पेपर-9-दलित-साहित्य-munotes

Page 1

1 १ दलित सालित्याचे स्वरूप आलि वैलिष्टे अ] दलित, दलित जािीव, दलित सालित्य संकल्पनेलवषयीच्या लवलवध भूलिका. ब] दलित सालित्याची प्रेरिा व व्याख्या घटक रचना १.० उद्देश १.१ प्रस्तावना १.२ दलित सालित्य संकल्पना १.२.१. दलित १.२.२. दलित जाणीव १.२.३ दलित सालित्याच्या लवलवध भूलिका १.२.४. दलित सालित्याची पूववपरांपरा १.३ दलित सालित्य स्वरूप आलण वैलशष्टे १.३.१ आत्िशोध १.३.२ नकार १.३.३ लवद्रोि १.३.४ सिूििन १.३.५ बांलधिकी १.३.६ लवज्ञानलनष्ठा १.४ दलित सालित्य प्रेरणा १.४.१ तथागत भगवान बुद्ध १.४.२ संत कबीर १.४.३ ििात्िा ज्योलतबा फुिे १.४.४ डॉ. बाबासािेब आंबेडकर १.५ सिारोप १.६ संदभवग्रंथ १.७ पूरक वाचन १.८ निूना प्रश्नसंच munotes.in

Page 2

दलित सालित्य
2 १.० उद्देश १. दलित सालित्यातीि "दलित" िी संकल्पना सिजावून घेणे. २. दलित सालित्याच्या लवलवध भूलिका अभ्यासणे. ३. दलित जालणवांचा अभ्यास करणे. ४. दलित सालित्याची वैलशष्टे सिजतीि. ५. दलित सालित्याच्या लवलवध व्याखयांचा अभ्यास करणे. ६. दलित सालित्याचे स्वरूप सिजावून घेणे. ७. दलित सालित्याच्या पूववपरंपरेचा अभ्यास करणे. १.१ प्रस्तावना िराठी सालित्यात १९६० नंतर लवलवध प्रवाि उदयास आिे. या कािखंडानंतर दलित सालित्य, ग्रािीण सालित्य, आलदवासी सालित्य, स्त्रीवादी सालित्या, लवज्ञानवादी सालित्या असे अनेक सालित्य प्रवाि उदयास आिे. दलित सालित्य प्रवाि िा १९६० नंतर िराठी सालित्यात लवकलसत झािेिा एक ठळक सालित्य प्रवाि आिे. या सालित्य प्रवाििा सध्या "फुिे-आंबेडकरी प्रेरणेचे सालित्य" या नावाने ओळखिे जाते. या सालित्य प्रवािाच्या िुळाशी असणार् या प्रेरणा गेल्या शतकातीि लवलवध सािालजक, राजकीय, सांस्कृलतक घडािोडी आिेत. एकूणच या सवव सालित्य प्रवािाच्या िुळाशी शोषणालधष्ठीत सिाजरचना नष्ट झािी पालिजे, िे सिान सूत्र आिे. आलण म्िणूनच सवव प्रकारच्या शोषण, अन्ययालवरुध्द आवाज उठवणारे सालित्य या प्रवािातून लनिावण झािे आिे असे आपणास लदसते. दलित सालित्य भगवान बुद्ध, संत कबीर, ििात्िा फुिे, डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांना प्रेरणा स्थान िानते. भगवान बुद्ध, आलण ििात्िा फुिे यांना दलित सालित्याचे आलदि प्रेरणा स्थान िानिे गेिे आिे. दलित चळवळीचे पलििे प्रणेता तथागत बुद्ध िेच आिेत. सवाांना सिान पातळीवर 'िाणूस' म्िणून सन्िानाने जगण्याचे संपूणव इिवादी, िोकशािीलनष्ठ, तत्वज्ञान प्रथि भगवान बुद्धाने लदिे. दलित सालित्याच्या लनलिवतीिागे डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांचे ििान लवचार आिेत. बाबसािेबांची लवचारांची प्रेरणा घेऊन दलित सालित्य उदयास आिे. 'दलित सालित्य' िा वाड्िय प्रवाि केवळ िराठीतच नािी तर भारतीय स्तरावर स्थालपत झािा आिे. जग जवळ येण्याच्या प्रलियेिा वाढीिा िागल्याने 'दलित सालित्य' िा वाड्िय प्रवाि लवश्वस्तरावरिी चलचविा जात आिे. दलित सालित्य दलितांच्या िुक्तीचे ित्यार आिे. दलितांच्या राजकीय िककांची कैलफयत म्िणून दलितांकडे पालििे जाते. दलित सालित्य िे वेगळ्या जालणवेचे सालित्य िानिे जाते. वषावनुवषे गावकूसाबािेर जीवन जगणार् या अस्पृश्य व अडाणी सिजल्या जाणार् या आलण राजकीय, सािालजक व आलथवकदृष्ट्या उपेलित रालििेल्या सिुिालवषयी िी जाणीव आिे. नकार, दु;ख, अपिान, िाचारी, बेकारी, गुिािलगरी, शोषण, वेदना सिन करून िा वगव जगत आिे. यालवरुद्ध आवाज उठवणे यातून लवद्रोि करणे. िे दलित सालित्य लशकवते. तसेच दलित सालित्य िे वणव आलण वगववादाच्या लवरोधी आवाज उठवते. लिंदू धिावतीि चातुववण्यवचा कडाडून लवरोध करते व िाणसािा िाणूस म्िणून वागवते. दलित सालित्य सिता, बंधुता, न्याय आलण प्रज्ञा, munotes.in

Page 3

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
3 शीि, करुणा या िानवी िूल्यांचा पुरस्कार करते. दलित सालित्य सिाजवादी, जीवनवादी, नीलतवादी, या भूलिका िांडते. दलित सालित्याने िराठी सालित्यात एक वेगळे स्थान लनिावण केिेिे आिे. दलित सालित्यालवषयक वेगळी वैचाररक भूलिका लवलवध वाड्िय प्रकारातून दलित िेखक सिथवपणे आपिे वैचाररक स्वतंत्र िांडू िागिे. प्रथि 'कलवता' या सालित्यप्रकारातून दलित जालणवांना िोकळी वाट लिळािी. त्यानंतर कथा, कादंबरी, नाटक, आत्िकथा या प्रकारातून अवतरिी. दलित िेखक आपिी व्यथा-वेदना सांगण्यासाठी लिलितो. आपिं दु:ख, आपिे प्रश्न िोकांना सिजिे पालिजे, िी त्यांची भूलिका आिे. दलित सालित्य िानवी िूल्यांची आलण िानव अलधकार ांची भाषा बोिते. िे सालित्य दलितांच्या चळवळीचे एक अलवभाज्य अंग आिे. दलितांच्या सिस्यांनी व्यापिेिे आिे. िे प्रश्न जातीव्यवस्थेने लनिावण केिेिे आिेत दलितांची अविेिना आलण उपेिा ह्यास िे सालित्य नकार देते. दलितांवरीि अन्याय-अत्याचारलवरुद्ध लवद्रोि करते. दलित सालित्यातीि जीवन अनुभवलवश्व, जालणवा, वैचाररकता, भाषा, अलभव्यक्ती िे िराठी सालित्यापेिा संपूणव स्वतंत्र आिे. म्िणून दलित सालित्याचे स्वरूप िराठी सालित्यापेिा वेगळे आिे. िराठी सालित्यातीि अनेक सालित्यप्रकारातून प्रेरणा घेऊन सािालजक संस्कृती लवरूद्ध आवाज उठवून िांतीची प्रेरणा घेतिी आिे. दलित सालित्यातीि 'दलित, िी संकल्पना, दलित सालित्याच्या लवलवध भूलिका, दलित सालित्याच्या जालणवा, दलित सालित्याच्या लवलवध व्याखया, दलित सालित्याचे वैलशष्टे यांचा अभ्यास करून दलित सालित्याचे स्वरूप व वैलशष्टे पुढीिप्रिाणे सिजून घेता येईि. १.२ 'दलित' सालित्य संकल्पना 'दलित' सालित्याची संकल्पना सिजावून घेतांना सवावत प्रथि आपण दलित सालित्यातीि 'दलित' या शब्दाचा अथव व आशय व्यापक भूलिकेतून ििात घेतिा पालिजे. दलित सालित्य िे शोषण व्यवस्थेलवरुद्ध सालित्यातून लवद्रोि व्यक्त करीत असते. सिाजातीि आलथवक-सािालजक-सांस्कृलतक-राजकीय अन्याय, अस्पृश्यता, जातीयता, यांचा लवरोध करण्यासाठी अस्पृश्य वगावतीि सालिलत्यक, िेखक, लवचारवंतांनी सालित्यातून आपिे प्रखर लवचार िांडून या व्यवस्थेचा लवरोध केिा. गावकूसाबािेरीि भोगिेिे जीवन दलित सालित्यातून िांडिेिे आिे. दलितांनी वेदना, लवद्रोि आलण नकाराची भावना यातून प्रकट िोऊ िागिे. दलित सालित्य सािन्यांच्या शोलषत, लपलडतांच्या इच्छा, आकांिाचे लचत्रण करणारे सालित्य आिे आलण म्िणूनच सािान्यांसाठीचा झगडा, त्याचे दैंनंलदन प्रश्न, पदोपदी िोणारा अपिान त्यांचे अनुभव आलण या सगळ्या घटनांकडे पािण्याचा जो दृलष्टकोण याचे प्रलतलबंब या सालित्यात घडते. दलित सालित्य िी एक सािालजक, सांस्कृलतक घटना आिे, केवळ वाड्ियीन चळवळ नसून जीवनदृष्टी, प्रत्येक िाणसािा स्वातंत्र्य, प्रलतष्ठा आलण लनभवय सुरलितता याची भूलिका असणारी जीवनदृष्टी आिे. असे दलित सालित्याच्या संदभावत लवचारवंतांनी िांडिे आिे. िराठी वाड्ियाच्या सातशे वषावच्या इलतिासात ज्यांना प्रवेशच देण्यात आिा नव्िता तो आज ज्या सालित्यातीि नायक झािा ते दलित सालित्य िोय. दलित सालित्य िे केवळ आलथवक शोषणातून दलितांची िुक्ती व्िावी म्िणून आिोश करीत नािी तर वणवव्यवस्थेलवरुद्ध िढा पुकारून सािालजक स्वातंत्र्य, सिता व न्याय प्रस्थालपत करण्यास वचनबद्ध आिे. िाणसािा िाणूस म्िणून िवी असणारी प्रलतष्ठाच लिरावून घेतिी गेिी म्िणून दलितांचे जीवन िा दलित सालित्याचा एक प्रिुख लचत्रण लवषय ठरिा. पण दलित सालित्य एवढ्यापुरते ियावलदत नािी. कारण दलित सालित्यातीि 'दलित' िा शब्द munotes.in

Page 4

दलित सालित्य
4 लवलशष्ट सिूिवाचक लकंवा जालतवाचक नािी, तर त्यािध्ये अस्पृश्य दलितांप्रिाणेच बिुजन जातीचािी सिावेश आिे. अस्पृश्य दलितांप्रिाणेच या बिुजन जातीचीिी सािालजक, सांस्कृलतक, आलथवक, धालिवक इत्यादी िेत्रात िी लपळवणूक केिी गेिी आिे. म्िणून िा बिुजन सिाज सािालजक, सांस्कृलतकदृष्ट्या दलितच ठरतो. म्िणून भारतातीि सािालजक, सांस्कृलतक, आलथवक, धालिवक िेत्रात ज्यांच्या वाट्यािा वंलचत, उपेलित, अविालनत आलण अन्याय-जुिूिाचे जगणे आिे, त्या जाती, वगव, गट या सवावतीि िोकांना 'दलित' म्िणता येईि. आलण त्याच्या जीवनाचे लचत्रण करणार् या सालित्यािा दलित सालित्य म्िणता येईि. दलित सालित्याची संकल्पना सिजावून घेतांना आपण 'दलित' या संज्ञेचा अभ्यास करू. १.२.१.दलित 'दलित' या शब्दाच्या लवलवध अथावसंबंधी दलित व दलितेतर सिीिकांनी आपले लवचार िांडिेले आिेत. अत्यंत लवषि िूल्यांवर आधारिेल्या आलण लपळवणुकीचा पुरस्कार करणार् या भारतीय सिाज व्यवस्थेत- लतने आखून लदिेल्या चाकोरीप्रिाणे जीवन कंठणारे धनदररद्री, ज्ञानदररद्री, असंघलटत व म्िणून शलक्तिीन, सत्तािीन, िाचार-दीन-दुबळे असे जे िोक ते सवव दलित िोय. * दलित सालित्यातीि 'दलित' संज्ञा 'दलित' िा शब्द जन्िापासून शोलषत- दलित या अथावने वापरिा जातो. दलित सालित्यात िाणसािा त्याच्या जन्िािुळे वाट्यािा येणार् या दु:खाचे लचत्रण येते. प्रािुखयाने िे लचत्रण पूवावश्रिीच्या अस्पृश्यांचे लचत्रण आिे. यांच्या दु:खाच्या िुळाशी शोषण करणारा सिाज आिे. दलित सालित्यातीि "दलित" िा जन्िाने दलित आिे, शोलषत आिे. बाबुराव बागूि, दय पवार, नािदेव ढसाळ, शंकरराव खरात, यशवंत िनोिर, प्र. ई. सोनकांबळे, िे सालिलत्यक जन्िाने अस्पृश्य आिेत तर िक्ष्िण िाने, भुजंग िेश्राि, िक्ष्िण गायकवाड, दादासािेब िोरे, असे अनेक सालिलत्यक आलदवासी, भटके जिातीचे आिेत. म्िणूनच दलित िा शब्द जन्िापासून दलित शोलषत या अथावने येतो. वेगवेगळ्या लवचारवंतांनी/ सालिलत्यकांनी िांडिेल्या संज्ञा संदभावत व्याखयांचा थोडकयात अभ्यास करु. बाबुराव बागूि :- "िाणसाच्या िुलक्तचा पुरस्कार करणारे, िाणसािा ििान िानणारे, वंश, वणव आलण जालतश्रेष्ठत्वािा कठोर लवरोध करणारे जे सालित्य ते दलित सालित्य." डॉ. म. ना. वानखेडे :- यांच्या िते, "दलित सालित्य म्िणजे दलित िेखकांनी दलितांलवषयी लनिावण केिेिे प्रिोभक लवढ्रोिी सालित्य." प्रा. यशवंत मनोिर :- "दलित सालित्य िे वणव बळीचे आलण वगवबळीचे सालित्य. बाबासािेबांच्या वाणीचा िा वाड्ियीन वणवा आिे. संस्कृतीने ज्यांची पोटे आलण िनेिी उपाशी ठेविी त्या उपेलितांच्या munotes.in

Page 5

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
5 हृदयाचे, िेंदूचे िे लजवंत िलिताकार आिेत. या सालित्याच्या पोटी एका िानवकेंद्री सुसभ्य युगाचा गभव वादळी लनकराने वाढतो आिे." प्रा. केशव मेश्राम :- "िजारो वषव ज्यांच्यावर अन्याय झािा अशा अस्पृश्यांना दलित म्िटिे पालिजे व त्याच वगावतीि िेखकांनी लनिावण केिेल्या सालित्यास दलित सालित्य म्िणावे." पुढेिी ते म्िणतात, 'ज्या सालित्यलवश्वािा पूववलपढ्यांच्या व स्वनुभवांच्या झळाची झळाळी आिे. नेस्तनाबूत केिेल्या िानवी अलस्ितेची उभारी आिे, लवपरीततेच्या गतेतून व उपिब्ध सालित्यलवश्वाच्या पोकळ कोिाििातून स्वतंत्रपणे आकरण्याची आकांिा आिे ते दलित सालित्य. प्रा. गंगाधर पानतावणे :- "दलित सालित्याची चळवळ िा एक िुलक्तसंग्राि आिे. स्वत:िा शोधण्याचा तो एक प्रभावी प्रयत्न आिे. िराठी वाड्ियात िाझे असे लचत्र कोणीिी रेखाटिे नािी. िे लचत्र रेखाटण्याची धडपड म्िणजे दलित सालित्य. तो कोंडिेल्या िनाचे िुंकार आिे." प्रा. शरदच्चंद्र मुलिबोध :- दलित असणे व दलित जाणीव असणे िे लभन्न आिे. दलित जालणवेतून दलित जीवनलवषयक जे वाड्िय लनिावण िोते ते दलित सालित्य. पू. ि. देशपांडे :- "दलित वाड्ियाने िराठी सालित्यात प्रथि जर कािी आणिे असेि तर संतापातून चिकणारे अश्रू. अन्यायालवरुद्ध उठताना संतापातून फुटणार् या अश्रूचे िोि िे सवावत िोठे असते. सािन्याच्या भाषेत िा तळतळाट असतो. ह्याच तळतळाटाचे एक उदात्त स्वरूप म्िणजे दलित सालित्य." श्री. लद. के. बेडेकर :- "िाझा सिाज आजवर दलित िोता. त्यािा आता प्रलतष्ठा लिळािी पालिजे. िी प्रवृती या सालित्यात लदसते. दलित जीवनाचे वास्तव िढाऊ सिाजपररवतवनाची व िाणुसकीची लजद्ध, लतचा उद्गार व आलवष्कार म्िणजे दलित सालित्य िोय." श्री राजा ढािे :- "जो जो या सिाज रचनेलवरूद्ध आलण सांस्कृलतक व्यूि लवरुद्ध िढणारा दृलष्टकोण घेऊन सालित्यलनलिवती करीि आलण चुकिेल्या सिाजािा वाटेवर आणीि तो तो दलित सालिलत्यक असेि आलण त्याचे सालित्य िे दलितांच्या दृलष्टकोणातून लिलििेिे असेि." munotes.in

Page 6

दलित सालित्य
6 प्रा. दत्ता भगत :- "आंबेडकरी लवचार आत्िसात केल्यािुळे प्राप्त िोणार् या जीवनलवषय दृलष्टकोणाधारे स्वत:िा आलण स्वत: भोवतीच्या वास्तवािा जाणून घेण्याच्या उत्कट इच्छा शक्तीचा शब्दरूप आलवष्कार म्िणजे दलित सालित्य." गो. पू. देशपांडे :- "दलित सालित्य म्िणजे दलितांनी लकंवा दलितांसाठी लिलििेिे सालित्य नव्िे, तर दलित संवेदनशीितेतून जन्ििेिे सालित्य िोय." वरीि प्रिाणे दलित व्याखयानवरून असे लदसून येते की, "दलित" या िाणसािा केंद्रवती ठेवून व्याखया िांडल्या आिेत. डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांच्या लवचारातून आलण प्रेरणेतून जन्िािा आिेिे दलित सालित्य केवळ दलितांसाठी लिलििेिे नव्िे. िांलतलवन्िुखता आलण िांलतसन्िुखता यांच्या संघषावतून लनिावण झािेिे दलित सालित्य बंधिुक्त िाणसाचा लवचार करते. तसेच प्रत्येक िाणसासाठी सिता, स्वातंत्र्य, बंधुता व न्याय आलण प्रज्ञा, शीि, करुणा या िानवी िूल्यांचा पुरस्कार करते. इतर सालित्यािून दलित सालित्य लनराळे ठरते. या सालित्यातीि आत्िशोध आंबेडकरी लवचार आत्िसात केिेल्या िेखकांचा आिे. आंबेडकरी लवचार आत्िसात केल्यािुळे धिव, रूढी, परंपरा, वणवव्यवस्था इत्यादीिुळे िानवाचे शोषण केिे जाते. १.२.२. दलित जाणीव लवशेष :- 'दलित सालित्य म्िणजे फक्त दलितांनी लिलििेिे सालित्य नव्िे. तर िाणसाच्या िुक्तीचा पुरस्कार करणारे, िाणसािा ििान िानणारे, वंश, वणव आलण जातीच्या श्रेष्ठात्वािा कठोर लवरोध करणारे ते दलित सालित्य.' या बाबुराव बागुिांच्या लवचारातून दलित सालित्य म्िणजे काय याचे उत्तर लिळते. जन्िाने दलित असणे आलण िनात दलित असणे या वेगवेगळ्या गोष्टी आिेत. दलित जालणवेचा लवचार िा सािालजक बांलधिकीशी जुळविा जातो. लवषि पातळीवरून दलित जालणवा व्यक्त करणार् या दलित सालित्याने भारतीय जीवन पद्धतीचे डोळस भान ठेवावे िागते. दलित सालित्याची शोषणालवरुद्ध सािालजक व आलथवक बांलधिकी ििात घेतिी पालिजे. सािालजक, राजकीय, सांस्कृलतक व आलथवक शोषणालवरुद्धची िी जाणीव आिे. िीच जाणीव दलित सालित्यातून प्रकट िोत असते. 'दलित जाणीव लकंवा संवेदनशीिता िुळात स्वायत्त, स्वयंसापेि नािी. दलितेतर सिाजाची सापेिता लतच्यात गृिीत धरिेिी आिे. िा दलितेतर सिाज लकंवा संदभव खूप बदित चाििा आिे व त्याच्या सोबत दलित सिाज िी बदित आिे. एक िात्र खरे की, दोिोतीि िे अपररिायव बदि सववथा अपेिेप्रिाणे िोत नािी. त्यािुळे खैरिांजी ित्याकांडासारखया अिानुष घटना आजिी घडताना लदसतात. पण बदिाच्या प्रवािाची लदशा दलित-दलितेतर अंतराय किी करण्याकडे आिे, गुणवत्तालधष्ठीत सिानता लनिावण कण्याकडे आिे, असे लदसते. िे नव्या लदशेचे लनदशवक आिे. एकूणच िराठी जालणवेत, िराठी संवेदनशीिता, िानलसकतेत िा आशालकरण पािण्याची व जपण्याची ऊिी लनिावण व्िावयास िवी.' असे प्रा. रा. ग. जाधव यांना वाटते. munotes.in

Page 7

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
7 * दलित जालणवेसंदभाात दलित लवचारवंतांनी आपिे वेगवेगळे मते मांडिेिे आपणास लदसून येतात. डॉ. भािचंद्र फडके :- "दलित जाणीव म्िणजे ििाराष्राच्या लवलशष्ट सांस्कृलतक पररलस्थतीतून लनिावण झािेिी व्यलक्त -सिष्टीसंबंधीची लनरोगी संकल्पनेसंबंधीची जाणीव िोय." बाबुराव बागूि :- "दलित जाणीव म्िणजे िोकशािीची जाणीव िोय. सिता, स्वातंत्र, बंधुता व िाणसाच्या िोठेपणाची िोय." वामन लनंबाळकर :- "जातीयतेिुळे लकंवा कोणत्यािी अन्य कारणािुळे झािेिे शोषण या लवषयी लनिावण झािेिी चीड आलण या लचडीतून संघषव करावा अशी लनिावण झािेिी जाणीव म्िणजे दलित जाणीव िोय." डॉ. वासुदेव मुिाटे :- "दलित जाणीव म्िणजे दलित जीवनाच्या पररवतवनाचा लवचार आिे. आशावादी दृलष्टकोण, दलित जीवनाची दु:खे तरितेने लटपण्याची प्रवृती तसेच सािालजक बांलधिकीशी असणारे अतूट नाते म्िणजे दलित जाणीव." दया पवार :- "िध्यिवगीय सिाजाने स्वीकारिेल्या जालणवेिा छेद देणारी, तळागाळतीि िाणसाबद्दि आपुिकी बाळगणारी, कप्पेबंद व्यवस्थेिा नकार देणारी जी िांलतकारी जाणीव तीच दलित जाणीव." वसंत पळशीकर :- अस्पृश्य असणार् याच्या पोटी आपिा जन्ि झािा आिे आलण अशा िलिनपणात आपिा जन्ि झािेिा आिे आलण िलिनपणात आपल्यािा जन्ि काढायचा आिे याची सदोलदत जाणीव असणे म्िणजे दलित जाणीव असणे." वरीि प्रिाणे दलित जालणवे संदभावत दलित लवचारवंतांनी आपिे वेगवेगळे िते िांडिेिे आपणास लदसून येतात. दलित जाणीव दलित प्रश्नाकडे िानवालधकारच्या दृष्टीने पिाते. सुधारणावादी लवचाराने प्रेररत झािेिी जाणीव असून ती िांलतकारी भूलिका घेतांना लदसते. दलित जाणीव जाती व्यवस्थेच्या लवरोधात बोित असते. चातुव्यववस्थेखािी दाबिेल्या गेिेल्या वेदनेचा िुंकार म्िणजे दलित जाणीव िोय. या जालणवेत सािालजक बांलधिकी आिे तसेच शोषणालवरुद्ध नकार िी आिे. दलित जाणीव लवलशष्ट सािालजक दृलष्टकोण आिे. डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांनी लदिेल्या सािालजक सितेचा लवचाराचा आलवस्कार दलित जालणवेच्या िाध्यिातून प्रकट िोतांना लदसते. दलित िेखक िा सािालजक बांलधिकी munotes.in

Page 8

दलित सालित्य
8 िानणारा िेखक आिे. जे जे जगिं, भोगिं, अनुभविे, ते ते तसचं सालित्यात िांडिे. िेखक अशोक व्िटकर लिलितता" ििा सिजू िागल्यापासून िी ज्या पद्धतीच्या सिाजात राििो, वाढिो, लशकिो आलण आता वावरत आिे, त्या सिाजाचे यथाशक्ती प्रािालणकपणे िी लचत्रण केिे आिे. ियासारखे दलित िेखक सािालजक जालणवेने ओतप्रोत भरिेिे लदसतात. तर बाबुराव बागूि म्िणातात "अपृश्यता िवकर घािायची असेि तर खेडी सोडा, नािी तर धिवव्यवस्थेवर आधारिेिी अथवव्यवस्था िोडा. वरीि लवचारातून असे लदसून येते की, दलित िेखकाची िानलसकता िी इतर िेखकांच्या िानलसकतेिून वेगळी आिे. दलित िेखकाचा अनुभव िा जातीलवलशष्ट अनुभव आिे. दलित िेखकाच्या िेखनात जात िा एक िित्वाचा घटक आिे. जन्िाने दलित असिेिा िाणूस व्यवस्थेिा आव्िान देतो, िे रुचणारे सत्य आिे. आंबेडकरी लवचार आलण दलित िेखकाचा भोगवटा ह्या रसायनातून दलित जाणीव जन्ििी आिी. १.२.३. दलित सालित्याच्या लवलवध भूलमका दलित सालित्य संकल्पनेच्या संदभावतीि वेगवेगळ्या सालिलत्यकांच्या भूलिका पुढीि प्रिाणे सांगता येतीि. नामदेव ढसाळ :- "दलित म्िणजे अनुसूलचत जातीजिाती, बौद्ध, कष्टकरी जनता, कािगार, भूलििीन शेतिजुर, गरीब शेतकरी, भटकया जिाती, आलदवासी इत्यादी िोय. डॉ. प्रभाकर मांडे :- "दलित म्िणजे अशा व्यक्तींचा सिूि, ज्यांचा िाणूस म्िणून जगण्याचा िकक लिरविा गेिा आिे. ज्यांच्या जन्िाने ज्यांच्या वाटयािा या सिाजरचनेत एकाच प्रकारचे जीवन आिे आिे, िाणूस म्िणून ज्यांचे िूल्य अव्िेरिे गेिे आिे, ज्यांना िाणसासारखे िनाने जगणे नाकारिे गेिे आिे ते दलित िोय." डॉ. म. वा. वानखेडे :- "दलित म्िणजे केवळ बौद्ध अथवा िागासवगवच नव्िे, तर जे लपळिे गेिेिे असे श्रिजीवी आिेत ते सवव 'दलित' म्िणून सांगतात." प्रा. जनादान वाघमारे :- "भारतीय दलितिा अनेक शतकांपासून संस्कृतीच्या, धालिवक व सािालजक जीवनाच्या बांधणीत व लवकासात बरोबरीचा लिस्सा लिळू शकत नािी. या देशाचा वारसदार असूनिी त्यािा वारसा प्राप्त झािा नािी. तो या देशाचा, पण िा देश त्याचा कधीच िोऊ शकिा नािी, असा तो दलित." प्रा. केशव मेश्राम :- "दलित शब्दच स्फोटक आिे. ििान संस्कृतीचे गोडवे गाणारी सिाजव्यवस्था, लतने स्वीकारिेिी धिव व ईश्वर िी भयस्थाने, त्यांना सिाय्यभूत िोणारी चतुववण्यवव्यवस्था, munotes.in

Page 9

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
9 तीच्यातून लनिावण झािेिे जन्िाधाररत वंशश्रेष्ठत्व अशा या काटेरी साखळीत फार िोठा सिाज लतरस्कृत ठरिा गेिा त्यािुळे उद्घोष िानवतेचा असिा तरी कृत्य अिानवीपणाचे, चचाव बंधुत्वाची पण वागणूक शत्रुत्वाची अशी आिे. िूल्य सिानतेचेपण पद्धती लवषितेची, अशा दािक अनुभावातून लपळवटल्या गेिेल्या िाणसाच्या अनंत दु:ख-अपेिांना, प्रलतकारच्या िुंकारिा, िूल्य व अलस्ितेच्या शोधिा, दलित शब्द प्रेरक ठरिा आिे." वरीि लवचारवंतांच्या दलित सालित्याच्या लवलवध भूलिकेच्या चचेवरून असे स्पष्ट िोते की, भारतीय जातीवगीय परंपरेतीि सिाजलस्थतीशी लनगडीत िाविेिा आिे. या लवलवध लवचारवंतांच्या भूलिका दलित सालित्याच्या िूळ प्रयोजनावर आलण प्रेरणेवर िुखयत: प्रकाश टाकतात. १.२.४ दलित सालित्याची पूवापरंपरा :- दलित सालित्य िे डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांच्या पूवी िी उदयास आिेिे िोते. डॉ. आंबेडकर पूवव काळापासून दलितांच्या चळवळीना सुरुवात झािेिी िोती. सत्याग्रि, भाषणे, उठाव, आंदोिने या स्वरूपाचे िोते. तसेच ते वाड्ियीन स्वरूपाचेिी िोते. यांच्यािी सालित्यकृतीच्या िुळाशी 'लवद्रोि' िाच िोता. थोडकयात आपण दलित सालित्याच्या पूववपरंपरा अभ्यासू. *संत चोखामेळा :- दलित सालित्याच्या पूववपरंपराचा अभ्यास करतांना संत चोखािेळा यांच्या सालित्यलनलिवती पासून करावा िागेि. संत चोखािेळा जन्िाने अस्पृश्य असून वारकरी संप्रदायातीि संत कलव िोत. त्यांच्या अभंगातून ईश्वर भक्तीबरोबरच सिाजातीि लवषितेची जाणीव िी ते व्यक्त करतांना लदसतात. संत चोखािेळा आपल्या अभंगातून रूढी-परंपरेलवरुद्ध, अन्यायालवरुद्ध आवाज उठवतात.त्यांच्या अभंगातून " िज दूर दूर िो म्िणती" अशी ईश्वराजवळ ते तिार करतात. या तिारीतून सािालजक लवषितेचे दु:ख प्रकट िोते. आलण या दु:खाचा जेव्िा कडेिोट िोतो तेव्िा "पापांचा घडा भरेि त्यांचा, नरक यातना सितीि ते I ते िाणूस नािी दैत्याची अविाद I त्यांचे त्यांना भोगू दे II अशी चीड, संताप ते व्यक्त करतात. िी एक प्रकारची लवद्रोिचीच भावना आिे. आपिे दु:ख, वेदना ते देवभक्तीिध्ये बुडलवण्याचा प्रयत्न करतात. "कोण तो सोवळा कोण तो ओवळा I कोणाशी लवटाळ कशाचा जाििा II" असा लवद्रोिाचा आवाज त्यांच्या अभंगातून अधूनिधून उठत असिा तरी, munotes.in

Page 10

दलित सालित्य
10 'अिोजी, तुिचे दारीचा िी कुतरा' असे िाचार शब्द िी येतात. तरीिी चोखोबांनी सािालजक लवषितेलवरुद्ध आवाज उठविा. दलित वगावच्या वेदनेिा, दु:खिा शब्दरूप देणारे दलित सालित्याचे पलििे उद्गाते ठरतात. लशवराम जानबा कांबळे :- लशवराि कांबळ्यांचे वडीि जानबा कांबळे िे पुण्यातीि भांबुडे गावाचे वतनदार ििार िोते. त्यांनी दलितोद्धाराचे काि येथूनच केिे. लिंदू सिाजाची पुनवबांधणी करायची असेि तर उच्चवणीयांनी पढाकार घेतिा पालिजे, असे स्पष्ट ित त्यांनी व्यक्त केिे िोते. बाबा पद्मनजी आलण ज्योलतबा फुिे यांच्या लवचारांची प्रेरणा घेऊन लशवराि कांबळे यांनी आपल्या िेखातून स्पष्टपणे लवचार िांडिे. िराठा लदनबंधू (कोल्िापूर) यािध्ये प्रकालशत केिेल्या पलिल्या पत्रात आपिी िते त्यांनी परखडपणे आलण लनभवयपणे िांडिी. तसेच त्यांनी आपल्या न्याय-िककांच्या िागण्यासाठी पािविेंटिा अजव सादर केिा िोता. तत्कािीन सरकाररने संधी लदिी तर ििार जिात िागे रािू शकत नािी, असे त्यांनी लिलटश सरकारिा आवािन केिे. लशवराि जानबा कांबळे यांनी १९०३ िध्ये पुणे लजल्ह्यातीि सासवड येथे ५१ गावांच्या ििारांची सभा बोिाविी िोती. आपल्या िककांसाठी अस्पृश्यांनी केिेिा िा पलििा संघलटत आलण सनदशीर प्रयत्न िोता. १९०८ िध्ये त्यांनी 'सोिवंशीय लित्र' नावाची िालसक पलत्रका सुरू केिी. १९१० िध्ये लशवराि जानबा कांबळे यांनी जेजूरी येथे ििारांची भव्य पररषद भरविी आलण ििरांनी आपल्या िुिींना 'िुरळी' म्िणून देवािा वािू नये, असे आवािन केिे. त्यांनी आपल्या िेखणीतून अस्पृश्यांिधीि अंधश्रद्धेवर जसे प्रिार केिेिे आिेत तसे सवणव आलण लिटीशांकडून िोणार् या अन्ययालवरुद्ध दाद िी िालगतिेिी लदसते. गोपाळ बाबा विंगकर :- गोपाळ बाबा विंगकर िे लिलटशांच्या िष्करातून १८८६ िध्ये लनवृत्त झािे. त्यांनी आपल्या सेवालनवृत्तीनंतर अस्पृश्य सिाजाची सेवा करण्यासाठी 'अनायव दोष पररिार' नावाची संघटना स्थापन केिी. सन १८८८ िध्ये त्यांनी 'लवटाळ लवध्वंसन' नावाची पुलस्तका लििून अस्पृश्यतेवर लवदारक प्रकाश टाकिा. गोपाळ बाबा विंगकर यांना जेव्िा अस्पृश्यांना जेव्िा लिलटश िष्करात बंदी केिी आिे िे कळिे तेव्िा त्यांनी ििात्िा फुिे, बाबा पदिनजी यांची भेट घेऊन चचाव केिी. आलण १८९४ िध्ये लिलटश सरकारकडे लनवेदन सादर केिे. त्यांनी आपल्या लनवेदनात म्िटिे िोते, "अस्पृश्यांची िष्करात भरती केिी पालिजे. अस्पृश्यांनी वेळोवेळी लिलटशांच्या बाजूने िढून आपिे शौयव लसद्ध केिे आिे. तेव्िा लिलटश सरकारने अस्पृश्यांच्या िष्कर भरतीस बंदी करू नये." यांनी अस्पृश्यांच्या सुधारणालवषयक कायाविा वािून घेतिे िोते. अस्पृश्यांिधीि पोटजातीतीि तणाव संपवणे, त्यांच्या िध्ये रोटी-बेटीचा व्यविार सुरू करणे, त्यांना िृत िांस खाण्यापासून परावृत्त करणे,त्यांच्या संघटनेची जाणीव लनिावण करणे. असे कायव केिे आिेत. गोपाळ बाबा विंगकर दलितांिधीि वृत्तपत्राचे पलििे वाताविार म्िणून िी ओळखिे जातात. त्यांनी लवटाळ लवध्वंसन या पुस्तकातून अस्पृश्यतेचे जोरदार खंडन केिे आिे. म्िणूनच डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांनी गोपाळ बाबा विंगकरांची सािालजक कायाांची स्तुती केिी आिे. munotes.in

Page 11

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
11 लकसन फागुजी बंदसोडे लकसन फागुजी यांनी दलित व्यथेिा, वेदनेिा आपल्या कलवतेतून व प्रिसनातून प्रत्ययकारी शब्दरूप लदिे. अस्पृश्यांसाठी शाळा, वाचनिये आलण वसलतगृिे सुरू केिी. सन १८९० सुिारास आपिे सिाज कायवसुरू केल्याचे लदसते. सन १९०७ िध्ये त्यांनी अस्पृश्य िुिींच्या लशिणासाठी 'चोखािेळा कन्याशाळा' स्थापन केिी. ििार िजुरांचे प्रश्न सोडवण्यासाठी लकसन फागू बंदसोडे यांनी प्रयत्न केिे. त्यांनी सन १८८८ ते १९२२ ह्या काळात 'िजदूर पलत्रका' नावाने पत्र चािविे. १९९९ िध्ये 'अंत्यज सिाज' नावाची संस्था स्थापन केिी. लकसन फागुजी बंदसोडे यांनी कलवता, तिाशा, नाटक अशा सालित्य प्रकार लििून अस्पृश्यांच्या प्रश्नालवषयी जागरूकता लनिावण केिी आलण अस्पृश्यांच्यावतीने संघषव केिा.तत्कािीन सिाज व्यवस्थेचे वास्तव रूप त्यांनी काव्यातून प्रकट केिे 'पशुिुलन केिे िीन I नच उर लदिा कुठे िान II असे सांगतांच 'सािू नका कुणाचा जुिूि I िोऊ नका कुणाचे गुिाि I सोडून या रे सारे बदकाि असा स्वालभिानी संदेशिी ते देतात. यातून बािेर पडण्यासाठी ' ििाराशी अंती I निी िढ्यालवण िुक्ती II असा िढा , संघषावचा िागव ते सांगतात. या सवाांनीच आपआपल्या स्वभाव धिावनुसार सालित्यातून लवद्रोि व्यक्त केिे आिे. त्यांचे सालित्य दलित जाणीवेतून उदयास आिेिे आिे. सिाज जागृतेचे आव्िान व प्रबोधन आलण सिाज पररवतवन िे त्यांच्या सालित्याचे िित्वाचे लवशेष आिेत. या काळातीि वैचाररक िेखन िे अभंग, कवणे, गीते, काव्य, शािीरी या वाड्ियच्या िुळाशी िोते. सिाज जागृती व प्रचार िाच िेतु लदसतो. १.३ दलित सालित्य स्वरूप आलण वैलशष्टे दलित सालित्य िे आधुलनक सालित्य आिे. स्वातंत्र्योतर काळातल्या दलित चळवळीच्या झंझावातािुळे िे सालित्य जसे प्रभालवत झािे आिे. तसे आंबेडकरी लवचाराच्या प्रेरणेिुळे ह्या सालित्याचा उदय झािा आिे. दलित चळवळीचा िुखय उद्देश िाणसािा 'िाणूस' म्िणून जगविे पालिजे. दलितांचे शोषणापासून िुलक्त करण्यासाठी सार् या शोलषतांचा िुंकार िा नकार, प्रिोभ, बंड आलण लवद्रोिाच्या िाध्यिातून दलित सालित्यातून व्यक्त िोतो. १.३.१ आत्मशोध :- दलित सिाजािा डॉ. बाबासािेब आंबेडकर आलण त्याच्या लवलवध चळवळीने आत्िसन्िानाने जीवन जगण्याची लदशा लदिी. दलित सालित्य िे चळवळीचे सालित्य आिे. या चळवळीचा िुखय उद्देश िाणसािा 'िाणूस' म्िणून वागणूक लदिी गेिी पालिजे िा िोता. वषावनुवषव िाणसािा िाणूस पण नाकारिे गेिे. लवषि सिाज व्यवस्थेिुळे दलितांना अलतशय िीन, पशू सि वागणूक लदिी गेिी. जीवन जगण्यासाठी आवश्यक असणारे सवव िागव सवणाांनी बंद केिे िोते. अशा दलितांना आत्िसन्िानाने जगण्याची लदशा डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांनी लदिी. लशिणाचे िित्व दलितांना पटवून लदिे. लशिणाच्या संस्काराने त्यांच्या लवचारांना िागव दाखलविा. म्िणूनच आत्िसन्िानाची जान आलण भान दलित सालित्यातून प्रकषावने व्यक्त िोते. कारण दलित िुलक्तच्या िढ्यातीि िुखय उद्देश िाणसाचा आत्ि सन्िान म्िणजेच िाणसािा 'िाणूस' म्िणून प्रलतष्ठा देणे िाच आिे. munotes.in

Page 12

दलित सालित्य
12 १.३.२ नकार :- डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांच्या िते दलित वगाविध्ये आत्िभान लनिावण झािे पालिजे आलण आत्ि सन्िानाच्या िागावत ज्या ज्या गोष्टी अडसर ठरतात त्या सवाांना नकार लदिा पालिजे िा भाव आिे. धिावलधलष्ठत रूढी- परंपरेिा दलित वगावने नकार लदिा. अस्पृश्यता िा दलितांच्या देिावरीि किंक आिे तो वेळ पडिी तर दलित वगावने आपल्या रक्ताने आपणच पुसून काढिा पालिजे. या बाबासािेबांच्या लवचाराने त्यांच्या आत्िभान लनिावण झािा. शोषण, अंधश्रद्धा, गुिािलगरी, अन्याय, लवषिता इत्यादींना नकार देण्याची भूलिका दलित सालित्य घेते. सिाजातीि आलथवक, सािालजक, राजकीय, लवषितेिा नकार लदिा पालिजे. सिाजात खोिवर रुजिेिी अन्यायकारक व्यवस्था नाकारणे, िे कोणत्यािी लवद्रोिी चळवळीचे सूत्र असते. म्िणून अन्यायािा नकार लदिा पालिजे असे दलित सालित्य िानते. १.३.३ लवद्रोि :- भारतीय चातुववण्यवलधलष्ठत सिाजव्यवस्थेलवरुद्ध दलित सालित्याने लवद्रोिी भूलिका स्वीकारिी आिे. या सालित्यात प्रकट िोणारे नकार व लवद्रोि िे आत्ि शोधाचीच प्रकट रुपे आिेत. दलित सालित्यातून व्यक्त िोणारा लवद्रोि िा िुखयात: धिव, रूढी, परंपरा, संस्कृती इत्यादींना पलवत्र व श्रेष्ठ िानून त्या आधारे दलितांना वषावनुवषव गुिाि ठेवू पािणार् या व्यवस्थेलवरुद्ध िा लवरोध येतो. िा लवद्रोि या व्यवस्थेवर आघात करतो. दलित सालित्यातीि लवद्रोि लवलशष्ट व्यलक्तलवरुद्ध लकंवा लवलशष्ट जम तीलवरुद्ध नािी तर तो लवषितेलवरूद्ध आिे. िा लवद्रोि प्रस्थालपत व्यवस्थेचा प्रलतशोध नसून एका सिान पातळीवरीि व्यवस्थेची लनतांत गरज प्रलतपादण्याच्या िेतूने आिेिा आिे. १.३.४ समूिमन :- दलित सालित्यािध्ये सिूििनाचे दशवन िोते. कोणतीिी किाकृती िी एका व्यक्तीची लनलिवती असते. त्या सालित्यकृतीतून व्यक्त िोणारा अनुभव िा एका व्यक्तीचा नसून त्या सिाजातीि सवाांचा अनुभव असतो. दलित सालित्यात िात्र लनलिवतीच्या पातळीवर एका व्यक्तीची असणारी अनुभूलत एकाच वेळी व्यलक्तलनष्ठ िी असते व सिूिलनष्ठ लकंवा सिाजलनष्ठ असते. कारण दलित सिाजात अन्याय, शोषण, लवषिता, दाररद्र्य याने पीडिा गेिा आिे. धिव, रूढी, परंपरा िाथी टाकिेिे बलिष्कृत जगने िा सवव सिाजाचा अनुभवाचा भाग आिे. म्िणून दलित सालित्यातून येणारे सालिलत्यक जेव्िा आपिे अनुभव व्यक्त करतो तेव्िा तो अनुभव त्या सालिलत्यकाप्रिाणेच त्याच्या सिुिाचेिी अनुभव असतात. दलित आत्िकथनाचा लवचार केिा तर तो 'िी' चा अनुभव 'आम्िी' चािी बनतो. १.३.५ बांलधिकी :- दलित सालिलत्यक िा सािालजक बांलधिकी िानणारा िेखक आिे. तो आपल्या सिाजाचा पिकार िोऊन िेखन करत असतो. त्याची बांलधिकी जबाबदारीच्या भावनेतून लनिावण झािेिी असते.बांलधिकी या शब्दाचा अथव कोणत्या तरी एका भूलिकेशी बांधीि रािणे असा घेतिा जातो. दलित िेखकाची जन्ि नाळ ह्या वगावच्या वेदनेशी जखडिेिी आिे. दलित सालित्यातीि बांलधिकी त्या सालित्यातून व्यक्त िोणार् या जीवनिूल्यांच्या संदभावत आिे. धिावलधलष्ठत सािालजक लवषिता, या लवषितेतून वाट्यािा आिेिे पशुपेिािी िीन, भयावि munotes.in

Page 13

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
13 जीवन, डॉ. बाबासािेबांच्या रूपाने लदसिेिा प्रकाशाचा िागव यांच्या प्रेरणेतून लदसतो. दलित सालित्याचा उद्देश िानवी जीवनात स्वातंत्र्य , सिता, बंधुता, व न्याय यावा िा आिे. याकररता पारंपररक व्यवस्था उद्ध्वस्त केिी पालिजे. तरच िाणसात सौिादव जपिे जाईि. म्िणूनच दलित सालित्यात दलित सिाजाच्या दु:खभोगाचे आलण वेदनेचे लचत्रण येते. आलण याचवेळी सवव िाणसािध्ये िैत्रीपूणव नात्याची अपेिा व्यक्त करते. १.३.६ लवज्ञानलनष्ठा :- दलित सालित्य ईश्वरकल्पनेिा नकार देते. आंबेडकरवाद िा िानवी िूल्यावर आधारिेिा तो भककि अशा बुलद्धवादावर उभा आिे. आलण बुद्धतत्वज्ञांनाची त्याची िूि बैठक असल्याने लवज्ञान िे त्यांचे एक अंग आिे. भगवान बुद्ध प्रिाणे आंबेडकरवादानेिी ईश्वर, आत्िा यांना नाकारिे. देवधिाविा, धिवशास्त्रािा त्याच्या लसद्धान्तयास नाकारिे आिे. प्रा.रावसािेब कसबे म्िणतात, "प्रज्ञा , शीि, करुणा व िैत्रीची सांगड म्िणजे आंबेडकरवाद अलनत्य, अनात्ि, अलनश्वरवाद आलण लवज्ञानवाद म्िणजे आंबेडकरवाद बुद्धीप्रिाण्य, लववेक, गती, तकव आलण बुलद्धवादाचा स्वीकार म्िणजे आंबेडकरवाद" यािुळे आंबेडकरी प्रेरणेतून दलित सालित्याचा लवज्ञानलनष्ठा िा एक गुणधिव आिे. १.४ दलित सालित्य प्रेरणाशिी दलित सालित्य िा वाड्ियप्रवाि केवळ िराठीच नािी तर भारतीय स्तरावर स्थालपत झािा आिे. जग जवळ येण्याची प्रलिया वाढीिा िागल्याने दलित सालित्य िा सालित्यप्रवाि लवश्वस्तरावर आज चलचविा जात आिे. दलित सालित्याची लनलिवती िी सािालजक संघषावतून झािेिी आिे. सिाजात अस्पृश्यांना िाणूस म्िणून नाकारिे गेिे िोते, त्यांना पशू सिान वागणूक लिळत िोती. त्यातूनच सािालजक संघषव वाढू िागिा. इलतिास काळात ज्या ज्यावेळी असा संघषव झािा त्या त्यावेळी िानवता आलण सिानता यांचे िित्व सांगण्यासाठी त्या त्या धिावत धिविांती आलण सिाजिांती करण्यासाठी ििापुरुष जन्िािा आिे. तथागत भगवान बुद्ध, संत कबीर, भगवान ििावीर, येशू लिस्त, डॉ. बाबासािेब आंबेडकर, चावावक, गुरु नानक, संत रािानुज, रािस्वािी पेररयार, संत बसवेश्वर, ििात्िा ज्योलतरव फुिे, कािव िाकसव, शािू ििाराज यांचा लनदेश करता येईि. डॉ. बाबासािेब आंबेडकर िे िूळ दलित सालित्याचे प्रेरणा स्थान आिेत. यांच्या ििान लवचारांिुळेच सिाजातीि लवषितेवर लवद्रोि करण्यात आिा. यांच्या लवचाराची प्रेरणा घेऊन दलित िेखक लििू िागिा. अस्पृश्यांनी सिाजातीि लवषि व्यवस्थेलवरुद्ध प्रलतकार केिा. म्िणून आपणास दलित सालित्यप्रवािच्या िुळाशी असणार् या प्रेरणा शक्तीचा पररचय करून घेणे िित्वाचे ठरेि. खािीि प्रिाणे आपण दलित सालित्य प्रेरणेचा अभ्यास करू. munotes.in

Page 14

दलित सालित्य
14 १.४.१ तथागत भगवान बुद्ध :- जालतभेद, किवकांड, देवधिव, िूलतवपूजा, प्रेलषत या गोष्टी नाकारून भगवान गौति बुद्ध दलित सालित्याची प्रेरणा ठरतात. गौति बुद्ध यांनी आपल्या कायावच्या केंद्रस्थानी िानवाचे लित िानिे. गौति बुद्धाचे तत्वज्ञान सिता, स्वातंत्र्य, न्याय आलण नीतीित्ता या सािालजक िूल्यांवर उभी आिे. दलित सालित्यानेिी याच िूल्यांना िानिे. बुद्धांना नव्या स्वतंत्र िानवाचा लवकास करण्यासाठी िानवतावाद लवकलसत करायचा िोता. तसेच िानवतावादी धिावचे केंद्र प्रज्ञा, शीि, करुणा या तत्वांना िानिे. गौति बुद्धानी शोषणालधलष्ठत जातीभेदाचा, अस्पृश्यतेचा लकंबिुना सवव पातळ्यांवरीि सािालजक लवषितेचा लधककार केिा. लवश्वशांती, स्वतंत्र, अलिंसा, नीतीित्ता या ििान िूल्यांना अनुसरून िानव कल्याण साधणारे िानवतेचे व िांती पररवतवनाचे पलििे प्रवतवक भगवान गौति बुद्ध दलित सालित्याची िूळ प्रेरणा िानिी जाते. रा. ग. जाधव म्िणतात की, "दलित सिाजाचे सालित्य-लवषय िोऊ शकणारे ििान नाट्य बौद्धदशवनाच्या किोलचत आंगवणाच्या प्रलियेत दडिेिे आिे." भगवान बुद्ध िे दलित सालित्याची आलदि प्रेरणा आिे िे लनलवववादपणे िान्य करावे िागेि. िानवािा जगण्यासाठी आवश्यक असणारे नीलतबळ बौद्धधिावच्या प्रेरणेतून लिळते. म्िणूनच डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांना धिाांतरासाठी बौद्धधिव सवावत योग्य धिव वाटिा. बुद्ध प्रेरणेतून दलितांना सािालजक-सांस्कृलतक तेजलस्वता िाभिी. िानव िेच िध्यवती िूल्ये िानिे. िाणसाने िाणसासारखे वागिे पालिजे िा लवश्वव्यापी ििान संदेश देणारे भगवान बुद्ध िे दलित सालित्याच्या प्रेरणा स्थानी असिेिे आपणास लदसून येतात. म्िणून दलित चळवळीचा पलििा प्रणेता ििाकारूलणक तथागत गौति बुद्ध िेच आिेत. १.४ २ मिात्मा ज्योलतराव फुिे :- दलित सालित्य भगवान बुद्ध यांच्या नंतर ििात्िा ज्योलतराव फुिे यांना प्रेरणास्थानी िानिे. ििात्िा ज्योलतराव फुिे यांचा कािखंड अव्वि इंग्रजी राजवटीचा िोता. एकोणीसाव्या शतकात आधुलनक लशिण िे वैयलक्तक व सािूलिक उन्नतीचे एकिेव साधन िोते.ते िानवतावादाचे आलण सितेचे लनस्सीि पुरस्कते िोते. अन्याय, अंधश्रद्धा, रूढी परंपरा या लवरूद्ध सिाज जागृती केिी. अस्पृश्यांची उन्नती साधायची तर प्रथि त्यांच्या लशिणाकडे वळिे पालिजे िे ििात्िा फुिेंनी िेरिे. जालतभेद, धिवभेद, व चतुववण्यव या लपढीजात संस्थांवर ििात्िा फुिेंनी कडाडून िल्िा चढलविा. ििात्िा फुिे िे खरे सत्य शोधक िोते. िानव व िानवी सिाजाचे लित साधिे पालिजे, या गोष्टीची त्यांनी िनाशी पककी खूणगाठ बांधिी. अस्पृश्यांना लशिणालशवाय दूसरा उपाय नािी िे ििात्िा फुिेंसारखया सिाजसुधारकांनी जाणिे. ििात्िा फुिेंचा िढा िा स्वातंत्र्य, सिता, सिान न्याय, बंधुता, यावर आधाररत िोता. त्यांनी लिस्ती धिावपासून प्रेरणा घेऊन पुण्यात ििारिांगासाठी पलििी शाळा काढिी. लवचार आलण कृती यांची योग्य सांगड ििात्िा फुिेंनी आपल्या जीवनात घातिी िोती. आधुलनक युगात िानव च्या उद्धारासाठी बंडखोरीची पाऊिे ििात्िा फुिे यांनी उचििी. म्िणून आपल्या घरचा पाण्याचा िौद अस्पृश्यांसाठी खुिा केिा. जातीव्यवस्था िी ईश्वर लनलिवत नािी, ती उच्चवगावच्या स्वाथीबुद्धीने लतिा जन्िािा घातिे आिे, असे ििात्िा फुिे यांचे स्पष्ट ित िोते. उच्च वगावच्या सांस्कृलतक िक्तेदारीवर जोरदार त्यांनी िल्िा चढविा. अस्पृश्यांना त्यांच्या िककाची जाणीव करून लदिी. त्यांना दलित पीलडत सिाजाचे सािालजक, सांस्कृलतक, धालिवक, राजकीय, अशा सवव स्तरावर munotes.in

Page 15

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
15 स्वतंत्र्य अपेलित िोते. म्िणून त्यांनी अस्पृश्यतेलवरोधात, शोषण, जालतभेद, वगवभेद या लवरूद्ध त्यांच्या ििान लवचाराने आलण प्रत्यि कृतीने िल्िे केिे. लवद्येचे िित्व त्यांनी खािीि लवचारातून पटवून लदिे आिे. 'लवद्येलवणा िती गेिी' 'ितीलवणा नीती गेिी' 'नीतीलवणा गती गेिी' 'गतीलवणा लवत्त गेिे' 'लवत्तलवणा शूद्र खचिे' 'इतके अनथव एका अलवदयेने केिे.' अस्पृश्यांना लशिण न लिळाल्यािुळे िानवी जीवनाचे अनथव िोते. िे त्यांनी ओळखिे आलण लशिणाचे िित्व पटवून लदिे. त्यांनी अनेक ग्रंथ लिलििे. 'शेतकर् यांचा आसूड, िाह्मणाचे कसब, गुिािलगरी, छत्रपती लशवाजीराजे भोसिे यांचा पोवाडा, अखंडालद काव्यरचना, साववजलनक सत्यधिव, इ.आिेत. या ग्रंथापैकी साववजलनक सत्यधिव, गुिािलगरी या ग्रंथातून अन्याय, अंधश्रद्धा, रूढी परंपरा, जालतभेद, धिवभेद, व चतुववण्यव यावर आवाज उठविा. तसेच यातूनच स्पष्ट िोते की ििात्िा फुिे यांच्या लवचारांना दूरदृष्टी व बुलद्धप्रािण्यावादाचे अलधष्ठान िाभिे िोते. जुन्या धिवरूढीपरंपरेलवरुद्ध त्यांनी आवाज उठविा. ििात्िा ज्योलतराव फुिे यांचे कायव व्यवस्थेिा िादरे देणारे िोते. फुिे दांम्पत्याने त्रास आलण छळ सिन करून सिाज सेवा केिी. सिाज तीि अंधश्रद्धा, बुबाबाजी,दैन्य आलण दास्य ियालवरुद्ध तय ांनी आयुष्यभर संघषव केिा. सिस्त 'िाणूस' िा फुल्यांचा कायावचा आलण लवचारांचा केंद्रलबंदू िोता. म्िणून दलित चळवळीत त्यांचे कायव िोिाचे आिे. आपल्या सवव ग्रंथात लिंदूधिवग्रंथ, िाम्िणप्रधान लिंदू सिाजरचना यांवर घणाघाती आघात केिे म्िणूनच दलित सालित्यात ििात्िा ज्योलतराव फुिे यांच्या लवचारांना व सालित्यािा आपिी प्रथि प्रेरणा स्थान िानते. १.४.३ संत कबीर :- संत कबीर िे सिाज सुधारक संत कवी िोते. संत कबीर यांना डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांनी गुरु िानिे िोते. संत कबीर सत्य, लवज्ञान आलण किव लसद्धांत यावर लििीत. इतकया शतकानंतरिी आज िी त्यांचे दोिे अलतशय सिपवक वाटतात. धालिवक थोतांडवर कडक आसूड त्यांनी ओढिे. त्यांनी तत्कािीन प्रचलित असणार् या धिावतीि अंधश्रद्धा व अलनष्ट प्रथा यावर दोियेच्या िाध्यिातून प्रखर टीका केिी. संत कबीर कोणत्यािी धिाविा िानात नसे, सवव धिावतीि चांगल्या लवचारांना ते म नात व ते आत्िसात करीत असे. कबीरांचे उपदेश कोणत्यािी काळाकरता प्रेरणादायी असे आिेत. या उपदेशातून त्यांनी सिस्त िानव जातीिा योग्य िागाववर चािण्याची प्रेरणा लदिी आिे. सिाजातीि रूढी-परंपरा, कुप्रथा, यावर आपल्या दोियािधून कडाडून लवरोध केिा आिे. आलण आदशव व सुसंस्कृत सिाज लनलिवतीस खंबीर भूलिका िांडिी. संत कबीर तत्कािीन व्यवस्थेचे सिाजसुधारक म्िणून लिन्दी सालित्यात ओळखिे जातात. संत कबीर यांचे बिुतांश दोिे यावर लवज्ञानवादी बुद्धधम्िाचा प्रभाव लदसतो. त्यांचे लवज्ञानवादी दोिे आजिी जगास प्रेररत करतात. संत कबीर आपल्या लनंदकािा स्वत:चा लितलचंतक िानायचे. कबीरानी परिेश्वर पेिा वरचे munotes.in

Page 16

दलित सालित्य
16 स्थान गुरूिा िानायचे. संत कबीर सत्य बोिणारे लनभीड आलण लनभवय िनाचे व्यलक्तित्व िोते. आपल्या उपदेशाने ते सिाजात बदि घडवू इलच्छत िोते.सिस्त िानवास सिानतेने वागणुकीची प्रेरणा देत िोते. किवकांडचे प्रखर लवरोधोक िोते. भगवान बुद्धाप्रिाणे िानवाच्या ििानतेवर त्यांची श्रद्धा िोती. जातीव्यवस्थेिध्ये पडिेिे भेद त्यांना अिान्य िोते. लिंदू धिावतीि िूलतवपूजा, वाईट चािीरीती यालवरुद्ध लवद्रोि पुकारिा. म्िणून दलित सालित्य कबीर यांच्या लवचारांना व सालित्यािा आपिी प्रथि प्रेरणा स्थान िानते. १.४.४ डॉ. बाबासािेब आंबेडकर :- तथागत भगवान बुद्ध, संत कबीर, ििात्िा ज्योतीराव फुिे या ििान लवचारवंतांना डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांनी आपिे गुरू िानिे. यांच्या तालत्वक पाश्ववभुिीतूनच दलित सालित्य उदयास आिे िे सवविान्य आिे. िात्र काि-पररलस्थतीचा लवचार करता दलित जीवनाची युगसापेि िूि कल्पना दलित सालित्य डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांनाच िानते. म्िणून डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांच्या कायावचा अभ्यास करू. डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांनी प्रस्थालपत सिाजव्यवस्थेत लपळल्या गेिेल्या, भरडल्या गेिेल्या दलित वगावचे उन्नयन करायचे तर या वगाविध्ये जागृती लनिावण झािी पालिजे. याकररता लशिणािा प्रवृत केिे पालिजे. त्यांना संघलटत केिे पालिजे आलण संघषावसाठी, स्विककासाठी त्यांना तयार केिे पालिजे. म्िणून बाबासािेबांनी दलितांना िकक आलण अलधकाराची जाणीव करून लदिी. चाररत्र्याची ििती त्यांना सांलगतिी. त्यांना स्वालभिान लशकविा. अस्पृश्यांच्या िककांची कैलफयत िांडिी. डॉ बाबासािेब आंबेडकर यांच्या चळवळीने अस्पृश्याच्यािुक्तीचा िढा उभारिा. दलित वगाविा गुिािीची जाणीव करून लदिी. त्यांच्यात आत्िभान लनिावण केिे. गावकूस पासून ते गोििेज पररषदांपयांत त्यांनी अस्पृश्यांचे प्रश्न िांडिे. लवलवध सभा, संिेिने, पररषदा, सत्याग्रि, िेळाव्यातून दलितांच्या अलस्तत्वाचे आलण अलस्ितेचे िढे अलधक त्यांनी तीव्र केिे. पत्रक ररता, पि, संघटना, व सिाज या िाध्यिातून त्यांनी प्रस्थालपत व्यवस्थेलवरुद्ध िोठा संघषव उभा केिा. यातूनच सािालजक सितेचा लवचार दृढ झािा. डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांनी आपल्या कायाविध्ये जन्िजात जातीव्यवस्था नाकारून सािालजक सिता प्रस्थालपत व्िावी या गोष्टीिा अलतशय िित्व लदिे त्याच प्रिाणे स्त्री-पुरुष सिानता यावी या लवचारिािी प्राधान्य लदिे. म्िणूनच भारतीय राज्य घटनेिध्ये त्यांनी दलित वगव, आलदवासी वगावबरोबर सिस्त िलििा वगावचेिी या देशातीि दुय्यि नागररकत्व नष्ट केिे आिे. तसेच सिान संधी, ितदानाचा अलधकार लदिा. सिस्त स्त्री वगावस सािालजक, राजकीय, आलथवक न्याय िकक लिळवून देण्यास भारतीय राज्य घटना व डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांचे कायव लवशेष उल्िेखनीय आिेत. त्यांनी सुरू केिेल्या अनेक सत्याग्रिातून सिता, स्वातंत्र, बंधुता, न्याय यांची िागणी केिी. बाबासािेब आंबेडकरांनी लिंदू धिावतल्या जातीव्यवस्थेलवरुद्ध आिरण िढा लदिा. लिंदू धिाविा धारेवरच धरिे िोते. सुरूवातीिा बाबासािेबांची भूलिका लिंदू धिव सुधारणेची िोती. ' आम्िीिी लिंदू आिोत. आम्िािािी इतर लिंदू प्रिाणे सिानतेने वागविं पालिजे.' या भूलिकेतून लिंदू धिव सुधारणेचा प्रयत्न केिा. बाबासािेबांनी केिेल्या दलित उध्दार च्या चळवळीत स्वातंत्र्य, िूिभूत िकक, व्यलक्तलवकास या गोष्टींना िित्व लदिे. िाणुसकीच्या सवव िककांवर उच्चवणीया इतकाच दलित वगावचािी अलधकार आिे आलण त्या िककासाठी झगडणे िे दलित वगावचे न्याय व पलवत्र कतवव्य आिे. यांची जाणीव प्रथि डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांनी दलित वगाविध्ये लनिावण केिी. त्यािुळे दलित सिाजािा व सिाजातीि munotes.in

Page 17

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
17 िेखकािा अलस्िता लिळािी ती बाबासािेबांच्या ििान तत्वज्ञांनािुळे आलण प्रगल्भ लवचारशक्तीिुळे. यातूनच प्रेरणा आलण स्फूलतव घेऊन दलित लवचारवंत व सालिलत्यक यांनी आपिी भूलिका सिाजापुढे िांडिी. दलितांच्या आत्िशोधाच्या िुळाशी बाबासािेबांच्या लवचारांचीच प्रेरणा आिे. आलण यातूनच दलित सालित्याचा जन्ि झािा, दलित सालिलत्यक लििू िागिे. डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांनी अस्पृश्यांना राजकीय व सािालजक िकक लिळवून देण्यासाठी ज्या भूलिका घेतल्या त्या भूलिकांचे पडसाद शािीरांच्या कवनातून उिटिे. या काळात अनेक शालिरानी आपल्या कवणातून बाबासािेबांचे कायव व लवचार स ांलगतिे. बाबासािेबांनी आपल्या भाषणातून पुढीि लवचार िांडिेिे आपणास लदसून येतात. "आज सिाजजीवन व राष्र जीवन प्रगत िोणारे सालित्यशास्त्र लनिावण िोत नािी. आपल्या स्वातंत्र देशािा एकात्ितेची व बंधुत्वाची लनतांत गरज आिे. एकात्िता आलण बंधुता िा आपल्या राष्राचा गाभा ठरिा पालिजे. त्यालशवाय प्रबळ शक्ती लनिावण िोणार नािी. म्िणून सालित्यकिेतून िानवतावादी शास्त्र लनिावण िोणे आवश्यक आिे. त्यासाठी सालित्य िेत्रात राष्रोपयोगी िांतीची िाट उसळिी पालिजे. अलिकडे तर सालित्याच्या कडा काळवंटत चाििेल्या आढळतात. पीक फार आिे पण ते लन:सत्व आिे, आज आम्िािा ज्ञानसत्वाची भूक आिे. तेव्िा तत्परतेने सावध िोऊन जीवन व संस्कृतीलवषयक िूल्य सालिलत्यकांनी जोपासिी पालिजेत. ती सतेज बनविी पालिजेत. म्िणून ििा सालिलत्यकांना सांगायचं आिे की, आपिं उदात्त जीवनिूल्य, सांस्कृलतक िूल्य आपल्या सालित्य प्रकारातून आलवष्कृत करा. आपिं िक्ष्य आंकुलचत ियावलदत ठेवू नका. ते लवशाि बनवा. आपिी वाणी चार लभंतीपुरती राखू नका. खेड्यातीि उपेलित, दु:खी सिाजाचं जीवन सालित्याद्वारे उन्नत करण्यासाठी झटा. त्यातच खरी िनवाता आिे." दलित सालित्याने िीच प्रेरणा घेऊन पुढे वाटचाि केिी आिे. लशिणा सारखे कोणतेिी ित्यार नािी, याची त्यांना कल्पना िोती. म्िणून लशिणाचे िित्व आलण आग्रि धरिा. 'लशका, संघलटत व्िा, संघषव करा' िा लवचार दलित वगावस लदिा. डॉ. बाबासािेब आंबेडकरांच्या लवचारांनी आलण कायावने जागृत झािेल्या दलित िोककवींनी त्यांचे लवचार सववदूर पोिचविे. त्यासाठी त्यांनी िोककिेचा आधार घेतिा. कवणे, जिसा, तिाशे िे िाध्यि वापरिे. अस्पृश्य सिाजातीि िी वाड्ियलनलिवती िा दलित सालित्याचा प्रारंभ िानता येईि. वाड्ियाचा िेतु प्रािुखयाने डॉ. बाबासािेबांचे लवचार अस्पृश्य सिाजापयांत पोिचवणे िा िोता. िेिेल्या ढोरांचे िांस खाऊ नका, िेिेिे गुरेढोरे ओढू नका असा संदेश पोिचवत िोते. थोडकयात डॉ. बाबासािेब आंबेडकर यांचे संपूणव तत्वज्ञान िीच दलित सालित्याची प्रेरणा आिे. भगवान बुद्ध, ििात्िा फुिे, संत कबीर, िाकसव, िे दलित सालित्याची प्रेरक शलक्त असिी तरी खर् या अथावने डॉ. बाबासािेब आंबेडकर िेच खरे दलित सालित्याचे प्रेरणा स्थान आिे. आपिी प्रगती तपसा :- प्रश्न १. दलित संकल्पना स्पष्ट करून दलित सालित्याच्या प्रेरणा सांगा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- munotes.in

Page 18

दलित सालित्य
18 प्रश्न २. दलित सालित्याच्या लवलवध भूलमका सांगून दलित सालित्याची वैलशष्टे लििा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- १.५ समारोप दलित सालित्य भगवान बुद्ध, ििात्िा फुिे, डॉ बाबासािेब आंबेडकर यांना प्रेरणास्थानी िानते. डॉ. बाबासािेब यांच्या पूवव काळातीि गोपािबाबा विंगकर, लशवबा जनबा कांबळे, लकसन फागोजी बंदसोडे, गणेश आकाजी गवई इत्यादींच्या कायव व िेखनातून दलित सालित्याची पूववपीलठका तयार झािेिी आिे. बाबासािेब यांनी सुरू केिेल्या दलित चळवळीपासून प्रेरणा घेऊन पदे, पोवाडे, वग, िे सालित्य लनिावण झािे. दलित िेखकांनी प्रस्थालपत व्यवस्थेिा नकार लदिा आलण िांलतकारक लवद्रोिाचा िागव स्वीकारिा. दलित िेखकांनी सालित्यलनलिवतीकडे सिाज पररवतवनाचे प्रभावी साधन म्िणून पलििे. दलित सालित्याने सािालजक आलण सांस्कृलतक लवषितेलवरुद्ध आवाज उठविा. प्रस्थालपत व्यवस्थेिा नकार लदिा. िानवतेच्या अलधष्ठानावर उभ्या असिेल्या सिाजव्यवस्थेची िागणी केिी, यासाठी त्यांनी 'शब्द' आपिे ित्यार बनविे आलण ते सालित्यातून व्यक्त िोऊ िागिे. वाड्ियाकडे सिाज प्रबोधनाचे िाध्यि म्िणून त्याचा वापर करू िागिे. आपल्या जीवनाच्या व्यथा त्यांनी सालित्यात िांडिे. सालित्यकृतीचा आशय, रूपबंध व िूल्य या पातळ्यावर दलित सालित्याने बंडखोरीची भूलिका स्वीकारिी. सवव सालित्य प्रवािांच्या िुळाशी शोषण िा सिान घटक आिे. डॉ. बाबासािेब आंबेडकर रूढी परंपरेच्या भयावि, अन्यायकारक यांच्या जोखडातून दलित वगाविा यातून बािेर पडण्याचा िढाऊ िागव दाखलविा. लपढ्यांनुलपढ्यांचे अत्याचार, दाररद्र्य, भूक, अन्याय,इत्यादीचा भोगवटा आिा. यािुळेच िनुष्याचे हक्क लिरावून घेणार् या प्रस्थालपत धिावलधलष्ठत सिाजरचनेशी संघषव िे दलित सालित्याचे ध्येय आिे. म्िणून दलित सालित्याने िनुष्यत्व िेच श्रेष्ठ िूल्य िानिे. म्िणून दलित सालित्य वास्तववादी सालित्य असून ते जीवनिूल्यांचा पुरस्कार करणारे सालित्य आिे. १.६ संदभाग्रंथ १. डॉ. लिंबाळे शरणकुिार - दलित सालित्य आलण सौदयव ( सिीिा ) २. प्रा. जाधव रा. ग. - सालित्य: बदिते पररप्रेक्ष्य ३. श्री. खंडेराव िरीश - आंबेडकरवादी सालित्य: दृलष्टकोण आलण दालयत्व ४. एि. ए भाग २, िराठी अभ्यास पलत्रका िं ८- दलित सालित्य ( भाग १ ) संकल्पना आलण स्वरूप - दूर व िुक्त अध्ययन संस्था, िुंबई लवद्यापीठ. ५. http://lib.unipune.ac.in:८०८०/ jspui/bitstream/१२३४५६७८९/७५११/८/०८_chapter%२०३.pdf ६. फडके भािचंद्र - दलित सालित्य वेदना आलण लवद्रोि. ७. जाधव रा. ग. -लनळी लिलतजे. munotes.in

Page 19

दलित सालित्याचे
स्वरूप आलण वैलशष्टे
19 १.७ पूरक वाचन १. बागूि बाबुराव - दलित सालित्य आजचे िांतीलवज्ञान, बुलद्धष्ट पलब्िलशंग िाऊस, नागपूर. २. भगत दत्ता - दलित सालित्य लदशा आलण लदशांतर. ३. खरात शंकरराव - दलित वाड्िय प्रेरणा व प्रवृती. ४. कसबे रावसािेब - आंबेडकर आलण िाकसव, सुगावा प्रकाशन, पुणे प्र. आ. १९८५ . ५. पानतावणे गंगाधर - दलित वैचाररक वाड्िय, िुंबई लवद्यापीठ, िुंबई प्र. आ. िे, १९९५. १.८ नमूना प्रश्नसंच अ) लदघोत्तरी प्रश्न १. दलित सालित्य स्वरूप आलण दलित सालित्याचे वैलशष्ट सांगा. २. दलित सालित्य म्िणजे काय? दलित सालित्याच्या लवलवध संकल्पना स्पष्ट करा. ३. दलित सालित्याच्या लवलवध भूलिका स्पष्ट करा? ४. दलित सालित्य स्वरूप आलण दलित सालित्याच्या प्रेरणा लििा. ५. दलित सालित्याची पूववपरंपरा स्पष्ट करा? ब) लटपा लििा. १. दलित सालित्य संकल्पना २. दलित जाणीव ३. दलित सालित्याच्या लवलवध व्याखया ४. दलित सालित्यातीि लवद्रोि ५. दलित सालित्यातीि सिूििन क) एका वाक्यात उत्तरे लििा. १. दलित सालित्य साधारणत: कोणत्या वषी उदयास आिेिा सालित्य प्रवाि आिे? २. "िाणसाच्या िुलक्तचा पुरस्कार करणारे, िाणसािा ििान िानणारे, वंश, वणव आलण जालतश्रेष्ठत्वािा कठोर लवरोध करणारे जे सालित्य ते दलित सालित्य." िी दलित सालित्याची व्याखया कोणत्या लवचारवंताची आिे? ३. दलित सालित्यािा कोणत्या ििान लवचारवंताची प्रेरणा लिळािी आिे? ४. जन्िापासून शोलषत या अथावने कोणता शब्द वापरिा जातो? ५. कोणाच्या िते, "दलित सालित्य म्िणजे दलित िेखकांनी दलितांलवषयी लनिावण केिेिे प्रिोभक लवद्रोिी सालित्य." िोय?  munotes.in

Page 20

दलित सालित्य
20 २ दिलत सािहÂया¸या चळवळीची पाĵªभूमी घटक रचना २.० उĥेश २.१ ÿÖतावना २.२ सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक, धािमªक पåरिÖथती : वाÖतव २.३ आंबेडकरपूवª, आंबेडकरी व आंबेडकरो°र चळवळी २.४ दिलत सािहÂय चळवळीचा सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय चळवळéशी असलेला अनुबंध २.५ दिलत सािहÂयाची पूवªपरंपरा २.६ समारोप २.७ संदभª úंथ सूची २.८ पुरक वाचन २.९ ÖवाÅयाय २.० उĥेश : दिलत चळवळ आिण सािहÂय यातील अनुबंध ल±ात घेणे. दिलत सािहÂय चळवळी¸या िनिमªतीमागील पाĵªभूमी समजून घेणे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या ÿेरणेचा मूलभूत िवचार करणे. दिलत सािहÂयाची पवªपरंपरा ल±ात घेणे. दिलत सािहÂया¸या चळवळीचे øांितिव²ान ल±ात घेणे. २.१ ÿÖतावना 'दिलत सािहÂय' हा मराठी भाषा आिण सािहÂयातील एक øांतीदशê वाđयीन ÿवाह आहे. आज Âयाचा परीघ केवळ मराठीच नÓहे, तर भारतीय भाषांमÅये िवÖतारला आहे. िकंबहòना जागितक Öतरावरील सािहÂयÓयवहारात Âयाची Öवतंý ओळख िनमाªण झालेली आहे. सामाÆयत: १९६० नंतर दिलत सािहÂय ÿवाहाची िनिमªती झाली असली तरी या िनिमªतीला हजारो वषा«ची परंपरा आहे. भारतीय समाज, संÖकृतीचे मोठे अवकाश Âयाला कारक ठरलेले आहे. यामÅये सामािजक, धािमªक, राजकìय चळवळीची पाĵªभूमी महßवाची आहे. िवशेषत: िवसाÓया शतकात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या łपाने िमळालेली उजªÖवी ÿेरणा, Âयांचे øांितकारी िवचार, कायª आिण तßव²ान याचा ऐितहािसक Öवłपाचा वारसा Âयात महßवाचा आहे. या सवª चळवळी¸या तािÂवक बैठकìतून दिलत सािहÂय उदयास आले. िवþोह, िव²ान आिण िवĵासाÂमकता या िýमूÐयांची बैठक घेऊन Âयाचा munotes.in

Page 21

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
21 िवकास झाला. मराठी¸या वाđयीन पåरÿेàयात दिलत सािहÂयाने øांतीिव²ान घडिवले. हे सूयªसÂय कोणीही नाकाł शकणार नाही. दिलत सािहÂया¸या या सवª जडणघडणी¸या मागे ÿदीघª पाĵªभूमी असून ती सवªÿथम समजून घेणे अगÂयाचे आहे. Ìहणून ÿÖतुत घटक चच¥त आपण दिलत सािहÂया¸या चळवळीची पाĵªभूमी िवÖताराने ल±ात घेणार आहोत. २.२ सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक, धािमªक पåरिÖथती : वाÖतव दिलत सािहÂय हा एक सामािजक आिवÕकार आहे. हजारो वष¥ दडपलेÐया शोिषत, वंिचत दिलत समुहांनी आपÐया जगÁयाला या लेखनातून मुखर केले. Âयामुळे दिलत सािहÂयाची िनिमªती ही सामािजक वाÖतवातून झालेली आहे. ितला भारतातील ÿाचीन काळापासून चालत आलेली धािमªक, राजकìय, सांÖकृितक पåरिÖथती कारणीभूत आहे. या िवधानाचे संदभª आपÐयाला सवªÿथम िवचारात ¶यावे लागतील. मानवी समाजÓयवÖथेचा इितहास सांगतो कì, माणूस भटकंती करत जगत होता. पुढे तो गुहांमÅये िÖथरावला. तो समुहाने राहó लागला. वगª अिÖतÂवात आले. यातूनच एक समाजरचना िनमाªण झाली. भारतीय पåरÿेàयात समाजÓयÖथेची रचना ही वगाªपे±ा वणाªिधिķत आहे. इथे धमाªचे ÿाबÐय असून Âयाआधारेच सामािजक जीवन चालू असते. या समाजÓयवÖथेतील िविवध आंतिवªरोधातूनच दिलत समाजवाÖतव उभे रािहले. याचा िवचार पुढीलÿमाणे ल±ात घेता येईल. वणªÓयवÖथा : भारतीय समाजरचना ही वणाªिधिķत आहे. ÂयामÅये āाĺण, वैÔय, ±िýय आिण शूþ यांचा समावेश केला जातो. वाÖतिवक ही सवª रचना िहंदू धमªÓयवÖथेतील वेदांवर आधाåरत आहे. ऋµवेदा¸या पुŁषसुĉात िवराट पुŁषां¸या कÐपनेतून Âयाची रचना करÁयात आलेली आहे. या रचनेला कोणताही वै²ािनक आधार नाही. तरीसुÅदा या िवचाराचे ÿाबÐय िहंदू समाजामÅये मोठया ÿमाणात आहे. āाĺण या वणाªला पारंपåरक रचनेतून ®ेķ दजाª िदला गेला. कारण ही वणªÓयवÖथा Âयांनीच बनवलेली आहे. यािवषयी अËयासकांनी नŌदिवलेली मते महßवाची आहेत. Âयां¸या मते, आयª हे भारतात परदेशातून आले. गंगा नदी¸या खो-यात असलेÐया एतदेशीय लोकांवर Âयांनी आøमण कłन Âयांना पराभूत केले. आपले वचªÖव ÿÖथािपत केले. Âयांनीच पुढे वैिदक संÖकृती िनमाªण केली. वणªÓय् Öथेची मांडणी केली. āाĺण हे आयª लोकांचेच वारस आहेत. असे अËयासकांनी Ì×टलेले आहे. ÿाचीन समाजरचना ही फĉ Ĭैवणêय होती. ÂयामÅये āाĺण आिण वैÔय यांचा समावेश होता. āाĺणांÿमाणेच वैÔयांनी आपली वेगळी संरचना तयार केली. शूþ हा ितसरा वणª पुढे िनमाªण केला गेला. शूþातूनच अितशूþ हा चौथा वणª उदयास आला. दिलत सािहÂय या वणाª®म ÓयवÖथेला नकार देते. कारण या उतरंडीमुळे दिलतांचे शोषण झाले. Âयाला सामािजक गुलामिगरीला सामोरे जावे लागले. दिलत सािहÂयाचा हा िवरोध बुिÅदिनķ जडवादी तßव् ²ाना¸या पूवªपरंपरेतून आलेला आहे. भारतातील चैतÆयवादी आिण जडवादी िवचारलढयािवषयी डॉ. योग¤þ मे®ाम यांनी मािमªक भाÕय केले आहे. भारतातील सामािजक, धािमªक वाÖतवािवÕयी ते िलिहतात, āाह् मणी वणाª®म धमª आिण धमªÿणीत चातुवªÁयª ÓयवÖथा ही अÓयवहायª नाही, तर ती पूवêही िनŁपयोगी होती, असे इतर munotes.in

Page 22

दलित सालित्य
22 बुिÅदिनķ जडवादी दशªनेही सांगतात. तेÓहा आज¸या काळात पुÆहा तीच ÓयवÖथा चालिवणे अÂयंत गैरवाजवी व समाजिवघातक गोĶ आहे. चार वणª हे ā् ĺसूý धमªशाľकारांनी केवळ सामािजक लिब«धाच्या सोईÖकर िनिमªतीसाठी किÐपलेले आहेत. Âयांची रचना पुरोिहती वचªÖव कसे राखता येईल. या एकाच उĥेशाने ÿेåरत झालेली आहेत. टॅिलनने Ìहटले आहे, कì Óयवहारािशवाय तßव²ान वांझ आहे. आिण तßव²ानािशवाय Óयवहार आंधळा आहे. सामािजक Óयवहार सुकर होÁयासाठी तशाच सौकयªदायी तßव²ानाची ÿेरणा हवी असते. पण काही वगाª¸या वचªÖवासाठी बहòजन समाजावर चातुवªÁयाªचे सोियÖकर िनब«ध लादÁयास सांगणारे तßव²ान Óय् वहारोपयोगी तर नाहीच, पण साफ आंधळे आहे, असेच म्िणावे लागेल. चातुवªÁयª वेदÿणीत आहे आिण Ìहणून ते माÆय केले पािहजे येथवर िठक, पण ÿाणीमाýाचा आÂमा एकच आहे, तर मग ÿÂय± जीवनात एवढी भयानक आिण øूर िवषमता का ? चातुवªÁयª माÆय आहे पण Âयाला असĻ आिण अमानुष भेदभावाची ही कठोर धार कशाला हा राÖत ÿĳ आहे. याचा अथª ÖपĶ आहे. िहंदूधमª र±कांना वेदांची आिण ā् ĺदेवाची गरज होती ती चातुवªÁयाª¸या र±् णासाठी गौतमबुÅदाने हे सारे जािणले होते. म्िणूिच आपÐया इहवादी तßवदशªनात ईĵराला जागाच ठेवली नाही. Âयांनी चातुवªÁयाªलाही मुळातून नाकारले. (दिलत सािहÂय : उģम आिण िवकास, पृ.१३ ते १४) दिलत सािहÂयात आलेले वाÖतव हे समाजातील ही वणªÓयवÖथा नाकारणारे असून Âयाला तािÂवक अिधķान आहे. हे वरील सवª िववेचनातून आपÐया ल±ात येते. जाितÓयवÖथा : दिलत सािहÂय हे भारतीय जातवाÖतवाचे आिवÕकरण करते. ºयाÿमाणे वणªÓयवÖथा ही धमªर±कांची उपज होती, Âयाचÿमाणे जातीची उÂपती ही इथÐया पारंपåरक धमाªची िनिमªती आहे. जाितसंÖथे¸या उदयासंदभाªत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपÐया भारतातील जाती, Âयांची उÂप°ी आिण िवकास या पिहÐयाच संशोधनपर úंथात वÖतुिनķ मांडणी केलेली आहे. तसेच वैचाåरक लेखनात जाितÓयवÖथेिवषयी िविवध माÆयवरांनी सुÅदा महßवाची मते मांडलेली आहेत. या सवª मतांचा िवĴेषणाÂमक आढावा डॉ. योग¤þ् मे®ाम यांनी आपÐया úंथात घेतलेला आहे. ते िलिहतात, चातुवªÁयª समाजरचनेÿमाणेच भारतीय संÖकृतीचे एक ÿमुख वैिशĶ्य इथली जाितसंÖथा व जाितÓयवÖथा होय. ही जाितÓयवÖथा केÓहा व कशी अिÖतÂवात आली. याबाबत िवचारवंतात एकमत नाही. कोण Ìहणते कì जÆमावłन जात पडली, कोणी ितला कमाªवłन आÐयाचे Ìहटले. कोणी धंदा तर कुणी वंशशुÅदÂवा¸या भावनेतून जÆमास आÐयाचे Ìहटले आहे. शेवटी जातीचा उगम चातुवªÁयª ÓयवÖथेत आहे. याबाबतीत सवª शाľ² व िवचारवंतामÅये मतै³य आहे. (दिलत सािहÂय : उģम आिण िवकास, पृ.२९) जाितÓयवÖथा ही धािमªक आधारावर उभी केलेली ÓयवÖथा असून दिलतां¸या शोषणाची ती रीती आहे. यािवषयी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी परखड मत नŌदिवले आहे. ते िलिहतात, जाितसंÖथेने िहंदू समाजाचा तŌडवळाच कुłप कłन टाकला आहे. जाितसंÖथा ही चातुवªÁयाªने िनमाªण केलेली असमानतेची व ितरÖकाराची उतरंड आहे. तो िहंदूं¸या सामािजक जीवनाचा िनब् ªध बनली आहे. जाितभेदामुळे सामािजक जीवनात दरी लिमावण झािी आिे. जातीजातीत मÂसद, Óदेष आिण शýूÂव् िनमाªण झाले आहे. जाितसंÖथेने साव् ªजिनक िहतबुÅदीच नĶ केली. मने संकुिचत केली. समाजाला नीितĂĶ िन दुबळे कłन ठेवले. जात ही एक भावना आहे. ती एक मनाची अवÖथा आहे. ती टाकणे Ìहणजे भावनाÂमक बदल घडून आणणे. पण असा बदल धमª होऊ munotes.in

Page 23

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
23 देत नाही. łढी आड येते. शाľ ितला आधार देते. Ìहणून धमªशाľे ही खरी मानवाची शýू आहेत. शाľांनी िहंदूंची मानिसक गुलामी मजबूत केली आहे. (दिलत सािहÂय : उģम आिण िवकास, पृ. ३१) जाितÓयवÖथा ही भारतीय समाजाचे एक वाÖतव आहे. दिलत सािहÂयाचा लढा याच जातवाÖतवाशी असून दिलत लेखकांनी सातÂयाने भारतीय समाजातील चातुवªÁयª आिण जाितÓयवÖथेवर ÿहार केलेले आहेत. अÖपृÔयता : दिलत सािहÂयात आलेले समाजवाÖतव वण् ª, जातÓयवÖथेशी बांधलेले आहे. िवशेषत: यातूनच आलेली अÖपृÔयता ही Óय् वÖथा Âयात ÿाधाÆयाने िचिýत झालेली आहे. अÖपृÔयता हा भारतीय समाजातील कलंक आहे. अमानवी मानिसकतेचे ÿतीक आहे. यातूनच गुलामिगरी आिण सामािजक शोषण करÁयात आले. याची परखड मांडणी दिलत सािहÂयात येते. या अÖपृÔयतेिवषयी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मूलगामी संशोधन केले आहे. 'अÖपृÔय मूळचे कोण आिण ते अÖपृÔय कसे बनले?' या úंथात Âयांनी या अÖपृÔयतेचा ऐितहािसक शोध घेतला आहे. जो महßवाचा आहे. यािवषयी डॉ. योग¤þ् मे®ाम िलिहतात, अÖपृÔय वगª िहंदू समाजातील हया दैनंिदन जीवनामुळे सामािजकŀĶ्या समाजात हीन ठरला, आिथªकŀĶ्या दåरþी-गुलाम झाला, आिथªक व सांÖकृितकŀĶ्या ÿगतीची संधीच Âयाला कधी लाभली नाही. लिक्षण आिण संÖकृतीची दारे बंद झाली. Âयामुळे Âया¸या जीवनात िजवंतपणाच रािहली नाही. Âया¸यात Öवािभमान, महßवाकां±ाच उरली नाही. दिलत म्िणूि ते कायमचे दुदैवी ठरले. Âयां¸या निशबी आजÆम अपमािनत, पराभूत, अÆयाय जीवन जगणे आले. शूþ कìटकांप्रमाणे गिल¸छ् पणात जगÁयाची व दु:ख, दाåरþ्यात िपचत मरÁयाची शतकानुशतके Âयां¸यावर सĉì झाली (दिलत सािहÂय : उģम आिण िवकास, पृ. ३५-३६) आिण हे सवª तथाकिथत सामािजक धारणे¸या व धािमªकते¸या नावाखाली घडले, हे िवशेष. अÖपृÔय समाजाला वणªबाहयच नÓहे, तर जÆमाचे जाितबिहÕकृत व अपिवý ठरवून Âयाला गावा¸या बाहेर राहÁयास आिण िनकृĶ असे जीवन जगÁयास वणªजातीÓयवÖथेनेच भाग पाडले आहे. भारतातील जाितजमातीचे पृथकÂव आिण उ¸चनीच भाव हाही मु´यत: िभÆन अशा पिवý – अपिवýते¸या कÐपनावर आधारलेला आहे. एका जातीची िकंवा पोटजातीवर पािवÞयावतीची कÐपना व अÆय जाती¸या वा पोटजाती¸या पािवÞयाची कल्पना िभÆन् असते. जी जात िकंवा पोटजात Öवत: उ¸च समजते. ित¸या ŀĶीने खाल¸या समजलेÐया जाती¸या चालीरीतéना ती अपिवý समजते. अपािवÞयाचे भय हा जाितभेदाचा व उ¸चनीचतेचा गाभा आहे. ितचा आधार केवळ अंध®Åदा आहे. आिथªक ÓयवसायांमÅये ही उ¸च िन¸च पािवÞयाची कÐपना चातुवªÁयª ÓयवÖथेत मु´य म्िणूि गृहीत धरली आहे. Âयामुळे असवणª िववाह िनंī िकंवा िनिषÅद मानला आहे. सामािजक, वगêय िपळवणुकìचे तंý मोठया खुबीने या अपिवýते¸या भयाखाली िनटपणे āाĺणांनी जपून ठेवली आहे. अपिवý Óयवसाय टाकून अिधक पिवý Óयवसाय ÖवीकारÁयास बंदी घालून असा Óयवसाय बदलणे दंडनीय ठरिवले. Âयामुळे ÓयिĉÖवातंÞय् व सामािजक ÖवातंÞय् नĶ झाले. Âयामुळे Óयिĉिवकासाचा व सामािजक पåरवतªनाचा मागª कायमचा बंद झाला. (दिलत सािहÂय : उģम आिण िवकास, पृ. ३६) एकूणच भारतातील समाजÓयवÖथेतील अÖपृÔयतेसाठी łढी munotes.in

Page 24

दलित सालित्य
24 अमानवी होती. कायīाने यावर िनब«ध लागलेले असले तरी आजही समाजात अशा बिहÕकृतते¸या घटना घडताना िदसतात. आधुिनक युगातील समाजवाÖतव : ÿाचीन भारतातील वणª, जात, अÖपृÔयता या ÓयवÖथांमुळे भारतीय समाजात िवषमता, भेदाभेद आिण दुरावा िनमाªण झाला. िāटीश काळात या सवª ÓयवÖथांमÅये पåरवतªन होÁयास मदत झाली. अÓवल इंúजी कालखंडात भारतात ÿबोधन युग आले. यातून आधुिनक मूÐयांची मांडणी झाली. या काळात अवाªचीन महाराÕůातील जाितिवषयक िचंतनास आरंभ झालेला िदसतो. या काळात जातीमीमांसेचे तीन संÿदाय िदसतात. ते Ìहणजे āाĺणी, अāाĺणी आिण मा³सªवादी भारतीय िवचारदश् ªनातील पारंपåरक संघषª āाĺणीवाद िवŁÅद अāाĺणीवाद असा होता. Ìहणून महाराÕůातील जाितिवषयक िवचार करताना हा संदभª ल±ात घेणे आवÔयक आहे. āाĺणी िवचारवंतात जाितÓयवÖथेचे समथªन करणारा एक वगª होता. तर िहंदू धमाªचे अिÖतÂव अबािधत राहóन Âयात सुधारणा Óहावी. अशी धारणा काही िवचारवंतांची होती. भारतात सामािजक पåरवतªन करÁयासाठी पुरोगामी िवचारवंतांचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. Âयांनी सातÂयाने ही हजारो वषा«ची वणªवादी, जातवादी Óय् वÖथा मोडीत काढÁयासाठी ÿयÂन केले. आिण आधुिनक समाजिनिमªतीसाठी ÿयÂन केले. ÂयामÅये िविवध समाजसुधारक येत असले तरी म. फुले, राजषê शाहó महाराज आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कायª िनणाªयक आिण मूलभूत Öवłपाचे आहे. म. फुले यांनी एकोिणसाÓया शतकातील समाजाला समतावादी िवचारांची िदशा िदली. तृतीय रÂना¸या माÅयमातून हजारो वषा«पासून बहòजन समाजावर लादलेÐया āाĺणी गुलामिगरीचे सÂयशोधन केले. आिण सÂयशोधक समाजाची बांधणी केली. राजषê शाहó महाराजांनी सामािजक Æयायासाठी आपÐया राजस°ेचा वापर केला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी फुले- शाहó महाराजांचा वारसा पुढे घेऊन जात, भारतीय समाजाला ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता या ÿबुÅद मूÐयांची िदशा िदली. शेवटी भारतीय संिवधानाची िनिमªती कłन भारत देशातील लोकांना सांिवधािनक समाज Ìहणून उभे राहÁयासाठी िनणाªयक केले. याचा पåरपाक Ìहणजे भारतातील आजचे सामािजक, सांÖकृितक, धािमªक वाÖतव हे संिवधािनक मूÐयांवर वाटचाल करत आहे. ही संिवधािनकता दिलत सािहÂयाचा गाभा आहे. २.३ आंबेडकरपूवª, आंबेडकरी व आंबेडकरो°र चळवळी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे दिलत सािहÂयाचे आī ÿेरणाľोत आहेत. Âयां¸या िवचार कायाªतून दिलत सािहÂयाची चळवळ िनमाªण झाली. ितला िनणाªयक łप ÿाĮ झाले. असे असले तरी दिलत सािहÂया¸या चळवळीचा पट हा आंबेडकरपूव् ª, आंबेडकरी आिण आंबेडकरो°र काळातील चळवळीशी बांधलेला आहे. िवशेषत: या टÈÈयातूनच दिलत चळवळ आिण सािहÂयाची भूमी तयार झालेली आहे. Âयामुळे या तीन टÈÈयावरील चळवळéचा आढावा घेणे अगÂयाचे ठरते. munotes.in

Page 25

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
25 आंबेडकरपूवª चळवळ : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपÐया जीवनात तीन गुł मानले. तथागत बुÅद, संत कबीर आिण महाÂमा जोतीराव फुले यांचा ÂयामÅये समावेश होते. बाबासाहेबांची ही भूिमका वैचाåरक अिधķानातून आलेली होती. Âयामागे िनिĲत असे तािßवक अिधķान आिण सामािजक चळवळीचे भान होते. पूवê अगदी ÿाचीन काळापासून दिलत, शोिषत, वंिचत समुहां¸या उÂथानाचे ÿयÂन झालेले आहेत. ÂयामÅये तथागत बुÅदापासून आपÐयाला िवचार करावा लागतो. बुÅदाने आपÐया संघात सवª समुहातील लोकांना ÿवेश िदला. अगदी ľी वगाªलाही सामावून घेतले. हजारो वषाªपासून सामािजक बिहÕकृत असलेला समूह प्रवाहात आला. Âयाला अिधकार िमळाले. Âयामुळे तथागत बुÅद यांनी केलेले सामािजक उÂथानाचे कायª अितशय महßवाचे आहे. पुढे संत कबीर यांनी आपÐया दोहयातून सामािजक पåरवतªनाचा िवचार मांडला. मात्र एकोिणसाÓया शतकात महाÂमा फुले यांनी केलेले यासंदभाªतील कायª अितशय महßवाचे होते. दिलतांना िश±ण िमळाले तरच Âयां¸यामÅये बदल होईल. Âयांची गुलामिगरी नĶ होईल. अशी फुÐयांची भूिमका होती. यासाठी Âयांनी कृती काय् ªøम राबिवला. दिलतांसाठी, ľीयांसाठी शाळा काढÐया. सािवýीबाईंना िश±ण िदले. Âयांना िश±क बनिवले. या सवव पाĵ् ªभूमीवर दिलतां¸या चळवळीला गती आली. आंबेडकरपूवª काळात गोपाळबाबा वलंगकर, िशवराम जानबा कांबळे, िकसन फागू बंदसोड, गणेश आ³काजी गवई इÂयादी समाजिचंतकांनी आपापÐया परीने दिलत चळवळीला सामािजक उÂथाना¸या िदशेने गितमान केले. या सवा«चे कायª अितशय मोलाचे असून Âयांचा िवचार इथे करणे गरजेचे आहे. गोपाळबाबा वलंगकर : दिलत चळवळé¸या इितहासात गोपाळबाबा वलंगकर यांचा नामोÐलेख आī दिलत समाजसुधारक, कवी, शाहीर व तळमळीचे कायªकत¥ Ìहणून केला जातो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी माचª १९२७ मÅये महाड येथे भरलेÐया कुलाबा िजÐहा बिहÕकृत पåरषदेतील भाषणात गोपाळबाबां¸या कायाªचा गौरवाने उÐलेख केला आहे. गोपाळबाबांचे पूणª नाव गोपाळबाबा कृÕणा वलंगकर असे होते. Âयांचा जÆम महाडजवळील रावदूल या गावी झाला. रमाबाई आंबेडकर यां¸या माहेराकडून गोपाळबाबा हे डॉ. आंबेडकरांचे नातलग होते. असे चांगदेव खैरमोडे यांनी Ì×टलेले आहे. अÖपृÔयतेचे दाहक अनुभव Âयांनी लहानपणीच पािहले, अनुभवलेले होते. पुढे Âयांना सैÆयात नोकरी िमळाली. फलटणीतच Âयांनी िश±ण घेतले. १८८६ साली सैÆयातून िनवृ° झाÐयानंतर Âयांनी जात आिण अÖपृÔयता िनवारÁयासाठी चळवळ उभारली. Âयांनी १८८८ मÅये 'िवटाळ िवÅवंसन' ही पुिÖतका िलिहली. ÂयामÅये अÖपृÔयता ही समाजाला लागलेला कलंक आहे. ही जातक¤þी अÖपृÔयता धमाªिधिķत मांडली जात असली तरी Âयामागे āाĺणीवचªÖव् आहे. अशी परखड व साधार मांडणी या पुिÖतकेत गोपाळबाबांनी केली. दिलत समाजामÅये ÿारंभी¸या टÈÈयावर जागृती आिण संघटन िनमाªण करÁयाचे कायª गोपाळबाबांनी अÂयंत तÆमयतेने केले. िवशेषत: िāिटशांनी ºयावेळी महार, मांग, चांभार जातीतील सैिनकांना अÖपृÔयतेमुळे सैÆयातून बाहेर काढÁयाचा िनणªय घेतला. Âयावेळी गोपाळबाबांनी ÂयािवŁÅद सनदशीर मागाªनी लढा उभारला. १८९४ मÅये Âयांनी एक िवनंतीपý िलहóन याची कैिफयत इंúज सरकारसमोर मांडली. या पýा¸या शेवटी Âयांनी १३ munotes.in

Page 26

दलित सालित्य
26 कडÓयांची किवता िलहóन Âयातून महार समाजा¸या दु:खदिÖथतीचे, Âयामागील कारणांचे संदभª देवून अÖपृÔयांनी आÂमपरी±ण कłन सÆमानाने जगÁयाचा िवचार मांडला. गोपाळबाबा वलंगकर यांनी आपÐया लेखनीतून दिलत समाजाला जागृत करÁयाचे काय्ª केले. Âया¸या सामािजक जगÁयाचे वाÖतव आपÐया úंथातून व Öफूटलेखनातून मांडले. िवशेषत: दीनबंधू या मािसकातून Âयांचे लेखन ÿकािशत झाले. Âयांचे गī आिण पī अशा दोÆही Öवłपाचे लेखन ÿिसÅद असून Âयाला सामािजक पåरवतªना¸या इितहासात अितशय मोलाचे Öथान आहे. अशा दिलत चळवळ आिण सािहÂयाला Óयापक िदशा देणाöया गोपाळबाबा वलंगकरांचे िनधन १९०० मÅये रबदूल येथे झाले. (अिÖमतादशª वािषªक िवशेषांक २०१२) िशवराम जानबा कांबळे : आंबेडकरपूवª कालखंडात दिलत समाजामÅये पåरवतªनाचा िवचार पेरणाöया िवचारवंतांमÅये गोपाळबाबा वलंगकरां¸या नंतर िशवराम जानबा कांबळे यांचा नामोÐलेख करावा लागतो. Âयांचा जÆम १८७५ मÅये पुणे येथे झाला. वाÖत् िवक Âयांचे वडील मूळचे भांबुड¥ गावचे वतनदान महार होते. माýनंतर जानबा हे गावकì बंद कłन पुणे येथे येऊन नोकरी कłन लागले. िशवरामला िश±णाची आवड असÐयामुळे Âयाला िशकिवले. जातीयतेचे चटके Âयांना लहानपणीच भोगावे लागले. िशवराम जानबा कांबळे यां¸यावर म. फुले यां¸या िवचारांचा मोठा प्रभाव होता. मराठा, दीनबंधू या वृ°पýांमधून येणारे लेखन ते वाचत होते. यातूनच ÿेरणा घेऊन Âयांनी दिलत समाजा¸या उÂथानासाठी कायª करÁयास सुłवात केली. १९०३ मÅये पुरंदर तालु³यातील सासवड येथे एकावÆन गाव¸या महार समाजातील ÿितिनधéची सभा भरिवली. दिलतांचे ÿĳ शासनदरबारी मांडÁयासाठी अजª करÁयाचे िनिĲत झाले. Âयांनी Öवत: इंúजीत अजª तयार कłन Âयावर १५८८ इत³या जातीबांधवां¸या सĻा घेतÐया. सरकारला िनवेदन िदले. परंतु Âयाचा फारसा ÿभाव पडला नाही. तरीसुÅदा रा. कांबळे यांनी नाउमेद न होता आपले सामािजक कायª चालू ठेवले. िशवराम जानबा कांबळे यांनी अÖपृÔयोÆनतीचे Åयेय समोर ठेवून सोमवंशीय िहतिचंतक िमý या समाजाची Öथापना केली. आपली भूिमका व समाजाची Åयेयधोरणे लोकांपय«त पोहिवÁयासाठी सोमवंशीय िमý या नावाने मािसक काढले. यामधून िविध सामािजक प्रĳांवर अितशय परखड अशी मते Âयांनी मांडली. िवशेषत: अÖपृÔयांमधील देवदासीसार´या ÿथा नĶ ÓहाÓयात. समाजात सुधारणा घडावी. Âयां¸या आचारिवचारात पåरवतªन Óहावे यासाठी कांबळे यांनी ÿामािणकपणे कायª केले. महषê िवĜल रामजी िशंदे यां¸या िडÿेÖड् ³लासेस किमटीमÅये काही काळ Âयांनी काम केले. िशवराम जानबा कांबळे यांचे िवचार व कायª अÖपृÔयांमÅये आÂमिÖथतीची जाणीव कłन देणारे होते. ÂयामÅये धमªúंथांची िचिकÂसा होती. अÖपृÔयांचा अवनीतीला हीच धािमªक ÓयवÖथा कारणीभूत असÐयाचे Âयांनी सातÂयाने सांिगतले. या देशातील जातीभेद आिण िवषमता ही आया«¸या आगमनापासून अिÖतÂवात आÐयाचे Âयांनी ÿितपािदत केलेले आहे. Âयांचे बहòतांश लेखन हे आयª-अनायª यां¸यातील संघषाªची मांडणी करणारे आहेत. या मांडणीत परखड िचिकÂसा, ऐितहािसक मीमांसा आिण ÿबोधनाचा िवचार इÂयादी वैिशĶ्ये आलेली आहेत. (िशवराम जानबा कांबळे चåरý úंथ : ह.ना. नवलकर) munotes.in

Page 27

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
27 िकसन फागुजी बनसोड : दिलत सािहÂया¸या चळवळीत िकसन फागुजी बनसोड यांचे कायª अितशय महßवाचे आहे. Âयांचा जÆम १८ फेāुवारी १८७९ मÅये नागपूर जवळील मोहपा या गावी झाला. पुढे ते नागपूरला आले. येथील पाचपावली भागात ते रािहले. ÿारंभापासून Âयांनी दिलत समाजा¸या उÂथान चळवळीत सहभाग घेतला होता. १९०१ मÅये Âयांनी Öवत:ची िÿिटंग ÿेस सुł केली. मराठा दीनबंधू या नावाचे साĮािहक सुł केले. यामधून दिलत समाजातील अÆयाय-अÂयाचारांवर लेखन कłन अÖपृÔयांमÅये आÂम् जागृती िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन् Âयांनी केला. पुढे Âयांनी १९०३ मÅये सÆमागª बोधक अÖपृÔय समाज संÖथा Öथापन केली. ºयामधून Âयांनी अÖपृÔयां¸या जीवनाला िवधायक łप देÁयाचा उ°म कायª केले. १९०७ मÅये Âयांनी मुलéसाठी चोखामेळा कÆयाशाळा Öथापन केली. िवīाÃया«साठी वसतीगृहे चालवली. िमल कामगारांचे ÿĳ हाताळले. या ÿĳांना ÿभावीपणे मांडता यावे Ìहणून Âयांनी मजदूर पिýका सुł केली. पुढे िनराि®त िहंद नागåरक (१९१०) िवटाळ िवÅवंसक (१९१३), चोखामेळा (१९१३) इÂयांदी पýके सुł कłन समाजाला िदशा देÁयाचे महßवपूणª कायª केले. १९१९ मÅये Âयांनी अंÂयज समाज नावाची संÖथा Öथापन केली. यातून समाजातील अंतगªत दुही िमटिवÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केला. १९२० मÅये नागपूर येथे राजषê शाहó महाराज यां¸या अÅय±तेखाली भरलेÐया अिखल भारतीय बिहÕकृत पåरषदे¸या संयोजन मंडळात अितशय महßवाची भूिमका पार पाडली. या पåरषदे¸या नंतर Âयांनी अÖपृÔयता िनमूªलनासाठी नऊ कलमी योजना जाहीर केली. ºयामÅये अÖपृÔयांतील पोटजाती मोडणे, रोटी बेटी Óयवहार करणे, अÖपृÔयांनी Öवावलंबी होÁयासाठी Öवतंý उīोगधंदे िनमाªण करणे, िश±णाचा ÿचार व ÿसार करणे, बलोपासना करणे, वाचनालये उभारणे, अÆयायािवŁÅद संघिटत होणे आिण अÖपृÔयांची एक राजकìय संघटना Öथािपत करणे इ. कलमांचा समावेश होतो. या सवª कलमांचा उĥेश दिलत समाजाला सामािजक व आिथªक ŀĶ्या स±म करणे हा होता. हे खूप महßवाचे आहे. िकसन फागुजी बनसोड यांनी वृ°पýीय ±ेýात केलेले कायª अतुलनीय आहे. िवशेषत: Âयांनी िलिहलेÐया किवतांमधून समाजोÅदाराचा उĦार आिवÕकृत झालेला आहे. िकसन फागुजी बनसोड हे अÐपिशि±त असले तरी Âयांनी समाजपåरवतªनाचा वसा घेऊन केलेले कायª ऐितहािसक Öवłपाचे आहे. अशा महान समाजिचंतकाचे िनधन १० ऑ³टोबर १९४६ रोजी नागपूर येथे झाले. (अिÖमतादशª वािषªक िवशेषांक २०१२) गणेश आकाजी गवई : दिलत सािहÂय चळवळी¸या इितहासात गणेश आकाजी गवई यांचे कायª अनÆयसाधारण आहे. Âयांचा कालखंड हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या समकालीन होता. माý बाबासाहेब सामािजक जीवनामÅये सøìय होÁया¸या अगोदरपासून गणेश आकाजी गवई हे दिलतां¸या सामािजक चळवळीत आपले मूलभूत योगदान देत होते. १९१० मÅये अमरावती येथे महार सुधारक मंडळ Öथापन करÁयात आली होती. या सामािजक संÖथेशी गवई यांचे घिनķ संबंध होते. अÖपृÔय समाजामÅये जागृती घडवून आणÁयासाठी या संÖथे¸या वतीने िवशेष ÿयÂन केले जात होते. ÂयामÅये खेडयापाडयात सभा भरवणे, munotes.in

Page 28

दलित सालित्य
28 पोटजातीत िववाह घडवून आणणे, मुला- मुलéना िश±ण देणे, सरकारपुढे गा-हाणी मांडणे इ. कायाªचा समावेश होतो. १९१९ ते १९२३ या काळात मÅय ÿांतात वöहाड कौिÆसलवर गणेश आकाजी गवई यांची सरकारचे सदÖय Ìहणून िनवड करÁयात आली होती. तेÓहा Âयांनी अÖपृÔयां¸या ÿĳांची मांडणी सरकार दरबारी अितशय स±मपणे केली. िवशेषत: अÖपृÔयता हा िहंदूधमाªला लागलेला कलंक आहे. Âयाचे िनमूªलन करÁयासाठी लिक्षण हाच एक पयाªय आहे. Âयासाठी अÖपृÔयांनी आपÐया मुलांना िश±ण िदले पािहजे. तसेच आपले पारंपåरक Óयवसाय सोडून īायला हवेत. आपÐया ह³कासाठी लढायला हवे. असे िवचार Âयांनी मांडले. १९२० नंतर गणेश आकाजी गवई यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या सामािजक लढयात सहभाग घेतला. नागपूर येथे भरलेÐया अिखल भारतीय बिहÕकृत पåरषदेचे िनयोजन करÁयामÅये Âयांचा महßवाचा वाटा होता. तद्पूवê ते कोÐहापूरला येऊन राजषê शाहó महाराज यां¸याशी भेटले होते. Âयांचा तसा पýÓयवहारही झाला होतो. बाबासाहेबां¸या सांगÁयावłनच Âयांनी िवदभाªत अÖपृÔयां¸या चळवळीला िनणाªयक िदशा देÁयासाठी सवा«ना संघिटत करÁयाचा ÿयÂन केला. आंबेडकरपूवª दिलत चळवळी¸या इितहासातील वरील आलेख अितशय महßवाचा आहे. गोपाळबाबा वलंगकर, िशवराम जानबा कांबळे, िकसन फागुजी बनसोडे, गणेश आकाजी गवई आिण इतर दिलत लेखक, कवी, िवचारवंतांनी केलेले कायª दिलतांमÅये सामािजक जागृती िनमाªण करÁयासाठी पुरक ठरले. Âयांनी अÖपृÔयांना िश±णाचे महßव पटवून िदले. िहंदू समाजातील अÖपृÔयतेचे िवदारक िचý ÖपĶ केले. सामािजक गुलामिगरीिवŁÅद् समाजाला सजग भान िदले. यातूनच दिलतांमÅये आÂमजाणीव िनमाªण झाली. िवशेषत: आंबेडकरपूवª काळात सरकार दरबारी िवनंती अजª कłन ºया मागÁया केÐया होÂया Âयातून राजकìय जागृतीसुÅदा िनमाªण झाली. या सवª ÿयÂनात ÿांजळपणा होता. ह³काची जाणीव होती. सामंजÖय, नăता आिण सामािजक ÿबोधनाची तळमळ इ. गोĶी होÂया. परंतु आøमकता नÓ×ती. एकसंघ लढा देÁयाची भूिमका आिण नेतृÂव नसÐयामुळे हे सवª ÿयÂन महßवाचे असले तरी मयाªिदत Öव् łपाचे होते. असे असले तरी आंबेडकरपूवª काळातील वरील कायाªला ऐितहािसक महßव आहे. आंबेडकरी चळवळ : भारता¸या इितहासात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे Óयिĉमßव आिण िवचारकायª øांितकारक आहे. Âयां¸या तßव²ानाची मूळ ÿेरणा घेऊनच दिलत सािहÂयाची चळवळ िनमाªण झाली. Âयामुळे बाबासाहेबांनी केलेÐया कायाªचा िवचार करणे इथे अगÂयाचे आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जÆम १४ एिÿल १८९१ रोजी झाला. Âयांचे मूळ गाव कोकणातील आंबावडे होते. परंतु बाबासाहेबांचे वडील रामजी आंबेडकर सैÆयात होते. मÅय ÿदेशातील महó येथे ते सैÆयात कायªरत असताना बाबासाहेबांचा जÆम झाला. Âयांचे मूळ नाव िभमराव असे होते. लहानपणापासून िभमराव विडलां¸या संÖकारात वाढले. िश±ण घेतले. पारंपåरक समाजÓयवÖथेतील अÖपृÔयतेचे अनुभव Âयांनाही भोगावे लागले. परंतु न डगमगता िभमरावांनी आपले िश±ण पूणª केले. परदेशी िश±ण घेऊन उ¸चिवīािवभूषीत पदÓया ÿाĮ केÐया. िश±ण हे पåरवतªनाचे साधन आहे. सामािजक लढयासाठी Âयाचा वापर munotes.in

Page 29

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
29 होऊ शकतो. हा िवचार क¤þ् वतê ठेवून बाबासाहेबांनी आपÐया िश±् णाचा उपयोग समाजपåरवतªनासाठी केला. सामाÆयत: १९२० नंतर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपÐया सामािजक चळवळीला सुłवात केली. िविवध ÿकारची आंदोलने, सÂयाúह, िनवेदने, úंथलेखन, सामािजक, राजकìय संघटना Öथापन कłन दिलतां¸या उÂथानासाठी िनणाªयक øांितकारी कायª केले. डॉ. आंबेडकरांनी २७ जानेवारी १९१९ मÅये िāटीशांनी नेमलेÐया साऊथबरो मतदान किमटीसमोर सवªÿथम अÖपृÔयां¸या Æयायह³कासाठीची िनवेदना¸या माÅयमातून मांडणी केली. ÂयामÅये Âयांनी अÖपृÔयांचे ÿितिनधी Öवत: अÖपृÔयांनीच िनवडलेले असले पािहजेत. अशी भूिमका मांडली. हा दिलतां¸या राजकìय ह³काचा लढा बाबासाहेबांनी सुł केला होता. Âयाला सामािजक पåरवतªनाचे अिधķान होते. डॉ. आंबेडकरांनी पुढे २० जुलै १९२४ मÅये सामािजक जागृतीसाठी 'बिहÕकृत िहतकाåरणी सभा' नावाची संघटना Öथापन केली. िशका, संघिटत Óहा आिण संघषª करा हे या संघटनेचे āीदवा³य होते. बाबासाहेबांनी या संघटने¸या माÅयमातून अÖपृÔय समाजा¸या शै±िणक व आिथªक िवकासासाठी मूलभूत ÿयÂन केले. बिहÕकृत िहतकाåरणी सभेने आपÐया सुŁवाती¸या तीन वषा«¸या काळात सामािजक चळवळीसाठी पुरक असलेले उपøम राबिवले. अÖपृÔयां¸या मुलांना िश±ण घेÁयासाठी आिथªक मदत करणे, Âयां¸यासाठी वसितगृहे उघडणे, िविवध भागात अÖपृÔयां¸या सभा, पåरषदा आयोिजत करणे, िहंदू धमêयांनी बिहÕकृत कłन गुलाम बनिवलेÐया समाजामÅये Öवािभमानाची ºयोत ÿºविलत करणे इÂयादी काय¥ केली. डॉ. आंबेडकरांनी यांनी यासाठी िनयोजनबÅद कृतीकायªøम राबिवले. याचा पåरणाम Ìहणजे दिलत समाजात अिÖमतेची नवी उजाª िनमाªण झाली. यामÅये आंबेडकरी चळवळीतील पिहले आंदोलन Ìहणून चवदार तळे सÂयाú् हाचा िवचार आपÐयाला करावा लागतो. चवदार तळे सÂयाú् ह : दिलतां¸या ÿĳांसदभाªत राजकìय पातळीवर नवी जाणीव िनमाªण होऊ लागली होती. मुंबई कायदेमंडळात असलेÐया काही ÿितिनधéनी यासाठी काही ठराव मांडले होते. ÂयामÅये १९२६ रोजी सी.के. बोले यांनी मांडलेला ठराव अितशय महßवाचा आहे. Âया सावªजिनक िठकाणी Ìहणजे Æयायालये, शाळा, पाणवठे, बाजार इ. िठकाणी ÖपृÔय-अÖपृÔय असा भेदभाव पाळला जाऊ नये. असा ठराव करÁयात आला होता. याला माÆयताही िमळाली होती. याआधारेच महाड नगरपािलकेत हा ठराव मंजूर कłन चवदार तळे अÖपृÔयांना खुले करÁयात आले. माý महाडमधील सवणª िहंदू लोकांनी याला िवरोध केला. यािवŁÅद डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बिहÕकृत िहतकाåरणी सभे¸या माÅय् मातून १९ व २० माचª १९२७ रोजी पåरषद घेÁयात आली. ÂयामÅये हजारो दिलत सहभागी झाले होते. शेवट¸या िदवशी डॉ. आंबेडकर आिण हजारो दिलत ľी-पुŁषांनी चवदार तळयात उतŁन Âयाचे पाणी ÿाशन केले. सामािजक समते¸या लढयातील, आंबेडकरी चळवळीतील हा मोठा लढा होता. डॉ. आंबेडकरांनी चवदार तळे सÂयाú् ह केÐयानंतर ितथे पåरषदेसाठी आलेÐया लोकांवर सवणª सनातनी लोकांनी हÐला केला. जाळपोळ केली, चवदार तळयाला अिभषेक घालून शुÅद केले आिण अÖपृÔयांना येथे येÁयास बंदी घातली. सरकारने यात हÖत±ेप कłन नये munotes.in

Page 30

दलित सालित्य
30 असेही सांिगतले. बाबासाहेबांनी यांचा िवरोध केला. पुÆहा पåरषद घेÁयाचा िनणªय घेतला. माý् नगरपािलकेनेही यासाठी सहकायª केले नाही. उलट सवणª समाजाची बाजू घेऊन Âयांचीच पाठराखन केली. चवदार तळे सÂयाúहात सरळसरळ सामािजक संघषª उभा रािहला. अÖपृÔय समाज समतेसाठी लढत होता. आपले ह³क मागत होता. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केलेला चवदार तळयाचा सÂयाúह िनणाªयक नसला तरी Âयािनिम°ाने अभूतपवª अशा दिलतां¸या लढयाला सुłवात झाली. सवª दिलत समाज एकý आला. आपÐयावर लादलेÐया अÖपृÔयते¸या िवरोधात Âयांनी एकसंघ आवाज उठिवला. ºया मनुÖमृती¸या आधारे जातीÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयात आली होती. गुलामिगरी लादलेली होती. Âया मनुÖमृतीचे दहन याच चवदार तळया¸या सÂयाúहात करÁयात आले. ही ऐितहािसक घटना होती. यामÅये केवळ दिलत समुहच नÓ×ता तर दिलतेतर समाजही यामÅये सहभागी झाला होता. िवशेषत: दिलत ľीयांचे ÿमाण यामÅये खूप मोठया ÿमाणात होते. आंबेडकरी चळवळीतील चवदार तळे सÂयाúह Ìहणजे समता संगरच होते. िāटीश शासनाने १९२८ मÅये सर जॉन सायमन यां¸या नेतृÂवाखाली एक मंडळ भारतात पाठिवले. या मंडळाचा उĥेश राजकìय होता. डॉ. आंबेडकरांनी बिहÕकृत िहतकारणी सभे¸या वतीने या मंडळाला एक िनवेदन िदले. ºयामÅये िवधी मंडळात अÖपृÔयांना Öवतंý जागा असाÓयात असा आúह Âयांनी धरला. माý भारतात सायमन किमशनला िवरोध झाला. Ìहणून गोलमेज पåरषदेचे आयोजन करÁयात आले. डॉ. आंबेडकरांनी या दरÌयान आपले सामािजक कायª चालूच ठेवले होते. याचाच एक भाग Ìहणजे काळाराम मंिदर सÂयाúह होय. काळाराम मंिदर सÂयाúह : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी १९३० मÅये नािशक येथील काळाराम मंिदरात सामुदाियक ÿवेश करÁयाची घोषणा केली. बाबासाहेबांनी आपÐया सामािजक कायाªला नवी िदशा देÁयाचा ÿयÂन केला. महाड येथील चवदार तळयाचा सÂयाúह केÐयानंतर Âयांनी मंिदर ÿवेशाची चळवळ उभारली. वाÖतिवक Âयांना मंिदरामÅये जाऊन देवदशªन घेÁयाचा अथवा दिलत समाजाला येथे घेऊन जाÁयात कोणतेही ÖवारÖय नÓ×ते. परंतु पारंपåरक जात मानिसकतेला छेद देÁया¸या मु´य उĥेशातून Âयांनी हे आंदोलन चालू केले होते. मागील अनुभव ल±ात घेता काळाराम मंिदर ÿवेशासंदभाªत Âयांनी åरतसर पýÓयवहार कłन जोरदार तयारी केलेली होती. दादासाहेब गायकवाड हे बाबासाहेबांचे ÿमुख िशलेदार होते. Âयां¸याशी चचाª कłन आंदोलनाचे Öवłप ठरिवÁयात आलेले होते. २ माच्ª १९३० रोजी या सÂयाúहास सुłवात झाली. Âयावेळी डॉ. आंबेडकरांनी या सÂयाúहामागील भूिमका िवशद केली. ते Ìहणाले, आज आपण मंिदरात ÿवेश करणार आहोत. मंिदराम ÿवेश केÐयामुळे आपले ÿĳ सुटणार नाहीत. आपले ÿĳ राजकìय आहेत. सामािजक, धािमªक, आिथªक व शै±िणक आहेत. काळाराम मंिदरात ÿवेश करणे Ìहणजे िहंदू मनाला केलेले आवाहन आहे. उ¸चवगêय िहंदूंनी आपÐयाला आपÐया ह³कांपासून अनेक िपढयांपासून दूर ठेवले. आता तेच िहंदू आपÐयाला आपला मानवी ह³क देतील का हा ÿĳ या काळाराम मंिदर सÂयाúहा¸या माÅयमातून मी िवचारत आहे. िहंदू मन हे आपÐयाला एक मानव म्िणूि ÖवीकारÁयास तयार आहे कì नाही याची पडताळणी या सÂयाúहाद् वारे होणार आहे. डॉ. आंबेडकरांनी आपÐया अनुयायांना या सÂयाúहाचे महßव सांिगतले होते. याचा फिलत munotes.in

Page 31

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
31 म्िणजे हजारो लोक या सÂयाúहात सामील झाले. िनयोजनबÅद पÅदतीने आंदोलन करÁयात आले. परंतु सवणª लोकांनी इथेही आपली िवषमतावादी मानिसकता दाखिवली. सÂयाúहा¸या वेळी दगडफेक झाली. अनेकांना इजा झाली. बाबासाहेबांनी या सवª घटनेची तøार िāटीश सरकारकडे केली. नािशकमÅये दिलतांवर बिहÕकार घालÁयात आला. मानिसक ýास िदला गेला. तरीसुÅदा सÂयाúही मागे हटले नाहीत. तÊबल पाच वष¥ हा लढा चालूच होता. भाऊराव गायकवाड यांनी Âयाचे नेतृÂव केले. दरÌयान डॉ. आंबेडकरांना गोलमेज पåरषदेला जावे लागले. देशपातळीवर राजकìय संघषª सुł झाला. िहंदू समाजाची मानिसकता बदलणार नाही. हे बाबासाहेबां¸या ल±ात आले. Âयामुळे Âयांनी काळाराम मंिदर सÂयाúह मागे घेतला. आंबेडकरी चळवळी¸या इितहासात या सÂयाúहाला िवशेष महßव आहे. कारण यािठकाणी महाराÕůाबरोबरच गुजरात, कनाªटक राºयातील लोक आलेले होते. िवशेषत: एवढया ÿदीघª काळापय«त लढा िदला. हे अितशय महßवाचे आहे. गोलमेज पåरषद : आंबेडकरी चळवळी¸या इितहासात गोलमेज पåरषदांना अितशय महßवाचे Öथान आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आपÐया समाजा¸या ह³कासाठी सातÂयाने लढत होते. या लढयात Âयांना राÕůीय पातळीवर संघषª करावा लागला. गोलमेज पåरषदां¸या िनिम°ाने या संघषाªला नवी धार आली. िāटीश सरकारने भारताला ÖवातंÞय देÁया¸या भूिमकेतून भावी राºयघटनेची चचाª करÁयासाठी जी पåरषद बोलावली होती. ितला गोलमेज पåरषद असे Ìहणतात. या पåरषेद¸या एकूण तीन बैठका संपÆन झाÐया. या तीनही बैठकांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे अÖपृÔय समाजाचे ÿितिनधी Ìहणून उपिÖथत रािहले होते. पिहली गोलमेज पåरषद नोÓह¤बर १९३० मÅये लंडन येथे भरली. डॉ. आंबेडकरांनी यामÅये सहभाग घेऊन दिलतां¸या राजकìय अिÖतÂवािवषयी मांडणी केली. अÖपृÔयांसाठी Öवतंý मतदारसंघ तयार कłन Âयां¸या माफªतच अÖपृÔयांचे ÿितिनधी िनवडले गेले पािहजे. अशी जोरदार भूिमका बाबासाहेबांनी मांडली. परंतु राÕůीय काँúेसने या पåरषदेवरवर बिहÕकार घातला. Âयामुळे दुसरी पåरषद सÈट¤बर १९३१ रोजी बोलावÁयात आली. म. गांधी यांनी दुसöया बैठकìत सहभाग घेतला. डॉ. आंबेडकरां¸या मागणीला Âयांनी िवरोध केला. शेवटी नोÓह¤बर १९३२ मÅये ितसरी गोलमेज पåरषद बोलावÁयात आली. परंतु काँúेसने यावरही बिहÕकार घातला. याचा पåरणाम Ìहणजे िāटीशांनी जातीय िनवाडा जाहीर केला. Âयाला कÌयुनल अवाड् ª असे म्िणतात. यामÅये दिलत वगाªसाठी Öवतंý मतदारसंघाची मागणी माÆय करÁयात आली. याला म. गांधी यांनी मोठा िवरोध केला. पुणे करार : दिलत समाजा¸या ह³कासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अहोराý झगडत होते. माý Âयांना ÿÖथािपत वगाªकडून ÿचंड िवरोध होत होता. म. गांधी यांनी गोलमेज पåरषदे¸या िनिम°ाने दिलतांना िमळालेÐया Öवतंý मतदारसंघाला िवरोध केला. सÈट¤बर १९३२ मÅये ते पुणे येथील येरवडा कारागृहात उपोषणाला बसले. याचाच पåरपाक म्िणजे पुणे करार होय. या कराराला आंबेडकरी चळवळीत िवशेष महßवाचे Öथान आहे. डॉ. बाबासाहेबांनी आपÐया तेजÖवी वाणी आिण बुिÅदम°े¸या आधारे दिलतां¸या उÂथानाची चळवळ िनणाªयक िÖथतीत आणली होती. सामािजक गुलामिगरी नĶ करायची असेल तर दिलतांना राजकìय munotes.in

Page 32

दलित सालित्य
32 अिÖतÂव ÿाĮ झाले पािहजे. कारण Âयािशवाय पåरवतªन होणार नाही. याची जाणीव डॉ. आंबेडकरांना होती. यासाठीच ते दिलत समाजा¸या राजकìय ह³काचा आúह धरत होते. परंतु म. गांधी यांनी दिलत हे वेगळे नाही. ते िहंदू समाजाचाच एक भाग आहेत. Âयामुळे Âयांना Öवतंý अिÖतÂव देवू नये. असा आúह धरला. डॉ. आंबेडकर यांनी म. गांधी यां¸या या िवचाराचा िवरोध केला. हजारो वषाªपासूनची सामािजक गुलामिगरी भोगत असलेÐया दिलतांना सामािजक Æयाय िमळणार कधी? हा Âयांचा मूलभूत ÿĳ होता. यातूनच म. गांधीजé¸या उपोषणाला Âयांनी िवरोध केला. याचा पåरणाम म्िणजे बाबासाहेबां¸या िवरोधात सवª सवणª समाज एकý झाला. गांधीजé¸या िबघडत चाललेÐया तÊयेतीचा िवचार कłन आिण Óयापक सामािजक िहत ल±ात घेऊन डॉ. आंबेडकर आिण म. गांधी यां¸यात २४ सÈट¤बर १९३२ करार झाला. उपोषण समाĮ झाले. माý दिलतां¸या िहता आड येणाöया िहंदू समाजािवषयी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची खाýी झाली कì, ते दिलतांना कधीही Æयाय देणार नाहीत. यासाठीतच Âयांनी १३ ऑ³टोबर १९३५ रोजी नािशक िजÐहयातील येवला यािठकाणी भरलेÐया ÿांितक दिलत पåरषदेत, ''मी िहंदू म्िणूि जÆमाला आलो असलो तरी मी िहंदू Ìहणून मरणार नाही''. अशी घोषणा केली. जी ऐितहािसक Öवłपाची होती. Öवतंý मजूर प± : आंबेडकरी चळवळी¸या इितहासात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी Öथापन केलेÐया राजकìय प±ांना अितशय महßवाचे Öथान आहे. १५ ऑगÖट १९३६ रोजी डॉ. आंबेडकरांनी Öवतंý मजूर प± या राजकìय प±ाची Öथापना करÁयाची घोषणा केली. एका बाजूला सामािजक चळवळीत दिलतां¸या ह³काचा िवचार केला जात नाही. तर दुसöया बाजूला Âयांना राजकìय अिÖतÂव ÿाĮ कł िदले जात नाही. Âयामुळे बाबासाहेबांनी १९३५ ला िāटीश संसदेने पाåरत कायīानुसार १९३७ मÅये होणाöया िनवडणुका ल±ात घेऊन Öवतंý मजूर प±ाची मांडणी केली होती. याचा फायदा िनवडणुकìत झाला. सव्ª समाजातील लोकांना घेऊन बाबासाहेब िनवडणुकìत उतरले. ÂयामÅये Âयांचे मुंबई िवधानसभेत १६ आिण मÅयÿांत आिण बेरार िवधीमंडळात ७ असे एकूण २३ प्रितिनधी िनवडून आले. हा आंबेडकरी चळवळीतील मोठा िवजय होता. याचे पडसाद Öवाभािवकच सामािजक पातळीवर पडले. पुढे Öवतंý मजूर प±ाने १९३९ पय«त अÂयंत महßवाची कामिगरी पार पाडली. िवधीमंडळात Âयांचा दबदबा होता. िविवध सामािजक ÿĳांची मांडणी यािठकाणी करÁयात आली. म. गांधी यांनी िदलेÐया हåरजन शÊदाला िवरोध, वधाª िश±ण पÅदतीवरील िटका, शासनाचे १९३५ ¸या कायīाचे पालन करत अनुसूिचत जातé¸या शै±िणक िवकासासाठी ÿयÂन करÁयािवषयीची भूिमका घेतली. याचा पåरणाम म्िणजे दिलतां¸या सामािजक गुलामिगरीिवŁÅद आवाज उठवला गेला. शासनाने अÖपृÔयांना मंिदर ÿवेश कायदा संमत केला. खोतीशाही िकंवा जमीनदारी नĶ करÁयािवषयी िवधेयक मांडÁयात आले. मजुरांना संप करÁयाचा अिधकार असावा यासाठी संप केला. अशा िविवध माÅयमातून Öवतंý मजूर प±ाने यशÖवी वाटचाल केली. परंतु पुढे िāटीश सरकारने िøÈस योजना आणली. देशात ÖवातंÞयाचे वारे वाहó लागले. १९४२ मÅये तर पåरिÖथती पूणª बदलली. मजूर प±ाचे कामही मंदावले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या उĥेशाÿमाणे समाजातील सवª जाती एकý येऊ शकÐया नाहीत. िøÈस समोर डॉ. आंबेडकर सा± देÁयासाठी गेÐयानंतर Âयां¸यापुढे ÿĳ होता कì मजूरां¸या कì अÖपृÔय समाजाचे ÿितिनधी munotes.in

Page 33

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
33 म्िणूि जायचे. अशा वेळी बाबासाहेबांनी शेडयुÐड काÖट फेडरेशन नावाचा राजकìय प± Öथापन कłन दिलतां¸या ह³कासाठी पुढे लढा देÁयाचा िनधाªर केला. शेडयुÐड काÖट फेडरेशन : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी १९४२ मÅये नागपूर यथे अÖपृÔयांची एक पåरषद बोलावली. ÂयामÅये शेडयुÐड काÖट फेडरेशन या नावाचा राजकìय प± Öथापन करÁयाचे िनिĲत करÁयात आले. वाÖतिवक यामागे बाबासाहेबांची Óयापक, समाजिहतवादी भूिमका होती. कारण ÿारंभापासून बाबासाहेब दिलत समाजाला Æयाय, ह³क आिण अिधकार िमळावेत यासाठी ÿयÂन करत होते. परंतु दिलतेतरांनी Âयांना समजून घेतले नाही. Âयामुळे िāटीश शासना¸या अंितम टÈÈयात िनणाªयक ±णी जर आपण दिलतां¸या भिवतÓयाचा िवचार कłन योµय भूिमका घेतली नाही तर याची फार मोठी िकंमत मोजावी लागणार होती. Ìहणून शेडयुÐड काÖट फेडरेशन Öथापनेचा िनणªय बाबासाहेबांनी अÂयंत जबाबदारीने घेतला होता. िेड्युि कास्ट फेडरेििच्या Öथापनेमुळे देशातील अÖपृÔय समाजा¸या मनात नवा िवĵास िनमाªण झाला. सवªý याची माच¥बांधणी करÁयात आली. ÿÂयेक राºयात शाखा Öथापन करÁयात आÐया. अिधवेशने भरिवÁयात आली. अÖपृÔय समाजा¸या Öवतंý राजकìय अिÖतÂवाची मांडणी करÁयात आली. १९४६ ला सावªिýक िनवडणुका झाÐया. परंतु संयुĉ मतदार संघ पÅदती असÐयामुळे फेडरेशनचे उमेदवार पराभूत झाले. परंतु डॉ. आंबेडकरांनी सवा«ना समजावून सांिगतले. पुढे १९५२ ¸या िनवडणुकìत दोन ÿितिनधी िनवडणून आले. िेड्युि कास्ट फेडरेििच्या राजकìय ŀिĶकोणातून अपयशी झाले असले तरी सामािजकŀĶ्या दिलतांमÅये एकोपा आिण संघषª करत राहÁयाची िजĥ माý यातून िमळाली. पुढे åरपिÊलकन प±ाची िनिमªती होऊन दिलतां¸या राजकारणाला नवी िदशा िमळाली. भारतीय संिवधान िनिमªती : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या जीवनातील एक महßवाची उपलÊधी Ìहणजे भारतीय संिवधानाची िनिमªती होय. आंबेडकरी चळवळीत याला पायाभूत Öथान आहे. १५ ऑगÖट् १९४७ ला भारत देश Öवतंý झाला. या Öवतंý भारताची घटना तयार करÁयासाठी घटना सिमतीची Öथापना झाली. याचे अÅय± डॉ. राज¤þ ÿसाद होते. तर घटनेचा मसुदा तयार करÁया¸या सिमतीचे अÅय± डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होते. बाबासाहेबांनी अनेक िदवस कĶ, पåर®म कłन लोकशाही िवचारांवर आधाåरत भारतीय घटना तयार केली. २६ नोÓह¤बर १९४९ रोजी ती घटना मंजूर करÁयात आली. २६ जानेवारी १९५० पासून घटनेचा अंमल सुł झाला. भारत एक लोकशाही देश Ìहणून वाटचाल कłन लागला. यामÅये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. Âयांनी जगातील सवª घटनांचा अËयास कłन आपÐया देशातील बुÅद्पूवª काळापासूनचा अËयास कłन संिवधानाचा मसुदा तयार केला. हे संिवधान म्िणजे सामािजक Æयायाचे ÿतीक आहे. दिलत चळवळीमÅये याच सामािजक Æयायाची बाजू घेऊन भारतीय संिवधानाला ÿमाण मानले जाते. यामागे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कायªकतृªÂव आहे. munotes.in

Page 34

दलित सालित्य
34 धÌमøांती : १४ ऑ³टोबर १९५६ रोजी िवजयादशमी¸या िदवशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपÐया लाखो अनुयांयाबरोबर नागपूर येथे बौÅद धÌमाचा Öवीकार केला. वाÖतिवक हे धमा«तर नÓ×ते तर ती एक सांÖकृितक øांती होती. ितला धÌमøांती असे म्िणतात. डॉ. आंबेडकरांनी सातÂयाने दिलतांना सामािजक Æयाय िमळावा म्िणूि ÿयÂन केले. सुरवातीला िनवेदने िदली. सÂयाúह केले. सभा, पåरषदा भरवÐया. परंतु इथली िहंदू समाज मानिसकता बदलायला तयार होत नÓ×ती. उलट दिलत ºयावेळी आपÐया ह³कासाठी लढू लागले. Âयावेळी Âयांचा Âयांना ÿचंड िवरोध करÁयात आला. Âयांचा छळ केला गेला. Âयांना वाळीत टाकÁयात आले. राजकìय पातळीवर Âयांची कŌडी करÁयात आली. या सवª गोĶी डॉ. आंबेडकरांनी पािहÐया, अनुभवÐया होÂया. Âयामुळे १९३६ मÅयेच Âयांनी येवला येथे मी िहंदू म्िणूि मरणार नाही अशी घोषणा केली होती. हा संपूणª समाजला इशारा होता. परंतु याची दखल सवणª समाजाने घेतली नाही. याचा पåरपाक म्िणजे बाबासाहेबांनी केलेला बौÅद धÌम Öवीकार होय. भारता¸या इितहासात इ.स. पूवª काळात गौतम बुÅदांनी बौÅद धÌमाची Öथापना केली. हा łढ अथाªने धमª नÓ×ता. तर तो जीवनमागª होता. नैितक आचारणाचा दीपÖतंभ होता. ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता ही मूÐये ÂयामÅये महßवाची होती. कोणÂयाही िवषमतेला नकार देÁयाचे कायª बौÅद धÌमात केले जाते. म्िणूि बाबासाहेबांनी बौÅद धÌमाचा मागª Öवीकारला. मुĉì कोण पथे या भाषणात बाबासाहेबांनी आपÐया धÌम् øांतीची पाĵªभूमी सांिगतली आहे. तर बुÅद आिण Âयांचा धÌम या úंथात धÌमाचे महßव िवशद केलेले आहे. जे øांितकारक आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे समú् Óयिĉमßव आिण कायªकतृªÂव अिĬतीय होते. Âयांनी ÿारंभापासून िचंतनशीलपणे दिलत समाजाचा शोध घेतला. आपÐया úंथातून मूलभूत मांडणी केली. भारतातील जाती : Âयांची उÂप°ी आिण िवकास, łपयाचा ÿĳ, øांती आिण ÿितøांती, अÖपृÔय मूळचे कोण आिण ते अÖपृÔय कसे बनले, शूþ पूवê कोण होते, राºय आिण अÐपसं´यांक हे Âयांचे महßवाचे úंथ आहेत. बाबासाहेबांनी िविवध वृ°पýे चालवली. Âयातून समाजाला िदशा देणारे लेखन केले. ÂयामÅये मूकनायक, बिहÕकृत भारत, जनता, समता, प्रबुÅद भारत यांचा समावेश होतो. डॉ. आंबेडकरांची भाषणे ही आंबेडकरी चळवळीचा दÖतऐवज आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे युगनायक होते. Âयांनी या देशातील दिलतां¸याच नÓहे तर भारतीय समाजा¸या जीवनात अमूलाú बदल घडिवला. आापÐया कायाªतून नवा काळ उभा केला. नवे अिÖमतादशªन घडिवले. Âयामुळे आंबेडकरी चळवळीचा कालखंड हा भारतीय इितहासातील सुवणªयुग आहे. हे सूयªसÂय कोणीही नाकाł शकणार नाही. आंबेडकरो°र चळवळ ६ िडस¤बर १९५६ रोजी महामानव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे महापåरलिवाªण झाले. Âयां¸या आकिÖमत जाÁयामुळे संपूणª दिलत समाज पोरका झाला. बाबासाहेबां¸या नेतृÂवाखाली चालू असलेÐया समाजोÅदारा¸या कायाªला खंड पडला. एक ÿकारची पोकळी िनमाªण झाली. जी पुढे कधीच भłन िनघणारी नÓहती. आंबेडकरो°र कालखंडातील चळवळéचा Öवतंý इितहास आहे. गेÐया पÆनास साठ वषाªमÅये यामÅये मोठया ÿमाणात िÖथÂयंतरे झालेली आहेत. Âयामुळे याचाही Öवतंýपणे िवचार करणे अगÂयाचे आहे. munotes.in

Page 35

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
35 åरपिÊलकन पाटê ऑफ इंिडया : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपÐया राजकìय जीवनात िविवध ÿकारचा संघषª करत दिलतांना सामािजक, राजकìय अिÖतÂव िमळवून िदले. Öवतंý मजूर प±, शेडयुÐड काÖट फेडरेशन इ. प±ां¸या माÅयमातून Âयांनी केलेले कायª अतुलनीय आहे. परंतु बाबासाहेबां¸या राजकारणाला सातÂयाने नामोहरण करÁयासाठी ÿÖथािपत प±ांनी जाणीवपूवªक प्रयÂन केले. शेवटी Âयांना यश आले नाही. कारण डॉ. आंबेडकरांचा राजकìय िवचार øांितकारक होता. आयुÕया¸या शेवटी बाबासाहेबांनी åरपिÊलकन प±ांची संकल्पना मांडली. आपÐया कायªकÂया«ना खुले पत्र िलहóन Âयांनी åरपिÊलकन प±ांची Öथापना करÁयाची तयारी केली. हा प± सवा«साठी खुला असावा आिण Âयाने इतर बहòसं´यांक प±ांशी युती कłन राजकारणात आपले अिÖतÂव उभे करावे अशी Âयांची भूिमका होती. यासाठी Âयांनी राममनोहर लोिहया, एस.एम.जोशी, प्र.के.अýे अशा नेÂयांशी िवचारिविनमय करणारी पýे िलिहली. परंतु अचानक Âयांचे महापåरिनवाªण झाले. Âयामुळे या प±ांची ÿÂय± Öथापना ते कł शकले नाहीत. १९५७ ला नागपूर येथे दिलत नेÂयांची सभा भरली. या सभेमÅये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे शेवटचे राजकìय ÖवÈन म्िणूि शेडयुÐड काÖट फेडरेशन बरखाÖत कłन ३ ऑ³टोबर १९५७ रोजी åरपिÊलकन पाटê ऑफ इंिडया या नावाने प± Öथापन करÁयात आला. बाबासाहेबांचे िनकटवतê एन. िशवराज (मþास) यांची िनवड अÅय± Ìहणून करÁयात आली. नवीन कायªकारणी घोिषत कłन िविवध ÿांतातील सदÖय िनवडले गेले. प±ाची घटना तयार करÁयात आली. ÂयामÅये भारतीय सरनाÌयात Óयĉ केलेÐया Æयाय, ÖवातंÞय आिण बंधुता हेच åरपिÊलकन प±ाचे Åयेय ठरिवÁयात आले. (भारतीय åरपिÊलकन प± : डॉ. रा. का. ±ीरसागर) दादासाहेब गायकवाड हे åरपिÊलकन प±ाचे ºयेķ नेते होते. Âयांनी भूिमहीनांचा ÿĳ घेऊन लढा उभारला. १९५९ मÅये औरंगाबाद येथे åरपिÊलकन प±ाचे पिहले अिधवेशन भरले. यामÅये जिमनीचे राÕůीयकरण करÁयात यावे, सामुदाियक शेती करावी यासारखे ठराव करÁयात आले. दादासाहेब गायकवाड यां¸या नेतृÂवाखाली धुळे, जळगाव आिण नािशक येथे प±ाने सÂयाúह केले. åरपिÊलकन प± नविनिमªतीसाठी धडपडत होता. परंतु Âयाला म्िणावेसे यश ÿाĮ होत नÓहते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या महापåरिनवाªणानंतर दिलत चळवळीत फार मोठी पोकळी िनमाªण झाली. ती भłन काढÁयासाठी सामुदाियक नेतृÂवाची कÐपना पुढे येऊन अठरा नेÂयांचे ÿेिसिडयम Öथापन करÁयात आले. माý हे नेतृÂव कोणाला माÆय झाले नाही. जुÆया नÓया कायªकÂयाªत मतभेद वाढत गेले. १९५९ मÅयेच åरपिÊलकन प±ात दुŁÖत आिण नादुŁÖत अशी फुट पडली. आवळे, बी.सी.कांबळे व दादासाहेब Łपवते यां¸या नेतृÂवाखाली दुŁÖत गटाने आपली वेगळी चुल मांडली. महाराÕůात संयुĉ् महाराÕů् चळवळीतून हा गट बाजूला झाला. पिहÐया गटाने कायª करÁयाचा ǂयÂन केला. परंतू डाÓया प±ांबरोबर¸या १९६२ िनवडणूकìत पराभव पÂकारावा लागला. महाराÕů् राºया¸या Öथापनेपासून काँúेस प±ाचे सामÃयª वाढत गेले. हे ल±ात घेऊन दादासाहेब गायकवाड यां¸या गटाचा कल हळूहळू काँúेसकडे झुकला. १९६७ ¸या िनवडणुकìत या गटाने काँúेसशी युती करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतू याला यश आले नाही. munotes.in

Page 36

दलित सालित्य
36 माý पुढे १९६७ ¸या साव् ªिýक िनवडणुकìनंतर िजÐहा पåरषद व नगरपािलकां¸या िनवडणुका झाÐया. गायकवाड गटाने काँúेसशी युती केली. याचा थोडा फायदा åरपिÊलकन प±ाला झाला. परंतू सामािजक Æयाया¸या लढयात Âयांना फारसे यश आले नाही. उलट åरपिÊलकन चळवळ काँúेसमÅये िवलीन होऊ लागली. प±ाची वाताहत झाली. आता åरपिÊलकन प±ाचे अनेक गट िनमाªण झालेले आहे. ÿÂयेक नेता आपले नाव åरपिÊलकन पाटê ऑफ इंिडया या नावासमोर टाकतो आहे. िनवडणुकìत ÿÖथािपत प±ांची युती, आघाडी कłनही Âयांना यश येत नाही. åरपिÊलकन ऐ³याचे अनेक प्रयÂन झाले. परंतु Âयाला यश िमळाले नाही. आज हा पक्ष आपले अिÖतÂव शोधत आहे. असे असले तरी दिलत चळवळीत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या ÖवÈनातील प± Ìहणून अजूनही åरपिÊलकन पाटê ऑफ इंिडयाला जनमनात महßवाचे Öथान आहे. तळागळातील दिलत समुहांना åरपिÊलकन प±ावर िवĵास आहे. कोणतेही सामािजक आंदोलन असो åरपिÊलकन नेते रÖÂयावर उतłन लढा देतात, मोच¥ काढतात, तŁणांमÅयेही åरपिÊलकन प±ाचा िवचार पोहचत आहे. बाबासाहेबांचे राजकìय ÖवÈन म्िणूि åरपिÊलकन प±ाची वाटचाल चालू आहे. ितला िनणाªयक łप येत नाही. हे वाÖतव असले तरी भारतीय राजकारणात åरपिÊलकन प±ाचा वाटा महßवाचा आहे. दिलत पँथर : आंबेडकरो°र दिलत चळवळीत एक øांतीपवª म्िणूि दिलत पँथर¸या आंदोलनाला ओळखले जाते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या पĲात åरपिÊलकन प±ाचे अिÖतÂव धो³यात आले. सामािजक चळवळीत फारसा जोर रािहला नाही. दुसरीकडे दिलतांवरील अÆयाय अÂयाचार वाढू लागले. १९७१ मÅये इलाया पेŁमल सिमतीचा अहवाल प्रिसÅद झाला. Âयामधून या अÆयायांची नŌद घेतली गेली. याचा पåरणाम Ìहणजे दिलतांवरील अÆयायािवŁÅद आवाज उठिवणारे संघटन उभे राहÁयाची गरज दिलत तŁणां¸या मनात ÿकषाªने झाली. याचाच आलवष्कार म्िणजे 29 मे 1972 रोजी दलित पँथरची स्थापिा करण्यात आिी. ९ जुलै १९७२ रोजी दिलत पँथर चा पलििा जालिर मेळावा आयोलजत करण्यात आिा.. दिलत पँथर ही आंबेडकरी तŁणांची िवþोही संघटना होती. यात कवी, लेखक, सािहिÂयक, कलावंत, िवचारवंत होते. यांना आंबेडकरवादाचे वैचाåरक अिधķान होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा øांितकारक िवचार Âयांनी आÂमसात केलेला होता. नामदेव ढसाळ, राजा ढाले, ज.िव.पवार, अŁण कांबळे, रामदास आठवले इÂयादी लढवÍयी नेतेमंडळी यांनी दिलत पँथर उभी केली. परंपरावादी िवचारांना िवरोध, ÿÖतािपत समाजÓयवÖथेतील िवषमतेिवŁÅद आवाज उठिवÁयाचे कायª पँथरने केले. िवशेषत: मराठी सािहÂयातील मÅयवतê ÿवाहाला यांनी नकार िदला. Âयां¸यािवŁÅद िवþोह पुकारला. आपÐया लेखनीतून आंबेडकरवादी जीवन जािणवांची मांडणी केली. पँथर हा िनभªय होता. Âयाची बेदरकार वृ°ी आिण øांतीची भाषा सवा«ना आकिषªत करत होती. Âयामुळे दिलत तŁण यात मोठया प्रमाणात सहभागी झाले. महाराÕůात सुł झालेली पँथर लवकरच देशातील गुजरात, कनाªटक, आंňप्रदेश, उ°र ÿदेश इ. राºयांमÅयेही िवÖतारीत झाली. दिलत पँथरने अनुसूिचत जाती व जमाती, बौÅद, कĶकरी जनता, कामगार, गरीब शेतकरी आिण शेतमजूर या सवा«ना एकý आणून सव«कष आिथªक, राजकìय व सामािजक øांती घडवून आणÁयाची munotes.in

Page 37

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
37 आवÔयकता मांडली. Âयांनी भूिमहीनांचे ÿĳ सोडिवÁयाचा ÿयÂन केला. खेडयातील जाितÓयवÖथा, सरंजामशाहीला िवरोध केला. शेतमजुरी दर वाढिवÁयाचे ÿयÂन केले. दिलतांना रोजगार िमळाला पािहजे. मोफत िश±ण िमळायला हवे. ÖवÖत धाÆय, िनवाöयाची सोय असली पािहजे. दिलतांचे आिथªक शोषण थांबले पािहजे यासाठी दिलत पँथरने लढा िदला. दिलत पँथरचा ÿभाव वाढत असतानाच ÿÖथािपत ÓयवÖथेकडून ित¸यामÅये फूट पाडÁयासाठी ÿयÂन चालू झाले. दिलतांमधील असे लढाऊ संघटन वाढत गेÐयास जातक¤þी ÓयवÖथेला शह बसू शकतो. यासाठी दिलत पँथरला फोडÁयाचे ÿयÂन झाले. यात ÿारंभी यश आले नाही. परंतु १९७७ मÅये सावªिýक िनवडणुका आÐया आिण पँथर राजकारणात ओढली गेली. ितला जाणीवपूवªक यात गुंतवले गेले. याची िठणगी राजा ढाले आिण नामदेव ढसाळ यां¸यातील मतभेदापासून झाले. राजा ढाले यांनी पँथरमधून बाहेर पडून 'मास मुÓह् म¤ट' नावाची नवी संघटना Öथापन केली. हळूहळू पँथरमÅये िवभाजने होऊ लागले. ित¸यात गटतट पडले. आंबेडकरो°र काळातील एक øांितकारक संघटना लयास गेली. दिलत पँथरचा काळ हा दिलतां¸या सामािजक-सांÖकृितक लढयातील उºवÖवी पवª होते. पँथरने दिलत सािहÂया¸या चळवळीला िदशा िदली. यातूनच लेखकांची िपढी उभी रािहली. मराठवाडा िवīापीठाला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नाव देÁयासाठी जो ऐितहािसक लढा महाराÕůात उभा रािहला Âयामागे दिलत पँथरचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. मराठवाडा िवīापीठ नामांतर लढा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचारकायाªतून महाराÕůा¸या कानाकोपöयात समाजपåरवतªन झालेले होते. िवशेषत: बाबासाहेबांनी केलेले शै±िणक कायª यात अितशय महßवाचे आहे. बाबासाहेबांनी 'िपपÐस एºयुकेशन सोसायटीची' Öथापना केली. या संÖथे¸या माÅयमातून िविवध महािवīालये Öथापन करÁयात आली. १९५० मÅये औरंगाबाद येथे िमिलंद महािवīालय Öथापन करÁयात आले. नागसेन पåरसरात उभे रािहलेÐया या महािवīालयाने दिलत चळवळीला उभारी िदली. ते चळवळीचे क¤þ बनले. मराठवाडयातील अनेक िवīाथê या महािवīालयात प्रवेश घेऊन िशि±त झाले. दिलत पँथरची चळवळ येथेच चालली. दरÌयान मराठवाडयाला Öवतंý िवīापीठ असावे अशी मागणी पुढे आली. शासनाने २७ एिÿल १९५७ रोजी Æयायमूतê पळणीटकर यां¸या अÅय±तेखाली सिमती Öथापन करÁयात आली. या सिमती¸या अहवालानुसार २३ ऑगÖट १९५८ रोजी मराठवाडा िवīापीठ Öथापन करÁयात आले. ७ जुलै १९७७ रोजी दिलत पँथर¸या माÅयमातून गंगाधर गाडे यांनी मराठवाडा िवīापीठाला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नाव īावे अशी मागणी केली. Âयामागे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मराठवाडया¸या शै±िणक िवकासात िमिलंद कॉलेज¸या माÅयमातून िनमाªण केले कायª होते. या मागणीला िविवध िवīाथê संघटनांनी पािठंबा िदला. सरकारने याची दखल न घेतÐयामुळे िविवध आंदोलने, मोच¥ िनघाले. याचा पåरणाम Ìहणजे २५ जुलै १९७७ रोजी िवīापीठ कायªकारणीने िवīापीठ नामांतराचा ठराव पास केला. तो ठराव २७ जुलै १९७८ रोजी महाराÕůा¸या िवधीमंडळा¸या दोÆही सभागृहमÅये पारीत करÁयात आला. munotes.in

Page 38

दलित सालित्य
38 दिलत चळवळी¸या वाटचालीतील हे मोठे यश होते. माý हा आनंददायी ±ण इथÐया ÿÖथािपत ÓयवÖथेला पाहावला नाही. नामांतरला मराठवाडयातील जातीयवादी संघटनांनी िवरोध केला. ÿचंड मोठया प्रमाणात याचे पडसाद úामीण भागात पडले. दिलतांची घरे जाळÁयात आली. गावागावात दिलतांवर अÆयाय अÂयाचार करÁयात आले. ÿÖथािपत ÓयवÖथा øुरपणे वागली. यावेळी दिलत पँथरसह सवª दिलतांचे नेते एकý आले. जोग¤þ् कवाडे यांनी नागपूर ते औरंगाबाद असा लाँग मोचाª काढला. महाराÕůातील दिलत जनता यामÅये सहभागी झाली. सवª आंदोलने झाली. यात जनाधªन मवाडे, पोचीराम कांबळे, गौतम वाघमारे शहीद झाले. तÊबल १७ वष¥ हा नामांतर लढा लढला गेला. मराठवाडा िवīापीठ नामांतर चळवळ ही दिलत चळवळीतील इितहासातील मोठा लढा होता. यात सवव दिलत समाज एकý आला. रÖÂयावर उतरला. िकतीही अÆयाय अÂयाचार झाला तरी माघार ¶यायची नाही अशी परखड आंबेडकरवादी भूिमका सवा«नी Öवीकारली. शेवटी या लढयाला यश आले. १४ जानेवारी १९९४ रोजी िवīापीठाचे नाव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवīापीठ, औरंगाबाद असे करÁयात आले. åरडÐस आंदोलन : आंबेडकरो°र काळात दिलतां¸या जीवनात नवे संघषª उभे रािहले. ते कधी रÖÂयावरचे तर कधी वैचाåरक पातळीवरील होते. वाÖतिवक ही Âयां¸या अिÖमतेची लढाई होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे या लढाईतील अिÖमतापुŁष होते. Âयां¸या िवचारकायाªला िवकिसत करÁयाची ÿित²ा दिलत िवचारवंतांनी घेतलेली होती. åरडÐस आंदोलन हे याच िवचारलढयातील एक महßवाचे आंदोलन होते. १९८७ रोजी महाराÕů् शासनाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : लेखन आिण भाषणे खंड ४ ÿकािशत केला. ÂयामÅये डॉ. आंबेडकरांचा åरडÐस इन िहंदूझम हा úंथ समािवĶ करÁयात आला. यात रामायण आिण महाभारतातील नायक असलेÐया राम आिण ®ीकृÕण यां¸यािवषयी परखड िचिकÂसा आलेली होती. ही मांडणी अनेक ÿÖथािपत नेÂयांना खटकली. Âयांनी या खंडाचा िवरोध केला. मा.गो.वैī आिण दुगाªबाई भागवत यांनी या úंथावर बंदी घालावी अशी मागणी केली. यातून सामािजक तणाव वाढला. मुंबईत åरडÐस समथªनाथª िविवध दिलत नेÂयांनी पåरषद भरवली. Âयात ÿकाश आंबेडकर, रामदास आठवले, राजा ढाले, नामदेव ढसाळ, अŁण कांबळे यांनी सहभाग घेतला. २३ नोÓह¤बर १९८७ रोजी मंýालयावर मोचाª काढला. यात लाखो दिलत समाज सहभागी घाला होता. अखेर समथªक व िवरोधक आिण सरकार यां¸यात िवचारिविनमय होऊन úंथा¸या खाली या úंथात Óयĉ झालेÐया मतांशी महाराÕů् सरकार सहमत असेलच असे नाही. अशी तळटीप टाकÁया¸या तडजोडीवर हा वाद िमटला. या आंदोलना¸या िनिम°ाने दिलतांमधील िवचारवंतांची तािßवक भूिमका समोर आली. Âयामुळे हे आंदोलन दिलत चळवळीला नवे वैचाåरक पåरमाण देऊन गेले. खैरलांजी लढा : महाराÕůातील भंडारा िजÐह् यात असलेÐया मोहाडी तालु³यात असलेÐया खैरलांजी या गावात २९ सÈट¤बर २००६ मÅये भोतमांगे या दिलत कुटुंबातील चार लोकांची अमानुष हÂया करÁयात आली. हे हÂयाकांड गावातील सवणª समाजाने सामुिहकåरÂया केले. जातीय munotes.in

Page 39

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
39 मानिसकतेचा कळस म्िणजे यामधील सुरेखा आिण िÿयंका यां¸यावर सामुिहक बलाÂकार करÁयात आला. इतरांची øूरपणे हÂया करÁयात आली. या घटनेने संपूणª महाराÕů् हादłन गेला. देशा¸या संसदेपय«त याचे पडसाद पडले. दिलतांवरील अÆयायाची ही पåरिसमाच होती. खैरलांजी घटने¸या िवरोधात देशभर दिलतांची आंदोलने झाली. िठकिठकाणी मोच¥ काढÁयात आले. घटने¸या सात िदवसानंतर सवणª समाजातील लोकांवर ॲůॉिसटी दाखल कłन गुÆहा दाखल करÁयात आला. १५ सÈट¤बर २००८ रोजी Æयायालयाने ८ आरोपéना दोषी ठरिवले. िवशेष Æयायालयाने सहा आरोिपंना फाशी तर दोघांना जÆमठेप सुनावली. माý हायकोटाªने लिणवय बदलला व सवा«ना जÆमठेपेची िश±ा िदली. या िनणाªयािवरोधात सुिÿम कोटाªत यािचका दाखल करÁयात आली. दरÌयान या हÂयाकांडातून बचावलेÐया भैÍयालाल भोतमांगे यां¸या पाठीशी संपूणª दिलत समाज उभा रािहला. २०१७ मÅये भैÍयालाल यांचे िनधन झाले. अīापही दिलत समाजाला Æयाय िमळाला नाही. खैरलांजी¸या िनिम°ाने परत एकदा िनधाªåरत झाले कì ÿÖथािपत समाजाची जातीय मानिसकता बदललेली नाही. या देशात दिलतांवर सातÂयाने अÆयाय अÂयाचार केले जातात. खैरलांजीनंतर जवखेडा, खडाª, सोनई अशा िठकाणी घडलेÐया घटनांनी हे िसÅद केले. अशावेळी दिलत समाज एकý रÖÂयावर उतरला. यािवŁÅद आंदोलने, मोच¥ िनघाले. परंतु िपडीतांना Æयाय िमळाला नाही. दिलत चळवळी¸या इितहासातील आंबेडकरपूवª, आंबेडकरी आिण आंबेडकरो°र चळवळéचा वरील आलेख ल±ात घेता दिलत समुहां¸या अिÖतÂवाची लढाई ÿारंभापासून लढली गेली. हजारो वषा«ची सामािजक गुलामिगरी नĶ करÁयासाठी ही चळवळी उभी रािहली. यात अनेकांनी आपले योगदान िदले. वेळÿसंगी देहाचे बिलदान िदले. माý पåरवतªनाची चळवळ गितमान ठेवली गेली. आजही आंबेडकरी चळवळ िवकिसत होत आहे. Âयात चढउतार आले. परंतु ितने आपले Öवतंý अिÖतÂव राखले. दिलत सािहÂय चळवळीने या अिÖतÂवाला नवा आयाम िदला. २.४ दिलत सािहÂय चळवळीचा सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय चळवळéशी असलेला अनुबंध दिलत सािहÂयाची िनिमªती ही चळवळीतून झालेली आहे. भारता¸या इितहासात ÿाचीन काळापासून जी सामािजक, सांÖकृितक व राजकìय चळवळी झाÐया. तसेच महाराÕůा¸या भूिममÅये िनमाªण झालेÐया सामािजक पåरवतªनाचे आंदोलनाने दिलत सािहÂयाची पायाभरणी केली. इ.स. पूवª काळात तथागत बुÅद यांनी वैिदक धमाªतील िवषमतवादी तßवांना नाकाłन ÖवातंÞय् , समता आिण बंधुता या मानवतावादी मूÐयांची मांडणी केली. समतावादी मूÐयांची łजवन करÁयाचा प्रयÂन केला. याचा पåरणाम म्िणजे समाजÓयवÖथेतील शोिषत, वंिचत, बिहÕकृत समुहांना आÂमभान आले. पुढे काळा¸या पåरघात िविवध िÖथÂयंतरे झाली. दिलतां¸या अिÖतÂवाचे अनेक ÿĳ िनमाªण झाले. परंतु एकोिणसाÓया शतकात यात मोठे पåरवतªन झाले. या काळात ºया चळवळी िनमाªण झाÐया Âयांनी दिलत सािहÂया¸या पायाभरणीत महßवाची भूिमका बजावली. munotes.in

Page 40

दलित सालित्य
40 एकोिणसावे शतक हे ÿबोधन युग Ìहणून ओळखले जाते. या युगाची सुłवात िāटीश राजवटीत झाली. इंúज हे परकìय असले तरी एतदेशीय लोकां¸या कÐयाणासाठी Âयांना राजकìय Öतरातून जे कायदे, िनयम तयार केले, ºया सुिवधा उपलÊध कłन िदÐया. यातून भारता¸या सामािजक व सांÖकृितक जीवनात मोठे पåरवतªन झाले. िविवध समाजसुधारणे¸या चळवळी िनमाªण झाÐया. तळागळातील समुहांना Æयाय, ह³क आिण अिधकार िमळाले. यातून दिलत सािहÂया¸या िनिमªतीला गती िमळाली. िāटीश सरकारने १८१८ नंतर संपूणª भारतभर स°ा Öथािपत केली. िāटीशांचे ÿाथिमक धोरण हे स°ािधशांचे होते. Âयांना या देशातील समाजÓयवÖथेशी देणेघेणे नÓहते. Âयामुळे Âयांनी ÿथमत: पारंपåरक जीवनात हÖत±ेप केला नाही. परंतु आपली गरज म्िणूि Âयांनी भौितक सुिवधा करÁयास सुरवात केली. िश±ण ±ेýातील बदल हे मोठे पररवतवि होते. भारतीय परंपरेत िश±णाचा अिधकार बहòजन समाजाला नÓहता. ľीयांना तर लिक्षण वजªच होते. फĉ āाĺण वगª िश±ण घेत होता. Âयामुळे āाĺणेतर वगª अ²ाना¸या अंधकारात िखतपत पडावे लागले होते. याला छेद देत िāटीशांनी िश±णाचे सावªिýकìकरण करÁयाचा ǂयÂन केला. म. फुले यांनी १८४८ रोजी मुलéसाठी शाळा काढली. अÖपृÔयांसाठी शाळा उभारÐया. शेतकरी वगाªला िश±णासाठी ÿेरणा िदली. म.फुले आिण सािवýीबाई फुले यांनी सामािजक पåरवतªनासाठी केलेले कायª अितशय महßवाचे आहे. ÿबोधन युगात समाजसुधारकांची नवी िपढी िनमाªण झाली. पाĲाÂय ²ान, िव²ान िवचारांचा अंगीकार कłन मानवतावादी चळवळीला सुŁवात केली. Âयांनी िहंदू समाजातील वाईट चालीåरती, परंपरा यांना नकार िदला. जातीभेद, िवषमता, धािमªक अवडंबरे यांना छेद देऊन सवा«ना समान वागणूक िमळावी यासाठी ÿयÂन केले. परंतु या समाजसुधारकांमÅये दोन भेद होते. काही सुधारक फĉ बोलके होते. तर काही सुधारक हे कृतीशील होते. यामुळे ÿबोधन चळवळीला मयाªदा पडली. असे असले तरी समाजपåरवतªनासाठी सवा«नी केले ÿयÂन महßवाचे आहेत. समाजसुधारणेचा Åयास घेऊन या काळात िविवध समाजांची Öथापना करÁयात आली. ÂयामÅये ÿाथªना समाज, āाĺो समाज, सÂयशोधक समाज यांचे कायª महßवाचे आहे. िāटीश राजवटीत भारतीय समाजात िùĲ् न धमाªचा ÿचार व ÿसार Óहायला सुłवात झालेली होती. यातून धमा«तरा¸या घटना ही घडत होÂया. Âयाबरोबरच पाĲाÂय ²ानाची ओळख होऊ लागÐयामुळे समाजसुधारणेचे प्रयत्ि Óहायला लागले होते. याचा पåरणाम म्िणजे िहंदू समाजÓयवÖथेची िचिकÂसा Óहायला लागली होती. Âयातील वैगुÁये लोकांना कळायला लागली होती. अशा िÖथतीत समाजाला िदशा देÁयासाठी महाराÕůात ÿाथªना समाजाने केलेले कायª महßवाचे आहे. महाराÕůातील समाजसुधारकां¸या सामािजक सुधारणेचा एक भाग म्िणूि ÿाथªना समाजाची Öथापना झालेली होती. आÂमाराम पांडुरंग तखªडकर आिण दादोबा पांडुरंग त´डªकर या बंधूंनी ३१ माचª १८६७ रोजी मुंबईत या समाजाची Öथापना केली. 'सुबोध पिýका' हे या समाजाचे मुखपý होते. सुŁवाती¸या काळात प्राथविा समाजाने āाĺो समाजा¸या धरतीवर महाराÕůात समाजसुधारणेसाठी ÿयÂन केले. महाराÕůातील सामािजक पåरिÖथती ल±ात घेऊन महादेव गोिवंद रानडे आिण रा.गो. भांडारकर यांनी ÿाथªना समाजा¸या तÂवांमÅये बदल केला. लिक्षण हा मानवाचा ितसरा डोळा आहे. या रानड¤¸या िवचारांचा प्रभाव प्राथविा समाजा¸या कायªकÂया«वर पडून Âयांनी मुंबईत राýशाळा काढली. यामÅये सवª जातीतील मुलांना ÿवेश िदला. िवशेषत: मुंबईतील कामगार, हमाल, ®िमक वगाªतील मुलांनासाठी munotes.in

Page 41

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
41 पुढाकार घेतला. Âयांनी िवīाÃया«साठी कमवा आिण िशका ही योजनाही सुł केली. अनाथ मुलांसाठी आधारगृहे Öथापन केली. १८७८ मÅये पंढरपूर येथे अनाथ आ®म Öथापन कłन समाजातील उपेि±त मुलांना आधार िदला. ľीिश±णासाठी िवशेष ÿयÂन केले. पंिडता रमाबाई यांनी आयª मिहला समाजाची सुłवात केली. समाजातील अंध®Åदा्, łढी, परंपरा आिण देवभोळेपणापासून समाजाने दूर राहÁयासाठी Âयांनी केलेले ÿयÂन महÂवाचे आहेत. म. फुले यांनी २४ सÈट¤बर १८७३ मÅये सÂयशोधक समाजाची Öथापना केली. या समाजाने महाराÕůातील सामािजक, सांÖकृितक व राजकìय जीवनाला नवे पåरमाण ÿाĮ कłन िदले. िवशेषत: शूþािदशूþ्ľीवगाªला जमीनदार, शेटजी आिण भटजी म्िणजेच पुरोिहतांकडून होणाöया अÆयाय, अÂयाचार व धािमªक गुलामिगरीतून बाहेर काढÁयासाठी केलेले कायª ऐितहािसक Öवłपाचे आहे. 'दीनबंधू' हे साĮािहक सÂयशोधक समाजा¸या वतीने चालिवÁयात आले. या समाजाची Åयेयधोरणे Öवत: म. फुले यांनी साव् ªजिनक सÂयधमª या úंथांत मांडली. यामुळे या समाजाला वैचाåरक व तािÂवक अिधķान ÿाĮ झाले. 'सवªसा±ी जगÂपती, Âयाला नको मÅयÖती' हे समाजाचे āीदवा³य होते. या समाजाने सामािजक गुलामिगरीिवŁÅद् आवाज उठिवला. पुरोिहतशाहीला िवरोध केला. समाजातील िवषमतेवर ÿहार कłन ितला नĶ करणे आिण समाजात िश±णाचा ÿचार व ÿसार करणे ही महßवाची कामे सÂयशोधक समाजाने केली हे अितशय महßवाचे आहे. एकोिणसाÓया शतकात समाजसुधारकांकडून झालेले सामािजक प्रबोधनाचे ÿयÂन दिलत समाजा¸या उÂथानासाठी पुरक ठरले. िāटीश स°े¸या माÅयमातून जुÆया łढी, परंपराना नाकाłन समाजात जी सामािजक Æयायाची सुłवात झाली होती. ती यासाठी पुरक ठरली. िवशेषत: िश±णाचा अिधकार दिलतांना िमळाÐयामुळे दिलत समाजा¸या सामािजक, सांÖकृितक व राजकìय जीवनात अमूलाú बदल होऊ लागला. यासाठी म. फुले आिण सÂयशोधक परंपरेतील िवचारवंत तसेच राजषê शाहó महाराज यांनी केलेले कायª िवशेष उÐलेखनीय आहे. माý डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या łपाने दिलत समाजाला एक øांितनायक िमळाले. बाबासाहेबांनी दिलतांना नवी अिÖमता िमळवून िदली. Âयांना िनणायªक िÖथतीत आणून ठेवले. सामािजक, सांÖकृितक आिण राजकìय या सवªच पातळयांवर दिलत समाजाला नवे अिÖतÂव बहाल केले. हजारो वषा«पासून अÖपृÔयता, िवषमता, गुलामिगरीत िखतपत पडलेÐया दिलत समुहांना ÖवातंÞय िमळवून िदले. भारतीय संिवधाना¸या माÅयमातून नवा सामािजक जाहीरनामा उभा केला. बाबासाहेबां¸या या युगÿवतªक कायाªिवषयी वरती िवचार केलेलाच आहे. या आंबेडकरी ऊज¥तूनच दिलत सािहÂयाची चळवळ िनमाªण झाली. ितला वैिĵक łप ÿाĮ झाले. Âयामुळे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण दिलत सािहÂय यातील अनुबंध सूयªसÂयासारखा ÿकाशमान आहे. २.५ दिलत सािहÂयाची पूवªपरंपरा दिलत सािहÂय या वाđयीन प्रवाहाची िनिमªती ही अनेक वषा«¸या संिचतातून झालेली आहे. या संिचतात दिलत समुहां¸या उÂथानासाठी ÿाचीन काळापासून झालेÐया िविवध आंदोलने, सामािजक चळवळी, वाđयीन चळवळी यांचा समावेश होतो. दिलतांचा सामािजक- सांÖकृितक इितहास पािहला तर हा समूह अÂयंत ÿामािणक, Öवािभमानी व munotes.in

Page 42

दलित सालित्य
42 लढवÍया होता. Âयाचे नाते एतदेशीय लोकांशी होते. परंतु पुढे आया«¸या आøमणानंतर या समुहांवर गुलामिगरी लादली. Âयांना बिहÕकृत केले. अÖपृÔय म्िणूि Âयांना वंिचत ठेवÁयात आले. याला धािमªक łप देऊन Âयाला दिलतÂवाचे जीवन जगÁयास भाग पाडले. परंतु या जीवनािवŁÅद समतावादी चळवळी¸या माÅयमातून आवाज उठिवला गेला. दिलतांना Âयां¸या अिÖतÂवाची जाणीव कłन िदली. या अिÖमतादशªनातूनच पुढे दिलत सािहÂयाची चळवळ उदयास आली. याची पूव् ªपरंपरा अगदी बौÅद काळापय«त सापडते. नंतर संतांची चळवळ, म. फुले यांचे िवचारकायª, सÂयशोधकì जलसे, आंबेडकरी जलसे आिण दिलतांची वृ°पýे अशा िविवध पूवªधारा यात समािवĶ होतात. बौÅद परंपरा : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौÅद धÌमाचा Öवीकार केला. ही भारतातील धÌम øांतीच होती. या िनिम°ाने भारतीय इितहासातील बौÅद धÌमिवषयक नवे ²ान व नवे भान िनमाªण झाले. बाबासाहेबांनी धÌम दी±ा समारंभात नागपूर येथील सभेमÅये नागपूरचे बौÅद धÌमाशी आािण दिलतांना नाग लोकांशी असलेला अनुबंध सांिगतला होता. या अथाªने दिलत समुहांचा बौÅद धÌमाशी असलेला जुना सहसंबंध अधोरेिखत झाला. भारता¸या इितहासात बौÅद परंपरा समृÅद आहे. समाजाला नैितक अिधķान देÁयासाठी या धÌम चळवळीतून िवशेष ÿयÂन झाले आहेत. िवशेषत: धÌम हा समतावादी जीवनमागª आहे. बुÅदाने आपÐया संघात सवª जाती धमाª¸या लोकांचा समावेश केला. कारण बुÅदाचा धÌम हा सवा«साठी होता. बुÅदाने आपÐया संघात ľीयांना संधी िदली. ही घटना øांितकारक होती. वैिदक धमाªत ľीला गौन Öथान िदले होते. ितला शूþािदशूþापे±ा खाल¸या Öथानी ठेवले. बौÅदांनी या सवª वैिदक परंपरेला नकार िदला. ही िवचारधारा दिलत सािहÂया¸या िनिमªतीसाठी पुरक ठरली. आंबेडकरी िवचारऊज¥तून बौÅद परंपरा दिलत सािहÂया¸या पूवªपरंपरेत महßवाची ठरलेली आहे. संत परंपरा : महाराÕůाला संतांची भूमी Ìहटले जाते. मÅय् युगीन कालखंडामÅये महाराÕůात िविवध संत संÿदाय िनमाªण झाले. महानुभाव, वारकरी सांÿदायांचा यामÅये समावेश होतो. यामधील वारकरी संÿदायात दिलत संतांनी मोठया ÿमाणात सािहÂयिनिमªती केली. ÂयामÅये संत चोखामेळा आिण Âयांचा पåरवार यांचे लेखन अितशय महßवाचे आहे. संत चोखामेळा हे जÆमाने अÖपृÔय असून वारकरी सांप्रदायातील एक संतकवी होते. इतर वारकरी संतांÿमाणेच Âयांचीही ईĵर भĉì यावर ®Åदा होती. Âयां¸या अभंगातील पारंपåरक जातीÓयवÖथेिवषयी परखड िवचार आलेले नसले तरी Âयातून जातजाणीव अÖपĶपणे अिभÓयĉ झालेली आहे. उदा. 'हीन याती माझी देवा, कैसे घडे तुझी सेवा' अशी भावना Âयांनी आपÐया अभंगात मांडली. चोखामेळा यांनी आपÐया अभंगातून आपÐया मनातील सामािजक िवषमतेिवषयीची कणव अिभÓय् ĉ केलेली आहे. मनुÕयाला िमळालेला जÆम Âया¸या पूवªसंिचतानुसार लाभतो या पारंपåरक संÖकारातून Âयांचे मन घडलेले होते. तरीसुÅदा मज दूर दूर हो म्िणती अशी भावना Âयांनी Óयĉ केलेली आहे. कधी कधी ते सामािजक िवषमतेची परखड िचिकÂसा करत असÐयाचेही िदसते. 'पापांचा घडा भरेल Âयांचा, नरक यातना सहतील ते, ते माणूस नाही दैÂयांची अवलाद, Âयाचे Âयांना भोगू दे' munotes.in

Page 43

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
43 अशी तीĄ चीड ते व्यक्त करतात. संत चोखामेळा यां¸या मनातील भावना अÖपĶपणे Âयांनी मांडÐया असÐया तरी Âयां¸या पåरवारातील Âयांची पÂनी संत सोयराबाई, मुलगा संत कमªमेळा, बिहण संत िनमªळा, मेहòणे संत बंका यांनी ही आपÐया अभंगातून परखड मांडणी केलेली आहे. िवशेषत: संत कमªमेळा यांनी अितशय परखडपणे सामािजक łढी, परंपरांिवषयी मांडणी केलेली आहे. 'आमुची केली हीन यादी, तुज का न कळे ®ीपती, जÆम् गेला उĶे खाता, लाज न ये तुम¸या िच°ा' अशा ÿĳłपी तøारीतून दिलतांचे जगणे समाजासमोर मांडले. संत कमªमेळाचे अभंग हे दिलत सािहÂयातील िवþोहाचे आīłप आहे. म. फुले यांचा वारसा : भारता¸या इितहासात एकोिणसाÓया शतकामÅये जोतीराव फुले हे øांितकारक महापुŁष होऊन गेले. Âयांनी आपÐया िवचारकायाªतून समाजातील शूþािदशूþ् ľी वगाª¸या उÂथानाची पायाभरणी केली. म. फुले हे कत¥ सुधारक होते. Âयांनी आपला िवचार ÿÂय± कृतीतून दाखिवला. Âयांना माहीत होते कì, दिलत समाजाला जर या गुलामिगरीतून बाहेर काढायचे असले तर लिक्षण देणे खूप गरजेचे आहे. यासाठी Âयांनी शाळा काढÐया. पÂनी सािवýीबाईंना िशकिवले. मुलé¸या शाळा, दिलतांसाठी शाळा Öथापन कł िश±णाचा िवचार Âयां¸यापय«त पोहचिवला. आपÐया प्रÂयेक úंथातून प्रÖथािपत समाजाकडून होणाöया शोषणाचे łप उजागर केले. 'तृतीय रÂन, गुलामिगरी, शेतकöयांचा असूड, āाĺणांचे कसब, सावªजिनक सÂयधमª' हे úंथ यामÅये अितशय महßवाचे आहेत. म. फुले यां¸या िवचारकायाªतूनच दिलतांमÅये पåरवतªन होऊ लागले. Âयां¸यामÅये समाजजागृती िनमाªण झाली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ही म. फुले यांना आपले गुł मानले होते. या याअथाªने दिलत सािहÂया¸या चळवळीची िबजे म. फुले यां¸या िवचारवारशात आहेत. हे आपÐया ल±ात येते. सÂयशोधक शािहरी : दिलत सािहÂया¸या पूवªŁपात शािहरी वाđयाचा अितशय महßवाचा वाटा आहे. म. फुले यांनी मांडलेÐया िवचारांना शािहरांनी तळागळातील समाजपय«त पोहचिवला. समाजाचे ÿबोधन केले. यातूनच सÂयशोधक शािहरी िनमाªण झाली. म. फुले यां¸या सÂयशोधकì िवचारांनी शािहरी वाđया¸या आकृितबंधात आमूलाú बदल झाला. यािवषयी डॉ. कृÕणा िकरवले िलिहतात, सामािजक ÖवातंÞया¸या पायाभरणीसाठी िहंदुं¸या िवषमतािधिķत चातुवªÁयांवर म. फुले यांनी घाणाघाती वार केले. मानवाचे धमª नसावे अनेक िकंवा देश धमª भेद नसावा अंतरी हा मूलगामी िवचार घेऊनच फुले यांची शािहरी अथवा अखंडांची रचना अवतीणª झाली. या रचनेचा ÿभाव काही दिलत रचनाकारांवर पडला. सÂयशोधकì शिहरीत जलसा रचना प्रकारातून मूलभूत लेखन झाले आहे. सÂयशोधक तमाशाची सुŁवात १९०० Óया दरÌयान भीमराव िवĜलराव महामुनी यांनी प्रथम केली. Âयांनी मुंबई ÿांतात सÂयशोधक जलसे सुł केले. यातून लोकजागृती झाली. १८९१ ते १९१० हा सÂयशोधक चळवळीचा दुसरा कालखंड आहे. Âयाचे नेतृÂव कृÕण् राव भालेकर, मुकुंदराव पाटील, भीमराव महामुनी यां¸याकडे होते. या काळात जलशांना महßवाचे Öथान होते. Âयामुळे भीमराव महामुनी हे जलशाचे पिहले प्रवतªक होते. (दिलत munotes.in

Page 44

दलित सालित्य
44 चळवळ आिण सािहÂय् , पृ. ७६) या सवª सÂयशोधक जलसाकारांनी समाजप्रबोधनाचा िवचार मांडला. āाĺणी धमाªने समाजावर लादलेली गुलामिगरी उजागर केली. धमªस°ेचे असलेले अवडंबर नाहीसे करÁयाचा प्रयÂन केला. यातून सामािजक जीवनात नवा बदल िदसू लागला. िवशेषत: दिलत वगाªत नवे भान येऊ लागले. आपणही माणूस आहोत. आपÐयालाही ह³क व अिधकार आहेत. अशी जाणीव Âयां¸यात िनमाªण झाली. सÂयशोधक जलशांनी केलेले कायªच पुढे आंबेडकरी जलसाकारांनी गितमान केले. यातून खöया अथाªने दिलत समाजा¸या उÂथानाला गती िमळाली. आंबेडकरी जलसे : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या उदयाने दिलत समाजामÅये øांितकारक बदल झाला. Âयां¸यापासूनच दिलत समुहाने सामािजक पåरवतªनाची चळवळ गितमान केली. ितला िनणाªयक łप िदले. यासाठी दिलत शािहरांनी जलशा¸या माÅयमातून बाबासाहेबांचा िवचार जनसामाÆयापयªत पोहचिवले. यातूनच आंबेडकरी जलसे लोकिÿय झाले. आंबेडकरी जलशांचे Öवłप बंडखोर होते. िहंदू धमाªतील łढी परंपरा, चालीåरती यातून दिलतांना भोगाÓया लागणा-या यातनांचा आिवÕकार झालेला आहे. िवशेषत: शािहरी रचनां¸या बांधणीला आंबेडकरी जलसाकारांनी छेद िदला. आिण नÓया थाटामÅये ती आिवÕकृत झाली. यािवषयी डॉ. कृÕणा िकरवले यांनी मािमªक भाÕय केलेले आहे. ते िलिहतात, सामािजक पåरवतªनाचे एक माÅयम Ìहणून सÂयशोधक व आंबेडकरी जलशाचे कायª फार मोलाचे आहे. आंबेडकरी जलसा भीमराव करडकांनी सुł केला असे Ì×टले जाते. परंतु Âया अगोदरच भाऊ फ³क् ड यांनी आपÐया तमाशात गण, गौळण, बतावणी आिण वग याला आंबेडकरी िवचारांचे अिधķान िदले होते. भाऊ फ³क् ड यां¸या तमाशाचा भरभराटीचा कालखंड १९२० ते १९३० असा होता. भीमराव करडक व इतर आंबेडकरी जलसे नािशक मंिदर ÿवेश सÂयाú् हानंतर उदयास आलेले आहेत. आंबेडकरी जलशातील नमन गीताने आणखीनच पåरवतªन आणले. हजारो वषाª¸या दाÖयातून मुĉ करणा-या महामानवांना Âयांनी नमन केले. डॉ. आंबेडकरांना आम¸या कुलदेवतांना, महाÂमा जोतीबा फुÐयांना, छýपती शाहó महाराजांना अशा ÿकार¸या रचना कłन धमाªिधिķत समाजÓयवÖथेला नवीन जीवनमूÐयांची ओळख कłन िदली. (दिलत चळवळ आिण सािहÂय् , पृ.७६-७७) अशाÿकारे आंबेडकरी जलशांनी तÂकालीन सामािजक, राजकìय जीवनावर भाÕय करणा-या रचना िनमाªण केÐया. बाबासाहेबांचा िवचार तळागळातील समुहांपय«त पोहचिवला. Âयामुळे एक जलसा म्िणजे माझी दहा भाषणे आहेत. असे उद् गार Öवत: बाबासाहेबांनी काढले होते. यातून आंबेडकरी जलशांचे महßव आिण दिलतां¸या चळवळीतील Âयांचे योगदान ÖपĶ होते. जे øांितकारक Öवłपाचे आहे. दिलतांची वृ°् पýे : दिलत सािहÂया¸या चळवळीला खöया अथाªने बळ देÁयाचे कायª वृ°पýे, मािसकांनी केलेले आहे. िवशेषत: म. फुले यांनी प्रबोधना¸या चळवळीला िनणाªयक िदशा िदली. १९७७ मÅये सÂयशोधक समाजा¸या वतीने 'दीनबंधु' हे बहòजन समाजाचे पिहले वृ°पý काढÁयात आले. यातून सामािजक िवषमता, धमाªची गुलामिगरी, शेतकरी, दिलत समुहांचे ÿĳ मांडले. पुढे १९८८ मÅये गोपाळबाबा वलंगकर यांचे िवटाळिवÅवसक आिण िकसन फागूजी बनसोडे munotes.in

Page 45

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
45 यांनी मराठा दीनबंधु आिण चोखामेळा ही वृ°पýे दिलतां¸या ÿĳांना खöया अथाªने वाचा फोडली. दिलतां¸या वृ°पýीय इितहासात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या वृ°पýांचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. डॉ. गंगाधर पानतावणे यांनी पýकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या महßवपूणª संशोधना¸या माÅयमातून या योगदानला सवªप्रथम उजागर केले. बाबासाहेबांनी १९२० मÅये 'मूकनायक' हे पिहले वृ°पý काढले. हे शीषªक उĨोधक असून हजारो वषा«चा दिलतांचा कŌडलेला आवाज पिहÐयांदा मूकनायकमधून बोलता झाला. यामधून बाबासाहेबांनी आपÐया सामािजक व राजकìय िवचारांची मांडणी केली. पुढे १९२७ मÅये Âयांनी 'बिहÕकृत भारत' हे वृ°पý काढले. भारतीय समाजात दिलतांना सातÂयाने अÖपृÔय् ठरवून बिहÕकृत केले होते. या बिहÕकृतांचा बुलंद आवाज या वृ°पýातून आिवÕकृत झाला. डॉ. आंबेडकरांनी पुढे 'जनता', 'समता' आिण 'बिहÕकृत भारत' या वृ°पýांची िनिमªती केली. १९२० ते १९५६ या काळातील दिलतां¸या सामािजक – सांÖकृितक घडामोडéचा ऐितहािसक दÖतऐवज Ìहणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या वृ°पýांना महßवाचे Öथान आहे. दिलत चळवळ आिण सािहÂयाचे मुखपý म्िणूि 'अिÖमतादशª' या िनयतकािलकांचे योगदान अितशय महÂवाचे आहे. डॉ. गंगाधर पानतावणे यांनी १९६८ मÅये औरंगाबाद येथून अिÖमतादशª सुł केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या पदÖपशाªने पावन झालेÐया औरंगाबाद येथील िमिलंद महािवīालयातून अिÖमतादशªची पायाभरणी झाली. तेथे 'अिÖमता' हे अिनयतकािलक िवīाÃया«साठी चालू करÁयात आले. परंतु पुढे ते बंद पडले. आंबेडकरवादाची ऊजाª भावी िपढयांमÅये जागृत ठेवÁयासाठी आिण दिलत लेखकांना ह³काचे िवचारपीठ िमळवून देÁयासाठी डॉ. पानतावणे यांनी अिÖमतादशª ची मांडणी केली. आंबेडकरवाद आिण अिÖमतादशª यातील अनुबंध मांडताना डॉ. पानतावणे यांनी िलिहलेले आहे कì, अिÖमतादशª हे आंबेडकरवादाचे अपÂय आहे. आंबेडकर िवचार łजिवणे, आंबेडकर िवचारांची मशागत करणे आिण आंबेडकरी िवचारला िवकृत कł पाहणाöया ÿवृ°ी खणून काढणे हीच अिÖमतादशª ची पåरøमा आहे. आंबेडकरवाद हीच अिÖमतादशªची ÿित²ा आिण जीवनŀĶी आहे. (दिलत सािहÂय : चचाª आिण िचंतन, पृ.६) अिÖमतादशª गेÐया पÆनास वषा«मÅये दिलत सािहÂयाला बळ िदले. या¸या अिभÓयĉìसाठीच Öवतंýपणे वाटचाल केली. अनेक अंक, िवशेषांक, संमेलनांचे आयोजन कłन महाराÕůातच नÓहे तर भारतभर आंबेडकरवादी िवचारवंतां¸या िपढया घडिवÐया. अिÖमतादशªचे हे कायª ऐितहािसक असून आजही ते अिवरतपणे चालू आहे. अिÖमतादशª¸या वाटेनेच 'लोकानुकÌपा', 'िसंहगजªना', 'समुिचत', 'दिलत Óहाईस' या िनयतकािलकांनी िदलेले योगदान महßवाचे आहे. यातूनच दिलत सािहÂयाची चळवळ गितमान झाली. २.६ समारोप : दिलत सािहÂय हा आंबेडकरी अिÖमतेचा वाđयीन आिवÕकार आहे. या ÿवाहची िनिमªती चळवळीतून झाली. दिलत समाजा¸या उÂथानासाठी इितहासात मोठा संघषª करावा लागला. हजारो वषा«ची जातीय मानिसकता मोडून टाकणे सहजासहजी श³य झाले नाही. तरीसुÅदा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या वैचाåरक अिधķानावर दिलतां¸या चळवळीला िनणाªयक łप ÿाĮ झाले. दिलतांमÅये सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय, आिथªक जागृती munotes.in

Page 46

दलित सालित्य
46 झाली. तो िलहó लागला. बोलू लागला. यातून दिलत सािहÂयाचा आिवÕकार घडला. ºयाने ÿÖथािपत सािहÂयÓय् हाराला छेद िदला. नवे Öवतंý िवĵ िनमाªण केले. केवळ मराठीच नाही तर िविवध भारतीय भाषा आिण जागितक सािहÂयामÅयेही दिलत सािहÂयाची चचाª झाली. Âयाचे अिÖतÂव माÆय केले गेले. आज वैिĵक सािहÂयात मराठी भाषेची जी ओळख िनमाªण झाली आहे. ÂयामÅये दिलत सािहÂयाचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. २.७ संदभª úंथ सूची १. इंगळे, रामचंþ : महारांचा सांÖकृितक इितहास, अिभिजत ÿकाशन, नागपूर, १९८७. २. कुलकणê, गो.म. : दिलत सािहÂय : ÿवाह आिण ÿितिøया, ÿितमा ÿकाशन, पुणे, १९८६. ३. िकरवले, कृÕणा : दिलत चळवळ आिण सािहÂय, ÿितमा ÿकाशन, पुणे, १९९६. ४. िकरवले, कृÕणा : आंबेडकरी शािहरी : एक शोध, नालंदा ÿकाशन, पुणे, १९९२. ५. खरात, शंकरराव : दिलत वाđय ÿेरणा व ÿव°ी, इनामदार बंधु ÿकाशन, पुणे, १९७१. ६. गारे, गोिवंद: महाराÕůातील दिलत : शोध आिण बोध, सहाÅययन ÿकाशन, मुंबई, १९७३. ७. जाधव, रा.ग. : िनळी पहाट, ÿा² पाठशाळा मंडळ, वाई, १९८२. ८. डांगळे, अजूªन : दिलत सािहÂय : एक अËयास, म.रा.सा.स.मंडळ, मुंबई, १९७८. ९. पानतावणे, गंगाधर : पýकार डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर, ÿितमा प्रकाशन, पुणे,१९८७. १०. पानतावणे, गंगाधर : दिलत वैचाåरक वाđय, मुंबई िवīापीठ, मुंबई, १९९५. ११. पानतावणे, गंगाधर : दिलत सािहÂय : चचाª व िचंतन, साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद, १९९३ १२. पानतावणे, गंगाधर : वादळाचे वंशज, ÿचार ÿकाशन, कोÐहापूर, १३. फडके, भालचंþ : दिलत सािहÂय : वेदना आिण िवþोह, ®ीिवīा ÿकाशन, पुणे, १९७७. १४. बागूल, बाबुराव: दिलत सािहÂय: आजचे øांितिव²ान, बुिÅदÖट् पिÊलिशंग हाऊस, नागपूर. १५. मनोहर, यशवंत : दिलत सािहÂय: िसÅदांत आिण Öवłप, ÿबोध ÿकाशन, नागपूर, १९७८. १६. मुरंजन, सुमंत: पुरोिहत वगªवचªÖव व भारताचा सामािजक इितहास, ÿा² पाठशाळा मंडळ, वाई, १९७३. १७. मे®ाम, योग¤þ् : दिलत सािहÂय :उģम आिण िवकास, ®ी मंगेश ÿकाशन, नागपूर, २०११. १८. वाघमारे, जनादªन : समाजपåरवतªना¸या िदशा, साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद, १९९५. १९. सरदेसाई, एस. जी. : भारतीय तßव् ²ान :वैचाåरक आिण सामािजक संघषª, लोकवाđय गृह प्रकाशन, मुंबई, १९८७. munotes.in

Page 47

दलित सालित्याच्या
चळवळीची पार्श्वभूमी
47 २०. सुमंत, यशवंत व पुंडे, द°ाýय :महाराÕůातील जाितसंÖथािवषयक िवचार, ÿितमा ÿकाशन, पुणे १९८८. २१. ±ीरसागर, रा.का. : भारतीय åरपिÊलकन प±, कैलाश पिÊलकेशÆस, औरंगाबाद, १९७९. २.८ पुरक वाचन 1. म. जोतीराव फुले : गुलामिगरी 2. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : शूþ पूवê कोण होते ? 3. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : अÖपृÔय मूळचे कोण आिण ते अÖपृÔय कसे बनले ? 4. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : øांती आिण ÿितøांती 5. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : जातीसंÖथेचे िनमूªलन २.९ ÖवाÅयाय अ. दीघो°री ÿĳ १. दिलत सािहÂय चळवळीमागील सामािजक वाÖतव ÖपĶ करा. २. आंबेडकरपूवª चळवळीचे योगदान िवशद करा. ३. आंबेडकरी चळवळीचे øांितपवª िवशद करा. ४. दिलत सािहÂय चळवळीचे सांÖकृितक महßव ÖपĶ करा. ५. दिलत सािहÂयाची पूवªपरंपरेचे Öवłप िवशद करा. ब. िटपा िलहा १. मराठवाडा िवīापीठ नामांतर लढा. २. ररपललिकि पाटी ऑफ इंलडया. ३. लिवराम जािबा कांबळे. क. एका वा³यात उ°रे िलहा १. दलित पँथरची स्थापिा कधी करण्यात आिी? २. 'पुणे करार' कोणत्या दोि िेत्यांमध्ये झािा? ३. संत चोखामेळा कोणत्या सांप्रदयातीि संतकवी िोते ?  munotes.in

Page 48

दलित सालित्य
48 ३ सुŁंग (काÓयसंúह) व सूयªÖतूप (कथासंúह) घटक रचना ३.१ उलिष्टे - ३.२ प्रास्तालिक - ३.३ लिषय लििेचन - ‘सुरुंग’ (काव्यसुंग्रि) - त्र्युंबक सपकाळे ३.३.१. दलित कलितेतीि त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता ३.३.२. ‘सुरुंग’ या काव्यसुंग्रिालिषयी ३.३.३. ‘सुरुंग’ मधीि कलिता - स्िरूपलिशेष ३.३.४. ‘सुरुंग’ मधीि कलिताुंची आशयसूत्रे ३.३.५. ‘सुरुंग’ मधीि कलितेतीि िेदना आलि लिद्रोि ३.३.६. ‘सुरुंग’ मधीि कलितेतीि प्रलतमा ि भाषाशैिी ३.४ लिषय लििेचन - ‘सूययस्तूप’ ( कथासुंग्रि) - प्रा. आत्माराम गोडबोिे ३.४.१. ‘सूययस्तूप’ या कथासुंग्रिालिषयी ३.४.२. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंचे - आकिन ि लिश्लेषि ३.४.३. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंची आशयसूत्रे ३.४.४. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंचे स्िरूप - लिशेष ३.४.५. ‘सूययस्तूप’ कथाुंमधीि पात्रलचत्रि, लनिेदन ि भाषाशैिी ३.५. साराुंश ३.६. सरािासाठी स्िाध्याय / नमुना प्रश्न ३.७. पूरक अध्ययन/ अलधक िाचनासाठी पुस्तके ३.१. उिĥĶे : या घटकाचे अÅययन केÐयानंतर आपल्यािा -  दलित किवतेचे व कथेचे Öवłप समजािून घेता येईि.  किी Þयंबक सपकाळे याुंचे काव्यिेखनातीि आलि कथाकार ÿा.आÂमाराम गोडबोले याुंचे कथािेखनातीि योगदान जािून घेता येईि.  ‘सुŁंग’ मधीि कलिताुंची ि ‘सूयªÖतूप’ मधीि कथाुंची आशयसूýे स्पष्ट करता येतीि.  ‘सुŁंग’ मधीि कलिता ि ‘सूयªÖतूप’ मधीि कथाुंचे Öवłप- िवशेष, जीवनजािणवा ि मूÐयिवचार स्पष्ट करता येतीि.  ‘सुŁंग’ मधीि कलिता ि ‘सूयªÖतूप’ मधीि कथाुंमधून व्यक्त झािेिे जीवनदशªन, समाजवाÖतव अनुभविवĵाचे वेगळेपण जािून घेता येईि.  ‘सुŁंग’ ि ‘सूयªÖतूप’ या सालित्यकृतीतीि शैली िवशेष व भािषक सŏदयª स्पष्ट करता येईि. munotes.in

Page 49

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
49 ३.२. ÿाÖतािवक - मराठी सालित्य परुंपरेत १९६० नुंतरच्या काळात दलित सालित्याची एक िाड्मयीन, सामालजक ि साुंस्कृलतक चळिळ सुरू झािी. या चळिळीतून लनमायि झािेल्या दलित सालित्याने मराठी सालित्यात मोिाची भर घातिेिी आिे. घटक क्रमाुंक एक ि दोन मध्ये आपि दलित सालित्याची िाड्मयीन ि सामालजक- साुंस्कृलतक पार्श्यभूमी समजून घेतिी. दलित सालित्याची सुंकल्पना ि स्िरूप समजािून घेतानाच या जालििेने लनमायि झािेिे सालित्य प्रालतलनलधक स्िरूपात अभ्यासताना एक कलिता सुंग्रि ि एक कथासुंग्रि अभ्यासक्रमात समालिष्ट केिेिा आिे. दलित कलिता, व दलित कथेचे स्िरूप ि िेगळेपि िक्षात घेताना अनुøमे त्र्युंबक सपकाळे याुंचा ‘सुरुंग’ िा काव्यसुंग्रि ि आत्माराम गोडबोिे याुंचा ‘सूययस्तूप’ िा कथासुंग्रि येथे अभ्यासायचा आिे. ३.३. िवषय िववेचन - ‘सुŁंग’ (काÓयसंúह) - दिलत किवता : दिलत सािहÂय हा आधुलनक मराठीतीि एक मित्त्िाचा सालित्यप्रिाि िोय. सामालजक ि िाङ् मयीन अशा दुिेरी लिचारमुंथनातून स्िातुंत्र्योत्तर काळात ‘दलित सालित्य’ िी सुंज्ञा/सुंकल्पना पुढे आिी. लिशेषत्िाने इ.स. १९६० नुंतर ती चचेचा ि अभ्यासाचा लिषय ठरिी. दलित सालित्यात िास्ति जीिनाचे नेमके लचत्रि फार मोठ्या प्रमािातून प्रकट िोण्याचा काळ म्ििजे १९६० नुंतरचे िेखन आिे. या सालित्यप्रिािात जे लेखन झाले ते केिळ शब्द ि भाषा सौंदयायत न अडकता Âयातून स्िानुभिाच्या खोिीने समकािीन समाज िास्ति माुंडण्याचा प्रयत्न झािा. शुंकरराि खरात, िररभाऊ पगारे, बाबुराि बागूि, सुखराम लििराळे, केशि मेश्राम, िामन िोिाळ, नामदेि ढसाळ, राजा ढािे, लिरा बनसोडे, भीमराि लशरिाळे, योगीराज िाघमारे, त्र्युंबक सपकाळे, दया पिार, िामन लनुंबाळकर, माधि कोंडलििकर, अरि काुंबळे, अजुयन डाुंगळे असे मान्यिर िेखक-किी या काळात आपल्या िेखन गुििैलशष्ट्याने पुढे आिे. लिसाव्या शतकातीि मराठी कलितेत दलित कलितेने स्ितःचे स्थान समथयपिे आलि स्पष्टपिे अधोरेलखत केिे. दलित जालििेची कलिता िेदना, आत्मशोध, नकार आलि लिद्रोि या सुंिेदना व्यक्त करते. अन्यायाची लचलकत्सा आलि न्यायाची मागिी िा दलित कलितेचा गाभा आिे. त्यासाठी लिषमतेिा नकार देण्याची भाषा दलित कलिता करते. दिलत किवते¸या क¤þÖथानी माणूस आहे. येथीि अमानुष व्यिस्थेने मािसाचे मािूसपि कसे लिरािून घेतिे. अज्ञान, दाररद्र्य ि पररलस्थतीमुळे अन्याय-अत्याचार शतकोनुशतके सिन केिा. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकराुंनी लदिेल्या लिचार ि प्रेरिेतून अन्याय -अत्याचारािा लिरोध करीत स्ितःचा निा मागय शोधण्याचा प्रयत्न िी कलिता करते. लिद्रोि िा दलित कलितेतीि मित्त्िाचा घटक िोय. ह्या लिद्रोिातून सनदशीर मागायने आपिा न्याय िक्क ि मािूसपिाचे जगिे शोधण्याचा प्रयत्न किी आपल्या काव्यातून करतो. ३.३.१. दिलत किवतेतील Þयंबक सपकाळे यांची किवता - दलित सालित्य प्रिािातीि खान्देशचे लिद्रोिी किी त्र्युंबक सपकाळे याुंनी आपल्या काव्यिेखनाने िेगळेपि लटकिून ठेििे. २२ एलप्रि १९३० रोजी जळगाि लजल्ह्यातीि आव्िािे येथे जन्मिेल्या किी त्र्युंबक सुंपकाळे याुंचे प्राथलमक लशक्षि आव्िािे ि मॅट्रीक munotes.in

Page 50

दलित सालित्य
50 पयंतचे लशक्षि जळगाि येथीि लिद्यालनकेतन लिद्याियात झािे. भारतीय रेल्िेत लतकीट सुंग्रािकची (लतकीट किेक्टर) नोकरी साुंभाळत िजारो िोकाुंशी सुंपकायत येऊन त्याुंच्या दु:ख भािना त्र्युंबक सपकाळे यांनी आपÐया किवतेतून मांडÐया. त्र्युंबक सपकाळे याुंची ‘सुरुंग’ मधीि कलिता सामालजक लिषमतेचा आलिष्कार करते. बुरसटिेल्या लिचाराुंिर ते आपल्या काव्यिेखनातून प्रिार करतात. धमय, जात, लिषमता, भेदभाि यामुळे मािसामािसाुंमध्ये दरी कशी लनमायि िोते आलि पशुपक्षयाुंपेक्षािी मािसाुंना लमळिारी िागिूक Âयांचा जीिनसुंघषय या कलितेतून माुंडिा गेिा आहे. अस्पृश्य म्ििून सिन करािे िागिेिे चटके त्याुंच्या बािमनािर कोरिे गेिे. यातून त्याुंची कलिता ‘सुरूुंग’ िोऊन व्यिस्थेिा सामोरी जािारी ि लिद्रोि करिारी, सत्य साुंगिारी, शोषि व्यिस्थेिा लखुंडार पाडिारी ठरिी. नकार - लिद्रोिाची पूियलनलित भूलमका स्िीकारून िेदनापूिय जीिनानुभि, लिचारप्रधान दृलष्टकोिातून दलित कलितेने माुंडिा आिे. त्यामुळे जीिनानुभिाचे लिलिध पदर उकिून दाखलिण्यापेक्षा पूियलनलित प्रलतलक्रया प्रकट करिे दलित कलिता अलधक पसुंत करते. सािलजकच दलित किींना ती समाजपररितयनाचे शस्त्र, दलिताुंसाठी चाििेल्या िढ्याुंचे प्रभािी साधन िाटते. लिध्िुंस, लनलमयती आलि रचना अशी लतची प्रलक्रया आिे. आत्मलनष्ठा ि समूिलनष्ठा याुंच्या सुंघषांचे ते लिद्रोिी रूप ठरते. परुंपरागत मराठी कलितेपेक्षा स्िाभालिकच दलित कलिता िेगळी लदसते. “ त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता िी अस्सि आुंबेडकरी तत्त्िज्ञानाची स्ियुंप्रकालशत कलिता आिे” असा गौरि डॉ.गुंगाधर पानताििे याुंनी केिा आिे तर ‘सुरुंग’ आलि ‘ब्रोकनमेन’ िे कलितासुंग्रि दीपस्तुंभ आिेत, असे ज्येष्ठ सालिलत्यक प्रा. केशि मेश्राम म्िितात.(‘सुरुंग’- मधीि मनोगत) डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर याुंच्या लिचार ि कायायतून प्रेरिा घेऊन आत्मभान लिकलसत करीत नकार, लिद्रोि ि सुंघषय परखडपिे माुंडण्याचा प्रयत्न ज्या दलित प्रिािातीि किींनी केिा त्यातीि एक मित्त्िाचे नाि म्ििजे त्र्युंबक सपकाळे िे िोय. ३.३.२. ‘सुŁंग’ या काÓयसंúहािवषयी - ‘सुŁंग’ िा किी त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या ३३ किवतांचा संúह ‘अलस्मतादशय प्रकाशन’ने १९७६ प्रकालशत केिा. दलित सालित्याच्या चळिळीिा खऱ्या अथायने लदशा देिाऱ्या ‘अलस्मतादशय’ने िा काव्यसुंग्रि प्रकालशत केिेिा असल्याने सिालजकच दलित सालित्यातीि िेदना, लिद्रोि, सुंघषय, नकार, अन्याय-अत्याचारािा लिरोध या जालििा आपसूकच या कलिताुंमधून व्यक्त झािेल्या लदसतात. १९६७ िा 'अलस्मतादशय' अुंकात त्र्युंबक सपकाळे याुंची ‘मािूस’ िी पलििी कलिता छापिी गेिी. १९९२ मध्ये १८ व्या अलस्मतादशय सालित्य सुंमेिनाचे (जािना) त्याुंनी अध्यक्षस्थान भूषलििे. २००१ मध्ये ‘ब्रोकनमेन’ िा कलितासुंग्रि प्रकालशत झािा. ‘अलस्मतादशय’च्या माध्यमातून डॉ.गुंगाधर पानताििे याुंनी अनेक किी - िेखकाुंना लििीते केिे. प्रेरिा ि प्रोत्सािन लदिे. ‘सुŁंग’ च्या प्रस्तािनेत आपिे मनोगत व्यक्त करताना Þयंबक सपकाळे म्िितात, “ मराठीतीि बरेच सालित्य िाचिे, पि रमिेच नािी. झपाटिो नािी. माझ्या िेदनेचा सूर मिा कुठे गिसिाच नािी. मी ििानपिी जे अनुभििे, माझ्या बाुंधिाुंनी जे भोगिे ते अजून माझे िय िाढिे तरी तसेच आिे. लजिुंत मािसाुंचे दुःख पािताना िातातीि ग्रुंथ गळून पडतात. अन्याय, बिात्कार, बलिष्कार, नरबळी, अस्पृश्यता munotes.in

Page 51

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
51 याुंनी भरिेिे ितयमानपत्रातिे रकाने िाचून बेचैन िोतो. स्िातुंत्र्याचे पाि शतक िोटिे, तरी मी लतथेच आिे...मी लतथेच राििार का ?” असा मालमयक प्रश्न किी उपलस्थत करतात. िीच त्याुंच्या काव्यिेखनाची प्रेरिा आिे. त्याुंच्या कािी कलिताुंचा जमयन, उदुय भाषेत अनुिाद झािा. तसेच मिाराष्ट्र शासनाचा किी केशिसुत पुरस्कार त्याुंना लमळािा. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर मराठिाडा लिद्यापीठ तसेच इुंदोर लिद्यालपठात ‘सुरूुंग’ िा काव्यसुंग्रि अभ्यासक्रमात घेण्यात आिा. तसेच काव्यसुंग्रिातीि कािी लनिडक कलिता जपान, इुंडोनेलशया आलि किलयत्री बलििाबाई चौधरी उत्तर मिाराष्ट्र लिद्यापीठाच्या अभ्यासक्रमात समालिष्ट करण्यात आल्या आिेत. सियसामान्याुंचे अन्याय-अत्याचार सहन करीत जगिे आलि दुःख िा ‘सुरूुंग’ मधील या बिुताुंशी कलिताुंचा लिषय आिे. समाजमनाच्या सुख-दुःखाशी समरस िोत लििक्षि अशी सुंिेदनशीिता या कलितेतून व्यक्त िोते. त्याुंचे जीिनानुभि लिचार काव्यरूपात लििक्षिररत्या मानिी अलस्तत्िाची जािीि करून देतात. उपेलक्षताुंचे दुःख, िेदना, जीिन सुंघषय त्र्युंबक सपकाळे आपल्या कलितेतून अलतशय समथयपिे माुंडतात. त्याुंच्या कलिताुंना अनुभिाचा, समाजमनाचा, समकािीन िास्तिाचा सुंदभय आिे. ‘सुरुंग’ कलितासुंग्रिाचा लिलिध भारतीय भाषाुंमध्ये अनुिाद झािा आिे. ‘िोकशािीचा फुिोरा’, ‘ितुयळाचा परीघ’, ‘सूयय’, ‘या झुुंडशािीत’, ‘मिा देश लिकायचा आिे’, ‘क्राुंतीदूत कािळे’, ‘ओयालसस’ या कलिता िैलशष्ट्येपूिय आिेत. त्र्युंबक सपकाळे याुंचा ‘सुरुंग’ िा काव्यसुंग्रि क्राुंतीचे तत्िज्ञान माुंडिारा आिे िे शीषयकािरूनच आपल्या िक्षात येते. त्याुंना क्राुंतीतून मानितेची उन्नती साधायची आिे. ३.३.३. ‘सुŁंग’ मधील किवता - Öवłपिवशेष - दलित जािीि व्यथा-िेदना सुंघषय माुंडतानाच उज्ज्िि भलिष्याचा आशािादिी त्याुंच्या कलितेतून व्यक्त िोतो. त्यामुळे त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता केिळ िैफल्याची गािी गात नािी तर आशािादी भाि सुद्धा या कलितेतून व्यक्त िोतो. अन्यायाचा प्रलतकार िी कलिता करते, त्याच िेळी आशािादाचाचे सूत्रिी माुंडते. ‘आता रडायचुं तर त्याुंच्यासाठी रड, जे लजिुंत आिेत जे जगिार आिेत जे जळिार आिेत’ अशा पद्धतीचा आशािाद िी कलिता देते. सामालजक- साुंस्कृलतक उत्थानाची एक चळिळ या कलितेतून व्यक्त िोते. निे अनुभि लिर्श् त्यातून व्यक्त िोिारी सुख-दुःखे आशा-आकाुंक्षा, दुःख, चीड, सुंताप, आशािाद या लिलिध जालििा या कलितेतून व्यक्त िोतात. गािकुसाबािेरचा मािूस शतकानुशतके िेदना, लिद्रोि करत जीिन जगतो आिे. मुकाट्याने सारे सिन करतो आिे. त्याच्या िेदनेिा िाचा फोडण्याचुं काम त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता करते. त्यामुळे आजपयंतच्या रूढ सुंकल्पनाुंना धक्का देत निा लिचार, निी जािीि, निा दृलष्टकोन देिारी िी कलिता आिे. डॉ. बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी समाजातीि उपेलक्षत घटकाुंमध्ये जी जािीि लनमायि केिी, त्याुंना सुंघलटत करत सुंघषय करण्याची प्रेरिा लदिी. लशक्षिाची जािीि लनमायि केिी. ह्या प्रेरिेतून आिेल्या या काव्यजालििा खऱ्या अथायने निा लिचार ि दृष्टी देतात. खडतर जीिनाच्या िेदना बािपिापासून अनुभििेल्या Þयंबक सपकाळे याुंची कलिता एका अथायने समाजजीिनात बुंड उभारते. munotes.in

Page 52

दलित सालित्य
52 त्याुंची ‘मािूस’ नािाची कलिता डॉ.बाबासािेब आुंबेडकराुंच्या लिचार ि भािभािनाुंिरीि श्रद्धा जागििारी आिे तर ‘पाईक’ या कलितेत मािसाच्या मिानतेचा लिचार व्यक्त झािा आिे. मािसािा एकदा केंद्रस्थानी ठेििे की पररघािरचे सगळे सुंदभय बदितात, नव्याने जािितात ि त्यासाठी त्या-त्या व्यक्तीिा त्याच्यामधिा मािूस जागिता आिा पालिजे, अशी किीची धारिा आिे. सुंस्कृतीिा िादरे देण्याचे सामर्थयय बाबासािेबाुंच्या दलित मुक्ती आुंदोिनातीि घटनाुंमध्ये आिे. ‘सुरुंग’ या कलितेत कवी म्िितात, मिाडच्या चिदार तळ्याचे पािी गािकुसाबािेरीि कोठारात पडिे आलि सुरुंगाचा स्फोट झािा” (पृ.२९) सामालजक न्याय आलि समतेसाठी ‘पािी’ ि ‘सुरुंगाचा स्फोट’ िे अथयपूिय प्रतीक िापरून सामालजक लिषमतेची िी जािीि किी येथे व्यक्त करतात. ‘सुरूुंग’ मधीि िी कलिता केिळ िेदना व्यक्त करीत नािी तर िेदनेतून व्यक्त िोिाऱ्या नव्या लिचारधारा, समाजक्राुंतीचा िेध या कलितेतून घेतिा गेिा आिे. ‘अुंगुिीमाि’, ‘कजयमुक्ती’, ‘िोकशािीचा फुिोरा’, ‘कोड’, ‘एकिव्य’, ‘लदिाना’, ‘आता रडायचे तर’, ‘प्रेलषत’ अशा कलिताुंमधून निी जािीि ि सुंघषायची लदशा किी व्यक्त करतात. त्याुंची कलिता म्ििजे केिळ शब्दरचना नािी, स्िप्नरुंजन नािी तर खऱ्या अथायने आशयानुभि ि नव्या जीिनाचा लिचार िी कलिता देते. त्र्युंबक सपकाळे याुंच्याकडे अनुभिाची लशदोरी आिे. लशिाय सामालजक िास्तिाची जािीि आलि ज्या सुंिेदना घेऊन िी कलिता येते, त्यामुळे िेदनेतून साकारिेिी कलिता क्राुंतीचा िेध घेते. मानिी जीिनाची सियसामान्याुंच्या जगण्याची अलस्मता प्रकट करते. िेच त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या किवतेचे वेगळेपण व सामÃयª आिे िे म्ििता येईि. ‘तुझ्या आरेिा, मी कारे म्िटिे … तर ते तुिा सिन िोत नािी ! तुझ्या डोळ्यािा मी डोळा लभडलििा … तर ते तुिा बघित नािी तुझ्या माुंडीिा माुंडी िािून बसिो तर तुिा मळून येते !’ (पृ.५) डॉ.बाबासािेब आुंबेडकराुंचे लिचार ि गौतम बुद्धाुंची शाुंतीची बीजे त्याुंनी अनुसरिी. समाजाच्या लिषण्ितेचे मालमयक लचत्रि ते आपल्या कलितेत करतात. ३.३.४. ‘सुŁंग’ मधील किवतांची आशयसूýे : १. सवªसामाÆय माणसांचे जगणे हा अनुभव - अत्युंत ििाखीच्या पररलस्थतीत लशक्षि घेऊन मॅलट्रक झाल्यािर त्र्युंबक सपकाळे याुंना रेल्िेत नोकरी लमळािी. रोज मािसाुंचे नमुने पािायिा लमळू िागिे. या सिय अनुभिातून सियसामान्य मािसाुंचे जगिे िा अनुभि त्याुंनी लििक्षिररत्या कलिताुंमधून माुंडिा आिे. munotes.in

Page 53

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
53 रेल्िेत नोकरी करीत असतानाच सामालजक ि धालमयक चळिळीत सिभाग घेतिा आलि त्यातून िेखनाची प्रेरिा लमळत गेिी. ‘अलस्मतादशय’ मालसकात १९६७ मध्ये ‘मािूस’ नािाची त्याुंची पलििी कलिता प्रकालशत झािेिी लदसते. ‘अलस्मतादशय’च्या माध्यमातून ि अलस्मतादशय सालित्य सुंमेिनाच्या लनलमत्ताने अनेक मान्यिर सालिलत्यकाुंशी सुंपकय येत गेिा आलि त्यातून आपल्या िेखनािा निी लदशा लमळािी, असे किी म्िितात. ते आपल्या ‘नागिा मी’ कलितेत म्िितात, नागडा आिो पि इथेिी नागविा गेिो समाज पुरूषाच्या अिुंकाराने िे सुंस्कृतीलप्रय देशा ! माझा नागडेपिा तुिा कधी झाकताच आिा नािी. (पृ.०१) अशी परखड भािना किी त्र्युंबक सपकाळे व्यक्त करतात. २. सामािजक िवषमता व समकालीन वाÖतवाचे िचýण - सुरुंग मधीि कलिताुंमधून आशयािा पूरक असे नेमके शब्दप्रयोग िापरून किीने सामालजक लिषमता, समकािीन िास्ति पररिामकारकपिे रेखाटिे आिे. ‘नागिा मी’ या कलितेतून - नागड्या पिाडािर नागडे बाभुळझाड नागडी झोपडी त्यात नागड्या गाडग्या -मडक्यात राितो नागिा मी (पृ.०१) असे म्िित लिषमतेचे नेमके लचत्र त्याुंनी रेखाटिे आिे. या कलिताुंमधीि आशयसूत्रे समकािीन सामालजक लिषमता, अन्याय, अत्याचार, अज्ञान आलि अुंधःकार दिशतिादाची जािीि करून देिाऱ्या कलिता आिेत.कुठल्यािी प्रकारचा आधार नसल्याने आपल्या जीिन िास्तिाचा सुंचार िा उघडानागडाच असून जन्मािा आल्यापासूनच लिषमतेचे, अन्याय-अत्याचाराचे, जे दुःख अनुभिािा आिे ते परखड शब्दात किीने या कलितेतून व्यक्त केिे आिे. िे सुंस्कृतीलप्रय देशा! माझा नागडेपिा तुिा कधी झाकताच आिा नािी ! (पृ.०१) असे म्िित त्याुंनी िा उपरोध कलितेतून माुंडिा आिे. त्याुंची ‘अुंगुिीमाि’ िी कलिता सुद्धा सामालजक लिषमतेचा लिचार व्यक्त करते. munotes.in

Page 54

दलित सालित्य
54 नाथांचा जयजयकार करिारे पुष्कळच भेटिे दुंग िोते ते आपल्याच कीतयनात त्याुंच्या अुंतकरिात लशरिा नािी माझा आक्रोश (पृ.२-३) िी दुःख भािना सामालजक लिषमतेचे लचत्र ध्िलनत करते. ३. भोगलेÐया दुःखाचा आलेख मांडणारी किवता - त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता भोगिेल्या दुःखाचा थेट आिेख माुंडते. डॉ.गुंगाधर पानताििे सर म्िितात, “त्र्युंबक सपकाळे शब्दाुंसाठी अडून बसत नािीत. अण्िा भाऊुंच्या िेखनाप्रमािेच सपकाळे याुंची कलिता जीिनानुभिातून जन्मािा आिेिी आिे. कल्पनेचे पुंख िािून अुंतररक्षात ती लििार करीत नािी. लतिा िास्तिाचे भान आिे.” एकूिच त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता आशयगभी आिे. पुष्कळदा ती गद्य रूपात व्यक्त िोते, पि ती रूक्ष नािी. सुंिेदनशीि मनाचा तो खरा आलिष्कार आिे. खरा सच्चा अनुभि उत्कटपिे त्याुंच्या कलितेतून प्रकट िोतो. समाजाच्या दारन अिस्थेने लिकि झािेिे त्याुंचे मन कलिताुंमधून लदसून येते. समकािीन िास्तिाची सामालजक लिषमतेची अुंत:करिाची स्पुंदने ि लठिग्या या कलितेत आिेत. “ या गलतमान जगाचा िात पकडण्यासाठी धडपडत िोतो िात लझडकारिे जात िोते मी पडत िोतो जग िसत िोते हसताना अंगुलीलनदेश करीत िोते” (पृ.३) िी त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेतीि दुःख भािना सामालजक लिषमतेचा लनदेश करिारी आिे. ‘सुरुंग’ मधीि कलिताुंमधून किी त्र्युंबक सपकाळे याुंनी स्ितःच्या पूिाययुष्यात भोगिेिे दुःख, केिेिा सुंघषय, अडीअडचिीत िाट्यािा आिेले जगणे याुंना आपल्या कलितेतून शब्दरूप लदिे आिे. समकािीन दुःखािा िाचा फोडताना पूियकाळापासून िोत असिेल्या अन्याय अत्याचाराचे लचत्र ‘कजयमुक्ती’ सारख्या कलितेतून ते व्यक्त करतात. “आयुष्याची िुुंडी आमच्या पूियजाुंनी गिाि टाकिी व्याजापायी खपल्या त्याुंच्या लकत्येक लपढ्या” (पृ.४) असा अत्युंत परखड भाि त्याुंनी आपल्या कलितेतून व्यक्त केिा आिे. िषायनुिषय सरुंजाम िगायकडून उपेलक्षत जगिुं िाट्यािा आिेल्या सामान्य मािसािर िोिारा अन्याय, अत्याचार ि त्याुंच्या अज्ञानाचा घेतिा जािारा गैरफायदा िेच सूत्र त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या munotes.in

Page 55

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
55 बऱ्याच कलिताुंतून व्यक्त िोते. िा दुःख भाि व्यक्त करताना ‘माझ्याच दुःखाच्या भाराने िाकिेिा मी’ असे म्िित आयुष्यभर क्षिोक्षिी सामान्य मािसाच्या दुःखाचे, त्याच्या अििेिनेचे लचत्र किीने ‘लदिाना’ या कलितेतून व्यक्त केिे आिे. िे दुःख व्यक्त करताना, ‘मी जगिो पालिजे याुंच्या दुःखासाठी जगिो पालिजे’ असे किी म्िितात. ४. परंपरा आिण आधुिनकता यां¸यातील जाणीव - ‘डोळे’, ‘पाईक’, ‘मािूस’ या त्याुंच्या कलिता लिशेष मित्त्िाच्या िाटतात. ‘डोळे’ या त्याुंच्या दीघय कलितेतून व्यापक असा दृलष्टकोन व्यक्त िोतो. कुटुुंबातीि दाररद्र्य, आजूबाजूच्या मािसाुंकडून झािेिा लतरस्कार, लिषमतेची िागिूक िा भाि व्यक्त करताना- 'किम' करायचे या सिय डोळ्याुंचे ििेत आता भगिुंताचे डोळे” (पृ.३६) अशी व्यापक भािनािी ते व्यक्त करतात. जन्मािा आल्यापासूनच अनुंत अडचिी आलि आपल्याकडे समाजाचा पािण्याचा दृलष्टकोन अत्युंत नेमक्या शब्दात किीने व्यक्त केिा आिे. ‘डोळे’ िी प्रलतमा िापरून समकािीन पररलस्थती, िोकाुंच्या िृत्ती-प्रिृत्ती, िागिे, लतरस्काराची भािना, लिषमतेचे समाजातीि लचत्र किीने या दीघय कलितेत रेखाटिे आिे. ‘पाईक’ िी त्याुंची कलिता अज्ञान, अुंधकार आलि सुंघषायची जािीि करून देते. ‘कोिी फुुंकरिी युगानुयुगाची अज्ञान अुंधकाराची दिशतिादाची िी राखुुंडी!’ असे म्िित परुंपरा आलि आधुलनकता याुंच्यातीि जािीि किी रेखाटतात. ज्ञान, आत्मतेज याचा साक्षात्कार घडििारा एक लकमयागार आम्िािा भेटिा आलि मरगळिेल्या मनाुंना पोिादी मनगटे, सुंकटे झेिण्याची सिनशीिता त्याने लदिी अशी जािीि किी व्यक्त करतात. मािसाच्या माुंगल्याची नितेजाची निी लदशा आम्िािा लमळाल्यामुळे समलपयत जीिनाची िी दीपमाळ आता उजळून लनघेि असा आशािाद किी व्यक्त करतात. ज्याुंनी तळिातािर लशरे घेतिी मािसािा मािूस म्ििून जगण्यासाठी ! िी बोलधिृक्षाची छाया ज्यात मिा लमळािी समतेच्या ममतेची माया (पृ.४०) असा भाि किीने 'पाईक' या किवतेत व्यक्त केिा आिे. ५. अÆयाय, अÂयाचार व ितरÖकाराबĥलची उपरोिधक भावना - गािकुसाबािेर उपेलक्षताुंचे जगिुं ज्याुंच्या िाट्यािा आिुं, त्याुंनी िषायनुिषय शतकानुशतके अन्याय - अत्याचार सिन केिा. जीिनातीि िेदना मुकाट्याने सिन करीत आपिे दुःख पचलििे. बदित्या काळात मात्र या दु:खािा िाचा फोडिारी, त्याबििची उपरोलधक भािना त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेतून व्यक्त िोते. एका बाजूिा सतत munotes.in

Page 56

दलित सालित्य
56 अपमान, अन्याय, लतरस्कार सिन करािा िागिा त्यामुळे त्याबििची उपरोलधक भािना ‘स्िागत’ या कलितेतून किी व्यक्त करतात. िे पशु-पक्षयाुंनो, लिुंस्र पशुुंनो तुमचे स्िागत करता येत नािी कारि तुमचा पाणिठा अिग नािी (पृ.३३) असे म्िित समाजातीि चातुियण्यय व्यिस्था, जातीय लिषमता, काळा-गोरा असा भेद याची स्पष्ट जािीि ते करून देतात. ‘बाराखडी’ िी त्याुंची कलिता अपघाताने शाळेत गेल्यामुळे लतथे जो अनुभि आिा त्याचे लचत्र रेखाटिारी कलिता आिे. शाळेच्या प्रत्येक पायरीिर अपमालनत िोण्याचा अनुभि आलि प्रत्येक अनुभि जातीची आठिि करून देिारा िोता. ‘बाराखडी लशकल्यािर तुरुंगातून सुटल्याचा आनुंद झािा' असे किी म्िितात. ‘िाचीत िोतो मास्तरालििा लक्षलतजािरती-लक्षलतजािरती’ असा लििक्षि आुंतररक अनुभि ते व्यक्त करतात. ६. बदलÂया समाजवाÖतवाचे संदभª - ‘सुरुंग’ मधीि कलिताुंमधून दुःख जािीि व्यक्त करतानाच सामालजक पररितयन घडािे, नव्या लदशेने मािसातीि मािुसकीचा झरा उगमािा यािा, अशी आकाुंक्षा घेऊन िी कलिता अुंतःकरिात खोििर निा ठसा उमटलिते. ‘मािूस’ िी त्याुंची आिखी एक मित्त्िाची कलिता िोय. ज्या कलितेत त्याुंनी माणसा¸या महानतेची जाणीव व्यक्त केिी आिे. ज्याुंच्या िाट्यािा दुदैिाने अभागी जगणे आले त्याुंचा उद्धार करण्यासाठी थोर मिात्मे याुंना कशािा तसदी देता असे म्िित तुम्िीच आता ‘नितेजाची पिाट’ उगिण्यासाठी तुमच्यातीि मािूसपि जागलिण्याचे आिािन किी करतात. आपल्याच नलशबािा दोष देत, बदनाम करीत शतकानुशतके आपि लपचत दुःख सिन करीत जीिन जगत आिो आिोत. िे अभाग्याुंनो ! जागिा तुमच्यातीि मािूस तुम्िीच स्ितः त्यातून उगिेि एखादी पिाट नितेजाची - मािसाच्या मिानतेची (पृ.४३) असे मालमयक भाष्य करिारी त्याुंची ‘मािूस’ िी कलिता आिे. ‘आम्िी आता सूत्रधार आिोत’ िी कलिता िषायनुिषय अन्याय अत्याचार ज्याुंनी सिन केिा, गािकुसाबािेरचे जगणे ज्याुंच्या िाट्यािा आले त्याुंना आपले दुःख कधी व्यक्त करतािी आिुं नािी, या लिषयीचा भाि व्यक्त करते. आमच्या लिशाि बाि ुंनी आम्िी साकार केिेिी पात्रे तुम्िास लनभिायची आिेत. आमच्या मनाचे समाधान िोईपयंत. असे म्िित समाजातील बदिाुंची जािीि किी करून देत आिेत. munotes.in

Page 57

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
57 ७. उपेि±तां¸या संघषªमय जीवनाचे िचýण - निी समाजरचना अलस्तत्िात यािी, आधुलनक लिचार स्िीकारिा जािा आलि मािूस म्ििून सिांनाच सन्मानाची िागिूक लमळािी अशी अपेक्षा किीची आिे. ‘िे भाग्य मात्र तुम्िास िाभिार आिे!’ िी कलिता उपेलक्षताुंचे सुंघषयमय जीिन लचलत्रत करिारी आिे. शब्दाुंच्या जाळ्यातीि मायािी भारडे आता पुरे आिेत. जो सुंघषय आम्िी केिा, जीिन किि तुडलिताना अन्याय-अत्याचार सिन केिा, त्याबिि एक अक्षरिी लिलििे गेिे नािी. आम्िी केिळ अश्रू लपऊन तडफडत रालििो िी खुंत किी व्यक्त करतात. मािूस नुसत्या भाकरीिर जगत नािी त्यािािी असते मन सुंिेदनाक्षम पि ज्याुंनी लमळू लदिी नािी भाकर त्याुंना मनाचे काय? (पृ.४८) असे प्रश्न उपलस्थत करत सन्मानाच्या िागिुकीची अपेक्षा किी करीत आिेत. अन्याय अत्याचाराचे िादरे सिन केिे. अजूनिी तुफान सुरू आिे, सुंघषय सुरू आिे पि या क्राुंतीचे भक्षिी आम्िीच िोत आिोत, िी दुःख भािना या कलितेतून व्यक्त िोते. आम्िी शतकोनशतके या सुंघषायत िोतो, त्याबिि तुम्िी एक अक्षरिी लिलििे नािी. अश्रू लपऊन आम्िी तडफडत रालििो. त्याची कुिािा कधी खुंतिी िाटिी नािी. उपेलक्षताुंच्या जीिनाचा िा सुंघषयमय प्रिास किीने परखड शब्दात माुंडिा आिे. दुःख, अन्याय, अत्याचार आम्िी सिन केिे. त्याबििचा असुंतोष मनात कायम खदखदत आिे. बदित्या काळात िा ज्िािामुखी आता जागृत िोिार असून समाजातीि क्राुंतीचा, बदिाचा सुंदभय किी या कलितेतून व्यक्त करतात. ८. आÂमजािणवेचे भान देणारी किवता - ‘सुरुंग’ मधीि अनेक कलिताुंमधून सामालजक िास्ति माुंडतानाच आत्मजािीि करून देण्याचा प्रयत्न किी करत आिेत. िे आशयसूत्र अनेक कलितेतून आिेिे लदसते. ‘िे पाथरिटा…’ िी त्याुंची कलिता मािसाुंच्या मानितेची जािीि करून देिारी आिे. घािािी िागेि जखमेिर तुझी तुिाच फुुंकर तुिाच सोसािे िागतीि ओघळिारे अश्रू गािािर ! (पृ.५०) असे म्िित आपल्या आत्मोन्नतीसाठी, लिकासासाठी आपल्यािा प्रयत्न करािे िागतीि, िी मित्त्िपूिय जािीि किी करून देतात. थोर मिात्मे याुंनी जे तत्त्िज्ञान जगािा लदिे, जो लिचार लदिा त्याची अुंमिबजाििी, प्रत्यक्ष कृती मात्र िोताना लदसत नािी. म्ििून सामालजक समता, न्याय, बुंधुभािाचा लिचार देिाऱ्या नव्या जालििा स्िीकारून ‘मानितेचे पलित्र मुंलदर तुिाच घडिािे िागेि’, असे किी म्िितात. त्याुंची ‘लदिस’ िी छोटी कलिता िाच आशािाद व्यक्त करते. ‘अशी लनराश िोऊ नकोस जातीि लनघून िेिी लदिस’ आपिे munotes.in

Page 58

दलित सालित्य
58 लदिस आता दूर नािीत िी कलिता आधुलनक काळात कािी निे बदि घडतीि आलि त्यातून आपिे लदिस आता दूर नािीत असा लिचार किी व्यक्त करतात. अलस्मतेिा जागे करून ‘मी’ पिाची जािीि देऊन तो सूयय गेिा या थुंड गोळ्यास ऊब देऊन. असे म्िित डॉ. बाबासािेब आुंबेडकराुंनी लदिेिा लिचार ि प्रेरिा घेऊन समाजात बदि घडत आिेत. त्याबििची नव्या अलस्मतेची जािीि किी आपल्या कलितेतून व्यक्त करतात. ५.३.४. ‘सुŁंग’ मधील किवतेतील वेदना आिण िवþोह - त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता दुःख, दैन्य, दास्य, दाररद्र्य ि अििेिना सुंबुंधीची िेदना व्यक्त करते. लिषमता आलि गुिामीच्या जोखडातून कसे बािेर पडता येईि, यासाठीचा सुंघषय या कलितेतून व्यक्त िोतो. मानि मुलक्तसाठी कराव्या िागिाऱ्या सुंघषायतूनच त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता लिद्रोिचा पलित्रा घेते. ‘सुरुंग’ मधीि त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता दुःख भािनेबरोबरच िेदना ि लिद्रोििी व्यक्त करते. केिळ आता दुःख उगाळत बसून कािी उपयोग नािी तर लिद्रोिाची भािनािी या कलितेतून व्यक्त िोते. आता रडायचेच तर त्याुंच्यासाठी रड, जे लजिुंत आिेत जे जगिार आिेत जे जळिार आिेत (पृ.१३) अशा आशािादिी त्याुंनी कलितेतून माुंडिा आिे. त्याुंची ‘बाराखडी’ िी कलिता लशक्षिासारख्या मित्त्िाच्या क्षेत्रात उपेलक्षत घटकािा लमळिारी लिषमतेची िागिूक कशी िोती, याचे लचत्रि करते. अत्युंत नेमक्या ि स्पष्ट शब्दात लशक्षिातीि लिषमतेचे लचत्र किीने माुंडिे आिे. ‘बाराखडी लशकल्यािर िायसे िाटिे ; आनुंद झािा तुरुंगातून सुटल्याचा ” (पृ.१४) िी िास्ति जािीििी किीने व्यक्त केिी आिे. ‘सुरुंग’ मधल्या अनेक कलिताुंमधून त्र्युंबक सपकाळे लिद्रोिाची जािीि व्यक्त करतात. ‘तर मी काय कł?’ िी त्याुंची समकािीन िास्तिािर अत्युंत परखड भाष्य करिारी मित्त्िाची कलिता आिे. munotes.in

Page 59

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
59 आता रडू कोिा कोिासाठी? आिेत कुठे माझ्या डोळ्यात अश्रू? कोरड्या पापिीतून लनघतात लिद्रोिाच्या लठिग्या त्याुंनी पेट घेतिा तर मी काय करू ? (पृ.१५) अशी लिद्रोिी जािीि व्यक्त करीत समकािीन िास्तिािर, सामालजक लिषमतेिर आलि सामान्याुंिर िोिाऱ्या अन्याय अत्याचाराचे परखड भाष्य त्याुंनी या कलितेतून माुंडिे आिे. आपल्या जीिनाच्या सियच िाटा बुंद झाल्या आिेत. समाज- सुंस्कृतीने सामान्याुंचे जगिे लकती िेदनादायी बनिे आिेत, याचे लचत्र माुंडतानाच या समाज जीिनात आपल्यािा प्रेम, िात्सल्य लमळािेच नािी. दुःख भािनािी ते व्यक्त करतात. त्याुंची ‘ÿेिषतांनो !’ िी कलिता एक प्रकारचा लिषमतेलिरद्धचा आक्रोश करत जिू लिषमतेलिरद्धचा इशारा देते आिे. ‘शाुंतता िी िादळापूिीची. प्रेलषताुंना! असे म्िित येिाऱ्या प्रियुंकाराची जिू जािीिच किी करून देत आिेत. ५.३.५. ‘सुŁंग’ मधील किवतेतील ÿितमा व भाषाशैली - त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेची प्रेरिा िी समकािीन समाजिास्तिातून अनुभििा आिेिे जगिुं िीच आिे. ह्या कलिताुंमधून व्यक्त िोिाऱ्या जालििा, सुंिेदना, प्रलतमा, कलिताुंची शीषयके आलि त्यातून माुंडिा जािारा मूल्यलिचार या गोष्टी ठळकपिे िेगळ्या ि िैलशष्ट्यपूिय जािितात. िी कलिता स्िातुंत्र्य, समता, बुंधुता ि सामालजक न्याय या िोकशािी मूल्याुंचा पुरस्कार करते. त्याचिेळी आजपयंतच्या समाजव्यिस्थेने उपेलक्षताुंच्या जगण्यामध्ये कायम जो अडसर लनमायि केिा, त्या व्यिस्थेिाच ‘सुरुंग’ िािण्याचा प्रयत्न िी कलिता करते. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी लदिेिे स्िातुंत्र्य, समता ि न्यायचे तत्त्ि किीिा मित्त्िाचे िाटते. स्िातुंत्र्य लमळािे पि शोषि थाुंबिे नािी. अन्याय- अत्याचार सुरूच रालििा. मािसािा मािूस म्ििून सन्मानाची िागिूक लमळािी नािी. समता लनमायि िोण्याऐिजी लिषमता कशी िाढत गेिी, याबििची जािीि किी त्र्युंबक सपकाळे नेमक्या शैिीतून व्यक्त करतात. त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता उत्कट भािना आलि िोकभाषेचा आलिष्कार करिारी कलिता आिे. मिाड येथीि चिदार तळ्याचे पािी अस्पृश्याुंना लमळािे यासाठी डॉ. बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी केिेल्या सत्याग्रिाचे प्रस्थालपत समाजव्यिस्थेिरीि पररिाम प्रलतकात्मकररत्या माुंडिारी त्याुंची ‘सुरुंग’ िी कलिता लिशेष मित्त्िाची ठरते. किी लिलितात, मिाडच्या चिदार तळ्याचे पािी गािकुसाबािेरीि कोठारात पडिे आलि सुरुंगाचा स्फोट झािा. लशडी नसिेिी लचरेबुंदी चारमजिी उन्मत्त गढी ढासळू िागिी सुरुंगाचा स्फोट अजून िोत आिे (पृ.२९) munotes.in

Page 60

दलित सालित्य
60 त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेने दलित कलितेिा लिधायक असे िळि लदिे. िे त्याुंच्या काव्यिेखनातचे योगदान म्ििािे िागेि. त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता सामालजक व साुंस्कृलतक सुंदभायत लनलित कािी लिचार देते, सुंदेश देते. जीिनिादी, मािूसकेंद्री पररितयनाची प्रलक्रया या कलितेतून माुंडिी गेिी आिे. िेदना, लिद्रोि, नकार माुंडत परखड शब्दात िी जािीि त्याुंनी आपÐया कलितेतून व्यक्त केिी आिे. शब्दरचना आलि त्यातून िोिारी अलभव्यक्ती यामुळे त्याुंच्या कलितेतिी पररिामकारकता नक्कीच िाढिेिी आिे. नेमका आशय व्यक्त करताना योग्य रूपक, प्रलतमा िापरून भालषक िेगळेपि साधण्याचा प्रयत्न िी कलिता करते. थोडक्यात, ‘सुरुंग’ या काव्यसुंग्रिातीि कलिता लिलिध सूत्र माुंडिाऱ्या कलिता आिेत. उपेलक्षताुंचे जगिे ज्याुंच्या िाट्यािा आिे, दुःख आलि दैन्य त्याुंनी िषायनुिषय सिन केिे. अन्याय अत्याचार लगळून मानितेचा लिचार स्िीकारिा. समता, बुंधुभाि, न्याय, सामालजक समरसता, सुंिेदनशीिता या कलिताुंमधून व्यक्त िोते. स्िानुभाि ि व्यापक सामालजक लिचार यामुळे या कलिता िेगळ्या उुंचीिर गेिेल्या आिेत. सामान्याुंच्या भलितव्याचा आशािाद तेिढ्याच प्रत्येकारीपिे किीने रेखाटिा आिे. अन्यायाचा प्रलतकार िे अनेक कलिताुंमधीि मित्त्िाचे सूत्र लदसते. त्याच िेळी लििक्षि निे सामर्थयय, लिचाराुंची जािीि, निा दृलष्टकोन आलि किीच्या अनुभिाचा बिुआयामी आशय या कलिताुंमधून व्यक्त िोतो. ३.४. िवषय िववेचन - ‘सूयªÖतूप’ ( कथासंúह) - आÂमाराम गोडबोले ३.४.१. ‘सूययस्तूप’ या कथासुंग्रिालिषयी - ३.४.२. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंचे - आकिन ि लिश्लेषि ३.४.३. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंची आशयसूत्रे ३.४.४. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंचे स्िरूप - लिशेष ३.४.५. ‘सूययस्तूप’ कथाुंमधीि पात्रलचत्रि, लनिेदन ि भाषाशैिी ३.४.१. ‘सूयªÖतूप’ या कथासंúहािवषयी - ‘सूययस्तूप’ िा आत्माराम गोडबोिे याुंचा इ.स.२०१६ मध्ये प्रकालशत झािेिा दुसरा कथासुंग्रि आिे. आत्माराम गोडबोिे िे २००० नुंतरच्या काळातीि एक मित्त्िाचे कथािेखक आिेत. समाजिास्तिाचा िेध घेत पररितयनाचा सुंदेश देिाऱ्या त्याुंच्या सियच कथा समाजिास्तिाचे नेमके लचत्रि करतात. पररितयन ि प्रबोधन करिे िाच त्याुंच्या कथािेखनाचा मुख्य उिेश लदसतो. डॉ. बाबासािेब आुंबेडकर याुंच्या लिचार ि कायायतून प्रेरिा घेऊन समाजात खूप कािी लस्थत्युंतर झािे. सोई-सुलिधा लमळाल्यामुळे उपेलक्षत ि दुियलक्षत समाज लिकासाच्या लदशेने िाटचाि करू िागिा. िी एक बाजू असिी तरी दुसऱ्या बाजूने अजूनिी खूप मोठा समाज दाररद्र्य, उपासमार, जीिनसुंघषय ि उपेलक्षत जीिन जगतो आिे. तसेच सुख-समृद्धी आल्यामुळे समाजातीि कािी घटक समाजापासून दूर जात असल्याचे लचत्र लदसते आिे. या सिांचे यथाथयलचत्रि आत्माराम गोडबोिे याुंच्या कथेमध्ये आपल्यािा लदसते. ‘सूयªÖतूप’ या कथासुंग्रिात एकूि अकरा कथा समालिष्ट आिेत. बफाªचे घर, िहरवं धुकं, सामना, मरीबाचा दरबार, घरभेदी, पँथर, ÿाÅयापक गुलाबराव कांबळे, नातंस°ेचा बळी, åरझव¥शन, सूयªÖतूप, िहसाब या ११ कथा या कथासुंग्रिात munotes.in

Page 61

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
61 आिेत. यातील 'बफाªचे घर' ही पिहली कथा ‘िोकानुकुंपा’ ि ‘अलस्मतादशय’ िालषयक लिशेषाुंकात पूिय प्रकालशत झािेल्या आिेत. ३.४.२. ‘सूयªÖतूप’ मधील कथांचे आकलन व िवĴेषण - ‘सूययस्तूप’ मधीि कथा समाजिास्तिाचा िेध घेत पररितयनाचा सुंदेश देिाऱ्या मित्त्िाच्या कथा आिेत. समकािीन सामालजक जीिनाचे भान कथा िेखकािा अस्िस्थ करते आिे आलि त्यातून समाजातीि लिलिध तऱ् िेची, लिलिध स्िभािाची, दाुंलभक, बुरखा पाुंघरिेिी ि स्ितःच्या आनुंदी जगण्यासाठी दुसऱ्यािा दुःखात ढकििारी मािसे या कथाुंमधून व्यलक्तलचत्राच्या रूपाने साकारिी आिेत. यािा प्रलतलक्रया म्ििून बाबासािेबाुंनी लदिेल्या लिचाराुंपासून दूर चाििेल्या समाजािा रोखण्यासाठी मागयदशयन ि निी लदशा देण्यासाठी ‘मी शब्दाुंच्या लभुंती बाुंधतो आिे’. अशी कथािेखनामागची भूलमका िेखकाची आिे. स्िशोध लकुंिा आत्मशोध एिढा सुंकुलचत अथय न घेता कथेिा व्यापक पातळीिर माुंडण्याचा प्रयत्न िेखकाचा आिे. कथासुंग्रिाच्या प्रस्तािनेतच िेखकाने आपिी कथा िेखनामागची स्पष्ट भूलमका माुंडिेिी लदसते. या कथा निी समाजव्यिस्था ि कथनशक्यता माुंडण्याचा प्रयत्न करतात. आशयसूत्र, व्यलक्तलचत्रि, प्रसुंगलचत्रि, भाषाशैिी, लनिेदन ि समाजिास्ति या सिय घटकाुंमधून आत्माराम गोडबोिे याुंची कथा नव्या शक्यता माुंडण्याचा प्रयत्न करते. उपेलक्षत िगायचे दुःख, िेदना ि त्याुंच्या जगण्याचे अनेक सुंदभय कथािेखकाने या कथाुंमधून माुंडिे आिेत. ‘बफाªचे घर’ या पलिल्याच कथेत दाजीच्या रूपाने सामान्य मािसाचा जीिनसुंघषªच जिू कथा िेखकाने अत्युंत िास्ति पद्धतीने माुंडिा. सुंजय या आपल्या मुिाचे लशक्षि झाल्यािर त्यािा चाुंगिी नोकरी लमळेि आलि आयुष्यभर आपि केिेल्या कष्टाचे चीज िोईि, असे स्िप्न पाििाऱ्या दाजीचे अचानक लनधन िोते. लनिेदकािा दाजींच्या पूिय आयुष्यातल्या सगळ्या आठििी जाग्या िोतात. सामालजक िास्तिात घडत गेिेिे िे बदि िेखकाने नेमक्या शब्दात या कथेतून लटपिेिे आिेत. ‘बफायच्या घरात राििारी मािसुं’ दाजीिा जिळ कशी करतीि, कारि त्याुंना मालित आिे कुिािा आपि जिळ केले तर आपिािा सुंघषय करािा िागेि. दुसऱ्यासाठी स्ितःिा लितळून घ्यायची तयारी त्याुंच्या िृत्तीत नािी. िी निी समाज िास्तलिकता कथा िेखकाने नेमक्या शब्दात लटपिी आिे. ‘िहरवं धुकं’ िी कथा मिािीर बोधे या एका खेड्यातून शिरात आिेल्या सामान्य व्यलक्तची सुंघषय कथा आिे. फारसे लशक्षि न झाल्यामुळे नोकरीची सुंधी उपिब्ध न िोिाऱ्या आलि म्ििूनच पडेि तो व्यिसाय करण्याचा प्रयत्न करिाऱ्या एका सामान्य मािसाचा जीिनसुंघषय या कथेत आिा आिे. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकराुंच्या लिचार ि कायायतून प्रेरिा घेऊन समाजात मोठे लस्थत्युंतर झािे. सोयीसुलिधा लमळाल्या, समाजातीि कािी िगय प्रगतीच्या लदशेने पुढे गेिा, पि कािींच्या िाट्यािा मात्र अजूनिी सुंघषयच आिे. जात व्यिस्थेत मािसाुंची िोिारी कोंडी, त्याबििची अस्िस्थता ि त्यासाठी करािा िागिारा सुंघषय िा लिचार ‘िहरवं धुकं’ या कथेतून माुंडिा गेिा आिे. ‘सामना’ या कथेत डॉ.बाबासािेब आुंबेडकराुंची जयुंती साजरी करण्यालिषयी समाजमुंलदराच्या समोरच्या पटाुंगिात मीलटुंग आयोलजत केिी जाते. जयुंतीचा लिषय असल्यामुळे सिांमध्येच उत्सािाचे िातािरि असते. जयुंती कशी साजरी करायची, कोिाकोिािा भाषिासाठी बोििायचे या लिषयािर जेव्िा चचाय येते; तेव्िा ‘पन्नास िषय munotes.in

Page 62

दलित सालित्य
62 बरीच भाषिे ऐकिी काय फायदा झािा? काय सुधारिा झािी?’ असा प्रश्न तरि िगायमधून लिचारिा जातो. भाषिाुंऐिजी भीमगीताुंचा जुंगी सामना जयुंतीच्या लनलमत्ताने आयोलजत करायचा अशी चचाय बैठकीत िोते. तरि िगायने िा लिषय उचिून धरल्यामुळे बाकीच्याुंना थोडे नमते घ्यािे िागिे. लशिाय गड्याचा आलि बाईचा सामना खुि गािािा ऐकायिा लमळिार म्ििून सारेजि त्यासाठी उत्सुकिी िोते. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर याुंच्या पुतळ्याजिळ भव्य स्टेज बाुंधिे जाते. मोठा मुंडप टाकिा जातो. बायका-पोरुं, ििान-मोठी मािसे त्या काययक्रमािा िजेरी िाितात. रात्रभर िा काययक्रम रुंगत जातो खरा पि त्याच िेळी मल्िारी पेटीमास्तर ज्याुंनी आपल्या आयुष्यभर ‘भीमज्योत गायन मुंडळात’ गाण्याचे काम केिे ते मल्िारी पेटीमास्तर मात्र ‘सामन्या’िर नाराज िोते. काळाबरोबर या सगळ्या काययक्रमाुंमध्ये झािेिे बदि त्याुंना लततकेसे आिडिे नसल्याची खुंत मल्िारी याुंनी मस्के गुरजींजिळ व्यक्त केिी. ज्या आलत्मयतेने रात- रात आपि गायनाचे काययक्रम केिे, ती पररलस्थती आता रालििी नािी. त्यामुळे मल्िारी पेटीमास्तर या सामन्याच्या काययक्रमात मात्र नाराज झािे. शेिटी पिाटेच्या िेळी स्ितः मल्िारीने िामनदादा याुंचे गीत गाऊन परुंपरेिा पुन्िा एकदा जागे करण्याचा प्रयत्न केिा. मल्िारीचे गीत गायन तल्िीन िोऊन सिय मुंडळी ऐकून थक्क झािी. एकूिच नितेच्या नािाखािी सामालजक व्यिस्थेत िेगळेच जे कािी घडू िागिे आिे, त्यािर िी कथा भाष्य करते. परुंपरा आलि निता याुंच्यातिा समन्िय साधत िी कथा निा मूल्यलिचार देते. ‘मरीबाचा दरबार’ िी कथा परुंपरेने उदरलनिायिासाठी केिे जािारे व्यिसाय आलि त्यात आधुलनक काळात घडत गेिेिे बदि यािर भाष्य करिारी कथा आिे. सोनबा िीडर अण्िाभाऊ साठे नगरातीि प्रत्येकाच्या घरी जाऊन काळाबरोबर जुन्या गोष्टी टाकून देऊन आपि नव्याचा स्िीकार केिा पालिजे असेच समजािण्याचा प्रयत्न करतो आिे. अन्य मािसाुंमध्ये कशा सुधारिा झाल्या आलि आपि पोतराज मात्र आिे तसेच रािीिो, िे समजािून साुंगण्याचा प्रयत्न त्याचा िोता. मरीबा पोतराजिा लपढ्यानलपढ्या आपल्या कामातच आनुंद िाटत िोता. पोतराज असल्याचुं दुःख नव्िते. सुखाची भाकरी लमळते. िरून समाजाचा मानिी लमळतो, आिखी काय पालिजे? अशी त्याुंची धारिा िोती परुंतु सोनबा िीडर मात्र मरीबा पोतराजिा बदििण्याचा प्रयत्न करत िोता. सोनबा लिडरने गािात मेळािा घेतिा. स्ितःचे कौतुक करून घेतले आलि स्िाथायपायी मरीबा पोतराजासारख्या अनेक सामान्य मािसाची फसििूक करीत केिा. Öवतः¸या फायīासाठी बुरखा पांघłन दुसöयाला दुःखात लोटणारी सोनबा लीडर सारखी माणसे आिण Âयामुळे सामाÆयां¸या जगÁयातला संघषª कथा िेखकािा या कथेतून सूलचत करायचा आिे. ‘घरभेदी’ िी आÂमाराम गोडबोले यांची कथा मानिी िृत्ती-प्रिृत्तीत लदिसेंलदिस घडत गेिेिे बदि ि स्ितःच्या स्िाथायसाठी मािसे कोित्या थरािा जातात याबििचा उद्बोधक लिचार माुंडिारी कथा आिे. िपतांबर कांबळे याुंच्या रूपाने सियसामान्य समाजातून श्रीमुंत झािेिी कािी मािसे स्ितःच्या मोठेपिाचा कसा आि आितात आलि समाजात आपि कािीतरी िेगळे आिोत िे दाखिण्याचा प्रयत्न करतात. बऱ्याचदा मािसामािसातीि िाद लमटििे, िग्न जमििे, भाुंडिे सोडिवणे िे सिय पीताुंबर काुंबळे करतात पि जेव्िा स्ितःच्याच घरात कािी प्रश्न लनमायि िोतात तेव्िा मात्र त्याुंचे पाय कसे जलमनीिर येतात. munotes.in

Page 63

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
63 याबििचा उद्बोधक लिचार िी कथा देते. सुख-समृद्धी आल्यामुळे कािी मािसुं समाजापासून दूर गेिी. मािसा-मािसाुंमध्ये अुंतर िाढू िागिे. िागण्या-बोिण्यात कोरडेपिा कसा येत केिा आलि त्यातून समाजाची सुंभ्रमािस्था लनमायि झािी. त्याबििचे भाष्य करिारी ‘घरभेदी’ िी त्याुंची मित्त्िाची कथा आिे. ‘पँथर’, ‘ÿाÅयापक गुलाबराव कांबळे’, ‘िहसाब’ या कथाुंमधून सुख-समृद्धी आल्यामुळे समाजापासून तुटिेल्या आलि स्ितःच्याच स्िाथी जगात िािरिाऱ्या मािसाुंमधिा कोरडेपिा िेखकाने माुंडिा आिे. लिलिध स्िभािाची स्ितःच्याच सुखात ि आनुंदात रममाि झािेिी िी मािसे केिळ आपल्याच कोशामध्ये कशी गुंतून गेली, िेच साुंगण्याचा प्रयत्न िी कथा करते. ‘प्राध्यापक गुिाबराि काुंबळे’ या कथेतीि गुिाबराि काुंबळे िे प्राध्यापक झाल्यानुंतर कसे अलिभायिात जगत िोते. दुसऱ्यािा तुच्छ ि कमी िेखून स्ितःच्याच मोठेपिाचा आि आििाऱ्या व्यक्ती समाजात कशा लदसतात. कुटुुंब, नातेिाईक, समाज याुंच्यासाठी कुठल्यािी प्रकारचा त्याग न करता केिळ स्ितःच्या सुखात िािरिाऱ्या गुिाबराि काुंबळे याुंची व्यलक्तरेखा िेखकाने रेखाटिी आिे. समाजाचा िा बोथटपिा कथा िेखकािा अस्िस्थ करतो. ‘åरझव¥शन’ िी या सुंग्रिातीि कथा कायद्याने िक्क ि अलधकार समाजातीि सिय घटकाुंना लमळािे असिे तरी अजूनिी समाजाची मानलसकता बदििेिी नािी. शीििुंत काुंबळे याुंना झेंडािुंदनाचा मान देऊन त्याुंच्या िस्ते झेंडािुंदन करण्याचे लनयोजन असूनिी ऐनिेळी बापू सरपुंचाुंनीच झेंड्याची दोरी ओढून राष्ट्रध्िज फडकििा आलि समजातीि लिषमता,नािीरे िगायचे दुःख, व्यथा ि िेदना शब्दबद्ध केल्या आिेत. ‘सूयªÖतूप’ िी शीषयक कथा समाजिास्तिाचा नेमका िेध घेत पररितयनाचा सुंदेश देते. एकीकडे डॉ. बाबासािेब आुंबेडकर याुंच्या क्राुंलतकारी लिचाराुंनी प्रेरिा घेऊन समाज प्रकाशमान झािा. समाजातीि एक िगय लिकासाच्या लदशेने जात असताना दुसऱ्या बाजूिा अजूनिी जुन्या अुंधश्रद्धा परुंपरा यात कािी िोक अडकून पडिे आिेत. देिकाबाई याुंच्या मनातीि अस्िस्थता, गौतमने त्याुंना िेळोिेळी समजािण्याचा केिेिा प्रयत्न आलि तरीिी परीलस्थतीपुढे शरि जाऊन ितबि झािेल्या मािसाुंची ही कथा आिे. आत्माराम गोडबोिे याुंच्या कथा रुंजनिादी नािीत तर मानितािादी, पररितयनिादी दृलष्टकोन, निा लिचार या कथा देतात. आपि जे पालििे, अनुभििे त्याबििची अस्िस्थता या कथेतून येते, असे कथािेखक म्िितात. सामालजक व्यिस्थेतीि मािसे, सभोितािचे जग यात जािििारे समकािीन िास्ति त्याुंच्या या कथेतून व्यक्त िोते. Ìहणूनच या सवª कथा, नवा आशय, जीवनानुभव व मूÐयिवचार देणाऱ्या कथा ठरतात. ३.४.३. ‘सूयªÖतूप’ मधील कथांची आशयसूýे - गािगाड्यात लिस्थालपत झािेल्या िोकाुंच्या जगण्यातीि सुंघषय, तेथीि ताि-तिाि, जगण्यासाठी करािी िागिारी िढाई, आकारािा येिारी निी समाज िास्तिता अशी आशयसूýे आत्माराम गोडबोिे याुंच्या कथाुंमध्ये लदसतात. िजारो िषांच्या जुिमी जोखडातून डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी बिुजन समाजािा लिकासाचा निा मागय दाखििा. स्िातुंत्र्य, समता, बुंधुता, न्याय याद्वारे निी लदशा लदिी. त्या प्रेरिेतून ‘सूययस्तूप’ मधीि कथा ि त्यातीि आशयानुभि माुंडल्याचे िेखक साुंगतात. या कथाुंमधून अनेक munotes.in

Page 64

दलित सालित्य
64 प्रश्निी त्याुंनी उपलस्थत केिे आिेत. अुंतमुयख िोऊन लिचार करायिा िाििाऱ्या, एक प्रकारे स्ि-शोध घेिाऱ्या या कथा आिेत, असे म्ििता येईि. ‘चार मािसे एकत्र आिी तर त्याुंच्या केंद्रस्थानी कोिीतरी श्रीमुंत मािूस लदसू िागिा म्ििून बोिण्याचा लिषयिी तोच असायचा. त्यामुळे सīिÖथतीत लजव्िाळ्याचे झरे आटिे आिेत. माझी कथा अशा मािसाुंना लटपते आिे. ओिाव्याचा सल्िा देते आिे’, अशी कथा िेखनामागची भूलमका आत्माराम गोडबोिे माुंडतात. आज आुंबेडकरी समाज सुंभ्रमात आिे कारि समाजकारि, राजकारि, सुंस्कृती, उद्योग,अथयकारि यात आपिािा अजूनिी बिुजन समाज लिकासाच्या मूळ प्रिािात आिेिा लदसत नािी. बाबासािेबाुंनी लदिेिा सुंदेशाचा जो तो आपल्या सोयीनुसार अथय िािू िागिा. याने मी अस्िस्थ िोतो आलि त्यातूनच मिा कथेचे बीज सापडते. माझी कथा त्यातून आकार घेते, अशी भूलमकािी िेखकाने माुंडिी आिे. एकूिच ‘सूययस्तूप’ मधीि या सियच कथा अस्िस्थतेने जन्म घेतात. भूप्रदेश, मािसे, लनसगय, भोिताि यातून िेखकािा जे लिषय सापडत गेिे आिेत, त्यािा आपल्या सृजनशीि प्रलतभेतून कथारूप देण्याचा प्रयत्न कथा िेखकाने आÂमाराम गोडबोले यांनी केिेिा लदसतो. ३.४.४. ‘सूयªÖतूप’ मधील कथांचे Öवłप - िवशेष ‘सूययस्तूप’ मधीि कथा जीिन िास्तिािा सामोरे जातात. िेखकाने जो जीिनानुभि या कथाुंमधून माुंडिा आिे, तो सामालजक समतेचा, सुंघषायचा नेमका भाि व्यक्त करिारा आिे. उपेलक्षत, दलित समाजाच्या शोषिाचे दुष्टचक्र शतकानुशतके सुरू आिे. िा भूतकाळ बदिून वतªमानात नÓया िदशेने पåरिÖथती बदलÁयासाठी सकाराÂमक िवचार ही कथा देते. केिळ आजच्या समकािीन िास्तिाचे लचत्र त्यात नािी तर भलिष्यकाळात पररलस्थती बदिािी, सुधारिा घडाव्यात. समाजातीि अनास्था, िाचारी नािीशी िोऊन सामालजक समरसता येण्यासाठी िी कथा मागयदशयन करते. डॉ.बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी लदिेिा सुंदेश, लिचार ि प्रेरिा याचा जो तो आपल्या सोयीनुसार अथय िािू िागिा. िे पाि न िेखक म्िितात, ‘मी अस्िस्थ िोतो आलि त्यातूनच मिा कथेचे बीज सापडते. ते व्यक्त करण्यासाठी मी कथेचा आधार घेतो’. कथा या सालित्यप्रकारात पररितयनाची अफाट ताकद असते. त्या -त्या काळातीि ितयमानािा नेमक्या रूपात माुंडण्यासाठी िा िेखनप्रकार मित्त्िाचा ठरतो. कथेच्या आशय लिषयातून केिळ रुंजनिादी दृलष्टकोन न माुंडता मानितािादी ि पररितयनिादी लिचार देिाऱ्या आत्माराम गोडबोिे याुंच्या या कथा आिेत. ‘सूययस्तू मधीि या कथा एका बाजूिा दलिताुंना कराव्या िागिाऱ्या सुंघषायची जािीि देिाऱ्या कथा आिे. आत्मशोध, मानलसक स्िातुंत्र्याचा लिचार व्यक्त करिारी ही कथा आिे. तसेच आशय सुंपन्नता ि अनुभि सुंपन्नता िी या कथेची िैलशष्ट्ये लदसतात. ३.४.५. ‘सूयªÖतूप’ कथांमधील पाýिचýण, िनवेदन व भाषाशैली - ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंमधून आिेिी पात्रे समकािीन िास्तिातीि आिेत. पात्रलचत्रि करताना समाजातीि लिलिध स्तरातीि मािसाुंच्या िृत्ती-प्रिृत्ती, स्िभािधमय ि बदित्या काळात मानिी स्िभािाचे लिलिध नमुने कथाकाराुंनी रेखाटिी आिेत. ‘बफायचे घर’ या munotes.in

Page 65

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
65 कथेतीि दाजी, ‘लिरिुं धुकुं’ या कथेतीि मिािीर बोधे, ‘सामना’ कथेतीि मल्िारी पेटीमास्तर, ‘घरभेदी’ या कथेतीि लपताुंबर काुंबळे, ‘मरीबाचा दरबार’ या कथेतीि मरीबा पोतराज अशा लिलिध व्यलक्तलचत्रिात समाजातीि लिलिध तऱ्िेची, लिलिध स्िभािाची मािसे िेखकाने साकारिी आिेत. मराठी दलित कथेच्या आजपयंतच्या िाटचािीत आत्माराम गोडबोिे याुंची कथा निी कथनशक्यता लनमायि करण्याच्या प्रयत्नात आिे. त्याुंच्या प्रत्येक कथेचे लनिेदन िे परुंपरा आलि निता याुंचा समन्िय साधिारे आिे, असे मत डॉ.राजन गिस याुंनी नोंदलििे आिे. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथेची भाषा जीिनानुभवाचा प्रत्यय देिारी आिे. प्रमािभाषेबरोबरच बोिी भाषेचा िापर लनिेदन ि सुंिादात मोठ्या प्रमािात केिेिा लदसतो. सामान्य मािसािा मध्यिती मानत त्याच्या दुःखािा िाचा फोडण्याचा प्रयत्न या कथेतून िोताना लदसतो. कथा िेखकाने स्िानुभािातून आिेिे जीिनलचत्रि, लनिेदन, भाषाशैिी यादृष्टीने परुंपरा आलि निता याुंचा समन्िय साधिेिा लदसतो. दलित समाजातीि कािी िोकाुंना लशक्षि, नोकरी, पैसा यामुळे थोडे स्िास्र्थय िाभू िागिे. त्यामुळे सिालजकच आपल्या मािसाुंबििची सामालजक बाुंलधिकी, समाजाबििची आस्था कमी झािी. नव्या लपढीचे बेगडी जीिन आत्माराम गोडबोिे याुंनी ‘सूययस्तूप’ या कथाुंमधून लचलत्रत केिे आिे. लमळािेल्या सुंधीचे चाुंगल्या गोष्टींमध्ये रूपाुंतर करून जीिनमान उुंचाििे पालिजे, त्याुंचे पाुंढरपेशीकरि िोऊ नये, आत्मसुंतुष्ट अशी भूलमका त्याुंनी स्िीकारू नये याबििची भूलमका सुद्धा अनेक कथाुंमधून िेखक व्यक्त करतात. ३.५. सारांश दलित कलितेच्या माध्यमातून दुियलक्षत रालििेिे एक जग मराठी सालित्यात व्यक्त झािे. मािसाुंच्या सुख-दुःखसि मानितेचा व्यापक लिचार घेऊन येिारी िी कलिता आिे. सखोल अनुभविवĵ, िवल±ण वाÖतव, सहानुभूतीचा िवचार आिण भिवÕयातील आशावादी ŀिĶकोन या सियच जालििाुंमुळे त्र्युंबक सपकाळे याुंची कलिता मराठी काव्यपरुंपरेत मित्त्िाचे योगदान देते असे म्ििता येईि. युगपुरष, मिामानि डॉ. बाबासािेब आुंबेडकर याुंनी िजारो िषायच्या जुिमी जोखडातून उपेलक्षत, दलित समाजािा बुंधमुक्त करून स्िातुंत्र्य, समता, बुंधुता आलि न्यायाचे निे पुंख लदिे. आुंबेडकरी समाजात त्यामुळे मोठे लस्थत्युंतर झािे, पि त्याच िेळी लनमायि झािेल्या नव्या प्रश्नाुंबिि ‘आत्मशोध घेऊ पाििारी’ आत्माराम गोडबोिे याुंची कथा खऱ्या अथायने पररितयनिादी ि प्रबोधनाचा लिचार माुंडते. ‘आता तरी समाजाने Öवशोधातून Öवयंदीप Óहावे’ िी लिचार जागृती घडलििे िाच त्याुंच्या कथा िेखनाचा िेतू लदसतो. आशय आलि अलभव्यक्तीच्या दृष्टीने या सियच कथा मौलिक लिचार देिाऱ्या ि िाड्.मयीन गुिलिशेषाने िैलशष्ट्यपूिय झािेल्या आिेत. िेखकाच्या या कथनशैिीचा ि आशय लिषयाचा िाचकाुंच्या मनािर नक्कीच प्रभाि पडतो. munotes.in

Page 66

दलित सालित्य
66 ३.६. सरावासाठी ÖवाÅयाय / नमुना ÿĳ - अ. दीघō°री ÿĳ प्रश्न.१. त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या ‘सुरुंग’ मधीि कलिताुंची तुम्िािा जािििेिी स्िरूप-िैलशष्ट्ये थोडक्यात स्पष्ट करा. प्रश्न.२. ‘सुरुंग’ या त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेतीि लिलिध आशयसूत्रे कोिती ते स्पष्ट करा. प्रश्न.३. ‘सुरुंग’ मधीि कलिताुंमधून व्यक्त िोिाऱ्या िेदना ि लिद्रोिाचे स्िरूप थोडक्यात लििा. प्रश्न.४. दलित कलितेच्या परुंपरेत ‘सुरुंग’ मधीि कलितेचे तुम्िािा जािििेिे िेगळेपि आशय ि भाषाशैिी या अुंगाने स्पष्ट करा. प्रश्न.५. आत्माराम गोडबोिे याुंच्या ‘सूययस्तूप’ या कथाुंमधून व्यक्त झािेल्या समकािीन समाज िास्तिाचे स्िरूप स्पष्ट करा. प्रश्न. ६. ‘सूययस्तूप’ या कथाुंमधून कोि-कोिती आशयसूत्रे व्यक्त िोतात, ते थोडक्यात लििा. प्रश्न.७. आत्माराम गोडबोिे याुंच्या ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंची मित्त्िाची िैलशष्ट्ये सलिस्तर लििा. प्रश्न.८. ‘सूययस्तूप’ कथाुंमधीि पात्रलचत्रि, लनिेदन ि भाषाशैिी या अुंगाने तुम्िािा जािििेिे लिशेष थोडक्यात लििा. ब. िटपा िलहा - १. त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या कलितेतीि लिद्रोि. २. त्र्युंबक सपकाळे याुंच्या ‘सुरुंग’ कलितेतीि जीिन जालििा. ३. ‘सुरुंग’ मधीि अनुभिलिर्श्ाचे िेगळेपि. ४. ‘सुरुंग’ या या मधीि कलिताुंचे भाषालिशेष. ५. ‘सूययस्तूप’ मधीि कथाुंची आशयसूत्रे. ६. कथाकार आत्माराम गोडबोिे याुंच्या कथािेखनामागची भूलमका. ७. ‘लिरिुं धुकुं’ या कथेतीि जािीि. ८. ‘मरीबाचा दरबार’ या कथेतीि जीिन सुंघषय. ९. ‘सूययस्तूप’ कथेतीि समाज पररितयनाचा सुंदेश. १०. ‘सूययस्तूप’ या कथेतीि लनिेदन ि भाषाशैिी. क. एका वा³यात उ°रे िलहा - १. 'सुरुंग' या काव्यसुंग्रिात लकती कलिताुंचा समािेश केिा आिे? २. ‘सूययस्तूप’ कथासंúहा¸या लेखकाचे नाव सांगा? ३. महावीर बोधे या सामाÆय Óयĉìची संघषª कथा कोणÂया कथेत आलेली आहे? munotes.in

Page 67

सुरुंग (काव्यसुंग्रि) ि
सूययस्तूप (कथासुंग्रि)
67 ३.७. पूरक अÅययन/ अिधक वाचनासाठी पुÖतके  साधन úंथ : १. ‘सुरुंग’ ( काव्यसुंग्रि)- त्र्युंबक सपकाळे - अलस्मतादशय प्रकाशन, १९७६. २. ‘सूययस्तूप’ (कथासुंग्रि) - प्रा.आत्माराम गोडबोिे - लडुंपि पलब्िकेशन, २०१६.  संदभª úंथ : १. सािहÂय आिण सांÖकृितक संवेदन, प्रभाकर बागिे, शब्दािय प्रकाशन, श्रीरामपूर २०१४. २. दिलत आिण दिलतेतरांची कथा : एक अभ्यास, डॉ. श्रीराम गडकर, निीन उद्योग प्रकाशन, पुिे २०१३. ३. ‘ÿदि±णा’ खुंड दुसरा, (सुंपादन) अलनरद्ध अनुंत कुिकिी, कॉलन्टनेन्टि प्रकाशन, १९९१. ४. शतकातील दिलत िवचार, डॉ.शरिकुमार लिुंबाळे, लदिीपराज प्रकाशन प्रा. लि., पुणे जुलै २००१. ५. दिलत सािहÂय वेदना व िवþोह - भािचुंद्र फडके, श्रीलिद्या प्रकाशन पुिे. ६. ‘लिलत’ कथा लिशेषाुंक, ऑगस्ट २०१३. ७. दिलत किवता आिण ÿितमा, मिेंद्र भिरे, िोकिाङ्मय गृि, मुुंबई. ८. दिलत कथा : िनिमªती आिण समी±ा, डॉ.छाया लनकम, सुलिद्या प्रकाशन, पुिे.  munotes.in