पेपर-12-प्राचीन-कालखंडाचा-अभ्यास-शिवकाल-munotes

Page 1

1 १ सामाजिक, रािकीय धाजमिक व साांस्कृजिक पार्श्िभूमी घटक रचना १.१ उ द्द े श् य १.२ प्रस्तावना १.३ श ि व क ा ल ी न र ा ज क ी य प ा र्श् व भ ू म ी १.४ शिवकालीन प्रिासन व्यवस्थ ा १.५ श ि व क ा ल ी न म ह स ू ल व् य व स् थ ा १.६ श ि व क ा ल ी न अ थ व क ा र ण १.७ श ि व क ा ल ी न स म ा ज व स ंस् क ृ त ी १.८ शिवकालीन वाङ मयशवर्श् १.९ समारोप १.१० स ंद भ व ग्र ं थ १.११ प्रश्न ावली १ . १ उ द्द े श् य : • श ि व क ा ल ी न र ा ज क ी य प ा र्श् व भ ू म ी आ ढ ा व ा घ ेण े • श ि व क ा ल ी न प्र ि ा स क ी य व् य व स् थ े च ी म ा श ह त ी क रू न घ ेण े. • श ि व क ा ल ी न अ थ व व् य व स् थ े च ा आ ढ ा व ा घ ेण े • श ि व क ा ल ी न स म ा ज , स ंस् क ृ त ी च े स् व रू प स् प ष्ट क र ण े • शिवकालीन व ा ङ्म य श न श म व त ी आ ढ ा व ा घ ेण े. १.२ प्रस्ता व ना : शिवपूववकालीन समाज हा पारंपररक, गतानुगतीक, शस्थ तीशप्र य, उदासीन, तटस्थ होता. वतनासक्त ी आशि वतनाशवषयीच े प्र ेम होत े. वतनासाठी खून, मारामाऱ्या हा शनत्याचा भाग होता. राज्य कोिाचे, राज्यकते कोण, त्यांचा ध म व कोिता यांशवषयी समाजाला काही घेिेदेिे न व् ह त े. अशस्मता आशि चैतन्य न स ल े ल ा, लोळागोळा होऊन पडलेला हा समाज होता. अिा पररशस्थतीच्या पार्श्वभ ूमीवर शिव ाजीराजांनी स्वराज्याच्या, म ु क्त त ेचा आनंद आशि अशस्मतेचा शवचार रुजशवला . सामान्य लोकांच्या असामान्य कतवबगारीचा आशि हौतात््य पत्क रण्यासाठी तय ार असिाऱ्या ि ेक ड ो लोकांनी फुलशवलेला हा ताटवा श्रीशिव छत्रपतींची महत्ता अधोरेशखत करत ो. मध्ययुगीन भारताच्या इशतहासात स व व स ा म ा न् य लोक ा ंन ा रा ज्य आप ल े आह े, असेे वाटिे ही घटन ाच मोठी अनोखी होती. एखाद्या घराण्याचे राज्य, र ा ज ा च े राज्य असे मानण्याच्या या काळात हे राज्य आप ल े आह े, राज्य आशि राज्याच्या स ु र श ि ततेत आपलीसुद्धा सुरशितता आहे आशि ्हिून हे राज्य श ि क श व ण े munotes.in

Page 2

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
2 आपली जबाबदारी आह े, ही भावना समाजमनात शनमावि करिारा भारतीय इशतहासात ील शिवाजी राजा हा एकमेव लोकनेता आह े. स् वराज्याची आश ण स्वात ंत्र् य ा च ी शनमावि केलेली ही प्रेरिा शकत ी प्रभावी होती आशि खोलवर रुजली होती, याचा प्रत्यय मराठ्यांच्या स्वातंत्र्ययुद्धाच्या कालखंडात येतो. राजा नाही, राज्य नाही, राजधान ी पडलेली, महारािी ित्रूंच्या कैद ेत, युवराज कैद ेत, स ैन् य न ाही, स ं प त्त ी नाही, िस्त्रसामग्र ी न ाही तरीही या संपूिव प्रशतकूल पररशस्थतीच्याशवरुद्ध अथक लढण्याची प्रेरिा ही इशतहासातील एकाकी, एकम े व घटना आहे. या प्रेरिांची शनशमवती हे श्रीशिवछत्रपत ीं च े स ा म र्थ य व आह े. १ . ३ श ि व क ा ल ी न र ा ज क ी य प ा र्श् व भ ू म ी : म र ा ठ ी स त्त े च ा उदय ‘ श ि ि ी ि ा ंन ी भ ा र त श ज ंक ल ा त ो म र ा ठ ी स त्त ेच ा श ि म ो ड क रू न ’ – ग्र ँ ड ड फ च् य ा य ा श व ध ा न ा व रू न म र ा ठ ी स त्त ेच े भ ा र त ी य इ श त ह ा स ा त ी ल म ह त् व ल ि ा त य ेत े . छ त्र प त ी श ि व ा ज ीं न ी त ो र ण ा श ज ं क ल ा ( इ . स . १ ६ ४ ६ ) आ श ण स् व र ा ज् य ा च ी म ु ह ू त व म े ढ र ो व ल ी . म र ा ठ ी स त्त े च् य ा उ द य ा च ी प ा र्श् व भ ू म ी म ह ा र ा ष्ट् र ा च े भ ौ ग ो श ल क व ेग ळ े प ण , स ंत ा ंच े स ा म ा श ज क , ध ा श म व क स ु ध ा र ण ा ंच े प्र य त् न , त् य ा त ू न झ ा ल े ल े स ा म ा श ज क स ंघ ि न , द ख् ख न े त ी ल म र ा ठ े प ू व व स त्त ा ंत ी ल स ं घ ष व व त् य ा त ू न म र ा ठ य ा ं त ज ा ग ृ त झ ा ल े ल ी र ा ज क ी य म ह त् व क ा ंि ा , त स ेच छ त्र प त ी श ि व र ा य ा ंच े न े त ृ त् व य ा ंत ू न म ह ा र ा ष्ट् र ा त म र ा ठ ी स त्त ेच ा र ा ज क ी य स त्त ा म् ह ण ून उ द य झ ाला. म ह ा र ा ष्ट् र ध म व म ध् य य ु ग ी न म ह ा र ा ष्ट् र ा त ी ल स ं त ा ंच् य ा स ा म ा श ज क , ध ा श म व क स ु ध ा र ण ा ंम ुळ े म र ा ठ ी स त्त ेच् य ा उदयाची तय ार झ ा ल े ल ी न ै श त क प ा र्श् व भ ू म ी म् ह ण ज े म ह ा र ा ष्ट् र ध म व ह ो य . म . ग ो . र ा न ड े य ा ं न ी Rise of Maratha Power य ा ग्र ंथ ा त प्र थ म ह ी स ं क ल् प न ा म ा ंड ल ी . छत्रपती शिव ा ज ी म ह ा र ा ज ा ां च ा ज न् म व क ा र क ी द व म ु ग ल स त्त ेल ा स व ा व त म ो ठ े आ व् ह ा न द ेण ा ऱ् य ा छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा ज न् म १ ९ फ े ि ू व ा र ी १ ६ ३ ० म ध् य े श ि व न े र ी शक ल्ल्यावर झ ा ल ा . श च ि ण ी स , ि ख र , ि ेड ग ा व क र ि ख र य ा ं स ा र ख् य ा उ त्त र क ा ल ी न स ा ध न ा ं त श ि व ज न् म स ा ल १ ६ २ ७ अ स े आ ढ ळ त े . प ण स म क ा ल ी न प्र ा थ श मक स ा ध न े म् ह ण ून स म ज ल् य ा जा णाऱ्या प र म ा न ं द क ृ त ‘ श ि व भ ा र त ’ , अ ब् द ु ल ह म ी द ल ा ह ो र ी क ृ त ‘ ि ा द ि ह ा न ा म ा ’ , ‘ ज ेध े ि क ा व ल ी ’ , र ा ज स् थ ा न ा त प्र ा प्त क ा ग द प त्र ा ंत १ ६ ३ ० अ स ा च ज न् म स ा ल ा च ा उ ल् ल े ख आ ढ ळ त ो आ श ण स ध् य ा १ ६ ३ ० ह ेच स ा ल अ श ध क ृ त स ा ल म् ह ण ून ग्र ा ह्य स म ज ल े ज ा त े . ि ें ग ल ो र ह ू न श ि व र ा य ा ंन ी प ु ण् य ा च् य ा ज ह ा ँश ग र ी त प र त त ा च र ा ज म ा त ा श ज ज ा ि ा ई ं च् य ा स ा ह ा य् य ा न े र ा ज् य क ा र भ ा र प ा ह ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . ज ह ा ँश ग र ी त ी ल व त न द ा र ा ंच ा प ा ड ा व क े ल ा . स त्त ा श ि क व ा य च ी अ स ेल त र श क ल् ल े त ा ब् य ा त अ स ण े ग र ज ेच े आ ह े ह े श ि व र ा य ा ंन ी ओ ळ ख ू न प ु ण् य ा च् य ा ि ेज ा र ी ल त ो र ण ा , र ा ज गड, क ों ढ ा ण ा ह े श क ल् ल े त ा ब् य ा त घ ेत ल े . ( इ . स . १ ६ ४ ६- १६४७ ) munotes.in

Page 3

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
3 जावळ ीची मोहीम ( इ.स. १ ६५६ )- घा ि ावरून कों कणात उतर ण्याचा एक महत्त् वा चा म ा ग व म ह ा ि ळ े र्श् र प्र द ेि ा त ू न ज ा त ह ो त ा . य ा च प्र द ेि ा त म ो ऱ् य ा ं च ी व त न े ह ो त ी . व् य ा प ा र आ श ण व् य ू ह ा त् म क महत्त् व प ा ह त ा म ो ऱ् य ा ंच े स ह क ा य व श म ळ व ण े अ थ व ा त् य ा ंच ा श िमोड क र ण े ए व ढ े द ो न च प य ा व य श ि व ा ज ीं प ु ढ े ह ो त े . श व ज ा प ू र च् य ा स ेव ेत अ स ण ा ऱ् य ा म ो ऱ् य ा ंन ा ‘ च ंद्र र ा व ’ श क त ा ि श म ळ ा ल ा ह ो त ा . स् व र ा ज् य ा च् य ा स् थ ा प न े च् य ा व े ळ ी द ौ ल त र ा व म ो र े ह ा य ा ज ह ा ँश ग र ी च ा प्र म ु ख ह ो त ा . त् य ा च ा १ ६ ४ ९ म ध् य े म ृ त् य ू झ ा ल ा . छ त्र प त ी श ि व र ा य ा ंच् य ा स ा ह ा य् य ा न े य ि व ंत म ोर े ज ह ा श ग र ी च ा प्र म ु ख ि न ल ा . प र ं त ु छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ा ि ंद ो ि स् त क र ण् य ा स ा ठ ी आ ल े ल् य ा ि ा ज ी ि ा म र ा व ल ा आ श्र य द ेण े, म ा व ळ ख ोऱ्यात ी ल द ेि म ु ख ा न ं छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा श व र ो ध ा त भ ड क व ण े य ा ग ो ष्ट ी व ज ा व ळ ी च े अ स ण ा र े म ह त् व प ा ह ू न म ह ा र ा ज ा ंन ी आ क्र म ण क रू न य ि व ंतरावास ठार म ा र ल े . र ा य र ी च ा अ भ े द्य श क ल् ल ा त ा ब् य ा त घ ेत ल ा . र ा य र ी , र ा म गड, च ंद्र गड, म क र ं द गड य ा ंस ा र ख े श क ल् ल े स् व र ा ज् य ा च े अ ंग ि न ल े . त् य ा म ु ळ े श ि व ा ज ीं च े क ो क ण ा त ी ल स् थ ा न ि ळ क ि होऊन क ोकणा त राज्य शवस्ता र करण्यास भौ गोशलक आधार प्रा प्त झाला. अफजलखाना चा पाडाव ( १६५९ ) – जावळी प्र क र ण ा न े आ श द ल ि ा ह ी द ु ख ा व ल ी ह ो त ी . त स ेच त् य ा ंन ा म ो ग ल ा ंच े ह ी प ा ठ ि ळ ह ो त े . त् य ा त ू न च श व ज ा प ू र द र ि ा र ा न े अ फ ज ल ख ा न ा च ी श ि व ा ज ी च् य ा श व र ो ध ा त प ा ड ा व क र ण् य ा स ा ठ ी न े म ण ूक क े ल ी . अ फ ज ल ख ा न ा च ी प ू व व प्र श स द्ध ी , त् य ा च ी स ैन् य ि क्त ी ल ि ा त घ े ऊ न श ि व र ा य ा ंन ी ‘िक्त ीप े ि ा य ु क्त ी च ा ’ व ा प र क ेला आ श ण आ प ल ा त ळ प्र त ा प ग ड ा व र ह ल व ल ा व श ि व र ा य ा ं न ी अ फ ज ल ख ा न ा स प्र त ा प ग ड ा च् य ा प ा य र्थ य ा ि ी भ े ि ण् य ा स ि ो ल ा व ल े . भ े ि ी त ख ा न ा न े द ग ा ि ा ज ी क र ा य च ा प्र य त् न क े ल ा . प ण छ त्र प त ीं न ी च प ळ ा ई न े ख ा न ा व र ह ल् ल ा क रू न त् य ा ल ा ठ ा र म ा र ल े . ( इ . स . १ ६ ६ ९ ) अ फ ज ल ख ा न ा च् य ा म ृ त् य ू न े स् व र ा ज् य ा व र ी ल म ो ठ े स ंक ि ि ळ ल े . अ फ ज ल ख ा न ा च् य ा म ृ त् य ु न ंत र आ श द ल ि ा ह ी त ी ल ग ों ध ळ ा च ा फ ा य द ा घ े ऊ न म र ा ठ य ा ंन ी व ा ळ व े, क ऱ् ह ा ड , प न् ह ा ळ ा , क ो ल् ह ा प ू र - प य ं त च ा श व ज ा प ू र च ा प्र द ेि त ा ब् य ा त घ ेत ल ा . श ि व ा ज ी च ा ि ं द ो ि स् त क र ण् य ा स ा ठ ी श व ज ा प ू र च ा स र द ा र श स द्ध ी ज ो ह र (इ.स. १ ६ ६० ) म र ा ठ य ा ंव र च ा ल ू न आ ल ा . म ह ा र ा ज प न् ह ा ळ् य ाव र अ स त ा न ा श स द्ध ी ज ो ह र न े प न् ह ा ळ् य ा स व ेढ ा घ ा त ल ा . ( म ा च व १ ६ ६ ० ) प ण श ि व र ा य ा ंन ी प न् ह ा ळ् य ा व रु न स् व त : च ी श ि त ा फ ी न े स ु ि क ा क रू न घ ेत ल ी . य ा प्र स ं ग ा त ि ा ज ी प्र भ ू द ेि प ा ंड े य ा ंन ी प त् क र ल े ल् य ा ह ौ त् य ा त् म् य ा च ी क थ ा च ी र स् म र ण ी य आ ह े. ि ा श ह स् त ेख ा न ा स ि ा स् त ( १ ६ ६ ३ ) – औ र ं ग ज ेि ि ा दिाह ि न त ा च त् य ा न े आ प ल े ल ि द श ि ण ेव र क ें श द्र त क े ल े . आ श ण आ प ल ा म ा म ा ि ा श ह स् त े ख ा न य ा च ी द श ि ण स ु भ् य ा व र न े म ण ूक क े ल ी . ि ा श ह स् त े ख ा न ा न े प ु ण् य ा त आ प ल ा म ु क् क ा म ि ा क ल ा . आ स प ा स च् य ा प्र द ेि ा ंत ल ु ि ा ल ू ि क र ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . म् ह ण ून ख ा न ा व र छ ु प ा ह ल् ल ा क र ण् य ा च ा ि े त र च ल ा . अ ष्ट म ी च् य ा र ात्री र म ज ा न म श ह न् य ा त प ु ण् य ा त ी ल ल ा ल म ह ा ल ा व र त ी ह ल् ल ा क े ल ा . ( ५ ए श प्र ल १ ६ ६ ३ ) य ा ह ल् ल् य ा त ख ा न ा च ा म ु ल ग ा फ त्त े ख ा न म ा र ल ा ग े ल ा . ि ा श ह स् त े ख ा न ा च े प्र ा ण व ा च ल े . प ण त् य ा च् य ा ह ा त ा च ी ि ो ि े त ु ि ल ी . म र ा ठ य ा ं च् य ा य ा प र ा क्र म ा च ा ि ेज ा र ी ल स त्त ा ध ी ि ा ंव र प र र ण ा म झ ा ल ा आ श ण त् य ा ंन ी म र ा ठ य ा ंि ी च ा ंग ल े स ंि ंध श न म ा व ण क र ण् य ा व र भ र द य ा य ल ा स ु रु व ा त क े ल ी . munotes.in

Page 4

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
4 ‘ स ुर त ेच ी ल ुट ’ ( १ ६ ६ ४ ) – म र ा ठ य ा ंन ी आ क्र म क ध ो र ण च ा ल ू ठ े व त म ु ग ल प्र द ेि ा त ी ल स ु र त े व र आ क्र म ण क े ल े . ( १ ६ ६ ४ ) व स ु र त ि ह र ा त ी ल श्र ी म ंत म ो ग ल व् य ा प ा र ी व य ु र ो श प य न व ख ा र ीं च ी ल ू ि क े ल ी . म ु ग ल आ श ण श व ज ा प ू र ि ी स ंघष व क र त अ स त ा न ा स् व र ा ज् य ा च ी ि र ी च ह ा न ी झ ा ल ी ह ो त ी . त् य ा च ी भ र प ा ई क र ण े, म ु ग ल स त्त ेच् य ा श व स् त ा र ा स म य ा व द ा घ ा ल ण े आ श ण इ ंग्र ज , ड च , फ्र ें च य ा प र क ी य स त्त ा ध ी ि ा ंव र द ह ि त ि स व ण े य ा अ न े क उ द्द े ि ा ंन ी म र ा ठ य ा ंन ी स ु र त े व र आ क्र म ण क े ल े . स ंप त्त ी च ा फ ा य द ा म र ा ठ य ा ंन ी स् व र ा ज् य ा च े स ामर्थ य व व ा ढ व ण् य ा स ा ठ ी क े ल ा . य ा स् व ा र ी न े म ु ग ल ा ं च ा ह ी प र ा भ व ह ो ऊ ि क त ो ह े द ा ख व ू न श द ल े व म ो ग ल अ श ज ंक् य त् व ा स त ड ा ग े ल ा . प ुर ां द र च ा त ह ( १ ६ ६ ५ ) – ि ा श ह स् त े ख ा न ा च ी न ा च क् क ी , स ु र त े व र च ी स् व ा र ी य ा ंम ु ळ े श च ड ल े ल् य ा औ र ं ग ज ेि ा न े म र ा ठ य ा ंच् य ा ह ा ल च ा ल ीं न ा प ा य ि ं द घ ा ल ण् य ा स ा ठ ी श म झ ा व र ा ज े जयश स ंग ा च ी द श ि ण स ु भ् य ा व र न े म ण ूक क े ल ी . म ह ा र ा ष्ट् र ा त य ेत ा च ज य श स ंग ा न े आ क्र म क ध ो र ण र ा ि व ा य ल ा स ु रु व ा त क े ल ी आ श ण प ु ण् य ा च् य ा द श ि ण े स अ स ण ाऱ्या प ु र ं द र श क ल् ल् य ा स व ेढ ा श द ल ा . ( इ . स . १ ६ ६ ५ ) म ु र ा र ि ा ज ी द ेि प ा ंड े न ी म ो ठ य ा ध ैय ा व न े प ु र ं द र ल ढ व ल ा प ण त् य ा त य ि आ ल े न ा ह ी . ि े व ि ी वास्तव ा च े भ ा न ठ े व ू न श ि व र ा य ा ं न ी ज य श स ंग ा ि ी प ु र ं द र च ा त ह क े ल ा . ( १ ४ ज ू न १ ६ ६ ५ ) म र ा ठ य ा ंच ा ि ंद ो ि स् त क े ल् य ा न ंत र आ श द ल ि ा ह ी व क ु त ु ि ि ा ह ी च ा ि ेव ि क र ण् य ा च ी ज ि ा ि द ा र ी ज य श स ंग ा व र स ो प व ल ी ह ो त ी प ण द श ि ण ेत ज य श स ंग ा स अ प ेि े प्र म ा ण े य ि श म ळ ा ल े न ा ह ी . य ा प र र श स् थ त ी त श ि व ा ज ी र ा ज े द श ि ण ेत र ा ह ण े य ो ग् य न ा ह ी ह े ओ ळ ख ू न श ि व र ा य ा ंच् य ा आ ग्र ा भ े ि ी च ी ज य श स ंग ा न े व् य व स् थ ा क े ल ी . आ ग्र ा भ ेट ( १ ६ ६ ६ ) – आ ग्र ा भ े ि ी ल ा ज ा त अ स त ा न ा श ि व र ा य ा ंन ी स् व र ा ज् य ा च ी स ू त्र े र ा ज म ा त ा श ज ज ा ि ा ई ं च् य ा ह ा त ी स ो प व ल ी . ५ म ा च व १ ६ ६ ६ र ो ज ी र ा ज ग ड स ो ड ल ा . भ ो प ा ल , न र व र , ग् व ा ल् ह ेर, ध ो ल प ू र म ा ग े त े म े म ध् य े आगऱ् यास प ो ह ो च ल े . १ २ म े १ ६ ६ ६ र ो ज ी औ र ं ग ज े ि च ा वाढशदवस ह ोता. शदवाण – इ – ख ा स म ध् य े श ि व र ा य ा ंन ा न े ण् य ा त आ ल े . त् य ा श ठ क ा ण ी श ि व र ा य ा ंन ी न ज र ा ण ा प ेि क े ल ा स् व त ः स प ं च ह ज ा र ी म न स ि द ा र ा ंच् य ा र ा ंग े त उ भ े क र ण े, स् व ा ग त क र त अ स त ा न ा क े ल े ल ा अ व म ा न , य ा ंम ु ळ े द ु ख ा व ल े ल े श ि व र ा य त ड क द र ि ा र ा त ू न ि ा ह ेर प ड ल े . त् य ा न ंत र ल ग े च च श ि व ा ज ीं न ा आ ग्र् य ा त क ै द क र ण् य ा त आ ल े . श ि व र ा य ा ंन ी स ु ि क े स ा ठ ी श व श व ध प्र क ा र े प्र य त् न क र ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . म ह ा र ा ज ा ंन ी आ ज ा र प ण ा च े स ों ग घ े त ल े आ श ण द ा न ध म व स ु रु क े ल ा आ श ण म ु ग ल पहाऱ्याच्य ा ि े स ा व ध प ण ा च ा फ ा य द ा घ े ऊ न १ ९ ऑ ग स् ि १ ६ ६ ६ रोजी आ ग्र् य ा त ू न स् व त ः च ी स ु ि क ा क रू न घ े त ल ी . म ु ग ल ा ंच ी य ा प्र क र ण ा त म ो ठ ी ि े इ ज् ज त झ ा ल ी . श ि व र ा य ा ंन ा ठ ा र म ा र ल े न ा ह ी , ह ी आ प ल ी घ ो ड च ू क ठ र ल ी अ स े औ र ं ग ज ेि ा स स् व त ः च् य ा म ृ त् य ु प य ं त व ा ि त ह ो त े . त् य ा न ं त र प र त ए क द ा स ु र त े च ी ल ु ि ( १ ६ ७ ० ) क रू न आ प ल ी आ क्र म क त ा श ि व र ा य ा ं न ी द ा ख व ल ी . शिवर ाज्याश भ ष ेक ( १ ६ ७ ४ ) – श ि व र ा य ा ंन ी म र ा ठ ा र ा ज् य ा च ी स् थ ा प न ा क े ल ी , त र ी त् य ा ंन ा १ ६ ७ ४ प य ं त त ा ं श त्र क दृ ष्ट य ा म ो ग ल ा ंच े च म न स ि द ा र स म ज ल े ज ा त ह ो त े . आ प ल ी स त्त ा ज ह ा ग ी र न स ू न त े स् व त ंत्र र ा ज् य आ ह े ह े स् प ष्ट क र ण े, व त न द ेण े, न् य ा य द ा न क र ण े, य ा ल ा क ा य द ेि ी र प ण ा प्र ा प्त क रू न द ेण े आशण ज ा स् त ी त ज ा स् त ल ो क ा ंच ी स त्त े स म ा न् य त ा ह ो ण े य ा स ा ठ ी ग ा ग ा भ ट्ट य ा ं च् य ा ह स् त े ६ ज ू न १ ६ ७ ४ र ो ज ी र ा य ग ड ा व र श ि व र ा य ा ंन ी स् व त ः च ा munotes.in

Page 5

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
5 र ा ज् य ा श भ ष ेक क र व ू न घ ेत ल ा . य ा प्र स ंग ी न व े ि क व न ा ण ी स ु रु क े ल ी . अ ष्ट प्र ध ा न म ंड ळ ा च ी घ ो ष ण ा क े ल ी . ग ा ग ा भ ट्ट ा न े क े ल े ल् य ा र ा ज् य ा श भ ष ेक ा त र ा श ह ल े ल् य ा अ न े क च ु क ा श न श्च ल प ु र ी य ा न े द ा ख व ल् य ा . त् य ा म ु ळ े क ो ण ा च् य ा म न ा त ि ं क ा र ा ह ू न य े आ श ण ज ा स् त ी त ज ा स् त ल ो क ा ंच ी र ा ज् य ा श भ ष े क ा स स ंम त ी श म ळ ा व ी य ा स ा ठ ी श ि व र ा य ा ंन ी २ ४ स प् ि ें ि र १ ६ ७ ४ र ो ज ी त ा ंश त्र क श न श्च ल प ु र ी क ड ू न द ु स र ा र ा ज् य ा श भ ष ेक क र व ू न घ े त ल ा . दशिणस्वार ी (१६७६) – द श ि ण ेत र ा ज् य श व स् त ा र क र ण् य ा च ी इ च् छ ा , क न ा व ि क ा त ी ल व श ड ल ो प ा श ज व त ज ह ा श ग र ी च ा श ह स् स ा श म ळ व ण े, आ श द ल ि ह ा स ि ह द ेण े, ख श ज न् य ा च ी भ र प ा ई क र ण े अ ि ा अ न े क उ द्द े ि ा ंन ी ह ी स् व ा र ी आ ख ल ी ह ो त ी . य ा व ेळ ी म ह ा र ा ज ा ं न ी ५ ० , ० ० ० च ी फ ौ ज , ह ं ि ी र र ा व म ो श ह त े , य ेस ा ज ी क ं क इ . स ेन ा न ी स ो ि त घ ेत ल े ह ो त े . गोवळकोंड य ात क ु त ु ि ि ा ह ीची भ े ि घ ेऊ न त् य ा च् य ा ि ी म ै त्र ी क े ल ी . त् य ा न ं त र आ श द ल ि ह ा च ा श क ल् ल े द ा र न ा स ी र अ ह म द ख ा न य ा ल ा स् व त ः क ड े घ े ऊ न श ज ं ज ी च ा श क ल् ल ा त ा ब् य ा त घ ेत ल ा . व् य ंक ो ज ी ि ी स ु रु व ा त ी प ा स ू न श ि व र ा य ा ंन ी स ा म ो प च ा र ा च े ध ो र ण स् व ी क ा र ल े ह ो त े . प ण व् य ंक ो ज ी च श ि व र ा य ा ंच् य ा स ैन् य ा व र च ा ल ू न आ ल ा, त् य ा व ेळ ी त् य ा च ा प र ा भ व क र ण् य ा त आ ल ा व त् य ा च् य ा ि ी त ह क रू न द ु र ा व ा स ंप व ल ा ग े ल ा . छ त्र प त ी स ां भ ा ज ी म र ा ठ य ा ंच् य ा इ श त ह ा स ा त ी ल ए क व ा द ळ ी व व ा द ग्र स् त व् य श क्त म त् व म् ह ण ज े छत्रपती स ंभ ा ज ी ह ो य . श ि व र ा य ा ं च् य ा प त् न ी स ई ि ा ई य ा ंच् य ा प ो ि ी स ंभ ा ज ी च ा ज न् म १ ४ म े १ ६ ५ ७ र ो ज ी झ ा ल ा . स ई ि ा ई ंच े ल ग े च च श न ध न झ ा ल् य ा म ु ळ े श ज ज ा ि ा ई ं न ी च त् य ा ंच े स ं ग ो प न क े ल े . छत्रपती श ि व र ा य ा ं न ी स ंभ ा ज ी र ा ज ा ंन ा र ा ज क ा र ण आ श ण अ न् य श व ष य ा ंच े श ि ि ण द ेण् य ा स ा ठ ी क े ि व भ ि आ श ण उ म ा ज ी प ंश ड त य ा ंच ी न े म ण ूक क े ल ी ह ो त ी . र ा य ग ड ा व र छत्रपती श ि व र ा य ा ंन ी र ा ज् य ा श भ ष ेक क े ल ा . ( इ . स . १ ६ ७ ४ ) त् य ा व े ळ ी स ंभ ाजीस य ु व र ा ज प द ा च ा म ा न प्र ा प्त झ ा ल ा ह ो त ा . छ त्र प त ी श ि व र ा य ा ंच े श न ध न झ ा ल े ( ३ ए श प्र ल १ ६ ८ ० ) त् य ा व ेळ ी म र ा ठ ी र ा ज् य ा च ा व ा र स ा प्र श्न स ो ड व ल ा न स ल् य ा म ु ळ े स ं घ ष ा व च ी श स् थ त ी श न म ा व ण झ ा ल ी . स ंभ ा ज ी त् य ा व े ळ ी प न् ह ा ळ ग ड ा व र ह ो त ा . त् य ा ंन ा श ि व र ा य ा ंच् य ा म ृ त् य ू च ी ि ा त म ी स म ज ू न द ेण् य ाचा स ो य र ा ि ा ई व इ त र ा ंन ी प्र य त् न क े ल ा व ल ग े च च र ा ज ा र ा म ल ा ग ा द ी व र ि स व ल े . प ण मह त्त् व ा च े सरदार व अशधकाऱ् य ा ं न ा आ प ल् य ा क ड े घ े ऊ न स ं भ ा ज ी न े र ा य ग ड ा व र त ा ि ा श म ळ व ल ा . ( ज ू न १ ६ ८ ० ) छ त्र प त ी स ं भ ा ज ी न े स् व त ः च ा र ा ज् य ा श भ ष ेक क र व ू न घ ेत ल ा . ( १ ६ ज ा न े व ा र ी १ ६ ८ १ ) प ण स ंभ ा ज ी र ा ज ेंव र शवषप्रयोग क रू न अ ण् ण ा ज ी द त्त ो , ि ा ल ा ज ी श च ि ण ी स , श ह र ो ज ी फ ज ं द य ा ंन ी स ो य र ा ि ा ई ं च् य ा म द त ी न े र ा ज ा र ा म ल ा ग ा द ी द ेण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा . प ण क ि ा च ा स ु ग ा व ा ल ा ग ल् य ा म ु ळ े छत्रपती स ं भ ा ज ी त् य ा त ू न ि च ा व ल े . कि क र ण ा ऱ् य ा ंन ा श ि ि ा क रू न त् य ा ंच ा श ि म ो ड करण्यात आल ा. त् य ा द र म् य ा न औ र ं ग ज ेि ा च ा म ुलग ा अ क ि र स् व त ंत्र राज्य शम ळवण्यासाठी शपत्याश वरुद्ध उठाव क रू न स ं भ ा ज ी क ड े आ ल ा . ( ६ म े १ ६ ८ १ ) प ण ह े स ख् य दृ ढ म ै त्र ी त अ थ व ा क ो ण त् य ा ह ी munotes.in

Page 6

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
6 र ा ज क ी य प र र व त व न ा त ि द ल ल े न ा ह ी . अ क ि र प्र क र ण ा म ु ळ े औ र ं ग ज ेि ा स द श ि ण भ ा र त ा त आ क्र म ण क र ण् य ा च े श न श म त्त श म ळ ा ल े व प्र च ंड स ैन् य घ े ऊ न त ो दशिण ेत उ त र ल ा . ( १ ६ ८ २ ) स ंभ ा ज ी स त्त ेव र य ेत ा च प श ह ल ा महत्त्वाचा स ंघ ष व झ ा ल ा त ो प ो त ु व ग ी ज ा ंि ी . म र ा ठ ी स ैन् य ा न े प ो त ु व ग ी ज ा ंच ा श व श व ध श ठ क ा ण ी प र ा भ व क े ल ा . त् य ा न ंत र स ं भ ा ज ी न ी ज ंश ज ऱ् य ा च् य ा शसद्धींच्या श व र ो ध ा त अ र ि ा ं ि ी म ै त्र ी क रू न श न य ंत्र ण श म ळ व ा य च ा प्र य त् न क े ल ा . म र ा ठ य ा ंचा प र ा भ व क र ा य च ा अ स ेल त र श व ज ा प ू र व ग ो व ळ क ों ड ा य ा ंच ी म र ा ठ य ा ंन ा श म ळ ण ा र ी प्र त् य ा ि ा प्र त् य ि म द त , स ह ा न ू भ ू त ी श म ळ ा ल ी न स ल ी प ा श ह ज े अ स ा श व च ा र क रू न औ र ं ग ज े ि न े प्र थ म श व ज ा प ू र ( स प् ि ें ि र १ ६ ८ ६ ) व न ं त र ग ो व ळ क ों ड य ा च े क ु त ु ि ि ह ा च े र ा ज् य ( स प् ि ें ि र १ ६ ८ ७ ) स ंप व ल े . औ र ं ग ज ेि दख्खन े त १ ६ ८ १ स ा ल ी उ त र ल ा अ स ल ा त र ी स ु म ा र े ५ व ष व त् य ा ल ा क ो ण त ा महत्त्वाचा श क ल् ल ा श ज ंक त ा झ ा ल ा न व् ह त ा . स ा ल् ह ेर च ा श क ल् ल ा म ु ग ल ा न ी १ ६ ८ ६ म ध् य े त ा ब् य ा त घ ेत ल ा . त् य ा न ंत र च म ु ग ल व म र ा ठ य ा ं च ा ख र ा स ंघ ष व स ु रु झ ा ल ा . म ु ग ल ा न ी र ा ज ध ा न ी र ा य ग ड घ ेण् य ा च ा द ो न द ा प्र य त् न क े ल ा प ण त् य ात त् य ा ंन ा य ि आ ल े न ा ह ी . र ा य ग ड – पन् हा ळा स ंघ ष ा व त ( १ ६ ८ ५ ) म र ा ठ य ा ं न ी म ु ग ल ा ंव र म ा त क े ल ी , त र ि ु ऱ् ह ा ण प ू र च् य ा ल ु ि ी न े ( १ ६ ६ ० ) म ु ग ल ा ंच ी न ा च क् क ी झ ा ल ी . म ह ा र ा ष्ट् र ा त म ु ग ल ा ं ि ी ल ढ ा स ु रु अ स त ा न ा च स ं भ ा ज ी न े क न ा व ि क ा त स् व ा र ी क े ल ी . ( ए श प्र ल १ ६ ८ १ ) क न ा व ि क ा त ी ल ज म ी न द ा र न ा य क ा ं च् य ात ी ल द ु ह ी च ा फ ा य द ा घ ेऊ न क न ा व ि क ा त म र ा ठ ी म ु ल ु ख ा च ा श व स् त ा र क े ल ा . प ु ढ े म ु ग ल ा ंि ी ल ढ त ा न ा र ा ज ा र ा म ल ा य ा प्र द ेि ा त आ श्र य घ ेत ा आ ल ा . स ंभ ा ज ीं च् य ा ह ा ल च ा ल ी व र म ु ग ल ा ंच ी ि ा र ी क न ज र ह ो त ी . छत्रपती स ं भ ा ज ी स ंग म े र्श् र म ा ग े र ा य ग ड ा व र ज ा ण ा र ह ो त े . म ु क्र िख ा न ा न े स ंग म े र्श् र व र ह ल् ल ा क ेल ा . क व ी क ल ि , स् व र ा ज् य ा च े स र स ेन ा प त ी म् हाळोजी घ ो र प ड े य ा ंन ी स ंभ ा ज ीं च् य ा स ंर ि ण ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल ा . य ा त क व ी कलि जखमी झाला तर म्हा ळोजीन े द ेह ठ े व ल ा . स ं भ ा ज ी र ा ज ा ंन ा प क ड ण् य ा त आ ल े . छ त्र प त ी स ंभ ा ज ी , क व ी क ल ि य ा ंच ी श ध ंड क ा ढ ल ी ग े ल ी . त् य ा ंच े अ म ा न व ी य ह ा ल क रू न १ १ म ा च व १६८९ म ध् य े क ो र े ग ा व य ा श ठ क ा ण ी त् य ा ंच ी ह त् य ा क र ण् य ा त आ ल ी . छ त्र प त ी स ंभ ा ज ी स र ा ज् य क ा र भ ा र क र ण् य ा स फ क्त न ऊ व ष व श म ळ ा ल ी . त् य ा त ी ल स ु रु व ा त ी च ी व ष व ग ृ ह क ल ह ा त ग े ल ी ह ो त ी . न ंत र स ा र ी व ष व म ु ग ल ा ंि ी, प ो त ु व ग ी ज ा ंि ी स ंघ ष व क र ण् य ा त . प्रिास न ात छत्रपती स ं भ ा ज ी स प र र व त व न क र ण् य ा स व ाव श म ळ ा ल ा न स ल ा त र ी य ा स ंघ ष ा व त त् य ा ंच े न े त ृ त् व ग ु ण च म क ू न श न घ ा ल े . ‘ ि ु ध भ ू ष ण ’ न ा व ा च ा र ा ज क ा र ण ा व र च ा ग्र ंथ श ल ह ू न छत्रपती स ं भ ा ज ीं च् य ा आ प ल् य ा ि ु श द्ध म त्त ेच े , म ो ग ल ा ंि ी क े ल े ल् य ा स ंघ ष ा व त ू न त् य ा ंच् य ा त ी ल ि ौ य व त् व ा च े , न ा य क त् व ा च े प्र त् य ंत र य े त े , त र ि ा ंत प ण े त् य ा ंन ी अ म ा न ु ष छळ स ह न क र त म ृ त् य ू च ा स् व ी क ा र क े ल ा . त् य ा त ू न त् य ा ं च ा धीरोदात्तप ण ा श द स ू न य ेत ो . छत्रपती र ा ज ा र ा म व म र ा ठ य ा ां च ा स् व त ां त्र स ां ग्र ा म – र ा ण ी य े स ू ि ा ई व म र ाठा स र द ा र ा ंच् य ा स ंम त ी न े र ा ज ा र ा म य ा ं न ा छ त्र प त ी प द द ेण् य ा त आ ल े . ( १ २ फ े ि ु व ा र ी १ ६ ८ ९ ) आ श ण छ त्र प त ीं च् य ा अ न ु प श स् थ त ी त स ंकिकाळात राज्याचा क ारभार munotes.in

Page 7

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
7 च ा ल व ा य ा स ा ठ ी प्र श त श न ध ी म् ह ण ून प्रल्हाद श न र ा ंज ीं च ी न े म ण ूक क र ण् य ा त आ ल ी . अ ष्ट प्र ध ा न व म ह त् व ा च् य ा प द ा ं व र ी ल व् य क्त ी स ंभ ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा क ा ळ ा त ह ो त् य ा , त् य ा च क ा य म ठ े व ण् य ा त आ ल् य ा म ु ळ े त् य ा ंच ी श न ष्ठ ा र ा ज ा र ा म ा न ा क ा य म श म ळ ा ल ी आ श ण म र ा ठ य ा ंच् य ा इशतह ासातील स् व ा त ंत्र ल ढ य ा च् य ा प व ा व स त े थ ू न च स ु रु व ा त झ ा ल ी . र ा य ग ड ा च ा व ेढ ा ( १ ६ ८ ९ ) – र ा ज ा र ा म स त्त ेत य ेत ा च त् य ा ंन ी म ो ग ल ा ंि ी श व त ु ष्ट आ ल े ल् य ा इ ंग्र ज व प ो त ु व ग ी ज ा न ा आ प ल् य ा ि ा ज ू स व ळ व ल े . प ण र ा ज ा र ा म र ा य गडावर असतान ा म ोगल स ेन ा प त ी ज ु ल् फ ीकार ख ा न ा न े ग ड ा स व ेढ ा घ ा त ल ा . ( म ा च व १ ६ ८ ९ ) त् य ा व ेळ ी र ा ज घ र ा ण् य ा त ी ल व् य क्त ीं च् य ा ज ी व ा स ध ो क ा श न म ा व ण झ ा ल ा आ श ण र ा ज् य क ा र भ ा र प ा ह ण े अ व घ ड ि न ू ल ा ग ल े . त् य ा म ु ळ े र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ंन ी र ा य ग ड ा व रू न श न स ि ू न श ज ं ज ी स ज ा व े आ श ण त े थ ू न म ो ग ल स त्त ेश व रु द्ध ल ढ ा स ु रु ठ े व ा व ा अ स े ठ र ल े . त् य ा न ु स ा र र ा म च ंद्र प ंत अ म ा त् य , प्र ल्हाद शनराजी इ. म ु त् स द्द ी ि र ो ि र घ ेऊ न छत्रपती र ा ज ा र ा म र ा य ग ड ा व रू न श न स ि ल े . ( ५ ए श प्र ल १ ६ ८ ९ ) . ‘ प न् ह ा ळ् य ा व र त ी ’ ‘ र ा म च ंद्र प ंत अ म ा त् य ’ य ा ंन ा ‘ ह ु क ु म त प न ा ह ’ प द व ी द े ऊ न स् व र ा ज् य ा च ी ज ि ा ि द ा र ी त् य ा ं च् य ा व र स ो प व ल ी व छत्रपती र ा ज ा र ा म य ा ंन ी श ज ंज ी स प्र य ा ण क े ल े . श ज ां ज ी च ा स ां घ ष व – छत्रपती र ा ज ा र ा म श ज ं ज ी ल ा प ो ह ो च त ा च त े थ ू न त् य ा ं न ी र ा ज् य क ा र भ ा र प ा ह ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . न ो व् ह ेंि र १ ६ ८ ९ म ध् य े र ा य ग ड म ु ग ल ा ंच् य ा ह ा त ी प ड ल ा . र ा ज म ा त ा य ेस ू ि ा ई व र ा ज क ु म ा र ि ा ह ू य ा ं न ा म ु ग ल ा न ी क ै द क े ल े . औ र ं ग ज ेि न े आ प ल ा स ेन ा प त ी ज ु श ल् फ क ा र – ख ा न ा स श ज ंज ी क ड े ज ा ण् य ा च े व श ज ंज ी त ाब्यात घ ेण् य ा च े आ द ेि श द ल े . त् य ा न े ऑ ग स् ि १ ६ ९ ० म ध् य े श ज ंज ी स व े ढ ा घ ा त ल ा . प ण स ंत ा ज ी घ ो र प ड े , ध न ा ज ी ज ा ध व य ा ंच ी ह ो ण ा र ी स त त च ी आ क्र म ण े व क ा ह ी प्र म ा ण ा त ज ु ल् फ ी क ा र ख ा न च ी ह ेत ू प ू ण व उ द ा स ी न त ा य ा ंम ु ळ े म र ा ठ य ा ंच े प ा र ड े क ा य म व र च ढ र ा श ह ल े . प ण औ र ं ग ज ेि ा च े क र ड े आ द ेि आ ल् य ा व र छत्रपती र ा ज ा र ा म श ज ंज ी त ू न श न स ि ल े . ( न ो व् ह ेंि र १ ६ ९ ७ ) व न ं त र ज ु श ल् फ क ा र ख ा न ा न े श ज ंज ी च ा त ा ि ा घ ेत ल ा . र ा ज ा र ा म ा ां च े म ह ा र ा ष्ट् र ा त आ ग म न व म ृत् य ू – श ज ंज ी त ू न प र त त ा च छत्रपती राज ाराम म ह ा र ा ज ा ंन ी स ा त ा ऱ् य ा त ू न क ा र भ ा र प ा ह ण् य ा स स ु रु व ा त क े ल ी . ( फ े ि ु व ा र ी १ ६ ९ ८ ) स् व र ा ज् य ा च् य ा प्र द ेि ाचा द ौ र ा क रू न ल ो क ा ं च् य ा त क्र ा र ी द ूर क र ा यच्या, ल ो क ा ंन ा प्र ेर ण ा दयायच्या, श क ल् ल् य ा ंच ी द ु रु स् त ी क र ण् य ा च ा प्र य त् न स ु रु क े ल ा . क न ा व ि क ा त , ख ा न द े ि ा त स्वाऱ्या क े ल् य ा . ख ा न द ेि व ऱ् ह ा ड क ड ी ल म ो श ह म े व रू न छत्रपती राज ाराम महा राज सात ाऱ्यास आ ल े . म ु ग ल स ै न् य ा न े साता ऱ्यास व ेढ ा घ ातल् यान े त े श स ंह ग ड ा व र आ ल े . श स ं ह ग ड ा व र अ ल् प ि ा आ ज ा र ा न े त् य ा च े ३ म ा च व १ ७ ० ० र ो ज ी श न ध न झ ा ल े . वतनदारी व र ाजार ाम – छत्रपती स ंभ ा ज ीं च ा म ृ त् य ू झ ा ल् य ा न ं त र स् व र ा ज् य ा च ी श स् थ त ी अ न े क अ ंग ा ंन ी श ि क ि झ ा ल ी ह ो त ी . म ु ग ल ा ंन ी स् व र ा ज् य ा च ा ि र ा च भ ा ग श ज ंक ू न घ े त ल ा ह ो त ा . म र ा ठ ी स र द ा र ा ंन ा म न स ि द ा र ी , व त न ा ंच े आ म ी ष द ा ख व ू न स् व त ः क ड े घ े त ल े ह ो त े आ श ण स् व र ा ज् य ा त ी ल ल ु ि ा ल ु ि ी न े , य ु द्ध ा म ु ळ े ख श ज न ा र र क ा म ा झ ा ल ा ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े स ेन ा न ी न ा र ो ख व ेत न द ेण े ि क् य न व् ह त े . य ा क ठ ी ण प र र श स् थ त ी त ु न ि ा ह ेर प ड ण् य ा च ा ए क म ा ग व ह ो त ा त ो म् ह ण ज े वतनदारी. munotes.in

Page 8

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
8 छत्रपती र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ंनी म र ा ठ ी स र द ा र ा ंन ा म ु ग ल प्र ा ं त ा त ू न स् व र ा ज् य ा च ा भ ा ग म ु क्त क र ा व ा व त् य ा ि े त्र ा त व त न प्र ा प्त क र ा व े अ स े स ा ंश ग त ल े त् य ा म ु ळ े न ा ग ो ज ी म ा न े , न े म ा ज ी श ि ं द े, म ा ण क ो ज ी प ा ं ढ र े य ा ंच् य ा स ा र ख े म ो ठ े म र ा ठ ा स र द ा र औ र ं ग ज ेि ा स प ि स ो ड ू न छत्रपती र ा ज ा र ा म न ा श म ळ ा ल े व स् व र ा ज् य ा च् य ा स ंरिण ा स ा ठ ी ल ढ ू ल ा ग ल े . छत्रपती र ा ज ा र ा म ग ा द ी व र ि स ल े त् य ा व ेळ ी त े ए क ो ण ी स व ष ा व च े ह ो त े . त् य ा ं च् य ा व र अ क स् म ा त स् व र ा ज् य ा च ी ज ि ा ि द ा र ी प ड ल ी . स् व र ा ज् य ा च ी श स् थ त ी श ि क ि अ स त ा न ा त् य ा ंन ी य ो ग् य व् य क्त ीं न ा स् व र ा ज् य ा च् य ा क ा य ा व त स ा म ा व ू न घ ेत ल े आ श ण स ं घ ष व क ा य म ठ े व त औ र ं ग ज ेि स ा र ख् य ा क स ल े ल् य ा स ेन ा प त ी स व त् य ा च् य ा ध ो र ण ा ंन ा स म थ व प ण े त ों ड श द ल े . म र ा ठ य ा ं च ा स ं घ ष व १ ६ ८ ९ त े १ ७ ० ० य ा क ा ळ ा त च ा ल ल ा आ श ण स् व र ा ज् य श ि क ल े , त े छत्रपती र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ं च् य ा न े त ृ त् व ा म ु ळ े च . म ह ा र ा ण ी त ा र ा ब ा ई ( १ ७ ० ० त े १ ७ ० ७ ) छत्रपती र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ं च् य ा म ृ त् य ु न ंत र ( इ . स . १ ७ ० ० ) और ंग ज ेि ा च् य ा म ृ त् य ु प य ं त म र ा ठ य ा ंच ा स् व ा त ंत्र् य ा स ा ठ ी च ा स ंघ ष व र ा ज ा र ा म म ह ा र ा ज ा ं च् य ा प त् न ी त ा र ा ि ा ई य ा ं च् य ा व र न े त ृ त् व ा ख ा ल ी ल ढ ल ा ग े ल ा . र ा ज म ा त ा य ेस ू ि ा ई व ि ा ह ू म ु ग ल ा ंच् य ा क ै द ेत अ स ल् य ा म ु ळ े म र ा ठ ी स त्त ेच ी ज ि ा ि द ा र ी त् य ा ंच् य ा व र आ ल ी . त ा र ा ि ा ई न ी आ प ल ा प ु त्र छ त्र प त ी श ि व ाजी महार ाज म ह ा र ा ज ( द ु स र ा ) य ा स ग ा द ी व र ि स व ल े व र ा ज् य ा च ी स व व स ू त्र े स् व त ः क ड े घ े त ल ी . स ा त ा र च ी ल ढ ा ई ( ज ू न १ ७ ० ० ) प न् ह ा ळ ग ड ा च ा स ंघ ष व ( म े १ ७ ० १ ) श व ि ा ळ ग ड ा च ा व े ढ ा ( १ ७ ० २ ) इ . अ न े क महत्त्वाच े स ंघ ष ा व च े प्र स ंग य ा क ा ळ ा त घ ड ल े . म ु ग ल –म र ा ठ े स ंघ ष ा व न े आ त ा व ेग ळ े च व ळ ण घ े त ल े ह ो त े. म र ा ठ य ा ंचा त ा ब् य ा त ी ल श क ल् ल ा घ ेण् य ा स ा ठ ी म ु ग ल ा ंच ा व ेढ ा प ड ल् य ा व र म र ा ठ े त ो श क ल् ल ा प ू ण व त ा क द ी न े ल ढ व त . त ो श क ल् ल ा ल ढ ू न श ज ं क ण े अ ि क् य आ ह े अ स े श द स त ा च म ु ग ल प ैस े द ेऊ न त ो श क ल् ल ा आ प ल् य ा त ा ब् य ा त घ ेत आ श ण प ु ढ च् य ा म ो श ह म े व र जात. म र ा ठ य ा ंनी प र त म ु ग ल ा न ी घ े त ल े ल ा श क ल् ल ा त ा ब् य ात घ ेतला. ग श न म ी क ा व् य ा च ा व ा प र क रू न म ु ग ल ा ंच ी र स द त ो ड ल ी ज ा ई . ल ु ि ल ी ज ा ई . द श ि ण ेत औ र ं ग ज ेि ग ु ंत ल े ल ा प ा ह ू न न े म ा ज ी श ि ंद ें च् य ा न े त ृ त् व ा ख ा ल ी ल म र ा ठ ी स ै न् य न म व द ा ओ ल ा ंड ू न भ ो प ा ळ प य ं त ध ड क ल े ह ो त े . ( ऑ क् ि ोि र १ ७ ६ ३ ) ध न ा ज ी ज ा ध व ा ंन ी ग ु ज र ातव र स् व ा र ी क रू न ग ु ज र ातचा स ु भ े द ा र अ ब् द ुल ह म ी द य ा ल ा क ै द क े ल े व प्र च ंड स ंप त्त ी म ह ा र ा ष्ट् र ा त आ ण ल ी . औ र ं ग ज ेि ल ा म ह ा र ा ष्ट् र ा त य ेऊ न प ंच व ी स व ष व झ ा ल ी ह ो त ी . म ह ा र ा ष्ट् र त् य ा ल ा त ा ब् य ा त घ े त ा आ ल ा न ा ह ी . ि ेव ि ी श न र ा ि ेन े अ ह म द न ग र य ेथ े २ ० फ े ि ु व ा र ी १ ७ ० ७ म ध् य े त् य ा च ा म ृ त् य ू झ ा ल ा . म र ा ठ ी स् व र ा ज् य स ंप व ा य ल ा आ ल े ल ा भारत ाचा िादिाह महार ाष्ट्रातच क ायम चा श व स ा व ल ा . म र ा ठ य ा ंच् य ा य ा स् व ात ंत्र्य स ं ग्र ा म ा च ा ि ेव ि झ ा ल ा , त ो म ह ा र ा ण ी त ा र ा ि ा ई च् य ा न े त ृ त् व ा ख ा ल ी . क व ी ग ो श व ंद त ा र ा ि ा ई च् य ा प र ा क्र म ा च े व ण व न क र त ा न ा म् ह ण त ो , ‘ श द ल् ल ी ज ा ल ी द ी न व ा ण ी ! श द ल् ल ी ि ा च े ग े ल े प ा ण ी तारािाई रामर ाण ी! भद्रकाली कोपली !!’ munotes.in

Page 9

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
9 प ण ल व क र च ि ह ा आ ल म प्र थ म म ु ग ल स त्त ा ध ी ि ि न ल ा आ श ण १ ७ ० ७ म ध् य ेच त् य ा न े र ा ज क ी य ह ेत ू ल ि ा त घ े ऊ न स ं भ ा ज ी प ु त्र ि ा ह ू ं च ी स ु ि क ा क े ल ी आ श ण म र ा ठ य ा ं च् य ा इ श त ह ा स ा त ी ल न व ी न प व ा व च ी स ु रु व ा त झ ा ल ी . म ु ग ल ा ंन ा अ प ेश ि त ह ो त े त स ेच झ ा ल े आ श ण म र ा ठ य ा त ि ा ह ू आ श ण त ा र ा ि ा ई अ स े ग ि प ड ल े व स ंघ ष व स ु रु झ ा ल ा . य ा च ि ा ह ू ं च् य ा ग ि ा च ी स र ि ी झ ा ल ी . त् य ा व ेळ ी म ह ा र ा ण ी त ा र ा ि ा ई य ा ंन ी क ो ल् ह ा प ू र ल ा ज ा ऊ न न व ी न र ा ज् य ा च ी स् थ ा प न ा क े ल ी . १.४ शिवकालीन प्रिास न व्यवस् था मरा ठा प्रिा स न श ि व र ा य ा ंन ी फ क्त र ा ज् य श व स् त ा र च क े ल ा न ा ह ी , त र प्र ि ा स न व् य व स् थ े च ी घ ड ी ह ी व् य व श स् थ त ि स व ल ी . स् व र ा ज् य ा च े चार भ ा ग ा त श व भ ा ज न क रू न त् य ा व र क ा य व ि म अ श ध क ा ऱ् य ा ंच ी न े म ण ू क क े ल ी . छ त्र प त ी स ा ऱ् य ा प्र ि ा स न ा च े क ें द्र श ि ंद ू अ स ल े त र ी त् य ा ं च् य ा म द त ी स ा ठ ी अ ष्ट प्र ध ा न म ंड ळ अ श स् त त् व ा त ह ो त े . र ा ज् य ा श भ ष ेक ा प्र स ंग ी छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं न ी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े अ ष्ट प्र ध ा न म ंड ळ न े म ल े ह ो त े . पद क ा य व व्यक्ती प ेि व ा प्र ि ा स न द ेख र े ख म ो र ो प ंत श त्र ंि क म ु ज ु म द ा र ज म ा ख च व न ा र ो न ी ळ क ं ठ स ेन ा प त ी स ैन् य प्र म ु ख ह ं ि ी र र ा व म ो श ह त े स ु र श न स पत्रव्यव हार आण्णाजी दत्तो वाकशनस द ैन ंश द न प्र ि ा स न द त्त ा ज ी श त्र ंि क स ु म ंत परर ाष्ट्र व्यवहार र ा म च ंद्र श त्र ंि क प ंश ड त र ा व ध ा श म व क क ा य व र घ ु न ा थ प ंश ड त न्यायाधीि न्यायदान शनराजी र ावजी य ा प्र ध ा न ा त स े न ा प त ी म र ा ठ ा च न े म ल ा ज ा त अ स े. प ं श ड त र ा व , न् य ा य ा ध ी ि य ा ंच् य ा व् य श त र र क्त ि ा क ी स व ा ं न ा स ैन् य म ो श ह म ा ंम ध् य े भ ा ग घ् य ा व ा ल ा ग े . य ा प्र ध ा न ा ंन ा र ो ख प ग ा र श द ल ा ज ा त अ स े. त स ेच क ो ण त े च प द व ंि प र ं प र ा ग त श द ल े ज ा त न स े. अ ठ र ा क ा र ख ा न े, ब ा र ा म ह ा ल – म ु ल क ी र ा ज् य क ा र भ ा र ा च े १ ८ क ा र ख ा न े १ २ म ह ा ल ा ंत श व भ ा ज न क े ल े ह ो त े . munotes.in

Page 10

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
10 १८ कार खान्यात – ख श ज न ा , ज व ा श ह र ख ा न , अ ंि र ख ाना, आिदार खाना, त ाशमलखान ा इत्यादींचा तर ; १ २ म ह ा ल ा ां त – प ो त े म ह ा ल , ि ं क स ा ल , द रु न ी म ह ा ल , व श ह ल ी म ह ा ल , प ा ग ा म ह ा ल इ . च ा स म ा व ेि ह ो त अ स े. प्र ा ां श त क ि ा स न स् व र ा ज् य ा च ी श व भ ा ग ण ी श व श व ध प्र ा ं त ा त क र ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . प्र ा ंत प्र म ु ख ा स स र क ा र क ू न म् ह ण त अ स त . प्र ा ंत ा च ी श व भ ा ग ण ी अ न े क ( च ौ द ा ) स ु भ् य ा ंत क े ल ी ह ो त ी . प्र ा ंत प्र म ु ख ा स ‘ स ु भ े द ा र ’ अ थ व ा ‘ द ेि ा श ध क ा र ी ’ म् ह ण त . स ु भ् य ा च ी श व भ ा ग ण ी म ह ा ल ा त क र त . स ा ध ा र ण त : द ो न म ह ा ल श म ळ ू न स ु भ ा त य ा र ह ो त अ स े. म ह ा ल ा च ा प्र म ु ख अ श ध क ा र ी ‘ ह व ा ल द ा र ’ अ स े. त् य ा न ं त र प र ग ण ा ह ा प्र ि ा स न ा च ा म ह त् व ा च ा घ ि क अ स े . त् य ा व र द ेि म ु ख व द ेि प ा ंड े ह े व त नदार प्रि ासन पाह त असत, तर गाव ाच ा क ा र भ ा र प ा ि ी ल व क ु ल क ण ी ह े व त न द ा र प ा ह त . १ . ५ श ि व क ा ल ी न म ह स ू ल व् य व स् थ ा प ू व व प र ं प र ा ग त म ह स ू ल प द्ध त ी स आ ण् ण ा ज ी द त्त ो य ा ंच् य ा स ा ह ा य् य ा न े ि द ल क रू न न व ी न म ह स ू ल प द्ध त ी श ि व ा ज ी न े स ु रु क े ल ी . श ि व ि ा ह ी त क ा ठ ी च् य ा स ा ह ा य् य ा न े म ो ज ण ी क रू न ज श म न ी च् य ा प्र त ी न ु रू प श प क प्र क ा र ा न ु स ा र आ श ण ३ व ष ा ं च ी स र ा स र ी ल ि ा त घ े ऊ न म ह स ू ल व स ू ल क े ल ा ज ा ई . म ह स ू ल व स ु ल ी ए क ू ण उत्पन्नाच्या ३ ० ि क् क े त े ४ ० ि क् क े ह ो त ी . न ै स श ग व क आ प त्त ी त म ह स ू ल व स ु ल ी त स व ल त श द ल ी ज ा ई . व स ु ल ी र ो ख र क् क म अ थ व ा ध ा न् य रु प ा त व स ू ल क र त . चौथ – मराठी राज्याच् य ा उ त् प न् न ा च ा ह ा ए क घ ि क ह ो त ा . स् व र ा ज् य ा ि ा ह े र च् य ा प्र द े ि ा स द ेण् य ा त य ेण ा ऱ् य ा स ंर ि ण ा स ा ठ ी त् य ा प्र द ेि ा क ड ू न ह ी र क् क म व स ू ल क े ल ी ज ा ई . स र द ेि म ु ख ी – स् व र ा ज् य ा च् य ा प्र द ेि ा त ू न अ थ व ा त ा ब् य ा त घ े त ल े ल् य ा म ु ल ख ा त ू न र ा ज ा च ा ए क ख ा स ह क् क म् ह ण ून स र क ा र ी म ह स ु ल ा च् य ा १ / १ ० र क् कम राजाच्या ख ाजगी शतजोर ीत त्याच्य ा व ैय श क्त क ख च ा व स ा ठ ी ज म ा क र त . , त् य ा स स र द ेि म ु ख ी स म ज त . त े व ेग ळ े उ त् प न् न ा च े सा धन न व् ह त े , त र ए क ू ण उत्पन्नाचाच तो ए क भाग ह ोता. स ैन् य व् य व स् थ ा – प ा य द ळ , घ ो ड द ळ , आ र म ा र ह ी स ैन् य ा च ी म हत्त्व ाच ी अ ंग े ह ो त ी . स ेन ा प त ी ह ा स व व स ैन् य ा च ा प्र म ुख स म ज त अ स त . प ा य द ळ ा च ी र च न ा प ु ढ ी ल प्र म ा ण े ह ो त ी . स व व ह ज ा र ी – स ेन ा प त ी स ा त ज ु म ल े द ा र – हजारी तीन हवालद ार - ज ु म ल े द ा र पाच नाईक – हवालदार द ह ा स ै श न क – नाईक munotes.in

Page 11

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
11 घोडदळ – ि ा र ग ी र व श ि ल े द ा र अ स े स ैश न क ा ं च े द ो न प्र क ा र ह ो त े . ि ा र श ग र ा स स र क ा र म ा फ व त घ ो ड ा व ि स्त्र े श द ल ी ज ा त , त र श ि ल े द ा र ा क ड े स् व त ः च ी ह त् य ा र े व घ ो ड ा अ स े. प ा य द ळ ा च ी र च न ा प ु ढ ी ल प्र म ा ण े ह ो त ी . स व व प ंच ह ज ा र ी – स ेन ा प त ी ५ हजारी – १ प ंच ह ज ा र ी १ ० ज ु म ल े द ा र – १ हजारी ५ हवालदार – १ ज ु म ल े द ा र २ ५ घ ो ड े स् व ा र – १ हवालदार आरमार – आ र म ा र ा त क ो ळ ी , भ ंड ा र ी ल ो क ा ं च ी भ र त ी ह ो त ी . ग ु र ा ि , ग ल ि त , म ा चवा, पगा इ. श व श व ध प्र क ा र च ी ज ह ा ज े आ र म ा र ा त ह ो त ी . त् य ा श ि व ा य श व ज य द ु ग व , श स ंध ु द ु ग व य ा ं स ा र ख् य ा स ा ग र ी द ु ग ा ं च े ि ा ंध क ा म क रू न आ र म ा र ा स छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंन ी ि ळ क ि ी प्र ा प्त क रू न श द ल ी होती. श क ल् ल े प्र ि ा स न – आ स प ा स च् य ा भ ू प्र द ेि ा व र स त्त ा श ि क व ण े व स ंक ि क ा ळ ा त आ श्र य स् थ ान म् ह ण ून श क ल् ल् य ा ंच े स् व र ा ज् य ा त म हत्त्व ह ो त े . र ा ज् य ा त स ु म ा र े ३ ० ० श क ल् ल े ह ो त े . त् य ा ंच े व न द ु ग व , श ग र ी द ु ग व , स् थ ल द ु ग व , ज ल द ु ग व अ स े प्र क ा र प ा ड ल े ज ा त अ स त . श क ल् ल् य ा व र ह व ा ल द ा र ( म र ा ठ ा ) स ि न ी स ( ि ा म् ह ण ) क ा र ख ा न ी स ( प्र भ ू ) ह े अ श ध क ा र ी अ स त . य ा अश धकाऱ्याच्या व े ळ ो व ेळ ी ि द ल् य ा ह ो त अ स त . य ा श ि व ा य क ा य व ि म ग ु प्त ह ेर व् य व स् थ ा म र ा ठ ा र ा ज् य ा त ह ो त ी . ि श ह ज ी न ा ई क ह ा ग ु प्त ह ेर श व भ ा ग ा च ा प्र म ु ख ह ो त ा . व ंि प र ं प र े च ा अ भ ा व , र ो ख प ग ा र , व ेळ ो व े ळ ी ि द ल् य ा , त त् क ा ल ी न ज ा त ी प ा त ीं त ी ल अ श भ म ा न – द ु र ा श भ म ा न ा च ा व ा प र , प्र ि ा स न ा च ी श व भ ा ग ण ी आ श ण क ल् य ा ण क ा र ी ि ा स न ाच े ग ु ण ह ी स्वराज्याच ी काही महत्त्वप ू ण व व ैश ि ष्ट य े ह ोती. १ . ६ श ि व क ा ल ी न अ थ व क ा र ण न ा व श न श म व त र ा ज् य आ श थ व क दृ ष्ट ी न े स ि म करण् याच् य ा रा ज्याचा प्रय त्न ही द ु श म व ळ ि ा ि आ ह े. प्र ज ेच े क ल् य ा ण आ श ण र ाजाच े उ त् पन व ा ढ व न े य ा द ो न् ह ी ग ो ष्ट ी च ा र ाजानी सम तोल साधल ा . राजाच्या उ त् प न् न ा म ु ळ े म ु ख् य स् त ो त्र ज श म न ी व र ी ल धारा पद्ध त ी ह ो त . म ा श ल क अ ि र ण े स ु रू क े ल े ल ी ध ा र ा प द्ध त ी र ा ज् य ा त च ा ल ू ह ो त ी . क ो ण त् य ा प द त ी च ा अ व ल ंि क े ल ा , ह ा त प ि ी ल च ा भ ा ग आ ह े . ज म ी न म ो ज ण् य ा स ा ठ ी स ा ख ळ ी च े क ी काठ ी च े म ा प उ प य ो ग ा त आ ण ल े ज ा त ह ो त े य ा प ेि ा स व व प द्ध त ी ठ रशवत ाना राज ानी रय त े स श व र्श् ा स त घ ेत ल े . ल ो क म ा न् य त ा म ह त् व ा च ी म ा न ल ी . म ु ल क त ‘ स ा ह ेि ी क ु ल क ण ीशिवाय ( स र क ा र ी अ म ा ल द ा र ) क ो ण ा च ी ह ी न ा ह ी अ स े क े ल े . न व ी न र य ा त य े ई ल त् य ा स ग ु र े ध ो र े ढ य ा व ी , श ि ज ा स द ा न प ैक ा द ेण् य ा त य ेई . य ा प्र क ा र े रय त े च े पालन पोषण क े ल े . म ु ल क त द ेव ा – ि ा ह्य ा ण ा च े म श िद ी च े , इ न ा म त ी ह ा ख ंह ी न क्त द्र व् य ा त ि ंद ु ण द े ऊ न प ो त् य ा व रू न ( श त ज ो र र त ू न ) द ेण् य ा च ी व् य व स् त ा क े ल ी . munotes.in

Page 12

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
12 नवशनशमवत राज्य आशथवकदृष्ट्या सुशस्थतीत कसे असू िकेल यासाठी राजांनी अटोकाट प्रयत्न केले. िेती सुधारिा, उद्योगधंदे वाढीसाठी प्रयत्न हा याचाच भाग होता. राज्याचे उत्पन्न कसे वाढेल आशि राज्य सिम कसे असेल, असेच आशथवक धोरि आखण्यात आले होते. व्यापारशवषयक धोरिामध्ये स्थाशनक व्यापारी वगावच्या शहताला प्राधान्य देण्यात आले. इंग्रज, फ्रेंच, डच शकंवा पोतुवगीज या परकीय व्यापाऱ्यांवर अनेक शनबंध लादण्यात आले होते. स्थाशनकांना स्पधेची झळ पोहोचिार नाही यासाठी काळजी घेतली होती. इंग्रजांचा आशि मराठी मुलखाचा जवळचा संबंध होता. परंतु त्यांना सुद्धा अंतगवत व्यापारात हस्तिेप करता येिार नाही, याचे उत्कृष्ट उदाहरि ्हिजे कोकिात चालिारा शमठाचा व्यापार, स्थाशनक उत्पादन आशि व्यापारासाठी संरिक धोरिाचा उपयोग राजांनी केला होता. नरहरी आनंदराव या कुंडाळच्या सरसुभेदारास शमठावरील करासाठी इ.स. १६७१ मध्ये शलशहलेले पत्र राजांच्या अथवनीतीचे उत्कृष्ट उदाहरि आहे. राजे शलशहतात, "तु्ही घाटी जकातजवर सशविे, बारदेिात मीठ शवकते त्याचा शहिोब प्रभाहळीकडे संगमेर्श्राकडे मीठ शवकते त्याने शकत्येक जबर पडते ते मनास आिून त्या अजमासे जकाती जबर बैसशविे की संगमेर्श्री शवकले आशि घाट पावेतो जे बेरीज पडेल त्या शहिेबे बारदेिीच्या शमठास जकाती घेविे. संगमेर्श्राहून बारदेिीचे मीठ महाग पडेल ऐसा जकातीचा तह देिे. "५ आपल्या देिाच्या उत्पन्नास मागिी वाढावी, 'साहेबाचा बहुत फायदा होईल.' असे धोरि अशधकाऱ्यांनी राबवावे. शवशवध उत्पन्नांचे स्रोत स्वराज्याचे सुराज्य करण्यासाठी उपयुक्त ठरतील, आशथवक शस्थती बळकट होईल, यासाठी हे प्रयत्न होता. स्वराज्यात िेतकऱ्यांच्या शहताचा शवचार अपररहायव होता . त्यांच्या उन्नती-शवकासाचा शवचार हा मुख्य मुद्दा होता. शिवपूववकाळात सववसामान्य रयतेची शस्थती अत्यंत दयनीय होती. वेळप्रसंगी राजसत्तेला न जुमानिारे वतनदार होते. वतनदार रयतेचा छळ करीत असत. अिा स्वयंघोशषत वतनदार राजांना महाराजांनी वठिीवर आिले. त्यांचे वाडे, हुडे, कोट पाशडले, त्यांचा कारभार शनयंशत्रत केला. िेतकऱ्यांच्या अडचिी सोडशवण्याचे आदेि देण्यात आले. सुभेदाराला ताकीद देण्यात आली की, रयत तजावजा (दयनीय) होऊ न देिे. जमीन पडीक राहिार नाही, याची काळजी घेतली गेली. श्रीशिवछत्रपतींचे राज्याशभषेकानंतरचे एक पत्र आहे. रामजी अनंत सुभेदाराला शलशहलेल्या पत्रातील प्रत्येक िब्द राज्याचे िेतकऱ्यांच्या संदभावतील धोरि आशि उत्तरदाशयत्व स्पष्ट करिारा आहे. ज्या िेतकऱ् य ा ंवर मागील बाकीचा बोजा आहे, त्या संदभावत राजे या पत्रात शलशहतात, "मागील बाकीचा बोजा त् य ा ंच्यावर आहे, आशि तो देण्याची त्यांची ऐपत नाही तो कुिबी अगदी मोडून गेला आहे आशि गाव सोडून तो जाऊ पाहत आहे. अिी बाकी ज्या कुळांवर असेल, ते सारे माफ करण्यासाठी खंडाचे हप्ते तहकूब करून नंतर साहेबाला कळवावे, की या पद्धतीने लागवड करून साहेि ा ंचा फायदा केला आहे आशि आिखी येक कुळाची बाकी वसूल न झाल्याने त्या गरीब कुळास ती माफ केली आहे, असे साहेबास कळशवले ्हिजे साहेब माफीची सनद देतील.”६ िेतकऱ् य ा ंशवषयीची काळजी त्याचबरोबर िेतीच्या शवकासाची आस्था याचे उत्कृष्ट उदाहरि ्हिजे हे पत्र कुिशबया कुनब्याची खबर घेऊन त्याला तवानगी येतो करून शकदव करावी, हा आजही अबाशधत वाटिारा शवचार आहे. बळीचे राज्य येवो त्यासाठी त्यांची इडा शपंडा टाळण्याचा हा कृशतिील व आदिव प्रयत्न होता. वरील पत्रातील उताऱ्यातून रयतेच्या कल्यािाची आ ंतररक आस्था स्पष्टपिे शदसून येते. राज्याचे धोरि ्हिून सववसामान्यांना केंद्रस्थानी ठेवून, त्यांच्या शहताचा शवचार करून munotes.in

Page 13

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
13 राज्यसुद्धा आशथवकदृष्टीने कसे पररपूिव होईल, याचा शवचार प्राधान्याने केला आहे. रयतेच्या सुखदुुःखािी ज ो ड ल े ल ी ह ी न ा ळ म ा ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त क ु ठ े ह ी आ श ण क ो ण त् य ा ह ी श स् थ त ी त अपवाद हो तो , ह े न म ू द क र ण े आ व श् य क आ ह े. अ थ व व् यव स् थ े स ो ि त स ु त्र रू प ा न े अ स े म् ह ण त ा य ेई ल क ी , १. म ह स ू ल व स ू ल ी स ा ठ ी च ी अ न् य ा य ी म क्त े द ा र ी प द्धती ि ंद क र ण् य ा त आ ल ी . २. ज ह ा श ग र ी द ेण् य ा च ी प द्ध त ि ं द क र ण् य ा त आ ल ी . ३. जमीनदाराच े ज म ी न द ा र ी च े ह क् क क ा ढ ू न घ ेण् य ा त आ ल े . ४. ि ेत ी च् य ा श व क ा स ा स ा ठ ी त ग ा ई प द्ध त ी स ु रू क र ण् य ा त आ ल ी . ५. न ै स श ग व क आ प त्त ी श क ं व ा ि त्र ू क ड ू न न ु क स ा न झ ा ल् य ा न ंत र रय त े ल ा म ह स ु ल ा त स ू ि द ेण् य ा च ी प द्ध त स ु रू क र ण् य ा त आ ल ी . ६. य ु द्ध ा म ु ळ े ओ स प ड ल े ल् य ा ग ा व ा ं न ा प ु न ः व स श व ण् य ा स ा ठ ी म द त श द ल ी ज ा त अ स े. ७. सारा व स ू ल ी च ी प्र त् य ि प ी कपाण् य ा व र आ ध ा र र त प द्ध त स ु रू क े ल ी . ए क ू ण अ थ व क ा र ण ाचा कणा रयत होत ी . रय त ेच े र ा ज् य म ध् य य ु ग ा त स व व भ ा र त भ र न व् ह े , त र स व व ज ग ा त ी ल स त्त ा ंच े स् व रू प र ा ज स त्त ा ंच े ह ो त े . प र ं त ु श ि व ा ज ी र ा ज ा ं च् य ा र ा ज स त्त ेच े स् व रू प अ श न य ंश त्र त , श न र ं क ु ि स त्त ेच े न व् ह त े. रय त े च े र ा ज् य ह ा स त र ा व् य ा ि त क ा त , प ु ढ ी ल द ो न ि े व ष ा ं न ंत र च ा श व च ा र ह ो त ा . य ा र ा ज् यस त्त ेच्या अ ंत र ं ग ा त खरी लोक िाई होत ी. प्रस्थाश पत र ा ज स त्त ा ह ी ज न त े च ी स त्त ा, ज न त े स ा ठ ी च ी स त्त ा ह ो त ी . र ा ज् य म ा झ े आ ह े आ श ण म् ह ण ून त े श ि क वण् याच ी , व ा ढ व ण् य ा च ी ज व ा ि द ा र ी म ा झ ी आ ह े ; ह ा एकात्म भ ा व म ध् य य ु ग ी न भ ा र त ा च् य ा इ श त ह ासात क े व ळ श ि व ि ा ह ी च् य ा स ंद भ ा व त शदसतो . शिवाजीर ाजानी राज्यश भ ष ेक क र व ू न घ ेत ल ा . श्र ी श ि व छ त्र प त ी च ी श ि रु द ा व ल ी म ध् य य ु ग ी न क ा ळ ा च् य ा स ंद भ ा व त स म ज ू न घ् य ा व ी ल ा ग त े . ह े र ा ज् य म ध् य य ु ग ी न प्र स् थ ा श प त प्र घ ा त ा प्र म ा ण े र ा ज ा च े र ा ज् य न व् ह त े . स व व स ा म ा न् य ज न त े ल ा ह े र ा ज् य आ प ल े व ा ि त ह ो त े . इ . स . १ ० व् य ा ि त क ा प ा स ू न १ ८ व् य ा ि त क ा प य ं त च् य ा मध्य-य ु ग ी न क ा ल ा व ध ी त ह े भ ा ग् य श ि व ि ा ह ी च् य ा च व ा ि य ा ल ा आ ल े ह ो त े . र ा ज् य आ प ल े आ ह े , ह ा श व च ा र ज न त े च् य ा म न ा त रु ज श व ण ा र ा प श ह ल ा र ा ज ा ह ो त ा . इ श त ह ा स ा ल ा श द ल े ल व ळ ण ल ो क ा ंच् य ा मनात स् व ा त ंत्र् य ा च ी आ क ा ंि ा प्र ज् व श ल त करण ारा हो ता. या ज ा ग व ल े ल् य ा आ क ा ंि ा च े श्र ी श ि व छ त्र प त ी ह ा प्र श तशनधी ह ो त ा . ज े र ा ज् य ज न त े ल ा आ प ल व ाढत े , त े र ा ज् य ि ुडव ण े क ो ण त े ह ी स त े ल ा िक् य न स त े . र ा ज ा च् य ा रि णासाठी ज नता हो तम्या प त्करण्यासाठी श स द्ध ह ो त े आ श ण य ा च क ा र ण ा म ु ळ े ह े र ा ज् य नष्ट क र य च आ त ंक , आ व् ह ा ह त और ं गज ेि ि ा द ि न े स व व स ंथ य ा ि ी क े ल ा ह ो त ा . य ा र ा ज ा च् य ा भोगहळीक शव स्तार म ो ठ ा न स ल ा , त र ी श न म ा व ण क े ल े ल े आ व् ह ा न म ो ठ े ह ो त े ; य ा च ी ज ा ण ी व अ त् य ंत ध ृ त अ स ण ा ऱ् य ा म ो ग ल ि ा द ि ल ा ह ो त ी . म ध् य य ु ग ी न इ श त ह ा स ा च् य ा स ंद भ ा व त प्र भ ा व ी प ण े प ु ढ े य ेण ा र य ा र ाज ा च् य ा ि ा ि त ी ल ा ए क म ु द ा आ ह े . रय त े च ा र ा ज ा व र ी ल आ श ण र ा ज स त े व र ी ल न ढळ णारा शव र्श्ास . इ . स .१६ ८ ० पय ं त च् य ा श ि व च र र त्र ा त अ न े क प्रशतक ु ल प्र स ं ग आ ह ेत . म ा घ ा र घ् य ा व ी ल ा ग ल ी , परा भव स् व ी क ा र व े ल ा ग ल े , श म झ ा व र ा ज ा ज ा य श स ंग ि र ो ि र च् य ा प ु र ं द र च् य ा तह ात त र ज व ळ प ा स स व व munotes.in

Page 14

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
14 र ा ज् य ग म ा व ल े ग े ल् य ा च ी शस्थती श न म ा व ण क े ल ी ह ो त ी . क ु ठ ल् य ा ह ी परा भवाची श क ं व ा आव्हानाच ी श क ं व ा ह ो र प ळ ू न श नघण्याच्या प र र श स् थ श त स ु द्ध ा ज न त े च ा र ा ज् य ा व र ी ल श व र्श् ा स क ा य म आ ह े . ज् य ा क ा ळ ा त स त्त ा क ि ा आ श ण त् य ा त ू न उ द भ व ल े ल ी ि ंड े ह ी व् य वस् थ ेच ा अ प र र ह ा य व भ ा ग ह ोता, त् य ा क ा ळ ा त ल ो क ा ंच ा र ा ज ा व र ी ल श व र्श् ा स क ा य म ह ो त ा . स व व प्र क ा र े आ प ल े य ा स त े ि ी श न ग ड ी त आ ह े . आ श ण म् ह ण ून श ि व ा ज ी र ा ज ाच्या ‘आम च्या इमाशनव र आ प ल ी म ा न ठ े व ू न आम्हापािी या’ या आव ाहाना प्र म ा ण े ल ो क श व र्श् ा स ठ े व ू न र ा ज ा च् य ा प ा ठ ी म ा ग े उ भ े ह ो त े . म ध् य य ु ग ी न इ शतहासाल ा न समजणा री अिी अकशल् पत शस्थती आ ह े . १ . ७ श ि व क ा ल ी न स म ा ज व स ां स् क ृ त ी श ि व क ा ळ ा त ख े द ह ा स ा म ा श ज क , आ श थ व क ज ी व न ा च ा क ें द्र श ि ं द ू ह ोत ा . ख े ड य ा ंच ी श व श व ध न ा व े ह ो त ी . क स ब् य ा च् य ा श ठ क ा ण ी व् य ा प ा र ा च े श ठ क ा ण अ स े. त र ख े ड य ा च ा श व स् त ा र झ ा ल् य ा स म ु ळ ख े ड े ‘ ि ु द्र ु क ’ म् ह ण ून व न व े ख े ड े ‘ ख ु द व ’ म् ह ण ून ओ ळ ख त . ग ा व ा त ी ल प्र ि ा स क ी य ज ि ा ि द ा र ी असणाऱ्या ‘ व त न द ा र ा ंन ा ’ क ा म ा च् य ा मोिद ल्यािद्द ल ज म ी न प्र ा प्त ह ो त अ स े. अ ि ा वत न द ा र ा ं त प ा ि ी ल , क ु ल क ण ी , च ौ ग ुल े, ि े ि े - म ह ा ज न य ा ंच ा स म ा व ेि ह ो त अ स े . त् य ा श ि व ा य ग ा व ा त ी ल ल ो क ा ंच् य ा ग र ज ा ंच ी प ू त व त ा क र ण् य ा स ा ठ ी ि ल ु त े द ा र , अ ल ु त े द ा र अ स त . ग ा व ा त ी ल अ त् य ं त महत्त् वाच्या अ स ण ा ऱ् य ा स े व ा प ु र व ण ा ऱ् य ा स ेव क ा ंन ा ि ल ु त े द ा र म् ह ण त . य ा ि ल ु त े द ा र ा ंत स ु त ा र , ल ो ह ार , च ा ंभ ा र , म ह ा र , म ा ंग , न् ह ा व ी , ध ो ि ी , ग ु र व , ज ो ि ी , भ ा ि , म ु ल ा ण ा य ा ंच ा स म ा व ेि ह ो त अ स े. त् य ा श ि व ा य ग ा व ा स ा ठ ी आ व श् य क , प ण अ श न व ा व य न स ण ा ऱ् य ा स ेव ा प ु र व ण ा ऱ् य ा ंन ा अ ल ु त े द ा र म् ह ण त . त् य ा त ज ंग म , श ि ंप ी , क ो ळ ी , त र ा ळ , स ो न ा र , म ा ळ ी , त े ल ी इ . च ा स म ा व ेि ह ो त अ स े. श ि व क ा ळ ा त स म ा ज प ुरु ष प्र ध ा न ह ो त ा . स त ी प्र थ ा त् य ा व ेळ ी अ श स् त त् व ा त ह ो त ी . ि ह ा ज ी र ा ज ेंच् य ा म ृ त् य ु न ंत र श ज ज ा ि ा ई स त ी ज ा ण ा र ह ो त् य ा . त् य ा व ेळ ी श ि व र ा य ा ंन ी त् य ा ंन ा र ो ख ल े , ह े स व व ज्ञ ा त आ ह े. स म ा ज ा त ी ल क ा ह ी घ ि क ा त श स्त्र य ा ंन ा ‘ प ा ि द ा म ’ भ रू न प ु न श व व व ा ह क र ण् य ा च ा अ थ व ा घ ि स् फ ो ि घ ेण् य ा च ा म ा ग व ख ु ल ा होता. च ौ ल , द ा भ ो ळ , क ल् य ा ण , र ा ज ा प ू र , व ेंग ु ल ा व इ . म ह त् व ा च् य ा ि ा ज ा र प ेठ ा ह ो त् य ा . ख े ड श ि द ा प ू र च ी ि ा ज ा र प ेठ श ि व क ा ळ ा त व स व ल ी ह ो त ी . प श श्च म श क न ा ऱ् य ा व र प ो त ु व ग ी ज , इ ं ग्र ज व् य ा प ा र ी क ं प न् य ा ंच ी श व श व ध ठ ा ण ी ह ो त ी . त े प ण व् य ा प ा र ा त स ह भ ा ग ी ह ो त ह ो त े . श ि व र ा ई अ च् य ु त र ा ई , पातिाही, ध ा र व ा ड ी , व ेंग ु ल ा व , म ो ह र इ स ु व ण व न ा ण ी , च ा ंद ी च् य ा न ा ण् य ा त रु प य ा , ि क ा , अ ब् ि ा स ी ; त ा ंब् य ा ंच् य ा न ा ण् य ा त प ैस ा , रु क ा , द ा म , श ज त ल , अ ड क ा य ा ंच ा स म ा व ेि अ स ल े ल ा श द स त ो . स् थ ा प त् य ि े त्र ा त श ि व क ा ळ ा त म ू ल भ ू त अ स े ि द ल श द स त न ा ह ी त . स् व र ा ज् य , स् थ ा प न ा , स ंर ि ण व श व स् त ा र य ा ंम ध् य ेच श ि व क ा ळ ा त ी ल र ा ज् य क त् य ा ं च ा क ा ळ ग े ल् य ा म ु ळ े श क ल् ल े आ श ण र ा ज क ी य उ प य ु क्त त ा ल ि ा त घ े ऊ न च ग ड , श क ल् ल े व इ म ा र त ी ि ा ंध ल् य ा . munotes.in

Page 15

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
15 १.८ शिवकालीन वाङमयशवर्श् म र ा ठ ी व ा ङ म य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े म र ा ठ े ि ा ह ी अ थ व ा श ि व क ा ळ अ थ व ा स् व र ा ज् य स् थ ा प न े च ा क ा ळ अशतिय महत्व ाचा मानल ा ज ातो. इ . स. १ ६५० त े १८ ०० हा स्वराज् याचा क ाळ ह ोय. श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा क ा ळ ा म ध् य े श ज त क ी उ च् च प्र क ा र च ी ग्र ं थ ो त् प त्त ी झ ा ल ी श त त क ी क े व् ह ा च झ ा ल ी न ा ह ी अ स े क े त क र ा ंन ी म् ह ि ल े आ ह े ( क े त क र , श्र ी . व् य ं. , १ ९ ६ ४ ) इ . स . १ ४ ४ ८ म ध् य े श ल श ह ल् य ा ग े ल े ल् य ा म श ह क ा व त ी च् य ा ि ख र ी त ी ल ‘ म ह ा र ा ष्ट् र ध म ा व ’ च ा प ुढल्या काळात म राठ ी स ंत ा ंन ा ध् य ा स ल ा ग ल े ल ा ह ो त ा . स म थ व र ा म द ा स ा ंच् य ा क ा व् य ा त ह ा ‘ म ह ा र ा ष्ट् र ध म व ’ प ु न् ह ा आ ल े ल ा आ ह े. म् ह ण ज े म ध ल् य ा २ ० ० व ष ा ं च् य ा क ा ळ ा त य ेथ ल् य ा श ल श ह त् य ा ल ो क ा ंन ी म ह ा र ा ष्ट् र ध म ा व च ी ज ा ण ी व ज ा ग ी ठ े व ल े ल ी श द स त े . ह ी ज ा ण ी व च म र ा ठ ी व ा ङ म य च् य ा श न श म व त ी ल ा प ो ष क ठर ली अ स ा व ी . य ा क ा ल ख ंड ा त श व प ु ल व ा ङ म य श न श म व त ी झ ा ल ी . श त च े व ग ी क र ण क े त क र ा ंन ी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े क े ल े ल े आ ह े १ . ि ख र ी च ी र च न ा , २ . ऐ श त ह ा श स क स ंस् क ृ त क ा व् य ा स स ु रु व ा त , ३ . र ा ज् य व् य व ह ा र क ो ि ा च ी श न श म व त ी , ४ . स ंस् क ृ त ि ब् द ा ं च् य ा स् व ी क ा र ा न े भ ा ष ेच े अ व ा व च ी न क र ण , ५ . स् व त ंत्र ि ृ ंग ा र रक क ा व् य ा च े ल े ख न , ६ . ‘ म ह ा भ ा र त ’ , ’ र ा म ा य ण ’ , ‘ भ ा ग व त ’ , ‘ य ो ग व ा श स ष्ठ ’ इ त् य ा श द ग्र ंथ ा ंच ी भ ा ष ा ंत र े , ७ . म र ा ठ ी ि ब् द क ो ि ा च ी स ु रु व ा त , ८ . श स्त्र य ा ंच े क श व त ा ल े ख न , ९ . न ा ि क े श ल श ह ल ी आ श ण ख े ळ ल ी ज ा त ह ो त ी , १ ० . प ो व ा ड े क र ण ा ऱ् य ा क व ीं न ा र ा ज ा श्र य , १ १ . भ श क्त व ा ङ म य ा ल ा ि ह र , १ २ . ध म व प्र च ा र ाल ा स ंघ श ि त रू प , १ ३ . म र ा ठ ी व ा ङ म य श न श म व त ी च ी श व श व ध क ें द्र े अ श स् त त् व ा त आ ल ी . व ा ङ म य ा च् य ा ि ा ि त ी त म ह त् व ा च ा अ स ल े ल ा ह ा क ा ळ म ह ा र ा ष्ट् र ा च् य ा स ंद भ ा व त क त ृ व त् व ा च ा क ा ळ ह ो त ा . म ा त्र य ा क ा ळ ा च ी त य ा र ी आ ध ी च् य ा ए क ा ि त क ा त झ ा ल े ल ी ह ो त ी . म र ा ठ ी स ा श ह त् य ा च् य ा स ंद भ ा व त ए क न ा थ द ा स ो प ंत ाद ी ग्र ंथ क ा र ा ंन ा त् य ा च े श्र ेय ज ा त े त स ेच र ा ज क ी य स ंद भ ा व त ि ह ा ज ी र ा ज ा ंक ड े ज ा त े . “ श ह ं द व ी स् व र ा ज् य ह े ि ह ा ज ी र ा ज ा ंच े स् व प् न ह ो त े त र श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं न ा घ ड ल े ल ा स ा ि ा त् क ा र ह ो त ा . ” ( क ु ल क ण ी , र ं . , १ ९ ९ ५ : ३ ६ ) . म र ा ठ े ि ा ह ी च ा अ थ व ा स्वरा ज्य स् थ ा प न े च ा म ह त् क ृ त् य ा च ा प ा य ा ि ह ाजीन े घ ा त ल ा , अ स े र ा ज व ा ड े य ा ंन ी म् ह ि ल े आ ह े ( ज ो ि ी , ल क्ष् म ण ि ा स्त्र ी , १ ९ ५ ८ ) . स ंत ए क न ा थ ा ं च् य ा श न ध न ा न ंत र त ी स व ष ा ं न ी ि ह ा ज ी च ा स्वर ाज्य स् थ ा प न े च ा प श ह ल ा उ द्य ो ग झ ा ल े ल ा श द स त ो . ि ह ा ज ी च् य ा स्वराज्य स् थ ा प न ेच्या प्र य त् न ा ंन ा श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच् य ा ल ो क ो त्त र क त ृ व त् व ा म ु ळ े फ ळ आल े . “ अ श स् म त े च ा , म र ा ठ ी र ा ज् य ा च् य ा अ श भ म ा न ा च ा रु ज व ू न क ा ढ ल े ल ा म ा ण स ा ंच ा त ा ि व ा ह ी च श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ंच ी अशिती य, श च र स् म र ण ी य व म ह ा र ा ष्ट् र ी य ल ो क ा ंस आ ज व र प ु र ल े ल ी आ श ण उ प य ो ग ा स य ेण ा र ी क ा म श ग र ी होय. ह ीच इ शतह ासास प ु स ू न ि ा क ण े अ स ं भ व न ी य व ा ि त े ” अ स े ि ेव व ल क र ा ं न ी म् ह ि ल े ल े आ ह े ( ि ेज व ल क र , त्र् य ं. ि ं. , १ ९ ६ ४ : ५ ६ ) “ श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं च् य ा क त ृ व त् व ा म ु ळ े ज न त े त प्र ख र अ ि ी स् व र ा ज् य श न ष्ठ ा ज ा ग ृ त झ ा ल े ल ी ह ो त ी . ” ( क ु ल क ण ी , श्र ी . र ं . , १ ९ ९ ५ : ४ ५ ) . ि ख र क ा र ा ंच् य ा दृ ष्ट ी न े श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज ह े व ी र न ा य क ह ो त े . श ि व ा ज ी र ा ज ा ं श व ष य ी च् य ा न ऊ ि ख र ी आ ढ ळ त ा त . क ृ ष्ट् ण ा ज ी अ न ंत सभ ा स द क ृ त ‘ श ि व छ त्र प त ीं च े च र र त्र ’ ( इ . स . १ ६ ९ ७ ) , र घ ु न ा थ य ा द व श च त्र े क ृ त ‘ श च त्र ग ु प्त श व र च ी त ि ख र ’ ( १ ७ ६ १ ) , द त्त ा ज ी श त्र म ल व ा क े न व ी स व आण्णाजी र ं ग न ा थ म ल क ा र े क ृ त ’ ९ १ क ल म ी ि ख र ’ ( १ ७ ७ ० ) , म ल् ह ा र र ा म र ा व श च ि ण ी स क ृ त ‘ स प्त प्र क र ण ा त् म क च र र त्र ’ ( १ ८ १ ० ) , ग ण प त र ा व ग ो श व ंद र ा व ि र व ेक ृ त ‘ म र ा ठ ी स ा म्र ा ज् य ा च ी छ ो ि ी ि ख र ’ ( १ ८ १ ७ ) , ख ंड ो ि ल् ल ा ळ श च ि ण ी स क ृ त ‘ श ि व श द श ग् व ज य ’ ( १ ८ १ ८ ) , ‘ ह क ी क त ी ि ख र ’ , ‘ ि ेड ग ा व क र ि ख र ’ , ‘ श ि व प्र त ा प ’ . munotes.in

Page 16

प्रा ची न क ा ल ख ंड ा च ा अभ्यास: शिवक ाल
16 “ श ि व ज ी ख े र ी ज इतर कोणत्य ाह ी व् य क्त ी च े स् व भ ा व व ण व न ि ख र क ा र ा ंन ी क े ल े ल े आढळत नाह ी” अ स े र ा ज व ा ड े य ा ंन ी म् ह ि ल े आ ह े (जोि ी,ल क्ष्मण िास्त्री, १९५८:२२३). ि ख र क ा र ा ंन ा, प ो व ा ड े रचण ाऱ्या ि ा श ह र ा ंन ा शिवाजी म ह ा र ा ज ा ंच े क त ृ व त् व लोकशवलि ण व ा ि ल े ल े आ ह े. शिवाजी हा अव तारी प ु रु ष ह ोता, अिीच ि ख र क ा र ा ंच ी श्रद्धा होत ी. शिव ाजी म ह ा र ा ज ा ं च् य ा क त ृ व त् व ा च ी इ शतह ासशनष्ठ शचशकत्सा करत ाना र ा ज व ा ड े, ि े ज व ल क र आदी इशतहास ज्ञ ा ंच ा अशभप्राय याच प्रकारचा आ ह े अ स े श द स त े. ि ह ा ज ी र ा ज ा ंच् य ा क ा र क ी द ी प ा स ू न त े र ाजाराम ाच् या म ृ त् य ू प य ं त च् य ा काळाए वढी शिवकाल ीन भावशवर्श्ाची व्याप्ती अ स ल् य ा च े, शिव ाजी, स ंभ ा ज ी व रा जाराम या चा रही कारकीद ीना व्यापण ारा क ा ल ख ंड हाच शिव कालीन भावश वर्श्ाच्या व्याप्तीचा काल अ स ल् य ा च े द. ग. ग ो ड स े य ा ंन ी म् ह ि ल े ल े आ ह े (ग ो ड स े, १९७२: ३७ ). शिव कालीन भावशवर्श् आशण त्य ा भावशवर्श्ा चा अशवष्ट्कार करण ारी ‘िक्त ीसौ ष्ठव ि ैल ी’ य ाशवषयी ग ो ड स े य ा ं न ी सशवस्तर श व व ेच न क े ल े ल े आ ह े. ग ो ड स े य ा ं च् य ा म त े, शिवकाली न म ु क्त े र्श् र, त ु क ा र ा म, रामदा स, वामन प ं श डत य ा ंच े वा ङ्मयीन अशवष्ट्कार ि क्तीसौष्ठव ि ैल ी त ल े च क स े आ ह ेत ह े स्प ष्ट करण ारी अ न े क उ द ा ह र ण े या स ा ऱ् य ा ंच् य ा स ा श ह त् य ा त ू न क ा ढ ू न द ेत ा य ेत ी ल. ग ो ड स े य ा ंच् य ा म त े, शिव का लीन भावशवर्श्ा चा श न भ व र व ारा प् य ा ल े ल े वाङ्मय म् ह ण ज े शिवकाली न िाशहर ी वाङ्म य. स ा श ह त् य ि े त्र ा त श ि व क ा ळ ा त शवश व ध प्र क ा र च े स ा श ह त् य श न म ा व ण झ ा ल े . प र म ा न ंद च े श ि व भ ा र त ह े श ि व र ा य ा ंच े च र र त्र , प ण ा व ल प व व त ग्र ह ण ा ख् य ा न म इ . ज य र ा म श प ंड े च ा प न् ह ा ळ ा श व ज य श व ष य क ग्र ं थ , श ि व र ा य ा ं च् य ा आ ज्ञ े व रू न त य ा र क े ल े ल ा ‘ र ा ज् य व् य व ह ा र क ो ि ’ ( र घ ु न ा थ प ंत ह न ु म ंत े , ध ु ंद ी र ा ज ल क्ष् म ण व् य ा स ) , छ त्र प त ी स ं भ ाज ी म ह ा र ा ज ा ंन ी र ा ज क ा र ण ा व र श ल श ह ल े ल ा ‘ ि ु ध भ ू ष ण ‘ ह ा ग्र ं थ श ि व क ा ल ी न र ा ज क ी य व् य व ह ा र ा च ी म ा श ह त ी द ेण ा र ा आ ज्ञ ा प त्र ग्र ंथ . म ह त् व ा च् य ा घ ि न ा ंच ी , घ ड ा म ो ड ीं च ी म ा श ह त ी द ेण ा ऱ् य ा स भ ा स द ि ख र ी , क ल म ी ि ख र इ ि ख र ी . स ंत त ु क ा र ा म , स ंत र ा म द ा स ा ंच े व ा ड म य , अ ग ी न द ा स ा च ा अ थ व ा अ ज्ञ ा न द ा स ा च ा अफजलखा नावरील पोवा डा, त ु ळ ि ी द ा स ा च ा ‘ श स ंह ग ड प ो व ा ड ा ’ य ा ंच ा उ ल् ल े ख क र ा व ा ल ा ग त ो . य ा ल े ख न ा त स ंस् क ृ त ि र ो ि र म र ा ठ ी च ा द े ख ी ल स म ा व ेि ह ो त ो . ध ा श म व क ज ी व न ा त व ा र क र ी स ं प्र द ा य , र ा म द ा स ी प ंथ म हत् व ा च े ह ो त े . र ा म द ा स ा ंन ी प्र य त् नवा द, क म व य ो ग व ि ल ो प ा स न ा क र ण् य ा च ी श ि क व ण श द ल ी . त र स ंत त ुक ा र ा म ा ंन ी स म ा ज ा त ी ल भ ों द ूप ण ा व र क ड ा ड ू न ह ल् ल ा च ढ व त स द ा च ा र , भ क्त ी च े , प्र य त् न ा ंच े , अ भ् य ा स ा च े म ह त् व स् प ष्ट क े ल े . १.९ सम ार ोप श ि व क ा ळ ा च ा श व च ा र क े ल ा त र ह े स् प ष्ट ह ो त े क ी र ा ज त ंत्र ा त् म क ि ा स न अ स ल े त र ी त े ि ो ष क न व् ह त े . प्र ज े च् य ा क ल् य ा ण ा च ी , प्र ग त ीच ी त् य ा त ज ि ी क ा ळ ज ी घ ेत ल ी ज ा त ह ो त ी , त ि ी च ध ा श म व क स श ह ष्ट् ण ु त ा ह ी ज प ल ी ग े ल ी . म ध् य य ु ग ा च् य ा म य ा व द ा अ स ल् य ा त र ी र च न ा त् म क क ा य व क र ण ा र े छ त्र प त ी श ि व ा ज ी म ह ा र ा ज त् य ा ं च् य ा क ा ळ ा त ी ल इ त र ि ा स क ा ंम ध् य े ज स े व ेग ळ े ठ र त ा त त स ेच त े आ ज ह ी अ न े क ि ा ि ीं त आ द ि व व प्र ेर ण ा द ा य ी ठ र त त ा त , त े त् य ा ंच् य ा ज ी व न क ा य ा व म ु ळ े . munotes.in

Page 17

सामाश जक , राजक ीय ध ा श म व क
व स ा ंस् क ृ श त क प ा र्श् व भ ू म ी
17 २.१० स ां द भ व ग्र ां थ : १) आ ध ु श न क म ह ा र ा ष्ट् र ा च ी ज ड ण घ ड ण श ि ल् प क ा र च र र त्र क ो ष : इ श त ह ा स , स ा प्त ा श ह क श व व ेक , २००९ २) अ ि ी ह ो त ी श ि व ि ा ह ी , अ . र ा . क ु ल क ण ी , र ा ज ह ं स प्र क ा ि न ३) म र ा ठ ी स ा श ह त् य इ श त ह ा स आ श ण स ंस् क ृ त ी , व स ंत आ ि ा ज ी ड ह ा क े , प ॉप् य ु ल र प्रकािन,२०० ५ ४) ‘ व ा श ष व क ी २ ० १ ४ : म ह ा र ा ष्ट् र भ ा ग १ ’ , स ंप ा . त ु क ा र ा म ज ा ध व , य ु श न क अ ॅ क ा ड म ी , २ ० १ ४ ५) History of the Marathas, Pednekar, Mukadam, Manan Publication २.११ प्रश्न १) शिवकालीन राज कीय पररशस्थतीचा सशवस्तर आढावा घ्या. २) शिवकालीन समाज ा च े आशण स ंस् क ृ त ी च े स् व रू प स् प ष्ट क र ा . ३) श ि व क ा ल ी न प्र ि ा स क ी य व् य व स् थ े च े स् व रू प स् प ष्ट क र ा . ४) श ि व क ा ल ी न व ा ङ म य श न श म व त ी च ा आ ढ ा व ा घ् य ा . ५) श ि व क ा ल ी न अ थ वकार ण ा च े स् व रू प स् प ष्ट क र ा . ६) श ि व क ा ल ा च े र ा ज क ी य , स ा म ा श ज क , स ा ंस् क ृ श त क श व ि ेष स् प ष्ट क र ा .  munotes.in

Page 18

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
18 २ वाङमयीन ÿेरणा घटक रचना ३.० उशिष्टे २.१ प्रस्तावना २.२ संत तुकाराम २.३ संत तुकारामांचे अभंग २.४ संत बशिणाबाई २.५ संत बशिणाबाईचे अभंग २.६ संत रामदास २.७ संत रामदासाचे वाड़:मय २.८ संत वेणाबाई २.९ संत वेणाबाईच्या साशित्याचा पररचय २.१० समारोप २.११ संभाव्य प्रश्नावली २.१२ संदभभ ग्रंथ २.० उिĥĶे :- १) शिवकालीन कालखंडाचा पररचय करून देणे. २) तत्कालीन सामाशिक व रािकीय पररशस्थतीचा पररचय करून देणे. ३) संत तुकारामांच्या वाड़:मयीन कायाभचा पररचय करून देणे. ४) संत बशिणाबाईच्या वाड़:मयीन कायाभचा पररचय करून देणे. ५) संत रामदासांच्या साशित्याचा पररचय करून देणे. ६) संत वेणाबाई यांच्या कायाभचे स्वरूप व्यक्त करणे. ७) मिाराष्ट्र धमाभचे स्वरूप स्पष्ट करता येईल. २.१ ÿÖतावना : ‘शिवकाल’ या कालखंडाचा एक मोठा शविेष म्िणिे या काळात मिाराष्ट्राला एक नव्या धशमभयांचा पररचय झाला. उत्तरेकडून आलेले इस्लामी आक्रमण मिाराष्ट्रात शस्थरावले. देवशवषयक कल्पना, आचार शवचार, तत्त्वज्ञान, संस्कृती, रािकीय िागृती इ. वेगवेगळ्या बाबतीत सवभस्वी वेगळ्या अिा परंपरेचा आघात मिाराष्ट्रावर झाला. रािकीय, धाशमभक व सांस्कृशतक क्षेत्रात बिबिपुरी मािली. देवधमभ, मूशतभपूिा, मंशदरे, धाशमभक कृत्ये यांना अवकळा आली. लुटालूट, कत्तली, िुलूम आशण दुष्ट्काळासारख्या नैसशगभक आपत्तीनी मिाराष्ट्र त्रस्त झाला. दशक्षणेत तुंगभद्रेच्या दशक्षण शकनाऱ्यावर स्थापन झालेल्या munotes.in

Page 19

वाङमयीन प्रेरणा
19 शवियनगरच्या राज्याचा एक धागा पूवभपरंपरेचा िोता. याच काळात अिमदनगर, शविापूर वऱ्िाड, गोवळकोंडा येथे इस्लामी राज्ये नांदली. नगर येथील शनिामिािी व शविापूरची आशदलिािी यांच्या स्वाशमत्वाखाली मिाराष्ट्राचा बराचसा भाग िोता. या िी आधी कािी िंभर दीडिे वषे गुलबर्गयाभच्या बिामनीिािीचा अंमल मिाराष्ट्राच्या कािी भागांवर िोता. इस्लामी राज्य परंपरेत प्रारंभी लढाया, खून, रक्तपात, शवश्वासघात, धमभवेडापयी भयंकर कृत्ये यांचेच थैमान िोते. या पारतंत्र्याच्या व अरािकाच्या काळात ब्राह्मण व क्षशत्रय यांचे तेि कमी झाले. अनेकांनी मुसलमानी सत्ताधीिांची ताबेदारी पत्करण्यास सुरूवात केली. आशण या पररशस्थतीत धमाभचे स्वरुपिी पालटले. अनके सुलतानी संकटांनी ग्रस्त झालेले, तिाच त्या शठकाणी दुष्ट्काळासारख्या आपत्ती समािाला शटकून िोत्या. परंपरागत वणभधमाभचा लोप पावत िोता. अनाचार माित राशिला. फसवेशगरी, बुवाबािी, ढोंग यांना ऊत आला. पोटासाठी समािात नवनवी कमभकांडे आली. त्यासाठी नवससायास आले. खरे आत्मज्ञान कोणालािी नको िोते. लुटालुट, िाळपोळ आशण अत्याचार यांनी त्रस्त झालेली प्रिा या भोंदू गुरुच्या भोवती अगशतकपणे िमा झाली. क्षशत्रय व ब्राह्मण यांचे तेि कमी झाल्यामुळे बिबिपुरी मािली िोती. धमभ शवशचत्र अवस्थेला येऊन पोचला िोता. क्षुद्र देवदैवतांचा बडेिाव मािला िोता. सात धाण्यांचे कडबोळे, तेल, कािळ, कुंकू, माशलदा यावर देव संतुष्ट िोत िोते. िोगी, िंगम, फकीर, साधू, बैरागी यांच्या स्वाथी भटकण्यातून खऱ्या धमाभची ओळख कोणासच िोत नव्िती. त्याच काळात अिा वातावरणातच मुसलमानी आक्रमणांनी या समािाची घडी शवस्कटलेली िोती. समािमन कणखर व्िावे, यासाठी संतांनी कायभ केले. २.२ संत तुकाराम वारकरी संप्रदायाच्या माशलकेतील तुकोबा िे अखेरचे मित्त्वाचे संत ज्ञानेश्वरांनी समाधी घेतल्यानंतर मिाराष्ट्र पारतंत्र्यात गेला. त्याचा पररणाम मिाराष्ट्रातील धाशमभक व सांस्कृशतक वातावरणावर झाला. तुकोबांच्या िीवनकाळात उत्तरेतील मोगलांचे आक्रमण थोपशवण्यासाठी सवभ बिामनी कुळांची धडपड चालू िोती. शनिामिािी, आशदलिािी, गोवळकोंड्याची कुतुबिािी या आप-आपसांत लढत िोत्या. मोगल आशण शनिामिािी यांच्यात वैर असल्यामुळे सततच्या संघषाभमुळे तुकोबांच्या गावाच्या आसपासचा प्रेदि उिाड झाला िोता. यावनी चालीरीती, संस्कृती, भाषा, रूढी व परंपरा यांचा खोल पररणाम मराठ्यांवर झाला. सतत चालेल्या संघषाभमुळे मराठी प्रदेिातील अथभव्यवस्था ढासळून गेली िोती. समािात प्रचंड अव्यवस्था मािली िोती. समािात ढोंगी लोकांची संख्या वाढली िोती. समािाची दैन्यावस्था झाली िोती. लोक आचारभ्रष्ट झाले िोते. समािाची फसवणूक चालू िोती. इ.स.१६२८ मध्ये मिाराष्ट्रात भीषण दुष्ट्काळ पडला. अन्नपाण्याअभावी अनेक माणसे, गुरेढोरे, पिुपक्षी िे तडफडून मेले. मिागाई भयंकर वाढली. अनेकांचे शदवाळे शनघाले, शदवाळखोरी, दाररद्रय, अप्रशतष्ठा आशण अपमान यामुळे तुकारामांच्या मनातील सुरशक्षततेची भावना नाशििी झाली. तुकोबा अंतभबाह्य िादरले. पररणामी संसाराची शवरकपी येऊन तुकारामांच्या वृत्ती उदासीन झाल्या. त्यामुळे प्रपंच व व्यवसायाकडे तुकारामांनी पाठ शफरशवली. munotes.in

Page 20

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
20 तुकारामांच्या िीवनातील खराखुरा क्रांशतकाल म्िणिे एकवीस-बाशवसावे वषभ िोय. या कालखंडानंतर तुकारामांच्या शवचारसरणीची शदिाच बदलली. तिातच गीता आशण भागवत या ग्रंथांचा तुकारामांचा व्यासंग गाढा िोता. प्रेरणा : १६३३ मध्ये तुकारामांना बाबािी बैलथांनी स्वप्नात गुरुपदेि शदला. गुरूंगी त्यांना रामकृष्ट्ण िरी िा मंत्र शदला. थोड्याच शदवसांत त्यांना कशवत्त्वस्फूती झाली. तुकारामांचे साडेचार ििार अभंग उपलब्ध आिेत. २.३ संत तुकारामांचे अभंग: शवठ्ठल : घरी शवद्येची परंपरा नािी. शवठ्ठलच आपल्या मुखातून बोलतो आिे अिी त्यांची धारणा िोती. आत्मसंयम, अशिंसा, करुणा, क्षमा, िांती िी िाश्वत मूल्ये वारंवार येतात. ह्या मुल्यांच्या आग्रिाने व प्रसाराने संस्कृतीची एकात्मकता सुरशक्षत ठेवली. तुकाराम िे शसद्धिस्त कवी आिेत. तेच वास्तव आिे. पररमळ म्िणून घोळू नये फूल । खाऊ नये मूल आवडले । काय एक नव्िे धशडतां अंतरी । कासवीचे परी वेळोवेळी । मोशतयांचे पाणी चाखू नये स्वाद । यंत्र भेदूशन नाद पािू नये । कमभफळ म्िणूनी इच्छू नये काम । तुका म्िणे कमभ दावूं लोकां ।। फुलास मधुर सुगंध आिे म्िणून ते एकदम कोणी चोळून टाकत नािी. मूळ आवडते म्िणून कोणी खाते का? कासवीप्रमाणे आपल्या शपलांचे निरेने पालन करता येणार नािी का? चमकदार मोत्यांची पाणी चाखण्याचा वेडेपणा करू नये अथवा मधुर ध्वनीचे वाटा फोडून कोणी त्याचा नाद पािू नये. तद्वतच कमभ देणारी फळे असली तरी इच्छा धरून कमभ करू नये. तुकारामांना लोकसंवाद साधण्याची िौस आिे. कमभफळांची इच्छा करून कमभ करू नये. िे सांगताना तुकारामांनी शवशवध दृष्टांत शदले आिेत. तुकारामांनी सज्िनांची मिती अनेकदा गाशयली आिे. सज्िनांबिल सांगताना ते असे म्िणतात की – कररतो कशवत्व म्िणाल िे कोणी । नव्िे माझी वाणी पदरीची । माशझये युक्तीचा नव्िे िा प्रकार । मि शवश्वंभर बोलशवतो िी त्यांची आपल्या कशवत्वाशवषयी नम्रतेची भूशमका िोती. भĉì : तुकारामांच्या अभंगसृष्टीची मुख्य प्रेरणा म्िणिे भक्ती. शवठ्ठलाची भक्ती त्यांनी केली त्याचबरोबर शिव आशण राम या देवतांची स्तुती गाशयली आिे. शवठ्ठल िा परमेश्वर असून तो सखा, शपता, माता, शप्रयकर व वल्लभ आिे. भक्तीमध्ये ओढ व तीव्रता आिे. त्यांना munotes.in

Page 21

वाङमयीन प्रेरणा
21 शवठ्ठलरूपाचे आकषभण आिे. त्याच्या पायािी सवभसुख आिे. तुकाराम शवठ्ठलाचे नाते माऊलीिी िोडतात. तू माउलीिून मयाळ । चंद्रािूशन िीतळ । पाशणयािूशन पातळ । कल्लोळ प्रेमाचा । त्यांच्या अभंगातून शवठ्ठलभेटीची तळमळ िाणवते. नीितधमाªचा ÿसार : मानवाची श्रेष्ठता व कशनष्ठता िी अंतरंगाची िुद्धता व कतृभत्व यावरून ठरते. मानशसक िुध्दता व सदाचार िे त्यांच्या भक्तीचे शनकष आिेत. ते िुध्द आचरणावर भर देणारे िोते. त्यांच्या उपदेिात शवठ्ठलरूपाची ओढ व आस त्यांना लागलेली आिे. त्यांच्या हृदयातून तळमळ व्यक्त िोते. शवठ्ठलाचे रुप डोळ्यांत साठवावे असे त्यांना वाटते. परमेश्वराच्या शनकट िाण्याची, त्यांच्यािी िवळीक साधण्याची आपली इच्छा तुकाराम व्यक्त करतात. उपमा आशण दृष्टांताचा मेळ घालून तुकाराम आपली तळमळ व्यक्त करतात. भेटी लागी िीवा लागलीसे आस । पािे रात्रं शदवस वाट तुझी । पूशणभमेचा चंद्रमा चकोरा िीवन । तैसे माझे मन वाट पािे । शदवाळीच्या मुळा लेकी आसावली । पाितसे वाटुली पंढरीची । भुकेशलया बाळ अशतिोक करी । वाट पािे परर माऊलीची । तुका म्िणे मि लागलीसे भूक । धावूंशन श्रीमुख दावीं देव ।। पौशणभमेचा चंद्र िसा चकोरास िीवन वाटतो तसे माझे मन वाट पािात आिे. शदवाळीच्या वेळी मािेराच्या आमंत्रणाची आतुरतेने वाट पािणाऱ्या मुलीप्रमाणे अथवा भुकेलेले बाळ आई कररता िसा अशतिोक करतो त्याप्रमाणे माझे मन आता व्याकुळ झाले आिे. तेव्िा आता श्रीिरीने येऊन मला आपले श्रीमुख दाखवावे. अिी शवठ्ठलभेटीची इच्छा तुकाराम व्यक्त करतात. काव्यातील उपमा (चकोर-चंद्र) आशण व्यविारातील दाखला (आई-मूल आशण मािेर – मुलगी) असा सुंदर मेळ अभंगात घातला आिे. तुकारामांनी अंशतम आनंदाच्या प्राप्तीसाठी मनािी संवाद साधून कशवतेची उभारणी केली. स्वानुभवातील आत्म साक्षात्कारानंतर त्यांची खरीखुरी कशवता आकाराला आली. तुकारामांची कशवता आत्मसंवादी आिे. चंदनाचे िात पाय िी चंदन । पररसा नािी िीन कोणी अंग । दीपा नािी पाठी पोटी अंधकार । सवाांगे साकर अवघी गोड । तुका म्िणे तैसा सज्िनापासून । पािातां अवगुण शमळे शचना ।। सज्िन िे चंदन, दीप, साखर यांच्याप्रमाणे अवगुणिीन असतात. आपल्याकडे कािी राखून न ठेवणे िा चंदनाचा दीपाचा, साखरेचा गुण सज्िनांना आपोआपच शमळतो. चंदन आशण सोने िी प्रशतमा सज्िनांचे हृदय व्यक्त करण्यासाठी करतात. munotes.in

Page 22

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
22 तुकारामांच्या अभंगात शवठ्ठलभक्तीचा साक्षात्कार व त्याला भेटण्याची तळमळ शदसून येते. सुंदर ते ध्यान उभे शवटेवरी । कर कटावरी ठेवूशनयां । तुळिीिार गळं कासे पीतांबर । आवडे शनरंतर तेशच रूप । मकरकुंडले तळपती श्रवणी । कंठी कौस्तुभमशण शवराशिता । तुका म्िणिे माझे िेशच सवभ सुख । पािीन श्रीमुख आवडीने ।। त्याच्या या प्रशसद्ध अभंगात तुळिीिार, मकरकुंडले, कौस्तुभमणी, पीतांबर यांनी साकारलेल्या सगुण रूपाचे दिभन आिे. भक्त पुंडशलकाने फेकलेल्या शवटेवर िे शवठ्ठलाचे सुंदर ध्यान आिे. श्रीशवठ्ठलाचे अती व मनोिर, सुंदर व सुखकारक रूप आिे. िे श्रीमुख मला सतत आवडीने पािावे असे वाटते. यातच माझे सवभ सुख आिे असे ते म्िणतात. िीवनामध्ये त्यांना िे िे अनुभव आले त्या त्या अनुभवातून ते धीटपणे सामोरे गेले. त्यातूनच त्यांचे व्यशक्तमत्व घडत गेले. समािाचे रोकठोक मूल्यमापन करताना तुकाराम नीशतशिक्षकाची भूशमका बिावताना शदसतात. ते नाशस्तक मतांचे खंडण करतात. शवठ्ठलाच्या नामाची गोडी वाढवून त्याचा अिोरात्र प्रसार करणे िेच आमचे काम आिे. आम्िी वैकुंठवासी । आलो या शच कारणासी । बोलले िे ऋषी । साच भशव वतीया । झाडु संत्रांचे मारग । आडराने भरले िग । उशच्छष्टाचा भाग । िेष उरले ते सेवूं । शपटू भक्तीचा डांगोरा । कशळकाळासी दरारा । तुका म्िणे करा । ियियकार आनंदे ।। आम्िी वैकुठीचे िन इिलोकात याच कारणासाठी आलो आिोत. ऋषीनी सांशगतलेला मागभच आम्िी आचरणात आणला आिे. संतांचा शवचारमागभ स्वच्छ करू आशण भक्तीचा डांगोरा शपटू. लोकांना नीशतमागभ सांगून सन्मागभ दाखशवणे यात त्यांना रस आिे. िगाला सदाचरणाचा मागभ दाखशवतात. माणसाचे मोठेपण िे त्याच्या िातीवरुन ठरत नािी. तर एकातांत स्वयंस्फूतीने प्रकट झालेले आिेत. तुका म्िणे िोय मनासी संवाद । आपुलाशच वाद आपणासी ।। - अिी त्यांच्या मनाची अवस्था आिे त्यामुळे अभंगात सििोद् गार शनघतात. तुकारामांच्या कशवतेतील संवाद असे :- पररसे गे सुनबाई । नको वेचू दूध दिी । शभक्षुक आल्या घरा । सांग गेली पंढरपुरा ।। सून म्िणे बिुत शनके । तुम्िी यात्रेसी िावे सुखे । सासूबाई स्वशित िोडा । सवभ मागील आिा सोडा ।। (सासू-सून संवाद) munotes.in

Page 23

वाङमयीन प्रेरणा
23 तुकारामांची कशवता बिुसंवादी ठरते. तसेच आपल्या पत्नीबरोबरचे संवादिी येतात. न करवे धंदा । आइता तोंडी पडे लोंद ।। उशठले ते कुशटले टाळ । अवघा मांशडला कोल्िाळ (शििाई – तुकाराम संवाद) तुकारामांच्या या अभंगात पंढरपुरला िाणारी एक सासू (आवा) आपल्या सूनेला संसारातील कोणत्या गोष्टी सांभाळावयाच्या ते सांगून, िास्त िेवू नको, फार खचभ करू नकोस असे सवभ कािी सांगते – व िेवटी वेिीपासून पुन्िा घरी येते. – मुले लेकरे घरदार । माझे येथेशच पंढरपूर – असे ती गुणांवरून ठरते, असे तुकारामांचे मत िोते. राक्षसी स्वभावाचा आशण शनदभय अंत:करणाचा माणूस उच्च कुळातील व उच्च िातीतील असला म्िणून मोठा ठरत नािी. येथे िाती अप्रमाण आिे. आपल्या अंगी दया-क्षमा-िांती िे सद् गुण असणारा मनुष्ट्यच मोठा आिे मग तो कोणत्यािी िातीचा असो. अस्पृश्य िातीत िन्माला आलेली माणसे िी ब्राह्मणापेक्षािी श्रेष्ठ असू िकतात. ब्राह्मण तो याती अंत्यि असतां । मानावा तत्वता शनश्चयेसी । रामकृष्ट्ण नामे अचारी सरळें । आठवी सावळे रुप मनी । िांशत क्षमा दया अलंकार अंगी । अभंग प्रसंगी धैयभवंत । तुका म्िणे गेल्या षड़उमी अंगे । सांडुशनया मग ब्रह्मशच ती । िो रामकृष्ट्ण नामाचा उच्चार करतो, मनात ईश्वरमूतीचे ध्यान करतो, दया, क्षमा, िांती या गुणांनी तो अलंकृत आिे. संकटकाळी िो धैयभिील राितो, कामक्रोधाशद षडररपू ज्याला सोडून गेले आिेत, असा मनुष्ट्य िातीने अंत्यि असला तरी तोच खरा ब्राम्िण िोय. भशक्त मागाभत परमेश्वरप्राप्तीचा व भक्तीचा अशधकार चांडाळा नािी असल्यामुळे व मुळात भेदभाव नसल्यामुळे अस्पृश्याला शिवल्यावर रागावणार खरा ब्राम्िणच नव्िे, कारण सवभव्याप्त ब्रह्माचे ज्ञान त्याला झालेले नसते. मिाराशस शिवे । कोपे ब्राह्मण तो नव्िे । नातळे चांडाळ । त्याच्या अंत्तरी शवटाळा । चांडाळाला शिवल्यावर शवटाळ िोतो असे िो मानतो त्याच्या मनातच शवटाळ असतो. उच्च वणभ आशण कशनष्ठ वणभ यांची मूळ एकल्याची भूशमका कायमच चालू आिे. सामाशिक भेदभावामुळे उत्पन्न झालेली शवषमता टळेल आशण सामाशिक अन्याय नष्ट िोतील. समािातील दाररद्रयाने आशण अज्ञानाने तुकोबा व्यशथत िोतात पण दंभाने ते पेटून उठतात. ढोंगी, दांशभक साधु बैरार्गयाचा बुरखा टराटरा फाडून टाकतात. समािातील दांशभकतेला कडाडून शवरोध करतात. त्यांनी त्यांचे स्वरूप उघडे केले आिे - नको दंतकथा येथे सांगो कोणी । कोरडे ते मानी बोल कोण । अनुभव येथे व्िावा शिष्टाचार । न चलती चार आम्िांपुढे । शनवडी वेगळे क्षीर आशण पाणी । राििंस दोन्िी वेगळाली । तुका म्िणे येथे पाशििे िातीचे । येरा गबाळाचे काय काम ।। munotes.in

Page 24

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
24 माझ्यािवळ कपोलकशल्पत कथा सांगू नका. अनुभवरशित बोल खरे कोण मानतील? अनुभव िाच शिष्टाचाराचा दंडक व्िावा. आमच्यापुढे अनुभवाचा आधार नसलेले इतर उपाय चालणार नािीत. एकशत्रत असलेले दूध तुकारामांच्या भोवतीच्या समािात क्षुद्र दैवतांचा सुळसुळाट झाला िोता. त्या क्षुद्र दैवतांमध्ये – नव्िे िोखाई िाखाई । मायराणी मेसाबाई ।।१।। बशळया माझा पंढररराव । िो या देवांचािी देव ।। धृ ।। रंडी चंडी िक्ती । मिामांस भाशसती ।।२।। बशिरव खंडेराव । रोटी सुटीसाठी देव ।।३।। गणोबा शवक्राळ । लाडु मोदाकांचा काळ ।।४।। मुंिा म्िैसासुरें । िै तो कोण लेखी पोरे ।।५।। वेताळे फेताळे । िळो त्यांचे तोंड काळे ।।६।। तुका म्िणे शचत्ती । धरा रखुमाईचा पती ।।७।। िाखाई, िोखाई, मेसाबाई, रंडी, चंडी, भैरोबा, खंडोबा, गणोबा, मुंिा, म्िसोबा, वेताळ िी िेंदरी दैवते आिेत. रंडी चंडीना मद्य आशण मांस लागते. ह्या सवाांत शवठ्ठल िा श्रेष्ठ आिे. तो देवांचा देव आिे. त्यांनी सवभ ग्राम्य देवतांची ििेरी घेतली आिे. त्याकाळी समािात देवाच्या नावाने पिुपक्षयांचा बळी शदला िात असे. क्षुद्र देवतांच्या पुढे नवस बोलले िात असत. त्यातूनच अंधश्रध्दा वाढीस लागली िोती. तुकोबांनी लोकांना संसारात कसे वागावे यासाठी सुंदर उपदेि केला आिे ते म्िणतात – माणसांनी िगातील कुप्रवृत्तीपासून दूर रािावे आशण आपले मन िुध्द ठेवावे असा पुन्िा-पुन्िा उपदेि तुकारामांनी केला आिे. लोकांनी संसारात कसे वागावे यासाठी सुंदर उपदेि केला आिे. ते म्िणतात – िोडीशनया धन उत्तम वेव्िरे । उदास शवचारे वेच करी । ....परउपकारी नेणे परशनंदा । पराशिया सदा बशिणी माया । भूतदया गाई पिूंचे पालन । तान्िेल्या िीवन वनामािी । िांशतरूपे नव्िे कोणाचा वाईट । वाढवी मित्त्व वशडलांचे । तुका म्िणे िेशच आश्रमाचे फळ । परमपद बळ वैरार्गयाचे ।। सचोटीचा व्यविार करून धन शमळवावे आशण उदास वृत्तीने ते खचभ करावे. गैरप्रकारांनी खूप पैसे गोळा करणे, त्याच्या िोरावर शवलासी िगणे, पैिाच्या िोरावर उन्मत्तपणे वागून दुसऱ्यांचा छळ करणे या गोष्टींना तुकारामांचा शवरोध िोता. दुसऱ्यांवर उपकार करावा, दुसऱ्याची शनंदा करू नये, परशियांना आई-बशिणीप्रमाणे मानावे . प्राणीमात्रांशवषयी दया बाळगा. वनातील तिानलेल्या वाटसरूसाठी पाण्याची सोय करावी. कुणाचेिी वाईट शचंतू नये, करू नये. िांत वृत्ती धारण करावी. कुणाचा मत्सर करू नये. आपल्यापेक्षा वडील असलेल्यांचा आदर करावा. िीवनात वाईट लोकांची संगती कधीच असू नये. देण्याची उदारता आमच्याकडे आिे. सज्िनाला आम्िी कमरेची लंगोटी देऊ तर दुष्टाच्या डोक्यात काठी मारू. आम्िी आईवशडलांपेक्षा प्रेमळ आिोत पर वेळ आल्यावर ित्रूपेक्षािी मोठा munotes.in

Page 25

वाङमयीन प्रेरणा
25 घातपात करू. आमच्या वागणुकीपुढे अमृताची गोडी शफकी आिे तरी प्रसंगी शवषाने लािावे इतकी घातक आमची वागणूक असते. खरे पािता आम्िी पूणभत: गोडच आिोत. ज्याची िी इच्छा असेल ती आम्िी पूणभ करू. तुकारामांनी साधूलाच प्रत्यक्ष परमेश्वरच मानले आिे. िे का रंिले गांिले । त्याशस म्िणे िो आपुले ।। तोशच साधु ओळखावा । देव तेथेशच िाणावा ।। मृदृ सबाह्य नवनीत । तैसे सज्िनाचे शचत्त ।। ज्याशस आपंशगता नािी । त्यासी धरी िो हृदयी ।। दया करणे िे पुत्रासी । तेशच दासा आशण दासी ।। तुका म्िणे सांगु शकती । तोशच भगवंताची मूती ।। समािातील रंिल्या गांिल्या लोकांना िो प्रेमाने आपले म्िणतो, तो साधु िोय, तोच देव िोय. सज्िनाचे शचत्त लोण्याप्रमाणे अंतबाभह्य मऊ असते. शनराधारांना िो प्रेमाने हृदयी धरतो आशण सेवकाशदकांवर िो मुलांप्रमाणे दया दाखशवतो, त्याच्याशवषयी काय सांगावे ? ती भगवंताची प्रत्यक्ष प्रशतमाच आिे. परिी, मद्यपान एवढेच त्यांच्या दृष्टीने िीवन असते. असे लोक अपशवत्र िीवन िगतात. रसना, शवषय आशण कीती यासाठी ते घटावलेले असतात. अिा लोकांवर टीका करताना तुकोबा म्िणतात – ऐसे कैसे िाले भोंदू । कमभ करोशन म्िणती साधू ।।१।। अंगा लावूशनया राख । डोळे झांकुनी कररता पाप ।।२।। दावुशन वैरार्गयाची कळा । भोगी शवषयाचा सोिळा ।।३।। तुकाम्िणे सांगोशकती िळोतयांची संगती।।४।। स्वत: वाईट कमे करतात आशण स्वत:ला साधू म्िणतात. डोळे झाकून पाप करतात. अिा लोकांची संगती नको असे सांगतात. तुकारामांची भाषािी खेड्यापाड्यातील भाषा आिे. लोकाध्दाराच्या आशण आंतररक ओढीतून त्यांचा भाषा आकाराला येते. तुकारामांच्याकशवतेचीभाषात्रासाशदकआिे. त्यांचे लोकिीवनािी शनगडीत असलेले अभंग म्िणिे बोल भाषाच आिे. तुकारामांची भाषा हृदयाला शभडणारी आिे. ती शमतभाषी आिे. त्यांची परस्पराशवरोधी भाषाशभव्यक्ती आिे. मराठी सारस्वताचे ते मिान लोकधन आिे. त्यांच्या अभंगाचा सूक्षमनमभ शवनोद िा शविेष म्िणता येईल. तुकारामांच्या कशवतेत अिा अनेक प्रसंगांतून, शवषयातून शवनोद – उपिासाची पखरण झालेली शदसून येते. उदा : ककभि बायको, व्याशभचाररणी िी, बायकोच्या अधीन झालेला नेभळट, लाचार नवरा, ज्यांना शवरकप िोणे िमले नािी असे िीपुरुष, भोळे, मशतमंद, वेडेलोक, कशवत्व शमरशवणारे, चोरणारे नकली कवी, भोंदूसाधूइ. लोकांना तुकारामांनी munotes.in

Page 26

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
26 शवनोद – उपिासातून टीकेचे लक्षय बनशवले. वा.ल.कुलकणी तुकारामांच्या भाषेबिल म्िणतात की – िी वाणी म्िणिे तुकारामांच्या व्यशक्तमत्वाचा मुक्त आशवष्ट्कार आिे. तुकारामांसारख्या संतश्रेष्ठाचा साक्षात्कार िा कधीिी एकेरी नसतो. त्याला एक सामाशिक अंग असते. आपण िेवुनी िेविी लोकां । संतपभण करी तुका । िे त्यांचे श्रेष्ठ लोककायभच आिे. सवाांना सन्मागभ दाखवून शदलासा देण्याचे काम तुकोबाने कधी कळवळ्याने तर कधी रागावून केले. तुकारामांची बुध्दी कुिाग्र िोती, त्याची भक्ती व श्रध्दा अलौशकक िोती. तुकारामांच्या गौरव मुक्तकंठाने सवभ समािात गौरव केला आिे. त्यांच्या अलौशकक गुणांबिल अशतिय आदर वाटत आिे. वृक्षवल्ली आम्िी सोयरी वनचरे । पिीिी सु-स्वरे आळीवीती । साधकावस्थेत काळात तुकारामांनी आपली तपसाधना किी केली ते या अभंगात सांशगतले आिे. िनसमुदाया पासून दूर एकान्तात परमेश्वर शवषयक िे शचंतन त्यांनी केले त्यास ते ‘शक्रडा’ म्िणतात. िररकषांचे स्मरण-मनन करीत असताना भंडावणाऱ्या शवशवध प्रश्नांच्या उत्तरासाठी मनातल्या मनातच त्यांचा चाललेला संघषभ येथे उल्लेशखला आिे. तरीपण रानातला आपला िीवनक्रम एकंदरीत शकती सुखावि िोता याचीच आठवण करीत आिे. लिानपण देगा देवा । मुंगीसाखरेचा रवा । रात्रंशदन आम्िां युध्दाचा प्रसंग । अंतभबाह्य िग आशण मन । आम्िां घरी धन िब्दांचीच रत्ने । िब्दांचीच ?? यत्न करू । तुकारामांचे अभंग म्िणिे मराठी माणासाचे धन आिे. िा अमोल वचनांचा ठेवा आिे. मराठी माणसाचे िीवनमूल्यांचे भान त्यामुळे िागे राशिले आिे. २.४ संत बिहणाबाई : बशिणाबाईस तुकोबांची संगत लागली िोती. िी कवशयत्री तुकोबांना आपले गुरू मानते. शतचा प्रप्रंच अत्यंत दु:खदायक व कष्टदायक िोता. शतला तुकोबांचा सिवास संतोषदायक वाटत िोता. एक थोर कशवशयत्री म्िणून बशिणाबाईची योर्गयता मोठी आिे. ज्ञान, भक्ती, वैरार्गय, ब्रह्म, माया, शवठ्ठल, पंढरी, संतसंगत, अनुताप, सद् गुरू, प्रशतव्रता धमभ अिा अनेक शवषयांवर त्यांनी अभंग शलशिले आिेत. बशिणाबाईंनी ५३ अभंग शलशिले. आत्मवृत्त शतने शवस्ताराने वणभन केले आिे. िे अभंग अशतिय कदणरसपूणभ आिेत. बशिणाबाईंनी मागील ३५ अभंगात शतने आपल्या मागील तेरा िन्मांचा आश्चयभकारक वृत्तान्त सांशगतला आिे. बशिणाबाईंच्या अभंगात श्रीसुलभ गोडवा व प्रसाद आिे. munotes.in

Page 27

वाङमयीन प्रेरणा
27 २.५ संत बिहणाबाई अभंग: ‘‘मस्य िैसा िळावाचुंनी चरफडी । तैसी ते आवडी तुकोबांची’’ असा वेध घेतला आिे. तुकोबांनी शतला स्वप्नात आदेि शदला व िाती गीता शदली. पुढे शतला प्रत्यक्ष तुकारामांचा सिवास लाभला. शनत्य िररकपा िोतसे देउळी । तुकोबा माऊली वैष्ट्णवांची । असा प्रत्यय आलेला शदसतो. बशिणाबाई यांचा एक प्रशसद्ध अभंग म्िणिे ‘‘संतकृपा िाली । इमारत फळा आली ।’’ बशिणाबाईंचे ‘ब्राह्मण कोणास म्िणावे’ या शवषयावरील बशिणाबाईंचे ४३ अभंग आिेत. िे आििी िाशतशवचार करणाऱ्या पुरोगामी शवचारवंताना थक्क करून सोडणारे आिेत. ‘ब्रह्मभाव देिी सदा सवभकाळ । ब्राम्िण केवळ तोशच एक ।’ बशिणाबाईस कशवत्वाची स्फूती किी झाली एक साशिशत्यक म्िणून शतचा िन्म कसा झाला िे अभंगातून व्यक्त केले आिे. लाशवयेले नेत्र शनदेृत िागृती । तुकाराम मूशतभ देशखयली । ठेशवयला िस्त मस्तकी बोलून । शदधले वरदान कशवत्वाचे ।। बशिणी म्िणे नेणे स्वप्न की िागृती । इंशद्रयाच वृत्ती ओसरल्या ।।१।। बशिणाबाईंचा पती कामाशनशमत्त पुण्यास गेला असता त्यांच्या आईची परवानगी घेऊन तीन रात्री त्यांनी आनंद ओवरीत रािून ध्यान केले. त्यावेळी त्यांना िा अनुभव आला. बशिणाबाईच्या िीवनावर तुकारामांचा फार मोठा प्रभाव पडला. अवघेशच ते िन्म आठवती मि । अंतरीचे गुि मृत्यु वेळा । आदिीत िैसे शदखे प्रशतमुख । तैसे िन्म देख शदसती डोळा । अिी त्यांनी र्गवािी शदली आिे. बशिणाबाईंना याची िाणीव िे लोक ‘लशटके’ मानतील, परंतु ते मुखभ आिेत. म्िणून त्यांना िे सांगूच नये. त्यांना तेरा िन्मांपूवीचे सारे कािी आठवते. पण ते सांगण्याचा आपला उिेि नािी असे त्या म्िणत. देवाच्या कृपेवाचून शकतीिी मोठा माणूस असो त्याला िे कळणार नािी. येथे नम्रच झाले पाशििे. नामसंकीतभन सवभ काळ िया । भशक्तवंत तया म्िणो आम्िी ।। बशिणी म्िणे भशक्त खरी मोक्षदा ती । पाशििे संगती संतसेवा । munotes.in

Page 28

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
28 खरीभक्ती िी मोक्ष प्राप्त करून देते त्यासाठी संतसेवा आवश्यक आिे. नामस्मरण सवभ काळी केले पाशििे. त्यालाच भक्त म्िणता येते. खरा भक्त कोणाला म्िणावे िे नेमकेपणाने बशिणाबाईंनी सांशगतले आिे. ब्रह्मांड ियाचे उदरी िोती घडामोडी सवभकाळ ।। बशिणी म्िणे ते िे पंढरीची मूती । उकारली व्यक्ती शवठ्ठलशमषे ।। वारकरी पंथात सगुण आशण शनगुभण या दोिोंचािी आदर केला िातो. शवठ्ठल मूती िी ब्रह्मांडापेक्षा वेगळी आिे. ती वेदांपेक्षा शनराळी आिे. चोवीस तत्वांच्या पलीकडची आिे. सिा (िाक्ते) चार (वेद) अठरा (पुराण) यांनािी िे अगम्य कळेना. अिी िी पंढरीची मुती आिे. वैकुंठवासी परमेश्वराने िे स्वेच्छेने शनमाभण केले आिे. वारकरी सगुण आशण शनगुभर यांचा मेळ कसा घालतात िे या अभंगावरून कळते. वारकरी संप्रदायाला गीता पूज्य आिेच. ओंकाराचे ज्ञान झाल्यानंतर तू ब्रह्म िोिील. प्रणयापासून सृष्टीचा शवस्तार आिे. ॐ या ओंकारापासूनच वेद शवस्तारले आिेत. बशिणी म्िणे मूळ ओंकाराचे ज्ञान । िालीया शनवाभण ब्रह्म िोसी ।। शवठ्ठलाचे मूतीचे शचत्रमय सािेसे रूप ती व्यक्त करते. शवटी नीट उभा समचरण साशिरे । पारुले गोशिरी सुकुमार । िोभती दंतपंक्ती िेिा शिऱ्याच्या ज्योती । बिशणी म्िणे तया घ्याती हृदयामािी १ शवठ्ठलाची घनश्याम मूती शवटेवर उभी आिे. ती गोशिरी सुकुमार आिे. ती वेदांना अगोचर असून श्रृतींच पलीकडे आिे. बशिणाबाईं शतला हृदयामध्येच पािते. शवटेचा संकते पाचवी अवस्था । ब्रह्मसायुज्िता िब्द रूपा । करी िात दोन्िी खुणाची दाखवी । अनेक एकत्वी पिा कैसे । यातील रचनेचे कौिल्य वाखाण्यासारखे आिे. पंढरपूरच्या शवठ्ठलाच्या मूशतभरूपाचा अथभ बशिणाबाई उलगडू दाखवतात. धन्य धन्य ते पंढरी । िेथे नांदतो श्रीिरी । धन्य धन्य चंद्रभागा । िेथे वास पांडुरंगा ।। धन्य धन्य पुष्ट्पावती । िेथे वृंदा िे श्रीपती । munotes.in

Page 29

वाङमयीन प्रेरणा
29 बशिणी म्िणे धन्य धन्य । पांडुरंगी िे अनय । बशिणाबाईंनी अभंगात वारकरी पंथाच्या प्रगतीचा इशतिास सांशगतला आिे. संतकृपा झाली इमारत फळा आली । ज्ञानदेवे रशचला पाया । उभाररले देवालया । नामा तयाचा शकंकर । तेणे रशचले ते आवार । िनादभन एकनाथ । खांब शदधला भागवत । तुका झालासे कळस । भिन करा सावकाि । बशिणी म्िणे फडकती ध्विा । शनरुपर केले वोिा । भले तरी देऊ कासेची लंगोटी । नाठाळाचे काठी घालू माथा । अिी भाषा आिे. त्यांची भाषा म्िणिे भावकाव्याची गंगोत्री आिे. िळावेगळी मासोळी । तैसा तुका तळमळी । चुकशलया माये । बाळ िुरूिुरू पािे । यासारखी उपमा प्रशतमांची भाषा आिे. त्यात लोक िीवन शदसले. त्यांच्या रचनेत नादमयता शनमाभण केली आिे. सुंदर ते ध्यान उभे शवटेवरी । कर कटावरी ठेवूशनया । साधुसंत येशत घरा । तोशच शदवाळी दसरा । यासारखी अिी प्रासशदक रचना आिे. तुकारामांच्या बिुतेक रचना आत्माशवष्ट्काराकररता शनमाभण झाल्या. भाषा िी कधी सरळ, कधी सडेतोड, कधी फटकळ तर शकत्येक वेळा अवाभच्य िी असे. त्यांच्या वाणीतील भेदकता, बुध्दीचे स्वातंत्र्य व अंतरीचा प्रत्यय या तीन गुणांमुळे तुकोबांचे काव्य श्रेष्ठ ठरले आिे. तुकोबांची अभंगवाणी िा मराठीतील लोककाव्याचा मिान आदिभ आिे. मराठी माणसाचे आशण बशिणी म्िणे मूळ नािासी कारण । शक्रया आशण धन मोक्षमागी । येथे पुरुषांचे मन िडते. याचे बशिणाबाईला आश्चयभ वाटते व ती ‘धय’ म्िणते. वैरार्गय मनामध्ये दृढ़ िोईल तेव्िाच आत्मज्ञान िोईल. बशिणाबाईचे समाि शनरीक्षण सूक्षम आिे. त्यामुळे मोक्षाशवषयी लोकांच्या काय, काय समिुती असतात याची ती एक यादीच देते. संन्यासी, तापसी, पंचशकरणाचा िोध घेणारे munotes.in

Page 30

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
30 मौनी, िपी, तपी, अनुष्ठाने, पंचमुद्रा लावणारे िे सवभिण आपआपल्यालाच मोक्ष शमळतो असे मानतात. कािीिण नाना प्रकारच्या देवतांचे ध्यान करतात. पण बशिणाबाई स्पष्टपणे सांगते – ‘मोक्ष आिे तो शनराळा’ आत्मज्ञानासंबंधी बशिणाबाई म्िणते, िे आत्मज्ञान बािारात नसले. ते शववेकाने, सद् गुरूच्या सिवासाने, पांडुरंगाच्या कृपेने शमळते. साधक नाना प्रकारच्या साधना करतात. त्यांना आत्मतत्व शमळत नािी. आत्मज्ञान घेण्यासाठी शववेक, वैरार्गय आशण सद् गुरूची कृपा पाशििे. श्रवण, मनन, शनिध्यास असेल तर त्यास साक्षात्कार िोईल. आत्मा प्राप्त िोण्यासाठी िाच मागभ आिे. आत्मज्ञानाला संतांचा सिवास प्रेरक ठरतो. आत्मज्ञानामुळे संशचत िळते. पण िे आत्मज्ञान संत संगे आकळे म्िणून संतांचा सिवास करावा. बशिणाबाई भक्तीत पूणभपणे रंगून गेल्या िोत्या. गाऊ नाचूं प्रेमे िररनाम कीतभनी । भावोशनयां िनी िनादभन ।। बशिणाबाई गोकूळ गोपाल, गोशपका, वृंदावन, गोवधभन या साऱ्यांची वारकरी पंथातले मिापुरुष, ज्ञानदेव, नामदेव, िनादभन, एकनाथ, तुकाराम यांनी आपले योगदान भशक्तमागाभने शदले आिे. ज्ञानेश्वरांनी िे वारकरी संप्रदायाचे देऊळ उभे केले. नामदेवांनी त्याचा प्रसार केला. िनादभन व एकनाथ यांनी या भशक्तपरंपरेला मिाराष्ट्रात उच्च कोटीचे स्थान शमळवून शदले आशण तुकारामांनी त्यावर कळस चढशवला. िी वारकरी संप्रदायाची ध्विा कायम फडकत राशिल. िा वारकरी संप्रदायाच्या प्रगतीचा इशतिास आिे. चालता पाऊल पंढरीच्या वाटे ब्रह्मसुख भेटे रोकडेची । बशिणी म्िणे ऐसा आनंद वाटेचा । कोण तो दैवाचा देखे डोळा । अभंगातून एका शसद्ध िोऊ पािणाऱ् या अंतभमुख साधकाच्या मानशसक वाटचालीचा व शचंतनाचा प्रत्यय आपल्याला देते. बशिणाबाई शनगुभण ब्रह्माचे वणभन करते त्याप्रमाणे ती रंगून कृष्ट्ण अभंगिी शलशिले. कृष्ट्णाची बाळक्रीडा िी सगुण भक्तीला फार प्रेरक आिे. देि घट लवंडोनी ररता केला । शनिज्ञाने पाणीया भररभला । बिशणी म्िणे लाधले सुखे सुख । िैसे िीवनी लवण समरस । कृष्ट्ण घडा फोडतो याचे सुरेख वणभन आले आिे. शक्रयांचा लोभ िा एक अवगुण असल्यामुळे बशिणाई िी सिवासाचा शनषेध करते. प्रिंसा करते. कारण कृष्ट्णािी संबंध आलेला आिे. munotes.in

Page 31

वाङमयीन प्रेरणा
31 बशिणाबाईने भरपूर रचना केल्या आिेत. शविेष म्िणिे त्या रचनेत वैशवध्य आिे. ती कुठेिी एकसूरी िोत नािी. शतचे रचनेवर प्रभूत्व आिे. त्यांच्या श्लोकातून शवठ्ठलाचा मशिमा, शिवमशिमा, कािीक्षेत्राचा मशिमा, पंढरीचा मशिमा, गुरूचे सामर्थयभ, आत्म्याची थोरवी िे नानाशवध शवषय आलेले आिेत. शवसंगती व दुंभगलेपण अभंगातून िाणवते आिे. बशिणाबाईचे आत्मबळ मोठे िोते. ती स्वत:ची स्वत:च घडली व शवकास केला. म्िणून ती स्वयंशसद्धा आिे. डॉ. ना. ग. िोिी म्िणतात – मराठी संताच्या कव्यरचनेची फडकती ध्विा म्िणूनिी बशिणाबाईचा उल्लेख मराठी साशित्याच्या इशतिासात िोणे िे क्रम प्राप्तच आिे २.६ संत रामदास :- रामदासांचा िन्म १७ व्या ितकाच्या प्रारंभीचा इ.स. १६७८ मधला आिे. रामदासांचे मूळ नाव नारायण. बाराव्या वषाभच्या अभ्यासानंतर ते तीथभयात्रेच्या शनशमत्ताने बािेर पडले. मुसलमानी आक्रमणाखाली सवभ समाि त्यांनी पाशिला. लोकांमध्ये दाररद्रय व अज्ञान िोते. त्यांना स्वत:च्या आध्याशत्मक मुक्तीपेक्षा लोककल्याणाची अशधक गिर आिे. लोकांना एकत्र आणण्यासाठी राम आशण मारुती या दोन देवतांचे उत्सव त्यांनी सुरू केले. शिवािी रािांच्या रािकीय कायाभला समािातून पाशठंबा देणारे वातावरण घडशवले. शिवािी मिाराि आशण रामदास या दोघांनािी मिाराष्ट्राच्या शनशमभतीसाठी कायभ केले. तो कमी –अशधक ओव्यंचा बनला आिे. ग्रंथा नाम दासबोध । गुरुशिष्ट्यांचा संवाद । येथ बोशलला शविद । भशक्तमागभ असे प्रारंभीच म्िटले आिे. उपासना, भशक्तभाव, वेदान्त, परमाथभ, अध्यात्मशवचार यांना दासबोधात भरपूर वाव आिे. दासबोधामध्ये व्यविारकथन आिे. समथाांच्या लोकशस्थतीचे वणभन आिे. प्रयत्नांची पूिा समथाांनी सांशगतली आिे. म्िणोन आळस सोडावा । यत्न सशक्षपे िोडावा । आलस्य अवघाच दवडावा । यत्न उदंडाशच करावा । िब्दमत्सर न करावा । कोणीयेकाचा । असा त्यांचा उपदेि आिे. समथाभनी वेळोवेळी प्रपंचाचािी गौरव केला आिे. आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावे परमाथभ शववेका । अिी त्यांची शिकवण प्रशसद्ध आिे. गृिस्थाश्रमाचािी ते गौरव करतात. munotes.in

Page 32

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
32 परमाथभ सांडून प्रपंच कररसी । तरी तू यमयातना भोशगसी । सुंदर अक्षर ल्यािावे । स्पष्ट नेमंस्त वाचावे । असे सांगणसिी शवसरत नािीत. अभ्यासावे प्रगट व्िावे । नािी तरी झांकोन असावे । अिीिी सूचना ते देतात. २.७ संत रामदासांचे वाड:मय: दासबोध :- दासबोध म्िणिे रामदासांचे अनेक वषाभचे शचंतन त्यांचा अभ्यास आशण त्यांचा अनुभव यामधून शनमाभण झालेली एक स्वतंत्र वाड:मयकृती आिे. िे अध्यात्मशचच शनरूपण आिे िे समािाच्या उन्मतीसाठी प्रयत्न करणाऱ्या कायभकत्याभसाठी आिे. अध्यात्मातील कृताथभपणा व ऐशिक िीवनाची समृध्दी या दोन्िी गोष्टींना उपयोग िोईल असा उपदेि रामदासांनी दासबोधातून केला. त्यातील शवषय व्यापक आिेत. भक्ती, सृष्टीचा िन्म आशण शवनाि, गुरू-शिष्ट्यांची लक्षणे, पढतमुखाभची लक्षणे. उत्तम पुरुषाची लक्षणे, चातुयाभची वैशिष्टये, प्रपंचाचे मोठेपण, रािकरणाची मूलतत्तवे, लेखनशक्रया असे असंख्य शवषय दासबोधात आिेत. अनेक ओव्यांचा बनलेला एक समास, दिा समासांचे एक दिक आशण वीस दिकांचा शमळून बनलेला दासबोध ग्रंथ आशण दासबोधाची रचना आिे. यातला प्रत्येक समास म्िणिे एकेका स्वतंत्र शवषयावरचा नाना रत्ने साठशवली । ती अभार्गयाने त्याशगली । लोखंड म्िणोशन । तैसी भाषा प्राकृत । असे वणभन आिे. समधीचा उपदेि, त्यांचे परमाथभशववरण, त्यांचा प्रपंचशववेक, पंथीयांना त्यांची शिकवण समिून घेण्यासाठी ‘दासबोध’ आिे. दासबोधातील चौदाव्या ितकातील शतसऱ्या समासात दासबोधात समथाांनी कशवत्वकळीलक्षण सांशगतले आिे. िेणे घडे भगवइभक्ती । िेणे घडे शवरक्ती । ऐसी कशवत्वाची युक्ती – िे सांगतात. धीट, पाठ, प्रासाशदक असे कशवत्वाचे प्रकारिी सांशगतले आिे. कशवत्व नसावे धीटपाठ । कशवत्व नसावे खटपट । कशवत्व नसावे उध्दट । पाषांडमल ।। कशवत्व नसावे वादंग । कशवत्व नसावे रसभंग । कशवत्व नसावे रंगभंग । दृष्टातिीन । munotes.in

Page 33

वाङमयीन प्रेरणा
33 त्याचबरोबर – कशवत्व असावे शनमभळ । कशवत्व असावे सरळ । कशवत्व असावे प्रांिळ । अन्वयचे कशवत्व रम्य व गोड असावे . त्यांची कशवत्व भशक्तरसाने भाशवकाचा मनाचा ठाव घेणारे आिे. दासबोध ग्रंथ वीस दिकांचा असून प्रत्येकात दिा-दिा समास शनरशनराळ्या शवषयांवर आिेत. नरदेिाचे मित्त्व व साथभक, ज्ञानोत्तर भक्ती, अध्यात्मयोग, िुध्दज्ञान, साधक व शसध्ध यांची लक्षणे, अध्यात्मज्ञानाची थोरवी, पंचमिाभूतातील देव, सृष्टीची उभारणी व संिारणी, उपासनेचे प्रकार, अंतरात्म्याची ओळख, मोक्षाचे स्वरूप, मुखाांची लक्षणे यावरून दासबोधाच्या अंतरंगाची कल्पना येते. िन्म दु:खाचा अंकुर । िन्म िोकाचा सागर । िन्म भयाचा डोंगर । चळेना ऐसा । येथपासून सुरू झालेल्या दिकात िन्म, देि, संसार यांचे भयानक वणभन करताना शदसतात. धन्य धन्य िा नरदेिो । येथील अपूवभता पािो । अिी नरदेिाची स्तूती केली आिे. परमाथभ साधनासाठी नरदेि उत्तम पाशििे असे त्यांना वाटे. दुलभभ अिा नरदेिाचा नाि करू नये असे म्िटले आिे. या नरदेिामुळेच गणेिपूिन, िारदावंदन, ग्रंथलेखन, तीधीटण, श्रवणमनन, सन्मागभसाधन, मुशक्तसाधन वगैरे गोष्टी करता येतात. नाना वेष नाना उपाश्रम । सवाांचे मूळ गृिस्थाश्रम या िब्दात प्रपंचाचा वणभन करतात. मराठीत काय अथभ आिे? असे शवचारणाऱ्यांना ते सांगतात. येक म्िणती मऱ्िाठे काय । िे तो भल्यासी ऐको नये । ती मूखें नेणती सोय । अधीन्वयाची । लोिाची मांइस केली । कŁणाĶके :- करुणाष्टके म्िणिे रामभक्तीने ओथंबलेली रामदासांची भावकशवता आिे. करुणाष्टांमध्ये कधी देवदेवतांची नामावली शकंवा कधी शववेकाने वागण्याचा उपदेि असला तरी मुख्यत: रामाची भक्ती, त्यांच्याशवषयीची अपार ओढ आशण त्यांच्या शवरिाने िोणारी मनाची तगमग करुणाष्टकांमधून शदसते. प्रपंचातील सुखदु:खानी शिणलेले मन रामािवळ शवसावण्यासाठी व्याकूळ शदसते. munotes.in

Page 34

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
34 चार-चार ओळींची कडवी आिेत. त्यांच्या मनातील तळमळ शदसून येते. मनाला लागलेली टोचणी, तळमळ आशण देवशवरिाचे दु:ख व्याकूळतेने व्यक्त केले आिे. अनुशदन अनुतापे तापलो रामराया । परम शदनदयाळा नीरसी मोिमाया । अचपळ मन माझे नावरे आवरीता । तुिशवण शिण िोतो, धाव रे धाव आता ।। िे रामराया, मी प्रत्येक शदविी पश्चातापाच्या आगीत भािून शनघलो आिे. िे परमेश्वरा । तू दीनांचा कैवारी आिेस, खोटे भ्रम, माया यांचा तू नाि करतोस. माझे मन मोठे चंचल आिे. शकतीिी प्रयत्न केला तरी भलत्या मोिांकडे धावले. आवरता आवरत नािी. तूच मला िवा आिेस. तुझ्यावाचून माझे मन तळमळले आिे. आता धावत ये. रामायण :- रामदासांनी पूणभ रामकथा आपल्या काव्यात आणलेली नािी. मूळ रामायणातील दोन कांडे (शवभाग) सुंदरकांड आशण युध्दकांड एवढ्यावरच आधाररत त्याची रचना आिे. त्यातिी सुंदरकांडाला मित्व कमी आिे. युध्दकांड मात्र त्यांनी शवस्ताररत रंगशवले आिे. वीर रसाने भरलेली वणभने त्यात आिेत. रामभक्त िनुमान िािी रामदासांचा श्रद्धाशवषय िोता. त्यामुळे िनुमानाचे पराक्रम, िनुमान – रावण युध्द आशण राम-रावण युध्द यांचे वणभन करताना रामदासांना वीररसाचे भरते येते. आवेि आशण पराक्रम यांनी भरलेले प्रसंग रामदासांनी रंगशवले आिेत. एक ििारािूंन अशधक ओव्यांचे िे रामायण आशण १२५ श्लोकांचे लघुरामायण आशण दोन प्रकारची रामायणावरील रामदासांची रचना आिे. बुशध्द दे रघुनायका, रघुनायका काय कैसे करावे, उदासीन िे वृशत्त कोठे न लागे, लवे नेत्रपाते स्फुरे आशि बािे, इ. िोत्रे भाशवकांचे अंत:करण सद् गशदत करतात. रामावरील भक्ती आशण त्याच्या शवरिाने िोणारी तगमग िा येथील शवषय आिे. प्रपंचातील सुखदु:खांनी शिणलेले मन रामािवळ अखेरचा शवश्राम शमळावा म्िणून व्याकूळ झालेले इथे श्लोकांश्लोकांतून शदसते. िनसंपकाभला नकार, अनुतापाने ईश्वराकडे पुन:पुन्िा परतण्याची इच्छा, सांसररक व्यापातापांच्या दु:खिाशणवा यांच्या दिभनाने िी कशवता वेगळेपणाने उठून शदसते. कामक्रोधाशद षडररपूंमुळे संवेदनिील अिा मानवी मनाचे प्रशतशनधीत्व करणारी िी करुणाष्टके म्िणिे ईश्वराचा व त्यांच्या शचंतनाचा ध्यास घेतलेल्या रामदासांची व्यशक्तगत आत्मिाणीव आिे. ‘करुणाष्टके’ िी धावा या काव्यप्रकारात मोडणारी रचना आिे. संकटात देवाने धावून यावे आशण आपली मुक्तता करावी अिी भूशमका येथे असते. आतभ भक्ताने व्याकूळ िोऊन देवाची केलेली शवनवणी िे धाव्याचे रूप असते. देवािी केलेला िा एकतफी संवाद आिे. त्यांच्या भक्तीला आत्मशनवेदन िा प्रकार प्रगट िोतो. येथे परमेश्वराला िाक मारलेली आिे. दु:खांनी मांडून फोडलेला टािो िे धाव्याचे स्वरूप असते.रामदासांनािी येथे िळते हृदय माझे असे सांशगतले आिे. munotes.in

Page 35

वाङमयीन प्रेरणा
35 मनाचे Ĵोक :- मराठीमाणसाच्या सांस्कृशतक िीवनाचा एक अशवभाज्य घटक म्िणिे समथभ रामदासांचे मनाचे श्लोक एकूण २०५ श्लोक आिेत. आपल्या मनाला उिेिून केलेली िी श्लोक रचना आिे. रामदासी संप्रदायाची मंडळी मनाचे श्लोक म्िणून नंतर ‘िय िय रघुवीर समथभ’ अिी ललकारी देत शभक्षेसाठी दारािी येत असत. सूत्ररूपाने िीवनासंबंधीचे मौशलक शवचार या श्लोकांमध्ये गुंशफलेले आिेत. तुकारामाच्या वचनांसारखीच मनाच्या श्लोकांनािी सुभाशषतांची योर्गयता लाभली आिे. मना वासना दृष्ट कामा नये रे । मना सवभथा पापबुध्दी नको रे । मना सवभथा नीशत सोडू नको रे मना अंतरी सार शवचार रािो अिा प्रकारचे सुबोध श्लोक म्िणिे रामदासांनी िीवनाचे सखोल शचंतन करून सामान्य माणसांसाठी शलशिलेले मौशलक असे शवचार आिेत. त्यांच्या या उपदेिाने लोकांच्या घरा-घरात प्रवेि केला आिे. साधी, सरळ, प्रसादपूणभ रचना मनाला शभडणारी आिे. गणाधीि िो ईि सवाभ गुणांचा मुळारंभ आरंभ तो शनगुभणाचा ।। नमूं िारदा मूळ चत्वार वाचा । गभू पंथ आनंत या राघवाचा ।।१।। सवभप्रथम कायाभरंभी गणेिाची स्तुती केली आिे. त्याप्रमाणे इथे केली आिे. गणेि, िो सवभ गुणांचा ईि आिे, िो सवभ शनगुभणाचा मूळ आरंभ आिे. त्याला आशण देवी सरस्वती, िी चारिी वाणींची मूळ आिे, शतला नमन करू आशण मग श्रीरामचंद्राचा िो अंत नसलेला मागभ आिे त्यावर वाटचाल करू. सज्िन मनाने कोणती पर्थये पाळावयाची आिेत ते इथे सांगतात – मना सज्िना भशक्तपंथेची िावे तरी श्रीिरी पाशविेतो स्वभावे िनी शनंद्य ते सवभ सोडून द्यावे िनी वंद्य ते सवभ भावे करावे ।। munotes.in

Page 36

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
36 िे सज्िन मना, नेिमी भशक्तमागाभने गेले म्िणिे सािशिकच परमेश्वर पावतो. तेव्िा लोकांकडून ज्याची-ज्याची शनंदा िोईल असे सवभ कािी सोडून द्यावे आशण लोकांना िे िे वंदनी आिे ते सवभ भशक्तभावाने करावे. यासाठी ईश्वरभक्ती करायला िवी व स्वत: ईश्वर प्रसन्न िोईल. इथे संत रामदास ‘सज्िन मना’ असा उल्लेख करतात. नको रे मना द्रव्य ते पुशदलांचे अशत स्वाथभ बुध्दी नुरे पाप साचे घडे भोगणे पाप ते कमभ खोटे न िोता मनासाररखे दु:ख मोठे । मना दुसऱ्याच्या मनाचा िव्यास नको. अशत स्वाथभबुध्दी म्िणिे केवळ पापाची धनी असते. आशण ज्या कमाभमुळे पापाचे फळ भोगावे लागेल असे कमभ करणे खोटेपणाचे असते. आशण त्या कमाभतून मनासारखे घडले नािी तर ते खूपच मोठे दु:ख ठरते. द्रव्याची संपत्तीची इच्छा अशभलाषा धरू नये. स्वाथभबुध्दी ठेवू नये. त्याचे दुष्ट्पररमाण या िन्मात शकंवा पुढच्या िन्मात भोगावे लागतील असे कमभ करू नये. सदा सवभदा प्रीशत रामी धरावी सुखाची स्वयें सांडी िीवी करावी. देिे दु:ख ते सुख मानीत िावे शववेके सदा स्वस्वरूपी भरावे नेिमी श्रीरामाबिल प्रेम बाळगावे. सुखोपभोग टाळावा. देिाला पडणाऱ्या कष्टात सुख मानत िावे आशण नेिमी सारासार शववेक भरलेला असावा. रामाबिल भशक्त करत रिावे. सतत स्मरण करीत रिा म्िणिे इतर कुठलेिी शवकार िोत नािी. देिसुखाचा त्याग करून श्रीरामाच्या प्रेमात रिा. असा शवचार तुझ्या अंतरी भरलेला असू दे. श्री समथभ रामदास स्वामी यांनी शलशिलेले ‘मनाचे श्लोक’ आि आपण दैनंशदन िीवनात म्िणतो – िा आपल्या संस्कृतीचा घटक आिे. माणसाने आपले वतभन कसे ठेवावे आशण कसे ठेवू नये याबिल समथभ रामदास स्वामीनी शन:संशदर्गध खूप सशवस्तर आशण मोलाचे मागभदिभन त्यांच्या काव्यात केले आिे. आरत्या, िोत्रे, भूपाळ्या ह्या रामदासांच्या रचना मिाराष्ट्रात बिुतेक भाशवकांना पररशचत आिेत. सुखकताभ दु:खिताभ िी गणपतीची आरती, लवथवती शवक्राळा ब्रह्मांडी माळा िी िंकराची आरती शकंवा ‘भीमरूपी मिारुद्रा’ यासारखे मारूतीचे िोत्र या रचना लोकशप्रय आिेत. munotes.in

Page 37

वाङमयीन प्रेरणा
37 राजकìय ÿकरणे – रामदासांच्या मनाला समािशिताची िी तळमळ लागली िोती, त्या तळमळीतून कािी लिान-लिान रचना केल्या आिेत. शिवािीरािे आशण संभािीरािे यांनी शलशिलेली दोन ओवीबध्द पत्रे यात आिेत. त्यात कािी िोत्रे आिेत आशण आनंदवनभुवन िे ५९ ओव्यांचे अशतिय सुंदर असे काव्यिी आिे. याशिवाय क्षात्रधमभ, सेवकधमभ, रािधमभ अिा स्वरूपाची पत्रे आिेत. ‘अस्मानी सुलतानी’ व परचक्र शनरुपण अिी दोन प्रकरणे एवढे िे साशित्य आिे. रािा शकंवा लोकनेता कसा असावा असे फार माशमभक शववेचन रामदासांनी शिवािी मिारािांना पाठशवलेल्या एका पत्रात केले आिे. त्याशिवाय शिवािी मिारािांच्या मृत्यूनंतर संभािीरािांना त्यांनी पाठशवलेले पत्रिी उत्तम रािाचे गुण कोणते, याचे वणभन करणारे आिे. आदिभ रािा कसा असावा, आदिभ राज्य कसे असावे, आदिभ समाि कसा असावा िे सुंदर िब्दशचत्र आिे. ‘आनंदवनभुवन’ िे त्यांचे छोटेखानी काव्य म्िणिे आदिभ रािाचे स्वप्नच आिे. िगातील अमंगलाचा नाि िोऊन सज्िनांचा शविय व्िावा या प्रेरणेने कायभ करणाऱ्या एका साधुपुरुषाचे आदिभ मिाराष्ट्र शनमाभण करण्यासाठी धडपड केली. त्यांच्या डोळ्यापुढे उद्याच्या सुखी समािाचे िे शचत्र िोते ते कसे िोते. आरोर्गय िािली काया । वैभवे सांशडली सीमा । सार सवभस्व देवाचे । आनंदवनभुवनी ।। माणसे आरोर्गयसंपन्न, िीवनसमृध्द आशण देवाशवषयी मनात भक्ती, यामुळे आनंदमय झालेले िग यांनी कल्पनेने पाशिले आशण वणभन केले. िे सवभच वणभन अशतिय आवेगपूणभ, ओघवत्या भाषतले व उत्सािाने भरलेले आिे. या साशित्याचे अनन्यसाधारण असे मित्त्व आिे. ५९ ओव्यांचे िे काव्य म्िणिे दुष्टांचे शनदीलन व सज्िनांचे पररमाण करून धमभस्थापना करू इशच्छणाऱ्या अवतारी पुरुषाच्या कल्पनेने आशण दिभनाने िषभभरीत झालेल्या रामदासांच्या संवेदनिील अंतकरणातून उमटलेले शदव्य सूक्त आिे. या काव्याच्या प्रेरणा कोणत्यािी असल्या तरी समथाभच्या िीवनकायाभतील धमभस्वरूपी रािकारण आशण ऐशिक िीवनाचा सवाांगीण उत्कषभ आिे. ‘आनंदवनभुवन’ मधील िब्दयोिना, भावनांचा आवेि, शवचारांचे अधभ सौदयभ यांचा आस्वाद घ्यायचा तर ते काव्य मूळातूनच वाचले पाशििे. तसेच शवचाराबरोबर गेयता कळेल. म्लेच्छांची िुलमी सत्ता िे आमच्या देिावर व संस्कृतीवर मोठे संकट िोते, मोठे शवघ्न िोते, या शवघ्नांचा नाि करूम आमच्या संस्कृतीचा मोकळा श्वास घेता यावा यासाठीच कठोर पररक्षम घेणे आवश्यक िोते. यासाठी म्लेच्छरूपी संकटाचा नाि करून ‘शनमभळ िािली पृर्थवी’ असे पािावे िे स्वामीचे ध्येय िोते. munotes.in

Page 38

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
38 स्मरले शलशिशले आिे । बोलता चालता िरर । काय िोईल ते पािावे । आनंदवनभुवनी ।। समथभ म्िणतात, ‘‘पुढे घडणाऱ्या गोष्टी ििा आठवणीतील तिा शलिून काढल्या. यातील प्रत्येक चरण िा शवचार करण्यासारखा आिे. संसार वोशढता दु:खे। ज्याचे त्यासीच ठाऊके । न सोसे दु:ख ते िोते। दु:ख िोक परोपर ।। समथभकालीन मुसलमानी रािवटीत शिंदुप्रशिची अवस्था अत्यंत वाईट झाली िोती. प्रिेला कोणीिी त्राता उरला नव्िता. िे दु:ख वाट्याला आले ते त्यालाच सिन करावे लागत िोते. ते दुसऱ्याला सांगून उपयोग नव्िता. त्यावेळी सामान्य माणूस म्िणत िोता की, िे देवा, पुष्ट्कळ दु:ख सोसले. पुरे झाला आता िा संसार देि त्यागासाठी आता आनंदवनभुवनी यायचे आिे. संकळ देवांशचये साक्षी । गुप्त उदंड भुवशन । सोख्यासी पावणे िाणे । आनंदवन भुवनी ।। त्रैलोक्य चाशलले तेथे । देव गंधवभ मानवी । ऋशषमुनी मिायोगी । आनंदवन भुवनी । गंगेच्या प्रवािात अनेक गुप्त भुवने आिेत. देवांची िी साशप्तदप भुवने पािून खूप आनंद िोतो. तेथे शत्रभूवनातील देव, गंधवभ, मानव, ऋशषमुनी असे मिायोगी पुरुष ब्रह्मांडाचा आनंद घेत आिेत. मिा रम्य सरोवरे वािताती । िगन्नायक राम सवभ मुनींसि स्वयंवरासाठी आनंदाने िेव्िा शमशथलेला आिे तेव्िा शमशथला किी िोभत िोती याचे वणभन केले आिे. उठावे रघुनायका आशदमूती । करी कामुभकी सज्ि िे गुणकीती ।। िनक रामाला सशच्चदानंद म्िणतो, सीतेला मूळ माया म्िणतो, यातून लौशकक नात्यांच्या पलीकडे िाऊन राम आशण सीता िी वस्तुत: कोण आिे िे िनकाला िाणवल्याचे शदसते. त्याच्या पुण्यश्लोक स्वभावावर यातून प्रकाि पडतो. सीतस्वयंवर – munotes.in

Page 39

वाङमयीन प्रेरणा
39 राम गुणाचा सागर । राम सुखाचा सुरतरू । राम भक्ताचे मशिप । राम शवसावा िनाचा । राम पुिावा शवळासी । राम घ्यावा अशिणेसी । रामवेगळे मनासी । कािी नावडे ।। राम िा गुणांचा सागर आिे. तो सुखाचा कल्पतरू आिे. राम िा भक्तीचे मािेर आिे. अनेकांच्या मनातील शवसावा आिे. राम िाच माझे सवभस्वी आिे व रामा शिवाय मला कािीच आवडत नािी. िानकीचा मंगलोत् साि श्रोत्यांनी तत्परतेने ऐकावा व आपणिी तो गावा म्िणून सीता स्वयंवराचे आख्यान सांगण्यास वेणाबाई प्रवृत्त झाली आिे. मरीच सुबादू यांचा वध, अशिल्योध्दार, धनुभभग, वरपक्षाचे शमशथलेकडे प्रयाण, लर्गनशवशधचे वणभन, शनयोशित वराचे पूिन, िळदीचा कायभक्रम, तेल लावणे, सुखवत, शववाि या प्रकारच्या वणभनांतून वेणाबाईचे वणभन कौिल्य शदसते. २.८ संत वेणाबाई: समथभ संप्रदायातील एक अशधकारी िी व मठाशधपती म्िणून वेणाबाई प्रख्यात आिे. वेणाबाईकृत रामायाण – रामायण िे मिाकाव्य भारतीय साशित्याचेच नव्िे तर संस्कृतीचेिी भूषण आिे. एकूण ओवीसंख्या १५३६ उपलब्ध आिेत. सुंदरकांड िे िेवटचे असून सािशिकच वेणाबाईच्या मनातील आवडीने शतचा िेतु संपूणभ झाला. यातून भावभशक्तचे दिभन घडते. धुनभबाणधारी च लीलावत्तारी । सवे िेष लावण्य कामावतारी । करी खड् ग । तूणीर पृष्ठवरी िो । ऋषीच्या सवे चाशलला श्री िरी िो । यज्ञरक्षणासाठी राम शवश्वाशमत्राबरोबर वनात िायला शनघाला तेव्िा िा राम धनुभधारी िोती. त्याच्या िाती खड् ग िे िाक्त िोते. अशतिय देखणे लावण्य असलेला श्रीराम ऋषींच्या समवेत चालला िोता. कािी सुभाशचतांचीिी रचना आिे. सख्याची मनी शनत्य आखंड भेटी । परी डोळ्यां पाशििे दृशष्टभेटी दीघभकाळानंतर मारूतीची आशण रामाची भेट झाली तेव्िा रामाने त्याला आशलंगन शदले. किी शमशथला िोभते िेमवणी । प्रभा कांकत्ती सवभ िी रत्नकीणी । वने पावने उपवने िोभताती । munotes.in

Page 40

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
40 उत्तरायणाची वाट बघत भीष्ट्म थांबलेला आिे. ज्याने शनरंतर देवाचे स्तवन केले त्या कृपासागर देवाने भीष्ट्म या भसरािला आपले रुप दाखशवले. २.९ संत वेणाबाई¸या सािहÂयाचा पåरचय: वेणाबाईकृत आरत्या – रामाची आरती – या आरतीत रामाचे अवतारकायभ सांशगतले आिे. नशलनी दलनेमा, दुराशत इ. संस्कृत िब्द त्यात आिेत. िी आरती नादमय व स्वर आिे. शेजारती ®ीरामाची – शनद्रा करण्यासाठी ‘राघव चला िो शनि मंशदरात’ अिी रामाची आळवणी केली आिे. रामाची स्तुती करताना ब्रह्मांडनायक, रघुकुळ शटळक अिी संबोधने वापरली आिेत. उशठयेले िगज्िीवन । शसलंसनाइन । वेणाबाई शलबलोण । उतरीतसे ।। यातून व्यक्त िोतो. आत्मरंगाने रंगलेली तरल, पारमाशथभक अनुभूती ग्रंशथत करणारी रामलीला, रामनाम, रामभिन यात रंगलेली, मनाला शभडणारा पारमाशथभक उपदेि करणारी, कधी वैचाररक तर भावशनक दाखशवणारी पदरचना आिे. कधी ती भारदस्त, संस्कृत प्रचूर असते तर ती बोलीसदृश्य असते. वेणाबाईची पदरचनािी शतचे वाड़:मयीन मूल्य लक्षात घ्यावयास िवा. वÖतुवणªन – मिालाचे वणभन, दिरथसभेचा थाट, बोिले, लर्गनमंडप एकूण एक गोष्टी, देवाचे लर्गन असल्यामुळे दैवी प्रभेने नटतात. कथनकाव्यात िा चमत्कार आध्याशत्मकता घडवून आणते. पात्रांच्या कृती, उक्ती यांना पोषक पाश्वभभूमी वस्तुवणभनामुळे शमळते. ŀĶाÆत :- चुकत्या धना पावे धशनक । शकं गतराज्या पावे नायक । एखाद्या धशनकाचे िरवलेले धन परत शमळाले व एका रािाचे गेलेले राज्य परत शमळावे त्यावेळी त्यांची अवस्था किी िोईल तसा रामाला बघून दिरथाला आनंद झाला. कौसल्येसि सगळ्या मातािी आनंशदत झाल्या. त्यांनी रामाला आशलंगन शदले. दिरथाच्या आनंदाची अत्युत्कटता शविद करण्यास िे दृष्टान्त समथभ आिेत. ®ीकृÕण Öतुती :- श्रीकृष्ट्ण स्तुती शिच्यात २८ ओव्या आिेत. भीष्ट्म िरपंिरी पडलेल्या अवस्थेत भाकीयुक्त अंत:करणाने कृष्ट्णस्तुती करत आिे. वेणाबाई भीष्ट्माच्या भावनेिी एकरूप झाली आिे. munotes.in

Page 41

वाङमयीन प्रेरणा
41 िरांचे शपसोरे तनु गुप्त िाली । मयोरापरी सवभ काया बुडाली । शवधी उत्तरायेण लक्षीत संधी । शववेकाशनधी प्राण िावो न नेदी । िी कृष्ट्णस्तुती भशक्तभावाने पररपूणभ आिे. त्यात भीष्ट्माला झालेला पश्चाताप आिे. भीष्ट्माची उत्कट भक्ती आिे. लोकिागृतीच्या तळमळीच्या या पाश्वभभूमीवर समथाभच्या ग्रंथकतृभत्वाकडे पाशिले पाशििे. समथाभच्या िन्मानंतर वीसबावीस वषाभतच मिाराष्ट्रात एका फार मोठ्या रािकारणी पुरुषाचा िन्म झाला. समथाभच्या डोळ्यांपुढे शिवरायांचे कायभ िोते. संप्रदाय उभारणीच्या कायाभस समथाांनी ज्या काळात सुरूवात केली त्याच काळात शिवािी रािांच्या स्वराज्य स्थापनेच्या चळवळीस प्रारंभ झाला िोता. शिवािीरािांनी ििािी रािांकडे बसून शिंदू राज्य पद्धतीचे शनरीक्षण केले. शिवरायांच्या चळवळीचे रूप समथाांना संतुष्ट करीत िोते. समथाांची प्रेरणा शिवािीरािांना उपकारक िोत असावी. दोघेिी स्वतंत्र बुध्दीचे िोते. ते कतुभत्ववान पुरुष िोते. व दोघांत आपुलकीची भावना िोती. शनश्चयाचा मिामेरू । बिुत िनांसी आधारू । अखंड शस्थतीचा शनधाभरु । ‘श्रीमंत योगी’ पािून समथाभना खशचत आनंद झाला असावा. पारतंत्र्यांची दु:खे समथाांना पाशिली िोती. तेव्िा – यिवंत, शकतीवंत । सामर्थयभवंत वरदवंत । पुण्यवंत नीशतवंत । िाणता रािा िे पािून समथाभच्या मनास समाधान वाटले असावे मराठा शततुका मेळवावा । मिाराष्ट्र धमभ वाढवावा । िी गिभना िोती. म्लेंच्छ दुिभन उदंड । बिुतां शदवसांचे मािले बंड सोबत पािून समथाांना कृतकृत्यता वाटली. ‘याचसाठी तुझा तू वाढवी रािा’ म्िणून समथभ तुळिा भवानीला प्राथभना करीत. आशण शिवरायांच्या अलौशकक कायाभला यि येत आिे िे पािून त्यांना संतोष वाटे. बुडाले सवभिी पापी । शिंदुस्थान बळावले । अभक्तांचा क्षयो िाला, बुडाला औरंर्गया पापी । म्लेच्छसंिार िािला । मोशिली मांशडली क्षेत्रे’ munotes.in

Page 42

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
42 अिा उद् गारांतून समथाभना झालेला आनंद स्पष्ट िोतो. म्िणूनच – समथभ शिवरायांचे आठवावे रूप । शिवरायाचा आठवावा प्रताप । असा उपदेि करून ‘मिाराष्ट्र राज्य करावे । शिकडे शतकडे असा उपदेि करतात – त्याकाळात समािाची वतभमान शस्थती बदलावी अिी वाटते. त्या बदलासाठी लोकसंघटन आवश्यक िोते. लोकसंघटन करणारे नेतृत्व तयार व्िावे अिी गरि त्यांना िाणवली िोती. रामदासांनी लोकिीवनाचा दिाभ उंचावण्याचे प्रयत्न केले. तुकारामांनी सामाशिक शस्थती बदलण्याचे प्रयत्न केले. लोकांना संघशटत करण्याचे प्रयत्न केले आशण समािाला चांगले नेतृत्व लाभावे असे प्रयत्न केले. शिवािीरािांनी मिाराष्ट्रात स्वराज्य स्थापनेसाठी िथीने प्रयत्न चालशवले िोते. धमाभशधशष्ठत समािात देवाचे अशधष्ठान राज्याला शमळाले पाशििे. िे त्यांनी ओळखले िोते. मुसलमान राज्यकत्याांनी इथले धमभिीवन आशण समाििीवन उद् ध्वस्त केले िोते. स्वराि िे ईश्वरी आिीवाभदाने नांदावे आशण शतथे सवाांचे िीवन त्यावर आधारलेले असावे असा त्यांनी प्रयत्न केले. रामदासांनी समािाची उन्नती अपेशक्षत िोती. सुखी िीवन व संपन्न समाि असावा. प्रत्येकाने आपआपला धमभ सुखाने सांभाळावा. देवावर शनष्ठा असावी आशण भक्तीचे व्यविार शनभभयपणे चालावा असे त्यांना मनोमन वाटत िोते. मराठी माणसांना एकत्र करणे गरिेचे िोते. त्यांच्यात प्रेम आशण अशभमान शनमाभण करावे असे िोते. समािाचे दैन्य व दुबळेपण नािीसे व्िावे असे वाटते. मराठा शततुका मेळवावा । मिाराष्ट्र धमभ वाढवावा । असे समथाांचे वचन आिे. मराठी माणसाने एकत्र येऊन मिाराष्ट् राच्या उध्दारासाठी कायभ करावे. या काळात लोकांची अशस्मता िागृत झाली. िाच मिाराष्ट्र धमभ िोय. २.१० समारोप शिवािीरािांनी मिाराष्ट्रात स्वराज्य स्थापनेसाठी िथीने प्रयत्न चालशवले िोते. धमाभशधशष्ठत समािात देवाचे अशधष्ठान राज्याला शमळाले पाशििे िे त्यांनी ओळखले िोते. मुसलमान राज्यकत्याांनी येथील धमभिीवन व समाििीवन उध्वस्त केले िोते. म्िणून स्वराज्य िे ईश्वरी आिीवादाने नांदावे. सवाांचे िीवन न्यायावर आधारलेले असावे असे प्रयत्न त्यांनी केले. रामदासांनी समािाची उन्नती अपेशक्षत िोती. सुखी िीवन व संपन्न समाि असावा आशण प्रत्येकाने आपला धमभ सुखाने सांभाळावा. देवावर शनष्ठा असावी आशण भक्तीचा व्यविार शनभभयपणे चालावा असे त्यांना वाटत िोते. मराठी माणसे एकत्र करून मराठी संस्कृतीशवषयी आशण प्रदेिाशवषयी त्यांच्या मनात प्रेम शनमाभण करावे, अशभमान शनमाभण करावा असे दोघांनीिी प्रयत्न केले. समािाचे दैन्य आशण दुबळेपर नािीसे व्िावे आशण त्यांनी स्वाशभमानी, समथभ िीवन िगावे अिा प्रेरणेने कायभ केले. munotes.in

Page 43

वाङमयीन प्रेरणा
43 मराठा शततुका मेळवावा । मिाराष्ट्र धमभ वाढवावा । असे समथाभचे वचन आिे. मराठी माणूस िो िो असेल तो तो एकत्र यावा आशण त्यांनी मिाराष्ट्र प्रदेिाच्या अशभमानाने त्यांच्या उध्दारासाठी कायभ करावे असा या वचनांचा अथभ आिे. त्यांनी आपल्या कायाभतून मिाराष्ट्रीय माणसाची अशस्मता िागी केली. २.११ संभाÓय ÿijावली १) शिवकालीन सामाशिक व सांस्कृशतक िीवनाचा पररचय करून द्या. २) संत तुकारामांच्या अभंगांची वैशिष्टये स्पष्ट करा. ३) तुकारामांची कशवता बिुसंवादी ठरते – उदािरणासशित स्पष्ट करा. ४) संत बशिणाबाईच्या अंभागाचे वेगळेपण स्पष्ट करा. ५) संत बशिणाबाई स्वयंशसध्दा आिे – िे काव्याआधारे स्पष्ट करा. ६) संत रामदासांच्या साशित्याचा पररचय करून द्या. ७) ‘आनंदवनभूवनी’ शवषयी थोडक्यात माशिती द्या. ८) दासबोध व करुणाष्टके यांशवषयी माशिती द्या. ९) संत वेणाबाई यांच्या साशित्याचा सशवस्तर पररचय करून द्या. १०) संत वेणाबाई यांच्या कशवतेचे वाड़:मयीन मूल्य स्पष्ट करा. २.१२ संदभª úंथ :- १) मालिे सं.ग. मराठी वाड़:मयाचा इशतिास – खंड दूसरा मॅ.सा.प. प्रकािन २) ल. रा. पांगारकर – तुकारामचररत्र ३) डॉ. सौ. िैला गावंडे – १० संत कशवशयत्री ४) गं. बा. सरदार – रामदास दिभन ५) अ. ना. देिपांडे – मराठी वाड़:मयाचा इशतिास भाग – सातवा ६) अ. ना. देिपांडे – मराठी ड़:मयाचा शववेचक इशतिास  munotes.in

Page 44

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
44 ३ संत तुकाराम, संत बिहणाबाई, संत रामदास व संत वेणाबाई घटक रचना ३.० उशिष्टे ३.१ प्रास्ताशवक ३.२ शवषय शववेचन ३.३ संत तुकारामांचा जीवन पररचय ३.४ तुकारामांचे अभंग ३.५ तुकारामांचे कायय ३.६ संत बशिणाबाई ३.७ बशिणाबाईंचे शनवडक अभंग ३.८ संत रामदास ३.९ मनाचे श्लोक व आनंदवनभुवन ३.१० संत वेणाबाई ३.११ वेणाबाईंचे शनवडक अभंग ३.१२ सरावासाठी स्वाध्याय ३.१३ अशिक वाचनासाठी पुस्तके ३.० उĥीĶे • संत बशिणाबाई अभंगांचा पररचय करून घेता येईल. • शिवकालीन संत म्िणून संत रामदासांचा जीवन पररचय करून घेता येईल. • वेणाबाईंच्या अभंगांचा पररचय िोईल. • शिवकाळातील वारकरी व समर्य संप्रदायांच्या कवींच्या काव्याचा पररचय करून घेता येईल. ३.१ ÿाÖतािवक : संत तुकाराम – तुकाराम िे एकनार्ांच्या नंतरचे भागवत संप्रदायातले श्रेष्ठ असे संत कवी सतराव्या ितकात रामदासांच्या आशण शिवाजीराजांच्या काळातच िोऊन गेले. तयांचा जन्म आशण मृतयू यांच्या शनशित वषायबिल अभ्यासकांमध्ये मतभेद असले तरी सवय सािारणपणे इ.स. १६०६ ते १६४९ असा तयांचा जीवन काळ मानला जातो. munotes.in

Page 45

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
45 मिाराष्ट्र िी संतांची आशण वीरांची भूमी आिे. या भूमीत ३५० वषाांपूवी छत्रपती शिवाजी मिाराज िोऊन गेले, तयाच काळात संत तुकारामिी झाले. एकाच काळात िोऊन गेलेल्या या दोन मिापुरुषांची आरती आजिी समाज गात आिे. संत तुकाराम ततकालीन समाजाची सांस्कृशतक आशण सामाशजक नांगरणी करीत िोते तर शिवाजी मिाराज राजकीय जागृती करीत स्वराज्य स्र्ाशपत िोते. तुकाराम आपल्या कीतयनातून स्वरशचत अभंग गात. तयांच्या वाणीत संसाराचा आशण जीवनाचा अनुभव ठासून भरलेला असे. तुकारामांचे आयुष्ट्य संकटे आशण संघषायने भरलेले िोते. संसार, आजूबाजूचे जग, ईश्वर आशण स्वतःचे मन याच्यािी िेवटपयांत ते झगडताना शदसतात, तर छत्रपती शिवाजी मिाराजांची तलवार रयतेच्या कल्याणासाठी व यवनांशवरोिात अिोरात्र तळपत िोती. तुकारामांच्या भाषेत या दोघांच्यािी आयुष्ट्याचे वणयन करायचे झाल्यास "रात्रंशदन आम्िा युद्धाचा प्रसंग| अंतबायह्य जग आशण मन||" असे करावे लागेल. ३.२ िवषय िववेचन तुकाराम मिाराजांच्या वाटचालीचा शवचार करताना ततकालीन मिाराष्ट्राचा आशण वारकरी संप्रदायाच्या शवकासाचा शवचार मित्त्वाचा आिे. संत ज्ञानेश्वरांपासून शवस्तारत रािणारा वैष्ट्णव संप्रदाय तुकारामांच्या काळापयांत मिाराष्ट्रात चांगला रूजला िोता. तो मिाराष्ट्रात सवयदूर पसरला िोता. या शवस्ताराचे वणयन तुकाराम शिष्ट्या बशिणाबाई यांनी केले आिेच. शतच्या वणयनाप्रमाणे संत ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदायाचा म्िणजेच भागवत िमयरूपी मंशदराचा पाया घातला आशण संत तुकाराम िे या मंशदराचे कळस झाले. तुकारामांनी आपल्या साध्या भाषेत शवठ्ठल भक्तीचा सवोच्च अशवष्ट्कार केला. तयांनी शवठ्ठल भक्तीत आपले आतमानुभव ओतप्रोत भरले. अशतिय रसाळ आशण शजव्िाळ्याच्या भाषेत तयांनी आपले काव्य रचले. तयांच्या रचनेचे स्वरूप पािता तयांच्या इतका र्ोर तत्त्वज्ञ कवी आशण मिान संत झालेला शदसत नािी. आज साडेतीनिे वषायनंतर सुद्धा भजनाच्या िेवटी तुकाराम, तुकाराम, तुकाराम असे तुकोबांचे नामस्मरण केले जाते. तयांच्या नामस्मरणात खेरीज भजनाची सांगता िोत नािी.i ज्ञानेश्वर मिाराजांनी उभारलेल्या भागवत िमायच्या मंशदरावर कळस घडशवण्याची कामशगरी शिवकाळात देिूच्या तुकाराम मिाराजांनी पार पाडली. ज्ञानेश्वरांनी स्त्री, िुद्ध अशिकाऱ्याच्या अध्याशतमक उन्नतीचे जे ध्येय आपल्यापुढे ठेशवले िोते ते तुकारामांच्या रूपाने जणू कािी प्रतयक्षात अवतरले. "वेदांचा तो अर्य आम्िासीच ठावा" असे म्िणण्याचा अशिकार प्राप्त करून घेऊन ततकालीन िूद्र म्िणशवल्या जाणाऱ्या संताने आतमोन्नतीचा खरोखर कळस गाठला िाच तुकारामांच्या चररत्राचा सामाशजक अर्य िोय.ii ३.३ संत तुकारामांचा जीवन पåरचय तुकारामांचे जीवन चåरý: तुकारामांचे संपूणय नाव तुकाराम बोल्िोबा आंशबले. वाडवडील देिूचे मिाजन. या सिन घराण्यात पूवायपार शवठ्ठलभक्ती चालत आलेली. ते जातीने कुणबी िोते. मात्र तयांच्या घरी मिाजनकी म्िणजे सावकारी िोती. वाण्याचा िंदा परंपरेने चालत आलेला िोता. तुकारामांचा रखुमाबाई व शजजाबाई उर्य आवली यांच्यासोबत शववाि झाला िोता. तुकाराम munotes.in

Page 46

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
46 सतरा वषायचे असतानाच तयांचे आईबाप वारले. भयंकर दुष्ट्काळ पडला. पशिली पतनी अन्नावाचून मेली शतचा पुत्र संताजीिी मरण पावला. दुकानदारी मध्ये शदवाळे शनघाले. संसाराची वातािात तुकोबांनी उघड्या डोळ्यांनी पाशिली. या उशिग्नतेतूनच जीवनाला सामोरे जाण्यासाठी लागणारा मनाचा शन:संगपणा तयांच्या व्यशक्तमत्त्वात उतरला. उशिग्न तुकाराम गावाबािेरील भंडारा डोंगराचा आश्रय घेऊ लागले. तयाने लोकांत सोडला आशण एकांत िोिला. ते िळूिळू ईश्वर शचंतनात रमले. गुरू केिव चैतन्यांकडून तयांना 'राम कृष्ट्ण िरी' िा मंत्र शमळाला. नामदेवांच्या दृष्टांताने कशवतवाची स्र्ूती िोऊन तुकोबा आशवष्ट्कारातमपर अभंग रचना करू लागले. अंतमुयख दृष्टीने जीवनाचा िोि घेऊ लागले. तयांच्या शठकाणी अिैतबोिाचा उदय झाला आशण 'आम्िा िे कौतुक जगा द्यावी नीत|' शकंवा 'िमायचे पालन | करणे पाखंड खंडन||' या प्रकारची तयांची ध्येयशनशिती िोत गेली. सािक आवस्र्ेत लोकांनी तयांची िेटाळणी उपिास करायला सुरुवात केली. परंतु अध्याशतमक दृष्ट्या आशतमक समािान लाभताच 'आता उरलो उपकारापुरता' अिा शसद्ध भावनेने तयांची अभंग वाणी लोकांना उपदेि करू लागली. तुकारामांचे वैकुंठ गमन इ. सन १६४९ साली झाले. तुकारामांचे शलिून घेतलेले अभंग म्िणजे ‘तुकाराम गार्ा’ िोय. जी गायली जाते ती गार्ा. तुकारामांचे अभंग िे प्रसंगानुरूप योग्य मागय दाखवणारी काव्यरचना आिे. लोकांना नीती आशण अनीती, िमय-अिमय कतयव्य-अकतयव्य, उशचत-अनुशचत, न्याय-अन्याय, शविी-शनषेि इतयादी शवचार पटवून देण्यात तयांच्या वाणीला दुसरी जोड नािी. तुकाराम बाबतीत लोकव्यविारात 'अभंगवाणी प्रशसद्ध तुकयाची' असे बोलण्याचा ररवाज िोऊन बसला आिे. ३.४ तुकारामांचे अभंग शनवडक दिा अभंग : अभंग १: राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा | रशविशिकळा लोपशलया ||१|| कस्तुरीमळवट चंदनाची उटी | रुळे माल कंठी वैजयंती ||२|| मुगुट कुंडले श्रीमुख िोभले | सुखाचे ओतले सकळ िी ||३|| कासे सोनसळा पांघरे पोटोळा | घननीळ सावळा बाईयानो ||४|| सकळ िी तुम्िी व्िा गे एकीसवा | तुका म्िणे जीवा िीर नािी ||५|| (मंगलाचरण/०४) munotes.in

Page 47

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
47 शािÊदक अथª: राजस, सुकुमार असा िा शवठ्ठल म्िणजे जणू मदनाचा पुतळा आिे. सूयय-चंद्राच्या प्रभा तयाच्या तेजात लपल्या आिेत. तयाच्या कपाळी कस्तुरीचा मळवट भरला असून, अंगावर चंदनाची ऊटी लावलेली आिे. गळ्यात वैजयंतीमाळा रूळत आिेत. मस्तकावर मुकुट व कानात कुंडले असलेले सुंदर रूप म्िणजे जणू सवय सुखाचे आगर आिे. तयाने कमरेला जरीकाठी शपतांबर नेसले आिे आशण भरजरी िेला पांघरला आिे. बायानो, असा िा शवठुराया सावळ्या रंगाचा आिे. तुम्िीिी सवाांनी िे रूप मनात जपून ठेवावे. तुकाराम म्िणतात, आता जीवाला िीर िरवत नािी. श्रीमुख पशिल्याखेरीज माझ्या मनाला समािान लागत नािी. सवय संतांना आशण भक्तांना वेड लावणारा पांडुरंग अतयंत देखणा आिे. तुकारामांनी या सुंदर शवठ्ठलावर शलशिलेले अभंग वारकऱ्यांना पशवत्र आशण सुखाचा अक्षय ठेवा झाले आिेत. 'सुंदर ते ध्यान उभे शवटेवरी | कर कटावरी ठेवूनीया|| तुळिीिार गळा कासे शपतांबर | आवडे शनरंतर तेची रूप||' असं वणयन केल्या नंतर तुकारामांनी शवठ्ठलाला मदनाचा पुतळा म्िटलेले आिे. िा शवठ्ठल तेजाने िोभणारा सुकुमार असून, तयाच्या तेजापुढे सूयायचे आशण चंद्राचे तेज सुद्धा लोपून जाते. शवठ्ठलाच्या कपाळावर कस्तुरीचा मळवट आिे. अंगकांती मेघाप्रमाणे सावळ्या रंगाची आिे. शवठ्ठलाच्या डोक्यावर मुकुट कोटी-कोटी सूयाांच्या लखलखाटापेक्षा अशिक तेजस्वी आिे. शवठ्ठलाच्या दोन्िी बाजूला उद्धव आशण अक्रुरा सारखे श्रेष्ठ भक्त उभे असतात आशण तयाचे पवाडे नेिमी गातात. पांडुरंग िा अनन्यसािारण आिे आशण तुकारामांचा तर तो प्रतयक्ष सखाच आिे. शवठ्ठलाचे वणयन करताना तुकारामांनी तयाला अनंत नावाने साद घातली आिे अनंत, मिुसूदना, पद्मनाभा, नारायणा, जनादयन, अशवनाि, आशददेव, सकाळदेव, मिानुभव, केिव, सदाशिव, शवश्वंभर, गरुडध्वज, करूणाकर, सिस्त्रपादा, कमलनयन, कमलापती, मदनमूती, मोिन, वामन, वसुदेव नंदन, देवकीनंदन, जगजीवन, बाळकृष्ट्ण, गोशपकारमण, असुरमदयन, चैतन्यघन, गोशवंद, मुकुंद, जगजेठी, वासुदेव, पंढरीनार्, अच्युत, दीनानार्, शवश्वपती, शवराटस्वरूप, शवश्वबािू, शवश्वचक्षू, शवश्वदेवता, परमपुरुष, ऋशषकेि अिा अनंत नावाने शवठ्ठलाला आळवताना तुकाराम मिाराज तल्लीन िोतात. *जाती हीनता नĶ करÁयाचा उपाय िवĜल भĉì: आपल्या आयुष्ट्याच्या पूवायिायत जेव्िा तुकाराम केवळ सािक िोते तयावेळी आपल्या क्षुद्रत्त्वामुळे, िीन जातीमुळे तयांना र्ार दुःख सिन करावे लागले. नीच वणायच्या लोकांना संकर िोऊन ते एक झाले िोते. यामुळे उच्चवणीयांनी व पुरोशित वगायने आपल्या उच्च गावाचे रक्षण करण्यासाठी श्रेष्ठ-कशनष्ठ तयाची बंिने कडक केली िोती. आपल्याशिवाय इतर लोकांना नीच म्िणून ते समाजात तयांचा अपमान करीत िोते. जातीयतेला नष्ट करण्याचा एकच उपाय िोता तो म्िणजे शवठ्ठल भक्ती, कारण शतच्या क्षेत्रात जातीिीनता शकंवा श्रेष्ठता मानली जात नव्िती. म्िणून असे शदसून येते की आपल्या सारख्या लोकांना तयांनी भशक्तसंप्रदायात येण्याचा उपदेि केला. जन्मलेल्या जाती नष्ट िोऊन तयांना अन्य वणायसमान श्रेष्ठतव प्राप्त व्िावे यासाठी िा एकच मागय िोता. तयांच्या दृष्टीने तर केवळ ईश्वर नामस्मरण करणारा भक्तच सवायत श्रेष्ठ आिे मग तो कोणतयािी जातीत जन्मलेला असो. िे सामाशजक कायय नामदेव, ज्ञानेश्वर, एकनार् आदी सवय भागवत संप्रदायाच्या संतांनी केले आिे. munotes.in

Page 48

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
48 अभंग २: वाळो जन मज म्िणोत शिंदळी । परर िा वनमाळी न शवसंबें ॥१॥ सांडूशन लौशकक जाशलयें उदास । नािीं भय आस जीशवतवाची ॥२॥ नाइकें वचन बोलतां या लोकां । Ìहणे जालŌ तुका हåररता ॥३॥ (िवराÁया/०७) अथª:- लोक माझा तयाग करोत अर्वा मला शिंदळ म्िणोत, पण या वनमाळीला मी शवसरणार नािी.||१|| लौशकक टाकून मी उदास झाले आिे मला भय नािी व शजशवतवाची आिा नािी ||२|| तुकाराम मिाराज म्िणतात, लोक शकतीिी जरी बोलले तरी मी तयांचे ऐकणार नािी मी िरीच्या शठकाणी रत झाले आिे||३||iii िववेचन : तुकोबांचा िा अभंग म्िणजे शवराणी आिे. भक्तवयय तुकोबांनी शवरिीणीचे स्वरूप कल्पून वनमाळी नाम शप्रयकरािी झालेली तद्रुपता व्यक्त केली आिे. आपल्या आवडतया शप्रयकरावर उघडपणे प्रेम करताना आसपासच्या जगताची लौशककाची लाज बाळगावी लागते, पण तसे केले तर मनमुरादपणे प्रेमच करता येत नािी. यासाठी लौशककाला दुलयक्षावे लागते. इतकेच नव्िे तर लोकांची कुजबुज ऐकून न ऐकल्यासारखी करावी लागते. मनाचा ठाम शनिायर झाला की मग लोक वाळीत टाकोत, शिंदळ म्िणोत तयाबिलची भीती वाटत नािी. शजशवतवाची आिा वाटत नािी. रूढार्ायने व्यशभचार वाटावा असे िे प्रेम आिे. पण व्यशभचारी शनष्ठेच्या प्रशतपादनार्य व्यशभचाराचे िे रूपक वापरले आिे. वाळो िे काव्यातम रूप, लौशकक सांडणे िा पदबंि, उदास आशण आस िी शवरोिशवन्यासातमक यमकाची जोडी काव्यातमकता शनमायण करतात. 'जालीये उदास, नािी भय आस जीशवतवाची' या चरणात िी लय तोलण्याचे कामिी यमकामुळे झाले आिे.iv अभंग ३: शवष्ट्णुमय जग वैष्ट्णवांचा िमय। भेदाभेद-भ्रम अमंगळ॥ आइका जी तुम्िी भक्त भागवत। कराल ते शित सतय करा॥ कोणािी जीवाचा न घडावा मतसर। वमय सवेश्वरपूजनाचे॥ तुका म्िणे एका देिाचे अवयव। सुखदु:ख जीव भोग पावे॥ (अभंग ४६) अथª : तुकोबांनी या अभंगात वैष्ट्णव िमयच स्पष्ट करून सांशगतला आिे. सबंि जग िे शवष्ट्णुमय आिे अिी जाणीव ठेवून रािणे िा वैष्ट्णवांचा िमय. भेदाभेद मांडणे, शवशभन्न मतमतांतरे यात अडकणे िे अमंगळ आशण भ्रममूलक आिे. भागवत भक्तांना ते कळवळ्याने सांगतात की आपण जे कािी शितकर करायची इच्छा आिे ते खरोखरीचे शितकर करा. नंतरच्या चरणात तर आचारसंशिता सांशगतली आिे. आपल्याकडून कोणािी जीवाचा मतसर munotes.in

Page 49

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
49 घडू नये. कारण सवय जग सवेश्वराने भरलेले आिे. या सवेश्वराचे पूजन िेच या िमायचे वमय िोय. िेवटच्या अभंगाच्या वणयनात तुकाराम मिाराज म्िणतात की ज्ञानेंशद्रये िी एकाच देिाचे अवयव असून तयांनी सेवनाने केलेल्या शवषयांचे सुख-दुःख भोगणारा एकच जीव आिे. भेदाभेद, िेष, मतसर िी मानवजातीची सनातन दुखणी एका वैष्ट्णव िमायत लयाला गेलेली आिेत असे तुकाराम सांगतात. माणूसपणाचा अवकाि शवस्तीणय िोत सवेश्वरापयांत पोचतो यासाठी भागवत भक्तांनी प्रस्तुत अभंगात वशणयलेली आचारसंशिता पाळायला िवी. अभंग ४ : माया तें शच ब्रह्म ब्रह्म तेची माया |अंग आशण छाया तया परी || तोशडतां न तुटे साररतां शनराळी | लोटांगणांतळी िारपते ||१|| दुजे नािी तेर्े बळ कोणासाठी | आशणक ते आटी शवचाराची ||२|| तुका म्िणे उंच वाढते उंचपणे | ठेंगणी लवणे जैसी तैसीं ||३|| (६५) अर्य व शववेचन : माया िेच ब्रह्म आशण ब्रह्म िेच माया िोय; ज्याप्रमाणे िरीर आशण तयाची छाया यांचे अिैत असते तसे. उत्तरािायतल्या अध्याय चरणाने पूवायिय स्पष्ट केला आिे. िरीराच्या अंगभूत असलेली छाया िी तोडता तुटत नािी, बाजूस सारता साररली जात नािी. एखाद्याने शतच्यापासून सुटका करून घ्यायचे म्िटल्यावर जशमनीवर लोटांगण घातले तरीिी ती तया लोटांगणाच्या तळािी नािीिी िोते. पशिल्या चरणाच्या उत्तरािायचे िे शवस्तारण आिे. सावली िी स्वतंत्र, दुसरी अिी गोष्ट नसतानािी बळजबरीने शतच्या स्वतंत्र अशस्ततवाचा अगर शतच्या नािाचा शवचार करणे िा व्यर्य खटाटोप िोय. िे चरणिी प्रर्मचरण उत्तरािायचे शवस्तारणच आिे. मिाराज म्िणतात: आपण उंच वाढलो, तर छाया उंच वाढते आशण आपण जर लवलो तर तीिी लवण्याबरिुकूम ठेंगणी िोते. ब्रह्म आशण माया यांच्या संबंिाचा जो िैती शवचार लोक करतात, तयाचा शनरास तुकोबा अंग आशण छाया यांच्या चपखल दृष्टांताने करतात. तुकोबांच्या काव्यातील चरणांचा जो वाक्यशवन्यासातमक भाग असतो; म्िणजे तो अल्पाक्षर आशण लयबद्ध कसा असतो िे ध्यानात घ्यायला िवे. उदा. 'तोशडतां न तुटे साररतां शनराळी' व 'तुका म्िणे उंच वाढे उंचपणे | ठेंगणी लवणे जैसी तैसी' या चरणांचा शवचार करावा.v अभंग ०५ : कानडीने केला मऱ्िाटी भ्रतार | एकाचे उत्तर एका न ये ||१|| तैसे मज नको करू कमळापशत | देई या संगती सज्जनांची ||२|| शतनेेँ पाचाररले इल बा म्िणोन | येरु पळे आण झाली आतां ||३|| तुका म्िणे येरा येरा जे शवशच्छन्न | तेर्ेेँ वाढे सीण सुखा पोटी||४|| munotes.in

Page 50

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
50 अथª: एका कानडीने स्त्रीने मराठा नवरा केला. तयामुळे काय घोटाळा झाला ते तुकोबाराय सांगतात,"शतने कानडीत बोलावे आणी तयाने भलतेच समजावे आशण नवरा मराठीत बोलला तर शतने भलताच अर्य घ्यावा. असे म्िणून ते देवाला शवनवतात, िे देवा तुम्िी माझी अिी अवस्र्ा करू नका. मला संतांची संगत द्या. म्िणजेच एकमेकांचे बोलणे आम्िाला कळेल. एका वेळेला तया कानडी बायकोने 'इल बा' असे म्िणून तयाला बोलावले तयाला वाटले ती आपल्याला बाबा म्िणते आशण िपर् घालते. म्िणून तो शतच्यापासून दूर पळू लागला. अिा शवसंगत लोकांच्या एकत्र येण्याने सुखाऐवजी िीणच वाढतो. म्िणून ते देवाला म्िणतात, मला भलतया संगतीत टाकू नको. अभंग ०६ : सुख पािता जवापाडे | दुःख पवयता एवढे ||१|| िरी िरी आठवण | मानी संतांचे वचन ||२|| नेले रात्रीनें अिे | बाळपण जराव्यािें ||३|| तुका म्िणे पुढा |घाणा जुंती जसी मूढा ||४|| (८८) अथª : जगतगुरू श्री तुकाराम मिाराज अभंगात व्यक्त िोताना म्िणतात की संसारामध्ये सुख जवाएवढे कमी असते, शकंशचत असते आशण दुःख पवयता एवढे असते. तू संतांचे वचन मान. तयांची नेिमी आठवण ठेव. अरे या इिलोकात मनुष्ट्याच्या आयुष्ट्याची मयायदा िंभर वषे आिे. तयापैकी अिी वषे झोपेत जातात. रात्रीची वेळ वजा केले म्िणजे पन्नास वषे रािीली. तयातील बारा वषे बाळपणात जातात. कािी व्यािीत जातात आशण उरलेली वाियक्यात जातात. अरे मुखाय, अिा ररतीने िा देि व्यर्य जाऊन पुन्िा जन्ममृतयुरूपी घाण्याला तू जुंपला जािील. िववेचन : माणसाच्या आयुष्ट्याच्या पररघात माणसाला जागे करण्यासाठी तुकोबा सदुपदेि करतात. माणूस सुखाचीच अशभलाषा ठेवणार. पण संसारामध्ये सुख जवाएवढे शकंशचतसे आिे आशण दुःख मात्र पवयतप्राय मोठे आिे. यास्तव तू संतांचे वचन मान आशण तयाची आठवण म्िणजे िर. काय आिे की, माणसाच्या एकूण आयुष्ट्यातले अिे रात्रीत जाते. उवयररत अध्याय आयुष्ट्यातील कािी बालपणात, कािी आजारपणात तर कािी म्िातारपणात जाते. मग आयुष्ट्य उरते कोठे? तुकाराम मिाराज म्िणतात की; अरे मूखाय, अिा पद्धतीने आयुष्ट्य गेल्यावर मग पुन्िा जन्ममृतयू रूपी घाण्याला जुंपला जािील. या अभंगात मानवी आयुष्ट्याचा संदभय किामुळे कळतो? तर बालपण जराव्यािी यांमुळे! शदवसाच्या प्रमाणात रात्र असते म्िणून प्रतयेकाचे जवळपास अिे आयुष्ट्य रात्रीच जात असते. 'तुका म्िणे पुढा |घाणा जुंतीजसी मूढा ||' यात घाण्याला जुंपला जातील असे म्िटले आिे तर िा घाणा कोणता? आयुष्ट्याच्या संदभायत जन्म-मृतयूचा. वाचकाला या अशनदेशित गोष्टी संदभय जागवून भरून काढाव्या लागतात िे वाचक प्रशतसाद शसद्धांतातले प्रमुख प्रमेय आिे. 'सुख पािता जवापाडे | दुःख पवयता एवढे ||' िा चरण तर उद्बोिक सुभाशषत म्िणून मराठीत सवयतोमुखी असतो.vi munotes.in

Page 51

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
51 अभंग ०७ : तीळ जाशळले तांदुळ । काम क्रोिे तैसेशच खळ ॥१॥ कां रे शसणलासी वाउगा । न भजतां पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ मानदंभासाठीं । केली अक्षरांची आटी ॥२॥ तप करूशन तीर्ायटन । वाढशवला अशभमान ॥३॥ वांशटलें तें िन । केली अिंता जतन ॥४॥ तुका म्िणे चुकलें वमय । केला अवघाशच अिमय ॥५॥ (९०) अथª :- िे सािका, समाजात कमयकांडाला मित्त्व देणारे तीळ, तांदूळ यज्ञ करून तू िोमामिे जाळतोस, पण स्वत:च्या स्वभावातील काम-क्रोिादी ित्रू मात्र तू तसेच ठेवतोस. यज्ञयागाशद कमयकांडमध्ये व्यर्य का शिणून जातोस, तयापेक्षा पांडुरंगाची सेवा का करात नािीस? समाजात मानसन्मान शमळशवण्यासाठी व उदरशनवायिासाठी ग्रंर्पठण, शवद्याध्ययन करण्याचे कृतय तू करतोस. तीर्ायटन करून स्वत:शवषयी अशभमान वाढशवलास. दानिमय करून आपल्या दातृतवाचे प्रदियन करून, अिंकार बाळगलास. तुकोबा म्िणतात, की िे कमयकांड म्िणजे अिमायचे वमय आिे. अभंग ८ : भोरप्याने सोंग पालटीले वरी। बक ध्यान िरी मतस्या जैसे।। १।। टीळे माळा मैद लावे अंगी। देखो ने दी जगी सांसे जैसे।। २।। भीतर या मतस्या चारा घाली जैसा। भीतरी सांसद कळो नेदी।।३।। खाकी को िा स्नेिवादे पिुपाळी। कारावास नळी तयासाठी।। ४।। तुका म्िणे तैसा भला मी लोकांत। पररवार तू कृपावंत पांडूरंगा ।।५।।(९४) िववेचन : वरील अभंगात मिाराज कािी र्सवणूकीची उदािरणे देतात, की एक बगळा िांतपणे एका संताप्रमाणे झाडाच्या र्ांदीवर बसला आिे, परंतु तयाची नजर खाली असलेल्या पाण्यातील मािांवर आिे; एक मच्छीमार खायला द्यायचे अशमष दाखवून मासे पकडतो, मांस शवक्रेता पिूंना खाऊ घालतो, नंतर तयांना मारून टाकतो. तुकाराम मिाराज म्िणतात, ते या भ्रामक लोकांसारखे नािीत आशण म्िणून देव तयांची काळजी घेईल. िमायच्या नावावर चालणाऱ्या भोंदूशगरी चे वस्त्रिरण करणारे अभंग तुकारामांनी शलिीले आिेत. तुकोबांच्या गार्ेत जागोजाग तयांच्या स्र्ळकाळाचे स्पष्ट प्रशतशबंब पडलेले आिे. इतके की, तुकोबांच्या गार्ेतील तपिीलावरून आपण सतराव्या ितकातील मावळ भागातल्या जनजीवनाचे पूणय शचत्र उभे करू िकतो. स्वतःचा काळ आशण स्वतःचा देि munotes.in

Page 52

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
52 यांचा शवसर पडणारा िमय तुकोबांनी अनुसरला नव्िता आशण तिी कशवतािी तयांनी शलशिलेली नािी. तुकोबांच्या अशस्ततवभानात सामाशजकता समाशवष्ट िोती आशण ती जागरूक िोती याची जाणीव ठेवून गार्ेचे पारायण केल्यास अनेक आिययकारक गोष्टी आपल्याला सापडू लागतात तुकोबांची गार्ा िे शनव्वळ काव्यातम शकंवा अध्याशतमक आतमचररत्रच नािी तर समाजाच्या संस्कृतीच्या भाषेच्या आशण दैनंशदन जीवनाच्या सवय अंगावर प्रकाि टाकणारा एक असािारण संदभयग्रंर् आिे.vii अभंग ०९ : देती घेती परज गेली | घर खालीं करोशनयां ||१|| अवशघयांचें अवघें नेलें | कांिीं ठेशवलें नािीं मागें ||िृ.|| सोंगे संपादुशन दाशवला भाव | गेला आिीं माव वरी िोता ||३|| आतां तुका म्िणे न लागेशच िातीं | झाली तें शनशिंती बोलों नये ||४|| (जोिार/१२९) अर्य : मिाराज अभंगात व्यक्त िोताना म्िणतात की जीवनात कोणी शकती जरी कमावले, कोणी शकती जरी मी उच्च जातीचा आिे म्िणून िेखी शमरवली तरी िे सगळ मृतयूपयांत मयायशदत आिे, मग पुढे काय आिे? मिाराज म्िणतात की जर एका शवशिष्ट वेळेपयांतच मनुष्ट्य देि जगणारा असेल तर आपण किासाठी कमावून ठेवायचे. मिाराज पुढे म्िणतात की एकमेकांना जात-पात वरून शिणवणारे तरी अिी काय दौलत कमावतात? एकमेकाला असला शिणवण्याचा अिमपणा आपण किीिी करू नये. असे करण्यानं सगळ्यांचे सगळे कािी गेलेले आिे. आपण तरी शकमान ििाणे व्िायला िवे. मिाराज म्िणतात की उगी सोंग घेऊन काय उपयोग? आयुष्ट्याच्या िेवटी शनशिंतता िवी असेल तर नेिमी एकमेकांना जात-पात-िमायच्या- पलीकडे जाऊन प्रेम करायला शिका. अभंग १० : आम्िां घरीं एक गाय दुभतािे । पान्िा न समाये शत्रभुवनीं ॥१॥ वान ते सांवळी नांव ते श्रीिरा । चरे वसुंिरा चौदा भुवनें ॥ध्रु.॥ वतस नािीं माय भलतया सवें जाय । कुवायळी तो लािे भावभरणा ॥२॥ चिूं िारीं क्षीर वोळली अमुप । िाले सनकाशदक शसद्ध मुनी ॥३॥ तुका म्िणे माझी भूक तेर्ें काय । जोगाशवते माय शतन्िी लोकां ॥४॥ अर्य :- आमच्या घरी एक गाय आिे व ती दूि देते. शतने पान्िा सोडला की तया दुिाने शत्रभुवन भरून जाते; शत्रभुवनातशि ते मावत नािी. अिी ती गाय सावळ्या रंगाची असून शतचे नाव 'श्रीिरा' असे आिे. पृथ्वी सि चौदा भुवनांत ती चरत असते. शतला एकिी वासरू नािी. ती कोणाबरोबरिी जाते. भावपूवयतेने जो कुणी शतला कुरवाळेल. तयाला ती पोटभर दूि देते चारिी सडांतून िारा सोडून अमाप दूि देते. ते दूि शपउन ऋशष मुशन तृप्त munotes.in

Page 53

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
53 झाले आिेत. तुकाराम मिाराज म्िणतात, अिी िी गाय त्रैलोक्यला तृप्त करू िकते. तयापुढे माझी भूक ती शकतीिी असणार? ३.५ तुकारामांचे कायª िशवाजी आिण तुकाराम :पाईकांना उ°ेजन श्री शिवाजी मिाराज तुकारामांचे कीतयन ऐकायला जात असत तयावेळी शिवाजी केवळ १८-२० वषायचे तरुण िोते. स्वातंत्र्य संपादनाचा प्रयतन तया वेळी सुरूच िोता. अिा वेळी शिवजी मिाराज केवळ शवरक्तीचा उपदेि ऐकायला जात िोते असे समजायला नको. तुकारामांच्या ओजस्वी वाणीच्या िाराप्रवािातून स्र्ूती घेण्यासाठी ते कीतयन ऐकायला जात असत. तयांच्याबरोबर तयांचे िरीरसंरक्षक रािणे असंभवनीय नव्िते. शिपायाला मराठीत पाईक असे म्िणतात तया 'पाईकां'ना समोर ठेवून तुकारामांनी अनेक अभंग शलशिले आिेत. ते म्िणतात, "पाईक प्रजेचे पालन-संरक्षण करून दुष्ट ित्रूला समूळ नष्ट करतो." 'तयाशिवाय प्रजेचे दुःख नष्ट िोऊ िकत नािी, म्िणून पाईकांनी आपल्या प्राणांचे बशलदान करण्यासाठी सदैव तयार राशिले पाशिजे तयांची शचंता तयांच्या स्वामीला असते. जेव्िा तीर आशण गोळ्यांचा वषायव िोतो तेव्िा तया छतावर झेलणे, युद्धात स्वामींच्या समोर रािून लढणे, िेच तयांचे भूषण आिे. पाईकांना सवय जागा, रस्ते, गुप्त मागय मािीत पाशिजे. स्वतःचे रक्षण करून ित्रूला युक्तीने पकडणे आशण तयाचे सवयस्व शिरावून घेणे, स्वामीच्या जवळ ित्रूला येऊ न देणे, तयांना स्वामीच्या मागायचा पत्तािी लागू न देणे अशिकाऱ् याचे चांगल्या प्रकारे करतात. तयांनाच स्वामी तसेच लोक मान देतात. या आियाचे बारा अभंग तुकाराम यांनी शलशिले आिेत. यावरून शदसून येते की शिवाजी बरोबर शकंवा किीकिी स्वतंत्रपणे कीतयनास येणाऱ् या पायी तयांना वारंवार उपदेि करून तुकाराम तयांना शिवाजीच्या सेवेला प्रोतसाशित करत िोते.viii समारोप : तुकारामांच्या श्रोतयांमध्ये तयावेळचे अनेक शिपाई िोते म्िणूनच तुकारामांनी युद्धाच्या अंगोपांगाच्या उपमा दृष्टांतांसाठी समुशचत उपयोग केला आिे. अिा लोकांसमोर पाईकाचा आदिय ठेवून तयांनािी स्वामींच्या म्िणजे शिवाजीच्या कायायत मदत करण्याचा उिेि ते देत असत. असे म्िणतात की शिवाजी एक शदवस तुकारामांच्या शकतयनाला आले िोते तेव्िा वेळ सािून मोगल ित्रूंनी तयांना घेरले. आता सुटका किी िोणार तर दंतकर्ा आिे की तयावेळी तुकारामाने उतकट शवठ्ठल भक्तीने शवठ्ठलाची प्रार्यना केली मुसलमान शिपाई जेव्िा शिवाजीला पकडायला आता आले तेव्िा तयांना सवयत्र शिवाजी शदसायला लागले आशण खरा शिवाजी ओळखणे कठीण झाले तेव्िा मुक्त मनाने ित्रू पळून गेले. याचा व्याविाररक अर्य एवढाच आिे की तुकारामांनी ईश्वराला समोर म्िणजे समोर बसलेल्या जनता-जनादयनाला प्रार्यना केली आशण संकटात संरक्षण करण्यासाठी जनतेला प्रोतसाशित केले. तुकारामांच्या उिेिाने शतर्ल्या प्रतयेक व्यक्तीच्या अंतकरणात शिवाजीची िक्ती शनमायण झाली ते युद्ध करायला लागले आशण तयांचे िौयय पािून ित्रूला पळावे लागले. तुकाराम केवळ श्रध्दाळू भक्त नव्िते ते आपल्या युगाचे खरेखुरे प्रशतशनिी िोते. म्िणूनच ते जनतेचे वाचस्पती िोते. तयांनी जाती िीन-दीन जनतेला ईश्वराच्या नावाचा मंत्र देऊन उन्नत केले आशण उच्च योग्यता प्राप्त करून शदली. तयांनी िमय संरक्षणाचा म्िणजे आयय िमायच्या रक्षणाचा, दृष्ट दुजयनांचे शनदायलन करण्याचा, तयासाठी अशभमानपूवयक जीवन व्यतीत munotes.in

Page 54

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
54 करण्याचा आशण िौयय िैयायचा आदेि जनतेला शदला. शिवाजीच्या स्वातंत्रसंपादनाच्या कायायत मदत करण्याची प्रेरणा जनतेच्या अंतकरणात तयांनी शनमायण केली.ix ३.६ संत बिहणाबाई : प्रस्तावना: तुकोबांच्या वाणीचा आशण शवचारांचा प्रभाव लोकमानसावर पडत िोता. तयातून प्रेरणा घेऊन अनेकांनी आपले भावशवश्व र्ुलशवले िोते. तयाचा अशवष्ट्कार तयांच्या काव्यातून िोत िोता. तुकाराम मिाराजांचा स्वप्नसाक्षातकाराने शनळोबा, मशिपती, कािी अंिी कचेश्वर ब्रह्मे यांचे काव्य शनमायण झाले. या सवायत अशिक भाग्याच्या म्िणजे बशिणाबाई! तयांना तुकोबांचा साक्षात बोि व तयांचे कीतयनश्रवण अिा दोन्िींचा लाभ झाला आशण िी बशिणी वारकरी संप्रदायाचा कळस झालेल्या तुकोबांची साक्षात र्डकती ध्वजा बनली.x बिहणाबाईंचा वाđयीन पåरचय : तुकारामांच्या चररत्र मंशदरात प्रवेि करत असता प्रवेििारालगतच लागणारी आनंदओवरी म्िणजे संत बशिणाबाईची जीवनगार्ा िोय. तुकारामांच्या समकालीन प्रभावळीत बशिणाबाई अशिक प्रभावी वाटते. रामेश्वरभट व कान्िोबा आपल्या रामोपासनेमुळे वारकरी संप्रदायाकडे जाणीवपूवयक पाठ शर्रवतात, तर बशिणाबाई जाणीवपूवयक वारकरी संप्रदायसन्मुख िोऊन तयात आतमशवश्वासाने वावरू लागते व अशिकारवाणीने बोलू लागते. तुकारामांच्या प्रतयक्ष दियनापूवीच बशिणाबाईने स्वप्नदृष्टांताच्या आिारे तयांना आपले सद्गुरु मानले आिे. शतच्या चररत्राचा 'तुकाराम' िाच केंद्रशबंदू झाला आिे िे सवय लक्षात घेतले म्िणजे बशिणाबाईंच्या या सुप्रशसद्ध अभंगाची अर्यवत्ता लक्षात येऊन तयाचे मित्त्व पटते. संत कृपा झाली | इमारत र्ळा आली || ज्ञानदेवे रशचला पाया | उभाररले देवालया || नामा तयाचा शकंकर | तेणें रशचले ते आवार || जनादयन एकनार् | खांब शदला भागवत || तुका झालासे कळस | भजन करा सावकाि || बशिणी म्िणे र्डकती ध्वजा | शनरुपण केले वोजा || या अभंगात बशिणाबाईने केवळ वारकरी संप्रदायाची परंपराच शदली आिे असे नसून वारकरी संप्रदायातील प्रमुख संत कवींचे संप्रदायसापेक्ष कायय व तयाचे मित्त्व िी शतने वणयन केले आिे. तुकाराम िा वारकरी संप्रदाय मंशदराचा कळस असून आपण तयावर र्डकणारी ध्वजा आिोत अिी बशिणाबाईच्या मनाची िारणा झाली आिे.xi बशिणाबाईचा उपलब्ि अभंगांचा वेि घेतला तर तीन भागात तया अभंगांचे वगीकरण करता येते. १. बशिणाबाईचा जन्मापासून शतच्या मुलीच्या जन्मापयांतचे अभंग २ ते ५३ या अभंगात चररत्राचा िा पशिला भाग आिे. munotes.in

Page 55

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
55 २. ५४ ते ७९ या अभंगात पशिल्या भागातील कािी घटनांचा परत उल्लेख आलेला आिे. परतच्या उल्लेखाची कारणे िोिावी लागतात. पती-पतनीची शभन्न प्रवृत्ती, दोघांमिील संघषय, पतीचा अशतिय रागीट स्वभाव, तयाने केलेली िारीररक पीडा, िरीराचे भोग यातून शनमायण झालेला सततचा संघषय, स्वतःची अशस्मता शटकवण्यासाठीची शतची िडपड, 'आनंद ओवरी'तील प्रसंग, शतची सािना, तुकारामांचे दियन, तुकारामांकडून शमळालेले काव्यस्र्ूतीचे वरदान इतयादी घटनांचे मित्त्व व तया प्रसंगांतून शतची मानशसकता बोलकी झाली आिे. घटनांचा तपिीलापेक्षा शतच्या मनाचं दियन या भागात अशिक प्रमाणात घडते. प्रौढ, पररपक्व मनाने या प्रसंगांचे कर्न केलेले आिे. ३. मृतयू साक्षात समोर उभा असताना मृतयूपूवी चार-पाच शदवस शतला शतचे बारा पूवयजन्म स्मरतात. याचा वृत्तांत शतने आपल्या मुलाला सांशगतला आिे. तेराव्या म्िणजेच चालू जन्माची िकीकतच यात आलेली आिे. या अभंगांना 'शनयायणपर' अभंग म्िणतात.xii ३.७ बिहणाबाईंचे िनवडक अभंग संत बशिणाबाई शनवडक पाच अभंग: अभंग ø. १ (१३१) आकार शवकार शनमाला शवचार | एक शनरंतर शनशवयकल्प || तवपद ततपद अशस पदातीत | अनाशद-अनंत अरूप ते || ज्ञान ना अज्ञान अभाव ना भाव | आनंदासी ठाव मूळ नसे || बिेशण म्िणे जो िा इतुका शततुका | तूशच सवय लोका अंतबायह्य || िववेचन : 'श्री संत बशिणाबाईंची यांची अभंगाची गार्ा' या ग्रंर्ात बशिणाबाईंच्या नावावर एकूण ७४० अभंग शदले आिेत तयांचे स्र्ूलमानाने पुढील प्रमाणे शवषयवार वगीकरण करता येते. बशिणाबाईची कशवता क्वशचत श्लोकरूप असली तरी प्रािान्याने अभंगरूपच आिे. १. आदी परंपरा २. आतमशनवेदनपर ३. शनयायणपर ४. मन:पर ५.भक्तीपर ६.सद्गुरूस्तवन ७. अनुतापपर ८.संतवणयनपर ९. बोिपर १०. शनवृशत्तपर ११. तुलसी मिातम्यपर १२.ज्ञानपर १३. नाममिातम्यपर १४. ब्रह्मकमयपर १५. श्री पंढरीनार्पर १६. पंढरीमिातम्यपर १७. पशतव्रतािमयपर १८. करुणापर १९. टोणप्याचे अभंग २०. स्र्ुट २१. पदे-गौळणी-भारुडे २२. आरतया २३. श्लोक २४. करूणापर (देवािी भांडण) बशिणाबाईने वारकरी संप्रदायाचे सवय काव्य शवषय आपल्या अभंग रचनेत िाताळलेले शदसतात; तयातून शतच्या कशवतेचे सांप्रदाशयक रूप शसद्ध िोते. स्र्ूलमानाने बशिणाबाईची कशवता शवषयशनष्ठ झाली आिे.xiii वरील अभंग भक्तीपर अभंगातला आिे. बशिणाबाई म्िणतात, आकार, शवकार, शवचार शनमाला आिे. िे परमेिा, तूच एक शनरंतर शनशवयकल्प म्िणजेच भेदरिीत ज्ञान देणारा आिेस. तुझ्या चरणाचे स्र्ान किाच्यािी पलीकडे आिे. तुला आदी, अंत नािी, रूप नािी. तुझ्यापािी कसले शवकार नािीत. तू स्वतःच शनमायता आिेस, आनंदस्वरूप आिेस. ईश्वरा, तूशच सवय त्रैलोक्यात अंतबायह्य भरून उरला आिेस. मनात व जनात तूच आिेस, असे बशिणाबाईना या अभंगात सांगायचे आिे. munotes.in

Page 56

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
56 अभंग ø. २ (१६२) आकािीचा सूयय जळात शबंबला | तरी काय बुडाला तयामाजी || तैसा या िरीरी अशलप्तशच असे | इंशद्रयसमरसे असोशनया || चुंबकदियने लोखंडा चळण | आतमा देिीजाण तैसा असे || पूणय चंद्र िोता शसंिूशस भरते | पैसा देि वते आतमयाने || आशलया वसंत येती पुष्ट्पेर्ळे | तैसा देि चळे आतमसत्ता || बिेशण म्िणे आतमा सवाांिी अतीत | अनुभवे पदार्य सवय कळे || िववेचन: िा अभंग अनुतापपर अभंगातला आिे. आकािीचा सूयय पाण्यात बुडलेला शदसतो म्िणजे तो खरेच बुडाला असे िोत नािी. तसाच आतमा इंशद्रयरसात बुडालेला शदसला तरी तो अशलप्त असतो. चुंबकाला जसे लोखंड वेगाने शचकटते, तसेच देि आतम्याला शचकटलेला आिे. पूणय चंद्राला पािून सागराला भरते येते. देिाचा पैस/अवकाि आतम्याने वतयन करतो. वसंतात झाडांना बिर येतो तसे आतमसत्तेने देि भ्रशमष्ट िोतो, चळतो. आतमा सवाय पलीकडे आिे. अनुभव घेऊनच प्रशचती येऊ िकते. बशिणाबाईचे वैराग्य अगदी जन्मशसद्धच शदसते. प्रपंच लाभूनिी ती मुक्त राशिलेली शदसते. मुक्ताबाईला स्त्रीजीवन सिजपणे शवसरता आले. पण ते शवसरता येत नािी याची खंत बशिणाबाईला सतत लागून राशिलेली आिे या जन्मजात वैराग्याची शतला पूणयतः जाणीव असल्यामुळे असल्याचे पुढील अभंगावरून शदसते. स्त्री पण व तयानुसार प्राप्त िोणारे शवशिशनषेि रूप लौशकक जीवन िे आपल्या अध्याशतमक जीवनाच्या आड येते. कौटुंशबक जीवन सािकास बंिनकारक ठरते अिी बशिणाबाईच्या िळुवार मनाची स्वानुभवाने ती िारणा झाली िोती. तयामुळे ती आपल्या संपूणय जीवनाकडे शवलक्षण अशलप्त वृत्तीने पाित आिे. बशिणाबाई तयामुळेच आतमशनवेदन करू िकली आिे या अशलप्त वृत्तीमुळे जन्मजात वैराग यामुळे व अर्यिून्य वैवाशिक जीवनामुळे ती कौटुंशबक जीवन अनुभूतींनािी पारखी झाली आिे. या जीवनात सवयत्र शतला संघषय करावा लागलेला आिे. शतच्या अभंगातून िे आपल्याला जाणवत रािते. अभंग øमांक : ०३ (२५४) कावळा आकािी करीतसे गती | गरुडपक्षा रीती तेशच असे || काय ते मानावे समान सज्जनी | आपल्याला गुणी वोळखावे || सूयायशचया तेजे वतीतसे जन | दीपिी िरून तेज वते || गाईगाढशवणीचे सारखेशच दूि | परिारे शनंद्य पशतव्रता || तुळिीचा वृक्ष आशण तो िोतरा | र्णस-इंद्रावनासम पािे || बिेशण म्िणे ज्ञान पाशिजे अंतरी | वस्तूचे शनिायरी कळे तया || munotes.in

Page 57

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
57 िववेचन : िा अभंग ज्ञानपर अभंगातला आिे. कावळा आकािी उडतो, गरूडपक्षाची रीती पण उडण्याची आिे. काय ते आपण ओळखावे. कावळा आशण गरूड जसे एकाच आकािात उडणारे पण वेगळे तसे सज्जन (संत) आशण सामान्य लोक वेगळे. आपल्याला तयातले गुण ओळखता आले पाशिजेत. सूयायत तेज आिे, दीपातिी तेज वतयते, दोन्िीत र्रक आिे. दूि म्िणाल तर गायीचे पण आशण गाढशवणीचे शदसायला सारखेच, परिार( परपुरूषाचा संग) केल्याने पशतव्रता िी शनंद्य ठरते. तुळस आशण िोतरा, बघायला गेले तर दोन्िी वृक्षच पण गुणात भेद आिे. र्णस – इंद्रावना सम िोईल का? बिेशण म्िणते, ज्ञान अंतरी पाशिजे, वस्तूचे शनिायरण तेव्िाच कळते. वस्तूचे ( ब्रह्माचे/ देवाचे) ज्ञान ( माशिती नव्िे, अनुभव - साक्षातकार)अंतरात ( आपल्यात तो आिे/ तो आशण मी एकच असे अभेदाने ज्ञान झाले) असले पाशिजे ते सुद्धा शनिायरे( शन: संिय). अभंग ø. ०४ : (३१५) शिंगाशचया संगे कापूर नासला | लवणे शवध्वंशसला क्षीरयोग || म्िणोशनया संग करावा तो करी | जो िो सौख्यकारी प्राशणयाते || केिर काजळासी सांगत जाशलया | काजळाचा तया संग लागे || बिेशण म्िणे संग िरावा तो ऐसा | मोक्ष तो आपैसा िोय जेणे || िववेचन : िा अभंग ज्ञानपर अभंगातला आिे. शिंगाच्या संगतीत कापूरिी नासतो, शमठाने क्षीर म्िणजे दूि पण नासते, म्िणून मैत्री, संग सौख्यकारी करावा. केिराची काजळासी संगत झाली तर काजळाचा संग तयाला लागतो. बिेशण म्िणते, संग िरावा तो ऐसा ज्याने मोक्ष सुद्धा आपैसा म्िणजे सिजतेने िोईल. अभंग ø. ०५ (४१२) देियंत्र वािे िरी | शनजसत्ते वाजवी कुसरी || वाचा-तारा लाशवल्या िारी | येके स्वरे वाजवी चारी || इंशद्रयरंध्रे केली प्रगट | मनसारी लाऊनी नीट || ओंकारध्वशन सूक्ष्म नाद | मातृका शपळोनी िुद्ध || बिेशण म्िणे अनुभव घ्यावा | वाजवी कोण तो पिावा || िववेचन : देिाला यंत्र करून तयािारा कोणते संगीत वाजते, ते कोण वाजवतो िा अनुभव स्वतःच घेऊन पिावा अिा आियाचा िा अभंग आिे. कुसरी म्िणजे श्रेष्ठतव, कुिल सुद्धा. देिाच्या यंत्रातून ईश्वर वािात आिे आशण तो चतुरस्त्रपणे स्वसत्ता गाजवीत आिे परा, पश्यंती, मध्यमा वैखरी या चारिी वाणीच्या तारा करून एका स्वरात वाजवीत आिे. सारी म्िणजे शचत्तरक्षा, ती लावून इंशद्रयरंध्रांना प्रकट करतो. ईश्वराचा आवाज म्िणजेच ओंकार ध्वनीचा सूक्ष्म नाद तयातून शनघतो. मातृका म्िणजे अक्षरे तयाच्या साररसातून िा ओंकार ध्वनीचा सूक्ष्म नाद िोत आिे. बशिणाबाई म्िणतात, आपण अनुभव घेऊन पािावे की िे माझ्या देिातील संगीत कोण वाजवीत आिे. munotes.in

Page 58

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
58 बशिणाबाईने ज्ञानेश्वर, एकनार्, नामदेव, जनाबाई यांच्या अभंग वाणीने प्रभाशवत िोऊन तयांच्या रचनेिी शमळतेजुळते असे बरेच अभंग रचलेले आिेत. बशिणाबाईचे शनयायणपर अभंग िे शतच्या अभंग गार्ेतीलच काय पण मराठीतील एकूण अभंग सृष्टीतील एक अपूवय प्रकरण आिे. बशिणाबाईला मृतयूच्या मांडीवर १२ पूवय जन्माची कर्ा आठवावी िी घटनाच शवस्मयकारक व नाट्यपूणय आिे. शतच्या चररत्रातील अतयंत अलौशकक व रिस्य पूणय भाग तो िाच िोय. बशिणाबाईचे कािी अभंग िे एकाच वेळी भूत व भशवष्ट्यािी अनुसंिान सािताना शदसतात. तयांचे मन वतयमानाला िी भेदून भशवष्ट्याच्या अज्ञात, गुढ आशण म्िणूनच शवस्मयकारक प्रदेिात अतयंत िीटपणे व आतमशवश्वासाने प्रवेि करते. बिीणाबाईंचे िे शवलक्षण अध्यातमज्ञान पािून, "बाईंचे िे वेदांतज्ञान पािून आमच्या स्वतःच्या ज्ञानाच्या आकुंशचतपणा बिल लाज वाटते." अिा अर्ायचे उद्गार कै. गुलाबराव मिाराजांसारख्या अशिकारी पुरुषांनी काढले ते उगाच नव्िते.xiv ३.८ संत रामदास उिĥĶे : संत रामदास िे शिवकालीन मित्त्वाचे संत कसे आिेत, तयांच्या वेगळेपणाचा पररचय आपण करून घेणार आिोत. या घटकाचा अभ्यास केल्यानंतर आपल्याला - • शिवकालीन संत म्िणून रामदास यांचा जीवन पररचय करून घेता येईल • संत रामदासांचे साशितय ततकालीन राजकीय व सामाशजक पररशस्र्तीमुळे तसे का बनले ते स्पष्ट करता येईल. • तयांच्या वाङ्मयीन कायायचा आढावा घेता येईल. • संत रामदासांचे सांस्कृशतक कायय आशण मिाराष्ट्र िमायचे स्वरूप स्पष्ट करता येईल. • संत रामदास यांच्या 'मनाचे श्लोक' आशण 'आनंदवनभुवनी' या साशिशतयक प्रकरणांचा पररचय करून घेता येईल. ÿाÖतािवक: तेराव्या ितकाच्या प्रारंभापासून अठराव्या ितकाच्या अंतापयांत मिाराष्ट्रात संत परंपरा गाजत िोती या काळातील मुख्यतः िमायशिशष्ठत असे समाजजीवन संतपरंपरेने प्रभाशवत झाले िोते वाङ्मयाचा प्रवाि याच परंपरेने अखंड राखला िोता. रामदास िे या परंपरेतले अखेरचे मोठे आशण प्रभावी संत मानले जातात. तयांच्यानंतर संतपरंपरा चालू राशिली परंतु ती क्षीण िोत गेली आशण पुन्िा तयांच्या इतका समर्य-संत पुरुष या मिाराष्ट्र भूमीवर जन्माला नािी. ज्ञानदेव, नामदेव, एकनार्, तुकाराम आशण रामदास या पाच संतांनी मध्ययुगातील मिाराष्ट्रात संस्कृतीचे भरणपोषण केले, जीवनमूल्यांचे रक्षण केले. या पाच संतांमिील रामदास िे अखेरचे संत तयांचे जीवन आशण कायय इतर चारिी संतांपेक्षा वेगळे आिे. munotes.in

Page 59

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
59 शिवकालीन प्रवृत्तींिी आशण आकांक्षांिी पूणयतया समरस झालेले असे कवी म्िणजे रामदास िेच एक िोत. रामदासांच्या राजकारणावर मिाराष्ट्रातील शविानात आजवर बरीच रणे माजली आिेत. रामदास यांच्या कशवते पैकी 'अस्मानी-सुलतानी' व 'परचक्र शनरूपण' या प्रकरणातील देि-शस्र्तीचे स्पष्ट वणयन 'आनंदवनभुवन' या काव्यात व्यक्त झालेली स्वराज्याकांक्षा, 'रामवरदाशयनी' या स्तोत्रात शिवाजीच्या उतकषायसंबंिी केलेली प्रार्यना, शिवाजीला उिेिून शलशिलेला 'साविानता' िा दासबोिातील समास व पुढे संभाजी शलशिलेले उपदेिपर पत्र इतयादी आिारांवरून ततकालीन राजकीय पररशस्र्तीशवषयी इतर संतांच्या तुलनेने रामदास िे अशिक जागरूक िोते एवढा मुिा पटण्यास िरकत नसावी असे वाटते. अर्ायत राजकीय बाबतीत समर्ाांच्या कायायचा वाटा वैचाररक शकंवा सांस्कृशतक स्वरूपाचाच िोता. प्रतयक्ष राजकारणाच्या सैशनकी शकंवा मुतसिेशगरीच्या स्वरूपाचा नव्िता िी गोष्ट शततकीच शनशवयवाद आिे. िमय रक्षणार्य 'स्वातंत्र्य संपादन' िे ध्येय लोकांपुढे ठेवून स्वतःच्या प्रभावी नेतृतवाने सत्तािारी मराठा वगायच्या राजकीय आकांक्षांना शिवाजीने साकार केले. तर रामदासांचा दासबोि आशण तया वगायच्या आकांक्षांना प्रभाविाली तत्त्वज्ञान शमळवून शदले अिा रीतीने शिवाजी व समर्य या दोघांचे शभन्न क्षेत्रातील एका स्वरूपाचे कतृयतव समकालीन तत्त्वामुळे परस्परांच्या ध्येयाला पूरक ठरले. बदलतया देिकाल पररशस्र्तीप्रमाणे रामदासांनी भागवत िमायला मिाराष्ट्र िमाांचे वळण लावले िीच तयांची राजकारणातील लोकोत्तर कामशगरी आिे.xv रामदासांचे स्र्ुट व ग्रंर्रूप सारेच वाङ्मय प्रासंशगक सिजस्र्ूतय व प्रभावी आिे. आतमशनष्ठ काव्या या दृष्टीने सािकावस्र्ेतील 'करुणाष्टकां’ची रचना आिे. अभंग रचनेत संतकवी सारखी ती रचना आिे स्तोत्रे, पदे, आरतया आिेत. आतमशनष्ठ कशवतेपेक्षा शवषयशनष्ठ काव्यरचनेत रामदासांचे वेगळेपण स्पष्ट शदसते. कारण इतर संत कवींच्या मनाने रामदासांची वृत्ती व दृष्टी अशिक बशिमुयख आिे. या वस्तुशनष्ठ दृष्टीमुळेच 'अस्मानी-सुलतानी' व 'परचक्र शनरूपण' यासारख्या प्रकरणात ततकालीन देिा शस्र्तीचे ठसठिीत िब्दशचत्र उमटले आिे. ३.९ मनाचे Ĵोक व आनंदवनभुवन 'मनाचे Ĵोक' : बोिपर वाङ्मयाच्या मालेचा मेरूमणी िोभेल असा मनोबोि (मनाचे श्लोक-२०५) रामदासांच्या ओजस्वी, अस्खलीत, प्रवािी व स्र्ूतीप्रद रचनेमुळे अतयंत लोकशप्रय झाला आिे. 'स्वानुभवाचे खडे ताशतवक बोल' यादृष्टीने यातील एकेका श्लोकाचे मोल र्ार आिे.xvi एकवीस समासी व दासबोि यांतील शवचार सामान्य जनतेसाठी सोप्या भाषेत पण त्रुशटतपणे मनाच्या श्लोकांतून रामदासांनी सांशगतले आिेत. शभक्षा मागत असताना रामदासी शिष्ट्याने प्रतयेक घरासमोर उभे रािून एक श् लोक म्िणावा व पुढे जावे म्िणजे प्रतयेक घरात एक एक शवचार शदल्याचे कायय िोईल या िेतूने मनाच्या श्लोकांचे लेखन झाले. समाजमनास बोि असे तयाचे स्वरूप आिे या श्लोकांची रचना भुजंगप्रयात वृत्तात असून तयांची संख्या २०५ आिे. तयाचे रचना स्र्ळ व काळ शनशितपणे सांगता येणे कठीण आिे 'मना सज्जना भक्ती पंर्ेची जावे' असा भक्तीमागायचा उपदेि मनाच्या श्लोकातून तयांनी सांसाररकांना केला आिे व पुढे रामभक्ती सुचशवली आिे. आठव्या श्लोकात श्रीरामचररत्र आले आिे. संकटकाळात 'मना श्रेष्ठ िाररष्ट जीवी िरावे' असे ते सांगतात 'मना चंदनाचे परी तवा शझजावे' अिी लोकसेवेचे munotes.in

Page 60

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
60 शिकवण देऊन 'मरावे परी कीशतयरूपे उरावे' अिी आदिय जीवनाची कल्पना ते मानतात. 'जगी सवय सुखी असा कोणी' नसल्याने मना! तू श्रीरामाचे नाव घे. तारण्यास तो समर्य आिे. 'समर्ायशचया सेवका वक्र पािे | असा सवय; भूमंडळी कोण आिे?' असा िीरिी ते देतात. 'शक्रयेवीण वाचाळता व्यर्य आिे' यासारख्या स्पष्टतेतून तयांनी कतयव्याची आठवण करून शदली आिे. सवाांना सिज समजेल, रूचेल, पचेल असा उिेि अतयंत सोप्या िब्दात मनाच्या श्लोकातून रामदासांनी केला आिे.xvii केवळ लोकशप्रयतेच्या दृष्टीने शवचार केला तर रामदासांची 'मनाचे श्लोक' िी शनशमयती मराठी मनाला सवायशिक पररशचत आिे असे शनशितपणे म्िणता येईल. मनाच्या श्लोकातील पाच दिा पंक्ती ज्याला मुखोद्गत नािीत असा मराठी माणूस बिुिा सापडणार नािी. रामनवमीच्या उतसवासाठी सािनसामग्री शमळावी या उिेिाने या श्लोकांची रचना झाली अिी सांप्रदाशयक कर्ा आिे. शतची यर्ातथ्यता शववाद्य असली तरी शभक्षा शमळण्यापूवी एक श्लोक म्िणून 'जय जय रघुवीर समर्य' अिी ललकारी देण्याचा संप्रदाय आज तीनिे वषायनंतरिी रामदासी मंडळींनी चालू ठेवला आिे. तयाला उिेिून लेखन करण्याचा अन्य मराठी कवींनी प्रयतन केलेला आढळतो तर्ाशप प्रासाशदक, ओघवती भाषा आशण सूत्ररूप परंतु आिय संपन्न शवचार यामुळे रामदासकृत श्लोकांचे जनमानसातील स्र्ान अढळ राशिले आिे. अनेक वषाांचे पारमाशर्यक शचंतन आशण सामाशजक अवलोकन यांचा पररपाक या श्लोकांत उतरलेला आिे म्िणूनच पररणतप्रज्ञ अिा रामदासांच्या या रचनेचा 'अपौरुषेय वाणी' शकंवा 'दासोशनषद' अिा िब्दांनी यर्ार्यपणे गौरव झालेला आिे. दोनिे पाच श्लोकांच्या या काव्याला 'मनोबोि' शकंवा 'मनाची िते' अिी नाव नावे शदलेली असली तरी 'मनाचे श्लोक' िे तयाचे िीषयक सवयमान्य झाले आिे. श्लोकांचे अंतरंग तपासून पाशिले म्िणजे तयात रामदासांनी शनरशनराळे शवचार गुच्छ एकशत्रत केलेले शदसतात. कदाशचत तयांचे लेखनिी प्रसंगोपात िोऊन अखेरीस कािी शनशमत्ताने तयांनी या सवाांचे एकत्रीकरण केले असेल. कसेिी असो, पारमाशर्यक आशण सामाशजक जीवनाला सदैव मागयदियक ठरणारी अनेक सुभाशषतवजा वाक्ये मनाच्या श्लोकात सवयत्र शवखुरलेली असून ती रामदासांच्या ममयग्रािी लेखनाचा प्रतयय आणून देणारी आिेत. तयांच्या अंतरंगातील उतकट रामभक्तीचे दियन घडशवणारे 'नुपेक्षी कदा रामदासाभीमानी', 'प्रभाते मनी राम शचंतीत जावा' शकंवा 'मना सज्जना राघवी वशस्त कीजे' या ध्रुवपांचे अनेक श्लोक यात अंतभूयत आिेत, तर 'जगी िन्य तो दास सवोत्तमाचा' या श्लोक समूिात 'आदिय भक्तीची गुणवैशिष्ट्ये' नोंदशवलेली आिेत. अनेक देवदेवतांच्या पसारा बाजूला ठेवून देवाचा िोि घेणाऱ्या रामदासांचे मनोगत आशण 'अनेकी सदा एक देवाशस पािे' यात शदसेल तर तयांच्या देव शवषयक उदार समन्वय दृष्टीचा प्रतयय 'शवठोनें शिरीं वाशिला देव राणा' शकंवा 'जेणें जाळीला काम तो राम ध्यातो' या ओळीत प्रकट झालेला आिे. 'शवदेिीपणे मुशक्त भोगीत जावी' यासारखी तत्त्वगंभीर वाक्येिी अिून मिून आढळतात. मनाच्या श्लोकातील शवचार सुटे आशण शवशवि प्रकारचे असले तरी तयांचीिी संगती लावण्याचा प्रयतन झालेला आिे. कै. पांगारकर यांनी 'सगुणभक्ती', 'शनगुयणबोि' आशण अखेरीस 'सगुणशनगुयणातील िुद्ध स्वरूप' अिा तीन गटात मनाच्या श्लोकातील शवषय व्यवस्र्ा मांडून दाखशवली आिे. मनाच्या श्लोकातील अनेक श्लोक शकंवा वचने यांना मराठी भाषेत शनतयाच्या व्यविारातील सुभाशषतांची र्ोरवी प्राप्त झालेली आिे. पुढील कािी चरण नमुनादाखल सांगता येतील. munotes.in

Page 61

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
61 १. शक्रयेवीण वाचाळता व्यर्य आिे दोन २. समािान ते सज्जनाचेशन योगें | ३. जगी सवय सुखी असा कोण आिे ?| ४. मना चंदनाचे परी तवां शझजावे| परी अंतरी सज्जना नीववावे ५. तुटो वादसंवाद तो िीतकारी|xviii आनंदवनभुवन : संत रामदासांनी शिंदुस्र्ानभर तीर्ययात्रा केली तयावेळची पररशस्र्ती म्िणजे अस्मानी-सुलतानीची िोती म्िणजे सुलतानी अतयाचारांनी त्रस्त िोऊन इिलोकीच्या नरक यातना सोिीत बसलेल्या शिंदू समाजाची अवस्र्ा केशवलवाणी िोती. िी पररशस्र्ती अमुलाग्र पालटून तया शठकाणी प्रतयेकाला परलोकी समािान देणारे रामराज्य शनमायण व्िावे िी रामदासांची आकांक्षा िोती. शिंदू समाजाची वतयमानकालीन दुदयिा समाप्त िोऊन भशवष्ट्यकाळात िमयराज्य स्र्ापन व्िावे याची स्वप्ने तयांना पडत िोती. तयातून तयांची अनेक प्रकरणे शनमायण झाली आिेत. "तयांपैकी तुमचे देिी वास्तव्य केले | परंतु वतयमान नािी घेतले||" या ओळीने सुरू िोणारे पत्र शिवाजी मिाराज यांना उिेिून शलशिलेले आिे. या पत्रासंबंिी वाद नसला तरी तयाच्या लेखनकालासंबंशित तीव्र स्वरूपाचे मतभेद आिेत. "कािी उग्र शस्र्ती सांडावी, कािी सौम्यता िरावी", िा प्रारंभ असलेले पत्र शिवाजी मिाराजांच्या मृतयूनंतर लगेच संभाजीराजांना उिेिून शलशिलेले आिे िे िी शनशवयवाद आिे. या दोन पत्रांखेरीज या पत्रातून रामदासांचे समकालीन पररशस्र्तीचे दियन घडशवणारे शकंवा तयावर उपाययोजना सुचशवणारे शवचार िब्दबद्ध झाले आिेत. ती पत्रे कोणाला उिेिून व केव्िा शलशिली गेली या संबंिी कोणतीिी अस्सल प्रमाणे उपलब्ि नािीत. िास्त्रिमय, सेवकिमय, राजिमय िी अिा स्वरूपाची पत्रे आिेत. 'अस्मानी सुलतानी' आशण 'परचक्र शनरूपण' िी दोन्िी प्रकरणे तयांनी आपल्या बारा वषायच्या पदयात्रेत केव्िातरी घेऊन ठेवली असावी. 'क्षात्रिमय' आिीची प्रकरणे गंभीर अिा वैचाररक स्वरूपाची असून राजिमायचे अनेक वषे शचंतन-मनन करणाऱ्या शवचारवंतांनी ती पाठवलेली आिेत िे शनशित! या सवय प्रकरणातून रामदासांच्या जागतया आशण जाणतया अंतरंगाचे अंतःकरणाचे प्रशतशबंब उमटले आिे. आनंदवनभुवन िे काव्य अनेक दृष्टीने वैशिष्ट्यपूणय आिे. रामदासांच्या इतर राजकीय स्वरूपाच्या प्रकरणांपेक्षा 'आनंदवनभुवन' या काव्याचे स्र्ान केवळ रामदासी वाङ्मयातच नव्िे तर साऱ् या मध्ययुगीन मराठी वाङ्मयात अनन्यसािारण अिा स्वरूपाचे आिे. ५९ ओव्यांचे िे छोटेखानी काव्य म्िणजे दुष्टांचे शनदायलन करून आशण सज्जनांचे पररत्राण करून िमयस्र्ापना करू इशच्छणाऱ्या अवतारी पुरुषाच्या कल्पनेने आशण दियनाने िषयभररत झालेल्या रामदासांच्या संवेदनािील अंतकरणातून उमटलेले एक शदव्य सूक्त आिे! कािी अभ्यासकांनी िे सवय उतस्र्ूतय काव्य कािीनगरीला उिेिून आिे असे मत प्रशतपादन केले आिे, तर कािींनी िे शलशिताना तयांच्यासमोर दंडकारण्याचे आनंदवनभुवनात पररवतयन िोणाऱ्या मिाराष्ट्राचे शचत्र िोते असे अनुमान काढले आिे. भूतकाळ,-भशवष्ट्यकाळ, भूतकाळ-वतयमानकाळ आशण भशवष्ट्यकाळ या तीनिी काळात बघून झेपावत जाणाऱ्या तयांच्या शदव्य प्रशतभेचे दियन या प्रकरणात घडते. रामदासांनी आपल्या शनतयाच्या पररभ्रमणात आपल्या समाजाचे सारे ऐशिक वैभव आशण मानशबंदु यांचा शवध्वंस झालेला पाशिला िोता. अिमायची िीग भरलेली पािून पुन्िा िमयस्र्ापना किी करता येईल, या शवचाराने कृतीिील असणाऱ् या पराक्रमिाली वीरांच्या जयगार्ा ते प्रतयिी ऐकत िोते. munotes.in

Page 62

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
62 'दुररतांचे शतशमर नष्ट िोऊन स्विमयसूयय' पुन्िा प्रकािमान झालेला शदवस आज ना उद्या शनशितपणे उगवणार आिे', याची स्वप्ने ते मनािी रंगवत िोते. सवय प्रकारच्या अशिभौशतक सुखांनी समृद्ध झालेली उपासना, ज्ञान आशण कला यांच्या भरभराटीमुळे भूलोकी रामराज्याचे अवतरण झालेले पािणारी नवी सृष्टी ते अंत:चक्षूंनी पिात िोते. या सवाांच्या प्रेरणेतून 'आनंदवनभुवना'ची शनशमयती झाली असावी. बारा वषाांची तीर्ययात्रा आशण शिवाजी मिाराजांचा उदय काल यांचा या काव्याचे शनशश् चतपणे शनकट संबंि असावा. रामदासांच्या जीवनकायायतील िमायशिशष्ठत राजकारण आशण ऐशिक जीवनाचा सवाांगीण उतकषय याचे प्रशतशबंब या 'आनंदवनभुवन' काव्यात स्पष्टपणे पडले आिे यात संदेि नािी.xix मिाराष्ट्रात चेतवला जाणारा वन्िी सवय शिंदुस्र्ानभर पसरला असे तया स्वप्नात तयांनी पाशिले आिे. 'आनंदवनभुवन' िे प्रकरण अनुष्टुप छंदातील ५९ श्लोकांचे आिे. पशिल्या तीन चरणात सामान्यतः आठ अक्षरे असली तरी अंतय यमक नािी आशण पाच श्लोकांशिवाय सवयत्र 'आनंदवनभुवना शकंवा भुवनी' िा चौर्ा चरण पालुपद म्िणून योजला आिे. तो पशिल्या तीन चरणांिी प्रतयेक वेळी अर्ायने अशन्वत िोतोच असे नािी. आनंदवनभुवनात या स्तोत्राचे स्र्ुरण झाले म्िणून या चौथ्या चरणाचे पालुपद केले आिे. 'िे मिाराष्ट्राचे राष्ट्रगीत आिे' असे वै. पांगारकर म्िणतात. आनंदवनभुवन म्िणजे मिाराष्ट्र असे तयांचे मत आिे, परंतु ते केवळ मिाराष्ट्राचे राष्ट्रगीत नसून सवय शिंदुस्तानचे राष्ट्रगीत आिे. िे स्तोत्र रचताना समर्ाांच्या पुढे भावी मिाराष्ट्राचे जसे शचत्र िोते तसे संपूणय शिंदुस्र्ानाचेिी िोते.xx एकूणच, समर्ाांच्या स्र्ुट संभारातील 'आनंदवनभुवन' शकंवा 'वनभुवन' िे एक अद्भुत प्रकरण आिे. भूतकाळ, वतयमानकाळ आशण भशवष्ट्यकाळ या शतन्िी काळावरून झेपावत जाणाऱ्या तयांच्या शदव्य प्रशतभेचे दियन या प्रकरणात घडते. तयांच्या मनात दुखणाऱ्या नाना भावनांचे कल्लोळ या प्रकरणात िब्दरूपाने शजतके व जसे प्रकट करता आले तसे तयांनी केले आिेत. नानाशवि भावनांचा आवेग इतका मोठा आिे की तयाच्या प्रकटीकरणाला िब्द अपुरे पडले आिेत. शतन्िी काळात प्रमाणेच अध्यातमातील मुक्ती, भक्तीतील िक्ती आशण शदव्य कमायतील दीप्ती यांचे असे कािी शवलक्षण शमश्रण या कशवतेत आिे की तयामुळे ती कािीिी गूढ झाली आिे. शिंदुस्र्ानाच्या चारिी शदिांना बारा वषे भ्रमण करून कािीला रामगंगेच्या तीरावर बसलेले असताना समर्ाांच्या बुद्धी पुढे सवय शिंदुस्र्ान प्रचशलत पररशस्र्तीसि उभे राशिले आशण तयांच्या शदव्य प्रशतभेला भावी शिंदुस्तानचे जे भव्य शचत्र उभे राशिले तयाचे शचत्रण िब्दांना शजतके पेलणे िक् य झाले शततके तयांनी केले आिे. देव आशण िमय मस्तकी िरून मराठ्यांनी जो पुढे िलकल्लोळ केला आशण शिंदुस्र्ानात प्रतापगडापासून पाशनपत पयांत जो रणयज्ञ िगिगत ठेवला तया यज्ञाचे प्रमुख व पशिले यजमान छत्रपती शिवराय िोते. या रणयज्ञातील वन्िीची ज्वाला प्रतापगडाला प्रज्वशलत करून तेर्े तयांनी पशिली आिुती शदली. या चेतवलेल्या वन्िीज्वालेचा पशिला साक्षातकार समर्ाांना कािीक्षेत्रांत पडलेल्या जीवनस्वप्नांत झाला. िे स्वप्न बरोबर घेऊनच ते मिाराष्ट्रात आले. म्िणून या यज्ञाचे पशिले प्रमुख यजमान श्रीशिवराय िोते तसे या ज्वालेचे पशिले पुरोशित समर्य रामदास िे िोते. प्रतापगडाला पशिली आिुती देऊन यजमान श्री शिवराय जेव्िा समर्ाांच्या भेटीला आले तेव्िा समर्ाांचा आनंद 'उत्तमपुरूषसमासात' शनरुपणाच्या समासात ओसंडून वािताना शदसतो. समर्ाांना आनंदवनभुवन पडलेले स्वप्न केवळ मिाराष्ट्रापुरते मयायशदत नािी तयाने सवय शिंदुस्र्ान व्यापले आिे.xxi munotes.in

Page 63

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
63 ३.१० संत वेणाबाई ÿÖतावना: मराठी संत परंपरेत ज्ञानेश्वर नामदेवांपासून सुरू झालेली वारकरी परंपरा तुकाराम-शनळोबा नंतर संपते. समर्य रामदासांच्या कायायनंतर वारकरी संप्रदायापेक्षा शभन्न असलेला 'समर्य संप्रदाय' सुरू झाला. रामदास समकालीन रामनार्स्वामी शनगडीकर, केिवस्वामी भामानगरकर, जयरामस्वामी वडगावकर व आनंदमूती ब्रह्मनाळकर िे चार कवी व समर्य रामदास या सवाांना शमळून 'दास पंचायतन' असे संबोिले जाते. याशिवाय रामदासांचे बंिू श्री श्रेष्ठ शकंवा रामीरामदास, समर्य शिष्ट्य शदनकरस्वामी व कल्याणस्वामी, समर्य शिष्ट्या वेणाबाई व वेणाबाई यांची शिष्ट्या बाईजाबाई या प्रमुख कवींचा व कवशयत्री यांचा समर्ाांच्या प्रभावळीत समावेि िोतो.xxii वेणाबाईंचा जीवनपåरचय: वेणाबाईचा जन्म कोल्िापूर येर्ील देिपांडे घराण्यात िके १५४९ इ. स.१६२७ च्या सुमारास झाला. तयांचे सासर शमरजेत िोते. वयाच्या दिाव्या वषी वैिव्याची कुऱ्िाड कोसळल्यामुळे तयांची वृत्ती शवरक्त बनून तयांचा भशक्तमागायकडे ओढा लागला. एकनार्ी भागवताच्या पारायणामुळे तयांची या मागायवरील श्रद्धा दृढ झाली व रामदासांनी शदलेल्या राममंत्राचा उपदेिानंतर तयांची आध्याशतमक प्रगती िोत गेली. वेणाबाईंच्या ईश्वर वेडामुळे तयांना माताशपतयांचा शवरोि व जनशनंदा सिन करावी लागली. वेणाबाईंची काययकुिलता पािून उपिाराची व्यवस्र्ा ठेवण्याचे जोखमीचे काम समर्ाांनी तयांच्यावर सोपशवले िोते. तसेच सभेत उभे रािून कीतयन करण्याची समर्ाांचे अनुज्ञा या एकाच शिष्ट्येला शमळाली िोती. खुि वेणाबाईंचा शिष्ट्य समुदायिी मोठा िोता. वेणाबाईंची úंथरचना: उपदेिरिस्य-कौल, पंचीकरण, श्रीरामगुिसंवाद, शसंिासन व सीतास्वयंवर, कािी स्र्ुट पदे अिी ग्रंर्रचना वेणाबाईंनी केली आिे.xxiii वेणाबाईची कशवता अगदी सािी घरगुती भाषेत रचलेली आिे. मुक्तेश्वरी उच्च दजायचे काव्य या कशवतेत र्ारसे नािी, पण स्त्री-स्वभावाचे सिज मादयव आशण सहृदयता या दोन गुणांच्या बाबतीत िी कशवता दुसऱ्या कोणतयािी कवीच्या कशवतेस िार जाणार नािी. xxiv अभंगांच्या िेवटी 'वेणी म्िणे' असे िब्द आिेत पण वेणाबाईंच्या नावावर प्रशसद्ध असलेल्या कािी कशवतांच्या िेवटी 'वेणीस्वामी' असे नाव आिे. सीतास्वयंवर याच्या कािी अध्यायाच्या िेवटी 'वेणी' असे नाव आिे व कािी अध्यायाच्या िेवटी 'वेणीस्वामी' िे नाव आिे यावरून वेणाबाईने स्वतःचा उल्लेख या दोन्िी नावांनी केला आिे असे शदसते.xxv खालील अभंगावरून वेणाबाई़च्या पारमाशर्यक अशिकाराची व अध्यातम ज्ञानाची र्ोडीिी कल्पना वाचकास िोते. ३.११ वेणाबाईंचे िनवडक अभंग अभंग ०१ : आमुच्या वाटे नका जाऊं |नये ते वाटे तुम्िां लाऊ || आम्िी पाररखे पाररखे | न िो लोशककासाररखे || अिी शस्र्ती जाली मोठी | पोटी ब्रम्िांडाच्या कोटी || वेणी स्वामी आतमाराम | तेंशच आमुचे परंिाम || munotes.in

Page 64

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
64 अर्य - अिो, तुम्िी आमच्या वाटेला जाऊ नका. उगाच तुम्िाला नको ते वाटायला लावू नका. आमची शस्र्शत( मनाची अवस्र्ा) एवढी व्यापक आिे की तयात अनंत ब्रह्मांडे मावतील (केवळ आपल्या देिात अडकलेल्या तुम्िाला तयाची कल्पना करणेिी अिक्य आिे) या जगािी आम्िी पारखे आिोत. लौशककातल्या गोष्टी आम्िाला नकोत. तयात आम्िी रमत नािी (न िो लौकीकासारखे) या ब्रह्मांडाच्या अनेक कोशट आम्िी पाशिल्या आिेत तयामुळे आमची अिी शस्र्ती झाली आिे. काय सांगू या 'वेणीस्वामी' चे 'आतमाराम' (आतमरुपी िाम) िेच शनजिाम परमिाम आिे. अभंग ०२ : िन्य िोणे सर्ळ शजणें रामगुणे िोते | ध्यास पडे ज्यास तयास सतय कळो येते ||िृ|| काळ वेळ िे सर्ल शित करा कांिी | सवय काळ सुखवेळ राम भजा भाई ||१|| काय जना कोण मना मानले िे सार | रामवीण सवय सीण दु:ख अशनवार||२|| वळे पळे शनशमष घडी जात लवलािीं| अशज घडे तसें िेंशच उद्यांलाशगं नािी ||३|| सवय सोडी राम जोडी भजनी शन:काम | िन्य तुम्िी िन्य आम्िी गाऊ रामनाम ||४|| िा िी लोक परलोक तयास सासुरवाडी | वेणी म्िणे भक्तजनां भजने राम जोडी ||५|| िववेचन : वेणाबाईंनी जी स्र्ुट पदरचना केली आिे तया पदरचनेतून तयांचे हृद्गत आशवष्ट्कृत झालेले शदसते. प्रभू रामचंद्रांच्या दियनाची लागलेली ओढ तसेच रामाच्या शवशनयोगाची लागलेली आंतररक तळमळ कािी पदांतून व्यक्त झाली आिे. वरील अभंगाचा अर्य असा - "या रामगुणांचा एकदा संसगय झाला की शजणे सर्ल िोते. एकदा रामाचा ज्याला ध्यास लागला; तयाला सतय कळून येते आशण रामनामाचे स्मरण करण्यातच वेळ कसा आनंदाने (सुखवेळ) जात असतो. जनांनी या रामाशवण सारभूत कोणाला मानावे? रामाशवना काय आिे ? सवयत्र अशनवार दुःख आिे. क्षणामागून क्षण शनशमषा मागून शनशमष जात आिे. रोज रोज कािी नवीन घडते आिे. आज आिे ते उद्या नािी. सवयसंग सोडून रामभजनी शनष्ट्कामपणे जो काळ जातो तयाने तुम्िी आम्िी िन्य झालो आिोत. लोक व परलोक िी जणू सासुरवाडीसारखी जोडली गेली आिेत आशण तयाचा अनुभव घेतलेल्या सवय भक्तजनांना िा राम आपल्या भजनांच्या िारे जोडत आिे." munotes.in

Page 65

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
65 सािक अवस्र्ेतील तळमळ व नंतर प्राप्त झालेली शनरामय अवस्र्ा वेणाबाईंच्या स्र्ुट पदांत शदसते. ईश्वर साक्षातकारानंतर तयांच्याकडून इतरांना उपदेि केला जाणे सिाशजकच िोते. ईश्वराच्या गोड नामाने सािकाची काया शितल िोते. तर किी किी कोदंडिारी रामाच्या नामस्मरणाने अपार सागरावर सेतू बांिला जातो. अनंत कोटी ब्रम्िांड उदरी सामावली आिेत, तो प्रभु रामचंद्र सुलभ अिा नामाने प्राप्त करून घेता येतो. श्रुती ज्याला 'नेशत नेशत' म्िणतात. तया परब्रह्माच्या स्वरूपाची प्राप्ती नामस्मरणाने िोते. अभंग ०३ : गुरू शन:िब्दाची बीजें | आम्िां प्राप्त आतमकाजे || आम्िी अबोल अबोल | अबोले बोलु बोल || आमची माय वांज जाली | परब्रम्िी लया गेली || िब्द आकािी शनमाला | आतमाराम अवघा जाला || वेणी स्वाशमयाचे संगे | आम्िी रािो आतमरंगे || अर्य - गुरू िे नाव जणू शन:िब्दाचे बीज आिे. (गुरू चा अर्य िब्दांनी व्यक्त करता येणार नािी) आम्िाला आमच्या आतमरूपी साक्षातकार िोण्याच्या कायायतून िे बीज प्राप्त झाले आिे. म्िणूनच इर्े बोलण्यासारखे कािी नािी (सवयकािी िब्दातीत आिे -अबोले- बोलु) माय िे नाते राशिले नािी.( माय वांझ झाली) ते परब्रम्िीच लयाला गेले आिे. िब्द आकािाचा गुण आिे आशण तो आकािातच लयाला गेला आिे. आशण तो अवघा 'आतमाराम' झाला आिे. स्वामीच्या संगाने वेणाई आतमरंगी वास करते आिे. र्ोडक्यात, गुरू शनःिब्दाचे(ब्रह्माचे) बीज आिे. आतमज्ञानासाठी तो आम्िाला भेटला. तयामुळे आम्िाला िब्दातीत ब्रह्माचे ज्ञान िोऊन आम्िी अबोल झालो. अबोल िोणे िेच आमचे बोलणे झाले ( मौनं िे, ज्ञान झाले असे सांगते/ दियवते). ज्या मायेमुळे आमचा जन्म झाला ती मायाच वांझ झाली. (शतचा मनावरील पगडा नािीसा झाला , ती ब्रह्मात शवलीन झाली. िब्द जेर्ून शनमायण िोतो, तया आकािात शवलीन झाला. र्क्त आतमा उरला असे गुरुकृपेने घडून आले. अभंग ०४ : आम्िी गुरु नार्पंर्ी |ज्ञानमुद्रा शदिली िाती ||िृ|| देि माझे मन माझे | सवय नेले गुरूराजे || कणी चढली नाममुद्रा | मुखी अगोचर मुद्रा || कान र्ाडुशन जोगीजालों | संतदियनासी आलो || वेणी स्वामींचे दियन | मायासंकेतशनियन || अर्य : आम्िी नार्पंर्ी आिोत. गुरूने आमचे सवय कािी शिरावून नेले आिे. मी, माझे मन, देि सवय कािी नेले आशण िाती ज्ञानमुद्रा शदली. कानात नाममुद्रा कायमची वसली आिे. munotes.in

Page 66

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
66 मुखात 'अगोचरी मुद्रा' (नार्पंर्ीयांची एक मुद्रा : अगोचरी मुद्रा = इंशद्रयांच्या पलीकडील ब्रह्माचे ज्ञान झाल्याचे दियवणारी. गो= इंशद्रये ,गोचर = इंशद्रयांना कळणारे, अगोचर = अतीशन्द्रय) शवराजमान झाली आिे. आम्िी तर 'कानर्ाटे' (नार् संप्रदायाचे दुसरे नाव - वसंत पंचमीसारख्या िुभ शदविी कान र्ाडून तयांत मंत्रपूवयक कुंडले (मुद्रा) घातली जातात. ती कुंडले माती, िररणाची शिंगे शकंवा िातू यांपैकी किाची तरी असतात. संप्रदायातील शविवा व गृिस्र् योग्यांच्या शस्त्रयािी कुंडले िारण करतात.) म्िणजेच कान र्ाडून (इंशद्रयगम्य जगाचा , लौशककाचा नाद सोडून) आम्िी योगी झालो. मायेचे शनरसन झाले. आशण जोगी झालो आिोत आशण संत दियनासाठी आलो आिोत िी वेणाबाई सवय माया अशवद्या रुपी संकेत तयाचे शनरसन करून स्वामींच्या दियनाला आली आिे. वेणाबाईंच्या रचनेतील शवशविता लक्षणीय वाटते. शतच्यात 'पंचीकरण' सारखे तत्त्वचचायपर प्रकरण आिे, 'सीता स्वयंवरा'सारखे स्वयंवर-काव्य आिे, भावोद्रेक प्रकट करणारी स्र्ुट पदे आिेत. श्रीसमर्ाांच्या सिवासाने आशण शिकवणुकीने परमार्ायच्या क्षेत्रात श्रेष्ठ अशिकार संपादन केलेल्या एका स्त्रीच्या व्यशक्तमत्त्वाचे मनोज्ञ दियन शतच्या रचनेतून घडते. संत वेणाबाईंनी िके १६०० मध्ये चैत्र वद्य १४ ला सज्जनगड येर्े देि ठेवला. ३.१२ सरावासाठी ÖवाÅयाय सरावासाठी ÿij : १. संत तुकाराम शिवकालीन समाजाची सांस्कृशतक आशण सामाशजक नांगरणी किी करत िोते ते तयांच्या अभंगातून स्पष्ट करा. २. तुकाराम मिाराजांच्या बाबतीत लोकव्यविारात अभंगवाणी प्रशसद्ध तुकयाची असे बोलण्याचा ररवाज िोऊन बसण्याची कारणे व ततकालीन पररणाम शविद करा. ३. जातीिीनता नष्ट करण्याकरता शवठ्ठलभक्ती िा उपाय आिे संत तुकारामांनी तयांच्या अभंगात कसे शविद केले आिे ते स्पष्ट करा. ४. तुकाराम मिाराजांच्या या गार्ेतील तपिीलावरून सतराव्या ितकातील मावळ भागातल्या जनजीवनाचे पूणय शचत्र कसे उभे रािते ते शविद करा. ५. संत बशिणाबाईंचे शवलक्षण अध्यातमजज्ञान कसे प्रकट िोते ते शनवडक अभंगांच्या िारे स्पष्ट करा. ६. "शिवकालीन प्रवृत्तींिी आशण आकांक्षांिी पूणयतया समरस झालेले कवी म्िणजे समर्य रामदास िोत." िे शविान सािारण स्पष्ट करा. ७. आनंदवनभुवन या काव्यातून रामदासांनी भशवष्ट्यकालीन भारत व मिाराष्ट्राचे शचत्र कसे रेखाटले आिे ते स्पष्ट करा. ८. 'मनाचे श्लोक' व 'आनंदवनभुवन' या काव्यातून संत रामदास ततकालीन समाजाला कोणता संदेि देऊ पाित िोते ते सािार स्पष्ट करा. ९. संत वेणाबाईंचे वाङ्मयीन कायय तयांच्या शनवडक अभंग िारे स्पष्ट करा. munotes.in

Page 67

संत तुकाराम, संत बशिणाबाई ,
संत रामदास व संत वेणाबाई
67 ३.१३ अिधक वाचनासाठी पुÖतके अिधक वाचनासाठी संदभª : १. जोग रा.श्री. व इतर मराठी वाङ्ममयाचा इशतिास खंड ३, (१६८१ ते १८००) मिाराष्ट्र साशितय पररषद पुणे, १९७३ २. तुळपुळे िं. गो. 'पाच संत कवी', सुशवचार प्रकािन मंडळ, पुणे, १९८४ ३. पाटील म.सु. 'तुकाराम-अंतबायह्य संघषायची अनुभव रूपे', िािल प्रकािन, मुंबई, २००४ ४. भावे शव.ल., 'मिाराष्ट्र सारस्वत' खंड १ व २ पॉप्युलर प्रकािन मुंबई ५. सरदार गं.बा., 'संत साशितयाची सामाशजक र्लश्रुती', मिाराष्ट्र साशितय पररषद पुणे, १९७० ६. सरदार गं. बा., 'तुकाराम दियन अर्ायत अभंगवाणी प्रशसद्ध तुकयाची' मॉडन बुक डेपो प्रकािन, पुणे i जािव मारुती भाऊसािेब, तुकाराम बावांच्या गार्ेचे शनरूपण: भाग १, संत तुकाराम अध्यासन, शिवाजी शवद्यापीठ कोल्िापूर, माचय २०१९, पृ.क्र. ०७ ii िेणोलीकर ि. श्री., 'प्राचीन मराठी वाङ्मयाचे स्वरूप', प्रकािक- मा. बा. िोपेश्वरकर, बेळगाव, प्रर्मावृत्ती १९५६, पृ. क्र. ८४ iii संपादक राजपूत नर्ुशसंग डोंगरशसंग, 'श्री संत तुकाराम मिाराजांची सार्य गार्ा' प्रकािक - वारकरी शिक्षण संस्र्ा आळंदी देवाची ,शजल्िा- पुणे, प्रर्मावृत्ती िके १९१८, पृ. क्र. १७८ iv डॉ. िोंगडे शदलीप, 'तुका म्िणे – भाग एक', िब्दालय प्रकािन, श्रीरामपूर, प्रर्मावृत्ती २०१२, पृ. क्र. ०८ v तत्रैव, पृ. क्र. १३ vi तत्रैव, पृ. क्र. १५ vii शचत्रे शदलीप पुरुषोत्तम, 'पुन्िा तुकाराम', प्रकािक- िरद चंद्र कृष्ट्ण बेलवलकर, पुणे ३०, प्रर्मावृत्ती १९९०, पृ. क्र. २४७ viii डॉ. कोलते शवष्ट्णू शभकाजी, 'मराठी संतांचे सामाशजक कायय', लोकवाङ्मय गृि , मुंबई २५, दुसरी आवृत्ती २०१४, पृ. क्र. ८१,८२ ix तत्रैव पृ. क्र. ८२,८३ x नाशसराबादकर ल. रा., 'प्राचीन मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', र्डके प्रकािन, कोल्िापूर, नववी आवृत्ती, २००८, पृ. क्र. १६१ xi संपा. मालिे स. गं., ' मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', मिाराष्ट्र साशितय पररषद, पुणे,खंड दुसरा, भाग दुसरा, पृ. क्र. १८४ ते १८६ xii प्रा. डॉ. दातार आरती, ' मिाराष्ट्रातील संत कवशयत्री', डायमंड पशब्लकेिन, पुणे, प्र. आ. २००९, पृ. क्र. ५७,५८ munotes.in

Page 68

प्राचीन कालखंडाचा अभ्यास: शिवकाल
68 xiii संपा. मालिे स. गं., ' मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', मिाराष्ट्र साशितय पररषद, पुणे,खंड दुसरा, भाग दुसरा, पृ. क्र. १८८ xiv ज. र. आजगावकर, 'मिाराष्ट्र संत कवशयत्री', भारत गौरव ग्रंर्माला, १९३९, पृ. क्र. १६० xv िेणोलीकर ि. श्री., 'प्राचीन मराठी वाङ्मयाचे स्वरूप', प्रकािक- मा. बा. िोपेश्वरकर, बेळगाव, प्रर्मावृत्ती १९५६, पृ. क्र. १०० xvi तत्रैव पृ. क्र. १०५ xvii नाशसराबादकर ल. रा., 'प्राचीन मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', र्डके प्रकािन, कोल्िापूर, नववी आवृत्ती, २००८, पृ. क्र. १७० xviii संपा. मालिे स. गं., ' मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', मिाराष्ट्र साशितय पररषद, पुणे,खंड दुसरा, भाग दुसरा, पृ. क्र. २४० xix तत्रैव पृ. क्र. २४६ xx डॉ. पेंडसे िंकर दामोदर, 'राजगुरू समर्य रामदास', केसरी प्रकािन, पुणे ३०, प्रर्मावृत्ती १९७४, पृ. क्र. ३४४,३४५ xxi तत्रैव पृ. क्र. ३४३,३४४ xxii संपा. मालिे स. गं., ' मराठी वाङ्मयाचा इशतिास', मिाराष्ट्र साशितय पररषद, पुणे,खंड दुसरा, भाग दुसरा, पृ. क्र. २९७,९८ xxiii तत्रैव पृ. क्र. ३११,३१२ xxiv ज. र. आजगावकर, 'मिाराष्ट्र संत कवशयत्री', भारत गौरव ग्रंर्माला, १९३९, पृ. क्र. १८६ xxv तत्रैव पृ. क्र. १९०  munotes.in