Page 1
1 १
भाषा शास्त्राच्या विविध शाखा
घटक रचना
१.१ ईद्देश
१.२ प्रस्तावना
१.३ ऐततहातसक भाषातवज्ञान : तत्त्व व स्वरूप
१.४ वणणनात्मक भाषातवज्ञानाची मूलतत्त्वे
१.५ समाजभाषातवज्ञानाचे स्वरूप:
१.६ समारोप
१.७ स्वाध्याय
१.८ संदभणग्रंथसूची
१.१ उद्देश १
२
३
४
५
१.२ प्रस्तािना अधुतनक काळात भाषाभ्यासाच्या तवतवध पद्धती ईदयाला अलेल्या तदसतात. वेगवेगळ्या
भाषा तज्जज्ञांनी मांडलेल्या भाषेसंबंधीच्या तवचारांतून अतण तववेचनातून भाषेकडे पाहण्याचे
हे दृतिकोण तवकतसत झाले अहेत. भाषेला आततहास ऄसतो. तसेच जन्म, तवकास अतण
मृत्यू कल्पनेनुसार भाषेच्या ईगमाचा, तवकासाचा, पररवतणनाचा तवचार करता येतो. या
तवचारांतून ऐततहातसक भाषाभ्यास पद्धतीचा ईदय झाला. त्यातून भाषेच्या (ईग पासून)
अधुतनक कालखंडापयंतच्या भातषक पररवतणनाचा शोध घेतला जाउ लागला. पुढे
ऐततहातसक भाषाभ्यासाच्या मयाणदा स्पि होउ लागल्या. साधनांच्या ईपलब्धतेमध्ये ऄनेक
समस्या तनमाणण होउ लागल्या. भाषेकडे तनयामक दृतिकोनातून पाहण्याचे कोणते धोके
अहेत, याची नवी मांडणी होउ लागली. भाषेचा आततहास तपासण्यापेक्षा भाषेच्या
वतणमानकालीन रूपांचा शोध घेणे ईतचत मानले जाउ लागले. या तवचारातून वणणनात्मक
भाषाभ्यास पद्धतीचा ईदय झाला. या ऄभ्यासपद्धतीचा प्रभाव भाषाभ्यासावर दीघणकाळ
पडलेला तदसतो. तकंबहुना भाषेव्यततररक्त ऄन्य ऄभ्यासशाखावरही वणणनात्मक,
संरचनावादी तवचारांचा प्रभाव पडला. ऄलीकडच्या काळात भाषेकडे सामातजक munotes.in
Page 2
भाषा
2 सापेक्षतेच्या दृतिकोनातून पातहले जाउ लागले. त्यातून समाजभाषातवज्ञानाची शाखा
तवकतसत झाली. यातशवाय तौलतनक भाषाभ्यास , मनोतवश्लेषणात्मक भाषाभ्यास, भौगोतलक
भाषाभ्यास आत्यातद ऄशा ऄनेक ऄभ्यासपद्धती भाषेच्या ऄभ्यासासाठी योजल्या जातात.
तथातप प्रस्तुत तववेचनात अपण ऐततहातसक भाषातवज्ञान, वणणनात्मक भाषातवज्ञान अतण
समाजभाषातवज्ञान या ऄभ्यासशाखांचा तवचार करणार अहोत.
१.३ ऐवतहावसक भाषाविज्ञान : तत्त्ि ि स्िरूप भाषेच्या भूतकालीन रूपांचा शोध घेणे, भाषेचा आततहास शोधून काढणे म्हणजे ऐततहातसक
भाषातवज्ञान होय. देश, मानवी वंश, सातहत्य तकंवा कोणताही कलाव्यवहार यांना जसा
आततहास ऄसतो , तसा भाषेलाही आततहास ऄसतो. प्रवाहीत्व हे नैसतगणक तत्त्व भाषेलाही लागू
पडते.काळानुसार भाषा बदलत जाते. या पररवतणनामागे तनतित ऄसे कोणतेतरी तत्त्व ऄसते
ऄसे भाषाभ्यासकांचे मत अहे. ऐततहातसक ऄभ्यासपद्धतीचा पाया रचण्याचे श्रेय सर
तवल्यम जोन्स यांना तदले जाते.
सर तवल्यम जोन्स यांनी आ.स. १७८६ मध्ये कलकत्ता येथे भरलेल्या एतशयातिक
सोसायिीच्या वातषणक ऄतधवेशनात तनबंध वाचताना ऄसे महत्त्वाचे तवधान केले की,
‚संस्कृत, ग्रीक, लॅतिन या भाषांत जे साम्य अढळते ते आतके घतनि व खो वर रुजलेले
अहे की, त्या साम्याचा खुलासा ते केवळ यादृतच्िकतेने (योगायोगाने) घडून अले अहे.
ऄसे म्हणून भागण्यासारखे नाही. त्या साम्याचा खुलासा करण्यासाठी ही साम्यस्थळे
ऄसणार् या भाषा कोणत्यातरी एका भाषेपासून ईद्भवलेल्या ऄसल्या पातहजेत, ऄसे मानावे
लागते अतण ही जी संस्कृत आत्यादी भाषांच्या मुळाशी ऄसलेली भाषा मानावी लागते ती
अज अपणास बहुदा ईपलब्ध नाही. ‛ या तवधानामुळे भाषेच्या ऄभ्यासकांना भाषा
संशोधनाची नवी तदशा प्राप्त झाली. म्हणून सर तवल्यम जोन्स यांनी वरील तवधानाने
ऐततहातसक भाषातवज्ञानाचा पाया रचला ऄसे म्हिले जाते. सर तवल्यम जोन्स यांच्या
तवचारातून १८व्या व १९ व्या शतकात ऐततहातसक अतण तौलतनक भाषातवज्ञान या दोन
ऄभ्यासशाखामध्ये बरेच संशोधन झाले.
भाषेचा आततहास शोधताना भाषेच्या भूतकालीन ऄवस्थांचा शोध घेत, भूतकाळात भाषा
कशी बदलत गेली. तसेच भूतकाळापासून वतणमान काळापयंत भाषेत कोणकोणते बदल होत
अले अहेत, याचा ऄभ्यास ऄतभप्रेत अहे. हे करीत ऄसताना भूतकाळात मागेमागे जाताना
भाषेच्या पूवाणवस्थेचा शोध घेणे क्रमप्राप्त ऄसते. मराठी भाषेच्या संदभाणत तवचार करता
मराठीची प्राचीन ऄवस्था , मध्ययुगीन मराठी, ऄवाणचीन मराठी यातील भाषेच्या ऄवस्थांचा
शोध घेता येतो. तसा अज ज्ञात ऄसलेल्या ऄवस्थेपासून भाषेच्या भूतकालीन ऄज्ञात
ऄवस्थेपयंत मागे जात ऄभ्यास करता येतो.
ऐवतहावसक भाषाभ्यासाच्या दोन पद्धती :
ऐततहातसक भाषा तवज्ञानाचा ऄभ्यास दोनपद्धतीने करता येतो.
१) पुरोगामी पद्धती: munotes.in
Page 3
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
3 भाषेच्या ज्ञात ऄसलेल्या ऄवस्थेपासून ततचा ईत्तरोत्तर, नंतरच्या म्हणजे ऄलीकडच्या
ऄवस्थांचा तवकास कसा कसा होत गेला याचा ऄभ्यास करणे,ही पुरोगामी पद्धती होय. जसे
की संस्कृत–प्राकृत - ऄपभ्रंश – मराठी.
२) पश्चादगामी पद्धती :
भाषेचा ज्ञात व्यवस्थेकडून ततच्या मागील ऄवस्थेचा शोध घेत मागेमागे जाणे, म्हणजे
भूतकालीन ऄवस्थेचा शोध घेत जाणे. तहला पिादगामीपद्धती म्हणतात.जेथे भाषेची
पूवाणवस्था माहीत नसेल ततथे पुनरणचन करणे हा पयाणय स्वीकारला जातो. जसे की मराठी –
ऄपभ्रंश– प्राकृत - संस्कृत– वैतदकसंस्कृत - आंडोअयणन - आंडोआरातनयन - आंडो-युरोतपयन.
या ज्ञात ऄवस्थानंतर भाषेचे पुनरणचन करावे लागते. ऐततहातसक भाषातवज्ञानात जेव्हा
भाषेची पूवाणवस्था माहीत नसते तेव्हा पुनरणचन करून भाषेच्या स्वरूपाचा ऄंदाज केला
जातो. हे पुनरणचनकरण्याच्या दोन पद्धती अहेत.
१) तौलवनक वकिंिा बहुभावषक पुनररचन:
भाषेतील ध्वनी पररवतणने ही तनयमानुसार घडणारी ऄसतात या गृतहतकावर वर हे पुनरणचना
अधारलेले अहे. एकाच भाषाकुलातील भाषामधील अंतररक पुरावे शोधत मागे मागे जात
मूळ भाषेचे पुनरणचना करणे ऄपेतक्षत ऄसते. दोन भाषांमध्ये अढळणार्या साम्याच्या अधारे
त्या भाषा एकाच भाषाकुलातील ऄसाव्यात ऄसे मानले जाते. त्या भाषांची जननीभाषा
शोधून काढणे, हे ऐततहातसक भाषातवज्ञानाचे प्रमुख लक्षण ऄसते. त्यासाठी पुनरणचन केले
जाते संस्कृत, ऄवेस्ता, ग्रीक, लॅतिन या भाषातील शब्दांच्या साम्यावरून मूळ आंडो-
युरोतपयन भाषेची पुनरणचना करायचे तकंवा भाषेचा पूवाणवस्थेचा ऄंदाज करायचा, ऄशी ही
पद्धत अहे. संस्कृत अतण ऄवेस्ता या भाषेत सात या ऄथाणचे ‘सप्त’ अतण ‘हप्त’ ऄशी रूपे
तमळतात. लॅतिन भाषेत ‘सेप्तम्’ ऄसे रूप तमळते. म्हणून आंडो-युरोतपयन भाषेत‘स’ हेच
पूवणरूप ठरते.
२) अिंतगरत अथिा एक भावषक पुनररचन:
भाषेच्या आततहासातील ध्वतनपररवतणन ही सापेक्ष ऄसतात, या गृतहतकावर अधारलेले हे
पुनरणचन अहे. ‘मरूत’ या संस्कृत शब्दाच्या तवभतक्तरूपात कधी ‘त्’तर कधी ‘द्’ या दोन
ध्वनींची अंदोलने अढळतात. तसेच मराठीत ‘ससा’ या शब्दाचे ऄनेक वचन ‘ससे’ ऄसे
होते. पण त्यांना तवभक्ती प्रत्यय लागला की ‘सशाला’ ऄसे सामान्य रूप होते. मासा-
माशांना, वासा- वाशांना ऄशी रूपे पहावयास तमळतात. त्यामुळे मासे, ससे ही पूवणरूपे होत.
तर माशे, सशे ही ईत्तररूपे ठरतात. ऄशाप्रकारे ईत्तरोत्तर ऄवस्थेकडे जाणे व पूवाणवस्था
ऄज्ञात ऄसेल तर ततची पुनरणचना करणे, ही ऐततहातसक भाषाभ्यासाची पिादगामी पद्धती
होय. ततचा ऄवलंब दोन्ही पुनरणचन पद्धतीत केला जातो.
ऐततहातसक भाषाभ्यास हा ऐततहातसक साधनसामग्रीच्या अधारे केला जातो. त्यासाठी
तशलालेख, ताम्रपि, तविावर कोरलेले शब्द, ग्रंथ, हस्ततलतखते, भूजणपत्रे, ताडपत्रे, नाणी,
मुद्रा, ग्रंथांचा संतहता, पत्रे, रोजतनशी, तवारीखा, तिपणे, याद्या, सनदा आत्यादी साधनांचा
अधार घ्यावा लागतो. मात्र जेथे ही साधने ईपलब्ध नसतात, तेव्हा ईत्खनननही केले जाते
मात्र. तसे करूनही भाषेची पूवाणवस्था नेमकी कशी होती हे सांगता येत नाही. munotes.in
Page 4
भाषा
4 ऐवतहावसक भाषाभ्यास पद्धतीच्या मयारदा:
ऐततहातसक भाषाभ्यास पद्ध ती ऄठराव्या शतकात ईदयाला अली.एकोणीसाव्या शतकाच्या
ईत्तराधाणत या ऄभ्यासपद्धतीमध्ये काही ऄंततवणरोध तनमाणण झालेले तदसतात. तसेच या
ऄभ्यासपद्धतीच्या मयाणदा स्पि होउ लागल्यामुळे नंतरच्या भाषा संशोधकांनी ततच्यावर
अक्षेप घेतले. तवतशि सामातजक पररतस्थतीमुळे काळाच्या ओघात काही भाषा नि होतात ,
तर काही भाषा प्रभावी ठरतात , नव्याने ईदयाला येतात. जुन्या भाषेतील जन्यजनक संबंध
शोधताना भाषेच्या पूवाणवस्थेचे स्वरूप नक्की सांगता येत नाही. अधीच्या काळात भाषा
कोणत्या स्वरूपात बोलली जात होती , याचे नेमके पुरावे सापडत नाहीत. ऐततहातसक भाषा
तवज्ञानाची साधने दुतमणळ ऄसणे, हा एक मोठा ऄडथळा या ऄभ्यास पद्धतीमध्ये येतो. एका
भाषेपासून ऄनेक भाषा तनमाणण झाल्या, ऄसे मानले तरी मूळ भाषा कशी तनमाणण झाली,
ततची काय ऄवस्था होती , याचा ऄंदाज करणे ऄशक्यप्राय ठरते. भाषाकुलातील जन्यजनक
संबंधाचा शोध घेताना जसे जसे भूतकाळाकडे अपण सरकतो, तसतशी भाषांची संख्या
कमी होणे ऄपेतक्षत ऄसते, पण ती वाढत जाताना तदसते. भाषाकुळ ही संकल्पना मानवी
कुळाआतकी सुलभ नसते, तर ती जतिल अतण गुंतागुंतीची ऄसते. काहीवेळा तलतखत पुरावा
ऄसतो पण तो तवश्वसनीय ऄसणे, त्यांचे ध्वनीमूल्य ठरवणे, तलतखत पुराव्याच्या अधारे
भाषेच्या मौतखक स्वरूपाचा ऄंदाज करणे, हे ऄवघड होउन बसते.स्वन पररवतणनाची
प्रतक्रया घडून गेल्यानंतर प्रत्यक्ष तनरीक्षणासाठी ततचे पूवणरूप ईपलब्ध होउ शकत नाहीत.
त्यामुळे स्वन पररवतणनाचे भाषेवर घडणारे पररणाम हेच भाषेचे पूवण साधन ठरते. हा अदान
अतण सादृश्यता या स्वन पररवतणनाच्या तनयमाला बाधक ठरतात. त्यामुळे कधीकधी
भाषेतील साम्य शोधणे ऄवघड होउन बसते. पूवीच्या बोलीमध्ये बोलीभेद नव्हते ऄसे,
गृहीत धरून भाषेची पूवण प्रततमाने बनवावी लागतात. त्यामुळे भाषेच्या वास्तवतेला धक्का
पोहोचतो.ऄशा ऄनेक मयाणदा ऐततहातसक भाषा तवज्ञानातवषयी सांतगतल्या जातात.
भाषाकुल सिंकल्पना:
जगातील ज्जया तवतवध भाषांमध्ये काही शब्दांमध्ये ईच्चार साम्य अढळते. ऄशा भाषा
एकाच कुळातील ऄसाव्यात ऄसे ऐततहातसक भाषा वैज्ञातनकांचे म्हणणे अहे. त्यातून भाषेचे
कुलतनि वगीकरणाला प्रारंभ झालेला तदसतो. भाषेच्या आततहासाचा ऄभ्यास करणार्या
संशोधकांनी भाषेची तवतवध कुळे सांतगतली. एका भाषेपासून दुसरी भाषा ईत्पन्न झाली
ऄसावी तकंवा पतहली भाषा दुसर् या भाषेत रुपांतरीत झाली ऄसावी, यातून अतण भाषेतील
जन्यजनक संबंध शोधण्यातून भाषाकुळ ही संकल्पना मांडण्यात अली. संस्कृत, लॅतिन,
फासी, आंग्रजी, जमणनी या भाषांमधून काही साम्य अढळते, या सामन्याच्या अधारे या भाषा
एकाच भाषाकुलातील ऄसाव्यात, ऄसे संशोधकांचे मत अहे. संस्कृत- तपतृ, लॅतिन- पातेर,
फारसी- तपदर, आंग्रजी- फादर, जमणन - फातेर तकंवा माता, माय, मा मदर तकंवा भ्राता, भाइ,
भाउ, ब्रदर, या ध्वतनसाम्याच्या जोड्या पातहलयास संस्कृत, आंग्रजी, तहंदी, मराठी या
भाषांत काही ध्वनीसाम्य ऄसलेले शब्द तदसतात. युरोतपयन भाषाकुळ, द्रातवडी भाषाकुळ,
हेतमिो सेतमतिक भाषाकुळ, ऑस्रॉ-एतशयायी भाषाकुळ आत्यादी भाषाकुळे मानली गेली
अहेत. जगातल्या तवतवध भाषा भाषाकुळांमधून तवभागण्याचे प्रयत्न संशोधकानी केलेले
तदसतात. munotes.in
Page 5
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
5 मराठी भाषा ही आंडोयूरोतपयन भाषाकुळातील भाषा अहे. आंडो-युरोतपयन भाषेच्या आराणी
शाखेत मराठीचा समावेश केला जातो. अयण भारतीय भाषामध्ये नंतरच्या काळात संस्कृत-
प्राकृत अतण त्यांचे ऄपभ्रंश यातून तनमाणण झालेल्या ईत्तर भारतातल्या तहंदी, मराठी,
गुजराती, बंगाली या भाषा अतण आराण प्रांतातील ऄवेस्ता, पतशणयन, पुश्तु, बलुची, पहलवी
आत्यादी भाषांमधून बरेच साम्य ऄसलेले तदसते. त्यामुळे या भाषांचे एक कुळ मानण्यात
अलेले अहे. ऐततहातसक भाषातवज्ञानात भाषाकुळ संकल्पना महत्त्वाची मानली गेली.
१.४ िर्रनात्मक भाषाविज्ञानाची मूलतत्त्िे वणणनात्मक भाषातवज्ञान ही भाषाभ्यासाची शाखा एकोतणसाव्या शतकात ईदयाला अली.
एखाद्या भाषेचे वणणन करणे, हा या ऄभ्यास पद्धतीचा प्रधान हेतू अहे. भाषेकडे पाहण्याच्या
पारंपररक संकेत तवचारांना वणणनात्मक भाषाभ्यासाने िेद तदलेला तदसतो. कोणतीही भाषा
श्रेष्ठ व कोणतीतरी भाषा कतनष्ठ ऄसते तकंवा भाषेत शुद्ध अतण ऄशुद्ध ऄसे काही ऄसते, हे
वणणनात्मक भाषा ऄभ्यासाने नाकारले अहे. प्रबळ तकंवा ऄतभजनांची भाषा ही श्रेष्ठ, ईच्च
दजाणची अतण दुबण गिांची भाषा ही कतनष्ठ दजाणची ऄसते. या समजुतीला वणणनात्मक
ऄभ्यास पद्धतीने तीव्र तवरोध केला. तसेच भाषेचे व्याकरण ऄभ्यासणे म्हणजेच भाषेचा
ऄभ्यास यालाही वणणनात्मक भाषाभ्यास नकार देताना तदसते.
भाषा एक प्रवाही सामातजक संस्था ऄसते. ती कोणत्या तरी एका कालतबंदूपाशी तस्थर
ऄसते, ऄसे म्हणून ततचा वस्तुतनष्ठ ऄभ्यास करणे हेच तकणतनष्ठ अहे, ऄसे वणणनात्मक
भाषातवज्ञान मानते.
िर्रनात्मक भाषाविज्ञानाचे स्िरूप:
वणणनात्मक ऄभ्यास पद्धतीचा पाया रचण्याचे श्रेय फेतदणनां दी सोसूरला तदले जाते. त्याने
भाषेतवषयीची काही मूलभूत तत्त्वे सांतगतली, त्यातून ही ऄभ्यासपद्धती तवकतसत होत
गेलेली तदसते. भाषेमध्ये कधीही ईत्क्रांती होत नाही, तर फक्त पररवतणन होते अतण हे
पररवतणन ऄततशय संथ गतीने होते, ऄसे प्रततपादन सोसूरने केले. त्याने काही महत्त्वाच्या
संकल्पना मधले भेद ईलगडून दाखवले. यातूनच त्यांनी या ऄभ्यासपद्धतीचा पाया रचला,
ऄसे म्हणता येइल.
१. भातषक व्यवस्था अतण भातषक वतणन(LangueandParole)
२. एककातलक अतण कालक्रतमक ( Synchronic and Diachronic)
३. तचन्हक अतण तचतन्हत ( Signifier and Signified)
४. ऄन्वयतनष्ठ अतण गणतनष्ठ (Syntagmaticand Paradigmatic)
भावषक व्यिस्था आवर् भावषक ितरन:
दोन व्यक्तींच्या संभाषणामध्ये व एकाच व्यक्तीच्या वेगवेगळ्या संभाषणामध्ये अपल्याला
तवतवधता तदसून येते. तरीही या संभाषणातून संप्रेक्षण घडून येते. कारण त्याच्या मुळाशी munotes.in
Page 6
भाषा
6 लांग म्हणजे भातषक तनयमव्यवस्था ऄसते.ती तनयमव्यवस्था तस्थर ऄसल्यामुळे व्यक्ती
व्यक्तीनुसार अतण प्रसंगानुसार बदलणार्या संभाषणाचे अकलन होते.
ही भातषक व्यवस्था समग्र भाषेच्या मुळाशी ऄसते. माणूस प्रत्यक्ष जे संभाषण करतो त्याला
भातषक वतणन ऄसे म्हिले अहे. हे भातषक वतणन म्हणजे प्रत्यक्ष बोलणे. भातषक व्यवस्था ही
समग्र समाजाची , संस्कृतीची तनतमणती ऄसते. ईलि भातषक वतणन हे व्यक्तीचे ऄसते.
व्यक्तीच्या प्रकृतीनुसार ते प्रगि होते अतण ते अकलनसुलभ ऄसते.
एक कावलक आवर् कालक्रवमक :
एककातलक अतण कालक्रतमक या भाषा तवज्ञानाच्या दोन शाखा अहेत. कालक्रतमक
म्हणजे ऐततहातसक भाषाभ्यास म्हणजे भाषातवज्ञान नव्हे, ऄसे मत सोसूरने तहरीरीने मांडले.
त्याच्या काळात कालक्रतमक ऄभ्यासाचे प्राबल्य होते. पण त्याच्या मयाणदा स्पिपणे
जाणवल्यामुळे सोसूरने एककातलक ऄभ्यासपद्धती मांडली ततलाच वणणनात्मक ऄभ्यास
पद्धती, ऄसेही म्हिले जाते. कोणत्याही एका तबंदूपाशी भाषा तस्थर अहे, ऄसे मानून तवतवध
भातषक घिकांची समग्र व्यवस्था तपासायला हवी. याचा अग्रह त्यांनी वणणनात्मक
भाषाभ्यासामध्ये धरला. म्हणून एककातलक ऄभ्यासपद्धती हीच महत्त्वाची ऄभ्यासपद्धती
अहे ऄसे सोसूरनेऄसे म्हणणे अहे.
वचन्हक आवर् वच वन्हत:
भाषेची संरचना कशी होते, हे समजण्यासाठी सोसूरने सांतगतलेल्या तचन्हांची संकल्पना
समजून घेणे ऄत्यावश्यक अहे. भाषा ही तचन्हांचे बनलेली ऄसते. हे सांगताना त्यांनी
‘तचन्हक’ अतण ‘तचतन्हत’ या संकल्पना सांतगतले अहेत. तचन्हांचे हे दोन भाग ऄसतात.
तचन्ह म्हणजे भाषेत वापरले जाणारे ध्वनी अतण तचतन्हत म्हणजे प्राप्त झालेला ऄथण. हे
स्पि करण्यासाठी त्यांनी कागदाच्या प्रततमेचे ईदाहरण तदले अहे. कागद हा एका बाजूने
बनलेला नसतो, तर तो दोन बाजूंनी मूतण होत ऄसतो. त्याच प्रमाणे भाषेतील तचन्हे ध्वनी
अतण ऄथण यातशवाय तसद्ध होत नाहीत. पारंपररक तवचारातील शब्द अतण त्याचा ऄथण
यालाच सोसूर‘तचन्हक’ अतण ‘तचतन्हत’ ऄसे म्हणतो. सोसूरच्या या तवचारांमुळे वणणनात्मक
भाषा ऄभ्यासाला ‘तचन्हमीमांसा’ऄसेही म्हिले जाते.
अन्ियवनष्ठ आवर् गर्वनष्ठ :
भातषक तचन्हांची ऄपररवतणनीयताही भातषक तचन्हांवर ऄवलंबून ऄसते. भाषेतील तचन्हेही
भाषा व्यवस्थेत परस्परांशी तवरोधसंबंधाने तनगतडत ऄसतात. जे तचन्ह प्रत्यक्षात ऄसते
त्याची सांगड ईपतस्थत ऄसलेल्या प्रत्यक्ष तचन्हाशी घालता येते. म्हणजेच ‘कावळा’ ऄसे
म्हिले की मोर, घुबड, तचमणी आत्यातद ऄन्य तचन्हांशी त्यांचे वैधम्यणयुक्त नाते तसद्ध करता
येते.
कोणत्या तचन्हानंतर कोणते तचन्ह येते, हे भाषेतील दोन प्रकारच्या परस्पर संबंधावर
ऄवलंबून ऄसते. एक संबंध क्रतमक ऄसतो. त्यातून जो घिक तयार होतो त्याला
ऄन्वयतनष्ठ संबंध ऄसे म्हणतात. दुसरा संबंध तचन्हांच्या ऄथाणच्या अधारावर तनतित होतो.
भाषेतील ही संरचना ईभ्या अतण अडव्या ऄक्षाच्या अधारे स्पि करता येइल. munotes.in
Page 7
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
7 या मांडणीतून वाक्याची संरचना करता येते.
लेनर्र ब्लुमफील्र्:
वणणनात्मक भाषातवज्ञानात ऄमेररकन संरचनावादी लेनडण ब्लुमफील्ड यांनी महत्त्वाची भर
घातली अहे. भाषा एका तपढीकडून दुसर्या तपढीकडे कशी संक्रतमत होते यातवषयी
ब्लुमफील्डनी अपली भूतमका मांडली अहे. त्यांच्या मते माणूस अनुवंतशकतेने भाषा
तशकत नाही. सामातजक सांस्कृततक माध्यमातफे भाषा एका तपढीकडून दुसर्या तपढीकडे
संक्रतमत होत ऄसते. व्यक्तीचे बोलणे ती कोणत्या जातीत जन्मली, वंशात जन्माला अली
यावर ऄवलंबून नसून ही कोणत्या समाजात वाढली, ततच्यावर कोणत्या समाजाचे संस्कार
झालेत यावर ऄवलंबून ऄसते. प्राण्यांची संदेश व्यवस्था ही जैतवक ऄसते. ती
अनुवंतशकतेने येत ऄसते. पण मानवी भाषा ही सांस्कृततक ऄसते, ऄसा तनष्कषण ऄमेररकन
संरचनावादी तवचारवंतांनी मांडला.
ब्लुमफील्ड यांनी व्यक्ती-व्यक्तीच्या भातषक प्रयोगापासून ऄमूतण ऄशी भातषक संरचना वेगळी
काढण्याचे प्रयत्न केले. त्यासाठी त्यांनी ‘वातचक कृती’ ही संकल्पना मांडली.
मानसशास्त्रातील वतणनवादाचा अधार घेत ज्ञान म्हणजे ‘चेतक’ अतण ‘प्रततसाद’ यातील
संबंध होय, ऄसे म्हिले. एखाद्या व्यक्तीला भूक लागली अतण त्याला फळ खाण्याची आच्िा
झाली तर तो फळ हस्तगत करेल तकंवा अपल्या सोबतीच्या माणसाला ते देण्यासाठी
चेतना देइल. समोरच्या व्यक्तीने फळ अणून तदले, तर त्यास प्रततसाद ऄसे म्हणता येइल.
चेतक अतण प्रततसाद यांच्यामध्ये भाषा ऄसते. त्यामागे वातचक वतणन ऄसते ऄसे
ब्लुमफील्डनी म्हिले अहे.
नोम चॉम्सस्की:
ऄमेररकन संरचनावादी भाषावैज्ञातनकांच्या ऄनुभववादी शोधपद्धतीतील ईतणवा चॉम्स्की
यांनी ईघड केल्या. प्रत्येक भाषेची रचना ऄनन्य ऄसते, हे चॉम्स्कीला मान्य नाही. तो
भाषेचा तवचार ऄमूतण पातळीवर करू पाहतो. चॉम्स्की यांच्यामते भाषा म्हणजे ‘वातचक
वतणन’ नसून ‘भातषक ज्ञान व क्षमता ’ होय. माणसाकडे ऄसलेली भातषक ज्ञानक्षमता
कोणत्याही भाषेतील व्यवहाराला कारणीभूत ठरत ऄसते. ऄशी भातषक ज्ञानक्षमतेची
संकल्पना नोम चॉम्स्की यांनी मांडली. या भातषक क्षमतेच्या अधारेच माणूस भाषा
ईपयोतजत ऄसतो. भाषेत तनतमणतीशीलता हा गुणधमण ऄसतो. त्यामुळे एका व्यक्तीचे संभाषण
अकलन करून घेणे, दुसर्या व्यक्तीला शक्य होते. भाषेची तनतमणतीशीलता म्हणजे भाषेची munotes.in
Page 8
भाषा
8 तनयमव्यवस्था, ही तनतमणतीशील ऄसते. भाषा अत्मसात करणे म्हणजे ती तनतमणतीशीलता
अत्मसात करणे होय. प्रत्यक्ष भातषक वतणनाला चॉम्स्कीने भातषकप्रयोग ऄसे म्हिले अहे.
या प्रयोगामागील तनयमव्यवस्थेचे ज्ञान होणे, यालाच चॉम्स्की भातषकक्षमता ऄसे म्हणतात.
१.५ समाजभाषाविज्ञानाचे स्िरूप समाजभाषातवज्ञान ही १९६०नंतर ईदयाला अलेली ऄभ्यास शाखा अहे. मानववंशशास्त्र
अतण समाज तवज्ञान यांच्या ऄभ्यासशाखातील पद्धतींचा अधार घेउन हा ऄभ्यास केला
जातो. व्यक्तीचे वय, सामातजक स्तर , वतणनव्यवहार, भातषक सवयी,बोली यानुसार कसे
तवकल्प बदल घडते. याचा समाजसापेक्ष तवचार समाजभाषातवज्ञान करते. मराठी भाषेत
‘तू’,‘तुम्ही’,‘अपण’ हे केवळ भातषक तवकल्पन नसून सामातजक संकेतानुसार होणारे
समाजतवषयक तवकल्पन अहे.(पृ,१७) मोठ्या तकंवा महनीय व्यक्तीतवषयी अदर व्यक्त
करताना अपण ‘अपण’ तकंवा ‘तुम्ही’ या अदराथी बहुवचनाचा वापर करतो. यामागे
तवतशि सामातजक संकेत अहेत. मोठ्या व्यतक्ततवषयी अदराची भूतमका ऄसते.
भाषातभव्यक्तीमागे ऄसे सामातजक संकेत ऄसतात. त्यामुळे समाजात भाषा व्यवहार हे
व्याकरणाच्या तनयमानुसार चालत नसून, ते सामातजक संरचना सामातजक संकेत
व्यक्तीव्यक्ती संबंधानुसार चालतात, हे समाजभाषातवज्ञानाने तसद्ध केले अहे.
रमेश वरखेडे यांनी सामातजक भाषातवज्ञानाची व्याख्या करताना ऄसे म्हिले अहे की,
‚समाजतवज्ञान व मानववंशशास्त्र यांच्या सहाय्याने भाषेच्या ऄभ्यासात करण्याच्या
प्रणालीला भाषेचे समाजतवज्ञान म्हणतात‛ (पृ.१७)समाजभाषातवज्ञानात कुिुंब, जाती,
वगणव्यवस्था, तलंगभेद, व्यवसायभेद यानुसार भाषेचा ऄभ्यास केला जातो. मध्यम वगण,
कतनष्ठ वगण अतण ईच्च वगण यानुसारही भाषेत कसे भेद होत जातात, त्याचाही ऄभ्यास
भाषातवज्ञानाच्या कक्षेत येतो. म्हणून समाजभाषातवज्ञान ही भाषा तवज्ञानाची महत्त्वपूणण
शाखा अहे.
समाजभाषाविज्ञानाचे वसद्धािंत:
समाजभाषातवज्ञानाची संकल्पना एडवड्ण सपीर (१४४४ – १९३९) अतण त्याचा सहकारी
बेंजातमन ली वोफणयानी मांडलेल्या भातषक सापेक्षतावादाच्या तसद्धांतामधून तवकतसत
झालेली तदसते. या दोन संशोधकांनी भाषा अतण संस्कृतीच्याअंतरसंबंधाचा ऄभ्यास
करून भातषक सापेक्षतावादाचा तसद्धान्त मांडला. सतपरच्या मते ‚माणूस भाषेच्या अधारे
संपूणण जगाला सामोरा जात ऄसतो. वास्तव जगाची प्रततमा तो अपल्या मेंदूत भाषेच्या
अधारे ईभी करत ऄसतो. या प्रततमेच्या अधारेच तो जातणवेच्या पातळीवरील भातषक
व्यवहार करीत ऄसतो. कोणताही मानवी ऄनुभव केवळ भौततकतवश्वाशी तनगतडत नसतो,
तर व्यक्तीच्या भातषक ईपयोजनाशी तनगतडत ऄसतो. म्हणून माणसाच्या ऄनुभवतवश्वावर
तलंग, तवभक्ती, काळ, संख्या आत्यादी मापनवाचक शब्दांची सत्ता चालत ऄसते. म्हणजे
व्यक्तीच्या जाणीव -नेणीवेतील जग हे ‘भौततक’ नसून ‘भातषक’ ऄसते. ऄसा दावा सतपर
यांनी केला अहे. समाजाच्या भातषक सवयी यांनी माणसाचा जीवनतवषयक दृतिकोन
तनयंतत्रत होत ऄसतो. कोणत्याही समाजाची जडणघडण त्या समाजाच्या भातषक munotes.in
Page 9
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
9 जडणघडणीवर अधारलेली ऄसते यालाच भातषक सापेक्षतावाद ऄसे म्हिले जाते‛ (समा.
भाषा,पृ.१९ )
बेंजातमन वोफण यानेही शब्दांनीच भाषेकडे पाहण्याचा दृतिकोन तयार होतो, ऄसा तसद्धांत
मांडला.‘भरलेले’‘ररकामे’ हे शब्दच त्या वस्तूंकडे पाहण्याची दृिी देत ऄसतात. त्यामुळे
भौततक कारणामुळे ज्जया गोिी घडतात त्यात भाषेचाही महत्त्वाचा सहभाग ऄसतो, ऄसे
वोफणचे म्हणणे अहे. या दोघांच्या तवचारातून समाजभाषातवज्ञानाची संकल्पना अकाराला
अली अहे. मातृभाषा बोलणार् याच्या मनात संकल्पनांची साखळी तयार करते अतण या
संकल्पनांच्या अधारे माणूस तवश्वाचे ज्ञान प्राप्त करीत ऄसतो. या दोघांनी ऄॅररझोनामधील
‘होपी’ भाषेचा ऄभ्यास करून, भाषा ही व्यक्तीच्या ऄनुभवायला अकार देत ऄसते,
मूल्यकल्पना, ऄतभरूची, दृतिकोन या सार्यावर भाषेची सत्ता चालत ऄसते.
भाषा बदलली की वास्त व बदलते, ऄसेही त्यांनी तसद्ध केले अहे. ईदाहरणाथण मध्यमवगीय
माणसे एकमेकांना ऄतभवादन करताना ‘नमस्कार’ हा शब्द वापरतात. तर खेडूत माणसे
‘रामराम’ म्हणतील.‘जय भीम’,‘जय महाराष्र’ आत्यादी शब्दांनी वेगवेगळ्या या दृतिकोनाचे,
राजकीय पक्षांचे लोक एकमेकांना ऄतभवादन करीत ऄसतात. त्या त्या वास्तवात ती ती
भातषक रूपे तक्रयाशील ऄसतात, ऄसे म्हणता येइल.
भावषक ितरन आवर् अिकाश:
‚भाषा व्यवहाराचे तवश्लेषण केवळ शब्द अतण वाक्य यांच्या संरचनेच्या ऄभ्यासाने पूणण
होणार नाही. भातषक वतणन व पररतस्थतीचा संदभण लक्षात घेतल्यातशवाय भाषेचा ऄभ्यास
पूणण होत नाही.‛ ऄसे मत मॅतलनोवस्की यांनी मांडले तोही मानववंशशास्त्राच्या प्राध्यापक
होता.(समा. भाषा ,पृ.१९) त्यांनी पॅतसतफक समुद्रातील Trobriand या बेिातील अतदम
संस्कृतीच्या भाषेचा ऄभ्यास केला. ती भाषा तवचार व्यक्त करण्याचे साधन ऄसण्यापेक्षा
कृतीचा एक प्रकार म्हणून वापरली जात ऄसे. मॅतलनोवस्कीच्या मते, व्यवहारातील व्यक्तींचे
बोलणे केवळ भाषण नसते; तर ते भातषक वतणन ऄसते. त्यातून त्याच्या आच्िा-अकांक्षा,
भावभावना व्यक्त होत ऄसतात. व्यवसायाच्या भाषेतून बर्याच वेळा तनरथणक वािणारी चचाण
भावतनक बंध जोडण्याचे कायण करते. भाषा ही मानवी वतणनाचा एक प्रकार अहे ही भूतमका
ठेउन व भाषा व्यवहाराचा संदभाण ध्यानी घेउन भाषेचे वणणन, तवश्लेषण देणे सयुतक्तक होइल
ऄसा तवचार मॅतलनोवस्की यांनी मांडला.
सिंदेश िहनक्षमता:
संदेशवहन करणे भाषेचे कायण अहे. बोलणारा अतण संदेश ग्रहण करणारा यांच्यामध्ये
भातषक संप्रेषणाची प्रतक्रया घडते. दोन्ही बाजूंना शब्दातील संकेत व्यवस्थेचे ज्ञान ऄसणे
अवश्यक ऄसते. या संकेत व्यवस्थेच्या ज्ञानाला नोऄम चॉम्स्की यांनी ‘भातषक क्षमता’
ऄसे म्हिले अहे. भाषासंप्रेषण व्यवहार हा भातषक संरचनेवर ऄतधतष्ठत ऄसतो. भातषक
संरचनेवर सामातजक संरचनेचा ऄंमल चालतो. यातूनच डेल हाआम्स यांनी संदेशवहन
क्षमतेची संकल्पना मांडली. भाषा तशकताना कोण कुणाशी कुठे कशातवषयी बोलतो
त्याच्याशी संबंतधत सामातजक तनयमांचे ज्ञान अवश्यक ठरते, यालाच संदेश वहनक्षमता
ऄसे म्हणतात. munotes.in
Page 10
भाषा
10 भावषक भािंर्ार ि लघुक्षेत्रे :
समाजभाषातवज्ञानात भातषका भांडार अतण भाषेची लघुक्षेत्रे या संकल्पना महत्त्वाच्या
अहेत. कोणत्याही समाजाचे एक भातषक भांडार ऄसते ते ही संकल्पना गम्पझण यांनी
मांडली. एका तवतशि प्रदेशातील लोक परस्पर तवतनमयासाठी ज्जया भाषा तकंवा बोलींचा
प्रयोग करतात, या सवांचा तमळून एक भातषक कोश तयार होतो. ईदाहरणाथण मुंबइत मराठी,
तहंदी, गुजराती, आंग्रजी आत्यादी भाषा तसेच कोकणी, मालवणी, खानदेशी,वर् हाडी आत्यादी
बोली वेगवेगळ्या लोकांकडून बोलल्या जातात. तसेच औद्योतगक जीवनातील ऄनेक शब्द
या प्रदेशात वापरले जातात. यातून मुंबइचा भातषक कोष तयार होतो. कोणत्या क्षेत्रात
कोणते शब्द वापरायचे यातून भाषेची लघु क्षेत्रे तसद्ध होतात.
संकल्पनाक्षेत्रानुसार भातषक कोशातील कोणती शब्द रूपे वापरायची हे ठरत ऄसते.
त्यामुळे त्या त्या संकल्पनाक्षेत्राचा म्हणून एक भाषातनधी ऄसतो, त्याला लघुक्षेत्र ऄसे
म्हिले जाते. या लघुक्षेत्रात शब्दांचे ऄथण तनतित केले जातात. भारतात एकाच शब्दाला
वेगवेगळ्या क्षेत्रात वेगवेगळे ऄथण ऄसण्याची शक्यता तनमाणण होते.भातषक समाजाच्या
शब्दकोषात भातषक लघुक्षेत्रे कायणरत ऄसतात. खेळ या भातषक लघुक्षेत्रात वेगवेगळ्या
प्रकारचे हे शब्द वापरले जातात. ईदाहरणाथण तक्रकेिमध्ये धावसंख्या, गोलंदाज, फलंदाज,
यिीरक्षक, चौकार, षिकार तकंवा कबड्डी मध्ये चढाइ, पकडआत्यादी शब्द वापरले जातात.
धमणक्षेत्रांमध्ये स्वगण-नरक, पाप-पुण्य, तपियाण, ईपास, तदंडी, वारी, भक्ती, तीथणक्षेत्र, पारायण
आत्यादी शब्द वापरले जातात. वृत्तपत्राच्या भाषेत सुद्धा वैतशि्यपूणण शब्द येतात. जसे की,
लाठीमार, बडतफण, तनलंतबत, नक्षलवादी, ऄततरेकी, मोचाण, धरणे, तहंसाचार आत्यादी
थोडक्यात त्या त्या भातषक कोशावर त्या त्या क्षेत्रातील व्यावसातयक, अतथणक, सामातजक
स्तर यांचा प्रभाव ऄसतो. संकल्पनाक्षेत्र बदलले की शब्दांची ईच्चाररूपेही बदलतात.
ईदाहरणाथण ज्जयाला अपण तांदूळ म्हणतो त्याला धातमणक व्यवहारात ‘ऄक्षता’ ऄसे म्हिले
जाते. नारळाला ‘श्रीफळ’ म्हणतात. देवाला वाढलेल्या जेवणाला ‘नैवेद्य’ म्हिले जाते.
हळदीला ‘भंडारा’ ऄसा शब्द वापरला जातो. देवाचे पुजारी वेगवेगळ्या नावाने ओळखले
जातात. स्मशान , मंतदर, घर, शाळा, न्यायालय आत्यादी वेगवेगळ्या ऄवकाशात वेगवेगळ्या
शब्दांचा वापर केला जातो.
भाषा आवर् सामावजक घर्र् :
वेगवेगळ्या समाजाच्या भाषेत तवतवध शब्दांच्या वस्तूंसाठी वैतशि्यपूणण शब्द वापरले
जातात, त्यातून त्या समाजाची तवतशि तवचारसरणी जीवनसरणी लक्षात येते. तभल्लांच्या
भाषेत दारूसाठी, कोकणी, मालवणी भाषेत माशांसाठी अतण ऄतहराणी बोलीत शेती व
प्रातणमात्रांसाठी ऄनेक प्रकारचे शब्द अढळतात. एतस्कमो लोकांच्या भाषेत बफाणसाठी
ऄनेक प्रकारचे शब्द अढळतात. बारीक बफण, कोरडा बफण, मउ बफण आत्यातद. कोकणीत
माशांच्या तवतवध प्रकारासाठी, खेकड्यांच्या प्रकारासाठी ऄनेक शब्द वापरले जात हातात.
ईदा. तझंगे, कोळंबी, जवला तकंवा माशांसाठी बोंबील, सुरमय, बांगडा, पेडवे, कली आत्यादी
ऄनेक शब्द वापरले जातात. तभल्लांच्या बोलीत दारूसाठी १८ शब्द वापरले जातात.
यावरून त्यांच्या जीवनातील मद्यप्रेम तकंवा दारूचे स्थान लक्षात येते. munotes.in
Page 11
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
11 मानववंशशास्त्र भाषा तवज्ञानात गोत्रवाचक शब्दावलीचा ऄभ्यास केला जातो. वेगवेगळ्या
नातेसंबंधांना वेगवेगळी नावे तदली जातात. वडील, काका, मावसा, मामा ऄशी मराठी नावे
अहेत. पण आंग्रजीत वडील सोडून आतरांना ऄंकल ऄसेच म्हिले जाते.
भाषाभेद:
भाषेचा समाजशास्त्रीय ऄंगाने तवचार करताना समाजातील भाषाभेदांचा तवचार करावा
लागतो. वय, तलंग, व्यवसाय यानुसार ऄनेक भाषाभेद पहावयास तमळतात. वयानुसार
लहान मुलांची भाषा, तरुणांची भाषा, वृद्धांची भाषा आत्यादी भाषा भेद तदसतात. स्त्री अतण
पुरुषांची भाषा तलंगभेदानुसार केली जाते. तर सोनार, सुतार, लोहार,हमाल, चमणकार हे
व्यवसायानुसार केले जाणारे भेद अहेत. कायाणलय, शासन यानुसारही ऄनेक प्रकारचे
भाषाभेद ऄसलेले तदसतात.
भाषा आवर् बो ली:
सामातजक भाषातवज्ञानात बोलीतवज्ञानालाही महत्त्व तदले जाते. ऄनौपचाररक संज्ञापन
व्यवहार हा बोलीमधून होतो. बोलीचे स्वरूप हे मौतखक ऄसते. बोली नैसतगणक स्वरूपात
समाजात रूढ ऄसतात बोलीना क्षेत्रीय भाषाभेद ऄसे ही म्हिले जाते. भाषेचा प्रयोग
औपचाररक संदभाणत केला जातो, तर बोली ऄनौपचाररक व्यवहारांसाठी वापरल्या जातात.
मराठी भाषा ही संपूणण महाराष्रात प्रमाणभाषा म्हणून वापरली गेली, तरी खानदेश, वर् हाड,
मराठवाडा, कोकण या वेगवेगळ्या प्रदेशात बोलींचे प्राबल्य ऄसलेले तदसते.
बोलीभूगोल ही बोलीच्या ऄभ्यासाची ऄध्यायन शाखा अहे. भौगोतलक सीमारेषा यांच्या
अधारे भाषा भेदांचा ऄभ्यास करणे, हे या ऄभ्यासशाखेचे महत्त्वाचे ईतद्दि अहे. क्षेत्रीय
सवेक्षणाच्या अधारे भाषा बादलाचा नकाशा तयार करण्याचे काम बोलीतवज्ञानात ऄतभप्रेत
अहे. देशाच्या तवतशि भागामध्ये वापरल्या जाणार्या बोलीचा ऄभ्यास या शाखेऄंतगणत
केला जातो. बोलीचे ईच्चार, व्याकरण, शब्दसंग्रह,म्हणी, वाक्प्रचार, संस्कृती, लोककथा,
लोकगीते, लोकनाि्य यांचा ऄभ्यास बोली भूगोलाच्या कक्षेत येतो. बोलीचे सामातजक
स्थान, व्यवसाय, तवतशिता बोलीची शैली, ततची भातषक वैतशि्ये, शब्दसंग्रह यानुसार
बोलीचे नमुने संकतलत करून ततचे वणणन, तवश्लेषण केले जाते सामातजक बोली तवज्ञानात
वगण व जात तलंग धमण आत्यादींच्या मुळे कसे बदल होत जातात त्याचा ऄभ्यास केला जातो.
मराठी भाषेच्या प्रभावक्षेत्रातमालवणी, खानदेशी, वर् हाडी, नागपुरी,महारी, धनगरी, तभलोरी,
बंजारा, पावराआत्यातद ऄनेक बोली बोलल्या जातात.बोली अतण समाज यांचा घतनष्ठ संबंध
ऄसतो. तसेच दैनंतदन जीवन व्यवहाराना सक्षमपणे तोलून धरण्याची क्षमता बोलीमध्ये
ऄसते.
व्यािसावयकािंची बोली:
समाजातील तवतवध व्यवसातयक भातषक भांडारात भर घालताना तदसतात. भातषकभांडार
म्हणजे भाषेचा शब्दकोश म्हणता येइल. तकंवा भाषेत वापरल्या जाणार्या तवतशि प्रकारच्या
लाक्षतणक प्रयोगांचा संघात ऄसेही म्हणता येइल. वेगवेगळे व्यवसाय करणारे लोक स्वतःची
भाषा वापरत ऄसतात. ईदाहरणाथण ‘सोने गडगडले’,‘चांदी भडकली’,‘कांदा पडला’ ऄसे
शब्दप्रयोग व्यवसायाच्या ऄनुषंगाने केले जातात. हमाल, शेतकरी, पोलीस, कामगार munotes.in
Page 12
भाषा
12 ज्जयोततषी तकंवा न्हावी, तेली, सोनार आत्यादी पारंपररक व्यवसातयकतवतशि बोली बोलत
ऄसतात. त्यांची ऄवजारे, तसेच तवतशि प्रकारच्या तक्रया, त्यांचे वाचक शब्द वेगवेगळे
ऄसतात. त्यांचे ऄथण व्यवसायतवतशि ऄसतात. त्यातून व्यावसातयक बोलींचा ईदय होतो.
सािंकेवतक बोली:
समाजातील वेगवेगळे गि गुप्तभाषांचा वापर करत ऄसतात. त्यांना सांकेततक बोली
म्हणतात. ईदाहरणाथण व्यापारी क्षेत्रात दलालांची भाषा ऄसते. सैतनकांची भाषा तकंवा शाळा
महातवद्यालयातील मुलांची त्यांच्या गिापुरती मयाणतदत ऄसलेली भाषा या सांकेततक बोली
म्हणता येतील.
भाषा सिंपकर:
व्यापार अतण राज्जयकारभाराच्या तनतमत्ताने जगाच्या वेगवेगळ्या भागात वसाहती तनमाणण
झाल्या, तेथे तवतवध भाषा बोलणारे लोक एकमेकांच्या संपकाणत अले. त्यातून एकमेकांच्या
भाषेची देवघेव झाली. ततथे काही नवीन, तमश्रभाषा जन्माला अल्या. ऄशासंकररत,
तमश्रभाषेला तपजीन भाषा ऄसे म्हिले जाते. तपजीन भाषा ही भाषेची प्रारंतभक ऄवस्था
ऄसते. त्यातील एका गिाची भाषाही ऄतधक प्रबळ अतण दुसर् या गिाची भाषाही काहीशी
कतनष्ठ मानली जाते. जसे की मजुरांची, कतनष्ठवगीयांची भाषा ही कमी महत्त्वाची मानली
जाते. मात्र कालांतराने दोघांच्या भाषेतील संकररत रूप संप्रेक्षणासाठी वापरले जाते. तपजन
भाषा ही कुणाचीही मातृभाषा नसते. तर ती केवळ व्यापार, व्यवसायासाठी वापरली जाते.
काही काळानंतर ती भाषा तस्थर होत राहते. जगात मलेतशया, तसंगापूर, नागालँड, श्रीलंका,
मॉररशस आत्यादी प्रांतात ऄशा तपजीन भाषा तनमाणण झालेल्या तदसतात.
तपजीन भाषा काही काळ वापरली गेली की ततचे क्षेत्र हळूहळू वाढत जाते. ती तस्थर होते.
ततची व्याकरतणक संरचना सूक्ष्म होउ लागते. ऄशा भाषेला राजप्रततष्ठा प्राप्त झाली की,
ततचे रूपांतर तक्रऑळ भाषेत होते. पुढे त्या भाषेतून ग्रंथव्यवहार, पत्रव्यवहार, ज्ञानव्यवहार
सुरू होतात. ऄशा तपजीन भाषा पासून तयार झालेल्या तकतीतरी भाषा तक्रऑळ भाषा
म्हणून प्रस्थातपत झालेल्या तदसतात. मराठी ही सुद्धा एक तमश्रभाषा अहे. ऄसे काही
संशोधकांनी म्हिले अहे. ऄशाप्रकारे समाजभाषातवज्ञानात ऄनेक संकल्पना महत्त्वाच्या
मानल्या जातात. भाषेचा समाजाशी घतनष्ठ संबंध ऄसतो. त्यामुळे ऄन्य भाषातवज्ञानाहून
समाजभाषातवज्ञानाला सवाणतधक महत्त्व तदले जाते.
१.६ समारोप
munotes.in
Page 13
भाषा शास्त्राच्या तवतवध शाखा
13 ,
,
,
१.७ स्िाध्याय खालील ÿijाची सिवÖतर उ°रे īा.
१.
२.
३.
४.
िटपा.
१)
२)
३)
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१)
२)
३)
४)
१.८ सिंदभर १. मराठीचा भातषक ऄभ्यास , संपा, मु. श्री. कानडे, स्नेहवधणन पतब्लकेशन, पुणे, १९९४.
२. समाजभाषातवज्ञान , रमेश वरखेडे, शब्दालय प्रकाशन. श्रीरामपूर.
३. मराठी भाषेचा भाषावैज्ञातनक ऄभ्यास, ऄलका मिकर , शब्दालय प्रकाशन. श्रीरामपूर,
२०१७.
*****
munotes.in
Page 14
14 २
ÖविनमिवÆयास
घटक रचना
२.१ उĥेश
२.२ ÿÖतावना
२.३ Öवन संकÐपना
२.४ Öवनांचे गुणधमª/ ल±णे
२.५ Öविनम आिण Öवनांतरे
२.६ Öविनम आिण Öवनांतरे यांचे लेखनिचÆह
२.७ Öविनमाचे ÿकार
२.८ सवªनाम आिण Öवनांतरे यांचा परÖपसंबंध
२.९ Öविनम िवĴेषणाची तßवे / तंýे
२.१० समारोप
२.११ ÖवाÅयाय
२.१२ संदभªúंथसूची
२.१ उĥेश १) Öवन संकÐपना, Öवनांचे गुणधमª समजून घेणे.
२) Öविनम आिण Öवनांतरे या संकÐपना समजून घेणे.
३) Öविनमा¸या ÿकारांचे िववेचन करणे.
४) Öविनम आिण Öवनांतरे यांचा परÖपसंबंध अËयासणे.
५) Öविनम िवĴेषणाची तßवे/ तंýे ÖपĶ करणे.
२.२ ÿÖतावना भाषा ही मौिखक ÿिøया असून ती मुखावाटे िनमाªण केली जाते. पण भाषेचा मौिखक
अËयास कमी ÿमाणात होतो व ित¸या िलिखत Öवłपाला अिधक महßव िदले जाते. मुळात
भाषा ही Åविनयुĉ आहे. Ìहणून भाषेचा िवचार करताना Åविनिवचार, Öविनमिवचार,
पिदमिवचार, वा³यिवचार या टÈÈयातून करावा लागतो.
भाषा ही Åवनéची बनलेली असते. माणूस तŌडावाटे िविवध Åवनी िनमाªण करत असतो.
उदा. खोकणे, िशंकणे, चुकचुकणे; तसेच बाĻ वातावरणातून पशूपàयांचा आवाज,
वेगवेगÑया वाहनांचा आवाज इÂयादी Åवनी िनमाªण होत असतात. पण हे Åवनी Ìहणजे
भाषा नÓहे. Ìहणून भाषावै²ािनकांनी साधा Åवनी आिण भाषेतला Åवनी यांतील अंतर munotes.in
Page 15
ÖविनमिवÆयास
15 िमटिवÁयासाठी ‘Åवनी’ आिण ‘Öवन’ या दोन संकÐपना गृहीत धरÐया व Âयानुसार Öवनाची
Óया´या केली. ती पुढीलÿमाणे –
“मुखावाटे येणारे व भाषेत वापरले जाणारे अथªयुĉ Åवनी Ìहणजेच Öवन होय.”
ना. गो. कालेलकर यां¸या मते, भाषा ही एका िविशĶ Öवनमािलकेचा उपयोग कłन िनमाªण
केलेÐया संकेतांनी समाजाचे Óयवहार चालवणारी सामािजक संÖथा आहे. ºया िविशĶ
Öविनम ÓयवÖथेचा उपयोग भाषा करते ती िनिIJत Öविनमांनी बनलेली आिण सुसंवादी
असते.
थोड³यात Åवनéिशवाय भाषेला अिÖतßव नसते. ÿÂयेक भाषेत काही ठरािवक Åवनी
ठरािवक पĦतीने वापरले जातात यालाच भाषेची Öविनम ÓयवÖथा Ìहणतात.
२.३ Öवन संकÐपना भाषेचे þÓय Ìहणजे Öवन असे सोÖयूर याने Ìहटले. Öवन याचा अथª तŌडावाटे िनघणारे
असं´य Åवनी नÓहे तर भाषेत वापरÐया जाणाöया अथªपूणª Åवनéना Öवन असे Ìहणतात.
आपण बोलत असतो तेÓहा आपÐया मुखावाटे वेगवेगळे Åवनी उÂपÆन करीत असतो.
आपÐया वािगिÆþयाĬारे आपण असं´य Åवनी िनमाªण कł शकतो. असं´य Åवनéची
िनिमªती करÁयाची आपÐया वािगिÆþयांची ±मता अफाट आहे. वािगिÆþयांĬारे माणूस जेवढे
Åवनी िनमाªण करतो िकंवा कł शकतो तेवढे सगळेच Åवनी भाषेत वापरले जात नाहीत.
कोणÂयाही भाषेत काही िनवडक Åवनéचाच वापर केलेला असतो. Âयामुळे ÿÂयेक भाषेत
वापरले जाणारे Åवनी Öवतंý असतात.
भाषेमÅये उपयुĉ असे कायª कł शकणारा कोणताही Åवनी Ìहणजे Öवन. ºया Åवनीकडे
भाषाÅवनी होÁयाची ±मता नसते तो Öवन ठरत नाही. उदा. क, ख, ग, घ, त, थ, प, स
इÂयादी काही Öवन आहेत कारण Âयांचा भाषेत वापर होतो. माý हसÁयाचा हं हं हं…
आवाज, रडÁयाचा ऊं… ऊं… आवाज, केकाटणे, आरोळी देणे इ. Åवनी भाषाÅवनीचे काम
करत नाहीत Ìहणून Âयांना Öवन Ìहणता येत नाही.
Öवन जेÓहा सुटेसुटे असतात तेÓहा Âयांना Öवतःचा अथª नसतो पण Âयांची रचना झाली कì
Âयांना Öवतंý अथª लागतो. भाषेत नेहमी Öवनां¸या रचना वापरÐया जातात. उदा. ‘िव’,
‘का’, ‘स'
‘िव’, ‘का’, ‘स' या सुĘ्या सुĘ्या Öवनांना अथª नाही, पण ‘िवकास' या एका शÊदा¸या
रचनेला अथª आहे. Âयामुळे Öवन हे नेहमी रचने¸या ŀĶीने ल±ात घेतले जातात.
२.४ Öवनांचे गुणधमª/ ल±णे ÖवनांमÅये पुढील गुणधमª आवÔयक आहेत:
१) भाषाÅवनी असÁयाची ±मता
२) ÓयिĉिविशĶता munotes.in
Page 16
भाषािव²ान
16 ३) िवभेदकता
४) लविचकता
१) भाषाÅवनी असÁयाची ±मता :
भाषाÅवनी असÁयाची ±मता हे Öवनांचे पिहले आिण ÿधान ल±ण होय. वाग¤िþयांĬारे
असं´य Åवनी िनमाªण केले जातात परंतु सवªच Åवनéना Öवन Ìहणता येत नाही. ºया
Åवनéचा भाषेत वापर केला जातो Âयांनाच Öवन Ìहणतात. Ìहणून Åवनी¸या अंगी भाषाÅवनी
असÁयाची ±मता असणे गरजेचे आहे.
२) ÓयिĉिविशĶता :
भाषा ही एकेका Óयĉìकडून बोलली जाते Âयामुळे Öवनांचे उ¸चारण ÓयिĉिविशĶ असते.
उ¸चारणावłन बोलणाöयाचे िलंग, वय, Âयाची मनिÖथतीसुĦा ल±ात येते. नुसते बोलणे
ऐकून बोलणारा कोण आहे याचा अंदाज आपÐयाला ÓयिĉिविशĶता यामुळेच लागू शकतो.
३) िवभेदकता:
िवभेदकता हे Öवनाचे महÂवाचे ल±ण आहे. एक Öवन हा आपÐया वैिशĶ्यपूणª उ¸चारामुळे
दुसöया Öवनापासून वेगळा ठरतो Âयामुळे शÊदांचे वेगळेपण ल±ात येते.
उदा. 'काटा' आिण 'फाटा' या दोन शÊदांचा Öविनक पåरसर जरी सारखा असला तरी 'क'
आिण 'फ' या वेगवेगÑया उ¸चारणांमुळे ते वेगळेवेगळे झालेले आहेत.
४) लविचकता:
भाषेत Öवन एकापाठोपाठ एक याÿमाणे जलद गतीने उ¸चारले जातात तरीही आपÐयाला
एक शÊद कोठे संपला, वा³य कोठे संपले, वा³यात कोणÂया शÊदावर जोर आहे हे कळते.
Ìहणजेच Öवनाचे उ¸चारण लविचक असते.
२.५ Öविनम आिण Öवनांतरे Öविनम हा भाषािव ²ानातील अÂयंत महßवाचा असा Öवनांचा संबोध आहे. Öवनांचा संच
Ìहणजे Öविनम. आंिशक उ¸चारसाÌय असलेÐया Öवनांचा एक गट केला जातो; हा गट
सोयीसाठी केलेला असतो, या गटाला Öविनम Ìहटले जाते.
Öविनम हा भाषेतला लघुतम व अंितम घटक असÐयामुळे Âयाचे िवभाजन करता येत नाही.
उदा. चर = च + अ + र
कर = क + अ + र
याचे िवभाजन आणखी होऊ शकत नाही Ìहणून Âयांना ‘िनरवयव' असे Ìहणतात. munotes.in
Page 17
ÖविनमिवÆयास
17 भाषेतील ÅवनéमÅये अथªिनणाªयक ±मता असते. दोन शÊदातील अथªभेद दाखवÁयाचे कायª
Åवनी करत असतात. Âयामुळे दोन शÊद वेगळे ठेवता येणे श³य होते. भाषेतील अशा Öवन
ल±णांना Öविनम Ìहणतात.
Öविनम भाषािव²ानामÅये उ¸चाराशी संबंिधत आहे. Âयाचा िलिखत भाषेशी काही संबंध
नसतो.
उदा. इंúजी भाषेतील Catch, Match या शÊदांमधे अनुøमे ५ लेिखम आहेत, तर २
Öविनम आहेत. ‘Catch’ या शÊदात ‘क ॅ' आिण 'च' हे दोन Öविनम आहेत. ‘Match’ या
शÊदात ‘मॅ' आिण 'च' हे दोन Öविनम आहेत.
Öविनम हे सुटेसुटे असÐयामुळे ते Öवतंý Öवłपात अिÖतÂवात असतात. उदा. फार, कार,
मार, गार या शÊदांमÅये यातील आīा±र हे Öवतंý Öविनम आहेत, उरलेले सगळे Öवन
आहेत.
उदा. फार = फ + आ + र
मार = म + आ + र
गार = ग + आ + र
ºया शÊदांमÅये Öविनक साÌय आहे, ºयां¸यातील आजूबाजू¸या पåरिÖथतीमुळे होणारा
फरक, होणारे पåरवतªन अंदाज±म आहे अशा Åवनé¸या समूहास ‘Öविनम’ Ìहणतात आिण
या समूहात समािवĶ असणाöया Åवनéना ‘Öवनांतरे' Ìहणतात.
कोणताही Öविनम हा Öवनांतरा¸या Łपाने मूतª होतो, Ìहणजेच Öवनांतरा¸या łपाने
उ¸चारला जातो. भाषेत Öविनम नसतो तर Öवनांतरे असतात. Öविनमा¸या गटात समािवĶ
केलेÐया ÿÂयेक Åवनीला Âया Öविनमाची Öवनांतरे Ìहणतात. कोणतीही Öवनांतरे
Öविनमसापे± असतात.
Öविनम ही एक अमूतª कÐपना आहे. Öविनम काÐपिनक असतो आिण Öवनांतरे ही Öविनम
कÐपनेची ÿाÂयि±के असतात. भाषेत Öविनम वापरला जात नाही तर Öवनांतरे वापरली
जातात. भाषेमÅये Öविनम हे साधारणपणे केवळ चाळीस- पÆनास इतके अÐप ÿमाणात
असतात. पण ते Öविनम एकý येऊन हजारो Łिपमे तयार होतात. Öविनम हा भाषेमÅये
नेहमी अमूतª ÖवŁपात असतो, तो Öवनांतरा¸या łपाने भाषेत ÿकट होतो. तो फĉ कानांना
ऐकू येतो.
एखादा Öवन हा उ¸चार आिण Âयातील अंतरामुळे वेगवेगÑया पĦतीने ऐकू येतो. उदा. ‘ग'
हा Öवन.
* ‘ग’चे िविवधतापूणª उ¸चार आढळतात.
(बाग, जागी, गुलाम, नागपूर, गती)
१) बाग - ‘बाग’ शÊदात 'ग' चा उ¸चार Öफोटहीन आहे. munotes.in
Page 18
भाषािव²ान
18 २) जागी - ‘जागी' शÊद उ¸चारताना 'ग' चा उ¸चार थोडा पुढील बाजूस होतो.
३) गुलाम - येथे 'ग' चा उ¸चार तŌडात थोडा मागील बाजूस होतो.
४) नागपुर - येथे 'ग' चा उ¸चार Öफोटहीन नसून 'क' कडे झुकणारे आहे.
५) गती - गती शÊद उ¸चारताना 'ग' चा उ¸चार सरळ , साधा आहे.
अशाÿकारे 'ग' या Öवनाचे ‘ग'१, ‘ग’२, ‘ग’३, ‘ग’४, ‘ग’५ असे उ¸चार आढळतात.
२.६ Öविनम आिण Öवनांतरे यांचे लेखनिचÆह Öविनम आिण Öवनांतरे यांचे लेखन करÁयाची एक िविशĶ पĦत आहे. Öविनम हा नेहमी
ितरÈया रेषेत िलिहला जातो, तर Âयाची Öवनांतरे चौकटी कंसात िलिहली जातात.
उदा.
/ / Öविनम
[ ] Öवनांतरे
/ग/ = [ग१], [ग२], [ग३], [ग४], [ग५]
/ड/ = [ड१], [ड२], [ड३], [ड४]
* Öवन आिण Öवनांतरे दाखवताना पुढील आकृतीतून दाखवतात
२.७ Öविनमाचे ÿकार Öविनमाचे दोन भाग पडतात.
१) खंिडत Öविनम
२) खंडािधिķत Öविनम
munotes.in
Page 19
ÖविनमिवÆयास
19 १) खंिडत Öविनम :
''ºयांचा उ¸चार वेगळेपणाने करता येतो Âयाला खंिडत Öविनम Ìहणतात.”
खंिडत Öविनम अथª ÿगटीकरण करÁयाचे काम करतात. खंिडत Öविनमा¸या आधारािशवाय
कोणताही भाषाÓयवहार पूणª करता येत नाही. या Öविनमाला साधारणतः िलपीमÅये िचÆह
असते. हे Öविनम सुटेसुटे असतात. ते भाषेत मुबलक ÿमाणात असतात. Âयांचा उ¸चार
आपण वेगळेपणाने करतो.
उदा. क, ख, ग, घ, प, फ, ब, भ, म
खंिडत Öविनम एकदम उ¸चारता येत नाहीत. ते परÖपरानुसारी असतात. Ìहणजे ते
एकामागोमाग एक असे उ¸चारले जातात.
उदा. 'क' आिण 'ख' हे दोन खंिडत Öविनम आहेत. ते एकदम उ¸चारता येत नाहीत.
२) खंडािधिķत Öविनम:
“जे Öविनम Öवतंýपणे उ¸चारता येत नाहीत, ºयांचा उ¸चार खंिडत Öविनमांबरोबर करावा
लागतो Âयांना खंडािधिķत Öविनम असे Ìहणतात.”
बोलणाöया Óयĉìने Öवनावर िदलेला आघात, Öवनातील आरोह - अवरोह, नाकावाटे बाहेर
येणारा ĵास, Âया¸या गतीवर आधारलेले Öवन व Âयांचे उ¸चारण यामुळे भाषेत अथª Óयĉ
होतो. अथª Óयĉ करणाöया या उ¸चारणाला खंडािधिķत Öविनम Ìहणतात. बोलताना
माणूस एखाīा लयीत बोलतो, कधी Öवनांवर जोर देतो, कधी Öवनांचा अÖपĶ उ¸चार
करतो. Ìहणजेच उ¸चारणामÅये चढ-उतार असतात , सुरां¸या लयीमÅये आघात असतो ;
माणूस बोलता बोलता मÅयेच थांबतो आिण हे सगळे ÿकट करÁयासाठी भाषेत कोणतेही
लेखन िचÆह नसते यालाच खंडािधिķत Öविनम Ìहटले जाते.
खंडािधिķत Öविनमा¸या उ¸चारणा¸या वेळी बोलणारा माणूस हा भाषेमÅये कोठे थांबतो
Âयानुसार अथª बदलत जातो.
उदा. ‘ती फार हòशार आहे'
या वा³यात एकिýतपणे Öवनांचा उ¸चार केÐयास Âयातून अथªबोध होणार नाही. तर
खंडािधिķत Öविनमाचे सहाÍय घेतले तर 'ती फार हòशार आहे' हा अथª ÖपĶ होतो. Ìहणून
Åवनी, शÊद, पद आिण संपूणª वा³यबंध ल±ात ¶यावा लागतो. Åविनÿवाह कमी जाÖत
आघातानुसार वापरावा लागतो.
* खंडािधिķत Öविनमाचे ÿकार:
१) अवधी
२) बलाघात
३) सुरांचा चढउतार munotes.in
Page 20
भाषािव²ान
20 ४) सीमासंधी
५) नािस³यरंजन
१) अवधी:
एखाīा Åवनीचे उ¸चारण कमीत कमी वेळात िकंवा वेळ लावून करता येत असेल तर अशा
रीतीने लागणाöया वेळाला अवधी Ìहणतात. Åवनी¸या उपयोजनामÅये वेळ Ìहणजे अवधी
याला महßव िदले जाते. Öवरांचा उ¸चार िकंिचत काळ लांबवून Âयांना दीघªÂव हा गुणधमª
देता येतो.
उदा. िवणा – िवणकाम करा.
वीणा – एक वाī
२) बलाघात:
बोलत असताना आपण शÊदांवर िविशĶ पĦतीने आघात देतो Âयाला 'बलाघात' असे
Ìहणतात. एखाīा शÊदावरील िकंवा अ±रावरील आघातामुळे अथªभेद घडून येतो. हा
आघात दोन ÿकारे असतो.
i) शÊदातील अ±रावर िदलेला आघात
ii) वा³यातील शÊदांवर िदलेला आघात
i) शÊदातील अ±रावर िदलेला आघात:
जेÓहा िविशĶ शÊदातील अ±रावर आघात िदला जातो तेÓहा Âया आघातानुसार Âयाचा अथª
ÖपĶ होतो.
उदा. िवīा, कÆया, िभÆन
यािठकाणी आīा±रावर आघात िदÐयामुळे अथª ÖपĶ होतो. 'िवīा' या शÊदात ‘िव' वर
आघात īावा लागतो , 'कÆया' शÊदात ‘क' वर आघात īावा लागतो , तर ‘िभÆन’
उ¸चारताना ‘िभ’वर आघात िदला जातो.
ii) वा³यातील शÊदावर असलेला आघात:
वा³यातील िविशĶ शÊदावर िदलेÐया आघातानुसार अथªभेद घडून येतो.
उदा. आज पाऊस पडणार आहे.
आज पाऊस पडणार आहे.
येथे पिहÐया वा³यात 'आज’ आिण दुसöया वा³यातील 'आहे' या शÊदांवर आघात िदÐयाने
अथª बदल झाला आहे. Ìहणजेच िविशĶ शÊदावर िदलेÐया आघातामुळे दोÆही वा³यांचा
अथª बदलला आहे. munotes.in
Page 21
ÖविनमिवÆयास
21 ३) सुरावली (सुराचा चढउतार):
माणसा¸या बोलÁयातील Öवरा¸या चढउतारामुळे अथªभेद घडून येतो. सुरावली Ìहणजेच
सुराचा चढउतार होय. याला अनुतान असेही Ìहटले जाते. ÿÂयेक Óयĉì¸या बोलÁयात
सुरांचा चढउतार होतच असतो. लेखनामÅये िवधानाथê वा³याचे ÿijाथªक िकंवा
उģारवाचक वा³य करायचे असेल तर ते ते िचÆह देऊन केले जाते. तर बोलताना
सुरावलीचा चढउतार कłन िवधानाथê वा³याचे ÿijाथªक िकंवा उģारवाचक वा³य केले
जाते.
उदा.
तो िøकेट खेळतो. (िवधानाथê वा³य)
तो िøकेट खेळतो. (ÿijाथªक वा³य)
तो िøकेट खेळतो. (उģारचक वा³य)
तो काम करतो. (िवधानाथê वा³य)
तो काम करतो. (ÿijाथªक वा³य)
तो काम करतो. (उģारचक वा³य)
४) सीमासंधी:
सीमासंधी Ìहणजे वा³यामÅये िदलेला खंड िकंवा िवराम. वा³यातील िवराम बदलÐयावर
अथªबोध होतो.
उदा.
तू गावाला जाऊ नये.
तू गावाला जाऊन ये.
िकती सामान आहे
िकतीसा मान आहे
मīपान कł नये
मīपान कłन ये.
५) नािस³यरंजन:
नािस³यरंजन यामुळे अथªभेद संभवतो. कोणÂयाही Åवनीचा उ¸चार नािस³यसिहत व
नािस³यरिहत असू शकतो. काही Öविनमां¸या संदभाªत नािस³यसिहत उ¸चाराने अथªभेद
होतो. munotes.in
Page 22
भाषािव²ान
22 उदा. रांग, ऐंशी, कंप, आंबा
अशाÿकारे भाषेमÅये खंिडत Öविनम व खंडािधिķत Öविनमामुळे भाषेचे सŏदयª वाढते.
Öविनम व खंडािधिķत हे दोÆही Öविनम उ¸चारणाशी संबंिधत आहेत. िलिखत भाषेशी
Âयाचा संबंध फार थोडा आहे. कधीकधी भाषेतील Öवर व Óयंजने एकý येऊन जो अथª
ÿकट होत नाही तोच उ¸चारणा¸या ÿकटी करणामुळे, बलाघातामुळे, सुरावलीमुळे िविवध
पĦतीने ऐकू येतो. Âयामुळे खंिडत Öविनम व खंडािधिķत Öविनमामुळे भाषेला एक ÿकारचे
चैतÆय अिधक ÿभावीपणे ÿाĮ होते.
२.८ Öविनम आिण Öवनांतरे यांचा परÖपसंबंध • Öविनम काÐपिनक संबोध आहे, तर Öवनांतरे ही Öविनम कÐपनेची ÿाÂयि±के
असतात. Ìहणजेच Öविनमाला भाषेत अिÖतßव नसते. भाषेत अिÖतÂवात असतात ती
Öवनांतरे.
• Öविनमा¸या गटात समािवĶ केलेÐया ÿÂयेक Åवनीला Âया Öविनमाची Öवनांतरे
Ìहणतात.
• भाषेत वापरÐया जाणाöया, एकमेकांशी ÖविनकŀĶ्या साÌय असणाöया Öवनांतरांना
एकý घेऊन Âयांचा गट बनिवला जातो. या गटाला Öविनम नावाने ओळखले जाते.
भाषेत असे अनेक गट असतात.
• Öवनांचा संच Ìहणजे Öविनम तर Öवनांतरे एका कुटुंबासारखे असतात.
• दोन शÊद अथªŀĶ्या वेगळे राखणे हे Öविनमाचे कायª असते. Ìहणजे Öविनम
अथªिवभेदक असतो. Öवनांतराचा िवचार Öविनमसापे± करावा लागतो.
• ÖविनमामÅये वैधÌयªयुĉ िविनयोग असतो. तसेच Öविनम हा संकÐपनाÂमक गट
असतो, तर Öवनांतरे Âया गटाचे ÿÂय± उ¸चारले जाणारे सभासद असतात.
२.९ Öविनम िवĴेषणाची तßवे / तंýे भाषावै²ािनक भाषेतील अनेक उ¸चार गोळा करतात आिण मग Âयाचे िवĴेषण कłन
Öविनम, पिदम िनिIJत करतात. भाषेमÅये Öविनम कोणते व िकती हे ओळखÁयाचे तßव /
तंý भाषािव²ानात िनिIJत करÁयात आले आहे. कोणÂयाही भाषेतील Öविनम िनिIJत
करÁयासाठी या तßवाचा िवचार केला जातो. Öविनम िवĴेषणाची ही तßवे वा तंýे
पुढीलÿमाणे-
१) पूरक िविनयोग
२) वैकिÐपक/ मुĉ िविनयोग
३) वैधÌयªयुĉ िविनयोग/ Óयव¸छेदक िविनयोग
४) काटकसरीचे तßव munotes.in
Page 23
ÖविनमिवÆयास
23 १) पूरक िविनयोग:
एका Öविनमाची िभÆन िभÆन Öवनांतरे ÖपĶ करÁयासाठी पूरक िविनयोग हे तßव वापरले
जाते. ÖथानपरÂवे िभÆन पण अथªिनणाªयक नसलेले Öवन पूरक िविनयोगाने दाखवले
जातात.
उदा.
काट - कॉट
कट - कप
२) वैकिÐपक/ मुĉ िविनयोग:
वैकिÐपक िकंवा मुĉ िविनयोग हे दोन िभÆन ÖविनमांमÅयेही असू शकते िकंवा Öविनमाचे ते
वैकिÐपक łपही असू शकते. काही Öवन दोन ÿकारे उ¸चारले जातात. तर काही
ÓयिĉपरÂवे िभÆन िभÆन उ¸चारले जातात.
उदा.
जपान, जहाज
'जहाज'मधील 'ज' आिण 'जपान'मधील 'ज' वेगवेगÑया पĦतीने उ¸चारले जातात.
िकंवा
मी काम करेन/ करीन.
मी दार उघडेन/ उघडीन.
पिहÐया वा³यात करेन/ करीन यामधील 'रे’, 'री' हे Öवन मुĉ िविनयोग आहेत. तर दुसöया
वा³यात उघडेन/ उघडीन यामधील 'डे', 'डी' हे Öवन मुĉ िविनयोग आहेत. ते ÓयिĉपरÂवे
िभÆन िभÆन उ¸चारले जातात.
३) वैधÌयªयुĉ िविनयोग/ Óयव¸छेदक िविनयोग:
एका Öवना¸या जागी Âयाच Öविनक पåरसरात दुसरा Öवन येतो व तो िवभेदक असतो,
Ìहणूनच Âयाला Öविनम असे Ìहटले जाते. Óयव¸छेदक िविनयोगा¸या पĦतीने Âया िविशĶ
भाषेतील Öविनम सं´या िनिIJत करता येते.
कोणतेही दोन Öविनम परÖपरांपासून वेगळे आहेत हे वैधÌयªयुĉ िविनयोग तÂवाने सांगता
येते.
उदा.
काट - खाट
काय – गाय munotes.in
Page 24
भाषािव²ान
24 ४) काटकसरीचे तßव:
काटकसर या तÂवात भाषेतील अनावÔयक Öवन टाळले जाते. आपÐया वािगिÆþयाजवळ
असं´य Åवनी िनमाªण करÁयाची ±मता असते. तरीही कोणÂयाही भाषेत ३० ते ४० पे±ा
अिधक Öविनम आढळत नाहीत. कमीत कमी Åवनé¸या सहाÍयाने भाषा आपले भािषक
Óयवहार साधत असते. काटकसरी¸या तßवामुळेच भाषेतील आवÔयक नसलेले Öवन
टाळले जातात.
उदा. संÖकृत वणªमालेतील सवªच Öवन मराठी वणªमालेत Öवीकारले गेले नाहीत. ‘ऋ' हा
संÖकृत Öवन मराठीत फारसा वापरला जात नाही Ìहणून तो मराठी वणªमालेतून काढÁयात
आला.
अनावÔयक ते गाळून टाकणे Ìहणजे काटकसरीचे तßव असे वणªनाÂमक भाषावै²ािनकांचे
मत आहे. काटकसरीचे तßव वापłन ºया गोĶी सामाÆय आहेत Âयांची काटकसर केली
जाते आिण ºया असामाÆय आहेत Âयाच फĉ नŌदवÐया जातात.
२.१० समारोप अशाÿकारे Åवनéिशवाय भाषेला अिÖतßव नसते. ÿÂयेक भाषेत काही ठरािवक Åवनी
ठरािवक पĦतीने वापरले जातात यालाच भाषेची Öविनम ÓयवÖथा Ìहणतात. Öविनम ही
एक अमूतª कÐपना असून तो काÐपिनक असतो आिण Öवनांतरे ही Öविनम कÐपनेची
ÿाÂयि±के असतात. भाषेत Öविनम वापरला जात नाही तर Öवनांतरे वापरली जातात.
आपली ÿगती तपासा :
१) Öवन - Öविनम - Öवनांतरे
२.११ ÖवाÅयाय दीघō°री:
१) Öवन Ìहणजे काय ते सांगून Öविनम आिण Öवनांतरे या संकÐपना सोदाहरण ÖपĶ
करा.
२) Öवनांची ल±णे अथवा गुणधमª कोणते ते सांगून ÖविनमिवÆयास या संकÐपनेचा
सिवÖतर परामशª ¶या.
३) Öवन Öविनम आिण Öवनांतरे या संकÐपना मांडून मराठी भाषेतील Öविनम िनिIJत
करÁयाची तßवे ÖपĶ करा.
टीपा :
१) Öवन संकÐपना
२) Öविनम आिण Öवनांतरे munotes.in
Page 25
ÖविनमिवÆयास
25 ३) Öविनमाचे ÿकार
४) Öविनम िवĴेषणाची तßवे / तंýे
५) Öविनम आिण Öवनांतरे यांचा परÖपसंबंध
एका वा³यात उ°रे िलहा:
१) भाषेचे þÓय Ìहणजे Öवन असे कोणी Ìहटले?
२) खंिडत Öविनम Ìहणजे काय?
३) खंडािधिķत Öवािनम Ìहणजे काय?
४) Öविनम Ìहणजे काय?
५) Öवनांतराचे लेखन कशा पĦतीने केले जाते?
२.१२ संदभªúंथसूची • कालेलकर ना. गो., Åविनिवचार, (दु.आ.), मौज ÿकाशन, मुंबई, १९९०
• काळे कÐयाण व इतर (संपा), वणªनाÂमक भाषािव²ान Öवłप आिण पĦती, गोखले
एºयुकेशन सोसायटी, नािशक
• काळे कÐयाण व इतर (संपा), आधुिनक भाषािव²ान, ÿितमा ÿकाशन , पुणे, (दु.आ.)
२००३
• गज¤þगडकर ®ी. न., भाषा आिण भाषाशाľ , िÓहनस ÿकाशन , पुणे, दु. आ.
• गोिवलकर लीला , वणªनाÂमक भाषािव²ान, आरती ÿकाशन , डŌिबवली, १९९२
• मालशे स. गं. व इतर (संपा), भाषािव²ान ऐितहािसक व वणªनाÂमक, पĪगंधा
ÿकाशन, पुणे, (ित. आ.), २००५
• मटकर अलका , मराठी भाषेचा भाषावै²ािनक अËयास, शÊदालय ÿकाशन , २०१५.
***** munotes.in
Page 26
26 ३
ŁिपमिवÆयास
िÿय िवīाÃया«नो.
ŁिपमिवÆयास या ितसöया घटकात łिपका ,łिपम आिण łिपकांतर या संकÐपनेचा
अËयास करावयाचा आहे.
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ समारोप
३.३ सरावासाठी काही ÿij
३.० उिĥĶे १) िवīाÃया«ना łिपम िवचाराची मािहती देणे.
२) िवīाÃया«ना Łप,Łिपम łिपकांतर या संकÐपना समजून देणे
३) łप आिण Łिपका या समजून देणे
४) łिपका आिण शÊद यांचे परÖपरसंबंध ÖपĶ करणे.
५) łिपका आिण łिपम यातील वेगळेपण ÖपĶ करणे.
६) िवīाÃया«ना łिपमां¸या ÿकाराची मािहती कłन देणे
७) łिपकांतर ही संकÐपना समजून देऊन ÿकाराची मािहती देणे.
३.१ ÿÖतावना भाषािव²ानात Łिपम िवचाराला अनÆयसाधारण असे महßव आहे. भाषािव²ानात Öवन,
Öविनम, Öवनांतर ही जशी साखळी आहे तशीच Łिपका, Łिपम आिण Łिपकांतर ही
साखळी आहे. Öविनम िवचार आिण łिपमिवचार एकमेकांवर अवलंबून आहेत. शÊद या
सं²ेत िनमाªण झालेली संिदµधता टाळÁयासाठी आिण भाषे¸या अËयासाला अिधक
काटेकोरपणा येÁयासाठी भाषािव²ाना Łप/ łिपका ही सं²ा वापरली आहे. Öविनमानंतर
भाषेत वापरला जाणारा अथªपूणª घटक Ìहणजे łिपम असतो. शÊदांतील आिण वा³यातील
अथªपूणª घटक Ìहणून च łिपमाकडे पािहले जाते. łिपम हा भाषेतील लघु°म अथªपूणª
घटक असतो.Łिपमां¸या अËयासालाच Łिपमिवचार असे Ìहणतात. łिपम िवचारातील
łिपका, łिपम, łिपकांतर या सं²ेला पद, पदीम, पदां°र असे ही Ìहटले जाते. या
संकÐपना आिण Âयांचे ÖवŁप खालीलÿमाणे समजून घेता येईल.
munotes.in
Page 27
ŁिपमिवÆयास
27 १) Łिपका Ìहणजे काय?:
शÊद ही सं²ा अितशय ढोबळ आहे. जुÆया पारंपåरक ÓयाकरणामÅये 'शÊद' ही पाåरभािषक
सं²ा केवळ कोशातील अथª या अथाªनी वापरली आहे. Âया अथाªशी भाषा िव²ानातील या
शÊद कÐपनेचा गŌधळ होऊ नये Ìहणून भाषा िव²ानाने Łिपम िकंवा पिदम या Öवतंý सं²ा
िनवडÐया आहेत. Łिपका, Łिपम, łिपकांतर या तीन कÐपना Öवन, Öवनांतर व Öविनम या
कÐपनांनी समांतर आहेत. łिपका Ìहणजे भाषेतील अथªपूणª असा छोटा घटक होय.
अथªŀĶया łिपकांचे िवभाजन होत नाही. łिपकांना Óयाकरिणक अथª असतो. ºयाÿमाणे
Öवन हे भाषा िनरपे± असतात तसेच łिपका ही भाषा िनरपे± असते. łपिवचार कोशगत
अथाªशी संबंिधत असतो. ÿÂयेक łिपका अथªिनणाªयक असते. एखादी łिपका ही
łिपकांतर असलेच असे नाही. Łिपका Ìहणजे भाषेतील लघु°म साथª घटक होय.
उदाहरणाथª आकाश, गंगा, सूयª, आत, मी, जमीन, दुकान, कागद, पेन, झाड, दगड वही
Öवगª नरक, तो इÂयादी या łिपका आहेत.या Łिपकेचे िवभाजन होत नाही केÐयास Âयास
अथª ÿाĮ होत नाही. Ìहणून Łिपका Ìहणजे लहानात लहान अथªपूणª घटक Ìहणजे łिपका
असे Ìहटले जाते.
Łिपका व शÊद तुलना:
शÊद सं²ा आपणास पåरचयाची आहे. łिपका व शÊद यां¸यात नेमका कोणता फरक आहे.
हे जाणून घेÁयासाठी łिपकेची कÐपना ÖपĶ होईल. शÊद हा Łिपकेपे±ा मोठा घटक आहे.
एखाīा शÊदात अनेक łिपका असू शकतात जसे कì उदाहरणाथª सूयªÿकाश, मानसशाľ,
सुधारक¤þ, पाठशाळा, मीठभाकर, साखरभात अशी सामािसक शÊदात दोन łिपका
असतात जसे
१) सूयª + ÿकाश
२) मानस + शाľ
३) सुधार + क¤þ
४) पाठ + शाळा
५) मीठ + भाकर
६) साखर + भात
वरील उदाहरणावłन हे ल±ात येते कì, łिपका ही शÊदापे±ा लहान आहे. ती लहान
असली तरी तु अथªपूणª असते. शÊद आिण łिपका यातील भेद ÖपĶ कळÁयासाठी पुढील
उदाहरण पाहाता येईल.
१)' गुłजीने वगाªत ÿवेश केला':
या वा³यात गुłजी,वगाªत,ÿवेश,कर हे शÊद आहेत. अथाªतच Âया Łिपका ही आहेत. Âयांना
अथª आहे. हा Âयांचा अथª Âयांना Łढीने िदलेला आहे. Âयांचा अथª आपणाला कोशामÅये munotes.in
Page 28
भाषा
28 िमळू शकतो. परंतु *'ने' 'त' ' ला'* यांना कोणताच अथª नाही Ìहणून हे शÊद नाहीत, तर
केवळ ÿÂयय आहेत पण ते शÊद नसले तरी łिपका आहेत. Âयांना Óयाकरिणक अथª
असतो. 'ने' ही Łिपका 'गुłजी' या Łिपकेला जोडÐयाने 'त' ही łिपका 'वगाª' या łिपकेला
जोडÐयाने आिण 'ला' ही łिपका 'के' (कर) या łिपकेला जोडÐयाने वाचकाला अथªबोध
होऊ शकतो. Âयां¸या सहकायाªिशवाय भािषक Óयवहार पुणª होऊ शकत नाही. łिपके¸या
संदभाªत हे ल±ात घेतÐयास शÊद व łिपका यां¸यातील वेगळेपणा िदसून येतो.
उदाहरणाथª खेळाडूनी उÂसाहाने सामना िजंकला.
उपरोĉ वा³यात नी , ने, ला, या łिपका आहेत यांना कोशागत कुठलाच अथª नाही परंतु
Óयाकरिणक अथª वा³याला अथªÿाĮ होÁयासाठी या łिपका महÂवा¸या आहेत. खेळाडू
+नी (वचनÿÂयय) िजंक +ला (िवभĉì ÿÂयय तसेच काळदशªक ही ÿÂयय ) या वा³यात
नी,ला,या łिपका आहेत कारण Âयांना Óयाकरिणक अथª आहे. या Łिपकामुळे वा³याला
अथªÿाĮ होत असतो. शÊद ही संकÐपना अनेक िठकाणी अनेक अथाªने वापरली जाते.
शÊदकोशातील शÊद, वा³यातील शÊद, समासातील शÊद, सािधत शÊद इÂयादी. वा³यात
येणारा शÊद आिण Âयाचे शÊदłप िविशĶ पÅदतीने येते. Ìहणून łिपमिवचारात 'łिपका' या
घटकाला िवशेष महßव आहे.
łिपम Ìहणजे काय?:
भाषा िनरपे± łिपका जेÓहा भाषासापे± होतात Âयांना łिपम असे Ìहटले जाते.
उदाहरणाथª :- वैशाली सुंदर नृÂय करते.
वरील वा³यात वैशाली, सुंदर, नृÂय, करते या एकुण चार łिपका आहेत.या łिपकांचे
वा³यात ÿÂय± वापर केÐयामुळे Âया łिपम ठरतात. िविशĶ भाषेतील लघु°म साथª łप
Ìहणजे łिपम होय. Łिपम हे काÐपिनक असतात. Łिपम अथªिनणाªयक असते. łिपमाचे ही
िवभाजन करता येत नाही. łिपकांतरा¸या साŀÔय गटाला łिपम Ìहणतात. उदाहरणाथª
{घर } या łिपमेत पुढील łिपकांतरे सामावलेली आहेत. घरा/ घराने/ घरानं/ घरानी /घरपण
łिपकांतरे इÂयादी 'घर' Łिपमेचे łिपकांतरे आहेत. Łिपमही अथªिनणाªयक असते.
ºयाÿमाणे भाषेत Öविनम योजलेले नसतात तर भाषेत Öवनांतरे असतात. Âयाचÿमाणे
वा³यात łिपमे नसतात तर łिपकांतरे असतात. Łिपम ही अमूतª कÐपना आहे. ÿÂय± मुतª
Łिपकांतरे असतात. łिपमांची कÐपना मुळातच अथाªशी संबंिधत आहे. ºयांना Óयवहारी
जगात अथª आहे िकंवा शÊदकोशात ºयांना अथª आहे. अशा Łिपमांचा समावेश
आशयबोधक łिपम होतो. यांचा वापर भाषेत Öवतंýपणे होतो. मुĉ łिपमांचा अंतभाªव
आशयबोधक łिपमामÅये होतो. कायªकार łिपमे ही सतत आशयबोधक łिपमाला जोडून
येतात Âयांना बÅद Łिपमे असे ही Ìहटले जाते.
Łिपम िविनयोग :
िविनयोग Ìहणजे उपयोग िकंवा वापर होय. भाषेत Łिपमाचा वापर अशा पĦतीने होतो. याचा
िवचार िविनयोगात केला जातो. Łिपमाचा िविनयोग तीन ÿकारे केला जातो. munotes.in
Page 29
ŁिपमिवÆयास
29 १) वैधÌयªयुĉ िकंवा Óयव¸छेदक िविनयोग.
२) पूरक िविनयोग
३) वैकिÐपक
िविनयोग:
१) Óयव¸छेदक िविनयोग :
*एकच Łप, एकच अथª*
łिपमांचे भाषेत उपयोजन होताना जेÓहा एकच अथª व एकच łप आिण एकच िविनयोग
होतो तेÓहा Óयव¸छेदक िविनयोग होतो. उदाहरणाथª नदी, नदीने, नदीकाठाने, नदीमुळे,
नदीपय«त इÂयादी शÊदांमÅये नदी हेच łप Âयाच अथाªने उपयोगात आलेले आहे Âयामुळे ते
एकच मानने योµय आहे.
२) Łप िभÆन व अथª िभÆन :
łिपमांचे Łप िभÆन असते व Âयाचा अथª सवªÖवी िभÆन असतो अशा łिपमा¸या संदभाªत
Óयव¸छेदक िविनयोग असतो.
पूरक िविनयोग:
पूरक िविनयोगात अÐपłप िभÆनता असली तरी अथाªत समानता असते. अशा Łिपमांचा
समावेश यात होतो. ही वेगवेगळी łपे एकमेकां¸या जागी कधीही येत नाहीत.
उदाहरणाथª करणे --- करतो
होणे -- झाले
जाणे - जातो
असणे - असतो
वरील उदाहरणात łिपम łप ŀĶीने िभÆन आहेत परंतु भाषेत Âयांचा उपयोग एकाच अथाªने
होतो. िशवाय ते एकमेकां¸या जागी कधीच येत नाहीत Ìहणून Âयांचा िविनयोग पूरक ठरतो.
३) वैकिÐपक िविनयोग:
ºया łिपमांचे Łप वेगळे असते परंतु अथªŀĶीने Łिपम एकच असतात, अशा łिपमां¸या
िविनयोगाला वैकिÐपक िविनयोग Ìहणतात.
उदाहरणाथª :- Âयाने, Âयांनी,Âयानं.
मराठीत काही शÊदां¸या बाबतीत एक Łप असते परंतु Âयाचा अथª िभÆन असतो अशी
उदाहरणे Óयव¸छेदक िविनयोगाची होत. munotes.in
Page 30
भाषा
30 उदाहरणाथª कर - हात
कर - करणे
कर - होळी सणाचा दुसरा िदवस
कर - टॅ³स
Łप एकच आहे परंतु अथª िभÆन िभÆन आहेत.
Łिपमांचे ÿकार:
१) अनÆयसाधारण Łिपम :
łिपम िनिIJत करताना Âयां¸या िवभाजनाचा भाग हा साथª असणे आवÔयक आहे.िविशĶ
शÊद िविशĶ शÊदाबरोबर आÐयास Âया शÊदाना अथª ÿाĮ होतो.दुसöया शÊदाबरोबर
आÐयास अथª ÿाĮ होत नाही.ही शÊदाची जोडी अनÆयसाधारण अशी असते Âयास
अनÆयसाधारण łिपम असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª १)अकारिवÐहे=अकार+िवÐहे
-िवÐहे' चा अथª लागत नाही
२) घरगुती=घर+गुती 'गुती' चा अथª लागत नाही.
३) हातखंडा=हात+खंडा 'खंडा' याचा अथª लागत नाही.
२) *िमलन łिपम*
दोन वेगवेगळे łिपम एकý येऊन नवीन łिपम तयार होते Âयास िमलन िकंवा िम® Łिपम
असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:
१) करतो - तो - ओ - ए
२) बोलतो - तो - ओ - ए
ओ, ए या ÿÂययात िलंग, वचन अशी दोÆही कायª करÁयाची ±मता ºया łिपमात असते
Âयास िमलन łिपम असे Ìहणतात. दोन अथाªचे िमलन łिपमात असते. िमलन Łिपमांना
Óयाकरिणक अथª ही असतो.
३) मुĉ łिपम:
जी łिपमे भाषेत Öवतंý येतात Âयांना मुĉ łिपमे असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª आकाश, सुशील, वैशाली, माणूस, आंबा, ढग, देव, गुŁजी इ.
munotes.in
Page 31
ŁिपमिवÆयास
31 ४) बÅद łिपम:
जी łिपमे कधीच Öवतंý येत नाहीत ते दुसöया Łिपमांना जोडून आÐयामुळेच अथª ÿाĮ
होतो Âयास बÅद łिपम असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:
१) माणुसकì ---- कì
२) आंÊयाचे ----- याचे
३) देवांचा ----- चा
४) सुरेख ---- सु
५) तो ---- ओ
६) असाधरण --- अ
७) दररोज ----- दर
कì, याचे, चा, सु, मो, आ, दर, इÂयादी łिपमे जोडून आÐयामुळे Âयास बÅद łिपम असे
Ìहणतात.
ही बÅद Łिपमे, łिपमां¸या सुłवातीला िकंवा शेवटी जोडून येतात याचा अथª शÊदसािधत
ÿÂयय, िवकारदशªक ÿÂयय आिण उपसगª यांचा समावेश बÅदŁिपमात होतो.
Łिपकांतराचे ÿकार:
łिपका, łिपम आिण łिपकांतर या संकÐपना एकमेकांवर असून Âया परÖपरपूरक
आहेत.łिपका ही भाषािनरषे± असतात. भाषािनरषे± Łिपका भाषासापे± होतो Ìहणजेच
łिपकांना भाषेत ÿÂय±ात वापरले जाते Âयास łिपम असे Ìहणतात. łिपकांचे भाषेत
ÿÂय± वापर झाÐयावर Âया ŁिपकांमÅये बदल होतो. परंतु हा बदल अथªभेदक नसतो.
Ìहणून अशा łिपकांना Âयाच łिपकांचे Łिपकांतरे असे Ìहणतात
उदाहरणाथª 'माणूस' या łिपकेची माणसा, माणसात, माणसांचा, माणसाची, माणसांमुळे,
माणसाचे, ही łिपकांतरे आहेत. भाषेत ÿÂय±ात łिपकांतरेच असतात. łिपकांचा साŀÔय
गट Ìहणजे Łिपकांतर असते. łिपकांतर हे भाषेतसापे± असतात. ÿÂयेक Łिपकांतर हे
łिपका असतेच. उदाहरणाथª
'माणूस' ही Łिपका आहे. 'माणूस' या łिपकांचा ÿÂय± भाषेत (वा³यात) जेÓहा वापर होतो
तेÓहा Łिपम होते. जसे कì,
तो माणूस चांगला आहे, या वा³यातील 'माणूस' ही Łिपका भाषेत ÿÂय±ात वापरÐयामुळे
ितला łिपम Ìहटले जाते. Âया माणसात चांगला गुण आहे. या वा³यात Łिपमां¸या Łपात
बदल झाला परंतु अथाªत बदल झाला नाही अशावेळी łिपकांतर होते. munotes.in
Page 32
भाषा
32 भाषेत असतात ती łिपकांतरेच असतात. łिपकांतराचे ÿितिनिधÂव करणारा घटक Ìहणजे
łिपम असतो. łिपम हे काÐपिनक असतात. आपण 'फळ' असा शÊद वापरतो परंतु फळ
नावाची वÖतू वाÖतवात नसते ती काÐपिनक आहे Ìहणून 'फळ' ही Łिपम आहे. परंतु
ÿÂय±ात असतात ते अंबा, िचंच, पेł, डािळंब, िसताफळ, रामफळ, िचकू, केळी यांना
Łिपकांतरे Ìहटले जाते. या सवª शÊदाचे ÿितिनिधÂव 'फळ' हा शÊद करतो Ìहणून Âयास
łिपकांतर Ìहटले जाते. Łिपकांतर संकÐपना समजÐयावर Âयांचे ÿकार पुढीलÿमाणे
पाहाता येईल.
łिपकांतराचे एकुण तीन ÿकार पडतात. Âयाची मािहती पुढीलÿमाणे पाहाता येईल
१. Öविनमा®यी łिपकांतर:
łिपमांचे łिपकांतर होताना łिपमा¸या łपात (Öवनाचा) ÖवÆयाÂमक बदल होता Âयास
Öविनमा®यी łिपकांतर असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª
१) देऊळ - देवळात
२) पैसा - पैशामुळे
वरील उदाहरणात 'ऊ' ऐवजी 'व' हे Öवन आले आहे. दुसöया उदाहरणात 'स' ऐवजी 'श'
Öवन आले आहे. Łिपमा¸या Łपात ÖवÆयाÂमक बदल होतो तेÓहा Öविनमा®यी łिपकांतर
असे Ìहटले जाते. अशीच काही उदाहरणे पुढीलÿमाणे सांगता येतात.
उदाहरणाथª १) मासा - माशाला
२) ससा - सशाला
३) फासा - फाशाचा इÂयादी.
२) łिपमा®यी łिपकांतर :
łिपमां¸या बाĻ łपात बदल झाला कì, łिपका®यी Łिपकांतर होते. Łिपकांतरे
łिपमा¸या मूळ łिपमांशी संबंिधत असतात.
उदाहरणाथª
१) करतो - केला
२) मारतो - मेला
३) जातो - गेला
५) हो - झाले
६) अस - आहे munotes.in
Page 33
ŁिपमिवÆयास
33 ७) ये - आला
अशाÿकारे Łिपमां¸या बाĻ अंगात बदल झाला कì, łिपमा®यी Łिपकांतर असे Ìहटले
जाते.
३) शूÆय łिपकांतरे:
भाषेतील काही łपाचे अनेकवचन होताना मूळ łप जसे¸या तसे रहाते Âयात काहीही बदल
होत नाही Âयास शूÆय łिपकांतरे असे Ìहणतात
उदाहरणाथª:
एकवचन अनेकवचन ÿÂयय
प±ी = प±ी = ०
देव = देव = ०
खडू = खडू = ०
लाडू = लाडू = ०
पोपट = पोपट = ०
साप = साप = ०
मोर = मोर = ०
कवी = कवी = ०
वरील łपाचे अनेकवचन होताना łप जसे¸या तसे रहाते. Âयास कोणतेही ÿÂयय लागत
नाही Ìहणून Âयास शूÆय łिपकांतर असे Ìहटले जाते.
Łप आिण ÿिøया :
भाषेतील सवाªत लहान व अथªपूणª घटक Ìहणजे łिपम होय. łिपमाचे शÊद कसे बनतात हे
पुढील ÿकार¸या ÿिøयेनी िसÅद होते हे पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
अ) ÿÂयय ÿिøया :
शÊदांना अनेक ÿकारचे ÿÂयय लावून भाषेतील Łपे तयार होतात.या ÿÂययानी łिपमा¸या
अथाªत वाढ होते हे ÿÂयय चार ÿकारचे आहेत.
१) पूवªÿÂयय:
धातू¸या पूवê Ìहणजेच अगोदर जे ÿÂयय लागतात Âयास पूवªÿÂयय असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:- अ - भाव munotes.in
Page 34
भाषा
34 गै - समज
िव - ²ान
िन - रोगी
िन - लªºज
२) उ°रÿÂयय:
धातू िकंवा अंगा¸या शेवटी हे ÿÂयय लावले जातात Âयांना उ°र ÿÂयय असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:- खारट, शहाणपणा, ओढाळ गावकì
वरील उदाहरणात ट ,पणा,ळ,कì,हे उ°र ÿÂयय आहेत.
िवकारी ÿÂयय :
घरात, दारात, गावाची, उंदरापासून, मा»यामुळे
वरील धातूला त,ची, पासून,मुळे ही िवकारी ÿÂयय लागली आहेत.
३) मÅयÿÂयय :
येथे ÿÂयय अंगा¸या िकंवा धातू¸यामÅये येतो. मÅयÿÂययाची उदाहरणे संÖकृत, लॅटीन,
úीक इ. िवदµध भाषेमÅये िवशेषतः आढळतात. संÖकृतमधील िøयापदाचा सातवा गण
यासाठी ÿिसĦ आहे.उदा:
अरबी धातू/अंग:
१) क-त-ब
łपे:- काताब- मराठी अथª-
Âयाने िलिहले
ितिĉब- मी िलिहते
काताब (मÅयÿÂयय आ)
ितिĉब ( मÅयÿÂयय त ,इ)
िछद छीनित (मÅयÿÂयय न )
खोदणे तो खोदतो न
वरील उदाहरणात मूळ धातू¸या अंगात मÅयÿÂयय आलेले िदसतात.
munotes.in
Page 35
ŁिपमिवÆयास
35 ४) अितåरĉ ÿÂयय :
हे ÿÂयय धातू¸या अगोदर नंतर िकंवा मÅयभागी येत नाहीत तर हे ÿÂयय धातू¸या
उ¸चाराबरोबर येतात अशाÿकारचे ÿÂयय संÖकृत भाषेत मोठ्या ÿमाणात आहेत. हे ÿÂयय
िविशĶ िचÆहांनी दाखवले जातात.
उदा:- कऊ - मी खातो
कऊ - तू खातोस
नकऊ - तो खात आहे
कडे,कड¤ , कडे
वरील उदाहरणात उËया व ऊकार , उËया, व ितरकस रेषा Ìहणजे अितåरĉ ÿÂयय आहे.
आ) शूÆयÿÂयय :
शूÆयÿÂयय ही सुĦा एक महßवाची ÿिøया आहे. मूळ धातूचे अनेकवचन होताना ÿÂयय
शूÆय लागलेले असतात Âयांना शूÆय ÿÂयय असे Ìहणतात.
एकवचन -अनेकवचन- ÿÂयय
१) लाडू = लाडू = ०
२) देव = देव = ०
३) दासी = दासी = ०
४) पोपट = पोपट = ०
वरील धातूचे अनेकवचन होताना ÿÂयय शूÆय लागतात Âयास शूÆय ÿÂयय असे Ìहणतात.
आ) िĬरावृती:
संपुणª धातू िकंवा Âयाचे अंश यांची पुनरावृ°ी होते Âयास िĬरावृती असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª
सामानसुमान, टंगळमंगळ, Ìहातारे कोतारे, कडकडाट, खडखडाट इÂयादी.
इ) अंगादेश:
ºयावेळी संपूणª धातू¸या łपालाच दुसöया संपूणªपणे िभÆन अशा Łपाचा आदेश असतो
Âयास सवाªदेश/अंगादेश असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª
होतो - झाला munotes.in
Page 36
भाषा
36 जातो - गेला
येतो - आला
वरील उदाहरणात हो -झा, जा-गे, ये-आ असे मूळ łपालाच अंगालाच आदेश Âयास अंगादेश
असे Ìहणतात.
इ) शÊदøम:
शÊदांचा øम बदलÐयास Âया शÊदाचा अथª ही बदलतो Âयास शÊदøम असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:- 'धनपती' या शÊदाचा øम बदलÐयास 'पतीधन' असा हाÖयाÖपद अथाªची
िनिमªती होते Âयास शÊदøम असे Ìहणतात.
सामािसक शÊद :
दोन Öवतंý मुĉ łिपम एकý येऊन ºया शÊदांची िनिमªती होते Âयास सामािसक शÊद असे
Ìहणतात.
उदाहरणाथª:
सुशीलÿकाश, रामकृÕण, मीठभाकर, साखरभात , कमलनयन, रामसीता, दयानंद इÂयादी.
अशाÿकारे दोन शÊदां¸या एकý येÁयाने जो नवा (सािधत) łिपम तयार होतो.ÂयामÅये Âया
दोन शÊदां¸या अथाªपे±ा कधी कधी वेगळा, अिधक Óयापक अथª आलेला असतो.
अËयÖत शÊद:
समासरचनेमÅये दोन मुĉ łिपम एकý येऊन एकेक वेगळा, नवा सािधत शÊद तयार होतो.
तर अËयाÖतामÅये एकाच łिपमाची पुनरावृ°ी होऊन नवीन शÊद तयार झालेला असतो
Âयास अËयÖत शÊद असे Ìहणतात. अËयÖत शÊदांचे ÿकार खालीलÿमाणे सांगता येईल.
१) पुणाªËयाÖत शÊद:
या ÿकार¸या शÊदांमÅये शÊदांची पुणªपणे पुनरावृ°ी झालेली असते, Âयास पुणाªËयाÖत शÊद
असे Ìहणतात.
*नाम :- हळहळ,बडबड, िचविचव,
*िवशेषण :- गारगार,ऊनऊन, मऊमऊ,
*िøयापद :- लखलख, मळमळ, गुणगुण,भुणभुण,
*अÓयय :- लुटुलुटु,बडबड,ऊनऊन, मुळूमुळू इ.
munotes.in
Page 37
ŁिपमिवÆयास
37 २) अंशाÂमक अËयÖत:
मूळ शÊदांमÅये अंशतः बदल झालेला असतो Âयास अंशाÂमक अËयÖत शÊद असे Ìहटले
जाते.
नाम पळापळ, लावालव, धावाधाव,
िवशेषण :- गरमागरम
अÓयय :- पटापट,दारोदार, काठोकाठ
३.२ समारोप उपरोĉ ÿकरणा त łिपका, łिपम, łिपकांतर या संकÐपना ÖपĶ केÐया आहेत.
łपिवचार, Âयाचे, Öवłप ÿकार Âयाचबरोबर शÊद , ÿÂयय, पद, व शÊदिसÅदी या सवª
घटकांचा अंतभाªव या ÿकरणात होतो. शÊद, शÊदां¸या िविवध जाती, ÿÂययांचे िविवध
ÿकार िवशेषणाÂमक व शÊदिसÅदी करणारे व शÊदां¸या एकý येÁयातून िसĦ होणारे
सामािसक शÊद या सवा«चा समावेश Łिपमिवचारात होत असतो Ìहणूनच शÊद, ÿÂयय व
पद या Óयाकरणातील कÐपनां¸या आधारे łिपमाचे Öवłप ÖपĶ केले असले तरी
ŁिपमकÐपनेतील भाषािव²ानाची वेगळी व Öवतंý ŀĶी ल±ात ¶यावयास हवी
३.३ सरावासाठी काही ÿij १) łिपका, łिपम आिण łिपकांतर या संकÐपना ÖपĶ करा.
२) Łिपका आिण शÊद यातील फरक िवशद करा
३) łिपम Ìहणजे काय? सांगून łिपमाचे ÿकार ÖपĶ करा.
४) łिपकांतर Ìहणजे काय? सांगून łिपकांतराचे ÿकार सोहाहरण िलहा.
५) łप आिण ÿिकयाचे Öवłप ÖपĶ करा.
िटपा.
१.
२.
३.
४.
खालील ÿijांची एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. munotes.in
Page 38
भाषा
38 २.
३.
४.
*****
munotes.in
Page 39
39 ४
अथªिवÆयास
िÿय िवīाÃया«नो,
अथªिवÆयास या चौÃया घटकात खालील उपघटकाचा अËयास करावयाचा आहे.
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ अथाªचे Öवłप
४.३ अथª Ìहणजे ÿितमा
४.४ सरावासाठी काही ÿij
४.५ संदभªúंथ सूची
४.० उिĥĶे १) अथªिवÆयास या घटकाची िवīाÃया«ना मािहती कłन देणे
२) अथªिवचाराचे Öवłप उलगडून दाखिवणे.
३) अथªिवचार या घटकां¸या ÿकाराची मािहती िवīाÃया«ना देणे
४) शÊद आिण अथª यांचे परÖपरसंबंध ÖपĶ करणे.
५) अथª, अथª सहसंबंध ÖपĶ करणे
६) अथª±ेý ही संकÐपना िवīाÃया«ना समजून सांगणे.
४.१ ÿÖतावना जीवना¸या िविवध ±ेýात िवचारिविनमयाचे साधन Ìहणून आपण भाषा वापरत असतो.
ÿÂयेक भाषेतील संÿेषण हे शÊद व वा³यां¸या माÅयमातूनच होतो. ÿÂयेक वेळी शÊदांचा,
वा³यांचा अथª ल±ात घेऊनच भाषेचा Óयवहार होतो. भाषेतील शÊदांचा व वा³यांचा अथª
कोणÂया पÅदतीने ¶यावा हे सांगणे कठीण असते.
इ.स.१९५७ मÅये चॉमÖकìने अथªिवचार हा भाषािव²ानाचा अÂयंत महßवाचा घटक
मानला.भािषक संदेशनासाठी अथªिवचार या घटकाची आवÔयकता वाटली. Öविनम, łिपम,
व वा³य यांचा िवचार करताना Âयातून Óयĉ होणारा 'अथª' हा महßवाचा आहे याचे महßव
भाषाËयासकांना समजले. एखादा शÊद िकंवा वा³यांचा अथª Óयĉì, Öथळ, वय, िलंग,
संदभª, पåरिÖथतीनुसार बदलत असतो. Âयामुळे अथª Ìहणजे नेमके काय? िकंवा अथाªची munotes.in
Page 40
भाषा
40 Óया´या करणे अवघड आहे, तरीही अथाªचे Öवłप, अथाªचे िसÅदांत, अथाªचे ÿकार, यातून
अथª संकÐपना समजÁयास मदत होईल.
४.२ अथाªचे Öवłप अथाªची Óया´या करणे कठीण असले तरी अथाªचे Öवłप ल±ात घेणे महßवाचे
आहे.अथाª¸या संदभाªत काही ÿij िनमाªण होतात. अथाªचे Öवłप ल±ात घेÁयासाठी
भाषािव²ानाने सांिगतलेले तीन मागª आहेत Âयाची मािहती पुढीलÿमाणे पाहाता येईल.
१) शÊदांना जो अथª ÿाĮ होतो िकंवा असतो तो िनिIJत करणे.
उदा:- सुशील, पाणी, िसताफळ, उंदीर,घोडा, िचमणी इ.शÊदातून वÖतू, पशूप±ी, Óयĉì
ल±ात येते. शÊदातून ल±ात येणाöया अथाªने वा³याथª, कळतो आिण Âयातून अथª संदेशन
ल±ात येतो.
२) अथाª¸या संदभाªत काही ÿij िनमाªण होतात ते Ìहणजे नेमका अथª कशात असतो?
शÊदाचे वा³यात उपयोजन केÐयामुळे Âयाला अथª येतो कì, सवª शÊद एकý
असÐयामुळे Âयास अथª ÿाĮ होतो?
शÊदांचा अथª महÂवाचा कì वा³यांचा महÂवाचा?बöयाच वेळेस वा³या¸या संदभाªतच शÊदाथª
महÂवाचा ठरतो. िकंवा शÊदांला अथª येतो.
उदा;- १) तुझे नाव काय आहे?
२) पाÁयात नाव असते
वरील वा³यात 'नाव' या शÊदाचे अथª िभÆनिभÆन आहेत. हा िभÆन पणा वा³यात शÊदांचा
वापर केÐयामुळे आला आहे.
३) भािषक संÿेषणा¸या संदभाªत च अथाªचे िववेचन करताना वा³यांचा अथª ल±ात ¶यावा
लागतो. शÊदांना अथª येतो तो वा³या¸या संदभाªत आिण वा³याला अथª ÿाĮ होतो
भािषक Óयवहारा¸या संदभाªत कारण शÊद, łिपका यांना फĉ शÊदकोशीय अथª
असतो. Âयाना जो अथª खöया अथाªने ÿाĮ होतो, Âयांचा वापर जेÓहा भािषक
Óयवहारासाठी वा³यात केला जातो.
अथª Ìहणजे िनद¥श:
ÿÂयेक शÊद कोणÂया तरी वÖतू, Óयĉì, Öथल, कृती, गुण िकंवा कृतीतील गुणवैिशĶ्यांचा
िनद¥श करतात.तो िनद¥श Ìहणजेच Âया शÊदाचा अथª असतो.
उदा:-पेन, पुÖतक, वैशाली, सुशील, हैþाबाद, लातूर, धरणे, मारणे, रडणे, सुंदर, थंड, कडू
इÂयादी. munotes.in
Page 41
अथªिवÆयास
41 वरीलपैकì मारणे, धरणे, रडणे ही िøयापदे कृतीचा िनद¥श करतात. सुंदर, थंड, कडू
यासारखे शÊद गुणाचा िनद¥श करतात तर हळूवार, झरझर, पटपट ही िøयािवशेषणे
कृती¸या पÅदतीचा िनद¥श करताना िदसतात.
परंतु वरील िसĦांतावर आ±ेप घेतला जातो. तो Ìहणजे भाषेतील सवªच शÊद िनद¥श करीत
नसतात. परंतु, पण, व आिण चा, ची, चे हे शÊद कशाचा ही िनद¥श कł शकत नाहीत,
तसेच Öवगª, नरक, या शÊदांनी िनद¥श होणाöया वÖतूंना अिÖतÂव नाही. Âया काÐपिनक
आहेत Âयामुळे अथª Ìहणजे िनद¥श ही Óया´या खरी ठł शकत नाही.
४.३ अथª Ìहणजे ÿितमा ÿÂयेक शÊद आपÐया मनात कोणती तरी ÿितमा िनमाªण करीत असतो िकंवा एखाīा शÊद
उ¸चारताच एक ÿितमा आपÐया डोÑयासमोर उभे राहते Ìहणून अथª Ìहणजे ÿितमा ही
Óया´या समोर येते. 'आई' हा शÊद उ¸चारताच आईची ÿितमा आपÐया डोÑयासमोर उभी
राहाते. ÿितमा Ìहणजे Âया शÊदाचा अथª असतो.Âयाचÿमाणे गाय, घोडा, बैल, कुýा, गुłजी,
हे शÊद उ¸चारताच Âयां¸या ÿितमा डोÑयासमोर उभी रहातात.
वरील उपप°ीत काही उणीवा आहेत. ºयाÿमाणे 'आई' हा शÊद उ¸चारताच ÿÂयेका¸या
मनात एकच ÿितमा कशी िनमाªण होईल. Âयासाठी सवा«ची आई एकच असायला हवी पण
Óयवहारात तसे श³य नसते. ÿÂयेका¸या मनात Âया¸या आईची वेगवेगळी ÿितमा िनमाªण
होईल.
'दूध' हा शÊदाचा उ¸चार करताच ÿÂयेका¸या मनात िनमाªण होणारी ÿितमा सारखीच
असेल असे Ìहणता येणार नाही तर कुणाला दुधाचा पांढरेपणा चटकन जाणवेल तर कुणाला
दूध देणारी किपला गाय ŀĶीस येईल तर कुणाला दुधातील मधुरता चटकन जाणवेल.
यावłन हे ल±ात येते कì, ÿितमा या Óयिĉसापे± असतात एकच ÿितमा एका शÊदांतून
िनमाªण होईल असे Ìहणता येत नाही.'सुंदर' या शÊदाचा उ¸चार करताच ÿÂयेका¸या मनात
Âया Óयĉì¸या कÐपनेनुसार सुंदर ľी,सुंदर फळे, सुंदर शटª अशी अनेक ÓयĉìपरÂवे
अÆयÿितमा िनमाªण होऊ शकतात Ìहणून अथª Ìहणजे ÿितमा ही उपप°ी अथªपूणª आहे
असे Ìहणता येत नाही.
४.४ अथª Ìहणजे संकÐपना शÊदांचा अथª दाखिवÁयासाठी अथª Ìहणजे ÿितमा ही उपप°ी आपण अËयासली या
उपप°ीत काही उणीवा असÐयामुळे अथª Ìहणजे संकÐपना ही उपप°ी पुढे आली
आहे.वरील उपप°ीपे±ा अथª Ìहणजे संकÐपना ही उपप°ी Óयापक आहे कारण संकÐपना
या शÊदांचा अŀÔय, ŀÔय, वाÖतव व काÐपिनक सÂय ,असÂय, Óयावहाåरक,अÓयवहाåरक
अशा अनुभवाचा समु¸यय होतो
उदा:- घर, देऊळ, ऑिफस, सामािजक बांिधलकì, िवधानसभा, शहाणपणा, सŏदयª,
एकाÂमता, गोड, आंबट, पळणे, आÌही इ. शÊद Ìहणजे संकÐपना आहेत कारण Âयातून
ŀÔय आिण अŀÔय अनुभव साकार होतो. Ìहणून अथª Ìहणजे ūंकÐपना ही अथाªची Óया´या munotes.in
Page 42
भाषा
42 बरीच Óयापक ठरते परंतु या Óया´येत अपुरेपणा आहे. संकÐपना काय हेच न³कì ठरवता
येत नाही बरेच शÊद असे आहेत कì, Âयातून सूिचत होणाöया संकÐपनेबĥल एकमत होणार
नाही.
सुख व दुःख ही संकÐपना Óयिĉसापे± आहे. सुखाचा अनुभव दुसöयासाठी लागू पडेल हे
िनिIJत नसते.एकाला होणारे दुःख दुसöयाला कदािचत सुखाचा अनुभव देऊन जाईल
Ìहणून अथª Ìहणजे संकÐपना हा िसÅदांत देखील फसवा आहे.
अशाचÿकारे अथª Ìहणजे काय? हा ÿij बुÅदी कुंठीत करणारा आहे कारण अथाªचा अथª
ठरिवताना भाषाशाľाला मयाªदा पडतात Âया िठकाणी मानसशाľाचा आधार ¶यावा
लागतो.
अथªिवÆयास:
*अथाªचे ÿकार*:
शÊदांना जो अथª ÿाĮ होतो Âया¸या भािषक उपयोजनानुसार शÊदाथाª¸या Öतरावर अथाªचे
ÿकार पुढीलÿमाणे करता येतात.
१) सांकÐपिनक अथª:
ÿÂयेक शÊदास एक मु´य अथª असतो. तो शÊद उ¸चारताच Âया शÊदाचा ÿथम अथª ल±ात
येतो Âयास सांकÐपिनक अथª असे Ìहणतात. Âया शÊदांमÅये कÐपना िमसळलेÐया
असतात.
उदा:-'आई' हा शÊद आहे परंतु Âयात ľी, ÿौढ, माणूस, मायाळूपण, मादी, िववािहत असे
अथªघटक सामावलेले असतात Âयास सांकÐपिनक अथª असे Ìहणतात.
'पाणी'हा शÊद आहे परंतु Âयात एक þÓय पदाथª, तहान शमिवÁयाचे साधन, िनतांत गरजेची
एक वÖतू असे अनेक अथª घटक Âया शÊदात सामावलेले असतात. ÿÂयेक शÊदात एक
सांकÐपिनक अथª असतो. ÿÂयेक शÊदांचा सांकÐपिनक अथª Ìहणजे Âया शÊदाचा मूळ अथª
असतो. Âयाचा तो मूळगाभा असतो. एखाīा शÊदांचे मूलघटक सांगता येतात यास
सांकÐपिनक अथª असे Ìहणतात.
२) गुणÓयंजक अथª :
शÊदांचा सांकÐपिनक अथª कायमच रहातो. परंतु Âया शÊदाला भािषक Óयवहारात वेगळा
अथª ÿाĮ होतो. हा वेगळा अथª पुणªपणे सांकÐपिनक अथाªपे±ा वेगळा नसून सांकÐपिनक
अथाªसहच येतो. पण सांकÐपिनक अथाªपे±ा तो वेगळा असतो Âयास गुणÓयंजक अथª असे
Ìहणतात.
munotes.in
Page 43
अथªिवÆयास
43 उदा:
१) वागायला तो राजा माणूस आहे:
या वा³यात 'राजा' या शÊदाचा सांकÐपिनक अथª कायमच आहे पण िदलदारपणा,
खानदाणीवृती, हा गुणÓयंजक अथª Âयाला ÿाĮ आलेला आहे.
२) तुÌही हाडाचे माÖतर आहात:
या वा³यात 'हाडं' या शÊदाचा अथª केवळ शरीरातील हाडं एवढाच अथª होत नाही तर तुÌही
िवīाÃया«ना तळमळीने िशकवता, ÿामािणकपणाने तािसका घेता, िवīाÃया«¸या
अडीअडचणी सोडवता , तुम¸या िवषयावर तुमचा चांगले ÿभुÂव आहे.तुमची िशकिवÁयाची
पĦत चांगली आहे अशा माÖतरांना हाडाचे माÖतर आहात असे Ìहटले जाते.
३) ते घर चांगले आहे तेथे मुलगी देÁयास हरकत नाही:
अशा रचनेत 'घर' या शÊदांचा अथª केवळ दगड धŌडयानी बांधलेली िनवाöयाची जागा
एवढाच अथª होत नाही तर घरातील माणसं सËय सुसंÖकृत, सुखवÖतू, ®ीमंत, ÿितिķत,
मायाळू, माणूसपणाचे आहेत हे सूिचत होते. वरील वा³यातील 'घर' या शÊदाचा अथª
सांकÐपिनक अथाªपे±ा वेगळा आहे.
४) 'गरीबांची चटणी भाकरी गोड कłन ¶या':
असे जेÓहा Ìहटले जाते तेÓहा 'चटणीभाकर' एवढाच अथª Âयातून सूिचत होत नाही तर
गरीबांनी केलेला पाहòणचार असा अथª सूिचत होतो.
गुणÓयंजक अथाªची अशीच काही उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत.
१) ित¸या गोड गÑयातून सुंदर Öवर बाहेर पडले.
२) तो Ìहणजे नुसता बैलोबाच
३) Âया गाढवाचं कशाला ऐकतोस?
४) ती अगदी गरीब गाय आहे.
३) शैलीगत अथª:
मानवी Óयवहारात खुपदा शÊदांचा वापर शैलीदार असतो. ÿÂयेक Óयĉìची बोलÁयाची,
शÊद वापरायची िविशĶ अशी पÅदत असते Âयालाच शैली असे Ìहणतात. Óयĉì¸या शÊद
िनवडीमागे Âया Óयĉìचे वय, वृ°ी, सवय, संÖकार, िश±ण, Óयवसाय, सामािजक दजाª,
पåरसर इÂयादी अनेक गोĶी कारणीभूत असतात. Óयĉì Âयानुसार शÊदांची िनवड करतो
Âयास शैलीगत अथª असे Ìहणतात.
उदा:-
१) `मी भोजन करते. munotes.in
Page 44
भाषा
44 २) `मी जेवते.
३) `मी खाऊन घेते.
४) `मी भाकरतुकडा खाते.
५) `मी डबा खाते.
६) मी एकदाचे िगळते.
पोटाची आग शमिवÁया¸या या ÿिøयेला समान अथाªचे अनेक शÊद आहेत. शÊदाची िनवड
Óयĉìचे वय, िश±ण, सामािजक दजाª, परीसर, संÖकार यानुसार शÊदांचा वापर केला जातो
Âयालाच शैलीगत अथª असे Ìहणतात.अशीच काही शैलीगत अथाªची उदाहरणे पुढीलÿमाणे
आहेत.
१) ®ीमुख, तŌड, मुकुट, मुख, थोबाड, चेहरा.
२) पद, पाय, तंगडे, टांग, चरण.
३) माता, आई, माय, जननी, माऊली, मातो®ी, जÆमदाýी, मÌमी.
४) भावपर अथª :
Öवतः:¸या मनातील भाव Óयĉ करÁयासाठी वĉा आवाजाची चढउतार करतो आिण
Âयामुळे काही शÊदांचे उ¸चारण आघातयुĉ होते. Âयामुळे शÊदांना जो अथª ÿाĮ होतो Âयास
भावपर अथª असे Ìहणतात.
उदा:- खालील रचनेत 'शहाणा' या शÊदाचे कसे िविवध भावपर अथª होतात हे िदसून येते.
१) असशील *शहाणा* तर आपÐया घरचा.
२) फार *शहाणा* आहेस बडबडू नकोस.
३) आमचा बाळ खरच *शहाणा* आहे बरं काय?
वरील तीनही वा³य रचनेत िविशĶ सुरावलीमुळे अनुøमे िवरोध,तु¸छता, ÿेमळपणा हे भाव
सूिचत झाले आहेत.
१) तुÌही हòशार आहात (सरळ सरळ हòशार)
२) माहीत आहे तुÌही फार हòशार आहात (उपहासाÂमक)
वरील पिहÐया वा³यात सरळ सरळ अथª आहे तर दुसöया वा³यात उपहासाÂमकता आहे.
उदा:-'फार छान वागलास ' हे वा³य वेगÑया सुरात उ¸चारले तर Âयाचा अगदी िवŁĦ
Ìहणजे वाईट वागलास असा अथª होतो.
munotes.in
Page 45
अथªिवÆयास
45 ५) *परावितªत अथª*:
वĉा िकंवा लेखक एखाīा शÊद एका िविशĶ अथाªने वापरतो; परंतु ऐकणाöया ®ोÂयांला
िकंवा वाचकाला वेगळाच अथª जाणवतो Âयास परावितªत अथª असे Ìहणतात.
उदा :
१) येथे उ°म जोडे िमळतात.
२) Âयाची कÐपना सुंदर आहे
३) वर¸या मजÐयावर एक खोली खाली आहे.
४) या किवतेचे आता मानसशाľीय िवĴेषण कł या.
५) Ļाचा डबा åरकामी आहे.
वरील वा³यात वĉा जेवणाचा डबा åरकामी आहे या उĥेशाने बोलतो परंतु ®ोÂयांना Âया¸या
डो³यात अ³कल नाही , असे Ìहटले आहे असा अथª घेतात अशा या ÿिøयेला परावितªत
अथª असे Ìहणतात.
६) *साहचयªपर अथª*:
भािषक उपयोजनात काही शÊदांचे साहचयª अतूट असते.ते एकमेकांना सतत जोडून
येतात.एक शÊद आला कì दुसरा शÊद Âयाबरोबर येतोच.काही माणसे जशी एकमेकांना
धłन रहातात तसेच काही शÊद हे एकमेकांना सतत िचकटून असतात Âयास साहचयªपर
अथª असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª:
१) बांिधलकì ÌहटÐयावर ती सामािजकच असते.
२) सािहिÂयक सुÿिसĦ असतो.
३) संपाचा इशारा िदला जातो.
४) अÅय± माननीय असतात.
५) ÿाचायª/आमदार लाडके असतात.
६) बातÌया ठळक असतात.
७) पाहòÁयांचा वेळ हा नेहमी अमूÐय असतो.
८) िनधन Ìहटले कì, दुःखद असतेच.
९) अिभनंदन Ìहटले कì,ते हािदªक असतेच.
१०) पýात नमÖकार हा सÿेम असतोच. munotes.in
Page 46
भाषा
46 ११) कोणतीही सभा जाहीर असतेच.
अशाÿकारे हािदªक अिभनंदन, पाहòÁयांचा वेळ अमूÐय, िनधन दु:खद, पýात सÿेम, िवनंती
िवशेष, सभा जाहीर, सोहळा संपÆन अशा शÊदां¸या जोड्या असतात Âया जोडयातून जो
अथª Óयĉ होतो Âयास साहचयªपर अथª असे Ìहणतात. भािषक Óयवहारात अशा ÿकार¸या
साहचयªपर शÊदांची परंपरा असते.
७) *िवषयाथª*:
काही वेळा एकच वा³य पण Âयातील शÊदाचा øम बदलÐयास वा³यांचा अथª बदलतो
Âयास िवषयाथª असे Ìहणतात.
उदा:
१) मुंबईहóन मी आलो.
२) मी मुंबईहóन आलो.
३) मी काल मुंबईहóन आलो.
वरील तीनही वा³यातील अथª एकमेकांसारखे वाटत असले तरी वेगळे आहेत हे ल±ात
येईल.भाषे¸या Óयवहारात अशाÿकारची योजना कłन िवषय अथª सूिचत केला जातो.
उदाहरणाथª:- काल संजय गावाला गेला याचा सरळ अथª होऊ शकतो तसेच 'काल' हा
शÊद अगोदर आÐयाने काल गेला परवा नÓहे असा ही अथª असू शकतो. याऐवजी संजय
काल गावाला गेला असे Ìहणताच 'संजय गेला अशोक नÓहे असा अथª होऊ शकतो.
अशाÿकारे रचनेत बदल कłन मु´य िवषय कोणता आहे िकंवा वा³यातील अथाªचा ÿमुख
हेतू कोणता आहे हे दाखवता येते अशा åरतीने जो अथª आलेला असतो Âयाला िवषयाथª
असे Ìहणतात.
३) łप व अथª संबंध:
भाषेची दोन महßवाची अंगे आहेत. एक Ìहणजे उ¸चार आिण दुसरे Ìहणजे तो उ¸चारला
असलेÐया शÊदाचा अथª; भाषेचा उ¸चार िलिहÁयातून बोलÁयातून Óयĉ होतो Âयास łप
असे Ìहटले जाते. या łपाचा आिण अथाªचा संबंध कोणÂया पातळीवरचा असतो हे पाहणे
अितशय महßवाचे आहे.
łप आिण अथª याचा संबंध ÿामु´याने दोन ÿकाराचा असतो.
१) अनेकाथªता
२) समानाथªता
munotes.in
Page 47
अथªिवÆयास
47 १) *अनेकाथªता*:
ºयावेळी एकच łप असते पण Âयापासून िभÆन अथª िनमाªण होतात अशा संबंधांस
अनेकाथªता असे Ìहटले जाते.
उदा:- भूक लागली,टेच लागली, मनाला लागले या रचनेत 'लागणे' हे एकच łप असेल तर
Âयाचे अथª ÿÂयेक वेळी बदलतात. 'गोटा' हे एकच łप आहे परंतु हा शÊद िभÆन िभÆन
अथाªने वापरला जातो. जसे कì,
नदीतला गोटा
चमन गोटा
खोबर गोटा
साबण गोटा
अशाÿकारचे पुढील उदाहरणे पहाता येईल."गाडी' हे एकच łप परंतु बैलगाडी, आगगाडी,
Öकूटरगाडी, मालगाडी, घोडागाडी, वडारगाडी, मोटारगाडी असे िभÆन अथª सूिचत होतात.
अशाÿकारे łप एकच पण अथª अनेक असतात Âयास अनेकाथªता असे Ìहणतात.
२) *समानाथªता*:
िभÆन िभÆन łपे आिण एकच अथª ºया संबंधातून सूिचत होतो,Âयास समानाथªता असे
Ìहणतात.
उदा:
१) कÆया, मुलगी, पोरगी, काटê, सुपुýी, इ.
२) पाणी, नीर, तोय, जल, जीवन
३) बायको, पÂनी, मंडळी, भायाª, अधा«िगनी, कारभारणी इ.
४) बाई, ľी, अंतुरी, अÖतुरी, नारी, मादी, मिहला, कािमनी, शिĉ इ.
वरील उदाहरणात łप िभÆन िभÆन असून अथª एकच असतो, Âयास समानाथªता असे
Ìहणतात.
*४) अथª व अथªसंबंध*:
भाषेतील शÊदा¸या अथा«ना अनेक छटा असतात. या छटांनाच अथाªचा संबंध असे Ìहटले
जाते. अथª आिण अथª यातील संबंध दोन ÿकारचा असतो.
१) *अथª समावेश*
२) *अथªिवरोध िकंवा बिहÕकृती* munotes.in
Page 48
भाषा
48 १) *अथª समावेश*:
जेÓहा एका शÊदा¸या अथाªत दुसöया अथाªचा समावेश होतो, Âयास अथªसमावेश असे
Ìहणतात.
दुसöया शÊदांत सांगायचं झाÐयास एका शÊदाचे अथª घटक दुसöया शÊदां¸या अथª घटकात
समािवĶ झालेली असतात.
उदा "बाई' या शÊदाचा अथª घटकात ÿौढ, मादी, मानव या शÊदाचे अथªघटक
सामािवĶ झालेले आहेत.
२) *अथªबिहÕकृती/ अथªिवरोध*:
दोन शÊदां¸या अथªघटकात िकमान एक अथª घटक िवरोधी असेल तर ते शÊद िवŁĦाथê
शÊद असतात हा अथªिवरोध मु´यतः: चार ÿकारचा असतो.
अ) *िĬपयाªयी िवरोध*:
यात शÊदातील अथªिवरोधा¸या सीमारेषा ÖपĶ असतात Ìहणजेच एक शÊद हा दुसöया
शÊदां¸या पूणª िवरोधात असतो तेथे ितसरा एखाīा िवरोधी शÊद संभवत नाही.
उदा:
उजेड - अंधार
पास - नापास
नर - मादी
चांगला - वाईट
रोगी - िनरोगी
राý - िदवस
येथे दोन शÊद एकमेकां¸या िवरोधी अथª ÖपĶ करतात.
ब) *बहòिवध िवरोध अथª*:
जेÓहा एखादया शÊदां¸या िवरोधी एकापे±ा अनेक शÊद िवरोधी असतात Âयास बहòिवध
िवरोध असे Ìहणतात.
उदाहरणाथª, रंगसं²ा तांबडा, िहरवा, पोपटी, िनळा, काळा, पांढरा, िपवळा हे बहòिवध
िवरोधाचे शÊद होत. एखादी वÖतू काळी असेल याचा अथª ती िनळी असेल अशी नाही. ती
िपवळी पांढरी असू शकेल. तसेच गवत नसेल मग झुडुप, झाड, वेल, िनवडुंग काय वाटेल ते
दुसरे असू शकते. munotes.in
Page 49
अथªिवÆयास
49 याचÿमाणे मानव,पशू,प±ी,िकटक हे बहòिवध िवरोधाचे शÊद आहेत.
क) *धुĄाÂमक िवरोध*:
यात िवरोधाची दोन टोके असतात. एका टोकापासून दुसöया टोकापय«त तर-तम भावाने
ÿवास करता येतो, Âयास धुĄाÂमक िवरोध असे Ìहटले जाते.
उदा:-थंड व गरम ही संवेदनांची दोन टोके मानली तर कोमट अिधक गरम , अिधक थंड
अशा अनेक श³यता येतात. अशी वेगवेगळी अथªछटा िनमाªण होतात. अशाÿकारे दोन
टोकात जे मधले शÊद असतात Âयामुळे धुĄाÂमक िवरोध सूिचत होतो.
ड) *ÓयÂयासाÂमक िवरोध* :
या ÿकार¸या िवरोधात बहòतेक िदशांचा िवरोध असतो.उदा:-वर-खाली
मागे -पुढे
डावा-उजवा
Óयापारी-úाहक
िश±क-िवīाथê
या शÊदातील िवरोध हा ÓयÂयासाÂमक िवरोध आहे.यातील िवरोध या ÿकारचा असतो.
०४ *घटक िवĴेषण*:
घटक िवĴेषण हे शÊदां¸या सांकÐपिनक अथª ÖपĶ करÁयासाठी वापरले जाते. Âयामुळे एक
फायदा असा होतो कì , एकच अनुभव ±ेýातील दोन शÊदां¸या अथाªतील संबंध ÖपĶ
होतो.समानाथê आिण िवłÅदाथê शÊद िनिIJत करÁयास अशा िवĴेषणाची मदत होते.
'बाई' या शÊदात ती ÿाणी , मानव, हे अथªघटक आहेत तर नर, मातृÂव, नाते हे अथªघटक
नाहीत.
'वडील' या शÊदात ÿाणी , मानव नर, नाते हे घटक सामावलेले आहेत तर मातृÂव हे
अथªघटक सामावलेला नाही.अथªघटक आहेत हे (+) अथªघटक नाहéत हे (-) या िचÆहाने
दाखिवले जाते. अशाÿकारे घटक िवĴेषणाने भाषेतील शÊदांशÊदातील साÌय,फरक,
परÖपरसंबंध समजतो. घटक िवĴेषणाचा अथªिवÆयासातील उपयोग महÂवाचा
आहे.शÊदाशÊदातील संबंध घटक िवĴेषणाने नेमकेपणाने ÖपĶ होतात. शÊदाथª आिण
वा³यावर यांना जोडणारा घटक िवĴेषण हा महßवाचा दुवा आहे. घटक िवĴेषणाचे दोन
शÊदातील Óयाकरिणक संबंध देखील दाखवता येतात.
*अथª±ेý संकÐपना*:
अथªिवचारात अथवा अथªिवÆयासात अथª±ेý संकÐपना हा एक महÂवाचा िवषय आहे.
ÿÂयेक भाषेत जे शÊद असतात. Âयाची रचनाबĦ योजना असते. एखादी संकÐपना ितचे munotes.in
Page 50
भाषा
50 िविवध घटक दाखिवणारे िविवध शÊद यात जो परÖपर संबंध असतो, Ìहणून एक अथª±ेý
िसĦ होते. उदाहरणाथª :- 'रंग' हे एक अथª±ेý आहे. मराठीत अथª±ेý खालील ÿमाणात
िवभागलेले आहे जसे:- पांढरा, काळा, िपवळा, िनळा, नारंगी, पोपटी, िहरवा, पारवा,
आकाशी, स¤þी, डाळंबी, अबोली, गुलाबी, चंदेरी, łपेरी, सोनेरी, मोतीया, भगवा, तपिकरी,
शेवाळी, अंिजरी, िकरमीझी, लाल, इ. शÊदरंग या एका अथª±ेýात येतात. कदािचत
जगातील इतर भाषेत एवढे रंगदशªक शÊद असतीलच असे नाही आिण काही भाषेत यापे±ा
देखील वेगवेगÑया आिण जाÖत छटा असलेÐया रंगाची संकÐपना असू शकते.
अशाÿकारे ÿÂयेक शÊदास अनेक उदाहरणे देता येतील. उदाहरणाथª 'भाऊ' हे एक अथª±ेý
आहे. या अथª±ेýात चुलतभाऊ, मामेभाऊ, अितभाऊ, सावýभाऊ, मावसभाऊ,
स´खाभाऊ, साडभाऊ, अशा शÊदांनी 'भाऊ' या मराठी शÊदांचे अथª±ेý Óयापलेले आहे
पण इंúजीसार´या भाषेत 'Brother' ( āदर) एवढा एकच शÊद या संकÐपनेसाठी आहे.
यावŁन नातेसंबंधातील Óयापक भावना मराठी भाषेतील शÊदावłन िदसून येते. िविवध
ÿकार¸या िøया , वÖतू, Óयĉì याबाबतीत असे अथª±ेý दाखवता येते.
उदाहरणाथª 'ÿाणी' या एका अथª±ेýात मानव, पशुप±ी, कìटक, जलचर, वनचरे इÂयादी
शÊदांचा समावेश होतो तर 'मानव' या अथª±ेýात आिदमानव, ľी-पुŁष, मुलगा मुलगी,
आधुिनक मानव इÂयादी शÊदांचा समावेश होतो. 'Öव¸छ करणे' या कÐपनेशी जे अथª±ेý
िनगिडत आहे. Âयात अंघोळ करणे, Öनान करणे, धुणे धुवणे, िवÖकळणे, झटकणे, िनवडणे,
Æहाणे, गाळणे साफ करणे, सारवणे इÂयादी िøयादशªक शÊदांचा समावेश होतो.
अशाÿकारे 'अथª±ेý' ही संकÐपना घटक िवĴेषणाशी अितशय जवळची आहे. एकाच
अनुभव ±ेýाशी संबंिधत असे अनेक शÊद एका अथª±ेýाखाली नेमका फरक कसा आहे, हे
अथª±ेý संकÐपनेमुळे समजते. िवशेषतः परकìयभाषा आÂमसात करÁयासाठी या
संकÐपनेचा अितशय चांगला उपयोग होतो. एखाīा भाषेतील नातेदशªक शÊदांचा समूह
आपणास ती भाषा बोलणायाª लोकांची संÖकृती कशी असेल याची कÐपना येते. एखाīा
शÊदात जेवढे जाÖत अथª±ेý असेल Âयावłन ती भाषा बोलणाöया मानवाचे अनुभव ±ेý
अिधक Óयापक आहे हे ल±ात येते. उदाहरणाथª रंगदशªक सं²ा ºया भाषेत अिधक
असतील ती भाषा बोलणारा समाज अिधक असेल, ती भाषा बोलणारा समाज अिधक उ¸च
अिभŁचीचा असेल असे अनुमान काढता येते.
अशाÿकारे या संकÐपनेचा उपयोग एखादी भाषा बोलणारा मानववंश सांÖकृितक ŀĶ्या
कोणÂया पातळीवर आहे हे अजमावता येते.
४.४ सरावासाठी काही ÿij १) अथªिवचाराचे Öवłप ÖपĶ करा.
२) अथªिवचारािवषयी मांडलेÐया िविवध उपप°ीचे Öवłप उलगडून दाखवा.
३) अथªिवचारा¸या ÿकार सोदाहरण िलहा.
४) अथªिवचार Ìहणजे काय? सांगून łप आिण अथª संबंध ÖपĶ करा. munotes.in
Page 51
अथªिवÆयास
51 ५) अथªिवचाराचे Öवłप सांगून अथª आिण अथª संबंध िवशद करा.
६) अथªिवचाराचे Öवłप सांगून अथª घटक िवĴेषण संकÐपना ÖपĶ करा.
७) अथªिवचाराची संकÐपना िवशद कłन अथª±ेý संकÐपना ÖपĶ करा.
४.५ संदभªúंथ सूची १) कदम मह¤þ मराठीचे वणªनाÂमक भाषािव²ान-Öनेहवधªन पिÊलिशंग हाऊस पुणे
ÿथमावृती १ जानेवारी, २००३.
२) गोिवलकर लीला - वणªनाÂमक भाषािव²ान आरती ÿकाशन डŌिबवली पूवª ÿथमावृ°ी
जानेवारी,१९९२.
३) गोरे दादा-कैलाश पिÊलकेशÆस औरंगपुरा औरंगाबाद ÿथमा वृ°ी जुलै १९९९.
४) मालशे स.ग.आिण इतर भाषािव²ान: वणªनाÂमक आिण ऐितहािसक पĪगंधा ÿकाशन
पुणे चौथी आवृ°ी २६ऑ³टोबर, २०१०.
५) कानडे मु.®ी.(संपा) मराठीचा भािषक अËयास, Öनेहवधªन, पुणे, १९९४.
६) काळे, कÐयाण,सोमण अंजली (संपा.) वणªनाÂमक भाषािव²ान: Öवłप आिण पÅदती ,
गोखले एºयुकेशन सोसायटी, नािशक १९८५.
७) काळे, कÐयाण, अंजली सोमण(संपा) आधुिनक भाषािव²ान: संरचनावादी आिण
सामाÆय ÿितमा , पुणे १९९९.
८) पुंडे द. िद सुलभ भाषा िव²ान Öनेहवधªन पिÊलिशंग हाऊस पुणे ÿथमावृती फेāुवारी
१९९६.
*****
munotes.in