे वणगन किताना नोंदवले जातात जेणेकरून त्यांना काही महत्त्व असावे, त्यांना एकद्दत्रतपणे एक द्दकस्सा िेकॉडग म्हणून ओळखले जाते. एखाद्या द्दकस्सेची तुलना द्दवद्यार्थयागच्या वतगनाच्या एका वेर्ळ्या घटनेच्या स्नॅपर्ॉटर्ी केली जाऊ र्कते, जे काही द्दवर्ेष महत्त्व सूद्दचत किते. ज्जयाप्रमाणे कॅमेिा एखाद्या द्दवद्दर्ष्ट वेळी एखाद्या व्यक्तीची पोझ पकडतो, त्याचप्रमाणे द्दकस्सेने पाळलेल्या वतगनाचा नेमका अहवाल द्ददला पाद्दहजे. जि आपण व्यक्तीचे वेर्ळेपण हे मार्गदर्गनाचे मूलर्ूत तत्त्व म्हणून स्वीकािले, ति हा र्बद स्नॅपर्ॉट मार्गदर्गनाच्या उिेर्ाने आपल्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे. एखाद्या व्यक्तीचे वतगन नेहमीच काही र्िजेच्या प्रद्दतसादात असते. उदाहिणार्थग, आपुलकीची इच्िा द्दकंवा त्याच्या/द्दतच्या सुिद्दक्षततेला धोका यामुळे तो/द्दतला काही द्दवद्दचत्र वार्णूक दाखवू र्कते. द्दर्क्षकाने ते लर्ेच लक्षात घेतले पाद्दहजे, म्हणजे त्याच्याकडे/द्दतने र्बद स्नॅपर्ॉट असावा. र्नय द्दततनया परिद्दस्र्थतींमध्ये जेवढे द्दर्क्षक वैयद्दक्तक द्दवद्यार्थयाांना र्ेटतात त्यांनी द्दलद्दहलेले असे र्बद स्नॅपर्ॉट, द्दवद्यार्थयाांच्या वतगन पद्धतीचे द्दकंवा त्याच्या/द्दतच्या व्यद्दक्तमत्त्वाचे खिे द्दचत्र देतात. द्दकस्सा नोंदी ठेवणे: एखाद्या प्रसंर्ात द्दवद्यार्थयागच्या द्दवद्दर्ष्ट munotes.in

Page 25

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
25 वतगनाबिल द्दर्क्षकाने केलेल्या द्दनिीक्षणाचा परिणाम म्हणजे द्दकस्सा नोंदी. द्दवद्यार्थयागला चांर्ल्या प्रकािे समजून घेण्यासाठी हे द्दलहून ठेवले आहे कािण ते द्दलहून न घेतल्यास द्दर्क्षक घटना द्दवसरू र्कतात. द्दर्क्षक काय द्दनिीक्षण कितो ते द्दलहून ठेवतो आद्दण कोणतीही द्दटप्पणी देत नाही. S/तो वतगनाचे वणगन करू र्कतो आद्दण द्दटप्पणीद्वािे काहीतिी बोलू र्कतो द्दकंवा तो/तो वतगनाचे वणगन करू र्कतो आद्दण संर्ाव्य उपचािात्मक उपाय सुचवू र्कतो. काय िनरी±ण करावे: प्रत्येक द्दर्क्षकाला त्याचे द्दनिीक्षण नोंदवण्यासाठी एक प्रोफॉमाग द्ददला जातो. त्यात तािीख, द्दठकाण, घटना आद्दण पुिवलेल्या प्रोफॉमागवि द्दटप्पण्या असतात. अस्पष्ट/सामान्य टीका टाळण्यासाठी त्यांचे द्दवधान वणगनात्मक आद्दण द्दवद्दर्ष्ट करून, त्यांनी मुलाचे वतगन िेकॉडग केले पाद्दहजे असे सूद्दचत किणािे द्दनदेर् द्दर्क्षकांना द्ददले जातात. त्यांचे वणगन काय घडले याचे द्दवधान असावे, उदाहिणार्थग, आदल्या द्ददवर्ीच्या र्ैिहजेिीचे कािण न देता अधाग तास उर्ीिा आले, सूचनांचे पालन केले नाही आद्दण अव्ा दर्गद्दवली. खालील ±ेýे ल±ात ¶या: माद्दहतीचे तुकडे अव्यवद्दस्र्थतपणे लक्षात घेण्याचा काही उिेर् नाही. म्हणून, प्रदान केलेल्या प्रोफॉमागमध्ये, क्षेत्रे स्पष्टपणे द्दचन्हांद्दकत केली आहेत, ज्जयावि द्दनिीक्षणे किायची आहेत. उपाख्यानात्मक िेकॉडग म्हणजे उिेर्ासह िेकॉडग. उदाहिणार्थग, एखाद्या मुलाची औद्योद्दर्क कायागत असलेली स्वािस्य स्र्थाद्दनक कािखान्याच्या र्ेटीविील त्याच्या लेखाद्वािे प्रदद्दर्गत केली जाऊ र्कते. साद्दहद्दत्यक माद्दसकात मुलीची आवड द्दतच्या साद्दहद्दत्यक अद्दर्रुचीचे सूचक असू र्कते. द्दर्क्षकाला त्याच्या/द्दतच्या द्दवद्यार्थयाांच्या जीवनात असे अनेक प्रसंर् येतात, ज्जयाची त्याला/द्दतला नोंद किावी लार्ते. उदाहिणार्थग, एखाद्या मुलाची िेद्दडओ न्यूजकास्टविील द्दटप्पणी ही एक द्दकस्सा िेकॉडगसाठी चांर्ली र्ोष्ट आहे जि त्याला वतगमान इद्दतहासाच्या मजकुिाचा अभ्यास किण्यात िस असेल. अलीकडील काही वै्ाद्दनक आद्दवष्कािांवि मुलीची द्दटप्पणी द्दतला द्दव्ानात स्वािस्य दर्गवू र्कते. सामाद्दजक आद्दण र्ावद्दनक वतगन समजून घेण्यासाठी एक द्दकस्सा नोंदवण्यामध्ये द्दवर्ेष स्वािस्य असते. जि एखादा मुलर्ा एकटा बसलेला द्ददसला की जेव्हा सवगजण सुट्टीच्या सहलीत आनंदी आद्दण आनंदी असतात, ति त्याला काही र्ावद्दनक समस्या आहेत हे दर्गद्दवते. अनुदैÅयª ŀĶीकोन: मार्गदर्गन कमगचाऱ् याला केवळ तेच द्दकस्सेद्दवषयक नोंदी मदत कितात, ज्जयामध्ये एखाद्या व्यक्तीच्या वतगनाचे दीघग कालावधीत वणगन केले जाते. नसगिी स्कूलपासून हायस्कूलपयांत िाखून ठेवलेले अनुदैध्यग द्दकस्सेद्दवषयक नोंदी अद्दतर्य उपयुक्त आहेत. द्दकस्सा िेकॉडग फाइलमध्ये असंबद्ध साद्दहत्य असू नये. फाइलची वेळोवेळी िाननी केली जावी आद्दण असंबद्ध साद्दहत्य काढून टाकले जाऊ र्कते. जीवनाच्या सवग पैलूंर्ी संबंद्दधत द्दकस्सा नोंदी ठेवल्या पाद्दहजेत. र्ाळेतील प्रत्येक द्दर्क्षकाला द्दवद्यार्थयाांबिलच्या घटना आद्दण केव्हा घडतात ते द्दलहून ठेवण्यासाठी फॉमग प्रदान केला पाद्दहजे. १. लक्षात ठेवण्यासािखे काही मूलर्ूत द्दवचाि खाली द्ददले आहेत: २. फॉमग लहान आद्दण अनौपचारिक असावा. munotes.in

Page 26

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
26 ३. अहवाल काही महत्त्वाच्या र्ार्ांचे असावेत. वणगन केलेल्या र्ार्ामध्ये व्यक्ती द्दकंवा र्टाच्या सवगसामान्य प्रमाणातील एक द्दचन्हांद्दकत प्रवृत्ती दर्गद्दवली पाद्दहजे. ४. उपाख्यान सवग द्दवद्यार्थयाांबिल द्दलहावेत आद्दण केवळ उच्च यर् द्दमळवणाऱ्या द्दकंवा समस्याप्रधान व्यक्तींबिलच नाही, म्हणजे द्दस्टरियोटाइपबिल द्दलहावे. ५. द्दकस्सा हा प्रत्यक्ष द्दनिीक्षणांचा अहवाल असावा आद्दण घटनांनंतिच द्दलद्दहलेला असावा. ६. एका घटनेला द्दकंमत नसते. ७. वतगनातील सकािात्मक आद्दण नकािात्मक अर्ा दोन्ही घटनांची नोंद घ्यावी. ८. काय र्ोधायचे, कुठे र्ोधायचे आद्दण कसे िेकॉडग किायचे हे आपल्याला माद्दहत असले पाद्दहजे. वापरते • योग्यरितीने वापिल्यास, ते द्दवद्यार्थयागच्या वार्णुकीतील एकल, महत्त्वपूणग घटनेच्या द्दनिीक्षणाचे तर्थयात्मक िेकॉडग प्रदान करू र्कते, जे एखाद्या व्यक्तीची वाढ, द्दवकास समजून घेण्यासाठी द्दर्क्षकांना उपयुक्त ठरू र्कते. • संचयी नोंदी िाखण्यासाठी उपयुक्त. • समुपदेर्कासाठी उपयुक्त मयाªदा • हे वेळखाऊ आहे • हे फक्त तर्थये देते कािणे देत नाही. • द्दनिीक्षकाला वस्तुद्दनष्ठता िाखणे कठीण होऊ र्कते. तुमची ÿगती तपासा • द्दकस्सा नोंदींवि चचाग किा. • द्दकस्सा नोंदींमध्ये िेखांर्ाचा दृष्टीकोन काय आहे? २.८ डायरी रेकॉडª पĦत एका मुलाचे तपर्ीलवाि द्दनिीक्षण सामान्यत: आधीच उपलबध असलेल्या इति डेटार्ी तुलना किण्याच्या उिेर्ाने आद्दण त्याला कोणत्या प्रकािच्या परिद्दस्र्थतींमध्ये अडचण आहे हे द्दनधागरित किण्यासाठी असते. या उिेर्ासाठी, द्दवद्यार्थयागच्या वतगनाची एक चालू डायिी खाते सहसा सवागत जास्त वेळ आद्दण द्दवद्दवध परिद्दस्र्थतींमध्ये असते. प्रार्थद्दमक मुलाला वर्ागत, खेळाच्या मैदानावि, मुलाच्या हॉलमध्ये, घिी जाताना आद्दण र्नय असल्यास घिात पाद्दहले जाऊ र्कते; माध्यद्दमक द्दवद्यार्थी, घिातल्या खोलीत, द्दवद्दवध वर्ागत, पिीक्षेच्या वेळी, अभ्यासाच्या हॉलमध्ये द्दकंवा लायब्रिीत, नलबच्या munotes.in

Page 27

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
27 मीद्दटंर्मध्ये द्दकंवा मुलांच्या नृत्यात, मुलांच्या द्दनकषांमध्ये आद्दण खेळ द्दकंवा त्याच्या समवयस्कांसह खेळांमध्ये. महßव • व्यद्दक्तमत्त्वाच्या महत्त्वाच्या आद्दण महत्त्वाच्या पैलूंवि प्रकार् टाकतो. • वैयद्दक्तक दस्तऐवज आद्दण त्यात घटना, द्दवचाि आद्दण र्ावनांची नोंद असते. • यामध्ये व्यक्तीच्या र्ावनांचे प्रद्दतद्दबंब असते. • लेखक मुक्तपणे आद्दण स्पष्टपणे व्यक्त कितो • द्दटप्पण्या प्रद्दवष्ट किते • परिद्दस्र्थतीच्या तपर्ीलांचे वणगन किते. • लेखकाच्या आवडी आद्दण र्ावना द्दलद्दहतात • महान व्यक्तीसाठी, तो माद्दहतीचा एक स्रोत बनतो. • एक नैसद्दर्गक िेकॉडग २.९ िवīाथê पोटªफोिलओ पोटगफोद्दलओ द्दवद्यार्थयागला मार्गदर्गन किणाऱ् या आद्दण द्दवद्यार्थयागला मार्गदर्गन किणाऱ् या समुपदेर्काच्या द्दवद्दवध द्दर्क्षकांच्या एकद्दत्रत इनपुटमध्ये आवश्यक ्ान, कौर्ल्ये आद्दण स्वर्ाव यांच्या प्रर्ुत्वामध्ये द्दवद्यार्थयाांची प्रर्ती दर्गद्दवतो. पोटªफोिलओ आहे: • वैद्यकीय मानद्दसक आिोग्य समुपदेर्न आद्दण पदार्थाांचा र्ैिवापि/वतगणूक व्यसन समुपदेर्नाच्या क्षेत्रात व्यावसाद्दयक वाढ, उपलबधी आद्दण सक्षमता दर्गद्दवणािी द्दवद्यार्थयागच्या कायागची द्दव्हज्जयुअल र्ो केस; • आत्म-द्दचंतन, आत्म-सुधािणा, अंतवैयद्दक्तक समज, संकल्पनात्मक समज आद्दण कौर्ल्य द्दवकास सुलर् किण्यासाठी द्दडझाइन केलेले साधन; आद्दण • द्दनलद्दनकल मेंटल हेल्र्थ आद्दण व्यसनमुक्ती समुपदेर्कांची १२ मुख्य काये या क्षेत्रातील समुपदेर्नाचे द्दवद्यार्थी तत्त्व्ान तसेच CACREP मानके समजून घेण्यासाठी आद्दण लार्ू किण्यासाठी वापिण्यात येणािे एक साधन. महßव • द्दवद्यार्थी त्यांच्या द्दर्क्षणात सद्दिय सहर्ार्ी असतात कािण ते त्यांच्या पोटगफोद्दलओमधील काम र्ोळा कितात, द्दनवडतात, प्रद्दतद्दबंद्दबत कितात आद्दण मूल्यांकन कितात. द्दवद्यार्थी नैदाद्दनक मानद्दसक आिोग्य समुपदेर्न आद्दण पदार्थाांचे र्ैिवतगन/वतगणूक व्यसन समुपदेर्नाच्या क्षेत्रात त्यांच्या वाढीचे मूल्यांकन किण्यास द्दर्कतात. • द्दवद्यार्ाखा द्दवद्यार्थयाांना प्रर्ती आद्दण कायगप्रदर्गन मानकांवि अद्दर्प्राय देण्यासाठी एक साधन म्हणून पोटगफोद्दलओ वापितात. munotes.in

Page 28

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
28 • पोटगफोद्दलओ द्दवद्यार्थ याांना नोकिी र्ोधताना समुपदेर्क म् हणून त् यांच् या सक्षमतेचे दृश् य प्रस् तुतीकिण देतात. • पोटगफोद्दलओ द्दनलद्दनकल समुपदेर्न कायगिमातील द्दवद्यार्थयागच्या कामद्दर्िीचे दस्तऐवजीकिण कितात तुमची ÿगती तपासा १. डायिी िेकॉडग पद्धतीचे महत्त्व चचाग किा. २. द्दवद्यार्थयागच्या पोटगफोद्दलओच्या र्िजेची चचाग किा. २.१० सारांश मार्गदर्गनातील नॉन-चाचणी तंत्रे अर्ा तंत्रांचा संदर्ग देतात ज्जयात चाचणीचा समावेर् नाही. त्यामुळे अद्दर्योग्यता चाचणी, यर् चाचणी, स्वािस्य यादी आद्दण व्यद्दक्तमत्व चाचणी यासािख्या अनेक चाचण्यांचा र्ार् नाही. नॉन-टेद्दस्टंर् तंत्रांना नॉन-स्टँडडागइज्जड टेद्दननक असेही म्हणतात. द्दर्वाय, समुपदेर्कांद्वािे वैयद्दक्तक द्दवश्लेषणासाठी या तंत्रांचा सामान्य वापि आहे. तसेच, या सेद्दटंर्चे िोजर्ाि द्दवद्दवध सेद्दटंग्जमध्ये आहेत. मार्गदर्गनातील र्ैि-चाचणी तंत्रे डेटा र्ोळा किणे आद्दण अर्थग लावण्यासाठी एक व्यापक आद्दण अद्दधक व्यद्दक्तद्दनष्ठ दृष्टीकोन प्रदान कितात. द्दर्वाय, नॉन-टेद्दस्टंर् तंत्रांचे द्दवद्दवध प्रकाि म्हणजे प्रश्नावली, द्दनिीक्षण, आत्मचरित्र, द्दकस्सा िेकॉडग, केस स्टडी, संचयी िेकॉडग, मुलाखती आद्दण चेकद्दलस्ट. तर्थाद्दप, त्यापैकी सवागत महत्वाचे केस स्टडी आद्दण मुलाखत आहेत. २.१२ संदभª • Bhatnagar, A. and Gupta, N.: Guidance and Counselling Vol. I – A Theoretical Perspective. New Delhi: Vikas Publishing House, 1999. • Crow, L. and Crow, A.: Introduction to Guidance. New Delhi: Eurasia, 1962. • Geldard, K. and Geldard, D.: Counselling Children: A Practical Introduction, New Delhi: Sage Publications, 1997. • Gibson, R.L. and Mitchell, M.H.: Introduction to Counselling and Guidance, New Jersey: Merill Prentice Hall, 1995. • Gupta, Manju: Effective Guidance and Counselling Modern Methods and Techniques. Jaipur: Mangal Deep Publication, 2003 • Jaiswal, S.R.: Guidance and Counselling. Lucknow: Lucknow Prakashan,1985 ∙ Kochhar, S.K.: Guidance in Indian Education. New Delhi: Sterling Publishers,1984. ∙ Koshy, Johns: Guidance and Counselling. New Delhi: Dominant Publisher,2004. ∙ Mittal, M.L.: Kariyar Nirdeshan Avem Rojgar Suchana. Meerut: munotes.in

Page 29

र्ैिचाचणी तंत्र -
वापि व प्रद्दिया
29 International Publication House, 2004. ∙ Myers, G.E.: Principles and Techniques of Vocational Guidance. London:McGraw Hill Book Company, 1941. • Pal, H.R. & Sharma, M.: Education of Gifted. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Pal, H.R. and Pal,A.: Education of Learning Disabled. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Rao, S. Narayana: Counselling and Guidance and Elementary School. New Delhi: Anmol Prakashn, 2002. • Sharma, R.A.: Fundamentals of Guidance and Counselling. Meerut: R. Lall Book Depot, 2001. • Sharma, Tarachand: Modern Methods of Guidance and Counselling. New Delhi: Swarup & Sons., 2002. • Shrivastava, K.K.: Principles of Guidance and Counselling. New Delhi: Kaniska Publication, 2003. • Singh, Raj: Educational and Vocational Guidance. New Delhi: Common Wealth Publishers, 1994. • Taneja, V.R.: First Course in Guidance and Counselling. Chandigarh: Mohindra Capital, 1972. • Vashist, S.R.: Vocational Guidance and Elementary School. New Delhi • https://johnparankimalil.wordpress.com/ • http://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/46271/1/Unit-5.pdf • https://www.ecu.edu/cs-dhs/dars/upload/Portfolio-Instructions-MS-Clinical-Counseling-2-2017.pdf munotes.in

Page 30

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
30 ३ Óयावसाियक (कåरअर) मागªदशªन घटक रचना ३.१ उद्दिष्टे ३.२ परिचय ३.३ नोकिी द्दवश्लेषण ३.३.१ नोकिी द्दवश्लेषणाची संकल्पना ३.३.२ नोकिी द्दवश्लेषणाची र्िज ३.४ नोकिीचे समाधान ३.४.१ नोकिीच्या समाधानाची संकल्पना ३.४.२ कामातील समाधानाचे घटक ३.५ व्यावसाद्दयक माद्दिती ३.५.१ व्यावसाद्दयक माद्दितीची संकल्पना ३.५.२ व्यावसाद्दयक माद्दितीची आवश्यकता ३.६ सािांर् ३.७ प्रश्न ३.८ संदर्ग ३.१ उिĥĶे िे युद्दनट वाचल्यानंति तुम्िी िे करू र्काल: • नोकिीचे द्दवश्लेषण परिर्ाद्दषत किा • नोकिी द्दवश्लेषणाची र्िज समजून घ्या • नोकिीचे द्दवश्लेषण आद्दण नोकिीतील समाधानाचे मित्त्व वणगन किा • नोकिीच्या समाधानाच्या संकल्पनेचे द्दवश्लेषण किा • व्यावसाद्दयक माद्दितीची र्िज समजून घ्या • व्यावसाद्दयक माद्दितीची संकल्पना सांर्ा • व्यावसाद्दयक माद्दितीच्या स्त्रोतांचे वणगन किा • व्यावसाद्दयक माद्दिती प्रसारित किण्याच्या पद्धती स्पष्ट किा ३.२ पåरचय मनुष्य आद्दण त्याचे कायग नोकिीची काये, नोकिीच्या मार्णी आद्दण नोकिीतील समाधान यांच्यार्ी जोडलेले आिेत. नोकऱ्या आद्दण व्यवसायांची संख्या आिे. मार्गदर्गन कमगचाऱ् याची र्ूद्दमका कामाचे द्दवश्लेषण किणे आद्दण अचूक व्यावसाद्दयक माद्दिती देणे आिे ज्यामुळे munotes.in

Page 31

व्यावसाद्दयक (करिअि)
मार्गदर्गन
31 व्यवसाय तपासण्यात समस्या सोडद्दवण्यास आद्दण समाधान द्दमळण्यास मदत िोते. या युद्दनटमध्ये आपण विील नोकिीचे द्दवश्लेषण, त्याचे प्रकाि, उिेर् आद्दण उपयोर् वाचू, आपण व्यावसाद्दयक माद्दिती, त्याची र्िज आद्दण स्त्रोत आद्दण व्यावसाद्दयक माद्दितीचा प्रसाि याबिल देखील वाचू. ३.३ नोकरीचे िवĴेषण व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन; व्यक्तीच्या योग्यतेर्ी आद्दण नोकिीच्या स्वरूपार्ी संबंद्दधत आिे. व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन आयोद्दजत किताना दोन प्रकािचे द्दवश्लेषण आवश्यक आिे. १. व्यक्तीच्या क्षमता, आवडी आद्दण इति र्ुण ओळखणे. २. नोकऱ्यांच्या द्दियाकलापांचे द्दवश्लेषण. नोकिीचे द्दवश्लेषण कािी व्यावसाद्दयक आद्दण सामाद्दजक द्दियाकलापांर्ी संबंद्दधत असलेल्या कायाांर्ी संबंद्दधत आिे. ३.३.१ नोकरी िवĴेषणाची संकÐपना: नोकरी िवĴेषणाचा अथª: नोकिीच्या द्दवश्लेषणाची व्याख्या "एखाद्या नोकिीबिलच्या सवग तथयांचा वैज्ञाद्दनक अभ्यास आद्दण द्दवधान जे द्दतच्या सर्ोवतालची सामग्री आद्दण बदल किणािे घटक प्रकट किते" अर्ी केली र्ेली आिे. J. D. Hackett मानद्दसक र्िजा, र्ािीरिक र्िजा आद्दण कामाच्या परिद्दस्ितीनुसाि नोकिीचे द्दवश्लेषण परिर्ाद्दषत किते. अर्ा प्रकािे, एखाद्या व्यक्तीचे व्यद्दक्तमत्व, र्िीि, वृत्ती इत्यादींनुसाि नोकिीवि मूल्यांकन केले जाऊ र्कते. द्दवश्लेषणाची व्याख्या ‘ऑडगवे’ अर्ी केली र्ेली आिे “एखाद्या नोकिीबिलच्या सवग तथयांचा वैज्ञाद्दनक अभ्यास आद्दण द्दवधान जे द्दतच्या सर्ोवतालची सामग्री आद्दण बदल किणािे घटक प्रकट किते.” J. D. Hackett मानद्दसक र्िजा, र्ािीरिक र्िजा आद्दण कामाच्या परिद्दस्ितीनुसाि नोकिीचे द्दवश्लेषण परिर्ाद्दषत किते. अर्ा प्रकािे, एखाद्या व्यक्तीचे व्यद्दक्तमत्व, र्िीि, वृत्ती इत्यादींनुसाि नोकिीवि मूल्यांकन केले जाऊ र्कते. नोकरी¸या िवĴेषणाची वैिशĶ्ये: जॉब अॅनािलिसससाठी तीन आवÔयक गोĶी आहेत. १. नोकिी अचूक आद्दण पूणगपणे ओळखली र्ेली पाद्दिजे. २. नोकिीची काये पूणगपणे आद्दण अचूकपणे वणगन केलेली असणे आवश्यक आिे. ३. यर्स्वी कामद्दर्िीसाठी कमगचाऱ्यावि कामाच्या आवश्यकता ओळखल्या र्ेल्या पाद्दिजेत. नोकरी िवĴेषणाचे ÿकार: एफ मीनच्या मते, कामाचे द्दवश्लेषण उिेर्ाच्या संदर्ागत चाि प्रकािांमध्ये वर्ीकृत केले जाऊ र्कते- १. कामाच्या ‘पद्धती’ आद्दण ‘प्रद्दिया’ सुधािण्याच्या उिेर्ाने नोकिीचे द्दवश्लेषण. munotes.in

Page 32

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
32 २. आिोग्य आद्दण सुिद्दक्षततेचे िक्षण किण्याच्या उिेर्ाने नोकिीचे द्दवश्लेषण. ३. प्रद्दर्क्षणाच्या उिेर्ाने नोकिीचे द्दवश्लेषण. ४. िोजर्ािाच्या उिेर्ाने नोकिीचे द्दवश्लेषण, अ) द्दवद्याथयाांना योग्य व्यवसाय द्दनवडण्यासाठी मार्गदर्गन किणे. ब) कमगचाऱ्यांची द्दनवड, बदली आद्दण पदोन्नती किण्यात कमगचाऱ्यांना मदत किणे. क) वेतन वेळापत्रक स्िाद्दपत किताना. ३.३.२. नोकरी िवĴेषणाची आवÔयकता: नोकरी¸या िवĴेषणासाठी खालील गरजा आहेत: १. नोकिीचे द्दवश्लेषण द्दवद्दवध नोकऱ्यांसाठी वैयद्दक्तक वैद्दर्ष्ट्ये जाणून घेण्यात मदत किते. २. नोकिीचे द्दवश्लेषण योग्य कामासाठी योग्य कामर्ािांना एकत्र आणण्यात मदत किते. ३. नोकिीचे द्दवश्लेषण नोकिीत समाधान आद्दण नोकिीची कायगक्षमता वाढद्दवण्यात मदत किते. ४. नोकिीचे द्दवश्लेषण उद्योर्ांमध्ये द्दवद्दवध प्रकािच्या मनुष्यबळासाठी नोकिीच्या संधींचे अचूक द्दनधागिण किण्यात मदत किते. ५. नोकिीचे द्दवश्लेषण योग्य प्रद्दर्क्षण कायगिमांचे द्दनयोजन किण्यात मदत किते. ६. नोकिीचे द्दवश्लेषण द्दवद्दर्ष्ट अटींमध्ये कामर्ाि र्िजा परिर्ाद्दषत किते. ब्लम आद्दण बाद्दलन्स्की नोकिी द्दवश्लेषणाचे मित्त्व दर्गद्दवतात कािण "उद्योर्ांद्वािे लादलेल्या नोकिीच्या द्दवश्लेषणाच्या माद्दलकेर्ी िायस्कूल आद्दण कॉलेजेसचा अभ्यासिम जोडण्याचा प्रयत्न अद्दधक अिगपूणग आद्दण उच्च प्रेिक द्दर्क्षण देऊ र्कतो." जॉब अॅनािलिसस¸या वापराचे फायदे: नोकिीचे द्दवश्लेषण िा व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन प्रदान किण्यासाठी एक वैज्ञाद्दनक दृष्टीकोन आिे. त्यामुळे मनुष्याच्या कायागत कायगक्षमता येते. नोकिीच्या द्दवश्लेषणाचे मुख्य फायदे आद्दण उपयोर् खालीलप्रमाणे आिेत. १. मनुÕयबळ िनयोजन: नोकिीचे द्दवश्लेषण िे मनुष्यबळाच्या आवश्यकतेचे र्ुणात्मक पैलू आिे कािण ते जबाबदाऱ्या आद्दण कतगव्यांच्या संदर्ागत नोकिीच्या मार्ण्या ठिवते आद्दण नंति या मार्ण्या कौर्ल्य, र्ुण आद्दण इति मानवी र्ुणधमाांच्या संदर्ागत अनुवाद्ददत किते. िे कामाचे प्रमाण देखील द्दनधागरित किते, जे सिासिी व्यक्ती एका द्ददवसात कामावि करू र्कते. िे वेर्वेर्ळ्या कामांमध्ये कामाची द्दवर्ार्णी सुलर् किते. २. भतê, िनवड आिण िनयुĉì: योग्य व्यक्तीला नोकिीवि ठेवण्यासाठी, नोकिीच्या आवश्यक आवश्यकता आद्दण ते किणाि असलेल्या व्यक्तीचे र्ुण जाणून घेणे आवश्यक आिे. िी माद्दिती अनुिमे जॉबचे वणगन आद्दण जॉब स्पेद्दसद्दफकेर्न्समधून munotes.in

Page 33

व्यावसाद्दयक (करिअि)
मार्गदर्गन
33 द्दमळवली जाते आद्दण िोजर्ाि कायगिमाची अंमलबजावणी सुलर् किण्यासाठी कमगचाऱ् यांची योग्यता, क्षमता, रूची इत्यादींर्ी जॉब आवश्यकतांर्ी र्क्य द्दततक्या जवळून जुळवून घेण्यात व्यवस्िापनाला मदत किते. ३. ÿिश±ण आिण िवकास: नोकिीचे द्दवश्लेषण नोकिीच्या कामद्दर्िीच्या मानकांचे स्ति द्दनधागरित किते. िे प्रद्दर्क्षण द्दवकास कायगिमाचे व्यवस्िापन किण्यास मदत किते. कमगचाऱ् यांना नोकिीच्या वणगनातील मजकूि आद्दण कामाचे तपर्ील माद्दित असल्यास, ते त्यांना द्दनयुक्त केलेले कायग कायगक्षमतेने पाि पाडण्यासाठी आवश्यक कौर्ल्ये आद्दण ज्ञान प्राप्त किण्यासाठी त्यांच्या स्तिावि सवोत्तम प्रयत्न कितील. ते स्वतःला उच्च पदासाठी देखील तयाि करू र्कतात. ४. नोकरीचे मूÐयांकन: नोकिीचे द्दवश्लेषण नोकिीच्या मूल्यांकनासाठी आधाि प्रदान किते. जॉब मूल्यांकनाचे उद्दिष्ट नोकिीचे सापेक्ष मूल्य द्दनधागरित किणे आिे, ज्यामुळे नोकिीची र्िपाई द्दनद्दित किण्यात मदत िोते. ५. कायªÿदशªन मूÐयमापन: जॉब द्दवश्लेषण डेटा प्रत्येक कामासाठी कायगक्षमतेचे स्पष्ट मानक प्रदान कितो. कमगचाऱ् यांच्या कामद्दर्िीचे मूल्यमापन अर्ा प्रकािे स्िाद्दपत केलेल्या नोकिीच्या कामद्दर्िीच्या मानकांसि वस्तुद्दनष्ठपणे केले जाऊ र्कते. एक पयगवेक्षक प्रत्येक व्यक्तीच्या योर्दानाची सेट मानकांर्ी अर्दी सिजपणे तुलना करू र्कतो. ६. जॉब िडझायिनंग: औद्योद्दर्क अद्दर्यंते नोकिीच्या घटकांचा सवगसमावेर्क अभ्यास करून जॉब द्दडझाइन किताना जॉब अॅनाद्दलद्दसस माद्दितीचा वापि कितात. मानवी अद्दर्यांद्दत्रकी द्दियाकलाप जसे की र्ािीरिक, मानद्दसक आद्दण मानद्दसक आद्दण नोकिी द्दवश्लेषण माद्दितीच्या मदतीने अभ्यास केला जातो. ७. सुरि±तता आिण आरोµय: नोकिीच्या द्दवश्लेषणात उष्णता, आवाज, धूि, धूळ इत्यादीसािख्या धोकादायक आद्दण अस्वास्थयकि वाताविणातील घटक उघड िोतात. कामर्ािांची सुिक्षा सुद्दनद्दित किण्यासाठी आद्दण अस्वास्थयकि परिद्दस्िती टाळण्यासाठी व्यवस्िापन द्दवद्दवध जोखमीच्या र्क्यता कमी किण्यासाठी सुधािात्मक उपाय करू र्कते. .८. द्दर्स्त: नोकिीचे द्दवश्लेषण द्दवद्दवध नोकऱ् यांची वैद्दर्ष्ट्ये आद्दण नोकिी धािकांची माद्दिती प्रदान किते. िे कायगक्षमतेच्या आवश्यक मानकांची पूतगता किण्यात कामर्ािाच्या अपयर्ाचा अभ्यास किते. अनुद्दचत परिद्दस्िती टाळण्यासाठी वेळीच योग्य उपाययोजना केल्या जाऊ र्कतात. अर्ा प्रकािे, उद्योर्ातील द्दर्स्त िाखण्यास मदत िोते. तुमची ÿगती तपासा १. जॉब अॅनाद्दलद्दससच्या संकल्पनेची चचाग किा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 34

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
34 २. जॉब अॅनाद्दलद्दससचे कािी फायदे सूचीबद्ध किा आद्दण स्पष्ट किा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.४ नोकरीचे समाधान नोकिीतील समाधान म्िणजे व्यक्तीला त्याची नोकिी आवडली पाद्दिजे. असे अनेक घटक आिेत ज्यामुळे एखाद्याला नोकिीतून समाधान द्दमळते. ते व्यद्दक्तपित्वे वेर्ळे असते. एक पर्ािावि समाधानी असू र्कतो ति दुसिा पदावि. ३.४.१ नोकरी¸या समाधानाची संकÐपना: नोकिीतील समाधानाची स्वीकािािग व्याख्या अर्ी आिे, 'नोकिीचे समाधान म्िणजे नोकिीच्या घटकांचे संपूणग मॅद्दिक्स जे एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या कामाची परिद्दस्िती 'पसंत' बनवते आद्दण त्याच्या कामाच्या द्ददवसाच्या सुरूवातीस अनास्िा न बाळर्ता त्यासाठी 'इच्छुक' असते. याचा अिग असा की नोकिीच्या समाधानामध्ये दोन पैलू समाद्दवष्ट आिेत: १. नोकिी आवडणे आद्दण आनंद घेणे. २. डोके ताठ ठेवून आद्दण िसतमुखाने नोकिीवि जाणे, खालील तीन क्षेत्रांमध्ये यर्स्वी समायोजनामुळे नोकिीचे समाधान द्दमळते: a) स्वतःचे समायोजन b) समाजाचे समायोजन c) कामाचे समायोजन नोकिीच्या समाधानाचे मित्त्व तपासात असे द्ददसून आले आिे की जेव्िा एखादा माणूस त्याच्या कामात समाधानी असतो, तेव्िा द्दनयोक्त्याला जास्त नफा िोतो, ताप सुटतो आद्दण इति अनेक मूतग आद्दण अमूतग परिणाम प्राप्त िोतात. नोकिीत समाधानी असलेल्या व्यक्तीला त्याच्या आयुष्यात उच्च मनोबल असल्यामुळे फायदा िोण्याची र्क्यता असते. आपल्यासािख्या द्दवकसनर्ील समाजाने आपल्या कामर्ािांचे जास्तीत जास्त काम समाधान सुद्दनद्दित केले पाद्दिजे. ३.४.२ नोकरी¸या समाधानावर पåरणाम करणारे घटक: मार्गदर्गन कमगचाऱ् याने कामाचे समाधान ज्या घटकांवि अवलंबून असते त्यांच्यार्ी संवाद साधणे खूप मित्वाचे आिे. नोकिीतील समाधान अनेक आंतिसंबंद्दधत घटकांवि अवलंबून असते आद्दण िे घटक वेर्ळे किणे खूप कठीण आिे. व्यापकपणे बोलणे यावि अवलंबून आिे: १. वैयद्दक्तक घटक २. नोकिीमध्ये अंतद्दनगद्दित घटक ३. व्यवस्िापनाद्वािे द्दनयंद्दत्रत घटक (सिकाि) munotes.in

Page 35

व्यावसाद्दयक (करिअि)
मार्गदर्गन
35 १. वैयिĉक घटक: यामध्ये खालील घटकांचा समावेर् आिे: • िलंग: सामान्यतः असे आढळून आले आिे की पुरुषांपेक्षा द्दस्त्रया त्यांच्या नोकिीत जास्त समाधानी असतात. िे कदाद्दचत द्दस्त्रयांच्या आद्दिगक र्िजा आद्दण मित्त्वाकांक्षा कमी आिेत या वस्तुद्दस्ितीमुळे आिे. • अवलंिबतांची सं´या: िे सवगज्ञात सत्य आिे की जेवढे जास्त अवलंबून तेवढे कामाचे समाधान कमी. • वय: नोकिीच्या समाधानार्ी वयाचा फािसा संबंध नािी. • नोकरीवर वेळ: ‘िॉल अँड कोलास्टाड’ नुसाि, २० व्या वषागनंति सवोच्च मनोबल र्ाठले जाते. • बुिĦम°ा: एखाद्याच्या बुद्दद्धमत्तेच्या पातळीचा नोकिीच्या समाधानार्ी खूप संबंध असतो. • िश±ण: कामर्ािांना त्यांच्या व्यावसाद्दयक द्दर्क्षणाच्या प्रकार्ात योग्य स्िान द्ददल्यास नोकिीत समाधान द्दमळते. • ÓयिĉमÂव: व्यद्दक्तमत्वातील द्दवकृती िे नोकिीतील असंतोषाचे स्रोत आिे. २. नोकरीमÅये अंतिनªिहत घटक: यापैकì काही घटक आहेत: • कामाचा प्रकाि • आवश्यक कौर्ल्ये • व्यावसाद्दयक द्दस्िती. • वनस्पतीचा आकाि ३. ÓयवÖथापन ÿािधकरण (सरकार) Ĭारे िनयंिýत घटक: िे घटक आिेत: • सुिक्षा • पैसे द्या • द्दरंज फायदे • प्रर्तीच्या संधी • कामाची परिद्दस्िती • सिकािी munotes.in

Page 36

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
36 तुमची ÿगती तपासा १. नोकरीचे समाधान Ìहणजे काय समजते? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.५ Óयावसाियक मािहती व्यावसाद्दयक माद्दिती या र्ब्दाचा अिग कोणत्यािी पद, नोकिी द्दकंवा व्यवसायार्ी संबंद्दधत कोणतीिी आद्दण सवग प्रकािची माद्दिती असा आिे की ती माद्दिती व्यवसाय द्दनवडत असलेल्या व्यक्तीसाठी संर्ाव्यपणे उपयुक्त आिे. व्यावसाद्दयक माद्दितीमध्ये उद्योर्, प्रद्दिया आद्दण प्रद्दर्क्षण सुद्दवधांबिल अचूक आद्दण वापिण्यायोग्य माद्दिती समाद्दवष्ट असते ज्या प्रमाणात अर्ी माद्दिती नोकिीर्ी संबंद्दधत असते. व्यावसाद्दयक माद्दितीमध्ये व्यावसाद्दयक िेंड आद्दण मजुिांची मार्णी आद्दण पुिवठा याबिल समपगक आद्दण वापिण्यायोग्य तथये देखील समाद्दवष्ट आिेत. व्यावसाद्दयक माद्दितीमध्ये व्यक्ती, कामर्ाि, नोकिी र्ोधणािे द्दकंवा द्दवद्यािी यांच्या क्षमता, अद्दर्रुची आद्दण इति वैद्दर्ष्ट्यांचा अभ्यास समाद्दवष्ट नािी. व्यावसाद्दयक माद्दिती सेवा खालील उिेर्ांसाठी कायग किते: • प्रद्दर्क्षणाच्या सवग स्तिांवि जीवनाच्या संधी आद्दण समस्यांबिल व्यापक आद्दण वास्तववादी दृद्दष्टकोन द्दवकद्दसत किणे. • अचूक आद्दण वैध व्यावसाद्दयक र्ैक्षद्दणक आद्दण वैयद्दक्तक-सामाद्दजक माद्दितीच्या र्िजेबिल जार्रूकता द्दनमागण किणे. • संबंद्दधत द्दियाकलापांच्या द्दवस्तृत श्रेणींच्या दृष्टीने र्ैक्षद्दणक, व्यावसाद्दयक आद्दण सामाद्दजक द्दियाकलापांच्या द्दवस्तृत व्याप्तीची समज प्रदान किणे. • प्रर्तीर्ील स्व-द्ददग्दर्गनासाठी माद्दिती द्दमळवणे आद्दण त्याचा अिग लावणे या तंत्रांवि प्रर्ुत्व द्दमळद्दवण्यात मदत किणे. • करिअि द्दनवडी आद्दण समायोजन किण्यात मदत किणाऱ्या वृत्ती आद्दण सवयींना प्रोत्सािन देणे. • अद्दर्व्यक्ती, क्षमता आद्दण स्वािस्ये यांच्यासाठी योग्य असलेल्या द्दवद्दर्ष्ट द्दियाकलापांना िमािमाने द्दनवडी कमी किण्यात सिाय्य प्रदान किणे ३.५.१ व्यावसाद्दयक माद्दितीची संकल्पना: व्यावसाद्दयक माद्दिती व्यावसाद्दयक आद्दण र्ैक्षद्दणक संधींबिल तपर्ीलांच्या संकलनाचा संदर्ग देते. एखाद्या व्यक्तीने त्याच्या आवडीद्दनवडी, मूल्ये, योग्यता आद्दण कौर्ल्ये यांच्यार्ी जुळणािे पयागय द्दनवडायचे असल्यास व्यावसाद्दयक माद्दिती र्ोळा किणे आद्दण वापिणे आवश्यक आिे. munotes.in

Page 37

व्यावसाद्दयक (करिअि)
मार्गदर्गन
37 एखाद्या व्यक्तीला त्या द्दवषयात स्वािस्य असल्यास कोणत्यािी र्ोष्टीबिलची माद्दिती ऊजाग देते िे स्वार्ाद्दवक आिे. वेर्वेर्ळ्या श्रेणीतील व्यक्तींसाठी, द्दवद्दवध प्रकािची माद्दिती मित्त्वाची असते. पिंतु द्दवद्यािी समाजासाठी द्दवद्दवध र्ैक्षद्दणक कािकीदग आद्दण व्यवसायांची माद्दिती उल्लेखनीय आद्दण उल्लेखद्दनय आिे. कािण कोणत्यािी द्दवषयावि र्िाणपणाने द्दनवड किण्यासाठी द्दकंवा योग्य द्दनणगय घेण्यासाठी, द्दवद्याथयाांना त्या द्दवषयाच्या साधक आद्दण बाधकांची चांर्ली माद्दिती असणे आवश्यक आिे. म्िणून कोणत्यािी प्रकिणार्ी संबंद्दधत तपर्ीलवाि माद्दिती प्रदान किण्यासाठी, यासाठी सेवा असू र्कते. त्याचप्रमाणे, द्दवद्याथयाांना द्दवद्दवध व्यवसायांची तपर्ीलवाि माद्दिती देण्यासाठी एक सेवा आिे ज्याला "व्यवसाय माद्दिती सेवा" म्िणतात. िी माद्दिती सेवा द्दवद्याथ याांना द्दवद्दवध व् यवसायांबाबत आवश् यकतेनुसाि द्दवद्दवध प्रकािची माद्दिती पुिवते. ३.५.२ Óयावसाियक मािहतीची आवÔयकता: द्दवद्याथयाांसाठी व्यावसाद्दयक माद्दिती सेवेची र्िज खालील कािणास्तव जाणवते: १. माध्यद्दमक आद्दण उच्च माध्यद्दमक र्ाळांच्या द्दवद्याथयाांना त्यांच्या र्द्दवष्यातील व्यवसायार्ी संबंद्दधत द्दनवडी किाव्या लार्तात, द्दनवडीमध्ये नेिमी ज्ञान आद्दण कल्पना यांचा समावेर् असतो. याचा अिग एखाद्याला जे माद्दित नािी ते द्दनवडू र्कत नािी. द्दवद्यािी केवळ प्रेमामुळे एखाद्या व्यवसायात सामील िोऊ र्कतो. पिंतु व्यवसायाच्या योग्य द्दनवडीसाठी एखाद्या व्यवसायाबिल अचूक माद्दिती आवश्यक असते. अर्ा प्रकािे, अचूक माद्दितीद्दर्वाय व्यवसाय द्दनवडल्याने र्ोल द्दछद्ांमध्ये चौिस पेर् आद्दण चौकोनी द्दछद्ांमध्ये र्ोल पेर् िोतात. २. मार्गदर्गक कायगकताग द्दकंवा समुपदेर्क िा एक उच्च पात्र आद्दण प्रद्दर्द्दक्षत व्यक्ती असू र्कतो, पिंतु द्दवद्दवध व्यवसायांबिल पुिेर्ी माद्दिती नसताना त्याच्या सेवा एखाद्या चांर्ल्या र्ोष्टीप्रमाणे दाखवल्या जातील ज्यांचे वास्तवात कािीिी मूल्य नािी. पुिेर्ा व्यावसाद्दयक माद्दितीद्दर्वाय व्यावसाद्दयक मार्गदर्गनाचे खिे ति कािीच मूल्य नािी. ३. व्यावसाद्दयक माद्दिती मार्गदर्गन सेवेला माद्दितीपूणग, प्रेिक, द्दवर्ेषण आद्दण मूल्यमापनात्मक बनवते आद्दण द्दवद्याथयाांसाठी उपयुक्त म्िणून स्वीकािली जाते. ४. आता कामाच्या जर्ात ४०० पेक्षा जास्त व्यवसाय आिेत. प्रत्येक व्यवसाय वैद्दर्ष्टये आद्दण आवश्यकतांच्या बाबतीत इतिांपेक्षा वेर्ळा असतो. प्रत्येक द्दवद्याथयागला त्याच्या मित्त्वाकांक्षा, आवडीद्दनवडी, क्षमता आद्दण मयागदांनुसाि व्यवसाय द्दनवडण्यास, त्याची तयािी किण्यास, व्यवसायात प्रवेर् किण्यास आद्दण त्यात समाधानकािक प्रर्ती किण्यास मदत केली पाद्दिजे. त्यामुळे द्दवद्याथयाांना त्यांच्या व्यावसाद्दयक द्दनवडी, व्यावसाद्दयक द्दनयोजन आद्दण व्यावसाद्दयक प्लेसमेंटमध्ये मदत किण्यासाठी व्यावसाद्दयक माद्दितीचे संकलन, वर्ीकिण आद्दण प्रसाि किणे मित्त्वाचे आिे. ३.६ सारांश या युद्दनटमध्ये आम्िी नोकिीच्या द्दवश्लेषणाचा अभ्यास केला आिे की त्याची र्िज आद्दण नोकिीचे समाधान िे जीवनातील मित्त्व आिे. आम्िी नोकिीच्या समाधानावि परिणाम munotes.in

Page 38

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
38 किणाऱ्या घटकांबिल देखील वाचतो. त्यामुळे, तुम्िी तुमच्या नोकिीचे द्दवश्लेषण करू र्कता आद्दण नोकिीच्या समाधानावि परिणाम किणाऱ्या समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करू र्कता. मार्गदर्गन र्ैक्षद्दणक, व्यावसाद्दयक आद्दण इति समस्यांर्ी संबंद्दधत आिे. या सेवा द्दवद्याथयाांना पयागविणार्ी योग्य जुळवून घेण्यास मदत कितात. र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गन म्िणजे द्दवद्याथयाांना द्दर्क्षणाच्या सवग पैलूंमधील मार्गदर्गन. व्यावसाद्दयक मार्गदर्गनाचा संबंध द्दवद्याथयाांना करिअिच्या संधी, करिअि वाढ आद्दण प्रद्दर्क्षण सुद्दवधांबिल माद्दिती द्दमळद्दवण्यासाठी सक्षम किण्यार्ी संबंद्दधत आिे. द्दवद्याथयागच्या क्षमता, आवडी, वृत्ती, योग्यता आद्दण िीड्स आद्दण त्याची वैद्दर्ष्ट्ये समजून घेण्यासाठी, स्वीकािण्यासाठी आद्दण वापिण्यासाठी ओळखले जाते, र्ैक्षद्दणक आद्दण व्यावसाद्दयक प्रयत्नांच्या क्षेत्रांबिल द्दर्कण्याच्या संधी, अनुर्व प्राप्त किणे, त्याला द्दवनामूल्य आद्दण योग्य द्दनवड किण्यात मदत किणे, त्याची क्षमता द्दवकद्दसत किणे. इष्टतम जेणेकरून ते एक सक्षम व्यक्ती बनू र्कतील. ३.७ ÿij १. र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गनाची र्िज दर्गवा. २. र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गनाच्या व्याप्तीची चचाग किा. ३. र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गनाच्या द्दवद्दवध टप्प्यांवि र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गन कसे मित्त्वाचे आिे? ४. व्यावसाद्दयक मार्गदर्गनाचा अिग परिर्ाद्दषत किा आद्दण स्पष्ट किा. व्यावसाद्दयक मार्गदर्गनाच्या द्दवद्दवध उद्दिष्टांची र्णना किा. ५. "व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन िे र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गनावि वचगस्व र्ाजवते." चचाग किा आद्दण समिगन किा. ६. यावि लिान नोट्स द्दलिा: a) व्यावसाद्दयक माद्दितीचे संकलन b) व्यावसाद्दयक माद्दितीचा प्रसाि. ७. नोकिीचे द्दवश्लेषण म्िणजे काय? नोकिीच्या समाधानार्ी त्याचा संबंध स्पष्ट किा. ८. वि लिान नोट्स द्दलिा a. नोकिीच्या द्दवश्लेषणाची र्िज b. नोकिी द्दवश्लेषणाचा उपयोर् c. नोकिीच्या समाधानावि परिणाम किणािे घटक. ३.८ संदभª • Bhatnagar, A. and Gupta, N.: Guidance and Counselling Vol. I – A Theoretical Perspective. New Delhi: Vikas Publishing House, 1999. • Crow, L. and Crow, A.: Introduction to Guidance. New Delhi: Eurasia, 1962. • Geldard, K. and Geldard, D.: Counselling Children: A Practical Introduction, New Delhi: Sage Publications, 1997. munotes.in

Page 39

व्यावसाद्दयक (करिअि)
मार्गदर्गन
39 • Gibson, R.L. and Mitchell, M.H.: Introduction to Counselling and Guidance, New Jersey: Merill Prentice Hall, 1995. • Gupta, Manju: Effective Guidance and Counselling Modern Methods and Techniques. Jaipur: Mangal Deep Publication, 2003 • Jaiswal, S.R.: Guidance and Counselling. Lucknow: Lucknow Prakashan,1985 • Kochhar, S.K.: Guidance in Indian Education. New Delhi: Sterling Publishers,1984. • Koshy, Johns: Guidance and Counselling. New Delhi: Dominant Publisher,2004. • Mittal, M.L.: Kariyar Nirdeshan Avem Rojgar Suchana. Meerut: International Publication House, 2004. • Myers, G.E.: Principles and Techniques of Vocational Guidance. London: McGraw Hill Book Company, 1941. • Pal, H.R. & Sharma, M.: Education of Gifted. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Pal, H.R. and Pal,A.: Education of Learning Disabled. New Delhi: Kshipra Publication, 2007. • Rao, S. Narayana: Counselling and Guidance and Elementary School. New Delhi: Anmol Prakashn, 2002. • Sharma, R.A.: Fundamentals of Guidance and Counselling. Meerut: R. Lall Book Depot, 2001. • Sharma, Tarachand: Modern Methods of Guidance and Counselling. New Delhi: Swarup & Sons., 2002. • Shrivastava, K.K.: Principles of Guidance and Counselling. New Delhi: Kaniska Publication, 2003. • Singh, Raj: Educational and Vocational Guidance. New Delhi: Common Wealth Publishers, 1994. • Taneja, V.R.: First Course in Guidance and Counselling. Chandigarh: Mohindra Capital, 1972. • Vashist, S.R.: Vocational Guidance and Elementary School. New Delhi • https://johnparankimalil.wordpress.com/ • https://www.yourarticlelibrary.com/education/guidance-in-schools/occupational-information-service-meaning-need-types-and-sources/63676 • http://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/46278/1/Unit-10.pdf munotes.in

Page 40

39 munotes.in

Page 41

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
40 ४ समुपदेशक आिण िवशेष गरजा असलेÐया बालकांचे समुपदेशन घटक रचना ४.० उद्दिष्टे ४.१ प्रस्तावना ४.२ द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांचे समुपदेर्न ४.३ पौर्ांडावस्थेतील समस्याांचे समुपदेर्न (र्ुांडद्दर्री, र्ालेय ताण, व्यसनाधीनता) ४.४ समुपदेर्नाची नीतीतत्वे ४.५ साराांर् ४.६ प्रकरण ४.० उिĥĶे या प्रकरणाचा अभ्यास केल्यानांतर तुम्ही हे साांर्ू र्काल • द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांसाठी द्दनयोजन आद्दण प्रत्यक्ष समुपदेर् • पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या समस्याांचे द्दनयोजन आद्दण प्रत्यक्ष समुपदेर्न (र्ुांडर्ीरी, र्ैक्षद्दणक तणाव आद्दण व्यसनाधीनता) • समुपदेर्नाच्या द्दनतीमूल्याांची यादी तयार करू र्काल. ४.१. ÿÖतावना द्दवद्याथी द्दमत्रहो, जीवनाच्या कोणत्याही क्षणी व्यद्दिस मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्न सेवाांची आवश्यकता भासू र्कते. सवगसामान्यपणे द्दवद्यार्थयाांना द्दर्क्षणासांदभागत तसेच योग्य व्यवसाय द्दनवडीच्या सांदभागत मार्गदर्गनाची र्रज भासते. एखादा द्दवद्दर्ष्ठ व्यवसाय द्दनवडण्यासाठी व्यवसाय समाधानाच्या वाढीसाठी आद्दण वैवाद्दहक सांबांध जपण्यासाठी प्रौढ व्यद्दि मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्नावर अवलांबून असतात. द्दवद्दवध प्रकरणाांच्या अभ्यासानांतर तुम्हास हे समजले आहे द्दक व्यवसाय समाधानाचे मुख्य तत्व म्हणजे ती व्यिी व योग्य व्यवसायाची साांर्ड ! यर्स्वी होण्यासाठी द्दवद्दर्ष्ठ व्यवसायाकररता व्यद्दि चपखलपणे जोडली र्ेली पाद्दहजे व तसेच व्यिी योग्य असल्यास व्यवसाय जोडला जाऊ र्कतो. व्यद्दिच्या व्यवसाय समाधानावर बरेच घटक आधाररत असतात. उदा- व्यद्दिमधील घटक व व्यवसाय वातावरणार्ी द्दनर्डीत घटक. व्यद्दिना त्याांच्या प्राधान्यक्रमानुसार व्यवसायासांदभागतील क्षेत्रे मयागद्ददत करण्यात मार्गदर्गनाची र्रज भासते. अर्ा प्रकारे मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्नातील व्यवसाय मार्गदर्गन हे महत्वाचे क्षेत्र आहे. munotes.in

Page 42

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
41 या प्रकरणामध्ये आपण मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्नातील एका नवीन भार्ाचा अभ्यास करणार आहोत. तुम्हाला द्ददव्याांर् ह्या र्ब्दाचा अथग माद्दहत आहे. का? होय ! अक्षम बालके आद्दण व्यद्दिांच्या सांदभागत ही सांकल्पना वापरली जाते. त्या बालकाांना द्दवर्ेष बालके म्हणून सांबोधले जाते. त्याांच्यामध्ये द्दवर्ेष असे काय असते? तुम्ही याचा द्दवचार कधी केला आहे का ? इतर सामान्य बालकाांप्रमाणे त्याांच्याही र्रजा असतात. उदा० प्रेम, काळजी द्दक्रडा याांसारख्या र्रजा. तरीही अर्ा द्दनयद्दमत र्रजाांपेक्षाही त्याांच्या अक्षमतेमुळे अद्दधक र्रजा असतात जसे की श्रवणदोष असलेल्या बालकाांसाठी श्रवण प्रद्दर्क्षण, अांध द्दवद्यार्थयाांसाठी ब्रेल पाठ्यपुस्तके. काही बालकाांना त्याांच्या द्दवद्दर्ष्ठ अक्षमतेच्या प्रकारानुसार द्दिद्दजओथेरपी आद्दण व्यावसाद्दयक थेरपीची र्रज असते. या अद्दतररि र्रजा म्हणजेच द्दवर्ेष र्ैक्षद्दणक र्रजा. ह्या प्रकरणात द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या मुलाांच्या व पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या समुपदेर्नाची माद्दहती माद्दहत होईल. ४.२ िवशेष गरजा असलेÐया बालकांचे समुपदेशन – द्दवर्ेष र्रजा असलेली बालके द्दभन्नता द्दकवाां 'द्दवषमता' या वैद्दर्ष्ट्याने ओळखली जातात. द्दवद्दर्ष्ठ बलस्थाने आद्दण कमतरताांच्या साहाय्याने प्रत्येक बालक हे खास असते. दोन समान वयाच्या मुलाांना द्दततक्याच तीव्रतेची व त्याच प्रकारची कणगबधीरता असू र्कते, पण तरीही त्या दोघाांची र्ालेय प्रर्ती ही द्दवद्दवध घटकाांवर अवलांबून असते जसे द्दक, कणगबधीरतेचा आरांभ कणगबधीरतेची ओळख त्यामधील हस्तक्षेप करतानाचे वय त्याांच्या व्यद्दिमत्वाचे द्दवर्ेष र्ुण, कुटुांब सहाय्याचे प्रमाण सामाद्दजक व आद्दथगक द्दस्थती पालकाांचे द्दर्क्षण आद्दण पालकाांचा सहभार्. म्हणूनच' द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या - बालकाांसाठी समुपदेर्न ही अत्यावश्यक सेवा आहे. महत्वाचे असूनही द्दवद्दवध कारणाांमुळे समुपदेर्काचा द्दवर्ेष र्रजा, असलेल्या बालकाांर्ी कमी प्रमाणात सांपकग असतो. "काही समुपदेर्काांना अर्ा प्रकारच्या बालकाांना हाताळण्यात आत्मद्दवश्वास नसणे हे कारण देखील असू र्कते. त्या समुपदेर्काांना समुपदेर्नच्या प्रद्दर्क्षणात प्रद्दर्द्दक्षत केलेही असेल पण बालकाांना हाताळण्याचे प्रद्दर्क्षण नसेल. ट्रकर र्ेिडग आद्दण हस्टग (१९८६) याांच्यानुसार एखादया द्दवद्दर्ष्ट अक्षमते बिल काही समुपदेर्काांना सांपूणग माद्दहती नसेल द्दकांव अक्षम बालकाांबिल त्याांचे काही पूवगग्रह असतील ज्यामुळे पररणामकारक समुपदेर्नान अडथळा द्दनमागण होत असेल. काहींना असेही वाटू र्कते द्दक अक्षम बालकाांना द्दकांवा व्यद्दिना हाताळणे हे द्दवर्ेष र्ाळाांमधील द्दवर्ेष द्दर्क्षका चेच कतगव्य आहे. (ट्रालगर बेहरींर्, स्पाग्ना आद्दण सद्दलवन १९९८) द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांचे समुदेर्न करण्यासाठी समुपदेर्काकडे अद्दधक कौर्ल्ये असणे आवश्यक आहे. समुपदेर्काने अद्दधकची कौर्ल्ये प्राप्त करण्यासाठी खालील पाय-याांचा अवलांब करावा. पायरी १ . अनुकूल ŀिĶकोन १९९२ साली बेकरने साांद्दर्तल्याप्रमाणे अक्षम बालकाांप्रती समुपदेर्काचा योग्य दृद्दष्टकोन असणे आवश्यक आहे. त्याने साांद्दर्तल्या प्रमाणे पररणामकारक समुपदेर्नामध्ये पुढील munotes.in

Page 43

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
42 घटक अडथळा ठरतात जसे बालकाची अपूणग माद्दहती त्या बालकाांकडून कमी अपेक्षा ठेवणे, त्या बालकाांच्या क्षमताांऐवजी अक्षमताांकडे जास्त लक्ष देणे, दया दाखवणे इत्यादी. पायरी २. बालकांचा अ±मतांसह िÖवकार समुपदेर्काने प्रत्येक द्दवद्यार्थयागबिलची अचूक माद्दहती द्दवद्दवध स्त्रोताांकडून जसे पालक, द्दवर्ेष द्दर्क्षक, स्वतः द्दवद्याथी याांद्वारे सांकद्दलत करणे र्रजेचे आहे. समुपदेर्काने बालकाांच्या र्ैक्षद्दणक आद्दण अक्षमते सांदभागत मूल्याांकन अचूक करण्याची र्रज आहे. याद्वारे अक्षम बालकाांचा द्दस्वकार करण्यास सहाय्य होईल तसेच समुपदेर्काला त्या बालकाांना प्रभावीपणे हाताळण्यासही सहाय्य होईल. पायरी ३ - ÿिश±ण घेणे द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांना हाताळण्यासाठी समुपदेर्क, अल्प मुदतीचे प्रद्दर्क्षण घेऊन कौर्ल्य द्दवकासाबिल अद्दधक माद्दहती घेऊां र्कतात. मानसर्ास्त्राची पाश्वगभूमी असलेले अनेक व्यावसाद्दयक ' द्दवर्ेष द्दर्क्षण" सारख्या अभ्यासक्रमात अद्दधक अद्दभरुची दाखवतात. जसे. अध्ययन अक्षमतेमधील द्दर्क्षणर्ास्त्र पदवी, कणगबधीरतेमधील द्दर्क्षणर्ास्त्र पदवी इ. अर्ा प्रकारच्या प्रद्दर्क्षण कायगक्रमाांमध्ये अक्षम बालकाांसमवेत कर्ा प्रकारे चाांर्ले सहसबांध द्दनमागण करावेत व हीच सांधी नसून त्या अक्षमतेद्दवषयी सखोल ज्ञान त्या व्यद्दिस द्दमळयास सक्षम करते. समुपदेर्क अर्ाप्रकारे सैद्ाांद्दतक ज्ञानाचे प्रत्यक्ष कृतीत उपयोजन करू र्कतो. त्याांना द्दवर्ेष र्रजा असलेली बालके आद्दण कुटुांबे ओळखण्याची सांधी द्दमळते. केवळ सैद्ाांद्दतक ज्ञान असून चालणार नाही. एका चाांर्ल्या समुपदेर्काकडे समपगक कौर्ल्ये असणे आवश्यक आहे. खाली ४.२(१) मध्ये या सवग कौर्ल्याांची द्दवस्तृत चचाग केली र्ेली आहे. ४.२ (१) िविवध ÿकार¸या अ±मता असलेÐया बालकांचे समुपदेशन: खालील समूहात द्दवद्दवध प्रकारच्या अक्षमताांचे वर्ीकरण केले जाऊ र्कते • ज्ञानेंद्दियाांची अक्षमता • मज्जातांतू द्दवकासा सांदभागतील अक्षमता • हालचाली सांदभागतील अक्षमता • बहुद्दवध अक्षमता वरील समूहापैकी कोणत्याही एका अक्षमतेच्या र्टातील बालकास समुपदेर्न करावे लार्ू र्केल आद्दण म्हणूनच त्याला / द्दतला (समुपदेर्कास) वरील सवग अक्षमताांची मूलभूत वैद्दर्ष्ट्ये लक्षणे व आव्हाने माद्दहत असणे आवश्यक आहे. तेव्हाच समुपदेर्क समपगक समुपदेर्न द्दनयोजन आराखडा आखू र्केल. चला तर थोडक्यात या द्दवद्दवध प्रकारच्या अक्षमता जाणून घेऊया. ²ान¤िदये (संवेदन) अ±मता Ìहणजे काय ? ज्ञानेंद्ददय असमतेमध्ये मेंदूला द्दवद्दवध ज्ञानेंद्दियाांद्वारे उदा. दृष्टी, श्रवण चव स्पर्ग आद्दण र्ांध मेंदूला माद्दहतीच्या सांवेदनाांची प्रद्दक्रया करणे अवघड जाते. त्याचा पररणाम म्हणजे ज्ञानेंद्दियाांद्वारे सवग काये सुरद्दळतपणे पार पडण्यात दोष द्दनमागण होणे. ह्या अक्षमतेच्या समूहात बहीरे, कमी दृष्टी असलेले आद्दण अांध व्यद्दि व बालकाांचा समावेर् होतो. अक्षमता munotes.in

Page 44

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
43 असलेल्या व्यद्दिांचा हक्क कायदा (२०१६) मध्ये सवग अक्षमताांच्या व्याख्या द्ददल्या र्ेल्या आहेत. व्याख्या समजून घेण्यासाठी २०१६ च्या अक्षम व्यद्दि कायद्याचा सांदभग घ्यावा. संवेदन अ±म बालकांचे समुपदेशन – सांवेदन अक्षम बालकाांना सांप्रेषण आद्दण हालचालीं सांदभागत खूप मोठ्या प्रमाणावर समस्या आढळतात. जर एखादे बालक अांध असेल तर त्या बालकास आद्दण त्याच्या पालकाांना हालचालींसांदभागतील प्रद्दर्क्षणाचे समुपदेर्न आवश्यक आहे. बालकाला आद्दण त्याच्या कुटुांबातील सवग सदस्याांना स्पर्ागने साईन बोडग द्दकांवा सांप्रेषण बोडग कसे वापरायचे याचे प्रद्दर्क्षण द्यावे लार्ेल. बालकाची भाषा आद्दण सांप्रेषण कौर्ल्येहI प्रामुख्याने श्रवणदोषामध्ये पररणाम घडवून आणतात. म्हणूनच बालक आद्दण त्याच्या कुटुांबातील सदस्याांमध्ये पूवगवत सांप्रेषण घडवून आणण्यासाठी द्दवद्दवध तांत्राांची माद्दहती त्याांना पुरवली पाद्दहजे. समुपदेर्काने बालकाांना समपगक व्यावसायीकाांकडे पाठवणे अत्यांत आवश्यक आहे उदा० ध्वनी द्दवर्ेषज्ञ, भाषण (वाचा) तज्ञ (थेरद्दपस्ट) द्दवर्ेष द्दर्क्षक इ. असे केल्याने बालकाचे भावी पुनवगसन कर्ाप्रकारे करता येईल ते ठरवता येते. सुरुवातीच्या काळादरम्यान मानवी मेंदू 'द्दलवद्दचकता' ह्या वैद्दर्ष्ट्याने ओळखला जात होता. मानवी मेंदू म्हणजे लवद्दचकता असा अथग होय. आद्दण त्याचाच पररणाम म्हणजे प्रौढाांपेक्षा तरुण मुले खूप वेर्ाने अध्ययन करतात. तरुण मुले त्याांचा. बराचसा वेळ त्याांच्या पालकाांसोबत घालवतात. म्हणूनच ज्याक्षणी बालकाांमधील अक्षमतेची ओळख होईल त्याक्षणी समुपदेर्काने पालकाांना अद्दधक माद्दहती देऊन सक्षम करण्याची आवश्यकता आहे. आपल्या बालकाच्या अक्षमतेचा द्दस्वकार आद्दण बालकासाठी मध्यस्थ कृतींच्या द्दनयोजनाबाबन पालकाांचे समुपदेर्न आवश्यक आहे. श्रवणदोष असलेल्या बालकाांच्या सांदभागत पालकाांना त्याांच्या मुलासाठी समपगक सांप्रेषण पयागय द्दनवडण्यात सहाय्याची र्रज भासू र्कते. समुपदेर्काने पालकाांना सवग तीन पयागयाांबिल माद्दहती द्यायला हवी तसेच त्याांच्या मुलासाठी त्या तीन पयागयाांपैकी कोणता एक सांप्रेषण पयागय जास्त समपगक ठरेल याबदिल द्दनणगय घेण्यास परवानर्ी दयायला हवी. काळजी घेणाऱयाांना अद्दधक एका समुपदेर्नाची खूप आवश्यकता असते. तो म्हणजे वारांवार आद्दण महत्वाचा द्दवचारला जाणारा प्रश्न “आम्ही आमच्या मुलाला कोणत्या. र्ाळेत प्रवेर् घ्यावा, द्दवर्ेष र्ाळा द्दक मुख्य प्रवाहातील र्ाळा?. समुपदेर्काने पालकाांना उपलब्ध सवग र्ाळाांच्या पयागयाांबिलची माद्दहती पुरवावी. तरीही, उपलब्ध सवग र्ाळाांच्या पयागयाांमधून आपल्या मुलासाठी कोणती र्ाळा योग्य आहे यासांबांधी पालकाांनी द्दनणगय घ्यावयाचा असतो मºजातंतू िवकसनासंदभाªतील अ±मता Ìहणजे काय ? मज्जातांतू द्दवकसनासांदभागतील अक्षमता ह्या मेंदूतील द्दबघाडामुळे द्दकांवा मध्यवती मज्जासांस्थेच्या हानीमुळे होतात. ही एक व्यापक सांकल्पना असून यामध्ये अध्ययन क्षमता, स्वमग्नता, बौद्दद्क अक्षमता (ADHD) अद्दतचांचल अवस्था आद्दण मेंदूचा पक्षाघात (सेरेब्रल पाल्सी) याचा समावेर् होतो. हया अक्षमतेच्या समूहाने बालकाच्या ज्ञानात्मक प्रद्दक्रया आद्दण र्ालेय सांपादनावर खूप मोठा पररणाम होतो. स्वमग्न मुले अद्दतचांचल अवस्थेतील मुले आद्दण बौद्दद्क अक्षमता असलेल्या मुलाांमध्ये तर सामाद्दजक कौर्ल्याांवर देखील पररणाम होऊ र्कतो . तीव्र प्रमाण असलेल्या स्वमग्न मुलाांमध्ये आद्दण बौद्दधक अक्षम munotes.in

Page 45

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
44 बालकाांमधील सांप्रेषणास अपाय होतो द्दकांवा सांप्रेषण कमकुवत होते द्दकांवा ती बालके ओघवतेपणाने आपले द्दवचार व्यि करू, र्कत नाहीत. आद्दण म्हणूनच अनेक प्रसांर्ी समुपदेर्काच्या सहाय्याची र्रज अर्ा बालकाांना सदैव लार्ते. मºजातंतू – िवकसनासंदभाªतील अ±म बालकांचे समुपदेशन: जेव्हा एखाद्या द्दवद्दर्ष्ठ अक्षमतेचे द्दनदान होते तेव्हा समुपदेर्काच्या भूद्दमकेची सुरुवात होते. खालील मार्ाांनी समुपदेर्न पालकाांना सहाय्य करू र्कतात. समपगक सल्ला - सामान्य बालकाांचे सांर्ोपन कर्ाप्रकारे करावयाांचे हे पालकाांना माद्दहत असते. आद्दण जेव्हा एखादे बालक अक्षमतेसह जन्म घेते तेव्हा पालक र्ोंधळतात व त्याांना खूप आव्हानाांना सामोरे जावे लार्ते. त्याांना त्या अक्षमतेबिलची काहीच माद्दहती नसते आद्दण त्या अक्षमतेला हाताळण्यात हस्तक्षेप करणाऱया कोणत्या मध्यस्थाकडे घेऊन जावे हे देखील माद्दहत नसते. समुपदेर्काने पालकाांना द्दवद्दवध व्यावसाद्दयकाांकडे सल्ला घेण्यास पाठवावे उदा. मानसर्ास्त्रज्ञ, (वाचा) वाणी थेरद्दपस्ट ध्वनी द्दवर्ेषज्ञ इ. आवश्यकतेनुसार काही बालकाांचे पुढील मूल्याांकन देखील र्रजेचे असते. समुपदेर्काने समपगक व्यावसाद्दयकाांचा सांदभग पालकाांना देऊन योग्य द्दनदानापयांत पोहोचण्यास मदत करावी नेटविक«ग- बालकाच्या सुयोग्य पुनगवसनासाठी समुपदेर्काने द्दवर्ेष, द्दर्क्षक, पालक आद्दण समुदाय स्त्रोताांमध्ये चाांर्ले नेटवद्दकांर् प्रस्थाद्दपत करण्यास सहाय्य करायला पाद्दहजे. जेव्हा जेव्हा र्क्य असेल तेव्हा तेव्हा द्दनणगयक्षमतेच्या प्रद्दक्रयेत सौम्य ते साधारण अक्षम बालकाांना समाद्दवष्ठ करून घ्यावे. अक्षम बालकाांसाठी समुपदेर्काने द्दवर्ेष द्दर्क्षक आद्दण व्यावसाद्दयकाांच्या तज्ञ र्टाने सहभार्ी होऊन व्यद्दिर्त र्ैक्षद्दणक द्दनयोजन (IEP) करण्यात सहाय्य करावे. सामािजक कौशÐयांचा िवकास – मज्जातांतु द्दवकसनासांदभागतील अक्षम बालकाांसाठी समुपदेर्क त्याांच्या वयाला समपगक सामाद्दजक आद्दण भावद्दनक कौर्ल्याांसाठी सामाद्दजक कौर्ल्याांच्या कायगक्रमाचे द्दनयोजन करू र्कतो. अर्ा प्रकारच्या कायगक्रमाचे आयोजन बालक पालक आद्दण द्दर्क्षकाांकरीता होऊ र्कते. वर्ग द्दर्क्षकाांच्या साहाय्याने समुपदेर्क सांपूणग वर्ागसाठी सामाद्दजक कौर्ल्य कायगक्रमाांची रूपरेषा आखू र्कतात. उदा. वर्ग द्दर्क्षक त्याांच्या वर्ागमध्ये वर्ग सांप्रेषणासाठी काही द्दनयम ठरवू र्कतात आद्दण वर्ागतील जी सामान्य मुले अक्षमता असलेल्या द्दवद्यार्थयाांसोबत आांतरद्दक्रया करतात द्दकांवा त्याांना हर तऱहेचे सहकायग करतात त्याांना प्रेरणा देऊ र्कतात. आदशª नमुना आिण ÿबलनाचा वापर – काही बालकाांना आद्दण अक्षमता असलेल्या पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना सामाद्दजक आद्दण भावद्दनक समस्याांना सामोरे जावे लार्ते उदा. नैराश्य, स्वाद्दभमानाची कमतरता इत्यादी. अर्ा मुलामध्ये समुपदेर्क त्याच्या अपेद्दक्षत वतगनाच्या पॅटनगच्या आदर्ग नमून्याद्वारे सकारात्मक स्वाद्दभमान द्दनमागण करू र्कतात. ते तरुणमांडळींमध्ये द्दवद्दवध पयागयाांसह समस्येची उकल कर्ी काढायची आद्दण आपल्या भावना समपगक पदधतीने कर्ाप्रकारे munotes.in

Page 46

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
45 व्यि करायच्या याचा नमुना व्यि करू र्कतात. तुम्हा सवाांनाच ‘प्रबलनाची’ र्िी ठाऊक आहेच. सकारात्मक वतगनाची वाटचाल अखांड पुढे चालू ठेवण्यासाठी ‘बद्दक्षसाांमािगत’ योग्य वतगनासाठी समुपदेर्क प्रेरक ठरु र्कतात. कुटुंबातील सदÖयांचे समुपदेशन – समुपदेर्काने अक्षम असलेल्या बालकाच्या कुटुांबातील सदस्याांसोबत काम करणे खूप आवश्यक आहे जेणेकरून अक्षम बालकाचा द्दस्वकार, त्याांच्या सोबतचे सांप्रेषण आद्दण इष्टतम (चाांर्ले) वातावरण कुटुांद्दबयाांना त्या बालकाला देता येईल. समुपदेर्क कुटुांबातील सवग सदस्याांमध्ये सकारात्मक भावना द्दनमागण करण्यासाठी मदत करू र्कतात व प्रामुख्याने अक्षम बालकाप्रती सवग सदस्याांमध्ये सकारात्मक भावनेस सहाय्यक ठरतात. जर बालकाची चांचलता अवस्था (ADHA) असेल तर समुपदेर्काने पालकाांना मानसोपचारतज्ञा कडे पाठवावे. समुपदेर्क पालकाांना काही द्दवद्दर्ष्ठ र्रजा आधाररत सहाय्य आद्दण मार्गदर्गन करू र्कतात. त्यामुळे पालकाांचा नान कमी होण्यास मोठ्या प्रमाणावर मदत होऊ र्कते. हालचालीसंदभाªतील अ±मता Ìहणजे काय ? एखादी व्यद्दि र्ारीररक हालचाली द्दकांवा चलनवलन करण्यास अक्षम असते त्यास हालचाली सांदभागतील अक्षमता असे म्हणतात. भारतामध्ये सवग अक्षम व्यिीं पैकी २०.३% जनसांख्या ही हालचाली सांदभागतील अक्षमतेने त्रस्त आहे. हालचाली सांदभागतील अक्षम व्यद्दिना चालताना, एखादी र्ोष्टां उचलण्यात द्दकवा पकडण्यात समस्या येऊ र्कतात. चलन वलनासाठी त्याांना सहाय्यक साधनाची आवश्यकता भासते. उदा. कुबड्या जयपूर पाय, द्दव्हलचेअर इ. हालचाली सांदभागतील अक्षमता ह्या जन्मजात द्दकांवा काही अपघात घडल्यामुळे द्दनमागण होतात. हालचाली सांदभागतील अद्दधग्रद्दहत अक्षमतेचे उदाहरण म्हणजेच पोद्दलयोमायलाईद्दटस (पृष्ठवांर्रज्जूमध्ये द्दबघाड करणारा एक रोर्- पोद्दलयो - हातपाय लुळे पडणे) हालचाली संदभाªत अ±म असणाöया बालकांचे समुपदेशन – हालचाली सांदभागतील अक्षम व्यद्दिांचा व्यद्दि अभ्यास करण्यासाठी सद्दवस्तर माद्दहती सांकलनात सुरुवातीलाच समुपदेर्काची भूद्दमका ही अत्यांत महत्वाची असते. त्याांना तीन व्यावसाद्दयकाांकडून सेवा घेणे र्रजेचे असते. न्यूरालॉद्दजस्ट (मज्जासांस्थेच्या रोर्ावर उपचार करणारा तज) ऑथोपेद्दडक (अद्दस्थरोर्तज्ञ) आद्दण द्दिजीओथेरद्दपस्ट मेंदू आद्दण मज्जारज्जू सांबांद्दधत समस्या न्यूरोलॉद्दजस्ट पाहतो, तर स्नायू, साांधे, हाडे व हालचाली सांदभागतील समस्या अद्दस्थरोर्तज्ञ व द्दिजीओथेरद्दपस्ट पाहतात. द्दवद्दवध व्यावसाद्दयक अक्षमता असलेली व्यद्दि आद्दण त्याचे कुटुांबीय याांमध्ये समुपदेर्क ('नेटवकगर’) 'दुवा साांधणारा’ अर्ी भूद्दमका द्दनभावतो. समुपदेर्क, केंि व राज्य सरकारने द्ददलेल्या योजना सवलती व सुखसुद्दवधाबाबतची माद्दहती अक्षम व्यद्दिांना तसेच त्याच्या कुटुांद्दबयाांना देऊन त्याांना सहाय्य करतो. पौर्ांडावस्थेतील या मुलाांना हालचाली सांदभागतील अक्षमता असेल त्याांना व्यावसाद्दयक प्रद्दर्क्षण सांस्थाांच्या नावासह समुपदेर्क व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन देण्यास सहाय्य करतो. समुपदेर्काने खालील समुपदेर्न सेवा देणे र्रजेचे आहे. वैīकìय ÓयवÖथापन आिण सुधाराÂमक शľिøया munotes.in

Page 47

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
46 अर्ाप्रकारच्या र्स्त्रद्दक्रयाांची आवश्यकता स्नायू व साांध्याांमधील अलवद्दचकता द्दकांवा आकुांचन पावणाऱया अवयवा सांदभागत अक्षम व्यद्दिांवर तसेच द्दवकृती असलेल्या व्यद्दिांवर करावी लार्ते. हालचाली सांदभागतील अक्षम व्यद्दिांना समुपदेर्क ग्राहकाच्या (समुपदेश्याच्या) आवश्यकतेनुसार - वैद्यकर्ास्त्रातील व्यावसाद्दयकाांचा सल्ला घेण्यासाठी पाठवू र्कतात शारीåरक उपचार पĦती – र्ारीररक उपचार पद्ती ही स्नायूांची हालचाल वाढवण्यासाठी तसेच सुरेख आद्दण सवग कृतीकौर्ल्याांसाठी पुरवली जाते. ह्याचे ध्येय म्हणजे र्मावलेली र्ारीररक क्षमता परत द्दमळवून देणे. हालचालीं सांदभागतील अक्षम व्यद्दिांना समुपदेर्क द्दिजीओथेरद्दपस्ट सोबत भेट घालून देऊन ग्राहकाला ( समुपदेश्याला) द्दनयद्दमत व्यायामाचे महत्व स्पष्ट करून देऊ र्कतात. Óयावसाियक उपचार पĦती – सुरेख कृती कौर्ल्याांसाठी आद्दण दैनांद्ददन कृतींकररताच्या द्दवकासासाठी व्यावसाद्दयक उपचार पद्तीच्या आवश्यकतेबिल समुपदेर्क (समुपदेश्याला) ग्राहकामध्ये जाणीव द्दनमागण करू र्कतात. प्रामुख्याने हात व बाह ांच्या साहाय्याने द्दक्रयात्मक कृती करण्यास सक्षम करणे हे व्यावसाद्दयक उपचार पद्तीचे ध्येय आहे. ग्राहकाच्या र्रजेनुसार समुपदेर्क व्यावसाद्दयक थेरद्दपस्ट सोबत त्याांना एकत्र आणण्याचे काम करू र्कतात. कृिýम आिण ऑथōिट³स – प्रोस्थेद्दटकस हे एक अर्ा प्रकारचे द्दवज्ञान आहे जे र्रीरातल्या र्मावलेल्या भार्ाांचे कृद्दत्रमररत्या रोपण करते. र्मावलेले र्रीरातील भार् जन्मजात द्दकांवा र्स्त्रद्दक्रयेने काढलेले असू र्कतात. उदा. अवयव बोटे, अधगवट हात, अधगवट पाऊल, डोळे, नाक, कान, स्तन इ. ऑथोद्दटक्स हे एक असे द्दवज्ञान आहे जे याांद्दत्रकतेच्या वापराने अद्दस्थरोर् दोषाांमध्ये, र्रीरामध्ये र्द्दि द्दनमागण करवाऱया अवयवाांना पूवगवत करण्यास कमकुवत भार्ाांना सहाय्य देण्यात, अनावश्यक हालचालींना प्रद्दतबांध करण्यात, काही द्दवद्दर्ष्ठ र्ारीररक अवयवाांचे वजन कमी करण्यात इ. र्ोष्टींमध्ये सुधार आणू र्कते अक्षम व्यद्दिांना त्याांच्या कृद्दत्रम साधनाांची आद्दण त्याच्या वापरा सांदभागत समुपदेर्नाची र्रज असते. तुमची ÿगती तपासा १) द्दवर्ेष र्ैक्षद्दणक आवश्यकता असलेली बालके कोणती ? त्याांच्यामध्ये द्दवर्ेष काय असते ? २) द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या मुलाांना तुम्ही कर्ाप्रकारे समुपदेर्न कराल? द्दवद्दवध अक्षमता असलेल्या मुलाांच्या सांदभागत द्दलहा. ४.३ पौगंडावÖथेतील समÖयांचे समुपदेशन (गुंडिगरी, शालेय ताण, Óयसनाधीनता) बाल्यावस्था आद्दण प्रौढावस्थेमधील काळ मणजेच पौर्ांडावस्था. हा काळ सांक्रमणाचा असतो. ह्या काळात र्रीरामध्ये अनेक बदल होत असतात. जार्द्दतक आरोग्य सांघटनेनुसार munotes.in

Page 48

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
47 पौर्ांडावस्थेतील मुलाांचे वय वषग १० ते १९ दरम्यान असते. या वयातच द्दकर्ोरवयीन मुलाांचा समावेर् होतो. हा तारुण्य काळ असतो. मुले आद्दण मुली दोघेही र्ारीररक आद्दण मानद्दसक बदल अनुभवत असतात. पौर्ांडावस्था दर्गवणारा ‘वय’ हा एक साधारण दर्गक आहे. वय हा एकच दर्गक नसून नेमके द्दवभाजन नसते. काही मुले कमी वयात पररपक्वता दर्गवतात तर काही मुले खूप उर्ीरा तारुण्यात पोहोचतात ह्या अवस्थेमध्ये स्व-सांकल्पनेचा द्दवकास, लैंद्दर्कतेची ओळख र्रीर अवबोध या सवाांची माद्दहती होते. या अवस्थेमध्ये हामोन्समध्ये बदल होत असतात. ह्या र्ारीररक आद्दण मानद्दसक बदलाांमुळे पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमध्ये द्दवद्दवध प्रकारच्या वतगन समस्या वाढीस लार्ू र्कतात. अक्षम बालकाांच्या सांदभागत त्याांना त्याांच्या र्रीराबिल द्दवपरीत (द्दवकृत) अवबोध असतो. ज्ञानेंद्दियाांसांदभागत अक्षमता असलेल्या बालकाांना सांप्रेषणासांदभागत समस्या द्दनमागण होतात व त्याचाच पररणाम म्हणजे पौर्ांडावस्थेत त्याांच्यामध्ये न्यूनतेची भावना द्दनमागण होते. त्याांना स्वतःला व्यि करता येत नसल्यामुळे त्याांना र्ुडद्दर्री, र्ालेय ताण, व्यसनाधीनता, आक्रमक वतगन, खाण्याचे द्दवकार इ. समस्याांद्दवषयी ते सांवेदनाक्षम असतात. या प्रकरणामध्ये आपण अक्षमता असलेल्या पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या समस्या व त्याचे द्दनराकरण कसे करायचे याचा अभ्यास करणार आहोत. ४.३.१ गुंडिगरी – तुमच्या महाद्दवद्यालयीन द्ददवसाांमध्ये तुम्ही र्ुांडद्दर्री हा र्ब्द ऐकला असेल. येथे वर्ागतील कुमकुवत मुलाांवर काही द्दवद्यार्थयाांचा समूह वचगस्व र्ाजवतो. वर्ागतील र्ुांडद्दर्रीमध्ये कमाल वतगनाचा समावेर् होतो. समुपदेर्न सेवा पुरवण्यासांदभागत समुपदेर्काला हे नक्की ओळखता यायला हवे द्दक कोणत्या वतगनाचा समावेर् हा र्ुांडद्दर्रीमध्ये होतो. र्ुांडद्दर्री म्हणजे हे एक असे हेतूपूवगक वतगन असते जे अनुद्दचत आद्दण आक्रमक असते. अर्ा प्रकारचे वतगन सातत्याने अर्ा परस्परसांबांधात पहावयास द्दमळते जेथे र्द्दि सामर्थयागत बराचसा िरक आहे. (द्दमडर्ेट २०५६) द्दमडर्ेटने र्ुांडद्दर्री वतगनाचे ४ प्रकार साांद्दर्तले आहेत. र्ारीररक, र्ाद्दब्दक, (परस्परसांबांद्दधत) ररलेर्नल आद्दण सायबर र्ुांडद्दर्री हे प्रकार आहेत. शारीåरक दादािगरी यामध्ये प्रामुख्याने बालकावर होण्याऱया र्ारीररक हल्ल्याचा समावेर् असतो. उदा. ढकलणे, मारणे लाथा मारणे, थोबाडीत मारणे, श्रवण यांत्र द्दहसकावून घेणे, सहाय्यक साधने तोडणे इत्याद्दद. यामध्ये अर्ा वतगनाचा समावेर् होतो द्दक तेथे मुले सांपत्तीची तोडमोड करतात द्दकांवा इतर द्दवद्यार्थयाांच्या वस्तूांची नासधूस करतात. शािÊदक दादािगरी – यामध्ये र्ाद्दब्दक हल्ल्याचा समावेर् होतो उदा. अर्ी द्दवधाने वापरली जातात ज्यामुळे ती व्यद्दि दुखावते, नावाने हाका मारणे, नकारात्मक टोमणे मारणे, र्ाद्दब्दकररत्या मुलाांना धमकावणे, द्दचडवणे, मुलाच्या अक्षमतेवर कॉमेंट्स देने इ. (परÖपरसंबंिधत) åरलेशनल दादािगरी- ह्या प्रकारच्या दादाद्दर्रीमध्ये प्रत्यक्ष कमकुवत मुलाला रार्ेट न करता इतर मुलाांसमोर त्याची प्रद्दतमा डार्ाळण्याचा प्रयत्न करतात. ह्या दादाद्दर्रीमध्ये त्या मुलाबिल अिवा munotes.in

Page 49

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
48 पसरवल्या जातात, इतराांसमोर त्या मुलाची नकारात्मक प्रद्दतमा द्दनमागण केली जाते, त्या एखादा द्दवद्दर्ष्ट अक्षमता असलेल्या द्दवद्यार्थयागसोबत इतर मुलाांना मैत्री तोडायला साांर्णे अर्ा र्ोष्टींचा समावेर् होतो. सायबर गुंडिगरी इांटरनेटच्या वापरावर आधाररत मोबाईल व इतर अॅप्सच्या वापराबाबत सध्याची तरुण द्दपढी व्यसनाधीन झाली आहे. त्याचाच पररणाम म्हणून जाणतेपणी द्दकांवा अजाणतेपणी सायबर र्ुन्हयाांच्या प्रमाणात द्दकत्येक पटीने वाढ झाली आहे. सायबर र्ुांडद्दर्रीमध्ये इलेक्ट्रॉद्दनक माध्यमाांचा वापर होतो उदा. अक्षमता असल्या व्यद्दिची छायाद्दचत्रे पोस्ट करणे द्दकांवा सोर्ल नेटवद्दकांर् साईटसवर त्याच्या द्दकांवा तीच्या परवानर्ीद्दर्वाय त्या मुलाबिल कमेंटस टाकणे जेणेकरून द्दवद्यार्थयागच्या सांवेदनाांना इजा पोहोचेल. ४.३.२ गुंडिगरी दूर करÁयासाठी समुपदेशनाÂमक Óयूहरचना – र्ुांडद्दर्रीचे द्ददघगकालीन आद्दण अल्पकालीन पररणाम खूप मोठ्या प्रमाणावर असतात. हे पररणाम केवळ र्ुांडद्दर्रीत बळी पडलेल्या व्यद्दिवर नसून र्ुांडद्दर्री जे र्ुांडद्दर्री करतात आद्दण जे मूकपणे पाहात असतात याांवरही होतात. जे द्दवद्याथी र्ुांडद्दर्रीची द्दर्कार होतात त्याांना बऱयाच नकारात्मक भावनाांना सामोरे जावे लार्ते उदा. नैराश्य, वाढती आत्महत्या करण्याची प्रवृत्ती, आत्महत्येचे प्रयत्न, आत्मद्दवश्वासाचा अभाव, र्ालेय प्रर्तीसांदभागतील समस्या, र्ाळेतील हजेरी आद्दण सामाद्दजक परस्परसांबांध. जे द्दवद्याथी इतराांवर र्ुांडद्दर्री करतात त्याांना पौर्ांडावस्थेत औषधे / पदाथाांचा र्ैरवापर अर्ा समस्या असतात. प्रौढ असल्या कारणाने ते द्दहांसक सांकटग्रस्त द्दकांवा र्ुन्हेर्ारी वतगन करु र्कतात. जे द्दवद्याथी प्रत्यक्षपणे र्ुांडद्दर्रीमध्ये सहभार्ी नाहीत व त्रयस्थपणे उभे राह न मौज घेणारे आहेत ते देखील वाढत्या ताणाचा अनुभव घेतात. म्हणूनच र्ुांडद्दर्रीचे द्दवद्दवध प्रकार ओळखण्यात समुपदेर्काने सक्षम असण्याची आवश्यकता आहे. अक्षम द्दवद्यार्थयाांच्या जीवनावर र्ुांडद्दर्रीच्या द्दवद्दवध प्रकाराांचा कर्ाप्रकारे पररणाम होऊ र्कतो याची जाणीव समुपदेर्कास असणे आवश्यक आहे. द्दमडर्ेटने (२०१६) र्ुांडद्दर्रीचे द्दवद्दवध प्रकार आद्दण त्याला प्रद्दतबांध करण्याच्या उपायाांबिल माद्दहत करून देण्यासाठी मध्यस्थी कायगक्रम द्दवकद्दसत केला. त्या कायगक्रमाला STAC (स्टॅक) असे नाव देण्यात आले. S - हलक्या प्रसांर्ानी वर्ग वातावरणात बदल - stealing the show T - दुसऱयावर सोपवणे - Tuming it over A - इतराांना सोबत - Accompanying others C - करुणेचे प्रद्दर्क्षण - Coaching Compassion. हल³या ÿसंगांनी वगª वातावरणात बदल - या व्यूहरचनेमध्ये र्ुांडद्दर्री होत असणान्या पररद्दस्थतीती पासून मुलाांचे लक्ष द्दवचद्दलत होण्यासाठी द्दवनोदाांचा वापर केला जातो. बचावकत्याग मुलाांना देखील असे वाटत नसते द्दक त्याांच्या समवयस्क समूहापासून वेर्ळे रहावे आद्दण त्याचबरोबर र्ुांडद्दर्रीस बळी पडलेल्या द्दमत्राचे सुद्ा रक्षण करावयाचे असते. उदा इयत्ता चौथी मध्ये द्दर्कत असलेल्या एका श्रवणयांत्र घातलेला व जो नीट स्पष्टपणे बोलण्यास अक्षम आहे अर्ा मुलाची काही मुले मजा munotes.in

Page 50

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
49 घेत असतात (टर उडवतात.) तेव्हाच दुसरा मुलर्ा (बचावकताग) वर्ागत येतो व द्दवनोद साांर्तो. त्यावेळी जी मुले त्या मुलाला द्दचडवत असतात याचे अवधान (लक्ष) द्दचडवण्यापासून दूर हटते व वातावरण हलके िुलके होते. सवग मुले द्दवनोदावर खळखळून हसतात. दुसöयावर सोपवणे – ह्या मध्ये र्ुांडद्दर्री होत असलेल्या घटनेची सांपूणग माद्दहती जबाबदार प्रौढाकडे द्ददली जाते व त्याची / तीची मदत घेण्यास साांद्दर्तले जाते. या व्यूहरचनेमध्ये समुपदेर्क र्ाळेतील सुरद्दक्षत प्रौढ मुलाांना ओळखयाचे प्रद्दर्क्षण देतात (जेव्हा मुले र्ुांडद्दर्री रोखण्यातील व्यूहरचनाांर्ी जुळवून घेण्यात व मध्यस्थी करण्यात अक्षम असता) उदा. सोर्ल नेटवद्दकांर् साईट वर बचावकताग द्दव्हलचेअरवर बसलेल्या वर्गद्दमत्राचा िोटो पोस्ट करतो. तो बचावकताग त्या पोस्टची हाडग कॉपीची मुद्दित प्रत वर्ग द्दर्क्षकाांकडे देतो अर्ा प्रकारे घटनेची माद्दहती द्ददली जाते व वर्गद्दर्क्षक समपगक कृती घेतात. इतरांना साथ देणे- या व्यूहरचनेमध्ये जो द्दवद्याथी र्ुांडद्दर्रीचा बळी ठरला आहे त्याच्या बाजूने बचावकताग उभा राहतो. आद्दण तो सवाांना साांर्तो द्दक हे वतगन (र्ुांडद्दर्री) अमान्य असून र्ुांडद्दर्रीला बळी पडलेला द्दवद्याथी एकटा नाही. त्याची /तीची काळजी बचावकताग घेतो. हया व्यूहरचनेचे उपयोजन समुपदेर्क र्ुांडद्दर्री दरम्यान आद्दण र्ुांडद्दर्री सांपल्यानांतर करू र्कतो. बचावकताग र्ुांडद्दर्रीस बळी पडणाऱया व्यद्दिला द्दिरायला द्दकवा खेळायला बोलवू र्कतात द्दकांवा र्ुांडद्दर्री बिल तीच्या /त्याच्या भावना समजून घेऊ र्कतात. उदा. र्ारीररक द्दर्क्षणाच्या तासाला द्दक्रडाांर्णावर सवग द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या आवडीचे खेळ खेळण्याचे स्वातांत्र्य द्ददले र्ेले असते. हेतूपूवगक सवग मुली एका कमी दृष्टी असलेल्या मुलीला एकाकी सोडतात आद्दण एकत्र समूह खेळ खेळतात. खरे तर कमी दृष्टी असलेल्या मुलीला देखील त्या खेळात सहभार्ी व्हावयाचे असते, परांतु तो समूह तीला सहभार्ी होऊ देत नाही. यातील एक द्दवद्याथीनी तीच्या वर्ागतील द्दखडकीतून ह्या दृश्याचे द्दनरीक्षण करत असते. कमी दृष्टी असलेल्या मुलीच्या |सहाय्यासाठी ती तीच्या वर्ागतून खाली द्दक्रडाांर्णावर येते. ह्या कमी दृष्टी असलेल्या मुलीबरोबर दुसरा खेळ खेळायला ती सुरुवात करते. त्याचप्रमाणे ती इतर मुलींच्या त्या समूहाला देखील साांर्ते द्दक तुम्ही जे करत आहात ते योग्य नाही. नांतर ज्या द्दवद्यार्थयाांनी र्ुांडद्दर्री करत होत्या त्याांना त्याांचे वार्णे कर्ाप्रकारे चूक आहे हे देखील साांर्ते. कŁणेचे ÿिश±ण र्ुांडद्दर्री थाांबवण्याचा हा प्रत्यक्ष मार्ग आहे. जे द्दवद्याथी र्ुांडद्दर्रीमध्ये एखाद्या घटनेदरम्यान द्दकांवा घटनेनांतर त्याचा प्रत्यक्ष सामना करत असतात, अर्ा द्दवद्यार्थयाांना सूद्दचत करणे आवश्यक आहे द्दक भद्दवष्यात त्याांच्याकडून अर्ा कोणत्याही प्रकारची र्ुांडद्दर्री मान्य केली जाणार नाही. यामध्ये र्ुांडद्दर्री करणाऱया मुलाला घटनेदरम्यान द्दकांवा घटनेनांतर त्याच्या / तीच्या वतगनातील नापसांती दर्गवली जाते. अर्ाप्रकारे र्ुांडद्दर्री करणाऱया व्यिीस इतर द्दवद्यार्थयाांप्रती सहवेदनेची भावना ह्या व्यूहरचनेत द्ददसून येते. उदा. एखाद्या द्दमत्रासोबत बचावकताग कॅन्टीनमध्ये बसला आहे. तो द्दमत्र हेतूपूवगक एका श्रवणदोष असलेल्या मुलावर हसतो व त्याबिल उपहासात्मक (कामेन्ट्स) बोलतो. आद्दण मुिाम साांकेद्दतक भाषेचा वापर munotes.in

Page 51

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
50 करतो. ह्या प्रसांर्ानांतर बचावकताग त्याच्या द्दमत्राला त्याच्या अर्ा वतगनाबिल प्रश्न द्दवचारतो तेव्हा तो बचावकताग त्याच्या द्दमत्राला साांर्तो, द्दक अर्ाच एका प्रसांर्ी इतर द्दवद्यार्थयाांनी त्याला टार्ेट करून बोलले, त्यावेळी द्दकती नकारात्मक भावना त्या प्रसांर्ी त्याने अनुभवली. ४.३.३ पŏगडावÖथेतील शालेय ताण जेव्हा आजूबाजूच्या पररसरातून बऱयाच मार्ण्या होत असतील आद्दण त्या मार्ण्या पूणग करण्यासाठी व्यद्दिकडे सांसाधनाांची कमतरता असल्यास ताणाची द्दनद्दमगती होते. या मार्ण्याांना ताण द्दनदर्गके (stressors) असे म्हणतात. (रॉबरसन १९८५) पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना ह्या ताणाांना सामोरे जाण्याचा वाढता धोका असतो. आपण आधी अभ्यासल्याप्रमाणे पौर्ांडावस्था हा एक अवस्थाांतराचा द्दकांवा सांक्रमणाचा काळ असतो. आद्दण याच काळात या मुलाांमध्ये बरेचसे र्ारीररक आद्दण जीवर्ास्त्रीय बदल घडत असतात. र्रीरात घडणाऱया बदलाांसोबतच र्ाळेतून महाद्दवद्यालयीन स्तराकडे असे देखील अवस्थाांतर होत असते. अक्षमता असलेल्या मुलाांना मूलभूत द्दक्रयात्मक कौर्ल्ये प्राप्त करण्यासाठी खूप प्रयत्न घ्यावे लार्तात तर अक्षमता नसलेली मुले ही कौर्ल्ये द्दवनासायास सहजर्त्या | नैसद्दर्गकररत्या प्राप्त करतात. अक्षम मुलाांवर पालक द्दवर्ेष द्दर्क्षक आद्दण थेरद्दपस्ट याांद्वारे सतत द्दवद्दवध ताण द्दनदेर्काांचा भडीमार करून त्याांच्याकडून अपेक्षा वाढवल्या जातात. त्याांचे आयुष्य हे द्दवद्दवध व्यावसाद्दयकाांनी तयार केलेल्या ध्येयाांनुसार करावयाचे असते आद्दण म्हणूनच अक्षमता असलेल्या द्दवद्यार्थयागवर खूप र्ालेय ताण वाढतो. बऱयाच सांर्ोधनाच्या अांती असे द्ददसून आले आहे द्दक जेव्हा बालक उच्च पातळीच्या ताणातून जात असतो तेव्हा तो द्दवद्दवध प्रकारच्या अपायकारक वतगनात अडकला जातो. उदा. अल्कोहोलचे सेवन, मादक पदाथाांचे सेवन,असुरद्दक्षत लैंद्दर्क कृती, र्ारीररक द्दनद्दष्क्रयता खाण्याच्या द्दवकृती झोपेतील व्यत्यय. ( द्दकांर्, द्दवदोरक आद्दण द्दसांर् २०१४; बेनेट आद्दण होलोवे २०१४) बुसरी (२०१२) ने दर्गवले आहे द्दक अक्षम बालके नैराश्यास बळी पडतात कारण नैराश्याचा सहसांबांध एकाग्रतेतील समस्या अपयर्ाची द्दभती, भद्दवष्याचे नकारात्मक द्दचत्रण इ. सोबत केला जातो. बऱयाच मोठ्या प्रमाणात ह्या ताणाचा द्दवद्यार्थयागच्या र्ालेय सांपादनावर खूप पररणाम होतो. म्हणूनच समुपदेर्काने हस्तक्षेप करणे आवश्यक आहे आद्दण र्ालेय ताणावर मात करण्यासाठीच्या व्यूहरचना स्पष्ट कराव्यात. काही व्यूहरचना खाली द्ददल्याप्रमाणे, ४.३.४ शालेय ताणावर मात करणारी समुपदेशन तंýे - अक्षम मुलाांवर असलेला र्ैक्षद्दणक ताण दूर करण्यासाठी समुपदेर्क खालीलपैकी एक द्दकांवा अनेक तांत्राांचा वापर करू र्केल. ती तांत्रे खाली द्ददल्याप्रमाणे आहेत. वेळ िनयोजनाची कौशÐये पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना वेळ द्दनयोजनाच्या कौर्ल्याांचे प्रद्दर्क्षण देण्याची र्रज आहे. बऱयाचदा सूचनाांचे आकलन द्दकांवा सूचना समजून घेण्यासाठी त्याांना बराच वेळ लार्तो. तसेच एखादे काम पूणग करण्यासाठी देखील जास्त वेळ घेतात समुपदेर्काने पालकाांना तसेच व्यावसाद्दयक प्रद्दर्क्षकाांस वेळ द्दनयोजनाची कौर्ल्ये प्रभावीपणे कर्ी वापरायची याचे प्रद्दर्क्षण देणे आवश्यक आहे. कारण पालक व व्यावसाद्दयक प्रद्दर्क्षक हे रोज अक्षम munotes.in

Page 52

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
51 पौर्ांडावस्थेतील मुलाना हाताळत असतात आद्दण म्हणूनच त्याांनी अचूक वेळापत्रक देऊन तेवढ्या वेळेत मुलना ती कृती पूणग करण्यास साांर्ावी. संघटनाÂमक कौशÐये - अक्षम द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या रोजच्या (दैनांद्ददन) कृतींचे आद्दण अभ्यासाचे द्दनयोजन करण्यात समुपदेर्क सहाय्य करू र्कतो. ह्यामुळे अक्षम मुलाांना त्याांच्या कृतीचे द्दनयोजन आद्दण कायगवाही करण्यास सहाय्य होऊ र्कते. चांगÐया अËयास सवयी - बहुतार् अक्षम द्दवद्यार्थयाांना साक्षरते सांदभागतील कृती करण्यात रुची नसते. समुपदेर्क त्या द्दवद्यार्थयाांमध्ये ती आवड द्दनमागण करु र्कतात. त्याांच्या जीवनाचा दैनांद्ददन भार् म्हणून चाांर्ल्या अभ्यास सवयींमध्ये साक्षरते सांदभागतील उपक्रमाांचा समावेर् करू र्कतात. इतर सोपी तंýे - • द्दनयद्दमत व्यायाम आद्दण पुरेर्ी झोप • अांमली पदाथाांचे सेवन टाळणे • तकगर्ुद् आद्दण आर्ावादी द्दवचार करण्यास द्दर्कणे. • योर्, ध्यान आद्दण नृत्य अर्ा उपक्रमाांचा सराव करणे. • द्दवद्यार्थयाांना द्दवद्दवध र्ारररीक कृतींमध्ये र्ुांतवून ठेवणे - उदा चालणे, पोहणे, धावणे इत्यादी. • र्ालेय ताण कमी करण्यासाठी द्दवश्राांती/ द्दवरांर्ुळ्याची खूप मदत होते • समस्या द्दनराकरण कौर्ल्ये - प्रद्दर्क्षण • जेव्हा मनावर ताण द्दनमागण होतो तेव्हा जाणीवपूवगक द्दवचारप्रद्दक्रयेचा वापर करून द्दवचाराांची ज्ञानात्मक पुनगरचना करणे. • स्व- द्दनयांत्रण प्रद्दर्क्षण • बालकाकडून वास्तववादी अपेक्षा ठेवणे. ४.३ (५) Óयसनाधीनतेवर समुपदेशन Óयसनाधीनता Ìहणजे काय? मोबाईल िोनमधील नाद्दवन्यामुळे आद्दण ४जी च्या आर्मनामुळे जास्तीत जास्त लोक मोबाईल व्यसनाचे बळी पडत आहेत. मोबाईल िोनवरील द्दवद्दवध प्रकारच्या ॲप्सच्या उपलब्धतेमुळे सवग प्रकारचे लोक, बालके तरुणवर्ग व ज्येष्ठ नार्ररक हे सवगच मोबाईल वर अवलांबून राहायला लार्ले आहेत व सव ॲप्सचे व्यसनच लार्ले आहे. म्हणूनच सुरुवात करूया व्यसनाधीनता म्हणजे काय ? २०१८ मध्ये िेलमनने व्यसनाधीनतेची व्याख्या पुढीलप्रकारे केली, “जरी मानद्दसक आद्दण र्ारीररक हानी होत असेल तरीही एखादया रासायद्दनक औषधी मादक पदाथग सेवन करणे थाांबवण्याची मानद्दसक आद्दण र्ारीररक असमथगता मणजेच व्यसनाधीनता होय”. हा र्ब्द केवळ पदाथाांच्या र्ैरवापरापुरता मयागद्ददत नाही, तर त्यात खाणे काम करणे, जुर्ार खेळणे, अश्लील साईट पाहणे इत्यादी द्दवद्दर्ष्ठ, कामाांमध्ये व्यसनाधीनता देखील आहेच. munotes.in

Page 53

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
52 र्माग आद्दण जोर्ी (२०१३) याांनी भारतामधील रस्त्यावरील बालकाांमध्ये असलेल्या मादक पदाथागच्या व्यसनाबदिल एक अभ्यास केला. त्याांच्या अभ्यासानुसार भारतामधील जवळपास १८ दर्लक्ष मुले रस्त्याांवर राहतात आद्दण रस्त्यावरील काही प्रकारच्या छोट्या मोठ्या व्यवसायात सहभार्ी असतात. ह्या र्टातील मुलाांचे वय मादक पदाथागच्या दुरुपयोर्ाच्या दृद्दष्टने अत्यांत नाजूक असते. आद्दण भारतातील अभ्यास अहवालानुसार भारतातील ४०% ते ७०% रस्त्यावरील बालके मादक पदाथाांच्या व्यसनास बळी पडतात. जॉन्स्टन आद्दण ओ' माले एट. एल (२०९३) याांच्या मते, माध्यद्दमक र्ाळेतील एकूण मुलाांपैकी जवळपास ७०% मुलाांनी अल्कोहोलची चव घेतली आहे. ५०% मुलाांनी बेकायदेर्ीर मादक पदाथागचे सेवन केले आहे. ४० % मुलाांनी धूम्रपानाकडे आपला मोचाग वळवला आहे आद्दण २०% मुलाांनी द्दबना औषधी हे तू कररता द्दवद्दहत मादक पदाथग घेतले आहेत. जेव्हा एखादी व्यिी काही द्दवद्दर्ष्ट कृती द्दकांवा पदाथागच्या आहारी जाते तेव्हा द्दतला/ त्याला त्या व्यसनातून बाहेर कसे पडायचे द्दकांवा त्या व्यसनावर द्दनयांत्रण कसे द्दमळवायचे हे त्याांना समजत नाही. मानद्दसक ताण आद्दण कायागच्या दबावातून मुिता / मोकळेपणा द्दमळवण्यासाठी द्ददवसेंद्ददवस ती व्यद्दि व्यसनातील तो पदाथग द्दमळवणाऱया व्यद्दिवर अद्दधकाद्दधक अवलांबून असते. पौर्ांडावस्थेतील सवग बालके व्यसनाद्दधनतेसांदभागत हळवी नसतात. याचे कारण म्हणजे धोकादायक घटक: जोखमीच्या घटकामुळे व्यसनाधीननेप्रती असुरद्दक्षता वाढू लार्ते. सवागत प्रथम म्हणजे कुमारवयीन मुलाांच्या मेंदूचे पूणग द्दवकसन झालेले असते. त्यालाच मज्जातांतूची लवद्दचकता म्हणून ओळखले जाते. या अवस्थेत प्री फ्रांटल कॉटेकस चा पूणगत: द्दवकास झालेला नसतो. मेंदूचा हा भार् द्दवद्दवध पररद्दस्थतींचे मूल्यमापन करण्याची जबाबदारी घेतो, त्याचप्रमाणे र्हन द्दनणगय क्षमता आद्दण आवेर् व भावनाांवर द्दनयांत्रण द्दमळवतो. व्यिी जोपयांत त्याच्या द्दवर्ीच्या (मादक पदाथग दुरुपयोर् राष्ट्रीय सांघटना २०१४) मध्यात येत नाही तोपयांत हे वतुगळाकार सकीट पररपक्व (तीचे / त्याचे) झालेले नसते. आद्दण यामुळेच याचा थेट पररणाम त्याांची एखादया द्दस्थतीत धोका पत्करण्याची क्षमता, ताद्दकगक द्दनणगय घेण्याची क्षमता तसेच अमली / मादक पदाथागचे सेवन याबिल ते द्दनणगय घेऊ र्कत नाहीत. या जीवर्ास्त्रीय घटकाांखेरीजही या पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना काहीतरी 'नवीन' आद्दण 'कूल' अनुभव घेण्याची वाढती उत्कट इच्छा असते. ह्या कुतुहलामुळे देखील ते मादक पदाथग घेऊन पाहतात. परांतु त्यामुळेच त्याांच्या आरोग्यावर त्याचे द्ददघगकालीन र्ांभीर पररणाम होतात. पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमध्ये व्यसनाधीनतेचा धोका वाढवणारे इतरही घटक आहेत. जसे आजूबाजूच्या पररसरात मादक पदाथाांची उपलब्धता, महाद्दवद्यालयात, र्ाळेतील, कुटुांबातील मादक पदाथागचे सेवन करणाच्या व्यद्दिचा सहवास, द्दहांसा, र्ारररीक द्दकांवा भावद्दनक दुरुपयोर्, घरातील मानद्दसक ताण इ. (मादक पदाथग दुरुपयोर् राष्ट्रीय सांघटना २०१४) व्यसनाधीनतेच्या कोणत्याही प्रकारापासून समुपदेर्क पौर्ांडावस्थेतील बालकाांची सुटका करू र्कतात. खाली द्ददल्या प्रमाणे पौर्ांडावस्थेतील व्यसनाधीनतेच्या उपचाराची तत्वे त्याांना माहीत असायला हवी. munotes.in

Page 54

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
53 ४.३.६ उपचारांची तßवे - पौगंडावÖथेतील Óयसनाधीनते¸या समÖया पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या व्यसनाधीनतेचे स्त्रोत र्ोषणे आद्दण लवकरात लवकर त्यावरील उपायाांची अांमलबजावणी करणे- बरेचसे प्रौढ जे व्यसनाधीन मधून सांबोधले जातात, ते त्याांच्या कुमारवयात अमली पदाथाांचा वापर करतात. म्हणूनच लवकरात लवकर व्यसनाधीनतेचा स्त्रोत र्ोधणे आवश्यक आहे. पौर्ांडावस्थेतच मादक पदाथागच्या सेवनाच्या वापरास प्रद्दतबांध करावाचा प्रयत्न करणे- पौर्ांडावस्थेतील मुले मादक पदाथागच्या आहारी र्ेली नसली तरीही मादक पदाथाांच्या दुरुपयोर्ास हस्तक्षेप करणे हे उपयुि ठरते. तरुणाईमध्ये मादक पदाथागच्या सेवनाच्या व्यसनास प्रद्दतबांध म्हणून पौर्डावस्थेतील मुलाांसाठी ‘मध्यस्थी कायगक्रमाांद्वारे’ मादक पदाथाांच्या सेवनाने होणारे दुष्पररणाम हे प्रमुख भूद्दमका द्दनभावतात. अांमली पदाथागचा वापर पौर्ांडावस्थेतील मुले करतात का हे जाणून घेण्याची एक चाांर्ली सांधी म्हणजे द्दनयद्दमत वैदयद्दकय तपासणी - वैद्यद्दकय व्यावसाद्दयक उदा० डॉक्टर, दांतवैद्य, मानसोपचारतज्ञ आद्दण इतरही व्यावसाद्दयक प्रमाद्दणत पररक्षण चाचण्याांद्वारे कुमारवयीन मुलाचा धूम्रपान, मादक पदाथाांचे सेवन, तांबाखू सेवन आद्दण इतर पदाथाांच्या सेवनात द्दकती प्रमाणात सहभार् आहे हे समजण्यास उपयुि ठरु र्कतात. जर एखादा कुमारवयीन मुलर्ा त्याच्या अल्कोहोल द्दकांवा मादक पदाथाांच्या सांदभागत बोलला तर वैयद्दकय व्यावसाद्दयक समोरासमोर हस्तक्षेप करून द्दकांवा त्या व्यद्दिस व्यसन उपचार कायगक्रमात पाठवू र्कतात. कुटुांबाच्या दबावामुळे आद्दण कुटुांबाच्या सहभार्ा मुळे उपचारातील यर्स्वीतता - बऱयाच वेळा पौर्ांडावस्थेतील मुले व्यसन उपचार कायगक्रमात सहभार्ी होण्यास सांकोचतात द्दकांवा नकार देतात. तरीही जेव्हा कुटुांबातील सदस्य हस्तक्षेप करतात आद्दण तो उपचार कायगक्रम घेणे बांधनकारक करतात, तेव्हा ते तरुण त्या उपचार कायगक्रमाांचा भार् होतात, प्रवेर् देतात व तो कायगक्रम पूणग करतात. पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या व्यद्दिर्त आवश्यकतेनुसार व्यसनाधीनते वरील उपचार कायगक्रम - उपचार कायगक्रमाची पद्दहली पायरी म्हणजे त्या व्यद्दिची सवांकष माद्दहती द्दमळवणे. उदा. व्यद्दिची बलस्थाने व कमतरता, त्याचे / तीचे कुटुांबातील सदस्याांसोबतचे सांबांध, समवयस्क र्ट ताण, कामाचा ताण इ. व्यद्दिचे वतगन त्याच्या/ तीच्या कुटुांबाच्या सांबांधाां सांदभागत समवयस्काां सांदभागत आद्दण कायगस्थळी असलेल्या समूहासांदभागत पाद्दहले जाते. त्यानांतरची पुढची पायरी म्हणजे व्यद्दिर्त र्रजाांनुसार उपचारपद्तीचे द्दनयोजन द्दवकद्दसत करणे. उपचाराचे दोन महÂवपूणª घटक- कुटुंब आिण समुदाय- अनेक पुरावे आधाररत कायगक्रमाांनी हे दर्गवले आहे द्दक वेर्वान व्यसनमुिते साठी आद्दण मादक पदाथगच्या सेवनापासून दूर राहण्यासाठी कुटुांबातील सदस्याांचा आधार, सहकायग व सांप्रेषण हे अत्यावश्यक आहे. munotes.in

Page 55

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
54 इतर मानिसक ÖवाÖÃय अवÖथेची ओळख आिण उपचार - पौर्ांडावस्थेतील जी बालके मादक पदाथाांच्या दुरुपयोर्ात सहभार्ी असतात ती वारांवार काही प्रकारच्या मानद्दसक आजाराांनी त्रस्त असतात. (चान एट अल २००९) जसे की, नैराश्य, चांचलता अवस्था (ADHD) द्दकांवा बद्दहरेपणा च्या अवस्थेत सांप्रेषण समस्या. पदाथग दुरुपयोर्ाच्या उपचारा सोबतच ह्या वरील मानद्दसक आजाराांसाठी उपचार वा मध्यस्थी या कायगक्रमाांचा समावेर् करावा. संवेदनशील समÖयांची ओळख आिण िनराकरण - बरीचर्ी कुमारवयीन मुले जी पदाथग दूरुपयोर्ाचा वापर करीत आहेत त्याांच्या पूवीच्या जीवनात लैंद्दर्क हल्ला द्दकांवा दुरुपयोर् कोणत्याही प्रकारचा जसे, र्ारीररक, लैद्दर्क व भावद्दनक दुरुपयोर् झालेला असू र्कतो. जर समुपदेर्काला दूरुपयोर्ाच्या सहभार्ाची र्ांका आल्यास त्या व्यिीला सामाद्दजक व सांरक्षक सेवाांकडे पाठवावे. व्यसनाधीनतेच्या उपचाराांचे सातत्यपूणग देखरेख िार आवश्यक आहे - कुमारवयीन मुले व्यसनमुिीचा कायगक्रम चालू असताना पुन्हा व्यसनाधीन ते कडे वळतात व पुन्हा मादक पदाथागचे सेवन करतात असेही अनुभवू र्कतात. उपचार कायगक्रम चालू असताना मादक पदाथाांच्या सेवनाकडे पुन्हा वळणे असे दर्गवते द्दक त्या व्यद्दिला जास्त प्रमाणात उपचाराांची र्रज आहे. तसेच सुधाररत उपचार द्दनयोजनाची आवश्यकता आहे. म्हणूनच व्यसन मुिी उपचाराांसाठी सानत्वपूणग देखरेख ठेवणे आवश्यक आहे. व्यसनाधीनने कडे पुन्हा वळण्यास प्रद्दतबांध करण्यासाठी उपचारा नांतरची काळजी आद्दण देखरेखीची भूद्दमका अत्यांत महत्वाची ठरते. पौर्ांडावस्थेतील बालकाांच्या लैंद्दर्कररत्या सांक्रद्दमत होणाऱया रोर्ाांच्या चाचण्या - इांजेक्र्न द्वारे द्दकांवा इांजेक्र्न द्दवरहीत मादक पदाथाांच्या सेवनाने लैंद्दर्कररत्या सांक्रद्दमत होणाऱया रोर्ाांचे रिाद्वारे वहन घेण्याचा धोका वाढतो (हेपेटायसीस ब आद्दण क, एचआयकी एडस इ.) प्रत्येक प्रकारच्या व्यसनाधीनतेमध्ये व्यद्दिच्या द्दनणगय घेण्याच्या क्षमतेस मयागदा येतात आद्दण म्हणूनच पौर्ांडावस्थेतील मुलाांचा असुरद्दक्षत लैंद्दर्क वतगन दूद्दषत मादक पदाथाांच्या साधनाांची देवाणघेवाण, असुरद्दक्षत टॅटू आरेखन, र्रररातील अवयवाांना द्दछि पाडण्याची कला इ. कडे वाढण्याचा धोका वाढतो. समुपदेर्क पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना अर्ा प्रकारच्या वतगनात बदल करण्यास सहाय्य करून त्याांच्या जीवनाची र्ुणवत्ता सुधारू र्कतात. ४.३.७ Óयसनाधीनतेवर मात करÁयासाठी समुपदेशनाची Óयूहरचना पौर्ांडावलेतील मुलाांच्या व्यसनाधीननेवर मात करण्यासाठी, कुमारवयीन मुलाांच्या व त्याांच्या कुटुांबातील सदस्याांचा समावेर् असतो. व्यसनाधीनतेच्या आव्हानाला हाताळण्यासाठी पौर्ांडावस्थेतील मुले व त्याांच्या पालकाांसाठी अनेक र्रजाांवर आधाररत उपचाराांचे पयागय सहाय्यक ठरतात. ह्या कायगक्रमाांचे ३ प्रमुख द्दवषय असतात. पद्दहला द्दवषय म्हणजे कुमारवयीन मुलाांना मादक पदाथागचे सेवन करण्यास प्रद्दतबांध करण्यास प्रोत्साहन देणे दुसरा द्दवषय म्हणजे - व्यसनमुितेच्या द्दनयोजनावर काम करणे. आद्दण द्दतसरा द्दवषय म्हणजे कुमारवयीन मुलाांकररता सकारात्मक कौटुांद्दबक वातावरण द्दवकद्दसत करणे,( जेथे व्यसनाधीनतेवर मात करण्यासाठी कुटुांबातील सदस्य त्या पौर्ांडावस्थेतील मुलाला द्दस्वकारतात व त्याला सहाय्य करतात) पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमधील व्यसनाधीनतेवर मात munotes.in

Page 56

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
55 करण्यासाठी खालील तीन प्रमुख प्रकारच्या उपचार पयागयाांचा वापर होतो. (हॅम्पटम, २०१९) १. वतगनवादी उपचार पद्ती २. कुटुांब आधाररत उपचार पद्ती(थेरपी) ३. औषधोपचाराांचा वापर १) वतªनवादी उपचार पĦती - बऱयाच वेळेला जी कुमारवयीन मुले मादक पदाथाांच्या व्यसनाधीन असतात तेव्हा त्याांना पुढील मानद्दसक द्दवकृती उद्भवतात उदा. नैराश्य, द्दचांता द्दकांवा वैिल्य. वतगनवादी उपचार पद्ती पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना व्यसनाधीनतेर्ी सांबांद्दधत मानसर्ास्त्रीय समस्याांना हाताळण्यास सक्षम बनवते. ह्या उपचार पद्तीमध्ये पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना मादक पदाथागच्या सेवनाची इच्छा चाळवणाऱया तणावपूवग घटकाांना ओळखण्याचे प्रद्दर्क्षण द्ददले जाते. मादक पदाथागच्या सेवनाबिल होणाऱया इच्छेवर कर्ी मात करायची ते द्दर्कवले जाते, आद्दण अर्ा पररद्दस्थतीन मादक पदाथागच्या सेवनाचा वापर कसा टाळावा हे देखील द्दर्कवले जाते. पौर्ांडावस्थेतील मुलाांसोबत पालकाांचे देखील समुपदेर्न केले जाते. कुटुांबातील सदस्याांना घरामध्ये पौर्ांडावस्थेतील मुलाांसोबतचे त्याांचे सांप्रेषण सुधारण्यास साांद्दर्तले जाते. पालकाांना कुमाराांसोबत घद्दनष्ठ सांबांध प्रस्थाद्दपत करावयास साांद्दर्तले जातात जेथे ते कुमार घरी मोकळेपणाने त्याांचा भावद्दनक त्रास साांर्ू र्कतील आद्दण कोणत्याही प्रकारच्या तणावपूणग द्दस्थतीचा सामना करण्यासाठी मादक पदाथाांचा आधार घेणार नाहीत. वतगनवादी उपचार पद्तीतील कोणत्याही तीन प्रकाराांपैकी एका उपचार पद्तीचा द्दकांवा सवगसांग्रहात्मक उपार्माचा (कोणत्याही २ उपार्माांचे एकत्रीकरण) व्यसनाधीनतेच्या उपचारासाठी समुपदेर्क वापर करू र्कतात. ते प्रकार खालील प्रमाणे ÿेरक संवधªन उपचार पĦती (MET) ह्या थेरपीचा मुख्य हेतू म्हणजे, र्रीरासाठी मादक पदाथाांचे सेवन करणे हे चाांर्ले नाही हा द्दवचार कुमारवयीन मुलाांमध्ये द्दवकद्दसत करणे आद्दण त्या मुलाांना मादक पदाथग व्यसन उपचार कायगक्रमात सहभार्ी होण्यास प्रेरीत करणे हा आहे. इतर उपचार पयागयाांसह १ ते ३ तांत्राांचा समावेर् यामध्ये होतो. जेव्हा त्या कुमाराांना स्वतः ह न त्या मादक पदाथाांचे व्यसन सोडावे असे वाटते तेव्हाच व्यसनमुिी जलद वेर्ाने होते. व्यसनमुिीचे हे उद्दिष्ट प्रेरक सांवधगन उपचारपद्तीने साध्य करता येते. पौगंडावÖथेतील मुलांसाठी समुदाय ÿवलन उपागम (A-CRA) हया थेरपीतील प्रमुख लक्ष्य हे मादक पदाथाांचे सेवन करणारे व्यसनी पौर्ांडावस्थेतील युवक नसून त्याांच्या आजूबाजूचा पररसर व त्याच्या/ द्दतच्या आजूबाजूच्या व्यिी पौर्ांडावस्थेतील मुलाच्या आजूबाजूच्या पररसरातील जे समवयस्क मादक पदाथाांचे सेवन करण्यास चालना देतात त्या नकारात्मक घटकाांना काढून टाकणे होय. पौर्ांडावस्थेतील युवक व कुटुांबातील सदस्याांमध्ये द्दनरोर्ी व द्दनकोप सहसांबांध प्रस्थाद्दपत करण्याच्या दृष्टीने समुपदेर्क काम करत असतात. पौर्ांडावस्थेतील युवकाांमध्ये समस्या द्दनराकरण कौर्ल्ये, समायोजन कौर्ल्य, आद्दण सांप्रेषण कौर्ल्य द्दवकद्दसत करण्यास यामुळे सहाय्य होऊ र्कते. munotes.in

Page 57

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
56 हा उपागम ÿामु´याने पौगंडावÖथेतील युवकाची सहाÍयक ÿणाली वाढवÁयावर भर देतो. आनुषंिगक ÓयवÖथापन - हा उपचार पयागय द्दस्कनरने द्ददलेल्या प्रवलन सांकल्पनेवर आधाररत आहे. जेव्हा पौर्ांडावस्थेतील युवक मादक पदाथागचे व्यसन उपचार द्दनयोजनाचा योग्य अवलांब करतो आद्दण मादक पदाथागच्या सेवनास द्दवरोध दर्गवतो त्याच्या या वतगनासाठी बक्षीस द्दकांवा आवडेल ती वस्तू द्ददली जाते. हया पद्तीचा वापर इतर पद्तींच्या एकद्दत्रत वापरा सोबत केला जातो. २) कुटुंब आधाåरत उपचारपĦती – ह्या उपचारपद्तीमध्ये पौर्ांडावस्थेतील युवक हा त्याच्या कुटुांबातील सदस्याांसोबतच राहतो. पालक घरीच त्या युवकाच्या वतगनावर देखरेख ठेवून पयगवेक्षण करतात. त्या युवकाला घरातील / कुटुांबातील सदस्याांकडून द्दमळणाऱया भावद्दनक सहाय्यतेच्या प्रमाणात वाढ करण्याांवर समुपदेर्क कायग करत असतो. अर्ा प्रकारे नैसद्दर्गक वातावरणात व्यसन उपचार चालतात. कुटुांब आधाररत उपचारपद्तींचे प्रकार पुढीलप्रमाणे कुटुंब वतªनवादी उपचारपĦती – ह्या उपचार पद्तीमध्ये युवक आद्दण पालक या दोघाांनाही समपगक वा योग्य वतगन दर्गवल्याबदल पाररतोद्दषके द्ददली जातात. युवकाांनी मादक पदाथाांचे सेवन करण्यास द्दवरोध दर्गवल्यास त्याांना पाररतोद्दषक द्ददले जाते. तणाव उद्युि करणाऱया पररद्दस्थतींमध्ये जर पालकाांनी युवकाांना आवश्यक सहकायग केल्यास पालकाांना पाररतोद्दषक द्ददले जाते. युवकाांना ह्या भावद्दनक आधाराचा उपयोर् पालकाांवर द्दवश्वास ठेवण्यासाठी होतो. तणावपूणग घटनाांमध्ये मादक पदाथागच्या सेवनापेक्षा पालकाांवरील द्दवश्वास त्याांना भावद्दनक बळ देतो. अर्ा प्रकारे या उपचार पद्तीचा हेतू म्हणजे सकारात्मक र्ृह वातावरण द्दनमागण करणे व द्दनरोर्ी कुटुांब सहसांबांध भक्कम करणे हे होय. आटोपशीर धोरणाÂमक कुटुंब उपचार पĦती (BSFT) ही पद्ती वरील पद्ती प्रमाणेच आहे. तरीही ह्या पद्तीचा वापर बाह्यरुग्णाांवर ( मादक पदाथाांचे सेवन करणारा युवक घरीच असतो) आांतररुग्ण (मादक पदाथागचे सेवन करणारा तो युवक जो कुटुांबातील सदस्याांना सोडून कायगक्रमामध्ये सहभार्ी आहे.) त्याच प्रमाणे नांतरच्या पुनगवसन खबरदारी पयागय अर्ा सवाांवरच केला जातो. बहòआयामी कुटुंब उपचारपĦती- (MDFT) हा उपचार पयागय हा प्रामुख्याने द्दहांसक पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना जी मादक पदाथागच्या दुरुपयोर्ात समाद्दवष्ट आहेत त्याांना बरे करण्यासाठी आहे. कुटुांबातील सदस्य आद्दण अल्पवयीन र्ृहे, जेथे युवाांना सामाद्दजक ररत्या मान्यताप्राप्त वतगन द्दर्कवले जाते, या दोहोंमध्ये चाांर्ले नेटवकग प्रस्थाद्दपत करते. munotes.in

Page 58

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
57 ३) Óयसनाधीनतेवरील औषधोपचारांचा उपयोग- व्यसनाधीन प्रौढाांसाठी अनेक प्रकारची औषधे त्याांच्या उपचारासाठी उपलब्ध आहेत. तरीही पौर्ांडावस्थेतील युवकाांसाठी यापैकी कोणताही औषध पयागय द्ददलेला नाही. पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमधील व्यसनाधीनतेवर काही समुपदेर्क व्यसनमुिीसाठी औषधाांचा वापर करतात. प्रामुख्याने युवकाांना ओपीऑइड, द्दनकोटीन आद्दण अल्कोहोल पासून दूर ठेवण्यासाठी. सध्या एिडीने(FDA) पौर्ांडावस्थेतील मुलाांसाठी पदाथागच्या व्यसनाच्या उपचारासाठी एकही औषध मान्य केलेले नाही. सवगसामान्यपणे वापरली जाणारी औषधे म्हणजे ब्युप्रीनॉरद्दिन, नालटेक्सवन, मेथाडोन इत्यादी. ४.३.८ Óयसन मुĉता सहाÍयक सेवा बऱयाच वेळा लोखांड अवस्थेतील मुले उपचारानांतर पुन्हा मादक पदाथागचे सेवन करण्यास सुरुवात करतात. अर्ा प्रकारे पुन्हा मादक पदाथागचे सेवन करणे म्हणजेच पूवीचा उपचार कायगक्रम प्रभावी नसणे हेच दर्गवते आद्दण म्हणून सुधाररत पद्तीनी उपचार कायगक्रमास पुन्हा सुरुवात करण्याची आवश्यकता भासते. व्यसनमुिता सहाय्यक सेवाांमुळे अर्ा प्रकाराच्या पुन्हा मादक सेवनाकडे वळण्यास प्रद्दतबांध होऊ र्कतो अर्ा प्रकारच्या सेवाांमुळे पौर्ांडावस्थेतील मुले उपचार पूणग झाल्यानांतर देखील बराच काळ मादक पदाथागचे सेवन करत नाहीत. तुम्ही कधी नाकेद्दटक्स ॲनाद्दनयस आद्दण अल्कोहोल ॲनाद्दनयस हे र्ब्द ऐकले आहेत का? अर्ाप्रकारचे समूह प्रौढ व्यसनाधीनाांसोबत त्याांच्या अनुभवाांची देवाण-घेवाण करतात, म्हणजे कर्ाप्रकारे मादक पदाथागच्या सेवनाने त्याांच्या आयुष्यावर प्रद्दतकूल पररणाम घडला हे सवग व्यसनाधीन व्यद्दिांना साांर्तात. होकाराÂमक सातÂयपूणª काळजी (ACC) हा एक प्रकारचा उपचारात्मक कायगक्रम आहे. ह्या व्यसनमुिी कायगक्रमामध्ये वैद्यद्दकय व्यावसाद्दयक युवाांना त्याांच्या घरीच द्दनरोर्ी आद्दण व्यसनाधीनतेपासून दूर कसे रहावयाचे ह्यामध्ये सहाय्य करतात. ह्यामध्ये सांप्रेषण व समस्या द्दनराकरण कौर्ल्ये द्दवकद्दसत करण्यावर अद्दधक भर असतो. समवयस्क व्यसनमुिता सहाय्यक सेवा- व्यसनातून मुि होणाऱया युवाांचा हा समूह असतो. जे युवा सांपूणगपणे व्यसनातून मुि झाले आहेत ते ह्या समूहाचे नेतृत्व करतात आद्दण व्यसनाद्दधनतेवर मात करण्यासाठी आपआपसात आपल्या अनुभवाांचे कथन करतात. व्यसनमुिता करून देणाऱया माध्यद्दमक र्ाळा- ही एक र्ाळा आहे ज्याची द्दनद्दमगती खास अर्ा पौर्ांडावस्थेतील बालकाांसाठी आहे द्दक जे व्यसनातून मुि झाले आहेत. त्याांना र्ैक्षद्दणक सेवा पुरवण्यासाठी अर्ा र्ाळाांची द्दनद्दमगती झाली आहे. व्यसनमुि झालेल्या पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना अभ्यासावर लक्ष केंिीत करण्यास अवघड जाते. भरकटलेल्या तसेच मुख्य प्रवाहात पुन्हा पौर्ांडावस्थेतील बालकाांना घेऊन येण्यात व्यसनमुि माध्यद्दमक र्ाळा सहाय्य करतात. आधी अभ्यासलेल्या २ पयागयाांना म्हणजेच वतगनवादी उपचारपद्ती आद्दण कुटुांब आधाररत उपचार पद्तीना हा पयागय पूरक म्हणून वापरला जातो. munotes.in

Page 59

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
58 तुमची ÿगती तपासा (Öव मूÐयमापन ÿij) १) र्ुांडद्दर्री म्हणजे काय ? पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमधील र्ुांडद्दर्री थाांबवण्यासाठीच्या काही व्यूहरचना स्पष्ट करा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) पौर्ांडावस्थेतील मुलाांचा र्ैक्षद्दणक ताण कमी करणाऱया काही व्यूहरचनाांची चचाग करा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमधील व्यसनाधीनतेवर मात करण्यासाठी कोणत्या उपचार पद्ती आहेत ? ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.४ समुपदेशनाची नीतीतÂवे अमेरीकन समुपदेर्न मे सांघटनेने (ACA, २०१४) समुपदेर्काांकररता आचार सांद्दहता (नीद्दतमूल्ये) द्ददली आहे. समुपदेर्न हा एक स्वतांत्र व्यवसाय आहे, आद्दण म्हणूनच समुपदेर्काांनी व्यावसाद्दयक नीतीमूल्याांचे आचरण करणे आवश्यक आहे. आचार सांद्दहता म्हणजे मार्गदर्गक तत्वे द्दकांवा द्दनयम होय ज्याद्वारे समुपदेर्काला सुद्दचत केले जाते द्दक एक व्यवसाद्दयक म्हणून त्याने काय करावे व काय करू नये. आचारसांद्दहतेमध्ये (ACA २०१४) खालील ९ द्दवभार्ाांचा समावेर् होतो १. समुपदेर्न परस्परसांबांध २. र्ोपनीयता आद्दण एकाांत ३. व्यावसाद्दयक जबाबदारी ४. मूल्यमापन मूल्याांकन आद्दण अथगद्दनवागचन munotes.in

Page 60

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
59 ५. इतर व्यावसाद्दयकाांसोबतचे परस्परसांबांध ६. पयगवेक्षण प्रद्दर्क्षण आद्दण अध्यापन ७. सांर्ोधन आद्दण प्रकार्न ८. दूरस्थ समुपदेर्न तांत्रज्ञान आद्दण सामाद्दजक माध्यमे ९. नैद्दतक समस्या चला तर वरील प्रत्येक द्दवभार्ातील महत्वाच्या नीद्दतमूल्याांचा अभ्यास करुया ४.४.१ िवभाग १: समुपदेशन संबंध द्दनकोप समुपदेर्नाचा आधारस्तांभ म्हणजे समुपदेर्न व (ग्राहक) सुमुपदेश्यातील परस्परसांबांध होय. सांपूणग समुपदेर्न प्रद्दक्रयेत समुपदेर्काने त्याच्या ग्राहकाांमध्ये (समुपदेर्ाांमध्ये) द्दवश्वास द्दनमागण करायला पाद्दहजे. सवागत महत्वाचे म्हणजे ग्राहकाने (समुपदेश्याने) द्ददलेल्या माद्दहतीबिल र्ोपनीयता ठेवणे हे होय. समुपदेर्काची प्राथद्दमक जबाबदारी म्हणजे ग्राहकाची (समुपदेश्याची) प्रद्दतष्ठा जपणे आद्दण त्याच्या / तीच्या कल्याणास चालना देणे. úाहका¸या मािहतीची परवानगी िमळिवणे: समुपदेर्काने ग्राहकास (समुपदेश्यास) समुपदेर्न प्रद्दक्रयेसांदभागत र्ाद्दब्दक आद्दण लेखी स्वरूपात माहीती देणे बांधनकारक असते. ग्राहकास द्दकांवा समुपदेश्यास समुपदेर्क आद्दण समुपदेर्न प्रद्दक्रयेची माद्दहती असणे ही आवश्यक आहे. ग्राहकाांचा तो अद्दधकारच आहे. सांपूणग माद्दहती द्दमळाल्यानांतर ग्राहक (समुपदेश्य) समुपदेर्न प्रद्दक्रया चालू ठेवायची की सोडून द्यायची हे द्दनवडू र्कतात. úाहकाला इजा न पोहोचवणे - समुपदेर्काने त्याच्या समुपदेर्न सत्रात द्दवद्दवध नाद्दवन्यपूणग पद्ती द्दकांवा प्रयोर्ाांद्वारे ग्राहकास (समुपदेश्यास) द्दकांवा प्रद्दर्क्षणार्थयागस द्दकांवा सांर्ोधन सहभार्ींना कोणत्याही प्रकारची इजा पोहोचवू नये अ. समुपदेशनाची भूिमका आिण जबाबदाöयांना मºजाव : अ - समुपदेर्नानी भूद्दमका आद्दण जबाबदाऱया उदा. सद्य ग्राहकाांसमवेत ( समुपदेश्यासमवेत) द्दकांवा त्याांचे पालक द्दकांवा त्याच्या कुटुांबातील सदस्य ह्या सवाांसोबत व्यद्दिर्: द्दकांवा इलेक्ट्रॉद्दनक माध्यमाद्वारे लैंद्दर्क द्दकांवा प्रणय सांबांध ठेवण्यास मज्जाव करते. (सोर्ल नेटवद्दकांर् साईट्स द्वारे) अनेक úाहक (समुपदेÔय) जर समुपदेर्क दोन द्दकांवा अद्दधक परस्पर सांबांद्दधत व्यिींना समुपदेर्न सेवा देणार असेल तर (नवरा बायको, आई आद्दण मुलर्ी इ.) ग्राहक द्दकांवा समुपदेश्य कोण आद्दण प्रत्येक स्वतांत्र ग्राहकाांसांदभागत समुपदेर्काची भूद्दमका - कोणती हे समुपदेर्काने सुरुवातीलाच स्पष्टपणे साांर्ायला पाद्दहजे. munotes.in

Page 61

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
60 समूह समुपदेशन समूह समुपदेर्नासाठी द्दनवड करण्यापूवी समुपदेर्क सहभार्ी व्यिींची छाननी करतात. समुपदेर्क याची काळजी घेतात द्दक समूहातील सवग सदस्याच्या र्रजा आद्दण ध्येये ही कमी अद्दधक स्वरुपात एक द्दजनसी असावी. ज्या व्यद्दिची स्वतांत्र ध्येये समूहात बसत नसतील तर अर्ा व्यद्दिना समूह समुपदेर्नात समाद्दवष्ट करु नये. (र्ुल्क) द्दि आद्दण व्यापारी पद्ती - जे समुपदेर्क समुपदेर्न सांस्थेसाठी कायग करतात त्या समुपदेर्काांनी त्याांच्या स्वत:च्या खाजर्ी द्दक्लद्दनक मध्ये ग्राहकाांना पाठवू नये. ते असे तेव्हाच करू र्कतात जेव्हा सांघठना अर्ा प्रकारची परवानर्ी समुपदेर्काांना देते. समुपदेशनाचा शेवट जर समुपदेर्काकडे एखाद्या द्दवद्दर्ष्ठ ग्राहकास (समुपदेश्यास) समुपदेर्न करण्याची व्यावसाद्दयक क्षमता नसेल तर त्याने त्या व्यवसायात प्रवेर् घेऊ नये द्दकांवा समुपदेर्न सत्र घेणे थाांबवावे. अर्ा पररद्दस्थतीत समुपदेर्काने ग्राहकास (समुपदेश्यास) समुपदेर्नाच्या इतर स्त्रोताांचा द्दवचार करून इतरत्र पाठवावे. ४.४.३ Óयावसाियक जबाबदारी मानदंडांचे पालन करÁयाची जबाबदारी (ACA) एसीए ने द्दवहीत केलेली अचारसांद्दहता आद्दण द्दनयमाांचे पालन करण्याची जबाबदारी ही समुपदेर्काची असते. समुपदेर्काने आचारसांद्दहतेचे वाचन करावे, समजून घ्यावी (आकलन करावे) आद्दण एसीए ने ठरवलेल्या या नीद्दतमत्तेच्या या मानकाांचे अनुसरण करावे. ±मते¸या मयाªदा समुपदेर्काला मयागदाांची सीमारेषा ठाऊक असते. त्याचप्रमाणे समुपदेर्काला त्याच्या प्रद्दर्क्षणात, द्दर्क्षणात, द्दनरीक्षणात, अनुभवात आद्दण व्यावसाद्दयक प्रमाणपत्राच्या मयागदा ठाऊक असतात. बहुसाांस्कृद्दतक ग्राहक ( समुपदेश्य) असलेल्या जनसांख्येत काम करण्यासाठी समुपदेर्काकडे भरपूर व्यावसाद्दयक अनुभव असणे अत्यांत आवश्यक आहे. अचूक जािहराती जेव्हा जनसामान्याांमध्ये समुपदेर्क त्याच्या समुपदेर्न सेवाांची जाहीरात करतात तेव्हा त्याांनी नेहमी वास्तव प्रमाणपत्राांचे द्दचत्रण करावे. कोणतीही चुकीची द्दकांवा खोटी माद्दहती देऊ नये. Óयावसाियक अहªतेचे अचूक सादरीकरण समुपदेर्काने व्यावसाद्दयक द्दर्क्षण द्दकांवा पदवी प्रस्तुत करावी जी पूणग केलेली आहे, अचूक व खात्रीलायक आहे. भेदभाव िवरिहत समुपदेर्काने आपल्या ग्राहकाांप्रद्दत (समुपदेश्याप्रद्दत) वय द्दलांर्, अक्षमता, पांथ, धमग, भाषा, वैवाद्दहक द्दस्थती सामाद्दजक आद्दण आद्दथगक द्दस्थती, राष्ट्रीयत्व द्दकांवा इतर कोणत्याही घटकाांवर आधाररत भेदभाव करु नये. munotes.in

Page 62

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
61 पुरावे आधाररत उपचार - समुपदेर्काने त्याची सेवा पुरवताना, िि पुरावे आधाररत तांत्रे, पद्ती द्दकांवा कायगपद्तीचा द्दवचार करावा. ४.४.४ इतर Óयावसाियकांसोबत परÖपर संबंध समुपदेर्काला हे नक्की ठाऊक असते द्दक इतर व्यावसाद्दयकाांसोबत, कमगचाऱयाांसोबत, सहकाऱ याांसोबतच्या आांतरद्दक्रयेची र्ुणवत्ता ही तो जेव्हा ग्राहकाला त्याच्या सेवा प्रदान करणार आहे तेव्हा त्याची र्ुणवत्ता प्रभाद्दवत होणार आहे. आद्दण म्हणूनच समुपदेर्काला व्यावसाद्दयक आद्दण इतर व्यावसाद्दयकाांसोबत सुदृढ परम्परसांबांध ठेवावे लार्तात. ४.४.५ मूÐयमापन आिण मूÐयांकन ह्या द्दवभार्ामध्ये मूल्याांकनासांदभागतील प्रत्यक्ष चाचणीच्या अांमलबजावणी करतानाची नीतीमूल्ये द्ददलेली आहेत. उदा. चाचणी कोन देऊ र्कते मूल्याांकन चाचणीची द्दनवड, र्ुणदान पद्त द्दनकालाांची माद्दहती, द्दनकालाांचे दस्तऐवजीकरण, द्दनकालाांचे अथगद्दनवचगण इ. काही महÂवाची नीतीमूÐये खालीलÿमाणे, ±मता- समुपदेर्क अर्ाच मूल्यमापन चाचण्या घेऊ र्कतात ज्यामध्ये ते प्रद्दर्द्दक्षत आद्दण सक्षम आहेत. साधनांची िनवड- समुपदेर्क मूल्याांकनाची साधने द्दनवडण्यापूवी, मूल्याांकन चाचण्याांची मनोवतीय वैद्दर्ष्ट्ये काळजीपूवगक तपासतात ( द्दवश्वसनीयना आद्दण वैधता) िनकालांवर आधाåरत िनणªय जे समुपदेर्क वैयद्दिक ग्राहकाांसांदभागत द्दनणगय क्षमतेत समाद्दवष्ट असतात ते प्रद्दर्द्दक्षत, अनुभवी असून त्याांनी मनोद्दमतीय चे सांपूणग ज्ञान असते. ४.४.६ पयªवे±ण, ÿिश±ण आिण अÅयापन समुपदेर्क हे पयगवेक्षक, द्दर्क्षक आद्दण द्दवद्यार्थयाांचे द्दर्क्षक म्हणूनही काम करत असतात. हे कायग करत असताना त्याांनी योय, द्दनःपक्षपाती, ईमानदार आद्दण अचूक असणे आवश्यक आहे. या द्दवभार्ामध्ये पयगवेक्षण प्रद्दर्क्षण आद्दण अध्यापना सांदभागतील नीतीमूल्याांचा समावेर् केला र्ेला आहे. ४.४.७ संशोधन आिण ÿकाशन द्दनधी पुरवणारी वाहीनी द्दकांवा यजमान सांस्थेद्वारे नॉम्सग तयार केल्यानुसार समुपदेर्क सांर्ोधन करतात. सांर्ोधक सहभार्ींची माद्दहती र्ोपनीय ठेवणे हे त्याांच्याकडून अपेद्दक्षत आहे. समुपदेर्काने सहभार्ींच्या कल्याणाचा द्दवचार करावयास हवा आद्दण त्याने आपल्या प्रयोर्ाद्वारे कोणालाही र्ारररीक, मानसर्ास्त्रीय द्दकांवा भावद्दनक ररत्या इजा पोहोचवू नये. ग्राहकास (समुपदेश्यास) कोणत्याही क्षणी माघार घेण्याचा अद्दधकार असतो. munotes.in

Page 63

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
62 जे ग्राहक सांर्ोधनामध्ये सहभार्ी होऊ इद्दच्छतात त्याांनी माद्दहती बिलची परवानर्ी दयावी. जे समुपदेर्क आपत्या द्दवद्यार्थयाांसह एकद्दत्रत सांर्ोधन करू इद्दच्छतात ते सह व्यावसाद्दयकाांसह द्दकांवा वररष्ठाांद्वारे कायगभार् द्दवभार्णीच्या द्दनयोजनाद्वारे पद्दब्लकेर्नची प्रत व पोचपावनी आधीच देतात. ४.४.८ समुपदेशन, तंýिव²ान आिण सामािजक माÅयम सद्यद्दस्थतीत अवघ्या भूतलावर आांतरजाला(इांटरनेट) द्दवद्दवध सेवा पुरवण्यात उपयुि ठरत आहे आहे. वैद्यकसेवा, बँद्दकांर्, द्दर्क्षणक्षेत्र, सांप्रेषण इ. समुपदेर्काांना हे माद्दहत आहे द्दक समुपदेर्न सेवा सुद्ा आांतरजालाद्वारे पुरवता येऊ र्कते. समुपदेर्क तांत्रज्ञानाचा अवलांब करून दूरस्थ समुपदेर्नाांचा वापर करतात. त्याच्या ग्राहकापयगन्त ( समुपदेश्यापयांत ) पोहोचण्यासाठी सामाद्दजक नेटवद्दकांर् साईटने जवळीक साधतात. ह्या द्दवभार्ामध्ये इांटरनेट द्दकांवा आांतरजाल कसे वापरावे, उपयुिता द्दचांता र्ुप्तता पाळण्याचे मार्ग, उपलब्ध माद्दहतीची द्दवश्वसनीयता आद्दण समुपदेर्नामध्ये त्याचा उपयोर् या सवाांची माद्दहती घेता येते. ४.४.९ नैितक समÖयांचे समाधान एसीए (ACA) धोरण आद्दण व्यावसाद्दयक आचारसांद्दहता उल्लांघन केल्याच्या तक्रार द्दनराकरणाच्या कायगपद्ती एसीए (ACA) द्दनयमपुद्दस्तकेमध्ये पुरवल्या र्ेल्या आहेत. तक्रारीचे द्दनवारण करताना समुपदेर्काने या कायगपद्तींची दखल घेने आवश्यक आहे. तुमची ÿगती तपासा (Öव - मुÐयमापन ÿij) १. समुपदेर्नाची नीतीतत्वे कोणती? ACA (२०१४) ने द्दवहीत केल्याप्रमाणे समुपदेर्नाची नीतीतत्वे स्पष्ट करा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.५ सारांश द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांना ‘ द्दवर्ेष’ असे सांबोधले जाते कारण द्दनयद्दमत र्रजाांपेक्षा उदा. काळजी, आपुलकी, द्दजव्हाळा, क्रीडा याांसारख्या र्रजा त्याांच्या अद्दधक द्दकांवा जास्तीच्या र्रजा असतात. उदा. त्याांच्या अक्षमतेवर आधाररत र्रजा वाढतात. उदा. श्रवण अक्षमता असलेल्या बालकाांना श्रवण प्रद्दर्क्षणाची र्रज, अांध द्दवद्यार्थयाांना ब्रेल द्दलपीतील पाठ्यपुस्तके. अर्ा प्रकारच्या द्दवर्ेष र्रजा असल्यामुळे, त्या मुलाांना द्दवर्ेष र्रजा असलेली बालके असे सांबोधले जाते. द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांचे द्दभन्नता हे एक वैद्दर्ष्ट्य आहे. त्याांच्या द्दवद्दवध अध्ययन र्रजा असतात. प्रत्येक बालक हे अद्दद्वतीय (युद्दनक) असते. प्रत्येक बालकाकडे काही द्दवद्दर्ष्ठ बलस्थाने आद्दण कमतरता असतात तरीही त्याांचे र्ालेय सांपादन वेर्वेर्ळ्या munotes.in

Page 64

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
63 घटकावर अवलांबून असून त्यात बराच िरकही आढळतो. उदा. श्रवण क्षीणता(दोष) सुरुवात, श्रवण दोषाची ओळख, हस्तक्षेप करण्याचे वय, होय त्याांच्या व्यद्दिमत्त्वाची वैद्दर्ष्ट्ये, कुटुांबाचे सहाय्य, सामाद्दजक व आद्दथगक दजाग, पालकाांचे द्दर्क्षण आद्दण पालकाांचा सहभार् अर्ाप्रकारे द्दवर्ेष र्रजा ला असलेल्या बालकाांसाठी समुपदेर्न सेवेची आवश्यकता आहे. द्दवर्ेष र्रजा असलेल्या बालकाांना समुपदेर्न करण्यासाठी समुपदेर्काकडे अद्दधक कौर्ल्ये असणे आवश्यक आहे. समुपदेर्काचा अनुकुल दृद्दष्टकोन, अक्षम मुलाांचा स्वीकार समुपदेर्काकडे असणे आवश्यक आहे. समुपदेर्काने अक्षमतेच्या द्दवद्दवध प्रकाराांच्या मुलाांना कर्ाप्रकारे मार्गदर्गन व समुपदेर्न करावे याचे प्रद्दर्क्षण घेणे आवश्यक आहे, खालील गटांमÅये अ±मतां¸या िविवध ÿकारांचे वगêकरण केले गेले आहे. १ ज्ञानेंद्दियाांची अक्षमता २. मज्जातांतू द्दवकसनासांदभागतील अक्षमता ३. हालचाली सांदभागतील अक्षमता ४. बहुद्दवध अक्षमता आपण आतापयांत द्दवद्दवध अक्षमता असलेल्या र्टाांमधील बालकाांसदभागत अभ्यास केला आहे. उदा. ज्ञानेंद्दियाांची अक्षमता, मज्जातांतू द्दवकसनासांदभागतील अक्षमता, हालचाली सांदभागतील अक्षमता, बहुद्दवध अक्षमता. त्यानांतर आपण ह्या मुलाांना कोणत्या समस्याांना सामोरे जावे लार्ते आद्दण त्याांना कश्या प्रकारे समुपदेर्न करावे यासांदभागत देखील चचाग केली. समुपदेर्न प्रद्दक्रयेत अक्षम मुलाांच्या पालकाांचे समुपदेर्न करणे महत्त्वाचा भार् आहे. या प्रकरणाच्या सवागत र्ेवटी पौर्ांडावस्थेतील मुले कोणत्या तीन समस्याांना तोंड देतात याबिलची तुम्ही माद्दहती घेतलीत उदा. र्ुांडद्दर्री, र्ालेय ताण आद्दण व्यसनाधीनता. र्ुांडद्दर्री महणजे जाणूनबुजून केलेले अनावश्यक आक्रमक वतगन. अर्ा प्रकारचे वतगन पुन्हा पुन्हा हा र्िी सांदभागतील िरक दाखवण्यासांदभागत घडते. (द्दमडर्ेट २०१६) पौर्ांडावस्थेतील मुले प्रामुख्याने ४ प्रकारची र्ुांडद्दर्री करतात. र्ारीररक, र्ाद्दब्दक, परस्पर सांबांद्दधत आद्दण सायबर र्ुांडद्दर्री. नांतर तुम्हाला र्ुांडद्दर्री सांदभागत मध्यस्थ व्युहरचनाांची ओळख देखील करून देण्यात आली. यामध्ये द्दमडर्ेटने (२०१६) द्दवकद्दसत केलेल्या STAC (स्टॅक) कायगक्रमाचा समावेर् होतो. STAC (स्टॅक) म्हणजे र्ुांडद्दर्री वर मात करण्यासाठीच्या उपाय योजना. शालेय ताण जेव्हा आजूबाजूच्या पररसरातून खूपच मार्ण्या वाढायला लार्तात आद्दण एखादी व्यद्दि त्या मार्ण्या पूणग करण्यासाठी सांसाधने पुरवण्यात अक्षम असल्यास र्ालेय ताण द्दनमागण होतो. हा मार्ण्याांनाच ताण द्दनदर्गके असे म्हटले जाते. (रॉबटसन १९८५) र्ालेय ताण कमी करण्यासाठी पौर्ांडावस्थेतील मुलाांना वेळ द्दनयोजन कौर्ल्याचे प्रद्दर्क्षण, सांघठन कौर्ल्ये, आद्दण चाांर्ल्या अभ्यास सवयी सहाय्यक ठरू र्कतात. पौर्ांडावस्थेतील मुलाांमध्ये अमली पदाथाांचे व्यसन, मोबाईलला आहारी जाणे अल्कोहोलचे सेवन, द्दसर्ारेट सेवन अर्ी अनेक व्यसने मोठ्या प्रमाणात आढळतात. जोखमीचे घटक जे munotes.in

Page 65

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
64 पौर्ांडावस्थेतील मुलाांच्या व्यसनाधीनतेत असुरद्दक्षतता दात असे घटक म्हणजे उदा. मेंदूची मज्जातांतूांची लवद्दचकता, पररसरात असणारी मादक पदाथाांची उपलब्धता, कुटूांबातील सदस्याांमध्ये व्यसन. त्यानांतर आपण समुपदेर्काने समुपदेर्न करताना व्यसनाधीनतेच्या उपचाराची तत्वे कोणती लक्षात घ्यायला हवी हे अभ्यासले. सर्ळ्यात र्ेवटी आपण व्यसनाधीनतेवर मात करण्यासाठी तीन उपचार पयागयाांच्या प्रकाराांची चचाग केली. वतगनवादी उपचार, कुटुांब आधाररत थेरपी आद्दण औषधाांचा वापर. ४.६ ÿकरण ÿ. १ खाली िदलेÐया तीन पयाªयांपैकì अचूक पयाªय िलहóन åरका¸या जागा भरा १. द्दवर्ेष र्ैक्षद्दणक आवश्यकता असलेल्या बालकाांना ‘द्दवर्ेष’ म्हणून सांबोधले जाते. कारण त्याांच्याकडे________ अ. दैवी देणर्ी- द्दवर्ेष कौर्ल्य. ब. अद्दधक आवश्यकता (र्रजा) क. द्दवर्ेष अद्दधकार २. जेव्हा बालकाचा जन्म अक्षमतेसह होतो तेव्हा पालकाांना कोठे जायचे हे माहीत नसते. समुपदेर्काने_____________ अ बालकाच्या समस्याांचे श्रवण करावे. ब. बालकाला योग्य व्यावसाद्दयकाकडे पाठवणे क. स्वतःच सांपूणग समुपदेर्न करणे. ३. जेव्हा बालकाला _________ असते तेव्हा वैद्यद्दकय व्यवस्थापन आद्दण सुधारात्मक र्स्त्रद्दक्रयेसांदभागत मार्गदर्गन करणे र्रजेचे असते. अ. जानेद्दिय अक्षमता ब. मज्जातांतू द्दवकसनासांदभागतील अक्षमता क. हालचाली सांदभागतील अक्षमता ४. द्दमडर्ेटच्या (२०१४) STAC कायगक्रमातील ‘S’ (एस) चा अथग अ. मध्यस्थीस सुरुवात ब. ताणाच्या स्त्रोताचा र्ोध क. हलक्या प्रसांर्ानी आद्दण वर्ग वातावरणात बदल. ५. _________ हे एक महत्वाचे नीतीतत्व आहे जे समुपदेर्काने पाळणे अत्यांत आवश्यक आहे. अ. द्ददलेल्या माद्दहतीची परवानर्ी द्दमळवणे. ब. ग्राहकाला माद्दहत नसताना द्दतच्या/त्याच्याबिलच्या माद्दहतीचे द्दवतरण क. ग्राहकाबिलची वैयद्दिक माद्दहती सातत्याने जमा करत राहणे munotes.in

Page 66

समुपदेर्क आद्दण द्दवर्ेष र्रजा
असलेल्या बालकाांचे
समुपदेर्न
65 ÿ.२ थोड³यात िटपा िलहा ( ÿÂयेकì ५ गुण) १. र्ुांडद्दर्री म्हणजे काय ? द्दवर्ेषतः अक्षम बालकाांच्या सांदभागत वर्ागतील र्ुांडद्दर्रीवर तुम्ही कर्ाप्रकारे मात कराल? समपगक उदाहरणासह स्पष्ट करा. २. व्यसनाधीनतेच्या उपचार कायगक्रमाच्या कोणत्याही तीन तत्वाांची चचाग करा. संदभªसूची १. द्दपांपकखरे मो.ह., र्ैक्षद्दणक व व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन, पुणे द्दवद्याथी र्ृह प्रकार्न, पुणे ४११०३० २. दुनाखे अरद्दवांद, र्ैक्षद्दणक व व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्न, द्दनत्यनूतन प्रकार्न, पुणे, ३. पारनेरकर पु.रा., द्दर्क्षण व व्यावसाद्दयक मार्गदर्गन,नीळकांठ प्रकार्न, पुणे -९. ४. वझे ना. अ. व्यवसाय मार्गदर्गन, सोमैया पद्दब्लकेर्न प्रा. द्दलद्दमटेड दादर मुांबई ५. दाांडेकर वा. ना.,र्ैक्षद्दणक व प्रायोद्दर्क मानसर्ास्त्र, मोघे प्रकार्न कोल्हापूर ६. र्ुळवणी मेघा, मार्गदर्गन व समुपदेर्न, द्दनत्य नूतन प्रकार्न पुणे. ७ चौर्ुले बापूसाहेब, मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्न, सकसेस पद्दब्लकेर्न पुणे. ८. सरवदे र्र्ी, र्ैक्षद्दणक मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्न, डायमांड पद्दब्लकेर्न, पुणे. ९. कोरडे, सांपकाळे, मार्गदर्गन आद्दण समुपदेर्न, जैनेररक पद्दब्लकेर्न १० चौधरी जे. बी, पवार बी. एस, समुपदेर्न मानसर्ास्त्र जेनेररक पद्दब्लकेर्न ११. American counseling Association (2014) code of Ethics Retrieved online on 13/2/2020 from https://www.counseling.org /resources | aca-code-of-ethics.pdf १२. Hampton. D (2019) How teen addiction treatment works? Retrieved online on 2012/20 from https://www.addictioncenter.com/teenage-drug-abuse / addiction - treatment/ ४.४ (२) िवभाग २ गोपनीयता व खाजगीपणा बहòसांÖकृितकतेचा आदर - समुपदेर्काला द्दवद्दवध सांस्कृतीची पाश्वगभूमी असलेल्या ग्राहकाांना (समुपदेश्याांना) हाताळावे लार्ते. आद्दण म्हणूनच प्रत्येक ग्राहकासाठी कोणत्या प्रकारची र्ोपनीयता तसेच ती र्ोपनीयता कोणती, कर्ाप्रकारे ठेवली जाईल सांपूणग समुपदेर्न प्रद्दक्रयेत कोणत्या व्यद्दिांना ही माद्दहती द्ददली जाईल यावर ते चचाग देखील घेतात. munotes.in

Page 67

मार्गदर्गन व समुपदेर्न
66 úाहका¸या (समुपदेÔया¸या) खाजगीपणाचा व गोपनीयतेचा आदर समुपदेर्न प्रद्दक्रयेत उपयुि ठरण्यासाठी समुपदेर्क (समुपदेश्याला) ग्राहकाला त्याची काही खाजर्ी माद्दहती द्दवचारतो. ग्राहकाकडून (समुपदेश्याकडून) द्ददलेली माद्दहती र्ोपनीय ठेवली जाते आद्दण ती माद्दहती ग्राहकाांच्या (समुपदेश्याच्या) पूवग परवानर्ीद्दर्वाय समुपदेर्क कोणालाही देऊ र्कत नाही. मािहतीचे ÿकटीकरण जेव्हा अर्ी पररद्दस्थती उद्भवते जेये समुपदेर्काला त्याच्या ग्राहकाांच्या (समुपदेश्याच्या) माद्दहतीचे प्रकटीकरण करावे लार्णार असते तेव्हा ग्राहक (समुपदेश्य) ह्या प्रकटीकरण प्रद्दक्रयेत सहभार्ी असतो आद्दण ग्राहकाच्या (समुपदेश्याच्या) परवानर्ीने आवश्यक माद्दहतीच्या जेवढ्या भार्ाचे प्रकटीकरण करायचे आहे तेवढेच केले जाते. समूह सदÖयांबाबत मािहतीचे ÿकटीकरण - समुपदेर्न प्रद्दक्रयेत आांतरर्ाखीय समूहाचा समावेर् असल्यास ग्राहकाला (समुपदेश्याला) त्या समूहातील सदस्याांची माद्दहती सूद्दचत केली जाईल आद्दण त्या आांतरर्ाखीय समूह सदस्याांना कोणती माद्दहती द्ददली जाईल तसेच ती माद्दहती देण्यामार्चा हेतू देखील साांद्दर्तला जातो. मािहतीची परवानगी िकंवा संमती न देता येणारे úाहक समुपदेÔय तेथे अर्ाही प्रकारचे ग्राहक असतील जे ऐद्दच्छक सांमती देण्यास असमथग असतील उदा. तीव्र द्दकांवा अद्दधक अक्षमता असलेली बालके. द्दनतीतत्वाांच्या आधारे समुपदेर्क अर्ा अक्षम बालकाांकडून आलेली माद्दहती देखील र्ोपनीय ठेवतात. गोपनीय मािहतीची ÿिसĦी जेव्हा ग्राहक (समुपदेश्य) वयाने लहान असतील द्दकांवा जे प्रौढ माद्दहतीची र्ोपनीयता मुि करण्याची परवानर्ी देण्याच्या द्दस्थतीत नसतील तर समुपदेर्काने थडग पाटीची परवानर्ी घेऊन माद्दहती प्रद्दसद् करावी. कागदपýांची गोपनीयता समुपदेर्क कोणत्याही मुिीत द्दकांवा इलेक्ट्रॉद्दनक कार्दपत्राांची र्ोपनीयता ठेवतात. िि अद्दधकृत व्यिींनाच ती कार्दपत्रे वापरण्याची परवानर्ी असते. munotes.in

Page 68

67 ÿाÂयि±क कायª ÿाÂयि±क कायª १  ÿमािणत चाचणीचा अथª  ÿमािणत बुिĦम°ा चाचणीचा अथª  ÿमािणत अिभवृ°ी ®ेणीचा अथª  ÿमािणत संपादीत चाचणी चा अथª  ÿमािणत चाचणीची अंमलबजावणी (कायªिÆवतता)  ÿमािणत चाचणी¸या अंमलबजावणी¸या अहवालाचा नमुना ÿाÂयि±क कायª 2  Óयावसाियक समुपदेशन सýाचा अथª  Öवतः¸या वैयिĉक Óयवसाय िनणªय ±मतेची ÿिøया  Óयवसाय समुपदेशन सý आिण Öवतः¸या वैयिĉक Óयवसाय िनणªय ±मते¸या ÿिøयां¸या अहवालाचा आराखडा (जे मुĥे िदले आहेत Âया Óयितåरĉ समुपदेशकानुसार अहवालामÅये तुÌही इतर मुĥयाचा देखील समावेश कł शकता.) ÿाÂयि±क कायª १ ÿमािणत बुिĦम°ा चाचणी अिभवृ°ी शोिधका आिण संपादन कसोट्यां¸या अंमलबजावणीशी पåरिचत होऊन Âयावर एक संपूणª अहवाल तयार कłन सादर करा.. ÿमािणत चाचणीचा अथª- ÿमािणत चाचणी हे मूÐयांकन करÁयाचे साधन आहे जे सवª चाचणी घेणाöया पåर±ाथê गुणांची तुलना करÁयास स±म बनवते व अशा ÿकारे अथª चाचणी घेÁयासाठी वापरले जाते. Âयाचाच असा िक िविशķ ठसलेÐया िनकषांवर िवīाथêनी िकंवा चाचणी घेणासाठी वापरले जाते. Ļाचाच अथª असा िक, िविशķ ठरवलेÐया िनकषांवर िवīाÃया«नी िकंवा चाचणी घेणाöयानी Âयाच समान ÿijावर सामाÆय सूचना आिण मागªदशªक सूचना, ठरवलेÐया िनिIJत वेळे¸या मयाªदा आिण चाचणी¸या Öकोअरéगला ÿितसाद देणे अपेि±त आहे. त²ांनी ही चाचणी िवकिसत केली आहे. ÿमािणत बुिĦम°ा चाचणीचा अथª- ÿमािणत बुिĦम°ा चाचणी ही एक ÿमािणत चाचणी असून मानवी बुिĦम°ेचे मूÐयांकन आिण मूÐयमापन करÁयासाठी िवशेषतः तयार केली गेली आहे. सामाÆयपणे खालील काही ÿमािणत बुिĦम°ा चाचÁया वापरÐया जातात. १) Öटॅनफोडª - बीनेची बुिĦमता चाचणी. 2) वेशलरची बुिĦम°ा (बालकांकåरता) WISC 3) वेशलरची ÿौढ बुिĦम°ा (WAIS) munotes.in

Page 69

मागªदशªन व समुपदेशन
68 ÿमािणत अिभवृ°ी ®ेणीचा अथª- ÿमािणत अिभवृ°ी ®ेणी ही एक ÿमािणत शोिधका असून एखाīा Óयिĉचे एका िविशķ संकÐपनेिवषयीचे अिभवृ°ी मापन करÁयासाठी खासåरÂया बनवली गेली आहे. १९२८ मÅये धमाªसंबंधी Óयĉé¸या अिभवृ°ीचे मापन करÁयासाठी लुईस िलओन थÖटªनने ÿथम अिभवृ°ी ®ेणी तयार केÐयाचे मानले जाते. एक ÿमािणत अिभवृ°ी ®ेणीत एखादया संकÐपनेवर आधाåरत िवधानांचा समावेश केला जातो. ÿÂयेक िवधानाला सं´याÂमक मूÐय िदले जाते. सं´याÂमक मूÐय ÿितसादकÂयाªस ते िवधान िकती अनुकूल वा ÿितकुल आहे हे दशªवते. ÿÂयेक िवधानाला िदले जाणारे गुण तपासले जातात आिण Âयांचे गणन करतात. तसेच मÅयमान काढून ÂयाĬारे ÿितसाद्कÂया«ची अिभवृ°ी दशªवली जाते. ÿमािणत संपादन कसोटीचा अथª – ÿमािणत संपादन कसोटी ही एक ÿमािणत चाचणी असून िश±कांनी एखादया िवषयाचे वगª अÅयापन केÐयानंतर िवīाथê िकंवा पåर±ाथê यांनी Âया िवषयामÅये कसे व िकती संपादन केले या संदभाªत मूÐयांकन आिण मूÐयमापन करÁयासाठी िवशेषत: तयार केली गेली आहे. ÿमािणत संपादन कसोट्यांची िनिमªती मागªदशªनात त² असलेÐया Óयिĉंकडून अËयासøम िवकिसत करणाöयांकडून िश±कांकडून आिण शाळे¸या ÿशासकां¸या सहायाने केली जाते. अशा कसोट्यांचा ÿमुख उĥेश Ìहणजे समान वयोगटातील आिण समान इय°ा असलेÐया इतर िवīाÃया«चा संपादन पातळी¸या संबंधात िवīाÃया«ची संपादणूक (कायª±मता) पातळी िनिIJत करणे हे होय. ÿमािणत चाचणीचे ÿशासन – (कायªिÆवती) अचूक िनकाल आिण चाचणीची फलिनÕप°ी ÿाĮ होÁयासाठी ÿमािणत चाचणीचे ÿशासन (अमलबजावणी) खूप काळजीपूवªक åरÂया होणे आवÔयक आहे. चाचणी घेताना चुका होणार नाहीत याची काळजी घेणे आवÔयक आहे. चाचणी घेताना चुका टाळÁयासाठीचा उपाय Ìहणजे चाचणीमÅये िदलेÐया सवª मागªदशªक तÂवे व सूचनांचा तंतोतंत पालन हा होय. काही वेळा असेही िनरी±णात आले आहे िक जो संशोधक ÿÂय± चाचणी घेत आहे तोच जे ÿितसादकत¥ संथ वा सावकाशåरÂया चाचणी सोडवत आहेत Âया ÿितसादकÂयाªला मदत करतात जेणेकłन ते ÿितसादकत¥ जलदåरÂया चाचणी पूणª कł शकतील. अशा ÿकारची कृती Ìहणजे चाचणीकÂयाªने िकंवा संशोधनकÂयाªने ÿमािणत चाचणी कायªपĦती ÿशासनाचे (अंमलबजावणी) उÐलंघन होय. याला ÿमािणत चाचणी Ìहटले जाते कारण चाचणीची अंमलबजावणी आिण गुणदान कायªपĦती ही सवª ÿितसादकÂया«साठी समान असते. Ìहणूनच संशोधकाने ÿमािणत चाचणीची अंमलबजावणी करताना सवª सूचनांचे व मागªदशªक तÂवांचे पालन करावे. ÿमािणत चाचणी सोडवून घेताना¸या (अंमलबजावणी¸या) अहवालाचा नमुना:- सदर अहवाल हा बृहÆमुंबई ±ेýातील माÅयिमक शालेय िवīाÃया«वर असून ÿमािणत ÿािवÁय कसोटी¸या साधनावर आधाåरत आहे, (®ीवाÖतव यांची मातृभाषा चाचणी) संशोधना¸या मािहती संकलनासाठी खालील पायöया िवचारात घेऊन अËयासाचा िनकाल अिधक िवĵसनीय आिण सामाÆयीकरणावर आधाåरत येऊ शकेल. munotes.in

Page 70

ÿाÂयि±क कायª
69 चाचणीकÂया«ची सवªसामाÆय तयारी  तो/ती ÿािवÁय साधन चाचणीचे आकलन कłन चाचणीसोबत पåरिचत घेतात.  जर कोणती मािहतीपुिÖतका असेल तर Âयाचे वाचन करतात आिण ÿितसादकÂयाªवर चाचणी घेÁयापूवê Öवत:वर घेतात.  ÿािवÁय चाचणी साधन ÿितसादकÂया«कडून सोडवून घेÁयासाठी पुरेसा आिण आवÔयक वेळ िकती īावा Âयाची िनिIJती करतात.  साधनामÅये काही मूलभूत चूक आहे का ते तपासतात.  संशोधना¸या गरजां नुसार साधनावर सवª सूचना ÖपĶपणे सोÈया भाषेत िलहीतात.  चाचणी घेÁयापूवê सरतेशेवटी Âवरीत जर काही िविशķ मागªदशªक िकंवा कायªपĦती असÐयास Âयाचे पुनरावलोकन करतात.  साधनां¸या पुरेÔया / योµय सं´येने ÿती जवळ ठेवतात. तसेच काही आपतकालासाठी गरज पडÐयास साधनां¸या अिधक ÿती Öवतः जवळ ठेवतात.  चाचणीकÂयाªची पूवª चाचणीतील भूिमका  संशोधना¸या आवÔयकतेनुसार चाचणीकताª बैठक ÓयवÖथेमÅये आवÔयक ते बदल करतो.  अवधान िवचलन कमीत कमी होÁयासाठी लविचक वगªखोÐयांमÅये आरामदायी पåर±ण वातावरण चाचणीकताª पुरवतो.  ÿितसादकÂया«ना वाचनीय आिण आकलनाÂमक मापन सािहÂय चाचणीकताª पुरवतो.  चाचणीकÂयाªची चाचणी दरÌयानची भूिमका  चाचणीकÂया«ची भूिमका:-  ÿितसादकÂयाªसोबत एक चांगले िमý Ìहणून नÓहे तर मैýीपूणª संबंध ÿÖथािपत करतात.  ÿितसादकÂयाªसोबत अिधकारवाणीने वÖतुिनķपणे व नăतेने वागतात  योµय पेहराव पåरधान कłन आपÐया वतªनात आिण हावभावांमÅये बोलÁयाचालÁयाची (मॅनसª) चांगली पĦत दशªवतात  साधनामधील जर कोणÂया िवधानाचा अथª ÖपĶ होत नसेल तर Âया संदभाªतील सवª शंकांचे िनरसन कłन ÿितसादकÂया«ना ÿेåरत करतात.  कोणतेही िवधान अपूणª ठेवू नये, åरĉ ठेवू नये िकंवा सुटु नये आिण सवª िवधानांना ÿितसाद īावा यासाठी िनयिमत मÅयंतराने ÿेåरत करतात.  ÿितसादक°ाªने Âया¸या इ¸छेिवŁĦ काहीही कł नये याबदल आúही असतात. ÿितसादकÂया«वर कधीही जबरदÖती केली जात नाही.  कोणÂयाही ÿकारचा अडथळा िकंवा गैरवतªन / फसवणूक िकंवा समवयÖकांचा ÿभाव दूर करÁयासाठी सदैव सजग असतात. ÿितसादकÂया«सोबत शांत आिण िÖथरिच° राहतात तसेच वगाªत िशÖतीचे वातावरण ठेवतात.  आवÔयकता' भासÐयास िवīाÃया«ना िवधान Öथािनक भाषेतून ÖपĶ करतात. munotes.in

Page 71

मागªदशªन व समुपदेशन
70  कोणÂयाही कारणाÖतव उĩवू शकणाöया कोणÂयाही आकिÖमक पåरिÖथतीला सामोरे जाÁयासाठी िøयाशील राहतात  ÿािवÁय चाचणी साधनाबĥलची बöयापैकì सवª ÿijांची उ°रे देतात. चाचणीकÂयाª¸या सूचना -  कायदेशीर åरÂया ÿितसादकाची अनुमती आवÔयक नसली तरीही नैितकŀĶ्या चाचणीकताª ÿितसादकांना साधना िवषयी आिण संशोधन अËयासाची मािहती देतात. (मु´याÅयापकांकडून िवīाÃया«¸या मािहती संकलनाची परवानगी पूवêच घेतलेली आहे.)  चाचणी संपताच सवª साधने परत करावीत अशा सूचना ÿितसादकांना देतात.  सवª ÿितसादकÂया«ना योµय सूचना िदÐया जातील याची खाýी कłन घेतात.  सवª ÿितसादक सूचनांचे योµय åरतीने पालन (follow) करत आहेत का याची जवाबदारीने खाýी कłन घेतात.  साधनामÅये िदलेÐया सूचना मोठ्या आवाजात संथ गतीने आिण समजÁयास सोÈया जातील अशा पĦतीने वाचतात. चाचणीकÂया«ची चाचणी नंतरची भूिमका -  सवª िवīाÃया«कडून काळजीपूवªक ÿािवÁय कसोटी साधन संकिलत करतात  जेÓहा संपािदत कसोटी संकिलत करतात तेÓहा ते खाýी कłन घेतात िक ÿÂयेक िवīाÃयाªने सवª िवधाने / घटक / ÿij पूणª सोडवले आहेत का, कोणते राहीले तर नाही ना! काही अनु°रीत तर ठेवले नाहीत ना ! व जर तसे आढळले तर Âया िविशķ िवīाÃयाªला ती चाचणी पुÆहा देऊन Âयाचे उ°र िलहóन परत करावयास सांगतात.  साधन संकिलत केÐयानंतर चाचणीकताª वगाªमÅये पुÆहा जातात आिण पूवêÿमाणे बैठकÓयवÖथा लावतात. िवīाÃया«ना मागªदशªन करÁयासाठीचा हा एक ÿयÂन असतो. िवशेषत: १० वी¸या िवīाÃया«ना Âयां¸या अिभłची Öतरानुसार Óयवसाय पयाªयांनुसार कोणÂया शाखेची िनवड करावी यासाठी उपयुĉ ठरते. गुणांकनानंतर / अËयासानंतर चाचणीकÂयाªची भूिमका:- गुणांकनानंतर चाचणीकताª िवīाÃया«ना, िश±कांना, पालकांना िकंवा अËयासøम िवकासकांना चाचणी¸या गुणांकाची मािहती, Âयाचे अथªिनवाªचन (गरजेनुसार) सोÈया भाषेत करतात. (िटप: अ. चाचणीकताª िनयंिýत कł शकत नाही असे काही घटक आहेत जे अËयासावर िकंवा गुणांवर पåरणाम कł शकतात जसे ÿितसादकÂया«ची िचंताúÖत पातळी व ÿेरणा पातळी. तसेच ºया िविशķ िवषयाची संपादन चाचणी घेतली जाणार आहे Âयाची िचंता. ÿाÂयि±क कायª 2 एका Óयवसाय समुपदेशन सýास हजर ÂयावŁन Öवत:ची Óयवसाय िनणªय ±मता ÿिøया यावर अहवाल िलहा munotes.in

Page 72

ÿाÂयि±क कायª
71 Óयवसाय समुपदेशन सýाचा अथª Óयवसाय समुपदेशन सý Ìहणजे एक ÿकारचे संकलन होय जेथे Óयवसाय त² हे Óयवसाय मागªदशªना बĥलचे महÂव ÖपĶ करतात. तसेच Óयवसाय समुपदेशन सýात िवīाÃया«नी Âया¸या आयुÕयात कोणÂया ÿकारचा िविशķ Óयवसाय िनवडावा Âयाचे मागª व माÅयमांची मािहती पुरवली जाते. Óयवसाय समुपदेशन ही एक काळाची गरज बनली आहे कारण कदािचत आपÐयाकडे कमªचारी असतील पण ते काम करÁयायोµय असतीलच असे नाही. Óयवसाय समुपदेशनाने कमªचाöयास रोजगारासंबंधीची कौशÐये िशकÁयास तयार करतात. बöयाचदा िवīाथê Âयां¸या अिभŁची कोणÂया यामÅये गŌधळलेले असतात. आिण Ìहणूनच बरेचसे समुपदेशक मनोिमतीय चाचÁयांचा आधार िवīाÃया«¸या अिभŁची¸या िवĴेषणासाठी घेतात. कारण मनोिमतीय चाचÁया िवīाÃयाª¸या ÿÂयेक अिभłचीसाठी असणाöया ±मतांचा शोध घेतात. Öवतःची Óयवसाय िनणªय ±मता ÿिøया िवīाÃया«¸या भावी ÓयवसायामÅये िवīाÃया«ना Âयां¸या िनणªय ±मते¸या ÿिøयेत Óयवसाय समुपदेशन पुढीलÿमाणे सहाÍयक ठŁ शकते.  िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडी व अिभवृ°éची मािहती होऊ शकते.  िवīाÃया«ना Âयां¸या कमतरता आिण बलÖथाने यांची मािहती होऊ शकते.  दहावी नंतर पुढील िश±णासाठी आपÐया आवडीची शाखा िवīाथê िनवडू शकतात.  शालेय आवडीनुसार Óयवसायासंबंधी उपलÊध पयाªयांची िनवड िवīाथê कł शकतात.  अिभŁचीनुसार Óयवसायासंदभाªतील उपलÊध पयाªयांची मािहती िवīाथê घेऊ शकतात.  भिवÕयात िवīाÃया«ना जर Âयांनी िनवडलेली शाखा बदलायची असेल तर Âयापुढचा राखीव (बॅकअप) Óयवसाय पयाªय ठरवू शकले पािहजेत. िवīाÃया«चे िविवध शाखातील िश±ण आिण Âयां¸या आवडीनुसार उपलÊध असलेले अचूक Óयवसाय पयाªयां¸या संदभाªतील योµय मागªदशªनामुळेच हे घडू शकते. Óयवसाय समुपदेशन सý आिण Öवतःची Óयवसाय - िनणªय ±मता ÿिøयेचा अहवालाचा नमुना. (खाली िदलेÐया मुद्īांखेरीज समुपदेशकानुसार तुÌही इतरही मुĥांचा अहवालात समावेश कŁ शकता.) Óयवसाय समुपदेशन सý मी. अबक या Óयिĉने मुंबईतील बोडाª¸या पåर±ेला बसून िनणªया¸या ÿित±ेत असणाöया िवīाÃया«साठी आयोिजत केले होते. Óयवसाय समुपदेशन सý आिण Öवतःची Óयवसाय िनणªय ±मता ÿिøया Ļा संदभाªत खालील अहवाल आहे. यशÖवीततेचा मागª - सवाªत ÿथम आिण ÿाधाÆयøमाने असणारी बाब Ìहणजे Óयवसाय समुपदेशनाचे महÂव समजणे. िवīाÃया«¸या ÿवासाचा हा महÂवाचा टÈपा होय. Óयवसाय समुपदेशक Ìहणतात, " मी तुÌहाला अचूक मागªøमण नकाशा दशªवू शकतो आिण Âया नकाशावłन मागªøमण munotes.in

Page 73

मागªदशªन व समुपदेशन
72 कłन तुÌही तुमची Åयेये साÅय कł शकता.” सवªसामाÆयपणे Óयवसाय समुपदेशन िवīाÃया«ना योµय िदशा दशªवते. Âयाचÿमाणे पालकांना िनणªय घेÁयाचा सÐला देते. Óयवसायाची िनवड ही िवīाÃयाª¸या अिभŁची व अिभ±मतेवर आधारीत असावी. जागŁकता िनमाªण करणे िवīाÃया«¸या Óयवसाय िनणªय ±मते¸या ÿिøयेत िविवध Óयवसाय ±ेýांचा आिण Âया Óयवसायातील संधी बदĥल जागŁकता िनमाªण करत Óयवसाय समुपदेशक, िश±क व ÿेरकाची भूिमका िनभावतात. समुपदेशक िविवध पारंपाåरक Óयवसायांपासून जसे डॉ³टर, इंिजिनयर ते आधुिनक Óयवसायांपय«त जसे कला िदµदशªक, िचýपट िनमाªते, úािफक िडझायिनंग अशा Óयवसायांची यादी बनवतात. महÂवाची पायरी यशÖवी Óयवसाय पयाªयांचा िवचार करताना घेÁयात येणारी पिहली पायरी Ìहणजे िवषयांबĥलचे सवªकष ²ान | मािहती. समुपदेशक िवषयांची सव«कष मािहती देतो. िश±णा¸या कोणÂया शाखेशी िनगडीत कोणते Óयवसायाचे पयाªय िनगडीत आहेत याचे ÖपĶ िचý िवīाÃया«ना होते. नंतर समुपदेशक िवīाÃया«ना Âयांचा ÿाधाÆयøम लावÁयास सांगतो, ºयामÅये बöयाच बॅकअप योजनांसह ÿथम पसंतीचा आिण दुसöया पसंती¸या पयाªयांचा समावेश असतो. मूÐयांकनाचे मागª – समुपदेशका¸या ÌहणÁयानुसार एक चांगली ÿथा Ìहणून जर कोणी िवīाथê Óयवसाय समुपदेशनासाठी जात असेल तर Ļा Óयिĉ¸या ÓयिĉमÂवा¸या सखोल अËयासाकåरता मनोिमतीचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे. समुपदेशक मनोिमती चाचÁया आिण Âयां¸या मूÐयांकना िवषयी ÖपĶीकरण देतो. अशाÿकारे समुपदेशकाला िवīाÃया«¸या ±मता आिण अिभŁचéबĥल मािहती होते. अशा अनेक मनोिमतीय मूÐयांकना¸या सुŁवातीने ते मूÐयांकन सुŁ ठेवतात. जेÓहा मनोिमतीय चाचÁयां¸या मूÐयांकनाचा िनकाल हाती येतात तेÓहा ते ÖपĶ िदशा देतात आिण िवīाÃया«नुसार त² मागªदशªनही पुरवतात. योµय/ उिचत Óयवसाय िनवड सुचवणे- यानंतरची पुढची पायरी Ìहणजे िवīाÃया«¸या ÓयिĉमÂव मूÐयांकना वर आधाåरत भरपूर पयाªय उपलÊध कłन देणे. समुपदेशक असे देखील सांगतात िक Óयिĉगत आराखडा तयार करÁयासाठी ते िवīाÃया«ची गुणवैिशĶ्ये आिण उपलÊध Óयवसाय पयाªयांची सांगड घालून देतात. शालेय जीवनानंतरचे िश±ण – शालेय जीवनानंतर िवīाÃया«¸या मनात एक महÂवाचा ÿij असतो तो Ìहणजे 'कॉलेज' ? तुÌहाला ºया महािवīालयामÅये ÿवेश ¶यावयाचा आहे हे िनिIJत केÐयानंतर तुÌही महािवīालयांचे इतर पयाªय असलेली बॅकअप यादी तयार करायला हवी. Óयवसाय समुपदेशकां¸या ÌहणÁयानुसार ते िवīाÃया«ना ÿवेश पåर±ा कशा उ°ीणª कराय¸या Ļाचा सÐला देतात. िवīाÃया«ची शै±िणक ÿोफाईल चढ़ती करÁया¸या आवÔयकतेवर देखील ते सÐला देतात- Ļाचे कारण Ìहणजे अिलकडे बöयाच राÕůीय व जागितक संÖथा munotes.in

Page 74

ÿाÂयि±क कायª
73 िनवडलेÐया कोसªवर आधाåरत हेतू िवधान आिण पोटªफोिलओची मागणी करतात. यामÅये शै±िणक ÿोफाईल असणे आवÔयक आहे कारण Âयात कॉलेज तयार ÿोफाईलसाठी सवª आवÔयक गुणिवशेष आहेत. ÿोफाईल िनिमªती आिण मुलाखती – जर महािवīालयाने िवīाÃया«ना Âयांचा पोटªफोिलओ तयार करÁयावर भर िदला तर Óयवसाय समुपदेशक िवīाÃया«ना तो तयार करÁयाचे मागªदशªन करतात. याचबरोबर ते िवīाÃया«ना मुलाखतीचे मागªदशªन, हेतू िवधान यासंदभाªतही समुपदेशन करतात. समुपदेशकांचा ÿयÂन हाच असतो िक िवīाÃया«ना उ°म ÓयिĉमÂव आराखडा आखून यशÖवीतते¸या मागाªवर मागªøमण करणे. हा आराखडा ते िवīाÃया«¸या ÿोफाइलचे सूàम आकलन अनेक आंतरिøया सýांĬारे करतात. एखादया Óयĉìचे Öवतःचे करीअर िनवडÁया¸या िनणªय±मते¸या ÿिøयेत िवīाथê योµय जागी कसा जाईल याची िनष±पाती ŀĶीकोनातून अÂयंत काळजी घेऊन समुपदेशन केले जाते. शेवटचा शेरा (समापन िटपणी) : दहावी पासूनच पालकांनी आपÐया मुलांसोबत Óयवसाय िनयोजना संदभाªत चचाª करणे फार महÂवाचे आहे. फĉ याच Öतरावर शाखा िनवडून ÂयाĬारे Óयवसायाची िनवड पुढे केली जाते. यापुढे Óयवसाय पयाªय मयाªिदत होऊन ते फĉ Âयां¸या आवडी¸या शाखेपुरतेच असतात. शाखेची िनवड ही िवīाÃया«ची अिभŁची आिण Óयवसाय िनयोजनावर आधाåरत असते. ÿij आिण उ°रे: Öवतःची Óयवसाय िनणªय ±मता ÿिøया - Óयवसाय समुपदेशन सýास उपिÖथत रािहÐयानंतर 'अ' िवīाÃयाªला यशाचा रÖता ÖपĶ होतो. 'अ' िवīाÃया«मÅये Óयवसाय समुपदेशनामुळे Âया¸या अभीŁचीनुसार आिण पालकां¸या ±मतेनुसार Âयाचे िश±ण पूणª करÁयात उपलÊध Óयवसायां¸या पयाªयांची जाणीव िनमाªण होते. Óयवसाय समुपदेशन सýामुळे 'अ' िवīाÃयाªला Âयाचा भिवÕयातील Óयवसाय िनवडी¸या िनणªय ±मते¸या ÿिøयेत खालीलÿमाणे मदत होते.  आता 'अ' िवīाÃयाªला Âया¸या अिधŁची आिण अिभयोµयतांची जाणीव होते.  आता ‘अ’ िवīाÃयाªला Âया¸या कमतरता व बलÖथानांची जाणीव होते.  आता ‘अ' िवīाथê १० वी नंतर कोणÂया शाखेत जायचे याचा िनणªय घेतो.  आता अ' िवīाÃयाªला शालेय िनवडीत उपलÊध Óयवसाय पयाªयांची मािहती होते  आता 'अ' िवīाÃयाªला Âया¸या अिभŁचीनुसार Óयवसाय पयाªयांची मािहती होते.  आता 'अ' िवīाथê भिवÕयामÅये जर शाखा िनवडÁयात बदल कŁ इि¸छत असेल तर तर तशा शाखा दुसöया Óयवसायाचा िकंवा बँक-अप कåरअरचा िवचार कłन ठेवतो. अशाÿकारे आता 'अ' िवīाथाªने Âया¸याशीच ठरवले आहे िक Âया¸या अिभŁची आिण अिभ±मता Ļा मानवशाľ आिण आंतर शाखीय िवषयांमÅये आहेत. 'अ' िवīाथêनी हीला munotes.in

Page 75

मागªदशªन व समुपदेशन
74 आता प³के ठाऊक झाले आहे िक ती गिणतीय सूýे आिण वै²ािनक सं²ापै±ा सामािजक िव²ानात सरस आहे. अशाÿकारे 'अ' िवīाथêनी िश±णाची शाखा Ìहणून कलाशाखेची िनवड करते. आता 'अ' िवīाथêनीला ही जाणीव झाली आहे कì कला शाखा िनवडÐयानंतर ती इितहासकार, भूगोलकार, अथªत², राजिकय शाľ², मानसशाľ², तÂववे°े (जे िवīाथê सािहÂयांचा अËयास करतात) इ. होऊ शकेल. आता 'अ' िवīाथêनी ५ वष¥ इितहासाचा अËयास केÐयानंतर इितहासामÅये पदÓयु°र िश±ण घेÁयाचे ठरवते जेणेकłन तीला पुढे इितहासकार होता येईल 'अ' िवīाथêनीला याची देखील जाणीव आहे िक ती¸या याच ±ेýात िकंवा िश±णा¸या या शाखेत महािवīालयात िश±ण घेताना तीने िनवडलेÐया Óयवसाय पयाªयावर पुÆहा िवचार करावा असे वाटले तरी भूगोलकार, अथªत², मानसशाľ² िकंवा तÂववे°े इ. ती होऊ शकेल. हे सवª तेÓहाच होऊ शकते जेÓहा िवīाÃया«ला Âया¸या अिभŁचीनुसार आिण िश±णा¸या िविवध शाखां¸या Óयवसाय पयाªयांचे योµय मागªदशªन िमळेल. Ìहणूनच Óयवसाय समुपदेशन हे इय°ा १०वी साठी शाळेतच होणे आवÔयक आहे कारण दहावीनंतरच िवīाथê िश±णा¸या शाखेची िनवड करत असतो. Ļाचा िवīाÃया«ना आधीच फायदा होणे सहाÍयक ठरते. Öपेशलायझेशन ठरवÁयासाठी बॅक-अप िनयोजन करÁयासाठी, Óयवसाय पयाªयात' बदल करÁयासाठी मागªदशªन आिण समुपदेशन उपयुĉ ठरते. आपÐयाला ठाऊक आहेच िक ÿितसाद कÂया«¸या ±मतेिशवायही पåर±ां¸या गुणांवर पåरणाम करणारे अनेक घटक आहेत. चाचणीकताª अिनयंिýत घटकांमुळे बदलता कमी करÁयासाठी ती¸या / Âया¸या िनयंýणाखाली असलेÐया चाचणी¸या सवª बाबéचे ÿमाणीकरण करÁयाचा ÿयÂन करतात. munotes.in