Page 1
1 १
यावसाियक समाजकाय
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ यावसाियक समाजकाया ची संक पना
१.३ यावसाियक समाजकाया या या या
१.४ यावसाियक समाजकाया चा अथ
१.५ यावसाियक समाजकाया चा उ ेश
१.६ यावसाियक समाजकाया ची वैिश य े
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.९ संदभ सूची
१.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) यावसाियक समाजकाया ची संक पना समज ून घेणे.
२) यावसाियक समाजकाया चा अथ जाणण े.
३) यवसाियक समाजकाया चे उ ेश जाणून घेणे.
४) यावसाियक समाजकाया ची वैिश य े समजून घेणे.
१.१ तावना
आप या द ेशात समाजस ेवेची स ु वात फार ाचीन का ळापासून झाली आह े. मानव
समाजस ेवा अि त वात आला याव ेळी यांना इतरा ंचा सहवास आव यक होता . मानव हा
समाज शील ाणी अस याम ुळे समूह क न राहण े ही या ंची उपजत भावना आह े. समूहात
राहत असताना इतरा ं या गरजा भागिवण े याच भावन ेतून समाजस ेवेचा उगम झाला .
भारतात समाजस ेवची उ वल पर ंपरा आह े. समाजस ेवेतून सामािजक काय करण े या
गो ीला फार मह व िदल े जात े, पर परा ंना सहा य करण े, गरजूंना मदत करण े, दुब ल
घटका ंसाठी िवकास काय राबिवणे, हे वेगवेग या धमा त अिभ ेत आह े.
वातं यो र का ळात समाजकाया ला गती ा झाली . वातं य प ूव काळातील
समाजस ेवेबरोबर समाज काया ची या ी का ळानु प वाढत ग ेली. यामध ून समाजस ुधारक
िनमा ण झाल े. पूव जे समाजकाय सेवाभावी व ृ ीने िनः वा थ पण े केले जात होत े. मा munotes.in
Page 2
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
2 नजीक या का ळात समाजस ेवेचा नवीन ि कोन उदयास आला . यालाच यावसाियक
समाजकाय असे हणतात . समाजकाया चे यावसाियक व प ह े अलीकड या का ळात
झालेले बदल आह े. समाजकाय करताना िव िश कार या मानिसकत ेची गरज असत े ही
मानिसकता िनमा ण कर यासाठी व शा शु प तीन े समाजकाय कर यासाठी िश णाचा
सार कर याबरोबर सामािजक काया चे िश ण द ेणा या सं थां व महािव ालयाची िनिम ती
झालेली िदस ून येते. या े ातून अन ेक िव ाथ यावसाियक समाजकाया चे िश ण घ ेत
आहेत. वेगवेग या कारच े सामािजक स ंशोधनदेखील याच स ं थांकडून िदल े जात आह े.
ि शि त समाजकाया या मदतीन े आज अन ेक सं थां यावसाियक काया साठी थापन
झा या आह ेत.
१.२ यावसाियक समाजकाया ची संक पना
यावसाियक समाजकाय ही एक यावसाियक स ेवा आह े. याचा उपयोग वैयि क िक ंवा
सामुदाियक सहा य कर यासाठी क ेला जातो . आप या िव िश इ छा व यो यत ेनुसार
सामािजक इ छा व यो यत ेला समाधानकारक समाजकाय केले जाते आिण या ंचा अप ेि त
मोबदला घ ेतला जातो . याला यावसाियक समाजकाय असे हणतात .
यावसाियक समाजकाया त समा जकाया चे यावसाियकरण झाल ेले िदसून येते. मा याम य े
ि श ण व शा शु ाना या आधारावर सामािजक काय केले जात े. सामािजक काय
करणा या य ना इतरा ं या गतीन े आन ंद घेत असत े. यांना आपण मदत करतो त े
मदतीचा उपयोग क न वावल ंबी होतात िक ंवा आिथ क फायद े िमळवतात. यामुळे
समाजकाय करणा या य ना मानिसक सामाधान लाभतो . यावसाियक समाजकाया त
मानवाची द ुःखे व या ं या सम या द ूर करण े यासाठी ब ुि म ा वापरण े व यो य ेरणांचा
उपयोग करण े अपेि त असत े. यश वी जीवन जग याची मता य िकंवा समाजाम य े
िनमा ण करण े असे काय समाजकाया त केले जात े. मा काय कता ि श ण घ े यासाठी
भांडवली ग ुंतवणूक करीत अस याम ुळे ि श णान ंतर सामािजक काय करीत असताना
मोबद याची अप े ा केली जात े.
https ://www.kopykitab.com
munotes.in
Page 3
यावसाियक समाजकाय
3 १.३ यावसा ियक समाजकाया या या या
यावसाियक समाजकाय हणज े िनः वाथ व ृ ीने समाजकाय न करता समाज काया तून
मोबद याची अप े ा ठेवली जात े याला यावसाियक समाजकाय असे हणतात .
यावसाियक समाजकाय हणज े मानवा या ेम, सुरि तता व नव े अनुभव घ े या या
गरजांची सेवेतून केली जाणारी प ूत ता होय .
या कार े आपणास यावसाियक समाजकाया ची या या करता य ेते.
१.४ यावसाियक समाजकाया चा अथ
समाजकाया चा अथ आपणास अन ेक पैलूतून अन ेक कारा ंनी जाण ून घेता येतो तो
खालील माणे.
१.४.१ य स ेवा व मदत द े याची ि या :
यावसाियक समाजकाय हणज े िविश िवचारा ंनी, ि कोना ंनी, िस ांतानुसार वाग ून
िविश भावना ंनी मदत द े याचे िनि त उ ेश अस यान े व िवशेष प तीन े दे यात आल े या
मदतीम ुळे िवशेष अस े प रणाम साध ने श य होत े.
य स ेवा व मदत द े याची ि या क शी घडावी , मदत द े याचे माग काय, हे समाजकाय
सांगतो. मदत द ेताना क शी िदली. कोणती िदली या इतक ेच मह वाच े मानल े जात े. ही
मानवाला मानवत े या आधारावर िदली जाणारी स ेवा आह े. सेवा िविश तह ने िदली जात े.
सेवेचा आधार लोक शाही िवचार णाली अस ून ही स ेवा यावसाियक , कायम व पान े
भाव साधणारी , काम कर याची िव िश प त असणारी आह े. ा स ेवेमागे िविश उ ेश
असतो . या ार े मनोसामािजक सम या (मानिसक सम या व सामािजक जीवनातील
सम या ) सोडव या जातात . बदल घ डव याच े, (िवचारात , जीवनात ) यो य सहस ंबंध व
नातेसंबंध िनमा ण कर याच े काय , समायोजन , िवकास व गती घडव याच े काय
समाजकाय करत े.
मदत द े यामागील क याणकारी उ ेश समाजकाया त िनि त असतात . उ ेश प
अस यान े केले या मदतीच े िनि त , हवे तेच व अप ेि त अस ेच प रणाम साधल े जातात .
१.४.२ लोकशाही मू यावर आधा रत समाजकाय
समाजकाय लोक शाही मू यावर आधारल ेले आहे. यात मानवाला मह वाच े थान आह े सव
मानव समान असतात . सवा चा समान स मान समाजकाया त केला जातो . सवा ना समान
अिधकार असतात . िवचार कर याच े, िनवडी या िनण याचे, कृती कर याच े अिधकार
सवा ना समान असतात . आप या अिधकारा ंचा वापर कर यास सव वत ं असतात .
वतः या प तीन े जीवन जग यास य ेक य वत ं असत े. वतः या जबाबदा या
कत य व भ ूिमका य ेकाने पार पाडाय या असतात . जे हा याम य े काही अडथ ळे िनमा ण
होतात . ते हा भ ूिमका यवि थतपण े पार पाड या जात नाहीत िक ंवा अयो य कार े पार munotes.in
Page 4
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
4 पाडतात . अडथ ळे दूर कर याच े व सवा ना आपल े अिधकार वापर यास पोषक प रि थती
िनमा ण कर याच े काय समाजकाय करत े. समाजाला यो य नाग रक , लोकशाहीत राह यास
यो य सद य , गट जीवन जग यास य घडव याच े काय समाजकाय करत े. य या
िवकासात ून ते घडत े.
१.४.३ समाजकाय समाजाची गती घडवत े :
याय, सहजीवन , सिह ण ुता, समायोजन , ऐ य, एकि तपणा , स य, नीतीिनयम अिह ंसा हे
समाजकाया चे आचार आह ेत. थोड या त लोक शाही त व े मानवािधकार व मानवता ह े
समाजकाया चे आधार आह ेत. समाज यव था समाजजीवन , य च े जीवन , कुटुंबाचे
जीवन या ंना िव क ळीत न करता समाजाला प ुढे ने याचे, यात गती घडव ून आण याच े
काय समाजकाया ारे केले जाते. हणूनच समाजकाय समाजाची गती घडवत े.
१.४.४ समाजकाया ची काय समाजा या गरज ेनुसार ठरतात :
समाजकाय समाजात अि त वात अस णा या नीतीिनयमा ं या चौकटीत काय करत े.
समाजाच े नीतीिनयम समाजकाय ा धरल े. समाजकाया ची वतःची म ु ये ही कामाचा
आधार असतात . समाजा या अि त वाला पोषक व मानव क याणाला प ूरक अ शी मू् ये व
िनयम स माजकाया त आधारभ ूत मानली जातात . समाजकाया चे, मानवत ेचे,
मानवािधकारा ंचे, लोकशाहीचे नीतीिनयम ह ेच समाजकाया चे नीतीिनयम होत .
समाजकाय हणज े मानवाच े क याण साध यासाठी स ि थतीत ज े जे करता य े याजोग े
आहे ते सव करण े होय. समाजकाय वै ािनक ानावर आधारल ेले असत े.
यावसाियक समाजकाया त काय क या चा ि कोन व ै ािनक असतो . काय कता ाना या
आधार े काय करतो . अचूक, िनि त व प ूण मािहती या आधार े, समाजकाया ला मदत क ेली
जाते. यातील िस ा ंताचा व त व ानाचा ि कालबािधत उपयोग व प रणाम िस झाल ेला
असतो . यामुळे िस ांत कामाला िनि त िद शा देतात.
समाजकाय हे वै ािनक काय अस यान े मािहतीच े संकलन क ेले जाते. मािहतीची प त शीर
मांडणी क न सार काढल े जाते. िन कष काढून उपाययोजना क ेली जात े व कामाची प ु हा
तपासणी क ेली जात े. असे वै ािनक प तीन े मदत करणार े काय हणज े समाजकाय होय.
१.४.५ य , समाज स ं कृती या ंचा एकि त िवचार :
यावसाियक समाजकाया त य , समाज , सं कृती या ंचा एकि तपण े िवचार क ेला जातो .
माणसा या िवकासात ून गटा ंचा िवकास व गटा या िवकासात ून समाजिवकास असा यापक
िवचार क ेला जातो . याम य े सव समाव ेशकता व एक ची भावना असत े. य जव ळ जे
असत े ते ितने एकटीन े िमळवलेले नसत े, तर ते ितला समाजाम ुळे िमळालेले असत े हे िवचार
समाजकाया त असतात .
munotes.in
Page 5
यावसाियक समाजकाय
5 १.४.६ यावसाियक समाजकाय समाजो म ुख यवसाय :
ाईड ल ँडर या ंनी समाजकाया चा अथ सांगताना हटल े आहे क , लोकशाही िस ा ंत व
मानवािधकारा ंना य ात उतरव यास , यांना य जीवनात आण यात समाजकाय
मदत करत े. सव समाजासाठी यो य जीवन तर िनमा ण कर यास त े मदत करत े, सामािजक
सुर ा द ेते व मानवा या सामा य गरजा ंची जस े ेमाची गरज , मा यत ेची वा य म वाची
गरज, दजा िमळिव याची गरज . या सवा ची समाजकाय पूत ता करण े, शेवटी ह े प
करावेसे वाटत े का यावसाियक समाजकाया चा ानाचा िततका जा त काय कता अ यास
करील . तसेच िजतक े याच े िचंतन, मनन व अ यासा या आधार े काय कता िजतका
डोळसपणे व त ुि थती पाह न काम करील िततका समाजकाया चा अथ अिधकािधक प
होत जाईल व याची च ंड या ी ल ात य ेईल. या ीन े येक काय क या ने िचंतन व
काय करायला हव े.
आपली गती तपासा :
१) यावसाियक समाजकाया चा अथ िवशद करा .
१.५ यावसाियक समाजकाया चा उ ेश
समाजकाया त हेतू िकंवा उ ेश यांचा केले या कामा ं या प रणामा ंशी जवळचा संबंध असतो .
कृती या प रणामात क ृती कर यामागील उ ेश मह वाचा ठरतो . कारण हा उ ेश कृतीचा
माग ठरवतो . काय क या चा वाग यामागचा ह ेतू काय क या ला व इतरा ंनाही प असतो व तो
एकच हणज े क याणाचा असतो . मनात एक व दाखव याचा एक अस े दोन िनरिनरा ळे हेतू
नसतात . यामुळे काय क या त नसतो . याची सदसि व ेकबु ी, नीतीत व े, ान इ . याला
यो य माग दाखवतात . या या उ ेशात व या या वाग या -बोल यात िवस ंगती नसत े.
समाजकाया या ह ेतूत वाथ नसतो . ेय घे याची इ छा नसत े, यामुळे समाजकाया या
हेतूने केलेले काम भावी होत े. समाजकाया चे हेतू, कामाच े माग व कामाची प त ह े सव च
वैिश पूण व अप ेि त प रणाम साधणार े असतात . समाजकाय करताना व ेगवेग या
सम या ंचा िवचार क ेला जातो . आिथ क िवकासा शी संबंिधत अस णा या सम या , सामािजक
सम या , जाती व धम भेद, आरो य व िश णाशी िनगिडत अस णा या समाजस ेवा अशा
अनेक सम या ंचा िवचार समाजकाया त केला जातो . सामािजक या य व समता थािपत
कर या या ीन े दुब ल घटका ंना सा य करण े हा सामािजक काया चा मु य उ ेश असतो .
समाजाम य े सकारा मक ि कोन िनमा ण करण े समाजाला यो य िद शा देणे हे घटक
मह वाच े अस याम ुळे समाजकाया चे पुढील उ ेश डो यासमोर घ ेऊन समाजकाय केले
आहे.
१.५.१ पु हा थापना :
जे हा अप ेि त काय िकंवा भूिमका पार पाड या जात नाहीत िक ंवा यो य कार े के या जात
नाहीत त े हा त ेथे पुनिनिम ती, पुनर चना, पु हा थापना करायची असत े व बदल घडवायच े
असतात . भूिमका पार पाड या या मागा त येणारे अडथ ळे दूर केले जातात . munotes.in
Page 6
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
6 येथे अनु मे पुनव सन व उपचार घ ेतात. सहसंबंध व आ ंतरि या प ु हा िनमा ण होतात .
यात स ुधारणा घडवली जात े. यांना यो य प िदल े जाते. पु हा आपल े थान व दजा ा
कर यास मदत िदली जात े . यामुळे य , गट आिण सम ुदायाचा िवकास होतो . उदा.
काही कारणा तव िववािहत ीला क ुटुंबापास ून वेगळं केले असेल अशा िववािहत ीला
पु हा क ुटुंबात थान िम ळवून देणे (पुनः थापना ) आिण क ुटुंबीय व ी या दोघा ंनाही
पर परा ंना मानिसक ्या वीकार यास तयार करण े. (पुनव सन व उपचार ) अपंगा या ,
िव थािप तां या मागा पासून िवचिलत झाल े यां या काय मता नसणाया या िक ंवा
गमावल े यां या स ंदभा त पु हा थापन ेचे काय होते.
यो य सहस ंबंधीची, िवचार , भावना , वत न इ.ची पु हा थापना होत े जेणेक न क याण
साधेल.
१.५.२. मानवी सहस ंबंधातील सम या द ूर करण े :
िविवध समाजाम य े मानवी सहस ंबंधात अन ेक सम या िनमा ण झा या आह ेत. उ चनी च
िकंवा जातीयत ेमुळे या सहस ंबंधा या सम या िनमा ण हो यास कारणीभ ूत घटक असतात .
हणून संपूण मानव समाजात सहस ंबंध सुरि त व स ुयो य िनमा ण क न स ुखी - समाधानी
समाज िनमा ण कर यासाठी समाजकाय करण े हा समाजकाया चा उ ेश आहे.
१.५.३ समाजात लोक शाही जिवण े :
संपूण मानवी समाजात लोक शाही िनमा ण क न द ेशाचा आद शर् नाग रक तयार कर याच े
काय समाजका या त केले जाते. समाजातील नाग रका ंना लोक शाहीची मािहती क न द ेणे,
https://www.deshbandhu.co.in
मानवी अिधकारा ंचे व ह का ंची जाणीव क न द ेणे आिण या मा यमात ून समाजात
लोकशाही जिवण े हे समाजकाया चे उ ेश आहे.
१.५.४ सामािजक सम या सोडिवण े :
य या वैयि क सम या सम ूहा या सामािजक जीवना शी िनगिडत सम या आिण
आिथ क िवकासा शी िनगिडत सम या सोडिव याच े मह वाच े काय समाजकाया तून केले
जाते. हणून समाजातील सामािजक सम या सोडव ून समाजाम य े िवकासा या मता
िनमा ण करण े हे समाजकाया चे मह वाच े उ ेश आहे. munotes.in
Page 7
यावसाियक समाजकाय
7 १.५.५ अि त वात असल े या स ेवा समाजापय त पोहोचिवण े :
समाजाला स ेवा प ुरिवणे हे मह वाच े काय शासक य य ं णेचे आह े. शासक य
कम चा यांमाफ त समाज िवकासा या अन ेक योजना व काय म राबिवल े जात आह ेत. मा
असे काय म गरज ू समाजापय त यो य मा णात पोहचिव याची मता शासक य य ं णेत
नाही. हणून अि त वात असल े या स ेवा यो य माणात समाजापय त पोहोचव ून या ंना
यांचा लाभ द ेणे हे समाजकाया चे उ ेश आहे.
१.५.६ सामािजक प रवत न घडव ून आणण े :
मागास समाजात व िव शेषतः ामीण समाजात अप ेि त असल ेले प रवत न घडव ून
आण यासाठी व ेगवेग या िवभागा ंत अस णा या िविवध सम या सोडिव या या ि कोनात ून
य न क न सामािजक प रवत न घडव ून आणण े हे समाजकाया चे एक मह वाच े उि
आहे.
१.५.७ समाजात स ंतुलन व सहकाया ची भावना िनमा ण करण े :
समाजात स ंतुलन िनमा ण कर या या उ ेशाने मालम ेवरील मालक ह कात समानता
िनमा ण करण े, गरीब घटका ंना मालम ेचा अिधकार िम ळवून देणे, समाजातील िविवध
गरजांची पूत ता करण े आिण सव समाजाम य े समानता िनमा ण करण े हे समाज काया चे
उ ेश आहे. याचबरोबर समाजात सहकारी भावना वाढीस ला व यासाठी समाज स ंघटन
िनमा ण करण े, सामूिहक व ृ ीला मह व द ेणे हे उ ेश देखील समाजकाया चे आहे.
१.५.८ िहतस ंबंधाचे संर ण करण े :
समाजा या फाय ासाठी असल े या सव कार या गो ी समाजात जिव यासाठी आिण
समाजकाया त लोकसहभाग वाढिव यासाठी सामािजक का य मह वाच े मानल े जात े.
समाजिहतासाठी आव यक असल ेले घटक आिण सामािजक ह क िम ळवून दे या या
ीने सव समाजाच े िहतस ंवध न करण े हे समाजकाया चे उ ेश आहे.
१.५.९ िवकासा या स ंधी समानत ेने धान करण े :
समाजातील सव य ना िवकासा या स ंधी ा हा यात आिण द ुब ल घटका ंना िवकास
काया म ये ाधा य िम ळावे यासाठी समाजकाया ला मह व िदल े जात े. िवकासा या
संधीपास ून दूर असल े या समाजाला िवकास ि य ेत सामाव ून घे यासाठी समाजकाया त
उ ेश ठेवला आह े.
१.५.१० मदत करणारी काय :
समाजकाया ची भ ूिमका पा र पाडत असताना या य ना मदतीची गरज आह े. अशा
य ना अव य ती मदत करण े, सेवा देणे आिण उपल ध असल े या स ेवा गरज ू य
यां यामधील द ुवा साधण े. गरजूंसाठी स ेवांची िनिम ती करण े. हे मदत काया म ये मह वाच े
उ ेश टेवले जातात . munotes.in
Page 8
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
8 अशा कार े िविवध उ ेशाने आप या द ेशात समाजकाया ला स ु वात झाली आह े. एकंद रत
िवकास ि य ेपासून दूर असल े या समाजाला िवकासा या स ंधी ा क न द े यासाठी ,
सामािजक याय थािपत कर यासाठी मानवी म ु याची जपण ूक कर यासाठी
समाजकाया त वरील उ ेश मह वाच े मानल े जाता त.
आपली गती तपासा :
१) यावसाियक समाजकाया चे िविवध उ ेश सांगा.
१.६ यावसाियक समाजकाया ची वैिश य े
आप या द ेशात समाजकाया ची पर ंपरा अन ेक वषा ची आह े. समाजकाय गरजा ंवर आधा रत
अस याम ुळे समाजकाया ची वैिश य े वेगवेगळी अस याची िदस ून य ेतात. अनेक
समाजस ुधारक आिण समाज शा ांनी समाजकाया या स ंक पना मा ंड या आह ेत. तसेच
या याही सा ंिगत या आह ेत. याचबरोबर समाजकाया चा अथ प क ेला आह े. याम य े
समाजकाया या व ैिश ्यांचा अ ंतरभा व आह े. यावसाियक समाजकाया ची वैिश य े
खालील माण े प करता य ेतील.
१.६.१ मदतीला व स ेवेला गरज ूंनी वीक ृती देणे :
समाज काय कता याव ेळी गरजू समाजासाठी स ेवा देत असतो याव ेळी याची समाजान े
वीकृती करण े हे एक मह वाच े वैिश य े सांिगतल े जात े. समाजकाय करत असताना
गरजांवर आधा रत अस याम ुळे समाजकाया तून जी मदत क ेली जात े िकंवा सेवा पुरवली
जाते ती तातडीन े समाजाम य े वीकारली जाण े हे समाजकाया चे वैिश ्य आह े. समाजा या
वलंत सम या ओ ळखून या सम या सोडिव यासाठी समाजकाय केले जाते.
१.६.२ वतःची मत े गरज ूंवर लादली जात नाही :
समाजकाय करणारी यि िक ंवा सं थां समाजात िव िश व पाच े प रवत न घडव ून
आण यासाठी काय करीत असत े. हे काय करत असताना आपली मत े समाजाला पटव ून
सांगत असतात . समाजान े यो य ितसाद िदला तरच या िठकाणी समाजकाया ला सु वात
होते हणून आपली मत े गरजूंवर लाद याप े ा गरज ूंना समजाव ून सांग याला अिधक मह व
िदले हणून हे एक समाजकाया चे वैिश य े सांिगतल े जाते.
१.६.३ मदत ि य ेत सेवािथ चा सहभाग :
समाजकाया या ि य ेत या य ना िक ंवा सम ूहाला आपण मदत करणार आहोत िक ंवा
िविश व पाची स ेवा उपल ध क न द ेणारे आहोत . याम ये समाजाचा सहभाग
मह वाचा मानला जातो . समाज काया या मा यमात ून प रवत नाची िद शा दे याचे काम क ेले
जाते मा या ं या व ेळी समाजकाय केले जाते यांना िनण य ि य ेत सहभागी क न घ ेणे
अ यंत मह वाच े असत े. कोण याही गो ी य िक ंवा सम ूहावर लाद या जात नाहीत .
वे छेने िनण याला व ृ करण े हे समाज काया चे वैिश ्य सांिगतल े जाते. munotes.in
Page 9
यावसाियक समाजकाय
9 १.६.४ य गट व सम ूदाय या ंचा समतोल िवकास :
समाजकाया त िविश य या गटा ंचा िकंवा िविश सम ूदायाचा िवकास साधताना या ं या
गरजा ओ ळखून काया त सु वात केली जात े. समाजकाय करत असताना गरज ूं या
मता ंचा िवकास साध यावर अिधक भर िदला जातो . समाजकाय करणा या काय क या ला
नेहमी अस े वाटत असत े क , आप या सहकाया ने य चा िक ंवा समाजाचा जलद गतीन े
िवकास हावा , या उ ेशाने समाजकाय केले जाते.
१.६.५ य चा सवा गीण िवचार क ेला जातो :
शासक य य ं णेमाफ त िवकास काय मांची अ ंमलबजावणी करतात . उ ेशपूत साठी
अंमलबजावणी या गो ीला मह व िदल े जात े. मा समाजकाया त समाजा या सम या ंचा
िकंवा ांचा िवचार करताना जीवनातील सव पैलूंचा याम य े समाव ेश केला जातो . कारण
एक सम या इतर घटका ंशी िनगिडत असत े.
१.६.६ समाजकाया त लोका ंना समज ून घे यावर भर :
समाजकाया त समाजाम य े आप ुलक िनमा ण कर यावर भर िदला जातो . यासाठी
मनोिचिक स े या, मानस शा ीय व समाज शा ीय स ंक पना ंचा आधार घ ेतला जातो .
सेवाथ ला वतःबदल काय वाटत े, इतरांबरोबर अस णा या सहसंबंधाब ल काय वाटत े,
इतरांना सेवाथ बदल काय वाटत े, यांचा एकम ेकांकडे पाह याचा ि कोन कसा आह े. यात
समाजकाया ला ची असत े. शा ीय ानाचा उपयोग क न भावना ंना जाण ून घेतले जाते.
मानवी सहस ंबंधाबरोबर काम कर याची कला समाजकाय क या ला अवगत असत े. मानवी
वत न जाण ून घे याची काय क या या िठकाणी मता असत े. सै ांितक ाना या उपयोगान े
लोकांना समज ून घेणे व या ं या अडचणी द ूर करण े हे काय केले जाते.
१.६.७ समाजकाया ची वेगळी प ती व ि या :
समाज का य कता समाजकाय करत असताना समाजातील सम या सोडिव यासाठी आपली
काय प ती व काय ि या वतः वापरत असतो . आप या अन ुभवात ून वतःची
काय प ती वतः या कौ श यावर तयार क ेलेली असत े. यामध ून समाजातील सम या
सोडिव याच े काय समाज काय कता करत असतो . काय प ती , वतः िनमा ण केले या
काय क या म ये समाजाचा सहभाग िम ळिव याच े कौश य काय क या म ये अ नुभवात ून
िनमा ण झाल ेली असत े. हणून हे एक समाजकाया चे वैिश य े सांिगतल े जाते.
१.६.८ आिथ क उ नतीवर अिधक भर :
िविश य िक ंवा सम ूहाची आिथ क उ नती कर यावर समाजकाया त अिधक भर िदला
जातो. थािनक भागातील प रि थतीवर आधा रत यवसाया ंचा िवकास साध ून
कायम व पी आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी समाज काय कता य न शील असतो .
यामुळे आिथ क उ न तीसाठी व ेगवेगळे माग समाजकाय कता शोधत असतो , वतः या
प तीन ुसार यावसाियक िवकासावर अिधक भर द ेत असतो . munotes.in
Page 10
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
10 १.६.९ अनुभूतीची व स ेवा पुरिव याची भावना :
समाजाला िवकासा या मागा वर आणण े िकंवा या ं या सम या सोडिवण े यासाठी समाज
काय कता काय करत असतो . आपण िन : वाथ पण े समाजाची स ेवा करत अस याची
भावना या ं याम ये असत े हणूनच ामािणकपण े अपेि त समाजप रवत नाचे काय समाज
काय कता करीत असतो . समाज काय क या म ये सेवाथ ची भावना व समाजाब लची
सहान ुभूती िनमा ण झाल ेली असत े.
१.६.१० गरजू व समाजातील साधन े यामधील द ुवा :
आप या द ेशात िकंवा िवशेषतः ा मीण भागात अन ेक सम या असल े या िदस ून येतात. या
सम या सोडिव यासाठी िविवध व पाची साधन ेदेखील मोठ ्या माणात उपल ध
असल ेली िदस ून येतात. मा गरज ूंपय त ही साधन े िकंवा सेवायो य माणात पोहोचिव याच े
काय होत नाही . समाज काय कता या दो ह मधील द ुवा असतो . थािनक साधनस ंप ीचा
यो य वापर क न िव िश समाजाचा आिथ क िवकास साधन े िकंवा शासना या योजना
समाजापय त पोहचिवण े हे काम समाजकाया त केले जाते. हणून गरज ू आिण समाजातील
साधन े यामधील द ुवा हे समाजकाया चे वैिश ्य सांिगतल े जाते.
आपली गती तपासा :
१) यावसाियक समाजकाया ची वैिश य े सांगा
१.७ सारांश
समाजकाया ची स ेवा े ातील भ ूिमका ठरल ेली असत े. समाजाला स ेवा द े यात
समाजकाया चा वाटा , समाजकाया चे काय े िनि तपण े ठरल ेले असत े. यामुळे कोणा एका
यवसायाकड ून दे यात य ेणा या सेवाच त ेवढ्या मह वा या हा िवचार नसतो . अ य
यवसाया ंशी समाजकाया ची चढाओढ नसत े. यांची काम े समाजकाय वतःकड े घेत नाही .
मानवाला स ेवा पुरवणा या अ य यवसाया शी समाजकाया ची अबािधत पधा नसत े. तर या
यवसाया ंशी सहकाय असत े. याच व ेळी समाजकाया चे काय े अ य यवसाय घ ेत नाहीत
आिण घ ेऊ शकत नाहीत . सेवा देणा या यवसाया ं या, समाजकाय हाही एक यवसाय
असतो . यवसाया ंचे सेवाकाया त समान मह व असत े, जागा असत े. सव यवसाया ंना
सहअ रत व असत े. सव यवसाय पर पर प ूरकतेने पर परा ं या मदतीन े एकाि मक प तीने
समाजाला स ेवा पुरवतात . असे हो यान े समाजा या सव गरजा ंचा व सम या ंचा वेगवेग या
पैलूतून वेगवेग या यावसाियकाकड ून एकि त िवचार होतो . यामुळे यांना सम -सवा ग
प रपूण उ र ा होत े. यामुळे समाजक याण होत े व समाजिवकास घडतो .
असे असल े तरीही यावसाियक समाजकाया त य च े जे मह व मानल े गेले आहे याला
मुरड घाल ून. यो य व ळण देऊन य च े मह व आह े पण तरी साम ुदाियकत ेचे मह व
यापे ा का ंकणभर सरस आह े. हे ल ात घ ेऊन सवा चा एकि त िवचार क न या
पा भूमीवर य चा िवचार करा वा लागतो . उदा. सुनेला वत ं राहण े पसंत असत े. पण
तरी ा वात ं याचा उपयोग करताना प ूण कुटुंब, सासू-सासर े, कौटुंिबक जबाबदाया , munotes.in
Page 11
यावसाियक समाजकाय
11 कुटुंबाची प रि थती , साक यान े िवचार क नच व ेगळे हायच े का, या अिधकाराचा
उपयोग कर याचा स ुनेला अिधकार आह े का, हे ठरत े. भारतीय समाजात जी अन ेक
वैिश य े आहेत यातील काहीच वर उ लेख केला आह े. यांचा समाजाला बा ंधून ठेव यास ,
माणसा या वाग याला िद शा दे यास उपयोग होतो . हणूनच या बाब चा उपयोग आपल े
उ ेश सा य कर यासाठी समाजकाय करत े. हणूनच याच े भारतातील व प व ैिश ्यपूण
आहे.
१.८ वा याय
यावसाियक समाजकाया ची संक पना सा ंगून यावसाियक समाजकाया चा अथ प
करा.
यावसाियक समाजकाया ची या या सा ंगून उ ेश प करा .
यावसाियक समाजकाया ची संक पना सा ंगून वैिश य े प करा .
१.९ संदभ सूची
Chowdh ari, D Paul , Introduction to Social Work , Atmaram and Sons
1964 .
Chowdhari , D. Paul, Handbook of Social Welfare , Atmaram and
Sons , Delhi , 66.
Das G . Advance Sociological Theories Nanu Enterprise Educational
Publishers , Delhi 110006 .
डॉ. ाज ा टाकसा ळे एकाि मक समाजकाय .
डॉ. ाज ा टाकसा ळे यावसाियक समाजकाय .
Sing K . Social Work Theory and Practice , (Prakashan Kendra )
Lucknow , 84 .
munotes.in
Page 12
12 २
समाजकाया चे ट पे
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ एकाि मक ीन े सु वातीचा ट पा (Inductio Phase ) आरंभाव था अ यास
२.३ एकाि मक ीन े म याव था (Core Phase )
२.४ एकाि मक प तीन े मदत-उपचार
२.५ समारोपाव था (Ending Phase ) शेवटचा ट पा
२.६ सारांश
२.७ संदभ सूची
२.८ वा याय
२.० उि े
समाजकाया चे ट पे या करणा या अ यासाची उि े पुढील माण े आहेत.
समाजकाया चे ट पे जाणून घेणे.
समाजकाया ची आर ंभाव था समज ून घेणे.
समाजकाया ची म याव था जाणण े.
समाजकाया चा शेवटचा ट पा अ यासण े.
२.१ तावना
समाजकाय ही एक यावसाियक सेवा आह े. हा यवसाय शा ीय ानावर व मानवी
संबंधां या कौश या ंवर आधा रत आह े. एखादया य ला िक ंवा गटाला अशी मदत
केली जात े, जेणेक न सामािजक व व ैयि क समाधान िनमा ण होऊन वावल ंबनाची
िकया स ु होईल . munotes.in
Page 13
समाजकाया चे ट पे
13 य हा समाजशील ाणी आह े. या या ा भावन ेतूनच समाजस ेवेचा उगम झाला आिण
सेवा के याने पु य ा ी होत े ही भावना उदयास आली . समाजस ेवा ही ाचीन का ळातील
धम भावन ेची उ प ी आह े. समाजकाय ही एक ि या आह े. िविवध कामा ं या कड ्यां या
एक ी करणात ून ही ि या िनमा ण होत े. ात सात य असत े. ि य े या कड ्या पर परा ंशी
िनगिडत असतात . या एकम ेकांपासून िवलग नसतात . ही ि या च ाकार घडत े. कधी
मागे - पुढे, मागे - पुढे होत होत माग मण करत े. या ि य ेतून समाजकाय पुढे-पुढे जाते.
िवकास पावत े. सेवाथ व काय कता य ां यातील सकारा मक उ ेशपूण यवहार असा या
ि य ेचा अथ असतो . या ि य ेतून समाजकाया चे उ ेश ा क ेले जातात . उ ेश पूण
करणारी अन ेकिवध काम े होतात .
२.२ एकाि मक ीन े सु वातीचा ट पा (INDUCTION PHAS E)
आरंभाव था अ यास
कोण याही मागा ने काया चा आर ंभ करताना य , गट िक ंवा सम ुदाय याप ैक कोण याही
सेवाथ ंना स ेवा देताना, एकाि मक प तीन े िवचार होऊन आर ंभ का ळातील अ यास ,
िनदान , मदत, मू यांकन होत े.
या अव थ ेत पूव तयारी होत े, योजना आखली जात े, ह त ेपाची स ु वात होत े, अ यास
होतो. अ यास -िनदान कर या या उ ेशांनी तस ेच मदतकाया या सव उ ेशांनी या
ट यावर िविवध काम े होतात .
समाजकाय ि य ेची स ु वात वा तिवक आर ंभाव थ े याही प ूव पास ूनच होत े.
आरंभाव थ ेपूव पूव तयारी होत े. सेवेची गरज आहे, मदत हवी आह े! अशी मानिसकता
सेवाधा त िनमा ण केली जात े. मदतीची अप े ा करणारा / करणार े सेवाथ भ ेटी दर यान काय
घडेल, याची प ूव क पना क न स ेवा घे यास स ु वात करतात . सम य ेची जाणीव ठ ेवून
उपल ध मदत कोणती याची स ेवाथ ला जाणीव ठ ेवून वतःच े परी ण क न काय कता
सेवा दे याची प ूव तयारी करतो . सेवाथ त अस ंतोष िनमा ण क न , जबाबदारी ह क व
कत याची जाणीव िनमा ण क न समाजकाया चा आर ंभ होतो .
या ट यावर समाजकाया ची भ ूिमका स ु होत े. ह त ेपांची पूव तयारी होऊन य
ह त ेप सु होतो . ह त ेपाची गरज , उपयोग व ह त ेपाचे िनि त े ठरिवल े जाते.
ह त ेपाची सीमार ेषा-ह ठरवली जात े. ह त ेप कर याची गरज असणारी प रि थती आह े
का? ती कोणती ? हे काय कता ठरवतो . ह त ेप कोणकोण या तरावर करायचा ह े ठरते.
या नंतर ह त ेप कर याचा िनण य होऊन , िवशेष व पाचा ह त ेप काय कता करतो .
काय क या या ह त ेपात िविवध व ैिश ्ये असतात . जसे हा ह त ेप िवश ेष ि कोन ठ ेवून
केला जातो . हा ह त ेप मता ंचा िवकास घडवतो . वयंपूण ता- वयंजागृती िनमा ण करतो .
सेवाथ ला श द ेतो, सात यान े बदल घडवतो . हा ह त ेप सेवाथ चा सव समाव ेशक
िवचार क न क ेला जातो . पुढाकार घ ेऊन क ेला जातो . यात नात ेसंबंधाचा उपयोग क ेला
जातो. येक िठकाणी कर यात य ेणारा ह त ेप वेगवेगळया व पाचा असतो .
munotes.in
Page 14
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
14 २.२.१ सु वाती या का ळातील वातावरण :
या आर ंभकाळात जे हा अ यास होतो त े हा काय कता व स ेवाथ िविश वातावरण
अनुभवत असतात .
या सु वाती या का ळातील व ैिश ्यपूण वातावरणाम ुळे
i. गरजा क ळतात, सम या प होतात , सम या ंची कारण े प होतात .
ii. सेवांची िनवड होत े.
iii. सेवां या उपयोगाचा अ ंदाज य ेतो.
iv. अ यास करता येतो. ( ारंभाव थ ेतील काय सुलभपण े करता य ेतात.)
v. िदशा प होत े.
vi. भूिमका प करण े श य आह े. काय क या ची भूिमका प होत े.
vii. आ मीयता थािपत होत े.
viii. नाते थािपत होत े.
ix. काय क या चे सेवाथ ला प पण े कळतात.
x. मदतीची मागणी समोर य ेते.
२.२.२ आरंभाव थ ेतील घटना :
सू म त े यापक तरावर स ेवा द ेतांना सव दूर घड णा या या घटना असतात .
समाजकाया या आर ंभाव थ ेत पुढील घटना घडतात . (या घटना अ य अव था ंम ये
घडतच राहतात ).
i. काय क या कडून मुलाखती दर यान वातावरण िनिम ती केली जात े.
ii. सेवाथ कड ून मािह ती िमळवणे.
iii. सेवाथ कड ून सम या िनव ेदन घ ेणे.
iv. काय क या ची सम या जाणण े.
v. सेवाथ या ि कोनात ून सम या जाणण े.
vi. वतःची सम या वतः समज ून घे यास स ेवाथ ला मदत करण े.
vii. सेवाथ न े काय क या स समज ून घेणे.
viii. मुलाखती दर यान स ेवाथ कड ून सहकाय िमळवणे. munotes.in
Page 15
समाजकाया चे ट पे
15 ix. सेवाथ स समज ून घेणे, या या गरजा जाणण े.
x. अ यास करण े, योजना आखण े.
xi. काय कता व सेवाथ कड ून पर परा ंची फेरिनवड .
xii. काय कता व सेवाथ या ंचा पर परा ंवर भाव होण े.
२.२.३ आरंभाव थ ेतील काय :
थमाव थ ेतील काय क या कडून होणा या कामांची यादी प ुढील कारे करता य ेते. (ही काय
आरंभाव थ ेपुरतीच मया िदत नसतात तर ती प ुढील अव था ंम येही केली जातात .
आरंभाव थ ेतील काय अ य अव था ंम येही सु असतात ).
१. सेवाथ ला समज ून घेणे, सेवाथ वरील भाव जाणण े.
२. आप या काय े ात य ेणारी काम े जाणण े.
३. सुयो य िस ा ंतानु प नात ेसंबंध िनमा ण करण े.
४. सखोलीन े मुलाखती घ ेणे.
५. अडचणी त ुत कर यास गरज ूला साहा य करण े.
६. मािहतीच े संकलन करण े, छाननी करण े, सुसंगती मा ंडणी करण े, िवचारा ंना िदशा
देणे, िव ेषण करण े, िमळणा या मािहतीचा अ वयाथ लावण े.
७. िनदान करण े.
८. सेवाथ या गरजा व माग या अप े ा जाणण े, सम य े ित आिण मदती ित असणार े
ि कोन जाणण े.
९. सहभाग िम ळवणे.
१०. सेवाथ समोर आदश तुत करण े.
११. उदासीनता द ूर करण े, दडपण द ूर करणे.
१२. प ीकरण द ेणे.
१३. समजून घेणे.
१४. मािहती या आधार े िच तयार करण े, सेवाथ या ीन े मह वा या म ु यापास ून
कामाची स ु वात करण े. munotes.in
Page 16
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
16 १५. कारण े प करण े.
१६. मु ांवर ल क ि त ठ ेव याची चचा घडवण े.
१७. सेवाथ ला या यातील मता ंबाबत जाग क करण े, यांचा िवकास घडवण े.
१८. सकारा मक िवचार करण े, ो साहन द ेणे.
१९. सेवाथ च े वेगळेपण मा य क न आदर करण े.
२०. िव ास स ंपादन करण े.
२१. नेतृ व करण े, िनयं ण ठ ेवणे.
२२. सेवाथ ला जाग क करण े.
२.२.४ आरंभाव थ ेत अ यास :
एकाि मक प तीन े आरंभाव थ ेत अ यास कसा होतो ह े पुढील मािहतीव न प होत े.
सव दूर या िवचारा ंनी होणारा अ यास एकाि मक अ यास ठरतो . अ यास ही सतत
चालणारी ि या असत े. कारण समाजकाया चे सेवाथ मानव असतात . ते सतत बदलतात .
सु वाती या का ळात ाम ु यान े अ यास होतो . हे जरी खर े असल े तरी प ुढील ट यावरही
अ यास था ंबत नाही . हेदेखील िततक ेच खर े असत े. अ यासासाठी म ुलाखती , नातेसंबंध,
आंतरि या या ंचा उपयोग क ेला जा तो. अ यास कर णा या काय क या चे ि कोन , वत न
िस ांता माण े असत े हे सै ांितक ानावर आधारल ेले असत े. िविवध क ुशलता ं या
उपयोगान े काय कता या ट यावर अ यास या पायरीच े काम करतो .
जे हा एक िक ंवा जा त मागा ने अ यास कर याच े काय कता िनि त करतो त े हा
िनवडल े या या मागा त कोण या बाब ना मह व आह े? या मागा ने िकंवा या मागा नी सेवा
दे यासाठी कोणती मािहती िम ळवणे गरज ेचे आह े. हे तो ल ात घ ेतो व अशी मािहती
िमळव यावर भर द ेतो. उदा. यव था माग , मदत द े यात उपयोगी ठरणार अस ेल तर
सेवाथ या भ ूिमके या स ंदभा त जा त अ यास क ेला जातो ; सम या समाधाना या मागा ने
सेवा दे यात य ेणे यो य अस ेल तर अ यास होतो . जे हा कुटुंब क ि त स ेवा दान कराय या
असतात त े हा कुटुंबाचा अ यास मह वाचा मानला जातो . वत निवषयक मागा ने अ यास
करता ना वत न घडव णा या ेरणांचा अ यास मह वाचा ठरतो . एकापे ा जा त कारा ंनी
मदत करायची गरज आढ ळली तर या या मागा त या या गो ीवर भर िदला जातो . या
सवा या स ंदभा त अ यास क ेला जातो .
अशा रीतीन े यापक िवचारान े, समजून घेऊन, संदभा सह आर ंभाव थ ेत ाम ु यान े
अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 17
समाजकाया चे ट पे
17 २.२.५ समाजकाया या िविवध मागा तील आर ंभाव थ ेचे अ यासाच े िववेचन :
समाजकाया या िविवध ि कोनात आर ंभाव थ ेचे व यात हो णा या अ यासाच े या
दर यान या काया चे वण न आढ ळते. याचा स ंि आढावा प ुढील माण े घेता येईल. यां या
आधार े अ यासाचा एकाि मकत ेने वरील माण े आढावा घ ेतला आह े.
मनोसामािजक माग या ट यावरील अ यासा ंतग त कर याची काम े पुढील माण े नमूद
करतो .
इ म् अहं व सारासार िवव ेकाचा वातावरणाचा अ यास क ेला जातो . य म वाला ज ुळवून
घे या या प तीचा अ यास क ेला जातो . या मागा नुसार अ यास हणज े मनोसामािजक
अ ययन होय . यात प ुढील अ यास अ ंतभू त होतो .
i. वातावरणाचा - सम य ेचा - य चा अ यास .
ii. वातावरणातील घटका ंशी य या स ंबंधांचा अ यास .
iii. त ये जाणण े.
iv. सु मन जाणण े.
v. गरज अस यास गरज ेइतका इ ितहास जाणण े.
vi. सेवाथ या अप े ा जाणण े.
vii. सेवाथ ची म ू ये भावना जाणण े.
वरील म ु ां या उपयोगान े अ यास करावा अस े हा माग सांगतो िक ंवा जे हा वरील प तीन े
अ यास क ेला जातो . जे हा वरील काम े केली जातात त े हा तो मनोसामािजक मागा ने
केलेला अ यास असतो . ही अथा तच स ेवाकाया ची आर ंभाव था असत े. ( ापैक काही
मु ां या आधार े अ य माग ही अ यास करतात अस े आ ढ ळते.) अ यासादर यान या
मागा नुसार प ुढील काय केली जातात .
i. सेवा घे यास य े यामागील कारण े जाणण े.
ii. काय क या या मदतीन े उ ेश प करण े.
iii. सेवाथ या वाग याचा अ ंदाज लाव ून संपक करण े.
iv. सेवाथ या मनःि थती व या याकड ून सेवेचा उपयोग होण े या बाब चा पर पर स ंबंध
जाणण े.
v. मनःि थती जाण ून, बदलाला व मदत वीकार याला तयार करण े.
vi. य मदतीस स ु वात करण े.
munotes.in
Page 18
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
18 मनोसामािजक ि कोनाच े काय करताना य ेणा या सु वाती या ट यातील (intial stage )
मुलाखतीम य े सेवाथ ंशी सहस ंबंध थािपत करण े, सेवाथ ला उपचारात सहभागी क न
घेणे, उपचारास स ु वात करण े, मनोसामािजक िनदान व उपचार कर यासाठी आव यक
मािहतीच े संकलन करण े ही काय केली जातात . काय मक माग या अव थ ेत पूव तयारीन े
पुढील काम े घडवली अस े नमूद करतो ही काम े करण े हणज ेच अ यास करण े असे हा माग
मानतो .
i. व तुिन पण े आ मपरी ण कर यास स ेवाथ ला मदत करण े.
ii. वतःला समज यास स ेवाथ स मदत करण े.
iii. सेवाथ या सहभागान े कोणती िनि त स ेवा ायची ह े प करण े.
iv. सेवा देता-देता सेवाथ बरोबर घटन ेला - सम य ेला समज ून घेणे.
v. जीवनात याव ेळी जे उपल ध असत े ते याव ेळी वापर याची मता िनमा ण करण े.
vi. पुढे काय घडणार याची िनि त मािहती नस यान े सेवाथ या मनात िविश भावना
असतात . यांचा उपयोग क न बदल -िवकासाला चालना द ेणे.
vii. सु वाती या व ैिश ्यपूण चम का रक का ळाचा क याणासाठी प ुरेपूर उपयोग करण े.
viii. या वैिश ्यपूण काळात काय कता मािहती द ेणे, समजून घेणे, दडपण द ूर करण े,
ो साहन द ेणे, सेवाथ ला सि य करण े इ यादी व ैिश ्यपूण कामे करतो .
ix. सेवाथ या सि य सहभागाम ुळे या या श चा - मता ंचा उपयोग सामना कर यात
येतो. श वाया जात नाहीत .
x. सम य े या छोट ्या भागावर काम करण े.
xi. ेमपूण नातेसंबंध जाणीवप ूव क िनमा ण करण े.
अ य माग ही अ यास असताना याप ैक काही अन ेक मु ांचा उपयोग करतात अस े िदसत े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया तील एका मक ीन े ारंभी या अव थ ेची (Induction Phase ) चचा
करा.
२.३ एकाि मक ीन े म याव था (CORE PHASE )
म याव था ही स ंपूण सेवाकाया तील धान अव था असत े. या अव थ ेत स ंपूण
समाजकाया ने उ ेश ा हो तात. समाजकाया चे उ ेश हेच या अव थ ेचे उ ेश असतात .
समाजकाया या म ुख अव थ ेत हणज े म याव थ ेत िनदान व य मदत ा
पायया वरील काम े केली जातात . अथा त येथेही अ यास स ु असतोच , मू यांकन घ ेत munotes.in
Page 19
समाजकाया चे ट पे
19 असत ेच. सव कार या सव तरा ंवरील स ेवाथ ना स ेवा देताना ा पायया मह वप ूण
असतात .
अ यास िनदान व मदत ा पायया पर परावल ंबी व पर पर प ूरक असतात . ा पायया
पर परा ंबरोबर चालतात . ( हणज ेच आर ंभ, म या पर परा ंबरोबर चालतात ) या य ेक
पायरीला अ य पायया मुळे अथ ा होतो . िनदान अ यासा या आधार े होते हणूनच त े
अथ पूण व िदशा द ेणारे ठरत े. िनदानासाठी अ यासाची गरज असत े हण ून अ यासाला
मह व असत े. मदत ही या अ यासावर व या आधार े होणा या िनदानावर अवल ंबून असत े.
हणून या दोन पायया वरील अच ूकता, मदतीला व मदतीम ुळे होणा या प रणा मांना
अचूकपणा द ेते. संपूण समाजकाय ि य ेत या पाय यांना मह व असत े. या पायया कामाचा
आरंभ व म य व श ेवट कसा अस ेल ते ठरवतात .
२.३.१ एकाि मक ीन े िनदान (Assessment ) (Diagnosis ) :
एकाि मक ीन े िनदान करताना प ुढील माण े एक करण होऊन सव तरांवर ( य , गट,
समुदाय या तरावर ) काय करता य ेते. अ यास या माण े िविवध बाबतीत िविवध म ु ांवर
भर देऊन होतो , अ यास जसा िविवध स ंदभा सह केला जातो . याच माण े िनदानही िविवध
बाबतीत िविवध तरा ंवर केला जातो . िनदान ही मानिसक तरावर होणारी ि या असत े.
येथे कामाच े मानिसक िच ण होत े. कामाची चौकट प होत े. उ ेश प होतात . वा तव
आिण अप ेि त यातील तफावत प होत े. कामाच े व प व गरजा प होतात . कामा या
सीमार ेषा मया दा िनि त होतात . सेवाथ या गरज े माण े काम कर यात िनदानाची मदत
होते.
वतः गरज ू हा उ म िनणा यक असतो . गरजांचे, कारणा ंचे, वतः या भ ूिमकेतील
कमतरताच े, सम या ंचे सवा त उ म िनदान वतः गरज ू क शकतो व सम या
सोडव या या सवा त उ म उपाय , उ म माग ही गरज ूला माहीत असतो . हा समाजकाया त
िव ास असतो . सबब स ेवाथ या सहभागान े होणार े िनदान ह े सवा त उ म िनदान मानल े
जाते.
िनदान कर यासाठी अ यास मह वाचा असतो . काय क या ने यो य अ यास मागा ने अ यास
करणे आिण अ यास करताना जाण ून घेणे - समजून घेणे, आव यक असत े. या दो ह चा
मेळ िनदान करताना घातला जातो . संपूण मािहतीच े एक ीकरण क न स ंकलन क न
यो य मािहतीची िनवड क न मािहतीची व स ुसंब मा ंडणी क न िनदान होत े.
समाजकाया या य ेक मागा त िनदानाच े वण न िदल ेले आहे. काय कता यापैक कोण याही
िकंवा सव मागा नी िनदान क शकतो . आपण क ेलेले िनदान कोण या मागा या
माग दश नानुसार क ेले आहे हे काय क या ला प असण े आव यक असत े.
२.३.२ अ) िनदानाचा अथ :
एकाि मक ीन े िनदान करताना प ुढील माण े एक करण होऊन सव तरा ंवर ( य , गट,
समुदाय या तरावर ) काय करता य ेते. अ यास या माण े िविवध बाबतीत िविव ध मु ांवर munotes.in
Page 20
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
20 i. िविवध गरजा ंचे - सम या ंचे िनदान .
ii. मुख गरज व धान सम य ेचे िनदान , सम य े या कारणा ंचे, या कारणा ं या तस ेच
सम य े या प रणामा ंचे िनदान .
iii. भू्िमका व सामािजक काया मकत ेतील सम या ंचे िनदान .
iv. सेवाथ , याचे वागण े, या या भावना , सामािजक प रि थ ती, सामािजक नात ेसंबंध
यांचे िनदान याचा अथ लावण े.
v. िविवध कारणा ंचे, मुख कारणा ंचे व कारणा ं या उगम थानाच े िनदान , व तुि थतीच े
िनदान .
vi. संभवनीय मदत , मदतीच े ोत व मदतीच े संभवनीय प रणाम या ंचे िनदान .
vii. आव यक मदतीच े िनदान , उपयु मदत काराच े िनदान .
या सव िनदाना ंचा अ वयाथ म याव थ ेत लावला जातो .
२.३.३ िविवध बाबतीतील िनदान व या दर यानची काय :
िनदान हणज े पुढील िविवध बाब ची िनि ती करण े होय. िनदान े ांना पुढील काय
होतात . िनदान करणारी ही काय अ यासही करतात आिण उपचारही करतात ह े येथे ल ात
येते. या म ु ां या आधार े िनदान कर यान े सव ानमागा चा सम त ेने उपयोग होतो .
हणज ेच एका मीकरण होत े.
१) सम य े या स ंदभा त िनदान :
सम या काय आह े ती सम या कशी िनमा ण झाली . सम या क ुठे आह े व सम या
सोडव यासाठी काय करता य ेईल? गरजा काय ? या का िनमा ण झा या ? या का अप ूण
रािह या ? या कशा प ूण करा या ? का पूण कराय या व या कशा प ूण करता य ेतील? हे
िनि त करण े हणज े िनदान होय . सम य ेची अशी या या करण े हणज े िनदान होय .
हणज े िनदान , अशा रीतीन े शोध घ ेत िनदान होत े. तसेच मदतीची योजना कर यात व
मदतीची य ूहरचना कर यात मह वा या अस णा या बाब च े िनदान क ेले जाते. याचबरोबर
असणा या सव सम या ंची व गरजा ंची मवार यादी क न , य कामासाठी यात ून यो य
सम या ंची - िनवड करण े हणज े िनदान होय .
२) गरजा ं या स ंदभा त िनदान :
अपूण गरजा ंची अ मावर यादी करण े. गरजा प ूण कोण करणार ? गरजा िकती माणात
होऊ शकतील ? गरजा कशा प ूण कराय या ? याचे माग काय ? याबाबतीतील मदत ,
कोण या मदत मागा नुसार (approach ) करायची ? गरज प ूण कर यासाठी कोण या मदत
कारचा उपयोग करायचा ? हे िनि त करण े हणज े िनदान होय . िनदान कर यासाठी ही
काय केली जातात . munotes.in
Page 21
समाजकाया चे ट पे
21
https://www.navarashtra.com
३) बदला ं या स ंदभा त िनदान :
कोण या बाबतीत कोण या तरावर , कसे, कोणत े बदल घडवायच े? कोणत े बदल घड ू
शकतील . बदल कस े घडतील ? का घडवायच े? िकती बदल होतील ? बदल घडव या साठी
िविवध तरा ंवर कोण -कोणत े सहा य करायला हव े? कोणकोणती मदत करायची ? कोणाला
मदत करायची ? िनवडल े या मदतीचा कार काय ? मदत कोण या ान मागा तून/
ि कोनात ून िनमा ण होत े. हे ठरवण े हणज े िनदान करण े आिण िनदानास ंबंिधत काय करण े
होय.
४) िवकासा या स ंदभा त िनदान :
कोण या बाबतीतील िवकास घडण े आव यक आह े आिण असा िवकास का आव यक
आहे? आव यक े ातील िवकास िकती घड ेल? तो कसा -कोण या कारान े घडवायचा ?
या िवकासाक रता कोणती मदत िनवडायची ? तीच का िनवडायची ? कोण या मता ंची
िनिम ती करायची / वाढ करायची ? का? कशी? याच माण े कोण या ग ुणांचा, कलांचा,
कोण या श चा िवकास घडवायचा ? कसा? हणज ेच या सम या ंची उ र े शोधायची /
या गरजा प ूण कराय या / जे िवकास घडवायच े यासाठी कोण या क ृती कराय या त े
िनवडण े हे काम कोण या कार या मदतीन े करायच े ही िनवड करण े, हीच अशीच िनवड
करणे, कसे िहतावह आह े हे ठरवण े, हणज े िनदान होय .
५) मदतीची िनि ती :
वरील सव िठकाणी क ृितशील मदत करताना काय कता कोण या ि कोनान े (Approach /
Approaches ) कोण या मदत मागा ने सेवा देणार, याची िनि ती कर याच े, गरजेची मदत ,
कोण या कारची मदत आह े (मदती या वग करणात ून ही िनवड करण े) हे िनि त कर याच े
काय क न िनदान क ेले जाते.
६) मया दां या स ंदभा त िनदान :
सेवाथ या मया दा कोण या , या कशा आिण कोण या मदतीन े दूर करता य ेतील? िकती
माणात द ूर करता य ेतील? कोणकोणती मदत करता येईल? कोणती करायची , हे िनि त
करणे हणज े िनदान करण े होय, िनदानादर यान ही काय केली जातात . munotes.in
Page 22
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
22 ७) भूिमकािवषयक िनदान :
सेवाथ या सामािजक काया मकत ेतील (सव भूिमकांची गो ळाबेरीज हणज े सामािजक
काया मकता Social Functioning ) मह वा या भ ूिमका कोण या ते ठरवण े, या
भूिमकेशी भावना ंचा-कत यांचा व य म वाचा स ंबंध असतो . अशा भ ूिमकेतील कोण या
े ात सम या आह ेत हे ठरवण े, कोण या सम य ेला सोडव यापास ून कामाची स ु वात
करायची ? हे ठरवण े, हणज े िनदान होय . एकाव ेळी एकाप े ा जा त भ ूिमकेतील एकाप े ा
जा त सम या ंचे िनवारण कर याच े िनि त क ेले जाऊ शकत े.
८) अ मतास ंबंधी िनदान :
सेवाथ या अकाय मतेची कारण े जाणण े, हणज े िनदान होय . ही कारण े य गत
वातावरण सामािजक सहस ंबंधा या जा ळयातील सहस ंबंधा या पर पर म ू यांत, पर पर
नातेसंबंधात, आंतरि यात, देवाणघ ेवाणीत , गटात सम ुदायात असतात . ही नेमक कारण े
कळली क न ेमके उपचारही प होतात . सबब अ मता आिण कारण े जाण याच े काय या
ट यावर क ेले जाते.
९) िचंते या स ंदभा त िनदान :
सेवाथ या का ळ या-िचंता-अ व थता (anxiety ) यांची कारण े प होण े, ही कारण े
भूतकाळात, वत मानका ळात क भिव यका ळात आह ेत हे प होण े हणज े िनदान होय . हे
िनदान झा यान े पुढील काय सुलभ होत े.
१०) सं ेषणास ंबंधी िनदान :
आदान दानातील सम या िनि त होण े, याची कारण े िनि त होण े हणज े िनदान होय . या
कार या काया मुळे पर परा ंशी अस णा या वाग यामागील , पर पराब ल या
ि कोनामागील सम य ेची कारण े िनि त होतात , िनदान होत े.
११) नातेसंबंधिवषयक िनदान :
पुढील िव ेषण होण े हणज े िनदान होय . हे िनदान करणारी काय म याव थ ेत घडतात .
सामािजक सहस ंबंधा या जा ळयात स ेवाथ च े थान काय ? पर पर नात ेसंबंधांची ि थती
कशी आह े? सहसंबंधाची यव था व सहस ंबंधातील अ य य कशा आह ेत? याचे
सेवाथा या ीन े मह व काय ? आंतरि यािवषयक िनदान काय ?
१२) वातावरणाच े िनदान :
वातावरणात कोण या लोका ंचा अ ंतभा व आह े / येथे काम करताना य चा, कुटुंबाचा
इतरांशी असणारा स ंबंध ल ात यायचा आह े का? य -कुटुंब यांचा अ य गटा ंशी तस ेच
समुदाय व समाज या ं याशी असणारा स ंबंध ल ात घ े याची गरज आह े का? इ. बाबी
जाणण े हणज े िनदान होय . या वातावरणा ंकडून िनमा ण होणारी सम य ेची कारण े तसेच
सम या सोडव यात िम ळू शकणारी मदत जाणण े, हणज े िनदान होय . ही काय क न
िनदान क ेले जाते. munotes.in
Page 23
समाजकाया चे ट पे
23 १३) आराखडा तयार करण े, िनदान करताना आराखडा तयार कर याच े काय केले
जाते :
अ यासात ून, सम या ंचे उ र शोध या या ह ेतूने, िवकासा या ह ेतूने, सेवाथ च े िच ण
करणे आिण त े समजून घेणे हणज े िनदान होय . याच सम या द ूर कर यासाठी काय -काय
घडायला हव े याची यादी क ेली जात े. काय क ेले हणज े, कोणी क ेले हणज े - कसे केले
हणज े, सम या स ुटेल. गरज प ूण होईल - गती होईल - बदल होतील - सुधारणा होतील .
हे ठरवल े क िनदान होत े. जे हायला हवे यातील य ात खरोखर काय होईल - काय
होऊ शकत े याचा अ ंदाज घ ेणे हणज े िनदान करण े होय.
पल मन या ंनी िनदानाच े पुढील कार सा ंिगतल े आहेत.
i. ेरक श च े / चलश च े / चैत याच े िनदान - डायन ॅिमक डाय नोसीस
(Dynamic / Diagnosis )
ii. िचिक सक िनदान (ि लिनकल डाय नोसीस ) – Clinical Diagnosis
iii. वातावरणास ंबंधीचे िनदान , उ प ी व वाढ याबाबतच े िनदान (इटीऑलॉ ं िजकल
िकंवा जेनेटीक डाय नोसीस ) (Etilogical or Genetic Diagnosis ) कारणाचा
शोध.
िनदानाच े तीन उपयोग ायर व िमलर सा ंगतात.
i. िनदानाम ुळे सम य ेचे वग करण होत े.
ii. िनदाना मुळे केसचे वेगवेगळे पैलू जाणता य ेतात. ाला डायन ॅिमक डाय नोसीस
हटल े जाते. हे दीघ िनदान असत े.
iii. िनदानाम ुळे मदत कर याची ि या प होत े.
या सव िनदाना ंचा अ वयाथ म याव थ ेत लावला जातो .
२.३.४ िनदाना त पोहोच याच े ट पे :
बाट लेट (Bartlet Hiy ) आप या “कॉमन ब ेस ऑफ सोशल वक ॅि टस ” या पु तकात
मू यमापन कर णा या व िनण या त य े या या प ुढील पायया मांडतात . यो य कार े िनदान
कर यासाठी या ५ पायया चा अवल ंब केला जावा अस े ते हणतात .
१) घटना घडव णा या िकंवा प रि थती िनमा ण कर णा या मुख घटका ंचे िव ेषण
करणे, यांना जाणण े.
२) सवा त मह वाच े घटक िनवडण े, िविवध कारणीभ ूत घटकातील आ ंतरसंबंध िनि त
करणे व यातील अशा बाब ची िक ंवा घटका ंची िनवड करण े क या स ंदभा त काय
करायच े आहे.
३) गरजे या स ंदभा त समाजकाया चा ह त ेप कुठे व कसा क रावा याचा अ ंदाज घ ेणे व
हा अंदाज घ ेताना ा ह त ेपाचे काय प रणाम होतील ह े ठरवण े. munotes.in
Page 24
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
24 ४) कामा या / ह त ेपा या िनि त प ती िनवडण े या चौ या पायरीवर ह त ेप
कर यासाठी कोणत े माग य पण े िनवडणार (Care Phase )? कोण या
प ती या उपचारा ंची िनवड होणा र? मागा चे एक ीकरण करण े गरज ेचे आहे काय?
थम कोण या मागा चा अवल ंब करायचा ? हे ठरते. थम कोणती मदत करायची ,
कोणकोण या मदतीची गरज आह े हे ठरते.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया तील म याव थ ेची (Core Phase ) चचा करा.
२.४ एकाि मक प तीन े मदत -उपचार
समाजकाया त म याव थ ेत िनदानाबरोबर ाम ु यान े मदत क ेली जात े. ा दर यान
अ यास ा पायरीवरील काम े व म ू यांकन सात यान े सु असत ेच समाजकाया तील
ह त ेपाला, ह त ेपा या क ृतीला (Interventive action ) मदत व िवचार अशी
संबोधनही वापरली जातात . सेवा देणे ही सवा त मह वाची पायरी असत े. यामुळे
समाजकाय सेवाथ पय त ( य गट सम ुदाय समाज या स ेवाथ पय त) पोहोचत े. पायरी
समाजकाया चे य उ ेश सा य करत े. हणूनच मदतीला समाजकाया चा माग (Helping
Approach ) असेही हटल े जाते. बदल घडव णा या मदतीत लाभाथ चा सि य सहभाग
सदा सव काळ घेतला जातो . सेवाथ चा सहभाग ही मदत कर णा या ची पूव अट असत े.
२.४.१ मदतीची या या अथ व िविवध प े :
एकाि मक ि कोनाच े जे हा मदतीचा िवचार िविवध तरा ंवर करायचा असतो . हा
पुढील माण े काय केले जाते.
मॉले यांनी द थ ेअरी ऑफ सोशल क ेस वक म ये उपचारा ंची या या करताना हटल े आहे
क , कोण याही य न े िकंवा गटान े (मोठ्या िक ंवा लहान ) वतः या क याणासाठी व
सव सामा यपण े संपूण समाजा या क याणासाठी कोण याही कार या सामािजक स ेवेचा
केलेला उपयोग हणज े उपचार होत . येथे सेवा उपल ध क न द ेणे हे काय क या चे कत य
होते व या स ेवांचा उपयोग कर याची जबाबदारी य ची - गटांची ठरत े. (सेवेपय त
पोहोच ून) सेवा िनवड ून सेवांचा लाभ द े यात य चा / गटाचा प ुढाकार असण े अपेि त
असत े.
२.४.२ मदत उ ेशपूण असणे :
मदत िक ंवा उपचार हणज े िन व ळ उपाय करण े, बरे करण े, ितबंध करण े नसून ती एक
िशि त करणारी , यातून िवकास व बदल घडवणारी , तसेच िवचार -भावना व ि कोनात
आमूला , मूलभूत व पाच े बदल घडवणारी , नातेसंबंध सुरळीत करणारी , बह आयामी
ि या आह े. ितचे िनि त व पाच े उ ेश आह ेत. ती स ला स ेवा आह े. ते माग दश न आह े. munotes.in
Page 25
समाजकाया चे ट पे
25
https://social -work.in
समाजकाया तील अ यास िनदान आदी पायया चा, सेवाथ सम या ि या आदी घटका ंचा,
पर परा ं या स ंदभा त होणारा िवचार मदतीला अथ पूण करतो . मदतीत ून िवकास घडण े,
सम या ंना ितब ंध होण े अपेि त असत े. समाजकाया या स ै ांितक ानाला ( या या ,
अथ , त व, िस ांत, माग इ याद ना ) मानवत े या िवचारा ंची जोड द ेऊन होणार े सेवाकाय
हणज े मदत असत े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया तील एकाि मक मदत व उपचारा ंची चचा करा.
२.५ समारो पाव था (ENDING PHASE ) शेवटचा ट पा
िविश उ ेशाने समाजकाया ला स ु वात क े यानंतर आव यक असल े या प रि थतीत
बदल झा यास िक ंवा िविश सम या संपु ात आ यास समाज काय कता आपल े काय
थांबिवतो . कारण अप ेि त असल ेले बदल िदस ून येतात. अशा वेळी समाजकाया चा शेवटचा
ट पा हण ून िविश व पाच े काय थांबिवणे हे अपेि त असत े.
२.५.१ मू यांकनाच े माग :
यान ुसार िवचार हायला हव े, जे ि कोन असायला हव े जे िवचार असायला हव े. तो
काय क या या मनी होत े का? ते आदशा पासून िकती द ूर िकंवा आदशा या िकती जव ळ
होते हे तपासण े हणज ेच मू यांकन होय . आदशा माण े काय, कसे हायला हव े? य ात
काय, कसे झाल े? व काय कस े होऊ शकत े? काय कस े करता य ेईल? (अपेि त) य
(श यतो ) याचा पडता ळा घेणे आदश प तीन े काय हो यातील राह न ग ेले या ुटी जा णणे
हणज े मू यांकन होय . याबरोबरच उ ेश ा कर यासाठी वीकारल े या काय प तीच े,
वत नाचे, कामादर यान या नात ेसंबंधाचे, काय क या या भ ूिमकांचे, काय माच े मू यांकन
होते. होणा या भावा ं या प रणामाच े मू यांकन होत े यामुळे आदशा पासून य ाच े अंतर
या दो ह तील तफावत प होऊन प ुढील काम दज दार हो यास अप ेि त प तीन े हो यास
सहा य होत े. आदशा पासून य ाच े, अंतर क ळ यानंतर ते अंतर कमी कर या या िदश ेने
कर याच े य न ल ात य ेतात. यासाठी योजना करता य ेतात. यूहरचना आख ता येतात.
यानंतर ुटी दूर होऊन स ेवांची प रणामकारकता वाटण े आिण हाच म ू यांकनाचा अ ंितम munotes.in
Page 26
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
26 हेतु असतो . मू यांकन कामादर यान पदोपदी होत े. याच माण े कामा या अगदी श ेवटीपण
होते. हणज े अ यास करताना म ू यांकन होत े. िनदान व मदत करताना सात यान े
मू यांकन होत ेच. अशा रतीन े शेवट या ट याची ही पायरी आर ंभा या ट यापास ून सु
असत े.
मू यांकना या या ट या ंवर िदल े या स ेवेची पु हा एकदा जाणली जात े. या कामा ंचे
प रणाम जाणल े जातात . सेवांचे उ ेश व या ंचा य भाव या ंचा ता ळमेळ घातला जातो .
या उ ेशाने िकंवा जे साध यासाठी िक ंवा जे बदल घडिव याक रता मदत क ेली. ते बदल
मदतीम ुळे घडले का? जे िशकिव या या ह ेतूने काय केले ते िश ण झाल े का? यातून
वतः या जीवनाची उ नती कर या या मता स ेवाथ त ( य , गट, समुदाय या
सेवाथ त ) िनमा ण झा या का ? यांची अप े ा ठेवून काय केले या काया तून तेच िन प न
झाले का? याची अप े ा न हती अस े िदसल े का? वाढीव प रणाम भाव िदस ेल का ?
याची पडता ळणी क ेली जात े. कारण कोण याही अ य यवसाया माण े समाजकाय
यवसायातद ेखील उ ेश समोर ठ ेवून या उ ेशां या िद शेने प तशीरपण े ट पा -ट यान े
काय होते. बदल िवकास िश ण या ती हा यवसाय समिप त असतो . या बाबी साध यात
यवसाय सफल झाला . हे मू यांकनात ूनच िस होत े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया तील समारोप अव था िवशद करा .
२.६ सारांश
समाजकाया त अ यास , िनदान , उपचार , अनुसरण ा चार पायया मान या जातात . या
पूण पणे वेगळया करता य ेत नाहीत . सव पायया एकम ेकांबरोबर एकाच िवषया या
अ यासाबरोबरच उपचारा ंची सु वातही होत े. अ यास व िनदान सतत स ु राहतो .
सु वाती या ट पा , मु याव था व समारोपाचा ट पा अस ेही समाजकाया चे तीन भागा ंत
वग करण क ेले जाते. ा काया मक मागा माण ेच गो ड ट ेन यांनी (१९७३ ) समाजकाया चे
तीन ट प े मानल े आह ेत. ित थापन ेचा ट पा (cinduction ) मुख ट पा (core) व
समारोप (ending ) पिह या ट यात स ंपक होतो . मु य ट यात स म या समाधान होत े.
मािहती एक होत े. कृती घडत े. पुनिव चार, मू यांकन होऊन प ुढील क ृती ठरवली जात े व
शेवट या ट यात अ ंितम म ू यांकन क ेले जात े. येक ट यावर िक ंवा पायरीवर िवश ेष
उ ेश व यान ु प काय अपेि त असतात . संपका व था (contact phase ), कराराव था
(contract phase ), कृित वणाव था (action phase ) असेही ट प े संपूण कामाच े
सांगता य ेतात.
समाजकाय ही एक यावसाियक सेवा आह े. हा यवसाय शा ीय ानावर व मानवी
संबंधां या कौश या ंवर आधा रत आह े. एखादया य ला िक ंवा गटाला अशी मदत
केली जात े, जेणेक न सामािजक व व ैयि क समाधान िनमा ण होऊन वावल ंबनाची
िकया स ु होईल .
munotes.in
Page 27
समाजकाया चे ट पे
27 २.७ वा याय
यावसाियक समाजकाया या आर ंभाव थ ेचे िव ेषण करा .
समाजकाया या म याव थ ेवर िटपण िलहा .
समाजकाया तील अव थ ेचे ट पे सांगा.
२.८ संदभ सूची
डॉ. ाज ा टाकसा ळे “एकाि मक समाजकाय ”
डॉ. ाज ा टाकसा ळे “ यावसाियक समाजकाय ”
ा. नील भा ल कावार (िलळकर) “समाजकाया ची पर ेखा”
डॉ. फूत कतरणी “मानसशा समाजकाया क रता ” ी साईनाथ काशन , नागपूर
ा. पु षो म खोट े, “समाजकाया ची मुलत व े”
भारती सहा “समाजकाय प रचय ”
Chowdhari , D Paul , Introduction to Social Work , Atmaram and Sons
1964 .
Chowdhari , D. Paul, Handbook of Social Welfare , Atmaram and
Sons , Delhi , 66.
Das G . Advance Sociological Theories Nanu Enterprise Educational
Publis hers, Delhi 110006 .
munotes.in
Page 28
28 ३
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ समाजकाया ची संक पना
३.३ समाजकाय क या ची संक पना
३.४ समाजकाय क या ची काय प ती / व प
३.५ समाजकाय क या ची वैिश ्ये / गुणधम
३.६ समाजकाय क या या काया चे े
३.७ समाजकाय क या चे वग करण
३.८ समाजकाय क या कडे आव यक त ं े
३.९ समाजकाय क या कडील आव यक कौश य े
३.१० समाजकाय क या ची भूिमका
३.११ सारांश
३.१२ अिधक मािहतीक रता
३.१३ संच
३.० उि े
या करणा या अ यासात ून िव ा या ना पुढील बाबी समजतील .
१. समाजकाया ची आिण समाजकाय क या ची संक पना समज ून घेणे.
२. समाजकाय क या या काय प तीचा अ यास करण े.
३. समाजकाय क या या िविवध काय े ांचा अ यास क न समाजकाय क या जवळ
आव यक अस णा या गुणांबाबत मािहती िम ळवणे.
४. समाजकाय क या ला समाजकाय करताना आव यक अस णा या तं ाब ल व
कौश याब ल मािहती िम ळवणे.
५. समाजकाय क या नी समाजकाया म ये असल ेली भूिमका समज ून घेणे.
munotes.in
Page 29
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
29 ३.१ तावना
क याणकारी यव थ ेत नाग रका ं या क याणाची सव वी जबाबदारी ही रा यस ं थां आिण
ित या िविवध स ं थांवर असत े. नव आिथ क धोरणा या का ळात रा यस ं थां क याणकारी
भूिमकेतून आिण काय े ातून बाह ेर पडत असली तरी ितथ े िनवा त पोक ळी िनमा ण झाली
नाही. रा यस ं थेची क याणकारी भ ूिमका िबगर -शासक य वा वय ंसेवी सं थांनी आप या
खां ावर घ ेतलेली िदसत े. यांची बा ंिधलक , िव ासाह ता, यापकता आिण ग ुणव ा
याबाबत बरीच िभ न मता ंतरे व िवरोधी असली तरी क याणकारी काय मां या
अंमलबजावणीतील या ंचे मह वाच े थान द ुल ि त करता य ेणार नाही .
तुत करणाम य े आपण समाजकाया ची आिण समाजकाय क या ची स ंक पना समज ून
घेणार आहोत . समाजाशी स ंबंिधत समाजिवकासाच े काय करणारा य हणज े
‘समाजकाय कता ’ अशी समाजकाय क या ची ढोब ळ मनाने या या क ेली जात े.
समाजकाय क या ना समाजातील सम या ंचे िनमु लन कर यासाठी अन ेक व पाची काय
पार पाडावी लागतात . ही काय पार पाडताना या ंना अन ेक काय प तीचा वापर करावा
लागतो . तसेच काय पार पाड यासाठी समाजकाय क या या अ ंगी मूलभूत अशा व पाच े
गुण असण े आव यक आह े. तसेच समाजिवकासाची काम े पार पाडताना काय क या चा
िविवध कार या त ं ाचा आिण कौश याचा वापर करावा लागतो . समाजा या िवकासाम य े
हा काय कता मह वाची भ ूिमका बजावत असतो .
तुत करणाम य े समाजकाय क या ची स ंक पना , समाजकाय क या चे वग करण ,
समाजकाय क या ची काय प ती , समाजकाय क या कडील आव यक ग ुण,
समाजकाय क या ला आव यक असणारी त ं े आिण कौश य व समाजकाय क या ची समाज
िवकासातील भ ूिमका या ंचा परामश घे यात आला आह े.
३.२ समाजकाया ची संक पना (CONCEPT OF SOCIAL WORK )
यावसाियक समाजकाया चा अ यास करत असताना त े अिधक चा ंग या रीतीन े समज ून
घे यासाठी सव थम या या या या पाहण े आव यक ठरत े. समाजकाया ची प या या
करणे कठीण काय आहे. समाजकाया चा िवकास सव देशांत सारखा नाही .
https://rajkumargoyal.com munotes.in
Page 30
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
30 समाजकाय ही मदत कर याची ि या आह े. दुस यांना मदत कर याची भावना
मानवजाती या िनिम तीपास ूनच मानवा या अ ंगी आह े असे हट यास वावग े ठरणार नाही .
ाचीन का ळापासून अन ेक य आप या मत ेनुसार व समाजा या आव यकत ेनुसार
दुस यांना मदत करीत आला आह े. मा त े हा मदत कर याम य े शा ीयपणा न हता .
पा ा य द ेशात समाजकाया चा रीतसर अ यास क ेला आ हे. समाजकाया या प ती , तं ,
कौश य िवकिसत क ेले गेले व एक यवसाय हण ून समाजकाया ला जगासमोर आणल े.
समाजकाया ची संक पना अिधक प री या समज यासाठी या या या याद ेखील तयार
कर यात आ या आह ेत.
अ यासका ंनी आिण िवचारव ंतांनी समाजकाया या िविवध या या क े या आह ेत. या
पुढील माण े सांगता य ेतील.
१. िफंक (१९४२ ) : “समाजकाया चे काय समाजा या या ि थतीच े सृजन करण े
आिण य म य े या मता िवकिसत करण े आहे. या समाजातील सद या ंसाठी
अिधक चा ंगले जीवन जग याची मता वाढव ेल.”
२. Indian Conference of Social Work (1957 ) : समाजकाय ही एक
क याणकारी ि या आह े. जी मानवी स ेवा, त व ान , वै ािनक ान आिण ता ंि क
कौश यावर आधा रत आह े. यांचा उ ेश य , समूह व सम ुदायाला मदत करण े
हा आह े. याम ुळे ते एक स ुखी आिण स ंपूण जीवन जग ू शकतील .
३. National A ssociation of Social Workers (1970 ) : “Social work is
the proffessional activity of helping individuals , groups of
communities to enhance of restore their capacity for social
functioning & to create social conditions favourable to their goals .”
४. मुथ आिण राव (१९७० ) : समाजकाय ती मदत आह े जी मानिसक , शारी रक
आिण स ंवेगा मक िक ंवा नैितक िनय यतान े पीडीत आह े. या ारा य िक ंवा
समूह आपली वतःची वय ंसहा यता कर यायो य होईल .
उपरो या याव न प होत े समाजकाय हे यावसाियक मदत काय आहे याचा उ ेश
य , समूह आिण सम ुदायां या मता ंचा िवकास करत े आिण या ंना संघिटत करण े आिण
उ ेशां या प ूत तेकरता अन ुकूल सामािजक प रि थती िनमा ण करण े होय.
आपली गती तपासा :
१) यावसाियक समाजकाया ची संक पना प करा .
३.३ समाजकाय क या ची संक पना
“समाजाशी स ंबंिधत समाजिवकासाच े काय करणारा य हणज े समाजकाय कता होय.”
अशी ढोब ळमानान े समाजकाय क या ची या या क ेली जात े. यावसाियक समाजकाय कता
ही संक पना याप े ा वेगळी आहे. यावसाियक समाजकाया चे िवशेष िश ण घ ेतलेला
य हा ‘ यावसाियक समाजकाय कता ’ समजला जातो . munotes.in
Page 31
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
31 ३.४ समाजकाय क या ची काय प ती / व प
समाजाम य े सम या सोडिवताना सम य ेचे व प पाह न समाजकाय क या ला काय कराव े
लागत े. समाजकाय क या ना ब याचदा एका व ेळेस सम य ेची सोडवण ूक कर यास िव िवध
प ती वा परा या लागतात . समाजकाय क या या काया चे व प प ुढी माण े सांगता य ेईल.
यालाच समाजकाय क या या काय प ती अस े देखील हणतात .
१. िनदाना मक : समाजकाय कता समाजाम य े काय करत असताना समाजातील
सम या सोडिव याचा य न करत असतो . समुदायातील सम या ंची सोडवण ूक
करताना काय कता सव थम सम य ेचे मूळ शोधतो . हणज ेच ही सम या का व
कशाम ुळे िनमा ण झाली याच े कारण शोधतो आिण कारणाच े िनदान करतो .
समाजकाय क या या सम य ेमागील काय कारण भाव शोध या या आिण या
सम या ं या कारणा ंचे िनदान कर या या काया लाच िनदाना मक काय असे हणतात .
२. उपचारा मक : सम य ेचे कारण न ेमकेपणान े कळा यानंतर समाजकाय कता ती
सम या न कर या या ीन े य न करतो . समाजातील ता प ुरता िक ंवा सम ूळ नाश
कर यासाठी काय कता अनेक उपाय स ुचिवतो आिण या उपाया ं ारे सम या सोडिवतो .
हणज ेच समाजकाय क या चे काय ‘उपचारा मक ’ व पाच े असत े.
३. ितब ंधा मक : सम यावर उपाय शोध ून ती न क ेली तरी ती सम या समाजाम य े
पु हा उ वणारच नाही याची शा ती नसत े. प रणामतः समाजकाय कता सम या
समुदायात प ु हा पु हा िनमा ण होऊ नय े याकरता ज नजाग ृतीचे काय करतो आिण अशा
कारच े उपाय स ुचिवतो क ज ेणेक न ती सम या समाजाम य े पु हा उ वणार नाही .
समाजकाय क या चे हे काय ‘ ितबंधा मक ’ व पाच े असत े.
४. पुनव सना मक : सम य ेवर उपचारा मक व पाच े काय समाजकाय कता करतो .
एखा ा सम य ेमुळे या सम य ेशी संबंिधत असल े या य च े िकंवा य सम ुदायाच े
जीवन स ंपूण पणे िव क ळीत होत े. अशा य चा िक ंवा य सम ूहा या प ुनव सना या
ि कोनात ून समाजकाय कता काय रत असतो . सम या त य च े व य
समुदायां या प ुनव सना या ीने काय क या माफ त केले जाणार े काय हे पुनव सना मक
व पाच े असत े.
५. संशोधना मक : एखादी सम या उ व यान ंतर या सम य ेसंदभा त व सम य ेचे
बािधत य व य सम ूहाब ल मािहती िम ळव याकरता समाजकाय क या ला
संशोधन करण े गरज ेचे असत े. सम य ेसंदभा त आकड ेवारी गो ळा करणे, सम य ेचे
माण तपासण े य ांसार या काया तून काय क या ला सम य े या िनम ु लनासाठी िक ंवा
उ चाटनासाठी यो य य न करता य ेतात. संशोधनात ून ा झाल े या िन कषा तून
अनेक सूचना िक ंवा िशफारशीस ंबंिधत िवभागाला समाजकाय कता सुचवू शकतो . याचे
हे काय संशोधना मक व पाच े असत े. munotes.in
Page 32
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
32 अशा कार े समाजकाय कता िनदाना मक , उपचारा मक , ितबंधा मक , पुनव सना मक ,
संशोधना मक व पाच े काय करतो . वर नम ूद केले या प तीप ैक केवळ एखादीच प त
समाजकाय कता वापरतो अस े नाही. ब याचदा का य क या ला एकाच व ेळेस अन ेक प त चा
वापर करावा लागतो . सम या ंची सोडवण ूक करताना समाजकाय क या ला य व अ
य पण े एकाच व ेळेस सव प तीचा वापर करण े अिनवाय असत े. कारण एखा ा य चा
सम य ेमुळे तो वतः क ुटुंब व सम ुदाय भािवत होतो या मुळे समाजकाय क या ला य ची
सम या सोडव याकरता सव प तीचा अवल ंब करावा लागतो .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या ची काय प ती सा ंगा िकंवा समाजकाय क या या काया चे व प िवशद
करा.
३.५ समाजकाय क या ची वैिश ्ये / गुणधम
समाजाम य े ‘ य ितत या व ृ ी’ असतात . या व ेगवेगळया व ृ ी असल े या
लोकांसोबत समाजकाय क या ला काय करायच े असत े. समाजकाय क या चा लोका ंशी य
संबंध येतो. समाजकाय क या ला य सोबत , गटासोबत , समुदायासोबत काय कराव े
लागत े. समाजात जाग ृती घडव यासाठी , शासना या योजना सम ुदायात पोहचिव यासाठी ,
य या सम या सोडव यासाठी , गटा ार े गटाचा िवकास साध यासाठी
समाजकाय क या ला समाजाशी सात यान े संबंध थािपत कराव े लागतात . यो य प तीन े
काय कर यासाठी आिण सकारा मक बदल घडव ून आण यासाठी समा जकाय क या या
अंगी काही ग ुण आव यक असतात .
अमे रकेतील ‘िव कॉ निसल ’ िव ापीठा या काय शाळेने १९४६ म ये िव तार
काय क या या अ ंगी कोणकोणत े गुण असाव ेत याची स ूची िदली होती . यानुसार द ूरदिश ता,
िनयोजन मता , काय सु कर याची श , साधनस ंप ी, स यिन ा , िव ास , साहस ,
यायि यता , िचकाटी , चतुरता, व य इ . गुण समाजकाय क या कडे आव यक आह ेत.
समाजकाय क या चे गुण पुढील माण े सांगता य ेतील.
१. समाजकाय कता हा लोका ंशी यवि थतरी या व भावीपण े काय कर यासाठी
लोकां या सम या समज ून घेणारा असावा . या े ात तो काय रत आह े. या
े ाची याला स ंपूण मािहती असावी .
२. या लोका ंसोबत , गटासोबत , समुदायासोबत काम करत आह े ितथ या सम या ,
सं कृती, यांची भाषा , याची मािहती समाजकाय क या ला असण े आव यक आह े.
३. समाजकाय कता हा कोण याही कार या प रि थतीत समायोजन साधणारा
असावा .
४. समाजकाय कता ामािणक , मनमोक ळया वभावाचा , मेहनती व उ च ब ु ीगुणांक
असल ेला हवा . munotes.in
Page 33
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
33 ५. समाजकाय क या ला आप या काया िवषयी याला जबर आ मिव ास असायला हवा
तसेच यो य िनण य घे याची मता या ं या अ ंगी असावी .
६. काय कता लोका ं या स ुख-दुःखात सहभागी असणारा असावा .
७. समाजकाय क या या काया चे व प िदखाऊ नसाव े तो आप या काया शी
ामािणक असावा .
८. िनि त क ेलेले उ ेश सा य कर यासाठी तो ढ िन यी असावा . उ ेश सा य
कर यासाठी यान े सव िदशेने य न करायला हव े.
९. समाजकाय कता संशोधक व ृ ीचा असावा .
१०. आप या काया त व शीर राह न लोका ंम ये सकारा मक बदल घडव ून आणणारा
असावा .
११. आप या काया ला अिधक गती द े यासाठी तो उ साही असावा .
१२. समुदाय िवकासाची मता याम य े असावी . योजना तयार क न अ ंमलबजावणी
कर याची मता या या त असावी .
१३. काय करत असताना िविवध स ं थां, संघटना , समुदाय व लोक या ं याम य े याला
यो य रीतीन े सम वय साधता आला पािहज े.
१४. कठीण प रि थतीला ध ैया ने त ड द ेणारा, संकटात ून माग काढणारा , सहकारी
वृ ीचा असावा .
१५. तो िवनयशील , स य, सुसं कृत व शा ंत वभावाचा व लो कांचा िम असावा तो
वाथ नसावा .
१६. लोकांचा अनादर न करता या ंचे थम ऐक ून घेणारा आिण या ं या सम या ंवर
िवचार क न लोका ं याच मदतीन े उपाय शोध ून सम या सोडिव यास मदत
करणारा असावा .
१७. तो सेवाभावी व ृ ीचा व द ुस यां या ती मदतीची भावना ठ ेवणारा असावा .
१८. थािनक प ुढा यांमाफ त काय करणारा व लोका ंना माग दश न करणारा असावा .
१९. आपल े मत समोर यावर न लादता समोर या य च े ऐकून घेणारा असावा .
२०. वेगवेगळया तं ाचे, कौश याच े ान व या त ं कौश याचा वापर यो य या िठकाणी
कर याच े ान याला असाव े.
२१. नेतृ व िवकासाला चालना द ेणारा व नवीन ाना ार े समाजिवकास घडव ून
आणणारा असावा . munotes.in
Page 34
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
34 २२. आप या िवषयाच े सखोल ान ठ ेवणारा , ान िव त ृत, अ याध ुिनक ठ ेव याकरता
सािह य वाच ून, संशोधका ंना भ ेटून, िश ण घ ेऊन, नवीन क पना व ान
आ मसात क न ानात सात यान े भर घालणारा असावा .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या ची वैिश ्ये िकंवा गुणधम सांगा.
३.६ समाजकाय क या या काया चे े
समाजकाय क या ला समाजात व ेगवेगळया वया या , िलंगा या , धमा या, वेगवेगळया
मनोवृ ी या , वेगवेगळया सम या ंनी त असल े या, वेगवेगळया भागात राहणा या,
वेगवेगळी भाषा बोल णा या , वेगवेगळया तरा ंतील लोका ंसोबत काय करायच े असत े. या सव
िवभाजनाव न समाजकाय क या या काया चे े ठरवल े जात े. समाजकाय क या या
काया चे े पुढील माण े सांगता य ेईल.
१. बाल क याण (Child Welfare )
२. मिहला क याण (Women Welfare )
३. युवा क याण (Youth Welfare )
४. अपंग क याण (Welfare of Disabled )
५. वृ क याण (Welfare of Aged )
६. समुदाय िवकास (Community Development )
७. म क याण (Welfare of Labour )
८. अपराध स ुधार शासन (Criminolog y & Correctional Administration )
९. शालेय समाजकाय (School Social Work )
३. वै क य व मानसोपचार (Medical & Psychiatric )
११. मागास आिण द ुल ि त घटक (Vulnerable Group )
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या या काय े ांिवषयी चचा करा.
३.७ समाज काय क या चे वग करण
िश ण , काय े , िलंग, िवशेष कुशलता , इ याद या आधार े समाजकाय क या चे
वग करण क ेले जाते. Youngly यांनी ‘Social action and Social Work’ या आप या
पु तकात समाजकाय क या चे पुढील माण े वग करण क ेले आहे.
१. ढीब काय कता (Stereo type )
२. अिल राहणारा काय कता (Fencerider ) munotes.in
Page 35
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
35 ३. पोगंडा करणारा (Propogandist )
४. उदारमतवादी (Liberal )
समाजकाय क या या काया या आधार ेदेखील वग करण करता य ेते :
१. य सहा यकता (Case Worker )
२. गटकाय कता (Group Worker )
३. समुदाय संघटक (Community Organiser )
४. संशोधक (Researcher )
५. शासक (Administrator )
६. सि य काय कता (Activist )
िलंगा या आधार े समाजकाय क या चे वग करण :
१. ी समाजकाय कता
२. पु ष समाजकाय कता
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या या वग करणावर टीप िलहा.
३.८ समाजकाय क या कडे आव यक त ं े
समाजाम य े य ितत या व ृ ी असतात . या व ेगवेगळया व ृ ी असतात . या
वेगवेगळया व ृ ी असल े या लोका ंसोबत समाजकाय क या ला काय करायच े असत े.
एखा ा ा या स ंदभा त काम करत असताना या य कडून, गटाकड ून व
समुदायाकड ून यो य ितसाद िम ळवणे आव यक असत े. हा ितसाद िम ळिव यासाठी
समाजकाय क या ला काही त ं आव यक असतात व ितसाद िम ळव यासाठी
समाजकाय क या ला िविवध त ं ाचा व कौश याचा वापर करावा लागतो .
तं (Techniques ) : अमे रकन असोिस एशन ऑफ सोशल वक स ने य सहा य
करताना वापर यात य ेणा या तं ांचे एकूण सात गट ग ेले आहेत.
१) सेवा या वरील तणाव द ूर कर यासाठी वापर यात य ेणारी त ं े.
२) सेवाथ च े मूळ मु ाकड े ल क ि त कर यासाठी वापर यात य ेणारी त ं े.
३) सेवा या ला अडचणी या , नकोशा वाट णा या पण अढ ळ असणा या बाबी
वीकारायला लाव यासाठी वापर यात य ेणारी त ं े.
४) सेवाथ कड ून संर ण त ं ांचा होणारा वापर रोख यासाठी व टा ळ यासाठी वापरायची
तं े. munotes.in
Page 36
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
36 ५) सेवाथ या िनण यांना भािवत कर यासाठी वापरली जाणारी त ं े.
६) सेवाथ ला िवचार कर या स, िव ेषण कर यास , सावर यास , िनण या त य े यास,
कृती कर यास , िवचार य कर यास लागणारा व ेळ समजून घे यास वापर यात
येणारी त ं े.
७) सेवाथ ला अडचणी या का ळात उभार यासाठी , मदत कर यासाठी वापर यात
येणारी त ं े.
वरील गटवारीव न ल ात य ेते क , मुलाखत घ ेताना स ेवा या सोबत अथवा अिशलासोबत
संबंध थािपत कर यासाठी त ं ांचा उपयोग होतो . एल सॅ सबेरी या ंनी वरील सात
कार या गटातील त ं ांची यादी प ुढील माण े िदली आह े.
१) सेवा या या प रि थतीच े गांभीय श य िततक े कमी करण े.
२) सम य ेची ती ता कमी करण े.
३) सम य ेचे व प लहान व सौ य करण े.
४) सेवाथ वरील दबाव कमी करण े.
५) आनंदी वातावरण तयार करण े.
६) प ीकरण द ेणे.
७) व तुि थती प पण े मांडणे.
८) संभा य प रणामा ंचे पूवा नुमान लावण े.
९) संर ण य ं णेचा वापर कर यापास ून रोखण े.
१०) बोल या या मा यमात ून अिधकार थािपत करण े.
११) घाईने िनण य घे यापास ून थोपिवण े.
१२) िमळाले या मािहतीचा उपयोग क न घ ेणे.
१३) सेवा या कडून िमळाले या मािहतीची तपासणी करण े.
१४) सेवा या कडून खरी मािहती काढ ून घेणे.
तं े ही स ेवाथ वरील ताण कमी कर यासा ठी मदत करतात . सेवाथ ला म ु य म ु ाकड े ल
क ि त कर यासाठी मदत करतात . अवघड गो ी वीकार यास स ेवाथ ला मदत करताना
सेवाथ ला स ंर ण य ं णा वापर याची गरज भासणार नाही . असे वातावरण िनमा ण करतात .
काही त ं ाचा वापर िनण यांना भािवत कर यासाठी केला जातो . मुलाखतीम य े सहजता
िनमा ण कर यासाठी काही त ं े वापरली जातात . तर काही त ं े सेवाथ ला समज ून
घे यासाठी वापरली जातात .
सेवाथ कड ून यो य मािहती , ितसाद िम ळव यासाठी व याची सम या यो य रीतीन े
हाताळ यासाठी यावसाियक समाज काय कता सेवाथ ला माहीत नसणारी मािहती उपल ध
क न द ेतो. याला न ेम या म ु ांपय त पोहच यासाठी मदत करतो . या संपूण ि य ेम ये munotes.in
Page 37
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
37 काय कता शाि दक आिण अशाि दक त ं ांचा वापर क न स ेवाथ चा ितसाद िम ळवत
असतो .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या कडे आव यक असणा या तं ांवर िट पण िलहा .
३.९ समाजकाय क या कडील आव यक कौश य े
समाजकाय क या ला सम ुदायात काय करत असताना य सहा य काय , गट, काय ,
समुदाय स ंघटन, सामािजक स ंशोधन , सामािजक शासन व सामािजक ि या या
प ती या वापरात अन ेक कौश याचा उपयो ग करावा लागतो . बरीच कौश य े समानत ेने
सगळीकडे वापरली जातात आिण य ेक प तीत काही िवश ेष कौश य े वापरावी लागतात .
प रि थतीन ुसार व ेगवेगळया कौश याचा वापर समाजकाय कता करत असतो . एकापे ा
जा त िक ंवा अन ेक कौश या ंचा एकि त उपयोग समाजकाय क या ला करावा लागतो .
समाजकाय कता पुढील कौश याचा वापर व ेळोवेळी करत असतो .
१) ऐकून घे याचे कौश य
२) संवाद साध याच े कौश य
३) संघटन कौश य
४) मत मा ंड याच े िकंवा पटव ून दे याचे कौश य
५) यो य िनण य घे याचे कौश य
६) नेतृ व कौश य
७) िनरी क कौश य
८) लोकांकडून काम क न घ े याचे कौश य
९) वेळेचा सद ुपयोग कर याच े कौश य
१०) उपल ध साधना ंचा वापर कर याच े कौश य
११) अहवाल ल ेखनाच े कौश य
१२) सादरीकरणाच े कौश य
३.१० समाजकाय क या ची भूिमका
समाजाम य े काय करत असताना समाजकाय क या ला अन ेक भ ूिमका पार पाडा या
लागतात. भूिमका पार पाडत असताना समाजकाय कता कौश य , तं , ान या ंचा वापर
करतो . काय क या चा ि कोन , मू य, दजा , मता , िवचार , य म व , सराव, ान याची
ग भता या ंचा भूिमकांवर भाव पडतो . काय क या चा दजा , गुणव ा , गुणवैिश ्ये, उ ेश
या बाबी याची भ ूिमका िनि त करतात . munotes.in
Page 38
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
38 समाजकाय क या या व ेगवेगळया त ा ंनी समाजकाय क या या भ ूिमकां या स ंदभा त
आपल े मत ितपािदत क ेले आहे. अ यासका ंनी आिण िवचारव ंतांनी समाजकाय क या या
भूिमका प ुढील माण े िवशद क े या आह ेत.
शोधणारा
वक ल
मू यांकन करणारा
सारक , िव तारक
साधन े एक करणारा
स लागार
संशोधक
काळजी घेणारा
‘चाल स ोस ेर’ यांनी सम ुदायात काय करताना समाजकाय क या या प ुढील भ ूिमका
सांिगत या आह ेत.
साम य दाता
सि य क ृित वण
वक ल
दलाल
‘िब नो ’ यांनी समाजकाय क या या नऊ भ ूिमका सा ंिगत या आह ेत.
ितप ी
सलो याची भ ूिमका
िवकासा मक
पुनर चना करणारी भ ूिमका
सोय उपल ध क न द ेणारा
ानव ृ ी व ानाची चाचणी करणारी भ ूिमका
िश त लावणारी भ ूिमका
िनयम कायद े यांची अंमलबजावणी करणारी भ ूिमका
िनयम बनवणा यांची भूिमका munotes.in
Page 39
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
39 समाजका य क या ला िविवध तरा ंवर एकाच व ेळी भूिमका वापरा या लागतात . सव त ा ंनी
सांिगतल े या भ ूिमका ल ात घ ेता समाजकाय क या या सव सामा य भ ूिमका प ुढील माण े
सांगता य ेतील.
१) मदतगार (Helper ) : समाजकाय कता हा न ेहमी मदतीला त पर असायला हवा .
गरजू य ला मदतीची क े हाही गरज पड ू शकत े. अशा व ेळेस कोण याही कारची
टाळाटाळ न करता समाजकाय कता मदतगार (Helper ) हणून भूिमका बजावत
असतो .
२) साम य दाता (Enabler ) : समाजकाय क या या अंगी मदत कर याच े साम य
असायला हव े. आव यक या सव बाब ची मािहती या ला असण े गरज ेचे आह े.
जेणेक न तो गरज ू य ना पािहज े ती मािहती प ुरवू शकतो िक ंवा याला मािहतीच े
ोत माहीत असण े आव यक आह े. जेणेक न तो मािहती स ंबंिधत ोता ंकडून
िमळवून संबंिधत अिशलाला मदत क शकतो . समाजकाय क या ला सम ुदायाम य े
‘साम य दा या ं’ची भूिमका पार पाडावी लागत े.
३) ो साहक (Encourager ) : ‘समाजकाय कता ’ हा न ेहमी ो साहन द ेणारा
असायला हवा . याला ो साहक हण ून भ ूिमका पार पाडायची असत े.
काय क या ला सकारा मक ि कोनात ून िवचार क न समोर या य ला िनराश न
करता न ैरा यात ून बाह ेर काढायच े असत े. या करता समाजकाय क या ला अिशलाला
सतत ो साहन ाव े लागत े. अशा कार े समाजकाय कता ो साहकाची भ ूिमका
पार पाडत असतो .
४) माग दश क (Guide ) : ‘समाजकाय कता ’ हा नेहमी माग दश क असतो . नेम या
कोण या िदश ेने य ला काय करायच े आहे. कोणता माग िनवडायचा आह े याचे
माग दश न समाजकाय कता करत असतो . एखा ा बाबीसाठी अन ेक पया य समोर
असल े तर य ग ध ळतो. ते हा सव पया यांचे गुणदोष सा ंगून यो य पया य
िनवड यास तो सम या त य ला स म बनिवतो . याबाबतीत समाजकाय कता
माग दश काची भ ूिमका पार पाडत असतो .
५) सुलभीकरणकता (Facilitator ) : समाजकाय कता एखादी कठीण असणारी बाब
सोपी क न आप या अिशलापय त पोहोचिवतो . एखादी अवघड ि या सोपी
क न समाजाला समज ेल, उमजेल अशा सो या भाषेत यां यापय त पोहोचिव याच े
काय समाजकाय कता करतो . समाजकाय कता सुलभीकरण क न सम ुदायापय त
आव यक ती मािहती पोहोचिव याच े, सम या हाता ळ याचे काय करतो .
६) िश क (Teacher ) : समाजकाय कता हा एक िश कद ेखील असतो . तो अन ेक
गो च े ान समाजापय त पोहचिव याच े काय करत असतो . एका िश काजव ळ
असणार े सव गुण समाजकाय क या जवळ असण े आव यक आह ेत. िविवध गो च े
ान समाजापय त पोहचिवताना समाजकाय कता ‘िश काची ’ भूिमका बजावत
असतो . munotes.in
Page 40
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
40 ७) संशोधक (Researcher ) : समाजकाय क या ला सम ुदायात ‘संशोधक ’ हणून
भूिमका पार पाडावी लागत े. एखा ा घटन ेची, ि थतीची , सम य ेची यथाथ मािहती
पुरिव यासाठी समाजकाय क या ला सा ंि यक य ि कोनात ून मािहती िम ळवावी
लागत े. अशा व ेळेस समाजकाय कता संशोधक हण ून भूिमका पार पाडत असतो .
८) शासक (Administrator ) : ब याच वेळा समाजकाय क या ला अन ेक
य सोबत काय पार पाडाव े लागत े. अशा व ेळेस अन ेक य सोबत काम करत
असताना याला सवा कडून यो य प तीन े काम क न घ े यासाठी
समाजकाय क या या अ ंगी शासकाच े गुण असण े अितशय आव यक असत े. अनेक
लोकांकडून काम क न घ ेताना समाजकाय कता शासकाची भ ूिमका बजावतो .
९) पय वे क (Supe rvisor ) : ‘समाजकाय कता ’ हा समाजात सात यान े पय वे ण
करत असतो . जेणेक न तो आप या काया त िनण य घेताना या या िनरी णात
आले या बाब चा तो यो य उपयोग क न घ ेऊ शक ेल. िनण यातील मह वाचा आधार
हणून प रि थती , घटना ंकडे पािहल े जात े. यामुळे अनेक बाब मधील बारकाव े
समाजकाय क या ला माहीत असण े आव यक असत े. पय वे णा या मा यमात ून
काय कता अनेक बाबी जाण ून घेतो. अशा कार े समाजकाय कता समाजात काय
करत असताना पय वे काची भ ूिमका पार पाडतो .
१०) उपचारक (Therapist ) : ‘समाजकाय कता ’ हा ‘उपचारक ’ देखील असतो . तो
नेहमी सम य ेचे कारण शोध ून ती सम या सोडिव या या िदश ेने य न करतो ती
सम या प ु हा तयार होणार नाही यासाठी ितब ंधा मक उपाय करतो . ती सम या
हाताळ यास स ंबंिधत य ला स म बनवतो . समाजकाय क या ला ‘उपचारकाची ’
भूिमका िनभवावी लागत े.
११) संघटक (Organiser ) : समाजकाय क या ला सम ुदायातील लोका ंम ये काम कराव े
लागत े. यामुळे याला समाजाची बा ंधणी कशी करायची याच े ान अवगत असण े
आव यक असत े. यासाठी समाजकाय कता उ म ‘संघटक’ असायला हवा . ‘समाज ’
हा िविवध धमा त, पंथात, भाषेत आिण आिथ क तरा ंम ये िवभागल ेला असतो .
वेगवेगळया चालीरीती पा ळणारे, िविवध सम या ंनी त असल ेले, िविवध
िवचारसरणीच े लोक सम ुदायात असतात . समुदायात काम करत असताना िविवध
कार या लोका ंना सा ंभाळून घेऊन काम कराव े लागत े. याच माण े िविवध
कार या स ंघटना तयार कर यासाठी , संघटनेत काम कर यासाठी ,
समाजकाय कता हा उ म स ंघटक असण े आव यक असत े. ‘संघटका या ’
भूिमकेतून तो सम ुदायाचा िवकास सम ुदायामाफ त यो य प तीन े क शकतो .
१२) सि य काय कता (Activist ) : एखा ा बाबीस ंबंधी सम ुदायात जनजाग ृती
कर यासाठी या सम य ेला यो य याय िम ळेपय त समाजकाय क या ला सात यान े
सि य काय कता हण ून काय कराव े लागत े. ब याच वेळा सि य काय कता हा
यावसाियक काय कता असतातच अस े नाही . परंतु जर यावसाियक munotes.in
Page 41
समाजकाय कता ि कोन , कौश य व त ं
41 समाजकाय क या ने सि य काय क या ची भूिमका पार पाडली तर तो अिधक भावी
ठ शकतो .
उपरो भ ूिमकांसोबतच समाजकाय कता य सहा य काय कता व गटकाय कता संर क,
वक ल या ंसार या भ ूिमका बजावीत असतो . अनेक वेळा समाजकाय क या ने एका व ेळेस
अनेक भूिमका बजवा या लागतात . िविवध प रि थतीन ुसार समाजकाय क या या भ ूिमका
वेगवेगळया अस ू शकतात .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय क या ची भूिमका िवशद करा .
३.११ सारांश
समाज काय क या ला बह िवध कारची काय करायची असतात . या याकड ून कर यात
येणा या कामान ुसार या या भ ूिमका िनि त होतात . याम य े मदतक या ची भ ूिमका,
िश काची भ ूिमका, पुर क या ची भूिमका, तं ांची भूिमका, योजनाकाराची भ ूिमका, तसेच
सामािजक आ ंदोलकाची भ ूिमका, गट सहा यक या ची भूिमका, संशोधनक या ची भूिमका
यांचा अ ंतभा व होतो . या भूिमका पार पाडत असताना काय क या ला िविवध े ांत काय
करावे लागत े. समाजका य कता हण ून काय क या ची िवचारा ंची प त , वाग याची प त ,
एकाच कारची असत े. समाजकाय िश णात ून िनमा ण झाल ेले िवचार , भावना , कौश य े व
तं े यां या सहा यान े समाजकाय कता आप या अन ेक भूिमका पार पाडत असतो .
३.१२ अिधक मािहतीकरता
१) समाजकाय प ती , े , िवचारधारा व समाजस ुधार –
लेखक : डॉ. संजय सा ळीवकर
काशन : ी. मंगेश काशन
२) यावसाियक समाजकाय िश ण व यवसाय
लेखक : डॉ. देवानंद िशंदे
काशन : डायम ंड काशन
३) समाजकाय कता (एक यावसाियक )
लेखक : डॉ. देवानंद िशंदे
काशन : मंगेश काशन
munotes.in
Page 42
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
42 ३.१३ स ंच
१) समाजकाया ची संक पना प क न समाजकाय क या या काया चे व प िवशद
करा.
२) समाजकाय क या ची स ंक पना प क न समाजकाय क या कडे आव यक
असणा या गुणांबाबत चचा करा.
३) समाजकाय क या या िविवध काय े ांिवषयी चचा क न समाज काय क या कडे
समाजकाया साठी आव यक असल ेली तं े िवशद करा .
४) समाजकाय क या या काया साठी आव यक असणारी िविवध कौश य े सांगून
समाजिवकासातील काय क या ची भूिमका िवशद करा .
munotes.in
Page 43
43 ४
समाजकाया चे े – ( या ी )
घटक रचना :
४.० पाठाची उि े
४.१ ा तािवक
४.२ कुटुंब क याण व बालक याण स ेवा े
४.३ मिहला क याण
४.४ युवक क याण
४.५ वृ क याण
४.६ िवकला ंग य च े क याण
४.६.१ िवकला ंग य च े िविवध कार
४.६.२ िवकला ंग य या सम या
४.६.३ िवकला ंग य साठी काय रत िबगर शासक य स ं थां
४.७ सारांश
४.८ पा रभािषक श द आिण अथ
४.९ वा याय
४.० पाठाची उि े
समाजकाया तील िविवध े समज ून घ े या या उ ेशाने या करणाची उि े
खालील माण े आहेत.
१. समाजका या ची संक पना समज ून घेणे.
२. समाजकाया तील िविवध े ांब ल मािहती िम ळवणे.
३. बालिवकासाची स ंक पना समज ून घेऊन बालिवकासातील अडथ यांचा अ यास
करणे.
४. मिहला क याणासाठी राबिव यात य ेणा या िविवध उप मा ंचा आिण काय मांचा
आढावा घ ेणे.
५. युवा क याणाची स ंक पना समजून घेणे आिण य ुवकां या िवकासासाठी काय रत
वयंसेवी सं थांबाबत मािहती िम ळवणे.
६. वृ ां या व अप ंगां या सम या ल ात घ ेऊन याक रता राबिव यात येणा या
काय मांचा आढावा घ ेणे. munotes.in
Page 44
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
44 ४.१ तावना
सदर करणा ं या अ यासाम ुळे समाजकाया ची या ी हणज े समाजकाय कोणकोण या
घटका ंसंबधी काय क शकते, िकतपत खोलवर जाऊ शकते हे समजणार आह े.
समाजकाया ला काय े ाची खर ंतर मया दा नाही . िजथे समाज ितथ े समाजकाय पोहचल े. ती
काय े ही या अ यासात ून समजणार आह ेत.
यावसाियक समाजकाय समज ून घेताना याची या ी समज ून घेणे मह वाच े आहे. असे
हटल े जात े क , िजथे माणूस ितथ े सम या , िजथे सम या ितथ े समाजकाया ची गरज .
समाजकाया ला खर ंतर मया दा अस ू नयेत. सव गटांसाठी, ी, पु ष, अपंग, वृ , अपराधी ,
ण या िविवध कार या मानवाच े क याण हणज े समाजकाया ची या ी होय .
समाजकाया या सदर या ीन ुसार समाजकाया ची म ुख े पुढील माण े आहेत.
१) कुटुंब व बालक याण स ेवा े .
२) मिहला क याण .
३) युवक क याण .
४) वृ क याण .
५) िवकला ंग क याण .
https://www.lokmat.com
४.२ कुटुंब क याण व बालक याण स ेवा े
यात माणसा या ज मापास ून मृ यूपय त सव अव था ंम ये मानवाला िद या जाणा या
सेवांचा समाव ेश होतो. आयु या या य ेक ट यावर असणा या गरजा ल ात घ ेऊन या
पूण कर याच े काय या े ा या अ ंतग त केलले जात े. ी-पु ष, बालक , युवक, ौढ,
पालक , अपंग, वृ अशा सवा ना अप ेि त असणा या सेवांचा यात समाव ेश होतो. कुटुंबाचा
येक घटक या स ेवांचा मह वाचा भाग असतो . कुटुंब क थान मान ून कुटुंबाला आप या
सद या ं या गरजा प ूण करता या यात , यांचे संर ण करता याव े यासाठी या ंना पािठ ंबा
देता यावा यासाठी य न क ेले जातात . कुटुंब व यातील सद या ंना बल शाली कर यासाठी munotes.in
Page 45
समाजकाया चे े – ( या ी)
45 या े ात काय केले जाते. कुटुंबाला आव यक असणा या सेवा उपल ध नसतील तर या
िनमा ण करण े, कुटुंबापय त पोहचिवण े हे काय या स ेवा े ा ार े केले जाते.
मानवा या जीवनात क ुटुंबाला मह वाच े थान आह े. कुटुंब हा य या जीवनाचा पाया
असून समाजाला थ ैय दे याचे, नाग रक प ुरव याच े काय कुटुंब करत े. कुटुंबातील
सद या ं या पर पर स ंबंधांना बळकटी द े यासाठी त े संबंध िटकव ून ठेव यासाठी क ुटुंबाला
व यातील सद याला सेवा पुरिव या जातात . कुटुंबिनयोजन हा काय मही याच े ात
येतो. कुटुंब क याण स ेवा कुटुंबातील तीन स ंबंधांना स ु ढ करत े. कुटुंबातील तणाव ,
कौटुंिबक िवघटन , वैवािहक सम या , कुटुंबात होणार े शोषण, िहंसा, अनैितक यवहार ,
य ची अप े ा व क ुटुंबसद या ंचा िवकास ह े सव िवषय या े ात अ ंतभू त आह ेत.
कुटुंबाचे मह व ल ात घ ेऊन, समाजाची सवा त लहान पण सवा त मह वाची स ं थां ि थर
ठेव या या ीन े, अि त वात असल े या क ुटुंबा या अभावा ंना दूर कर या या उ ेशाने,
कुटुंबाला शि शाली कर यासाठी क ुटुंबाला क थानी ठ ेवून हे े काय करत े. या िदशेने
उपल ध स ेवा कुटुंबापय त पोहच याच े, सेवा िनमा ण कर याच े, योजना आख याच े काय या
े ात होत े.
कुटुंब नस यास क ुटुंबाची अन ुपि थती भ न काढण े व क ुटुंब जी का ळजी सद या ंना
पुरिवते, या प ती ने सद या ं या गरजा प ूण करत े, या गरजा प ुरव याची यव था िनमा ण
करणे अशी काय कुटुंब क याण े ात क ेली जातात . (supportive , supplimentry ,
services , substitute services )
जी काय वा तिवक क ुटुंबांने पार पाडायची असतात पर ंतु काही कारणान े जे हा का य पार
पाडण े कुटुंबाला श य नसत े, काही कारणान े ही काय कुटुंब यवि थतरी या पार पाड ू
इि छत नाहीत या व ेळेस या अकाय मतेमुळे कुटुंब मोड ू नये याकरता क ुटुंबाला पािठ ंबा
देणाया सेवा या े ाअंतग त पुरिव या जातात . कुटुंब सद या ं या पर पर नात ेसंबंधांना
बळकटी आण यासाठी व ह े संबंध िटकव ून ठेव यासाठी क ुटुंबाला व यातील सद या ंना
सेवा िद या जातात . संर णा मक स ेवा (protective services ) हा कुटुंब क याणाचा
भाग होतो प ुनव सना मक आिण ितब ंधा मक या े ाचा भाग आह े.
कुटुंबातील भ ूिमका, ताण–तणाव, असमाधान , असमायोजन , असाम ंज य, भांडणे,
कौटुंिबक िवघटन , कुटुंबातील वाद , वैवािहक सम या , कुटुंबातील अप ूण ता व अभाव ,
कुटुंबात होणार े शोषण, कुटुंबातील अनाचार अन ैितकता , कौटुंिबक िह ंसा (Family
violence ), कुटुंबात होणारी उप े ा, वंचना, कुटुंबसद या ंचा िवकास ह े िवषय े ात
अंतभू त होतात .
कुटुंबक याणा या उ ेशाने तयार होणा या आरो य – िश णिवषयक धोरणा ंतग त,
शासक य व ऐि छक स ंघटना ंकडून राबिव या जाणा या उप मा ं या आिण काय मांचा
उपयोग या े ात क ेला जातो . बालका ंसंबधीच े धोरण , ी- िवषयक – वृ ांसंबधीच े रा ीय
धोरण , युवक – अपंग यां या स ंबंधातील धोरण े - योजना तस ेच अ य योजना ंचे ान
उपयोगात आण ून या े ा ार े समाजाला स ेवा िद या जातात , काय ाचा आधार घ ेतला
जातो. munotes.in
Page 46
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
46 कुटुंब क याण स ं थांची व स ेवांची यादी प ुढील माण े करता य ेईल. कुटुंब िनयोजन स ेवा,
पूरक आहार स ेवा, आरो यस ेवा, पाळणाघरे, घरपोच स ेवा, स ला सेवा क , मिहला आधार
क , युवा क , मनोरंजन क , वाचनालय े, ि श ण िशबीरे, दवाखान े, द क स ेवा, अपंग
सेवा, आिथ क सहा य स ेवा, कुटुंब क याण कायद े, वृ ा म , अनाथा म , अ पा वास स ेवा,
रा िनवारा क ुटुंब जीवन , इ यादी .
बालक याण
१८ वषा खालील म ुलास बालक हटल े जात े. काही िठकाणी ही वयोमया दा काही
काय मांसाठी, काही काय ा ंसाठी याप े ा कमी िक ंवा जा त आह े. भारतात १४
वषा खालील व १८ वषा खालील बालका ंची सं या भारतात एक ूण लोकस ं ये या अन ु मे
३० ते ४० सव साधारणतः असत े. बालका ंत, सामा य बालका ंचा आिण अप ंग बालका ंचा
िवचार क ेला जातो. अपंगाम य े मानिसक या, शा ररीक या व सामािजक या अपंग
बालका ंचा समाव ेश होतो. जसे मनोद ुब ल , मनो ण ही मानिसक , मूक – बिधर,
अि थ नाय ूंचे अपंग व, अंध ही शारी रक तस ेच अनाथ , शोिषत, उपेि त, टाकून िदल ेली,
पळून गेलेली, बाल अपराधी , बाल व े या, िभ ा मागणारी म ुले ही सामािजक या अपंग
समजली जातात .
बाल क याण स ेवा पुरिवताना द ेशातील बालका ंचे व प ल ात घ ेणे मह वाच े ठरत े.
वेळोवेळी होणा या सव णात ून हे व प प होत े. मुलामुल ची स ं या, खेडे - शहर
आिदवासी भागातील म ुले, िश णास ंबंधीची म ुलांची मािहती , ज मदर , मृ यूदर, बालका ंचे
आरो य उपल ध आरो य स ेवा, आहारास ंदभा त बालका ंचे िव ेषण, बालआजार ,
लसीकरण , शाळागळती, अपंग बालका ंची सं या, बालक याण स ं थांचे िववरण ,
बालका ंवरील अ याचार आिण बाल शोषण, बालमज ूर, बालमाना ंची स ं या, बालिववाह ,
बािलका ंची प रि थती अ शा िविवध माता ं या आधार े, बालका ंची सं या व बालका ंचे व प
जाणून, बालक याण धोरण आख ून सेवांची व योजना ंची आखणी क ेली जात े.
बालक या णाचा अथ ः
“Child welfare means (if any economic program is enviasaged
nothignshort of the total well - being of the child . It comproises the totality
of measures , technical , educational or social , intended to give each
individual on equallty of opportun ity for growth & development .”
या श दात योजना िवभागान े बालक याणाची या या क ेली आह े. बालका ंचे संपूण क याण
साधण े, क याण साधता ना वाढी या िवकासा या समान स ंधी उपल ध हो यासाठी सव
कार या शै िणक , तांि क, सामािजक स ेवा उपल ध क न द ेणे, साधन े दान करण े हा
बालक याणाचा अथ होतो.
बाल क याणा ंतग त िवशेष काळजी घे याची गरज असणा या बालका ंचा वग ही अंतभू त केला
जातो. जसे अपंग व अनाथ बालक स ंिवधान बालकाला काय ा ार े संर ण द ेते. उदा.
कारखाना अिधिनयम , १९४८ , बाल याय कायदा , इ. munotes.in
Page 47
समाजकाया चे े – ( या ी)
47 बालक याणात सामा य बालक , अपंग बालक या ं याबरोबर बाल कामगार , वंिचत बालक
याचाही िवचार होतो . बालापराधी व सामािजक ्या पीिडत बालका ंचाही समाव ेश होतो.
उपेि त (Neglected ) बालक , र यावर राहणार े बालक (Street child ), पळून गेलेले /
आलेले बालक , शोिषत (exploited ), बालक , वंिचत बालक (deprived ), अपमािनत
बालक , या बालकाबरोबर ग ैरवत न केले गेले असे बालक (abused ), इ. या े ात िवचार
होतो.
पुढील ि थती या स ंदभा त या े ात काय केले जाते.
१) मुलां या गरजा प ूण न होण े िकंवा पूण न करण े.
२) मारहाण ( शारी रक तस ेच मानिसक मारहाण )
३) भीक माग यास लावण े.
४) दलाल हण ून मादक पदाथा या यवसायात या ंचा वापर करण े.
५) दुल करण े, एकटे ठेवणे, क डण े
६) बालव े या
७) ल िगक शोषण होण े
८) िश ण था ंबवणे
९) कामास लावण े
१०) अ याचार होण े
११) मानव यापार
१२) बालह या
१३) बालिववाह , इ.
बाल क याणस ेवा, सं थां मक (Instituti onal) व अस ं थां मक (non-institutional ) या
दोन कार या मान या जातात .
सं थां मक स ेवा : याम य े अनाथालय े, गरजू मुलांसाठी (Institutional ) उदाहरणाथ ,
कु रोगाची म ुले, यरोग ता ंची म ुले, जेल भोगणा या मिहला ंची म ुले (फॉ टर होम ),
अिववािहत मिहला ं या मुलांसाठी िनवास व सा ंभाळ, बालग ु हेगार म ुलामुल साठी िनरी ण
हे, भाविनक या अि थर म ुलांसाठी िनवारा , उपचार क यांचा समाव ेश होतो.
सं थांबा स ेवा :
अ) सव साधारण म ुलांसाठी : पाळणागृहे, पूव ाथिमक शाळा, िदवसा का ळजी घेणारे क
(Day care centre ) बालवाडी , अंगणवाडी , मनोरंजन व छ ंदवग , ंथालय े, बालमाग दशन
क यांचा समाव ेश होतो.
ब) िवशेष मुलांसाठी : मानिसक ्या अप ंग मुलामुल साठी शाळा, अंध, अपंग, मुलांसाठी
िशशु हे, िवशेष मुलांसाठी भ े, द क योजना आद चा समाव ेश होतो.
munotes.in
Page 48
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
48 आपली गती तपासा :
१) कुटुंब क याण व बालक याण े ातील काया वर चचा करा.
४.३ मिहला क याण
मिहला हा समाजाचा मह वाचा घटक आह े. समाजाचा अधा भाग हणज े मिहला होत .
हणूनच ि या ंचा िवकास हणज े पया याने समाजाचा िवकास होय . जेथे ी मिहला
मागासल ेली असत े ते घर, तो समाजही मागासल ेला व अ गतच असतो . सन २०४ या
जनगणन ेनुसार भारता या लोकस ंखेत ि या ंचे माण ४८.५ इतके अस ून १०००
पु षांमागे ९४३ ि या अस े माण आह े. ०-६ वष वयोगटात तर ि या ंचे माण १०००
पु षांमागे ९१९ इतके िचंताजनक आह े.
ि या ंची ि थती : भारतीय ीच न ह े तर जागितक तरा ंवर ि या ंचा िवचार क ेला असता
असे आढळते क , समाजाचा अधा भाग असणा या ि या ंना समाजात न ेहमीच द ु यम दजा
दे यात आला आह े. मिहला ंकडून या कामा ंची अप े ा केली जात े िकंवा ित याकड े जी
भूिमका िदली जात े ती मह वाहीन समजली जात े. घरकाम , बालका ंची देखरेख, वयंपाकघर
सांभाळणे ही पर ंपरेने ीकड े येणारी काम े दु यम मान ून मिहला ंना गौण व िदल े जाते. या
प तीन े ितला द ुबळे केले जाते. दुबळे ठरिवल े जाते व ितच े शोषण होत राहत े. मिहला ं या
जीवना शी संबंिधत असणा या जवळपास सव च े ांत ीवर /मिहला ंवर अ याय होतो .
ि या ं या द ु यम दजा ला अन ेक घटक कारणीभ ूत आह ेत.
मिहला ं या गतीत समाजाचा ि कोन बाधा आणतो . तो समाजा या , घरा या गतीत
मिहला ंना सहभागी होऊ द ेत नाही . मिहला ंना या ं या गतीपास ून वंिचत ठ ेवले जाते िकंवा
ती वंिचतच राहत े. मिहला ं या गतीला पोषक वातावरण व स ंधी िमळत नाही .
या ीन े ि या ंचा समान िवकास घडव ून ि या ंना माण ूस हण ून जगता याव े, िवकासा या
समान स ंधी िम ळा या, ी आह े हण ून भेदभाव क ेला जाऊ नय े, यांचा सव थरांवर
सहभाग वाढवावा अ शा अनेक उ ेशांनी ि या ंना िद या जाणा या क याणकारी स ेवांचा
अंतभा व ीक याण े ात हायला हवा व होतो . ि यांचा समान िवकास आध ुिनक
समाजाची गरज आह े.
शोिषत, िपडीत , उपेि त, फसवण ूक झाल े या ि या ंचा िवचार या े ात होतो . या े ात
ी जीवना शी संबंिधत प ैलूंचा अंतभा व होतो , जसे – ि या ंवर होणार े अ याचार , मारहाण
(घरात व घराबाह ेर) ि या ंचा छळ (शारी रक व मानिसक ), ी कम चारी व ी कामगारा ंना
येणा या सम या , ि या ंचे शोषण, ि या ंवर होणारा िह ंसाचार , बला का र, ि या ंना पळवणे,
ी-िवरोधी घटना जस े – ह ंडा, प रभ ास प ु षांकडून यिभचार , पतीकड ून यिभचार ,
कुटुंब िनयोजना शी संबिधत घटना , लादल ेले मातृ व (िववाह जीवनातील व अ य ), ी
हणून िदली जाणारी भ ेदभावाची वागण ूक (घरात वा घराबाह ेर), यांसार या अन ेक बाब शी
संबंिधत ी क याणाच े काय करणा या सं थां काय रत आह ेत.
ी क याणाच े काम करणा या सं थां : ी क याणाच े काम करणा या अन ेक सं थां
काय रत आह ेत. ि या ंना िविवध सोयी व सवलती िम ळत आह ेत. क ीय समाजक याण
मंडळ, मिहला आयोग , मिहला धोरण े, मिहला आर ण , माता बालक आरो य स ेवा, कुटुंब
स ला सेवा, कायदा स ला सेवा, मिहला म ंडळे, ि या ंसाठी वसितग ृहे, ह, टेट होम , munotes.in
Page 49
समाजकाया चे े – ( या ी)
49 मनो ण ि या ंसाठी स ं थां, ी – उ ोगाला ो साहन स ेवा – काय म – सं थां काय रत
आहे.
आपली गती तपासा :
१) ी क याणिवषयक काया चा आढावा या .
४.४ युवक क याण
युवक क याण हा कुटुंबक याणाचा एक भाग होतो . १४-३० वष वयोगटातील य ला
युवक हणता य ेते. युवकां या गरजा वैिश य पूण असतात . या का ळाचे काही उपिवभागही
होतात . िकशोराव थ ेत शारी रक व मानिस क बदल अ य ंत वेगाने घडतात . या बदला ंना
त ड द ेणे यांना कठीण जात े. या का ळात इतरा ंकडून सहान ुभूतीने समज ून घेणे हवे असत े,
इतरांनी सहन शीलनेने, शांतपणे वागण े, मुभा देणे, वातं य देणे हवे असत े. अिधकार हव े
असतात पर ंतु यां यावर कोणी अिधकार चालवल ेला चालत नाही . यांना वतः या मता
कळू लागल े या असतात . वतः िनण य यायला आवड ेल. अनेकदा च ुक चे िनण य घेतात.
आपण मोठ े क लहान हा असतो . हा ताणतणावाचा का ळ असतो . मानिसक तणाव
बरेचदा वरवर असतो . वतः या शरीराब ल भावना व ना याब ल असतो .
अप रप वता असत े.
युवकां या अन ेक गरजा प ुढील माण े आहेत.
१) ग भ व जबाबदार ौढात पा ंतर हो या या िद शेने य म व िवकास होतो .
२) संरि त वातावरणात ून बाह ेर पडण े व भाविनक वात ं य िम ळिवणे कोण याही लाट ेत
वाह न न जाता िवचारात थ ैय िनमा ण होण े.
३) िव िलंगाशी जुळवून घेणे. िव िल ंगा या य शी व समवय का ंशी संबंध
थािपत करण े.
४) यवसाय शोधणे, ि श ण घ ेणे व आ मिनभ रले या िद शेने वाटचाल करण े.
५) य म व िवकासाचा जाणीवप ूव क िवचार घ े याची जबाबदारीन े िनण य घे याची सवय
होते.
आज या जगातील युवकांपुढे अनेक आ हान े आह ेत. यां या सम याही फार मोठया
आहेत. बेरोजगारी , यसनाधीनता , मू यांचा हास, संधी व साधना ंचा अभाव , िश णाचा
अभाव इ .ढासळ या सामािजक म ू यांचा सवा त मोठा ब ळी त ण ठरतो व यात ून
वे यावृ ी, एडस , गु रोग, बेिश तपणा , टीबीचा भाव अ शा ि थतीचा ज म होतो . मानवी
मनाला व थ ठ ेव यासाठी या स ुरि तत े या भावन ेची गरज असत े. याचा मोठया
माणावर अभाव त णा ं या मानवी जीवनात आढ ळतो, आज त णा ंवर िद शाहीनतच े
बेजबाबदारपणाच े, कतृ वहीनच े आरोप होतात . समाजात आढ ळणा या अ य सम या
त णांना भािवत करीत असतात .
ता य वा तिवकता : अनेक मता ंनी व व ैिश यांनी प रप ूण असत े. या श चा यो य
वापर झा यास समाजाला यो य न ेतृ व व नाग रक िम ळतात. समाजाच े प रवत न कर यास
हा वग त णा ंचे मह व , वैिश य , गरज व मता ल ात घ ेऊन शासनाकड ून व ऐि छक munotes.in
Page 50
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
50 सं थांकडून वेळोवेळी पावल े उचलली जातात . या मा यमात ून युवक क याण साध याच े
य न होतात . जसे- मतदानाचा अिधकार वयाची १८ वष झा यावर िम ळवणे, ल नाच े वय
काय ान े िनि त करण े, आंतरजातीय िववाहास मा यता , वेगवेगळे िश ण व ि श ण
काय म, य म व िवकास घडवणाया योजना व काय म, वयंरोजगारास ो साहन
देणारे काय म, युवकांतील ि या श ला यो य िद शा देणारे काय म व स ंघटना जस े,
‘N.S.S, N.C.C.’ काऊट गाऊड , छा स ंघटना छा स ेना, युवा क , नेतृ व िशबीरे, युवा
महो सव , युवा माग दशन , यवसाय माग दशन , इ.
सम या त – अपंग युवकांसाठी िविवध स ं थां काय करतात . भारतात य ुवक क याण
धोरण आखल े जाते.
आपली गती तपासा :
१) युवक क याणातील काया चा आढावा या .
४.५ वृ क याण (WELFAS E OF AGED )
भारतात व ृ ांची हणज े ६० वषा वरील य ची स ं या एक ूण लोकस ं ये या ६.८ आहे.
(१९९१ ). वृ हणज े समाजाची अन ुभव स ंप ी होय . आप या आय ु याचा स ुवण काळ
यांनी कुटुंब व समाजासाठी िदल ेला असतो : यामुळे समाज या ंचा ऋणी असतो . सन
२०१३ मधील ि थतीन ुसार वय ६५ वष वरील व ृ ांची स ं या भारतात सरासरी ८.३
आहे.
वृ ांची सं या भारतात तस ेच जगात उ रो र वाढत े आहे. वाढल ेली आय ुम यादा ह े याच े
मुख कारण आह े. हा वग आता इतरा ंवर अवल ंिबत असतो . तो आय ु या या या ट यावर
उ पादन कर यास असमथ असतो .
वृ ाव था ही जी वनच ातील िव िश अव था आह े. यावेळी याची घरात व समाजात
भूिमका बदलल ेली असत े. ि याशीलता, शारी रक व मानिसक मता या ंत फरक पडल ेला
असतो . ि याशीलतेत िशिथलता आल ेली असत े. जबाबदा या , अपे ा, कत ये बदलल ेली
असतात . मोकळा वेळ असतो . अशा वेळी बदल या प रि थ तीशी समायोजन क न ,
वतःच े अि त व वतःला व इतरा ंना हव ेहवेसे व उपयोगाच े ठेव यात य श िमळवणारे वृ
सुखमय जीवन यतीत करतात . आयु याची तरत ूद कर याइतक जाग कता व
मानिसकता तयार करणारी त ण िपढी स ुिनयोिजत व ृ ापका ळाचा अन ुभव घ ेऊ शकते.
वृ यव थ ेतील सम याही मह वप ूण असतात . यात आरो यिवषयक सम या , आिथ क
सम या व समायोजना या सम या ाम ु यान े न दवा या लागतील , वृ ाव थ ेत येणारी
अपंग वता हा मोठा भाग य ेथे असतो . याचे माण १००००० : ८४४ आहे.
भरपूर मोक ळा वेळ ही वृ ांची सम या बनत े. बदल या काळात व क ुटुंबा या बदल या
व पाम ुळे वृ ांचे कुटुंबातील थान ड ळमळीत होत आह े. उपेि त, एकूण दुल ि त,
नकोस े झाल ेले, पीिडत , शोिषत व ृ ही आज या समाजाची वा तिवकता आह े. वृ ांना
अनेक कार या मानिसक व भाविनक सम या आज आढ ळतात. एकटेपणा ही सम या
असते. अलीकडील का ळात संयु कुटुंब प तीच े िवघटन होऊन िवभ क ुटुंब प त
अि तवात य ेत आह े. िवभ क ुटुंब प तीम ुळे वृ ांची का ळजी घ े यास क ुटुंबात कोणीही munotes.in
Page 51
समाजकाया चे े – ( या ी)
51 उपल ध नसत े. अलीकड े लहान क ुटुंबामुळे काळजी घ े यास कोणी नस याची व ृ ांची
सं या मोठया माणावर आ हे. अशा िनराधार व ृ ांसाठी या ंची दैनंिदन का ळजी व काम े
कर यासाठी घरपोच स ेवा, बाहेरची काम े क न द े याची स ेवा. आजारपणात का ळजी
वाह याची स ेवा, इ. काळाची गरज बनत आह े.
या सम या द ूर क न स ुखावह व ृ ाव या व ृ ांना ा हावी हण ून, िविवध योजना व
काय म राबिवल े जातात , यात सामािजक स ुर ा, आयुिव मा, पे शन, वृ ा म , इि पत ळे,
िनराधार योजना , मंडळे इ. समाव ेश होतो. रा. धोरण, योजना या ार े वृ क याण
(Welfare of aged ) सेवा समाजास प ुरिव या जातात .
आपली गती तपासा :
१) वृ क याणावर टीप िलहा .
४.६ िवकला ंग य च े क याण
िवकला ंगता हा शारी रक , मानिसक , आकलना मक , बौि क , भाविनक , िवकासा मक वा
यापैक काही गो या एकि त तीचा (impairment ) चा प रणाम असतो . िवकला ंगता ही
जलापास ून अस ू शकते अथवा जीवना या एखा ा ट यावर िनमा ण होऊ शकते.
िवकलांगता ही स ं ा कडबो ळं (Umbrella ) व पाची आह े. याम य े िविभ न ती , कृत वर
मया दा आिण सहभागावर असल े या िनब धाचा समाव ेश होतो. शरीर काय वा रचन ेतील
सम या हणज े ती होय , कोणत ेही काम वा क ृती करताना य ला भ ेडसावणार े अडथ ळे
हणज े कृतीवरील मया दा (activity limitation ) होय, तर सहभाग िनब ध (participation
restriction ) हणज े य ला जीवन प रि थतीम य े (life situations ) गुंत यात येणा या
सम या ंचा अन ुभव होय . अशा कार े िवकला ंगता ह े गुंतागुंतीचे घिटत अस ून ते य या
शरीराची व ैिश ्ये आहेत आिण ती य वा त य करत असल े या समाजाची व ैिश ये या
दोघांमधील अ ंतरसंबंधाचे ितिब ंब होय .
एखा ा य ला गतका ळाम ये काही ती पोहोचल े या असतील िक ंवा य शः वा
एखा ा गटाचा स ंकेत वा माणकान ुसार एखादी य िवकला ंग हण ून पा होऊ शकते.
मानिसक स ंतुलन (याला मनोिव ेषण वा मानिसक िवकला ंगता) या नावान ेही ओ ळखले
जाते आिण िविवध कार या द ुध ट आजाराम ुळे देखील िवकला ंगता ा होत े.
काही अ यासका ं या मत े, काही ठरािवक ि थतीच े वण न कर याकरता (उदा. कण बिधरता )
िवकला ंगता या स ं ेचा वापर क नय े. या बाबी िवकासातील तफावत हण ून िवचारात
यावी .
जागितक आरो य स ंघटनेने (WHO ) आरो य अन ुभवा या स ंदभा त ती , िवकला ंगता आिण
अपंग या स ं ाची या या क ेलेली आह े.
ती (Impairment ): मानिसक , शारी रक वा शरीर रचन ेतील वा काया तील कोणतीही
हानी िक ंवा िवकृती होय .
िवकला ंगता (Disability ): सामा य ि थतीतील कोण याही मन ु याला पार पाडता
येणा या कृती वा या या आवा यातील क ृती पार पाड यावरील कोणत ेही िनब ध वा
मतेचा अभाव हणज े िवकला ंगता होय . munotes.in
Page 52
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
52 अपंग (Handicap ): संबंिधत य ला ती वा िवकला ंगता या का रणांमुळे वय, िलंग,
सामािजक आिण सा ं कृितक घटका ंवर आधा रत सव सामा य भ ूिमकांची पूत ता करणा या
या य ला असल े या मया दा िकंवा ितब ंध होय .
भारतातील िवकला ंग य ची ि थती :
२००१ या जनगणन ेनुसार द ेशात २.१९ कोटी लोक िवकला ंग आह ेत. एकूण
लोकस ं येम ये यांचे माण २.१३% आहे. याम य े ी, वण, वाचा, हालचाल आिण
मानिसक िवकला ंगता असणा या य चा समाव ेश होतो. ७५% िवकला ंग य ामीण
भागात राहतात , ४९% िवकला ंग लोकस ं या सा र आह े तर क ेवळ ३४% िवकला ंग
य नाच रोजगार आह े. सु वाती या का ळात आपला सव भर हा व ै क य प ुनव सनावर
होता तर आता आपला थर सामािजक प ुनव सनावर आह े.
२००१ या जनगणन ेनुसार िवकला ंग य म य े १२.६ दशल प ु ष तर ९.३ दशल
मिहला हो या . दर १ लाख लोकस ं येमागे िवकला ंग य चा दर (सं या) २,१३० होता
याम य े पु ष आिण ि या ंची सं या अन ु मे २,३६९ व १,८७४ होती.
संपूण देशभराम य े िवकला ंग य ची सवा िधक स ं या उ र द ेशाम ये (३.६ दशल )
होती. यानंतर िबहार , प. बंगाल, तािमळनाडू आिण महारा या रा या ंचा म लागतो .
४.६.१ िवकला ंगतेचे िविवध कार :
१) ी िवकला ंगता : २००१ या जनगणन ेम ये एकच डो ळा असणा या य ला
िवकला ंग मानल े होते. २००१ या जनगणन ेम ये अशा य ला ीतील िवकला ंगता
मान यात आली नाही . २००१ या जनगणन ेवेळी गणनाकारा ंना अध ूक ीची खा ी
क न घ े यासाठी एक साधी सोपी चाचणी सा ंग यात आल े. २००१ या जनगणन े या
वेळेस अशी सूचना द े यात आली न हती .
२) वण िवकला ंगता : २०४ या जनगणन े या व ेळी या य वणय ं ांचा वापर
करतात या ंची िवकला ंग हण ून गणना कर यात आली . अशा य ची गणना २००१ या
जनगणन ेत िवकला ंग हण ून केलेली न ह ती. २००१ या जनगणन ेत या य ला एका
कानान े ऐक यात अडचण होती पण द ुसरा कान सामा यपण े काय रत होता या ंना वण
िवकला ंग हण ून िवचारात घ े यात आल े.
३) वाचा िवकला ंगता : २००१ या जनगणन ेम ये वाचा िवकला ंगतेबाबत अिधक प पण े
या या नम ूद केलेली आह े. उदा. एखादी य एका (single ) श दाम य े बोलत अस ेल
आिण ितला प ूण वा याम य े बोलण े श य नस ेल तर या य ची वाचा िवकला ंग हण ून
गणना क ेली जात े.
४) हालचाल िवकला ंगता : २००१ साल या जनगणन ेम ये हालचाली स ंदभा तील
िवकलांगती या अथा म ये नवीन बाब चा समा वेश कर यात आला .
१) प ाधान असणारी य (paralysis ).
२) सरपटणारी य (crawl )
३) मदती या सहा यान े चालू शकणारी य . munotes.in
Page 53
समाजकाया चे े – ( या ी)
53 ४) सांधे / नायू याबाबत ती द ुखणे िकंवा कायम व पी द ुखणे असणारी य .
५) शरीर हालचालीच े संतुलन आिण सम वय साधताना अडचणी असतील .
६) कु रोग वा अ य कारणा ंमुळे शरीरातील स ंवेदना स ंपु ात आली अस यास .
७) शारी रक य ंग असण े. उदा. पाठीवर क ुबड असण े.
५) मािसक म ंदपणा : २०४ म ये या वग वारीचा न यान े समाव ेश कर यात आला . २०४
या जनगणन ेत मानिसक िवकला ंगतेअंतग त मानिसक म ंदपणा या कर यात आला होता .
६) अ य : िवकला ंगते या स ंपूण या ीसाठी २०४ पासून या न या वग वारीचा समाव ेश
कर यात आला . या पया याचा वापर म ुलाखतदाराला ावलीम य े नमूद असल े या
िवकला ंगतेची न द कर यासाठी होतो . जे हा मािहती द ेणारी य िवकला ंगते या
काराबाबत ठाम नसत े अशा वेळी ितला िवकला ंगतेची न द कर याकरता या पया याचा
वापर करता य ेतो.
७) बह िवध (multipal ) िवकला ंगता : २०४ या जनगणन े या व ेळी या न या वग वारीचा
समाव ेश कर यात आला . याम य े जा तीत जा त ३ कार या िवकला ंगतेची न द करता
येते.
त ा : िवकला ंगते या कारान ुसार िवकला ंग
लोकस ं येचे माण (%)
४.६.२ िवकला ंग य या सम या :
िवकला ंगता कोण याही व पाची असली तरी िवकला ंग य ना काही समान व पा या
सम या ंना सामोर े जाव े लागत े. उदा. शारी रक िवकला ंगता असणा या आिण मानिसक
िवकला ंगता असणा या य या काही िव िश अशा सम या असतील तर िवकला ंगतेमुळे
काही सव साधारण सम या या य ना भ ेडसावतात .
िवकला ंग या सम या प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) अ प माणात सा रता : सव कारची िवकला ंगता असणा या य म य े िवशेषतः
बालका ंम ये सा रता अ प माणात आढ ळते. ामीण भागातील शाळा-महािव ालय े ही िवकला ंग कार य पु ष ि या
ी १८.८ १७.६ २०.२
वण १८.९ १७.९ २०.२
वाचा (बोलण े) ७.५ ७.५ ७.४
हालचाल २०.३ २२.५ १७.५ मानिसक िनव ृ ी ५.६ ५.८ ५.४
मानिसक आजार २.७ २.८ २.६
इतर १८.४ १८.२ १८.६
बह िवध ७.९ ७.८ ८.१ munotes.in
Page 54
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
54 दूर अंतरावर असतात . याचबरोबर या िश ण स ं थांम ये िवकला ंग य या िश णाची
गरज ल ात घ ेता पायाभ ूत सुिवधांचा आिण यो य माग दशका चा अभाव असतो . िवकला ंग
य या बाबत उपल ध असल े या मािहतीव न प होत े क , सव कार या
िवकला ंगता असणा या य ाथिमक िश णाप ुढचे िश ण घ ेताना आढ ळत नाहीत .
२) कौश यांचा अभाव : बह सं य िवकला ंग य ना यि गत व छता राखण े,
नीटनीटक ेपणा, वास , शौचालयाचा वापर आिण य गत व छ ता इ. मूलभूत कौश ये
िशकवली जात नाहीत . याचबरोबर सामािजक स ंवादासाठी आव यक असणारी कौ श ये
उदा. संभाषण , वण, कौश ये यांना िशकवली जात नाहीत . तसेच िवकला ंग य ना
रोजगारास ंदभा त आव यक असल े या कौ श यांची मािहती नस यान े यांची सव े ांत
हेळसांड होत े.
३) आ मस मान आिण आ मिव ासाचा अभाव : बह सं य िवकला ंग य ना आप या
मतेबाबात सा शंकता अस यान े या क ुटुंबातील अ य सद य , िम -मैि णी, सामािजक
संपक आिण रोजगार या सव य – घटका ंपासून अिल राह याचा य न करतात .
ामीण भागा म ये िवकला ंग य ची च े ाम करी मोठया माणावर क ेली जात े. िवकला ंगता
हा सामािजक कल ंक मान यान े िवकला ंग य या मनाम य े वतःिवषयी य ूनगंड वाढीस
लागतो .
४) पालका ंची अितका ळजी : अनेक पालक आप या िवकला ंग पा याची अिधक का ळजी
घेतात याम ुळे मुलांना व तं पणे घड यात अन ेक अडचणी य ेतात. बह सं य िवकला ंग य
आप या लहानसहान कामासाठी आई - वडील , भाऊ, बहीण, िम -मै ीण या ं यावर िवस ंबून
रािह यान े यांना वत ं पणे काय करता य ेत नाही .
५) आरो याच े : अनेक िवकला ंग य ना यो य औषधोपचार यो य वेळी उपल ध न
झा यान े यांचे आरो य ढास ळते. याचबरोबर िवकला ंग य या िव शेष गरजा िवचारात न
घेता या ंना यो य सहा य साधना ंचा पुरवठा नाही क ेला तरी या ं या आरो यावर िवपरीत
प रणाम होतो .
उपरो सव साधारण सम या ंसोबतच िवकला ंग य ना भ ेडसावणा या शै िणक व
रोजगारा या स ंधीमधील असमानता या दोन सम या अिधक म ूलभूत व पा या आिण
सामािजक याया या ीन े मह वप ूण आहेत.
४.६.३ िवकला ंग य साठी काय रत भारतातील म ुख िबगर शासक य स ं थां :
१) अथ - आ था : ही सं थां १९९३ साली थापन झाली . या सं थेचे ारंभीचे नाव
आ था अस े होते. ही सं थां बालक े आिण िवकला ंग य क रता काम करत े. बालक े,
िवकला ंग य आिण या ं या क ुटुंिबयांसोबत काम करण े, मािहतीचा सार करण े,
िवकला ंग य या जीवनावर प रणाम करणा या िवषया ंबाबत स ंशोधने करण े इ. हे या
सं थेचे िमशन होय . या सं थेचे सवा त मह वाच े काय हणज े ितने बालक े आिण िवकला ंग
य या मदतीसाठी (ABILINE ’) नावान े हे पलाइन स ु केली आह े. munotes.in
Page 55
समाजकाया चे े – ( या ी)
55 २) एनेबल इ ंिडया (Enable India ) : ही एक िव त स ं थां असून िवकला ंग य च े
स मीकरण करण े हे ितच े िमशन होय . िवकला ंग य ना सहान ुभूतीची न ह े तर
सकारा मक वातावरणाची गरज असत े. यावर या स ं थेचा भर आह े. ही सं थां िवकला ंग
य ना रोजगार , रोजगार प ूव सेवा, पूरक िश ण, समुपदेशन आिण अ य स ं थांना तांि क
िश ण, सेवा, ि श ण प ुरव याच े काय करत े. ही सं थां िवकला ंग य ना ाम ु यान े
ि श ण द ेऊन आिण या ंचे समुपदेशन क न या ंना मु य वाही म श म य े सहभागी
हो यास स म बनवत े. ही सं थां १९९९ साली थापन झाली . ीिवषयक , शारी रक
आिण वण ्या िवकला ंग य च े स मीकरण , पूरक िश ण, कठोर ि श ण आिण
साहा यभ ूत साधना ं या प ुरवठ्याने िवकला ंग य च े पुनव सन करण े, िवकला ंग
य करता रोजगार उपल ध क न द ेणे आिण या ंना ह शार आिण वत ं बनवण े ही या
सं थेची उि े आहेत.
३) आदी (AADI ) : आदी (Action for Ability & Development & Inclusion ) ही
सं थां १९७८ पासून काय रत आह े. या सं थेचे मु य काया लय नवी िद ली येथे असून
ामीण े ातील काया बाबतच े काया लय हरयाणा य ेथे आह े. बालक े आिण िवकला ंग
य ना समान , पोच असणा या गुणव ाप ूण सेवा पुरिवणे हे या स ं थेचे िमशन आह े.
४) िवकास : ही स ं थां १९८६ साली थापना झाली अस ून ओिड शामधील १४
अिवकिसत िज ाम य े काय रत आह े. ही सं थां बालका ंचे िश ण , उपजीिवक े या स ंधी
पुरिवणे आिण िवकला ंग य ना आधार द ेणे आिण या ार े आिदवासी आिण ामीण
समुदायांना आ मिनभ र कर या चे उि बा ळगते. ही सं थां िवकला ंगांबाबत या ग ुणव ाप ूण
िश णाचा ह क , मूलभूत आरो य स ेवांचा ह क , समान स ंधीचा ह क , शा त उपजीिवक ेचा
ह क, स मानप ूव क जग याचा ह क आिण स ुशासनाचा ह क याबाबतीत काय रत आह े.
आपली गती तपासा :
१) िवकला ंग य या सम या सा ंगा.
२) िवकला ंगतेचे िविवध कार सा ंगा.
४.७ सारांश
समाजकाय यवसाय हण ून काय कर यासाठी काही मया दा नाहीत . िजथे सम या असत े
ितथे समाजकाय पोहचत असत े. य , गट व सम ुदायां या सम या ंची सोडवण ूक
कर यासाठी य न शील आह े. सम या िनमा ण होऊ नय ेत यासाठीही समाजकाय
य न शील आह े. समाजकाय , यवसाय हण ून ान , त वे, कौश य, मु ये व प ती यान े
यु व स ुस ज असला तरी अज ूनही समाजकाय यवसाय इतर यवसाया ं याण े मा यता
पावल ेला नाही .
munotes.in
Page 56
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
56 ४.८ पा रभािषक श द, श दाथ
१) सेवा े : समाजकाया या या े ा ार े गरजूंसाठी क याणकारी स ेवा दान कर याच े
काम क ेले जाते. या े ास स ेवा े अस े हणतात . उदा. बालक याण े , अपंग क याण
े , इ.
२) सं थां मक स ेवा : िनवासी स ं थेत रहाणा या लाभा या ना याच स ं थे ारा या स ेवा
पुरिव यात य ेतात. यास स ं थां मक स ेवा हटल े जाते.
३) सं थांबा स ेवा : कुटुंबात व सम ुदायात रहाणा या सेवाथ स वा गरज ेस अन ुस न
वैय क अथवा स ेवाभावी स ं थे ारे पुरिव यात येणा या सेवेला स ं थांबा स ेवा हटल े
जाते. उदा. िव ा या ना दे यात य ेणारी िश णासाठीची मदत , ितपालक व , इ.
४.९ वा याय
१) भारतातील समाजकाया ची िविवध े े िवशद करा .
२) यावसाियक समाजकाया तील क ुटुंब व बालक याण स ेवा े ांतग त राबिव यात
येणा या िविवध उप मा ंची चचा करा.
३) समाजकाया तील मिहला क या णांतग त करता य े यासार या िविवध स ेवा प करा .
४) समाजकाया तील व ृ व िवकला ंगासाठी करता येणा या िविवध स ेवा प करा .
५) समाजकाया ची या ी िव शद करा .
६) समाजकाया तील य ुवक क याण काय मांतग त होणार े िविवध उप म सा ंगा.
munotes.in
Page 57
57 ५
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण ,
अपराध व स ुधार े
घटक रचना :
५.० पाठाच े उ ेश
५.१ तावना
५.२ वै क य िचिक सा
५.३ कामगार क याण
५.४ अपराध व स ुधारा मक स ेवा
५.५ सारांश
५.६ वा याय
५.७ संदभ सूची
५.० पाठाच े उ ेश
या करणा या अ यासाची उि े पुढील माण े आहेत.
१. वै क य िचिक स े या या या समजाव ून घेणे.
२. वै क य समाज काय क या ची भूिमका समजाव ून घेणे.
३. कामगार क याणाचा अथ समजाव ून घेणे.
४. कामगार क याण अ ंतग त े ाचा अ यास करण े.
५. अपराध े ाचे व प समजाव ून घेणे.
६. सुधार े ाची या ी अ यासण े.
५.१ तावना
समाज हा मानवापास ून तयार झाल ेला आह े. समाजात िनरिनरा या सम या िनमा ण होत
असतात . या सम या सोडिव यासाठी यावसाियक समाज काया ची वेगवेगळी े े उदयास
आली आह ेत. याम य ेच समाजकाया चा य वसाय ह े समजाव ून घेणे आव यक आह े.
समाजकाय हे वेगवेग या घटका ंवर आधा रत आह े. आरो यिवषयक सम या असणा या
य ना व ै क य स ेवा े ाची गरज असत े. कामगारा ं या जीवना शी िनगिडत सम या munotes.in
Page 58
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
58 सोडिव यासाठी कामगार क याण स ेवा े आव यक असत े तर समाजात समाज
मा यते या िवरोधात वागणा यांना अपरा ध समजल े जाते. यां या म य े सुधारणा घडव ून
आण यासाठी अपराध व स ुधार स ेवा े समाजकाया त उदयास आल े आहे. वेगवेग या
े ांत स या यावसाियक समाजकाया ची या ी वाढत आह े.
५.२ वै क य िचिक सा
मानवा या शारी रक आ जाराचा , या या मानिसक व सामािजक प रि थती शी िनकटचा
संबंध असतो . या अव थ ेत सुधारणा हो यान े िकंवा मदत िम ळ याने शारी रक आजार न
हो यास जीवन सामा य व स ु ढ हो यास मदत होत े. ण हा माण ूस असतो . अनारो या या
काळात मानवाची मानिसक अव था िबघडल ेली असत े. यामुळे णा या मानिसक व
सामािजक ि थतीचा अ यास करण े आव यक असत े. मानिसक व सामािजक सम या
असणा या ण शारी रक आजारापास ून बरा हो यास अिधक व ेळ लागतो . या यावर
होणाया औैषधोपचारा ंना हवा या माणात ितसाद द ेत नाही . कारण आजार बरा हो यास
मानिसक श ची गरज असत े. णाला मानिसक आधार द े याची गरज असत े.
आरो या या सम य ेला त ड द े याची मता या ं याम य े िनमा ण करण े गरजेचे असत े. हेच
काम व ै क य समाज काय कता करत असतो . आजारावर यो य उपचार द े या या मागा त
येणारे िविवध कारच े अडथ ळे दूर कर याच े काय या े ात क ेले जाते.
https://rashtriyashiksha.com
५.२.१ वै क य समाजकाया ची या या :
वै क य समाज काय कता य ेक णा या कौट ुंिबक व मानिसक अ िस गो ी शी
प रिचत असतो . आज व ै क े ात िव िश ीकरणाकड े वळलो आहोत . आपण िविश ीकृत
सं थांचा उपयोग करत आहोत . या इत या मोठया असतात क य णालया या
संरचनेत हरव ून जात े. य वर फ ण हण ून ल क ि त क ेले जाते. एक माण ूस हण ून
या याकड े बिघतल े जात नाही . णाची मानवीय बाज ू ल ात घ ेतली जात नाही . हणूनच
आज या व ै क य िव ाना या गतीला िदवस ि दवस आजारी माणसा या गरजा िबकट
होत चाल या आह ेत. णाला मदत करण े अनेक गो ीवर अवल ंबून आह े. य या
आजाराचा कार णाची सामािजक व मानिसक अव था , आजारपणातील गरजा प ूत ची
साधन े इ. गो ी समजाव ून घे यासाठी व ै क य समाज काय क या ची गरज असत े. हणून
वै क य समाज काय क या ची या या प ुढील माणात मा ंड यात आली आह े. munotes.in
Page 59
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण , अपराध व स ुधार े
59 “आरो यिवषयक सम या असणा यांना समाजकाया या प ती ार े व ाना या आधार े
गरजेनुसार मदत करण े आिण आरो य स ेवा द ेताना समाजकाया तील प तीचा व
त व ानाचा उपयोग करण े हणज े वै क य समाज काय होय.”
वै क य समाज काय कता णा या भावना , गरजा, प रि थती आिण या या आजाराला
कारणीभ ूत घटक या ं या सह एक सामािजक सजीव ाणी हण ून समजाव ून घे याचा य न
करतो हण ून वै क य स माजकाय णा या सामािजक आिण शारी रक भावना ंचा मेळ
साधून सि य नाम े संबंध ारे रचना मक शेवट घडिवतो .
आपली गती तपासा :
१) वै क य समाजकाया या या या सा ंगा.
५.२.२ वै क य समाज काया चे मह व :
वै क य स ेवेत समाज काया चे थान मह वाच े आह े. आजारी य या आजाराकड े
पाह याचा ि कोन घ े यात य ेत असल े या उपचाराब लच े मत या ंचा स ंबंध आजारा शी
असतो . णाला आप ुलक ची वागण ूक द ेऊन सम या ंची सोडवण ूक कर याम य े
समाजकाय क या चे थान मह वाच े असत े. वै क य समाजकाया चे मह व आप याला
पुढील घटका ं या सहा यान े प करता य ेईल.
१. णाची सामािजक व मानिसक ि थती जाण ून घेणे.
२. ण य वर असल ेला मानिसक तणाव जाण ून घेऊन तो द ूर करण े.
३. आजारा शी संबंध असणा या घटका ंचा अ यास करण े.
४. औषधोपचार का ळात येणा या सम या द ूर करण े
५. औषधोपचार यो य कार े क न घे या या मागा तील अडथ ळे दूर करण े.
६. णा या सम य ेवर शा शु व प त शीरपणे उ र शोधणे.
७. णाच े मनोबल इ छा श चा िवकास घडिवण े
८. णाला बर े हो यास सहा यभ ूत ठरणार े वातावरण िनमा ण करण े.
वै िकय समाजकाया त णाची पा भूमी प ूण पणे समजा वून घेतली जात े. यानंतर
आव यक असल े या स ेवा पुरिव या जातात . काही स ेवा य तर काही स ेवा अ य
व पा या असतात . य सहा य स ेवांचा पुरवठा क ेला जातो .
५.२.३ वै क य समाजकाय कता :
णाला िमळणा या सेवांची देखरेख काय कता करतो . आव यक असल ेली मािहती िम ळवून
णास आरो य स ेवा पुरिव याम य े मह वाची भ ूिमका समाजकाय कता करीत असतो .
समाजकाय क या चे काय णा या मनो -सामािजक घटका ंपय त मया िदत असत े.
णाला मनो -सामािजक कारणा ंमुळे िकंवा प रि थतीम ुळे यो य ते हेचे उपचार घ े यास
अडथ ळे येत असतील िक ंवा उपचार घ ेणे कठीण होत े. यावेळी वै क य समाजकाय कता munotes.in
Page 60
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
60 काय करतो . णावर उपचारा ंचा या कारणाम ुळे अपेि त प रणाम होत नाही . ती कारण े
दूर करण े हे समाजकाय क या चे काय असत े.
वै क य स ेवा घेत यान ंतर ण आजारापास ून मु हा वा व प ु हा आरो यिवषयक सम या
िनमा ण होणार नाहीत अ शी प रि थती णा या जीवनात असावी याकड े वै िकय
सामािजक काय कता ल द ेतो. णा या सामािजक पा भूमीवर, आजार , उपचार व
पुनव सनावर व ै क य काय क या चे ल असत े. या णा ंना आपला आजार मा हीत नसतो
तो मा य कर याची तयारी नसत े, यांना सात यान े उपचार घ े यात मानिसक िस ्थती
अडचण िनमा ण करण े अशा णांना काय कता मदत करतो .
णा या मनातील भीती , दहशत, दडपण द ूर कर याच े काय सामािजक काय कता करतो .
दवाखा यातील वातावरणा शी समायोिजक हो या साठी सामािजक काय कता सहा य करतो .
णांचे शारी रक आजार , मनोआजार व या ंना होणाया ि या ंचे ान काय क या ना असत े.
या े ात िश ण स ंशोधन व जनजाग ृतीचे काय म आखण े हे काय समाज काय क या चे
असत े.
आरो य स ेवेचा लाभ घ े यासाठी ण या समुदायात ून येतात. या े ातून येतात या
े ापय त वै क य समाज काय कता पोहोचतो व ै क य सम या िनमा ण हो यासाठी ज े
घटक जबाबदार असतात याच े ान व ै क य काय क या ला असत े. वै क य समाज
काय क या चे े यापक असत े. याम य े बालक व माता या ंना िद या जाणा या आरो य
सेवा, िविवध आजारा ंनी पीिडत ग ु रोगी , िविवध मनो णालय े, ामीण े ातील ाथिमक
आरो य क , यरोग उपचार क , यसनाधीन य वर उपचार करणारी क इ. घटका ंचा
समाव ेश होतो.
आपली गती तपासा :
१) वै क य समाज काय क या ची भूिमका प करा .
५.३ कामगार क याण
तावना :
कामगार हा समाजाचा फार मोठा व अ य ंत मह वाचा घटक आह े. सामािजक कामगार व
यांचे जीवन समाजि थतीच े तीक असतात . कामगार हा समाजाचा व पया याने देशा या
अथ यव थ ेचा कणा आह े. कामगारांचे जीवन मह वाच े भाग आह ेत. कामा या िठकाणच े
जीवन व या यित र च े वैयि क जीवन , कौटूिबक व सामािजक जीवन या दो ही
घटका ंचा पर परावर भाव असतो . दो ही घटका ं या काय मता एकम ेकांना प ूरक
असतात . कामा या िठकाणी यो य ि थती , वातावरण , सोयी सवलती अस यान े कामगारा ंचे
जीवन स ुखमय होत े. कामा यित र जीवनात समायोजना , शांतता, सुि थती असत े.
कामगारा ं या गरजा यो य या माणात प ूण होत असतात त े हा कामगार कामा या िठकाणी
पूण काय मतेत आपल े यान करतो . munotes.in
Page 61
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण , अपराध व स ुधार े
61 कामगारा ंम ये संघिटत कामगार व अस ंघिटत कामगार असे दोन कार आढ ळून येतात.
संघिटत कामगार औ ोिगक े ाम य े शासक य े ाम य े काम करणार असतात . तर
असंघिटत कामगार शेती े , शेती जोड व प ुरक उ ोगा ंचे े म छीमार े , िमठागर
े , िबडी कामगार , क करी कामगार इ याद चा समाव ेश होतो. संघिटत कामगारा ंना
कामगार काय ाअ ंतग त िद या जाणा या सेवांचा आिथ क उपयोग होतो . संघिटत
कामगारा ंना लाग ू होणार े कायद ेदेखील आध ुिनक का ळात िनमा ण झाल े आह ेत. मा
समाजाम य े याबाबत फार शी जनजाग ृती झाल ेली नाही . समाजकाया या मा यमात ून
कामगारा ं या ि कोनात बदल क े याने सव कामगारा ंचे क याण साधता य ेईल.
५.३.१ कामगार क याणाचा अथ व या या :
आप या न ेहमी या यावहा रक भाष ेत कुशल कामगार व अक ुशल कामगार असा उ लेख
केला जातो . शारी रक माबरोबर मानिसक म िक ंवा बौि क म अ शी माची वग वारी
केली जाते. “प र िमक िम ळिव यासाठी कर यात आल े या सव शारी रक , मानिसक व
बौि क य ना ंना म हणतात . कोण याही कारच े म करत असताना म कर या
य ला व या या क ुटुंबाला स ंर णाच े व सवा गीण िवकासाच े घटक प ुरिवले जातात
याला क याण अस े हणता त. कामा या व पान ुसार प रि थतीन ुसार, काळानुसार
घटनेनुसार व य न ुसार क याण या श दा या अथा बाबत अ य ंत ती व पाच े मतभ ेद
आढळून येतात.
https://www.dainikchaluwartha.com
कामगार क याण या स ं ेची िनि त अ शी या या कर याच े काम फार अवघड आह े.
कामगार क याण ही स ं ा अप रहाय पणे लविचक अस याम ुळे वेगवेग या िव ाना ंनी
कामगार क याणाचा अथ व या या व ेगवेग या केले या आह ेत.
१. कामगारा या शारी रक , बौि क , नैितक, आिथ क व कौट ुंिबक गतीक रता कर यात
आलेली कोणतीही बाब हणज े कामगार क याण होय .
२. कामगारा ंना यो य वातावरणात , प रि थतीत काम करता याव े हणून दे यात येणा या
सेवा तस ेच व थ स ु ढ ठ ेव यात व मनोबल उ ंचाव यास द े यात येणा या सेवा व
सवलती हणज े कामगार क याण होय .
३. कामगारा ंचे आरो य , सुरि तता , सव साधारण स ुिवधा व काय मतेम ये सुधारणा
कर या या ह ेतूने कर यात आल ेले काय हणज े कामगार क याण होय . munotes.in
Page 62
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
62 ४. कामगारा ंची काम कर याची व राह याची प रि थती , कामगारा ंचे आरो य , िश ण व
काय म याम य े सुधारणा कर या या उ ेशाने आिण कामगारा ंचे जीवनमान
उंचाव या या उ ेशाने कर यात येणा या सव कार या य ना ंना कामगार क याण
असे हणतात .
काय ान े ठरवून िद या माण े िकंवा क याणासाठी िवकासासाठी सामा यतः या बाब ची
अपे ा केली जात े या बाब चा कामगार क याणात अ ंतभा व होतो . या बाबी कामगारा ंना
कामा या िठकाणी तस ेच अ य ही उपल ध क न िद या जातात .
आपली गती तपासा :
१) कामगार क याणाचा अथ व या या सा ंगा.
५.३.२ कामगार क याणाची त व े :
कामगार क याणा या िविवध काया चा कामगारा ंवर, मालका ंवर आिण प ूण समाजावर
कोणता प रणाम होतो याचा िवचार करत असताना कामगारा ं या क याणाक रता यांना
आव यक असल े या सोयी व सवलती उपल ध क न द े याची म ुख जबाबदारी
मालकाची असत े. ही जबाबदारी पार पाडतना मालका ंनी गामगार क याणा या त वाच े
यो यरीतीन े पालन क े यास मालकान े कामगारा ंना उपल ध क न िदल े या सोयी स ुिवधांचा
अपेि त प रणाम घड ू शकतो.
१. कामगारा ं या िहतासाठी मालकान े काही सवलती िद या आह ेत हण ून काही मालक
पुरेशा माणात कामाचा मोबदला द े याचे टाळतात. कोण या प रि थतीत कामगार
क याणाच े काय हे पुरेशा मजुरीचा पया य होऊ शकत नाही . कामगारा ंना पुरेशी मज ुरी
न देता मालकान े कामगारा ं या िहताक र ता काही सोयी व सवलती उपल ध क न
िद यास याचा चा ंगला प रणाम हो याऐवजी उलट प रणाम हो याचीच श यता आह े.
२. कामगारा ं या क याणाक रता िविभ न सोयी सवलती उपल ध क न द ेत असताना
मालकान े कामगारा ंना िविवध गरजा ंचा व इ छ ेचा िवचार करण े अग याच े असत े.
अिशि त कामगा ंरा या िक ंवा ग रब कामगारा ं या अन ेक गरजा असतात या सव गरजा
भागिव याक रता यो य ती सोय एकदम करण े कोण याही मालकाला कधीच श य
होत नाही याक रता कामगारा ं या गरजा ंची ती ता ल ात घ ेऊन म ठरिवण े
आव यक असत े.
३. मालकान े कामगारा ंक रता उपल ध क न िदल े या सोयी सुिवधांचा कामगारा ंनी
उपयोग क न घ ेतलाच पािहज े अशी यां यावर श करण े मुळीच यो य होणार नाही .
कारण अ शा सोय वर कामगारा ंनी बिह कार टाक यास कामगार क याणाच े मूळ उि
सरळ होऊ शकणार नाही .
४. मालकान े उपल ध क न िदल े या सोयी स ुिवधा क ेवळ कामगारा ं या उप योगाक रता
असतात . कामगार क याणासाठी सोयी िनमा ण करताना कामगारा ं या ितिनधीच े पूण
सहकाय घेणे आव यक असत े. munotes.in
Page 63
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण , अपराध व स ुधार े
63 ५. कामगार क याणा या स ुिवधांचे उि कामगारा ंचे क याण साधण े हे असत े.
कामगारा ंवर कामगार स ंघटना ंचा भाव पड ू नये उलट या कामगार संघटना ंची
कामगारा ंवर असल ेली पकड कमी हावी या ह ेतूने मालका ंनी कामगार क याणा या
िविवध योजना आण या आह ेत. यामुळे कामगार काम करत अस यान े उ पादन
े ात वाढ होऊन उ ोग फाय ात जातात .
६. कामगारा ं या मनात मानिसक ग ुलामिगरीची भावना उ प न करावी या िव िश हेतूने
काही मालक म क याण काया चे आयोजन करतात . कामगारा ं या िहताक रता काही
आव यक सोयी उपल ध क े यामुळे आपण या ं यावर उपकार करीत आहोत ही
कारखानदाराची भावना अस ेल. तर याम ुळे सु ा म क याण काया चा अप ेि त
प रणाम होऊ शकत नाही .
आपली गती तपासा :
१) कामगार क याणाची त व े प करा .
५.३.३ कामगार क याणाची या ी :
कामगार क याणाची या ी मोठी आह े. कामाच े व प , कामा या िठकाणी असणार े धोके,
कामगारा ंचा िनवास आिण राह याच े िठकाण याव न कामगार क याणाची या ी ठरिवली
जाते. कामगारा ंना व का मगारा ं या क ुटुंबातील सव सद या ंना स ंर ण िम ळावे. यां या
िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण हाव े यासाठी कामगार क याणात अन ेक गो चा
अंतभा व कर यात आला आह े. यामधील मह वाच े घटक प ुढील माण े -
१) कामगारा ंना िनवासिवषयक सोयी उपल ध क न द ेणे.
२) कामगारा ंना व कुटुंिबयांना वै क य सोयी उपल ध क न द ेणे.
३) कामगारा ंना िव ा ंती गृहाची सोयी करण े.
४) कामा या िठकाणी स ुरि तत े या सोयी उपल ध क न द ेणे.
५) कामगारा ंना खाणाव ळ यव था उपल ध क न द ेणे व सवल ती या दरात सव पदाथ
उपल ध क न द ेणे.
६) कामगारा ं या भिव याची सोय करण े.
७) कामगाराचा कामा या िठकाणी अपघाती म ृ यू झा यास याचा क ुटुंिबयांना यो य
मोबदला द ेणे.
८) कामगारा ंची काय मता वाढ यासाठी व ेळोवेळी ि श ण स ुिवधा उपल ध क न
देणे.
९) अ यायािव दाद माग यासाठी त ार िनवारण क स ु करण े.
१०) मुलां या िश णा या सुिवधा िनमा ण करण े िकंवा मुलां या िश णाचा खच उचलण े.
११) कामगारा ं या म ुलांसाठी पा ळणाघर, मनोरंजन क , खेळाचे मैदान इ . सोयी उपल ध
क न द ेणे. munotes.in
Page 64
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
64 १२) कामाच े िठकाण व िनवास यव था यामधील अ ंतर अिधक अस यास वाहत ुक या
सुिवधा उपल ध क द ेणे.
असे क याणकारी का य म कामगारा ंची पा भूमी ल ात घ ेऊन आखल े जातात . येथे
कामगार मह वाचा मानला जातो . कामगारा ं या खया गरजा जाण या जातात व या प ूण
कर याचा य न क ेला जातो . कामगार क याणा या सव सुिवधा कामगारा ंना िद यास
कामगारा ंकडून समाधानकारक काम क ेले जाते याचे फायद े मालका ंना िमळतात.
आपली गती तपासा :
१) कामगार क याणाची या ी प करा .
५.३.४ कामगार क याणाच े मह व :
कोण याही उ पादन े ात गती करणा या येक देशात कामगार क याणा या काया ला
िविवध ीन े मह व असत े. भारतात आज या प रि थतीत कामगार क याण काया चे मह व
खालील माण े प करता य ेईल.
१) कामगारा ं या उपि थतीत स ुधारणा :
कामा या शोधात ख ेडयातून शहरात आल े या कामगारा ंना रोजगार िम ळा यानत ंर ते अनेक
कारणान े खेडयात परत जातात . यामुळे कामा या उपि थतीवर याचा प रणाम हो तो पण
अशा कामगारा ंना कामगार क याण अ ंतग त कामा या िठकाणी िनवास यव था क न
िद यास कामगार िनयिमत कामावर य ेऊन या ं या उपि थतीत स ुधारणा होत े.
मालकान े कामगारा ंक रता वतःह न कधी उपल ध सोयी व सवलती उपल ध क न
िद यास व कामगारा ंनी सोयी सवलतीचा उपयोग क न घ ेत यास मालक व कामगार या
दोन वगा तील स ंबंधाम य े तणाव िनमा ण होत नाही . मालका या ित आ था व स ावना
आहे. या गो ीची यवि थत जाणीव कामगारा ंना झाली तर मालक -कामगार स ंबंधांम ये
सुधारणा होऊन कामगारा ं या भ ूिमकेम ये ांितकारक बदल घड ून येतो.
३. कामगारा ं या जीवनमानाचा दजा सुधारतो :
मालकान े कामगारा ं या क याणासाठी िविवध कार या स ुिवधा िनः शु क व पात
उपल ध क न िद यास कामगारा ं या जीवनमानात िनि तपण े सुधारणा होत े. कामगारा ंचे
उ प न अप ुरे अस याम ुळे वतःला व क ुटुंबाला व ै िकय स ुिवधांचा लाभ घ ेता येत नाही .
मुलांचे िश ण प ूण करता य ेत नाही . इतर आव यक सुिवधा ा कर याक रता असमथ
ठरतात . मालकान े कामगारा ंक रता या स ुिवधा उपल ध क न िद यास कोणताही खच न
करता कामगार आप या जीवनमानात स ुधारणा क शकतो.
४) कामगारा ं या काय मतेत सुधारणा :
कामगार क याणा या िविवध काया चे यो य रीतीन े िनयोजन व स ंचालन कर यात आ यास
कामगारा ंना याच े अ न ेक फायद े सहजपण े ा होतात . यामुळे कामगारा ं या munotes.in
Page 65
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण , अपराध व स ुधार े
65 काय मतेम ये वाढ घड ून येते. कामगारा ंची वाढल ेली काय मता उ पादना या पात ळीत
वाढ कर यासाठी उपयु ठरत े. यामुळे मालकाला याचा आिधक फायदा िम ळतो.
५) कामगारा ं या यि म वाचा सवा गीण िवकास :
कामगार क याणा या िविवध उप मा ंमुळे कामगारा ं या यि म वाचा सवा गीण िवकास
हो याक रता आव यक असल े या वातावरणाची िनिम ती होत े. कामगार क या ण काय
हणज े केवळ कामगारा ंना आव यक असल े या िविवध सोय ची उपल धता एवढ ेच न ह े.
कामगार क याणा या उप मा ंमुळे कामगारा ं या यि म वाचा सवा गीण िवकास तर घड ून
येतोच पण िशवाय रचना मक प तीन े िवचार कसा करावा ह े सु ा या ंना समज ू लागत े.
६) कामगारांचे मनोबल वाढत े :
कामगारा ं या स ंदभा त मनोबल हणज े कामगारा ंची वतःची जबाबदारी पार पाड यासाठी
आव यक ते सव प र म कर याची इ छा व तयारी असा होतो . कामगार हा िव िश
समूहाचा घटक अस याम ुळे कामा या िठकाणी व बाह ेर सामािजक जीवन जगत असतो .
कामगार क या ण उप मात ून आप या गरजा प ूण होत असतील तर याच े सामािजक इतर
ित ा उ ंचावत े. यामुळे मनोबल उ ंचावत े. याचा उ पादकत ेवर अन ुकूल प रणाम होतो .
७) वग कलहा या ती त ेम ये घट होत े :
भांडवलशाही अथ यव थ ेत वग कलह अप रहाय असतो ह े काय मा स यांनी ितपादन
केलेले मु य सू आह े. जे हा मालक कामगारा ं या ित आप या जबाबदा या टाळतात
आिण कामगारा ंचे शोषण क न वतःचा आिथ क िवकास साधतात त े हा वग कलह वाढत
जातो. पण मालकान े कामगारा ं या क याणाक रता िनरिनरा या उप मा ंची सु वात क ेली
क आिथ क िवका साचे उि साध ून मालक -कामगार वग कलह िनि तपण े कमी करता
येतात.
आपली गती तपासा :
१) कामगार क याणाच े मह व सा ंगा.
५.४ अपराध व स ुधारा मक स ेवा
काय ा या िवरोधात वागणा या समाजातील य म ुळे समाजात सम या घातक व ृ ी
िनमा ण होतात . यां या पासून समाजाच े संर ण कर याक रता या यव था क े या
जातात याला सामािजक स ुर ा हणतात .
समाजातील ग ु हेगारी व ृ ी या य , बालग ु हेगार अन ैितक कामात ग ुंतले या ि या ,
वे या, अिववािहत माता , पळून गेलेली म ुलेमुली, िभ ेकरी या ंचा व या ं या संदभा तील
कामाचा यात समाव ेश होतो. समाज मा यत े या िवरोधात वागणाया ना अस े वाग यापास ून
रोखत े व जे अशी वृ ी करतात या ं यात स ुधारणा साधण े, यां यात प रवत न आणण े हे
काय या े ा अंतग त केले जाते याला स ुधारा मक स ेवा अस े हटल े जाते. munotes.in
Page 66
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
66 सुधारा मक स ेवांम ये िश ेपे ा स ुधारणेवर ल क ि त क ेले जात े. अशा समाजिवरोधी
वाग याची कारण े समज ून घेतली जातात . यासाठी य आिण ित या वातावरणाचा
अ यास क ेला जातो . वातावरणा या स ंभा य िन ा जाण ून घेत या जातात . य या
वत नात स ुधारणा क न य च े संपूण पूनव सन घडिवल े जात े. य ला असामािजक
वत न कर यास व ृ करणा या प रि थतीम य े सुधारणा घडिव याचा य न क ेला जातो .
५.४.१ सुधारा मक स ेवा :
१) अपरा या ंना सेवा :
अपरा या ंना िद या जाणा या सेवाम य े क याणकारी स ेवा म ु का रागृह पॅरोल,
पुनव सना मक स ेवा इ यादी घटका ंचा समाव ेश होतो.
२) बाल अपरा या ंना सेवा :
बाल अपरा या ं या स ेवाम य े बाल यायालय िनरी ण ग ृह, संर ण ग ृह, संर क वसितग ृह,
संरि त कम शाळा, बाल स ुधारगृह इ यादी घटका ंचा समाव ेश होतो.
३) वे यांना व स ंकट त ि या ंना सेवा :
ि या ं या स ुधारा मक े ाम य े पुनव सन स ेवा ट ेट होम , वयंरोजगार िनिम तीचे क
इ यादी व पा या प ुनव सना मक स ेवा िद या जातात .
४) िभ ेक यांना सेवा :
िभ ेक यां या प ुनव सन स ेवेम ये यां या वयान ुसार स ेवांचा पूरवठा क ेला जातो िभ ेकरी
लहान म ुले असतील तर या ंना संरि त कम शाळेत ठेवले जाते. यांना िश ण द े याचे काय
केले जाते इतर िभ ेक यांना रिसि ंग स टर पुनव सन क इ यादी स ेवा िद या जातात .
समाजाच े थािपत कायद े मोडणा या व असामािजक रीती ने वागणा या य ला अटक
के यापास ून होत े. य च े संपूण पुनव सन होईपय त ते सू राहत े. जेथे अपराध समाज
िवघातक वत न यांना आजार मानल े जात े. याला कारण े असणा या कमकुवत ब ु ीचा
अयो य वातावरणाचा , दा र याचा िवचार क ेला जातो . अशा य च े पुनव सन क न या ंना
समाज उपयोगी बनवल े जाते. समाजाच े जबाबदार नाग रक हो यास आव यक वातावरण
िनमा ण केले जाते. कारण या य समाजाच े घटक असतात .
अपराध व स ुधारा मक स ेवा पुरवणारा काय कता कायदा व िव शेषतः सामािजक याय
जाणणारा असतो . सुधार व प ुनव सन ह े याच े काय े असत े. िश े या े ात िश ेतून
सुधारणा घडिव यास अन ुकूल प रि थती काय कता िनमा ण करतो . सम या िनमा ण
करणारी प रि थती जाण ून याच े िव ेषण क न काय कता ितब ंधा मक उपचारा मक
सेवा देतो. मानवाचा अ यासक असणारा काय कता य चे संपूण पुनव सन करतो . अयो य
वत नास अटकाव करण े, रोखण े, सुधारणे, यो य िद शा देणे व िश ा देणे ही याची काम े
असतात . येथे गु हा िक ंवा समाजिवरोधी वत नाला आजार मानला जातो .
munotes.in
Page 67
वै क य िचिक सा , कामगार , क याण , अपराध व स ुधार े
67 आपली गती तपासा :
१) अपराध व स ुधारा मक स ेवा यावर टीपण िलहा .
५.५ सारांश
समाज हा प रवत नशील आह े. समाजात सतत बदल होत असतात . समाजाची गती होत
असली तरी समाजात अन ेक सामािजक सम या िनमा ण होत आह ेत. सामािजक सम या ंचे
व पद ेखील समाज प रवत ना माण े बदलत आह े. यामुळे समाज काया ची या ी वाढत
आहे. वयंसेवी समाजकाया बरोबर याव साियक समाज काया चा उदय झाला आह े. समाज
काय एक यवसाय हण ून याकड े पािहल े जात आह े.
बदल या सामािजक प रि थतीन ुसार समाजकाया या े ात बदल झाल ेला िदस ून येतो.
कुटुंब क याण , बाल क याण , युवक क याण , मिहला क याण , वृ क याण , अपंग
क याण , कामगार क या ण अशी अनेक समाजकाया ची े े उदयास आली आह ेत. वै क य
िचिक सा व स ुधार े याम य ेदेखील समाज काया चे मह व वाढत आह े.
वै क य े ात मोठया माणात गती झाली असली तरी व ै क य स ुिवधा ा क न
घे यासाठी मोठया माणात खच करावा लागतो . सव सामा य समाजाला हा खच न
परवड यासारखा आह े. हणून वै क य े ात समाज काया ला ख ूप मोठी स ंधी आह े.
वै क य े ातील समाजकाया चे मह व वाढत आह े. वै क य े ात काम करणार े
समाजकाय कत उदयास आल े आहेत. आप या द ेशातील औ ोिगक िवकासाबरो बर ामीण
भागात रोजगारी या स ंधी वाढत आह ेत. उ पादन े ात मालक आिण कामगार अस े दोन
घटक मह वाच े आहेत. मालक अिधक स ंप ी िमरव या या नादात कामगार क याणाकड े
दुल करताना िदसत आह े हणून समाजस ेवचे कामगार क याण े िनमा ण झाल े आहे.
कामगारा ं या सम या सोडिव यासाठी या े ातदेखील समाज काया ची संधी िनमा ण झाली
आहे. कामगारा ंना व क ुटुंिबयांना मूलभूत सुिवधा ा क न द े याचे य न क ेले जात
आहेत.
बदल या सामािजक प रि थतीन ुसार समाजात ग ु हेगारी व ृती फोफावत आह े.
िदवस िदवस अपराधा ंचे माण वाढत आह ेत. अ याचार होत आह ेत. अशा िविवध कार या
अपरा या ंना िश ा कर या या ह ेतूने व अपराधाच े व प पाह न स ुधार या या स ंधी
दे यासाठी समाजकाया चे हे े िनमा ण झाल े आहे.
५.७ वा याय
१) वै क य समाजकाया चे सिव तर वण न करा .
२) समाजकाया तील व ै क य प तीच े प ीकरण करा .
३) वै क य समाजकाया ची या या सा ंगून याच े मह व प करा .
४) अपराध व स ुधार े ाचे सिव तर प ीकरण करा . munotes.in
Page 68
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
68 ५) कामगार क याणाचा अथ सांगून कामगार क याणाची त व े प करा .
६) अपराध व स ुधारा मक े ाची सिव तर मािहती ा .
७) वै क य समाजकाया तील समाज काय क या ची भूिमका प करा .
५.६ संदभ सूची
१) ाज ा टाकसा ळे, यावसाियक समाजकाय िवचारधारा व इितहास
२) रा. ना. घाटोळे, समाज शा ीय स ंशोधन त व े आिण प ती नवी रामद ेसपेठ, नागपूर,
४४००१० .
३) सामािजक स ंशोधन प ती शा व त ं े, दीप आगलाव े, ी साईनाथ का शन
नागपूर
४) भाकर द ेशमुख माच े अथ शा िव ा का शन नागप ूर, ४४०००२ .
munotes.in
Page 69
69 ६
य काय व गटकाय
घटक रचना :
६. ० पाठाच े उ ेश
६.१ तावना
६.२ समाजकाया या प ती
६.३ य काय
६.४ गटकाय
६.५ सारांश
६.६ वा याय .
६.७ संदभ सूची
६.० पाठाच े उ ेश
समाजकाया या िविवध प त चा अ यास कर यासाठी या करणा या अ यासाची उि े
पुढील माण े आहेत.
१. समाज काया या प ती अ यासण े
२. य काया या या या अ यासण े
३. य काया चे उ ेश अ यासण े
४. य काया चे घटक समजाव ून घेणे
५. य काय िकय े या पाय या अ यासण े
६. गटककाया चा अथ समजाव ून घेणे
७. गटकाया चे उ ेश समजाव ून घेणे
६.१ तावना
समाजकाया चा अ यास िवषय तस ेच काय े समाज हा आह े. समाजाच े व प , गरजा
आिण सम या समाजकाय करताना िवचारात घ ेत या जातात . समाजा या गरजा या
घटकाम ुळे िविश प धारण करतात . यामुळे समाजात सम या िनमा ण होतात . याचा munotes.in
Page 70
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
70 िवचार समाजकाय करताना क ेला जातो . रंजलेले-गांजलेले दु:खी-क ी द ुबळे लोक अथवा
जनसम ूह यांना खासगी अथवा साव जिनक री या मदती ी यथ पुरिवलेली स ेवा. िवसा या
शतकात सामािजक बा ंधीलक या क पना स ृत व िवकिसत झा यान ंतर, ही संक पना
ामु याने भरभराटीस आली व िवकिसत झाली ; तथािप य ूरोपम य े खासगी औदाया ला
संघिटत आिण स ं था मक व प द े याचे य न इ ंि लश प ुअर लॉ दार े इ. स.१६०१ म ये
कर यात आल े. ही कृती रा त आिण याय असली , तरी ितचा य ात िवकास ग ेट िबटन ,
जम नी आिण अम े रकेची स ंयु सं थान े या द ेशांत एकोिणसा या शतकात झाला .
समाजा या िहतासाठी व िवकासाथ असल ेली ही स ंक पना मोठी व यापक आह े.
स या या य ुगात यावसाियक समाज काया ला मह व ा झाल े आह े. यामुळे
समाजकाया ची यापी सतत वाढत आह े. यावसाियक समाज काया या एक ूण सहा प ती
आहेत याम य े य काय य ला स ेवा दे याची एक ाथिमक प त आह े. ही सेवा सव
कार या सामा य य साठी उपल ध असत े. य जीवन स ुखी, समाधानी व सम ृ
हावे हा य काया मागील ह ेतू असतो .
यि काया बरोबर गटकाय हादेखील यावसाियक समाजकाया त मह वाचा घटक आह े. गट
हा मानवी जीवनाचा अिवभा य भाग आह े. समाजात जग याची इ छा असणारा , गरज
असणारा , समाजात जग याची आवड असणारा मानव कधीही एकटा राह शकत नाही .
समाजातील िव िश गटाम य े िविवध व पा या सम या िनमा ण होत असतात या सम या
सोडिव याम य े समाजकाय कता भूिमका पार पाडत असतो .
६.२ समाजकाया या प ती
समाजकाया या एक ूण सहा प ती आह ेत या प त चा एकवार िवचार करण े आव यक
आहे. या प त म य े समािव असणा या मूलभूत त वाचा अ यास करण े व ती समाजाव ून
घेणे समाजकाय क या स अित शय आव यक आह े. तसेच ते लोका ंना या ंचे जीवन अिधक
समाधानकारक जग यासाठी मदत कर याच े मूळ त व आह े. हणून समाजकाया या सहा
प ती समाजाव ून घेणे आव यक आह ेत.
१) सामािजक य काय :
येक य या या सामािजक , आिथ क व शारी रक वातावरणाला वेगवेग या िति या
देते. आिण याम ुळे एका य ची सम या य यापास ून िभ न असत े. समाजकाय े ात
य काया ारे वैयि क स ेवा दे यात य ेतात. जेणेक न य ला ित या वातावरणा शी
समायोजना साध यासाठी मदत ा होत े.
२) सामािजक गटकाय :
गटा या मा यमात ून य ला समाजात सहस ंबंध थािपत कर यास यात ून िवकासा या
संधीचा लाभ घ े यास व िवकास साध यास मदत क ेली जात े. सहसंबंध थािपत
कर या या मत ेचा िवकास हो यास व स ंधीचा उपयोग कर यास गटाचा , गटात होणा या
काया चा, काय मांचा, गटातील वातावरणाचा , गटसंबंधाचा उपयोग क ेला जातो . munotes.in
Page 71
य काय व गटकाय
71 ३) समुदाय स ंघटन :
यात सम ुदायावर काया चे ल क ि त क ेले जात े. समुदायाला स ंघिटत क न वतः या
गरजा प ूण कर यास , सम या सोडिव यास सहा य क ेले जाते.
४) सामािजक ि या :
संपूण समाज िक ंवा समाजा या मोठया भागाला भ ेडसावणा या सम य ेला स ंघिटतरी या
संपूण समाजा या सहकाया ने उ र शोध याच े काय या प ती या अ ंतग त केले आते.
५) सामािजक स ंशोधन :
सामािजक सम या समज यासाठी म ूलभूत सांि यक मािहतीचा शोध या प ती ार े घेतला
जातो. यामुळे व तुि थती व गरजेवर आधा रत काय करण े सुलभ जात े.
६) सामािजक क याण शासन :
समाजकाया या यव थािपक व आिथ क बाज ूंची देखरेख या प ती ार े होते.
आपली गती तपासा :
१) समाज काया या प ती सा ंगा.
६.३ य काय
य समाज काया चा क िबंदू आहे. य हा समाजाचा अ य ंत मह वाचा घटक आह े.
य म ुळे समाज आह े. य समाजात अन ेक भूिमका पार पाडत े या भ ूिमका जोपय त
य स ु यवि थत पार पाडत े तोपय त ितच े जीवन स ुखी असत े, परंतु जे हा अप े े माण े
भूिमका पार पाड या जात नाहीत त े हा ितचा प रणाम य या नात ेसंबंधावर होतो व
सम या िनमा ण होतात . नातेसंबंधाचे य या जीवनात मह व असत े. य या
िवकासात सम या ंचे अडथ ळे ये याने िवकास था ंबतो. सम या य या द ैनंिदन
यवहाराला ितक ूलपणे भािवत करतात व स ंगी इतरा ं या िवकासातही बाधा िनमा ण
करतात .
य समाज शील अस यान े समाजा िशवाय ितच े अि त व नाही . य ज शी असेल तसा
समाज असतो . समाजा या व पावर य च े व प अवल ंबून असत े हणून समाजा या
गतीसाठी य ची गती होण े आव यक असत े. समाजात यो य व पा या य
असा या या उ ेशाने य ला क थानी ठ ेवून य ला सहा य करणारी समाजकाया ची
य काय प ती आह े.
मदतीची गरज असणा या अनेक य समाजात असतात . यातील या य ची िविवध
िनकषा ं या आधार े य काया क रता िनवड क ेली जात े या य काया या सेवाथ
होतात . ा स ेवाथ य व ैिश यपूण असतात . यांची मानिसकता , यां या सम या
मनोवृ ी गरजा व ेग या असतात . ितचा िविवध प ैलूंतून संपूण अ यास क ेला जातो . ितला
कोणती मदत करता य ेईल व कोणती मदत आव यक आह े. याचा शोध घेतला जातो . नंतर
मदतीची परेषा काय े ठरत े. munotes.in
Page 72
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
72 ६.३.१ य काया या या या :
य काय हा समाजकाया ची प ती अस यान े समाजकाया या या य ेचा संदभ येथे घेता
येतो. य काया या या या व ेगवेग या अ यासका ंनी वेगवेग या कार े के या आह ेत.
यातील काही िनवडक या या प ुढील माण े सांगता य ेतील.
“सामािजक समायोजन करताना येणा या या सम या ंना य आप या य नान े
समाधानकारकरी या हाता ळू शकत नाही . या सम या ंचे आप या य ना ंनी सोडव ू शकत
नाही या सम या ंचे समाधान शोध याक रता जी प ती समाजकाय कत उपयोगात
आणतात . या प तीला य काय असे हणतात .
लोरे स हॉ लीस :
एक एक मानव व या ंचे सामािजक वातावरण या ं यातील समायोजनाला जाणीवप ूव क
भािवत क न या ार े यि म वाचा िवकास घडिवणाया िकया ंचा समाजकाया त अवल ंब
करणे हणज े य काय होय.
मेरी रचन ंड :
माणूस या समाजात , या वातावरणात , या जगात राहतो यातील यव थ ेमुळे यातील
प रि थतीत ून काही सम या िनमा ण होतात . अशा सम या ंपैक काही सम या सोडिव यात
एका य न े हणज ेच काय क या ने य काया या प तीन े दुस या य ला हणज ेच
सेवाथ ला क ेलेली मदत हणज े य काय होय.
य ला ित या सामािजक समायोजनात इतरा ंशी होणा या आंतरि यात पर पर
सहसंबंधात सम या उ वतात . या सम या अ शा असतात क या ंना यो य कार े
समाधानकारकपण े वतः या य ना ंनी उ र द ेणे य ला श य नसत े. य या
सम या ंना त ड द ेऊ शकत नाही . सम या ंचा सामना ितला करता य ेत नाही अ शा
सम या ंना त ड द े यास दान क ेलेली मदत हणज े य काय होय.
वरील या याव न ह े प होत े क , एक य दुस या य ला मदत करत े. पिहली
य ही समाजका य कता असत े तर द ुसरी य हणज े सम या असणारा स ेवाथ
असतो . य ला हणज े सेवाथ ला ित या प रि थतीम ुळे, सभोवताल या वातावरणातील
प रि थतीम ुळे समाजातील घटना ंमूळे इतरांशी होणा या आंतरि या ंमुळे सम या िनमा ण
झाले या असतात . या सम या सोडिव या साठी वतःच े य न अप ुरे पडतात त े हा
य काया त समाज काय कता ह त ेप करतो .
आपली गती तपासा :
१) य काया या या या प करा .
munotes.in
Page 73
य काय व गटकाय
73 ६.३.२ य काया चे उ ेश :
य काया चे उ ेश समाजकाया या म ूलभूत उ ेशातून िनमा ण होतात . समाजातील
वेगवेग या सम या त य या सम या सोडव ून य चा सवा गीण िवकास करण े य
काया त अप ेि त आह े. हणून य काया चे आप याला प ुढील माण े उ ेश सांगता य ेतील.
य चा सवा गीण िवकास घडिवताना ाम ु यान े मनो-सामािजक िवकास अप ेि त असतो .
शारी रक , बैाि क, नैितक, आिथ क िवकास अ शा िवकासा या व ेगवेग या पैलूंबाबत काय
करताना या प ैलूं या मनो -सामािजक िवकासाची बाज ू ल ात घ ेतली जात े. िवकासासाठी
िविवध कलाग ुण मता ंचा िवकास घडिवण े आव यक असत े.
१. य या सम या सोडिवण े : इतरां या म दतीिशवाय या सम या सोडिवण े िकंवा
प रि थती हाता ळणे, प रि थती शी सामना करण े य ला श य नसत े या सम या ंचा
सामना कर यात य ला मदत करण े, सम या सोडिव यासाठी य ला स म
करणे .
२. वतः या भ ूिमका पार पाड यास य ला स म करण े, इतरांशी सुयो य सहस ंबंधी
िनमा ण कर यास स म करण े, समाजात समायोजना कर या या मता ंचा िवकास
घडिवण े वतः या सम या य वतः ओ ळखू शकेल या द ूर करेल इतक ितची
मता िवकिसत करण े, वतः या भ ूिमका पार पाड यात भ ूिमकेनुसार वाग यात य ेणारे
अडथ ळे दूर कर यास स म करणे.
३. य या िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण करण े : य िवकासासाठी
सभोवतालच े वातावरण पोषक असाव े लागत े. याम य े य या क ुटुंबातील वातावरण
य या समाजात राहतो त ेथील वातावरण िक ंवा या िवभागात राहतो त ेथील
वातावरण य िवकासाला अन ुकूल कर या साठी य त सकारा मक ी िनमा ण
करणे हा य काया चा मु य उ ेश असतो .
४. य या जीवनात समाधान व आन ंद िनमा ण करण े : सम या त य या
जीवनात समाधान िनमा ण होईल प ु हा सम या उ वणार नाहीत यासाठी या
य म य े मता िवकिसत करण े य या ि कोनाब ल घडव ून आणण े य या
जीवनात आन ंद िनमा ण होईल अ शा कारच े पोषक वातावरण तयार करण े.
५. य चा िवकास व ेगवेग या घटका ंवर अवल ंबून असतो याम य े िश ण, आरो य ,
आिथ क ि थती ह े घटक मह वाच े आहेत. मा आिथ क ि थतीचा बरा -वाईट प र णाम
य िवकासावर होत असतो . हणून आिथ क िवकासाच े माग सुचिवण े, अवल ंब
कर यासाठी स म करण े िकंवा य लाभ िम ळवून देणे हा य काया चा उ ेश
असतो .
आपली गती तपासा :
१) य काया चे उ ेश प करा .
munotes.in
Page 74
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
74 ६.३.३ य काया चे घटक :
य काया चे चार घटक आह ेत. याम य े य सम या , थान व ि या या ंचा समाव ेश
होतो.
१) य :
सम या त य ला य काय सेवेसाठी वीकार यान ंतर ितला स ेवाथ हटल े जाते.
य मानव असत े. य कड े पाह याचा ि कोन िस ा ंत व त व ा नावर आधा रत
असतो . य सम या त व गरज ू असत े. दडपण अ ात , िविश मानिसकता ,
इ छाश चा अभाव याम ुळे ितची इ छा श ख ुंटलेली असत े. ित या य नात प रप ूण ता
नसते. नकारा मक मनोभावना िनमा ण झाल ेली असत े. सम या सोडिव याचा माग सापडत
नाही. अशा वेळी य या सम य ेची पा भूमी जाण ून यावी लागत े. य च े सहकाय ,
सहभाग िम ळवावा लागतो . य या वतः या अप े ा ल ात घ ेणे आव यक असत े.
२) सम या :
सम या हणज े जीवन स ुखी, समाधानी हो या या मागा तील अडसर होय . सम या हणज े
गतीत िनमा ण होणार े अडथ ळे होय. सम या य ेकाला असतातच , सम या ंना अन ेक
घटक कारणीभ ूत असतात . यामुळे मूळ कारण जाण ून घेणे आव यक असत े. येक
सम य ेला उ र असत े. सम या स ु वातीला सा या , सो या , सरळ व ल ण व पा या
असतात . पण याकड े यो य व ेळी, यो य कार े ल न प ुरिवले गे यास या वाढतात , ि ल
होतात , गंभीर व प धारण करतात . याम य े कौट ुंिबक सम या , बालिवकासा या
सम या , वृ ा या सम या , अपंग वा या सम या , यसनाधीनत े या सम या , आिथ क
सम या , यावसाियक सम या इ . समाव ेश होतो. पण ज े हा या सम या सोडिव या या
य ना ंना यश येत नाही त े हा मदतीकरता त हण ून समाज काय क या ची मदत घ ेतली
जाते.
३) थान :
सेवा पुरवणारी स ं थां िकंवा य हणज े थान होय , यांचा संपूण सेवा कामावर भाव
असतो . या या काय णालीन ूसार या ीन ूसार, उ ेशानुसार नीितिनयमान ुसार स ेवा
पुरिव या जातात स ेवा पुरिवणारा काय कता असतो . एकाच कार या स ेवा देणाया एकाप े ा
जा त स ं थां िकंवा य असतात . सेवाथ व काय कता यां या स ंबंधावर काय क या चा
कामाचा भाव असतो .
४) ि या :
समाजकाय ही एक ि या आह े. हे काय िविश प तीन े व ट याट या ंनी केले जात े.
आकलन व िव ेषण क न मदत काय केले जाते. िनरी ण त य स ंकलन िनदान क न
मदतीची पर ेषा ठरत े याम य े मुख चार त व े मानल े जातात . अथा त हे त वे पर पर प ूरक
असतात . एकमेकांपासून वेगळे करता य ेत नाहीत . अ यास , िनदान , उपचार व अन ुसरण या
चार ट या ंवर ि या चाल ू असत े. समाज काय कता य ला समजाव ून घेऊन गरज ूं या
सहान ुभूतीने िवचार करतो .
munotes.in
Page 75
य काय व गटकाय
75 आपली गती तपासा :
१) य काया चे घटक सा ंगा.
६.३.४ य काय ि ये या पाय या :
य काय ि य े या एक ूण चार पाय या आहेत. याम य े अ यास , िनदान उपचार व
अनुसरण अ शा य काया या पाय या मान या जातात . सम या त य या सम या
जाणून घेत यान ंतर मा मान े य काया ला स ु वात होत े. सम या त य ला
ताबडतोब मदत क ेली जात नाही तर ित या सम या जाण ून घेत या जातात . यानुसार
पुढ या काया ची पर ेषा ठरिवली जात े. हणून य काय ि य ेत खालील पाय या
मह वा या मान या जातात .
१. अ यास :
य काय ि य ेतील हा पिहला ट पा िक ंवा पायरी समजली जात े. थम ट यावर
य ला , सम य ेला, वातावरणाला , य या िवचारा ंना ि कोनाला सव पैलूंतून जाण ून
घेतले जाते. िविवध मागा ने हा अ यास क ेला जातो . याला सम या त य चा अ यास
करणे असे हटल े जाते.
२. िनदान :
संपूण अ यासान ंतर ाना या आधार े नेमक सम या काय काय आह े याचे आकलन होत े.
या िनदाना या ट यावर स ेवाथ चा सि य सहभाग अिनवाय असतो . सव ीन े िवचार
क न िनदान क ेले जात अस यान े नेमक सम या त य ला कोणती सम या िनमा ण
झाली आह े हे अचूक कळते.
३. उपचार :
सेवाथ य ला न ेमक सम या कोणती आह े याचे िनदान झा यान ंतर य मदत काय
हणज ेच उपचार स ू होतात . सम या समाधानाच े उ ेश ा कर याच े काय उपचाराम य े
सु होत े, उपचार ठरिव यात याचा उपयोग कर यात स ेवाथ चा सहभाग अस यान े
अपेि त प रणाम होतात . उपचार स ु असताना होणा या बदला ंचा सेवाथ कड ून व इतर
संबंिधतांकडून व े छेने वीकार होतो . उपचारात समाजकाय ानाचा सहा यकारी
शा ां या ानाचा उपचार प त चा उपयोग होतो .
४. अनुसरण :
उपचारान े होणार े प रवत न पडता ळणी व त े थायी व पाच े झाल े िकंवा नाही ह े पाहणे
हणज े अनुसरण होय . ख या अथा ने बदल झाला व तो वीकारला ग ेला. असे अनुसरणात
आढळते तर य काया चे उ ेश ा झाल े हे प होत े. उपचारान े पुनव सन अप ेि त
अस यास प ुनव सनाची ि थती अन ुसरणात तपासली जात े. य सब ळ झाली. आपली
जबाबदारी प ेल या स स म झाली आप या भ ूिमका अप ेि त रीतीन े पार पाड ू लागली , अशा
बाब ची पडता ळणी अन ुसरणात होत े. कारण य सहा य कामातील मदत िक ंवा उपचार
ा उ ेशाने केले जातात . केले या कामाची प ूनत पासणी म ू यांकन अन ुसरणात होत े. munotes.in
Page 76
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
76 य सकारा मक बाज ूने िवचार क लागत े पया याने वयंपूण व वावल ंबी झाल ेली िदसत े
ते हा य काया ची व काय क या या सहा याची गरज य ला उरल ेली नाही ह े प होत े.
कोण याही सहा या िशवाय िवकास कर याची य ची श िनमा ण होत े ते हा
समाजकाय कता या य च े य काय संपवतो
आपली गती तपासा :
१) य काय ि य े या पाय या सांगा.
६.४ गटकाय
गटकाय ही समाजकाय कर याची एक प ती आह े. मानव हा समाज शील ाणी आह े. मानव
एकटा राह शकत नाही . तो कुटुंब समाज सम ूह इ. मधून वाढतो . समूहजीवन ह े मानव
जीवनाच े मूलभूत अंग आह े. समूह हणज े एकम ेकांसोबत व ैिश यपूण सामािजक स ंबंध
थािपत कर यासाठी एकि त आल े या सामािजक जीवन ा या ंचा गट . सारख े
िहतस ंबध जोपासणा या य एक य ेऊन गट तयार होतो . हणून समाज काया चे दुसरे
मह वाच े े गटकाय समजल े जाते.
गट हा मानवी जीवनाचा अिवभा य घटक आह े. सजीवाच े मानवात पा ंतर कर याची
असीम श गटात असत े. समाजात जग याची इ छा असणारा , गरज असणारा व
समाजात जग याची आवड असणारा मानव कधीही एकटा राह शकत नाही . समाजात
राह याची यो यता ा करण े ही य ेक मानवाची गरज अ सते. ही गरज प ूण करताना गट
आपली काय क न एक समाज शील मानव िनमा ण करतो . गटात य एक य ेत असताना
यां यात सहस ंबंध असतात . देवाणघ ेवाण होत े. ितसाद िदल े व घेतले जातात .
नैसिग करी या याप तीन े मानवान े गट तयार झाल ेले असतात याच माण े समान सम या
असणा या य च े गटद ेखील तयार झाल ेले असतात . आप या सम या एकि त र या
सोडिव याच े य न गटा या मा यमात ून केले जातात . गटाला आप या सम या सोडिवण े
श य नसत े ते हा या ंना कोणा या तरी मदतीची आव यकता असत े. अशा वेळी
गटकाय कता गटाच े नेतृ व क न गटातील य या सहा यान े सम या सोडिव यासाठी
मदत करत असतो अ शा अनेक वेगवेग या गटाने मदतीची आव यकता असत े यातून
सामािजक गटकाया ची संक पना प ुढे आली आह े.
६.४.१ गटकाया या या या
गटकाया चा मानिसक वा य व सामािजक सम या ंशी संबंध अस यान े वेगवेगळे गट
गटकाया चे लाभाथ असतात . व त िश ण प ुरिवणा या, क याण स ेवा पुरिवणा या
सं थांम ये गटकाय केले जाते गटकाया या िविवध या या िविवध शा ांनी मा ंडले या
आहेत. मा कोणतीही एक या या प रप ूण नाही . तरी य ेक या या काही ना काही
प ीकरण द ेत असतात . अशा गटकाया या या या प ुढील माण े सांगता य ेतील.
munotes.in
Page 77
य काय व गटकाय
77
https://m.facebook.com
“गटकाय ही एक समाजकाया ची प ती आह े अथ पूण गट अन ुभवां या मा यमात ून
य या सामािजक काया मकत ेत वाढ करण े, सामािजक काया मकत ेचे संवध न करण े
हणज े गटकाय होय.”
एम. मक
सामािजक व भाविनक गरजा प ूण कर या या उ ेशाने आिण काही काय कर या या
येयाने लोका ं या लहान गटा ंबरोबर कर यात य ेणारी उ ेश िणत क ृती हणज े गटकाय
होय.
होसेलॅड आिण रवास
सामािजक गटकाय ही अ शी ि या आिण प ती आहे क या ार े य आिण
सामािजक स ं थां ारे थािपत गटा ंत काय क या ारे मदत क ेली जात े. याम ुळे यांचा
एकमेकांशी संबंध थािपत होऊन या या गरजा व मता ंनुसार गटातील अन ुभवाम ुळे
यांची वाढ होत े व या ंना संधी उपल ध होतात .
वरील या याव न अस े प होत े क , गटातील सद या ं या पर परा ंशी आंतरि या
होतात . देवाणघ ेवाण होत े. यातून सहस ंबंध व नात े िनमा ण होतात . या आ ंतरि या गटान े
वातावरण ठरिवतात . आंतरि य ेमुळे य िशकते व िवकिसत होत े. िवचार भावना
ि कोन , ान वत न िव ास मू य, गुण-दोष , व तू या सवा ची गटात द ेवाण-घेवाण होत े. या
देवाणघ ेवाणीचा गटातील य ेक सद यावर भाव असतो . ा आ ंतरि या य ला
वतःला समज या व इतरा ंना जाण ून घे यास मदत करतात . हणज ेच गटा ंचे य या
जीवनात अ य ंत साधारण मह व असत े.
आपली गती तपासा :
१) गटकाया या या या प करा .
६.४.२ गटकाया चे िविवध कार आह ेत. येक गट कारच े उ ेश वेगवेगळे असतात .
काही गट सामािजक भ ूिमका द ु त कर या या उ ेशाने काय करतात . तर काही गट
सद या ंचे नाते संबंध सुरळीत करतात . काही गट सद या ंना िशक या या स ंधी दे या या
उ ेशांनी िनमा ण होतात . तर काही गट सद या ंना वतःब ल समज ून घे यास मदत
करतात . गटकाया या कोण याही कार या सद या ं या गटात समाव ेश करताना सद य munotes.in
Page 78
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
78 गट व काय कता यां यात करार होताना स ंभाषणात ून उ ेश िनमा ण होतात. यातील काही
सव कालीन तर काही दीघ कालीन उ ेश असतात . हणज ेच उ ेशांचे वेगवेगळे कार
वेगवेग या गटकाया त िनमा ण होतात . एकंदरीत गटकाया चे उ ेश पुढील माण े सांगता
येतील.
i) गट जीवन जग या या मागा ने य ला य ेणारे अडथ ळे दूर करण े.
ii) अिधकार जबाबदा या, कत य याबाबतीत सद या ंना जाग ृत क न भ ूिमका पार
पाड यास स म करण े.
iii) य या गरजा गटा या मा यमात ून पूण करण े व य ला जा तीत जा त स ुखाचे व
समाधानाच े जीवन जग याक रता मदत करण े.
iv) गटा या मा यमात ून लोक शाही मू यांची, मानवते या स ंक पन ेची, मानवािधकारा या
जािणव ेची वृ ी करण े.
v) य या गरजा व उपल ध साधन े, इ छा व या ंची पूत ता यात सम वय साधण े
vi) य या व ैयि क व साव जिनक सम या गटा ं या मा यमात ून सोडिवण े.
गटा या मा यमात ून आव यक असणा या संधी य ला उपल ध क न द ेणे व या ार े
य ची गती घडिवण े इ. इतरांशी सहसंबंध थािपत कर या या य तील िमता ंचा
िवकास घडिवण े. घट जीवन जग या या व यासाठी लागणा या गुणांचा कौ श यांचा
गटसद यात िवकास करण े. इ इतरा ंशी सहसंबंध थािपत क न यात ून येणा या
अनुभवात ून वतःत िवकास साध याची मता िनमा ण करण े.
संपूण गटाचा िवकास करण े, गटातील सहस ंबंधांना यो य व प द ेणे, गटातील वातावरण
िवकासाला पोषक ठ ेवणे, गटसद या ंना गटसहस ंबंध कस े िवकिसत कराव े, वातावरण कस े
िनमा ण कराव े, याचे ान द ेणे गटकाया चे उ ेश सा य कर यासाठी गटकाय कता
िनयोजनब काय करीत असतो .
आपली गती तपासा :
१) गटकाया चे उ ेश प करा .
६.५ सारांश
सामािजक िवकासाबरोबर समाजा या गरजा सतत वाढत आह ेत. समाजातील वाढ या
गरजांमुळे समाजात अन ेक सम या िनमा ण होत आह ेत. समाजाच े वेगवेगळे घटक आह ेत.
याम य े शहरी समाज , ामीण समाज , आिदवास समाज , मागासल ेला समाज , दुल ि त
समाज अस े कार क ेले जातात . समाजा या य ेक कारान ुसार या ं या सामािजक
सम या िभ न -िभ न आह ेत. येक समाजाचा वत ं गट िक ंवा सम ूह असल ेला िदस ून
येतो. या गटातील िक ंवा सम ूहातील सद या ंचे व प िभ न असत े. याचबरोबर य ेक
य या सम या िभ न असतात . यां या य जीवनावर िवपरीत प रणाम होत असतो .
हणून या े ात समाजकाय कर यात स ंधी आह े. munotes.in
Page 79
य काय व गटकाय
79 य काया म ये व या सद या जाण ून या सोडिव यासाठी सामािजक काय कता
सम या त य ला सहा य करत असतो . य चा िवकास घडव ून आणण े य ा
पाठीमागील उ ेश असतो . य चा अ यास क न सद या ंचे िनदान क ेले जात े आिण
यानुसार समाज काय कता उपचार करत असतो . िविवध गटा ं या द ेखील अन ेक सम या
असतात . या सम या ंचा गटातील य जीवनावर प रणाम , दोष असतो हण ून सार याच
सम या अशा गटा ं या सम या सोडिव यासाठी समाजकाया ची गट प ती वापरली जात े.
गटा या सम या आिण उपल ध साधन े य ांचा िवचार क न गटातील सव सद या ं या
सहकाया ने गटाचा िवकास घडव ून आणण े अपेि त असत े.
समाजातील दीनद ुब या लोका ं या क याणाथ केलेले काय अिभ ेत अस ून िविवध
कार े हे सेवाकाय कर यात य ेते. केवळ वत :ला प ु य िमळाव े, हणून समाजातील
वंिचत गटा ंना साहा य करण े िकंवा भूतदयेपोटी दीनद ुब या ंची स ेवा करण े, हणज े
समाजकाय न ह े. िवसा या शतकात समाजकाय ा स ंक पन ेवर साधकबाधक
िवचारिविनमय झाल ेला आह े आिण अन ेक समाजशा ा ंनी या स ंक पन ेची या या
केली अस ून ितचा ऊहापोहही क ेला आह े. या या या ंपैक फ डल ँडर प ुढील श दा ंत
समाजकाय वा स ेवा या स ं ेची या या करतात . ‘ समाजकाय ही एक यावसाियक स ेवा
आहे. हा यवसाय शा ीय ानावर व मानवी स ंबंधां या कौश या ंवर आधा रत आह े.
एखादया य ला िक ंवा गटाला अशी मदत क ेली जात े, जेणेक न सामािजक व
वैयि क समाधान िनमा ण होऊन वावल ंबनाची िकया स ु होईल .
६.६ वा याय
१) समाजकाया या प ती प करा .
२) य काया चे या या सा ंगून उ ेश प करा .
३) य काय हणज े काय? य काया चे घटक सा ंगा
४) य काय ि य े या पाय या सांगा
५) गटकाया या या या सा ंगून गट काया चे उ ेश प करा
६.७ संदभ सूची
१) ाज ा टाकसा ळे गटकाय (समाजकाय प ती ) ी मंगेश काशन, नवी रामदासप ेठ
नागपूर ४४००१०
२) ाज ा टाकसा ळे य सह काय ी म ंगेश काशन नवी रामदासप ेठ, नागपूर
४४००१०
३) दीप आगलाव े सामािजक स ंशोधन प ती शा व त ं े ी साईनाथ का शन,
धरमप ेठ, नागपूर, ४४००१० .
munotes.in
Page 80
80 ७
समुदाय स ंघटन
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ समुदाय स ंघटन
७.३ सारांश
७.४ संदभ सूची
७.५ वा याय .
७.० उि े
या करणा या अ यासाची उि े पुढील माण े आहेत.
समुदाय स ंघटना या स ंक पना व या या समजाव ून घेणे.
समुदाय संघटना या पाय या अ यासण े.
समुदाय स ंघटकाची काय अ यासण े.
समुदाय स ंघटनाच े िस ा ंत अ यासण े.
समुदाय स ंघटनाची प ती आिण त ं अ यासण े.
समुदाय स ंघटनेचे उ ेश अ यासण े.
७.१ तावना
समुदाय स ंघटन ही समाजकाया ची एक प ती आह े. या प तीची उ प ी १९ या शतकात
दोन स ंघटन सिमती आ ंदोलनात झाली . सिमतीन े य सहा य काय व गटकाया स सु वात
केली. या या अस े ल ात आल े क , ब याच गैरसरकारी सहा यता सिम या आिण
क याणकारी स ं थांम ये समायोजन नाही . यामुळे या या ि कोनात ून य न स ु केले.
याच य ना ंतून समाज काया ची प ती हण ून सम ुदाय स ंघटनेचा ज म झाला . munotes.in
Page 81
समुदाय स ंघटन
81 समुदाय स ंघटन ही काय क या ारा सम ुदायात मदत कर याची ि या आह े. या ार े
समाजकाय कता आप या कौश या ार े समुदायाला आप या सम या ओ ळखून या
सोडिव यासाठी मदत करतो .
७.२ समुदाय संघटन
समुदाय स ंघटनाचा अ यास कर याप ूव आपणास सम ुदायाचा , संक पन ेचा अथ समजाव ून
घेणे आव यक आह े. समुदाय ही स ं ा वेगवेगळया संदभा त वापर यात य ेते. धािम क सम ुदाय
यावसाियक सम ुदाय जातीवर आधा रत सम ुदाय ामीण सम ुदाय हणज े एकि त राहणा या
य चा गट . या य एका भौगोिलक प रसरात राहणा या , सार या आवडीिनवडी
असणा या आिण एकम ेकांवर अवल ंबून अस याची भावना असणा या असतात .
समुदाय स ंघटन ि य ेचा अथ समुदाया ारा एकाि मक पात सम या स ुट याची ि या ही
ि या यावसाियक काय क या िशवाय चाल ू राह शकत े. समुदाय स ंघटन समाजकाया त
समुदायातील सम या िनि त कर यापास ून या ंचे समाधान करण े िकंवा उ ेश ा
होईपय त केली जाणारी ि या आह े.
रॉय या ं या मत े, समुदाय स ंघटन अशी ि या आह े क , या ार े समुदाय आपली
आव यकता आिण उ ेश ओळखून ते िनि त करतो , मब करतो आप या या
आव यकता प ूत साठी िव ास िनमा ण करतो आिण सम ुदायाचा सहकारा या भावन ेचा
िवकास करतो .
समुदाय स ंघटना या या या :
समुदाय एका जागी राहणारा , एकाच कारच े जीवन जगणारा पर परा ंशी नात ेसंबंध
असणारा लोका ंचा सम ूह होय. समुदायाच े भौगोिलक े व सम ुदायाच े सामािजक
सां कृितक े हे दोन मह वाच े भाग आह ेत. समुदाय एका जागी वसल ेला असतो . तेथील
लोक एकाच कारच े जीवन जगतात . यात अन ेक लोक एक राहतात व एकम ेकांना
भािवत करतात . समुदायातील लोका ंचे पर पर स ंबंध सम ुदायातील जीवन वातावरण व
प रि थती िनि त करतात . समुदायातील या सव बाब चा सम ुदायात राहणा या य वर
फार मोठा भाव असतो . यांचे िवचार , वागणे यि म व सह स ंबंध इ यादी सव बाबी
समुदायातील वातावरणान े िनि त होतात .
https://www.mpgkpdf.com munotes.in
Page 82
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
82 अमे रकेत रा ीय ब ैठक त व ेगवेगळया गटा ंनी सम ुदाय स ंघटना या खालील या या
सांिगत या आह ेत.
१. समुदाय स ंघटन ही ि या समाजक याण स ेवा आिण व र ा ंशी स ंबंिधत आह े.
या याशी िजचा स ंबंध येणार आह े. अशा य िक ंवा गट या ं यातील यवहार होय .
अशा स ेवां या म ू यांवर भाव टाकणाया उ ेश, यांची गुणव ा वाट पात स ुधारणा
करणे िकंवा अस े आणखी उि स ंपादन करण े होय.
२. समाज क याण े ात सम ुदाय स ंघटनाच े असे वण न करता य ेईल क , ही एक कला
झाली. समाजक याणा या गरजा शोध याची ि या होय . उ पादकता
सहकाया मकता , यवसाया मकता साधन व या ंचा ार े गटातील स ंसाधन व ब ु ाrची
िदशा गटातील सद या ं या मताचा िवकास हणज े समुदाय स ंघटन होय .
३. समुदाय स ंघटन अशा य ना ंशी स ंबंिधत आह े. यात सामािजक गरजा
भागिव या या साधना ंचा प रणामकारक उपयोग क ुठ याही भौगोिलक े ात या
िविश अथवा स ंपूण क याणकारी गरजा ंना िदशा द े यासाठी कर यात य ेतो. यां या
योगा या हालचाली स यशोधन , सहकाय , दजा उंचावण े, भाषांतर, क याणकारी
काय म, समाजकाया चे बदलत े आदश आिण सामािजक काय ा ं या उ नतीसाठी
संबंिधत आह ेत.
४. समाजक याण स ेवा िकंवा समाजक याणा या उ ेशांना भािवत कर यात , सेवांची
प रणामकारकता वाढिव यात , उ ेश सा य कर यात या ंची स ं या व या ी
वाढिव यात , यांचा दजा उंचािव यात , समाजापय त सेवा पोहचिव यात व समाजाचा
िवकास कर यात या ंना ची आह े, यांना या ं याब ल क ळकळ आहे. अशा
समाजाबरोबर काय कर याची ि या हणज े समुदाय स ंघटन होय .
समुदायाचा िवकास हो यासाठी , समुदायाला ासणा या सम या सोडिव यासाठी ,
समुदायां या गरजा प ूण कर यासाठी सम ुदायाला स ेवांची व सम या समाधान करणा या
मागा ची गरज असत े. हे माग शोध याक रता व या स ेवा िनमा णक रता स ेवांची या ी
वाढिव यासाठी िक ंवा उपल ध मागा चा उपयोग कर याक रता सम ुदायातील लोका ंनी एक
येऊन य न करण े आव यक असत े. जे हा ह े कर यासाठी सम ुदायातील लोक एक
येतात व य न कर यास प ुढाकार घ ेतात त े हा स मुदाय स ंघटन होत े.
समुदाय स ंघटन ही एक अशी ि या आह े क , या मा यमात ून सम ुदाया या
क याणिवषयक गरजा ंची पूत ता होत े. साधन े व गरजा ंम ये सम वय साधला जातो . समुदाय
संघटना व स ंपूण समुदाय हाच स ेवाथ असतो . य व गटाप े ा कामाचा भर सम ुदायावर
असतो . समुदाय स ंघटना ंची एक ि या आह े. याम य े समुदायान े आप या गरजा व उि े
जाणण े, यांची मवारी लावण े व ा गरजा प ूण कर यासाठी लागणाया इ छाश ची व
िव ासाची सम ुदायात िनिम ती करण े. ा गरजा प ूण कर यास साधन े एक करण े, या ार े
समुदायाचा िवकास घडव ून आणण े या सव ट यात सम ुदायाचा सि य सहभाग ग ृहीत
धरला जातो .
munotes.in
Page 83
समुदाय स ंघटन
83 आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटना ं या या या सा ंगा.
७.२.१ समुदाय स ंघटनेचे उ ेश :
समुदायाचा िवकास घडवणारी समाजकाया ची पर ंपरा हणज े समुदाय स ंघटना . एकंदरीत
समाजात व ेगवेगळया कारच े समुदाय िदस ून येतात. याम य े ामीण सम ुदाय, शहरी
समुदाय, आिदवासी सम ुदाय, िविश जातीचा सम ुदाय, मागासल ेला सम ुदाय इ याद चा
समाव ेश होतो . या सम ुदायातील स ंबंध सुयो य कर यासाठी प तशीर व सात यान े
कर यात येणा या य ना ंना सम ुदाय स ंघटन ह टले जाते. समुदाया या गरजा व साधन े
यां यात ता ळमेळ घाल याचा जाणीवप ूव क य न क ेला जातो .
समुदाया या गरजा जाण यासाठी जाणीवप ूव क य न क ेला जातो . गरजा जाण यान ंतर
यांची मवारी लावली जात े. समुदायाला जाणवणा या िनकडी या गरजा ंना अ म
दे यात य ेतो. समुदायातील या गरजा ं या प ूत तेस उपल ध असणारी साधन े शोधून वापरली
जातात . गरजा व साधन े यां या मािहती या आधार े योजना सावर या जातात . सव काय
करताना सम ुदायान े वावल ंबी झाल े पािहज े. समुदायात एक ची भावना िवकिसत झाली
पािहज े. या गो ी अ य ंत मह वा या असतात . हणून यासाठी सम ुदाय स ंघटनेचे काही
उ ेश सांिगतल े जातात .
१) आव यकता िक ंवा गरजा ंचा शोध घ ेणे :
येक सम ुदाया या गरजा भौगोिलक प रि थतीन ुसार िभ न िभ न असतात . या े ातील
समुदाय स ंघटनेचे काय करावयाच े आहे. या सम ुदायात कोण या गरजा आ हेत. कोण या
गो ी आव यक आह े. यांचा सम ुदाय स ंघटन करताना शोध घ ेणे हा उ ेश सम ुदाय
संघटनाचा असतो .
२) साधना ंची उपल धता तपासण े :
समुदायातील गरजा ंचा शोध घ ेत यान ंतर गरजा प ूण कर याक रता आव यक असणा या
साधना ंची उपल धता तपास ून पाहण े गरज ेचे असत े. गरजा भागिव यासाठी साधन े कशी
एकि त करता य ेतील ह े तपासण े.
३. गरजा प ूण कर याक रता ठोस िनयोजन करण े :
उपल ध साधना ंचा शोध घ ेत यान ंतर साधना ंचा यो य व पया वापर क न सम ुदायातील
गरजा प ूण कर याक रता िनयोजन करण े. कामाच े ट पे ठरिवण े, यानुसार कामा ंची पूत ता
करणे हा सम ुदाय स ंघटनेचा उ ेश असतो .
४. समुदायात एक िनमा ण करण े :
कोणत ेही उि प ूण कर याक रता या समाजासाठी काय केले जाणार आह े यात एक
असण े आव यक आह े. समाजात एक नस ेल तर गरजा ंची पूत ता कर यासाठी साधन े munotes.in
Page 84
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
84 एकि त क न याच े यो य िनयोजन करता येत नाही . लोक सहकाय व सहभाग यो य
िमळत नाही हण ून सम ुदाय स ंघटनाम य े समुदायन एक िनमा ण करण े हा उ ेश असतो .
५. नेतृ व िनमा ण करण े :
समुदाय स ंघटनाचा उ ेश नेतृ व िनमा ण करण े हा असतो . समुदायातील सम या
सोडिव यासाठी सम ुदायात ून एका िक ंवा अन ेक य नी प ुढाकार घ ेणे आव यक असत े. हा
पुढाकार घ े यासाठी न ेतृ व गुणांची आव यकता असत े. असे समुदायात न ेतृ व तयार करण े
आिण या ार े समुदायातील सम या सोडिवण े हे समुदाय स ंघटनेचा उ ेश आह े.
६. साव जिनक स ुिवधांम ये सुधारणा करण े :
समुदाय स ंघटने ारा संघिटत य न क न सम ुदायातील आव यक असल े या साव जिनक
सोयीस ुिवधाम य े वाढ करण े आिण सामािजक स ुधारणा घडव ून आणण े. सुिवधा ा क न
घे यासाठी स ंघिटत लढा द ेणे, संघष करण े हा सम ुदाय स ंघटनेचा उ ेश आह े.
७. आिथ क िवकास घडव ून आणण े :
समुदाय स ंघटन सामािजक स म या व गरजा प ूण कर यासाठी आव यक असल े तरी
आिथ क दुब ल घटका ंचे संघटन क न आिथ क िवकास साध यासाठी याचा फायदा होतो
हणून सम ुदाय मया िदत अस ेल तर स ंघिटत व पाचा यवसाय क न िक ंवा उ प नाची
साधन े उपल ध क न साम ूिहक आिथ क िवकास साधण े हा उ ेश असतो.
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटनेचे उ ेश प करा .
७.२.२ समुदाय स ंघटनेची त व े :
वेगवेगळया समाजशा ा ंनी व त ा ंनी समाज िवकासातील सम ुदाय स ंघटनेची त व े
खालील माण े सांिगतली आह ेत.
https://social -work.in
munotes.in
Page 85
समुदाय स ंघटन
85 १. समाजक याणासाठी सम ुदाय स ंघटन य आिण या ं या आव यकता ंशी स ंबंिधत
आहे.
२. समाजक याणासाठी सम ुदाय स ंघटनात सम ुदाय एक ाथिमक स ेवा मानली जात े. या
समुदायात िविश व तीचा िवभाग , पूण व ती , गाव, वाडी, शहर इ यादी सम ुदायांचा
समाव ेश होतो .
३. समुदाय जसा अस ेल, िजथे असेल तसाच याचा वी कार क ेला जातो . समुदायाच े
वातावरण समजाव ून घेणे मह वाच े आहे.
४. समुदाय स ंघटनेत सम ुदायातील सव लोका ंचा सहभाग अप ेि त असतो .
५. समुदायात होत असल े या प रवत नाचा सम ुदाय स ंघटनेत वीकार क ेला जातो .
६. समाजक याणासाठी सम ुदाय स ंघटन एक ि य े या पात सामा य समाजका या चा
एक भाग आह े. समुदाय स ंघटनेचे िश ण यावसाियक समाजकाय क या ारा चा ंग या
कार े होऊ शकत े.
७. काय म िनधा रणाम य े वतः या िहताप े ा सम ुदाय क याणाचा िवचार घ ेणे
आव यक आह े.
८. समुदायातील ा प रि थतीत असल े या अस ंतोषा या कारणात सम ुदाय स ंघटनेचा
िवकास असतो .
९. समुदायातील य ेक य ला िवकास ि य ेत आण णे िवकास काय माचा लाभ
िमळवून देणे व समाज िवकास साधण े हे समुदाय स ंघटनेचे त व आह े.
१०. समाजाला भ ेडसावणा या सम या साम ूिहकरी या सोडिवण े व उपल ध स ुिवधांचा
सवा ना समान लाभ द ेणे.
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटनेची त व े सांगा.
७.२.३ समुदाय स ंघटना ंचे िस ा ंत :
समुदाय स ंघटन ह े समाजकाया चे एक त ं अस याम ुळे समुदाय स ंघटना ंचे िस ा ंत
समाजकाया या त व ानावर आधा रत आह ेत. समुदाय स ंघटन काया चे त व ान व
िस ांता या आधा रे िनमा ण झाल े या समाजकाया या या प त च े त व ान प ुढील माण े
आहे.
१. समुदायाच े संपूण क याण हा सम ुदाय स ंघटना ंचा उ ेश आह े. हा उ ेश सा य
कर यासाठी सम ुदायाला स ंघिटत करण े व या स ंघटना ार े िवकास घडिवण े हे
मा यम िक ंवा साधन आह े. समुदाय स ंघटना ंचे काय म सम ुदाया या क याणासाठी
आखल े जातात . munotes.in
Page 86
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
86 २. समुदाय स ंघटन स ं थे ारे, यां या काय क या ारे केले जाते. संघिटत हो यासाठी
ि या सम ुदायाला माहीत क न िदली जात े. संघिटत होऊन कशा कार े सम या
सोडिवता य ेतात. गरजा कशा प ूण करता य ेतात. याचा य अन ुभव सम ुदाय घ ेतो.
यामुळे समुदायात स ंघटन तयार होत े, आ मिव ास िनमा ण होतो . समुदाय क ृती
क लागतो . या मा यमात ून गती साधली जात े. हे घडिव यासाठी काय करणारा
काय कता समुदायाचा िम बनतो . समुदायाचा िव ास स ंपादन क न सम ुदायाबरोबर
काम करतात .
३. िवकासा या योजना आखताना थम िवकास घडिव याक रता आव यक सव
गरजांना जाण ून याव े. िवकासा या आड येणा या सव सम या ंना व सव पैलूंना
जाणून याव े. सम या ंचा, गरजांचा पर पर स ंबंध, परावल ंिब व ल ात घ ेऊन काय
करावे. सम या सोडिव या या काय मांची प रप ूण आखणी करताना सवा गीण
िवचार हावा स ंतुलन ठ ेवावे.
४. समुदायाला मह वा या वाटणा या व जाणवणा या गरजा िक ंवा सम या या ंना
कामाचा आधार बनिवण े, सम या सोडिव यासाठी माग आख याच े यांचा अवल ंब
कर याच े काम सम ुदाय स ंघटन करत े. हे घड यासाठी सम ुदाय स ंघटन प तशीर
सहा य करत े. जे हा जाणवल े या गरजा कामाचा आधार बनतात . ते हा सम ुदायावर
न या क पना ं या िक ंवा स ुधारणे या नावाखाली काहीही लावण े जा याचा
उ वत नाही . न या क पना उपयोगात आण यासाठी थम सम ुदायाची मानिसकता
तयार क ेली जात े.
५. समुदाय स ंघटनात ून घडणारी िवकासाची ि या सम ुदायाला नव े माग िकंवा न या
सुधारणा वीकार यास तस ेच यो य तह ने जीवन जग याची त ं जाण ून याचा
उपयोग कर यास ो साहन द ेते.
६. समुदायांना वतः वतःची मदत कर यास तयार कराव े. समुदाय ठ ळकपणे बाहेरील
मदतीवर अवल ंबून राह याप े ा सम ुदायात आ मिनभ यता आिण प ुढाकार घ े या या
भावन ेला उ ेजन ाव े.
७. समुदायासाठी असणार े स व काय म आिथ क व सा ं कृितक काराशी स ुसंगत
असाव े कारण सम ुदाया या पात ळीवर काम करावयाच े आहे. समुदाया या पर ंपरा व
चालीरीतीचा आदर कर यात यावा आिण िवकासा मक काय म ट याट यान े सु
कर यात याव ेत. कालबा पर ंपरा आिण अ ंध ा बदल याची ि या अगदी
अनु मान े सावकाश यावी . यामुळे समुदाया या भावना द ुल ि त होणार नाहीत .
८. बदलाला वीकार याची सम ुदायाची मानिसकता तयार करण े आव यक असत े. ही
तयारी नसताना िद या जाणाया सेवा, केले जाणार े बदल ह े सम ुदाया या
सहभागािशवाय घडतात . असे झा यास या बदलाची गरज वाटत नसताना बदल
घड यास सम ुदाय या बदला ंना वीकारत नाही . असे बदल अप ेि त असतात .
केवळ उि गाठण े मह वाच े नसून उि गाठ याचा माग मह वाचा असतो . munotes.in
Page 87
समुदाय स ंघटन
87 ९. जो सम ुदाय अस ंघिटत असतो . तेथे एक नसत े तेथे काय करताना सम ुदायातील
सव गटांचे सहकाय िमळिवले जाते. काय कोण याही एका गटाप ुरते मया िदत राह
िदले जात नाही . समुदायातील गटा ंना एकि त आण यासाठी िविवध मा यमा ंचा
उपयोग क ेला जातो .
१०. समुदायाला आप या गरजा व गरजा भागिव यासाठी उपल ध साधन े यां या ब ल
जाग क कर यासाठी व ेगवेगळया सार मा यमा ंचा उपयोग क न घ ेणे अित शय
मह वाच े आह े. याम य े क- ा य साधत े, प के, रेिडओ, जािहराती , िसनेमा,
दूरदश न या सार मा यमा ंचा उपयोग क ेला जातो .
समुदाय िवकास काय मात फ ख ेड्यां या िवकासाचाच समाव ेश होत नाही तर सम ुदाय
संघटन ह े तं सम ुदायां या िवकासासाठी यश वीपण े वापरल े जात े. कोणताही सम ुदाय
असला तरी म ूलभूत त व े सारखीच असतात . समाजकाया या स ंपूण सै ांितक ाना या
आधार े ितची अ ंमलबजावणी क ेली जात े.
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटनाच े िस ा ंत प करा .
७.२.४ समुदाय स ंघटना ं या पाय या :
१. समुदायाच े प तशीर व अनौपचा रक सव ण क न या ार े पुढील मािहती एकि त
केली जात े. या मािहतीम य े समुदाया या इितहास , भौगोिलक ि थती उपल ध
जमीन , समुदायाची लोकस ं या, कुटुंबाची स ं या, ी-पु ष माण , आिथ क,
सामािजक , शै िणक प रि थती , चालीरीती , राजक य व सा ं कृितक प रि थती
इ यादी घट क मह वाच े असतात . मािहतीचा उपयोग सम ुदाया या गरजा जाण यास
अ यास कर यात होतो .
२. समुदाया या व यातील गटा ं या गरजा ंची यादी तयार करण े व या ंची मवारी
लावण े.
३. समुदायात या गरजा आह ेत या प ूण करणा या प त चा , तं ाचा व मागा चा शोध
घेणे, उपल ध सा धनांचा उपयोग करण े.
४. समाजातील सम या व ुटी जाणण े, या द ूर करण े यांना ितब ंध करण े व यावर
उपाययोजना करण े.
५. समुदायात गरजा ंब ल व सम या ंब ल जाग कता िनमा ण करण े, गरज प ूण
कर यासाठी सम ुदायाला एक आणण े व कृितशील बनिवण े.
६. समुदायात अि त वात असणा या िविवध गटा ंना व स ं थांना सम ुदायाचा िवकास
साध यासाठी समान उ ेशाने एका म ंचावर आणण े.
७. क याणकारी काय व सेवां या िवकासासाठी िव यव था करण े अंदाजप क तयार
करणे व काय कत एक करण े. munotes.in
Page 88
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
88 ८. गरजा सतत बदलत असतात त े हा या बदल या गरजा जाण ून सतत साधना ंचे
परी ण करण े व सम ुदाय स ंघटनाच े काय करण े.
९. केले या कामाच े मू यांकन करण े, समुदाया या गरजा प ूण कर यासाठी या स ेवा
िनमा ण के या आह ेत या ंचे मू यांकन होण े आव यक असत े.
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटने या पाय या प करा .
७.२.५ समुदाय स ंघटना या प ती आिण त ं :
समुदायात जाग कता िनमा ण कर या या उ ेशाने आिण सम ुदायाला या या सम या
सोडिव यासाठी लागणारी साधन े िकंवा गरज भागिव यासाठी उपल ध असणारी साधन े
आिण प ती समज यास मदत करण े. समुदायाला िशि त कर यासाठी सम ुदाय स ंघटकान े
काही िविश प त चा अवल ंब केला पािहज े आिण िविश उि ा ंसाठी स ंघिटत क ेले
पािहज े. यासाठी असणा या प ती आिण त ं पुढील माण े आहेत.
१. सम या ंची मोजणी करण े. यावर स ंशोधन करण े आिण याची न द घ ेणे.
२. समुदाय स ंघटनासाठी उपय ु ठरणा या मुख य ना भ ेटणे. याम य े समुदायान े
नेतृ व करणारी य , गरज भागिव यासाठी उपय ु ठरणारी य याची भ ेट
प ती समजाव ून सांगणे आिण या ंचा सहभाग िम ळिवणे.
३. समुदायातील गरजा व सम या जाण ून घे यासाठी स ंपूण समुदायाबरोबर स ंवाद
साधण े आव यक असत े. यासाठी सम ुदायात चचा करण े, यां या गट ब ैठका
आयोिजत करण े, त ा ंची भाषण े ठेवणे आिण वादिववादा ंचे आयोजन करण े.
४. समुदाय स ंघटन कर यासाठी सम ुदाया या आवडी या गो चा िवचार करावा
लागतो . अशा गो ी िवचारात घ ेऊन या ंचे आयोजन क ेले तर सम ुदाय स ंघटन करण े
अवघड जात नाही हण ून सम ुदायात िफ म शो आयोिजत करण े आिण
समुदायातील थािनक सण , उ सव साजर े करण े क ज ेणेक न स ंपूण समुदाय
संघिटत होईल .
५. समुदाय स ंघटन करताना कोणत ेही काय म आयोिजत क ेले तरी स ंपूण समुदाय
यात सहभागी होईल ह े सांगता य ेत नाही हण ून या ंना सहभागी होण े श य नसत े
अशा य ना सम ुदाय स ंघटना ंचे उ ेश समज यासाठी स ूचनाप क , समाचार प क ,
मािहती प क , जािहरात व वत मान प ा ंचा वापर करण े.
६. समुदायाम य े वेगवेगळया य या सम या व ेगळया अस ू शकतात िक ंवा िविश
गटां या सम या व ेगळया अस ू शकतात अशा व ेळी समुदाय स ंघटनात िजथे
आव यक अस ेल ितथ े य सहा य प ती व गटसहा य प ती या त ं ाचा वापर
करणे. munotes.in
Page 89
समुदाय स ंघटन
89 ७. समुदाय स ंघटनात या व ेगवेगळया प ती आह ेत यात सा रता व सामािजक
िम णाच े वग घेणे हा भागद ेखील य ेतो. काही सम ुदायात सा रत ेचे माण कमी
असत े. या िठकाणी थम सम ुदायातील य ना सा र करण े, याबरोबर
सामािजक ान समाजात असण े गरजेचे आहे हणून सामािजक िश णाच े धडे घेणे.
८. समुदाय स ंघटनात सम ुदायातील सम या सोडिव याच े काम क ेले जात े िकंवा
समुदायात अन ेक गरजा असतील तर या भागिव यासाठी साधना ंचा उपयोग क ेला
जातो. िविश िवभागात सम ुदाय स ंघटनेचे काम यश वी झाल े असेल, या ार े
समुदायाचा िवकास झाला अस ेल अशा िठकाणी भ ेटी देऊन सम ुदायात आदश
िनमा ण करता य ेतो.
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटने या प ती व त ं सांगा.
७.२.६ समुदाय स ंघटकाची काय :
समुदाय स ंघटना ंची प र णामकारकता सम ुदाय स ंघटकावर अवल ंबून असत े. समुदाय
संघटक सम ुदायाच े ितिनिध व करत असतो . या या काय कुशलतेवर सम ुदाय स ंघटनेचे
यश अवल ंबून असत े. समुदाय स ंघटका ंची जडणघडण याच े िश ण , अनुभव काय कुशलता
इ यादी गो ी मह वा या असतात .
समुदाय स ंघटक सम या असणा या समुदायाबरोबर काय करतो . यामुळे या या िठकाणी
रचना मक िवचार , कृती कर याची मता तस ेच तणावाच े िनयमन कर याची मता असण े
गरजेचे असत े. समुदाय स ंघटकाला िविवध े ांत काय करावयाच े असत े ांत सम ुदाय
संघटने या प त चा वापर क ेला जातो . हे काय करताना स ंघटकाला व ेगवेगळया कार या
भूिमका स ेवाथ या गरज ेनुसार पार पाडा या लागतात .
वरील कारच े काय करणा या संघटकाला अन ेकिवध कौश या ंची गरज असत े. तरच तो
आपली काय यश वीपण े पार पाड ू शकतो . अशी सम ुदाय स ंघटना ंतील सम ुदाय स ंघटका ंची
काय पुढील मा णे आहेत.
१) समुदायातील साव जिनक व पा या सम या , वैयि क सम या िक ंवा अडचणी ,
समुदाया या गरजा , समुदायाची एक ंदरीत प रि थती याब ल जाणीव व जाग ृती
िनमा ण करण े.
२) समुदाया या गरजा प ूण कर याच े, अडचणी द ूर कर याच े, प रि थतीत स ुधारणा
कर याच े माग शोध या स व समजाव ून घे यास सम ुदायाला तयार करण े, सम या ंचे
िनदान व उपचारा ंची पर ेषा ठरिवण े.
३) समुदायास स ंघिटत क न सम ुदाया ार ेच सम ुदायात अस े सेवा काय म तयार
करणे. यामुळे यां या गरजा प ूण हो याची यव था िनमा ण होईल व या ं या
प रि थतीत स ुधारणा होईल . या अ यास िनदान व उपचारा ं या पायरीवर
समुदाया या ब ैठका घ ेणे, गट चचा करण े, वादिववाद घडिवण े, भाषण े आयोिजत munotes.in
Page 90
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
90 करणे, सव ण करण े, समुदायाला स ंघिटत कर यासाठी सा ं कृितक काय म
आयोिजत करण े, िविवध सार मा यमा ंचा उपयोग करण े, िश ण व िश णाच े वग
आयोिजत करण े, अ य समाजकाय प त चा उपयोग करण े, अशा िविवध मा यमा ंचा
व साधना ंचा उपयोग क न घ े याचे काय कराव े लागतात .
४) िनमा ण केले या स ेवा व साधना ंचा व या ं या कामा या प रणामकारकत ेचा आढावा
घेणे, समुदाया या व पान ुसार स ंघटक काया ची पर ेषा आखण े.
समुदाय स ंघटकाला बह िवध काय करावी लागतात . या याकड ून कर यात येणा या
कामान ुसार कामा या भ ूिमका िनि त होतात . ात मदत काया ची भूिमका, म य था ंची
भूिमका, माग दश कांची भूिमका, िश का ंची भूिमका, ेरकाची भ ूिमका, ो साहनाची भ ूिमका,
त ा ंची भ ूिमका, योजनाकाराची भ ूिमका, संशोधनक या ची भ ूिमका, गट काय क या ची
भूिमका, य सहा य काय क या ची भूिमका पार पाडा या लागतात .
समुदाय स ंघटका ंची काय करताना म ूलभूत त व ान , िवचार वाह , वापर यात य ेणारे
िस ांत हे कायम समान असतात . कामामागी ल ि कोन व उ ेश हे संघटकाच े ि कोन व
उ ेश असतात .
आपली गती तपासा :
१) समुदाय स ंघटकाची काय प करा .
७.३ सारांश
समाजकाया या प त म य े समुदाय स ंघटन ही एक प ती आह े. य सहा य का या त
य या सम या सोडिव यासाठी मदत क ेली जात े. सम या ओ ळखून या सोडिव या
जातात . य चा िवकास घडव ूण आणण े हा उ ेश असतो , गटकाय , गटा या सम या
सोडिव यासाठी समाज काय कता काय करीत असतो . तर सम ुदाय हा गटाप े ा मोठा भाग
असतो . एखा ा शहराचा भाग, ामीण भाग , मोह ला असा असतो क या सम ुदायातील
सम या सव साधारण समान असतात . यांचा सम ुदायातील य जीवनावर प रणाम होतो .
हणून सम ुदायातील गरजा शोधण े, सम या सोडिव यासाठी साधना ंची उपल धता
तपासण े, संपूण समुदायाची एक िनमा ण करण े. समुदायात न ेतृ व िनमा ण करण े व
साव जिनक स ुिवधा उपल ध करण े अपेि त असत े हे सव काय कर यासाठी समाज
काय कता पुढाकार घ ेत असतो . हणून समाजकाया या प त म य े समुदाय स ंघटन
मह वाच े मानल े जाते.
समाजकाया चे मु य य ेय, सामािजक काय मता वाढिवण े हे होय. समाजकाया ची
त व णाली ही लोकशाही त वा ंवर आधा रत अस ून सामािजक याय , समता , समानता
व िवकास ही त व े मह वाची मानली आह ेत.
समुदायातील सव य च क याण करण े, संपूण समुदायाचा सहभाग िम ळिवला जातो .
वैयि क िहताप े ा सवा या िहताना सम ुदाय संघटनाम य े मह व िदल े जात े. समुदाय
संघटनातील ि या व ि या शा श ु प तीन े के या जातात . समुदाय स ंघटनेला munotes.in
Page 91
समुदाय स ंघटन
91 ठरले या पाय या नुसार क ृती केली जात े. िविश प ती व त ं ा ार े सव काय पार पाडली
जातात . याम य े समाजकाय क या ची भूिमका मह वा ची मानली जात े.
७.४ संदभ सूची
१) ाज ा टाकसा ळे यावसाियक समाजकाय िवचारधारा व इितहास , ी. मंगेश
काशन नागप ूर,
२) नंदा, बारहान े, समुदाय स ंघटन
७.५ वा याय
१) समुदाय स ंघटनाची स ंक पना प क न सम ुदाय स ंघटनेचे उ ेश सांगा.
२) समुदाय स ंघटनेची या या प क न सम ुदाय स ंघटनेची त व े सांगा.
३) समुदाय स ंघटनेची संक पना प क न सम ुदाय स ंघटने या पाय या सांगा.
४) समुदाय स ंघटन यावर सिव तर मािहती ा .
५) समुदाय स ंघटनेचे उ ेश व काय प करा .
६) समुदाय स ंघटना या प ती आिण त ं सांगा.
munotes.in
Page 92
92 ८
समाजकाय संशोधन , शासन व यव थापन
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ समाजकाय संशोधन
८.३ सामािजक स ंशोधन
८.४ समाजकाय शासन
८.५ समाजकाय यव थापन
८.६ सारांश
८.७ संदभ सूची
८.८ वा याय
८.० उि े
समाजकाय संशोधन , समाजकाय शासन व समाजकाया चे यव थापन या करणा या
अ यासाची उि े पुढील माण े आहेत.
समाजकाय संशोधनाचा अथ समजाव ून घेणे.
समाजकाय संशोधनाच े उ ेश अ यासण े.
समाजकाय संशोधनाच े कार अ यासण े.
समाजकाय संशोधनाच े मह व अ यासण े.
समाजकाय शासनाचा अथ समजाव ून घेणे.
समाजकाय शासन अ यासण े.
समाजकाय यव थापन अ यासण े.
८.१ तावना
समाजकाया म ये संशोधन , शासन व यव थापन ह े तीनही घटक अ य ंत मह वाच े आहेत.
समाजकाया ला स ु वात कर याप ूव समाजा या गरजा ंचे अ ययन होणे गरज ेचे असत े हे
अ ययन स ंशोधनावर आधा रत अस ेल तर समाजाची सामािजक प रि थती काय आह े.
समाजा या िवकासा या आड य ेणारे घटक कोणत े आ ह ेत. समाज गतीचा ट पा munotes.in
Page 93
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
93 स ि थतीत काय आह े. समाजकाया चा अवल ंब कशा प तीन े केला पािहज े याचे सखोल
ान हो यासाठी व शा शु संकिलत कर यासाठी स ंशोधनाची आव यकता असत े.
समाजकाया या या ीव न समाजकाया या शासनाच े मह व ठरत असत े. समाजकाय
सं थे या मा यमात ून सु केलेले असेल, याची यापकता मोठी अस ेल तर यासाठी
वतं शासनाची आव यकता असत े. वेगवेगळया उ प मा ंम ये सम वय घडव ून
आण याच े काम शासन करत असत े. केले या समाजकाया चे मू यमापन कर यासाठी
शासनाची आव यकता असत े.
समाजकाया त शासनाबरोबर यव थापन हा घटकद ेखील मह वाचा असतो .
समाजकाया ची िदशा ठरिवण े यव थापना या हातात असत े. समाजा या सम या
सोडिव यासाठी उप म हाती घ ेणे हे यव थापनाच े काय असत े. यव थापन िशि त
काय कुशल य असतील तर ठरल ेली उि े सा य करता य ेतात. एकंदरीत
समाजकाया त संशोधन , शासन , यव थापनाची आव यकता याच े िववेचन या करणात
कर याचा य न क ेला आहे.
८.२ समाजकाय संशोधन
समाजकाय संशोधन समाजकाया ची एक सहा यक प ती आह े. सामािजक स ंशोधनाला
एक व ै ािनक प ती हण ून संबोधल े जाते. सामािजक स ंशोधनात िनरी ण परी ण त य
संकलन याच े वग करण आिण िन कष या सवा ची एक प ती अ ंगीकारली जात े. संशोधन
ही एक अशी प ती आह े. या ार े संशोधनकता त याच े यवि थत परी ण करतो . याचे
वग करण क न िव ेषण करतो व याच े िन कष काढून आप या ानाचा िवकास करतो .
समाजकाया त संशोधन प तीचा सहा यकारी प त हण ून उपयोग क ेला जातो . सामािजक
संशोधना या काय णालीचा अवल ंब समाजकाय संशोधनात क ेला जातो . सामािजक
संशोधना या या ि या आिण प ती समाजकाय संशोधनाला उपय ु नसतात , या
गरजेनुसार बदल या जातात . नवीन साधन े िनमा ण केली जातात . समाजकाय संशोधन
िविश घटक व साम ूिहक िवषया ंवर क ेले जात े. यातून समाजकाया या काय माची
िनिम ती होत े.
https://www.samajkaryshiksha.com
munotes.in
Page 94
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
94 ८.२.१ समाजकाय संशोधनाचा अथ :
सामािजक प रि थतीची यो य मािहती असण े व याच े िव ेषण होण े समाजकाय
कर या या ीन े मह वाच े असत े. यासाठी समाजकाया चे संशोधन ही भावी प त आह े.
समाजकाया त वापर यात येणा या मूलभूत संक पना ंचा अ यास समाजकाय संशोधनात
केला जातो . सम या सहस ंबंध, आंतरि या , ितसाद स ंघटना या स ंबंधातील अ ययन
यात क ेले जाते. हणून समाजकाय संशोधनाचा अथ समाजकाय संशोधका ंनी वेगवेगळया
प ती ने प क ेला आह े.
१) ि डलँडर या ं या मत े, “समाजकाया त संशोधन , समाजकाय ान आिण िनप ुणतेची
ओळख सामा यीकरण आिण िव तार कर यासाठी समाजकाय संघटन काय तसेच
प त या व ैधतेचे आलोचना मक व ै ािनक परी ण होय .”
२) जॉन डेवी या ं या मत े, “समाजकाय संशोधना चे काय समाजकाय उ ेश आिण
साधना ंची िव त ृतताम य े पूत कर यासाठी िनभ र कर यायो य ाना या सम ूहा या
िवकासाला ो सािहत करण े हे आहे.”
३) हॉशवा ड या ं या मत े, “समाजकाय अ यासातील सम या ं या अ ययनात सामािजक
संशोधनाचा योग करण े.”
४) समाजकाया या काय े ाशी, संबंिधत असणा या सम या ंचे प तशीर तक िन व
व तुिन अ ययन करण े. तसेच नवी त य े, संशोधण े, म लावण े, यां या पर पर
संबंधाचे व प जाणण े याच े व प ठरवणार े िनयम शोधण े यांचे प ीकरण शोधण े
हणज े समाजकाय संशोधन होय .
५) समाजकाय क या ना येणा या सम या ंशी समाजकाय संशोधनाचा स ंबंध असतो .
समाजकाय सेवां या योजना करताना व या ंची अ ंमलबजावणी करताना येणा या
सम या ंशी, तसेच समाजकाया शी स ंबंध असणा या इतर िवषयात स ंशोधन करण े
हणज े समाजकाय संशोधन होय .
६) समाजकाया या अ या स िवषयावर िनरी ण योग व त वा ंवर आधारल ेली मािहती व
त ये एक क न य गट समाज या ं या सम या ंना उ र े शोधण े हणज े
समाजकाय संशोधन होय .
समाजकाया ला येणा या सम या ंचे समाधानही स ंशोधनाचा िवषय होतो . समाज व स ंबंिधत
संक पना ंब ल मािहती गो ळा कर याच े संघिटत य न हणज े समाजकाय संशोधन होय .
समाजकाया त संशोधन प ती या सहा यकारी प त हण ून उपयोग क ेला जातो . अशा
कार े समाजकाया या ान क ा वाढवण े हे समाजकाय संशोधनाच े उि असत े.
समाजकाय े ात समाजातील ा ंवर प तशी र टीका मक स ंशोधन करण े हणज े
समाजकाय संशोधन होय .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय संशोधनाचा अथ सांगा. munotes.in
Page 95
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
95 ८.२.२ समाजकाय संशोधनाच े उ ेश :
समाजकाय संशोधन य , समूह, समुदायाला समाजस ेवा दान कर यासाठी
यावसाियक समाज काय क या ला माग दश न कर यासाठी ायोिगल े जात े. समाजकाय
संशोधनाच े कमी समीपवत असतात . समाजकाय संशोधन सम या समाधानासाठी
संबंिधत आह े. समाजकाय संशोधनाचा सामा य उ ेश आव यक ानाच े परी ण क न
याचा िव तार करण े आिण याला समाजकाय योगासाठी उपल ध करण े आहे.
१) समाज काया ची या ी वाढिवण े.
२) समाजकाय उ ेश व त व ानाचा फ ेरिवचार करण े.
३) समाजकाय संक पना ंचा पु हा अ यास करण े व प तशीर ानाची उभारणी करण े.
४) समाजकाय ान व य काय यातील स ंबंध प करण े.
५) सेवांची गरज जाणण े, सेवां या दजा चे मू यांकन करणे व काय प तीत स ुधारणा
घडवून आणण े.
६) समाजातील गरजा ंचा सामािजक िनयोजनाशी व सामािजक आ ंदोलनाशी स ंबंध
जोडण े.
७) संशोधना ार े समाजकाय प त ची प रणामकारकता वाढवण े. समाजकाया ला पया य
असणा या काय मांचे व त ं ांचे अ ययन क न समाजकाया त प रवत न
घडिव यासाठी ान उपल ध क न द ेणे.
८) य िवघटन व समाज िवघटना या कारणा ंचे सखोल अ ययन क न उपाययोजना
सुचिवण े.
९) िविवध प रि थतीत काय करणा या काय क या म ये आव यक असणा या मता
जाणण े.
समाजकाय संशोधना या समाजात य वापर व उपयोग होतो . या संशोधनाला िविश
उ ेश असतो . सामािजक स ंशोधनाच े ाथिमक उ ेश समाजकाय संशोधनाप े ा व ेगळे
असतात .
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय संशोधनाच े उ ेश प करा .
८.२.३ समाजकाया त संशोधनाच े कार :
समाजकाया या ान े ात व काय े ात य ेणारे िवषय समाजकाय संशोधनात य ेतात.
िपलीप क ेलीन या ंनी समाजकाय संशोधनाच े पुढील कार िदल े आह ेत. हे कार
संशोधनाला िदशा द े याचे काय करतात . असे संशोधनाच े कार प ुढील माण े.
१) सेवांची गरज असणारी े ओळख यासाठी क ेलेले संशोधन .
२) गरजां या स ंदभा त दे यात येणा या सेवांची तुलना करणार े संशोधन .
३) समाजकाया तून होणा या कामाच े मू यांकन, चाचणी मापन करणार े संशोधन . munotes.in
Page 96
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
96 ४) समाजकाया या प त या त ं ा या प रणामकारकत ेची चाचणी करणार े संशोधन .
५) समाजकाया त आव यक मान या ग ेले या स ंक पना ंची उपयोिगता स ंशोधन .
८.२.४ समाजका या त संशोधनाच े मह व :
समाजकाया स सु वात कर याप ूव या स ेवेची गरज थािपत होण े मह वाच े असत े.
य या गरजा ंचे अ ययन होण े गरजेचे असत े. कारण समाजकाय हे गरजा ंवर व स ेवाथ ंवर
क ि त असत े. संशोधना ार े गरजूंची सं या जाणण े मह वाच े असते. अि त वात असणा या
सं थां, यां या ार े दे यात येणा या सेवा, यातून लोका ंची पूण होणारी गरज जाण ून
घेत यान े यो य स ेवांचे िनयोजन करण े श य होत े. काय कता व स ं थां यां या काया चे
मू यांकन स ंशोधनात ून श य होत े. हणून समाजकाया त संशोधना चे मह व प ुढील माण े
सांगता य ेईल.
१) सेवांची प रणामकारकता वाढिव यासाठी :
समाजासाठी अि त वात असणा या सेवांची प रणामकारकता स ंशोधनात ून जाणता य ेते.
यांची प रणामकारकता वाढिव यासाठी स ंशोधनात ून िमळणाया ानाचा उपयोग करता
येतो.
२) समाजकाया ची संक पना प हो यासाठी :
स याच े त व ान व िस ा ंत तस ेच समाजकाया तील स ंक पना जा त प हो यासाठी
संशोधनाची मदत होत े. समाजशा ीय स ंक पना ंची समाजकाया तील उपयोिगता
शोध यासाठी समाजकाया त संशोधन मह वाच े आहे.
३) समाजकाया चा शा श ु िवकास कर यासाठी :
संशोधनात ून या स ंक पना , मू ये, मा यता , गृिहते समाज काया त वीकारली या ंचे
समाजकाया या ि कोनात ून अ ययन होण े मह वाच े आहे. संशोधनाम ुळे समाजकाया ला
एक िदशा िम ळणे श य होत े. समाजातील गरजा ंना अन ुस न समाजकाया चा िवकास ,
समाजका या या ानाचा िवकास होण े संशोधनाम ुळे श य होत े.
४) समाजातील सम या ंचा शोध घ े यासाठी :
भारतीय समाजात व िवश ेषत: ामीण समाजात अन ेक सम या आह ेत. या सम या ंचा शोध
घे यासाठी , सम या सोडिव याची पर ेषा तयार कर यासाठी व य काय मांची
अंमलबजावणी क न सम या ंची सोडवण ूक कर यासाठी समाजकाया त संशोधन मह वाच े
आहे.
५) सेवाथ ची अ ययन कर यासाठी :
समाजकाय ान स ेवा देते अशी स ेवा े मोठया माणात आह ेत. समाजातील
थािनक सम या िभ निभ न व पा या आह ेत. सम या असणा या सेवाथ च े अ ययन
करणे संशोधनाम ुळे श य होत े. हणून समाजकाया त संशोधनाला मह वाच े थान आह े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया त संशोधनाच े मह व सा ंगा. munotes.in
Page 97
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
97 ८.३ सामािजक स ंशोधन
सामािजक स ंशोधनात मह वाच े दोन श द आह ेत. एक सामािजक आिण द ुसरे संशोधन .
संशोधनाचा अथ रेइमेल आिण मोरी या ंनी प क ेला आह े. संशोधन हणज े सवा त ान
ा क न घ े यासाठी क ेलेले प तशीर य न अथा त संशोधन ही एक बौि क ि या
असून ित या ार े नवीन ान काशात आणल े जात े ि कंवा ज ु या ानातील उिणवा
सुधार या जाऊन यात नवीन ानाची भर घातली जात े. समाज हणज े िविश लोका ंचा
गट िक ंवा सम ुदाय समजला जातो याचा आकार कमी अिधक अस ू शकतो .
८.३.१ सामािजक स ंशोधना या या या :
१) पी. ही. यंग यां या मत े, “सामािजक स ंशोधन हणज े सामािजक जीवनाबाबत नवीन
त ये शोध यासाठी अथवा ज ु या त या ंचे परी ण कर यासाठी या त यातील
अनु म, पर पर स ंबंध व काय कारणभाव या िवषयी प ीकरण आिण सामा यीकरण
थािपत कर याची एक प तशीर ि या होय .”
२) मोझर या ं या मत े, “सामािजक घटना व सम या याबाबत नवीन ान ा हाव े हणून
केले या मब स ंशोधनाला सामािजक स ंशोधन हणतात .”
या या या ंव न ह े ल ात य ेईल क , सामािजक स ंशोधनात नवीन त य उज ेडात आणण े
जु या त याच े प रणाम िस करण े, त यांचा अन ु म, पर परस ंबंध, या यातील
काय कारणभाव ठरिवण े, शा श ु प तीन े िनयम शोध ून काढण े या िनयमाच े प ीकरण
करणे इ यादी काया चा समाव ेश होतो .
८.३.१ सामािजक स ंशोधनाची व ैिश ये :
संशोधन ह े सव ानशाखा ंम ये सु असत े पण य ेक ान शाख ेची वत :ची वेगळी
वैिश ये असतात . अशीच सामािजक स ंशोधनाची व ेगळी वैिश ये आहेत. ही वैिश ये
पुढील माण े सांगता येतील.
१) सामािजक घटना ंचा अ यास :
सामािजक स ंशोधनाचा स ंबंध सामािजक घटना ंशी येतो. संशोधनात या घटना ंचा अ यास
केला जातो . समाज य चा िम ळून बनल ेला असतो . हणून य या सामािजक
वत नाचा, कृतीचा, ि या- िति या ंचा अ यास ह े सामािजक स ंशोधन काय आहे.
२) नवीन त या ंचा शोध व ज ु या त या ंचे परी ण :
सामािजक स ंशोधनाच े मुख काय नवीन ान स ंपादन क न ज ु या ानात भर टाकण े
आिण ा क ेले या ाना या आधार े सामािजक िन कष काढण े हे असत े. हणून
संशोधकाला नवीन परी ण कराव े लागत े. जु या त या ंचे ाधा य ठरवाव े लागत े. हणून
जुनी त य स ुधार यासाठी सामािजक स ंशोधन क ेले जाते.
munotes.in
Page 98
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
98 ३) काय कारण स ंबंधाचा शोध :
मानवाच े वत न व या या ि या - ि या हा सामािजक स ंशोधनाचा िवषय आह े. मानवी
वत नाम य े, या या क ृतीम य े काय कारणभाव असतो . हा काय कारणभाव शोध ून या या
आधार े िस ा ंत मांड याचा य न सामािजक स ंशोधनात क ेला जातो .
४) वै ािनक प तीचा उपयोग :
सामािजक स ंशोधनात व ै ािनक प तीचा उपयोग क ेला जातो . यात िनरी ण , त यांचे
संकलन वग करण व िन कष काढण े या सव ि या अमलात आण या जातात . वै ािनक
प तीचा अवल ंब ही सामािजक स ंशोधनाच े वैिश य े आहे.
५) सांि यक य िव ेषण :
सामािजक स ंशोधनात सा ंि यक य प तीचा अवल ंब केला जातो . सांि यक य प तीला
संशोधनात फार मह वाच े थान आह े. सांि यक प तीम ुळे िमळाले या त या ंची मा ंडणी
संि व पात करता य ेते. याचे यो य वग करण करता य ेते. आकृती िक ंवा त े यांचा
उपयोग क न मािहती समजाव ून सांगता य ेते.
आपली गती तपासा :
१) सामािजक स ंशोधनाची या या सा ंगून वैिश य े प करा .
८.४ समाजकाय शासन
समाजका य हे े यापक व पाच े आहे. याची या ी फार मोठी आह े. समाजकाया तील
सेवांचे यापक तरावर हणज ेच ि ितज समा ंतर पात ळीवर व ल ंबरेषे या पात ळीवर
यव थापन क ेले जाते. समाजकाय े ात िविवध उप मा ंचे एक ीकरण क ेले जाते. ते हा
याची या ी वाढत े. ठरलेले उप म स ुिनयोिजत प तीन े राबव यासाठी शासनाची
आव यकता असत े.
या े ात समाजकाया चे शासन करावयाच े आहे. या े ाचे ान असण े व या े ाचे
शासन कर यासाठी शासनाच े ान असण े मह वाच े असत े. यामुळे काय व या चा
भाव व उपयोिगता वाढत े. समाजकाया चा उ ेश समाजाला स ेवा पुरिवणे हा असतो . या
सेवा िविश त ं ाने दे यासाठी व या ंची प रणामकारकता वाढिव यासाठी शासन मह वाच े
मानल े जाते. सुयो य शासन व प रणामकारक समाजकाय या एकाच ना या या दोन बाज ू
आहेत.
समाजकाय शासनाचा अथ :
१) काही िवश ेष उ ेश पुढे ठेवून सामािजक योजना ंचे सामािजक ि य ेत पा ंतर
कर यासाठी व यवसाियक मता ंचा यात उपयोग कर यासाठी वापर यात य ेणारी
शासनाची ि या हणज े समाजकाय शासन होय . munotes.in
Page 99
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
99 २) समाज उपयोगी उप मा ं ारे दे यात येणा या सेवांचा य उपयोग हावा ,
उप माचा उ ेश पूण हावा हण ून जे हा समाजकाया या प त चा , मता ंचा,
यावसाियकत ेचा उपयोग क न शासन क ेले जाते. ते हा याला समाजकाय शासन
हणतात .
३) सेवाकाया चा उ ेश पूण कर यासाठी स ेवाकाया चे ान असणा या व यात ची
असणाया ची सेवा काय राबिव या या कामात गरज असत े. अशा य कड ून िकंवा
यावसियका ंकडून सेवाकाया चे शासन सा ंभाळले जात े. ते हा याला समाजकाय
शासन हणतात .
४) समाजकाय सेवांची उपयोिगता वाढिव यासाठी ज े शासन केले जात े याला
समाजकाय शासन हणतात .
समाजकाय शासनाचा अथ समजाव ून घेत यान ंतर समाजकाय शासन िकती मह वाच े
थान आह े हे ल ात य ेते. समाजकाया त गरज ूंना स ेवा प ुरिव या जातात . य
य न ुसार गरजा िभ न िभ न व पा या असतात . एकाच वेळी अनेक य ना या ं या
गरजेनुसार स ेवा पुरिव यासाठी यो य िनयोजन कराव े लागत े हे काम शासन चोख बजावत
असत े हणून समाजकाया त शासन मह वाच े मानल े जाते.
८.४.१ समाजकाय शासनाच े पैलू :
समाजकाय शासनाच े पैलू पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) संघटन :
समाजकाया त समाजकाय कता व स ेवाथ ह े दोन घटक मह वाच े असतात . या दो ही
घटका ंचे संघटन कर याच े काम शासनावर असत े. समाज काया ची या ी मोठी अस ेल तर
अनेक काय कत काम करत असतात . वेगवेगळया सामािजक तरावर समाजातील
घटका ंसाठी काम े करावी लाग तात. अशा व ेळी संघटन कर याच े काम शासन करत असत े.
https://social -work.in
munotes.in
Page 100
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
100 २) योजना व काय म :
समाजकाया त समाज िवकासासाठी िविवध योजना व काय मांची आखणी व
अंमलबजावणी करावी लागत े. काय मांची आखणी कर याच े मह वाच े काय समाजकाय
शासनाला करा वे लागत े. ते हा समाजकाय कता यांची यो य अ ंमलबजावणी आप या
काय े ात क शकतो .
३) यव थापन :
समाजकाय शासनात यव थापनाला मह वाच े थान आह े. काया ची काय णाली ठरिवण े
याचे यव थापन करण े. एकाच व ेळी अनेक काय चालू ठेवणे हे शास नाचे काम असत े.
४) पय वे ण :
समाजकाय कता याव ेळी सेवाथ ंना स ेवा प ुरिव याच े काय करीत असतो याव ेळी
यां यावर पय वे ण करण े िनयं ण ठ ेवणे, यो य िदशा दाखिवण े हे काय शासनाला कराव े
लागत े.
५) जनस ंपक :
समाजकाया चे काम अख ंिडत चाल ू असत े. समाजातील गरज ू य ना स ेवा पुरिव यासाठी
व समाजा या सम या सोडिव यासाठी गरज ूंचा शोध घ ेणे, गरजूंपय त पोहोचण े. समाजाचा
समाजकाया त ितसाद िम ळणे हे काम शासनाला कराव े लागत े.
६) लेखाजोखा ठ ेवणे :
समाजकाय शासनात सव कार या न दी ठ ेवणे अपेि त असत े. आिथ क यवहार
पारदश क ठेवणे अ य ंत मह वाच े असत े. यावरच समाजकाया ची िव ासाहता असत े हणून
आिथ क न दी ठ ेव याच े काय शासनाला कराव े लागत े.
८.४.२ समाजकाय शासना या पाय या :
समाजकाया या मा यमात ून सामािजक सम या व सामािजक िवक ृत ना ितब ंध करता
येतो व यावर उपाय योजनाही आखता य ेतात. अशा समाजकाया ला चालना द े यासाठी
समाजकाय शासन काम करत े. यामुळे समाजक याण काय मांची श वाढत े, भाव
वाढतो , काय मांना गती य ेते. शासनातील अिधकाया या कौश या ंवर साधना ंचा उपयोग
व काय मांचे यश अवल ंबून असत े. या समाजकाय शासना या पाय या पुढील माण े
सांगता य ेतील.
१) सेवा व काय मा या स ंदभा त मािहती एकि त करण े व मािहती या आधारावर
िनयोजन व काय मांची आखणी करण े.
२) काय क या ची िनवड , नेमणूक करण े व िश ण द ेणे योज ना आख ून या कामाची
कम चाया म ये िवभागणी करण े व अंमलबजावणीची तयारी करण े.
३) काय म राबिव यासाठी व उ ेश पूण कर यासाठी शासन यव था व आिथ क
तरतूद करण े व खचा ची प त तयार करण े. munotes.in
Page 101
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
101 ४) अहवाल तयार करण े, कागदप ाच े जतन करण े, काम करताना जी मािहती एक
आली अस ेल िकंवा मािहती िम ळाली अस ेल ती एक न दिवण े.
५) या े ात समाजकाय सु केले जाणार आह े िकंवा य समाजकाय सु आह े या
समुदायाशी यो य सहस ंबंध िवकिसत करण े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय शासनाचा अथ व पैलू सांगा.
२) समाजकाय शासना या पाय या सांगा.
८.५ समाजकाय यव थापन
यव थापक य ि या समाजकाया तील कौश य व काय मते ारा िविश प रणाम
साध यासाठी लाग ू कर यात य ेते. हणून िविवध समाजकाया त व यावसाियक े ात जस े
वै क य , शै िणक , उ ोग इ . म येही गरजू लोका ंना भावशाली स ेवा उपल ध क न
दे यात यव थापन मह वाची भ ूिमका िनभावत े. समाजकाया या े ात यो य माणात
काय क या ची यं णा तयार करावी लागत े.
यव थापना या दोन बाज ू असतात . एक काय मां या स ंबंधी आिण स ेवा े ासंबंधी ान
तर दुसरी बाज ू समाजकाया चे िनयोजन करण े. कम चारी स ंघिटत करण े, काय म िनि त
करणे, अंदाजप क तयार करण े, िहशोब ठ ेवणे इ यादी . यव थापना या दो ही बाज ू
भावीपण े वापरण े आिण सहकाया मक प तीन े या साधना ंचा अिधक प रणामकारक
उपयोग करण े अितशय मह वाच े असत े. यव थापनात फ साधन आिण त ं मह वाच े
नसून या उि ा ं ारे यश ा करावयाच े आहे ते सारख ेच मह वाच े असत े.
आधुिनक का ळात गुंतागुंती या सामािजक सम या वाढत आह ेत. समाजकाय करणा या
सं थां व स ंघटना याची स ं याद ेखील वाढत आह े. समाजकाया चे े यापक होत आह े.
सामािजक सम या ंनुसार स ेवांची िनिम ती होत आह े. संघटना व स ं थां या मा यमात ून
प रणामकारक समाजकाय कर यासाठी यव थापनाची गरज िनमा ण झाली आह े.
समाजकाया चा उ ेश समाजाला स ेवा दान करण े हा आह े. या स ेवा दान करताना
शा शु काय प तीसाठी काय कर यासाठी यव थापनाची आव यकता आह े.
समाजकाय यव थापन अशी ि या आह े क , या ार े िविश उि ा ंसाठी अिधक
काय मता लाव यात य ेते आिण सामािजक धोरणा ंचे सामािजक ि य ेत पा ंतर करता य ेते.
याला समाजकाय यव था पन अस े हणतात . समाजकाया तील प ुढील क ृती ठरिव या या
ि य ेला समाजकाय यव थापन हणतात .
८.५.१ समाजकाय यव थापनाची काय :
समाजकाया तील ठरल ेली उि े यो य व ेळी यो य प तीन े पूण कर यासाठी यव थापनाची
पुढील काय सांगता य ेतील.
१) सं थेचा हेतू उ ेश आिण िवषय ठरिवण े.
२) समाजकाया ला सु वात करण े, सं थां थापन करण े आिण स ं या ब ळकट करण े.
३) सं थे या कामाला िदशा द ेणे, पुरेसे कम चारी व काय कत यांची िनवड करण े. munotes.in
Page 102
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
102 ४) ठरले या उि ा ंनुसार काया ला स ु वात झा यान ंतर उि े सा य होत आहे का?
याबाबत म ू यांकन करण े.
५) भिव याचा व ेध घेऊन बदल या गरजा आिण स ंसाधन े यांचा यो य म ेळ घालण े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाय यव थापनाचा अथ सांगून काय प करा .
८.५.२ समाजकाय यव थापनाची त व े :
१) समाजकाय यव थापनाशी स ंबंिधत य आह ेत. यांना मानवी वत नाची प ुरेशी
समज असावी आिण सामािजक सम या हाता ळ या या कौश याच े ान आिण
आव यक त ं अवगत असाव े.
२) यो य िवचारप ूव समाजकाया ची िदशा ठरिवण े आिण सवा नी समानताप ूव क वापरण े.
३) यव थापक य कामाची जबाबदारी िशि त आिण काय त पर य या ं यावर
सोपिवण े. यांना सामािजक सम या ंची जाण आह े अशा य वर यव थापनाची
जबाबदारी सोपिवण े.
४) समाजकाय यव थापनाच े उि जबाबदारी द ेणे. समाजकाया या यव थापनात
काय क या चा सहभाग वाढिवण े व काय क या ना ो साहन द ेणे, यव थापन ि या
नेहमी जबाबदारी या लोकशाही ि य ेवर आधा रत असावी .
५) काय क या मधील य ेक सद य आप यावर ज े काम सोपिव यात आल े आह े ते
अितशय मह वाच े आहे ही भावना व याची जाणीव असावी .
६) यव थापक य ि या ही िविश उि साधन े आिण सम ुदाया या सम या
सोडिव यासाठी स ं थे ारा वापर यात य ेणारे एक साधन आह े. गरजेनुसार उि व
काय बदलण े हे यव थापनाच े त व आह े.
आपली गती तपासा :
१) समाजकाया ची त व े सांगा.
८.६ सारांश
समाजकाया ची स ेवाभावी प ती आप या द ेशात ाचीन का ळापासून चिलत आह े.
यावेळी समाजस ुधारका ंनी संपूण आय ु य समाजकाया ला वाह न घ ेतले होते. समाजातील
सम या ओ ळखून या सोडिव यासाठी प ुढाकार घ ेतला जात होता . संशोधन शासन व
यव थापनाला फारस े मह व न हत े, मा स या या आध ुिनक य ुगात यावसाियक
समाजकाया ला मह व ा झाल े आह े. समाजकाय हा एक यवसाय हण ून केला जात
आहे.
स या समाजकाय शा श ू प तीन े कर यासाठी व सामािजक सम या सोडिव यासाठी
समाजकाया त संशोधन क ेले जात आह े. समाजाची आव यक असल ेली सव मािहती
िमळिवणे, ती एकि त करण े, ितचे िव ेषण क रणे आिण या आधार े िवकासाची िदशा
ठरिवण े. यासाठी स ंशोधनाची गरज असत े. समाज कामाच े काय म िनयोजनब munotes.in
Page 103
समाजकाय संशोधन ,
शासन व यव थापन
103 राबिव यासाठी शासनाची आव यकता असत े हण ून समाजकाया त शासनाच े मह व
वाढण े आहे. शासना बरोबर यव थापन हा घटकद ेखील मह वाचा आह े. समाजकाया तील
कौश य व काय मता वाढिव यासाठी व िवकास कामा ंची प रणामकारकता वाढिव यासाठी
यव थापन आव यक असत े. समाजकाया या कामाला िदशा द ेणे. काया चे मू यमापन
करणे व भिव याचा व ेध घेणे यासाठी समाजकाया त यव थापनाची आव यकता आह े.
८.७ संदभ सूची
१) दीप आ गलाव े, सामािजक स ंशोधन प तीशा व त ं े, ी साईनाथ काशन ,
नागपूर - ४४००१० .
२) रा. ना. घाटोळे, समाजशा ीय स ंशोधन त व े व प ती , ी म ंगेश काशन , नवी
बाजारप ेठ, नागपूर.
३) ाज ा टाकसा ळे, यावसाियक समाजकाय , िवचारधारणा व इितहास , मंगेश
काश न, नवी रामदास प ेठ, नागपूर.
८.८ वा याय
१) समाजकाय संशोधन हणज े काय? सामािजक स ंशोधनाची िविवध उि े प करा .
२) समाजकाय संशोधनाचा अथ सांगून सामािजक स ंशोधनाच े मह व प करा .
३) समाजकाय संशोधनाच े उ ेश व मह व प करा .
४) सामािजक स ंशोधनाची या या सा ंगून वैिश य े प करा .
५) समाजकाय शासनाचा अथ सांगून समाजकाय शासना या पाय या प करा .
६) समाजकाय शासनावर सिव तर टीपण िलहा .
७) समाजकाय यव थापन हणज े काय? समाजकाय यव थापनाची काय सांगा.
८) समाजकाय यव थापनाची त व े व काय प करा .
munotes.in
Page 104
104 ९
संशोधन अहवाल ल ेखन
घटक रचना :
९.० अ यासाची उि ्ये
९.१ तावना
९.२ संशोधन अहवालाची या या
९.३ संशोधन अहवालाच ेउ ेश
९.४ संशोधन अहवालाच े घटक
९.५ संशोधन अहवालाची वैिश ्ये
९.६ संशोधन अहवालाच े मह व
९.७ संशोधन अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या
९.८ सारांश
९.९ संदभ सूची
९.१० वा याय
९.० अ यासाची उि ्ये
१. संशोधन अहवालाची या या अ यास णे
२. संशोधन अहवालाच े उ ेश अ यास णे
३. संशोधन अहवालाच े घटक अ यास णे
४. संशोधन अहवालाची व ैिशट्ये अ यास णे
५. संशोधन अहवालाच े मह व अ यासण े
६.संशोधन अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या अ यासण े
९.१ तावना
सामािजक स ंशोधनातील स ंशोधन अहवाल ही अ ंितम िक ंवा श ेवटची अव था आह े.
संशोधकान े संशोधनाची सम या िनवड क े यानंतर स ंशोधनाचा आराखडा तयार क ेला
जातो. संशोधना या आराखड ्यानंतर व ेगवेग या मािहती स ंकलन प तीन े मािहतीच े
संकलन क ेले जाते. संकिलत त या ंचे वग करण , सारणीकरण , सांि यक य त ं ाचा वापर
आिण िन कष काढल े जातात . या सव अव था प ूण के यानंतर स ंशोधकास स ंशोधन
िवषयक अहवाल तयार करावा लागतो . संशोधन िवषयक अहवाल तयार करताना
संशोधकास व ेगवेग या सम या य ेतात. संशोधकान े संशोधनात म य े संकिलत क ेले या munotes.in
Page 105
संशोधन अहवाल ल ेखन
105 एकूण त याच े वग करण , सारणीकरण , िव ेषण आिण अथ बोध झा यान ंतर िवषय
िनवड या या पा भूमीपास ूनिन कष काढ यापय तची मािहती स ुसू ीत प तीन े श दा ंिकत
कर याची ि या हणज े अहवाल ल ेखन होय . संशोधनाचा अहवाल तयार क े यामुळे
संशोधकान े कोण या िवषयाबाबत कशा कार े संशोधन क ेले ? कोणत े िन कष मांडले ? या
संबंधीची मािहती ा होत े. या िवषया या स ंबंधात द ुसरा कोणता संशोधक संशोधन
क न या िन कषा चे पुनप री ण क शकतो . तसेच संशोधकान े आप या स ंशोधनात ून
मांडले या मह वप ूण सूचना व उपाय ल ात घ ेऊन िवश ेष सामािजक योजना तयार करण े
श य होत े. संशोधन ह े एक य िक ंवा काही य करत असल े तरी यान े केलेले
संशोधन लोका ंपुढे येणे आव यक असत े. यासाठी स ंशोधन अहवाल िलिखत व पात
तुत करण े मह वाच े मानल े जाते.
९.२ संशोधन अहवालाची या या
संशोधन अहवाल हा स ंशोधकाच े िलिखत व प आह े. संशोधनाची स ंपूण ि या यो य
मान े िलह न काढण े हणज े अहवाल होय .संशोधन अहवाला या व ेगवेग या या या
मांडले या आह ेत.
“समाजान े केलेले प रणामकारक आिण ह ेतूपूव क िनव ेदन हणज े खरेखुरे संशोधन हणज ेच
खरेखुरे अहवाल ल ेखन होय .”
“संशोधनासाठी िवषयाची िनवड कर यापास ून संकिलत क ेले या त याच े िव ेषण करण े,
गृहीतका ंची तपास णी सांि यक य प ती या सहा यान े के यानंतर स ंशोधकान े यो य आिण
संशोधना मक भाष ेत िलिहल ेले व त ुिन व पातील करण िनहाय अन ुभव हणज े
संशोधन अहवाल होय .”
९.३ संशोधन अहवालाच े उ ेश
संशोधनाचा अहवाल तयार करण े हा स ंशोधन ि य ेतील अ ंितम ट पा आह े. संशोधन
काय संप यान ंतर याचा िव त ृत अहवाल तयार करण े आव यक असत े. अहवालाचा उ ेश
हा अ ययन िक ंवा स ंशोधनाचा स ंपूण िनकाल िक ंवा प रणामािवषयी ची ठ ेवणा या
य प ुढे अहवाल सिव तर त ुत करण े आिण स ंशोधना या प रणामास यवि थतपण े
मांडणे याम ुळे तो अहवाल वाचणारा य ेक य त या ंना समज यास आिण िन कषा ची
वैधता वतः िनधा रत कर यास समथ होऊ शकेल. हणज ेच संशोधनाचा अहवाल तयार
करणे आव यक बाब आह े. संशोधन अहवालाची उ ेश पुढील माण े आहेत.
१. ानाचा द तऐवज त ुत करण े :
कोणत ेही संशोधनकाय हे कोण या ना कोण या कार या ानाचा एक ोत असतो .
संशोधनाक रता संशोधक आपल े म, वेळ आिण प ैसा खच करतो . संशोधन करताना
आपल े संशोधन क ेवळ आप याप ुरतेच मया िदत ठ ेवले तर त े संशोधन फारस े उपय ु
ठरणार नाही . मा स ंशोधन अहवाला या व पात तुत केले तर याचा फायदा
समाजातील इतर घटका ंना होऊ शकतो . हणून संशोधनास एका मब प तीन े िलिखत
व पात त ुत करण े आव यक असत े. अहवाला ार े एक कार े ानाचा द तऐवज
तुत केला जातो . munotes.in
Page 106
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
106 २. ानाची व ृ ी कर यासाठी :
संशोधनात त या या िव ेषण आिण िनवा चनाम ुळे अ ययन िवषयाच े प ीकरण होत े
आिण या िव षयाबाबत काही िन कष मानल े जातात . याच माण े या िवषयाबाबत इतर
कोण या सम या आह ेत याबाबत प ुढे आणखी सखोल अ ययन क ेले जाऊ शकत े
याब ल शोध घ ेतला जातो . संशोधन अहवालात संशोधन कता आप या संशोधनािवषयी
मािहती द ेतो. तसेच इतर अन ेक नवीन सम या , आिण िवषया या स ंदभा त अिधक
संशोधन कर याची आव यकता प करतो . यामुळे या अहवालाव न कोण या नवीन
िवषय िक ंवा े बाबत स ंशोधन क ेले पािहज े याची द ेखील मािहती िमळत े हणून संशोधन
अहवाला ा रे नवीन िवषयाबाबत स ंशोधन कर याची ेरणा िमळ ून ानव ृ ी केली जात े.
३. वा तिवक प रि थती प करण े :
संशोधन अहवाल यवि थत आिण व ै ािनक प तीन े त ुत केला जातो . संशोधन
िवषया या िविवध प ैलूंची वा तिवकता प हावी याम ुळे तो अहवाल वाचणा या य ेक
य ला या िवषयाम य े अंतभू त असणारी वा तिवक प रि थती आिण अ ंतर स ंबंध समज ू
शकेल हा स ंशोधन अहवालाचा आणखी मह वाचा उ ेश आह े. संशोधन सब ंधीची मािहती
हणून संशोधन अहवाल वाच ून संशोधनातील नवीन त य आिण या ंचे सामािजक प रणाम
इतरांना समजण े आव यक असत े हण ून संशोधन अहवाल तयार करताना वा तिवक
प रि थती प करण े हा स ंशोधन अहवालाचा म ु य उ ेश आह े.
४. संशोधनाच े परीणाम इतरा ं या मािहती क रता त ुत करण े :
संशोधना चे प रणाम इतर लोका ं या मािहतीकरता त ुत करण े हा स ंशोधन अहवालाचा
एक अितशय मह वाचा उ ेश आह े. संशोधनात ून काढ यात आल ेले िन कष या
िवषयास ंबंधीत लोक आिण स ंशोधनास ची ठ ेवणा या लोका ंसमोर मा ंडणे आव यक असत े.
संशोधन कता अितशय प र मप ूव क संशोधन करतो आिण या संशोधनात ून काही िन कष
मांडतो. हणून ते संशोधन लोका ंसमोर मा ंड यासाठी संशोधन कता उ सुक असतो . संशोधन
अहवालाचा उ ेश हा वतः क रता नाही तर लोका ंना संशोधनाची मािहती द ेणे हा आह े.
हणून संशोधनाच े प रणाम इतर लोका ं या मािहतीक रता त ुत करण े हा स ंशोधन
अहवालाचा एक मह वाचा उ ेश आह े.
५. साव जिनक उपयोगाक रता शासक य योजना तयार करण े :
सामािजक धोरण े ठरिवण े याक रता द ेखील स ंशोधनाचा उपयोग होतो . समाजात िविवध
सामािजक सम या असतात . संशोधन सामािजक सम या ंशी स ंबंिधत अस ेल तर याचा
उपयोग सामािजक सम या सोडव या या ीन े केला जाऊ शकतो . संशोधनाचा
साव जिनक काया क रता उपयोग हावा हण ून संशोधन अहवाल त ुत करण े आव यक
असत े.
munotes.in
Page 107
संशोधन अहवाल ल ेखन
107 ६. वैधता िक ंवा माणाच े परी ा करण े :
एका स ंशोधनक या ने केलेले संशोधन ह े यो य आह े िकंवा नाही याची परी ा करण े
आव यक असत े. संशोधन करताना आपल े संशोधन यो य वाटत े परंतु जे हा स ंशोधन
अहवाला या पात लोका ंसमोर य ेते ते हा अहवालाच े अ ययन क न मा ंड यात आल ेले
िन कष यो य आह े क अयो य , संशोधन करताना व ै ािनक प तीन े संशोधन क ेले आहे
िकंवा नाही इ यादी गो ी प पण े सांगणे श य होत े. जर कोणाला या स ंशोधना या
माणाबाबत श ंका अस ेल तर प ु हा स ंशोधन क न या स ंशोधना या िन कषा चे पु हा
परी ण क ेले जात े आिण या च आधारावर मा ंडलेले िन कष स य िक ंवा अस य ठरवण े
श य होत े.
आपली गती तपासा :
१. संशोधन अहवालाची या या सा ंगून संशोधन अहवालाच े उ ेश प करा.
९.४ संशोधन अहवालाच े घटक
झाले या स ंशोधनाची अहवाला या पात मब मा ंडणी कर यासाठी अहवालातील
संशोधनाच े घटक अ य ंत मह वाच े असतात . अहवालाव न स ंशोधन स ंबंधीची स ंपूण
मािहती ा होत े. अहवालात स ंशोधनािवषयी या सव गो चा समाव ेश असतो . अहवाल
संतुिलत असण े आव यक असत े. संशोधन अहवालात प ुढील गो चा समाव ेश असतो .
१. तावना :
संशोधन अहवालात स ु वातीला स ंशोधनाची पा भूमी मा ंडावी लागत े. तावन े या
व पात पा भूमी मा ंडली जाते. तावन ेम ये संशोधनाचा िवचार कसा स ुचला, योजना ,
मह व आिण स ंघटन इ यादी बाबत थोड यात मािहती िदली जात े. संशोधन काय करणा या
शासक य िक ंवा अशासक य स ं थांचा प रचय , संशोधनकाय करणा या य िक ंवा
संघटनेचा प रचय , काय क या ची िनवड आिण िश ण , िनरी ण , त यांची श ु ता,
ामािणकता आिण िव सनीयत ेचे आधार इ यादी बाब चा द ेखील तावन ेत उ ल ेख
असतो . संशोधनासाठी लागणारा कालावधी आिण खचा बाबत अगदी थोड यात मा िहती
िदली जात े. संशोधन करताना िनमा ण झाल े या सम या ंचा उ ल ेख केला जातो . अहवालात
कोण या मान े कोण या िवषयाबाबत मािहती इ यादी गो च े थोड यात िवव ेचन क ेले
जाते.
२. सम या ंचे िकंवा िवषयाच े वण न :
तावन ेनंतर स ंशोधन सम या िक ंवा िवषयाची मािहती तुत केली जात े. सम या िक ंवा
िवषयाची पा भूमी आिण यास ंबंधात स ंशोधन कर याची आव यकता याच े व ण न केले
जाते. संशोधन स म या आिण िवषयाची िनवड का क ेली? याचे कोणत े आधार आह ेत?
आिण सम या अ ययनात ून कोणता स ै ांितक आिण यवहारीक फायदा िक ंवा लाभ होऊ
शकतो ? इ यादी गो च े िववरण अहवालात िदल े जात े. याच माण े या सम या ं या
सबंधात अ ययन झाल े आहे का? जर अ ययन झाल े असेल तर या अ ययनाच े व प
कोणत े? या अ ययनाशी त ुत अ ययनाचा कोणता स ंबंध आह े काय? इ यादी गो च े
प ीकरण क ेले जाते. munotes.in
Page 108
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
108
https://marathivishwakosh.org
३. संशोधनाचा उ ेश :
कोण याही स ंशोधनाचा उ ेश हा ानाची व ृ ी करण े िकंवा यवहा रक लाभ ा करण े हा
असतो . अहवाल ल ेखनात स ंशोधनाच े उ ेश प असाव े लागतात .संशोधना या उ ेशाने
अनुस न स ंशोधन होत असत े. यावर आधा रत िन कष काढता य ेतात. हणून उ ेशांची
मांडणी करण े हा ख या अथा ने संशोधनाचा गाभा असतो . संशोधनाचा उ ेश नवीन ानाची
ा ी कर णे, िव मान िस ा ंताची परी ा करण े िकंवा कोणता यावहा रक लाभ ा करण े
आव यक आह े यासंबंधीचा प उ ल ेख संशोधन अहवा लात क ेला जातो . संशोधनाचा
उ ेश कोणता आह े हे प करण े आव यक असत े.
४. संशोधनाच े े :
संशोधनाच े े कोणत े आहे. यािवषयीची मािहती अहवालात नम ूद केले जाते. संशोधनाच े
े हे भौगोिलक द ेश, सामािजक वग िकंवा िनि त सम ुदाय अस ू शकत े. या सम ुदाय
िकंवा वगा या जीवनातील कोण या प ैलू िकंवा सम या ंचे अ ययन कर यात आल े आहे.
यासंबंधीची मािहती िदली जात े. याच माण े या सम ुदाय िक ंवा वगा या सामािजक ,
लोकस ं या मक आिण आिथ क व ैिश ्यांचे प ीकरण क न स ंशोधन े ा या
िनि ती बाबतची मािहती त ुत केली जात े.
५. त य स ंकलना या प ती :
संशोधनात आव यक असल े या त या ंचे संकलन क ेले जाते. त य स ंकलनाच े ामु यान े
ाथिमक आिण ि तीय ह े दोन ोत आह ेत. तसेच िनरी ण , ावली , मुलाखत व अनुसूची
ही ाथिमक त यांचे ोत आह ेत. तुत संशोधनात त य स ंकलनासाठी कोण या
प तीचा उपयोग क ेला आिण या प तीन े ारे त यांचे संकलन कर याची कारण े कोणती ?
याबाबतचा प उ ल ेख संशोधन अहवालात क ेला जातो .
munotes.in
Page 109
संशोधन अहवाल ल ेखन
109 ६. नमुना िनवड प त :
येक संशोधनात जनगणना प तीन े त य स ंकलन करण े श य नसत े. याक रता नम ुना
िनवड प तीचा अवल ंब केला जातो . संशोधनात कोण या कार या नम ुना िनवड प तीचा
उपयोग कर यात आला . ती नम ुना िनवड प ती स ंशोधना क रता कशी उपय ु आह े.
इ यादी गो च े प ीकरण स ंशोधन अहवालात िदल े जाते.
७. संशोधन काया चे संघटन :
संशोधन काया चे कोण या प तीन े यवि थत स ंघटन कर यात आल े. या िवषयाच े िववेचन
संशोधन अहवालात िदल े जात े. अ ययन थळ िक ंवा घटना ंची िनवड कशा कार े
केली.काय क या ची िनवड , यांचे िश ण , यां या काया चे िवभाजन , यां या काया या
िनर णाची यव था , संकिलत त याच े िव ासनीयता आिण ामािणकरण यािवषयी
परी ण करण े, त याच े संपादन आिण स ंकेतीकरणाची यव था इ यादी गो ी स ंशोधन
करताना यवि थतपण े मांडा या लागतात . या सव गो च े अथा त संशोधन काया चे संघटन
कसे केले याची मािहती स ंशोधन अहवालात ा वी लागत े.
८. िव ेषण आिण िनवा चन :
संशोधनात त याच े संकलन क े यानंतर या त या ंना यवि थत मा ंडावे लागत े. याक रता
त यांचे वग करण , संकेतीकरण व सारणीकरण क न िव ेषण क ेले जात े.त यां या
िव ेषणात या ंचे काय कारण स ंबंध प क ेले जातात . संशोधना या वण ना मक िनव चनात
यां या िन क षा ना त ुत केले जाते. तसेच िन कषा या आधारा ंचे प ीकरण क ेले जाते.
िव ेषण करताना त या ंचे सांि यक य िव ेषण केले जाते. िबंदूरेिखत िच े काढल े जातात .
संशोधन अहवाल अिधक आकष क कर यासाठी फोट चा द ेखील उपयोग क ेला जातो .
ि तीय त या ंचा स ंशोधनात उपयोग क ेला अस यास यास ंबंधीचे संदभ देखील िदल े
जातात .
९. त या ंची उ ल ेखनीय व ैिश ्ये :
संशोधन अहवालात िव ेषण आिण िनव चनान ंतर एक वत ं करणात स ंशोधनातील
संकिलत त या ंचे िवशेष िकंवा उ ल ेखनीय व ैिश ्य आिण या ं या आधारावर काढल े या
िन कषा ना एका मात मा ंडले जात े. यामुळे अहवालाच े वाचन करणा या वाचका ंना
अ ययना या िन कषा चा सार एकाच करणात उपल ध होतो . अहवालातील या
करणाम ुळे संशोधनाच े प रणाम आिण िन कष एकदम प पण े वाचका ं या ल ात य ेतात.
१०. सूचना :
संशोधन ह े ान िमळव या या उ ेशाने केले जात े. याचबरोबर सामािजक स ंशोधनाचा
उ ेश यवहारीक लाभ हा द ेखील असतो . कोणत ेही सामािजक स ंशोधन ह े सामािजक
जीवनाशी स ंबंिधत असत े. हणून या िवषया या स ंदभा त काही मह वप ूण सूचना स ंशोधन
अहवालात नम ूद के या जातात . संशोधन करता आप या स ंशोधना या आधारावर
संशोधन िवषया या स ंबंधात काही स ूचना द ेते. या स ूचना स ंशोधन करताना क ेलेले munotes.in
Page 110
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
110 संशोधन , संकिलत त यावर क ेलेले परी ण आिण यामध ून िनघा लेले िन कष यावर
आधा रत असतात . ख या अथा ने ाच स ूचना िविश े ा या स ंशोधनान ंतर या े ातील
सम या सोडव यासाठी उपय ु ठरतात .
आपली गती तपासा :
१. संशोधन अहवालाच े घटक सा ंगा.
९.५ संशोधन अहवालाची व ैिश ्ये
संशोधन अहवाल तयार करताना कोण या सम या िक ंवा अडचणी िनमा ण होतात याचा
आपण िवचार करतो . या अडचणी सोडव याचा आपण य न करतो . पण आपला
अहवाल चा ंग या कार े कसा िलिहता य ेईल याचा स ंशोधन करताना य न करावा . आदश
िकंवा एका चा ंग या अहवालाची व ैिश ्ये पुढील माण े सांगता येतील.
१. प आिण स ंतुिलत भाषा :
संशोधन अहवालाची भाषा प आिण स ंतुिलत असावी . अहवालात आव यकत ेनुसार
प रभािषक श दा ंचा उपयोग करण े अिनवाय असत े. जा त माणात स ंक पना ंचा उपयोग
के यामुळे अहवाल िल ट हो याची श यता असत े हण ून जा त माणात प रभािषक
श दांचा वापर करण े टाळाव े. अहवालाची भाषा अल ंका रक नसावी . यामुळे त या ंची
वा तिवकता प होत नाही . अहवाल हा भाषा श ैली या ीन े सुंदर असावा हणून
अहवालात अितश यो आण याचा य न स ंशोधन क या नेकरता कामा नय े. या सव
गो चा िवचार क न स ंशोधन करताना स ंतुिलत भाष ेत संशोधन अहवाल तयार करावा .
२. त या ंची मवार आिण म ु ेसूद मांडणी :
त यांची मवार आिण म ु ेसूद मांडणी करणे हे आदश अहवालाच े एक मह वाच े वैिश ्य
आहे. एकाच कार या त या ंचा वार ंवार उ ल ेख करता कामा नय े. यामुळे अहवाल
वाचणा या ंना कंटाळा य ेतो. वतं आिण मह वाची त य थम मा ंडली पािहज ेत आिण
यानंतर इतर त य मा ंडावी याचाच अथ त या ंना मवार मा ंडले पािहज े.
३. त या ंचे वै ािनकत ेनुसार िव ेषण व िनव चन :
आदश अहवालाम य े तर त यांचेिव ेषण व िनव चन व ै ािनक प तीन े केले जाते. तसेच
तर या ंची मा ंडणी प पण े केली जात े. संशोधन अहवाल वाचताना या अहवालातील
िव ेषण का पिनक वाटणार नाही . हे िव ेषण व ै ािनक अस याचा िव ास वाचका ंना
वाटला पािहज े याक रता त या ं या ोता ंचा स ंदभ संशोधन अहवालात प पण े नमूद
करावा .
४. अिधक लोका ंना फायदा :
आदश संशोधन अहवाल अशा कारचा असतो क तो वाच ून जा तीत जा त लोका ंना
याचा फायदा होतो . अहवालाम ुळे केवळ ानाची व ृ ी होत नाही , तर याचा यवहा रक
फायदा द ेखील होत असतो . संशोधन अहवालात ून सामािजक गो या स ंबंधात अन ेक
यवहा रक गो ी मािहत होतात .
munotes.in
Page 111
संशोधन अहवाल ल ेखन
111 ५. संशोधन प ती , तं , े नम ुना इ याद च े प िववरण :
आदश अहवालात स ंशोधन प ती , संशोधन त ं , संशोधनाच े े , संशोधनासाठी नम ुना
इ यादी बाबत प आिण िव त ृत िववरण क ेले जाते. यामुळे वाचका ंना संशोधना स ंबंधीची
पूण क पना य ेते. यां या मनात स ंशोधनािवषयीची कोणत े शंका िनमा ण होत नाही .
६. संशोधनातील सम या ंचा उ ल ेख :
संशोधन करताना कोण या अडचणी िक ंवा सम या आ यात याचा प पण े उ ल ेख
आदश अहवालात क ेला जातो . यामुळे संशोधन करताना आल े या अडचण ची जाणीव
वाचका ंना होत े. भिव यात स ंशोधन करणा या इतर स ंशोधन क या ना संशोधना या
सम या ंची मािहती िमळत े. यामुळे या सम या ंिवषयी त े सावध होऊन या ंचे िनराकरण
कसे करता य ेईल यास ंबंधीचा िवचार कर याची या ंना संधी िमळत े.
७. संक पना आिण िस ा ंत िवकिसत कर याचा य न :
आदश संशोधन अहवालात मह वा या स ंक पना आिण िस ा ंत िवकिसत कर याचा य न
केला जातो . याच माण े संशोधनाच े कोणकोणत े नवीन िवषय े अस ू शकतात
यासंबंधीचा उ ल ेख देखील क ेला जातो .
८. अहवालाच े आकष क व प :
आदश संशोधन अहवालाच े व प आकष क असत े. अहवालासाठी वापरल ेला कागद
चांग या तीचा असतो . अलीकड े अहवाल तयार करताना स ंगणकाचा वापर क ेला जातो .
संगणका या सा ान े आप याला आव यक या िठकाणी व ेगवेग या व पाच े नकाश े,
आलेख काढ ून कमी श दात मािहतीच े सादरीकरण करता य ेते, यामुळे अहवाल आकिष त
होतो. अहवाल अिधक आकिष त कर याकरता आकिष त शीष के, छायािच े, संशोधन
िवषयास ंबंिधत फोटो इ याद चा उपयोग क ेला जातो . हे संशोधन अहवालाच े एक मह वाच े
वैिश ्य आह े.
आपली गती तपासा :
१. संशोधन अहवालाची व ैिश ्ये प करा.
९.६ संशोधन अहवालाच े मह व
संपूण संशोधनाच े िलखाण व प हणज े संशोधन अहवाल होय . यामुळे संशोधन
अहवालाच े िवशेष मह व आह े. संशोधन अहवालाच े मह व प ुढील माण े सांगता य ेईल.
१. ानाचा सार कर यास मदत :
संशोधन अहवालाम ुळे वेगवेग या स ंशोधना स ंबंधीची मािहती वाचका ंना ा होत े.
अहवालात स ंशोधन िवषया ंबरोबरच इतर स ंबंिधत गो ची मािहती असत े, हणून संशोधन
अहवालाम ुळे ानाचा सार कर यास मदत होत े. munotes.in
Page 112
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
112 २. नवीन स ंशोधका ंना गृहीत क ृ यांचा आधार :
संशोधन अहवाल वाच यान ंतर अन ेक नवनवीन स ंक पना स ुचतात . या स ंशोधना या
आधारावर नवीन ग ृहीत क ृ यांची िनिम ती करण े श य होत े.
३. संशोधन प ती व त ं ाचे ान :
संशोधन अहवालाम य े कोण या स ंशोधन प ती आिण त ं ाचा उपयोग क ेला याची मािहती
िदली जात े. यामुळे वाचका ंना संशोधन प ती व त ं ाचे ान िमळत े. नवीन स ंशोधका ंना
आपला स ंशोधन काया क रता स ंशोधन प ती आिण त ं ाची िनवड मदत होत े.
४. सामा य लोका ंना उपय ु :
संशोधन अहवाल सव सामा य लोका ं या ीन े देखील उपय ु असतो . सामािजक स ंशोधन
हे समाजाशी िनगिडत असत े. अहवालाम य े सामािजक िवषया या स ंबंधात अन ेक
मह वा या स ूचना आिण उपाय िदल े असतात . या सूचना िक ंवा उपाया ंचा उपयोग शासन ,
सामािजक स ं था, संशोधक य इ यादीला होतो . याच माण े सव सामा य लोका ंना
देखील या अहवालाचा उपयोग होतो .
अशा कार े संशोधन अहवालाच े िवशेष मह व आह े. संशोधनक या ने केलेले संशोधन ह े
केवळ स ंशोधकाप ुरते मया िदत राहत नाही . अहवालाम ुळे संशोधनाची मािहती सव लोका ंना
केवळ स ंशोधकाप ुरते मया िदत राहत नाही . अहवालाम ुळे संशोधनाची मािहती सव लोका ंना
ा होत े. यामुळे या स ंशोधनावर लोक चचा करतात अन ेकदा टी का देखील क ेली जात े.
काही स ंशोधक त ुत संशोधन तपास ून बघतात याम ुळे ानाची व ृ ी हो यास मदत
होते.
आपली गती तपासा :
१. संशोधन अहवालाच े मह व सा ंगा.
९.७ संशोधन अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या
संशोधन अहवाल तयार करण े अितशय सोप े काय मानल े जाते. कारण स ंशोधनक या ने या
कार े संशोधन क ेले असत े याचा अहवाल तयार करायचा असतो . अहवाल तयार करण े ही
सोपी बाब वाटत असली तरी ती वाटत े िततक सोपी बाब नाही . अहवाल तयार करण े
अितशय मह वाच े काय आहे. अहवाल तयार करीत असताना िविवध कार या सम या
िनमा ण होतात . अहवाल िलहीत असताना प ुढील काही सम या िनमा ण होतात .
१. भाषा :
संशोधन अहवाल तयार करीत असताना सवा त मह वाची सम या हणज े भाषा होय .
संशोधन अहवाल सव सामा य लोका ंना समजला पािहज े हा िवचार क न जर सो या भाष ेत
अहवाल िलिहला तर अहवालाचा दजा घालव याची भीती असत े. याउलट अहवालाचा
दजा चांगला राहावा हण ून वै ािनक प तीचा उपयोग क न अहवाल क ेला तर असा munotes.in
Page 113
संशोधन अहवाल ल ेखन
113 अहवाल ि ल आिण ता ंि क व पाचा हो याची श यता असत े. असा ि ल आिण
तांि क व पाचा अहवाल सव सामा य लोका ंना कळणार नाही . यां या ीन े य ा
अहवालास कोणत ेच मह व राहणार नाही हण ून या प रि थतीत अहवालाचा दजा िटकून
ठेवणे, सव सामा य लोका ंना समज ू शकेल अशा भाष ेत अहवाल ल ेखन करण े आव यक
असत े हणून अहवाल ि ल होणार नाही तस ेच अहवालाचा दजा िटकून राहील या ीन े
अहवाल िलिहण े आव यक असत े.
२. प रभािषक श दा ंची सम या :
संशोधनात िविश कार या प रभािषक श द आिण स ंक पना ंचा उपयोग क ेला जातो .
सामािजक िव ानात मा प रभािषक संक पना ं या सब ंधात एक वा यता आढळ ून येत
नाही. सामािजक िव ानात एकच श द िक ंवा संक पना व ेगवेग या अथा ने वापरतात .
यामुळे जर प रभािषक श द िक ंवा स ंक पना ंचा उपयोग अहवालात क ेला तर याच े
वेगवेगळे अथ लाव याची श यता असत े. दुसरी सम या हणज े अहवालात प रभािषक
श द आिण स ंक पना ंचा उपयोग क े यामुळे सव सामा य लोका ंना याचा अथ कळत नाही .
३. सामा य लोका ं या ाना या तराची सम या :
संशोधन व ै ािनक आिण ता ंि क व पाच े असत े हण ून संशोधन अहवाल सामा य
लोकांना देखील समज ू शकेल अशा भाष ेत मांडणे हे संशोधनक या समोर एक मोठ े आ हान
असत े. सामा य लोका ंची श ै िणक िक ंवा ानाचा तर हा साधारण असतो . यामुळे
साधारण ानाचा तर असणा या लोका ं या ीन ेच संशोधन अहवाल मा ंडणे आव यक
असत े. िकतीही े दजा चे कोणत ेही संशोधन असो त े सामा य लोका ंना कळल े पािहज े.
अ यथा या स ंशोधनाच े मह व क ेवळ काही िविश लोका ंपुरतेच मया िदत राहील . संशोधन
सामा य लोका ंना समज ेल अशा प तीन े संशोधन अहवाल त ुत करण े आव यक असत े.
हणून सामा य लोका ं या ानाचा तर ल ात घ ेऊन या ीन े संशोधन अहवाल मा ंडणे
ही संशोधका समोरील एक सम या आह े.
४. संक पना ंची सम या :
समाजशा ात िक ंवा इतर िव ानात सामािजक स ंक पना ंचा िवश ेष िवकास झाल ेला नाही .
संक पना ं ारे संपूण प रि थतीला काही श दा ारा य करण े श य होत े. संक पना ंचा
अथ प असतो . परंतु सामािजक िव ानात स ंक पना ंचा िवश ेष िवकास झाल ेला
नस याम ुळे सव साधारण प रि थती ल ात घ े यासाठी आव यक त ुत िवव ेचन कराव े
लागत े. यासाठी बर ेच प र म याव े लागतात . तसेच बराचसा व ेळ खच करावा लागतो .
संशोधन अहवाला त ुत िवव ेचनाक रता स ंक पना ंचा उपयोग करण े श य नसत े.
५. व तूिन त ेची सम या :
संशोधन व त ुिन असण े अिनवाय असत े. तसेच ते संशोधन व त ुिन प तीन े मांडले
पािहज े. परंतु सामािजक िव ाना या सब ंधात व त ुिन त ेची एक फार मोठी सम या िनमा ण
होते. कारण स ंशोधन कता हा समाजाचा एक घटक असतो . तो समाजा या कोण यातरी
पैलूचे अ ययन करतो त े हा याच े िवचार तस ेच मू य, मानिसक व ृ ी इ यादी गो चा या munotes.in
Page 114
ामीण िवकासासाठी समाजकाय
114 संशोधनावर प रणाम हो याची श यता असत े. तसेच या स ंशोधनाचा अहवाल त ुत
करीत असताना व त ुिन ता राखण े कठीण असत े. संशोधन अहवाल तर या ं या
आधारावर व त ुिन पण े त ुत करीत नाही . यामुळे आपल े िवचार भाषा प पात इ यादी
गो चा म ुलांना देतात. यामुळे संशोधनातील वा तिवक त या ं या आधार े अहवाल त ुत
केला जात नाही , हणून संशोधन अहवाला या स ंबंधात व त ुिन त ेची सम या िनमा ण
होते.
६. स य कट कर याची सम या :
संशोधन ह े व त ुिन असत े. कोण याही िवषया या सब ंधात स ंशोधन करताना नवनवीन
त य ा होतात . यामुळे या िवषयास ंबंधीचे नवीन ान िमळत े. परंतु हे नवीन ान
िव मान प रि थती या उलट अस याच े श यता असत े या िवषयाबाबतच े स य मािहती
अहवालात मा ंडली तर स ंबंिधत लोक आपला िवरोधात जातील , लोक आप यावर टीका
करतील अशी स ंशोधन क या ना भीती वाटत े हण ून संशोधन अहवालात स य गो ी
मांड याबाबतची सम या िनमा ण होत े.
सामािजक स ंशोधन अहवाल िलिहताना स ंशोधकास वरील सम या आढळ ून येतात.
संशोधन अहवाल िलिहताना भाष ेची सम या , प रभािषक श दा ंची सम या स ंक पना ंचे
िनिम ती व त ुिन ता आिण स य कट कर या या भावाखाली य ेऊन स ंशोधन अहवाल
िलहीत असल े तरी भा िवत स ंशोधन अहवालाम ुळे नवीन ान ा कर यावर काही मया दा
येतात.
आपली गती तपासा :
१. संशोधन अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या प करा .
९.८ सारांश
सामािजक स ंशोधन ि य ेम ये समाज जीवनाशी िनगिडत अन ेक घटका ंवर संशोधन केले
जाते. याम ये सामािजक सम या ं, समाज िवका सासाठी असल े या िविवध शासक य
योजना , यांची अंमलबजावणी व अमलबजावणीन ंतरचे ा झाल ेले यश-अपयश याच े यो य
प तीन े मोजमाप कर यासाठी िक ंवा सामािजक सम या चा शा श ु प तीन े अ यास
क न यावर उपाययोजना स ुचव यासा ठी सामािजक स ंशोधनाला िवश ेष मह व ा झाल े
आहे.
तुत करणात सामािजक स ंशोधनाची स ंक पना प कर यात आली आह े. सामािजक
संशोधन करताना स ंशोधन कता िविश उ ेशाने संशोधन करीत असतो . हणून सदर
करणात संशोधनाच े उ ेश मा ंड यात आल े आह े. संशोधन ि या प ूण झा यान ंतर
संशोधन िलिखत व पात मा ंडणे अ य ंत मह वाच े असत े. ख या अथा ने या स ंशोधनाचा
फायदा समाजासाठी िक ंवा इतर स ंशोधनक या साठी होऊ शकतो . हणून संशोधन अहवाल
तुत करताना स ंशोधन अहवालाची मांडणी कोण या घटका ार े करने आव यक आहे,
याचे म कसे असाव े, याबाबत सिव तर मािहती दे यात आली आहे. संशोधन अहवाल
तयार करता ंना कोण या सम या िकंवा अडचण िनमा ण होतात . या अडचणी सोडव याचा munotes.in
Page 115
संशोधन अहवाल ल ेखन
115 य न संशोधक करत असतो . आपला अहवाल चा ंग या कार े कसा तुत करता य ेईल
याचा स ंशोधन कता य न करावा लागतो .संशोधन अहवालाची व ैिश ्य, संशोधन
अहवालाच े मह व सांग यात आले आहे. संशोधन अहवाल तयार करताना स ंशोधकाला
अनेक सम या ंना त ड ाव े लागत े. तरीदेखील स ंशोधनकता आपला स ंशोधन अहवालात
स य प रि थती मा ंड याचा य न करत असतो .
९.९ संदभ सूची
डॉ. दीप आगलाव े, सामािजक संशोधन प ातीशा व त ं े, ी साईनाथ काशन ,
नागपूर
ा. रा. ना. घाटोळ े, समाजशा ीय संशोधन – त वे व प ती , ी मंगेश काशन
९.१० वा याय
१. संशोधन अहवालाची या या सांगूनसंशोधन अहवालाच े उ ेश प करा .
३. संशोधन अहवालाच े घटक सांगा.
४. संशोधन अहवालाची व ैिशट्ये प करा .
५. संशोधन अहवालाच े मह वसांगा.
६.संशोधन अहवाल तयार करताना य ेणा या सम या प करा .
munotes.in
Page 116
( वेळ : तीन तास ) (गुण -१००) Please check whether you have got the right question paper सूचना- १) सवव प्रश्न अननवार्व आहेत. २) सवव प्रश्नाांना समान गुण आहेत. ३) उजवीकडील अांक उपप्रश्नाांचे गुण दर्वनवतात. प्र.1 खालीलपैकी कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा 14 गुण अ. व्यावसायिक सामायिक कािााची संकल्पना स्पष्ट करा ब. व्यावसायिक सामायिक कािााचा उद्देश स्पष्ट करा क. सामायिक यवकासातील सामायिक कािाकर्त्ााची भूयमका यवशद करा प्र.2 खालीलपैकी कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा 14 गुण अ. बाल कल्याणाची व्याख्या स्पष्ट करून बाल कल्याणाची गरि स्पष्ट करा ब. वृद्धाश्रमाबद्दल तुमचे मत मांडा क. आरोग्य आयण मानयसक आरोग्य िांमधील फरक स्पष्ट करा प्र.3 खालीलपैकी कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा 14 गुण अ. सामायिक कािाातील गट कािााची तत्त्वे सांगा ब. वैिक्तिक व गट कािााचे टप्पे स्पष्ट करा क. समाि संघटनेच्या यवयवध आवृर्त्ांची चचाा करा प्र.4 खालीलपैकी कोणतेही दोन प्रश्न सोडवा 14 गुण अ. सामायिक संशोधनास प्रोत्साहन देणारे घटक यवशद करा ब. सामायिक संशोधनाची वैयशष्ट्ये सांगा क. सामायिक संशोधनातील मायहती संकलनाच्या पद्धती स्पष्ट करा प्र.5 खालीलपैकी कोणत्याही दोहोोंवर टिपा द्या 14 गुण अ. समािकािााच्या पािऱ्िा ब. सामायिक कािााचे प्राथयमक क्षेत्र क. सामायिक कािााचे प्रशासन ड. सामायिक संशोधनाचे प्रकार munotes.in