एम.ए.शिक्षणशास्त्र-सत्र-४-प्रकल्प-कार्य-munotes

Page 1

1 १
शैक्षणिक संप्रेषि प्रणिया
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ शैक्षद्दणक संप्रेषण- पररचय
१.१.१ शैक्षद्दणक संप्रेषणाची संकल्पना
१.१.२ घटक
१.१.३ महत्व
१.२ संप्रेषणाचे प्रद्दतमान
१.२.१ रेषीय
१.२.२ अंतरद्दियात्मक
१.२.३ व्यवहारात्मक
१.३ संप्रेषणाचे प्रकार
१.३.१ लक्ष्य संबंद्दधत
१.३.२ प्रद्दिया संबंद्दधत
१.४ सारांश
१.५ घटक समाप्ती सराव
१.६ संदभभ
१.० उणिष्टे हे घटक वाचल्यानंतर, द्दवद्याथी सक्षम होइल:
 शैक्षद्दणक संप्रेषणाची व्याख्या करेल
 शैक्षद्दणक संप्रेषणाची संकल्पना स्पष्ट करेल
 शैक्षद्दणक संप्रेषणाच्या घटकांचे वणभन करेल
 शैक्षद्दणक संप्रेषणाचे महत्व सांगेल
 शैक्षद्दणक संप्रेषणाच्या द्दवद्दवध प्रतीमानांमधील फरक स्पष्ट करेल
 संप्रेषणाच्या प्रकारांची चचाभ करेल
munotes.in

Page 2

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
2 १.१ शैक्षणिक संप्रेषि- पररचय ऄनेक द्दवद्वान शतकानुशतके संप्रेषणाचा ऄभ्यास करीत अहेत. जेव्हा कोणतीही भाषा
द्दवकद्दसत झाली नव्हती तेव्हा मनुष्य आतरांशी अवाज, संकेत, हावभाव, आत्यादींच्या द्वारे
संप्रेषण साधत ऄसे. संप्रेषणाच्या क्षमतेमुळे मानव जे चांगली अंतरद्दिया साधू शकतात.
त्यांना सहकायभ, माद्दहतीची देवाणघेवाण चांगल्या साधनांची द्दनद्दमभती आत्यादी करणे शक्य
होते. संप्रेषण नसते तर मानवी समाज अज जो अहे तसा नसता. संप्रेषणाने मानवाला या
ग्रहावरील सवाभत ऄत्याधुद्दनक, समजूतदार अद्दण यशस्वी बनद्दवले अहे.
मानवाच्या जगण्यासाठी संप्रेषण गरजेचे ऄसले तरी संप्रेषण करण्याची क्षमता तसेच ज्या
पद्धतीने संप्रेषण अपण करतो हे काहीवेळा ऄध्यारुत धरले जाते. त्यासाठी ‚संप्रेषण‛
म्हणजे काय ? हे समजून घेणे द्दनणाभयक ठरते.
संप्रेषि: अर्थ:
माद्दहती पोहोचवण्याच्या कृतीला संप्रेषण ऄसे म्हणतात. कम्युद्दनकेशन हा शब्द लॅद्दटन शब्द
'कम्युद्दनस' वरून अला अहे, ज्याचा ऄथभ 'सामान्य अहे अद्दण 'कम्युद्दनकॅटस' या
'कम्युद्दनको' च्या पररपूणभ द्दनद्दष्िय पाद्दटभद्दसपलपासून तयार झाला अहे ज्याचा ऄथभ
'सामाद्दयक करणे' अहे. कल्पना, तथ्ये देणे, प्राप्त करणे द्दकंवा देवाणघेवाण करणे, योग्य
माध्यमांद्वारे माद्दहती, द्दसग्नल द्दकंवा संदेश म्हणजे संवाद. हे व्यक्ती अद्दण गटांना मन
वळवणे, माद्दहती शोधणे, माद्दहती द्दवतरीत करणे, द्दशद्दक्षत करणे, वाद घालणे द्दकंवा भावना
व्यक्त करण्यास सक्षम करते. ‘संवाद’ या शब्दाचे ऄद्दधक चांगल्या प्रकारे अकलन
करण्यासाठी अपण या द्दवषयावरील द्दवद्वानांनी द्ददलेल्या व्याख्यांचे द्दवश्लेषण करूया.
त्यानुसार जी.जी. Brown ( २००९), ‚संप्रेषण म्हणजे माद्दहती एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या
व्यक्तीकडे हस्तांतररत करणे, मग त्यातून अत्मद्दवश्वास द्दनमाभण होतो द्दकंवा नाही; परंतु
हस्तांतररत केलेली माद्दहती ग्राहकाला समजण्यायोग्य ऄसणे अवश्यक अहे.
ऄॅडम्स अद्दण कॅलेन्स (२००६) म्हणतात की "संवाद म्हणजे आतर लोकांद्वारे तयार
केलेल्या संदेशाबिल लोकांची समज, व्याख्या अद्दण प्रद्दतसाद." पुढे, जॉन एडेऄर ऄसे मत
मांडतात की "संवाद ही मूलत: एका व्यक्तीची दुसऱ्याशी संपकभ साधण्याची अद्दण स्वत: ला
समजून घेण्याची क्षमता अहे". श्रॉम (१९९३) व्यक्त करताना "संप्रेषण ही एक यंत्रणा अहे
ज्याद्वारे मानवी संबंध ऄद्दस्तत्वात अहेत अद्दण द्दवकद्दसत होतात".
दळणवळणाच्या द्दवद्दवध प्रद्दियांवर जोर देउन, कीथ डेद्दव्हस यांनी "संप्रेषण ही एका
व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे माद्दहती पोहोचद्दवण्याची अद्दण समजून घेण्याची प्रद्दिया
म्हणून व्याख्या केली अहे." त्यांनी पुढे स्पष्ट केले की, "हा मूलत: लोकांमधील ऄथाभचा
सेतू अहे," अद्दण या सेतूमुळे, गैरसमजाची नदी सुरद्दक्षतपणे पार करा.
त्याच ओळीत लुइस ॲलेन वणभन करतात, ‚संप्रेषण हे सवभ गोष्टींची बेरीज अहे जेव्हा
एखादी व्यक्ती दुसऱ्याच्या मनात समज द्दनमाभण करू आद्दच्ित ऄसते. ऄथाभचा पूल म्हणून
संप्रेषण. यात सांगणे, ऐकणे अद्दण समजून घेणे ही पद्धतशीर अद्दण सतत प्रद्दिया समाद्दवष्ट
अहे. munotes.in

Page 3

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
3 Gerber ( १९५७) च्या शब्दात, "संप्रेषण म्हणजे संदेशांद्वारे सामाद्दजक संवाद". कूंट्झ
अद्दण ओ'डोनेल यांचे मते , "संवाद म्हणजे "कमीत कमी दोन व्यक्तींमधील माद्दहतीची
देवाणघेवाण दुस-याच्या मनात अकलन द्दनमाभण करणे म्हणून समजले जाउ शकते, द्दकंवा
ते संघषाभला जन्म देते.
थोडक्यात, संप्रेषण ही एक प्रद्दिया म्हणून पररभाद्दषत केली जाउ शकते.शाद्दब्दक अद्दण
ऄशाद्दब्दक द्दचन्हे अद्दण एकाद्दधक संदभाांद्वारे प्रभाद्दवत द्दचन्हे यांचे प्रसारण अद्दण स्वागत
याद्वारे ऄथभ काढणे. ही एक द्दद्व-मागी प्रद्दिया अहे ज्यामध्ये द्दकमान दोन व्यक्ती द्दकंवा
पक्षांचा समावेश ऄसतो, म्हणजे प्रेषक अद्दण ग्राहक
ईपरोक्त व्याख्यांवरून हे स्पष्ट होते की, संप्रेषण ही व्यक्त करणे, ऐकणे अद्दण समजून
घेण्याची एक पद्धतशीर अद्दण सातत्यपूणभ प्रद्दिया अहे ज्यामध्ये लोकांमधील कल्पना,
द्दवचार द्दकंवा माद्दहतीची देवाणघेवाण समाद्दवष्ट ऄसते. संप्रेषण नेहमी काही संदभाभत घडते
जसे की संबंधात्मक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक, व्यवसाय द्दकंवा मानद्दसक. संप्रेषणाचा एक
महत्त्वाचा भाग म्हणजे संदेश योग्यररत्या समजला अहे याची खात्री करणे. जेव्हा सवभ लोक
संवाद साधत ऄसतात, वरवर पाहता समज अद्दण अकलनाच्या समान पातळीवर
ऄसतात, तेव्हा संवाद होतो. पररणामस्वरुप, संप्रेषण हे शाद्दब्दक द्दकंवा ऄशाद्दब्दकररत्या
व्यक्त करण्यापेक्षा जे समजले अहे त्यावरून द्दनधाभररत केले जाते.
लेमन्सच्या संज्ञेनुसार, संप्रेषण म्हणजे अपल्या सवाांच्या दैनंद्ददन संभाषण अद्दण चचाभ. जरी
"संप्रेषण" हा शब्द सवभ मानवी परस्परसंवादांना संदद्दभभत करत ऄसला तरी, तो मूखभपणाने
बोलणे, बडबड करणे याला समानाथी नाही. संप्रेषणाचा वापर कसा करता येइल यावर
ऄवलंबून संप्रेषणाचे वेगवेगळे ईिेश अहेत. शैक्षद्दणक संप्रेषण हे व्यावसाद्दयक संप्रेषण द्दकंवा
सामाद्दजक संप्रेषणापेक्षा बरेच वेगळे अहे. खालील ईपघटकांमध्ये, शैक्षद्दणक संप्रेषणाची
संकल्पना, घटक अद्दण महत्त्व यावर सखोल चचाभ केली अहे.
१.१.१ शैक्षणिक संप्रेषिाची संकल्पना:
'संप्रेषण' या संज्ञेचा ऄथभ मागील भागात अधीच ऄभ्यासला गेला अहे.
Academ ic+Co mmunication ( शैक्षद्दणक + संप्रेषण) या शब्दाची संकल्पना समजून
घेण्याचा प्रयत्न करूया. मूलभूत अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण अद्दण बोधात्मक शैक्षद्दणक भाषा-
अधाररत संप्रेषण यांच्यातील फरक ओळखण्याची अवश्यकता द्दजम कद्दमन्स यांनी
१९८० च्या दशकाच्या सुरुवातीला शैक्षद्दणक समुदायाच्या लक्षात अणून द्ददले होते.
यूएसए मध्ये, त्याच्या कायाभचा द्दवशेषतः मोठा प्रभाव पडला होता.
कद्दमन्स (१९८४) म्हणतात की, "संभाषणात्मक (सामाद्दजक) भाषा, ज्याला मूलभूत
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण देखील म्हटले जाते, त्यात दैनंद्ददन सामाद्दजक अंतरद्दियेसाठी
अवश्यक ऄसलेली भाषा कौशल्ये ऄसतात". जेथे "शैक्षद्दणक भाषा-अधाररत संप्रेषण,
दुसरीकडे, शालेय द्दशक्षणाशी संबंद्दधत ऄसलेल्या संज्ञानात्मक मागणी, संदभाभनुसार कमी
केलेल्या मजकुराच्या प्रकारांमध्ये भाषा हाताळण्याची अद्दण ऄथभ लावण्याची भाद्दषक क्षमता
संदद्दभभत करते" (कद्दमन्स, १९८४). शैक्षद्दणक भाषा-अधाररत संप्रेषणाच्या प्रभुत्वासाठी munotes.in

Page 4

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
4 त्यांच्या पूवीच्या शैक्षद्दणक अद्दण साक्षरतेच्या ऄनुभवांवर ऄवलंबून, पाच ते सात वषे
अवश्यक ऄसल्याचे नोंदवले जाते.
ऄमेररकन लायब्ररी ऄसोद्दसएशन या लेखातील द्दप्रद्दन्सपल्स ऄँड स्रॅटेजीज फॉर द ररफॉमभ
ऑफ स्कॉलरली कम्युद्दनकेशन "शैक्षद्दणक संप्रेषण ही एक प्रणाली अहे ज्याद्वारे संशोधन
अद्दण आतर ऄभ्यासपूणभ लेखनाची द्दनद्दमभती केले जाते, गुणवत्तेसाठी मूल्यमापन केले जाते,
द्दवद्वान समुदायात प्रसाररत केले जाते अद्दण भद्दवष्यातील वापरासाठी संरद्दक्षत केले जाते"
ऄशी व्याख्या करते. ही व्याख्या संशोधन अद्दण प्रकाशनाच्या ईिेशाने केवळ ऄभ्यासपूणभ
बैठ पुती मयाभद्ददत अहे. त्यानुसार, ज्या प्रद्दियेद्वारे संशोधन अद्दण आतर शैक्षद्दणक कामे
द्दवकद्दसत केली जातात, गुणवत्तेसाठी मूल्यमापन केले जाते, द्दवद्वान समुदायाशी संवाद
साधला जातो अद्दण त्यानंतरच्या वापरासाठी जतन केला जातो त्याला येथे शैक्षद्दणक
संप्रेषण म्हणून संबोधले जाते.
शैक्षद्दणक संप्रेषण ईच्च संरद्दचत संप्रेषण पद्धतींचा संदभभ देते जे सामान्यत: केवळ शैक्षद्दणक
संदभाभत लागू केले जातात. शैक्षद्दणक संप्रेषण हा संप्रेषणाचा एक प्रकार अहे जो द्दसद्धांत
द्दकंवा दृद्दष्टकोन स्थाद्दपत करण्यावर द्दकंवा त्याचे समथभन करण्यावर लक्ष केंद्दित करताना
एका द्दवद्दशष्ट द्दवषयावर ताण देतो.
सोप्या शब्दात, शैक्षद्दणक ईिेशासाठी वापरला जाणारा संवाद शैक्षद्दणक संप्रेषण म्हणून
ओळखला जातो. थोडक्यात, ही एक श्रोत्यांना ज्ञान द्दमळवून देण्याची अद्दण प्रसाररत
करण्याची एक पद्धत अहे ज्याचा फायदा होइल. जनभल लेख, पेपर, मोनोग्राफ,
पुनरावलोकने अद्दण संपाद्ददत संग्रहातील प्रकरणे ही ऄशा कामांपैकी अहेत जी शैक्षद्दणक
लोक प्रकाशनासाठी वारंवार तयार करतात. द्दवद्याथ्याांसाठी शैक्षद्दणक संप्रेषण
द्दियाकलापांच्या काही ईदाहरणांमध्ये द्दनबंध, शोधद्दनबंध, पररसंवाद, पररसंवाद, संशोधन
प्रस्ताव, शोधद्दनबंध अद्दण प्रबंध यांचा समावेश होतो. सवभसाधारणपणे अद्दण द्दवशेषत:
पीजी, (पदव्युत्त्र )एम.द्दफल सारख्या ईच्च द्दशक्षणाच्या कोणत्याही द्दवद्याथ्याभसाठी. द्दकंवा
पीएच.डी. शैक्षद्दणक संप्रेषणासाठी तोंडी अद्दण द्दलद्दखत स्वरूपात कौशल्ये ऄत्यंत अवश्यक
अहेत.
शैक्षद्दणक संप्रेषण हे दैनंद्ददन संप्रेषणापेक्षा वेगळे ऄसते कारण त्यात बरेच चांगले संशोधन
केले जाते, पूवाभग्रहांचा लेखाजोखा केला जातो, सवभ तकभसंगत युद्दक्तवाद केले जातात, स्त्रोत
पूणभपणे मान्य केले जातात, आत्यादी. त्याचा ईिेश वाचकांना पुराव्यावर अधाररत ऄचूक
माद्दहती प्रदान करणे अहे. संदभभ अद्दण संदभभ समाद्दवष्ट केले अहेत. हे एका द्दवद्दशष्ट
संरचनेचे ऄनुसरण करते.
उपरोक्त व्याख्या आणि चचेवरून असे णिसून येते की शैक्षणिक संप्रेषिाची संकल्पना
खालील पररमािे समाणवष्ट करते:
 शैक्षद्दणक संप्रेषण ही एक गुंतागुंतीची, गद्दतमान अद्दण सजभनशील प्रद्दिया अहे.
 शैक्षद्दणक संप्रेषण ही एक सराव अहे जी व्यापकपणे संस्थात्मक अद्दण द्दनयमन केलेली
अहे. munotes.in

Page 5

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
5  शैक्षद्दणक संप्रेषण चौकशी अद्दण ज्ञानाला प्रोत्साहन देण्यासाठी एक सामान्य कल्याण
म्हणून तयार केले जाते, जे त्याच्या मुख्य गुणांपैकी एक अहे.
 शैक्षद्दणक संप्रेषणामध्ये ऄशा कल्पना देखील समाद्दवष्ट ऄसतात ज्या प्रभावीपणे अद्दण
औपचाररकपणे शैक्षद्दणक पद्धतीने सादर केल्या जातात.
 ऄसमान ऄशैक्षद्दणक संप्रेषण जे शैक्षद्दणक द्दवषयाऐवजी सामान्य द्दवषयावर लक्ष केंद्दित
करते, शैक्षद्दणक संप्रेषणामध्ये द्दवद्दशष्ट द्दवषय द्दकंवा क्षेत्रावरील सामग्री ऄसते.
 केवळ कल्पनांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करण्यासाठी वापरलेले शब्द अद्दण रचनाच नव्हे तर
ज्या तंत्रांद्वारे कल्पनांचा प्रसार केला जातो ते सवभ शैक्षद्दणक संवादासाठी अवश्यक
अहेत.
 शैक्षद्दणक संप्रेषण लेखी द्दकंवा तोंडी दोन्ही स्वरूपात ऄसू शकते. ईदाहरणाथभ,
संशोधन प्रस्ताव द्दलद्दहणे अद्दण त्याचे सादरीकरण देणे.
 लेख, शोधद्दनबंध, शैक्षद्दणक द्दनबंध, पुस्तक समीक्षा, पररसंवाद, पाठ्यपुस्तक द्दवश्लेषण,
हस्तपुद्दस्तका, संदभभ, प्रदशभन, आत्यादींना शैक्षद्दणक संप्रेषणामध्ये द्दवद्दशष्ट स्थान अहे.
 हा एक केंद्दित संवाद अहे जो पुरावा, द्दवश्लेषण अद्दण व्याख्या वापरून कल्पना द्दकंवा
युद्दक्तवाद सादर करतो.
 हे बहुतांशी औपचाररक ऄसते. त्यात सवभ संलग्न ऄथाांसह द्दवषय समजून घेणे, द्दवषय
द्दनवडणे, प्राथद्दमक अद्दण दुय्यम स्त्रोत वापरून योग्य संशोधन करणे, युद्दक्तवाद तयार
करण्यासाठी नोट्स घेणे अद्दण स्पष्ट द्दनष्कषभ काढणे या दृष्टीने योग्य द्दनयोजन समाद्दवष्ट
अहे.
 यात सामान्यतः एक द्दवद्दशष्ट प्रेक्षक द्दकंवा वाचक ऄसतो जो त्याच क्षेत्राशी संबंद्दधत
ऄसतो ज्यावर शैक्षद्दणक संप्रेषण केंद्दित अहे.
 हे द्दवद्याथ्याभच्या व्यद्दक्तमत्वाच्या द्दवकासामध्ये अद्दण भद्दवष्यातील तयारीमध्ये
महत्त्वपूणभ भूद्दमका बजावते.
शैक्षद्दणक अद्दण द्दवद्याथी जे संप्रेषण करतात त्याचा सारांश देण्याचा सवोत्तम मागभ म्हणजे
"जे द्दशकले अहे ते प्रदद्दशभत करण्यासाठी संप्रेषण करणे." शैक्षद्दणक संप्रेषणाचा ईपयोग काय
द्दशकले गेले अहे अद्दण ते कसे वापरले गेले अहे हे प्रदद्दशभत करण्यासाठी वापरले जाते. ते
वेगवेगळ्या द्दवषयांवर चचाभ करण्यासाठी अद्दण संशोधन करण्यासाठी संप्रेषण साधतात,
युद्दक्तवाद करतात अद्दण द्दवद्दशष्ट प्रेक्षकांपयांत पोचवतात. त्यांनी वाचकांना द्दवद्दशष्ट द्दसद्धांताची
खात्री पटवून द्ददली पाद्दहजे द्दकंवा संशोधन-अधाररत माद्दहती प्रदान केली पाद्दहजे.
१.१.२ संप्रेषिाचे िविवध घटक:
संप्रेषणाची प्रद्दिया समजून घेण्यासाठी संप्रेषणाचे द्दवद्दवध घटक पुढीलप्रमाणे अहेत: munotes.in

Page 6

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
6 १) संिर्थ (CONTEXT):
संप्रेषण हे संदभाभच्या पररघाने समाद्दवष्ठ केलेल्या क्षेत्रामध्ये घडत ऄसते. संप्रेषण संदभाभच्या
द्दकमान चार बाजू मानल्या अहेत. भौद्दतक बाजू म्हणजे संप्रेषण घडवणारे स्थान. ईदा.
शाळेच्या संदभाभत, वगभखोली, प्रयोगशाळा, मैदान आत्यादी सामाद्दजक बाजू म्हणजे मानवी
संबंध. ईदा. द्दशक्षक -द्दवधाथी संबंध. मानसशास्त्रीय बाजू म्हणजे संप्रेषणाचे वातावरण. ईदा.
औपचाररक, ऄनौपचाररक गंभीर, द्दवनोदी आत्यादी. शेवटची बाजू वेळ-काळाशी संबंद्दधत
म्हणजे संप्रेषण घडवणारी वेळ द्दकंवा काळ. ईदा. सकाळी, दुपारी, ऐद्दतहाद्दसक काळ
आत्यादी.
२) प्रेषक स्रोत (SOURCE , SENDER , COMMUNICATOR):
संप्रेषण प्रद्दियेस सुरुवात करणारा घटक. हा घटक बातमी, प्रणाली, माद्दहती स्रोत, घटना,
द्दवचार द्दकंवा गरज ऄसू शकतो. शाद्दब्दक द्दकंवा ऄशाद्दब्दक सूचकांकडून संदेश पाठवला
जातो. स्रोताद्वारे व्यक्ती अपले मानद्दसक ऄवबोध द्दवद्दशष्ट्य संकेतात रूपांतररत करून (
सांकेद्दतकीकरण करून ) संदेशाद्वारे दुसऱ्या व्यक्तीकडे द्दकंवा व्यक्तींकडे पाठवते.
३) संिेश (MASSAGE):
प्रेक्षकाकडून शाद्दब्दक / ऄशाद्दब्दक रूपात पाठवले जाणारे सूचक म्हणजे संदेश. ज्यावेळी
ग्राहक संदेशाचा ऄथभ समजू शकतो त्यावेळेसच त्याला संदेश म्हणणे योग्य होय. संदेश हा
संप्रेषण प्रद्दियेचा अशय ऄसतो. तो द्दवद्दवध रूपांत ऄसू शकतो. ईदा. तथ्ये, कल्पना, मते,
अकृती, माद्दहती, भावना, हावभाव, आत्यादी. संदेश हा ऄथभपूणभ व कमी वेळात द्ददला जाणारा
ऄसावा.
४) माध्यम / मागथ (MEDIUM , CHANNEL):
संदेश पाठवण्यासाठी द्दनवडलेले माध्यम म्हणजे मागभ. संदेश पोहोचद्दवण्याचा सवाभत चांगला
मागभ संप्रेषकास द्दनवडावा लागतो. मागभ हे मूलतः दृक, श्राव्य, स्पशभ, गंध अद्दण चव या
माध्यमांशी संबंद्दधत ऄसतात. अधुद्दनक तत्रंज्ञानावर अधाररत द्दवद्दवध माध्यमांचा वापर
प्रेषक माद्दहतीच्या प्रक्षेपणाची करू शकतो. ऄथाभत, त्यासाठी माध्यम द्दनवडीचे द्दनकष पाळून
संप्रेषण कमी वेळेत ऄद्दधक पररणामकारक कसे होइल हे पाद्दहले जाते.
५) ग्राहक (RECEIVER):
प्रेषक ज्याच्याकडे माद्दहती पाठवतो ऄसा घटक हा घटक देखील व्यक्ती, प्रणाली, द्दकंवा
गंतव्यस्थान (Destination ) ऄसू शकते. येथे प्रेक्षकाने पाठवलेली माद्दहती ग्रहण केली
जाते. संप्रेषणाचा ईिेश ग्राहकांपयांत माद्दहती पोहचद्दवणे व त्याच्या वतभनात ऄपेद्दक्षत बदल
घडवून अणणे हा ऄसतो. ग्राहक माद्दहतीचे ग्रहण करणे, (receive ) ऄथभ लावणे,
(Interprete ) ऄथभ समजून घेणे (Perceive ) अद्दण त्यावर प्रद्दतसाद देणे (Response) या
कृती करतो.
munotes.in

Page 7

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
7 ६) प्रतीक (SYMBOL):
संदेश हा द्दकत्येकदा प्रतीकात्मक रूपात दशभद्दवला जातो. तो शाद्दब्दक ऄथवा ऄशाद्दब्दक
ऄसू शकतो. ईदा. शब्द, द्दचत्र, खुणा, आत्यादी.
७) सांकेणतकीकरि (ENCODING):
प्रेषक, अशयाचे रूपांतर ग्राहकाला समजेल व द्दनवडलेल्या माध्यमास ऄनुरूप राद्दहले ऄसे
करतो त्याला सांकेद्दतकीकरण ऄसे म्हणतात. यात कल्पना, तथ्ये, भावना, माद्दहती, शब्द,
द्दचन्हे, प्रतीके, कृती, द्दचत्रे ऄथवा दृक - श्राव्य रूपात रूपांतरत केले जाते. ग्राहकाची क्षमता
संख्या व द्दनवडलेले माध्यम यांना ऄनुरूप पद्धतीने प्रेषक संदेश प्रक्षेपणाचे द्दनयोजन व
संघटन करतो.
८) णन:सांकेणतकीकरि (DECODING):
प्रेषकाने पाठद्दवलेल्या संदेशाचा ग्राहक ऄथभ लावतो. त्याला द्दन:सांकेद्दतकीकरण ऄसे
म्हणतात. संदेशाचा चुकीचा ऄथभ लावला गेले तर संदेशाचे द्दवकृतीकरण (Distortion )
होण्याची शक्यता ऄसते.
९) प्रत्यार्रि (FEEDBACK):
प्रेक्षकाने पाठद्दवलेल्या संदेशाचे ग्रहण करून, त्याचा ऄथभ लावून, त्याला ग्राहक प्रद्दतसाद
देतो. हा ग्राहकाने प्रेक्षकांकडे पाठद्दवलेला संदेश ऄसतो. प्रत्याभरणाद्वारे प्रेषकास
संप्रेषणाच्या पररणामकारकतेची खात्री होते.
१०) गोंधळ (NOISE):
संदेशाला द्दवकृत (Distort) करणारी कोणतीही गोष्ट म्हणजे गोधळ होय. गोंधळ संप्रेषण
प्रद्दियेच्या ऄंतगभत द्दकंवा बाह्य कारणांमुळे होउ शकतो. गोंधळ म्हणजे संदेशातील नको
ऄसलेली प्रतीके द्दकंवा संकेत जे पाद्दहजे ऄसलेल्या संकेत द्दकंवा प्रद्दतकांना पोहोचण्यात
ऄडथळा द्दनमाभण करतात.
प्रभावी संप्रेषणासाठी वरील दहा घटकांपैकी प्रत्येक घटक महत्वपूणभ अहे.

Source:
https://newsmoor.com/wp content/uploads/ २०१९/११/Communication -munotes.in

Page 8

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
8 elements -elements -of-communication -९-elements -of-communication -
process -are-sender -encoding -message -channel -decoding -receiver -
feedback -context. -scaled.jpg
Sender - प्रेषक
Encoding - सांकेतीकरण
Message - माध्यम / संदेश
Channel - मागभ
Decoding - द्दन: सांकेतीकरण
Receiver - ग्राहक
Feedback - प्रत्याभरण
वरील चचाभ केलेल्या घटकांव्यद्दतररक्त, संप्रेषणाचे बाह्य घटक अहेत जे प्राप्तकत्याांना संदेश
समजण्यापासून प्रद्दतबंद्दधत करतात. संवाद तज्ञ नेहमी संवादादरम्यान कमीतकमी अवाज
ठेवण्याचा प्रयत्न करतात कारण हा प्रद्दियेचा एक ऄवांद्दित घटक अहे. कायभक्षम
संप्रेषणास प्रद्दतबंध करणारा कोणताही ऄडथळा अहे. त्या संदभाभत अवाज द्दकंवा ऄडथळे
म्हणून संदद्दभभत. प्रत्यक्षात, समोरासमोर, गट, मध्यस्थी आत्यादींसह सवभ प्रकारच्या
संप्रेषणांमध्ये अवाज ईपद्दस्थत ऄसतो.
पररणामी, संप्रेषण कसे कायभ करते अद्दण कोणते घटक गुंतलेले अहेत हे जाणून घेतल्याने
व्यक्तीला संप्रेषणादरम्यान काय घडते याची ऄद्दधक जाणीव होइल. संदेश चांगल्या प्रकारे
समजला अहे याची खात्री करण्यासाठी काय केले जाउ शकते याची देखील हे व्यक्तीला
जाणीव करून देते. शैक्षद्दणक सेद्दटंगमध्ये, द्दजथे कल्पना अद्दण माद्दहती व्यक्त करणे ऄद्दधक
कायभक्षम ऄसणे अवश्यक अहे, घटकांबिलचे ज्ञान सामान्यत: काही द्दवधाने द्दकंवा मतांच्या
स्वरूपात संदेश ऄसल्याचे सुद्दनद्दित करते. चुकीचा ऄथभ लावला जात नाही अद्दण तोंडी
अद्दण द्दलद्दखत स्वरूपात योग्यररत्या समजला जातो. संप्रेषणाची माध्यमे द्दकंवा माध्यमे
सावधद्दगरीने द्दनवडली जातात. संदेशात संदभभ समाद्दवष्ट केला जातो तसेच लद्दक्ष्यत
प्रेक्षकांना समजून घेण्याचा प्रयत्न केला जातो.
१.१.३ संप्रेषणाचे महत्व:
अजकाल, शैक्षद्दणक संप्रेषण वेगाने द्दवकद्दसत होत अहे, अद्दण ऄद्दधक द्दशक्षक, संशोधक
अद्दण द्दवद्यापीठाचे प्राध्यापक ऄध्यापन अद्दण द्दशक्षण अद्दण ज्ञानाचा प्रसार सुलभ
करण्यासाठी सोशल मीद्दडया वापरण्याव्यद्दतररक्त वैयद्दक्तक वेबपृष्ठे द्दकंवा शैक्षद्दणक ब्लॉग्स
तयार अद्दण राखत अहेत. शैक्षद्दणक संप्रेषण हा द्दशक्षणाचा एक महत्त्वाचा घटक अहे अद्दण
द्दवद्याथ्याांनी द्दनवडलेला कररऄरचा ऄंद्दतम मागभ द्दवचारात न घेता ईच्च द्दशक्षण संस्थांमध्ये
अवश्यक अहे. शैक्षद्दणक संप्रेषण केवळ सभागृहे, व्याख्यानालये अद्दण संस्थांच्या
वगभखोल्यांपुरते मयाभद्ददत नाही तर अभासी वातावरणात मूडल सारख्या सॉफ्टवेऄर अद्दण munotes.in

Page 9

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
9 ऄॅद्दप्लकेशन्सद्वारे केले जाते. द्दशक्षक अद्दण द्दवद्याथी दोघांनाही MOOCs म्हणून द्दवतरीत
केलेल्या द्दव्हद्दडओ व्याख्यानांमध्ये प्रवेश अहे. Coursera, Edx, SWAYAM अद्दण
MOOC प्रदान करणायाभ आतर सुप्रद्दसद्ध वेबसाआट्स सवोत्तम अहेत. या अभासी युगात,
शैक्षद्दणक संप्रेषणामध्ये ज्ञानाची देवाणघेवाण, वैज्ञाद्दनक माद्दहतीचा खुला प्रवेश अद्दण आतर
द्दवद्यापीठांतील नामवंत प्राध्यापकांची व्याख्याने द्दकंवा चचेद्वारे सादरीकरण या संकल्पनांचा
समावेश अहे. पुढील चचाभ शैक्षद्दणक संप्रेषणाच्या महत्त्वावरील काही मुद्द्यांना स्पशभ करते.
 द्दशक्षण घडणे ही मूलभूत गरज अहे. Tsvetanska (२००६) यांनी म्हटल्याप्रमाणे
"शैक्षद्दणक संप्रेषण हे शैक्षद्दणक प्रद्दियेचे प्रभावी संचालन करण्यास ऄनुमती देणारे
मुख्य घटक अहे अद्दण संप्रेषण क्षमता द्दशक्षकांच्या व्यावसाद्दयक प्रभुत्वाचा भाग
अहेत".
 शैक्षद्दणक संप्रेषणामध्ये एखाद्याचे व्यद्दक्तमत्त्व पूणभपणे बदलण्याची शक्ती ऄसते कारण
ती व्यक्ती स्पष्टतेने संवाद साधते अद्दण नेहमी तथ्ये अद्दण डेटासह त्याच्या/द्दतच्या
कल्पनांना पुष्टी देते. जे मुलाखतकारांशी त्यांच्या क्षमता अद्दण ज्ञानाद्दवषयी चांगले
संवाद साधतात त्यांना त्यांचे द्दशक्षण पूणभ केल्यानंतर रोजगार द्दमळण्याची शक्यता
जास्त ऄसते. ऄशा प्रकारे, ऄप्रत्यक्षपणे ते कररयरच्या प्रगतीसाठी मदत करते.
 शैक्षद्दणक संभाषण अद्दण बौद्दद्धक वादद्दववाद पुढे नेण्यासाठी शैक्षद्दणक संप्रेषण
महत्त्वपूणभ अहे. ईच्च द्दशक्षणाच्या सेद्दटंगमध्ये, द्दवद्याथी अद्दण द्दशक्षणतज्ञ त्यांच्या
समवयस्क अद्दण द्दशक्षकांशी ऄभ्यासपूणभ संभाषणासाठी वारंवार त्याचा वापर करतात.
हे महत्त्वपूणभ अहे कारण ते व्यक्तींना द्दक्लष्ट कल्पना अद्दण संकल्पना एकद्दत्रत
करण्यास अद्दण युद्दक्तवाद, सारांश अद्दण गृद्दहतके स्पष्टपणे द्दलद्दहण्यास सक्षम करते.
 द्दवद्याथी अद्दण व्यावसाद्दयकांना संज्ञानात्मक, सायकोमोटर अद्दण सामाद्दजक कौशल्ये
द्दवकद्दसत करण्यासाठी प्रद्दशद्दक्षत करण्यासाठी, शैक्षद्दणक संप्रेषण कौशल्ये केवळ द्दवशेष
ज्ञान ऄसण्यापेक्षा ऄद्दधक महत्त्वपूणभ अहेत. ईच्च द्दशक्षण संस्थांमध्ये द्दटकून
राहण्यासाठी अद्दण प्रगती करण्यासाठी या क्षमता अवश्यक अहेत. द्दवद्याथ्याांच्या
जीवनावर अद्दण मुख्यतः त्यांच्या संपूणभ शैक्षद्दणक कारद्दकदीत कायभरत
व्यावसाद्दयकांच्या जीवनावर याचा महत्त्वपूणभ प्रभाव पडतो.
 संशोधन अयोद्दजत करण्यात गुंतलेल्या शैक्षद्दणकांना द्दनधी अणणे अवश्यक अहे.
ऄनुदान हे त्यांच्या संशोधन ईपिमांना पाठबळ देण्यासाठी वापरल्या जाणायाभ
द्दनधीचा मुख्य स्त्रोत अहे, ज्यामध्ये आंटनभसाठी पैसे देणे, प्रयोगांना मदत करणे,
ईपकरणे राखणे, संसाधने ईपलब्ध ठेवणे अद्दण समुदाय पोहोचणे अयोद्दजत करणे
यांचा समावेश ऄसू शकतो. ऄनुदान सबद्दमशनसाठी द्दलद्दखत स्वरूपात शैक्षद्दणक
संप्रेषण हे संप्रेषण राहते ज्याची गणना खूप महत्त्वाची अहे.
 संशोधक अद्दण द्दवद्याथी पररणामांच्या प्रकाशनाद्वारे त्यांचे कायभ मोठ्या प्रमाणात
लोकांपयांत पोहोचवतात. नवीन शोध संप्रेषण करण्यावर संशोधक सवोच्च मूल्य
ठेवतो. कायभ द्दकती, द्दकती वारंवार अद्दण द्दकती चांगले प्रकाद्दशत झाले अहे यावरून munotes.in

Page 10

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
10 कायभप्रदशभन द्दनद्दित केले जात ऄसल्याने, या पररद्दस्थतीत शैक्षद्दणकदृष्ट्या संवाद
साधण्याची क्षमता महत्त्वपूणभ बनते.
 संशोधन प्रस्ताव अद्दण पेपर द्दलद्दहण्याव्यद्दतररक्त , ऄनेक प्रसंगी द्दशक्षणतज्ञांना
द्दनयद्दमतपणे तोंडी संवाद साधावा लागतो. पररषदा, सादरीकरणे, पररसंवाद,
पररसंवाद, ऄध्यापन, गट सादरीकरणे, कायभशाळा, पॅनल चचाभ द्दकंवा वेद्दबनार हे ऄसे
प्रसंग अहेत द्दजथे द्दशक्षक अद्दण द्दवद्याथी शैक्षद्दणक बोलण्यात गुंतलेले ऄसतात. ऄसा
कायभिम त्यांना कामाची देवाणघेवाण करण्यासाठी, महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर द्दवचारमंथन
करण्यासाठी, अवश्यकतेनुसार पुन्हा लक्ष केंद्दित करण्यासाठी ऄनुकूल संधी प्रदान
करतो. ऄशा प्रसंगी कल्पना अद्दण द्दवचार व्यक्त करताना द्दवचारांची स्पष्टता अद्दण
लद्दक्ष्यत प्रेक्षकांसाठी योग्य टोन अद्दण भाषा अवश्यक अहे. एक ईत्तम प्रकारे तयार
केलेला शैक्षद्दणक संप्रेषण हे ईिेश पूणभ करू शकते.
 ज्ञानाच्या प्रसारासाठी अद्दण प्रगतीसाठी शैक्षद्दणक संवाद अवश्यक अहे. हे शैक्षद्दणक
ऐकणे, द्दशक्षक द्दकंवा सहकारी संशोधकांचा दृद्दष्टकोन समजून घेणे अद्दण त्यांना
अत्मद्दवश्वासाने प्रश्न द्दवचारणे देखील सुलभ करते ज्यामुळे त्यांना ऄद्दधक ज्ञान
द्दमळद्दवण्यात मदत होइल.
ऄशाप्रकारे, संप्रेषण हा शैक्षद्दणक अद्दण व्यावसाद्दयक यशाचा अधारस्तंभ म्हणून काम
करतो. संशोधक अद्दण द्दवद्याथ्याांना संप्रेषण प्रभावीपणे वापरले जाते तेव्हा त्यांना सशक्त
वाटते. हे व्यक्तींना त्यांच्या शैक्षद्दणक गरजा कधी अद्दण कशा पूणभ केल्या जात नाहीत हे
व्यक्त करण्यास सक्षम करते. कोणत्याही शैक्षद्दणक द्दकंवा व्यावसाद्दयक सेद्दटंगमध्ये संप्रेषण
करताना, ते व्यक्तींना रचना अद्दण संघटना, बोलण्याची शैली, जद्दटलता, सुगमता अद्दण
प्रेक्षक याबिल द्दनणभय घेण्यास सक्षम करते.
तुमची प्रगती तपासा:
१. शैक्षद्दणक संप्रेषण म्हणजे काय?
२. शैक्षद्दणक संप्रेषणाच्या महत्वाची चचाभ करा.
१.२ संप्रेषिाचे प्रणतमान संप्रेषणाची पद्धत जी गुंतागुंतीची अहे, द्दवद्दवध संदभाभत संप्रेषण कसे होते हे समजून घेणे
अव्हानात्मक ऄसू शकते. संप्रेषण प्रद्दतमान संप्रेषणाच्या ऄसंख्य घटकांचे दृश्य द्दचत्रण
देउन प्रद्दिया सुलभ करतात. प्रद्दतमान ईपयुक्त अहेत कारण ते संप्रेषणाचे वणभन करणे,
संप्रेषण संकल्पना लागू करणे अद्दण संप्रेषण प्रद्दियेतील द्दवद्दशष्ट घटक अद्दण चरण पाहणे
शक्य करतात.
संप्रेषणाची प्रद्दतमान ही संकल्पनात्मक अराखडा द्दकंवा लोक कसे संवाद साधतात याचे
सैद्धांद्दतक स्पष्टीकरण अहेत. वास्तद्दवक, ते प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ यांच्यातील माद्दहतीची
देवाणघेवाण करण्याच्या संपूणभ प्रद्दियेचे द्दचत्रण करते. संप्रेषण प्रद्दियेतील घटक, जसे की
संदभभ, प्रेषक, प्राप्तकताभ, एन्कोद्दडंग, डीकोद्दडंग, चॅनेल, संदेश, ऄद्दभप्राय अद्दण अवाज munotes.in

Page 11

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
11 (१.१.२ मध्ये चचाभ केली अहे.), संप्रेषण प्रद्दतमांनाद्वारे व्यक्त केले जातात. संप्रेषणाचे हे
घटक संपूणभ माद्दहतीची देवाणघेवाण करतात. संप्रेषण प्रद्दतमान प्रभावी संप्रेषणाच्या मागाभत
येणारे संप्रेषणातील ऄडथळे, सामान्यत: संप्रेषण ऄडथळे म्हणून ओळखले जातात, हे
देखील स्पष्ट करते. प्रभावी संप्रेषण प्रद्दिया संप्रेषण ऄडथळे द्दकंवा अवाजामुळे बाद्दधत
होतात.
द्दशवाय, संप्रेषण प्रद्दतमान संप्रेषण प्रद्दियेशी संबंद्दधत महत्त्वपूणभ प्रश्नांची ईत्तरे देण्याचा प्रयत्न
करते; ईदाहरणाथभ,
 संप्रेषण म्हणजे काय?
 या प्रद्दियेचा भाग कोण अहे?
 ही प्रद्दिया केव्हा घडते ?
 हे कोठे घडते ?
 हे का घडते ?
 संप्रेषण कशा प्रकारे पुढे नेले जाते ?
संप्रेषणाचे तीन प्रद्दतमान म्हणजे संप्रेषणाचे रेखीय प्रद्दतमान, संप्रेषणाचे अंतरद्दियात्मक
प्रद्दतमान अद्दण संप्रेषणाचे व्यवहार प्रद्दतमान. तीन प्रतीमानापैकीपैकी प्रत्येकाची पुढील
भागांमध्ये तपशीलवार चचाभ केली अहे.
१.२.१ संप्रेषिाचे रेखीय प्रणतमान:
संप्रेषणाचे रेखीय प्रद्दतमान, ज्याला रान्सद्दमशन प्रद्दतमान देखील म्हटले जाते, हे मूलभूत
संप्रेषण प्रद्दतमान अहे. रेखीय संप्रेषण कोणत्याही प्रद्दतसादाद्दशवाय एकाच स्त्रोताद्वारे
व्युत्पन्न केले जाते. संप्रेषण चकमकीमध्ये, रेखीय प्रद्दतमान प्रेषक अद्दण संदेशावर लक्ष
केंद्दित करते. प्रद्दतमान चा घटक ऄसूनही, प्राप्तकत्याभला सतत प्रद्दियेचा भाग म्हणून लक्ष्य
द्दकंवा ऄंद्दतम द्दबंदू म्हणून पाद्दहले जाते. या पररद्दस्थतीत, ऄसे गृहीत धरले जाते की प्राप्तकताभ
एकतर संदेश प्रभावीपणे प्राप्त करतो अद्दण समजतो द्दकंवा तसे करण्यात ऄयशस्वी होतो.
एक प्रवचन, द्दवपणन जाद्दहरात अद्दण ईत्तर देणायाभ मशीनवर सोडलेला व्हॉआसमेल ही काही
ईदाहरणे अहेत. म्हणून, ऄद्दभप्रायाद्दशवाय एकतफी संप्रेषण संप्रेषणाच्या रेषीय प्रद्दतमानाचे
वैद्दशष्ट्य अहे. ऄद्दभप्राय प्राप्त न करता, प्रेषक प्राप्तकत्याभशी संवाद साधतो. हे प्रद्दतमान
प्रेषकावर जबाबदारी टाकते की संदेश प्रभावीपणे संप्रेद्दषत केला जातो कारण तो प्रेषक-
अद्दण संदेश-केंद्दित अहे.
या प्रद्दतमानाला मयाभदा अहेत कारण ते प्रेषकाच्या संप्रेषण शैलीला प्राधान्य देते अद्दण
प्राप्तकत्याभच्या प्रद्दतसादाचा थोडासा द्दवचार करते. हे संदेशाच्या दृष्टीने देखील मयाभद्ददत
अहे, कारण ते फक्त संदेश द्दवतररत झाला की नाही याचे मूल्यांकन करते. munotes.in

Page 12

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
12

Source: https://pressbooks.library.ryerson.ca/communicationnursing/wp -
content/uploads/sites/ ९९/२०२०/०३/Transmission -Model -of-
Communication.jpg
३०० BC पासून ऄॅररस्टॉटलचे कम्युद्दनकेशन प्रद्दतमान, १९४८ पासून लासवेलचे
प्रद्दतमान, १९४९ पासून शॅनन-द्दवव्हरचे संप्रेषण प्रद्दतमान अद्दण १९६० चे बलोचे SMCR
मॉडेल ही ऄनेक शैक्षद्दणक ईदाहरणे अहेत ज्यांनी रेषीय संप्रेषण प्रद्दतमान द्दवकद्दसत केले
अहेत.
I. ऄॅररस्टॉटलने ३०० बीसी मध्ये प्रथम संवादाचे एक वेगळे प्रद्दतमान सुचवले अद्दण
त्यावर चचाभ केली. त्याचे प्रद्दतमान अता ऄॅररस्टॉटल मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशन
म्हणून ओळखले जाते. ऄॅररस्टॉटल मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशन ऄसे वणभन करते की
संवाद साधण्याचा सवाभत प्रभावी मागभ द्दनधाभररत करण्यासाठी, अम्हाला स्पीकर,
भाषण, प्रसंग, लद्दक्ष्यत प्रेषक अद्दण संवादाच्या चकमकीचा पररणाम द्दवचारात घेणे
अवश्यक अहे. प्रद्दतमान ऄद्दधक प्रभावीपणे अद्दण मन वळवण्याचे मागभ पाहण्यासाठी
द्दवकद्दसत केले गेले. या व्यद्दतररक्त, त्याने संप्रेषण वाढवणाऱ्या तीन प्रकारची मन
वळवण्याची सूची द्ददली अहे: नैद्दतकता म्हणजे, द्दवश्वासाहभता, पॅथोस म्हणजे संबंध
द्दकंवा जोडण्याची क्षमता अद्दण लोगो म्हणजे ताद्दकभक युद्दक्तवाद.
 आथॉस स्पीकर द्दकंवा लेखकाच्या ऄद्दधकार अद्दण द्दवश्वासाहभतेशी संबंद्दधत अहे,
द्दवशेषत: द्दवषयाशी संबंद्दधत.
 पॅथोस श्रोत्यांचा संदभभ देते अद्दण ते वक्त्याच्या संदेशाला कसा प्रद्दतसाद देतात.
 द्दवशेषतः, तथ्ये, प्रद्दतपादने अद्दण युद्दक्तवाद तयार करणारे आतर घटक वक्त्याचे लोगो
म्हणून संबोधले जातात.
ऄॅररस्टॉटल मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशननुसार स्पीकर हा संवादातील मध्यवती व्यक्ती अहे.
सवभ संप्रेषण ही केवळ वक्त्याची जबाबदारी अहे. संप्रेषणाच्या या प्रद्दतमानामध्ये, वक्त्याने
शब्दांची द्दवचारपूवभक द्दनवड करणे महत्त्वाचे अहे. त्याचे भाषण तयार करण्यापूवी त्याने munotes.in

Page 13

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
13 त्याच्या श्रोत्यांचे मूल्यांकन केले पाद्दहजे. अजही ऄनेक लोक सेद्दमनार, व्याख्याने अद्दण
सादरीकरण बेद्दसक ऄॅररस्टोटेद्दलयन प्रद्दतमान वापरून तयार करतात.
प्रेषकापासून ग्राहकापयांत केवळ संप्रेषणाची द्ददशात्मक प्रद्दिया द्दवचारात घेतल्याबिल या
प्रद्दतमानावर द्दवशेषतः टीका केली गेली अहे. हे संप्रेषणाच्या गद्दतमान प्रद्दियेकडे पूणभपणे
दुलभक्ष करते जेथे प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ दोघेही सद्दिय ऄसतात. संप्रेषणातील ऄद्दभप्रायाचे
महत्त्व ऄॅररस्टॉटलच्या मॉडेलमध्ये द्दवचारात घेतले जात नाही.
II. लॅसवेलचे संप्रेषण प्रद्दतमान पाच मूलभूत प्रश्न द्दवचारून एकतफी संप्रेषणाचा ऄभ्यास
करण्यासाठी एक मूलभूत अराखडा प्रदान करते - संदेश कोणी तयार केला
(पाठवणारा), काय बोलला गेला (संदेश), कोणत्या चॅनेलद्वारे (माध्यम), कोणाला
(प्रेक्षक), अद्दण प्राप्तकत्याभवर काय पररणाम होतो (प्रभाव). कारण ते द्दशकणे केवळ
एका द्ददशेने पुढे जाणे म्हणून पाहते, ते मूळ रेषीय प्रद्दतमान म्हणून ओळखले जाते. पाच
प्रश्नांवर अधाररत प्रद्दतमानाचे प्रमुख घटक खालीलप्रमाणे अहेत.
 णनयंत्रि णवश्लेषि: लासवेलच्या मते, संप्रेषण कोण द्दनयंद्दत्रत करते हे ठरवताना प्रेषक
हा प्राथद्दमक घटक अहे.
 सामग्री णवश्लेषि: Lasswell सामग्री द्दवश्लेषण प्रवतभकांपैकी एक म्हणून ओळखले
जाते. जेव्हा अम्ही संदेशाच्या सामग्रीचे परीक्षण करतो, तेव्हा अम्ही जे सांद्दगतले
जात अहे त्याकडे प्रामाद्दणकपणे लक्ष देतो.
 माध्यम णवश्लेषि: माध्यम हे माध्यम अहे ज्याद्वारे प्रेषकाकडून प्राप्तकत्याभला माद्दहती
पाठद्दवली जाते.
 प्रेक्षक णवश्लेषि: या प्रद्दियेमध्ये द्दवद्दशष्ट लोकसंख्याशास्त्रासाठी कोणते संदेश ऄद्दधक
प्रभावी अहेत हे तपासण्यासाठी प्रेक्षकांचे द्दवश्लेषण करणे समाद्दवष्ट अहे.
 प्रर्ाव णवश्लेषि: प्रेषकाने त्यांचा संदेश द्दवतरीत केल्यानंतर, संदेशाने प्राप्तकत्याभवर,
सवभसाधारणपणे लोकांवर प्रभाव टाकला अहे की नाही हे शोधण्यासाठी प्रभाव
द्दवश्लेषण केले जाते.
हे मॉडेल ईपयुक्त अहे कारण ते प्रश्न द्दवचारून पाच महत्त्वाचे घटक पाहून संदेशाचे द्दवश्लेषण
करण्याचा एक ऄद्दतशय सोपा अद्दण व्यावहाररक मागभ सक्षम करते. कोणत्याही संप्रेषणाचे
द्दवश्लेषण अद्दण मूल्यमापन करण्यासाठी ते पाच-चरण प्रद्दियेची रूपरेषा देते. हे मॉडेल
द्दवशेषतः द्दवपणन अद्दण ऄभ्यासासाठी फायदेशीर अहे. जनसंपकभ.
हे संप्रेषणाकडे केवळ चिीय दृद्दष्टकोनाकडे दुलभक्ष करून रेषीय प्रद्दिया म्हणून पाहते. हे
प्रद्दतमान संप्रेषण प्राप्तकते प्रेषकाला संदेश परत पाठवू शकतात या शक्यतेकडे दुलभक्ष करते.
गोंधळ, ज्यामुळे चुकीचा ऄथभ लावला जाउ शकतो, द्दवचारात घेतले जात नाही.
III. डेद्दव्हड बलो (१९६०) द्वारे संप्रेषणाचे SMCR प्रद्दतमान त्याच्या सवाभत मूलभूत
स्वरूपात संवादाचे द्दचत्रण करते. संप्रेषण प्रद्दियेचे वणभन करणारे चार घटक: स्त्रोत,
संदेश, चॅनेल अद्दण प्राप्तकताभ हे सवभ SMCR म्हणून संद्दक्षप्त अहेत. या प्रद्दतमानाचे munotes.in

Page 14

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
14 द्दवद्दशष्ट वैद्दशष्ट्य म्हणजे ते अवश्यक घटक, स्त्रोत, संदेश, चॅनेल अद्दण प्राप्तकताभ यांचे
तपशीलवार वणभन प्रदान करते, जे संदेश द्दकती चांगल्या प्रकारे पोहोचवतात यावर
प्रभाव पाडतील. प्रद्दतमानाचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे अहेत:
 संदेश प्रेषक हा स्त्रोत ऄसतो जो संदेश तयार करतो अद्दण प्राप्तकत्याभला पाठवतो.
प्रेषकाचे संवाद कौशल्य, वृत्ती, ज्ञान, सामाद्दजक व्यवस्था अद्दण संस्कृती हे
स्त्रोतासाठी घटक अहेत.
 प्रेषकाकडून प्राप्तकत्याभला जी माद्दहती द्ददली जाते ती संदेश म्हणून ओळखली जाते.
सामग्री, घटक, ईपचार, रचना अद्दण कोड हे सवभ संदेशाचे घटक अहेत.
 चॅनल हे माध्यम अहे ज्याद्वारे संदेश पाठवला जातो. ऐकणे, पाहणे, स्पशभ करणे, वास
घेणे अद्दण आतर संवेदना या वाद्दहनीचे घटक अहेत.
 प्राप्तकताभ तो ऄसतो जो कोडेड संप्रेषण प्राप्त करतो अद्दण नंतर तो डीकोड करतो.
प्राप्तकत्याभची संभाषण कौशल्ये, वृत्ती, ज्ञान, सामाद्दजक व्यवस्था अद्दण संस्कृती च्या
घटकांपैकी.
बलोच्या प्रद्दतमानानुसार, संप्रेषण प्रभावी होण्यासाठी स्त्रोत अद्दण प्राप्तकताभ समान
पातळीवर ऄसणे अवश्यक अहे. परंतु वास्तद्दवक जीवनात, ऄसे बरेचदा घडत नाही. हे
संप्रेषण प्रद्दतमान संदेशाच्या कोद्दडंग अद्दण डीकोद्दडंगवर देखील भर देते. संप्रेषणाच्या
SMCR प्रद्दतमानाची टीका केली गेली अहे कारण ती गुंतागुंतीची अहे. जरी, या
प्रद्दतमानामध्ये ऄद्दभप्राय दुलभद्दक्षत अहे. व्यावहाररकदृष्ट्या पररणामांबिल काहीही
दस्तऐवजीकरण केलेले नाही. याद्दशवाय, दळणवळणातील ऄडथळे मान्य केले जात नाहीत.
१.२.२ संप्रेषिाचे आंतरणियात्मक प्रणतमान:
संप्रेषणाचे अंतरद्दियात्मक प्रद्दतमान तुलनेने ऄलीकडील द्दवकास अहे. ऄद्दभप्रायासह
संप्रेषणाची द्दद्व-मागभ प्रद्दिया संप्रेषणाच्या परस्परसंवादी प्रद्दतमानाचे वैद्दशष्ट्य अहे. संप्रेषणाचे
अंतरद्दियात्मक प्रद्दतमान संप्रेषणाची प्रद्दिया म्हणून वणभन करते ज्यामध्ये संवाद कायम
ठेवण्यासाठी सहभागी प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ म्हणून पयाभयी घटक करतात. एक प्रेषक, एक
संदेश अद्दण एक प्राप्तकताभ ऄसण्याऐवजी, या संप्रेषणाचे अंतरद्दियात्मक प्रद्दतमानामध्ये
दोन प्रेषक-ग्राहक अहेत जे संदेशांची देवाणघेवाण करतात.
या प्रद्दतमानामध्ये ऄद्दभप्राय समाद्दवष्ट अहे, जो संप्रेषणाला एक रेषीय, एक-मागी प्रद्दिया
म्हणून द्दचद्दत्रत करण्याऐवजी ऄद्दधक सहभागी, द्दद्व-मागी प्रद्दियेत रूपांतररत करतो.
ऄद्दभप्राय, तथाद्दप, एकाच वेळी येत नाही, म्हणून तो हळूहळू अद्दण ऄप्रत्यक्ष ऄद्दभप्राय
ईत्पन्न करतो. प्राप्तकत्याांनी प्रेषकांना प्रद्दतसाद न द्ददल्यास, संप्रेषण ऄधूनमधून रेषीय ऄसू
शकते. कृद्दत्रम बुद्दद्धमत्ता (AI) यंत्रमानवांसह मानवी परस्परसंवाद, द्दव्हद्दडओ गेम सारखे
परस्परसंवादी माध्यम, परस्परसंवादी पात्रे अद्दण आतर प्रकारची कला ही या संप्रेषणाची
काही ऄलीकडील ईदाहरणे अहेत. munotes.in

Page 15

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
15 अंतरद्दियात्मक संप्रेषण प्रद्दतमानामध्ये मध्यस्थ अद्दण आंटरनेट-अधाररत संप्रेषण सूद्दचत
करते. अंतरद्दियात्मक प्रद्दतमानामध्ये ईदाहरण अहेत:
I. Osgood -Schramm's चे संप्रेषण प्रद्दतमान १९५४ परस्परसंवादाचे परीक्षण करते
अद्दण संभाषणादरम्यान माद्दहतीचे वास्तद्दवक सांकेतीकरण अद्दण द्दन:सांकेतीकरण
अद्दण ऄथभ लावण्याची अवश्यकता दशभवते. Schramm ( १९५५) च्या मते, ‚खरेतर
संवाद प्रद्दिया कुठेतरी सुरू होउन कुठेतरी संपते ऄसा द्दवचार करणे द्ददशाभूल
करणारे अहे. तो खरोखर ऄंतहीन अहे. अम्ही खरोखरच द्दस्वचबोडभ केंिे अहोत जी
माद्दहतीचा महान ऄंतहीन प्रवाह हाताळत अहोत अद्दण री-रूट करत अहोत.‛
हे प्रणतमान चार महत्त्वाच्या कल्पना प्रर्ाणवत करते:
 संप्रेषण रेषीय ऐवजी वतुभळाकार अहे
 संवाद समान अद्दण परस्पर अहे.
 संदेश द्दमळाल्यानंतर बरेच ऄथभ लावावे लागतात
 सांकेतीकरण, द्दन:सांकेतीकरण अद्दण संदेशाचे व्याख्या हे तीन टप्पे अहेत ज्यामध्ये
प्रत्येक संप्रेषणाचा समावेश होतो.
या प्रद्दतमांनाद्वारे चिीय ऄद्दभप्राय प्रभावीपणे स्पष्ट केले अहे. दुतफाभ संप्रेषण त्याच्या
गोलाकार नमुन्यामध्ये चालू राद्दहल्यामुळे, प्रत्येक व्यक्ती प्राप्तकताभ अद्दण प्रेषक दोन्ही अहे.
रेषीय प्रद्दतमान, जे ऄद्दभप्राय अद्दण संवादाकडे दुलभक्ष करतात, संप्रेषण हा एक-मागी मागभ
मानतात. सांकेतीकरण अद्दण द्दन:सांकेतीकरण ऄथभद्दनवभचन गरज लक्षात घेउन संप्रेषण ही
एक जद्दटल प्रद्दिया अहे याची पुष्टी करते. हे प्रद्दतमान हे स्पष्ट करते की अम्हाला
द्दमळालेल्या माद्दहतीचा अम्ही सद्दियपणे कसा ऄथभ लावतो, आतर प्रतीमानाच्या तुलनेत जे
माद्दहती प्राप्तकत्याांना द्दनद्दष्िय प्राप्तकताभ मानतात.
हे प्रद्दतमान ऄशा पररद्दस्थतीचे स्पष्टीकरण देण्यात ऄयशस्वी ठरते द्दजथे संप्रेषण एकच
ऄद्दधकृत व्यक्ती बोलतात तर एक द्दकंवा ऄद्दधक श्रोते त्यांनी जे ऐकले ते डीकोड करण्याचा
प्रयत्न करतात. श्रॅमच्या संकल्पनेच्या द्दवरूद्ध, या पररद्दस्थतींमध्ये संप्रेषण खूपच कमी
न्याय्य अहे. पररणामी, हा दृष्टीकोन वारंवार ऄशा पररद्दस्थतीत ऄयशस्वी होतो जेथे शक्ती
ऄसमतोल ऄसते.
II. १९५७ मध्ये Westley -Maclean's ने संवादाचे संवादात्मक प्रद्दतमान अणले जे
अपल्या संवादावर पयाभवरणीय, सांस्कृद्दतक अद्दण वैयद्दक्तक प्रभावांचा कसा पररणाम
होतो हे दाखवते. हे प्रद्दतमान खालील महत्त्वाच्या कल्पनांवर प्रकाश टाकते:
 हे ऄसे प्रद्दतपादन करते की संप्रेषण प्रद्दिया द्दजथे सुरू होते द्दतथे संदेश पाठवणारा
नाही. त्याऐवजी, प्रेषकावर पररणाम करणाऱ्या पयाभवरणीय घटकांपासून त्याची
सुरुवात होते. प्रेषकाला काही बाह्य ईत्तेजनांद्वारे संदेश द्दलद्दहण्यास अद्दण सामाद्दयक
करण्यास प्रेररत केले जाइल. munotes.in

Page 16

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
16  हे परस्पर अद्दण सावभजद्दनक संप्रेषण स्पष्ट करण्यासाठी वापरले जाउ शकते. यात
‘द्वारपाल’ जे संदेशाचे संपादक अद्दण ‘मत व्यक्त करणारे नेते’ - जनसंवादासाठी
राजकीय नेता द्दकंवा समाज माध्यमावर प्रभाव टाकणारी एक महत्त्वाची व्यक्ती यांचा
समावेश अहे.
 याव्यद्दतररक्त, ते संप्रेषणातील ऄद्दभप्रायाची अवश्यकता ओळखते. प्राप्तकत्याभकडून
द्दमळालेला ऄद्दभप्राय संदेश प्रेषकाला एक नवीन संदेश तयार करण्यास प्रवृत्त करू
शकतो जो प्राप्त झालेल्या ऄद्दभप्रायाच्या प्रकाशात सुधारला गेला अहे.
संदेशांच्या सांकेतीकरण अद्दण द्दन:सांकेतीकरणनामध्ये महत्त्वपूणभ भूद्दमका बजावणारी
व्यद्दक्तद्दनष्ठता द्दकंवा वैयद्दक्तक पूवाभग्रह मान्य करण्यात या प्रतीमानाची योग्यता अहे. हे
सामाद्दजक अद्दण सांस्कृद्दतक घटक संप्रेषण कसे प्राप्त करतात यावर कसा पररणाम करू
शकतात यावर जोर देते. प्रद्दतमान ऄष्टपैलू अहे कारण येथे परस्पर अद्दण सावभजद्दनक
संप्रेषण दोन्ही समाद्दवष्ट अहेत. हे संप्रेषणातील ऄद्दभप्रायाची भूद्दमका देखील मान्य करते जे
पूवीच्या द्दलद्दनयर मॉडेल्समध्ये ईपद्दस्थत नव्हते.
मात्र, संदेशाच्या प्रत्याभराणापेक्षा संदेश पाठवणाऱ्याला जास्त महत्व द्ददल्याची टीका होत
अहे. Osgood -Schramm प्रद्दतमान ऄद्दभप्राय यंत्रणेचे ऄद्दधक द्दनपक्ष दृश्य सादर करते.
नवीन माध्यमांच्या युगात जेव्हा कोणीही लेखन तयार करू शकते. आंटरनेटवरून
जनसामान्यांपयांत प्रसाररत केला जाउ शकतो, "द्वारपाल" टप्पा थोडा जुना ऄसू शकतो.
संप्रेषणादरम्यान संदेशावर पररणाम करणारा अवाज प्रद्दतमांनाद्वारे द्दवचारात घेतला जात
नाही. प्रद्दतमान देखील संप्रेषण बिल बरेच काही सांगत नाही.
१.२.३ संप्रेषिाचे व्यवहार प्रणतमान:
दोन व्यक्तींमधील परस्परसंवाद, जी सवाभत प्रचद्दलत पद्धत अहे, ती म्हणजे व्यवहारात्मक
संप्रेषण. प्रश्न-ईत्तर सत्र द्दकंवा द्दलद्दखत चचाभ ही काही ईदाहरणे अहेत. रेषीय प्रतीमानाचा
पाया म्हणून व्यवहाराचे प्रद्दतमान तयार केले जाते. द्दद्व-मागी संप्रेषण प्रद्दिया तात्काळ
ऄद्दभप्रायासह संप्रेषणाच्या व्यवहार प्रतीमानाचे वैद्दशष्ट्य अहे. संप्रेषणाच्या व्यवहाराच्या
पद्धतींना एकाच वेळी ऄद्दभप्राय अवश्यक ऄसतो, जो या प्रद्दतमानाचा मुख्य घटक अहे.
म्हणून, कोणताही ऄद्दभप्राय नसल्यास, संप्रेषण प्रद्दिया व्यवहारात वळणार नाही.
संवादाच्या या ररतीमध्ये थेट अद्दण त्वररत ऄद्दभप्राय प्रदान केला जातो. प्राप्तकत्याभला
त्वररत प्रद्दतसाद देणे भाग अहे.
संप्रेषणाचे व्यवहार प्रद्दतमान हे संप्रेषणाची संकल्पना कशी मांडते, प्रेषक अद्दण प्राप्तकत्याभची
भूद्दमका कशी द्दनभावली जाते अद्दण संदभभ कसे ऄंतभूभत केले जाते या दृष्टीने रेषीय अद्दण
परस्परसंवादी प्रद्दतमांनापेक्षा मूलभूतपणे द्दभन्न अहे. प्रत्यक्ष ऄद्दभप्राय व्यवहार
प्रद्दतमांनाच्या द्दवरूद्ध परस्परसंवादी प्रद्दतमांनामध्ये ऄद्दभप्राय ऄप्रत्यक्षपणे प्राप्त केला जातो.
संप्रेषणाच्या व्यवहाराच्या प्रद्दतमांनानुसार, संप्रेषण ही एक प्रद्दिया अहे ज्याद्वारे संप्रेषणकते
द्दवद्दवध सामाद्दजक, नातेसंबंध अद्दण सांस्कृद्दतक बैठकांमध्ये सामाद्दजक वास्तद्दवकता द्दनमाभण
करतात. ऄप्रत्यक्ष अद्दण प्रत्यक्षपणे द्दमळालेला ऄद्दभप्राय हा परस्परसंवाद अद्दण व्यवहार
प्रद्दतमांनामधील महत्त्वपूणभ फरक अहे. याईलट, अंतरद्दियात्म्क प्रद्दतमान, जे सूद्दचत करते munotes.in

Page 17

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
17 की सहभागींना प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ म्हणून पयाभयी द्दठकाण, व्यवहार प्रद्दतमान सूद्दचत करते
की सहभागी एकाच वेळी एक प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ अहे. सहभागींना प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ
म्हणून लेबल करण्याऐवजी, त्यांना यामध्ये संप्रेषक म्हणून संबोधले जाते.
प्रद्दतमान या व्यद्दतररक्त, व्यवहार प्रद्दतमांनामध्ये संदभाभची ऄद्दधक समज समाद्दवष्ट अहे.
परस्परसंवाद प्रद्दतमांनानुसार, संदभाभचा संवादावर सकारात्मक अद्दण नकारात्मक दोन्ही
प्रभाव पडतो. हे प्रभाव महत्त्वपूणभ ऄसूनही, अंतरिीयात्मक प्रद्दतमांन संदेश प्रसाररत करणे
अद्दण स्वीकार करणे यावर लक्ष केंद्दित करते. हे प्रद्दतमांन एक व्यापक दृष्टीकोन अद्दण
संवादामध्ये ऄंतवैयद्दक्तक, अंतरवैयद्दक्तक अद्दण संदद्दभभत घटकांच्या भूद्दमकांचे सखोल
अकलन प्रदान करते.
व्यवहार संप्रेषण प्रद्दतमांनामध्ये १९६० पासून यूजीन व्हाइटचे कम्युद्दनकेशन मॉडेल,
१९६७ मधील डान्सचे हेद्दलकल मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशन अद्दण १९७० मधील
बनभलुंडचे व्यवहार प्रद्दतमान समाद्दवष्ट अहेत.
I. फ्रँक डान्सने १९६७ मध्ये संवादाचे हेद्दलक्स मॉडेल सादर केले, ते प्रथम "डान्सचे
हेद्दलक्स मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशन" म्हणून ओळखले जात ऄसे. डान्सच्या हेद्दलकल
प्रतीमानानुसार, संप्रेषण ही एक गोलाकार प्रद्दिया अहे जी प्रत्यक्षात घडते तसे
ऄद्दधकाद्दधक जद्दटल होत जाते. ही प्रद्दिया हेद्दलकल सद्दपभल म्हणून पाद्दहली जाउ
शकते.
 संप्रेषण चिीय अहे.
 वेळ अद्दण ऄनुभवाचा त्यावर पररणाम होतो. प्रत्येक संप्रेषणाचा ऄनुभव, मग तो
एखाद्या नातेवाइकाशी संभाषण ऄसो द्दकंवा सावभजद्दनक मेळाव्यात श्रोत्यांसमोर
बोलण्याची संधी ऄसो, भद्दवष्यात ऄद्दधक यशस्वीपणे संवाद कसा साधायचा हे
द्दशकवतो.
 ते चालू अहे.
 ती स्वतःची पुनरावृत्ती होत नाही, कारण प्राप्त माद्दहतीचा वापर व्यक्तीद्वारे ऄद्दधक
हुशार द्दकंवा माद्दहतीपूणभ पद्धतीने केला जाइल.
 हे संद्दचत अहे जे काळाबरोबर ऄद्दधक जद्दटल अद्दण "ज्ञानी" बनते.
डान्स प्रद्दतमानाचे ऄनेक फायदे अहेत. प्रद्दतमान वेळेच्या पररमाणासाठी जबाबदार अहे, जे
आतर प्रद्दतमांनाद्वारे दुलभद्दक्षत अहे. हे प्रद्दतमान खरोखरच सवभसमावेशक अहे कारण ते दोन
व्यक्तींमधील संवादाचे द्दकंवा एकाच व्यक्तीच्या संप्रेषण क्षमतेच्या द्दवकासाचे एक ईदाहरण
दशभवते. हे प्रद्दतमान संप्रेषण चिाच्या कालावधीत द्दशकण्याच्या पररणामी जद्दटलता कशी
वाढते याचा द्दवचार करते. पुढे, ऄशी मान्यता अहे की प्रत्येक घटनेचा अपल्या
भद्दवष्यातील वतभनावर प्रभाव पडतो.
याईलट, हा दृद्दष्टकोन सातत्य ठेवतो अद्दण जेव्हा संवाद द्दबघडतो द्दकंवा जेव्हा अपण
अपली संभाषण कौशल्ये सुधारत नसतो तेव्हाच्या घटना लक्षात घेत नाही. या मॉडेलमध्ये, munotes.in

Page 18

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
18 संप्रेषणाचे पूवीचे प्रकार द्दवसरणे द्दकंवा द्दमटवण्याचे महत्त्व नीट समजलेले नाही. ऄसे गृहीत
धरले जाउ शकते की संप्रेषण द्दवकास, काही ऄथाभने, फक्त रेखीय अहे. एक पाउल मागे
कधी जात नाही. त्याच्या ऄमूतभ वणाभमुळे, Osgood -Schramm अद्दण Lasswell
प्रद्दतमांनासारख्या आतर मॉडेलच्या तुलनेत हे प्रद्दतमान थोडेसे संद्ददग्ध अहे.
II. बनभलुंडचे रान्झॅक्शनल संप्रेषण प्रद्दतमान (१९७०) समीक्षकांनी संप्रेषणाचे सवाभत
पद्धतशीर मॉडेल म्हणून घेतले, ही एक बहुस्तरीय, ऄद्दभप्राय प्रणाली अहे. या चालू
प्रद्दियेत प्रेषक अद्दण प्राप्तकताभ पयाभयी भूद्दमका अद्दण प्रत्येकाची द्दततकीच महत्त्वाची
भूद्दमका अहे. दोन्ही बाजू सातत्याने पररणाम देत अहेत.
संप्रेषण पार केले जात अहे. एकासाठी संदेश हा दुसऱ्यासाठी ऄद्दभप्राय देखील ऄसतो.
बनभलुंड तीन प्रकारचे संकेत ओळखतो: वतभणूक, खाजगी अद्दण सावभजद्दनक. या संदभाभतील
संकेत कृती करण्याच्या द्दचन्हांचा संदभभ देतात. अमच्या संप्रेषणांवर पररणाम करण्यासाठी
खाजगी अद्दण सावभजद्दनक ऄशा दोन्ही संकेतांचे महत्व् Barnlund's Transactional
Model of Communication द्वारे ऄधोरेद्दखत केले अहे. बनभलुंडच्या म्हणण्यानुसार
सावभजद्दनक संकेत, द्दकंवा पयाभवरणीय संकेत, अद्दण खाजगी संकेत, द्दकंवा एखाद्या व्यक्तीच्या
स्वतःच्या कल्पना अद्दण त्याची/द्दतची पाश्वभभूमी, दोन्ही महत्त्वाचे अहेत.
हे प्रद्दतमान संकेतांवर लक्ष केंद्दित करून अपण काय द्दवश्वास ठेवतो अद्दण म्हणतो यावर
पररणाम करणाऱ्या घटकांवर जोर देते. बानभलंड रान्झॅक्शनल मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशन
ऄंतगभत अंतरवैयद्दक्तक, त्वररत-प्रद्दतद्दिया संप्रेषणाचे परीक्षण केले जाते. प्राप्तकत्याभचा
प्रद्दतसाद हा प्रेषकाचा ऄद्दभप्राय अहे ही कल्पना या प्रतीमानाच्या गाभ्यामध्ये अहे.
तथाद्दप, प्रद्दतमान ऄद्दतशय गुंतागुंतीचे म्हणून टीका केली अहे.
थोडक्यात, संप्रेषण प्रद्दतमान हे संप्रेषणाच्या ऄनेक पैलूंवर ऄनेक द्दवद्वानांनी केलेल्या
व्यापक ऄभ्यासाचे खरे पररणाम अहेत. संप्रेषण प्रद्दतमान प्रणाली द्दकंवा संरचनेचे सखोल
ज्ञान प्रदान करते, ज्यामुळे संशोधक अद्दण द्दवद्याथ्याांना संबंद्दधत प्रणाली द्दकंवा संरचना
समजू शकतात. रेषीय प्रतीमानाचा वापर करून एकमागी संप्रेषणाचाऄभ्यास केला जातो.
परस्परांवर प्रतीमानाचे द्दद्व-मागी संप्रेषणाचे द्दवश्लेषण केले जाते. व्यवहार प्रद्दतमान द्दद्व-मागी
संप्रेषणावर लक्ष केंद्दित करतात जेथे त्वररत अद्दण थेट ऄद्दभप्राय गुंतलेला ऄसतो.
तुमची प्रगती तपासा:
१. संप्रेषणाच्या तीन प्रद्दतमानांची तुलना करा: व्यवहार, रेषीय अद्दण परस्परसंवादी.
२. डेद्दव्हड बलोच्या SMCR मॉडेल ऑफ कम्युद्दनकेशनचे चार अवश्यक घटक कोणते
अहेत? थोडक्यात स्पष्ट करा.
१.३ संप्रेषिाचे प्रकार संप्रेषण ही भाषण, द्दचन्हे, लेखन द्दकंवा वतभनाद्वारे द्दवद्दशष्ट प्रेक्षकांसह माद्दहती प्रसाररत
करण्याची प्रद्दिया अहे. संप्रेषण प्रद्दियेत, प्रेषक संदेश सांकेतीकीकरण करतो अद्दण नंतर
तो प्रेक्षक द्दकंवा प्राप्तकत्याभपयांत पोहोचवण्यासाठी माध्यम द्दकंवा चॅनेल वापरतो, जो संदेश munotes.in

Page 19

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
19 द्दन:सांकेतीकीकरण करतो अद्दण नंतर माद्दहतीवर प्रद्दिया केल्यानंतर माध्यम द्दकंवा चॅनेल
वापरून योग्य ऄद्दभप्राय द्दकंवा प्रद्दतसाद परत पाठवतो. संदेश अद्दण तो ज्या संदभाभत द्ददला
जात अहे त्यावर ऄवलंबून, लोक एकमेकांशी द्दवद्दवध प्रकारे संवाद साधू शकतात. संप्रेषण
प्रद्दियेत सामील ऄसलेले हे सवभ घटक संप्रेषणाचे द्दवद्दवध मागभ द्दनधाभररत करतात. संप्रेषणाचे
प्रकार संदेश संप्रेषण करण्यासाठी वापरल्या जाणायाभ द्दवद्दवध मागाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतात.
गुंतलेल्या प्रद्दियेवर अधाररत संप्रेषणाचे द्दवद्दवध प्रकार अहेत, ईद्दिष्ट लक्ष्य, माध्यम
वापरलेले द्दकंवा ईिेश अद्दण शैलीवर अधाररत. खालील द्दवभागांमध्ये लक्ष्य संबंद्दधत
संप्रेषण प्रकार (१.३.१) अद्दण संप्रेषणाच्या प्रद्दियेशी संबंद्दधत प्रकार (१.३.२) चचाभ केली
अहे.
१.३.१ लक्ष्य संबंणधत:
लक्ष्य द्दकंवा प्रेक्षक ही व्यक्ती द्दकंवा लोकांचा समूह अहे ज्यांच्यापयांत संदेशाच्या स्वरूपात
माद्दहतीचा तुकडा पोहोचण्याचा हेतू अहे. दुसऱ्या शब्दांत, संदेश कोणाला प्राप्त होणार अहे
हे प्रेषकासाठी महत्वाचे अहे. ऄशाप्रकारे, लक्ष्य द्दकंवा प्रेक्षक ही व्यक्ती द्दकंवा लोकांचा समूह
अहे ज्याचा स्त्रोत द्दकंवा प्रेषक लक्ष्य करीत अहे द्दकंवा पोहोचण्याचा प्रयत्न करीत अहे.
लक्ष्य अधाररत संप्रेषणाचे प्रकार अहेत:
 आंरापसभनल कम्युद्दनकेशन (स्वतःमध्ये संवाद),
 परस्परसंवाद (दोन व्यक्तींमधील संवाद),
 लहान गट संप्रेषण (संप्रेषण ज्यामध्ये ३ द्दकंवा ऄद्दधक लोकांचा समावेश ऄसतो जे
एकमेकांशी सद्दियपणे सहभागी होतात),
 सावभजद्दनक संप्रेषण (संवाद जो मोठ्या संदभाभत सहसा एका व्यक्तीशी द्दकंवा लहान गट
मोठ्या प्रेक्षकांशी बोलत ऄसतो).
१. आंतरवैयणक्तक संप्रेषि:
प्रथम स्वतःशी कसे बोलावे हे समजून घेणे ही मानवी संप्रेषणाच्या सवभ प्रकारांसाठी एक पूवभ
शतभ अहे. अपण स्वत:शी केलेली मूक संभाषणे, जोरदार संवाद द्दकंवा ऄंतगभत चचाभ हे
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण बनवतात अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने स्वतःशी
केलेला कोणताही संवाद. ईदाहरणाथभ, हा एक मानद्दसक संवाद ऄसू शकतो जेथे एखाद्याने
काही बेंचमाकभ साध्य केल्याबिल प्रशंसा केली जाते द्दकंवा स्वत:शी मूक संभाषणाद्वारे काही
नैद्दतक दुद्दवधातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न केला जातो. यात एकपात्री, अंतररक भाषण,
एकल लेखन आत्यादीसारख्या द्दवद्दवध द्दियाकलापांचा समावेश होतो. कायभ सूची, जनभल्स,
ऄसाआनमेंट नोटबुक, कॅलेंडर स्मरणपत्रे अद्दण आतर गोष्टी देखील समाद्दवष्ट केले जाउ
शकतात. अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणाची काही प्रमुख वैद्दशष्ट्ये अहेत:
 व्यक्तीच्या अंतररक भावना द्दकंवा कल्पनांचा अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण मोठ्या प्रमाणावर
प्रभाद्दवत होतो. munotes.in

Page 20

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
20  व्यक्ती ही माद्दहतीचा स्रोत अद्दण लक्ष्य दोन्ही ऄसते. तो/ती संदेश पाठवणारा अद्दण
स्वीकारणारा दोन्ही म्हणून काम करतो.
 येथे वापरले जाणारे माध्यम मन, डायरी, कामांची यादी, फोटो ऄल्बम,
ऑद्दडओ/द्दव्हद्दडओ रेकॉद्दडांग ऄसू शकतात.
 या संप्रेषणाचा ईिेश माद्दहतीची देवाणघेवाण नसून द्दवचार अद्दण द्दवश्लेषण अहे. यात
मनाच्या अतील द्दस्थतीशी द्दनगडीत स्व-द्दवचार, द्दवश्लेषण, द्दवचार, मूल्यांकन आ.
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणासाठी ऄद्दभप्राय ओळखणे कठीण होउ शकते. स्वतःच्या भावना,
द्दवचार अद्दण कल्पनांना तो/ती कसा प्रद्दतसाद देतो यासाठी एकटी व्यक्तीच जबाबदार
ऄसते.
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण हे स्वतःच्या स्वतःच्या संकल्पनेवर केंद्दित ऄसते. त्यात स्वत:च्या
ऄटीचे अकलन होते. मूल्ये, अद्दण द्दवश्वास अद्दण त्या मूल्यांकन वापरून.
 द्दव्हज्युऄलायझेशन द्दकंवा काल्पद्दनक द्दियाकलाप, द्दकंवा काही स्मृती अठवणे हा
वैयद्दक्तक संवादाचा भाग ऄसू शकतो.
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण महत्त्वपूणभ अहे कारण अपण प्रत्येक गोष्टीसाठी अंतरवैयद्दक्तक
संप्रेषणाद्वारे स्वतःशी संवाद साधतो, ते द्दनयोजन, समस्या सोडवणे, ऄंतगभत संघषभ
सोडवणे, स्पष्टतेपयांत पोहोचणे अद्दण स्वतःचे अद्दण आतरांचे मूल्यमापन अद्दण न्याय करणे.
दैनंद्ददन जीवनातील पररद्दस्थतींमध्ये आतरांसोबत राहण्यासाठी. या क्षमता मजबूत
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणाद्वारे वद्दधभत केल्या जातात ज्यामुळे एखाद्याचे स्वतःचे, भावना अद्दण
द्दवचारांबिलचे अकलन वाढते. त्यामुळे, अंतरवैयद्दक्तक संभाषण कौशल्ये द्दवकद्दसत
केल्याने व्यक्तींना आतरांशी चांगले समजण्यास अद्दण त्यांच्याशी चांगले वागण्यास मदत
होइल. वैयद्दक्तक संप्रेषणाद्वारे, व्यक्ती पुढे कसे जायचे याचे पयाभय अद्दण पयाभय शोधू शकतो
अद्दण त्या द्दवद्दवध पैलूंच्या संभाव्यतेचे मूल्यांकन करून एखाद्या समस्येची कल्पना करून
अद्दण पहा. दृष्टीकोन. पररणामी, तो/ती वेगवेगळ्या द्दनणभयांचे पररणाम समजून घेण्याच्या
चांगल्या द्दस्थतीत ऄसल्यामुळे द्दनणभयक्षमतेत सुधारणा करतो.
२. आंतरवैयणक्तक संप्रेषि: (एक ते एक):
अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण, ज्याला द्वैत संप्रेषण देखील म्हटले जाते, जेव्हा दोन व्यक्ती जे
शारीररकररत्या ईपद्दस्थत ऄसतात ते वैयद्दक्तक, सामाद्दजक, संस्थात्मक, राष्रीय द्दकंवा
अंतरराष्रीय समस्यांबिल माद्दहती, कल्पना, दृष्टीकोन अद्दण भावनांमध्ये व्यस्त ऄसतात
द्दकंवा त्यांची देवाणघेवाण करतात. ही दोन लोकांमधील समोरासमोर संप्रेषणाची प्रद्दिया
अहे ज्यामध्ये संदेश मौद्दखक ऄसू शकतात द्दकंवा त्यात कोणतेही शब्द ऄसू शकत नाहीत
परंतु त्याऐवजी हावभाव, द्दवद्दशष्ट मुिा अद्दण चेहयाभवरील हावभाव यांचा समावेश होतो. येथे
अम्ही फक्त एक ते एक संदभभ देत अहोत. अधाररत परस्पर संवाद. परस्परसंवाद
ज्यामध्ये दोनपेक्षा जास्त लोक गुंतलेले ऄसतात ते 'लहान गट संप्रेषण' मध्ये हाताळले
जातात. munotes.in

Page 21

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
21 त्यानुसार, अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण ही दोन व्यक्तींमधील माद्दहती, कल्पना अद्दण भावनांची
शाद्दब्दक द्दकंवा ऄशाद्दब्दक देवाणघेवाण अहे. आतरांना संदेश पोहोचवण्याची
पररणामकारकता एखाद्याच्या परस्परसंवाद पातळीचे मोजमाप म्हणून कायभ करते. या
संप्रेषणाची मुख्य वैद्दशष्ट्ये अहेत:
 परस्परसंवादामध्ये, संवादामध्ये द्दकमान दोन संभाषणकांचा समावेश ऄसतो.
जसजसा त्यांचा संवाद प्रगतीपथावर जाइल, तसतसे दोन व्यक्ती संदेश प्रेषक अद्दण
संदेश प्राप्तकत्याभच्या भूद्दमकांमध्ये पयाभयी ऄसतील.
 संदेश हा अंतरवैयद्दक्तक संवादातील सवाभत महत्त्वाचा घटक अहे. भाषण, देहबोली,
अवाजाचा टोन, जेिर अद्दण आतर द्दचन्हे यांसह संदेश संप्रेषण करण्याच्या द्दवद्दवध
पद्धती अहेत.
 परस्परसंवाद हा संदभभ-द्दवद्दशष्ट ऄसतो. संदभाभमध्ये वेळ अद्दण स्थान तसेच वैयद्दक्तक
स्वारस्ये, द्दलंग, संस्कृती अद्दण पयाभवरण यांसारख्या घटकांचा समावेश होतो.
 अंतरवैयद्दक्तक संवाद हा बहुतेक समोरासमोर ऄसतो. समोरासमोर संवादाव्यद्दतररक्त
इमेल अद्दण आंटरनेट सेवा हे संप्रेषण चॅनेलचे दोन लोकद्दप्रय प्रकार अहेत.
 प्राप्तकत्याभचा ऄद्दभप्राय प्रेषकाला संप्रेषण सुधारण्यासाठी संदेशाचे द्दनयमन, रुपांतर
द्दकंवा पुनरावृत्ती करण्यास ऄनुमती देतो.
 अवाज/गोंधळ म्हणजे पाठवलेला अद्दण प्राप्त झालेला संदेश यामधील ऄंतर.
शब्दजाल, संभाषणातील ऄडचणी, ऄयोग्य टोन द्दकंवा देहबोली, द्दवचद्दलत होणे अद्दण
आतर घटक अवाजाची ईदाहरणे अहेत.
येथे, ईिीष्ट लक्ष्य मुख्यतः स्त्रोतासोबत समोरासमोर ऄसते म्हणून संप्रेषण प्रद्दिया सवाभत
सोपी मानली जाते. परंतु लोक ऄगदी साध्या संवादातही एकमेकांचा गैरसमज करतात,
म्हणून प्रेषकाने त्याचा/द्दतचा मुिा मांडण्यासाठी सवाभत सोपा मागभ शोधणे अवश्यक अहे.
जर प्रेषक द्दवषयापासून दूर गेला अद्दण त्याची द्दवचारधारा वारंवार बदलली तर प्राप्तकत्याभला
संदेश समजणे कठीण होउ शकते. परस्पर संप्रेषणामध्ये, जर प्रेषक अश्रयदायी रीतीने
बोलत ऄसेल द्दकंवा प्राप्तकत्याभकडे दुलभक्ष करत ऄसेल तर ते सुरळीत संप्रेषणात ऄडथळा
अणते.
द्दवश्वास वाढवण्यासाठी प्रभावी परस्पर संवाद कौशल्य अवश्यक अहे. अंतरवैयद्दक्तक
संवाद क्षमता अवश्यक अहे कारण ते लोकांना समस्यांवर चचाभ करण्यास सक्षम करतात
अद्दण सवोत्तम पयाभय द्दनवडण्यापूवी संभाव्य द्दनराकरणाचे फायदे अद्दण तोटे द्दवचारात
घेतात. अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणाची ईदाहरणे जी सहसा कायभरत ऄसतात त्यामध्ये पदव्युत्त्र
द्दवभागातील संशोधन मागभदशभकासह दररोज ऄंतगभत बैठक, भागीदाराशी प्रकल्प चचाभ द्दकंवा
ऑनलाआन संभाषण यांचा समावेश होतो.

munotes.in

Page 22

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
22 ३. लहान गट संवाि:
लहान गट संप्रेषण हा परस्परसंवादाचा एक प्रकार अहे जो दोनपेक्षा जास्त व्यक्तींमध्ये
ईलगडतो. लहान गट संप्रेषण हे तीन द्दकंवा ऄद्दधक लोकांमधील परस्परसंवादाचे वणभन
करते जे एक समान ईद्दिष्ट, सामाद्दयक ओळख, समूह समज द्दकंवा काही परस्पर प्रभावाने
जोडलेले अहेत. जरी सहभागी एक-टू-एक परस्पर संवादापेक्षा जास्त ऄसले तरी,
सहभागींची संख्या संभाषणाच्या एका टप्प्यावर, सवभ सहभागींना आतर सवभ सहभागींशी
संवाद साधण्याची ऄनुमती देण्यासाठी संप्रेषण ऄद्याप लहान अहे. ईदाहरणाथभ, लहान गट
संवाद अवश्यक अहे.
णवचारमंर्न सत्रे णकंवा अभ्यास गटाच्या सिसयांमध्ये. काही प्रमुख वैणशष्ट्ये आहेत:
 लहान गट संवादामध्ये, संवादामध्ये दोनपेक्षा जास्त लोकांचा समावेश ऄसतो.
 या संवादामध्ये गटातील वेगवेगळे सदस्य वेगवेगळ्या भूद्दमका घेउ शकतात.
 लहान गट एकमेकांवर ऄवलंबून ऄसतात, याचा ऄथभ त्यांच्याकडे समान ध्येय ऄसते
अद्दण ते एका सामान्य ईद्दिष्टाने द्दकंवा सामाद्दयक ओळखीद्वारे जोडलेले ऄसतात.
 गटातील एक द्दकंवा दोन सदस्यांच्या द्दियाकलापांमुळे गटाला त्याचे ध्येय पूणभ
करण्यास द्दकंवा ते पूणभ करण्यात ऄयशस्वी झाल्यास गटाच्या सवभ सदस्यांवर पररणाम
होतो.
 हे ध्येय-केंद्दित अहे. लहान गट सामान्यत: काही प्रकारचे कायभ पूणभ करण्यावर द्दकंवा
ध्येय साध्य करण्यावर लक्ष केंद्दित करतात, तर परस्पर संबंध मुख्यत्वे नातेसंबंधांच्या
द्दवकासावर लक्ष केंद्दित करतात.
 गट संवाद हा परस्परसंवादापेक्षा हेतुपुरस्सर अद्दण औपचाररक ऄसतो.
एका लहान गटामध्ये, गटाच्या संरचनेवर ऄवलंबून, खाली वणभन केलेल्या दोन पद्धतींपैकी
एकामध्ये संप्रेषण पुढे जाइल:
णवकेंद्रीकृत:
द्दवकेंद्दित गटामध्ये कोणीही नेतृत्व स्वीकारत नाही द्दकंवा संवाद व्यवस्थाद्दपत करत नाही;
ऄभ्यास दशभद्दवते की द्दवकेंद्दित गट ऄद्दधक कठीण अद्दण वेळ घेणायाभ प्रकल्पांवर काम
करताना चांगली कामद्दगरी करतात.
केंद्रीकृत:
केंिीकृत संस्थेमध्ये, एक केंिीय ऄद्दधकारी ऄसतो जो गटाचे समन्वयक म्हणून काम करतो
अद्दण चचेला मागभदशभन करतो. ऄभ्यासानुसार, जलद अद्दण कायभक्षमतेची मागणी करणाऱ्या
कायाांसाठी केंिीकृत गट ऄद्दधक प्रभावी अहेत.
लहान गटांमधील संवादामुळे एकूण कामद्दगरी अद्दण पररणामकारकता वाढते. प्रत्येकाला
त्यांचे मत व्यक्त करण्यासाठी कौतुक अद्दण मोकळेपणा वाटणे महत्वाचे अहे. हे मजबूत गट munotes.in

Page 23

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
23 संबंध अद्दण सौहादभ तसेच प्रकल्पांना प्रोत्साहन देते अद्दण द्दवश्वास अद्दण द्दवश्वासाहभतेच्या
भावनेला समथभन देते. याव्यद्दतररक्त, प्रभावी गट संवाद सहकारी द्दकंवा वगभद्दमत्रांमध्ये चांगला
द्दवश्वास वाढवतो. द्दवश्वास अद्दण पारदशभकतेची संस्कृती वाढवून, प्रभावीपणे संवाद साधणारे
गट सदस्य ऄद्दधक चांगले ईपाय ऑफर करण्यास प्रवृत्त होतात.
तथाद्दप, जोपयांत लहान गट द्दवद्दशष्ट द्दवषयावर चचाभ करत नाही तोपयांत, सवभ सहभागींना
आतर काय सांगू आद्दच्ित अहेत हे पूणभपणे समजून घेणे कठीण होउ शकते. याद्दशवाय,
कायाभद्दभमुख परस्परसंवाद, जसे की एखाद्या प्रकल्पाचा द्दकंवा ऄसाआनमेंटचा प्रत्येक भाग
कोण पूणभ करेल हे द्दनवडणे, ही देखील समूहांना भेडसावणाऱ्या संवादातील ऄडचणींपैकी
एक अहे. तथाद्दप, गटातील परस्पर द्दववाद द्दकंवा चुकीच्या संवादामुळे बयाभच ऄडचणी
येतात. अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणाचा घटक गट संप्रेषणामध्ये देखील अढळतो कारण गट
सदस्य देखील वैयद्दक्तक पातळीवर एकमेकांशी जोडतात अद्दण एकमेकांशी संबंद्दधत
ऄसतात. हे संबंध कधीकधी गट संवादात ऄडथळा अणू शकतात.
४. सावथजणनक संप्रेषि:
सावभजद्दनक संप्रेषणामध्ये, एक व्यक्ती सामान्यतः प्रेक्षकांपयांत माद्दहती पोहोचवण्यासाठी
जबाबदार ऄसते. हा प्रेषक-केंद्दित संवादाचा प्रकार अहे. सावभजद्दनक संप्रेषण हा अमच्या
शैक्षद्दणक, व्यावसाद्दयक अद्दण नागरी जीवनाचा एक महत्त्वाचा घटक अहे, जसे की समूह
संवाद. परस्पर अद्दण समूह संवादाच्या तुलनेत सावभजद्दनक संप्रेषण हा सातत्याने
जाणीवपूवभक केलेला, औपचाररक अद्दण ध्येयाद्दभमुख संवादाचा प्रकार अहे. सध्या
द्दवकासात ऄसलेल्या ऄनेक प्रकल्पांबिल पंतप्रधानांनी जनतेशी बोलणे हे एक चांगले
ईदाहरण अहे. आतर ईदाहरणे म्हणजे प्राचायाांचे सवभसाधारण सभा द्दकंवा द्दनवडणूक
प्रचारादरम्यानचे भाषण.
सावभजद्दनक संप्रेषणामध्ये एक व्यक्ती द्दकंवा व्यक्तींच्या गटाचा समावेश ऄसतो जो व्यक्तींच्या
दुसऱ्या गटाशी माद्दहती सामाद्दयक करतो. हे द्दवशेषतः प्रेषक-केंद्दित अहे
 ग्राहक हा ऄशा व्यक्तींचा एक मोठा समूह अहे जो वक्ता/ना माद्दहतीची देवाणघेवाण
करताना सावभजद्दनकपणे ऐकत ऄसतो.
 अंतरवैयद्दक्तक द्दकंवा गट संवादाच्या तुलनेत संदेश सामाद्दयकरण ऄद्दधक औपचाररक
अद्दण हेतुपुरस्सर ऄसणे अवश्यक अहे.
 सामान्य प्रेक्षकांना माद्दहती द्दवतरीत करण्याचे साधन, जसे की स्लाआड सादरीकरण
द्दकंवा द्दव्हद्दडओ सादरीकरण.
 जरी ऄद्दभप्राय लद्दक्ष्यत प्रेक्षकांकडून चीऄसभ द्दकंवा प्रद्दतसादांच्या स्वरूपात ईपद्दस्थत
अहे. या प्रकारच्या संप्रेषणामध्ये वैयद्दक्तक ऄद्दभप्रायाला फारसा वाव नसतो.
प्रभावी सावभजद्दनक संप्रेषणाची गुरुद्दकल्ली म्हणजे द्दवषम श्रोत्यांची जाणीव ऄसणे. भाषण
द्दकंवा सादरीकरण सुरू करण्यापूवी, वक्त्याने त्याच्या श्रोत्यांबिल जागरूक ऄसले पाद्दहजे
कारण ते कदाद्दचत त्याच्या शब्दशैलीशी पररद्दचत नसतील. वक्त्याने देखील श्रोत्यांच्या munotes.in

Page 24

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
24 द्दवषयाशी पररद्दचत ऄसलेल्या पातळीचा द्दवचार केला पाद्दहजे. सावभजद्दनक संप्रेषणामध्ये फक्त
काय बोलावे हे द्दनवडत नाही तर ते कसे व्यक्त करावे हे देखील समाद्दवष्ट अहे. प्रभावी
सावभजद्दनक संप्रेषण हे शाद्दब्दक स्पष्टतेद्वारे वैद्दशष्ट्यीकृत अहे, प्रत्येकजण ऄनुसरण करू
शकेल ऄशी द्दस्थर गती अद्दण प्रत्येकाला ऐकू येइल ऄसा एक शद्दक्तशाली अवाज. तथाद्दप,
सावभजद्दनक संप्रेषण ही एक-मागी प्रद्दिया ऄसू शकते अद्दण रेखीय संप्रेषणावर द्दस्वच करू
शकते. प्रेझेंटेशन द्दकंवा भाषणाच्या प्रत्येक भागानंतर द्दवराम देउन श्रोत्यांकडून प्रश्न अद्दण
द्दटप्पण्यांसाठी वेळ देण्याची काळजी घेणे अवश्यक अहे.
जेव्हा एखादा सावभजद्दनक संप्रेषण द्दप्रंट द्दकंवा आलेक्रॉद्दनक माध्यमांद्वारे मोठ्या प्रेक्षकांपयांत
प्रसाररत केला जातो तेव्हा तो जनसंवाद बनतो. वृत्तपत्र जनभल्स, पुस्तके अद्दण माद्दसके
यांसारखी िापील माध्यमे ही गाढव संप्रेषण. दूरदशभन, वेबसाआट्स, ब्लॉग, पॉडकास्ट, इ-
जनभल्स, इ-पुस्तके अद्दण सोशल मीद्दडया यांसारखी आलेक्रॉद्दनक माध्यमे ही जनसंवादाची
माध्यमे अहेत ज्यांचा वापर ऄद्दधक प्रमाणात केला जातो. मोठ्या प्रमाणात संदेश
पोहोचवण्यासाठी अवश्यक ऄसलेल्या तंत्रज्ञानामुळे मास कम्युद्दनकेशन आतर प्रकारच्या
संप्रेषणांपेक्षा वेगळे अहे. जनतेला संख्या.
१.३.२ प्रणिया संबंणधत:
संप्रेषण नेहमीच एका ईिेशाने केले जाते, म्हणजे प्राप्तकत्याभकडून, केलेल्या संप्रेषणाला
ऄपेद्दक्षत प्रद्दतसाद देण्याच्या ईिेशाने. जेव्हा वगीकरणाचा द्दवचार केला जातो तेव्हा संप्रेषण
वेगवेगळ्या अधारावर वगीकृत केले जाते. संप्रेषण प्रद्दिया द्दवशेषत: औपचाररक प्रकारात
वरच्या द्ददशेने, खालच्या द्ददशेने, अडव्या/बाजूच्या द्दकंवा अडव्या द्ददशेने वाहते. यापैकी
कोणताही प्रकार आतरांपेक्षा स्वाभाद्दवकपणे श्रेष्ठ द्दकंवा कद्दनष्ठ नाही अद्दण द्दवद्दवध
पररद्दस्थतीत आष्टतम पररणामांसाठी त्या सवाांवर ऄवलंबून राहावे.
१. अधोगामी संप्रेषि:
ऄधोगामी संप्रेषण म्हणजे जेव्हा माद्दहतीच्या साखळीमध्ये वररष्ठांकडून गौण स्तरापयांत
माद्दहती पाठवली जाते. जेव्हा नेतृत्वाकडून संस्थेच्या खालच्या स्तरावरील व्यक्तींना माद्दहती
पाठवली जाते तेव्हा खालच्या द्ददशेने संवाद होतो. मेसेज वरच्या व्यक्तींकडून येतात अद्दण
ते ऄधीनस्थांकडे द्दनदेद्दशत केले जातात. संदेशाचे महत्त्व अद्दण संप्रेषण प्रद्दियेत सामील
ऄसलेल्या लोकांच्या पातळीवर ऄवलंबून, ते लेखी द्दकंवा तोंडी ऄसू शकते. माद्दहती स्त्रोत,
प्रेक्षक अद्दण संप्रेषण चॅनेल हे सवभ खालच्या संप्रेषणाचे घटक अहेत. या प्रकारचे संप्रेषण
बहुतेक सावभजद्दनक ऄसते.
हे ऄधीनस्थांना द्दनदेद्दशत करण्यात अद्दण द्दनयंद्दत्रत करण्यात मदत करते. त्याच वेळी,
फीडबॅकद्वारे, ते उध्वभगामी संप्रेषणाच्या कायभक्षमतेस प्रोत्साहन देते. यात मुख्यतः योजना
अद्दण धोरणे ऄधीनस्थांपयांत पोचवणे अद्दण द्दवशेषतः, कमभचारी सदस्यांना अदेश अद्दण
द्दनदेश देणे समाद्दवष्ट अहे जेणेकरून ते पूणभ करण्यासाठी त्यांच्यानुसार कायभ करण्यास
सुरवात करू शकतील. त्यांची द्दनयुक्त केलेली काये. यामध्ये मुख्यतः ऑडभर अद्दण सूचना
ऄसतात अद्दण मुख्यतः नवीन माद्दहती संप्रेषण करण्यासाठी द्दकंवा थेट द्दकंवा द्दनयुक्त काये
करण्यासाठी वापरली जाते. ररपोट्भस, इमेल, पत्रे, मॅन्युऄल, मागभदशभक तत्त्वे द्दकंवा सल्लागार munotes.in

Page 25

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
25 आत्यादी सवाभत जास्त वापरल्या जाणायाभ संप्रेषणाची साधने अहेत. ईदाहरणाथभ, एक
संशोधन मागभदशभक त्याच्या ऄंतगभत काम करणाऱ्या ररसचभ फेलोसाठी संशोधन प्रस्ताव
तयार करण्यासाठी मागभदशभक तत्त्वे ऄसलेली दस्तऐवज द्दलंक द्दपन करतो जेणेकरून ते
कधीही त्यात प्रवेश करू शकतील. येथे संवाद वरपासून खालपयांत प्रगती करतो.
तथाद्दप, संदेश वारंवार द्दवकृत द्दकंवा खालच्या द्ददशेने संप्रेषणामध्ये सौम्य केला जातो.
प्रत्येक वेळी माद्दहती एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे द्ददली जाते तेव्हा द्दतची काही
ऄचूकता नष्ट होते. खालच्या द्ददशेने संवाद साधण्यासाठी सहसा बराच वेळ लागतो ही
वस्तुद्दस्थती अणखी एक गैरसोय अहे. स्तरांच्या संख्येसह द्दवलंब होण्याची शक्यता वाढते.
मध्यम-स्तरीय कमभचारी ऄधूनमधून कमभचायाांकडून महत्त्वाची माद्दहती लपवून ठेवतात. ऄशा
पररद्दस्थतीत कमभचायाांना खूप शक्तीहीन, द्दनराश अद्दण गोंधळलेले वाटते. यामुळे एकतफी
संप्रेषणाला चालना द्दमळते.
२. ऊध्वथगामी संप्रेषि:
नावाप्रमाणेच, उध्वभगामी संप्रेषण हा संप्रेषण अहे द्दजथे माद्दहती द्दकंवा संदेश संस्थेच्या
ऄधीनस्थ अद्दण वररष्ठांच्या दरम्यान द्दकंवा त्यांच्यामध्ये वाहतात. हे स्केलर साखळीतील
वेगवेगळ्या द्दलंक्सद्वारे गौण ते द्दमडरेंज अद्दण ईच्च पातळीपयांत प्रद्दिया करते. संदेश गौण
स्तरापासून नेतृत्व स्तरापयांत वरच्या द्ददशेने प्रवास करतो. हे संप्रेषण पदानुिद्दमत साखळी,
ऄधीनस्थांपासून त्यांच्या वररष्ठांपयांत पुढे जाते. हे नेतृत्वास कायभसंघ सदस्यांशी संवाद
साधण्यास सक्षम करते अद्दण कायभसंघ सदस्यांना समस्या, कल्पना, मते आ. व्यक्त करण्यास
सक्षम करते. या प्रकारचा औपचाररक संप्रेषण खरोखर खालच्या संप्रेषणासाठी ऄद्दभप्राय
अहे. उध्वभगामी संप्रेषण क्वद्दचतच एक-टू-एक परस्पर अहे.
येथे, द्दवनंत्या, ऄहवाल, सूचना, तिारी अद्दण प्रश्न हे सवभ संप्रेषणाचे प्रकार अहेत जे
ऄधीनस्थांकडून नेत्यांपयांत जातात. ईदाहरणाथभ, पीएच.डी.द्वारे प्रगती ऄहवाल सादर
करणे. द्दवद्याथी, जो मागभदशभकातून जातो अद्दण द्दवद्यापीठ द्दवभागाकडे सादर करतो.
ऄधीनस्थांच्या तिारी, समस्या द्दकंवा ऄडचणी वररष्ठांकडे, योग्य स्तरावर पाठवल्या
जातात हे देखील त्याचे एक ईदाहरण अहे. यात वररष्ठांकडून ऄद्दधष्ठात्यांनी जारी केलेल्या
अदेश अद्दण सूचनांबिल ऄद्दधष्ठातांकडून माद्दगतलेले स्पष्टीकरण देखील समाद्दवष्ट अहे. हे
ऄधीनस्थांच्या नाद्दवन्यपूणभ सूचना अद्दण कल्पनांना बळकटी देते. हे व्यवस्थापन अद्दण
कमभचारी यांच्यात सहकायभ अद्दण सुसंवाद प्रस्थाद्दपत करते.
३. पार्श्थ णकंवा क्षैणतज संप्रेषि:
क्षैद्दतज द्दकंवा पाश्वभ संप्रेषण हे कमभचारी सदस्य द्दकंवा द्दवभाग यांच्यात घडते जे पद द्दकंवा
पदाच्या बाबतीत समान पातळीवर ऄसतात. क्षैद्दतज संप्रेषण हे ऄसे संप्रेषण अहे द्दजथे
माद्दहती द्दकंवा संदेश समांतर द्दकंवा समान श्रेणी द्दनयुक्त केलेल्या व्यक्तींमध्ये वाहतात.
कामाची नक्कल रोखण्यात मदत करते अद्दण द्दवभागांमधील समस्यांचे द्दनराकरण करते. हे
समवयस्क गटाकडून सामाद्दजक अद्दण भावद्दनक समथभन द्दटकवून ठेवण्यास मदत करते.
समतुल्य दजाभच्या कमभचायाांसाठी समान प्रकारचे कायभ करणायाभ लोकांच्या कृतींमध्ये
समन्वय साधणे अवश्यक अहे. या प्रकारचा संवाद सुरळीतपणे कायभ करण्यास ऄनुमती munotes.in

Page 26

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
26 देतो कारण ते द्दवद्दवध द्दवभागांमधील संवाद अद्दण समन्वयास प्रोत्साहन देते. जरी ते
द्दवभागीय ऄडथळे ओलांडत ऄसले तरी, ऄफवा अद्दण चुकीची माद्दहती पसरवण्यासाठी
त्याचा गैरवापर केला जाउ शकतो.
हे फक्त सह-कमभचाऱ्यांमधील द्दनयद्दमत, दैनंद्ददन संवाद अहे, जे त्यांना प्रकल्पांचे द्दनयोजन
करण्यास, समस्यांचे द्दनराकरण करण्यास, एकमेकांना मदत करण्यास सक्षम करते.
वैकद्दल्पकररत्या, संपूणभ द्दवभागांमधील संवाद अहे ज्यामुळे त्यांना समन्वय साधता येतो.
पाश्वभ संवादासाठी व्यक्तींमध्ये तोंडी द्दकंवा लेखी संवाद होउ शकतो. या प्रकारच्या
संप्रेषणाचा एकतर एकतर परस्पर द्दकंवा गट संवाद ऄसतो.
४. िॉसवाईज णकंवा किथरेषा संवाि:
िॉसवाइज संप्रेषण तेव्हा होते जेव्हा माद्दहती वेगवेगळ्या स्तरावरील व्यक्तींमध्ये प्रवाद्दहत
होते ज्यांचा थेट ररपोद्दटांग संबंध नाही. जेव्हा द्दवद्दवध द्दवभाग अद्दण स्तरावरील कमभचारी
अदेशाच्या साखळीची पवाभ न करता एकमेकांशी बोलतात तेव्हा कणभ द्दकंवा िॉसवाइज
संप्रेषण होते. ईदाहरणाथभ, ज्या द्दवद्याथ्याभला त्याच्या VIVA, ऄसाआनमेंट्स अद्दण आतर
सेद्दमनार प्रेझेंटेशन दरम्यान सवोत्तम देउ आद्दच्ितो तो प्रत्येक संभाव्य स्रोत अद्दण
द्दवभागातील व्यक्तीची मदत घेतो अद्दण काही ऑनलाआन द्दशकवण्या देखील घेउ शकतो.
याचा ईपयोग माद्दहतीच्या प्रवाहाला गती देण्यासाठी, समन्वयाची समज सुधारण्यासाठी आ.
ईद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी केला जातो. ऄनौपचाररक मेळावे, औपचाररक पररषदा,
जेवणाच्या वेळेचे संमेलन, सामान्य घोषणा आत्यादीद्वारे, हे िॉसवाआज संप्रेषण समन्वयाचे
महत्त्वपूणभ कायभ करते. खालच्या स्तरावरील कमभचाऱ्यांना प्रासंद्दगक सेद्दटंग्जमध्ये वररष्ठांशी
बोलण्याची संधी द्ददल्याने त्यांचे मनोबल वाढते अद्दण त्यांची द्दनष्ठा वाढते. तथाद्दप, वररष्ठ हा
गुन्हा मानू शकतो कारण त्याच्या ऄधीनस्थ व्यक्तीकडे ऄवाजवी लक्ष वेधले गेले अहे अद्दण
त्याला पार केले गेले अहे. त्याच्याशी संपकभ देखील न केल्यामुळे, वररष्ठ कदाद्दचत कल्पना
ऄंमलात अणू शकणार नाही. ऄंतगभत ऄराजकता अद्दण आतरांकडून शत्रुत्व मंजूर
प्रद्दियांच्या ऄनुपद्दस्थतीमुळे होउ शकते.
संप्रेषणाचे ऄसंख्य प्रकार जगभरात ईपलब्ध अहेत अद्दण ते सवभ काही ना काही प्रकारे
अवश्यक अहेत. संप्रेषणासाठी द्दवचारात घेतलेल्या अवश्यकता, वातावरण, वापर अद्दण
साधने यानुसार, संप्रेषणाच्या प्रकारांमध्ये ऄनेक प्रकार अद्दण भेद देखील अहेत. वर नमूद
केलेल्या सवभ प्रकारच्या संप्रेषणाच्या प्रकाशात, त्याबिल जागरूक ऄसणे ऄत्यावश्यक
अहे. अपली स्वतःला स्पष्टपणे व्यक्त करण्याची क्षमता तसेच आतरांना समजून घेण्याची
अद्दण त्यांच्याद्वारे समजून घेण्याची अपली क्षमता सुधारण्यासाठी संप्रेषणाचे ऄसंख्य
प्रकार अद्दण ईपप्रकार.
तुमची प्रगती तपासा:
१. प्रद्दियेवर अधाररत संप्रेषणाच्या प्रकारांचे वणभन करा.
२. अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण म्हणजे काय? ते अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषणापेक्षा वेगळे कसे अहे? munotes.in

Page 27

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
27 १.४ सारांश ऄमेररकन पटकथा लेखक चाली कॉफमन यांनी एकदा द्दटप्पणी केली होती की "सतत
बोलणे म्हणजे संवाद साधणे अवश्यक नाही." मूलत:, प्रभावी संप्रेषण केवळ माद्दहतीची
देवाणघेवाण करण्यापेक्षा ऄद्दधक अवश्यक अहे. हे प्रभावी माद्दहती प्रसाररत करण्याची
देखील अवश्यकता अहे, याचा ऄथभ माद्दहती प्रदान करणायाभने ती पुरेशी संप्रेद्दषत केली
पाद्दहजे अद्दण ती प्राप्त करणायाभ एकाने द्दकंवा गटाद्वारे योग्यररत्या त्याचा ऄथभ लावला गेला
पाद्दहजे. या युद्दनटमध्ये, अम्ही शैक्षद्दणक संप्रेषण संकल्पना, संप्रेषणाच्या काही मूलभूत
घटकांवर चचाभ केली. सवभसाधारणपणे अद्दण त्याचे महत्त्व संवाद. हे तीन मॉडेल्स अद्दण
द्दवद्दवध प्रकारच्या संप्रेषणाच्या तपशीलांसह संबंद्दधत ईदाहरणासह चचाभ करते.
१.५ घटक समाप्ती सराव १. शैक्षद्दणक संप्रेषणाची संकल्पना स्पष्ट करा.
२. "संप्रेषण ही द्दवद्दशष्ट प्रेक्षकांपयांत संदेश पोहोचवण्याची पद्धत अहे." संप्रेषणाच्या
घटकांच्या संदभाभत समथभन करा.
३. संवादाच्या रेखीय मॉडेलची तपशीलवार चचाभ करा.
४. व्यवहार संप्रेषण मॉडेल काय अहे? फ्रँक डान्सच्या संवादाच्या हेद्दलक्स मॉडेलची
चचाभ करा.
५. योग्य ईदाहरणासह लहान-समूह संप्रेषण अद्दण सावभजद्दनक संप्रेषण स्पष्ट करा.
६. योग्य ईदाहरणासह वरच्या द्ददशेने, बाजूकडील, खालच्या द्ददशेने अद्दण िॉसवाइज
संप्रेषणाचे वणभन करा.
७. या दोन प्रकारच्या संप्रेषणांमध्ये फरक करा: परस्पर अद्दण अंतरवैयद्दक्तक संप्रेषण.
१.६ संिर्थ  "द्दवद्वान संप्रेषण 1 च्या सुधारणेसाठी तत्त्वे अद्दण धोरणे", ऄमेररकन लायब्ररी
ऄसोद्दसएशन, 1 सप्टेंबर 2006. दस्तऐवज अयडी: e34e8161 -fa32-5cd4 -
19d7 -8614fd62e9c3 वरून प्राप्त
 http://www.ala.org/acrl/publications/whitepapers/principlessstrategies
 हानेडा, मारी. (2014). शैक्षद्दणक भाषेपासून शैक्षद्दणक संप्रेषणापयांत: आंग्रजी
द्दशकणायाांच्या ररसॉईवर द्दबद्दल्डंग भाषाशास्त्र अद्दण द्दशक्षण.
10.1016/j.linged.2014.01.004.
https://www.researchgate.net/publication/260296219_From_academ
ic_language_to_academic_communication_Building_on_English_lea
rners'_resources वरून पुनप्राभप्त munotes.in

Page 28

शैक्षद्दणक संप्रेषण अद्दण लेखन
28  मावरोदीवा, आवांका अद्दण द्दसमोनोव्ह, टोडोर अद्दण द्दनकोलोवा, ऄद्दनता. (2017).
अभासी वातावरणातील शैक्षद्दणक अद्दण शैक्षद्दणक संप्रेषणाची वैद्दशष्ट्ये. यूएस-चीन
परदेशी भाषा. 15. 10.17265/1539 -8080/2017.09.008.
https://www.researchgate.net/publication/321967696_Features_of_t
he_Academic_and_Pedagogi cal_Communication_in_Virtual_Enviro
nment वरून पुनप्राभप्त
 वांबुइ, ताद्दबथा. (2015). संप्रेषण कौशल्ये, द्दवद्याथ्याांचे कोसभबुक.
https://www.researchgate.net/publication/303893422_Communicatio
n_Skills_Students_Coursebook वरून पुनप्राभप्त
 https://helpfulprof essor.com/communication -models/
 "Principles and Strategies for the Reform of Scholarly
Communication 1", American Library Association, September 1,
2006. Document ID: e34e8161 -fa32-5cd4 -19d7 -
8614fd62e9c3retrieved from
 http://www.ala.org/acrl/publications/w hitepapers/principlesstrategies
 Haneda, Mari. (2014). From Academic Language to Academic
Communication: Building on English learners’ resources. Linguistics
and Education. 10.1016/j.linged.2014.01.004. Retrieved from
 Mavrodieva, Ivanka &Simeonov, Todor &N ikolova, Anita. (2017).
Features of the Academic and Pedagogical Communication in
Virtual Environment. US -China Foreign Language. 15.
10.17265/1539 -8080/2017.09.008. Retrieved from
https://www.researchgate.net/publication/321967696_Features_of_t
he_Academic _and_Pedagogical_Communication_in_Virtual_Enviro
nment
 Wambui, Tabitha. (2015). Communication Skills, Students
Coursebook. Retrieved from
https://www.researchgate.net/publication/303893422_Communicatio
n_Skills_Students_Coursebook
 https://helpfulprofessor.co m/communication -models/
 https://newsmoor.com/3 -types -of-communication -models -linear -
interactive -transactional/
 https://open.lib.umn.edu/communication/chapter/1 -2-the-
communication -process/ munotes.in

Page 29

शैक्षद्दणक संप्रेषण प्रद्दिया
29  https://students.unimelb.edu.au/academic -skills/explore -our-
resourc es/developing -an-academic -writing -style/key -features -of-
academic -style
 https://pressbooks.bccampus.ca/professionalcomms/chapter/3 -2-
the-communication -process -communication -in-the-real-world -an-
introduction -to-communication -studies/
 https://pressbooks.libr ary.ryerson.ca/communicationnursing/chapter/t
ransaction -model -of-communication/
 https://pumble.com/learn/communication/communication -
types/#Types_of_business_communication
 https://slcc.instructure.com/courses/398556/pages/communication -
concepts#:~:text=In% 20the%20linear%20model%20of,model%20pe
ople%20BUILD%20shared%20meaning
 https://smallgroup.pressbooks.com/chapter/introduction/
 https://www.etymonline.com/word/academic
 https://www.montgomeryschoolsmd.org/curriculum/esol/cpd/module2
/docs/cummins.pdf
 https:// www.tutorialspoint.com/effective_communication/effective_co
mmunication_models.htm
 https://www.yourarticlelibrary.com/business -communication/4 -types -
of-direction -in-formal -communication/28014


*****

munotes.in

Page 30

30 २
शै±िणक संÿेषण कौशÐये
घटक संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ िवहंगावलोकन
२.२ शै±िणक ®वण
अ. ÿÖतावना
ब. ®वणाची Óया´या करणे
क. ®वणाचे बोधाÂमक घटक
ड. ®वणाचे भावाÂमक घटक
इ. ®वणाचे वतªनाÂमक घटक
फ. ऐकÁयाचे कौशÐय आिण स±म ®ोता
ग. ®वणाची बोधाÂमक ±मता
ह. ऐकÁयाचे टÈपे
२.३ शै±िणक वाचन
अ. ÿÖतावना
ब. शै±िणक वाचन - अथª
क. शै±िणक वाचन टÈपे
२.४ शै±िणक संÿेषणातील नैितकता आिण िशĶाचार- सामाÆय आिण सामािजक माÅयमे
अ. ÿÖतावना
ब. शै±िणक संÿेषणासाठी नैितकता
क. शै±िणक िशĶाचार -सामाÆय
ड. शै±िणक िशĶाचार-सामािजक माÅयमे
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभª
२.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर तुÌही खालील बाबतीत स±म Óहाल.
 शै±िणक ®वणाचा अथª ÖपĶ होईल.
 शै±िणक ®वणाचे घटक आिण पायöया यांची चचाª करा. munotes.in

Page 31

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
31  शै±िणक वाचनाचे अथª ÖपĶ करा.
 शै±िणक संÿेषणातील नैितकता चचाª करा.
 सामाÆय आिण सामािजक माÅयमे यांचे वणªन करा.
२.१ िवहंगावलोकन शै±िणक लेखनाÿमाणे, शै±िणक संÿेषण जे समोरासमोर केले जाते ते बöयाच अंशी वेगळे
असते. कदािचत सवाªत ÖपĶ वैिशĶ्य Ìहणजे अशा शÊदांचा वापर जे शै±िणक
संÿेषणासाठी आिण िवषयास अनुसŁन होतो Âयाबĥल बोलले जाते. हे शÊद Âयां¸यासोबत
अशी वा³यरचना आणतात जी औपचाåरक नŌदé¸या तुलनेत अिधक पारंपाåरक आिण
िवÖतृत असतात. अशाÿकारची शÊदरचना , वा³यरचना वापरÁयाचा उ ĥेश Ìहणजे ही शÊद
व वा³यरचना िवīाशाखेस अनुसłन, तकªिधिĶत, वादापासून दूर अशी असते. ठामपणे
बोलÁयाचे मागª हे इतर िवĬान काय बोलते Âयांनी काय िलिहले आहे Âयाचा अथª जसाचा
तसा ठेवÁयात सातÂय राखतात. अनावÔयक गोĶी काढून टाकतात. इतर िवĬानांनी जे
काही बोलले आिण िलिहले आहे Âया¸याशी सुसंगतता राखÁयास मदत करते, अथाªतील
अनावधानाने होणारी घसरण कमी करते. या घटकामÅये आपण शै±िणक संÿेषणासाठी
®वण आिण वाचन कौशÐये िशकू. शै±िणक संÿेषण वापरताना आपण कोणती नैितकता
पाळली पािहजे आिण शै±िणक िशĶाचार सवªसाधारणपणे आिण सामािजक माÅयमामÅये
आवÔयक आहेत.
२.२ शै±िणक ®वण अ) ÿÖतावना:
®वण Ìहणजे एक ÿकारची "मानवी वतªणूक जी जवळजवळ सवा«नाच महßवाची वाटते."
बोलली जाणारी भाषा समजून घेÁयाची, आकलन करÁयाची आिण बोलली जाणाöया
भाषेवर ÿितिबंिबत करÁयाची ±मता हे Óयावसाियक यश वाढवÁयास व वैयिĉक आनंद
वाढवÁयास मदत करते हे सावªिýक आहे. ®वण हे पालकÂव, िववाह , िवøेÂयाची कामिगरी,
úाहकांचे समाधान आिण आरोµय सेवेची तरतूद यासाठी महÂवाचे आहे आिण ही यादी
वाढतच जाते. दज¥दार ®वणामुळे इतरांची घटनांना सामोरे जाÁयाची आिण ल±ात
ठेवÁयाची ±मता वाढू शकते. ºया Óयĉì सातÂयपूणª दज¥दार ®वण ÿदिशªत करÁयास
स±म (Ìहणजेच स±म ®ोते) असतात हे कमी ÿािवÁय िमळणाöया लोकांपे±ा अिधक
आकषªक ठरतात व जाÖत िवĵास संपादन करतात. उ°म ®वण हे शै±िणक ÿेरणा आिण
कतृªßव कामा¸या िठकाणी ऊÅवªगामी गितशीलते¸या उ¸च संभाÓयतेशी जोडले गेले आहे.
®वणा¸या महßवात भर घालते, संशोधनात असे िदसून आले आहे कì, भाषण ±मतेमधील
घट ही वैयिĉक आिण नातेसंबंधां¸या आरोµयावर आिण कÐयाणावर नकाराÂमक पåरणाम
कł शकते. munotes.in

Page 32

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
32 आकलन हे ®ोÂयांचे एक Åयेय आहे, ºयांचे Åयेय िशकणे, जोडणे, नातेसंबंध जोडणे,
इतरांना आधार देणे, आनंद शोधणे, तणाव मुĉ करणे, पुराÓयांचे गंभीरपणे मूÐयमापन करणे
आिण असं´य Óयावहाåरक उĥीĶे साÅय करणे हे देखील आहे.
आवÔयक असÁयाबरोबरच , ऐकÁयाची कौशÐये िशकवली जाऊ शकतात हे देखील
िनिवªवाद आहे.अशा ÿकारे ऐकÁया¸या ±मतेसाठी आवÔयक कौशÐये ÖपĶ करÁयासाठी
असं´य वगêकरणे िवकिसत केली गेली आहेत यात आIJयª वाटÁयासारखे काही नाही.
यापैकì बहòतेक याīांमÅये जे समान आहे ते Ìहणजे केवळ ऐकÁया¸या बोधाÂमक पैलूंवर
ल± क¤िþत करणे (मागील संशोधनाचे ÿाथिमक ल±) नÓहे तर Âया¸या भाविनक आिण
वतªणुकìशी संबंिधत घटकांवर देखील ल± क¤िþत करणे. खरंच, ऐकणे ही एकाच वेळी
बोधाÂमक , भाविनक आिण वतªणुकìशी संबंिधत घटना आहे, जी अंतगªतåरÂया घडते परंतु
िविशĶ संदभा«मधील अÂयिधक वतªणुकì¸या ÿितसादां¸या आधारे स±म (िकंवा अकायª±म)
Ìहणून Æयायली जाणारी एखादी गोĶ देखील आहे.
ब) ®वणाची Óया´या :
सामाÆय भाषेत, ऐकणे आिण ऐकÁयाचा बöयाचदा वापर आलटून पालटून केला जातो.
उदाहरणाथª, िवचारणे, तुÌही माझे ऐकले का ? िकंवा, तुÌही ऐकत होता का ? बहòतेक हेतू
आिण हेतूंसाठी ÿाĮकÂयाªची ÿितिøया बदलणार नाही. मुले अिधक आ²ाधारक असावीत
अशी इ¸छा बाळगणारे पालक िकंवा िवīाÃया«नी अिधक ल± िदले पािहजे. अशी इ¸छा
असलेले िश±क, सं²ांमधील फरकांचा फारसा िवचार न करता कोणÂयाही ÿijाचा वापर
करÁयाची श³यता असते. ऐकणारे िवĬान, तथािप , ऐकÁयाची ±मता वेगळे करÁयास तÂपर
असतात. ऐकणे हे कणªक¤िþत जािणवेĬारे एखाīा¸या पयाªवरणा¸या वैिशĶ्यांमÅये भेदभाव
करÁयाची ±मता दशªिवते, तर ऐकणे ही एक संबंधाÂमक घटना आहे; ते "वाळूचे पूल
जोडते". अशाÿकारे ऐकÁयासाठी कौशÐय संच समािवĶ आहेत जे Åवनी समजÁयासाठी
शारीåरक आवÔयकतां¸या पलीकडे जातात.
क) ®वणाचे बोधाÂमक घटक:
®वणाची Óया´या शेकडो मागा«नी केली गेली आहे, बहòतेक Óया´या लोक तŌडी भाषण कसे
समजून घेतात आिण Âयाला ÿितसाद देतात यावर जोर िदला जातो, भाषा स±मते¸या
सुŁवाती¸या मॉडेÐसवर ल± क¤िþत केले जाऊ शकते. पåरणामी, ऐकÁया¸या बहòतेक
ÿितłपामÅये ल±, िनवड, आकलन , समजून घेणे आिण ÿितसाद देणे यासह ÿिøयां¸या
जिटल संचाची पिहली पायरी Ìहणून घĘ केली जाते.
हòåरªयर ÿितłप हे ®वण ही एक जÆमजात, ÿितिøयाशील आिण िनÕøìय ÿिøया Ìहणून
सादर करते, जे "®वणीय शारीåरक संरचने¸या कृतीचा यांिýक िकंवा Öवयंचिलत पåरणाम"
Ìहणून कायª करते. ®वणात संवेदी आिण म¤दू¸या ÿिøयांचा एक जिटल संच समािवĶ आहे
जो मानवांना Åवनी शोधÁयाची आिण वापरÁयाची परवानगी देतो (डेिÓहस, १९७० ), आिण
हे िनिIJतपणे कमी नाहीत. असे असले तरी, बहòतेक ÿितłप असे गृहीत धरतात कì
®वणशĉì जाणीवपूवªक िनयंýणात नाही. झोपलेली असो वा जागे, मानव सतत Åवनी वर
ÿिøया करत असतो ; Ìहणजे कंपने आपÐया कानातून जातात आिण आपÐया म¤दूमÅये munotes.in

Page 33

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
33 सतत ÿिøया केली जातात, तथािप , या सवª Åवनéकडे जाणीवपूवªक ल± िदले जात नाही.
आपण ऐकत असलेले बहòतेक Åवनी बोधाÂमक ŀĶ्या "ऐकले" जात नाहीत, Ìहणजे, हòåरªयर
ÿितłप i¸या भाषेत, समजून घेतले, ल±ात ठेवले, अथª लावले, मूÐयांकन केले आिण
ÿितसाद िदला.
गेÐया अनेक दशकांत, िवĬानांनी ऐकÁयाची आपली समज Óयापक केली आहे आिण केवळ
जिटल बोधाÂमक ÿिøयांचा एक संच Ìहणून Âयाची Óया´या केली नाही, तर भाविनक
आिण वतªणुकìशी संबंिधत ÿिøयांचा एक जिटल संच Ìहणून देखील पåरभािषत केली आहे.
ऐकÁया¸या भाविनक घटकांमÅये Óयĉì ऐकÁयाबĥल कसा िवचार करतात आिण Âयांची
ÿेरणा आिण िøयाकलापांचा आनंद यांचा समावेश आहे. ऐकÁयािवषयीची Óयĉéची मते
आिण इतरांकडे ल± देÁयािवषयी¸या Âयां¸या अडथÑयांमुळे आकलन आिण
समजूतदारपणावर तसेच वैयिĉक, Óयावसाियक आिण नातेसंबंधां¸या यशावर होणाöया
पåरणामांवर खोलवर पåरणाम होऊ शकतात. ऐकÁयाचे वतªन Ìहणजे डोÑयांशी संपकª
साधणे आिण इतरांकडे ल± आिण ÖवारÖय दशªिवणारे ÿij िवचारणे यासार´या िøया
आहेत. ®ोÂयांनी दुस-याबरोबर गुंतत असताना ºया ÿितिøया Óयĉ केÐया आहेत, Âया
केवळ ऐकÁयाचेच संकेत असतात (िकंवा झाले आहेत). शेवटी, ऐकÁयाचे सं²ानाÂमक
घटक अशा अंतगªत ÿिøया आहेत ºया Óयĉéना उपिÖथत राहÁयास, बोली भाषेचे
आकलन , अथª लावणे, मूÐयमापन करणे आिण Âयांचा अथª लावणे यासाठी कायª करतात.
ऐकणे ही एक मािहतीवर ÿिøया करणारी िøया आहे, ºयात ÿिशि±त आिण सुधाåरत
केÐया जाऊ शकतात अशा पĦतé¸या िÖथर संचाचा समावेश आहे ही कÐपना ही सं²ा
संकिÐपत करÁयाचा सवाªत लोकिÿय मागª आहे आिण ºयाने कमीतकमी १९४० ¸या
दशका¸या सुŁवातीपासून सवª ऐकÁयाचे संशोधन तयार केले आहे. अशा ÿकारे, मी
Âया¸या बोधाÂमक घटकांसह ऐकÁया¸या आपÐया बहòआयामी Óया´येची िवÖताåरत चचाª
सुł करेन.

आकृती १. हòåरªयर ऐकÁयाचे ÿितłप, जुडी āाउनेल, Öकूल ऑफ हॉटेल अडिमिनÖůेशन,
कॉलेज ऑफ िबझनेस, कॉन¥ल िवīापीठ यां¸या परवानगीने पुनमुªिþत
संशोधकांनी असा दावा केला आहे कì,®वणास Âया¸या घटक भागामÅये वेगळे कłन
(उदा. ऐकणे, समजणे, ल±ात ठेवणे) इतर भाषे¸या ±मतां¸या अिĬतीय, परंतु पूरक अशा
चाचÁयांना पूरक अशा अिधक वैध चाचÁया िवकिसत करÁयाची ±मता आहे. munotes.in

Page 34

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
34 ®वण संशोधने चाचणी िवकास ÿयÂनाने १९७० आिण १९८० ¸या दशकात पåरभािषत
केली गेली आिण आकलना¸या बहòआयामी चाचÁयांचा ÿसार झाला. यापैकì बöयाच
चाचÁयांचा िवकास हा मु´यÂवे आधी आलेÐया चाचÁयां¸या किथत अपयशाला ÿितसाद
होता. āाऊन कालªसन ®वणाची चाचणी यांचे केलेली समी±ा आहे. ºयाची आखणी हे
सव«कष चाचणी Ìहणून केली आिण ही चाचणी घटक गोळा करणे, शÊदां¸या अथाªस माÆयता
देणे, सूचनांचे पालन करणे, Óया´यान आकलन , अनुमान लावणे हे करते. १९७० आिण
८० ¸या दशकात िवकिसत झालेÐया ÿÂयेक बहòआयामी चाचणीत आधी¸या चाचÁयां
सारखेच गृहीतक होते. एखाīा Óयĉìस एक चांगला ®ोता होÁयासाठी िशकवले जाऊ
शकते अशा कौशÐयांचा काही ओळखÁया योµय संच अिÖतßवात आहे. अथाªत, कोणÂया
कौशÐयांचा समावेश करावा, यािवषयीचा करार हा माý सावªिýक नÓहता.
ड) ऐकÁयाचे भाविनक घटक:
®वणात गुंतलेÐया अनेक बोधाÂमक ÿिøयांची łपरेषा आखÁयाÓयितåरĉ, ÿितłपामÅये
(जसे कì हòåरयर) असं´य ®वणा¸या गाळणी (ऐकÁयाचे िफÐटर) देखील आहेत. "चांगला
®ोता" कसा असावा यासाठी¸या िश फारसéमÅये सामाÆयपणे प±पातीपणा ओळखणे आिण
एखाīा¸या Öवत:¸या आिण इतरां¸या ŀिĶकोन आिण मूÐयांमÅये कायª करÁयास िशकणे
समािवĶ आहे.
वैयिĉक पूवªिÖथतीवर ल± क¤िþत करणे आिण लोक ®वणिवषयक मािहतीचा अथª कसा
लावतात आिण Âयावर ÿिøया करतात या वर Âयांचा ÿभाव िनकोÐस¸या कायाªमÅये
अंतिनªिहत होता परंतु कालª वीÓहरने मानवी ऐकÁयाची ÿिøया आिण वतªन ÿकािशत
करेपय«त ऐकÁया¸या बोधाÂमक ÿितłपामÅये औपचाåरकपणे समािवĶ केले गेले नाही.
िववर (१९७२) यांनी आपÐया पुÖतकात असे मत मांडले आहे कì, ऐकÁया¸या "िनवडक
जािणवे¸या" ÿितłपाचा एक भाग Ìहणून ®ोÂयां¸या "वृ°ी" चा समावेश केला पािहजे.
पिहÐयांदाच ®ोÂयांची ऐकÁयाची इ¸छा िकंवा ऐकÁयाची वृ°ी ही ऐकÁया¸या ÿिøयेचा एक
Öवतंý घटक Ìहणून ओळखली गेली पािहजे. दुस-या शÊदांत सांगायचं झालं तर, वैयिĉक
िनवड हा आपण ऐकÁयासाठी िनवडतो (िकंवा ते टाळÁयासाठी) हा ऐकÁयाचा एक
महßवाचा घटक आहे.
(हòåरयर) ऐकÁयापासून - ऐकÁयाकडे जाÁयासाठी आवÔयक पिहली पायरी "िनवडक ल±"
¸या काही ÿकाराचा िवचार करा. ऐकÁया¸या ÿिøये¸या Âयां¸या ÿणाली ÿितłपामÅये,
इमोहोफ आिण जानुिसक (२००६) यांनी ऐकÁया¸या पूवªÿेरणेची कÐपना मांडली, ºयात
िविवध वैयिĉक आिण संदिभªत घटकांचा समावेश आहे जे लोक संबंिधत ऐकÁया¸या
उĥीĶांमÅये कसे िनवडतात यात योगदान देतात. Óयĉì ऐकत असताना ते करत असलेÐया
िनÕकषा«वर कसे आिण का येतात याचा अËयास याÓयितåरĉ संदेश इंटरिÿटेशन (एडवड्ªस,
२०११) , åरलेशनल Āेिमंग (िडलाडª, सोलोमन आिण पामर , १९९९) आिण रचनावाद
(बल¥सन, २०११) आिण Öकìमा िथअरी (एडवड्ªस अँड मॅकडोनाÐड, १९९३) सार´या
इतर संशोधन कायªøमां¸या संयुĉ िवīमाने अËयास केला गेला आहे.
munotes.in

Page 35

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
35 इ) ऐकÁयाचे वतªनाÂमक घटक:
®ोÂया¸या ÿेरणेवर आिण िविशĶ मागा«नी ऐकÁयाची तयारी यावर भर देताना, िववर यां¸या
पुÖतकात एक Óयवहायª संशोधन मागª Ìहणून ऐकÁयाचा ÿितसाद बाजूला ठेवला आहे.
१९८० ¸या दशका¸या मÅया पय«त हा मागª नÓहता आिण अमेåरकन हायÖकूÐस आिण
िवīापीठांमÅये "बोलणे आिण ऐकणे ±मता" िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन केला गेला नÓहता
कì ऐकणारे िवĬान ऐकÁया¸या कामिगरी¸या पैलूंवर (Ìहणजे अÂयिधक वतªन) ल± क¤िþत
कł लागले. १९७० आिण १९८० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात िलिहणाöया
बहòतेक िवĬानांनी एक नवीन ÿिøया सुł करÁयासाठी ÿितसादाचा टÈपा िवचारात घेतला,
जो िनसगाªत अिधक बोलका-क¤िþत होता (åरज, १९९३). ऐकÁया¸या ±मतेची ÿितłप
ºयाने ÖपĶ वतªनावर जोर िदला होता, तथािप , धारणा आिण Öमर णा¸या पåरणामांवर जोर
देणारी मागील संशोधनाची नैसिगªक वाढ होती. उदाहरणाथª, वर िदलेÐया िनकोÐस¸या
अËयासात , िवīाÃया«ना वर¸या आिण खाल¸या टटाªइलमÅये वगêकृत करÁयासाठी
िश±कांनी केलेली िनरी±णे केवळ वगाª¸या सेिटंगमधील ल± आिण ÓयÖतते¸या बाĻ
िचÆहांवर आधाåरत होती (Ìहणजे ऐकÁयाची वतªणूक). असे असले तरी, मूÐयमापन आिण
मापन¸या िदशेने होणारी चळवळ जोपय«त यूएसएमधील फेडरल फंिडंग उपøमांशी जोडली
गेली नाही तोपय«त ऐकÁयाचा वतªणुकìचा ŀिĶकोन मु´य ÿवाहात आणला गेला नाही.
"स±म वतªन Ìहणून ऐकणे" या ŀिĶकोनासाठी मूलभूत Ìहणजे "कौशÐये, ŀिĶकोन आिण
±मता यांचा ओळखÁया योµय संच तयार केला जाऊ शकतो आिण वैयिĉक कामिगरी
सुधारÁयासाठी िशकवले जाऊ शकते".खरे तर, "ऐकÁयाचे वतªन" हे वा³यांश १९८० ¸या
दशकापय«त ®ोÂयां¸या अंतगªत कृतéचे वणªन करÁयासाठी वापरले जात होते, कारण Âयांनी
मािहतीवर ÿिøया केली होती आिण "ÿितसाद" हा शÊद अंतगªत कृतéसाठी राखून ठेवला
गेला होता, जसे कì दीघªकालीन ÖमृतीमÅये मािहती हÖतांतåरत करणे (बाकªर, १९७१).
िववर, १९७२). १९८० ¸या दशका¸या उ°राधाªत आिण १९९० ¸या दशकातील
संशोधनाने जे साÅय केले ते Ìहणजे छुÈया मानिसक ÿिøयांकडून उघड वतªणुकìकडे ल±
क¤िþत करणे होते.
(१) आम¸या वतªणुकì¸या िनवडी आम¸या संबंधांĬारे िनयंिýत केÐया जातात आिण
२) ती योµयता पाहणाöया¸या डोÑयात असते. दुसöया शÊदांत, आपÐया ऐकÁया¸या
±मतेचा इतरांĬारे Æयाय केला जातो आिण हा िनणªय संदभाªनुसार बदलतो.
ऐकÁया¸या ±मतेचे िनणªय, संÿेषण ±मते¸या िनणªयांसारखे, िविशĶ सेिटंµजमÅये लागू
केलेÐया िविशĶ वतªनां¸या योµयते¸या आिण पåरणामकारकते¸या आधारावर केले जातात
(कूपर आिण पती, १९९३ ; िÖपट्झबगª आिण कपाच, २००२ ).
वैचाåरक बदलाबरोबरच, वतªणुकì¸या ŀĶीकोनाने नवीन मापन तंýांना ÿेरणा िदली. ®ोते,
Âयांचे संवादक आिण Âयांचे समवयÖक, सहकारी , िमý आिण कुटुंबातील सदÖय (विथ«µटन
आिण बॉडी , २०१७ ) Ĭारे पूणª केले जाऊ शकणारे बहò-आयटम Öकेल समािवĶ
करÁयासाठी आकलना¸या एकािधक -िनवडी¸या मूÐयांकनां¸या पलीकडे ±मता िवÖतारली. munotes.in

Page 36

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
36 ऐकÁया¸या ÿभावी घटकांचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरÐया जाणायाª पारंपाåरक Öव-
अहवाल उपायांसह, संशोधकांनी तृतीय प± आिण गंभीर घटना तंýांसह इतर िविवध
अहवाल तंýांचा वापर करÁयास सुŁवात केली. िशवाय, संशोधकांनी Óयवसाय, िश±ण
आिण आरोµय या ±ेýांमÅये ऐकÁयाची ±मता शोधून काढÐयामुळे ऐकÁयाची ±मता ही
संदभाªनुłप असÐयाची पोचपावती वाढत आहे.
या ±ेýातील संशोधकांनी ऐकÁयाची ±मता (अनेक ÿकारे मोजली जाणारी) ल±,
Öमरणशĉì आिण समज , तसेच कमªचाया«ची ÿेरणा, कामा¸या िठकाणी ऊÅवªगामी
गितशीलता आिण नोकरी आिण वगª कामिगरी यां¸याशी जोडले आहे.
Âयाच वेळी, स±म ®ोता Ìहणून िनणªय घेÁयासाठी आवÔयक असलेÐया कौशÐयांवर ल±
क¤िþत करणे Ìहणजे संशोधन हे मु´यÂवे सैĦांितक Öवłपाचे होते (वोिÐवन,१९९९).
खरंच, स±मता कौशÐयांचे आयोजन आिण मूÐयमापन करÁयासाठी सÅया कोणतीही
एकìकृत Āेमवकª अिÖतßवात नाही आिण काहéना सामाÆयतः सैĦांितकŀĶ्या क¤िþत
संशोधना¸या गरजेचा ÿij देखील आहे (पूरडी , २०११ ).
फ) ऐकÁयाचे कौशÐय आिण स±म ®ोता:
केवळ तŌडी संदेश ÿाĮ करणे आिण सिøयपणे ऐकणे यामधील फरक पाठ्यपुÖतक
बारकाईने िनरी±ण करणे आिण आकलन आिण धारणा यासाठी ते वाचणे यातील
फरकासारखाच आहे.तŌडी संÿेषण सेिटंµजमÅये ®ोÂयांचा समावेश असणे आवÔयक आहे
जे संदेशाला आंतåरक करÁयाचा आिण Âयाचे मूÐयांकन करÁयाचा ÿयÂन करतात
जेणेकłन व³Âयाने Âयाचे संÿेषण उĥीĶ साÅय केले पािहजे. (बाकªर, १९७१ ).
वरील िवधान बाकªर यां¸या ऐकÁया¸या वतªणुकìतून आला आहे, जो सवाªत ÿाचीन
ऐकÁया¸या पाठ्यपुÖतकांपैकì एक आहे. बाकªर यां¸या मजकुराचे एक ÿमुख उिĥĶ Ìहणजे
संÿेषण देवाणघेवाणीमÅये (िवŁĦ िनÕøìय ÿाĮकत¥) अिधक सिøय सहभागी होÁयासाठी
लोक काय कł शकतात याची łपरेषा आखणे. १९८० आिण १९९० ¸या दशकात
ऐकÁया¸या आकलना¸या बहòआयामी चाचÁयांची रचना करताना तसेच अमेåरके¸या शालेय
िश±णा¸या संदभाªत ®वण िशकवÁयासाठी मानके िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन करताना
बाकªरसार´या िशफारसी सामाÆय ÿारंिभक िबंदू होÂया.
अमेåरकेतील फेडरल फंिडंग उपøमांĬारे पुढे, अनेक मोठ्या ÿमाणात ÿयÂन देखील सुł
केले गेले, ºयात अनेक बैठकांचा समावेश होता, ºयाचा पåरणाम शेवटी नॅशनल
कÌयुिनकेशन असोिसएशन¸या (एनसीए) मूलभूत संÿेषण अËयासøमासाठी अपेि±त
पåरणामांचे ÿकाशन करÁयात झाला.
ऐकÁयाची NCA ची Óया´या , "बोललेले आिण िकंवा गैर-मौिखक संदेश ÿाĮ करÁयाची ,
Âयातून अथª काढÁयाची आिण ÿितसाद देÁयाची ÿिøया" हे पुरावे ÿदान करते कì
ऐकÁया¸या ABCs (Ìहणजेच, भाविनक , वतªणूक आिण सं²ानाÂमक कौशÐये) १९९०
¸या स±मतेमÅये ऐकणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 37

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
37 ग. बोधाÂमक ®वण ±मता :
Öमरणपý Ìहणून, ऐकÁया¸या सं²ानाÂमक पैलूंमÅये ल±, आकलन , अथª लावणे आिण
संदेश सामúीचे मूÐयांकन यासार´या अंतगªत ÿिøयांचा समावेश होतो. ऐकÁया¸या
कौशÐयां¸या NCA सूचीमÅये ÖपĶ केÐयाÿमाणे, भाषण समजून घेणे यात सामाÆयतः दोन
संबंिधत परंतु अिĬतीय काय¥ असतात असे मानले जाते. NCA या शािÊदक आकलनाला
आिण गंभीर आकलनाला लेबल लावते; या दुस-या भाषेतील सािहÂयात अथª आिण
±मतांचा मूलभूत Öतर समजून घेÁयाची ±मता आिण िनÕकषª समजून घेÁयाची ±मता
आिण "भािषक संकेत" मधून अथª काढÁयाची ±मता यांचा उÐलेख केला जातो.
शािÊदक आकलनाची सुŁवात Åवनी आिण वा³ÿचार ओळखÁया¸या ±मतेने होते. ते
Åवनी वा³ÿचार , वा³ये आिण उ¸चारां¸या लांब तारांमÅये बदलतात. यासाठी अथाªतच
िविवध ®वण ÿिøया ±मतांची आवÔयकता असते.खरंच, ºया लोकांना काही ÿमाणात
स¤ůल ऑिडटरी ÿोसेिसंग िडसऑडªर (CAPD) आहे Âयांना भाषा आÂमसात करÁयात
िकंवा पॅराभािषक संकेत समजÁयात अडचणी येऊ शकतात (Geffner , २००७). पåरणामी ,
कुशल ®ोता होÁयासाठी ®वणिवषयक भेदभाव कौशÐयाची मूलभूत पातळी आवÔयक
आहे; परंतु सं²ानाÂमक ऐकÁया¸या ±मतेसाठी शारीåरक ±मतेपे±ा अिधक आवÔयक
आहे.
बल¥सन (२०११) यांनी बोधाÂमक ŀĶीकोनातून स±म ऐकÁयाचे एक ÿितłप िदले.
Âया¸या ÿितłप Iवłन असे सूिचत होते कì बोधाÂमक ऐकÁयाची ±मता ऐकÁयापासून
सुł होते. (®वण संवेदनाĬारे एखाīा¸या वातावरणाची वैिशĶ्ये भेदÁयाची ±मता) आिण
चार अितåरĉ , सलग टÈÈयांतून पुढे जाते.
व³Âयाने काय Ìहटले आहे हे समजून घेणे िकंवा समजून घेणे यात वा³याÂमक िवĴेषणाचा
समावेश होतो. दुस-या शÊदांत सांगायचं झालं, तर एकदा का आपण Åवनी -लहरéचे
शÊदांमÅये आिण वा³यांमÅये łपांतर केले, कì आपण अनुमान काढÁया¸या ÿिøयेत गुंततो
ºयामुळे वĉा नेमका काय उ¸चारत आहे हे समजून घेÁयाची आपली ±मता वाढते.
आकलना¸या िविशĶ उपायांमÅये Óया´यान-आधाåरत सादरीकरणानंतर तÃयांची आठवण
समािवĶ आहे आिण बहòतेक योµय िकंवा अयोµय Ìहणून िमळवलेÐया बहòपयाªयी ÿijांचा
वापर करतात (वॉटसन आिण बाकªर, १९८४ ). Ìहणून, जेÓहा ®ोÂयाला व³Âयाचा अथª
काय आहे हे जाणून घेतÐयािशवाय काय बोलले िकंवा Óयĉ केले गेले हे कळते तेÓहा
आकलन पूणª होते. व³Âयाचा अथª काय हे समजून घेÁयासाठी ®ोता ितसöया ÿिøयेतून
जातो, अथª लावÁयाची ÿिøया. Edwards (२०११ ) ने संदेशांचे ÖपĶीकरण पåरभािषत
केले आहे एक स±म ®ोता होÁयासाठी, एखाīा Óयĉìने शािÊदक आकलनासह
ऐकÁयासाठी खालील चरणांचे अनुसरण करÁयास स±म असणे आवÔयक आहे.


munotes.in

Page 38

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
38 ह) ऐकÁयाचे टÈपे:
अ. मु´य कÐपना ओळखणे:
१. ÿबंधा¸या मूलभूत कÐपनांना Âया कÐपनांचे समथªन करणाöया सामúीपासून वेगळे
करा.
२. संøमणकालीन, संÖथाÂमक आिण अशािÊदक संकेत ओळखा जे ®ोÂयाला मु´य
कÐपनांकडे िनद¥िशत करतात.
३. संरिचत आिण असंरिचत ÿवचनातील मु´य कÐपना ओळखा.
ब. सहाÍयक तपशील ओळखा :
१. बोल³या संदेशांमधील सहाÍयक तपशील ओळखा.
२. मु´य कÐपनांना समथªन देणाöया कÐपना आिण न करणा öया कÐपनांमÅये फरक
करा.
३. आधार देणाöया तपिशलांची सं´या ÿÂयेक मु´य कÐपनेचा पुरेसा िवकास करते कì
नाही हे ठरवा.
क. कÐपनांमधील ÖपĶ संबंध ओळखणे:
१. संÖथाÂमक िकंवा तािकªक नातेसंबंधां¸या ÿकारांची समज दाखवा.
२. संबंध सुचिवणारी िÖथÂयंतरे ओळखा.
३. ठामपणे सांिगतलेला नातेसंबंध अिÖतÂवात आहे कì नाही हे ठरवा.
ड. मूलभूत कÐपना आिण तपशील ल±ात ठेवा:
१. ऐकÁयाचे Åयेय िनिIJत करा.
२. ऐकÐयानंतर, मूलभूत सं²ानाÂमक आिण भाविनक सामúी सांगा.
२.३ शै±िणक वाचन अ) ÿÖतावना:
शै±िणक लेखनाÿमाणेच, समोरासमोर िवतåरत केलेले शै±िणक संÿेषण अनेक बाबतीत
वैिशĶ्यपूणª आहे. कदािचत सवाªत ÖपĶ वैिशĶ्य Ìहणजे शै±िणक संÿेषणासाठी आिण ºया
िवषयावर बोलले जात आहे Âया िवषयासाठी िविशĶ शÊदांचा वापर. हे शÊद Âयां¸याबरोबर
वा³य रचना आणतात जे बöयाचदा कमी औपचाåरक नŌदी पे±ा जाÖत पारंपाåरक आिण
िवÖतृत असतात. या तंतोतंत łपांचा वापर करÁयाचे Åयेय Ìहणजे युिĉवाद आिण
तकªशाľबĥल जाÖतीत जाÖत ÖपĶ असणे, ºयात िशÖतीसाठी िविशĶ तकªशाľा¸या
ÿकारांचा समावेश आहे.बोलÁया¸या पारंपाåरक पĦतéमुळे इतर िवĬानांनी जे काही Ìहटले munotes.in

Page 39

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
39 आहे आिण जे िलिहले आहे Âया¸याशी सुसंगतता राखÁयास मदत होते, ºयामुळे अथाªतील
अनावधानाने होणारी घसरण कमी करते. Âयाच वेळी, वĉे नवीन िवचारांसह या िसĦांतांचा
िवÖतार कł शकतात आिण ®ोÂयांकडून ÿितसाद मागू शकतात, जे Âयां¸या Öवत: ¸या
भाषणात Âयाच अिधवेशनांचे अनुसरण करÁयाची श³यता आहे.
अशा ÿकारे, असे Ìहणता येईल कì शै±िणक भाषण हे केवळ पूणª झालेÐया कामा¸या
ÿसारणाचे चॅनेल नाही, तर कÐपना िवकिसत करÁयाचे माÅयम आहे. शै±िणक भाषणा¸या
शैलéमÅये Óया´याने आिण चचाªसýे, कॉÆफरÆस पेपसª, मुलाखती आिण सावªजिनक
उपिÖथती आिण ऑनलाइन िÓहिडओ , तसेच संभाषण, वगाªतील अÅयापन आिण
ट्यूटोåरयÐस यांचा समावेश आहे. शैली सामाÆयत: गंभीर आिण िकंिचत वैयिĉक असते,
िनÓवळ मनोरंजन, भाविनक ÿभाव िकंवा ताÂकाळ कारवाई न करता शांतपणे
समजूतदारपणा िनमाªण करणे हा िनयंिýत हेतू आहे”. राजकìय भाषणे आिण िवøì
खेळपĘ्या यासार´या ÿेरक शैलéमधील Óया´यानातील फरक समजून घेÁयाचे Åयेय
असते.
ÿोटोटाइिपकल फॉमª Ìहणजे असे Óया´यान, जे एका त²ाने केलेले एकपाýी नाटक आहे.
गॉफमन यांनी याचे वणªन असे केले, कì "ºया मजÐयावर एक वĉा एखाīा िवषयावर
आपले मत मांडतो, Âया मजÐयावरील संÖथाÂमक िवÖताåरत होिÐडंग, ºयाला Âयाचा
'मजकूर' Ìहणता येईल अशा िवचारांचा समावेश होतो. तथािप , तरीही एक मन वळवणारा
ÿेरक घटक आहे ("हे अशा ÿकारे समजून ¶या"), आिण मन वळवणाöया ÿेरक भाषण तंýाने
शै±िणक पåरषद चचाª आिण Āँचायझी ů¤ड चचाª र ÿभाव टाकÐयाचे िदसून येते.
अÅयापनासा ठी, मोठ्या गटातील Óया´याते ही बर् याचदा चुकìची Óया´याती असÐयाचे
Ìहटले जाते कारण िवīाथê आता अिधक सहभागी वगª िकंवा ऑनलाइन िश±णाला
ÿाधाÆय देतात. तथािप, Âयाची कायª±मता आिण उघड सामÃयª शाळा आिण
िवīापीठांमÅये अजूनही हे मोठ्या ÿमाणात ÿचिलत आहे. िशवाय, भाषा ±ेýातील सिøय
संशोधकांमÅये समोरासमोर िवचारांची देवाणघेवाण करÁयासाठी पåरषद चचाª हे सवाªत
लोकिÿय Öवłप आहे. या दोÆही कारणांसाठी िवīाÃया«नी शै±िणक संवादात पारंगत होणे
आवÔयक आहे.
एखादी शाखा िशकणे यात तुÌही Óयĉì Ìहणून िवकिसत करÁयाची, त²ांचे जग पाहणे, हे
अंतभूªत करणे होय. िवīाÃया«ना िवīाशाखेची संÖकृती िवसिजªत करÁयाची परवानगी देते
आिण Âयाचे िनयम, ÿवचन , कौशÐये आिण ²ान िशकणे याची सुिवधा देते परंतु, हे तेÓहाच
श³य आहे जेÓहा िवīाथê वाचनाÿती स खोल ŀिĶकोन ठेवतील.
ब) अथª:
सामाÆय वाचनापे±ा शै±िणक वाचन वेगळे असते. सामाÆय वाचनात आपण फĉ कÐपना
आिण Âया¸या खाल¸या øमाचा िवचार करÁयासाठी सामúी वाचतो , परंतु शै±िणक वाचन
Ìहणजे वाचन Ìहणजे मजकूरामÅये समािवĶ असलेÐया मािहतीचा ÖपĶपणे Öवीकार करणे.
वाचनासाठी पृķभाग ŀĶीकोन घेणारे िवīाथê सहसा या मािहतीला अिलĮ आिण नाळ
जोडलेली तÃये मानतात. यामुळे परी±ांसाठी सामúी वरवरची ठेवली जाते आिण ²ान munotes.in

Page 40

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
40 आिण मािहती समजून घेÁयास िकंवा दीघªकालीन धारणा करÁयास ÿोÂसाहन देत नाही.
याउलट , वाचनाकडे पाहÁयाचा सखोल ŀिĶकोन हा एक ŀिĶकोन आहे िजथे वाचक उ¸च-
®ेणी¸या बोधाÂमक कौशÐयांचा वापर करतो जसे कì लेखकाशी अथा«ची बोलणी
करÁयासाठी आिण मजकूरातून नवीन अथª तयार करÁयासाठी िवĴेषण करÁयाची ±मता,
संĴेषण, समÖया सोडवÁयाची ±मता आिण लेखकाशी अथª वाटाघाटी करÁयासाठी आिण
नवीन अथª तयार करÁयासाठी उ¸च-®ेणीचा बोधाÂमक िवचार करणे.
सखोल वाचक लेखका¸या संदेशावर, ती Óयĉ कł पाहत असलेÐया कÐपनांवर,
युिĉवादा¸या ओळीवर आिण युिĉवादा¸या मांडणीवर ल± क¤िþत करतो. वाचक आधीच
²ात अस लेÐया संकÐपना आिण तßवांशी संबंध जोडतो आिण या समजुतीचा उपयोग
नवीन संदभाªत समÖया सोडिवÁयासाठी करतो.सोÈया भाषेत सांगायचे झाले तर,
पृķभागावरील वाचक िचÆहावर, Ìहणजे मजकूरावरच ल± क¤िþत करतात, तर सखोल
वाचक जे सूिचत केले आहे Âयावर ल± क¤िþत करतात, Ìहणजे मजकूरा¸या अथाªवर (बौडन
अँड माटªन, २००० , पृ. ४९).
क) शै±िणक úंथ वाचÁया¸या पायöया:
वाचन ही एक ÿिøया आहे जी काही अंशी मजकूराĬारे, अंशतः वाचकां¸या पाĵªभूमीने
आिण अंशतः वाचन ºया पåरिÖथतीत घडते ÂयाĬारे (हंट, २००४ , पृ. १३७). एखादा
शै±िणक मजकूर वाचणे Ìहणजे केवळ मजकूरावरच मािहती शोधणे समािवĶ नाही.
Âयाऐवजी , ही मजकूरासह कायª करÁयाची एक ÿिøया आहे. एखादा शै±िणक मजकूर
वाचताना वाचक लेखकाबरोबर िमळून Âया मजकुराचा अथª पुÆहा तयार करतो. दुस-या
शÊदांत सांगायचं झालं, तर वा चक लेखका¸या पूवª²ानाचा वापर कłन लेखकाशी अथाªची
बोलणी करतात (मलेकì अँड हीरमन, १९९२). परंतु ही ÿिøया केवळ तेÓहाच श³य आहे
जेÓहा वाचक िवĴेषणा¸या ®ेणéची मािलका वापरत असेल, ºयापैकì काही ÿÂयेक
शै±िणक िवषयासाठी िविशĶ आहेत. अशा ÿकारे, मजकूरासह कायª करणे आिण Âयाचा
अथª पुÆहा तयार करणे या दोÆही गैर-िशÖत -िविशĶ आिण िविशĶ धोरणांचा समावेश आहे.
Ìहणून, ÿÂयेक शाखेतील ÿाÅयापकांना सामाÆय िवĴेषणाÂमक साधने आिण िशÖत-िविशĶ
मूÐये आिण धोरणे िशकवणे आवÔयक आहे जे िशÖतबĦ वाचन आिण िश±ण सुलभ
करतात (बीन , १९९६ , p.१३३ ).
पायöया:
शै±िणक úंथांमÅये पुढील पायöयांचा समावेश होतो:
(i) वाचनाचा उĥेश;
(ii) संदभª;
(iii) लेखकाचा ÿबंध;
(iv) गृहीतकांचे िवघटन; munotes.in

Page 41

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
41 (v) लेखका¸या युिĉवादाचे मूÐयमापन; आिण
(vi) लेखका¸या युिĉवादाचे पåरणाम.
(i) वाचनाचा उĥेश:
िश±क देखील वगाªतील वाचनाचे पूवाªवलोकन करतात आिण Âयांची ÿासंिगकता आिण हेतू
ÖपĶ करतात. काही िश±क िवīाÃया«ना ÿÂयेक वाचन गृहकायाªचा उĥेश ÖपĶपणे
समजावून सांगत नसÐयामुळे, िवīाÃया«ना िदलेला मजकूर वाचÁयाची गरज का आहे,
Âयांना मजकूर कशासाठी हवा आहे आिण Âया मजकुराचे काय करणे अपेि±त आहे हे या
िश±कांना िवचारÁयास ÿोÂसािहत करा.
(ii) संदभª:
संदभª समजून घेतÐयास िवīाÃया«ना लेखकाने ºया पåरिÖथतीत मजकूर िलिहला Âयाची
पाĵªभूमी, वातावरण आिण पåरिÖथती समजÁयास मदत होते.कोणÂयाही िदलेÐया
मजकुरा¸या संदभाªचे िवĴेषण करÁयासाठी, िश±क Âयां¸या िवīाÃया«ना लेखकाबĥल
काही संशोधन करÁयास ÿोÂसािहत करतात. िश±काची अशी इ¸छा आहे कì लेखका¸या
िवचारसरणीचे ÿितिबंब सामाÆयत: िशÖतीतील मु´य ÿवाहातील िवचारसरणीचे ÿितिबंिबत
करते कì लेखक िशÖती¸या चौकटीतून िलिहतो. िश±क िवīाÃया«ना मजकूरा¸या ÿे±कांचे
तसेच मजकूर केÓहा आिण कोठे िलिहला गेला याचे िवĴेषण करÁयास सांगतात.
(iii) लेखकाचा ÿबंध:
संदभाªची खöया अथाªने कदर करÁयासाठी िश±क िवīाÃया«ना एकाच लेखकाने िलिहलेले
दोन-तीन लेख वाचायला सांगतात. उदाहरणाथª, जेÓहा िश±क िवīाÃया«ना µलेन रेनॉÐड्स
यांनी िलिहलेले लेखकाची अवकाश कायīा चे काही लेख वाचÁयास सांगतात, तेÓहा
िवīाÃया«नी लेखकाने बंदूक िनयंýण आिण िहंसा (रेनॉÐड्स, २००१ आिण १९९५) यावर
िलिहलेले काही लेख वाचले, जे िवīाÃया«¸या अनुभवां¸या आिण पाĵªभूमी¸या अिधक
जवळ आहेत आिण जे Âयांना लेखका¸या कÐपनांबĥल एक अिĬतीय अंतŀªĶी ÿदान
करतात. लेखकाची अवकाश कायīाची ÿकाशने वाचताना, जी अिधक अÂयाधुिनक
आहेत, लेखका¸या कÐपनांबĥलची ही ओळख लेखका¸या अवकाश कायīातील मजकूर
समजून घेÁयासाठी खूप उपयुĉ ठरते. िवīाÃया«ना लेखकाचा ÿबंध, मु´य दावे आिण
Âयांना ÖवारÖय असलेÐया मुīांशी संबंिधत युिĉवाद कसे ओळखायचे हे देखील िशकवले
जाणे आवÔयक आहे. या उĥेशासाठी, िश±क िवīाÃया«ना लेखकाचा काय हेतू आहे हे
समजून घेÁयाचा ÿयÂन करÁयास ÿोÂसािहत करतात. Âयांनी िवचार करणे आवÔयक आहे
कì, उदाहरणाथª, लेखक िवīमान िÖथतीला आÓहान देऊ इि¸छत आहे का, ितला पूवê¸या
संशोधकांनी चुकलेÐया चलाचे परी±ण करायचे आहे का िकंवा िसĦांत िकंवा संकÐपना
नवीन मागाªने लागू करायची आहे.

munotes.in

Page 42

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
42 (iv) गृहीतकांची िवघटन:
लेखकाने वापरलेÐया वेगवेगÑया जागा, ही जागा ठेवÁयासाठी वापरलेले िवतकª तसेच
ÿितवाद ओळखÁयासाठी िवīाÃया«ना िशकवले जाणे आवÔयक आहे. बीन अशा
िøयाक लापांची िशफारस करतो िजथे िवīाÃया«ना पåर¸छेद काय Ìहणतो आिण ते काय
करते हे िलिहÁयास सांिगतले जाते. या सरावामुळे िवīाÃया«ना शै±िणक úंथांचा उĥेश
आिण कायª ओळखÁयास मदत होते (बीन, १९९६). िवशेषत: महािवīालयीन वगाªसाठी
तयार केलेÐया पाठ्यपुÖतकां¸या लेखकां¸या िवपरीत, शै±िणक पुÖतके आिण लेखांचे
लेखक या िवषया¸या अनेक संकÐपना, तßवे आिण वादिववाद गृहीत धरतात कारण ते असे
गृहीत धरतात कì Âयांचे ÿे±क Âयां¸याशी पåरिचत आहेत. Ìहणून, िवīाÃया«ना या
गृहीतकांची जाणीव होÁयास मदत करणे आिण Âयांची रचना करणे िशकणे महÂवाचे आहे.
अशा ÿकारे, िवīाÃया«नी मजकूरात िवĴेषण न केलेÐया संकÐपनांचे परी±ण करणे
आवÔयक आहे. िवīाÃया«नी महािवīालयातील पाठ्यपुÖतके, िवĵकोश िकंवा इतर संदभª
पुÖतकांमÅये या संकÐपना शोधणे आवÔयक आहे. Âयाचÿमाणे, जर लेखक एखाīा
िवषयातील वादिववादाचा संदभª देत असेल िकंवा दुसöया लेखाला िकंवा पुÖतकाला
ÿितसाद देत असेल, तर Âयांनी या वादिववाद िकंवा इतर ÿकाशनांमधील लेखांबĥल
थोड³यात वाचणे आवÔयक आहे.
(v) लेखका¸या युिĉवादाचे मूÐयमापन:
कदािचत शै±िणक मजकूर वाचÁयाची सवाªत महßवाची पायरी Ìहणजे िवīाÃया«नी
लेखका¸या युिĉवादाची ताकद िकंवा वैधता ठरवणे. लेखकाचा युिĉवाद दशªनी मूÐयावर न
घेÁया¸या महßवावर िश±क सतत भर देतात. िश±कांनी आपÐया िवīाÃया«ना
युिĉवादा¸या पåरणामकारकतेचे मूÐयमापन करÁयाचे महßव दाखवून देणे आवÔयक आहे
आिण लेखकाने ित¸या दाÓया¸या समथªनाथª सादर केलेÐया पुराÓयांचा िवचार करणे
आवÔयक आहे.
िवīाÃया«नी वापरलेला ÿित-युिĉवाद आिण लेखकाने वापरलेÐया तािकªक युिĉवादाचाही
िवचार करणे आवÔयक आहे. िशवाय, Âयांना िवचारां¸या कोणÂयाही िवसंगतéचे आिण
उदाहरणे आिण पुराÓयां¸या ÿासंिगकतेचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे. अितशय ÿेरक
भाषेत िलिहलेले असताना, लेख काही िवरोधाभास दाखवतो कारण लेखक Öवतःच हे
ओळखतात कì कायदेशीर युिĉवाद नेहमीच तकाªचे पालन करत नाहीत. यािशवाय ,
कायīा¸या तßव²ानातील अिधक गंभीर कामे िवŁĦ िबंदू िसĦ करतात (मफê, १९६७ ).
िश±क िवīाÃया«ना मजकूरातील मु´य दावे ओळखÁयास आिण या युिĉवादां¸या वैधतेचा
Æयाय करÁयास सांगतात. यासाठी, िश±क िवīाÃया«ना इतर úंथांचा सÐला घेÁयाची गरज
आहे याची आठवण कłन देतात.
(vi) लेखका¸या युिĉवादाचे पåरणाम:
शेवटी, िवīाÃया«ना लेखकाने वापरलेÐया युिĉवादांचे ताÂकाळ पåरणाम ल±ात घेÁयास
मदत करणे महßवाचे आहे. िश±क Âयांना लेखका¸या ÿबंधाचे पåरणाम आिण उपयोग
यािवषयी िवचार करÁयास मदत करतात. िश±क िवīाÃया«ना इतर úंथांशी संबंध munotes.in

Page 43

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
43 जोडÁयास सांगतात, वगाªत िशकलेÐया इतर िवषयांशी युिĉवाद जोडÁयास सांगतात आिण
लेखकाचे युिĉवाद Âयां¸या Öवत:¸या अनुभवाशी जोडÁयास सांगतात. उदाहरणाथª, आÌही
िवमान वाहतूक उīोगातील दहशतवादावर एक लेख वाचतो िजथे लेखकाने दहशतवादी
कृÂये रोखÁयासाठी अनेक उपाय सुचवले आहेत.हे उपाय िनःसंशयपणे नवीन दहशतवादी
हÐले रोखू शकतात, परंतु लेखका¸या ÿÖतावाकडे काळजीपूवªक ल± िदÐयास असा
िनÕकषª िनघतो कì खूप कमी लोक उड्डाण करÁयास पाý असतील.Âयामुळे, माझे िवīाथê
सहसा असा युिĉवाद करतात कì बहòतेक ÿवाशांना उड्डाणापासून दूर ठेवणारे उपाय हे
दहशतवादावर िनयंýण ठेवÁयाचा फारसा िववेकपूणª मागª नाही. ÿÂयेक शाखे¸या
िवĴेषणा¸या Öवतः¸या िविशĶ ®ेणी देखील असतात, ºयांना या सामाÆय ®ेणé¸या
बरोबरीने िशकवले जाणे आवÔयक आहे.
२.४ शै±िणक संÿेषणातील नैितकता आिण िशĶाचार- सामाÆय आिण सामािजक माÅयमे अ) ÿÖतावना:
NCA िवधान पåरषदेने Öवीकारलेली संÿेषण िवĬान िश±कांसाठी Óयावसाियक
नीितशाľाची संिहता, नोÓह¤बर १९९९ नॅशनल कÌयुिनकेशन असोिसएशनचा असा िवĵास
आहे कì नैितक वतªन हे संवादातील Óयावसाियकतेचे वैिशĶ्य आहे. आमचा असा िवĵास
आहे कì नैितक वतªन मूÐयांĬारे मागªदशªन केले जाते जसे कì:
 सचोटी
 िनÕप±ता
 Óयावसाियक आिण सामािजक जबाबदारी संधीची समानता
 गोपनीयता
 ÿामािणकपणा आिण मोकळेपणा
 Öवतःचा आिण इतरांचा आदर
 ÖवातंÞय आिण सुरि±तता
ऑफरचे अनुसरण करणारी मागªदशªक तßवे Ìहणजे ºयाĬारे ही मूÐये आपÐया अÅयापन,
संशोधन, ÿकाशने आिण सहकारी, िवīाथê आिण संपूणª समाजातील Óयावसाियक
संबंधांमÅये ÿकट होऊ शकतात. ही संिहता आिण Âयातील मागªदशªक तßवे नैितक
आचरणा¸या Öवीकृत मानकांची िशÖत असलेÐयांना आठवण कłन देÁया¸या उĥेशाने
आहेत आिण ते िकमान तीन Óयापक काय¥ करतात:
१. संÿेषण िशÖती¸या सदÖयांशी संबंिधत नैितक जबाबदाöया आिण समÖया हायलाइट
करÁयासाठी ; munotes.in

Page 44

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
44 २. वैयिĉक िचंतन तसेच आमची िशÖतबĦ उिĥĶे आिण पĦतé¸या नैितक पåरणामांची
सावªजिनक चचाª उ°ेिजत करÁयासाठी; आिण
३. संÿेषण Óयावसाियकांसाठी योµय असलेली वैिशĶ्ये आिण नैितक वैिशĶ्ये ÖपĶ करणे.
ब. अÅयापन:
संÿेषण िश±क Ìहणून आपÐया ÿाथिमक जबाबदाöया ²ानी असणे, आपÐयाला जे मािहत
आहे ते योµय आिण अचूक पĦतीने संÿेषण करणे, िवīाÃया«साठी नैितक आदशª भूिमका
Ìहणून कायª करणे आिण िवīाÃया«शी संबंध ÿÖथािपत करणे जे िशकÁयात वाढ करतात
आिण िवīाÃया«ना नैितकतेने वागÁयास ÿोÂसािहत करतात. सवाªत महßवाचे Ìहणजे
शै±िणक सचोटीचे ±ेý. िश±क या नाÂयाने, आÌही शै±िणक सचोटीचे उ¸च मानक याĬारे
राखतो:
 केवळ तेच अËयासøम िशकवणे ºयासाठी आपÐयाकडे शै±िणक ÿमाणपýे आहेत,
Ìहणजे िवषय ±ेýातील तयारी आिण अËयासøम सामúीशी संबंिधत वतªमान िवचार
आिण संशोधनाचे ²ान.
 सवª िवīाÃया«ना Âयांची पूणª शै±िणक ±मता िवकिसत करÁयास मदत करणे; Âयांना
िशकÁयात गुंतून राहÁयासाठी, वाचन आिण Óया´यानांवर गंभीरपणे िवचार करÁयास,
ते जे िशकतात Âयावर िवचार करÁयास आिण जेÓहा योµय असेल तेÓहा जे सादर केले
जाते Âयाशी असहमत होÁयास ÿोÂसािहत करणे; आिण संशोधन ÿकÐप आिण
िøयाकलापांमÅये ÿाÅयापक आिण इतर िवīाÃया«सह सहभागी होÁयासाठी.
 िवĬ°ापूणª वादिववाद कोठे अिÖतÂवात आहेत हे माÆय करणे आिण वादúÖत सामúी
“सÂय” Ìहणून सादर करÁयाऐवजी िवīाÃया«ना िवĬान वादाचे Öवłप समजून घेÁयात
मदत करणे.
 वगाªतील सरावांमÅये गुंतणे फĉ Âया मयाªदेपय«त आहे जेवढी एखादी Óयĉì असे
करÁयास पाý आहे. उदाहरणाथª, दळणवळण िश±कांनी िवīाÃया«नी Öवत: ची
ÿकटीकरणाची आवÔयकता असलेले Óयायाम िनयुĉ कł नये, जोपय«त Âयांनी
िवīाÃया«ना दंडािशवाय महßवपूणª खुलासे टाळÁयाचे मागª ÿदान केले नाहीत. तसेच
संÿेषण िश±कांनी तसे ÿिशि±त न करता संÿेषणाची भीती कमी करÁयासाठी
िडझाइन केलेÐया Óयायामाचे नेतृÂव करÁयाचा ÿयÂन कł नये. वगाªतील
िøयाकलापांची रचना करताना, नैितक संÿेषण िश±क िवīाÃया«ना मानिसक िकंवा
भाविनक जोखमीवर टाकÁयाचे टाळतात. काळजी घेÁयाचे Óयायाम िकंवा असाइनम¤ट
वापरणे जे िवīाÃया«¸या जवळ¸या मूÐयांशी संघषª कł शकतात. जेÓहा िवīाथê
वैयिĉक कारणांसाठी आ±ेप घेतात तेÓहा िश±कांनी वैकिÐपक असाइनम¤टला
परवानगी देÁयासाठी खुले असले पािहजे.
 संÿेषण िश±क वगाªत Âयां¸या Öवतः¸या नैितक वतªनाचा वापर कłन आिण अनैितक
वतªनास ÿोÂसाहन देÁयास िकंवा सहन करÁयास नकार देऊन वैयिĉक सचोटीचे
ÿदशªन करतात.संÿेषण िश±क Ìहणून, आÌही सवª िवīाÃया«शी ÆयाÍयपणे वागÁयाचा munotes.in

Page 45

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
45 ÿयÂन करतो आिण आÌहाला नेहमीच िनÕप±तेची काळजी असते. आÌही वगाªत
िनÕप±तेचे मॉडेल बनवतो आिण िवīाÃया«नी वेगवेगÑया ŀिĶकोनांवर चचाª करताना
आदरयुĉ आिण नागरी अिभÓयĉìचा आúह धłन िनÕप±तेला महßव िदले पािहजे.
ŀिĶकोनातील फरक आिण वैयिĉक प±पातीपणा माÆय कłन आÌही इतरांचे
ऐकÁयास आिण कÐपना अचूकपणे मांडÁयास ÿोÂसािहत करतो.आÌही िवīाÃया«ना
िवरोधी युिĉवाद आिण पुरावे यांचे मूÐय माÆय कłन वगाªतील इतरांना रचनाÂमक
अिभÿाय ÿदान करतो आिण ÿोÂसािहत करतो. आÌही अिभÓयĉì ÖवातंÞय आिण
सुरि±त वगाªतील वातावरण वाढवÁयाचा ÿयÂन करतो ºयामÅये िवīाथê ÖपĶपणे
संवाद साधतात आिण बौिĦकåरÂया भरभराट करतात.
 आÌही वगाª¸या आत आिण बाहेर संÿेषण आिण सादरीकरण शैलीमÅये सांÖकृितक-
आधाåरत फरकांचा आदर आिण आदर करतो. िदलेÐया संदभा«साठी आिण
संÿेषणा¸या उिĥĶांसाठी सवाªत योµय आिण ÿभावी काय आहे यावर अवलंबून,
िवīाÃया«ना अनेक मागा«नी संÿेषण करÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी Âया आदराची
आवÔय कता आहे. आÌही िवīाÃया«शी कसे िशकवतो आिण Âयां¸याशी संवाद साधतो
यावर वैयिĉक पूवªúह िकंवा पूवाªúहांना ÿभाव पाडू न देऊन आÌही सवª िवīाÃया«शी
समानतेने वागÁयाचा ÿयÂन करतो.
 आÌही गोपनीयते¸या कृतéĬारे िवīाÃया«बĥल आदर दाखवतो, úेड आिण
िवīाÃया«बĥलची इतर वैयिĉक मािहती गोपनीय ठेवतो. इतर बाबतीत आÌही
ÿामािणक आिण खुले आहोत. आÌही अËयासøमाची उिĥĶे आिण आवÔयकता
पूणªपणे सादर करतो आिण िवīाÃया«¸या कामिगरीचे ®ेणीकरण आिण मूÐयमापन
करÁयासाठी ÖपĶ िनकषांशी संवाद साधतो. आमची Óयावसाियक øेडेिÆशयÐस,
पाýता आिण ²ान यांचे अचूक वणªन कłन आÌही िवīाÃया«ना आिण इतरांसमोर
ÿामािणकपणे Öवतःला सादर करतो.
 प±पाती नसलेÐया आिण सवª िवīाÃया«ना चांगली कामिगरी करÁयाची समान संधी
देणायाª पĦती आिण साधनांचा वापर कłन आÌही िवīाÃया«¸या िश±णाचे मूÐयांकन
करÁयाचा ÿयÂन करतो. आÌही िवīाÃया«¸या कामाचे मूÐयांकन सामúी¸या
गुणव°ेवर करतो, सादर केलेÐया ŀिĶकोनावर आधाåरत नाही.
 शेवटी, आÌही संÿेषण िसĦांत, संशोधन आिण सराव याबĥल सावªजिनक समज
सुधारÁयाचा ÿयÂन कłन संवाद िश±क Ìहणून आम¸या Óयावसाियक आिण
सामािजक जबाबदाöया Öवीकारतो. जेÓहा संधी समोर येते, तेÓहा आÌही िवīाÃया«ना
आिण इतरांना नैितक संÿेषण आिण नैितक संवादक Ìहणून कसे िवचार करावे आिण
कसे वागावे याबĥल मािहती आिण सूचना ÿदान करतो.
क) शै±िणक िशĶाचार- सामाÆय:
गेÐया दशकात, िĬप±ीय आरोµयसेवा सुधारणांपे±ा वगाªतील िशĶाचार शोधणे कठीण झाले
आहे. ही समÖया कासªन-Æयूमनपुरती मयाªिदत नाही. देशभरातील महािवīालयांमधील
िवīाथê अनेकदा ÿijमंजुषा देऊनही वगª आिण शै±िणक िशĶाचाराचे मूलभूत उÐलंघन munotes.in

Page 46

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
46 ओळखू शकत नाहीत. िशकÁयाचा आिण वगाªकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन बदलत आहे. या
समÖया ल±ात घेता, िश±क Ìहणतात कì पुरेसे आहे.आपÐया वगाªतील काही मूलभूत
अपे±ा आिण Âया अपे±ांची कारणे ÖपĶ करÁयाची वेळ आली आहे. िशवाय, जर बेल-बॉटम
जीÆस आिण टाय -डाई टी -शट्ªस पूवê¸या काळापासून पुनरागमन कł शकत असतील, तर
"शै±िणक िशĶाचार" ही जुनी संकÐपना देखील असू शकते. शै±िणक िशĶाचार हा
सामािजक िशĶाचारासारखाच (Ìहणजे िवनयशीलता) आहे, परंतु तो "धÆयवाद" आिण
"कृपया" ÌहणÁयापलीकडे जातो आिण आपÐया ÿिश±काला "यार" ऐवजी "डॉ³टर" Ìहणून
संबोधतो.
वगाªतील उपिÖथती:
वगाª¸या सवª सभांना उपिÖथत राहणे आवÔयक असते आिण वगाª¸या सवª सभां¸या परी±ा
व लेखी नेमणुका यासह सवª कामांसाठी एक िवīाथê जबाबदार असतो. ÿÂयेक वैयिĉक
ÿाÅया पक अनुपिÖथतीचे पåरणाम Öथािपत करेल आिण हे अËयासøमा¸या अËयासøमात
ÿकािशत करेल. िवīाÃया«ना कोणÂयाही कारणाÖतव वगª चुकवला असेल तर ते Âयां¸या
गैरहजेरीसाठी जबाबदार आहेत आिण िश±कांकडून चुकलेÐया कामासाठी कायª
िमळिवÁयाची ÓयवÖथा करणे बंधनकारक आहे. ºया आजारासाठी दÖतऐवजीकरण केले
आहे, कुटुंबातील जवळ¸या सदÖयाचा मृÂयू, िकंवा महािवīालय - ÿायोिजत
िøयाकलापांमÅये सहभाग घेतÐयाने अनुपिÖथतीमुळे िवīाÃया«ना वगाªचे काम चुकवÁयाची
परवानगी िदली जाईल. अÆयथा , िवīाÃया«ना काम करÁयास परवानगी देÁयाचे ÿिश±काचे
कोणतेही बंधन नाही.
वĉशीरपणा:
पण आÌही कÐपना करतो कì , तुमचे ÿाÅयापक तुÌहाला असमाधानी नजरेने पाहत आहेत
कारण ते Âयाच गोĶीचा िवचार करत आहेत कì आÌही िवचार करत आहोत: जर तुÌहाला
मािहत असेल कì ÿवास लांब आहे आिण पािक«ग कठीण आहे, तर लवकर का िनघू नये?
जर आपÐयाला एखाīा मुदती¸या कालावधीत एकदा (कदािचत दोनदा?) उशीर झाला
असेल, तर कधीकधी Âयास मदत केली जाऊ शकत नाही. हा चुकìचा पास हाताळÁयाचा
िवनă मागª Ìहणजे श³य ितत³या शांतपणे आिण लवकरात लवकर आत िशरणे, दारा¸या
जवळची सीट घेणे आिण वगª संपÐयानंतर िदलिगरी Óयĉ करणे. तथािप, असा नăपणा
सेिमÖटर¸या काळात अनेक वेळा घडÐयास Âयाचा ÿभाव कमी होतो. मग, माफì मागतो तो
वेगळाच काÖट; हे Öममê आिण अÿामािणक िदसते. उशीरा येÁयाने ÿाÅयापकांना
िनयिमतपणे असे संकेत िदले जातात कì आपण वगाªकडे ितत³या गंभीरपणे वागू नका, जे
काही आपण करत होता Âयामुळे आपÐयाला उशीर झाला. हे सूिचत करते कì आपण जे
काही करीत होता ते िनयिमतपणे ित¸या वगाªत ÓयÂयय आणÁयासारखे आहे. तो आभास
िनमाªण करायचा नाही. वीस िमिनटं आधी िनघा Ìहणजे तुÌही वेळेवर पोहोचाल आिण तुमचे
िश±क तुम¸यावर हसतील.

munotes.in

Page 47

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
47 वगाªत सेलफोनचा वापर:
वगाªत (िकंवा चचªमÅये िकंवा िचýपटगृहांमÅये) सेलफोन नेणे Ìहणजे चांगÐया िशĶाचारांचा
भंग आहे, असे काही लोकांनी कधीही ऐकले नाही. वगाªत वाजणारे सेल फोन ही आणखी
एक चुकìची बाब आहे. कदािचत आपÐयाला असे वाटते कì आपÐयाला या िनयमाचा
अपवाद आवÔयक आहे. (समजा, तुमचे मूल तापाने घरी आहे; तुÌही बेबीिसटरला सांिगतले
होते कì, जर ते १०१ िडúीपे±ा जाÖत गेले तर कॉल करा.) तसे असेल तर आÌहाला
सांगा. फोन चालू ठेवणे Öवीकाराहª असेल का ते िवचारा. अशा आणीबाणी¸या पलीकडे,
काही चांगÐया कारणांसाठी वगाªत सेल फोन आणणे आवÔयक आहे. तुम¸या
भेटीसंदभाªतील फ़ोन कॉल, तुमचे Öटॉक āोकर, एजंट िकंवा बुकì आणीबाणी Ìहणून गणले
जात नाहीत. ितस öया रांगेतील िवīाÃयाªने न पािहलेÐया बझला ÿितसाद Ìहणून अचानक
झेप घेतÐयावर "Óहायāेट" देखील िवचिलत होऊ शकते. आिण जेÓहा सेल फोन
बॅकपॅकमधील सामúी¸या िवłĦ िकंवा धातू¸या फिनªचर बार¸या िवłĦ असतो तेÓहा तो
शांत "Óहायāेट" मोड इतका शांत नसतो. शेवटी माणसाकडूनच चुका होतात. तुÌहाला ते
कंपनावर सेट करÁयाचा इरादा असू शकतो िकंवा तुÌही वगाªत ÿवेश करÁयापूवê ते बंद
करÁयाचा तुमचा इरादा असू शकतो.असे हेतू असूनही िवīाथê काही वेळा िवसरतात. मग
फोन वाजतो. मग वगª िवÖकळीत होतो. मग िशĶाचार मोडला जातो. साधने अिजबात न
आणणे चांगले. रÖÂया¸या कडेला आणीबाणीसाठी तुÌही सामाÆयत: सेल फोन घेऊन जात
असÐयास , शाळे¸या िदवसा¸या सुŁवातीला तुम¸या कार¸या डॅशबोडªमÅये तो लॉक करा.
अशाÿकारे, आपÂकालीन पåरिÖथतीत ते तुम¸याकडे असेल, परंतु तुÌही िशĶाचारा¸या
िनयमांचे उÐलंघन करणार नाही.
इतर कोणÂयाही नावाने:
अनेक िश±क Âया शै±िणक पदÓयांचा खिजना करतात. कोणÂयाही कारणाÖतव, बöयाच
मिहला िश±कांना िवīाÃया«ना Âयां¸या संदभाªत योµय शीषªके वापरणे कठीण जाते. शै±िणक
Óयवसायातील लहान लाभांपैकì एक Ìहणजे आम¸या शै±िणक पदनामाचा आदरपूवªक
वापर करÁयाचा आिण आúह करÁयाचा अिध कार आहे, Ìहणून आÌही करतो. लोकशाही
समाजात , रँकमधील फरक दुलªि±त करणे सोपे आहे, िवशेषत: महािवīालयामधून बाहेर
पडलेÐया िवīाÃया«साठी, ºयांना Âयां¸या सवª िश±कांना "िमसेस अॅÁड--इतर" िकंवा
"ÿिश±क" असे संबोधÁयाची सवय आहे. " हे िवīाÃया«ना "डॉ. तसं-तसा" आिण
"ÿाÅयापक तसं-तसा" यातील फरक करÁयास तयार करत नाही. शै±िणक रँकमधील भेद
जाणून घेÁयासाठी वेळ काढणे आिण योµय शीषªक वापरणे केवळ आदरणीय नाही, तर
कोणÂयाही िविशĶ िवīाÃयाªला अशा अिधवेशनांशी पåरिचत असÐयामुळे Âया¸याकडून
काही ÿ माणात बुिĦम°ा सूिचत होते.
शै±िणक जगामÅये B.A., M.F.A., M.A. आिण Ph.D ¸या पलीकडे िविवध ®ेणी
आहेत. तुमचे िश±क "डॉ³टर" या सामाÆय पदवी Óयितåरĉ ÿिश±क,Óया´याता , सहाÍयक
ÿाÅयापक , सहयोगी ÿाÅयापक , ÿाÅयापक िकंवा ÿोफेसर एमेåरटस हे पद धारण कł
शकतात. तुम¸या िश±काकडे पीएच.डी. असÐयास "डॉ³टर" िकंवा तुम¸या िश±काची
"िश±क" ¸या पातळीपे±ा जाÖत शै±िणक ®ेणी असÐयास "ÿाÅयापक" हे योµय शीषªक munotes.in

Page 48

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
48 आहे.ºया िश±कांकडे MFA पदवी आहे िकंवा ºयां¸याकडे ले³चरर िकंवा इÆÖů³टरचा
दजाª आहे Âयांना िवनăपणे "®ीमान" असे संबोधले जाते. िकंवा "सौ. िकंवा "सु®ी." जसे कì
ते वगाªत सूिचत करतात, जरी "ÿाÅयापक" या सौजÆयाने Âयांना सामाÆयपणे संदिभªत करणे
परवानगी आहे, िवशेषत: जर तुÌहाला िश±का¸या पदाबĥल अिनिIJतता असेल. चुकून
एखाīा चा अपमान करÁयापे±ा अिधक औपचाåरक शÊद वापłन एखाīा Óयĉìचे कौतुक
करणे चांगले आहे. "डॉक" िकंवा "ÿोफ" सार´या टोपणनावांसाठी हेच खरे आहे.
ओळखीची अशी पातळी गृहीत धरणे वाईट वतªन आहे ºयामुळे दुसöयाला अÖवÖथता येऊ
शकते आिण यामुळे काही िश±कांसाठी अयोµय वृ°ी िनमाªण होते.काही िश±कांना Âयां¸या
िवīाÃया«सोबत ÿथम नावावर असÁयाची अनौपचाåरकता आवडते. ती अनौपचाåरकता,
तथािप , तुम¸या ÿवचनासाठी डीफॉÐट सेिटंग नाही. असे गृहीत धरा कì तुÌही औपचाåरक
शीषªक वापरावे जोपय«त ÿिश±क िवशेषत: तुÌही Âयाचे नाव वापरÁयाची िवनंती करत नाही.
काही िश±कांना Âयां¸या िवīाÃया«बरोबर ÿथम-नावा¸या आधारावर राहÁयाची
अनौपचाåरकता आवडते. तथािप, ही अनौपचाåरकता आपÐया ÿवचनासाठी डीफॉÐट
सेिटंग नाही. असे समजा कì जोपय«त ÿिश±काने Âयाचे िकंवा ितचे पिहले नाव वापरÁयाची
िवनंती केली नाही तोपय«त आपण औपचाåरक शीषªक वापरले पािहजे.
वगाªची तयारी:
आÌही येथे नैितक उ¸च Öथान घेणार आहोत, खूप खूप धÆयवाद. आम¸यासाठी,
िशकवÁया¸या सवाªत कठीण पैलूंपैकì एक Ìहणजे जेÓहा िवīाÃया«नी ÖपĶपणे वगाªसाठी
तयारी केलेली नसते. ÿथम, आम¸या अËयासøमांवर याचा खोल ÿभाव पडतो. तुÌही
अशा ³लासेसमÅये बसलात ना िजथे ÿोफेसर¸या ÿÂयेक शेरा िकंवा ÿijाचे Öवागत गÈप
बसले आहे? ते तुÌहाला अÖवÖथ करते का? यामुळे वगª कंटाळवाणा होतो का?
तुम¸यासाठी? इतर सवª िवīाÃया«साठी? आता Öवतःला िश±कां¸या शूजमÅये ठेवा आिण
असे ÿij िवचारा ºयांना कोणीही ÿितसाद देत नाही. जर तुÌही एखाīा िशि±केला ÿij
िवचारला आिण उ°र हवे असेल, तर ितने तुम¸याकडे दुलª± केले तर तुÌहाला ते असËय
वाटणार नाही का ? जर िश±क फĉ लाजÐया सारखे िदसले आिण Ìहणाले, "मी आजचे
वाचन केले नाही, Ìहणून मी Âयाचे उ°र देऊ शकत नाही"?
िश±क Ìहणून, आÌहाला मािहत आहे कì सवª वगª पåरपूणª असतीलच असे नाही. आÌहाला
मािहत आहे कì काही िदवस आÌही "चालू" आहोत आिण ले³चरसह चांगले काम करत
आहोत आिण काही िद वस आÌही "बंद" आहोत आिण वगª अडखळत आहे. आÌही नेहमी
वाईट वगा«ना िवīाÃया«वर दोष देत नाही. तुम¸या तयारी¸या कमतरतेमुळे एका िविशĶ
वगाªला बुडवले आहे हे आÌहाला कळत असतानाही, वगाª¸या ÿितिøया पåरÿेàयातून
मांडÁयाचा आÌहाला पुरेसा अनुभव आहे. परंतु जर तुÌही असे गृहीत धरले कì िश±कांना
काळजी नाही , तर तुÌही तुम¸या िश±णासाठी आिण आÌही िशकवत असलेÐया
सािहÂयाÿती आमची बांिधलकì चुकìची ठरवता. तुÌही िशकावे अशी आमची इ¸छा आहे
आिण ÖवाÅयाय वाचÁयात अयशÖवी झाÐयामुळे िशकÁयास मदत होत नाही. Ìहणून,
जेÓहा तुमचा िमý असा युिĉवाद करतो कì आÌही मजकूरातील महßवाचे भाग समजावून
सांगू, जर ितला वाचÁयासाठी वेळ नसेल, तेÓहा आÌहाला आIJयª वाटावे लागेल कì ती munotes.in

Page 49

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
49 आपण सवª (िश±क आिण िवīाथê दोघेही) वगाªत काय करÁयाचा ÿयÂन करत आहोत हे
समजते. चचाª आिण कÐपनां¸या बाबतीत ित¸या िनणªयाचा वगाªवर काय पåरणाम होईल
याचा िवचार केला तर आÌहाला आIJयª वाटते.
ÿाÅयापकांची भेट घेणे:
तू ितला सांिगतले आहेस कì तू ित¸या ऑिफसची वेळ काढू शकत नाहीस? तुम¸या
दोघांनाही पटेल अशी वेळ तुÌही सेट करÁयाचा ÿयÂन केला आहे का? तुÌही बरोबर
आहात ; आपÐयापैकì बरेच जण आपÐया कायाªलयीन वेळेपे±ा जाÖत काम करतात, परंतु
बहòतेकदा आपÐया कामात úंथालयात संशोधन करणे, सािहÂयाची छायाÿत करणे,
सहकाöयांशी चचाª करणे, सभांना उपिÖथत राहणे इÂयादéचा समावेश असतो. आÌही पोÖट
ऑिफसचे तास ठेवतो जेणेकłन आÌही कॅÌपसमÅये िविवध कामांसाठी इतरý भटकत
नसताना आÌहाला शोधÁयासाठी तुÌहाला वेळेची हमी िदली जाईल. िवभाग ÿमुख,
ÿाÅयापकां¸या दी±ांत समारंभासाठी िकंवा इतर कायदेशीर कारणांमुळे (आÌही सहसा
आÌहाला इतरý काय ठेवत आहे, आÌही कुठे आहोत हे सूिचत करÁयासाठी दरवाजावर
नोटीस पोÖट करतो. आÌहाला शोधा , िकंवा आÌही केÓहा परत येऊ). जर तुÌही
कायाªलयीन वेळेत आलात आिण आÌही आत नसाल, तर तुÌही ितथे होता आिण तुÌही
ठरािवक वेळी परत जाल असा संदेश īा, िकंवा तुÌही आÌहाला फोन कराल िकंवा
आÌहाला ई -मेल कराल िकंवा आÌहाला भेटू. वगª आपÐयापैकì कोणालाच आपÐया
ऑिफस¸या वेळेस वगळÁयाची सवय नाही. एखादा खरा िवīाथê गÈपा मारायला येईल या
आशेने आÌही ÿेåरत झालो नसलो तरीही, आÌही आम¸या कायाªलयाचा िनयिमतपणे Âयाग
केÐयास आम¸या िवभागा¸या अÅय±ां¸या फटकारÁयाने आÌही ÿेåरत होऊ!तो मुĥा ल±ात
घेता, ल±ात ठेवा कì कॉलेजमÅये दोन ÿकारचे अÅयापन वेळापýक आहेत:
सोमवार/बुधवार/शुøवार आिण मंगळवार/गुŁवार. लांब ÿवास असलेÐया िश±कांना सहसा
केवळ एक िकंवा दुसöया िठकाणी िशकवÁयासाठी िनयुĉ केले जाते. जेÓहा आÌही िशकवत
नसतो Âया िदवशी आÌही कॅÌपसबाहेर असू शकतो. ºया िदवशी आÌही िशकवत नसतो
िकंवा ऑिफसची वेळ पोÖट केलेली नसते Âया िदवशी आम¸या ऑिफसमÅये नसÐयाबĥल
आÌहाला दोष देणे थोडेसे अयोµय आहे. आपण सुĘीत असताना शाळेत नसÐयाबĥल
आपÐया ला दोष देÁयासारखे होईल. जर तुÌही आÌहाला वगाªबाहेर शोधू शकत नसाल, तर
आÌहाला वगाªत कोपöयात ठेवा आिण मीिटंग¸या वेळेसाठी आÌहाला िपन करा. तुÌहाला
माहीत आहे कì आÌही ितथे असू.
शै±िणक सÐला देणे:
शै±िणक सÐला देÁया¸या िशĶाचाराबĥल दोन सवाªत मूलभूत तøारी आहेत:
(१) जे िवīाथê भेटीसाठी उपिÖथत नाहीत आिण
(२) जे िवīाथê सý सÐला देÁयासाठी तयार नाहीत.
पिहला मुĥा Öवयं-ÖपĶीकरणाÂमक असेल. जेÓहा िवīाथê भेटी घेतात आिण नंतर िदसत
नाहीत तेÓहा आÌही नाराज होतो. कॉल करणे आिण आपण ते करणार नाही हे आÌहाला
कळवणे ही चांगली िशĶाचार आहे. ते आÌहाला अधाª तास तुमची वाट पाहत बसÁयापासून munotes.in

Page 50

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
50 ÿितबंिधत करते. हे एक शेड्युिलंग Öलॉट देखील उघडते िजथे आपण मीिटंग कł शकत
नाही हे आÌहाला मािहत असÐयास आÌही इतर िवīाÃया«मÅये बसू शकतो. जर तुÌही
आगाऊ रĥ कł शकत नसाल , तर िकमान आÌहाला एक संि±Į वैयिĉक िकंवा लेखी
माफì पाठवÁयाची आिण गुÆĻाबĥल म¤ढरपणाचे ढŌग करÁयाची चांगली कृपा आहे. (मु´य
शÊद Ìहणजे माफì मागणे-रĥ करÁयाचे समथªन करणारे िनिम° नाही.) तुÌही भेटी ठेवÐयास
आÌहाला काळ जी आहे. नाही का?
दुसरी तøार अिधक गंभीर आहे. आÌहाला हे सांगÁयास आनंद होत आहे कì, तुम¸यापैकì
बहòतेक जण सुिनयोिजत वेळापýकांसह येतात, तुÌहाला पदवीधर होÁयासाठी नेमके काय
¶यायचे आहे हे माहीत आहे आिण ते आम¸याकडे पुÆहा एकदा तपासायचे आहे आिण
आमची Öवा± री ¶यायची आहे, तरीही आÌहाला या øमांकाचे आIJयª वाटते. तुम¸यापैकì
जे सÐलागाराला भेटÁयासाठी पूणªपणे तयार नाहीत. आम¸या मते, बरेच िवīाथê
कॉलेज¸या आवÔयकतांबĥल अनिभ² आहेत. आपण (िकंवा आपÐया पालकांनी िकंवा
काही िशÕयवृ°ी सिमतीने) या िश±णासाठी बराच िनधी खचª केÐयामुळे आÌही नेहमीच
थ³क होतो. कॉलेजला मोठ्या ÿमाणात िलिपकांची आवÔयकता असते, Ìहणजे फॉमª भरणे
आिण कागदपýे. िवīाÃया«ना सÐला देणाöयांचा या ÿचंड ओ»यापे±ा जाÖत वाटा आहे.
फॉमª पूणª झाले आहेत कì नाही याची खाýी करणे, हÖतांतरण अËयासøम महािवīालयीन
आवÔयकता पूणª करतात याची पडताळणी करणे, Âया Gen Ed आवÔयकता तपासणे,
भाषा िनवडणे आिण सवª úेड योµयåरÂया सूचीबĦ आहेत हे पाहणे ही िवīाÃयाªची
जबाबदारी आहे. कॉलेज रेकॉडª. दुसöया शÊदांत, तुÌही Öवतःहóन मोठ्या ÿमाणात शै±िणक
िनयोजन केले पािहजे. आÌही ÿijांची उ°रे देÁयासाठी, सÐला देÁयासाठी, पयाªय ऑफर
करÁयासाठी , मागª गुळगुळीत करÁयासाठी, दरवाजे उघडÁयासाठी, ÿशासनाशी वाटाघाटी
करÁयासाठी िकंवा जेÓहा घटना घडतात तेÓहा तुÌहाला बाहेर काढÁयासाठी येथे आहोत.
पण सÐलागार हे तुमचे कारकून, तुमचे नोकर िकंवा तुÌही पदवीधर Óहाल याची हमी
नसतात. आपण असÐयासारखे वागणे मूखªपणाचे ठरेल.
शै±िणक ÿामािणकपणा:
फसवणूक आिण सािहÂय चोरी समान चोरी. आपण ते पूणªपणे समजून घेणे आवÔयक आहे.
शै±िणक सेिटंगमÅये चोरी करÁयात गैर काय आहे? सुŁवातीला, िश±क/िवīाथê
नातेसंबंधात एक ÿकारचा अंतिनªिहत करार आहे असे सुचवूया. करारा¸या ÿिश±का¸या
बाजूने असे िलिहले आहे: "जेÓहा तुÌही या कोसªमÅये नावनŌदणी कराल, तेÓहा मी तुÌहाला
पुढील गोĶी िशकवÁयाचे वचन देतो: [िश±क येथे Âया िविशĶ वगाªसाठी योµय असलेÐया
तÃये, कÐपना िकंवा कौशÐयांची सूची समािवĶ करतात]." करारातील िवīाÃयाª¸या बाजूने
असे िलिहले आहे: "जेÓहा मी या कोसªमÅये ÿवेश घेतो, तेÓहा मी सवª आवÔयक काम पूणª
करÁयाचे, िनयुĉ केलेले सवª सािहÂय वाचÁयाचे, सवª वगा«ना उपिÖथत राहÁयाचे, वगाªत
भाग घेÁयाचे वचन देतो [आिण असेच]." दोÆही बाजूंनी असे गृहीत धरले जाते कì
अËयासøमात तुÌहाला जी मािहती िमळेल ती एकतर िश±काची असेल िकंवा ती इतर
कोणाकडून तरी येत असेल आिण िवīाÃयाªचे काम िवīाÃयाªचे असेल िकंवा ते दुसöयाचे
Ìहणून ओळखले जाईल.परी±ेत फसवणूक करणे िकंवा िनबंधात चोरी करणे हा करार
मोडतो. िश±काने तुमचे कायª पाहÁयास, तुम¸या कÐपनांचे मूÐयमापन करÁयास सहमती munotes.in

Page 51

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
51 दशªिवली आहे.जेÓहा आपण सािहिÂयक चोरीबĥल चचाª करतो तेÓहा काही ÿij आिण
िटÈपÁया वारंवार उĩवतात:
 मला समजले कì मला लेखकाने सांिगतलेली गोĶ उĦृत करायची आहे, परंतु मला
एखाīा कÐपनेसाठी उĦरण टाकावे लागेल का?"
 "मला हे इंटरनेटवर सापडले. मला ते उĦृत करावे लागेल का?"
 "मी या पेपरसाठी बरीच पुÖतके वाचली आहेत. मला ही कÐपना कुठे सापडली ते
मला आठवत नाही."
 "काहीजण सवª काही कोट करतात आिण व³सª उĦृत पृķ जोडतात परंतु काहéना जर
गृहपाठ दुÍयम ľोतांिशवाय एका िनबंधा¸या ÿितसादात िलिहलेला असेल तर व³सª
उĦृत पृķाबĥल िततकì काळजी नसते."
येथे Âवåरत ÿितसाद आहे:
आपÐया ľो तांचा मागोवा ठेवा आिण थेट अवतरणांसाठी योµय उĦरण īा, जर अवतरण
चार िकंवा अिधक ओळी लांब असेल तर ते थेट अवतरण अवतरण िचÆहांमÅये िकंवा
इंड¤टेड Êलॉक फॉरमॅटमÅये ठेवा. जर तुÌही इतर कोणालातरी उĦृत करत असाल तर,
सामúी एक अÿÂय± अवतरण आहे हे ÖपĶ करणारी एक टीप जोडा. जर तुÌही एखाīा¸या
कÐपना उधार घेतÐया असतील, एखाīा¸या युिĉवादाचा सारांश िदला असेल िकंवा
एखाīा कÐपनेला लेखकाने सांिगतÐयापे±ा वेगÑया पĦतीने मांडले असेल, तर तुÌहाला
अवतरण िचÆहांची िकंवा अवतरण अवरोिधत करÁयाची गरज नाही, परंतु तुÌहाला कंसात
कोठे आहे हे ÖपĶपणे दशªिवणारे उĦरण समािवĶ करावे लागेल. सामúी येथून आली आहे,
आिण तुÌहाला व³सª उĦृत पृķ आवÔयक आहे. ÿÂयेक वेळी, वाचकांना हे पाहÁयास स±म
असावे कì कोणÂया कÐपना आपÐया आहेत आिण कोणÂया कÐपना इतर कोणा¸या
आहेत.दीघª उ°रासाठी, संशोधन पेपर¸या लेखकांसाठी एमएलए हँडबुक, 7 वी आवृ°ी
वाचा िकंवा कासªन-Æयूमन¸या लेखनाचे पुनरावलोकन करा. जर एखाīा अनोळखी Óयĉìने
तुमचा पेपर उचलला असेल, उĦरणे आिण वकª उĦृत केलेले पृķ वाचले असेल आिण
लायāरी िकंवा वेबसाइटवर जावे आिण अचूक कोटेशन िकंवा उĦृत ताबडतोब सापडले
असेल, तर तुÌही एखाīा गोĶीचा संदभª देÁयाचे पुरेसे काम केले आहे हे तुÌहाला माहीत
आहे. जनªल आिण अचूक पृķ øमांक. जर एखादा अनोळखी Óयĉì असे कł शकला
नाही, तर तुÌहाला ÿदान करणे आवÔयक असलेली मािहती गहाळ आहे.
ड) शै±िणक िशĶाचार- सामािजक माÅयमे:
सामािजक माÅयमे िशĶाचार Ìहणजे कंपÆया आिण Óयĉì ऑनलाइन Âयांची ÿितķा
जपÁयासाठी वापरत असलेÐया मागªदशªक तßवांचा संदभª देते. आधुिनक जगात लोक
दररोज संवाद साधÁया¸या ÿाथिमक मागा«पैकì एक Ìहणून सामािजक माÅयमे वािहनी
िवकिसत झाÐया आहेत, िविशĶ सामािजक िनयम Âयांचे मागª शोधत आहेत. िडिजटल
वातावरण. ºयाÿमाणे सामािजक िशĶाचार वाÖतिवक जगात लोक इतरांभोवती कसे munotes.in

Page 52

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
52 वागतात हे ठरवतात, Âयाचÿमाणे सामािजक माÅयमे िशĶाचार अनुसरण करÁया¸या
ऑनलाइन मागªदशªक तßवांभोवती िफरते.
सामािजक माÅयमे िशĶाचाराची मूलभूत तÂवे:
 सामािजक माÅयमे िशĶाचारा¸या मागÁया एका Èलॅटफॉमªवłन दुसöया Èलॅटफॉमªवर
िभÆन असतात. उदाहरणाथª, इÆÖटाúामवर एखाīाची सामúी पुÆहा पोÖट
करÁयासाठी ट्िवटरवर एखाīाला रीट्िवट करÁयापे±ा जाÖत काळजी घेणे आवÔयक
आहे.
 उलटप±ी , काही मूलभूत काय करावे आिण काय कł नये जे मूलत: सवª Èलॅटफॉमªवर
लागू होतात.
 जाÖत ÿचार कł नका. तुम¸या सवª úाहकांना तुमची उÂपादने खरेदी करÁयास
सांगणारा संदेश न देÁयाचा ÿयÂन करा आिण तुम¸या पेजवर सतत जािहराती शेअर
करणे टाळा. तुमची सामािजक ÿोफाइल ÿचाराÂमक आिण मौÐयवान सामúीचे िम®ण
बनवा.
 ओÓहर -ऑटोमेशन टाळा. आपÐया पोÖटचे आगाऊ वेळापýक तयार करणे आिण
िवĴेषणे Öवयंचिलत करणे उपयुĉ आहे, परंतु ÿÂयेक गोĶ Öवयंचिलत कł नका.
अजूनही काही गोĶéना मानवी Öपशाªची गरज असते.
 तुमचे हॅशटॅग काळजीपूवªक हाताळा. एकाच वेळी अनेक हॅशटॅग वापरणे टाळा. अगदी
Instagram वर, िजथे तुÌही एकाच कॅÈशनमÅये 30 हॅशटॅग वापł शकता, ते जाÖत
न करणे महÂवाचे आहे.
 आपली Öपधाª खराब कł नका. ±ुþ होऊ नकोस. आपÐया ÿितÖपÅया«बĥल
ऑनलाइन नकाराÂमक गोĶी बोलÐयाने Âयां¸या ÿितķेला ýास होÁयापे±ा जाÖत
नुकसान होईल.
सामािजक माÅयमे िशĶाचार का महßवाचा आहे?
 संÖथा केवळ खराब ÿितिøया िनमाªण करणारे संदेश हटवू शकत नाहीत. एकच चूक
मोठी समÖया िनमाªण कł शकते.
 सामािजक माÅयमे िशĶाचार बर् याचदा आधुिनक āँडसाठी सोशल मीिडया
पॉिलसी¸या िनयमांमÅये बेक केला जातो. हे धोरण सहसा सामािजक चॅनेलशी संवाद
साधणा öया ÿÂयेकासाठी संपूणª आचारसंिहता सामाियक करते.
 कायदेशीर आिण सुर±ा समÖयांपासून संर±ण करा. तुÌही कठोर गोपनीयता आिण
अनुपालन कायदे असलेÐया उīोगात अिÖतÂवात असÐयास, तुमची ÿणाली तुÌहाला
िनयमां¸या उजÓया बाजूला ठेवेल. munotes.in

Page 53

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
53  कमªचाöयांना स±म करा. जेÓहा तुम¸या कमªचाया«ना ऑनलाइन सामúी सुरि±तपणे
कशी शेअर करायची हे मािहत असते, तेÓहा ते तुम¸या ÿितķेला हानी न पोहोचवता
तुम¸या संÖथेचे ÿितिनिधÂव कł शकतात आिण समथªन कł शकतात.
 तुम¸या āँडचे र±ण करा. सामािजक िशĶाचार हे सुिनिIJत करते कì सोशल
मीिडयावर तुम¸या āँडशी संवाद साधणाöया ÿÂयेकाला सÆमाननीय, Óयावसािय क
Óयवसाय िदसेल.
एक Óयĉì Ìहणून पोÖट करताना सामािजक माÅयमे मागªदशªक तßवे:
 पारंपाåरक ÿेस आिण माक¥िटंग ÿयÂनांना पूरक Ìहणून यू-एम सामािजक माÅयमांचा
वापर करते. कमªचाया«ना िवīापीठातील बातÌया आिण कायªøम, जे सावªजिनक
रेकॉडªचे िवषय आहेत, Âयांचे कुटुंब आिण िमýांसह सामाियक करÁयासाठी ÿोÂसािहत
केले जाते. मािहती¸या ľोताशी थेट दुवा साधणे हा िवīापीठा¸या िमशनला
ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण समुदाय तयार करÁयात मदत करÁयाचा एक ÿभावी मागª
आहे.
 जेÓहा आपÐयाला यू-एमचे एजंट / त² Ìह णून ऑनलाइन समजले जाऊ शकते, तेÓहा
आपण हे सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे कì आपण यू-एम िकंवा यू-एम धोरणा¸या
िÖथतीचे ÿितिनिधÂव करीत नाही हे ÿे±कांना ÖपĶ आहे. खाली िदलेली मागªदशªक
तßवे केवळ अशा घटनांना लागू होतात िजथे यू-एम एजंट / त² िवŁĦ वैयिĉक मत
Ìहणून आपÐया भूिमकेबĥल गŌधळ होÁयाची श³यता आहे, परंतु सवª सोशल मीिडया
परÖपरसंवादासाठी ते ल±ात ठेवणे चांगले आहे. सोशल मीिडया साइटवर पोÖट
करताना तुÌही:
 अÖसल Óहा आपÐया ओळखीबĥल ÿामािणक रहा. वैयिĉक पोÖटमÅये, आपण
Öवत: ला यू-एम फॅकÐटी िकंवा कमªचारी सदÖय Ìहणून ओळखू शकता. तथािप,
कृपया हे ÖपĶ करा कì आपण आपली वैयिĉक मते सामाियक करीत आहात आिण
यू-एमचे औपचाåरक ÿितिनधी Ìहणून बोलत नाही आहात. आपण Öवत: ला यू-एम
समुदायाचा सदÖय Ìहणून ओळखत असÐयास, आपण Öवत: ला सहकाया«समोर कसे
सादर कł इि¸छता याशी आपले ÿोफाइल आिण संबंिधत सामúी सुसंगत आहे याची
खाýी करा.
 अÖवीकरण वापरा जर आपण यू-एम¸या बाहेरील कोणÂयाही वेबसाइटवर सामúी
ÿकािशत केली असेल आिण आपण करत असलेÐया कायाªशी िकंवा यू-एमशी संबंिधत
िवषयांशी Âयाचा काही संबंध असेल तर यासारखे िडÖ³लेमर वापरा: "या साइटवरील
पोिÖटंग माझे Öवतःचे आहेत आिण यू-एमची पदे, रणनीती िकंवा मते दशªिवत नाहीत."
 यू-एम लोगो वापł नका िकंवा एंडोसªम¤ट्स बनवू नका यू-एम Êलॉक एम , वडªमाकª,
अथलेिटक लोगो िकंवा आपÐया वैयिĉक ऑनलाइन साइटवरील इतर कोणतेही यू-
एम गुण िकंवा ÿितमा वापł नका. कोणतेही उÂपादन, कारण िकंवा राजकìय प±
िकंवा उमेदवाराची जािहरात िकंवा समथªन करÁयासाठी यू-एमचे नाव वापł नका. munotes.in

Page 54

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
54  उ¸च मैदान ¶या जर आपण आपÐया िटÈपÁयांमÅये यू-एमशी आपली संलµनता
ओळखली तर , वाचक आपÐयाला िवīापीठाशी जो डू शकतात, जरी आपली मते
आपली Öवतःची आहेत या अÖवीकरणासह. ल±ात ठेवा कì जर आपण कÐपना
आिण पåरिÖथतीबĥल नागरीŀĶ्या चचाª केली तर आपण उ¸च-गुणव°ेचे अनुसरण
तयार करÁयाची श³यता आहे. ऑनलाइन भांडणे िनवडू नका.
 टोपणनाव वापł नका. आपण दुसरं कुणीतरी आहोत असं कधीही भासवू नका.
ůॅिकंग साधने तथाकिथत िननावी पोÖट्स Âयां¸या लेखकांकडे परत शोधÁयास स±म
करतात.
 आपली ओळख संरि±त करा आपण Öवतःबĥल ÿामािणक असले पािहजे, परंतु
फसवणूक करणारे कलाकार िकंवा ओळख चोर वापł शकतील अशी वैयिĉक
मािहती देऊ नका. आपÐया घराचा प°ा िकंवा दूरÅवनी øमांक सूचीबĦ कł नका.
केवळ सोशल मीिडया साइट्ससह वापरला जाणारा Öवतंý ई-मेल अॅűेस तयार करणे
ही चांगली कÐपना आहे.
 ती पिÊलिसटी टेÖट पास होते का, जर तुम¸या मेसेजचा कंट¤ट फेस-टू फेस
संभाषणासाठी, टेिलफोनवर िकंवा दुसöया माÅयमात Öवीकाराहª नसेल, तर तो सोशल
नेटविक«ग साइटसाठी úाĻ धरला जाणार नाही. Öवत:ला िवचारा, मला हे
वतªमानपýात छापून आलेले िकंवा उīा िकंवा आजपासून दहा वषा«नी एखाīा
होिड«गवर पोÖट केलेले पहायचे आहे का?
 आपÐया ®ोÂयांचा आदर करा वांिशक अपशÊद, वैयिĉक अपमान, अĴीलता वापł
नका िकंवा यू-एम¸या समुदायात Öवीकाराहª नसतील अशा कोणÂयाही आचरणात गुंतू
नका. इतरां¸या गोपनीयतेबĥल आिण राजकारण आिण धमª यासार´या संवेदनशील
मानÐया जाणार् या िवषयांबĥलही आपण योµय िवचार केला पािहजे.
 िटÈपÁयांवर ल± ठेवा बहòतेक लोक जे सोशल मीिडया साइट्स राखतात ते िटÈपÁयांचे
Öवागत करतात ºयामुळे िवĵासाहªता आिण समुदाय वाढतो. तथािप, आपण आपली
साइट सेट करÁयास स±म होऊ शकता जेणेकłन आपण िटÈपÁया येÁयापूवê Âयांचे
पुनरावलोकन आिण मंजूर कł शकता. हे आपÐयाला िटÈपÁयांसाठी वेळेवर ÿितसाद
देÁयास अनुमती देते. हे आपÐयाला Öपॅम िटÈपÁया हटिवÁयास आिण वारंवार
आ±ेपाहª िकंवा ±ुÐलक िटÈपÁया पोÖट करणाöया कोणÂयाही Óयĉìस अवरोिधत
करÁयास अनुमती देते.
२.६ सारांश सवª Óयावसाियक आिण वैयिĉक जीवनात ®वण हे मानवी कौशÐय सवाªत महßवाचे आहे.
एक स±म ®ोता होÁयासाठी िवशेष गुणव°ेची आवÔयकता असते आिण ती इफफोड्ªस¸या
माÅयमातून िवकिसत केली जाऊ शकते. सं²ानाÂमक घटकांनुसार ऐकणे ही एक जिटल
ÿिøया आहे. भाविनक मॉडेलने एक चांगला ®ोता कसा असावा याची िशफारस केली,
ºयात हे समािवĶ आहे. पूवªúह ओळखणे आिण एखाīा¸या Öवत: ¸या आिण इतरां¸या munotes.in

Page 55

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
55 वृ°ी आिण मूÐयांमÅये कायª करणे िशकणे. वतªणुकìचे घटक ®ोÂयाची ÿेरणा आिण िविशĶ
मागा«नी ऐकÁया¸या इ¸छेबĥल बोलतात. मग आपण सामाÆय वाचन आिण शै±िणक
वाचनाबĥल , मजकूर, वाचक आिण बॅकराउंडĬारे Âयाला कसा आकार िदला जातो याबĥल
जाणून घेतो. शै±िणक नीितशाľ िश±क आिण िवīाÃया«Ĭारे वगाªत काळजी ¶यावी
लागणाöया नीितम°ेबĥल सांगते.
सामाÆय वगाªतील शै±िणक िशĶाचार ºयाचे पालन िश±क आिण िवīाÃया«नी केले पािहजे.
सोशल मीिडयाचे िशĶाचार िविवध सोशल मीिडयाची काळजी घेणाöया मागªदशªक
तßवांबĥल बोलतात.
२.७ ÖवाÅयाय १. शै±िणक संÿेषणाची नीितम°ा ÖपĶ करा?
२. शै±िणक संÿेषणाला मागªदशªन करणारी िविवध मूÐये कोणती आहेत?
३. शै±िणक संÿेषणात िश±क आिण िवīाÃया«नी अनुसरण केलेÐया सामाÆय
िशĶाचारांची चचाª करा?
४. मूलभूत सोशल मीिडया शै±िणक संÿेषण िशĶाचार ÖपĶ करा?
५. सोशल मीिडया िशĶाचार का महÂवाचे आहेत?
२.८ संदभª  Antony,J.W.,Gobel,E.W.,O’Hare,J.K.,Reber,P.J.,&Paller, K.A.(2012).
Cued memory reactivation during sleep influences skill learning.
Nature Neuroscience, 15, 1114 –1116.doi:10.1038/nn.3152.
 Applegate, J.S.,&Campbell,J.K.(1985).A correlation analysis of
overall sub -test scores between the Watson -Barker and the Ken tucky
comprehensive listening tests. Paper presented at the meeting of the
International Listening Association, Orlando,FL.
 Argyle,M.,&Cook,M.(1976).Gazeandmutualgaze.London:Cambriddg
e.Barker, L. L. (1971). Listening behavior. Englewood Cliffs,
NJ:Prentice -Hall.
 Bavelas,J.B.,Black,A.,Chovil,N.,Lemery,C.R.,&Mullett,J.(1988).For
mandfunction in motor mimicry. Topographic evidence that the
primary function is communi - cative. Human Communication
Research, 14, 275 –299. doi:10.1111/j.1468 -2958.1988.tb00158.x.
 Bavelas, J. B., Coates, L., & Johnson, T. (2002). Listener responses
as a collabo - rative process: The role of gaze. Journal of
Communication, 52, 566 –580. doi:10.1111/j.1460 -
2466.2002.tb02562.x. munotes.in

Page 56

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
56  Bavelas,J.B.,&Gerwing,J.(2011).The listener as addressee in face-to-
face dialogue. International Journal of Listening, 25,178 –
198.doi:10.1080/10904018.2010.508675.
 Bavelas,J.B.,Gerwing,J.,Healing,S.,&Tomori,C.(2017).Microanalysis
offace -to-face dialogue (MFD). In D. L. Worthington & G. D. Bodie
(Eds.), The source bo ok of listening research :Methodology and
measures(pp.445 –452).Hoboken,NJ:John Wiley & Sons.
 Beard, D., & Bodie, G. D. (2014). Listening research in the
communication discipline. InP.J.Gehrke&W.M.Keith(Eds.),The
unfinished conversation:100 years of Commun ication Studies
(pp.207 –233).NewYork, NY:Routledge.
 Bodie,G.D.(2010).TheRevisedListeningConceptsInventory(LCI -
R):Assessingindi - vidual and situational differences in the
conceptualization of listening. Imagina -
tion,Cognition,andPersonality,30,301 –339.doi: 10.2190/IC.30.3.f.
 Aldisert, R. J, Clowney, S., & Peterson, J.D. (2007). Logic for law
students:How to think like a lawyer.University of Pittsburgh Law
Review, 69(1),1 -22.• Volume 3 September 2009
 The International Journal of Research and Review • 29 • © 2009 Time
Taylor International ª ISSN 2094 -1420
 Bain, K. (2004).What the best college teachers do. Cambridge, MA:
Harvard University Press.
 Biggs, J. (1999). What the student does: Teaching for enhanced
learning.Higher Education Research & Development, 18( 1), 57 –75.
 Bowden, J., &Marton, F. (2000).The university of learning. London:
KoganPage. Carlino, F. (1999).Evaluacióneducacional: Historia,
problemas. BuenosAires: Aique.
 Erickson, B. L., Peters, C. B., &Strommer, D. W. (2006).Teaching
first-yearcollege students. San Francisco, CA: Jossey -Bass.
 Forsaith, D. (2001).Introducing assessment -based learning to a
commerce topic flinders. University, Research Papers
Series.Available online at:
 Gibbs, G. (1999). Using assessment strategically to change the way
students learn. In S. Brown, & A. Glasner (Eds.),Assessment Matters
in Higher Education, Society for Research into Higher Education and
OpenUniversity Pres s. Buckingham, UK: Herteis, E.
 Herteis, E. M. (2007). Content conundrumsPAIDEIA: Teaching
andLearning a t Mount Allison University, 3(1), 2 -7.
 Hunt, R. A. (2004). Reading and writing for real: Why it matters for
learning.Atlantic Universities’ Teaching Showcase, 55, 137 -146. munotes.in

Page 57

शै±िणक संÿेषण कौशÐये
57  Knapper,C,(1995)Understanding student learning:Implications for
instructional practi ce. In A. Wright & A ssociates
(Eds.)TeachingImprovement Practices. Bolton, MA: Anker
Publishing.
 Marshall, P. (1974). How much, how often? College and Research
Libraries,35(6), 453 -456.
 Marton, F., &Saljo, R. (1976). On Qualitative Differences in Learning
I andII –Outcome and Process. British Journal of Educational
Psychology, 46,4 -11.
 Murphy, J. (1967). Law logic.Ethics, 77(3), 193 -201.
 Novak, J. & Gowin, B. (1984).Learning how to learn. Cambridge,
MA:Cambridge University Press.
 Reynolds, G. (1995). Viole nce in America: Effective solutions.
Journal of Medical Association of Ga, 84, 253.
 Reynolds, G. (2001). Guns, privacy and revolution.Tenn. L. Rev., 68,
235.
 Reynolds, G. (n/d).Key objections to the moon agreement, available
online
 Millis, B.J. (2008).Us ing classroom assessment techniques (CATs)
 Wendling, B. (2008).Why is there always time for their Facebook but
not my textbook? Paper presented at the Oklahoma Higher Education
Teachingand Learning Conference, April 9 -1
Websites :
 http://www.flinders.edu. au/socsci/index.cfm?
 http://www.nsschapters.org/hub/pdf/MoonTreatyObjections.pdf.
 https://www.natcom.org/sites/default/files/pages/1999
 https://web.cn.edu/kwheeler/documents/Academic%20Etiquette.pdf
 https://www.researchgate.net/publication/306034923_
 https ://sproutsocial.com/glossary/social -media -etiquette/
 https://hr.umich.edu/sites/default/files/voices -social -media -
guidelines.pdf

*****
munotes.in

Page 58

58 ३
शै±िणक संÿेषणाचे मागª
घटक संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ िवहंगावलोकन
३.३ अंतगªत संÿेषण- वगाªतील आिण संÖथेमधील संÿेषण
३.४ बाĻ संÿेषण- पåरसंवाद, पåरषदा आिण कायªशाळा
३.५ शै±िणक समुदायाशी संवाद साधणे- लेखां¸या ÿकाशनासाठी ÿकाशक आिण संशोधन
लेख
३.६ सारांश
३.७ ÖवाÅयाय
३.८ संदभª
३.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर, आपण हे करÁयास स±म असाल,
 अंतगªत आिण बाĻ संÿेषणाचा अथª आिण संकÐपना जाणून ¶याल.
 वगाªत आिण संÖथेत संवाद साधÁयाचे िविवध मागª समजून ¶याल.
 बाĻ संÿेषणाचे महßव समजून ¶याल.
 शै±िणक समुदायाशी संवाद साधÁयाचे महßव ÖपĶ कराल .
३.१ ÿÖतावना या úहावरील मानव ही एकमेव अशी ÿजाती आहे, ºयाने संÿेषणाची िलिखत ÿणाली
िवकिसत केली आहे आिण तरीही आपला मुĥा पटवून देÁयात तो अपयशी ठरला आहे.
सवाªत संभाÓय कारण Ìहणजे िवचार योµयåरÂया मांडले जात नाहीत. ºयाÿमाणे लेखक
आपÐया लेखनाĬारे मांडÁयाचा ÿयÂन करत आहे. ती वाचकाना योµय åरÂया समजत नाही.
शै±िणक संÿेषणाचा मागª िश±णत²ांपय«त योµय मािहती पोहोचिवÁयात महßवपूणª भूिमका
बजावतो.
िश±णतº²ाकडे संशोधक, वाचक, भागधारक आिण समाजाशी संवाद साधÁयाचे असं´य
मागª आहेत. एकतर िलिखत, शािÊदक माÅयमातून ते वेगवेगÑया Öवłपात असू शकतात.
अंतगªत आिण बाĻ संÿेषण हे काही मागª आहेत ºयायोगे िश±णत² Âयां¸या िवचारां¸या munotes.in

Page 59

शै±िणक संÿेषणाचे मागª
59 भावना आिण क Ðपना मोठ्या अÅयापन समुदायापय«त पोहोचवू शकतात. हे समुदायाला
पुढील संशोधनांमÅये मदत करते, Âयांना संशोधना¸या िविवध मागा«ची जाणीव कłन
देतात, िवīमान मािहती अīावत करतात.
३.२ िवहंगावलोकन संÿेषण आपÐया जीवनात महßवपूणª भूिमका बजावते. शै±िणक आघाडीत इतरांशी संवाद,
सहकारी, ÿशासकìय कमªचारी, संशोधक, ÿकाशक यांना खूप महßव आहे. Âयामुळे अंतगªत
आिण बाĻ संÿेषणाची संकÐपना, वगाªत आिण संÖथेमÅये संÿेषणाचे महßव जाणून घेणे
महÂवाचे आहे. शै±िणक समुदायाशी संवाद साधÁयाची गरज िश±ण त²ांना यशाची िशडी
चढÁयास मदत करते कारण यामुळे शै±िणक समुदाया¸या ±ेýातील नवीन कलांची
जागłकता िनमाªण होते.
३.३ अंतगªत संÿेषण- वगाªतील आिण संÖथेमधील संÿेषण अंतगªत संÿेषण Ìहणजे संÖथेमÅये मािहतीचे ÿसारण होय. अंतगªत संÿेषण ही Óयवसायाची
जीवनरेखा आहे. हे िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यात घडते. हा कमªचाöयांमधील संवाद
आहे.अंतगªत संÿेषण Ìहणजे संÖथे¸या सदÖयांमधील मािहती, ²ान, कÐपना आिण
िवĵासांची देवाणघेवाण होय. अंतगªत संÿेषण औपचाåरक िकंवा अनौपचाåरक असू शकते.
हे आपण ºया Óयĉéशी संवाद साधत आहोत Âयां¸यावर हे अवलंबून असते. आपण
आपÐया सहकाöयांसोबत अनौपचाåरक भाषा वापरतो. संÖथे¸या ÿमुखांशी संवाद
साधताना वापरली जाणारी भाषा ही औपचाåरक असते.
वगाªत ÿभावी संÿेषण आिण संÖथेमÅये खालील गोĶी असणे आवÔयक आहे:
संÿेषणाचे खुले आिण ÖपĶ कारण:
आशयाची ÓयाĮी आिण Łंदावणारी ि±ितजे चिचªली गेली पािहजेत. वगाªतील ÿभावी
संÿेषणासाठी, िश±काने िवīाÃया«ना वगाªत सिøय भूिमका िनभावÁयासाठी परवानगी िदली
पािहजे. िĬमागê संÿेषण हे परमो¸च असते, ºयामÅये िवīाथê गुंतलेले आहेत,
परÖपरसंवादी आहेत. हे अÅययन-अÅयापन उपøम अिधक मनोरंजक बनिवÁयात मदत
करत असतात आिण वगाªत काय संÿेषण केले जात आहे याबĥल ÖपĶता असते.
Âयाचÿमाणे संÖथेत इतरांची मते घेणे, ÖपĶता, आिण िनणªयाची अिभÓयĉì करÁयास संधी
देणे हे सवª संÖथेचे चांगले िहत साधÁयास मदत करते .
िवīाÃया«¸या गरजा समजून घेणे:
संÿेषण ÿभावी होÁयासाठी, िवīाÃया«¸या गरजा ल±ात घेतÐया पािहजेत. जर िश±काने
िवīाÃया«¸या पातळीवर खाली येऊन िशकवले नाही तर िश±क जे काही ÿयÂन करत
आहेत ते िवīाÃया«नासमजू शकत नाही आिण अशा ÿकारचे अÅयापन हे पूणªपणे कुचकामी
ठरते. उदा. ÿाथिमक / खाल¸या वगाªसाठी, िश±काने कथाफलक, कठपुतळी, तĉे यां¸या
Öवłपात िविवध शै±िणक संसाधनांचा वापर करणे आवÔयक आहे. वगाªतील ÿभावी
संÿेषणात आवाजातील चढउतार हे सुĦा महßवपूणª भूिमका बजावते. munotes.in

Page 60

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
60 एखाīा संÖथेत, ÿभावी संÿेषणासाठी, िनयो³Âयां¸या गरजा ल±ात ठेवÐया पािहजेत
जेणेकłन Âयांचे Ìहणणे ऐकता येईल आिण Âयां¸या समÖया सोडवÐया जातील.
सातÂयपूणª आिण िनयिमत संÿेषण:
हे वगाªत तसेच संÖथेत देखील अÂयंत महÂवाचे आहे. िवīाÃया«शी आिण संÖथेतील
Óयĉéशी सुसंगत आिण िनयिमत संवाद साधÐयामुळे िश±क आिण मु´याÅयापकांना
िवīाÃया«¸या आिण कमªचारी यां¸या गरजांची जाणीव होÁयास मदत होते आिण तसेच
संÖथेलादेखील होते. संÿेषणा¸या अभावामुळे गैरसमज, समÖयांचे चुकìचे िवĴेषण होते
यामुळे संÖथे¸या िवकासात अडसर िनमाªण होतो.
ÖपĶ, शÊदजाल-मुĉ भाषा:
संवाद साधताना वाचकाशी काय संवाद साधायचा आहे, हे लेखकानं अगदी तंतोतंत मांडणं
अÂयंत गरजेचं आहे. Ìहणून भाषा अितशय ÖपĶ आिण अचूक असली पािहजे. भाषा सोपी
असली पािहजे. Ìहणून कोणÂयाही Óयाकरणा¸या चुका असू नयेत आिण संÿेषण फार लांब
असू नये. Âयामुळे भाषा संि±Į, मुĥेसूद आिण ÖपĶ असली पािहजे. शÊदजाल मुĉ भाषा हे
ÿभावी संÿेषणाचे सार आहे.
िĬमागê संÿेषण:
संवाद हा मागê असेल तर श³य नाही. जेÓहा ÿेषकाने माÅयमाĬारे संदेश ÿाĮकÂयाªला
पाठिवला आिण ÿाĮकÂयाªने संदेश वाचून Âया संदेशाला माÅयमाĬारे ÿितिøया िदली तेÓहा
संÿेषणाची ÿिøया पूणª होते. िĬमागê संÿेषणामुळे शंका दूर होÁयास मदत होते आिण
वाचकांना सांिगतलेला संदेश योµय ÿकारे समजला जातो आिण Âयावर कायªवाही केली
जाते.
शÊदसंúहाचा चांगला उपयोग:
ÿभावी संÿेषणात शÊदसंúह महÂवाची भूिमका बजावते. कधीकधी, वाचक पयाªयी शÊद
वापरतो आिण ते Âया िविशĶ संदभाªशी संबंिधत असत नाही. शÊदसंúहाचा वापर करताना
संदभाª¸या संदभाªत वापरÐया जाणाöया कामाचा अथª लेखकाने िनिIJत करणे आवÔयक
असते. चांगला शÊदसंúह ÿÂयेक लेखकासाठी आवÔयक आहे जेणेकłन तो वाचकाला
मनोरंजक वाटेल. संÿेषणा¸या ÿिøयेत अडथळा येऊ नये Ìहणून सवª लेखकांनी आपला
शÊदसंúह िवकिसत केला पािहजे. जो संदेश īायचा आहे तो िवīाथê आिण संÖथेतील
लोकांपय«त योµय ÿकारे पोहोचिवला जातो.
अंतगªत संÿेषणाचे महßव:
अंतगªत संÿेषण अनेक मागा«नी महßवपूणª भूिमका बजावते.
अ. उÂपादकता वाढवते.
ब. ÿभावी आिण ÿितसादाÂमक úाहक सेवा. munotes.in

Page 61

शै±िणक संÿेषणाचे मागª
61 क. Åयेयाची सहज ÿाĮी.
ड. कायªसंघ सदÖयांमधील दैनंिदन संघषª कमी करणे.
इ. जलद ÿितसाद स±म करणे.
फ. जलद िनणªय घेÁयास स±म करणे.
ग. कमªचाöयांना ÿेåरत करÁयात मदत करते.
अ. उÂपादकता वाढवते:
अंतगªत संÿेषण उÂपादकता वाढवÁयास मदत करते. संÖथेची वाढ होÁयासाठी अंतगªत
संवादाचा योµय ÿसार होणे आवÔयक आहे. जर िश±कांनी िवīाÃया«शी संवाद साधला तर
उदा. दहावी¸या परी±े¸या वेळापýकाबĥल आधीच सांिगतÐयास, िवīाÃया«¸या मनात
न³कìच ÖपĶता येते आिण आधीच अËयास कसे करणार आहेत याचे िनयोजन ते आधीच
कł शकतात. यामुळे Âयां¸या परी±ेचे गुण वाढतील आिण पåरणामी संÖथेचे कौतुक होऊन
ती समाजात एक चांगली संÖथा Ìहणून ओळखली जाईल
ब. ÿभावी आिण ÿितसादाÂमक úाहक सेवा:
अंतगªत संÿेषण ÿभावी आिण ÿितसादाÂमक असणे आवÔयक आहे. úाहक सेवा संÖथेत
आिण वगाªत ही महßवाची भूिमका बजावते. िवīाÃया«नाच वगाªत संÿेषण ÿाĮ होईल आिण
Ìहणूनच हे महÂवाचे आहे कì संÿेषण ÿभावी असणे आवÔयक आहे.
क. Åयेयाची सहज ÿाĮी:
अंतगªत संÿेषणामुळे Åयेय साÅय होÁयास मदत होते. जर योµय ÿकारे संÿेषण केले तर
संÖथेची Åयेय वाढिवली जातात , कारण ÿेषक आिण ÿाĮकताª एकिýत काम करत
असतात. ते दोघेही Åयेय साÅय करÁयासाठी कठोर पåर®म करतात.
ड. कायªसंघ सदÖयांमधील दैनंिदन संघषª कमी करणे:
संघां¸या सदÖयांमधील दैनंिदन संघषª जर ÿÂयेकाशी वैयिĉकपणे संवाद साधला गेला तर
ते आपोआपच कमी होतात. हे शंका Âवåरत ÖपĶ करÁयात मदत करते आिण अशा ÿकारे
कायªसंघा¸या सदÖयांमÅये एकाÂमता िवकिसत करÁयास मदत करते.
इ. जलद ÿितसाद स±म करा:
अंतगªत संÿेषणामुळे पåरिÖथतीला ÿितसाद देÁयास मदत होते, िवīाथê वगाªत शंका, ÿij
िवचारतात तेÓहा िश±क िवīाÃया«¸या शंकांचे Âवåरत ÖपĶीकरण देऊ शकतात. संÖथेचे
सदÖयही काही शंका िकंवा िवसंगती असÐयास अिधकाöयांशी दोनदा तपासणी कł
शकतात आिण श³य ितत³या लवकर ÿितसाद देÁयास स±म असतील.
munotes.in

Page 62

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
62 फ. जलद िनणªय घेÁयास स±म करा:
अंतगªत संÿेषणाĬारे िनणªय घेणे अिधक वेगवान होते. हे श³य आहे कारण शंकांचे Âवåरत
ÖपĶीकरण िदले जाऊ शकते. िवचारमंथन कłन समÖयांचे Âवåरत िनराकरण केले जाऊ
शकते.
ग. कमªचाöयांना ÿेåरत करÁयात मदत करते:
संÖथेतील कमªचाöयामÅये आिण िवīाथê िश±कांमÅये मुĉ संÿेषण ÿेरणा वाढवते आिण ते
Âयांना संघटनेत अिधक चांगले कायª करÁयास ÿोÂसािहत करते. िवīाÃया«ना ÖपĶता
असÐयाने Âयांना अिधक चांगले काम करÁयास ÿोÂसािहत केले जाते आिण ÿेåरत केले
जाते.
सामाÆय अंतगªत ÿिश±ण

३.४ बाĻ संÿेषण - चचाªसý, पåरषदा आिण कायªशाळा बाĻ संÿेषण Ìहणजे दोन संÖथांमधील मािहतीचे ÿसारण होय. हे एक Óयवसाय आिण
बाहेरील बाजूस असलेÐया दुसöया ÓयĉìमÅये देखील उĩवते. या Óयĉì úाहक, िवøेते,
úाहक, सरकारी अिधकारी िकंवा अिधकारी इÂयादी असू शकतात. úाहकाचा अिभÿाय हे
देखील बाĻ संÿेषण आहे. एखादी संÖथा बाĻ संÿेषणाĬारे Âयांची ÿितमा सुधारÁयासाठी
बराच वेळ आिण पैसा गुंतवते. शै±िणक ±ेýातील बाĻ संवाद चचाªसý, पåरषदा आिण
कायªशाळे¸या माÅयमातून करता येतो. िश±ण बंधुवगाªत वाढत असलेÐया अलीकडील
ů¤ड्स, िवकास, संशोधन आिण नािवÆयपूणªतेबĥल िश±क बंधुवगाªत जागłकता िनमाªण
करÁयासाठी हे खूप महÂवाचे आहे. गटसभा संÖथेचा Êलॉग वैयिĉक सभा संÖथेचे बातमीपý कमªचारी संÿेषण संÖथेतील इ-मेल कमªचाöयांमÅये दूरÅवनीवłन संवाद कमªचाöयांची चौकशी संÖथेमÅये कमªचाöयांचे ÿिश±ण munotes.in

Page 63

शै±िणक संÿेषणाचे मागª
63 ÿभावी बाĻ संÿेषण - चचाªसý, पåरषदा आिण कायªशाळा:
बाĻ संÿेषणाचे महßव सहजपणे शोधता येते. Âयापैकì काही खालीलÿमाणे,
 ÖपĶ कÐपना, िवचार आिण िवधान िकंवा संÿेषणाचे कारण: पåरसंवाद, पåरषदा
आिण कायªशाळा ही बाĻ संÿेषणाची काही उदाहरणे आहेत. िश±णतº², संशोधक
अËयासक यांनी केलेले सादरीकरण ÿे±कांपय«त आपले िवचार ÖपĶ पोहचवू शकतात.
या कायªøमांमÅये शंकांचे ÖपĶीकरण करता येते.
 िĬमागê संÿेषण असले पािहजे: पåरसंवाद, पåरषदा आिण कायªशाळा यांमÅये दुतफाª
संवाद असणे आवÔयक आहे, जेणेकłन जो संदेश ®ोÂयांपय«त पोहोचवत आहे,
Âयाला समजून घेता येईल आिण संÿेषणाĬारे ÿाĮकÂयाªला संदेश ÖपĶपणे समजला
आहे हे कळू शकेल.
 ÖपĶ, ýुटी-मुĉ, औपचाåरक, शÊदजाल-मुĉ आिण सोपी भाषा: संÿेषण बाĻ
िकंवा अंतगªत असो ते ÖपĶ असणे आवÔयक आहे. हे अचूकतेने संदेश िमळिवÁयात
मदत करते. हे ýुटéमुĉ संदेशासाठी मदत करते. जो संदेश िदला जातो Âयात
नेमकेपणा असेल. आकलन पातळीचा Öतर
 ÿे±कांची गरज समजून घेणे: हा ÿभावी संÿेषणाचा एक भाग आहे. संदेश िलिहÁयास
मदत होईल. पाठवायचा संदेश पåरणामकारकरीÂया पाठवायचा असेल, तर तो
ÿे±कां¸या आकलन पातळीचा असायलाच हवा. Âयामुळे िवīाÃया«¸या वयाचा Öतर
ल±ात ¶यायला हवी.
 संÿेषणासाठी शÊदांची योµय िनवड: संÿेषणात भाषा महßवाची भूिमका बजावते.
ितथे संवादा¸या ÿिøयेत भाषा वापरताना काळजी ¶यावी. अथाªचा िवपयाªस होऊ
नये, यासाठी शÊदांची िनवड योµय असली पािहजे.
बाĻ संÿेषणाचे महßव:
 संÖथेची अनुकूल ÿितमा सादर करते: बाĻ संÿेषण नेहमीच अनुकूल असते
ºयामÅये Óयĉì Âयां¸या कÐपना, िवचार पूणªपणे सादर कł शकतात. सामúी आिण
अिभÓयĉì Âवåरत øमवारी लावली जाऊ शकते. कÐपनां¸या ÖपĶते¸या अभावाचे
कमी बदल आहेत.
 úाहकांना उÂपादने आिण सेवांबĥल मािहती ÿदान करते: बाĻ संÿेषण úाहकांना
उÂपादने आिण सेवांबĥल ÿथम मािहती ÿदान करते. शै±िणक संÿेषणामÅये, नवीन
संशोधनांची मािहती, अÅयापनाची नवीन कायªपĦती, अÅयापनाचे नवीन ÿवाह,
नविनिमªती मािहती िश±ण बंधुवगाªला िदली जाते.
 संÖथेची जािहरात करा: बाĻ संÿेषण संÖथे¸या जािहरातीत मदत करते. Óयĉì
Âयां¸या संÖथेचे āँिडंग कł शकतात आिण संÖथेचे नाव उंचावू शकतात. munotes.in

Page 64

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
64  संÖथेचा लौिकक वाढवणे: संÖथेचा लौिकक वाढवÁयात बाĻ संÿेषणाची भूिमका
महÂवपूणª ठरते. हे संÖथेला चालना देÁयात आिण Âयास अिधक उंचीवर आणÁयास
आिण अिधक नावलौिकक िमळिवÁयात मदत करते.
 चुका होÁयाचे धोके कमी करते: बाĻ संÿेषण चुकांचा धोका कमी करÁयास मदत
करते कारण संÿेषण Âवåरत ÖपĶ केले जाऊ शकते आिण चुका आिण चुकìचा अथª
एकाच बैठकìत सोडवला जाऊ शकतो.
सामाÆय बाĻ संÿेषण : बाĻ संÿेषणाची काही उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत. अंतगªत आिण बाĻ संÿेषणाचे ÿितिनिधÂव: अंतगªत संÿेषण बिहगªत संÿेषण सूचना पýे सहवास ÿÂय± मेल मेमो संÿेषण जािहरात समोरासमोर िचýफìत इ-मेल संकेतÖथळे संभाÓय सार सांगणे पँÈलेट्स सादरीकरण मािहतीपýके एका संÖथेची जािहरात ÿijावली अिभÿाय मािहतीपýके िनिवदा कागदपýे दोन संÖथा ÿमुखांची समोरासमोर बैठक छापील माÅयमे úाहकाला ÿितसाद वािषªक अहवाल आिण पýे पýकार पåरषद munotes.in

Page 65

शै±िणक संÿेषणाचे मागª
65 ३.५ शै±िणक समुदायाशी संवाद साधणे- लेख आिण संशोधन लेखां¸या ÿकाशनासाठी ÿकाशने िवĬ°ापूणª ÿकाशन िविवध पदे आिण उÂकटतेची मागणी करते. उदा. लेखक बराच वेळ
वेगवेगÑया “लेख जमा ÿणालीमÅये लेख जमा करÁयासाठी संघषª करत असतात, बरेचदा
अनेक जनªल, पåरषद यां¸या लेख जमा ÿणाली शैली या िविभÆन ÿकार¸या असतात. Âया
शैलीनुसार लेख जमा करÁयात तसेच कधी कधी समवयÖक पुनरावलोकन िनकाल
िमळÁयासाठी मिहन -मिहने थांबावे लागते. िवĬ°ापुवªक ÿकाशन हे िश±ण व संशोधन
उपøमाचा अिवभाºय भाग आहे. िश±ण आिण संशोधना¸या ÿगतीसाठी िवĬ°ापूणª
सािहÂयाचा वापर आवÔयक आहे. पारंपåरक ÿकाशन ÿितमाने हे िश±णतº² व संशोधन
समुदायाने सामािजक हेतू सÅया करÁयासाठी केलेले ²ानदानाचे कायª यानं चालना देत
नाहीत. लेखक लेख हे िवनामूÐय ÿकािशत करत असतात. पण ÿकाशक हे Âयांना िकमतीत
बांधतात. (लोगŌन२०१७). कॉपी राईट ÿकाशाने हे ÿकाशन उīोगामुळे मĉेदारी िनमाªण
करते आिण वापरकÂयाªस सामायीकरण संÖकृती पासून परावृ° करते.
सावªजिनक िनधी िश±ण आिण संशोधन कायª यामुळे िमळालेÐया िनÕप°ी या सामािजक
हेतूसाठी सवा«ना खुÐया पािहजेत. लेखकासाठी ÿकाशनात पयाªयी ÓयवÖथा िनवडीची
उपलबÅदता कłन िदली पािहजे. शै±िणक व संशोधन संÖथांनी ÿकाशन यंýणे¸या
मĉेदारीवर िनयंýण िमळवले पािहजे. व ÿकाशनासाठी मुĉ वापर कłन िदला पािहजे.
(Nosek & Bar - Anan, 2012) आंतरजाल व जागितक संकेतÖथळा¸या ÿसारामुळे मुĉ
वापर ही ÿिसĦ होईल. सािहÂयाचा मुĉ वापर हे मोफत व कॉपीराईट पसłन व परवाना
पासून मुĉ असले पािहजे.
३.६ सारांश िवĬ°ापूणª आिण संशोधन संÿेषण हे एक समवयÖक - पुनरावलोकन केलेले,
आंतरिवīाशाखीय, मुĉ ÿवेश ऑनलाइन जनªल आहे जे ²ानाचे उÂपादन, ÿसार आिण
वापर समजून घेÁयासाठी मूळ योगदान ÿकािशत करते. हे ÿितिनिधÂव आिण बदलÂया
संÖथाÂमक घटकां¸या गितशीलतेवर जोर देते, ºयात तांिýकŀĶ्या मÅयÖथी केलेले
कायªÿवाह, मालकì आिण कायदेशीर संरचना यांचा समावेश आहे.
िवĬ°ापूणª आिण संशोधनपर संÿेषण ही काळाची गरज आहे. हे संशोधन िवĬानांना Âयांचे
संशोधन मोठ्या ÿमाणात समुदाय आिण जगापय«त पोहोचिवÁयास स±म करते. हे इतर
संशोधकांना काय संशोधन केले गेले आहे हे जाणून घेÁयास स±म करÁयात मदत करते
आिण पुढे काय संशोधन केले जाऊ शकते याचा मागª मोकळा करते. हे अशा ÿकारे इतर
संशोधकांना नवीन संशोधनांसाठी संकेत आिण मागªदशªक तßवे देते.
संÿेषण मग ते अंतगªत असो िकंवा बाĻ, वगाªत िकंवा संÖथेअंतगªत असो, जीवनात खूप
महÂवाची भूिमका बजावते. संÿेषण अंतगªत िकंवा बाĻ असू शकते. कोणÂयाही संÖथे¸या
पåरणामकारकतेसाठी आिण वाढीसाठी दोÆही ÿकारचे संÿेषण महßवपूणª असते.अंतगªत munotes.in

Page 66

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
66 संÿेषणात वगाªत संÿेषण आिण संÖथेतील संÿेषण महßवपूणª भूिमका बजावते जेणेकłन
संÖथेची ÿगती होईल.
चचाªसý, पåरषदा आिण कायªशाळा या Öवłपात बाĻ संÿेषणामुळे शै±िणक समुदायाने
केलेÐया कायाªची जाणीव िनमाªण होते. चचाªसýे, पåरषदा आिण कायªशाळा यां¸या
माÅयमातून Âयां¸या कायाªचा ÿसार केÐयाने िश±क बंधुवगाªला आिण संशोधक
अËयासकांना समृĦ आशय ÿाĮ होतो.
३.७ ÖवाÅयाय १) संÿेषणाचा अथª ÖपĶ करा. Âयाचा ÿकार ÖपĶ करा
२) वगाªत आिण संÖथेमÅये अंतगªत संÿेषणाची गरज ÖपĶ करा
३) एखाīाला बिहगªत संÿेषण कसे साधता येतो हे ÖपĶ करा.
४) शै±िणक समुदायामÅये संवाद साधÁयाची गरज ÖपĶ करा.
३.८ संदभª  Adie, E. (2009), “Commenting on scientific articles (PLoS edition)”,
Nascent, available at:
http://blogs.nature.co m/nascent/2009/02/commenting_on_scientific_
artic.html (accessed 21 September 2017
 Becher, T. and Trowler, P. (2001), Academic Tribes and Territories:
Intellectual Enquiry and the Culture of Disciplines, Open University
Press, Buckingham.
 Webliography
 https ://www.lifeofaprofessor.com/post/academic -communication -
why-is-it-so-important -and-so-difficult
 https://conservancy.umn.edu/handle/11299/213997
 https://en.wikipedia.org/wiki/Scholarly_communication
 https://osc.cam.ac.uk/about -scholarly -communication/publis hing-
options -research -scholarly -communication
 https://sciendo.com/news/how -academic -publishers -add-value -to-
scholarly -communications
*****
munotes.in

Page 67

67 ४
शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
घटक संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ एक ŀिĶ±ेप
४.३ शै±िणक लेखन – संकÐपना आिण शैली (कथनाÂमक, वणªनाÂमक आिण ÿेरक
लेखन)
४.४ संशोधकांचे पेपर – िवषयाधाåरत पेपर, संशोधनाÂमक पेपर, आिण पुनरावलोकनाÂमक
पेपर.
४.५ शै±िणक लेखनाचे संघटन– गोषवारा लेखन, सुचानक शÊद, आिण कायªकारी
सारांशलेखन.
४.६ सारांश
४.७ घटक उजळणी
४.८ संदभª
४.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासातून तुÌहाला:
 शै±िणक लेखनाचा अथª आिण लेखन शैलीची मािहती होईल.
 शै±िणक लेखनाची संकÐपना व लेखनशैलीचे ²ान होईल.
 संशोधन पेपर िलिहÁया¸यासंकÐपनेचे आकलन होईल.
 शै±िणक लेखनाचे आयोजन कसे करायचे ते ²ात होईल.
४.१ ÿÖतावना कोणÂयाही शै±िणक ÿयÂनांसाठी वापरÐया जाणाöयाऔपचाåरक लेखन शैलीला शै±िणक
लेखन असे संबोधले जाते. उदा. जनªÐस मÅये िलिहलेली मािहती, शै±िणक िवषयांवरील
पुÖतके, शोधिनबंध आिण ÿबंध. शै±िणक लेखन हे ÖपĶ, संि±Į, क¤िþत व संरिचत असावे
आिण पुराÓयांĬारे समिथªत असावे. वाचकां¸या आकलनास मदत करणे हा शै±िणक
लेखनाचा उĥेश आहे. Âयाची भाषा शैलीही औपचाåरक असावी तथािप, ÂयामÅये लांब
वा³यरचना आिण ि³लĶ शÊद्संúहाचा वापर नसावा. शै±िणक लेखन हे अÆय ÿकार¸या
मजकुरा¸या समान लेखन ÿिøयेचे अनुसरण करते परंतु येथे िविशĶ सामúी, रचना आिण
शैली¸या बाबतीत िविशĶ िनयम गरजेचे आहेत. munotes.in

Page 68

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
68 ४.२ एक ŀिĶ±ेप िनÕप±पणे मािहती पोहचवणे हा शै±िणक लेखनाचा उĥेश असतो. युिĉवाद हे लेखका¸या
पूवªकÐपना आधाåरत नसून पुराÓयांवर आधारलेला राहतात. Âयामुळे सवª दाÓयांचे समथªन
हे केवळ ठासून सांगून चालत नाही तर Âयाचे समथªन हे ठोस संबंिधत पुराÓयां¸या साĻाने
होणे आवÔयक असते. शै±िणक लेखन औपचाåरक व िन:प±पाती असावे. प±पातीपणा
टाळला पािहजे. दुसöया संशोधकांचे कायª तसेच Öवतःचे अनुमान योµय åरतीने आिण
िनःप±पातीपणाने मांडणे आवÔयक आहे. दुसöया¸या कामाचे ÿितिनिधÂव करणे
अÂयावÔयक आहे. संशोधकाने Öवतःचे काम अचूक व िन:प±पातीपणाने केले पािहजे.
शै±िणक लेखनात भाषा औपचाåरक असली पािहजे. लेखकाने अनौपचाåरक व संिदµध
भाषा टाळली पािहजे. वाचक स±मपणे वाचू शकतील यासाठी शै±िणक लेखन ÖपĶ व
अचूक असले पािहजे. लेखनामÅये अÖपĶ्पणा टाळावा. इंúजी भाषा िकंवा उ¸चĂू भाषा
शै±िणक लेखनात अनेकदा वापरणे आवÔयक आहे. तुमचे लेखन अिधक संि±Į व अचूक
बनवÁयासाठी तसेच लेखनातील गुंतागुंत टाळÁयासाठी Âया Âया ±ेýात वापरÐया जाणाöया
शÊद्कोषांचे वाचन करणे आवÔयक आहे. तसेच इतर संशोधकांनी िलिहलेले पेपर आिण ते
ºया भाषेत आहेत ती भाषा ल±पूवªक समजून घेणे आवÔयक आहे. वाचकांना पåरिचत
असतील अशा सं²ा Âया Âया ±ेýातील संशोधकांनी वापराÓयात.
शै±िणक लेखन हे संरिचत व िवषयक¤िþत असावे Âयात फĉ िवषयानुłप कÐपनांचा संúह
नसावा. संशोधनाशी संबंिधत ÿij िकंवा ÿबंध िवधानासह सुŁ केलेले असावे. शै±िणक
लेखनामÅये संपूणª मजकूराची संरचना, पåर¸छेद संरचना आिण वा³यरचना या तीन
Öतरांवर ल± क¤िþत करणे आवÔयक आहे. यामÅये िविवध िचýे, छायािचýे व िलिखत
ąोतां¸या ÖवŁपात िविवध ąोत शै±िणक लेखनात वापरता येऊ शकतात.
शै±िणक लेखन हे Óयाकरण, िवरामिचÆहे िनयमां¸या ŀĶीने योµय व सुसंगत असले पािहजे.
४.३ शै±िणक लेखन संकÐपना आिण शैली (कथनाÂमक, वणªनाÂमक आिण ÿेरक लेखन)
शै±िणक लेखन संकÐपना:
शै±िणक लेखन हे ÖपĶ, संि±Į क¤िþत आिण संरिचत असते. Âयाचा उĥेश वाचकांना
समजÁयास मदत करणे हा आहे .ते औपचाåरक आहे परंतु ÂयामÅये ि³लĶ आिण लांब
वा³ये वापरली जात नाहीत. शै±िणक लेखन आहे शै±िणक लेखन नाही औपचाåरक आिण िन:प±पाती वैयिĉक अचूक व ÖपĶ लांब वा³ये ल±क¤िþत व संरिचत भाविनक व िवषयिनķ चांगला ąोत अचूकता आिण सुसंगतपणा munotes.in

Page 69

शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
69 शै±िणक लेखनशैली:
शै±िणक लेखनाचे मु´य चार ÿकार आहेत. वणªनाÂमक, िवĴेषणाÂमक, ÿेरक आिण
िनणाªयक आिण या ÿÂयेक ÿकार¸या लेखनाची िविशĶ अशी भाषा, वैिशĶ्ये व उĥेश
आहेत.
वणªनाÂमक लेखनशैली:
ही सवª सामÆयांपैकì एक लेखनशैली असून येथे एका Óयĉìने घटना, िसĦांत,ÿिøया ,
वणªन करणे आवÔयक असते. या लेखनशैलीमÅये औपचाåरकपणा असतो आिण ÖपĶपणा
वणªन करणे श³य होते. या लेखनशैलीवर ÿभुÂव िमळवणे सोपे आहे, फĉतुÌहाला, ती
समÖया सुरवातीपासून ÖपĶ असणे आवÔयक आहे.
ÿेरक लेखन शैली:
या ÿेरक लेखनशैलीमÅये अिधक ि³लĶता आहे .या शैलीमÅये Óयĉì असा युिĉवाद करते
िकंवा अशा कÐपना मांडतेकì ºयामुळे वाचकांचे मन वळवÁयासयुिĉवाद ÿेरक ठरतो. अशी
कÐपना करा, कì तुÌही ÿाÁयांसाठी¸या नवीन खेळÁयांमÅये त² आहात आिण तुÌहाला ते
मालकांना पटवून īायचे आहे कì नवीन खेळणी Âयां¸यासाठी अिधक उपयुĉ आहेत तर
असे करÁयासाठी तुÌहाला एक ÿेरक मजकूर तयार करावा लागेल ,Âयासाठी तुÌहाला
अितåरĉ संशोधनाचा आढावा ¶यावा लागेल आिण वाचकांना तुम¸या लेखानामधील
तािकªक व नैितकपणा दाखवावा लागेल.
ÿेरकलेखनामÅये पुढील सूचना समािवĶ आहेत – वाद, मुÐयांकन, चचाª आिण ठाम राहणे.
तÃये िकंवा कÐपनांबĥल Öवतःचा ŀĶीकोन िवकिसत करÁयासाठी:
१. िवषयांसंबंधीत िकंवा िवषयावरील इतर काही संशोधकांचे ŀĶीकोन वाचा, तुÌहाला
सवाªत जाÖत खाýीशीर कोण वाटत?
२. उपलÊध मािहती आिण संदभाªचे नमुने पहा ,सवाªत मजबूत पुरावा कुठे आहे?
३. अनेक िभÆन Óया´यांची यादी करा, ÿÂयेकाचे वाÖतिवक जीवनावरील पåरणाम काय
आहेत? कोणते सवाªत उपयुĉ िकंवा फायदेशीर असÁयाची श³यता आहे? यामÅये
काही अडचणी आहेत का?
४. इतर कोणाची तरी तÃये आिण कÐपनांवर चचाª करा. तुÌही Âयां¸या ŀĶीकोनांशी
सहमत आहात का?
तुमचा युिĉवाद िवकिसत करÁयासाठी:
१. तुम¸या ŀĶीकोनाची िभÆन कारणे सूचीबĦ करा.
२. तुÌही समथªन करÁयासाठी वापł शकता अशा तुम¸या युिĉवादाचे समथªन करता
येईल अशा पुराÓयां¸या िविवध पुराÓया¸या िविवध ÿकारांचा आिण ąोत ÿकारांचा
िवचार करा. munotes.in

Page 70

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
70 ३. इतर संशोधकांचा ŀĶीकोन आिण तुमचा ŀĶीकोन सारखाच आहे कì Âयापे±ा वेगळा
आहे अशा िविवध मागा«चा िवचार करा.
४. तुमचा ŀĶीकोन पटवून देÁयासाठी िविवध मागª शोधा उदा. खचª पåरणामकारकता,
पयाªवरणीय िÖथरता, वाÖतिवक जगातील अनुÿयोगाची ÓयाĮी.
तुमचा युिĉवाद सादर करÁयासाठी खालील मुīांचे काळजीपूवªक पालन करा:
 तुमचा मजकूर एक सुसंगत युिĉवाद िवकिसत करतो जेथे सवª वैयिĉक दावे
एकिýतपणे कायª करतात आिण युिĉवादाचे समथªन करतात.
 ÿÂयेक दाÓयासाठी तुमचा तकª वाचकाला ÖपĶ असावा.
 तुमचे अनुमान वैध असावे.
 तुÌही केलेÐया ÿÂयेक दाÓयासाठी तुम¸याकडे पुरावे असावेत.
 तुÌही पटणारे खाýीलायक आिण थेट संबंिधत पुरावे वापरावेत.
िवĴेषणाÂमक शैली:
यामÅये लेखकांनी िनबंध िलिहणे आवÔयक आहे जे िभÆन गोĶéचा अËयास करतात
(अनेकदा दोन) कÐपना या तािकªक आिण वाजवी आहेत कì नाही ते तपासतात.
िवĴेषणाÂमक लेखनात िलिखत मजकूर हा संकÐपनां¸या समानतेवर आिण फरकांवर
आधारलेला असतो. एखाīा Óयĉìला दोन कंपÆयांची तुलना करायची असेल आिण Âयांनी
Âयां¸यासोबत कसे काम केले हे ÖपĶ करायचे असेल तर िविवध गट बनवून ते ÖपĶ करता
येते याĬारे अिधक सखोल िवĴेषण करता येऊ शकते.
िवĴेषणाÂमक घटकां¸या सूचनांÿमाणे पुढील ÿकारांचा समावेश होतो. िवĴेषण, तुलना,
िवरोधाभास, संबंध आिण परी±ण
तुमचे लेखन अिधक िवĴेषणाÂमक करÁयासाठी:
 िनयोजन चांगÐयाÿकारे करा. तÃये आिण कÐपनांवर िवचार करा. नमुने, भाग,
समानता आिण फरकांनुसार Âयांचे गटकरÁयासाठी वेगवेगÑया मागा«नी ÿयÂन करा.
रंग अनुदेशन, Éलो चाटª, ůी डायúाम व टेबÐस चा वापर तुÌही कł शकता.
 तुÌहाला सापडलेÐया सहसंबंधआिण®ेणéसाठी नाव तयार करा .उदा. फायदे आिण
तोटे
 तुÌही िचिकÂसक लेखन करÁयासाठी सािहÂयाचा आढावा घेऊ शकता ºयामधून
तुÌहाला केलेÐया संशोधनामधील ýुटी आिण संधी दशªवता येतील.
 मािहतीचे िवĴेषण आिण वणªनाÂमक करÁयासाठी िविवध पĦतéचा वापर करा.
 अहवाल लेखन करÁयासाठी वणªनाÂमक आिण िवĴेषणाÂमक मािहती गोळा करा. munotes.in

Page 71

शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
71 ४.४ संशोधन पेपर थीम आधाåरत पेपर, शोधिनबंध आिण पुनरावलोकन पेपर
अËयासपूणª लेखामÅये साधारणपणे संशोधन िवषयाची पाĵªभूमी, Âयाची अËयासरचना,
कायªपĦती, अËयासाचे पåरणाम आिण नंतर Âयाचे िनÕकषª असतात, अËयासपूणª लेख
िकंवा संशोधनाची मािहती देÁयासाठी वापरलेली ÿकाशने लेखा¸या शेवटी Âयाचे संदभª
Ìहणून सूचीबĦ केली जातात.
थीम आधाåरत पेपर:
थीम हा सािहÂय आिण लेखनाचा एक घटक आहे. ºयामÅये नैितक गोĶी, बोधाÂमक गोĶी
आहेत. थीम वाचकांना एकंदर संकÐपना Ìहणून िकंवा लेखकाला मांडायचे िवधान Ìहणून
थेट िदली जाऊ शकते. थीम खालीलपैकì एका ÿकारे Óयĉ केली आहे:
 पाýां¸या कृतéमधून
 संवाद
 कामाची रचना
संशोधन पेपर:
संशोधन पेपर हा एक शै±िणक लेखन ÿकार असून तो लेखका¸या मु´य संशोधन कायाªवर
आधारलेला असतो. लेखका¸या मूळ लेखना¸या भागावर आधाåरत असतो .एखाīा िविशĶ
िवषयावरील संशोधन कायª आिण संशोधन िनÕकषा«चे िवĴेषण व Óया´या यामÅये असतात.
शोधिनबंध िनÕकषा«चे िवĴेषण व Óया´या यामÅये असतात. शोधिनबंध हा एक िवÖताåरत
िनबंध आहे जो तुमचा Öवतःचा अवबोध मांडतो. ज¤Óहा तुÌही पेपर िलिहता त¤Óहा तुÌहाला
वैयिĉकåरÂया मािहत असलेÐया ÿÂयेक गोĶéचा तुÌही वापर करता आिण एका िविशĶ
िवषयावर िवचार करता .संशोधन पेपरमÅये सवō°म संभाÓय मािहती शोधÁयासाठी
²ाना¸या ±ेýाचे सÓह¥±ण करणे समािवĶ आहे.एखाīा िøकेटपटूÿमाणे आपण िवĵचषकाचे
Åयेय ठेवले पािहजे. सकाराÂमक ŀĶीकोन ठेवा आिण ते सÅया करÁयाची आपÐयात ±मता
आहे असा िवĵास ठेवा. ही गोĶच तुÌहाला A1 दजाªचा संशोधन पेपर िलिहÁयास ÿेरक
ठरेल.
åरसचª पेपर िलिहÁया¸या पायöया:
जर तुÌही पिहÐयांदाच शोधिनबंध िलिहत असाल तर तुÌहाला भीती वाटू शकते. शोध
िनबंध िलिहताना Âयात चार मु´य टÈपे असतात. िवषय िनवडणे, आपÐया िवषयावर
संशोधन करणे, आराखडा तयार करणे, आिण वाÖतिवक लेखन करणे. पेपर िलिहताना
चांगले िनयोजन करणे. मूलतः संकुिचत संशोधन पेपरमÅये दहा ÿमुख िवभाग असतात.
पृķांची सं´या ही िभÆन असू शकते माý ती संशोधन कायाª¸या िवषयावर अवलंबून असते.
परंतू साधारणपणे ८ ते १० पान असतात. ती पुढीलÿमाणे: munotes.in

Page 72

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
72 १. गोषवारा
२. ÿÖतावना
३. सािहÂयाचा आढावा
४. उिĥĶे
५. पĦती आिण डेटाबेस वापरणे
६. संशोधन िवĴेषण िकंवा संशोधन चचाª
७. पåरणाम िकंवा शोध (finding)
८. िशफारशी / सूचना
९. िनÕकषª
१०. संदभª
एक शोधिनबंध मूळ संशोधनावर आधाåरत असतो. संशोधनाचा ÿकार हा िवषयावर
अवलंबून असतो (ÿायोिगक, सव¥±ण, मुलाखत, ÿijावली ई.) परंतु लेखकाला क¸ची
मािहती गोळा कłन व ितचे परी±ण कłन मूळ अËयास करायचा असतो. मािहती¸या
िवĴेषणावर व Óया´यांवर शोधिनबंध आधाåरत असतो.
पुनरावलोकन पेपर:
पुनरावलोकन लेख िकंवा पुनरावलोकन पेपर हे इतर ÿकािशत लेखांवर आधाåरत आहे. ते
मूळ संशोधन लेख नसतात.
पुनरावलोकन लेख हे तीन ÿकारचे असतात:
 वणªनाÂमक पुनरावलोकन सवª गोĶéवर आधाåरत िवषयावरील िवīमान ²ान ÖपĶ
करते. या िवषयावर ÿकािशत संशोधन सािहÂय उपलÊध आहे.
 एक पĦतशीर पुनरावलोकन िवīमान ÿijाचे उ°र शोधते.
 एक मेटा– िवĴेषण (meta -analysis) पूवê ÿकािशत केलेÐया अËयासा¸या
िनÕकषाªची तुलना आिण संयोजन करते .सहसा हÖत±ेप िकंवा उपचार पĦती¸या
पåरणामकारकतेचे मुÐयांकन करÁयासाठी.
पुनरावलोकन पेपर वै²ािनक सािहÂय तयार करतात. सवª ±ेýातील ÿकािशत कामे
वाचÁयासाठी पुनरावलोकन पेपर महÂवाचे ठरतात. िवशेषतः औषध आिण आरोµय सेवा
±ेýात पुनरावलोकन लेख लोकिÿय आहेत. बहòतेक नामांिकत संशोधन पिýका
पुनरावलोकन ÿकािशत करतात तथािप, आपण ºया जनªलमÅये ÿकािशत कł इि¸छता
Âया जनªल ची वेबसाईट तपासली पाहीजे, ते असे लेख Öवीकारतात का ते पिहले पािहजे. munotes.in

Page 73

शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
73 ४.५ शै±िणक लेखनाचे संघटन गोषवारा लेखन, सूचनक शÊद आिण कायªकारी लेखन सारांश
गोषवारा लेखन:
ÿकािशत पेपसªमधील गोषवारा आिण अĽालांमÅये िकंवा हÖतिलिखतांमÅये गोषवारा लेखन
करÁयाचे खालील उĥेश आहेत.
संभाÓय वाचकांना लेख Âवåरत ठरवÁयास मदत करतात गोषवारा हा डेटाचा भाग आहे. जे
संशोधकांना वै²ािनक सािहÂय शोधÁयासाठी मदत करतात. काही वाचक फĉ तपशील न
वाचता Âयां¸या ±ेýात केलेÐया संशोधनाचा पाठपुरावा करÁयात रस घेतात. गोषवार
ऑनलाईन डेटाबेसमÅये ल± वेधÁयासाठी Öपधाª करतात. (गमॅसमन डील २०१० पान ø.
१९७)
गोषवाöयाचे हेतू: संि±Į िवहंगावलोकन
 तुÌही काम का केले आहे.
 तुÌही काय आिण कसे केले.
 मु´य पåरणाम आिण िनÕकषª.
एकूण रचना:
गोषवारा हे बहòतांशी वै²ािनक पेपसª िकंवा अहवालांचे भाग असÐयाने ते या मॉडेलचे
अनुसरण करतात.
 पाĵªभूमी: १-२ ÿÖतािवत वा³ये संदभाªनुसार घटका¸या जागी ठेवतात.
 समÖया / उĥेश: तपासा¸या समÖयेचे संि±Į वणªन आिण Âयावर कामाची उिĥĶे
 पĦती / सािहÂय : अËयास कसा होता? कसा हाती घेतला यासाठी वापरलेÐया
पĦती आिण साधनांची łपरेषा
 पåरणाम / िशफारशी : सवाªत महÂवाचे पåरणाम आिण िनÕकषª अनुÿयोग सांगणारी १-
२ वा³ये.
गोषवारा िलिहÁयाची ÿिøया:
 गोषवारा शेवट¸या िकंवा िकमान अहवालाचा महÂवपूणª भाग संपÐयावर िलिहला
जातो.
 एकंदर रचना बाĻरेषा Ìहणून वापरावी.
 ÿÂयेक िवभागासाठी मु´य शÊदांनी सुरवात करा. munotes.in

Page 74

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
74  काही िदवसानंतर तुमचा पिहला मसुदा पåरÂकृतकरा, जोपय«त मजकूर एकिýत आिण
कमी होत नाही श³य ितत³या कमी शÊदांचा वापर कłन सवª आवÔयक घटकांचे
वणªन केले जावे असे वाटते.
मु´य शÊद:
मु´य सूचनक शÊद हे अनुøमिणका आिण संबंिधत कागदपýे शोधÁयात मदत करणारे
साधन आहेत. मु´य शÊदांमुळे वाचक देखील सामúी शोधÁयात स±म होतील. तुमची
हÖतिलिखते वाचणाöया लोकांची सं´या वाढेल. Âयामुळे हÖतिलिखत ÿभावी होÁयासाठी
कìवडª / मु´य शÊद काळजीपूवªक िनवडले पािहजेत.
 आपÐया हÖतिलिखत सामúीचे सदरीकरण ÿितिनिधÂव करा.
 तुम¸या ±ेý िकंवा उप±ेýासाठी िविशĶ रहा.
उदाहरणे:
 हÖतिलिखत शीषªक: वेगÑया काबªन नॅनोट्यूबमÅये नॉनलाईनर ऑÈटी³सचे थेट
िनरी±ण
 खराब कìवडª: रेणू, ऑÈटी³स, लेसर, उजाª.
 उ°म कìवडª: एकल रेणू परÖपरसंवाद, केर ÿभाव, काबªन नॅनोट्यूब, उजाªपातळी
रचना.
 हÖतिलिखत शीषªक: ओकेडाईक अॅिसड ÿशासनानंतर ÿदेश िविशĶ Æयूरोनल
डीजनरेशन
 खराब कìवडª: Æयुरॉन, म¤दू, ÿादेिशक िविशĶÆयूरोनल िसµनिलंग.
 उ°म कìवडª: CA 1 ÿदेश, िहÈपोकॅÌपल, Æयुरोटॉ³सीन, एमएपी िकनेज, सेल मृÂयू,
िसµनिलंग िसÖटीम.
 हÖतिलिखत शीषªक: पूवê¸या िहमनदी, रंट रµलेिशयलयेथे गाळा¸या वाहतुकì¸या
पातळीत वाढ संøमणे
 खराब कìवडª: हवामान बदल, धूप, वनÖपती ÿभाव.
 उ°म कìवडª: चतुथा«श हवामान बदल, मातीची धूप, बायोटब¥शन.
कायªकारी सारांश:
कायªकारी सारांश ही अहवालाची संि±Į आवृ°ी आहे. ती ÿÂयेकाची पुनरावृ°ी करते.
अहवालाचा िवभाग संि±Į ÖवŁपात िनÕकषª, िनÕकषª आिण िशफारशी, कायªकारी सारांश हे munotes.in

Page 75

शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
75 Öवतंý दÖतऐवज आहेत. वाचक मािहतीपूणª असावा. एक कायªकारी सारांश काहीवेळा
ÓयवÖथापन सारांश Ìहणून ओळखला जातो.
कायªकारी सारांश वाचकांना अहवाला¸या महÂवपूणª मुद्īांकडे नेÁयाचा ÿयÂन करतो.
वाचक हा िनणªय घेणारा आहे.
एक सामाÆय कायªकारी सारांश पुढीलÿमाणे असेल:
 मु´य अĽाला¸या लांबी¸या ५-१०% िकंवा Âयापे±ा जाÖत असू शकते (ही १० पृķे
असू शकतात. २०० पानांचा अहवाल)
 लàयीत ÿे±कांसाठी सोयीÖकर भाषेत िलहावे.
 लहान आिण संि±Į पåर¸छेदांचा समावेश असावा.
 अनेकदा पूणª अĽालासारखी शीषªके असतात.
 मु´य अहवालासारखा øम असावा.
 केवळ मु´य अहवालात उपिÖथत असलेली सामúी समािवĶ करावी.
 िशफारशी करा.
 िनÕकषª काढा
 संदभª वगळा
 मु´यतः तĉे / आकडे वगळा
(कदािचत १ िकंवा २ ठीक असतील)
कायªकारी सारांश िलिहÁयाची ÿिøया:
 तुम¸या ÿे±कांबĥल िवचार करा. (²ान, ÖवारÖय)
 वरील रचना बाĻरेखा Ìहणून वापरा िकंवा तुम¸या लेखा¸या दÖतऐवजा¸या संरचनेचे
अनुसरण करा.
 अहवालातील ÿमुख वा³ये ओळखा.
 शोधून काढा.
 वाचनीयतेसाठी ते Âयांना वेधक łप īा संपािदत करा
४.६ सारांश शै±िणक लेखन ÖपĶ, संि±Į, क¤िþत, संरिचत आिण पुराÓयासह असले पािहजे. हे
वाचकांना समजÁयास मदत करते. Âयात औपचाåरक शैली आहे. शÊदसंúह ि³लĶ नसावा. munotes.in

Page 76

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
76 ते ÿे±कां¸या वयानुसार असावे. लांबलचक वा³ये वाचका¸या मनात संĂम िनमाªण करतात.
शै±िणक लेखनात वणªनाÂमक आिण ÿेरक लेखन महßवाची भूिमका बजावते. Öकॉलरली
पेपसª मग ते थीमवर आधाåरत, संशोधन आिण पुनरावलोकन पेपसª असोत Âयां पेपसªना
िश±णतº²ांनी ÿोÂसाहन िदले पािहजे जेणे कłन Âयांचे िवषय आिण िनÕकषª अिधक
ÿसाåरत होतील. शै±िणक लेखनाचे आयोजन आिण अचूकता वाचकांपय«त संवाद
साधÁयास मदत ठरेल.
४.७ ÖवाÅयाय सिवÖतर िलहा.
१. शै±िणक लेखनाची संकÐपना ÖपĶ करा.
२. शै±िणक लेखना¸या िविवध शैली ÖपĶ करा.
३. संशोधन लेख / पेपरचे िविवध ÿकार ÖपĶ करा. Âयांचे महÂव सांगा.
४. शै±िणक लेखनाची रचना कशी आहे ते ÖपĶ करा.
४.८ संदभª १. कामराजू, एम आिण िशवÿताप “संशोधन पेपर नाकारणे कसे टाळावे जनªÐस”
इंटरनॅशनल जनªल ऑफ åरसचª अँड अॅनािलटीकल åरÓĻूज.(IJRAR,2019)
२. कामराजू, एम आिण एम. कामराजू “हैदराबाद शहरातील शहरी िवकासाचा बदलणारा
पॅटनª : याचा अËयास करा” जय मा सरÖवती ²ानīानी ३ ø. ३ (२०१८) : ४८३ -
५०३
३. कामराजू, एम. आिण वाणी एम. कामराजू एट अल सामािजक - आिथªक पåरिÖथती
ऑफरसª : वरंगलिजÐĻाचा केस Öटडी. के. वाय पिÊलकेशÆस ५ ø.४ ९२०१७):
१५८-६३.
४. कामराजू एम. एम. कामराजू, आिण वाणी एम. “GIS वापłन गाव मािहती ÿणाली एक
केस िचलकुर गाव, मोइनाबाद मंडळ तेलंगणाचा अËयास. जयमाँ सरÖवती
²ानदाियनी ३. ø. १ (२०१७) : २१ -३१
५. कामराजू, एम. “हवामान बदलाचा शेतीवर पåरणाम.
उÂपादक : नालगŌडा िजÐहा तेलंगणाचा आकस अËयास “ इंटरनॅशनल जनªल ऑफ
åरसचª इन मॅनेजम¤ट अँड सोशल सायÆस ५, ø. ३ (२०१७) : ७०६.
६. कॉÌबो, डोनाÐड िकिसलू आिण डेÐनो एल. ए. ůॉÌप “ ÿÖताव आिण ÿबंध लेखन :
पåरचय. “ नैरोबी: पॉिलनेस पिÊलकेशÆस आिĀका ५ (२००६) : ३१४ -३० munotes.in

Page 77

शै±िणक लेखन आिण लेखन शैली
77 ७. कोठारी, चøवंती राजगोपालाचारी. संशोधन पĦती आिण तंýे (Æयू एज इंटरनॅशनल,
२००४)
८. कुमार रणजीत संशोधन पĦती : नविश³यांसाठी Öटेप बाय Öटेप मागªदशªक, ऋषी
ÿकाशन मयाªिदत, २०१९.
९. मुग¤डाऑिलÓह एम. आिण एबेल जी मुंगेडा संशोधन पĦती : पåरणाम वाचक आिण
गुणाÂमक ŀĶीकोन अॅ³टस् ÿेस १९९९.
*****
munotes.in

Page 78

78 ५
शै±िणक लेखनाची ÿिøया
घटक संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ िवषयानुसार (Theme) पेपर िलिहणे – िनकष आिण Öवłप
५.२ संशोधन पेपर िलिहणे - िनकष आिण Öवłप
५.३ संशोधन जनªल लेख आिण पुÖतक िलिहणे – िनकष आिण Öवłप
५.४ सारांश
५.५ ÖवाÅयाय
५.६ संदभª
५.० उिĥĶे शै±िणक लेखन हे कोणÂयाही िवīाÃयाªसाठी, संशोधकासाठी िकंवा ÿाÅयापकांसाठी
क¤þÖथानी असते. शै±िणक लेखन हे ÿाĮ ²ान िकंवा िविशĶ अËयासा¸या ÿसाराचे साधन
Ìहणून काम करते.
घटका¸या अËयासामुळे िवīाथê स±म होतील:
१. िविवध ÿकारचे शै±िणक लेखन समजून घेणे.
२. िविवध ÿकार¸या शै±िणक लेखनामÅये पाळले जाणारे िनकष आिण Öवłप समजून
घेणे.
३. Âयांचे शै±िणक कायª िलिहताना मािहतीपूणª िनणªय घेणे.
५.१ िवषयानुसार (THEME) पेपर िलिहणे - िनकष आिण Öवłप शै±िणक लेखन ÿामु´याने चार ÿमुख उĥेशांसाठी कायª करते. ते Ìहणजे मािहती
देÁयासाठी, समजावून सांगÁयासाठी, कथन करÁयासाठी आिण पटवून देÁयासाठी होय.
शै±िणक लेखन हे शै±िणक िवषयांमÅये ²ान आिण िवचारधारा िनमाªण करणे, संिहताबĦ
करणे, ÿसाåरत करणे, मूÐयमापन करणे, नूतनीकरण करणे, िशकवणे आिण िशकणेयाचे हे
साधन आहे. शै±िणक लेखन हे ÖपĶ, संि±Į, क¤िþत, संरिचत आिण पुराÓयांĬारे समिथªत
असते Âयाचा उĥेश वाचकांना समजÁयास मदत करणे हा आहे. यात औपचाåरक Öवर
आिण शैली आहे, परंतु ती गुंतागुंतéची नाही Âयाचबरोबर लांब वा³ये आिण ि³लĶ शÊदसंúह
वापरÁयाची सुÅया आवÔयकता नाही. ÿÂयेक िवषया¸या िशÖतीत काही लेखन अिधवेशने,
शÊदसंúह आिण Óया´यानचे ÿकार असतील जे तुÌहाला तुम¸या पदवी¸या कालावधीत munotes.in

Page 79

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
79 पåरिचत होतील. तथािप , शै±िणक लेखनाची काही सामाÆय वैिशĶ्ये आहेत जी सवª
शाखांशी संबंिधत आहेत.
शै±िणक लेखन हे:
 िनयोिजत आिण क¤िþत: ÿijाचे उ°र देतो आिण िवषयाची समज दशªवतो.
 संरिचत: हे सुसंगत आहे, तािकªक øमाने िलिहलेले असते आिण संबंिधत मुĥे आिण
सामúी एकý आणली जाते
 पुरावे: िवषय ±ेýाचे ²ान ÿदिशªत करते, मतांचे समथªन करते आिण पुराÓयासह
युिĉवाद करते आिण अचूकपणे संदिभªत केले जाते.
 औपचाåरक Öवर आिण शैलीमÅये: योµय भाषा आिण काल वापरला जातो आिण
ÖपĶ, संि±Į आिण संतुिलत असतो.
शै±िणक शैलीत िलिहÁयास येणे हे िशÖतबĦ िश±णासाठी आवÔयक आहे आिण शै±िणक
यशासाठी महßवपूणª आहे. िवषयानुसार पेपर िलिहणे हा शै±िणक लेखनाचा एक ÿकार आहे
जो सामाÆयतः िवīाÃया«Ĭारे केला जातो.थीम ही एक ÿमुख आिण काहीवेळा आवतê
कÐपना, िवषय िकंवा घटक आहे जे िलिखत कायाªत िदसते. एक ÿभावी थीम ही कायª
खरोखर कशाबĥल आहे हे ÖपĶ करते आिण अंतŀªĶी आिण िवĴेषण तयार करÁयात
उपयुĉ ठł शकते. थीम/िवषय ही एक शÊद , दोन िकंवा अिधक शÊद या पासून तयार
झालेली असू शकते. उदाहरणाथª, तुमचे िश±क तुÌहाला "राग" िकंवा "Öवाथª" िकंवा
"ÓयिĉमÂव" िकंवा "सकाराÂमक िवचार" इÂयादी ¸या अिधक गुंतागुंती¸या िवषया¸या
कÐपनाचे अÆवेषण करÁयास सांगू शकतात. कोणÂयाही ÿकारे, कामाचे काळजीपूवªक
वाचन करणे अÂयावÔयक आहे जेणेकłन िवषय कुठे ÖपĶ होतो याची उदाहरणे तुÌही
एकý कł शकता. संशोधन पेपरमधील िवषया साठी थोडी सखोलता आवÔयक असते .
कधीकधी एकाच िवषयावरील अनेक शोधिनबंधांची तुलना िकंवा िवरोधाभास केला जातो
तेÓहा ते शोधणे सोपे होते, कारण जेÓहा असे उपिवषय समोर येतात. उदाहरणाथª,
िकशोरवयीन मुलांनी टीÓही पाहÁया¸या उÂसुकते¸या िवषयावरील तीन शोधिनबंधांमÅये
िभÆन थीम असू शकतात, जसे कì "पॅिसिÓहटी" िकंवा "úेड्स" Âयाचÿमाणे "कौटुंिबक
नातेसंबंधांवर पåरणाम" यासार´या अिधक गुंतागुंतीचे िवषय असू शकतात थीम पेपर एका
िविशĶ िवषया भोवती िफरतो असतो. थीम पेपरला सहसा िवषयगत िनबंध Ìहणून संबोधले
जाते. Âयामुळे तुम¸या लेखनासाठी योµय थीम िनवडणे महßवाचे आहे. थीम पेपर
िलिहÁयासाठी खालील िनकषांचे पालन करणे आवÔयक आहे.
थीम पेपरमधील 'थीम' Ìहणजे काय?:
"What is a thematic essay?" या ÿकारचे शै±िणक पेपर िलिहÁयाची सुŁवातीची
पायरी Ìहणजेएखाīा िवषयासंबंधीची सखोल मािहती िमळिवणे. या मÅये, िविशĶ ÿij िकंवा
थीमवर आधाåरत लेखनाचा भाग असतो. या पेपरवर काम करताना, िवīाÃयाªने िविवध
सािहिÂयक उपकरणे जसे कì łपक, Óयिĉिचýण, तुलना आिण इतर तंýे वापłन िविशĶ
सािहÂय कायाªत मÅयवतê थीम ÿकट करणे आिण िवकिसत करणे अपेि±त असते. munotes.in

Page 80

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
80 एखाīा िवषयासंबंधी िनबंधाचा मु´य उĥेश हा Âयामधील ÿमुख िवषय ओळखणे आिण
उघड करणे हा आहे. िवīाÃयाªने ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोतांकडून गोळा केलेले पुरावे,
तÃये आिण उदाहरणे वापरणे आवÔयक आहे. एक Óयावसाियक लेखक Ìहणून, तुÌही
िविवध तÃये सांिगतली पािहजेत. िवĵासाहª ľोत वापरा; अÆयथा, तुÌही तुम¸या वाचकाला
चुकì¸या तÃयांसह गŌधळात टाकले जाऊ शकते .
थीम पेपरसाठी 'िवषयाची' िनवड:
पिहÐया टÈÈयासाठी एक चांगला एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंध िवषय घेऊन येणे आवÔयक
आहे. तुम¸याकडे तुम¸या ÿोफेसरने िनयुĉ केलेली थीम असÐयास, Öवतःला खूप
भाµयवान समजा. परंतु ºया िवīाÃया«कडे िलिहÁयासाठी कोणताही िवषय नाही,
Âयां¸यासाठी लेखकांनी तुÌहाला सुŁवात करÁयासाठी उपयुĉ िटपा आिण अनो´या
कÐपना तयार केÐया आहेत.
खालील मागªदशªक तßवे ल±ात ठेवा:
 सामािजक समÖयांवर ल± क¤िþत करा: सामाÆयतः, िवषयासंबंधीचा िनबंध हा
मानवी सËयते¸या वेगवेगÑया कालखंडातील सामािजक समÖयांशी संबंिधत असतो.
 संबंिधत सािहिÂयकाचा संदभª ¶या: वेगळा िवषय घेऊन येÁयासाठी ÿाÅयापकांनी
सुचवलेले योµय सािहÂय आिण संदभª याचा वापर करा .
 आकषªक थीम िनवडा: आपÐया संभाÓय ÿे±कांना समजून ¶या आिण सवाªत
Öवीकायª आिण मजबूत कÐपना पåरभािषत करा जी सामाÆय वाचकाला गुंतवून ठेवेल.
 वेगळा ŀĶीकोण शोधा: समÖयेवर साधक आिण बाधक िवचार कŁन आिण वेगळा
मुĥा शोधा, जो तुÌहाला योµय मागाªने मागªदशªन करेल.
थीम पेपरसाठी Łपरेषा ठरवा:
एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंध पेपर ची łपरेखा लेखकाला संपूणª लेखन ÿिøयेतून
एकसंघता िनमाªण करते आिण िकणÂयाही घटकामÅये अडकÁयापासून ÿितबंिधत करते.
पेपर हा ठरािवक ५-पåर¸छेद संरचनेवर आधारलेला असावा: एक ÿÖतावनाचा पåर¸छेद,
३ मु´य पåर¸छेद आिण एक िनÕकषª.
łपरेखा िलिहणे Ìहणजे केवळ वेळेचा अपÓयय आहे असे नाही तर. तो पेपरचा कणा आहे.
समोर तपशीलवार िनबंध रचना असÐ याने तािकªक øमाने िलिहलेले अÿितम एखाīा
िवषयासंबंधीचे काम तयार करता येते.
थीम पेपर िलिहÁयासाठी खालील गोĶीचा वापर करता येईल:
१. ÿÖतावना:
एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंधाचा पåरचय िलिहÁयासाठी, चार ÿमुख घटक समािवĶ करणे
आवÔयक आहे: munotes.in

Page 81

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
81  िच°ाकषªक सुŁवात
 िवषयावरील पाĵªभूमीची मािहती
 ÿाथिमक िवषयाचे ÖपĶ ÖपĶीकरण
 ÿबंध िवधान
२. मु´य पåर¸छेद:
मु´य भाग एक सुसंगत एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंधा¸याłप रेखाला अनुसरण पािहजे.
या मु´य घटकांचा वापर कłन पेपरची रचना करÁयाचे ल±ात ठेवा:
 युिĉवाद सादर करणारे िवषय वा³य
 सहाÍयक पुरावे (सािहिÂयक सािहÂय)
 युिĉवाद िसĦ करणारी उदाहरणे
३. िनÕकषª:
एक चांगला एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंधाचा िनÕकषª संि±Į, तािकªक आिण ÿभावी
असावा. सामाÆयतः , समारोपाचा पåर¸छेद ÿबंध िवधानाशी संबंिधत असावा आिण Âयात
अशी मािहती असावी:
 पुनªमांडणी केलेले ÿबंध िवधान
 मु´य युिĉवादांचा संि±Į सारांश
 पुढील अÆवेषणासाठी अंितम िवचार
आता तुÌहाला मािहत आहे कì उÂकृĶ थीम पेपरमÅये कोणते मु´य घटक समािवĶ असले
पािहजेत, चला संपूणª लेखन ÿिøयेत खोलवर जाऊ या.
एक चांगला एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंध कसा िलहायचा:
१. आधी सांिगतÐयाÿमाणे, एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंध िलिहÁयाची सुŁवात एखाīा
पुÖतकाची िकंवा कादंबरीची मÅयवतê कÐपना अनावरण करÁयापासून करावी.
मुळात, ही संपूणª ÿिøया संबंिधत पुराÓया¸या मदतीने या मु´य िवषयाचा अथª
लावÁयासाठी आहे.
२. मÅयवतê कÐपनेला अधोरेिखत करा करा. Âयानंतर सािहिÂयक कायª िनवडून , Âयाची
मÅयवतê थीम िनिIJत करा. लेखकाने Óयĉ करÁयाचा ÿयÂन केलेÐया मु´य
कÐपनेबĥल िवचार करा. या साठी ओळéमधील वाचन आिण सवª मु´य मुĥे शोधणे
आवÔयक आहे. एकदा का आपण मु´य संदेश संÿेषण करÁयासाठी वापरÐया
जाणाö या सािहिÂयक सािहÂय ओळखÐयानंतर, कायाªचे एकूण महßव ओळखÁयाचा
ÿयÂन करा. munotes.in

Page 82

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
82 ३. ÿबंध िवधान तयार करा. संपूणª पेपर¸या सवª घटकांमÅये हा सवाªत महßवाचा भाग
आहे. ÿबंध िवधान Ìहणजे मÅयवतê थीमवर िÖथती ओळखणारा एक संि±Į दावा. या
एकाच वा³याला इतर वा³यांपे±ा अिधक महßव आहे - ल±ात ठेवा कì या िवधानाचे
समथªन पुराÓयासह ÿबंध िसĦ करणे आवÔयक आहे.
४. एक आकषªक ÿÖतावना िलहा. लेखना¸या सुŁवाती¸या पåर¸छेदाने थीमचे महßव
ÖपĶ केले पािहजे आिण वाचकाचे ल± वेधून घेतले पािहजे. संशोधनाचा मु´य उĥेश
अधोरेिखत करा आिण या िवषयावर काही मािहती समािवĶ करा . शेवटी, वाचकांना
कोणÂया दाÓयाचे समथªन कराल याची कÐपना येÁयासाठी पूवê िलिहलेला ÿबंध
समािवĶ करा.
५. मु´य पåर¸छेदांवर कायª करा. मजकूरा¸या मु´य भागामÅये कमीतकमी तीन पåर¸छेद
असतात जे संशोधन िवकिसत करतात आिण िवषय वा³य - युिĉवादाने ÿारंभ
करतात. ते पुरावे, काही उदाहरणे आिण िसĦ तÃये सादर करतात. ÿÂयेक मु´य
पåर¸छेदाने कमीतकमी एका सािहिÂयक सािहÂयावर ल± क¤िþत केले पािहजे.
युिĉवादांना समथªन देÁयासाठी केवळ िवĵासाहª मािहतीपूणª ľोत वापरा. दावा
सÂयािपत करÁयासाठी काहीतÃयांचे िवĴेषण करा.
६. एक ÿभावी िनÕकषª िलहा. िवषयासंबंधीचा िनबंध संपवÁयासाठी, मु´य भाग
पåर¸छेदांमÅये चचाª केलेÐया मु´य मुद्īांचा सारांश īा. कामाचा संि±Į आढावा
िलिहणे हा ÿमुख उĥेश आहे. शेवटचा पåर¸छेद िलिहताना, सवª ÿijांची उ°रे िदली
आहेत याची खाýी करा. ÿे±कांना िनवडलेÐया िवषयावर पुढील संशोधन करÁयास
ÿोÂसािहत करा.
७. िवषयासंबंधीचा िनबंध िलिहÐयानंतर लगेच, Óयाकरण आिण शैलीगत चुकांसाठी Âयाचे
परी±ण करायला िवसł नका.
एखाīा िवषयासंबंधीचा िनबंधाचे Öवłप:
एकīा िवषयासंबंधीचा िनबंध तयार केÐयावर, योµय िनबंधाचे Öवłप पाळले आहे याची
खाýी करा. तीन सवाªत सामाÆय शै±िणक Öवłपन शैली आहेत: APA, MLA आिण
िशकागो. सवª ľोत उĦृत केÐयाची खाýी करा आिण िविशĶ Öवłपन आवÔयकतांनुसार
संदभª पृķ तयार करा. ÿÂयेक सािहÂय हे िविशĶ शैलीत असÐयाची खाýी करा
५.२ संशोधन पेपर िलिहणे - िनकष आिण Öवłप संशोधन पेपर िलिहणे या मÅये काही गोĶéमुळे शै±िणकांमÅये जाÖत भीती िनमाªण होते, ही
सं²ा दीघª तास आिण कठोर पåर®म यांचा समानाथê शÊद आहे.
संशोधन पेपर कसा सुł करायचा, शोधिनबंधाची łपरेषा कशी िलहायची, उदाहरने आिण
पुरावे कसे वापरायचे आिण संशोधन पेपरसाठी िनÕकषª कसा िलहायचा यासार´या
±ेýांमधून हा िवभाग थोड³यात शै±िणक शोधिनबंध कसा िलहायचा हे ÖपĶ करतो.
शोधिनबंध िवĴेषणाÂमक िनबंधांसारखेच असतात, Âयािशवाय संशोधन पýे सांि´यकìय munotes.in

Page 83

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
83 मािहती आिण आधीपासून अिÖतÂवात असलेÐया संशोधना¸या वापरावर भर देतात,
तसेच citations चे कडक िनयम असतात.
िवषया¸या सखोलतेचा िवचार कłन, शोधिनबंध हे औपचाåरक, अगदी सौÌय भाषे मÅये
करतात ºयामÅये कोणÂयाही प±पातीपणाचे लेखन असत नाही. संशोधक Âयांचे िनÕकषª
ÖपĶपणे आिण संबंिधत पुराÓयासह सांगतात जेणेकłन इतर संशोधक Âयां¸या Öवतः¸या
संशोधन पेपरमÅये वापł शकतात .
शोधिनबंध िलिहणे हे संशोधन आराखडा िलिहÁयापे±ा वेगळे आहे. मूलत:, संशोधन
आराखडा हे संशोधन पेपर िलिहÁयासाठी मािहती िमळिवÁयासाठी आवÔयक िनधी ÿाĮ
करÁयासाठी असतात.
शोध िनबंध िकती लांब असावा?:
शोधिनबंधाची लांबी िवषयावर िकंवा घटकावर अवलंबून असते. सामाÆयतः, शोधिनबंध
सुमारे ४,०००-६,००० शÊदांचे असतात, परंतु साधारणपणे २,००० शÊदांचे छोटे पेपर
िकंवा १०,००० शÊदांहóन अिधक लांब पेपर असणे सामाÆय आहे.
शोधिनबंध िलिहÁयासाठी िनकष:
िवīाÃया«साठी/संशोधकांसाठी संशोधन पेपर िलिहÁयासाठी चे िनकष पायरी पायरी ने ÖपĶ
केले आहेत
१. िवषय समजून ¶या:
ÿÂयेक संशोधन पेपरमÅये काही तपशील पाळले पािहजेत. शोधिनबंध िलिहÁया¸या
उĥेशावर आधाåरत तपशील ÖपĶ केले आहेत. Âयामुळे मागªदशªक तßवांचे काटेकोरपणे
पालन करणे आवÔयक आहे. ÿामु´याने लेखन तÂपरतेणे वाचा.िवशेषतः, लांबी, Öवłपन
आवÔयकता (single - vs. double -spacing, indent ations, etc..) आिण citation
शैली यासार´या तांिýक आवÔयकता पाहणे आवÔयक असते. तपिशलांकडे देखील ल±
īा, जसे कì गोषवारा िलिहÁयाची िकंवा कÓहर पेज समािवĶ करÁयाची आवÔयकता आहे
कì नाही. एकदा या मागªदशªक तßवांचे पालन केÐयावर, संशोधन पेपर कसा िलहायचा
या¸या पुढील पायöया नेहमी¸या लेखन ÿिøयेचे कमी-अिधक ÿमाणात अनुसरण केले
जाते. काही अितåरĉ पायöयांचा समावेशया मÅये केला जातो कारण शोधिनबंधांमÅये
अितåरĉ िनयम आहेत, परंतु लेखन ÿिøयेचा सारांश समान असतो .
२. िवषयाची िनवडा :
जोपय«त आिण िनिदªĶ केले जात नाही तोपय«त, िवīाथê/संशोधक Öवतःचा िवषय िनवडू
शकतात. शोधिनबंध िलिहताना िवषय िनवडणे हा सवाªत महÂवाचा िनणªय आहे, कारण ते
पुढील सवª गोĶी िनधाªåरत करत असतो. संशोधन पेपर िवषय कसा िनवडायचा याला
सवō¸च ÿाधाÆय िदले जाते कì ते संपूणª संशोधन पेपरसाठी पुरेशी सामúी उपलÊध करत
असते. समृĦ चचाª स±म करÁयासाठी पुरेशी मािहती आिण जिटलता असलेला िवषय
िनवडणे आवÔयक असते. munotes.in

Page 84

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
84 ३. ÿाथिमक संशोधन मािहती गोळा करा:
संशोधनाचा िवषय िनिIJत होताच, िजत³या लवकर संशोधन सुł केले जाईल िततके
चांगले. िवषय सुधारÁयासाठी आिण संशोधन ÿबंध िवधान तयार करÁयासाठी, िवषयाशी
संबंिधत कोणते संशोधन उपलÊध आहे ते लवकरात लवकर शोधणे आवÔयक असते.
सुŁवाती¸या संशोधनामुळे िवषयाबĥल असलेले कोणतेही गैरसमज दूर करÁयात मदत
होऊ शकते आिण अिधक सामúी शोधÁयासाठी सवō°म मागª आिण ŀĶीकोन ÿकट होऊ
शकतात.
सामाÆयतः, मािहती ऑनलाइन िकंवा लायāरीमÅये िविवध ąोत शोधू शकता. ऑनलाइन
मािहती शोधत असÐयास , सायÆस जनªÐस िकंवा शै±िणक पेपसª यांसारखे िवĵसनीय ąोत
वापरत असÐयाची खाýी करणे गरजेचे आहे. काही शोध इंिजने-तुÌहाला केवळ माÆयताÿाĮ
ąोत आिण शै±िणक डेटाबेस āाउझ करÁयाची परवानगी देतात.
मािहती शोधत असताना ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोतांमधील फरक ल±ातठेवणे गरजेचे
आहे ÿाथिमक ąोत हे ÿÂय± लेख आहेत, जसे कì ÿकािशत लेख िकंवा आÂमचåरý;
दुÍयम ąोतांचा Ìहणजे िवĴेषणाÂमक समी±ा िकंवा आÂमचåरý याचा वापर हा अिधक
केला जातो.
संशोधन गोळा करताना, ÿÂयेक संभाÓय ąोत पूणªपणे वाचÁयाऐवजी ľोत िÖकम करणे
चांगले आहे. एखादा ąोत उपयुĉ वाटत असÐयास, नंतर पूणª वाचÁयासाठी तो बाजूला
ठेवा. अÆयथा, शेवट पय«त वापरत नसलेÐया ąोतांवर संशोधक अडकून पडेल आिण तो
वेळ वाचÐयास तो वेळ योµय ąोत शोधÁयात अिधक चांगला घालवला जाऊ
शकतो.काहीवेळा संशोधकाला सािहÂयाचे पुनरावलोकन करणे आवÔयक असते, जे ÿाĮ
ąोतांचे ÖपĶीकरण देत असते आिण Âया¸या पुĶीकरणासाठी अिधकारी Óयĉì कडे सादर
केले जाते. सािहÂय पुनरावलोकनाची आवÔयकता नसली तरीही, संभाÓय ľोतांची
ÿारंिभक सूची संकिलत करणे हे उपयुĉ असते
४. ÿबंध िवधान िलहणे:
ÿाथिमक संशोधनात जे आढळले ते वापłन, शोधिनबंध काय असेल याचा थोड³यात
सारांश देणारे ÿबंध िवधान िलहणे. हे संशोधन पेपर मधील पिहले िवधान असते जे
वाचकाला िवषयाचा पåरचय कłन देते.शोधिनबंध कसा सुł करावा यासाठी ÿबंध िवधान
हे सवō°म उ°र असते. वाचक तयार करÁयाÓयितåरĉ , ÿबंध िवधान इतर संशोधकांना
Âयां¸या Öवतः¸या संशोधनासाठी हा पेपर उपयुĉ आहे कì नाही हे मूÐयांकन करणे देखील
सोपे करते. Âयाचÿमाणे, इतर शोधिनबंधांची ÿबंध िवधाने वाचून ती संशोधना साठी िकती
उपयुĉ आहेत हे ठरवावे लागते.
चांगÐया संशोधन िवधाना मÅये बरेच तपशील उघड न करता चच¥¸या सवª महßवा¸या
भागांचा उÐलेख केला जातो. संशोधकाला ते शÊदात मांडÁयात अडचण येत असÐयास,
िवषय ÿij Ìहणून सांगÁयाचा ÿयÂन केला जातो आिण नंतर Âयाचे उ°र मांडले जाते. munotes.in

Page 85

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
85 उदाहरणाथª, जर तुमचा शोधिनबंधाचा िवषय एडीएचडी असलेÐया िवīाÃया«ना इतर
िवīाÃया«पासून वेगळे करÁयाबĥल असेल, तर तुÌही ÿथम Öवतःला िवचाराल, " पी.एचडी
असलेÐया िवīाÃया«ना वेगळे केÐयाने Âयां¸या िश±णात सुधारणा होते का?" याचे उ°र -
तुम¸या ÿाथिमक संशोधनावर आधाåरत - तुम¸या ÿबंध िवधानासाठी एक चांगला आधार
तयार करते.
५. तÃये पुरावे िनिIJत करा:
शै±िणक शोधिनबंध कसा िलहायचा या टÈÈयावर, ÿÂय± संशोधन करÁया¸या वेळी,
याआधी गोळा केलेÐया सवª ąोतांमधून िवषयाशी संबंिधत पेपरमÅये वापरायची असलेली
िविशĶ मािहती शोधÁयाची सुŁवात केली जाते.
साधारणपणे, ÿÂयेक ąोत वाचून आिण Âयावर आधाåरत मािहतीची िटपणे काढून
संशोधकाला समथªन पुरावे ÿाĮ होतात. फĉ संशोधका¸या िवषयाशी थेट संबंिधत
असलेली मािहती वेगळी करणे आवÔयक असते; पेपर अनावÔयक संदभाªने अडकवू नका,
ते िकतीही मनोरंजक असले तरी आिण नेहमी पृķ øमांक िलहóन ठेवणे गरजेचे आहे केवळ
संशोधकाला नंतर मािहती िमळवÁयासाठीच नाही तर citations साठी आवÔयकता असते.
ÿाĮ मजकूर आधोरेखåरत करणे आिण नोट्स िलिहणे यािशवाय, आणखी एक सामाÆय
युĉì Ìहणजे úंथसूची काडª वापरले जाते. एका बाजूला वÖतुिÖथती िकंवा थेट अवतरण
असलेली ही साधी अनुøमिणका काड¥ आहेत आिण दुसरीकडे úंथसूची मािहती (ąोत
उĦरण, पृķ øमांक, उपिवषय ®ेणी) आहेत. úंथसूची काडª आवÔयक नसताना, काही
िवīाÃया«ना ते ÓयविÖथत राहÁयासाठी उपयुĉ वाटतात, िवशेषत: जेÓहा łपरेखा
िलिहÁयाची वेळ येतेÂयावेळी याचा वापर केला जातो.
६. शोधिनबंधाची łपरेषा िलहणे:
अनेक िवīाÃया«ना शोधिनबंधाची łपरेषा कशी िलहावी हे जाणून ¶यायचे असते.
अनौपचाåरक िनबंधांपे±ा संशोधन लेख िभÆन असतो, सवª समÖयांचे िनराकरण केले जाईल
याची खाýी करÁयासाठी संशोधन पेपरला पĦतशीर आिण पĦतशीर रचना आवÔयक
असते आिण Âयामुळे łप रेखा िवशेषतः महßवपूणª बनतात.ÿथम सवª महßवा¸या ®ेणी
आिण उपिवषयांची यादी तयार करा—संशोधनाची łप रेखासाठी तयार करणे आवÔयक
असते. सहाÍयक पुरावा संकिलत करताना संशोधकाने गोळा केलेÐया सवª मािहतीचा
िवचार करा आिण Öवतःला िवचारा कì वगêकरण करÁयाचा सवō°म मागª कोणता आहे.
संशोधकाला कशाबĥल बोलायचे आहे याची यादी िमळाÐयावर, मािहती सादर करÁया¸या
सवō°म øमाचा िवचार करणे गरजेचे आहे. कोणते उपिवषय संबंिधत आहेत आिण
एकमेकां¸या पुढे जावेत? असे काही उपिवषय आहेत का ºयांना øमशः सादर केले तर
अथª नाही? जर संशोधकाची मािहती अगदी सरळ असेल, तर मोकÑया मनाने
कालानुøिमक ŀĶीकोन ¶या आिण ती घडलेÐया øमाने मािहती सादर करने आवÔयक
असते.
कारण संशोधन पेपर ि³लĶ होऊ शकतात, संशोधनाची łपरेखा पåर¸छेदांमÅये मोडÁयाचा
िवचार केला पािहजे. सुŁवातीसाठी, संशोधकाकडे मांडÁयासाठी भरपूर मािहती असÐयास munotes.in

Page 86

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
86 हे संशोधकाला ÓयविÖथत मांडÁयास मदत करते. िशवाय, हे आपÐयाला संशोधन पेपर¸या
ÿवाहावर आिण िदशािनद¥शावर अिधक िनयंýण देते. सवª काही आधीच िलिहÐयानंतर
नंतर¸या तुलनेत łप रेखा टÈÈयात संरचनाÂमक समÖयांचे िनराकरण करणे केÓहाही चांगले
असते.
łप रेखा मÅये संशोधक आधार पुरावा देखील समािवĶ करणे गरजेचे असते. संशोधकाला
खूप काही समािवĶ करायचे आहे अशी श³यता असते, Ìहणून ते संशोधना¸या
बाĻरेखामÅये टाकÐयाने काही गोĶéना तडे जाÁयापासून रोखÁयात मदत होऊ शकते
७. पिहला मसुदा िलहणे:
एकदा संशोधकाची łपरेषा पूणª झाली कì, शोधिनबंध ÿÂय±ात िलहायला सुŁवात
करÁयाची वेळ आली आहे. ही आतापय«तची सवाªत लांब आिण सवाªत गुंतलेली पायरी
आहे, परंतु जर संशोधकाने ąोत योµयåरÂया तयार केले असतील आिण एक सखोल
łपरेषा िलिहली असेल, तर सवªकाही सुरळीतपणे पार होऊ शकते.
शोधिनबंधासाठी ÿÖतावना कशी िलहायची हे संशोधकाला माहीत नसेल, तर सुŁवात
कठीण होऊ शकते. Ìहणूनच संशोधनाचे ÿबंध िवधान अगोदर िलिहणे महßवाचे आहे.
संशोधनाचे ÿबंध िवधान परत वाचा आिण नंतर उवªåरत पåरचय दुÍयम मािहतीसह भरणे
गरजेचे आहे. संशोधन पेपर¸या मु´य भागासाठी तपशील जतन करन जी मािहती , जे पुढे
येईल ती गरजेनुसार मांडणे आवÔयक असते.
शोधिनबंधाचा बराचसा भाग संशोधना¸या मु´य भागात असतो. िनबंधां¸या िवपरीत,
शोधिनबंध सामाÆयतः ÿाĮ मािहती िह योµय रीतीने मांडताना Öवतंý शीषकª ¸या खाली
िलहले जाते. संशोधकाला मागªदशªक Ìहणून या Łपरेखामधील िवभागांचा वापर केला जातो.
संशोधनाची िह łपरेखा पूणªपणे तापसणे आवÔयक आहे Âया साठी ÿÂयेक पåर¸छेद
तपासून पाहणे गरजेचे आहे कारण हा फĉ पिहला मसुदा आहे ÿÂयेक शÊद पåरपूणª
असÁयाची काळजी करणे गरजेचे नाही. संशोधक िलखाणाची उजळणी आिण Âया मÅये
बदल करÁयास स±म असतो ÿथम जे मािहती शोधायची आहे Âयावर ल± देणे आवÔयक
असते. दुसöया शÊदांत, चुका करणे ठीक आहे कारण Âया दुŁÖत करÁयासाठी नंतर परत
पाहणी करता येते.
शोधिनबंधांसारखी दीघª कामे िलहीत असताना सवाªतमोठी समÖया Ìहणजे पåर¸छेद
एकमेकांना जोडणे. िलखाण िजतके जाÖत मोठे असेल िततके सवª काही सुरळीतपणे बांधणे
कठीण असते. संशोधन पेपरमधील िलखाणाचा ÿवाह एकसंघ होÁयासाठी िवशेषत:
पåर¸छेदातील पिहÐया आिण शेवट¸या वा³यांसाठी काही जोडणाöया दुÓयाची गरज असते.
मु´य गाभा िलिहÐयानंतरही, संशोधन पेपरसाठी िनÕकषª कसा िलहायचा हे मािहत असणे
आवÔयक आहे. िनबंधा¸या िनÕकषाªÿमाणेच, शोधिनबंधा¸या िनÕकषाªने संशोधन ÿबंध
पुÆहा सांिगतला पािहजे, संशोधकाने मु´य पुराÓयाचा पुनŁ¸चार केला पािहजे आिण
संशोधकाने िनÕकषª समजÁयास सोÈया पĦतीने सारांिशत केले पािहजेत. munotes.in

Page 87

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
87 संशोधकाने िनÕकषाªत कोणतीही नवीन मािहती जोडू नये , परंतु वाचकांना समजÁयास
मदत होत असÐयास संशोधकाने Öवतःचा वैयिĉक ŀĶीकोन िकंवा अथª सांगणे आवÔयक
असते.
८. ąोत योµयåरÂया मांडणे:
Citations हे वैयिĉक िनबंधांसार´या अनौपचाåरक नॉनिफ³शन Óयितåरĉ शोधिनबंधा
चा महÂव पूणª भाग असतो. संशोधकाने Âयाने वापरलेÐया ąोताची मािहती ÖपĶ केÐयाने
मािहती ÿमािणत होते. Âयामुळे तो संशोधन पेपर मोठ्या वै²ािनक समुदायाशी जोडला
जातो. या साठी Citations ¸या िनयमाचे तंतोतंत पालन करणे गरजेचे असते.
संशोधकाला citation ची कोणÂया शैलीचा वापर करायचा आहे हे Âया ÿकाशन गृहाशी
संपकª साधून करणे आवÔयक असते. सामाÆयतः, शै±िणक संशोधन पेपर ľोत
मांडÁया¸या citation ¸या दोन शैलéपैकì एकाचे अनुसरण केले जाते :
MLA (Modern Language Association)
APA (American Psychological Association)
MLA आिण APA शैली Óयितåरĉ, अधूनमधून CMOS (द िशकागो मॅÆयुअल ऑफ
Öटाइल), AMA (अमेåरकन मेिडकल असोिसएशन) आिण IEEE (इलेि³ůकल आिण
इले³ůॉिन³स इंिजिनयसª संÖथा) अशा शैली चा वापर केला जातो.
Citations ¸या सवª िनयम आिण िविशĶ मािहती ÿथम गŌधळात टाकणारी वाटू शकतात.
तथािप, एकदा आपण ती समजून घेतली केले कì, आपण Âयाबĥल िवचार न करता आपले
ľोत योµयåरÂया Citations कł शकतो .
९. संपािदत करणे आिण मुिþतशोधन (proofread) करणे:
शेवटचे पण सवाªत महÂवाचे Ìहणजे मुिþतशोधन कłन शोधिनबंधाितल चुकांचा आढावा
घेणे आवÔयक असते. या साठी दोन वेळा आढावा घेणे महÂवाचे असते एकदा संरचनाÂमक
समÖयांसाठी जसे कì भाग जोडणे/हटवणे िकंवा पåर¸छेद पुनरªचना करणे आिण एकदा शÊद
िनवड, Óयाकरण आिण शुĦलेखना¸या चुका इÂयादी साठी आढावा घेणे. दोन िभÆन
संपादन सýे केÐयाने एकाच वेळी दोÆही करÁयाऐवजी एकाच वेळी एका ±ेýावर ल± क¤िþत
करÁयास Âयामुळे मदत होते. मदत होते.
संरचनाÂमक संपादन:
 तुमचे ÿबंध िवधान ÖपĶ आिण संि±Į आहे का?
 तुमचा पेपर सुÓयविÖथत आहे का आिण तो सुŁवातीपासून शेवटपय«त तािकªक
संøमणांसह एकसंघ आहे का?
 तुम¸या कÐपना ÿÂयेक पåर¸छेदातील तािकªक øमानुसार आहेत का?
 तुÌही ठोस तपशील आिण तÃये वापरली आहेत आिण सामाÆयीकरण टाळले आहे? munotes.in

Page 88

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
88  तुमचे युिĉवाद तुम¸या ÿबंधाचे समथªन करतात आिण िसĦ करतात का?
 तुÌही पुनरावृ°ी टाळली आहे का?
 तुमचे ąोत योµयåरÂया उĦृत केले आहेत का?
 तुÌही अपघाती सािहिÂयक चोरीची (accidental plagiarism) तपासणी केली आहे
का?
 शÊद िनवड, Óयाकरण आिण शुĦलेखन संपादन:
 तुमची भाषा ÖपĶ आिण िविशĶ आहे का?
 तुमची वा³ये सहज आिण ÖपĶपणे िलिहली आहेत का?
 तुÌही वा³य ÿचार ,Ìहणी शÊद आिण वा³ये टाळली आहेत का?
 तुÌही योµय Óयाकरण, शÊदलेखन आिण िवरामिचÆहे तपासली आहेत का?
काही संशोधकांना Âयां¸या चुका असलेÐया समÖया समजÁयासाठी Âयांचे पेपर मोठ्याने
वाचणे उपयुĉ वाटते. तर दुसरा उपाय Ìहणजे संशोधकाचा पेपर कोणीतरी वाचावा आिण
सुधारणा / िकंवा तांिýक चुकां दुŁÖत कराÓयात.
उजळणी करणे हे िलखाणा पे±ा वेगळे कौशÐय आहे. जर संशोधक एका मÅये चांगला आहे
याचा अथª तो दुसöया मÅयेही ÿभुÂव ÿाĮ केले असेल असे होत नाही. जर संशोधकाला
पुनरावृ°ी कौशÐये सुधारायची असतील, तर वर िदलेली Öवयं-संपादनाची मागªदशªक तÂवे
वाचा, ºयामÅये अिधक संपूणª चेकिलÖट आिण संशोधकाची पुनरावृ°ी सुधारÁयासाठी
ÿगत िटपांचा समावेश आहे.
जर संशोधक a spellchecker with your word processor वापरत असेल तर
Óयाकरणा¸या चुका आिण चुकìचे शÊदलेखन यांसार´या तांिýक समÖया सहज हाताळÐया
जाऊ शकतात , िकंवा Âयाहóनही चांगले, िडिजटल लेखन सहाÍयक जो शÊद िनवड आिण
टोनसाठी सुधारणा सुचवलीजाऊ शकते, जसे कì Óयाकरण (साधने आिण संसाधने पुढील
ÿमाणे आहेत)
साधने आिण संसाधने:
संशोधकाला åरसचª पेपर कसा िलहायचा याबĥल अिधक जाणून ¶यायचे असÐयास, िकंवा
ÿÂयेक टÈÈयावर काही मदत हवी असÐयास, खालील साधने आिण संसाधने यांचा अËयास
करणे गरजेचे आहे
Google Scholar :
हे Google चे Öवतःचे शोध इंिजन आहे, जे केवळ शै±िणक पेपरसाठी समिपªत आहे. नवीन
संशोधन आिण ąोत शोधÁयाचा हा एक उ°म मागª आहे. िशवाय, ते वापरÁयासाठी
िवनामूÐय असते . munotes.in

Page 89

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
89 Google Charts :
Google वरील हे उपयुĉ आिण िवनामूÐय साधन संशोधकाने सादर केलेÐया मािहतीवर
आधाåरत साधे चाटª आिण आलेख तयार कł देते. अंकìय डेटा Óयĉ करÁयासाठी तĉे
आिण आलेख उÂकृĶ visual aids आहेत, जर संशोधकाला ि³लĶ पुरावे संशोधना मÅये
ÖपĶ करायचे असÐयास हे एक पåरपूणª पूरक. असे साधन आहे.
Grammarly :
Grammarly Óयाकरणा¸या पलीकडे जाते, संशोधकाला शÊद िनवडÁयात मदत होते,
मजकूर सािहिÂयक तपासÁयात, उ¸चार शोधÁयात आिण बरेच काही तपासÁयासाठी या
साधनांचा उपयोग होतो. परदेशी भाषा िशकाö यांसाठी, ते तुमचा इंúजी आवाज अिधक
अÖखिलत कł शकते आिण जे इंúजी Âयांची ÿाथिमक भाषा Ìहणून बोलतात Âयांना
देखील Grammarly ¸या सूचनांचा फायदा होतो.
शोधिनबंध िलिहÁयासाठी खालील आराखडा वापरला जाऊ शकतो:
एक ÿij मनात ठेवून संशोधन अËयास सुł होतो. िविशĶ अËयासाचे वणªन करणारा पेपर
ÿij, कायªपĦती, िनÕकषª आिण इतर संबंिधत मािहती ÖपĶपणे सांिगतली जाते. संशोधन
पेपर िवभागांचे वणªन आिण उदाहरणांसाठी खाली मुīांचा िवचार करणे आवÔयक आहे
APA संशोधन पेपर¸या मु´य िवभागांमÅये हे समािवĶ आहे:
१. मुख पृķ
२. गोषवारा
३. पåरचय
४. पाĵªभूमी
५. पĦती
६. पåरणाम
७. िनÕकषª
८. पåरिशĶ
शोधिनबंधाची अिधक सोपी आवृ°ी Ìहणजे IMRAD Öवłप (पåरचय , कायªपĦती,
पåरणाम आिण चचाª). तथािप, खालील सवª िवभाग सामाÆयत: औपचाåरक संशोधन
पेपरमÅये मांडलेले असतात.
१. शीषªक िकंवा मुख पृķ:
इतर कोणÂयाही लेखना ÿमाणेच संशोधन पेपरला अËयासा¸या शीषªकासह मुख पृķाची
आवÔयक असते. या मÅये संशोधक आिण सह-लेखकांची नावे आिण संÖथाÂमक संलµनता
(असÐयास) आवÔयक असतात. munotes.in

Page 90

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
90 २. गोषवारा:
गोषवारा हा संशोधका¸या अËयासाचा तपशीलवार सारांश आहे. या मÅये पेपरचे िवÖतृत
िवहंगावलोकन, संशोधन ÿij, अËयासाचे महßव, संशोधना¸या पĦती आिण िनÕकषª यांचा
समावेश असावा. गोषवाöया मÅये उĦृत केलेÐया कामांची यादी कł नऐ.
३. ÿÖतावना:
संशोधकाचा अËयास कोणÂया समÖयेचे िनराकरण करÁयाचा ÿयÂन करत आहे हे
ÿÖतावना िवभाग वाचकाला सांगतो. संशोधकाने येथे अËयासाचे महßव आिण मौिलकता
देखील सांगू शकतात. ÿबंध िवधाना¸या Öवłपात संशोधन ÿij ÖपĶपणे सांगा गरजेचे
आहे.
४. पाĵªभूमी:
हा अËयास घेÁयासाठी संशोधकाला कशाची ÿेरणा िमळाली? या िवषयावर मागील
संशोधनाने काय सांिगतले िकंवा ÿकट केले आहे? िह पाĵªभूमी िवभाग हे ऐितहािसक
मािहती जोडÁयासाठी िकंवा आपÐया अËयासासाठी संदभª ÿदान करणारे मागील िसĦांत
पåरभािषत करÁयाचे िठकाण असते संशोधकाने ®ोÂयांचा िवचार करÁयासाठी आिण Âयाचा
उवªåरत पेपर समजून घेÁयासाठी Âयांना कोणती मािहती आवÔयक आहे याचा िवचार
करÁयासाठी देखील हे एक उपयुĉ िठकाण आहे.
५. संशोधन पĦती:
संशोधकाने गुणाÂमक िकंवा सं´याÂमक पĦती वापरÐया आहेत हे जाणून घेणे हा
संशोधकाचा अËयास समजून घेÁयाचा एक महßवाचा भाग आहे. सव¥±ण, ÿयोग िकंवा ±ेý
भेट संशोधन यासह संशीधकाने मािहती संकिलत केलेÐया सवª मागा«ची यादी केली जाऊ
शकते. हा िवभाग वै²ािनक अËयासात "सामúी आिण पĦती" Ìहणूनही ओळखला जातो.
६. पåरणाम:
संशोधकाला अËयासात काय सापडते? Âयाचे िनÕकषª सांगाणे आिण या िवभागात मािहती
मंडली जाते. येथे वÖतुिनķ ŀĶीकोन वापरला जातो ; संशोधकाने मूÐयमापन करÁयासाठी
िनÕकषª जतन करणे गरजेचे असते.
७. िनÕकषª:
िनÕकषª िवभागात संशोधकाचे िनÕकषª का महßवपूणª आहेत ते ÖपĶ करने आवÔयक असते.
हा िवभाग पåरणामांचे मूÐयमापन करÁयाची आिण संशोधका¸या ÿिøयेवर ÿितिबंिबत
करÁयाची परवानगी देतो. अËयासासाठी अितåरĉ संशोधन आवÔयक आहे का? असे ÿij
उपिÖथत केले जातात.

munotes.in

Page 91

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
91 ८. पåरिशĶ:
संशोधकाकडे संशोधनाची खूप दाट मािहती असÐयास, ती पåरिशĶात समािवĶ करने
गरजेचे असते . जेÓहा संशोधक पूरक सामúी समािवĶ करत असेल तेÓहा जे संबंिधत आहे
ते संशोधन पेपरमधे समािवĶ करणे आवÔयक असते.
संशोधन पेपरचे इतर भाग:
संशोधकाला वरील िवभागांपे±ा अिधक खोलात जायचे असÐयास, संशोधन पेपरचे
अितåरĉ भाग समािवĶ करÁयाचा िवचार करणे गरजेचे आहे .
अËयासा¸या मयाªदा:
िवषया¸या ÿÖतावनेनंतर, अËयासा¸या मयाªदा िवभागामÅये संशोधकाला संशोधन मयाªिदत
केलेÐया कोणÂयाही घटकांची यादी करणे आवÔयक असते. यामÅये वय, Öथान, िलंग
आिण िश±ण पातळी यांचा समावेश असू शकतो. हा िवभाग मयाªिदत संसाधने िकंवा लहान
नमुना आकार यासार´या कमतरतांमुळे संशोधका¸या अËयासावर पåरणाम झालेÐया
मागा«ची यादी देखील समािवĶ केली जाऊ शकते.
संबंिधत सािहÂयाचा आढावा:
यामÅये संशोधकाला Âया¸या िवषया संबंिधत सािहÂयाचा अËयास करणे आवÔयक असते.
Âयासाठी िविवध Öतोýां मधून अËयासपूणª लेख िकंवा पुÖतके याचा आढावा घेतला जातो.
यामÅये संशोधकाला िवषयाची पाĵªभूमी आिण कायªपĦती याची मािहती िमळू शकते.
चचाª:
संशोधना¸या पåरणामांचे मूÐयमापन करÁयासाठी अिधक क¤िþत िवभाग Ìहणजे चचाª
िवभाग. संपूणª ÿिøयेचा िवचार करÁयासाठी हा िवभाग एक उपयुĉ िठकाण असते.
ऋण िनद¥श:
संशोधकाचे संशोधन पूणª करÁयात मदत करणाöया ÿÂयेकाचे आभार मानÁयाचे हे िठकाण
आहे. यात सहकारी, सहभागी गट, सहकारी संशोधक, मागªदशªक िकंवा कुटुंबातील
सदÖयांचा समावेश असू शकतो.
५.३ संशोधन जनªल लेख आिण पुÖतक िलिहणे – िनकष आिण Öवłप सारांश िलिहÁयाचा उĥेश मजकूराचा मूÐयमापन करणे हा आहे. सारांश हे पुÖतक,
अÅयाय िकंवा जनªल लेखाचे असू शकते. गंभीर िवषयावर पुनरावलोकन िलिहÁयासाठी
संशोधकाला हा िनवडलेला मजकूर तपशीलवार वाचावा लागतो आिण इतर संबंिधत
मजकूर देखील वाचावे लागतात जेणेकŁन संशोधकाने िनवडलेÐया मजकुराचे योµय आिण
वाजवी मूÐयमापन सादर केले जाऊ शकेल. अशा पुनरावलोकनाला Critical Review .
असेही Ìहणतात. munotes.in

Page 92

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
92 टीका करणे Ìहणजे नकाराÂमक पĦतीने टीका करणे नÓहे. Âयाऐवजी मजकुरातील मािहती
आिण मतांवर ÿijिचÆह लावणे आिण मजकुराचे Öवतःचे मूÐयमापन िकंवा िनणªय सादर
करणे आवÔयक असते. हे करÁयासाठी, संशोधकाला िवषय वेगवेगÑया ŀĶीकोनातून
समजून घेÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे (Ìहणजे संबंिधत मजकूर वाचा) आिण Âया
अËयासøमातील िसĦांत, ŀिĶकोन आिण Āेमवकª¸या संदभाªत Öवतःचे मत मांडणे.
मूÐयमापन िकंवा िनणªय Ìहणजे काय?:
येथे संशोधक मजकूराची ताकद आिण कमकुवतता ठरवता. हे सहसा िविशĶ िनकषांवर
आधाåरत असते. मूÐयमापनासाठी केवळ मजकूराची सामúीच नÓहे तर मजकूराचा उĥेश,
अिभÿेत ÿे±क आिण Âयाची रचना कशा ÿकारे केली जाते हे देखील समजून घेणे
आवÔयक असते.
िवĴेषण Ìहणजे काय?:
िवĴेषणासाठी मजकूराची सामúी आिण संकÐपना Âयां¸या मु´य घटकांमÅये भेद करणे
आवÔयक आहे आिण नंतर ते एकमेकांशी कसे संबंिधत आहेत, आिण संभाÓयतः
एकमेकांवर कसे ÿभाव टाकतात हे समजून घेणे आवÔयक आहे.
पुनरावलोकनाचे Öवłप:
पुनरावलोकना, हे दोÆही ÿकारे केले जाते. एक लहान (एक पान) आिण लांब (चार पृķे)
असे, सहसा समान रचना असते जी खालील िवभागात िदली आहे:
ÿÖतावना:
ÿÖतावनाची लांबी सामाÆयतः जनªल लेख आढावा घेÁया साठी एक पåर¸छेद आिण दीघª
पुÖतक पुनरावलोकनासाठी दोन िकंवा तीन पåर¸छेदआवÔयक असते. काही सुŁवातीची
वा³ये समािवĶ करने गरजेचे असते. जी लेखक (ती) आिण शीषªकाची घोषणा करतात
आिण मजकूराचा िवषय थोड³यात ÖपĶ करतात. मजकूराचा उĥेश सादर करा आिण मु´य
शोध िकंवा मु´य युिĉवाद सारांिशत करा. संशोधका¸या मजकूरा¸या मूÐयमापना¸या
संि±Į िवधानासह ÿÖतावना संपवा. हे सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक मूÐयांकन असू
शकते िकंवा सामाÆयतः तसे, िम® ÿितसाद असू शकते.
सारांश:
मयाªिदत सं´ये¸या उदाहरणांसह मु´य मुद्īांचा सारांश सादर करणे आवÔयक असते.
संशोधकाने संपूणª मजकूरात लेखकाचा उĥेश/उĥेश थोड³यात ÖपĶ केला पािहजे आिण
मजकूर कसा ÓयविÖथत केला आहे याचे थोड³यात वणªन कł शकतात . सारांश हा गंभीर
पुनरावलोकना¸या फĉ एक तृतीयांश भाग असावा.
समी±ा:
समी±क ही समतोल चचाª आिण मजकूरातील सामÃयª, कमकुवतपणा आिण ल±णीय
वैिशĶ्यांचे मूÐयमापन करणारे असावे. संशोधकाची चचाª िविशĶ िनकषांवर आधाåरत munotes.in

Page 93

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
93 असणे आवÔयक असते चांगÐया पुनरावलोकनांमÅये संशोधना¸या मूÐयमापनाचे समथªन
करÁयासाठी इतर ľोतांचा देखील समावेश होतो (संदभª ल±ात ठेवा).
समी±ा कशी øमवारी लावायची ते संशोधक िनवडू शकतात. ÿारंभ करÁयासाठी येथे काही
उदाहरणे िदली आहेत:
 संशोधकाने मजकूराबĥल काढलेले सवाªत महßवाचे ते िकमान महßवाचे िनÕकषª.
 जर तुमची टीका नकाराÂमकपे±ा अिधक सकाराÂमक असेल, तर नकाराÂमक मुĥे
आधी आिण सकाराÂमक शेवटचे सादर करा.
 जर तुमची टीका सकाराÂमक पे±ा जाÖत नकाराÂमक असेल, तर ÿथम सकाराÂमक
मुĥे मांडा आिण नंतर नकाराÂमक.
 तुÌही वापरत असलेÐया ÿÂयेक िनकषासाठी सामÃयª आिण कमकुवतपणा दोÆही
असÐयास, तुमचा िनणªय काय आहे हे तुÌहाला ठरवावे लागेल. उदाहरणाथª, तुÌहाला
मजकूरातील महßवा¸या कÐपनेवर िटÈपणी करायची असेल तर सकाराÂमक आिण
नकाराÂमक अशा दोÆही ÿितिøया īाÓया लागतील. कÐपनेबĥल काय चांगले आहे ते
सांगून तुÌही सुŁवात कł शकता आिण नंतर ते काही ÿकारे कसे मयाªिदत आहे हे
माÆय कłन ÖपĶ कł शकता. हे उदाहरण िमि®त मूÐयमापन दाखवत असताना , या
मधून एकूणच, कदािचत सकाराÂमक पे±ा अिधक नकाराÂमक आहात हे मांडणे
आवÔयक आहे
 दीघª काळ आढावा घेतÐया मुळे, संशोधक पåर¸छेदामÅये िनवडलेÐया ÿÂयेक
िनकषावर नकाराÂमक आिण सकाराÂमक दो Æही मुद्īांसह ल± देऊ शकतात.
अितशय लहान गंभीर पुनरावलोकनांसाठी (एक पृķ िकंवा कमी) जेथे संशोधका¸या
िटÈपÁया संि±Į असतील, सकाराÂमक पैलूंचा एक पåर¸छेद आिण नकाराÂमक
बाजूचा दुसरा पåर¸छेद समािवĶ केला जातो.
 संशोधक मजकूर कसा सुधारता येईल यासाठी िशफारसी देखील समािवĶ कł
शकतात. कÐपना, संशोधन ŀिĶकोन; वापरलेले िसĦांत िकंवा Āेमवकª देखील
समालोचन िवभागात समािवĶ केले जाऊ शकतात.
िनÕकषª:
हा सहसा खूप लहान पåर¸छेद असतो.
 मजकुराबĥल संशोधकाचे एकंदर मत पुÆहा मांडणे आवÔयक असते. .
 थोड³यात िशफारशी सादर करा.
 आवÔयक असÐयास , काही पुढील पाýता िकंवा संशोधका¸या िनणªयाचे ÖपĶीकरण
समािवĶ केले जाऊ शकते. हेसंशोधकाची टीका योµय आिण वाजवी वाटÁयास मदत
कł शकतात . munotes.in

Page 94

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
94 संदभª:
संशोधक Âया¸या आढाÓया मÅये इतर ąोत वापरले असÐयास, Âयाचे पुनरावलोकना¸या
शेवटी संदभा«ची सूची देखील समािवĶ करावी लागते .
आढावा िलिहÁया¸या उĥेशाने मजकूराचे मूÐयांकन करÁयासाठी काही सामाÆय िनकष
खालील िनकष आिण फोकस ÿijांची यादी मजकूर वाचÁयासाठी आिण गंभीर
पुनरावलोकनयोµय आढावा तयार करÁयासाठी उपयुĉ ठł शकते. अिधक िविशĶ िनकष
आिण फोकस ÿijांसाठी संशोधका¸या सूचना तपासÁयाचे ल±ात ठेवणे आवÔयक असते,
जे तुम¸या पुनरावलोकनाचा आधार बनतील. पुनरावलोकनाची लांबी आपण आपÐया
पुनरावलोकन पेपरमÅये िकती िनकषांवर ल± īायचे आहे हे िनधाªåरत करेल. िनकष संभाÓय फोकस ÿij ±ेýातील महßव आिण योगदान  लेखकाचे उिĥĶ काय आहे?  हे उिĥĶ िकती ÿमाणात साÅय झाले आहे?  हा मजकूर ²ाना¸या मु´य भागामÅये काय जोडतो? (हे  िसĦांत, मािहती आिण/िकंवा Óयावहाåरक उपयोगा¸या बाबतीत असू शकते)  ±ेýातील इतर कामांशी Âयाचा काय संबंध आहे?  काय गहाळ आहे/सांिगतलेले नाही?  ही समÖया आहे का? पĦत िकंवा ŀिĶकोन (हे सामाÆयतः अिधक औपचाåरकांना लागू होते, संशोधनावर आधाåरत úंथ)  संशोधनासाठी कोणता ŀिĶकोन वापरला गेला? (उदा; पåरमाणवाचक िकंवा गुणाÂमक, िसĦांताचे िवĴेषण / पुनरावलोकन िकंवा वतªमान सराव, तुलनाÂमक, केस Öटडी, वैयिĉक ÿितिबंब इ...)  ŀĶीकोन िकती वÖतुिनķ/प±पाती आहे?  पåरणाम वैध आिण िवĵासाहª आहेत का?  पåरणामांची चचाª करÁयासाठी कोणती िवĴेषणाÂमक आराखडा वापरला जातो ?
munotes.in

Page 95

शै±िणक लेखनाची ÿिøया
95 युिĉवाद आिण पुराÓयाचा वापर  एखादी ÖपĶ समÖया , िवधान िकंवा
गृिहतक आहे का?
 कोणते दावे केले जातात?
 वाद सुसंगत आहे का?
 मजकूर कोणÂया ÿकार¸या पुराÓयावर
अवलंबून आहे?
 पुरावा िकतपत वैध आिण िवĵासाहª
आहे?
 युिĉवादाचे समथªन करÁयासाठी पुरावा
िकती ÿभावी आहे?
 कोणते िनÕकषª काढले जातात?
 हे िनÕकषª ÆयाÍय आहेत का? लेखन शैली आिण मजकूर रचना  लेखनशैली अिभÿेत ÿे±कांना शोभते
का? (उदा. त²/गैर-त², शै±िणक/गैर-
शै±िणक)
 मजकूराचे आयोजन तßव काय आहे? ते
अिधक चांगले आयोिजत केले जाऊ
शकते?
५.४ सारांश शै±िणक लेखन हा कोणÂयाही िवīाÃयाª¸या िकंवा संशोधका¸या कामाचा एक अितशय
महßवाचा उपø म आहे. गंभीर शै±िणक लेखन औपचाåरक आहे आिण िविशĶ Öवłपाचे
अनुसरण करते. शै±िणक लेखन का केले गेले आहे या कारणावर अवलंबून असते, Âयाचे
Öवłप बदलू शकते. Âयामुळे कायª सुł करÁयापूवê शै±िणक लेखना¸या िनकषांचा सखोल
अËयास केला पािहजे.
५.५ ÖवाÅयाय १. शोधिनबंध िलिहÁया¸या Öवłपाची चचाª करा
२. आढावाÂमक पेपर िलिहÁयासाठी कोणते िनकष पाळले जावेत ते ÖपĶ करा
३. थीम पेपर आिण Âयाचे Öवłप वणªन करा.
५.६ संदभª  https://www.aresearchguide.com/4format.html
 https://www.ilovephd.com/research -paper -format/ munotes.in

Page 96

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
96  https://penandthepad.com/write -essay -theme -book -2200.html
 https://writemypaper4me.org/blog/thematic -essay
 https://essaypro.com/blog/article -review
 https://www.aresearchguide.com/write -an-article -review.html

*****

munotes.in

Page 97

97 ६
शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
घटक संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ वाđय चौयाªचा अथª
६.२ वाđय चौयाची ÿिøया (अवÖथा )
६.३ वाđय चौयª कसे टाळावे
६.४ ÿकाशन ÿिøया
६.५ ÿकाशनातील आÓहाने व संधी
६.६ सूचीपý आिण संदभª
६.७ समालोचन कł
६.८ ÖवाÅयाय
६.० उिĥĶे ²ान व संशोधन यांचे िवतरण करÁया¸या ÿिøयेमÅये शै±िणक कामा¸या मसुīाचे लेखन व
ÿकाशन करणे ही अपेि±त पायरी आहे. एखाīाचे काम ÿकािशत करताना , शै±िणक
एकाÂमता कायम ठेवणे आवÔयक ठरते. Ìहणून ÿÂयेक िश±णत²ाने Âयाला सामना करावा
लागेल अशा िविवध अडथÑयांबĥल जागृत असावे.
या घटकामÅये िवīाथê वाđय चौयª याबĥल समजतील . िवīाथê ÿकाशन ÿिøया , आÓहाने
व संधी समजतील .
अखेरीस, िवīाथê Âयांचे शै±िणक कायª ÿकािशत करताना ¶यावयाचे िनणªय स±मतेने घेऊ
शकतील .
६.१ वाđयचौयाªचा अथª वाđय चौयª Ìहणजे इंúजीमÅये ‘Èलॅगॅåरझम’. Èलॅगॅåरझम हा शÊद कłन ‘Èलॅिगयåरयस’ या
शÊदापासून तयार झाला आहे. ºयाचा अथª ‘पळवून नेणारा’ जो लहान मुलांना सĉìने
पळवून नेतो. Èलॅगॅåरझम हा शÊद ऑ³सफडª इंिµलश शÊदकोषात १६२१ साली जोडला
गेला. िāटािनया ²ानकोशात वाđय चौयª याची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. ‘एखाīा
Óयĉìचे लेखन घेऊन ते Öवतःचे Ìहणून पुढे वापरÁयाची कृती.’ ही कृती Ìहणजे खोटेपणा,
चाचेिगरी व फसवणूक आिण िश±ण±ेýात हा गंभीर गुÆहा मानला जातो. वाđय चौयª हे
ÿतह³क कायīाचे उÐलंघन आहे. वै²ािनक ÿथेत व ÿकाशनात ÿामािणकपणा आवÔयक
असतो . वै²ािनक ÿथेत व ÿकाशनात ÿामािणकपणा आवÔयक असतो . ‘द वÐडª
असोिसएशन ऑफ मेिडकल एिडटर ’ (जागितक वैīिकय संपादक मंडळ) WAME ’ यांनी munotes.in

Page 98

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
98 वाđय चौयाªची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. “दुसöयांचे ÿकािशत व अÿकािशत कÐपना
वा शÊद (िकंवा इतर बौिĦक संपत) परवानगी घेतÐयािशवाय, ‘उपलÊध ľोतातून घेतला’ हे
न सांगता नवीन वा अÖसल (मूळ) असÐयाÿमाणे सादर करणे.
१९९९ मÅये ÿकाशन आचारसंिहता सिमतीने (किमटी ऑफ पिÊलकेशन एिथ³स )
वाđय चौयाªची Óया´या केली आहे, ‘वाđय चौयª दुसöयां¸या ÿकािशत वा अ–ÿकािशत
कÐपना संदभª िदÐयािशवाय वापरÐयापासून सवª कृतéना Ìहटले जाते. काही वेळा वेगÑया
भाषेत, संशोधन अनुदान अजाªत समिÆवत लेखाचा नवीन लेखक Ìहणून सादर
करÁयापय«त, काही वेळा वेगÑया भाषेत सािहÂय सादर करÁयापय«त हे िनयोजन , संशोधन,
लेख वा ÿकाशना¸या कोणÂयाही अवÖथेत/ पायरीवर घडू शकते. हे छापील वा
इले³ůॉिनक सामुúीस लागू होते.
वाđय चौयª Ìहणजे दुसöयाचे काम वा कÐपना आपÐया Öवतः¸या आहेत Ìहणून Âयां¸या
संमतीिशवाय वापरणे, Âया तुम¸या कामात पूणª उÐलेखनीय एकý करणे.’ या Óयाखे अंतगªत
सवª ÿकािशत वा अ–ÿकािशत हÖतिलिखते, मुिþत वा इले³ůॉिनक Öवłपातील सािहÂय
येते. वाđय चौयª हेतुपुरÖसर वा बेिफकìरीने िकंवा अहेतपुणª केलेले असू शकते.
परी±ासंदभाªतील िनयमांÿमाणे बेिफकìरीपणे वा हेतुपुरÖसर केलेले वाđय चौयª दखलपाý
गुÆहा आहे.
६.२ वाđयचौयाची ÿिøया / अवÖथा वाđय चौयª िविवध मागाªने घडते. वाđय चौयª हेतुपुरÖसर केलेले असो वा नसो, या भागात
उÐलेखलेÐया सवª मागाªने झालेले वाđय चौयª हे दखलपाý गुÆहे मानले जातात .
वाđय चौयाªचे िविवध ÿकार असू शकतात .
ÖपĶ उÐलेखािशवाय शÊद न् शÊद उधृते वापरणे:
उधृते वापरताना नेहमी ओळख िदली जावी, जसे अवतरण िचÆह वापरणे वा उÐलेख करणे
आिण ºया ľोताÓदारे घेतले Âयाचा संदभª देणे. तुमचे Öवतःचे Öवतंý लेखन कोणते आिण
कोणÂया भागात तुÌही इतर कोणाची कÐपना वा भाषा वापरली आहे हे नेहमीच वाचकाला
ÖपĶ झाले पािहजे.
ÖपĶ उÐलेखािशवाय आंतरजालाĬारे िमळालेली मािहती कापणे व जोडणे:
आंतरजालाĬारे घेतलेली मािहती योµय संदभाªसह īावी व संदभªसूचीत Âया संदभाªचा
समावेश करावा . आंतरजालावर िमळणाöया सवª सािहÂयाचे काळजीपूवªक मूÐयमापन करणे
हे महßवाचे असते. िवĬ°ापूणª समालोचन (मूÐयमापन) करÁया¸या ÿिøयेपे±ा ते वेगळे
असते कारण ते ÿकािशत ľोत असतात .
जडावाÿमाणे वाđयचौयª:
या ÿकार¸या वाđयचौयाªत ÿÂयेक शÊदाची न³कल केलेली नसते; परंतु Öवतःचे शÊद
दुसöया कोणÂयातरी कÐपनांमÅये वा मतांमÅये गुंतले जातात . हे न³कल करणे आिण munotes.in

Page 99

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
99 िचकटवणे तुकड्या तुकड्यांमधून झालेले असते. (जडाव = संगमरवर¸या तुकड्यांमधून
केलेली कलाकृती).
अनुवाद करणे:
दुसöया¸या लेखनातील काही शÊद कमी कłन आिण Âयाचा øम बदलून अनुवाद करणे वा
ºया लेखकाचे लेखनकायª तुÌही वापरत आहात Âया लेखकाचा उÐलेख न करता Âयां¸या
वादा¸या Öवłपाची न³कल करणे हे वाđय चौयª आहे.
तुम¸या Öवतः¸या लेखनात मूळ लेखकाचा ओझरता उÐलेख पुरेसा नाही, तुÌही खाýी
िदली पािहजे कì, तुÌही िदशाभूल करत नाही, कì लेखनातील आशय तुÌही दुसöया शÊदांत
सांगत आहात वा कÐपने¸या øम पूणªपणे तुमचा आहे. Âयापे±ा लेखकाचे एकूण मत (वाद)
तुÌही शÊदांत मांडत आहात असे िनद¥िशत कłन नंतर Âया¸या वा ित¸या लेखनातील
िविशĶ भागाचा उÐलेख करावा हे अिधक योµय आहे. यामुळे हे िनिIJत होईल कì, तुÌही
Âयांचे मत योµयÿकारे úहण केले आहे व तुम¸या भाषेत Âयांचे िवचार मांडÁयाची अडचण
वाđय चौयाªिशवाय दूर होईल. तुÌही Óया´यानातील सामुúी ही योµयÿकारे वापरली पािहजे.
संगनमत:
िवīाÃया«मÅये अनिधकृत सहकायाªतून िमळालेली मदत घेताना वा गटÿकÐपात
िनयमानुसार न चालÐयाने हा ÿकार होतो. माÆय असलेÐया सहकायाª¸या ÿमाणाबĥल व
तुम¸या कायाªतील तुम¸या Öवतःचा भाग कोणता याबĥल पूणªपणे ÖपĶ असणे ही तुमची
जबाबदारी आहे.
चुकìचा उÐलेख:
तुम¸या िवīाशाखे¸या पĦतीनुसार ľोताची अचूकतेने करणे हे महßवाचे असते.
Âयाचÿमाणे तुम¸या ľोताची योµय यादी (संदभªसूची मÅये देणे) कłन , तळटीप देऊन वा
उताöयातील संदभª देऊन िनद¥श करावयास हवा कì, उधृत केलेला परी¸छेद कोठून आला
आहे. Âयाचबरोबर , तुम¸या संदभªसूची मÅये वा úंथसूचीमÅये तुÌही ÿÂय± सÐला / मदत न
घेतलेला संदभª समािवĶ कł नये. जर तुÌहांस ÿाथिमक ľोत ÿाĮ झाला नसेल, तर तुÌही
तुम¸या संदभाªमÅये हे नमूद करावयास हवे कì तुमचे ²ान दुÍयम ľोताĬारे िमळवले आहे.
(उदाहरणाथª, बनाªड डी, पुÖतकाचे शीषªक, िवÐसन इ, पुÖतकाचे शीषªक, (लंडन २००४ ) पृ
१८९)
मदतीचा उÐलेख न करणे:
तुÌही तुम¸या कायाª¸या िनिमªतीस सहभागी असणाöया सवª मदतनीसांचा उÐलेख ÖपĶपणे
करावा . ºयाÿमाणे सहाÅयायीकडून सूचना, ÿयोगशाळेतील तंý² व इतर बाĻ ąोत. हे
तुम¸या पयªवे±कांनी उपलÊध कłन िदलेÐया मदतनीसांना वा सामाÆय ÿतवाचन करणारे
यांना लागू नाही, तर ºयामुळे आशयात महÂवाचे बदल वा ŀिĶकोनात बदल झाला अशा
मागªदशªनाचा उÐलेख करावा .
munotes.in

Page 100

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
100 Öव वाđयचौयª:
तुम¸या अËयासøमा¸या िवशेष िनयमांमÅये समािवĶ नसेल तर तुÌही तुम¸या चालू
अËयासøमासाठी वा दुसöया पाýतेसाठी िकंवा दुसöया िवīापीठात तुÌही (अंशतः वा
पूणªतः) सादर केलेले काम मूÐयांकनासाठी (पुन:) सादर कł शकत नाही. िजथे तुमचे
आधीचे कायª उÐलेखनीय असेल, Ìहणजेच ते आधीच ÿकािशत झालेले असेल तर तुÌही
Âयाचा योµयÿकारे संदभª िदला पािहजे. नुसतेच सादर केलेले कामाचे तंतोतंत जुळणारे
एकसारखे परी¸छेद देखील आÂम/रच वाङमयचौयª Ìहणून ओळखले जाते. यालाच Öव
वाđय चौयª Ìहणतात .
“एखाīाची Öवतःची पूवêच ÿकािशत झालेली मािहती पुनः ÿकािशत करÁयासाठी
िÖवकराहª नाही कारण ते शाľीय नŌदी िबघडवते.” आÂमवाđय चौयª ÿकाशन शाľीय
कायाªला हातभार लावत नाही. ते काम वै²ािनक संशोधनात समथªनािशवाय फĉ ÿकािशत
लेखांची सं´या वाढवते.
Öववाđय चौयाªमÅये अÿामािणकपणाचा समावेश होतो. परंतु बौिĦक चोरी नाही. रोईंग यांनी
Öव वाđय चौयाªचे वगêकरण केले व चार ÿकारांत ते िवभागले.
१) न³कल (वाजवीपे±ा जाÖत ) ÿकाशन
२) वाढीव ÿकाशन
३) िवभागीय ÿकाशन
४) उताöयाचा पुनªउपयोग
१) न³कल ÿकाशन:
जेÓहा लेखक एकसारखी िकंवा जवळपास एकसारखी संिहता (तारीख , िनणªय व चचाª
सारखी ) दोन वेगवेगÑया मािसकांना सादर करतो तेÓहा ते न³कलयुĉ ÿकाशन मानले
जाते. COPE ÿमाणे हा गुÆहा आहे. आिण संपादक COPE ¸या सुचीनुसार कारवाई कł
शकतो .
२) वाढीव ÿकाशन:
जर लेखकाने Âया¸या /ित¸या पूवê ÿकािशत झालेÐया लेखनात आणखी मािहती समािवĶ
केली आिण शीषªक बदलले, अËयासा¸या ÅयेयांमÅये सुधारणा केली आिण िनÕकषाªची
पुनªमोजणी केली तर ते वाढीव ÿकाशन मानले जाते. वाđय चौयª शोधणारे सॉÉटवेअर
अनेकदा असे लेखन उचलत नाही कारण ते शÊदशः सारखे नसते. हे Öव– वाđय चौयª
ºयाÿमाणे गंभीर मानले जाते तेवढे हे गांभीयाªने घेतले जात नाही. संपादकांनी असे लेखन
तीन अटéवर माÆय करावे– जर लेखकाने Âया¸या वा ित¸या पूवê¸या लेखनाचा संदभª
घेतला तर, हे ‘पĦती ’ इतर कोणÂयाही ÿकारे िलिहÐया नसतील , जर लेखकाने Öवतः
िलिहले कì नवीन संिहतेत आधी¸या ÿकाशनातील मािहती समािवĶ आहे.
munotes.in

Page 101

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
101 ३) िवभागीय ÿकाशन:
याला ‘सयामी Öलाईडस ÿकाशन ’ असेही Ìहणतात . यामÅये दोन वा अनेक लेख एकाच
ÿायोिगक /संशोधन/मूळ लेखनातून िनमाªण केलेले असतात . िवभागीय लेख ओळखÁयास
कठीण असतात ; व समलोचकांकडून वा वाचकांकडून िनद¥िशत केले जातात . अशा
संिहतासंदभाªतील िनणªय हे संपादकावर अवलंबून असतात . लेखकाला Âयाचे/ितचे पूवêचे
ÿकािशत लेखांचे संदभª īावयास सांगावे वा सादर केलेÐया लेखाशी Âया¸या /ित¸या पूवê
ÿकािशत झालेÐया लेखाशी असलेला संबंध योµय कारण ÖपĶ कłन देÁयास सांगावे.
४) उताöयाचा पुनªउपयोग:
जर लेखकाने Âया¸या /ित¸या Öवतः¸या आधीच ÿकािशत झालेÐया लेखाचा खूप मोठा भाग
Âया¸या /ित¸या नवीन संिहतेत वापरला , याला उताöयाचा पुनªउपयोग Ìहणतात . हे
वाđय चौयª¸या सॉÉटवेअरने ओळखू शकतात . यावर COPE मागªदशªनाÿमाने कारवाई
होऊ शकते.
सायबर वाङमयचौयª:
“संपूणª लेख वा संशोधन लेखाचा काही भाग याची न³कल करणे वा तो उतरवून घेणे
(डाऊनलोड करणे) वा आंतरजालाचा वापर कłन कÐपना घेणे वा आपÐया लेखात
योµयÿकारे उÐलेख न करणे हे अनैितक आहे आिण हे सायबर वाđयचौयाªमÅये गणले
जाते.”
ÿितमाचौयª:
एखादी ÿितमा वा िचýफìत योµय परवानगी न िमळता वा अचूक उÐलेख न सादर करता
वापरणे हे ÿितमाचौयª आहे.” पाठéबा िमळाÐयास िविशĶ तंýाला बढावा देÁयासाठी, अÖपĶ
िचýांिकत झालेÐया िनÕकषाªवर दुसरे रोपण कłन Âयातील अचूकता बळकट करÁयासाठी ,
ÿितमेतील दोष काढून टाकÁयासाठी आिण ÿÂय±ात काय आहे हे ना दाखवता चुकìचे
सादर करÁयासाठी ÿितमा िफतवÐया जाऊ शकतात .
सारांश, हे समजणे आवÔयक आहे कì, वाđय चौयª हे शै±िणक एकतेस लागलेला कलंक
आहे. शै±िणक समुदाया¸या सवª सभासदांनी Âया¸या कायाªचा आधार असलेÐया कÐपना ,
शÊद व मािहती¸या मूळ कÂया«चे ऋण मानून Âयाचा िनद¥श करावा हेच बौिĦक ÿामािणकतेचे
तÂव आहे.
६.३ वाđयचौयª कसे टाळावे? ÿÂयेक संशोधकाने/लेखकाने शै±िणक एकाÂमता पाळावी व वाđय चौयª टाळÁयासाठी
ÿयÂन करावे. खालील ‘कराÓया ’ व ‘कł नये’ अशा गोĶी पाळाÓयात .
 संदभाªचा उÐलेख करावा . munotes.in

Page 102

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
102  मािहती¸या सवª ąोताचे वणªन करावे
 ऋणिनद¥श करावा
 तळटीप सादर करा
 आवÔयक तेथे अवतरण िचÆहांचा वापर करा.
 लांबलचक उधृतासाठी ÿकाशकाची /मूळ कायाªचा ÿतअिधकार असलेÐया मालकाची
परवानगी īा.
 सवªý मािहत असलेले वै²ािनक व ऐितसिहक तÃय सामाÆय ²ान Ìहणून मानले जाते
व Âयासाठी उÐलेख आवÔयक नसतो हे ल±ात ठेवावे.
 मूळ कायाª¸या ÿतअिधकार असलेÐया मालकाची व ÿकाशकाची परवानगी घेऊन
Öव– वाđय चौयª टाळावे.
खालील पåरिÖथतीमÅये वाđयचौयª टाळÁयासाठी ÿकािशत कायª वापरÁयापूवê
ÿकाशकाची परवानगी आवÔयक ठरते:
 ÿकािशत कायाªतील महÂवाचा भाग तसाच उधृत करणे ÿकाशका¸या परवानगीिशवाय
ÿकािशत कायाªतील कìती भाग वापरता येतो हे कुठेही ÖपĶ केलेले नाही. Âयामुळे
जेÓहा शंका येते तेÓहा परवानगी मागावी हा उ°म उपाय आहे.
 तĉा नवीन करावा .
 आकृती वा ÿितमा पुनªÖथािपत करावी .
सारांश, वाđय चौयª टाळÁयासाठी वाđय चौयª Ìहणजे काय हे ‘समजणे’ ही अितशय
महÂवाची पायरी आहे.
६.४ ÿकाशन ÿिøया अËयासू/िवĬान Âया¸या िवīाशाखेची ÿगती होईल असे उ¸च–ÿतीचे संशोधन करÁयास
झटत असतात . या ÿिøयेमÅये वैिशĶ्यपूणª गृिहतके, िवĵसनीय मािहतीवर आधाåरत कायª
आिण योµय संशोधन पÅदतीचा उपयोग करतो . जेÓहा संशोधक िनÕकषª िलिहतो , Âयाचे
Åयेय हे ‘सैĦांितक आंतरŀĶी पुरिवणे व कायाªचे सैĦांितक व Óयावहाåरक उपयोजन
इतरांमÅये सामाईक करणे’ असते. कामाचे दÖतऐवजीकरण झाÐयावर संशोधक
ÿकाशनासाठी संिहता सादर करतो .
आपÐया संशोधनाचे ÿकाशन करणे ही एखाīा¸या Óयावसाियक कारिकदêतील महÂवाची
पायरी आहे. ‘सवा«चे एकसारखे’ असा ŀिĶकोन नसला तरी सवªसाधारणपणे संशोधन लेख
ÿकािशत करÁया¸या काही िविशĶ पायöया आहेत, ºया पुढील भागात िदÐया आहेत. munotes.in

Page 103

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
103 पायरी–१ योµय मािसक िनवडणे:
योµय मािसक िनवडणे हा अितशय महÂवाचा िनणªय संशोधककास ¶यावयाचा असतो . तुÌही
तुमचे काम कुठे सुपूतª करता यावर तुमचे संशोधन कोणापय«त पोचणार आिण कसा ÿभाव
करणार हे अवलंबून असते.
तुम¸यासमोर असलेÐया पयाªयांपैकì काळजीपूवªक व वेळ देऊन िवचार करावा व मािसकात
सुपूतª करÁयाबĥल मािसका¸या ÿÂयेक घटकाचे िवĴेषण करावे. तुÌही िनवडलेÐया
ÿकाशना¸या पĦतीनुसार शीषªकाची यादी असावी . उदाहरणाथª– मुĉ ÿवेश.
पारंपåरक आराखड्या¸या पिलकडे जाऊन ÿकाशना¸या पयाªयाबĥल िवचार करÁयास
िवसł नये. उदाहरणाथª, खुले संशोधन Óयासपीठ जे शीŅतेने िनÕपतीचा िवÖतृत टÈपा गाठू
शकतात .
लेखन सुł करÁयापूवê तुमचे मािसक िनवडणे Ìहणजे मािसकात पूवêचं ÿकािशत झालेले
संशोधन वगळून संशोधन िवषय घेणे. अनेक मािसके िविशĶ संिहता आराखडा असलेला
लेख Öवीकारतात . Ìहणून िलिहणे सुł करÁयापूवê मािसके िनवडÐयामुळे मािसका¸या
वैिशĶ्याÿमाणे व वाचकांÿमाणे तुमचा लेख िलिहता येतो व अखेरीस तुमचा लेख
िÖवकारÁयाची श³यता वाढते.
पायरी २- लेख िलिहणे:
ÿभावी लेख िलिहणे हे तुम¸या लेख ÿकािशत होÁयासाठी महßवाचे असते. पण जर तुÌही
शै±िणक लेख िलिहÁयासाठी नवीन असला तर, आपÐया लेखनावर ओरखडा उठÁयाची
धाÖती राहते.
तुÌही लेख ÿकािशत करÁयासाठी मािसक िनवडले असेल एक चांगली गोĶ आहे कì,
तुम¸या लेखाचा आधार होऊ शकेल अशी अनेक उदाहरणे पूवê Âया मािसकात ÿकािशत
झालेÐया लेखांĬारे तुÌहांस िमळतील .
तुÌही तुमचा लेख कसा िलिहता हे तुÌही िनवडलेले मािसक , तुमचे िवषय ±ेý, तुÌही िलहीत
असलेÐया लेखाचा ÿकार यावर अवलंबून असते. िलिहताना तुम¸या मनांत कोणता वाचक
आहे यावर सवªकाही Ìहणजे शैली ते Öवłप बदलते. Ìहणून पुढे जाऊन अडकÁयापे±ा या
सवª गोĶéचा िवचार करणे महßवाचे आहे.
पायरी ३- तुमची हिÖलिखत ÿत सुपूतª करणे:
एकदा तुÌही योµय मािसक िनवडले आिण तुमची हÖतिलिखत ÿत तयार झाली कì तुमचा
लेख ÿकािशत करÁयाची पुढची पायरी Ìहणजे हÖतिलिखत ÿत सुपूतª करणे.
ÿÂयेक मािसकाची लेख सादर करÁया¸या िविशĶ अपे±ा असतात ; Ìहणून लेखकासाठी
िदलेÐया सूचना काळजीपूवªक तपासÐया आहेत याची खाýी कłन ¶यावी . munotes.in

Page 104

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
104 तुमची हÖतिलिखत ÿत सुपूतª करताना , तुÌही सवª पायöयांचे पालन केले आहे याची खाýी
कłन ¶यावी . या पायöयांमÅये िनवडलेÐया मािसकाने लेखकासाठी िदलेÐया सूचना,
ÿभावी वेĶनपý िलिहणे, मािसका¸या सुपूतª करÁया¸या पÅदतीचा मागोवा घेणे आिण
तुम¸याकडून संशोधनास आवÔयक मािहती योµयÿकारे सादर केÐयाची खाýी, या गोĶéचा
समावेश आहे. एक मािसकासाठी तुमचा लेख सुपूतª करÁयापूवê ‘सुपूतª करÁयासाठी
आवÔयक पदिनIJयन ®ेणी’ तपासली आहे याची खाýी कłन ¶यावी . अती महÂवा चे हे
ल±ांत ठेवावे कì तुÌही एका मािसकास एक लेख एकच वेळ सादर करावा .
पायरी ४- सम±ेýीय समालोचन ÿिøयेचा मागोवा:
सम±ेýीय समालोचन Ìहणजे तुम¸या संशोधनपर लेखाचे तुम¸या ±ेýातील अिलĮ त²ाने,
अिलĮपणे केलेले मूÐयांकन. समालोचकांना सुĦा काहीवेळा ‘पंच’ Ìहटले जाते व तुम¸या
कामाची वैधता, महÂव व नावीÆय तपासÁयास Âयांना सांिगतले जाते.
ही ÿिøया लेखाचे काटेकोरपणे केलेले सम±ेýीय समालोचन करते व योµय पĦती , ÿत
करÁयाजोगे कायª, ºया मािसकांत ÿकािशत करावयाचे आहे Âया मािसकाचे Åयेय व ÓयाĮी
यामÅये तो लेख आहे याची खाýी देते. संशोधन लेखासाठी गुणव°ा िनयंýण करÁया¸या
महßवा¸या ÿकाराÿमाणे कायª करते.
सम±ेýीय समालोचन ÿÂयाभरणासाठी अितशय उपयुĉ ąोत आहे. जे तुÌहाला तुमचा
लेख ÿकािशत होÁयापूवê Âयांत सुधारणा करÁया स मदत करते. या ÿिøयेचा हेतू सहाÍय
करणे, िजथे लेखक Âया¸या सम±ेýीय सहकाöयांशी संवाद साधतो आिण आिण रचनाÂमक
ÿÂयाभरण िमळते व Âया¸या कायाªसाठी पाठéबा िमळतो .
बहòतेक सवª लेख समशेýीय समालोचनसाठी तयार असतात . काही लेखांबाबत ÿकाशनो°र
सम±ेýीय घेतले जाते, Ìहणजेच समालोचन व वाचक ÿितिøया लेख ÿकािशत झाÐयानंतर
मागवतात .
पायरी ५- उÂपादन ÿिøया:
जर तुमचा लेख ÿकाशनासाठी िÖवकारला तर तो उÂपादन (छपाईसाठी ) पुढे जाईल . या
ÿिøये¸या अवÖथेत तुÌही िनवडलेले मािसक तुमचा लेख ÿकाशनासा ठी तयार करेल.
मािसकाचा छपाई संघ तुम¸या लेखाचे प³के Öवłप तयार करÁयासाठी अनेक कामे करते.
परंतु तुमचे सहकायª ÿिøये¸या िविवध अवÖथेत लागते.
छपाई¸या /िनमाªण करÁया¸या कामामÅये ते पूणª करÁयासाठी िविवध कामे करावी लागतात ,
व िविवध िनणªय ¶यावे लागतात. उदाहरणाथª, तुÌहांला तुमचे पुरावे तपासावे लागतात व
ÓयविÖथत सुधारावे लागतात , आिण Âयाबरोबर एखादा िÓहिडओ तयार करावा का याचा
िनणªय ¶यावा लागतो .
munotes.in

Page 105

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
105 तुमचे संशोधन ÿकािशत झाले–आता पुढे काय?:
अिभनंदन! तुÌही तुमचा लेख यशÖवीपणे ÿकािशत केला. परंतु ÿिøया येथेच थांबत नाही.
तुमचे संशोधन जगाला पाहÁयासाठी ÿकािशत झाले आहे. तुमचा लेख तुÌहाला बघता
आला पािहजे. आिण तो ‘ÿभाव ’ असावा याची खाýी करा.
तुम¸या लेखाचा ‘ÿभाव ’ िनिIJत करणे तुम¸या Óयवसायाची ÿगती करÁयासाठी , तुमचे
संपकªजल वाढिवÁयासाठी आिण नवीन संशोधनासाठी, िव°ीय साठा िनमाªण करÁयासाठी
उपयुĉ होते.
सारांश, हे ल±ात ¶यावे कì, ÿकाशनाची ÿिøया सिवÖतर ÖपĶीकरणासह आंतरजालावर
मािसका¸या संकेतÖथळावर उपलÊध आहे, जे काटेकोरपणे पािहले तर संशोधकास उपयोग
होतो.
६.५ ÿकाशनातील आÓहाने व संधी िवīावाचÖपती पदवी अËयास करणाöया िवīाथा«ना व तŁण अËयासकांना संशोधन लेख
ÿकाशन करÁयाची ÿिøया ही आÓहानपुणª तसेच Öवतःची Óयवसाय कारिकदª Óयापक
करÁयासाठी संधी असते. Ìहणून सामाÆयतः होणाöया चुका ओळखणे व अिधक ÿभावी
लेख Óहावा यासाठी उपयुĉ उपायांची जाणीव असणे आवÔयक ठरते. संशोधन लेखांचे
िविवध ÿकार आहेत. जसे संि±Į वाताªलाप, समालोचक लेख इÂयादी . या मागªदशªक गोĶी
सािहÂय अलोचनासिहत गुणव°ापुणª वा पåरणामसंबंधी लेख पĦतीवर आधाåरत ,
ÓयवÖथापनासंबंधी, िश±ण , मािहतीपूणª िव²ान आिण समाजशाľीय िवīाशाखा संबंिधत
पूणª लेख तयार करÁयाचे Åयेय देतात.
शै±िणक मािसकांसाठी लेख ही अितशय ÖपधाªÂमक कृती आहे आिण हे समजणे आवÔयक
आहे कì, नकार देÁयामागे अनेक करणे असू शकतात . यापुढे, मािसकाची सम±ेý
आलोचना ÿिøया ÿकाशनामÅये महÂवाचा घटक आहे कोणÂयाही हÖतिलिखतसंबंधी सवª
गोĶी मािहत नसतात .
१) तुमचा लेख ÿकाशनास देÁयाची घाई कł नका:
अËयासू लोकांनी संशोधनपर िलिहÁयास Âयां¸या िवīावाचÖपती अËयासा¸या ÿारंभीच
सुरवात करावी . हे गुिपत तुÌहाला िनÕकषª काढÐया¸या ±णापासून तुमचे हÖतिलिखत
ÿकािशत करÁयास भाग पाडत नाही. ‘नेहमीच कामातील कमतरता मािसक ÿकाशकाकडून
ÿÂयाभरण िमळाÐयानंतर आिण वाचकांनी Âया कमतरता ओळखÐयानंतर कळतील ’ या
तÃयावर काहीवेळा लेखकांना अवलंबून रहावे लागते.
Öवयंÿेåरत ŀĶीकोन अÖवीकार व िनराश कमी कł शकते. कृतéचा तािकªक ÿवाह हा
संशोधन कृती Óहावयास हवी असेल तसेच हÖतिलिखत तयार करÁयासाठीही अवलंबणे
योµय ठरते. या कृतéमÅये तुम¸या हÖतिलिखताचे वेगवेगÑया वेळी व वेगवेगÑया िठकाणी
काळजीपूवªक पुनªवाचन याचा या कृतéमÅये समावेश होतो. munotes.in

Page 106

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
106 पुनªवाचन हे संशोधन±ेýात आवÔयक आहे आिण हÖतिलिखतातील अनेक सावªजिनक
समÖया व कमतरता ओळखÁयास मदत करते, जे अÆयथा दुलªि±ले जाते. दुसरी कृती
Ìहणजे तुमचे हÖतिलिखत तुम¸या सहकाöयांमÅये व तुम¸या संपकाªतील इतर
संशोधकांमÅये सामाईक करा व Âयांना ÿÂयाभरण देÁयाची िवनंती करा.
२) योµय ÿकाशक िनवडा:
अनेक संशोधक सवªसाधारणपणे योµय ÿकाशक िनवडÁयाचे अिधक ÿयÂन करत नाहीत .
लेखासाठी योµय मािसक िनवडणे हे िÖवकारा¸या संधी आIJयªकारकपणे वाढिवणे व तुम¸या
Åयेयाÿमाणे तुमचा वाचकवगª वाढिवÁयाची खाýी देते. उदाहर णाथª, ‘एÐसीिÓहअर ’ हे
मािसक लेखाचे शीषªक, सारांश आिण संशोधनाचे ±ेý यां¸या लेखासाठी अिधक योµय
मािसकांची यादी िमळिवÁयासाठी केवळ िलहावे.
अननुभवी अËयासक काहीवेळा एकावेळेस दोन वा तीन मािसकांमÅये आपले संशोधन कायª
सादर करतात . संशोधन नीती व धोरण सुचिवते कì लेखकाने आपले हÖतिलिखत
एकावेळी एकच मािसकात सादर करावे– असे करणे पेच िनमाªण करणारे ठरते आिण Âया
लेखकासाठी, िवīापीठ कमªचाöयांसाठी व समािवĶ मािसकासाठी न³कल अिधकार
समÖया िनमाªण करणारे ठरते.
३) तुम¸या लàय मािसकाचे Åयेय, ÓयाĮी आिण लेखकांसाठी सूचना काळजीपूवªक
वाचा:
तुÌही तुमचे हÖतिलिखत वाचले आिण Âयाचे पुनªवाचन केले, तुम¸या सहकाöयांकडून
ÿÂयाभरण िमळाले आिण मािसक िनिIJत केले कì नंतर महßवाची पायरी Ìहणजे संशोधन
±ेýातील मािसकांचे Åयेय व ÓयाĮी वाचणे. असे केÐयाने तुमचे हÖतिलिखत ÿकाशनासाठी
Öवीकारणाöया श³यता वाढतात . दुसरी महßवाची पायरी Ìहणजे ‘लेखकांसाठी सूचना’
िमळवून उतरवून घेणे व तुम¸या हÖतिलिखताशी Âया ताडून पहाणे.काही ÿकाशक असे
सांगतात कì पाचपैकì एक लेख लàय मािसकाची शैली व आराखडा आवÔयकता पूणª करत
नाही, ºयामÅये साधारणपणे आकृती, तĉे आिण संदभाªची िवशेषÂवाने गरज असते.
अिÖवकार िविवध वेळेवर व िविवध ÿकारात येते, जर तुमचे संशोधन उिĥĶ लàय
मािसका¸या Åयेये व ÓयाĮीशी िमळतेजुळते नसेल, िकंवा जर तुमचे हÖतिलिखत लàय
मािसका¸या आरखड्याÿमाणे बांधीव व आखीव नसेल िकंवा हÖतिलिखत लàय
मािसका¸या ÿकाशना¸या अपे±ा पूणª करत नसेल तर हÖतिलिखत सम±ेýीय
अलोचनासाठी न जाता संपादका¸या लेखनमेजापासुनच नकार पाठिवला जातो.
संपादकाकडून नकार हे लेखकाचे मन मोडÁयाचे कारण बनू शकते, Âयांना Âयांचा मौÐयवान
वेळ फुकट गेÐयासारखे वाटू शकते आिण Âयां¸या संशोधन िवषयांसंदभाªत ते उÂसाह
हरवतात .

munotes.in

Page 107

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
107 ४) तुम¸या शीषªकाने व सारांशाने ÿारंभ ÿभावी करा:
शीषªक आिण सारांश हे घटक हÖतिलिखताचे महßवाचे घटक आहेत कारण हे पिहले घटक
आहेत जे मािसक संपादक पाहतो . खालील मुĥे ल±ांत ठेवावेत.
 लेखाचा मु´य िवषय शीषªकात संि±Įपणे यावा शीषªकात तुमची िसĦांतातील
भागीदारी ÿितिबंिबत Óहावी.
 संि±Į łप सावधनतेने रेखाटावे व Âयाने अËयासाची Åयेय व ÓयाĮी Óयापली जावी,
मूळ समÖया मांडली जावी आिण िसÅदांत, वापरलेली पĦत, तयार केले मािहती
(डेटा), मु´य िनÕपती , मयाªदा आिण िसÅदांत व Óयवहारात अवलंब या सवा«चा
उÐलेख असावा .
५) तुम¸या हÖतिलिखताचे मु´य पाठ्य, संदभªसूची, तĉे व आकृती याÿकारे
Óयावसाियकतेने संपादन (केवळ ÿत वाचन नाही):
शाľीय लेखनाची वैिशĶये ÖपĶ असावीत . हÖतिलिखत ÿकाशनासाठी देÁयापूवê, असा
उपदेश िदला जातो कì, तुम¸या संिहतेचे Óयवसाियकतेने संपदान कłन ¶या. सम±ेýीय
समालोचन करणाöया मािसकास पाठिवलेला लेख सम±ेýीय समालोचनासाठी
पाठिवÁयापूवê संपादकìय मंडळाकडून िचिकÂसकतेने तपासला जातो. अनेक संपादक
ąोतांकडून िमळालेÐया मािहतीनुसार Âयांना सुपूतª केलेÐया लेखांपैकì ३० ते ५० ट³के,
लेख सम±ेýीय समालोचन पायरीपूवê अÖवीकार केले जातात . आिण अिÖवकार
करÁया¸या अनेक कारणांपैकì मु´य कारण आहे िनकृĶ भाषा. योµयÿकारे िलिहलेले
संपािदत केलेले आिण सादर केलेले पाठ्य ýुटीिवरिहत ÿितमा ÿ±ेिपत करेल, जी तुमचे
काम ÿकाशना¸या जगताने िवचारात घेतले आहे याची खाýी देईल. ÿसंगानुłप,
समालोचकांनी केलेÐया िवनंतीमुळे संपादनाची दुसरी फेरी घेतली जाते.
लेखक Âयां¸याबाजूने Âयां¸या हÖतिलिखता चे संपादन सावधिगरी बाळगून सुलभ कł
शकतात . यामÅये Âयां¸या Öव हÖतिलिखत ÿतीचे अचूकतेसाठी व शÊदÿयोगांसाठी केलेले
वाचन येते. शÊदÿयोग (अनावÔयक व ÿमाणीभूत वणªन उदाहरणाथª, ‘हे येथे ल±ात ¶यावे’
आिण ‘लेखकाचा िवĵास आहे.’) टाळावेत आिण तेÓहा हे सवाªथाªने पूणª होईल व
ÿकशनासाठी तयार असेल तेÓहा संपादनासाठी पाठिवणे हे सवª येते. Óयावसाियक संपादन
करणाöया कंपनी गलेलठठ् मोबदला मागतात Ìहणून लेखा¸या अनेकवेळा संपादन फेöया
करणे हे आिथªकŀĶया श³य नाही. मायøोसॉÉट वडª मधील ‘शुÅदलेखन व Óयाकरण
तपासनीस वा ‘úामरली ’ या साधनांचा वापर तुम¸या लेखासाठी करणे केÓहाही योµय आहे
पण ÿÂय± संपादनाचा फायदा िनिवªवाद आहे.
६) हÖतिलखीतासह शीषªपý जोडा:
लàय मािसका¸या संपादकास वा ÿमुख संपादकास उĥेशून िलिहलेÐया शीषªपतýाचे महßव
कमी समजू नये. अनेक संपादकìय मंडळे सांगतात कì आपला लेख सुपूतª करणारे अनेक munotes.in

Page 108

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
108 जण शीषªक जोडत नाही, जे अÂयंत आवÔयक असते. कारण ते संपादकाला हे पटिवÁयाची
संधी लेखकास देते कì, Âयांचे संशोधनकायª समालोचनासयोµय आहे.
Âयाचÿमाणे, शीषªपýावरील आशय वेळ काढून वाचÁयासार खा असावा . काही अननुभवी
अËयासक शीषªपýात Âयां¸या लेखांचा सारांश, िचकटवतात /िलिहतात – कì ‘हे
ÿकाशनासाठी पुरेसे आहे’ हा िवचार कłन , असे िलिहणे न³कìच टाळावे. चांगले शीषªपý
ÿथम लेखा¸या मु´य सुýाची संरचना मांडते, दुसरे–लेखाचे नावीÆय ÖपĶ करते आिण
ितसरे–लàय मािसकाची व हÖतिलिखताची समपªकता याचे समथªन करते. असे सूिचत
केले जाते कì शीषªपý अÅयाª पाना¸या मयाªदेतच िलहावे.
७) समालोचकांचे मतÿदशªन सावधानतेने ल±ात ¶या:
सामाÆयतः संपादक वा ÿमुख संपादक ÖपĶपणे सांगतात कì, हÖतिलिखताचा िÖवकार
समालोचकाकडून वा समालोचकाकडून पुरिवलेÐया िशफारशé¸या आधरावर ‘सुधारा व
पुनªसुपूतª करा’ या तßवावर असेल. ही उजळणी हÖतिलिखतात मु´य कéवा छोटे बदल
करÁयासाठी आवÔयक असते. अननुभवी अËयासकांनी उजळणी मामुली ÿिøयेतील काही
महßवाचे घटक समजावयास हवे. ÿथम उजळणी Óयासंगी पĦतीने करणे महÂवाचे. दुसरे,
समलोचकांकडून िमळालेÐया िटकांकडे ल± देणे महÂवाचे व नजरचूक टाळावी . ितसरे,
मािसकाकडून िदÐया गेलेÐया वेळेत हÖतिलिखताचे पुनªसादरीकरण Óहावे. चौथे, उजळणी
ÿिøया अनेक फेरéची असू शकते.
उजळणी ÿिøयेत दोन महÂवाचे दÖतऐवज अपेि±त असतात . पिहले दÖतऐवज Ìहणजे
समालोचकांकडून िमळालेÐया िटकां¸या सुधारणा केलेले व Âया सुधारणा केÐया¸या खुणा
केलेली सुधाåरत हÖतिलिखत ÿत. दुसरे दÖतऐवज Ìहणजे संपादकांना लेखकांनी िदलेÐया
िववेचनाÂमक ÿितसादाचे पý. हा दोन दÖतेवज काळजीपूवªक तयार करावीत .
हÖतिलिखताचा लेखक समलोचकानी केलेÐया िटकांशी सहमत वा असहमत असू शकतो .
(करारनामा खास बढावा देतो ) आिण Âयां¸या ितकांचे अवलंब करÁयास नेहमीच बांधील
असतो असे नाही, परंतु ÿÂयेक गोĶीसाठी Âयां¸या या कृतéचे समथªन करणे आवÔयक आहे.
थोड³या त, ÿकाशनासाठी सुपूतª केलेÐया हÖतिलिखयांचे ÿमाण वाढत आहे हे ल±ांत
¶यावे व मािसकाकांकडून हÖतिलिखत िÖवकारले जावे यासाठी हÖतिलिखत तयार
करÁयाची ÿिøया चांगली ठरवावी . ‘उ¸च ÿभाव ’ असलेली मािसके Âयांना सुपूतª केलेÐया
लेखांपैकì १० ट³के लेख िÖवकारतात , असे असले तरी िवशेषांक वा िवशेष िवषय
िवभागा¸या संदभाªत सामाÆयतः ४० ट³के लेख िÖवकारले जातात . अËयासकांनी Âयांचा
लेख नाकारला गेला तरी राजीनामा देऊन (Âयावर पुनः काम करावे). (नवीन लेखास)
दुसöया मािसकात पाठवावा व Âयां¸याकडून िÖवकारÁयापूवê वरील भागात िदलेÐया
मुīांकडे योµय अवधान देऊन िनयोजन व काळजीपूवªक अवलंबन करावे. यािशवाय
खालील मुĥे िवīावाचÖपती पदिवसाठी अËयास करणाöया िवīाथा«ना व इतर
अËयासकांना Âयांचे काम ÿकािशत करÁयासाठी तसेच Âयांची शै±िणक कारिकदª उÂपादक ,
उÂसाहवधªक व बि±सपाý होÁयासाठी मदत करतील .
munotes.in

Page 109

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
109 ६.६ अनुøमािणका व उÐलेखसूची एखाīा मािसकाची ÿितķा ते मािसक िकती सारांश व अनुøमािणका सेवा समािवĶ करते
यावर ठरवली जाते. मागील काही वषाªपासून असे िनरी±ण आहे कì लेखक चांगले
अनुøिमत मािसक शोधतात . हे घडत आहे कारण बहòदा महािवīालये व संÖथांकडून
पुढील बढतीसाठी लेख ÿकाशनाची गरज आवÔयक ठरवली आहे. असो, मोठा ÿij हा आहे
कì, ‘अनुøिमत मािसक ’ Ìहणजे काय? अनुमािसक अनुøिमत Ìहटले जाते तेÓहा ते
Öथािनक मािहतीनुसार, ÿादेिशक मािहतीनुसार िकंवा एखाīा खंडीय मािहतीनुसार Âयाचे
दÖतऐवजीकरण झाले असते? उपलÊध मािहतीनुसार पुढील काही पåर¸छेदांमÅये आपण
अनुøिमत मािसकांचा इितहास काय? अनुøिमतता Ìहणजे काय? व न–अनुøिमत Ìहणजे
काय? हे पाहणार आहोत .
उÐलेिखत अनुøम ही उÐलेिखत लेखांची अनुøिमत यादी आहे, जी उÐलेिखत
मािसकां¸या यािदसह उÐलेिखत लेखांची यादी असते. उÐलकेिहत लेख हा ľोत समजला
जातो व उÐलेिखत मािसक संदभª समजला जातो. सारांश व अनुøिमत सेवा हे उÂपादन
मािसक संदभª समजला जातो. सारांश व अनुøिमत सेवा हे उÂपादन आहे जे संपादक
िवकतो ; वा उपलÊध कłन देतो. मािसका¸या आशयाचा उपलÊध मािहतीतील िवषय
शीषªक वापłन (मु´य शÊद, लेखकाचे नांव, शीषªक व सारांश इ.) शोध घेता येतो. समपªक
ऑनलाईन सारांश याडील ÿितिनिधÂव िमळते आिण अनुøिमत सेवा असते हे
मािसका¸या यशÖवीतेसाठी आवÔयक घटक असतो . आजकाल ऑनलाईन शोध घेतला
जातो Ìहणून हे अÂयावÔयक आहे कì मािसकाला समपªक ऑनलाईन ÿणालीमÅये
ÿितिनिधÂव िमळाले. उÐलेख अनुøमिणका हे संदभªसूची मािहती आधाराचा एक ÿकार
आहे. संदभाª¸या (उÐलेखा¸या) अनुøिमकेमुळे ÿकाशन दरÌयान उपयोगकÂयाªस आधीचे
दÖतऐेवज कोणती व नंतरचे दÖतऐवज कोणते हे Öथािपत करता येते.
उÐलेखाची अनुøमिणका ही ÿथम १२ वय शतकात िहāू सािहÂयात आढळते,
उÐलेखकÂयाªकडून ÿिसÅद झालेली आढळते. उदाहरणाथª, शेफडª उÐलेखसूची (१८७३ –
१९६० मÅये »युमेन गारफìÐडस् वै²ािनक मािहती संÖथा (ISI) ने शै±िणक मािसकात
ÿथम उÐलेखसूची ÿकािशत केली. यांत ÿथम िव²ान उÐलेखसूची (SCI) आिण नंतर
सामािजक शाľाची उÐलेखसूची आिण कला व मानववंशशाľ उÐलेख सूची. १९९७
मÅये ‘साईटसोयर ’ Ĭारा ÿथम Öवयंचिलत उÐलेखसूची तयार झाली. अशा ÿकार¸या
मािहतीसाठी दुसरे ľोत गुगल Öकॉलर व एÐसीिÓहअरªस ÖकूÈस.
एलदकालीन मु´य उÐलेखसूची सेवा:
SCI व SCI िवÖतारीत थॉÌसन åरटसªचा भाग असलेली ISI ne ÿकािशत केलेली, वर
उÐलेिखÐयाÿमाणे SCI ही ISI ने उÂपािदत केलेली व इयुमेन गारिफलड्स (१९६४ ) यांनी
िनमाªण केली SCI मािहतीची दोन Åयेये होती. पिहले Åयेय–ÿÂयेक वै²ािनकाने काय
ÿकािशत केले हे ओळखणे व दुसरे, Âया वै²ािनकाकडून कुठे व कसे लेख उÐलेखले गेले.
SCI ¸या इले³ůॉिनक Łपास ‘िव²ानाचे जाल’ असे Ìहणतात . SCI िवÖतारीत
उÐलेखसूची ने ८०७३ मािसकात १७४ िव²ान शाखे¸या िव²ान संपादनातून िदले. munotes.in

Page 110

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
110 ÖकोÈस:
ÖकोÈस (इिÐसिÓहअर ) संदभाªसूची असलेली मािहती ºयामÅये शै±िणक लेखासाठी सारांश
व संदभाªसूची िदली आहे. यामÅये ५००० ÿकाशकांची २१००० शीषªके आहेत. व हे
केवळ ऑनलाईन उपलÊध आहे.
भारतीय संदभªसूची (ISI):
ठरािवक काळानंतर भारतीयां¸या संशोधनाची कामिगरी तपासÁयासाठी ऑनलाईन संदभª
मािहती देणारे नवीन वेब Óयासपीठ . हे २००९ मÅये Öथापन झाले. ICI ८०० पे±ा अिधक
मािसके, जी भारतातून िव²ान , तंý²ान, वैīकìय िव²ान व सामािजक िव²ान या िवषयावर
लेख ÿकािशत करतात Âयाची मािहती देते.
यािशवाय ‘साईट िसअर ’ व ‘गुगल Öकॉलर ’ हे मोफत ऑनलाईनवर उपलÊध आहे.
६.७ समालोचन कł मेåरअम वेबÖटर ऑनलाईन शÊदकोषानुसार ‘वाđयचौयª करणे’ Ìहणजे ‘कÐपना वा
दुसöयाचे शÊद आपले Öवतःचे आहेत Ìहणून वापरणे. (दुसöयाचे सािहÂय) ľोतास ®ेय न
देता वापरणे. सािहिÂयक चोरी करणे.’
नवीन असÐयाÿमाणे वा मूळची असÐयाÿमाणे आधीच अिÖतÂवात असलेÐया ľोतातील
कÐपना वा िनिमªती सादर करणे.
दुसöया शÊदांत वाđयचौयª हे फसवणूकìचे कृÂय आहे. यामÅये दोÆही समािवĶ होते –
दुसöयाचे कायª चोरणे आिण Âयाबĥल खोटे बोलणे.
खालीलपैकì सवª गोĶी वाđयचौयª Ìहणून गणÐया जातात:
 इतर कोणाचे काम तुमचे Öवतःचे काम Ìहणून बदलणे.
 ®ेय िदÐयािशवाय दुसöया¸या शÊदांची वा कÐपनांची न³कल करणे.
 उधृते अवतरणिचÆह वापरÐयािशवाय सादर करणे.
 उधृतां¸या ľोताबĥल चुकìची मािहती देणे.
 शÊद बदलणे, परंतु ľोतास ®ेय न देणे, वा³य रचनांची न³कल करणे.
 जे तुम¸या कायाªचा अिधक भाग Óयापते अशा अनेक शÊदांची वा कÐपनांची न³कल
करणे.
Âयाचे ®ेय īा वा नका देऊ तरी (ते वाđयचौयª गणले जाते.) (आमचा ‘प³का वापर’ हा
िवभाग पहा.)
वाđयचौयाªचे अनेक ÿसंग ľोता¸या उÐलेखाने टाळता येतात. munotes.in

Page 111

शै±िणक िलखणातील समÖया व आÓहाने
111 फĉ िविशĶ सामुúी ľोताकडून घेतली आहे याचा िनद¥श करणे आिण तुम¸या वाचकांना
तो ľोत सापडÁयासाठी आवÔयक मािहती उपलÊध कłन देणे एवढे वाđयचौयª
थांबिवÁयासाठी उपयुĉ ठरते. आमचा ‘उÐलेख’ हा िवभाग उÐलेख योµयÿकारे करत
असता हे समजÁयासाठी पहा.
आकृती, िÓहिडओ (िचýफìत) व गाÁयाचा तुकडा तुम¸या कामात परवानगी
िमळाÐयािशवाय वापरणे िकंवा अचूक उÐलेख न देणे हे वाđयचौयª आहे. खालील कृती
आज¸या समाजात अिधक आढळता त. Âयांना ÿिसĦी िमळाली असली तरी ते वाđयचौयª
Ìहणूनच मानले जाते.
 तुम¸या Öवतः¸या लेखासाठी वा संकेतÖथळासाठी दुसöया संकेतÖथळावłन
िवशेषतः आकृतéची न³कल करणे.
 दुसöयां¸या िचýफìतीवłन आपली िचýफìत बनवणे िकंवा ÿतअिधकार असलेले
संगीत वाīतुकडा Ìहणून वापरणे.
 दुसöया Óयĉì¸या ÿतअिधकार असलेÐया संगीतावर सादरीकरण करणे.
 िवशेषÂवाने दुसöया रचनेवłन घेतलेÐया संगीत तुकड्यावर रचना कłन, खरोखरच,
हे माÅयम अशी पåरिÖथती िनमाªण करते कì ºयात कामात उÐलंघन झाले वा नाही हे
ठरिवणे कठीण जाते. उदाहरणाथª,
o छायािचý वा ÿतअिधकार असलेली ÿितमेची Öकॅम ÿितमा (उदाहरणाथª, एखाīा
पुÖतका¸या मुखपृķाचे छायािचý Âया पुÖतकाचे ÿितिनधीÂव करÁयासाठी एखाīा¸या
संकेतÖथळावर ठेवणे.)
o ®वण वा िचýिफतीचे अहवालीकरण करणे ºयामÅये संगीत वा Åवनीफìत पाĵªभूमीवर
वाजत आहे.
o ŀ³कायाªचे Âयाच माÅयमात पुनªिनमाªण करणे (उदाहारणाथª, दुसöया कोणा¸या
छायािचýाची रचना व िवषय वापłन (Öवतःचे) छायािचý काढणे.)
o दुसöया माÅयमा¸या ŀक् कायाªचे पुनिनमाªण करणे. (उदाहरणाथª, दुसöया Óयĉé¸या
छायािचýाजवळ जाणारे िचý काढणे.)
o ÿत अिधकार असलेÐया ÿितमेचे वा िचýिफतीचे, ®वणिफतीचे (Âया¸या मूळ
मागाªÿमाणे केले तरी) पुनªिम®ण करणे वा ितला कापणे.
o या व इतर पåरिÖथतéची वैधता Âया¸या हेतूवर व संदभाªवर अवलंबून असते ÂयामÅये
ते उĩवतात. दोन सुरि±त मागª या पåरिÖथतé¸याबाबत ¶यावे ते Ìहणजे-
१) Âयांना पूणªपणे टाळावे.
२) कायª Âयाचा वापर परवानगीने करेल आिण Âयाचा उÐलेख योµयÿकारे करेल. munotes.in

Page 112

शै±िणक संÿेषण आिण लेखन
112 खलील आकृती संशोध लेख ÿकािशत करÁयाची ÿिøया दाखवते.
लेख ÿकािशत करÁयाची ÿिøया तुमचे संशोधन पूणª करा.  मूळ काम ओळखा.  मािहतीची नŌद आलेख व त³ÂयांमÅये करा. हÖतिलिखत तयार करा.  लेख मािसक वा अिधवेशनाने सुचिवलेÐया आराखड्याÿमाणे तयार करा.  चांगली गुणव°ापूणª आकृती तयार करा. लेखाची उजळणी हÖतिलिखत सादर करा.  मािसका¸या / अिधवेशना¸या पोटªलवर लेख चढवा. हÖतिलिखताचे समालोचन होते.  २.३ Óयĉì कामाचे समालोचन करतात.  ÿÂयाभरणास महßव īावे व उपयोजन करणे. िनणªय  समालोचकांकडून िमळालेÐया ÿÂयाभरणावर अवलंबून लेख केला जातो, सुधारणा करÁयास सांिगतले जाते.  लेख अÖवीकार िÖवकार  अखेरची गुणव°ेची तपासणी.  ÿकाशना¸या रांगेत ठेवला जातो.
उÐलेखसूची पुÖतके व लेख यांतील दुवा तयार करतात. दुसöया शÊदांत, हे जे आपÐयाला
कÐपना वापरÁयास परवानगी देतात व दुसöयांना वापरÁयासाठी पुढे संøमीत करतात.
६.८ ÖवाÅयाय १) वाđयचौयª Ìहणजे काय ?
२) वाđयचौयª संदभाªत ‘करा’ व ‘टाळा’ सिवÖतर िलहा.
३) िविवध ÿकार¸या वाđयचौयाªची यादी तयार करा.
४) ÿकाशनाची ÿिøया ÖपĶ करा.
५) संदभªसूची ÖपĶ करा.

*****
munotes.in