भारतीय-समाजाचा-स्पर्धात्मक-दृष्टीकोन-munotes

Page 1

१
भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (Öकूल)
आिण भारतीय समाजा¸या अÅययनाचे िविवध ŀĶीकोन
प्रकरण रचना
.Ž 8िĥĶे
. प्रÖतावना
.२ भारतातील समाजशाľाचा ?ितहािसक िवकास
.३ भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (ÖकूÐस)
.३. बvÌबे Öकूल
.३.२ लखन9 Öकूल
.३.३ िदÐली Öकूल
.४ समाजशाľ अËयासामÅये वापरले जाणारे िविवध ŀिĶकोन
.४. प्रा¸यिवद्याशाľीय
.४.२ सËयतावादी
.४.३ ?ितहािसक
.४.४ ±ेत्रकायर्
.५ िनÕकfर्
.६ प्रij
.७ संदभर्
१.० उिĥĶे
• भारतातील समाजशाľा¸या िविवध िवचारप्रवाहाचा (Öकूल) िवकास ÖपĶ करणे.
• बvÌबे Öकूलचा ?ितहािसक िवकास जाणून Gेणे.
• भारतीय समाजशाľातील िविवध ŀĶीकोनाचे अÅययन करणे.
1munotes.in

Page 2

2भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
१.१ प्रÖतावना
समाजशाľा¸या ±ेत्रात Öकूल हा शÊद सुŁवातीला िशकागो आिण लvस >ंजेिलसमÅये वापरला जात असे.
िविशĶ संशोधन िवचारपद्धती Öकूल या नावाने Bळखली जाते. डॉ. धनागरे (२Ž) यां¸या मते,
भारता¸या संदभार्त Öकूल ही सं²ा मुंबई (बvÌबे), लखन9 आिण िदÐली िवद्यापीठातील समाजशाľ
िवभागांनाच 8ĥेशून वापरली गेली. प्रÖतुत प्रकरणामÅये भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचार
प्रवाह (ÖकूÐस) समजून Gेताना बvÌबे Öकूलवर िवशेf प्रकाश टाकला आहे. यािशवाय भारतीय समाजा¸या
अÅययनाचे िभÆन ŀिĶकोन नंतर¸या भागात चिचर्ले आहेत.
१.२ भारतातील समाजशाľाचा ?ितहािसक िवकास
रामकृÕण मुखजीर् यांनी भारतीय समाजशाľा¸या ?ितहािसक िवकासातील तीन टÈपे सांिगतले आहेत
ते खालीलप्रमाणे,
i) िवसाÓया शतकापूवê अिÖतßवात असलेला समाजशाľाचा आद्य-Óयावसाियक टÈपा
ii) वतर्मान शतका¸या पूवार्धार्त/8°राधार्त वापरलेला वणर्नाÂमक आिण ÖपĶीकरणाÂमक
समाजशाľाचा Óयावसाियक टÈपा.
iii) िनदानाÂमक समाजशाľाचा टÈपा.
दुसरीकडे, काही 6तर िवĬानांनी भारतातील समाजशाľाचा िवकास पुQीलप्रमाणे सांिगतला आहे:
i) ७७३-—ŽŽ मÅये पाया Gातला गेला.
ii) —Ž ते —५Ž जेÓहा Óयावसाियकरण Lाले (ÖवातंÞयापूवêची वf¥)
iii) ÖवातंÞयो°र कालखंड, जेÓहा सरकारने हाती GेतलेÐया िनयोिजत िवकासामÅये जिटल शक्ती
सहभागी LाÐया, परदेशी सहकारी भारतीय िवĬानां¸या कायार्मÅये वाQ केली गेली आिण िनधीची
8पलÊधता ºयामुळे संशोधन कायार्त वाQ Lाली (®ीिनवास —७३)
हा कालावधी पुÆहा खालील टÈÈयात िवभागला जा9 शकतो:
अ) स°र¸या दशकातील िवकास
ब) ?ंशी¸या दशकातील ŀĶीकोन
क) नÓवद¸या दशकातील सुधारणा
ड) भारतातील समाजशाľीय संशोधन (नागला, २ŽŽ८)munotes.in

Page 3

3-भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (Öकूल) आिण भारतीय समाजा¸या अÅययनाचे िविवध ŀĶीकोण
आपली प्रगती तपासा
. रामकpÕण मुखजê यांनी चचार् केÐयाप्रमाणे िवकासाचे तीन टÈपे सांगा?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.‘. भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (ÖकूÐस)
—४ पासून मुंबई िवद्यापीठात समाजशाľाचे अÅयापन सुł Lाले जेÓहा वसाहती सरकारने अÅयापन
पदांसाठी संÖथेला िवशेf अनुदान िदले. —— मÅये समाजशाľ आिण नागिरकशाľ या Öवतंत्र
िवभागांची Öथापना केली गेली आिण 6ंúजी अबर्िनÖट पेिट्रक गेडेस पिहले प्राÅयापक होते. जी.>स. Gुय¥
यांनी िवभागात प्रवेश केला आिण —२४ मÅये गेडेसचा पदभार िÖवकारला.
१.‘.१ बॉÌबे िवचारप्रवाह (बॉÌबे Öकूल) –
डv. Gुय¥ यांनी प्रा¸यिवद्याशाľीय ŀĶीकोनातून िविवध िवfयावर संशोधन केले. Âयांची संशोधन
िवचारपद्धती बॉÌबे Öकूल या नावाने Bळखली जाते. या प्रवाहाचा भर भारतीय समाजा¸या आकलनासाठी
िहंदू महासांÖकpितक समाजाची संरचना ठरिवणारी तÂवे अËयासणे यावर होता. या अËयासाचे Öवłप
पyवार्Âयवादी व प्रा¸यािवद्याशाľीय होते. दुसरीकडे या प्रवाहातील िवचारवंतांनी िहंदू समाजाचे िविवध
रीतीिरवाज, łQी, िवधी यांची सिवÖतर मािहती गोळा केली. थोड³यात बvÌबे Öकूलने समाजशाľाचे
अनुभविनķ Öवłप अधोरेिखत केले. यातील बरेचसे संशोधन िवधी व łQी, िववाह व कुटुंबिवfयक होते.
थोड³यात, पyवार्Âयवादी व अनुभविनķ ŀĶीकोनावर भर देणारे राÕट्रवादी समाजशाľ बvÌबे Öकूलने पुQे
आणले. (8पाÅया २ŽŽŽ)
—— मÅये प्र´यात िāटीश समाजशाľ² व नगररचनाकार सर पrिůक गेडेस यांनी पिहले प्राÅयापक व
प्रमुख Ìहणून हा िवभाग Öथापन केला होता. सवर्साधारणपणे सामािजक िव²ान संशोधनास चालना
देÁयासाठी आिण िवशेfत: समाजशाľ आिण सांÖकpितक मानववंशिव²ाना¸या िवकासात या िवभागाने
अúणी भूिमका बजावली. Âयांनी पद्धतशीर ±ेत्र अËयासानुसार Öवतंत्रपणे वांिशकŀĶ्या ल1डÖकेप मrिपंग
करÁयाचा प्रकÐप सुł केला. न9 दशकांहóन अिधक कालावधीत, २५Ž हóन अिधक पी>च.डी. आिण >म.
िZल. प्रबंध िवभागातील पूणर् Lाले आहेत.
भारतातील समाजशाľ आिण मानववंशशाľ यां¸या ÓयावसाियकरणामÅय े िवभागाने अúणी भूिमका
बजावली. भारतीय समाजशाľ संÖथा आिण जनर्ल सोिशयोलॉिजकल बुलेिNन यांची Öथापना प्रोZेसर
Gुय¥ आिण िवभागातील Âयां¸या सहका-यां¸या पुQाकाराने Lाली आहे. आंतरिवद्याशाखीय संशोधनाचे
मूÐय Óयापकपणे माÆय केले जाÁयावर आिण भर देÁयापूवê भारतीय समाजातील िविवध आयामांशी
संबंिधत अनेक आंतरिवद्याशाखीय अËयास िवभागात GेÁयात आले.
प्रोZेसर सर पrिůक गेडेस —— ते —२४ या काळात िवभागप्रमुख होते. Âयां¸या शu±िणक प्रयÂनांमुळे
समाजशाľ, नगररचना, भूगोल आिण जीवशाľ या िवfयां¸या शाľीय सीमा िवÖतारÐया. Âयांनी
आपÐया िवद्याÃया«वर ±ेत्रकायर्चे महßव आिण Óयावहािरक अनुभव याचा प्रभाव टाकला. Âयांचे कायर् केवळ munotes.in

Page 4

4भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
समाजशाľातील िवद्याÃया«¸या नवीन िपQ्यांना प्रेरणा देते असे नाही तर वाÖतुरचनाशाľ (आिकर्टे³चर),
नगर िनयोजन (टा9न Èलrिनंग) तसेच िव²ानाचे समाजशाľ यामधील िवद्याÃया«ना प्रेरणा देते.
डॉ. जी. एस. Gुय¥, —२४ मÅये Âयांना प्रपाठक आिण िवभाग प्रमुख Ìहणून िनयुक्त करÁयात आले. ते
—३४ मÅये प्राÅयापक Lाले आिण —५— मÅये सेवािनवp° होई पय«त ते या िवभागाचे प्रमुख रािहले.
Gुय¥ यांचे प्राथिमक प्रिश±ण संÖकpत आिण प्रा¸यिवद्याशाľीय होते. सर पrिट्रक गेड्डीस¸या प्रभावाखाली
Gुय¥ यांनी क¤िāज येथील प्रितिķत मानववंशशाľ² डÊÐयू.>च.आर. िरÓहसर् आिण नंतर >.सी. हrडन
यां¸या अंतगर्त मानववंशशाľात 8¸च अËयास केला. प्रा¸यिवद्याशाľीय ŀĶीकोनास मानववंशशाľीय
ŀĶीकोनांशी जोडÁयाचा Âयांचा प्रयÂन Âया काळा¸या प्रमुख योगदानापuकी >क होता. सेवािनवp°ीनंतर
Âयांना मुंबई िवद्यापीठातील प्रथम एिमåरNस प्रोZेसर Ìहणून िनयुक्त करÁयात आले. Âयां¸या काही
कpतéवर टीका Lाली असली तरीही Âयांचे योगदान अपिरहायर् आहे.
प्रोZेसर Gुय¥ यांनी समाजशाľातील डv³टरेटसाठी ५५ िवद्याÃया«ना मागर्दशर्न केले. बहòदा कोणÂयाही
समाजशाľ²ासाठी ही सवार्त जाÖत सं´या आहे. Âयांनी अनेक प्र´यात समाजशाľ²ा ंना प्रिश±ण िदले
ºयांनी भारतात ही ²ानशाखा 8भारणीस हातभार लावला. Âयापuकी काहéचा 8Ðलेख पुQीलप्रमाणे करता
येईल: 6रावती कव¥ आिण वाय.बी.दामले जे पुणे िवद्यापीठात दाखल Lाले. िदÐली िवद्यापीठात िदÐली
Öकूल @Z 6कvनvिम³स मÅये समाजशाľ िवभाग एम.एन.®ीिनवास यांनी सुł केला. एम.एस.ए. राव
िदÐली Öकूल @Z 6कvनvिम³सला गेले. Gुय¥ यां¸यानंतर मुंबईत िवभाग प्रमुख Ìहणून ए.आर देसाई
आिण डी. नारायण, यांनी काम पिहले. आय.पी. देसाई सूरत येथे सामािजक अËयास क¤þात Łजू Lाले.
टाटा सामािजक िव²ान संÖथेचे प्रमुख Ìहणून काम करणारे एम.एस. गोरे नंतर मुंबई िवद्यापीठाचे कुलगुł
Lाले. सुमा िचNणीस या >स>नडीटी मिहला िवद्यापीठा¸या कुलगुł बनÐया आिण िÓह³Nर िडसूLा
पंजाब िवद्यापीठातील समाजशाľ िवभागा¸या प्रमुख होÂया.
प्राÅयापक के.एम. कपािडया —६Ž मÅये हे प्रोZेसर Gुय¥ यां¸यानंतर िवभागाचे प्रमुख Ìहणून िनयुक्त
Lाले. भारतातील नातेसंÖथा, कुटुंब आिण िववाह यां¸या अËयासासाठी महßवपूणर् योगदानाबĥल Öमरणात
राहतील. Âयांचे Zrिमली अ1ड मrरेज 6न 6ंिडया हे पुÖतक >क अिभजात आिण संदभर् úंथ Ìहणून पुQे आले
आहे.
—६७ मÅये प्राÅयापक कपािडया यां¸यानंतर प्राÅयापक ए.आर. देसाई िवभाग प्रमुख Ìहणून बनले.
प्राÅयापक देसाई यांनी राजकीय समाजशाľ, úामीण समाजशाľ, शेतकरी संGfर् आिण कामगार संGटना
चळवळीशी संबंिधत असं´य प्रकाशनातून समाजशाľात महßवपूणर् योगदान िदले. Âयांची सोशल
बrकúाउंड @Z 6ंिडयन नrशनrिलLम, łरल सोिशयालॉजी 6न 6ंिडया आिण भारतातील शेतकरी
संGषर् ही पुÖतके आज ही देशभर समाजशाľीय अÅययनात आिण संशोधनात महÂवाचे संदभर् úंथ Ìहणून
वापरली जातात. ते मा³सर्वादी िवĬान देखील होते आिण कामगार संGटनेत सिøयपणे गुंतले होते.
—७६ मÅये प्राÅयापक जे. प्रोZेसर Zेरेरा यांनी Âयां¸या भारतीय NोNेिमLम 6न 6ंिडया (—६५)
पुÖतकातून आिण नंतर असं´य कागदपत्रे आिण मोनोúाÉसĬारे मानववंशशाľ िसद्धांत आिण
कायर्पद्धतीमÅये योगदान िदले. Âयांनी —८५ मÅये आयसी>स>सआर या संÖथे¸या प्रायोिजत
समाजशाľ आिण सामािजक मानववंशशाľ यामधील संशोधनाचे सव¥±ण या दुस-या मािलकेचे संपादन
केले. Zेरेरा यांनीही 6ंिटúल मानववंशशाľ मvडेल िवकिसत केले.munotes.in

Page 5

5-भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (Öकूल) आिण भारतीय समाजा¸या अÅययनाचे िविवध ŀĶीकोण
—८२ मÅये प्राÅयापक धीर¤द्र नरेन यांनी प्राÅयापक Zेरेरा यां¸या जागी पदभार िÖवकारला. प्राÅयापक
नरेन यांनी प्राÅयापक जी.>स. Gुय¥ यां¸या मागर्दशर्नाखाली डv³टरेट प्रबंध पूणर् केला. जो नंतर िहंदू चािरत्र
(—५७) Ìहणून प्रकािशत Lाला.
प्रोZेसर ए. आर. मोमीन प्र´यात सांÖकpितक मानववंशशाľ²ांनी प्रोZेसर डी. नारायण यां¸या नंतर
—— मÅये िवभागप्रमुखपद िÖवकारले. ते ——— पयर्Æत िवभाग प्रमुख होते.
——— मÅये प्राÅयापक मोमीन नंतर प्राÅयापक एस. के. भyिमक हे िवभागप्रमुख Lाले. ते २ŽŽ२ पयर्Æत
िवभाग प्रमुख होते. प्राÅयापक भyिमक यांनी चहा लागवड कामगार, कामगार संGटना चळवळी,
अनyपचािरक ±ेत्रातील कामगारांना तŌड द्यावे लागणारे िवfय आिण शहरी दािरþ्य या ±ेत्रात अúणी काम
केले. भारतातील चहा लागवड कामगार, पथ िवøेते आिण जागितक शहरी अथर्ÓयवÖथा (२ŽŽ—) आिण
8द्योग, कामगार आिण समाज (२Ž२) ही Âयांची प्रमुख योगदान आहेत. २ŽŽ४ पासून प्रा. भyिमक
मुंबई¸या टाटा 6िÆÖटट्यूट @Z सोशल सायÆसेसमÅये गेले.
डॉ. पी. जी. जोगदंड हे २ŽŽ२ ते २ŽŽ५ आिण २ŽŽ ते २Ž६ या कालावधीत समाजशाľाचे
िवभाग प्रमुख Ìहणून कायर्रत होते. Âयांनी प्रामु´याने महाराÕट्रातील दिलत चळवळ, दिलत ľीयांचे प्रij
आिण ŀĶीकोन, नवीन आिथर्क धोरण आिण दिलत, जागितकीकरण आिण सामािजक चळवळी, मानव
समाजासाठी संGfर् या ±ेत्रात मोलाचे संशोधन केले आहे. जे भारतातील िसमांतीक समुहा¸या
अÅययनासाठी आज ही 8पयुक्त आहे.
डॉ. 6ंद्रा मुÆशी यांनी २ŽŽ५ ते २ŽŽ७ या कालावधीत मुंबई िवद्यापीठा¸या समाजशाľ िवभाग प्रमुखाची
जबाबदारी सांभाळली. आिदवासी अÅययन, पयार्वरणाचे समाजशाľ, पयार्वरण आिण भारतीय
समाजातील आंतरिवरोध या ±ेत्रात मोलाचे संशोधन केले आहे.
प्रा. कमला गणेश या २ŽŽ७ ते २ŽŽ या कालावधीत मुंबई समाजाशाľ िवभागात कायर्रत होÂया.
कमला गणेश यांनी ľीवादी पद्धती शाľ, िलंगभाव, आĮसंबंध ÓयवÖथा, अिÖमता आिण संÖकpती,
भारतीय परदेÔÖथ नागिरक या ±ेत्रात भरीव संशोधन कłन नवीन िदशा देÁयाचा प्रयÂन केला आहे.
डॉ. बी. Óही. भोसले हे २Ž५ ते २Ž८ या कालावधीत िवभाग प्रमुख Ìहणून कायर्रत होते. डv. भोसले
यांनी ®मबाजार, िसमांतीक समूह, दिलत अÅययन या ±ेत्रात संशोधन केले आहे.
डॉ. रमेश कांबळे हे २Ž८ ते २Ž— या काळात मुंबई िवद्यापीठा¸या समाजशाľ िवभागाचे प्रमुख होते.
यांनी समाजशाľीय िसद्धाÆत, िलंगभाव अÅययन या ±ेत्रात अÅयापन आिण संशोधन केले आहे. डv.
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या योगदानाचे भान समाजशाľात आणले. िसमांतीक समूहाचे समाजशाľीय
योगदान ÖपĶ केले.
डॉ. बालाजी क¤द्रे हे २Ž— पासून समाजशाľ िवभागाचे िवभाग प्रमुख Ìहणून कायर्रत आहेत. Öथलांतर
अÅययन, माÅयम आिण संवाद अÅययन, पयार्वरण आिण िवकास अÅययन, िसमांतीक समूह या ±ेत्रात
Âयांनी अÅयापन आिण संशोधन केले आहे.
१.‘.२ लखन9 िवचारप्रवाह (लखन9 Öकूल): या िवचारप्रवाहाअंतगर्त मा³सर्वादी व पyवार्Âयवादी
असे दोन प्रवाह सुłवातीला िदसत होते. पिरवतर्नाचा अËयास हे Âयां¸या अËयासातील महÂवाचे सूत्र
होते. Âयांनी िवकिसत केलेले समाजशाľ अनुभविनķ, अंतिवर्द्याशािखय व आदशर्वादी होते. या munotes.in

Page 6

6भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
समाजशाľाचा रोख वतर्मान व भिवÕयाकडे होता. समाजशाľाचा भर सामािजक धोरण, समाजकायर्
िकंवा राजकीय हÖत±ेपापे±ा सामािजक Óयवहारावर असावा अशी Âयांची मागणी होती. राÕट्रवादी
तÂवप्रणालीने Âयां¸या समाजशाľाची चyकट िनिIJत केली होती. या प्रवाहाशी संबंिधत अËयासकांनी
तÂकालीन भारता¸या िविवध समÖया व कळी¸या मुद्द्यांसंबंिधत सिवÖतर अËयास केले. >कीकडे Âयांनी
हे माÆय केले की दािरþ्य व मागासलेपणाचे BLे भारत वागवत आहे. दुसरीकडे, भारतातील सामािजक
प्रिøया वासाहतीक शोfणाने िनधार्िरत केलेÐया आहेत हे ही Âयांनी अधोरेिखत केले. लखन9 Öकूलने
अंतिवर्द्याशािखय >तĥेशीय ŀĶीकोनावर भर िदला. (जोशी —८६)
लखन9 Öकूल समाजशाľाने आंतरिवद्याशाखीय Öवदेशी ŀिĶकोनावर ल± क¤िþत केले. डॉ. राधा
कमल मुखजीर् यांनी —२२ मÅये अथर्शाľ िवभागात मानववंशशाľ सुł केले. —४७ मÅये
समाजशाľाकड े >क Öवतंत्र ²ानशाखा Ìहणून पािहले गेले. प्रामु´याने मुंबई िवद्यापीठा नंतर
समाजशाľा¸या िवकासात लखन9 िवद्यापीठाने महÂवाची भूिमका बजावली.
१.‘.‘ िदÐली िवचारप्रवाह (िदÐली Öकूल): एम. एन. ®ीिनवास हे िदÐलीतील समाजशाľ िवभागाचे
प्रमुख होते. जेथे समाजशाľ आिण मानववंशशाľ यांना महßव िदले जात होते. समाजशाľा¸या
िवकासात प्रामु´याने महßवपूणर् भूिमका बजावणारे मुंबई िवद्यापीठ होते. नंतर लखन9ने आिण —६Ž
पासून िदÐली िवद्यापीठाने मु´य भूिमका बजावली.
—५Ž ¸या दशकाचा 8°राधर् व —६Ž ¸या दशकात, जगातील 6तर प्रदेशाप्रमाणेच भारतात अमेिरकन
समाजशाľाचा प्रभाव होता. अशा पिरिÖथतीत ®ीिनवासानी अमेिरकन समाजशाľच महÂवाची
सuद्धांितक प्राłपे मांडते या गpहीताला Jेद देणारे अनेक प्रij िवचारले. —५२ मÅये आÌहाला हवे असलेले
समाजशाľ िनमार्ण करÁयाची भूिमका Âयांनी मांडली.
समाजशाľीय तÂवे मांडÁयासाठी भारतीय अनुभवाचा वापर Âयांना अिभप्रेत होता. पण हा अनुभव
समजून GेÁयासाठी, Âयाचे मूÐयांकन करÁयासाठी, तो सÌयकपणे जाणून GेÁयासाठी व ÂयाĬारे
समाजशाľीय तÂवांचे आकलन करÁयासाठी लागणारी चyकट व पूवर् अटी िनिIJत करÁयाचे काम Âयांना
करावयाचे होते. समाजशाľ व सामािजक मानवशाľाने भारतातील सा±रतापूवर् समुहांचे (Ìहणजे
भारतातील आिदवासी जमाती) अÅययन व या ŀĶीकोनातील संÖकpती या Gटकावर िदलेला भर या दोÆही
पासून दूर जायला हवे याची Âयाला ÖपĶ जाणीव होती.
भारतीय समाजाचा अËयास >क समú Ìहणून करायला हवा Âयात आिदवासी जमाती, कpfक समाज,
िविवध संप्रदाय व पंथ यां¸यातील आंतरसंबंधा¸या िवĴेfणातून पुQे येणारा >कािÂमक ŀĶीकोन
अÅययनात वापरायला हवा असे प्रितपादन Âयांनी केले. ही मांडणी करताना रेड्ि³लZ āा9न यांची
संरचनेची संकÐपना Âयांनी वापरली. Âया काळा¸या अमेिरकन समाजशाľाने लोकिप्रय केलेÐया
पद्धतीशाľाला ®ीिनवांसानी तीĄ नकार िदला. सव¥±ण, मत चाचÁया, प्रijावली या ?वजी ±ेत्रीय
अËयासपद्धती वापरावी असे Âयांचे मत होते. हा अËयास लोकलेख तंत्र वापŁन आपÐया समाजाचे सूàम
łप असे अशा >का मूतर् अवकाशात करावा असा Âयांचा आúह होता. ®ीिनवसांना अिभप्रेत असलेला हा
अवकाश Ìहणजे 'भारतीय खेडी'. या अथê, ®ीिनवास भारतातील úाम अÅययनाचे 8ģाते ठरतात. Âयांनी
जाती संरचनेतील पिरवतर्नाची चचार् केली आहे. Âयांनी समुहा¸या गतीशीलते¸या कÐपनेवर आधारलेला
सामािजक पिरवतर्नाचा िसद्धाÆत मांडला. संÖकृतीकरण आिण पािIJमिÂयकरण या प्रिøयां¸या संदभार्त
Âयांनी पिरवतर्नाचा वेध Gेतला आहे. खेड्यात वचर्Öव गाजवणा-या शेतकरी जातéना संबोधून Âयांनी munotes.in

Page 7

7-भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (Öकूल) आिण भारतीय समाजा¸या अÅययनाचे िविवध ŀĶीकोण
प्रभुÂवशाली जात ही नवीन संकÐपना मांडली.
कलक°ा, गोवा 6Âयादीसार´या 6तर िवभागांनीही महßवा¸या भूिमका बजावÐया. ºयात भाfेचा मुĥा
अनेक िवद्यापीठांमÅये आला जेथे 6ंúजी क¤þÖथानी होते. Âयांनी प्रादेिशक भाfेचा अवलंब करणा-यांवर
आपले प्रभुÂव िमळिवÁयास सुŁवात केली.
आपली प्रगती तपासा
. बvÌबे Öकूल यावर सिवÖतर टीप िलहा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. लखन9 Öकूलचा मागोवा ¶या.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
. िदÐली Öकूल ची सिवÖतर चचार् करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. प्रा. Gुय¥ यांचे योगदान सांगा?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.४ समाजशाľ अËयासात वापरले जाणारे िविवध ŀिĶकोन
नागला (२ŽŽ८) Âयां¸या ‘द 6ंिडयन सोशल थvट’ या पुÖतकात अनेक प्रकार¸या ŀिĶकोनांवर चचार्
केली आहे.
१.४.१ प्रा¸यिवद्याशाľ िकंवा भारतिवद्या (6ंडोलॉजी)
प्राचीन भारतीय संÖकpतीचे प्राचीन úंथ आिण भाfे¸या अËयासानुसार 6ंडोलvजी Óयवहार करते (िसĥीकी,
—७८). ?ितहािसकŀĶ्या, भारतीय समाज आिण संÖकpती अिĬतीय आहेत आिण भारतीय सामािजक
वाÖतवांची िविशĶता ‘संदभर्’ ‘úंथां’Ĭारे अिधक चांगÐया प्रकारे आकलन केली जा9 शकते. या धोरणावर
प्रा¸यिवद्याशाľीय ŀĶीकोन कायर् करतो. भारतीय समाजा¸या अËयासामÅये भारतीय úंथांवर आधािरत munotes.in

Page 8

8भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
?ितहािसक आिण तुलनाÂमक पद्धतीचा 8पयोग प्रा¸यिवद्याशाľीयŀĶीकोनात केला जातो. भारतीय
सामािजक संÖथांचा अËयास करÁयासाठी प्रा¸यिवद्याशाľ² प्राचीन 6ितहास, महाकाÓये, धािमर्क
हÖतिलिखते आिण úंथ 6Âयादéचा 8पयोग करतात. भारतीय तÂव²ान, कला आिण संÖकpती या िवfयावर
प्रा¸यिवद्याशाľीय िलखाणही आहे. के. कुमारÖवामी, राधाकमल मुखजê, जी. >स. Gुय¥, लुई डुमvÆट
सार´या काही बुिद्धवंतांनी Âयां¸या अËयासात प्रा¸यिवद्येचा 8पयोग केला आहे.
१.४.२ सËयतािवषयक ŀĶीकोन:
सËयतािवfयक ŀĶीकोन Ìहणजे >खाद्या समाजाला Âया¸या सËयतेतून समजून Gेणे होय. सËयतािवfयक
ŀĶीकोन महान आिण Jोट्या परंपरां¸या जिटल संरचनेवर भर देते. यांमÅये आिदवासी, úामीण आिण
शहरी संÖकpतीवरील अËयासाचा समावेश होतो. सËयतािवfयक ŀिĶकोनात अिभजात आिण मÅययुगीन
úंथांचे िवĴेfण, प्रशासकीय नŌदी, गाव, जात आिण Âयाचे Óयापक जाळे आिण शेवटी >कता आिण
िविवधतािवfयक मुĥे अशा अनेक िवfयां¸या संयोगाचा अËयास केला जातो. हा ŀĶीकोन कोणÂयाही
सËयते¸या मागे असलेÐया रचनाÂमक सहायक ÓयवÖथेचे िवĴेfण करतो. 8दा. धमर्, जाती, खेडे, राºय
िनिमर्ती, जमीनिवfयक संबंध आिण यासार´या ?ितहािसकŀĶ्या रचलेÐया प्रितमांकडे अÅययना¸या
ŀĶीकोनातून पाहतो. या ŀĶीकोनाचे अनुयायी देखील असा िवĵास बाळगतात की 6ितहास आिण
सांÖकpितक संप्रेfण, सांÖकpितक सार, सांÖकpितक वÖतूंची यादी बनवÁयावर आधािरत अÅययन हाती
Gेतले पािहजे. >न.के. बोस आिण सुरिजत िसÆहा, बनार्डर् >स. कोĹ आिण काही 6तरांनी भारतीय समाज
समजून GेÁयासाठी सËयतािवfयक ŀĶीकोनाचा 8पयोग केला आहे. Âयांनी भारतातील िविवध संरचनांची
?ितहािसकता, सातÂय आिण आंतरसंबंध यांचे अÆवेfण करÁयाचा प्रयÂन केला आहे.
१.४.‘ ?ितहािसक
6ितहासकार आिण समाजशाľ दोGेही ब-याचदा मािहती संकिलत करतात परंतु ते >कित्रत करÁयाचा
मागर् िभÆन असतो. 8दाहरणाथर् - 6ितहासकार भूतकाळातील अनो´या Gटनांचे ²ान संकिलत करतात
तर दुसरीकडे, समाजशाľ² िविशĶ पिरिÖथतीत सामािजक वतर्नातील काही िविशĶतेबĥल मािहती
GेÁयाचा प्रयÂन करतात. अशा प्रकारे, या दोGांमधील Zरक हा चyकशी¸या पद्धतीचा आहे. असे असले
तरी, 6ितहासाची मािहती देखील समाजशाľ²ा ंनी मोठ्या प्रमाणात वापरली आहे, हे समाजशाľीय
कpती¸या समावेशक गुणव°ेस अधोरेिखत करते. सÅया देखील 6ितहासकार समाजशाľ²ा ंनी िनमार्ण
केलेली मािहती वापरत आहेत. (नागला, २ŽŽ८) समाजशाľात 6ितहासाची भूिमका Zार महÂवाची
असते. गुहा नŌदिवतात Âयाप्रमाणे, 6ितहास Ìहणजे राजे व राणी यां¸या कालøिमत नŌदीपे±ा अिधक
काही नाही. परंतु सामािजक 6ितहास, तळागाळातील 6ितहास, 8ठावाÂमक 6ितहास या सं²ा या ²ान
िवfयातील 8पलÊध िविवधताना अधोरेिखत करतात. समाजशाľ आिण 6ितहास यां¸या संबंधातील
दूसरा महÂवाचा पuलू Ìहणजे हे दोÆही ²ानिवfय बळकट Lाले आहेत. 6ितहासातील सÂय आिण
वÖतुिनķतेचे आकलन बदलले आहे. 8दारमतवादी 6ितहास लेखनात क¤þÖथानी असणा-या वuचािरकŀĶ्या
तटÖथ सÂयाची अखंड संकÐपना या पुQे Öवीकारली जाणार नाही. ?ितहािसक सÂय समाजाचे मोठे
आकलन कłन दे9 शकते.munotes.in

Page 9

9-भारतातील समाजशाľातील िविवध िवचारप्रवाह (Öकूल) आिण भारतीय समाजा¸या अÅययनाचे िविवध ŀĶीकोण
आपली प्रगती तपासा
. प्रा¸यिवद्याशाľीय ŀिĶकोन यावर टीप िलहा
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. थोड³यात सËय आिण ?ितहािसक ŀिĶकोनाबĥल चचार् करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.४.४ ±ेत्रकायर्
समाजशाľात नेहमीच दोन ŀिĶकोनािवfयी िववाद िदसून येतो. ते ŀिĶकोन Ìहणजे ±ेत्र ŀिĶकोन आिण
úंथ ŀिĶकोन होत. जरी हे दोÆही ŀिĶकोन महßवाचे असले तरी ±ेत्र ŀिĶकोन िवfयाचे खोलवर आकलन
होÁयास मदत करतो. भारतातील ±ेत्र कायार्ची परंपरा >म. >न. ®ीिनवासनसह अिधक माÆयता पावली.
Âयांनी Studying one's own society या शीfर्काचा लेख िलिहला. Âयांनी Religion and society
among Coorgs of South India ( —५२) या पुÖतकात ®ीिनवास यांनी संÖकpतीकरण संकÐपना
िवकिसत केली आहे. डी. >न. मुजूमदार यांनी कोÐहन िबहार (िसंGभूम) ¸या हो जमातीमÅये ±ेत्रकायर्
हाती Gेतले. अंþे बेतील, 6रावती कव¥ यांनी सुद्धा खेड्यांमÅये ±ेत्रकायर् हाती Gेतले आिण भारता¸या
úामीण भागा¸या सामािजक संबंधाची रचना, संÖथाÂमक पद्धती, िवĵास आिण मूÐयÓयवÖथा यावर प्रकाश
टाकला. आज सुद्धा काही समाजशाľ² आिण मानवशाľ²ांनी ही परंपरा कायम ठेवली आहे. िवद्याथीर्
यांनी गया या शहराचे अÅययन केले. Âयावर आधािरत Âयांचे Sacred complex in Hindu gaya
(—६) हे पुÖतक प्रकािशत Lाले. रेडZीÐड आिण िमÐटन िसंगर यां¸या सËयता िसद्धांता¸या चyकटीत
भारतीय सËयतेचा पuलू Ìहणून गया या शहरावर हे अÅययन प्रकाश टाकते.
१.“ िनÕकषर्
या प्रकरणात आपण समाजशाľातील िविभÆन िवचारप्रवाहांची चचार् केली. समाजा¸या अÅययनात
वापरÐया जाणा-या प्रा¸यिवद्या, सËयतावादी, ?ितहािसक आिण ±ेत्रकायर् अशा िविभÆन ŀĶीकोनाचा
मागोवा Gेतला आहे.
१.” िनÕकषर्
. बvÌबेÖकूलवर िवÖताराने चचार् करा.
२. लखन9 व िदÐली Öकूल यां¸यातील Zरक ÖपĶ करा.munotes.in

Page 10

10भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
१.• संदभर्
. धनागरे डी. >न. िथÌस अ1ड परÖपे³टीÓहज 6न 6ंिडयन सोिशBलोजी, रावत पिÊलकेशन, Æयू
िदÐली, २Ž३.
२. धनागरे डी. >न. लीगसी अ1ड िरगर: द बvÌबे Öकूल @Z सोिशयोलvजी अ1ड 6ट्स 6Ìप³ट 6न
युिनÓहिसर्टीL 6न महाराÕट्र, पटेल सुजाता (संपा), डू6ंग सोिशBलोजी 6न 6ंिडया, िजिनBलोजीज ,
लोकेशन अ1ड प्रि³टसेस, @³सZोडर् यूिनविसर्टी प्रेस, २Ž.
३ . पटेल सुजाता, डू6ंग सोिशBलोजी 6न 6ंिडया, िजिनBलोजीज , लोकेशन अ1ड प्रि³टसेस,
@³सZोडर् यूिनविसर्टी प्रेस, २Ž.
४. तांबे ®ुित (िवÖतारीत łपांतर), पटेल सुजाता, समाजशाľातील िवचारिवĵे: जागितक आिण
भारतीय, समाजशाľ िवभाग, पुणे िवद्यापीठ, २ŽŽ७.
५. क¤þे बालाजी, भारतातील समाजशाľ िवfयाची शताÊदी अवलोकन आिण वाटचाल, मराठी
समाजशाľ पिरfद, समाजशाľ संशोधन पित्रका, िडस¤बर २Ž—.
६. 8पाÅया ³यारल, गोिवंद सदािशव Gुय¥ यांचे ?ितहािसक समाजशाľ, सांÖकpितक >काÂमता आिण
राÕट्रबांधणीचा पyवार्Âयवादी वारसा, समाज प्रबोधन पित्रका, जुलu – सÈट¤बर २ŽŽ७.
७. भोईटे 8°म, प्रा. गोिवंद सदािशव Gुय¥, (सुमंत यशवंत संपा) महाराÕट्रातील जाितसंÖथा िवfयक
िवचार, प्रितमा प्रकाशन, पुणे
८. नागला बी. के, '6ंिडयन सोशीBलोजीकल थvट' रावत पिÊलकेशन, २ŽŽ८

munotes.in

Page 11

२
समाजशाľाच े Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
प्रकरण रचना
२. Ž 8िĥĶे
२. पिरचय
२.२ समाजशाľाचे Öवदेशीकरण
२. ३ भारता¸या संदभार्त Öवदेशीकरणाची गरज
२. ४ अटलचे Öवदेशीकारणाचे पuलू
२. ५ Öवदेशीकरणाचे वगêकरण
२. ६ आÓहाने
२. ७ भारतातील समाजशाľाचे Öवदेशीकरण
२. ८ āाĺणेतर ŀĶीकोन
२. — सारांश
२.Ž प्रij
२. संदभर् úंथ
२.० उिĥĶे
भारतीयतेची संकÐपना समजून Gेणे.
समाजशाľाच े Öवदेशीकरण करÁयामागील GNक Bळखणे.
āाĺणेतर ŀिĶकोना¸या उदयाचे िवĴेषण करणे.
२.१ पåरचय
समाजशाľाचे भारतीयकरण आिण Öवदेशीकरण समजून GेÁयासाठी भारतातील समाजशाľ, भारताचे
समाजशाľ आिण भारतासाठीचे समाजशाľ या संकÐपना समजून Gेणे आवÔयक आहे. भारतातील
समाजशाľ Ìहणजे समाजशाľाचे Óयावसाियकरण होय, ºयात समाजशाľ िशकवणे समािवĶ आहे.
याची सुŁवात —४ मÅये भारत सरकारकडून िमळालेÐया अनुदानातून मुंबई िवद्यापीठात Lाली.
तथािप, बी.>न. सील¸या प्रयÂनांमुळे —७ मÅये कलक°ा िवद्यापीठात समाजशाľा¸या शाखेने Âयाची
Cपचािरक सुŁवात केली होती परंतु काही ठसा 8मटला नाही. —— मÅये, मुंबई िवद्यापीठात पrिट्रक
गेडेस यांनी समाजशाľ िवभाग सुł केला Âयांना पुQे जी .>स Gुय¥ आिण >न.>. टूथी यांची सोबत
11munotes.in

Page 12

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
12िमळाली. राधाकमल मुखजê यां¸या नेतpÂवात लखन9 िवद्यापीठात अथर्शाľ आिण समाजशाľ िवभागात
—२ मÅये समाजशाľ सुł Lाले. बी.>न. सील आिण >.>Z. वािडया ¸या प्रयÂनांमुळे समाजशाľ
—२८ मÅये Ìहuसूर िवद्यापीठात आिण Âयाच वfê जाZर हसन¸या कारिकदêत 8Öमािनया िवद्यापीठात
समाजशाľ सुł Lाले आिण —३Ž ¸या 8°राधार्त 6रावती कव¥ यां¸या देखरेखीखाली पुणे िवद्यापीठात
समाजशाľ िशकिवÁयास सुŁवात Lाली.
तथािप वसाहती सरकारची आवÔयकता पूणर् करÁयासाठी समाजशाľ Óयावसायीकरण करÁयापूवê
प्रायोिगक संशोधन करणे प्रचिलत होते. जाती, जमाती, कुटुंब, िववाह आिण नातेसंबंध प्रणाली, úामीण
आिण शहरी समुदाय हे संशोधनाचे ±ेत्र होते. पाIJाÂय मूÐये आिण िùIJन धमार्¸या मूलभूत तßवांचा प्रभाव
होता ºयावर अनेक भारतीय िवĬानांना प±पात होता असे वाटले (मुका २Ž२). िश±कांना Âयां¸या
आवडीनुसार अËयासøमांची रचना करÁयाचे ÖवातंÞय होते.
भारतीय समाज समजणे Ļा ŀĶीकोनावर भारतीय समाजशाľ आधािरत आहे. यात वसाहतीपासून
समकालीन काळापय«त भारतीय समाजाचा अËयास करÁयासाठी हाती GेतलेÐया सामािजक संशोधनांचा
समावेश आहे. गाव अËयास, शहर, प्रदेश, राÕट्र आिण सËयता यां¸या अÅययनाĬारे भारतीय समाजातील
संरचनाÂमक आिण सांÖकpितक बाबी समजून GेÁया¸या प्रयÂन केला गेला. तसेच जाती, वगर्, जमात,
नातलग, िववाह आिण कुटुंब, िलंग, राजकीय संÖथा आिण धािमर्क परंपरा यासार´या संÖथां यां¸या
तपासणीĬारे भेदभाव, िविवधता आिण ?³य यांचा पाया समजÁयाचा प्रयÂन केला गेला. जातीयता,
धमर्िनरपे±ता आिण Bळख चळवळी या संकÐपनेचा अËयास कłन या संÖथांचे परी±ण करÁयाचे
प्रयÂन केले गेले. अशा प्रकारे भारतीय समाज समजÁयासाठी समाजशाľीय ŀĶीकोन >क महßवाचा
Gटक रािहला आहे.
भारतासाठीचे समाजशाľ हे मुक्ती आिण संदभर्बद्धता यासाठी अथार्त भारतीयता आिण समाजशाľाचे
Öवदेशीकरण यासाठी 8भे राहते. मुखजê (—७३) समाजशाľा¸या िवकासाचे िवभाजन तीन वेगÑया
काळात करतात. २Ž Óया शतकापूवê प्रोटो-Óयावसाियक चरण; २Ž Óया शतका¸या 8°राधार्त वणर्नाÂमक
आिण ÖपĶीकरणाÂमक समाजशाľ Óयावसाियक चरण आिण सÅयाचे िनदान चरण. Âयां¸या मते भारतीय
समाजशाľात भारतीय समाजात येणा-या सामािजक समÖयांवर तोडगा काQÁयासाठी िनदानाÂमक
िÖथतीत प्रवेश केला पािहजे. भारतीय समाजशाľात >क आमुलाú बदल आला होता, समाजशाľातील
अÅयापनशाľातील सामúी आिण संशोधना¸या पद्धतé¸या संदभार्त प्रij 8पिÖथत केला गेला. रामकpÕण
मुखजê यांनी या टÈÈयाला भारतीय समाजशाľाचे आधुिनकीकरण कतार् Ìहणून संबोधले. —८Ž¸या
दशकात भारतातील समाजशाľातील प्रासंिगकता आिण Öवदेशीकरणाचा शोध सुŁ Lाला. भारतीय
समाजशाľावरील पाIJाÂय प्रभाव कमी हो9 लागला, आिण ——Ž नंतर भारतीय समाजशाľ >लपीजी,
पीपीपी आिण िलंग, दिलत, Öथलांतर आिण डायÖपोरा 6Âयादी ±ेत्रांवर ल± क¤िþत कł लागले.
२.२ समाजशाľाच े Öवदेशीकरण
समाजशाľा¸या शाखे¸या 8दयासाठी¸या िवचारांचे मूळ हे आधुिनक समाज आिण आधुिनकतेची
संÖकpती, यांचे वणर्न करणा-या तीन प्रमुख GटनांमÅये आQळू शकते: आधुिनक िव²ानाची वाQ आिण
िवÖतार (प्रबोधन काळ), अमेिरकन ÖवातंÞय युद्ध आिण Ā¤च राºयøांती, जे लोकशाहीवादी सरकार आणू
शकले आिण Cद्योिगक øांती - ºयाने भांडवला¸या 8Âपादनाची सुŁवात आिण बाजार िवÖताराची munotes.in

Page 13

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
13आवÔयकता िनमार्ण केली. 6ितहासा¸या या तीन प्रमुख Gटनांनी केवळ समाजशाľ िनमार्ण करÁयाची
पाĵर्भूमीच तयार केली नाही तर समाजशाľीय ²ाना¸या िवकासाची łपरेfादेखील आखली.
(जयराम २Ž—).
हे नवीन शाľ वसाहती¸या प्रिøयेĬारे जगा¸या 6तर भागात पसरली.8दाहरणाथर्, मुंबई, कोलकाता आिण
चेÆनई (मुंबई, कलक°ा आिण मþास) या शहरांमÅये िāटीश 8¸च िश±णा¸या धतêवर अशीच िवद्यापीठे
िमळाली. या प्रिøयेने जागितक सामािजक िव²ान प्रणालीचे क¤þ आिण पिरG मÅये वगêकरण केले आिण
या प्रणाली¸या समालोचकांनी Öवदेशी समाजशाľा¸या िवकासाची मागणी केली (पनही २Ž८). देशी
िवĬानांनी पिIJमेकडून आयात केलेले िसद्धांत आिण कायर्पद्धती यां¸या संबंिधत प्रij िवचारÁयास सुŁवात
केली आिण देशी िवचार व संशोधना¸या Öवदेशी तंत्रांनी Âयास पुनिÖथर्त करÁयासाठी >क चळवळ सुł
केली.
Öवदेशीकरण या शÊदाचा अथर् असा आहे की, >खाद्या गोĶीची Öवदेशी बनवÁयाची प्रिøया जी आतून
8परोक्त आहे (नगला २Ž३). देशी लोकां¸या िवचारां¸या बाĻ संचाकडे जाÁयालाही Öवदेशीकरण असे
Ìहटले गेले. —७Ž¸या दशकात समाजशाľाचे Öवदेशीकरण करÁया¸या चळवळीला वेग आला, जेÓहा
िवकसनशील जगातील िवĬानांनी “कrÈटीिÓहटी @Z माईंड" ‘मनाची कuद’ (अलाटस >स>Z, मलेिशयन
समाजशाľ² ºयांनी नायजेिरयातील समाजशाľा¸या Öवदेशीकरणाचा गंभीरपणे शोध लावला आहे)
स±म करÁया¸या िवरोधात आवाज 8ठिवला आिण Âयांना नंतर 6तर ही सामील Lाले. —७३ मÅये
िशमला येथे युनेÖको¸या वतीने आयोिजत अÅयापन आिण संशोधन िव²ान िवfयक आिशयाई पिरfदेत
समाजशाľा¸या Öवदेशीकरणाची िचंता Óयक्त केली गेली. —६६ मÅये पrरीस येथे युनेÖको¸या वतीने
आयोिजत सामािजक सहकािरता ±ेत्रात आंतरराÕट्रीय सहकार िवfयी¸या बuठकीत समाजशाľाचे
Öवदेशीकरण करÁयाची गरज पुÆहा >कदा 8ĩवली. या संमेलनातील >क िवÖमयकारक सÂय Ìहणजे
िवकिसत LालेÐया देशांतील जवळजवळ नÓवद ट³के सामािजक शाľ² Âयास 8पिÖथत होते. Âयानंतर
—७७ मÅये LालेÐया बuठकीत राÕट्रीय सामािजक िव²ान पिरfदेत समाजशाľाचे Öवदेशीकरण
करÁया¸या गरजेकडे ल± िदले गेले.नंतर —७८ मÅये Óहेनर-úेन Zा8ंडेशनने Öवदेशी मानववंशशाľ
िवfयावर >क पिरfद आयोिजत केली होती आिण —७— मÅये कोिरयन सोशल सायÆस िरसचर्
कyिÆसलने "सोशल सायÆसेसमधील वेÖटनर् अप्रोच @Z @गर्नायLेशन" या िवfयावर चचार् करÁयासाठी
>क चचार्सत्र आयोिजत केली होती. Âयाचं वfê, >>न>सआरईसीन े सी>न>स>ससी¸या सहका-याने
मिनला येथे आयोिजत ितस-या पिरfदेत िवशेf पrनेल चच¥चे आयोजन केले. Öवतंत्र समाजशाľा¸या
Öवदेशीकरण आिण िवकासाची आवÔयकता यावर िवĵास ठेवून या कÐपने¸या समथर्कांनी आपापÐया
देशांमÅये समाजशाľाचे Öवदेशीकरण करÁयाचा प्रयÂन केला.munotes.in

Page 14

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
14आपली प्रगती तपासा:
. समाजशाľ हे शाľा¸या łपात 8दयास येÁयासाठी कोणते Gटक कारणीभूत आहेत?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. समाजशाľचे Öवदेशीकरण Ìहणजे काय?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.‘ भारता¸या संदभार्त Öवदेशीकरणाची गरज
भारतातील अनेक िवĬानांनी पािIJमाÂय देशातील पद्धती, िसद्धांताची 8पयोिगता आिण Âयांची प्रासंिगकता
यािवfयी िचंता Óयक्त केली आिण भारतीय समाजशाľाशी संबंिधत असलेÐया नवीन पद्धती आिण
ŀिĶकोनांचा आधार Gेतला ºयामुळे समाजशाľा¸या Öवदेशीकरणाची मागणी केली गेली.
काही िवचारवंतांचा असा िवĵास होता की भारतीय समाजशाľीय कÐपनाशक्ती िह भारतीय पुनजार्गरण
दरÌयान िकंवा राधा कमल मुखजê यां¸या शÊदांत सांगायचे LाÐयास समाजशाľ पूवê¸या संदभर् गटात
8ĩवली. या गटांतील काही सदÖयांनी भारतीय परंपरा आिण आधुिनकते¸या 8दार सुधारवादी िम®णाला
पािठंबा दशर्िवला तर 6तर गटांनी वसाहतवादी वचर्Öव हटिवÁयास पुनŁºजीवनवाद्या ंना प्रोÂसाहन िदले.
राजा राममोहन रvय हे युरोपक¤िþत िवचारसरणीवर टीका करणारे सवार्त पिहले भारतीय िवचारवंत होते.
िहंदू धमर् आिण 6Öलामप्रती िमशनöयां¸या ितरÖकार करÁया¸या ŀिĶकोनािवłद्ध ते होते. Âयां¸या
युिक्तवादानुसार वेद, पुराण आिण तंत्रांचे िसद्धांत िùÖतीपे±ा अिधक तकर्संगत होते. Âयाचप्रमाणे बेनvय
कुमार सरकार यांनी Bिर>ंटिलÖट 6ंडोलvजी¸या अनेक पuलूंवरही टीका केली. िदशाभूल करणा-या
समाजशाľीय पद्धती आिण पाIJाÂय जगाला बळी पडÐयाबĥलही सरकारने आिशयाई िवĬानांवरही टीका
केली (अलाटास २ŽŽ५).
बी.>न. सील, सरकार, जी.>स. Gुय¥, आर. मुखजê आिण डी. पी. मुखजê यां¸यासार´या भारतीय
समाजशाľाचे जनक समजÐया जाणाöयांचा अËयास हा राÕट्रवादी सुधारणे¸या जागेवर आधािरत होता
आिण तो भारत-क¤िþत होता. Âयावर प्रा¸यिवद्येचा प्रGात होता. या सवर् िवĬानांचा असा िवĵास होता की,
समाजशाľ ही सांÖकpितक समालोचना आहे आिण Âयांनी पाIJाÂय प्रा¸यिवद्याकारा ं¸या भारतीय
समाजाला 8Âøांतीवादी आिण Gटवादी ŀिĶकोनातून समजून GेÁया¸या प्रयÂनावर प्रijिचÆह 8पिÖथत
केले.munotes.in

Page 15

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
15देवा (—६५) यांनी सुचवले की पाIJाÂय Öवसमूह®ेķतावाद यास समाजशाľातील िवद्यमान सuद्धांितक
आिण वuचािरक चyकटीतून काQून टाकले पािहजे. भारतीय समाजातील संरचनाÂमक, कायर्±म आिण
गितशील पuलूं¸या अËयासासाठी िनÕप± नसलेले >क सuद्धांितक चyकट िवकिसत केले जावे. >स.सी. दुबे
(—७७) Ìहणतात की भारतीय समाजशाľ >क Öवाय° न होता 8पúह प्रणाली¸या आधारावर अवलंबून
असलेÐया चyकटीत कायर् करीत आहे.
िसंह यां¸यानुसार (—८४) बहòतेक सामािजकशाľ पाIJाÂय समाजा¸या अËयासासाठी िवकिसत केÐया
गेलेÐया अंतभूर्त संकÐपना, साधने आिण तंत्र यांना अिधक महÂव देते. हे िसद्धांत आिण संशोधनात >क
प्रकारची पद्धतशीर वuयिक्तकता आिण सामािजक प्रणालीची िवचारधारा Bळखते जे कदािचत ितसöया
जगातील समाजांना अनुकूल नसते.
योगेश अटल (२ŽŽ३) हे समाजशाľातील Öवदेशीकरणाचे समथर्न करणाöया 6तर िवĬानांपuकी >क
होते, ºयांचा असा िवĵास होता की सामािजक िव²ाना¸या Öवदेशीकरणाची गरज ही सामािजक
िव²ानां¸या संरचनेची पुÆहा तपासणी करÁया¸या आिण Öवदेशीकरणास प्रोÂसाहन देÁयासाठी योµय
रणनीती िवकिसत करÁया¸या गरजेतून िनमार्ण Lाली आिण पाथर् मुखजê (२ŽŽ५) यांनी असे प्रितपादन
केले की हा मुĥा Öवाय°तेचा नाही तर 'बंिदÖत मनाचा' आहे, Ìहणून संबंिधत संकÐपना िनमार्ण करÁयाची
प्रिøया Ìहणून Öवदेशीकरणाची संकÐपना अिधक महßवपूणर् बनते.
२.४ अNलचे Öवदेशीकारणाचे पैलू
Öवदेशीकरणा¸या समथर्कांनी Öवदेशीकरणा¸या काही महßवपूणर् बाबéवर जोर िदला ºया खालीलप्रमाणे
आहेत3
. आÂम-जागłकता आिण 8सनवारी चuतÆयास नकार: प्रव³Âयाने अंतगर्त मतां¸या गरजेवर जोर
िदला. >खाद्या¸या Öवत: ¸या समाजाची समज पािIJमाÂय संकÐपना, िसद्धांत आिण कायर्पद्धतीĬारे
नÓहे तर नवीन संकÐपना आिण पद्धतé¸या आधारावर करायला हवी अशी बाजू मांडली.
२. वuकिÐपक ŀĶीकोन: सामािजक िव²ान अिधक समpद्ध आिण कमी पिर¸Jेदक होÁयासाठी मानवी
समाजांवर वuकिÐपक ŀĶीकोन िवकिसत करायला हवे.
३. ?ितहािसक आिण सांÖकpितक वuिशĶ्ये: राÕट्रीय मुद्द्यांशी सामना करÁयासाठी गितशील ŀिĶकोन
िवकिसत करÁया¸या 8ĥेशाने Öवदेशीकरण ?ितहािसक आिण सांÖकpितक वuिशĶ्यांसाठी आÓहान
करते.
४. खोटा राÕट्रवाद: सामािजक िव²ाना¸या Öवदेशीकरणा¸या समथर्कांनी यावर जोर िदला की
Öवदेशीयकरण अŁंद पिर¸Jेदवादापे±ा जाÖत असावे िकंवा शाखा भyगोिलक सीमांवर आधािरत
िवĵासा¸या पpथक् प्रणालीत िवखुरली जा9 नये. हे केवळ खोटे सावर्भyमÂवच नÓहे तर खोट्या
राÕट्रवादालाही िवरोध दशर्िवते.
आपली प्रगती तपासा:munotes.in

Page 16

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
16. भारतातील समाजशाľाचे Öवदेशीकरण करÁया¸या गरजेवर >क िटपण िलहा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.भारतीय समाजशाľा¸या Öवदेशीकरणा¸या महßवपूणर् बाबी ÖपĶ करा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.“ Öवदेशीकरणाचे वगीर्करण
कpÕणा कुमार यांनी सामािजक िव²ानातील Öवदेशीकरण आिण आंतरराÕट्रीय सहकार मÅये
Öवदेशीयकरणाचे तीन प्रकार सुचिवले: संरचनाÂमक, मूलभूत आिण सuद्धांितक.
अ. Öट्र³चरल Öवदेशीकरण: याचा अथर् सामािजक िव²ान ²ानाची िनिमर्ती आिण प्रसार यासाठी
देशाची संÖथा आिण संGटनाÂमक ±मता होय.
ब. मूलभूत Öवदेशीकरण: याला सामúी Öवदेशीकरण देखील Ìहटले जा9 शकते. सामािजक
िव²ानाचा मु´य जोर Öवत3चा समाज, लोक, राजकीय आिण आिथर्क संÖथा असावेत.
क. सuद्धांितक Öवदेशीकरण3 जेÓहा >खाद्या राÕट्रातील सामािजक शाľ² िविशĶ वuचािरक चyकट
आिण मेटा-िसद्धांत तयार करÁयात गुंततात तेÓहा Âयांची िवĵŀĶी, सामािजक सांÖकpितक अनुभव
आिण 8ĥीĶे प्रितिबंिबत होतात.munotes.in

Page 17

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
17२.” आÓहाने
अटल (२ŽŽ३) असा दावा करतात की आिशयाई संदभार्तील Öवदेशीकरणाचा प्रयÂन पुQील कारणाÖतव
केला जातो:
१. राÕůीय भाषा आिण अÅयापनासाठी Öथािनक सािहÂय वापर:
प्रादेिशक भाfेत सािहÂयाचे 8Âपादन आवÔयक असलेÐया 8¸च Öतरावरील िश±णाचे माÅयम
Ìहणून ब-याच देशांनी प्रादेिशक भाfेचे िश±ण सुł केले. बहòतेक वाचन सािहÂय परदेशी भाfेत
होते जे िवद्याÃया«ना समजणे कठीण होते. भाfे¸या पुÖतकांची आवÔयकता पूणर् करणे कठीण होईल
कारण Âयां¸याशी संबंिधत ±ेत्रातील तº² जरी Öथािनक भाfेमÅये कyशÐय नसले िकंवा Âयां¸या
मानकांवłन खाली येÁयास तयार नसतात आिण Âयां¸या संशोधना¸या िकंमतीवर प्रादेिशक
भाfेत पुÖतके िलिहÁयास तयार नसतात.
दुसरे Ìहणजे नवीन िपQीचे िवĬान आंतरराÕट्रीय भाfेचे ²ान नसÐयामुळे अलीकडील कल आिण
Âयां¸या ±ेत्रातील िवकासाशी संबंिधत नसतील. Âयाच वेळी Âयांचे कायर् Óयापक पोहोचणार नाही.
आपÐया बाबतीत असं´य प्रादेिशक भाfा असÐयामुळे हेच Gडेल. जागितकीकरणाम ुळे आज
6ंúजीबरोबरच Ā¤च, कोिरयन, िचनी जमर्न 6Âयादी नवीन भाfा िशकÁयाची 8Âसुकता आहे.
२. अंतगर्त समािवĶ असणाöया लोकांचे संशोधन:
Öवदेशीकरणाचा आणखी >क महßवाचा प्रयÂन Ìहणजे Öथािनकांनी केलेÐया संशोधनाला प्रोÂसाहन
देणे. आतील माणसं िवŁद्ध बाहेरील लोकां¸या संशोधनाशी संबंिधत अनेक पद्धतीिवfयक आÓहाने
समोर आली आहेत. बाĻ Óयक्ती¸या संशोधनावर अंकुश ठेवणे हे ब-याच वेळा राजकीय हेतूने
प्रेिरत होते आिण कधीकधी आतील लोक देखील काही िविशĶ िवfयांवर संशोधन करÁयास
प्रितबंिधत असतात. संशोधन िनÕकfा«¸या प्रकाशनास प्रितबंिधत केले जाणे हा दुसरा मुĥा आहे
जेथे बाहेरील लोकांस मािहती गोळा करÁयास आिण Âयांचे शोध प्रकािशत करÁयास परवानगी
िदली जा9 शकते परंतु अंतगर्त लोक तसे कŁ शकत नाहीत.
‘. संशोधन प्राधाÆयक्रमांचे िनधार्रण3
Öवदेशीकरणाचा आणखी >क पuलू Ìहणजे राÕट्रीय महßव असणा-या थीमला प्रोÂसाहन देणे आिण
Âयास महßव िदले जाणे. आिशयाई देशांमधील सवर् ±ेत्रात 8दाहरणाथर्, िनयोजन आिण ľोत
वाटप यासार´या गोĶéचा िवचार केला जातो. अशा प्रकारे सामािजक िव²ान अÅयापनाची Bळख
आिण संशोधनाची जािहरात या िनकfावर प्रभाव पाडते.
४. सैद्धांितक आिण कायर्पद्धतीसंबंधी पुनरर्चना:
हळूहळू पाIJाÂय िसद्धांतांचे वचर्Öव आिण Âयांची योµयता याबĥल आवाज 8ठिवला जात आहे.
काहéनी मा³सर्वादी पयार्यां¸या गरजेसाठी दबाव आणला पण ते अजूनही परके आिण ÆयाÍय नाही.
अशा प्रकारे Öवदेशी िसद्धांत आिण कायर्पद्धतé¸या िवकासामÅये Zारशी प्रगती होत नाही.
Öवदेशीयतेची प्रिøया जगा¸या िविवध भागात Óयापक प्रमाणात पसरली आहे, भारतीय िवĬानांनी
परदेशी लोकां¸या कायार्चे मूÐयांकन करÁयासार´या िविवध आGाड्यांवर काम करÁयास सुरवात munotes.in

Page 18

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
18केली; िवचारसरणी आिण सामािजक मानववंशशाľ यापासून समाजशाľ वेगळे करणे आिण;
शेवटी भारतीय समाजशाľ ÓयाĮी पिरभािfत करणे आिण संशोधनासाठी प्राधाÆयøम िनिIJत
करणे.
—४Ž आिण —५Ž ¸या दशकातील अनेक भारतीय िवĬानांनी राÕट्रवादी धोरणांतगर्त
भारतीयांवरील परकीय लोकां¸या लेखनाचे परी±ण केले आिण ÂयाĬारे भारतीय संÖकpतीस आिण
सËयतेस कमीपणा दाखवून पािIJमाÂयांचे वचर्Öव िसद्ध करÁयाचा कट 8Gडकीस आणला.
>करेfीय 8Âøांती, िसद्धांताÂमक कायर्±मता आिण मा³सर्वाद या िसद्धांतांसार´या अनेक
लोकिप्रय ŀिĶकोनांना असमान, ®ेणीबद्ध संबंध राखÁयासाठी पाIJाÂय कट Ìहणून पािहले गेले.
पाIJाÂय िसद्धांत आिण भारतीय समाजातील अंतगर्त रचना समजून GेÁयासाठी >खाद्या बाĻ
Óयक्तीवर मयार्दा GालÁया¸या पद्धती आिण पÅदती लागू करÁया¸या संदभार्त िचंता Óयक्त केली
गेली. अंतगर्त आिण बाहेरील वादिववाद ही >क पद्धतशीर िचंता बनली.
२.• भारतातील समाजशाľाच े Öवदेशीकरण
सुर¤þ शमार् (—८३) यांनी भारतातील समाजशाľाचे Öवदेशीकरण या िवfयावर मा8ंट अबू येथे आयोिजत
पिरसंवादातील 8ĥीĶे व चचार् यांचा सारांश खालीलप्रमाणे3
. भारतातील समाजशाľ ची िÖथती.
२. भारतीय समाजा¸या वu²ािनक अËयासासाठी समाजशाľीय संकÐपनांचे पुन: अनुकूलन आिण
पुनर्-संकÐपन आवÔयक आहे.
३. आंतरशाľीय ŀिĶकोन आिण सहकायार्ची श³यता ºयांची पुQील कÐपना केली जा9 शकते.
४. भारतातील समाजशाľ िवfयात अÅयापन व संशोधना¸या समÖया.
५. पुQील सुधारÁयाची श³यता.
६. िवकसनशील समाजात समाजशाľ आिण समाजशाľ²ा ंची भूिमका.
७. भारतातील समाजशाľ²ा ं¸या संशोधनासाठी GेतलेÐया सuद्धांितक आिण Óयावहािरक समÖया.
काQलेले िनÕकषर्:
. समाजशाľिवfयक 8पøमांची कोणतीही िविशĶ सूत्रे नाहीत आिण Öवतंत्र समाजशाľ²ा ं¸या
शu±िणक संवेदनशीलतेवर आधािरत समाजशाľ²ानाची प्रथा नाही.
२. ?ितहािसक तÃये आिण Öट्र³चरल Zं³शनल ŀिĶकोन यासार´या पÅदतीचा वापर करÁया¸या
दरÌयान कोणतेही मतभेद नाही.
३. समाजशाľ²ा ंनी भारता¸या समाजशाľा¸या वuिĵक वuिशĶ्यावर िवĵास दाखिवला.
४. ठरािवक आिण िविशĶ समाजशाľ नाकारÁयाची श³यता (िसंग —६७).munotes.in

Page 19

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
19वरील चच¥तून हे ÖपĶ Lाले की भारतीय समाजशाľ² शाľा¸या łपात समाजशाľा¸या वाQीस आिण
िवकासाबĥल जागłक होते. Âयांनी समाजशाľाची 8Âप°ी >क शाखा आिण ितची वाQ Ìहणून तपासून
आÂम-िवĴेfणाचा प्रयÂन केला. शाखेस सामोरे जाणारे प्रij आिण आÓहाने समजून GेÁयासाठी िāटीश
आिण अमेिरकन समाजशाľ आिण मा³सर्वादी ŀिĶकोनाचा पिरणाम याबĥल Âयांनी आQावा Gेतला. हे
ÖपĶ आहे की — Óया आिण २Ž Óया शतकातील भारतातील समाजशाľ पाIJाÂय िसद्धांत, संकÐपना
आिण पद्धतéची प्रितमा नÓहती. हे पािIJमाÂय समाजशाľा¸या शाखेस समकालीन होते. समाजशाľीय
अËयासाने नवीन संवेदनशीलता िवकिसत केली जी वांिशक-समाजशाľ, 8°रसंरचनावाद, नव कायर्वाद
6Âयादी सuद्धांितक प्रवp°éवłन ÖपĶ होतो. पयार्वरणीय समाजशाľ, संGटना समाजशाľ, पयर्टन
समाजशाľ, समाजातील दुबर्ल GटकांĬारे सामोरे जाणाöया समÖयांचे िवĴेfण यासार´या संशोधनाचे
िविशĶ ±ेत्रही हाती GेÁयात आले,जेणेकŁन सामािजक पुनरर्चना आिण िवकासास प्रोÂसाहन िमळेल
(नागला २Ž३).
आपली प्रगती तपासा:
. समाजशाľाचे Öवदेशीकरण यावर >क टीप िलहा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. समाजशाľाचे Öवदेशीकरण करÁयासाठी आÓहाने सांगा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.८ āाĺणेतर ŀĶीकोन
भारतीय समाजा¸या अËयासामÅये िवĬानांनी प्रा¸यिवद्या, संरचनाÂमक कायर्वाद, सांÖकpितक आिण
मा³सर्वादी अशा िविवध ŀिĶकोनांचा 8पयोग केला आहे. धमर्, कमर् आिण मो± 6Âयादी िहंदू समाजा¸या
आदशा«वर प्रा¸यिवद्या ŀĶीकोन जोडला गेला, तर पासर्न आिण मटōन यां¸या संरचनाÂमक कायर्वाद
ŀĶीकोनात >कीकरणावर जोर देÁयात आला. भारतीय समाजशाľ²ा ंवर दुखêम, वेबर आिण मा³सर् munotes.in

Page 20

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
20यां¸या सuद्धांितक अिभप्रेरणाचा प्रभाव होता. समाजशाľातील सांÖकpितक ŀिĶकोनाची सुŁवात >म.>न.
®ीिनवास यां¸या ‘िरिलजन अ1ड सोसायटी अमंग द कूगर्L 6न सा9थ 6ंिडया ’ या िवfयावरील अËयासाने
Lाली. या अËयासानुसार āाĺणीकरण, संÖकpतीकरण आिण पाIJाÂयीकरण यासार´या संकÐपना समोर
आÐया. मा³सर्वादी ŀĶीकोन आिण पद्धतीवर आधािरत ĬंĬाÂमक ?ितहािसक ŀĶीकोन काही िवĬानांनी
भारतीय सामािजक वाÖतव समजÁयासाठी सवार्त योµय ŀĶीकोन मानला होता. >.आर. देसाई ºयांनी
ĬuĬाÂमक ?ितहािसक ŀिĶकोनाची बाजू मांडली Âयांनी असमानता, स°ा आिण मालम°ा संबंध आिण
नवीन सामािजक चळवळीत भाग GेतÐया गेलेÐया सीमांतां¸या¸या ŀिĶकोनावर ल± क¤िþत केले (पटेल
२ŽŽ).
ÖवातंÞयो°र काळानंतर जमीन सुधारणे व वेतन कायदा लागू LाÐयाने कpfीप्रधान समाजातील गितमान
संबंध योµय असÐयाचे िदसून आले. िनfेध चळवळéना वेग िमळाÐयामुळे 8Âपीडन LालेÐयांचे जीवन
अËयासाचे मु´य क¤þ बनले. तथािप िपडीत लोकांचा अËयास करÁयासाठी अनेक िसद्धांत सापे±
वंिचतपणाचे िसद्धांत आिण सबाÐटनर् ŀĶीकोन यासारखे िसद्धांत 8दभवले परंतु ते अपुरे मानले गेले.
āाĺण नसलेÐया समाजसुधारकांनी केवळ āाĺण वचर्Öवावरच प्रij केला नाही तर Öवत3चे तÂव²ान व
िवचारधाराही िवकिसत केÐया. Âयांनी ?ितहािसक लेखनाचे समी±ाÂमक िवĴेfण केले आिण ²ाना¸या
āाĺणवादी 8Âपादनाचे ÖपĶीकरण केले. āाÌहणे°रवादाचा 8दय होÁयास कारणीभूत Gटक Ìहणजे
वसाहतवादा¸या पिरणामातून सावर्जिनक जागा िनमार्ण करणे आिण ह³कां¸या कÐपनांचा िवकास करणे
होय. जुÆया सामािजक-राजकीय ÓयवÖथेचे खंडन केÐयाने समाजा¸या सामािजक आिण पारंपािरक
संबंधांवर पिरणाम Lाला. नवीन सामािजक-आिथर्क सुÓयवÖथा, सांÖकpितक बदल आिण महसूल संकलन
धोरणांनी लोकांना Âयां¸या पारंपािरक Óयवसाय आिण सामािजक िÖथतीपासून दूर केले. या बदलांमुळे
िविवध सामािजक गटांनी नवीन सामािजक Bळख आिण पयार्य शोधÁयास सुŁवात केली. नवीन Bळख
आिण पयार्याचा हा शोध बहòआयामी होता. चेतनाची वाQ आिण राजकीय प्रबोधन ही या प्रितिøयांचा >क
पिरणाम होता. या काळात लोकांचे आयुÕय जाÖत संGिटत नसÐयाने 8दयास आलेली चuतÆय वेगवेगÑया
गटात पसरली होती.
येथे देहभान या शÊदाचा अथर् िविवध सामािजक गटांमधील प्रितकार िकंवा िनfेधाची सुŁवात आहे.
तथािप सुŁवाती¸या काळात या हालचालéमÅये वuचािरक शक्तीची कमतरता होती. —Óया शतकात
बहòतेक GटनांमÅये āाĺणेतर लोकांमÅये सामािजक चेतनेची 8Âप°ी —Óया शतकात Lाली आिण २Ž
Óया शतकात āाĺणेतर चळवळéना ठोस आकार िमळाला.
āाĺणवादी वचर्Öवािवłद्ध िनfेध आंदोलनाची सुŁवात भारतातील िविवध भागांत Lाली 8दा. दि±ण
भारतातील अरिवपुरम चळवळ (®ी नारायण गुŁ) आिण Öवािभमान चळवळ (पेिरयार), पिIJम भारतात
सÂयशोधक समाज-Zुले. परंतु डv. आंबेडकर यां¸या नेतpÂवात िह चळवळ िशगेला पोहोचली.
या समाज सुधारकांचा ŀिĶकोन वेगळा असला तरी Âयांचे 8िĥĶ्य हे 8Âपीिडत लोकांची मुक्ती हेच रािहले.
Âयांनी अशा िवĬानां¸या लेखनावर आिण Âयां¸या काया«वर प्रijिचÆह 8पिÖथत केले ºयां¸यावर भारताची
Óया´या करताना āाĺणांना िवशेfािधकार देणाöया िहंदू ŀिĶकोनाचा खूप प्रभाव पडला होता . Âयांनी
²ाना¸या āाĺणवादी 8Âपादनाला आÓहान िदले आिण भारतीय समाजातील 8पेि±त आिण दडलेÐया
वगार्ला आवाज िदला.munotes.in

Page 21

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
21शिमर्ला रेगे (२ŽŽ) यांनी असे िनदशर्नास आणले की वसाहतवादी आिण राÕट्रवादीसाठी ²ानाचे Öवłप
मूलत: िहंदू आिण āाĺणवादी होते परंतु दुसöया महायुद्धानंतर सामािजक िव²ान प्रवचनेने Bिर>ंट आिण
@ि³सडेÆट, परंपरा आिण आधुिनकता िकंवा Öवदेशी ŀिĶकोन यांची बायनरी बदलली, याने भारतीय
समाजातील संरचनाÂमक असमानता या सवा«चे ÖपĶीकरण िदले,आिण ²ान आिण 8Âपादन प्रकÐप, िहंदु
व āाĺणवादी Ìहणून दे9 केलेÐया सामाÆयीकरण केले. Âयां¸या मते बुद्ध, कबीर, Zुले आिण आंबेडकर
यां¸या अवuिदक मुक्तीवादी परंपरांनी आिण मा³सर्, जvन डेÓही आिण थvमस पेन यां¸या पािIJमाÂय िवचारांनी
या बायनरीला आÓहान िदले.
टी. के Bमन (२ŽŽ) असा दावा करतात की तळातील लोकांचा ŀिĶकोन समाजशाľातील >क जुना
िवfय आहे. पारंपािरकपणे 8Âपीिडत आिण कलंिकत गट जे >कसंध आिण अंशत3 मुक्त आिण सशक्त
आहेत Âयांना आवाज िमळू लागला. या गटांनी 8¸च जाती, पुŁf आिण बुजुर्वा वगार्तील लोकांĬारे िनमार्ण
केलेÐया ²ानावर प्रijिचÆह 8भारले. ²ाना¸या िनिमर्तीमÅये Âयांना प्रितिनिधßव देÁयाची गरज अिन¸Jेने
Bळखली गेली. अशा प्रकारे जे समाजातील तळाशी होते आिण जे सवणर्, शहरी, मÅयमवगêय, पुŁf
संशोधक यां¸यामुळे ते अŀÔय होते Âयांनी ²ानाचे 8Âपादन आिण प्रितिनिधÂव करÁयात कायदेशीर भाग
Gेतला.
आपली प्रगती तपासा:
. āाĺणेतर ŀĶीकोन काय आहे?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. āाĺणेतर ŀĶीकोनाची महÂवाची वuिशĶ्ये सांगा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.९ सारांश
भारतीय समाजशाľ बहòवचन आिण बहòआयामी आहे जे अËयास, संशोधन आिण प्रकाशना¸या िविवध
कायर्øमांमÅये प्रकट होते. ÖवातंÞयानंतर िनिIJतच ते वसाहतवादा¸या Jायेतून बाहेर आले आहे आिण
संशोधन आिण अËयासøमाचे Öवदेशीकरण पुQे गेले आहे (शमार्, २Ž—).
āाÌहणे°र ŀĶीकोन ²ान आिण शक्ती यां¸यातील संबंधांवर आधािरत आहे. या नाÂयाचा सामािजक
वाÖतवावर पिरणाम होतो. āाĺणेतर ŀĶीकोन भारत कसा समजायचा यावर प्रij 8पिÖथत करते? हा
असा युिक्तवाद करतो की दीGर् काळापासून भारतीय समाज िहंदू समाज Ìहणून Bळखला जात आहे munotes.in

Page 22

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
22Ìहणून असमानता आिण भेदभाव, वगêकरण, अÆयाय 6Âयादी संकÐपना या समाजशाľीय चच¥चा िवfय
नÓहÂया. Âयामुळे भारतीय समाज समजून GेÁयासाठी पयार्यी ŀिĶकोनाची मागणी केली जात होती. हा
ŀिĶकोन राजकीय ÖवŁपाचा होता कारण Âयातून केवळ ²ान िनिमर्ती¸या राजकारणावरच प्रijिचÆह करत
नÓहता तर ²ान िनमार्ण, 8पभोग आिण अिभसरण प्रिøयेत गुंतलेÐया Öव: लाही दोfी ठरिवले. भारतातील
िविवध भागातील कĘरपंथी सामािजक िवचारवंतांनी ²ाना¸या āाĺणवादी िनिमर्तीचा सामना केला आिण
Âयां¸या मुक्तते¸या ŀĶीकोनातून भारतीय समाजातील 8पेि±त वगार्ला आवाज िदला. āाĺणेतर
ŀĶीकोनातूनही मुलéचे िश±ण, िवधवा पुनिवर्वाह आदी गोĶéवर भर दे9न मिहला मुक्तीचे धोरण Öवीकारले
गेले. समानताआिण Æयाय यावर आधािरत समाजाची कÐपना केली गेली.
२.१० प्रij
. Öवदेशीकरण Ìहणजे काय? भारता¸या संदभार्त यावर चचार् करा.
२. भारतीियकीकरण आिण समाजशाľाचे Öवदेशीकरण यावर >क िटपण िलहा.
३. वेगवेगÑया प्रकारचे Öवदेशीकरण सादर करा.
४. āाĺणेतर ŀĶीकोनातून िवÖतpत करा.
संदभर् úंथ
1. Alatas, S.F, 2005, indigenization: Features and Problems, in Jan van Breman,
Eyal Ben and Syed Farid Alatas (eds), Asian Anthropology, London Routledge
2. Atal, Yogesh, 2003, Indian Sociology From Where to Where, Rawat Publication,
Jaipur and New Delhi
3. Deva, Indra, 1965, Possibility of an Indian Sociology, in T.K.N Unnithan et al
(ed) Sociology in India, Prentice-Hall of India Pvt.Ltd, New Delhi
4. Dube S.C, 1977, Indian Sociology at the Turning Point, Sociological Bulletin,
26(1).
5. Kumar, Krishna, 1979, Indigenization and Transnational Cooperation in the
Social Sciences, in Kumar Krishna (ed), Bonds without Bondage, East-West
Cultural Learning Institute, Honolulu.
6. Mucha, Janusz, 2012, Sociology of India, Sociology in India, Indian Sociology,
Polish Sociological Review, 2(178).
7. Mukherjee, Radhakamal, 1973, Indian Sociology: Historical Development and
Present Problems, Sociological Bulletin, Vol(22) Issue 1.
8. Mukherjee, RamKrisna, 1973, Indian Sociology: Historical Development and
Present Problems, Sociological Bulletin, Vol(22) Issue 1munotes.in

Page 23

२-समाजशाľाचे Öवदेशीकरण आिण भारतीयकरण
239. Mukherji, Partha,2005, Sociology in South Asia: Indigenization as Universalizing
Social Science, Sociological Bulletin, Vol(54) Issue: 3
10. Nagla, B.K, 2013, Indian Sociological Thought, Rawat Publication, Jaipur
11. Narayana, Jayaram, 2019, Towards Indigenization of an Uncertain transplant:
Hundred Years of Sociology of India, Tajseer, Vol(1) Issue 2
12. Oommen, T.K, 2001, Understanding Indian Society: The Relevance of
Perspectives From Below, Occasional Paper, Series 4, Department of
Sociology, University of Pune
13. Panahi Mohd.Hossein, 2018, Attempts at Indigenizing Sociology: Achievements
and Impediments, XIX ISA World Congress of Sociology, Toronto, Canada
14. Patel, Sujata, 2010, At Crossroads: Sociology in India, in S.Patel (ed), The ISA
handbook of Diverse Sociological Traditions, Sage Publication, London
15. Rege Sharmila, 2010, Education as Trutiya Ratna: Towards Phule-Ambedkarite
Feminist Pedagogical Practice, EPW, Vol.45, No. 44/45.
16. Sharma, K.L, 2019, Indian Sociology at the Threshold of the 21st Century:
Some Observations, Sociological Bulletin, 68(1), Sage
17. Sharma, Surendra, 1985, Sociology in India: A Perspective from Sociology of
Knowledge, Rawat Publications, Jaipur
18. Sing Yogendra, 1973, Modernization of Indian Tradition: A systemic study of
social change, Thomson Press, Delhi
19. Singh Yogendra, 1984, Image of Man: Ideology and Theory in Indian Sociology,
Chanakya Publication, Delhi
20. Singh, Yogendra, 1967, Sociology for India: The Emerging Perspective, in T.K
Unnithan et al (ed), Sociology for India, Prentice Hall of India Pvt.Ltd, New
Delhimunotes.in

Page 24

‘
आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, डzयुमॉÆN आिण
डzयुमॉÆN नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
प्रकरण रचना
३.Ž 8िĥĶे
३. पिरचय
३.२ आंबेडकरांचा जातीबĥलचा सuद्धांितक ŀĶीकोन
३.३ ड्युमvÆट जाितिसद्धांतावरील ŀिĶकोन
३.४ जाती¸या िसद्धाÆतावरील ड्युमvÆट नंतरचा ŀिĶकोन
३.५ सारांश
३.६ प्रij
३.७ संदभर् सuद्धांितक
‘.० उिĥĶे
• जातीची संकÐपना व िसद्धांत समजणे.
• डv अंबेडकर आिण लुई ड्युमvÆट यां¸या जाती¸या िसद्धांतािवfयी¸या ŀिĶकोनाचे परी±ण करणे.
• जाती¸या िसद्धाÆतावरील ड्युमvÆट नंतरचा ŀिĶकोन समजणे.
‘.१ पåरचय
सÅया¸या भारतात जातीची भूिमका आिण अथर् सामाÆय करणे आÓहानाÂमक आहे. Âयाबĥल परÖपर
िवरोधी मते आहेत. काहéसाठी ती नाहीशी Lाली आहे, तर काहéसाठी जाती Âयां¸या जीवनाला अथर्
देतात आिण Âयांची Bळख बनवतात (गrरलीट, २Ž७). अिभजात िहंदू लेखनात, सूàम जातीय खाÂयात
आिण अनेक जातीय चळवळीत जातीबĥल िवचार-िविनमय केले गेले आहे. Öतरीकरणाचा >क प्रकार
Ìहणून जातीस ?ितहािसक आिण समकालीन वाÖतव आहे. तथािप जातीय िसद्धांता¸या 6ितहासाची
सुŁवात िāटीश Bिर>ंटrिलÖट कायार्पासून Lाली. जातीबÅद पद्धतीने िसद्धांत करÁयाचा प्रयÂन सी. बगल
यांनी —Ž८ मÅये प्रकािशत केलेÐया Âयां¸या िनबंधात केला होता. तेथे Âयांनी जातéना केवळ पदानुøमात
काही पuलूंमÅये >कमेकांपे±ा वेगळे नसून 6तर परÖपरावलंिबक असÐयाचेही ÖपĶ केले (जोधका, २ŽŽ).
समाजशाľ², मानववंशशाľ² आिण 6तर िवĬानांनी िदलेÐया जाती¸या 8Âप°ीसंदभार्त असं´य
वp°ांत आहेत परंतु कोणतेही िविशĶ वp°ांत सावर्ित्रकपणे Öवीकारले गेले नाही. अशाप्रकारे जातीचे 8गम
चच¥चा िवfय बनले आहे (Êलंट, —३). तथािप, तेथे तीन Óयापक ŀĶीकोन अिÖतßवात आहेत जे
धािमर्क-गूQ, जuिवक आिण सामािजक-?ितहािसक आहेत. या प्रÂयेक ŀिĶकोनावर चचार् Lाली आहे (शमार्
24munotes.in

Page 25

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
25२ŽŽ५ ; प्रुथी, २ŽŽ४ ; बेली ——— ; Êलंट —३). परंतु हे ŀĶीकोन जातीचे मूळ समजून GेÁयास
प्रकाश टाकतात.
जाती हा शÊद Öपrिनश आिण पोतुर्गीज शÊद ‘काÖटा’ या शÊदाचा अथर् आहे, ºयाचा अथर् आहे “वंश, वंश
िकंवा जाती” (मुखजê, २Ž२). Öपrिनश लोक हा शÊद कुळ िकंवा वंशाचा Ìहणून वापरत असत परंतु
पोतुर्गीजांनी याचा 8पयोग भारतातÐया िववािहत वंशपरंपरागत िहंदू सामािजक गटांबĥल ÖपĶीकरण
देÁयासाठी केला (कrडेल, २Ž४). जातीची सवर्त्र माÆयताप्राĮ Óया´या नाही. िभÆन पिरिÖथतीत लोक
याचा िभÆन अथर् काQतात. तथािप, िविवध िवĬानांनी जातीची Óया´या अशी केली आहे3
• आंþे बेतये यांनी ‘>क Jोटा आिण नामांिकत गट िकंवा िविशĶ प्रकारचे Óयवसाय आिण >खाद्या
िविशĶ ®ेणीचा Óयवसाय आिण िविशĶ ®ेणीबद्ध पÅदतीशी संबंिधत िविशĶ जीवनशuली यासार´या
वuिशĶ्यांसह असलेली >क िविशĶ आिण नामांिकत गट असे Ìहणून पिरभािfत केले जे शुद्धता
आिण प्रदूfण या संकÐपनेवर आधािरत आहेत ‘.
• बेरेमन यांनी सामािजक-सांÖकpितक बहòलता आिण ®ेणीबद्ध परÖपरसंवादासह जÆमास आधािरत
Öतरीकरण यावर आधािरत जात Ìहणून जातीची िवÖतpत Óया´या केली.
• 6रावती कव¥ यां¸यानुसार जात आधािरत समाजात Óयक्ती¸या सामािजक आिण सांÖकpितक
कायार्त मोठा भाग Âयां¸या Öवत3¸या गटापुरता मयार्िदत असतो.
Ìहणून जाती हा >क आनुवंिशक >ंडोगrमvस गट आहे ºयामÅये सामाÆय नाव, सामाÆय Óयवसाय आिण
सामाÆय संÖकpती आहे आिण तुलनेने कठोर ÖवŁपाचे सजातीय >कक बनते. तरीही जातीने Cपचािरक
संGटना, कमी कठोर आिण राजकारणाशी संबंिधत अशी काही नवीन वuिशĶ्ये अनुकूल केली आहेत.
वणर् आिण जाती या दोन शÊदाशी जातीची संकÐपना जोडली गेली आहे. वणर् या शÊदाचा अथर् रंग आहे
आिण तो वuिदक आिण संÖकpत úंथांमÅये आQळतो ºयाचा अथर् िविशĶ Óयवसायांशी संबंिधत िहंदू
समाजातील चार िवभागात िवभाजन असणारे सामािजक Öतरीकरण आहे. सुŁवाती¸या úंथांमÅये अÖपpÔय
लोकांचा 8Ðलेख नÓहता आिण अÖपpÔयते¸या संकÐपने¸या 8गम व Gटने¸या 8Âप°ीसंदभार्त आजपय«त
मतभेद आहेत हे ल±ात GेÁयासारखे आहे. वणर् नमुना िह >काÂमता, >कłपता आिण सामािजक प्रणालीची
िÖथरता दशर्वते (गrरलीट, २Ž७). दुसरीकडे जाती ही øमांकाची Öथािनक प्रणाली आहे जी िविशĶ
Óयवसायांशी संबंिधत आनुवंिशकतेवर आधािरत >ंडोगrमस समूह आहे आिण परÖपरावलंिबत आहे.
बेतेय¸या मतानुसार जाती सामािजक Öतरीकरणाची >कसारखी प्रणाली Ìहणून कायर् करत नाही, Âया?वजी
ती अनेक रचनेची िवभागणी आहे. Ìहणून वणर् >क िÖथर āाĺणवादी िलिखत नमुना आहे आिण जती ही
>क गितमान सामािजक Bळख आहे जी भूतलावर अिÖतÂवात आहे. जाती¸या गटांचे वणर्न नमुÆया
सारखेच Öथािनक ®ेणीबद्ध प्रणालीत िवÖतार Lाला आहे.munotes.in

Page 26

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
26आपली प्रगती तपासा:
. जात Ìहणजे काय?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. वणर् आिण जात हा शÊद ÖपĶ करा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
‘.२ आंबेडकरांचा जातीबĥलचा सैद्धांितक ŀĶीकोन
डv.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ‘भारतातील जाती, Âयांची यंत्रणा, 8Âपि° व िवकास, या —६ साली
सादर केलेÐया शोधिनबंधात भारतातील जातीची चyकट, 8दय, िवकास आिण वाQ यांचे िवÖतpत वणर्न
केले. Âयांनी जातीचे िसद्धांत, भारतात जाती¸या िनिमर्ती आिण िवकासाचा मागोवा Gे9न, िवकिसत केले
ºयामुळे िनÌन जातीतील लोकांचे सीमांितकरण हाे9न गेले. आंबेडकरांचे जातीबĥलचे िसद्धांितकरण
‘वगêकpत’ असमानता आिण नuसिगर्करण’ िह दोन तÂव करतात (गांडी, २Ž५).
आंबेडकरांसाठी जातीने ित¸या अिभजात Öवłपात िहंदू समाजातील सामािजक-सांÖकpितक, आिथर्क
आिण राजकीय बाबéबĥल चचार् केली आहे आिण ती िहंदू समाजापुरतीच मयार्िदत आहे. जातीÓयवÖथेची
®ेणीबद्ध रचना बिहÕकार आिण असमानतेवर आधािरत आहे, जे िवधी शुद्धते¸या बाबतीत >कमेकां¸या
िवरोधात 8Ëया असलेÐया जाती¸या बहòसं´यतेमुळे कायर् करते. Âयांचे मत जातीचे डुमोनिटकरणाचा
नमुना दशर्िवते जेथे अÖपpÔयांना कायमÖवłपी अशुद्ध मानले जाते आिण 8¸च जातीने Âयांचे शुद्धता
िटकवून ठेवÁयास परवानगी िदली आहे (गांडी, २Ž५).munotes.in

Page 27

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
27जात िह आंतरजातीय िववाहांवर मयार्दा आणणारी आहे आिण प्रÂयेक जातीला नागरी, आिथर्क, शu±िणक
आिण सांÖकpितक ह³कांची बदलांवर आधािरत आहे. आंबेडकरांसाठी जाती ÓयवÖथा केवळ Zूट
पाडणारीच नाही तर शोfक ही आहे. जातीÓयवÖथेमुळे खाल¸या जातीतील लोकांचे 8¸च जातीतील
लोकांकडून शोfण Lाले. जातé¸या Öतरीकरणाने िनÌन जातéना जाती¸या संरचने¸या तळाशी ठेवले,
Âयांना िनरथर्क जीवन जगÁयासाठी आिण 8¸च जातीचे गुलाम होÁयासाठी सोडले. Âयांचे मूलभूत
अिधकार नाकारले गेले आिण Âयांचे जीवन िनरथर्क Lाले. आपले सादरीकरण संपवताना Âयांनी जाती¸या
अËयासासाठी 8िचत अशा ŀिĶकोनावर भर देÁयास महÂव िदले.
आंबेडकर िविवध िवचारवंतांनी िदलेÐया जाती िवĴेषण केलेÐया Óया´यांबरोबर वागताना:
अ. सेनाटर् यांनी जातीची Óया´या करताना जात िह >क Öवतंत्र आिण परंपरागत बंिदÖत व वंशपरंपरागत
महामंडळ आहे ºयात, प्रमुख आिण पिरfद यांचा समावेश होतो. प्रािधकरणां¸या संमेलनात
अधूनमधून बuठक आिण िविशĶ सणांमÅये या >कत्र येतात. यात लोक सामाÆय Óयवसायांशी आिण
िवशेfत: अÆन सामाियकरण, िववाह आिण संÖकारिवfयक प्रदूfणा¸या संबंिधत प्रijांशी बांधलेले
आहेत. दंड आिण सामूिहक बिहÕकार यांĬारे समुदाया¸या अिधकारांची जाणीव केली जाते.
आंबेडकर असा तकर् करतात की सेनाटर्चे अशुद्धते¸या कÐपनेवर जातीचे वuिशĶ्य सांगणे याचे मूळ
हे धमōपदेशक समारंभात आहे . प्रदूfणाची कÐपना जाती¸या संÖथेशी जोडली गेली आहे कारण
जातीमÅये 8¸च जातीची जात ही पुजारी जात आहे आिण जातीशी संबंिधत प्रदूfणाची कÐपना
केवळ धािमर्क आहे.
ब. नेसिZÐडने >क वगर् Ìहणून जातीचे ÖपĶीकरण केले. Âयां¸या मते जाती हा समाजातील >का
वगार्सारखा आहे जो 6तर वगार्शी कोणताही संबंध नाकारतो आिण आंतरिववाह व आंतरभोजनास
परवानगी देत नाही. आंबेडकरां¸या मते नेसZीÐडने पिरणामास कारण समजले आहे.आंतरिववाह
व आंतरभोजन अनुपिÖथती िवशेfीकरणा¸यामुळे आहे.
क. सर हबर्टर् िरÖली¸या ŀĶीने जाती Ìहणजे सामाÆय नावे असलेÐया कुटूंबाचा समूह िकंवा >क
पyरािणक पूवर्जांचा सामाÆय वंश, मानवी िकंवा िदÓय, िविशĶ Óयवसायात गुंतलेÐया, समान
धारणांचे अनुसरण करणाöया लोकांचा >क >कसंध समुदाय होय. आंबेडकरां¸या ŀĶीने िरसले
यांची Óया´या कोणतेही नवीन योगदान देत नाही आिण Ìहणून 8Ðलेख करÁयासारखे देखील
नाही.
डॉ. केतकर यांची Óया´या सामािजक गN Ìहणून जातीची दोन वैिशĶzये ठळक करते-
अ) जÆमत3च सदÖयता आिण
ब) आंतरजातीय िववाहावर बंदी.
आंबेडकरां¸या मतानुसार, आंतरजातीय िववाहावर बंदी Ìहणजे केवळ िविशĶ गटात जÆमलेÐयांनाच
सदÖयÂव मयार्िदत करणे. >क प्रणाली Ìहणून िह Zक्त जातीवर ल± क¤िþत करते आिण ÓयवÖथेमÅये
जाती¸या अिÖतÂवासाठी आवÔयक असलेÐया वuिशĶ्यांवर प्रकाश टाकते आिण 6तर वuिशĶ्यांना दुÍयम
Ìहणून वगळते. आंबेडकर जाती¸या वरील सवर् संकÐपनांवर टीका केली कारण Âयांनी जातीला >क समूह
Ìहणून ना समाजात >क Öवतंत्र >कक समजले, ºयाचा जाती ÓयवÖथेशी >क िनिIJत संबंध होता
(कÆनबीरन, २ŽŽ—).munotes.in

Page 28

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
28आंबेडकर यांनी भारतातील लोकसं´येचा वांिशक अहवाल सादर केला आहे. भारतातील जातीÓयवÖथा
ÖपĶ करÁयासाठी Âयांनी वांिशक िसद्धांत नाकारले. ते असे Ìहणतात की जात हा वेगवेगÑया काळात
वेगवेगÑया शतकांपूवê आलेÐया आयर्Æस, þिवड, मंगोिलयन आिण िसिथयÆस यांचे िम®ण आहे. ते असे
मत मांडतात की जातीची ÓयवÖथा वेगवेगÑया गटांमधील लोकांचे >कत्रीकरण रोखÁयासाठी 8दयास
आली नाही िकंवा रक्ताची शुद्धता बाळगÁयाचे साधन Ìहणून िह जातीचा 8दय Lाला नÓहता. खरं तर
संÖकpती आिण रक्ताचे >कित्रकरण भारतात जातीपाती¸या अिÖतÂवा¸या Zार पूवê Gडले होते. Âयां¸या
मते भारतीय समाज हा >क िवल±ण आहे िजथे सवर् गट >कमेकांशी GिनĶ संपकर् ठेवू शकत होते आिण
>कसंध समाज Ìहणून >कत्र ये9 शकत होते.
आंबेडकर यांनी असा युिक्तवाद केला की सती, िवधवा पुनिवर्वाह, बालिववाह आिण 6तर सामािजक
दुÕकमा«िवरोधात धमर्िनरपे± असणाöया 8¸च समाजातील िहंदू समाजसुधारकांनी जातीÓयवÖथा आिण
शाľ रĥ करÁयाची गरज यावर जोर िदला नाही. Âयांनी मनुÖमpती आिण धमर्शाľ अशा िहंदू úंथांवर
प्रijिचÆह 8पिÖथत केले आिण ते Ìहणाले की हे úंथ मिहला आिण दिलत यां¸या िहता¸या िवरोधात
आहेत. Âयांनी मूक नायक, समता जनता आिण बिहÕकpत भारत यातील Âयां¸या लेखनातून दिलतां¸या
भेदभावािवłद्ध युद्ध केले. दिलत, मिहला आिण शेतकरी ह³कांसाठी Âयांनी लQा िदला.
आंबेडकर यांनी मÅयमवगार्¸या ²ानावर आधारीत जमीन व Cद्योिगक भांडवल यांचा समावेश असलेÐया
आिथर्क रचनेत जाती आिण समाजवादा¸या 8¸चाटनाची विकली केली (तेलतुंबडे, २Ž३). Âयांनी
‘िशका, संGिटत Óहा आिण संGfर् करा’ अशी Gोfणा िदली.
जाती¸या उ¸चाNनाĬारे Âयाचा अथर् धािमर्क सुधारणांचा असा होता आिण ते तेÓहाच श³य होते
जेÓहा:
अ. वेद, शाľ आिण पुराण असे सवर् धािमर्क úंथ रĥ केले जातील. आिण सवर् िहंदूंनी माÆय केलेला
>कच धािमर्क िलखाण असेल.
ब. जÆमावर आधािरत पyरोिहÂय संपवावे. जे लोक राºय परी±ा8°ीणर् होतील Âयांनाच पुरोिहÂव
िमळावे. पyरोिहÂय हे राºय कायद्याĬारे प्रदान केले जावे आिण ते वंशपरंपरागत नसावे.
क. पुरोिहत सरकारी कमर्चारी असले पािहजेत आिण Âयांची सं´या कमी असावी.
ड. आंतरजातीय िववाह Öवीकारले पािहजे आिण आंतरजातीय िववाहांनी जातéतगर्त िववाहांची जागा
¶यावी.
ई. आंतरभोजनाची पद्धतअंगीकारली पािहजे. जात, वगर् आिण धमर् 6Âयादé¸या आधारे कोणताही
भेदभाव हो9 नये.
Z. Âयांचा ठाम िवĵास होता की आदशर् धमर् ÖवातंÞय, समानता आिण बंधुÂवावर आधािरत आहे.
‘.‘ डzयुमॉÆN जाितिसद्धांतावरील ŀिĶकोन
Ā¤च मानववंशशाľ² लुई ड्युमvÆट हे जातीवरील सवार्त प्रभावी लेखक होते. Âयां¸या चच¥चे मु´य क¤þ
भारत व पिIJमी राÕट्र हे होते. —५ पासून Âयांनी जातीवर िलखाण आिण Óया´यान केले. Âयां¸या मते
जाती सवर्Óयापी असून ती भारता¸या सांÖकpितक ?³य आिण िविशĶतेचे प्रतीक आहे. या शu±िणक munotes.in

Page 29

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
29संशोधना¸या प्रयÂनाचे Zिलत Ìहणजे —६६ साली प्रकािशत Lालेले Âयांचे महान िलखाण होमो
हायरारकीकस हे होय.
होमो हायरारकीकस या Âयां¸या जातीवरील कामाची मोठ्या प्रमाणात चचार् Lाली आहे आिण Âयाचे
भाfांतर ब-याच भाfांमÅये Lाले आहे परंतु आतापय«त Âयाचे भाfांतर कोणÂयाही भारतीय भाfेत Lाले
नाही. Âयां¸या या कायार्मुळे जाती आिण सामािजक रचनेचा अËयास करÁयासाठी नवी ŀĶी प्राĮ Lाली.
िवचारसरणी आिण परंपरा या संकÐपना Âया¸या प्रितकpतीचे मूळ भाग आहेत.
ड्युमvÆट ठामपणे सांगतात की ®ेणीबद्धता ही भारतीय समाजाची मु´य वuिशĶ्ये आहेत आिण यामुळे
भारतीय समाज हा Óयिक्तवादी पाIJाÂय समाजांपे±ा वेगळा िदसतो. Âयां¸या अËयासाने भारतीय सामािजक
Öतरीकरण प्रणालीवर >क समú आिण वuिĵक आ´याियका प्रदान केली. Âयाची मु´य िचंता ही जातीची
गुणधम¥ होती Ìहणूनच जाती समजून GेÁया¸या Âया¸या ŀिĶकोनाला गुणधमर् ŀिĶकोन असेही Ìहटले जाते.
Âयांनी जातीचे वणर्न आिथर्क, राजकीय आिण नातेसंबंधांवर आधािरत नातेसंबंधांचा समूह Ìहणून केले जे
िनसगर्त3 धािमर्क असलेÐया मूÐयांमुळे िटकून आहेत. Âयांनी असे प्रितपादन केले की जात ही >क िवशेf
प्रकारची असमानता आहे, ºयाचा योµय अथर् समाजशाľ²ा ंनी लावला पािहले.
ड्युमvÆटचे जातीचे िवĴेfण हे शुद्ध आिण अपिवत्र याचा परÖपर िवरोध या >काच तßवावर आधािरत आहे.
शुद्ध समजले जाणारे लोक ®ेķ आिण अशुद्ध समजले जाणारे किनķ आिण शुद्ध लोकांपासून अशुद्ध िकंवा
अपिवत्र लोकांना वेगळे ठेवणे हा पदानुøम या िवरोधाचा मु´य भाग होता (मदन, —७).
ड्युमvÆट¸या मते जातीचे ®ेणीकरण िनयिमत करणारे दोन महßवाचे िनकf Ìहणजे शुद्धता आिण प्रदूfण
आिण दजार् व सामÃयार्मधील Zरक. शुद्धीकरण आिण प्रदूfण यां¸यातील ĬuधिवÕकार āाĺणांना अनुķान
पदानुøमातील सवार्त वर¸या Öथानावर आिण Âया¸या अÖपpÔयांना तळाशी ठेवते. Âया¸यासाठी अÖपpÔय
लोक अशुद्ध कामात गुंतले Ìहणून Âयां¸यातील काहéना मोठ्या प्रमाणात आिण कायमचे अपिवत्र केले गेले.
Âयाचप्रमाणे Óयवसाय, अÆन, देवता आिण िहंदू जीवनाचे 6तर पuलू देखील पिवत्रता आिण प्रदूfण या समान
®ेणीबद्ध मvडेलमÅये येतात 8दाहरणाथर् जÆम आिण मpÂयू. दुस-या सवर्सामाÆय प्रमाणातील संदभार्त ते
जोर देतात की पदानुøम हा दजार्चा आहे आिण Âयामुळेच ते सामÃयार्हóन Öवतंत्र Öवłपाचे आहे 8दाहरणाथर्
āाĺण ±ित्रयां¸या सामÃयार्पे±ा 8¸च Öथान िमळवतात कारण ते धािमर्किरÂया शुद्ध आहेत. अशा प्रकारे
ड्युमvÆट जातीय पÅदतीस कÐपना आिण मूÐयां¸या ŀĶीने पाहतो जे Âयां¸यासाठी Cपचािरक
आकलनयोµय तकर्संगत आहे. जजमानीसारखी आिथर्क ÓयवÖथासुद्धा अथर्शाľा¸या तßवांवर आधािरत
नसून धािमर्क मूÐयांवर आधािरत होती.
Âयां¸या मते जाितÓयवÖथेचा अËयास हा भारतास समजून GेÁयासाठी आवÔयक आहे आिण जातीचा
अËयास करणे हे सामाÆय समाजशाľाचे कतर्Óय आहे. होमो हायरारकीकस या कायार्त Âयाने भारतीय
संÖकpतीचे >क मvडेल िवकिसत केले जे प्रितÖपधê नसलेÐया अनुķान पÅदतीवर आधािरत होते. Âयांचे
जातीय िसद्धांत शाľीय सािहÂय आिण ?ितहािसक úंथांवर आधािरत आहेत Ìहणूनच Âयांना सं²ानाÂमक-
?ितहािसक आिण प्रा¸यिवद्याकार मानले जाते.munotes.in

Page 30

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
30‘.४ जाती¸या िसद्धांतावरील डzयुमॉÆNनंतरचे ŀिĶकोन
—८Ž आिण ——Ž ¸या दशकात, ड्युमvÆट¸या Öट्र³चरिलÖट ŀिĶकोनानं —६Ž आिण —७Ž ¸या
दशकात केलेÐया केस Öटडी¸या पिरवतर्नाला 8°र देताना जातीचा मानववंशशाľिवfयक अËयासाचा
पुनिवर्चार केला गेला. ड्युमvÆट¸या ŀिĶकोनावर या तीन कारणांवर आधािरत टीका Lाली:
. हे समाजशाľ आिण मानववंशशाľ ¸या तुलनाÂमक 8िĥĶांना अडथळा आणते.
२. भारत Ìहणजे जाती असे वाÖतव 8भे केले.
३. हे जातीत भyितक सामúीिशवाय >क आदशर्वादी आिण सांÖकpितक रचना असÐयाचे ÖपĶ करते
ºयाने >कच पदानुøम आधािरत पिवत्रता आिण प्रदूfणाची >क िमथक तयार केली आिण Âया
धतêवर भारतातील सवर् जाती 8Gडपणे रचना करता ये9 शकते असा समाज िनमार्ण केला
(नटराजन, २ŽŽ५).
थोड³यात आपण मrकिकम मrिरयट, ि³वगली आिण िनकोलस ड³सर् यासार´या ड्युमvÆट¸या समी±कां¸या
कायार्बĥल चचार् कł. ड्युमvÆट¸या Ĭuतवादाची मयार्दा ल±ात Gे9न मrकिकम मrिरयट यांनी भारता¸या
नवीन वांिशक-सामािजक ŀिĶकोनाची कÐपना केली. भारतीय समाज Öवत: ¸या वंशा¸या 6ितहास आिण
संÖकpती¸या वेगवेगÑया प्रकारची संकÐपना Gडवून आणणारी अिĬतीय प्रणाली असÐयाचे Âयांनी नमूद
केले.
ड्यूमोनिटयन मvडेलपे±ा वेगळी असलेÐया िहंदू जातीÓयवÖथेची तपासणी करÁयासाठी मrकिकम मrिरयट
यांनी ‘कोडेड शारीिरक पदाथर्’ या कÐपनेवर आधािरत जातीबĥल Óया´याÂमक समज िदली. Âया¸या या
ŀिĶकोनास जाती-समाजशाľ, ÓयवहाराÂमक, परÖपरसंबंधाÂमक, आिण मvनrिÖटक आिण पदाथर्
कोडवर आधािरत Ìहटले जाते. मrिरयट¸या ÌहणÁयानुसार जातीची रचना शारीिरक पदाथर् आिण आंतर-
वuयिक्तक देवाणGेवाणीशी संबंिधत अनेक संकÐपनांवर केली गेली. आंň प्रदेशातील कŌडł गावात
जातीचा अËयास करÁयासाठी Âयांनी परÖपर संवादाÂमक ŀिĶकोन वापरला जेथे Âयांनी Öवे¸Jेने पाणी,
अÆन वगuरे कोण Öवीकारते यासार´या बाबéवर चचार् केली, कोणाकडून Öवीकारते हे Âयां¸या सामािजक
दजार्¸या सापे± होते. जे खाल¸या दजार्चे होते Âयांनी 8¸च दजार्चे आिण 8लटप±ी जेवलेले भोजन
सहज Öवीकारले. āाÌहणांना खाल¸या दजार्¸या गटात जसे की िशजवलेले खाद्यपदाथर् िकंवा बायका
वगuरे पदाथर् कोडचा कोणताही िनÌन प्राĮकतार् नÓहता. Âयांनी जमीन, वÖतू, धाÆय वगuरे अशा िविशĶ
प्रकारात पदाथर् कोड िÖवकारला. āाĺण Âयां¸या Öवत: ¸या देवÂव, अनÆय देवाणGेवाण आिण पदाथा«¸या
पिरवतर्नाÂमक समारंभ, सÐला आिण अÅयापना¸या łपात िवĵा¸या ²ानामÅये गुंतलेÐया 6तर Öथलीय
पुŁfांना Âयां¸या भेटवÖतूमुळे 8¸च Öथान िमळवतात. राजपूत आिण Âयांचे सहयोगी असे काही गट
आहेत ºयांनी भूमी िनयंत्रण, अÆनाचे िवतरण आिण मूलभूत पदाथर्, कायर् 6Âयादéची अिधकतम रणनीती,
पदाथर् आिण कpतीत सामÃयर् आिण गट पदाथर् कोड िमळिवÁयासाठी अिधक प्रमाणात समांतर िविनमय
वाQिवÁयाचा प्रयÂन केला. कुशल कारागीर हे असे 6तर गट होते जे िशजवलेÐया अÆनाची देवाणGेवाण
कमी करÁया¸या संबंधात प्रमाण कमी करणारी रणनीती वापरणारे होते. 8दाहरणाथर् वuÔय समुदायाने
धाÆय िपकिवले, पाळीव जनावरांचे पालनपोfण केले आिण Óयापारी असतांना 8Âपादक शक्तीचा आनंद
Gेतला. Æहावी आिण चमर्कार असे गट होते ºयांना नाती देÁया?वजी प्राĮ करÁया¸या ®ेणीत होते, Âयांनी
िविवध जातीतील Âयां¸या संर±कांकडून थेट अÆनपदाथर् कोड तसेच शारीिरक पदाथा«चे कोड Öवीकारले munotes.in

Page 31

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
31गेले. (सुभेदी २Ž३). या रणनीतीचा सवार्त महÂवाचा ŀिĶकोन ते Ìहणजे Öथािनक जातीचे Öथान
जाणून Gेणे.
डयुमोची >क कणखर टीका केली होती ती Ìहणजे बेतये यांनी, ºयांनी भारतीय समाज समजÁयासाठी
अिधक Óयापक ŀिĶकोन बाळगÁयाचे समथर्न केले. जातéसह नातलग, वगर् आिण सामÃयार्चा अËयास
करÁयाची गरज यावर Âयांनी भर िदला. Âयां¸यासाठी आिथर्क आिण राजकीय यासार´या जाती¸या
संरचनाÂमक बाबéना िवĬानांनी अिजबात Öपशर् केला नाही आहे, जे सवणर् आिण िनÌन जाती, जजमान
आिण कािमन यां¸यातील संबंध समजून GेÁयास आवÔयक आहे. Âयां¸या कायार्ने सांÖकpितक आदशर्
प्रकार ?वजी जाती¸या अनुभवाÂमक वाÖतवाचे आकलन करÁयास योगदान िदले आहे.
ि³वगली (——३) जातीचा िसद्धांत अद्याप श³य आहे का? यात राजे आिण नातलग असे जातीचे दोन
महßवाचे Gटक असÐयाचे वणर्न करतात. Âया¸या मते जाती ही राजकीय रचना आहे ºयात राजे आिण
नातेवाईक िवŁद्ध JावÁयांमÅये आहेत आिण पुरोिहत हे मÅयÖथ आहेत. ते जाती¸या आदशर्वादी आिण
भyितकवादी िसद्धांतावर टीका करतात कारण हे िसद्धांत āाĺणांना सवō¸च जात मानतात. वणर् आिण
जाती या दोन संकÐपनांमÅये बरेच िवĬान गŌधळलेले आहेत Ìहणूनच जातीय पदानुøमात āाĺणांना
वचर्Öव िमळते. ि³वगली असे ठामपणे सांगतात की āाĺण >कसंध गट नाहीत ते मोठ्या सं´येने गटात
िवभागले गेले आहेत आिण >कमेकांशी दजार्साठी Öपधार् करतात. Âयां¸या अनुfंगाने āाĺण लोक Âयां¸या
जजमानस पुरोिहत Ìहणून काम करतात आिण Âयां¸या जजमानातील अशुभता, पाप आिण वाईट गोĶी दूर
करतात Ìहणून āाĺण हे Âयां¸या संर±कांपे±ा āाĺण 8¸च दजार्चे आहेत यावर िवĵास ठेवणे िविचत्र आहे.
ि³वगली¸या मते जात िह िनिवर्वादपणे राजा आिण प्रभू यां¸या सभोवताल¸या िवधीसंबंधी आिण 6तर
सेवां¸या संGटनेमुळे िनमार्ण होते. Ìहणूनच पुरोिहतशाही नÓहे तर राजेशाही ही मÅयवतê संÖथा होती.
डकर्ने (——३) āाĺणवादी िवधीकडे असलेÐया राजस°े¸या अधीनतेचे खंडन केले जे ड्युमvÆट¸या मते
िहंदू सËयतेचे वuिशĶ्य होते. डकर्स¸या मते ही वाÖतवात वसाहतवादी शक्तीची िनिमर्ती होती जी Öवदेशी
राजाला केवळ प्रतीकाÂमक व िनकpĶ दजार्चे बनिवते. िāटीशांनी जातीची पिरभाfा वuचािरक आिण
प्रशासकीयŀĶ्या असं´य Öथािनक- Óयापारी, शेती 6Âयादी आिण धािमर्क तका«सह केली. पूवê जी जात
राजकीय होती, Âयांना >काच JÞयाखाली आणले गेले होते - धमर्िनरपे± िवशेfत: िहंदू आिण पrन 6ंिडयन
सामािजक रचना. डकर् यांनी ड्युमvÆट¸या जाती¸या िसद्धांताला आÓहान िदले व ते असे Ìहणाले की
āाĺण िकंवा धािमर्क िवचारधारा नÓहे तर राजे िकंवा वसाहतीवादी संÖथा आिण Âयांना िमळणारी शक्ती ही
जातीय संबंधां¸या तßवां¸या रचनेत महßवाची भूिमका बजावत होती. Âयांनी जातीला नागरी समाजाचे
ÖपĶपणे वसाहतवादी łप Ìहटले.munotes.in

Page 32

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
32आपली प्रगती तपासा:
. मrकिकम मrिरयट यांचे जातीबĥलचे मत ÖपĶ करा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. जातीबĥल डकर् यां¸या ŀĶीकोनाची चचार् करा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
‘.“ सारांश
जातीस सuद्धांितकिरÂया समजÁयासाठी िविवध िवĬानां¸या कायार्चा आQावा Gेणे आवÔयक आहे.
आंबेडकरांनी जातीबĥल बहò-Öतरीय प्रित-प्रितवादी ŀÔय प्रदान केले. Âयांनी दिलत लोकां¸या ह³कांसाठी
संGfर् केला आिण Âयांचे भारतीय राºयGटने¸या कायार्त िदलेले योगदान नेहमीच प्रशंसनीय राहील.
Âयां¸या सवार्त महÂवा¸या कामात ‘भारतातील जाती’ आिण ‘जातीचे 8¸चाटन’ यांचा समावेश आहे. ते
जातीिवरोधी होते, Âयांचा असा िवĵास होता की >खाद्या Óयक्तीचे वणर् जÆमजात नÓहे तर Âया¸या गुणव°ेवर
आधािरत असावी. Âयांचे सामािजक तÂव²ान ÖवातंÞय, समानता आिण बंधुÂवावर आधािरत होते.
दुसरीकडे ड्युमvÆट यांनी पिवत्रता आिण प्रदूfण या संकÐपनेबरोबरच पदानुøमी-राजकीय नसून धािमर्क
आहे यावर जोर िदला. वांिJत लोकांबĥल ड्युमvÆट¸या ŀिĶकोनाची सवार्त प्रकािशत टीका अÖपpÔय
(दिलत) यां¸यावर वांिशक अËयास करणाöयांकडून आिण वसाहतवादी िनयमांतगर्त भारतीय समाज
पिरवतर्नाचा अËयास करणारे 6ितहासकारांकडून करÁयात आली होती.
‘.” प्रij
. डv. आंबेडकरांचे जातीबĥलचे मत ÖपĶ करा.
२. Ðयुई ड्युमvÆट¸या जातीबĥल¸या ŀĶीकोना िवfयी चचार् करा
३. जातीवरील ड्युमvÆटनंतर¸या काळाचे समालोचनाचे ÖपĶीकरण करा. munotes.in

Page 33

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
33‘.• संदभर्
1. Appadurai, Arjun, 1986, Center and Periphery in Anthropological Theory,
Comparative Studies in Society and History, Vol(28) Issue:2
2. Bayly, S, 1999, Caste, Society and Politics in India from the 18th century to the
Modern Age, Cambridge University Press, Cambridge
3. Berreman, Gerald D, 1991, The Brahmanical View of Caste, in Gupta (ed.),
Social Stratification, Oxford University Press, New Delhi
4. Béteille, André, 196 ५, Caste, Class and Power: Changing Patterns of
Stratification in Tanjore Village , University of California Press, California
5 Beteille, Andre, 2012, Caste, Class and Power: Changing Patterns of
Stratification in a Tanjore Village, Oxford University Press, Delhi
6. Blunt, Edward, 1931, The Caste System of Northern India: With Special
Reference to the United Provinces of Agra and Oudh, London,
7. Chatterjee, P, 1989, Caste and Subaltern Consciouness, Centre for studies in
Social Science
8. Chatterjee, P, 1989, Caste and Subaltern Consciousness, in Subaltern Studies
VI: Writings on South Asian History and Society, Guha, R (ed), Oxford
University Press, Delhi
9. Dirks, Nicholas B, 1993, The Hollow Crown, The Ethnohistory of an Indian
Kingdom, University of Michigan, Ann Arbor
10. Dirks, Nicholas B, 2001, Castes of Mind: Colonialism and Making of Modern
India, Princeton University Press, Princeton
11. Gandee, Sarah, 201 ५, Dr.Bhimrao Ramji Ambedkar and the Re-Interpretation
of Untouchability: Legislating Against Caste Violence in Rural India, 1930-7 ५,
Retrospectives, Vol(4) Issue 1
12. Garalyte, Kristina, 2017, Theorizing Caste: Critical Literature Review,
TARPDALYKINIAI KULTŪROS TYRIMAI, SOVIJUS
13. Gupta and Kedia, 2004, Theoretical Trends in Post-Independence
Ethnographies of India, in Emerging Social Science Concerns: Festschrift in
Honour of Prof. Yogesh Atal, Concept Publishing Co. New Delhi
14. Gupta, Dipankar (2000). Interrogating Caste: Understanding Hierarchy and
Difference in Indian Society. New Delhi: Penguin Books.munotes.in

Page 34

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
3415 Jodhka, S.S, 2010, Emerging with Caste: Academic Discourses, Identity
Politics and State Policy, Working Paper Series, Vol(2) 2, Indian Institute of
Dalit Studies, New Delhi and UNICEF, India
16. Kadel Sharma, B, 2014, Caste: A Socio-political Institution in Hindu Society,
Janapriya Journal of Interdisciplinary Studies, Vol. III
17. Kannabiran, Kalpana, 2009, Sociology of Caste and the Crooked Mirror:
Recovering B.R Ambedkar Legacy, EPW
18. Kolenda, Pauline, 1973, Book Review:Homo Hierarchicus and Religion,
Politics and History in India, Journal of the Americam Oriental Society, 93(1).
19. Lindt, Benjamin, 2013, Towards a Comprehensive model of Caste, Contribution
to Indian Sociology, Vol(47) No. 1.
20. Madan, T.N, 1971, On Understanding Caste, EPW, Vol(6), No. 34
21. Marriott, McKim, 1976, Hindu Transactions: Diversity without Dualism, in
Bruce Kapferer(ed) Transaction and Meaning: Direction in the Anthropology of
Exchange and Symbolic Behaviour, Philadelphia: Institute for the study of
Human Issues.
22. Marriott, McKim, 1989, Constructing an Indian Ethnosociology, contribution to
Indian Sociology, Vol(23) Issue 1
23. Mookherjee, B. D, 2012, The Essence of Bhagavad Gita, Academic Publishers,
New Delhi
24. Mosko, Mark, 1994, Transformations of Dumont: The hierarchical, the sacred
and the profane in India and Ancient Hawaii, History and Anthropology, Vol(7)
25 Nagla, B.K, 2008, Indian Sociological Thought, Rawat Publication
26. Natrajan, Balmurli, 200 ५, Caste, Class and Community in India: An
Ethnographic Approach, Ethnology, Vol(44) No:3
27. Pruthi, R.k, 2004, Indian Caste System, Discovery Publishing House, New
Delhi
28. Quigley, Declan, 1993, Is a Theory of Caste Still Possible?, The Sociological
Review, Vol (41) Issue:1
29. Quigley, Declan, 1993, Is a Theory of Caste Still Possible?, The Sociological
Review, Vol(41) Issue 1
30. Raheja, G.G, 1988, India: Caste, Kingship and Dominance Reconsidered,
Annual Review Anthropology, Vol(17)munotes.in

Page 35

३-आंबेडकरांचे जाती िसद्धांत आिण जातीचा प्रij, ड्युमvÆट आिण ड्युमvÆट नंतरचे जाती िसद्धांतसंबंधीचे ŀिĶकोन
3531. Raheja, G.G, 1988, The Poison in the Gift: Ritual, Prestation and the Dominant
Caste in a North Indian Village, University of Chicago Press.
32. Rao, Annupama, 2009, The C aste Question: Dalits and Politics of Modern
India, University of California Press, Berkely, LosAngeles and California.
33. Sharma, Arvind, 200 ५, Dr.B.R Ambedkar on the Aryan Invasion and the
Emergence of the caste System in India, Journal of the American Academy of
Religion, Vol(73) Issue 3.
34. Srinivas, M.N, 1996, Its Twentieth Century Avatar, Penguin Books, New Delhi
35 Subedi, Madhusudan, 2013, Some Theoretical Considerations on Caste,
Dhaulagiri Journal of Sociology and Anthropology, Vol(7).
36. Teltumbe, Anand, 2013, Ambedkarites against Ambedkar, EPW, Vol(48)
Issue 19
munotes.in

Page 36

४
िलंगभाव आिण जात
(गेल BमवेN, लीला दुबे आिण शिमर्ला रेगे)
प्रकरण रचना
४.Ž 8िĥĶे:
४. पिरचय/ प्रÖतावना
४.२ जाती िवरोधी आिण मिहलांचे संGfर्- गेल Bमवेट
४.३ भारतामधील िलंग िवfयक आभास – लीला दुबे
४.४ दिलत ľी वादी ŀĶीकोन – शिमर्ला रेगे
४.५ जात (वतर्मानकाळा मÅये) – शक्ती/ अिधकार, वगर्/ ®ेणी øम, भेद आिण Bळख
४.६ सारांश
४.७ प्रij
४.८ संदभर् úंथ
४.१ उिĥĶzये
. भारतीय समाजातील िलंग आिण जात या िवfयाची Bळख कłन देणे.
२. गेल Bमवेट, लीला दुबे आिण शिमर्ला रेगे यांचे योगदान अËयासणे
३. भारतीय समाजातील जाती संदभार्तील ®ेणी शक्ती/ अिधकार, वगर्/ ®ेणी øम, भेद आिण Bळख
(अिÖमता) समजून GेÁयासाठी आंþे बेटाई, दीपंकर गुĮा, कांचा 6लेह यांचे कायर् प्रितिबंिबत करणे.
४.२ पåरचय/ प्रÖतावना
जाती ÓयवÖथा हे >क भारतीय समाजचे अिĬतीय असे वuिशĶ्य आहे. िविवधता आिण बहòलतावाद/
बहòवचनवाद हे भारतीय समाजचे >क पािरभािfक वuिशट्य आहे. परंतु हे Âयां¸या असमानता आिण
सामािजक भेदभाव यािवfयी सÂय आहे. जातीय बिहÕकार आिण भेदभाव हे भारतीय मानिसकतेत
खोलवर Łजले आहे. भारतीय समाजामÅये शतकानुशतके चालत आलेÐया पुरातन िपतpस°ाक कुटुंब
पद्धातीमुळे िľयांचा दजार् आिण Öथान यांना िततकेच नुकसान Lाले आहे. जातीवादी भारतीय समाज
आपÐया असमान ल§िगक ŀिĶकोनामुळे आिण वp°ीमुळे दिलत समाज व िľयां¸या सामािजक आिथर्क
कÐयाणामÅये गंभीर समÖया िनमार्ण करत आहे.
दिलत समाज आिण िवशेfत: िľयांना सामािजक ÓयवÖथेमुळे त्रास सहन करावा लागतो, हे नाकारÁयासारख े
नाही. दिलत िľयांना Âयांची जात व िलंग िÖथतीमुळे दुहेरी िसमंतीकरण सहन करावे लागते िह वÖतुिÖथती
36munotes.in

Page 37

४-िलंगभाव आिण जात
37येथे दशर्िवते. दुÍयम जाती मधील िľयांचे अनेक मागार्ने शोfण केले जाते. व Âयांना भेदभाव िह सहन
करावा लागतो. अशा प्रकारे Âयांचे मोठ्या प्रमाणावर िसमांतीकरण Lाले आहे. पुरातन काळापासून
िľयांना िमळणाöया असमान िÖथतीचा व दजार्चा जाती ÓयवÖथेशी परÖपर संबंध आहे हे Ìहणणे खरे तर
चुकीचे ठरणार नाही. तसेच भारतीय समजामÅये जाती आधािरत ®म िवभाजन व ®माचे ल§िगक िवभाजन
िह सुिनिIJत केले आहे.
जात ही सामािजक व राजकीय ÓयवÖथेमÅये प्रेिरत Lाली आहे. तसेच भारतीय समाजÓयवÖथेमÅये
अिधक समरस, अिधक भेदभाववादी आिण अपवादाÂमक बनला आहे. आपले राÕट्र लोकशाही आिण
8दारमतवादी असÐयाचे आपण जाहीर करतो. मात्र जाती िवfयक राजकारण आिण वगêकरण हे भारतीय
समाजातील सामािजक, राजकीय आिण आिथर्क पuलूवरती आपले वचर्Öव गाजवत आहे. भारतीय
समाजामÅये राजकीय Öथापना, जातीय संGटनाना Bळख प्राĮ कłन देत आहे. कारण Âयांचे महÂव व
प्रासंिगकता िदसून येत आहे. जाती आधािरत ®ेणी रचणा व अिÖमता (Bळख) िह भारतीयां¸या वuचािरक
पद्धतीवर राºय करत आहे. या पाठा¸या िवभागामÅये आपण दुÍयम जातीतील िľयांची होणारी हेळसांड
आिण Âयांना अÂयाचाराचा करावा लागणारा सामना या मधील परÖपर संबंिधत पuलूंचा अनेक ľी
िवचारकानी, अËयासकांनी केलेÐया कायार्चा आQावा Gे9न शोध Gेणार आहेत. Âयाचबरोबर आपण 6तर
8पलÊध कायार्वłन प्रितिनिधत अिÖमता आिण शक्ती व अिधकार यांचे राजकारण यािवfयी LालेÐया
चचार् प्रकािशत करणार आहोत.
४.२ जाती िवरोधी िąयांचे संGषर्: गेल BमवेN
जÆमजात अमेिरकन असलेÐया गेल Bमवेट Ļा >क भारतीय समाजशाľ² आिण मानवािधकार साठी
संGfर् करणाöया कायर्कÂयार् आहेत. दिलत व जाती िवरोधी चळवळी, िľयांचे संGfर्, शेतकöयां¸या
चळवळी या मुद्द्यांवरती Âयांनी कायर् केले आहे व Âयांचे हे कायर् प्रकािशत िह Lाले आहे. Bमवेट यांनी
िलंग आिण जात यां¸या परÖपर पuलूवरती प्रकाश टाकला आहे. 8पेि±त समुदाय हे Âयां¸या कायार्¸या
मु´य क¤þ Öथानी नेहमीच रािहले आहेत. Âयां¸या अनेक कpतéमधून Âयांनी टीकाÂमक कायर् केले असले
तरी जात आिण िलंग िवfयक वचर्Öव असलेÐया āाĺणवादी úंथांची Âया आलोचना करतात.
अनेक शतकांपासून जातीय भेद भावाचा प्रसार हा िहंदू धमार्तील धमर् úंथ व धािमर्क कारणांमुळे Lाला
आहे असे Bमवेट यांचे मत आहे. Âयां¸या >का अभूतपूवर् िलखाणातून (Bमवेट २Ž; जाती ÓयवÖथेचे
आकलन) जातीवर आधािरत भेदभाव आिण जाती िवरोधी संGfार्¸या ?ितहािसक बाबéचे Âया अÆवेfण
करतात. जेथे āाĺणवाद हा िहंदू परंपरेचा आधार असून भारतीय परंपरे¸या तÂवांना देखील प्रभािवत
करत आहे. Âयांचे कायर् िपतpस°ाक पद्धतीवर भर देणाöया िहंदू धमार्¸या पuलूची व ÂयाĬारे िľयांना प्राĮ
होणाöया िľयां¸या िनकpĶ दजार्चे व िÖथतीचे CिचÂय िसद्ध कłन चyकशी करते. Bमवेट यांनी असा
तकर् / युिक्तवाद केला आहे िक भारत मु´यÂवे िहंदू राÕट्र Ìहणून कसा Bळखला गेला आिण प1न 6ंिडयाचा
धमर् Ìहणून िहंदूÂव कसे Bळखले गेले? यािवfयी Bमवेट संिवÖतरपणे चचार् करतात. संपूणर् राजकीय,
सामािजक आिण आिथर्क जीवन हे वेद, 8पिनfदे, िहंदू धमर् úंथ, āाĺणशाľ úंथांनी िनयंित्रत केले. याच
कारणाÖतव āाĺणांचे वचर्Öव आिण Âया वचर्Öवाला आÓहान देणारे जात िवरोधी संGfर् Ìहणून दिलत
राजकारण िनमार्ण Lाले व āाĺणवादी वचर्Öवाचाच पिरणाम Ìहणून Âयाचा प्रितकार करÁयासाठी बyद्ध,
जuन व शीख धमर् समोर आले.munotes.in

Page 38

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
38डv. बाबासाहेब आंबेडकरांचे िवचार आिण कpतéना Bमवेट यांनी वuचािरकŀĶ्या माÆय केले. कठोर
āाĺणवाद हा भारतावर येणाöया संकटांना बहòतेक कारणीभूत होता आिण बyद्ध धमर् हा Âयासाठी मु´य
संभाÓय िवकÐप होता. (Bमवेट २ŽŽ३) जाती िवरोधी चळवळी आिण संGfार्वर मूलत3 डv. आंबेडकरांचा
प्रभाव पडला. बyद्ध धमार्कडे Âयांचा तािकर्क कल होता. या धमार्ने नवीन मागार्ने कठोर āाĺणवादाला
िवरोध करायला सुŁवात केली.
Seeking Begumpura: The Social Vision of Ant Caste Intellectuals ( Bमवेट २ŽŽ८) या
अú लेखामÅये Âयांनी पाच शतकाहóन अिधक काळातील अúगÁय जातीिवरोधी बyद्धीकां¸या सामािजक
– आिथर्क ŀĶीकोनाची łपरेfा दिशर्िवली आहे. शतकानुशतके पािहलेÐया आधुिनक युगा¸या
कालखंडामÅये युरोिपअन वसाहतवादामध ून अनेक प्रकारे होणारी देवाण-Gेवाण आपण पािहली. Âयावेळी
6तरांमधील / परÖपरांमधील अिÖमतेचा 8दय िह Lाला. अनेक बुद्धीजीवी लोकांनी / संÖथांनी जाती
ÓयवÖथा िवरोधी चळवळी आिण िľयां¸या चळवळीना िवकिसत कłन >का ŁपामÅये आणले व Âया
चळवळीनी मोठी 8ंची गाठली.
Bमवेट (——३) मा³सर्वादा¸या ‘?ितहािसक भyितकवाद’ या चyकटीचा वापर कłन शेतकरी, िľया,
आिदवासी, दिलत, िनÌन जाती व िपडीत नागिरक यांचा िवकास करÁयाची िशZारस करतात. ÂयामÅये
Âयांनी Cद्योिगक कारखाÆयातील कामगार यांचा ही समावेश केला आहे. या दोÆही गटांना/ समूहांना
िनयंित्रत करÁयासाठी जात आिण वंश या दोÆहीचा समान 8पयोग केला जातो. जÆम आिण सामािजक
वगêकरण या आधारावर लोकांमÅये गट/ Öतर िनमार्ण होतात आिण Âयातीलच दुÍयम गट हे āाĺणवादी
वचर्Öवाला आÓहान देतात. āाĺणवादी िपतpस°ाक पद्धती ही गेल Bमवेट यां¸या कायार्चे मु´य क¤þ Öथान
रािहले आहे.
आपली प्रगती तपासा:
. भारतीय समाजा¸या अÅययनामÅये गेल Bमवेट यांचे योगदान ÖपĶ करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
४.‘ भारतातील िलंग िवषयक अËयास: लीला दुबे
मÅय प्रदेशातील सागर या शहरात २७ माचर् —२३ रोजी लीला दुबे यांचा जÆम Lाला. २Ž मे २Ž२
रोजी िदÐली मÅये Âयांचे िनधन Lाले. Âया >क प्र´यात मानवशाľ² आिण ľी वादी िवचारक होÂया.
Âयांचे िनकटवतêय Âयांना ‘लीला दी’ असे ही Ìहणत असत. Ôयामचरण दुबे यां¸या Âया पÂनी होÂया. लीला
दुबे यां¸या कारिकदêतील महÂवाची कमिगरी Ìहणजे भारतातील नाते ÓयवÖथा आिण ľी अËयास. Âयांनी
यावर आधािरत बरेच िलखाण देखील केले आहे. “Matrilineal and Islam: Religion and Society
in the Lakshadweep” हे Âयांचे पुÖतक अितशय प्रिसद्ध आहे. Âयाचेच तुलनाÂमक अÅययन करताना
Âयांनी दि±णेकडील िलंग भावाÂमक बाबéवर देखील आपले ल± वेधले आहे. munotes.in

Page 39

४-िलंगभाव आिण जात
39हuþाबाद मधील 8Öमािनया िवद्यापीठामÅये देखील Âयांनी प्राÅयािपका Ìहणून काम केले आहे. —७Ž
मÅये Indian Sociological Society ¸या Âया अÅय±ा रािहÐया आहेत. Âयांनी Âयां¸या कालखंडात
प्रामु´याने ľी प्रijांना ?रणीवर आणÁयाचे कायर् केले आहे. —७४ साली Âयांनी िलिहलेला “Towards
the Equality” अहवाल भारत सरकारकडून संसदेमÅये चिचर्ला गेला होता. ÂयामÅये Âयांनी िľयां¸या
प्रijांना अधोरेिखत केले होते. —७५ मÅये Âया िदÐली िवद्यापीठामÅये Łजू LाÐया. Institute of Rural
Management – Anand मÅये Âया विरķ प्राÅयािपका होÂया. úामीण पयार्वरण ही संकÐपना Âयांनी
नÓयाने अËयासात आणली. Âयात úामीण समाज आिण पयार्वरण, úामीण चिरताथर् ÓयवÖथा आिण úामीण
संशोधन पद्धत या बाबéचा अंतभार्व केला. World Sociological Congress ( —८४) ¸या Âया ľी
चळवळी¸या Âया सøीय कायर्कÂयार् होÂया. नेहł मेमोिरअल ÌयुिLअम¸या úंथालयामÅये Âयां¸या अनेक
सािहÂय िलखाणाचा संúह आहे. Âयांनी Âयां¸या मpÂयू नंतर डोळे दान केले होते.
लीला दुबे मूलत: >क ľी वादी िवचारक, लेिखका व मानवशाľ² आहेत. Âया Âयां¸या नाते संबंध,
मेट्रिलनी व िलंग यावर आधािरत कायार्साठी प्रिसद्ध आहेत. दुबे कyटुंिबक रचना, नाते संबंध व ल§िगक
संबंध आिण जाती यांचे ल§िगक भूिमकेवर >कित्रतपणे आिण Öवतंत्रपणे होणारे प्रभाव दशर्िवÁयासाठी Âया
नवीन कÐपनांचा शोध Gेतात. (दुबे —८८) Âयांचे कायर् िलंग भेद / िभÆनता या िवfयावर क¤िþत आहे.
िलंग िभÆनता सांÖकpितकŀĶ्या िÖथर आिण 8Âपािदत असून तो >क नuसिगर्क आिण जuिवक पिरणाम
असÐयाचा अंदाज आहे. दुबे यांनी िलंग भेद आिण िľयांचा अËयास मानवशाľ व समाजशाľ या
िवfयां¸या अंतगर्त मु´य प्रवाहात आणÁयाचे कायर् केले. नातेसंबंध अËयासा¸या संदभार्त दुबे यांनी
प्रामु´याने िपतpस°ाक ÓयवÖथेमÅये मुलéचे सामाजीकरण होÁया¸या प्रिøयेचा शोध Gेतला आहे.
ľी चळवळीचा प्रभाव असणाöया दुब¤नी केवळ ल§िगक संबंधांना समजून GेÁयाचा प्रयÂन केला नाही तर
िľयांचे समाजातील Öथान व िलंग संबंध बदलÁयासाठी देखील आÓहान Ìहणून शu±िणक िलंग संवेदनशील
बनिवÁयाचा प्रयÂन केला. दुबे यांनी Âयां¸या पी. >च. डी. प्रबंधासाठी गŌड समाजातील ľीयांवरती
अनुकरणीय काम हाती Gेतले. तो पय«त सामािजक संशोधना¸या अज¤ड्यामÅये मिहलांचे प्रितिनिधÂव
अÂयÐप होते. मानवशाľामÅय े आिदवासéबरोबर संशोधन करत असताना आिदवासी मिहलांचे
प्रितिनिधÂव कमीच Lाले दुबे यांनी सधन ±ेत्रातील कायार्मÅये हÖत±ेप करÁयाचा प्रयÂन केला आहे.
(पलरीवाला २Ž२) दुबे यांनी ľी-पुŁf समानतेसाठी खूप मागा«नी संGfर् केला. तसेच समाजशाľ व
मानवशाľामÅय े िह िलंग संबंिधत िवfय तयार करÁयासाठी ब-यापuकी संGfर् केला आहे आिण हे िततकेच
महÂवाचे आहे, कारण िľयांना 8पेि±त गट Ìहणून शu±िणक माÆयता नÓहती आिण Âयािवfयी कधी चचार्
िह Lाली नाही खरे पाहता चचार् देखील केली जात नाही.
लीला दुबे यांनी सामािजक शाľांमÅये वापरÁयात येणारा ‘मनुÕय’ हा शÊद िदशाभूल करणारा आिण
हािनकारक आहे. कारण Âया अंतगर्त मिहलांना िनयंित्रत केले जाते व खाल¸या / िनÌन Öथानावर ठेवले
जाते. (कpÕणराज २Ž२) नुसार दुबे यांनी लोककथा, लोक िवचार आिण प्रितकाÂमक Öवłप (प्रितिनिधÂव)
समोर आणून वuचािरक प्रभाव आिण मिहलांचे Öथान यािवfयी >क नवीन िवĴेfणाÂमक चyकट आखली
आहे. दुबे यांनी >क प्रिसद्ध सूत्र िदले आहे. “बी आिण माती” ºयानुसार पुन:8ÂपादनामÅये पुŁfाला/
पुŁfा¸या भूिमकेला ľी पे±ा जाÖत प्राधाÆय िदले जाते व िनिÕøय प्राĮकतार् Ìहणून ľी ला Bळखले
जाते. अशा प्रकारे िपतpस°ेने ल§िगक िनयंत्रण सुिनिIJत केले. िľयांपे±ा पुŁf प्रजोÂपादनामÅय े 8ÂकpĶ
भूिमका बजावतात हे ÆयाÍय ठरलेले आहे.munotes.in

Page 40

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
40ित¸या आÂम चिरत्राÂमक खाÂयामÅये ित¸या मनावरील Jाप माÆय करते. (दुबे २ŽŽŽ) ित¸या Öवता¸या
आईची भूिमका आिण जबाबदारी हे >क जटील कायर् आहे. ितची आई िह काळजी आिण आपुलकीचे मूतर्
łप आहे. जी अÆना¸या नाÂयाĬारे Óयक्त केली जाते. ित¸या Öवता¸या संशोधनामÅये Âयांनी मिहलां¸या
पिरिÖथतीची गुंतागुंत व ľी पुŁf संबंधांमधील गुंतागुंत आणÁयाचा प्रयÂन केला. मानÓयिवद्या आिण
सामािजक िव²ानामÅये ‘मुÐय तटÖथता’ िह >क आÓहानाÂमक कÐपना आहे असे मानतात. लीला दुबे
याचा कायमÖवłपी वाÖतिवकतेशी संपकर् आहे. तसेच Âयांचे योगदान प्रामािणक आिण अÂयािधक
Öवीकायर् बनवते.
आपली प्रगती तपासा:
. ‘िबयाणे आिण माती’ या कpतीतून लीला दुबे कशा प्रकारे मिहलांची िÖथती दशर्िवतात? िकंवा िÖथतीचा
शोध Gेतात?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------
४.४ दिलत ľी वादी ŀĶीकोन
शिमर्ला रेगे: (०• @³Nोबर १९”४ – १‘ जुलै २०१‘)
डv. शिमर्ला रेगे भारतीय ľी वादी समाजशाľ² आहेत. जाती िवfयक देखील िलखाण Âयांचे अúणी
आहे. ‘øांतीºयोती सािवत्रीबाई Zुले ľी अËयास क¤þ पुणे’ याचे Âयांनी प्रितिनिधÂव केले आहे. ——
पासून पुणे िवद्यापीठा मÅये Âया प्राÅयािपका होÂया. Âयां¸या कारिकदêतील >क 8Ðलेखनीय बाब Ìहणजे
‘मेÐकोम आिदशेf पुरÖकार’ Âयांना प्राĮ Lाला होता. ‘Madras Institute of Development Studies’
२ŽŽ६ मÅये Âयांनी आपले प्रितĶीत Öथान िनमार्ण केले. डv. शिमर्ला रेगे Ļा भारतातील 8¸च ®ेणी ¸या
ľी वादी िवचारक होÂया. Âयांनी आपले िवचार दिलत ľी वादी पिरप्रेàयातून ÖपĶ केले आहेत. Âयां¸या
प्रयÂनांवर ľी प्रijांवरती भारतामÅये सवा«गाने चचार् हो9 लागली. भारतातील वगर् ÓयवÖथा, जाती
ÓयवÖथा, धमर् आिण िलंग यािवfयी Âयांनी अनेक प्रij 8पिÖथत केले.
दिलत िवद्याÃया«¸या ह³कासाठी देखील Âयांनी प्रशंसनीय काम केले आहे आिण ि³लĶ अशा िश±ण
ÓयवÖथेिवŁद्ध लQा िदला. ľी प्रijािवfयी Âयांना मुलभूत जाणीव होती. अनेक ?ितहािसक आलेखांचा
आQावा Gे9न िहंदू धमार्तील ‘Blind Spot ’ वरती आ±ेप Gेतला. भारतीय राजकारणातून दिलतांची
Lालेली पीJेहाट Âयांनी अËयासली. डv. आंबेडकर यां¸या िवचाराची आधुिनक समाजाला लागू होईल
अशी Âयांनी पुन:मांडणी केली. तदनुfंगाने आिथर्क िवकास आिण जागितकीकरणावरती सावर्जिनक चचार्
केली. Âयांचे अंितम कायर् ‘Against the Madness of Manu’ डv. आंबेडकरां¸या िवचारांना पुQे नेताना
Âयांनी कळकळीची िवनंती केली. ती āाĺणशाही पुŁf स°ा आिण जाती ÓयवÖथेला आिण Âयातून िनमार्ण munotes.in

Page 41

४-िलंगभाव आिण जात
41होणाöया िहंसेला िवरोध केला. िवशेfत3 Âयांनी ?ितहािसक िलखाण करताना ÂयांनीÖथािनक आिण
शािÊदक परंपरा, ²ान, सांÖकpितक Óयवहार याकडे ल± वेधले. अशा प्रदीGर् संGfार्नंतर २Ž३ साली
आतड्यां¸या ककर्रोगाने Âयांचे िनधन Lाले.
शिमर्ला रेगे Ļा >क प्रिसद्ध ľी वादी समाजशाľ² आहेत. जात आिण िलंग यां¸या प्रतीJेदनावर
प्रभावीपणे संशोधन कायर् केले आहे. तसेच Âयांनी पुणे िवद्यापीठामÅये øांतीºयोती सािवत्रीबाई Zुले
मिहला अËयास क¤þा¸या प्रमुख पदी कायर् केले आहे. जात, धमर्, िलंग, ल§िगकता, िľयां¸या चळवळीबĥल,
ľीवादी वादिववाद आिण दिलत सािहÂय यावरील आधािरत मुलभूत गोĶéकडे Âया आपÐया कायार्मधून
ल± वेधतात. शिमर्ला रेगे यांनी अ´याियका आिण Öथािनक ²ानावर अिधक भर िदला. सीमांत जातéमधील
अ´याियका, तŌडी परंपरा व िजवंत अनुभवां¸या राजकारणाचे महÂव अधोरेिखत करÁयाचा प्रयÂन केला.
Âयां¸या पुÖतकामधून Âयानी जात, िलंग, दिलत िľयां¸या पिरिÖथतीवरती िलिहताना Âयांनी Âया
िľयां¸या दुखा:वर, दिलत िľयां¸या चळवळीवर व दिलत िľयां¸या संGfार्ला >कित्रतपणे दशर्िवणारे
Âयांचे जाती िवरोधी 8Gड संGfर् यांवरती आठ अ´याियका सादर केÐया. (रेगे २ŽŽ६) रेगे यांनी Âयां¸या
सािहÂय िलखाणातून जात असो िकंवा जमाती, दािरþ्य, भेदभाव आिण अÖपpÔय ľीयांना भारतीय
समाजामÅये येणारा वंिचतपणा अनुभवला. रेगे Ļा दिलत ľीवादी ŀĶीकोना¸या प्रणेÂया आहेत.
जाती आिण ल§िगक Gटक कसा संवाद साधतात हे समजून GेÁयासाठी जाती वचर्Öववादी समाजात िटकून
राहÁयासाठी संGfर् करतात व Âयाचा पिरणाम व मिहलांचे प्रij आिण Âयांचे सामािजक Öथान यांवर जोर
िदला आहे. (धनागरे २Ž३) जसे सांगतात तसेच रेगे यांचा ठाम िवĵास होता की, िलंग अËयास आिण
दिलत अËयास परÖपरांशी जोडले गेले आहेत. Âयांनी पुŁfी वचर्Öव व िलंग असंवेदक असÐयाबĥल
समाजशाľीय संशोधनावर टीका केली. िľयां¸या जीवनाचे पुŁfांप्रमाणे सामाÆयीकरण केले जा9
शकत नाही आिण Ìहणून ?ितहािसक संदभार्त ल± देणे आवÔयक आहे. शिमर्ला रेगे >क िवपुल लेिखका
आिण >क सामािजक कायर्कÂयार् असÐयाने Âयांनी जातीची संरचनाÂमक िहंसा, ल§िगकता आिण ®म
यां¸याशी जोडलेले संबंध ľीवादी चच¥त आणले. (देिवका २Ž३) दिलत ľी मुक्ती आिण मुक्तता या
8ĥेशाने रेगे यांचा दिलत ľी वादी ŀĶीकोन असÐयाचा दावा केला जातो. कारण Âया दिलत िľयां¸या
वगर् वारीकडे पाहतात. जात, िलंग, वगर्, ल§िगकता >कमेकांना कसे Gडवतात हे समजÁयाचा प्रयÂन केला.
आपली प्रगती तपासा:
 दिलत ľीवादी ŀिĶकोन संदभार्तील शिमर्ला रेगे यांचे योगदान ÖपĶ करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 42

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
42४.“ जात: वतर्मान ŀĶीकोन – स°ा, ®ेणी रचना, िविवधता आिण Bळख
शतकानुशतके िनÌन जातीचे शोfण कłन ही अनेक दशकानंतर प्राĮ Lाले असूनही व GटनाÂमक संर±ण
प्राĮ Lाले असले तरीही भारतीय समाजामÅये आजही बहòतेक सवर् बाबéमÅये वचर्Öववादी जातीचीच स°ा
आहे. भारत >क लोकशाही, 8दारमतवादी आिण आधुिनक राÕट्र असले तरीही भारतामÅये अजूनही
सामािजक संबंध हे जाती सार´या आिण धमार् सार´या वणर्नाÂमक BळखीĬारे संचािलत केले जातात.
तथािप िभÆन समुदायां¸या परÖपर आंतरिøया, संवाद करÁया¸या मागा«मÅये बदल Lाला आहे. भेदभाव
व अपवजर्न यांमुळे होत असते आिण याचा ÖपĶपणे अËयास केला जात नÓहता. पूवêपासून लोकां¸या
मानिसकतेमÅये जातीनुसार Bळख खोलवर Łजलेली आहे. व ºयामुळे आता राजकीयŀĶ्या लोकांचे
अंदाधुंद शोfण करीत आहे, ÖवातंÞयो°र काळात जात िटकून रािहली आहे व या ÓयवÖथेमÅये अनेक
समकालीन बदल ल±ात ये9 शकतात. शारीिरक बिहÕकारापे±ा जातीय भेदभाव याबĥल Zारसे काही
नसते. मात्र मािनसक बिहÕकार यािवfयीचे आहे. भारतीय समाजामÅये सकाराÂमक भेदभावा¸या हेतूने
राबिवलेले आर±ण आिण धोरणे हे सावर्जिनक ±ेत्रातील जातीचे सातÂय सुिनिIJत करÁया¸या बाजूने
देखील कायर् करते. आर±ण धोरणा¸या िवŁद्ध प्रितरोधक शक्ती Ìहणून सातÂयाने 8þेक होत असतात.
कांचा 6लuया >क प्र´यात लेखक, िसद्धांतकार आिण दिलत ह³कांसाठी लQणारे कायर्कत¥ आहेत. िहंदू
तßव²ान आिण जाती वचर्Öवा¸या िवरोधात Âयांनी भाÕय केले आहे. (6लuया ——४) मधून भारतातील
नाते संदभार्त पिरिÖथती ल±ात येते. असा िवĵास आहे िक, भारतातील दिलत बहòजन िवचारपद्धती रĥ
करÁयाची Gोfणा करत नाहीत. संपूणर् जाती ÓयवÖथा >काच िठकाणी आहे. जरी बहòसं´य लोक या
िवचारपद्धतीवर िवĵास ठेवत असले िकंवा जाती िवरोधी चळवळीचे समथर्न करत असले तरीही वuचािरक
पिरवतर्न हे >का रात्रीत Gडून ये9 शकत नाही. हे देखील खरच आहे िक, जात आधािरत भारतीय समाज
खरोखरच बहòवचनी, वuिवÅयपूणर् आिण िवरोधाभासाने पिरपूणर् आहे. जातéमÅये अनेक गट आQळतात
Âयामुळे अनेक िवचार पद्धती िदसून येतात आिण अशा िवरोधाभासामुळे पिरिÖथती समजून Gेणे Zार
कठीण आहे; Ìहणूनच सÅया¸या भारतीय समाजात सामािजक, आिथर्क आिण राजकीयŀĶ्या जाती
संGfर् आिण मतभेद आहेत.
केवळ >क सामािजक संÖथा Ìहणून जातीचे आज >क राजकीय वणर् आÂमसात केले आहे. ते सामािजक
आिण राजकीयŀĶ्या ÓयÖत राहते. राजकीय गुंतवणुकी¸या क±ेत आर±णा¸या धोरणानी बजावलेली
भूिमका अÂयंत महÂवपूणर् आहे. आर±णामुळेच िश±ण िमळणे श³य Lाले आिण अशा तरतुदéचा वuयिक्तक
तसेच सामािजक पातळीवर होणारा दीGर्कालीन पिरणाम 6लuया यांनी वuयिक्तक आQावा Gे9न अधोरेिखत
केला आहे. (कांचा 6लuया ——Ž) तसेच हे देखील समजून GेÁयाचे प्रितपादन करतात िक, ?ितहािसकŀĶ्या
िपडीत जामातीसोबत शासकीय आिण शu±िणक सुिवधा वाहóन GेÁया¸या ŀĶीने 8¸च वणêयां¸या संदभार्त
आर±ण धोरण हे राÕट्र िनमार्ण िवरोधी नाही. (कांचा 6लuया २ŽŽ६)
सुप्रिसद्ध भारतीय समाजशाľ² दीपांकर गुĮा यांनी जाती ÓयवÖथेिवfयक अËयासामÅये आिण
संशोधनमÅये मोठे योगदान िदले आहे. (गुĮा २ŽŽŽ) असे प्रितपादन करतात की, जाती भारतीय
समाजावर अजून िह पिरणाम करत आहेत. प्रबळ जातéचे वचर्Öव यापुQे समाजावरती नाही आिण जातéचे
राजकारण आिण जाती िवfयक अिÖमता या दोÆही गोĶीना कायदेशीर माÆयता देÁयात आली आहे.munotes.in

Page 43

४-िलंगभाव आिण जात
43शुद्ध आिण प्रदूिfत >का मोठ्या पदानुøमामÅये कायदेशीरिरÂया खूप मोठा बदल हो9न Âयाजागी अनेक
पदानुøमांमÅये 8Gड संGfर् होत आहे. जाती हे केवळ >क ÓयवÖथा नाही तरीही >क अशी िवचार सरणी
आहे ºयामुळे शमा«चे िवभाजन सुिनिIJत केले गेले. तसेच केवळ वंश परंपरागत आिण ®ेणी रचने¸या
आधारावर ल§िगक िवभाजन केले गेले. आज िह अशी िवचारसरणी िनÌन जाती आिण िवशेf समाजातील
िľयांिवŁद्ध िहंसाÂमक िवचार कायम ठेवते, तथािप, अनेक अडचणी असून िह 8पेि±त लोक कमी अिधक
प्रमाणात >कत्र आले आहेत. आपली Bळख िनमार्ण करÁयासाठी, Öवताचे ह³क िमळवÁयासाठी
सामािजक राजकीय संÖथा तयार करÁयासाठी तयार संGटीत होत आहेत. जात आधािरत Bळखीची
गुंतागुंत खूप मोठी आहे िक, अगदी किथत संGटनेनंतर िह जातीभेद अजूनही कायम आहे.
दीपांकर गुĮा (—८४) यांनी Âयां¸या संशोधन व लेखनातून जातéवर वuकिÐपक रचना तयार करÁयाचे
सुचिवÁयाचा प्रयÂन केला. जाती आिण आधुिनक समाजातील संÖथांची अपिरवतर्नीय िवकpती िह >क
समÖया आहे. हे Âयांनी Âयां¸या अनुभवजÆय अËयासाĬारे दशर्िवले आहे.
आंþे बेतील हे >क प्र´यात भारतीय समाजशाľ² आहेत. Âयांनी Âयां¸या जातीय ÓयवÖथेबĥल¸या
िवचारसरणीतून िनÌन जाती संदभार्तील łQीवादी परंपरा आिण अिनĶ प्रथांवर हÐला केला आहे. आंþे
बेतील यांनी (२ŽŽ२) यांनी >म. >न. ®ीिनवास यां¸या —६Ž ¸या दशकातील जात िवहीन आिण वगर्
िवहीन समाजाचे मूÐयमापन व जातीय मानिसकते¸या जोखडामुळे िनमार्ण LालेÐया Öतर रचनेची
पुन:तपासणी केली.
के. >ल. शमार् हे आणखी >क नामांिकत समाजशाľ² जाती ÓयवÖथेतील बदल आिण सातÂय समजून
GेÁयाचा प्रयÂन करतात. कारण >कीकडे जातéमधील अंतगर्त िवसंगती िवरोधाभास यांमुळे ती गितमान
रािहली आहे. आिण दुसरीकडे अथर् ÓयवÖथेशी, सांÖकpितक साÌयतेशी GिनĶ संबंध असÐयाने ती अजूनही
कायम िटकून आहे. (शमार् २ŽŽŽ)
आपली प्रगती तपासा:
. जाती¸या प्रसारिवfयक समकालीन ŀĶीकोन सांगा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. ‘सकाराÂमक भेदभाव’ Ìहणजे काय?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 44

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
44४.” सारांश
सवर् मिहलां¸या वणर्नांशी संबंिधत मुĥा ठळकपणे सांिगतला गेला आहे. (चøवतê २Ž२) जातीय कलंक
आिण Âयामुळे िनमार्ण Lालेले दािरþ्य हे आÂमचिरत्राÂमक लेखनामधील चालू िवfय आहे. ºयामÅये
आ±ेपाहर् Öपशर्, अशुद्ध Óयवसाय आिण िनÌन जातीतील लोकांशी सामाÆय खेड्यांमधील िविहरीमधील
पाणी वापरÁयापासून असलेली मनाई यांसारखी प्रकरणे आहेत. दुहेरी 8पेि±ततेमुळे िनÌन जातीतील
मिहलांना िहंसाचाराचा सामना करावा लागतो. वचर्Öववादी जाती ÓयवÖथेमुळे किनĶ जातéना व िľयांना
सवार्िधक त्रास सहन करावा लागतो. ÖवातंÞयो°र काळानंतर भारताचा िवकास Lाला आिण िलंग िवfयक
अËयास आिण संशोधनामÅये ल±णीय वाQ Lाली. दिलत आिण 6तर 8पेि±त गट िह Âयां¸या अिÖमतेसाठी
आवाज 8ठवीत आहेत. तरीही जाती आिण िलंग हे सामािजक असमानतेचे राजकारण हे पूवê पे±ा जाÖत
प्रमाणामÅये केले जात आहे. िकंबहòना जाती व जमाती यांचे राजकारण हे जाती¸या संÖथांपे±ा अिधक
हािनकारक आहे. >कित्रतिरÂया यामुळे दुÍयमपणाचे Öतर िनमार्ण Lाले आहेत. सामािजक मानिसकतेत
कठोरपणे कोरलेले आहेत.
४.• प्रij
. जात आिण िलंग अËयासिवfयक संशोधनातील गेल Bमवेट यांचा ŀĶीकोन ÖपĶ करा.
२. लीला दुबे यांनी मानवशाľ आिण समाजशाľ अËयासिवfयात ľीवादी संशोधन कसे केले आहे
याचे िववेचन करा.
३. वतर्मानकालीन भारतीय समजतील जाती आधािरत Öतरीकरणावर भाÕय करा.
४. कांचा 6लuया आिण दीपंकर गुĮा यां¸या भारतातील आज¸या जाती िवfयक अÅयासावर िÖथतीवर
टीप िलहा.
५. समकालीन जाती ÓयवÖथेतील िवरोधाभास सोदाहरण ÖपĶ करा.
६. आंþे बेतील यांचे समकालीन जाती ÓयवÖथे¸या अÅययनातील योगदान िलहा.
४.८ संदभर् úंथ
Beteille, A. (2012). The Peculiar Tenacity of Caste. Economic and Political Weekly,
47(13), 41-48.
Béteille, A. (1992). Caste and Family: In Representations of Indian Society.
Anthropology Today, 8(1), 13-18. doi: 10.2307/3032808.
Béteille, A. (2002). Hierarchical and Competitive Inequality. Sociological Bulletin,
51(1), 3-27.
Chakravarti, U. M. A. (2012). IN HER OWN WRITE: Writing from a Dalit Feminist
Standpoint. India International Centre Quarterly, 39(3/4), 134-145.munotes.in

Page 45

४-िलंगभाव आिण जात
45Devika, J., John, M. E., Kannabiran, K., Sen, S., & Swaminathan, P. (2013). Sharmila
Rege (1964-2013): Tribute to a Phule-Ambedkarite Feminist Welder. Economic and
Political Weekly, 48(32), 22-25.
Dhanagare, D. N. (2013). Sharmila Rege (1964-2013): Pursuing Knowledge for
Social Transformation. Economic and Political Weekly, 48(32), 25-27.
Dube, L. (1988). On the Construction of Gender: Hindu Girls in Patrilineal India.
Economic and Political Weekly, 23(18), WS11-WS19.
Dube, L. (1994). Conflict and Compromise: Devolution and Disposal of Property in a
Matrilineal Muslim Society. Economic and Political Weekly, 29(21), 1273-1284.
Dube, L. (1995). Matriliny and Islam in Lakshadweep. India International Centre
Quarterly, 22(2/3), 168-180.
Dube, L. (1997). Women's Land Rights through Tables. Economic and Political
Weekly, 32(4), 179-180.
Dube, L. (2000). Doing Kinship and Gender: An Autobiographical Account. Economic
and Political Weekly, 35(46), 4037-4047.
Gupta, D. (1984). Continuous Hierarchies and Discrete Castes. Economic and
Political Weekly, 19(46), 1955-1958.
Gupta, D. (2002). Limits of Tolerance: Prospects of Secularism in India after Gujarat.
Economic and Political Weekly, 37(46), 4615-4620.
Gupta, D. (2005). Caste Today: the relevance of a phenomenological approach.
India International Centre Quarterly, 32(1), 138-153.
Ilaiah, K. (1990). Reservations: Experience as Framework of Debate. Economic and
Political Weekly, 25(41), 2307-2310.
Ilaiah, K. (1994a). BSP and Caste as Ideology. Economic and Political Weekly,
29(12), 668-669.
Ilaiah, K. (1994b). Caste and Contradictions. Economic and Political Weekly, 29(43),
2835-2836.
Ilaiah, K. (2006). Merit of Reservations. Economic and Political Weekly, 41(24),
2447-2449.
Krishnaraj, M. (2012a). Distinguished Anthropologist with Feminist Sensibilities.
Economic and Political Weekly, 47(26/27), 35-37.
Krishnaraj, M. (2012b). Leela Dube. Economic and Political Weekly, 47(33), 5-5.
Lobo, L. (2011). Post-Hindu India: A discourse on Dalit-Bahujan, socio-spiritual and
scientific revolution. Sociological Bulletin, 60(1), 149-152.
Meena, G. (2005). A Sociology for the Marginalised. [Sociology of Gender: The
Challenge of Feminist Sociological Knowledge, Sharmila Rege]. Economic and
Political Weekly, 40(18), 1824-1826.munotes.in

Page 46

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
46Omvedt, G. (1993). Reinventing Revolution: New Social Movements and the Socialist
Tradition in India. New York: M. E. Sharpe Incorporated.
Omvedt, G. (2002). Ambedkar and After: The Dalit Movement in India. In G. Shah
(Ed.), Social Movements and the State. New Delhi: Sage Publications.
Omvedt, G. (2003). Buddhism in India: Challenging Brahmanism and Caste. New
Delhi: Sage Publications.
Omvedt, G. (2003). Hinduism as Delhi Rule: Periyar and the National Question. In B.
Chakrabarty (Ed.), Communal Identity in India: Its Construction and Articulation in
the Twentieth Century (pp. 256-264). New Delhi: Oxford University Press.
Omvedt, G. (2005). Capitalism and Globalisation, Dalits and Adivasis. Economic and
Political Weekly, 40(47), 4881-4885. doi: 10.2307/4417415.
Omvedt, G. (2008). Seeking Begumpura: The Social Vision of Anticaste Intellectuals.
New Delhi: Navayana Publishing Pvt. Ltd.
Omvedt, G. (2011). Understanding Caste: From Buddha to Ambedkar and Beyond.
New Delhi: Orient Blackswan.
Palriwala, R. (2012). Remembering Leela Dube. Economic and Political Weekly,
47(26/27), 32-35.
Rege, S. (1994). Ghettoising Gender. Economic and Political Weekly, 29(32), 2042-
2042.
Rege, S. (1998). Dalit Women Talk Differently: A Critique of 'Difference' and Towards
a Dalit Feminist Standpoint Position. Economic and Political Weekly, 33(44), WS39-
WS46.
Rege, S. (2002). Conceptualising Popular Culture: 'Lavani' and 'Powada' in
Maharashtra. Economic and Political Weekly, 37(11), 1038-1047. doi:
10.2307/4411876.
Rege, S. (2006). Writing Caste/Writing Gender: Narrating Dalit Women's Testimonies.
New Delhi: Zubaan Publications. Rege, S. (2010).
Education as "Trutiya Ratna": Towards Phule-Ambedkarite Feminist Pedagogical
Practice. Economic and Political Weekly, 45(44/45), 88-98.
Sharma, K. L. (2012). Is there Today Caste System or there is only Caste in India?
Polish Sociological Review (178), 245-263.
Tharu, S. (1996). A Critique of Hindutva-Brahminism. [Why I Am Not a Hindu: A
Sudra Critique of Hindutva Philosophy, Culture and Political Economy, Kancha
Ilaiah]. Economic and Political Weekly, 31(30), 2019-2021.
****munotes.in

Page 47

“
अाÅयािÂमक अािण राजकìय Ìहणून राÕů
-आÅयािÂमक आिण राजकìय Ìहणून राÕů – पाथर् चNजीर्ं
होमोजीनायL ेशन. एकिजनसीकरना¸या प्रकÐपची िचिकÂसा- Nी. के Bमेन
प्रकरण रचना
५.Ž 8िĥĶे
५. प्रÖतावना
५.२ आÅयािÂमक आिण राजकीय Ìहणून राÕट्र
५.२. दोन ±ेत्र
५.२.२ राÕट्रवाद आिण वसाहतवाद
५.३ >किजनसीकरण¸या प्रकÐपची िचिकÂसा
५.३. िहंदुÂववाद
५.३.२ िचिकÂसा
५.३.३ रणनीतीचा वापर
५.३.४ धािमर्क राÕट्रवादासह समÖया
५.३.५ बंदी
५.३.६ जनगणना
५.४ सारांश
५.५ प्रij
५.६ संदभर्úंथ
“.० उिĥĶे
• >किजनसीकरना¸या प्रिøयेबĥल जाणून GेÁयासाठी.
• >किजनसीकरनाचा प्रभाव समजून Gेणे.
• देशातील राÕट्रवादा¸या वाQी¸या जिटलतेबĥल जाणून GेÁयासाठी.
• या सवा«चा मोठ्या प्रमाणात समाजावर कसा पिरणाम होतो हे समजून Gेणे.
47munotes.in

Page 48

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
48“.१ प्रÖतावना
सदर¸या या Gटका मÅये दोन प्रमुख लेखका¸या कायार्ची चचार् आहे. पिहले Ìहणजे पाथर् चटजê आिण
दुसरे Ìहणजे टी.के. Bमन
“.२ आÅयािÂमक आिण राजकìय Ìहणून राÕů
या िवभागात राÕट्रवाद िवfयी चrटजêं¸या िवचारांवर Âयां¸या ‘राÕट्र आिण Âयाचे तुकडे’ या पुÖतका¸या
आधारे चचार् केली जात आहे. शu±िणक वतुर्ळात आिण सामािजक चळवळéमÅये आिण माÅयमांमÅये
सÅया¸या काळात राÕट्रवादा¸या प्रभावावर अनेकदा चचार् Lाली आहे. पूवê आिशया आिण आिĀकेत
पूवêचे राÕट्रवाद जाÖत पािहले जात होते Âयाचा आता Óयापक पिरणाम Lाला आहे. हे दहशतवाद, वंशिवĬेf
6Âयादी आिण लोकिप्रय संÖकpती आिण माÅयमांĬारे पसरलेले आहे. वसाहतवाद्यांमुळे सवार्त प्राचीन
राÕट्रवाद 8दयास आला. वसाहतवाद आिण राÕट्रवादा¸या िनिमर्ती¸या प्रभावा¸या >कसमान मvडेलची
िमथके तोडÁयाचा प्रयÂन या पुÖतकात Âयांनी केला आहे. राÕट्रवादाची चचार् ब¤डरसन सार´या िकÂयेक
लेखकांनी केली आहे.
“.२.१ दोन ±ेत्र
चrटजê¸या लेखनातून देशातील राÕट्रवादावर टीका करतात. Âयां¸या मते देशात अशी दोन ±ेत्रे अिÖतßवात
आली आहेत, ºयातून राÕट्रवादी चळवळ चालली. िāिटश लोक भyितक ±ेत्रात अिधक क¤िþत होते. जेथे
राÕट्रवादा¸या हालचालéनी आÅयािÂमक ±ेत्र पुQे आणÁयाचे साधन Ìहणून वापरले. संÖकpती, परंपरा,
जातीसारखे आÅयािÂमक ±ेत्र राÕट्रवादा¸या गटांचे िनयंत्रण िबंदू Ìहणून पािहले गेले. राÕट्रवादी गटासाठी
आÅयािÂमक ±ेत्र भyितक ±ेत्रापे±ा ®ेķ िदसले Ìहणून राÕट्रवादीने मोठ्या आÂÌयाने या गोĶीचे र±ण
करÁयाचा प्रयÂन केला. चrटजêं¸या मते तेथे प्रतीकाÂमक राÕट्रवाद होता.
राÕट्रवादाने नवीन संÖकpती आणÁयाचा प्रयÂन केला ºयाची मूळ Öवदेशी संÖकpती िनिमर्तीस महÂव प्राĮ
Lाले. िह संÖकpती अिधक लोकांना >कत्र आणÁयासाठी आिण Âयात सामील होÁयासाठी Âयांनी कyटुंिबक,
संÖकpती, सािहÂयातील िवद्यमान िनयमांना लविचकता िनमार्ण केली. चrटजêं¸या मते ?ितहािसक
राÕट्रवादामÅये भyितक आिण अÅयािÂमक असे दोÆही ±ेत्र समािवĶ केले पािहजेत.
“.२.२ राÕůवाद आिण वसाहतवाद
चrटजê यां¸या ÌहणÁयानुसार वसाहतवादी शक्तéनी Öवत: ला प्रशासनापुरतेच मयार्िदत ठेवले कारण
वसाहतकÂया«नी जातéमÅये वगêकरण करÁया¸या ®ेणीत पािहले. 6Âयादी वेगवेगÑया वगार्तील लोकांना
>कत्र आणÁयाचा व अĴीलता, आ±ेपाहर्ता काQून राÕट्रवादाने 6ितहास पुÆहा िलिहला. हे मु´यत3
मÅयमवगêय सुिशि±त भारतीयां¸या माÅयमातून केले गेले. राÕट्रवादी चळवळीत मिहलां¸या भूिमकेिवfयीही
ते चचार् करतात.
Âयां¸या मते, आधुिनक राºय आिण शेतकरी यां¸यातील संबंध संिदµध आहे आिण तणावाचा सामना
करते. पिIJम युरोपमÅये, आधुिनक स°े¸या संÖथेचे संÖथापनकरण शेतकरी िवलुĮ होÁया¸या प्रिøयेस
अनुŁप करते आिण अनुसरण करते.munotes.in

Page 49

५-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधिन
49चrटजêंनी आपÐया पुÖतका¸या माÅयमातून हे दाखिवÁयाचा प्रयÂन केला आहे की राजकीय स°ािवłद्ध
राजकीय लQाई सुł होÁयापूवê िवरोधी प±वादéनी Cपिनवेिशक समाजात Öवत3¸या सावर्भyमÂवाचे
डोमेन कसे तयार केले आहेत. या राÕट्रवाद्यांनी संÖकpतीला भyितक, अÅयािÂमक डोमेन आिण आÅयािÂमक
±ेत्रात िवभागले, ºयामÅये धमर्, जाती, मिहला, कुटुंब आिण शेतकरी यांचे प्रितिनिधÂव होते. चrटजê यांनी
असेही नमूद केले की मÅयमवगêय वगार्ने आधी राÕट्राची आÅयािÂमक पिरमाण कÐपना केली आिण नंतर
राजकीय Öपध¥साठी ती तयार केली, तर आÅयािÂमक ±ेत्राचे वणर्न करणा-या िविवध सीमाÆत गटां¸या
आकां±ा "सामाÆय" केÐया. बंगाल आिण 6ितहास, Öथान आिण सािहÂय यां¸या 8दाहरणावłन ते असा
युिक्तवाद करतात.
आपली प्रगती तपासा
. चrटजêं¸या आÅयािÂमक आिण भyितक ±ेत्रािवfयीची मते जाणून ¶या
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. चटजêंनी चच¥नुसार राÕट्रवादी चळवळीतील बदलÂया पÅदती सांगा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
“.‘ एकिजनसीकरण¸या प्रकÐपची िचिकÂसा
सÅयाचा िवभाग प्रोZेसर टी.के. ¸या ŀĶीकोनातून / लेखनातून >किजनसीकरण प्रिøये¸या समालोचनावर
आधािरत आहे. Bमेन हे >क प्र´यात भारतीय समाजशाľ² आहेत. Âयां¸या मते भारतातील चारशे
िकंवा Âयापे±ा जाÖत आिदवासी समुदाय तेथील मूळ रिहवासी आहेत (आिदवासी). हा दावा िहंदू
राÕट्रवादéनी िÖवकारला नाही, जे आयर्न िहंदूंना मूळ वÖती Ìहणून पाहतात आिण आिदवासी जमातéना
वनवासी असे नाव देतात. भारताची लोकसं´या चार कुटुंबांतील भाfा बोलू शकते3 6ंडो-आयर्न (७३%),
þिवड (२५ %), @Öट्रो->िशयािटक (.५ %) आिण ितबेटो-िचनी (Ž.५%). केरळ, कनार्टक, तािमळनाडू,
आंň प्रदेश या दि±ण भारतीय राºयांमÅये प्रामु´याने बोलÐया जाणा-या þिवड भाfा. þिवड चळवळीने
आयर् वचर्Öवाला िवरोध दशर्िवला आिण आयर् िहंदुÂवाचे Öवत3चे वेगळे łप पािहले. भारता िवfयी िāटीश
जनगणनेत धमर्भेद, आिदवासी धमर्, आिदम धािमर्क असे वगêकरण केले गेले. ही >कूण लोकसं´ये¸या
जवळपास २-३% होती. तथािप, सन —५ नंतर Âयांना िहंदू धमार्¸या सामाÆय धािमर्क गटात समािवĶ
केले गेले. >क प्रकारे आिदवासé¸या धमार्ची वेगळी Bळख लुĮ होत आहे.munotes.in

Page 50

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
50>किजनसीकरणाचा िहंदू विकलांचा वेगवेगÑया मागा«नी प्रयÂन केला गेला आहे. सन —६Ž आिण
—७Ž ¸या दशकात वापरले जाणारे वा³प्रचार ‘भारतीयकरण’ होते आिण आता याला ‘िहंदुÂव’ Ìहणतात.
िहंदू राÕट्रवादी असा आúह धरतात की भूिमका बाजू कोणÂयाही संकुिचत धािमर्क संदभर् आिण आशयापासून
दूर ठेवली गेली पािहजेत परंतु संपूणर् भारतीय लोकांसाठी सामाÆय जीवनशuली संदिभर्त करतात; Ìहणूनच,
िहंदू हाच आहे जो या जीवनशuलीचे अनुसरण करतो. जर जीवनशuलीत वेfभूfा, भोजन, 8पासना शuली,
कला प्रकार, िववाह आिण कyटुंिबक पद्धती यांचा समावेश असेल तर वेगवेगÑया प्रादेिशक-भािfक
भागातील िहंदूंनाही भारतातील िविवध धािमर्क समुदायाबĥल बोलू नये 6तके सामाÆय आहे. Ìहणून असे
Ìहणता येईल िक संपूणर् भारत आिण दि±ण आिशयामÅयेसुद्धा >कसंÖकpतीक ?³य आहे हे नाकारता
येणार नाही.
“.‘.१ िहंदुÂववाद (Hinduism)
िहंदू धमर् या शÊदाचा 8पयोग करÁया¸या िसद्धांतापuकी >क Ìहणजे िसंधू नदी Bलांडून तÂकालीन
भारतातील रिहवाÔयांचा संदभर् GेÁयासाठी वसाहतéनी शोध लावला होता. तथािप, या Âयाचा अथर् आिण
संदभर् पूणर्पणे बदलला आहे आिण िविशĶ धािमर्क >कित्रतता, िवĵास प्रणाली आिण िवधी पद्धती Ìहणून
वापरली जात आहे. या संकÐपना Öवत3 समÖयाप्रधान आहेत. सpĶी¸या िहंदू िसद्धांतानुसार āाĺण
िनमार्Âया¸या मुखातून, ±ित्रयां¸या हातातून, वuÔयांना मांडीतून आिण शूþांनी पायातून 8ĩवले. ही चातुवर्णर्
(चार रंग) योजना अÖपpÔयांसाठीही नाही, पाचÓया वणार्तील. तर अशा संकÐपनांचा वापर करणे आिण
भारतासार´या बहòलतावादी देशात धािमर्क राÕट्रवादा¸या कÐपनांचा दावा करणे कसे ÆयाÍय आहे, हा >क
प्रकारचा अÖवÖथ आहे. सोÈया शÊदांत होमोजीनायLेशन Ìहणजे रचना िकंवा रचने मÅये >कसमान
करणे. येथे संदभर् संÖकpती / धािमर्क >कसंधतेकडे िदलेला आहे.
आपली प्रगती तपासा (Check your progress)
होमोजीनायLेशन प्रोजे³टĬारे आपÐयाला काय समजते?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. भाfां¸या प्रमुख कुटुंबांची मािहती द्या.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________munotes.in

Page 51

५-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधिन
51“.‘.२ िचिकÂसा
सांÖकpितक >कसंधपणाची प्रिøया धािमर्क गटांĬारे आिण धािमर्क राÕट्रवादाची मूÐये िवकिसत करÁयाĬारे
चालते. धािमर्क राÕट्रवाद हा अÐपसं´याक गटांवरील बहòसं´यां¸या जीवनशuली लादÁयािशवाय काही
नाही.
“.‘.‘ रणनीतीचा वापर –
हे संÖथापक¸या मूळ ÖवÈनासार´या साÅया रणनीतीĬारे कायर् करते जे प्रÂय±ात बंधुÂवाला
(सापे±तावादाचे) 8°ेजन देते आिण वuयिक्तक धोरणा¸या अनुŁप सुधािरत केले जाते आिण नंतर ते
प्रसािरत होते. Âयात Öवत3च बरीच समÖया आहे, Bमेन सांगते, अनेक तंत्रे या तणावातून मुक्त राहतात
आिण हा िवरोधाभास मोकळे करतात: प्रथम, जातÓयवÖथा आिण िवशेfत: अÖपpÔयता हे पारंपािरक िहंदू
धमार्चे भाग आहेत आिण हे नकार देणे हे या नंतर¸या िदवसातील अिभÓयक्ती आहेत जे Âया?वजी प्रायोिगक
िवकpतीमुळे 8ĩवतात.
या संदभार्तील अपूणर् िशकवण; दुसरे Ìहणजे, हळूहळू तुकड्यां¸या सुधारणे¸या माÅयमातून या नकाराÂमक
वाQीची कात्री लावÁयाची गरज कबूल करणे; ितसरे, सुधारवादी सामूिहक कpती आिण संGटना आयोिजत
करणे.
(8दा. 6ंटरकाÖट, भोजन, सामूिहक पूजा) वंिचतांना बंधु बनिवÁयासाठी आिण Âयां¸या िनfेधा¸या हेतूने
Âयांना GालवÁयासाठी . तथािप, िहंदुÂववादी िवचारसरणीचा मतदारसंG मोठ्या प्रमाणात आहे हे ल±ात
Gेता िहंदी पĘ्यातील दोनदा जÆमलेÐया िहंदूंमÅयेच मयार्िदत राहóन þिवड िहंदू, 6तर मागासवगêय,
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती यांचा आÂमिवĵास िमळिवÁयात ते अपयशी ठरले असून
बहòसं´य भारतीय लोकसं´येची Öथापना करतात. अशा प्रकारे समłपतेचा िहंदू प्रकÐप मयार्िदत राहóन
बंधनकारक आहे. जोपय«त संÖथा¸या प्रijावर आGाडी Gेत नाही. Âयां¸या मते िहंदू धमार्त असमानता
आहे’. कारण Âयात दिलत आिण जमाती¸या िवकासास मयार्िदत वाव आहे अशा प्रकारे सवर्समावेशक
िवकास हो9 शकत नाही.
“.‘.४ धािमर्क राÕůवादासह समÖया (Problems with religious nationalism )
धािमर्क राÕट्रवाद ही समÖयाप्रधान आहे, कारण ती Öवत3च धािमर्क कĘरतावादाची बीज आहे. आपÐयाकडे
मूलतßववाद हा धोका आिण लोकशाही¸या शांततेत कामकाजाची >क मोठी समÖया आहे. ही केवळ
भारतासार´या देशांसाठीच नाही तर अÐपसं´याक धमार्ची लोकसं´या असलेÐया वेगवेगÑया देशांनाही
समÖया आहे.
समłपतेचा िहंदू राÕट्रवादी प्रकÐप िहंदू धमार्¸या अंतगर्त िवरोधाभासा¸या सापÑयात अडकला आहे,
कारण होमोगेना6Lेशन केवळ >कसारखेपणाच नाही तर समानता देखील सूिचत करते. िहंदुÂवाची
>कłपता, तथािप, िहंदू-अÐपसं´याकांना Âयांची सांÖकpितक अिÖमता, मु´य प्रवाहात सामावून GेÁयाचे
आिण संपूणर् भारतीय बनÁयाचे आवाहन करताना ते >कतर अप्रÂय± िकंवा अÆयथा संिदµध आहेत, िहंदू
समाजातील संÖथागत संÖकpतीशी जुळवून ¶या. जातीची संÖथा िह िविवधता आणते, Ìहणून कायदेशीर
बहòवचन बहòसं´य समाजासाठी हे आरोµयदायी आहे.munotes.in

Page 52

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
52आपली प्रगती तपासा (Check your progress)
. >किजनसीकरण प्रकÐपासाठी वापरÐया जाणा-या धोरणांवर चचार् करा
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. तुम¸या मते बंदी आिण Âयाचे लोकांवर काय पिरणाम होतील?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
५.३.५ बंदी -
आपण बीZ बंदी¸या मुĥयाकडे पाहóया, जे >का गटासाठी पिवत्र आहे ते दुस-यासाठी पिवत्र नाही. तर,
सवा«साठी हे लादणे ही समÖयाप्रधान आहे. 8दा. मुिÖलम, िùIJन गोमांस खाणे ही >क सामाÆय पद्धत
आहे.
“.‘.” जनगणना -
>किजनसीकरण ही समÖया आहे कारण यामुळे वचर्Öव िनमार्ण होते ºयाĬारे अÐपसं´याक धमर् आÂमसात
करÁया¸या प्रिøयेत Âयांची Bळख गमावते. दुसरे Ìहणजे, हे >कत्रीकरण आिण िवनाश गटा¸या िविवधतेस
अडचणी िनमार्ण कł शकते. >क प्रकारे, बहòवचन गमावून लोकशाहीला त्रास होतो. ितस-यांदा, हे
गटसमूहात असमानतेला जÆम दे9 शकेल. चyथे Ìहणजे, जुÆया Óयक्तीने पुÆहा िजवंत केले जात आहे तेथे
पुÆहा सापे±तेची संकÐपना Öवत3च समÖयाप्रधान आहे.
8दा. जर आपण पािहले की िहंदु संÖकpतीत धमार्¸या नावाखाली सती, अÖपpÔयता, िविशĶ आहार पÅदती,
वेfभूfा 6Âयादी अमानुf अनेक पद्धती आहेत. तर, जर धमार्चे पुनŁºजीवन केले गेले असे Ìहटले गेले की
जुनी सुंदर, शुद्ध कÐपना ही समÖयाप्रधान नाही. तर, धािमर्क úंथां¸या नावावरील हे अंशत3 सापेि±करण
मूलतÂव Ìहणून पािहले जा9 शकते.
Âयां¸या मते हे अनेक देशी प्रथांना धोकादायक ठł शकते. जर देशी प्रथा नĶ LाÐया तर सांÖकpितक
सवयी नĶ हो9 शकतात आिण ब-याच नवीन सामािजक हालचाली 8ĩवू शकतात. Âयांचा असा तकर्
आहे की धािमर्क राÕट्रवाद आिण लोकशाही सËयता सुसंवादीपणे >कसमान राहó शकत नाही, िवशेfत:
धािमर्क िविवधता असलेÐया समाजात.
“.४ सारांश
अशा प्रकारे, टी.के. Bमेन यां¸या समłपतेची िवचारसरणी पाहतात, केवळ मूÐये, िनकf आिण पद्धतéचे
मानकीकरणच नÓहे तर 6टाÐसोचा अथर् असा होतो (अ) अप्रचिलत पारंपािरक मूÐयांचे पुनŁºजीवन, munotes.in

Page 53

५-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधिन
53िनयम आिण पद्धती जे सÅया¸या काळाशी संबंिधत नाहीत आिण (बी) लागू करणे 6तरांवर असलेÐया या
मूÐयांचे, "भट³या" सह-धमर्वादी आिण धािमर्क अÐपसं´याक दोÆही आहेत. हे असे आहे कारण
धमर्िनरपे±ांनी विकलाने िदलेला >कसंधपणाचा िबंदू Âयां¸या नंतर¸या विडलां¸या मूळ ŀĶी आिण
पद्धतéशी संबंिधत आहे, तसेच नंतर¸या Óयक्ती¸या प्रवp°ीकडे दुलर्± करतात. दुसरीकडे, बंगाल¸या
संदभार्त राÕट्रवादी चळवळ कशी समÖयाúÖत होती, असे चrटजêंचे मत आहे. भारतीय चळवळीने भारतीय
समाजातून राÕट्रवादी¸या चळवळीवर िनयंत्रण ठेवÁयाचा प्रयÂन केला.
“.“ प्रij
. राÕट्रवादी चळवळीतील चrटजêंचे िवचार थोड³यात िलहा.
२. >क जीनसीपण¸या प्रकÐपावर चचार् करा.
३. बंिदचे लोकांवर काय पिरणाम होतात याचे िवÖताराने तुम¸या शÊदांत वणर्न करा.
“.” संदभर् úंथ
1. Oommen, T. K. (1994). Religious nationalism and democratic
polity: the Indian case. Sociology of religion , 55(4), 455-472.
2. “The Nation and Its Peasants.” The Nation and Its Fragments: Colonial and
Postcolonial Histories , by Partha Chatterjee, vol. 4, Princeton University Press,
PRINCETON, NEW JERSEY, 1993, pp. 158–172.
3. https://www.powells.com/book/the-nation-and-its-fragments-9780691019437
4. https://jan.ucc.nau.edu/~sj6/Chatterjee%20Whose%20Imagined%20
Community.pdf
5. http://epgp.inflibnet.ac.in/epgpdata/uploads/epgp_content/S000033SO/
P000302/M015384/ET/1495448878M23_ET.pdf
6. http://metalib.ie.edu/ayuda/PDFs_PIB/The-Nation-and-Its-Fragments-
Colonial-and-Post-Colonial-Histories.pdf (Full Ebook of Chatterjee) munotes.in

Page 54

”
राÕů Ìहणून राÕůवाद
(Constructing the Nation and Nationalism)
राÕů Ìहणून राÕůवाद (जी. अrलोयिसयस), मिहला आिण राÕůवादी प्रवचन
(बळी, माता आिण सेिवका) तिनका सरकार व 6तर.
प्रकरण रचना
६. Ž 8िĥĶे
६. प्रÖतावना
६.२ राÕट्र आिण राÕट्रवाद
६.२. राÕट्र आिण राÕट्रवाद अथर्
६.२.२ राजकीय जाणीव
६.२.३ मु´य िवतकर्
६.३ मिहला आिण राÕट्रवादी भाfण
६.३. 6ितहास
६.३.२ कथा आिण पyरािणक आकpÂयांचा प्रभाव आहे.
६.३.३ मु´य िवतकर्
६.३.४ ľी वादी ŀÕट्रीकोन w
६.४ सारांश
६.५ प्रij
६.६ संदभर्
”.१ प्रÖतावना
राÕट्रीय चळवळ हे असे >क ±ेत्र आहे, ºयाचा अËयास समाजशाľ², 6ितहासकारांनी िवशेf केला आहे.
सबÐटन Öकूलसार´या शाखा देखील आहेत ºयात राÕट्रीय चळवळीवर प्रijिचÆह आहे, जे वचर्Öववादी
गटांĬारे Öवत3¸या िहतसंबंधांसाठी कसे वापरले गेले आिण Âयांना योµय माÆयता िमळाली नाही या िवfयी
संशोधन करतात. @³सZोडर् युिनÓहिसर्टी प्रेस यांनी जी. अrलोयिसयस (——७) ने िलिहलेÐया नेशन
िवथ नrशनिलLम या पुÖतकावर हा अÅयाय आधािरत आहे आिण दुसöया भागात पyरािणक पात्र,
राजकारण आिण सराव यां¸यातील ľी संवादां¸या अनेक पद्धतéवर ल± क¤िþत केले गेले आहे.
54munotes.in

Page 55

६-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधणे
55”.२ राÕůवादािवना राÕů
”.२.१ राÕů आिण राÕůवादाचा अथर्
अrलोयिसयस राÕट्राला >क बांधलेली ®ेणी Ìहणून पाहतो. लोक Ìहणजे समान संÖकpती भूत आिण वतर्मान
यां¸यात सामाियक लोकांमधील समान बंधनाची भावना राÕट्र आहे. ते हे राÕट्र-राºय या कंपा9ंड
संकÐपनेचा भाग बनिवणारी संÖथा िकंवा Öवत: ¸या राºयÂवासाठी संGfर् करणा-या भािfक-वांिशक
समुदायाचा भाग Ìहणून अिÖतßवात असÐयाचेही मानतात. हे समान राजकीय चेतनाचा आधार Ìहणून
समानता िकंवा समान सांÖकpितक बंध असलेÐया Óयक्ती आिण गटांमÅये अिÖतßवात िकंवा गpहीत धरलेÐया
संबंधास सूिचत करते. या संदभार्त येथे भyगोिलक Öथान Ìहणून देशाची चचार् केली गेली नाही.
दुसरीकडे, 6मेºड कÌयुिनटीज या पुÖतकात: राÕट्रवादा¸या 8Âप°ी आिण प्रसारािवfयी प्रितिबंब या
सबंधी अ1डरसन यांनी >क किÐपत राजकीय समुदाय - आिण मूळत3 मयार्िदत आिण सावर्भyम दोÆही अशी
कÐपनेचे िवĴेfण केले आहे - (अ1डरसन ——: ६). अ1डरसन या Óया´येचे प्रÂयेक महßवाचे शÊद ÖपĶ
करतात. Âयां¸या मते राÕट्राची कÐपना आहे, कारण तेथे राहणारे सवर् लोक >कमेकांना Bळखत नाहीत
आिण अगदी Jोट्या राÕट्रांमÅयेही सवर् लोकांना समोरासमोर संवाद येत नाही. तरीही ते राÕट्रा¸या हĥीत
वाÖतÓय करणाöया प्रÂयेक Óयक्तीला सहकारी नागिरक Ìहणून मानतात (——: ६).
”.२.२ राजकìय जाणीव
अrलोयिसयस¸या मते, राÕट्रातील सामाÆय सांÖकpितक बंधन सामाÆय राजकीय चेतनासाठी आधार Ìहणून
कायर् करते. येथेच देशा¸या कÐपनेत राजकीय प्रवेश होतो. राजकीय चेतना हे सामÃयर् संबंधातील
लोकांमधील जागłकता Ìहणून समजले जाते, जे >खाद्या गटावर िकंवा >खाद्या समाजावरती िनयंत्रण
ठेवते आिण ही जागłकता स°े संबंधात ठामपणे सांगते. अलोयिसयस यांची राजकीय चेतना आिण
समाजातील >खाद्या¸या Öवत: ¸या (Óयक्ती िकंवा गट) Öथानामधील शक्ती संबंधांबĥलचे धारणा समजतात.
या संबंधीचे Öथान बळकट करÁयासाठी िकंवा ÂयामÅये बदल करÁयासाठी सामूिहक कारवाई करÁया¸या
िनकडचा देखील संदभर् देते.
आपली प्रगती तपासा
1. राÕट्र आिण राÕट्रवादा¸या अथार्वर चचार् करा
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2. राÕट्रवादाशी संबंिधत राजकीय जाणीव सांगा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 56

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
56”.२.‘ मु´य िवतकर्
अrलोयिसयस असा युिक्तवाद करतात की, भारतात राÕट्रवाद अिÖतÂवात आहे आिण राÕट्रिवना अिÖतÂवात
आहे. Âयांचा असा युिक्तवाद आहे की: राÕट्रवाद हा >खाद्या महÂवाकां±ी वगार्¸या मत िकंवा िवचारधारेचा
िकंवा >खाद्या राºया¸या धोरणाÂमक प्रवp°ीचा िकंवा >खाद्या¸या Öवत: ¸या देशातील िकंवा राºयाशी
जोडलेÐया प्रशंसनीय भावनेचा संदभर् Gे9 शकतो. हा राÕट्रवाद येथे राºय-िनिमर्ती िकंवा कोणÂयाही
साăाºयवादिवरोधी चळवळीसाठी िकंवा राÕट्र-िनमार्ण कायार्त, सरकारची िकंवा वगार्ची जमवाजमव
करÁया¸या बाबत सामािजक-राजकीय चळवळीचा देखील संदभर् Gे9 शकतो. िशवाय, हा Âयां¸यासाठी
हा महÂवाकां±ी वगर् आहे, जो देशा¸या Öथापने¸या आकां±ाकडे चळवळ सुł करतो िकंवा नेतpÂव करतो.
हे अिÖतÂव नाकारणारे काही गट असे आहेत जे ²ानाचे वचर्Öव आिण अगदी 6ितहासाची िनिमर्ती Ìहणूनही
पािहले जा9 शकतात, िक जो राÕट्रवाद ŀिĶकोन या संदभार्त आहे. अrलोयिसयस यांनी हा ŀिĶकोन ºया
संबिधत Öपķ केला Âया िठकाणी ?ितहािसक समाजशाľातून ते राजकारण आिण समाजशाľाची जोड
देतात आिण बुडलेÐया जनते¸या ŀĶीकोनातून पाहतात. राÕट्रवाद आिण 6ितहास या समाजशाľ
िवfयावर Âयां¸या नेशन िवथ नrशनिलLम या पुÖतकात काम आहे.
पारंपािरक भारतीय समाज आिण वसाहती िनयम यां¸यातील परÖपरसंवादा¸या पिरणामाचे ते िवĴेfण
करतात, िवशेfत: अंतगर्त संबंधां¸या पुनरर्चने¸या ŀĶीकोनातून पाहतात. या संबिधतचे िवĴेfणातून
पुQील प्रijांची 8°रे समजून Gेता येतील : िāटीशांचा िवभाग आिण पारंपािरक भारतीय समाजावर काय
पिरणाम Lाला? Cपिनवेिशक राजवटी¸या काळात बदल Gडवून आणले गेले होते की सामािजक
गितशीलता आिण सदÖयता अ²ाततेवर आधािरत समाज बनÁयास अनुकूल होते? शेवटी, राजकीय
िवचारसरणी¸या आिण राÕट्रवादी¸या िवचारां¸या भावनां¸या अिभÓयक्तीसाठी कोणÂया प्रकार¸या पायाभूत
सुिवधांचा पाया Gातला गेला? असे प्रij Âया¸या कामातून 8पिÖथत केले जातात. या संधभार्त Âयांनी
सािहÂयाचे सव¥±ण आधारे केले, ºयातून जातीिवरोधी, सरंजामशाहीिवरोधी आिण Öवाय°तािवरोधी
संGfा«चे िवĴेfण केले िक जे स°े¸या संदभार्त >कसंध असे राÕट्रीय समाज िनमार्ण करÁयाचा दावा
करतात.
या िवfया¸या अनुशंगाने वेगवेगÑया िवचारांचे Jोटेखानी सव¥±ण Ìहणजे Âयां¸या कायार्त संबोिधत केले
गेले, Âयानंतर राÕट्रवाद संदभार्त साăाºयिवरोधी चळवळीचा जÆम आिण वाQ याचा संदभर् देÁयात आला.
Cपिनवेिशक राºया संबंधी भारतीय राजकीय प्रितसादाचे वuिवÅयपूणर् ÖवŁप आिण पारंपािरक Ìहणून
Bळखले जाणारे, परंतु राÕट्रीय व जातीयवादी चळवळी असे मानले जाणारे परÖपर संबंध यावरही Âयांनी
चचार् केली.
या संदभार्त परÖपर िवरोधी सामािजक-राजकीय पिरिÖथतीतच राÕट्रवाद-सांÖकpितक आिण राजकीय
िवचारां¸या िवकासाचा मागोवा Gेतला जातो. Âयां¸या मते राÕट्रवादीची िवचारधारा अखंड नÓहती आिण
ती Öपधार् केÐयािशवाय नÓहती. बyिद्धक-सांÖकpितक बांधकाम Ìहणून राÕट्रवादाचेदेखील 8पखंडात
िविवधता होते. Âया¸यासाठी भूतकाळाची बांधणी वेगळी होती, या संबिधत सÅया¸या Öपध¥चे ňुवीकरण
होते आिण भिवÕयातील ŀĶाÆत िभÆन होते. गांधीवादी युग Ìहणून BळखÐया जाणा-या राÕट्रवादी¸या
चळवळी¸या 8°राधार्त राÕट्रीय व राÕट्रवादी (प्रÖथािपत 6ितहासलेखनानुसार राÕट्रीय िकंवा जातीयवादी)
जागpत करÁयाचे दोन प्रवाह >कत्र आणÁयाचा प्रयÂन Ìहणून पािहले जा9 शकते, असेही Âयांनी नमूद
केले. Âयां¸या मते सÅया देशात नÓयाने िनमार्ण होणाöया या पिरिÖथती¸या संदभार्त, या गांधीवादी munotes.in

Page 57

६-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधणे
57वारशाला >क नवीन महÂव िदले गेले आहे, हे प्रामु´याने िकमान स°ाधारी आिण प्रÖथािपत िश±णसंÖथा
यां¸यात आQळून येते.
आपली प्रगती तपासा (Check Your Progress)
1. अrलोयिसयस यांनी Âया¸या कायार्त 8पिÖथत केलेÐया प्रijांची चचार् करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
राÕट्र आिण राÕट्र वाद समजून Gेताना समाजवादी आिण 8Ëया आडÓया राजकीय जमाती >कत्र येणा-या
राÕट्रवादी संGटनेिवfयीही चचार् करतात. हे दोÆही >कािÂमक तसेच िवGटनकारी आहे. यांचा अ1टोिनयो
úrÌसी¸या माÅयमातून सuद्धांितक पातळीवर या गितशीलतेचे Öवłप जाणून GेÁयाचा >क प्रयÂन केला
आहे. Âयां¸या पुÖतका¸या शेवट¸या अÅयायात, हेप्रोपोिसस भारतीय राÕट्रीय संĴेfण ‘राÕट्रीय-लोकिप्रय’
आिण ‘वचर्Öव’ या úrमिसअन कÐपनेत ठेवÁयास सांगतात याच बरोबर राÕट्रवादाने खरोखरच या देशाचा
शोध लावला आहे की नाही याची तपासणी केली जाते.
आता आपण मिहला आिण राÕट्रीय प्रवचनावरील युिनट¸या दुस-या भागाकडे पाहóया.
”.‘ मिहला आिण राÕůवादी भाषण (बळी, माता आिण सेिवका) तािनका सरकार
आिण 6तर
”.‘.१ 6ितहास
राÕट्र सेिवका सिमती आिण लàमीबाई केळकर (डv. हेडगेवार-संÖथापक) यां¸या पायाभरणीत राÕट्रवादी
चळवळीतील मिहलांची भूिमका अिधक लोकिप्रयतेने िदसून येते. या मÅये सदÖयÂवाचा अंदाज
२ŽŽ,ŽŽŽ आहे. काही सभासद Zक्त सणां¸या 8Âसवा¸या वेळी सामील होतात. यातील सहभागी
सदÖय िविवध जातé¸या गटातून येतात, परंतु प्रबळ जाती बहòतेक वेळा नेतpÂव भूिमकेत असÐयाचे िदसून
येते. या मÅये साÅवी तुंबरा आिण 8मा भारती या दोन मिहला तपÖवी असून Âयांनी रामजÆमभूमी
मोिहमेदरÌयान चळवळीला महßव िदले. पी. के. िवजयन यांचे Ìहणणे आहे की, िवशेfत: —८Ž ¸या
दशका¸या 8°राधार्पासून, ºया काळात िहंदू राÕट्रवादामÅये मिहलां¸या िहंसक सहभागाने ŀÔयमानता
िमळिवली, Âयाच काळापासून या िवfयाची सिवÖतर चचार् हो9 लागली.
——Ž ¸या दशका¸या सुłवातीला दुगार् वािहनी ही प्रबळ प±ाची तŁण मिहलांची शाखा आहे. गटाचे
8ĥीĶ अिधक सिøय व कpतीशील असणे आहे Ìहणून सदÖयांचे वय गट ५ ते ३५ वf¥ मयार्िदत ठेवले
आहे. या संGटने ¸या माÅयमातून िविवध िनयतकािलके आिण िशिबरे आयोिजत केली जातात आिण ती
अितशय लोकिप्रय आहे. या संGटनेतील िľया या कधीकधी ते सिøयतेतही 8तरते आिण आøमक
होते. ब-याचदा दुगार् वािहनीचे कायर् 6तर गटांपे±ा प्रिसद्ध असतात. दुगार् वािहनी हा पुŁf आवp°ी गट
Ìहणजेच बजरंग दलाचा हनुमान देवाचे नाव आहे. या संदभार्त धमर् आिण राजकारण आिण िवचारधारा व
कथा >कित्रतपणे >कित्रत LालेÐया भूिमकेचे िनरी±ण करणे मनोरंजक आहे.munotes.in

Page 58

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
58”.”.२ कथा आिण पyरािणक आकृÂयांचा प्रभाव आहे.
राÕट्रा¸या भूिमकेची आिण प्रितमेची प्रितमा ब-याचदा रागाने, ±मा करणाöया काली¸या आकpतीसार´या
राÕट्रवादी¸या चळवळीत वापरली जाते. ती ित¸या Öवत: ¸या ह³कांसाठी आिण ित¸या प्रजेसाठी वाईट
गोĶéचा नाश करÁयासाठी आिण चांगÐया गोĶéसाठी 8भी राहते. आणखी >क लोकिप्रय देवी Ìहणजे
सीतेची आिण पिवत्रतेचे आिण पिवत्रतेचे प्रतीक Ìहणून पािहले जाते. कोणीतरी जो परंपरेचा प्रij िवचारत
नाही, परंतु Âयाचे अनुसरण करतो आिण तीच ती आहे जी परंपरेची वाहक आहे. आÌही या सवर् पात्रांमÅये
आकडेवारी, पुतळे आिण कथा Ìहणून पाहó शकतो आिण आजही राजकीय मोिहमांमÅये भाfणांमÅये
वापरला जातो. या ?ितहािसक कथा >क आदशर् Ìहणून काम करतात, ºया¸या आधारे िľया काम
करतात. गीता प्रेस बुकसार´या प्रकाशनां¸या माÅयमातूनही आदशर् ľी हòड िचÆहे प्रचािरत केली जातात.
आपली प्रगती तपासा
1.मिहला आिण राÕट्रवादी¸या चळवळé¸या संदभार्त वापरÐया जाणा-या लोकिप्रय पyरािणक थीम सांगा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. मिहलां¸या िवकासा¸या लोकिप्रय 6ितहासावर आिण राÕट्रवादी¸या चळवळीवर चचार् करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
”.‘.‘ मु´य िवतकर्
िहंदू मिहला आपले कतर्Óय समपर्ण, प्रेम आिण कतर्Óय Ìहणून पार पाडत असÐयाचे िदसून येते आिण अशा
कÐपनांनाही Âया हालचालéमधून प्रसािरत केÐया जातात. अनेक देवéना सशľ आिण योद्धा¸या
आकpतीसार´या राÕट्रीय चळवळéसह देवीचा प्रितकpती देखील वापरली जाते. तथािप, सरÖवती, लàमी
यासार´या 6तर देवी आहेत, ºया दान देणारे, ²ान देणा-या िकंवा आिथर्क बाबéशी संबंिधत असलेÐया
आशीवार्द देतात. Ìहणूनच, र±णकतार् आिण अनुयायी या नाÂयाने िľयां¸या भूिमकेत Ĭuतिव²ान
अिÖतßवात आहे. आजही, देवी महाÂÌया¸या पठणात दुगार्पूजेमÅये तसेच दररोज¸या धािमर्क िवधीमÅये
मÅयवतê Öथान आहे आिण Âयाची Öतोत्रेही पिरिचत आहेत. या मÅये िहंदूंची सं´या अिधक आहे.
'' आम¸या सवर् देवी सशľ आहेत ': धमर्, प्रितकार आिण लQा9 िहंदू राÕट्रवादी¸या मिहले¸या जीवनात
सूड' िहंदु समाजात पिरवतर्न GडवÁया¸या आवÔयकतेिवfयी चचार् करताना दुगार् वािहनी¸या
भाfेसार´या चळवळéमÅयेही भाfेची मोठी भूिमका आहे: '6ितहास जेÓहा पुराण Ìहणजे धमर्, संÖकार
आिण संÖकpतीतून समÖया 8ĩवली आहेत, तेÓहा िľया लQा देÁयासाठी पुQे आÐया आहेत. Âयांनी ही
गुणव°ा Âयां¸या मुलांकडेही हÖतांतिरत केली आहे, जे मोठे नायक होÁयासाठी आदशर् आहेत आिण
Âयांनी देश Gडवून आणला आहे. या संदभार्त हे ल±ात Gेतले जा9 शकते की राÕट्र बांधÁयासाठी munotes.in

Page 59

६-राÕट्र आिण राÕट्रवाद बांधणे
59मोहीम राबिवताना ितÆही मंिदरे देवी-देवतांपुQे देवतांना वािहली गेली आहेत; अयोÅयेत राम, मथुरामधील
कpÕण आिण काशीतील िशव.
”.‘.४ ľीवादी ŀľीकोन
राÕट्र आिण राÕट्र्बाधानी संदभार्त अनेक ľीवादी मिहलां¸या अिÖमतेचे महßव सांगतात तसेच >कता
आपÐयाला िहंदू ह³कात मिहलां¸या अितरेकीपणा¸या 8दंडतेची दुरवÖथा दशर्िवते. मिहलां¸या अितरेकी
संवगार्त सेिवका सिमती आिण दुगार् वािहनीची भूिमका असे िदसून येते की ल§िगक Bळख मूलभूत नसून
ती शोधली, तयार केली, प्रितकार केली आिण >कािधक Bळखी¸या टÈÈयावर िवकpत केली. संपूणर् प्रथा,
भारत माता यां¸या प्रितमेĬारे िववादाÖपद आिण भyितक आहे, शyयर्वान ?ितहािसक Óयिक्तमßवे आिण
>किनķ पyरािणक बायका >काच वेळी संकटा¸या प्रसंगी मिहलांना देवदूत बनू देतात. जेÓहा हे ±ण िनGून
जातात, तेÓहा ते माता व आ²ाधारक पÂनéचे पालनपोfण करतात.
आपली प्रगती तपासा
. राÕट्रवादी¸या चळवळé¸या संदभार्त िľयां¸या भूिमकेिवfयी आिण राजकारणावर ľीवादी िवचारांची
चचार् करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
”.४ सारांश
या अÅयायातील पिहÐया भागावर राÕट्र आिण राÕट्रवादिवरिहत सबंिधत अलोयिसयसĀ rम यां¸या
ŀĶीकोनातून राÕट्र आिण राÕट्रवादी चळवळ समजून GेÁयावर ल± क¤िþत केले गेले. दुसरा िवभाग
िľयां¸या भूिमकेिवfयी समजून GेÁयावर ल± क¤िþत करतो हा िवडंबनाचा िवfय आहे जेथे कधीकधी
Âयांना योद्धा असावे अशी अपे±ा असते आिण कधीकधी ते अनुयायी बनतात आिण Âयांचे कतर्Óय
बजावतात. तेथे धािमर्क िचÆहे आहेत आिण िľयां¸या जीवनात ही कÐपना पोहचवÁयासाठी कथा देखील
वापरÐया जातात.
”.“ प्रij
. राĶवादािवना राÕट्र यांवर िवÖताराने िलहा.
२. अ rलोयिसच यां¸या युिक्तवादाची चचार् करा.
३. राÕट्रवाद आिण मािहला िवकास यांवर प्रकाश टाका.
४. राÕट्रवादी चळवळ व राजकारणातील िľवादी ŀिĶकोन Ļावर िटपा िलहा.munotes.in

Page 60

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
60”.” संदभर् úंथ
http://dspace.hmlibrary.ac.in:8080/jspui/bitstream/123456789/1173/9/09_
Nation%2C%20Nationalism%20and%20the%20Rise%20of%20the%20
National%20Subject.pdf
P. K. Vijayan, ‘Developing powers: modernisation and the masculine hegemony of
Hindu nationalism’, in Radhika Chopra, Caroline Osella and FillippoOsella
(eds), South Asian Masculinities: Context of Change, Sites of Continuity (New Delhi:
Women Unlimited, 2004), p 380
Thomas B. Coburn, ‘Devi: the Great Goddess’, in John Stratton Hawley and Donna
Marie Wulff (eds), Devi: Goddesses of India (Delhi: Motilal Banarsidass, 1998), pp
31–32.
in Kamla Bhasin, Ritu Menon and Nighat Said Khan (eds), Against All Odds: Essays
on Women, Religion and Development from India and Pakistan (New Delhi: Kali for
Women, 1994), pp 111–156.
Manisha Sethi. (2002). Avenging Angels and Nurturing Mothers: Women in Hindu
Nationalism. Economic and Political Weekly, 37(16), 1545-1552.
Anja Kovacs (2004) You don't understand, we are at war! Refashioning Durga in the
service of Hindu nationalism, Contemporary South Asia, 13:4, 373-
388, DOI: 10.1080/09584930500070597
Kumar U. Book reviews and notices : G. ALOYSIUS,
Nationalism without a nation in India.
Delhi: Oxford University Press, 1997. xii + 265 pp. Bibliography, index.
Rs. 695 (hardback). Contributions to Indian Sociology . 2004;38(1-2):261-263.
doi:10.1177/006996670403800111
Tanika Sarkar, ‘The woman as communal subject: Rashtrasevika Samiti and Ram
Janmabhoomi movement’, Economic and Political Weekly , 31 August 1991,
pp 2057–2062.
Tanika Sarkar and Urvashi Butalia (eds), Women and the Hindu Right: A Collection
of Essays (New Delhi: Kali for Women, 1995).munotes.in

Page 61

•
राºय-बाजारपेठ बदलते संबंधांचे सामािजक पåरणाम
आिण जागितक समाजातील पारंपाåरक पदक्रम
प्रकरण रचना
७.Ž 8िĥĶे
७. पिरचय
७.२ राºय-बाजार संबंध आिण Âयाचे सामािजक पिरणाम
७.३ जागितकीकरण आिण पारंपािरक पदानुøम
७.४ सारांश
७.५ प्रij
७.६ संदभर् úंथ
•.० उिĥĶे
• जागितकीकरणा¸या संदभार्त राºय-बाजार संबंधांचे Öवłप समजून Gेणे.
• िश±ण, आरोµय आिण रोजगार यासार´या िनद¥शकांवर Âयाचे सामािजक पिरणाम पाहणे.
• पारंपािरक पदानुøम, सीमाÆतता आिण अिÖमतेवर जागितकीकरणाचा होणारा पिरणाम समजून
Gेणे.
•.१ पåरचय
जागितकीकरण ही >क चालू असलेली प्रिøया Ìहणून जगातील सवर् राÕट्रांवर पिरणाम Lाला आहे. अशा
प्रकारे जागितकीकरणास >काÂमता िकंवा आÂमसात करणारी शक्ती Ìहणून पािहले जा9 शकते जे प्रÂयेक
देशाला जागितक अथर्ÓयवÖथेशी जोडते. सरळ शÊदात सांगायचे तर, जागितकीकरणा¸या माÅयमातून
वेगवेगळी राÕट्रे, अथर्ÓयवÖथा, राºये, संÖकpती 6Âयादी >कित्रत येत आहेत. अथार्त, जागितकीकरण हा
Cद्योिगक øांतीचा पिरणाम होता, ºयामुळे संप्रेfण आिण वाहतुकी¸या पद्धतéमÅये वाQती अÂयाधुिनकता
िनमार्ण Lाली.
Cद्योिगक øांतीने भांडवलशाही 8Âपादना¸या पद्धतीस जÆम िदला आिण संपूणर् जग हे हळूहळू बाजारात
łपांतिरत Lाले. अशाप्रकारे सरकार¸या भूिमकेमुळे जागितक अथर्ÓयवÖथेशी संबंध साधला गेला.
जागितकीकरणा¸या प्रिøयेतील आणखी >क 8Âप्रेरक Ìहणजे वसाहतीमधील ÖवातंÞयलQ‡ां¸या
8दयातील वसाहतवाद आिण Âया¸या अंितम टÈÈयातील Gटना. Âयानंतर, सवर् 8दयोÆमुख राजकीयŀĶ्या
Öवतंत्र अथर्ÓयवÖथांना जगातील जागितकीकरण LालेÐया अथर्ÓयवÖथेमÅये Öवत3चा >क अनोखा
अनुभव ये9 लागला.
61munotes.in

Page 62

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
62जागpत LाÐयामुळे जागितकीकरणान े प्रÂय± िकंवा अप्रÂय±िरÂया सामािजक Óयवहार तसेच सामािजक
संबंधांवर पिरणाम केला. आरोµय, रोजगार, दािरþ्य कमी करणे, िश±ण 6Âयादी िवकासाचे संकेतक हे सवर्
जगा¸या अथर्ÓयवÖथेसह Âया देशा¸या Óयवहारां¸या Öवłपावर आिण मयार्देवर अवलंबून आहेत. जागितक
अथर्ÓयवÖथे¸या वचर्Öवाचे प्रमुख कारण Ìहणजे राºये आिण राÕट्रांचे ‘परÖपरावलंबन’. या प्रGटना िविशĶ
राºयांना अिधकpत (हòकुमत असलेले) आिण 6तरांना अधीन बनवतात.
याÓयितिरक्त, जागितकीकरण पारंपािरक पदानुøमांवर देखील पिरणाम करते ºयायोगे अिÖमता Jेदन
आिण िसमािÆततता िनमार्ण होते. जागितकीकरणाला गती िमळाÐयामुळे Óयिक्तवादी ŀिĶकोनात वाQ
Lाली आहे. जात-आधािरत अिÖमता यासार´या ब-याच पारंपािरक पदानुøम पूणर्पणे नĶ न होता Âयात
नाटकीय बदल Lाला आहे. जरी िपतpस°ा अद्याप बहòसं´य संÖकpतéसाठी िनयम ठरवते तरीही िलंग
वगêकरण आिण परÖपर संवादातही प्रचंड बदल Lाला आहे.
Ìहणूनच जागितकीकरणाकड े Öवत3 आधुिनकीकरणाची प्रिøया Ìहणून पिहले जा9 शकते. जागितक
अथर्ÓयवÖथे¸या कÐपनेने प्रÂयेक राÕट्र, समाज तसेच प्रÂयेक Óयक्तीवर नाटकीय आिण जोरदार प्रभािवत
Lाला आहे. केवळ 8Âपादने आिण कÐपनांचेच नÓहे तर सामािजक समÖया, रोग, दहशतवाद 6Âयादी
गोĶéचे जागितक िविनमयदेखील या Gटनेचा सकाराÂमक आिण नकाराÂमक पिरणाम Ìहणून बनले आहेत.
वÖतुत3 जागितकीकरणा¸या Gटनेमुळे संकिरत अिÖमतांचे अिÖतÂव (बहòिवध अिÖमतांची िनिमर्ती) श³य
आहे. अशा प्रकारे जागितक अिÖमतेचा अंधाधुंद िवकास Lाला आहे.
आता जागितकीकरणा¸या ŀĶीकोनातून िवशेfत: वरील नमूद 8ĥीĶां¸या संदभार्त िविवध िवfयांवर
तपशीलवार चचार् कł या.
२.२ राºय-बाजारातील संबंध आिण Âयाचे सामािजक पिरणाम3
जागितकीकरणाचा प्रभाव जuन यांनी (——५) योµय प्रकारे सांिगतला आहे. संप्रेfण तंत्र²ानातील øांती,
शक्तीचा प्रसार, मािहतीचा ÖZोट यामुळे जग अपिरहायर्पणे >क परÖपरावलंबी बनले आहे. भारतीय
संदभार्त लागू होताना —— ¸या नवीन आिथर्क धोरणाने आिथर्क 8दारीकरणाची दारे 8Gडली आिण
Âयामुळे जागितकीकरणा¸या प्रिøयेला वेग आला. अनेक राºय असÐयाने भारतीय समाजाने जागितक
बाजारपेठेबरोबर अनÆय संवाद साधला. अशाप्रकारे, समाजातील िविवध Gटकांवर िविवध मागा«नी प्रभाव
पडला.
दासगुĮ (२ŽŽ५) यांनी —— मÅये सुł केलेÐया संरचनाÂमक तडजोड पrकेजची łपरेfा ÖपĶ केली,
कारण Âयाचे 8दारीकरण, खाजगीकरण आिण जागितकीकरण आवÔयक Gटक Ìहणून समािवĶ केÐयामुळे
>लपीजी मvडेलचे (खा8जा प्रितमान) Óयंग वणर्न केले गेले. बाजारपेठांचे वचर्Öव यािशवाय - 8दारीकरण
आिण सावर्जिनक ±ेत्रातील मोठ्या आिथर्क Gडामोडी बंद LाÐयावर, >नईपी -—— ने जागितकीकरणा¸या
मूळ कÐपनेवर िव®ांती Gेतली िजथे अिधक Óयापार सवा«नाच Zायदेशीर मानले गेले, जरी काहéना
6तरांपे±ा जाÖत Zायदा होईल, परंतु असे प्रितपादन केले गेले अखेरीस सवार्ना सवर् काही प्राĮ होईल.
मुक्त बाजार अथर्ÓयवÖथेचे 8ĥीĶ अशा प्रकारे वाQिवÁयात आले. वÖतू व वÖतूंची खरेदी-िवøी ही
पारंपािरक संरचनांनी नÓहे तर बाजारातील मोठ्या शक्तéनीच केली पािहजे - ही मागणी व पुरवठा आहे,.
परंतु हे ÖपĶ होते की पूवê¸या अिÖतÂवातील असमानता नवीन आिथर्क ÓयवÖथेत िदसून येÁयाची श³यता
आहे. Ìहणूनच, भारतीय समाजातील तीĄ बदल देखील अपिरहायर् आिण अपिरवतर्नीय बनले. भारतीय munotes.in

Page 63

७-गुंतागुंती¸या ( समिÆवत) समाज हÖतांतरणासंबंधी िचिकÂसक ŀĶीकोन
63अथर्ÓयवÖथेची तसेच Âया¸या समाजाची संरचनाÂमक चyकट जागितकीकरणा¸या जिटल प्रिøयेने
बदलली गेली. जागितकीकरणाम ुळे भारतीय अथर्ÓयवÖथे¸या सवर् ±ेत्रांवर पिरणाम Lाला.
भारतीय संदभार्तील समकालीन जागितकीकरणा¸या संदभार्त, िवसाÓया शतका¸या शेवट¸या दोन
दशकांप्रमाणेच भारतीय समाज आिण अथर्ÓयवÖथेमÅये जागितकीकरणाच े मागर् ÖपĶपणे िदसून येतात, या
Gटनेचे सवार्त वuिशĶ्य Ìहणजे पवन वमार् (———) Ìहणतात. 'महान भारतीय मÅयम वगार्चा' 8दय, या
सवा«गीण वuिशĶ्यांसह, राºय-िनधार्िरत राÕट्रीय Óयापार ±ेत्रा¸या अंतगर्त आंतरराÕट्रीय बाजारा¸या
Gटकां¸या िवÖतािरत िøयेशी संबंिधत सहजीवन संबंधाने दशर्िवला जातो (गुĮा >ट अल., २ŽŽ).
मु´यÂवे 8पभोµय वÖतूं¸या 8¸च ±मतेमुळे जीवनशuलीतील बदलामुळे या नÓयाने तयार LालेÐया
मÅयमवगार्मÅये तीĄ बदल Gडवून आणले.
या बरोबर आलेली आधुिनकता भारतीय समाजा¸या 6ितहासात अतुलनीय होती. úामीण-शहरी िवभागणी
वाQली, खाल¸या जातéसाठी देखील Óयावसाियक गितशीलता श³य Lाली, आयसीटी - मािहती, संप्रेfण
आिण तंत्र²ानात िÖथर वाQीसह जागितक Öतरावरील ā1ड¸या 8Âपादनांचा वापर सरार्स Lाला. या सवर्
िन3संशयपणे पिरणामी 8ÂपÆन, सामÃयर् आिण कÐपना आिण वÖतू मोठ्या प्रमाणात >कत्र जमÐया. 8द्योग
जसे वाQत गेले, तसतसे शहरी भागाकडे जाÖतीत जाÖत Öथलांतर हो9न शेती 8Âपादन बुडले.
8दारीकरणानंतर¸या काळात शहरी समाजात Öवत3चे प्रij व समÖया होÂया.
नायडू (२ŽŽ६) अधोरेिखत करतात की आिथर्क पिरणामासह, मानवी चेहöया िशवाय आिथर्क सुधारणांचा
देखील भारतासह अनेक देशांमधील लोकां¸या सामािजक आिण सांÖकpितक जीवनावर पिरणाम Lाला
आहे आिण हे ÖपĶ होतेच, भारत >क प्रामु´याने कpfी संÖथा आहे. úामीण भारत - िवशेfत3 कpfीप्रधान
िवभागांमÅये ÖपĶ होते जेथे जागितकीकरण वाQÂया दािरþ्याचे कारण बनले. अशा प्रकारे शेती व úामीण
भागातील गरीबांना सतत ध³का बसला. अशा प्रकारे तंत्र²ानामुळे रोजगारा¸या नवीन संधी आÐया, पण
यांित्रकीकरणामुळे रोजगार कमी Lाला.
रोजगारातील Gट आिण गिरबीतील वाQ या परÖपर जोडÐया गेलेÐया संदभार्त मजुमदार वगuरे. (२ŽŽ८)
पुQील शÊदांमÅये गंभीर पिरिÖथतीवर थोडा प्रकाश टाकू: “िनयोजन आयोगाने िनयुक्त केलेÐया रोजगार
संधीवरील टाÖक Zोसर्ने —८Ž ¸या दशकात (—८३ ते ——३ – —४) आिण कामगार दलातील
वाQी¸या दरामÅये मोठी Gट नŌदवली. ——Ž (——३-——४ ते ———-२ŽŽŽ). >न>स>स¸या
अंदाजानुसार वाQीचा दर प्रितवfê २.Ž५ ट³³यांवłन .Ž३ पय«त Gसरला आहे (जीBआय जुलu
२ŽŽ). खुÐया बेरोजगारी¸या मोजमापा¸या दरा¸या वाQीसह, या मंदीचा संभाÓय कामगार दलात प्रवेश
करÁयापासून परावp° होÁयाचे पिरणाम Ìहणून समजावून सांिगतले गेले आहे (पpķ ४—).
मिहला आिण रोजगारा¸या ±ेत्रात गुĮा 6Âयादी ÖपĶ करतात की . (२ŽŽ) केरळमÅये रोजगारा¸या संधी
8पलÊध नसÐयामुळे तसेच Öथलांतर करÁया¸या प्रदीGर् 6ितहासावŁन हे िदसून आले आहे की मोठ्या
प्रमाणावर मिहलांना प्रोसेिसंग युिनटमÅये (प्रिøया 8द्योगात) भरती करÁयाची िविशĶ पिरिÖथती िनमार्ण
Lाली आहे. पुQे पुłf आिण िľयांचे कायमचे Öथलांतर होत गेले ते भारतातील शहरांमÅये तसेच खाडी
देशांनी (Gulf countries) अगदी सुŁवातीपासूनच वuधतेपासून आिण नोकरी¸या संधी िनमार्ण LाÐयावर
पुQील Öथलांतर करÁयाचा मागर् मोकळा केला.munotes.in

Page 64

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
64जागितकीकरणापास ून भारताची अथर्ÓयवÖथा Lपाट्याने वाQली असताना शेतीची वाQ Lाली नाही आिण
पिरणामी úामीण भागात लोकसं´या आिण úामीण कामगार दलातही वाQ Lाली आहे (मुजाÐडे >ट अल.,
२Ž८). जमीनीचे सरासरी आकार कमी होत गेले तसतसे 8Âपादकताही कमी होते. यामुळे शहरी
भागाकडे मोठ्या प्रमाणात Öथलांतर Lाले आहे. वÖतू आिण सेवां¸या सहज 8पलÊधीसाठी, जगÁयाची
िकंमत ब-यापuकी वाQली आहे. रोजगाराचे प्रमाण कमी होणे, राहणीमानात वाQ आिण जीवनाची िकंमत
वाQवणे (जगणे महाग होणे), सापे± तसेच िनरपे± गरीबी या दोÆही गोĶी भारतीय समाजात खोलवर वाQत
आहेत.
हे ल±ात ¶यावे की úामीण भागातील लोकांचे शहरी भागातील लोकांपे±ा Âयां¸या खरेदी सामÃयार्मÅये
खूपच अंतर आहे. शहरी भागात अनyपचािरक वेतन िमळालेÐया मजुरांची मागणी जसजशी वाQत गेली
तसतसे úामीण ते शहरी Öथलांतर करÁया¸या łQीमुळे शहरे जाÖत प्रमाणात बनू लागली. या Gटनेमुळे
LोपडपĘी Ìहणून िनिमर्त दाट लोकवÖती असलेÐया शहरांमÅये पाणीटंचाई, प्रदूfण, अÖव¸J जीवनशuली,
संपूणर् दािरþ्य, बाल कामगार 6Âयादी समÖयात वाQ Lाली आहे. >कदा जाÖत गदê LाÐयावर या
भागांमÅये बेरोजगारीचे 8¸च दर देखील अनुभवले जातात. úामीण भाग असो वा शहरी, जागितकीकरणान े
6तरां¸या तुलनेत काही समpद्ध प्रदेशांना अनुकूलता दशर्िवली आहे.
जागितकीकरणा¸या प्रिøयेमुळे िश±ण ±ेत्रावरही प्रचंड पिरणाम Lाला आहे. 8दारीकरणामुळे दशकात
सा±रतेचे प्रमाण वाQले यात शंका नाही. पाIJाÂय िश±णाची 8पलÊधता आिण प्रवेश यामुळे आIJयर्कारकपणे
वाQला. जागितकीकरणाĬार े आणलेÐया मािहती तंत्र²ानामुळे िश±णाची सोय Lाली आहे आिण
Âयाचबरोबर वेगवेगळी आÓहाने 8भी आहेत. जागितकीकरण आिण 8दारीकरणासह , नवे िश±ण कायर्øम,
ई-लिन«ग पयार्य, प्रीिमयर संÖथांकडून प्रÖतािवत केलेले अंतर िश±ण 6Âयादéचा वापर आÌही करतो.
तेÓहापासून बाजारपेठ अÂयंत Öपधार्Âमक बनली आहे आिण Âयामुळेच िश±णही बाजारपेठेवर चालले
आहे. आंतरराÕट्रीय िवद्याथê समुदायाचा वाQणारा भाग राºय-संचािलत िकंवा मदत-क¤िþत (Öकvट
——८) ?वजी बाजारपेठेवर चालु होईल.
िश±ण, आरोµय±ेत्र प्रमाणे (पुQील भागात ÖपĶीकरण िदले जाईल), वÖतू Lाली आहे - शu±िणक संÖथा
भरभराटीचा 8द्योग बनÐया आहेत.. िÖप्रंग (२ŽŽ८) ने ÖपĶ केÐयाप्रमाणे जागितकीकरण आिण
िश±णावरील संशोधनात Öथािनक शu±िणक पद्धती आिण धोरणांवर पिरणाम करणारे आंतरजातीय
जगभरातील वाद िववाद, प्रिøया आिण संÖथांचा अËयास समािवĶ आहे. अशाच प्रकारे जागितकीकरणाम ुळे
िश±णा¸या ±ेत्रात पुQील बदल Gडले:
. आंतरराÕट्रीय मानकांशी तसेच बाजारपेठेशी जुळÁयासाठी नवीन कोसर् सुł करÁयात आले.
२. शu±िणक संÖथांना अËयासøम व कायर्øम चालिवÁया¸या 8ĥेशाने माÆयता.
३. मु´यÂवे िश±णाचे माÅयम 6ंúजी बनले. खरं तर, अनेक परदेशी भाfांचेही महßव वाQले.
४. दूर िश±ण आिण @नला6न िश±ण दोÆही Óयवहायर् Lाले.
५. भारतीय िवद्याथê परदेशी िवद्यापीठात आिण Âया8लट सहजपणे Âयां¸या आवडीचे कोसर् Gे9 शकतात.
६. कyशÐय िवशेf²ता वाQली.
७. . िविवध िवद्यापीठांमधील िवद्याÃया«मधील वाQती आिण भ³कम नेटवकर्, अगदी सीमारेfा Bलांडून,
आयटी-चािलत (मािहती तंत्र²ान) युगाचे िनरंतर वuिशĶ्य बनले.munotes.in

Page 65

७-गुंतागुंती¸या ( समिÆवत) समाज हÖतांतरणासंबंधी िचिकÂसक ŀĶीकोन
65८. मािहती व सामúी िवशेfत: िश±णतº², कvपीरा6ट्स (लेखन ह³क) आिण बyिद्धक मालम°ा ह³कांची
सतत वाQती प्रसार होणे आवÔयक बनले.
आिण ही यादी पुQे जा9 शकते. भारतीय संदभार्त िश±णा¸या जागितकीकरणाम ुळे काहीतरी चमÂकािरक
ठरले आहे, जे 6तर वाQÂया अथर्ÓयवÖथांमÅयेही िदसून येते. िश±ण, दािरþ्य सशक्तीकरण आिण
िनमूर्लनासाठी सवार्त महÂवाचे माÅयम मानले जात असले तरी भारतीय समाजातील दोन Gटकांमधील
दरी वाQवÁयासदेखील सोयीचे आहे. हे काही अंशी कारण आहे की भारत 8¸चĂू व परदेशी संÖथांना
प्रिश±णासह आकfर्क पदवी प्रदान करÁयास परवानगी देतो, ºयामुळे भारतातील तसेच 6तर देशांमÅयेही
8°म नोकरी िमळÁयाची हमी िमळते. यासाठी आम¸यापय«त पोहोचणारी Óयक्ती बहòधा समाजातील संपÆन
वगार्तील आहेत.
खरं तर, नोकरी¸या बाजारपेठेत मागणी-क¤िþत होÁया¸या या प्रथेमुळे कोिचंग ³लासेसकडे BG वाQला
आहे. या कोिचंग ³लास 6Óह¤टचा हेतू िवद्याÃया«ना सवार्त 6ि¸Jत Öपधार् परी±ा ÖपĶ करणे आिण Âयांना
‘बाजारात सºज’ बनिवणे आहे. या परी±ांना ørक करणे, तुलनेने श³य आिण सोपे देखील आहे. ब-याच
जािहराती 8पलÊध केÐया आहेत ºया úाहकांना Âया¸या ताÊयात ठेवÁयास गंभीर बनवतात - अशा
पिरिÖथतीत 8°म नोकरी िमळिवÁया¸या प्रिश±ण वगार्त प्रवेश Gेतात. यामुळे या Öपधार् परी±ेसाठी अजर्
करÁयाची आिण >िलट कोसर्साठी जागा GेÁयाची कायमची शयर्त िनमार्ण Lाली आहे.
या सवा«मुळे िवद्याÃया«साठी आिथर्क BLे तसेच िवसंगती आिण मानिसक ताणतणाव वाQतात.
िशकÁया¸या 8ĥेशाने िशकÁयाची संपूणर् कÐपना ³विचतच िदसून येते. तथािप, माधोक >ट अल. यांनी
(२Ž) कोलकाता येथे LालेÐया Âयां¸या अËयासामÅये ठळकपणे नमूद केले आहे, जागितकीकरणाम ुळे
पुŁf आिण िľया दोGांमÅयेही 8¸च िश±णाची मागणी ल±णीय बदलली आहे. Âयाचप्रमाणे तंत्र²ानाशी
संबंिधत ±ेत्र अिधक िवद्याÃया«ना आकिfर्त करतात आिण अिधकािधक मिहला अशा अËयासøमांमÅये
प्रवेश Gेत आहेत. सवर्साधारण िश±ण आिण िवशेfत3 8¸च िश±णामुळे मिहला Öवत3स स±म बनिवणे
आिण ल§िगक समानता िमळवणे अिधक प्रमाणात श³य आहे.
जागितकीकरणान े िश±णात वापरÐया जाणा-या भाfेत बदल Gडवून आणले. िश±ण±ेत्रातील तीन
भाfे¸या ZvÌयुर्ला (टी>ल>Z) मÅये 6ंúजीची िÖथती बदलली आहे, 6ंúजी प्रामु´याने या भाfे¸या वाQÂया
मागणीमुळे नसर्रीपासून िशकवÁयाचे माÅयम बनले आहे (वuश, २ŽŽ८) अशाप्रकारे 6ंúजीचे वाQते महßव
जागितकीकरणा¸या सामािजक-आिथर्क प्रिøयेचा थेट पिरणाम होता.
वर नमूद केÐयाप्रमाणे, भारतातील आरोµय ±ेत्राचे देखील मोठ्या प्रमाणात Óयावसाियिककरण Lाले आहे
आिण सावर्जिनक आरोµय हे अÂयंत दुलर्ि±त ±ेत्र आहे. डीटन >ट अल. (२ŽŽ४) या अथर्शाľ²ांचे तकर्
आहे की 8ÂपÆन हे आरोµयाचे प्राथिमक िनधार्रक आहे, िवशेfत3 गरीब देशांसाठी; िश±ण आिण धोरणे
यासार´या सामािजक शक्तé¸या माÅयमातून, आरोµयाशी संबंिधत ²ानाचा प्रसार करणे हे 8ĥीĶ असावे.
®ीमंत देशां¸या तुलनेत िवशेfत: गरीब देशांमÅये जागितकीकरणास चांगले आरोµय आिण आयुमार्न
िमळÁयाची संधी िमळालेली नाही.
अथर्शाľ²ांचा >क गट 8ÂपÆन आिण आरोµयामधील सकाराÂमक दुÓयास अनुकूल असÐयाने,
जागितकीकरणाम ुळे रोजगार आिण 8ÂपÆनातून गिरबी कमी होÁयाची श³यता आहे. तथािप, असे अनेक
रोग जागितकीकरणापय «त पसरले आहेत जे प्रवास सहजतेने सुिनिIJत करतात, 8दाहरणाथर् कोिवड -—
जे चीनमधून जागितक Öतरावर पसरले. अशी Gटना प्रÂयेक देशा¸या सामािजक-आिथर्क कÐयाणासाठी
प्रभािवत हो9 शकते.munotes.in

Page 66

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
66बrबोÆस 6Âयादी. यांनी (२ŽŽ), Âयां¸या संशोधनातून असे नमूद केले आहे की जागितकीकरणाम ुळे
लोकसं´ये¸या आरोµयासाठी मोठ्या प्रमाणात िवखुरलेले धोके आहेत ºयाचे प्रमाण मोजणे कठीण आहे
आिण ते सोडिवणे िततकेच कठीण आहे. जागितकीकरण लोकां¸या हातात असÐयास सकाराÂमक
पिरणाम हो9 शकतात, परंतु जर ते खाजगीिरÂया (ठरािवक लोकां¸या ताÊयात) ठेवले गेले तर
जागितकीकरणाच े नकाराÂमक पिरणाम हो9 शकतात. जागितकीकरण जगात रोग जसा जलद प्रवास
करतात, Âयाचप्रमाणे Cfधी आिण पयार्य देखील. दज¥दार 8पचारांची 8पलÊधता सामाÆय लोकां¸या
आवा³यात नाही. तथािप, ®ीमंत लोक श³य ितत³या 8°म 8पचारांसाठी जगातील कोणÂयाही भागात
प्रवास कł शकतात. आम¸या सरकारी हvिÖपटलमÅये हे अगदी योµयपणे िदसून येते िजथे łµण िवशेfत:
ककर्रोगासार´या आजारांवर मिहÆयाभरापास ून 8पचार GेÁयासाठी थांबतात.
हे वारंवार संशोधन केले गेले आहे की रोगांचा शारीिरक आिण आिथर्क BLे िवकसनशील देशांपे±ा
िवकसनशील लोकांपे±ा अिधक ल±णीयपणे प्रभािवत करते आिण Ìहणूनच िवकसनशील आिण
िवकसनशील देशांमधील आरोµया¸या पिरिÖथतीत मोठ्या प्रमाणात असमानता िदसून येते (िZडलर,
———). Ìहणूनच जागितकीकरणान ंतर¸या काळात िवकसनशील िकंवा गरीब देशातील लोकांचे आरोµय
सतत िबGडत चालली आहे. ®ीमंत आिण िवकिसत राÕट्रांना अशा प्रकारे समाजातील गरीब, 8पेि±त
Gटकां¸या बदÐयात Zायदा होतो.
8दाहरणाथर्, वuद्यकीय पयर्टन हे जागितकीकरणाच े प्रकटीकरण Ìहणून ¶या. 8¸च आरोµय-काळजी खचर्,
दीGर् प्रती±ा कालावधी, िकंवा िवकिसत देशांमÅये नवीन 8पचारांमÅये प्रवेश नसÐयामुळे चालवले जाणारे
बहòतेक वuद्यकीय पयर्टक (मु´यÂवे अमेिरका, कrनडा आिण पिIJम युरोपमधील) आिशया आिण लrिटन
अमेिरकेत काळजी Gेतात. जरी काही गंतÓय देशा¸या सुिवधांमÅये øेडेिÆशयल आिण अÂयाधुिनक
गोĶéĬारे वuयिक्तक łµणांची जोखीम कमी होते परंतु वuद्यकीय पयर्टन देणा-या िवकसनशील देशातील गरीब
नागिरकांना िमळणाöया लाभाचा अभाव हा सवर्साधारण समानतेचा मुĥा आहे (हvपिकÆस 6Âयादी.
२ŽŽ).
आपला प्रगती तपासा:
. रोजगारावर जागितकीकरणाच े दुÕपिरणाम काय आहेत?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. जागितकीकरणाचा िश±णावर होणारा सकाराÂमक पिरणाम सांगा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 67

७-गुंतागुंती¸या ( समिÆवत) समाज हÖतांतरणासंबंधी िचिकÂसक ŀĶीकोन
67•.‘ जागितककरण आिण पारंपाåरक पदानुक्रम
भारत सांÖकpितक आिण भyगोिलकŀĶ्या >क िवशाल देश आहे. वसाहतवादा¸या खुणा सोडÐया,
ÖवातंÞया¸या िकÂयेक वfार्नंतरही अनुभवलं, तर जागितकीकरणा¸या 8°रो°र काळातही
जागितकीकरणा¸या प्रिøयेचा Zारसा पिरणाम Lाला. पुQे पारंपािरक अिÖमता आिण पदानुøम राखÁयात
भारत देश Öवत:¸या मागार्ने अनोखा होता. ºयाप्रमाणे वसाहतीकरणान े या अिÖमतेमÅये हÖत±ेप केला
Âयाचप्रमाणे जागितकीकरणान े नवीन अिÖमता प्रकट LाÐया आहेत आिण पािहÐया गेÐया आहेत.
हबीब (२Ž५) अशा सािहिÂयकां¸या कामांकडे पाहते ºयांनी जागितकीकरणाला ‘नव-वसाहतवाद’
Ìहणून गुंतिवले आहे. या समÖयेवर ल± देÁयाकिरता, आपÐयाला हे समजले पािहजे की जागितकीकरण
देखील भांडवलशाहीचे 8प-8Âपादन आहे, तसेच वसाहत बनवÁयाची गरज देखील भासली गेली.
वसाहतवादाबरोबरच पाIJाÂय आधुिनकता आली आिण Âयाचप्रमाणे जागितकीकरणान े न संपणाöया
मािहती ÖZोटाची दारे 8Gडली. प्रिøयेत िविवध पारंपािरक संÖथा, सामािजक संरचना आिण अिÖमता
- कधी कधी सकाराÂमक तर कधी नकाराÂमक ŀĶ्या प्रभािवत LाÐया.
काही प्रकरणांमÅये, पदानुøम आिण अिÖमता गमावली Ìहणून, 6तर काही GटनांमÅये, हे अिधक कठोर
आिण ठाम Lाले. जागितकीकरणान े जवळ¸या संपकार्त अनेक ®ेणीबद्धता आिण अिÖमता आणÐया
आहेत. मानवजाती¸या 6ितहासात यापूवê कधीही मानवाचा 6तरांशी 6तका जवळचा संबंध नÓहता.
जगा¸या दुसöया भागाशी जोडÁयासाठी आवÔयक असणारा वेग, अशा प्रकारे आपण ‘6तर’ (अÆय) ¸या
प्रकाराबĥल िवचार करतो आिण िनिमर्ती करतो Âया मागार्वर प्रभाव पाडत आहे. अशा प्रकारे जागितक
अिÖमता बनत आहे.
पारंपािरकपणे िकंवा आधुिनक समाजात, धमर् महßवपूणर् आिण सवर् िनणार्यक भूिमका िनभावतो. धमर्
>खाद्या¸या अिÖतÂवाला अथर् देत असÐयाने जागितकीकरणाम ुळे भिवÕयाबĥल अिनिIJतता िनमार्ण होते.
या संदभार्त धमार्त िविचत्र पद्धतीने łपांतर Lाले आहे. भारत आिण 6तरत्र, वाÖतिवक, किÐपत िकंवा
राजकीयŀĶ्या तयार केलेÐया जागितक Gटनांवर आधािरत िविशĶ धमा«बĥल िविशĶ अथर् आहेत.
8दाहरणाथर्, 6Öलािमक कĘरतावाद - िवशेfत: —/ Gटनेनंतर >क वेगळे िचत्र तयार करतो.
भारतात वसाहतीवादी राजवटी होÁयापूवêही धमर् आिण जाती धमर् आिण जातीमÅये Zारच खोलवर
ÓयापलेÐया शुद्धता आिण अशुद्ध यासार´या संकÐपनेपय«त Zारच महßवपूणर् रािहÐया. तथािप,
वसाहÂयांसह प्रवेश केलेÐया आधुिनकतेसह, आमचे धािमर्क ‘6तर’ समजणे बदलले. िवशेfत: िùIJन धमर्
(वसाहतवादी ’धमर्) आिण 6Öलाम (Âयातील काही वसाहतवाद्यांचा धमर्) यां¸यातील िवद्यमान वuरभावनामुळे
Âया दोGांमÅये वेगवेगळे Óयवहार Lाले.
िवशेfत: वसाहतीनंतर¸या भारतीय समाजात धािमर्क जातीयवाद >क सामाÆय समÖया आहे. केवळ िहंदू-
मुिÖलम वuर नाही तर जागितकीकरणान े िहंदू-िùIJन प्रijांनाही आकार आिण आयाम िदला आहे. बyमन
(२Ž३) चे िवĴेfण करतेवेळी जागितकीकरणा¸या िविवध प्रिøये¸या संदभार्त, िहंदू-िùIJन िहंसाचारात
मोठ्या प्रमाणात 8¸चवणêयांची युती, अÐप-अÐपसं´याक िहंदू राÕट्रवादी आिण खाल¸या-Öतराचे गट
असलेले दशर्िवली जाते. जसे सुचिवते तसे, जागितकीकरणा¸या पिरणामासह िùIJनां¸या प्रv³सी
असोिस>शनĬार े चालिवलेले अिÖमता राजकारण हे या वuर भावनेचे मु´य कारण Ìहणून पािहले जा9
शकते.munotes.in

Page 68

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
68āार वगuरे. (२ŽŽ८) Âयां¸या तÂव -िवĴेfणाĬारे हे िसद्ध होते की िहंदुÂव पुनŁºजीवनवाद्या ंनी दाखवलेली
प्रमुखतावादी असिहÕणुता आपण भारत नावा¸या शुद्ध संÖकpती आिण सËयते¸या प्रदूfणाबĥल िचंता
Óयक्त करत नाही तोपय«त समजू शकत नाही. 8°र आधुिनकतावादी मानिसकता / िवचार परिकयां¸या
अंमलबजावणीपूवê भारतावर िबंबिवले गेले. Ìहणूनच, भारतीय संदभार्त, अिÖमतेचे राजकारण समजून
GेÁयासाठी >खाद्याला प्रादेिशक पuलू तसेच अिÖमतेची कÐपना देखील समजली पािहजे. जागितकीकरणान े
राÕट्रवाद वर अटळ िवĵास ठेवला. (आयबीड).
जागितकीकरणान े िलंग आिण कायार्¸या बाबतीतही तीĄ बदल केले आहेत असे िदसते. िपतpस°ाÂमक
मूÐये समाजावर चालत असताना, िľया वेगवेगÑया ±मतांमÅये कायर्शक्तीचा भाग बनÐया. तथािप,
अथर्ÓयवÖथेची रचना आिण पुनरर्चना िľयांना समानता िमळिवÁयात मदत करते असे िदसत नाही.
खासगीकरण आिण 8दारीकरण मिहलांसाठी मोठ्या प्रमाणात रोजगारा¸या संधी िनमार्ण करणारे Ìहणून
Bळखले जाते, परंतु कमर्चा-यातील पुŁf प±पात वेगवेगÑया Öवłपात चालू रािहला आिण 8¸च पदांवर
ते अिधक ÖपĶ िदसू लागले.
जरी आिथर्क 8दारीकरणा¸या नंतर कमर्चा-यांचे ľीकरण काहीसे अपिरहायर् होते, परंतु >कूणच
नव8दारवादी अथर्ÓयवÖथा Zारसे िलंग-संवेदनशील नाही. या ÓयवÖथेमÅये, िनÌन वगार्तील आिण िनÌन
जातीतील मिहलांचा सवार्त जाÖत त्रास होतो. Âया अथार्ने, जागितकीकरणान े Âयां¸या सीमाÆततेस
आणखी सुलभ केले, Âयांना कोणतीही सyदा करÁयाची शक्ती प्रदान केली. खरं तर, या प्रचारामुळे, ब-याच
िľयांना नोकरी िदली गेली होती कारण Âयांचे ®म ÖवÖत मानले गेले होते तसेच ते असंGिटत रािहले
आहेत.
चÆना (२ŽŽ४) असा दावा करतात की वसाहती िनयम पाIJाÂय िव²ान ²ानाचा अंितम ąोत आिण
पाIJाÂय मूÐयांना सवō¸च मानतात. 8Âपीडन-पिIJमेकडील िľयां¸या łQीवादी पुŁfांचा, तकर्संगत
पाIJाÂय संÖकpतीत Âयांचा साथीला होता, Âयांचा बचाव करÁयासाठी łपक होता. दुद¨वाने, या łQीवादी
वसाहतीनंतर¸या राÕट्र िनिमर्ती मानिसकतेत 6तके गुंतागुंत Lाले की ते आिण ितसöया जगातील ľीवादी
कायर्कÂया«चा “पिIJमीकरण” संदभार्त गŌधळ 8डाला.
जेÓहा >खाद्याने दuनंिदन जीवनातील वाÖतिवकतांकडे ल± िदले तेÓहा अशा ÖपĶ होते जेथे मिहलांवरील
गुÆहेगारी आिण दािरþ्य आिण जनतेचे 8पेि±तकरण हे अÂयाधुिनकरण आिण जागितकीकरणा¸या
सवार्िधक प्रदशर्नासह सवार्िधक शहरी महानगरांमÅये िवÖZोट होत आहे. तकर्शुद्ध िवचार
जागितकीकरणाकड े ल± वेधतात, ºयामÅये भyितक मूÐये, úाहकवाद आिण पारंपािरक ²ानाचे "कचरा"
(पारंपािरक ²ान कमकुवत आहे अशी िवचारधारा) यावर जोर देÁयात आला आहे. जागितकीकरणान े
पारंपािरक ľोत आधार तसेच Âयाशी संबंिधत ²ान आिण सामÃयर् कमी केले आहे.
जागितकीकरणा¸या संदभार्त अनुसूिचत जातéची पिरिÖथती िततकीच भयानक भीतीदायक आहे. ºवाला
(२ŽŽ—) मÅये अÆनधाÆय सुर±ा, महागाई आिण रोजगार या तीन सवार्त प्रमुख बाबéवर दिलतांची िÖथती
िदसते आिण ®ीमंत आिण गिरब िवशेfत: दिलतांमÅये मोठी तZावत असÐयाचे सारांश िदले. Öवभावाने
भांडवलशाही चािरÞयाने शोfक आहे. या नवीन आिथर्क सेटअपमÅये अनुसूिचत जातéचे वेगवेगÑया
प्रकारे शोfण केले जाते, जे ®ीमंत भांडवलदारांना अिधक ®ीमंत बनवतात.munotes.in

Page 69

७-गुंतागुंती¸या ( समिÆवत) समाज हÖतांतरणासंबंधी िचिकÂसक ŀĶीकोन
69परंतु, >खादी Óयक्ती पिरिÖथतीकडे वेगÑया प्रकारे देखील पाहó शकते. हे जागितकीकरण आहे ºयाने
प्रामु´याने या 8पेि±त िवभागातील काही Óयक्तéना िवशेf अËयासøम (कधीकधी परदेशात) अËयास
करÁयास आिण Óयवसाय 8द्योजक 8पøमांमÅये 8ÂकpĶ कामिगरी करÁयाची संधी िदली आहे. या आिण
समानतेने आज Âयां¸याकडे दुलर्ि±त आिण 8पेि±त लोकांमधील ‘मलईचा थर’ बनला आहे. Óयक्तéचा हा
गट अÂयंत मोबा6ल, 8द्योजक आिण पुरोगामी आहे. हे सवर् साÅय करÁयाचे ®ेय भांडवलशाही आिण
जागितकीकरणाला जाते ºयाने >कित्रतपणे परंपरा आिण सरंजामशाहीचे बंधन तोडले आहे.
मुखजê (२Ž५) आपÐया लेखात मांडतात की, मा³सर्चे भांडवलशाहीबĥलच े सामंती सामंजÖय
असÐयाचा ŀिĶकोन आठवतो आिण ते Ìहणाले की, दिलत 8द्योजकतेवरील पrनेल चच¥त, प्रशंसनीय
िवĬान आिण भारतातील तº² रvिबन जेZरी यांनी Öवतंत्रपणे चचार् केली. प्रvÈस िकंवा सरकारी
अनुदानािशवाय दिलत ल±ाधीशांचे. “6कvनvिमक टा6Ìसने दिलत भांडवलशाहीवर  लेखांची मािलका
चालिवली,” असे भांडवलशाहीने जातीय ÓयवÖथेला नĶ करÁयासाठी ºया प्रकारे मदत केली आिण डvलर
ल±ाधीशांची िनिमर्ती केली Âयाबĥल बोलणारे अÍयर Ìहणतात. दिलत 6ंिडया च¤बर @Z कvमसर् अ1ड
6ंडÖट्रीचे राजकीय भाÕय करणारे आिण सÐलागार चंþभान प्रसाद Ìहणाले की, बाहेरील मदतीिशवाय सवर्
प्रकार¸या प्रितकूल पिरिÖथतéिवłद्ध दिलतांना 8द्योजक बनिवणे हा >क चमÂकार आहे.
तथािप, आज¸या जागितकीकरण LालेÐया भारतामÅये जात अजूनही िभÆन आहे आिण वेगवेगÑया
प्रकारे प्रकट होते. जोधका (२Ž७) असेही सुचिवते की सामािजक िशडी¸या वर आिण खाली अनुसूिचत
जातéची गितशीलता िनिवर्वाद आहे. तथािप, काहéनी आिथर्कŀĶ्या यशÖवी होÁयासाठी सवर् प्रितकूल
पिरिÖथतीत संGfर् केला आहे, परंतु >ससीमधील 6तरांना कvपōरेट नोकरीवर िकंवा समान संधी िमळवूनही
त्रास सहन करावा लागू शकतो. जरी आज¸या िडिजटल आिण मािहती¸या युगात, िडिजटल आिण
@नला6न िशकवणी¸या मदतीची वाQती गरज (िवशेfत: साथी¸या रोगामुळे कोिवड — मुळे), हे >सटी
आिण >ससी मुले आहेत ºयांना िडिजटल िवभाजनाचा त्रास सहन करावा लागत आहे. Âयाचे कारण
6तरांसह Âयां¸या पावलांशी जुळÁयासाठी सुिवधा आिण ²ाना¸या बाबतीत ते सुसºज नसणे हे कारण
आहे. अशा प्रकारे ते मागे राहतात. परंतु असे असले तरी, Âयां¸या स±मीकरणाला प्रचंड वाव आहे.
आपला प्रगती तपासा:
. िविवध पारंपािरक पदानुøमांवर जागितकीकरणाचा काय पिरणाम होतो?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. जागितकीकरणाचा दिलत स±मीकरणावर होणारा सकाराÂमक पिरणाम सांगा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 70

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
70•.४ सारांश
जागितकीकरण खरंच िभÆनता िनमार्ण करतो, जरी तो >कłप होतो - परंतु अÖसल सजर्नशील िविवधतेस
प्रोÂसािहत करÁया¸या सकाराÂमक Öवłपात जागितकीकरण नाही. Âया?वजी जागितकीकरणाम ुळे
जगातील अनेक िवभागांमÅये, देशांमÅये, वगा«मÅये आिण 8ÂपÆना¸या गटात खूपच सखोल आिण Óयापक
असमानता िनमार्ण होतात. या असमानतांमÅये संप°ी, 8ÂपÆन, 8Âपादक रोजगाराची संधी आिण 6तर
भyितक आिण सामािजक पिरिÖथतीची संपूणर् ®ेणी आहे (गुĮा 6Âयादी., २ŽŽ).
शu±िणक खासगी संÖथा जनतेसाठी >क आÓहान 8भे करत असताना, सतत वाQत जाणा-या संÖथा,
िवशेfत: 8¸च िश±ण, आहे रे आिण नाही रे यामधील अंतर कमी कł शकते. पिरिÖथतीमुळे, परदेशी
िवद्यापीठांना, भारतीय भूमीवर कrÌपस 8भारÁयाची परवानगी (नवीन शufिणक धोरण, २Ž२Ž ¸या
प्रÖतावानुसार) सावर्जिनक िवद्यापीठांना मोठा ध³का बसू शकेल आिण ºया नÉयामुळे चालत नाहीत.
शu±िणकŀĶ्या, िश±ण केवळ Óयवसाय िकंवा Óयावसाियक िøयाकलाप रािहÐयास भारत चांगले प्रदशर्न
कł शकत नाही. जागितकीकरणा¸या मÅयÖथीमुळे िश±णाचे 8ĥीĶ, 6तर गोĶéबरोबरच, गरीबी िनमूर्लन,
वu²ािनक Öवभाव वाQिवणे, जीवना¸या सवर् ±ेत्रात ल§िगक संवेदनशीलता आिण समानता सुिनिIJत करणे
आवÔयक आहे.
जागितकीकरणा¸या दुÕपिरणामांवरील अËयासाचे सवार्त कमी अनुसंधान केलेले ±ेत्र Ìहणजे सावर्जिनक
आरोµय, िवशेfत: िवकसनशील देशांमÅये. >कीकडे आपÐयाला Cfधांचा वेगाने प्रसार होताना िदसतो,
ही गोरगरीब लोकांसाठी ³विचतच 8पलÊध आहेत, परंतु खासगी Łµणालये Âयांना Âयां¸या संपÆन
úाहकांसाठी सहज 8पलÊध करतात. 6तकेच नÓहे तर आरोµयाशी संबंिधत ²ान आिण मािहती देखील
úामीण भागात समान प्रमाणात पसरली जात नाही. असे लोक आिण जे लोक अितशय गरीबीखाली
राहतात, Âयांना आजार आिण आजारांबĥल ÖपĶ मािहती नसते ºयांना वuद्यकीय ल± देÁयाची आवÔयकता
असते आिण हे मािहती¸या युगात असूनही अशी िÖथती आहे.
जागितकीकरण पुŁfप्रधानता सोबत कायर् करते आिण मिहला कमर्चा-यांिवłद्ध भेदभाव करत राहते.
िľयांना सामािजकŀĶ्या समाजातील Âयां¸या किथत Öथानांबĥल मयार्दा असÐयाने, वेतना¸या बाबतीत
समानता िमळिवÁयासाठी ते सyदेबाजी िकंवा सामूिहक शक्ती ³विचतच वापरतात. अशाप्रकारे
जागितकीकरणाम ुळे केवळ मिहला कामगारांचे शोfण Lाले आहे आिण पुŁfांपे±ा Âयांना मागे टाकÁयात
आले आहे.
भारतात 8दारीकरणानंतर जाती¸या ®ेणीरचनांमÅये बराच बदल Lाला आहे. काही िनब«ध नĶ केले गेले
आहेत आिण काही 6तर अिधक सुĮ असलेÐयांनी बदलले आहेत. जागितकीकरणाम ुळे कामगार दलात
सामील होÁयासाठी आिण जागितक पिरिÖथतीिवfयी जागłक होÁया¸या ŀĶीने अनुसूिचत जाती आिण
जमातéना ब-याच संधी िमळाÐया आहेत. हे प्रामु´याने श³य आहे कारण Âयापuकी बरेच जण आज काही
सोशल मीिडयाशी जोडलेले आहेत आिण Âयां¸या ह³कांबĥल अिधकािधक जागłक होत आहेत. तरीही
या आिथर्क øांती¸या नÓया ÓयवÖथेत Âयांचे अजूनही नवीन प्रकारे दुलर्± व शोfण केले जाते.munotes.in

Page 71

७-गुंतागुंती¸या ( समिÆवत) समाज हÖतांतरणासंबंधी िचिकÂसक ŀĶीकोन
71•.“ प्रij
. भारतातील रोजगार िनिमर्तीवर जागितक बाजारपेठेचा कसा प्रभाव पडला आहे?
२. वuद्यकीय पयर्टन Ìहणजे काय?
३.. जागितकीकरण संदभार्त वाQÂया िश±णामुळे मिहलांचा कसा Zायदा Lाला?
४. िश±ण आिण आरोµया¸या ±ेत्रात जागितकीकरणाच े कोणते सकाराÂमक आिण नकाराÂमक पिरणाम
Lाले?
५. भारतात पुŁfप्रधानता आिण जागितकीकरणाचा कसा संवाद Lाला आहे?
६. अनुसूिचत जाती / जमाती आिण आिथर्क 8दारीकरण यां¸यात परÖपरसंवादाचे Öवłप काय आहे?
•.” संदभर् úंथ
Babones, S. J., & Babcicky, P. (2010). THE GLOBALIZATION CHALLENGE TO
POPULATION HEALTH. International Review of Modern Sociology, 36 (2), 101-120.
Balaram, P. (2008). Higher Educat ion: Globalization and Expansion. Current
Science, 94 (10), 1229-1230.
Bauman, C. M. (2013). Hindu-Christian Conflict in India: Globalization, Conversion,
and the Coterminal Castes and Tribes. The Journal of Asian Studies, 72 (3), 633-
653.
Brar, B., Kumar, A., & Ram, R. (Eds.). (2008). Globalization and the Politics of Identity
in India . New Delhi: Pearson Education.
Channa, S. M. (2004). Globalization And Modernity In India: A Gendered Critique.
Urban An thropology and Studies of Cultural Systems and World Economic
Development, 33 (1), 37-71.
Dasgup ta, B. (20 05). Globalization: India's Adjustment Experience . New Delhi:
SAGE Publications.
Deaton , A ., Jack , W., & Burtless, G. (2004). Health in an Age of Globalization
[with Comments and Discussion]. Brookings Trade Forum , 83-130.
Fidler, D. P. (1999). Neither Science nor Shamans: Globalization of Markets and
Health in the Developing World. Indiana Journal of Global Legal Studies, 7 (1), 191-
224.
Gupta, S., Basu, T., & Chattarji, S. (Eds.). (2010). Globalization in India: Contents
and Discontents . New Delhi: Pearson Education. munotes.in

Page 72

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
72Habib, M. (2015). Globalization and Literature. Language in India, 15 (9), 14-21.
Hopkins, L., Labonté, R., Runnels, V., & Packer, C. (2010). Medical tourism today:
What is the state of existing knowledge? Journal of Public Health Policy, 31 (2), 185-
198.
Jain, B. M. (1995). Globalisation and India Challenges and Opportunities. Indian
Journal of Asian Affairs, 8/9 (1/2), 71-79.
Jodhka, S. S. (2017). Caste in Contemporary India . New York: Taylor & Francis.
Jwala, K. (2009). GLOBALIZATION AND THE DALITS. The Indian Journal of Political
Science, 70 (3), 919-924.
Madhok, B., & Raj, S. J. (2011). GLOBALIZATION, HIGHER EDUCATION, AND
WOMEN IN URBAN INDIA: A DEVELOPMENT ETHICS APPROACH. Journal of
Third World Studies, 28 (1), 141-154. doi: 10.2307/45194764
Mazumdar, D., & Sarkar, S. (2008). Globalization, Labor Markets and Inequality in
India . New Delhi: Routledge.
Mujalde, S., & Vani, A. (2018). Impact of Globalisation on Poverty, Inequality and
Employ ment i n India. Int ernational Journal of Trend in Scientific Research and
Development, 2 (3), 1849-1858.
Mukherji, A. (2015). Dalits turning entrepreneurs against all odds!, The Times of
India .
Naidu, Y. G. (2006). GLOBALISATION AND ITS IMPACT ON INDIAN SOCIETY.
The Indian Journal of Political Science, 67 (1), 65-76.
Spring, J. (2008). Research on Globalization and Education. Review of Educational
Research, 78 (2), 330-363.
Tripat hi, P. M., & Tiwari, S. K. (2008). SOCIO-ECONOMIC CHALLENGES OF
GLOBALIZATION. The Indian Journal of Political Science, 69 (4), 717-725.
Vaish, V. (2008). Biliteracy and Globalization: English Language Education in India .
UK: Multilingual Matters Limited. munotes.in

Page 73

८
आिदवासी समूह आिण आिथर्क पåरवतर्न, अिÖमतेचे राजकारण
प्रकरण रचना
८.Ž 8िĥĶे
८. प्रÖतावना / िवfय Bळख
८.२ आिदवासी – आिथर्क पिरवतर्न, िसमािÆतकीकरण आिण Âयांचा लQा
८.३ भारतातील अिÖमतेचे राजकारण
८.४ सारांश
८.५ प्रij
८.६ संदभर् úंथ
८.० उिĥĶे
• जागितक पातळीवर होत असलेÐया आिथर्क पिरवतर्नाचा आिदवासéवरील Öथािनक पातळीवर
होत असलले पिरणाम समजून Gेणे.
• आिदवािसंचे िसमािÆतकरण आिण शोfणाचे प्रकार समजून Gेणे.
• आिदवासéचे संGfर् आिण समानातेसाठी¸या चळवळी िवÖतािरत करणे / समजून Gेणे .
• भारतातील आिदवासéचे अिÖमतेचे राजकारणाचे Öवłप समजून Gेणे.
• धमर्, प्रदेश आिण वगर् कशाप्रकारे अिÖमतेचे >कसंGीकरण आिण तुकडीकरण करते हे समजून Gेणे.
८.१ प्रÖतावना / िवषय Bळख
भारत सांÖकpितकŀĶ्या िविवधता पूणर् देश असून, आिदवासéची सं´या मोठी आहे. आिदवासी ºयांना
आिदवासी असे Ìहणून Bळखले जाते Âयांचा 8Ðलेख मूळ िनवासी Ìहणून केला जातो. अनुसूिचत जाती
पे±ा हे वेगळे आहेत आिण जाती पाती पासूनही दूर आहेत. तरीदेखील भारतातील जातé¸या पिरिÖथती
प्रमाणे आिदवासी देखील मागे पडलेले, शोfण आिण आिथर्क भेदभावाचा सामना करीत आहेत. Âयां¸या
िसमािÆतकीकरणाचा प्रij अिधकच राजकीय बनत जाईल आिण धोरणे,व चच¥साठी ते प्रशासक आिण
िश±ण त² यां¸या क¤þÖथानी येतील.
सातÂयाने होणाöया शोfणामुळे आिदवासéनी Âयांचे जंगल, टेकड्यांवरील ह³क, अनोखी संÖकpती आदी
गमावले आहेत. सातÂयाने होणारे सािÌमलीकरणाच े प्रयÂन यामुळे ते Âयां¸या ह³कांपासून दूर ठेवले जात
आहेत. तथािप िकÂयेक दशकांचे सामािजक, आिथर्क शोfण केवळ Âयां¸या दािरþ्य आिण
िसमािÆतकीकरणाम ुळे Lालेले नाहीत तर नागिरकÂवाचे समान ह³क िमळावेत या मागणीसाठी मोठ्या
प्रमाणात िनfेध आिण 8ठाव करावे लागले आहेत.
73munotes.in

Page 74

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
74Âयां¸या अिÖमते संदभार्त आिण Bळखी संदभार्त मोठ्या प्रमाणात राजकारण चालते. Âयां¸या
Bळखीसाठी कोणतीही ÖपĶ आिण प्रमािणत समज नसÐयाने Âयांचे अिधकच शोfण होते. पुQे,
आधुिनकता, जागितकीकरण , आिथर्क पिरवतर्नाची गुंतागुंत यामुळे >क समुदाय Ìहणून ते बदलत आहेत.
ते ºया िठकाणी िÖथर Öथावर आहेत Âया िठकाण¸या अÆय समूहांमुळे हे बदल Gडत आहेत.
जाती, जमाती, धमर् आिण भाfा या बĥल आपण बोलत असताना आपण आिदवासी अिÖमतेवर ये9.
अिÖमतेचे राजकारण िह सं²ा समजून Gेत असताना सामाÆय Bळख प्राĮ करÁयासाठी राजकीय ŀĶ्या
प्रवािहत मागÁयांवर कायर्रत गटातील सदÖय Ìहणून समजून Gेतले पािहजे. सामाÆयपणे अिÖमतेचे Gटक
Ìहणून धमर्, जाती, प्रदेश, जमाती, वगर् यांचा 8Ðलेख केला जातो. अिÖमते¸या राजकारणाकड े नकाराÂमक
Gटक Ìहणून पिहले जाते परंतु या शोिfत समुदायाचे मुÐयांकन करताना, Âयाची ÓयाĮी आिण महßव
प्रकाशात आणताना Óयिक्तश समजून Gेतले पािहजे.
Âयानंतर येणाöया आंतरसंबंिधत 8प िवभागांĬारे आपण भारतातील आिदवासéची बदलती पिरिÖथती
समजून GेÁयाचा प्रयÂन कł. आपÐया समाजातील या 8पेि±त Gटकावर भांडवलशाही / शोfण वाडी
िवचारसरणी Ĭारा प्रचंड प्रभाव पडला असून, अिÖमतेचे राजकारणही चच¥चा िवfय बनले आहे.
८.२ आिदवासी – आिथर्क पåरवतर्न, िसमािÆतकìकरण आिण Âयांचा लQा
सवर्च मानवी समूहांमÅये पिरवतर्न होते आिण Cद्यyगीकीकरण , आधुिनकीकरण, जागितकीकरण ,
सातÂयाने होणारे आिथर्क पिरवतर्न यामुळे मानवी समाजात अपिरहायर् ठरते.
ÖवातंÞय िमळाÐया नंतर¸या कालखंडात मुखÂवे िश±ण िमळाÐयामुळे अनुसूिचत जाती जमातीत Lालेले
पिरवतर्न प्रकाश Lोतात आणले गेले. Öवतंत्र भारतातील आधुिनक िश±णा मुळे ते नवीन ÓयवसायांमÅये
समील होÁयास स±म बनले. वuचािरकŀĶ्या 8दारमतवादी आिण समतावादी मूÐयांकडे आकिfर्त Lाले
आिण Âयां¸या आिथर्क बदलासाठी Âयांनी वेग वाQिवला.
वसाहत कालखंडातील आिदवासé¸या पिरवतर्नाचे संदभार्ने भारतीय आिदवासé¸या >ितहिसक
लेखनातील गpहीतकांचे दोन संच आहेत. पिहला, िāटीश प्रशासक आिण मानव वंश शाľ²ांनी प्रचिलत
वuचािरक चyकट िÖवकारली, ºयायोगे आिदवासी जमातéना वेगळे, जंगली, आदीम आिण ?ितहािसक
प्रिøयेतील दुलर्ि±त मानले गेले. दुसरे, या गpहीताकावłन Âयांना िहंदू ÓयवÖथेचे 8प ÓयवÖथा आहेत
आिण जाती¸या आिथर्क संरचनेत समावेिशत Gटक मानले गेले. अशाप्रकारे भारतीय समाजातील
आिदवासé¸या पिरवतर्नासंदभार्तील समजुतीत ?ितहािसक प±पात Lाला.
जागितक पातळीवर आिथर्क बदल होत असताना समाज ÓयवÖथा काही समुदायांना िसमािÆतकरणाकड े
Qकलते आहे, ºयातून Âयांचे सामािजक शोfण होते आहे.
िसमािÆतकीकरण आिण सामािजक शोfण या बाबी सावर्ित्रक आहेत, कमीत कमी सवर् समाज कळत
नकळत पणे याचा अËयास करतात. आिथर्क ŀĶी कोनातून पािहÐयास, समाजातील काही िविशĶ
िवभागाकडून सामािजक आिथर्क ŀĶ्या मागास समूहांसाठी समान संधी आिण प्रवेश नाकारला जातो
Âयामुळे Âयांची िÖथती कायम तशीच राहते. शतकानुशतके अशा ÓयवÖथेने पद्धतशीर होणाöया शोfणातून
®ेणीबद्ध िभÆनता दशर्िवली जाते. किनĶ जातé¸या समुदायाप्रमाणेच भारतातील आिदवासी देखील
सामािजक आिथर्कŀĶ्या मागासलेले आहेत. २Ž मधील जागितक ब1के¸या अहवालानुसार munotes.in

Page 75

८-आिदवासी समूह आिण आिथर्क पिरवतर्न, अिÖमतेचे राजकारण
75आिदवासé¸या संदभार्त असे Ìहटले गेले आहे की, वेगवान आिथर्क िवकासा¸या कालखंडात आिण नंतर
िविवध सामािजक समूहांनी नवीन संधéना प्रितसाद Ìहणून Öवत3 मÅये बदल Gडून आणला. तथािप
अहवाल असे दशर्िवतो की, अनुसूचीत जातé¸या तुलनेत आिदवािसंची पिरिÖथती आिण िनवास Öथाने
वाईट आहेत.
आिदवासी िवकासा¸या प्रितमाना संदभार्त आिदवासी वगळÁयाचे आिण Âयात समािवĶ होÁयाचे साधन,
8ĥीĶे आिण Âयाचे पिरणाम समजून GेÁयासाठी बरेच प्रयÂन केले आहेत. सोनोवाल यांनी असे अधोरेिखत
करÁयाचा प्रयÂन केला आहे, पिहले, देशातील प्रबळ िवकासाचे प्रतीमानातून सहभागी करÁयाचे आिण
वगळÁया¸या समÖयेला आिदवासéना तŌड द्यावे लागले. दुसरे, तथाकिथत सावर्भyम िकंवा वचर्Öववादी
संÖकpतीत आिदवासी समाजास समािवĶ करÁयाचा अनुभव Âयांनी Gेतला आहे, पिरणामी Âयांची अिÖमता
संदभार्त समÖयेस तŌड द्यावे लागते. ितसरे, Ìहणजे पायाभूत सुिवधा, आरोµय आिण िश±णातून
वगळÐयामुळे Âयांना अशा पिरिÖथतीत जावे लागले ºयामुळे बाĻ जगाबरोबर लQÁयास ते असमथर् ठरत
आहेत.
आिदवासé¸या समावेशन आिण वगळÁया¸या समÖये¸या संदभार्ने काही मु´य समÖया जसे Âयां¸या
आरोµय, वन जिमनéचे ह³क, संबंधीत जिमनéचे अलगीकरण, सा±रता प्रमाण, िहंदू संÖकpती आिण
धमार्तील जबरदÖतीचे संिÌमलीकरण या आहेत. जरी समाजातील अÆय Gटकांसह आिदवािसदेखील
आिथर्क पिरवतर्ना¸या का टÈÈयातून जात आहेत. आधुिनक तंत्र²ानाकारणान े आिदवासी पूवêसारखे
वेगळे नाहीत. जर Âयां¸या शारीिरक अलगावासाठी हे खरे असले तरी, Âयां¸या आिथर्क-सामािजक
अलगावासाठी हा कमी अिधक प्रमाणात >क महÂवाचा मुĥा बनला आहे.
भारता¸या ÖवातंÞय पूवर् कालखंडात >क िāटीश मानववंशशाľ² जे आिदवासी कायर्कÂयार्मÅये पिरवतêत
Lाले Âया वेरीअर >िÐवन यांनी आिदवासी समजून GेÁयासाठी मोठे योगदान िदले. —६Ž मÅये प्रकािशत
Lालेले िZलोसाZी Zोर नेZा या Âयां¸या प्रिसद्ध पुÖतकात भारतातील आिदवासé¸या िवकासा¸या
8ĥीĶ्या Åयेया¸या संदभार्त, भारताचे पिहले पंतप्रधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी िलिहलेले सुप्रिसद्ध
िलखाण आपÐयाला पाहायला िमळते. आिदवासé¸या िवकासाकडे अिधक यथाथर्वादी वp°ी असलेÐया
िविवध आिदवासé¸या जीवनावरील >िÐवनची Óयिक्तपरक आिण समpद्ध वांिशक सामúी Ìहणून याकडे
पाहता येते.
िùÖतvZ Zvन Zेरेर-हेमrÆडvZर् यांनी जवाहरलाल नेहłं¸या आिदवासé¸या ŀĶीने धोरणाचे पाच धोरण
ठरिवताना 8द्धpत केले, ºयांना जवाहरलाल नेहł यां¸या आिदवासी पंचशील Ìहणून Bळखले जाते:
() लोकांनी Âयां¸या अलyिकक बुिद्धम°े¸या धतêवर िवकास केला पािहजे आिण अलगीकरणाची मूÐये
लागू करणे टाळले पािहजे.
(२) जमीन व जंगलात आिदवासé¸या अिधकाराचा आदर केला पािहजे
(३) आिदवासé¸या संGटनांना प्रशासन आिण िवकासा¸या कामात प्रिश±ण िदले पािहजे.
(४) आिदवासéचे ±ेत्रZळ जाÖत प्रमाणात प्रशािसत हो9 नये िकंवा बहòिवध योजनांनी भारावून जा9 नये.
(५) Æयायाचा िनकाल आकडेवारीĬारे िकंवा पuशा¸या रकमेवŁन नÓहे तर िवकिसत केलेÐया मानवी
वणार्नुसार केला पािहजे.munotes.in

Page 76

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
76आिदवासé¸या िवकासासाठी भारत सरकार¸या धोरणाचे नेहłं¸या रचनेĬारे मागर्दशर्न केले जाÁयाची
अपे±ा आहे. अशा प्रकारे, जागितकीकरण आिण आिथर्क पिरवतर्नांमुळे आिदवासé¸या समÖयांिवfयी
जागłकता वाQली आहे, परंतु यामुळे Âयांचे आणखीन िसमाÆतीकरण वाQले आहे. तथािप, या सामािजक-
आिथर्कŀĶ्या वेगÑया समाजात समान िवकास करÁयाची जबाबदारी लोकशाही सरकारची तसेच सवर्
Öतरातील िवचारवंतांची आहे. मोठ्या प्रमाणात, Âयांना सामािजक तसेच आिथर्कŀĶ्या सवर्समावेशक
बनिवÁयासाठी Gेतलेले 8पाय अपुरे आहेत आिण राजकीय 6¸Jाशक्तीचा अभाव आहे.
वसाहतीनंतरचे राºय आिण आिदवासी जमातéमधील वेगवेगÑया चकमकé¸या संदभार्त, असे िदसते की
भारता¸या ईशाÆयेकडील िकंवा 6तरत्र राºयातील आिण वेगÑया आिदवासी गटात LालेÐया चकमकीमुळे
केवळ भyितक व प्रतीकाÂमक सामÃयार्ची राºयाची मक्तेदारी पुĶी होत नाही परंतु >क जिटल आिण
सरकणारी िववादाÖपद जागा देखील 8Gडते. असमान राºयÓयवÖथेमुळे आिदवासéना मोठ्या समाजाकडून
संरचनाÂमक भेदभावाचा सामना करावा लागतो. Ìहणूनच, िविवध िवकासाÂमक आिण ?ितहािसक
कारणांमुळे दुलर्ि±त करणे ही >क जिटल Gटना आहे. पुQे, आिदवासéचा जातीय समाजा¸या ŀĶीकोनातून
अËयास करÁया¸या संदभार्त, (Óहिजर्िनयस Lे³सा यांनी ———) िविवध मानववंशशाľ² आिण
समाजशाľ²ा ं¸या आिदवासी अËयासाचे िवĴेfणासह, मत Óयक्त केले की, आिदवासéचे Öवłप शुद्ध
जाती¸या सदÖयांशी संवाद साधणे हे शुद्धता-प्रदूfणापे±ा बाजारपेठेवर आिण आिथर्क परÖपरावलंबने
अिधक ठरते. अशा प्रकारे सामािजक परÖपरसंवाद समजून GेÁयासाठी प्रÂय±ात सखोल न जाता सक्तीने
वगêकरण िकंवा सािÌमलीकरण करणे, यामुळे आिदवासी समुदायात आिण जमातीत अिधक साÌय
िदसतात.
जेÌस (—७—) यांनी केलेÐया अËयासातून ÖवातंÞयो°र भारतात अनुसूिचत जाती आिण जमाती Âयांचे
िहतसंबंधांचे र±ण करÁयासाठी तयार केलेÐया किमशनची Öवत3 कठोर 8पाययोजना सुिनिIJत
करÁयासाठी आवÔयक Âया अिधकpत पदावर तसेच सुिवधा व कमर्चा-यांपासून वंिचत कसे ठेवले गेले हे
ÖपĶ होते. तथािप, अंमलबजावणीत Âया¸या कमतरता असूनही, कोणीही हे नाकाł शकत नाही की
होकाराथê कpती आिण सकाराÂमक भेदभावाने मागील भेदभाव कमी-अिधक प्रमाणात सुधारला आहे
आिण पूवê वगळलेÐया ±ेत्रातील दुलर्ि±त समाजांचे प्रितिनिधÂव वाQले आहे (Jेत्री, २Ž२).
खरेतर ÖवातंÞया¸या वेळी भारताने संर±णाÂमक कायदा वापरला होता. आिदवासी बहòसं´य प्रदेश नवीन
देशा¸या मोठ्या, अिधक िवकिसत राºयां?वजी दुलर्ि±त केले जातील यासाठी भारतीय राºय Gटनेत
पूवō°र िहमालयातील आिदवासé¸या Öवराºय संÖथांचे ह³क सुिनिIJत करÁयासाठी जसे की 'सहावी
अनुसूची ' असे िलिहले गेले होते. (सारीड, २Ž३). Ìहणूनच नवीन राÕट्रासाठी राºयGटना तयार
करताना आिदवासé¸या प्रijांचा िवचार केला गेला पािहजे हे सुिनिIJत करणे अÂयंत आवÔयक होते.
हे 8Gड आहे, आिदवासéमÅय े ?ितहािसकŀĶ्या आिण आिथर्कŀĶ्या जमीन >क मोठी िचंता आहे. जमीन
आिण वनह³क ह³कां¸या दाÓयामुळे बहòतेक वेळा Âयां¸या ±ेत्रातील संGfर् आिण बंडखोरीचे पिरणाम
िमळतात. 8दाहरणाथर्, आिदवासी आंň प्रदेश आिण मÅय भारतातील भूमी संबंधांचा 6ितहास, गuर-
आिदवासी शेतकरी आिण सावकारांना शेती जमीन हÖतांतिरत करÁया¸या िवरोधात आिण वनजिमनé¸या
मालकी¸या सरकार¸या दाÓया¸या िवरोधात पुÆहा पुÆहा संGfार्ची पुनरावp°ी दशर्िवते (BÖकरसन,
२Ž८) .munotes.in

Page 77

८-आिदवासी समूह आिण आिथर्क पिरवतर्न, अिÖमतेचे राजकारण
77साहó (२ŽŽ७) Bिरसामधील प्रितकारां¸या राजकारणाचा आQावा Gेतात. िविवध गट आिण समुदायाĬारे
Âयां¸या बचावासाठी समुदायाची, रोजीरोटी आिण अिÖमता आिण आधुिनकता आिण भांडवलवादी
िवकासा¸या >किजनसीय प्रकÐपाला प्रितसाद Ìहणून कसे पािहले पािहजे. आिथर्क िवकासा¸या प्रिøयेची
Öवत3ची गितशीलता आहे Âयामुळे खासकŁन आिदवासéनी Âयां¸यासाठी केलेली सकाराÂमक कpती
असूनही Âयांना या िवकास प्रिøयेतून अिधक वगळÁयात येते. 8डीसाचे 8दाहरण ¶या, िजथं हजारो
आिदवासéना Cद्योिगक आिण प्रचंड धरण प्रकÐपांमुळे मोठ्या प्रमाणात िवÖथापीत Óहावे लागले.
(देबरंजन, ———)
आपला प्रगती तपासा: CHECK YOUR PROGRESS:
. Öवातंत्रो°र भारतातील आिदवासéची पिरिÖथती काय आहे?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. आिदवासé¸या संGfा«चे तपशीलवार वणर्न करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
८.‘ भारतातील अिÖमतेचे राजकारण
सÅया¸या अिÖमता राजकारणा¸या युगात िजथे ‘पुनिवर्तरण’ करÁयापे±ा ‘माÆयता’ ची मागणी अिधक
महßवपूणर् Lाली आहे, अÐपसं´यक यापुQे Âयां¸या गट अिÖमतेस कोणÂयाही प्रकारची हेतुपुरÖसर
िनंदनीय कpÂय िकंवा नापसंती दशर्िवणार नाहीत. हे Öवागताहर् बदल, वगळलेÐयांना स±म बनिवÁया¸या
लोकशाही¸या सामÃयार्स ®द्धांजली Ìहणून पािहले जा9 शकते आिण तरीही बरेच लोक हा अवांिJत
बदल Ìहणून िवचार करतात, जे Âयां¸या ह³कांचे आिण िवशेfािधकारांचे 8ÐलंGन कł शकतात जे दीGर्
काळापय«त Ćदयात जतन केले गेले आहेत. आता आपण या समकालीन वाÖतिवकता - Bळखीचे
राजकारण आिण संकिरत Bळखी कशा पाहó शकतो हे पाहÁया¸या प्रवासास जा9या.
आज¸या जागितकीकरण पिरिÖथतीत, धमर् आिण राÕट्रवाद ही आपली / ितची (आिण ‘Âयांची’ तसेच)
Bळख पटवून देÁयासाठी आिण Âयाच वेळी सहमती GेÁयासाठी >काच धािमर्क Bळखीचा अवलंब
करÁयासाठी सवार्त प्रभावी साधने बनली आहेत. दुसöया शÊदांत, दोGेही िनवडलेÐया आGात आिण
िनवडलेÐया µलोिरज (दुवा), िकÆवल, २ŽŽ४) शी जोडलेले आहेत. 8दाहरणाथर्, बाबरी िवÅवंस Gटनेचा
आिण Âयानंतर¸या िहंदू-मुिÖलम दंगलéचा िवचार करा. Âया िदवसापासून ‘मुिÖलम’ Bळख बदलली आहे.
>कीकडे मुसलमान दडपशाही करतात, भेदभाव करतात, दुलर्± करतात 6Âयादी Ìहणून Öवत: ला
'Bळखतात' िकंवा दुसरीकडे, 6तर मुिÖलम (मुिÖलम नसलेले) Âयांना पाहतात िकंवा Bळखतात (Ìहणजे
मुिÖलम) िहंसक, कĘरपंथी, अितरेकी वगuरे लोकांसारखेच मुिÖलमांबĥलचे हे मत िवशेfत3 —/ ¸या
हÐÐयानंतर जगभरात सामाÆयीकpत Lाले आहे. munotes.in

Page 78

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
78‘łपांतरण’ या मुĥ‡ाभोवती असलेली संपूणर् वादिववादही ‘अिÖमते’¸या राजकारणाशी संबंिधत आहे. 6तर
राजकीय Gटकां¸या पिरणामासह, >खाद्या िविशĶ धमार्चे दुस-या धमार्त łपांतर केÐयाने सuद्धांितकŀĶ्या
>खाद्या Óयक्ती¸या पूवर्-łपांतरण वणर्नाÂमक Bळख िमटिवली जाते (जयराम, २ŽŽ४). तथािप, नंतर
łपांतिरत LालेÐया Óयक्तीस >क पेचप्रसंग बनिवला जातो, जरी Âयाने नवीन Bळख पटिवÁयाचा प्रयÂन
केला, परंतु Âयाच वेळी Âया¸या वणर्नाÂमक Bळखीमुळे देखील तो आGाडीवर असतो जी Bळख
कदािचत तो आयुÕयभर िवसł शकणार नाही िकंवा िवसł शकेल. अशा वेळी Âयां¸या Öवत3¸या िवĵासाने
पुÆहा कधीही ते Öवीकारले जात नाहीत आिण Âयाचवेळी धमा«तिरत धमार्Ĭारे नेहमीच Âयांना ‘बाĻ’ समजले
जाते.
जरी आपÐयाकडे वेगवेगÑया अिÖमता आहेत, बहòतेक वेळा, ते सूàम Öवłपाचे असतात आिण जेÓहा ते
आवाहन करतात तेÓहाच जागpत होतात. Ìहणूनच, मयार्िदत ľोतांमुळे राजकीय जमवाजमव करÁयाची
Öपधार् होते आिण Âयामुळे Bळख आिण 8प-Bळख (आयबीड) िनमार्ण होतात. दुसöया शÊदांत, काही
िविशĶ पिरिÖथतéमÅय े, िवशेfािधकारांची मागणी करÁयात आिण 6तरांना ती नाकारताना काही अिÖमता
अिधक बोल³या आिण ठाम होतात.
सामािजक चळवळé¸या 8दयाबĥल देखील बरेच काही बोलले जाते, जे काही िविशĶ Bळख बनवून
चालिवले जाते. 8दाहरणाथर्, बनर्Öटेन (२ŽŽ५) जागितकीकरण संदभार्त सामािजक हालचाली आिण
िविशĶ Bळख >कित्रत करÁया¸या संदभार्बĥलचा संबंध आहे. 8दाहरणाथर्, वेगवेगÑया दिलत मुक्ती
चळवळéचा िवचार करा ºयायोगे Âयांची राजकीय Bळख िमळिवÁयासाठी Âयांची अÐपसं´याक Bळख
जोरदारपणे केली गेली आहे.
भारतासार´या देशात धािमर्क राजकीय अिÖमता Óयक्त करÁयासाठी, िनिमर्तीत आिण >कित्रत करÁयात
राजकीय प± महßवाची भूिमका बजावतात. ही राजकीय संÖथा लोकशाही हेतूंसाठी बहòलपणाची
वÖतुिÖथती ठोस बनवते (रोLेनÊलम, २ŽŽ३) परंतु आपÐया सवा«ना ठा9क आहे की, धमर् आिण
राजकारण Gातक संयोजन आहे. अशा संयोजना¸या शाखेचा भारता¸या सांÖकpितक बहòलता आिण
िविवधतेवर िवनाशकारी पिरणाम हो9 शकतो.
Âयाचप्रमाणे ‘प्रादेिशक’ Bळखी¸या आधारे तयार Lालेले राजकीय प±ही िततकेच धोकादायक िसद्ध
हो9 शकतात. महाराÕट्रातील िशवसेना, पंजाबमधील अकाली, 8°र प्रदेशमधील समाजवादी पाटê
यासारखे प± या सवर् प्रकारची 8दाहरणे आहेत. अशा Bळखéना माÆयता आिण संबद्धतेमुळे 6तर प्रदेश
आिण ितथÐया लोकांबĥल अितशय प्रितकूल वp°ी िनमार्ण हो9 शकते.
मु´य Ìहणजे, आपÐयाकडेही ‘जाती’ ही Gटना आहे, जी भारतीय सËयतेला खास आहे. सवर् धमा«मÅये
जातीय रचना आहे. जात Öवत3 >क अितशय गुंतागुंतीची समÖया आहे. Ìहणूनच, >खाद्या¸या जीवनामÅये
िनमार्ण LालेÐया ‘जात’ अिÖमता देखील 6तर अिÖमत¤मÅये खूप गुंतागुंती¸या असतात. यासाठी दिलतांचे
िहंदू, बyद्ध, िùÖती िकंवा 6Öलाम धमार्त Łपांतर होÁयाची प्रिसद्ध 8दाहरणे आपण पाहó शकतो.
तथािप, लोक Âयां¸या मूळ जातीची Bळख कधीही िवसरणार नाही. Ìहणूनच जाती ÓयवÖथा पिरवतर्नातून
िटकून रािहली (जयराम २ŽŽ४). ही िÖथती आणखी वाईट करÁयासाठी आपÐयाकडे जाती¸या
अिÖमतेवर आधािरत राजकीय प± आहेत. येथे, Óयक्तीची जात अिÖमता राजकीय सहभागाचे मु´य ąोत
बनते. munotes.in

Page 79

८-आिदवासी समूह आिण आिथर्क पिरवतर्न, अिÖमतेचे राजकारण
79अशा >का अगदी समकालीन 8दाहरणाचा Âयाबĥल 8Ðलेख करता येईल. २Ž२ मÅये, 8°राखंडमÅये
मु´यमंत्रीपदासाठी लQा देणाöया िवजय बहòगुÁणा (āाĺण) िकंवा हरीश रावत (>क राजपूत) हे राºयाचे
पुQचे मु´यमंत्री होतील की नाही या Öवłपा¸या प्रकरणात जोरदार जातीचे समथर्न केले गेले होते आिण
राजपूत िवłद्ध āाĺण लQा Ìहणून िचित्रत केले होते. हे सांगÁयात आले आहे की राºयाचे लोकसं´याशाľ
बदलले आहे आिण राजपूत आज ÖपĶ बहòमतात आहेत, ºयाने गटातील वंिचतपणा¸या भावनांमÅये भर
Gातली आहे (नेटवकर्, २Ž२).
अभावा¸या राजकारणाचा Öवत: चा प्रभाव जाती¸या अिÖमते¸या राजकारणावर आहे. हे आता ‘मागास’
(आयिबड) Ìहणून िनयुक्त केलेÐया िविवध जाती गटांमÅये Öपध¥¸या łपात पािहले जा9 शकते. जर अशा
प्रकारचे मागासलेपण Âयांना देÁयात आले तर ते संर±णाÂमक भेदभावाखाली येणाöया िविवध Zायद्यांसाठी
पात्र ठरतील. राजÖथानमधील जयपूर येथे अिलकडे Lालेला गदारोळ, जेथे गुजर्र समाजाने असा दजार्
िमळÁयाची मागणी केली, हे Bळख राजकारणा¸या या पuलूचे >क 8दाहरण आहे.
याकडे दुस-या ŀĶीकोनातून पािहले जा9 शकते. जेÓहा ‘देशी’ अिÖमतेवर ‘परदेशी’ शक्ती (िकंवा आधुिनक
संÖकpती) अितøमण कłन आøमण केले जाते, Âयावेळी पूवê¸यांनी Âयांची अिÖमता िटकवून ठेवÁयासाठी,
Âयांचे जतन व पुनŁºजीवन करÁयासाठी जोरदार प्रयÂन केले आहेत (Öप¤सर, ——४) हे सहसा Âयां¸या
जुÆया संÖकpतीचा आधार Gेत आिण Âयांचे गyरवशाली भूतकाळ पुनŁºजीिवत कłन केले जाते, Ìहणजे
तथाकिथत अितøमण संÖकpतीचे आगमन होÁयापूवê लोकांना ‘या’ िविशĶ गटाशी संबिधत Óयक्तéची
वेळोवेळी आठवण येते आिण Ìहणूनच Âयांनी Âयां¸या दीGर्काळ जतन केलेÐया अिÖमतेनुसार वागले
पािहजे. या पासून कोणÂयाही प्रकारे Âयांनी िवचिलत होणे केवळ ‘Öवीकारले नाही’, परंतु जाहीरपणे टीका
आिण 8पहासही केला.
बहòतेकदा असे मानले जाते की बहòसांÖकpितकता आिण धमर्िनरपे±ता यासार´या संकÐपनांमÅये गट
सीमा गोठवÁयाकडे आिण >कसंध आिण अखंड धािमर्क वगार्ची िनिमर्ती करÁयाची प्रवp°ी असते. तथािप,
ही संकÐपना केवळ दुलर्± करते. Ìहणूनच हे ÖपĶ असले पािहजे की भारतातील िविवध समुदाय कोणÂयाही
िविशĶ >कसमान ®ेणéमÅये िनिIJत पिरभािfत सीमा असलेÐया कोणÂयाही ÖपĶ ®ेणीत येत नाहीत.
अथार्त, समुदायांमधील आिण Âयां¸यामÅये खूपच गुंतागुंत आहे आिण प्रदेश, वांिशक, भािfक आिण /
िकंवा जातé¸या गटांमधील िविवध सांÖकpितक पद्धतéमÅये Zरक आहेत (डेब, २ŽŽ२).
प्रÖथािपत अÐपसं´यांकांिवfयी¸या वp°ी आिण धोरणांिवfयी¸या ब-याच िचंतेवर दोन िववादाÖपद
वuचािरक पदे चालवली जातात, Âयापuकी >क Ìहणजे आपण आधीपासूनच पािहले आहे, बहòसंÖकpतीवादाचा
ŀिĶकोन या संÖथांनी प्रÖथािपत करताना श³य ितत³या Âयां¸या वारसा संÖकpती िटकवून ठेवÐया
पािहजेत- 6तर संÖकpतéमÅये Öवत: ला; सांÖकpितक अÐपसं´यकांनी Âयांची तथाकिथत "वारसा" संÖकpती
सोडून िदली पािहजे आिण बहòसं´यांक जीवनशuली Öवीकारली पािहजे असा िवĵास आहे (लrमबटर् >ट
अल., ——Ž). या िवĬानांनी Âयां¸या संशोधनातून असा िनÕकfर् काQला की वांिशक अÐपसं´यक
गटातील काही सदÖय वारसा आिण द°क Gेतलेली संÖकpती यां¸यातील िनवडी?वजी संपूणर् िĬ
सांÖकpितकता आिण िĬभािfकता िवकिसत करीत आहेत. ते >कमेकांकडे दुलर्± करÁया?वजी दोन
सांÖकpितक Bळखी (अिÖमता) यांचा आधार Gेतात.munotes.in

Page 80

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
80आपला प्रगती तपासा: CHECK YOUR PROGRESS:
. भारतीय संदभार्त Bळख राजकारण Ìहणजे काय?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. प्रादेिशक अिÖमते¸या राजकारणाचे तपशीलवार वणर्न करा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
८.४ सारांश
याचा थोड³यात सारांश असे Ìहणता येईल की आधुिनको°रो°र दशकांत आिदवासी जमातéना पूवêपे±ा
जाÖत त्रास सहन करावा लागला आहे. जसजसे आिथर्क पिरवतर्न Gडले आिण जग हे >क जागितक गाव
बनू लागले, तसतसे राÕट्रे िवकासाने चालिवली गेली आिण पिरणामी, 8पेि±त समुदाय, जसे आिण प्रबळ
आिदवासéना आिथर्क िवकासात भाग GेÁयासाठी तसेच Âयाचे Zायदे िमळÁयापासून पद्धतशीरिरÂया दूर
ठेवले गेले. 6तकेच नÓहे, तर अनेक दशके Âयांनी ºया भूमीवर ®म केले Âया जिमनीसाठी ते अयोµय ठरले.
हे सवर् िवकास आिण प्रगती¸या नावाखाली केले गेले. पण प्रij आहे की हा िवकास िकती सवर्समावेशी
आहे? िवकासाशी संबंिधत कोणतेही प्रकÐप Âया Âया भागा¸या संपूणर् लोकसं´येसाठी असले तरी याचा
सामाÆयत: समाजातील काही िवभागांनाच Zायदा होत आहे. आिदवासी व 6तर मागासवगêय लोक
िवकासा¸या नावाखाली त्रÖत आहेत. अशा तणावाचे िनराकरण करÁयासाठी आम¸याकडे Âयां¸या
अिधकारां¸या संर±णासाठी काही जोरदार GटनाÂमक तरतुदी आहेत, पण पुÆहा Âयाची अंमलबजावणी हा
प्रijिचÆह आहे.
सांÖकpितकŀĶ्या वuिवÅयपूणर् आिण अनेकवचनी भारतीय समाजा¸या संदभार्त संकिरत अिÖतÂवाचे
अिÖतÂव नाकारता येत नाही. अनेक अिÖमता >कत्र राहतात ºयामुळे बहòतेक वेळेस अिÖमते¸या संGfार्स
कारणीभूत ठरते ºया पाĵर्भूमीवर अिÖमतेचे राजकारण वाQते. भारतीय संदभार्त, जात, धमर्, प्रदेश, भाfा,
जमात आिण वगर् यां¸यातील Bळखीचे (अिÖमतेचे) तुकडे होतात. या Bळखीचे Jेदनिबंदू आिण
आवडी¸या संभाÓय संGfार्मुळे अिÖमता राजकारण होते. अशा प्रकार¸या राजकारणास दूर करणे आपÐया
समाजातील >क मोठे िनराकरण न केलेले कायर् रािहले आहे.munotes.in

Page 81

८-आिदवासी समूह आिण आिथर्क पिरवतर्न, अिÖमतेचे राजकारण
81८.“ प्रij
. Öवतंत्रो°र भारतातील आिथर्क पिरवतर्नां¸या संदभार्त आिदवासéची िÖथती ÖपĶ करा.
२. आिदवासé¸या सीमाÆततेचे िविवध प्रकार कोणते?
३. ÖवातंÞयो°र भारतात आिदवासéचे संGfर्. ÖपĶ करणे.
४. संकिरत अिÖमता काय आहेत?
५. भािfक अिÖमता राजकारणामÅय े कशी िमसळतात? याचा काय पिरणाम Lाला आहे?
६. धािमर्क संदभर् भारतीय संदभार्तील अिÖमतेचे राजकारण कसे अधोरेिखत करतात?
८.” संदभर् आिण पुQील वाचनासाठी
Bernstein, M. (2005). Identity Politics. Annual Review of Sociology, 31 (ArticleType:
research-article / Full publication date: 2005 / Copyright © 2005 Annual Reviews),
47-74.
Chhetri, D. P. (2012). POLITICS OF SOCIAL INCLUSION AND AFFIRMATIVE
ACTION: CASE OF INDIA. The Indian Journal of Political Science, 73 (4), 587-600.
Deb, K. (2002). Introduction. In K. Deb (Ed.), Mapping Multiculturalism (pp. 13-67).
Jaipur: Rawat Publications.
Debaranjan, S. (1999). Stru ggles against Sanctuaries. Economic and Political
Weekly, 34 (12), 667-668.
James, P. A ., & Reddy, G. S. (1979). Commissioner for Scheduled Castes and
Scheduled Tribes. Economic and Political Weekly, 14 (26), 1100-1104.
Jayaram, N. (2004). Identity: A Semantic Exploration in India's Society and Culture.
In M. Mamdani (Ed.), Identity (pp. 127-148). New York: Other Press.
Kamat, A. R. (1981). Education and Social Change Amongst the Scheduled Castes
and Scheduled Tribes. Economic and Political Weekly, 16 (31), 1279-1284.
Kinnvall, C. (2004). Globalization and Religious Nationalism: Self, Identity, and the
Search for Ontological Security. Political Psychology, 25 (5), 741-767.
Lambert, W. E., Moghaddam, F. M., Sorin, J., & Sorin, S. (1990).
Assimilation vs. Multiculturalism: Views from a Community in France. Retrieved
09/03/2012, from Sringer http://www.jstor.org/stable/684395
Network, T. N. (2012, March 14,). Revolt in Uttarakhand as Rawat denied CM post,
The Times of India, p. 1. munotes.in

Page 82

भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
82Oskarsson, P. (2018). Adivasi Land Rights and Dispossession Landlock (Vol. 14, pp.
29-50): ANU Press.
Pramila, B. (2014). A CRITICAL ANALYSIS OF THE SOCIO-ECONOMIC STATUS
OF TRIBAL WOMEN IN TAMIL NADU. Proceedings of the Indian History Congress,
75 , 1232-1240.
Report, T. W. B. (2011). Poverty and Social Exclusion in India. USA.
Rosenblum, N. L. (2003). Religious Parties, Religious Political Identity, and the Cold
Shoulder of Liberal Democratic Thought. Ethical Theory and Moral Practice, 6 (1),
23-53.
Sahoo, S. (2007). THE POLITICS OF TRIBAL RESISTANCE IN ORISSA.
The Indian Journal of Political Science, 68 (2), 391-402.
Sin gh, K. S. (1978). Colonial Transformation of Tribal Society in Middle India.
Economic and Political Weekly, 13 (30), 1221-1232.
Sonowal, C. J. (2008). Indian Tribes and Issue of Social Inclusion and Exclusion.
Studies of Tribes and Tribals, 6 (2), 123-134.
Søreide, K. N. (2013). Tribal marginalization in India: Social exclusion and protective
law. CMI Brief, 12 (4), 4.
Spencer, M. E. (1994). Multiculturalism, "Political Correctness," and the Politics of
Identity. Sociological Forum, 9 (4), 547-567.
Suan, H. K. K. (2011). Rethinking 'tribe' identities: The politics of recognition among
the Zo in North-East India. Contributions to Indian Sociology, 45 (2), 157-187.
Thr esiamma, V. G. ( 20 11). MAKING O F THE IN DIAN CONSTITUTION AND
DEBATE ON THE ISSUE OF TRIBAL DEVELOPMENT. The Indian Journal of
Political Science, 72 (1), 179-189.
Xaxa, V. (1999). Transformation of Tribes in India: Terms of Discourse. Economic
and Political Weekly, 34 (24), 1519-1524. doi: 10.2307/4408077
munotes.in

Page 83

नमूना प्रij पित्रका
पेपर २
भारतीय समाजाचा Öपधार्Âमक ŀĶीकोन
एकूण गुण : ”० वेळ : २ तास
सूचना
१. सवर् प्रij अिनवायर्
२. सवर् प्रijांना समान गुण
प्र १.समाजशाľा¸या अËयासामÅये वापरÐया जाणारz या िविवध ŀĶीकोनांिवषय
सिवÖतर मािहती द्या.१“ गुण
िकंवा
Öवदेशीकरण Ìहणजे काय? भारता¸या संदभार्त यावर चचार् करा. १“ गुण
प्र २.डॉ.आंबेडकरांचे जातीबĥलचे मत ÖपĶ करा. १“ गुण
िकंवा
गेल BमवेN यांचे भारतीय जात आिण िलंग याबĥलचे मत ÖपĶ करा. १“ गुण
प्र ‘.पाथर् चrNजीर् यांचे राÕůवाद िवषयीचे मत सांगा. १“ गुण
िकंवा
राÕůवादी चच¥त मिहलांची भूिमका ÖपĶ करा. १“ गुण
प्र ४.वैद्यकìय पयर्Nन Ìहणजे काय? १“ गुण
िकंवा
Öवतंत्र भारतातील आिदवासé¸या संGषा«चे ÖपĶीकरण द्या. १“ गुण munotes.in

Page 84

munotes.in