Page 1
1 १ पाश्चात्त्य साहित्य हिचार : साहित्याचे स्िरूप घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रास्ताद्दिक १.२ अनुकृतीचा द्दिध्ाांत १.२.१ प्लेटोचा अनुकृतीचा द्दिचार १.२.२ ॲररस्टॉटलचा अनुकृतीचा द्दिध्ाांत १.३ पाश्चात्त्ाांनी केलेल््ा काव््व््ाख््ा. िर्डस्िर्ड कोलररज कोटडहॉप एर्गर ॲलन पो अनोल्र् १.४ िमारोप १.५ िां्र्डिूची १.६ नमुना प्रश्न १.० उहिष्टे १) पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्राचा द्दिद्यार्थ्ाांचा पररच् करून ्ेणे. २) पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्रातील अनुकृती द्दिचाराचा मागिा घेणे. ३) पाश्चात्त्ाांनी केलेल््ा िाद्दहत््ाच््ा व््ाख््ाांचा पररच् करून ्ेणे. ४) पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्राचे स्िरूप िमजून घेणे. १.१ प्रास्ताहिक िाद्दहत्् हा शब्् ििडिाधारणपणे िेगिेगळ््ा िां्र्ाडने द्दन अर्ाडने िापरल््ा जातो. ्ैनांद्द्न जीिनात िाद्दहत्् ्ा िांकल्पनेचा व््ापक पातळीिर अर्ड िामग्री अिा घेतला जातो. गृद्दहणींचे स्ि्ांपाक घरातील िाद्दहत््, कृषीिलाांचे शेतीचे िाद्दहत््, काराद्दगराांचे िाद्दहत्् अशा अर्ाडने लौद्दकक व््िहारात िाद्दहत्् हा शब्् िापरला जातो. ्ेर्े िाद्दहत्् ्ा शब््ाचा िामग्री munotes.in
Page 2
पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्र
2 अर्िा िाधन अिा अर्ड अद्दर्प्रेत अितो. िाङम् िा िाद्दहत्् ्ा िांज्ञा अनेक्ा व््ापक अर्ाडने िापरल््ा जातात. िाङम् म्हणजे ििड प्रकारचा िाक् व््िहार. त््ामध्े ्ैनांद्द्न जीिनातील िांर्ाषण, िर्ा, चचाडित्रे, व््ाख््ाने इत््ा्ींचा िमािेश होतो. िाद्दहत्् ्ा िांज्ञेत जे जे द्दलद्दहले द्दकांिा छापले जाते ते ते अिा अर्ड घेतला तर पत्रे, िृत्तपत्रे, जाद्दहराती, िृत्ताांत, अहिाल, शास्त्री् लेखन, ऐद्दतहाद्दिक लेखन इत््ा्ींचा त््ात अांतर्ाडि होऊ शकतो. मात्र आपणाि िाद्दहत्् ्ा िांज्ञेचा िरील प्रमाणे अर्ड अद्दर्प्रेत नाही. लेखनाच््ा िां्र्ाडत हा शब्् एिढ््ा िैलपणे अर्िा ढोबळ अर्ाडने िापरला जात नाही. ्ेर्े द्दिद्दशष्ट स्िरूपाच््ा लेखनािाठी हा शब््प्र्ोग होतो. िाद्दहत््ाला लद्दलत िाद्दहत््, काव््, िाङम् इत््ा्ी िमानार्ी शब्् िापरला जातात. िांस्कृत िाद्दहत््शास्त्रात ्ािाठी 'काव््' हा शब्् ्ोद्दजलेला द्द्ितो. प्रा. िा. ल. कुलकणी ्ा ख््ातनाम िमीक्षकाने िाद्दहत््ाची प्रकृती स्पष्ट करताना लद्दलत आद्दण लद्दलतेतर िाद्दहत््ाचे िेगळे द्दिशेष नेमकेपणाने द्दटपलेले आहेत. त््ाांच््ामते 'लद्दलत िाद्दहत्् हे मूलतः व््द्दिद्दनष्ठ, र्ािप्रेररत, कल्पना प्रद्दतर्ाद्दनद्दमडत, िौं््डद्दिद्धीच््ा द्दन्माांचे अनुिरण करणारे, िैद्दशष्ट््पूणड िांघटन अिणारे आद्दण ज्ाांच््ा आश्ाची नेमकी अटकळ बाांधता ्ेत नाही अिे आहे. तर लद्दलतेतर िाद्दहत्् हे मूलतः िस्तुद्दनष्ठ, बुद्धीप्रेररत, तकड - अनुमाना्ींिर र्र ्ेणारे म्हणून तकाडद्दधद्दष्ठत िुिांघटन अिणारे, अद्दिष्काराबाबत एक ठराद्दिक िाचा अिणारे आद्दण ज्ाांच््ा आश्ाची अटकळ बाांधता ्ेईल अशी आश्रूपी द्दिद्धाांताची अिस्र्ाांतरे अिणारे अिे आहे. राजशेखर ्ा प्राचीन िांस्कृत िमीक्षकाने िाद्दहत््ाचे िगीकरण करताना 'िस्तूद्दनबांधन' आद्दण 'प्रद्दतर्ािद्दनबांधन' अिे िाद्दहत््ाचे ्ोन प्रकार िाांद्दगतले आहेत. त््ाांच््ा मते 'िस्तूद्दनबांधन' द्दकांिा 'स्िरूपद्दनबांधन' म्हणजे अिे िाद्दहत्् की ज्ात िस्तूचे-द्दिष्ाचे ्र्ातर्थ्, जिेच््ा तिे िणडन केले जाते. िर्ण्ड िस्तू ि द्दिष् ्ािरच हे लेखन ििडतोपरी केंद्दित झालेले अिते; अशा लेखनात िाच््ार्ाडला द्दकांिा द्दनद्दश्चतार्ाडला महत्ति अिते. ्ा उलट 'प्रद्दतर्ािद्दनबांधना' त िस्तूचे जिेच््ा तिे िणडन ्ेत नाही. त््ात किीच््ा चमत्कृद्दतपूणड प्रतीतीचे महत्ति जास्त अिते. तेर्े जो द्द्ितो तो किीच््ा प्रद्दतर्ेचा द्दिलाि अितो. म्हणून तेर्े लक्षात ्ेत जातो तो काव््ार्ड. पाश्चात्् िाद्दहत्् मीमाांिेनेही Emotive element आद्दण Thought element म्हणजे र्ािनात्मक घटक आद्दण िैचाररक घटक अशा ्ोहोंच््ा आधारे प्रामुख््ाने िाद्दहत््ाचे िगीकरण केले आहे. ते करताना, अर्ाडतच त््ाचे िाचकाांच््ा मनािर होणारे पररणाम प्रामुख््ाने ध्ानी घेतलेले आहेत. ्ाबाबतीत द्दजर्े द्दिचार हाच घटक प्रामुख््ाने जाणितो ते लद्दलतेतर, शास्त्री् िाद्दहत्् आद्दण द्दजर्े र्ािना-लाद्दलत्् हा घटक प्रामुख््ाने जाणितो ते लद्दलत िाद्दहत्् अिे म्हटले जाते. साहित्याचे शब्दरूप िाद्दहत््, िांगीत, द्दशल्प, िास्तू, द्दचत्र इत््ा्ी ििडच लद्दलत कलाद्दिष्कार म्हणजे कलािांताने आपल््ा अनुर्िाांची प्रद्दतर्ा-कल्पना ्ाांच््ा आधारे िाधलेली पुनद्दनडद्दमडती हो्. िौं््ड हे ्ा ििाांमागील िामान िूत्र आहे. मात्र अशी पुनद्दनडद्दमडती िाधत अिताना कलािांत जे मूलिव्् munotes.in
Page 3
पाश्चात्त् िाद्दहत्् द्दिचार :
िाद्दहत््ाचे स्िरूप
3 िापरतो त््ा मूलिव््ाच््ा स्िरूपामुळे ्ा कलाांच््ा पुनद्दनडद्दमडतीच््ा स्िरूपात फरक द्द्िून ्ेतो. द्दचत्रकार 'रांग' ्ा मूलिव््ाच््ा आधारे आपली कला िा्र करतो; तर द्दशल्पकार प्रस्तराच््ा माध्मातून आपली कल्पना प्रत््क्षात आणतो. ्ाद्दठकाणी मूलिव्् म्हणजे कलािांत िापरत अिलेल््ा इांद्दि्गोचर िस्तू ि प्रार्द्दमक िामग्री हो्. शब्् हे िाद्दहत््ाचे मूलिव्् आहे किी द्दकांिा लेखक आपल््ा अनुर्िाांची पुनद्दनडद्दमडती शब््ाांच््ा आधारे िाधताांना द्द्ितो. त््ामुळे 'शब््' ्ा घटकाला िाद्दहत््ाच््ा द्दिश्वात एक अनन््िाधारण स्र्ान प्राप्त झालेले द्द्िते. अर्ाडत केिळ शब््ाांना शब्् म्हणून िाद्दहत््ात स्र्ान अित नाही. िांपूणड अद्दर्प्रा्ाच््ा आद्दिष्कारािाठी त््ाांचे द्दिद्दशष्ट र्ाषेत रूपाांतर व्हािे लागते. अिे शब्् द्दकांिा र्ाषा ही रांग, पाषाण ्ा मूलिव््ाांप्रमाणे जर्, बाह्य िस्तू निून ती मानिाची स्ि्ांद्दनद्दमडती आहे. अिे िेलेक आद्दण िॉरेन ्ा िमीक्षकाांनी जे म्हटले आहे ते फारच लक्षणी् आहे. कारण द्दर्न्न मानि िमूह, त््ाांचा द्दिद्दशष्ट िांस्कृती िारिा आद्दण त््ाांची अशी खाि स्ि्ांद्दनद्दमडत र्ाषा ्ातील अतूट िांबांध िाद्दहत््ाच््ा बाबतीत मोठा पररणामकारक ठरत अितो. १.२ अनुकृतीचा हसधदाांत पाश्चात्त् िाद्दहत्् मीमाांिेची परांपरा इििी िन पूिड पाचव््ा शतकामध्े िुरू झालेली द्द्िते. प्रद्दिद्ध ग्रीक तत्ििेता िॉक्रेद्दटि ्ाचा द्दशष्् प्लेटो ्ाने त््ाच््ा काळात ग्रीिमध्े रांगर्ूमीिर िा्र होणाऱ््ा शोकाांद्दतकाांच््ा िां्र्ाडत कला द्दिचार माांर्ला. त््ातून द्दचत्र, िांगीत, नाटकातील कलाांच््ा स्िरूपाद्दिष्ीचे द्दिद्धाांत िुरू झाले, ्ा िां्र्ाडत प्लेटोने केलेल््ा कलामीमाांिेतून अनुकृती द्दिद्धाांताचा उ्् झाला. ॲररस्टॉटलने ्ा द्दिद्धाांताचा द्दिकाि केला. पाश्चात्त् परांपरेत कलेच््ा अनुकृतीत्िाला फार महत्ति प्रर्म पािून द्द्ल््ाचे आढळते. प्लेटो हा पाश्चात्त् परांपरेतील पद्दहला कलामीमाांिक हो्. त््ाने कलेतील अनुकृती द्दिष्ी तत्तिज्ञानाच््ा पातळीिरील काही महत्तिाचे प्रश्न उपद्दस्र्त केलेले आहेत. त््ाचे ित्ताशास्त्री्, ज्ञानशास्त्री् ि नैद्दतक अिे िगीकरण करता ्ेईल. १.२.१ प्लेटोचा अनुकृतीचा हिचार ग्रीक तत्ििेत्ता प्लेटो (इ.ि.पू. ४२७ ते ३४७) ्ाने अनुकृतीचा द्दिद्धाांत ििडप्रर्म माांर्ला. प्लेटोने आपल््ा 'ररपद्दब्लक' ्ा ग्रांर्ात 'आ्द्दर््ल स्टेट' ची िांकल्पना माांर्ली. आ्शड नागररकाच््ा अांगी शौ्ड, िां्म, द्दििेक, न््ा् हे गुण अिािेत अशी त््ाची र्ूद्दमका होती. प्लेटोच््ा कला-िाद्दहत्् द्दिष्क द्दिचाराांिर त््ाच््ा जीिनाकर्े पाहर्ण्ाचा नैद्दतकतािा्ी दृद्दष्टकोनाचा आद्दण तत्तिज्ञानाचा मोठा प्रर्ाि पर्लेला होता. ्ाच िां्र्ाडत त््ाने कलाांची द्दचद्दकत्िा केलेली आहे. ज्ा कला ्ा उद्दिष्टाांची पररपूती करतात त््ाांनाच केिळ त््ाने आपल््ा आ्शड राज्ात स्र्ान द्द्ले आद्दण ज्ा कलाांचा नागररकाांच््ा मनािर द्दिपरीत पररणाम होईल अिे त््ाला िाटले त््ा कलाांना ि कलािांताांना त््ाने आपल््ा आ्शड राज्ात मजजाि केला. ग्रीक िांस्कृतीमध्े शौकाद्दत्मकाांच््ा िा्रणीकरणाला अनन््िाधारण महत्ति होते. त््ा नाट््रूपाने प्रेक्षकाांिमोर अद्दर्द्दनत होत अित. ्ा नाटकाांचे द्दिष्, अश् ि पररणाम लक्षात घेऊन प्लेटोने त््ाच््ा द्दिष्ी एक र्ूद्दमका घेतली. त््ातूनच त््ाचा अनुकृतीचा द्दिद्धाांत द्दनमाडण झाला. munotes.in
Page 4
पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्र
4 प्लेटोच््ा मते, बुद्धीला केिळ ित््ाचा बोध घेता ्ेतो आद्दण प्रकाशातच मानिी जीिनाची चाांगली घर्ी बिद्दिता ्ेते ्ािर प्लेटोचा दृढ द्दिश्वाि होता. प्लेटोचे तत्िज्ञान िामान््तः अनुर्िजन्् ि इांद्दि्जन्् ज्ञानाला कमी लेखणारे होते. प्लेटो ईश्वर, अध्ात्म मारणारा तत्िज्ञानी आहे. आ्द्दर््ा (idea) म्हणजे द्दच्रूप. हे द्दच्रूप इांद्दि्गोचर निते. हे द्दच्रूप इांद्दि्ेगोचर िृष्टीतील िस्तूच््ा आधी अद्दस्तत्िात अिते. हे द्दच्रूप अद्दिकारी, अद्दिनाशी ि अपररितडनशील अिते. हे द्दच्रूप केिळ बुद्धीलाच आकळते. नश्वर िस्तूांचे इांद्दि्ाांना जाणिणारे र्ाग म्हणजे अांद्दतम ित्् नव्हे. बुद्धीला जाणिणारे त््ाचे अद्दिनाशी रूप म्हणजे त््ाचे द्दच्रूप हो्. हे द्दच्रूप म्हणजे अांद्दतम ित्् हो्. प्लेटोच््ा ्ा द्दच्रूपाच््ा कल्पनेबरोबरच आत्म््ाच््ा तीन र्ागाची कल्पना ्ेर्े लक्षात घ््ािी लागते. • आत्म््ाचा पद्दहला र्ाग हा अमर, अद्दिनाशी आद्दण अर्ेद्य अितो. • ्ुिरा र्ाग द्दिनाशी, द्दिच्छेद्य अितो. शौ्ड, िां्म अशा गुणाांच््ा अद्दधष्ठान ्ा र्ागात अिते. • द्दतिरा र्ागही द्दिनाशी अितो. तो िांग्रहशील अितो. जनािराांमध्े पद्दहला द्दिचारशील र्ाग नितो. उरलेले ्ोन र्ाग मात्र अितात. द्दच्रूपाची पररणती द्दशितत्िात (Good) होते आद्दण त््ाचे आकलन फि द्दिचारशील आत्माच करतो. द्दच्रूपाव््द्दतररि उरते हे ििड अित्् आद्दण ित्् िांशोधनाचा अद्दधकार कलाांना नाही; तर तो आहे तत्िज्ञानाला. प्लेटोच््ा तत्तिज्ञानात कला आद्दण िाङ्म्ाशी द्दिचारशील आत्म््ाचा िांबांध तुटला आद्दण आत्म््ाचा ्ुय््म र्ागाशी कला आद्दण िाङ्म्ाचा िांबांध जोर्ला गेल््ाने कलाांना आद्दण िाङ्म्ाला गौणात्ि प्राप्त झाले आहे. प्लेटो म्हणतो की, अांद्दतम ित्् शाश्वत एकमेि अिले पाद्दहजे. िाद्दहत्् ्ा अांद्दतम ित््ा प्ांत पोहोचू शकत नाही. एिढेच नव्हे तर िाद्दहत््ा्ी कला ्ा अांद्दतम ित्् पािून ्ोन्ा ्ूर ढकललेल््ा अितात. कशा ते पुढील प्रकारे प्लेटो स्पष्ट करतो. १. ईश्वरहनहमित मूळ सूक्ष्म ि आदशि रूप- हे इांद्दि्ाद्दतत आद्दण पूणड आहे. हे द्दच्रूप म्हणजेच अांद्दतम ित्् हो्. हे इांद्दि् ज्ञानाचा द्दिष् नाही. ते बुद्धीगम्् आहे. उ्ा. पलांगाचे द्दच्रूप म्हणजे पलांगा मागची अव््ि कल्पना. अनेक द्दििद्दक्षत पलांगाांचे हे िैद्दश्वक (Universal) आद्दण शाश्वत रूप अिते. २. द्दच्रूपाची िुतार/लोहार ्ाांनी केलेली अनुकृती म्हणजे द्दििद्दक्षत पलांग. ही अनुकृती उप्ुि अिते पण ही द्दच्रूपाची अपूणड प्रद्दतकृती अिते. ३. द्दचत्रकार हा िुतार/लोहाराच््ा अनुकृतीचे रांगरेषाांच््ा द्वारा द्दचत्र काढतो. हे द्दचत्र म्हणजे िुताराच््ा पलांगाची अनुकृती अिते. अांद्दतम ित््ापािून पलांग आद्दण द्दचत्र रूपाने - मागाडने िाद्दहत््ा्ी कला ्ोन्ा ्ूर गेलेल््ा अितात. म्हणून िाद्दहत््ा्ी कलाांना त््ाने अनुकृतीची अनुकृती (Imitation of Imitation) म्हटले आहे. अनुकरणात्मक कलाांची द्दनद्दमडती ही िृष्टी द्दन्माांच््ा ज्ञानािर अिलांबून निते तर ती ्ैिी प्रेरणाांिर अिलांबून अिते. ्ैिी प्रेरणेने किी जिा आकृष्ट होतो तिे प्लेटोच््ा मध्े िारी munotes.in
Page 5
पाश्चात्त् िाद्दहत्् द्दिचार :
िाद्दहत््ाचे स्िरूप
5 कलािृष्टी ्ेखील आकृष्ट ि द्दिद्दक्षप्त स्िरूपाची बनते. ्ा जगात प्रत््ेक गोष्टीमागे माणिे, झार्े ्ाांच््ा िगाडशी िांबांध अिे अनेक िस्तू जातीचे एक द्दच्रूप अिते. त््ाचे अद्दस्तत्ि हे िस्तूच््ा अद्दस्तत्िािर अिलांबून निते. प्लेटोच््ा ्ा तत्तिज्ञानात द्दच्रूपाची एक श्रेणी आहे. िस्तूद्दिष्ाची द्दच्रूपे ही त््ाहूनही खालच््ा पातळीिरची अितात. प्लेटोच््ा तत्तिज्ञानाप्रमाणे पलांगाचे द्दच्रूप हे अांद्दतम ित्् आहे. िुताराने बनिलेला पलांग हा द्दच्रूपाची एक अनुकृती हो्. हा पलांग जीिनाला उप्ुि अिल््ाने ि त््ा अनुकृतीच््ा िाह्याने मूळची द्दच्रूपाची मनाला जाणीि होत अिल््ाने िुताराने पलांग द्दनमाडण करणे द्दहतािह आहे. पण िुताराच््ा पलांगाची जेव्हा द्दचत्रकार रांगरेषा इत््ा्ींच््ा िाह्याने द्दकांिा िाद्दहद्दत््क शब्् अर्ड ्ा माध्मातून अनुकृती त्ार करतो तेव्हा त््ापैकी कोणतीही गोष्ट िाधत नाही. िुतार/लोहाराचा पलांग द्दच्रूपाची नुिती अनुकृती अिते तर द्दचत्रकाराचा पलांग ही त््ा अनुकृतीची अनुकृती अिते. ्ा न््ा्ाने प्लेटोने ििड लद्दलत कलाांना अांद्दतम ित्् पािून ्ूर ढकलले आद्दण तत्तिज्ञानाच््ा, ित््शोधनाच््ा क्षेत्रातील आपला अद्दधकार प्रस्र्ाद्दपत केला. प्लेटोच््ा मते मानद्दिक स्िास्र्थ् द्दकांिा आनां् ्ेणारा प्राणी म्हणून किी िां्नी् अिला तरी त््ाला ित््ाच््ा पलीकर्े जाऊन रचना करा्ची अिल््ाि ्ा राज्ात त््ाला स्र्ान नाही. त््ाने िाद्दहत््ािर पुढील प्रमाणे आक्षेप घेतले. १) िाद्दहत्् अनुकरणातून द्दनमाडण झालेले अिल््ामुळे ते अित्् अिते. २) िाद्दहत््ाची द्दनद्दमडती अज्ञानातून होते. कारण त््ाला खऱ््ा ित््ाची ओळख निते. ३) माणिाच््ा िािनाांतून िाद्दहत्् द्दनमाडण होते आद्दण शूि िािनाांना जन्म ्ेते त््ामुळे ते िमाज घातक आहे. र्ोर्क््ात प्लेटोने ्ा द्दिचारिरणीत नीतीमूल््ाांना ििाडद्दधक महत्ति द्द्ले आहे. द्दचत्रकला आद्दण कद्दिता ्ा ्ोन द्दर्न्न गोष्टी अिून द्दचत्रकलेत (प्रद्दतद्दबांब) द्दस्र्तीशीलता ि रूपगत िाम्् आढळते तर कद्दितेमध्े (अनुकृतीत) ब्लाला महत्ति द्द्ले अिते. हाच द्दिचार अद्दधक िखोलपणे ॲररस्टॉटलने आपल््ा द्दिद्धाांतात माांर्ला आहे. १.२.२ ॲररस्टॉटलचा अनुकृतीचा हसधदाांत (इ.ि.पूिड ३८४ ते ३२२) प्लेटोने िाद्दहत््-कला द्दिष्क माांर्लेल््ा मताांचा प्रद्दतिा् करताना Poetics ्ा ग्रांर्ामध्े आपले द्दिचार पुढील प्रमाणे माांर्ले आहे. ॲररस्टॉटलने आपल््ा अनुकृतीच््ा द्दिद्धाांतामध्े अनुकृतीचे माध्म, अनुकृतीचे द्दिष् आद्दण अनुकृतीची पद्धती ्ािर लक्ष केंद्दित करून हे द्दििेचन केलेले आहे. ॲररस्टॉटलच््ा मते, 'अनुकृती म्हणजे हुबेहूब नक्कल निून ती एक पुनद्दनडद्दमडती आहे.' ही पुनद्दनडद्दमडती िांर्ाव्् िाटािी अशी अिली पाद्दहजे. कलाकार जी द्दनद्दमडती करतो द्दतच््ात आ्शड रूपाचीच जाणीि करून ्ेतो. त््ा आ्शड रूपाच््ा जाद्दणिेमुळे िाचकाला आनां् होतो. ही पुनद्दनडद्दमडती एखाद्या व््िीच््ा आधारािर केलेली अिते (उ्ा ्ुष््ांत आद्दण शकुांतला ्ाांचे द्दचत्रण) ्ा पुनद्दनडद्दमडतीपािून द्दमळणारा आनां् िािडद्दत्रक स्िरूपाचा अितो. र्ारती् िाद्दहत्् द्दिचारातील िाधरणीकरणाशी द्दमळताजुळता हा द्दिचार आहे. munotes.in
Page 6
पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्र
6 ॲररस्टॉटलच््ा अनुकृती द्दिद्धाांतात लद्दलत कलाकृतींचा द्दिचार प्रामुख््ाने आला आहे. प्लेटो आद्दण ॲररस्टॉटल ्ा ्ोघाांनीही अनुकृतीचा द्दिद्धाांत माांर्ला अिला तरी 'माणिाला द्दच्् रूपापािून काव््-कला ्ूर घेऊन जाते. काव्् हे अित््ाचे ्शडन घर्द्दिते' अिा दृद्दष्टकोन प्लेटोने स्िीकारलेला द्द्ितो. त््ामुळे तो आपल््ा 'आ्शडराज्' कल्पनेतून किी-लेखकाांची हकालपट्टी करतो परांतु ॲररस्टॉटलने 'अनुकृती ही िाचकाला (कलािांतालाही) आनां् ्ेणारी आहे कारण ती द्दिद्दशष्ट िस्तूच््ा आर्ािातून िाचकाला त््ा िास्तिाच््ा जिळ नेते 'अरे हेच ते' अिे िाचकाला जाणिािे इतकी ती प्रत्््कारी ठरते आद्दण त््ा द्दिद्दशष्टाला द्दिश्वव््ापी स्िरूपात नेते. ही द्दिश्वात्मकता म्हणजे कलािांताांनी द्दनमाडण केली एक आनां््ा्ी कालाकृती अिते. तो जीिनानुर्िाचा िाक्षात्कार घर्िर्ण्ाइतकी िमृद्ध ि िांपन्न अिते' अिे ॲररस्टॉटलने मत माांर्ले आहे. ज्ा काव््ाला प्लेटो अित्् मानतो तेच काव्् कलात्मक ित्् अिल््ाचे ॲररस्टॉटल ्ाखिून ्ेतो. ॲररस्टॉटलने अनुकृतीचा िास्तिािी िांबांध माांर्ला पण कलाकृती ही िास्तिाची हुबेहूब नक्कल मानली नाही. द्दतच््ा िांर्ाव््तेला फार मोठी जागा द्द्लेली आहे. कलािांताच््ा अांतरमनाच््ा व््ापाराला त््ाने स्र्ान द्द्ले आहे. िास्तिाची जाणीि हा िाचकाांिर होणारा पररणाम कलाकृतीचे उद्दिष्ट म्हणून मानले आहे. त््ाच््ा अनुकृतीत माणिाांना, त््ाांच््ा कमाांना आद्दण त््ा माणिाांच््ा चाांगल््ा-िाईट स्िर्ािालाही महत्ति द्द्ले आहे. त््ामुळे ॲररस्टॉटल प्लेटो पािून ्ूर जात अिला तरी नीतीला त््ाने मुठमाती द्द्लेली नाही. कलािांताच््ा अांतरांगाइतकाच िाचकाांच््ा अांतरांगाचाही द्दिचार ॲररस्टॉटलने केलेला आहे. कारण ॲररस्टॉटलने द्दनमाडण केलेल््ा माणिाांच््ा कृती-उिीचा िाचकाांिर होणारा पररणाम हा कलाकृतीचा प्रधान ्ेतो त््ाने महत्तिाचा म्हणून िाांद्दगतला आहे. ॲररस्टॉटलने त््ाच््ा िमोर जे िाद्दहत्् उपलब्ध होते त््ा आधारे िाद्दहत््ाचे द्दििेचन केले आहे. त््ाने िास्ति िाद्दहत््ाला लद्दलत िाद्दहत््ा मानले. प्लेटोने ज्ा काव््ाला 'ित््ाची प्रद्दतमा' मानले त््ालाच ॲररस्टॉटलने 'ित््ाची अनुकृती' अिे म्हटले आहे आद्दण कला ि द्दिज्ञान ्ा मधला फरक स्पष्ट केला आहे. ॲररस्टॉटलने द्दिद्दशष्ट घटना द्दकांिा स्र्ूल प्रकारचे ित्् म्हणजे काव्् नाही अिे िाांगून िामान्् घटना आद्दण ित््ाचे िूक्ष्मद्दचत्रण िाद्दहत््ात अिते ्ाला महत्तिाचे स्र्ान द्द्ले आहे. ॲररस्टॉटलने प्रमाणबद्धता ही किोटी मानली आद्दण त््ाने काव््ाला राजनीती आद्दण नीतीशास्त्र ्ातून मुि केले. प्लेटोच््ा िाद्दहत्् द्दिष्क मताांचा प्रद्दतिा् करताना ॲररस्टॉटलने अनुकृती िां्र्ाडत पुढील मध्े माांर्ली आहे. १) िाद्दहत्् हे अनुकरण निून ते निीन िृष्टी द्दनमाडण करते. २) िाद्दहत्् हे अित्् तर नाहीच उलट ते द्दिश्वव््ापक स्िरूपाचे ्शडन घर्ित अिते. ३) मानिाच््ा िािनातून िाद्दहत्् द्दनमाडण होत नाही; तर लद्दलता कलाकृती माणिाचे िांिधडन करर्ण्ाच््ा दृष्टीने िािनाांचे द्दििेचन करते. त््ामुळे ती िमाज घातक निून िमाज िांिधडक मानती पाद्दहजे. munotes.in
Page 7
पाश्चात्त् िाद्दहत्् द्दिचार :
िाद्दहत््ाचे स्िरूप
7 तात्प्ड िाद्दहत्् ही एक निीन िृष्टी अिून द्दतच््ातले ित्् व््ापक स्िरूपाचे अिते. ते माणिाला स्िास्र्थ् ्ेते. तेव्हा िाद्दहत्् मुळीच त््ाज् नाही. िाद्दहत्् हे केिळ अनुकरण निून निीन िृष्टी द्दनमाडण करणारी पुनद्दनडद्दमडती आहे. ही द्दनद्दमडती िास्तिातल््ा आ्शड रूपाची जाणीि करून ्ेणारी अिते. ती िाधारणीकरणाची द्दक्र्ा िाधणारी आहे. अिे द्दिचार व््ि करताना ॲररस्टॉटल हा काव्् िमीक्षेचा पा्ा घालणारा पद्दहला िमीक्षक ठरतो अिे म्हणािे लागेल. १.३ पाश्चात्त्याांनी केलेल्या काव्यव्याख्या. िाद्दहत््ाची व््ाख््ा करणे तिे कठीणच आहे. व््ाख््ा ही अव््ाप्त निािी तशी ती अद्दतव््ाप्तही निािी. ती अलांकाररक निािी तशी र्ािात्मकही निािी ही ििड पर्थ्े पाळून काव््ाच््ा व््ाख््ा करणे अिघर् आहे. कधीकधी काव््ाचे स्िरूप, गुणधमड ि िैद्दशष्ट््े द्दिस्ताराने िाांगणे उद्दचत ठरते. ्ा अर्ाडने िांस्कृत ि पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्रातील द्दकतीतरी व््ाख््ा अपुऱ््ा िाटतात. ्ाचा अर्ड अिा नाही की ह्या व््ाख््ा अर्डपूणड नाहीत एकाच व््ाख््ेत काव््ाचे ििड गुणद्दिशेष एकत्र ्ेणे अिघर् अिते. त््ा दृष्टीने प्रत््ेक व््ाख््ा काव््ाचा एखा्ा द्दिशेष प्रकट करीत अितात. अशाच काही काही पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्रातील व््ाख््ा पुढीलप्रमाणे काव्य व्याख्या: िर्िस्िर्ि, कोलररज, कोटििॉप, एर्गर ॲलन पो, अनोल्र् अद्दर्जातिा्ाला प्रद्दतद्दक्र्ा म्हणून पुढे आलेल््ा रो रोमँद्दटद्दिझने निी काव््िांकल्पना घर्िली .द्दतचा प्रर्ाि कमी अद्दधक प्रमाणात आजही का्म आहे. ्ा परांपरेतल््ा अनेक िाद्दहत््शास्त्रज्ञाांनी िौं््ड हे काव््ाचे मुख्् तत्ि मानले आहे. हे िौं््ड र्ािनेच््ा अद्दिष्कारात ्र्लेले अिते. त््ामुळे र्ािनाद्दिष्काराला ्ा िांकल्पनेत महत्तिाचे स्र्ान प्राप्त होते. ्ा िां्र्ाडतल््ा काही व््ाख््ा पाहू. १) िर्डस्िर्ड: "Poetry is the spontaneous overflow of powerful feeling." 'उत्कट र्ािनाांचा उस्फूतडपणे केलेला अद्दिष्कार म्हणजे कद्दिता हो्' २) कोलररज: "The best words in best order." 'उत्तम क्रमात ्ोजलेले उत्तम शब्् म्हणजे काव्् हो्.' ३) कोटडहॉप: "The art of producing pleasure by the just expression of imaginative thought and feeling" 'प्रद्दतर्ा द्दिचार ि र्ािना ्ाांचा छां्ोबद्ध र्ाषेत केलेल््ा नेमक््ा आद्दिष्काराद्वारे द्दनमाडण केलेला आनां् म्हणजे कद्दिता हो्.' ४) एर्गर ॲलन पो: "The rhythmic creation of beauty." 'िौं््ाांची (शब््ाद्वारा) ल्बद्ध द्दनद्दमडती.' munotes.in
Page 8
पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्र
8 ५) अनोल्र्: "The most delightful and perfect form of attendance that human word can reach." 'र्ाषेद्वारा घर्ून ्ेणारा अत््ांत अल्हा््ा्क आद्दण द्दन्ोष आद्दिष्कार म्हणजे काव््.' ६) हॅ जद्दलट: "The language of imagination and the passion." 'कल्पना आद्दण र्ािनोत्कटता ्ाांची र्ाषा म्हणजे काव््.' ७) रद्दस्कन: "The suggestion by the imagination of noble grounds of the noble emotions." 'कल्पनेच््ा िाहाय््ाने उ्ात्त र्ािनाांची उच्च पातळीिर झालेली िूचक अद्दर्व््िी म्हणजे काव्् हो्.' १) िर्िस्िार्ि आहि कोलररज : िर्डस्िर्ड आद्दण कोलररज ्ाांनी lyrical Ballads ्ा िांग्रहाच््ा प्रस्तािनेत द्द्लेली काव््ाची व््ाख््ा पुढीलप्रमाणे आहे- "poetry is the spontaneous overflow of powerful feeling." 'र्ािनाांचा उत्स्फूतडपणे केलेला अद्दिष्कार म्हणजे कद्दिता' अिे ते म्हणतात. पण ्ा र्ािना कशा प्रकारच््ा अिाव््ात तेही त््ाांनी पुढे "emotion recollected in tran quality" ्ा शब््ात स्पष्ट केले आहे. म्हणजे, किीच््ा मनात प्रिाही अिणाऱ््ा कोणत््ाही र्ािनाांच््ा अद्दिष्काराला कद्दिता म्हणता ्ेणार नाही; तर ्ा र्ािना द्दचांतन, मनानातून फुललेल््ा अिाव््ा लागतात. किीची मनोिृत्ती द्दचांतनशील अिते. आपल््ा अनुर्िातील चाांगले-िाईट, तात्काद्दलक -शाश्वत ्ाांच््ाकर्े तो द्दििेकाने बघतो. त््ाची ही द्दचांतनप्रद्दक्र्ा िातत््ाने चालू राहत अिल््ाने आपोआपच अनुर्िातील चाांगला, शाश्वत आश् त््ाला कळतो. अशा आश्ामुळे त््ाच््ा र्ािना जागृत होतात ि त््ाांचा अद्दिष्कार तो काव््ातून करत अितो. त््ामुळे कद्दितेतील अनुर्ि िैद्दश्वक ठरतो. २) कोलररजची : आणखी ्ोन द्दिधाने कद्दितेद्दिष्ीची त््ाची िांकल्पना िमजािून घेर्ण्ािाठी उप्ुि ठरतात. तो कद्दितेचे लक्षण पुढील शब््ात िाांगतो- "the best words in best order." 'उत्तम शब््ाांची उत्तम रचना म्हणजे कद्दिता'. इर्े उत्तम म्हणजे ्ोग्् द्दकांिा अनुरूप. म्हणजे र्ािनाांच््ा अद्दिष्कारािाठी द्दनिर्लेले शब्् आद्दण त््ा शब््ाांच््ा रचना ्ािर ्ा व््ाख््ेत र्र द्द्ला आहे. कद्दितेत केिळ र्ािनाांना महत्ति नाही तर त््ा र्ािनाांचा अद्दिष्कार किा होतो ्ात खरे कद्दितेचे 'काव््त्ि' अिते. अिे कोलररजचे म्हणणे आहे. त््ाचे ्ुिरे द्दिधान अिे आहे- "poetry is the antithesis of science." रोमँद्दटद्दिझमची िाद्दहत्् द्दिष्क र्ूद्दमका ्ा व््ाख््ेतून व््ि होते. िाद्दहत््ात आद्दण द्दिशेषतः कद्दितेत बुद्धी, द्दििेकिा् , द्दिज्ञानिा् ्ाांना मुळीच र्ारा नाही. ्ा िाऱ््ामुळे होणारे मानिी जीिनाचे आकलन एकाांगी, अधडिट अिते. जीिनाचा 'िांपूणड' अनुर्ि घ््ा्चा अिेल तर बुद्दद्धिा्ाचे ओझे झुगारून द्द्ले पाद्दहजे. अशी र्ूद्दमका रोमँद्दटक किींनी घेतली होती. कद्दितेत कल्पनाशिी आद्दण munotes.in
Page 9
पाश्चात्त् िाद्दहत्् द्दिचार :
िाद्दहत््ाचे स्िरूप
9 द्दतच््ाद्वारे केलेले र्ािनाांचे प्रकटीकरण महत्तिाचे अिते. म्हणूनच कद्दिता ही द्दिज्ञानाच््ा द्दिरुद्ध अिणारे द्दिधान आहे, अिे कोलररज म्हणतो. ३) कोटििॉप : इांग्रजी िाद्दहत््ाचा इद्दतहािकार कोटडहॉप ्ाांनी केलेली कद्दितेची व््ाख््ा पुढीलप्रमाणे आहे- "The art of produacing pleasure by the just espression of imaginative thought and feeling metrical language." प्राद्दतर् द्दिचार ि र्ािना ्ाांचा छां्ोबद्ध र्ाषेत केलेल््ा नेमक््ा अद्दिष्काराद्वारे द्दनमाडण केलेला आनां् म्हणजे कद्दिता. कोटडहॉप ्ाने द्दिचार ि र्ािना ्ा ्ोन्हींचा उल्लेख केला अिला तरी हे ्ोन्हीही प्राद्दतर्, कल्पना रम्् अिले पाद्दहजेत आद्दण ्ा र्ािना-द्दिचाराांचा अद्दिष्कार करणारी शब््कळा िृत्त-छां्ात बाांधलेली अिािी, अिे तो म्हणतो.कोटडहॉपला र्ािनाांची प्रद्दतर्ा शिी द्वारे होणारा अद्दिष्कार अद्दर्प्रेत आहे. म्हणजेच त््ािर बुद्धीचे द्दन्ांत्रण नको आहे. अशा र्ािनाांचा छां्ोबद्ध अद्दिष्कार िाचकाच््ा मनाला आनां्ाचा अनुर्ि ्ेतो अिे त््ाचे म्हणणे आहे. ४) एर्गर अलन पो : एर्गर अलन ्ाांनी काव््द्दिष्क कल्पना माांर्ताना कद्दितेतील िाांगीद्दतक तत्तिािर अद्दधक र्र द्द्ला आहे .कद्दिता म्हणजे "Rhythmic creation of beauty" अिे तो म्हणतो. 'ल्बद्ध िौं््ाडची द्दनद्दमडती म्हणजे कद्दिता' कोटडहॉपने काव््ातून द्दमळणाऱ््ा आनां्ाचा उल्लेख केला आहे. काव््ात अिणाऱ््ा िौं््ाडमुळे हा आनां्ानुर्ि ्ेत अितो. ्ाच िौं््ाडिर एर्गरने र्र द्द्ला आहे. पण कद्दितेत िौं््ड कशामुळे द्दनमाडण होते? कद्दितेतील ल्बद्ध र्ाषा िौं््ाडची द्दनद्दमडती करते. पो ्ाांच््ा मते कद्दिता ही िैचाररक द्दकांिा नैद्दतक आश्ापािून मुि अिली पाद्दहजे. त््ामुळेच कद्दितेतील र्ाषेचा द्दिचार करताना तो द्दतच््ा आश्ात्मक अांगाऐिजी द्दतच््ातील िाांगीद्दतक तत्तिाद्दिष्ीच द्दििेचन करतो. छां् द्दकांिा िृत्तबद्धता, ल्बद्धता आद्दण ्मकबधता (meter, rhythm, rhyme ) ्ा तीन गोष्टी कद्दितेिाठी अद्दनिा्ड आहेत अिे त््ाने म्हटले आहे. कद्दितेचा द्दिकाि िांगीताच््ा द्द्शेने झाला पाद्दहजे अिे तो म्हणतो. िांगीत ही कला द्दिशुद्ध िौं््ड व््ि करते, अिे म्हटले जाते. अशाच द्दिशुद्ध िौं््ाडचा अद्दिष्कार कद्दितेने केला पाद्दहजे. म्हणजे िरील अन्् मीमाांिकाप्रमाणे पो हा ्ेखील काव््ातील िौं््ाडिर र्र ्ेतो .मात्र हे िौं््ड कद्दितेतील ल्बद्ध, छां्ोबद्ध उपा््ोजनामुळे द्दनमाडण होते, अिे तो म्हणतो. ५) अनोल्र् : अनोल्र् ्ाने काव््ाची व््ाख््ा पुढीलप्रमाणे केलेली आहे "The most delightful and perfect form of utterance that human words can reach ." 'र्ाषेद्वारे घर्िून ्ेणारा अत््ांत आल्हा््ा्क आद्दण द्दन्ोष आद्दिष्कार म्हणजे काव््.' ्ाही व््ाख््ेत काव््ाच््ा र्ाषेिर, त््ा र्ाषेद्वारे ्ेणाऱ््ा आनां््ा्क अनुर्िािर र्र द्द्लेला आहे. ही काव्् र्ाषा द्दन्ोष अिािी म्हणजेच ती अनुर्िाांचे नेमके प्रकटीकरण करणारी अिािी अिा अर्ड अद्दर्प्रेत आहे. munotes.in
Page 10
पाश्चात्त् िाद्दहत््शास्त्र
10 १.४ समारोप िरील काव्् िांकल्पनाांचा द्दिचार केल््ानांतर त््ातील काही िमान गुणधमड ध्ानात ्ेतात. अनुकृद्दत द्दिद्धाांत हा िाद्दहत््ातील आश्ािर र्र ्ेणारा आहे. तर ्ा काव्् िांकल्पना िाद्दहत््ातील अनुर्िापेक्षाही त््ा अनुर्िाचा अद्दिष्कार, त््ातून प्रकटणारे िौं््ड ्ाांना अधोरेद्दखत करणाऱ््ा आहेत. बुद्दद्धिा्, द्दििेकिा् ्ा आधुद्दनक जीिनदृष्टींना इर्े द्दिरोध आढळतो. किीच््ा मनातील कल्पनारम््, मुि अशा र्ािनाांचा अद्दिष्कार महत्तिाचा मानलेला द्द्ितो. काव््ाचा अनुर्ि िौं््डपूणड अिािा ्ा अपेक्षेमुळे काव्् र्ाषेद्दिष्ी द्दिशेष द्दिचार केलेला आढळतो. काव्् र्ाषेतील ल्, ना्, ताल, छां् ,िृत्त ्ा बाबींना महत्ति द्द्लेले द्द्िते. कारण ्ा तांत्राांमुळे िेगळी, िौं््डपूणड अशी काव््र्ाषा घर्र्ण्ाला म्त होते. िाद्दहत््ाचा आजिरचा द्दिचार हा त््ातील आश्तत्ि द्दकांिा िौं््डतत्ि ्ा ्ोहोंपैकी एका तत्तिाला केंिस्र्ानी ठेिताना द्द्ितो. ज्ा तत्तिाला महत्ि द्द्ले त््ानुिार िाद्दहत््ाचे गुणधमड जाणितात. िरील काव््व््ाख््ाांमध्े िौं््ड हे तत्ि केंिस्र्ानी आहे, त््ामुळे र्ाषा, शब््कळा, कल्पनारम्् आद्दिष्कार, र्ािनाांचा उत्स्फूतड आद्दिष्कार इत््ा्ी िाद्दहत््ाचे गुणधमड ्ा व््ाख््ा मधून अधोरेद्दखत होतात. १.५ सांदर्िसूची द्दिज्ा राज्ाध्क्ष (िमन्ि्क िांपा्क), मराठी िाङ्म्कोश, खांर् चौर्ा महाराष्र राज् िाद्दहत्् आद्दण िांस्कृती मांर्ळ, मुांबई, २००२, पृ. ५० (रा. र्ा. पाटणकर) पाटणकर ििांत : 'िाद्दहत््शास्त्र : स्िरूप आद्दण िमस््ा', पद्मगांधा प्रकाशन, पुणे, आिृत्ती पद्दहली (पुनमुडिण),२०११ तुपे केशि (िांपा) : 'िाद्दहत््द्दिचार र्ारती् ि पाश्चात्त्', द्दचन्म् प्रकाशन, औरांगाबा्, आिृत्ती पद्दहली, २०११ कुलकणी अ. िा. : 'िाद्दहत््द्दिचार', प्रद्दतमा प्रकाशन, पुणे, आिृत्ती ्ुिरी,१९९७ १.६ नमुना प्रश्न दीघोत्तरी प्रश्न १) प्लेटो ि ॲररस्टॉटल ्ाांनी अनुकृती द्दिष्ी केलेल््ा चचेचा परामशड घ््ा. २) पाश्चात्त् िाद्दहत्् तत्तिज्ञाांनी केलेल््ा काव्् व््ाख््ाांचा िद्दिस्तर मागोिा घ््ा. टीपा हलिा १) प्लेटोने माांर्लेला अनुकृतीचा द्दिचार िद्दिस्तर द्दलहा. २) अररस्टॉटलने माांर्लेला अनुकृतीचा द्दिचार िद्दिस्तर द्दलहा ३) िर््डस्िर्ड, कोलररज ्ाांच््ा काव्् व््ाख््ाांची चचाड करा. munotes.in
Page 11
पाश्चात्त् िाद्दहत्् द्दिचार :
िाद्दहत््ाचे स्िरूप
11 पुढील प्रश्नाांची एका िाक्यात उत्तरे हलिा. १) 'उत्कट र्ािनाांचा उस्फूतडपणे केलेला अद्दिष्कार म्हणजे कद्दिता हो्' अशी काव्् व््ाख््ा कोणी माांर्ली आहे? २) 'िौं््ाांची (शब््ाद्वारा) ल्बद्ध द्दनद्दमडती.' ही काव्् व््ाख््ा कोणाची आहे? ३) 'उत्तम शब््ाांची उत्तम रचना' अिे कद्दितेचे लक्षण कोणी िाांद्दगतले आहे? ४) प्लेटो ईश्वरद्दनद्दमडत पलांग किा मानतो? ५) अनुकृतीला िाद्दहत््ाची नक्कल कोणी म्हटलां आहे? ६) 'अनुकृती म्हणजे हुबेहूब नक्कल निून ती एक पुनद्दनडद्दमडती आहे' अिे मत कोणी माांर्ले आहे? munotes.in
Page 12
पाश्चात्त्य साहित्यशास्त्र
12 २ पाIJाÂय सािहÂय िवचार : सािहÂयाची भाषा घटक रचना २.० उहिष्टे २.१ प्रस्तावना २.२ हवषय हववेचन २.२.१ साहित्याची भाषा: १) रुपक २) प्रहतक ३) प्रहतमा. २.२.२ साहित्याची भाषा : १) अनेकार्थता २) हनयमोल्लघन ३) अपरिहचतीकिण २.३ समािोप २.३ स्वाध्याय २.४ संदभथ ग्रंर् २.० उिĥĶे १ पाश्चात्य साहित्याचे स्वरूप समजून घेणे. २ पाश्चात्य साहित्य हवचािात साहित्याच्या भाषेचे स्वरूप समजावून घेणे ३ रूपक प्रहतमा व प्रतीक ४ अनेकार्थता, हनयमोल्लंघन, अपरिहचतीकिण २.१ ÿÖतावना : हवद्यार्ी हमत्ांनो या प्रकिणात आपण पाश्यात्य साहित्य हवचािाचा अभ्यास किणाि आिोत.साहित्य आहण भाषा यांचा फाि जवळचा संबंध आिे. साहित्याची भाषा िी साधािण पणे साहित्य हनमाथण किीत असताना त्यामध्ये ज्या कलात्मक पणे ज्या घटना घडामोडी घडत असतात त्याला त्यांना आकाि देण्याचे काम रुपक , प्रहतमा यांचा वापि करून साहित्य िे वाचनीय बनत असते. साहित्यामुळे समाज व्यवस्र्ा हटकून िाित असते. लेखकाला जाणवलेले जीवनातील हवहवध छटा तो कलात्मकपणे साहित्यातून मांडत असतो. साहित्यातील अनुभूती िी लेखकांच्या मनोवृतीतून जन्म घेत असते . साहित्य हनमाथण िोत असताना लेखकांचा प्रभाव त्यांची सामाहजक परिहस्र्ती आहण त्यांची प्रहतभा त्यांनी वापिलेली रुपके याविच साहित्य उत्कृष्ठ हनमाथण िोत असते. म्िणून या प्रकिणात साहित्याची भाषा याचा हवचाि खालील प्रमाणे किणाि आिोत. munotes.in
Page 13
पाश्चात्य साहित्य हवचाि :
साहित्याची भाषा
13 २.२ िवषय िववेचन २.२.१ सािहÂयाची भाषा : १) Łपक २) ÿितक ३) ÿितमा. १ ) łपक : साहित्याचे माध्यम भाषा आिे. लेखकाला जाणवलेले जीवनाचे स्वरूप त्याच्या साहित्यामधून प्रकटत असते. त्याला जे अनुभव येत असतात, त्याच्या आधािेच त्याच्या साहित्यानुभवाचे िंग, रूप ठित असते. लेखकाच्या अनुभवाचे आकलन त्याच्या साहित्यकृतीला आकाि देत असते. साहित्यातील अनुभवाची हनहमथती साहिहत्यकांच्या मनोहवश्वाशी संबंहधत असते. अर्ाथतच जीवनात येणािे अनुभव सुटे सुटे असतात, हवस्कळीत असतात, त्यापैकी साहित्यामध्ये लेखकाची प्रहतभाशक्ती कािी अनुभवांची हनवड किीत असते. िे हनवडलेले अनुभव कधी रूपक, प्रहतमा व प्रतीक या भाहषक घटकांच्या सािाय्याने कलात्मक, सौंदयाथत्मक रूपाने व्यक्त िोत असतात. लेखकाला येणािे अनुभव पंचेहियांना जाणवत असतात, आकलन इंहिय संवेदनेतून व्यक्त िोत असतात. त्यातून साहित्यकृतीमध्ये एक सौंदयथरूप घेऊन आकाित असते. यातून साहित्य भाषा घडत असते. ‘रूपक प्रहिया िी काव्यसौंदयाथच्या गाभ्याला जाऊन हभडणािी आिे. ती प्रामुख्याने कहवप्रवृत्तीशी हनगहडत आिे. कवी आहण सामान्य माणूस िे वास्तवसृष्टीतील एकच अनुभव घेत असले तिी त्यांच्या प्रकृहतधमाांनुसाि त्यांच्या अनुभवग्रिणात फिक पडतो. सामान्य माणूस फक्त अनुभव घेतो. पण कवीची अनुभव घेण्याची पद्धत हिपदात्मक असते. तो एखादा अनुभव घेत असताना त्याचवेळी त्याची दुसöया एका अनुभवांशी सांगड घालून त्यांच्यात एक समतानता प्रस्र्ाहपत कित असतो. मर्ढेकिांनी याला ‘भावहनक समतानता’ असे म्िटले आिे. िीच कहवमनातील रूपक प्रहिया िोय. अशी रूपक प्रहिया काव्यसौंदयाथचा एक प्रधान घटक ठिते. कवींचे सांस्कृहतक, सामाहजक, शैक्षहणक संस्काि त्याच्या रूपक प्रहियेत प्रहतहबंहबत झालेले असतात. रूपकांच्या सािाय्याने कवी अर्ाथतील सूक्ष्माहतसूक्ष्म छटा व्यक्त करू शकतात. व्यविािभाषेत सामान्य लोक मोठ्या प्रमाणावि रूपकांचा वापि किीत असतात. ‘तो गार्ढव आिे’, ‘क्ष’ माकडतोंड्या आिे. ‘ऊन मी म्िणत िोते’ िा शब्द आहण आशय यांच्यातील हवस्तृत अंति आहण त्यांच्या गुणधमाथतील पिस्पिांशी असलेले सािचयथ येर्े असते. िे रूपकांमुळे लक्षात येते. दोन संवेदनाकृतींत हकंवा मानहसक संदभाथत साधम्यथ संबंध प्रस्र्ाहपत िोतात तेव्िा तेर्े कळत न कळत तुलना झालेली असते. पण रूपकाची हनहमथती मात् तुलना किण्यासाठी झालेली नसते. दोन मानहसक संदभाथतील अनेक घटक साधम्यथवैधम्याथच्या नात्याने एकजीव झाल्याने प्रत्ययाला येते’ रूपकांची कािी पुर्ढील उदाििणे पािा : ‘अवधे अंबि झाले झुंबि.....’ वसंत बापट यांच्या या ओळीतील ‘झुंबि’ या शब्दातून सप्तिंगी इंिधनुष्याची प्रकाशहकिणाची दृकसंवेदना स्पष्ट िोते. झुंबिांची लोलकांतून हझिपणाऱ्या प्रकाशहकिणांची संवेदना वा त्याचा िा अर्थ ‘अंबि’ या शब्दाकडे स्र्लांतरित िोतो व िात्ीच्या वेळी आकाश झुंबिासािखे चमचमते िे आपणांस जाणवते. munotes.in
Page 14
पाश्चात्त्य साहित्यशास्त्र
14 हवंदा किंदीकिांच्या पुर्ढील ओळीतील रूपकात अर्ाांतिप्रहिया घडताना हदसते. डोळयांतल्या डोिामध्ये खोल खोल नको जाऊं मनांतल्या सावल्यांना नको नको सखे पाि ं पहिल्या दोन ओळीतील रूपक हवचािात घेता. तुलनात्मक साधाम्यथ लक्षात येते. डोिाचे पाणी जसे काळसि व अधथपािदशथक असते. त्यामुळे त्याचा तळ कळत नािी तशाच डोळयांतल्या बािुत्यािी काळसि व अधथपािदशथक असतात. त्यांचािी तळ कळत नािी. तळ कळाला नािी तिी डोि जसा खोल खोल वाटतो तसेच डोळेिी खोल खोल वाटतात. भीती गूर्ढता झपाटलेपणा इत्यादी भावहनक अर्ाांच्या व त्यांच्याशी संलग्न असलेल्या अनुभवांच्या संदभाथत डोळे िे डोिच बनून गेलेले आिेत. कहवतेमध्ये भावहनक अर्ाांची संघटना बांधली जाते म्िणून कहवतेत संश्लोहषत रूपकांना फाि मित्त्वाचे स्र्ान असते. त्यामुळे रूपकामध्ये अर्ाांतिाची व संश्लेषणाची प्रहिया घडते. साहित्यात कािी वेळा सांकेहतक रूळलेली अशी रूपके वापिलेली असली तिी चांगल्या साहित्यकृतीच्या बाबतीत रूपके नवा अर्थ धािण कितात. नवहनहमथती सचेतनता िा साहित्यकृतीतील रूपकांचा गुणधमथच आिे. साहित्याच्या क्षेत्ातील रूपके िी मुख्यत्वे व्यहक्तहनष्ठ स्वरूपाची लेखकाच्या आंतरिक जीवनाशी नाते सांगणािी असतात. रूपकांचे स्वरूप िे अनेक गोष्टींमुळे बदलत असते. भाषा कवीचे अनुभवक्षेत् व जीवनदृष्टी स्र्ळ काळ व एकूणच सांस्कृहतक जीवन या व अशा अनेक घटकांवि रूपकांचे स्वरूप बदलत असते. २) ÿितमा: कवीच्या, लेखकाच्या जीवनानुभूतीचा हवहशष्ट भाहषक रूपबंधाच्या सािाय्याने ऐंहिय स्वरूपात जेव्िा प्रत्यय येतो तेव्िा त्या भाहषक रूपबंधाला प्रहतमा असे म्िटले जाते. भाहषक रूपबंधातून संवेदनांची पुनहनहमथती किणे, ऐंहिय संवेदना व्यक्त किणे िे प्रहतमेत घडत असते इंहियगोचिता िा प्रहतमेचा प्रधान गुणधमथ आिे. कहवता िी प्रहतमांची संघटना असते. िंग, रूप, वास, चव आहण नाद या संवेदनांची पुनहनहमथती किण्याचे प्रहतमा िे परिणामकािक साधन आिे. प्रहतमांमधून अंतमथनाचे अबोध स्तिाविील व्यापाि प्रभावीपणे व्यक्त िोऊ शकतात. अबोध मनाशी संबंहधत प्रहतमा या अहधक गुंतागुंतीच्या व व्यहक्तहनष्ठ स्वरूपाच्या असतात. आताहकथक अर्ाथचा आहदम संवेदनपि अशा अर्ाथचा आहवष्काि त्यांतून िोत असतो. कसे केव्िा कलंडते माझ्या मनाचे आभाळ आहण चंिचांदण्यांचा दूि पोचतो ओघळ munotes.in
Page 15
पाश्चात्य साहित्य हवचाि :
साहित्याची भाषा
15 अनेक वेळा वाचकाला प्रहतमेतील सवथच अर्थ शोधता येत नािीत. इंहदिा संतांच्या विील प्रहतमेत संहदग्धता जाणवते. िी संहदग्धतािी हतचे बळ असते. मर्ढेकिांच्या एका कहवतेत - आला आषार्ढ ®ावण आल्या पावसाच्या सिी हकती चातकचोचीनें प्यावा वषाथऋतू तिी या ओळीत येणािी चातकचोचीची प्रहतमा सांकेहतक आिे. हतच्यात नावीन्य, ताजेपणा, उत्कटता व मूलभूतता नािी. पिंतु कवीच्या संवेदनाप्रकृतीमुळे हतला एक नवी अर्थपूणथता येते. प्रहतमेचे नावीन्य ठळकपणा ताजेपणा नेमकेपणा उत्कटता स्पष्टपणा मूलभूतता िे प्रहतमेचे मित्त्वाचे गुणधमथ सांहगतले जातात. ओशाळला येर्े यम वीज ओशाळली र्ोडी धावणाöया क्षणालािी आली ओलसि गोडी िा नवा संदभथ या कहवतेत येताच चातकचोचीची प्रहतमा सांकेहतक िाित नािी. मृत्यू व जीवन यांच्या अर्थपूणथतेचा शोध िे मर्ढेकिांच्या संवेदनप्रकृतीचे वैहशष्ट्य िोते. प्रहतमांची हवहवध प्रकािची वगीकिणे केली जातात. उदाििणार्थ इंिीयांच्या आधािे केलेले वगीकिण, लुप्त प्रहतमा, प्रक्षोभक प्रहतमा, प्रसिणशील प्रहतमा, सजावटी प्रहतमा, मूला®यी प्रहतमा, गहतशील प्रहतमा, बद्ध प्रहतमा, मुक्त प्रहतमा, हस्र्हतशील प्रहतमा असे प्रहतमांचे अनेक प्रकाि केले जातात. पाश्चात्य पिंपिेतील प्रतीकवादी व प्रहतमावादी काव्याचा प्रभाव मिाठी कहवतेवि पडू लागला. अर्ाथत ह्या प्रभावातून मिाठी कहवतेमध्ये प्रतीकवादी व प्रहतमावादी काव्य हनमाथण झाले असे काटेकोिपणे म्िणता येणाि नािी. पिंतु या काळात कहवतेत प्रहतमा प्रहतकांची योजना अहधक प्रमाणात िोऊ लागली. प्रहतमा िा काव्याचा मूलभूत घटक आिे त्याहशवाय काव्य शक्य नािी. अशा धािणेतून कहवता हलहिली जाऊ लागली. अनेक कवी आपला अनुभव प्रहतमा प्रतीकांतून मांडू लागले. त्यामुळे कहवता म्िणजे प्रहतमांची संघटना हकंवा एक अखंड प्रहतमाच असे स्वरूप कहवतेला प्राप्त झाले. ज्याला प्रहतमावादी असे व्यापक अर्ाथने म्िणता येईल अशी कहवता या काळात मुख्यत्वे इंहदिा संत सदानंद िेगे मंगेश पाडगावकि व आिती प्रभू यांनी हलहिलेली आिे. केवळ संवेदनांच हचत्े म्िणता येतील अशा अनेक कहवता सदानंद िेग्यांनी हलहिल्या आिेत. उदाििणार्थ ‘पाऊसपक्षी’ िी छोटीशी कहवता िीच एक प्रहतमा आिे. munotes.in
Page 16
पाश्चात्त्य साहित्यशास्त्र
16 पाऊसपक्षी कृष्णसांवळा शाहलग्रामसा श्यामलसुंदि ३) ÿतीक (Symbol) : एकोहणसाव्या शतकाच्या अखेिीस पाश्चात्य कहवतेत प्रतीकवाद (Symbolism) नावाची चळवळ िोऊन गेली. हतच्या अनुयायांनी प्रतीके िी काव्याची भाषा असते अशी भूहमका घेतली. प्रतीक िी संज्ञा तकथशास्त्र गहणतशास्त्र येर्पासून ते र्ेट काव्यशास्त्रपयांत अनेक शास्त्रंत वापिली जाते असे िेने वेलेक व ऑहस्टन यांनी म्िटले आिे. ‘प्रतीक िी संज्ञा प्रत्येक शास्त्रच्या गिजेप्रमाणे हभन्न हभन्न अर्ाांनी वापिली जाते.’ फॉसच्या मते प्रतीक िे हवहशष्ट अर्ाथचा हनदेश किणािे असते आहण ते सिजपणे हवश्लोहषता येते. कुठल्या तिी वस्तूचे हकंवा संकल्पनेचे प्रहतहनहधत्व किणाऱ्या वस्तूला हकंवा आकृतीला अिबान हचन्ि असे म्िणतात. प्रतीकातील प्रहतहनहधत्व किणािी वस्तू आहण ती हजचे प्रहतहनहधत्व किते ती वस्तू यांचे नाते हबंब प्रहतहबंबासािखे नसते ति या दोिोंकडे एकाच समान भूहमकेतून पाहिल्यामुळे ते हनमाथण झालेले असते. कहवतेतील प्रतीके िी मूळत रूपकेच असतात आहण ती रूपकांतून जन्मतात ज्या रूपकांत आहत्मक (Ideal) आशय समाहवष्ट झालेला असतो ती रूपके प्रतीक बनतात असेिी अिबानने म्िटले आिे. व्यापक अर्ाथने ‘दुसऱ्या गोष्टींचे हनदेशन वा प्रहतहनहधत्व किणािी कोणतीिी गोष्ट म्िणजे प्रतीक िोय’ या अर्ाथने सवथ भाषाच प्रतीकात्म असते. सामान्यत साहित्याच्या क्षेत्ात कोणत्यातिी हवहशष्ट अर्ाथने सूचन किणािा एखादा शब्द वा शब्दसमूि जेव्िा त्याच्या पलीकडील कोणत्यातिी अन्य गोष्टीचे हनदेशन कितो तेव्िा त्याला प्रतीक असे म्िटले जाते. या अन्य गोष्टी वस्तू हवचाि कल्पना अनुभव भावना घटना अशा कोणत्यािी प्रकािच्या असू शकतात. धमथ कला - साहित्य इत्यादींमध्ये प्रतीकांचा मोठ्या प्रमाणात वापि केला जातो. यातील प्रतीके सूक्ष्म व अनेकार्ाथचे सूचन कितात. िी प्रतीके सेंहिय स्वरूपाची असल्यामुळे ती स्वतकडे लक्ष वेधून घेत असतात. प्रतीके िी मुख्यत्वे सामूहिक स्वरूपाची असतात. पिंतु आधुहनक कलांच्या क्षेत्ात प्रतीकांचा उपयोग व्यहक्तहनष्ठ िीतीने केला जातो. काव्यामध्ये प्रतीकांचा व्यहक्तहनष्ठ वापि अहधक प्रमाणात हदसतो. अनेकदा हवहशष्ट रूपके वा प्रहतमा यांचा अहधक प्रमाणात वापि झाला की त्यांना प्राहतहनहधक सावथ हत्क रूप लाभते तेव्िा त्याचे प्रतीकात रूपांति िोत असते. पुनिावृत्ती िे प्रतीकांचे एक वैहशष्ट्ये असते. हवंदा किंदीकिांच्या ‘हचंधी’ या कहवतेतील हचंधी पीहडतांच्या शोहषतांच्या दुखाचे प्रतीक आिे. हवंदांच्या ‘दातापासून दाताकडे’ या कहवतेत दात िे हपळवणुकीचे प्रतीक िोत. पु.हश.िेगे यांची ‘साहवत्ी’ िी कादंबिी साहवत्ीचा प्रेमानुभव, कलानुभव व्यक्त किताना अनेक प्रहतमा, प्रतीकांना जन्म देते. त्यातील ‘मोिाचे नृत्य’, ‘गाणािे झाड’ िी नृत्यनाटके सजथनशीलतेचे प्रतीक िोते. या कादंबिीमधील ‘िाधा कृष्ण िोते व कृष्ण िाधा िोतो’ िे मेवाड शैलीतील िाधाकृष्णाचे हचत् एकरूपतेचे स्व, हवसिणे असा प्रतीकात्मक अर्थ व्यक्त किते. munotes.in
Page 17
पाश्चात्य साहित्य हवचाि :
साहित्याची भाषा
17 जी.ए.कुलकणी यांच्या कािी कर्ाच प्रतीकात्मक आिेत. या कर्ा म्िणजे ‘प्रवासी’ ‘गुलाम’, ‘याहत्क’, ‘हठपका’, ‘हवदूषक’, ‘िक्तमुखी’, ‘इहस्कलाि’ ‘काली’, ‘दीक्षा’, ‘हदपस्तंभ’, ‘कांचनमृग’ आहण ‘गीतापाखरू’ या प्रवास कर्ांमधील प्रवासाचे प्रहतक आध्याहत्मक प्रवास व श्रेयसाचा शोध प्रवास असा प्रतीकात्मक आिे. अशा प्रकािे कवी लेखक नवीन प्रहतके हनमाथण कितात. त्यांचा साहभप्राय उपयोग करून जीवनाचा अर्थ व्यक्त कितात. मानवी जीवनाची हवहवधस्वरूपी जाण देण्याची, नावीन्यपूणथ अर्ाथचे सूचन किण्याची क्षमता भाहषक प्रतीकांमध्ये असते. कािी प्रतीकांमध्ये अर्ाथची गुंतागुंत नसते. उदाििणार्थ कुसुमाग्रजांची ‘आगगडी’ व ‘जमीन’, ‘पाचोळा’, ‘अहिनकुल िी प्रतीके, ति कािी प्रतीकांमध्ये जीवनाची गूर्ढता, गिनता व्याहमश्र अशा रूपबंधातून व्यक्त केली जाते. उदाििणार्थ बालकवींचे ‘पािवा’ िे प्रतीक हदलीप हचत्े यांचे बुरूज िे प्रतीक हकंवा वसंत डिाके यांचे योगभ्रष्ट िे प्रतीक. आिती प्रभूंच्या हदवेलागण या काव्य संग्रिात सांजवेळ सांज संध्याकाळ िे शब्द मृत्यूच्या जाहणवेचे प्रतीक म्िणून येतात. प्रतीकांमध्ये व्यक्त िोणािा अर्थ िा त्या त्या काळातील एकूणच संस्कृतीशी सांस्कृहतक संहचताशी हनगहडत असतो. संस्कृतीमधील अनेक सूक्ष्म अर्थघटकांचे सूचन या प्रतीकांतून िोत असते. उदाििणार्थ नंदीबैल स्त्रचे कुंकू बांगड्या सहमधा वटवृक्ष यांसािखी प्रतीके िी खास मिाठी संस्कृतीची प्रतीके आिेत. त्या त्या संस्कृतीमधील हमथ्स ह्या देखील प्रतीकात्मकच असतात. २.सािहÂयाची भाषा : अनेकाथªता, िनयमोÐलघन, अपåरिचतीकरण १) अनेकाथªता : साहित्याचे त्याचे माध्यम भाषा आिे. ती दैनंहदन व्यविािात व ज्ञानव्यविािात सातत्याने वापिली जाते. तीच भाषा जेव्िा साहित्याचे माध्यम बनते तेव्िा कािी तंत्ाचा वापि करून लेखक साहित्य भाषा घडवत असतो त्यावेळी ती सौंदयथहनहमथतीचे कायथ किते. साहित्यभाषेसंबंधी पाश्चात्य साहित्य पिंपिेत मांडण्यात आलेल्या कािी संकल्पनाथहसद्धान्त अभ्यासता येतील. पाश्चात्य देशात नवसमीक्षेला खिा प्रािंभ झाला तो रिचडथस आहण एहलयट यांच्या लेखनाने सायन्स ऍण्ड पोएट्री या रिचड्च्या ग्रंर्ात त्याने कहवतेच्या भाषेच्या कहवतेच्या वाचनाचा आपल्या मनावि िोणािा परिणाम याचा सहवस्ति हवचाि केला आिे. साहित्यकृतीची संहिता िी एखाद्या सेंहिय जीवाप्रमाणे कायथ किते त्यामुळे साहित्यकृतीच्या संहितेचे सूक्ष्म अध्ययन केले पाहिजे. लिान लिान घटकांकडेिी काळजीपूवथ क पाहिले पािीजे या त्यांच्या हवचािांचा नंतिच्या समीक्षकांवि प्रभाव पडला. त्यांच्या सूक्ष्म वाचनांच्या हसद्धान्ताचा त्यांचे हशष्य हवल्यम एम्पसन यांच्यावि सवाथहधक प्रभाव पडलेला हदसतो. त्यांनी हलहिलेल्या सेव्िन टाइप्स ऑफ ऍहम्बहग्वटी या ग्रंर्ात कहवतेच्या अनेकार्थ तेचे सात प्रकाि केलेले आिेत या मध्ये कहवतेच्या सूक्ष्म वाचनात काव्यत्म अनेकार्थता कशी व्यक्त िेते ते स्पष्ट झाले आिे. हवल्यम एम्पसनने अनेकार्थसूचकता (ambiguity) िा काव्याचा पायाच मानला आिे. त्यांच्या मते बौहद्धक, ताहकथक व्यापािात जेव्िा भाषा वापिली जाते तेव्िा ती एकार्थ वाचक िोते. पिंतु काव्याच्या भाषेत अनेकार्थतेचा कौशल्याने उपयोग केलेला असतो. आपल्या नेिमीच्या व्यविािात आपण संदेशनासाठी एकार्थवाचक भाषा वापित असतो. काव्यात अनेक अर्थछटा हनमाथण करून काव्यातील अर्थ संपन्न केला जातो. कवीच्या भाषेचे munotes.in
Page 18
पाश्चात्त्य साहित्यशास्त्र
18 मुख्य उहिष्ट अनेकार्थ हनमाथण करून वाचकाच्या मनात अत्यंत संहम प्रहतहिया हनमाथण किणे िे असते. कवी अनेकार्थतेचा मोठ्या कुशलतेने उपयोग करून घेतात. कवी हवहवध प्रकािचे जास्तीत जास्त अर्थ शब्दांतून व्यक्त कितात. त्यांचा भि अनेकार्थ सूचकतेवि असतो. कवीच्या भाषेत िे जे एकाच भाहषक भागाबाबत हवहवध प्रहतहिया हनमाथण किण्याचे वैहशष्टयपूणथ सामथ्यथ असते त्यालाच एम्पसन अनेकार्थता असे म्िणतो. एकीकडे अर्थ फुलवताना दुसिीकडे त्या अर्ाथमध्ये एकात्मता हनमाथण किण्याचे कायथ िी केले जाते. एम्पसनच्या मते ‘अनेकार्थता’ िे काव्याचे व्यवच्छेदक तत्त्वच आिे. अनेकार्थता िे चांगल्या काव्याचा पाया आिे. एवर्ढेच नव्िे ति ते काव्याचे लक्षण आिे काव्याच्या मूल्यमापनाचा तो प्रमुख हनकष आिे. भा.िा.तांबे यांची ‘नववधू हप्रया मी बाविते’ िी कहवता कोणा एका नववधूचे मनोगत आिे असे वाटते. ति दुसिा अर्थ आध्याहत्मक दृहष्टकोनातून व्यक्त िोतो. आत्मापिमात्म्याची हजवाथहशवाची भेट असा िी अर्थ घेतला आिे. ‘औंदुबि’ या बालकवींच्या कहवतेचे सौंदयथ, अर्थ अनेकांनी वणथन केले आिेत. ‘औंदुबि’ िे एका खेड्याचे हनसगथहचत् डोळयासमोि ऊभे किते तसेच हद.के.बेडेकिांना िा औंदुबि शेवटच्या हविागी अवस्र्ेला पोचलेला योगी हदसतो. कुसुमाग्रजांना औदुंबि िा सवथ कहवतेविती आपले वचथस्व गाजवणािा वाटतो. असे हवहवध अर्थ औदुबि या कहवतेमधून जाणवले आिेत. केशवसुतांची ‘ििपले श्रेय’ बालकवींच्या ‘फुलिाणी ’, ‘संध्यातािक’, प्रेमलेखि’, पु.हश.िेगे यांची ‘पक्षी जे झाडावि गाणे गातो’. या कहवतांचे हवहवध अर्थ समीक्षकांनी स्पष्ट केले आिेत. कहवतेच्या वेगवेगळयांच्या वाचनातून तसेच आपल्याच वेगवेगळया वाचनातून अर्ाथच्या अनेकानेक शक्यता आपल्याला जाणवतात. अनेकार्थतेच्या हवहवध पिी असू शकतात त्यावरून एम्पसनयाने अनेकार्थतेचे सात प्रकाि केले आिेत : कहवतेत एकाि न अहधक अर्थ असतात ते ताहकथक हदशेने जातात. कधी एका शब्दाचे दोन अर्थ असतात, पिंतु एकच तकथदृष्टीने सुसंगत असतात. कधी पिस्पिहविोधी अर्थ असतात. कहवतेतील तपशील िा वेगवेगळया संदभाथशी, वस्तुहस्र्तींशी नाते सांगतो. संदभाथच्या संगतीमुळे दोन वेगवेगळे हवचाि पिस्पिांशी संबद्ध िोतात. हवल्यम एम्पसन यांच्या मते कहवतेतील अनेकार्थतेमुळेच ती खेऱ्या अर्ाथने कहवता ठिते. अनेकार्थता िे चांगल्या काव्याचा पाया आिे. कवी या अनेकार्थतेचा कौशल्याने उपयोग करून घेतो. काव्याच्या मूल्यमापनाचा प्रमुख हनकष म्िणून अनेकार्थता या तत्त्वाकडे पाहिले जाते. २) िनयमोÐलंघन ‘फोअरúाऊंिडंग’ : प्राग पिंपिेतील एक झेक संिचनावादी भाषाशास्त्र जॅन मुकॉिोवस्की यांनी हनयमोल्लंघन (Foregrounding) िी संकल्पना काव्यभाषेच्या संदभाथत मांडली आिे. त्याच्या मते संदेशनाचे कायथ किणािा दैनंहदन भाहषक व्यविाि व्याकिहणक हनयम व्यवस्र्ेच्या आधािे चाललेला असतो. या व्यविािात यांहत्क स्वरूपाची हनयमबद्धता, अहतपरिहचतीकिण (automatization) असते. काव्यात्म वा सौंदयाथत्म कायाथमध्ये भाषा हनयमानुसाि वापिण्याची आवश्यकता नसते. याउलट कहवतेत नेिमीच्या भाहषक संकेतांचे व्याकिहणक हनयमाचे सिेतुक उल्लंघन केलेले असते. िे उल्लंघन भाषेच्या ध्वनी, शब्द, वाक्य आहण अर्थ अशा चाििी पातळयांवि िोत असते. या munotes.in
Page 19
पाश्चात्य साहित्य हवचाि :
साहित्याची भाषा
19 उल्लंघनामुळे, मोडतोडीमुळे भाषेला वेगळा उठाव हदला जातो. त्यातून काव्यभाषा अहस्तत्वात येते. हनयमोल्लंघनामुळे अनपेहक्षत अर्थव्यक्ती साधली जाते. पु.हश.िेगे यांच्या ‘पाहिले न पाहिले’ या कहवतेत ‘झनन-झांजिे’, ‘हठंबक-ठाकडे’, बिि-बाबिे’ िे शब्द प्रत्येक कडव्यात ध्वनीची हनयहमत अंतिाने पुनिावृत्ती कितात. कहवतेच्या चिणांची व कडव्याची लयबद्ध व प्रमाणबद्ध बांधणी कितात. आपल्या अनुभवांच्या हवहवध अर्थच्छटा व्यक्त किण्यासाठी भाषेतील शब्दांना वेगळे रूप देण्याची, शब्दांसंबंधीचे संकेत, हनयम दूि सािण्याची प्रवृत्ती कवींमध्ये हदसून येते. उदाििणार्थ, मर्ढेकिांच्या काव्यातील पंक्चिलेली िात् पंपतो काळोख, टिकतु, िबिी िात्, अश्रु भुंकतात उगीचता िे शब्द, पु.हश.िेगे यांच्या कहवतेतील ‘पुष्कळा’, ‘पुष्कळणािी, िक्तपालवी, गंधिेखा, मनबाधा िे चमत्कारिक शब्द हनयमांचे उल्लंघन किणािे आिेत. कवी ग्रेस यांचे िक्तगंध, अंधािबन, छायावेळ, चंिहशल्प, चंिधून इत्यादी सवथ शब्द हनयमोल्लथघनाची उदाििणे आिेत. कािी वेळा कवी वाक्यिचनेच्या हनयमांचा िेतुत : भंग करून वेगळा परिणाम साधतात. उदाििणार्थ, मर्ढेकिांची प्रहसद्ध ओळ म्िणजे ‘हपपांत मेले ओल्या उंहदि’ येर्े ‘ओल्या हपपात उंदीि मेले’ िा वाक्याचा स्वाभाहवक िम आिे. पिंतु मर्ढेकिानी िा संकेतबद्ध िम िेतुत: उलटासुलटा केला आिे. पु.हश.िेगे यांच्या ‘हत्धा िाधा’ या कहवतेतील िी ओळ ‘बन झुकले कांठी िाधा’ येर्े वाक्यिचनेत हनयमोल्लंघन केले आिे. अर्ाथच्या पातळीवि कोणत्या गोष्टीचा कोणत्या गोष्टीशी संबंध यावा िे संकेताने ठिलेले असते. कवी या संकेतांचे उल्लंघन करून काव्यात्मदृष्ट्या वेगळा परिणाम साधण्याचा प्रयत्न कित असतो. ‘जेर्े जातो तेर्े । मी माझा सांगती’ (बा.मी.मर्ढेकि) मूळात तुकािामांच्या अभंगामध्ये ‘जेर्े जातो तेर्े । तू माझा सांगाती ।’ या िचनेला अर्थ दृष्टीने हविोध दशथवला आिे. अशा प्रकािच्या हनयमोल्लंघनामुळे कहवतेच्या अंगी सौंदयाथ हनहमथतीची क्षमता येते. अपåरिचतीकरण (Defamiliarization) : हव्िक्टि शक्लोव्िस्की यांच्या १९१७ मध्ये प्रकाहशत झालेल्या ‘कला : एक तंत् (आटथ ॲज टेहक्नक) या लेखात अपरिहचतीकिणाची संकल्पना मांडलेली आिे. ‘कला म्िणजे प्रहतमाच्या सािाय्याने केलेला हवचाि’ या पोटेल्या यांच्या हवचािाचा प्रहतवाद किताना शक्लोव्िस्की यांनी िी संकल्पना मांडलेली आिे. िहशयन रूपवादाच्या समीक्षाप्रवािातील िी मित्त्वाची संकल्पना आिे. भाषा दैनंहदन व्यविािात व इति क्षेत्ांत वािंवाि वापिल्यामुळे हतचे संदभथ यांच्यात एकप्रकािचा तोच तोचपणा, गुळगुळीतपणा आलेला असतो. लेखक या भाषेची म्िणजेच त्या भाषेतील जीवनानुभवाची एका वेगळया प्रकािे िचना कितो. त्यामुळे एक वेगळाच अर्थ, वेगळाच अनुभव वाचकाला प्राप्त िोतो. अशाप्रकािे लेखक सवथसामान्य भाषेचे, आहण पयाथयात जीवनानुभवाचे ‘अनोखीकिण’ कित असतो यालाच अपरिहचतीकिण असे म्िणतात. munotes.in
Page 20
पाश्चात्त्य साहित्यशास्त्र
20 कहवतेत व्यविारिक भाषाच वापिलेली असते. पिंतु या परिहचत भाषेला हवहवध प्रयुक्त्यांनी अपरिहचत रूप हदले जाते. कहवतेतील लय, यमके इत्यादींमुळे परिहचत भाषा अपरिहचत िोते. त्यामुळे रूळलेले, साचेबंद झालेले आकलन, संवेदन बदलते ते संवेदन नवे, ताजे िोते. कुट्ट हपवळया पिाटी आिवतो दैनंहदन भोंगा (मर्ढेकि) मर्ढेकिांनी आपल्या कहवतेत ग्रामीण जीवनाचा हदनिम कोंबड्याच्या आिवण्याने सुरू िोतो. त्यासाठी ‘कोंबडा आिवणे’ िा सुपरिहचत शब्द वापिला आिे. पण त्याची जागा मिानगिातील यंत्संस्कृतीने घेतल्यामुळे ‘भोंगा वाजतो’ या शब्दाच्या ऐवजी ‘आिवतो भोंगा’ िा अपरिहचत शब्दाचा वापि करून वाचकाचे लक्ष वेधून घेतले आिे. आपली ÿगती तपासा: साहित्याच्या भाषेमधील रूपक प्रहतमा यांचे स्वरूप स्पष्ट किा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- २.२ समारोप अशा प्रकािे आपणास पाश्यात्य साहित्य हवचािाचा अभ्यास किीत असताना लेखकांच्या हवहवध कल्पना शक्तीचा आहण त्यांनी साहित्यात वापिलेल्या हवहवध प्रतीक, प्रहतमा रुपकांचा वापि करून साहित्य हनमाथण केले जाते.लेखकांच्या अनुभवाच्या हठकाणी कल्पनेचा वापि करून दजेदाि साहित्य हनमाथण केले जाते. त्यात वापिलेल्या रुपक , प्रहतमा , यांचा वापि करून साहित्य हनमाथण िोत असते. अशा प्रकािे आपणास विील प्रमाणे साहित्याच्या भाषेचा अभ्यास किावा लागेल. २.३ ÖवाÅयाय १. साहित्याच्या भाषेमधील रूपक प्रहतमा यांचे स्वरूप स्पष्ट किा. २. अनेकार्थता आहण हनयमोल्लंघन या तत्त्वांच्या सािाय्याने साहित्यभाषेहवषयीचे हववेचन किा. ३. साहित्य भाषेसंबंधीच्या प्रहतमा व प्रतीक यांचे कायथ स्पष्ट किा. ४. साहित्याची भाषा म्िणून रूपक व प्रतीके यांचे स्वरूप स्पष्ट किा. ५. अनेकार्थता व अपरिहचतीकिण या संकल्पनांचे साहित्यभाषेच्या संदभाथत हववेचन किा. ६. अनेकार्थता आहण हनयमोल्लंघन या तत्त्वांच्या सािाय्याने साहित्यभाषेहवषयीचे हववेचन किा. munotes.in
Page 21
पाश्चात्य साहित्य हवचाि :
साहित्याची भाषा
21 ७. हनयमोल्लंघन व अपरिहचतीकिण या संकल्पनांच्या आधािे साहित्यभाषेचे स्वरूप सोदाििणासि स्पष्ट किा. ८. साहित्यभाषेतील रूपक प्रहतमा व प्रतीक यांचे कायथ स्पष्ट किा. ९. अनेकार्थता व अपरिहचतीकिण या संकल्पनांच्या सािाय्याने साहित्यभाषा कशी घडते याहवषयी हववेचन किा. २.४ संदभª úंथ १. साहित्यशास्त्र स्वरूप आहण समस्या वसंत पाटणकि २. कहवता आहण प्रहतमा सुधीि िसाळ ३. पाश्चात्य साहित्यहवचाि प्रा.भालचंि खांडेकि डॉ.लीला गोहवलकि ४. सौंदयथमीमांसा िा.भा.पाटणकि ५. काव्यशास्त्र प्रदीप डॉ.स.िा.गाडगीळ ६. साहित्य हवचाि संपादक डॉ.दत्तात्ेय पुंडे डॉ.स्नेिल ताविे ७. कहवतेचा शोध वसंत पाटणकि प्रश्न munotes.in
Page 22
23 ३ सािहÂयाची िनिमªती ÿिøया घटक रचना ३.० उĥेश : ३.१ ÿÖतावना : ३.२ िवषय िववेचन ३.२.१ सािहÂय िनिमªती ÿिøया पाIJाÂय सािहÂयाचे ÿयोजन िवचार अ) आÂमािवÕकार ब) िजवनभाÕय क ) सामािजक बांिधलकì (मा³सªवादी िवचारासह) ३.३ कोलåरजचा कÐपनाशĉìचा िसĦांत व चमकृितशĉìचा िसĦांत – अ) ÿथम ®ेणीची कÐपनाशĉì ब) िĬतीयणीची कÐपनाशĉì क) चमÂकृितशĉì ३.४ संदभª úंथ ३.५ ÖवाÅयाय ३.० उĥेश १) सािहÂय Ìहणजे काय हे समजेल २) सािहÂय आिण सामािजक बांिधलकì यातील फरक समजÁयास मदत होईल . ३) सािहÂयातील ÿितभा, आिण कÐपनाशĉì यातील फरक समजेल. ४) सािहÂयातील आÂमिवÕकार समजेल. ३.१ ÿÖतावना कलािनिमªती, सािहÂयिनिमªती कशी होते, यािवषयी सवा«नाच कुतूहल असते. याचे कारण Ìहणजे कला, सािहÂय या गोĶी मूÐययुĉ आहेत असे आपण मानतो. या मुÐययुĉ गोĶी कशा िनमाªण होतात यािवषयी कुतूहल असते. दुसरे Ìहणजे या गोĶी सवा«नाच िनमाªण करता येत नाहीत. Âया केवळ ÿयÂनसाÅय नाहीत हेही िदसून येते. Âयामुळे काही मोज³या लोकांना लाभलेÐया या देणगीचे Öवłप काय आहे, ते जाणून घेÁयाची इ¸छा आपÐयाला असते. munotes.in
Page 23
पाIJाßय सािहÂयशाľ
24 कला सािहÂयिनिमªती मागील ÿेरक शĉì कोणती आहे, ितचे Öवłप काय आहे आिण ितचे कायª कशाÿकारे चालते असे काही ÿij या संदभाªत िनमाªण होतात. भारतीय सािहÂयशाľत ÿितभा ही सािहÂयिनिमªती¸या मुळाशी असलेली सवाªत महßवाची शĉì मानली जाते. तर पाIJाÂय काÓयशाľत (Imagination) ‘इमॅिजनेशन’ ही सं²ा वापरली जाते. ही सं²ा अनेकाथê आहे. या सं²ेचे शÊदकोशातील अथª िविवध आहेत. ‘कÐपना’ Ìहणजे मन:पटलावर िचý उमटिवणारी मानिसक शĉì, युĉì, िवचार, तकª, आभास, तरंग, हेतू गृहीत धरणे, मनात केलेली योजना इÂयादी अथª आहेत. कला ±ेýामÅये कÐपनाशĉì ही सं²ा सामाÆयत: नविनिमªती करणारी शĉì Ìहणजेच ‘ÿितभा’ या अथाªने वापरली जाते. कÐपनाशĉì Ìहणजे वाÖतवापे±ा वेगळी अĩुत काÐपिनक िवĵ िनमाªण करणारी शĉì या अथाªने कÐपनाशĉìचा िनद¥श केला जातो. ‘कले¸या ±ेýात कÐपनाशĉìचा वापर कसा चालतो या संदभाªत िसĦाÆत मांडले गेले आहेत. यामÅये ÿामु´याने कांट व कोलåरज यांचे िसĦांत महßवाचे आहेत. ÿिसĦ तßववे°ा कांट याने कÐपनाशĉì (Imagination) आिण ÿितभा (Genius) या दोÆही संकÐपना ÖवीकारÐया आहेत. कÐपनाशĉì ही ²ानाला कारणीभूत होणारी एक शĉì आहे. माणूस ÿयÂनाने िश±णाने ÿितभावंत होत नाही तो ÿितभावत Ìहणून जÆमावा लागतो. कोलåरज¸या कÐपनाशĉì¸या िसĦाÆतांवर कांट¸या िवचाराचा ÿभाव िदसतो. ‘एस.टी.कोलåरजचा कÐपनाशĉìचा िसĦांत : (Imagination / Esemplastic Power) कोलåरजने Âया¸या ‘बायोúािफया िलटराåरया’ या úंथा¸या तेराÓया ÿकरणात कÐपनाशĉìचा िसĦांत मांडला आहे. तो असा आहे : कÐपनाशĉì दोन ÿकारची असते. एक ÿथम ®ेणीची व दुसरी िĬतीय ®ेणीची. ३.२ िवषय िववेचन ३.२.१ सािहÂय िनिमªती ÿिøया पाIJाÂय सािहÂयाचे ÿयोजन िवचार या घटकामÅये सािहÂया¸या ÿयोजनाचा िवचार केला आहे. ‘ÿयोजन’ या सं²ेला पयाªयी Ìहणून ‘हेतू’, ‘उिĥĶ ’, ‘साÅय’ अशा सं²ा वापरÐया जातात. मानवी जीवनात ÿÂयेक कृतीमागे कायाªचा काही तरी उĥेश अथवा हेतू असतो. सािहÂय हे मानविनिमªत आहे. लेखक का िलिहतो? िलिहÁयामागे Âयाचा हेतू कोणता असतो? या संदभाªत भारतीय पाIJाÂय सािहÂयात सिवÖतर िवचार मांडले आहेत. िभÆन-िभÆन ÿवृ°ी¸या Óयĉì आपापÐया अिभłचीला अनुसłन काÓयाचे-सािहÂयाचे ÿयोजन िनिIJत करीत असतात. सािहÂय हे ²ान देते, िश±ण देते, मनोरंजन करते, आनंद देते अशी िविवध ÿयोजने भारतीय, पाIJाÂय सािहÂयामÅये मांडलेली आहेत. लेखका¸या ŀĶीने आÂमािवÕकार हे सािहÂयाचे ÿमुख ÿयोजन आहे असे मानले जाते. अ) आÂमािवÕकार (Self Expression) कवी लेखक, कलावंत आपÐया अंत:करणाला ÿतीत झालेÐया सÂयाचा, अनुभवाचा कÐपनारÌय आिवÕकार करत असतात. पाIJाÂय अËयासक डॉ. āॅडले यांनी आÂमािवÕकार munotes.in
Page 24
सािहÂयाची िनिमªती ÿिøया
25 हेच कवीचे एकमेव ÿयोजन मानले आहे. आिवÕकार या शÊदात कÐपनाÂमक नविनिमªती (Imaginative Creation) गृहीत धरले आहे. या किवÓयापारातून ÿगट होणारी सृĶी शुĦ आनंदमय असेल, अथवा जीवनावर ÿकाश टाकणारी असेल, पण कलावंताचा हेतू Öवत:ला जाणवलेÐया सÂयाचा - अनुभवांचा आिवÕकार एवढाच असतो. Âयाला आपले अंतरंग मोकळे केÐयािशवाय राहवत नाही. 'His business as an artist is to speak out to make a clean breast' (कॉिलंगवुड) ‘माझे मन अनुभवा¸या वषाªवाने इतके भłन येते कì अंत:करण मोकळे करÁयासाठी िलिहÁयािशवाय मला गÂयंतरच नसते’ (गॉकê) िवĵातील अनेकिवध घटनां¸या Óयĉì¸या दशªनाने कलावंता¸या मन:सृĶीला िविशĶ आकार येऊ लागतो. हा आकार येताच आिवÕकार अपåरहायª ठरतो. हा आिवÕकार माणसा¸या सजªनशील ÿवृ°ीमधूनच होतो (Creative Instinct) आपÐया ÿितभािनिमªत सृĶीमÅये कवी जीवनातील अनुभवांना नवा-नवा आकार देत असतो. ÿÂयेक कवीचे अनुभविवĵ वैिशĶ्यपूणª असते. आपÐया वैिशĶ्यपूणª अनुभविवĵातून काही उÂकट अनुभव ÿितभािवत कłन ÿगट करणे हेच कलावंताचे एकमेव कायª आहे; हेच आिवÕकाराचे ÿयोजन होय. तो दुसöया कोणÂयाही हेतूने आपÐया अनुभवांचा आिवÕकार करीत नसून आिवÕकारातच Âया¸या मूलभूत ÿेरणांचे समाधान होते. लेखका¸या िच°वृ°ी अिधक तरल असतात, Âयाची संवेदन±मता अिधक तीĄ असते, िवĵाचे Âयाचे िनरी±ण अिधक सूàम असते व Öवभावत: तो िवचारशील असतो. Ìहणूनच Âयाला येणाöया अनुभवात काही शाĵत व इतरांना न जाणवणारा सूàम अथª Âयाला तीĄपणे जाणवतो. आपÐया अनुभवात आनंदाची ÿतीती घेत तो आिवÕकार करत असतो. तो आपÐया ÿितभा िकंवा कÐपनाशĉì¸या साहाÍयाने आपÐया अनुभवांना शाĵत łप देतो. ही िनिमªती Ìहणजे Âयाची कलाकृती असते. ही कलाकृती कलावंता¸या आÂÌयाचीच िनिमªती वा आिवÕकार असते. हा आिवÕकार घडवणे हेच लेखकाचे ÿयोजन असते. Ìहणूनच लेखका¸या ŀĶीने आÂमिवÕकार हे सािहÂयाचे ÿमुख ÿयोजन असते. लेखकाकडे असलेली सजªनशीलता हीच मानवा¸या िचरंतन िवकासाची आिदशĉì आहे. यातूनच कलािनिमªती होते. आÂमिवकाराचा Ìहणजेच िनिमªतीचा आनंद हेच सािहÂयाचे मूलभूत ÿयोजन आहे. रोमँिटिसझ¸या पुरÖकÂया«नी ‘काÓय Ìहणजे आÂमािवÕकार’ अशी भूिमका घेतली आहे. यांतील वड्ªÖवथªने केलेली Óया´या सुÿिसĦ आहे. काÓय Ìहणजे भावनांचा उÂÖफूतª अिवÕकार होय. या भावना पुनłºजीिवत असतात िवशुĦ असतात. कवी¸या जीवनातील िविवध घडामोडीचा अनुभवांचा Âया¸या मनावर खोलवर पåरणाम होत असतो, Âया भावनांना एक आकार ÿाĮ होत असतो. तोच सािहÂयातून अिभÓयĉ होतो. ब ) जीवनभाÕय : मॅÃयू अनōÐड या जीवनवादी िवचारवंताने काÓय Ìहणजे जीवनभाÕय (संसृितटीका) असे काÓयाचे ÿयोजन सांिगतले आहे. ®ेķ कलावंताचे जीवनभाÕय Ìहणजे उदा° भावनांचा पुरÖकार. जीवना¸या अंतरंगावर ÿकाश टाकून जीवनाचे रहÖय उलगडून दाखिवÁयाचे कायª ®ेķ सािहÂयाकडून होत असते. Âयामुळे सािहÂयाला मूÐययुĉता येते. जीवनातील अपूणªता कवी¸या कÐपनाशĉìतून पåरपूणª करÁयासाठी कायªरत होते. अपूणª जीवन तो पåरपूणª करÁयासाठीच आपली सािहÂयसृĶी िनमाªण करतो. तेच ÿÖथािपत जीवनावरील भाÕय असते. मढ¥करांचे काÓय हे असेच आधुिनक यंýयुगीन जीवनावरील भाÕय होय. कवीने munotes.in
Page 25
पाIJाßय सािहÂयशाľ
26 समाजावर समकालावर केलेली िवदारक टीका असते. येथेही कवीची ÿेरणा अंतकरणाला ÿतीत झालेले जीवनरहÖय ÿकट करणे हीच असते. मढ¥कर, करंदीकर, कुसुमाúज आदी ®ेķ कवéनी जीवनातील िवकलता आपÐया काÓयातून मांडली आहे. मढ¥करांनी यंýयुगातील मानवा¸या अंतकरणातील मूक वेदना िपंपात मेले ओÐया ‘उंिदर’, ‘फलाटदादा’, ‘गŌधळलेÐया अन् िचंचोÑया’, ‘हाडांचे सापळे हासती’ या सार´या किवतांतून Óयĉ केली आहे. यामधून मढ¥करांनी यंýयुगातील ओंगळवाÁया आिण भेसूर सÂयाचे दशªन घडिवले आहे. संत सािहÂयात संत तुकारामां¸या अभंगातून समकालीन जीवनावर भाÕय करताना िदसून येतात. क) सामािजक बांिधलकì (मा³सªवादी िवचारासह) सािहÂया¸या ÿयोजना¸या संदभाªत आधुिनक काळात ‘बांिधलकì’ हा शÊद ‘किमटम¤ट’ या शÊदाला पयाªयी Ìहणून मराठीत łढ झाला आहे. ‘िलटरेचर ऑफ किमटम¤ट’ ही संकÐपना दुसöया महायुĦानंतर युरोपमधील सािहÂय±ेýातून पुढे आली. ºयॉ पॉल साýª हा याचा ÿमुख ÿवĉा मानला जातो. िवसाÓया शतका¸या ÿारंभकाळापासून मा³सªवादा¸या सािहÂयावरील ÿभावातून या कÐपनेची मांडणी आधीपासून होऊ लागलेली होती. बांिधलकì Ìहणजे एखाīा जीवनिवषय ŀिĶकोणाचा जाणीवपूवªक Öवीकार करणे. Óयĉìने एखाīा जीवनिवषयक ŀिĶकोणाशी वचनबĦ ÿितबĦ असणे, ती िविशĶ गोĶ आपले कतªÓयच, जबाबदारीच आहे. ही जाणीव ठेवणे व Âयानुसार ÿÂय± कृती करणे या गोĶी बांिधलकì¸या कÐपनेत अंतभूªत आहेत. बांिधलकìची संकÐपना ही सािहÂयापुरती मयाªिदत नाही. ती एक Óयापक नैितक संकÐपना आहे. साýª यां¸या मते लेखकाची बांिधलकì ही िलिहÁया¸या ÿिøयेत अंतभूªत असते. Âया¸या मते लेखन करणे Ìहणजे कृती करणे. या कृतीचे Öवłप Ìहणजे काहीतरी दाखिवणे कशावर तरी ÿकाश टाकणे हे असते. लेखक मानवी जगावर ÿकाश टाकतो कारण Âयाला ते बदलायचे असते. लेखक जग बदलÁयासाठी लेखन करीत असÐयामुळे Âयाला कोणतीतरी एक िनिIJत भूिमका Ìहणजेच बांिधलकì पÂकरणे आवÔयक आहे. साýªने लेखनकृती ही Öवत¸या Öवातं¼या ÿमाणेच वाचका¸या Öवातं¼याचीही जपणूक केली पािहजे असे Ìहटले आहे. Öवातं¼य हा सािहÂयाचा पाया असÐयामुळे सािहÂयिनिमªती ही Öवातं¼यावर आधारलेली कृती ठरते. मा³सªवादा¸या ÿभावाखाली असणारे िवचारवंत सािहिÂयक यां¸या मते सािहÂयकांनी बांिधलकì Öवीकारली पािहजे Ìहणजेच कोणतीतरी िनिIJत अशी सामािजक राजकìय भूिमका Öवीकारली पािहजे.एक लेखक Ìहणून समाजािवषयी आपली जबाबदारी कोणती याची जाणीव लेखकाला असायला हवी. लेखकाची समािजक जबाबदारी Ìहणजे लेखकाने आपÐया काळातील समाजाचे दशªन घडवावे सामाजातील ÿijांची समÖयांची मांडणी Âयाने आपÐया लेखनातून करावी. Óयĉìगत सुखदुखाचे िचýण करताना Âया¸या मुलाशी सामािजक पåरिÖथती वा समÖया कशा असतात याचे लेखकांनी दशªन घडवावे सामािजक अÆयायािवłĦ संघषª करणाöया शĉìची बाजू ¶यावी दंभÖफोटाचे कायª Âयांनी करावे सामािजक पåरवतªन घडवून आणÁयाठी लेखकांनी ÿयÂन करावेत इÂयादी अपे±ा लेखका¸या बांिधलकì¸या Öवłपात Óयĉ केÐया आहेत. munotes.in
Page 26
सािहÂयाची िनिमªती ÿिøया
27 मा³सªवादी िवचारसरणीÿमाणे सािहÂयकृती ही केवळ कलावÖतू नसून ती सांÖकृितक वÖतूही असÐयाचे ÖपĶ केले आहे. माणसाचे सामािजक अिÖतßव ही िवचारसणª मा³सªवाद महßवाची मानतो. कारण आिथªक संबंध हा समाजाचा पाया असतो.आिथªक पाया व वाÖतवातीतता यांचे संबंध गितमान असतात.साहािजक अिथªक संबंधाला अशा नैितक धािमªक राजकìय िवचारÿणालीची वाÖतवातीत रचना उभी राहó शकते. मा³सªवादी सािहÂय ÿामु´याने समाजशाľचा आधार घेते. एखादी कलाकृती ही सािहÂयकृती Ìहणून िवचारात घेताना ित¸यातील सामािजक ÿेरणा व Âया ÿेरणांचे पåरणाम अशा सािहÂयकृतीतून साकार होतात. मा³सªवादी बांिधलकì Ìहणजे सािहÂयातून ÿकट होणारा नैितक आशय वाÖतवाचे भान व Âयाचे िचýण यांना महßव असते. समाज पåरवतªनाला पोषक असा आशय सािहÂयकृतीतून Óयĉ होत असेल तर ती सािहÂयकृती चांगली मानली जाते. सािहÂयातून सामािजकतेचे दशªन घडिवणे ही लेखकांची बांिधलकì होय. समाजात शोषणारे आिण शोषले जाणारे असे दोन वगª असतात. Âयापैकì सािहÂयाने शोषले जाणाöयांची बाजू मांडली पािहजे आिण हे शोषण कसे िनपटून काढता येईल या संबंधी समाजमन तयार केले पािहजे. यासाठी या दोन वगाªतला संघषª सािहÂयात िचतारला पािहजे.Ìहणून वगªसंघषª तीĄ करणारे आिण वगªहीन समाजÓयवÖथेची Öथापना करणारे सािहÂय िलिहणे Ìहणजे मा³सªवादी बांिधलकì होय. मा³सªने लोककÐयाणावर भर िदला असून मानवतावादी ŀĶी Öवीकारलेली आहे. सािहÂय हे समाजात आकार घेते Ìहणून सािहÂयाने समाजिहताचा िवचार केला पािहजे. सािहÂय हे समाजाशी बांधील असते. लेखकांनी या मा³सªवादी बांिधलकì Ìहणून लेखन करावे असे मा³सªचे मत आहे. लालजी प¤डसे, भा.िव.वरेरकर, अनंत काणेकर या मा³सªवाīांनी सािहÂयाची सामािजकता महßवाची मानली आहे. Âयां¸या मते सािहÂयाने ÿगितपर पुरोगामी øांितÿवण असावे.मजीवé¸या िवकासाला हातभार लावावा Âयां¸या Æयाय ह³कासाठी लढा īावा िमकां¸या जीवनाची Âयां¸या संघषाªची िचýे रेखाटावीत. वसंत बापट, मंगेश पाडगावकर, वसंत डहाके, नामदेव ढसाळ, नारायण सुव¥, शरदचंþ मुिĉबोध आिण िवंदा करंदीकर Ļां¸या किवतेतून भांडवली संÖकृतीने केलेली मानवी मूÐयांची िचरफाड ÖपĶ होते. ३.३ कोलåरजचा कÐपनाशĉìचा िसĦांत व चमकृितशĉìचा िसĦांत अ) ÿथम ®ेणीची कÐपनाशĉì (Primary Imagination) : कोलåरज¸या मते ÿथम णी¸या कÐपनाशĉìमुळे आपÐयाला ²ान होते. ती आपÐयाला बोधना घडवणारी िजवंत शĉì व यंýणा आहे. आपÐया सवª ÿकार¸या इंिþयजÆय ²ानामÅये ही कÐपनाशĉì असते. बोधना घडिवÁयाचे कायª ती अजाणतेपणाने, नकळतपणे करत असते. आपला सवª ²ान Óयापार व बोधनेचा Óयापार या कÐपनाशĉìमुळे चाललेला असतो. ब) िĬतीय णीची कÐपनाशĉì (Secondary Imagination) : िĬतीय ®ेणीची कÐपनाशĉì ही िनिमªती करणारी शĉì आहे. ती ÿथम ®ेणी¸या कÐपनाशĉìचाच munotes.in
Page 27
पाIJाßय सािहÂयशाľ
28 ÿितÅवनी असते. ती बुिĦिनķ इ¸छाशĉì¸या (Conscious Will) बरोबर असते. Âयामुळे ितला इ¸छाशĉìचे मागªदशªन िमळते. दोघé¸या कायªपĦतीत भेद आहे. दुसरी कÐपनाशĉì अजाणतेपणाने नÓहे तर जाणीवपूवªक कायª करते. ती पुनिनिमªतीसाठी आपÐयासमोरील सामúीचे Ìहणजेच ÿथम णी¸या कÐपनाशĉìने िदलेÐया मािहतीचे ती िवघटन करते. परंतु जेथे असे िवघटन अश³य असते तेथे ती आपÐया समोरील िनजêव व जड सामúीला अिधकाअिधक एकाÂम व सचेतन बनिवÁयाचा ÿयÂन करते. कÐपनाशĉì ही सचेतन असते. वÖतू Ļा जड व िनजêव असतात. कÐपनाशĉì अशा िविवध वÖतूंना एकजीव व सचेतन व एकाÂम बनवते. क) चमÂकृितशĉì (Fancy) : कोलåरजने चमÂकृितशĉì ही आणखी एक शĉì मानली आहे. Âया¸या मते ही केवळ जड व िनजêव सामúीला एकिýत करÁयाचे कायª करते. चमÂकृितशĉì Ìहणजे Öथलकालापासून मुĉ झालेली Öमरणशĉì होय. सहचारी कÐपनांकडून Öमृतीला जशी सामúी पुरवली जाते तशीच ती चमÂकृितशĉìलाही पुरवली जाते. थोड³यात चमÂकृितशĉì ही जड इंिþयगÌय अनुभवांना एकýीत करणारी अशा अनुभवां¸या मानिसक ÿितमा बनिवणारी अशी ही शĉì आहे. कोलåरज¸या मते वेड व वात यांत जो भेद आहे तोच कÐपनाशĉì व चमÂकृितशĉì यांत आहे. ºयाला वेड लागले आहे Âया¸या वागÁयाबोलÁयात चुकìची असली तरी एक ÿकारची संगती असते. वातामÅये अशी संगती नसते. वातातील माणूस काहीही भरकटÐयासारखा असंबĦ बोलत असतो. चमÂकृितशĉì ही वातासारखी असते. थोड³यात िĬतीय ®ेणीची कÐपनाशĉì संवेदनांचे स¤िþय एकýीकरण करते तर चमÂकृितशĉì संवेदनांचे यांिýक एकýीकरण करते. उदाहरणाथª बालकवéची ‘औंदुबर’, ‘फुलराणी’ या किवता कÐपनाशĉìचा आिवÕकार आहेत, तर Âयांची ‘अłण’ ही किवता चमÂकृितशĉìचा आिवÕकार आहे. काÓयिनिमªती ही एक मानिसक Öवłपाची घटना आहे. कवी¸या मनात काÓयिनिमªतीÿिøया घडत असते. ितचे Öवłप काय असते हे Öवत: कोलåरज या कवीने ÖपĶ केले आहे. ३.४ संदभª úंथ १. सािहÂयशाľ Öवłप आिण समÖया वसंत पाटणकर २. किवता आिण ÿितमा सुधीर रसाळ ३. पाIJाÂय सािहÂयिवचार ÿा.भालचंþ खांडेकर डॉ.लीला गोिवलकर ४. सŏदयªमीमांसा रा.भा.पाटणकर ५. काÓयशाľ ÿदीप डॉ.स.रा.गाडगीळ ६. सािहÂय िवचार संपादक डॉ.द°ाýेय पुंडे डॉ.Öनेहल तावरे ७. किवतेचा शोध वसंत पाटणकर ÿij munotes.in
Page 28
सािहÂयाची िनिमªती ÿिøया
29 ३.५ ÖवाÅयाय १. कोलåरज¸या कÐपनाशĉì¸या िसĦांताचे Öवłप ÖपĶ करा. २. आÂमािवÕकार व सामािजक बांिधलकì ही काÓयÿयोजने िवशद करा. ३. कोलåरज¸या कÐपनाशĉé¸या िसĦांतामधील िĬतीयणीची कÐपनाशĉì आिण चमकृतीशĉì यां¸या कायाªचे Öवłप िवशद करा. ४. मा³सªवादी सामािजक बांिधलकì व आÂमािवÕकार ही काÓयÿयोजने सिवÖतर ÖपĶ करा. ५. कोलåरज यांनी मांडलेÐया कÐपनाशĉì व चमÂकृतीशĉìचा िसĦांत ÖपĶ करा. ६. सामािजक बांिधलकì हे सािहÂयाचे एक महßवाचे ÿयोजन आहे या िवधानाची चचाª करा. ७. कोलåरजने मांडलेÐया कÐपनाशĉì¸या ÿकारांची चचाª करा. ८. मा³सªवादी िवचाराचा सािहÂयाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन ÖपĶ कłन सामािजक बांिधलकì ही कÐपना िवशद करा. ÿij २ खालील ÿijांची एका वा³यात उ°रे िलहा. १. ÿतीक Ìहणजे काय २. ÿितमांचे कोणतेही दोन ÿकार िलहा. ३. łपक Ìहणजे काय ४. कोलåरजने कÐपनाशĉìचे कोणते ÿकार सांिगतले ५. कोलåरज¸या मते संवेदनांचे यांिýक एकýीकरण करणारी शĉì कोणती ६. िÓह³टर श³लोÓहÖकì यांनी सािहÂय भाषे¸या संदभाªत कोणती संकÐपना मांडली ७. बायोúािफया िलटराåरया हा úंथ कोणी िलिहला ८. सािहÂय भाषेसंबंधी अपåरिचतीकरण ही संकÐपना कोणी मांडली ९. सािहÂय हे संसृती टीका असते हा िवचार कोणी मांडला १०. कोलåरज¸या मते सािहÂयिनिमªती¸या मुळाशी कोणÂया ÿकारची कÐपनाशĉì कायªरत असते. ११. पं³चरली जरी राý िदÓयांनी हे कशाचे उदाहरण आहे १२. ÿितमेचा ÿधान गुणधमª कोणता १३. काÓयातील िनयमोÐलंघनाचे कोणतेही एक उदाहरण सांगा. munotes.in
Page 29
पाIJाßय सािहÂयशाľ
30 १४. आÂमािवÕकार Ìहणजे काय १५. कÐपनांचा Öवैर िवलास Ìहणजे कोणती शĉì १६. सामािजक बांिधलकì हे ÿयोजन कोणा¸या िवचारातून आले आहे १७. Óयाकरिणक िनयमांची मोडतोड Ìहणजे काय १८. अनेकाथªतेचा िवचार कोणी मांडला आहे १९. औंदुबर ही किवता कशाचे उदाहरण आहे. २०. कुĘिपवÑया पहाटीआरवतो दैनंिदन भŌगा हे कसले उदाहरण आहे. munotes.in
Page 30
31 ४ सािहÂय आÖवाद घटक रचना ४.० उिĥĶे ४.१ ÿÖतावना ४.२ िवषय िववेचन ४.३ सािहÂयाचा आÖवाद अ) अॅåरÖटॉटलचा कॅथॅिसªसचा िसĦांत आ) आय. ए. åरचड्ªसचा ÿेरणासंतुलनाचा िसĦात ४.४ कॅथॅिसªसचे िविवध अथª १. िगÐबटª मरी २. लेिसंग ३. िमÐटन ४. øोचे ५. बुचर ४.५ समारोप ४.६ संदभª úंथ ४.७ ÖवाÅयाय ४.० उिĥĶे १. सािहÂय िनिमªती ÿिøया िवīाÃया«ना समजून येईल २. सािहÂय Óयापार आिण कला Óयापार यातील फरक समजून येईल . ३. सािहÂय आÖवाद ÿिøया समजेल ४. कÐपना शĉìचा पåरचय होईल ५. सािहÂयात कॅथॅिसªस Ìहणजे काय समजेल munotes.in
Page 31
पाIJाßय सािहÂयशाľ
32 ४.१ ÿÖतावना सािहÂयÓयापार आिण एकूणच कलाÓयापार यांत िनिमªितÿिøयेला जसे महßव असते तसेच ते आÖवादÿिøयेलाही महßव असते. कोणताही सािहÂयÓयापार-कलाÓयापार हा िनिमªितÿिøयेसोबतच आÖवादÿिøयेतून पूणªÂवास जात असतो. सािहÂय, कलािनिमªतीसाठी जशी कÐपनाशĉìची गरज असते तशीच सािहÂय, कलाÖवादासाठीही कÐपनाशĉìची आवÔयकता असते. भारतीय सािहÂयशाľा¸या परंपरेतील राजशेखरा¸या मते कलावंत आिण रिसक या दोघांकडेही ÿितभा असणे आवÔयक आहे. कलावंताकडे असणाöया ÿितभेला तो 'कारियýी' ÿितभा तर रिसकाजवळ असणाöया ÿितभेला 'भावियýी' ÿितभा संबोधतो. सािहÂया¸या आÖवादासंबंधी अशी भूिमका घेतली जाते कì आÖवाद Ìहणजे दुसरी कलाकृतीच असते. सािहÂयकृतीचा अनुभव Ìहणजे दुसरी िनिमªतीच असते, ही भूिमका खूपच मयाªिदत अथाªने खरी आहे. सािहÂय- कले¸या आपÐया अनुभवात पुनरªचना होते, हे खरे आहे.परंतु हा अनुभव पुनरªिचत करÁयासाठी लागणाöया ±मता िनिमªती¸या ±मतांÿमाणेच असतात, असे Ìहणता येत नाही. लेखका¸या िनिमªितÿिøयेत लेखकाची संĴेषणाची ÿिøया महßवाची असते. वाचनÿिøयेत / अनुभवÿिøयेत माý िवĴेषण व संĴेषण या दोÆही ÿिøया असतात. सािहÂयाचा आÖवाद िकंवा अनुभव आपण कसा घेतो? सािहÂयाचा आपला अनुभव काळात उलगडत जाणारा असतो. वाचनÿिøयेत आपण एकेका भागाकडून/ घटकाकडून पुढील भागाकडे/ घटकांकडे जात असतो. उदाहरणाथª, किवते¸या एका ओळीनंतर दुसरी ओळ, एका कडÓयानंतर दुसरे कडवे वाचतो. याचा अथª असा कì वाचनÿिøयेत एकेका घटकाकडून पूणाªकडे असा ÿवास होत असतो. या ÿिøयेत एकेका घटकाचा अथª लावला जातो. तसेच एका घटकाचे दुसöया घटकाशी नाते जोडले जाते. या वेगवेगÑया घटकां¸या परÖपरसंबंधांतून आिण Âयां¸या संपूणª सािहÂयकृतीशी असलेÐया संबंधातून सािहÂयकृतीचा अनुभव िसĦ होत असतो. Ìहणजेच वाचका¸या मनात Âया सािहÂयकृतीची पुनरªचना होत असते. याचाच अथª वाचनÿिøयेत िवĴेषणाबरोबरच काही ÿमाणात संĴेषणही होत असते. ४.२ िवषय िववेचन सािहÂयकृतीतील वेगवेगÑया घटकांचे िवĴेषण करÁयासाठी, Âयांचा अथª लावÁयासाठी व घटकांचे परÖपरसंबंध पाहÁयासाठी बुĦीची जशी गरज असते तशीच तरल संवेदन±मता आिण कÐपनाशĉì यांचीही गरज असते. वाचका¸या कÐपनाशĉìने सािहÂयकृतीतील मोकÑया जागांनाही अथªव°ा ÿाĮ होते. पाIJाßय सािहÂयशाľीय परंपरेतही 'सािहिÂयक-कलावंताÿमाणेच वाचक- रिसकाकडेही काही गुण, ±मता असायला हÓयात', याचा िवचार झालेला आढळतो. केवळ भाषा अवगत आहे Ìहणून सािहÂयाचा अनुभव, आÖवाद घेता येतो असे नाही. सािहÂयाचा अनुभव घेÁयासाठी भाषा अवगत असणे ही आवÔयक अट आहे. परंतु ती पुरेशी अट नाही. सािहÂयानुभवासाठी, सािहÂयाÖवादासाठी भाषा चांगÐया ÿकारे आÂमसात केलेली असायला हवी. परंतु Âयाखेरीज इतरही काही ±मता Âया¸याजवळ असणे आवÔयक आहेत. यासंदभाªत munotes.in
Page 32
सािहÂय आÖवाद
33 जोनाथन कलर या सािहÂयमीमांसकाने सांिगतलेली 'सािहिÂयक ±मते'ची संकÐपना ल±ात ¶यावी लागते. कलरने तीन ÿकार¸या संकेतÓयवÖथांचे ²ान सािहिÂयक ±मतेसाठी आवÔयक मानले आहे. Âया¸या मते सािहÂयाÖवादासाठी भािषक संकेतÓयवÖथेबरोबरच सािहिÂयक व सांÖकृितक संकेतÓयवÖथाही ितत³याच आवÔयक आहेत. या संकेतांचे आपले ²ान िजतके िवÖतृत व सखोल असेल िततका आपला सािहÂयाचा अनुभव नेमका, अथªपूणª व समृĦ असेल. सािहÂयाÖवाद वा सािहÂयानुभव Ìहणजे काय आिण Âयाचे Öवłप कशा ÿकारचे आहे, याचा िवचार केÐयानंतर सािहÂया¸या आÖवादासंदभाªत अॅåरÖटॉटल आिण åरचड्ªस या पाIJाÂय सािहÂयमीमांसकांनी मांडलेÐया उपप°é पाहó. सवªÿथम आपण अॅåरÖटॉटल¸या 'कॅथॅिसªस' आिण नंतर åरचड्ªस¸या 'ÿेरणासंतुलना¸या िसĦांता'ची चचाª येथे कł. ४.३ सािहÂयाचा आÖवाद अ) अॅåरÖटॉटलचा कॅथॅिसªसचा िसĦांत : भारतीय सािहÂयशाľा¸या परंपरेत सािहÂयाचा आÖवाद हा 'परāĺÖवłप' िकंवा 'āĺानंदसहोदर' Öवłपाचा असतो, असे मानले आहे. परंतु पाIJाßय परंपरेत हे Öवłप कशा ÿकारचे आहे, याचा येथे िवचार कł. पोएिट³स (काÓयशाľ) या úंथात अॅåरÖटॉटलने शोकाÂम नाट्य व काÓयाची चचाª केली आहे. ही चचाª करताना Âयाने कॅथॅिसªस (Catharsis) या घटकाला- ÿिøयेला िवशेष महßव िदले आहे. कॅथॅिसªस या संकÐपनेचे िववेचन Âयाने पोएिट³स¸या सहाÓया ÿकरणात केले आहे. अॅåरÖटॉटलने कॅथॅिसªस ही संकÐपना िहपोøॅट¸या वैīकìय úंथातून घेतली. तो Öवत: ´यातनाम वैīाचा मुलगा होता. ÿाचीन úीक वैīकशाľात मानिसक Óयाधéवर सराªस केला जाणारा उपचारच Âयाने कॅथॅिसªस ÿिøयेत सांिगतला. 'कॅथॅिसªस' या सं²ेचा मराठीतील अथª िवरेचन असा आहे. मूळ वैīकशाľातील या संकÐपनेचा łपकाÂमक उपयोग कłन अॅåरÖटॉटलने मानवी मनावर शोकािÂमके¸या आÖवादाने होणाöया पåरणामाची चचाª केलेली आहे. शरीरात काही दु:खद िकंवा शारीर िøयांमÅये ÓयÂयय आणणारा पदाथª असला, तर तो काढून टाकून Âयाची Öवाभािवक िøया कłन देणे Ìहणजेच कॅथॅिसªस होय. अशा िøयांचे िवरेचन झाले असता Ìहणजे तो काढून टाकला असता जे उरते ते साहिजकच शुĦीकरण होय. या शुĦीकरणात अथाªतच पिहली व महßवाची कारक गोĶ Ìहणजे िवरेचन होय. अॅåरÖटॉटलने शोकािÂमके¸या आÖवादासंबंधी जे सूý मांडले ते Ìहणजे "वाचका¸या मनात भय (fear) व अनुकंपा (pity) या भावना जागृत कłन Âयांना आरोµयास अनुकूल अशा ÿकारची वाट कłन देÁयाचे कायª शोकाितंकेने होते." मुळात भय व कŁणा (अनुकंपा) या दोनही मानिसक वृ°ी अथवा भावना मनाला दु:ख देणाöया आहेत. Âयां¸यामुळे मन अÖवÖथ होते. अशा भावनांना वाđयवाचनाने अवसर ÿाĮ होतो व Âया या वाचनामÅये खचª होतात. या भावनांना योµय वाट कłन देÁयाचा सोपा उपाय Ìहणजे वाđयवाचन िकंवा शोकािÂमकेचा आÖवाद होय. या भावनांना अशी वाट munotes.in
Page 33
पाIJाßय सािहÂयशाľ
34 िमळाली कì मन हलके होते. यातून जे काही समाधान िमळते तोच कŁणरसाचा पåरणाम होय. यालाच अॅåरÖटॉटल कॅथॅिसªस Ìहणतो. आ) åरचड्ªसचा ÿेरणा संतुलनाचा (समधातता) िसĦांत : åरचड्ªसने कलानुभव/कलाÖवादा¸या संदभाªत ÿेरणासंतुलनाचा िसĦांत (equilibrium of impulses) मांडला आहे.यालाच समधाततेचा िसĦांत असेही Ìहणतात. Âया¸या मते लौिकक अनुभव व कलानुभव यां¸यात जातीचा भेद नसतो तर तो सं´याÂमक Öवłपाचा असतो. हे दोÆही अनुभव एकाच सामúीतून िनमाªण होतात. ÿेरणा (impulse) ही Âया¸या िववेचनातील मÅयवतê संकÐपना आहे. ही संकÐपना तो सामाÆय इ¸छा व मºजासंÖथेतील घडामोडी या अथा«नी वापरतो. Âया¸या मते आपÐया कोणÂयाही ÿेरणेचे समाधान करणारी गोĶ मूÐययुĉ असते आिण अथाªतच िज¸यामुळे जाÖतीत जाÖत व महßवपूणª ÿेरणांचे समाधान होते, ती गोĶ अिधकािधक मूÐययुĉ ठरते. परंतु आपÐया नेहमी¸या जीवनात असे जाÖतीत जाÖत व महßवपूणª ÿेरणांचे एकाच वेळी समाधान करणे श³य नसते. लौिकक जीवनातील ÿेरणां¸या ŀĶीने आपला बहòतेकांचा अनुभव दåरþी, िवÖकळीत असा असतो. तो सं´याÂमकŀĶ्या समृĦ, सुरिचत नसतो. नेहमी¸या जीवनात अनुभवास न िमळणारा समृĦ, सुरिचत Ìहणजेच मूÐययुĉ अनुभव कलेĬारा िमळतो. कलेतील अनुभव हा ÿेरणांची िवपुलता, िविवधता व समृĦता असलेला अिधक सुरिचत व Ìहणून अिधक संतुिलत असतो. कवीची कÐपनाशĉì कलाकृतीत अनेकिवध ÿेरणांची संतुिलत संघटना िनमाªण करते. एरÓही नेहमी¸या Óयवहारात एकमेकांना िवरोधी असणाöया भावना - ÿेरणा कलाकृतीत एकý येऊन एक िÖथर संतुलन िनमाªण करतात. या कलाकृतीचा ÿÂयय घेताना लौिककाÿमाणेच ÿेरणाजागृती होत असली तरी ÿÂय± कृती घडत नाही. कारण येथे या अनेकिवध ÿेरणांमÅये अशी संगती िनमाªण केली जाते व Âयाचे असे ÓयवÖथापन होते कì कृती घडत नाही. åरचड्ª¸या मते कलेमुळे आपÐया भावना- ÿेरणांचे ÓयवÖथापन होत असते. शेवटी कोणतीही नीिततßवे जीवन अिधक सुÖथािपत करÁयाचेच कायª करीत असतात. Âयामुळे भावना- ÿेरणांचे ÓयवÖथापन होणे, हे एक नैितक मूÐयच आहे. या ÿकारे कलेĬारा अÿÂय±पणे नैितक कायª साधले जाते. अथाªत,कलानुभव हे नीतीचे साधन नÓहे. तो केवळ मूÐययुĉतेकडे नेणारा मागª नसून तो Öवत:च मूÐययुĉ असतो. Ìहणजेच Âयाचे मूÐय साधनाÂमक नसून साÅयाÂमक आहे. काÓय, सािहÂय, कलेमुळे आपण जीवनातील कोणÂयाही ÿसंगाला डोळसपणे तŌड देऊ शकतो, हा Âयाचा दूरगामी पåरणाम åरचड्ªसला महßवाचा वाटतो. Âया¸या मते काÓय हे आपÐयाला अशी जीवनŀĶी देते कì Âयामुळे आपण ÿगÐभ होऊन आपली अनुभव±मता वाढते. Âयामुळेच धमª जेथे अयशÖवी ठरला तेथे काÓय यशÖवी होईल, असे åरचड्ªसला वाटते. ४.४ कॅथॅिसªसचे िविवध अथª गेली िकÂयेक शतके िवचारवंतांनी, तßविचंतकांनी, इितहासकारांनी, सािहÂयमीमांसकांनी शोकाÂम नाट्याचे अंतरंग शोधÁयाचा - िवशेषत: अॅåरÖटॉटलने ÿितपािदलेÐया कॅथॅिसªस या munotes.in
Page 34
सािहÂय आÖवाद
35 संकÐपनेचा आपापÐया ²ानशाखे¸या आधारे अथª लावÁयाचा ÿयÂन केला आहे. Âयामुळे कॅथॅिसªस या सं²ेचे धािमªक, नैितक, वैīकìय, मानसशाľीय, सŏदयªवादी आिण ²ानाÂमक असे िनरिनराळे अथª सुचिवÁयात आले आहेत. Âयातील काही अथª आपण येथे पाहó. १. िगÐबटª मरी : िगÐबटª मरी या¸या मते अॅåरÖटॉटलला कॅथॅिसªस या शÊदाने एक धािमªक िकंवा संÖकारशाľीय कÐपना सुचवायची आहे. शोकांितकेचे मूळ डायोिनसस या देवते¸या उÂसवात आहे आिण हा उÂसव Ìहणजे सामुदाियक पापाचे पåरमाजªन करणारे एक सामािजक ÿायिIJ° असे. िशवाय सामािजक अåरĶाचे िनवारण करÁयासाठीच úीक शोकांितकेचा पिहला ÿयोग रोममÅये करÁयात आला, असा उÐलेख िलÓही¸या िलखाणात सापडतो. तेÓहा कॅथॅिसªसमÅये ÿायिIJ°ाचा अथª सामावलेला आहे, असे मरीचे ÿितपादन आहे २. लेिसंग : लेिसंग हा जमªन लेखक िवरेचनापे±ा (Purgation) शुĦीकरणावर (Purification) अिधक भर देतो. लेिसंग¸या मते िकÂयेक लोकां¸या मनात भय आिण अनुकंपा या भावना अितåरĉ तरी असतात िकंवा मुळीच नसतात. अगदी ±ुÐलक कारणासाठी रडणारे िकंवा अगदी िÿयजनिवरह झाला तरी अ®ू न ढाळणारे लोकही असतात. अशा लोकांनी शोकांितका पािहÐयास- आÖवाद घेतÐयास Âयां¸या या भावना खचê पडतात आिण Âयां¸या एकंदर मनोरचनेत या भावनांना योµय ते Öथान ÿाĮ होते. हीच शुĦीकरणाची ÿिøया होय, असे लेिसंगने ÖपĶ केले आहे. थोड³यात, लेिसंग या टीकाकाराने 'कॅथॅिसªस' या संकÐपनेचा अथª भावनांचे शुĦीकरण (Purification) असा घेतला आहे. शोकांितकेमुळे भावनांचे िवशुĦीकरण होऊन वाचक- ÿे±कांवर इĶ असा नैितक संÖकार घडतो, असे या भूिमकेत सांिगतलेले असÐयामुळे, ही ÿÂय± नीितवादी भूिमका ठरते. ३. िमÐटन: िमÐटन¸या मते कॅथॅिसªसची ÿिøया ही होिमओपॅिथक पĦत असते.काट्याने काटा काढावा Âयाÿमाणे शरीरातील आÌल (आंबटपणा) िकंवा ±ार (खारटपणा) अिधक झाÐयास तो काढून टाकÁयास जसा आÌलाचा िकंवा ±ाराचा उपयोग करÁयात येतो, तसा उपयोग मनात जड झालेÐया भय आिण अनुकंपा यांना वाट काढून देÁयासाठी वाđयातील Âयां¸या वणªनाचा होतो. थोड³यात, िमÐटन¸या मते वाđया¸या अथवा शोकांितके¸या आÖवादाने मनात साचून रािहलेÐया या भावनांनी मनाला जी जडता अथवा बिधरता आलेली असते ती हलकì होऊन मन पुÆहा एकदा मोकळे होते. ४. øोचे : øोचे¸या मते मनुÕय आपÐया मनावर झालेÐया संÖकारांचा िवÖतार कłन Ìहणजे Âयास Óयापक असे Öवłप देऊन Âयामधून आपली Öवत:ची मुĉता कłन घेतो. Âया संÖकारांचे Öवत:संबंधी असे Öवłप दूर साłन तो Âयांना Öवत:¸या मनापे±ा िनराळे असे łप देतो व Âया पĦतीने सारे मन:संÖकार Âया¸या ŀĶीने आÖवादयोµय वÖतू बनतात. या ÿिøयेत तो Öवत:स या संÖकारांपे±ा वर¸या पदवीवर नेऊ शकतो. हे कायª Ìहणजे माणसास आपÐया वैयिĉक संÖकारांपासून मुĉ कłन Âया संÖकारांस िवशुĦ Öवłप देÁयाचे कायª, हे कलाÿवृ°ीचे अंग आहे. या संपूणª munotes.in
Page 35
पाIJाßय सािहÂयशाľ
36 ÿिøयेत जी मानिसक िøया होते, Âया िøयेमुळे मनुÕय िनिÕøयतेपासून मुĉ होतो. यालाच øोचे¸या मते कॅ◌ॅथॅिसªस Ìहणावयाचे. ५. बुचर : बुचर या अॅåरÖटॉटल¸या úंथावरील भाÕयकाराने वरील अËयासकां¸या मतमतांतरांतून एक सुसंगती लावÁयाचा ÿयÂन केला आहे. Âया¸या मते कॅथॅिसªस Ìहणजे भावनांचे िवरेचन (purgation) होय. शोकांितका पाहताना आपÐयाला कोणता अनुभव येतो ? बुचर¸या मते या अनुभवात तादाÂÌय आिण साधारणीकरण असे दोन टÈपे आहेत. ÿारंभी वाचक - ÿे±कांचे ÓयिĉÂव नायका¸या ÓयिĉÂवात ताÂपुरते िवलीन होते. Âयामुळे Âयाला नायकावर आलेली संकटे जणू आपÐयावर आलेÐया संकटासारखी वाटू लागतात.यानंतर साधारणीकरणाचा टÈपा येतो. भावनांची ÓयिĉिनबĦता गळून पडÐयामुळे सवª मानवजातीचेच दु:ख आपण वाचत- पाहात आहोत आिण शोकांितका Ìहणजे सवª मानवी जीवनाचे िचý आहे असे वाटू लागते. मानवापुढील मूलभूत Öवłपाचे, ÿचंड असे ÿij िदसू लागतात. अशा पåरिÖथतीत नायकाला दु:ख भोगावे लागणे यात एक नैितक अपåरहायªता आहे,असेही ल±ात येते. जीवना¸या या िवराट दशªनामुळे जी आदरयुĉ भीती (awe) िनमाªण होते, ित¸यात भीती व अनुकंपा यांचा िमलाफ झालेला असतो. परंतु Âयां¸यातील ÓयिĉिनबĦता गळून गेÐयामुळे Âयांतील नेहमीचा दु:खद भागही नाहीसा होतो. अशा रीतीने भावनांचे िवरेचन होते. ÓयिĉिनबĦता ही शोकांितके¸या मागाªतील अडथळा आहे. शोकांितके¸या आÖवादाने तो दूर होतो. वाचक- ÿे±क अÿÂय±रीÂया नैितकतेला संमुख होतो. कॅथॅिसªसचे हे दोÆही अथª ल±ात घेतले तर अॅåरÖटॉटल 'शोकािÂमकेचा- सािहÂयाचा वाचक- ÿे±कमनावर ÿÂय± वा अÿÂय±पणे नैितक संÖकार होतो' ही भूिमका घेतो, असा बूचर¸या ÌहणÁयाचा अथª आहे. ४.५ समारोप सािहÂय आिण मानवी जीवनाचा खूप जवळचा संबंध आहे. सािहÂयामुळेच आपणास आपला इितहास समाजात असतो सािहÂय जर मानवी जीवनातून वगळÐयास मानवी जीवनाला काही ही अथª उरणार नाही. Ìहणून या ÿकरणात आपण सािहÂय िनिमªती ÿिøया आिण सािहÂय Óयापार या िवषयी सिवÖतर चचाª केली आहे. सािहÂयाचा आÖवाद घेÁयासाठी सुĦा वाचकांजवळ बौिĦक ÿगÐभता असणे आवÔयक आहे. सािहÂय मुळातच मानवी मना¸या आंतåरक कÐपना शĉì¸या जोरावर िनमाªण होत असते . सािहÂयाची िनिमªती ही मानवी आÂमािवÕकार असतो. सािहÂयातून जे मानवी मन तयार होत असते ते िवकिसत झाÐयाचे आपणास िदसून येत असते. Ìहणून सािहÂयात कÐपना शĉìला महÂवाचे Öथान आहे. वेगवेगÑया सािहÂयिवचारवंतांनी सािहÂय िनिमªती संकÐपना वरील ÿमाणे मांडÐया आहेत.सािहÂय आिण कला यातील फरक ही या िठकाणी सांिगतले आहे. अशा ÿकारे आपणास सािहÂय िनिमªती ÿिøया समजून घेता येईल. munotes.in
Page 36
सािहÂय आÖवाद
37 ४.६ संदभª úंथ १) करंदीकर, गो. िव. (१९५७) : अॅåरÖटॉटलचे काÓयशाľ (अनुवाद), मौज ÿकाशन, मुंबई. २) गणोरकर ÿभा, डहाके वसंत आबाजी आिण इतर (संपा.) (२००१): वाđयीन सं²ा - संकÐपना कोश, ग.रा. भटकळ फाउÁडेशन, मुंबई. ३) गाडगीळ, स. रा. (२०१०): काÓयशाľÿदीप, Óहीनस ÿकाशन, पुणे. ४) जोग, रा. ®ी. (१९८४) : अिभनव काÓयÿकाश, Óहीनस ÿकाशन, पुणे. ५) नेमाडे भालचंþ (१९८७) : सािहÂयाची भाषा, साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद. ६) पाटणकर वसंत (२००६) : सािहÂयशाľ : Öवłप आिण समÖया, पĪगंधा ÿकाशन, पुणे. ७) पाटील गंगाधर (१९८१) : समी±ेची नवी łपे, मॅजेिÖटक, मुंबई. ८) मालशे िमिलंद (१९९५) : आधुिनक भाषािव²ान : िसĦाÆत आिण उपयोजन, लोकवाđय गृह, मुंबई. ९) राजाÅय± िवजया आिण इतर (संपा.) (२००२) : मराठी वाđयकोश, खंड- ४, (समी±ा सं²ा), महाराÕů राºय सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई. ४.७ ÖवाÅयाय: ÿij ø.१. खालील ÿijांची एका वा³यात उ°रे िलहा. १. अॅåरÖटॉटलने 'कॅथॅिसªस' ही संकÐपना कोणा¸या वैīकìय úंथातून घेतली आहे? २. सािहÂया¸या आÖवादात जोनाथन कलरने कोणकोणÂया संकेतÓयवÖथांचे ²ान असणे आवÔयक मानले आहे ? ३. शोकांितकेचे मूळ कोणÂया देवते¸या उÂसवात आहे ? ४. लेिसंगने 'कॅथॅिसªस' या संकÐपनेचा कोणता अथª सांिगतला आहे ? ५. िमÐटनने 'कॅथॅिसªस' या संकÐपनेचा अथª लावताना कोणÂया वैīकìय पĦतीचा आधार घेतला आहे ? ६. ÿेरणासंतुलना¸या िसĦांताला आणखी कोणÂया नावाने ओळखले जाते ? ७. लौिकक अनुभव व दैनंिदन अनुभव यात कोणÂया Öवłपाचा भेद असतो? ८. कोणती शĉì कलाकृतीत अनेकिवध ÿेरणांची संतुिलत संघटना िनमाªण करते? munotes.in
Page 37
पाIJाßय सािहÂयशाľ
38 ९. åरचड्ª¸या मते कलेमुळे आपÐया भावना- ÿेरणांचे काय होत असते? १०. बुचर¸या मते सािहÂया¸या आÖवादात कोणते दोन टÈपे असतात? ÿij ø. २. खालील िवषयांवर टीपा िलहा. १. िमÐटनकृत 'कॅथॅिसªस' संकÐपनेचे िववेचन २. बुचरकृत 'कॅथॅिसªस' संकÐपनेचे िववेचन ३. लौिकक अनुभव व कलानुभवातील भेद ४. सािहÂया¸या आÖवादÿिøयेतील ÿेरणासंतुलना¸या ÓयवÖथापनाचे महßव ÿij ø. ३. पुढील ÿijांची सिवÖतर उ°रे िलहा. १. सािहÂया¸या आÖवादÿिøयेतील कॅथॅिसªस या संकÐपनेचे महßव ÖपĶ करा. २. अॅåरÖटॉटलकृत 'कॅथॅिसªस' ही संकÐपना िवशद कłन िविवध अËयासकांनी लावलेÐया अथा«चा परामशª ¶या. ३. सािहÂया¸या आÖवादÿिøयेतील åरचड्ªस¸या ÿेरणासंतुलना¸या िसĦांताचे महßव ÖपĶ करा. ४. सािहÂयाचा आÖवाद Ìहणजे काय ते सांगून या आÖवादÿिøयेतील ÿेरणासंतुलनाचे कायª िवशद करा. munotes.in