पेपर-५-भारतीय-साहित्यविचार-munotes

Page 1

1 घटक I
१
भारतीय साहित्यशास्त्र : संकल्पना व हसधदांत
घटक
१.० ईििष्टे
१.१ प्रास्ताििक
१.२ काव्यव्याख्या
१.३ ऄलंकार ििचार
१.४ िक्रोक्ती ििचार
१.४.१ िक्रोक्तीचे प्रकार
१.५ रीितििचार
१.५.१ िामनापूिीचा रीितििचार
१.५.२ िामनाचा रीितििचार
१.५.३ रीितप्रकार
१.६ औिचत्य ििचार
१.६.१ अनंदिधधनाचा औिचत्य ििचार
१.६.२ क्षेमेंद्राचा औिचत्य ििचार
१.७ ध्िनी ििचार
१.८ समारोप
१.९ प्रश्न
१.१० संदभधग्रंथसूची
१.० उहिष्टे १) भारतीय काव्यशास्त्रातील काव्य लक्षणांचा ििद्यार्थयाांना पररचय करून देणे.
२) संस्कृत काव्यशास्त्रातील काव्यलक्षणांमागील ििचार संप्रदायांचा मागोिा घेणे.
३) काव्याच्या स्िरूप -ििशेषणांची सांगोपांग चचाध घडिून अणणे.
१.१ प्रास्ताहवक सािहत्याच्या स्िरूपाचा भारतीय पररप्रेक्षातून ििचार करत ऄसताना सािहत्याचे स्िरूप,
लक्षण, व्याख्या ि िेगिेगळ्या दृिष्टकोनातून सािहत्याच्या स्िरूपाचा ििचार प्रस्तुत घाकात
करण्यात येणार अहे. भारतीय सािहत्यशास्त्रात भरतमुनीं पासून ऄिभनिगुप्त, अनंदिधधना munotes.in

Page 2

भारतीय सािहत्यििचार
2 पयांत िेगिेगळ्या दृिष्टकोनातून हा ििचार मांडलेला िदसून येतो. तत्कालात सािहत्य
मीमांसकांच्या समोर जे सािहत्य लेखन ईपलब्ध होते त्या त्या काळात त्या त्या सािहत्य
लेखनाला समोर ठेिून सािहत्यििचाराचे िििेचन करण्यात अलेले अहे. भारतीय सािहत्य
परंपरा पाहता येथे सुरुिातीला नााक अिण काव्य या दोन िाङमय प्रकारातून िाङमय
िनिमधती होत होती. भरतमुनींनी त्यांच्या 'नाा्यशास्त्र' या ग्रंथातून नााकाच्या
स्िरूपििशेषाचा सििस्तर ऄभ्यास मांडला. भरतमुनींनी मांडलेला हाच ििचार पुढील
काळात 'सािहत्य' या व्यापक संकल्पनेच्या संदभाधनेही लागू होतो. संस्कृतमध्ये सािहत्य
ििचारांची चचाध ही काव्यशास्त्र, काव्यििचार, काव्यििमशध या नािानेही ओळखल्या जाते.
संस्कृत मीमांसकांनी सािहत्याच्या लक्षणांचा ििचारही ििििध दृष्टीने केला अहे. त्यात
ऄलंकार ििचार, िक्रोक्तीििचार, रीितििचार, औिचत्यििचार अिण ध्ििनििचार ऄशा मुख्य
लक्षांचा ऄंतभाधि होतो. संस्कृत सािहत्य मीमांसकांची काव्यचचाध पुढीलप्रमाणे अपण
समजून घेणार अहोत.
सािहत्य हा शब्द सिधसाधारणपणे िेगिेगळ्या संदभाधने िन ऄथाधने िापरल्या जातो. दैनंिदन
जीिनात सािहत्य या संकल्पनेचा व्यापक पातळीिर ऄथध सामग्री ऄसा घेतला जातो.
गृिहणींचे स्ियंपाक घरातील सािहत्य, कृषीिलांचे शेतीचे सािहत्य, कारािगरांचे सािहत्य
ऄशा ऄथाधने लौिकक व्यिहारात सािहत्य हा शब्द िापरला जातो. येथे सािहत्य या शब्दाचा
सामग्री ऄथिा साधन ऄसा ऄथध ऄिभप्रेत ऄसतो. िाङमय िा सािहत्य या संज्ञा ऄनेकदा
व्यापक ऄथाधने िापरल्या जातात. िाङमय म्हणजे सिध प्रकारचा िाक् व्यिहार. त्यामध्ये
दैनंिदन जीिनातील संभाषण, सभा, चचाधसत्रे, व्याख्याने आत्यादींचा समािेश होतो. सािहत्य
या संज्ञेत जे जे िलिहले िकंिा छापले जाते ते ते ऄसा ऄथध घेतला तर पत्रे, िृत्तपत्रे,
जािहराती, िृत्तांत, ऄहिाल, शास्त्रीय लेखन, ऐितहािसक लेखन आत्यादींचा त्यात ऄंतभाधि
होउ शकतो. मात्र अपणास सािहत्य या संज्ञेचा िरील प्रमाणे ऄथध ऄिभप्रेत नाही.
लेखनाच्या संदभाधत हा शब्द एिढ्या सैलपणे ऄथिा ढोबळ ऄथाधने िापरला जात नाही. येथे
िििशष्ट स्िरूपाच्या लेखनासाठी हा शब्दप्रयोग होतो. सािहत्याला लिलत सािहत्य, काव्य,
िाङमय आत्यादी समानाथी शब्द िापरला जातात. संस्कृत सािहत्यशास्त्रात यासाठी 'काव्य'
हा शब्द योिजलेला िदसतो.
प्रा. िा. ल. कुलकणी या ख्यातनाम समीक्षकाने सािहत्याची प्रकृती स्पष्ट करताना लिलत
अिण लिलतेतर सािहत्याचे िेगळे ििशेष नेमकेपणाने िापलेले अहेत. त्यांच्यामते 'लिलत
सािहत्य हे मूलतः व्यिक्तिनष्ठ, भािप्रेररत, कल्पना प्रितभािनिमधत, सौंदयधिसद्धीच्या िनयमांचे
ऄनुसरण करणारे, िैिशष्ट्यपूणध संघान ऄसणारे अिण जयांच्या अशयाची नेमकी ऄाकळ
बांधता येत नाही ऄसे अहे. तर लिलतेतर सािहत्य हे मूलतः िस्तुिनष्ठ, बुद्धीप्रेररत, तकध -
ऄनुमानादींिर भर देणारे म्हणून तकाधिधिष्ठत सुसंघान ऄसणारे, ऄििष्काराबाबत एक
ठराििक साचा ऄसणारे अिण जयांच्या अशयाची ऄाकळ बांधता येइल ऄशी अशयरूपी
िसद्धांताची ऄिस्थांतरे ऄसणारे ऄसे अहे.
राजशेखर या प्राचीन संस्कृत समीक्षकाने सािहत्याचे िगीकरण करताना 'िस्तूिनबंधन'
अिण 'प्रितभासिनबंधन' ऄसे सािहत्याचे दोन प्रकार सांिगतले अहेत. त्यांच्या मते
'िस्तूिनबंधन' िकंिा 'स्िरूपिनबंधन' म्हणजे ऄसे सािहत्य की जयात िस्तूचे-ििषयाचे
यथातर्थय, जसेच्या तसे िणधन केले जाते. िण्यध िस्तू ि ििषय यािरच हे लेखन सिधतोपरी munotes.in

Page 3

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
3 केंिद्रत झालेले ऄसते; ऄशा लेखनात िाच्याथाधला िकंिा िनििताथाधला महत्त्ि ऄसते. या
ईला 'प्रितभासिनबंधना' त िस्तूचे जसेच्या तसे िणधन येत नाही. त्यात किीच्या
चमत्कृितपूणध प्रतीतीचे महत्त्ि जास्त ऄसते. तेथे जो िदसतो तो किीच्या प्रितभेचा ििलास
ऄसतो. म्हणून तेथे लक्षात येत जातो तो काव्याथध.
पािात्य सािहत्य मी मांसेनेही Emotive element अिण Thought element म्हणजे
भािनात्मक घाक अिण िैचाररक घाक ऄशा दोहोंच्या अधारे प्रामुख्याने सािहत्याचे
िगीकरण केले अहे. ते करताना, ऄथाधतच त्याचे िाचकांच्या मनािर होणारे पररणाम
प्रामुख्याने ध्यानी घेतलेले अहेत. याबाबतीत िजथे ििचार हाच घाक प्रामुख्याने जाणितो
ते लिलतेतर, शास्त्रीय सािहत्य अिण िजथे भािना-लािलत्य हा घाक प्रामुख्याने जाणितो
ते लिलत सािहत्य ऄसे म्हाले जाते.
साहित्याचे शब्दरूप:
सािहत्य, संगीत, िशल्प, िास्तू, िचत्र आत्यादी सिधच लिलत कलाििष्कार म्हणजे कलािंताने
अपल्या ऄनुभिांची प्रितभा-कल्पना यांच्या अधारे साधलेली पुनिनधिमधती होय. सौंदयध हे या
सिाांमागील सामान सूत्र अहे. मात्र ऄशी पुनिनधिमधती साधत ऄसताना कलािंत जे मूलद्रव्य
िापरतो त्या मूलद्रव्याच्या स्िरूपामुळे या कलांच्या पुनिनधिमधतीच्या स्िरूपात फरक िदसून
येतो. िचत्रकार 'रंग' या मूलद्रव्याच्या अधारे अपली कला सादर करतो; तर िशल्पकार
प्रस्तराच्या माध्यमातून अपली कल्पना प्रत्यक्षात अणतो. यािठकाणी मूलद्रव्य म्हणजे
कलािंत िापरत ऄसलेल्या आंिद्रयगोचर िस्तू ि प्राथिमक सामग्री होय. शब्द हे सािहत्याचे
मूलद्रव्य अहे किी िकंिा लेखक अपल्या ऄनुभिांची पुनिनधिमधती शब्दांच्या अधारे
साधतांना िदसतो. त्यामुळे 'शब्द' या घाकाला सािहत्याच्या ििश्वात एक ऄनन्यसाधारण
स्थान प्राप्त झालेले िदसते. ऄथाधत केिळ शब्दांना शब्द म्हणून सािहत्यात स्थान ऄसत
नाही. संपूणध ऄिभप्रायाच्या अििष्कारासाठी त्यांचे िििशष्ट भाषेत रूपांतर व्हािे लागते. ऄसे
शब्द िकंिा भाषा ही रंग, पाषाण या मूलद्रव्यांप्रमाणे जड, बाह्य िस्तू नसून ती मानिाची
स्ियंिनिमधती अहे. ऄसे िेलेक अिण िॉरेन या समीक्षकांनी जे म्हाले अहे ते फारच
लक्षणीय अहे. कारण िभन्न मानि समूह, त्यांचा िििशष्ट संस्कृती िारसा अिण त्यांची ऄशी
खास स्ियंिनिमधत भाषा यातील ऄतूा संबंध सािहत्याच्या बाबतीत मोठा पररणामकारक
ठरत ऄसतो.
सािहत्याची व्याख्या करणे तसे कठीणच अहे. व्याख्या ही ऄव्याप्त नसािी तशी ती
ऄितव्याप्तही नसािी. ती ऄलंकाररक नसािी तशी भािात्मकही नसािी ही सिध पर्थये पाळून
काव्याच्या व्याख्या करणे ऄिघड अहे. कधीकधी काव्याचे स्िरूप, गुणधमध ि िैिशष्ट्ये
ििस्ताराने सांगणे ईिचत ठरते. या ऄथाधने संस्कृत ि पािात्त्य सािहत्यशास्त्रातील िकतीतरी
व्याख्या ऄपुऱ्या िाातात. याचा ऄथध ऄसा नाही की ह्या व्याख्या ऄथधपूणध नाहीत एकाच
व्याख्येत काव्याचे सिध गुणििशेष एकत्र येणे ऄिघड ऄसते. त्या दृष्टीने प्रत्येक व्याख्या
काव्याचा एखादा ििशेष प्रका करीत ऄसतात. ऄशाच काही काही व्याख्या पुढीलप्रमाणे
१.२ काव्यव्याख्या १. भामह - "शब्दाथौ सिहतौ काव्यम्।।" munotes.in

Page 4

भारतीय सािहत्यििचार
4 शब्द अिण ऄथध यांचे सिहतत्ि म्हणजे काव्य होय.
२. रुद्रा - "ननु शब्दाथौ काव्यम्।।"
खरोखर शब्द अिण ऄथध म्हणजे काव्य होय.
३. दण्डी - "शरीरं ताििदष्टाथधव्यििच्छन्न पदािली।।"
आष्ट ऄथाधने युक्त ऄसलेली पदािली म्हणजे काव्यशरीर.
४. मम्मा - "तत् ऄदोषौ शब्दाथौ सगुणौ ऄनलंकृती पुन: क्िािप।।"
दोषरिहत गुणयुक्त क्ििचत स्फुा ऄलंकाररिहत शब्दाथध म्हणजे काव्य.
५. "रमणीयाथधप्रितपादक: शब्द: काव्यम्।।"
रमणीय ऄथाधचे प्रितपादन करणारे शब्द म्हणजे काव्य होय.
१.३ अलंकार हवचार भामह, दण्डी, ईद्भा अिण िामन या सुरुिातीच्या मीमांसकांनी काव्य तत्िाची चचाध
करताना ऄलंकार ििचाराला प्राधान्य िदले अहे. पण ऄलंकार शब्दाचा अजचा 'ईपमािद
ऄलंकार' हा मयाधिदत ऄथध या चचेमध्ये ऄिभप्रेत नव्हता. 'काव्यं ग्राह्यं ऄलंकारात। सौंदयधम्
ऄलंकार:।।" िामनाने मांडलेल्या या िरील मतांचा ििचार करता सौंदयध हाच ऄलंकार ऄसा
ऄथध या काव्यचचेमध्ये ऄिभप्रेत होता. मात्र िामनाचे हे मत रसिादी मीमांसकांनी पुरेशा
सािधानतेने समजून न घेतल्यामुळे ऄलंकार ििचार कव्य चचेत बाह्य लक्षण ठरत गेला.
भामहने सौंदयध िकंिा काव्यशोभा या ऄथाधने 'ऄलंकृती' हा शब्द योिजलेला अहे.
भरतमुनींच्या 'नाा्यशास्त्रा' तही नाा्यसौंदयध िकंिा नाा्यशोभाकर धमध या ऄथाधनेच
ऄलंकार हा शब्द योिजला िदसतो. काव्यालंकार, पाठ्यालंकार, नैपर्थयालंकार, िणाधलंकार
यांच्या ईपिस्थतीने प्रयोगालंकार िसद्ध होतो ऄसे ितथे म्हालेले अहे.
दण्डीने 'काव्यशोभाकरन् धमाधन् ऄलंकारांन् प्रचक्षते' म्हणजे काव्यशोभा िनमाधण करणाऱ्या
गुणधमाांना ऄलंकार म्हणतात ऄसे म्हाले अहे. 'काव्यं ग्राह्यं ऄलंकारात। सौंदयध ऄलंकार:'
म्हणजे काव्य हे ऄलंकारामुळे स्िीकरणीय होते अिण सौंदयध म्हणजे ऄलंकार ही िामनाची
व्याख्या सिध प्रिसद्ध अहे. शब्दाचे गुण ि ऄलंकार हे िेगळे अहेत याची िामनाला कल्पना
होती म्हणून िामनाने गुण अणले की, काव्यास शोभा येते. त्या शोभेत भर घालणारे
ऄलंकार होत ऄसे म्हणूनच म्हाले अहे. ििश्वनाथाच्या मते 'ऄलंकार हे शब्द अिण ऄथध
याना शोभा अणणारे धमध होता, तथािप ते िस्थर धमध नव्हेत.' माधुयध िकंिा प्रसाद यासारखे
गुणधमध जसे काही शब्द ि ऄथध यांच्या रचनेत कायमचे ऄसतात तसे ऄलंकार नसतात ऄसे
त्यांचे मत अहे. गुण हे िस्थर धमध अिण ऄलंकार हे ऄिस्थर धमध ऄशी ही भूिमका होय.
'ऄिस्थर ऄसल्याने ते काव्यात अिश्यक ऄसले पािहजेत ऄसेही नाही' ऄसे ििश्वनाथाने
पुढे म्हाले अहे. रसध्िनीचा पुरस्कताध मम्माही ऄलंकाराचे महत्त्ि मान्य करतो. पण munotes.in

Page 5

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
5 त्यांच्या मते प्रका ऄलंकार काव्यात नसले तरी रसहानी होत नाही. रसयुक्त काव्यात
ऄस्फुा ऄलंकार ऄसतातच. मम्मा गुणांना ऄचल धमध तर ऄलंकारांना चल धमध मानतो.
रुय्यक या मीमांसकाने त्यांच्या 'ऄलंकारसिधस्ि' या ग्रंथात ऄलंकारासंबंधी नंतरच्या
काळात रूढ झालेल्या ऄथाधचा पाया ठरािे ऄसे िििेचन केले अहे. तो म्हणतो एखादा
िाक्याथध सांगण्याचे ििििध प्रकार अहेत ते म्हणजे ऄलंकार होत. अनंदिधधन या ध्ििन
संप्रदाय िनमाधत्या मीमांसकाच्या मतेही 'बोलण्याचे म्हणजे मनातील ऄिभप्रेत ऄथध व्यक्त
करण्याचे पयाधय ऄसंख्य ऄसतात त्यांचे प्रकार म्हणजे ऄलंकार होत.' स्रीमुख अिण चंद्र हे
दोन शब्द घेतले तर त्यातील संबंध स्पष्ट करताना चंद्रासारखे मुख म्हाल्याने ईपमा,
मुखचंद्र म्हाल्याने रूपक, मुख की चंद्र म्हाल्याने संदेह, मुख्य नव्हे तर चंद्र ऄसे म्हाल्याने
ऄपन्हुती ऄसे िेगिेगळे ऄलंकार िनमाधण होउ शकतात. कुंतकाने अपल्या 'िक्रोिक्तजीिित'
या ग्रंथात ऄलंकार ि िक्रोक्ती यांचे समीकरण केलेले ऄसून, त म्हणजे 'ििदगधांच्या पद्धतीचे
बोलणे' ऄसे म्हाले अहे.
सौंदयध हे काव्याचे व्यिच्छेदक तत्त्ि ठरते अिण त्यात िृद्धी करण्याचे कायध ऄलंकार करते.
डॉ स. या. गाडगीळ म्हणतात , "तत्त्िज्ञान, आितहास, शास्त्र अदी ििचारप्रधान
िाङमयापासून काव्याचे िभन्नत्ि केिळ सौंदयध तत्िामुळेच दाखििता येते. हे ऄमान्य होउ
नये हे काव्यसौंदयध किीच्या िैिशष्ट्यपूणध शब्दाथध योजनेमुळे प्रका होते. ही िैिशष्ट्यपूणध
शब्दाथध योजना म्हणजे ऄलंकार. 'िप्रयेचे मुख्य सुंदर अहे' ऄसे साधे ििधान करण्याऐिजी
किी जेव्हा 'कोणता मानू चंद्रमा भूिरीचा की नभीचा' ऄसे म्हणतो तेव्हा मूळच्या साध्या
ििधानाला रमणीयता प्राप्त झाल्याचे िदसून येते. ऄलंकार याचा व्यािहाररक ऄथध दािगना
ऄसा होतो दािगन्याचे कायध स्त्री सौंदयाधत भर पाडणे ऄसते. तसेच ऄलंकार काव्यसौंदयध
िाढित ऄसते. किी काव्याचे सौंदयध खुलििण्यासाठी शब्दाथाधची िैिशष्ट्यपूणध रचना करतो.
ही िैिशष्ट्यपूणध शब्दाथाधची योजना करण्यासाठी तो 'ऄलंकार' तत्िाचा अधार घेतो. त्यामुळे
सौंदयध िनिमधती होते. ऄथाधत ऄलंकार म्हणजे सौंदयध नव्हे तर सौंदयध िृद्धी करणारे ते एक
माध्यम अहे, तत्ि अहे. सौंदयध हे साध्य तर ऄलंकार हे साधन अहे. काव्यशरीर म्हणजे
शब्दाथध अिण त्यांचे सौंदयध िाढिणारे ते ऄलंकार ऄसे ऄलंकाराचे स्िरूप ठरून गेले.
सौंदयध हा काव्याचा प्राण अिण ऄलंकार हे सौंदयाधचे जनक म्हणून काव्याचे प्राणभूत तत्त्ि
ऄसे मानण्यात अले; परंतु काही सािहत्यशास्त्रकार यािर अक्षेप घेतात. त्यांच्या
म्हणण्यानुसार ऄलंकारािशिाय काव्य िनमाधण होउ शकते. मुळातच स्त्री जर सौंदयधिती,
लािण्यिती ऄसेल तर ितला दािगन्याची गरज नसते. त्याचप्रमाणे श्रेष्ठ दजाधच्या काव्याला
सौंदयध िनिमधतीसाठी ऄलंकाराची गरज नाही ऄशा काव्यात ते ईपजतच ऄसते. ऄसे ऄसले
तरी काव्याचे ऄथाधत सािहत्याचे ऄलंकार हे महत्त्िाचे लक्षण म्हणून मान्यता पािलेले अहे.

१.४ वक्रोक्ती हवचार दररोजच्या व्यिहारातील बोलण्याच्या पद्धतीपेक्षा किी-लेखकाची सांगण्याची पद्धत िेगळी
ऄसते. या बोलण्यातील िभन्नत्िाला साधारणतः िक्रोक्ती ऄसे म्हणतात. िक्र िकंिा सरळ
नसणे ऄसे बोलणे म्हणजे िक्रोक्ती. याचा ऄथध त्यात केिळ िक्रता ऄसते ऄसे नव्हे तर ती munotes.in

Page 6

भारतीय सािहत्यििचार
6 एक बोलण्याची िैिशष्ट्यपूणध पद्धती ऄसते. िक्रोक्ती तत्ि प्रितधक म्हणून कुंतकास मान िदला
जातो. परंतु कुंतकाच्या पूिीही भामह, दण्डी, िामन अदींनी िक्रोक्ती ििषयी ििचार मांडले
अहे.
भामह ऄलंकार तत्त्ि मांडताना िक्रोक्तीचा ििचार करतो. तो ऄितशयोक्तीला िक्रोक्ती
समजतो. 'ऄलंकाराचे मूळ िक्रोक्तीत अहे' हा िसद्धांत त्याने मांडला अहे.
"सैषा सिेि िक्रोिक्त: ऄनयाथी ििभाष्यते।
यत्मोऽस्यां कििना कायध: कोऽलंकारोनया ििना।।"
ऄथाधत काव्यात सिधत्र िक्रोक्ती चे ऄिस्तत्ि िदसून येते. िक्रोक्तीने ऄथध शोभून िदसतो ि
िक्रोक्ती िशिाय ऄलंकार होत नाही. भामहने ऄलंकाराचे तत्ि म्हणून िक्रोक्ती चा ििचार
केला अहे. िक्रोक्तीमुळे सामान्य शब्दांचे ििभािन होते. त्याचे सौंदयधपूणध कव्याथाधत रूपांतर
होते. म्हणजेच काव्याथध ऄििष्कृत होतो . िक्रोक्ती मुळेच सामान्य शब्दाथधना काव्यरूप प्राप्त
होते ऄसे भामहला ऄिभप्रेत अहे.
दण्डी सिध िाङमयाला एक स्िभािोक्ती ि दुसरा िक्रोक्ती ऄशा दोन ििभागात ििभािजत
करतो. स्िभािोक्तीला सोडून बाकी सिध ऄलंकारांना तो िक्रोक्ती समजतो.
िामनाने िक्रोक्तीला एक ऄथाधलंकार मानले. गुणयुक्त शब्दांच्या िििशष्ट रीतीतून सौंदयाधचा
साक्षात्कार होतो. ऄथाधत गुण हे शब्दांच्या ठाइ सौंदयध िनमाधण करतात ि ते ऄलंकार
िाढितात ऄसे िामनाचे मत अहे. रुद्रा िक्रोक्तीला शब्दालंकार म्हणून स्िीकारतो, तर
अनंदिधधन ितचा ऄथाधलंकार म्हणून स्िीकार करतो. मम्मा ऄितशयोक्ती ऄलंकार
आतरांस प्राणभूत मानतो, तर भामहने ऄितशयोक्ती अिण िक्रोक्ती एकच मानल्या अहेत.
एकंदरीत िरील सािहत्यकारांच्या मतािरुन लक्षात येते की िक्रोक्ती हे काव्याचे मुख्य तत्त्ि
अहे.
१.४.१ वक्रोक्तीचे प्रकार:
कुतकाने अपल्या 'िक्रोिक्तजीिित' या ग्रंथात िक्रोक्ती चे सहा प्रकार स्पष्ट केलेले अहेत.
बारीकसारीक भेदािर अधारलेले हे िगीकरण अहे. काव्याचा सिाधत छोाा घाक म्हणजे
शब्द अिण त्या शब्दापासून संपूणध काव्यकृतीबिल जाणाऱ्या िक्रोक्तीचा ििचार कुंतकाने
येथे केलेला अहे.
१) वणणहवन्यासवक्रता - ऄनुप्रास, यमक आत्यादी शब्दिनष्ठ चमत्कृतीतून िनमाधण होणाऱ्या
िक्रोक्तीस िणधििन्यासिक्रता ऄसे म्हणतात.
२) पदपूवाणधणवक्रता - प्रितपिदकांचा म्हणजे मूळ शब्दांचा चमत्कृतीपूणध ईपयोग करून येथे
िक्रता साधलेली ऄसते. आथे श्लेषाची ईदाहरणे घेता येइल. 'औषध न लगे मजला' या
प्रकारातच रूढीिैिचत्र्य िक्रता, पयाधयिक्रता (ऄनेक पयाधयातून एका िििशष्ट शब्दाची िनिड
करून चमत्कृती िनमाधण करणे), ईपचार िक्रता (गौणी लक्षणेिर अधाररत चमत्कृती),
ििश्लेषण िक्रता ऄसे काही आतर भेद सांिगतले अहेत. munotes.in

Page 7

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
7 ३) प्रत्यय वक्रता - यात व्याकरणाची संबंिधत चमत्कृतीची योजना येते. नाम ि धातू यांना
लागणाऱ्या प्रत्ययांच्या िैिशष्ट्यामुळे ईत्पन्न होणारे चमत्कृतीतून येथे िक्रोक्ती िनमाधण होते.
या प्रकारातही पुरुषिक्रता, संख्यािक्रता, कारकिक्रता ऄसे भेद येतात.
४) वाक्य वक्रता - या प्रकारात रस अिण भाि यांच्या अििष्कारातून जाणिणारी
चमत्कृती िदसून येते. कुंतकाच्या मते, िाक्यिक्रता हजारो प्रकारांची ऄसून ितच्यात सिध
ऄलंकारांचा ऄंतभाधि होतो.'
५) प्रकरण वक्रता - प्रकरण िक्रता म्हणजे महाकाव्य िकंिा नााक यासारख्या प्रबंध
रचनेतील प्रसंग त्यांची चमत्कृतीपूणध योजना. िििशष्ट पररणाम साधण्यासाठी किी जुन्या
पररिचत कथांतील काही प्रसंगात बदल घडिितो अिण चमत्कृती संभिते या प्रकाराला
प्रकरण िक्रता म्हणतात.
६) प्रबंधवक्रता - िक्रोक्तीच्या या प्रकारात संपूणध कलाकृतीचा ििचार केलेला अहे. प्रधान
रसाच्या ऄनुरोधाने समुिचत ऄशा आतर रसांची योजना करून साधली जाणारी चमत्कृती
ऄसे याचे स्पष्टीकरण केलेले िदसते. 'यासाठी पिहल्या पाचही प्रकारातील िक्रता ििद्यमान
ऄसणे अिश्यक अहे' ऄसे कुंतकाचे मत अहे.
१.५ रीहतहवचार रीती या शब्दाचा ऄथध शैली ऄसा होतो रीतीचा रूढ ऄथध ऄसाही होतो ऄििष्काराचे तंत्र
िकंिा पद्धती या ऄथाधने ही प्रीती हा शब्द िापरला जातो आंग्रजीत तरी ितला style ऄसे
संबोधले जाते. संस्कृतातील रीितििचार िामनाच्या नािािर मोडतो. याचा ऄथध ऄसा नव्हे
की, िामनाच्या अधी या दृष्टीने काव्याचा ििचारच झालेला नव्हता तर तसा ििचार झालेला
होता. िामनाचा ईल्लेख होतो कारण त्याने रीितििचाराला काव्याच्या अत्मपदाची प्रितष्ठा
प्राप्त करून िदली.
१.५.१ वामनापूवीचा रीहतहवचार:
भरतमुनी- भरतमुनींनी नाा्यशास्त्रात रीती या शब्दाची योजना केली नाही. पण काव्याच्या
गुणदोषाचे िििेचन केलेले अहेत. नााकाच्या संदभाधत त्यांनी केलेला िृत्ती ििचार हा
काव्याचा रीती ििचार होउ शकेल. ऄिभप्रेत मनोव्यापार ऄिभनयातून व्यक्त
करण्यासाठीच्या त्यांनी चार नाा्य िृत्ती सांिगतले अहे. भारती, सात्िती, अरभाी अिण
कौिशकी ऄशी त्यांची नािे िदली अहेत. तेव्हा ऄिभनयाद्रारे अििष्काराच्या या पद्धतीचा
होत जया नााकात िृत्ती त्या काव्यात रीती. अनंदिधधन अिण मम्मा यांनी म्हणून ह्या
दोन्हींना एकच मानले अहे.
भामि - िक्रोक्तीचे िििरण करताना भामहने 'प्रितभािान किींची ऄिि ष्कार पद्धती' ऄसे
म्हाले अहे शब्द गुणांचे त्याला भान अहे. साध्या शब्दांना ऄथध ऄसतो पण त्याला रसयुक्त
काव्य म्हणता येणार नाही. 'काव्य होण्यासाठी यािर कििव्यापाराचा संस्कार व्हायला हिा'
ऄसे त्याचे म्हणणे अहे. ऄििष्कार पद्धती अिण शब्दगुण याची जाणीि ही पयाधयाने
रीतीच्या पूिधरुपाची जाणीि म्हणता येइल. त्याने या दृष्टीने काव्यप्रकार म्हणून िैदभध ि गौड munotes.in

Page 8

भारतीय सािहत्यििचार
8 या शब्दांचा ईल्लेख केला अहे. िशिाय प्रसाद, माधुयध ि ओज या गुणांचा ि १० दोषांचा
शब्दांच्या संदभाधत तो ईल्लेख करतो.
दण्डी - दण्डी यांनी केलेला मागध ििचार म्हणजे रीती ििचारच होय. ऄििष्काराची िििशष्ट
पद्धत ऄसाच त्याला मागध या शब्दाचा ऄथध ऄिभप्रेत िदसतो. िैदभध ि गौडीय मागाधचा त्याने
ििस्ताराने ििचार केला अहे. त्याने ही दहा गुणांचा ईल्लेख केला ऄसून ते जसे शब्द गुण
तसे ऄथध गुणही अहेत. ऄशा सिध गुणांनी युक्त तो त्याच्या मते िैदभध मागध. दण्डीच्या मते
िैदभध मागाधचा भर माधुयध गुणांिर तर गौडीय मागाधचा भर ओजो गुणािर ऄसतो. तसेच तो
ऄथध गुणांना ईक्ती िैिशष्ट्यांचे ििलास मानतो.
१.५.२ वामनाचा रीहतहवचार :
निव्या शतकात होउन गेलेल्या िामनाने काव्याचे अत्मतत्ि म्हणून रीती तत्त्िाचा पुरस्कार
केला. काव्यात्मा ही संकल्पना प्रथम त्याने रूढ केली. रीितरात्मा काव्यस्य" रीती हाच
काव्याचा अत्मा होय. ऄसे काव्यामध्ये रीतीने स्थान िनिित करून त्याने रीती म्हणजे
काय हे सांगतांना "िििशष्ट पदरचना रीित" ऄशी रीतीची व्याख्या केली अहे. येथे िििशष्ट
पदरचना म्हणजे शब्दाथाधची सौंदयधपूणध केलेली योजना. ही योजना िसद्ध होण्यासाठी
काव्यातील शब्दाथाधिर गुणा लंकाराचे संस्कार व्हाियास हिे. ऄशा संस्काररत शब्दांची
गुणिििशष्ट पदरचना करण्यासाठी जे तत्त्ि लागते ते तत्ि म्हणजे रीती. काव्यात योिजलेले
शब्द, त्यांच्या ऄथध अिण ईपयोिजत शब्दाथाधच्या रचनेत काही िििशष्ट प्रकारचे गुण
िनदशधनास येतात. त्यामुळे काव्य अिण आतर गद्यलेखन यातील िभन्नत्ि लक्षात येते.
शब्दाथध अिण त्यांच्या रचनेत प्रसाद, माधुयध, ओज, सुिश्लष्टता, प्रौढी, ऄथधव्याप्ती अदी गुण
ऄसतात. काव्य या गुणांनी युक्त ऄसले पािहजे तरच त्याला ककव्यत्ि प्राप्त होते, काव्याचा
सौंदयधपूणध अििष्कार होतो. ऄन्यथा त्याच्या िठकाणी सौंदयाधचा अििष्कार होत नाही.
ऄथाधत शब्दांची िििशष्ट पद्धतीने केलेली रचना येथे ऄपेिक्षत अहे. ते शब्द गुणयुक्त ऄसािेत
ऄसे िामनाला ऄपेिक्षत अहे.
या संदभाधत डॉ स. रा. गाडगीळ अपल्या 'काव्यशास्त्र प्रदीप ' या ग्रंथात म्हणतात, "रीती हा
काव्याचा अत्मा अहे ऄसे म्हणत ऄसताना त्याला केिळ काव्याचे बाह्यांग ऄगर
शब्दसौष्ठि ऄथिा पदलािलत्य ऄिभप्रेत नाही. म्हणूनच त्याने िििेचन केलेले गुण केिळ
बाह्यांगाचे गुण नाहीत. ऄििष्काराच्या िठकाणी प्रसाद, माधुयाधदी गुण ऄसले तरच त्यातून
रसिनष्पत्ती होउ शकेल. सौंदयध हा काव्याचा प्राण अहे हे िामनाने ऄन्यत्र मान्य केलेलेच
अहे. हे सौंदयधतत्ि काव्याच्या िठकाणी कशामुळे येते हे सांगण्यासाठी त्यांनी रीितििचाराचा
पुरस्कार केला. िामनाचा ररितििचार म्हणजे गुणििचार होय, अिण गुण हे काव्य सौंदयाधचे
िनमाधते ऄसल्याने गुण ििचार म्हणजे काव्यातील सौंदयध िनिमधतीचा ििचार होय. आतक्या
व्यापक दृिष्टकोनातून पािहल्यास 'ररती हाच काव्याचा अत्मा ' या िामनाच्या ििचाराचे
रहस्य ध्यानात येउ शकेल.
ऄसे ऄसले तरी ररती तत्त्िाच्याही काही ईिणिा अहेत. िामनाने प्रितपािदले 'ररती म्हणजे
काव्याचे अत्मतत्ि' यािर अक्षेप नोंदिताना रा. श्री. जोग अपल्या 'ऄिभनि काव्यप्रकाश '
या ग्रंथात म्हणतात, "काव्याचा अत्मा म्हणून रीितचे महत्त्ि पुढे कोणीही मान्य केले नाही.
कारण जो ऄक्षेप ऄलंकारािर घ्याियाचा तोच रीतीिरही घेता येतो. शब्द ि त्याचा ऄथध munotes.in

Page 9

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
9 यांच्या िििशष्ट रचनेिर ऄिलंबून ऄसणारी रीती ही त्यांच्यापेक्षा ऄिधक व्यापक ि ऄिधक
महत्त्िाची ऄसली तरी ऄखेर त्याच्यािर म्हणजे काव्याच्या बाह्यांऄगािर ऄिलंबून अहे.
रीतीची कल्पना शब्दा लंकार िकंिा ऄथाधलंकार यापेक्षा ऄिधक व्यापक अहे हे कोणालाही
मान्य करािे लागेल. ि िामनाने या कल्पनेस एक सामान्य ईपत्तीचे स्िरूप िदले अहे हेही
खरे. तथािप काही झाले तरी ती शब्दाथधच्या गुणांिर ऄिलंबून अहे अिण शब्दाथध हे तर
काव्याचे केिळ शरीर होते ही गोष्ट सिधमान्य झालेली अहे. मानिी प्राण्यांचे रूपक चालून
बोलाियाचे झाल्यास गौरिणध, रेखीि बांधा िकंिा गतीििभ्रम या गुणांनी एखाद्या मानिी
अकृतीत िकतीही सौंदयध अले तरी ते काही त्या अकृतीतील अत्माभूत तत्ि होउ शकत
नाही. आतकेच काय, गुण ऄंतरात्म्याचे ऄसले तरी ते गुणच राहणार तो ऄंतरात्मा कसा
होणार. ऄलीकडील पररभाषेत बोलायचे झाल्यास रीित ििचारात 'कसे सांिगतले अहे'
याची चचाध येते पण 'काय सांिगतले अहे' त्याची चचाध येत नाही. जे सांिगतले ते ऄथाधतच
'कसे सांिगतले अहे' यापेक्षा ऄिधक मूलभूत अहे. रीतीचा संबंध केिळ कसे सांिगतले अहे
त्याच्याशी येतो. म्हणजे बाह्य सजािाीशी येतो. ते काव्याचे अत्मतत्ि होत नाही."
१.५.३ रीहतप्रकार:
िामनाच्या पूिीही रीती भेद होतेच पण ते प्रांितक िैिशष्ट्यांचे िनदशधक होते. ईदा.
ििदभधिािसयांची िैदभी, बंगालची गौडी आ. िामनाने काव्यरचनेतील गुणभेदानुसार त्यांची
मांडणी केली ही बाब ईल्लेखनीय अहे. िामनाने केलेली रीती प्रकारची ििभागणी
पुढीलप्रमाणे अहेत.
१) वैदभी रीती - सिधच गुण िजथे ईपिस्थत अहे ती िैदभी रीती होय. मराठीतील
बालकिींची कििता िैदभी रीती चे ईदाहरण म्हणता येइल.
२) गौडी रीती - ओज अिण कांती हे गुण िजथे प्रामुख्याने जाणितात ती गौडी रीती होय.
मराठीतील गोििंदाग्रज, ििंदा करंदीकर यांची कििता गौडी रीतीचे ईदाहरण म्हणता येइल.
३) पांचाली रीती - माधुयध अिण सुकुमारता हे गुण िजथे प्राधान्याने जाणितात ती पांचाली
रीती होय. भा. रा. तांबे यांची कििता पांचाली रीतीचे ईदाहरण म्हणता येइल.
१.६ औहचत्य हवचार औिचत्य या शब्दाचा व्यािहाररक ऄथध ईिचत, ऄनुरूप, योगय ऄसा होतो. रत्न कोंदणात
ऄसणे, कंकण हातात ऄसणे, मुकुा डोक्यािर ऄसणे, बागेत कारंजी ऄसणे, ईद्यानात
फुलझाडांची झुडपे ऄसणे हे औिचत्य अहे; तर याईला रत्न ईिकरड्यािर ऄसणे, कंकण
कानात घालने, मुकुा हातात धरणे, माळरानािर कारंजी ऄसणे, ईद्यानात दगडधोंडे ऄसणे
हे ऄनौिचत्य अहे. औिचत्य हे जसे सािहत्य-कला आत्यादी क्षेत्रात अहे तसेच ते
व्यिहारातही अहे.
ऄकराव्या शतकात होउन गेलेल्या क्षेमेंद्राला औिचत्य ििचाराचे प्रितधक मानले जाते. ऄसे
ऄसले तरी त्याच्या पूिी रुद्रा, ईद्भा, अनंदिधधन, कुंतक, आ. मीमांसकांनी औिचत्याििषयी
ििचार ििचार मांडले अहेत. 'काय सांिगतले अहे' यापेक्षा 'कसे सांिगतले अहे' याला महत्त्ि
देणारे हे तत्त्ि अहे. भरतमुनींनी नााकातील पात्र, त्यांची िेशभूषा, प्रकृती, भाषा अदींच्या munotes.in

Page 10

भारतीय सािहत्यििचार
10 औिचत्याचे ििस्तृत िििेचन नाा्यशास्त्र या ग्रंथात केलेले अहे. जसे ऄिभनय करताना
िेशभूषा ियानुरूप ऄसािी, शारीररक हािभाि संिादानुसार, िेशभूषेनुसार ऄसािेत आत्यादी.
'एखाद्या िस्तूची सुयोगय मांडणी त्या िस्तूचे सौंदयध िाढिते' भामहचे हे मत
औिचत्यतत्िाकडे संकेत करणारे अहे. काव्यात ऄनुप्रास िृत्तीचा प्रयोग औिचत्याचे ध्यान
ठेिून करािा ऄसे रुद्रााला िााते.
१.६.१ आनंदवधणनाचा औहचत्य हवचार:
अनंदिधधनाने रसाशी औिचत्याचा घिनष्ठ संबंध दशधिून त्याला िसद्धांताची प्रितष्ठा िमळिून
िदली. अनंदिधधन रसध्िनीस काव्याचे अत्मतत्त्ि मानतो. या रसात औिचत्य ही त्याला
ऄत्यािश्यक बाब िााते. त्याच्या मते, 'िस्तू ि ऄलंकार ही रसाची बाह्य ईपकरणे ऄसून ती
रसाहून गौण अहेत. रस पुष्ट करण्यासाठी ती काव्यात येतात. अनंदिधधनाने काव्यात
रसभंग होउ नये ऄसे म्हाले अहे. त्यांच्या मते, "ऄनौिचत्य हे रस भंगाचे कारण अहे.
ऄनौिचत्यािशिाय रसभंगाचे ऄन्य कोणतेही कारण नाही. प्रिसद्ध औिचत्याची योजना हे
रसाचे परमरहस्य अहे." िस्तू सुंदर ऄसूनही ितची चुकीच्या िठकाणी योजना केल्यास
सौंदयधहानी होते. हेच ऄनौिचत्य होय. करुण रसामध्ये ओजस्िी शब्दरचना, दीघध समास
अिण ऄलंकाराचा सुकाळ या गोष्टी ऄनौिचत्य अहेत. म्हणून ितथे रसभंग घडतो.
अनंदिधधनाने ऄलंकारौिचत्य, गुनौिचत्य, संघानौिचत्य, प्रबंधौिचत्य, रीितऔिचत्य ि
रसौिचत्य यांचे ििस्तृत ि ईदाहरणासह चचाध करून औिचत्य तत्िाचे स्िरूप ििशद केले
अहे. काव्यातील ऄलंकार अिण गुण रसपोषक ऄसािेत. पदाची योगय ि औिचत्यपूणाध
योजना केल्याने रसपररपोष होतो. कथानक, घाना, प्रसंग, पात्रे, त्यांची भाषा या सिध पैलूंचा
औिचत्यामध्ये ििचार केला गेला अहे.
१.६.२ क्षेमेंद्राचा औहचत्य हवचार:
क्षेमेंद्राने औिचत्य ििचाराचे ििस्तृत िििेचन केलेले अहे. त्यांच्या मते 'औिचत्य हे तत्ि
काव्याच्या अनंददायी अस्िादात चमत्कार ईत्पन्न करते. ते रसिसद्ध काव्याचे िस्थर
जीिित ऄसून काव्यगत ऄलंकार ि गुण याची गणना करणे व्यथध अहे. जयाला जे ऄनुरूप
ऄसते त्याला ईिचत म्हणतात ि त्या ईिचताचा जो धमध (भाि) त्याला औिचत्य म्हणतात.'
ऄशी क्षेमेंद्राने औिचत्याची व्याख्या िदलेली अहे. "ईिचतस्य भाि: औिचत्यम्।" क्षेमेंद्राने
औिचत्याला रसाचे जीिित मानले अहे. "औिचत्यस्य रसजीिितभूतस्य" औिचत्य हे तत्त्ि
त्याने रसाला पूरक तत्ि म्हणून मांडले अहे. औिचत्याने रसिसद्धी होते अिण ते काव्याचे
िस्थर जीिित अहे. शब्द, ऄथध, ऄलंकार, रस अदींच्या संदभाधत काय ईिचत तसेच काय
ऄनुिचत याचा ििचार म्हणजे औिचत्य ििचार होय. क्षेमेंद्राने काव्याच्या लहान ऄंगापासून
त्याच्या ििशाल स्िरूपाचा ििचार करून औिचत्याचे २८ ऄंगे स्पष्ट केली अहेत. शब्द,
काव्यशास्त्रीय तत्िे, चररत्रसंबंधी ि पररिस्थतीसंबंधी ऄशी चार प्रकारांत ििभागणी करून
क्षेमेंद्राने त्या २८ ऄंगांचा सूक्ष्म ििचार मांडला अहे. यािरून काव्याचा अशय अिण
अििष्कार यासंबंधी औिचत्याचा ििचार क्षेमेंद्राने सूक्ष्मपणे केलेला अहे ते स्पष्ट होते.
प्रा. रा. श्री. जोग यांनी क्षेमेंद्राची भूिमका थोडक्यात स्पष्ट केली अहे ते िलिहतात, "औिचत्य
हे रसाचे जीिित अहे ि त्यामुळे काव्यस सौंदयध येते. कोणतीही गोष्ट ईिचत ऄसेल तर ती
सुंदर िदसते नाही तर सारा ििरस होतो. कोणत्याही काव्यात हे ऄत्यंत अिश्यक ऄसे munotes.in

Page 11

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
11 अहे, त्यािाचून भागणार नाही. त्यामुळे काव्यात औिचत्य हेच मुख्य तत्त्ि होय. औिचत्याची
व्याख्या ऄगदी साधी अहे. योगय, ऄनुरूप, साजेशी गोष्ट म्हणजे ईिचत गोष्ट होय. ती तशी
ऄसणे म्हणजे औिचत्य होय. कोणत्याही संदभाधत ईिचत गोष्ट कोणती हे ठरििणे ऄथाधत
सरृदयच जाणू शकतात ि त्यांच्यािरच ते सोपिले पािहजे." आथे औिचत्य ही संकल्पना
िस्तुसापेक्ष नसून व्यक्तीसापेक्ष ऄसते ही ऄडचणीची बाब लक्षात ठेिायला हिी. दिलत
सािहत्यात िचित्रत होणारे जीिन, त्याची भाषा या गोष्टी ते जीिन जगणाऱ्यांच्या दृष्टीने ईिचत
ऄसतील पण सिधसामान्य िाचकाला त्या ऄनुिचत म्हणून खाकल्यािशिाय राहणार नाही.
तेव्हा हा िसद्धांत िनरपेक्ष नव्हे. त्याची ही मयाधदा नजरेअड करता येण्याजोगी नव्हे.
डॉ िा. के. लेले यांनी या िसद्धांत संबंधी पुढील चार ििशेष सांिगतले अहेत
१. सािहत्याचे प्रत्यक्ष मूल्यमापन करणारी ििचारसरणी अधी नव्हती ती ईणीि क्षेमेंद्राने
भरून काढली.
२. औिचत्य िसद्धांत म्हणजे समीक्षकांच्या हाती पडलेले एक ििश्वसनीय िनकष होय.
३. यामुळे किी ि समीक्षक यांच्यातील तेढ कमी होउ शकते.
४. औिचत्याच्या अधारे क्षेमेंद्राने समीक्षेचे काही पाठ िदले अहेत. त्यामुळे गुण-दोष
समजण्याची रिसकांत पात्रता येउ शकते.
१.७ धवनी हवचार 'ध्िन' धातू अिण 'आ' प्रत्यय यांच्या संयोगातून दोन्ही शब्द िनमाधण होतो. कानाला
ऐकाियास येणारा नाद हा त्याचा रूढाथध अहे. संस्कृत काव्यशास्त्रात ध्िनी िसद्धांताला एक
िेगळे महत्त्ि अहे.
निव्या शतकातील अनंदिधधनाने 'ध्िन्यालोक' या ग्रंथातून ध्िनी िसद्धांत मांडला अहे.
"काव्यस्य अत्मा ध्ििन" ऄथाधत ' ध्िनी हाच काव्याचा अत्मा अहे.' ऄशी काव्याची
व्याख्या करताना अनंदिधधनाने ध्िनीचे काव्यातील स्थान िनिित केले. ध्िनीचा संबंध
शब्दांच्या व्यंजना शक्तीशी अहे, ऄसे मत या िसद्धांताने मांडले. 'रसिनष्पत्ती हे काव्याचे
ऄगर नााकाचे ऄंितम ईििष्ट अहे' हा भरतमुनींचा िसद्धांत अनंदिधधनाला मान्य होता.
किीची ििदगधोक्ती िकंिा िक्रोक्ती साध्या शब्दाथाांना रमणीय रूप प्रदान करते. पण या
कििव्यापारात शब्दांचा िाच्याथध कुचकामी ठरत होता. काव्यरचनेत शब्दांच्या िाच्याथाधला
फारसे महत्त्ि नाही. शब्दांची ऄमुख्यिृत्ती हीच किीव्यापाराला पायाभूत अहे, हे ईद्भााने
जाणले. शब्दांच्या ह्या ऄमुख्यिृत्तीच्या िििेचनातून ध्िनी िसद्धांत साकार झाला. ध्िनी
म्हणजे शब्दांची सूचन शक्ती िकंिा सूचकता होय.
रसतत्िाप्रमाणेच ध्िनीला काव्याचा अत्मा म्हाले गेले. रस हे शब्दाथाधच्या द्रारे प्रतीत
होणारे तत्ि अहे. शब्दाथाधतून ध्िनीत रसप्रतीती म्हणजे रसध्िनी होय. क्रोध, भय, शोक,
प्रेम, रती, अदी शब्द ईच्चारल्यानंतर त्याचा िाच्याथध प्रतीत होतो परंतु त्याची भािानुभूती
येत नाही कारण ती िाच्याथाधच्या पल्ल्याड ऄसते. ती ध्ििनत होत ऄसते अिण ऄशा
ध्ििनत झालेल्या भािांनुभूतीतून रसिनष्पत्ती होते. म्हणून रसप्रतीतीच्या मुळाशी ध्िनीतत्ि munotes.in

Page 12

भारतीय सािहत्यििचार
12 ऄसल्यामुळे 'ध्िनी हा काव्याचा अत्मा ' ऄसा िसद्धांत प्रस्थािपत झाला. रा. श्री. जोग यांनी
अपल्या 'ऄिभनि काव्यप्रकाश ' या ग्रंथात ध्िनीकारांचे मूळ म्हणणे पुढील शब्दात मांडले
अहे, "काव्याला दोन प्रकारचा ऄथध ऄसतो. एक िाच्याथध ि दुसरा प्रतीयमान म्हणजे
सूिचत, पिहला कळला की मागाहून यािरून समजणारा ऄसा ऄथध. हा जो दुसरा ऄथध
महाकिींच्या काव्यात िदसून येतो तोच काव्याचा अत्मा होय." याचे ऄिधक िििेचन
अनंदिधधनाने केले अहेत ते पुढीलप्रमाणे, 'िाच्याथध िनराळा, प्रतीमान ऄथध िनराळा,
िाच्याथध शरीर तर त्यािरून काव्यात व्यक्त होणारा ध्ििनत ऄथध हा त्याचा अत्मा. ऄसा
ध्ििनत ऄथध काव्यात ऄसतो म्हणून ते काव्य होते. ध्ििनत ऄथध िाच्याथाधपेक्षा िेगळा
ऄसतो. िकंबहुना त्याच्याशी ििरुद्ध ही ऄसू शकतो. िाच्याथाधिरून तो समजतो पण
त्यापेक्षा तो सूक्ष्म ऄसतो. देश कालपरत्िे म्हणजे संदभाधप्रमाणे तो बदलतो . ईदा 'सूयध
ऄस्ताला गेला' या साध्या ििधानाचा िाच्याथध सृष्टीतील एक घाना सांगतो. ध्ििनताथध मात्र
संदभाधनुसार प्रत्येकाला िेगिेगळा ऄथध सूिचत करतो. जसे गुराख्याला गुरे घरी नेण्याची
सूचना िमळेल, मंिदरातील पुजाऱ्याला संध्या पूजनाची सूचना िमळेल, गृिहणीला
संध्याकाळच्या गृह कमाधची सूचना िमळेल, ऄिभसारीकेला िप्रयकराच्या िमलनाची सूचना
िमळेल, चोराला चौयधकमध करण्याची िेळ समीप अल्याची सूचना िमळेल. शब्दांचा व्यंजना
व्यापारच येथे महत्त्िपूणध भूिमका बजाित ऄसतो. म्हणून ध्िनी हे काव्याचे एक महत्त्िाचे
लक्षण ठरते.
धवनीचे प्रकार:
िस्तुध्िनी ऄलंकारध्िनी, रसध्िनी हे ध्िनी चे तीन प्रकार अहेत. "रसाला रसध्िनी म्हणून
ध्िनी िसद्धांतात सामािून घेण्याचा प्रयत्न अनंदिधधनाने केला अहे. पण रसास सामािून
घेण्याआतकी व्यापकपण ध्ििनत अहे ऄसे िाात नाही. रसाििष्कारात सहाय्यक ठरणारी
ऄिभव्यक्तीची एक ईत्कृष्ट पद्धती हे ध्िनीचे योगय स्थान होय. चारुता ि सौंदयध हेच काव्याचे
अत्मतत्ि होय. हे चारुत्ि ध्िनी िशिाय ऄन्य कारणांनीनेही येउ शकेल. रीती, िक्रोक्ती,
गुण ऄलंकार आत्यादी काव्यगत सौंदयाधच्या सिध घाकांत ध्िनीचे ऄग्रस्थान राहील यात मात्र
शंका नाही. ध्िनीस काव्याचा अत्मा मानणारे अनंदिधधन देखील रसध्िनीस श्रेष्ठ ध्िनी
प्रकार मानून रसाचे महत्त्ि दुसऱ् या प्रकारे मान्य करतात. रसानुभूतीसाठी व्यंगयाथध ऄगर
धन्याथधच ईपयुक्त ठरतो, म्हणून रसानुभूतीचा मूलाधार सुद्धा ध्िनी होय, हा अनंदिधधनाचा
ऄिभप्राय रस अिण ध्िनीच्या ऄन्योन्य पोषक ि घिनष्ठ संबंधािर प्रकाश ााकतो." ही ब.
लु. सोनार यांनी ध्िनी अिण रस यांच्या संबंधाने केलेली िचिकत्सा योगय ठरते.
१.८ समारोप थोडक्यात भारतीय काव्यशास्त्रतील काव्य लक्षणांचा ििचार करता हा ििचार खूप ििस्तृत
अिण व्यापकपणे मांडण्यात अलेला िदसून येतो. येथे एकच एक तत्ि व्यिच्छेदक मानता
येत नाही; तर प्रत्येक मीमांसकाने मांडलेल्या मताचा अदरपूिधक ििचार करून िरील
काव्यलक्षणांचा अढािा घ्यािा लागतो.
munotes.in

Page 13

भारतीय सािहत्यशास्त्र : संकल्पना ि िसध्दांत
13 १.९ प्रश्न दीघोत्तरी प्रश्न.
१) ऄलंकार ििचाराचा सििस्तर अढािा घ्या.
२) ध्िनी हा काव्याचा अत्मा अहे या मताचा मागोिा घ्या.
टीपा हलिा.
१) िक्रोक्ती हे काव्य लक्षण स्पष्ट करा.
२) क्षेमेंद्राचा औिचत्य ििचार साधारण िलहा.
३) िामनाचा ररती ििचार िलहा.
पुढील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे हलिा.
१) 'काव्यस्य अत्मा ध्ििन ' ऄसे कोणी म्हाले अहे?
२) अनंदिधधनाने ध्िनी ििचार कोणत्या ग्रंथात मांडला अहे?
३) 'रीितरात्मा काव्यस्य ' ऄसे कोणी म्हाले अहे?
४) भामहची काव्य व्या ख्या िलहा.
५) 'काव्यम् ग्राह्यं ऄलंकारात्' ऄसे कोणी म्हाले अहे?
१.१० संदभणग्रंथसूची १) गाडगीळ स. रा. : 'काव्यशास्त्रप्रदीप ', व्हीनस प्रकाशन , पुणे, अिृत्ती नििी,२०१६
२) जोग रा. श्री. : 'ऄिभनि काव्यप्रकाश ', व्हीनस प्रकाशन , पुणे, अिृत्ती दहािी,१९९७
३) कुलकणी ऄ. िा. : 'सािहत्यििचार', प्रितमा प्रकाशन , पुणे, अिृत्ती दुसरी,१९९७
४) देशपांडे ग. त्र्यं. : 'भारतीय सािहत्यशास्त्र ' पॉप्युलर प्रकाशन मुंबइ, अिृत्ती ितसरी,
१९८०
५) पााणकर िसंत : 'सािहत्यशास्त्र : स्िरूप अिण समस्या ', पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे,
अिृत्ती पिहली (पुनमुधद्रण),२०११
६) ईपासे िशिशंकर : काव्य-शास्त्र पररचय, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, अिृत्ती पिहली,
२०१३
७) तुपे केशि (संपा) : 'सािहत्यििचार भारतीय ि पािात्त्य ', िचन्मय प्रकाशन , औरंगाबाद,
अिृत्ती पिहली, २०११
***** munotes.in

Page 14

14 घटक II
२
भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
घटक रचना
२.० उĥेश
२.१ ÿÖतावना
२.२ भरताचे रससूý
२.३ भĘलोÐलट
२.४ ®ीशंकूक
२.५ भĘनायक
२.६ अिभनवगुĮ
२.७ समारोप
२.८ संदभªúंथसूची
२.० उĥेश • भरताने मांडलेला रसिसĦांत समजून घेणे.
• रसÿिततीची ÿिøया समजून घेणे.
• रसÿिøयेिवषयी िविवध मतांचा आढावा घेणे.
२.१ ÿÖतावना रसिवचार ही भारतीय सािहÂयशाľातील सवाªत ÿाचीन िवचारधारा आहे. रासÿिøयेचे
Öवłप सांगणारा उपलÊध úंथात नाट्यशाľ हा पिहला úंथ असला तरी रासÿिøयेचे
िववेचन करणारा भरत हा पिहला úंथकार नाही. नाट्यशाľातील रसÿिøया िवकिसत
Öवłपात असÐयाचे िदसते. तसेच रसÿिøये¸या परंपरेचा उÐलेख नाट्यशाľात येतो.
रसासंबधी¸या दोन परंपरा िदसून येतात. एक þुिहण याची व दुसरी वासुकìची. भरताने
þुिहणा¸या परंपरेचा जसा ÖपĶ िनद¥श केला आहे तसा वासुकì¸या परंपरेचा िनद¥श केला
नाही. भरताचे रसिववेचन हे नाट्यरसाचे िववेचन आहे. रसिनÕप°ी कशी होते हे
सांगÁयापूवê भरताने आठ रसांचा िनद¥श केला आहे. हा िनद¥श नाट्यरस या शÊदात केला
आहे. Ìहणजे हे रस नाट्यÿयोगात िनÕपÆन होतात. या िनÕप°ी¸या संदभाªतच भरताने
रससूý मांडले आहे.
munotes.in

Page 15

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
15 २.२ भरताचे रससूý ‘िवभावानुभावÓयिभचारीसंयोगाþसिनÕप°ी |’:
भरतमुनéनी आपÐया 'नाट्यशाľ' या úंथात नाटका¸या संदभाªत 'रस' ही संकÐपना
मांडली.'रस 'ही नाट्यिवÕकारातील सवाªत महÂवाची गोĶ आहे कारण ÿे±कांना आनंद देणे
हे नाट्यÿयोगाचे ÿधान उिĦĶ आहे. रसािवÕकारा¸या माÅयमातूनच ÿधान उिĥĶ िसĦ
होते. Ìहणून नाट्यÿयोगात रसाची िनÕप°ी कशी होते याचे िववेचन करÁयासाठी रस
िसĦांत मांडला.
• रससूý मांडÁयाआधी भरताने भाव िववेचन केले आहे.
• भरताने नाट्यामधील वÖतूंची यादी देताना रसाबरोबर भावांचा ही िनद¥श केला आहे.
• लौिकक जीवनात रसिनÕप°ी होत नसून भावजागृती होत असते; Ìहणून नाटकातील
भाव हे मुĥाम िनमाªण केलेले असतात.
• भरताने आपÐया भाविववेचनात Öथायी भाव, सािÂवक भाव आिण Óयिभचारी भाव या
तीन भावांचे ÖपĶीकरण केले आहे.
भरताने केलेले भाविववेचन:
• Öथायी भाव
• Öथायी Ìहणजे िÖथर राहणारा.
• Öथायी भाव लौिकक िच°वृ°ीशी संवादी आहेत.
• जागृत झालेÐया Öथायी Ìहणजे रस होय.
• भरताने आठ Öथायीभाव सांिगतले आहेत.
I. रती
II. हास
III. उÂसाह
IV. िवÖमय
V. जुगुÈसा
VI. भीती
VII. øोध
VIII. शोक munotes.in

Page 16

भारतीय सािहÂयिवचार
16 सािÂवक भाव:
• सÂव Ìहणजे तÆमय झालेले व साÌयावÖथेत असलेले मन.
• सÂवापासून उÂपÆन होणारे भाव Ìहणजे सािÂवक भाव होय.
• उÂकट सुखदु:खाने मनावर होणारा पåरणाम सािÂवक भावाने Óयĉ केला जातो.
• भरताने आठ सािÂवक भाव सांिगतले आहेत.:
I. Öवेद – शरीराला घाम येणे.
II. रोमांच – अंगावर काटा येणे
III. Öवरभेद – आवाजात बदल होणे
IV. कंप – शरीर थरथरणे
V. वैवÁयª – चेहöयाचा रंग बदलणे.
VI. अ®ू – डोÑयात पाणी येणे
VII. Öतंभ – शरीर ताठरणे
VIII. ÿलय – बेशुĦ पडणे.
Óयिभचारी भाव :
• Óयिभचारी भाव Ìहणजे संचारी भाव होय .
• Óयिभचारी भाव हे िदघªकाळ िटकणारे नाहीत.
• Öथायी भावाला सहकायª करणारे भाव आहेत.
• Öथायीभावा¸या अनुषंगाने Óयिभचारी भाव िनमाªण होतो.
• भरताने एकूण ३३ Óयिभचारी भाव सांिगतले आहेत:
१४ - शारीåरक अवÖथा
०३ - ²ानाÂमक मनोवÖथा
१६ - भावनाÂमक मनोिवकार
Óयिभचारी भाव शारीåरक अवÖथा :
• मरण
• Óयाधी munotes.in

Page 17

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
17 • µलानी
• ®म
• आलÖय
• िनþा
• ÖवÈन
• अपÖमार
• उÆमाद
• िवबोध
• मद
• मोह
• जडता
• चपलता
Óयिभचारी भाव ²ानाÂमक मनोवÖथा :
• Öमृित
• मती
• िवतकª
Óयिभचारी भाव भावनाÂमक मनोिवकार :
• हषª
• अमषª
• धृती
• उúता
• आवेग
• िवषाद
• औÂÖयु³य munotes.in

Page 18

भारतीय सािहÂयिवचार
18 • िचंता
• शंका
• असूया
• ýास
• गवª
• िनव¥द
• दैÆय
• अविहÂयथ
• øìडा
िवभाव:
• िवभाव Ìहणजे भाव िनमाªण करणारी पåरिÖथती
• िवभावाचे दोन ÿकार आहेत:
i. एक – आलंबन िवभाव
ii. दोन – उĥीपन िवभाव
आलंबन िवभाव:
• ºयावर रसिनÕपि° अवलंबून असते Âयाला आलंबन िवभाव Ìहणतात
• नाटकातील नायक नाियका परÖपरांचे आलंबन िवभाव मानले जातात
• राम, िसता, भीम, अजुªन, दमयंती, दुÕयंत, शकुंतला ही नाटकातील पाý Ìहणजे
आलंबन िवभाव होय.
उĥीपन िवभाव :
• Öथायी भावाला पोषक वातावरण िनमाªण करणारे घटक Ìहणजे उĥीपन िवभाव
• नाटकातील पाý ºया पåरिÖथती , वातावरणात वावरतात ते Öथळावकाश Ìहणजे
उĥीपन िवभाव होय.
अनुभाव:
• अनुभाव Ìहणजे उ°पÆन झालेÐया िच°वृ°ीचे बाĻपåरणाम munotes.in

Page 19

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
19 • अनुभाव Ìहणजे भावजÆय कायª .
• पाýांची कृती नटांचा अिभनय Ìहणजे अनुभव होय .
• आंिगक, वािचक , आहायª, सािÂवक या चार ÿकार¸या अिभनयाचे िवशेष ²ान
आपÐयाला अनुभवावłन होते.
उदाहरणाथª:
रती हा Öथायीभाव असेल तर दुÕयंत- शकुंतला हे रतीचे आलंबन िवभाव होय. वसंत, ऋतू
कोिकळा , बाग हे Âया Öथायी भावाचे उĥीपन िवभाव होय. शकुंतलेचे ितरपे कटा± कमलाशी
चाळा हे रती या Öथायी भावाचे अनुभाव होय.
िवभावानुभावÓयिभचारीसंयोगाþसिनÕप°ी:
• िवभाव अनुभव आिण Óयिभचारी भाव यांचा संयोग होऊन रसिनÕप°ी होते.
• भरताने रस सूýात Öथायी भावाचा उÐलेख केलेला नाही.
• नाटककार Öथायी भावाची िनवड करतो Âयाला योµय अशा िवभाव अनुभव आदéची
जोड देतो आिण Öथायी भाव जागृत होतो. हा जागृत Öथायीभाव Ìहणजे रस होय.
• िवभाव , अनुभव, Óयिभचारी भाव यांचा संयोग Öथायीशी होतो.
• अमूतª Öथायीचे ÿगटीकरण करÁयासाठी कवी िवभाव, अनुभाव, Óयिभचारी भाव यांची
Öथायी भावाला अनुłप अशी योµय जोडणी करीत असतो.
• या योµय जुळणीतूनच अमूतª Öथायी मूतª होतो हीच रसिनÕप°ी होय.
• भरताने आठ रसांचे आठ Öथायीभाव सांिगतले आहेत. Öथायी रस रती शृंगार हास हाÖय उÂसाह वीर िवÖमय अĩुत जुगुÈसा िबभÂस भीती भयानक øोध रौþ शोक कŁण रती शृंगार
munotes.in

Page 20

भारतीय सािहÂयिवचार
20 रसÿतीती:
नाट्यगत रस िनÕपÆन होतो Ìहणजे वÖतुतः काय होते, तो रिसकापय«त कसा येऊन पोचतो,
रिसकाला रसÿतीती कशी होते, याचा िवचार करावयास हवा. िवभाव , अनुभव आिण
Óयिभचारीभाव यां¸या संयोगाने रसिनÕप°ी होते’ या भर तसूýाचा अथª कसा लावावयाचा व
रिसका¸या रसÿीतéचे Öवłप काय असते या दोन ÿĳांचा उलगडा करÁया¸या ÿयÂनातून
रसिनÕपि°िवषयक िनरिनराळे िसĦांत मांडले गेले. ÿाचीन दाशªिनकांनी आपापÐया
तÂव²ानाला सुसंगत अशा भूिमका घेतÐयाने रसÿतीती¸या ±ेýात मतभेद िनमाªण झाले
आहेत. काही ÿमुख दाशªिनकांचे िवचार येथे थोड³यात पाहó.
२.३ भĘलोÐलट - उपिचतीवाद ‘भĘलोÐलट ’ नावा¸या पंिडताने आपला ‘उपिचत Öथायी ’ Ìहणजे रस’ हा िसĦांत मांडला.
लोÐलट हा मीमांसावादी होता. Âयाचा रसिसĦांत मीमांसकां¸या अ´यितवादावर
आधारला आहे. मीमांसकां¸या मते िवĵ सÂयच आहे; इंþीयादी ÿमाणां¸या साहाÍयाने
होणारे ²ान सÂय²ान आहे. मृगजळासार´या Ăम²ाना¸या िठकाणी वाÖतिवक दोन िभÆन
सÂय²ानेच असतात. चकाकणाöया िशंपÐयावर आपणाला ŁÈयाचा भास होतो अथवा
दोरीवर सपाªचा भास होतो ; येथेही दोन िभÆन ²ाने आहेत. या दोन िभÆन वÖतूतील
साŀÔयाने आपली ŀĶी बािधत होते आिण आपण ही दोÆही ²ान एकाच आहोत असे
समजतो. भĘ लोÐलटाने रससूýाचा अथª वरील अ´याितवादा¸या आधाराने लावून
दाखिवला आहे.
Öथायीभाव मूळ राम-सीता, दुÕयंत-शकुंतला आदी काÓयगत पाýां¸या िठकाणी असतो.
नाटकातील िवभावादीनी हा Öथायी ‘उÂपÆन ’ होतो; नटाचे हावभाव, अ®ू, रोमांच आदी
अिभनयÓयापाराने आपÐया ‘ÿÂययाला येतो. िविशĶ Öथायीभाव उÂपÆन झाला आहे हे
आपण नटा¸या या अिभनयाने जाणतो. Óयिभचारीभावांनी Âया Öथायीचा उपचय -पåरपोष
होतो. हा उपिचत अथवा पåरपुĶ Öथायीभाव Ìहणजेच रस होय.
उपिचतीवादावरील आ±ेप-दुÕयंतशकुंतलदéचा Öथायीभाव गृहीत धłन हे सवª िववेचन केले
गेले आहे. िवभावानुभवािशवाय Öथायीना Öवतंý अिÖतÂवच कोठे आहे? भरतांनी रससूýात
Öथायीचा उÐलेखही केलेला नाही. तेÓहा Öथायीभावाकडून रसाकडे येÁयाचा मागª भरतांना
माÆय नÓहता हे ÖपĶ आहे. (®ीशंकुकाने केलेले खंडण) रस जर काÓयातही नाही, नटांतही
नाही, तर नायकादé¸या िठकाणचा रस केवळ साŀÔयामुळे रिसकापय«त कसा येऊ शकेल?
या िठकाणी भĘ लोÐलट िनŁ° र होतो. या मताचे परी±ण कłन ®ीशंकुकाने आपली
Æयाय-शाľीय उपप°ी पुढे मांडली.
२.४ ®ीशंकुक - अनुिमतीवाद ®ीशंकुक हा नैयाियक होता. नैयाियकांचा भर अनुमानÿमाणावर असतो. हातातील
कंकणदेखील आरशात पाहóन अनुमानाने ते िसĦ करतील. िवभावािदकां¸या संयोगाने जो
Öथायी ÿगत होतो तो Öथायी Ìहणजे दुÕयंतािदकां¸या Öथायीचे अनुकरण असते. रंगभूमीवर
िवभवानुभावांचा संयोग झाला कì आपण नटांनाच राम-दुÕयंत आदी पाýां¸या िठकाणी munotes.in

Page 21

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
21 कÐपून Âयां¸या Öथायीचे अनुमान करतो. हे अनुमान सुंदर वÖतूचे असÐयामुळे आपणाला
आÐहाद ओटो. शकुंका¸या मते रसिनÕप°ी Ìहणजे रसाची अनुमती. “कवीने विणªलेले
िवभाव , नटाने अËयािसलेले अनुभाव व अिभनया¸याĬारे दाखिवलेले Óयिभचाåरभाव
यां¸यावłन गÌय-गमक भावाने...Öथायीभावाची अनुिमती होते.” नटाचे अिभनय कुिýम
असतात. तेÓहा राम, दुÕयंत, शकुंतला इ.चे सÂय Öथायीभाव या कृिýम अिभनयांनी कसे
ÿगट होतील अशी शंका उपिÖथत कłन, ‘संवादी Ăमाने’ हे सÂय²ान होते असे शकुंकाने
उ°र िदले आहे. िभंतीवरील िचýातील घोडा ºयाÿमाणे आपणाला घोडाच वाटतो, केवळ
रंगाचे िम®ण वाटत नाही,Âयाÿमाणे रंगभूमीवर अिभनय करणारा नट हा आपणाला दुÕयंत
अथवा रामच वाटतो. हा संवादीĂम होय. या अिभÆनÂवामुलेच रामादéचे रÂयादी Öथायीभाव
नटा¸या िठकाणीच ÿगट होतात असे आपण किÐपतो. “नटा¸या िठकाणी ÿे±काला
रामÂवÿतीती चीýतूरगÆयायाने येते. ही ÿतीती िमÃया असली तरी संवादी ĂमाÂमक
असÐयाने ित¸यापासून खöया रामरतीचा बोध आपणांस होतो.” ही रती अनुिमित असते.
तेÓहा शंकुका¸या मते रामादी पाýां¸या िठकाणी असणाöया रितशोकादी भावांचे नाटकातील
िवभावादé¸या व अिभनया¸या आधाराने केलेले अनुमान रस होय. पवªतावłन येणारा धूर
पाहóन आपण अµनीचे अनुमान करतो, Âयाÿमाणे नाटकात नातच अिभनय, Âयाने ÿगट
केलेले अनुभाव इ. ¸या योग मूळ पाýां¸या िठकाणी असलेÐया Öथायीचे आपण अनुमान
करतो. िवभाव -अनुभाव हे िलंग िकंवा िचÆह (धूर); आिण मूळ पाýांचा Öथायीभाव हा िलंगी
िकंवा अनुमेय पदाथª (अµनी). भरतांनी रससूýात मूळ Öथायीचा उÐलेख केलेला नाही याचे
शंकुकाने मािमªक ÖपĶीकरण केले आहे. अµनीचा ÿÂय± उÐलेख न करता धूमावłन
अµनीचे अनुमान होऊ शकते, तĬत किवविणªत िवभाव आिण नटाने आपÐया अिभनयाने
ÿगट केलेले अनुभव यावłन Öथायीचे अनुमान करता येते. िवभाव, अनुभव, Óयिभचारी
भाव यां¸या संयोगाने रसिनÕप°ी होते Ìहणजेच मूळ पाýां¸या िठकाणी असलेÐया Öथायीची
अनुिमती होते. रामादी अनुकायª पाýां¸या िठकाणी असलेÐया रित-शोकादी भावांचे अनुमान
करÁयाने रिसकाला आनंद कसा होतो या ÿĳाचे उ°र देताना शंकुक Ìहणतो कì हे अनुमान
नेहमी¸या Óयवहारातले नÓहे. येथे येणारी ÿतीती सÌयक, िमÃया , संशय अगर साŀÔय
यापैकì कोणÂयाही ÿकारची नसते. मागे उÐलेिखलेÐया िचýतुरगÿतीतीÿमाणे ही ÿतीती
संवादी ĂमाÂमक असते. अशा ÿकारे ही ÿतीती अÆय ÿतीतéहóन िवल±ण असÐयाने
रिसकाला आÐहाद देते.
अनुिमतीवादावरील आ±ेप:
नटा¸या िठकाणी रामािदकां¸या रती, शोक या भावनांचे आपण अनुमान करतो हे Ìहणणे
कसे श³य आहे? नटां¸या हावभावादी अिभनया¸या Ĭारा मूळ पाýां¸या िच°वृ°éचे
अनुकरण होणे श³य नाही. हावभाव, पोशाख हे बाĻ जड पदाथª आहेत. यांनी िच°वृ°éचे
अनुकरण कसे होऊ शकेल? दुसरे असे कì मूळ गोĶी¸या आधारािशवाय अनुकरण कसे
ठरवावयाचे? राम ŀÔयंतादी मूळ पाýांचे रÂयािदभाव कोणी पिहले आहेत? याही ŀĶीने
अनुकरण प± कमकुवत ठरतो. िशवाय नाटक पाहताना नातच अिभनय हा रामािदकां¸या
Öथायीभावाचे अनुकरण आहे याची जाणीव ÿे±काला कोठे असते? नटा¸या ŀĶीनेही Âयाचा
अिभनय Ìहणजे रामा¸या Öथायीचे अनुकरण नसतेच. तो िशकिवलेला अिभनय करीत
असतो. तो रामा¸या अगर Öवतः¸या Öथा यीच अिवÕकार करीत नसून नाट्य-गत Öथायीच
अिभन य करीत असतो. munotes.in

Page 22

भारतीय सािहÂयिवचार
22 लोÐलट आिण शंकुल या दोघां¸याही मतांत रस हा मु´यत: पýागत व गौणवृ°ीने नाÂगात
मानलेला आहे. रिसकाचा Âयात संबंधही येत नाही. िवभावादé¸या योगे मूळ पाýां¸या
Öथायीभावांचा पåरपोष होत असÐयाने रसाची उÂप°ी मु´यत: रामादी अनुकायª पाýां¸या
िठकाणी होते व गौणवृ°ीने नटा¸या िठकाणी होते. रामाचा वेश, अिभनय इ. मुळे नटा¸या
िठकाणी जो अिभिनवेश िनमाªण होतो Âया अिभिनवेषामुळे Ìहणजेच अनुसंधानबलाने
नटा¸या िठकाणी रस गौणवृ°ीने उÂपÆन होतो असे लोÐलटाचे मत िदसते. शंकुका¸या मते
अनुिमत Öथायी Ìहणजे रस, अनुिमत Öथायीचा आ®य अनुकताª Ìहणजे नट होय. नटा¸या
िठकाणी ÿÂययाला येणारा Öथायी कृिýम असूनही आपणाला तो कृिýम वाटत काही. नट
हाच राम आहे या कÐपनेने आपण तो खरा मानतो. या अथाªने रस नटा¸या िठकाणीही
उÂपÆन होतो असे शंकुकाचे मत आहे. रस मूळ रामादी पाýां¸याच िठकाणी असतो; पण
अनुकरणाने तो नटा¸या िठकाणी उÂपÆन झाÐयाचे आपणाला वाटते.
२.५ भĘनायक - भोिĉवाद भĘनायक हा सां´यमतानुयायी होता. Âया¸या मते जगत हे िýगुणाÂमक आहे. सुख, दु:ख हे
भाव िýगुणाÂमक वÖतुमाýातील सÂव, रज या गुणां¸या कमी-अिधक -पणावर अवलंबून
असतात. काÓयनाटकांतील वणªनांनी अगर देखाÓयांनी वाचक-ÿे±कां¸या अंत:करणातील
सÂवगुणांचा उþेक होतो Ìहणून Âयांना आनंद होतो. भĘनायकाने ÿथमच रसिनÕप°ीचा
रिसकां¸या अंत:करणाशी संबंध जोडला.
लोÐलटा¸या मते िवभावादé¸या योगे रस मूळ पाýा¸या िठकाणी उÂपÆन होतो आिण
Óयिभचारीभावां¸या योगे पåरपुĶ होतो. हा उßपि°वाद अथवा पåरपुिĶवाद भĘनायकाला
माÆय नाही. िविशĶ कायाªची उßपती कारणािशवाय होऊ शकत नाही. काÓयनाटकात खरी
कारणे नसतातच, Ìहणूनच Âयांना िवभाव Ìहणावयाचे. अशा िÖथतीत काÓयनाटकांतील
किÐपत कारणांनी Ìहणजे िवभावांनी खöया नायकनाियकां¸या िठकाणी रस कसा िनमाªण
होऊ शकेल?
Âयाला शंकुकाचा अनुिमितवादही अमाÆय आहे. काÓयातील नायक-नाियकां¸या िठकाणी
िनÕपÆन झालेÐया रसाचे अनुमान रिसकाला आनंददायक कसे होऊ शकेल? परगत
Öथायीभावाचा आÖवाद रिसकाला कसा श³य होईल ? आÖवादासाठी रिसका¸या िठकाणी
रसोÂप°ी मानावी लागेल. पण काÓयनाटकांतील िवभावादé¸यामुळे रिसका¸या िठकाणी
रसिनÕप°ी कशी होऊ शकेल? नाटकांतील नाियका रिसका¸या शृंगाराचा िवषय होणे
श³यही नाही , आिण इĶही नाही. येथेच भĘनायकाने एक नवी मािमªक कÐपना सुचिवली.
Âयाने आपÐया रसÿिøयेत शÊदां¸या िठकाणी तीन शĉì मानÐया. अिभधा,भावना आिण
भोगीकरण या Âया तीन शĉì होत. अिभधेने काÓयनाट्याचा वा¸याथª समजतो. भावकÂवाने
नाट्यातील Óयĉìचे साधारणीकरण होते. नाटकातील दुÕयंत-शकुंतला, राम-सीता या
Óयĉéचे सवªसामाÆय ľी-पुŁषांत Łपांतर होते. आता टी केवळ राम-सीता दुÕयंत-शकुंतला
राहत नसून ÿे±कांÿमाणेच सामाÆय ľी-पुŁषां¸या पातळीवर आलेली असतात. Âयामुळे
Âयां¸या रÂयादी भावांचा आÖवाद ÿे±क घेऊ शकतो. शकुंतलेचे ÿेम हे शकुंतलेचे
दुÕयंतिवषयक ÿेम न राहता एका ľीचे पुŁषािवषयक ÿेम बनते. यामÅये ÓयिĉसंबĦ
लौिकक ÿेमाचा लवलेशही राहात नसÐयामुळे रिसका¸या िठकाणी Âयािवषयी ‘हे मला हवे’, munotes.in

Page 23

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
23 ‘हे मला नको ’ अशा ÿकारची भावना िनमाªण होत नाही. शकुंतलेचे ÿेम, सीतेचा शोक या
भावांचे काÓयनाटकात लौिकक Öवłप गळून गेलेले असते. लौिकक Óयवहार ÓयिĉसंबĦ
असतो आिण Ìहणूनच तो सुख-दु:खाÂमक असतो. केÓहा केÓहा आपण या Óयवहाराकडे
ताटÖथाने पाहतो. येथे आÖवाद श³य नाही. काÓय -नाटकातील गुणालंकारयुĉ
शÊदयोजनेमुळे आिण िवभावादé¸या अलौिककÂवामुळे अिभÓयĉ होणारा भाव हाही
ÓयिĉसंबĦ राहात नाही. Âयाला Öथल-काल-Óयिĉिनरपे± शुĦ भावाचे Ìहणजे िवĵाÂमक
भावाचे Öवłप आलेले असते. हेच साधारणीकरण होय, साधारणीकरणा¸या या
ÿिøयेमुळेच ľी-पुŁष रिसक ÿे±क-वाचक काÓय -नाटकातील ÿेम, शोक, भय या िभÆन
भावनांचा आÖवाद घेऊ शकतात. हाच भĘनायकाने सांिगतलेला भोगीकरणÓयापार होय.
िवभावादé¸या साधारणीकरणाने ÿगट होणारा Öथायीभावदेखील रिसकाला साधारÁया¸या
पातळीवłन ÿतीत होत असतो. याचाच अथª किवकौशÐयाने काÓयाथª भािवत होतो. हाच
काÓय-नाट्य रस. रिसक ÿे±क साधारÁया¸या पातळीवłन या रसाचा आÖवाद घेतो. हीच
रिसकाची रसÿतीती. यावेळी रिसक अलौिकक पातळीवर आलेला असÐयामुळे Âया¸या
िठकाणी सÂवगुणाचा उþेक होतो आिण Ìहणून Âयाला काÓयनाटकापासून आनंद होतो, असे
भĘनायक Ìहणतो.
भोिĉवादावरील आ±ेप:
अिभनवगुĮाने भĘनायक¸या मताचा िनद¥श केला आहे. अिभनवगुĮ भĘनायका¸या बहòतांशी
मताशी सहमत आहे. Âया¸या नायका¸या मतावर आ±ेप आहे, तो मुखत: Óयंजनावृ°ी न
Öवीकारता भोग नावाचा नवीन Óयापरचा पुरÖकार केÐयाबĥल. भोग हासुĦा ÿतीतीचा एक
ÿकार आहे, तेÓहा रसाची ÿतीती होत नाही असे Ìहणणे बरोबर नाही . आनंदवधªनाने
ÿÖथिपत केलेÐया रसÅविनिवषयक िसĦांताला अनुसłनच रासाची ÿतीित होते, ती
अिभÓयĉì¸या Öव łपाची असते आिण ही अिभÓयĉì शाÊदी अथवा आथê Óयंजने¸या Ĭारा
होते , असे अिभनवगुĮाचे मत आहे.
भĘनायकाने नटगत अथवा पाýगत रस रिसका¸या िठकाणी आिणले. अिभनवगुĮाने
भĘनायका¸या उपप°ीमधील दोष काढून टाकून आपली Öवतंý अशी रसािभÓयĉìची
आिण रसाÖवादाची ÿणाली ÿÖथािपत केली. Âयानंतर मÌमटादी उ°रकालीन
सािहÂयशाľ²ांनी या ÿणालीला माÆयता िदलेली असÐयाने Âयाबाबतीत अिभनवगुĮाचा
िसĦांत Ìहणजे शेवटचा शÊद असे मानले जाऊ लागले. भारतीय सािहÂयशाľातील अनेक
मतांचे अÂयंत पĦतशीरपणे िववरण कłन अिभनवगुĮाने रसाÖवादाचा िसĦांत मांडला. ‘
२.६ अिभनवगुĮ - अिभÓयिĉवाद भारतां¸या रससूýातील ‘िनÕपि° ’ या पदाबĥलच ही सवª चचाª चालू होती. िनÕप°ी Ìहणजे
उßपि° -उपचय -पåरपोष , अथवा अनुिमित ही मते भĘनायकानेच Âयाºय ठरिवली. Âयासाठी
Âयाने भावकÂव आिण भोगीकरण हे दोन Öवतंý Óयापार मािनले. Âयाचे भावकÂव Ìहणजेच
साधारणीकरण अिभनवगुĮाने माÆयच केले. परंतु यासाठी भावकÂव नावाचा Öवतंý Óयापार
मानÁयाचे करण नाही असे Âयाचे Ìहणणे होते. ÓयंजनाÓयापारानेच भावांचे साधारणीकरण
होते, हे आनंद-वधªनाचे मत Âयाने Öवीकारले. भĘनायकाची भोगीकरणाची ÿिøयाही Âयाने munotes.in

Page 24

भारतीय सािहÂयिवचार
24 अनावÔयक ठरिवली. रिसकाचा आÖवाद ÓयंजनाÓयापारातच अनुÖयूत आहे हे Âयाने
दाखवून िदले.
कोणÂयाही सािभÿाय िवधानाची ÿतीती तीन अवÖथांमधून येते. अिभनवगुĮाने िदलेले
उदाहरणच ÿथम घेऊ.:
“आरोµयं ÿाĮवान सांब: ÖतुÂवा देवं अहपªितम !”
‘सांबान सूयाªची Öतुती केली आिण Âयाला आरोµय ÿाĮ झाले’ अ वरील वा³याचा वा¸याथª
होय. सांब नावा¸या Óयĉìशी या वा³यातील अथª संबंिधत आहे. यावłन ‘कोणÂयाही
Óयĉìन सूयªÖतवन केÐयास ती Óयिĉ आरोµयवान होईल ’ असा सामाÆय अथª नंतर
Åयानात येतो, आिण शेवटी ‘आपणही सूयªÖतवन केÐयास आपणालाही आरोµयÿाĮी होऊ
शकेल’ असा आÂमानुÿवेशयुĉ िवचार मनात येतो. वरील िवधानातील अथाªची ÿतीती तीन
अवÖथांमधून येते : (१) ÓयिĉिविशĶ ²ा न (२) साधारÁया¸या पातळीवłन होणारे
Óयिĉिनरपे± ²ान (३) आÂमानुÿवेश. ही िýिवध ÿतीती केवळ ÓयंजनाÓयापाराने होते.
काÓयातील किवकौशÐयाने ही ÿिøया अिधक उÂकटÂवाने घडून येते.
काÓयनाटकांमÅये िवभावादé¸यायोगे Óयĉ होणा Öथायीभाव ÿारंभी जरी ÓयिĉसंबĦ
असला तरी Óयंजनेने व किवकौशÐयाने ताÂकाळ Âयाचे साधारणीकरण होते. नाटकातील
पाýांचे (दुÕयंत-शकुंतला आदी) ÓयिĉसंबĦÂव गळून जाऊन Âयांना सामाÆय ľी-पुŁषांचे
Öवłप लाभते; आिण Âयां¸या अिभनयातून ÿगट होणारा ÿेमभावही कोण िविशĶ Óयĉìचा
न राहता मानवी ÿणयाचा अिवÕकार होतो. िवभावािदकांनो अिभÓयĉ झालेला आिण
साधारÁया¸या पातळीवłन ÿÂययाला येणारा हा Öथायीभाव रिसका¸या िठकाणी
असलेÐया वासनाłप Öथायीभावाशी संवादी असÐयाने रिसकाचा ÂयामÅये अनुÿवेश घडून
येऊन Âयाला तो आÖवाद होतो. नाटकात Óयĉ होणारा Öथायीभाव हा जसा रामािदकांचा
अगर नटांचा मनोिवकार रािहलेला नाही, तसाच तो रिसकाचाही Óयिĉगत मनोिवकार
राहात नाही. नाट्यगत Öथायीला किवÿितमे¸या Öपशाªने अलौिककÂवाची पातळी लाभलेली
असते. िवभावािदकांचे ÓयिĉसंबĦ Öवłप नाहीसे होऊन Óयिĉिनरपे±, देश-कालादी
भेदां¸या अतीत अशा साधारÁया¸या पातळीवर ते आलेले असतात. हे ÓयंजनाÓयापारांचे
सामÃयª होय. या अलौिकक बनलेÐया िवभावादéचा संयोग झाला कì, काÓयाथाªचे
अिभÓयंजन होते. रिसका¸या िठकाणी असणाöया तदुिचत वासनासंÖकारांचे उĨोधन होऊन
आÖवादाचा अलौिकक Óयापार सुŁ होतो. लौिकक सृĶीमधील कायªकारणसंबंध पाहóन
िविशĶ िच°वृ°éचे अनुमान करÁयाची पटूता रिसका¸या िठकाणी आलेली असतेच. तशी
पटूता Âया¸या िठकाणी नसेल तर Âयाला काÓयातील अिभÓयĉ भावांचा आÖवाद घडणार
नाही. माý, आÖवाद -काळी Âयाचे पåरिमत (=मयाªिदत) ÓयिĉÂव िवगिलत झालेले असते.
देशकालादी मयाªदांचे उÐलंघन कłन साधारणीकृत भूिमकेवłन तो
नाट्यगतभावाशीकाÓयाÃयाªशी ‘Ńदयसंवादा’ मुळे तÆमय पावतो. Âया¸या िठकाण¸या
वासनासंÖकारांनाही अलौिकक Öवłप ÿाĮ होऊन Âयांचे उĨोधन होते; Âया¸या जाणीवेत
अलौिकक अशा िवभावािदकांनी अिभÓयĉ केलेÐया अलौिकक Öथायीची चवªणा सुŁ होते.
हीच रसÿतीती. रसाला अिभनवगुĮान ‘Öथायी िवल±ण ’ असे Ìहटले आहे. munotes.in

Page 25

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
25 अिभनवगुĮाने रसिनÕप°ीचा अÂयंत सिवÖतर िववेचन केले आहे. रिसका¸या अलौिकक
पातळी सुटÁया¸या आिण Âयाला Óयिĉसंबंध रतीøोधादी भवांचा अनुभव घेÁयाचा धोका
िदसत होता ; Ìहणूनच Âयाने रसिव¶नांचा िवचार केला आहे. ही रसिव¶ने सात ÿकारची
आहेत. ग. Þयं. देशपांडे यांनी भारतीय सािहÂयशाľ या úंथातून या रसिव¶नांचा िवचार
केला आहे. ते पुढीलÿमाणे:
अिभनवगुĮाने रसिव¶नांचे सिवÖतर वणªन केले आहे. िनिवª¶नतेने येणाöया ÿतीतीलाच
चमÂकार , िनव¥श, भोग, समापि° , लय, िव®ाÆती असे पयाªय अिभनवगुĮाने वापरले आहेत.
रसÿतीित ही किवरिसकŃदयसंवादłप Óयापार आहे. काÓय िकंवा नाट्य हे Âयांचे माÅयम
आहे.
रसामÅये िनिवª¶न रसनाÂमक ÿतीतीला बाधक अशी किवगत, काÓयगत , नटगत िकंवा
रिसकगत कोणतीही गोĶ Ìहणजे रसिव¶न होय. अिभनवगुĮाने सात रसिव¶ने िदली आहेत
ती अशी – [१] संभावनािवरह, [२] Öवपरगतदेशकालिवशेषावेश, [३] िनजसुखािदिववशी
भाव, [४] ÿतीÂयुपायवैकÐय, [५] ÖफुटÂवाभाव, [६] अÿधानता , आिण [७] संशययोग. या
िव¶नांचे Öवłप आपण पाहó.
१. संभावनािवरह:
संभावनािवरह Ìहणजे कÐपनेचा अभाव. ºयाला काÓयवÖतु िकंवा नाट्यवÖतूची कÐपनाच
करता येत नाही, Âयाची संिवĥिव®ाÆती कोठून होणार आिण कसला रसाÖवाद येणार ?
किव आपÐया कृतीतून – ती लहान असो कì मोठी असो एकच वÖतु िनमाªण करीत असतो.
ही संवेĥ वÖतु असते. या वÖतूची वाचकाला नीट कÐपनाच जर करता न आली तर Âयाला
ÿतीतीच येणार नाही, मग ÿतीितिव®ांित तर दूरच. हा दोष किवगत िकंवा रिसकगत असा
दोÆहीिह ÿकारचा असू शकतो. किवगत दोष अशĉìमुळे येतो. कवीला उिचतानुिचतिववेक
न रािहला तर हा दोष घडतो. आनंदवधªनाने यांचे िववेचन ÅवÆयालोका¸या तृतीय
उद्īोतांत केले आहे. पण िकÂयेकदा किवकृित चांगली असूनसुĦा रिसकालाच
कÐपनादाåरþामुळे ितचे आकलन करता येत नाही. अशा वेळी Âयाचा Ńदयसंवादच होत
नाही.
२. Öवपरगतदेशकालिवशेषावेश:
हे रिसकगत िव¶न होय. िकÂयेक वाचक व ÿे±क काÓयनाट्यातून Öवत:¸या वैयिĉक
सुखदु:खांचा आÖवाद घेतात. अशा वाचकां¸या मनोिवकारांना जोवर सुखकर चालना
िमळते तोवर ते काÓयांत गढून जातात, पण वैयिĉक ŀĶ्या अिÿय िकंवा दु:खद ÿसंग
Âयांना बघवत व वाचवत नाहीत. आपणाला सुखकारक वाटणारा ÿसंग तसाच िटकावा, तो
लागलीच जाऊ नये, दु:खद ÿसंग तÂकाळ जावा, अशा ÿकार¸या वृßयतरांनी Âयांची
रससंिवत गढूळ झालेली असते. नाटकांतील िकंवा काÓयांतील ÿसंग आपÐयालाच उĥेशून
आहेत असे िकÂयेकांना वाटत असते अशा वाचकांना व ÿे±कांना रसाÖवाद घेणे श³य
नसते, करण रसाÖवादाकåरता आवÔयक असणारी साधारणीभवनाची पटली , यांचे
ÓयिĉतÂव िवगिलत न झाÐयामुळे, यांना येताच नाही.
munotes.in

Page 26

भारतीय सािहÂयिवचार
26 ३. िनजसुखािदिववशी भाव:
िकÂयेकदा ÿे±क आपÐया वैयिĉक सुखदु:खांत अगोदरच चूर झालेला असतो व तशाच
अवÖथेत तो नाट्य पाहावयास िकंवा काÓय ऐकावयास बसतो. अगोदर¸या Óयúतेमुळे Âयाची
काÓयाथाª¸या िठकाणी संिविĬ®ांती होत नाही व Âयामुळे रसाÖवादाचा लाभ घडत नाही.
काÓय वाचतांना िकंवा नाट्य पाहतांना Âया¸या मनांत मधून मधून पूवê¸या सुखदु:खािद
वृि° जागृत होत असतात. या िव¶ना¸या उपशमाकåरतां नाट्यात िविवध ÿकारचे गान,
मंडपवैिचÞय, िवदµध गिणकांचे नृÂय, इÂयािदकांची योजना केलेली असते. अशा उपायांनी
अŃī ÿे±का¸या िठकाणी ŃīनैमªÐय येऊन तो सŃī बनतो.
४. ÿतीÂयुपायवैकÐय:
िवभावानुभाव हेच रसÿतीतीचे उपाय होत. िवभावानुभावांची नीट संगित नसली, ते िवकल
असले िकंवा Âयांचा अभावच असला तर रसाÖवादाची िनिमªित होण¤च श³य नाही. हा दोष
किवगत असू शकतो.
५. ÖफुटÂवाभाव:
िवभावानुभावांची ÿतीित Öफुटतेने आली पािहजे. ती अÖफुट असली तर रिसकाची
संिवĦी®ांित होत नाही. िवभावािदकांचे हे ÖफुटÂव ÿÂय±कÐप असावे लागते. ‘भावा:
ÿÂय±वत Öफुटा:’ असे भĘलोÐट Ìहणतात Âयांतील आशय हाच आहे. ‘सवाª चेयं ÿिमित:
ÿÂय±परा ’ – अनुमान, उपमान इÂयादीनी होणारी ÿिमितिह ÿÂय± ÿधान असते, असे
वाÂÖÍयायनभाÕयिह Ìहणते ÿतीÂयुपायांचे वैकÐय व अÖफुटता या दोन िव¶नांचा िनरास
Óहावा Ìहणूनच अिभनयाला लोकधमê वृि°ÿवृ°éचा आधार असला पािहजे असे भरत
Ìहणतात. या आधारामुळे िवभावािदकांची िवकलता नाहीशी होते व अिभनयाने काÓयाथाªला
ÿÂय±कÐपता येत असÐयाने तो Öफुटतेने ÿतीत होतो. हे दोÆही दोष किवगत िकंवा नटगत
असू शकतात.
६. अÿधानता:
काÓयांतील ÿधान वÖतू सोडून गौण वÖतूवरच भर िदला तर रसÿतीतéचा िव¶न येते.
रिसकाची वृि° गौण वृ°ीवर क¤िþत होईल हे खरे पण गौण वÖतूला िनरपे± अिÖतÂव
नसÐयाने आिण ितचे पयªवसान अखेर ÿधानवÖतूंतच Óहावयाचे असÐयाने, गौण वÖतू¸या
ÿतीतीला िनरपे± िÖथरता येणार नाही. Ìहणून काÓयनाट्यगत Öथायी हाच चवªणेचा िवषय
Óहावयास हवा. असे न झाले तर काÓयनाट्यातील ÿधानवÖतु बाजूला पडून गौणवÖतूच
ÿामु´याने पुढे येतील. हा फार मोठा दोष होय. हा दोष कथावÖतूŀĶीने किवगत असू
शकतो , तर अिभनयŀĶीने नटगत असू शकतो.
७. संशययोग:
िवभावानुभावािदकांतून Öथायी अिभÓयĉ होतो, पण अमुक एका Öथायीचे अमुकच िवभाव ,
अमुकच अनुभव, िकंवा अमुकच संचारी भाव असे ठरलेले नाही. ÓयाŅ हा जसा भयाचा
िवभाव होईल तसा तो øोधाचािह िवभाव होऊ शकेल, अ®ु हे जसे शोका¸व अनुभाव munotes.in

Page 27

भारतीय सािहÂयशाľ : सािहÂयाचा आÖवाद
27 होतील तसे ते हषाªचेिह अनुभव होऊ शकतील, आिण िचंता व दैÆय हे जसे शोकाचे संचारी
भाव आहेत तसेच ते िवÿलंभाचेिह संचारी होऊ शकतील. ते केवळ एकेकटे घेऊन पिहले
तर कोणÂया Öथायीचे ते īोतक आहेत याबĥल संदेह उßपÆन होईल व रसाÖवादास िव¶न
येईल. पण या ितघांचीिह जर औिचÂयाने जुळणी झाली तर Öथायीचा िनिĲत ÿÂयय येऊन
तो आÖवादाचा िवषय होऊ शकेल.
वरील सात िव¶नांचा िनरास झाला अथाªत टी नसली तरच रसाÖवाद येऊ शकतो. नाहीतर
Âयात खंड पडतो. िवभावािदक काÓयनाट्यात उिचत ÿकारे आलेले असले तरच ते
रिसका¸या ठायी िव¶नापसारणपूवªक रसनाÓयापाराची िनÕपि° कåरतात, व तेÓहाच
रिसकाला िनिवª¶न रसÿतीित येते.
२.७ समारोप रित, भय, øोध आदी Öथायी हे कोÁया एका Óयĉìचे नसून Âयाचे साधारणीकरण झालेले
आहे. भरतांनी रससुýात Öथायéचा उÐलेख यासाठीच केलेला नाही. अशा या अलौिकक
Öथायीची चवªणा Ìहणजे रस. रस नटा¸या िठकाणी नसतो, काÓयगत पाýां¸या िठकाणीही
नसतो ; िवभावािदकांनी उĥबुĦ झालेÐया रिसकां¸या वासनासंÖकारां¸या िठकाणी जी एक
अपूवª, अलौिकक अनुभूती येते ितलाच रस हे नाव आहे. ही िच°वृ°ी आÖवाद असÐयामुळे
ितला ‘रस’ हे नाव िदले आहे. रस Ìहणजे केवळ Öथायीभाव नÓहे. तो Öथायीचा उपचय
नÓहे, तो अनुिमत Öथायी नÓहे, िकंवा साधारणीभूत Öथायीचा उपभोग नÓहे. िनिवª¶न अशा
रसनाÂमक ÿतीतीचा तो भाव िवषय होणे हेच रसाचे Óयवछेदक ल±ण होय.
२.८ संदभªúंथसूची • काÓयशाľ ÿदीप – स.रा.गाडगीळ
• भारतीय सािहÂयशाľ - ग.Þयं. देशपांडे
• वाड्.मयीन सं²ा-संकÐपना कोष- संपादक ,ÿभा गनोरकर , वसंत आबाजी डाहके
मराठी वाड्.मयकोष-खंड ४ -संपादक, डॉ. िवजया राजाÅय± ,

*****
munotes.in

Page 28

28 घटक III
३
सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा,
ल±णा, Óयंजना
घटक रचना
३.१ ÿÖतावना
३.२ सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª
३.३ शÊदशĉìचे ÿकार
३.३.१ अिभधा
अ) łढी
ब) योग
क) योगłढी
३.३.२ ल±णा
अ) िनŁढा ल±णा
ब) ÿयोजनवती ल±णा
ब.१ गौणी
ब.१.१ सारोपा
ब.१.२ साÅयवसाना
३.३.२ शुĦा
अ) सारोपा
ब) साÅयवसाना
क) उपादान
ड) ल±णल±णा
३.३.३.Óयंजना
अ) शाÊदी Óयंजना
अ.१ अिभधामूलक शाÊदी Óयंजना
अ.२ ल±णा मूलक शाÊदी Óयंजना
ब) आथê Óयंजना
ब.१ वÖतूÅवनी
ब.२ अलंकारÅवनी
ब.३ रसÅवनी munotes.in

Page 29

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
29 ३.४ समारोप
३.५ संदभª úंथ
३.६ ÿĳ
३.१ ÿÖतावना सािहÂयाची भाषा, Óयवहार भाषा आिण शाľ भाषा यामÅये भेद आहे. भाषा कोणतीही
असली तरी ती संदेशवहनाचे कायª करते. दैनंिदन जीवन Óयवहारात उपयोगी पडणारी भाषा
Ìहणजे Óयवहार भाषा. सावªजिनकता हा ितचा िवशेष महßवाचा गुण. शाľ भाषा हे िलिखत
भाषेचे एक łप आहे यातून केले जाणारे संदेश वहन हे मु´यतः ²ानाÂमक िवधाने,
तकाªिधिķत चचाª तसेच िवĴेषणासाठी आवÔयक ठरते. सुÖपĶता हे शाľ भाषेचे महßवाचे
ल±ण. Óयवहार भाषा आिण सािहÂयाची भाषा यामÅये काटेकोर सीमारेषा सांगता येत नाही
माý तरीही सािहÂय भाषेची Öवतःची लकब आहे, अनेकाथªसूचकता, िनयमोÐलंघन,
अलंकाåरकता असे ितचे िवशेष सांगता येतात. शाľ, Óयवहार आिण सािहÂय यामÅये भाषा
ही एकच असते माý संदभª बदलला कì भाषा बदलते. शÊदłपी भाषा समाजÓयवहारात
संदेशवहनाचे कायª करते. ती सािहÂयालाही जÆम देते. भाषा व सािहÂय शाľ²ाने भाषे¸या
िविवध शĉì सांिगतÐया आहेत या शĉìमुळे शÊदांना अथª ÿाĮ होत असतो आिण
काÓया¸या िठकाणी शÊदांचे सŏदयª िनमाªण होते. शÊदां¸या शĉì तीन ÿकार¸या असतात.
शÊद Ìहणजे पदाथाªचे ÿतीक. वृ± हा शÊद वृ± या पदाथाªचे ÿतीक. हा शÊद उ¸चारताच
आपÐया मनच±ूपुढे िविशĶ ÿकारची आकृती येते. शÊदा¸या या शĉìला अिभधा असे
Ìहणतात. या शĉìमुळे शÊदांना जो अथª ÿाĮ होतो तो वा¸याथª. दैनंिदन Óयवहार
शÊदा¸या याच शĉìवर आधारलेला असतो. िक°ेकदा वा³याचा अथª समजून घेÁयासाठी
अिभधा शĉì अपुरी पडते अशा वेळé अथª úहण होÁयासाठी शÊदां¸या वेगÑया शĉìचा
आ®य ¶यावा लागतो. वेगवेगÑया संदभाªत याच शÊदाला वेगवेगळे अथª ÿाĮ झालेले
असतात. भारत माते¸या शूरवीरांना उĥेशून 'सीमेवर आमचे वाघ आमचे र±ण करीत
आहेत' या वा³यातील वा³याचा अथª समजÁयासाठी अिभधा शĉì अपुरी पडते इथे 'वाघ'
या शÊदाचा केवळ वा¸याथª केवळ जंगलातील ÿाणी असा होतो माý तो या िठकाणी ÿÖतुत
नाही या िठकाणी अिभÿेत असलेला अथª असा आहे इथे अिभÿेत नसतो तर 'वाघ' या
शÊदाचा अथª या िठकाणी शूर सैिनक असा आहे. शÊदांची ही शĉì आहे ती ल±णं शĉì
आिण या शĉìने Óयĉ होणारा अथª हा ल±ा अथª िकÂयेक वेळा अभी जा आिण ल±णा या
शÊद शĉìही अपुöया पडतात अशा वेळी Óयंजना ही शÊदशĉì उपयोगात आणावी लागते.
Óयंजना या शÊद शĉìमुळे सुिचत होणारा अथª Ìहणजे Óयंगाथª. 'बुĦगयेचा िपवळा
वारा' मढ¥करां¸या या उĉìमÅये 'िपवळा' हा शÊद बुĦ िभ´खूंनी पåरधान केलेÐया पीत
वľांसाठी आहे. ही ल±णा. पण 'िपवळा' याचा अथª केवळ पीतवľ एवढाच नाही तर
बुĦां¸या िनवासाने पिवý झालेली बुĦगया हे भारतीयांचे ±ेýÖथान. अथाªची ही सूàम वाÐया
रिसका¸या िठकाणी िनमाªण होतात यालाच काÓयशाľ मÅये Óयंगाथª िकंवा असा ÅवÆयाथª
असे Ìहणतात.
munotes.in

Page 30

भारतीय सािहÂयिवचार
30 ३.२ सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª मानवी संदेशवहना¸या गरजेतून भाषेची िनिमªती झाली आहे. शाľ, सािहÂय हे भाषेचाच
आधार घेऊन िनमाªण झाले आहे. भाषेचा उपयोग एकाच वेळी िविवधांगाने होऊ शकतो
एखादी सवªसामाÆय Óयĉì कवी ÿमाणे बोलू शकते. िकÂयेक कवéनी, लेखकांनी आपली
िनिमªती Óयवहार भाषेतून केलेली पाहायला िमळते. Óयवहार भाषा आिण सािहÂयाची भाषा
यामÅये काटेकोर सीमारेषा सांगता येत नाही माý तरीही सािहÂय भाषेची Öवतःची लकब
आहे ितची Öवतःची वैिशĶ्ये आहेत. सािहÂय अंतगªत िवचार केला तरी ÂयामÅये किवतेची
भाषा, नाटकाची भाषा, कादंबरीची भाषा यांचे वेगळेपण ल±ात घेता येते. याचा अथª असा
कì या भाषेला Âया सािहÂयÿकाराचा संदभª ÿाĮ होत असतो किवता वाचताना ती एका
लयीत वाचली जाते आिण Âयाचे भान वाचकाला आवÔयक असते. लघुकथा वाचताना एका
वा³याचा दुसöया वा³याचे असणारा संबंध ल±ात ठेवावा लागतो. कादंबरी अवकाश Âया
पे±ा मोठा असतो Âयामुळे कादंबरीचा आशय, Âयातील पाý, वातावरण, कथानक, भाषा,
संवाद हे घटक जुळवत ती वाचावी लागते. सािहÂय भाषेला िचरंतन काल संदभª असतो.
Âयाचे भािषक łप हे अनेकाथª सूचक असू शकते. ‘िहरवे िहरवे गार गािलचे’ या बालकवé¸या
भािषक łपाला एक वेगळा अथª ÿाĮ झालेला िदसतो. यातील रंग संवेदना, Öपशª संवेदना,
िवशेषणांची पुनरावृ°ी, Åवनé¸या संयोजन यातून एक वेगळेच िम®ण तयार झालेले
पाहायला िमळते. फुलराणीचा एकंदर łपाला भािषक सहकायª लाभलेले अशी भािषक कृती
ठरते. सािहÂय भाषेमÅये आणखी एक महÂवाची बाब असते ती Ìहणजे अनपेि±त
अथªÓयĉì. सािहिÂयक भाषेमÅये शÊदांची मोडतोड कłन, िनयमांचे उÐलंघन कłन
अपåरिचत भाषेचे łप वाचकापय«त पोहोचू शकते. जुनी झालेली भाषेची बोथट Łपे बाजूला
ठेवून नवीन अथª¸छटा ÿाĮ कłन देÁयासाठी लेखक ÿयÂनरत असतो. नवनवीन शÊदłप
कवी िकंवा लेखक तयार करत असतात. भािषक łपांना अथª समृĦी ÿाĮ कłन देणे
अथाªचे िविशĶीकरण करणे अशा बाबी सािहिÂयक भाषेमÅये सातÂयानं घडवतात.
सािहÂयाची भाषा ही शाľ आिण Óयवहार भाषां¸या तुलनेत अिधकािधक समृĦ, िवÖतृत,
रचना ÖवातंÞय ÿाĮ कłन देणारी, अथª Óयĉìला नÓया िदशा देणारी Öवतंý अशी भाषा
असते. शाľामÅये शÊदा¸या एकाथाªला ÿाधाÆय असते. इितहास, आ´यान यामÅये
अथाªला महßव असते. सािहÂयामÅये शÊद आिण अथª या दोÆहीला गौणÂव असते.. ितथे
कवी Óयापाराला ÿाधाÆय असते. Âयांना अिभÿेत असलेला कवी Óयापार हा Óयंजना
Óयापारच आहे. किव ÓयापारामÅये वøोिĉ, अलंकार, रीती यांचा अंतभाªव असतो माý
कवी¸या ÿितभेचे रमणीय Öवłप Âया¸या ÓयंजनाÓयापारातून Óयĉ होते. भाषा जरी एकच
असली तरी ितची काय¥ ही िभÆन आहेत. भĘनायकाने शाľादी वाđयाला ‘शÊदÿधान
वाđय’ असे Ìहटले आहे. शाľांमÅये शÊदाला ÿाधाÆय असते. इितहास व आ´याने
इÂयादी वाđय ÿकारात अथाªला महÂव असते. माý काÓयामÅये शÊद आिण अथª या
दोघांनाही गौणÂव असून कवी Óयापाराला ÿाधाÆय असते. भĘनायक यांनी शÊद आिण
शÊदाचा वा¸याथª यांचे काÓयातील गौणÂव माÆय कłन ही Óयंजना Óयापाöयाला Öवतंý
माÆयता िदलेली िदसत नाही. परंतु कवीÓयापार Ìहणजेच ÓयंजनाÓयापार होय. कारण
कवीÿितभेचे अितरमणीय असे Öवłप Âयां¸या ÓयंजनाÓयापारातून Óयĉ होते. Ìहणूनच
आनंदवधªन यांनी Óयंजना Óयापाöयाला (Åवनीला) काÓयाचे आÂमपद िदले आहे.
मÌमटानेसुĦा अÆय शाľ व काÓय यातील वेगळेपण दाखवताना याच पĦतीने वाđयाचे munotes.in

Page 31

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
31 वगêकरण केले आहे. शÊदाला संकेताने एक अथª ÿाĮ होत असतो. तो वा¸याथª िकंवा
मु´याथª. कवी Óयापारामुळे वा¸याथाªपे±ा वेगळा अथª ÿाĮ होतो तो ÅवÆयाथª. काÓयसŏदयª
या कवी Óयापार िनिमªतीवरच आधारलेले असते. या शÊदशĉì इथे िवÖताराने िवचारात
घेता येतील.
३.३ शÊदशĉìचे ÿकार शÊदशĉì अिभधा ल±णा Óयंजना łढी िनŁढा ल±णा ÿयोजनवती ल±णा शाÊदी Óयंजना आथê Óयंजना योग वÖतूÅवनी गौणी शुĦा अिभधामूलक शाÊदी Óयंजना योगłढी सारोपा अलंकारÅवनी सारोपा साÅयवसाना ल±णामूलक शाÊदी Óयंजना साÅयवसाना उपादान रसÅवनी ल±णल±णा शÊदां¸या अंगी तीन ÿकारची शĉì असते:
१) अिभधा
२) ल±णा
३) Óयंजना
३.३.१ अिभधा (वा¸याथª, मु´याथª, संकेताथª):
एखादा शÊद उ¸चारÐयाबरोबर Âयाचा एक शÊदशः, शÊदकोशगत सरळ व Łढ अथª
समजतो िकंवा Âया¸याशी िनगडीत जो सवªसामाÆय अथª िनघतो, Âया शÊदां¸या शĉìस
अिभधा असे Ìहणतात. शÊदाचा ÿचिलत अथª या शĉìमुळे जाणवतो. ही शĉì शÊदाचा
ÿथम बोध ÿकट करते आय ए åरचडªस यांनी अिभधा शÊदशĉìला Scientific Meaning
असे Ìहटले आहे. उदा. 'वाघ' हा शÊद उ¸चारताच िविशĶ ÿाÁयाची आकृती व गुण िवशेष
आपÐया मनःच±ूसमोर उभे राहते याला वा¸याथª, मु´याथª िकंवा संकेताथª असे Ìहटले
जाते.

munotes.in

Page 32

भारतीय सािहÂयिवचार
32 अिभधा शÊदशĉìचे पुढीलÿमाणे तीन ÿकार पडतात:
अ) łढी:
शÊदांची शĉì łढीने ÿाĮ झालेली असते येथे शÊदां¸या ÓयुÂप°ी वłन अथª करता येत
नाही. शÊदांना łढीने िमळालेला एकच अथª ÿाĮ असतो.
उदा.- गाय, घर, डोळा, मंडप
ब) योग:
काही शÊदांचे अथª ÓयुÂप°ीवłन कळतात. योग Ìहणजे ÓयुÂप°ी. ÓयुÂप°ी ने जेÓहा
शÊदांचा अथª िसĦ होतो तेÓहा Âया शÊद शĉìला 'योµयशĉì' Ìहणतात. यालाच योग िकंवा
यौिगक असेही Ìहणतात. यामÅये शÊदांचा उगम तसेच उलगडा सांगता येतो आिण शÊदाला
एकाच मूळ अथª असतो.
उदा.- भारतीय, गृहÖथ, देशÖथ
क) योगłढी:
काही शÊदांमÅये łढी आिण ÓयुÂप°ी या दोÆहéची मदत ¶यावी लागते. घटक अवयवां¸या
Öवतंý अथाªÿमाणे याचा अथª घेता येत नाही.
उदा.- खग (ख -आकाश , ग – गमन करणारा ) – आकाशात गमन करणारा तो. ÓयुÂप°ीने
प±ी िवमान सूयª-चंþ असा कोणताही अथª होऊ शकेल. माý आकाशात गमन करणार्या
ÿÂयेकाला खग Ìहंटले जात नाही तर खग Ìहणजे प±ी. पंकज पंक+ज Ìहणजे िचखलात
जÆमलेले. यामÅये बेडूक, िचखलातील अÆय कृमी असेही होऊ शकतो माý łढीने पंकज
Ìहणजे कमल असा अथª िनिĲत केलेला आहे.
३.३.२ ल±णा:
शÊदांची ही दुसरी शĉì. ºयावेळी शÊदाचा मूळ अथª न घेता Âया¸याशी सुसंगत असलेला
दुसरा अथª ¶यावा लागतो. Ìहणजे वा³याचा बोध होÁयासाठी िकÂयेक वेळा मु´याथª
बाजूला ठेवून अमु´य Ìहणजेच गौण अथª ¶यावा लागतो हाच ल±ाथª होतो. शÊदां¸या या
शĉìस 'ल±णा' असे Ìहणतात. व या शĉìमुळे ÿगट होणा-या अथाªस ‘ल±ाथª’ असे
Ìहणतात. ÓयवहारामÅये िकंवा काÓयामÅये या शÊद शĉìला महÂव असते. अिभधेपे±ा ही
शÊदशĉì अिधक महßवाची असून लेखनात Óयवहारात याची मदत घेतली जाते.
उदा.-
मी पु. ल. देशपांडे वाचले याचा वा³यातील पु ल देशपांडे Ìहणजे Âयांचे सािहÂय असा होतो.
तू दगड आहेस या वा³यातील दगड याचे कारण Âयांची कृती सारखी आहे.
ल±णा शÊदशĉìचे पुढीलÿमाणे मु´य दोन ÿकार पडतात: munotes.in

Page 33

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
33 अ) िनŁढा ल±णा:
मुळातील ल± अथª नंतर वाचा अथª बनतो तेÓहा िनŁहा ल±णा होते. यामÅये मूळ अथª न
घेता łढीने ÿाĮ झालेला अथª घेतला जातो.
उदा.- इंदा िफरिवणे, िठÍया देऊन बसणे
सातारा शूर आहे.
ब) ÿयोजनवती ल±णा:
जेÓहा वा¸याथाª¸या जागी वेगळा अथª घेÁयाला काहीतरी ÿयोजन असले पािहजे Ìहणून
अशा ल±णेला ÿयोजनवती ल±ण असे Ìहटले जाते. हे ÿयोजन जेÓहा Óयंग असते तेÓहा
काÓयसŏदयª िनÕपÆन होते.
ÿयोजनवती ल±णाचे दोन ÿकार पडतात:
ब.१) गौणी (साŀÔयमूलक) ल±णा:
यामÅये गुणसाŀÔयामुळे ल±णा होते. इथे उपमेय आिण उपमान यां¸यातील गुणसाधÌयª
दाखवले जाते.
गौणी ल±णेचे दोन ÿकार पडतात साŀÔये°र:
ब.१.१ सारोपा - सŀÔय
ब.१.२ साÅयवसाना
ब.१.१ सारोपा:
उदा.- 'ितचे मुख Ìहणजे चंþिबंबच' यामÅये मुखाचा चंþावर अÅयारोप केला आहे. अथाªत
सारोपामÅये दोन वÖतूपैकì एकìचा दुसरीवर अÅयारोप केलेला असतो.
ब.१.२ साÅयवसाना:
जेथे उपमेय काढून केवळ उपमानाचीच योजना केली जाते तेÓहा साÅयवसाना ल±णा होते.
उदा.- 'हा चंþ भूतलावर उतरला आहे' येथे मु´य शÊदाचे अÅयावसान (लोप) झाले आहे.
उदा.- कमल नयन पाहóन मन झाले ÿसÆन.
३.३.२ शुĦा ल±णा:
यामÅये गुणसामानतेिशवाय इतर पĦतीने लàयाथª घेतला जातो. साŀÔये°र संबंधावर
अिधिķत झालेÐया शुĦ ल±णाचे चार ÿकार सांिगतले जातात.
अ) सारोपा
ब) साÅयवसाना munotes.in

Page 34

भारतीय सािहÂयिवचार
34 क) उपादान (अजहÐल±णा)
ड) ल±णल±णा (जहÐल±णा)
अ) सारोपा:
¸यवनÿाश Ìहणजे सा±ात बलच होय. ¸यवनÿाश हे बल िनिमªतीचे कारण आहे. या
वा³यातील संबंध साŀÔय मूलक नाही. याला शुĦा सारोपा ल±णा Ìहणतात.
ब) साÅयवसाना:
'तो सा±ात बल सेवन करीत आहे.'
या िठकाणी ¸यवनÿाश शÊदाचे अÅयावसान झाले आहे. यामÅये उपमेय काढून टाकलेला
िदसतो.
क) उपादान (अजहÐल±णा ):
'पानपतावर सÓवा लाख बांगडी फुटली'
या वा³यामÅये 'बांगडी फुटणे' याचा मु´याथª 'वैधÓय येणे' या ल±ाथाªला ÿकट करीत आला
आहे. Ìहणजे तो लàयाथाªमÅये समािवĶ आहे. उपादान ल±णे मÅये शÊदाचा मु´याथª
ल±ाथाªमÅयेच समािवĶ होत असतो. तो पूणªत: नाहीसा होत नाही असे िदसते.
ड) ल±णल±णा (जहÐल±णा):
यामÅये मु´य अथª ल±ात आला पुढे कłन आपण लुĮ होत असतो
उदा.- घरावłन ह°ी गेला.
३.३.३ Óयंजना:
या शÊद शĉìवर काÓयसŏदयª कवी िनिमªती अथाªवर अिधिķत असते Ł± अथाªचे बाधा न
होता शÊदो¸चार याबरोबरच रिसका¸या अंतकरणात अथाªपे±ा वेगळा अशा रमणीय अथाªची
जे अनंत वलय िनमाªण होतात Âयांना Óयंगाथª िकंवा ÅवÆयाथª असे Ìहटले जाते शÊदां¸या
Óयंजने Óयापाराने हे कायª िसĦ होते. मूळ अथाªला बाधा न आणता दुसरा अथª Óयĉ
करÁयाची शÊदाची जी शĉì असते ितला ‘Óयंजना’ शĉì असे Ìहणतात. या शĉìने ÿकट
होणा-या अथाªला ‘Óयंµयाथª’ असे Ìहणतात. अिभनव गुĮाने Óयंजना Óयापार अलौिकक
मानला आहे धÆया अथाªची ÿतीती येÁयासाठी सवōदय ®ोÂयांची आवÔयकता आहे कमी
ÿमाणे ®ोताही ÿितभा युĉ असावा लागतो इथे वाचा अथाªÿमाणे शÊदा¸या िठकाणी
सांकेितक अथª नसतो कवी¸या अंतःकरणातील भाव वाचकाने िकंवा ®ोÂयांनी कÐपना
शĉìने जाणून ¶यायचा असतो नवनवोÆमेषशािलनी ÿ²ा अशी ÿितभेची Óया´या केली आहे
ही नविनमाªण शĉì वाचका¸या िठकाणी असणे आवÔयक असते आपÐया ÿितभे¸या
साĻाने शÊदाथाª वर केलेले संÖकार समजून घेÁयासाठी Óयंजना Óयापाराचा आ®य ¶यावा
लागतो याव¤ जनाने काÓयाचे रहÖय ÿकट होते आनंदवधªन आने Åवनीला काÓयाचा आÂमा
Ìहटले आहे. munotes.in

Page 35

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
35 Óयंजना शÊदशĉìचे पुढीलÿमाणे दोन ÿकार पडतात:
अ) शाÊदी Óयंजना:
शÊदावर अिधिķत असलेली शÊदशĉì Ìहणजे शाÊदी Óयंजना. यामÅये एकाच शÊदाचे दोन
अथª िनघतात. जेÓहा दोन Öवतंý वा¸याथª असून एक संदभाªने िनयंिýत झाला आिण दुसरा
Åवनी łपाने Óयĉ होऊ लागला अथवा शÊदां¸या वा¸याथाªला बाधा येऊन दुसराच अथª
ल±णेने ¶यावा लागला Ìहणजे जो Åवनी Óयापार ÿवृ° होतो तो मूळ शÊदावर अिधķीत
असतो याला शाÊदी Óयंजना असे Ìहणतात.
शाÊदी Óयंजनेचे दोन ÿकार सांिगतले जातात:
अ.१ अिभधामूलक शाÊदी Óयंजना
अ.२ ल±णामूलक शाÊदी Óयंजना
अ.१ अिभधामूलक शाÊदी Óयंजना:
मु´य अथª िनिĲत होऊनही मु´य वृ°ीने Âया शÊदाचा दुसरा अथª ही आपÐया मनाला पुढे
येतो. हा दुसरा अथª ÿÖतुत नसतो पण Âया शÊदाची कवीने अशी काही खास खुबीने
योजना केलेली असते कì, ÿÖतुत मु´याथª िनिĲत होऊनही व अÿÖतुत अथªही मु´य
Óयापाराने वाचका¸या मनापुढे येतो हीच अिभधामूलक Óयंजना. शÊदाचा हा दुसरा अथª
ÖवतंýåरÂया वा¸याथªच असतो.
उदा.- १) राम गणेश गडकरé यां¸या नाटकात अशा ÿकारची उदाहरणे पाहायला िमळतात.
Âयां¸या 'भावबंधन' या नाटकांमÅये ÿभाकर मी आता मु³याचे Ąत सोडणार नाही' असे
Ìहणतो. यातील 'मुका' या शÊदाचा वाचा नसलेला तसेच चुंबन असे दोÆही मु´याथª.
ÿभाकर असे Ìहणतो Âया वेळेला Âयाला मौनĄत धारण करतो असा अथª अिभÿेत आहे.
संदभाª¸या ŀĶीनेही ते योµय आहे. पण या शÊदांमधून चुंबन Ąत असाही अथª Åविनत होतो
हा Óयंजना Óयापार होय.
२) कुÖकŁ नका ही सुमने । जåर वास नसे ितळ यास, तरी तुÌहास अिपªली सु-मने॥
अ.२ ल±णामूलक Óयंजना:
काही िविशĶ हेतू मनात बाळगून ल±णेचा अवलंब केला जातो पण िकÂयेक वेळा
ल±णेमागचे ÿयोजन केवळ ल±णे Óयापाöयांनी कळत नाही तेथे Óयंजना या शÊद शĉìचा
आ®य ¶यावा लागतो. अशावेळी ल±णे मूलक Óयंजना होते. गंगायां घोषः इथे गंगातट असे
ल±ात घेतले तरीसुĦा बोलणाöयाचा हेतू पूणªपणे ÿकट होत नाही. गंगेवłन येणारा शीतल
वारा गंगेचे पािवÞय इÂयादी गोĶी ल±ाथाªने समजू शकत नाहीत. Âयासाठी Óयंजना
Óयापाराचे सहाÍय ¶यावे लागते. ल±णामूलक Óयंजना Óयापाराची बरीच उदाहरणे सांगता
येतात. बालकवé¸या संÅयातारक, ÿेम लेख, फुलराणी, औदुंबर यासार´या किवतांमधून
ल±णामूलक Óयंजनेचा Óयापार िदसून येतो.
munotes.in

Page 36

भारतीय सािहÂयिवचार
36 'छानी माझी सोनुकली ती ।
कुणाकडे ग पाहत होती? ।
कोण बरे Âया संÅयेतून ।
हळुच पाहते डोकावून? ।
तो रिवकर का गोिजरवाणा ।
आवडला आमु¸या राणéना।
लाजलाजली Âया वचनांनी ।
साधीभोळी ती फुलराणी ।
या चरणामÅये आवडणे, लाजणे, डोकावून पाहणे यासार´या चेतनधमाªचा फुलराणी¸या
िठकाणी बोध होतो. यासाठी फुलराणीचा ÿणयिवĦ मुµधबािलका असा ल±ात ¶यावा
लागतो. ÿणय लीलांचा रमणीय आिवÕकार हे ल±ाथाªचे ÿयोजन होय. अथाªत हे Óयंग आहे
आिण या किवतेचे रÌयÂव व Óयंग ÿयोजनातच आहे. वनदेवता आिण आकाशातील ÿणय
देवता यांनी सूिचत केलेली फुलराणीची ÿणयिवĦ मनिÖथती लºजा, उÂकंठा, िवरह यामुळे
उĩवलेली हòरहòर आिण शेवटी िमलनातील आनंद यांचे अितशय बहारीचे िचýण कवीने
केलेले आहे. 'औदुंबर' या किवतेतील Óयापार हासुĦा ल±णामूलक ÓयंजनाÓयापार आहे.
"पायवाट पांढरी Âयातून अडवीितडवी पडे,
िहरÓया कुरणामधुन चालली काळया डोहाकडे
झाकळुनी जळ गोड कािळमा पसरी लाटांवर
पाय टाकुनी जळात बसला असला औदुंबर"
सदानंद रेगे यांची 'वसंतागम' ही किवता ही या ŀĶीने पाहता येते.
वसंतागमी
तव नयनीची
रानपाखरे
नािह बोलली
तर उमगावे
मनास मा»या
गारठलेÐया
पाने झडÐया munotes.in

Page 37

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
37 कसे खोडकर
िहरवे िहरवे
छटेल फसवे
चैý फुलांचे
वेडे कोडे?
ब) अथê Óयंजना:
यामÅये मूळ अथाªसोबत वेगळा अथªसुĦा Óयĉ होतो. शÊदांचे वा¸याथª एकाहóन अिधक
नसले तरी वा¸याथªहóन िभÆन आिण Ńदयंगम असा अथª वाचकां¸या मनापुढे तरळू लागतो.
याला वाचक अगर ल±क शÊदांचे मुळीच सहाÍय लागत नाही. हा केवळ अथª Óयापार आहे
Ìहणूनच या Óयंजनेला अथê हे नाव िदले आहे. उदा. भा. रा. तांबे यांची 'नववधू' ही किवता.
या किवतेमधून दोन िभÆन पातळीवरील अथाªचा ÿÂयय येतो नववधू¸या मनाची रमनी
अवÖथा काÓयामÅये िचýीत झालेली आहे.
एवंवािदिन देवेषां पाĵ¥ िपतुरधोमुखी ।
लीलाकमलपýािण गणयामास पावªती ।।
 कुमार संभव:
पावªतीला मागणी घालÁयासाठी शंकराकडून अंिगरस ऋषी िहमालयाकडे आले असता
पावªती िपता शेजारीच उभी होती. अंगीरस ऋषéनी शंकराकडून मागणी घातली असता,
Âया¸या बाजूला उभी असलेली पावªती आपÐया हातातील कमळा¸या पाकÑया मोजू
लागते. पावªती आपÐया हातातील कमळा¸या पाकÑया मोजू लागते या िøयेने सूिचत
होणारे ित¸या अंतःकरणातील लºजा, आनंद, उÂसुकता इÂयादी भाव रिसकांना आनंद
देतात. कवीने येथे Åवनीचा उपयोग केला आहे. हेच ÅवनीकाÓय होय.
आथê Óयंजनेचे तीन ÿकार पडतात:
ब.१ वÖतुÅवनी
ब.२ अलंकारÅवनी
ब.३ रसÅवनी
ब.१ वÖतुÅवनी:
वा¸याथाªतून Óयĉ होणारा ÅवÆयाथª कधीकधी केवळ वÖतूचा अगर कÐपनेचा आिवÕकार
करतो. येथे Óयंµय केवळ वÖतूłप, कÐपनाłप असते तेÓहा वÖतूÅवनी होतो.
उदा.- 'सूयª अÖतास गेला' या वा³यातील अथाª¸या िविवध छटा ®ोÂयां¸या मनावर उमटत
जातात. Âया केवळ वÖतुłप, कÐपनाłप आहेत Ìहणून तो वÖतूÅवनी होतो. munotes.in

Page 38

भारतीय सािहÂयिवचार
38 ब.२ अलंकारÅवनी:
जेÓहा Óयंµय एखाīा अलंकारा¸या łपाने Óयĉ होते तेÓहा अलंकार Åवनी होतो. यातील
अलंकार ÖपĶ नसून सूिचत असतो.
िजिवत आशा बलवंती धनाशा दुबªलम ।
ग¸छवा ितĶवा कांता सावÖथा तू िनवेिदता ।
Óयापारासाठी परदेशी जाणाöया पतीला Âयाची पÂनी ÿवासाला जा िकंवा नको असे ÖपĶ न
सांगता माझी जगÁयाची इ¸छा ÿबळ तर धनाची इ¸छा दुबªळ आहे काय करायचे ते तुÌही
ठरवा असे उ°र देते. यािठकाणी अÿÂय±पणे ÿवासला जाऊ नका असे सुचवले आहे.
ब.३ रसÅवनी:
रसÅवनी हा शÊदाने कधीच वा¸य होऊ शकत नाही. सŃदय रिसका¸या िठकाणी िवदµध
बुĦीलाच Âयाची ÿिचती येऊ शकते. तो Öवसंवेī आहे. याला 'अलौकìक Åवनी' असेही
नाव आहे. धÆयालोककारांनी याला काÓयाचा आÂमा Ìहटले आहे. रसÅवनीची ÿतीती
एकदम येते. यास 'असंलàयøमÅवनी' असेही नाव आहे.
उदा.- "नाहं जानािम केयूरे नाहं जानािम कुंडले ।
नुपुरे Âविभजानािम िनÂय पादािभवंदनात् ।।"
 रामायण िकिÕकंधाकांड:
यामÅये 'मी नुपुरे ओळखतो' हा वा¸याथª कवीला अिभÿेत नाही तर लàमणाची सीतेकडे
पाहÁयाची ŀĶी सूिचत केली आहे. सीतेिवषयीची भĉì, Âयाची पिवý शुĦ ŀĶी इÂयादी¸या
सूचकतेमुळे ÿÖतुत काÓय रिसक Ńदयाला आÐहाद देते. हेच ÅवनीकाÓय होय.
आपली ÿगती तपासा :
१) सािहÂयाचे Öवłप व कायª सिवÖतर िलहा.
----------------------------------------------------------------------- --------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------ ---------------
३.४ समारोप अशा ÿकारे भाषेमÅये शाľ भाषा, Óयवहार भाषा आिण सािहÂय भाषा पहायला िमळत
असतात. सािहÂय भाषेचे Öवłप इतर भाषां¸या तुलनेत ितचे कायª ही िभÆन आहे. सािहÂय
भाषेचे मु´यता तीन ÿकार पडतात अिभधा ल±णा आिण Óयंजना. अिभधा शÊदशĉì¸या
अंतगªत łढी, योग आिण योगłढी असे ÿकार आहेत. िजथे अिभधा शÊदशĉìला अथाªला munotes.in

Page 39

सािहÂय भाषेचे Öवłप आिण कायª, शÊदशĉì - अिभधा, ल±णा, Óयंजना
39 मयाªदा येते ितथे दुसर्या शÊदशĉìचा िवचार Ìहणजे ल±णेचा िवचार केला जातो.
ल±णेमÅये िनłढा आिण ÿयोजनवती या ल±णा सांगता येतात. दोÆहीमÅये सारोपा आिण
साÅयवसाना असे उपÿकार आहेत. तर ÿयोजनवती ल±णेमÅये उपादान आिण
ल±णल±णा असे आणखी दोन उपÿकार पहायला िमळतात. शÊदाची सवाªत महßवाची
शÊदशĉì Ìहणजे Óयंजना. लेखक Âया¸या सािहÂयामÅये या शÊदशĉéचे उपयोजन करत
असतो. Óयंजना शÊदशĉìमÅये शाÊदी Óयंजना आिण आथê Óयंजना असे दोन मु´य ÿकार
पडतात. शाÊदी ÓयंजनेमÅये अिभधामूलक शाÊदी Óयंजना आिण ल±णा मूलक शाÊदी
Óयंजना तर आथê ÓयंजनेमÅये वÖतूÅवनी, अलंकार Åवनी आिण रसÅवनी असे ÿकार
पडतात. एकूणच भाषेचा िवचार करता सािहÂय ÓयवहारामÅये शÊदशĉì भाषेचे महßवाचे
कायª बजावत असतात. अशा भाषेमुळे सािहÂयाचे सŏदयª िनिĲतच खुलून िदसते.
३.५ संदभª úंथ  काÓयशाľÿदीप - स. रा गाडगीळ
 अिभनव काÓयÿकाश - रा ®ी जोग
 भारतीय सािहÂयशľ - ग ýं देशपांडे
 भारतीय सािहÂयिवचार - डॉ लीला गोिवलकर
 सािहÂयाची भाषा - भालचंþ नेमाडे
 सािहÂय िवचार - अ वा कुलकणê
 सािहÂय Öवłप आिण समÖया - वसंत पाटणकर
३.६ ÿĳ अ) दीघō°री ÿĳ.
१) शÊदशĉì Ìहणजे काय? ते सांगून शÊदशĉì¸या ÿकारांचे सिवÖतर िववेचन करा.
२) िविवध शÊदशĉì कोणÂया Âयातील कोणÂयाही दोन शÊद शĉéचे ÿकारांसह सिवÖतर
िववेचन करा.
ब) लघु°री ÿĳ.
१) सािहÂयाची भाषा Ìहणून अिभधेचे कायª सिवÖतर सांगा.
२) सािहÂयाची भाषा Ìहणून ल±णेचे कायª सिवÖतर सांगा.
३) सािहÂयाची भाषा Ìहणून Óयंजनेचे कायª सिवÖतर सांगा. munotes.in

Page 40

भारतीय सािहÂयिवचार
40 क) एका वा³यात उ°र िलहा.
१. अिभधा या शÊदशĉìचे ÿकार सांगा.
२. ल±णा या शÊदशĉìचे मु´य ÿकार सांगा.
३. गौणी ल±णा या शÊदशĉìचे ÿकार सांगा.
४. शुĦा ल±णा या शÊदशĉìचे ÿकार सांगा.
५. Óयंजना या शÊदशĉìचे मु´य ÿकार सांगा.
६. शाÊदी Óयंजना या शÊदशĉìचे ÿकार सांगा.
७. आथê Óयंजना या शÊदशĉìचे ÿकार सांगा.

*****

munotes.in

Page 41

41 घटक IV
भारतीय सािहÂयशाľ : िनिमªतीÿिøया व ÿयोजन िवचार
१. सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
२. सािहÂयाची ÿयोजने : भरत ते अिभनवगुĮ
४.१
सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
घटक रचना
४.१.१ उिĥĶे
४.१.२ ÿÖतावना
४.१.३ िवषय िववेचन
४.१.४ ÿितभा
 भĘतौत
 दÁडी
 भामह
 वामन
 आनंदवधªन
 Łþट
 राजशेखर
 अिभनवगुĮ
 मÌमट
 हेमचंþ
 मािहमभĘ
 जगÆनाथ
४.१.५ ÿितभे¸या Óया´या
४.१.६ ÿितभे¸या वैिशĶ्ये
४.१.७ ÓयुÂप°ी
४.१.८ अËयास munotes.in

Page 42

भारतीय सािहÂयिवचार
42 ४.१.९ समारोप
४.१.१० ÖवाÅयाय
४.१.११ संदभªúंथसूची
४.१.१ उिĥĶे  सािहÂया¸या िनिमªतीमागील कारणांची सिवÖतर मांडणी करणे.
 सािहÂय िनिमªतीचे नेमके Öवłप काय आहे याबĥल चचाª करणे.
 सािहÂय िनिमªतीसाठी महÂवाचे घटक कोणते आहेत याची चचाª करणे.
 भारतीय परंपरेतील ÿितभाशĉìचा आढावा घेणे.
 ÿितभेचा अथª व ितचे Öवłप समजून घेणे.
 सािहÂय िनिमªतीमागील ÓयुÂप°ी हे कारण समजून घेणे.
 सािहÂय िनिमªतीमागील अËयास हे कारण ÖपĶ करणे.
४.१.२ ÿÖतावना ÿाचीन काळापासून भारतात सािहÂयाचा सूàम िवचार झालेला िदसून येतो. संÖकृतमÅये
सािहÂयिवषयक अनेक मौिलक úंथ िलिहले गेले आहेत. सािहÂयावरील शाľीय
Öवłपा¸या úंथिनिमªतीला सुŁवात इसवी सनापूवê झालेली िदसते. भरतमुनéचा
‘नाट्यशाľ’ हा नाट्यचचाª करणारा úंथ इ. स. पू. २०० ते इ. स. २०० या दरÌयान
केÓहातरी िलिहला गेला असे मानले जाते. आपÐयाला उपलÊध असलेला तो पिहला
सािहÂयशाľीय úंथ आहे. यापासून पुढे २००० वषª ही काÓयचचाª सुł रािहली; एवढेच
नÓहे तर उ°रो°र िवकिसत होत गेली. १८ Óया शतकातील जगÆनाथ पंिडतापय«त या
काÓयचच¥चा उÂकषª िदसून येतो.
ÿाचीन काळी ‘सािहÂय ’ हा शÊद आढळत नाही. सािहÂय िकंवा वाđय या अथाªने ‘काÓय’ हा
शÊद łढ होता. Ìहणून सािहÂयिवषयक चच¥ला 'काÓयचचाª' िकंवा 'काÓयशाľ’ असे
संबोधले गेले. सािहÂयशाľाला िकंवा सािहÂयचच¥ला ‘िøयाकÐप, काÓयालंकार’,
‘काÓयल±ण' अशी नावे असलेली िदसतात.
'भारतीय सािहÂयशाľ : िनिमªतीÿिøया व ÿयोजन िवचार' या अËयासघटकामÅये आपण
'सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे: ÿितभा , ÓयुÂप°ी व अËयास' हा घटक अËयासणार आहोत.
या घटकांतगªत ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास या सािहÂय िनिमªतीमागील कारणांचा आढावा
घेणार आहोत. तसेच सािहÂयिनिमªतीचे नेमके Öवłप काय आहे? सािहÂयिनिमªतीसाठी
महÂवाचे घटक कोणते आहेत? याबĥलची चचाª आपण करणार आहोत.
munotes.in

Page 43

सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
43 ४.१.३ िवषय िववेचन ÿाचीन काळापासून सािहÂया¸या िनिमªतीमागील काÓयकारणां¸या Öवłपाचा िवचार
भारतीय व पाĲाÂय सािहÂयात होत आलेला आहे. सािहÂयिनिमªतीचे नेमके Öवłप काय
आहे? सािहÂय िनिमªतीसाठी महÂवाचे घटक कोणते आहेत? याबĥलची चचाª ÿाचीन
काळापासून होत आलेली िदसते. सािहÂयाची िनिमªती मुÐययुĉ असते, वैिशĶ्यपूणª असते.
Ìहणूनच सािहÂयाची िनिमªती कशी होते याचे सवा«नाच एकÿकारचे कुतूहल असलेले िदसून
येते.
सािहÂयाची िनिमªतीÿिøया ही सािहÂयशाľातील एक महÂवाची संकÐपना आहे. कले¸या
िनिमªतीतील एक महßवाची चचाª Ìहणून िनिमªतीÿिøयेचा िवचार मानला जातो. लेखन
करताना लेखकाची कोणती मानिसक ÿिøया घडून येते याचा अËयास यात होतो.
लेखकाची िनिमªतीÿिøया नेमकì कधीपासून सुł होते याबĥल अËयासकांमÅये मतमतांतरे
आहेत. Âयामुळे सािहÂयाची िनिमªती ही ÿिøया फार गुंतागुंतीची आहे. भारतीय
सािहÂयशाľकारांनी ÿितभा, Öफूतê, उÂÿे±ा, भावनाÂमकता , ÓयुÂप°ी व अËयास,
बहò®ुतता अशी वेगवेगळी काÓयकारणे सांिगतली आहेत. यापैकì ÿितभा, ÓयुÂप°ी व
अËयास ही तीन जनक कारणे मानली जातात. इतर कारणे गौण मानली जातात.
सािहÂयाची िनिमªती ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास या ÿमुख तीन कारणांमुळे होते असे मानले
गेले तरी ÿितभा हे मु´य काÓयकारण असÐयाचे अनेक अËयासकांनी Ìहटले आहे.
ÿितभेला 'कÐपनाशĉì' असेही Ìहटले जाते. कलेचा, सािहÂयाचा कÐपनाशĉìशी काय
संबंध आहे? कले¸या ±ेýात ‘कÐपनाशĉì' या सं²ेचा अथª कोणता आहे? असे ÿĳ िनमाªण
होतात तेÓहा आपÐया असे ल±ात येते कì कला- सािहÂया¸या ±ेýात ‘कÐपनाशĉì' ही
सं²ा ‘ÿितभा' या अथाªने योजली जाते. ही सं²ा नविनिमªती करणारी शĉì या अथाªनेही
वापरली जाते.
कले¸या ±ेýात ÿितभेला अनÆयसाधारण असे महßव ÿाĮ झाले आहे. सािहÂय ही
कÐपनाजिनत कला आहे; तर ÿितभा वा कÐपनाशĉì ही सािहÂयाची कारकशĉì आहे.
कलािनिमªतीसाठी ÿितभा अÂयंत आवÔयक असते, Âयाखेरीज कलािनिमªती श³य नसते.
ÿितभा ही अलौिकक शĉì आहे. सािहÂया¸या िनिमªतीमÅये जशी ÿितभा महßवाची असते
तशीच सा िहÂया¸या आÖवाद ÿिøयेमÅयेही ÿितभा महßवाची आहे. कला– सािहÂयाचे िवĵ
हे कÐपनाजिनत असते. कलावंत आपÐया कलाकृतीतून जेÓहा नविवĵाची िनिमªती करीत
असतो तेÓहा Âयामागे Âया कलावंताची ÿितभा असते. सािहÂया¸या िनिमªतीसाठी
ÿितभेबरोबरच ÓयुÂप°ी व अËयास ही काÓयकारणेही महßवाची आहेत. या
अËयासघटकामÅये ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास या काÓयकारणांचा परामशª ¶यावयाचा
आहे.
सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे:
 ÿितभा
 ÓयुÂप°ी
 अËयास munotes.in

Page 44

भारतीय सािहÂयिवचार
44 ४.१.४ ÿितभा उÂकृĶ काÓयिनिमªतीसाठी लेखका¸या िठकाणी ºया गुणाची िनतांत आवÔयकता असते Âया
िवशेष गुणाला ‘ÿितभा' असे Ìहणतात. ÿितभा ही एक अलौिकक शĉì आहे. तेज, ÿकाश ,
बुĦी, Öफूतê, ÿ²ा असे वेगवेगळे अथª ÿितभेचे सांिगतले जातात. इटािलयन मानसशाľ²
लŌāोसो याने ÿितभेला वेडाची बहीण मानले. एक नवीन अपूवª िवĵ िनमाªण करÁयाचे
सामÃयª ÿितभाशĉìत असते. ÿितभे¸या सहाÍयाने िदÓय Öवłपाचे ²ान कलावंताजवळ
येत असते. सािहÂयकृती ही लेखका¸या ÿितभा शĉìतून शÊदांĬारे बĦ झालेली कलाकृती
असते.
मनुÕयाचा म¤दूवर िकंवा मनावर बालपणापासून िविवध ÿकारचे संÖकार होत असतात.
अनेक अनुभव, वेगवेगळी माणसे, अनेक ŀÔय, िविवध ÿसंग या सवा«चे तपशील Âया¸या
Öमृतीत असतात. या अनुभवा¸या सूàम तपिशलातून ईĶ असा भाग िनवडला जातो आिण
Âयाची मांडणी, िम®ण , एकýीकरण , संगती, समÆवय हे काही वेगÑया ÿकाराने कłन
नवीनच Óयिĉÿसंग िनमाªण करणे हे ÿितभेचे कायª असते.
ÿितभा Ìहणजे नेमके काय? ÿितभेची ÿिøया कशा ÿकारची असते? ितचे नेमके Öवłप
कसे असते? यासंबंधी काही संÖकृत सािहÂयमीमांसकांनी आपापÐया कÐपना मांडÐया
आहेत. या कÐपना आपण सिवÖतर पा हó. भĘतौत , आनंदवधªन, दÁडी, भामह , वामन,
अिभनवगुĮ, मÌमट , Łþट, हेमचंþ, मािहमभĘ , राजशेखर, जगÆनाथ या संÖकृत सािहÂय
अËयासकांनी ÿितभा , ÓयुÂप°ी व अËयास ही तीन जनक कारणे सांिगतली. Âयापैकì
ÿितभा या काÓयकारणाचे भारतीय सािहÂयमीमांसकांनी केलेले िववेचन पुढीलÿमाणे –
 भĘतौत:
भĘतौत याने कवीजवळ असलेÐया वणªन करÁया¸या शĉìला ÿितभा Ìहटले आहे. भĘतौत
याने ‘दशªन' व ‘वणªना’ अशा दोन संकÐपना मांडÐया. Âया¸या मते, ºयाला दशªन झाले
Âयाला ऋषी Ìहणतात . हे दशªन वÖतूधमाªतील तßवा¸या ²ाना¸या Öवłपाचे असते. कवीला
होणारे वÖतूचे दशªन ऋषéना होणाöया दशªनासारखे असते. Ìहणजे ते सामाÆय मनुÕयांना
होणाöया दशªनापे±ा वेगळे असते. कवी वणªना¸या łपात आपले दशªन साकार करतो Ìहणून
तो कवी ठरतो . ऋषी हे कवी ठरत नाहीत. कारण ऋषीला झालेले दशªन वणªना¸या łपात
साकार होत नाही Ìहणून तो कवी ठरत नाही आिण वणªना श³य होते ती ÿितभेमुळे. Ìहणून
कवी¸या िठकाणी ÿितभा शĉì असते. Öवतःला झालेले वÖतूंचे दशªन जो वणªना¸या łपात
साकारतो तोच कवी ठरतो . ºया¸या जवळ ÿितभा शĉì आहे Âयालाच हे वणªन करता येते.
Ìहणजेच कवी¸या िठकाणी ÿितभा शĉì असावी लागते.
 दÁडी:
“पूवªवासनागुणानुबिÆध ÿितभानम|”
दÁडीने ÿितभेचे Öवłप ÖपĶ करताना ती नैसिगªकì व पूवªवासनागुणानुबंधी असते असे
Ìहटले आहे. Âया¸या मते, ÿितभा Ìहणजे पूवªजÆमी¸या वासनागुणांवर अवलंबून असणारे
²ान होय .पूवªजÆम हा संÖकाराचा पåरणाम आहे. Ìहणजेच ÿितभा ही ईĵरिनिमªत शĉì munotes.in

Page 45

सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
45 असून ती संÖकारातून येत असते. ÿितभा जर जÆमताच नसेल तर ®ृत (ÓयुÂप°ी) व
अिभयोग (अËयास) यां¸या साहाÍयाने ती िमळवता येते असेही Âयाने Ìहटले.
 भामह:
भामहाने आपÐया ‘ काÓयालंकार ’ या úंथात ÿितभेचे िववेचन केले आहे . उÂकृĶ
काÓयिनिमªतीसाठी कवी ÿितभासंपÆन असावा लागतो असे तो Ìहणतो. Âया¸या मते,
गुłजवळ अÅययन केÐयामुळे मंदबुĦी¸या मनुÕयालाही शाľाचे ²ान ÿाĮ कłन घेणे
श³य असते; परंतु एखादाच ÿितभावान मनुÕय काÓयिनिमªती कł शकतो.
 वामन:
“जÆमांतरागत संÖकारिवशेष:|”
वामनाने दÁडीÿमाणे ÿितभा ही जÆमापासूनच असते असेच Ìहटले आहे. ÿितभेचे Öवłप
ÖपĶ करताना “'ÿितभा हा पूवªजÆमीपासून ÿाĮ झालेला एक िविशĶ संÖकार” असे Âयाने
Ìहटले आहे. वामनाने ÿितभेचे िववेचन करताना दÁडीÿमाणेच ÿितभेचा संबंध पूवªजÆमाशी
जोडलेला िदसतो.
 आनंदवधªन:
आनंदवधªनाने ÿितभा शĉìचे वणªन करताना असे Ìहटले आहे कì ÿितभा ही वाµदेवता
सरÖवती¸या कृपाÿसादाने लाभते. महाकवé¸या काÓयात Âयां¸या अलौिकक ÿितभाशĉìचा
जो आिवÕकार होतो तो वाµदेवता सरÖवती¸या कृपाÿसादामुळेच. असे अलौिकक ÿितभा
असलेले कािलदासासारखे महाकवी दोन- तीन िकंवा फार तर पाच- सहाच झाले असावेत,
असे आनंदवधªनाने Ìहटले आहे.
 Łþट:
Łþटाने ÿितभेचे दोन ÿकार सांिगतले. एक सहजा आिण दुसरी उÂपाīा. सहजा ÿितभा ही
नैसिगªक, ईĵरद° देणगी असते. तसेच ती कवीबरोबरच बĦ होते. तर उÂपाīा ÿितभा
Ìहणजे अिधकािधक पåर®माने संपादन केलेली. उÂपाīा ÿितभा ही शाľ अËयासाने िकंवा
मनीमंý औषधोपचाराने ÿाĮ होते. परंतु सहजा ÿितभा हीच ®ेķ असेही Âयाने Ìहटले.
 राजशेखर:
राजशेखर ÿितभेला ‘शĉì' Ìहणतो . Âयाने ÿितभेचे Öवłप ÖपĶ करताना ‘कारियýी ÿितभा'
आिण ‘भावियýी ÿितभा' असे ÿितभेचे दोन भेद सांिगतले. कारियýी ÿितभा Ìहणजे िनमाªण
करÁयासाठी लागते ती. ही ÿितभा कलावंताजवळ असते. तर भावियýी ÿितभा वाचक ,
रिसक यां¸याजवळ असते. Âयाने “ÿितभा Ìहणजे सवª ÿकारचे शÊद, अथª, अलंकारांचे तंý,
उĉéचे मागª (शैली), आिण इतरही तसÐया गोĶी अंतःकरणात ÿकािशत करते ती” अशी
ÿितभेची Óया´या केली आहे.
munotes.in

Page 46

भारतीय सािहÂयिवचार
46  अिभनवगुĮ:
“अपूवªवÖतू िनमाªण±म: ÿ²ा|''
“अपूवª वÖतू िनमाªण करणारी बुÅदी िकंवा शĉì Ìहणजे ÿितभा” अशी Óया´या
अिभनवगुĮाने केली. वÖतूिनिमªतीमÅये काÓयाचे घटक कथानक, पाýांचे दशªन, Öवłप
कÐपना व Âया कÐपनेची मांडणी यांचा समावेश होतो. Âया¸या मते, कोणतीही वÖतू अपूवª,
अलौिकक करÁयाची ±मता ÿितभेत असते. ÿितभेमुळे आशय, रचना आदी सवªच घटकांना
अपूवªÂव ÿाĮ होत असते. अिभनवगुĮाने ÿितभेला काÓयाथाªला अलौिकक बनिवणारी शĉì
मानले. केवळ शÊदाथा«¸या मांडणीने काÓय िनमाªण होत नाही. Óयंजनेचा वा ÅवÆयाथाªचा
ÿाणही ÿितभाच आहे असे Âयाने Ìहटले आहे.
 मÌमट:
“शĉì किवÂवबीजłप संÖकारिवशेष:|”
मÌमटा¸या मते, “ÿितभाशĉì Ìहणजे किवÂवबीजłपी िविशĶ संÖकार आहे.” ही शĉì
नसेल तर काÓयिनिमªती होऊ शकत नाही. ÿितभा ही किवÂवा¸या मुळाशी असणारी एक
आवÔयक शĉì आहे. चांगले काÓय िनमाªण होÁयासाठी ÿितभेची आवÔयकता असते.
ÿितभा नसेल तर चांगले काÓय िनमाªण होऊ शकणार नाही व जर िनमाªण झालेच तर ते
उपहासाÖपद होईल . मÌमटानेही भामहाÿमाणे ÿितभा जÆमताच पूवªसंÖकाराने िनमाªण होत
असते असे Ìहटले.
 हेमचंþ:
“नवोÆमेषशािलनी ÿ²ा ÿितभा|”
“ÿितभा Ìहणजे नवनवीन उÆमेष धारण करणारी ÿ²ा” अशी ÿितभेची Óया´या हेमचंþाने
केली. तसेच Âयाने Łþटाÿमाणेच ÿितभेचे दोन ÿकार सांिगतले. सहजा ÿितभा आिण
अनौषादी / औपािधकì ÿितभा असे दोन ÿकार सांिगतले. सहजा ÿितभा Ìहणजे जÆमतःच
असलेली आिण औपािधकì Ìहणजे मंýशĉìने, शाľशुĦ अËयासाने ÿाĮ होणारी ÿितभा
असे Âयाने Ìहटले.
 मािहमभĘ:
मािहमभĘने ÿितभेला भगवान शंकराचा तृतीय नेý Ìहटले. Âयाने ÿितभेचा संबंध
रसािवÕकाराशी जोडला आहे. ÿितभेमुळे कवीला ýैलो³यातील सवª पदाथा«चा सा±ाÂकार
होत असतो असे Âयाने Ìहटले.
 जगÆनाथ:
जगÆनाथा¸या मते, भाषाÿभुÂव व कÐपनाÿभुÂव यां¸या मदतीने कवीने केलेली रचना व
Âया¸यासाठी लागणारी शĉì Ìहणजे ÿितभा होय. तसेच ÿितभा ही काÓयास अनुकूल अशा munotes.in

Page 47

सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
47 शÊदाथा«ची रचना करÁयाची शĉì असते. देवता, महापुŁष यां¸या ÿसादाने वा अŀĶामुळे
ÿितभा ÿाĮ होते असेही Âयाने Ìहटले आहे.
 ÿभाकर पाÅये:
मराठी सािहÂयिवचारामÅये ÿितभेचा जो िवचार मांडलेला आहे तो संÖकृत िकंवा पाĲाÂय
सािहÂयिवचारातील कÐपनांवर आधारलेला आहे. माý ÿभाकर पाÅये यांनी मांडलेला
ÿितभेचा िवचार हा वेगळा व वैिशĶ्यपूणª आहे. ÿभाकर पाÅये यां¸या िववेचनात सं²ा,
बोधना व ÿितभा या तीन संकÐपना महßवूणª आहेत. तसेच Âयांनी ÿितभेचे दोन ÿकार
सांिगतले. 'बĦ ÿितभा' व 'मुĉ ÿितभा' असे ÿितभेचे दोन ÿकार सांिगतले.
थोड³यात दÁडी, भामह, वामन, Łþट, मÌमट , अिभनवगुĮ, मािहमभĘ, राजशेखर,
जगÆनाथ या सवा«नीच काÓयिनिमªतीसाठी 'ÿितभा' हा घटक आवÔयक मानला.
ÿितभेिशवाय काÓय िनमाªण होऊ शकत नाही हे सवा«नी आवजूªन सांिगतले. तसेच ÿितभेचे
Öवłप नेमके सांगता न आÐयामुळे जवळपास सवª सािहÂयशाľकारांनी ÿितभेला अĩुत ,
अलौिकक, दैवी देणगी असे Ìहटले आहे. ÿितभा ही ईĵरद° शĉì असली तरी ती आपण
अÆय मागाªनेही िमळवू शकतो. हे अÆय मागª Ìहणजे ÓयुÂप°ी व अËयास हे होत.
४.१.५ ÿितभे¸या Óया´या  भĘतौत:
“ÿ²ा नवोÆमेषशािलनी ÿितभा माता!”
 दÁडी:
' ‘ पूवªवासनागुणानुबंधी ÿितभानम !”
 अिभनवगुĮ:
“अपूवªवÖतू िनमाªण±म: ÿ²ा|' '
 मÌमट:
“शĉì किवÂवबीजłप संÖकारिवशेष:|”
 वामन:
“जÆमांतरागत संÖकारिवशेष:|”
 हेमचंþ व वाµभट:
“नवोÆमेषशािलनी ÿ²ा ÿितभा |''
munotes.in

Page 48

भारतीय सािहÂयिवचार
48 ४.१.६ ÿितभेची वैिशĶ्ये १) ÿितभेचे अलौिककÂव:
ÿितभा ही एक अलौिकक शĉì आहे. या शĉìचे Öवłप शाľीय भाषेत नेमके सांगता न
आÐयामुळे जवळपास सवª सािहÂयशाľकारांनी ÿितभेला अĩुत , अलौिकक, दैवी देणगी
असे Ìहटले आहे. ÿितभाशĉì लेखक, कवéमÅये इतरांपे±ा अिधक ÿमाणात असते.
लेखक, कवी अलौिकक असे िवĵ आपÐया सािहÂयातून िनमाªण करत असतात. Ìहणूनच
सािहÂयातून िमळणारा आनंद हा अलौिकक असतो असे Ìहणतात.
ÿितभेचे एक तßव आहे ते Ìहणजे ितचे िवरलÂव. यामुळेच ÿितभा ही अलौिकक शĉì आहे
असे Ìहटले जाते. ÿितभा कमी लोकांनाच ÿाĮ होते. बहòतेक जणां¸या िठकाणी ही शĉì
नसते. Ìहणून ितला अलौिकक शĉì Ìहणतात. आनंदवधªनाने आपला ÿितभािवचार
मांडताना केलेले िवधान येथे ल±ात ¶यावे लागते. Âया¸या मते, “अलौिकक ÿितभा
असलेले कािलदासासारखे महाकवी दोन- तीन िकंवा फार तर पाच- सहाच झाले असावेत.”
एकंदर, एक नवीन अपूवª िवĵ िनमाªण करÁयाचे सामÃयª ÿितभाशĉìत असते. ÿितभे¸या
सहाÍयाने िदÓय Öवłपाचे ²ान कलावंताजवळ येत असते.
२) ÿितभाÓयापार :
ÿितभेिशवाय काÓयिनिमªती श³य होत नाही. ÿितभाशĉìमुळे मनोवृ°ी तÐलीन होते व
सािहिÂयकाला शÊद आपोआप सुचतात. Ìहणजेच कवी¸या िठकाणी िदÓयशĉì असते.
Âयालाच आपण ÿितभा Ìहणतो . ÿितभा ही एक अलौिकक शĉì आहे. तेज, ÿकाश , बुĦी,
Öफूतê, ÿ²ा असे वेगवेगळे अथª ÿितभेचे सांिगतले जातात. भारतीय सािहÂयशाľकारांनी
काÓयिनिमªतीसाठी 'ÿितभा' हा घटक आवÔयक मानला . ÿितभेिशवाय काÓय िनमाªण होऊ
शकत नाही हे सवा«नी आवजूªन सांिगतले.
काही मानसशाľ²ांनी ÿितभा ही वेडाची बहीण आहे असे Ìहटले. इटािलयन मानसशाľ²
लŌāोसो याने ÿितभेला वेडाची बहीण मानले. Âया¸या मते, ÿितभा ही मनाची िवकृती आहे
आिण जेÓहा या मानिसक िवकृतीचा अंश जेÓहा तीĄ बनतो तेÓहा काÓयिनिमªती होते.
शे³सिपयरनेही कलावंतांना वेडे Ìहटले आहे. वेडा व ÿितभावंत या दोघांनाही जगाचे भान
नसते असे Âयाने Ìहटले आहे
३) अपूवª वÖतू िनमाªण करणारी शĉì:
“अपूवªवÖतू िनमाªण±म: ÿ²ा|'' असे ÿितभेचे वणªन अिभनवगुĮाने केले. ÿितभाशĉì ही एक
अपूवª वÖतू िनमाªण करणारी शĉì आहे. कोणतीही वÖतू अपूवª, अलौिकक करÁयाची ±मता
ÿितभेत असते. एका नÓया िवĵाची िनिमªती लेखक आपÐया कलाकृतीतून करीत असतो.
माणसा¸या मनावर िकंवा म¤दूवर लहानपणापासून िविवध ÿकारचे संÖकार होत असतात.
अनेक अनुभव, वेगवेगळी माणसे, अनेक ŀÔय, िविवध ÿसंग या सवा«चे तपशील Âया¸या
Öमृतीत असतात. ते माणसा¸या मनात सुĮावÖथेत असतात. हे सवª अनुभव, िविवध ÿसंग,
अनेक ŀÔय पुÆहा शÊदांनी िचिýत केले जातात ते केवळ ÿितभेमुळे. सािहÂयातून नÓयाने
झालेली ही िनिमªती अपूवª असते. munotes.in

Page 49

सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
49 ४.१.७ ÓयुÂप°ी सािहÂय िनिमªतीमागील कारणांचा िवचार करताना ÿितभेनंतर ‘ÓयुÂप°ी' या काÓयकारणाला
महßव ÿाĮ झाले आहे. उÂकृĶ काÓयिनिमªतीस कारणीभूत असणाöया तीन कारणांपैकì
‘ÓयुÂप°ी' हे एक काÓयकारण आहे. ÓयुÂप°ी Ìहणजे ²ान संपादन आिण ÓयुÂपÆन Ìहणजे
²ानसंपÆन मनुÕय. कवीला केवळ ÿितभा असून भागत नाही. ²ानसंपÆनही असावे लागते.
दÁडी¸या मते, ÿितभा जर जÆमताच नसेल तर ®ृत (ÓयुÂप°ी) व अिभयोग (अËयास)
यां¸या सहाÍयाने ती िमळवता येते. अनुभव संपÆनता ही गोĶही ÓयुÂप°ीत समािवĶ केली
आहे. सÂयसृĶीचे आिण मानवी जीवनाचे ²ान िजतके खोल िततके कवीचे काÓय
ÿÂययकारी होÁयाची श³यता अिधक असते. काÓय जरी ÿितभेने श³य होत असले तरी
काÓयाला बळकटी आिण सŏदयª ÿाĮ कłन देÁयास कवीची ÓयुÂपÆनता उपयोगी पडते.
Ìहणून कवी¸या िठकाणी बहò®ृतता असणे आवÔयक असते. दÁडी ÓयुÂप°ीला 'Ąत' असेही
Ìहणतो .
भामहा¸या मते, काÓयरचनेसाठी ÿितभेबरोबरच आणखी काही गुण आवÔयक असतात. ते
गुण Ìहणजे शÊद व अथª यांचे प³के ²ान, इतर कवé¸या रचनांचे अवलोकन आिण अÆय
काही िवषयांचे ²ान हे होत.
ÿितभा ही ÓयुÂप°ी आिण काÓयरचनेचा अËयास यां¸यामुळे ÿाĮ होऊ शकते असे जगÆनाथ
Ìहणतो . तर मÌमटाने ÓयुÂप°ीला ‘िनपुणता' असे Ìहटले आहे. Âयाने शĉì, िनपुणता व
अËयास या तीन गोĶéचा काÓयकारण Ìहणून िवचार केला आहे.
Łþटानेही काÓयिनिमªतीसाठी ÿितभेबरोबरच ÓयुÂप°ी व अËयास यांना महßव िदले आहे.
तर राजशेखर याने ÓयुÂप°ी उिचत व अनुिचत काय आहे याची जाणीव कłन देते असे
Ìहटले.
काÓयिनिमªतीसाठी ÓयुÂप°ी महßवाची असली तरी ÿितभे¸या मानाने ितचे Öथान गौण आहे.
कारण ÓयुÂप°ी अभावी काÓयिनिमªती होऊ शकते माý ÿितभेिशवाय काÓयिनिमªती श³य
होत नाही .
४.१.८ अËयास सािहÂयिनिमªती ÿिøयेत ÿितभा महßवाची असली तरी ÓयुÂप°ी व अËयास ित¸या
खालोखाल महÂवाचे आहेत .ÓयुÂप°ी व अËयास हे ÿयÂन साÅय आहेत.
काÓय उ°मÿकारे जाणणाöया ÿितभावंतां¸या मागªदशªनाखाली Öवतः काÓय िलिहणे व Âयात
शÊदां¸या वेगवेगÑया अथाªचा िवचार कłन, ते समजून घेऊन Âयात सुधारणा करÁयाचा
ÿयÂन करणे हे 'अËयास' या संकÐपनेत अिभÿेत आहे. Ìहणजेच काÓयाचे लेखन करताना
ÿितभावंत माणसांबरोबर पुÆहा पुÆहा चचाª कłन लेखन करणे Ìहणजे अËयास होय.
अËयास Ìहणजे एखाīा गोĶीचा पुÆहा पुÆहा सराव करणे. यामुळे चचाª करÁयाचे सामÃयª
आपÐयाला ÿाĮ होते. अËयास आिण सराव यामुळे काÓयाची कलाÂमक मांडणी , रसानुकूल munotes.in

Page 50

भारतीय सािहÂयिवचार
50 वृ°रचना , अलंकार, समपªक शÊद या बाबतीतील कौशÐय ÿाĮ होऊ शकते. काÓयात
असबÅदता , खडबडीतपणा , पुनरावृ°ी हे दोष अËयासामुळे टाळता येतात. Ìहणजेच
काÓयातील सवª गुण जाणून घेÁयास व Âयातील दोष टाळÁयासाठी अËयास उपयुĉ ठरतो.
अËयासामुळे काÓयाचे बाĻांग आकषªक होते तसेच ते रेखीव, िनदōष बनते.
लेखक जेÓहा िलखाण करीत असतो तेÓहा Âयाला सवªÿथम काय सांगायचे असते,
शेवटपय«त काय लपवून ठेवायचे; जेणेकłन वाचकांना िखळवून ठेवता येते, शेवट कसा
करायचा या गोĶी लेखकाला आधीपासूनच माहीत असतात असे नाही. Âयाला Âया
अËयासाने िमळवता येतात. Ìहणजेच अËयासाचे महßव िनमाªण होते. अशाÿकारे
सािहÂया¸या िनिमªतीमÅये अËयास हे कारणही महßवाचे असलेले िदसते.
४.१.९ समारोप अशाÿकारे सािहÂयाची िनिमªती व आÖवाद या दोÆही ÿिøयांमÅये ÿितभाशĉìला
अनÆयसाधारण महßव आहे. ÿितभेचे Öवłप नेमके सांगता न आÐयामुळे जवळपास सवª
सािहÂयशाľकारांनी ÿितभेला अĩुत , अलौिकक, दैवी देणगी असे Ìहटले आहे. ÿितभा ही
ईĵरद° शĉì असली तरी ती आपण अÆय मागाªनेही िमळवू शकतो. हे अÆय मागª Ìहणजे
ÓयुÂप°ी व अËयास हे होत. थोड³यात , सािहÂय िनिमªतीस कारण होणारी लेखकाची
ÿितभा , Âया ÿितभेला सहाÍय करणारी ÓयुÂप°ी आिण अËयास ही तीन कारणे ÿाचीन
सािहÂयमीमांसकांनी सांिगतली आहेत.
एकंदर या घटकांतगªत सािहÂया¸या िनिमªतीमागील कारणांची सिवÖतर मांडणी केली.
ÿितभा , ÓयुÂप°ी व अËयास या सािहÂय िनिमªतीमागील कारणांचा आढावा आपण घेतला.
तसेच सािहÂयिनिमªतीचे नेमके Öवłप काय आहे याबĥल चचाª केली.
आपली ÿगती तपासा :
 सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे.
_______________ ___________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

४.१.१० ÖवाÅयाय दीघō°री ÿĳ.
१) सािहÂय िनिमªतीमागील ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास या कारणांचा सिवÖतर आढावा
¶या.
२) '' ÿितभा हे सािहÂयिनिमªतीमागील ÿमुख कारण आहे” या िवधानाचा सोदाहरण परामशª
करा. munotes.in

Page 51

सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
51 टीपा.
१) ÿितभा
२) ÓयुÂप°ी
३) अËयास
४) ÿितभेची वैिशĶ्ये
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१) कलािनिमªतीसाठी आवÔयक असणारी शĉì कोणती?
२) उÂकृĶ काÓयिनिमªतीसाठी कवी¸या िठकाणी ºया गुणाची िनतांत आवÔयकता असते
Âया िवशेष गुणाला काय Ìहणतात?
३) ‘दशªन' व ‘वणªना’ अशा दोन संकÐपना कोणी मांडÐया?
४) “पूवªवासनागुणानुबिÆध ÿितभानम| ” असे कोणी Ìहटले?
५) “शĉì किवÂवबीजłप संÖकारिवशेष:|” असे कोणी Ìहटले?
६) राजशेखरने ÿितभेचे कोणकोणते भेद सांिगतले?
७) ÿभाकर पाÅये यांनी ÿितभेचे कोणते ÿकार सांिगतले?
८) ÿितभा ही काÓयास अनुकूल अशा शÊदाथा«ची रचना करÁयाची शĉì असते, असे
कोणी Ìहटले?
९) हेमचंþाने ÿितभेचे िकती ÿकार सांिगतले?
१०) मÌमटाने ÓयुÂप°ीला काय Ìहटले आहे.?
११) राजशेखराने ÿितभेची Óया´या कशी केली?
१२) राजशेखर याने ÿितभेचे कोणते दोन भेद सांिगतले?
१३) अिभनवगुĮा¸या मते ÿितभा Ìहणजे काय?
१४) Óयंजनेचा वा ÅवÆयाथाªचा ÿाणही ÿितभाच आहे असे कोणी Ìहटले आहे?
१५) “नवोÆमेषशािलनी ÿ²ा ÿितभा|” असे कोणी Ìहटले?
४.१.११ संदभªúंथसूची  देशपांडे ग. Þयं.,भारतीय सािहÂयशाľ , पॉÈयुलर ÿकाशन,(ित. आ) मुंबई, १९८० munotes.in

Page 52

भारतीय सािहÂयिवचार
52  पाटणकर वसंत, सािहÂयशाľ : Öवłप आिण समÖया , पĪगंधा ÿकाशन, पुणे,
२००६ .
 गणोरकर ÿभा , डहाके वसंत आबाजी व इतर (संपा), वाđयीन सं²ा संकÐपना कोश,
ग. रा. भटकळ फाऊंडेशन, मुंबई, २००१ .
 राजाÅय± िवजय व इतर (संपा), मराठी वाđय कोश, महाराÕů राºय सािहÂय
संÖकृती मंडळ, मुंबई, २००२ .
 पाटणकर रा . भा., सŏदयªमीमांसा, मौज ÿकाशन , मुंबई, (ित. आ) २००४
 कुलकणê वा. ल., सािहÂय Öवłप आिण समÖया , पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई, १९७५
 कुलकणê अ. वा., काÓयशाľ ÿदीप , ÿितमा ÿकाशन , पुणे.
 यादव आनंद, सािहÂयाची िनिमªतीÿिøया, मेहता ÿकाशन, पुणे.

*****

munotes.in

Page 53

53 घटक IV
भारतीय सािहÂयशाľ : िनिमªतीÿिøया व ÿयोजन िवचार
१. सािहÂय िनिमªतीमागील कारणे : ÿितभा, ÓयुÂप°ी व अËयास
२. सािहÂयाची ÿयोजने : भरत ते अिभनवगुĮ
४.२
सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
घटक रचना
४.२.१ उिĥĶे
४.२.२ ÿÖतावना
४.२.३ िवषय िववेचन
४.२.४ सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
 भरातमुनी
 भामह
 वामन
 Łþट
 मÌमट
 िवĵनाथ
 अिभनवगुĮ
४.२.५ मÌमटाचा ÿयोजन िवचार
४.२.६ समारोप
४.२.७ ÖवाÅयाय
४.२.८ संदभªúंथसूची
४.२.१ उिĥĶे १) भारतीय ÿयोजनिवचाराचा सिवÖतरपणे आढावा घेणे.
२) सािहÂयाचे ÿयोजन Ìहणजे काय ते समजून घेणे.
३) सािहÂय कले¸या ÿयोजनाबाबत असलेÐया भूिमकांचा सिवÖतर आढावा घेणे.
४) संÖकृत सािहÂयमीमांसकांचा Ìहणजेच भरतमुनी ते अिभनवगुĮ यांचा ÿयोजनिवचार
अËयासणे.
५) मÌमटाने मांडलेÐया ÿयोजनिवचाराची िचिकÂसा करणे. munotes.in

Page 54

भारतीय सािहÂयिवचार
54 ४.२.२ ÿÖतावना ‘भारतीय सािहÂयशाľ : िनिमªतीÿिøया व ÿयोजन िवचार' या अËयासघटकामÅये आपण
'भारतीय ÿयोजन िवचार : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ' हा घटक अËयासणार आहोत. या
घटकांतगªत भारतीय ÿयोजनिवचाराचा सिवÖतरपणे आढावा ¶यावयाचा आहे. सािहÂयाचे
ÿयोजन Ìहणजे काय ते समजून घेऊन सािहÂय कले¸या ÿयोजनाबाबत असलेÐया
भूिमका, संÖकृत सािहÂयमीमांसकांचा Ìहणजेच भरतमुनी ते अिभनवगुĮ यांचा
ÿयोजनिवचार या सवाªचा सवा«गीण िवचार आपण करणार आहोत.
ÿÂयेक वÖतू¸या िनिमªतीचे काही ना काही कारण असतेच. Âया वÖतूची िनिमªती ºया
कारणासाठी Ìहणजेच ºया हेतूसाठी केली जाते Âयाला Âया वÖतूचे ÿयोजन Ìहटले जाते.
Ìहणजेच िविशĶ अशा हेतूने केलेÐया कायाªला ÿयोजन Ìहणता येईल. ÿÂयेक वÖतू¸या
िनिमªतीचा जसा काही ना काही हेतू असतो तसा सािहÂय या कलेचाही हेतू असतो. लेखक
का िलिहतो? Âयामागे Âयाचा हेतू काय असतो? वाचक का वाचतो? या सवª ÿĳांचा अËयास
ÿयोजन िवचारात केला जातो.
ÿयोजन Ìहणजे हेतू वा उĥेश असे सवªसाधारणपणे मानले जाते. सािहÂय िनिमªती¸या वेळी
जो हेतू लेखकाने िकंवा कवीने मनात धरलेला असतो, Âयाला सवªसाधारणपणे सािहÂयाचे
ÿयोजन असे Ìहणतात. ही िनिमªती हेतूिनķ िकंवा ÿयोजनमूलक असते. Óयवहारात
‘ÿयोजन' या सं²ेसाठी िविवध पयाªयी सं²ा वापरÐया जातात. Âया सं²ा Ìहणजे हेतू, उĥेश,
उिĥĶ, साÅय या होत. लेखक, कलावंत एखादी कलाकृती िनमाªण करीत असताना Âयामागे
Âयाचा हेतू काय असतो? हा ÿĳ आपÐयाकडे ÿाचीन काळापासून चिचªला गेला आहे.
सािहÂय या कलेचे वैिशĶ्यपूणª असे Öवłप पाहता Âया¸या ÿयोजनाबाबत अËयासकांमÅये
िविवध मतमतांतरे असÐयाचे िदसते.
सवª लिलतकलांचे एकमेव ÿयोजन मानले गेले ते Ìहणजे रिसकांना सŏदयªÿतीतीचा आनंद
देणे. माý िचý, िशÐप, संगीत या लिलत कलांचा िवचार करता Âयां¸या तुलनेत सािहÂय ही
लिलत कला वेगळी आहे. ितचे हे वेगळेपण आशया¸या आिण जीवनदशªना¸या बाबतीत
आहे. Âयामुळे केवळ आनंद देणे हे ÿयोजन सािहÂया¸या बाबतीत लागू होत नाही, असे
अनेक अËयासकांचे Ìहणणे आहे. सािहÂया¸या ÿयोजनाचा िवचार करताना
सािहÂयमीमांसकांनी सािहÂयाची िविवध ÿयोजने सांिगतली.
सािहÂय कले¸या ÿयोजनाबाबत दोन Óयापक भूिमका असलेÐया िदसतात. पिहली भूिमका
आहे ती जीवनवादी (बोध) आिण दुसरी कलावादी (आनंद) भूिमका. जीवनवादी Ìहणजेच
बोधवादी अथवा लौिककतावादी तर कलावादी Ìहणजे आनंदवादी अथवा अलौिककतावादी
वा Öवाय°तावादी . सािहÂयातून लेखकाने काहीतरी बोध घडवावा, नीिततßवाचा पåरपोष
करावा, तसेच सािहÂयातून जीवनिवषयक तßव²ान मांडलेले असावे अशी भूिमका
जीवनवादी भूिमका Ìहणून ओळखली जाते. तर कलावाīां¸या मते, सािहÂयकृती ही Öवतंý
असते. ितचे िवĵ हे लौिकक िवĵाहóन वेगळे असते. अलौिकक Öवłपाचा आनंद देÁयासाठी
ितची िनिमªती होत असते. यालाच कलावादी भूिमका Ìहटले जाते. भारतीय व पाĲाÂय
सािहÂय ÿयोजन िवचारामÅये या दोÆही भूिमका महßवा¸या असलेÐया िदसून येतात. munotes.in

Page 55

सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
55 ४.२.३ िवषय िववेचन कोणतीही गोĶ िनमाªण करताना िनमाªÂयाचा Âया¸यामागे काही एक िवशेष हेतू असतो, हा
हेतू िकंवा उĥेश Ìहणजेच ÿयोजन होय .सािहÂया¸या ÿयोजनांचा िवचार करताना
सािहÂया¸या िनिमªतीमागचा हेतू काय? तसेच Âयाचा पåरणाम काय होतो ? Âयाचा उपयोग
काय? या सवª बाबéचा समावेश असतो .सािहÂय या कलेचा आवाका बघता एकच एक
सािहÂयाचे ÿयोजन सांगता येत नाही.
ÿयोजनाचा िवचार दोन अंगाने करावा लागतो. लेखकगत ÿयोजन आिण वाचककगत
ÿयोजन अशी ही दोन अंगे आहेत. सािहिÂयक सािहÂय िनिमªती का करतो? याचा िवचार
लेखकगत ÿयोजनात केला जातो. तर वाचक िकंवा आÖवादक सािहÂय का वाचतो? याचा
िवचार लेखकगत ÿयोजनात केला जातो.
भारतीय व पाĲाßय सािहÂयशाľात सािहÂया¸या ÿयोजनाचा िवचार झालेला आहे. या
घटकात आपण भारतीय सािहÂयशाľातील ÿयोजनिवचार अËयासणार आहोत . भारतीय
सािहÂयशाľातील ÿयोजनिवचारात भरतमुनéपांसून अिभनवगुĮापय«त सवªच
सािहÂयमीमांसकांनी सािहÂय ÿयोजनांचा िवचार िविवध ŀिĶकोणातून केला आहे.
४.२.४ सािहÂयाची ÿयोजने : भरत ते अिभनवगुĮ सािहÂयिनिमªतीचा जो िविशĶ हेतू असतो Âयातूनच सािहÂयाची िनिमªती होत असते, यालाच
सािहÂयाचे ÿयोजन असे Ìहणतात.
भारतीय सािहÂय ÿयोजन िवचारामÅये ‘आनंद’ व ‘बोध’ ही दोÆही ÿयोजने महßवाची
असलेली िदसतात. िशवाय हा ÿयोजन िवचार लेखक आिण रिसक वा वाचक या दोÆही
घटकां¸या अंगाने केला गेलेला आहे. भारतीय सािहÂयशाľामÅये भरतमुनी, भामह, वामन,
Łþट, मÌमट, अिभनवगुĮ, िवĵनाथ यांनी Âयां¸या úंथातून सािहÂयाची वेगवेगळी ÿयोजने
सांिगतली आहेत. ती पुढीलÿमाणे -
 भरतमुनी:
भारतीय परंपरेत सािहÂयशाľाचा िवचार भरतमुनी यां¸यापासून सुł झाला. भरतमुनी
भारतीय सािहÂयशाľाचे जनक मानले जातात. भारतीय सािहÂयशाľाचा िवचार Âयां¸या
‘नाट्यशाľ’ (इ. स. पू. २०० ते इ. स. २००) या úंथापासून सुł झाला आहे. Âयां¸या
'नाट्यशाľ' úंथाला संÖकृत सािहÂयिवचाराची गंगोýी मानले गेले. या úंथात भरतमुनéनी
नाट्यकाÓयाचे ÿयोजन सांिगतले. ते पुढीलÿमाणे -
“िहतोपदेशजननं धृितøìडासुखादीकृत्|
दुःखाता«ना ®माता«ना शोकाता«ना तपािÖवनाम्|
िव®ांतीजननं लोके नाट्यमेतÆमयाकृत्|” munotes.in

Page 56

भारतीय सािहÂयिवचार
56 भरतमुनéनी सुखÿाĮी, मनाला िव®ांती, िहतोपदेश ही ÿयोजने सांिगतली. भरतमुनéनी या
Ĵोकात असे Ìहटले आहे, दुःखाने Óयाकुळ झालेÐयांसाठी, ®माने थकलेÐयांसाठी, जे
शोकाने úÖत आहेत Âयां¸यासाठी, तसेच तपÖवी लोकांसाठी Âयां¸या िव®ांती¸या वेळी
Âयांना आनंद देÁयासाठी हे नाटक मी िलिहले आहे.
सािहÂयापासून नागåरकांना िहतकर असा उपदेश िमळतो. जे दुःखाने Óयाकुळ झालेले
आहेत, ®माने थकलेले आहेत, शोकाने िपडलेले आहेत या सवा«¸या मनाला शांती िमळते;
तसेच लोकांचे मनोरंजन होते. Ìहणजेच वाचकांना िहतकर असा उपदेश देणे, जे दुःख, ®म,
शोक याने िपडलेले आहेत Âयांचे सांÂवन करणे, Âयां¸या मनाला शांती देणे हे सािहÂयाचे
ÿयोजन होय. येथे उपदेश, आनंद या दोÆहéना महßव असलेले िदसते.
 भामह:
“धमाªथªकाममो±ेषु वैच±Áय कलासुच|
ÿीित करोित कìितªच साधुकाÓयिनबंधनम|”
भामह याने आपÐया ‘काÓयालंकार' (इ. स. ६०० – ७००) या úंथात आनंद व कìतê अशी
काÓयÿयोजने सांिगतली आहेत. कìतê Ìहणजे यश ,तर ÿीती Ìहणजे आनंद. सािहÂया¸या
िनिमªतीमुळे लेखकाला यश िमळते, Âयाचे नाव होते तर वाचकाला सािहÂयवाचनाने
आनंदाचा लाभ होतो. भामहा¸या मते, चांगÐया काÓयिनिमªतीने धमª, अथª ,काम ,मो± या
चतुिवªध पुŁषाथाªचा लाभ होतो . तसेच ते ÿािवÁय िमळवून देतात .
 वामन:
वामनाने काÓया¸या ÿयोजनकायाªचा िवचार कवी¸या अंगाने केला. Âयाने ÿीती व कìतê
अशी दोन ÿयोजने सांिगतली. ही ÿयोजने Âयाने ‘काÓयालंकारसुý’ या úंथात सांिगतली
आहेत. Âयाने काÓयाचे ÿयोजन सांगताना काÓयाचे ŀĶ फल ‘ÿीती’ तर अŀĶ फल ‘कìतê’
असे Ìहटले. यातील ÿीती Ìहणजेच आनंदाचा लाभ हा कवी आिण वाचक दोघांनाही होतो.
 Łþट:
Łþटाने ‘काÓयालंकार' (इ. स. ८५०) या úंथात ÿयोजने मांडली. Âयाने ÿीती, कìतê,
ÓयुÂप°ी, तसेच चतुवªगª ÿाĮी Ìहणजेच धमª, अथª, काम, मो± अशी सािहÂय ÿयोजने
सांिगतली. Łþटाने चतु:वªगाªवर भर िदला आहे. तो Ìहणतो, काÓयामुळे चतुवªगाªचे ²ान
अगदी सहजरीÂया आिण हळुवारपणे होते. कìतê, अथª ही ÿयोजने लेखकसंबĦ आहे .
सािहÂय िनिमªतीने लेखकाला कìतê लाभते Ìहणजे Âयाचा नावलौिकक होतो. तसेच Âयाला
अथªÿाĮीही होते.
 मÌमट:
मÌमटाने 'काÓयÿकाश' (इ. स. ११००) या úंथात ÿयोजन िवचार मांडला आहे. मÌमटाची
आपÐया पूवªसूरéनी सांिगतलेÐया सािहÂय ÿयोजनांचे संकलन करणारी काåरका ÿिसĦ munotes.in

Page 57

सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
57 आहे. संÖकृत मीमांसकांनी मांडलेÐया ÿयोजन िवचारात मÌमटाने सांिगतलेली ÿयोजने
ÿमाण मानली जातात .
“काÓय यशसे अथªकृते Óयवहारिवदे िशवेतर±तये
सī : परिनवृ°ये कांतासंिमत तयोपदेशयुजे!”
सािहÂय िनिमªतीमुळे लेखकाला यश िमळते, Âयाला ÿिसĦी िमळते, Âयाचा नावलौिकक
होतो, Ìहणजेच Âयाला कìतê लाभते. तसेच Âया¸यावरील अशुभाचे िनवारण होते. तर
काÓयवाचनाने वाचकाला Óयवहार²ान होते, Âयाला उ¸चकोटीचा आनंद ÿाĮ होतो, तसेच
Âयाला रोचक उपदेश िमळतो. Ìहणजेच यश, कìतê व अमंगलाचा नाश ही ÿयोजने
लेखकसंबÅद. तर Óयवहार²ान , उ¸चकोटीचा आनंद, कांतासंिÌमत ही रिसकसंबÅद
ÿयोजने आहेत.
 िवĵनाथ:
अिभनवगुĮ व मÌमट यांनी ÌहटÐयाÿमाणे िवĵनाथानेही सािहÂयाने अÿÂय±पणे उपदेश
करावा असे Ìहटले आहे . सािहÂया¸या िनिमªतीने लेखकाला आनंदाची ÿाĮी होते, तर
सािहÂया¸या आÖवादाने रिसकाला आनंदाची ÿाĮी होते .या आनंदाचे Öवłप लौिकक
आनंदापे±ा वेगळे व ®ेķ असते. सािहÂयिनिमªतीने लेखकाला आिण सािहÂय वाचनाने
आÖवादकाला िमळणारा आनंद हा अलौिकक असतो असे िवĵनाथ Ìहणतो.
 अिभनवगुĮ:
अिभनवगुĮाने ÿीती व ÓयुÂप°ी ही सािहÂयाची ÿयोजने सांिगतली आहेत. ÿीती Ìहणजेच
आनंद व ÓयुÂप°ी Ìहणजे बोध. ÓयुÂप°ी Ìहणजे धमª, अथª, काम, मो± या चार पुŁषाथा«¸या
ÿाĮीसाठी आवÔयक उपायांची जाण Ìहणजे ÓयुÂप°ी असे अिभनवगुĮाने Ìहटले.
काÓयापासून लाभणारी ÿीती ही रसाÖवादा¸या Öवłपाची असते. तसेच काÓयापासून
ÓयुÂप°ी लाभते Ìहणजे धमª, अथª, काम, मो± या चार पुŁषाथा«¸या ÿाĮीसाठी आवÔयक
असलेÐया उपायांचा बोध होतो. सािहÂयापासून होणारा बोध 'जायास◌ंिÌमत ’असतो असे
Âयाने Ìहटले. तसेच सािहÂयाचा ÿधान हेतू आनंद देणे हाच असÐयाचे तो ÖपĶपणे Ìहणतो.
४.२.५ मÌमटाचा ÿयोजन िवचार संÖकृत मीमांसकांनी मांडलेÐया ÿयोजन िवचारात मÌमटाने सांिगतलेली ÿयोजने ÿमाण
मानली जातात .मÌमटाने 'काÓयÿकाश' (इ. स. ११००) या úंथात ÿयोजन िवचार मांडला
आहे. Âयाचा 'काÓयÿकाश' हा úंथ संÖकृत सािहÂयशाľातील अÂयंत महßवाचा úंथ मानला
जातो. या úंथात काÓयÿयोजनांचा िवÖतृत िवचार केला गेला.
मÌमटाची आपÐया पूवªसूरéनी सांिगतलेÐया सािहÂय ÿयोजनांचे संकलन करणारी काåरका
ÿिसĦ आहे.
“काÓय यशसे अथªकृते Óयवहारिवदे munotes.in

Page 58

भारतीय सािहÂयिवचार
58 िशवेतर±तये सī : परिनवृ°ये कांतासंिमत तयोपदेशयुजे!”
यशÿाĮी, अथªÿाĮी, Óयवहार²ान, िशवेतर±तये, उ¸चकोटीचा आनंद, कांतासंिÌमत उपदेश
ही सहा ÿयोजने मÌमटाने सांिगतली. काÓयिनिमªतीमुळे लेखकाला यश िमळते, Âयाला
ÿिसĦी िमळते, कìतê लाभते. तसेच Âया¸यावरील अशुभाचे िनवारण होते. तर
काÓयवाचनाने वाचकाला Óयवहार²ान होते, Âयाला उ¸चकोटीचा आनंद ÿाĮ होतो, तसेच
Âयाला रोचक उपदेश िमळतो. Ìहणजेच यश, कìतê ही लेखकसंबÅद ÿयोजने आहेत.
अमंगलाचा नाश, उ¸चकोटीचा आनंद ही ÿयोजने लेखकसंबÅद व रिसकसंबÅद आहेत.
तर Óयवहार²ान , कांतासंिÌमत उपदेश ही रिसकसंबÅद ÿयोजने आहेत.
 मÌमटाने सांिगतलेली ÿयोजने:
१) यशÿाĮी
२) अथªÿाĮी
३) Óयवहार²ान
४) अशुभिनवारण )िशवेतर±तये(
५) उ¸चकोटीचा आनंद
६) कांतासंिÌमत उपदेश
१) यशÿाĮी:
यशÿाĮी हे ÿयोजन लेखकसंबĦ आहे. काÓय िनिमªती करताना लेखका¸या समोर यशÿाĮी
हा उĥेश असतो असे मÌमट Ìहणतो. आपापÐया ±ेýात यश िमळावे, नावलौिकक Óहावा
अशी सवा«ची इ¸छा असते. असे वाटणे Öवाभािवक आहे. आपली कलाकृती सवा«पय«त
पोहचावी, Âयाचे नाव Óहावे, आपÐया िलखाणाचा उिचत असा सÆमान Óहावा असे
लेखकाला वाटत असते. ही ÿबळ इ¸छा कमी अिधक ÿमाणात सवा«मÅये असते. आपÐया
कलेची कदर Óहावी असेच लेखकाला वाटत असते. कलेची कदर न झाÐयामुळे दुःखी
होऊन आपला úंथ अµनीला अपªण केÐयाची उदाहरणेही पाहायला िमळतात.
* उदा. कवी गुणाढ्याने अÂयंत मेहनतीने िलिहलेÐया úंथाची कदर राजाने केली नाही,
Ìहणून गुणाढ्याने आपला úंथ अµनीला अपªण केला.
माý सगळेच लेखक, कवी या उĥेशाने िलिहतात असेही Ìहणता येत नाही. उदा. संत
²ानेĵर, तुकाराम यांनी यशÿाĮी या उĥेशाने अभंगरचना केली असे Ìहणणे अयोµयच आहे.
अनेक कवी, लेखकां¸या बाबतीत हे लागू होते. मराठीतील केशवसुत, बालकवी,
गोिवंदाúज, कुसुमाúज अशी अजून िकतीतरी कवé आिण लेखकांची नावे उदाहरणादाखल
देता येतील. Âयांनी यशÿाĮी हे ÿयोजन नजरेसमोर ठेवून सािहÂयिनिमªती केलेली िदसत
नाही. munotes.in

Page 59

सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
59 थोड³यात काÓय वा सािहÂय िनिमªतीमुळे लेखकाला ÿिसĦी लाभते. लेखकाचे नाव होते,
Âयाला लोकिÿयता लाभते. आपले लेखन लोकांनी आवडीने वाचावे तसेच आपले नाव
Óहावे, आपली कìतê Óहावी असे लेखकाला वाटत असते . यशÿाĮीची इ¸छा अिधक
बलव°र व उदा° असते . आपÐया सािहÂयकृतीने इतरांना आनंद Óहावा एवढीच अपे±ा
Âयामागे असते.
२) अथªÿाĮी:
हे ÿयोजनही लेखकसंबĦ आहे .सािहÂय िनिमªतीमुळे लेखकाला जशी ÿिसĦी िमळते,
लोकिÿयता िमळते Âयाबरोबरच अनेकदा अथªÿाĮी होते असे िदसून येते .अथª Ìहणजे þÓय
वा पैसा. आपले जीवन सुखदायक बनवायचे असेल तर माणसाला पैसा लागतो. कĶ
कłन, कामे कłन माणसे पैसे कमवतात. अगदी ÿाचीन काळापासून हे चालत आलेले
आपÐयाला िदसते. पैशा¸या मोबदÐयात आपले ®म िवकून þÓय िमळवले जायचे. पूवê¸या
काळी राजदरबारात असणारे कवी जी काÓयरचना करीत Âया¸या मोबदÐयात Âयांना
राजाकडून धनलाभ होत असे. Ìहणजेच राजदरबारातील कवé¸या मुळाशी अथªÿाĮी हे
ÿयोजन असÐयाचे िदसते.
काÓयलेखनामुळे अथªÿाĮी झाÐयाची काही उदाहरणे मÌमटाने आपÐया úंथात िदली
आहेत.
उदा.:
 फारसी कवी िफरदौसी याने ‘शहानामा ' हा úंथ þÓयÿाĮीसाठी िलिहला.
 ®ीहषाªने धावक नावा¸या कवीला þÓय िदले.
 कािलदास ,बाण यांसार´या कवéना राजा®य िमळाला होता, Âयामुळे Âयांना धनÿाĮी
झाली.
याखेरीज अजून बरीच उदाहरणे आपÐयाला पाहता येतील. काही शािहरांची उदाहरणे देता
येतील. आपÐया कले¸या जीवावर Ìहणजेच शािहरीवर आपली उपजीिवका करणारे काही
शाहीर कवी होते. तसेच िशवाजी महाराजां¸या वेळी कवी भूषण यास बरीच धनÿाĮी झाली
होती असे Ìहटले जाते. असे असले तरी यालाही अपवाद आहे. काÓय रचना करणाöया
सवªच कवéना þÓय िमळाले नाही िकंवा िमळावे अशी अपे±ा मनात न बाळगता अनेक जण
रचना करतात. भवभूती, माघ, भतु्हरी या कवéना राजा®य िमळाला नÓहता. अशी
िकतीतरी नावे घेता येतील. Łि³मणीÖवयंवर िलिहणारे कवी नर¤þ याने úंथातील ÿÂयेक
ओवीसाठी िमळणारा सोनट³का नाकाłन आपला úंथ कृÕणदेवराया¸या नावावर करÁयास
नकार िदला होता . Ìहणजे सवªच लेखक अथªÿाĮी हे ÿयोजन मनात ठेवून िलिहतात असे
Ìहणणे अयोµय आहे.
३) Óयवहार²ान:
काÓय हे ‘Óयवहारिवदे ’ आहे असे मÌमटाने Ìहटले . Âयाला अिभÿेत असलेला अथª Ìहणजे
राजदरबारीचा Óयवहार. अितशय मयाªिदत अथª येथे घेतलेला आहे. Âयाकाळी सािहÂय munotes.in

Page 60

भारतीय सािहÂयिवचार
60 देवांवर िकंवा राºयघराÁयावर िलहीले जात होते . आज माý Óयवहार²ान याचा अथª Óयापक
पातळीवłन घेतला जातो . हे Óयवहार²ान लोकÓयवहारावर आधारलेले आहे .
आज सािहÂया¸या क¤þÖथानी माणूस आहे. सािहÂयाने संपूणª मानवी Óयवहाराला Óयापून
टाकले आहे. Âयात Óयवहारातील चालीरीती, łढी- परंपरा या घटकांचा समावेश होतो.
िविवध Öवभावा¸या , िविवध ÿवृ°ी¸या माणसांचे दशªन सािहÂयातून होते, तसेच नीितम°ा,
तßव²ान आिण संघषाªचे िचýण सािहÂयातून आपÐयाला होते. Âयाबरोबरच मानवी मनाचे
गूढ Óयापार सािहÂयातून िचिýत झालेले असतात. मानवी जीवनÓयवहाराचे ²ान
सािहÂयातून होते. मानवाला सािहÂयातून वेगवेगÑया Öवłपाचे अनुभव, महßवपूणª असे
²ान ÿाĮ होते. हे ²ान Âयाला जीवन जगताना पोषक ठरणारे असे असते.
४) अशुभिनवारण (िशवेतर±तये):
हे ÿयोजन लेखकसंबĦ आहे, तसेच ते रिसकसंबĦही मानले जाते. काÓया¸या िनिमªतीने
आिण वाचनाने अशुभाचे िनवारण होते. Ìहणजेच आपÐयावरील संकटे टळतात अशी
ÿाचीन काळापासून ®Ħा व िवĵास आहे. पूवê¸या काळी आपÐयावरील अशुभाचे िनवारण
होÁयासाठी मंýो¸चार केला जायचा. वैिदक काळात मंýगायनाने य²देवता व िनसगªशĉìला
आवाहन कłन आपली इ¸छा पूणª कłन घेतली जात असे. कवीला ²ानी Ìहटले जायचे.
तसेच मंýþĶा असे Âयाला Ìहणत.
सािहÂय िनिमªतीमुळे आपÐयावरील संकट टळते असे पूवê मानले जायचे. आपÐयावरील
संकटाचे, अशुभाचे िनवारण Óहावे यासाठी कवी काÓय िलिहतो असे मÌमटाने Ìहटले आहे .
Âयासाठी Âयाने काही उदाहरणे िदली आहेत. ती पुढीलÿमाणे:
 मयूरकवीने ‘सूयªशतक ’ हे काÓय िलिहले आिण Âयाचा कुķरोग बरा झाला .
 कृÕणदयाणªव याने ‘हåरवरदा ’ हा úंथ िलिहÐयामुळे Âयाचा कुķरोग बरा झाला.
 जगÆनाथ पंिडताने एका यवनीशी संबंध ठेवला Ìहणून समाजाने Âयाला बिहÕकृत केले.
पण Âयाने गंगे¸या घाटावर बसून 'गंगालहरी’ नावाचा úंथ िलिहला आिण गंगेला ÿसÆन
कłन घेतले. गंगेने जगÆनाथाला पिवý कłन घेतले. Âयानंतर समाजाने Âया¸यावरील
बिहÕकार थांबिवला.
 िबÐहणकवीला Âया¸या शृंगारमूलक अपराधावłन Âयाला सुळावर चढिवÁयाची िश±ा
झाली होती. तेÓहा Âयाने शृंगारÿचूर काÓय िलहóन Öवतःची सुटका कłन घेतली.
आज¸या काळात मÌमटाचे हे ÿयोजन लागू होत नाही. ते कालबाĻ ठरते िकंवा ते आज¸या
काळात वेगÑया पĦतीने Öवीकारता येऊ शकते. अशुभिनवारण Ìहणजे आÂमबल वाढिवणे
असा अथª आज¸या काळात घेता येऊ शकतो.
५) कांतासंिÌमत उपदेश: munotes.in

Page 61

सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
61 हे ÿयोजन वाचकसंबĦ आहे. मÌमटाने सांिगतलेले सािहÂयाचे सहावे ÿयोजन 'कांतासिÌमत
उपदेश' हा आहे .उपदेश Ìहणजे बोध. सािहÂयातून आपÐया मनावर सदाचाराचे संÖकार
होतात. आपÐया मनाला बोध होतो . 'कांतासिÌमत उपदेश' या ÿकारामÅये लिलतकला ,
संगीत ,नृÂय ,िशÐप इ . कलांचा समावेश होतो . या उपदेशात सरळ बोध नसतो िकंवा
आ²ाही नसते . तर पÂनी जशी आपÐया पतीला रोचक शÊदात सÐला देते तसा उपदेश
यामÅये असतो .Âयात आजªव ,िवनंती ,ÿसंगी अ®ू अशी भूिमका असते. अशाच ÿकारचा
उपदेश िहतोपदेश, पंचतंý, इसापनीती, जातकतंý इ. कथांमधून केलेला आढळतो.
उपदेश हा Ł± व बोधवादी नसावा, तसेच तो ÿचाराÂमक Öवłपाचा नसावा असे
सािहÂयशाľकारांनी सांिगतले. मÌमटानेही हा उपदेश बोधवादी व Ł± नसावा असे ÖपĶ
केले. हे ÿयोजन मÌमटाने अÂयंत रोचकपणे सांिगतले असून Âयातून Âयाची रिसकवृ°ी
िदसून येते.
६) उ¸चकोटीचा आनंद:
काÓयापासून उÂकट आनंद िमळतो असे मÌमटाने Ìहटले. 'सī :परिनवृ°ये' Ìहणजे
ताÂकाळ ÿाĮ होणारा आनंद .'उ¸चकोटीचा आनंद' हे सािहÂयाचे सवª®ेķ ÿयोजन मानले
जाते. सािहÂय िनिमªतीने लेखकाला तर सािहÂय वाचनाने वाचकाला या अलौिकक
आनंदाची ÿाĮी होत असते. मÌमटाने या ÿयोजनाला 'सकलÿयोजनमौिलभूत' Ìहटले.
Ìहणजेच Âयाने या ÿयोजनाला सवª®ेķ ÿयोजन मानले आहे. इतर सािहÂयशाľकारांनीही
'उ¸चकोटीचा आनंद' याला सािहÂयाचे सवª®ेķ ÿयोजन मानले.
हे ÿयोजन लेखकसंबÅद तसेच वाचकसंबĦ आहे .सािहÂय िलखाणाने लेखकाला व
सािहÂय वाचनाने वाचकाला असा दोघांनाही आनंद ÿाĮ होतो. सािहÂय िनिमªतीने
लेखकाला िमळणारा आनंद हा नविनिमªतीचा व आÂमािवÕकाराचा असतो. तसेच तो
बुिĦúाĻ व अितंिþय Öवłपाचा असतो. समाधी लागÐयाÿमाणे Âयाची अवÖथा असते.
Ìहणूनच या आनंदाला ‘āÌहाÖवादसहोदर' Ìहटले गेले.
एकंदरीत हा एक ÿकारचा उ¸चकोटीचा आनंद असतो. हा आनंद Óयावहाåरक सुखापे±ा
वेगळा Ìहणजेच Óयावहाåरक आनंदापे±ा वेगळा अलौिकक असा असतो. तो बौिĦक व
मानिसक Öवłपाचा असतो . Ìहणूनच उ¸चकोटीचा आनंदाला ®ेķ मानले जाते.
४.२.६ समारोप सािहÂयिनिमªतीचा जो िविशĶ हेतू असतो Âयातूनच सािहÂयाची िनिमªती होत असते, यालाच
सािहÂयाचे ÿयोजन असे Ìहणतात. संÖकृत सािहÂयशाľामधील ÿयोजनिवचारामÅये
बहòतेक सािहÂयमीमांसकानी ‘आनंद' आिण ‘बोध’ ही ÿयोजने सांिगतलेली िदसतात. धमª,
अथª, काम, मो± या चतुिवªध पुŁषाथाªचा लाभ; तसेच दुःखशोकािदंनी िपडलेÐयांचे सांÂवन,
यश, कìतê ही ÿयोजने जरी सांिगतलेली असली तरी ताÂकाळ ÿाĮ होणाöया उ¸चÿती¸या
आनंदालाच एकमताने माÆयता िमळालेली आहे. सािहÂया¸या िनिमªतीने लेखकाला तर
वाचनाने रिसकाला आनंदाची ÿाĮी होते. हा आनंद अलौिकक असा उ¸चानंद असतो. तो munotes.in

Page 62

भारतीय सािहÂयिवचार
62 लौिकक आनंदाहóन वेगळा, िनÖवाथª आिण ®ेķ असतो. या अलौिकक अशा आनंदाचे वणªन
संÖकृत सािहÂयमीमांसकानी ‘āÌहाÖवादसहोदर' अशा शÊदात केला आहे.
एकंदरीत 'भारतीय ÿयोजन िवचार : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ' या अËयासघटकामÅये आपण
भारतीय ÿयोजनिवचाराचा सिवÖतरपणे आढावा घेतला. सािहÂयाचे ÿयोजन Ìहणजे काय
ते समजून घेऊन सािहÂय कले¸या ÿयोजनाबाबत असलेÐया भूिमका, संÖकृत
सािहÂयमीमांसकांचा Ìहणजेच भरतमुनी ते अिभनवगुĮ यांचा ÿयोजनिवचार या सवाªचा
सवा«गीण िवचार केला.
आपली ÿगती तपासा :
१) भारतीय सािहÂय ÿयोजने.
________________________________________ __________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________

४.२.७ ÖवाÅयाय दीघō°री ÿĳ.
१) ÿयोजन Ìहणजे काय ते सांगून भारतीय ÿयोजन िवचाराचा सिवÖतरपणे आढावा ¶या.
२) ÿयोजन ही संकÐपना ÖपĶ कłन भरत ते मÌमटा¸या ÿयोजन िवचारांची चचाª करा.
टीपा.
१) ÿयोजन संकÐपना
२) मÌमटाचा ÿयोजनिवचार
३) सािहÂयाची ÿयोजने : भरत ते अिभनवगुĮ
एका वा³यात उ°रे िलहा.
१) सािहÂयातून जीवनिवषयक तßव²ान मांडलेले असावे अशी भूिमका कोणती भूिमका
Ìहणून ओळखली जाते?
२) सुखÿाĮी, मनाला िव®ांती, िहतोपदेश ही ÿयोजने कोणी सांिगतली?
३) सािहÂयकृती ही Öवतंý असते, ितचे िवĵ हे लौिकक िवĵाहóन वेगळे असते, अशी
भूिमका कोणती भूिमका Ìहणून ओळखली जाते?
४) अशुभिनवारण हे ÿयोजन कोणी सांिगतले? munotes.in

Page 63

सािहÂयाची ÿयोजने : भरतमुनी ते अिभनवगुĮ
63 ५) मÌमटाने सािहÂयाची एकूण िकती ÿयोजने सांिगतली?
६) फारसी कवी िफरदौसी याने कोणता úंथ þÓयÿाĮीसाठी िलिहला?
७) अिभनवगुĮाने कोणती ÿयोजने सांिगतली?
८) Łþटाने कोणÂया úंथात ÿयोजने मांडली?
९) काÓयाचे ŀĶ फल ‘ÿीती’ तर अŀĶ फल ‘कìतê’ असे कोणी Ìहटले?
१०) मÌमटाने कोणÂया úंथात ÿयोजन िवचार मांडला आहे?
११) भारतीय सािहÂयशाľाचे जनक कोणास मानले जाते?
१२) 'सī :परिनवृ°ये' Ìहणजे काय?
१३) भरतमुनéनी िलिहलेÐया úंथाचे नाव काय आहे?
१४) कृÕणदयाणªव यांनी कोणता úंथ िलिहला?
१५) सािहÂयापासून होणारा बोध 'जायास◌ंिÌमत ’असतो असे कोणी Ìहटले?
४.२.८ संदभªúंथसूची  देशपांडे ग. Þयं., भारतीय सािहÂयशाľ , पॉÈयुलर ÿकाशन,(ित. आ) मुंबई, १९८०
 पाटणकर वसंत, सािहÂयशाľ : Öवłप आिण समÖया , पĪगंधा ÿकाशन, पुणे,
२००६.
 यादव आनंद, सािहÂयाची िनिमªतीÿिøया, मेहता ÿकाशन, पुणे.
 गणोरकर ÿभा, डहाके वसंत आबाजी व इतर (संपा), वाđयीन सं²ा संकÐपना कोश,
ग. रा. भटकळ फाऊंडेशन, मुंबई, २००१.
 राजाÅय± िवजय व इतर (संपा), मराठी वाđय कोश, महाराÕů राºय सािहÂय
संÖकृती मंडळ, मुंबई, २००२.
 पाटणकर रा. भा., सŏदयªमीमांसा, मौज ÿकाशन, मुंबई, (ित. आ) २००४
 कुलकणê वा. ल., सािहÂय Öवłप आिण समÖया , पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई, १९७५
 कंगले र. प., ÿाचीन काÓयशाľ , मौज ÿकाशन, मुंबई, १९७४
*****
munotes.in