भारतीय-प्रशासन-munotes

Page 1

1 १भारतीय प्रशासनाचा पररचय घटक रचना १.१. उत्क्रांती आणि घटनरत्कमक सांदर्भ १.२. र्ररतीय प्रशरसनरची वैणशष्टे १.३. स्वरतांत्र्यरपरसून णिल्हर प्रशरसन णिल्हरणिकरऱ्यरची बदलती र्ूणमकर १.१ उत्क्ाांती आणि घटनात्कमक सांदभभ पाठाची रचना १.१.१ उणिष्टे १.१.२ प्रस्तरवनर १.१.३ र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस १.१.४ णिणटश करलीन र्ररतीय प्रशरसनरची सांबांिीत घटनरत्कमक तरतुदी १.१.५ स्वरतांत्र्योत्तर र्ररतीय प्रशरसन - सरतत्कय आणि बदल १.१.६ णनष्कर्भ १.१.७ आपली प्रगती तपरसर १.१.८ सांदर्भसूची १.१.१ उणिष्टे र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस प्रण्यर एकर ररत्रीत झरलेली नसून णिणटश पूवभ करळरच्यरही पलीकडे आपल्यरलर दृणष्टक्षेप टरकरवर लरगतो. अगदी वैणदक करळरपरसून टप्पप्पयर टप्पप्पयरत हर णवकरस घडून आलर आहे. यर प्रकरिरत र्ररतीय प्रशरसनरची उत्क्रांती तसेच णिणटशकरलीन प्रशरसकीय करयद्रांची आपि मरणहती करून घेिरर आहोत. १.१.२ प्रस्तावना प्रशरसन हर मररठी शब्द प्र + शरस यर सांस्कृत िरतूपरसून णनमरभि झरलेलर आहे. यर शब्दरचर अर्भ शरसन चरलणविे असर घेतलर िरतो. समरन उणिष्टे सरध्य करण्यरसरठी अनेक व्यक्तींचे सांघटन, सांचलन व णनयांत्रि करिे म्हििे प्रशरसन होय. र्ररतरतील णिटीश करलखांडरवर एक निर टरकली असतर, णिणटशरांनी केलेल्यर वेगवेगळ्यर करयद्रमुळे खऱ्यर अर्रभने र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस झरलेलर णदसून येतो. स्वरतांत्र्यरनांतर वेगवेगळे प्रशरसकीय करयदे करून प्रशरसकीय गणतमरनतर आिण्यरचर प्रयत्कन करण्यरत आलर. असे म्हटले िरते की, र्ररतरच्यर घटनरत्कमक णवकरसरमध्ये १८५७ च्यर उठरवरचे महत्कव अनन्यसरिररि आहे. यर उठरवरमुळे णिटीश प्रशरसनरचर परयर रोवलर गेलर. णिणटश परलभमेंटने १८५८ मध्ये करयदर करून र्ररतीय munotes.in

Page 2

र्ररतीय प्रशरसन
2 प्रशरसनरची मुहूतभमेढ रोवली. स्वरतांत्र्योत्तर करळरत प्रशरसनरत वेगवेगळ्यर सुिररिर घडवून आिण्यरत आल्यर. परांतु हे सवभ परहण्यरआिी र्ररतीय प्रशरसकीय णवकरसरचे चरर टप्पपे आपल्यरलर अभ्यरसरवे लरगतील. त्कयरनांतर र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस कसर टप्पप्पयरटप्पप्पयरने झरलर यरचे ज्ञरन प्ररप्त होऊ शकेल. १.१.३ भारतीय प्रशासनाचा णवकास वर उल्लेख केल्यरप्रमरिे र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस अभ्यरसण्यरसरठी आपल्यरलर चरर टप्पप्पयरांचरअभ्यरस कररवर लरगेल. हे चरर टप्पपे पुढीलप्रमरिे अ) प्ररचीन करलीन र्ररतीय प्रशरसन ब) मध्ययुगीन करलीन र्ररतीय प्रशरसन क) णिणटश करलीन र्ररतीय प्रशरसन ड) स्वरतांत्र्योत्तर करलीन र्ररतीय प्रशरसन अ) प्राचीन कालीन भारतीय प्रशासन र्ररतीय प्रशरसनरचर णवकरस अभ्यरसतरनरप्ररचीन करळर कडेही परहरवे लरगते. प्ररचीन करळरतील हडप्पपर व मोहेंिोदररों णसांिू नदीच्यर खोऱ्यरत र्ररतीय सांस्कृतीचर णकांवर प्रशरसनरचर उगम दडलेलर आहे. अनेक परश्चरत्त्य णवचररवांतरांनी हे मरन्य केले आहे की, हडप्पपर व मोहेंिोदररों येर्े उत्तम प्रकररची प्रशरसन व्यवस्र्र करयभरत होती. प्ररचीन करळ म्हििे नेमकर कोितर करळ? तर वैणदक करळ, मौयभ करळ, बुद्ध करळ इ. चर यर करळरत समरवेश होतो. सुरुवरतीच्यर यर प्ररचीन करळरत शरसन व्यवस्र्र ररिेशरही प्रकररची होती. प्रशरसकीय केंद्रस्र्रनी ररिर असल्यरने हर करळ ररिर र्ोवतीच केंणद्रत झरलेलर आढळतो. िनतेचे कल्यरि व रक्षि ही िबरबदररी ररिरवर सोपणवलेली असे, नव्हे नव्हे तर ते ररिरचे आद् कतभव्य समिले िरई. त्कयरमुळे यर करळरत ररिर व िनतर यरतील सांबांि दृढ स्वरूपरचे होते. बौद्ध करळरत मरत्र प्रिरसत्तरक स्वरूपरची प्रशरसन व्यवस्र्र करयभरत असल्यरचर उल्लेख आहे. मौयभकरळरत कडे परणहले असतर चांद्रगुप्त मौयभ सररख्यर एक महरन सेनरनी ने उत्तम प्रशरसन णनमरभि केल्यरचे अनेक पुररवे सरपडतरत. मौयभकरळरत प्रशरसनरचे उत्तम नमुने करयभरत होते. कररि करयदेणवर्यक न्यरयणवर्यक व करयभकररी स्वरूपरची तीन मांडळी यर करळरत करयभरत होती. आिही र्ररतीय प्रशरसन व्यवस्र्र यरतीन मांडळरांवर उर्ी असलेली आढळते. मौयभकरळरत ररिर हर प्रशरसकीय प्रमुख होतर व त्कयरच्यर िोडीलर मांणत्रपररर्द करयभरत होती. एकूिच प्ररचीन करळी र्ररतीय प्रशरसनरची रचनर आिच्यर प्रशरसकीय रचनेशी सरिम्यभ सरििररी होती. ब) मध्यमयुगीन भारतीय प्रशासन मध्ये युगरचे विभन अनेकरांनी अांिकरर युग असे केले आहे. यर करळरत मुगल व्यवस्र्ेचर प्रर्रव र्ररतीय प्रशरसनरवर पडलेलर होतर. उत्तम प्रशरसन आपेक्षर िनतेची लूट करण्यरकडेच प्रशरसकरांचर डोळर असरयचर. त्कयरमुळे बरबर मोहम्मद णसकांदर इत्कयरदी अनेकरांनी र्ररतरवर आ्मिे करून र्ररतरची र्यांकर लूट केली. र्ररतीय सत्तर णकत्कयेक वर्भ योग मोगलरांच्यर हरतरत होती. यर करळरत िनणहत आलर नेहमीच दुय्यम munotes.in

Page 3

र्ररतीय प्रशरसनरचर पररचय
3 स्र्रन णदले िरत होते. प्रशरसनरचे ३ स्तर असून केंद्रीय शरसन प्ररांतीय शरसन व स्र्रनीय शरसन अशर तीन र्रगरत करयरभची णवर्रगिी केली िरयची. यर करळरतील र्ररतीय प्रशरसनरची महत्त्वरचे वैणशष्ट्य म्हििे सुसांघणटत कमभचररी व्यवस्र्र कठोर प्रशरसकीय करयदे णनर्ीड न्यरयव्यवस्र्र आणि प्रशरसनरवर असलेले िरणमभक पकड ही सरांगतर येतील. सध्यरच्यर करळरतील भ्रष्टरचरर ही प्रशरसकीय समस्यर त्कयर करळरतील मोठ्यर प्रमरिरत होती. मध्ययुगरतील र्ररतीय प्रशरसनरची रचनर परणहली असतर गरव स्तर णिल्हर स्तर प्ररांत सवभ केंद्र स्तर अशर प्रकररे अणिकरररांचे णवर्रिन केलेले असल्यरने प्रत्कयेक अणिकररी आपले करयभ योग्य पद्धतीने परर परडत होतर. क) णिणटश कालीन भारतीय प्रशासन र्ररतरलर स्वरतांत्र्य णमळून सुमररे सत्तर वर्रभचर करलरविी उलटलर असलर तरीही र्ररतीय प्रिरसत्तरक वरील णिणटशरांचर पगडर अद्रपही करयम आहे यरचे कररि म्हििे णिणटश ररिवटीचे र्ररतीय प्रशरसनरवरील झरलेले दूरगरमी पररिरम हे सरांगतर येईल. व्यरपरररच्यर णनणमत्तरने र्ररतरत प्रवेश केलेल्यर णिणटशरांनी र्ररतीय प्रशरसनरत आमूलरग्र बदल घडून आिले होते. णिणटशरांच्यर प्रशरसन व्यवणस्र्त केंद्रीय करयभकररिी पररर्द केंद्रीय सणचवरलय स्र्रणनक शरसन क्षेत्रीय प्रशरसन अशी प्रशरसकीय णवर्रगिी केलेली होती. णिणटशरांनी केलेल्यर करयद्रांचर वरपर आिही र्ररतीय प्रशरसनरत सररभस केलर िरतो. उदर. सध्यर र्ररतरत कोरोनर यर रोगरवर णनयांत्रि णमळणवण्यरसरठी र्ररतरत िो सरर्ीचे रोग प्रणतबांिक करयदर लरगू केलर आहे तो णिणटशकरलीन करयदर आहे णिणटश प्रशरसकरांनी केलेले १९१९, १९३५ चे करयदे र्ररतीय प्रशरसनरवर दूरगरमी पररिरम घडवून आििररे ठरले. र्ररतरत आिही मांणत्रमांडळ सवोच्च न्यरयरलय उच्च न्यरयरलय णवणिमांडळ णविरनसर्र गव्हनभर णिल्हरणिकररी सणचवरलय हे िे परवलीचे शब्द झरलेले आहे त्कयरत सवभ सांस्र्रांचे मूळ णिणटश करळरत आढळते. णिणटश करलीन र्ररतीय प्रशरसकीय रचनर आपिरस पुढील महत्त्वरच्यर करयद्रने आिररे अभ्यरसतर येईल. i) इ. स. १८५८ चा कायदा १८५७ च्यर उठरवरमुळे र्ररतीय प्रशरसकीय व्यवस्र्ेत बदल करण्यरची आवश्यकतर णिणटशरांनर वरटू लरगली व त्कयरतूनच १८५८ चर करयदर अणस्तत्कवरत आलर. यर करयद्रने खऱ्यर अर्रभने णिणटशरांच्यर प्रशरसकीय व्यवस्र्ेची र्ररतरत सुरुवरत झरली असे म्हिल्यरस वरवगे ठरू नये. यर करयद्रतील करही प्रमुख तरतुदी पुढीलप्रमरिे :- यर करयद्रनुसरर र्ररतरत णिणटश ईस्ट इांणडयर कांपनीची करयभरत असलेली सत्तर करढून घेण्यरत आली व ती णिणटश सांसदेकडे सोपणवण्यरत आली. ‘र्ररतमांत्री’ नरवरने कॅणबनेट दिरभचे मांत्री पद णनमरभि करून र्ररतरचर कर ररज्यकररर्रर णनयांत्रीत करण्यरची िबरबदररी त्कयरवर सोपणवण्यरत आली. यर र्ररतमांत्र्यरलर सल्लर देण्यरसरठी बहुसदस्यीीय कौणन्सलची इांग्लांडमध्ये णनणमभत करण्यरत आली व त्कयरचे नरमकरि ‘इांणडयर कौणन्सल’ असे करण्यरत आले. णिणटश णनयांत्रीत र्ररतरचर ररज्यकररर्रर करण्यरसरठी व्हरईसरॉय व गव्हनभर अशी दोन पदे यर करयद्रद्वररे णनमरभि केली गेली. तसेच यर दोन्ही पदरांवर एकच व्यक्ती नेमतर येऊ शकेल अशीही तरतूद केली गेली. र्ररतीय munotes.in

Page 4

र्ररतीय प्रशरसन
4 प्रशरसकीय सेवेत करयभरत असलेल्यर सनदी सेवकरांवर णनयांत्रि ठेवण्यरचर अणिकरर देखील इांणडयर कौणन्सललर देण्यरत आलर. र्ोडक्यरत र्ररतीय प्रशरसनरवर मिबूत पकड णनमरभि करण्यरचर परयर १८५८ च्यर करयद्रने घरतलर गेलर. १८५८ च्यर करयद्रनुसरर िी व्हरईसररय यर पदरची तरतूद केली होती त्कयरनुसरर लॉडभ कॅणनांग हे र्ररतरचे पणहले व्हॉईसरॉय बनले. त्कयरांच्यर कररणकणदभत र्ररतरत अनेक प्रशरसकीय सुिररिर घडून आल्यर. कॅणनने प्रर्मतर पोलीस खरत्कयरची पुनरभचनर केली. पोलीस खरत्कयरचर कररर्रर प्ररांतरांनर बहरल करण्यरत आलर. प्रत्कयेक णिल्यरसरठी पोणलस अिीक्षक व प्रत्कयेक प्ररांत सरठी इन्स्पेक्टर िनरल हे उच्च दिरभचे अणिकररी नेमले िरऊ लरगले. र्ररतीय न्यरयव्यवस्र्ेत र्र म्हिून ८६१ आली कलकत्तर मुांबई व मद्ररस यर णठकरिी उच्च न्यरयरलयरची स्र्रपनर करण्यरत आली. ii) इ.स. १८९२ चा कायदा लॉडभ कॅणनांग नांतर र्ररतीय प्रशरसन यरमध्ये सुिररिर घडवून आिण्यरची सांिी लॉडभ णलटन व लॉडभ ररपन यरांनर प्ररप्त झरली. यरतील लॉडभ ररपन यरांचे प्रशरसकीय योगदरन महत्त्वरचे मरनले िरते. लॉडभ ररपन यरांनी स्र्रणनक स्वररज्य सांस्र्रांमध्ये वरढ करण्यरची गरि असल्यरचे मत मरांडले व त्कयरदृष्टीने र्रीव प्रयत्कनही केले. यरच कररिरस्तव त्कयरांनर स्र्रणनक स्वररज्य सांस्र्रांचर िनक असे म्हटले िरते. लॉडभ ररपन नांतर १८९२ चर करयदर महत्त्वरचर समिलर िरतो. दरम्यरनच्यर करळरत र्ररतरत णशक्षिरचर प्रसरर झपरट्यरने झरल्यरने िनिरगृती झरली होती. र्ररतीयरांनर प्रशरसकीय सेवेत सहर्रगी करुन घेण्यरची मरगिी िोर िरत होती. र्ररतीय ररष्रीय कराँग्रेसची स्र्रपनर (१८८५) झरल्यरने त्कयरचर दबरव णिणटश ररज्यकत्कयरांवर पडलर व यरतूनच र्ररतीयरांनर करही ररिकीय अणिकरर देण्यरचे मरन्य झरले. त्कयरचरच पररपरक म्हििे इ.स. १८९२ चर करयदर होय. हर करयदर ‘‘इांणडयन कौणन्सल ॲक्ट १८९२’’ यर नरवरनेही ओळखलर िरतो. यर करयद्रतील करही प्रशरसकीय सुिररिर पुढीलप्रमरिे:- १८९२ च्यर करयद्रनुसरर प्रर्मच अप्रत्कयक्ष णनवडिुकर घेण्यरचे तत्त्वतः स्वीकररण्यरत आले. स्र्रणनक स्वररज्य सांस्र्रांनर आपलर एक प्रणतणनिी णनवडण्यरचर अणिकररही यर करयद्रनुसरर प्ररप्त झरलर. णिणटश करयदेमांडळरत र्ररतीय नरगररकरांनर कमी प्रमरिरत प्रणतणनणित्कव णदले िरत होते व यरबरबतीत र्ररतीयरांकडून वेळोवेळी वरढीव प्रणतणनणित्कवरची मरगिी केली िरत होती. या कायद्याद्वररे भारतीयाांना कायदेमांडळात वाढीव जागा देण्यात आल्या. केंद्रीय कायदेमांडळात १६ सदस्य व प्ाांतीय कायदेमांडळात २० सदस्य नेमण्याची तरतूद या कायद्याद्वारा करण्यात आली. महत्वाचे म्हणजे या सदस्याांना वार्षिक अांदाजपत्रकावर चचाि करण्याचा अर्िकार देखील प्ाप्त झाला. साविजर्नक बाबतीत णिणटश सरकारला प्श्न र्वचारण्याचा अर्िकार या कायद्यामुळे भारतीय सभासदाांना प्ाप्त झाल्याने प्शासकीय कायद्याांमध्ये १८९२ च्या कयाद्यालाही महत्वपूणि मानले जाते. munotes.in

Page 5

र्ररतीय प्रशरसनरचर पररचय
5 iii) मोर्ले-ममिंटो सुधारणा कायदा १९०९ भारतीय राष्ट्रीय सभेच्या कायािमुळे भारतीयाांमिील प्शासकीय सुिारणाांच्या मागणीला जोर चढला. राष्ट्रीय सभेमध्ये जहाल व मवाल असे दोन गट र्नमािण झाले होते. राष्ट्रीय सभेने कायदेमांडळात भारतीयाांना वाढीव प्रणतणनिीत्कव र्मळावे ही मागणी रेटून िरली होती. दरम्यानच्या काळात र्िर्टशाांनी र्नयुक्त केलेले दोन प्शासक यामध्ये मोले (भारतमांत्री) व णमांटो (गव्हनिर जनरल) याांनी पुढाकार घेतल्याने कायदा प्त्यक्षात आला त्यास मोले-र्मांटो सुिारणा कायदा-१९०९ म्हणून ओळखले जाते. या कायद्यातील प्मुख तरतूदी पुढीलप्माणे – इर्डयन कर्ससल अ ॅक्टनुसार केंद्रीय कायदेमांडळात १६ भारतीय सदस्य नेमण्याची तरतूद होती. मोले-र्मांटो सुिारणा कायद्यानुसार ही सदस्य सांख्या १६ वरून ६० केली गेली. म्हणजेच जास्तीत जास्त भारतीय सदस्याांना प्रणतणनणित्कव र्दले गेले. त्यासोबतच प्ाांताांच्या सभासदसांख्येतही वाढ करण्यात आली. यानुसार मुांबई, प्ाांत, बांगाल प्ाांत याांतील कायदेमांडळाचा सभासद सांख्या ५० तर पांजाब प्ाांत व आसाम प्ाांत यातील सभासद सांख्या ३० करण्यात आली. महत्वाचे म्हणजे या सुिारणा कायद्यानुसार जातीय प्रणतणनिीत्कवलाही मासयता देण्यात आली. गव्हनिर जनरलच्या कायिकारी मांडळातील सभासद सांख्या या कायदयानुसार ६८ करण्यात आली. थोडक्यात या सुिारणा कायदयानुसार भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेवर दूरगामी पररणाम घडून आल्याचे र्दसून येते. iv) मााँटेग्यू चेम्सफर्ड कायदा १९१९ भारतीय प्शासन व्यवस्थेतील मााँटेग्यू चेम्सफडि सुिारणा ह्या णिणटशरांनी भारतीयाांना एकाएकी र्दलेल्या नाहीत. त्याची पार्श्िभूमी पर्हल्या महायुध्दाची आहे. पर्हल्या महायुद्धात भारतीयाांचे सहकायि र्मळावे यासाठी णिणटशरांनी भारतीयाांना आर्श्ासन र्दलेले होते. की हे महायुद्ध सांपल्यानांतर भारतात घटनात्मक सुिारणा करण्यासाठी णिणटश शासन कर्टबध्द आहे व त्याबदल्यात भारतीयाांचे सहकायि र्मळावे. साहर्जकच पर्हले महायुद्ध सांपल्यानांतर १९१९ मध्ये र्िर्टशाांना भारतात प्शासकीय सुिारणा करणे भाग पडले. हा सुिारणा कायदा घडून येण्यामध्ये तत्कालीन व्हॉईसरॉय लॉडि चेम्सफडि व लॉडि मााँटेग्यू याांनी पुढाकार घेतलेला होता. म्हणून १९१९ च्या कायदयास मााँटेग्यू – चेम्सफडि सुिारणा कायदा असेही सांबोिले जाते. या कायदयाची महत्वाची वैणशष्टये र्कांवा तरतूदी पुढीलप्माणे – १९१९ च्या कायद्यानुसार केंद्रामध्ये द्वीगृही कायदेमांडळाची णनणमभती करण्यात आली. `कौणन्सल ऑफ स्टेटस' हे वररष्ठ सभागृह तर ‘लेणिस्लेणटव्ह असेंणब्ल’ हे कर्नष्ठ सभागृह र्नमािण करण्यात आले. यातील वररष्ठ सभागृहाची सभासद सांख्या ६० करण्यात येऊन ३४ सदस्य लोकर्नयुक्त तर २६ सदस्य शासन र्नयुक्त असतील अशी तरतूद केली गेली. कर्नष्ठ सभागृहाची सभासद सांख्या १४५ करण्यात आली. यापैकी १०३ सदस्य लोकर्नयुक्त तर ४२ सदस्य शासनर्नयुक्त असतील. अर्िकाराांच्या बाबतीत केंद्र व प्ाांत यामध्ये र्वभागणी करून त्याांचे अर्िकार णनणश्चत केले गेले. भारतीय प्शासनव्यवस्थेमध्ये ही munotes.in

Page 6

र्ररतीय प्रशरसन
6 केलेली केंद्र व प्ाांत यातील अर्िकार र्वभागणी आजसुध्दा र्स्तत्वात असलेली र्दसते. या दृष्टीने या कायद्याचे महत्त्व अनसय सािारण आहे. साराांश र्बर्टकाळात भारतीय प्शासनला एक नवीन ओळख देण्याच्या प्यत्न पायाभरणीच्या स्वरूपात झाला. १.१.४ णिणटशकाली भारतीय प्रशासनाशी सिंबधीत घटनात्मक तरतुदी वररल र्वश्लेषणातून प्ारांभीच्या काळात भारतीय प्शासनाला अनुसरून वेगवेगळ्या सुिारणा करण्याचा प्यत्न णिणटश आमदनीत झाल्याचे आपणास समजते. परांतु प्शासनावर दूरगामी पररणाम घडवून आणण्यामध्ये ज्या कायद्याने महत्त्वाची जबाबदारी पार पाडली तो कायदा म्हणजे १९३५ चा भारत सरकार कायदा होय. त्यामुळे या कायद्यावर र्वशेष प्काश टाकणे गरजेचे आहे. ह्या कायद्यानुसार अणस्तत्कवरत आलेल्या प्शासकीय व्यवस्थेची चचाि करूया – १) १९३५ चा भारत सरकार कायदा :- णिणटश शासनामाफित १९३३ मिील गोलमेज पररषदेचा अहवाल प्र्सध्द करण्यात आला. या अहवालावर आिाररत भारतीयाांना सुिारणाांचा हप्ता देण्यात आला. हा हप्ता म्हणजेच १९३५ चा भारत सरकार कायदा होय. अनेक र्वद्वानाांच्या मते १९३५ च्या कायद्याची वैणशष्टे जाणून घेणे महत्वाचे ठरते. या कायद्याच्या महत्वाच्या तरतूदी पूढीलप्माणे :- अ) भारतीय सिंघराज्याची नममडती - १९३५ च्या कायद्यानुसार णिणटशरांच्यर र्नयांत्रणाखाली असलेले भारतीय प्ाांत व सांस्थाने याांचे र्मळून एक सांघराज्य र्नमािण केले जाईल अशी व्यस्था या कायद्यात केलेली होती. परांतु असे करताना सांस्थार्नकाांवर भारतीय सांघराज्यात सरर्मल होण्याची सक्ती केली नव्हती. तर त्याांच्या मजीवर ते सांघराज्यात सहभागी होऊ शकत होते. या तरतुदींमुळे सांस्र्रणनकरांनी भारतीय सांघराज्यात सर्मल होण्यास नकार र्दला. त्यामुळे भारतीय सांघराज्य व्यवस्था प्त्यक्षात येऊ शकली नाही. ब) इांणिया कौणससलची बरखास्ती :- १८९२ मध्ये कायदा करून णिणटशरांनी इांणडयर कौणन्सलची णनणमभती केलेली होती व भारतीय प्शासनाबाबतचे बहुतेक अर्िकार इांणडयर कौणन्सलला देण्यात आलेले होते. १९३५ च्या या कायद्यानुसार इांणडयर कौणन्सल रद्द करण्यात आले व त्याऐवजी भारत- मांत्र्याला सल्ला देणारे सल्लागार मांडळ र्नयुक्त करण्यात आले ही देखील महत्वाची तरतूद या कायद्यात होती. क) केंद्र व प्रािंत यामध्ये अमधकार मवभागणी :- या कायद्यानुसार भारतीय सांघराज्यात केंद्र व प्ाांत सरकार याांमध्ये अर्िकाराांची र्वभागणी करण्यात आली. केंद्रसूची प्ाांतसूची व सामाईक सूची अशर तीन र्वभागाांत अर्िकार र्वभागण्यात आले. केंद्रसूची मध्ये ५९ र्वषय, प्ाांतसूची मध्ये ५४ र्वषय तर उविररत ३६ र्वषय समाईक सूचीमध्ये टाकण्यात आले. आजही ही र्वभागणी कायम असल्याचे र्दसते. munotes.in

Page 7

र्ररतीय प्रशरसनरचर पररचय
7 र्) प्रािंतािंना देण्यात आर्लेर्ली स्वायत्तता :- १९३५ च्या कायद्यानुसार प्ाांतीय स्वायत्तता देण्यात आली या स्वायत्ततेनुसार प्ाांताांचा सवि राज्यकारभार प्ाांताांच्या मांत्रीमांडळाकडे सोपर्वण्यात आला. कायद्यानुसार प्ाांतीय स्वायत्तता र्दलेली असली तरी ती खऱ्या अथािने नाममात्र होती कारण या प्ाांताांवर अांर्तम सल्ला गव्हनिर जनरलचा असणार होता. गव्हनिर हा मांत्रीमांडळाचा अध्यक्ष असे व त्याच्या सल्ल्यानुसार मांत्रीमांडळाने कारभार करावा अशी अट होती. सहरणिकच प्ाांतीय स्वायत्तता ही फक्त िुळफेक होती असेही म्हणता येईल. इ) केंद्रामध्ये मिदर्ल राज्यपद्धती :- १९३५ च्या कायद्यादारे केंद्रस्तराव प्ाांताप्माणेच र्द्वदल पध्दती आणण्याचा र्नणिय घेतला. १९१९ च्या कायद्याद्वारे प्ाांतामध्ये अशा प्कारची णद्वदल शासनव्यवस्था र्नमािण केलेली होती. णद्वदल राज्य पध्दतीनुसार केंद्रातील खात्याांची राखीव खाती व सोपीव खाती अशा दोन प्कारात र्वभागणी करण्यात आली. राखीव खात्याांची जबाबदारी व्हाईसरॉयकडे तर सोर्पव खाती मांत्रीमांडळाकडे असतील अशी तरतूद केली गेली. म्हणजेच णिणटश शासनाकडे सत्तेची सवि सूत्रे असतील अशी व्यवस्था करण्यात अली. प्त्यक्षात मात्र र्द्वदल शासनव्यवस्था अर्स्तत्तवात येऊ शकली नाही कारण सांघराज्य व्यवस्थाच अर्स्तत्वात आली नाही. ई) केंद्रीय कायदेमिंर्ळाची णनणमभती - केंद्रात र्द्वगृही कायदेमांडळ र्नर्मितीची योजना या कायद्याद्वारे आखण्यात आली होती. यानुसार राज्यसभा (Council of States) व सांघ र्विानसभा (Federal Assembly) या दोन गृहाांचा समावेश होता. सध्या देखील भारतात दोन केंद्रीय सभागृहे अर्स्तत्वात आहेत. हा त्याचाच पररपाक असावा. सांघ र्विानसभा (आत्ताची लोकसभा) या कर्नष्ठ सभागृहाची सदस्य सांख्या ३५५ तर राज्यसभा या वररष्ठ सभागृहाची सदस्यसांख्या २६० एवढी र्नर्ित करण्यात आली. उ) व्हाईसरॉयिं व गव्हनडरच्या अमधकारािंत वाढ :- १९३५ च्या कायद्यानुसार व्हाईसरॉयला अनेक अर्िकार प्दान करण्यात अले. भारताचा राज्यकारभार व्हाईसरॉयच्या हाती देऊन त्याला काही र्वशेषार्िकारही प्दान करण्यात आले. प्ाांताांमध्ये सुध्दा मांत्रीमांडळाच्या हाती सत्ता र्दलेली असली तरी गव्हनिर जनरललाही अमयािर्दत अर्िकार प्ाप्त झाले. मांत्रीमांडळाच्या र्नणियापेक्षाही वेगळा र्नणिय गव्हनिर घेऊ शकत होता. साहर्जकच केंद्रामध्ये व्हाईसरॉय व प्ाांताांमध्ये गव्हनिर हे िर्टश प्शासक अमयािर्दत अर्िकाराांचा उपभोग घेऊ शकत होते. त्यामानाने मांत्रीमांडळाला दूय्यम स्थान र्दलेले आढळते. वरील महत्त्वाच्या प्शासकीय सुिारणाांबरोबच या कायद्याद्वारे िम्हदेश हा भारताांपासून वेगळा करण्यात आला. तसेच ररझव्हि बाँकेची स्थापना, लोकसेवा आयोगाची स्थापना, रेल्वे मांडळाची स्थापना या तरतुदीही करण्यात आल्या. या पूवी देण्यात आलेली जातीय आरक्षणाची व्याप्ती वाढवण्यात आली. भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेवर इतर सवि कायदयाांपेक्षा या कायद्याांमुळे दूरगामी पररणाम घडून आले. munotes.in

Page 8

र्ररतीय प्रशरसन
8 सारािंश १९३५ च्या कायद्याद्वारा वररल प्कारच्या अनेक तरतुदी करण्यात आल्या. भारतातील शेकडा १० टक्के लोकाांना या कायद्यामुळे मतदानाचा अर्िकार र्मळाला हे महत्वपूणि आहे. या कायद्याचा खरा उद्देश भारतीय शासनव्यस्था णिणटशरांच्यर पूणि अर्िपत्याखाली आणने हा होता असेही र्नरीक्षण जाणकाराांनी नोंदवलेले आहे. मुर्स्लम, शीख, णिणश्चन इ. ना या काद्याद्वारे स्वतांत्र मतदारसांघ देण्यात आले. यामुळे हा कायदा प्शासकीय दृष्टया महत्वाचा ठरतो. १.१.५ स्वातिंत्र्योत्तर भारतीय प्रशासन : सातत्य आमण बदर्ल सांघकालीन भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेचे अवलोकन केले असता र्तच्यावर णिणटशकालीन प्शासनव्यवस्थेचा प्भाव पडलेला जाणवतो. भारतातील प्शासनाची र्वर्वि अांगे ही णिणटश कायद्याांद्वारा अर्स्तत्वात आली होती. आजही बऱ्याच अांशी ती र्टकून आहेत. तर काहींमध्ये काळाच्या ओघात बदल करण्यात आले. णिणटश राजवटीतील काही प्शासकीय व्यवस्था तर एवढ्या सक्षम आहेत की, स्वातांत्र्यानांतरही त्याांचे अर्स्तत्व र्टकून आहे. णिणटशरांनी कायदे करून ज्या प्शासकीय व्यवस्था र्नमािण केलेल्या होत्या त्या सघकालीन भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेच्या अर्वभाज्य घटक बनलेल्या आहेत. या व्यवस्था सातत्याने कायिरत आहेत, तर काहींमध्ये बदल घडवून आणलेले आहेत. या र्ठकाणी आपण स्वातांत्र्योत्तर भारतीय प्शासन: सातत्य आर्ण बदल हा मुद्दा अभ्यासणार आहोत. अ) नागरी सेवा (Civil Services) :- भारतातील नागरी सेवाांचा वारसा र्िर्टश राजवटीचाच वारसा म्हणता येईल. र्िटनच्या अगोदर णिणटशरांनी भारतात नागरी सेवेची बीजे रोवली व पाहता पाहता नागरी सेवा भारतीय प्शासनाचा अतुट भाग बनलर. णिणटश नर्मित नागरी सेवा ही गुणवत्ता आर्ण स्पिेवर आिररत सेवा असून सुप्र्शक्षीत, हुशार, र्नष्ट्णाांत अशा व्यक्तीची र्नवड करण्याचे सािन आहे. जगभरात सवित्र र्तचा गौरव केला जातो. भारताला स्वातांत्र्य र्मळाल्यानांतर नागरी सेवेचे फक्त नामकरण केले गेले व त्याऐवजी भारतीय प्शासकीय सेवा (Indian Administrative Services) असे नाव र्दले गेले. कायि मात्र र्िर्टश राजवटीप्माणेच अबार्ित रार्हले आहे. याचाच सािा अथि असा होतो की, आजची भारतीय प्शासकीय सेवा ही र्िणटशाांची भारतीयाांना र्मळालेली देणगी आहे. ब) अमखर्ल भारतीय सेवा :- णिणटश राजवटीत भारतीय प्शासन चालर्वण्यासाठी र्वर्वि अर्खल भारतीय सेवाांची र्नर्मिती करण्यात आलेली होती. अर्खल भारतीय सेवाांचे आिुर्नक भारतीय प्शासनातील महत्त्व लक्षात घेऊन स्वातांत्र्यानांतरही त्या कायम ठेवण्याचा र्नणिय घेण्यात आला. घटना सभेमध्ये यावर चचाि करण्यात येऊन अर्खल भारतीय सेवाांची र्नर्मिती करण्याचे र्नर्ित झाले. परांतु याांची पाळेमुळे मात्र णिणटश राजवटीत आढळतात. आज देशाच्या प्शासकीय व्यवस्थेकडे पार्हले असता र्वर्वि प्शासकाांनी अर्खल भारतीय सेवाांच्या रुपाने देशाच्या र्वकासामध्ये हातभार लावलेला आहे व या सेवाांचे महत्त्व वाढर्वले आहे. munotes.in

Page 9

र्ररतीय प्रशरसनरचर पररचय
9 क) सिंघराज्य व्यवस्था :- भारत हा राज्याचा सांघ आहे हे आपण सविज जाणतो. परांतु भारताने र्स्वकारलेली सांघराज्य व्यवस्थेची चौकट र्िर्टश राजवर्टतच र्दसून आली. १९३५ च्या कायद्यानुसारच भारतीय प्शासनात सांघराज्य व्यवस्थेचा र्स्वकार करण्यात आलेला होता. स्वातांत्र्यानांतर घटनाकाराांनी सांघराज्य व्यवस्थेचे महत्त्व जाणले व ही चौकट र्टकवून ठेवण्यात आली. भारतात एकेरी नागररकत्व र्स्वकारण्यात आलेले असून केंद्राकषी सांघराज्य व्यवस्थेवर र्शक्कामोतिब केले आहे. र्) कायद्याचे राज्य :- र्िर्टशपूवि भारतात कायदा व सुव्यवस्था अर्स्तत्वात नव्हती. प्भावी पोलीस यांत्रणा र्नमािण करण्याचे श्रेय र्िर्टशाांकडे जाते. कायद्याचे राज्य ही सांकल्पना आिुर्नक काळात महत्त्वाची बनलेली आहे. सरकार हे जनतेप्ेमी बांिनकारक ठेवलेले आहे. कायद्यापुढे सवि समान व कोणतीही व्यक्ती मोठी नाही अशी र्वचारिारा म्हणजे कायद्याचे राज्य होय. र्िर्टश प्शासकीय व्यवस्थेतूनच हे तत्व र्नमािण झालेले आहे व आजतागायतर्टकून आहे. भर्वष्ट्यातही प्शासकीय व्यवस्थेचे हे तत्व र्टकून रार्हल यात शांका नाही. इ) भारतीय सिंसदीय व्यवस्था :- भारताने सांसदीय व्यवस्थेचा र्स्वकार केलेला असून यानुसार र्विी मांडळाची दोन गृहे र्नमािण केलेली आहेत. भारतीय राज्यघटनेन र्स्वकारलेली व लागु केलेली सांसदीय व्यवस्था याचे मुळ र्िर्टश प्शासकीय व्यवस्थेत सापडते. भारतीय सांसदीय व्यवस्थेत दोसही गृहाांची काये, अर्िकार व जबाबदाऱ्या यात वाटप केलेले असून समतोल सािण्याचा प्यत्न केलेला आहे. जगभरात अध्यक्षीय हुकूमशाही सारख्या व्यवस्था कायिरत असून भारतात मात्र र्िर्टशकालीन सांसदीय व्यवस्थेचा र्स्वकार केलेला आहे. ई) मिल्हामधकाऱ्याचे महत्त्व :- र्जल्हा प्शासनात र्जल्हार्िकाऱ्याचे महत्त्व नाकारता येणार नाही. राज्य प्शासनाचा मुख्य घटक म्हणून र्जल्हार्िकाऱ्याकडे पार्हले जाते. र्जल्ह्यातील कायदा, सुव्यवस्था, महसूल इ. महत्त्वाच्या जबाबदाऱ्या र्जल्हर्िकाऱ्याकडे वगि केलेल्या आहेत. वास्तर्वक तो णिणटशकरलीन प्शासकीय व्यवस्थेचा घटक आहे. भारतात आजच्या घडीला त्याला जे महत्व आहे त्याची बीजे र्िर्टश काळातील आहेत. स्वातांत्र्यप्ाप्तीनांतर व घटनेचा र्स्वकार केल्यानांतरही त्याचे स्थान अबार्ित रार्हले आहे. उ) प्रशासकीय सुधारणा आयोग :- र्िर्टश रावटीनांतर भारतीय प्शासनात बदल व सुिारणा घडवून आणण्यासाठी वेगवेगळे प्शासकीय सुिारणा आयोग र्नमािण करण्यात आले. पर्हला प्शासकीय सुिारणा आयोग १९६६ मध्ये र्नयुक्त करण्यात आला. क. हनुमांतैय्या हे या आयोगाचे अध्यक्ष होते. यानांतर २००५ मध्ये र्वरप्पा मोईली याांच्या अध्यक्षतेखाली केल्याप्माणे भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेत अमूलाग्र बदल केले गेले. या munotes.in

Page 10

र्ररतीय प्रशरसन
10 आयोगाप्माणेच प्शासकीय कायद्याच्या मयािदेसाठी आयोग (१९९८-९९) खचि सुिारणा आयोग (२०००-०१) या सारखे आयोगही र्नमािण केले गेले जेणेकरून भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेचा उत्तरोत्तर र्वकास व्हावा. ऊ) पिंचायत राि व्यवस्था :- १९७८ मध्ये अशोक मेहता सर्मतीची णनणमभती करून भारतात प्त्येक नागररकाचा प्शासकीय व्यवस्थेत सहभाग वाढावा यासाठी प्यत्न केला गेला. त्याचाच पररपाक म्हणजे पुढे अर्स्तत्वात आलेली पांचायत राज व्यवस्था होय. खेडे हा घटक महत्त्वाचा मानून ग्रामस्तरावर, ग्रामपांचायत, पांचायत सर्मती व र्जल्हा पररषद अशी त्रीसूत्री व्यवस्था र्नमािण करण्यात आली. त्याचप्माणे शहरी भागातही नगरपांचायत, नगरपररषद व महानगरपार्लका अशी स्थार्नक स्वरूपाची प्शासन व्यवस्था र्नमािण केलेली आहे. भारतीय प्शासन व्यवस्थेच्या र्वकसातून हे घडून आलेले आहे. ए) ई-प्रशासन (e-Governance) :- २१व्या शतकात सविच प्गत-अप्गत राष्ट्राांमध्ये लालर्फतशाही, भ्रष्टाचार, प्शासकीय गैरव्यवहार या समस्या आवासून उभ्या आहेत. सविसामासय जनतेचा यामुळे प्शासनावरील र्वर्श्ास उडायला वेळ लागत नाही. प्शासनात गर्तमानता येण्यासाठी व ते लोकर्भमुख होण्यासाठी १९८० नांतर इलेक्रर्नक्स सािनाांचा प्शासनात वापर वाढू लागला त्यालाच ई-प्शासन असे म्हणतात. आिुर्नक भारतीय प्शासनव्यवस्थेतील ई-प्शासन हे भारतान र्िर्टशाांकडून र्स्वकारलेले नाही हे महत्त्वाचे आहे. ई-प्शासनाचा वापर सामासय जनताही करू शकते. महत्त्वाचे म्हणजे त्यातून वेळ, श्रम व पैशाचीही बचत होते. वेगवेगळ्या खात्याांचे काम आज ई-प्शासनाने जलदगतीने होऊ लागले आहे. ऐ) मनयोिन आयोग :- प्शासनात र्नयोजनाची गरज महत्त्वाची ठरते. भारतात र्नयोजन आयोगाच्या माफित भररव व र्नयोर्जत र्वकास सािण्याचा प्यत्न केला गेला. या आयोगामध्ये पांतप्िानापसून ते प्त्येक राज्याला प्रणतणनिीत्कव र्दलेले असल्याने सांघराज्य व्यवस्थेला ते पुरक ठरते. पांतप्िान नरेंद्र मोदी याांनी नांतर मात्र र्नयोजन आयोग रद्द करून त्याऐवजी र्नर्तआयोग (NITI) र्नमािण केलेला आहे. भारताच्या प्शासकीय व्यवस्थेत हा आयोग भर्वष्ट्यात उत्तम कामर्गरी करण्याची अपेक्षा केली जात आहे. साराांश, स्वातांत्र्यप्ाप्तीनांतर सांसदीय व्यवस्थेचा र्स्वकार केल्यामुळे प्शासकीय सुिारणाांची मुख्य जबाबदारी मांत्रीमांडळाद्वारे र्नर्ित केली गेली. प्शासनाने ही जबाबदारी पेलण्याची तयारी ठेवल्यामुळे र्वर्वि प्शासकीय सुिारणा दृष्टीपथात येत असल्याचे आपण पाहतो. णदवसेंणदवस भारतीय प्शासकीय व्यवस्थेत भररव प्गती घडत आहे. त्यामुळे प्शासनाबाबत आशावादी असण्यास हरकत नसावी. १.१.६ मनष्कर्ड भारतीय प्शासनाचा इर्तहास पर्हला असता प्ाचीन काळापासूनही प्शासनव्यवस्था कोणत्या प्कारची होती याचा आपणाांस अांदाज येऊ शकेल. र्िर्टश राजवटीत भारतीयाांचे munotes.in

Page 11

र्ररतीय प्रशरसनरचर पररचय
11 शोषण झाले असले तरी त्याांनी र्नमािण केलेल्या प्शासकीय व्यवस्थेमुळे नागररकाांचे जीवनमान सुिारल्याचे र्चत्र आहे. प्ाचीन काळापासूनच भारतीय प्शासनव्यवस्थेचे कल्याणकारी राज्याचे स्वरूप र्दसून येते. आजही तेच स्वरूप कायम असून प्स्तुत प्करणातून याची प्र्चती आपणाांस येऊ शकेल. १.१.७ आपर्ली प्रगती तपासा :- १) भारतीय प्शासनाच्या र्वकासाचे र्वर्वि टप्पे स्पष्ट करा. २) र्िर्टशकालीन भारतीय प्शासनाचा थोडक्यात आढावा घ्या. ३) १९३५च्या भारत सरकार कायद्याच्या महत्वाच्या तरतुदी साांगा. ४) स्वातांत्र्यानांतरील भारतीय प्शासनातील सातत्य आर्ण बदल स्पष्ट करा. १.१.८ सिंदभड सूची १) डॉ. कटारीया सुरेंद्र, भारतीय लोकप्शासन, नॅशनल पर्ललशींग हाऊस, जयपुर २००८ २) डॉ. पोहेकर प्ीती, लोकप्शासनाची मुलतत्वे, अरुणा प्काशन, लातुर २००८ ३) लोकराज्य, ई-गव्हनिसस हाच पयािय, जानेवारी २०१४ ४) डॉ. काळे अशोक, लोकप्शासन, र्वद्या प्काशन, नागपुर २००२ ५) www.wikipedia.in ६) www.unacademy.com munotes.in

Page 12

भारतीय प्रशासन
12 १.२ भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेची वैिशĶये पाठाची रचना १.२.१ उिĥĶे १.२.२ ÿÖतावना १.२.३ ब्र िटशकालीन भारतीय ÿशासनाची वैिशĶये १.२.४ ÖवातंÞयो°र भारतीय ÿशासनाची वैिशĶये १.२.५ िनÕकषª १.२.६ आपली ÿगती तपासा १.२.७ संदभªसूची १.२.१ उिĥĶे भारतीय ÿशासन ÓयवÖथेवर ब्र िटशकाळाचा ÖपĶ ÿभाव जाणवतो. असे असले तरी ÖवातंÞयÿाĮीनंतर व िवशेषत: भारतीय राºयघटने¸या अंमलबजावणीनंतर ÿशासनात वेगवेगÑया सुधारणा घडून आÐया. सÅया¸या ब्थितीत भारतीय ÿशासकìय Óयवथिा ही जगभरात वैिशĶयपूणª मानली जाते. या ÿकरणात ब्र िटशकालीन व ÖवातंÞयो°र भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेची वैिशĶये आपण जाणून घेणार आहोत. १.२.२ ÿÖतावना भारतीय ÿशासन हे जगात आपÐया वैब्शष्टयाांमुळे वेगळे Öथान िटकवून आहे. ब्र िटशकालीन ÿशासनÓयवÖथेमधील बöयाच ÿशासकìय यंýणा देशातील ÿशासकìय गरजापूणª करÁयाबाबतीत स±म आहेत. महÂवपूणª Ìहणजे भारतीय राºयघटनेचा िÖवकार करÁयात आÐयानंतर ÿÂयेक Óयĉìचा िवकास कसा होईल या ŀĶीकोनातून Âयात अनेक ÿशासकìय बाबéचा समावेश करÁयात आला. जसे कì, मागासांना ÿशासकìय सेवेत आर±ण, बढतीमÅये आर±ण इ. हे करÁयामागे ÿशासनात दुबªल घटकांना Öथान िमळावे व एकूणच ÿशासकìय सेवा सवा«पय«त पोहोचाÓयात हा उĥेश होता. Âयामुळे आर±ण हे भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेचे एक महÂवाचे वैिशĶये ठरले आहे. ÿÖतुत ÿकरणात भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथे¸या अशाच अनेक वैब्शष् टयाांची आपण मिहती घेणार आहोत. ही वैब्शष्टये अËयासताना िāटीशकालीन भारतीय ÿशासन व सīकालीन भारतीय ÿशासन अशा दोन ÿकारात आपण िवभागणी कłया, एक काळ असा होता कì, पाýता असलेÐया भारतीय नागåरकांना ब्रब्टश काळात ÿशासकìय सेवेत नाकारले जायचे. वतªमानकाळात माý Öपधाा परी±ां¸या Ĭारे कोणÂयाही पाýधारकास ÿशासकìय काया«ची संधी िमळत आहे. Âयामुळे िāिटश काळाचा िकतीही उदोउदो केला तरी भारतीय ÿशासन ÓयवÖथा या सवª बाबéपे±ा ®ेķतम होÁयासाठी ब्वब्वध उपाय योजले जात आहेत. munotes.in

Page 13

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
13 १.२.३ िāिटशकालीन भारतीय ÿशासनाची वैिशĶये भारत हा खेड्यांचा देश आहे. ÿाचीन भारतीय úामीण संÖकृती ही िāिटश काळातील अिÖतÂवात िह लोकां¸या गरजा गावातच भागवÐया जात असत. Âयामुळे úामीण ÿशासनाची तÂकालीन वैब्शिĶये सहज नजरेत भरतात. भारतात ब्रिटशाांनी सुमारे दोनशे वष¥ स°ेचा उपभोग घेतला. या काळात Âयांनी ÿशासनात वेगवेगळे बदल घडवून आणले. या बदलामागचा Âयांचा उĥेश जरी Öव¸छ नसला तरी भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथा माý Âयामुळे ढवळून िनघाली. Âयांनी ÿशासनात केलेÐया िविवध बदलांचा सÅया¸याही ÿशासकìय Óयवथिेवर ÿभाव जाणवतो. Ìहणून ब्रब्टशकालीन भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेची वैब्शष्टये जाणून घेणे øमÿाĮ ठरते. ब्रब्टशकाळात भारतीय ÿशासनाची ठळक वैब्शष्टये पुढीलÿमाणे जाणवतात:- अ) ÿशासनात भारतीयांना दुÍयम Öथान :- िāिटशकालीन भारतीय ÿशासन ÓयवÖथेचे हे सवाªत महßवाचे वैिशĶय Ìहणता येईल. भारतीय ÿशासनातील फĉ चतुथª ®ेणी पदांवर िकंवा कारकून Ìहणून भारतीयांना नेमले जात होते. वåरķ पदांवर माý भारतीयांना अनेक वष¥ संधी नाकारलेली होती. हळूहळू भारतीयांनी इंúजी िश±णाचा िÖवकार केÐयानंतर हे िचý थोडेफार बदलू लागले. परंतु शेकडो वष¥ ÿशासनात भारतीयांना डावलले जात होते. १८५७ ¸या उठावानंतर या पåरिÖथतीत बदल घडून आला. पुढ¸याच वषê Ìहणजे १८५८ ¸या कायīात भारतीयांना ÿशासकìय ÓयवÖथेत मानाचे Öथान देÁयात येईल असे आĵासन िदले गेले. धमाª¸या आधारावर कोणÂयाही ÿकारचा भेदभाव केला जाणार नाही व सवª भारतीयांना सरकारी नोकरी¸या संधी ÿाĮ होतील असे संकेत िदले होते. परंतु िāिटशांनी ÓयवÖथाच अशी िनमाªण केली होती कì Âयामुळे भारतीयांना ÿशासनात वåरķ पदांवर पोहोचताच येत नÓहते. नंतर माý या िÖथतीत बदल झाला. ब) एकसंघ ÿशासन :- एकाच स°े¸या अंमलाखाली असलेले ÿशासन Ìहणजे एकसंघ ÿशासन होय. ब्रब्टशपूवª काळात िविवध मुगल स°ांचा भारतात ÿभाव होता. कुतबशाही, िनजामशाही इ. ÓयवÖथांमुळे ÿशासकìय अराजकता वाढÐयाचे िचý पाहावयास िमळत होते. `ºया¸या हाती ससा, तो पारधी’ अशा ÿकारची दैÆयावÖथा िनमाªण झालेली होती. ब्रब्टश स°ेचा पाया भारतात रोवÐयानंतर माý Âयांनी संपूणª भारत एकý स°ेखाली आÁयाचा ÿयÂन केला. वेगवेगÑया संÖथानांमÅये जरी भारत िवखुरलेला असला तरी िविवध कायदे कłन ब्रब्टशाांनी एकसंघ ÿशासन िनमाªण केले. याचा फायदा जरी ब्रब्टशाांना झाला असला तरी माý भारतीय ÿशासना¸या ŀĶीने ते िहतकारक ठरले. क) मजबूत ÿशासन - भारतात राºयकारभार करÁयासाठी ब्रब्टशाांनी ब्वब्वध ÿशासकìय सुधारणा घडवून आणÐया. भारतात रेÐवे, तार, डाक इ. सुिवधा िनमाªण करÁयामÅये ब्रब्टशाांचा ŀĶीकोन सकाराÂमक होता. ÿशासकìय ÓयवÖथेत असलेले दोष दूर करÁयाचा ब्रब्टशाांनी वेळोवेळी ÿयÂन केला. आपले ÿशासन िटकिवÁयासाठी Âयांनी ÿशासकìय िशÖत िनमाªण केली. यातून भारतीय ÿशासन मजबूत बनत गेले. ÿाचीन काळात िकंवा munotes.in

Page 14

भारतीय प्रशासन
14 मुगल काळात ÿशासकìय िशÖत व एक वा³यता पाहावयास िमळत नÓहती. ब्रब्टश राजवटीत माý हे पाहावयास िमळाले. सहाब्िकच मजबूत ÿशासन हे ब्रब्टशकालीन भारतीय ÿशासन ÓयवÖथेचे महßवाचे वैब्शष्टये आहे. ड) कायīाला महÂव :- ब्रब्टशपूवª काळात भारतातील कायदा, सुÓयवÖथा मोडकळीस आला होता. ब्रब्टशाांनी कायīाचे राºय िनमाªण करÁयाला ÿाधाÆय िदले. भारतीय राºयÓयवÖथा ही ब्रब्टशाांचीच देणगी Ìहणावी लागेल. भारतीय समाज हा łढी व परंपरांना िचकटलेला होता. ब्रब्टश काळातील सतीची चाल, िवधवा िववाह बंदी, केशवपन इ. चालीरीती पािहÐया तर याची कÐपना येऊ शकेल. ब्रब्टशाांनी माý यासंदभाªत कडक कायदे करÁयाचे धोरण अवलांब्िले. यामुळे साहिजकच łढी व परंपरा Ļा गौण समजÐया जाऊ लागÐया व कायदयला महÂव ÿाĮ झाले. इ) नोकरशाहीला महÂव :- भारतातील नोकरशाहीचा इितहास ब्रब्टश राजवटीपे±ा जूना आहे. भारतात ÿशासन चालिवÁयासाठी ब्रब्टशाांना नोकरशहांची गरज होती. ÂयाŀĶीकोनातून Âयांनी चतुथª®ेणी पदांवर भारतीयांची िनयुĉì केली. ब्रब्टशाांनी एकाÂम Öवłपाची राºयÓयवÖथा िनमाªण केÐयाने नोकरशहांना महßव ÿाĮ झाले. भारतातून जाÖतीत जाÖत शेतसारा, कर गोळा करÁयाचे ब्रब्टशाांचे धोरण होते. यासाठी Âयांना नोकरशाहीची गरज होती. Âयामुळे ब्रब्टश राजवटीत भारतीय ÿशासनामÅये नोकरशाहीला वाढीव महÂव ÿाĮ झाले होते. ई) लोकशाहीला महÂव :- ब्रब्टश हे लोकशाहीला मानणारे राÕů आहे. ब्रब्टशाांचे भारतात आगमन झाÐयानंतर भारतात लोकशाही ÿøìयेची सुłवात झाली असे ÌहटÐयास वावगे ठरणार नाही. दादाभाई नौरोजी, िफरोजशहा मेहता, Æया. रानडे यांसार´या उदारमतवादी नेÂयांचाही ब्रब्टशाां¸या लोकशाहीवर िवĵास होता. ब्रब्टशाांनी एका बाजुला भारतीयांचे आिथªक शोषण केले. तर दूसöया बाजुला राºयकत¥ Ìहणून जनते¸या िहताकडे जबाबदारीने ल± देÁयाचेही धोरण ठेवले. भारतात मतदानाचा अिधकारही ब्रब्टशाांमुळेच भारतीयांना िमळाला. Âयांनी लोकशाही मुÐये जसे कì, समता, कायīाचे राºय, सवªधिमªयांना वाटा इ. जोपासÁयाचा सतत ÿयÂन केला. कायदेमंडळात भारतीयांना प्रब्तब्नब्धत्व देÁयाचे धोरण िÖवकारले. स°ेचे िवक¤þीकरणही भारतात ब्रब्टशाांमुळेच घडून आले. राजेशाही¸या काळात भारतात स°ेचे िवक¤þीकरण ही संकÐपनाच अब्थतत्वात नÓहती. एकुणच ब्रब्टशाांनी िनमाªण केलेÐया ÿशासकìय सुधारणांमुळे लोकशाहीला महÂव आले. िकंवा लोकशाहीकरणाची ÿøìया बळकट झाली. उ) समतेचे तßव – भारतातील ब्रब्टशपूवª युग Ìहणजे एक ÿकारची अंदाधुंदी होती. राजेशाहीमÅये तर राजा हा सवª®ेķ असायचा. Âयातही उमराव व धिनक वगाªचे एक वेगळेच Öथान होते. कायīापुढे सवª समान हे तÂव ब्रब्टशाांनी िÖवकारÐयाने भारतात समतेचे तÂव Łजायला मदत झाली. ब्रब्टशाांनी ÿशासकìय सेवांमÅये सवª धिमªयांना तसेच सवª munotes.in

Page 15

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
15 जातéना सामावून घेÁयाचे धोरण अवलांब्िले. ब्रब्टश राजवटीतच किनķ जातéना नोकरी ÓयवसायामÅये Öथान िमळू लागले. ब्रब्टश राजवटीतील भारतीय ÿशासनाचे हे देखील एक महÂवाचे वैब्शष्टये Ìहणता येईल. सारांश ब्रब्टशकालीन भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेचे अवलोकन केले असता या ÓयवÖथेचे गुण-दोष समोर येतात. वतªमानकाळाकडे पहात असताना भूतकालीन ÿशासकìय ÓयवÖथेचे आकलन फार महÂवपूणª ठरत असते. कारण भूतकाळात भिवÕयकाळ दडलेला असतो. सÅयाची भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथा जर स±म असेल तर Âयाचे बöयाच अंशी ®ेय ब्रब्टश ÿशासकìय ÓयवÖथेला द्यावे लागेल. ब्रब्टश ÿशासकìय ÓयवÖथेतील उिणवा टाकूनच भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेला गती िकंवा बळ देÁयाचा ÿयÂन करÁयात आलेला आहे. आजही भारतीय ÿशासनातील िजÐहिधकाöयाची भुिमका पाहताना ब्रब्टश काळाचा अËयास करावाच लागतो. Ìहणून ब्रब्टशकालीन भारतीय ÿशासनाची वैब्शष्टये पाहणे महÂवाचे ठरते. १.२.४ ÖवातंÞयो°र भारतीय ÿशासनाची वैिशĶये १९४७ साली भारत ब्रब्टश राजवटीतून मुĉ झाला. प. नेहł भारताचे ÿथम पंतÿधान झाले परंतु सुłवातीचा भारतीय ÿशासकìय कालखंड हा ब्रब्टश ÿशासकìय ÓयवÖथेवरच आधåरत असलेला िदसून येतो. साहिजकच ÖवातंÞयो°र Ìहणजेच सÅया¸या भारतीय ÿशासनात ब्रब्टशकालीन ÓयवÖथेचाच पगडा िदसून येतो. आवÔयकतेनुसार भारतीय ÿशासनात अमुलाú बदल झालेले पाहावयास िमळतात. काही िठकाणी फĉ आवÔयक तेथेच बदल केलेला आढळतो. Ìहणून भारतीय ÿशासनांची वतªमानकाळात पुढील महßवाची वैब्शष्टये पाहावयास िमळतात. अ) दूहेरी ÿशासकìय ÓयवÖथा – वतªमान भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथा दुहेरी ÖवŁपाची असलेली िदसून येते. क¤þ पातळी व राºय पातळी अशा दोन पातळीवर ितचे िवभाजन केलेले आहे. Âयाबाबतचा ÖपĶ उÐलेख व िवभागणी भारतीय राºयघटनेत करÁयात आली आहे. क¤þाचे ÿशासन चालिवÁयाचे अिधकार राÕůपती, पंतÿधान व Âयाचे मंýीमंडळ यांना ÿाĮ झालेले आहेत. क¤þ सरकार¸या ÿशासन सेवेत भरती करÁयाचे अिधकार राÕůपतéना ÿाĮ झालेले आहेत. या कायाªत क¤þीय लोकसेवा आयोग महÂवाची भूिमका बजावत असतो. ÿÂयेक घटकराºयातही अशाच ÿकारची ÿशासकìय ÓयवÖथा आढळते. घटकराºयात ÿशासन चालिवÁयाचे अिधकार, राºयपाल, मु´यमंýी व Âयाचे मंýीमंडळ यांना ÿाĮ झालेले आहेत. Ìहणजेच सÅया¸या भारतीय ÿशासनात क¤þीय कमªचारी व राºय सरकारी कमªचारी अशी दुहेरी ÿशासकìय ÓयवÖथा असलेली िदसून येते. ब) ÿशासकìय सेवांचे िवभाजन – भारतीय ÿशासनात सुसूýता येÁयासाठी ÿशासकìय सेवांचे िवभाजन करÁयात आलेले आहे. यानुसार सनदी सेवकांची िनयुĉì व सेवाशतê ब्नब्ित करÁयासाठी तीन ÿकारात या ÿशासकाची सेवा िवभागÐया गेÐया आहेत. यामÅये munotes.in

Page 16

भारतीय प्रशासन
16 i) क¤þीय सेवा ii) अिखल भारतीय सेवा iii) राºय सेवा असे तीन ÿकारात िवभाजन केलेले आहे. i) क¤þीय सेवांमधील काही सेवकां¸या भतêचे अिधकार राºया¸या लोकसेवा आयोगाला तर काही सेवकां¸या भतêचे अिधकार क¤þीय लोकसेवा आयोगास देÁयात आलेले आहेत. परराÕů सेवा, उÂपÆन कर सेवा, रेÐवे सेवा, संर±ण सेवा इ. सेवांची जबाबदारी क¤þाकडे सोपिवलेली आहे. ii) अिखल भारतीय सेवांमÅये आय.ए.एस. व आय.पी.एस. या दोन सेवांचा समावेश केलेला आहे. या सेवांमÅये गुणव°े¸या आधारावर ÿवेश िदला जातो. या सेवांमधील अिधकारी क¤þ व राºय या दोÆही िठकाणी कायª करीत असतात. iii) राºयसेवांमÅये ब्वब्वध ÿशासकìय सेवांचा समावेश केलेला आहे. यात महसूल, कृषी, आरोµय, पुिलस, सावªजिनक बांधकाम इ. सेवा समािवĶ आहेत यातील कायªरत सेवकांची िनयुĉì करÁयाचा अिधकार राºय लोकसेवा आयोग, कमªचारी िनवड मंडळ यांना िदलेला आहे. थोड³यात, भारतीय ÿशासकìय सेवांचे िवभाजन वरील तीन ÿकारात करÁयात आलेले असून ÿÂयेकाचा अिधकार िवभागणी देखील केलेली आहे. क) सेवक भरती व ÿिश±ण – १९३५ ¸या कायīानुसार क¤þ सरकार व राºय सरकार यामधील नोकरभरतीसाठी अनुøमे संघ लोकसेवा आयोग व प्राांब्तक लोकसेवा आयोगाची तरतूद केलेली होती. आजही भारतीय ÿशासन सेवेत या दोन संÖथांची भिमका महÂवपूणª रिहली आहे. सदर भरती ही गुणव°ा व कौशÐय यावर आधåरत असÐयाने जगभरात या ÿशासकìय ÓयवÖथेबĥल कौतुक Óयĉ केले जाते. सेवकभरती नंतर Âयां¸यातील कलाकौशÐय व गुण िवकसीत Óहावेत यासाठी सेवकांना ÿिश±ण देÁयाची पĦती भारतामÅये łजु आहे. यासाठी ब्वब्वध ÿकार¸या ÿशासकìय संÖथा देखील िनमाªण केलेÐया आहेत. वर उÐलेख केलेÐया तीÆही ÿशासकìय सेवांमधील सेवकांना ÿिश±ण देÁयासाठी ब्वब्वध संÖथा क¤þ सरकारमाफªत िनमाªण केलेÐया आहेत. उदा. राÕůीय पोलीस अकादमी, राÕůीय ÿशासन अकादमी, भारतीय लोकÿशासन संÖथा, यशदा इ. संÖथा सेवकांना ÿिश±ण पुरिवÁयाचे कायª करतात. भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथा सīिÖथतीत या वैब्शष्टयामुळे उठून िदसते. ड) आर±णाची तरतूद – भारतात िविवध जाती-जमातéचे लोक राहतात. पारंपåरक भारतीय ÓयवÖथेत Âयांचा खालावलेला दजाª ल±ात घेऊन राºयघटनेत Âयां¸यासाठी आर±णाची तरतूद munotes.in

Page 17

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
17 करÁयात आलेली आहे. आर±णा¸या तरतुदीमुळे भारत हा ÿशासकìय सेवे¸या बाबतीत जगात वैब्शष्टयपूणª भासतो. इतर कोणत्याही देशात नसतील एवढया जाती-जमाती भारतात आहेत व Âयांना शासकìय सेवेत समावून घेÁयासाठी Âयां¸या लोकसं´ये¸या आधारावर आर±ण िदलेले आहे. ÿÂयेक राºयातील राखीव जागांचे ÿमाण हे वेगवेगळे आढळते. तािमळनाडू सार´या राºयात सवाªत जाÖत राखीव जागा देÁयात आलेÐया आहेत. मागे सवō¸च Æयायालयाने िदलेÐया आदेशानुसार राखीव जागांचे ÿमाण हे ४९% पे±ा अिधक असता कामा नये. Âयानुसारच ÿÂयेक राºयात आर±णाची तरतूद केलेली आहे. इ) कमªचाöयां¸या सेवाशतê व वेतनभ°े तरतूद – भारतीय ÿशासनसेवेमÅये िनयुĉ होणाöया ÿÂयेक कमªचाöया¸या सेवाशतê कायīाने िनिIJत केलेÐया आहेत. Âयांना उ°म जीवन जगता येईल एवढे वेतन िमळाले पिहजे याबĥल िवशेष ल± िदले जाते. उदा. वेतन आयोग, Âया¸या वेतनामÅये वाढ करता येईल परंतु कपात करता येणार नाही अशाही तरतुदी केलेÐया आहेत. कमªचाöयांना पेÆशन, आवास, वैīकìय सेवा इ. पुरिवÐया जातात व Âया मोबदÐयात Âयां¸याकडून उ°म सेवेची हमी घेतली जाते. कोणÂयाही कमªचाöयाला सहजासहजी सेवेतून कमी करता येत नाही याबĥलही िवशेष कायदा तयार केलेला आहे. एकूणच वतªमान भारतीय ÿशासकìय ÓयवÖथेत कमªचाöयां¸या िनIJित केलेÐया सेवाशतê व अटéमुळे ते एक वैब्शष्टय ठरले आहे. ई) जबाबदारीचे तÂव :- भारतीय ÿशासनात जबाबदारीचे तÂव महÂवाचे आहे. ÿÂयेक ÿशासकìय सेवक हा आपÐया खाÂयासंबंधी जबाबदार असतो. ÿशासनात जबाबदारीने वागताना आपण जनतेचे सेवक आहोत याचे भान Âयाला सतत ठेवावे लागते. खाÂया¸या अकायª±मतेबĥल Âयाला जबाबदार धरले जाते. Âयामुळे ÿशासनात पारदशêपणा िनमाªण Óहायला मदत होते. एखाīा ब्विशĶ खाÂयाचा मंýी ºयाÿमाणे Âया खाÂयासंबंधी जबाबदार समजला जातो तेच तÂव सनदी सेवकांबाबातही लागू आहे. वैयिĉक व सामूिहक अशा दोÆही ÿकार¸या जबाबदाöयांचे ओझे Âयास पेलावे लागते. परंतु Âयामुळे ÿशासन यशÖवी Óहायला एक ÿकारचे मदतच होत असते. munotes.in

Page 18

भारतीय प्रशासन
18 सīकालीन भारतीय ÿशासनाची रचना केÆþीय ÿशासन राºयÖतरीय ÿशासन Öथािनक ÿशासन ग्रामीण थिाब्नक सांथिा शहरी थिाब्नक सांथिा ब्ि. पररषद महानगरपाब्लका पांचायत सब्मब्त नगरपररषद ग्राम पांचायत नगर पांचायत १.२.५ िनÕकषª भारतीय ÿशासन हे समाजवादी धमªिनरपे± व लोकशाही Öवłपाचे असून ÿशासनाची रचना क¤þ, राºय व Öथािनक Öतरावर िवक¤þीत केलेली आहे. राºयघटना हा भारतीय ÿशासनाचा पाया आहे. भारतीय ÿशासन हे िवकासिभमूख असून जनसामाÆयां¸या कÐयाणासाठी किटबÅद आहे. ÿÖतुत ÿकरणातील भारतीय ÿशासनाची वैब्शष्टये अËयासली असता या िवधानाची ÿिचती आपणांस येऊ शकेल. वरील िववेचनात ब्रब्टशकालीन तसेच ÖवातंÞयो°र भारतीय ÿशासनाची वैब्शष्टये आपण अËयासली. यावłन ब्विवध सकाराÂमक बाजु आपÐया िनदशªनास आÐया. परंतु दुसऱ्या बाजुला भारतीय ÿशासना¸या काही उिणवा देखील ल±ात घेणे गरजेचे आहे. जसे कì ĂĶाचार, दÉतर िदरंगई, पदाचा दुŁपयोग अनितकता इ. या सवª समÖया सोडिवÁयाचा ÿामिणकपणे ÿयÂन केÐयास भारतीय ÿशासन हे जगातील उÂकृष्ठ ÿशासन ठŁ शकेल यात ितळमाý शंका नाही. १.२.६ आपली ÿगती तपासा १) ब्रब्टशकालीन भारतीय ÿशासनाची ठळक वैिशष्टे सांगा २) सīकालीन भारतीय ÿशासनाची वैब्शष्टे ÖपĶ करा. ३) ब्रब्टशकालीन व ÖवातंÞयो°र भारतीय ÿशासनाची वैब्शष्टे यातील साÌय शोधा munotes.in

Page 19

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
19 १.२.७ संदभª सूची १) डॉ. काळे अशोक, लोकÿशासन,िवīा ÿकाशन, नागपुर २00२ २) डॉ. पोहेकर ÿीित, लोकÿशासनाची मुलतÂवे, अŁणा ÿकाशन, लातुर २00८ ३) www.unacademy.com ४) Chanda A. K., Indian Administration ५) शमाª मंजुषा, लोकÿशासन के उभरते आयाम, Æयु िदÐली ÿकाशन २00९ ६) दुबे अशोक कुमार, २१ वी शताÊदी म¤ लोकÿशासन, टाटा मॅकúािहल पब्ललब्शांग कंपनी, नवी िदÐली, २00४ ७) ÿा. आर. के. बंग,िजÐहा ÿशासन, Bookganga. com.munotes.in

Page 20

भारतीय प्रशासन
20 १.३ ÖवातंÞयापासूनचे िजÐहा ÿशासन िजÐहिधकाöयांची बदलती भुिमका १.३.१ उĥिĶ १.३.२ ÿÖतावना १.३.३ ÖवातंÞयपूवª िजÐहा ÿशासन एक ŀĶी±ेप १.३.४ ÖवातंÞयापासूनचे िजÐहा ÿशासन १.३.५ िजÐहिधकारी : अिधकार, काय¥ व भुिमका १.३.६ िजÐहिधकाöयाची बदलती भुिमका १.३.७ िनÕकषª १.३.८ आपली ÿगती तपासा १.३.९ संदभªसूची १.३.१ उिĥĶे ÖवातंÞयपूवª काळापासून िजÐहा ÿशासनाचा ÿमुख घटक रािहलेला आहे. लोकशाही ÿøìयेमुळे िजÐहािधकाöयाचे महßव व अिधकार यात वाढ झालेली िदसून येते. ÿÖतुत पाठात आपण िजÐहा ÿशासनाची रचना व या ÿशासनातील ÿमुख घटक असलेÐया िजÐहिधकाöयाची भुिमका अËयासणार आहोत.िजÐहिधकाöयाची काय¥,अिधकार व भिमका यावर देखील चचाª करणार आहोत. १.३.२ ÿÖतावना कोणÂयाही ÿकार¸या शासनÓयवÖथेसाठी ÿशासन आवÔयक असते. आधिनक युगात शासन चालिवणे सोपे Óहावे Ìहणून वेगवेगÑया खाÂयांची नमªित केली आहे. भारतीय ÿशासनचा इितहास पिहला असता अगदी ÿाचीन काळापासूनच िजÐहा हा ÿशासनाचा ÿमुख घटक रिहलेला आहे व अजही ही ÿशासकìय ÓयवÖथा कायम आहे. ÿशासनातील िजÐहा या घटकाची भिमका आ°ापय«त कोणीही नाकारलेली नाही.āटश राजवटीने खöया अथाªने िºलहा ÿशासनला व Âयाचा ÿमुख ÌहणूनिजÐहिधकारी या पदाला महÂव ÿाĮ कłन िदÐयाचे आढळते. िजÐहा ÿशासनाचा ऐितहिसक आढावा घेतÐयास ÖवातंÞयानंतर या ÿशासनात कसाकसा बदल होत गेला आहे याची मिहती िमळू शकेल. १.३.३ ÖवातंÞयपूवª िजÐहा ÿशासन : एक ŀĶी±ेप ÖवातंÞयपूवª काळात िजÐहा ÿशासन हे काहीसे वेगÑया Öवłपात होते. काळा¸या ओघात ÿशासकìयŀĶया Ļा ÿशासनात हळूहळू सुधारणा होत गेÐया व या सुधारणा Ìहणजेच आ°ाचे िजÐहा ÿशासन होय. िजÐहा ÿशासनाची उÂøांती िकंवा िवकास कसा होत गेला हे पुिढल टÈÈयांआधारे आपण थोड³यात अËयासू अ) मौयª कालखंड :- मौयª काळात ÿशासन चालिवÁयासाठी अनेक राजांनी आपÐया राºयात विवध िवभाग व उपिवभाग िनमाªण केÐयाचे पुरावे आहेत. परंतु Âया काळातील िजÐहा हा घटक munotes.in

Page 21

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
21 आज¸यासारखा ÿशासकìय सुसूýता िनमाªण करÁयासाठी नÓहता तर जमीन महसूल जमा करÁयासाठी िनमाªण केलेला होता. सÅया¸या सारखी दळणवळणाची साधने Âया काळात ÿगत नसÐयाने जमीन महसूल जमा करÁयासाठी Âयाची ÿशासकìय रचना करÁयात आली होती. Âयाचे ÿशासन राजाने नेमलेÐया ÿितिनधी¸या हातात होते. या ÿतिनधीला `जनपद’ या नावाने ओळखले जात होते. Âयास जमीन महसूल गोळा करणे, Óयापार-उīोग सांभाळणे, जलिसंचन, बांधकाम इ. अिधकार सोपिवलेल होते. Ìहणजेच जनपद हा Âया काळातील िजÐहिधकाöयांची भिमका बजावत होता. ब) मुघल कालखंड:- मुघल कालखंडातही िजÐĻाचे ÿशासन हे जमीन महसूल गोळा करण्यासाठी ननर्ााण केलेले होते. हा र्हसूल गोळा करणारा अनिकारी ‘अंर्लगुजार’ नकंवा ‘अर्ील’ या नावाने ओळखला जायचा. जनर्न र्हसूल गोळा करून शेतकऱयांना र्दत करणे, पडीक जनर्नी वापरायोग्य बननवणे, कायदा सुव्यवस्था, नैसनगाक आपत्तीर्ध्ये सहकाया करणे अशी अनेक काये अर्लगुजारला करावी लागत. या अनिकाऱयांसोबतच खाजगी जनर्नदारांची भुनर्कादेखील र्ुघल काळात र्हत्वाची होती. र्ुघलकाळात जनर्न र्हसूल गोळा करणारी भक्कर् प्रशासकीय यंत्रणा होती. असा उल्लेख आहे की, सम्राट अकबराच्या काळातील प्रशासकीय व्यवस्था ही र्ुघलकालीन सवाश्रेष्ठ प्रशासकीय व्यवस्था होती. त्याचे प्रशासन ‘नवरत्न’ या नावाने प्रनसद्ध आहे. क) िāिटश कालखंड :- भारत निनटशांचा नशरकाव ईस्ट इंनडया कंपनीच र्ार्ात झाला. निनटशांनी भारतातील प्रांतांचा ताबा घेऊन तेथे आपले प्रशासन ननर्ााण केले व त्यार्ार्ात जनर्न र्हसूल गोळा करण्याचे िोरण नस्वकारले. सवाप्रथर् ईस्ट इंनडया कंपनीने बंगाल प्रांतातील पारंपाररक नजल्हा प्रशासनाची पुनराचना केली व हीच व्यवस्था इतर भागात लागू करण्याचा प्रयत्न केला. १७७२ र्ध्ये ‘कलेक्टर’ हा प्रशासकीय अनिकारी निनटशांनी भारतात ननयुक्त केला. हा कलेक्टर म्हणजेच आजचा नजल्याचा प्रर्ुख असलेला नजल्हानिकारी होय. कलेक्यरचे र्ुख्य काया म्हणजे जनर्न र्हसूल गोळा करणे व नजल्यातील तक्रारींची चौकशी करणे. म्हणजेच वॉरन हेनस्टंगच्या काळातील कलेक्टर या प्रशासकीय पदाची रचना आजच्या नजल्हानिकाऱयाच्या पदाशी सािम्या सािणारी आहे. सध्या अनस्तत्वात असलेला नजल्हा हा घटक दे कील १८१८ र्ध्ये अनस्तत्वात आलेला आहे. थोडक्यात भारतात नजल्हा प्रशासन ननर्ााण करण्याचे खरे श्रेय निनटशांना जाते. निनटश काळातील कलेक्टर म्हणजे नजल्हा प्रशासनावर ननयंत्रण ठेवणारा व जनतेशी नाळ जोडलेला खराखुरा अनिकारी होता. नजल्हानिकारी ही निनटश काळाची देणगी म्हणावी लागेल. १.३.४ ÖवातंÞयापासूनचे िजÐहा ÿशासन स्वातंत्र्य नर्ळाल्यानंतरही कलेक्टरचे पद नकंवा नजल्हा हाच घटक प्रशासनाचा प्रर्ुख घटक म्हणून र्ान्य करण्यात आला. केंद्र व राज्य सरकारला जोडणारा एक प्रभावी दुवा म्हणूनही आजचा नजल्हानिकारी काया पार पाडत आहे. कलेक्टर हा नजल्हा प्रशासनाचा प्रर्ुख आहे. पंचायत राजचा भारतात नस्वकार करण्यात आल्यानंतर munotes.in

Page 22

भारतीय प्रशासन
22 ग्रार्ीण स्थाननक स्वशासनाचा सवोच्च घटक म्हणून नजल्हा पररषदेला अनिकार प्राप्त झाले. नजल्हा हा घटक र्हत्वाचा घटक म्हणून गणला जाऊ लागला. िजÐहा ÿशासनाची रचना 1 िजÐहािधकारी 2 िजÐहा पोिलस अधी±क 3 मु´य कायªकारी अिधकारी (िजÐĻाचे ÿशासन) (कायदा सुÓयवÖथा) (Öथािनक ÿशासन) अ) िजÐहािधकारी :- संपूणा भारत हा वेगवेगळ्या नजल्यांर्ध्ये नवभागला गेला आहे. या नजल्याच्या प्रर्ुख प्रशासकीय अनिकाऱयास नजल्हानिकारी या नावाने संबोिले जाते. न्यायपालीकेची काही काये वगळता नवनवि प्रशासकीय कायाांवर नजल्हानिकारी ननयंत्रण ठेवत असतो. नजल्हानिकारी हे पद घटनात्र्क नव्हते तरी जनसार्ान्यातील त्याचे स्थान खुपच र्हत्वाचे आहे. पारंपाररक जबाबदाऱया पार पाडण्यासाठी नजल्हानिकारी पद र्हत्वपूणा सर्जले जाते. नजल्याच्या नशस्तबध्द जीवनाचा पाया रचण्याचे काया तो करतो. नागररक आनण प्रशासन यातील दुवा म्हणून तो काया करतो. भारतीय प्रशासनात नजल्हानिकाऱयाच्या जनतेची भेट घेण्याला र्ार र्हत्व आहे. कारण नागररकांची प्रत्यक्ष भेट घेऊन त्यांच्या सर्स्या तो सोडनवत असतो. नजल्हानिकाऱयाला आपल्या नजल्यातील सवा अनिकाऱयांबरोबर र्ैत्रीपूणा संबंि ठेवावे लागतात. नजल्हानिकाऱयाच्या कायाांर्ध्ये आज भरर्साठ वाढ झाली आहे. पंचायत राजला अनिक व्यापक अनिकार नदल्याने नजल्हानिकाऱयाचे र्हत्व र्ात्र कर्ी झाल्यासारखे वाटते. ब) िजÐहा पोलीस अधी±क (कायदा व सुÓयवÖथा) :- कोणत्याही सर्ाजजीवनार्ध्ये कायदा व सुव्यवस्था र्हत्त्वाची असते. नजल्हा प्रशासनातही कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी नजल्हा पोलीस अनिक्षक हा प्रर्ुख प्रशासक ननयुक्त केला जातो. नजल्हा प्रशासनात शांतता ननर्ााण करण्यासाठी व सर्ाजातील प्रत्येक घटकांचा नवकास करण्यासाठी कायदा व सुव्यवस्थेला र्ार र्हत्त्व आहे. नजल्हानिकारी हा नजल्यातील कायदा व सुव्यवस्था सांभाळत असतो व या कार्ात त्यास नजल्हा पोलीस अनिक्षकाचे सहकाया लाभत असते. नजल्हा पोलीस अनिक्षक हा आय.पी.एस. सेवेतील अनिकारी असतो. त्यास सहकाया करण्यासाठी नजल्हा पोलीस उपअनिक्षक, र्ंडळ पोलीस ननररक्षक, पोलीस ननररक्षक इ. पोलीस अनिकारी असतात. या सवाांच्या सहकायााने संबंिीत नजल्यातील शांतता व सुव्यवस्था राखण्याचे काया त्यास करावे लागते. वेळप्रसंगी नवनवि ननणाय घेण्याचे काया नजल्हा पोलीस अनिक्षक करत असतो. कायदा व सुव्यवस्था राखण्यार्ध्ये नजल्हा पोलीस अनिक्षकास गृहरक्षक दल (होर्गाडा), नजल्हा न्यायािीश, राखीव सैन्य दल, करागृह, ननररक्षक इ. प्रशासकीय यंत्रणांचे सहकाया लाभत असते. त्यांच्या सहकायाार्ुळेच त्याचे काया सोपे होते. नजल्यातील तालुके व तेथील पोलीस स्टेशन्स नजल्हा पोलीस अनिक्षकाच्या ननयंत्रणाखाली असतात. त्यांचे संचलन करण्याचे काया तो कररत असतो. munotes.in

Page 23

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
23 क) मु´य कायªकारी अिधकारी (C.E.O.) :- नजल्याचे प्रशासन चालनवण्यार्ध्ये र्ुख्य कायाकारी अनिकारी र्हत्वाची भुनर्का बजावत असतो. C.E.O. हे भारतीय प्रशासन सेवेतील वररष्ठ अनिकारी असतात. नजल्हा पररषदेचे कायाालयीन व प्रशासकीय अनिकारी म्हणून त्यांना खुप र्हत्त्व आहे. C.E.O. ची ननवड केंद्रीय लोकसेवा आयोगार्ार्ात राज्यशासन करीत असते. नवभागीय आयुक्त हे C.E.O. वर ननयंत्रण ठेवण्याचे काया करतात. नजल्यातील सवा गटनवकास अनिकारी हे र्ुख्य कायाकारी अनिकाऱयाच्या ननयंत्रणाखाली असतात. र्ुख्य कायाकारी अनिकारी हा नजल्हापररषद व राज्यशासन यातील दुवा म्हणून काया पार पाडत असतो. नजल्हा पररषदेच्या कार्काजावर देखरेख ठेवणे, नजल्हा पररषदेने घेतलेल्या नवनवि ननणायांची अंर्लबजावणी करणे, नजल्हा पररषदेचे कर्ाचारी व अनिकारी यांना र्ागादशान करणे, नजल्हा पररषदेतील वगा ३ व ४ दजााच्या कर्ाचाऱयांची नेर्णूक करणहे ही काये र्ुख्य कायाकारी अनिकाऱयास पार पाडावी लागतात. ग्रानर्ण स्थाननक स्वराज्य संस्थांवर ननयंत्रण ठेवण्याचे काया नजल्हा पररषद करीत असते. नजल्हा हा घटक डोळ्यापुढे ठेवून नवकासकाये करीत असताना. त्यार्ध्ये र्ुख्य कायाकारी अनिकारी र्हत्त्वाचा ठरतो. नजल्हा पररषदेतील र्हत्त्वाची कागदपत्रे र्ुख्य कायाकारी अनिकाऱयाच्या ताब्यात असतात. नजल्हा पररषदेचे अंदाजपत्रक तयार करण्याची भुनर्का देखील त्याला बजावावी लागते. थोडक्यात नजल्हा पररषदेची प्रगती ही र्ुख्य कायाकारी अनिकाऱयावर अवलंबून असते असे म्हटले तर चुकीचे ठरणार नाही. १.३.५ िजÐहािधकारी : अिधकार, काय¥ व भूिमका नजल्हानिकारी म्हणजेच Distric Collector यांचे अनिकार व काये यावर नजर टाकली असता. देशातील सवाात प्रभावी अशा प्रशासकीय संस्थांपैकी ही एक संस्था आहे हे कळून येईल. नजल्हानिकाऱयांस जे अनिकार प्रदान केलेले आहेत त्यांच्या अनिन राहून त्यांना वेगवेगळी काये पार पाडावी लागतात. नजल्हानिकारी हे नजल्याचे वररष्ठ अनिकारी असतात. आनण नजल्यातील प्रत्येक घटनेला ते जबाबदार असतात. जनतेच्या प्रत्येक सर्स्येशी ननगडीत असे हे पद असल्याने त्यास जनसेवक म्हणूनही ओळखले जाते. नजल्हानिकाऱयाचे अनिकार व काये पुढीलप्रर्ाणे :- अ) महसूल ÿशासनावर िनयंýण :- पूवीपासूनच र्हसूल गोळा करण्याच्या कार्ी या पदाची नननर्ाती करण्यात आली आहे. स्वातंत्र्यानंतरही नजल्हानिकाऱयाच्या या कायाात बदल झालेला नाही. राज्यशासनाला नवनवि र्ागााने र्हसूल नर्ळत असतो. राज्यशासनाच्या करार्ध्ये शेती उत्पन्नावरील कर, नवक्री कर, र्नोरंजन कर, वाहनांवरील कर, र्ादक पदाथाांवरील कर इ. नवनवि करांचा सर्ावेश होतो. या वसुलीची जबाबदारी नजल्हा प्रशासनावर असते. साहनजकच नजल्हा प्रशासनाचा प्रर्ुख म्हणून र्हसूलावर ननयंत्रण ठेवण्याची काये नजल्हानिकाऱयास करावी लागतात. र्हसूल वसुली व त्याचा नागररकांच्या जीवनावश्यक कायाासाठी वापर यार्ध्ये नजल्हानिकारी प्रर्ुख भूनर्का ननभावत असतो. स्वातंत्र्यानंतर जर्ीन र्हसूलाचे र्हत्त्व कर्ी झाल्याने नजल्हानिकाऱयाचे munotes.in

Page 24

भारतीय प्रशासन
24 र्हत्त्व कर्ी होईल असे वाटत होते परंतु जर्ीन र्ालकीच्या सर्स्या सोडनवण्यार्ध्ये र्ात्र त्याची भूनर्का प्रभावी ठरू लागली आहे. ब) जीवनावÔयक वÖतुंचा पुरवठा व िनयंýण :- नजल्यातील प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनर्ानास आवश्यक त्या वस्तुंचा पुरवठा होतो की नाही हे पाहण्याची जबाबदारी राज्य शासनाच्या वतीने नजल्हानिकाऱयांवर सोपनवलेली आहे. उदा. रास्त िान्य दुकानांर्िून तांदुळ, गहू, तेल, साखर, रॉकेल या वस्तूंचा पुरवठा नजल्हा प्रशासन करीत असते. र्हागाईच्या काळात काही वेळा साठेबाजी होत असते. यावर प्रभावी ननयंत्रण नजल्हानिकारी ठेवत असतो. बऱयाचदा बाजारात जीवनावश्यक वस्तूंची कृत्रीर् टंचाई व्यापाऱयांकडून ननर्ााण केली जाते. अशा वेळी व्यापाऱयांच्या गोदार्ावर िाडी टाकणे, र्ाल जप्त करष, यासारखी प्रनतबंिात्र्क कारवाई नजल्हानिकारी करत असतो. नैसनगाक आपत्तीच्या प्रसंगी नागररकांना नवनवि वस्तूंचा तुटवडा जाणवत असतो. पूर, दुष्कळ, अनतवृष्टी, आग इ. नैसनगाक प्रसंगात नजल्यातील नागररकांपयांत शासनाची र्दत पोहोचनवण्याची जबाबदारी नजल्हानिकाऱयांची आहे. यावेळी प्रत्येक नागररकांपयांत पोहोचण्यासाठी नवशेष र्ोनहर् नजल्हानिकाऱयास राबवावी लागते. क) कायदा व सुÓयवÖथा :- कायदा आनण सुव्यवस्थेची जबाबदारी नजल्हा प्रशासक म्हणून नजल्हानिकाऱयाच्या ननयंत्रणाखाली असते. नजल्हा पोलीस हे अनिक्षकांसोबतच नजल्हानिकाऱयांनाही कायदा व सुव्यस्थ राखुन ठेवण्यासाठी कायारत असतात. एखाद्या गंभीर प्रसंगाच्या वेळी कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी नजल्यात आदेश काढण्याचे काया नजल्हानिकारी करत असतात. नजल्यात शांतता भंग झाली असल्यास नवशेष सशस्त्र दलाची ते र्दत घेऊन शांतता प्रस्थानपत करत असतात. आवश्यकता ननर्ााण झाल्यास नजल्यातील एखाद्या नठकाणी जर्ावबंदी नकंवा संचारबंदीचे आदेश ते देऊ शकतात. नजल्हानिकारी आपल्या क्षेत्रातील तुरूंगांची तपासणी करतात. वेळप्रसंगी कैद्यांच्या नशक्षेबाबत नवनवि ननणाय होत असतात. आपल्या नजल्यातील गुन्हेगारी संदभाातील अहवाल ते शासनाला सादर करीत असतात. कायदा व सुव्यस्थेची नवनवि अंगे असतात. नवनवि संघटना वेळप्रसंगी र्ोचे काढतात, आंदोलने करतात. त्यांची वेळीच दखल घेऊन त्यांच्या र्ागण्यांच्या पुतातेसाठी आवश्यक ते ननणाय नजल्हानिकारी घेत असतात. जेणेकरून भनवष्यातील कायदा व सुव्यवस्थेचा पेचप्रसंग ननर्ााण होणार नाही म्हणजेच यार्िील नजल्हानिकाऱयाची भुनर्का र्हत्वाची ठरते. ड) शासन व जनता यातील दुवा :- प्रशासनाची नननर्ाती र्क्त आनथाक उद्देशाने केलेली नाही. कल्याणकारी राज्याचे उनद्दष्ट डोळ्यासर्ोर ठेवून प्रत्येक शासन जननहतासाठीच कायारत असते. नजल्हा प्रशासनात जनता व शासन यात दूवा सािण्याची भुनर्का नजल्हानिकाारी बजावत असतो. कायदा व सुव्यवस्था, र्हसूल, दैनंनदन गरजा इ. शी प्रत्येक व्यक्तीचा प्रत्यक्ष तसेच अप्रत्यक्ष संबंि येत असतो. यावेळी नजल्हानिकारी र्हत्त्वपूणा ठरतो. नजल्हा हा घटक प्रशासनातील केंद्रनबंदू आहे. स्थाननक स्वशासनासंबंिी नवनवि सनर्त्यांचे गठण आत्तापयांत करण्यात आले आहे. यातील अनेक सनर्त्यांनी नजल्हा प्रशासनाचे र्हत्त्व munotes.in

Page 25

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
25 नर्ूद केले आहे. नजल्हानिकाऱयांच्या अंतगात येणारे प्रशासन व त्यासंबंिीत नागररकांच्या सर्स्या नजल्हानिकारी नवनवि र्ागााने सोडवत असतात. थोडक्यात शासन व जनता यातील दुवा म्हणून नजल्हानिकाऱयाचे र्हत्त्व अनन्यसािारण आहे. ई) शासकìय िनणªयांची अंमलबजावणी :- शासनाने घेतलेले नवनवि ननणाय व जननहताच्या ननणायांची अंर्लबजावणी करण्याची जबाबदारी प्रशासकीय प्रर्ुख या नात्याने नजल्हानिकारी पार पाडत असतात. लोकांना शासकीय िोरणांचे व कायद्याचे र्हत्त्व पटवून देणे आनण जनतेचा नवश्वास संपादन शासकीय िोरणांना त्यांचा पानठंबा प्राप्त करणे याबाबत नजल्हानिकारी र्हत्वाचा घटक आहे. राज्य सरकारने एखादी घोषणा केल्यास ती पूणात्वास आणण्यासाठी नजल्हानिकाऱयाची भुनर्का र्हत्त्वाची ठरते. सध्याच्या राजकीय व्यवस्थेत नजल्हानिकारी नवकासाच्या योजनात्र्क कायाांर्ध्ये सर्न्वय सािण्याचे कार् करीत असतात. पंचायत राज संस्थांपासून नजल्हानिकाऱयास दूर ठेवले गेले असले तरी नजल्याचा र्हत्त्वाचा घटक म्हणून नजल्हानिकाऱयाचे र्हत्त्व नाकारता येत नाही. ई) िनवडणूक काय¥ :- लोकसभा, नविानसभा, नजल्हापररषद, पंचायत सनर्ती इ. नवनवि ननवडणूका देशभरात होत असतात. नजल्हा ननवडणूक अनिकारी म्हणून याप्रसंगी नजल्हानिकारी नवनवि ननवडणूक काये पार पाडीत असतात. ननवडणूका नजतक्या नन:पक्ष व नननभाड वातावरणात पार पडतील तेवढी लोकशाही बळकटीकरणाची प्रक्रीया दृढ होत असते. या कायाात र्तदार यादी तयार करणे, र्तपनत्रका, र्तदान केंद्रे इ. ननवडणुक संबंिीत बाबी नजल्हा प्रशासन व नजल्हानिकारी यास पाहाव्या लागतात. ननवडणूका झाल्यानंतर त्यांचा ननकाल लागेपयांतची प्रक्रीया यात सर्ानवष्ट आहे. अशा रीतीने ननवडणूक कायााची जबाबदारीही नजल्हानिकाऱयांवर सोपनवण्यात आलेली आहे. सारांश नजल्हानिकारी हा प्रशासनातील केंद्रनबंदू असून भारतीय प्रशासकीय व्यवस्थेतील त्याची भूनर्का नननितच वाखाणण्यासारखी आहे. १.३.६ िजÐहािधकाöयाची बदलती भूिमका स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर प्रशासनातील प्रर्ुख घटक म्हणून नजल्हानिकाऱयाकडे पानहले गेल्याने त्याच्या भूनर्केत बदल होत गेला आहे. र्ागे उल्लेख केल्याप्रर्ाणे प्राचीन कालखंड व निनटश कालखंडातील र्हसूल जर्ा करणारा अनिकारी एवढयापुरतेच नजल्हानिकाऱयाचे र्हत्त्व र्याानदत रानहले नाही तर आिुननक राजकीय व्यवस्थेतील नवनवि प्रशासकीय काये नजल्हानिकाऱयावर सोपनवल्याने त्याची जबाबदारी बदलली आहे. म्हणजेच त्याची भूनर्का र्ार ठरली आहे. र्ध्यंतरी न्यायपानलका वेगळी केल्यानंतर नजल्यातील न्यायदानाचे काया नजल्हानिकाऱयाकडून बाजुला झाले. तरीही नजल्हानिकारी न्यायदानाशी संबंिीत नवनवि प्रक्रीयांर्ध्ये सहभाग होत असतो. स्वातंत्र्यानंतर नकंवा आिुननक राजकीय व्यवस्थेत नजल्हानिकाऱयांची बदलती भुनर्का थोडक्यात पुढीलप्रर्ाणे अभ्यासता येईल. munotes.in

Page 26

भारतीय प्रशासन
26 अ) जबाबदारीचे हÖतांतरण :- पूवीच्या काळातील कलेक्टर ज्या जबाबदाऱया पार पाडत होता त्यातील नवनवि जबाबदाऱयांचे हस्तांतरण करण्यात आलेले असून काही जबाबदाऱया नवनवि प्रशासकीय अनिकाऱयांकडे वगा करण्यात आल्या. जेस की, ग्रार्ीण स्थाननक स्वशासनाची नननर्ाती करण्यात येऊन नजल्हा पररषद हा घटक ननर्ाार केला व त्यार्ध्ये र्हत्वाची जबाबदारी C.E.O. व नजल्हा पररषद अध्यक्ष यांर्ध्ये वाटप केली गेली. तर दुसऱया बाजुला नजल्हानिकाऱयांचे काया व जबाबदारी यांतही वाढ केली गेली. र्क्त र्हसूल गोळा करणे एवढेच आनथाक काया त्याचे रानहले नसून कायदा व सुव्यवस्थेतील एक र्ुख्य घटक म्हणूनही त्याच्यावर जबाबदारी सोपनवण्यात आली आहे. ब) िनयुĉìची पÅदती :- निनटश राजवटीत कलेक्टर ननवडीची पध्दत व स्वातंत्र्योत्तर नजल्हानिकारी ननवडीची पध्दत यात बदल घडून आला आहे. स्वातंत्र्यानंतर राज्य नागरी सेवेतून नजल्हनिकारी ननवडला जाऊ लागला आहे. म्हणूनच प्रशासनाच्या हातातील बाहुले एवढी र्याानदत भूनर्का त्यांची रानहली नाही. भारतीय प्रशासकीय सेवेतील प्रर्ुख या पदावर ननयुक्ती होण्यासाठी त्यांच्या अंगी चातुया, प्रसंगाविानता, नैपुण्य व कोणताही प्रसंग हाताळण्याची क्षर्ता असावी लागते. पूवीच्या काळात निनटशांच्या र्जीतले अनिकारी नेर्ताना या गोष्टीकडे गांनभायाने पानहले गेले नव्हते. स्वातंत्र्योत्तर काळात र्ात्र ननयुक्तीबाबतच्या अटी बदलल्या असून वरील गुणकौशल्य त्याच्या अंगी येण्यासाठी त्यास कनठण पररश्रर् घ्यावे लागतात. क) कायाªमÅये वाढ :- सध्याच्या नस्थतीत नजल्हानिकाऱयाच्या कायाात व जबाबदारीत वाढ करण्यात आली आहे. र्क्त ननणाय घेणे एवढेच र्याानदत काया त्यांच्यावर सोपनवलेले नाही तर कायदा, सुव्यवस्था, ननवडणूका, दैनंनदन प्रशासन अशा वेगवेगळ्या प्रकारच्या जबाबदाऱया त्यास नदलेल्या आहेत. र्ध्यंतरी १९९७ र्ध्ये केंनद्रय वेतन आयोगाचा जो अहवाल प्रनसद्ध झाला होता त्यार्ध्ये असे नविान केलेले होते की, अनेक राज्यांर्ध्ये नजल्हानिकाऱयाच्या पदाला आवश्यक ते र्हत्त्व नदले जात नाही. परंतु हे पद एवढे र्हत्त्वाचे आहे की, ९ वषाापेक्षा कर्ी प्रशासकीय अनुभव असणाऱयांना नजल्हानिकारी या पदावर शक्यतो ननयुक्त केले जात नाही. यातून त्याची प्रशासकीय कौशल्यता नकती र्हत्त्वाची आहे हे नदसून येईल. नजल्हानिकाऱयास कराव्या लागणाऱया इतर कायाांर्ध्ये भूसंपादन करणे, नकरकोळ खननजांच्या खणनावर ननयंत्रण ठेवणे (रेती, र्ुरूर्, दगड इ.), त्यांची लॉयल्टी गोळा करणे, स्थाननक स्वराज्य संस्थांशी संबंनित जबाबदाऱया पार पाडणे अशा कायाांचा सर्ावेश होतो. म्हणजेच त्याच्यावरील जबाबदाऱया व करावी लागणारी काये यात वाढच होत आह. munotes.in

Page 27

भारतीय प्रशासनाचा पररचय
27 सारांश नजल्हानिकाऱयाच्या भुनर्केत बदल होत असून भनवष्यात प्रशासकीय बदल झाल्यास नजल्हानिकाऱयाचे अनिकार व काये यार्ध्ये नननित बदल होऊ शकेल. जगभरात नवशेषत: फ्रान्स र्ध्ये नजल्हा हा प्रशासनाचा र्ुख्य घटक र्ानलेला असून योजनांची अंर्लबजावणी नजल्यानुसारच केली जाते. भारतातही नजल्हा हाच प्रशासनाचा प्रर्ुख घटक र्ानलेला असून त्यादृष्टीने नजल्हानिकाऱयाची भुनर्का अभ्यासणे अगत्याचे ठरते. १.३.७ िनÕकषª वररल सवा नववरणातून एक गोष्ट प्रकषााने जाणवते की, भारतीय प्रशासकीय व्यवस्था ही निनटश काळाची देणगी असून स्वातंत्र्यानंतरही या व्यवस्थेची बरीचशी पाळेर्ुळे अजूनही खोलवर दडलेली आहेत. स्वातंत्र्योत्तर काळात र्ात्र नवनवि देशांर्िील प्रशासनकीय व्यवस्था लक्षात घेऊन त्याप्रर्ाणे भारतीय प्रशासनात वेळोवेळी बदल करण्यात आलेले आहेत. नजल्हानिकारी पद हे त्यार्िीलच एक असून काळाच्या ओघात नजल्हानिकाऱयाच्या भूनर्केत वेगवेगळे बदल होत आले आहेत. नजल्हानिकाऱयाची काये व प्रशासनातील भूनर्का पानहल्यानंतर भनवष्यातील प्रशासकीय जबाबदारींची जानणव व ओळख यातून आपणांस होऊ शकेल यात शंका नाही. १.३.८ आपली ÿगती तपासा १) भारतातील नजल्हा प्रशासनावर दृष्टीक्षेप टाका. २) नजल्हानिकाऱयाचे अनिकार व काये स्पष्ट करा. ३) नजल्हानिकाऱयाच्या भूनर्केवर सािक बािक चचाा करा. ४) नटपा नलहा : अ) स्वातंत्र्यानंतरची नजल्हानिकाऱयाची बदलती भूनर्का ब) नजल प्रशासनाची रचना. १.३.९ संदभªसूची १) पाटील बी. बी., लोकप्रशासन, र्डके प्रकाान, कोल्हापूर २००९ २) बंग आर. के. लोकप्रशासन तत्त्वे आनण नसध्दांत, नवद्या प्रकाशन, औरंगाबाद २००५ ३) पाटील व्ही.बी., सर्ग्र लोकप्रशासन, ‘के’ सागर, पुणे. ४) शर्ाा र्ंजुषा, लोकप्रशासन के उभरते आयार्, न्यू नदल्ली प्रकाशन २००९. ५) www.unacademy.com ६) www.wikipedia.in. munotes.in

Page 28

भारतीय प्रशासन
28 २किमªक (कमªचारी) ÿशासन घटक रचना २.० उद्दिष्टे २.१ भरती, अद्दिल भारतीय सेवा, केंद्रीयसेवा, राज्यसेवा २.२ लोकसेवा आयोग, केंद्रीय लोकसेवा आयोग, राज्य लोकसेवा आयोग २.३ प्रद्दशक्षण, अद्दिल भारतीय सेवा केंद्दद्रय सेवा, राज्य सेवा. २.० उिĥĶे कर्मचारी प्रशासन ही लोकप्रशासनातील नवीन उपशािा आहे. िाजगी प्रशासन व लोकप्रशासनात कर्मचारी हा सवामत र्हत्वपूणम घटक आहे. प्रशासनाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी प्रशासकीय कर्मचारी वगम कसा आहे यावर प्रशासनाचे यश-अपयश अवलंबून असते. म्हणून कर्मचारी या घटकाला लोकप्रशासनात र्हत्वाचे स्थान असल्याचे द्दिसून येते. उपरोक्त द्दववेचनावरून प्रशासनात कर्मचारी वगामचे र्हत्व स्पष्ट होते. कर्मचारी प्रशासनालाच, सेवकवगम प्रशासन, र्ानव संसाधन व्यवस्थापन या सर्ान अथी शब्िाने संबोधण्यात येते. उत्तर् प्रतीचा कर्मचारी वगम प्राप्त करण्यासाठी भरतीचे शास्त्रशुद्ध द्दनकष द्दनद्दित करणे, त्यांना शास्त्रशुद्ध प्रद्दशक्षण िेणे, त्यांच्यातील आवडी, प्रवृत्ती, योग्यता व कायमक्षर्ता याचा अभ्यास करून त्यांच्याकडे कायम सोपद्दवणे, त्यांची पिोन्नती व वेतनद्दवषयक द्दनयर्, ई. बाबींचा अभ्यास कर्मचारी प्रशासन या लोकप्रशासनाच्या उपशािेत अभ्यास केला जातो. कर्मचारी प्रशासनात प्रशासकीय संघटनेत कार् करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांशी संबंद्दधत असते, त्यांची भरती, भरतीच्या पद्धती, परीक्षा, र्ुलाित, द्दनवड, द्दनयुक्ती प्रद्दशक्षण, वेतन व भत्ते, अन्य सुद्दवधा, कर्मचारी - नोकर संबंध, बढती, बढतीची पद्धती, तत्वे, कर्मचाऱ्याचे अद्दधकार व कायम ई. बाबतीत सद्दवस्तरपणे द्दवश्लेषण करण्यात येणारी व अभ्यास करणारी शािा म्हणून कर्मचारी प्रशासनाचा उल्लेि करण्यात येतो. २.१ भरती, आिखल भारतीय सेवा, क¤िþय सेवा, राºयसेवा कर्मचारी प्रशासनात भरती या संकल्पनेला अनन्यसाधारण असे र्हत्व आहे. भरतीलाच सेवाप्रवेश असेही म्हटले जाते. भरती प्रद्दियेवरच लोकसेवेची गुणवत्ता व िजाम, कायमक्षर्ता अवलंबून असते. भरती ही कर्मचारी प्रशासनाची "आधारशीला " आहे. कर्मचाऱ्याची गुणवत्ता ही र्हत्वपूणम बाब आहे. प्रशासनाला आपली ध्येये व उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी चांगल्या व उत्तर् प्रद्दतच्या गुणवान कर्मचाऱ्यांची गरज असते. कर्मचारी गुणवत्तापूणम हुशार व कायमक्षर् असले तरच कायम चांगल्या प्रकारे पार पाडल्या जाऊ शकते. munotes.in

Page 29

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
29 भरतीचा अथª व Óया´या :- भरतीचा अथम स्पष्ट करण्यासाठी प्रशासनातील अनेक अभ्यासक व द्दवचारवंतानी व्याख्या स्पष्ट केलेल्या आहेत. त्यापैकी काही व्याख्या पुढीलप्रर्ाणे आहेत. डॉ. एल डी व्हाईटच्या र्ते “भरती ही एक द्दवद्दशष्ट प्रकारची द्दिया आहे. त्या प्रद्दियेद्वारे नागरी सेवेतील रीक्त पिासाठी उर्ेिवारांना स्पधामपरीक्षेत भाग घेण्यासाठी आकद्दषमत केले जाते.” जे.डी. द्दकंग्सलेच्या र्ते “भरती एक प्रद्दिया असून, त्याद्वारे लोकसेवेत होणाऱ्या द्दनयुक्तीसाठी योग्य उर्ेिवारांना स्पधाम करण्यासाठी प्रोत्साद्दहत केले जाते. त्यांनी पुढे असे म्हटले आहे की, ती एक व्यापक प्रद्दिया आहे. द्दनवड प्रद्दियेचा ती एक अद्दवभाज्य भाग असून उर्ेिवाराच्या परीक्षा घेऊन त्यांना प्रर्ाद्दणत करण्याच्या प्रद्दियेचाही त्यार्ध्ये सर्ावेश होतो.” व्ही रा. पाणंिीकर यांच्या र्ते, “लोकसेवेत द्दनयुक्ती करण्याच्या उिेशाने सुयोग्य स्पधमकाचा शोध घेणे आद्दण त्यासाठी त्यांना आकद्दषमत करणे, हा भरतीचा र्ुख्य पैलू आहे” वरील व्याख्येवरून आपणास असे म्हणता येईल की भरतीची प्रद्दिया व्यापक असुन लोकसेवेत द्दनर्ामण झालेल्या पिाची जाहीरात िेणे, एवढाच त्याचा अथम नाही. ती एक द्दनरंतरपणे चालणारी शोधपूणम प्रद्दिया आहे. भरतीचे ÿकार लोकसेवेत कर्मचाऱ्यांना र्हत्वपूणम स्थान असते. कर्मचारी प्रशासनात भरती ही र्हत्वपूणम संकल्पना आहे. आधुद्दनक काळात लोककल्याणकारी राज्याच्या संकल्पनेचा व्यापक प्रर्ाणात वाढ व द्दिवसेंद्दिवस कायमक्षेत्रात होत असलेली वाढ यार्ुळे कर्मचाऱ्याला लोकसेवेत र्हत्वपूणम स्थान प्राप्त झालेले आहे. एल. डी. व्हाईट यांच्या र्ते, “लोकसेवा प्रशासकीय संघटनेचे असे साधन आहे ज्याद्वारे शासन आपली उद्दिष्टे साध्य करते. म्हणूनच बुद्धीर्ान, कायमक्षर्, लोकाद्दभर्ुि चाररत्र्यसंपन्न, कतमव्यिक्ष, प्रार्ाद्दणक व सेवापरायण कर्मचारीवगम कसा प्राप्त करावा, ही सवमच िेशातील कर्मचारी प्रशासनाची र्ुख्य सर्स्या आहे. उत्तर् प्रतीचा व िजेिार कर्मचारी वगम प्राप्त करण्यार्ध्ये भरती प्रद्दियेचे स्थान सवामद्दधक र्हत्वपूणम आहे. ज्या िेशातील भरती प्रद्दिया द्दनपक्षपाती व द्दनिोष असते, त्या िेशातील लोकसेवा उत्तर् प्रतीची असते असे र्ानले जाते. त्यार्ुळे भरतीचे प्रकार सर्जून घेणे आवश्यक आहे. भरतीचे िोन प्रकार आहेत. अ) लूट पद्धती ब) गुणवत्ता पद्धती munotes.in

Page 30

भारतीय प्रशासन
30 अ) लूट पĦती लूट पद्धतीलाच “र्द्दलन पद्धती” (Spoil system) असे म्हणतात. या भरती पद्धतीचा उगर् सवमप्रथर् संयुक्त राज्य अर्ेरीकेत झाला. अर्ेरीकेत ही भरती पद्धती ५० वषे चालू होती. प्रेद्दसडेंट द्दनकसनच्या काळात राष्ट्राध्यक्ष बिलताच कर्मचारी वगमही बिलला जात असे. लूटींचा र्ाल द्दवजेत्याला द्दर्ळालाच पाद्दहजे "Belong the victor to the spoil:" या उक्तीनुसार राष्ट्राध्यक्ष बिलताच ४ वषामनी लूट पद्धतीनुसार कर्मचारी बिलले जात होते. पुढे एका संतप्त युवकाने इ.स. १८८१ र्ध्ये प्रेद्दसडेंट गारद्दिल्ड यांची गोळ्या झाडून हत्या केली व इ. स. १८८३ र्ध्यए पेडल्टन कायिा संर्त झाला व अर्ेरीकेत लूट पद्धतीचा अंत झाला व गुणवत्ता प्रणालीचा स्वीकार करण्यात आला. लूट पद्धतीत द्दनष्ठेला र्हत्व व प्राधान्य द्दिले जाते. पात्रता द्दकवा गुणवत्ता याला र्हत्व द्दिले जात नव्हते. या पद्धतीत राजकीय सत्ताबिल झाला की प्रशासकीय कर्मचारी वगमही बिलला जात होता. ब) गुणव°ा पĦती कर्मचारी प्रशासनात गुणवत्ता, तटस्थता, क्षर्ता व संधीची सर्ानता द्दनर्ामण करण्याच्या दृष्टीने गुणवत्ता पद्धतीचा द्दवकास झालेला द्दिसून येतो. गुणवत्ता पद्धतीत उर्ेिवारांची द्दनवड गुणवत्ता हेच तत्व द्दवचारात घेऊन परीक्षाद्वारे, र्ुलाित व अन्य तंत्राच्या आधारे उर्ेिवारांच्या बुद्धीर्त्तेची तपासणी करून गुणवत्ताधारक उर्ेिवारांची द्दनवड करण्यात येते. गुणवत्ता पद्धतीचा अथम स्पष्ट करीत असताना प्रो. ओ. ग्लेन स्टालने असे म्हटले आहे की, " यार्ध्ये प्रत्येक व्यक्तीच्या द्दनवडीवर व सेवेतील प्रगतीवर तुलनात्र्क गुणवत्तेचा प्रभाव असतो. गुणवत्ता पद्धतीवर आधारीत लोकसेवेत प्रवेशासाठी व बढतीसाठी िुली व स्पधामत्र्क गुणवत्ता द्दवचारात घेतली जाते. आद्दिल भारतीय सेवा. (All India Services) आपल्या िेशात केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या वतीने िेशातील नागरी सेवेतील अद्दिल भारतीय सेवेतील अद्दधकाऱ्यांची द्दनवड केली जाते. केंद्रीय प्रशासनात आवश्यक अद्दिल भारतीय सेवार्ध्ये सवामत लोकद्दप्रय व अद्दधकारांच्या दृष्टीने व सार्ाद्दजक िजामच्या दृष्टीने द्दवशेषत्वे तीन अद्दिल भारतीय सेवा आहेत. १) भारतीय ÿशासकìय सेवा (Indian Administrative service) अद्दिल भारतीय सेवा ही केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या वतीने घेण्यात येणाऱ्या नागरी सेवा परीक्षेत अद्दतशय उच्च गुणवत्ता व प्राधान्यिर्ार्ध्ये प्रथर् असलेली सेवा आहे. द्दजल्हाद्दधकारी, र्ुख्य कायमकारी अद्दधकारी सद्दचव द्दवभागीय आयुक्त, उपसद्दचव या िजामचे अद्दधकारी या सेवातून द्दनयुक्त केले जातात. नागरी परीक्षेत सवामद्दधक गुणवत्ता धारक द्दवद्यार्थयाांना यार्ध्ये द्दनवड केली जाते. भारतीय प्रशासनात अद्दतशय अद्दधकारसंपन्न व िजेिार सेवा म्हणून या सेवेकडे पाद्दहले जाते. munotes.in

Page 31

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
31 २ भारतीय पोिलस सेवा (Indian Police services) आपल्या िेशात कायिा व सुव्यवस्था रािण्याची जबाबिारी पोद्दलस प्रशासनाची आहे. द्दजल्हा पोद्दलस प्रर्ुि हा IPS िजामचा अद्दधकारी असतो. तो द्दजल्हा पोद्दलस प्रशासनाचा प्रर्ुि असतो. द्दजल्हाद्दधकाऱ्याना द्दजल्हयाची कायिा व सुव्यवस्था अबाद्दधत ठेवण्यासाठी द्दजल्हा पोलीस प्रर्ुि म्हणून तो चोिपणे आपली जबाबिारी पार पाडीत असतो द्दजल्हयातील पोद्दलस प्रशासनाचे ते प्रर्ुि असतात. द्दजल्हयातील कायिा व सुव्यवस्था रािण्याची जबाबिारी ही पोद्दलसाचीच असते. ३ भारतीय वन सेवा :- (Indian forest services) िेशातील वनीकरण संवधमन द्दवकास व पयामवरणाच्या संरक्षणासाठी अद्दिल भारतीय सेवा प्रकारार्ध्ये स्वतंत्र भारतीय वन सेवा अद्दस्तत्वात आहे. वनद्दवभागातील कायम करण्याची प्रर्ुि जबाबिारी या अद्दधकाऱ्याची असते. याद्दशवाय आपल्या िेशात पुढीलप्रर्ाणे अद्दिल भारतीय सेवा अद्दस्तत्वात आहेत. गट (Group) ‘A’ अिखल भारतीय सेवा. १) Indian Foreign Service (IFS) भारतीय द्दविेश सेवा २) Indian Audit and Account Sevice भारतीय लेिांकन व लेिापरीक्षण सेवा ३) Indian Civil Account Service भारतीय नागरी लेिांकन सेवा ४) Indian Corporate Law service भारतीय कंपनी कायिा सेवा ५) Indian Defence Account service भारतीय सैन्य लेिांकन सेवा ६) Indian Defence Estate Service भारतीय सैन्य स्थावर र्ालर्त्ता सेवा ७) Indian Information service भारतीय र्ाद्दहती सेवा ८) Indian Ordnance factories service भारतीय ९) Indian Communication Insurance services. भारतीय संिेशवहन द्दवर्ा सेवा १०) Indian postal service भारतीय पोस्ट सेवा ११) Indian Railway Account Service भारतीय रेल्वे अंकेक्षण सेवा १२) Indian Railway personnel Service भारतीय रेल्वे कर्मचारी सेवा १३) Indian Railway Traffic Service भारतीय रेल्वे वाहतुक सेवा १४) Indian Revenue service. भारतीय र्हसूल सेवा १५) Indian Trade Service भारतीय व्यापार सेवा १६) Railway protection force रेलवे सुरक्षा बल या द्दशवाय गट ब र्ध्ये १) Armed force Headquarters Service २) Pondicherry Civil service ३) Pondicherry police service अशा सेवा आहेत. munotes.in

Page 32

भारतीय प्रशासन
32 क¤þीय सेवा (Central Services) भारतीय प्रशासनात २१ केंद्रीय सेवा आहेत. भारतीय प्रशासनात नागरी सेवार्ध्ये कार् करणारे कर्मचारी यार्ध्ये घेतात. केंद्र सरकारच्या धोरणाची अंर्लबजावणी करण्याची जबाबिारी केंद्रीय सेवेतील कर्मचाऱ्यावर असते. द्दवशेषतः कॅद्दबनेट सद्दचव द्दकंवा भारत सरकारचे र्ुख्य सद्दचव हे द्दवद्दवध २१ प्रकारच्या अद्दिल भारतीय सेवातील उच्चपिस्थ अद्दधकाऱ्याचा सर्ावेश यार्ध्ये होतो. केंद्र सरकारच्या प्रशासनार्ध्ये या कर्मचात्याची भूद्दर्का र्हत्वपूणम असते राºय सेवा (Stale service) राज्याच्या प्रशासनात राज्याची कायमकारी द्दकंवा प्रशासकीय धोरणांच्या अंर्लबजावणी द्दवषयक काये पार पाडण्यासाठी कर्मचारी वगामची भूद्दर्का र्हत्वपूणम असते. र्हाराष्ट्राच्या प्रशासनात नागरी सेवा ही र्हत्वपूणम भूद्दर्का पार पाडीत असते. र्हाराष्ट्राच्या प्रशासनात राजपद्दत्रत व अराजपद्दत्रत कर्मचारी वगम अशी द्दवभागणी आहे. तर िजामनुसार कर्मचाऱ्याची वगम-१, वगम-२ व वगम ३,४ अशी कर्मचाऱ्याची वगमवारी करण्यात येते. र्हाराष्ट्राच्या प्रशासनात अप्पर द्दजल्हाद्दधकारी, अद्दतरीक्त द्दजल्हाद्दधकारी, उपद्दजल्हाद्दधकारी, तहद्दसलिार, नायब तहद्दसलिार, र्ंडळ अद्दधकारी, तलाठी अशी रचना आहे. र्हाराष्ट्राच्या द्दवकास प्रशासनात या कर्मचाऱ्याची भूद्दर्का र्हत्वपूणम असते. र्हाराष्ट्र राज्य लोक सेवा आयोगार्ािमत या सवम कर्मचाऱ्यांची द्दनवड होत असते. त्यांना यशवंतराव चव्हाण द्दवकास प्रशासन प्रबोद्दधनी बानेर, पुणे याद्दठकाणी प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. २.२ लोकसेवा आयोग आपल्या िेशात लोकप्रशासनाची काये पार पाडण्यासाठी कर्मचारी प्रशासन ही उपशािा द्दकंवा प्रशासनातील कर्मचारी हा घटक र्हत्वपूणम आहे. आधुद्दनक काळात लोककल्याणकारी राज्याची संकल्पना साकार करीत असताना राज्यसंस्थेच्या कायामत व्यापक प्रर्ाणात वाढ होताना द्दिसून येत आहे. वाढते कायम व जबाबिाऱ्या पार पाडण्यासाठी कर्मचारी हा घटक गुणवत्ता व बुद्धीर्ान असणे काळाची गरज बनलेली आहे. कर्मचारी वगामच्या द्दनवडीसाठी व प्रशासनातील द्दवद्दवध पिासाठी योग्य व पात्रताधारक गुणवत्तायुक्त व बुद्धीर्ान उर्ेिवारांची द्दनवड करण्यासाठी स्वातंत्र्योत्तर काळात आपल्या िेशात लोकसेवा आयोगाची स्थापना करण्यात आलेली आहे . केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या र्ाध्यर्ातून केंद्र सरकारच्या द्दवद्दवध अद्दिल भारतीय सेवा, केंद्रीय सेवा, सद्दचवालयीन सेवा यार्ध्ये व केंद्र सरकारच्या द्दवद्दवध द्दवभागात लागनारा सवम कर्मचारीवगामची द्दनवड करण्याचे कायम लोकसेवा आयोग करीत असतो. उर्ेिवारांच्या द्दनवडीसाठी जाहीरात प्रद्दसद्ध करण्यापासून ते परीक्षा अभ्यासिर्, परीक्षा आयोजन, द्दनकाल, र्ुळितीचे आयोजन व उर्ेिवारांची द्दनवडसूची द्दनधामरीत करण्याचे कायम आयोग करीत असतो. भारताच्या द्दवद्दवध घटकराज्यात राज्याच्या प्रशासन सेवेतील कर्मचाऱ्याची द्दनवड व स्पधाम परीक्षाद्दवषयक सवम कायम पार पाडण्यासाठी राज्यात राज्य लोकसेवा आयोग स्थापन करण्यात आलेले आहेत. र्हाराष्ट्र राज्यात र्हाराष्ट्राच्या प्रशासन सेवेतील आवश्यक असलेला कर्मचारी वगम व त्यांची परीक्षा व द्दनवड करण्याचे कायम र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोग करीत munotes.in

Page 33

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
33 असतो. र्हाराष्ट्राच्या प्रशासनातील वगम-१, वगम-२, वगम-३, च्या कर्मचाऱ्याची द्दनवड करण्याचे कायम राज्यात लोकसेवा आयोग करीत असतो. राज्याची लोकसेवा आयोग एक स्वायत्त संस्था आहे. ती स्वतंत्रपणे आपल्या कायामप्रती जबाबिार असते. द्दवधीर्ंडळात वाद्दषमक अहवालाच्याआधी आयोग आपल्या कायामचा लेिा-जोिा सािर करीत असतो. क¤þीय लोकसेवा आयोग: भारतात उच्चस्तरीय स्तरावरील प्रशासकीय कर्मचाऱ्याची भरती करण्यासाठी आपल्या िेशात केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची स्थापना करण्यात आली आहे. केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची स्थापना ‘ली’ कद्दर्शनच्या द्दशिारशीवरून १ ऑक्टोबर १९२६ रोजी करण्यात आलेली आहे. भारताला स्वातंत्र्य द्दर्ळण्याअगोिर संघीय लोकसेवा आयोग असे म्हटले जात होते. परंतु १९५० नंतर या नावात बिल केंद्रीय लोकसेवा आयोग असे म्हटले जाऊ लागले. सुरुवातीच्या काळात आयोगाचा एक अध्यक्ष ४ सिस्य होते. सद्यद्दस्थतीत संघीय लोकसेवा आयोगाची सिस्यसंख्या ही ८ ते १० सिस्य एवढी आहे. केंद्रीय लोकसेवा आयोग ही संवैधाद्दनक अशा स्वरुपाची संस्था आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कलर् ३१५ र्ध्ये केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची तरतूि करण्यात आलेली आहे. क¤þीय लोकसेवा आयोगाची रचना:- भारतीय राज्यघटनेतील कलर् ३१५ र्ध्ये केंद्रीय लोकसेवा आयोगासंबंधी तरतूि करण्यात आलेली आहे. राज्यघटनेत आयोगातील सिस्य संख्येबाबत स्पष्टत: उल्लेि करण्यात आलेला नाही परंतू आयोगाचे अध्यक्ष व सिस्यांची द्दनवड ही भारताच्या राष्ट्रपती द्वारे करण्यासंबंधी स्पष्ट तरतूि करण्यात आलेली आहे. प्रशासकीय सेवेतील जेष्ठ सनिी अद्दधकारी द्दकंवा प्रशासनातील द्दवशेषज्ञ व्यक्तीची नेर्णूक सिस्यपिी करण्यात येते. प्रशासनार्ध्ये कायम पार पाडण्यासाठी प्रशासकीय ज्ञान व अनुभव असलेल्या व्यक्तींना प्राधान्य िेण्याचा उिेश हाच असतो की, प्रशासनार्ध्ये चांगल्या कर्मचाऱ्याची द्दनवड व्हावी हााँ यार्ागील स्पष्ट दृद्दष्टकोण असल्याचे लक्षात येते. आयोगाला स्वतंत्र कायामलय द्दिल्ली या द्दठकाणी आहे. आयोगाला कायम पार पाडण्यासाठी सहाय्यकारी कर्मचारीवगमही कायमरत असतो. कायªकाल केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचा अध्यक्ष व सिस्याचा कायमकाल हा त्यांची द्दनयुक्तीपासून सहा वषाांचा असतो. द्दशवाय त्यांच्या वयाची ६५ वषम पूणम झाली तर त्यांना त्याच द्दिवशी द्दनवृत्त व्हावे लागते. आपल्या पिाचा राजीनार्ा अध्यक्ष व सिस्यांना राष्ट्रपतीकडे ियावा लागतो. तसेच कायमकाल पूणम होण्या अगोिर त्यांना पिच्युत करण्याचा अद्दधकार भारताच्या राष्ट्रपतींना आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कालर् ३१७ (३) यार्ध्ये पिच्युती संिभामत द्दववेचन करण्यात आलेले आहे. वेतन भ°े व व इतर सुिवधा:- केंद्रीय लोकसेवा आयोगाचे अध्यक्ष व सिस्यांचे वेतन व भत्ते ठरद्दवण्याचा अद्दधकार राष्ट्रपतीना आहे. भारताच्या संद्दचन द्दनधीतून त्यांच्या वेतन व भत्ते याचा िचम करण्यात येतो. याद्दशवाय आयोगाच्या अध्यक्षाना स्वतंत्र वाहन व द्दनवासाची व्यवस्था ही करण्यात येते. munotes.in

Page 34

भारतीय प्रशासन
34 आयोगाचे अध्यक्ष व सिस्य याना वेतन व भत्ते ही र्ुबलक प्रर्ाणात िेण्याचे कारण म्हणजे कोणत्याही आद्दथमक व इतर बाबींचा प्रभाव न पडता कर्मचाऱ्याची द्दनवड ही गुणवत्ता व बुद्धीर्त्ता यावरच होण्यासाठी हा कटाक्ष पाळण्यात आलेला द्दिसून येतो. आयोगाची काय¥ भारतीय राज्यघटनेच्या कलर् ३२० र्ध्ये केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या कायामचे स्पष्टीकरण िेण्यात आलेले आहे. आयोगाची काये पुढीलप्रर्ाणे आहेत. १. अद्दधसूचना जारी करणे २. उर्ेिवाराला सूचना िेणे ३. द्दवद्दवध परीक्षांचा अभ्यासिर् द्दनद्दित करणे ४. पिासंबंधी जाहीरात प्रद्दसद्ध करणे ५. प्रवेशासाठी पात्रताधारक उर्ेिवारांची यािी प्रकाद्दशत करणे ६. प्रवेश नाकारलेल्या उर्ेिवारांची यािी प्रकाद्दशत करणे ७. द्दवद्दवध स्पधामपरीक्षांचे आयोजन व द्दनयोजन करणे ८. उत्तरताद्दलका तयार करणे ९. द्दनकाल घोद्दषत करणे १०. र्ुलाितीचा कायमिर् घेणे ११. उर्ेिवारांची शारीरीक चाचणी आयोद्दजत करणे १२. द्दशस्तद्दवषयक द्दनयर् तयार करणे १३. सेवकवगामची बिली व बिलीसंिभामत द्दनणमय घेणे १४. प्रशासकीय सेवेस र्ुितवाढ िेण्यासाठी राष्ट्रपतीना सल्ला िेणे १५. आयोगाच्या कर्मचाऱ्यास अपंगत्व आल्यास नुकसानभरपाई िेणे. १६. केंद्र सरकारने सोपद्दवलेल्या जबाबिाया पार पाडणे १७. आयोगाच्या कायामचा वाद्दषमक अहवाल राष्ट्रपतीना सािर करणे १८. भारताच्या राष्ट्रपतीने द्दवचारणा केल्यास द्दवद्दवध बाबींवर सल्ला िेणे १९. संसिेने कायिा करून आयोगाला सोपद्दवलेली द्दवद्दवध काये पार पाडणे २०. िोन द्दकंवा अनेक घटक राज्यानी द्दवनंती केल्यास त्या राज्यार्ध्ये संयुक्त भरतीची योजना तयार करणे व ती अर्लात आणण्यास र्ित करणे २१. संघराज्याची कार्े करताना कर्मचाऱ्यानी केलेल्या िचामसंबंधी वाि द्दर्टद्दवणे अशा प्रकारे सवमसाधारण स्वरुपाची काये पार पाडली जातात munotes.in

Page 35

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
35 राज्य लोकसेवा आयोग, भारतीय संद्दवधानातील तरतुिीनुसार एक द्दकंवा एकापेक्षा अद्दधक घटकराज्यासाठी एक लोकसेवा आयोग स्थापन करता येतो. राज्याच्या प्रशासनातील कर्मचारी ज्यार्ध्ये वगम-१, वगम-२, वगम-३ व वगम – ४ च्या कर्मचाऱ्याची द्दनवड करण्याची जबाबिारी प्रार्ुख्याने राज्यलोकसेवा आयोग पार पाडीत असते. राज्याच्या द्दवद्दधर्ंडळाने िोन द्दकंवा अद्दधक घटकराज्यासाठी एकच लोकसेवा आयोग स्थापन करण्याचा ठराव संर्त केल्यास राज्यपालाच्या वतीने र्ान्यता घेऊन संयुक्त राज्य लोकसेवा आयोगाची स्थापना करण्यात येते. महाराÕů राºय लोकसेवा आयोगाचा इितहास: र्ुंबई प्रांतात सवमप्रथर् १ एप्रील १९३७ रोजी लोकसेवा आयोगाची स्थापना करण्यात आली. भारत सरकारचा कायिा १९३५ हा भारतासाठी लागू केला आद्दण त्या कायद्यातील तरतुिीनुसार प्रांताचे लोकसेवा आयोग अद्दस्तत्वात आले. आज जी कार्े र्हाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाला करावी लागतात साधारणतः त्या प्रकारची काये त्यावेळी प्रांद्दतक लोकसेवा आयोगाकडून केली जात असत. १ ऑगस्ट १९४७ रोजी र्ुंबई प्रांतासाठी एक स्वतंत्र आयोग नेर्ला गेला आद्दण त्याचवेळी द्दसंध प्रांतासाठी एक वेगळे आयोग नेर्ले गेले. १ र्े १९६० रोजी र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोग असे नार्करण करण्यात आले. र्हाराष्ट्राच्या कर्मचाऱ्याची भरती करण्यासाठी र्हाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेपासुनच हा स्वतंत्र आयोग कर्मचाऱ्याची भरतीसाठी कायमरत आहे. रचना. र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाची सिस्यसंख्या द्दकती असावी हे ठरद्दवण्याचा अद्दधकार राज्यघटनेने राज्यपालाना द्दिलेला आहे. र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाचे अध्यक्ष व इतर ४ सिस्य सध्यद्दस्थतीत कायमरत आहेत. एका सिस्याचे पि रीक्त आहे. (र्हाराष्ट्र लोकसेवा आयोग (सिस्य व कर्मचारी) (सेवेच्या शती) द्दवद्दनयर् १९७१ द्दिनांक ३० नोव्हेंबर १९९३ पयांत सुधारीत द्दवद्दनर्यानुसार एक अध्यक्ष व सिस्य संख्या ५ अशी आहे. कायªकाल सभासिांचा कायमकाल सहा वषाांचा असतो परंतु त्याचे वय त्यापूवी ६२ वषम पूणम झाले तर त्याला द्दनवृत्त केले जाते. इ. स. १९७६ र्ध्ये ४२ व्या संद्दवधानिुरुस्ती णे र्ें ही वयोर्यामिा ६० ची ६२ करण्यात आलेली आहे. बडतफê सभासिाचे वय ६२ वषम होण्यापूवी िेिील त्यांना बडतिम करता येते. भारताच्या राष्ट्रपतीकडून त्यांची बडतिी होत असते. िालील कारणार्ुळे त्यांचे पि ररकार्े होते. १. सिस्याने स्वतःहून राजीनार्ा द्दिल्यास त्याचा कालावधी कर्ी होतो. २. संद्दवधानाच्या कलर् ३१७ नुसार राष्ट्रपती त्याला बडतिम करू शकतात, गैरवतमन, द्दिवाळिोर, लाभाचे पि धारण करणे इ. कारणास्तव त्याना बडतिम करता येते. munotes.in

Page 36

भारतीय प्रशासन
36 याबाबत राज्यपाल केवळ एका आिेशाद्वारे सिस्याला बडतिम करत असतात. परंतु त्यावर राष्ट्रपतीच्या संर्तीनेच आद्दण सवोच्च न्यायालयाचा अहवाल आल्यावर ती कारवाई पूणम करता येते. (कलर् ३१७ (१), (२)) वेतन भ°े व सुिवधा आयोगाच्या अध्यक्षाला आद्दण इतर सिस्याला वेतन आद्दण भत्ते राज्याच्या संद्दचत द्दनधीतून द्दिले जातात. त्यावर कायिेर्ंडळात र्तिान होत नाही. अध्यक्षाला शासकीय वाहन व द्दनवासस्थान पुरद्दवण्यात येते. र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाची काये, र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाची काये संद्दवधानाच्या कलर् ३२० अन्वये केली जातात. आयोगाच्या कायामचा द्दवचार आपण िोन भागात वगीकरण केले जाते. १. प्रशासकीय स्वरूपाची काये २. सल्लात्र्क स्वरूपाची काये १. राज्य शासनासाठी सेवकवगामची भरती करण्यासाठी द्दवद्दवध परीक्षा घेणे, हे प्रर्ुि प्रशासकीय कायम आयोगाला करावे लागते. २. आयोगाच्या कायामचे स्वरुप पुणमतः सल्लात्र्क आहे. राज्यपालाना पुढील बाबतीत सल्ला िेणे बंधनकारक असलेल्या बाबी पुढीलप्रर्ाणे आहेत. १) पररक्षा पद्धती ठरद्दवण्याबाबत २) भरतीच्या द्दवद्दवध पद्धती ठरद्दवण्याबाबत ३) बिल्याच्या धोरण द्दनद्दर्मतीत सल्लाबाबत ४) बढतीचे द्दनकष व पद्धती ठरद्दवण्याबाबत ५) उर्ेिवाराच्या योग्यतेबावत प्रश्नद्दचन्ह द्दनर्ामण झाल्यास योग्यतो द्दनणमय िेण्याबाबत. ६) कर्मचारीवगामच्या द्दशस्तभंगद्दवषयी व कायमवाहीद्दवषयी ७) सेवाद्दनवृत्ती संबद्दधत प्रश्न व पद्धतीबाबत ८) अस्थायी अशा स्वरूपाच्या द्दनयुक्तीबाबत. ९) नद्दवन प्रशासकीय सेवाद्दनद्दर्मती व द्दतच्या रचना व संद्दहतेबाबत १०) जुन्या प्रशासकीय सेवात सुधारणा घडवून आणण्याबाबत ११) जुन्या द्दकंवा नद्दवन प्रशासकीय सेवांच्या कायिेशीर बाबीबाबत १२) कायमरत कर्मचारी व त्यांच्या भरपाईपोटी वाि द्दनर्ामन झाल्यास द्दववािाचा द्दनपटारा करण्याबाबत १३) कतमव्य पार पाडीत असताना एिाद्या सेवकाला इजा झाली व त्यासंबंधी नुकसान भरपाई र्ाद्दगतली असल्यास त्यासंबंधी असलेला वाि द्दर्टद्दवण्यासाठी सल्ला अशा प्रकारे अनेक प्रशासकीय बाबीवर र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाकडून राज्यपालाला सल्ला घ्यावा लागतो munotes.in

Page 37

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
37 अहवाल र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोगाला आपला वाद्दषमक अहवाल राज्यपालाला सािर करावा लागतो. राज्यपाल तो अहवाल संबद्दधत र्ंत्र्याकडून कायिेर्ंडळासर्ोर सािर करतात. र्हाराष्ट्र राज्य लोकसेवा आयोग अशा प्रकारे र्हाराष्ट्र प्रशासनात आवश्यक असलेल्या कर्मचा-यांची भरती करण्यासाठी एक स्वायत्त संवैधाद्दनक अद्दभकरण आहे. प्रशासनातील कतमव्यिक्ष बुद्धीर्ान व गुणवत्तापूणम कर्मचाऱ्याची गरज पूणम करण्यासाठी आयोग तत्परपणे कायमरत आहे. आयोगाचे कायामलय र्ुंबई याद्दठकाणी आहे. आयोगाला स्वतंत्र अश्या स्वरुपाचा कर्मचारीवगम कायमरत आहे. द्दजल्हा प्रशासन, द्दवभागीय प्रशासन व स्थाद्दनक प्रशासन यांच्या र्ितीने आयोग द्दवद्दवध स्पधाम परीक्षा व अन्य प्रकारची काये पार पाडीत असतो. २.३ ÿिश±ण (Training) प्रद्दशक्षण ही कर्मचारी प्रशासनातील अत्यंत र्हत्वपुणम व आवश्यक बाब र्ानली जाते. कर्मचाऱ्याची प्रशासनात भरती झाल्यानंतर त्याला पद्दहल्यांिा प्रशासनातील कायम व जबाबिारी कशा पद्धतीने पार पाडायची याचे ज्ञान व कौशल्य त्यांच्याकडे नसते. म्हणून कर्मचाऱ्याची कौशल्ये व कायम पूणम करण्यासाठी आवश्यक असलेली तंत्रे व ज्ञान आत्र्सात करण्यासाठी प्रद्दशक्षण ही र्हत्वपूणम व अत्यावश्यक अशी बाब असण्याचे र्ानले जाते. ओ. ग्लेन स्टालने कर्मचाऱ्यांना प्रद्दशक्षण िेणे हे प्रशासनाचे अत्यावश्यक कायम र्ानले आहे. लोककल्याणकारी राज्याच्या संकल्पनेनुसार प्रशासनातील कर्मचाऱ्याना आधुद्दनक काळात नव-नाद्दवन कायम व जबाबिाऱ्या पार पाडाव्या लागत आहेत. प्रशासनातील अनेक प्रकारची व गुंतागुंतीची काये पार पाडावी लागत असल्यार्ुळे ही काये सर्ाधानकारकपणे पार पाडण्यासाठी कर्मचाऱ्याकडे द्दवद्दवध प्रकारची कौशल्ये असावी लागतात. परंतु प्रचद्दलत द्दशक्षण पद्धतीत कौशल्याचा अभाव द्दिसुन येतो. म्हणून साहद्दजकच प्रद्दशक्षणाला कर्मचारी प्रशासनात र्हत्त्वपूणम स्थान असल्याचे द्दिसून येते. ÿिश±णाचा अथª व Óया´या कर्मचाऱ्याचे अपेद्दक्षत अशा स्वरुपाचे व िजामचे वतमन व कृती करण्यास द्दशकद्दवणे म्हणजे प्रद्दशक्षण िेणे होय. असा प्रद्दशक्षणाचा अथम इंग्रजी शब्िकोषात स्पष्ट करण्यात आलेला आहे. प्रद्दशक्षण या संकल्पनेचा अथम, स्पष्टपणे सर्जून घेण्यासाठी काही द्दवचारवंत व अभ्यासकांनी केलेल्या काही व्याख्या पुढीलप्रर्ाणे आहेत. द्दवल्यर्जी टॉजे यांच्या र्ते, “ नागरी सेवकांचे कौशल्य, सवयी ज्ञान व दृष्टीकोन द्दवकद्दसत करण्याची प्रद्दकया म्हणजे प्रद्दशक्षण होय.” तो पुढे म्हणतो , “प्रद्दशक्षणािवारे लोकसेवकांची शासकीय यंत्रणेतील प्रभावक्षर्ता वाढद्दवली जाते. तसेच त्यांना भावी काळातील शासकीय पिासाठी तयार केले जाते.” डॉ. एर् पी शर्ाम यांच्या र्ते, “अपेद्दक्षत द्दिशेने कर्मचाऱ्याची अद्दभवृत्ती व र्ूल्याचा द्दवकास घडवून आणण्यासाठी आद्दण त्यांच्या कौशल्यात, अद्दधकारात व बुद्दद्धर्त्तेत वाढ करण्यासाठी केलेला जाद्दणवपूवमक प्रयत्न म्हणजे प्रद्दशक्षण होय." munotes.in

Page 38

भारतीय प्रशासन
38 एशेटन सद्दर्तीच्या र्ते, “प्रद्दशक्षणाचे र्ुख्य कायम एिाद्या व्यक्तीचे तांद्दत्रक कौशल्य वाढद्दवणे व संघटनेत कायम करण्याच्या हेतूने उत्साह द्दनर्ामण करण्याचे असते.” एर् एर् द्दनग्रो यांच्या र्ते, “प्रद्दशक्षणाचे कायम कर्मचाऱ्याच्या द्दवकासात र्ित करण्याचे आहे. अथामत हा द्दवकास केवळ तांद्दत्रक कायमक्षर्तेच्या दृष्टीकोनातून नव्हे तर लोकद्दवकासासाठी आवश्यक असलेल्या व्यापक दृष्टीकोनातूनही झाला पाद्दहजे.” यावरून हे स्पष्ट होते की प्रद्दशक्षण हे उत्तर् प्रतीचे प्रशासक द्दकंवा कर्मचारी द्दनर्ामण करण्याचे साधन आहे. प्रद्दशक्षणार्ुळे कर्मचाऱ्यांना आपल्या कायम व जबाबिारीची र्ाहीती होते व ती परीणार्कारकपणे पुणम करण्यासाठी कौशल्ये व ज्ञान, तंत्र इ. बाबी आत्र्सात करण्यासाठी प्रशासनात प्रद्दशक्षण हे अत्यंत आवश्यक व र्हत्वपूणम आहे. ÿिश±णाची वैिशĶे १) प्रद्दशक्षण हे कर्मचारी प्रशासनातील र्हत्वाचे कायम आहे. २) प्रशासनाची कायमक्षर्ता व प्रभावक्षर्ता वाढद्दवणे हा प्रद्दशक्षणाचा र्ुख्य हेतु असतो. ३) प्रद्दशक्षणार्ुळे द्दवशेष ज्ञान, कौशल्ये आद्दण अद्दभवृत्तीचा द्दवकास घडून येतो. ४) प्रद्दशक्षणाचा संबंध द्दवशेषीकरणाशी असतो. ५) प्रद्दशक्षणार्ध्ये द्दसद्धांत द्दवषयक ज्ञानापेक्षा व्यावसाद्दयक क्षेत्रार्ध्ये प्रत्येक करावे लागणारे कार् कृतीतून आत्र्सात करण्यावर भर द्दिला जातो. ६) प्रद्दशक्षणार्ुळे कर्मचाऱ्याचा दृष्टीकोन व्यापक व द्दवशाल बनण्यास र्ित होते. अिखल भारतीय सेवा ÿिश±ण आपल्या िेशात अद्दिल भारतीय सेवा व केंद्रीय सेवा यार्धील कर्मचाऱ्यांना प्रद्दशक्षण िेण्यासाठी लाल बहािुर शास्त्री राष्ट्रीय प्रशासन प्रबोद्दधनी र्सुरी (उत्तरािंड) या द्दठकाणी संस्थेची स्थापना करण्यात आलेली आहे. या संस्थेचा प्रर्ुि सद्दचव िजामचा अद्दधकारी संचालक म्हणून कायमरत असतो या संस्थेचे कार्काज भारत सरकारच्या कर्मचारी व प्रद्दशक्षण द्दवभाग भारत सरकार यांच्यार्ािमत चालते. या प्रबोद्दधनीच्या र्ाध्यर्ातून अद्दिल भारतीय सेवा यार्धील कर्मचाऱ्यासाठी पायाभूत प्रद्दशक्षण कायमिर्, कायामधारीत प्रद्दशक्षण कायमिर् व धोरण द्दनद्दर्मतीच्या अनुषंगाने व अंर्लबजावणीच्या अनुषंगाने द्दवद्दवध कायमशाळा, परीषिा व सेद्दर्नारचे आयोजन करण्यात येते. या प्रबोधनीच्या र्ाध्यर्ातून प्रद्दशक्षण कायमिर्, अभ्यासिर् व त्यांची अंर्लबजावनी कशा पद्धतीने करायची याचे स्वरूप ठरद्दवण्यात येते. पायाभूत प्रद्दशक्षणाच्या र्ाध्यर्ातून प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. कर्मचाऱ्यांचे द्दवद्दवध गट तयार करून साँडद्दवच पॅटनमनुसार त्याना प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. आपल्या िेशात स्वातंत्र्योत्तर कालावधीत द्दवद्दवध सद्दर्त्या व अभ्यास गटाच्या र्ाध्यर्ातून वेळोवेळी प्रद्दशक्षणाचे स्वरूप व कायमिर् कसा प्रभावीपणे राबद्दवता येईल यासाठी यार्ध्ये वेळोवेळी काळानुरूप बिल करण्यात आलेले द्दिसून येतात. munotes.in

Page 39

कद्दर्मक (कर्मचारी) प्रशासन
39 १) अग्रवाल सद्दर्ती १९८४ र्ध्ये प्रद्दशक्षणाचा आढावा घेण्यासाठी स्थापन करण्यात आली. सद्दर्तीने प्रद्दशक्षणात सुधारणात्र्क द्दशिारशी सुचद्दवल्या. २) डॉ एस रर्ेश, श्री पी के लाद्दहरी, आद्दण श्री पी. के. पटनाईक यांच्या नेतृत्वात १९९६ साली आपल्या िेशातील प्रद्दशक्षण व्यवस्थेत सुधारना सुचद्दवण्यात आल्या. ३) इ. स. २००३ साली सुरेद्रनाथ सद्दर्ती, इ. स. २००३ र्ध्ये युगंधर सद्दर्ती, इ.स. २००७ र्ध्ये आर व्ही व्ही अय्यर सद्दर्द्दत, इ. स २००९ र्ध्ये वाय के अलग सद्दर्ती, इ.स. २०१४ र्ध्ये द्दकरण अग्रवाल सद्दर्ती ई. अभ्यासगटानी आपल्या िेशातील प्रद्दशक्षण व्यवस्थेत काळानुरूप सूचना, बिल व सुधारणा केलेल्या आहेत. याद्दशवाय प्रबोद्दधनीच्या वतीने वरील प्रशासकीय अद्दधकारी द्दवशेषज्ञ, प्रद्दशक्षणाथी यांच्या र्ाध्यर्ातून वेळोवेळी िीडबॅकच्या र्ाध्यर्ातून व कालसुसंगत प्रद्दशक्षणाची क्षर्ता व िजामत सुधारणा करण्याचा व्यापक प्रयत्न होताना द्दिसून येतो. भारतीय प्रशासनात लालबहािुर शास्त्री प्रशासकीय प्रबोद्दधनी र्सुरी याद्दठकाणी पायाभुत प्रद्दशक्षण द्दिल्यानंतर केंद्दद्रय सेवेतील कर्मचाऱ्याची ज्या द्दवभागात पिावर द्दनयुक्ती झालेली आहे. त्या पिावरील प्रत्यक्ष कायामचा अनुभव प्रद्दशक्षणाथी पिावधी धारण करून प्रद्दशक्षण कायामवर आधारीत अशा स्वरूपाचे द्दिले जाते. नंतर त्यांचे प्रद्दशक्षण प्रत्यक्ष अकािर्ीत होऊन त्यांची परीक्षा आयोद्दजत केली जाते. प्रत्यक्ष प्रशासकीय कायम पार पाडीत असताना, धोरणात्र्क द्दनणमय कसे घ्यावे, द्दनणमयांची अंर्लबजावणी कशी करायची, नेर्बाजी घोडेस्वारी, सर्स्या सर्ाधान द्दवधी अशा द्दवद्दवध पद्धतीच्या र्ाध्यर्ातून अद्दिल भारतीय सेवेतील अद्दधकाऱ्याना प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. याद्दशवाय आपल्या िेशात केंद्रीय सेवार्ध्ये द्दनवड झालेल्या कर्मचाऱ्यांना प्रद्दशक्षण िेण्यासाठी सरिार वल्लभभाई पटेल पोद्दलस प्रद्दशक्षण अकािर्ी हैद्राबाि, केंद्रीय सद्दचवालयीन प्रद्दशक्षण प्रबोद्दधनी द्दिल्ली, इंद्दिरा गांधी राष्ट्रीय वन प्रबोद्दधनी डेहराडून याद्दठकाणी भारतीय वनसेवेतील अद्दधकाऱ्याना प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. भारतीय द्दविेश सेवेतील अद्दधकाऱ्यांना द्दविेश सेवा प्रद्दशक्षण प्रबोद्दधनी द्दिल्ली याद्दठकाणी प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. भारतीय र्हसूल सेवेर्ध्ये द्दनवड झालेल्या अद्दधकाऱ्यांना राष्ट्रीय प्रत्यक्ष कर प्रबोद्दधनी नागपूर, राष्ट्रीय कस्टर्स व नाकोद्दटक्स अकािर्ी िरीिाबाि याद्दठकाणी प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. भारतातील राज्यसेवेतील कर्मचाऱ्यांना त्या घटकराज्यात स्थापन करण्यात आलेल्या राज्य प्रद्दशक्षण प्रबोधनीच्या र्ाध्यर्ातून प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. र्हाराष्ट्रात राज्यसेवेतील कर्मचाऱ्याना यशवंतराव चव्हाण द्दवकास प्रशासन प्रबोद्दधणी बाणेर, पुणे, वैकुंठ भाई र्ेहता सरकार प्रद्दशक्षण प्रबोधनी, पुणे, पोद्दलस प्रद्दशक्षण अकािर्ी नाद्दशक या संस्थांच्या र्ाध्यर्ातून प्रद्दशक्षण द्दिले जाते. munotes.in

Page 40

भारतीय प्रशासन
40 ३िवि°य ÿशासन – अंदाजपýक घटक रचना ३.१ अर्थसंकल्पयीय प्रक्रीया ३.२ संसदीय समित्या ३.३ भारताचा मनयंत्रक व िहालेखा पररक्षक ३.१ अथªसंकÐपयीय ÿøìया पाठाची रचना ३.१.१ उमिष्टे ३.१.२ अंदाजपत्रक: अर्थ, तत्त्वे आमि िहत्त्व ३.१.३ अंदाजपत्रकीय प्रमक्रया: अ. अंदाजपत्रकाची मनमिथती आ. अंदाजपत्रकाचे अमिमनयिन इ. अंदाजपत्रकाची अंिलबजाविी ३.१.४ सारांश ३.१.५ सरावासाठी प्रश्न ३.१.६ संदभथ सूची ३.१.० ÿÖतावना आपल्या दैनंमदन जीवनात पैसा हा घटक अत्यंत िहत्त्वाचा आहे. सवथ आमर्थक व्यवहार सुरळीत पार पाडण्यासाठी पैशाची आवश्यकता असते. घरातील तसेच दैनंमदन कािकाजासाठी ज्याप्रिािे पैशांची आवश्यकता असते अगदी त्याच प्रिािे शासनाला आपली कािे पार पाडण्यासाठीही मनिीची आवश्यकता असते. हा मनिी मवमवि प्रकारच्या कर तर्ा िहसूलाच्या रुपातून संकमलत केला जातो. भारतासारख्या मवकसनशील देशांत आजही देखभाल (Maintenance) आमि मवकास (Development) कािे ही िहत्त्वाची कािे शासनाकडूनच पार पाडली जातात. ‘शासन’ (Government) ही सावथजमनक स्वरुपातील ‘संघटना’ (Organization) िानली जाते. त्यािुळेच सवथ प्रकारच्या सावथजमनक खचाांचे मनयोजन, िहसूल मनमिथती आमि मनिी उपलब्ि करून देण्याच्या िाध्यिाचे एकत्रीकरि करिे ही ‘लोकप्रशासना’ची िहत्त्वाची जबाबदारी बनते. ही जबाबदारी लोकप्रशासनातील ‘मवत्तीय प्रशासन’ (Financial Administration) या घटकाकडून पार पाडली जाते. ‘मवत्तीय प्रशासन’ म्हिजे सावथजमनक प्रशासन चालवण्यासाठी िहसूल संकलन व खचाथच्या प्रमक्रयेचे व्यवस्र्ापन करिे होय. प्रा. िोमहत भट्टाचायथ यांनी आपल्या New Horizons of Public Administration या ग्रंर्ाद्वारे मवत्तीय प्रशासनाच्या कायाांची चचाथ केली आहे. सवथसािान्यपिे munotes.in

Page 41

मवमत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
41 अंदाजपत्रकाची मनमिथती करिे, मवमििंडळाकडून अंदामजत रकिेस िंजूरी मिळविे, अंदाजपत्रकाची अंिलबजाविी करिे, सावथजमनक कोशाचे व्यवस्र्ापन करिे आमि कायथकारी िंडळाद्वारे खाते सादर करिे व त्या खात्याचे लेखांकन करिे ही मवत्तीय प्रशासनाचे प्रिुख काये िानली जातात. ३.१.१ उिĥĶे  अंदाजपत्रक ही संकल्पना सिजावून घेिे.  अंदाजपत्रकीय प्रमक्रयेमवषयी िामहती मिळविे ३.१.२ अंदाजपýक: अथª, तßवे आिण महßव अंदाजपत्रकाची मनमिथती हा मवत्तीय प्रशासनाचा पमहला आमि िहत्त्वाचा टप्पा िानला जातो. अंदाजपत्रकाची मनमिथतीप्रमक्रया सिजून घेण्याआिी ‘अंदाजपत्रक’ ही संकल्पना सिजून घेिे आवश्यक आहे. ‘अंदाजपत्रका’स इंग्रजीिध्ये ‘बजेट’ (Budget) असे म्हटले जाते. 'बजेट' या इंग्रजी शब्दाची उत्पमत्त फ्रेंच भाषेतील 'बोगेट' या शब्दापासून झाली असून त्याचा अर्थ 'चािड्याची मपशवी' असा होतो. मिमटश अर्थिंत्री रॉबटथ वॉलपोल हे (१८७३) वामषथक मवत्तीय मनयोजन पालथिेंटपुढे सादर करत असताना कागदपत्रांकररता चािड्याची मपशवी बाळगत. तेव्हा मवरोिी पक्षाकडून उपहास करण्यासाठी सवथप्रर्ि ‘बजेट’ या शब्दाचा वापर करण्यात आला असे िानले जाते. अंदाजपत्रकाच्या मवमवि मवचारवंतांनी व्याख्या िांडल्या आहेत. त्या पुढील प्रिािे: मेåरयम वेÊÖटर िड³शनरीनुसार, “अंदाजपत्रक म्हिजे एखाद्या प्रशासनाचे /देशाचे मवमशष्ट काळातील अंदामजत खचथ आमि त्या खचाांसाठी प्रस्तामवत मवत्त पुरवठ्याची आमर्थक मस्र्ती दशथमविारे मववरि होय.” Āेडåरक टेलरच्या िते, “अंदाजपत्रक म्हिजे शासनाचा मनमित कालाविीसाठी सादर करण्यात आलेला मवत्तीय आराखडा होय”. हेरॉÐड āुस यांच्या िते, “संघटनेचे मवत्तीय वषथ सुरू होण्याआिी अंदामजत िहसूल व प्रस्तामवत खचथ यांचे तयार केले जािारे मवत्तीय मववरि म्हिजे अंदाजपत्रक होय”. डेिÓहड मनरो यांच्या िते, “आगािी आमर्थक वषाथकररता केल्या जािाऱ्या मवत्तपुरवठ्याचे मनयोजन म्हिजे अंदाजपत्रक होय. यािध्ये एका बाजूला क्रिबद्ध िहसूल व दुसऱ् या बाजूला सवथ खचाांचा तपशील निूद केलेला असतो”. वरील व्याख्यांच्या आिारे अंदाजपत्रकाची सोपी आमि सुटसुटीत व्याख्या िांडावयाची झाल्यास आपिास असे सांगता येईल की, “अंदाज पत्रक हे अंदामजत रकिांचे (िहसूल मकंवा उत्पन्न) मववरि असून त्यात शासनाकडून संबंमित आमर्थक वषाांिध्ये होिाऱ् या खचाथचा तपशील असतो. र्ोडक्यात अंदाजपत्रके शासनाकडून मवमििंडळासिोर सादर केला जािारा आमि मवमििंडळाकडून िंजूर होिारा मवत्तीय दस्तऐवज आहे.” munotes.in

Page 42

भारतीय प्रशासन
42 सवाथत िहत्त्वाचे म्हिजे ‘अंदाजपत्रक’ हे पररिािामभिुख (Result oriented) असून त्याची साध्य (Means) हे आिीच ठरलेली असतात व त्या साध्यांच्या पूतथतेसाठी सािने (Ends) पुरमवण्यात आलेली असतात. अंदाजपत्रकाचा अर्थ सिजून घेतल्यानंतर आपि अंदाजपत्रकीय तत्त्वे या संकल्पनेकडे वळूया. अ. अंदाजपýकाची तßवे- अंदाजपत्रकीय प्रमक्रया ही वामषथक अंदाजपत्रक तयार करिे, त्याची योग्य प्रकारे अंिलबजाविी करिे व सावथजमनक उमिष्टांशी अंदाजपत्रकाचे सुसंगती राखिे अशा अनेकमवि घटकातून पार पाडली जाते. लोकशाहीिध्ये अंदाजपत्रक हे अमिकामिक ‘लोकामभिुख’ व्हावे आमि त्याचा फायदा जास्तीतजास्त लोकांना व्हावा या दृष्टीने अंदाजपत्रक तयार करताना काही पायाभूत तत्त्वे कटाक्षाने पाळली जािे अपेमक्षत असते. त्यांनाच अंदाजपत्रकाची तत्त्वे (Principles of Budget) असेही म्हितात. ही तत्त्वे पुढील प्रिािे सांगता येतील: i. अंदाजपत्रक हे जाहीर (Public) स्वरुपाचे असावे व त्यात कसल्याही स्वरुपातील गोपनीयता (Confidentiality) नसावी. अंदाजपत्रकाच्या मनमिथतीपासून ते अंिलबजाविी पयांत संपूिथ प्रमक्रयेिध्ये जनतेचा सहभाग असावा जेिेकरून ते आपली िते िांडू शकतील ii. अंदाजपत्रक सवथसािान्यांना ते सिजावे यादृष्टीने त्यात स्पष्टपिा (Clarity) आमि अचूकता (Accuracy) असावी. iii. अंदाजपत्रकाद्वारे शासनाच्या आमर्थक मस्र्तीचे स्पष्ट मचत्रि उभे रहायला हवे. त्यादृष्टीने शासनाच्या आय आमि व्ययाशी संबंमित सवथ घटकांचा तपशीलवार उल्लेख त्यात असावा जेिेकरुन अंदाजपत्रक सवथसिावेशक (Comprehensive) बनेल. iv. अंदाजपत्रकात उत्पन्न आमि खचथ यांचा सितोल सािला जािे आवश्यक आहे. या सितोलाचा संबंि अर्थशास्त्रज्ञ जॉन केन्स याने िांडलेल्या ‘मवत्तीय मशस्तीसोबत’ जोडता येईल. मवत्तीय मशस्तीिुळे मवत्तीय तूट (Fiscal Deficit) तसेच मवत्तीय आमिक्य (Fiscal Surplus) यासारख्या सिस्या मनिाथि होत नाहीत. v. अंदाजपत्रकातील सवथ रक्कि व खचाथचा उल्लेख करताना त्यात मवलगपिा नसावा संपूिथ अंदाजपत्रकात एकवाक्यता (Unity) असावी. अंदाजपत्रकातील एकवाक्यतेिुळे ताळेबंद तपासिे सोपे जाते. vi. अंदाजपत्रक हे एका मनमित कालाविीसाठी िांडले जावे. हा कालाविी काही िमहने ते काही वषे असा संघटनेच्या बदलत्या स्वरुपानुसार बदलत जाऊ शकतो. भारतातील सावथजमनक अंदाजपत्रक हे १ वषाथकररता िांडले जाते व त्याचा कालाविी १ एमप्रल ते ३१ िाचथ असा असतो. मनमित कालाविीिुळे शासनास उपलब्ि मवत्तीय तरतूदींचा योग्य वापर करण्यासाठी पुरेसा कालाविी प्राप्त होतो. munotes.in

Page 43

मवमत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
43 vii. अंदाज पत्रक हे मनमित कालाविीसाठी असल्याने ठरामवक टप्प्यानंतर ते पुन्हा मनयमित (Periodicity) िांडली जावे. viii. अंदाजपत्रकाची रक्कि ठरामवक कालाविीसाठी िंजूर होत असते. अशावेळी जर सदर रक्कि मदलेल्या कालाविीत खचथ झाली नाही तर ती रक्कि कोषागाराकडे परत पाठवली जाते. शासनास कालाविी उलटूनही खचथ न झालेल्या रक्किेस पुन्हा खचथ करण्यासाठी संसदेची परवानगी घ्यावी लागते. ix. मवत्तीय कायथक्रिांची अंिलबजाविी प्रािामिकपिे आमि अंदाजपत्रकाची तरतुदींप्रिािे व्हावी कारि अंदाजपत्रकास लोकप्रमतमनिीगृहाची (आमि अप्रत्यक्षपिे जनतेची) संिती मिळत असते. आ. अंदाजपýकाचे महßव- अंदाजपत्रक हे शासनाच्या आगािी वषाथतील उत्पन्न आमि खचाथचे मववरि आहे. तेव्हा अंदाजपत्रकाचा उिेश ‘शासनाच्या मवमवि कािांकररता उत्पन्नाचे मवमवि िागथ मनिाथि करिे व संसदेकडून त्या खचाांना परवानगी देिे’ असा असतो. िात्र आिुमनक राज्याचे कायथक्षेत्र हे केवळ कायदा आमि सुव्यवस्र्ा राखण्यापुरते ियाथदीत रामहले नसून त्याचे राज्य आता हे ‘कल्यािकारी’ बनले आहे. अशावेळी अंदाजपत्रक हे देशातील योजना व कायथक्रिांची अंिलबजाविी करिारे व पयाथयाने सािामजक- आमर्थक मवकासाचे सािन ठरू शकते. अंदाजपत्रकािुळे शासनास आपली िोरिात्िक उमिष्टे ठरविे आमि त्याअनुषंगाने मनयोजन करिेही शक्य होते. संसदेत अंदाजपत्रकावर होिाऱ् या चचेििून सावथजमनक खचथ आमि संसािनांचे प्रािान्यक्रि ठरवले जातात. यािुळे अनावश्यक खचाांना पायबंद बसिे शक्य होते. सवथसािान्यांकडून कराच्या स्वरुपात गोळा होिाऱ् या पैशाचा योग्यप्रकारे मवमनयोग झाला पामहजे हे उत्तरदामयत्वही अंदाजपत्रकािुळे शासनािध्ये मनिाथि होते. ३.१.३ अंदाजपýकìय ÿिøया भारतातील अंदाजपत्रकीय प्रमक्रया ही काहीशी प्रदीघथ असून त्यात अंदाजपत्रकाची मनमिथती (Budget Formulation), अंदाजपत्रकाचे अमिमनयिन (Budget Enactment) आमि अंदाजपत्रकावर अंिलबजाविी (Budget Execution) या तीन टप्प्यांचा सिावेश होतो. या अंदाजपत्रकीय प्रमक्रयेत संसद, कायथकारी िंडळ, मवत्त िंत्रालय, लेखापररक्षि, संसदीय समित्या या घटकांची भूमिका िहत्त्वाची ठरते. सवथ मवभाग/ खात्यांच्या िागण्यांचा मवचार घेऊन कायथकारी िंडळाकडून अंदाजपत्रक तयार केले जाते. त्यानंतर अंदाजपत्रकास संसदेसिोर िंजूरीसाठी सादर केले जाते. संसदेची िंजूरी प्राप्त होताच प्राप्त होिाऱ् या अनुदान रकिांच्या मनयिनाची जबाबदारी मवत्त िंत्रालयाकडे येते. मवत्त िंत्रालय हे संपूिथ मवत्त प्रशासनाची जबाबदारी मस्वकारते आमि मवमवि मवभागांच्या खचाांवर देखरेख ठेवते. या िंजूर झालेल्या खचाथचा मवमनयोग योग्य तऱ् हेने होत आहे मकंवा नाही हे तपासण्यासाठी मनयंत्रक व िहालेखापररक्षकाकडून लेखापररक्षि करण्यात येते. यामशवाय अंदाज समिती आमि सावथजमनक उपक्रि समिती यासारख्या संसदीय समित्यांच्या िाध्यिातून संसद कायथकारी िंडळावर मनयंत्रि प्रस्र्ामपत करीत असते. munotes.in

Page 44

भारतीय प्रशासन
44 पुढील भागात अंदाजपत्रकीय प्रमक्रयेच्या तीन टप्प्यांची चचाथ करण्यात आली आहे. अ. अंदाजपýकाची िनिमªती- संमविानातील कलि ११२ िध्ये 'अंदाजपत्रक' ही संकल्पना 'वािषªक िव°ीय िववरण' या नावाने करण्यात आली आहे. कलि ११२ नुसार, 'राष्ट्रपती संबंमित आमर्थक वषाथकररता वामषथक मवत्तीय मववरि सादर करावयास लावतील' असे स्पष्ट करण्यात आले आहे. अंदाजपत्रकात िहसूल व भांडवली उत्पन्न, िहसूल मनिाथि करण्याचे िागथ आमि खचाथचे मववरि अशा अनेकमवि घटकांचा सिावेश असतो. भारतात आमर्थक वषाथचा कालाविी हा १ एमप्रल ते ३१ िाचथ असा आहे. राष्ट्रपतींिाफथत अंदाजपत्रकाची मनमिथती करण्यासंदभाथत िंमत्रिंडळास मनदेश मदले जातात आमि त्याची प्रत्यक्ष अंिलबजाविी मवत्त िंत्रालयािाफथत होते. अंदाजपत्रक मनमिथतीच्या प्रमक्रयेत सािारितः मवत्त िंत्रालय, िंत्रालयीन प्रशासन, मनयोजन आयोग (मनती आयोग) आमि मनयंत्रक व िहालेखापरीक्षक हे चार घटक िहत्त्वाची भूमिका बजावतात. अंदाजपत्रक मनमिथतीची ही प्रमक्रया सािारिपिे पुढील टप्प्यांद्वारे पार पाडली जाते. i. सािारिपिे मवत्त िंत्रालय सवथ मवभागांना पररपत्रकाद्वारे नवीन मवत्त वषथ सुरू होण्याच्या पाच ते सहा िमहने आिी (सप्टेंबर मकंवा ऑक्टोबर) आगािी आमर्थक वषाथसाठी अंदामजत खचाथची िामहती (प्राक्कलने) िागवते. यािध्ये चालू वषाथकररता िंजूर रक्कि आतापयांत झालेला खचथ चालू वषाथकररता िागवण्यात आलेले सुिाररत अमजत अंदामजत रक्कि या सवथ घटकांचा मवचार झालेला असतो. अंदाजपत्रक मनमिथतीच्या दृष्टीने हा पमहला आमि िहत्त्वाचा टप्पा िानला जातो. ii. संबंमित मवभागांकडून प्राक्कलने (Estimates) प्राप्त होताच त्या त्या मवभागाचे प्रिुख रकिांची तपासिी करून त्याबाबत आपला अहवाल मवत्त िंत्रालयास सादर करतात. iii. मवत्त िंत्रालय सादर झालेल्या अहवालांची खचाथतील काटकसर आमि िहसूलाची उपलब्िता यादृष्टीने बारकाईने तपासिी करतात. iv. संबंमित मवभागाकडून होिारी िागिी आमि मवत्त िंत्रालय यांच्यािध्ये िागिीसंदभाथत तिाव मनिाथि झाल्यास कॅमबनेटच्या बैठकीत मनिथय घेण्यात येतो व तो अंमति िानला जातो. v. यानंतर मवत्त िंत्रालय अंदाजपत्रकाच्या ‘खचथ’ या घटकातील अंदामजत रकिांची नोंद घेते. मवत्त िंत्रालय हे अंदामजत खचथ आमि अंदामजत िहसूल यािध्ये सिन्वय राखण्याच्या दृष्टीने कर मवभागाशी संपकथ सािते आमि आवश्यकतेनुसार िहसूल वाढवण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करते. vi. यानंतर मवत्त िंत्रालय तयार झालेल्या अंदाजपत्रकास कॅमबनेटच्या बैठकीत स्वीकृती मिळवते. munotes.in

Page 45

मवमत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
45 आ. अंदाजपýकाचे अिधिनयमन- अंदाजपत्रक तयार झाल्यानंतर त्याला संसदेची िंजूरी मिळविे म्हिजेच अमिमनयमित करिे गरजेचे असते. संसदेच्या िंजूरीमशवाय शासनास एकही रुपया खचथ करण्याचा अर्वा गोळा करण्याचा अमिकार नसतो. अंदाजपत्रक सादर करून शासन एका तऱ् हेने उत्पन्न व खचाथकररता संसदेची िंजूरीच घेत असते. अंदाजपत्रक हे प्रर्ि लोकसभेत िांडले जाते. भारतात रेल्वे अंदाजपत्रक व केंद्रीय अंदाजपत्रक अशा दोन स्वरुपात अंदाजपत्रक िांडले जात असे िात्र २०१७ पासून रेल्वे अंदाजपत्रक हे केंद्रीय अंदाजपत्रकािध्ये मवलीन करण्यात आले आहे. अंदाजपत्रकाचे सादरीकरि ते त्यास िंजूरी ही प्रमक्रया अंदाजपत्रकाचे सादर करिे, सवथसािान्य चचाथ, मवभागीय समित्यांकडून तपासिी, िागिी अनुदानावर ितदान, मवमनयोग मविेयकास िंजूरी आमि मवत्त मविेयकावर चचाथ अशा सहा टप्प्यांद्वारे पार पडते. i. अंदाजपýकाचे सादरीकरण- सािारितः फेिुवारी िमहन्यातील शेवटच्या मदवशी अर्थिंत्री लोकसभेिध्ये अंदाजपत्रक िांडतात. अर्थिंत्रयांच्या लोकसभेतील भाषिानंतर अंदाजपत्रक राज्यसभेिध्ये चचेकररता पाठवण्यात येते. राज्यसभेस अंदाजपत्रकावर केवळ चचाथ करण्यापुरता अमिकार असून िागिी अनुदानासंदभाथत (Demand for Grants) ितदान घेण्याचा अमिकार राज्यसभेस नसतो. ii. सवªसामाÆय चचाª- सभागृहात अंदाजपत्रक सादर झाल्यानंतर काही मदवसांनी अंदाजपत्रकावर दोन्ही सभागृहात स्वतंत्रपिे चचाथ सुरू होते. ही चचाथ जास्त तीन ते चार मदवस केली जाते. या चचेतून अंदाजपत्रकातील सवथ मकंवा काही घटकांवर चचाथ होते. िात्र चचेदरम्यान कपातीसंदभाथत कोिताही प्रस्ताव सादर होत नाही. अर्थिंत्री मवचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देऊन सभागृहाचे सिािान करतात. iii. िवभागीय सिमÂयांकडून तपासणी- अंदाजपत्रकावरील सवथसािान्य चचेनंतर सभागृह सािारिपिे तीन आठवड्यांसाठी स्र्मगत करण्यात येते. या कालाविीत संसदेतील मवमवि मवभागीय समित्या िागिी अनुदानाची बारकाईने तपासिी करतात आमि संबंमित िंत्रयांना त्यासंदभाथत आपला अहवाल पाठवतात. iv. मागणी अनुदानावर मतदान- संसदेच्या मवमवि समित्यांद्वारे अंदाजपत्रकावर अहवाल प्राप्त होताच लोकसभेिध्ये िागिी अनुदानावर ितदान घेण्यास सुरुवात होते. िागिी (Demand) ही मवभागमनहाय असल्याने प्रत्येक िागिीस ितदान झाल्यामशवाय िंजूरी मिळत नाही. प्रत्येक िागिी अनुदानासाठी स्वतंत्र ितदान होत असल्याने अंदाजपत्रकातील सवथ घटकांवर तपशीलवार चचाथ होते. या टप्प्यावर आवश्यकता वाटल्यास िागिी घटवण्यासाठी कपातीचे प्रस्तावही सादर केले जातात. प्रािुख्याने, िोरिात्िक कपात (Policy Cut), काटकसर कपात (Economy Cut) व लाक्षमिक कपात (Token Cut) अशा तीन प्रकारचे कपात प्रस्ताव सादर केले जातात. munotes.in

Page 46

भारतीय प्रशासन
46 ‘धोरणाÂमक कपात’ ही िागिीबाबत नापसंती दशथवते. या कपातीद्वारे िागिी रक्कि घटवून १ रुपया इतकी करण्याचा प्रस्ताव ठेवला जातो. अशावेळी सभागृहातील सदस्यांकडून पयाथयी िोरिही सादर केले जाते. ‘काटकसर कपात’ ही मवमशष्ट िागिीिुळे अर्थव्यवस्र्ेवर ताि पडू शकतो हे दशथमवण्यासाठी सादर केली जाते. काटकसर कपातीच्या प्रस्तावाद्वारे िागिी रकिेिध्ये ठरामवक रक्कि घटवून काटकसर सुचवलेली असते. तर, ‘ला±िणक कपाती’द्वारे सरकारच्या उत्तरदामयत्वावर प्रश्नमचन्ह उपमस्र्त केले जाते. या कपातीद्वारे िागिी रक्किेत मवमशष्ट रक्कि जसे की रु. १०० घटवून मवमशष्ट घटकाकडे लक्ष वेिले जाते. कपात प्रस्तावांच्या िाध्यिातून मवरोिक सत्तारुढ सरकारवर आपले मनयंत्रि मटकवण्याचा प्रयत्न करतात. िात्र सािान्यपिे सत्तारुढ सरकार हे बहुितात असल्याने कपात प्रस्ताव मस्वकारला जात नाही. येर्े हे लक्षात घेतले पामहजे की, सभागृह ज्याप्रिािे एखाद्या िागिीबाबत कपात सुचवू शकते त्याप्रिािे एखाद्या िागिीिध्ये वाढ सुचवू शकत नाही. v. िविनयोग िवधेयकास मंजूरी- संमचत मनमितून होिाऱ् या प्रत्येक खचाथस कायदेशीर परवानगी असिे गरजेचे असते. म्हिूनच सादर झालेले प्रत्येक मवमनयोग मविेयक हे सभागृहाच्या िंजूरीसाठी ठेविे आवश्यक असते. या िागिी अनुदानावर ितदान झाल्यानंतर मवमनयोग मविेयकािध्ये (Appropriation Bill) कसलाही बदल करता येत नाही. या टप्प्यावर मवमनयोग मविेयकास सभागृहाची िंजूरी प्राप्त होते व हे मविेयक राष्ट्रपतींच्या संितीसाठी पाठमवण्यात येते. राष्ट्रपतींकडून संिती मिळताच मवमनयोग मविेयकाचे रूपांतर ‘कायद्या’त होते व शासनास पैसे खचथ करण्याची िुभा प्राप्त होते. vi. िव° िवधेयकास मंजूरी- मवत्त मविेयक हा कर प्रस्ताव असून आगािी आमर्थक वषाथत आकारल्या जािाऱ्या मवत्तीय प्रस्तावांना िंजूरी देण्यासाठी हे मविेयक सादर केले जाते . आगािी वषाथत शासनास कोि-कोित्या िागाांनी कर प्राप्त होिार आहे हे मवत्त मविेयकातून स्पष्ट होते. मवमनयोग मविेयकाच्या तुलनेत मवत्त मविेयकाबाबत संसदेस व्यापक अमिकार असून कर वाढवण्याची अर्वा किी करण्याची परवानगी संसदेस असते. सभागृहाच्या िंजूरीनंतर राष्ट्रपतींकडून मवत्त मविेयकास परवानगी मिळताच शासन कराची आकारिी करण्यास सक्षि बनते. इ. अंदाजपýकावर अंमलबजावणी- अंदाजपत्रकीय प्रमक्रयेचा मतसरा टप्पा म्हिजे अंदाजपत्रकाची अंिलबजाविी होय. संसदेकडून अंदाजपत्रकास िंजूरी मिळताच त्याच्या प्रत्यक्ष अंिलबजाविीस सुरवात होते. या टप्प्यात िहसूल उभारण्यास तसेच शासनाच्या मवमवि मवभागांकडून िंजूर योजनांवर प्रत्यक्ष खचथ करण्यास सुरवात होते. िहसूल मवभागास िहसूल गोळा करण्याची परवानगी मिळालेली असल्याने शासन या munotes.in

Page 47

मवमत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
47 टप्प्यावर करांचे संकलन, संकमलत मनिीची योग्य मनगरािी आमि अनुदानांचे मवतरि करते. मवमवि मवभागांकडून होिाऱ् या खचाांची नोंद ठेवण्यात येते. या संपूिथ व्यवहारांचे लेखापररक्षि नंतर मनयंत्रक व िहालेखापररक्षकांकडून केले जाते. ३.१.४ सारांश सावथजमनक मवत्त हा प्रशासनास गमतिान करिारा िहत्त्वाचा घटक आहे. िात्र कायथकारी िंडळास प्राप्त होिारा मनिी आमि अनुदान हे वामषथक अंदाजपत्रकाच्या िाध्यिातून संसद िंजूर करीत असते. अंदाजपत्रक हे शासनाकडून मवमवि घटकांवर होिारा खचथ तसेच मवमवि िागाांनी येिारे उत्पन्न यांचे मचत्र स्पष्ट करीत असल्याने त्यास कायथकारी िंडळाच्या आमर्थक िोरिाचे प्रमतमबंब असेही म्हटले जाते. कायथकारी िंडळ अंदाजपत्रकाद्वारे मवमवि खचथ व उत्पन्नास संसदेची िंजूरी मिळवते तर संसदेची दोन्ही सभागृहे या अंदाजपत्रकाची बारकाईने तपासिी करतात. ३.१.५ सरावासाठी ÿij अ. अंदाजपत्रक म्हिजे काय ते सांगून त्याची तत्त्वे स्पष्ट करा. आ. अंदाजपत्रकाची मनमिथती प्रमक्रया व अमिमनयिन र्ोडक्यात स्पष्ट करा. इ. र्ोडक्यात टीपा मलहा: अंदाजपत्रकाचे िहत्त्व ३.१.६ संदभª  भारतीय प्रशासन- अवस्र्ी आमि िाहेश्वरी  भारतीय शासन आमि राजकारि- बी. बी. पाटील munotes.in

Page 48

भारतीय प्रशासन
48 ३.२ संसदीय सिमÂया पाठाची रचना ३.२.१ प्रस्तावना ३.२.२ उद्दिष्टे ३.२.३ संसदीय सद्दित्या अ. अंदाज सद्दिती आ. लोक लेखा सद्दिती इ. साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती ३.२.४ सारांश ३.२.५ सरावासाठी प्रश्न ३.२.६ संदभव सूची ३.२.१ ÿÖतावना ‘संसद’ ही देशातील जनतेचे प्रद्दतद्दबंब िानली जाते. ‘साववजद्दनक द्दवत्त’ हा देशातील जनतेच्या द्दहतासाठी वापरला जावा या हेतूने त्यावर संसदेचे द्दनयंत्रण स्थाद्दपत करण्यात आले आहे. साववजद्दनक उपक्रिांसाठी खचव होणारा प्रत्येक पैसा हा केवळ संसदेच्या परवानगीनेच खचव केला जातो. आहे. द्दवद्दवध स्त्रोतांतून शासनाला प्राप्त होणारे साववजद्दनक ‘उत्पन्न’ आद्दण साववजद्दनक योजनांवर होणारा ‘खचव’ पाहता संसदेचे साववजद्दनक द्दवत्तावरील असलेले द्दनयंत्रण िहत्त्वाचे ठरते. कायवकारी िंडळाकडून साववजद्दनक द्दवत्ताचे होणारे व्यवस्थापन तसेच अंिलबजावणी यावर संसद लक्ष ठेवत असते. संसदेतील द्दवद्दवध द्दवत्तीय सद्दित्या आद्दण द्दनयंत्रक िहालेखापररक्षकाद्वारे प्राप्त लेखापररक्षण अहवालातून संसद कायवकारी िंडळावर द्दवत्तीय द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत करीत असते. संसदेचे द्दवत्तीय द्दनयंत्रण हा द्दवत्तीय प्रशासनाचा गाभा िानला जातो. संसदेचे द्दवत्तीय द्दनयंत्रण हे शासनास अद्दधकाद्दधक उत्तरदायी बनवते. प्रस्तुत प्रकरणािध्ये आपण द्दवत्तीय द्दनयंत्रण साधणार् या तीन प्रिुख संसदीय सद्दित्यांचा अभ्यास करणार आहोत. संसदेतील कािकाजात एकवाक्यता यावी तसेच द्ददवसेंद्ददवस वाढत जाणार्या साववजद्दनक व्यय (Public Expenditure) व्यवस्थेला द्दनयंद्दत्रत करता यावे यादृष्टीने संसदीय सद्दित्या (Parliamentary Committees) िहत्त्वपूणव भूद्दिका बजावतात. कायवक्षिता, जलदपणा आद्दण उपयुक्तता अशा सववच दृष्टींनी अगदी द्दिद्दिश संसदीय व्यवस्थेपासून संसदीय सद्दित्या िहत्त्वाच्या ठरल्या आहेत. ३.२.२ उिĥĶे  संसदेतील द्दवत्तीय सद्दित्यांची रचना व कायवपद्धती सिजून घेणे munotes.in

Page 49

द्दवद्दत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
49 ३.२.३ संसदीय सिमÂया कायवपद्धती आद्दण द्दवषय या दोन द्दनकषांच्या आधारे भारतातील संसदीय सद्दित्यांचे वगीकरण करता येईल. यापैकी या द्दठकाणी केवळ अंदाज सद्दिती, साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती आद्दण लोक लेखा सद्दिती या तीन द्दवत्तीय सद्दित्यांची चचाव करण्यात आली आहे. अ. अंदाज सिमती (Estimates Committee)- शासनाच्या आद्दथवक घिकांवर कद्दनष्ठ सभागृहाचे (म्हणजेच लोकसभेचे) द्दनयंत्रण दशववणारी िहत्त्वपूणव सद्दिती म्हणजे अंदाज सद्दिती होय. अंदाज सद्दितीस ‘प्राक्कलन सद्दिती’ आद्दण ‘अनुिान सद्दिती’ या नावानेही ओळखले जाते. १९५० िध्ये तत्कालीन द्दवत्तिंत्री सर जॉन िथाई यांच्या द्दशफारसीद्वारे ‘अंदाज सद्दिती’ची स्थापन झाली. अंदाज सद्दिती ही द्दतच्या सववसिावेशक स्वरुपािुळे ‘सभागृहाचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारी लघु स्वरूपातील (Miniature Model) सद्दिती’ म्हणून ओळखली जाते. रचना- सुरुवातीच्या काळात अंदाज सद्दितीची सदस्यसंख्या ही २५ इतकी होती. िात्र, १९५६ िध्ये ही सदस्य संख्या वाढवून ३० इतकी करण्यात आली. अंदाज सद्दिती ही एकगृही सद्दिती असून या सद्दितीतील सवव सदस्य हे केवळ लोकसभेतीलच असतात. अंदाज सद्दितीतील सदस्यांची द्दनवड करतांना प्रिाणशीर प्रद्दतद्दनद्दधत्वाच्या तत्वाचा तसेच एकल संक्रिणीय ितदानपद्धतीचा अवलंब केला जातो. यािुळे सवव सदस्यांना प्रद्दतद्दनद्दधत्व देण्याचा प्रयत्न केला जातो. अंदाज सद्दितीच्या अध्यक्षाची लोकसभेचे सभापती द्दनवड करतात. ही द्दनवड करतांना सत्तारुढ पक्षातील सदस्याचाच द्दवचार होतो. िंत्रयांना या सद्दितीचे सदस्य केले जात नाही. अंदाज सद्दितीचा कायवकाल एक वषावकररता असतो. शासनास प्राप्त होणारे अनुदान तसेच त्याच्या प्रत्यक्ष द्दवद्दनयोगावर अंदाज सद्दितीद्वारे देखरेख ठेवली जात असल्याने एकप्रकारे सभागृहाचे शासनावर द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत होते. अंदाज सद्दितीचे िुख्य काि हे अंदाजपत्रकातील अनुिान प्रकरणांची (प्राक्कलनांची) तपासणी करणे व साववजद्दनक खचाविध्ये कािकसर सुचवणे हे आहे. याद्दशवाय अंदाज सद्दिती पुढील कायव पार पडते i. संघिना/ द्दवभागाच्या द्दवद्दशष्ट धोरणासाठी द्ददलेल्या खचावत कोण-कोणत्या िागाांनी कािकसर, सुधारणा, द्दकफायतशीरपणा अथवा प्रशासकीय सुधारणा करता येतील का हे पाहणे व सुचवणे. ii. प्रशासकीय कािांिध्ये द्दकफायतशीरपणे आद्दण कािकसर करता यावी या दृष्टीने पयावयी धोरण सुचवणे. iii. द्दवद्दशष्ट धोरणासाठी दशवद्दवण्यात आलेली अंदाद्दजत रक्कि रास्त आहे अथवा नाही हे तपासणे. iv. प्राक्कलने (अंदाज प्रपत्रे) सभागृहासिोर कोणत्या प्रारूपात सादर केली जावीत हे सुचवणे. munotes.in

Page 50

भारतीय प्रशासन
50 अंदाज सिमती¸या मयाªदा- अंदाज सद्दितीस अंदाजपत्रकाचे पररक्षण करण्याचा अद्दधकार असला तरी तो द्दनरंकुश नाही हे लक्षात घेणे िहत्त्वाचे आहे. अंदाज सद्दितीकडून अंदाजपत्रकाचे केले जाणारे पररक्षण हे ियावदीत असते. याचा अथव असा द्दक, अंदाज सद्दिती दरवषी काही द्दनवडक द्दवभाग/ खात्यांच्या प्राक्कलनांची तपासणी करीत असल्याने जास्तीत जास्त द्दवभाग अथवा संपूणव अंदाजपत्रक तपासण्याची शक्यता उरत नाही. अंदाज सद्दितीस शासनाच्या एखाद्या द्दवद्दशष्ट धोरणाबाबत प्रश्न द्दवचारण्याचा अद्दधकार नसतो. अंदाज सद्दिती ही अंदाजपत्रकावर ितदान झाल्यानंतरच त्याचे पररक्षण करू शकते. त्याद्दशवाय, अंदाज सद्दितीने सादर केलेल्या सूचना या द्दशफारसवजा असल्याने अंदाज सद्दितीच्या द्दशफारशी द्दस्वकारणे हे सरकारवर बंधनकारक नसते. लेखापररक्षणाच्या दृष्टीने द्दनयंत्रक व िहालेखापररक्षकाचे िागवदशवन ज्याप्रिाणे साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीस लाभते तशा प्रकारचे िागवदशवन अंदाज सद्दितीस लाभत नाही. जबाबदार शासनव्यवस्थेच्या दृष्टीने अंदाज सद्दितीचे काि िहत्त्वपूणव असले तरी हे काि द्दशफारसवजा स्वरुप, द्दनवडकता, तज्ांच्या िागवदशवनाचा अभाव यासारख्या दोषांिुळे द्दसिीत ठरते. सवावत िहत्त्वाचे म्हणजे अंदाज सद्दितीचे काि हे काहीसे द्दवच्छेदनाचे (पोस्ििािविप्रिाणे) असल्याने अंदाज सद्दितीच्या उपयुक्ततेद्दवषयी प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस्थत केले जातात. आ. लोक लेखा सिमती (Public Accounts Committee)- लोक लेखा सद्दितीस अंदाज सद्दितीची ‘जुळी बहीण’ असेही म्हिले जाते. द्दहची कायवपद्धती ही काही अंशी अंदाज सद्दिती प्रिाणेच असते. लोक लेखा सद्दिती ही द्दवत्तीय तसेच स्थायी सद्दिती आहे. सववप्रथि भारत सरकार कायदा, १९१९ द्वारे लोक लेखा सद्दितीची तरतूद करण्यात आली. त्या अनुषंगाने १९२१ िध्ये सववप्रथि लोक लेखा सद्दितीची स्थापना करण्यात आली. दरवषी द्दनयंत्रक व िहालेखापररक्षक राष्ट्रपतींकडे तीन वाद्दषवक लेखापररक्षण अहवाल सादर करतात. त्यानंतर या अहवालांना लोक लेखा सद्दितीकडून तपासले जाते. रचना- लोक लेखा सद्दिती िध्ये एकूण २२ सदस्य असून यापैकी १५ सदस्य लोकसभेचे तर ७ सदस्य राज्यसभेचे सदस्य असतात. सदस्यांची द्दनवड करतांना प्रिाणशीर प्रद्दतद्दनद्दधत्वाच्या तत्वाचा तसेच एकल संक्रिणीय ितदानपद्धतीचा अवलंब केला जातो. यािुळे सवव सदस्यांना प्रद्दतद्दनद्दधत्व देण्याचा प्रयत्न केला जातो. लोक लेखा सद्दितीच्या अध्यक्षाची द्दनवड लोकसभा सभापतींिाफवत केली जाते. १९६७ पासून अध्यक्षपदी द्दवरोधी पक्षातील सदस्याची द्दनवड केली जात आहे. अंदाज सद्दिती प्रिाणे लोक लेखा सद्दितीतही िंत्रयांना सदस्यत्व देता येत नाही. लोक लेखा सद्दितीचा कायवकाल हा एक वषावचा असतो. कायª- लोक लेखा सद्दिती ही साववजद्दनक खचाांची कायदेशीर आद्दण औपचाररक अशा दोन्ही बाजूंची तपासणी करते. त्याद्दशवाय साववजद्दनक खचावतील तांद्दत्रक अद्दनयद्दितता तपासून वायफळ खचव, तोिा, भ्रष्टाचार, गैरव्यवहार इ. घिकांना आळा घालण्यासाठी कािकसरीचे िागवही सुचवते. लोक लेखा सद्दितीची कायें पुढीलप्रिाणे आहेत: munotes.in

Page 51

द्दवद्दत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
51 i. राष्ट्रपतींिाफवत संसदेसिोर सादर होणार् या द्दनयंत्रक व िहालेखा परीक्षकांच्या (कॅग) ‘वाद्दषवक लेखापररक्षण अहवाला’ची तपासणी करणे. ii. केंद्र सरकारद्वारे लोकसभेपुढे सादर होणार् या द्दवद्दनयोग खाते, द्दवत्त खाते आद्दण अन्य सवव प्रकारच्या खात्यांची तपासणी करणे iii. द्दवद्दनयोग खात्याबाबत कॅगकडून प्राप्त होणार् या अहवालांची तपासणी करतांना लोक लेखा सद्दिती पुढील घिकांना प्राधान्य देते  वािप झालेला पैसा हा द्दवद्दहत सेवा /हेतूसाठी कायदेशीरपणे उपलब्ध करून देण्यात आला होता काय?  झालेला खचव संबंद्दधत प्राद्दधकरणाच्या चौकिीत बसतो काय?  प्रत्येक पुनद्दववद्दनयोग हा संबंद्दधत द्दनयिांच्या चौकिीत करण्यात आला आहे काय? iv. कॅग'कडून तपासल्या जाणार्या स्वायत्त तसेच अधव-स्वायत्त संस्थांचे लेखे तपासणे v. एखाद्या द्दवत्तीय वषाांिध्ये द्दवद्दशष्ट सेवेकररता होणारा खचव हा त्या सेवेकररता िंजूर खचावपेक्षा जास्त आहे अथवा नाही हे पाहणे लोक लेखा सिमती¸या मयाªदा- लोक लेखा सद्दिती ही द्दनयंत्रक व िहालेखापररक्षकांकडून सादर होणार् या लेखापररक्षण अहवालांना तपासण्याचे िहत्त्वाचे काि करते. या तपासणीद्वारे केंद्राच्या खचाांवर अंकुश ठेवण्याचा प्रयत्न होत असला तरी लोक लेखा सद्दितीच्या कायावस काही ियावदा आहेत. लोक लेखा सद्दितीस खचाांचे अवलोकन करण्याचा अद्दधकार असून खचाांना द्दनयंद्दत्रत करण्याचा अद्दधकार नाही. एखाद्या द्दवद्दशष्ट खचावस नाकारण्याचा अद्दधकारही लोक लेखा सद्दितीस नाही. त्याद्दशवाय, लोक लेखा सद्दिती ही शासनाच्या धोरणांिध्ये, दैनंद्ददन प्रशासनािध्ये हस्तक्षेप करू शकत नाही. सवावत िहत्त्वाचे म्हणजे, लोक लेखा सद्दितीचे काि हे काहीसे द्दशफारसवजा असून शासन त्याकडे दुलवक्ष करू शकते. इ. सावªजिनक उपøम सिमती (Committee of Public Undertakings)- स्वातंत्रयप्राप्तीनंतर देशाने द्दनयोजनबद्ध आद्दथवक द्दवकासाचा द्दस्वकार केला. यािुळे शासनावरील साववजद्दनक उपक्रिांचा भार वाढत गेला. यातूनच ‘साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती’ची रचना करण्यात आली. १९६४ िध्ये कृष्ट्ण िेनन सद्दितीच्या द्दशफारसीद्वारे सववप्रथि साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती गठीत करण्यात आली. रचना- साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीिध्ये एकूण २२ सदस्य असून त्यापैकी १५ सदस्य लोकसभेचे तर ७ सदस्य राज्यसभेचे सदस्य असतात. सुरवातीच्या काळात ही सदस्य संख्या १५ एवढी होती. ज्यािध्ये १० सदस्य लोकसभेतील तर ५ सदस्य हे राज्यसभेतील होते. साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीतील सदस्यांची द्दनवड करतांना प्रिाणशीर प्रद्दतद्दनद्दधत्वाच्या तत्वाचा तसेच एकल संक्रिणीय ितदानपद्धतीचा अवलंब केला जातो. यािुळे सवव सदस्यांना प्रद्दतद्दनद्दधत्व देण्याचा प्रयत्न केला जातो. अंदाज सद्दिती आद्दण लोक लेखा सद्दिती प्रिाणे munotes.in

Page 52

भारतीय प्रशासन
52 साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीिध्येही िंत्रयांना सदस्यत्व द्ददले जात नाही. सद्दितीच्या अध्यक्षाची द्दनवड लोकसभा सभापतींकडून केली जाते. प्रािुख्याने अध्यक्ष हा लोकसभेचा सदस्य असावा असा संकेत आहे. साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीचा कायवकाळ एक वषावकररता आहे. काय¥-सावªजिनक उपøम सिमतीची काय¥ पुढीलÿमाणे आहेत: i. साववजद्दनक उपक्रिांचे अहवाल आद्दण लेखे तपासणे ii. साववजद्दनक उपक्रिांसंदभावत द्दनयंत्रक व िहालेखापररक्षकाने सादर केलेल्या अहवालांची तपासणी करणे iii. साववजद्दनक उपक्रिांची स्वायत्तता आद्दण कायवक्षिता या दोन चा द्दवचार करता साववजद्दनक उपक्रिांचे कािकाज चांगल्या व्यावसाद्दयक तत्वांवर चालते अथवा नाही हे तपासणे. iv. साववजद्दनक उपक्रिांशी द्दनगद्दडत अंदाज सद्दिती अथवा लोक लेखा सद्दितीकडे सोपवण्यात आलेली कािे सभापतींनी द्दशफारस केल्यास पार पाडणे. v. याद्दशवाय संसदेने साववजद्दनक उपक्रिांशी द्दनगडीत सोपवलेल्या जबाबदार्याही ही सद्दिती पार पाडते. सावªजिनक उपøम सिमती¸या मयाªदा- साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीस वर निूद केल्याप्रिाणे काये सोपवण्यात आली असली तरी या सद्दितीच्या काही ियावदा आहेत. साववजद्दनक उपक्रि वगळता अन्य शासद्दकय धोरणांच्या अहवालांचे पररक्षण करण्याचे तसेच दैनंद्ददन प्रशासनाशी द्दनगडीत कािकाजात हस्तक्षेप करण्याचा या सद्दितीस अद्दधकार नाही. त्याद्दशवाय द्दवशेष कायद्याद्वारे द्दनिावण झालेल्या साववजद्दनक उपक्रिांचे अहवाल तपासण्याची जबाबदारी जर अन्य यंत्रणेस द्ददली असेल तर अशा पररद्दस्थतीत साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती त्या अहवालांना तपासू शकत नाही. साववजद्दनक उपक्रिांच्या अहवालाचे पररक्षण एवढी ियावदीत जबाबदारी या सद्दितीस देण्यात आली असून या साववजद्दनक उपक्रिांच्या कायवपद्धतींबाबत द्दिप्पणी करण्याचा या सद्दितीस अद्दधकार नाही. एका वषावत जास्तीत जास्त १२ साववजद्दनक उपक्रिांच्या अहवालांची तपासणी ही सद्दिती करू शकते. सवावत िहत्त्वाचे म्हणजे साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीचे काि हे द्दशफारसवजा असून या द्दशफारसींचे पालन करणे संबंद्दधत िंत्रालयास बंधनकारक नसते. ३.२.४ सारांश संसदेतील अंदाज सद्दिती, लोक लेखा सद्दिती आद्दण साववजद्दनक उपक्रि सद्दितीच्या िाध्यिातून संसद ही कायवकारी िंडळाच्या द्दवत्तीय कािकाजाकडे देखरेख ठेवत असते. वरील द्दतन्ही सद्दित्यांद्वारे आद्दथवक खचाांची पडताळणी केली जाते ज्यािुळे सरकारच्या खचाववर संसदेचे द्दवत्तीय द्दनयंत्रण प्रस्थाद्दपत होते. यातूनच सरकारचे साववजद्दनक द्दनधीबाबत उत्तरदायीत्व अद्दधक प्रभावी होत जाते. munotes.in

Page 53

द्दवद्दत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
53 ३.२.५ सरावासाठी ÿij अ. थोडक्यात द्दिपा द्दलहा. i. अंदाज सद्दिती ii. लोक लेखा सद्दिती iii. साववजद्दनक उपक्रि सद्दिती ३.२.६ संदभª  Indian Government and Politics- B. L Fadia  भारतीय शासन आद्दण राजकारण- बी. बी. पािील munotes.in

Page 54

भारतीय प्रशासन
54 ३.३ भारताचा िनयंýक व महालेखा पåर±क पाठाची रचना ३.३.० प्रस्तावना ३.३.१ उद्दिष्टे ३.३.२ द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक अ. काययकाल आ. जबाबदारी व काये इ. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाचे स्वातंत्र्य ई. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाची भुद्दमका उ. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या मयायदा ३.३.३ सारांश ३.३.४ सरावासाठी प्रश्न ३.३.५ संदभय सूची ३.३.० ÿÖतावना भारतातील ‘सावयजद्दनक द्दवत्ताचे रक्षण आद्दण त्याद्वारे द्दवत्तीय व्यवस्थेचे द्दनयमन’ करण्याच्या दृष्टीने द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाची द्दनयुक्ती करण्यात आली आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकास भारतीय संद्दवधानांतर्यत अत्यंत महत्त्वाचा अद्दधकारी मानले असून ‘सावयजद्दनक द्दवत्ताचा संरक्षक’ (Guardian) असेही म्हटले आहे. सावयजद्दनक पैशाच्या योग्य द्दवद्दनयोर्ासाठी तसेच काययकारी मंडळाच्या द्दवत्तीय अद्दधकारांवर संसदेचे द्दनयंत्रण ठेवण्यासाठी द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात ३.३.१ उिĥĶे  द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाचे घटनात्मक स्थान व त्याच्या कायायचा आढावा घेणे ३.३.२ िनयंýक व महालेखापåर±क भारतीय संद्दवधानातील कलम १४८ ते १५१ मध्ये ‘द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक’ (कॅर्) या स्वतंत्र पदाची चचाय करण्यात आली आहे. संद्दचत द्दनद्दधतून शासनामार्यत खचय होणार् या सावयजद्दनक पैशाच्या लेखापररक्षणाची जबाबदारी द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाकडे सोपवण्यात आली आहे. द्दिटीश अद्दधकारी लॉडय कॅद्दनंर् याने सवयप्रथम लेखापररक्षणासाठी स्वतंत्र द्दवभार्ाची द्दनद्दमयती केली. १८८४ मध्ये सवयप्रथम द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक या संकल्पनेचा प्रथम वापर करण्यात आला. १९१९ च्या मॉंटेग्यु-चेम्सर्डय सुधारणा तसेच भारत सरकार कायदा, १९३५ द्वारे द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाचे पद अद्दधक भक्कम बनद्दवण्यात आले. munotes.in

Page 55

द्दवद्दत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
55 अ. कायªकाल- द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाची द्दनयुक्ती राष्ट्रपतींमार्यत करण्यात येते. त्याच्या पदाचा काययकाल सहा वर्षे अथवा वयाची ६५ वर्षे पूणय होईपयंत यापैकी जे आधी असेल एवढ्या कालावधीसाठी द्दनद्दित करण्यात आला आहे. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक आपल्या पदाचा राजीनामा राष्ट्रपतींना उिेशून सादर करू शकतात. केवळ द्दसद्ध र्ैर वतयन द्दकंवा अकाययक्षमता यासारख्या कारणास्तव द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकास पदावरून काढून टाकता येऊ शकते. ही प्रद्दिया सवोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीशांच्या महाद्दभयोर् प्रद्दियेसारखी असते. आ. जबाबदारी आिण काय¥- संद्दवधानातील कलम १४९ नुसार केंद्र, राज्य आद्दण अन्य प्राद्दधकरणांच्या लेखापररक्षणासाठी द्दनयंत्रक व महालेखापरीक्षक पदाची तरतूद करण्यात आली आहे. त्यानुसार त्याला पुढील जबाबदार्या आद्दण काये पार पाडावी लार्तात. i. केंद्र आद्दण राज्याच्या लेखापररक्षणाची तसेच सोपद्दवण्यात आलेल्या अन्य कोणत्याही प्राद्दधकरणाच्या लेखापररक्षणाची महत्त्वाची जबाबदारी द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाकडे देण्यात आली आहे. त्याअनुर्षंर्ाने, केंद्राच्या द्दवद्दनयोर् आद्दण द्दवत्त खात्यांचे लेखापररक्षण द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक करतात. त्यासंदभायतील अहवाल राष्ट्रपती संसदेस सादर करतात. राज्याच्या खात्यासंदभायतील द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या अहवालास संबंद्दधत राज्याच्या राज्यपालाकडून द्दवधीमंडळापुढे सादर केले जातात. ii. संद्दचत द्दनधीप्रमाणे द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक केंद्र, राज्यातील आकद्दस्मक द्दनद्दधतून होणार् या खचांचे लेखापररक्षण करतात. iii. अंदाजपत्रकीय खचांना द्दनयमांच्या अधीन राहून मंजूरी द्दमळाली आहे तसेच सावयजद्दनक पैशांचा र्ैरवापर अथवा उधळपट्टी तर होत नाही ना याची द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक लेखापररक्षणाद्वारे खातरजमा करतात. iv. केंद्र आद्दण राज्यांनी देशांतर्यत अथवा बाह्य स्त्रोतातून प्राप्त केलेल्या सवय महसूलाशी तसेच द्दनर्द्दडत खचांचे योग्य प्रकारे लेखांकन केले आले आहे का, खात्यातील द्दवद्दशष्ट सेवेसाठी मंजूर झालेली रक्कम ही कायदेशीर चौकटीशी सुसंर्त आहे का आद्दण खचय करण्यासाठी संबंद्दधत द्दवभार्ास पुरेसे अद्दधकार आहेत का यासारखे तांद्दत्रक मुिे द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक तपासतात. v. संद्दवधानातील कलम १५० प्रमाणे द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या सल्ल्यानुसार राष्ट्रपती केंद्र तसेच राज्यांनी आपले लेखे कशा प्रकारे जतन केले जावे हे ठरवतात. vi. द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षक हा भारतीय लेखापररक्षण व लेखा सेवेचा (IA&AS) प्रमुख म्हणून जबाबदारी पाहतो. इ. िनयंýक व महालेखापåर±काचे ÖवातंÞय- द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाने बाह्य प्रभावापासून (काययकारी मंडळाच्या द्दनयंत्रणापासून) मुक्त असावे व त्याला munotes.in

Page 56

भारतीय प्रशासन
56 अद्दधकाद्दधक द्दनभययपणे आपला काम करता यावे यादृष्टीने त्याला पुरेसे संरक्षण व स्वातंत्र्य प्रदान करण्यात आले आहे. i. द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाची द्दनवड राष्ट्रपतींच्या स्वाक्षरीद्वारे होत असून पदग्रहण करतांना राष्ट्रपती त्याला संद्दवधान आद्दण त्याअनुर्षंर्ाने तयार करण्यात आलेल्या कायद्ांचे पालन करण्याची शपथ देतात. ii. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकास काययकाळाबाबत शाश्वती लाभावी यासाठी त्याला पदावरून काढण्याची प्रद्दिया अत्यंत कठीण बनवण्यात आली आहे. iii. द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाचे वेतन संसदेकडून वेळोवेळी द्दनधायररत करण्यात येते. हे वेतन सवोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश समान असते. iv. द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाच्या वेतन व अद्दधकार, द्दनवृत्तीवेतन तसेच सेवाद्दनवृत्तीचे वय यासंदभायत बदल करण्याचे सवयस्वी अद्दधकार संसदेस असले तरी पदावर द्दनवड झाल्यानंतर संसद त्याच्या र्ैरसोयीप्रमाणे बदल करू शकत नाही. v. काययकाळाच्या समाप्तीनंतर द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक केंद्र अथवा राज्य अशा कोणत्याही क्षेत्रात कायय करू शकत नाही. vi. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाचे प्रशासकीय अद्दधकार तसेच भारतीय लेखापररक्षण व लेखा सेवेतील कमयचार्यांच्या सेवाशततंमध्ये कसलेही बदल करतांना राष्ट्रपती त्याचा सल्ला घेतात. vii. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या कायायलयाशी द्दनर्डीत सवय खचय हा संद्दचत द्दनद्दधतून होत असून त्याच्या मंजूरीकररता संसदेतील मतदानाची आवश्यकता नसते. ई. िनयंýक व महालेखापåर±काची भूिमका- द्दवत्त प्रशासनाबाबत संद्दवधानातील तरतुदी आद्दण संसदेच्या कायद्ांमध्ये सुसंर्ती साधण्याची महत्त्वाची भूद्दमका द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक पार पाडतो. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक राष्ट्रपतींना द्दवद्दनयोजन खात्याचा लेखापररक्षण अहवाल, द्दवत्त खात्याचा लेखापररक्षण अहवाल आद्दण सावयजद्दनक उपिमांशी संबंद्दधत लेखापररक्षण अहवाल असे तीन प्रकारचे अहवाल सादर करतो. या सवय अहवालांना नंतर राष्ट्रपती संसदेपुढे सादर करतात. सावयजद्दनक उपिमांशी संबंद्दधत अहवाल नंतर सावयजद्दनक उपिम सद्दमतीकडे तपासणीकररता पाठद्दवण्यात येतो. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या अहवालामुळे सावयजद्दनक द्दवत्ताची होणारी हानी अथवा अद्दतररक्त खचय यासंदभायत सभार्ृहाचे लक्ष वेधले जाते. त्यामुळे, द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकांच्या अहवालातून एक काययकारी मंडळाची द्दवत्तीय प्रशासनाबाबत द्दवश्वासाहयता आद्दण खचायतील काटकसर व्यक्त होत असते. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक हा संसदेचा प्रद्दतद्दनधी असून तो संसदेच्यावतीने खचांचे लेखापररक्षण करीत असल्याने तो पूणयतः संसदेला जबाबदार असतो. त्यामुळेच द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकास संसदेचा द्दमत्र, मार्यदशयक आद्दण तत्त्वज्ञ मानले जातो. munotes.in

Page 57

द्दवद्दत्तय प्रशासन –
अंदाजपत्रक
57 उ. िनयंýक आिण महालेखापåर±का¸या मयाªदा- द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकास व्यापक अद्दधकार देण्यात आले असले तरी त्याच्या अद्दधकारांना काही द्दनद्दित मयायदा आहेत. i. द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकाचा अहवाल हा खचय झाल्यानंतर सादर होत असल्याने (Post-Facto) त्याचे महत्त्व हे केवळ भद्दवष्ट्यकाळात सुधारणा या दृष्टीने मयायदीत ठरते. ii. र्ुप्त सेवांशी द्दनर्डीत खचांबाबत द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकास मयायदीत अद्दधकार असून झालेल्या खचायचे तपशील मार्ण्याचा अद्दधकार त्याला नसतो. अथायत संबंद्दधत द्दवभार्ाच्या प्रमुखांनी झालेल्या खचायचे प्रमाणपत्र द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकास देणे आवश्यक ठरते. iii. सरकारने सावयजद्दनक-खासर्ी भार्ीदारी (PPP) आद्दण बांधा-वापरा-हस्तांतरीत करा (BOT) यासारख्या मार्ांनी खासर्ी र्ुंतवणूकीस चालना द्ददली असली तरी द्दनयंत्रक आद्दण महालेखापररक्षकास PPP मधील र्ुंतवणूकींच्या लेखापररक्षणाबाबत पुरेसे अद्दधकार नाहीत. ३.३.३ सारांश द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षक हे देशातील अत्यंत महत्त्वाचे पद असून देशातील आद्दथयक द्दतजोरीची चावी त्याच्याकडे असते. लेखापररक्षणाची प्रद्दिया ही अंदाजपत्रकीय प्रद्दियेचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. लेखापररक्षणामुळे खचय व उत्पन्नाची तपशीलवार तपासणी होऊन भद्दवष्ट्यकाळात योजना आखतांना तसेच अंदाजपत्रक तयार करतांना काटकसर केली जाते. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाची भूद्दमका महत्त्वाची ठरते. काययकारी मंडळाच्या आद्दथयक द्दनणययांचा मार्ोवा घेण्याकररता संसदेस द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या अहवालाचे महत्त्व अनन्यसाधारण ठरते. अशावेळी, घटनाकारांनी द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या पदास पुरेसे अद्दधकार आद्दण स्वातंत्र्य बहाल करून देत एका तर् हेने सावयजद्दनक द्दवत्ताचे पररक्षण करणारी एक द्दनःपक्ष यंत्रणा उभी केली आहे असेच म्हणावे लार्ेल. ३.३.४ सरावासाठी ÿij अ. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाची काये स्पष्ट करा. आ. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकाच्या घटनात्मक स्थान आद्दण अद्दधकारांतील मयायदांची चचाय करा. इ. द्दनयंत्रक व महालेखापररक्षकास लाभणार्या स्वातंत्र्याची चचाय करा ३.३.५ संदभª Indian Government and Politics- B. L Fadia भारतीय शासन आद्दण राजकारण- बी. बी. पाटीलmunotes.in

Page 58

भारतीय प्रशासन
58 ४भारतीय ÿशासनातील समकालीन समÖया घटक रचना ४.1 प्रशासनाची एकरुपता – लोकपाल लोकायुक्त केंद्रीय दक्षता आयोग ४.2 नागररक आणि प्रशासन ४.3 नागररकाांची सनद ४.१ ÿशासनाची एकŁपता – लोकपाल लोकायुĉ क¤þीय द±ता आयोग पाठाची रचना ४.१.० उणिष्टे – ४.१.१ प्रस्तावना – ४.१.२ प्रशासकीय नैणतकता – अर्थ व महत्व ४.१.३ प्रशासकीय भ्रष्टाचार – अर्थ, कारिे व उपाययोजना ४.१.४ लोकपाल ४.१.५ लोकायुक्त ४.१.६ केंद्रीय दक्षता आयोग ४.१.७ णनष्कर्थ ४.१.८ आपली प्रगती तपासा- प्रश्न ४.१.९ सांदभथसूची ४.१.० उिĥĶे प्रशासनात गणतमानता येण्यासाठी वेगवेगळ्या स्तरावर प्रयत्न सुरु आहेत. लोकाणभमूख प्रशासनाला भ्रष्टाचाराची कीड लागल्यानांतर मात्र प्रशासन लयाला जाण्यास वेश लागत नाही. या प्रकरिात लोकाणभमुख प्रशासन राबणवण्यासाठी केलेल कायदेशीर उपाययोजना जसे की, लोकपाल, लोकायूक्त, केंद्रीय दक्षता उपयोग याांचा आपल्याला अभ्यास करावयाचा आहे. त्याचबरोबर भ्रष्टाचार णनमृलनामध्ये व प्रशासनामध्ये या सांस्र्ाांची असलेली महत्वाची भुणमकाही आपल्याला तपासता येिार आहे. ४.१.१ ÿÖतावना सद्यणस्र्तीत भारतीय प्रशासना समोर अनेक समस्या आ वासून उभ्या आहेत. जो पयंत या समस्याांचे आकलन होिार नाही तोपयंत त्या समस्याांचे णनराकरि करिे अशक्यच आहे. प्रशासनाचा मूळ उिेश नागररकाांचे कल्याि हा आहे. म्हिून कोित्याही देशातील प्रशासन राबणवताना नागररकाांना डोळ्यासमोर ठेवूनच णनिथय घ्यावे लागतात यालाच लोकाणभमूख प्रशासन असे म्हितात. यामध्ये प्रशासकीय नैणतकता महत्वाची ठरते. प्रस्तुत प्रकरिात आपि प्रशासकीय नैणतकता म्हिजे काय ते पाहिार आहोत. प्रशासकीय नैणतकता लयाला munotes.in

Page 59

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
59 जाण्याचे एक कारि म्हिजे भ्रष्टाचार होय. हा भ्रष्टाचार णनपटून काढण्यासाठी भारतात केलेल्या उपाययोजना णकतपत यशस्वी झालेल्या आहेत त्याचबरोबर अजून कोिकोिते उपाय या सांदभाथत करता येतील हे देणखल आपि अभ्यासिार आहोत. स्वीडन या देशामध्ये भ्रष्टाचार नष्ट करण्यासाठी ‘अ◌ॕम्बुडसमन’ ही यांत्रिा णनमाथि करण्यात आली आहे. भारतात याच धतीवर लोकपाल व लोकायूक्त याांच्याकडे पाणहले जाते. या सांस्र्ाांची णनणमथती, रचना, अणधकार व काये पाहताना केंद्रीय दक्षता आयोगाची भुणमकाही तेवढीच महत्वाची म्हिून अभ्यासिार आहोत. नागररक व प्रशासन यामधील सुविथमध्य म्हिून या सांस्र्ाांची भुणमका व महत्वा याचे आकलन आपिास होईल. ४.१.२ ÿशासकìय नैितकता जनकल्यािाच्या उिेशान णवणवध योजना, उपक्रम राबवून त्याची अांमलबजाविी करण्यासाठी लोकप्रशासन णनमाथि करण्यात आले आहे. फक्त शाांतता व सुव्यवस्र्ा एवढेच मयाथणदत कायथ राजयाांना करावे लागत नाही तर नागररकाांचा सवांगीि णवकास घडवून त्याांच्या गरजाांची पूतथता करम्याचे महत्वपूिथ कायथ राजयाांना करावे लागते. यासाठीच प्रशासन कायथरत असते हे सवथश्रुत आहे. म्हिून प्रशासनसेवेत कायथरत असिाऱयाांनी लोकशाही मूल्ये, जबाबदारी याांचे भान ठेवून आपली जबाबदारी पार पाडिे गरजचे आहे. आपि या प्रशासकीय व्यवस्र्ेचे मालक नसून सेवक आहोत ही जाणिव ठेवून त्याांनी जनतेमध्ये प्रशासनाबिल णवश्वास णनमाथि करावा या णवचारास प्रशासकीय नैणतकता असे म्हटले दाते. प्रशासकीय सेवकीं आपल्याला णमळालेल्या अणधकाराांचा दुरुपयोग टाळून लोकशाही मूल्याांचे पालन करत प्रामाणिकपिे कायथ करिे म्हिजे प्रशासकीय नैणतकता असे म्हटल्यास वावगे ठरिार नाही. प्रणसद्ध णवचारवांत पा◌ॕल अ◌ॕपलबी ने या सांकल्पनेला महत्व णदल्याचे णदसून येते. कोितेही प्रशासन यशस्वी होण्यासाठी प्रशासकीय नैणतकता हा घटक अणनवायथ आहे. प्रशासनात नैणतकता असेल तर सत्ता, व्यणक्तगत स्वार्थ या दूय्यम स्र्ान प्राप्त होते. याचसाठी प्रशासकीय नैणतकता सद्याणस्र्तीत महत्वपूिथ ठरते. जगातील अनेक देशाांच्या तूलनेत भारतीय प्रशासनात नैणतकतेचा अभाव असलेला णदसतो. महÂवः- प्रशासकीय नैणतकता णनमाथि होण्यासाठी लोकसेवक व णनवडून आलेले प्रणतणनधी याांनी नैणतकदृष्ट्या काम करावयास हवे. सेवक वगाथमध्ये असलेली प्रामाणिकता, णनष्ठा इ. गुिाांमुळे ही नीणतमत्ता णटकून राहाते. American Society of Public Administration ने लोकसेवकाांसाठी नीणतमत्तेची णनयमावली जाणहर केलेली आसून यानुसार प्रशासकाांनी स्वणहतापेक्षा लोकणहताला प्राधान्य द्यायला हवे. आपल्या णववकाधीन अणधकाराांचा वापर त्याांनी जनणहतासाठीच करायला हवा. जनतेचे हक्क व आणधकार त्याांनी समजून घ्यावयास हवे. त्याला अनुसरुन असलेले कायदे, राजयघटना याांचा आदर ठेवायला हवा. प्रशासनात व्यावसाणयक दृष्टीकोनाचा अांणगकार करून कठोर पररश्रम केल्यास लोकप्रशासनाचा णवकास तर होईलच णशवाक सेवकाांना स्वतःची कायथक्षमताही वाढणवता येईल असे या सांस्र्ेला वाटते. तदवतच भारतातही अनेक कायदे व णनयम करून प्रशासकीय णनणतमत्ता जोपासण्यासे कायथ आतापयंत करण्यात आले आहे. प्रशासकीय नीणतमत्ता ढासळण्याचे एक महत्वाचे कारि म्हिजे भ्रष्टाचार होय. म्हिून भ्रष्टाचाराचा समूळ नाश केल्यास ही नीणतमत्ता णटकवीया येऊ शकेल. वतथमानकाळात munotes.in

Page 60

भारतीय प्रशासन
60 भारतीय प्रशासन-व्यवस्र्े सांबांधी हा एक महत्वाचा प्रश्न णकांवा समस्या असून त्याचा प्रत्यक्ष व अप्रत्यक्ष सांबांध भ्रष्टाचाराशी जोडला जातो म्हिून प्रशासनातील नैणतकता / नीणतमूल्य समजून घेण्यसाठी भ्रष्टाचार ही सांकल्पना समजून घेिे गरजेचे ठरते. ४.१.३ ÿशासकìय ĂĶाचारः अथª, कारणे व उपाययोयजना भ्रष्ट आचरि णकांवा वतथिूक म्हिजे भ्रष्टाचार होय 'Corruptus' या ग्रीक शब्दापासून या शब्दाची उत्पत्ती झाली आहे. याचा अर्थ तोडिे णकांवा नष्ट करिे होय. आपल्या प्रशासकीय पदाचा वापर व्यणक्तगत लाभासाठी करिे म्हिजे प्रशासकीय भ्रष्टाचार होय. कोित्याही देशातील सनदी सेवकाांची भरती करताना त्याांना काही अणधकारही प्रदान केलेले असतात, या अणधकाराांचा वापर करून त्याने नैणतकता जोपसता जनसामान्याांचे प्रश्न सोडवावेत अर्वा त्याांच्या आवश्यक गरजाांची पूतथता करावी हे अणभप्रेत असते. म्हिजेच प्रशासकीय सेवा ही जनसेवेचे माध्यम म्हिून ओळखली जाते. परांतु असे न करता सनदी नोकराने णनयमबाह्य कृती करून एखाद्यास लाभ णमळवून णदला अर्वा त्यातून स्वतःसाठी काही मोबदला घेतला तर तो भ्रष्टाचारच होय. भारतीय प्रशासनातील सद्यकालीन समस्याांमध्ये भ्रष्टाचाराचा वरचा क्रमाांक लागतो. भ्रष्टाचारामुळे देशाच्या णवकासावर पररिाम तर होतोच, णशवाय देशाच्या जनतेला आवश्यक त्या मूलभूत गरजा प्राप्त होिे देणखल अशक्यप्राय ठरते. यासाठीच हा भ्रष्टाचार नेमका कोठून णनमाथि होतो णकांवा या भ्रष्टाचाराची कारि काय याांचा शोध घेिे आवश्यक आहे. ÿशासकìय ĂĶाचारीची कारणेः भ्रष्टाचार ही समाजाला लागलेली कीड आहे असे म्हितात. त्यामुळे भ्रष्टाचाराला आळा घालिे कठीि होऊन बसले आहे. णवणवध आांतरराष्रीय सांघटना जागणतक भ्रष्टाचाराची आकडेवारी जाणहर करून या समस्येकडे जागणतक लक्ष वेधण्याचे कायथ करत असतात. परांतु प्रत्येक प्रगत वा अप्रगत देशात कमी अणधक प्रमािात भ्रष्टाचार सुरुच असून त्यात णदवसेंणदवस वाढ होत आहे. भ्रष्टाचाराची कारि णममाांसा पुणढलप्रमािे करता येईल. १) मानवी स्वभावः- वास्तणवक भ्रस्टाचार हा मानवी स्वभावाचा एक गुिधमथच आहे. पाश्चात्य णवचारवांत मॅणकयाव्हेली याने मनुष्य हा जन्मतःच लोभी असतो असे णलखाि केलेले आहे. कोित्याही व्यक्तीला सत्ता अर्वा अणधकारपद प्राप्त झाले की त्याचा वापर तो आणर्थक लाभासाठी करतो व त्यातूनच भ्रष्टाचाराचा उगम होतो. काही तज्ाांच्या मते, मनुष्याला णकतीही नैणतक गुिाांची णशकवि णदली तरी सांधी णमळाल्यानांतर त्याची पावले आपोआप भ्रष्टाचाराकडे वळतात. याचे कारि भ्रष्टाचार हा मानवी स्वभावाचा गुिधमथच आहे. सनदी नोकरवगाथस आत्तापयंत वेगवेगळे भत्ते, सुणवधा त्याचबरोब वेतन आयोग लागू करूनही त्याांचे समाधान होऊ शकत नाही याचे कारि मानवी स्वभावाचा लोभीपिा हेच म्हिावे लागेल. र्ोडक्यात भ्रष्टाचाराची पाळेमुळे मानवी स्वभावातच दडली आहेत. २) कमकुवत णनयांत्रिः प्रशासनावर प्रभावी णनयांत्रि ठेविाऱया वररष्ठ अणधकाऱयाांची गरज असते. परांतु मुळातच प्रशासनावर णनयांत्रि ठेविारे हे अणधकारीच बऱयाचदा भ्रष्टाचाराला खतपािी घालतात. प्रशासनामध्ये णनयत्रि कक्षा (Span of Control) munotes.in

Page 61

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
61 हे फार महत्वाचे तत्व आहे. कोितेही प्रशासन कायथक्षम होण्यामध्ये ही णनयांत्रि कक्षा महत्वाची भुणमका बजावत असते. णनयांत्रि कक्षाच जर कमकुवत असेल णकांवा भ्रष्टाचारी असेल तर प्रशासनावर सुयोग्य णनयांत्रि राहू शकत नाही. भारतामध्ये चाररत्र्यहीन व णनष्कलांक नेतृत्वाची कमतरता वारांवार जािवत असते. त्यातही काही वररष्ठ सेवक चाररत्र्यवान असेल तरी या साखळीत त्याांचा णटकाव लागू शकत नाही. हे टाळायचे असेल तर णशर्थस्र्ानी असलेले नेतृत्व खांबीर असावे लागते. म्हिजेच भारतीय प्रशासनात कमकुवत वररष्ठ नेतृत्वामुळे भ्रष्टाचार वाढत आहे. ३) वेतनाबाबत असमाधानताः सनदी नोकराांमध्ये आपल्या वेतनाबाबत असमाधानता असल्याचे अनेकदा समोर आले आहे. एणककडे गररबी, उपासमार, अधथबेकारी असे णचत्र ग्राणमि व शहरी भागाांमध्ये पाहावसाय णमळते. तर दुसऱया बाजुला उत्तम नोकरी, भत्ते, पदप्रणतष्ठा असे लाभ भारतीय प्रशासक वगाथला णमळूनही आपल्या पद व णमळिाऱया पगाराबाबत ते असमाधानीच असतात. ही असमाधानता प्रशासकीय सेवकाांना भ्रष्टाचार करण्यास प्रवृत्त करते. अनेकदा असेही आढळले आहे की आपल्यापेक्षा वररष्ठ पादवार असलेल्या सहकाऱयाकडे श्रीमांती वाढली की कणनष्ठ सेवकवगाथस असमाधानी वाटू लागते व हे सवथ प्राप्त करण्यासाठी तो अनैणतक वा गैरमागाथचा अवलांब करू लागतो हे मागथ म्हिजेच भ्रष्टाचार होय. म्हिुन प्रशासकीय वगाथमध्ये पद, वेतन, भत्ते इ. बाबत असेलली असमाधानता हे देणखल भ्रष्टाचाराचे मुख्य कारि आहे. ४) सामणजक णवर्मताः अगदी प्राणचन काळापासूनच भारतीय समाजात मोठ्या प्रमािात णवर्मता णदसून येत. कालथ माक्सथने देणखल ‘आहे रे’ आणि ‘नाही रे’ अशा दोन वगांचे णवश्लेर्ि केलेले आहे. ‘आहे रे’ या वगाथकडे उत्पदनाच्या साधनाांची मालकी, पैसा, प्रणतष्ठा या गोष्टी केंद्रीभूत झाल्या आहेत तर ‘नाही रे’ या वगाथकडे या बाबी नसल्याने त्याांची प्राप्ती करण्यासाठी हा वगथ धडपड करू लागतो. हे सवथ प्राप्त करण्यासाठीच लोकप्रशासनात सेवा करण्याची सांधी प्राप्त झाली आहे असा या वगाथचा एक समज आहे. आपल्याला हवी ती प्रणतष्ठा, ऐश्वयाथचे जीवन प्राप्त करण्यासाठी पैसा हे एकमेव माध्यम आहे या समजापोटी प्रशासकीय भ्रष्टाचार आकाराला येतो. यातीलच काहीजि आपल्या प्रशासकीय पदाचा दुरुपयोग करून भ्रष्टाचार वाढीस हातभार लावतात. ५) गररबी णकांवा दाररद्रयः भारतासारख्या देशात गररबी मोठ्या प्रमािात साठवून येत. जोपयंत गररब व श्रीमांत यातील दरी भरून येत नाही तोपयंत सामाणजक समता णनमाथि होऊ शकत नाही. जागणतक भूक णनदेशाांकामध्य तर भारत अगदी खालच्या यादीमध्य झळकत आहे. स्वातांत्र्यापासून ते आत्तापयंत दाररद्रय णनमुथलनाच्या णकतीही पैजा मारल्या गेल्या असल्या तरी हे दाररद्रय नष्ट झालेले नाही ही शोकाांणतका आहे. वररष्ठ वगाथचे राहिीमान उच्च दजाथचे असल्याने गररब वगाथला हे राहिीमान सतत खुिावत असते. हे राहिीमान आपिासही प्राप्त व्हावे यासाठी हा वगथ प्रशासनात रुजु झाल्यानांतर धडपड करू लागतो. भारतातील प्रशासन सेवेत वेतनमामाबाबत बरीच णभन्नता आढळून येते. समान कामासाठी समान वेतन हे तत्व फक्त कागदोपत्री आढळते. केंद्र सरकरी सेवेत व राजय सरकारी सेवेत वेतनाबाबत तफावत णदसून येते. र्ोडक्यात, दाररद्रय हे णदणखल भ्रष्टाचाराचे एक कारि म्हिावे लागेल. munotes.in

Page 62

भारतीय प्रशासन
62 ६) सनदी लोकराांना णमळालेले सांरक्षिः कायद्याने व घटनेद्वारा सनदी सेवकाांचा सेवाशती णनणश्चत केलेल्या आहेत. भारत देश हा सनदी सेवकाांना णमळालेले नोकरीचे एक नांदनवनच म्हिावे लागेल. कायद्याच्या तरतूदींचे व्यवणस्र्त अवलोकन केले तर असे आढळते की, एकदा प्रशासकीय सेवेत पदापथि केलेल्याांना सहजासहजी सेवेतून कमी करता येत नाही, बऱयाच प्रकरिाांत तर भ्रष्टाचार करताना दोर्ी सापडलेली कायद्याच्या कचाट्यातून सहज सुटून बाहेर येतातय असी प्रकरिे घडल्यानांतर इतर सेवक वगाथला कायद्याचे कोितेही भय राहात नाही. सनदी सेवकाला सेवेतून दूर करताना बऱयाच णक्लष्ठ बाबी पुढे उभ्या राहतात. हे सनदी सेवक उघडउघड भ्रष्टाचार न करता दफ्तर णदरांगाईच्या माध्यमातून भ्रष्टाचार करत असतात. काही वेळा त्याांच्या भ्रष्टाचाराचे पुरावेही सापडत नाणहत. कायद्याने णमळालेले सांरक्षि वापरून हा प्रशासक वगथ भ्रष्टाचार करत असतो. अशा वेगवेगळ्या कारिाांमुळे भारतीय प्रशासकीय व्यवस्र्ेतील भ्रष्टाचार वाढत आहे. ÿशासकìय ĂĶाचार रोखÁयासाठी उपाय योजनाः प्रशासकीय भ्रष्टाचार हा वेगवेगळ्या रुपात घडत असतो. भ्रष्टाचार हा फक्त काळ्या पैशाच्या स्वरुपातच नसतो. तर लाच देिे-घेिे, पदोन्नतीसाठी लाच, नोकरीसाठी लाच इ. भ्रष्टाचाराचीच णवणवध रुपे आहेत. हा भ्रष्टाचार नष्ट करण्यासाठी शासकीय पातळीवर तसेच कायद्याद्वारेही अनेक प्रयत्न करण्यात आले आहेत. यातून भ्रष्टाचार काही प्रमािात का होईना कमी होण्यास मदत झाली आहे. या उपाययोजनाांचे आपि i) कायदेशीर उपाययोजना ii) सांस्र्ात्मक उपाययोजना या दोन प्रकारात णवश्लेर्ि अभ्यासिार आहोत. अ) कायदेशीर उपाययोजनाः आत्तापयंत वेगवेगळे कायदे करून भारतीय प्रशासनातील भ्रष्टाचार णनपटून काढण्याचे कायथ चालू आहे. या सांदथभातील पणहला प्रयत्न भारताला स्वातांत्र्य णमळाल्याबरोबर झालेला णदसून येतो. १) ĂĶाचार ÿितबंधक कायदा १९४७: या कायद्यातून भ्रष्टाचाराची व्याप्ती व ओळख भारतीय जनतेला करून देण्यात आली. प्रशासकीय सेवकाांची कोिती कृती भ्रष्टाचार या सांकल्पनेस पात्र ठरली जाईल याचा णनदेश या कायद्यात आहे. भ्रष्टाचार प्रणतबांधक कायदा १९४७ हा स्वातांत्र्यपूवथ कायदा आहे. याचवेळी पाणकस्तानसाठीही हा कायदा अणस्तत्वात आला. म्हिजेच १९४७ चा हा कायदा णिटीश कायदा म्हिूनही ओळखला जातो. या कायद्यातनुसार लाच देिे आणि घेिे या दोन्ही गोष्टी कायदेशीर गुन्हा समजल्या जात असून त्याांचा समावेश भ्रष्टाचार या सांकल्पनेत केला जातो. म्हिजेच प्रशासकीय णशस्त पालनात लाच आणि भ्रष्टाचार याांना गुन्हा समजून णशक्षा करण्यासाठी हा कायदा अणस्तत्वात आला आहे. यामध्ये भारतीय दांडसांणहता २१ नुसार लोकसेवकाची व्याख्या करण्यात आली असून सरकारी सेवेतील सवथच कमथचाऱयाांचा या व्याख्येत समावेश होतो. या कायद्यानुसार कलम १६१, १६२, १६३, १६४, १६५ मध्ये नमूद केलेली कोितीही कृती णशक्षेला पात्र समजली जाते. या अांतगथत लाच देिारी व्यक्ती व लाच घेिारी व्यक्ती कोि याचाही उल्लेख आहे. यानुसार जर एखादी घटना munotes.in

Page 63

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
63 घडली तर सदर व्यक्तीवर खटला दाखल केला जातो व दोर्ी आढळल्यास ती व्यक्ती णशक्षेस पात्र ठरते. या कायद्यानुसार गुन्हयाची चौकशी करिारा अणधकारी पोणलस णनररक्षक या दजाथच्या अणधकाऱयापेक्षा कमी दजाथचा असू नये. तसेच जया सनदी सेवकावर आरोप झालेला आहे त्यास न्यायासयाच्या अटक वारांटणशवाय अटक करता येिार नाही अशीही तरतूद आहे. अपाराधी व्यक्तीस आपली बाजु माांडण्याची त्याचबरोबर त्याला अनुसरून पुरावे सादर करण्याचीही मुभा णदलेली आहे. या प्रकारिाची चौकशी चालू असताना त्याला भ्रष्टाचार प्रकरिापुरतेच प्रश्न णवचारता येऊ शकतील व जर त्याने गुन्हा मान्य केला तर सदर प्रकरि न्यायालयात पाठणवले जाईल. म्हिजेच या कायद्याच्या सवथ तरतूदी सनदी सेवकास अनुकूल असलेल्या णदसून येतात. २) भ्रष्टाचार प्रणतबांधक अणधणनयम १९८८: भ्रष्टाचार प्रणतबांधक अणधणनयम हा वररल कायद्याची सुधाररत आवृत्ती म्हिावी लागेल. हा कायदा ९ सप्टेंबर, १९८८ ला लागु करण्यात आला. या कायद्यामध्ये १९४७ च्या कायद्याच्या बहुतेक तरतूदी समाणवष्ट केलेल्या असून सुधाररत नणवन कलमाांचाही समावेश केलेला आहे. फक्त जम्मू-कणश्मरचा अपवाद वगळता हा कायदा सांपूिथ भारतभर तसेच भारताबाहेरील भारतीय नागररकाांसाठीही लागु करण्यात आलेला आहे. भारतातील भ्रष्टाचाराचे प्रमाि वाढत असून १९४७ च्या कायद्या सुधारिा करण्याची गरज असल्याचे मत सांर्ानम सणमतीने व्यक्त केलेले होते. त्यालाच अनुसरून हा कायदा अणस्तत्वात आला. या कायद्याचे सवाथत महत्वाचे वैणशष्ठ्य म्हिजे लोकसेवकाांची व्याप्ती वाढवून यामध्ये णनवडून आलेल्या लोकप्रणतणनधींचाही समावेश करण्यात आला. म्हिजेच आमदार, खासदार इ. लोकप्रणतणनधी या कायद्याच्या कक्षेत आले. णवधानसभा, णवधानपररर्द, लोकसभा, राजयसभा इ. णनवडिूकाांमध्ये होिारा भ्रष्टाचार या कायद्याच्या कलम-४९ नुसार गुन्हा ठरतो. सदर अणधणनयम लोकसभेत मांजुर करण्यात येऊन या अणधणनयमाचा मुख्य उिेश सरकारी कायाथलये णकांवा शासकीय सांस्र्ाांमध्ये होिारा भ्रष्टाचार र्ाांबावा हा असल्याचे स्पष्ट झाले. भ्रष्टाचार प्रणतबांधक अणधणनयम १९८८ मध्ये प्रमुख णतन णवभाग असून ३१ उपणवभाग आहे. या णवभागातील पणहल्या प्रमुख भागात गुन्ह्यासांबांधीच्या महत्वाच्या तरतूदी आहेतय यानुसार – भ्रष्टाचाराची चौकशी करण्यासाठी खास न्यायाणधशाची नेमिूक केली जाईल व हे न्यायाणधश उच्च व प्रर्म श्रेिी दजाथचे न्यायाणधश असतील. सदर न्यायाणधशाांची नेमिूक अर्वा णनयुक्ती केंद्र सरकार णकांवा राजय सरकारद्वारे केली जाईल. भ्रष्टाचार प्रकरिासाठी खास न्यायाणधश जर णनयुक्त केले असतील तर सदर खटल्याची दररोज सुनाविी घेतली जाईल व खटला लवकरात लवकर णनकाली काढण्याचा प्रयत्न केला जाईल. आरोपी व्यक्तीस गुन्हयाच्या स्वरुपानुसार णशक्षा व दांड णदला जाईल. आवश्यकता असल्यास णवशेर् तपासाचे काम सी.बी.आय, सुद्धा पार पाडू शकेल. munotes.in

Page 64

भारतीय प्रशासन
64 र्ोडक्यात, १९४७ च्या कायद्याच्या उणिवा पुिथ करण्याचे काम १९८८ च्या कायद्याने केलेले आहे. म्हिूनच या सायद्याचे महत्व अनन्यसाधारि आहे. ३) मनी लँडरींग कायदा २००२ (Prevention of Money Laundering Act २००२) :- भ्रष्टाचाराच्या मागाथने कमणवलेले काळे धन (Black Money) वैध बनणवण्याच्या मागाथला मनी लँडररांग असे म्हितात. या मागाथवे भारतातील सांपत्ती णवदेशात माठवली जाते. या काळ्या पैशावर णनयांत्रि आिण्याच्चा हेतुने सांसदेमध्ये हा कायदा मांजुर सेला गेला. ०१ जुलै. २००५ पासून सदर कायद्याची अांमलबजाविी सुरू झाली. पुढील काळात आवश्यकतेप्रमािे वर्थ २००५, २००९, २०१२ मध्ये या कायद्यात आवश्यक सुधारिा करण्यात आल्या. काळा पैसा णवणवध मागाथने पाांढरा केला जातो. यामध्ये अवैध पदार्ांची तस्करी, भ्रष्टाचार, कर चोरी इ. णवणवध मागथ समाणवष्ट आहेत. भारतामध्ये हाच काळा पैसा णवणवध मागाथने अर्थव्यवस्र्ेमध्ये येण्याचे प्रमाि २ ते ५ % असावे असे मत IMF या सांस्र्ेने म्हटलेले आहे. भारतात १०४ अरबचे (डॅलरमध्ये) धन काळ्या पैशाच्या रुपाने चोरले जाते असाही एक अहवाल आहे. भारतातील मनी लँडररांगचे प्रमाि भयावह आहे. हा सवथ गैरमागाथने जमा केलेला पैसा म्हिजे भ्रष्टाचारच आहे. म्हिून भ्रष्टाचार णनमूथलनासाठी मनी लँडररांग कायदा भणवष्यात उत्तम कामणगरी पार पाडू शकेल. ब) संÖथाÂमक उपाययोजनाः- भ्रष्टाचाराला आळा घालम्यासाठी भारत सरकारने वररलप्रमािे कायदे केले असले तरी त्यातून भ्रष्टाचाराला पुिथतः लगाम घालता आलेला नाही. म्हिुन णवणवध घटनात्मक व कायदेशीर सांस्र्ा णनमाथि करून भ्रष्टाचाराणवरूद्ध लढण्यासाठी त्याांना अणधकार प्रदान केले गेले. या सांस्र्ाांचे स्वरुप व कायथ पुढीलप्रमािे – १) अांमलबजाविी सांचालनालय (Enforcement Directorate): सध्या भारतीय राजकीय व्यवस्र्ेमध्ये सवाथत चचेत राणहलेली सांस्र्ा म्हिजेच ‘ईडी’ णकांवा अांमलबजाविी सांचालनालय होय. या सांस्र्ेची स्र्ापना १९५६ मध्य करण्यात आली. भ्रष्टाचाराच्या मोठमोठ्या प्रकरिाांचा तपास णकांवा आतरराष्रीय पातळीवर पैशाचा झालेला अपहार शोधुन काढण्याचे कायथ ईडी ला करावे लागते. केंद्रीय राजस्व णवभागाच्या (Revenue) अांतगथत ईडी के कायथ चालते. ईडी ची सांपुिथ भारतात १० कायाथलये आहेत. महाराष्रातील मुांबई येर्ेही कायाथलय असून त्यासोबत णदल्ली, चेन्नई, कोलकाता, बांगलौर इ. णठकािीही कायाथलये आहेत. ईडीच्या प्रमुखपदी आयुक्त दजाथच्या अणधकाऱयाांची णनयुक्ती केली जाते व भ्रष्टाचाराची राजयपातळीपासून ते आांतरराष्रीय पातळीवर चौकळी करून भ्रष्टाचार उघडकीस आिण्याचे कायथ अांमलबजाविी सांचालनालय करत आहे. अांमलबजाविी सांचालनालयाची कायथपद्धती इतर सांस्र्ापेक्षा वेगळी आहे. णवणवध देशाांमधील आणर्थक व्यवहाराांतगथत झालेल्या गुप्त माणहतीचा आधार munotes.in

Page 65

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
65 घेऊन देशातील भ्रष्ट कांपन्याांची चौकशी ईडी माफथत केली जाते. णवदेशी चलन कायदा (फेमा)-१९९९ अांतगथत णवदेशातून धमकी आल्यास व त्याद्वारा णवदेशी चलनाची मागिी केलेली असल्यास ईडी ला या प्रकरिाची चौकशी करावी लागते. बऱयाचदा भ्रष्टाचार प्रकरिामध्ये दोर्ी व्यक्ती अर्वा कांपनीची माणहती गोळा करून त्या सांपत्तीची जप्ती अांमलबजाविी सांचालनालयामाफथत करण्यात आली आहे. आांतरराष्रीय पातळीवर काळा पैसा शोधण्याचे कायथ ईडी च्या माफथत केले जाते. म्हिजेच या सवथ बाबी पाणहल्या असता ईडीची भुणमका महत्वपूिथ असल्याचे जािवते. असे असले तरी ईडीवर राजकीय भेदभाव केल्याचा आरोप अनेकदा करण्यात आलेला आहे. २) क¤þीय तपास यंýणा (CBI- Central Bureau of Investigation) : णदल्ली णवशेर् कायदा १९४६ अांतगथत सी.बी.आय. या सांस्र्ेची स्र्ापना १ एणप्रल, १९६३ मध्ये झाली. सी.बी.आय. ही केंद्र सरकारची णवशेर् तपास यांत्रिा आहे. भ्रष्टाचार णकांवा णवरोधी णवणवध प्रकरिाांची चौकशी करिे त्याचबरोबर केंद्र सरकारपुढे उभ्या राणहलेल्या महत्त्वपूिथ तक्रारी व खटल्याांची चौकशी करण्याचे काम केंद्रीय तपास यांत्रिेला करावे लागते. केंद्र सरकारचे कमथतारी, सांबांधीत उद्योग, पोलीस अणधकारी इ. णवरोधी झालेल्या तक्रारींची चौकशी सी.बी.आय. करते. यामध्ये मोठमोठ्या भ्रष्टाचाराच्या प्रकरिाांचाही समावेश आहे. हे कायथ सी.बी.आय. च्या अांतगथत येते. सीबीआय चे वेगवेगळे णवभाग असून यामध्ये भ्रष्टाचार-णवरोधी णवभाग महत्त्वाचा आहे. सी.बी.आय. ची रचना पाहात असताना या सांस्र्ेच्या सवोच्चपदी एक प्रमुख अणधकारी असून त्यास सहकायथ करण्यासाठी एक णनष्िात कायदेपांणडत, णतन णवशेर् णनदेशक व इतर अणधकारी असतात. सी.बी.आय. ला णमळालेल्या अणधकाराांनुसार दोर्ी व्यक्तींची चौकशी सी.बी.आय. करू शकते. देशातील भ्रष्टाचाराणवरोधी एक प्रमुख यांत्रिा म्हिून सी.बी.आय.चे महत्त्व णदवसेंणदवस वाढत आहे. याांच्या प्रमुखाला कायद्यानुसार सुरक्षा प्रदान करण्यात आलेली आहे. मागील ५० ते ५५ वर्ांपासून सवथसामान्य जनतेचा णवणवध भ्रष्टाचार प्रकरिाांमध्ये णवश्वास सांपादन करण्याचे कायथ सी.बी.आय. ने केलेले आहे. एवढेच नव्हे तर सरकारी खात्यातील भ्रष्टाचार प्रकरिाांची स्वतःहून तपासिी करण्याचा अणधकारही सीबीआय ला आहे. सीबीआय ही सांस्र्ा घटनात्मक नसल्यामुळे बऱयाच प्रकरिाांमध्ये वादग्रस्त ठरत आहे. ही सांस्र्ा केंद्र सरकारच्या अखत्यारीत येत असल्यानेही णवरोधी पक्षाकडून णवणवध आक्षेप या सांस्र्ेबाबत नोंदवले जातात. सरकार कोित्याही पक्षाचे असो, सत्ताधारी पक्षाच्या सल्ल्यानुसारच सीबीआय कायथ करते असाही आरोप होत असल्याने सीबीआय वर काही मयाथदा येतात. ३) इतर उपाययोजनाः या सांस्र्ाांबरोबरच १९५५ मध्य केंद्र सरकारने प्रशासकीय दक्षता णवभागाची स्र्ापना करून भ्रष्टाचाराच्या णवरोधात आवश्यक त्या उपाययोजना करण्याची munotes.in

Page 66

भारतीय प्रशासन
66 जबाबदारी या णवभागास प्रदान केलेली आहे. १९६२ मध्य भारत सरकारने के. सांर्ानम याांच्या अध्यक्षतेखाली भ्रष्टाचार प्रणतबांधक सणमती नेमून सावथजणनक क्षेत्रातील भ्रष्टाचाराला आळा घालण्यासाठी कोिकोित्. उपाययोजना करण्याचे गरजेचे आहे याणवर्यी सल्ला देण्याचे काम या सणमतीवर सोपणवले होते. सध्या सवथसामान्याांनाही माणहत असलेली सांस्र्ा म्हिून ACB म्हिजेच भ्रष्टाचार णवरोधी यांत्रिा (Anti-Corruption Bureau) या सांस्र्ेचेही नाव घ्यावे लागेल. र्ोडक्या, अशा इतरही अनेक सांस्र्ामाफथत भ्रष्टाचार णनमूथलनाचे कायथ शासकीय पातळीवर सुरू आहे. साराांश, भारतामध्ये भ्रष्टाचाराला आळा घालण्यासाठी वररलप्रमािे णवणवध कायदे करून त्याचबरोबर सांस्र्ाांची स्र्ापना करून भ्रष्टाचार र्ाांबणवण्याचे प्रयत्न सरकार दरबारी सुरू आहेत. असे असले तरी भारतीय प्रशासनातील भ्रष्टाचार आद्यापही मोडून काढता आलेला नाही. ड) लोकपाल (Lokpal) : लोकपाल ही भ्रष्टाचारावर अांकुश ठेवण्यासाठी उपयोगात येऊ शकिारी सवोच्च सांस्र्ा बनू शकेल असे मत णवणवध क्षेत्रातून व्यक्त केले जात आहे. लोकपाल म्हिजे काय? त्याांचे अणधकार, कायथपद्धती हे पाहण्याअगोदर लोकपाल पदाचा इणतहास पाहिे महत्त्वाचे ठरेल. लोकपालाचा इितहास : जगातील णवणवध देशाांमध्ये उदा. स्वीडन, डेन्माकथ, नॉवे, न्युणझलांड या देशाांत प्रशासकीय भ्रष्टाचार कमी होऊन नागररकाांच्या समस्या व तक्रारींचे णववारि करण्यासाठी ‘अॅम्बुडसमन’ नावाची सांस्र्ा अर्वा पद णनमाथि करण्यात आलेले आहे. सवथप्रर्म १८०९ मध्ये स्वीडन या देशात ही यांत्रिा णनमाथि करण्यात आली. प्रशासनाच्या णनिथयाणवरुद्ध नागररकाांच्या तक्रारी ऐकण्यासाठी आणि त्याांचे णनराकरि करण्यासाठी णनयुक्त केलेल्या अणधकाऱयास अॅम्बुडसमन असे म्हितात. इतर देशातील यासारखे पद भारतातही णनमाथि करण्यात यावे अशी मागिी वेळोवेळी करण्यात आलेली आहे. र्ोर समाजसेवक श्री. अण्िा हजारे याांना सांघकाळात या पदाचे महत्व व फायदे भारतीयाांपयंत पोहोचणवण्याचे कायथ यशस्वीपिे केलेले आहे. म्हिजेच ‘अॅम्बुडसमन’ पदाच्या धतीवर जे पद भारतात णनमाथि करण्याची मागिी केली गेली ते पद म्हिजेच लोकपाल होय. १९५९ साली जेष्ठ अर्थतज् सी.डी.देशमुख याांनी लोकपाल पद भारतात णनमाथि करिे आवश्यक आहे, असे मत सवथप्रर्म माांडले. त्यानांतर डा. एल.एम.णसांघवी, पांतप्रधान पांणडत नेहरू, सवोच्च न्यायालयाचे माजी न्यायाधीश पी.बी.गजेंद्रगडकर व मोरारजी देसाई इ. उच्चपदस्र्ाांनीही या पदाचे महत्व प्रणतपादन केल्याचे आढळते. म्हिजेच प्रशासकीय भ्रष्टाचार मोडून काढण्यासाठी व नागररकाांच्या समस्या सोडणवण्यासाठी ‘लोकपाल’ हे पद महत्वाचे असल्याचे इणतहास साांगतो. लोकपाल – उĥेश व कायªपĦती : लोकपाल हे पद आत्तापयंत कायद्याद्वारे णनमाथि करून प्रशासकीय भ्रष्टाचार नष्ट करण्याचा उिेश शासनाचा राणहलेला आहे. लोकपालाची आवश्यकता का आहे हे जािून घेमे महत्वाचे आहे. भारतातील सवोच्च पदावर असलेले राष्रपती, पांतप्रधान, मांत्री इ.च्या कायाथवर णनयांत्रि munotes.in

Page 67

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
67 ठेवण्यासाठी लोकपालाची आवश्यकता साांगीतली जाते. भारतीय प्रशासनात णनमाथि होिारा भ्रष्टाचार, पक्षपातीपिा यावर प्रणतबांध घालण्याचे कायथ लोकपाल करू शकेल. अगदी पांतप्रधानपदावरील व्यक्तीची सुद्धा भ्रष्टाचारासांबांधी चौकशी करण्याचा अणधकार लोकपालाला असेल. बऱयाचदा मत्री, राजकीय नेते, उत्तपदस्र् शासकीय अणधकारी आपल्या पदाचा गैरवापर करून भ्रष्टाचार करत असतात. त्याांची चौकशी करिे सहजासहजी शक्य नाही. लोकपालाला मात्र हा अणधकार असेल. लोकपाल ही कायदेमांडळ, कायथकारीमांडळ व न्यायमांडळ यापासून स्वतांत्र असलेली यांत्रिा आहे. त्यामुळेच तो णनष्पक्षपातीपिे कायथ करू शकेल. ४.१.४ लोकपाल – भारतातील िÖथती वररल णवश्लेर्िात लोकपाल पद हे णकती महत्वपूिथ आहे याची माणहती आपिास णमळते. असे असताना लोकपाल या पदाबाबत भारतातील णस्र्ती काय आहे हे जािून घेऊ या. सवथप्रर्म १९६८ मध्ये लोकपालासांबांधीचे णवधेयक लोकसभेत माांडले गेले. सदर णवधेयक लोकसभेने जरी मांजुर केले असले तरी राजयसभेने नाकारल्याने अणस्तत्वात येऊ शकले नाही. यानांतर १९७१ मध्ये या णवधेयकात काही बदल करून ते पुन्हा लोकसभेत माांडण्यात आले. परांतु, यावर्ीही या णवधेयकाचे कायद्यात रूपाांतरि होऊ शकले नाही. यानांतर १९७७, १९८५, १९८९ अशा अनेक वेळा या णवधेयकाच्या पदरी णनराशाच पडली. २०११ मध्ये मात्र श्री. अण्िा हजारे याांनी केलेल्या जनआांदोलनामुळे या णवधेयकाचे महत्त्व जनसामान्याांपयंत पोहोचले त्यामुळे लोकपाल कायदा प्रत्यक्षात मांजुर होण्याचे णचन्ह णनमाथि झाले. परांतु यातील बऱयाच तरतूदी ह्या लोकसभा व राजयसभा सदस्याांच्या णहताणवरुद्ध असल्याने या णवधेयकाला अांतगथत णवरोध पत्करावा लागला. लोकपाल कायदा प्रत्यक्षात आलेला असला तरी श्री. अण्िा हजारे याांनी ‘जनलोकपाल’ ही नणवन मागिी केल्याने ह्या कायद्याच्या अडचिी वाढलेल्या आहेत. वास्तणवक जनलोकपाल या अर्थ लोकपाल हा जनतेद्वारा णनवडला जावा णकांवा तो जनतेतील असावा असा आहे. जेिेकरून कोित्याही राजकीय हस्तक्षेपापासून तो मुक्त राहू शकेल. २०११ च्या लोकपाल णवधेयकाच्या तरतूदी अमान्य असल्याचे णवणवध सामाणजक सांघटनाांनी सरकारला कळणवले आहे. सद्यणस्र्तीत भारतातील लोकपाल पद हे प्रभावहीन असल्याचेच जािवते. लोकपालाचे महÂव :- जगातील सवाथत मोठी लोकशाही असलेला भारत देशात लोकपालाचे महत्व अनन्यसाधारि आहे. प्रशासनात वाढत असलेला भ्रष्टाचार कमी व्हायचा असेल तर अगदी सवथसामान्याांपासून ते पांतप्रधान पदावरील व्यक्तीची चौकशी करण्याचा अणधकार असलेला लोकपाल फर महत्वाचा वाटतो. शासकीय णवभागातील मोठे अणधकारी, मांत्री, सणचव याांच्याकडून तर भ्रष्टाचाराचा कडेलोट होत असतो. यावर णनयांत्रि ठेवण्यासाठी लोकपाल ही काळाची गरज आहे. सवथच वररष्ठ अणधकाऱयाांना आपिावर कोिाचेच णनयांत्रि नाही असे सतत वाटत असते. या अणनयांत्रीय सत्तेतूनच भ्रष्टाचाराचा उगम होत असतो. म्हिुन हे सवथच जनलोकपालाच्या कक्षेत आल्यास भ्रष्टाचारावर अांकुश ठेविे शक्य होईल असा आशावाद व्यक्त केला जातो. munotes.in

Page 68

भारतीय प्रशासन
68 ४.१.५ लोकायुĉ (Lokayukta) लोकपाल ही केंद्रीय स्तरावरील सांस्र्ा आहे. त्याच धतीवर प्रत्येक राजयात लोकायुक्त नेमला जाईल म्हिुन प्रत्येक घटकराजयात लोकायुक्त सांस्र्ा महत्वाची ठरते. जम्मू-कणश्मर व पाांडेतरी वगळता भारतातील सवथच राजयात लोकायुक्त ही सांस्र्ा णनमाथि करण्यात आली आहे. याबाबतीत महाराष्र अग्रेसर असून १९७१ मध्य महाराष्रात हा कायदा लागु झाला. लोकायुĉाची िनयुĉì व अिधकार : लोकायुक्ताची णनयुक्ती करण्याचा अणधकार राजयापालाला देण्यात आला आहे. ही णनयुक्ती करताना राजयपालाने सांबांधीत राजयाच्या उच्च न्यायालयाचे मुख्य न्यायाणधश, णवरोधी पक्षनेता णकांवा णवधानसभा सभापती याांचा सल्ला घेिे अणभप्रेत आहे. लोकायुक्तची णनयुक्ती ही पाच वर्ाथसाठी केली जाते. उच्च न्यायालयाच्या न्यायाणधशास जे वेतन, भत्ते व इतर सुणवधा प्रदान केलेल्या आहेत त्याच सुणवधा या पदासाठी लागु आहेत. लोकायुक्त सोबतच एक उपायुक्त देणखल णनयुक्त केला जातो. राजयातील कोित्याही उच्चपदस्र्ाणवरुद्ध आलेल्या तक्रारीचे णनवारि करण्याचा अणधका लोकायुक्तास आहे. बऱयाचदा लोकायुक्त स्वतःहून एखाद्या प्रकरिाची दखल घेऊन त्याची चौकशी करीत असतो. यासाठी वतथमानपत्रातील बातम्याांचा सांदभथ तो घेत असतो. या तक्रारींची दखल घेऊन तपास केल्यानांतर सक्षम अणधकाऱयास हा अन्याय दूर करण्याची णशफारस तो करत असतो. ही चौकशी करत असताना लोकासुक्तास गुप्त पद्धतीने करावी लागते व तक्रारकत्याथचे नाांव गुप्त ठेवावे लागते. महाराÕůातील लोकायुĉ संÖथा : लोकायुक्त ही सांर्ा णनमाथि करमारे महाराष्र हे पणहले राजय आहे. २५ ऑक्टोबर १९७२ मध्ये महाराष्रात ही सांस्र्ा अणस्तत्वात आली. प्रशासकीय सेवकाांणवरूद्ध भ्रष्टाचाराची णवणवध प्रकरि हाताळण्याचे काम लोकायुक्तास करावे लागते. महाराष्रात लोकायुक्त व उपलोकायुक्त या पदाांची णनणमथती करण्यात आली आहे. मुख्यमांत्री वगळता कॅणबनेट मांत्री, राजयमांत्री, उपमांत्री वा कोिताही उच्चपदस्र् अणधकारी असला तरी त्याची चौकशी लोकायक्त करू शकतो. सावथजणनक मालमत्तेची जपिुक करण्याचे कायथ लोकायुक्त करीत असतो. या बाबतीत लोकायुक्तास जनतेचे सहकायथ लाभत असते. कारि सावथजणनक सांपत्तीबाबत अनेक तक्रारी लोकायुक्ताकडे येत असतात. त्याांच्याच आधारावर तो चौकशी करीत असतो. महाराष्रात सवथच उच्चपदस्र्ाांची चौकशी करण्याचा अणधकार लोकायुक्ताांना असला तरी मुख्यमांत्र्याची चौकशी ते करून शकत नाहीत. न्या. मदनलाल ताहणलयानी हे सध्या महाराष्राचे लोकायुक्त आहेत. तर श्री. दत्तात्रय पडसाळगीकर हे उपलोकायुक्त आहेत. त्यासोबतच इतर नऊ सदस्य कायथरत आहेत. न्या.एस.पी.कोतवाल याांनी १९७२ ते १९७७ या काळात महाराष्राचे पणहले लोकायुक्त म्हिुन पदभार साांभाळला होता. लोकायुĉाची कायªपĦती : लोकायुक्त पदाची कायथपद्धती म्हिजे लोकायुक्त कशा प्रकारे कायथ करतात हे पाहिे महत्वाचे ठरते. लोकायुक्ताांनी आपला तपास सुरू करण्याअगोदर लोकायुक्त कायाथलयाकडे लेखी स्वरुपात तक्रार करिे आवश्यक आहे. लोकायुक्त कायाथलयाकडे आलेल्या बहुसांख्य तक्रारी ह्या णननावी स्वरुपाच्या वा साध्या कागदावर णलहून पाठणवलेल्या असतात. सदर तक्रारींची munotes.in

Page 69

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
69 चौकशी सुरू झाल्यावर काही वेळेस तक्रारदार आपल्या तक्रारींवर ठाम राहात नाहीत. त्यामुळे प्रणतज्ापत्र (Affidavit) दाखल करण्यावर लोकायुक्त कायाथलय भर देते. भ्रष्टाचार व पदाचा दुरुपयोग या बाबतीतील तक्रारी लोकायुक्त हाताळू शकतो. परांतु भारतातील पररणस्र्ती अशी आहे की, सवथसामान्य जनतेला लोकायुक्त या पदाची माणहतीच नाही. त्यामुळे लोकसेवकाांच्या भ्रष्टाचाराला रान मोकळे णमळत असल्याचे बोलले जाते. लोकायुĉ पदाचे महßव : भारताची लोकशाही जसजशी पररपक्व होत चालली आहे त्याचप्रमािात लोकशाहीला पोखरण्याचे काम भ्रष्टाचार करत आहे. प्रत्येक राजयातील शासकीय अणधकारी, कॅणबनेट सणचव, कॅणबनेट मांत्री इ. उच्चपदस्र्ाांनी आपल्या पदाचा गैरवापर करून भ्रष्टाचार केला असेल तर त्याची योग्यप्रकारे चौकशी होऊन कारवाई होिे गरजेचे आहे. यादृष्टीने लोकायुक्ताची भुणमका महत्वाची ठरते. लोकायुक्त पदाची महती विथन करताना न्या. लॅणटन याांनी म्हटले आहे की, “आपल्या देशातील शासनाने करावयाच्या लोकपाल सांस्र्ेची स्र्ापना म्हिजे जसे काही गेल्या णकत्येक वर्ाथतील आपल्या देशाच्या गणलच्छ वातावरिात णनमाथि झालेली एक शुद्ध हवेची सुखद झुळुक होय”, या एका एका णवधानावरून लोकायुक्त भणवष्यात णकती उत्तम कामणगरी करू शकतील याची अनुभूती येतय ४.१.६ क¤þीय द±ता आयोग (CVC) : Öथापना : भ्रष्टाचारावर प्रणतबांध घालण्यासाठी कोिकोिते उपाय योजता येतील याचा आढावा घेम्यासाठी केंद्र सरकारने १९२ मध्ये के.सांर्ानम सणमतीची णनयुक्ती केली. या सणमतीच्या णशफारशींनुसार भारत सरकारने १९६४ मध्य केंद्रीय दक्षता आयोगाची स्र्ापना केली. या आयोगाचा मुख्य उिेश केंद्र सरकारच्या णनयांत्रिाखाली भ्रष्टाचार प्रणतबांध्क कायाथवर देखरेख ठेविे हे आहे. आज भारतीय प्रशासनात सनदी सेवकाांद्वारे अणधकाराांचा दुरूपयोग करून भ्रष्टाचार केला जातो. याबाबतीत चौकशी करण्याचे कायथ हा आयोग करतो. ‘दक्षता’ या शब्दातच या आयोगाचे कायथ दडलेले आहे. दक्षता म्हिजे भ्रष्टाचाराची कृती घडू नये याबाबत जागृत राहून हा आयोग कायथ करतो. भ्रष्टाचार, लाचलुचपत इ. बाबत जनतेने केलेल्या तक्रारींची चौकशी या आयोगाला करावी लागते. दोर्ी अणधकाऱयाांच्या णवरोधात खटला चालणवण्यासाठी सल्ला देिे हे केंद्रीय दक्षता आयोगाचे मुख्य कायथ आहे. आयोगाच्या कायथक्षेत्रात केंद्र सरकारचे सवथ कमथचारी येतात. याचबरोबर सावथजणनक उद्योगसमुह, सामुणहक खाजगी उद्योग इ. चे सवथ कमथचारी येतात. सांसद सदस्य आणि मांत्र्याांना मात्र केंद्रीय दक्षता आयोगाच्या कायथक्षेत्रातून बाहेर ठेवण्यात आले आहे. क¤þीय द±ता आयोगाची रचना : केंद्रीय दक्षता आयोगाच्या अध्यक्षाची (आयुक्त) णनयुक्ती भारताच्या राष्रपतीद्वारा केली जाते. केंद्रीय दक्षता आयोगाला कायदेशीर मान्यता देण्यासाठी एक णवधेयक माांडले गेले. त्यास राष्रपतींनी मान्यता णदल्यानांतर १२ सप्टेंबर, २००३ नुसार हा आयोग कायदेशीर झाला. कायद्यानुसार आयोगाची रचना बहुसदस्यीय झाली आहे. यामध्ये एक आयुक्त व दोन इतर सदस्य आहेत. आयुक्ताांचा कायथकाळ ४ वर्ांचा असून इतर सदस्याांचा कायथकाळ मात्र ३ munotes.in

Page 70

भारतीय प्रशासन
70 वर्ांचा आहे. आयुक्ताला आपला कायाथत मदत करण्यासाठी एक सणचव व एका णवशेर् अणधकाऱयाची नेमिुक केली जाते. तसेच काही णवभागीय चोकशी आयुक्त व इतरही अणधकारी णनयुक्त केले जातात. या सवांची णनयुक्ती करण्यामागचा मुख्य उिेश भ्रष्टाचारावर प्रभावी णनयांत्रि ठेविे हा आहे. केंद्राप्रमािेच प्रत्येक घटक राजयात दक्षता आयोग स्र्ापन केला जातो. त्यासोबतच णजल्हा पातळीवर णवभागीय दक्षता आयोगाची रचना केली जाते. याप्रमािे दक्षता आयोगाची रचना आहे. क¤þीय द±ता आयोगाची कायªपĦती : केंद्रीय दक्षता आयोगामाफथत वैयणक्तक स्वरुपाच्या तक्रारींची दखल घेतली जाते. सामाणजक सांघटना, वृत्तपत्र आणि जबाबदार नागररक याांच्याकडून णमळालेल्या माणहतीतून प्रार्णमक चौकशी करण्यासाठी त्या त्या णवभागाांना आयोगाकडून सूचना णदल्या जातात. गांणभर स्वरुपाच्या तक्रारींची चौकशी करण्यासाठी आयोगामाफथत हा खटला सी.बी.आय कडे सोपणवला जातो. अशा वेगवेगळ्या प्रकारे केलेल्या चौकशी वा खटल्याांची माणहती केंद्रीय दक्षता आयोग नांतर गृहमांत्रालयाला सादर करत असतो. गृहमांत्रालयाद्वारे नांतर हीच माणहती लोकसभा व राजयसभा या गृहाांमध्ये आवश्यक तेंव्हा माांडली जाते. फक्त चौकशी करिे एवढेच आयोगाचे कायथ मयाथणदत नाही तर नोकरशाहीमध्ये पारदशथकता, जबाबदारी, कतथव्यभावना रुजवून ती वृद्धींगत करण्याचे कायथ केंद्रीय दक्षता आयोग करतो. अशा प्रकारे आयोगाची कायथ पद्धती आहे. क¤þीय द±ता आयोगा¸या मयाªदा : केंद्रीय दक्षता आयोगाची कायथपद्धती पाणहली तर ही फक्त सल्ला देिारी सांघटना आहे असे वरवर जािवते. जरी केंद्र सरकारने भ्रष्टाचाराबाबत आयोगाकडून सल्ला माणगतला तरी आयोगाने णदलेला सल्ला णस्वकारायचा णकांवा नाही याबाबत पुिथ अणधकार केंद्र सरकारला आहे. केंद्रीय दक्षता आयोग ही केंद्र सरकारची भ्रष्टाचाराणवरोधातील सवोच्च सांस्र्ा असली तरी आयोगाकडे पुरेसा कमथचारीवगथ नाही. आयोगाच्या अांतगथत सुमारे १५०० पेक्षा जास्त सरकारी कायाथलये येत असून ऐवढ्याांवर देखरेख ठेवण्याचे कायथ आयोगाला करावे लागते. त्यामानाने आयोगाकडे कमथचारी वगथ मात्र शे-दोनशेच्या दरम्यान आहे. त्यामुळे आयोगाच्या कायथक्षमतेवर पररिाम घडून येतो. बऱयाच प्रकारिाांमध्ये केंद्रीय दक्षता आयोगाने स्वतः भ्रष्टाचार प्रकरिाांची चौकशी करून या सांबांणधचा आपला अहवाल गृहमांत्रालयास सादर केलेला आहे. परांतु यातील अनेक प्रकरिाांबाबत गृहमांत्रालयाकडून कृती केलेली आढळत नाही. वरकरिी दक्षता आयोग हा स्वतांत्र णदसत असला तरी त्याला पुरेसे अणधकार व कमथचारी वगथ उपलब्ध नसल्याने त्याच्या कायाथवर मयाथदा येतात. मुख्य म्हिजे राजकीय नेत्याांवर कारवाई करण्याचे अणधकार आयोगास नाणहत. त्यामुळे सरकारकडूनच या भ्रष्टाचारी नेत्याांना अभय णमळते. याच कारिास्तव केंद्र सरकारची भ्रष्टाचार णवरोधातील सवोच्च सांस्र्ा असूनही केंद्रीय दक्षता आयोगाच्या कायाथवर मयाथदा येतात. क¤þीय द±ता आयोगाचे महÂव : केंद्रीय तसेच राजय पातळीवरील प्रशासकीय सेवकाांकडून होिाऱया भ्रष्टाचाराची व लाचलूचपतीची प्रकरिे केंद्रीय दक्षता आयोगाकडून हाताळली जातात. आयोगाच्या मते भ्रष्टाचार ही मानणसक णवकृती असून स्वार्थ व लोभामुळे व्यक्ती भ्रष्टाचारी बनते. म्हिुन munotes.in

Page 71

भारतीय प्रशासनातील
समकालीन समस्या
71 सावथजणनक पातळीवरून भ्रष्टाचाराचे णनमूथलन होण्यासाठी लोकजागृती होिे गरजेचे आहे. जेंव्हा पोणलसाांचे एखादे पर्क भ्रष्टाचार प्रणतबांधक काया १९८८ अांतगथत एखाद्या प्रकरिाची चौकशी करीत असेल णकांवा सरकारी अणधकाऱयाणवर्यी तपास करीत असेल तर या तपास कायाथवर देखरेख ठेवण्याचे कायथ केंद्रीय दक्षता आयोग करते. केंद्र सरकारच्या मांत्रालयातील भ्रष्टाचारी प्रवृत्ती णवरोधी चालवल्या जािाऱया सतकथतेच्या धोरिावर हा आयोग देखरेख ठेवतो. बऱयाचना णवशेर् पोणलस पर्काांच्या तपासाची प्रगती आयोग वेळोवेळी तपासत असतो. आयोगाच्या कायाथवर वेगवेगळ्या मयाथदा येत असल्या तरी त्यातून आयोगाचे महत्त्व कमी झालेले नाही. भ्रष्टाचारी अणधकाऱयाांच्या वर लटकत राहिारी टाांगती तलवार असे आयोगाचे विथन केल्यास ते चुकीचे ठरिार नाही. भारतीय प्रशासकीय व्यवस्र्ेतील मोठमोठ्या भ्रष्टाचार प्रकरिाांचे मूळ शोधण्याचे कायथ आतापयंत आयोगाने केलेल आहे. वररल सवथ णवश्लेर्िातून केंद्रीय दक्षता आयोगाच्या महत्वाची कल्पना येते. ४.१.७ िनÕकषª या णववेचनातून आपिास भ्रष्टाचार म्हिजे काय व तो र्ाांबणवण्यासाठी णनमाथि केलेल्या प्रशासकीय यांत्रिाांची ओळख झाली. दुदेवाने लोकपाल, लोकायुक्त, केंद्रीय दक्षता आयोग अशा एकापेक्षा एक कायदेशीर यांत्रिा णनमाथि करूनही भ्रष्टाचाराचे प्रमाि णकती कमी झाले आहे हे शोधिे सांशोधनाचा मुिा ठरू शकेल. परांतु एक मात्र खरे की, ही भ्रष्टाचाराची प्रशासनाला लागलेली कीड नष्ट करण्यासाठी शासन दरबारी जे प्रयत्न चालू आहेत ते णनणश्चतच वाखािण्यासारखे आहेत. एक णदवस असा येऊ शकेल की, जेंव्हा भारतातील भ्रष्टाचार णनणश्चतच हिपार झालेला असेल अशी आशा करावयास हरकत नाही. ४.१.८ आपली ÿगती तपासा ÿij १) प्रशासकीय नैणतकता म्हिजे काय ? २) भ्रष्टाचार ही सांकल्पना स्पष्ट करून भ्रष्टाचाराची कारिे साांगा. ३) भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी कोिकोित्या उपाययोजना करण्यात आल्या आहेत ? ४) लेकपालाची काये, अणधकार व महत्व विथन करा. ५) ‘लोकायुक्त’ ही सांकल्पना स्पष्ट करा. ६) केंद्रीय दक्षता आयोगावर णनबांध णलहा. ४.१.९ संदभªसूची १) काळे अशोक, लोकप्रशासन, णवद्या प्रकाशन नागपुर २) पाटील व्ही.बी., भारतीय प्रशासन, के सागर प्रकाशन पुिे ३) www.hindi.idsbook.com ४) www.hi.m.isikipedia.org ५) बकाने छाया, लोकप्रशासन, श्री वैद्य प्रकाशन पुिे ६) www.yashada.org munotes.in

Page 72

भारतीय प्रशासन
72 ४.२. नागåरक आिण ÿशासन पाठाची रचना ४.२.० उद्दिष्टे ४.२.१ प्रस्तावना ४.२.२ स्वयंसेवी संस्था – अथथ व भुद्दिका ४.२.३ स्वयंसेवी संस्थांचे िहत्त्व ४.२.४ िाद्दहती अद्दिकार कायदा २००५ ४.२.५ िाद्दहती अद्दिकार कायद्याचे िहत्त्व ४.२.६ द्दनष्कर्थ ४.२.७ आपली प्रगती तपासा : प्रश्न ४.२.८ संदभथसूची ४.२.० उिĥĶे प्रशासन आद्दि नागररक यांिध्ये अगदी घद्दनष्ठ संबंि आहे. नागररकांच्या सेवेसाठीच प्रशासनाची द्दनद्दिथती झालेली आहे. प्रशासनातील नागररकांचा सहभाग हे गद्दतिान प्रशासनाचे िहत्त्वाचे वैद्दशष्ट्य आहे. प्रस्तुत प्रकिात आपि प्रशासनातील नागररकांचा सहभाग कसा िहत्वाचा आहे हे जािून घेिार आहोत. त्यासोबतच स्वयंसेवी संघटना () यांची प्रशासनातील भुद्दिका जािुन घेताना िाद्दहती अद्दिकार, कायद्याचाही अभ्यास करिार आहोत. ४.२.१. ÿÖतावना प्रद्दतद्दनद्दिक सरकार सत्तेत राहण्ययासाठी लोकशाहीिध्ये नागररकांचा पाद्दठंबा व सहिती अद्दनवायथ आहेय याच दृष्टीकोनातून नागररक आद्दि प्रशासन यांतील परस्पर संबंिाला अद्दतशय िहत्त्व आहे. नागररकांच्या आवश्यक सेवा सुद्दविांची पुतथता करिे हे शासनाचे कतथव्य आहे. यालाच अनुसरून लोकप्रशासनाची द्दनद्दिथती करण्यात आलेली आहे. लोकप्रशासनाची व्याप्ती द्ददवसेंद्ददवस वाढत असल्याने प्रशासन प्रक्रीया यशस्वी होम्यासाठी लोकांचा सहभाग िहत्त्वपूिथ सिजला जातो. प्रशासनाने घेतलेल्या द्दनिथयांची अंिलबजाविी होण्यासाठी त्यािध्ये नागररकांच्या सहभागाची द्दनतांत आवश्यकता असते. कोित्याही योजनांच्या अंिलबजाविीिध्ये नागररकांचा प्रत्यक्ष सहभाग असेल तर सदर योजना यशस्वी होण्याची जास्त शक्यता असते. द्दवद्दवि द्दवचारवंतांनी हे िान्य केले आहे की, नागररकांनी केवळ ग्राहकाच्या भुद्दिकेतून प्रशासनाकडे पाहू नये तर, शासनाप्रती उत्तरदायीत्व, कायथक्षिता या गुिांचा अवलंब केल्यास प्रशासन अद्दिक गद्दतिान व बळकट होईल. याच अनुर्ंगाने प्रशासन व नागररक यातील संबंिाचा आपिास अभ्यास करावयाचा आहे. असे म्हटले जाते की, ज्या देशातील नागररकांचा प्रशासनात प्रत्यक्ष व सक्रीय सहभाग असतो ते प्रशासन आदशथ व कायथक्षि व्हायला वेळ लागत नाही. कततथत्व व जबाबदारीच्या भुद्दिकेतून नागररकांनीही प्रशासनाकडे पाहिे ही काळाची गरज आहे. प्रस्तुत पाठात नागररकांच्या सक्रीय सहभागातून स्वयंसेवी संस्थांनी केलेले प्रशासकीय कायथ तसेच नागररकांच्याच सहभागातून अद्दस्तत्वात आलेला िाद्दहती अद्दिकार कायदा या दोन िुद्द्यांचा आपि ऊहापोह करिार आहोत. munotes.in

Page 73

भारतीय प्रशासनातील
सिकालीन सिस्या
73 ४.२.२ Öवयंसेवी संÖथा – अथª व भुिमका सािारिपिे द्दवसाव्या शतकाच्या उत्तराघाथत व एकद्दवसाव्या शतकाच्या सुरूवातीला स्वयंसेवी संस्था शासनाच्या द्दवद्दवि उपक्रिांिध्ये सहभाग घेऊ लागल्या आहेत. द्दवशेर्तः तक्र द्दनवारिाच्या शासनाच्या प्रयत्नांना यशस्वी करण्यािध्ये स्वयंसेवी संस्था िहत्वाची भुद्दिका बजावत आहेत. स्वयंसेवी संस्था म्हिजे उत्स्फुतथपिे जनकल्यािाचे उद्दिष्ट घेऊन द्दनिाथि झालेली संस्था द्दकंवा संघटना होय. या संस्था जनतेला काद्याच्या आद्दि अद्दिकारांच्या द्दवरोिातील लढ्यात सहकायथ करतात. स्वयंसेवी संस्थांना वेगवेगळ्या नावाने ओळखले जाते. बऱ्याच द्दठकािी त्यांना ‘नागरी सिाज’ या नावाने ओळखतात तर काही द्दठकािी त्यांचा उल्लेख ‘अशासकीय संस्था’ असाही केला जातो. या द्दतन्ही संकल्पानांिध्ये थोडा सूक्ष्ि भेद असला तरी त्यांिध्ये फारसा फरक नाही. द्दवशेर्तः त्यांचे कायथ जनकल्यािाचेच असते. िहत्वाचे म्हिजे नफारद्दहत कायथ त्यांच्याकडून केले जाते. स्वयंसेवी संस्था ह्या सािाद्ददक, आद्दथथक, िाद्दिथक, राजकीय इ. अनेक क्षेत्रात कायथरत असतात. या संस्था एका द्दवद्दशष्ठ उिेशाने द्दनिाथि झालेल्या असतात. यांििील काि करिारे कायथकते स्वसंस्फुतीने व द्दनसंकोचपिे काि करण्यास तयार असतात. म्हिुन त्यांचा उल्लेख स्वयंसेवक असा केला जातो. नागररकांना फक्त संकटकाळी िदत करिे एवढेच त्यांचे कायथ ियाथद्ददत नसते तर नागररकांना िुलभूत हक्कांची जाद्दिव करून देिे या व्यापक उिेशानेही त्या कायथरत असतात. स्वातंत्रपूवथ काळात द्दनिाथि झालेल्या स्वयंसेवी संस्थांचा उिेश हा वगळा होता. सद्याद्दस्थतीत स्वयंसेसवी संस्थांचे कायथ पाद्दहल्या, प्रशासनाला पुरक असे कायथ त्यांच्याकडून केले जातेय काही वेळेस प्रशासन जेथे पोहोचू शकत नाही तेथपयंत या संस्था पोहोचून नागररकांचे जीवन सुखकर करण्याचा प्रयत्न करतात. म्हिुन या संस्थांचे कायथ व भुद्दिका पाहिे िहत्त्वाचे ठरते. Öवयंसेवी संÖथांची काय¥ िकंवा भुिमका : वर उल्लेख केल्याप्रिाि स्वयंसेवी संस्थांचे कायथक्षेत्र व्यापक आहे. अगदी आरोग्य ते आंतरराष्रीय सहकायथ अशा द्दवद्दवि क्षेत्रात या संस्था कायथरत असतात. त्यािुळे त्यांचे कायथक्षेत्रही द्दवस्तारत आहे. सािारिपिे प्रशासनातील त्यांची भुद्दिका पाहून त्याच्या कायाथचे द्दववरि पुद्दढलप्रिािे करता येईल. १) जनता व शासन यातील दुवा : स्वयंसेवी संस्था या शासनांचे व खाजगी प्रकल्प, योजना तळागाळातील नागररकांपयथत पोहोचद्दवण्याचे कायथ कररत असतात. त्यािुळे त्यांना जनता व शासन यांतील दुवा म्हिून संबोिले जाते. १९७० ते १९८० या दशकातील स्वंयसेवी संस्थांची भुद्दिका पाद्दहली असता हे द्दविान सत्य असल्याचे जािवते. देशभरात लाखो नोंदिीकतत स्वयंसेवी संस्था असून त्यांचे कायथक्षेत्र व्यापक आहे. आरोग्य, पािी, द्दशक्षि इ. िुलभूत गरजांची पुतथता करताना या संस्था शासद्दकय दवा म्हिून कायथ करतात. काही वेळा शासकीय योजना भ्रष्ट अद्दिकाऱ्यांिुळे सवथसािान्य जनतेपयंत पोहोचत नाहीत अशा वेळी या योजना तळागाळापयंत पोहोचद्दवण्याची भुद्दिका स्वयंसेवी संस्था पार पाडत असतात. munotes.in

Page 74

भारतीय प्रशासन
74 २) िवकास योजनांची अंमलबजावणी : वास्तद्दवक द्दवकास योजना राबवून त्यांची अंिलबजाविी करिे हे शासनाचे कायथ आहे. शासनाच्या वाढत असलेल्या कायथभागािुळे या योजना प्रभाद्दवपिे जनतेपयथत पोहोचद्दवण्यािध्ये प्रशासन बऱ्याचजा अपयशी ठरते. अशा वेळी स्वयंसेवी संस्था आपले जाळे उभारून या योजना सवथसािान्यांपयंत पोहोचद्दवण्यािध्ये िोलाची भुद्दिका बजावत असतात. भारतात अशा वेगवेगळ्या स्वयंसेवी संस्था असून द्दकत्येक शासकीय योजनांची प्रभावी अंिलबजाविी त्यांच्यािाफथत झाली आहे. काही द्दवचारवंतांच्या िते तर स्वयंसेवी संस्था ह्या शासनाला पयाथय म्हिून द्दवकसीत होण्याची शक्यता द्दनिाथि झाली आहे. एक िात्र खरे की, या वादात न पडता त्यांनी सवथसािान्य जनतेला द्दवकासाचे जे नद्दवन पररिाि उपलब्ि करून द्ददले आहे ते नजरेआड करून चालिार नाही. २०२० चे नुकतेच ताजे उदाहरि म्हिजे करोना द्दवर्ािू च्या पार्श्थभूिीवर, सवथसािान्य गररब जनतेपयंत द्दवद्दवि सेवा, अन्नाचा पुरवठा करण्यािध्ये द्दवद्दवि संस्था पुढे होत्या. अशा प्रकारचे त्यांचे कायथ शासनाला पुरकच आहे. ३) जनते मÅये राजकìय जागृती : भारत ही जगातील सवाथत िोठी लोकशाही असली तरी जनतेिध्ये राजकीय जाद्दिव िात्र नगण्य स्वरुपाची आहे. ितदानाच्या द्ददवशी लोक ितदानासाठी बाहेन न पडता या सुट्टीचा उपयोग इतर कायाथसाठी करता. ितदानाबाबत उदाद्दसनता देद्दखल िोठ्या प्रिािात जािवते. अशा वेळी ितदानाचे िहत्त्व, लोकशाहीची गरज, ितदारांची भुद्दिका या बाबी जनतेवर द्दबंबवून त्यांना राजकीयदृष्ट्या जागतत करण्याचे कायथ अनेक स्वयंसेवी संस्था करत असल्याचे द्ददसते. द्दवकसनशील देशांिध्ये जनतेिध्ये जािीव, जागतती द्दनिाथि करिे फार िहत्त्वाचे असून अनेक स्वयंसेवी संस्था या कायाथत गुंतलेल्या आढळतात. सवथसािान्य जनता अद्दतशय िहत्त्वाच्या प्रसंगी सुद्धा उदाद्दसन द्ददसुन येते. शासनाच्या अिक्या द्दनिथयािुळे िाझे काय नुकसान होिार आहे? िला एकट्याला हे कुठे शक्य आहे? अशा द्दववंचनेत द्ददसतात. त्यांना यापासुन परावतत्त करून सजग व सज्ञान करण्याचे कायथ स्वयंसेवी संस्थांना करावे लागते. ४) दूबªल घटकांचा िवकास : सिाजातील दूबथल घटक जसे की, अपंग, आद्ददवासी, लहान बालके, स्त्रीया यांच्या द्दवकासासाठी देशभरात द्दवद्दवि स्वयंसेवी संस्था कायथरत आहेत. द्दकत्येक स्वसंसेवी संस्थांचा िूळ उिेशच दूबथल घटकांचा द्दवकास असल्याचे जािवते. निथदा बचओ आंदोलनाचा िुख्य उिेश शासनाला द्दवरोि करिे हा नव्हता तर त्यातून द्दवस्थाद्दपत होिाऱ्या दूबथल घटकांना द्दवकास प्रक्रीयेत सािावून घेिे हा होता. आद्ददवासी, घटस्फोटीत िद्दहला, पररत्यक्ता िद्दहला इ. ना सिाजात िानाचे स्थान द्दिळिे गरजेचे आहे. आजपयंत द्दकत्येक योजना प्रशासनाकडून या घटकांसाठी राबद्दवण्यात आल्या असूनही त्यांचा अपेक्षीत द्दवकास साध्य होऊ शकला नाही. हे कायथ द्दवद्दवि स्वयंसेवी संस्था करताना आढळतात. ५) सामािजक काय¥ : सिाजद्दहताचे द्दवद्दवि उपक्रि स्वयंसेवी संस्थांनी आतापयंत हाताळलेले आहेत. देशात नैसद्दगथक आपत्ती उद्भवल्यास सवाथत प्रथि ह्याच संस्था आपत्तीग्रस्तांच्या munotes.in

Page 75

भारतीय प्रशासनातील
सिकालीन सिस्या
75 िदतीला िाऊन येतात. पुर, भुकंप, दुष्काळ, अद्दतवतष्टी इ. नैसद्दगथक संकटाच्या काळात या संस्थांनी दृष्ट लागण्यासारखे कायथ केलेले आढळते. अशा प्रसंगी आपत्तीग्रस्तांना अन्न, और्िे, कपडे, द्दनवारा, स्वच्छता सािुग्री यांचा पुरवठा करून संकटाला तोंड देण्याची द्दजि त्यांच्यात द्दनिाथि करण्याचे कायथ स्वयंसेवी संस्था करत आहेत. कोित्याही प्रकारच्या सरकारी िदतीची अपेक्षा न करता आपल्याला शक्य होईल तेवढी िदत गरजवंतांपयंत पोहोचद्दवण्याचे कायथ या संस्थािाफथत केले जाते. अपंग कल्याि कायथक्रि, दूबथल घटकांना साद्दहत्य वाटप, उपजीद्दवकेची सािने पुरविे अशा वेगवेगळ्या उपक्रिांििुन सािाद्ददक कायाथचा वसा स्वयंसेवी संस्थांनी घेचलेला असून त्यात त्या यशस्वी देद्दखल झालेल्या आहेत. ४.२.३ Öवयंसेवी संÖथांचे महßव : स्वयंसेवी संस्था ह्या सिाजिनाचा आरसा म्हिून कायथ करतात. त्या स्वतःचा द्दनिी स्वतः उभारतात. आवश्यकता वाटल्यास शासन अथवा सिाजाकडून देिगी द्दस्वकारून सिाजद्दहताचे कायथ कररत असतात. सिाजािध्ये एकात्िता द्दनिाथि करण्याची भुद्दिका स्वयंसेवी संस्थांकडून अदा केली जाते. त्यांच्या िुलभूत गरजांची पुतथता करून आवश्यक तेंव्हा िदत पुरद्दवण्याचे कायथ या संस्थाकडून केले जाते. त्यािुळे स्वयंसेवी संस्था शासनाला पुरक म्हिुनच कायथरत आहेत. सािाद्दजक जागतती द्दनिाथि करून आपल्या जबाबदारी प्रती त्यांना सजग करण्याचे कायथ स्वयंसेवी संस्था करत असतात. स्वयंसेवी संस्था लोकांच्या जवळ असतात आद्दि लोकद्दवकास योजनांची प्रभावी अंिलबजाविी होण्यािध्ये त्या िोलाची भुद्दिका पार पाडतात. द्दनयोजन आयोगाच्या िते, शासकीय कायथक्रिांची यशस्वी अंिलबजाविी होण्याच्या आशेने शासन स्वयंसेवी संस्थांकडे पाहात असते. कतर्ी, आरोग्य त्याचबरोबर इतर संलग्व क्षेत्रािध्य सहभागाची भुद्दिका स्वयंसेवी संस्थांकडून वठवली जाते. द्दवद्दवि सांस्कतद्दतक आद्दि द्दवकास कायथक्रि या संस्थांद्वारे हाती घेतले जातात. गररबी द्दनिूथलनािध्ये तर या संस्थांचा िोलाचा वाटा असतो. या सवथ कारिास्तव स्वयंसेवी संस्थांचे िहत्त्व द्ददवसेंद्ददवस वाढत आहे. ४.२.४ मािहती अिधकार कायदा २००५ : ÿÖतावना : प्रशासनात पारदशथता यावी, भ्रष्टाचाराचे द्दनिूथलन व्हावे त्याचबरोबर नागररकांिध्ये प्रशासनाबाबत द्दवर्श्ास द्दनिाथि व्हावा यासाठी िाद्दहती अद्दिकार िहत्त्वाचा आहे. िाद्दहती अद्दिकार कायदा व्हावा यासाठी द्दवद्दवि स्वयंसेवी संस्था, देशातील नागररक यांनी पररश्रि घेतले, लढा द्ददला व याचूनच िाद्दहती अद्दिकार कायदा २००५ अद्दस्तत्वात आला. भारतात िाद्दहतीच्या अद्दिकाराची चळवळ यशस्वी होत आहे. जनतेला द्दिळालेले हे एक प्रभावी शस्त्र असून त्यािुळे सरकारी व्यवस्थेतील भ्रष्ट घटक हादरून गेले आहेत. िाद्दहतीचा अद्दिकार म्हिजे कोित्याही कायाथलयाकडे असलेली द्दकंवा त्यांच्या द्दनयंत्रिात असलेली व या द्दनयिानुसार द्दिळवता येण्याजोगी िाद्दहती होय. िाद्दहती जािून घेिे. आवश्यक ती कागदपत्रे प्राप्त करिे हा अद्दिकार म्हिजेच िाद्दहतीचा अद्दिकार होय. हा कायदा २००५ साली िंजूर झाला असला तरी एकाएकी प्राप्त झालेला नाही. म्हिुन या अद्दिकाराबाबत अद्दिक जािुन घेिे िहत्त्वाचे ठरेल. munotes.in

Page 76

भारतीय प्रशासन
76 मािहती अिधकाराची पाĵªभूमी :- सवाथत प्रथि िाद्दहती अद्दिकार हा कायदा द्दस्वकारिारा स्वीडन हा पद्दहला देश आहे. १७६६ िध्ये Freedom of Press Act असा कायदा करून स्वीडने आपल्या नागररकांचा िाद्दहती द्दिळद्दवण्याचा अद्दिकार िान्य केला. स्वीडन नंतर अनेक देशांनी िाद्दहती अद्दिकारासंबंिीचे कायदे िंजुर केले. १९६६ िध्य अिेररका तसेच द्दिटनने देद्दखल आपल्या नागररकांसाठी हा अद्दिकार प्रदान केला. िानवी हक्कांच्या जाद्दहरनाम्यात देद्दखल युनोने म्हटले आहे की, नागररकांना िाद्दहती द्दिळण्याचे स्वातंत्र्य हा िुलभूत अद्दिकार असून तो युनोशी संलग्न प्रत्येक राष्राने आपल्या नागररकांस प्रदान करावयास हवा. म्हिजेच िाद्दहती अद्दिकाराबाबत भारत बरीच पाऊले िागे असल्याचे प्रथिदशथनी जािवते. भारतािध्ये िाद्दहती अद्दिकार कायदा िंजुर व्हावा यासाठी जनआंदोलन उभारावे लागले. िाद्दहतीचा अद्दिकार कायदा लागु करण्यासाठी िहाराष्रात भ्रष्टाचारद्दवरोिी जनआंदोलनाच्या िाध्यिातून सिाजसेवक श्री. अण्िा हजारे यांनी लढा उभारला. उपोर्ि, सभा, जनजागतती अद्दभयानांच्या िाध्यिातून िाद्दहतीचा अद्दिकार भारतीय जनतेला द्दिळावा यासाठी रिद्दशंग फंकले. याचा पररिाि म्हिजे ११ ऑगस्ट, २००३ रोजी िहाराष्र सरकारने हा कायदा िंजुर केला. त्यानंतर केंद्र सरकारने ऑक्टोबर २००५ िध्य कायदा करून संपुिथ भारतासाठी िाद्दहती अद्दिकार कायदा २००५ िंजुर केला. मािहती अिधकार कायīातील तरतूदी : िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािध्ये कोित्याही भारतीय नागररकाला आवश्यक ती िाद्दहती िागण्याचा अद्दिकार आहे. िाद्दहती िागण्यासाठी द्दवद्दहत निुन्यातील अजथ व त्यासोबत १० रुपयाचा कोटथ फी स्टँम्प आवश्यक आहे. सािारितः नागररकांना हवी ती िाद्दहती द्दतस द्ददवसांच्या आत देिे बंिनकारक आहे. िाद्दहताच्या अद्दिकारात कािाचे द्दनररक्षि अथवा तपासिी या बाबींचाही सिावेश करण्यात आला आहे. अत्यावश्यक प्रसंगी एखाद्या व्यक्तीने ‘जीवन जगण्या हक्क’ या संदभाथत िाद्दहती िागीतली असेल तर सदर िाद्दहती ४८ तासांच्या आत देिे बंिनकारक आहे. िाद्दहती अद्दिकाऱ्याने चुकीची िाद्दहती देऊन द्ददशाभूल केल्यास सदर अद्दिकाऱ्यावर दंडात्िक कारवाईचीही तरतूद या कायद्यात आहे. प्राप्त झालेल्या िाद्दहतीच्या द्दवरोिात वररष्ठ िाद्दहती अद्दिकाऱ्याकडे अद्दपल करण्याचाही अद्दिकार या कायद्यात आहे. अशा वेगवेगळ्या तरतूदी करून िाद्दहती अद्दिकारातून नागररकांच्या हक्कांचे संरक्षि करण्यात आलेले आहे. फक्त जम्िु-कद्दश्िर वगळता देशाच्या सवथच क्षेत्रांिध्ये हा कायदा लागु करण्यात आला आहे. या कायīामुळे नागåरकांना ÿाĮ झालेले अिधकार : िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािुळे नागररकांना वेगवेगळ्या प्रकारची िाद्दहती शासकीय प्राद्दिकरिांकडून द्दिळू लागली आहे. यािध्ये काही अपवाद वगळता बहुतेक सवथ िाद्दहती प्राप्त करता येऊ शकते. या कायद्यािुळे नागररकांना पुद्दढल िाद्दहती घेण्याचा अद्दिकार प्राप्त झाला आहे. १) शासनाचे अद्दभलेख, दस्तऐवज, हजेरीपत्रक, पररपत्रके, आदेश, शासकीय अहवाल या संबंिीची िाद्दहती अथवा त्यांच्या दूय्यिप्रती प्राप्त करता येतील. २) कोित्याही नागररकाला शासकीय द्दवभागाच्या फाईलींची िाद्दहती द्दिळू शकेल. munotes.in

Page 77

भारतीय प्रशासनातील
सिकालीन सिस्या
77 ३) फक्त शासकीय कायाथलयेच नव्हे तर द्दनिशासकीय कायाथलये, शासकीय अनुदानावर चालिाऱ्या द्दशक्षिसंस्था, नोंदिीकतत संस्था, बँका, स्थाद्दनक स्वराज्य संस्था इ. सवथ कायाथलयातील आवश्य ती िाद्दहती नागररकांना प्राप्त करता येऊ शकेल. ४) ज्या शासकीय कािांसाठी सरकारी द्दतजोरीतून पैसा खचथ होतो अशा कािांची इत्यंभूत िाद्दहती नागररकांस द्दिळू शकेल. उदा. रस्ते, सावथजद्दनक इिारती इ. या बांिकािांिध्ये वापरलेला कच् िाल व कािाचा दजाथ यासंबंिीचीही िाद्दहती घेता येऊ शकेल. ५) ग्राद्दिि भागातील नागररकांना आपल्या गावातील अथवा पररसरातील रस्ते, शासकीय बांिकाि, शाळांच्या इिारती इ. कािांची आवश्यक ती िाद्दहती प्राप्त करता येऊ शकेल. ६) आपल्या गावातील िान्य पुरवठा, रॉकेल पुरवठा, गैस पुरवठा इ. जीवनावश्य वस्तुंच्या पुरवठ्याबाबत नागररक िाद्दहती घेऊ शकतात. ७) सवथ प्रकारच्या शासकीय कायाथलयांनी, द्दशक्षि संस्थांनी त्यांचा िाद्दहती द्दवद्दशष्ठ द्दवभागिी करून आपल्या अद्दिकतत वेबसाईटवर टाकिे बंिनकारक केलेले आहे. जेिेकरून कोित्याही व्यक्तीला आवश्यक ती िाद्दहती हवी तेंव्हा प्राप्त करता येऊ शकेल. अशा वेगवेगळ्या तरतूदी करून या कायद्यािुळे नागररकांना खऱ्या अथाथने िाद्दहतीचा अद्दिका प्राप्त झाला आहे. ४.२.५ मािहती अिधकार कायīाचे महßव : िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािुळे सवथसािान्य जनतेला शासकीय घ्येयिोरिांची िाद्दहती सहज उपलब्ि होऊ लागली आहे. यािुळे जनताद्दभिूख शासनाची खऱ्या अथाथने अंिलबजाविी होऊ लागली आहे. भारतातील िाद्दहती अद्दिकार कायद्याचे िहत्त्व पुद्दढलप्रिािे स्पष्ट करता येईल. १) पारदशªक कारभार : बऱ्याचदा शासकीय द्दनिथयािध्ये पारदशथकता आढळून येत नाही. शासनाचे काही द्दनिथय एखादी व्यक्ती द्दकंवा संस्था याना अनुकुल असू शकतात व यातूनच भ्रष्टाचाराचा जन्ि होतो. याच कारिास्तव नागररकांचा प्रशासकीय द्दनिथयांवर द्दवर्श्ास बसत नाही. िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािुळे शासनाच्या एखाद्या द्दनिथयाबाबत नागररकांिध्ये अद्दवर्श्ास द्दकंवा शंका असेल तर त्याबाबत ते िाद्दहती घेऊ शकतात. यातून पारदशथकता सिोर येऊ शकते. आजही भारतातील द्दकत्येक प्रकरिे अशी आहेत की, त्याबाबत सरकार आद्दि द्दवरोिी पक्ष एकिेकांवर आरोप-प्रत्यारोप करताना आढळतात. यातील सत्य पररद्दस्थती नागररकांसिोर किीच येत नाही. या कायद्यािुळे िात्र शासकीय कारभारात पारदशथकता येण्याची शक्तयता द्दनिाथि झाली आहे. २) लोकशाही मजबुत करणे : लोकांचे शासन म्हिजे लोकशाही अशी लोकशाहीची ढोबळ व्याख्या आहे. प्रत्यक्षात भारतीय लोकशाहीत नागररकांचे शासन द्दकतपत आहे यात शंका द्दनिाथि होते. िाद्दहती munotes.in

Page 78

भारतीय प्रशासन
78 अद्दिकार काद्यािुळे लोकशाही िजबुतीकरिाची प्रक्रीया सुरू झाली आहे असे म्हटल्यास वावगे ठरिार नाही. नागररकांचा प्रशासकीय कायाथिध्ये जेवढा सहभाग वाढेल तेवढी लोकशाही बळकटीकरिाची प्रक्रीया गद्दतिान होत असते. शासनाचे द्दनिथय, ध्येयिोरिे, योजना यांची िाद्दहती द्दिळत नसल्याने नागद्दगक या सवथ बाबींपासून अद्दलप्त राहतात. िाद्दहती अद्दिकार कायद्याने याला छेद द्ददला आहे. शासनाची कोितीही योजना िंजुर झाल्यानंतर आत्ता कोित्याही नागररकांना या योजनांची इत्यंभूत िाद्दहती द्दिळू लागली आहे. नागररकांचा सहभाग वाढल्याने अथाथतच लोकशाही िजबुतीकरिाची प्रक्रीया घडून येत आहे. ३) जनसहभाग वाढिवणे : जनसहभाग वाढद्दवण्याचे कायथ िाद्दहती अद्दिकारातून सहज शक्य झालेले आहे. जनतेचा सहभाग वाढद्दवण्यासाठी सवथच लोकशाही व्यवस्था आग्रही असतात. भारत सुद्धा यापासून अद्दलप्त राहू शकत नाही. जनतेचा शासकीय प्रक्रीयांिझ्ये सहभाग वाढावा यासाठी शासन स्तरावर वेगवेगळे प्रयत्न केले जातात. चचाथसत्र, िेळावे, संिेलने या बाबी जनसहभाग वाढद्दवण्याचे िाध्यि म्हिुनच आयोद्दजत केल्या जातात. िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािुळे एखादी योजना जनसािानान्यांपयंत पोहोचत नसेल तर शासनाला ही बाब कळण्यास िदत होते. जेवढा जनतेचा सहभाग जास्त तेवढी एखादी योजना यशस्वी होऊ शकते. हे सवथ िाद्दहती अद्दिकारिुळे शक्य झाले आहे. ४) ĂĶाचारावर िनयंýण : िाद्दहती अद्दिकार कायद्याचा िूळ उिेशच भ्रष्टाचारावर द्दनयंत्रि आििे हा आहे. दफ्तर द्ददरंगाई द्दकंवा िाद्दहती दडवून ठेवल्यािुळे भ्रष्टाचाराला िोकळी वाट द्दिळते. यापुवी शासकीय अद्दिकारी गोपद्दनयताच्या नावाखाली सवथ प्रकारची िाद्दहती नागररकांपासून लपवून ठेवत असायचे. व यातूनच भारतातील भ्रष्टाचार द्ददवसेंद्ददवस वाडीस लागलेला होता. िाद्दहती अद्दिकार हे नागररकांच्या हातात आलेले लोकशाही शस्त्र आहे. या शस्त्राचा वापर करून प्रशासकीय भ्रष्टाचाराची िोठिोठी प्रकरिे उघडकीस येऊ लागली आहेत. या कायद्याच्या अंिलबजाविीनंतर िाद्दहती अद्दिकार कायथकते तयार होऊ लागले आहेत. आतापयंत गोपद्दनयतेच्या नावाखाली दडवून ठेवलेली िाद्दहती उघड होऊ लागल्याने भ्रष्टाचारावर बऱ्याच प्रिािात अंकुश बसला आहे असे आपि म्हिू शकतो. ५) योजनांची ÿभावी अंमलबजावणी : िाद्दहती अद्दिकार कायद्यातून शासकीय योजनांची प्रभावीपिे अंिलबजाविी करिे सहज शक्य आहे. सध्या प्रत्येक शासकीय योजना िाद्दहती अद्दिकाराच्या बडग्यािुळे सावथजद्दनक करिे भाग पडले आहे. यापूवी शासकीय अद्दिकाऱ्यांवर अशा प्रकारचे बंिन नसल्यािुळे आपल्याच िजीतील द्दकंवा आद्दथथक द्दहतसंबंिातील नागररकांना या योजनांचा लाभ द्दिळायचा व खरे लाभाथी यापासून वंद्दचत राहात होते. िाद्दहती अद्दिकार कायद्यािुळे खऱ्या लाभार्थयाथपयंत शासकीय योजना पोहोचू लागल्याने त्या यशस्वी होऊ लागल्या आहेत. अपंग कल्याि, िद्दहला व बालकल्याि, ज्येष्ठ नागररक इ. संबंिीच्या योजनांचे खरे लाभाथी शासनाला द्दिळू लागल्याने योजनांची प्रभावी munotes.in

Page 79

भारतीय प्रशासनातील
सिकालीन सिस्या
79 अंिलबजाविी करिे शासनाला सोपे जात आहे. म्हिुन यापुढेही कोित्याही योजजनांच्या प्रभावी अंिलबजाविीसाठी िाद्दहती अद्दिकार कायदा प्रभावी ठरू शकेल असा आशावाद करावयास हरकत नाही. वररल प्रिािे िाद्दहती अद्दिकार कायद्याचे वेगवेगळे पैलु आपल्याला दशथद्दवता येतील. िाद्दहती अद्दिकार कायदा हा भद्दवष्यात कुठपयंत िजल िारेल हे पाहण्यासाठी अजून थोडा काळ वाट पाहावी लागेल. ४.२.६ िनÕकषª प्रस्तुत पाठांत नागररक आद्दि प्रशासन यांििील परस्पर संबंिाची कल्पना आपिास येऊ शकेल. प्रशासन आद्दि नागररक या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. प्रशासकीय सेवा जन-सािान्यांपयंत पोहोचण्यात काही अडचिी येत असतील तर त्यादृष्टीने स्वयंसेवी संस्था िोलाची भुद्दिका बजावत असतात. त्यांचे कायथ, िहत्त्व लक्षात घेतल्यास प्रशासनातील त्यांची भुद्दिका सहज अिोरेद्दखत होते. या स्वयंसेवी संस्थांनी उभारलेल्या जनआंदोलनािुळेच भारतात िाद्दहती अद्दिकार कायदा २००५ अद्दस्तत्वात येऊ शकला. भारतात िाद्दहती अद्दिकाराची चळवळ सध्या वेगाने पसरत आहे. न्यायालये, संसद, िहािंडळे, राज्यांची द्दविीिंडळे येथपासून ते स्थाद्दनक स्वराज्य संस्था अशा सवथच कायाथलयातील कािकाज जािून घेण्याचा व प्रशासनात सहभागी होण्याचा अद्दिकार नागररकांना या कायद्यािुळे प्राप्त झाला आहे. लोकप्रशासन केवळ वस्तुद्दनष्ठ असून उपयोगाचे नाही तर ते आदशथवादी असायला हवे. म्हिून द्दवद्दवि स्वयंसेवी संस्थांनी सुप्रशासन द्दनद्दिथतीचा प्रयत्न करून लोकशाही उभारिीत िोलाची भुद्दिका पार पाडली आहे असे द्दचत्र पाहावयास द्दिळते. ४.२.७ आपली ÿगती तपासा ÿij : १) स्वयंसेवी संस्थांचा अथथ सांगून त्यांच्या भुद्दिकेवर प्रकाश टाका. २) स्वयंसेवी संस्थांचे कायथ व िहत्त्व स्पष्ट करा. ३) िाद्दहती अद्दिकार कायदा २००५ वर चचाथ करा. ४) िाद्दहती अद्दिकार कायद्याचे िहत्त्व स्पष्ट करा. ४.२.८ संदभªसूची १) पाटील व्ही. बी., भारतीय प्रशासन, के सागर प्रकाशन पुिे २) चक्रवती द्दवद्युत, भारतीय प्रशासन : उत्क्रांती आद्दि व्यवहार, सागे प्रकाशन. ३) पटनाईक बी. के., द्दवकासाच्या अभ्यासाची तोंडओळख, Bookganga.com ४) www.yashada.org munotes.in

Page 80

भारती य प्र शा सन
80 ४.३ नागåरकांची सनद (Citizens Charter) पाठाची रचना ४.३.१ उ द्द ि ष्ट े ४.३.२ प्र स् त ाव न ा ४.३.३ न ा ग र र क ा ांच ी स न द : अ र् थ व स् व रु प ४.३.४ न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच ी त त्त् व े ४.३.५ न ा ग र र क ा ांच ी स न द : भ ा र त ा त ी ल द्द स् र् त ी ४.३.६ न ा ग र र क ा ांच ी स न द : म ह त्त् व ४.३.७ द्द न ष् क र् थ ४.३.८ आप ली प्र गत ी त पासा : प्र श्न ४.३.९ स ांद भ थ स ू च ी ४.३.१ उिĥĶे : प्र श ा स न अ द्द ि क ग द्द त म ा न व ल ो क ा द्द भ म ु ख ब न द्द व ण् य ा स ा ठ ी न व ी न-न व ी न उ प ा य य ो ज ल े ज ा त ा त . न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी त् य ा प ैक ी च ए क स ांक ल् प न ा ह ो य . प्र स् त ु त प्र क र ण ा त आ प ण ‘ न ा ग र र क ा ांच ी स न द ’ स ांक ल् प न ा स म ज ून घ ेण ा र आ ह ो त . त् य ा च ब र ो ब र य ा स ांक ल् प न ेच ा ल ो क प्र श ा स न ा व र क ो ण त ा प्र भ ा व प ड ल ा आ ह े य ा च ा ह ी श ो ि घ े ण ा र आ ह ो त . ४.३.२ ÿÖतावना : प्र श ा स न क ा य ा थ त न ा ग र र क ा ां च् य ा स ह भ ा ग ा ल ा ज े व ढ े म ह त्त् व द्द द ल े ज ा त े त ेव ढ े च म ह त्त् व त् य ा ां च् य ा स म ा ि ा न क ा र क स ेव ेस ह ी द्द द ल े ज ा त े. कोणÂयाही ÿशासकìय ÿािधकारणाने नागåरकांची आवÔयकता ओळखून Âयाÿमाणे Âयांना सेवा पुरिवणे गरजेचे आहे. आज िविवध देशां¸या लोकÿशासनात याच उĥेशाने नागåरकां¸या सेवेबरोबरच समाधानालाही तेवढेच महßव िदलेले आढळते. लोकािभमुख ÿशासनासाठी ÿशासकìय कायाªत पारदशêपणा व कायª±मता येणे गरजेचे आहे. नागåरकांची सनद नागåरकांना Âयां¸या सेवेची हमी ÿशासनाकडून िमळवून देत असते. खाजगी ÿशासनात úाहक डोÑयासमोर ठेवून Âयांना समाधानकारक सेवा पुरिवÐया जातात. सरकारी ÿशासनाकडून माý अशी अपे±ा ठेवली जात नÓहती. सīिÖथतीत खाजगी ÿशासनाÿमाणेच लोकÿशासनातही नागåरक हा घटक डोÑयासमोर ठेवून सेवा पुरिवली जाते. याच अनुषंगाने वरील संकÐपना समजून घेणे गरजेचे ठरते. ४.३.३ नागåरकांची सनद : अथª व Öवłप ‘ स न द ’ य ा श ब् द ा च ा अ र् थ स ा व थ भ ौ म स त्त ेन े प्र द ा न क े ल ल ा ल ेख ी द स् त ऐ व ज ह ो य . श ा स न ा न े द्द क ां व ा श ा स क ी य प्र ा द्द ि क ा र ण ा न े आ प ल् य ा न ा ग र र क ा ां न ा ल ेख ी स् व रु प ा त प्र द ा न क े ल ेल े अ द्द ि क ा र म् ह ण ज ेच न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ो य . न ा ग र र क ा ांन ा उ त्त म व द ज े द ा र स ेव ा प ु र द्द व ण् य ा च ी ह म ी य ा स न द ेत ू न प्र ा प्त ह ोत अ स त े. ह ी ह म ी त् य ा ांन ा य ा स न द ेद्व ा र ा प्र श ा स न ा क ड ू न प्र ा प्त ह ो त अ स त े. ह ी munotes.in

Page 81

भ ारती य प्रश ास न ातील
समक ाली न समस् य ा
81 ह म ी त् य ा ांन ा य ा स न द े द्व ा र ा प्र श ा स न ा क ड ू न द्द द ल ी ज ा त े . य ा स न द ेद्व ा र ा न ा ग र र क ा ांन ा प्र श ा स न ा ब ा ब त स म ा ि ा न ी व स ांत ु ष्ट क र ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा ज ा त ो . प्र श ा स न ा न े ल ो क ा ांच् य ा अ स ल ेल् य ा अ प ेक्ष ा ज ा ण ून घ् य ा य ल ा ह व् य ा त व त् य ा ांच् य ा प ु त थ त े स ा ठ ी प्र य त् न क र ा य ल ा ह व ेत . ज स ज स े प्र श ा स न ल ो क ा ांच् य ा अ प ेक्ष ा प ू ण थ क रू ल ा ग त े त् य ा च प्र म ा ण ा त ल ो क ा ांच ा ह ी प्र श ा स न ा व र ी ल द्द व श्व ा स दृ ढ ह ो ऊ ल ा ग त ो . न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेद्व ा र ा ल ो क ा ां न ा प्र श ा स न ा त ी ल प ा र द श ी प ण ा च प्र त् य य आ ण ून द ेत ा य ेत ो . म् ह ण ु न च ह ी स ांक ल् प न ा ल ो क प्र श ा स न ा त म ह त्त् व ा च ी ठ र त आ ह े. संकÐपनेचा उगम :- न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी स ांक ल् प न ा भ ा र त ा त स ध् य ा रु ढ झ ा ल ी अ स ल ी त र ी य ा स ांक ल् प न ेच ा उ ग म द्द ि ट न म ध् य े स ा प ड त ो . १९९० च् य ा स ु म ा र ा स म ा ग ा थ र े ट र् ॅ च र य ा इ ां ग् ल ांड च् य ा प ांत प्र ि ा न ा ांन ी स त्त ेव र आ ल् य ा न ांत र त् य ा ांन ी ल ो क प्र श ा स न ा त भ र र व स ु ि ा र ण ा क र ण् य ा च ा य श स् व ी प्र य त् न क े ल ा . इ ांग् ल ांड च े ल ो क प्र श ा स न ह े ज ग ा त ी ल स व ो त्त म ल ो क प्र श ा स न ा प ैक ी ए क म ा न ल े ज ा त े. र् ँ च र य ा ांच् य ा न ांत र स त्त ेव र आ ल ेल े इ ांग् ल ांड च े प्र ि ा न म ांत्र ी ज ॉ न म ेज र य ा ांन ी ह ी र् ॅ च र य ा ांच ा प ा य ांड ा प ु ढ े च ा ल ु ठ े व ल ा . य ा च प्र श ा स क ी य स ु ि ा र ण ा ांच ा ए क भ ा ग म् ह ण ून ह ी स ांक ल् प न ा इ ांग् ल ांड म ध् य े प ु ढ े आ ल ी . य ा च ा च अ र् थ ज ॉ न म ेज र ह े य ा स ांक ल् प न ेच े द्द श ल् प क ा र म् ह ण ु न ओ ळ ख ल े ज ा त ा त . ह ी स न द ल ा ग ु क र त ा न ा द ेश ा त ी ल ज न त ेस ा ठ ी ल ो क स ेव ेच ी ग ु ण व त्त ा व ा ढ द्द व ण े व इ ांग् ल ांम ि ी ल प्र श ा स क ी य स ेव ा ां न ा ज ग ा त ी ल स व थ श्र ेष्ठ स ेव ा ब न द्द व ण े ह ा त् य ा ांच ा उ ि ेश अ स ल ेल ा द्द द स ू न य ेत ो . इ ांग् ल ांड न ांत र ब ह ु त ेक स व थ च ल ो क प्र श ा स न ा ांन ी आ प ल् य ा ज न त ेल ा स ेव ा ांच ी य ो ग् य ह म ी द ेण् य ा च ा प्र य त् न य ा स न द ेद्व ा र ा क े ल ेल ा आ ढ ळ त ो . भ ा र त ा त आ त्त ा च् य ा क ा ळ ा त ह ी स ांक ल् प न ा म ह त्त् व प ू ण थ म ा न ल ी ज ा ऊ ल ा ग ल ी आ ह े. भ ा र त ी य ल ो क प्र श ा स न ा त ी ल ब ह ु त ेक स व थ च ख ा त् य ा ांत स ेव ा प ु र द्द व त ा ांन ा न ा ग र र क ा ांन ा ड ो ळ् य ा स म ो र ठ े व ल े ज ा त े. अ र् थ ख ा त े , आ र ो ग् य ख ा त े, म ह स ू ल ख ा त े, प य ा थ व र ण ख ा त े इ . स व थ च प्र श ा स क ी य द्द व भ ा ग ा ां न ी आ प ल् य ा क ा य ा थ ल य ा त य ेण ा ऱ् य ा अ भ् य ा ग त ा ांस ा ठ ी प ु र द्द व ल् य ा ज ा ण ा ऱ् य ा स ेव ा ां च ी म ा द्द ह त ी क ा य ा थ ल य ा त ल ा व ल ेल ी आ ढ ळ त े. क ा य ा थ ल य ा त य ेण ा ऱ् य ा न ा ग र र क ा ांस ाठ ी आ स न व् य व स् र् ा , द्द प ण् य ा च े प ा ण ी व इ त र स ु द्द व ि ा प ु र द्द व ण र् ह ा द ेख ी ल न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द े च ा च ए क भ ा ग आ ह े. म ह ा र ा ष् र ा त न ा ग र र क ा ांच ी स न द ह ा प्र त् य ेक प्र श ा स क ी य द्द व भ ा ग ा ांच ा ए क अ द्द व भ ा ज् य घ ट क ब न ल ेल ा अ स ू न आ प ल् य ा स ांक े त स् र् ळ ा व र (Website) य ा क ा य ा थ ल य ा ांन ी ‘ न ा ग र र क ा ांच ी स न द ’ उ प ल ब् ि क े ल ेल ी आ ह े. ४.३.४ नागåरकां¸या सनदेची तÂवे न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी द्द व द्द व ि त त् व ा ांव र आ ि ा र र त आ ह े. ह ी त त् व े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े – १) सेवेची हमी : न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेम ु ळ े न ा ग र र क ा ांन ा च प्र श ा स न ा क ड ू न उ त्त म स ेव ेच ी ह म ी द्द म ळ त े. प्र श ा स क ी य स े व ा प ु र द्द व ण े ह े ज र ी प्र श ा स क ा ांच े क ा म अ स ल े त र ी य ा स े व ेत ह म ी न व् ह त ी . क ो ण त् य ा ह ी स े व ेस ा ठ ी न ा ग र र क ा ांन ा म ा र ा व य ा स ल ा व ण े ह ी क ा ह ी न व ी न ग ो ष्ट न ा ह ी . य ा त ू न च ग्र ा म ी ण भ ा ग ा त ‘ स र क ा र ी क ा म , अ न ब ा र ा म द्द ह न े र् ा ां ब ’ ह ी क ु च ेष्ट ा त् म क म् ह ण अ द्द स् त त् व ा त आ ल ेल ी आ ह े . न ा ग र र क ा ांच ी स न द म ा त्र य ा त त् व ा ल ा छ े द द ेत े व प्र त् य ेक न ा ग र र क ा ल ा स ेव ेच ी ह म ी प्र द ा न क र त े. munotes.in

Page 82

भारती य प्र शा सन
82 २) ÿशासनाबाबत िवĵास : द ेश ा त ी ल न ा ग र र क ा ांच ा ल ो क प्र श ा स न ा व र ज ेव ढ ा द्द व श्व ा स व ा ट े ल त ेव ढ ा श ा स न ा ल ा त् य ा च ा द्द न व ड ण ूक क ा ळ ा त फ ा य द ा घ ेत ा य ेत ो . य ा च स ा ठ ी क ो ण त ेह ी श ा स न प्र त् य ेक न ा ग र र क ा च ा द्द व श्व ा स स ांप ा द न क र ण् य ा स ा ठ ी प्र य त् न श ी ल अ स त े. द्द व श्व स द्द न य त ा ह े न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द े च े म ु ख य त त्त् व आ ह े. ज ेव् ह ा प्र श ा स न द्द व द्द ह त व ेळ े त न ा ग र र क ा ां न ा स ेव ा प्र द ा न क र े ल व य ा स ेव ेत स व ो त् क ृ ष्ठ प ण ा अ स ेल त र च न ा ग र र क ा ां च ा प्र श ा स न ा ब ा ब त द्द व श्व ा स द्द न म ा थ ण ह ो ई ल . ३) मुÐयांची जपणूक : न ैद्द त क म ू ल् य े ह ी म ा न व ी ज ी व न ा त म ह त्त् व ा च ी आ ह ेत . त द व त च प्र श ा स क ी य क ा य ा थ त ह ी न ैद्द त क त ा अ स ा य ल ा ह व ी . म ा ग ी ल प्र क र ण ा त भ्र ष्ट ा च ा र ह ी स ांक ल् प न ा प ा ह त ा न ा न ै द्द त क म ू ल् य ा ांन ा क स े प ा य द ळ ी त ु ड व ल े ज ा त े ह े आ प ण प ा द्द ह ल े. न ा ग र र क ा ांच ी स न द प्र श ा स न ा त ी ल न ै द्द त क म ू ल् य े ज ो प ा स ण् य ा च े क ा य थ क र त े. अ ग द ी स व थ स ा म ा न् य न ा ग र र क ह ी प्र श ा स न ा त न ैद्द तक म ू ल् य े द्द श ल् ल क र ा द्द ह ल ी न स ल् य ा च ी ख ांत व् य क्त क र त ो . य ा स न द ेद्व ा र ा द्द व द्द ह त व ेळ े त क ा म , प ा र द श ी प ण ा , भ्र ष्ट ा च ा र म ु क्त त ा त , म ा न व ी य त ा य ा म ू ल् य ा ांन ा ज ो प ा स ण् य ा च े क ा य थ क े ल े ग ेल े आ ह े. प्र श ा स न व न ा ग र र क य ा ांम ध् य े स ा म ा द्द ज क ब ा ांद्द ि ल क ी ज ो प ा स ण् य ा च े क ा य थ य ा त ू न ह ो ऊ श क े ल . म् ह ण ज ेच न ाग र र क ा ांच ी स न द म ू ल् य ा ांच ी ज प ण ूक दृ ष्ट य ा म ह त् व ा च ी आ ह े. ४) ÿशासकìय सुलभता : क ो ण त् य ा ह ी प्र श ा स क ी य स ेव े च ा ल ा भ घ ेत ा न ा न ा ग र र क ा ांन ा द्द क च क ट व द्द ल ल ष्ट प्र क्र ी य ा ांन ा स ा म ो र े ज ा व े ल ा ग त े. य ा म ु ळ े न ा ग र र क प्र श ा स द्द क य स ेव ेल ा द च क ू न अ स त ा त . ए ख ा द्य ा स ेव ेच ा ल ा भ घ ेत ा न ा त ी स े व ा अ ग द ी क म ी ख च ा थ त , क म ी व ेळ े त व स ह ज र र त् य ा द्द म ळ ा य ल ा ह व ी ह े न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच े म ुख् य त त् व आ ह े. य ा त ू न प्र श ा स द्द क य स ु ल भ त ा द्द न म ा थ ण ह ो ण े श ल य ह ो त े. श ा स द्द क य क ा य ा थ ल य ा ांम ध् य े ए क च फ ा ई ल अ न ेक ट ेब ल ा ांव र द्द फ र त अ स त ा न ा न ा ग र र क ा ां न ा म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त द फ् त र द्द द र ां ग ा ई ल ा स ा म ो र े ज ा व े ल ा ग त े. य ा प ेक्ष ा ए क ा च ट े ब ल ा व र त् य ा ांन ा स व थ स े व ा उ प ल ब् ि झ ा ल् य ा स त् य ा त ू न स म ा ि ा न द्द न म ा थ ण ह ो त े. म् ह ण ू न प्र श ा स क ी य स ु ल भ त ा ह े न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच े म ु ख् य त त्त् व आ ह े. ५) ÿशासनाचे मूÐयमापन : प्र श ा स क ी य स ेव ा प ु र द्द व त ा न ा न ा ग र र क त् य ा ब ा ब त स म ा ि ा न ी आ ह ेत क ा ह े ज ा ण ण् य ा च ा प्र य त् न या स न द ेद्व ा र ा क े ल ा ज ा व ा . न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेद्व ा र ा त क्र ा र द्द न व ा र ण य ांत्र ण ा उ भ ी क े ल ी ज ा त े. प्र श ा स क ी य क ा य ा थ ल य ा ांन ी द्द द ल ेल् य ा स े व ेब ा ब त न ा ग र र क ा ां च े प्र त् य ा भ र ण (Feedback) ज ा ण ू न घ ेण े अ प े द्द क्ष त आ ह े. य ा न ु स ा र च प्र त् य ेक प्र श ा स क ी य द्द व भ ा ग ा ांम ध् य े त क्र ा र प ेट ी (Complaint Box) ठ े व ल ेल ी आ ढ ळ त े. य ा च ा म ु ख् य उ ि ेश आ प ण प ु र द्द व ल ेल् य ा स ेव ा ांब ा ब त न ा ग र र क द्द क त ी प्र म ा ण ा त स म ा ि ा न ी आ ह ेत ह े ज ा ण ून घ ेण े ह ा असत ो. व र र ल व ेग व ेग ळ ी त त्त् व े न ा ग र र क ा ां च ी स न द य ा स ांक ल् प न ेश ी स ांब ांद्द ि त आ ह ेत . munotes.in

Page 83

भ ारती य प्रश ास न ातील
समक ाली न समस् य ा
83 ४.३.५ नागåरकांची सनद : भारतातील िÖथती इ ांग् ल ांड य ा द ेश ा म ध् य े न ा ग र र क ा ां च ी स न द ज ा द्द ह र क े ल् य ा न े त् य ा द ेश ा त ी ल न ा ग र र क ा ां न ा प ु र द्द व ल् य ा ग ेल ेल् य ा स ेव ा ांच् य ा ग ु ण व त्त ेत व द ज ा थ म ध् य े व ा ढ झ ा ल् य ा च ा अ न ुभ व स ांप ू ण थ ज ग ा ल ा आ ल ा . त् य ा च क ा र ण ा स् त व भ ा र त ा त ह ी इ ांग् ल ांड च े अ न ु क र ण क र ण् य ा च ा प्र य त् न झ ा ल ा . १९९६ म ध् य े प्र श ा स न ा त पररणाम क ा र क त ा य ेण् य ा स ा ठ ी प्र त् य ेक र ा ज् य ा त ी ल म ु ख् य प्र श ा स क ी य स द्द च व ा ांच ी ए क प र र र् द आ य ो द्द ज त क े ल ी ग ेल ी . द्द त च े उ द्घ ा ट न त त् क ा ल ी न प ांत प्र ि ा न ा ां च् य ा ह स् त े क र ण् य ा त आ ल े. य ा प र र र् द ेत ब ह ु त ेक स व ा ां च ेच ए क म त झ ा ल े क ी , आ प ल् य ा द ेश ा त प्र श ा स क ी य क ा य ा थ ल य े न ा ग र र क ा ांच् य ा स म स् य ा ज ा ण ून घ ेण् य ा च ा व त् य ा स ो ड द्द व ण् य ा च ा प्र ा म ा द्द ण क प ण े प्र य त् न क र ी त न ा ह ी त . य ा क ा र ण ा स् त व स ा म ा न् य न ा ग र र क प्र श ा स न ा क ड े प ा ठ द्द फ र द्द व त आ ह ेत . य ा ब ा ब त स क ा र ा त् म क त ा द्द न म ा थ ण क र ण् य ा ब ा ब त च ा उ ह ा प ो ह य ा प र र र् द ेत क र ण् य ा त आ ल ा . य ा प र र र् द ेच े फ द्द ल त म् ह ण ज े द्द व द्द व ि प्र श ा स क ी य द्द व भ ा ग ा ां न ी आ प ल् य ा व त ी न े न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच ी घ ो र् ण ा क े ल ी . य ा म ध् य े भ ा र त ी य आ य ु द्द व थ म ा म ह ा म ांड ळ (LIC) , आ य क र द्द व भ ा ग , र े ल् व े म ह ा म ांड ळ य ा ांन ी प ु ढ ा क ा र घ ेत ल ेल ा आ ढ ळ त ो . य ा श ा स क ी य प्र ा द्द ि क र ण ा ां न ी आ प ल् य ा स ेव ेच ा ल ा भ घ ेण ा ऱ् य ा न ा ग र र क ा ांस ा ठ ी स न द ेच ी घ ो र् ण ा क े ल ी . य ा न ांत र ल ग ेच च न व ी द्द द ल् ल ी न ग र प र र र् द ेन ेह ी न ा ग र र क ा ांच ी स न द ज ा द्द हर क े ल ी . य ा म ा ग च ा म ु ख् य उ ि ेश न ा ग र र क ा ांन ा उ त्त म स ेव ा द्द व न य श ी ल प ण े प ु र द्द व ण े ह ा ह ो त ा . स ध् य ा भ ा र त ा त ी ल ब ह ु त े क स व थ च प्र श ा स क ी य द्द व भ ा ग ा ां न ी न ा ग र र क ा ां च ी स न द ज ा द्द ह र क े ल े ल ी आ ढ ळ त े . ४.३.६ नागåरकांची सनद : महßव क ो ण त् य ा ह ी द ेश ा म ध् य े श ा श्व त अ श ा आ द्द र् थ क आ द्द ण स ा म ा द्द ज क द्द व क ा स ा स ा ठ ी स ु श ा स न ा च ी आ व श् य क त ा अ स त े. स ु श ा स न ा च् य ा त ी न प्र म ु ख आ ि ा र ा ांम ध् य े प ा र द श थ क त ा व प्र ा ा स न ा प्र त ी ज ब ा ब द ा र प ण ा य ा द ो न ग ु ण ा ां न ा अ द्द त श य म ह त्त् व आ ह े. न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी य ा च दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न म ह त्त् व ा च ी ठ र त े. प्र श ा स न ह े न ा ग र र क ा ांप्र त ी ज ब ा ब द ा र अ स ण े आ व श् य क आ ह े. ग्र ा ह क ह ी स ांक ल् प न ा ड ो ळ् य ा स म ो र ठ े व ल् य ा स न ा ग र र क ा ां च े स ेव ेप्र त ी स म ा ि ा न प्र द्द त त ह ो ण े ग र ज ेच े अ स त े. न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी द्द व द्द व ि प्र श ा स क ी य स ेव ा ांप्र त ी न ा ग र र क ा ांन ा ग ु ण व त्त ेच ी ह म ी प्र द ा न क र त े . न ा ग र र क ा ां च ी स न द प्र श ा स क ी य दृ ष्ट य ा प ु ढ ी ल क ा र ण ा स् त व म ह त् व ा च ी ठ र त े. १) शासकìय पातळीवर दखल : प्र शासन ाच ा १९९० प ू व ी च ा क ा ल ख ांड प ा द्द ह ल ा त र न ा ग र र क ा ांन ा स ु श ा स न ा च ी ह म ी क ो ण ा क ड ू न ह ी प्र द ा न क े ल ी ज ा त न व् ह त ी . न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द े च ी श ा स क ी य प ा त ळ ी व र द ख ल घ ेत ल ी ग ेल् य ा न े न द्द ज क च् य ा क ा ळ ा त प्र श ा स क ी य ज ब ा ब द ा र ी व ा ढ त च ा ल ल ी आ ह े. ए क म ा त्र ख र े क ी , न ा ग र र क ा ांच ी स न द ह ी फ क्त न ैद्द त क दृ ष्टय ा म ह त्त् व ा च ी आ ह े क ा र ण द्द त ल ा क ो ण त ा ह ी श ा स क ी य अ र् व ा क ा य द ेश ी र आ ि ा र न ा ह ी . न ै द्द त क दृ ष्ट य ा त् य ा-त् य ा प्र श ा स न ा न े आ प ल् य ा स ेव ेच ा ल ा भ घ े ण ा ऱ् य ा न ा ग र र क ा ांन ा क श ा प्र क ा र े स ेव ा प ु र व ा व् य ा त य ा च ा ए क आ द श थ म् ह ण ून न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेक ड े प ा द्द ह ल े ज ा त े. अ स े अ स ल े त र ी श ा स क ी य पात ळ ीव र न ागररक ा ांच े द्द ह त द ख ल प ा त्र अ स ल् य ा न े ह ी स न द म ह त्त् व ा च ी ठ र त े. munotes.in

Page 84

भारती य प्र शा सन
84 २) ÿशासनात जबाबदारी वाढली : न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी प्र श ा स क ी य अ द्द ि क ा ऱ् य ा ांन ा त् य ा ांच् य ा ज ब ा ब द ा र ी च ी ज ा ण ी व क रू न द ेत े. स ेव ेस ा ठ ी आ ल ेल् य ा न ा ग र र क ा ांप्र त ी आ प ण य ो ग् य स ेव े च े द ेण े ल ा ग त ो य ा च ी ज ा ण ी व न क ळ त प ण े स न द ी स ेव क ा ांन ा ह ोत े. भ ा र त ा त ी ल ब ह ु त ेक क ा य ा थ ल य ा ांम ध् य े न ा ग र र क ा ांच ी स न द र र त स र प ण े अ ांम ल ा त आ ण ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा ज ा त आ ह े. ज ब ा ब द ा र ी च ी ज ा द्द ण व अ स ल ेल े प्र श ा स न क ा म क ा ज ा त द्द द र ां ग ा ई प ण ा व व ेळ क ा ढ ू प ण ा क रू श क त न ा ह ी . ज् य ा उ ि ेश ा न े म ा झ ी स न द ी स े व क म् ह ण ून द्द न य ु क्त ी झ ा ल ेल ी आ ह े त ो उ ि ेश ज ब ा ब द ा र ी न े मल ा प ा र प ा ड त ा आ ल ा प ा द्द ह ज े अ स े स त त स द र स ेव क ा ल ा व ा ट त े. म ी क ो ण ा स त र ी ज ब ा ब द ा र आ ह े य ा च ी ज ा द्द ण व व ा ढ ल ी क ी प्र श ा स न ा त स ु स ू त्र प ण ा व द्द न ट न े ट क े प ण ा य ेत ो . म् ह ण ून य ा ब ा ब ीं च ा द्द व च ा र क े ल ा त र न ा ग र र क ा ांच ी स न द म ह त्त् व प ू ण थ ठ र त े. ३) वेळेची बचत : न ा ग र र क ा ां न ा प्र श ा स न क ा य ा थ त स म ा ि ा न द्द नम ा थ ण ह ो ण े प्र श ा स क ी य दृ ष्ट य ा अ त् य ांत म ह त्त् व ा च े आ ह े. क ो ण त ी ह ी स ेव ा स ह ज द्द म ळ ण े श ल य अ स ू न ह ी ज र त् य ा ब ा ब त द्द द र ां ग ा ई ह ो त अ स ेल त र अ श ी स ेव ा न द्द म ळ ण े य ो ग् य स म ज ल े ज ा त े. न ा ग र र क ा ांच ी स न द ह ी न ा ग र र क ा ांन ा क ो ण त ी ह ी प्र श ा स क ी य स े व ा द्द व द्द ह त व ेळ े त द्द म ळ व ू न द ेण् य ा च ी ए क प्र क ा र े ह म ी द ेत े. प्रश ा स क ी य क ा य ा ां म ध् य ेह ी ए व ढ ी भ र म स ा ठ व ा ढ झ ा ल ेल ी आ ह े क ी , प्र श ा स क व ग थ प ू ण थ त : ब ेज ा र ह ो ऊ न ज ा त े. य ा च क ा र ण ा स् त व क ो ण त् य ा प्र श ा स क ी य क ा य ा थ स ा ठ ी द्द क त ी अ व ि ी ल ा ग ेल ह े द श थ द्द व ण् य ा च े क ा य थ न ा ग र र क ा ांच ी स न द क र त े. त् य ा त ू न प्र श ा स क व ग थ व न ा ग र र क य ा द ो घ ा ां च ा ह ी अ म ू ल् य व ेळ व ा च ू श क त ो. आ त्त ा प य ां त अ न ु भ व ा त ू न ह ी ग ो ष्ट श ल य झ ा ल ी आ ह े. म् ह ण ून च न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी व ेळ े च ी ब च त ह ो ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न म ह त्त् व ा च ी ठ र त े. ४.३.७ िनÕकषª न ा ग र र क ा ां च ी स न द ह ी प्र श ा स न ा क ड ू न न ा ग र र क ा ांन ा प्र ा प्त झ ा ल ेल ी ए क अ म ू ल् य भ ेट आ ह े. स ु रू व ा त ी ल ा म् ह ण ज े १९९७ म ध् य े ज ेव् ह ा न ा ग र र क ा ांच ी स न द ह ी स ांक ल् प न ा भ ा र त ा त रु ज ु ल ा ग ल ी त् य ा व ेळ े स ह ी स ांक ल् प न ा य श स् व ी ह ो ई ल क ी न ा ह ी अ स ा य क्ष प्र श्न द्द न म ा थ ण झ ा ल ा ह ो त ा . आ ज ह ी ह ी स ांक ल् प न ा भ ा र त ात द्द क च क ट म् ह ण ून ओ ळ ख ल ी ज ा त े य ा च े क ा र र प्र श ा स क व ग ा थ च ी म ा न द्द स क त ा म् ह ण त ा य ेई ल . त् य ा ांच ा दृ ष्ट ी क ो न ह ी स न द य श स् व ी ह ो ण् य ा म ध् य े अ ड च ण ी च ा ठ र त ो . भ ा र त ी य प्र श ा स न ा त स न द ी स े व क ा ांच् य ा ग ैर ह ज ेर ी च ेह ी प्र म ा ण ज ा स् त आ ह े. त् य ा म ु ळ े ह ी स न द प्र त् य क्ष ा त य ेण े अ ड च ण ी च े भ ा स त े. भ ा र त ा त ी ल प्रश ा स क ी य व ग ा थ म ध् य े द्द श स् त व प्र द्द श क्ष ण ा च ा अ भ ा व अ स ल् य ा न े न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच ी प्र भ ा व ी अ ांम ल ब ज ा व ण ी ह ो ण े ज ड ज ा त े. ब ऱ् य ा च द ा प्र श ा स क ी य द्द न ण थ य ा ांम ध् य े ए व ढ ा द्द ल ल ष्ठ प ण ा अ स त ो क ी त् य ा द्द न य म ा ांम ु ळ े य ा स न द े च ी प्र भ ा व ी अ म ांल ब ज ा व ण ी प्र श ा स क ा ांन ा क र त ा य ेत च न ा ह ी . अ स े अ स ल े त र ी प्र श ा स न ात स ु श ा स न ा च ी ह म ी द ेण् य ा म ध् य े न ा ग र र क ा ांच ी स न द म ह त्त् व ा च ी ठ र त े. munotes.in

Page 85

भ ारती य प्रश ास न ातील
समक ाली न समस् य ा
85 ४.३.८ आपली ÿगती तपासा – ÿij १) ‘ न ा ग र र क ा ांच ी स न द ’ ह ी स ांक ल् प न ा स् प ष्ट क र ा . २) न ा ग र र क ा ां च ी स न द े च ी म ह त्त् व ा च ी त त्त् व े स ा ांग ा . ३) न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेच े म ह त्त् व स् प ष्ट क र ा ४) न ा ग र र क ा ांच् य ा स न द ेब ा ब त भ ा र त ा त ी ल स द्य द्द स् र् त ी च े व ण थ न क र ा ४.३.९ संदभªसूची १) प ट न ा ई क ब ी . क े . , द्द व क ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा च ी त ों ड ओ ळ ख , Ref. Bookganga.com २) www.wikipedia.org ३) www.yashada.org ४) Noorjahan Buva, Public Administration in the २१st Century, Kanishka Publication, New Delhi. ५) Civil Service India (Website) munotes.in