Page 1
1 १
भू दूषण – भाग १
घटक परेषा :
१.० उ ेश
१.१ तावना
१.२ दुषण हणज े काय?
१.३ दुषणाच े मु य कार
१.४ भू- दुषण हणज े काय?
१.५ जमीन द ुषणाची कारण े
१.५.१ नैसिग क कारण े
१.५.२ मानव िनिम त कारण े
१.५.३ सांड पा यातील वाढ व वाढती लोकस ं या
१.६ सारांश
१.७ वा याय
१.८ संदभ ंथ
१.० उ ेश
१) जमीनीच े मह व अ यासण े.
२) जमीनी या काया चा आढावा घ ेणे.
३) दुषण आिण जमीन द ुषणाची स ंक पना अ यासण े.
४) शेती यवसायातील जमीनीच े मह व अ यासण े
५) जमीन द ुषणा या कारणाचा आढावा घ ेणे.
munotes.in
Page 2
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
2 १.१ तावना
मानवी िवकासात न ैसिग क साधन स ंप ीच े मह व अन य साधारण आह े. मानवाचा
िवकास न ैसिग क साधनस ंप ीवर अवल ंबून असतो . मानवान े िकतीही व ै ािनक गती
केली तरी िनसग िनयमा या बाह ेर जाऊन याला कोणत ेच काम करता य ेत नाही .
भारतासार या िवक सनशील द ेशाला जमीन , पाणी, जंगल, हवा, वन पती ाणी या
नैसिग क साधनस ंप ीची उपल धता प ुरेशा माणात झाल ेली आह े.ितचा स ुयो य वापर
के यास द ेशा या िवकासाला गती िम ळेल यात कोणतीही श ंका नाही .
नैसिग क साधन -संप ी म य े जमीनीला अ यंत मह वाच े थान आहे. जमीन ही यापक
संक पना आह े. जमीन या घटकाम ुळे मनु याचे जीवन स ुस झाल े आहे. शु अ न ,
पाणी, शु हवा जिमनीम ुळेच उपल ध होत े. आप या द ेशात आजही बह स ं य
लोकस ं या श ेती पया याने जिमन या घटका ंवर अवल ंबून आह े. िनवारा , उ ोग यवसाय
यासाठी द ेखील जमीन घटकाला पया य नाही . जमीन ा घटका ं या बाबतीत मह वाच े
वैिशट्य हणज े,
१) जमीन हा घटक थीर आह े.
२) जमीन या घटका ंचे थला ंतर करता य ेत नाही .
३) जमीन या घटका ंचे उ पादन करता य ेत नाही .
४) जमीनीच े उपयोग िभ न -िभ न व पाच े असतात .
िनसगा त जमीन अन ेक कारची काय करत असत े. जलस ंधारण , उ खनन , भरण ि या ,
उ पादन , जीव-जीवण ूंचे व ती थान , सूया या उ णत ेचे शोधन व उ सज न, वृ ांना
आधार द ेणे, मानवी जीवन स ुस कर यासाठी इ ंधन, सावली , ऑ सीजन या व ृ ामुळे
उपल ध होत े अशी वृ केवळ जमीन या घटकाम ुळेच अि थ वात आह ेत.
तथापी जमीन या घटका ं या काया त तं ान व शोधा या नावाखाली मानवाचा
ह त ेप सात यान े वाढत आह े. यामुळे जिमनीच े संर ण, संवध न व इ उपाययोजन
हो याप े ा अवहेलना आिण अस ंधारणच मोठ ्या माणात होत आह े.नागरीकरण , खाण
उ ोग , दळणवळण, िनवारा -िनवास , उ ोग धं यांची उभारणी यां या नावाखाली जिमनीवर
मोठ्या माणात अित मण होत आह े. पया याने कसदार आिण लागवडी खालील जमीन
देखील िबगरश ेती उपयोगात आणली जात आह े.
अनेक कारणान े जी अिनब ध वृ तोड होत आहे यामुळेच द या खो यातील, पठारे-
मैदानावरील मातीचा बह गुणी थर कमी हो यास मदत होत आहे. जिमनीवरील हा मौ यवान
थर कमी झा याम ुळे शेती उ पादनावर िव परीत प रणाम होत आह े. उ पादन मतेवर
होणारा प रणाम प ुव वत हो यासाठी िक येक दशका ंचा अवधी लागणार आहे. देशातील
दु काळी प रि थतीला अनेकदा मृद आिण जलस ंधारण कामाकड े झाल ेले दुल जबाबदार
आहे.
munotes.in
Page 3
भू दूषण – भाग १
3 जिमनीवरील मातीचा वरचा थर ही एक अजब िकमया आह े. यात अन ेक खिनज े आिण
जैवकांची रेलचेल आह े. पाणी साठव ून धर याची आिण गरजेनुसार वन पतीला प ुरिव याच े
काय माती या उपजत ग ुणधमा मुळे होते. जेवढा मातीचा कस चा ंगला तेवढा वन पती
जीवन सम ृ हो यास मदत होत े. ऊन, पाऊस , वारा, न ा-नाले इ. मुळे खनन, वहन,
भरण ि यांना मदत होते आिण कठीण खडकांचे मातीत पा ंतर होते. अशा जिमनीला
संप ीच े प ा होत े.
आज देशाची लोकस ं या १२५ कोटी पय त पोहचली आहे आिण भू देश मा आह े
तेवढाच आहे. देशातील जवळ जवळ ५०% जमीन पडीक आिण खाजगी जिमन ,
ामपंचायत व शासन वनिवभाग , िश णस ं था, धम दायस ं था, उ ोजक या ंचे मालक ची
आहे. मोठ्या माणात जमीनीच े उपयोजन अस ंतुलीत रािह याम ुळे भूसंप ीच े नुकसान
होत आह े. जमीनी या बाबतीत स ंवध न आिण यव थापन या दोनच या मह वा या
आहेत याम ुळे ित या मालक वर ितची िनगा राख णे म ा होत े. जमीनीचा एकाि मक
िवचार होण े िहताच े असेत पर ंतु ित या मालक या बाबतीत अस णा या िवभाजनाम ुळे
ब याच वेळा उपयोगी िनण य पर पर िवरोधी व विचत स ंगी घातक ही घ ेतले
जातात . ब याच वेळा अ प आकाराची श ेती धारण करणार े शेतकरी देखील मोठ ्या
आकाराची श ेती धारण कर णा या शेतक याचे अनुकरण करतात आिण आप या श ेतात
ऊसा सार या िपकाची लागवड करताना िदसतात . ड गर उतारावरील खाचरात
भात शेती करताना , खाल या उतारा वरील श ेतक यांना दुसया कमी पा याची आव यकता
असणा या िपकाला आसरा द ेता य ेत नाही . जमीनी या भूआकार स ंदभा तील
ि थतीच भू उपयोगाच े िनण य ठरवीत असत े. मानवान े आप या भौितक गरजा
भागिव यासाठी िव ानाचा आधार घ ेतला.
िव ाना या अभ ूतपूव गतीम ुळे उ ोगध ं ाची जलद गतीन े वाढ होत आह े.
कारखा यासाठी लागणा या जिमनीच े े फळ रोज वाढत आह े. याचबरोबर मानविनिम त
कचया चे ड गराएवढ े ढीग जिमनीवर हातपाय पसरवीत आह ेत. गत रा ा ंकडून वार ंवार
घेत या जा णा या अ व ा ं या चाच या , लढाया ंम ये वापरला जाणारा अमया द व भयानक
दा गो ळा या पृ वीला िव ूप जखमा करीत आह ेत. यामुळे ही जिमनी या द ुषणाची
या ी व गा ंभीय िदवस िदवस वाढत आह े. तसेच हव े या द ूषणाच े घटक काला ंतराने
जिमनीवर य ेतात. पावसाम ुळे ते जलद प ृ वीवर य ेतात. पा याइतक ेच ते जिमनीच े दूषण
कर यास हातभार लाव तात.
माणूस झपाट ्याने जंगलाचा िवनाश करीत आह े. यामुळे जिमनीच े संर ण कवचच नाहीस े
झाले प रणामी पावसान े जिमनी या वर या थराची च ंड माणावर ध ूप होऊन वरचा
उपजाऊ असल ेला भागच न झाला आहे. ड गरावरची माती , न ा, तळी व धरणाम य े
जाऊन या ंची खोली िदवस िदवस कमी होत आह े. न ा आपल े पा बदलत आह ेत.
नदी या म ुखाजव ळचा सम ु िकनारा गा ळ साच याम ुळे उथळ होत अस ून जलवाहत ूक
करणा या बोट ना िकनाया पय त ये-जा करण े अवघड होत आह े. या भागात या न ैसिग क
प रसं था न होत आह ेत. म छीमा री करणा यांचे मासे न झा यान े आिथ क नुकसान
होत आह े. कोट्यावधी पये खच क न बांधलेली मोठाली धरणे गाळ साचत अस यान े munotes.in
Page 4
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
4 यांची पाणी साठवण ूक चे मता घटत आह े. साधारणपण े २.५ स .मीटर जमीन तयार
हायला १००० वष लागतात . परंतु ितची ध ूप हायला काही वष च पुरेशी असतात .
सुजलाम सुफलाम असल े या भारतात या न ा आप याबरोबर वाह न आणल े या
गाळांमुळे जिमन स ुपीक करीत असत . परंतु ते िदवस आता इितहास जमा झाल े
आहेत.
आता न ा ंमध या पा यात आिण गा ळात द ूषणकारी घटक असता त, यामुळे जिमनी
सुपीक न होता द ूषण त मा होत आह ेत. भारतातील बह त ेक सव च न ा माणसान े
दूषीत क े या आह ेत.
तुत करणाम य े आपण जिमन द ुषणा या कारणा ंचा अ यास करणार आहोत .
परंतु या अगोदर दुषण ही स ंक पना अ यासण े गरज ेचे आहे.
१.२ दुषण हणज े काय ?
१) हवा, पाणी, जमीन इ यादी पया वरणातील घटका ंम ये इतर पदाथ िमस ळत असतात .
यामुळे या घटका या भौितक , रासायिनक आिण जैिवक ग ुणधमा म ये बदल घड ून
येतो. या बदला ंमुळे या घटका ंचा िक ंवा या पदाथा चा काही उपयोग होत नाही .
िशवाय याचा ािणमा ा या आरो यालाही धोका पोहोचतो . अशाव ेळी हे झाल ेले
प रणाम या दोघा ंनाही द ूषण हटल े जाते या पदाथा पासून हे दुषण होत े
यांना ' दुषक' हणतात .
२) नको असल े या – अवाि छत व त ू – पदाथा या िमस ळ यामुळे नैसिग क अथवा
मानवी पया वरणावर जो प रणाम होतो याला द ुषण हणतात .
३) हवा, पाणी आिण जिमन या ं या भौितक , जैिवक िक ंवा रासायिनक या ंम ये
झाले या या अिन प रवत नामुळे जीवमा ाच े आरो य , सुर ा आिण क याण या ंना
हानी पोहोचत े, याला दुषण हणतात .
वरील या या ंव न अस े ल ात य ेते िक, मानवाला जग यासाठी हवा , पाणी, जमीन
जर शु व पात िमळणार नसेल तर मानवाला जगणे अश य आहे. दुषण ही मा नवानेच
िनमा ण केलेले आह े. हळू हळू आता यांचे व प भयावह होत आह े.
१.३ दुषणाच े मु य कार
अ) हवा द ुषण
ब) जल द ुषण
क) भूमी द ुषण
ड) वनी द ुषण
तुत करणाम य े आपण केवळ भूमी द ूषणाच े अ ययन करणार आहोत .- munotes.in
Page 5
भू दूषण – भाग १
5 १.४ भू- दूषण हणज े काय?
नैसिग क घडामोडी म ुळे भू दूषण होत असत े. या म य े ामु याने भूकंप, वालाम ूखी
अशा न ैसिग क घडामोड म ुळे जिमनीम य े मोठे बदल होत असतात . न ांना आल े या
पुरामुळे ितवष लाखो ह े टर जिमनीवरचा थर वाह न जातो तर पावसाच े पाणी आिण
वारा या ं या सतत या मा यामुळे भू खलन होत असत े. या सव घडामो डी िनसग तःच
घडत असतात . परंतु अशा कृ यास अनेक वेळा य -अ य मानवच जबाबदार
असतो . मानवी क ृ यामुळे होणार े भू दुषण अितशय भयावह आह े.
https://www.hindikid ळniya.com
भूमी या भौितक, रासायिनक िक ंवा ज ैिवक ग ुणधमा त कोण याही तह चे जे अनाव यक
प रवत न होते िकंवा क ेले जात े आिण या प रवत नाचा सजीवावर प रणाम घडून येतो
िकंवा या भ ूमीचे याम ुळे नैसिग क गुणधम आिण उपयोग न होतात याला भ ू- दूषण
हणतात .
नैसिग क पया वरणात रासायिनक , भौितक िक ंवा जैिवक घटका ंमुळे घडूण येणारा कोणताही
जीवस ृ ी या ीन े घातक बदल हणज े भू् दूषण होय . जिमनीवरील म ृदेची झीज होण े
यास म ृदा धूप अस े हणतात .
जिमनीच े सुटे कण दरवष पावसा या पा यान े सोसाट ्या या वा यामुळे, एक िठकाणाव न
दुसया िठकाणी वाह न न ेला जातो यास जिमनीची ध ूप अस े हणतात .
पा याचा वाह , वारा, चुक या प दतीन े केली जाणारी श ेत जिमनीची मशागत या
मुळे शेतीतील अ न याच े माण घटत जात े. आिण जिमन िनक ृ बनत े यास
जिमनीची धूप अस े हणतात .
उ ण किटब ंधीय द ेशात एखा ा े ात िनव नीकरण झाल े क ितथली माती मोक ळी व
उघडी पडते, या देशात पाऊसही खूप अस यान े मृदेची धूप वेगाने व मोठ ्या माणावर
होते. नैसिग क प रि थतीही म ृदेची धूप असत े. परंतु हे माण अ य प असत े.
उदाहरणाथ , सॅ हाना द ेशातील वनांत हे टरी ०.०५ ते १.२ टन म ृदेची धूप ितवष
होत असत े. परंतु मानवी ह त ेपामुळे हे माण वाढ ू शकते. जसे शेती या िवकासाम ुळे हे
माण सरासरीन े ५४ टन ितहे टर एवढ े असू शकत े व काही िठ काणी हे माण ३३४ टन
एवढे चंड अस ू शकत े. ड गरा ळ भागात जर वन े मुबलक माणावर असतील तर म ृदेची
धूप केवळ ०.०३ टनावर मया िदत असत े, परंतु हे ड गर जर बोडक े झाले तर ध ुपेचे माण munotes.in
Page 6
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
6 ती ह े टरी ९० टनापय त जाऊ शकत े. िनव नीकरणाम ुळे होणारी म ृदेची ध ूप िकती
चंड आह े हे आप याला प ुढील उदाहणाव न प होईल .
१) जावा बेटावर एका ५ मिह या ं या पावसा ळी मोसमात ८ दशल यु.मी. माती सम ु ात
वाह न ग ेली आह े.
२) भारतात ६००० दशल हे टर मातीची धूप दरवष िनव नीकरणाम ुळे होते, हणज ेच
हे टरी हे माण ितवष ३० टन इतक े आहे.
३) जागितक बँके या अहवालान ुसार भारतात ध ुपेमुळे मातीतील पोषक या ंचे
होणार े नुकसान जर रासायिनक खता ं या िकमतीत मोजल े त ती र कम ६ अ ज
यु.एस.डालर एवढी होईल.यािशवाय ही वाह न ग ेलेली माती धरणाम य े जाऊन बसत े
व याम ुळे जलिव ुत उज या उ पादन
मतेत घट होत े. अंदाजान ुसार ही घट पुढील १५ वषा त ३ अ ज य ू.एस. डॉलर एवढी
असेल.
आपली गती तपासा :
मृदा धूप हणज े काय ?
१.५ जमीन द ूषणाची कारण े
जमीनी या हा साची जी िविवध कारण े सांगीतली जातात या ंचे दोन भागात
वग करण करता य ेईल.
१.५.१ नैसिग क कारण े :
१) पावसाच े माण आिण ती ता
२) वा याचा वेग
३) भु तर ठ ेवण
४) जिमनीच े ाकृितक आिण रासायिनक ग ुणधम .
५) नैसिग क आप ी
१.५.२ मानव िनिम त कारण े :
१) जंगल तोड
२) अित र रासायिनक खता ंचा, िकटक नाशका ंचा वापर
३) अित र पा याचा वापर
४) जलिस ंचन क प munotes.in
Page 7
भू दूषण – भाग १
7 ५) शेती कस या या अयो य प ती
६) बांध बंधी थीचा अभाव
७) अिनय ंि त चराई -चराऊ राना ंचा नाश
८) जिमनीचा मालक ह क
९) औ ोिगकरण व वाढती लोकस ं या
१०) ामीण व नागरी व या ंमधून रोज गो ळा होणारा कचरा .
१.५.३ सांडपा या तील वाढ व वाढती लोकस ं या :
वाढ या लोकस ं ये या गरजा भागिव यासाठी औ ोिगकरणाचा व ेग सात यान े वाढत
आहे. औ ोिगकरणासाठी आव यक लाकूड, क चा माल यासाठी ब ेसूमार हो णा या
जंगल तोडीत ून जिमनीची धूप होत आह े. दुस या बाजूला औ ोिगकरणा या ि य ेतून
िनमा ण होणार े टाकाव ू पदाथ कचरा व िवषारी य अन ेक कारणान े जिमनीत िमसळले
जातात आिण जिमन नापीक होत े. अशा िविवध कारणाम य े ामु यान े पुढील म ु ाचा
समाव ेश करता य ेईल.
अ) औषध िनमा ण कर या या कारखा यातील कचरा
ब) खाणीमध ून िनघणारा टाकाऊ भाग
क) कोळसा श ु करणारी क े
ड) औि णक वीज िनिम ती क े
इ) कारखा यामधील िवषारी वाय ु
ई) सू म ज ंतूमुळे होणार े दूषण
उ) िकरणो सग टाकाऊ पदाथ
अशा िविवध कारणान े सात यान े जिमन द ुषणात वाढ होत आह े.
जिमन द ुषणाची न ैसिग क कारण े –
१) पावसाच े माण आिण ित ता व वा याचा व ेग – पाऊस ह े सवा त मह वाच े
धुपीचे कारण आहे. पावसा या पा याचा थ बाचा जमीनीवर सरळ आघात झा यान े िशंतोडे
उडून मातीच े कण सैल होतात व पा या या वाहाबरोबर वाह न जातात . मुसळधार
पावसाम ुळे िव न जा यासाठी प ुरेसा व ेळ िमळत नाही याम ुळे जिमनीची धुप होत े. पाणी
वाह न जा याम ुळे जी धुप होत े ती पाव साची ती ता िकती माण आिण याची वार ंवारता
यावर अवल ंबून असत े. असे िदस ुन आल े आह े क munotes.in
Page 8
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
8 ८० वोर मी .मी. पे ा जा त पाऊस एक िदवसात पडला तर तो न ेहमी वाह न ध ुपीचे
कारण बनतो . याचा अथ या िवभागात अित पाऊस पडतो . तेथील सव कार या
जिमनीची ध ुप ही होत असत े. यासाठी जिमनीवर आ छादन असाव े.
२) वा या चा व ेग – वा यामुळे जिमनीची ध ुप होत असत े. वाळवंटी द ेशात हो णा या
च वादळामुळे धुळीचे कण द ूर अंतरावर उड ून जातात वा याचा जोर कमी झाला
क वा ळुचा थर सव पसरतो . जिमनीचा वरचा थर न होऊन जिमन नापीक होत े.
या भ ुभागावर प ुरेसे वन पतीच े आ छादन नाही आिण ज ेथे पावसाच े माण कमी
आहे, अशा द ेशात माच ते एि ल मिह यात त ुफानी वा यामुळे जिमनी या वर या
थरामधील मातीच े कण अलग होतात आिण वा याबरोबर उड ुन जातात आिण जिमनीचा
मधला थर उघडा पडतो . यामुळेच जिमनीची ध ुप मोठ ्या माणात होत े.
३) भु तर ठ ेवण – जिमनी या ढा ळामुळे पा या या वाहाचा व ेग वाढतो व याम ुळे
धुपीची गती वाढत े. ढाळातील लहान फरकाम ुळे धुपी या न ुकसानीत मोठा फरक
पडतो . पा या या वाहा या िनयमा माण े ढाळ चारपट वाढव ेल तर वाह या पा याचा
वेग दु पट होतो . हा दु पट व ेग धुपीचे माण चा रपट वाढिवतो . तर वाह न न े याचे
माण ३२ पटीने वाढिवतो . याचा अथ उतारा या जिमनीची ध ुप अिधक होत असत े.
यावर उपाय हण ून आडव े समपात ळीत चर बा ंधणे व या चरावर व जिमनीवर झाड े
िकंवा गवत िक ंवा िपक घ ेणे जेणे क न वाह या पा याला अडथ ळा िनमा ण होईल व
यामुळे पा याचा व ेग कमी होऊन पाणी जिमनीत म ुरेल.
४) जिमनीच े ाक ृितक आिण रासायिनक ग ुणधम - काही जमीनीची ध ुप याच
प रि थतीत इतर जिमनी या ध ुपीपे ा जा त सहज होत े. जिमनी या पोत - स ि य पदाथ ,
िचकन कणा ंचा कार आिण ारा ंचे माण याचा जिमनी या ध ुपीवर प रणाम होतो –
रेताड मातीत ि रप याच े माण जा त अस याम ुळे पाणी ताबडतोब शोष ुन घेतले
जाते. आिण हण ून ध ुप कमी होत े. स ि य पदाथ जा त असल े तर जिमनी या
कणीदार रचन ेत सुधारणा होत े व जिमनीची ज लधारणा शि वाढत े.जसेजसे स ि य
पदाथा चे माण कमी होत जात े तसतस े जिमनीतील ध ुपीचे माण वाढत जात े. बारीक
पोता या आिण िव ल जिमनीची ध ुप जा त होत जात े.
५) नैसिग क आप ी – नैसिग क आप ीम ुळे जिमनीची झीज मोठ ्या माणा होऊ
शकते. अितवृ ी प ुर भुकंप इ. िविवध कारणान े जिमनीची ध ुप मोठ ्या माणात
होऊन न ैसगग क स ंप ीला मोठ ्या माणात हानी पोहचत े.
आपली गती तपासा :
जमीन द ुषणाची न ैसिग क कारण े सांगा.
munotes.in
Page 9
भू दूषण – भाग १
9 मानव िनिम त कारण े.
जमीनीच े दुषण न ैसिग क कारणाबरोबरच मानिव य कारणान े देखील होत जात े. यातील
मुख कारण े पुढील माण े.
१) जंगल तोड - वाढती लोकस ं या व औ ोिगक िवकास या दोन कारणा ंमुळे जंगलाच े
माण अितशय व ेगाने कमी होत आहे. जिमनीच े नैसिग क आ छादन हणज े पान े, कुरणे,
झाडांची म ुळे मातीला घ ध न ठ ेवतात. तसेच व न पडणारा पाऊस झाडा या
फां ा पानावर पडुन मग जिमनीवर पडत अस यान े याचा व ेग ही म ंदावतो . यामुळे
जिमनीची ध ुप कमी होत े. जंगल न होत अस यान े ही न ैसिग क ध ुप संर ण ि या
कोलमडली याम ुळे धुपीचे माण वाढल े.
यासाठी देशातील जंगलाच े माण वाढवण े आव यक आह े. हे काय फ शासना या माथी
न लादता सव जनत ेचे सहकाय याला िमळायला हवे. तरच सरकारच े सामािजक
विनकरण , वनशेती, फलोधान सार या योजना यश वी होऊ शकतील . जनतेने
देखील व ैयि क मालक या जिमनीत , बांधावर, घरा या अवतीभवती वनीकरण
के यास काही माणात ज ंगल वाढीस हातभार लावला जाईल .
२) रासायिनक खताचा व िकटक नाशकाचा अित र वापर – शेत जिमनीत
अित र रासायिनक खता ंचा व क टकनाशका ंचा वापर अलीकड े वाढत आह े. िपकांचे
व प बह उ पादक झाल े आहे. जा त िपक घ े यासाठी रासायिनक खता ंचा माणाबाह ेर
उपयोग होत आह े. रोगराईवर िविवध िवषा री क टकनाशका ंचा वापर क े याने जिमनीत ही
याचा िशरकाव होतो . अशी जिमन िदवस ेिदवस अधीक अन ु पादक होत जात े. कारण
यातील अ नघटक सतत लागवडीम ुळे व खता ंमुळे कमी कमी होत जातात . प रणाम
जिमन नापीक होत े.
यासाठी रासायिनक खतांचा, क टकनाशका ंचा माणात वापर करावा .तसेच रासायिनक
खतांपे ा स ि य खत े – कंपो ट खते, िहरवळीचे खत या खता ंचा वापर करावा . यामुळे
जिमनीची रचना न ैसिग क राह यास मदत होत े. यािशवाय िपका ंची क ेरपालट करत
रािह यास जिमनीतील अ न घटका ंतील स ंतुलन साधल े जाईल .
३) अित र पा याचा वापर – ब याच शेतक यांची अशी धार णा आह े क जा त
पाणी िद यास जा त िपक य ेते. काही िपका या बाबतीत हे खरे असल े तरी जा त पाणी
लागणार े िपक सतत याच जिमनीवर होत रािह यास जिमनीची जल धारणा मता
कमी होत े. यात पा याचा िनचरा होत नाही यामुळे अशा जिमनीत प ुढे ाराच े माण
वाढते व या जिमनी अन ु पादक होतात . सततपाणी द ेत रािह याम ुळे जिमनीतील हवा
खेळती राह शकत नाही . िपकां या मुळांना द ेिखल जा त पा याचा भार वाढतो .
जिमनी चे तापमान खाली य ेते. माती पाणी आिण िजवाण ु अनु पादक होतात . सतत
पाणी देत रािह याम ुळे जिमनीत हवा ख ेळती राह शकत नाही . िपकां या म ुळांना देखील
जा त पा याचा भार वाटतो . जिमनीच े तापमान खाली य ेते. माती पाणी आिण िजवाण ु
याचा समतोल ढ ळतो. प रणामी जिमनीत िदवस िदवस उ पादन घटत े.
munotes.in
Page 10
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
10 यावर उपाय हणज े या िपकाला िजत या पा याची गरज आह े िततक ेच पाणी द ेणे.
ऊसा सार या भरप ुर पाणी लाग णा या िपकाप े ा कमी पाणी लागणार े दुसरे नगदी
िपक घ ेत यास जिमन ही चा ंगली रािहल . पा याची द ेिखल बचत होईल व अस े
वाचवल ेले पाणी इतर श ेतकया ला वापरता य ेऊ शक ेल. िठंबक िस ंचन, तुषार िस ंचन
सार या जलिस ंचना या प ती वाप न द ेिखल हा सोडवता य ेऊ शकतो .
४) जलिस ंचन क प – अलीकड े पाणी उपल ध ेसाठी मोठी धरणे बांधली जात
आहेत. या धरणाखाली िक य ेक हे टर जिमन वाया जात े. जिमनीचा एक इ ंचाचा थर
तयार हो यासाठी ५०० वष लागतात व अशी जिमन मोठ ्या धरणाम ुळे पा याखाली जात े.
याचे ितचा वापर करता य ेत नाही . ा ीन े हा जिमनीचा हा सच आह े.
५) शेती कस या या अयो य प ती – ब याच वेळा शेतकया ची पार ंपारीक
शेती कर याची प त ध ुपीला चालना द ेणारी ठरत े. िवशेषतः उतारा या जिमनीवर
लागवड करताना ती उभी क ेली जात े. यामुळे वाहत य ेणारे पाणी अडवल े जाऊ
शकत नाही हीच लाग वड आडवी क ेली िक ंवा अित उतारा या जिमनीत प ्या या
पायया क न श ेती केली. वाहत य ेणा या पा याचा व ेग कमी होतो . यामुळे या
पा याबरोबर माती वाह न जात नाही .
https://www.downtoearth.org.in
६) बांधबंिद तीचा अभाव - उतारा या जिमनीवर जर बा ंध बंिद ती चांग या कार े
केली तर पावसाम ुळे जी जिमनीची हानी होत े. ती थांबु शकेल. बांधामुळे वाहत येणा या
पा याला अडथ ळा िनमा ण होतो . यामुळे गती म ंद होत े व वाहत आलेले पाणी बांधाजव ळ
अडवली जात े. यामुळे या उतारा या जिमनीवर बा ंध बंिद ती नसत े अशा जिमनीची
धुप जा त होत े. यासाठी मज बुत बा ंध बंिद त करण े गरज ेचे आहे. हे बांध प क े
हो यासाठी या बा ंधावर घायपात िक ंवा खस गवताची लागवड करावी .
७) अिनय ंि त चराई - कुरणे व गाय राना या जिमनीची द ेिखल ध ुप होत े.ही धुप िवश ेषतः
अिनय ंि त चराई मुळे होते. वनात सतत गवत नसत े. एकदा गवत स ंपले क याची जी
धसकट जिमनी लगत असतात ती क ुरतडून गुरे खातात . यामुळे जिमनीतील मातीच े कण
सैल होतात . अशा ग ुराम य े भांडण झाल े िकंवा पळापळ झाली िकंवा सतत यावर ग ुरे
िफरतात ही माती अिधक स ैल होत े. मग ती वा यामुळे, पावसाम ुळे वाह न जात े यावर
उपाय हणज े घरातच गुरांना चारा घालण े िकंवा यावेळी गवत अस ेल याचव ेळी या
जिमनीत ग ुरे चारण े गुराची स ं या द ेिखल गायराना या जिमनी या मा णात असावी . munotes.in
Page 11
भू दूषण – भाग १
11 शेता या बा ंधावर िक ंवा पडीक जमीनीत गवताच े िपक घ ेत यास हा काही माणात
सुटु शकेल.
८) जिमनीचा मालक ह क - जसजसा िवकास होत आहे तसतशी आध ुिनक स ं कृती
देिखल आप यावर प रणाम करत आह े. यामुळे िवभ क ुटुंब प ती ा मीण भागात
वाढत आहे. िश णाम ुळे, गावक या भा ंडणाम ुळे ामीण जनता ह ळुहळु शहराकड े
थािनक होत आह े. यातच आप या द ेशात वारसा ह क कायदा ढ आह े. ा सव
कारणा ंमुळे जिमनीच े छोट्या छोट्या त ुकड्यात िवभाजन होत आह े. ा िवभाजनाम ुळे
बांध बंिद ती करावी लागत े. या बांधाखाली चांगली जिमन वाया जात आह े.
खाजगी मालक या जिमनीचा हास हायच कारण हणज े शेती हा आता त ृतीय
े ातील यवसाय गणला जात आह े. िश ण घ ेऊन सर ळ शहरात नोकरी करण े.
न या िपढीला आवड ु लागल े आह े. प रणामी गावाकड या जिमनी िवक ुन टाक या
जातात . औ ोिगक िवकासाला ामीण भागात मोठ ्या माणात चालना द े यासाठी
अनेक कार या सवलती िद या जातात . यामुळे ामीण भागातील जिमनीला चा ंगले
भाव यायला लागल े. प रणामी जिमन िवक ुन याजावर जग याची व ृ ी वाढीस लागली
आहे. व ा जिमनीत मोठमोठ े कारखान े वाढु लागल े आहेत.
९) औ ोिगकरण व वाढती लोकस ं या – वाढ या लोकस ं ये या गरजा भागिव यासाठी
औ ोिगकरणाचा व ेगही वाढत आह े. औ ोिगकरणासाठी आव यक असणार े लाकुड,
क चा माल यासाठी ब ेसुमार हो णा या जंगल तोडीत ुन जिमनीची ध ुप होत आह े. दुसया
बाजुला औ ोिगकरणा या ि य ेतुन िनमा ण होणा रे टाकाऊ पदाथ , कचरा व िवषारी य
जिमनीत िमस ळले जातात आिण जिमन नापीक होत े.
१०) ामीण व नागरी व या ंमधुन रोज गो ळा होणारा कचरा – येक गावात
फार मोठ्या माणावर िविवध कचरा िन य गो ळा होत असतो . गाव जेवढे मोठे तेवढेच
कचरा िनमा ण हो याच े माणही मोठ े असत े. माणसा या राहणीमानाचाही प रणाम कचरा
िनिम तीवर होत असतो . लहान लहान गावाम य े सु ा िन य जमा होणा रा कचरा
कुठे नेऊन टाकावा ही नगरपािलका िक ंवा ामप ंचायतील या मो ठ्या सम या असतात .
यांची िव ह ेवाट लावण े आव यक असत े. घरातील क ेर, भाजीपाला िनवड यान ंतर
िकंवा काप यावर उरल ेला टाकाऊ भाग , कागदाच े तुकडे, कपडे, फाटल ेले कपड े िकंवा
यांचा िच ं या, काचे या फ ुटले या व तु, िन पयोगी प ु ्यांचे डबे, लाि टक या
िन पयोगी व त ु, लाि टक या िपश या , फुटक त ुटक ख ेळणी, लहान म ुलांची
कागदात गो ळा केलेली िव ा , झाडांचा पाला पाचो ळा, घरातल े खरकट े अ न , मेलेली
जनावर े इ यादी . सव यापी लाि टक या िपश या ंची िव ह ेवाट कशी लावावी हा एक
गंभीर आह े.
र याची साफसफाई आिण गो ळा झालेले कचया चे ढीग, िनयिमत जात नाही . अशा
िढगा याम ये मोकाट जनावर े, कु ी, डुकरे, उंदीर, कावळे इ यादी ा णी आपल े खा
शोधीत असतात . कच यातुन काही व त ु िमळतात. या आश ेने या व त ु गोळा करणारी
लहान म ुले, बायका , माणस ं हा कचरा सारखा िचरडत असतात व वाटेल तसा पसरवीत
असतात . अशा अन ेक कारणान े सात यान े जिमन द ुषणाच े माण वाढत आह े. munotes.in
Page 12
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
12
लाि टक द ुषण :
१) सांडपा यातील गा ळ – घरोघरी िन य सांडपाणी िनमा ण होत असत े. यात डीटज ट
साबणाच े, आंघोळी या साबणाच े, भांडी घास या या साबणा चे पाणी अशा िकतीतरी गो ी
असतात . ामीण भागात सा ंडपाणी वाह न न े यासाठी प क गटारे नसतात . पाणी
र या या उताराव न िदशाही न वाहत असत े व शेवटी कुठेतरी खोलगट भागात जमा
होते. यामुळे वरील सव घटका ंमुळे जिमनीच े दुषण होत े. तर सा ंडपा या तील गाळाचा
काही लोक श ेतीत खत हण ुन उपयोग करतात . या गाळात सोिडयम , पोटॅिशयम ,
कॅि शयम , मॅ नेिशयम , अमोिनया , लोराईड ्स, नाय ेटस, बायकारबोन ेट, स फेट्स आिण
फॉ फरस यासारखी अस ि य घटका ंची कमी -जा त माणात िमस ळ झालेली असत े.
कारखा यामधील घाऊक घटक जे हा सा ंडपा यात सोडल े जातात , ते हा काही माणात
जड धातु या गाळात आढळतात. सांडपा यातील गा ळ शेतजिमनीत िमस ळ यामुळे
यातील वर सा ंिगतल ेले घटक जिमनीत साहािजकच जिमनी या रासायिनक घटकाम य े
अिन बदल होऊन ितचा पी एच बदलतो . याचा प रणाम असा होतो क , सुपीक
शेतजिमनीला एक कारच े आजारपण य ेते यालाच sewege sickness असे हणतात .
जिमन द ुषणास अशा कारणा ंमुळे वाढ होत आह े.
१.६ सारांश
तुत कणाम य े दुषण आिण जिमन द ुषण या स ंक पनाचा अ यास आपण केला
आहे. सात यान े वाढणा या लोकस ं ये बरोबर मानवा या भौितक गरजा देखील वाढत
गे या. िशकारी अव थ ेतील मानव ि थर झाला तो केवळ शेती या शोधाम ुळे. शेतीसाठी
सुरवातीला अर य तोडावी लागली . शहरीकरणा बरोबर घर बा ंधणी आिण कारखानदारी
साठी जिमनीचा अित र वापर होत आह े. खाण काम , धरण, कालव े अशा गर जा पुण
कर यासाठी श ेत जिमन वापरली जात आह े. खाणकाम व त ेल िविहर साठी सात यान े
जिमनीच े उ खनन होत आह े. यांि क श ेती या नावाखाली िकटकनाशक े आिण
रासायिनक खत े यांचा अ याहत ् वापर होत आह े.
िनसग िनिम त कारणा ंमुळे जरी जिमनीच े दूषण होत असल े तरी मानव िनिम त कारण े
तेवढीच ग ंभीर व पाची आह ेत. घरगुती व सवा जिनक कचरा , सांडपाणी , औ ोिगक
munotes.in
Page 13
भू दूषण – भाग १
13 कचरा वापरल ेली टाकाऊ रसायन े, कृषी कचरा - खते, िकटक नाशक े जिमनीवर टाकली
जातात आिण जिमनीची ग ुणव ा यामुळे सात यान े खालावत आह े.
जिमन हा आपला अम ू य ठेवा आह े. िनसगा या व मानवा या अनेक ि य ेमुळे ितचा हा स
होत चालला आह े. हा अम ु य ठेवा जतन कर यासाठी शासन पात ळीवर य न कर याची
जशी गरज आह े तसेच य ेक नाग रकान े य न करण े देखील गरज ेचे न हे तर अिनवाय
आहे. जिमन ही आप या जीवनाचा पाया आह े. ित या िशवाय आपण थीर उभ े राह
शकणार नाही . यामुळेच जिमनीचा हास थांबवणे हणज े आपला हा स था ंबवणे अस े
हणता य ेईल.
१.७ वा याय
१) जमीन द ुषणे हणज े काय?
२) जमीन या द ुषणाची न ैसिग क कारण े सांगा.
३) जमीन द ुषणा या मानव िनिम त कारणाच े वण न करा .
१.८ संदभ ंथ
१) वराट पाडवणकर – कृिष-भू िव ान – गाज काशन अहमदनगर
२) अरिवंद पटवध न – पाणी अडवा -पाणी िजरवा - आरो य द ता म ंडळ पुणे
३) द ाजी राव सा ळुंखे – आिण िड ंगबरराव स े- कृषी िव तार स ेवा – महा मा
फुले कृषी िवदयापीठ राह री
४) व.आ. देशमुख - मृद िव ान महरा िवदयापीठ ंथ िनिम ती म ंडळ
नागपूर-१
५) अशोक ज ैन – फाऊड ेशन कोस पेपर – २ सेठ काशन म ुंबई
६) सुरेश फुले – कृषी भूगोल िवदयाभारती काशन , लातूर
७) टी.पी. पाटील – महारा ाचा भ ूगोल िप ंपळापुरे ॲ ड. क पि लशस . नागपूर
८) जयदीप िनकम (संपादक ) पया वरण अ यास - (EVS201) यशवंतराव च हाण
महारा म ु िवदयापीठ
munotes.in
Page 14
14 २
भू दूषण – भाग २
घटक परेषा :
२.० उ ेश
२.१ तावना
२.२ जिमन द ुषणाच े प रणाम
२.३ जिमन द ुषण आिण ितब ंधा मकउपाय
२.४ यांि क प दती (अिभया ंि क प दत )
२.५ सारांश
२.६ वा याय
२.७ संदभ ंथ
२.० उ ेश
१) जिमन दुषणा या प रणामाच े अ ययन करण े.
२) जिमन द ुषणा या मानवी जीवनावरील प रणामाच े अ ययन करण े
३) जिमन द ुषणाचा श ेत जमीनीवरील प रणामा ंचे अ ययन करण े.
२.१ तावना
मागील करणाम य े आपण जिमनी या द ुषणासाठी जबाबदार असल े या न ैसिग क व
मानिवय का रणाचे अ ययन केले आहे. तुत करणाम य े आपणास मानवा ने केले या
चूकांचे प रणाम मानवजमातीसह , ाणी मा ांना कस े भोगाव े लागत े यांचा अ यास करणार
आहोत .
जिमनीची ध ुप िह क ृिष यवसायाची ग ंभीर सम या आहे. जिमनीवर कचरा साठत
रािह या ने ितथे दूषण होऊन ित या गणव ेत फरक पड यान े ती नापीक होत े.
जिमनीच े मूळचे काय संपु ात य ेते. अशा जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत जात े.
जमीनीतील व ृ वाढीवर द ेखील प रणाम स ंभवतात . शु द पा याच े ोत कमी होत
जाते. वाळवंटीकरणा या ि य ेचे मुळ कारण जिमनीचा हास हे आहे. munotes.in
Page 15
भू दूषण – भाग २
15 जिमन हासा चे प रणाम शेत जिमनी यि र द ेिखल प र णाम स ंभवतात .न ांना वार ंवार
पुर येणे, तापमान पज यमानातील बदल, धरणाच े िनकामी होण े इ यािद प रणामा बरोबरच
मानवी आरो य देखील धो यात य ेते.
देशात शेतजिमनीत ून दरवष ६०० कोटी टन माती व ५० लाख टन न फ ुरद व पालाश
तर महारा ातील जिमनीत ून ५०.५ कोटी टन माती व ४.५ लाख टन अ न य े,
जिमनीव न वाह णा या पा याम ुळे व वा यामुळे वाह न जातात जमीन िनक ृ बन ून
ितची उ पादन मता कमी होत े. पडणा या पावसा या पा यापैक फ १० ते १५ ट के
पाणी िपकास उपल ध होत े. ६० ट के पाणी बा पीभवनाम ुळे वाया जात े. उरलेले पाणी
जिमनीत अथवा जिमनीव न वाह न िनघून जात े. प रणामी शेती व िप याचा पा याचा
देखील गंभीर होत जातो . सात यान े पडणारा द ु काळ हे यांचे य व प आहे. जल
दुषण व अवष णामुळे येणारे महाप ूर हे आता िन याच े बनल े आहे. जमीनी या ध ुपेमुळे
ारपड व दलदल यु जमीनीत वाढ होत आह े. वाळवंटीकरणा या ि य ेचा वेग वाढून
शेतजिमनीच े माणात घट होत े.
२.२ जिमन द ुषणाच े प रणाम
ऊन, वारा, पाऊस आिण मान वी ह त ेपामुळे होणा या जिमनी या ध ुपेचे िविवध
प रणाम िनसगा तील अन ेक घटका ंवर पया याने मन ु य ा यावर होत असतात .
तुत प रणामाच े िववेचन प ुढील भागात क ेले आहे.
२.२.१ जिमन लागवडी साठी िन पयोगी ठरत े : ऊन, वारा, पाऊस आिण अ य
कारणा ंमुळे जिमनीचा वरचा थर िनघून जातो . जिमनी या वर या थरात िपका ंना आव यक
असणारी अ न य े िमळतात. उदा.:
अ) ाथिमक अ न य े – न फ ुरद, पालाश
ब) दु यम अ न य े – कॅलिशयम , मॅ नेिशयम , स फर
क) सू म अ न य े - लोह ज त , तांबे, मॅगेिनज, बोरान , लो रन , मॉिल हनम , िझंक इ.
वरील सव अ न य े जिमनी या मगद ुरा माण े उपल ध होतात . िपकाला वाढीसाठी
आव य क घटक नसतील तर िपका या वाढीस अडथ ळे िनमा ण होतात . भु देशानुसार,
हवामान , अितपाऊस यान ुसार जिमनी या मगद ुरात फरक पडत जातो . येक िपकासाठी
वेगवेग या कारची माती आव यक असत े. सुिपकत े या ीने िवचार करताना िविश
िपकासाठी उ पादन म असल ेली जिमन इतर िपकां या ीन े कमी उ पादन म असत े.
शेतजिमनी या स ुिपकत ेला अन य साधारण मह व आहे. जिमनीची ध ुप होताना स ुिपकता
झपाट्याने कमी होत े. अ न या या कमतरत ेमुळे अशा जिमनी िपका या लागविडस
िन पयोगी ठरतात . जिमनीची ध ुप सात या ने होत रािह यास शेती करण े अश य होत े.
अथा तच नािपक जिमनी या माणात वाढ होत जात े.
२.२.२ जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत े – पावसाच े पाणी, वन पती , गवत,
जंगले य ांचे आ छादन अस यास जिमनीत म ुर याची ि या वेगाने होऊ लागत े. परंतु munotes.in
Page 16
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
16 सात यान े होणा या जिमनी या धुपेमुळे जमीनीत पाणी िटकून धर याची मता
िदवस िदवस कमी होत आह े. ओढे नाल े नदी या ार े सव पाणी सम ु ाला जाऊन िमळते.
जिमनीतील पा याची पातळी जसजशी खाली जात े, तसा शेती उ पादनावर याचा िवप रत
प रणाम होतो. िविहरीची पा याची पात ळी खाली जात े. िसंचन े ात घट होऊन पाणी
िप याची सम या ग ंभीर बनत जात े.
आपली गती तपासा :
िपकांना आव यक असणारी अ न य कोणती ?
२.२.३ नदी-ना या या प ूरा या माणात वाढ : नदी-नाले या भागात ून वाहातात
तेथे मोठया माणात ज ंगल तोड झा यास निद या वाहाचा व ेग वाढतो . निदच े पाणी
वाह सोड ून वाह याची भीती वाढत े. प रणामतः मानवीय आिण न ैसिग क साधन स ंप ीच े
मोठ्या माणावर न ूकसान संभवते. भारतासार या द ेशात दरवष प ूरामुळे िनमा ण
होणा या सम या भ ेडसावतात . देशाला याम ुळेच जीवीत आिण िव हानीला सामोर े जावे
लागत े.
२.२.४ जिमनीतील ारा या माणात वाढ : शेत जिमनीची ध ुप झा याम ुळे शेतीतील
सव च जिमन एक पातळीवर राहत नाही . अशा भागात पाणी सांडून काला ंतराने जिमनीत
ाराच े माण वाढत जाते. अित र रासायिनक खताचा व िकटकनाशका या वापरान े
सुरवातीला उ पादन वाढत असल े तरी काला ंतराने उ पादन वाढीवर मया दा येतात.
खच अिधक व उ प न कमी अशी ि थती िनमा ण झा यान े शेतकया स शेती करण े परवडत
नाही.
सात यान े शेतजिमनीतील ाराच े माण वाढत ग े याने अशा जिमनी लागवडीस
अयो य ठरतात . लागवडी यो य े कमी होऊन न ैसिग क साधन स ंप ीचा हास
होत जातो .
२.२.५ तापमान व पज यमानातील बदल : िनसगा त िविवध कारची नैसिग क च े
काय रत असतात . िनसगा तील िविवध घटका ंम ये संतुलन राख यासा ठी या न ैसिग क
च ाचा उपयोग होतो . उदा. ऑि सजन च , काब नच , नाय ोजन च , जलच अशी
नैसिग क च े सतत काय रत ठेव यासाठी वन पती , पया याने सुपीक जमीनीचा सहभाग
मोठा असतो .
जिमनीची ध ूप होत असताना प रसरातील वनस ंप ीचा मोठ ्या माणात हास होत जातो .
वनसंप ी या हासातून जिमनीतील पा याची पात ळी कमी होत जात े. या च ाम ुळे
तपमानात वाढ होत जात े आिण पावसाचा अिनयिमतपणा सात या ने वाढत जातो .
२.२.६ धरण व तलावातील गा ळा या माणात वाढ - ड गर उताराव न वाह न
येणा या पावसा या पा याबरोबर मोठ ्या माणात माती वा ह न य ेते ही सव माती तलावात
साचली जाते. वेळ या व ेळी तलावातील गा ळ काढला ग ेला नाही तर तलावाची साठवण
मता कमी होते. मोठ्या माणात खच क नही अशा तलावाचा प ुरेसा लाभ होऊ
शकत नाही . munotes.in
Page 17
भू दूषण – भाग २
17 धरणाम ुळे न ाच े वाह न जाणार े पाणी अडिवल े जाते. या पा याचा उपयोग श ेती,
कारखानदारी व िप या या पा यासाठी क ेला जातो . धरण बा ंधताना ज ंगलाची
मोठ्या माणात हानी होत े. व य पश ु-प ी या ंचे अि त व द ेखील धो यात य ेते.
पुन वसनासारख े गंभीर िनमा ण होतात . असे असताना जिमनी या हासातून
अशी धरण े अपेि त उि सा य करीत नसतील तर मानवी िवकासाची िदशाच च ुकते
असे हणाव े लाग ेल. जिमनी या हासातून तलाव व धरणातील गा ळाचे माण
सात यान े वाढत जात े. सात यान े अशी धरण े िनकामी होतात .
२.२.७ अवष ण माणात वाढ : अवष ण ही न ैसिग क आप ी आह े. अवष णाचा
पज यमानाशी जव ळचा स ंबंध आह े. पज य िकती पडतो या प े ा तो कसा पडतो ह े अिधक
मह वाच े आहे. हवामान व जलच यां यातील िबघाड अवष णास कारणीभ ूत असतात .
जंगलाचा अभाव व ज ंगलतोड ही दो ही कारण े अवष ण िनिम तीस जबाबदार आह े.
जिमनीची स ुपीकता कमी होताना ज ंगल व जल या दो ही बाब वर प रणाम
संभवतात . पया याने असे हणाव े लागत े. जिमनीचा हास अवष णाला िनम ं ण द ेतो.
२.२.८ भूिमपात : जिमनीची घसरण , भूिमखच व भ ू सखल हणज े भूिमपात होय .
नैसिग क कारणाबरोबरच मानवीकारणा ंमुळे देखील भ ूिमपात घडव ून येतात. सात यान े
होणारी ज ंगलतोड , यामुळे मृदेचे कण ढील े होतात . जिमनीत पोक या िनमा ण होतात
व यात ून भूिमपात होतो . र तेबांधणी, रे वे मागा साठी खोदकाम , खाणकाम आिण
याच बरोबर अित र ग ुरां या खुरामुळे जिमनीची धूप होत े आिण काला ंतराने भूिमपात
होतो.
आपली गती तपासा :
अवष ण वाढ का होत े ?
भूिमपात हणज े काय ?
२.२.९ वाळवंटीकरण : जिमन काही कारणा ंमुळे वन पती हीन होऊन िन पादक
बनते यास वा ळवंटीकरण अस े हणतात . अशा जिमनीची उ पादन मता कमी
झालेली असत े. वाळवंटीकरणास मानवी कारण े मोठ्या माणात जबाबदार आह ेत.
भारता तील महारा , गुजरात , आं देश, राज थान , कना टक आिण उ र ेकडील काही
देशास वा ळंविटकरणाचा अिधक धोका आह े. जंगल तोड व भ ूजलाचा अितर ेक
वापर वा ळवंटीकरणास जबाबदार आह े. या दो ही घटका ंमुळे जिमनीचा हास होताना
वाळवंटीकरणा या िदश ेने वाटचाल स ु होत े.
२.२.१० पा या या ग ुणिनय ं ाची सम या : शेत जिमनीत अित र रासायिनक
खताचा व िकटक नाशकाचा वापर या बरोबर कारखा यात ून खताचा व िकटकनाशकाचा
वापर, कारखा यात ून बाह ेर पडणारी द ुषके जिमन द ुषणास जबाबदार आह े.
पावसा या पा याबरोबर अशी द ुषके वाही पा यात वहातात . जिमनी या हासामुळे
पाणी ध न ठ ेव याची मता कमी होत े. वाही पा याबरोबर माती द ेखील वाहात जात े.
याच कारणान े पाणी द ुिषत होऊन ग ुण िनय ं ाची सम या िनमा ण होत े. munotes.in
Page 18
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
18 वरील माण े जिमनी या धुपेचे िविवध प रणाम स ंभवतात . या यित र
वन पतीचा हास, शेती यवसाया या सम या , भूपृ ा या न ैसिग क रचन ेत बदल . इ.
अनेक प रणामाचा स ंबंध नैसिग क पया वरणाशी असतो .
२.३ जिमन द ूषण आिण ितब ंधा मक उपाय
पया वरणा या स ंर णातील सवा त माठा धोका जिमनीची ध ूप हा आह े. जिमन काही
णात वाह न जात असली तरी ती तयार हो यास अन ेक वष लागतात . भारतात
७० ट के कोरडवाह जिमन अस ून य अ नो पादनासाठी ४२ ट के जिमन
वापरात आह े. वाढ या लोकस ं येला अ न धा य प ुरवठा कर यासाठी ही जिमन
अपुरी आह े. या क रता अिधक जिमन लागवडी खाली आणण े, पिडक जिमनीचा
िवकास करण े अशा म ृदसंधारण योजनाचा अवल ंब करण े. ामीण व श ेती िवकासासाठी
अिनवाय आह े.
जिमन द ुषणातील ितब ंधा मक उपायाचा अ यास करताना भौगोिलक , ादेिशक
वैिशट्ये शासिकय ि कोन , वैयि क पात ळीवरील य न लोकसहभाग इ . घटक
ल ात घ ेणे आव यक आह े.
जिमन ध ूप ितब ंधा मक उपायाम य े ामु यान े दोन प दतीचा अवल ंब केला जातो .
अ) यव थापन प दती
ब) यांि क प दती
अ) यव था पन प दती : जिमनीची ध ूप रोख यासाठी या प तीचा वापर करता
येईल याच े िववेचन प ुढील माण े –
२.३.१ प ापेर प दती :
या प दतीत ध ूप करणारी व ध ूप होऊ न द ेणारी िपक े रांगात आलट ून पालट ून
प यात लावली जातात . तृण वग य कात ि दल िपकाच े प े टाक यास जिमनीची ध ूप
थांब यास मदत होत े. तुर, बाजरी , वारी , मुग, भुईमुग, हरबरा , जवस, करडई इ .
चलीत िपक प ाप ेर प दतीन े उताराला आडवी समापात ळी रेषेवर लागवड क े यास
मातीची ध ूप थांबून जिमनीतील कस िटकव ून धर याची मता वा ढत जात े.
२.३.२ आ छादन प दती :
पाला पाचो ळा, सुकलेले गवत या ंचे जिमनी या प ृ भागावरील आवरण हणज े आ छादन
होय. जिमनी या प ृ भागावर अस णा या आ छादनाम ुळे पावसा या पा याचा थ ब
डायरे ट जिमनीवर पडत नाही याम ुळे वाही पा याबरोबर माती वाह न जा याची
ि या िनय ं ण होऊन जिमनीचा पोत स ुधार यास मदत होत े.
munotes.in
Page 19
भू दूषण – भाग २
19 २.३.३ िपकाची फ ेरपालट िक ंवा िनयोजनः
दरवष ए कच िपक सात यान े घेत यास जिमनीत िविश म ूल य स ंपु ात ये याची
श यता असत े. यासाठी आलट ून पालट ून िपक े घे याची यो जना करण े आव यक
आहे. अ नधा य िपकान ंतर जलवग य िपक े घेत यास जिमनीचा पोत स ुधार यास
मदत होत े.
२.३.४ समपात ळीतील मशागत :
शेतीम य े करावया या कामाम य े नांगरणी, वखरणी आिण आ ंतर मशागतीची काम े
जिमनी या उताराला आडवी क े यास पावसाम ुळे घळी पडून होणारी धूप थांबव या स
मदत होत े. पावसाच े पाणी जिमनीत रोख यात मदत होत े. शेण- खताचा वापर या
प दतीत क े यास जिमनीचा पोत स ुधा न पाणी िटकव ून धर याची मता वाढली
जाते.
२.३.५ गवताची ला गवड :
लागवड अयो य , पिडक जिमिन वर उघ ड्या बो ड या ड गर उतारा या जिमनीवर
गवताची लागवड क े यास जिमनीतील ओ ला याच े माण िटक ून राहत े. गवता या
आ छादनाम ुळे वाही पा याबरोबर माती वाह न जात नाही . आिण गवता या अस ं य
मुळामुळे माती मुळांना घ िचटक ून राह शकत े. यामुळे जिमनी या ध ूप कमी हो यास
मदत होत े.
२.३.६ वृ लागवड आिण स ंवध न :
भूपृ ावर व ृ ाचे माण अिधक अस यास माती ध न ठ ेव याची मता वाढत े.
वाह या पा याला व ृ ामुळे अडथ ळा िनमा ण होतो . तर पा याम ुळे जिमनीस स ि य
खत िम ळते. खु या े ात पा यापास ून संर ण िम ळू शकते. मृद स ंधारणासाठी
जा तीत जा त जिमन व ृ छािदत हो याक रता व ृ लागवड आिण स ंवध न ही
आव यक बाब ठरत े.
जिमनीची ध ूप रोख यासाठी क े या जा णा या िविवध यव थापिकय उपाय योजना ंम ये
वरील सव बाबी बरोबर चराऊ रानाचा िवकास , शेती कर या या प दतीचा सुधारणा
( थला ंतरीत शेतीला बंद) चराई ब ंदी. झाडाझ ुडपाना स ंर ण, कु हाड बंदी, पिडत
जिमनीवर लागवड , इ. िविवध उपाय योजना करण े आव यक ठरत े.
२.३.७ स ि य खताचा वापर :
या प दतीम य े स ि य ज ैिवक खताचा वापर करण े अप ेि त आह े. रासायिनक
खते वापर याच े माण अगदी कमी िक ंवा श ु यावर आणण े उपय ु ठरल े. या िशवाय
क टकनाशक े व तणनाशकाचा अनाव यक वापर टा ळणे गरज ेचे आहे.
munotes.in
Page 20
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
20 २.३.८ मोकाट ग ुरे चार यासाठी ब ंदी :
चराऊ कुरणाम य े जनावरा ंना ब ंदी केली पा िहजे. जनावरा ं या अिनब ध वावराम ुळे,
कुरणाम य े गवताच े व म ृदेचे खूप नुकसान होत े. मृदेवरील आ छादन नाहीस े होत े.
यासाठी क ुरणाम य े जनावरा ंना बंदी क न क ुरणामधील गवताची मा मान े कापणी
क न चारा प ुरवठा करावा .
२.३.९ जल िस ंचनाच े यो य माण :
अितजा त माणात जलिस ंचन के यास श ेत जिमन खारट होत े. हा सु दा एक कार े
मृदा िवनाशच आह े. मृदेचा िवनाश था ंबिव यासाठी आव यक अस ेल ते हाच व गरज े
इतकेच जलिस ंचन केले पािहज े. अित र जलिस ंचनाच े दु प रणाम उ पा दकांना जाणव ू
लागल े आह ेत. सांगली, सोलाप ूर या िज ात ारयु जिमनी िपका ंना िन पयोगी ठरत
आहेत.
२.३.१० यो य मशागत :
शेतीची ना ंगरणी उतारा या िदश ेने करताना उताराला ल ंबवत िदश ेने करावी .
जेणेक न श ेतात बा ंधासारखी रचना तयार होऊन वाह णा या पा याला अडथ ळे
िनमा ण होतात व म ृदेची ध ूप थांबिवता य ेते. अशा कार े वरील िविवध उपाया ं ारे
मृदेची धूप थांबिवता य ेते.
आपली गती तपासा .
१) प ापेर प दती हणज े काय
२) प ापेर प दतीच े फायद े सांगा.
२.४ यांि क प दती (अिभया ंि क प दत )
मृदा ध ूप रोख यासाठी यव था पिकय प दती बरोबरच या ंि क प दतीचा वापर करण े
आव यक आह े अशा प दतीम य े पुढील प दतीचा समाव ेश करता य ेईल.
२.४.१ समपात ळीत बांध घालण े :
सव साधारणपण े या श ेतीना उतार असतो या श ेतात पावसाच े पाणी उतारा या
िदशेने वाहत जात े. या वाह या पा या बरोबर म ृदेचे कण स ु दा वाह न जातात . उतार ज ेवढा
ती अस ेल तेवढे धुपेचे माण व गती अिधक असत े. यासाठी श ेतीचा उतार िवचारात
घेऊन श ेतात िठक िठकाणी बा ंध घात यास वाह न जाणार े पाणी अडिवल े
जाईल . याचबरोबर वाह न जाणारी म ृदाही अडकली जाईल . तसेच शेतात पाणी म ु न
शेतीला प ुरेसे पाणी िम ळू शकते. ड गरा ळ भाग, टेकड्या व पव तीय द ेशातही या
कार े खाचर े खोद ून पाणी अडवल े जाईल . वाह या पा याचा व ेग कमी होईल व ध ूप
िनयंि त करता यईल .
munotes.in
Page 21
भू दूषण – भाग २
21 २.४.२ नाला बा ंध बंिद ती :
पावसा या पा यात नाले वेगाने वाह न नदीला िम ळतात मा ना याला पाणी असत
नाही. यासाठी ना यामध ून वहाणार े पाणी जागोजागी अडिवल े जात े. यामुळे
साठिवल ेल पाणी जिमनीत िजरत े व भ ूगभा तील पा याची पात ळी वाढली जात े. शेती
े ात आिण लाभ े ातील िविहर ना पा याचा साठा याम ुळे उपल ध होऊ शकत े. अशा
नाला बा ंधब तीसाठी जाग ेची िनवड करताना ओढ ्याचा उतार आिण जिमनीची
खोली इ . बाबीचा िवचार क ेला जातो .
२.४.३ नाला सर ळीकरण :
काही व ेळा पा याबरोबर वाह न य ेणा या मातीम ुळे ना यात गा ळ झा यान े िकंवा
ना याचा पा ात खडक , झाडे आ यान े ना याचा माग बदल याची श यता असत े.
यामुळे सभोवताल या े ात पाणी जाऊन न ुकसान हो याची श यता असत े. असे
नुकसान टा ळ यासाठी ना यास असणारी व ेडीवाकडी व ळणे काढून ना यास यो य
आकार आिण उतार िद यान े जिमनीची मोठ ्या माणातील ध ूप रोखता य ेऊ शकते.
२.४.४ पानथ ळ जमीन स ुधारणा (िचभड जिमन स ुधारणा ) :
जिमनी या या भागात पाणी सात यान े साचल े जात े तेथे पुरेसा पा याचा िनचरा होत
नाही. अशा जिमनी िचभड राहतात आिण जिमन िपक य ेऊ शकत नाही . अशा े ात चर
काढून देऊन जिमनीत असल ेले जा तीच े पाणी बाह ेर काढ ून दे याची यव था
के यास या जिमनी उ पादन म करता य ेतात आिण जिमनीची ध ूप रोखता य ेते.
२.४.५ घळीचे िनयं ण :
लागवडी खालील े ाचे नुकसान होऊ नय े हण ून कायमच े िकंवा ता प ुरते पाणी
अडवणार े, पाणी ओसड ून बांध बांधून घळी िनयं ण केले जाते. यामुळे ओघळीम ये येणा या
पा याची गती कमी होऊन पाणी अडिवल े जाते. ओघळीमुळे होणारी ध ूप थांबिवली जात े.
२.४.६ तारांचा दगडी बा ंध घालण े (गॅिबयन ब ंधारे) :
ना या या पा याचा वेग या िठकाणी जा त असतो या िठकाणी कोण या ही कारच े
बांध िटक ून राहत नाही . िठक िठकाणी तार े या जा या तयार क न याम य े बांध
घालाव ेत याम ुळे या िठकाणी लाव यात आल े या बा ंधात द ंगड वाहन े जाणार नाहीत .
दगड तारन े बांधामुळे प के राह न वरील व ेगाने येणा या पावसा या पा यास अडथ ळा
िनमा ण होऊन बा ंधा या आितल बाज ूस गा ळ रािहल व पा याचा वाह स ंथ होऊन
पाणी अडिवल े जाईल आिण मातीची ध ूप कमी होईल .
२.४.७ लॅट फॉम ब च टेरेस :
या प दतीम य े ड गर उताराची माती सोड ून ती माग े ओढ ून क ा तयार केला जातो
व या क यावर लागवड केली जाते. एका आड एक असा क ा तयार क े यास उताराव न munotes.in
Page 22
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
22 वाहणार े पाणी ट या -ट यान े क ्यावर य ेते. याम य े ते पाणी म ु न झाडाची वाढ चा ंगली
होईल व जिमनीची ध ूप रोखली जाईल .
मृदा संधार या या वरील िविवध अिभया ंि क प दती बरोबरच भात खाचर े (टेरेिसंग),
घळी िनयं ण, जिमन सपाटीकरण इ . िविवध कारची कामे करता येतील. यामुळे
जिमनीची ध ूप हो यास ितब ंध होऊ पया वरण िविवध सम या म ये जिमन या न ैसिग क
साधन संप ीची ह ेडसांड मानवी जीवनावर अिन प र णाम करते यासाठी जिमनीचा
उपभोग घ ेत असाताना जिमन या मह प ूण घटकाचा हास होणार नाही याची का ळजी
घेणे आव यक आह े.
२.४.८ पूर िनय ं ण :
न ांना मोठमोठ े पूर आ यास प ुरा या पा याबरोबर आज ूबाजूची मृदा वाह न जात े. पुराची
ती ता कमी हावी यासाठी न ा ंवर बांध घालाव ेत. धरणे बांधावीत , जेणेक न प ुराचे
माण कमी होऊन म ृदेची धूप थांबिवता य ेईल.
आपली गती तपासा :
गॅबीयन ब ंधा याचे मह व सा ंगा.
लॅट फाम ब च टेरेसचे फायद े सांगा.
२.४.९ पाय या पाय यांची श ेती
पव तीय देशात पाय या पाय यांची शेती केली जावी . यामुळे पव त उताराव र खाचर े खोदून
के या जातील . साहिजकच उतार कमी होऊन वाहणा या पा याचा वेग कमी होतो . यामुळे
जिमनीची धूप िनय ंि त होऊ शक ेल.
२.४.१० रेती िम ीत खडी पसरिवण े :
अतीशय कमी पज यमान अस णा या देशात श ेतांम ये रेती िम ीत खडीचा थर
पसरवावा . यामुळे पावसाच े पाणी जिमनीत शोषल े जात े. ओलावा रोखला जातो व
जिमनीची ध ूप ही था ंबते. या प दतीला अस (Pebble Mutch ) हणतात . ओसाड
देशात ही प दती मह वाची ठरत े.
मृदा संर णासाठी वरील कार या या ंि क प दती भावी ठ शकतात .
२.५ सारांश
पया वरणा या स ंर णातील सवा त मोठा धोका जिमनीची ध ूप हा आह े. जिमन काही
तासात वाह न जात असली तरी ती तयार हो यास अन ेक वष लागतात . भारतात
७० ट के कोरडवाह जिमन अस ून य अ नो पादनात ४२ ट के जमीन वापरात
आहे. वाढ या लोकस ं येला अ नधा य प ुरवठा कर यासाठी ही जिमन अप ुरी आह े.
या करीता जिमन वापर करताना जिमन द ुषणा या प रणामाचा ग ंभीर िवचार करण े
आव यक आह े. munotes.in
Page 23
भू दूषण – भाग २
23 जंगलतोडी म ुळे मृदेची धूप होऊन जिमन नापीक बनत े. भारतात दरवष स ुमारे ६०००
दशल टन म ृदा झीज होऊन न होत आह े. मृदा धूप होताना जिमतील ओलावा
कमी होत जातो याचा प रणाम भ ूजल पातळी खाली जात े. कारण पावसाच े पाणी जिमनीत
न मुरता मोठ ्या माणात वाह न जात े. आज भ ूजलपात ळी २०० मीटरपय त खाली ग ेलेली
आहे.
एकुणच म ृदा धुपे या प रणामा म ुळे मानवी जीवन अडचणीच े बनत आह े.
मानवाच े सव यवासाय य अ य पण े कमी -अिधक माणात म ृदेशी स ंबंिधत
आहेत. मृदा ही अ य ंत मह वाची साधन स ंपदा आह े. मृदेची ध ूप मोठ ्या माणात
झा यास श ेती यो य जिमनीचा सकस पणा क मी होऊन उ पादकता घटत े. आज
अनेक कराणा ंमुळे मृदेची ध ूप होत अस ून मृदा िवनाश होत आह े. या सम येने अलीकड े
गंभीर व प धा रण केलेले आह े. भिव यात ही सम या भीषण व प धारण कर ेल
या आधीच म ृदेची ध ूप था ंबिवणे अ य ंत गरज ेचे आह े.
यासाठी मृदा स ंगोपन, संधारण व स ंवध न करण े मह वाच े आह े. अ यथा म ृदे या
धुपेचा गंभीर प रणाम श ेती यवसायावर होईल . या ीन े मृदा संवध न ही का ळाची गरज
आहे.
मृदेची ध ूप भौगोिलक व मानवी कारणाम ुळे होते. भू देशाचा सव साधारण उतार , पज य,
हवामान , जंगलतोड , अितचराई , भटक श ेती, मशागतीची अयो य प दत , अित
जलिस ंचन, सतत एकच िपक घ ेणे इ यादी ध ुपेची म ुख कारण े आहेत.
जिमनीची ध ूप होण े ही एक मह वाची सम या मानली जात े. हणूनच जिमनी या ध ुपेला
ितबंध घालण े मह वाच े असत े. बांध घालण े, मृदेवर आ छान िनमा ण करण े, माती
ध न ठ ेवणा या िपकांची लागवड करणे, वृ तोड था ंबिवणे, चराऊ क ुरणाम य े जनावरा ंना
बंदी, पूर िनय ं ण करण े, पाय या पाय याची शेती करण े, रेतीिम ीत खडी पसरिवण े, यो य
िदशेने मशागत करण े, जलिस ंचनाच े यो य माण ठ ेवणे. अशा िविवध यव थापिकय आिण
यांि क प दतीचा वापर करण े आव यक आह े.
२.६ वा याय
१) जिमनी या द ुषणा या िविवध प रणामाची चचा करा.
२) जंगल जल व जिमन या ंचा पर पर स ंबंध प करा .
३) भूिमपात व वा ळवंिटकरण हणज े काय ?
४) जिमनीची ध ूप थांब यासाठी या य व थापक य प दती सा ंगा.
५) जिमनीची ध ूप रोख यासाठी कोण या या ंि क प दतीचा वापर करता येईल.
munotes.in
Page 24
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
24 २.७ संभ ंथ
१) वराट पाडवणकर - कृषी िव ान - गाज काशन - अहमदनगर
२) द ाजीराव सा ळुंखे - कृषी िव तार स ेवा - महा मा फ ुले कृषी िव ापीठ , राह री
३) व. आ. देशमुख - मृद िव ान - महारा िव ापीठ ंथिनिम ती मंडळ, नागपूर-१
४) कृिष दैनंिदनी – २०१६ – डॉ. बाळासाहेब साव ंत, कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली ,
िज. र नािगरी ४१५७१२
५) डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ डायरी – २०१६ -१७
६) दूर व म ु अ य यन स ं था, मुंबई िव ापीठ ामीण िवकास अ यास पि का
(४ आ टो .२०१२ ).
७) डॉ. जयदीप िनकम (संपादक ), यशवंत च हाण महारा म ु िव ािपठ , पया वरण
अ यास (जून- २०१५ ).
८) व. आ. देशमुख - मृद िव ान - महारा िव ािपठ ंथ िनिम ती मंडळ नागपूर-१.
munotes.in
Page 25
25 ३
ामीण बेरोजगारी
घटक रचना :
३.० उि य े
३.१ तावना
३.२ ामीण ब ेरोजगारी स ंक पना
३.३ बेरोजगारीच े कार
३.४ ामीण ब ेरोजगारीच े कारण े
३.५ ामीण ब ेरोजगारी कमी कर यासाठी उपाय
३.६ सारांश
३.७ वा याय
३.८ संदभ सूची
३.० उि य े
ामीण बेरोजगारी संक पना समज ून घेणे .
ामीण बेरोजगारीच े कार जाण ून घेणे .
ामीण बेरोजगारीच े कारण े कारण े जाणून घेणे.
ामीण बेरोजगारी कमी कर या साठी उपाया ंची माहीती क न घ ेणे .
३.१ तावना
बेरोजगारी हा कोण याही देशा या िवकासातील एक मुख अडथळा आहे. भारतात
ामीण बेरोजगारी ही गंभीर सम या आहे. भारतात ामीण े ातश ेती व शेती संबिधत
उ ोग हेच एक रोजगाराच े एकमेव साधन तसेच मा यम आहे. यामुळे सव ामीण
भागातील य शेती म येच रोजगार िमळिव यासाठी य न करत असतात . हणुन
ामीण भागातील अिधका ंश कामगार/मजदुर शेती यवसायात काम करत असताना
आपणास िदसुन येत असतात . हणज ेच शेती यवसायात काम करत असल े या
मजदुरांची सं या ामीण भागातील लोकांम ये अिधक असत े.बेरोजगारी िविवध
कारणा ंमुळे उ वत े, याम य े िश णाचा अभाव , नोकरी या संध चा अभाव ,औ ोिगक
े ांचा िवकास फार अिधक झालेला नसतो . munotes.in
Page 26
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
26 एक कड े औ ोिगकरणातील आध ुिनक करणा या वाढ या गतीम ुळे रोजगारिनिम ती पुरेशी
होत नस या ने औ ोिगक े ांत प ुरेशी रोजगारवाढ होत नाही . दुसरीकड े
औ ोिगक करणा या अभावी श ेती यवसायातील लोकस ं येचा बोजा वाढतो व ामीण
भागातील अध बेकारी व छ ुपी बेकारीही वाढत े. ामीण िवभागातील अध बेकार वा छ ुपे
बेकार रोजगारा या आश ेने शहरा ंत थला ंतर करतात आिण त ेथेही पुरेसा रोजगार
उपल ध नस यान े पु हा नागरी िवभागातील ब ेकारीत भर पडत े. अशा रीतीन े ामीण
बेकारी व नागरी ब ेकारी ह े एकाच आिथ क िवकासा या ि य ेचे दोन प रणाम य ात
अनुभवास य ेतात.
३.२ ामीण बेरोजगारी संक पना
बेरोजगार हणज े याला काम िमळाल ेले नाही असा य होय,
बेकारीचा अ यास करताना दोन बाबी आधी प झा या पािहज ेत, पिहली हणज े
बेरोजगारी ची या या काय कारी लोकस ं येपय तच मया दीत ठेवावी लागत े,
लोकस ं येतील ० ते १४ वयोगट व ये नाग रक इ. घटक वजा के यावर जी उरते
ती काय कारी लोकस ं या होय. बेरोजगारी हणज े अशी ि थती होय, क जेथे य
चिलत मजुरी या दरावर काम करायला तयार असतो परंतु याला काम िमळत नसते.
बेरोजगारीम ुळे देशातील मानव साधनस ंप ीचा अप यय होतो. बेरोजगारीम ुळे
देशासमोरील अनेक सम या ंम ये वाढ होते. बेकारीम ुळे देशातील सकल रा ीय
उ प न कमी राहते आिण समाज हा गरीब व मागासल ेला राहतो . बेकारीम ुळे देशा या
अथ य थ े या सुरि तत ेला धोका िनमा ण होतो.
या या :
“ य स काम कर याची इ छा आह े, काम कर या ची श आह े, तरीही या य स
काम िमळत नस ेल, तर या य स बेकार हटल े जाते.”
सव सामा यपण े रोजगार े ात चाल ू असल े या व ेतनाचा दर वीका न काम कर याची
तयारी असणा या स म कामक याला जर काम िमळ ू शकल े नाही , तर याची गणना
‘बेकार’ हणून कर ता येईल आिण अथ यव थ ेतील अशा ि थतीला ब ेकारीची प रि थती
हणता य ेईल.
munotes.in
Page 27
ामीण बेरोजगारी
27 ३.३ बेरोजगारीच े कार
भारतात वेगाने वाढणा या लोकस ं येमुळे बेरोजगारीचा गंभीर बनला आहे.भारतात
ामीण व शहरी भागात बेरोजगारी आढळ ून येते.
३.३.१ ामीण बेरोजगारीच े कार :
i. हंगामी बेरोजगारी भारतात बह तेक शेतकरी लागवडी साठी पावसावर अवल ंबून
असतात . यामुळे वषा तून एकदाच पीक घेता येते. यामुळे ामीण श ेतमजुरांना केवळ
४ ते ५ मिहनेच काम ा होत े व उव रत काळ त े बेकार राहतात हण ून या का राला
हंगामी ब ेकारी हणतात . ही बेकारी शहरी भागात स ु ा आढळत े.
ii. उदा. पय टन े ातील माग दश क, ल नसमार ंभातील वादक इ यादी .
iii. छ न बेरोजगारी (छुपी) अित लोकस ं ये या अिवकिसत आिण िवकसनशील
देशांम ये छ न ब ेकारी ही एक म ूलभूत व पाची सम या आहे. या कार या
बेकारीत या िठकाणी काम कर यासाठी कमी लोका ंची गरज आह े ितथे गरज ेपे ा
जा त लोक काम करतात त े हा अित र िमका ंची सीमा त उ पादकता शु य
राहते हणज ेच अित र लोक उ पादनात कोणतीही भर टाकत नाही व छ ुपी बेकारी
िनमा ण होत े. उदा. एका कारखा यात उ पादन िकय ेसाठी क ेवळ २० कामगारा ंची
गरज असताना त ेथे २५ कामगारा ंनी काम करण े. येथे अित र ५ कामगार हे छुपे
बेकार ठरतील व त े उ पादनात कोणतीही भर टाकत नाही . अशा अित र
कामगारा ंनी उ प नाच े मू य िवनाकारण वाढत े.
iv. ामीण सुिशि त बेरोजगारी : ' या य न े िश ण घेतले आहे आिण याची काम
कर याची इ छा व पा ता अस ूनही काम िमळत नस ेल, अशा ि थतीला स ुिशि त
बेकारी अस े हणतात . ही बेकारी दहावी , बारावी पास झाल ेले, पदवीप ूव , पदवीधर ,
पद य ु र िश ण घेतलेले या लोका ंम ये आढळ ून येते. नोकरी -यो य िश णासाठी
जा त प ैसे मोजाव े लागतात .अनेकां या आिथ क प रि थतीम ुळे व उ च िश णासाठी
आकार यात य ेणा या भरमसाठ श ु काम ुळे यो य िश ण घ ेणे श य होत नाही .
हणूनही ब ेकारी वाढत े. िश ण घेणारे िदवस िदवस वाढत असल े तरी या ं या बेरोजगारीच े कार ामीण बेरोजगारी शहरी बेरोजगारी ामीण च य
बेकारी बेरोजगारी छ न बेकारी ामीण तांि क
बेकारी ामीण सुिशि त बेकारी हंगामी
बेकारी
सुिशि त
बेकारी संघषा मक
बेकारी तांि क
बेकारी च य
बेकारी
munotes.in
Page 28
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
28 िश णासारख े यांना काम िमळत नाही . उ च पदवी घ ेऊन द ेखील आज लाखो
सुिशि त ब ेकारांचे माण वाढल े आहे. सरकार कोणत ेही असो पण या स ुिशि ता ंना
यां या पदवी अन ुसार काम िमळाल े पािहज े, नाहीतर ही ब ेकारी भिव यात ख ूप
वाढेल व या ंना पाह न य ेणारी प ुढची िपढी ही िश णापास ून वंिचत राहील असा िवचार
ही िदस ून् येतो.
https://www.lokmatnews.in
v. ामीण तांि क बेरोजगारी : उ पादना या त ं ात बदल झा यान े जी ब ेकारी िनमा ण
होते या ब ेकारीला ता ंि क ब ेकारी अस े हणतात . शहरी भागा माण े उ पादना या
तं ात बदल झा यान े ामीण भागात देखील िमका ंऐवजी य ं ांना जा त ाधा य
िद यान ेतांि क ब ेकारीची सम या िनमा ण होत आह े. तं ात बदल झा यान े उ पादन
खच कमी होतो , आिण नफा वाढतो , यामुळे िमका ंना कामाव न कमी क ेले
जाते.उ च दजा चे तं ान वाप न उ पादन करण े यामुळे िमका ंना कामाव न कमी
केले जाते. यामुळे तांि क ब ेकारी िनमा ण होत े.
vi. संघषा मक बेरोजगारी (घष णा मक ब ेकारी) : या कार या ब ेकारीम य े आिथ क
संघषा मुळे िमका ंना ता पुर या व पात ब ेकार हाव े लागत े. शेती हंगामी तस ेच
बाजार िवषयक ि थतीशी िनगिडत आह े. ितकूल बाजार िवषयक ि थती ,वीज टंचाई-
कपात इ . मुळे िमका ंना कामाव न कमी क ेले जाते. अशा ि थतीत िमका ंना एक
काम सोड यापास ून दुसरे काम वीकार ेपय त बेकार राहाव े लागत े, हणून याला
घष णा मक ब ेकारी हणतात . कारण या ब ेकारी या मध या काळात या ंनी
प रि थतीशी स ंघष केलेला असतो . ामीण संघषा मक बेरोजगारी िनमा ण होत े.
vii. ामीण च य बेरोजगारी : 'तेजी या अव थ ेनंतर य ेणा या मंदी या अव थ ेत
भावी मा गणी या कमतरत ेमुळे िनमा ण होणा या ब ेकारीला च य ब ेकारी हणतात .
'हा ब ेकारीचा कार यापार च ाम ुळे िनमा ण होतो . मंदी या काळात भावी
मागणी या कमतरत ेमुळे आिथ क ि या म ंदावतात याम ुळे उ ोगा ंचे मालक उ पादन
कमी करतात . प रणामी कामगारा ंना कामाव न कमी क ेले जाते.
munotes.in
Page 29
ामीण बेरोजगारी
29 viii. संरचना मक बेरोजगारी जे हा अथ यव थ ेत स ंरचना मक व तं ाना मक
बदल होतात त े हा ही ब ेकारी िनमा ण होत े. जे हा मागासल े या व पर ंपरागत
अथ यव थ ेत संरचना मक बदल होऊन ती आध ुिनक व िवकिसत होत जात े ते हा
मागणीम य े मूलभूत व पाच े बदल होतात . यातून संरचना मक ब ेकारी िनमा ण
होते. ही बेकारी एक दीघ कालीन घटना होय.
उदा.ऑटो र ांमुळे शहरातील घोडागाडी कालबा झाली हणज ेच या ंना
संरचना मक ब ेकारी सहन करावी लागली .
३.४ ामीण बेरोजगारीच े कारण े
भारतात ामीण व शहरी भागा त मोठ ्या माणावर कामगारा ंना इ छ ेिव ब ेकार राहाव े
लागत े, हे िनिव वाद स य आह े. नेमके िकती लोक ब ेकार आह ेत याचा अ ंदाज घ ेणे
कठीण आह े. िनयोजन म ंडळ, जनगणन ेचा अहवाल , तसेच म यवत सा ंि यक स ं था
यांना या बाबतीत अच ूक मािहती नाही . या बाबतीत काही अ ंदाज खालील माण े देता
येतील-
यामागची काही म ु य कारण े अशी आह ेत –
१) शेती हा म ु य यवसाय – भारतात शहरीकरण जरी वाढत असल े तरी आजही
भारत हा ख ेड्यांचाच द ेश आह े. भारतात १ लाख ३८ हजार ख ेडी १५ हजारा ंपे ा कमी
लोकस ं या असल ेली आह ेत. भारतातील बह स ं य जनता ख ेड्यात राहते. देश
कोणताही असो या बह स ं य ामीण जनत े या उपजीिवक ेचे साधन श ेती हेच आह े. शेती
ही हंगामी असत े. जे हा ह ंगाम असतो त े हा इतक े काम असत े क घरातल े सव लोक
अपुरे पडतात . पण ह ंगाम सरला क कोणा याच हाताला काहीच काम उरत नाही .
शेती या ह ंगामान ुसार वषा तले आठ िकंवा चार मिहन े भारतातील श ेतक या ंवर बेकारीची
वेळ येते.
२) शेतीला प ूरक अस े यवसाय िवकिसत न होण े – शेतीवर आधा रत अस े काही
यवसाय असतात . उदा.पशुपालन , दु धो पादन , फळ ि या उ ोग वग ैरे. बह धा
शेतीचा ह ंगाम स ंपला क प ूरक उ ोगा ंचा काळ स ु होतो . भारतात त े पुरेशा माणात
िवकिसत झाल ेले नाहीत . यामुळे वषा तला बराचसा काळ भारतीय श ेतकरी ब ेरोजगारच
राहतो .
३) शेती िनसगा वर अवल ंबून असण े – िसंचन यव था यवि थत िवकिसत झाल ेली
नस यान े भारतातील श ेती ही अज ूनही मोठ ्या माणावर िनसगा या लहरीवर अवल ंबून
आहे. यामुळे भारतीय श ेतकरी जा तीत जा त दोन िपक े घेऊ शकतो . पंजाब व ग ंगा-
यमुने या खो या ंचा द ेश सोडला तर सव वषा तले चार मिहन े असे असतात क या
काळात श ेतीतून कोणत ेही उ प न घ ेता येत नाही . शेतक या ंना पावसाची वाट बघत
नुसते बसून राहाव े लागत े. munotes.in
Page 30
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
30 ४) शेतीची साधन े व तं मागासल ेले – भारतात श ेतीचे े फळ मोठ े आहे पण यात ून
िनघणार े धा याच े उ पादन त ेवढ्याच े फळा या श ेतीतून इतर द ेशांत िनघणा या
उ पादनाप े ा ख ूप कमी आह े. याचे कारण भारतात बह त ेक शेती ही पार ंप रक प तीन े
केली जात े. ित या ला गवडीच े, िसंचनाच े, रोगिनवारणाच े तं कालबा आह े. अलीकड े
काही माणात भारतीय श ेतकरी आध ुिनक श ेतीतं ाकड े वळला आह े. पण तरी अज ून
बराच प ला गाठायचा बाक आह े.उ प न अप ुरे अस यान े ित यावर अवल ंबून
असल े या लोका ंना यो य परतावा िमळत नाही . ही श ेती मोठ ्या लोकस ं येला
िकफायतशीर रोजगार प ुरवायला असमथ ठरते. भारतात लोकस ं या जा त अस यान े
येथील श ेतीतं मानवी मा ंचा जा त उपयोग करणार े आहे. या या उलट अम े रकेत गह ,
मका, बाल या िपका ंची श ेती अ याध ुिनक त ं ाने केली जात े. यात मानवी मा ंचा
कमीत कमी वापर क ेला जातो . यामुळे ती श ेतक या ंना नफा द ेणारी ठरत े तर भारतात
शेती ज ेमतेम उ प न द ेणारी ठरत े वा िनसगा ची एखादी अवक ृपा झाली तर तो
आतब ्याचा यवहार ठरतो .
५) छोटी श ेते, शेतीचे तुकडे – भारतात लोकस ं येची माणाबाह ेर वाढ झा यान े
शेतीचे अगिण त तुकडे झाले आहेत. िपढ्याि पढ ्या शेतीचे एकक कमी कमीच होत जात े.
बांध आिण सीमार ेषा यांमुळे य कस याजो या श ेती या े फळात घट होत े. एकूण
देशाचा िवचार क ेला तर हजारो ह े टर श ेतजमीन बा ंधां या खाली आह े. ितचा वापर होत
नाही.शेतजिमनीच े छोटे तुकडे झा याने ित या यवहाय तेचा व काय मतेचा उभा
राहतो . यापुढची गो अशी क एका श ेतक या या मालक ची जमीन एकाच जागी असत े
असे न हे. काही व ेळा एका श ेतक याची श ेती दोन गावा ंम ये तुकड्या तुकड्या या
व पात पसरल ेली असत े. ती सलग नसत े. यावर श ेतकरी आप ले ल क ि त क
शकत नाही . आधुिनक साधन े वापर यासाठी श ेती काही िकमान आकाराची असावी
लागत े. ॅ टर, िठबक िसंचन, मि चंग पेपर या त ं ांचा वापर करायचा तर श ेतीचे े
सलग आिण िवनाख ंड असाव े लागत े. भारतातील श ेतजमीन िव किळत अस यान े
ित यात बरीच आध ुिनक साधन े उदा. ॅ टर, ऊसतोडणी , धा यकापणी मिशन वग ैरे
वापरता य ेत नाहीत . यामुळे जे उ पादन य ेते ते यात काम करणा या ंना नफा िमळव ून
दे याइतक े नसत े.
६) िश ण प -तीतल े दोष – हा केवळ ामीणच न ह े तर भारतातील एक ूणच ब ेकारीच े
माण वाढवणारा घटक आह े. शेती असो वा उ ोग , शहरी भाग असो वा ामीण िश ण
यव था यातील नाग रका ंचा सहभाग िनि त करत असत े. िश णा या मा यमात ून
य या अ ंगी काही समाजोपयोगी कला , कौश य , उपयोिगता िनमा ण हावी अस े
अिभ ेत आह े. हे कौश यच ती य उपिजिवक ेसाठी वापरत े. यातून ती आपल े जीवन
घडवत े. याला आकार द ेते. ते संप न करत े. या ार ेच रा ीय उ प नाला योगदान द ेते.
भारतात या कारच े िश ण शाल ेय पातळीवर िदल े जाते याचा जीवनाशी काही स ंबंध
नसतो . िश ण पाठ ्यपु तक य व पाच े िदले जाते. ते रोजगारािभम ुख नसत े. सुिशि त
त ण ज े हा पदवीच े िश ण घ ेऊन बाह ेर पडतात त े हा त े समाजाची कोणतीही गरज
भागव यास समथ नसतात . याचा प रणाम हणज े यांना बेकारीला त ड ाव े लागत े. munotes.in
Page 31
ामीण बेरोजगारी
31 िश ण ह े यवसायािभम ुख असल े पािहज े. जे हा एक त ण याच े िविहत िश ण घ ेऊन
शालेय वातावरणा या बाहेर पडतो आिण समाजात आपल े नवे अि त व िनमा ण क
पाहतो त े हा या या अ ंगात समाजाची एखादी गरज भाग ेल अश े कौश य असल े पािहज े.
भारतातील िश ण यव था पाठ ्यपु तक य ानावर जा त भर द ेते. ित यात
रोजगारिवषयक िश णाचा अभाव आह े. छोटे यवसाय उदा . सुतारकाम, वे ड ग,
टन रकाम , गवंडीकाम -िमसनरीवक , कपडे िशलाई , वायरमन , लंबर, घरगुती उपकरणा ंची
दु ती , सायकल -दुचाक द ु ती , संगणक ान या ंचे िश ण आठ या इय ेपासूनच
शाळेबरोबरच िदल े गेले पािहज े.
उ च िश ण घ ेतलेला त ण समाजाची कोणतीही गरज भागवायला स म नसतो .
याच माण े बरेचदा अस े िदसून येते क एखा ा े ातल े पूण िश ण घ ेतलेला त ण या
े ात या यवहारी ानापास ून अनिभ असतो . यामुळे यान े घेतलेले िश ण आिण
या े ात झाल ेले बदल या ं यात मोठी तफावत पडत े. पाठ्यपु तक य ान यव हारी
पातळीवर िन पयोगी शािबत होत े.केवळ ामीणच न ह े तर शहरी ब ेकारी वाढ यासाठीही
हे एक मोठ े कारण आह े.
७) सुिशि त वगा चा अ ंगक ा या कामा ंना नकार – उ च िश ण घ ेतले या वगा ची
अपे ा असत े क याला पा ंढरपेशा काम िमळाव े. शारी रक क ाच े काम करण े तो
आप या पातळी या खालच े समजतो . यामुळे काही व ेळा काम े असूनही ती करायला
ामीण स ुिशि त त ण तयार नसतात . यामुळे काही काम े उपल ध अस ूनही त ण
बेकार आहेत अस े िच िनमा ण होत े.
८) औ ोिगक करणाची िधमी गती – या माणात िश णाचा सार होत आह े िकंवा
या माणात लोकस ं येची वाढ होत आह े या माणात द ेशातील औ ोिगक करण
वाढल ेले नाही . याचे प रणाम शहरी आिण ामीण दो ही भागा ंत िदस ून येत आह ेत.
िश णाचा अिधकार , सव िश ा अिभयान , दुपारचे जेवण यां यामुळे ामीण भागात
मोठ्या माणात िश ण सार झाला परंतु ते िश ण घ ेऊन स ुिशि त झाल े या
त णा ं या हाता ंना रोजगार प ुरवू शकेल इत या व ेगाने भारताच े औ ोिगक करण झाल ेले
नाही. लोकस ं या वाढ इत या माणात होत आह े क औ ोिगक करणाचा व ेग
ित याप ुढे हतबल ठरला आह े. एक नोकरी एकदाच उपल ध होत े व ती घ ेणारा ती
दीघ काळ करतो . यामाग ून येणा याला नोकरी पािहज े असेल तर द ुसरी स ंधी उपल ध
क न ायला हवी . ती तेवढ्या सहजत ेने उपल ध होत नाही . यामुळे ५०-६०
वषा पूव या त ुलनेत औ ोिगक करण वाढल ेले असूनही ब ेकारीच े माण कमी झाल ेले
िदसत नाही . दरवष मोठ ्या सं येने सुिशि त त रोजगारा या बाजारात दाखल होत
आहेत. औ ोिगक करणाचा व ेग िश ण सारा या व ेगापे ा कमी आह े. यामुळे बेकारीची
सम या वाढत े व अिधकािधक ि ल होत जात आह े. हे ामीण आिण शहरी दो ही
भागातील ब ेकारी या बाबतीत लाग ू आहे.
ामीण भागात या सम य ेचे गांभीय अिधकच वाढत े कारण ितथ े औ ोिगक करणासाठी
अनुकूल वातावरण नसत े. र ते, िव ुतपुरवठा, संचारसाधन े या या िकमान गो ी munotes.in
Page 32
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
32 उ ोगा ंसाठी लागतात या ामीण भागात प ुरेशा माणात नसतात . यामुळे ितथ े
बेकारीची सम या जा त माणात भ ेडसावत े. तेथील त णा ंना रोजगारासाठी शहरात
ये यावाच ून काही पया य उरत नाही .
३.५ ामीण बेरोजगारी कमी कर या साठी उपाय
ामीण भागात ब ेरोजगारीच े माण जा त आह े. ही प रि थती द ूर करायची अस ेल तर
खालील उपाय क ेले पािहज ेत
*लोकस ं येला आवर घालण े *शेतीला प ूरक यवसाय वाढिवण े * क ल ड े हलपम ट
* ल टर ड े हलपम ट व पाची उ ोग उभारणी *सरकारी काम े हाती घ ेणे *न ा व खोर े
िवकास महाम ंडळे *कृषी पय टनाला ो साहन *िश ण प -तीत बदल * माला ित ा
१) लोकस ं येला आवर घालण े -
भारताची सगळी आिथ क औ ोिगक गती भयानक लोक सं यावाढीम ुळे झाकोळ ून
गेलेली आह े.बेकारीची सम याही म ु यतः या लोकस ं यावाढीम ुळेच उ वल ेली आह े.
पंचवािष क योजना , िनयोजनब - िवकास , सरकारी े ातील मोठ े उ ोग व सरकारी
खाती या ं या ार े देशाचे मोठ्या माणात औ ोिगक करण झाले पण लोकस ं ये या
वाढीपुढे ते तोकड े पडल े आहे. शहरी असो वा ामीण कोण याही े ात या ब ेकारीला
आवर घालायचा तर लोकस ं यावाढीवर िनय ं ण ठ ेवले गेले पािहज े. यासाठी
समाज बोधन घडवल े पािहज े. आिण स ंपका ची सव साधन े वापरली पािहज ेत.
२) शेतीला प ूरक यवसाय वाढिवण े –
शेती हा ज री मु य यवसाय असला तरी तो न ेहमीच श ेतक याची आिथ क ि थती
सुधरवायला अप ुरा ठरतो .ते हा श ेतीला प ूरक अस े यवसाय वाढ यास उ ेजन िदल े
पािहज े. उदा.पशूपालन , दु धो पादन , थािनक वाहत ूक वग ैरे. यासाठी सरकारी आिण
सामुदाियक सहकारी तरावर िवश ेष य न झाल े पािहज ेत. यासाठी रा ीयीक ृत
बँकांनी िव प ुरवठा क ेला पािहज े. शेतक या ंनी या यवसाया ंकडे मोहरा वळवला तर
यांचे उ प न वाढ ू शकेल. यामुळे बेकारीची सम या इतक भ ेडसावणार नाही .
महारा ा या ामीण भागात तस ेच गुजरातम य े दु धो पादन हा एक मोठा प ूरक
यवसाय आह े.
३) कुटीरो ोगा ंचे पुन जीवन –
एके काळी भारतात अन ेक कारच े कुटीरो ोग अि त वात होत े. भारतातील
हातमागा या कापडाला जगभरात मागणी होती . काळा या ओघात अन ेक कुटीरो ोग न
झालेले आहेत. हे कुटीरो ोग हणज े भारतीय श ेतक या ंचे पूरक यवसाय च होत े. यांचे
पुन जीवन क े यास ब ेकारी या सम य ेची मा ा कमी होऊ शक ेल.
munotes.in
Page 33
ामीण बेरोजगारी
33 ३) क ल ड े हलपम ट –
मूळात िश ण रोजगारािभम ुख नस यान े बेरोजगारीची सम या िनमा ण झाली आह े.
क ल ड े हलपम ट या मा यमात ून काही कौश य े िवकिसत क े यास त णा ंना रोजगार
िमळण े सुलभ होईल . मोठ्या उ ोगा ंना िविश र या िशि त कामगार लागतात . यांना
एकाच े ात प ूण ान असल ेले कामगार लागतात .
https://www.tatkalsamachar.com
जर त णा ंना कौश यिवकास काय मांतग त तस े िश ण िदल े तर मोठ ्या
कारखा या ंची गरजही भाग ेल आिण मोठ्या स ं येने रोजगार उपल ध होईल .
जहाजबा ंधणी, समु ातून तेल काढण े, खाणकाम अशा अन ेक उ ोगा ंत नेमके ान
असल ेले कुशल कामगार लागतात . या े ांची मािहती त णा ंसाठी उपल ध क न
िदली आिण याच े िश ण द े याची यव था क न िदली तर ब ेकारी या सम य ेची
कडा कापली जाईल .
३) छोट्या उ ोगा ंना उ ेजन –
छोट्या उ ोगा ंची कामगार सामाव ून घे याची मता जा त असत े. यां यात मोठ ्या
माणावर रोजगारा या स ंधी असतात . भारतात छोट ्या उ ोगा ंना खूप मोठा वाव आह े.
यांना िव प ुरवठा करणा या अन ेक स ं थाही आह ेत. यां या मा यमात ून जर या
उ ोगा ंना ो साहन िदल े तर ब ेकारीला चाप बस ेल. छोट्या उ ोगा ंना कमी याजदरान े
आिण जा त म ुदतीची कज उपल ध क न िदली पािहज ेत. फळ ि या , बेकरी,
थािनक वाहत ूक, कातडी कमावण े अशा व पाच े उ ोग कमी भा ंडवलात उभारल े
जाऊ शक तात. ते जागोजागी रोजगार उपल ध क न द ेऊ शकतात . यामुळे शहरा ंकडे
येणारा ब ेरोजगारा ंचा ल ढा था ंबू शकेल. बेकारीची सम याही कमी होईल .
४) ल टर ड े हलपम ट व पाची उ ोग उभारणी –
अनेक भौगोिलक थाना ंवर काही िविश कारच े उ ोग एकवटल ेले असतात . ते
ितथ या भौगोिलक प रि थतीला अन ु प असतात . उदा.महारा ात कोकणात काज ू
ि या , फळ ि या उ ोग आह े. काही िठकाणी हातमाग उ ोग एकवटल ेला आह े.
अशा कार या उ ोगा ंना उ ेजन िद यास ितथ े थािनक पातळीवर मोठ ्या माणात munotes.in
Page 34
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
34 रोजगार िनमा ण होऊ शकतो . सरकारन े अशा एका जागी एकवटल े या उ ोगा ंना
सामूिहक उ ेजन द ेणा या उपाययोजना हाती घ ेत या पािहज ेत.
५) सरकारी काम े हाती घ ेणे –
कोण याही द ेशा या ब ेकारी या सम य ेवरील उपाय हा सरकारन े पुढाकार घ ेऊन काही
कामे हाती घ ेणे हाच असतो . १९४० साली अम े रकेत मंदी आली त े हा तेथील सरकारन े
हीच उपाययोजना क ेली होती . धरणे बांधणे, र ते बांधणे, डांबरीकरण , तलाव खोदण े,
तलावा ंतील गाळ काढण े अशा व पाची काम े सरकारन े हाती घ ेतली तर या ंमुळे
जनते या हाता ंना काम िमळत े. बेकारीची झळ कमी होत े.सरकार ार े मजुरी या पात
िदला ग ेलेला पैसा पु हा जीवनाव यक गो या मागणी ार े चलनात य ेतो आिण एक ूण
मागणी वाढत े. या ार े परत उ ोगा ंना चालना िमळत े.
६) न ा व खोर े िवकास महाम ंडळे –
भारत सरकारन े अनेक न ा आिण या ं या खो या ं या िवकासासाठी महाम ंडळे थापन
केली आह ेत. यां या मा यमात ून या या े ांचा िवकास क ेला जातो . ही महाम ंडळे या
े ातील एक ंदरीत रोजगारवाढीसाठी य न करतात . यामुळे या े ाचा िवकास होतो .
यामुळे मु यतः ामीण ब ेकारी घटत े.
७) कृषी पय टनाला ो साहन –
पय टन ही स ंक पना ज ुनीच आह े. ितचे नवे प क ृषी पय टन या नावान े उदयाला आल े
आहे. शहरातील लोका ंनी ामीण जीवनाचा आन ंद घे यासाठी ख ेड्यांम ये जायच े आिण
शेतक या ंनी या ंचा सश ु क पाह णचार करायचा अशी क ृषीपय टनामागची स ंक पना आह े.
शहरात प ैसा जा त असतो पण शा ंतता, िनसग स दय नसत े. ामीण भागात त े असते पण
ितथे पैसा नसतो . कृषीपय टना ार े या दो ह ची सा ंगड घातली जात े. ामीण भागातील
बेकारीची सम या सोडव यासाठी क ृषीपय टन हा एक रामबाण उपाय आह े. पय टन हा
यवसाय अलीकड े चांगला फोफावला आह े. पण यात काही ठरावीक पय टन थळा ंचा
समाव ेश असतो . कृषीपय टन ह े कुठेही घड ू शकत े. क पक श ेतकरी यजमान आप या
शेतीवाडीला पय टकांना आकिष त क शक ेल अस े िवकिसत क शकतो . तसेच
शेती या मा यमात ून लहान म ुलांना िनसग साि न याच े आिण स ृ ीच ाच े धडे िदल े
जाऊ शकतात . पु यातील अलका टॉक जच े मालक ी . अिनल दामल े यांची खाम गाव
त याजवऴ श ेती आह े. ितथे यांची ा ा ंची बाग आह े. पु यातील अन ेक शाळा ितथ े
आप या म ुलांना िनसग सहवासासाठी न ेतात. यातून मुलांना भ ुईमुग झाडाला क ुठे
लागतात , कापूस क ुठे िपकतो अशा सा या गो ी समजतात . तसेच मोठ ्या
माणसा ंसाठीही मास ेमारी, बैलगाडी चालवण े असा ामीण जीवनाचा अन ुभव घ ेऊ
शकतात . कृषीपय टना या िनिम ान े थािनक वाहत ूक, पशूपालन , थािनक
कलाक ुसरी या गो ी वग ैर नाही चालना िमळत े. एकूण क ृषीपय टन हा ामीण
बेरोजगारीवरील एक उ म उपाय आह े. याची जाणीव शहरा ंत वाढवली पािहज े.
munotes.in
Page 35
ामीण बेरोजगारी
35 ८) िश ण प तीत बदल –
बेकारी या सम य ेवरील खा ीशीर हमखास उपाय हणज े िश ण प तीत आम ूला
बदल. िश ण रोजगारािभम ुख केले पािहज े. शालेय िश णात यावसाियक कोस सचा
समाव ेश असला पािहज े. छोट्या छोट ्या कला उदा .केस कापण े, कपडे िशवण े, इलेि क
काम, सुतारकाम या माणसाला वयंपूण बनव ू शकतात . यांचा शाल ेय अ यास मात
समाव ेश केला पािहज े. िश णाचा अधा भाग अ यासाचा व अधा भाग ा यि का ंचा
असला पिहाज े. िकमान िश ण घ ेऊन जो बाह ेर पडतो या या अ ंगात काही िकमान
कौश य े असली पािहज ेत. जेणेक न तो समाजाची काही गरज भाग वू शकेल आिण
याला िकमान वािभमानान े जग याप ुरता रोजगार िमळ ू शकेल.
९) माला ित ा –
िश ण हणज े पाढंरपेशे काम असा ग ैरसमज झाला आह े. सुिशि त लोक शारी रक
अंगक ा या कामा ंना तयार नसतात . यामुळे जे काम उपल ध आह े ते करायच े ते
टाळतात . अथ यव थ ेत सग या ंनाच ऑिफस टाफच े जॉब िमळण े श य नाही . यामुळे
त णा ंनी शारी रक अ ंगक ा ं या कामाब ्लची घ ृणा सोड ून िदली पािहज े.सव कार या
कामांना समान ित ा िमळाली पािहज े. हाईट कॉलर जॉब हणज े ित ा आिण क ाची
कामे हणज े कमीपणा ह े समीकरण समाजम नातून नाहीस े झाले पािहज े.
३.६ सारांश
अिवकिसत देशांतून हंगामी व पाची बेकारी, घष णा मक व पाची बेकारी िवकिसत
देशांतीलब ेकारी माण े अनुभवाला येते. याबरोबरच उ पादन साधना ं या उपल धत ेमुळे
मूळ असंतुलनाम ुळे तसेच उ पादनत ं ातील जलद बदला ंमुळे उद्भवणारी संरचना मक
बेकारीही अनुभवास येते. जागितक मंदी या काळात , िवकिसत देशांतील बेकारीच े
पडसाद आंतररा ीय यापारातील अिवकिसत देशांतील िनया तव त ूंची मागणी कमी
होऊन अिवकिसत देशांतही उमटतात . तसेच यु कालीन प रि थतीत ता पुरता
फुगलेला रोजगार यु ो र काळात कोसळतो आिण बेकारीची कु हाड अिवकिसत
देशांतील यु ज य रोजगारातील कामक या ंवरही कोसळत े. थोड यात , अिवकिसत
देशांम ये पूरक उ पादन घटका ं या अभावाम ुळे उद्भवणारी संरचना मक बेकारी ही
थायी व पाची असत े.हंगामी व घष णा मक बेकारी ही देशातील एकूण बेकारी या
प रि थतीम य े िवकिसत देशातील अशा कार या बेकारीप े ा अिधक काळ िटकणारी
असत े. यािशवाय , िवकिसत देशांशी आंतररा ीय यापारा ार े असणा या संल नत ेमुळे
आिण वासाहाितक आिथ क संबंधांमुळे िवकिसत देशांतील रोजगारा या चढ-उतारा ंचे
पडसादही अिवकिसत देशांतील रोजगार प रि थतीवर अप रहाय पणे पडत असतात .
तथािप ा उघड बेकारीबरोबर मोठ्या लोकस ं या असल े या अिवकिसत देशांम ये
बेकारीच े खालील दोन मुख कार अनुभवाला येतात:
munotes.in
Page 36
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
36 ३.७ वा याय
ामीण बेरोजगारी संक पना समज ून घेणे .
ामीण बेरोजगारीच े कार जाण ून घेणे .
ामीण बेरोजगारीच े कारण े कारण े जाणून घेणे.
ामीण बेरोजगारी कमी कर या साठी उपाया ंची माहीती क न घ ेणे .
३.८ संदभ सूची
1) Rural Urban India -Imbalance in Growth Mr. M. L. Maurya, Shree Publishers
and Distributers - 2008
2) Population and Poverty in Devel oping WorldMaunibal Singh2002.
3) The Economy of Maharashtra, Changing Structure and Emerging Issues Dr.
B. L. Mungekar, Dr. Ambedkar Institute of Social and Economic Change,
Mumbai.
4) Migration and Economy - Global and Local Dynamics - Edt. Lillian Targer.
www.altamirapress.com
5) ामीण अथ शा एव सहका रता सविलया िबहारी वमा , िव कमा पि लक ेश स, न वी िद ली .
6) जागितक करण सम या आशय आिण अन ुभव, खरे सी .प . िदलीप राज काशन , पुणे.
7) भारतातील ामीण औ ोगीकरण , यशवंत पंिडतराव , ंथाली.
munotes.in
Page 37
37 ४
शेतजमीनीवरील लोकस ं येचा भार
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण स ंक पना
४.३ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण करण े
४.४ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण प रणाम
४.५ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कमी कर यासाठी उपाय
४.६ सारांश
४.७ वा याय
४.८ संदभ सूची
४.० उि े
शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण स ंक पना
शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कारण े
शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण प रणाम
शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कमीकर या साठी उपाय
४.१ तावना
लोकस ं या वाढते, पण शेतीचा आकार मा ि थर असतो . अथा तच शेतीवर अवल ंबून
असल ेले लोक जर, शेतीची उ पादकता न घटता , कमी झाले तर शेतीतून तयार होणार
संप ी कमी लोकात िवभागली जाईल आिण या सवा याच आिथ क ि थतीत सुधारणा
होईल. भारतातील ५८ ट के शेतीवर अवल ंबून आहेत. पण देशा या एकंदर संपती
िनिम तीम य े यांचे योगदान १४ ट केच आहे. ढोबळमानान े बोलायच े झा यास देशातील
५८ ट के लोकांना देशा या एकंदर संप ीमधील १४ ट केच संप ीचाच वाटा िमळतो .
एवढी अफाट िवषमता आहे. यामुळे शेतीमधील लोक झपाट्याने िबगरश ेती े ात गेले
पािहज ेत. पण तसे हो यासाठी अथा तच औ ोिगक े ातून माला मागणी वाढली पािहज े.
पण शेतीमधील बह तांश मनु यबळ हे अकुशल आहे. हणज े औ ोिगक े ामधे अकुशल
माला मागणी वाढली पािहज े आिण हे हायच े असेल तर औ ोिगक े ात तयार होणा या
उ पाद नाला मागणी वाढली पािहज े. मा आपल े औ ोिगक े िनया तीिभम ुख नस याम ुळे munotes.in
Page 38
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
38 औ ोिगक े ातील उ पादनाला असल ेली मागणी ही ामु यान े देशातीलच लोकां या
आिथ क प रि थतीवर अवल ंबून आहे. यात देशातील बह सं य लोक, जे शेतीवर अवल ंबून
आहेत, यांची यश च इतक कमी आहे क , औ ोिगक उ पादना या मागणीम य े वाढ
हो यामधील तो मोठा अडथळा ठरत आहे. ते हा जर शेतीमध ून लोक औ ोिगक े ात
जायच े असतील तर शेतीमधील लोकांची यश वाढली पािहज े, तरच औ ोिगक
े ातील मालाला मागणी वाढेल. यामुळे औ ोिगक े ात माला मागणी वाढेल आिण
याचा प रणाम हणून शेतीमधील लोक औ ोिगक े ात सामावल े जातील . ीमंत
माणसा या िमळकतीतील वाढ ही उ च कौश या या मनु यबळाची मागणी वाढवत े.
(उदाहरणाथ , तो पैसा या उपाहार गृहात खच होईल तेथील वेटरना देखील इं जी बोलता
येत असत े) पण गरीब माणसा या िमळकतीतील वाढ अकुशल माची मागणी वाढवत े.
शेतीवरील लोकस ं येचा भार कमी कर याचा भावी माग शेती िवकास हाच आहे. ही
लोकस ं या उ ोग े ात वळवली जा यासाठी आव यक कौश य े लोकांना दे याचा
काय मही िततकाच मह वाचा . अमे रका, कॅनडा, चीन यासार या देशांचा अनुभव हेच
सांगतो. चीनम य े तर दा र ्य िनमू लनातील जवळजवळ ८० ट के वाटा हा शेती
िवकासाचा होता.
४.२ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण स ंक पना
जिमनाच े िवभाजन (Sundivision of Land )
मुळातच भारतीय श ेतजिमनीची वाटणी िवषम व पाची झाली आह े. सुमारे ५० ट के
कुटुंबा या वाटयाला एका ह े टरप े ा कमी जमीन आली आह े. जिमनीच े लहान लहान त ुकडे
बह सं य श ेतक या ं या वाटयाला आल े आहेत. िशवाय अशा त ुकड्यांचेही आ ंतरिवभाजन
होत आह े. एका या मालक या जिमनीच े िभ न लोकात ज े िवभाजन घट ून येते याला
िवभाजन िकनवा उपिवभाजन (Subdivision ) असे हणतात .
या कार या िवभाजनाची िनरिनराळी कारण े सांग यात य ेतात.
जिमनीच े अपख ंडन (Fragmentation of Land )
विडलोपािज त जमीन वारसदाराम य े वाटलीजात े, परंतु ही जमीन सार या स ुिपकत ेची
नसते. काही जमीन जा त स ुपीक तर काही कमी स ुपीक असत े. काही जमीन
बाजारप ेठेजवळ तर काही द ूर असत े, काही जमीन रोडवर तर काही द ूर ड गराळ भागात
असत े. यामुळे येक वारसदार चा ंग या आिण सोयी या जिमनीम य े िह सा मागतो .
यामुळे एका या मालक ची सलग जमीन न राहता ती त ुकडया - तुकडयाम य े िनरिनरा या
िठकाणी िवभागली जात े. एकाच य या जिमनीच े असे िनरिनरा या िठकाणी त ुकडे
पाड या या ि य ेला अपख ंडन अस े हणतात . िवभाजना माण ेच अपख ंडन ही द ेखील एक
ि या आह े. अपख ंडना या ि य ेम ये एका य या मालक ची जमीन इत ततः
िवखुरलेली असत े. या ि य ेत जिमनीच े फारच लहानलहान त ुकडे पडत असतात . अशा
तुकड्यांवर मशागत करण ेदेखील कठीण होऊन जात े. िवभाजनाप े ाही अपख ंडनाच े जा त
िवप रत प रणाम होत असतात .
munotes.in
Page 39
शेतजमीनी वरील लोकस ं येचा भार
39 ४.३ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कारण े
आंतरिवभाजन िक ंवा िवभाजनाची कारण े :
(१) लोकस ं येची वाढ :
मागील काही वषा त देशा या लोकस ं येत मोठया माणावर वाढ झाली . यामुळे शेतीवरील
लोकस ं येचा भार वाढला . लहानशा जिमनीवर ह क मागणा या वारसदारा ंची सं या वाढत
गेली आिण श ेतीचे िवभाजन होत ग ेले.
(२) वारसा ह काचा कायदा :
देशातील लोका ंसाठी वारसाह काच े कायद े चिलत आहेत. अशा काय ान ुसार विडला ंची
संप ी सव मुलाबाळा ंना सार या माणात िमळत असत े. या काय ाम ुळे विडलोपािज त
जिमनीच े िवभाजन वारसदारा ंम ये होत असत े.
(३) वैयि क वात ं याची व ृ ी :
इं जां या काळात खाजगी मालम ा आिण व ैयि क वात ं य यावर भर द े यात आला .
यामुळे कुटुंबात बाह ेर पडून वत ं हो याची व ृ ी वाढ ू लागली . भारतामधील स ंयु
कुटुंबप दती (Joint Family System ) मोडकळीस आली . येक वारसदार जिमनीवर
ह क सा ंगू लागला आिण व ेगळे हो याची भाषा बोल ू लागला .प रणामतः श ेतीचे लहान
लहान त ुकड्यांम ये िवभाजन होऊ लागल े. शेताचा आकार लहान हो यासाठी िवभाजन ह े
एक म ुख कारण होय .
(४) ह त यवसायाचा हास :
ि िटश काळात ह त यवसाय व ामो ोगाचा हास होत ग ेला. ह त यवसायातील मालाला
कारखा यात तयार झाल े या मालाशी पधा करावी लागली . पध म ये ह तउ ोग िटकाव
ध शकल े नाहीत . यामुळे ह तउ ोग ब ंद पडून बेकारी िनमा ण झाली . सरतेशेवटी अस े
रोजगारिवहीन लोक श ेतीकड े वळल े आिण याम ुळे शेतीचे िवभाजन होत ग ेले.
(५) औ ोगीकरणाचा अभाव :
जिमनी या िवभाजनाच े आणखी एक कारण हणज े ामीण भागात औ ोगीकरणाचा अभा व
होय. देशाम य े मोठया माणावर औ ोिगकरण झाल े असत े तर अस ं य श ेतकरी
कुटुंिबयांना उ ोगध ं ात रोजगार िमळाला असता . यामुळे शेतीवरील लोकस ं येचा भार
कमी झाला असता आिण िवभाजना या ि य ेला आळा बसला असतो .
(६) जिमनीच े आकष ण :
आप या द ेशात जमीन हा क ेवळ संप ीचा िवषय नस ून सामािजक ित ेचा िवषय होय .
या या ंजवळ जा त जमीन या ंची ित ा वाढत अस े आिण आिण भ ूमीिहना ंची अ ित ा
केली जाई . यामुळे आप या मालक ची थोडी तरी जमीन असावी अस े येकाला वाट ू
लागल े. लोक जिमनीचा लहानमोठा त ुकडा िवकत घ ेऊ लागल े. जिमनी या जबरद त
आकष णामध ून िवभाजन वाढत ग ेले.
munotes.in
Page 40
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
40 (७) शेतक या या कज बाजारीपणा :
भारतीय श ेतकरी कजा त ज मतो , कजा त जगतो आिण कजा त मरण पावतो अस े हटल े
जाते. िक येकदा कज फेड यासाठी श ेतक याला आप या जिमनीचा त ुकडा िव कावा लागतो
िकंवा गहाण ठ ेवावा लागतो . कावेबाज सावकारा ंनी शेतक या ंना फसव ून या ं या जिमनीचा
काही भाग िगळ ंकृत केला श ेतक या ं या कज बाजारीपणाम ुळे िवभाजनाची ि या वाढत
जाते.
(८) क टुंिबक जबाबदारी :
शेतकरी क ुटुंब मुखावर अन ेक कौट ुंिबक जबाबदा या असतात . जसे मुलामुलीचे िश ण ,
ल नकाय , कुटुंबातील घटका ंचे आरो य इ यादी . कुटुंबावर काही स ंगी अपघात , मृ यू
यासारखी स ंकटे ओढवतात . ते हा स ंकटांना त ड द े यासाठी तस ेच कौट ुंिबक जबाबदा या
पार पाड यासाठी फार मोठया रकम ेची गरज असत े. अशाव ेळी शेतकरी आप या जिमनी चा
काही िह सा द ुस यास िवक ून आपली गरज भागिवतो . यामुळे िवभाजनाची ि या वाढीस
लागत े.
४.४ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण प रणाम
िवभाजन व अपख ंडनाच े दु यप रणाम :
शेतीचे िवभाजन अपख ंडन ि या ंचे अनेक दु यप रणाम भोगाव े लागतात .
(१) लागवडी या खचा त वाढ : एका या मालक या जिमनीच े तुकडे िनरिनरा या भागा ंत
िवखुरलेले असतात . यामुळे लागवडी या खच जा त होतो . येक तुकड्यावर ब ैल,
अवजार े, िमक व इतर साम ी याची लागत े. यासाठी व ेळ लागतो आिण खच
वाढतो . िनरिनरा या त ुकड्यांवर मशागत करण े व देखरेख ठेवणे कठीण होऊन जात े.
(२) जिमनीची अप यय : शेतजिमनीच े िवभाजन आिण अपख ंडन याम ुळे जिमनीचा
अप यय होत असतो . येक शेता या त ुकडयाभोवती क ुंपण घालण े, पायवाटा आिण
र ते यासाठी जागा सोडण े आव यक असत े. याम य े जमीन वाया जात े. लगत या
दोन त ुकड्यांम ये कुंपण आिण पायवाटा नसतील तर स ंबंिधत श ेतक याम य े नेहमी
भांडणे होत असतात . िवभाजन आिण अपख ंडनाम ुळे सुंमारे २० ट के जिमनीचा
अप यय होत असावा असा अ ंदाज आह े.
(३) मभा ंडवलाचा अप ुरा वापर : येक शेतक याला श ेती वाह यासाठी वतः काम
करावे लागत े तसेच िकमान दोन ब ैल ठेवावे लागतात . एक श ेतकरी आिण दोन ब ैल
यां या श चा प ुरेपूर वापर यावयाचा झा यास कोरडवाह ची स ुंमारे २० एकर सलग
जमीन सलग जमीन हवी , यापे ाही कमी जमीन अस ेल तर मश चा व ब ैलांचा
पुरेपूर वापर करता य ेणार नाही . अशाव ेळी मभा ंडवलाचा वापर कमी होईल . ता पय .
िवभाजन आिण अपख ंडनाम ुळे म, बैल, अवजार े, इ याद चा यो य वापर करता य ेत
नाही. munotes.in
Page 41
शेतजमीनी वरील लोकस ं येचा भार
41 (४) आधुिनक स ुधारणा अश य : जिमनीची लहानसहान त ुकड्यात िवभागणी झा याम ुळे
िविहरी बा ंधणे, कालव े काढण े, ॅ टर व इतर य ं ाचा वापर करण े, नवीन बी -िबया या ंचा
वापर करण े इ यादी गो ी श य होत ना ही. शेतीम य े आध ुिनक त ं ाचा वापर करता
येत नाही . यामुळे उ पादकत ेवर िवप रत प रणाम होत असतो .
४.५ शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कमी कर या साठी
उपाय
िवभाजन व अपख ंडनावर उपाययोजना :
िवभाजन व अपख ंडनाच े दु यप रणाम टाळ यासाठी खालील उपाय स ुचिव यात य ेतात.
(१) वारसा ह क काय ात बदल करण े : विडलोपािज त जमीन सव अप या ंना सारखी
वाटावी अस े वारसाह क कायदा सा ंगतो. या काय ाम य े दु ती कर यात यावी
आिण विडला ंची जमीन फ ज े मुलाला द े यात यावी . असे झाल े तर िवभाजन व
अपख ंडनाला आपोआप आळा बस ेल. हातपाय िकतीही चा ंगला असला तरी
भारतामधील चिलत सामािजक आिण राजक य णाली ला तो मा य होईल अस े
वाटत नाही .
(२) संयु लागवड प ती : वारसा ह कान ुसार जिमनीची िवभागणी कागदोप ी
वारसदाराम य े हावी पर ंतु जमीन कस या या ीन े ती एक राहील अशी
काय ा ार े तरतूद करावी . अशी तरत ुदीमुळे एका क ुटुंबांची जमीन सलग राहील आिण
सव वारसदा र संयु री या ती जमीन वाहतील . संयु लागवडीचा उपाय त वतः
चांगला आह े; परंतु एका क ुटुंबातील वारसदार ग ु यागोिव ंदाने विडलोपािज त शेती
करतील याची स ुतराम श यता नाही . भावाभावा ंत ेष, हेवेदावे, मतभेद व ग ैरिव ास
असताना स ंयु लागवड कदािप यश वी होणार ना ही.
(३) शेतजिमनीच े रा यीकरण : िवभाजन व अपख ंडन यावर एक जालीम उपाय आह े
आिण तो हणज े संपूण शेतीचे रा यीकरण झाल े हणज े िवभाजन आिण अपख ंडनाचा
च उ वणार नाही . रा ीयीकरणान ंतर साम ुिहक श ेतीचा अवल ंब करता य ेईल. परंतु
भारतात श ेती या रा यीकरणाला ती िवरोध आह े.
(४) सहकारी श ेती : साव जिनक श ेती आिण यि गत श ेती या ंचा स ुवण म य हणज े
सहकारी श ेती होय . या श ेतक या ंची शेती लाग ून आह े. अशा ठरािवक े फळा या
लोकांनी एक य ेऊन सहकारी त वावर श ेती करावी , हणज े जिमनीच े तुकडे
पड या या च िनमा ण होणार नाही . याम य े कागदोप ी व सरकारी द री य ेकाची
जमीन या या नावावर दाखिवली जात े; हा उपाय अितशय चा ंगला आह े; सहकारात
द री य ेकाची जमीन या या नावावर दाखिवली जात े; हा उपाय अितशय चा ंगला
आहे; सहकारात सचोटी , ामािणकपणा , सलोखा , सामंज य व पर परा ंवर िव ास या
सदगुणांचा अभाव भारतीय लोका ंम ये आढळ ून येतो याम ुळे केले सहकारी श ेतीचा
योग फसला आह े. munotes.in
Page 42
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
42 (५) जिमनीच े एक ीकरण िक ंवा तुकडेबंदी (Consolidation of Holdings ) :
एका या मालक ची िक ंवा वािहवाटीखाली असल ेली इत ततः पसरल ेली जमीन एका
िठकाणी आण याचा उप माला त ुकडेजोड, एक ीकरण अस े हणतात . हे एक ीकरण
िकंवा संघटन श न े, काय ा ार े, व छ ेने अथवा सहकारी त वावर होऊ शकत े.
याला काही िठकाणी चकब ंदी अस ेही हणतात . एका श ेतक या या मालक ची िविवध
िठकाणची जमीन एका िठकाणी आणता य ेत नाही , परंतु एकम ेकां या श ेतालगत या
तुकड्याची व छ ेने अदलाबदल कर याची अ यथा भ ूधारकाची तयारी अस ेल तर
जिमनीच े एक ी करण सहज आिण स ुलभ होत े. सरकार काय ा या मा यमात ून अस े
एक ीकरण स न े घडव ून आण ू शकत े. एक ीकरणा या बाबतीत प ंजाब, उ र द ेश,
म य द ेश आिण बडोद े सं थान या द ेशात एक ीकरण मोठया माणावर सफल झाल े
आहे.
(६) तुकडेजोड : तुकडेजोडीचा काय म दोन कारा ंनी हाती घ ेतला जातो . पंजाब व उ र
देश या रा या ंत य ेक गाव या जिमनीची फ ेरआखणी कर याची प ती
वीकार यात आली आह े. खेड्या या सव जिमनीची सव कष पाहणी करावयाची , नंतर
सरासरी एका एकराच े चौकोन पाडायच े व ते खात ेदारांना ावयाच े; यांना पूव पे ा
कमी जमीन िमळ ेल या ंना नुकसान भरपाई ावयाची , असा हा काय म आह े. हा
अितशय खिच क आह े. तरी प ंजाबात या काय माची ख ूपच गती आह े. दुसरी प ती
हणज े, आहे याच त ुकड्यांचे एक ीकरण करावयाच े व या ीन े आव यक त ेवढी
मालक ह काची अदलाबदल करावया ची. महारा , गुजरात , म य द ेश वग ैरे बह तेक
रा या ंत हीच प ती अ ंिगकार यात आल ेली आह े. जिमनीची तवारी कमीअिधक
अस यान े तुकड्यांची अदलाबदल करताना काही खात ेदारांचे नुकसान होत े. यांना
नुकसानभरपाई द े याची तरत ूद सव रा या ंत आह े. तुकडेजोडी या काय माचा दर
एकरी खच िबहारम य े सरासरी . २३.१५, तर कना टक म य े सरासरी . १.६०
आला . सु वाती या काळात खच जा त होता , नंतर तो कमी होऊ लागला .
बडोद े सं थान :
एक ीकरण िक ंवा स ंघटनाचा पिहला य न १९२७ म ये बडोद े सं थानम य े
काय ा ार े कर यात आला . पंजाब : सहकारी त वावर जिमनी या एक ीकरणाचा
योग प ंजाबम य े यश वी ठरला . कारण या देशात यासाठी अन ुकूल वातावरण होत े.
या द ेशात एक ीकरणाचा कायदा १९३६ म ये मंजूर कर यात आला . अव या तीन
वषा त ३ कोटी एकर जिमनीप ैक १ कोटी एकर े फळा या त ुकड्याचे एक ीकरण
कर यात आल े. पंजाब आिण ह रयाणा या द ेशात एक ीकरणाच े काय आता
जवळपास प ूण होत आह े. म य द ेशम य े १९२८ म ये चकब ंदी िक ंवा तुकडेजोड
कायदा पास कर यात आला . म य द ेशम य े चकब ंदीची योजना फारच यश वी झाली
आहे. सन १९७२ पावेतो ३० लाख १८ हजार जिमनीच े एक ीकरण कर यात आल े.
महारा : मुंबई रा यात एक ीकरणाचा कायदा १९२७ म ये पास कर यात आला .
या काय ान ुसार श ेताचा यो य आकार ठरिव याचा अिधकार सरकारला द े यात
आला . स या या महारा रा यात माच १८८५ पावेतो १.७५ कोटी ह े टर जिमनीच े
एक ीकरण कर यात आल े. munotes.in
Page 43
शेतजमीनी वरील लोकस ं येचा भार
43 (७) लोकस ं या उ ोग े ात वळवणे : शेतजिमनीवरील वाढता भार कमी करावयाचा
असेल तर श ेतीवर अवल ंबून असल ेली लोकस ं या इतर उ ोग े ात वळिवण े गरजेचे
आहे. आज अन ेक ामीण उ ोग स ु कर यास वाव आह े. ामीण भागात स ं था मक
पतपुरवठ्याची सा धने उपल ध आह ेत. याखेरीज वत ं पण े शेती पूरक यवसाय
करणे देखील सोयीच े आहे.
(८) समूह / गट श ेती : जिमनीच े सात यान े होत असल ेले िवभाजन /तुकडे लोकस ं यावाढी
बरोबरच श ेतीची धारण मता िदवस िदवस कमी होत चालल ेली आह े. कृिषगणन े या
कािशत क ेले या सन २०१० -११ या अहवालान ुसार महारा ात सन १९७० -
१९७१ या वष असल ेले ४.२८ हे टरची धारण मता सात यान े कमी होऊन सन
२०१० -२०११ म ये ती १.४४ हे टर ित खात ेदार इतक कमी आह े. काही
िठकाणी तर ती ११ ते १५ गुंठे इत या कमी आकारावर श ेती कस यासाठी सलग े
िश लक रािहल ेले आहे. अशा प रि थतीत एवढ ्या छोट ्या े ावर श ेती क न व
आिथ क ्या िकफायतशीर उ पादन घ ेणे अ य ंत िजिकरीच े ठरत आह े. या सव
सम या ंवर साम ुहीक श ेतीप दती ार े व एक क े या जाणा -या े ामुळे गटांम ये
आधुिनक त ं ान द ेणे सोईच े ठरते.
मिहला गट शेती
https://www.agrowon.com
४.६ सारांश
भूधारण े ाचे फार लहान त ुकडे झा यान े उ पादनात अडथळा य ेतो. हणून तुकडे आहेत
यापे ा लहान होऊ नय ेत, या ीन े ितब ंधक उपाययोजना करण े व आह े, या त ुकड्यांचे
श य िततक े एक ीकरण क न य ेक त ुकड्याचे सरासरी े फळ वाढिवण े.
वातं य ा ी पूव तुकडेबंदी व तुकडेजोडीच े कायद े मुंबई, पंजाब, म य द ेश, हैदराबाद व
संयु ांत या ा ंतात होते. पिह या योजन ेनंतर ओ रसा , पि म ब ंगाल, राज थान ,
िहमाचल द ेश, आं द ेश, िबहार, कना टक, आसाम , ज मू व का मीर या रा या ंत कायद े
झाले. जेथे जुने कायद े होते, या रा या ंतही स ंबंिधत काय ा ंत खूप सुधारणा झा या . तरी
खरेदी िव , गहाणवट , कूळे व िहंदू एक क ुटूंबातील स ंप ीची िवभागणी या कारणा ंमुळे
परत त ुकडीकरण वाढत े असे िदसत े.
munotes.in
Page 44
ामीण िवकासातील वल ंत सम या
44 ४.७ वा याय
१) लोकस ं या वाढमुळे शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कसे होते ते
सिव तर िलहा.
२) शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कारण े सिव तर िलहा.
३) शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण प रणाम Iची आढावा या.
४) शेतजिमनीच े उपिवभाजन आिण त ुकडीकरण कमीकर या साठी उपाय सुचिवण े
४.८ संदभ सूची
1. Rural Urban India -Imbalance in Growth Mr. M. L. Maurya, Shree
Publishers and Distributers - 2008
2. Population and Poverty in Developing WorldMaunibal Singh2002.
3. The Economy of Maharashtra, Changing Structure and Emerging
Issues Dr. B. L. Mungekar, Dr. Ambedk ar Institute of Social and
Economic Change, Mumbai.
4. Migration and Economy - Global and Local Dynamics - Edt. Lillian
Targer. www.altamirapress.com
5. ामीण अथ शा एव सहका रता सविलया िबहारी वमा , िव कमा पि लकेश स, न वी
िद ली .
6. जागितक करण सम या आशय आिण अन ुभव, खरे सी. प. िदलीप राज काशन , पुणे.
7. भारतातील ामीण औ ोगीकरण , यशवंत पंिडतराव , ंथाली.
munotes.in
Page 45
45 ५
थला ंतर - कार , कारण े आिण उपाय
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ थला ंतरा या या या
५.३ थला ंतराचे कार
५.४ थला ंतराची कारण े
५.५ थला ंतराचे प रणाम
५.६ थला ंतर था ंबिव यासाठी उपाय
५.७ सारांश
५.८ वा याय
५.९ संदभ सूची
५.० उि े
थला ंतर स ंक पना समज ून घेणे.
थला ंतरा या कारा ंचा अ यास करण े.
थला ंतराची कारण े जाणून घेणे.
थला ंतराचे प रणाम अ यासण े आिण थला ंतर उपाया ंची माहीती क न घ ेणे.
५.१ तावना
िविवध कारणा तव नाग रक आपल े राहात े घर आपला द ेश आिण स ंगी आपला देशही
सोडून इतर पर या द ेशाम य े वा त यास जातात . ही ि थती मन ु य ा या ंम ये अगदी
इितहास का ळापासून चिलत आह े. या काराला थला ंतर अस े हणतात . काही
देशाम य े बाहे न माणस े या द ेशात य ेतात तर काही द ेशातून माणस े इतर बाह ेर
जातात . या देशातून माणस े बाहेर जातात या द ेशात रोजगार िक ंवा सामािजक
राजक य िनमा ण झाल ेले असतात िक ंवा िश णासाठी नाग रक इतर जात असतात . munotes.in
Page 46
ामीण िवकासातील वलंत सम या
46 या द ेशात लोक बाह े न य ेतात या द ेशा या बाबतीत िवचार करावयाचा झा यास त ेथे
एकतर रोजगार स ंधी मोठ ्या माणात उपल ध झाल े या असतात तस ेच शै िणक स ंशोधन
सं थांची वाढ उ म झाल ेली असत े. नागरी स ुिवधाही बह ता ंश उ म कार े िकंवा चा ंग या
माणात उपल ध झाल े या असतात .
लोकस ं येची वाढ िक ंवा लोकस ं या कमी होण े हीसु ा थला ंतरासाठी कारणीभ ूत होऊ
शकते. उदा. लोकसं येची नैसिग क वाढ अस ेल तर थला ंतर बह धा होणार नाही . परंतु
लोकस ं येची वाढ भरमसाठ अस ेल तर वाढ या लोकस ं येत िनवारा , रोजगार अशा
सम या ंना सामोर े जाव े लागत े, यातून लोकस ं येचे थला ंतर होत असत े. अशा कार े
लोकस ं येचे थला ंतर सात यान े सु असत े.
५.२ थला ंतरा या या या
१) थला ंतर हणज े एका जाग ेव न द ुस या जागेत इतर कोण याही िठकाणी जाण े होय.
२) संयु रा स ंघ :
एका भौगोिलक िठकाणापास ून दुस या भौगोिलक िठकाणापय त केलेली हालचाल हणज े
थला ंतर. मूळ िठकाणापास ून इतर िठकाणी हलिवल ेले मु काम या ला थला ंतर हणता
येईल.
३) केनेथ कोम ेथेर :
एका भौगोिलक िवभागामध ून दुस या भौगोिलक िवभागात दीघ काळ िकंवा अ प
काळाक रता िनवास कर या या ह ेतूने य अथवा मानवी सम ूह जातो अथवा याची
हालचाल होत े याला थला ंतर अस े हणतात .
४) लोकस ं या शा :
लोक ज े हा एका द ेशातील वा त य सोड ून दुस या देशात दीघ काळ िकंवा कायम
िनवासाक रता जातात याला थला ंतर अस े हटल े जाते.
अशा कार े मानव व ैयि क पात ळीवर अथवा साम ूिहक पात ळीवर आपल े जीवनमान अिधक
आनंदी-सुखकर बनिव यासाठी थला ंतर करत असतो . आपल े जीवनमान ज ेथे सुखाने
घालवता य ेईल या जाग ेत तो वा त याला ाधा य म द ेतो. ब याचवेळा रोजगारासाठी
मानव थला ंतर करत असतो . अशा व ेळी तो बह तक न शहरा ंचा आधार घ े याचा य न
करतो . शहरात राहाताना याच े जीवन स ुखी होईलच अस े नाही . फ याला
जग यासाठी या उ प नाची हमी िम ळते ही या या ीन े मह वाची स ुरि तता असत े.
काही व ेळा नोकरी िनिम थला ंतर घडत े हे थला ंतर ामीण आिण शहरी अशा व पात
असू शकत े. नोकरी िक ंवा धंदा हे जग यासाठी या आिथ कतेचे मह वाच े साधन असत े.
यामुळे य ला ज ेथे नोकरीची स ंधी उपल ध असत े तेथे जावे लागत े.
munotes.in
Page 47
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
47 ५.३ थला ंतराच े कार
थला ंतर हे ामु यान े आिथ क, सामािजक , राजक य , सां कृितक कारणा ंनी होत असत े.
या संदभा त थला ंतराचे कार प ुढील माण े प करता य ेईल.
५.३.१ एका द ेशातून दुस या देशात होणार े थला ंतर :
एका द ेशातून दुस या देशात होणार े थला ंतर ाम ु यान े रोजगारासाठी असत े िकंवा या
देशात वा त य कर या या उ ेशाने अस ू शकत े. उ च राहणीमानासाठी काही लोक
परदेशात थला ंतर करतात . उदा. भारतातील काही उ च उ प न गटा ंचे नाग रक उ च
जीवनमानाचा अन ुभव घ े यासाठी िक ंवा उ च राहणीमानात जीवन जग यासाठी अम े रका,
इं लंड, ांस या द ेशात जाऊ वा त य करतात . याला एका द ेशातून दुस या देशात होणारी
थला ंतर हणता य ेईल.
५.३.२ एका द ेशातून दुस या देशात होणार े थला ंतर :
देशांतग त होणार े हे थला ंतर असत े. नाग रक आपला द ेश सोडून दुस या देशात
वा त यास िक ंवा रोजगारास जातात याला एका द ेशातून दुस या देशात होणार े
थला ंतर अस े हणतात . उदा. िबहार , उ र द ेश, म य द ेश, राज थान या रा यात ून
बह सं य मज ूरवग रोजगारासाठी महारा रा यात आल ेला िदसतो . तेथे पुरेशा रोजगाराची
सोय नस याम ुळे हे नाग रक द ेशांतग त थला ंतर करताना िदसतात .
या थला ंतराला राजक य आिण सामािजक कारण े देखील अस ू शकतात . स या काि मर
सार या द ेशात अशा ंतता आह े. नाग रका ंचे जीवनमान भािवत झाल े आह े. या
कारणा ंमुळे नाग रक आप या स ुरि त जग याचा ामु यान े िवचार करतात .
५.३.३ नैसिग क आप ीत होणार े थला ंतर :
एखा ा द ेशात सात यान े नैसिग क आप ी य ेत असतील तर नाग रका ंना आपल े जीवन
सुरि त वाटत नाही . अचानक भ ूकंप आला तरीही नाग रक भयभीत होऊन आपला प रसर
सोडून इतर जा याचा य न करतात . या थला ंतराला ाथिमक थला ंतर अस ेही हटल े
जाते. पूर, भूकंप, ओला आिण कोरडा द ु काळ, भू खलन , पाणी ट ंचाई ही काही न ैसिग क
आप ीची मह वाची उदाहरण े आहेत.
https://hindivivek.org munotes.in
Page 48
ामीण िवकासातील वलंत सम या
48 ५.३.४ स च े थला ंतर :
ब याचवेळा सरकार िवकासासाठी अन ेक क पा ंचे िनयो जन करत े. अशाव ेळी भू-संपादन
करावे लागत े. हे भूसंपादन करताना सदर जिमनीवरील मानवी व ती स न े हटवली जात े.
याला स च े थला ंतर अस े हणतात . राजक य कारण े ही या थला ंतराची म ुख कारण े
असतात .
एखा ा द ेशा या सरकारन े ह पार करण े, गुलाम कर यासाठी पकड ून नेणे ही स ु ा
स या थला ंतराची उदाहरण े आहेत.
सरकार ज े हा िवकासाच े क प घ ेते ते हा नाग रका ंना स च े थला ंतर करायला लावत े.
उदा. गुजरात रा यात नम दा सागर क प उभार यात आला . या क पाम ुळे गुजरात,
महारा आिण म य द ेश या तीन रा याती ल लाखो आिदवासी बा ंधवांना थला ंतर कराव े
लागल े. महारा ा या सातारा िज ात बा ंध यात आल े या कोयना धरणा या पाणलोट
े ातील नाग रका ंना स च े थला ंतर कराव े लागल े होते.
५.३.५ मु िकंवा ऐि छक थला ंतर :
ब याचदा य नावी याची ओढ हण ून िकंवा साहस हण ून थला ंतर करतात याला म ु
िकंवा ऐि छक थला ंतर अस े हणतात . अशा व पाच े थला ंतर करणा या य एखाद े
साहस िक ंवा छंद जोपास यासाठी एका द ेशातून दुस या देशात िक ंवा एका द ेशातून दुस या
देशात वा त यास जातात व त ेथे ता प ुरते अथवा कायम व पी िनवास थान करतात
याला म ु िकंवा ऐि छक थला ंतर अस े हटल े जाते.
५.३.६ सामूिहक थला ंतर :
अशा व पाच े थला ंतर हे ामीण भागात ाम ु यान े आढळते. शेती हंगाम स ंप यान ंतर
नाग रक या िठकाणी कामाची उपल धता असत े अशा प रसरात थला ंतर करता त. पु हा
शेतीची काम े सु झाली क गावात परत य ेतात.
https://marathi.abplive.com
काही वेळा दु काळस श प रि थतीत द ु काळाची सम या कमी होईपय त लोक इतर
थला ंतर करतात याला ह ंगामी थला ंतर अस े हणतात . उदा. नगर िज ात अथवा
पि म महारा ात ऊसका पणी या ह ंगामाप ुरते लोक इतर िज ात ून येतात. एका अ गत munotes.in
Page 49
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
49 देशातून मोठ ्या स ं येने गत द ेशात थला ंतर होत े यास साम ूिहक थला ंतर अस े
हणतात .
५.३.७ साखळी थला ंतर :
काहीव ेळा ट याट यान े थला ंतराचा ओघ िविश िदश ेने सरकताना आढ ळतो, याला
साखळी थला ंतर अस े हणता य ेते. उदा. एखा ा ख ेड्यातून ताल ु या या गावी त ेथून
िज हा क ापय त, तेथून ांताची राजधानी अशी साख ळी िदसून येते. तसेच या साख ळीत
थम काही लोक थ ंलातर करतात त े िम व नात ेवाईका ंना थला ंतरास उ ु करतात .
अशा कार े अनेकांचे साख ळी थला ंतर होत असत े.
५.३.८ ामीण त े ामीण थला ंतर :
भारतासार या श ेती अथ यव था असल े या द ेशा या ामीण भागात सव च िठकाणी
शेतीला अन ुकूल प रि थती नसत े काही िठकाणी ितक ूल प रि थतीही असत े. उदा.
पा याची यव था या प रसरात असत े या प रसरात श ेतीला अन ुकूल प रि थती असत े
या प रसरात इतर ामीण भागातील नाग रक श ेती या कामासाठी थला ंतर करतात
याला ामीण त े ामीण थला ंतर अस े हणतात .
५.३.९ ामीण त े शहरी थला ंतर :
ामीण भागात रोजगार उपल ध नस यान े नाग रक रोजगारासाठी शहराकड े थला ंतर
करतात याला ामीण त े शहरी थला ंतर अस े हणतात . कोकणातील नाग रका ंना
थािनक िठकाणी रोजगार नस याम ुळे यांनी मुंबई शहरात रोजगारासाठी थला ंतर केले.
तेथे यांना रोजगाराची स ंधी उपल ध झाली याम ुळे यां या जीवनास थ ैय िमळ यास
मदत झाली .
५.३.१० थािनक थला ंतर :
हे थािनक पात ळीवर होणार े थला ंतर असत े. उदा. एका गावात ून दुस या गावात होणार े
थला ंतर. उदा. गावात ून ताल ु या या िठकाणी िक ंवा िज ा या िठकाणी राहावयास
जातात . मानवाची आिथ क उ नती झाली क याची राहणीमान स ुधारते. या या
राहाणीमानान ुसार याला गावात नागरी स ुिवधा उपल ध होत नाहीत याम ुळे ही मंडळी
आप या गावापास ून जव ळ असणाया तालु या या गावी िनवासासाठीची यव था करतात
यालाच थािनक थला ंतर अस े हणतात .
५.३.११ नागरी त े नागरी थला ंतर :
साधारणपण े नागरी त े नागरी थला ंतर या कारात नाग रक लहान शहराकड ून मोठ ्या
शहराकड े थला ंतर करतात . नोकरीतील बढती , नागरी स ुिवधांची उपल धता याचबरोबर
शहरीभागात क रअर या िम ळणा या चांग या स ंधी उ प न वाढ जीवन अिधक सम ृ
कर या या अप े ा याम ुळे लोक छोट ्या शहराकड ून मोठ ्या शहराकड े िनवासासाठी
आकिष त होतात . िशवाय मोठ ्या शहरा ंम ये जीवन जग यासाठी या सव सुिवधा सहज
उपल ध असतात . munotes.in
Page 50
ामीण िवकासातील वलंत सम या
50 ५.३.१२ आिदवासी भागात ून शहरी भागात होणार े थला ंतर :
आिदवासी बा ंधव दया खो यात वा त य करतात . यांचे जीवन िनसगा वर अवल ंबून असत े.
नागरी स ुिवधांचा अभाव असतो . िनसगा या कोपाम ुळे यांचे जीवन सात यान े भािवत
होत असत े. आिदवासी नाग रका ंना याम ुळे खडतर जीवन जगाव े लागत े. या समाजात
होणाया िश णा या साराम ुळे यांना आपल े जीवन अिधक सम ृ कराव े अशा व पा या
जािणवा ंचा िवकास हो यास मदत होत अस यान े आपला द ुग म िवभाग सोड ून ते शहराकड े
आपल े जीवनमान अिधक सम ृ कर यासाठी थला ंत रत होतात . यामुळे यां या
समाजा या िवकासाबाबतीतही सकारा मक प रणाम झाल ेला िदसतो .
अशा कार े थला ंतराचे कार वरील माण े आहेत.
आपली गती तपासा
१) थला ंतर स ंक पना प करा आिण थला ंतराचे कार सिव तर िलहा .
५.४ थला ंतराची कारण े
थला ंतराचे कार पािह यान ंतर थला ंतरास कोणकोणती कारण े कारणीभ ूत होतात याच े
िवशदीकरण प ुढील माण े आहे.
५.४.१ रोजगारा या स ंधी :
थला ंतराचे हे मह वाच े कारण आह े. नाग रका ंना आपल े जीवनमान अिधक स ुखकर
कर यासाठी रोजगाराची आव यकता असत े. हा रोजगार कायम व पी आिण प ुरेसा
असावा लागतो . या िठकाणी प ुरेसा रोजगार असतो या प रसरात नाग रक मोठ ्या
माणात थला ंतर करत असतात . यात नोकरी आिण यवसाया िनिम थला ंतर होत
असत े.
भारत द ेशाचे उदाहरण यावयाच े झा या स जा तीतजा त रोजगारासाठी होणार े थला ंतर
हे मुंबई शहरात आिण द ेशातील अ य कलक ा , चे नई, है ाबाद अशा शहरा ंम ये होताना
िदसत े. येथे रोजगार उपल ध होईल अशी लोका ंची खा ी असत े.
जागितक करणाबरोबर मोठमोठ ्या बह रा ीय क ंप या आप या द ेशात आ या . या
मा यमात ून बीपीओ या ार े रोजगारा या स ंधी उपल ध झा या . उ चिशि त नाग रका ंना
यामुळे मोठ्या माणात रोजगारा या स ंधी उपल ध झा या . िशि त लोक याम ुळे शहराकड े
रोजगारासाठी अिधक आकिष त झाल े.
५.४.२ उ च िश ण आिण स ंशोधन :
जागितक करणाम ुळे जग जव ळ आले. िविवध े ात श ै िणक आिण स ंशोधनासाठी या
संधी उपल ध झा या . यामुळे ामीण भागातील बौि क पा ता असणारा य ुवा वग उ च
िश ण आिण स ंशोधना या स ंधीचा लाभ घ े यासाठी आप या प रसरात ून या प रसरात
या स ंधी उपल ध आह ेत या प रसरात थला ंतर करतात . िवशेषत: अिलकड े माहीती munotes.in
Page 51
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
51 तं ान े , आरो य , शेतिबयाणी , अवकाश , सागर स ंशोधन अशी िकतीतरी स ंशोधनाची
े े युवा वगा ला या या क रअर ड े हलम टसाठी साद घालत आह ेत, आिण य ुवा वग सु ा
याला सकारा मक ितसाद द ेत आह े.
५.४.३ पया वरणीय घटक :
https://mr .quora.com
देशात पया वरणीय घटक थला ंतराला सात यान े कारणीभ ूत ठ लागल े आह ेत.
आप याकड े कायम व पी पावसाची अिनि तता असत े. यामुळे शेती उ ोगावर याचा
िवप रत प रणाम होतो . नाग रक सात यान े त असतात . जनावरा ं या जीवनावरही याचा
वाईट प रणाम होत असतो . काहीव ेळा पाऊस जा त पडतो . यामुळे िपके कुजून आिण
वाह न जातात . महापुरामुळे ामीण भागातील जनजीवन भािवत होत असत े. भूकंपामुळे
जनजीवन िव क ळीत होत े. याचव ेळा आिथ क अ र ही य ेते यामुळे नाग रका ंना जेथे जीवन
जगणे सुलभ असत े या प रसरात थला ंतरीत हाव े असे वाटत े.
५.४.४ दा र ्य :
ामीण भागातील नाग रका ंना सात यान े दा र ्या या सम य ेला सामोर े जाव े लागत े.
िनसगा ची साथ न ेहमीच सकारा मक िम ळते असे नाही . सरकार दा र ्य िनम ू लनासाठी
य न करत े. परंतु या उप मा ंना पुरेसे यश िम ळतेच अस े नाही. िशवाय था िनक िठकाणी
पुरेसा रोजगार उपल ध नसतो . लोकस ं या वाढीबरोबर रोजगार स ंधी जर वाढ या नाही
तर दा र ्य वाढत राहात े. शेवटी नाग रका ंना खा ीशीर रोजगार या िठकाणी उपल ध
होणार असतो त ेथे थला ंत रत हाव े अशी या ंची भावना होत े. यां या ीन े जगण े ही
मह वा ची असत े. दा र ्य माणसाला जग यासाठीच रोजगाराची स ंधी या िठकाणी
उपल ध आह े या िठकाणी जा यास भाग पडत े.
५.४.५ राजक य घटक :
या प रसरात राजक य अि थरता असत े. शासनाची ग ृहखा याची य ं णा कोलमडल ेली
असत े अशा प रसरातील नाग रक स ुरि त जीवनासाठी इतर थ लांतर करतात . यात
नाग रक द ेशांतग त आिण द ेशाबाह ेरही थला ंतर करतात . एखा ा रा ात जर य ु स श
प रि थती अस ेल अथवा य ु ओढवल े असेल आिण य ु् ाला आ ळा घाल यास शासन
अपयशी ठरत अस ेल तर नाग रका ंना आपली स ुर ा मह वाची वाटत े. एखा ा द ेशात munotes.in
Page 52
ामीण िवकासातील वलंत सम या
52 अंतग त बंडाळी माजली अस ेल आिण राजक य अ थ ैय असेल अशाव ेळी जनता या
प रसरात शा ंतता आह े या प रसरात थला ंत रत होतो .
१९७१ साली प ूव पािक तानात जी राजक य ब ंडाळी झाली त े हा त ेथील हजारो
िनवा िसतांचे ल ढे या ल ढ े भारतात दाखल झाल े. एखा ा द ेशात ह क ूमशाही अस ेल तर या
ह कूमशाही या ज ुलमी रा य यव थ ेला कंटाळून नाग रक इतर थला ंतर करतात . जातीय
दंगली िनमा ण झा या असतील तरीही नाग रक थला ंतराचा माग अवल ंबतात कारण या ंना
आप या जीवनाची स ुरि तता मह वाची वाटत े.
आप याकड े जमातवाद , देशवाद, भािषक वाद , दहशतवा द अशा व पाच े वाद सात यान े
पाहायला िम ळतात. या वादा ंशी सव सामा य जनत ेला काहीही द ेणे घेणे नसत े. सव सामा य
जनतेला आपण आन ंदी जीवन जगाव ेसे वाटत े. हणून अशा व पा या प रि थतीत सव
सामा य जनता स ुरि तेचे िठकाण जग यासाठी शोधत असत े.
५.४.६ आरो य िव षयक कारण े :
येक य ला आपल े आरो य स ु ढ राहाव े असे सात यान े वाटत असत े. शहरी भागात
सात यान े दूषण वाढत आह े. यामुळे याचा आरो यावर िवप रत प रणाम होत आह े.
ामीण भागात श ु िप याच े पाणी उप ल ध नस ेल तर नाग रका ंना अस ं य संसग ज य
आजारा ंना सा मोरे जावे लागत े. अशा प रि थतीत आरो य िवषयक चा ंग या स ुिवधा या
प रसरात उपल ध असतात या प रसरात नाग रक थला ंतर करतात .
अिलकड े शहरातील नाग रक शहरातील द ूषणाम ुळे ामीण भागात िनवासासाठी थला ंतर
क लागल े आहेत. ामीण भागात झाडा ंचे माण मोठ े असत े. यामुळे हवा श ु राहत े. द.
कोकण भागात नाग रका ंनी जंगलांचे संर ण क न वना ंचे माण ब यापैक राखल े आहे. या
प रसरातील हवामानही श ु आह े. येथे कारखा या ंचे माण अगदी नग य आह े. यामुळे
हवा पालट यासाठी शहरातील नाग रक ामीण भागात य ेतात. शु हवा िमळा यामुळे
यां या आरो यावर सकारा मक प रणाम झाल ेला जाणवतो .
५.४.७ सामािजक घटक :
थला ंतरासाठी सामािजक कारण े सु ा कारणीभ ूत होतात . मुले नोकरी यवसायािनिम ,
िश णासाठी , ल न झा याम ुळे इतर राहा यासाठी जातात . मुलां या स ुखासाठी
आईविडला ंनाही आपल े राहात े िठकाण अथवा गाव सोड ून मुले या िठकाणी वा त यास
जातील या िठकाणी जाव े लागत े.
ल न झा यान ंतर म ुलगी या िठकाणी ितला सासर िम ळेल तेथे थला ंत रत होत े. मुला-
मुल ना िश ण आिण रोजगारासाठी द ेशांतग त िकंवा परद ेशातही थला ंतर कराव े लागत े.
५.४.८ िवदेशी वास :
य ची आिथ क प रि थती स म झाली क ितला परद ेशात जाव ेसे वाटायला लागत े. इतर
देशातील राहाणीमान , तेथील िविवध पर ंपरा, वभाव व ैिश ्ये, खा सवयी समज ून या या munotes.in
Page 53
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
53 असे वाटायला लागत े. काही म ंडळी पय टन हण ून जातात . काही अ यास कर यासाठी
जातात . िशवाय रोजगारासाठी स ु ा नाग रक परद ेशात थला ंत रत होतात .
५.४.९ यापाराचा िव तार :
यावसाियक म ंडळी आपला यवसाय आप या द ेशात ि थर झा यान ंतर आज या
लोबलायझ ेशनचा फायदा उठवत आप या यापार अथवा यव सायाचा िव तार परद ेशात
सु ा करतात . आंतररा ीय पात ळीवर अन ेक सेवा उ ोगात सहभागी होतात . उदा. हॉटेल
यवसाय , पय टन, वाहतूक, बँिकंग, िवमा, बांधकाम े , िविवध िवषयास ंबंधीचा स ला ,
सेवा िवषयक मदत क े, वै क य यवसाय या िनिम ान े यावसाया या िव ताराक रता
थला ंत रत होत असतात .
५.४.१० धािम क कारण े :
काही द ेशांम ये अनेक धमा चे नाग रक एक राहातात . राजक य कारणा ंमुळे यां यात
अनेकवेळा मतभेद होत असतात . संगी राजक य द ंगली, यातून िनमा ण होणारा िह ंसाचार
यामुळे नाग रका ंचे जीवन अस ुरि त होत े. अशाव ेळी अ प स ं यांक नाग रका ंना याचा
जा त ास सहन करावा लागतो . अ पस ं यांक नाग रक आप या स ुर ेसाठी स ुरि त
िठकाणी थला ंतर करतात .
काही व ेळा ामीण भागात दिलत सवण वाद उ वतात . अशाव ेळी दिलत समाजाला जीव
धो यात आ याच े सात यान े जाणवत राहात े. हा समाज याम ुळे गाव सोड ून शहरा ंकडे
थला ंतर करतो .
आपली गती तपासा
१) थला ंतर स ंक पना प करा व थला ंतराची कारण े िलहा .
५.५ थला ंतराच े प रणाम
थला ंतराचे अनुकूल आिण ितक ूल अशा दो ही व पाच े प रणाम होत असतात .
अ) अनुकूल प रणाम :
१) आिथ क उ प ना त वाढ :
या भागात रोजगाराची शा ती असत े अशा भागात नाग रक थला ंतर करत असतात . या
प रसरात या ंना रोजगार िम ळा यामुळे यांचे आिथ क उ प न वाढत े. आप या गावातील
नातेवाईका ंना या ं याकड ून पैसे पाठवल े जातात . यां याही जीवनमानावर याचा
सकारा मक प रणा म झा याच े िदसत े.
२) उ ोगध ं ा या वाढीस चालना :
उ ोगध ं ा या वाढीसाठी क ुशल मन ु यबळाची आव यकता असत े. काही भागात क ुशल
मजूर असतात , पण उ ोगध ंदे उपल ध नसतात . या प रसरात उ ोगध ंदे सु कर यास munotes.in
Page 54
ामीण िवकासातील वलंत सम या
54 अनुकूल प रि थती असत े या द ेशात उ ोग स ु करता ना इतर िठकाणाह न क ुशल
मजुरांचा पुरवठा झा यास याचा फायदा सदर उ ोगाला होतो . यामुळे या प रसराची
औ ोिगक ीन े वाढ हायला चा ंगली मदत होऊ शकत े.
३) ज मदरात घट हो यास मदत :
यावेळी रोजगारासाठी थला ंतर होत े याव ेळी यात त ण प ु षांचे माण जा त असत े.
नोकरीसाठी त ण प ु ष ज े हा थला ंतर करतात त े हा त े आपल े कुटुंब गावी ठ ेवून जातात .
याचा प रणाम ज मदरावर जा त माणात होतो . ज मदर याम ुळे घट यास मदत होत े.
४) नैसिग क साधनस ंप ी या यो य वापरास चालना :
काही भाग न ैसिग क साधनस ंप ीन े समृ असतो . परंतु तेथे लोकस ं या कमी असत े. अशा
देशात न ैसिग क साधन स ंप ीची उपल धता प ुरेशी अस ूनही न ैसिग क साधनस ंप ीचा
वापर करता य ेत नाही . या भागात बाह े न थला ंतर होऊन क ुशल मन ु यबळ आ यास
यामुळे या प रसरातील न ैसिग क साधनस ंप ीचा यो य वापर क न घेता येतो. याचा
एकंदर प रणाम या प रसराच े उ प न वाढत े. नाग रका ंचे राहाणीमान वाढ यासाठी मदत
होते. देशा या स ु ा रा ीय उ प ना या वाढीला चालना िम ळू शकते.
५) तांि क ानाचा िवकास हो यास मदत :
या िठकाणी रोजगारा या स ंधी पुरेशा माणात उपल ध असतात . अशा द ेशात क ुशल
मनु यबळ थला ंतर करत असत े. यात शा , तं ाचाही समाव ेश असतो . कुशल
कारागीर म ंडळी या प रसरात जातात . याचबरोबर ता ंि क िश ण द ेणा या सं थांचाही
िवकास होतो . यामुळे तं ाना या गतीला चा ंगली चालना िम ळते. याचा एक ंदर
सकारा मक प रणाम द ेशा या िवकासावर होतो .
६) िविवध स ं कृत चा िमलाफ :
थला ंतराचा हा एक चा ंगला सकारा मक प रणाम आह े. यामुळे िविवध स ं कृतीची म ंडळी
एक य ेतात. एकमेकां या स ं कृतीची एकम ेकांत देवाणघ ेवाण करतात . यामुळे मानवी
जीवन अिधक सम ृ हो यास चा ंगली मदत होत े. नाग रका ंचे आपापसातील मतभ ेद,
एकमेकां या स ं कृतीिवषयीच े यूनगंड कमी होतात . एकमेकां या स ं कृतीमधील चा ंग या
गो ीची ओ ळख होत े.
७) परक य चलन िनधी :
जे हा आप या द ेशातील नाग रक इतर द ेशात रोजगारासाठी थला ंतर करतात , ते हा त े
तेथून आप या घ र या म ंडळीना पैसे पाठवतात . यामुळे आप या द ेशात परक य चलन
ये यास चा ंगली मदत होत े. देशातील परक य चलनाची ग ंगाजळी वाढते. देशा या
अथ यव थ े या ब ळकटीकरणासाठी हा मह वाचा सकारा मक घटक हण ून न द करता
येईल.
munotes.in
Page 55
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
55 ब) ितक ूल प रणाम :
१) बुि मंतांचे देशाटन :
देशात ता ंि क, वै ािनक आिण इतर व पाच े कौश य आल े या य या ग ुणव े माण े
यांना क रअर या स ंधी उपल ध होत नसतील तर ब ुि मान लोक परद ेशी थला ंतर
करतात . यामुळे आप या द ेशातील क ुशल मन ु यबळ परदेशात जात े याला Brain Drain
असेही हणतात . ही मंडळी या द ेशात जातात या द ेशा या फायदा होतो . यां या
मायदेशाचे नुकसान होत असत े.
२) सामािजक सम या वाढ यास चालना :
थला ंतरामुळे नाग रक इतर जातात त े या प रसरात जातात या प रसरात सामािजक
सम या वाढायला चालना िम ळते. या प रसराची लोकस ं या वाढत े. नागरी स ुिवधांवर
याचा मोठा ताण पडतो . लोकस ं या वाढ याम ुळे झोपडपट ्यात वाढ होत े. गु हेगारीच े माण
वाढते. िविवध व पा या आजारा ंना आम ं ण िम ळते. अंमली पदाथा ची त करी व स ेवन
वाढते. अनैितक ध ंदे वाढतात . यामुळे सामािजक सम या वाढतात . शहरातील झोपडप ीत
बकालपणा वाढतो . मानवाला स ुखी जीवन िम ळ याची शा ती राहात नाही . थला ंतरामुळे
याने सुखाने जग याची धरल ेली मिनषा फोल ठरत े. असे िच बया च िठकाणी पाहायला
िमळते.
३) मानसशा ीय सम या िनमा ण होतात :
जे हा य थला ंतर करत असत े ते हा ितला आपल े कुटुंब, आपला प रसर सोड ून नवीन
वातावरणात जाव े लागत े. नवीन वातावरणात बया चवेळा जीवन स ुरि त वाटत नाही .
एकटेपणा जाणवतो . कुटुंबाची आठवण य ेत राहात े. अशा व पा या मानसशा ीय
सम या ंना सामोर े जावे लागत े.
४) पायाभ ूत सुिवधांवर ताण य ेतो :
थला ंतरामुळे लोकस ं या वाढत े. या भागात थला ंतर होत े या भागातील पायाभ ूत
सुिवधांवर मोठा ताण पडतो . नाग रका ंना नागरी स ुिवधांपासून वंिचत राहा याची व ेळ येते.
काही शहरी भागात झोपडप ी वाढत े. कचरा आिण सा ंडपाणी यव थापन ,
मलिन सारणाचा अिधक ती होतो . नाग रका ंना पुरेसे शु पाणी िम ळत नाही .
५) थला ंत रता ं या िवषयी थािनका ंना श ु वाची भावना :
िवशेषत: शहरात बाह े न नाग रक रोजगारासाठी य ेत असतात . यां या य े यामुळे
थािनका ं या रोजगारावर फारसा िवरोधी प रणाम होतोच अस े नाही . काहीव ेळा बाहे न
येणाया मंडळी यामुळे ब याचशा कामात चा ंगला फायदाच होतो . परंतु थािनका ंना
यां यािवषयी राग िनमा ण होतो . थािनका ंना ही म ंडळी आपला रोजगार िहराव ून घेतात
असे वाटत े. यामुळे थािनक आिण थला ंत रत असा वाद िनमा ण होतो . munotes.in
Page 56
ामीण िवकासातील वलंत सम या
56 मुंबई शहरात थािनक आिण य ुपीमधून आल ेले भैया लोक असा वाद सात याने होताना
िदसतो . अशा कार े या नाग रका ंम ये भाषेव न, सां कृितक कारणा ंव न आिण धािम क
कारणा ंव न वाद िनमा ण होताना िदसतात . एकाच द ेशातील अस ूनही नाग रका ं यात श ु व
िनमा ण होत े. थािनक नाग रक थला ंत रता ंना यो य वागण ूक देत नाहीत . सामािजक
तणाव वा ढीस चालना िम ळते. राजक य म ंडळी राजकारण कर यास प ुढे येतात.
६) भाषावाद उफा ळून येतो :
उ च िश णा या स ंधी आिण यात ून िमळणारा रोजगार याम ुळे नाग रक या ंना या
िठकाणी या या यो यत ेचा रोजगार िम ळणार असतो या िठकाणी जात असतात . तेथे
वेगवेग या धमा चे आिण भाषेचे नाग रक एक य ेत असतात . यातून भाषावाद , ांतवादाला
चालना िम ळ याची श यता िनमा ण होत े. भारत द ेशात दि ण भारतातील नाग रक आिण
उ र भारतातील नाग रक या ं यात सात यान े िहंदी आिण इ ं जी भाष ेव न वाद होत
असतोच . महारा ात तर मराठी आिण उ र द ेशीय असा वाद सात यान े रंगताना िदस ून
येतो.
७) आरो य आिण नागरी स ेवांवर ताण पडतो :
लोकस ं या वाढीम ुळे आरो या या सोयी सव नाग रका ंना पुरेशा माणात उपल ध क न
देता येत नाहीत . नागरी स ुिवधांवरही च ंड ताण पडतो . यातून या या प रसरातील
नाग रका ं याम य े आरो य िबघड याची सम या िनमा ण होत े. आरो य र णा या सोयी
पुरेशा माणात उपल ध होऊ शकत नाहीत . थािनक वरा य स ं थांना या सवा चा रोष
सहन करावा लागतो .
वरील माण े थला ंतराचे अनुकूल व ितक ूल प रणाम आह ेत.
आपली गती तपासा
१) थला ंतराचे अनुकूल आिण ितक ूल प रणाम िलहा .
५.६ थला ंतर था ंबिव यासाठी उपाय
थला ंतर व थला ंतरामुळे िनमा ण झाल े या सम या कमी कर यासाठी प ुढील उपाया ंचा
िवचार करावा लाग ेल.
१) थािनक िठकाणी रोजगार स ंधी :
बह तेक न लोक क ेवळ रोजगारा या उ ेशाने थला ंतर करतात . कारण रो जगारा या
शा तीवर या ं या जीवनाची शा ती अवल ंबून असत े. थािनक िठकाणी रोजगारा या
पुरेशा स ंधी िनमा ण के यास थला ंतराला मोठ ्या माणात आ ळा बस यास मदत होऊ
शकेल.
उदा. दि ण कोकणातील त ण म ुले ७ वी अथवा दहावी झा यान ंतर रोजगारासाठी म ुंबई
शहराकड े थलांत रत होत होती . परंतु गे या १०-१५ वषा त येथे फळ ि य े या व munotes.in
Page 57
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
57 पय टना या यवसायाची चा ंगली वाढ झा याम ुळे थला ंतर मोठ ्या माणात था ंबले आहे.
पि म महारा ात गावागावात ूनच द ूध सोसायट ्या, शेती स ंशोधन आिण िव तार ,
गावागावाला छोट े छोटे तांि क उ ो गधंदे िनमा ण झाल े. िशवाय महारा शासनान े महारा
औ ोिगक िवकास महाम ंडळा या माफ त (MIDC ) ामीण भागात उ ोगाच े थला ंतर
कर यास चालना िद यान े शहराकड े होणार े थला ंतर कमी कमी होऊ लागल े आहे.
ामीण भागात शा त रोजगार स ंधी िनमा ण होण े गरजेचे आहे.
२) गुणव ेनुसार रोजगार उपल ध क न द ेणे :
आप याकड े गुणव ेनुसार रोजगाराचा अभाव आह े. दुसरी मह वाची बाब हणज े चिलत
िश णात ून यावसाियक ग ुणव ा वाढ हणावी त ेवढी होत नाही . ती होण े गरज ेचे आहे व
यानुसार रोजगार द ेणे आव यक आह े.
नवीन िपढी या कलाचा िवचार क न या ंची कौश य व ृ ी कर यासाठी शासनान े,
थािनक स ं थांनी पुढाकार यायला हवा . गुणव ेनुसार थािनक िठकाणी रोजगार स ंधी
उपल ध होण े गरजेचे आहे.
३) ामीण भागात प ुरेशा नागरी स ुिवधांची उपल धता करण े आव यक :
समाजाची जशी आिथ क गती होत जात े, तसतस े या गतीतील नागरी स ुिवधांची समाज
अपे ा करतो . नागरी स ुिवधा ामीण भागात भावीपण े िनमा ण करायला ह यात . ामीण
भागात िप या या पा याची प ुरेशी यव था हायला हवी . साव जिनक व छता , पुरेसे र ते,
बाजार , िच पट ग ृह, वाचनालय े ामी ण भागात स ु के यास या मा यमात ून ामीण
भागातील जनता ामीण भागातच था ंब याचा िवचार कर ेल थला ंतर था ंब यास मदत होऊ
शकेल.
४) सामािजक ऐ य जप याचा य न करायला हवा :
ामीण भागातील िवश ेषत: िशि त नाग रका ंचा वग सामािजक समत ेची अप े ा करतो . उ च
नीच भ ेद या ंना नको असतात . जाती यव थ ेची बंधने नको असतात . यांना हवी असत े
केवळ समता . ही समता ामीण भागात िनमा ण हायला हवी . माणसा या क ुवतीनुसार
यांना स मान िम ळायला हवा . शहरात हा स मान सव य ना समान िम ळतो. येथे जात-
धम अशा व पाची ब ंधने नसतात . यामुळे िशि ता ंना या ं या दजा नुसार स मान िम ळतो,
अथवा वागण ूक िमळते. येक य ला आपला स मान जपायला स ंधी िम ळेल अस े ऐ य
ामीण समाजात िनमा ण कर याचा य न हायला हवा .
५) नाग रका ंचे कमीत कमी िव थापन होईल अस ेच क प राबवाव ेत :
आजच े युग हे जागितक करणाच े युग आह े. या जागितक करणा या य ुगात मोठ े उ ोग
िनिम तीवर जा त भर िदला जात आह े. तसेच मोठी धरण े, मोठ मोठ े गृहबांधणी क प
राबिवली जात आह ेत. र ते आिण र े वेचे क पही राबिवल े जात आह ेत. या क पात
जिमनीच े संपादन मोठ ्या मा णात होत आह े. 'सेझ'साठी जिमनीच े संपादन क ेले जात आह े.
यामुळे नाग रका ंचे िव थापन वाढल े आहे. शासनान े या बाबी या गा ंभीया ने िवचार क न munotes.in
Page 58
ामीण िवकासातील वलंत सम या
58 कमीत कमी िव थापन होईल याचा िवचार क न क प राबवावीत . याचबरोबर या ंचे
िव थापन होईल या ंचे यो य िठकाणी प ुनव सन कर याचा य न क े यास नाग रका ंचे
थला ंतर था ंबवता य ेईल. िव थापन झा यान ंतर नाग रका ंचे यो य प ुनव सन न झा याम ुळे
नाग रका ंनी या िठकाणी या ंना जग यासाठी स ुरि त जागा िम ळा या या िठकाणी िनवास
कर याचा य न क ेला. यामुळे या या भागात लोकस ं या वाढली . नागरी स ुिवधांवर
प रणाम झाला या बाबीचा गा ंभीया ने िवचार शासनान े करावा . कमीत कमी िव थापन होईल
हे पहाव े
६) नाग रका ंना आरो य -र णा या प ुरेशा सोयी िनमा ण करा यात :
नाग रका ंना आरो य र णा या प ुरेशा सोयी िम ळा या तर त े आपला गाव सोड ून इतर
जाणार नाहीत . प रसरात आरो य र णा या सोयी नाग रका ंना उपल ध हायला ह यात .
शासनान े याक रता प ुढाकार यायला हवा . िप या या श ु पा याची यव था ामीण
भागात हायला हवी .
७) ामीण भागात उ ोगा ंचे थला ंतर करण े :
नाग रक रोजगारासाठी शहराकड े िकंवा या भागात रोजगार िम ळतो. या भागात थला ंतर
करतात . ामीण भागात उ ोगध ंदे सु के यास ह े थला ंतर था ंबवता य ेणे श य आह े.
यासाठी स ंरचना मक सोयीस ुिवधांचा िवकासस ु् ा हायला हवा . जेणेक न ामीण भागात
उ ोगध ंदे ये यास अन ुकूल वातावरण िनमा ण होऊ शक ेल.
५.७ सारांश
िविवध कार णां सव नाग रक आपल े राहात े घर, आपला द ेश सोड ून, संगी आपला द ेशही
सोडून इतर पर या द ेशात वा त यास जातात याला थला ंतर अस े हणतात . थला ंतर
हणज े एक जाग ेव न द ुस या जागेत इतर कोण याही िठकाणच े जाण े होय. संयु रा
संघाने केलेली थला ंतराची या या - एका भौगोिलक िठकाणापास ून दुस या भौगोिलक
िठकाणापय त केलेली हालचाल हणज े थला ंतर िक ंवा मूळ िठकाणापास ून इतर िठ काणी
हलिवल ेले मु काम याला थला ंतर हणतात .
एका द ेशातून दुस या देशात होणार े थला ंतर, एका द ेशातून दुस या देशात होणार े
थला ंतर, नैसिग क आप ीत होणार े थला ंतर, स च े थला ंतर, मु िक ंवा ऐि छक
थला ंतर, सामूिहक थला ंतर, साखळी थला ंतर, ामीण त े ामीण थला ंतर, ामीण त े
शहरी थला ंतर, थािनक थला ंतर, नागरी त े नागरी थला ंतर, आिदवासी भागात ून
ामीण भागात होणार े थला ंतर इ यादी थला ंतराचे कार आह ेत.
रोजगारा या स ंधी, उ च िश ण आिण स ंशोधन , पया वरणीय घटक , दा र ्य, आरो य
िवषयक कारण े, सामािजक घटक , िवदेशी वास , यापाराचा िव तार , धािम क कारण े
इ यादी थला ंतराची कारण े आहेत.
थला ंतरा या प रणामा ंबाबत िवचार करता थला ंतराचे अनुकूल आिण ितक ूल प रणाम
होतात . आिथ क उ प नात वाढ , उ ोगध ं ा या वाढीस चालना , ज मदरात घट हो यास munotes.in
Page 59
थला ंतर - कार,
कारण े आिण उपाय
59 मदत, नैसिग क साधन स ंप ी या यो य वापरास चालना , तांि क ानाचा िवकास हो यास
मदत, िविवध स ं कृतीचा िम लाफ, परक य चलन िनधी इ यादी थला ंतराचे अनुकूल
प रणाम होतात .
बुि मंतांचे देशाटन , सामािजक सम या वाढ यास चालना , मानसशा ीय सम या ,
पायाभ ूत सुिवधांवर ताण , थला ंत रता ंिवषयी श ु वाची भावना भाषावाद उफा ळून येतो,
आरो य आिण नागरी स ेवांवर ताण इ यादी ितकूल प रणाम होतात .
थला ंतर कमी करता य ेणे श य आह े. याक रता थािनक िठकाणी रोजगार स ंधी िनमा ण
करा या लागतील , गुणव ेनुसार रोजगार उपल ध क न द ेणे, ामीण भागात प ुरेशा नागरी
सुिवधांची उपल धता करण े, नाग रका ंसाठी आरो य र णा या प ुरेशा सोयी िनमा ण करणे
आिण ामीण भागात रोजगारा या प ुरेशा सोयी िनमा ण करण े इ यादी उपाया ं या
मा यमात ून थला ंतर था ंबवणे श य होऊ शक ेल.
५.८ वा याय
१) थला ंतर स ंक पना प करा व थला ंतराचे कार सिव तर िलहा .
२) थला ंतराचे व प िलहा व थला ंतरा या प रणामा ंची चचा करा.
३) थला ंतर हणज े काय? थला ंतराची कारण े आिण प रणाम िलहा .
४) थला ंतरातराची कारण े प करा व थला ंतर कमी कर यासाठी उपाय स ुचवा.
५) थला ंतराचे कार , कारण े आिण प रणाम सिव तर िवशद करा .
५.९ संदभ सूची
१) मराठी िव कोश , खंड - १३, सािह य आिण स ं कृित मंडळ महारा ा रा य , मराठी
िव कोश .
२) दैिनक लोकस ा , १२ िडस बर २०१५ .
३) www .maharashtra times .com
४) www .esakalglobal .com
❖❖❖❖ munotes.in
Page 60
60 ६
ामीण दा र य -१
घटक रचना :
६.० उि य े
६.१ ा तािवक
६.२ िवषय िवव ेचन
६.३ भारतातील दा र याची सम या
६.४ दा र याचा अथ व संक पना
६.५ ामीण दा र याची कारण े
६.६ ामीण दा र य सम य ेचे प रणाम
६.७ ामीण दा र य िनम ु लनासाठी उपाय योजना
६.८ भारतातील योजना काळातील दा र य िनम ू लनाच े काय म
६.९ सारांश
६.१० वयंअ ययन
६.११ सरावासाठी
६.१२ संदभ पु तके
६.० उि य े
या घटका या अ यास क े यानंतर आपणास प ुढील गो च े आकलन होईल .
१) दा र याचा अथ आिण स ंक पना ल ात य ेईल.
२) भारतातील दा र याच े कार याच े आकलन होईल .
३) दा र याची कारण े, प रणाम व उपाय या ंची मािहती होईल .
६.१ ा तािवक
दा र याची सम या भारताप ुरती मया िदत न राहता या सम य ेचे वैि क प धारण क े याचे
िदसत े. यामुळेच संयु रा स ंघाने २००० या वष २१ या शतकातील िवकासातील munotes.in
Page 61
ामीण दा र य -१
61 येय िनि त करताना दा र य आिण उपासमारीच े माण िन यावर आण याच े िनि त क ेले
होते. सां त काळात भारतीय ामीण समाजात दा र य आिण उपासमार हा वल ंत
सम य ेचे मुददा बनला आह े. ामीण दा र याची स ंक पना ही क ेवळ आिथ क नस ून ती
सामािजक आह े. उदरिनवा हाची िकमान साधन े उपल ध नसण े िकंवा तुटपूंजी असण े या
बाबी आिथ क दा र याम य े मोडतात . कोणतीही आिथ क ि या कधीच स ुटी व वाय
नसते. य या अि त वाला आिथ ककत ेसोबत सामािजक राजक य अस े अनेकिवध प ैलू
िचकटल ेले असतात . वेग या श दात समाजाची सव अंगे आिण या अ ंगांम ये घडून
येणा या ि या िति या य या अि त वात सामािव झाल े या असतात . या अथा ने
दा र याला सामािजक पदर आह े. ामीण भारतीय स ंदभा त दा र याची म ुळे जात , वग ,
देश, िलंग, भाषा, िश ण , व आरो य इ सामािजक घटका ंम ये सापडतात . हणूनच
दा र याची कारण े सामािजक घटका ं या पर पर ि य ेत शोधावी लागतात . आपण
भारतातील दा र य , याचा अथ आिण स ंक पना , दा र याची कारण े व उपाययोजना ंचा
यांचा अ यास या घटकात कर णार आहोत . भारतीय ामीणअथ यव थ ेला वाढती
लोकस ं या, बेरोजगारी , आिथ क व सामािजक िवषमता , ादेिशक असमतोल , वाढती
गु हेगारी, यासार या मह वा या सम या ंना त ड ाव े लागत आह े. या माग े मह वाच े कारण
दा र य आह े. या सम या ंमुळे देशा या िवकासात अडथळ े िनमा ण होत आह ेत. देशाचा
िवकास जर जलद गतीन े हावयाचा अस ेल तर भारतातील ामीण भागातील दा र याची
वलंत सम या सोडवावी लाग ेल. कारण गाव हणज े देशाचा नकाशा . गावाव न द ेशाची
प र ा . गावची भ ंगता अवदशा . येईल द ेशा. हाच िवचार समोर ठ ेवून यासाठी भारत सरकार
व घटकरा य े य नशील आह ेत. तरीही या सम या ंची ती ता कमी नस याच े आढळ ून
येते. ही एक िच ंतेची बाब आह े. िनयोजन काळात दा र य िनम ु लनासाठी शासनान े य न
केले आहेत. यासाठी अन ेक धोरण े व उपाय योजना ंचा वीकार क ेला आह े.
६.२ िवषय िवव ेचन
सदर घटकाम य े आपण भा रतातील दा र याचा अथ , संक पना , कारण े, प रणाम व उपाय
या घटका ंचा अ यास करणार आहोत .
६.३ भारतातील दा र याची सम या
ामीण भारता या अन ेक म ुख सम याप ैक दा र य ही एक वल ंत सम या मानली जात े.
भारतात साव ि क दा र य आढळत े. देशा या िवकासाम य े दा र याम ुळे अडथळा िनमा ण
होतो आह े. ामीण भारतातील वाढती लोकस ं या, बेकारीच े मोठे माण , आिथ क िवषमता ,
खाजगीकरण , शेती धान अथ यव था अशा अन ेक कारणाम ुळे ामीण भारतात दा र य
यापक माणात आढळत े. ामीण भारतात दा र य िनवार यासाठी िनयोजन काळा त
अनेक उपाययोजना आख यात आ या . यांची अ ंमलबजावणी कर यात आली . परंतु
भारतात आजही मोठया माणात दा र य आढळ ून येते. भारतीय िनयोजनाला मानवी
चेहरा द े या या ीन े डॉ. अम य सेन यांनी दा र य िनम ु लना या काय मावर भर द ेवून
सामािजक सश ता वाढिव यावर भर द े याचे सुचिवल े आहे.
munotes.in
Page 62
ामीण भागा या वल ंत
सम या
62 ६.४ दा र याचा स ंक पना व अथ
दा र याची स ंक पना :
मानवी जीवनातील स ं मण िवकासाबरोबर उ वल ेली दा र य ही एक आिथ क व
सामािजक स ंक पना आह े. दा र याच े मोजमाप करण े कठीण काम आह े. दा र याची
संक पना द ेशानुसार व समाजा नुसार व ेगवेगळी आढळत े. भारत व इतर द ेशातील
दा र याचा संक पन ेत मुलभूत व पाचा फरक आढळतो . दा र याम य े िनरप े दा र य
व साप े दा र य या दोन मह वा या स ंक पना आह ेत. दा र य ही स ंक पना फार ज ुनी
संक पना ही समाजातील व ेगवेग या तरातील लोका ंचा उपभोग खच व उ प न पातळी
यां या त ुलनेवर आधारल ेली आह े. एकाच समाजातील ीम ंती लोका ंची उ प न व उपभोग
पातळी व गरीब लोका ंची उ प न व उपभोग पातळी या ंची तुलना क ेली असता साप े
दा र य िदस ून येते. अथ शा ाम य े दा र याची स ंक पना स ंिद ध आह े. दरडोई उ प न व
उपभोग खच हे दा र याच े िनद शांक अस याम ुळे वेगवेग या द ेशाम य े दा र याची पातळी
वेगवेगळी असत े हणून साप े दा र य अस े दा र याच े असे दा र याच े दोन कार क ेले
जातात .
१) िनरपे दा र य : (Absulate Poverty )
दा र या या िनरप े संक पन ेनुसार िनवा हासाठी अ याव यक अस े एक िनरप े मानक
िकंवा माण असत े. हणज ेच जीवन जग यासाठी अ नधा य , कपडाल ा आिण िनवारा
यांची िकमान वा तव प रमाण े असतात . या प रमाणा ंचे चालू िकंमतीन ुसार प ैशात पा ंतर
केले जाते. आिण अशा रतीन े दरडोई िकमान उपभो गाचा प ैशातील आकडा ठरिवला जातो .
िकमान आव यक गरजा भागिव यासाठी मता नसण े हणज े िनरप े दा र य होय . या
या य े या आधार े या लोका ं या उ प नाची िकंवा खचा ची पातळी प ैसःत य क ेले या
िकमान आव यक उपभोगा प े ा कमी असत े असे लोक दा र यर ेषेखाली आहेत अस े
मानल े जाते.
२) सापे दा र य : (Relative Poverty )
लोकांचे सरासरी राहणीमान िनरिनरा या द ेशात िनरिनराळ े असत े. उदा. अमे रकेसार या
उ च ीम ंत देशातील सरासरी राहणीमान भारतातील सरासरी राहणीमानाशी त ुलना करता
फार उ च पातळीवर आह े. अमे रकेत जे लोक सरासरी राहणीमानाप े ा खाल या
पातळीवरील जीवन जगतात अस े लोक त ेथे गरीब मानल े जातील . ीमंत देशातील गरीब
लोक भारतातील िक ंवा गरीब द ेशातील प रि थती या ीन े ीम ंत अस ू शकतात .
भारताचा िवचार क ेला तर ज े लोक शहरी भागात गरीब मानल े जातात याप ैक काही लोक
देशा या ामीण व आिदवासी भागातील ज े लोक गरीब लोका ंशी तुलना करता ीम ंत ठ
शकतात . तसेच ामीण भागातील ज े लोक गरीब समजल े जातात याप ैक काही लोक
भारतातील अ य जाती -जमातीतील लोका ंशी तुलना करता ीम ंत मानता य ेतील. देशा या
सरासरी राहणीमाना या त ुलनेत दा र याची या या क ेली जात े. सरासरी राहणीमान
पातळी द ेशपर व े बदलत े हणून एखा ा िविश द ेशातील गरीब य इतर द ेशात ीम ंती
मानली जात े. तसेच भारतासार या द ेशातील ीम ंतापैक काही लोक ीम ंती देशात गरीब munotes.in
Page 63
ामीण दा र य -१
63 मानल े जाऊ शकतात . सापे ा दा र य ह े उ प नाती ल िवषमत ेमुळे उ वत े. सापे दा र य
या संक पन ेत िकंवा उपभोगा या आधारावर दोन गटा ंम ये िकंवा वगा म ये तुलना करत े.
लोकांचे उ प ना नुसार गट क न या गटा ंम ये िकंवा वगा म ये तुलना करत े. लोकांचे
उ प नान ुसार गट क न या गटा ंम ये कमी उ प न िक ंवा उपभोगा या आधारावर दोन
गटांम ये िकंवा वगा म ये तुलना करत े. लोकांचे उ प नान ुसार गट क न या गटा ंम ये कमी
उ प न िक ंवा उपभोगा या आधारावर दोन गटा ंम ये िकंवा वगा म ये तुलना करत े. लोकांचे
उ प नान ुसार गट क न या गटा ंम ये कमी उ प न असणारा गट ह णजे सापे दा र य
होय. हणज ेच समाजा या उपभोगतील िक ंवा उ प नातील अ ंतर हणज े सापे दा र य
होय. हणज ेच समाजा या उपभोगातील िक ंवा उ प नातील अ ंतर हणज े सापे दा र य
असे हणता य ेईल.
दा र याचा अथ :
दा र या या सम य ेचे व प समज ून घे यासाठी सव थम दा र य या स ं ेचा िनि त अथ
ठरवावा लागतो . द र ी लोका ं या जीवनि थतीच े वण न करण े सोपे आहे परंतू दा र य या
सं ेचा िनि त अथवा काट ेकोर व पाचा अथ सांगणे कठीण आह े. कारण एखा ा जवळ
'काय आह े' आिण काय असावयास पािहज े' याम य े फरक दश िवणारी ि थती हणज े
दा र य होय . आप या जवळ काय असल े पािहज े हा येका या यि गत मनोधारण ेचा
भाग आह े. यामुळे दा र यास ंबंधी य ेकाची भावना आिण अन ुभव व ेगळेपणा असण े
वाभािवक ठरत े. उदा. ामीण भागात भ ूिमहीन श ेतमजुराची दा र यास ंबंधी भा वना आिण
अनुभव एकर दोनएकर श ेती असणा या अ पभ ूधारका ंपे ा वेगळी असणार . या दा र याची
सरळ या या करण े तसे फारस े सोपे नाही . कारण दा र य ठरिवताना कोणत े मोजमाप
वापरावयाच े हा आह े. काही िवचारव ंतांनी दा र याची या या ही अथ शा ीय अथा त
िनकष िव चारात घ ेऊन क ेली आह े तर काही िवचारव ंतांनी समाजशा ीय ीकोनात ून
या या क े या आह ेत.
आिथ क ीकोनात ून दा र या या या या : येक य ला वतः या उदरिनवा हासाठी
कमीतकमी िकती प ैसा लागतो िक ंवा एका य ला सव कार या शारी रक हालचा ली
कर यसाठी िकमान िकती उ मा ंकांची (Calories ) गरज आह े हा िनकष आिथ क
व पाचा आह े. या आिथ क िनकषाचा आधार घ ेऊन दा र याची या या क ेली जात े ती
पुढील माण े
आिथ क िकंवा अथ शा ीय ि कोनात ून दा र याची या या :
१) ी. ओझा : "माणसाला दररोज आ हारात ून िकमान २२५० उ मांकाची गरज असत े.
य ला या ं या आहारात ून २२५० उ मांक (Calories ) पे ा कमी उ मा ंक
िमळा यास याला दा र य िक ंवा गरीब समजाव े."
२) िगिलन आिण िगिलन : "दा र य ही अशी अव था आह े क याम य े य अप ु या
उ प नात असो या अयो य खचा मुळे असो . या समाजात ती य राहत े तेथील
राहणीमानचा दजा गाठू शकत नाही क जी याची शा र रक व मानिसक काय मता
वाढिवत े." munotes.in
Page 64
ामीण भागा या वल ंत
सम या
64 ३) जागितक ब ँक : "दर माणसी दर िदवशी एक डॉलरप े ा कमी उ प न िमळवणा या
य हणज े दा र य र ेषेखालील य होय ."
४) जागित क िवकास अहवाल : "दा र य हणज े यो य प तीन े अ न व िनवारा या ंचा
अभाव ही अशी ि थती आह े क , या य स स ुयो य प तीच े राहणीमान ,
सु यवि थत राह याची घर े, आरो य , िश ण स ुिवधा व िप या या पा याची स ुिवधा
िमळत नाही . थोड यात सव कार या स ुि थतीपास ून संपूण पणे वंचीत असण े हणज े
दा र य होय .
५) ा. अम य सेन : "एखा ा य ला यान े जोपासल े या म ु यां माण े जगता न य ेणे
हणज े दा र य होय ."
६) गोगाड : "दा र य हणज े वतःवर अवल ंबून असणा या य च े पालन कर यासाठी
तसेच िनरोगी उ साही राह यासाठी लागणा या ज री या व त ूंचा अप ुरा पुरवठा
होय."
७) भारतीय योजना आयोगान े ामीण भागाक रता ित य दररोज २४०० कॅलरीज
देणा या अ नाची खर ेदी कर याची यश चा अभाव हणज े दा र य अशी या या
केली आह े.
सामािजक िक ंवा समाजशा ीय ि कोना तून दा र याची या या : सामािजक
ि कोनात ून दा र याची या या करता ंना वंिचतता , असमानता आिण त ुलना म ा या
तीन घटका ंवर भर िदला जातो . िन न आिथ क प रि थतीत राहणा या लोका ंची समाजातील
अ य लोका ंशी तुलना क ेली जात े. या ि न े 'दा र य हणज े येक समाजाला अन ु प
अशा िकमान राहणीमाना या दजा पे ा िन न ि थतीत राहाण े होय" िमलर आिण रोवी
यां या मत े "सामािजक ि कोनात ून दा र य हणज े प व पात असणारी असमानता
होय". दा र य लोका ंची जीवन ि थती व जीव ंत राह याची स ंभा यता यावर उ प ना तील
िवषमत ेमुळे भाव पडतो ह े सामािजक ि कोनात ून मा ंडले या अथा तून प होत े.
मायकेल हॅ रं टन या ंनी दा र याची या या व ंिचतत े या स ंदभा त केली आह े. यां या मत े
"दा र य हणज े अ न , िनवारा , आरो य , िश ण व मनोर ंजन या ं या एका िकमान
तरापास ून वंिचत अस याची ि थती होय ".
समाजशा ीय ि न े दा र य ह े एक च आह े. दा र याम ुळे या य ला गिल छ
व तीतच राहाव े लागत े. अपुरे िश ण , िवशेष कौश याचा अभाव हण ून तो अक ुशल
कामगार याचा प रणाम हण ून या य च े मािसक उ प न कमी अस ते. प रणामी ती
य आप या म ुलांना चा ंगले िश ण द ेऊ शकत नाही याम ुळे द र ी य चा म ुलगाही
अकुशल कामगार होतो . याचेही उ प न कमीच राहत े. दा र या या ि थतीत ून या ंची
सुटकाच होत नाही हण ून दा र य ह े च आह े असे अथ त ो . रे नर न स य ांनी
हटल े आहे. या चकात ून वतःची स ुटका क न घ ेणे एका य या न े फारच अवघड
असत े. समाजान े मदतीचा हात िदला आिण या चकात ून बाह ेर पड याच े य न य न ेही
केले तरच दा र या या सम य ेची ती ता कमी होऊ शकत े.
munotes.in
Page 65
ामीण दा र य -१
65 दा र य र ेषा संक पना :
दा र याची स ंक पना न ेमक प हो यसाठी कोणा ला द र ी हणता य ेईल व कोणाला
हणता य ेणार नाही ह े समज यासाठी दा र यर ेषेचा वापर क ेला जातो . " या खचा या
पातळीस पोषणासाठी असल ेले िकमान उ मा ंक व इतर जीवनाव यक अखा व त ू व सेवा
उपल ध होऊ शकतात . ती खचा ची पातळी हणज े दा र य र ेषा होय " सां त काळात
िकमान आव यक गरजा ंम ये अ न , व , िनवारा , शु पेयजल , व छत े या स ुिवधा,
िश ण इ . बाब चा समाव ेश केला जातो . हणून राहणीमाना या या पातळीला क ेवळ अ न
व व िनवारा व इतर म ूलभूत गरजा भागिवता य ेतात. या पातळीला दा र य र ेषा अस े
हणतात . भारतीय उ ण हवामानात नागरी भागात य ेक य ला िकमान २१००
उ मांकाची तर ामीण भागातील य ेक य ला िकमान २४०० उ मांकाची गरज असत े.
यानुसार य ेक य ला आप या िमळणा या उ प नात ून दररोज व रल मा णात उ मा ंक
िमळव ून देईल ऐवढया उपभो य व त ू खरेदी करण ेही श य नसत े यास दा र य मानल े
जाते व यालाच दा र य र ेषेखालील जीवन अस े मानल े जाते. या रेषे या खालच े राहणीमान
हणज े िनकृ राहणीमान होय . ते हा िनक ृ राहणीमानाम य े राहणा या लोका ंना दा र य
िकंवा गरीब हणता य ेईल. िनर ता, कमी उ प न , बेकारी, उपासमार , कुपोषण, आजारपण ,
कमी आय ुमा न हे दा र याच े दश क आह ेत. बकाल व याम य े राहण े, रोज यो य पोटभर
अ न न िमळण े, िप या या पा याचा अभाव , अध न नता या अव थ ेत जगण े, वै क य
सुिवधा, िश ण व करमण ूक यांचा अभाव अस े दुःखी जीवनाच े िच हणज े दा र य होय .
जागितक दा र यर ेषेनुसार दरडोई दर िदवशी १.२५ डॉलरप े ा कमी उ प न असणारी
य दा र य र ेषेखालील य हण ून ओळखली जात े. यानुसार भारतातील ४०%
लोक दा र यर ेषेखाली आह ेत. जागितक ब ँके या सन २०११ या अहवालात भारतातील
३२.७०% लोकस ं या दा र यर ेषेखाली आह े.
जागितक बह आयामी दा र य ि थती ग रबी मोज यासाठी क ेवळ उ प न हा िनकष
मह वाचा नस ून पोषण बालम ृ यू, शालेय िश ण , शाळेची उपि थती , वयंपाक इ ंधन
व छता , िप याच े पानी, वीज, गृहिनमा ण व घरग ुती मालम ा अशा १० िनकषा ं या आधार े
गणना क ेली जात े. संयु रा स ंघा या २०२० या जागितक बह आयामी ग रबी
िनद शांकानुसार (MPI) १०७ िवकसनशील द ेशांमधील स ुमारे १.३ अ ज लोक
दा र याम य े अस याच े िदसत े.
भारतात दा र याची सम या िदघ काळापास ून अि त वात आह े. दा र य ह े आिथ क
वृ ी या ि य ेतील मोठा अडसर आह े. ा. न स य ां या मत े द र ी आह े कारण तो
दा र ्यात आह े. हे दा र याच े च िफरत राहत े. भारता या कमी िवकासाच े दा र य ह े
मु य कारणही आह े व प रणामही आह े. वातं य ा ी नंतर भारत सरकारन े राबिवल े या
दा र य िनम ु लन योजनाचा प रणाम हण ून दा र याच े माण कमी होत असल े तरी
दा र या या सम य ेची ती ता कायम आह े. भारत सरकार या िनयोजन आयोगान े िस द
केले या अहवाला ंम ये भारतातील एक ूण दा र याच े माण तस ेच ामीण व शहरी
दा र याच े माण िदल ेले आहे. पुढील त याव न याचा आडवा घ ेता येईल.
munotes.in
Page 66
ामीण भागा या वल ंत
सम या
66 त ा . ७.१
भारतातील शहरी व ामीण दा र याच े माण
अ
. वष ामीण
भागातील
दा र य र ेषा
दरडोई दरमहा
( पये) ामीण
भागातील
दा र य र ेष
खालील लोका ंचे
माण (ट के) शहरी
भागातील
दा र य र ेष
दरडोई दरमहा
( पये) शहरी
भागातील
दा र य
रेषेखालील
लोकस ं या
माण एकंदर
भारतातील
दा र य
रेषेखालील माण
(ट के)
१ १९७३ ४६.३३ ५६.४० ५६.७६ ४९.०० ५४.९०
२ १९७७ ५६.८४ ५३.१० ७०.३३ ४५.२० ५१.३०
३ १९८३ ८९.५० ४७.७० ११५.६५ ४०.८० ४४.५०
४ १९८७ ११५.२० ३९.१० १६२.१६ ३८.२० ३८.९०
५ १९९३ २०५.८४ ३७.३० २८१.३५ ३२.३० ३६.००
६ २००० ३२७.५६ २७.१० ४५४.११ २३.६० २६.१०
७ २००४ ३५६.३० २८.३० ५३८.६० २५.७० २७.५०
( ोत : उगले सुिनल, योजना , ऑग ट २०१२ )
वरील त यात ामीण शहरी व एक ूण दा र यर ेषेखालील लोकस ं येचे माण दश िवले
आहे. १९७३ - ७४ म ये भारतात एक ूण दा र याच े माण ५४.९० ट के आहे. ामीण
दा र याच े माण ५६.४० ट के तर शहरी दा र याच े माण ४९ ट के होते. तेच २००९
-१० म ये ामीण दा र याच े माण ३३.८० ट के, शहरी दा र या चे माण २०.९०
ट के तर एक ूण दा र याच े माण २९.८० ट के इतके कमी झा याच े िदसत े. २००४ -०५
ते २००९ -१० या काळात भारतातील ामीण दा र याच े माण २८.३० ट के व न
३३.८० ट या ंपय त वाढल े. याच काळात शहरी दा र याच े माण २५.७० ट याव न
२९.८० ट या ंपय त वाढल े. १९९३ - ९४ नंतर भारतातील शहरी दा र यात सतत घट
झाली अस याच े िदसून येते. कारण १९९१ नंतर जागितक करणाम ुळे िवदेशी गुंतवणूक चे
माण वाढल े. यापाठोपाठ परक य क ंप या वाढ या . देशातील उ ोगाला पोषक वातावरण
तयार झाल े. यामुळे शहरी भागात रोजगा रा या जा त स ंधी िनमा ण झा या . प रणामी
शहरी दा र य कमी हो यास मदत झाली . याच काळात ामीण दा र याच े माण कमी
कर यासाठी सरकारन े िविवध रोजगार योजना , आवास योजना , अं योदय योजना या ंची
अंमलबजावणी क ेली. परंतु या योजना ामीण दा र य कमी कर यात भावी ठर या नाहीत
असे िदसत े.
त ा . ७.२
भारतातील रा यिनहाय दा र य र ेषेखालील लोका ंचा मागील दरडोई उपभोग खच
अ. . रा य ामीण नागरी िशरगणती ग ुणो र
१ आं देश ८६० १००९ ०२
२ िबहार ७७८ ९२३ ३३.७
३ गुजरात ९३२ ११५२ १६.६
४ कना टक ९०२ १०८९ २०.९ munotes.in
Page 67
ामीण दा र य -१
67 ५ केरळ १०१८ ९८७ ७.१
६ म य द ेश ७७१ ८९७ ३१.७
७ महारा ९६७ ११२६ १७.४
८ पंजाब १०५४ ११५५ ८.३
९ राज थान ९०५ १००२ १४.७
१० तािमळनाड ू ८८० ९३७ ११.३
११ उ र द ेश ७६८ ९४१ २९.४
१२ पि म ब ंगाल ७८३ ९८१ २०.०
१३ अिखल - भारत ८१६ १००० २१.९
( ोत : महारा ाची आिथ क पाहणी २०१७ -१८, पृ. . २१५)
वरील त याव न अस े हणता य ेते क , भारताम य े सन २०११ -१२ म ये ामीण भागात
८१६ पये तर शहरी भागात १००० पये मािसक खच आप या िकमान गरजा
भागिव यासाठी य ला लागला आह े. या उ प न पातळी या खालची सव जनता
दा र यर ेषेखाली होती . भारतातील य ेक रा याचा िवचार क ेला तर आ ं देशात ामीण
भागात ८६० पये तर शहरी भागासाठी १००९ पये कमी उ प न असणार े सव
दा र यर ेषेखाली होत े. हणज ेच आ ं देशात ९.२ ट के महारा ात १७.४ ट के तर
भारतात २१.९ ट के लोकस ं या दा र यर ेषेखाली अस याच े िदसून येते.
भारतातील दा र याच े माण :
त ा मा ंक - ७.३
भारतातील दा र याच े माण
वष १९७३ -७४ १९८३ १९९३ -९४ १९९९ -
२००० २००४ -०५ २००९ -१०
ामीण ५६.४ ४५.७ ३७.३ २७.१ २८.३ ३३.८
नागरी ५९.० ४०.८ ३२.४ २३.६ २५.७ २०.९
एकूण ५४.९ ४४.५ ३६.० २६.१ २७.१ २९.८
त ा . ७.३ असे िदसून येते क भारतातील दा र यात १९७३ -७४ ते १९९९ -२०००
पय त घट (५६% व न २६.११%) होत ग े याचे िदसत े. मा २००४ -०५ नंतर (२७.१%
ते ३३.८%) पय त वाढ झा याच े िदसून येते. २०११ म ये योजना आयोगान े सव च
यायालयान े शहरी भागासाठी ३२ पये व ामीण भागासाठी २६ पये ही दरडोई
दरिदवशी ग रबीची र ेषा िदली आह े. २००९ -१० म ये योजना आयोगा या मतान ुसार
३५.५ कोटी लोक दा र यर ेषेखाली होत े. वाढ या ग रबीबाबत न ेहमीच आ ंतररा ीय
तरावर िवकिसत रा ा ंकडून ल य होणा या भारतासाठी एक आन ंदाची बातमी आह े.
भारतातील दा र याच े माण २०११ ते २०१९ या आठ वषा त १२.३ ट या ंनी कमी
झा याच े व ड बँके या एका अहवालात ून समोर आल े आ ह े. २०११ म ये भारतातील
दा र याच े माण २२.५ ट के होते ते २०१९ म ये १०.२ ट के इतके खाली आल े आहे. munotes.in
Page 68
ामीण भागा या वल ंत
सम या
68 या आठ वषा त ामीण आिण शहरी भागातील ग रबी कमी झा याच े व ड बँकेने हटल े
आहे. करोना स ंकट काळात ग रबी आिण िवषमता ंमधील आिथ क िवषमत ेची दरी वाढत
अस याच े िदसून आल े आहे. क आिण रा य पातळीवर दा र य िनम ु लनासाठी भावी
अंमलबजावणी योजना राबव यान े हा प रणाम िदस ून आला आह े.
भारतीय दा र याच े मोजमाप :
भारताम य े स ि थतीत िनती आयोगाकड ून दा र याच े मोजमाप क ेले जाते. जे नॅशनल
सॅ पल स ह ऑिफस या ं याकड ून उपल ध झाल े या सा ंि यक आकड ेवारीवर आधा रत
असत े. भारताम य े दा र यर ेषेचे मोजमाप उ प न पातळीवर आधा रत नस ून ते उपभोग
खचा वर आधा रत आह े. दा र याच े माण मोज यासाठी एक ूण लोकस ं ये या िकती
माणात गरीब लोक राहतात यावर आधा रत असत े. भारतातील दा र य मोज यासाठी
अनेक सिम या न ेम यात आ या जस े लकडावाला सिमती १९९३ , त डुलकर सिमती
२००९ , रंगराजन सिमती २०१२ इ यादी . २०१४ म ये रंगराजन सिमतीन े िदल े या
अहवालान ुसार दा र याच े मोजमाप ह े मािसक दरडोई खचा वर केले गेले. जसे १४०७
पये शहरी भागात आिण ९७२ पये ामीण भागात उ प न अस यास या य ला
गरीब समज यात य ेईल.
६.५ दा र याची कारण े
दा र याची करण े अनेक व नाना कारची आह ेत दा र या या कारणाच े िववेचन ाचीन व
आधुिनक ीकोनान ुसार दा र य ह े य या निशबाचा िक ंवा दैवाचा भाग आह े. ते
य या गत कमा चेच पापक ृ याचे फळ आह े तर द र ी य म य े काम कर या या
मतेची उणीव असत े. य न े वतः क क े यािशवाय ती धनवान होऊ शकत नाही . परंतू
क िक ंवा काम कर याबाबत या ेरणेचाच य म य े अभाव असतो याम ुळे ती िनध न
असत े. असे दुसरे मत मा ंडले जाते. सां त काळात दा र या या कारणा ंचे िववेचन करणारी
ही दो ही मते कालिवस ंगत ठरली आह ेत. दा र या या कारणाचा शोध घ ेत असताना
आधुिनक ि कोनात ून िवचार करावा लागतो .
१) य : दा र याची कारणिममा ंसा य वादी िस ा ंतानुसार य चा स ंदभा त केली
जाते य च े यश िक ंवा अपयश हा य मधील ग ुण अवग ुणांचा प रणाम आहे. उदा.
आळशीपणा म ंदबु ी यासार या अवग ुणांमुळे य िनध न असत े.
२) लोकस ं या वाढ : २०११ या जनगणन ेनुसार भारताची एक ूण लोकस ं या १२५
कोटी आह े. ही लोकस ं या जगा या एक ूण ल ेकसं ये या १७.५ ट के आह े.
लोकस ं यावाढीच े या या सो या श दात सा ंगायची तर जे हा द ेशातील म ृ यू दारात कमी
येते व ज मदर वाढतो त े हा मोठया माणात लोकस ं येत वृ ी होत े या ि थतीला
'लोकस ं या िव पोट ' देखील हटल े जाते. लोकस ं या वाढीची अन ेक कारण े असली तरी
भारतातील ख ेडयात िनर ताच े माण अिधक आह े. कुटुंबिनयोजनाच े यो य ान नस यान े
खेडयातील लोक २ पे ा जा त अप य ज माला घालतात . उ प नाची साधन े कमी व
खाणारी त ड े जा त अशी प रि थती ामीण भागात आह े. रा ीय उ प नवाढीप े ा
लोकस ं या वाढीचा दर जा त अस ेल तर दा र य वाढत े. भारतातील लोकस ं ये या munotes.in
Page 69
ामीण दा र य -१
69 वृ ीदरात अिलकडील का ळात काही माणात घट झाली असली तरी व ृ ी दर अज ूनही
जा त आह े. सन १९७१ ते १९८१ या कालावधीत भारताची लोकस ं या २.५ ट के
वािष क दरान े वाढत ग ेली. लोकस ं या वाढीम ुळे सव च साधनसाम ु ीवर ताण पडतो .
लोकस ं या वाढीम ुळे अ न ,सोयीस ुिवधा, रोजगार हणज ेच काम मागणा या ंची स ं या
वाढते. लोकस ं यावाढीम ुळे दरडोई उपभोग खच कमी राह न दा र य मोठया माणात
वाढत जात े.
३) शेतीची कमी उ पादकता :
ामीण भागातील लोका ंचा म ुख यवसाय श ेती आह े. शेतीत काम करणा या िमका ंची
उ पादकता कमी आह े. शेती यवसाय िनसगा या पज यावर आधा रत आह े. पज याची
अिनि तता , शेतीचा लहान आकार , भांडवलाचा अभाव , जलिस ंचना या अप ु या स ुिवधा
यामुळे भारतीय श ेतीची दरह े टरी व दर िमक उ पादकता अ प आह े. पावसाची
अिनि तता व वार ंवार पडणार े दु काळ बह ता ंशी श ेतीचे व प ह ंगामी व ती मा स ूनवर
अवलंबुन अस यान े शेती तोटयात अस यान े शेती यवसायातील स ंबंिधत श ेतकरी व
शेतमजूर कज बाजारी व द र ी आह ेत.
४) वाढती ब ेकारी :
भारतात ामीण भागात अध बेरोजगारी आिण छ ूपी बेरोजगारी मोठया माणात आढळ ून
येते. औ ोिगकरणची ि या शहरी भागातच क ि त झाल ेली आहे. ामीण भागात मा ंड
औ ोिगकरण व वाढती लोकस ं या तस ेच मािहती व त ं ान े ाची गतीची धीमी गती ,
यामुळे रोजगार मागणी या त ुलनेत रोजगार स ंधी कमी अस यान े दा र या या
सम य ेतवाढ होत आह े.
५) मंद आिथ क िवकास :
रोजगाराची वाढ ही आिथ क वृ ीवर आधा रत असत े. गे या दोन दशकाम य े देशा या
िवकासाचा वािष क दर ४९% पे ा अिधक रािहल ेला असला तरी १९५१ ते १९९० पय त
हा दर केवळ सरासरी ३.५ % इतकाच होता . वाढती लोकस ं या ही िवकासातील अडसर
वन यान े देशात अज ूनही आिथ क िवकासाचा व ेग मंदच आह े. यामुळे दा र य अिधक
आहे.
६) िश ण व कौश याचा अभाव :
देशात आज िश णावर वाढत असला तरी ामीण िनर रता अिधक आह े. देशात
भांडवलाचा अभाव , संयोजन कौश याचा अभाव , यवसाय िश णाचा अभाव , िश ण व
कौश याचा अभाव याम ुळे भारतात दा र याच े माण मोठ े आढळत े. िनकृ गुणव े या
लोकस ं येतून फार मोठया माणात उ क ृ तं ाचा उ ोजक िमळत नाहीत . मुळातच
ग रबीम ुळे मोठया माणात शाळ ेला न जा याच े माण भारतात ामीण भागात जा त आह े.
िश णाचा व िवकासाचा िनकटचा स ंबंध आह े. याचे एक आदश उदाहरण हणज े केरळ
रा याच े आह े. तेथे ीिश णाच े माण मोठ े आह े. यामुळे भारतातील इतर रा या ंशी
तुलना करता क ेरळमधील ामीण भागातील ि या ंनी बचत गट िनमा ण क न िविवध या
ामीण उ ोगात सि य आह ेत. munotes.in
Page 70
ामीण भागा या वल ंत
सम या
70 ७) िनकृ ितच े राहणीमान :
िनकृ ती या राहणीमानाची िपढयानिपढया जडल ेली सवय ही ल ेकांतील गतीची ेरणा
नाहीशी करतो . अशा लोका ंम ये भूमीहीन श ेतमजूर वेठिबगार या ंचा समाव ेश होतो . वषा चे
सव िदवस या लोका ंनाकाम उपल ध होत नाही . िकमान व ेतनिवषयक कायदाच े पालन होत
नाही. िमळेल या रोज ंदारीवर उपिजिवका करावी लागत े.
https://prah aar.in
८) आिथ क िवषमता व ाचार :
भारतात िम अथ यव था आह े. स या याम ुळे नाग रका ंना संप ी धारण करणा या व
वारसा ह कान े आप या म ुलांना दे याचा अिधकार आह े. यामुळे भारतातील लोक या ंना
संधी िमळत े ते चंड उ प न व स ंप ी िमळिवतात . िपढया ंिपढया स ंप ी वारसाकड े
ह तांतरीत होत राहत े. ामीण भागातील जाती यव थ ेमुळे उ चभ ू समाजाकड े संप ीच े
क ि करण झाल ेले आह े. देशभरातील १० ट के ीमंताकड े देशातील एक ूण संप ी या
७७.४ ट के संप ी आह े. तर उव रत बह स ं य लोका ंना रोजीरोटीचा भ ेडसावत आह े.
मालम े या खाजगी ह काम ुळे मुठभर धिनक वगा तील य ना भा ंडवला या
िविनयोगापास ून िमळणारा नफा अशा व ेगवेग या मागा नी उ प न िमळत े. तसेच
मालम ेवरील व ंशपरंपरागत वारसाह काम ुळे आिथ क िवषमत ेत मोठया माणात भर पडत े.
खाजगीकरण , उदारीकरण व जागित क करण या धोरणाचा भारत सरकारन े वीकार
के याने आिथ क िवषमता वाढत आह े. ाचार िदवस िदवस च ंड माणात वाढला आह े.
यामुळे देशात एक ूण लोकस ं येपैक १०% लोकांकडे ९०% संप ीच े क ीकरण झाल े
आहे. ९०% लोकांकडे फ १०% उ प न याम ुळे दा र य िटक ून आह े. जेवढी
आिथ किवषमता अिधक िततक े सामािजक क याण कमी हणज े िवषमत ेमुळे दा र याची
ती ता वाढत े.
९) िश ण स ुिवधांचा अभाव :
िश णिवषयक सोयी ामीण भागात ून फारशा उपल ध असत नाहीत . शाळा द ुर अंतरावर
असतात . यामुळे िनर र ल ेकांम ये एकूण िश णािवषयीच उदािस नता िदसत े. िश णाची
गरज मह व अ ापही पटल ेले नाही . िनर रत ेमुळे आिथ क यवहार व इतर यवहारातील
फसवण ूक ामीण जनत ेला काळात नाही .
munotes.in
Page 71
ामीण दा र य -१
71 १०) मू यांची घसरण :
भारतात प ूव मानवी म ु यांिधि त यव था होती . मु य यव थ ेमुळे दा र याची ती ता
जाणवत न ह ती. परंतु िव ान व त ं िव ानातील गती , औ ोिगकरण , खाजगीकरण ,
उदारीकरण व जागितक करण याम ुळे समाजाची आिथ क, सामािजक व राजक य रचना
बदलती आह े. क याणकारी रा य यव थ ेपासून सरकार द ूर चालल े आह े.
खाजगीकरणाकड े सरकारचा अिधक कल अस यान ेच या रचन ेतून मु यांची घसरण होत
आहे. हेही दा र याच े एक कारण आह े.
११) सावकार व जमीनदारा ंचे वच व :
ामीण भागातील अथ यव थ ेवर अ ापही सावकार मोठ े जमीनदार या ंचे वच व आह े. अशा
य स ुधा रत श ेतीचे लाभ अ पभ ुधारका ंपय त पोहच ू देत नाहीत . तसेच गरीब लोक
िनर र अस या ने जिमनिवषयक काय ातील तरत ुदीचे अथ यांना समजत नाही . सावकार
यां याकड े गहाण ठ ेवले या जमीनी काही वषा नी ज करतात िक ंवा अ प िक ंमतील खर ेदी
करतात . यामुळे गरीब श ेतकरी आिथ क अडचणीत आय ु य कंठीत असतात .
१२) भाववाढ :
भाववाढ ह ेही दा र याच े एक मह वा चे कारण आह े. महागाई हणज े सामा य िक ंमत
पातळीतील वाढ होय . एका बाज ूला व त ू व सेवांची कमी उपल धता आिण द ुस या बाज ूला
मया िदत उ प न याम ुळे महागाई वाढत े. जे हा व त ू या िक ंमती वाढतात . ते हा लोका ंची
खरेदी श कमी होत े आिण याचा प रणाम समाजातील किन , म यम व गरीब वगा वर
होतो. १९५५ पासून भारतात सात यान े भाववाढ पड ून येत आह े. यामुळे देशातील गरीब
लोकां या स ं येत वाढ होत आह े.
१३) पया यी रोजगार े ाचा अभाव :
ामीण भागात पया यी रोजगार े े उपल ध नस ून वाढ या लोकस ं येमुळे शेती े ावरील
ताण अिधकािधक वाढत आह े. प रणामतः ामीण जनत े या दा र यात भर पडत आह े.
१४) जमीन वाटपात िवषमता :
भारतातील फार मोठया लोकस ं येचे उपजीिवक ेचे साधन श ेती हे आह े. ामीण भागात
शेतीवर अवल ंबुन असणा या लोकस ं येचे माण मोठ े आहे. मा भारतात एक ूण ामीण
कुटुंबापैक ५५% कुटुंबाकड े १ हे टरप े ा कमी व १८% कुटुंबाकड े १ ते २ हे टर
आकारा या जिमनी हो या . तर ामीण भागातील ५०% लोकांकडे जिमनीची कसलीही
मालक नाही . थोड यात ामीण भागात बह स ं य लोक अ पभ ूधारक व भ ूमीहीन
अस यान े यांना शेतीतून कमी उ प न िम ळत अस यान े दा र ्यात वाढ होत आह े.
१५) दा र याच े च :
ामीण भागात भा ंडवला या अभावाम ुळे औ ोिगक िवकासाला िखळ बसत े. कृषीवर
आधा रत उ ोगा या िवकासासाठी न ैसिग क साधनसाम ु ी ामीण भागात म ुबलक माणात munotes.in
Page 72
ामीण भागा या वल ंत
सम या
72 उपल ध अस ूनही ितचा प ुरेपूर उपयोग करण े श य होत नाही . ामीण भागातील ब ेकारीच े
माण जा त आह े. लोकांचे उ प न कमी आह े. लोकां या बचत कर या या सवयीत ून
भांडवलाची िनिम ती होत असत े. ल न, ा , अं यिवधी , आिण सण सामार ंभावरील
खचा मुळे बचत व ग ुंतवणूक होत नाही . दरडोई उ प न कमी हण ून बचत कमी, बचत कमी
हणून भांडवलाचा अभाव अस े च स ु राहत े. प रणामी दा र य वाढत े आहे.
१६) नैसिग क आप ी :
भारतात द ु काळ , महापूर अितव ृ ी, भूकंप, ितकूल हवामान , अिनि त मा स ून याम ुळे
लोकां या उ प नात सात य राहत नाही . यामुळे दा र य मा सात यान े वाढत आह े.
कोरोना ामीण भागातील लोका ंचा रोजगार ब ुडाला व त े दा र या या खाईत लोटल े गेले.
१७) समाजाची स ंरचना :
उदारमतवादी आिण स ंघष िकंवा स ुधारणावादी िवचारा ंचे समथ न करणा या सामािजक
िवचारव ंतांना अ यायप ूण प रि थती ह ेच दा र याच े मुख का रण होय अस े वाटत े.
पारंपा रक म ु ये, माणक े व िवचारान ुसार वत न कर यावर भर द ेणा या ामीण भारतातील
कुटुंब सं था, धम सं था, जातीस ं था आिण िदघ कळापास ून स ु असल ेली च ंड
सं येतील ब ेरोजगारीची ि थती ही दोन दा र य िनमा ण करणारी आिण िटकव ून ठेव याची
कारण े आहेत. ामीण भागात चिलत यव थ ेतून लाभ ा होत अस याम ुळे 'आहे तीच
ि थती ' िटकव ून ठेव याम य े तथाकथीत लोका ंचा वाथ दडल ेला असतो . चिलत
यव थ ेत वाथ िकंवा सु िहतस ंबंध (Vested Interest ) असणार े लोक सामािजक व
आिथ क संरचनेत प र वत न घड ून येऊ देत नाहीत . प रणामी ामीण भागात दा र याच े
माण वाढत जात े.
१८) आिथ क िवकासा या ित िन साह :
भारत हा ख ेडयांचा द ेश आह े. या ख ेड्यांम ये बह ता ंशी जनताही िनर र अ ंध ा
बुवाबाजीवर िव ास द ैववादी धािम क व ृ ीची आह े. यामुळे समाजात भौितक स ंप ी
सुखचैन या बाबीना गौण थान द ेतात. ग रब लोका ंना आपणही काही नािव यप ूण उप म
क न प ैसे कमवाव े असे वाटत नाही . 'ठेिवले अनंते तैसेची रहाव े" अशा व ृ ीची मनस े
ामीण भागात जा त आह ेत. आपल े नशीबच गरीब आह े अशी बह ता ंशी लोका ंची धारणा
आहे. आप यासाठी शासन िक ंवा कोणीतरी काही कर ेल या आश ेवर बह ता ंशी लोक
जगतात . अशा वृ ीमुळे बह स ं य लोका ामीण भागात दा र ्यात जीवन जगत आह ेत.
६.६ दा र य सम य ेचे प रणाम
भारतातील ामीण भागातील दा र याच े व प भयावह अस ून दा र यर ेषेखालील
लोकांना अ य ंत क द , िनकृ , क णा पद जीवन जगाव े लागत े. याचबरोबर ामीण
दा र य ही अन ेक सम या ंना ेरक व पोषक ठरत आली आह े. गरीब भ ुके या माणसाकड े
चार प ैसे आल े तर सव थम तो आपली भ ूक भागव ेल हे नोबेल पा रतोिषक िवज ेते डॉ.
अम य सेन या ंचे िवधान याच ि थ तीवर काश टाकणार े आह े. िनकृ गुणव ेची munotes.in
Page 73
ामीण दा र य -१
73 लोकस ं या, दा र याच े च , बालमज ुरी, वे या यवसाय िनर रता , बालग ु हेगारी,
िभ ाव ृ ी, म पान व यसनाधीनता इ यादी सम या ंचा दा र याशी िनकटचा स ंबंध आह े.
१) अपराधीपणा : ामीण भागातील दा र य र ेषेखालील क ुटूंबातील य ला समाजात
थान नसत े प रणामी या ं या मनात य ूनगंडाची व अपराधीपणाची भावना वाढीस लागत े.
२) बालग ु हेगारी : दा र या या ि थतीम ुळे मुलां या गरजा प ूण कर यास आई वडील
असमथ असतात . अशी म ुले घराबाह ेरच आप या गरजा भागिव याचा य न करतात .
यातून ामीण लहान म ुलांम ये बालग ु हेगारी वाढत े.
३) अ नाचा प ुरवठा : आपला भारत द ेश खेडे धान आह े. या खेडयात दा र य र ेषेखालील
लोकस ं येचे माण वाढत आह े. या दा र यर ेषेखालील क ुटूंबाचे कुपोषण होऊ नय े हणून
सदर क ुटूंबाला व थ दरान े अ नधा याचा प ुरवठा शासनाला िशधावाटप क ातून करावा
लागतो या ंचा ताण सरकारी ितजोरीवर पडतो .
४) दुःखी आरो य ि थती : ग रबीम य े जग याचा प रणाम लोका ं या शा ररीक व
मानिसक आरो यावर झा याम ुळे यांचे य म व ख ुंटते. ामीण भागातील दा र य
रेषेखाली क ुटूंबातील म ुलांचा वभाव एकलक डा होण ं मनाने खोटे िम खोट े संग रचण ं
आिण यात रमताना आभासी व ख या जगात ग लत होण ं याचे माण वाढत आह े.
५) ामीण कज बाजारीपणात वाढ : ामीण भागात दा र याचा प रणाम हण ून अन ेक
कुटूंब कज बाजारीपणा बनतात . सावकाराकड ून आप या म ुलभूत गरजा भागिव यासाठी
काजा ची उचल करावी लागत े.
६) थला ंतर : ामीण भागात कायम व पी रोजगारा या स ंधी उपल ध नस यान े गरीबीच े
माण वाढत े. ामीण भागात ून शहरी भागाकड े पोटाची खळगी भर यासाठी होणार े
थला ंतर वाढत आह े.
६.७ ामीण दा र य िन मु लनासाठी उपाय योजना
भारतात ामीण भागातील दा र ाचा हा अकाळिवकाळ भ ेसूर व पाचा बह र ंगी असा
आहे. भारतातील ामीण दा र य कमी कर यासाठी प ुढील काही उपाय योजता य ेतील.
१) ामीण औ ोिगकरण :
भारतात ख ेडयांची सं या जा त आह े. हया ख ेडयातील जन ता संपुण पणे शेती यवसायावर
अवल ंबून आह े. हेच ग रबीच े मु य कारण आह े. शासनान े ामीण भागातील लोका ंना लहान
उ ोगध ंदे व क ुिटरउ ोग उभारणीक रता िश णाची सोय क ेली पािहज े तसेच ामीण
लोकांना बी िबयाण े, भांडवल, क चामाल , व कारखाना उभारणीसाठी य ं साम ु ी उपल ध
क न िदली पािहज े. जेणेक न ामीण भागात उ ोगध ंदे सु झा यास लोका ंना रोजगार
िमळून या ं या उ प नात वाढ होईल व या ंची ग रबी कमी हो यास मदत होईल .
munotes.in
Page 74
ामीण भागा या वल ंत
सम या
74 २) लोकस ं या िनय ं ण :
वेगाने वाढणारी लोकस ं या दा र य वाढिव यास कारणीभ ूत ठरल ेली आह े. यामुळे
दा र य िनम ु लनासाठी या काय मात लोकस ं या िनय ं णावर भर द े यात आला आह े.
यामुळे लोकस ं या वाढीचा दर काही माणात कमी होईल .
३) आिथ क िवकासाचा व ेग वाढिवण े :
दा र य िनम ू लनाचा सवा त यो य उपाय हणज े आिथ क िवकासाचा व ेग वाढिवण े होय. हा
वेग गरीब वाढ याम ुळे गरीब वगा तील लोका ंना अ न , व , िनवारा यासार या व त ू
उपल ध होतात . आिथ क िवकासाचा व ेग वाढिव यास दा र य िनम ु लनास मदत होत े.
४) गरीब श ेतक या ंना साहा य :
सीमांत शेतकरी , अ पभ ूधारक श ेतकरी , भूिमहीन श ेतकरी , कोरडवाह श ेतकरी अशा
आिथ क या गरीब श ेतक या ंना सरकारन े खते,बी-िबयाण े, वीज कमी दरान े पुरिवतात .
तसेच कजा चा प ुरवठा प ुरेसा व िबन याजी करावा . अशा श ेतक या ंना श ेतीपूरक
यवसायासाठी िबन याजी िक ंवा कमी दरान े कज पुरवठा करावा अशा यवसायाच े माग दश न
कर यात याव े.
५) कुटुंबातील एका य स रोजगार :
येक कुटुंबातील िकमान एका य स रोजगार द े यात यावा . अशा योजना राबिव या तर
संप ीच े क ीकरण कमी होईल व आणखी एका जादा या क ुटुंबातील य ला रोजगार /
नोकरी िमळा यास या ंचे दा र य द ूर हो यास मदत होईल .
६) िश णाचा सार :
िश णाचा सार दा र य िनम ू लनावरील उपाय आह े. देशात िनयोजन काळात कमी
िश ण सारावर मोठया माणात भर द े यात आला . िश ण साराम ुळे लोकस ं या वाढ
कमी हो यास मदत होईल . याबरोबर रोजगारा या िविवध स ंधी उपल ध होऊ शकतील .
७) आिथ क िवषमता कमी क र यावर भर :
भारतात उ प न व स ंप ीमधील िवषमता कमी कर यासाठी सरकारन े ीमंतावर उ प न
कर, यवसाय कर अस े िविवध कर बसव ून िमळाल े या प ैशातून गरीबासाठी या दा र य
िनमू लना या अन ेक योजना राबिव या आह ेत. मोठया श ेतक या ंकडील जादाची जमीन
काढून घेऊन भ ूिमहीनांना याच े वाटप कर यात य ेत आह े. अशा रतीन े दा र य कमी
कर यासाठी उ प न व स ंप ी वाटपातील िवषमता कमी कर यासाठी य न करण े
काळाची गरज आह े.
८) भू सुधारणा कायद े :
अ पभ ूधारक श ेतक या ंसाठी प रणामकारक जमीन स ुधारणिवषयक काय ाची
अंमलबजावणी क ेली पा िहजे. यामुळे सीमा ंत व अ पभ ूधारका ंना प रणामी ग रबीच े िनमु लन
होईल.
munotes.in
Page 75
ामीण दा र य -१
75 ९) संतूिलत ाद ेिशक िवकास :
शासनान े आपली भ ूिमका बदल ून मागास द ेश व ामीण भागात जा त स ंशोधन उपल ध
क न ावीत ज ेणे क न ाद ेिशक असमतोल आिण ग रबी द ूर होईल .
१०) सामािजक स ुर ा उ पाययोजना :
सामािजक स ुर ा हण ून भिव य िनवा ह िनधी , िवमा योजना , िनवृ ी वेतन, मोफत औषध व
आरो य यव था इ यादी ामीण भागात उपल ध क न िदली पािहज े याम ुळे ामीण
भागात उपल ध क न िदली पािहज े याम ुळे ामीण भागात राहणा या लोका ंचा
जीवनमानाचा त र वाढ ेल.
६.८ भारतातील योजना काळातील दा र य िनम ू लनाच े काय म
१. सीमांत शेतकरी व श ेतमज ूर यां या िवकासासाठी स ं था :
ामीण भागातील सवा त दुब ल घटक हणज े सीमा ंत शेतकरी , याची जमीन १ ते ३ एकर
एवढीच आह े आिण ज े भूमीहीन श ेतमजूर आह ेत या ं या दा र या या िनम ु लनासाठी
अिखल भारतीय परी ण सिमतीन े केले या िशफारशीन ुसार १९७१ पासून लहान श ेतकरी
िवकास एज सी स ु कर यात आली . या काय मांतग त लहान श ेतक या ंना आव यक स ेवा
पुरिवणे, जलिस ंचनाची यव था करण े, सहा यकारी ब ँकेकडून कज िमळिव यास मदत
करणे व िव यव थ ेबाबत मदत करण े इ. बाब चा समाव ेश होतो . या योजन ेने १९८०
सालापय त १ कोटी ६९ लाख सीमा ंत शेतक या ंना दा र य द ूर कर यास मदत क ेली. पुढे
हीच योजना १९८० म ये एकाि मक ामीण िवकास काय म (IRDP ) म ये समािव
कर यात आली .
२. एकाि मक ा मीण िवकास काय म :
या योजन ेची सु वात भारतात सहा या प ंचवािष क योजन े या काळात झाली . महारा ातील
सव पंचायत सिम या ं या पातळीवर २ ऑ टोबर १९८२ साली झाली . एकाि मक ामीण
िवकास योजन े या मा यमात ून भारत सरकारन े देशातील ामीण भागात राहणारी गरी ब
कुटूंबे, सीमांत शेतकरी , शेत मजूर, आिण ामीण कारागीर या ंना वतः चा यवसाय स ु
कर यासाठी आिथ क सहा य क ेले होते. यात समाजा या म ुलभूत गरजा प ूण कर यासाठी
उ पादन करण े पूण रोजगार थािपत करणे, उपल ध साधना ंचा अिधक चा ंग या कार े
वापर करण े, गरीब क ुटुंबाना वय ं रोजगार द ेणे इ यादी गो चा समाव ेश होता . १९९९
साली या काय माच े नामकरण स ुवण जयंती ामीण िवकास काय म अस े कर यात आल े.
३. िकमान गरजा काय म :
ग रबी हटाव आिण सामािजक यायासह िवकास सा य कर यासाठी पाच या प ंचवािष क
योजने या पिह या वषा त १९७४ - ७८ साली िकमान गरजा काय म स ु कर यात
आला . या काय मात दा र य र ेषेखालील लोका ं या उपभोग पातळी स ुधारणा करण े
ामीण व शहरी , भागातील कामगारा ंची उ पादकता , ाथिमक िश ण , आरो य ,
पाणीप ुरवठा, वीज प ुरवठा, र ते बांधणी त सेच भूिमहीन िमका ंना घर े देणे इ. या
काय माच े मुलभूत घटक होत े. munotes.in
Page 76
ामीण भागा या वल ंत
सम या
76 ४. २० कलमी काय म :
माजी प ंत धान ीमती इ ंिदरा गा ंधी या ंनी हा काय म जान ेवारी १९८२ म ये सु केला.
यानंतर तो प ु हा २० ऑ ट बर १९८६ ला न यान े आणला . गेला. २० कलमी
काय मांतग त गरीब लोका ं या िविवध म ुलभूत गरजा प ुण कर यासाठी व या ंचे राहणीमान
उंचाव यासाठी उपाययोजना कर यात आ या .
५. ामीण भ ूिमहीन मज ूर रोजगार हमी काय म :
या योजन ेची स ु वात १५ ऑग ट १९८३ म ये कर यात आली . ामीण भागातील
भूिमहीन श ेतमजुराला १०० िदवस रोजगार द े याची हमी या योजन ेत आह े. या योजन ेत
कुटुंबातील िकमान एक य ला अशी हमी द ेते. क पु कृत ही योजना रा यशासनमाफ त
अंमलात आणली जात े.
६) धानम ं ी ामोदय योजना :
ामीणपातळीवर मानवी िवकास सा य कर यासाठी २००० -२००५ म ये सु केले या
धानम ं ी ामोदय योजन ेअंतग त खेडयातील ग रबा ंना िप याच े पाणी , मोफत आरो य
योजना , राह यासाठी घर े आिण िश ण िदल े जाते.
७) इंिदरा मिहला योजना :
गरीब ि या ं या क याणासाठी २० ऑग ट १९९५ रोजी इ ंिदरा मिहला योजना स ु
कर यात आली होती .
८) इंिदरा आवास यो जना :
(१८८५ -८६) या योजन ेतून गरीबा ंना घर े बांधणीसाठी आिथ क मदत क ेली जात े. या
योजन ेचा ६०% फायदा हा अन ुसूिचत जाती व जमाती या ं यासाठी आह े. तसेच ड गरी व
आिदवासी भागातील गरीबा ंना घर बा ंधणीसाठी आिथ क मदत िदली जात े.
९. रा ीय रोजगार हमी योजना :
(२ फे ुवारी २००६ ) सव थम द ेशातील २०० िज ात लाग ू केली. या योजन ेतून
कुटुंबातील एका य ला १०० िदवस रोजगार िदला जातो . या योजन ेची सु वात थम
आं देश या रा यात झाली . या योजन ेतून वृ लागवड , जलस ंवध न, जल यव थापन ,
ामीण िवकास , र ते बांधणी इ यादी कामे केली जातात .
१०. भारत िनमा ण योजना :
ामीण भागा या िवकासासाठी भारत सरकारन े भारत िनमा ण योजना स ु केली. या
योजन ेची घोषणा प ंत धान डॉ . मनमोहन िस ंग यांनी मे २००५ म ये केली. पाटबंधारे,
र ते, घरे, पाणी, वीज व द ूर वनी अशा ामीण भागातील े ात पायाभ ूत सुिवधा
उभार याची हमी या योजन ेत दे यात आली आह े.
munotes.in
Page 77
ामीण दा र य -१
77 ११. अं योदय अ न योजना (िडस बर २००० ) :
दा र य र ेषेखालील क ुटुंबापैक गरीबात गरीब अशा १ कोटी क ुटुंबाचा या योजन ेत समाव ेश
केला आह े. योजन ेखालील य ेक पा क ुटुंबास गह २ पये क लो आिण ता ंदूळ ३ .
क लो अशा दरान े २५ िकलो अ नधा य प ुरिवले जाते.
१२. धानम ं ी ाम स ड़क योजना (िडस बर २००० ) :
दहा या योजन े या समा ीपय त जेथे र त े नाहीत अशा ५०० िकंवा याप े ा जा त
लोकस ं या असल े या ामीण भागातील र यान े जोड या न ग ेले या १.८ लाख
व ती थाना ंना र याची स ुिवधा प ुरिव याची ही योजना ही योजना द ेशभर राबिवली जात े.
१३. कामा या मोबद यात धा य काय म (फे ु २००१ ) :
हा काय म द ु काळ त ामीण भागात राबिवला जातो . हा काय म ८ रा यात लाग ू
कर यात आला आह े.
१४. ामीण जीव नो ती अिभयान :
क शासनान े १९९९ पासून दा र िनम ू लनासाठी वण जयंती ाम वय ंरोजगार योजना
सु केली. या योजन ेचे क शासनान े िविवध स ं थाकड ून मु यमापन क ेले असता सदर
योजना स ु केली. या योजना दा र य िनम ु लनासाठी काहीअ ंशी यश वी ठरली असली तरी
ब याच उिणवा क शासना या िनदश नास आ या . हणून क शासनान े ग रबाच े िनमु लन
कर या साठी नवीन धोरण िनि ित कर यासाठी ा . आर राधाक ृ ण सिमतीची थापना
केली. या सिमती या िशफारशी ल ात घ ेऊन १८ जुलै २०११ म ये रा ीय ामीण
जीव नोती अिभयान (NRLM ) सु कर याचा िनण य घे यात आला . या अिभयानात
ग रबा ं या वय ंसहा यता गटा ंचे संघटन क न या ार े वय ंरोजगार िमळिवण े हा म ुलभूत
हा घटक मान यात आला आह े. रा यातील सव गरीब क ुटुंबापय त पोहच ून या ंना
कायम व पी उपिजिवक े या स ंधी उपल ध करणे व दा र य र ेषे या वर य ेईपय त या ंना
मदतीचा हात द ेऊन या ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी सव तोपरी मदत करण े हा या
अिभयानाचा उ े य आह े. योजन ेत क सरकारचा िह सा ७५ ट के तर रा य सरकारचा
िह सा २५ ट के आह े. ामीण भागातील ग रबातील गरीब अशा वरोजगाराची िनवड
क न िवधवा व प रत या मिहला , अपंग, अनुसूिचत जाती जमाती , आिण अ पस ं याक
वयोवृ यांना लोकसहभागात ून गरीबी िनवारण कर याचा िनधा र शासनान े केला आह े.
१५. संपूण ामीण रोजगार योजना :
स ट बर २०११ म ये जवाहर ाम सम ृ ी योजना आली आह े. अशा कारे भारतात
दा र य िनम ू लनासाठी सरकारन े अनेक योजना व काय म राबिवल े परंतु रोजगार
िनिम ती या त ुलनेत रोजगार मागणा या ंची स ं या व लोकस ं या जलद गतीन े वाढ यान े
दा र याच े माण वाढतच आह े.
munotes.in
Page 78
ामीण भागा या वल ंत
सम या
78 ६.९ सारांश
भारतातील दा र याला ऐितहािसक पर ंपरा आह े. ाचीन व म यय ुगीन काळातील
भारतावरील परक य आ मण े यान ंतर अवा चीन भारताची ि िटशा ंनी केलेली आिथ क लूट
आिण वात ं ोनंतर िटक ून असल ेली सामािजक , आिथ क िवषमता याम ुळे भारत अज ूनही
ामीण दा र य ही वल ंत सम या िदस ून येते. एखा ा य ला गरीब हण ून ते हाचा
संबोधल े जाते जे हा या य चा उपभोग िक ंवा उ प नाची पातळी घसरत े. जगामधील
गरीब द ेशां या मवारीम य े भारत हा एक द ेश आह े. दा र याच े दोन कार आह ेत. एक
हणज े सापे दा र य आिण द ुसरे िनरप े दा र य . २०२१ या स ु वातीला साधारणपण े
८६.८ दशल लोक दा र यर ेषेखाली होत े. दा र या या अ यासाची स ु वात आधुिनक
भारताम य े दादाभाई नवरोजी या ं यापास ून सु होत े. भारता या िदव ंगत प ंत धान
माननीय इ ंिदरा गा ंधी या ंनी १९७१ म ये 'दा र य िनम ु लन' हा नारा िदला . भारतातील
खेडयात रोजगाराचा अभाव प रणामी पैशा या अभावी सामािजक , शै िणक ,
आरो यिवषयक आिण सा ं कृितक या सग याबाबत दा र य असत े. भारतातील
दा र या या माणािवचार करता िबहार , झारख ंड, म य द ेश, उ र द ेश, ओ रसा , आिण
आसाम या रा याम य े इतर रा या या त ुलनेत दा र याच े माण जा त आह े. दा र य या
सम य ेमुळे अ प रा ीय उ प न , अ प दरडोई उ प न , कमी तीच े जीवनमान िनमा ण
होते. यातूनच मोठया माणावरील ब ेकारी, अध बेकारी व थला ंतरा या सम या िनमा ण
होतात . ग रबी ही अ पबचत व अ प ग ुंतवणूक व अ प उ पादनालास ु ा जबाबदार आह े.
दुस या श दात दा र य ह े आिथ क िवकासाला व िवघातक आिथ क प रि थतीला जबाबदार
आहे. ग रबीम ुळे समाजाची ीम ंत आिण गरीब भागात िवभागणी होऊन वग संघष िनमा ण
होतो. दा र याम ुळे कुपोषण व द ैनाव था ही प रि थती िनमा ण होत े. यामुळेच चोरया ,
बालग ु हेगारी इ यादी सामािजक सम या िनमा ण होतात . िनयोजन काळात शासनान े
राबिवल े या दा र य िनम ु लनासाठी अन ेक योजना व काय म शासनान े राबिवल े उदा.
लहान श ेतकरी िवकास एज सी , एकाि मक ामीण िवकास योजना (२ ऑ टोबर १९८० ),
जवाहर रोजगार योजना (१९८९ ). िकमान गरजा काय म, वीस कलमी काय म (१९७५ -
१९८२ ), वण जयंती शहरी रोजगार योजना (१९९७ ), ामीण जीव नोती अिभयान
(१९९९ ), संपूण ामीण रोजगार योजना (२०११ ), या सव योजना ंचा प रणाम हण ून
भारतातील दा र याच े माण कमी होत आह े तथािप , उ पादन साधना ंचा मालक ची
िवषमता , ह तउ ोग व ामो ोगा ंचे देवस िदवस घटणार े माण , लोकस ं या वाढ , ढी
परंपरा, सामािजक व आिथ क िवषमता , भाववाढ , दा र य िनम ु लना यायोजना ंचा गैरवापर ,
अिनयिमत रोजगार , आिण मानवी म ू यांचीघसरण , नैसिग क संकटे इ यादीम ुळे भारतात
ामीण भागातील दा र य िन मू लनाचा व ेग अ य ंत कमी आह े. ामीण भागातील लोका ंना
एखा ा र पीती याधी माण े िचकट ून रािहल े या या दा र या या ि थतीत ून या ंची
सुटकाच होत नाही हण ून दा र य ह े च आह े असे अथ त ो . रे नर न स य ांनी
हटल े आहे. या च ात ून वतः ची स ुटका क न घ ेणे एका य या ीन े फारच अवघड
असत े. जे खू दा र यर ेषेखाली आह ेत या ंना िश ण िमळाल े पािहज े. केवळ ार धवादी
बनून हताशपण े दा र यात िखतपत पड यान े दा र य द ूर होणार नाही तर यात ून बाह ेर
पड यासाठी थम या ंनी आपली अिभव ृ ी बदल ेली पािहज े. ग रबा ंना ग रबी द ूर हावी munotes.in
Page 79
ामीण दा र य -१
79 असे वाटल े पािहज े यासाठी ामािणकपणा , य नात सात य , क झ ेल याची तयारी अ ंगी
बाणवली पािहज े. तरच दा र या या सम य ेची ती ता कमी होऊ शकते.
६.१० वयंअ ययन (व तूिन )
१. जागितक ब ँके या स न २०११ या अहवालात भारतातील िकती ट क े लोकस ं या
दा र यर ेषेखाली आह े ?
अ. ३२.७०%
ब. ४०%
क. ३५%
ड. ५५.५%
२. भारतात ामीण भागात कोणती मोठया माणात आढळ ून येते ?
अ. एि छक ब ेकारी
ब. अध बेरोजगारी आिण छ ुपी बेरोजगारी
क. सुिशि त ब ेकारी
ड. पुण बेकारी
३. कोण या काळात ामीण भागातील लोका ंचा रोजगार ब ुडाला व त े दा र या या खाईत
लोटल े गेले ?
अ. करोना काळात
ब. वत मान काळात
क. भिव य काळात
ड. सुवण काळात
४. क शासनान े ग रबीच े िनमु लनाच े नवीन धोरण िनि ती कर यासाठी कोण या सिमतीची
थापना क ेली ?
अ. बलवंतराय सिमती
ब. अशोक सिमती
क. ा. आर राधाक ृ ण सिमतीची
ड. वनह क सिमती
५. ामीण भागात दा र याचा प रणाम हण ून अन ेक कुटुंबाना सावकारा ंकडून कोण या
सम य ेमुळे िपळवण ूक होत े ?
अ. कज बाजारी
ब. करोना
क. छुपी बेकारी
ड. बालग ु हेगारी munotes.in
Page 80
ामीण भागा या वल ंत
सम या
80 ६. क शासनान े कोण या साला पास ून दा र य िनम ू लनासाठी वण जयंती ाम
वयंरोजगार योजना स ु केली ?
अ. १९९१
ब. १९६६
क. १९८२
ड. १९९९
७. शासनान े कोण या साली रा ीय ामीण जीव नोती अिभयान (NRLM ) सु
कर याचा िनण य घेतला ?
अ. १८ जुलै २०११
ब. ११ ऑ टोबर १९६६
क. २ फे ुवारी २००६
ड. २५स ट २००१
८. गरीब ि या ं या क याणासाठी २० ऑग ट १९९५ रोजी कोणती योजना स ु
कर यात आली होती ?
अ. इंिदरा मिहला
ब. िसंगल िवडो िसि टम
क. बेटी बचाओ ब ेटी पढाओ
ड. िकशोरी श योजना
९. क शासनान े कोण या पास ून दा र य िनम ू लनासाठी वण जयंती ाम वय ंरोजगार
योजना स ु केली ?
अ. १९९१
ब. १९९९
क. २००१
ड. २०२१
१०. ामीण भागात कोण या स ंिध उपल ध नस यान े थला ंतराचे माण वाढत े ?
अ.कायम व पी रोजगारा या
ब. करमण ूक या
क. आरो या या
ड. यसना या
munotes.in
Page 81
ामीण दा र य -१
81 ११. दा र याच े च ही स ंक पना खालीलप ैक कोण या नावाशी िनगिडत आह े ?
अ. के स
ब. काल मा स
क. र नर न स
ड. जे. एस. िमल
१२. दा र य िनम ु लन हा काय म कोण या प ंत धानानी स ु केला ?
अ. ीमती इ ंिदरा गा ंधी
ब. ी मनमोहन िस ंग
क. अटल िबहारी बाजप ेयी
ड. ी नर मोदी
१३. "एखा ा य ला यान े जोपासल े या म ु यां माण े जगता न य ेणे हणज े दा र य
होय." अशी दा र याची या या कोण या अथ त ानी क ेली आह े ?
अ. गोगाड
ब. ा. अम य सेन
क. के स
ड. र नर न स
१४. सामा य भारतीय ामीण माणसाला दररोज या आहारात ून िक ती उषा ंकाची गरज
असत े ?
अ. २४००
ब. २२५०
क. २०५००
ड. २०२००
१५. कोणत े दा र य कमीत कमी गरजा ंचा िवचार करत े ?
अ. िनरपे
ब. सापे
क. ामीण
ड. शहरी
munotes.in
Page 82
ामीण भागा या वल ंत
सम या
82 ६.११ सरावासाठी
१. दा र याची या या सा ंगून दा र याच े कार सा ंगा ?
२. दा र याची व दा र यर ेषेची संक पना प करा
३. ामीण दा र याची कारण े िवशद करा ?
४. ामीण दा र याच े प रणाम प करा ?
५. दा र य िनम ु लनासाठी शासनान े केले या उपाययोजना ंचा आढावा या ?
६. ामीण दा र य िनम ु लनासाठी उपाय योजना सा ंगा ?
६.१२ संदभ पु तके
१. ा. ए. वाय. क डेकर व ा िवजय मा लकर 'भारतातील सामािजक सम या ' फडके
काशन .
२. खरे सी.पी 'दा र याचा अथ ' दा तान े आिण क ंपनी, पुणे
३. World Human Development Report - Nov. 2010
४. इंगळे जयव ंत जान ेवारी माच २००९ ठाणे िज ातील मोखाडा ताल ु यातील
आिदवास न या दा र याची सम या 'अथ संवाद' खंड ३२ अंक ४
५. नलावड े पंिडत नो ह बर २००७ , 'महारा ातील दा र याच े माण एक अ यास
योजना मािसक
६. उगले सुिनल ऑग ट २०१२ 'भारतीय दा र याच े माण एक अ यास ' योजना
मािसक
७. ा. डी आर जगताप , ा. सौ िनता वाणी , डॉ मंगल ज ंगले, ा डी जी पा टील. 'भारतीय
अथ यव था एक ी ेप' शांत काशन , जळगाव .
८. रा. झ. लोटे, 'भारतीय सामािजक स ंरचना आिण सामािजक सम या ' िपंपळाप ुरे
काशन , नागपूर.
९. (संदभ . डॉ िवलास गायकर 'ग रबी हटाओ च े अध शतक एक म ु यमापन ' महारा
टाइ स द ैिनक ४ एि ल २०२१ संदभ . महारा टाई स द ैिनक १८ एि ल २०२२ )
munotes.in
Page 83
83 ७
ामीण दा र य -२
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ ा तािवक
७.२ िवषय िवव ेचन
७. ३ भारतातील योजना काळातील दा र य िनम ू लनाच े काय म
७.४ सारांश (Summary)
७.५ वयंअ ययन
७.६ सरावासाठी
७.७ संदभ पु तके
७. ० उि य े
१) दा र याचा अथ आिण स ंक पना ल ात य ेईल.
२) भारतातील दा र याच े कार याच े आकलन होईल .
३) दा र याची कारण े, प रणाम व उपाय या ंची मािहती होईल .
७.१ ा तािवक
दा र याची सम या भारताप ुरती मया िदत न राहता या सम य ेचे वैि क प धारण क े याचे
िदसत े. यामुळेच संयु रा स ंघाने २००० या वष २१ या शतकातील िवकासातील
येय िनि त करताना दा र य आिण उपासमारीच े माण िन यावर आण याच े िनि त क ेले
होते. सां त काळात भारतीय ामीण समाजात दा र य आिण उपासमार हा वल ंत
सम य ेचे मुददा बनला आह े. ामीण दा र याची स ंक पना ही क ेवळ आिथ क नस ून ती
सामािजक आह े. उदरिनवा हाची िकमान साधन े उपल ध नसण े िकंवा तुटपूंजी असण े या
बाबी आिथ क दा र याम य े मोडतात . कोणतीही आिथ क ि या कधीच स ुटी व वाय
नसते. य या अि त वाला आिथ ककत ेसोबत सामािजक राजक य अस े अनेकिवध प ैलू
िचकटल ेले असतात . वेग या श दात समाजाची सव अंगे आिण या अ ंगांम ये घडून
येणा या ि या िति या य या अि त वात सामािव झाल े या असतात . या अथा ने
दा र याला सामािजक पदर आह े. ामीण भारतीय स ंदभा त दा र याची म ुळे जात , वग ,
देश, िलंग, भाषा, िश ण , व आरो य इ सामािजक घटका ंम ये सापडतात . हणूनच munotes.in
Page 84
ामीण भागा या व लंत
सम या
84 दा र याची कारण े सामािजक घटका ं या पर पर ि य ेत शोधावी लागतात . आपण
भारतातील दा र य , याचा अथ आिण स ंक पना , दा र याची कारण े व उपाययोजना ंचा
यांचा अ यास या घटकात करणार आहो त. भारतीय ामीणअथ यव थ ेला वाढती
लोकस ं या, बेरोजगारी , आिथ क व सामािजक िवषमता , ादेिशक असमतोल , वाढती
गु हेगारी, यासार या मह वा या सम या ंना त ड ाव े लागत आह े. या माग े मह वाच े कारण
दा र य आह े. या सम या ंमुळे देशा या िवकासात अडथळ े िनमा ण होत आह ेत. देशाचा
िवकास जर जलद गतीन े हावयाचा अस ेल तर भारतातील ामीण भागातील दा र याची
वलंत सम या सोडवावी लाग ेल. कारण गाव हणज े देशाचा नकाशा . गावाव न द ेशाची
प र ा . गावची भ ंगता अवदशा . येईल द ेशा. हाच िवचार समोर ठ ेवून यासाठी भारत सरकार
व घटकरा य े य नशील आह ेत. तरीही या सम या ंची ती ता कमी नस याच े आढळ ून
येते. ही एक िच ंतेची बाब आह े. िनयोजन काळात दा र य िनम ु लनासाठी शासनान े य न
केले आहेत. यासाठी अन ेक धोरण े व उपाय योजना ंचा वीकार क ेला आह े.
७.२ िवषय िवव ेचन
सदर घटकाम य े आपण भारतातील दा र याचा अथ , संक पना , कारण े, प रणाम व उपाय
या घटका ंचा अ यास करणार आहोत .
७.२.१ भारतातील दा र याची सम या :
ामीण भारता या अन ेक म ुख सम याप ैक दा र य ही एक वल ंत सम या मानली जात े.
भारतात साव ि क दा र य आढळत े. देशा या िवकासाम य े दा र यामुळे अडथळा िनमा ण
होतो आह े. ामीण भारतातील वाढती लोकस ं या, बेकारीच े मोठे माण , आिथ क िवषमता ,
खाजगीकरण , शेती धान अथ यव था अशा अन ेक कारणाम ुळे ामीण भारतात दा र य
यापक माणात आढळत े. ामीण भारतात दा र य िनवार यासाठी िनयोजन काळात
अनेक उपाययोजना आख यात आ या . यांची अ ंमलबजावणी कर यात आली . परंतु
भारतात आजही मोठया माणात दा र य आढळ ून येते. भारतीय िनयोजनाला मानवी
चेहरा द े या या ीन े डॉ. अम य सेन यांनी दा र य िनम ु लना या काय मावर भर द ेवून
सामािजक सश ता वाढिव या वर भर द े याचे सुचिवल े आहे.
७.३ भारतातील योजना काळातील दा र य िनम ू लनाच े काय म
१. सीमांत शेतकरी व श ेतमज ूर यां या िवकासासाठी स ं था :
ामीण भागातील सवा त दुब ल घटक हणज े सीमा ंत शेतकरी , याची जमीन १ ते ३ एकर
एवढीच आह े आिण ज े भूमीहीन श ेतमजूर आह ेत या ं या दा र या या िनम ु लनासाठी
अिखल भारतीय परी ण सिमतीन े केले या िशफारशीन ुसार १९७१ पासून लहान श ेतकरी
िवकास एज सी स ु कर यात आली . या काय मांतग त लहान श ेतक या ंना आव यक स ेवा
पुरिवणे, जलिस ंचनाची यव था करण े, सहा यकारी ब ँकेकडून कज िमळिव यास मदत
करणे व िव यव थ ेबाबत मदत करण े इ. बाब चा समाव ेश होतो . या योजन ेने १९८०
सालापय त १ कोटी ६९ लाख सीमा ंत शेतक या ंना दा र य द ूर कर यास मदत क ेली. पुढे
हीच योजना १९८० म ये एकाि मक ामीण िवकास काय म (IRDP ) म ये समािव
कर यात आली . munotes.in
Page 85
ामीण दा र य -२
85 २. एकाि मक ामीण िवकास काय म :
या योजन ेची सु वात भारतात सहा या प ंचवािष क योजन े या काळात झाली . महारा ातील
सव पंचायत सिम या ं या पातळीवर २ ऑ टोबर १९८२ साली झाली . एकाि मक ामीण
िवकास योजन े या मा यमात ून भारत सरकारन े देशातील ामी ण भागात राहणारी गरीब
कुटूंबे, सीमांत शेतकरी , शेत मजूर, आिण ामीण कारागीर या ंना वतः चा यवसाय स ु
कर यासाठी आिथ क सहा य क ेले होते. यात समाजा या म ुलभूत गरजा प ूण कर यासाठी
उ पादन करण े पूण रोजगार थािपत करणे, उपल ध साधना ंचा अिधक चा ंग या कार े
वापर करण े, गरीब क ुटुंबाना वय ं रोजगार द ेणे इ यादी गो चा समाव ेश होता . १९९९
साली या काय माच े नामकरण स ुवण जयंती ामीण िवकास काय म अस े कर यात आल े.
३. िकमान गरजा काय म :
ग रबी हटाव आिण सामािजक यायासह िवकास सा य कर यासाठी पा च या प ंचवािष क
योजन े या पिह या वषा त १९७४ - ७८ साली िकमान गरजा काय म स ु कर यात
आला . या काय मात दा र य र ेषेखालील लोका ं या उपभोग पातळी स ुधारणा करण े
ामीण व शहरी , भागातील कामगारा ंची उ पादकता , ाथिमक िश ण , आरो य ,
पाणीप ुरवठा, वीज प ुरवठा, र ते बांधणी तस ेच भूिमहीन िमका ंना घर े देणे इ. या
काय माच े मुलभूत घटक होत े.
४. २० कलमी काय म :
माजी प ंत धान ीमती इ ंिदरा गा ंधी या ंनी हा काय म जान ेवारी १९८२ म ये सु केला.
यानंतर तो प ु हा २० ऑ ट बर १९८६ ला न यान े आणला . गेला. २० कलमी
काय मांतग त गरीब लोका ं या िविवध म ुलभूत गरजा प ुण कर यासाठी व या ंचे राहणीमान
उंचाव यासाठी उपाययोजना कर यात आ या .
५. ामीण भ ूिमहीन मज ूर रोजगार हमी काय म :
या योजन ेची स ु वात १५ ऑग ट १९८३ म ये कर यात आली . ामीण भागातील
भूिमहीन शेतमजुराला १०० िदवस रोजगार द े याची हमी या योजन ेत आह े. या योजन ेत
कुटुंबातील िकमान एक य ला अशी हमी द ेते. क पु कृत ही योजना रा यशासनमाफ त
अंमलात आणली जात े.
६. धानम ं ी ामोदय योजना :
ामीणपातळीवर मानवी िवकास सा य कर यासाठी २००० -२००५ म ये सु केले या
धानम ं ी ामोदय योजन ेअंतग त खेडयातील ग रबा ंना िप याच े पाणी , मोफत आरो य
योजना , राह यासाठी घर े आिण िश ण िदल े जाते.
७. इंिदरा मिहला योजना :
गरीब ि या ं या क याणासाठी २० ऑग ट १९९५ रोजी इ ंिदरा मिहला योजना स ु
कर यात आली हो ती. munotes.in
Page 86
ामीण भागा या व लंत
सम या
86 ८. इंिदरा आवास योजना :
(१८८५ -८६) या योजन ेतून गरीबा ंना घर े बांधणीसाठी आिथ क मदत क ेली जात े. या
योजन ेचा ६०% फायदा हा अन ुसूिचत जाती व जमाती या ं यासाठी आह े. तसेच ड गरी व
आिदवासी भागातील गरीबा ंना घर बा ंधणीसाठी आिथ क मदत िदली जात े.
९. रा ीय रोजगार हमी योजना :
(२ फे ुवारी २००६ ) सव थम द ेशातील २०० िज ात लाग ू केली. या योजन ेतून
कुटुंबातील एका य ला १०० िदवस रोजगार िदला जातो . या योजन ेची सु वात थम
आं देश या रा यात झाली . या योजन ेतून वृ लागवड , जलस ंवध न, जल यव थापन ,
ामीण िवकास , र ते बांधणी इ यादी काम े केली जातात .
१०. भारत िनमा ण योजना :
ामीण भागा या िवकासासाठी भारत सरकारन े भारत िनमा ण योजना स ु केली. या
योजन ेची घोषणा प ंत धान डॉ . मनमोहन िस ंग यांनी मे २००५ म ये केली. पाटबंधारे,
र ते, घरे, पाणी, वीज व द ूर वनी अशा ामी ण भागातील े ात पायाभ ूत सुिवधा
उभार याची हमी या योजन ेत दे यात आली आह े.
११. अं योदय अ न योजना (िडस बर २००० ) :
दा र य र ेषेखालील क ुटुंबापैक गरीबात गरीब अशा १ कोटी क ुटुंबाचा या योजन ेत समाव ेश
केला आह े. योजन ेखालील य ेक पा क ुटुंबास गह २ पये क लो आिण ता ंदूळ ३ .
क लो अशा दरान े २५ िकलो अ नधा य प ुरिवले जाते.
१२. धानम ं ी ाम स ड़क योजना (िडस बर २००० ) :
दहा या योजन े या समा ीपय त जेथे र त े नाहीत अशा ५०० िकंवा याप े ा जा त
लोकस ं या असल े या ामीण भागातील र यान े जोड या न ग ेले या १.८ लाख
व ती थाना ंना र याची स ुिवधा प ुरिव याची ही योजना ही योजना द ेशभर राबिवली जात े.
१३. कामा या मोबद यात धा य काय म (फे ु २००१ ) :
हा काय म द ु काळ त ामीण भागात राबिवला जातो . हा काय म ८ रा यात लाग ू
कर यात आला आ हे.
१४. ामीण जीव नोती अिभयान :
क शासनान े १९९९ पासून दा र िनम ू लनासाठी वण जयंती ाम वय ंरोजगार योजना
सु केली. या योजन ेचे क शासनान े िविवध स ं थाकड ून मु यमापन क ेले असता सदर
योजना स ु केली. या योजना दा र य िनम ु लनासाठी काहीअ ंशी यश वी ठरली असली तरी
ब याच उिणवा क शासना या िनदश नास आ या . हणून क शासनान े ग रबाच े िनमु लन
कर या साठी नवीन धोरण िनि ित कर यासाठी ा . आर राधाक ृ ण सिमतीची थापना
केली. या सिमती या िशफारशी ल ात घ ेऊन १८ जुलै २०११ म ये रा ीय ामीण munotes.in
Page 87
ामीण दा र य -२
87 जीव नोती अिभयान (NRLM ) सु कर याचा िनण य घे यात आला . या अिभयानात
ग रबा ं या वय ंसहा यता गटा ंचे संघटन क न या ार े वय ंरोजगार िमळिवण े हा म ुलभूत
हा घटक मान यात आला आह े. रा यातील सव गरीब क ुटुंबापय त पोहच ून या ंना
कायम व पी उपिजिवक े या स ंधी उपल ध करणे व दा र य र ेषे या वर य ेईपय त या ंना
मदतीचा हात द ेऊन या ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी सव तोपरी मदत करण े हा या
अिभयानाचा उ े य आह े. योजन ेत क सरकारचा िह सा ७५ ट के तर रा य सरकारचा
िह सा २५ ट के आह े. ामीण भागातील ग रबातील गरीब अशा वरोजगाराची िनवड
क न िवधवा व प रत या मिहला , अपंग, अनुसूिचत जाती जमाती , आिण अ पस ं याक
वयोवृ यांना लोकसहभागात ून गरीबी िनवारण कर याचा िनधा र शासनान े केला आह े.
१५. संपूण ामीण रोजगार योजना :
स ट बर २०११ म ये जवाहर ाम सम ृ ी योजना आली आह े. अशा कार े भारतात
दा र य िनम ू लनासाठी सरकारन े अनेक योजना व काय म राबिवल े परंतु रोजगार
िनिम ती या त ुलनेत रोजगार मागणा या ंची स ं या व लोकस ं या जलद गतीन े वाढ यान े
दा र याच े माण वाढतच आह े.
७.४ सारांश
भारतातील दा र याला ऐितहािसक पर ंपरा आह े. ाचीन व म यय ुगीन काळातील
भारतावरील परक य आ मण े यान ंतर अवा चीन भारताची ि िटशा ंनी केलेली आिथ क लूट
आिण वात ं ोनंतर िटक ून असल ेली सामािजक , आिथ क िवषमता याम ुळे भारत अज ूनही
ामीण दा र य ही वल ंत सम या िदस ून येते. एखा ा य ला गरीब हण ून ते हाचा
संबोधल े जाते जे हा या य चा उपभोग िक ंवा उ प नाची पातळी घसरत े. जगामधील
गरीब द ेशां या मवारीम य े भारत हा एक द ेश आह े. दा र याच े दोन कार आह ेत. एक
हणज े सापे दा र य आिण द ुसरे िनरप े दा र य . २०२१ या स ु वातीला साधारणपण े
८६.८ दशल लोक दा र यर ेषेखाली होत े. दा र या या अ यासाची स ु वात आधुिनक
भारताम य े दादाभाई नवरो जी या ं यापास ून सु होत े. भारता या िदव ंगत प ंत धान
माननीय इ ंिदरा गा ंधी या ंनी १९७१ म ये 'दा र य िनम ु लन' हा नारा िदला . भारतातील
खेडयात रोजगाराचा अभाव प रणामी प ैशा या अभावी सामािजक , शै िणक ,
आरो यिवषयक आिण सा ं कृितक या सग याबाबत दा र य असत े. भारतातील
दा र या या माणािवचार करता िबहार , झारख ंड, म य द ेश, उ र द ेश, ओ रसा , आिण
आसाम या रा याम य े इतर रा या या त ुलनेत दा र याच े माण जा त आह े. दा र य या
सम य ेमुळे अ प रा ीय उ प न , अ प दरडोई उ प न , कमी तीच े जीवनमान िनमा ण
होते. यातूनच मोठया माणावरील ब ेकारी, अध बेकारी व थला ंतरा या सम या िनमा ण
होतात . ग रबी ही अ पबचत व अ प ग ुंतवणूक व अ प उ पादनालास ु ा जबाबदार आह े.
दुस या श दात दा र य ह े आिथ क िवकासाला व िवघातक आिथ क प रि थतीला जबाबदार
आहे. ग रबीम ुळे समाजाची ीम ंत आिण गरीब भागात िवभागणी होऊन वग संघष िनमा ण
होतो. दा र याम ुळे कुपोषण व द ैनाव था ही प रि थती िनमा ण होत े. यामुळेच चोरया ,
बालग ु हेगारी इ यादी सामािजक सम या िनमा ण होतात . िनयोजन काळात शासनान े
राबिवल े या दा र य िनम ु लनासाठी अ नेक योजना व काय म शासनान े राबिवल े उदा. munotes.in
Page 88
ामीण भागा या व लंत
सम या
88 लहान श ेतकरी िवकास एज सी , एकाि मक ामीण िवकास योजना (२ ऑ टोबर १९८० ),
जवाहर रोजगार योजना (१९८९ ). िकमान गरजा काय म, वीस कलमी काय म (१९७५ -
१९८२ ), वण जयंती शहरी रोजगार योजना (१९९७ ), ामीण जीव नोती अिभ यान
(१९९९ ), संपूण ामीण रोजगार योजना (२०११ ), या सव योजना ंचा प रणाम हण ून
भारतातील दा र याच े माण कमी होत आह े तथािप , उ पादन साधना ंचा मालक ची
िवषमता , ह तउ ोग व ामो ोगा ंचे देवस िदवस घटणार े माण , लोकस ं या वाढ , ढी
परंपरा, सामािजक व आिथ क िवषमता , भाववाढ , दा र य िनम ु लना यायोजना ंचा गैरवापर ,
अिनयिमत रोजगार , आिण मानवी म ू यांचीघसरण , नैसिग क संकटे इ यादीम ुळे भारतात
ामीण भागातील दा र य िनम ू लनाचा व ेग अ य ंत कमी आह े. ामीण भागातील लोका ंना
एखा ा र पीती याधी माण े िचकट ून रािहल े या या दा र या या ि थतीत ून या ंची
सुटकाच होत नाही हण ून दा र य ह े च आह े असे अथ त ो . रे नर न स य ांनी
हटल े आहे. या च ात ून वतः ची स ुटका क न घ ेणे एका य या ीन े फारच अवघड
असत े. जे खू दा र यर ेषेखाली आह ेत यांना िश ण िमळाल े पािहज े. केवळ ार धवादी
बनून हताशपण े दा र यात िखतपत पड यान े दा र य द ूर होणार नाही तर यात ून बाह ेर
पड यासाठी थम या ंनी आपली अिभव ृ ी बदल ेली पािहज े. ग रबा ंना ग रबी द ूर हावी
असे वाटल े पािहज े यासाठी ामािणकपणा , य ना त सात य , क झ ेल याची तयारी अ ंगी
बाणवली पािहज े. तरच दा र या या सम य ेची ती ता कमी होऊ शकते.
७.५ वयंअ ययन (व तूिन )
१. जागितक ब ँके या सन २०११ या अहवालात भारतातील िकती ट क े लोकस ं या
दा र यर ेषेखाली आह े ?
अ. ३२.७०%
ब. ४०%
क. ३५%
ड. ५५.५%
२. भारतात ामीण भागात कोणती मोठया माणात आढळ ून येते ?
अ. एि छक ब ेकारी
ब. अध बेरोजगारी आिण छ ुपी बेरोजगारी
क. सुिशि त ब ेकारी
ड. पुण बेकारी
३. कोण या काळात ामीण भागातील लोका ंचा रोजगार ब ुडाला व त े दा र या या खाईत लोटल े
गेले ?
अ. करोना काळात
ब. वत मान काळात
क. भिव य काळात
ड. सुवण काळात munotes.in
Page 89
ामीण दा र य -२
89 ४. क शासनान े ग रबीच े िनमु लनाच े नवीन धोरण िनि ती कर यासाठी कोण या सिमतीची थापना
केली ?
अ. बलवंतराय सिमती
ब. अशोक सिमती
क. ा. आर राधाक ृ ण सिमतीची
ड. वनह क सिमती
५. ामीण भागात दा र याचा प रणाम हण ून अन ेक कुटुंबाना सावकारा ंकडून कोण या सम य ेमुळे
िपळवण ूक होत े ?
अ. कज बाजारी
ब. करोना
क. छुपी बेकारी
ड. बालग ु हेगारी
६. क शासनान े कोण या साला पास ून दा र य िनम ू लनासाठी वण ज यंती ाम वय ंरोजगार
योजना स ु केली ?
अ. १९९१
ब. १९६६
क. १९८२
ड. १९९९
७. शासनान े कोण या साली रा ीय ामीण जीव नोती अिभयान (NRLM ) सु कर याचा िनण य
घेतला ?
अ. १८ जुलै २०११
ब. ११ ऑ टोबर १९६६
क. २ फे ुवारी २००६
ड. २५स ट २००१
८. गरीब ि या ं या क याणासाठी २० ऑग ट १९९५ रोजी कोण ती योजना स ु कर यात आली
होती ?
अ. इंिदरा मिहला
ब. िसंगल िवडो िसि टम
क. बेटी बचाओ ब ेटी पढाओ
ड. िकशोरी श योजना
९. क शासनान े कोण या पास ून दा र य िनम ू लनासाठी वण जयंती ाम वय ंरोजगार योजना स ु
केली ?
अ. १९९१
ब. १९९९
क. २००१
ड. २०२१ munotes.in
Page 90
ामीण भागा या व लंत
सम या
90 १०. ामीण भागात कोण या स ंिध उपल ध नस यान े थला ंतराचे माण वाढत े ?
अ.कायम व पी रोजगारा या
ब. करमण ूक या
क. आरो या या
ड. यसना या
११. दा र याच े च ही स ंक पना खालीलप ैक कोण या नावाशी िनगिडत आह े ?
अ. के स
ब. काल मा स
क. र नर न स
ड. जे. एस. िमल
१२. दा र य िनम ु लन हा काय म कोण या प ंत धानानी स ु केला ?
अ. ीमती इ ंिदरा गा ंधी
ब. ी मनमोहन िस ंग
क. अटल िबहारी बाजप ेयी
ड. ी नर मोदी
१३. "एखा ा य ला यान े जोपासल े या म ु यां माण े जगता न य ेणे हणज े दा र य होय ." अशी
दा र याची या या कोण या अथ त ानी क ेली आह े ?
अ. गोगाड
ब. ा. अम य सेन
क. के स
ड. र नर न स
१४. सामा य भारतीय ामीण माणसाला दररोज या आहारात ून िकती उषा ंकाची गरज असत े ?
अ. २४००
ब. २२५०
क. २०५००
ड. २०२००
१५. कोणत े दा र य कमीत कमी गरजा ंचा िवचार करत े ?
अ. िनरपे
ब. सापे
क. ामीण
ड. शहरी
munotes.in
Page 91
ामीण दा र य -२
91 ७.६ सरावासाठी
१. दा र याची या या सा ंगून दा र याच े कार सा ंगा ?
२. दा र याची व दा र यर ेषेची संक पना प करा
३. ामीण दा र याची कारण े िवशद करा ?
४. ामीण दा र याच े प रणाम प करा ?
५. दा र य िनम ु लनासाठी शासनान े केले या उपाययोजना ंचा आढावा या ?
६. ामीण दा र य िनम ु लनासाठी उपाय योजना सा ंगा ?
७.७ संदभ पु तके
१. ा. ए. वाय. क डेकर व ा िवजय मा लकर 'भारतातील सामािजक सम या ' फडके
काशन .
२. खरे सी.पी 'दा र याचा अथ ' दा ता ने आिण क ंपनी, पुणे
३. World Human Development Report - Nov. 2010
४. इंगळे जयव ंत जान ेवारी माच २००९ ठाणे िज ातील मोखाडा ताल ु यातील
आिदवास न या दा र याची सम या 'अथ संवाद' खंड ३२ अंक ४
५. नलावड े पंिडत नो ह बर २००७ , 'महारा ातील दा र याच े माण एक अ यास
योजना मािसक
६. उगले सुिनल ऑग ट २०१२ 'भारतीय दा र याच े माण एक अ यास ' योजना
मािसक
७. ा. डी आर जगताप , ा. सौ िनता वाणी , डॉ मंगल ज ंगले, ा डी जी पाटील . 'भारतीय
अथ यव था एक ी ेप' शांत काशन , जळगाव .
८. रा. झ. लोटे, 'भारतीय सामािजक स ंरचना आिण सामािजक सम या ' िपंपळाप ुरे
काशन , नागपूर.
९. (संदभ . डॉ िवलास गायकर 'ग रबी हटाओ च े अध शतक एक म ु यमापन ' महारा
ताइ स द ैिनक ४ एि ल २०२१ संदभ . महारा टाई स द ैिनक १८ एि ल २०२२ )
munotes.in
Page 92
92 ८
भारतीय अथ यव था व नवीन आिथ क धोरण - भाग १
घटक रचना :
८.० उि य े
८.१ तावना
८.२ आिथ क धोरणाची स ंक पना व या या
८.३ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंचे व प
८.४ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची गरज
८.५ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची वैिश य े
८.६ सारांश
८.७ सरावासाठी
८. ८ संदभ ंथ
८.० उि य े
भारतातील नवीन आिथ क सुधारणा करणाचा अ यास क े यानंतर प ुढील बाब च े ान
होईल.
१) आिथ क धोरणाची स ंक पना व आिथ क सुधारणाची गरज समज ून घेता येईल.
२) नवीन आिथ क सुधारणा या प ती आिण आिथ क सुधारणा ंसाठी शासनान े केले या
उपाययोजना प होतील .
३) आिथ क धोरणाच े यश व अपयशाच े आकलन होईल .
८.१ तावना
जगा या पाठीवरील य ेक देशात आिथ क धोरणाची िनिम ती ाम ु यान े िवकास आिण
उ नती कर यासाठी क ेली जात े. आप या भारत द ेशाला 1947 म ये अनेक पातळीवर
संघष क न वात ं य ा ी झाली . वातं यानंतर देशाची सव च आघाडीवर घडी बसवण े हे
अवघड काम या काळातील न ेतृ वाला पार पाडाव े लागल े. एका बाज ूस िम
अथ यव थ े या ा पाचा वी कार क न म ुलभूत उ ोग साव जिनक तर अ य े खासगी
उ ोग या प तीन े पुढे जा याचा स ंक प कर यात आला . यासाठी िनयोजनब रतीन े
देशाचा िवकास घडव ून आण या या ि न े िनयोजन आयोगाची िनिम ती कर यात आली . munotes.in
Page 93
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
93 आयोगा या वतीन े पंचवािष क योजनाच े ितमान वी का न य अंमलबजावणीस
सु वात झाली . भयावह दा र ्य, मागासल ेली शेती, पारंपा रक व आजारी उ ोग , िनर रता
अशा आ हाना ंना सामोर े जात द ेशाने ‘क याणकारी ’ रा य या (Welfare State ) िदशेने
आपण वाटचाल स ु केली. भारत सरकारन े वात ं यो र काळात १९५१ पासून
पंचवािष क योजना काळात िवकासाच े धोरण अवल ंिबले. हे धोरण राबिवताना वात ं यपूव
कालख ंडातील भारतीय अथ यव थ ेची झाल ेली घसरण भ न काढण े हे उि य होत े.
यासाठी १९५१ या काळात अथ यव थ ेत साव जिनक े ाकड ून मोठया माणावर
गुंतवणूक केली होती . यासाठीच े आव यक भा ंडवल कजा या व पात आ ंतररा ीय
थरावर उभारल े गेले. याचा प रणाम हण ून भारतावर कजा चा बोजा िनमा ण झाला .
जीवनाव यक व त ूची िक ंमत वाढली होती . आप या द ेशाची आ ंतररा ीय पत घसरली .
अशा दयनीय प रि थतीत ून अथ यव थ ेला बाह ेर काढून अथ यव थ ेला नवच ैत य ा
क न द ेणे काळाची गरज होती . या पा भूमीवर त कालीन प ंत धान ी नरिस ंह व अथ मं ी
मनमोहनिस ंग या या कारिकद त भारत सरकारन े १९९१ पासून न या आिथ क धोरणाचा
वीकार क ेला.
30 वषा पूव 24 जुलै 1991 ला खासगीकरण , उदारीकरण , जागितक करण (खाऊजा ) या
न या आिथ क धोरणाची स ंसेदेत घोषणा झाली . त कालीन अथ मं ी डॉ . मनमोहन िस ंग
यांनी अथ संक प सदर करताना न या आिथ क धोरणा ंची पर ेषाही मा ंडली. पण, आिथ क
धोरणा ंची चौकट बदल याची ि या याप ूव अ ंदाजे एक दशक आधी इ ंिदरा गा ंधी
पंत धान असताना स ु झाली .
देशात 1991 या आिथ क स ुधारणा या अ वयाथा ने मोठया व अचानक , त कालीन
वाट याची श यता आह े, पण तशा मोठया धोरणा मक बदलाची ाथिमक पाऊल े 1980 -
81 ते 1984 -85 या 6 या पंचवािष क योजन े या काळात पडल ेली िदसतात .
८.२ नवीन आिथ क धोरणाची स ंक पना व या या
तुत घटका ंम ये आपण भारतीय नवीन आिथ क धोरणाची या या अथ यव थ ेत नवीन
आिथ क सुधारणा संक पना व या या , गरज, व प व वैिश य Iचा अ यास करणार
आहोत .
संक पना व या या :
आिथ क धोरणा या स ंक पन ेम ये अथ यव थेला स म करणा या आिथ क घटका ंचा पया
वापर कर यासाठी डावप ेच आखल े जातात . देशातील स ंप ीच े समान वाटप कर यासाठी
ादेिशक िवषमता कमी कर यासाठी द ेशातील साधनस ंप ीचा यो य उपयोग कर यासाठी
तसेच आिथ क थ ैय थािपत कर यासाठी आिथ क धोरणाची भूिमका मह वाची असत े.
नवीन आिथ क धोरणाची या या –
भारतीय अथ यव थ ेतील िविवध घटकात अ ंतग त व बिहग त आ मिव ास उ ंचाव यासाठी
अनेक बदल क ेले. याम य े परक य ग ुंतवणूका, यापार , िविनमय दर , उ ोग , बँका, िवि य
सं था आिण राजकोषीय धोरण या स ंबंधी धोर णांम ये मुलभूत बदल क ेले या सव एकि त
घटका ंना आिथ क धोरण अस े हटल े जाते. munotes.in
Page 94
ामीण भागा या वल ंत सम या
94
https://www.dompsc.com
८.३ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची व प
आिथ क धोरणातील कमतरता आिण िवक ृती स ुधार यासाठी रचना मक समायोजन े या
ि य ेने आिथ क स ुधारणा ंची स ु वात झाली . िनयोजना या चार दशकान ंतरही एक ूण
लोकस ं ये या ३६ ट के लोकस ं या दा र ्या या ि थतीत राहते हे आप या
िनयोजना या ीन े लेशकारक वाव होती . १९९१ म ये सुधारणाची ि या स ु
हो याप ूव सरकार ने भारतीय अथ यव था जगातील इतर द ेशांपासून दुरच ठ ेव याचा
य न क ेला. यावेळी भारतात साव जिनक े ातील म ेदारीम ुळे पायाभ ूत सुिवधांमधील
गुंतवणूक फारच कमी होती . असे असल े तरी या े ाम य े गती कर यासाठी अिधक वाव
होता. १९६२ या भारत चीन य ु ामुळे आिण १९६६ -६७ चा दु काळ या कारणाम ुळे
१९६६ -६७ म ये पिहल े आिथ क संकट आल े. १९७४ मधला अप ुरा पाऊस १९७३
मधील त ेलाचे संकट याम ुळे १९७४ दूसरे संकट आल े. या सव संकटांमधून अवम ू यन
क न भारतीय अथ यव था सावर यात आली . एकंदरीत भारतीय अथ यव था स म
कर या साठी काळाची पावल े ओळख ून आतापय त अंमलात आण या ग ेले या धोरणा ंम ये
मह वप ूण बदल कर याची गरज वाट ू लागली . खालील म ु े भारतीय अथ यव थ ेत आिथ क
सुधारणा ंची गरज का होती याच े प ीकरण द ेतात.
१९८५ म ये पंत धान हण ून काय भार हाती घ ेत यान ंतर राजीव गा ंधी या ंनी सरकार या
आिथ क धोरणाम य े बदल कर याच े सूिचत क ेले. नवीन आिथ क धोरणाचा म ुलभूत िव ास
हा काजागी े ा या सहभागावर होता . खाजगी े ाची या ी वाढिव यासाठी औ ोिगक
परवाना , परक य यापार , परक य समभाग भा ंडवल, खाजगी े ाला यो य औ ोिगक
पया वरण ा हाव े आिण भारत द ेशाचा आिथ क िवकास जलद गतीन े हावा यासाठी क ेले
गेले. माजी प ंत धान राजीव गा ंधी या ं या कारक द त आिथ क सुधारणा ंची मुह त मेढ रोवली
गेली असली तरी याचा भारतीय अथ यव थ ेवर अन ुकूल प रणाम िदस ून आल ेला न ह ता.
२१ जून १९९१ रोजी पी . ही नरिस ंहराव या ंनी द ेशा या कारभाराची स ू े हाती
घेत यान ंतर आिथ क सुधारणा ं या द ुस या ट याला ख या अथा ने ारंभ झाला . देशाम य े
अंतग त आिण बिहग त आ मिव ास िनमा ण हो यासाठी ि थरीकरणा मक आिण रचना मक
समायोजन या ंची अंमलबजावणी स ु केली आिण नवीन आिथ क धोरणा या व पात अथ
यव थ ेत खाजगीकरण , उदारीकरण आिण जागितक करण या स ंक पा ंचा न यान े ज म
झाला.
munotes.in
Page 95
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
95 अ. जागितक करण स ंक पना (Concept of Globalization )
जागितक करण िक ंवा वैि क करण (Globalization ) हा अ य ंत लोकि य आ िण चच चा
िवषय झाला आह े. जागितक करण ह े नवीन आिथ क धोरणाच े एक मह वाच े सू आह े.
जागितक करण हणज े व त ू, सेवा, तं ान व भा ंडवला या हालचालीवरील सव कारच े
िनब ध दूर करण े व या ंचा वाह स ुखकर व गितमान कर याची ि या होत थोड यात
यापार , रोजगार, तं ान दळणवळण , िवदेशी थला ंतर, पया वरण, राहणीमान , शासन ,
समाज यव था , सं कृती अशा सव कार या े ामधून होणार े पा ंतर हणज े
जागितक करण अस े हणता य ेईल. जागितक करणा या स ंक पन ेत पुढील बाब चा समाव ेश
होतो, खाजगीकरण , उदारीकरण .
खाजगीकरण संक पना : भारतीय अथ यव थ ेत रचना मक बदल घडव ून आण यासाठी
१९९१ रोजी ज े नवीन आिथ क धोरण जाहीर क ेले या धोरणा तील एक मह वाची
संक पना हणज े; खाजगीकरण ' होय. वातं ा ीन ंतर आप या भारत द ेशाचा जलद
िवकास सा य कर यासाठी िम अथ यव थ ेचा वी अकर कर यात आला होता .
साव जिनक े ातील उ ोगाबरोबरच खाजगी उ ोगाची उभारणी कर यासाठी शासनान े
िवकासा मक धोरण आखल े. मह वाच े उ ोग व म ुलभूत उ ोग (लोखंड पोलाद उ ोग ,
वीजिनिम ती उ ोग , पो , दुर वनी , तारसेवा, िसम ट उ ोग , वाहतूक दळणवळण स ेवा)
साव जिनक े ात ठ ेव यात आल े व कमी मह वाच े उ ोग खाजगी े ाकड े ठेव यात आल े.
कालांतराने हणज े १९४७ ते १९९० या काळापय त या े ातील अकाय मता व ाचार
यात वाढ झाली . कामिगरी िनराशाजनक ठरली . साव जिनक े तोटयात जाऊ लागल े
यामुळे भारत सरकारला साव जिनक े ाचा स ंकोच कर यासाठी िवश ेष योजना आखण े
ज रीच े वाटल े आिण यान ुसार साव जिनक े ामधील उ ोगाक रता राख ून ठेवलेले े
खाजगी े ामधील उ ोगा ंना ख ुले कर याच े धोरण सरकारन े अमलात आणल े. तोटयात
चालणार े कारखान े काया लये यांचे िनगु तवणुक करण क न त े खाजगी े ाकड े ह ता ंतरीत
कर यात आल े या ि य ेला खाजगीकरण अस े हणतात . हणज ेच साव जिनक े ातील
उ ोजका ंची मालक या ंचे यव थापन ह ता ंत रत कर याची ि या या ंचा समाव ेश
खाजगीकरण या स ंक पन ेत होतो . खाजगीकरण हा जागितक करण गाठ याचा माग आहे.
खाजगीकरण ही रा ीयकारणा या िव स ंक पना आह े. १९९१ नंतर भारतीय अथ
यव थ ेने खाजगीकरण स ु वात क ेली. भारतातील िश ण यव थ ेतही खाजगीकरणाची
ि या स ु झाली . munotes.in
Page 96
ामीण भागा या वल ंत सम या
96
https: //marathivishwakosh.org
आ. उदारीकरण स ंक पना :
२४ जुलै १९९१ रोजी भारताच े त कालीन प ंत धान पी . ही.नरिसंह राव आिण अथ मं ी
मनमोहन िस ंग यांनी ऐितहािसक अथ संक प सादर क न द ेशात उदारीकरणाच े रणिश ंग
फुंकलं आिण भारतात उदारीकरणाला स ु वात झाली . या घटन ेला ३१ वष होत आह ेत.
१९९१ या नवीन आिथ क धोरणा या ि स ू ी मधील उदारीकरण िक ंवा िशिथलीकरण ही
एक मह वाची स ंक पना आह े. या संक पन ेत िनय ंि त अथ यव थ े या जागी बाजारािभम ुख
खु या व म ु पध वर आधा रत अथ यव था ही उदारीकरण ि य ेतील म ूळ संक पना
आहे
उदारीकरण ही स ंक पना यापक अस यान े याची न ेमक या या करण े अवघड आह े.
देशा या आिथ क यव थ ेत िवकासा या िदश ेने कर यात य ेणारी स ुधारणा मक उपाया ंची
एक साखळी हणज े 'आिथ क उदारीकरण ' होय. िह संक पना अथ यव थ ेतील यापक
व पा या आिथ क स ुधारणांची ि या आह े.उदारीकरण हणज े अथ यव थ ेम ये
लाद यात आल ेले िनब ध व िनय ं णे काढ ून टाकण े, सरकारी ह त ेप कमी करण े,
सरकार या सहभागाच े े मया िदत करण े, उ ोजका ंना व यावसाियका ंना सोयी व
सवलती प ुरिवणे, यांना पुरेसे वात ं देणे, देशी परक य ग ुंतवणूक ला ो साहन द ेणे आिण
एकंदरीने अथ यव था अिधक म ु , पारदश व पधा मक करण े होय.
थोड यात जागितक करण ह े मु अथ यव थ ेचं अंितम ह े ल गाठ यासाठी उदारीकरण
असे हणतात . अथ यव थ ेतील उ पादन , गुंतवणूक आयात -िनया त इ यादी वरील परवाना
प ातीसारख े जाचक िनब ध, िनयं णे व िनयम कमीत कमी कर या या धोरणाला समाव ेश
उदारीकरणा या ि याम य े होतो.
८.४ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची गरज
भारतावर कजा चा बोजा िनमा ण झाला . जीवनाव यक व त ूची िक ंमत वाढली होती .
आप या देशाची आ ंतररा ीय पत घसरली . अशा दयनीय प रि थतीत ून अथ यव थ ेला
बाहेर काढ ून अथ यव थ ेला नवच ैत य ा क न द ेणे काळाची गरज होती . या पा भूमीवर
त कालीन प ंत धान ी नरिस ंह व अथ मं ी मनमोहनिस ंग या या कारिकद त भारत
सरकारन े १९९१ पासून न या आिथ क धोरणाचा वीकार क ेला.
munotes.in
Page 97
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
97 १. अथ यव थ ेचा कमी व ृ ी दर (The low growth rate of the Economy ) :
आिथ क िवकासची ि या अिधक जलद आिण सव समाव ेशक करण े हे येक देशा या
अथ यव थ ेचे येय असत े. १९९० पय त भारताचा वािष क वृ ी दर हा इत र िवकसनशील
देशापे ा कमी होता याम ुळे भारतात आिथ क सुधारणाची गरज िनमा ण झाली .
२. दा र य आिण ब ेरोजगारी (Poverty and Unemployment ) :
देशातील लोका ंचे जीवनमान उ ंचावण े हणज ेच दा र य कमी करण े आिण द ेशातील य ेक
स म िमकाला रोजगार प ुरिवणे ही भारती य िनयोजनाची म ु य उि य े आहेत. तथािप ,
िनयोजना या चार दशका ंनंतर एक ूण लोकस ं ये या ३६ ट के लोक दा र य र ेषेखाली
राहत होत े प रणामी मानव िवकास िनद शकांम ये भारत द ेशाचा मा ंक खुप खाली घसरला
होता हण ून भारत सरकारन े निवन आिथ क धोरण राबिव याचा स ंक प केला.
३. कमी उ पादकता (Low productivity ) :
वातं य ा ीन ंतर भारतीय अथ यव थ ेने िम अथ यव थ ेचा वीकार क ेला. साव जिनक
े ातील उ ोगात ग ुंतवणूक वाढव ूनदेखील कमी उ पादकत े या सम य ेला भारतीय
अथ यव थ ेला सामोरी जात होती ही सम या दूर कर यासाठी 'खाउजा ' धोरण राबिवण े
काळाची गरज होती .
४. साव जिनक े ातील उ ोगा ं या सम या : (Problems of public sector
Industries ) :
कोण याही अथ यव थ े या भ कम पाया हणज े काय सं कृती. अथ यव थ ेला स म
कर याम य े काय मू यावर िव ा स ठेवणा या कामगारा ंचा मोठा वाट असतो . भारतीय
अथ यव थ ेतील साव जिनक े ातील उ ोगाम य े काय सं कृतीब ल उदािसनता १९९०
पय त जाणवत होती . गरजेपे ा जा त असल ेले कम चारी आिण त े सु ा आरामम ु य
जाणणार े होते. प रणामी उ पादकत ेवर ितक ूल प रणाम झाला होता . क चा माल आिण
अ नधा याची नासध ूस आिण मोठया माणावरील कामगार स ंघटना ंम ये असल ेली
काय सं कृती ब लची अना था याम ुळे भारतातील साव जिनक े कमी उ पादकता आिण
गुंतवणुक वरील अ प मोबदला या सम य ेशी सामना करत होती . आकड ेवारी अशी सा
देतात क देशा या एक ूण बचतीम य े साव जिनक े ाचा िह सा १०५० म ये १७ ट के
इतका होता तो घस न १९८९ .९० म ये ८ ट के इतका झाला . सरकारी मालक या
उ ोगा ंना याच काळात मोठा तोटा झाल ेला िदस ून येतो. या पा भूमीवर अथ यव थ ेम ये
नव चैत य आण यासाठी नवीन आ िथ क धोरण वीकारण े अप रहाय होत.
५. चलन वाढीचा दबाव (Inflationary Pressues ) :
१९९० या काळात चलन वाढीचा िवप रत प रणाम द ेशा या उ प ना या िवतरणावर होत
होता. चलन वाढीम ुळे दा र य आिण उ प न तस ेच संप ीतील िवषमता वाढत े हे
टाळ यासाठी नवीन आिथ क धोरणाचा वीकार क ेला गेला.
munotes.in
Page 98
ामीण भागा या वल ंत सम या
98 ६. परक य चलनाची ट ंचाई (Shortage of Foreign Exchange ) :
परक य चलन साठयाला 'Reserve Currency ' असेही हणतात . परिकय चलनसाठा
एखा ा आरो यतपासणी या मीटरसारखा असतो िक ंबह ना अिधक परिकय चलनसाठा
असल े या द ेशाची आ ंतररा ीय पातळीवर चा ंगली ितमा असत े. कारण आ ंतररा ीय
यापारात या चलन साठ ्याव न ठरणा या ितम ेचा चा ंगला उपयोग होतो . थेट गुंतवणूक
याचबरोबर श ेअर बाजारात झाल ेली गुंतवणूक याचा िवचार क न परक य चलन िविनमय
दरानुसार या साठया ंचे मु यांकन क ेले जाते. परक य चलन साथ क ि य ब ँकासाठी महस ूल
िमळिव याचा म ुख ोताप ैक एक आह े. जे परक य सरकारी रो या ंम ये पैसे गुंतिवतात
आिण आ ंतररा ीय नाण ेिनधी (IMF) आिण इतर स ुरि त ग ुंतवणुक या पया याम य े
देखील ग ुंतवणूक करतात . परिकय चलन साठयाम य े परदेशी चलन , गो ड रझ ह , एस डी
आर आिण आय एम एफ कोटा , िडपॉिसट ेझरी िवल बॉड आिण इतर इतर सरकारी
िस य ुरीटीज समािव असतात . १९९१ या आिथ क संकटाम य े भारत आ ंतररा ीय
तरावर िडफॉ टर घोिषत हो या या उ ंबरठ्यावर होता . या पा भूमीवर आप या भारत
देशाला आपली आ ंतररा ीय पातळीवरील ितमा उ वल कर यासाठी नवीन आिथ क
धोरणाचा वीकार करावा लागला .
७. अ प जागितक यापा र िह सा (Minimum Global trade Share ) :
जगातील सव अथ यव थाम य े अंतग त व आ ंतररा ीय यापार ह े देशा या िवकास
धोरणाच े अिवभा य घटक आह ेत. देशी उपभोगाची गरज प ूण क न िवश ेषीकरणा या
आधार े व तू आिण स ेवा यांचे उ पादन क ेले जाते. व अित र उ पा दन िवकल े जाते. नव
सनातनवादी अथ त ा ंनी यापाराला िह सा अ प होता . जागितक यापारातील िह सा
वाढिवण े आिण जगातील औ ोिगक या गत अथ यव थ ेशी पधा क न िवकिसत
रा ा या मा ंदयाळीत व ेश कर यासाठी नवीन आिथ क स ुधारणा राबिव याची गरज
िनमा ण झाली होती .
८. भारता या यवहार तोलाची नाज ूक ि थती :
वातं यो र काळात भारता या यवहार तोलाची ि थती ख ूपच नाज ूक झाली होती . या
यवहार तोलाची त ूट भ न काढ यासाठी िवद ेशी कज , अिनवासी भारतीया ं या ठ ेवी,
आंतररा ीय नाण ेिनधीच े महाग कज इ या द चा वापर कर यात आला . ही सव कज
महागडी अस यान े यां यावरील याजाचा दर वाढत ग ेला. तुट भ न काढ यासाठी
परिकय चलनाचा साठया ंचा वापर वाढत ग ेला याचा प रणाम हण ून परिकय चलनाचा
साथ कमी झाला . यातच अिनवासी भारतीया ंनी आप या ठ ेवी काढ ून घे यास स ु वात
केली होती प रणामी १९९० पय त यवहार तोलाची ि थती फारच नाज ूक झाली होती या
पा भूमीवर भारतीय अथ यव थ ेला नवीन उभारी द ेणे काळाची गरज होती हण ून भारत
सरकारन े नवीन आिथ क धोरणाचा वीकार क ेला.
९. िव प ुरवठयाचा त ुटवडा (Lack of Financial Resources ) :
देशा या आिथ क गतीसाठी अथ यव थ ेत असल े या ाथिमक ि तीय आिण स ेवा
े ात यो य व ेळी व यो य व ेळी व यो य माणात िव प ुरवठा होण े गरजेचे असत े. १९९० munotes.in
Page 99
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
99 पय त िव ीय पतप ुरवठा करणा या ोताची कमतरता होती . देशा या जलद आिथ क
िवकासासाठी िन धीची गरज असत े. अ याध ुिनक त ं ान य ं साम ु ी तस ेच देशात उपल ध
नसलेला क चा माल िनधी या कमतरत ेमुळे आयात क शकत न हत े. याच बरोबर
भारतातील स ंरचना मक अशा पायाभ ूत सुिवधांची उणीव होती . या कमतरत ेमुळे िवकासाची
गती मा ंड झाली होती यात ून माग काढ यासाठी भारत सरकारला नवीन आिथ क धोरणाचा
वीकार करण े कम ा होत े.
१०. अनाव यक िनय ं ण (Unnecessary Control on Licence ) :
भारत सरकार परवाना प ती ार े औ ोिगक िवकास िनय ंि त करत होत े. या परवाना
प तीम ुळे सरकारी नोकरशाहीत ाचाराच े माण वाढल े. सरकार या अनाव यक
िनयं णात ून खाजगी उ ोजका ंना मु िमळावी यासाठी 'खाउजा धोरण ' नवीन आिथ क
धोरणाचा एक भाग हण ून अवल ंबन कर याचा िवचार स ु झाला .
११. साव जिनक े ातील िनग ु तवणुक ची सम या :
'िनगु तवणूक' हा श द खाजगीकरणाची ि या दश िवतो. साव जिनक े ातील वाढत े तोटे,
यांना ाव े लागणार े संर ण याम ुळे साव जिनक े ातील उ ोग स ु ठेवावे िकंवा नाही
यावर िवचारम ंथन स ु झाल े. िनगु तवणूक चा अवल ंब के यामुळे या द ेशा या अथ यव था
गती या िशखरावर आ ढ झा या . या े ात खा जगी े ये यास तयार व स म आह े
यांना साव जिनक उ ोगात भा ंडवल ग ुंतवणुक साठी िनकोप पया वरण िनिम ती कर याच े
सरकारन े पाऊल टाक यास काय हरकत आह े असा यवहारवादी ि कोन ल ात घ ेतला
गेला जेणेक न साव जिनक े ातील उ ोग े ातील तोट े कमी होणार होत े या पा भूमीवर
'िनगु तवणूक' धोरणाचा १९९१ पासून भारत सरकारन े आप या नवीन आिथ क धोरणात
वीकार क ेला.
१२. पध त वाढ :
पध िशवाय गती अश य असत े. गती कर यासाठी पधा ही आव यक आह े
कोण याही बाजारप ेठेत पधा अस यािशवाय दज दार मालाची िनिम ती होत नाही .
ाहका ंना वाजवी िक ंमतीत माल उपल ध होत नाही . परंतु, ही पधा िनकोप असावी .
गळेकापू नसावी . जागितक यापार स ंघटने या करारान ुसार क ृषी े ात िनकोप पध ची
िनिम ती हावी अशी अप े ा होती तथािप , ही अप े ा फोल ठरत आह े.
८.५ भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची वैिश य े
१) औ ोिगक परवाना परिमट राज र करण े : १९९१ या नवीन आिथ क
धोरणा या घोषण ेनंतर परवाना राज खालसा करायला स ु वात क ेली. बंिद त
अथ यव थ ेकडून ख ु या अथ यव थ ेकडे वासाला स ु वात झाली . खासगी
े ाला प ुढाकार िदला , तसेच सरकारी े ात िनग ु तवणुक ची स ु वात क ेली.
munotes.in
Page 100
ामीण भागा या वल ंत सम या
100 २) साव जिनक े ाची भ ूिमका सौ य : भारत सरकारन े सरकारी उदयोगा ं या
खाजगीकरणाचा िवचार १९९१ या नवीन आिथ क धोरणा या घोषण ेनंतर झाला .
सरकारी उदयोगा ं या मया दा प झा याम ुळे या तून माग काढ यासाठी
खाजगीकरणाची ि या स ु केली गेली. साव जिनक व खाजगी े ाला समान
वागणूक दे याचा िनण य सरकारन े घेतला. १९९६ साली १८८ तोटयात असणा या
सरकारी उदयोगा ंपैक क ेवळ ३६ उदयोगा ंना या ंचे यासाठीचा सरकारी िनधी
थापन क न प ुनव सन कर यासाठी मदत कर यात आली . साव जिनक े ाची
भूिमका सौ य केली गेली.
३) िनगु तवणूक धोरण : सरकारी उदयोगा ंची पुनर चना कर या या स ंदभा त सरकारचा
अितशय मह वाचा िनण य हणज े िनगु तवणूक (िडस्इ हे टम ट) या धोरणान ुसार
सरकार न यात चालणा या उदयोगा ंचे भाग-भांडवल खाजगी य ना - सं थांना
िवकू शकेल, अशी तरत ूद कर यात आल ेली अस ून सरकारच े भाग-भांडवल २६%
पय त खाली आण यास परवानगी द े यात आल ेली आह े.
४) परदेशी गुंतवणूक : परदेशी गुंतवणूक आिण त ं ानासाठी मोफत व ेश थेट परक य
गुंतवणूक (FDI), तांि क सहका य यासाठी दार े खुली क ेली. परक य ग ुंतवणूक
ो साहन म ंडळ (FIPB ) थापन क ेले. थोड यात उदारीकरण , खासगीकरण व
जागितक करण (LPG) धोरणाचा िबग ुल वाजला .
https://pib.gov.in
५) सरकारी ह त ेप कमी झाला : न या धोरणाच े प रणाम पधा वाढली . देशांतग त
बाजार िव ता रला. बह रा ीय क ंप या िहरीरीन े भारतीय बाजारात दाखल झा या .
ाहका ंना िनवडीची स ंधी वाढली . ाहकोपयोगी व त ूंची टंचाई स ंपून वैपु याकड े
वाटचाल स ु झाली . तं ान व मानवी कौश य े यात िविवधता आली . आयात -
िनया तीवर भर वाढला . िविनय ं ण आ याम ुळे सरकारी ह त ेप कमी झाला .
एकंदरीच अथ यव थ ेची उ पादकता वाढली . काह ना ही सव न या य ुगाची चाह ल
आहे, असे वाटल े, तर काह नी ही जगब ुडीची स ु वात आह े, अशी हाकाटी क ेली. -
६) उ ोगा ंना िव तार आिण उ पादनासाठी वात ं य : आता या न या
उदारीकरणा या य ुगात उ ो गांना या ं या उ पादन मत ेत िविवधता आण यासाठी
आिण उ पादन खच कमी कर यास मोकळ े आहेत. पूव चे सरकार उ पादन मत ेची munotes.in
Page 101
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
101 कमाल मया दा ठरवत अस े. या मया देपलीकड े कोणताही उ ोग उ पादन क
शकला नाही . आता उ ोगा ंना बाजारा या गरज े या आधारावर या ंचे उ पादन
वतःह न ठरव याची म ुभा आह े.
७) ितब ंधा मक यापार प ती र करण े : म ेदारी आिण ितब ंधा मक यापार
यवहार (MRTP) कायदा 1969 नुसार, या सव कंप या या ंची मालम ा . 100
कोटी िक ंवा याह न अिधक क ंप यांना MRTP फम हटल े गेले आिण या ं यावर
अनेक िनब ध घाल यात आल े. आता या क ंप यांना शासनाची प ूव परवानगी यावी
लागणार नाही . गुंतवणुक चे िनण य घे यासाठी . आता MRTP काय ाची जागा
पधा अिधिनयम , 2002 ने घेतली आह े.
८) आयात श ु कात कपात : आंतररा ीय यापार स ुरळीत हावा व द ेशांनी आयात –
िनया तीवरील ब ंधने कमी करावीत हणज े यापारम ु होऊन सव च देशांना फायदा
होईल, असा या कराराचा उ ेश होता . हा करार म ु य व े आयात श ु क कमी
कर याचा करार होता . पिह या करारात स ुमारे ४५ हजार व त ूंवरील आयात
शु कात कपात कर यात आली
९) बाजार िनयमन म ु : आंतररा ीय यापारासाठी अन ेक देशांशी ि प ीय करार
कर याऐवजी या बह रा ीय एकाच करारान े मोठी सोय झाली . भारतात िवद ेशी
तं ान , भांडवल आिण क ंप या आ या . उ पादन वाढल े, उ पादनाचा दजा
सुधारला , उ पादन खच कमी झाला आिण याम ुळे िकमती उतर या . उ पादनांचे
कार वाढ यान े िनवड कर यास वाव िमळ ू लागला .
८.६ सारांश
२४ जुलै १९९१ भारत सरकारन ेनवीन आिथ क सुधारणा ंचे धोरण अगतक त ेने वीकारल े
आिण या ंची अ ंमलबजावणी क ेली. १९९० ला भारतीय अथ यव थ ेवर मोठ े संकट
ओढवल े. या स ंकटाच े प रमाज न कर यासाठी नवीन आिथ क धोरण वीकार यावाच ून
ग यंतर न हत े. नवीन आिथ क धोरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेची वाटचाल बाजारािध ीत
अथ यव थ ेकडे हायला स ु वात झाली . भारतान े राबिवल े या नवीन आिथ क धोरणाम ुळे
वाढती स ंगणक सा रता मोिबल इ .मेलचा वाढता वापर याम ुळे ‘इ-िबझन ेस’ ही संक पना
आप या अथ यव थ ेत जत आह े. भारत सरकारन े नवीन आिथ क सुधारणाम ुळे भारतीय
अथ यव थ ेला एक नवी िदशा आिण प रमाण लाभल े. िनयोजनातील स ुधारणा , राजकोषीय
सुधारणा , औ ोिगक स ुधारणा , बँिकंग यव थ ेत बदल आिण कर रचन ेत बदल यासार या
सुधारणा हाती घ े यात आ या . या े ातील िनय ं णे िशिथल कर यावर भर द े यात आला
आिण खाजगीकरण , उदारीकरण व जागितक करणा या ि य ेला व ेग आला .
खाजगीकरणाचा ह ेतू सफल हावा यासाठी सरकारन े िनगु तवणूक चा माग वीकारला .
१९९१ पूव भारतीय अथ यव था ब ंिद त होती . उदारीकरणा या मा यमात ून भारतीय
अथ यव था ब ंिद त होती . उदारीकरणा या मा यमात ून अथ यव था म ु अथ यव था
कर याचा य न क ेला जात आह े. सरकारी िनय ं ण कमी करन े हणज े उदारीकरण होय . munotes.in
Page 102
ामीण भागा या वल ंत सम या
102 शासक य ब ंधने कमी करण े हणज े उदारीकरण होय . खाजगीकरण हा जागितक करण
गाठ याचा माग आह े. जागितक करण गाठ याचा माग आह े. जागितक करण ही अ य ंत
संक ण व मानवी जीवना या िविवध प ैलुंशी स ंबंिधत असणारी अशी एक ि या आह े.
जागितक करण हणज े यापार कर या या उ ेशाने जाग जवळ य ेणे. जागितक करण
संक पन ेम ये िविवध द ेशां या अथ यव था एकमेकांशी जोड या जातात .
जागितक करणाम य े उ पादना ंचे िवतरण सोबतच िविवध अथ यव था ंचे कर रचना आयात
शु क िव यापार स ंघटन व स ेवा यांचाही समाव ेश होतो . जागितक करणाम य े बह रा ीय
संप य आ ंतररा ीय भा ंडवल प ुरिवणा या स ं था आिण जागितक यापार स ंघटना या ंचा
िवचार करावा लागतो . जागितक करणाचा सवा त जा त फायदा बह रा ीय क ंप यांना होत
असतो . या क ंप यांना उ पादनासाठी मोठया बाजारप ेठेची गरज असत े. ती गरज
जागितक करणात ून भागवली जात े. बह रा ीय क ंप या ह द ेशाम य े सया रात असतात .
यातून जागितक करणाची स ंक पना बळकट बनत े. भारत ही बह रा ीय क ंप यांसाठी मोठी
बाजारप ेठ आह े. जागितक यापार स ंघटने या थापन ेमुळे जागितक करणाला गती िमळाली
आहे. नवीन आिथ क धोरणाचा एक भाग हण ून ‘खाऊजा ’ धोरणाम ुळे अथ यव थ ेत
सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम होतात अस े मत अन ेक अथ त ांनी वत वले आहे.
नवीन आिथ क धोरणान े भारतीय अथ यव थ ेची सा ंगड जागितक अथ कारणाशी घातली
गेली.
८.७ सरावासाठी
िदले या पया यामध ून यो य पया य िनवडा .
१. भारत सरकारन े नवीन आिथ क सुधारणा कोण या वष ि वकार या ?
अ. १९९१ ब.१९९७ क. २००१ ड. १८९१
२. जागितक करण ही कोण या कारची ि या आह े.
अ. साधी ब . सुलभ क . संक ण ड. वाभािवक
३. जागितक करण हणज े यापार कर या या उ ेशाने ....... जवळ य ेणे.
अ. जग ब . मन क . बु ी ड . िच
४. ................. याचा अथ मालम ा िकंवा यवसायाची मालक सरकारकड ून खाजगी
मालक या स ं थेकडे ह ता ंत रत करण े
अ. रा ीयकरण ब . उदारीकरण क . खाजगीकरण ड . जागितक करण
५. ................. याचा अथ धोरण े बनव याचा ि य ेत आिथ क ि याकलाप कमी करण े
िकंवा गैर शु क अडथळ े दूर करण े या िकय ेचा संदभ िदला जातो .
अ. खाजगीकरण ब . उदारीकरण क . जागितक करण ड . रा ीयकरण
munotes.in
Page 103
भारतीय अथ यव था व नवीन
आिथ क धोरण - भाग १
103 सरावासाठी :
१. भारतीय अथ यव थ ेत नवीन आिथ क सुधारणा ंची गरज प करा .
२. नवीन आिथ क धोरणाच े यश व अपयश प करा .
३. जागितक करणाचा अथ यव थ ेवर होणा या प रणामािवषयी चचा करा.
४. नवीन आिथ क सुधारणा धोरणाच े थोड यात म ु यांकन करा .
८.८ अिधक सरावासाठी स ंदभ
१. भारताची अथ रचना, डॉ.मुकुंद महाजन िनराली काशन १९९८
२. भारतीय आिण जागितक आिथ क िवकास , डॉ.मुकुंद महाजन िनराली काशन प ुणे
२००७
३. भारतीय अथ यव थ ेचा िवकास , भाग १. ा. एन.एल.च हाण , शांत पि लक ेशन,
जळगाव २००३
४. भारतीय अथ यव थ ेचा िवकास भाग २, एन.एल.च हाण , शांत पि लक ेशन,
जळगाव २००३
५. कृषी अथ शा आिण भारतातील श ेती यवसाय , देसाई भाल ेराव, िनराली काशन
६. भारतीय अथ यव था एक ि ेप, ा. डी. आर. जग नाथ , ा. सौ. िनता वाणी ,
डॉ. मंगल ज ंगले, ा. डी. जी. पाटील शा ंत काशन २०११
७. पायाभ ूत अ यास , ा. एम.एस.िलमण , ा. एम. जे. वाघमार े, शेठ काशन , मुंबई
२००७
८. भारतीय अथ शा , िवकास व भारतीय पया वरणा मक अथ शा , डॉ. जी. एन.
झावरे, िपंपळाप ुरे काशन नागप ूर.
९. अथ संवाद ैयमािसक ऑ टोबर २०१६ . खंड ४० अंक
१०. जागितक करण भारतासमोरील आ हान े, कराड े जगन , डायम ंड काशन , पुणे.३०
११. जागितक करण शाप न ह े वरदान , गायकवाड म ुकु द, कॉ टीन ेटल काशन , िवजय
नगर, पुणे ३०
१२. संदभ लोकमत दैिनक २१ ऑग ट २०११
munotes.in
Page 104
104 ९
जागितक करण खाजगीकरण उदारीकरण
घटक रचना :
९.० उि य े
९.१ तावना
९.२ नवीन आिथ क धोरणा या अ ंतग त उगम पावल े या स ंक पना
९.३ जागितक करण स ंक पना व याच े प रणाम
९.४ खाजगीकरण स ंक पना आिण याच े प रणाम
९.५ उदारीकरण संक पना व याच े प रणाम
९.६ नवीन आिथ क धोरणाच े यश व अपयश
९.७ सारांश
९.८. सरावासाठी
९.९ संदभ पु तके
९.० उि य े
१) जागितक करण स ंक पना व याच े प रणाम समजून घेणे.
२) उदारीकरण संक पना व याच े प रणाम समज ून घेणे.
३) खाजगीकरण स ंक पना आिण याचे प रणाम समज ून घेणे.
४) आिथ क धोरणाच े यश व अपयशाच े आकलन होईल .
५) नवीन आिथ क धोरणा या अ ंतग त उगम पावल े या स ंक पना अ यासण े.
९.१ तावना
१९९० -९१ या वषा पासून देशात उदारीकरणाच े वारे जोरान े वाह लागल े होते; पण
यापूव च जागितक तरावर जागितक करणा ची ि या सु झाली होती. याचे
यासपीठ होते गॅट करार. munotes.in
Page 105
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
105 गॅट करार (General Agreement on Tariff and Trade) १९८६ म ये सु
झालेली चचा १९९१ पय त चालली . १९९१ म ये ‘डंकेल ा ट ’ या नावान े कराराचा
एक मसुदा चच तील देशांपुढे ठेवला गेला. पुढील २-३ वष या ा टवर भरपूर चचा
चालली आिण अखेरीस मोरो को या मारकेश येथील प रषद ेत १५ एि ल १९९४ रोजी
१२५ देशांनी या करारावर स ा क न ‘जागितक यापार संघटना ’ (व ड ेड
ऑग नायझ ेशन- ड लूटीओ) या ऐितहािसक सं थेची थापना केली. या करारा ंची
अंमलबजावणी आिण ‘ड लूटीओ’ची सु वात १ जानेवारी १९९५ पासून झाली. भारत
हा १९४७ या गॅट करारात संल न सभासद देश होता आिण ड लूटीओ थापन ेतही
सं थापक सद य देश आहे.
30 वषा पूव 24 जुलै 1991 ला खासगीक रण, उदारीकरण , जागितक करण (खाऊजा )
या न या आिथ क धोरणाची स ंसेदेत घोषणा झाली. त कालीन अथ मं ी डॉ . मनमोहन
िसंग यांनी अथ संक प सदर करताना न या आिथ क धोरणा ंची पर ेषाही मा ंडली. पण,
आिथ क धोरणा ंची चौकट बदल याची ि या याप ूव अंदाजे एक दशक आधी इ ंिदरा
गांधी पंत धान असताना स ु झाली .
देशात 1991 या आिथ क सुधारणा या अ वयाथा ने मोठया व अचानक , त कालीन
वाट याची श यता आह े, पण तशा मोठया धोरणा मक बदलाची ाथिमक पाऊल े
1980 -81 ते 1984 -85 या 6 या प ंचवािष क योजन े या काळात पडल ेली िदसतात .
अथा त, रा ीय योजना आयोगा या अ य पदी पदिस हण ून पंत धान इ ंिदरा गांधीच
हो या. याहीप ूव 1970 या दशकात - िनयंि त, आदेशा मक अथ यव था अप ेि त
फलिन प ी द ेत नाही व बाजार यव थ ेचा आधार घ े याची गरज आह े, असा िवचार
मांडला जात होता . देशाचे आिथ क धोरण ठरिवणा या म ुख ने यांम ये ( शासक य
अिधकारही ) आिथ क वैचा रकत ेची मानिसकता , छु या प तीच े बदलत चालली होती .
1971 या त ेल (इंधन) िकमती या ध याम ुळे यापार तोलाची प रि थती अ य ंत
नाजूक झाली . यातून बह त ेक नेते व स लागार या ं या ह े ल ात आल े क अख ेरीस अती
मा य क न आ ंतररा ीय नाण ेिनधीच े क ज घेऊन अ र ात ून बाह ेर पड यास पया य
न हता . 1980 म ये इंिदरा गा ंधी पंत धानपदी प ु हा ज ू झा या . या काळात द ेशातील
काही धोरणक या नी संभा य आिथ क श यता ंचे - िदवाळखोरीच े एक िच तयार क ेले. या
धोरणक या नी प ंत धान इ ंिदरा गा ंध ना अस े पटव ून िदल े क अंतग त आिथ क
प रि थतीन े लादल े या मया दां या अन ुषंगाने आव यक बदल करण े, आंतररा ीय
नाणेिनधी या अटी मा य क न धोरण बदल कर याप े ा अिधक ेय कर ठर ेल.
भारतान े आिथ क धोरणा ंची पर ेखा तयार क न यो य व ेळी आ ंतरा ीय नाण ेिनधीकड े
आव यक या मदती साठी (bail-out) जावे, अशी भ ूिमका भावी ठ लागली . munotes.in
Page 106
ामीण भागा या वल ंत सम या
106 या काळात अ य ंत अित र वाचाळ / आ मक डा या प ा ंचा ठोस िवरोध ल ात
घेऊन (राजक य मया दा) धोरणा ं या बदला ंचा समाव ेश अ य ंत सावधिगरीन े, ट या
ट यान े काय वाहीत आणण े गरजेचे होते. वैचा रक रचन ेतील हा बदल 6 या प ंचवािष क
योजन े या िवकासनीतीम य े मसु ाम य े अ य ंत चलाखीन े समािव कर यात आला .
योगायोगान े 1980 व 1991 म ये एक कारच े सात य आह े. 6 या प ंचवािष क योजन े या
काळात योजना सद य सिचव डॉ . मनमोहन िस ंग होत े. यां याच मा यमात ून अथ मं ी
हणून न या आिथ क धोरणा ंचा -िवजेचा लोळ पचिवला /झेलला ग ेला.
1980 म ये आिथ क धोरणा ंची िदशा - राजक य या नकोशी - या भाष ेत मांडायची ती
काळजीप ूव क िनवडण े आव यक होत े, पण िचिक सक नजर ेला न या धोरणाचा ह ेतु -
मोठा बदल घडिव यासाठी नाही - हा आह े हे ल ात येत होत े. यात पिहला मह वाचा
घटक हणज े या योजन ेत शासक य कागदप ात साव जिनक े ा या स ुधारणािवषयी
चचा सु झाली . पूव या िदश ेने पाहण ेही य न हत े. कारण , साव जिनक े ांतील
क प ही अथ यव थ ेची िनय ं णा मक िशखर े होती.
९.२ नवीन आिथ क धोरणा या अ ंतग त उगम पावल े या स ंक पना
वातं यानंतर भारतात 'समाजवादी ' हे धोरण मा य क े यामुळे जवळ जवळ सव आिथ क
ि यांवर सरकारच े िनयं ण वाढत ग ेले. १९५० ते १९८० या काळात कोणताही आिथ क
ि या ार ंभ कर यासाठी सरकारी परवाना (Licence ) आव य क ठरव यात आला . यामुळे
या ३० वषा या काळात भारतात 'परवाना राज ' (Licence Raj ) अि त वात होत े अ से
हटल े जात े परंतु या धोरणाच े सकारा मक प रणाम मा मान े कमी कमी होत ग ेले व
ि थरीकरण , भाववाढ , िनराशावाद व असमतोल या नकारा मक बाब ना डोक े वर काढल े.
अथ यव थ ेची काय मता व पधा कर याची श ीण होत ग ेली. याचा प रणाम हण ून
उ पादन व रोजगारवाढीचा दर वाढव यात अडथळ े येऊ लागल े. १९९१ वषा त देशाची
आिथ क घडी िबघडल ेली होती . शासक य िनय ं णे आिण शासक य ह त ेपामुळे भारतीय
अथ यव था क ुंठीत झाल ेली होती . भारताचा परक य चलनाचा साथ इतका कमी झाला
होता क प ंधरवाडयान ंतर लागणार े परक य चलन स ु ा रझ ह बँकेकडे िश लक न हत े.
आप या कडील ४७ टन सो याचा साथ जागितक ब ँकाकड े तारण ठ ेवावा लाग याची
नामु क भारताप ुढे ओढवली होती . अशा अगितकत े या प रि थतीत ून माग काढ यासाठी
भारतीय अथ यव था अनाव यक िनय ं णात ून मु ठेवले पािहज े असे भारत सरकारला
कषा ने वाटू लागल े आिण १९९१ म ये भारत सरकारन े वीकारल े या नवीन आिथ क
धोरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेत खाजगीकरण , उदारीकरण आिण जागितक करण या
संक पन ेचा उगम झा ला. जागितक बँक अमेरीका आ ंतररा ीय यापार स ंघटना या ं या
रेटयांमुळे भारतीय अथ यव थ ेने 'खाउजा ' धोरण वीकारल े. आिण खाजगीकरण , munotes.in
Page 107
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
107 उदारीकरण आिण जागितक करणा या ळाव न भारतीय अथ यव थ ेची घोडदौड स ु
झाली.
https://marathivishwakosh.org
१९८५ म ये पंत धान हण ून काय भार हाती घ ेत यान ंतर राजीव गा ंधी या ंनी सरकार या
आिथ क धोरणाम य े बदल कर याच े सूिचत क ेले. नवीन आिथ क धोरणाचा म ुलभूत िव ास
हा काजागी े ा या सहभागावर होता . खाजगी े ाची या ी वाढिव यासाठी औ ोिगक
परवाना , परक य यापार , परक य समभाग भा ंडवल, खाजगी े ाला यो य औ ोिगक
पया वरण ा हाव े आिण भारत द ेशाचा आिथ क िवकास जलद गतीन े हावा यासाठी क ेले
गेले. माजी प ंत धान राजीव गा ंधी या ं या कारक द त आिथ क सुधारणा ंची मुह त मेढ रोवली
गेली असली तरी याचा भारतीय अथ यव थेवर अन ुकूल प रणाम िदस ून आल ेला न हता .
२१ जून १९९१ रोजी पी . ही नरिस ंहराव या ंनी द ेशा या कारभाराची स ू े हाती
घेत यान ंतर आिथ क सुधारणा ं या द ुस या ट याला ख या अथा ने ारंभ झाला . देशाम य े
अंतग त आिण बिहग त आ मिव ास िनमा ण हो यासाठी ि थरीकरणा मक आिण रचना मक
समायोजन या ंची अंमलबजावणी स ु केली आिण नवीन आिथ क धोरणा या व पात अथ
यव थ ेत खाजगीकरण , उदारीकरण आिण जागितक करण या स ंक पा ंचा न यान े ज म
झाला.
९.३ जागितक करण स ंक पना आिण याच े प रणाम
जागितक करण स ंक पना (Concept of Globalization )
जागितक करण िक ंवा वैि क करण (Globalization ) हा अ य ंत लोकि य आिण चच चा
िवषय झाला आह े. जागितक करण ह े नवीन आिथ क धोरणाच े एक मह वाच े सू आह े.
जागितक करण हणज े व त ू, सेवा, तं ान व भा ंडवला या हालचालीवरील सव कारच े
िनब ध दूर करण े व या ंचा वाह स ुखकर व गितमान कर याची ि या होत थोड यात
यापार , िवस, रोजगार , तं ान दळणवळण , िवदेशी थला ंतर, पया वरण, राहणीमान ,
शासन , समाज यव था , सं कृती अशा सव कार या े ामधून होणार े पांतर हणज े
जागितक करण अस े हणता य ेईल. जागितक करणा या स ंक पन ेत पुढील बाब चा समाव ेश
होतो.
िव व भा ंडवल ा ंची मालक
बाजार व पधा munotes.in
Page 108
ामीण भागा या वल ंत सम या
108 संशोधन व ान ा ंना संल न त ं ान
राहणीमानाच े आधुिनक करण स ंपूण जागािवषयी जाणीव
राजक य स ंल नता
जागितकिनयमा ंची मता व यव थापन इ .
या या
जागितक करण ही अ य ंत संक ण व मानवी जीवना या िविवध प ैलुंशी स ंबंिधत असणारी
अशी ि या आह े. यामुळे जागितक करणाचा अथ प करण े सोपे नाही . वेगवेग या
अ यासका ंनी जागितक करणा या या या व ेगवेग या ि कोनात ून केले या आह ेत.
यापैक काही या या प ुढील माण े अवल ंिबता वाढण े हणज े जागितक करण होय .
१. आंतररा ीय म ु ा िनधीन े जागितक करणाची या या प ुढील माण े केली आह े
"जागितक करण हणज े व त ू, सेवा व आ ंतररा ीय भा ंडवल वाह , अितजलद , व
सरण पावणार े तं ान ा ंचे वाढत े माण तस ेच िविव धता ा ं या सा ान े जगातील
देशांचे सतत वाढत जाणार े पर परवल ंिब व होय "
२. िदपक न यर यां या मत े 'एखा ा रा ाच े आिथ क यवहार या या भौगोिलक व
राजक य सीम े या बाह ेर िव ता रत कर याची ि या हणज े जागितक करण होय '.
३. वण क ुमार िस ंग या या म ते, 'आंतररा ीय तरावर सव रा ा ंची एकच बाजारप ेठ
िनमा ण क न त ेथे जगातील साधनसाम ु ीचे व भा ंडवलाच े सुलभ अिभसरण िनमा ण
करणे हणज े जागितक करण होय .'
४. जागितक ब ँके या मत े जागितक करण हणज े 'उपभो य व त ूं या आयातीवरील
िनयं ण समा करण े'
५. अॅ थनी िगंडे स यां या मत े जागितक करण हणज े 'जगातील िविवध लोका ंम ये व
े ाम य े वाढत असणारी पार ंपा रक व पर परिनभ रता हणज े जागितक करण होय .
६. जागितक करण हणज े यापार कर या या उ ेशाने जग जवळ य ेणे.
७. अथ यव था जोड या जाण े आिण अथ यव थ ेची एकम ेकांवर थोड यात
जागितक करणाम य े थािनक अथ यव था जागितक अथ यव थ ेशी जोडली जात े.
याच माण े जकातीच े दर कमी क ेले जातात . िकंवा जकातीच िक ंवा जकातीच कड ून
टाक या जातात . जगाम य े कोठ ेही माल पाठिव यासाठीची िनय ं णे कमी क ेली
जातात . िकंवा जकातीच काढ ून टाक या जातात . जगाम य े कोठ ेही माल
पाठिव यासाठीची िनय ं णे कमी क ेली जातात . आिण कोटा (quotan ) प ती ब ंद
करणे इ. सव यापारी िनब ंध कमी क ेले जातात िक ंवा काढ ून टाकल े जातात .
जागितक करणाची भ ेदक व ैिश य े (Distinctive Characteristic of
Globalization ).
१. जागितक अथ यव थ ेची िनिम ती
२. उदारीकरण व खाजगीकरण या ि या ंना चालना munotes.in
Page 109
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
109 ३. जागितक करणाची ि या ही िविवध मा यमा या ार े गितमान झाल ेली आह े. ती
मा यम े पुढील माण े
अ. आंतररा ीय स ंघटना याम य े उदा . जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी.
ब. ादेिशक स ंघटना . उदा. आि कन रा य स ंघटना , आि कन ऐ य स ंघटना , युरोिपयन
मु यापार स ंघ, साक इ यादी . क. बह रा ीय महाम ंडळे उदा. पॉडस, यिनिल हर , पे सी,
कोको कोला इ . िबगरशासक य स ंघटना उदा . अ ने टी इ ंटरनॅशनल, रेड ॉस , काऊटस
अॅड गाईडस ई . जनसं ेषण. उदा. मािसक े, वृ प े, रेिडओ, दूरदश न, िच पट , इंटरनेट,
इ टा ाम , फेसबुक इ.
४. िवकिसत रा ाच े भु व
५. गितिशलत ेत वाढ
६. आमूला बदलाची ि या
जागितक करणाचा अथ यव थ ेवर होणारा प रणाम (Impact of Globalization on
Economy ) :
संपूण जगासा ठी एकच अथ यव था हणज ेच जागितक अथ यव था िनमा ण करण े हे
जागितककरणाच े पिहल े वैिश य आह े. भारतान े जागितकरणाच े धोरण वीकार याम ुळे
जागितक करणा या िनयमा ंचे पालन कराव े लागत े. जागितक करणाचा वीकार क े यानंतर
भारत सरकारन े या माण े आप या अथ यव थ ेत बदल क ेले. आयातीवरील स ं या मक
िनब ध द ूर कर याची अट जागितकरणा या धोरणात समािव अस याम ुळे भारतान े
१९९१ पासून आयातीवरील िनब ध कमी कर यास ार ंभ केला. १७६३ व तूं या
आयातीवरील िनब ध उठिव यात य ेऊन या व त ूची आयात ख ुली कर यात आली
याच मा णे परिकय भा ंडवलात बह रा ीय क ंप यांना व ेश दे यात आला . शेती
अनुदानावरील कपात कर यात आली याम ुळे भारता या अथ यव थ ेतवर व अथ
यव थ ेतील िविवध े ावर जागितकरणाच े िविवध प रणाम झाल ेले िदसून येतात. यापैक
काही सकारा मक मह वा या प रणामा ंची चचा क या .
१) आयात श ु कात कपात :
भारतान े आयातीवरील श ु क कमी कराव े, उपभो य व त ूं या आयातीवर घातल ेली
िनयं णे हटवावीत , नकारा मक िनब ध दूर कराव ेत इ यादीबाबत जागितक यापार स ंघटना
(WTO ) भारतावर दडपण आणीत आह े. प रणामी भारतान े ामािणकपण े करारातील
अट च े पालन क न सीमाश ु क दरवष घटिवत न ेले. यामुळे भारतीय उ ोगा ंना िवद ेशी
मालाशी पधा करावी लागली .
२) िवदेशी भा ंडवलाची ग ुंतवणूक :
जागितक करणाम ुळे व उदारीकरणाम ुळे देशात मोठया माणावर िवद ेशी गुंतवणूक होऊ
लागली . पायाभ ूत उ ोगाम य ेही अशा कार या ग ुंतवणुक चा भाव िदस ू लागला . यामुळे
देशातील साधन साम ु ीचा पया उपयोग होऊ लागला व रोजगारा याही अन ेक संधी
उपल ध होत आह ेत. munotes.in
Page 110
ामीण भागा या वल ंत सम या
110 ३) भांडवल बाजाराम य े गुंतवणूक :
परक य ग ुंतवणुक वर अस ेलेल िनब ध कमी कर यात आ यान े परक य स ं था मक
गुंतवणूकदारा ंनी भारतातील भा ंडवल बाजारात मोठया ग ुंतवणूक केली. सन २००३ -०४ या
एकाचा वषा त ४४,८०० कोटी पया ंची परक य ग ुंतवणूक भारतीय भा ंडवल बाजारात
झाली.
४) बह रा ीय क ंप यांचे वच व :
जागितक करणाम ुळे बह रा ीय क ंप यांना भारतात व ेश कर याची म ु संधी िमळा ली.
यामुळे बह रा ीय क ंप यांशी मोठया माणावर द ेशात िशरकाव क ेला. सन २००३ म ये
भारतातील बह रा ीय क ंप यांची स ं या १४९७ होती. ती सन २००४ म ये १६५४
इतक झाली . यावेळी िवद ेशी भा ंडवल ग ुंतवणुक म य े वाढ होऊन औ ोगीक े ाचा
िव तार घड ून आला .
५) िटकाऊ उपभो य व त ूं या उ पादनात वाढ :
िवदेशी गुंतवणुक चा ओघ द ेशात आला व मोठया माणावर बह रा ीय क ंप यांनी या ंचे
उ पादन द ेशात स ु के याने मोठया माणावर पधा सु झाली याम ुळे िटकाऊ व
उपभो य अशा व त ू या उ पादनात वाढ झाली . जागितक करणाप ूव या उ ोगा ंची देशात
म ेदारी होती ती जागितक करणान ंतर स ंपु ात आली .
६) पय टनात वाढ :
लोकां या वाढ या उ प नाम ुळे व सरकार या उदार धोरणाम ुळे पय टन उ ोगाला त ेजी
आलेली आह े. यामुळे वाहत ूक व दळणवळण तस ेच आित यशील उ ोग वाढत आह ेत.
यामुळे सरकारला उ प नाचा मह वप ूण ोत ा झाला आह े.
७) सरकारी महस ूल वाढ :
बह रा ीय क ंप या (MNC ) या द ेशात य ेतात. याच द ेशात उ पादन करीत अस यान े या
देशातील लोका ंना रोजगारा या स ंधी मोठया माणावर उपल ध होतात . याच माण े
नाबािधत द ेशाला कर पान े मोठया माणावर उ प न िमळत े.
८) िविवध े ात उपल ध असणा या रोजगारा या स ंधी :
जागितक करण आिण खाजगीकरणाम ुळे देशात मोठया माणावर कामगारा ंची स ं या
वाढली आह े. भारतीय अथ यव थ ेत जागितक करण आिण खाजगीकरणाम ुळे देशात मोठया
माणावर रोजगार िनमा ण झाला आह े. यापैक काही रोजगारा या स ंधीची चचा
पुढील माण े करता य ेईल
अ) जािहरात े ातील रोजगारा या स ंधी :
जागितक करण आिण खाजगीकरणाम ुळे जािहरातीला ख ूप मोठया माणावर मह व ा
झाले आह े. रा ीय व आ ंतररा ीय पातळीवर उ पादनाची जा िहरात कर यासाठी व
कंपनीचे नावलौिकक कर यासाठी क ंप यांना भावी जािहरातीची गरज असत े. यामुळे या
े ाम य े जािहरात करणा या स ं था व जािहरात स ं थेत िडझायनर कॉपीराईटर आिट ट munotes.in
Page 111
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
111 इ. जागेसाठी रोजगारा या स ंधी उपल ध होतात . जािहरात सारमा यम ेही मोठया
माणावर रोजगार िनिम ती करतात .
ब) मािहती व त ं ान ा ंती : जागितक करणाम ुळे संगणक व सॉ टवेअर े ात ा ंती
झाली. आज भारतीय इ ंिजिनअरा ंना िवद ेशात मोठया माणता मागणी िनमा ण झाली आह े.
जागितक करणा या स ंगणका या या य ुगाम य े यवसायाची ि या य वि थत व व रत
हो यासाठी ई -मेल, इंटरनेटचा उपयोग , ई-कॉमस इ. उपयोग मोठया माणावर क ेला जातो .
देशातील बह त ेक त ण वग या मािहती त ं ानाकड े आकिष त होत आह े. लहान वयात
मोठी-मोठी प ॅकेजेस त णा ंना भूलवत आह ेत. िबझन ेस ोस ेस आऊटसोिस ग (Business
Proces s Ooutsourcing ), कॉल स टस िकंवा मािहती त ं ान अ ंतग त येणा या ब ँका,
िवमा क ंप या व आरो य स ेवा इ. े ाम य े मोठया माणावर रोजगार उपल ध आह े.
क) दूरसंचार : देशा या अथ यव थ ेत जागितकाराणाच े वारे घुस यापास ून दूरसंचार
(Telecom ) िवभागाला चंड मह व ा झाल े आहे. मोबाईल , लॅ डलाईन आिण इतर
कंप या प ुरिवत असल े या सव दूरसंचार स ेवाम य े रोज या रोज च ंड वाढ होत आह े.
तांि क अन ुभव, यव थापक य कौश य व िवपणनाची मािहती इ . े ातील त य ना
मोठया माणावर द ूरसंचार िवभागात रो जगारा या स ंधी उपल ध आह ेत.
ड) बँका : बँका आिण परक य ब ँका मोठया माणावर भरती करीत आह ेत. २००८ -०९ या
वषा त ट ेट बँक ऑफ इ ंिडयान े सवा त मोठी कम चा या ंची भरती क ेली आह े.
जागितकरणाम ुळे बँकाचा िव तार मोठया माणावर होत आह े. अनेक परक य ब ँका देशात
येत आह ेत. बँक मॅनेजर, ोफेशनरी ऑिफसस , बँकेतील कम चारी हण ून व इतर इ यादी
जागेवर बँकेत नोकरी िमळ ू शकत े.
इ) िवमा क ंप या : खाजगी े ासाठी िवमा े खुले कर यात आ यान े िविवध खाजगी
कंप या व परक य क ंप यांनी भारतीय िवमा े ात व ेश केला आह े. िवमा कंप याम य े
िवमा एज ंट, डे हलपम ट ऑिफसस , स ह यर हण ून (Surveyory ) शासक य अिध क
या कार या स ंधी ा क न घ ेता येतील.
ई) जैवतं ान : जागितक करणाम ुळे जैवतं ानाला अितशय मह व ा झाल े आहे.
औ ोिगकरण व पया वरण या वल ंत िवषया ंवर सम वय िनमा ण कर यासाठी
जैवतं ानाची गरज आह े. याम य े आरो यदायी अ नपदाथ , कृषी स ंशोधन , पया वरण
तं ान इ . पदासाठी रोजगार िमळ ू शकतो .
९) बाजारप ेठांचा िव तार :
जागितक करणा या ि य ेत परक य भा ंडवल, तं ान त ं , यव थापन इ या द ना एका
रा ात ून दुस या रा ात सहज व ेश िमळ ू लागला आह े. तसेच य ेक रा ातील
उ ोजका ंनापरक य बाजारात भा ंडवल उभार यास व या ंची उ पादन े परक य बाजारप ेठेत
िनया त कर यास परवानगी िद यान े रा ीय व आ ंतररा ीय बाजारप ेठेत िनकोप पधा
िनमा ण हो यास चालना िमळाली आह े प रणामी बाजारप ेठा िव ता रत झा या .
munotes.in
Page 112
ामीण भागा या वल ंत सम या
112 १०) सामािजक व सा ं कृितक स ंबंधात वाढ :
जागितक करणाम ुळे िविभ न रा ातील लोक पर परा ं या रा ा ंना भेटी देऊ लाग या
आहेत. प रणामी जगातील िविवध लोक व रा े यां यात क ेवळ आिथ क सह काया चेच न ह े
तर सामािजक सा ं कृितक सहकाया चेही संबंध वाढत चालल े आहेत.
जागितक करणा या िवषयी अन ेक लोक प ुढील माण े नकारा मक मत य करतात .
१) जु या कार आयातीची परवानगी : भारतान े िवदेशातील ज ु या कार आयातीस
परवानगी िद यान े भारतीय ऑटोमोबाईल उ ोगा ंवर सं ात ओढवली आह े. भारत
सरकार या या िनण यात िस द उ ोगपती ी . राह ल बजाज या ंनी 'रा िवरोधी
काय ' असे संबोधल े आहे.
२) चीनमधील व त ूंचे डंिपग : स या चीनम य े उ पादन झाल े या व त ूंचे डिपंग
भारताम य े कमी िक ंमतीम य े होत आह े. भारतातील कोण याही उ स वाला भारतीय
बाजारप ेठा चीनी व त ूंनी गजबजल े या िदसतात . यामुळे भारतीय उ ोजका ंपुढे
नवीन सम या िनमा ण झाली आह े.
३) बेकारीम य े वाढ : जागितक करणाम ुळे देशात आध ुिनक त ं ान आल े, संगणक
आले यामुळे उ पादना या पार ंपा रक प ती कालबा ठर या व या ंचा प र णाम
रोजगारावर मोठया माणावर झाला . अनेक लोका ंना या ंचा रोजगार गमवावा
लागला . पध ला सामोर े जा याचा असमथ तेमुळे भारतीय उ ोग ब ंद प त आह ेत.
यामुळे बेरोजगारी व दा र याची सम या वाढ ून भारतात िवषमता वाढत आह े.
४) देशातील उ ोग आजारी व ब ंद पडण े : जागित क पधा व बह रा ीय क ंप या
यां याबरोबर िटक ून राहण े अनेक उ ोगा ंना श य न झा यान े ते उ ोग ब ंद पडल े.
अनेक उ ोग आजारी पडल े या सव उ ोगातील कम चा यावर ब ेकारीची सम या
िनमा ण झाली .
५) देशातील उ ोगा ंची पीछ ेहाट : जागितक करणान ंतर देशातील उ ो गांना जागितक
पध ला त ड ाव े लागत अस यान े देशातील अन ेक िति त उ ोगा ंना सु वातीला
अित व िटकव ून ठेवणे अश य झाल े हण ून भारतीय क ंप यांची या ा
िनयं णाखाली असल े या उ ोगाची िव क ेली. उदा. टाटा ऑईल िम स , पाल ,
सॉ ट िड ं स, मॉडन फुड्स, रेम ड, टील इ . देशातील बाजारप ेठांम ये िनमा ण
झाले या ती पधा मुळे अनेक उ ोगाची पीछ ेहाट झाली .
६) जु या कार आयातीची परवानगी : भारतान े िवदेशातील ज ु या कार आयातीस
परवानगी िद यान े भारतीय ऑटोमोबाईल उ ोगा ंवर स ं ात ओढवली आह े. भारत
सरका र या या िनण यात िस द उ ोगपती ी . राह ल बजाज या ंनी 'रा िवरोधी
काय ' असे संबोधल े आहे.
७) देशी बाजारप ेठेवरील िवपरीत प रणाम : जागितक करण आिण उदारीकरण याम ुळे
भारतीय बाजारात आयात व त ूंचा पुर ओस ंडून वाहत आह े. यामुळे देशी व त ूं या
िव त घट होत आहे. munotes.in
Page 113
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
113 ८) कं ाटी प ती या कामगारा ंम ये वाढ (Growth of Contractual Labour ) :
भारतीय अथ यव थ ेचे जागितक करण झा याम ुळे रोजगाराचा कल हाकाटी
प ती या कामगारा ंची िनवड कर याकड े झुकत चाल ेला िदस ून येत आह े. याचे
कारण ही िततक ेच प आह े. चंड माणात म श उपल ध आह े. कं ाटी
कामगारा ंची नेमणूक कं ाटाच े हणज ेच कराराच े काम प ूण होईपय त असत े. कं ाट
पूण झा यान ंतर या कामगारा ंना कामाव न कमी क ेले जाते कमी खचा त काम प ूण
होते. कारण भिव य िनवा ह िनधी , पे शन, आजारासाठी रजा इ यादी . कं ाटी िक ंवा
ता पुर या व पा या कामगारा ंना लाग ू होत नाही . या माण े भारताम य े अशा
कामगारा ंची सं या च ंड अस यान े व रत उपल धता होत अस यान े मालक वग
हा कृषी उ पादन वाहत ूक व स ंपक बँका िव ीयस ं था आिण श ै िणक स ं था इ .
े ात क ं ाटी कामगार न ेमणुक चे वागत करतो .
९) िवकिसत रा ाच े वच व : जागितक करणाम ुळे अनेक बह रा ीय क ंप यांनी
भारतीय बाजारप ेठेत िशरकाव क ेलेला आह े. अमे रकेतील कारिगल कॉि टन े टल
ेन आिण य ुरोपमधील मोठया क ंप या अशा एक ूण पाच क ंप यां या हाती जगातला
८० ट के धा य बाजार आहे. या कंप या आिथ क ताकदी या बळावर स ंपूण जगावर
वच व थािपत क शकतात . बह रा ीय क ंप या माल िवकिसत द ेशात तयार
करतात आिण याची िनया त िवकसनशीलद ेशात करतात . यामुळे िवकसनशील
देशाम य े रोजगार िनिम तीच होत नाही . बह सं य बह रा ीय क ंप या िवकिसत
रा ां याच आह ेत. चायना जगाच ं ोड शन हाऊस आह े आिण इ ंिडया ब ँक
ऑिफस . जगातील सवा िधक लोकस ं येचे दोन द ेश जगात या ीम ंत लोका ंनी
आप या स ेवेला जुंपून घेतलेय.
१०) अकुशल कामगारा ंची ब ेकारी : यापाराच े उदारीकरण झा यान े थािनक
बाजारप ेठेतील मालाप े ा जागितक मालाला मोठया माणावर मागणी य ेते. पया याने
थािनक क ंप या ब ंद करा या लागतात याम ुळे अनेक कामगार ब ेरोजगार होतात .
११) मानवी जीवनाच े बाजारीकरण : साधारणपण े ९० या दशकात जागितक करणान े
संपूण जगावर आपली पावल े रोवायला स ु वात क ेली आिण यान ंतर आल े या
नवभा ंडवलशाहीम ुळे झपाटयान े जगभरातील द ेशांम ये आिण पया याने भारतात
अथ यव था सामािजक सा ं कृितक यव था लोका ंची जीवनश ैली आिण या ंची
जीवनम ु ये तसेच जीवना या सव च पैलूम ये आम ूला बदल झाला . माणसा या
जग याकड े बघ या या ि कोनातही स ंपूण बदल झाला . पैसा हाच मानवी जीवनाच े
क थान बनला आिण साधना ंचा िविधिनष ेध न बाळगता जा तीतजा त धन
कमावण े, धनसंचय करण े आिण धनस ंप ीच े अवाजवी गिल छ दश न करण े
पैशा या जोरावर सामािजक ित ा स ा ा करण े हाच माणसा या जग याचा
फंडा बनला . एकंदरीत मानवी जग याच ेच बाजारीकरण आिण व त ूकरण हो याचा
भयंकर काळात माणसामाणसा ंतील स ंबंधाम य े देखील उपय ु ता ह े मू य भावी
ठ लागल े.
१२) नवसाहतवाद ज म याची श यता : साधारणतः जागितक करणा या पिह या
दशकात जागितक करणा या भावाम ुळे उपल ध श ेतजमीन पया यी उपयो गांकडे munotes.in
Page 114
ामीण भागा या वल ंत सम या
114 वाढिव यात आ या . भारतीय स ंसदेने िवश ेष आिथ क े ाचा (SEZ) कायदा
२००५ म येच मंजूर केला. जागितक करणा या काळात स ेझ दे यात आल े, करार
शेती, िनगम श ेती अशा िविवध पा ंनी बह रा ीय क ंप या िवकसनशील द ेशां या
ामीण े ात वाथा साठी व ेश करीत आह ेत. देशात या िठकाणी सोयी स ुिवधा
उपल ध आह ेत, अशा िठकाणीच उ ोगाच े क ि करण झा यान े ामीण भाग
पूव माण े आजही मागासल ेलाच रािहल ेला आह े. पूव आप यासाठी श ेती ही काळी
माय होती . आज ती यापारी फाय ाच े व झटपट जमीन िवक ून ीम ंत हो याच े
साधन झाली आह े. उ ा मा मोठया क ंप यांसाठी ती शोषणाच े साधन झाल ेली
असेल. रस काढ ून उसाच े िचपाड फ ेकून ाव े तशी स ुपीक जिमनीची अव था
होईल ह े नुकसान दीघ काळापय त भ न न िनघणार े असेल. प रणाम : जिमनीची
मालक जा यासोबत तीचा कस जा याचीही श यता आह े तस ेच या तून
नववसाहतवाद ज म याची श यता नाकारता य ेत नाही .
१३) पया वरणाची सम या : जागितक करणाम ुळे पया वरणाची सम या अिधक ग ंभीर
बनली आह े. बह रा ीय क ंप या व उ ोगपती ह े जा तीत जा त फायदा वा नफा
िमळव यासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीचा व ैरपणे वापर करीत आह ेत. पया वरणाच े
संर ण व स ंवध न कर याऐवजी जल , जमीन व वनी या ंचे दूषण वाढवीत आह ेत.
शेतजिमनीवर न ा ंचा, क टकनाशका ंचा मारा , पाणथळा ं या जागा ंवर क जा ,
समु ातून मास े काढ यासाठी वापरल े जाणार े अन ैसिग क त ं , औ ोिगक
ऊजा क पा ंचा िवकासा या नावावर होणारा जैविविवधत ेचा िव व ंस या सा या गो ी
पया वरणाच े आरो य िबघडवणा या आह ेत.
९.४ खाजगीकरण स ंक पना आिण याच े प रणाम
अ. खाजगीकरण स ंक पना :
भारतीय अथ यव थ ेत रचना मक बदल घडव ून आण यासाठी १९९१ रोजी ज े नवीन
आिथ क धोरण जाहीर क ेले या धोरणातील एक मह वा ची संक पना हणज े ;खाजगीकरण '
होय. वातं ा ीन ंतर आप या भारत द ेशाचा जलद िवकास सा य कर यासाठी िम
अथ यव थ ेचा वीअकर कर यात आला होता . साव जिनक े ातील उ ोगाबरोबरच
खाजगी उ ोगाची उभारणी कर यासाठी शासनान े िवकासा मक धोरण आखल े. मह वा चे
उ ोग व म ुलभूत उ ोग (लोखंड पोलाद उ ोग , वीजिनिम ती उ ोग , पो , दुर वनी ,
तारसेवा, िसम ट उ ोग , वाहतूक दळणवळण स ेवा) साव जिनक े ात ठ ेव यात आल े व
कमी मह वाच े उ ोग खाजगी े ाकड े ठेव यात आल े. कालांतराने हणज े १९४७ ते
१९९० या काळाप य त या े ातील अकाय मता व ाचार यात वाढ झाली . कामिगरी
िनराशाजनक ठरली . साव जिनक े तोटयात जाऊ लागल े याम ुळे भारत सरकारला
साव जिनक े ाचा स ंकोच कर यासाठी िवश ेष योजना आखण े ज रीच े वाटल े आिण
यानुसार साव जिनक े ामधील उ ोगाक रता राख ून ठेवलेले े खाजगी े ामधील
उ ोगा ंना ख ुले कर याच े धोरण सरकारन े अमलात आणल े. तोटयात चालणार े कारखान े
काया लये यांचे िनगु तवणुक करण क न त े खाजगी े ाकड े ह ता ंतरीत कर यात आल े या
ि य ेला खाजगीकरण अस े हणतात . हणज ेच साव जिनक े ातील उ ोजका ंची मालक munotes.in
Page 115
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
115 यांचे यव थापन ह ता ंत रत कर याची ि या या ंचा समाव ेश खाजगीकरण या
संक पन ेत होतो . खाजगीकरण हा जागितक करण गाठ याचा माग आहे. खाजगीकरण ही
रा ीयकारणा या िव स ंक पना आह े. १९९१ नंतर भारतीय अथ यव थ ेने
खाजगीकर ण सु वात क ेली असली तरी ती १७७६ म ये अडॅम ि मथन े कािशत क ेले या
'रा ाची स ंप ी' (Wealth of Nation ) या ंथाएवढी ाचीन आह े. या ानतात अड ॅम
ि मथ या ंनी िनह त ेप नीतीचा उ ल ेख केलेला आह े. खाजगीकरणाचा ह ेतु सफल हावा
यासाठी सरकारन े िनग ु तवणूक चा माग वीकारला . १९९१ पासून जरी साव जिनक
उ ोगा ंचे ह ता ंतरण खाजगी े ाकड े कर यावर भर िदला . शासनान े खाजगीकरण
कर यसाठी िनग ु तवणूक कर याचा माग अवल ंबला आह े. यासाठी १९९६ म ये रामक ृ ण
यां या अ य त ेखाली तीन वषा साठी िनग ु तवणूक आयोग था पन कर यात आला होता .
स या िनग ु तवणूक चे काम िव म ं ालया ंतग त िनग ु तवणूक िवभागाकड े आहे. २०२१ या
सादर झाल े या अथ संक पात क सरकारन े खाजगीकरणावर भर िदला आह े. उ ोग
आिण िव ीय स ं थामध ून सरकारची उपि थती कमी क न खाजगी े ाचा जागा क न
देणं हा यामागचा उ ेश आह े. सरकारन े धोरणा मक आिण िबगर धोरणा मक अस ं
वग करण क ेलं आहे. धोरणा मक े ात साव जिनक उ ोगात सरकारची िकमान उपि थती
असेल तर याच े ातील इतर साव जिनक युिनटसच ं िवलीगीकरण व िव िक ंवा बंद केलं
जाईल , तर िबगर धोरणा म क े ातील उ ोग िवकल े जातील िक ंवा बंद होतील (संदभ
महारा टाई स द ैिनक २५ माच २०२१ ).
खाजगीकरणा या या या :
१. पीटर कर या यव थापन शा ा या मत े खाजगीकरण हणज े साव जिनक े ातील
उ ोगा ंतील शासक य भा ंडवल काढ ून घे याची ि या होय.
२. डी. आर प डसे य ां या मत े 'खाजगीकरण हणज े रा ीय आिथ क यवहारातील
सरकारचा सहभाग कमी करण े होय'.
३. डे हीड ह ेरॉ ट : खाजगीकरण हणज े 'साधनसाम ु ी या उपयोगासाठी बाजारिवरिहत
प तीऐवजी बाजारािध ीत प तीचा वीकार कर याची ि या '.
४. बाब रा ली व जॉन िनिलस : खाजगीकरण हणज े 'साव जिनक े ातील उप मा ं या
मालक त िक ंवा यव थापनात खाजगी य ना सहभागी क न घ े याची ि या होय '.
याम य े खाजगी यव थापना या ता यात तो उप म द े यात य ेतो. याच माण े हे
संपादन यव थापन करार . भाडेप ीने चालिव यास द ेणे िकंवा मतािधकार प तीन े
चालिव यास द ेणे या प तीन े होते.
खाजगीकरणा या प ती
१. मालक ह कास ंबधी खाजगीकरण : या प तीम य े साव जिनक उ ोगाची मालक
पूण तः िक ंवा खाजगी उ ोगा ंकडे ह ता ंतरीत क ेली जात े. याचे छार कार प ुढील माणे
आहेत. munotes.in
Page 116
ामीण भागा या वल ंत सम या
116 अ. संपूण अरा ीयकरण (Total De -nationallisation ) : या प तीम य े
साव जिनक े ाची मालक प ूण तः खाजगी े ाकड े ह ता ंतरीत होत े.
ब. संयु मालक (Joint Venture ) : या प तीत साव जिनक े ातील उ ोगात
खाजगी े ाचा अ ंशतः सहभाग घ ेतला जातो अथा त उ ोगाती ब खाजगी े ाचा
वाटा िकती असावा ह े सरकारी धोरणावर अवल ंबून असत े. यातील मह वाचा उ ेश
असा असतो क काही माणात खाजगी मािहती िद याम ुळे उ ोग यावसाियक
प तीन े चालिव यात व काय मता वाढिवण े श य होत े.
क. िवसज न (Liquidation ) : याचा अथ साव जिनक मालम ा खाजगी े ातील
य ना अगर स ं थेला िवकण े जो तीचा वापर याच उ ेशासाठी कर यास प ूण पणे
वतं असतो .
ड. संपूण यव थापन खर ेदी (Total Managemaent Buy - Out) : या प तीत
उ ोगाच े भागभा ंडवल खाजगी य ला िक ंवा कंपनीला न िवकता याच उ ोगातील
कामगारा ंना िवक यात य ेते याम य े उ ोगाची मालक यव थापनासह कामगारा ंकडे
ह तांत रत होत े. या प तीत कामगारा ंना वेतन आिण लाभा ंश असा द ुहेरी लाभ
िमळतो . यामुळे काय मता आिण उ पादकता वाढत े.
भारतात नवीन आिथ क धोरणान ुसार खाजगीकरणासाठी खालील उपाय योजना कर यात
आ या आह ेत.
खाजगीकरणासाठी उपाय योजना :
१. काही उ ोगा ंचे अनार ण (Dereservation Policy ) : खाजगीकरणात सरकारी
े ातील राखीव उ ोगा ंची सं या कमी कर यात आली . सां त काळात ३ उ ोग वगळता
इतर सव उ ोग वगळता इतर सव उ ोग अनारि त क न या ंना खाजगी े ातील म ु
कर यात आल े आहे.
२. उ ोग व िव प ुनर चना म ंडळाची थापना (Establishment of Board of
Industrial and Financial Reconstruction ) : साव जिनक े ातील आजरी
उ ोगाबाबत धोरण िनि त कर याम य े या उ ोग व िव प ुनर चना म ंडळाची भ ूिमका
मह वाची आह े. जर आजरी उ ोग प ु हा काय म कर या या अव थ ेत नस ेल ते बंद
कर याचा िक ंवा या ंचे खाजगीकरण कर याचा िनण य घे याचा अिधकार या म ंडळाला
आहे.
३. रा ीय न ुतनीकरण म ंडळाची िनिम ती (National Renewal Board ) : तोटयात
चालणार े साव जिनक उ ोग ज े हा ब ंद केले जातात त े हा यात काम करणार े कामगार
बेकार होतात . जे कामगार ऐि छक िनव ृ ी प करतात या ंना मंडळ भरपाई द ेते.
४. नवर ना ंचा दजा (Navaratana Status ): उ ोगाच े धोरणा मक मह व व या ंचे
अथ यव थ ेतील काय ल ात घ ेऊन ९ उ ोग िनवड यात आल े आहेत. यांना नवर नाचा
दजा दे यात आला . जागितक तरावरील िवशाल उ ोग बनिव यासाठी अशा उ ोगा ंना munotes.in
Page 117
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
117 पूण िव ीय व यव थापक य वात ं दे यात आल े आहे. नवर ना ंचा दजा ा झाल ेले
उ ोग हणज े. १. इंिडयन ऑईल कॉप र ेशन (IOC) २. ऑईल अ ॅ ड नेचरल ग ॅस
कॉप र ेशन (ONGC ) ३. िहंदू थान प े ोिलयम कॉप र ेशन ऑफ इ ंिडया (HPCL ) ४.
भारत प े ोिलयम कॉप र ेशन िलिमट ेड (BPCL ) ५. इंिडयन प े ो केिमकल िलिमट ेड ६.
िवदेश संचार िनगम िलिमट ेड (VSNL ) ७. भारत ह ेवी इल ेि कल िलिमट ेड (BHEL ) ८.
ि टल अ ॅथो रटी ऑफ इ ंिडया िलिमट ेड (SAIL ) ९. नॅशनल थम ल पॉवर कॉप र ेशन ह े होत
(NTPC ).
५. िनगु तवणूक (Disinvestment ) : खाजगी े ात स ुधारणा कर यासाठी वीकारल ेला
मह वप ूण माग हणज े िनगु तवणूक होय . यासाठी सरकारन े साव जिनक े ातील उ ोगाच े
भागभा ंडवल य खाजगी म ंडळे (Private Coorporate Bodies ) व िव ीय स ं थांना
िवक याच े ठरवल े भारतात िनग ु तवणूक ला राजकोषीय गरज हण ून िवचारात घ ेतले जाते.
याचाच अथ राजकोषीय त ूट (Fiscal Deficit ) कमी कर याबाबत िनग ु तवणूक तून
आव यक प ैसा उभारला जातो . सन १९९१ पासून सन २००३ पय त अन ेक उ ोगा ंचे
िनगु तवणूक तून (Disinvestment ) भारत सरकारन े केले. सन २००३ -२००४ हया वषा त
सरकारन े एकूण ७ सरकारी उ ोगा या (मा ती उ ोग िल . (MUL ), सी. एम. सी. (CMC ),
डेिजंग कॉप र ेशन ग ॅस अॅथो रटी िल . (G.A.I.L), आय.बी.पी. (L.B.P.), आय.पी.सी.एन्.
जी.सी. (O.N.G.C.) समभाग भा ंडवलाच े िनगु तवणूक करण कर याच े ठरिवल े .
९.२.६ खाजगीकरण प रणाम
१९९१ पासून खाजगीकरणा या धोरणाची अ ंमलबजावणी कर यासाठी कर यात
आले या िनगु तवणूक ि य ेमुळे देशातील उ ोगा ंवर याच माण े अथ कारणावर ज े प रणाम
घडून आल े याप ैक काही सकारा मक तर काही नकारा मक प रणाम झाल े ते पुढील माण े
आहेत.
अ. खाजगीकरण सकारा मक प रणाम :
१. उ पादकता आिण काय मता याम य े सुधार (Improve productivity and
efficienc ) : खाजगीकरणा या ि येत एट ंर ाइझमध ून लाल िफती आिण
आरामदायक व ृ ी अस ेलेली नोकरशाही पास ून मु ता िमळत े हण ून सा ंत
काळात खाजगीकरणा या ि य ेमुळे साव जिनक े ापे ा खाजगी े ातील उ ोग
यवसाय अिधक उ पादनशील आिण काय म िदसत आह ेत.
२. यव थापन स ुधारणा (Improvement in Managemaent ) : खाजगी
े ातील उ ोगाच े यव थापन स म अस याम ुळे या उ ोगाचा न याचा आल ेख
चढता रािहला आह े. साव जिनक उ ोगाप े ा खाजगी उ ोग काय म प तीन े
चालतात त े केवळ यव थापनात स ुधारणा झा याम ुळे.
३. पधा श त वा ढ (Fostering Competition ) : न या आिथ क धोरण
राबिव याप ूव भारतात पधा नस याम ुळे अथ यव था ब ंिद त होती . १९९१ नंतर
खाजगीकरणा या ि य ेमुळे अथ यव था बाजारािध ीत झाली . उ ोजका ंम ये
मह म नफा कमािव यासाठी पधा वाढली . खाजगीकरणाम ुळे साव जिनक munotes.in
Page 118
ामीण भागा या वल ंत सम या
118 उप मा ंसाठी पध ची प रि थती िनमा ण होत े आिण या ंना या ंची काय मता
सुधार यास भाग पाडल े जाते. उ पादनाचा दजा सुधारतो .
४. अितरी कम चा या ंची स ं या कमी कर यात यश (Reduce Fiscal
Burden ) : कोण याही उ ोगाला अन ु पादक कम चा या ंचा भार प ेलता य ेत नाही .
हे अित र कम चारी कमी करण े खाजगीकरणाम ुळे श य झाल े. उदाहरणाथ
इंिडगो, गो एअर , पाइसज ेट, एअरइ ंिडया ए स ेस, िव तारा एअरलाई स , एअर
एिसया इ ंिडया या क ंप याम य े कम चा या ंची स ं या गरज ेपुरती ठ ेव यान े य ा
कंप यां या न यात िदवस िदवस वाढ होत आह े याउलट सरकारची मालक
असल े या 'एअर इ ंिडया' ही सवा िधक आ ंतररा ीय स ेवा देणारी द ेशातील एकम ेव
कंपनी आह े. कंपनीकड े १३००० कम चारी आह ेत. तसेच १२१ िवमाना ंचा ताफा
आहे. परंतु या कंपनीवर ८० हजार कोटी पया ंचे कज आहे.
५. उ ोग े ात सकारा मक बदल (Positive Changes in the Industry ) :
१९९१ पूव उ ोग स ु कर यासाठी लायस स िक ंवा परवा याची गरज अस े. तो
िमळिव यासाठी उ ोग िनरी काकड े उ ोजकाला दहा ख ेटे घालाव े लागत अस े.
Ease of doing business याची प रभाषा उ ोग िनरी कास मा हीत न हती .
उ ोग ह े केवळ सरकारी स ं थांनीच करायच े खाजगी ग ुंतवणूकदारा ंना उ ोजका ंना
अनेक उ ोग िनिष होत े. काही उ पादन े ही केवळ लघ ु उ ोगा ंसाठी राखीव होती .
उ पादनाची िक ंमत ठरवायची म ुभा देखील अन ेकदा उ ोजका ंना नस े. १९९१ म ये
नवे औ ोिगक धोरण जाही र झाल े आिण याम य े आम ुला बदल झाला . अनेक
िनब ध हटिवल े गेले. इ पे टर राज ' मधून मालका ंची सुटका झाली . उ ोग परवाना
न घेताही अन ेक उ ोग स ु कर याची म ुभा िमळाली .
६. बँिकंग े ातील स ुधारणा (Improvement in Bank Sector ): १९९१ नंतर
खाजगीकरणा या ि येला अथ यव थ ेत वेग आला . टेट बँक ऑफ इ ंिडया म य े
इतर ट ेट बँकांचे िवलीनीकरण कर यात आल े तसेच रा ीयीक ृत बँकांची सं या
कमी कर यात आली . बँकांचे िवलीनीकरण झा यान े अनु पािदत खचा त आिण
अनु पािदत कज त कमी हो याची श यता आह े. िवशेष हणज े बँकांमधील
क युिन ट िणत कामगार स ंघटना ं या िवरोधाला न ज ुमानता सरकारन े बँकांचे
िवलीनीकरण क ेले.
७. करातील स ुधारणा (Tax Reform ) : एक द ेश : एक कर या त वान ुसार ज ुलै
२०१७ पासून जीएसटी ची अ ंमलबजावणी कर यात आली . पे ोिलयम उ पादन े
दा अस े काही अपवाद वगळता सव व तू आिण स ेवा चार दरात िवभाग यात
आ या अस ून यात स ुसु ता आण यात आली आह े. यामुळे कर स ंकलनात वाढ
होऊन आता दर मिह याला १ लाख कोटीह न अिधक कर स ंकलन होत आह े. अथ
मं ालयात ून िदना ंक जुलै २०२१ रोजी जीएसटी ची आकड ेवारी जाहीर कर यात
आली . यानुसार ज ुलै मिह यात जीएसटी ची मध ून ११६३९३ कोटीचा महस ूल
िमळाला आह े.
८. िवमा े ातील स ुधारणा (Reform in Insurance Sector ) : १९९१ या
आिथ क धोरणाचा प रणाम हण ून भारतात खाजगी िव या क ंप यांची सं या वाढत munotes.in
Page 119
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
119 आहे. भारत सरकारन े १९९३ म ये रझ ह बँकेचे माजी ग हन र म हो ा या ं या
अ य त ेखाली एक सिमती न ेमली. ितने आप या अहवालात दोन म ुख िशफारशी
के या
i) खाजगी क ंप याना भारतात िवमा यवसायात व ेश ावा .
ii) भारतीय िवमा िविनयामक आिण िवका स ािधकरण (IRDA ) या सं थेची थापना
करावी .
प रणामी ऑग ट २००० म ये 'आयआरडी 'ने िवमा े खाजगी यवसायासाठी
खुले केले तसेच िवमा क ंप यात 26 ट या ंपे ा िवद ेशी ग ुंतवणूक कर यास
परवानगी िदली. जून २०१७ अखेरीस भारतात एक ूण ५३ िवमा यवसाय करणा या
कंप या आह ेत. यापैक २४ जीवन िवमा तर २९ सामा य जीवन ेतर िवमा यवसाय
करीत आह ेत, जीवन िवमा यवसायात आय ुिव मा महाम ंडळ ह े साव जिनक े ात
आहे तर अ य सव २३ कंप या खाजगी े ात आह ेत. या कंप यांचा फायदा
खाजगी िवमा क ंप यांना व जनत ेला होत आह े. खाजगीकरणा या ि य ेमुळे िवमा
कंप यांमधील िवद ेशी गुंतवणूक या मया दा वाढव ून ७४ ट के कर यात आली
आहे. सरकारी वािम वा या साधारण िवमा कॉप र ेशन (GIC) आिण य ू इंिडया
इ शुर स क ंपनी या ंची श ेअर बाजारात न दणी कर यात आली . संदभ महारा
टाई स द ैिनक िदना ंक २१.८.२०१७
९. खाजगी ेपणावरच े िनब ध हटवल े (Interference on private
broadcasts Removed ) : आज 'ओटीटी 'चा जमाना आह े. सगळं जग
मोबाईलम य े आहे. दूरदश नवर िदसणारी च ैन स आपण मोबाइलवर पह शकतो .
८०० या आसपास सतत च ॅनल सफ कर याची सवय आह े. या त णा ंना
सांगूनही पटणार नाही क १९९१ पय त आप याकड े केवळ एक टी ही च ॅनल होत ं,
दूरदश न. १९८२ म ये भारतात र ंगीत द ूरदश न आल ेला होता , पण मा यमा ं या
सारणावर ब ंधने होती . वृ प ं ही खाजगी यावसाियका ंची असली तरीही
'आकाशवाणी ' हा सरकारी र ेडीओ आिण एकम ेव टी ही च ॅनल 'दूरदश न' हेही
सरकारी , अशीच ि थती होती . सॅटेलाईट त ं ान आिण प रणामी केवल िट ही
नेटवक ची प रमाण ं जगभरात बदलत होती . हे तं ान भारतापय तही य ेऊन
पोहोचल ं होतं, पण लायस स राजची अन ेक बंधनं होती. भारताच े अनेक िनमा ते,
प कार ह े दूरदश नवर वतः च े काय म करत होत े, पण या ं या डो यात वतः या
वतं चॅनची व न ं होती. या िनब धांना १९९१ या आिथ क धोरणाचा एक भाग
हणून खाजगीकरनान े सु ंग लावला . याचा पिहला यय आला तो १९९१ या
पिह या आखाती य ु ाच 'सीएनएन ' चं ेपण भारतात क ेवल टी हीव न
अनेकां या घरात पोहचल ं. परदेशी वािह या ं या स ॅटेलाईट ेपणाला भारतात
केवल टी ही ार े दारं मोकळी झाली .
१०. जबाबदारीच े व उ रदािय वाच े िनधा रण (Determination of
Responsibility and Accountability ) : साव जिनक उ ोगातील कम चारी
होणा या तोट ्याला जबाबदार नसतो याउलट खाजगी े ाम य े जबाबदा या munotes.in
Page 120
ामीण भागा या वल ंत सम या
120 काटेकोरपण े िनि त क ेले या असतात . यामुळे या िनधा रत व ेळेत (Span of
Time ) पूण न के यास स ंबंिधत कम चा याला जबाबदार धरले जाते.
११. खाजगी उ ोगा ंना भा ंडवल बाजाराची िश त (Capital Market Discipline
for Private Enterprizes ) : खाजगीकरणा या ि य ेत खाजगी उ ोगा ंना
भांडवली बाजाराची एक िश त असत े याच छाननी िव ीय े ातील त ाकड ून
केली जात े.
१२. राजक य ह त ेपाला बाब नाही (Reducing in Political Interferences ) :
खाजगीकरणाची ि या साव जिनक उप मा ं या यव थापनात खाजगी े ाला
अिधक ितिनिध व द ेऊन साव जिनक े ातील उप मा ंमधील ह त ेप कमी
करते. जे हा साव जिनक स ेवेचे खाजगीकरण क ेले जात े ते हा ती राजक य
भावापास ून मु होऊ शकत े. साव जिनक े ातील उ ोगाला राजक य ह त ेप
मोठया माणात झा याम ुळे याचा उ पादकता आिण लाभदायकता यावर प रणाम
होतो. याउलट खाजगी े ाम य े राजक य ह त ेपाचा प ूण अभाव असतो .
१३. काटेकोर िनयोजन (Strict Planning ) : अनेक साव जिनक उ ोग दीघ मुदत
िनयोजना या बाबतीत अपयशी ठरतात . यामुळे िनण य ि य ेला उिशरा होतो .
तसेच नवीन य ेणारी राजक य स ा प ूव या िनण यात सारखा बदल करत असत े.
अशा कारची ि थती खाजगी उ ोगात अि त वात नसत े.
१४. जलद िनण य ि या (Faster dicision making process ) : खाजगी
े ाम य े एखा ा धोरणाची अ ंमलबजावणी क े यानंतर याचा ितसाद तपास याचा
कालावधी कमी असतो . खाजगी े ाम य े िनण य ि या जलद असत े. याच
बरोबर ितसाद पडताळणी कालावधी कमी असतो .
१५. उपभो या ंना चा ंगली स ेवा (Better Customer Service ) : खाजगी क ंप या
बाजारात चा ंगली स ेवा देतात कारण या न यावर चालतात हण ून खाजगी े ातील
उ ोजक उपभो या ंना सेवा पुरिव या या बाबतीत अितशय स ंवेदनशील असतात .
खाजगीकरणा या ि य ेत बाजारात पधा वाढल ेली असत े. हे खाजगी उ ोग
पधा मक वातावरणात काय करतात िजथ े यंचे ल दज दार स ेवा (Quality
Service ) दान क न अिधक ाहक िमळिव यावर असत े. ाहका ंची दखल
ाहका ंचे समाधान या गो ी खाजगी े ात मह वा या मान या जातात . याबाबत
साव जिनक े उदासीन असत े.
१६. संसाधना ंचा इ तम वापर (Optimum Utilisation of Res ources ) : रा ीय
संसाधनाचा यो य वापर कर यात साव जिनक े अपयशी ठर याच े िनदश नास आल े
आहे. खाजगी े काय मता राख ून संसाधना ंचा इ तम वापर कर यात यश वी होऊ
शकते.
१७. वैयि क ेरणा (Individual Motivation ) : खाजगी े ाचे यश ह े न याच े
हेतूम ये असत े. खाजगीकरण यव थापका ंना ए ंटर ाइझ या कामकाजात
बनिव यास व ृ करत े जेणेक न मह म न याची पातळी गाठता य ेईल. munotes.in
Page 121
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
121 ब. खाजगीकरणाच े नकारा मक प रणाम (Nagative impact of Privatization ) :
वातं य िमळा यान ंतर पायाभ ूत े व अवघड उ ोगासाठी प ंत धान जवाहरलाल
नेह ं या सरकारन े िम अथ यव था वीकारली . या योगाचा प रणाम हण ून भारताची
अथ यव था वीकारली . या योगाचा प रणाम हण ून भारताची अथ यव था ३
ट यांपे ा अिधक दरान े वाढली नाही . १९९१ म ये अथ मं ी असल े या डॉमनमोहन िसंग
यांनी खु या बाजार यव थ ेचा पुर कार क ेला. यामुळे सरकारी क ंप या खाजगी क ंपनी या
पध त माग े पडू लाग या . यांना पधा म बनिव याच े अनेक य न फस यान ंतर या
कंप या खाजगी क ंप यांना िवक याच े हणज े 'िनगु तवणूक चे धोरण ' अमलात आण ून
खाजगीकणा ला वेग आला याचा नकारा मक प रणाम प ुढील म ु यां या आधार े प करता
येईल.
१) खाजगी उ ोगपती या साम या त वाढ (Increase the strengths of Private
Entrepreneurs ) : खाजगीकरणाम ुळे मोठया माणावरील साव जिनक े ात घट झाली
तर खाजगी े ाचा याप व साम य याम य े मोठया माणावर वाढ झाली . खाजगी े ाचा
याप वाढला . यामुळे बाजारप ेठेतील खाजगी े ा या िह यात वाढ झाली . प रणामी
खाजगी उ ोगपत च े साम य वाढल े.
२) कमी उ प न (Low Income ) : जे हा एखा ा रा ाच े शासन एखा ा १०० ट के
सरकारी भागीदारी असल े या क प िक ंवा उप मा ंतून पूण तः िक ंवा अ ंशतः भागीदारी
काढून घेते व ती खाजगी े ाकड े सुपूत करत े. यास 'िनगु तवणूक धोरण ' असे हणतात . हे
धोरण हणज े आिथ क िवक ीकरणाचा भाग असतो . उदा. टूरिझम कॉप र ेशन िलिमट ेड या
कंपनीची भाग िव झाली . ही कंपनी Indian Railway Corporation ची उपक ंपनी
असून याच े १०० ट के भागभा ंडवल भारत सर कारकड े आहे. आता ह े समभाग सरकारन े
िव क न वतःची ग ुंतवणूक काढ ून घे याचे ठरिवल े आहे. २०१८ ते २०२० या दोन
आिथ क वषा त सरकारला एक ूण ४० सरकारची क ंप याची िनग ु तवणूक करायची होती
यापैक सन २०१८ - १९ म ये १५ कंप यांची िनग ु तवणूक कर यात आली आह े. यातून
सरकारला ८४ हजार ९७२ कोटी पये येणे अपेि त होत े पण ७७ हजार ४१७ कोटी
पये िमळाल े. ( संदभ . लोकमत द ैिनक २० जाने २०२० ) िनगु तवणूक चा काय म
यवि थतपण े काया ि वत कर यात न आ याम ुळे सरकारला अप े ेपे ा खूपच कमी उ प न
िमळाल े. खाजगीकरणाम ुळे सरका रने साव जिनक े ावरील याच ंही मालक व िनय ं ण
गमावल े परंतु याचा प ुरेपूर मोबदला िमळाला नाही . पया याने समाजाच े सव च आघाड ्यावर
नुकसान झाल े.
३) िनधीचा ग ैरवापर (Misu se of Fund ) : खाजगीकरणा या ि य ेतून सरकारला
िमळाल ेला िनधी हा पायाभ ूत सुिवधांची िनिम ती कर यासाठी , साव जिनक उ ोगाप ुढील
सम या सोडिव यासाठी , समाजातील द ुब ल वगा या क याणासाठी व द ेशा या
अथ यव थ ेला बळकटी आण यासाठी खच झाला पािहज े परंतु य ात या िनध चा
उपयोग यो य कारणासाठी कर यात आला नाही .
४) भांडवलदारा ंची म ेदारी (The Monopoly of the capitalist class ) :
खाजगीकरणाम ुळे साव जिनक उ ोगा ं या म ेदारीच े बु ज एका माग ून एक ढासळ ू लागल े. munotes.in
Page 122
ामीण भागा या वल ंत सम या
122 याचा व ेगाने खाजगी भा ंडवलदारा ंची म ेदारी िनमा ण हो या या ि य ेचा व ेग वाढ ू
लागला . याचे प रणाम समाज व सरकारला जाणव ू लागले.
५) अपे े माण े प रणाम नाही : खाजगीकरणाम ुळे उ पादन खचा त घट होईल ,
उ ोगा ं या उ पादन मत ेचा पूण उपयोग कर यात य ेईल, उ पादनाचा दजा सुधारेल आिण
यव थापना या काय मतेत वाढ होईल आिण याम ुळे सव च उ ोगा ंना मोठया माणावर
नफा िमळ ेल या स रकार या अप े ा य ात उतर या नाहीत .
६) बेकारीम य े वाढ (Increased the Unemployment ) : या साव जिनक उ ोगा ंचे
खाजगीकरण कर यात आल े या सव उ ोगा ंम ये कामगारा ंची स ं या कमी कर यात
आली . यामुळे औ ोिगक े ात ब ेकारीच े माण वाढल े. अनेक कामगार स ंघटना ंनी यावर
िनषेध न दिवला . उदा. कोळसा खाण कामगारा ंनी तेथील िनग ु तवणूक या िनण याला
िवरोध कर यासाठी त ेथील सव संघटना ंनी स ंयु पणे पाच िदवसाचा स ंप पुकारला .
याम य े िव मी ७ लाख कामगारा ंनी भाग घ ेतला. (संदभ . महारा टाई स द ैिनक व ृ प
िद. २४ माच २०१६ ) अनेक उ ोगा ंम ये संपही घडव ून आल े. परंतु देशपातळीवर िवचार
करता या सवा चा प रणाम द ेशा या अथ कारणावर झाल ेला िदस ून येत नाही .
खाजगीकरणाचा वीकार क े यापास ून भारताची रोजगार प रि थती अितशय खालावली
आहे. १९९३ -९४ म ये रोजगार वाढीचा दर 2.४१% इतका होता . याम य े मोठया
माणावर घसरण होऊन १९९४ ते २००० या कालावधीत ०.९८% नी घटला हा
रोजगारवाढीचा दर कमी हो याची करण े हणज े शेतीकड े कर यात आल ेले दुल आिण
साव जिनक े ातील िनव ृ पड े भर यात आल ेली नस यान े या कालावधीत रोजगार
वाढीचा दर घट याच े िदसून येते.
७) ाचाराचा आरोप (Blam of Curruption ) : िनगु वणूकरणा या अन ेक
करणा ंम ये ाचाराच े झा याच े आरोप कर यात आल े . याच माण े खाजगीकरणाची
ि या पारदश कता न हती अस ेही आरोप कर यात आल े. उदा. मुंबईतील ज ुह स टॉर या
दोन हॉट े समधील िनग ु तवणूक चा यवहार . देशा या स ुरि तत े या िवकासा या ीन े
मह वा या व या ंची कामिगरी उ क ृ आह े. अशा काही िनवडक साव जिनक उ ोगा ंना
'नवर न उ ोग ' या नावान े गौरिव यात आल े. आिण कोण याही प रि थती नवर न
उ ोगा ंचे खाजगीक रण कर यात य ेणार नाही अस े ठरिव यात आल े होते तरीही सरकारन े
भेल (BHEL ) या उ ोगाम य े पुिनगु तवणूक ची ि या स ु केली. डा या प ा ंनी यास
जोरदार िवरोध क ेला खाजगीकरणाच अवल ंब के यापास ून जे काही बदल घड ून आल े ते
सव खाजगी भा ंडवदारा या िहताच े व खाजगी म ेदारी या िवकासाला सा हा यक ठरतील
असेच आह ेत. खाजगीकरणाम ुळे कामगाराच े िहत, देशिहत व द ेशा या अथ यव थ ेत
बळकटी तस ेच दुब ल घटका ंचा िवचार व िवकास अिजबात झाला नाही .
९.५ उदारीकरण स ंक पना आिण उदारीकरणाच े प रणाम
२४ जुलै १९९१ रोजी भारताच े त कालीन प ंत धा न पी. ही.नरिसंह राव आिण अथ मं ी
मनमोहन िस ंग यांनी ऐितहािसक अथ संक प सादर क न द ेशात उदारीकरणाच े रणिश ंग
फुंकलं आिण भारतात उदारीकरणाला स ु वात झाली . या घटन ेला ३१ वष होत आह ेत. munotes.in
Page 123
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
123 १९९१ या नवीन आिथ क धोरणा या ि स ू ी मधील उदारीकरण िक ंवा िशिथलीकर ण ही
एक मह वाची स ंक पना आह े. या संक पन ेत िनय ंि त अथ यव थ े या जागी बाजारािभम ुख
खु या व म ु पध वर आधा रत अथ यव था ही उदारीकरण ि य ेतील म ूळ संक पना
आहे
उदारीकरण ही स ंक पना यापक अस यान े याची न ेमक या या करण े अवघड आह े.
देशा या आिथ क यव थ ेत िवकासा या िदश ेने कर यात य ेणारी स ुधारणा मक उपाया ंची
एक साखळी हणज े 'आिथ क उदारीकरण ' होय. िह संक पना अथ यव थ ेतील यापक
व पा या आिथ क स ुधारणा ंची ि या आह े.उदारीकरण हणज े अथ यव थ ेम ये
लाद यात आल ेले िनब ध व िनय ं णे काढ ून टाकण े, सरकारी ह त ेप कमी करण े,
सरकार या सहभागाच े े मया िदत करण े, उ ोजका ंना व यावसाियका ंना सोयी व
सवलती प ुरिवणे, यांना पुरेसे वात ं देणे, देशी परक य ग ुंतवणूक ला ो साहन द ेणे आिण
एकंदरीने अथ यव था अिधक म ु , पारदश व पधा मक करण े होय.
थोड यात जागितक करण ह े मु अथ यव थ ेचं अंितम ह े ल गाठ यासाठी उदारीकरण
असे हणतात . अथ यव थ ेतील उ पादन , गुंतवणूक आयात -िनया त इ यादीवरील परवाना
प ातीसारख े जाचक िनब ध, िनयं णे व िनयम कमीत कमी कर या या धोरणाला समा वेश
उदारीकरणा या ि याम य े होतो.
उदारीकरणाची ि या काय ि वत कर यासाठी १९९९ म ये नवीन औ ोिगक धोरण
जाहीर कर यात आल े. या धोरणात काही उ ोगध ं ांचा अपवाद वगळता ( फोटका ंचे
उ पादन करणार े उ ोग . संर ण िवषयक उ पादन े. अ कोहोलची उ पादन े. िसगार ेट
धोकादायक रसायन े औषध े) इतर सव उ ोगा ंना परवाना प ती या िनब धातून मु
कर यात आल े. िवदेशी गुंतवणूक ला ो सािहत कर यासाठी 'िवदेशी गुंतवणूक वत क
मंडळाची ' थापना कर यात आली . उ च त ं ानाचा उपयोग क े या जाणा या उ ोगाम य े
१००% परक य ग ुंतवणूक ला मा यता द े यात आली .
उदारीकरणाची या या :
१. उदारीकरण हणज े आिथ क वात ं य िक ंवा आिथ क िनण याचे वातं य. याचाच अथ
उपभो े, उ पादक तस ेच उ पादन घटका ंचे मालक या ं या विहतासाठी वतः
िनण य घेऊ शकतात .
२. डॉ एम रामाज ेनेयल या ं या मते, 'आिथ क गुंतवणूक, आयात व उ पादक यावरील
अनाव यक ब ंधने न िनय ं णे तसेच परवान े काढून टाकण े होय'
३. बाजार य ं णा आिण मु पध या काय णालीतील अडथळ े पूण पणे काढल े नाहीत
तरी त े कमी कर यासाठी ज े आिथ क धोरण चालना द ेते याला आिथ क उदारीकरण
हणतात .
४. सरकारी िनय ं ण कमी करण े हणज े उदारीकरण होय .
५. शासक य ब ंधने कमी करण े हणज े उदारीकरण होय . munotes.in
Page 124
ामीण भागा या वल ंत सम या
124 आिथ क उदारीकरणासाठी उपाययोजना : भारतात जरी उदारीकरणाचा ार ंभ झाला
असला तरी १९९१ पासूनच ख या अथा ने उदारीकरणाला स ुरवात झाली यासाठी भारत
सरकारन े आिथ क उदारीकरणासाठी प ुढील उपाय योजना क े या आह ेत.
१. परवाना धोरणात उदारमत वादाचा वीकार क ेला.
२. य िवद ेशी गुंतवणुक ला ो साहन द े यात आल े.
३. िवदेशी तं ाला ो साहन द े यात आल े.
४. म ेदारी आिण ितब ंधक यापार था काय ाच े उ चाटन कर यात आल े.
५. खाजगी े ाला परवानगी दे यात आली .
६. रा याची उ ोगातील म ेदारी हळ ूहळू संपु ात कर यात आली .
७. परदेशी देशांना बा यापार आिण प ेम ट सुलभ कर या या उ ेशाने आिण भारतातील
परक य चलन बाजारा या स ु यवि थत िवकासास ो साहन द े या या उ ेशाने,
भारत सरकारन े १९९९ म ये परक य चलन िविनमय कायदा (Foreign Exchange
Managemaent Act ) पा रत क ेला.
८. उदार यापार धोरणाचा िवकास कर यात आला .
९. याजदरावरील िनय ं णे र क ेली.
उदारीकरणाचा भारतीय उ ोगावरील प रणाम (Imapact of The Liberalization )
उदारीकरणाचा म ूळ हेतू खाजगी े ातील उ ोजका ंना सव कार या सवलती िमळव ून
देणे, या या सम या सोडिवण े व अडचणी द ूर करण े हा आह े. सो या श दात खाजगी
उ ोगावरील सरकारी िनय ं णे कमी करण े व या ंना मोठया माणवर वत ं य द ेणे हया
उदारीकरणा या धोरणाचा अवल ंब सरकारन े केला.
भारतीय उ ोगा ंवर उदारीकरणाच े प रणाम प ुढील माण े िदसून येतात -
१) खाजगी उ ोगा ंना अन ेक सवलती : सरकारी पातळीव न उदारीकरणाच े धोरण
राबिव याच े ठरिव याम ुळे खाजगी कारखानदारा ंवर सवलत चा वषा वच झाला . यामुळे
सरकारची खाजगी उ ोगा ंिवषयीची भ ूिमका िम वाची झा ली. म ेदारी ितब ंध
काय ामधील जाचक तरत ूदी काढ ून टाक यात आ या परवाना प तही र कर यात
आली . याच माण े लघुउ ोगातील ग ुंतवणूकची मया दा ३ कोटी . पय त वाढिव यात
आली .
२) पध म ये वाढ : उदारीकरणा या धोरणाम ुळे औ ोिगक े ात मोठया माणा वर
पधा िनमा ण झाली . यामुळे देशातील उ ोगा ंना आ ंतररा ीय पध ला त ड ाव े
लागत े. यामुळे औ ोिगक े ात थोड ेफार िच ंतेचे वातावरण िनमा ण झाल े.
३) उ पादनात वाढ नाही : उदारीकरणान ंतर या काही वषा म ये हणज े १९९४ -
२००२ या कालख ंडाम य े औ ोिग क उ पादना या वािष क वाढीचा सरासरी दर
कमी झा याच े िदसून येते. अथ यव थ े या सव च े ाम य े अशा कार े घट िदस ून
येते. हणज ेच सरकारकड ून उदारीकरणाच े धोरण राबिव यासाठी कर यात य ेणारी
उपाय योजना यो य न हती अस े हणता य ेईल. munotes.in
Page 125
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
125 ४) साव जिनक उ ोगा ं या काय मतेत वाढ : उदारीकरणा अगोदरची साव जिनक
उ ोगाची काय मता व उदारीकरणान ंतरची साव जिनक उ ोगा ंची काय मता याचा
आढावा घ ेत यास उदारीकरणान ंतर साव जिनक े ातील उ ोगा ंची कामिगरी
िनि तच समाधानकारक होती . यामुळे खाजगी े ातील उ ोगा ंची कामिगरी स ुधारणे
अपेि त होत े परंतु य ात साव जिनक उ ोगा ं या कामिगरीम य े सुधारणा झा याच े
िदसून येते.
५) िवदेशी उ ोगा ंचे वच व : उदारीकरणा या ि य ेमुळे उ ोगाच े एक ीकरण आिण
एका उ ोगान े दुसरा उ ोग ता यात घ े याचे अनेक कार घड ून आल े. ताबा घ ेणा या
उ ोगाम य े िवद ेशी कंप यांचा भरणा जा त होता . 'खाउजा ' ि य ेमुळे िवदेशी
गुंतवणूकदारा ंना व िवद ेशातील क ंप यांना या सवलती िमळा या , या सवलती या
हया क ंप यांनी उपयोग क न घ ेत याम ुळे भारतातील उ ोगा ं या मालक च े ह ता ंतर
िवदेशी कंप याकड े मोठया माणावर झाल े.
६) बह रा ीय क ंप यांचे वच व : उदारीकरणाच े धोरण राबिव यासाठी भारत सरकारन े
कंप यां या समभागाची िव कर याच े ठरिवल े. यावेळी बह रा ीय क ंप यानी
भारतीय क ंप या या समभागाची खर ेदी मोठया माणावर क ेली. प रणामतः भारतीय
उ ोगा ंना देशाम य ेच बह रा ीय क ंप यां या पध ला त ड ाव े लागत े.
७) आधुिनक उ पादन त ं : उदारीकरणान ंतर आ ंतररा ीय पधा िनमा ण झाली
यामुळे मोठया माणावरील पध ला त ड द े यसाठी आध ुिनक उ पादन त ं ाचा वापर
मोठया माणावर होऊ लागला . उदारीकरणान ंतर भारतीय उ ोजका ंम ये
अशा कारची जाग कता िनमा ण झाली . िवदेशातून आध ुिनक त ं ान िमळव ून या ंचा
उपयोग भारतात मोठया माणावर होऊ लागला .
८) संशोधन व िवकासावर खच : उदारीकरणान ंतर मोठया माणावर पधा वाढली .
मोठया माणावरील जा गितक पध चा सामना कर यासाठी भारतीय क ंप यांनी
संशोधन व िवकासावर प ुरेसा खच कर यास स ु वात क ेली. अनेक कंप यां या
संशोधन व िवकास खचा म ये वाढ झाली . यामुळे चांग या दजा या व ग ुणव े या
व तूचे उ पादन क न भारतीय क ंप यांनी जागितक पध ला त ड देऊन
उदारीकरणाचा फायदा क न घ ेतला आह े.
९) लघु उ ोगा ंना अन ेक सम या : भारतीय अथ यव थ ेम ये आिथ क िवकासात लघ ु
उ ोगा ंची भूिमका फार मह वाची आह े. उदारीकरणाम ुळे मोठया व खाजगी
उ ोजका ंनाच मोठया माणावर सोयी व सवलती िमळा या . यातुलनेत लघ ु
उ ोगा ंना उदारीकरणाचा काही फायदा झाला नाही . लघुउ ोगा ंचे भांडवल, साधन े व
उ पादन मया िदत अस यान े यांना जागितक पध ला त ड द ेणे अश य होऊ लागल े.
उदारीकरणाम ुळे भारतातील लघ ु उ ोगा ंवर िवपरीत प रणाम घड ून आला , यांना
करा या लागणा या स ंघषा या ती त ेम ये वाढ झाली .
१०) कामगार कपात : उदारीकरणा या धोरणाम ुळे जे बदल घड ून आल े, यामुळे
कामगारा ं या हालाखीत वाढ झाली . उदारीकरणान ंतर टाळ ेबंदी, कंप या ब ंद करण े, व munotes.in
Page 126
ामीण भागा या वल ंत सम या
126 कामगार कपात याच े माण वाढल े. अनेक कंप याम य े वे छा िनव ृ ी (VRS)
राबिव यात आ या . उदारीकरणाम ुळे भारतीय उ ोगावर काही सकारा मक
(Positive ) तर काही नकारा मक (Negative ) प रणाम झाले. एकंदरीत िवचार
करता उदारीकरणाम ुळे भारतीय उ ोग पधा म बनल े. आंतररा ीय पातळीवरील
यां या श म य े काढा झाली .
९.६ नवीन आिथ क धोरणाच े यश व अपयश
जुलै १९९१ पासून पी. ही. नरिसंहराव या ं या सरकारन े या यापक आिथ क सुधारणा
अंमलात आण या या कालावधीस स ुधारणा ंचेनवे पव िकंवा नवीन आिथ क धोरण हणता
येईल. हे आिथ क धोरण हणता य ेईल. हे आिथ क धोरण जाहीर क े यावर आप या
भारतीय अथ यव थ ेचे मुलभुत व पाच े बदल क ेले. आिथ क सुधारणा ंचा व ैअ क न
जवळ तीन दशकाचा काळ लोटला . या ३२ वषा या काळात आिथ क स ुधारणा ंमुळे
अथ यव थ ेत कोणत े बदल झाल े याचे अवलोकन क ेले तर काही प रणामा ंचा सामना करावा
लागत आह े असे िदसून येते.
१. आिथ क सुधारणा ंचे दर उ ंचावला :
आिथ क स ुधारणाम ुळे अथ यव थ े या िविवध े ातील वाढ झाली . िवदेशातील गत
तं ान शोध स ंशोधन िवद ेशी भा ंडवल याम ुळे अथ यव थ ेतील िविवध े ांचा िवकास
हो यास मदत झाली व या बदलाम ुळे आिथ क िवकासाचा दर उ ंचावला . १९९१ म ये
िवकासाचा दर क ेवळ ०.५ ट के होता तो २०२२ म ये ७ ट के झाला आह े.
२. राजक य त ुट कमी झाली :
१९९० अंदाजप कातील राजकोषीय त ुट ६.६ ट के होती ती १९९७ म ये ४.१ पय त
कमी झाली आह े. नवीन आिथ क सुधारणाम ुळे ही तुट कमी हो यास मदत झाली आह े.
३. यवहार तोलातील त ुट कमी झाली :
आिथ क सुधारणाम ुळे भारता या यवहारतोलातील त ुट कमी हो यास मदत झाली . १९९०
म ये ही तुट ९६८० दशल डॉलस पय त कमी झाली .
४. मु ाि फती या दारात घट :
ऑग ट १९९१ म ये भारतात म ु ाि फतीचा दर १७ ट के होता . आिथ क सुधारणेचा
अंमल क े यामुळे हा दर १ माच २००३ म ये ४.६९ ट के पय त कमी झाला
५. िनया तीत वाढ :
आिथ क सुधाराणाम ुळे िनया तीत वाढ झाली . आिथ क सुधारणाचा एक भाग हण ून भारत
सरकारन े 'खाउजा ' धोरण वीकारल े आिण याचा प रणाम हण ून अथ यव थ ेतील
उ पादन मता वाढ ून सर लस झाल े या उ पादनाची िनया त वाढली .
munotes.in
Page 127
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
127 ६. बह रा ीय कंप यांचे िविवध े ातील ग ुंतवणूक चे वाढत े माण :
१९९१ म ये भारत सरकारन े 'खाउजा ' धोरणाचा अवल ंब केला अस याम ुळे भारतीय
उ ोग े ात िवद ेशी भा ंडवल ग ुंतवणुक ला व ेग आला व याम ुळे बह रा ीय िनगमा ंचा
भारतीय अथ यव थ ेत िशरकाव होऊन (अॅपल वाि का न रॉिब स , इंटेल कॉप र ेशन,
ओरॅकल, आयटीसी िलिमट ेड, अिडदास , ए फिसस, कॅडबरी, कॅ टे स, केएफसी , गुगल,
टेटली द वॉ ट िडझनी क ंपनी, नोिकया , िप झा हट , पेपॅल, पेि सको , बग रिकंग,
मॅ डॉन डस , मोटारोला , रॉयल डच श ेल, हिज न मोबाईल , सॅमसंग, सोनी, िहंदुजा स मुह,
िहंदु थान य ुिनिल हर ) अथ यव थ ेचा झपाटयान े िवकास होऊ लागला . बह रा ीय
कानापानी आिण िनगम या ं याकड े असणार े अितिवशाल िवद ेशी भा ंडवल भारतात
आिनअ य जाईल हया उ ेशाने काही ब ंधने घालून कंपनीला भारतात यापार कर याची
परवानगी द े यात आली याम ुळे अथ यव थ े या िविवध े ात ग ुंतवणूक चे माण वाढल े.
सामा यतः ही ग ुंतवणूक अशा उ ोगध ं ांत कर यात आली क ज े उ ोगध ंदे आप या
उ पादनाची िनया त करतात . उदा. सुजुक हया जपानी क ंपनीने भारत सरकारबरोबर
'मा ती उ ोग िल ' या संयु साहसी उप मात फार मो ठया माणात ग ुंतवणूक केली.
७. पायाभ ूत उ ोगा ंम ये गुंतवणूक :
बह रा ीय क ंप याची िव ीय स ंसाधना ंवर असणारी पकड आिण प ुरेपुर असा उपयोग
ामुळे हया बह रा ीय क ंप या भारतातील पॉवर ोज े ट एअरपोट व र े वे तसेच
टेिलक य ुिनकेशन यासार या पायाभ ूत उ ोगा ंम ये केले या ग ुंतवणुक मुळे भारतात
औ ोिगक िवकासाला चलना िमळत आह े. आता या भाजप सरकारन े COMMON
MINIMUM PROGRAMME नुसार अशी अप े ा कर यात आल ेली आह े क य
िवदेशी गुंतवणूक (Foreign Direct Investment ;FDI) ही ाम ु यान े १. पायाभ ुत सुिवधा
२. उ च त ं ान ३. िनया त ४. वदेशी स ंप ी आिण ५. रोजगार हया े ात िनि तच
ांती कर ेल.
८. तांि कत ेची अदलाबदल (Transfer of Technology ) :
उपल ध साधनसाम ु ीचा पया वापर काय मता आिण उ पादकता यात वाढ ह े तं ा या
वापरावर अवल ंबून असते. नवीन आिथ क धोरणाम ुळे भारतीय अथ यव थ ेमधील िविवध
े ात आध ुिनक त ं ान आिण ता ंि क बाब ची आयात झाली याम ुळे कामगारा ंची
उ पादन मता वाढली . बह रा ीय क ंप याच े नवीन आिथ क धोरणाम ुळे भारतीय
अथ यव थ ेत आगमन होताना या ंनी आप या सोबत फ िवद ेशी भा ंडवल तस ेच
यं साम ु ीच आणली नाही तर क ुशल व कौश य ा कम चारी स ु ा आणल े. प रणामी
भारतीय अिभय ंतांना हया नवीन त ं ानाची मािहती झाली व त े याचा उपयोग स ु ा क
लागल े.
९. िवना कज भांडवला या अ ंत वेशाची िनिम ती :
१९९१ या आिथ क धोरण वीकार याप ूव सरळ ग ुंतवणुक ला परवानगी नाकार यात य ेत
होती त े हा भारत द ेशाला िवद ेशातून कज घेऊन िवद ेशी भा ंडवलाची िनिम ती करावी लागत
होती. ामुळे भारतावरील कजा या यावरील याजा या व या या स ंबंधात स ेवा या munotes.in
Page 128
ामीण भागा या वल ंत सम या
128 राशीत वषा नुवष वाढत हो त होती . भारता या एक ूण आयाताप ैक जवळपास ३५ ितशत
राशी िवद ेशी ऋणा या व याजा या शोधनात जात अस े. हया प रि थतीम ुळे जगातील
िवकिसत द ेशांम ये भारताची ितमा थोडी काळव ंडली होती . भारतात जर आपण िवद ेशी
कंप यांना यवसाय कर याक रता ो साहन िदल े तर हया क ंप या भारतात िदद ेशी
भांडवल आणतील आिण हया राशीत ून भारत आप या कजा ची परतफ ेड क शक ेल.
तसाच प ु हा हाही एक िवचार कर यात आला क ज े हा हया क ंप या आप या िनया तीतून
नफा िमळवतील याप ैक काही िह सा िवद ेशी चलना या पात भारताला िमळ ेल. हणज ेच
भारता या एक ूण िवद ेशी चलनात वाढ होव ून भारतावर असल ेले िवदेशी कज भारत परत
क शक ेल व आपला िवद ेशी शोधनश ेष अन ुकूल क न घ ेईल.
१०. पधा मत ेत वाढ :
बंिद त अथ यव थ ेमुळे ठरािवक म ेदार ची म ेदारी िनमा ण होत े म ेदारांकडून ाहका ंचे
आिथ क शोषण होत े. पध क नस याम ुळे िनकृ तीचा व त ूही मोठया माणात जा त
िकंमतीला िवक या जातात . 'खाउजा ' धोरणाम ुळे देशी आिण िवद ेशी व त ू व स ेवा या
उ पादनाम य े व िवपणनाम य े पधा सु होत े. यातून व त ुंचादजा सुधा न ाहका ंना
फायदा होतो .
११.राहणीमाना या दज त सुधारणा :
नवीन आिथ क धोरणाचा प रणाम हण ून भारतीय अथ यव थ ेत अिधकािधक उ पादना या
िविवध े ात दज दार व त ू व सेवा सहजत ेने उपल ध होऊ लाग या आह ेत याचा उपभोग
घेऊन भारतीय उपभो ा ंचा राहणीमानाचा उ ंचावत आह े.
१२. नगदरिहत अथ य हारात वाढ :
नवीन आिथ क धोरण ि वकार यान ंतर भारतीय अथ यव थ ेत अिधकािधक यवहार
िडिजटल मा ामा ं ारेपूण कर याच माण हळ ूहळू वाढत आह े. यात ाम ु यान े इ वॉल ेट,
डेिबट काड केिडटकाड , युपीआय , मायको एटीएम , मोबाइल वॉ लेट, पेटीएम प े, गुगल प े, पे
फोन, तेज अॅप, भीम अ ॅप, िडिजटल प ेम ट, मोबाइल ब ँिकंग, इंटरनेट बँिकंग, आरिटजीएस ,
एनईएफटी , आधारकाड या सहा यान े धनाद ेश इ यादी नगदरिहत (Cashless )
अथ यवहारात वाढ होत आह े.
१३. िडिजटल स ेवा या मा यमा ार े भारतीय अथ यव थ ेची वाटचाल :
नवीन आिथ क धोरणाचा प रणाम ह णून भारतात िडिजटल स ेवां या मा यमात ून
भारतसरकारन े जनत ेला सश बनिव याचा िवडा उचलला आह े यांचे यप रणाम
हणज े १. जनधन आधार मोबाईल (JAM) या मा यमात ून म य थ , दलाल आिण
बनावट अज दारांपासून मु ता िमळाली आह े. मे, २०२२ पय त २२.७७ लाख कोटी
पया ंह न अिधक िनिध लाभा या या ब ँक खा यात थ ेट ह ता ंत रत क ेला आह े. २. 'एक
देश एक िशधापि का ' अंतग त देशभरातील ५.३७ लाख र ेशन द ुकानांमधून अ नधा य
घे याची स ुिवधा प ुरवली ग ेली आह े. ३. वािम व योजन ेअंतग त १.४५ लाख गावा ंम ये
ोन त ं ानाचा साहा यान े भू. सव ण प ूण झाल े आह े तसेच ४४ हजारा ंपे ा अिधक munotes.in
Page 129
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
129 गावांम ये ७५ लाख मालम ा काड जारी कर यात आल े आहेत. ४. िडिजटल स ेवां या
पूत तेसाठी ४.९४ लाख सामाियक स ेवा क काया ि वत कर यात आली आह ेत. ५.
जलदगतीन े इंटरनेट कन े टीि हटीसाठी १.७० लाख गाव े ऑि ट कल फायबर न ेटवक शी
जोडली ग ेली आह ेत. ६. जेम (Gem ) पोट लमुळे सरकारी खर ेदी ि य ेत पारदश कता
आली आह े. ७. को. िबन स ुिवधेमुळे कोिवड लसीकरण स ुलभ झाल े आहे. ८. िडजीलॉकर
सुिवधेमुळे कागदी द ताऐवज सा ंभाळ याची आव यक उरली नाही .
आिथ क सुधारणा ंचे अपयश :
१. िनया तीपे ा आयातीत जा त वाढ : ितकूल यवहार तोलची सम या ल ात घ ेता
आयातीत घट होण े आव यक आह े मा तस े िदसत नाही नवीन आिथ क धोरणा ंचा
वीअकर क े यानंतर भारतीय अथ यव थ ेत िनया तीपे ा आयातीत जा त वाढ होत आह े.
२. रोजगारात घट : औ ोिगक े ात मोठया माणात नवीन आिथ क स ुधारणा
कालख ंडात अ यावत य ं साम ु ी व त ं ान वापरात िदवस िदवस वाढ होत आह े याम ुळे
औ ोिगक े ात रोजगारा या स ंधी उपल ध होत नाही .
३. लघूउ ोग अडचणीत : आिथ क सुधारणा ंमुळे भारतातील लघ ूउ ोग अडचणीत आल े
आहेत. आधीच या उ ोगाकड े भांडवलाची कमतरता आह े यात जागितक पध ल त ड
ावे लागत े.
४. भाववाढीच े िनयं ण कर यास अपयश : आिथ क सुधारणा ंचा वीकार क े यामुळे
देशात िक ंमत थ ैय थािपत होईल अशी अप े ा होती तथािप , ही अप े ा पूण झाली नाही .
दैनंिदनी जीवना व यक व त ू आिण प े ोलज य पदाथा या िकना ती वाढत आह ेत.
५. आिथ क सुधारणा ंचे अयो य स ंघटन : आिथ क सुधारणावर अशी ितका क ेली जात े क
आिथ क स ुधारणा ंचे संघटन यो य कार े होत नाही . आिथ क स ुधारणा काया ि वत
कर या या ीन े िव म ं ालया ार े जर काही बदल स ुचिव यात आल े तर त े बदल रझ ह
बँक नाम ंजूर करत े.
६. आिथ क स ुधारण ेचे लाभ तळागाळातील लोका ंपय त पोहचल े नाही : आिथ क
सुधारणेचे लाभ ह े फ उ चभ ू समाजपय त पोहचल े. तळागाळातील बह जन समाज हा या
लाभांपासून वंिचत रािहला .
७. उपभो ावाद आिण सा ं कृितक आ मण : पी. ही. नरिसंहराव सरकारन े १९९१
रोजी 'खाऊजा ' धोरणाचा वीकार क े यामुळे भारतीय अथ यव था बह रा ीय क ंप याचा
(MNCs ) िशरकाव झाला . उदाहरणाथ क डबरी, कोकोकोला कॉप र ेशन, कोलग ेट
पामोिल ह , िजलेट, पेपसी कॉप र ेशन, िफिल स , सोनी कॉप र ेशन, सुझुक , टाइमे स,
युिनिल हर , सेमसंग (SAMSUNG ), हवाई (HUAWEI ) नोक या (NOKIA ), अॅपल
(APPLE ), एलजी (LG), आिण झ ेडटीइ (ZET) या कंप यांनी लोका ंना नवीन गो ीच े वेड
लावल े आह े. या कंप या द ैनंिदनी वापरातील सॉ ट ि स, हेअर श पू, केसाचे तेल,
िलपि टक इ या दी व त ू बनवतात तस ेच काही क ंप या सारमा यमातील अस ून या
कंप या आकष क जािहरात क न लोका ंना या ंचा उ पािदत व त ू िवकत घ े यासाठी भाग
पाडतात . आिण ाहक वादाला खतपाणी घालतात . प रणामी भारतीय स ं कृती या
मु यांवर घाला घालतात अशीही िटका क ेली जात े. munotes.in
Page 130
ामीण भागा या वल ंत सम या
130 ९.७ सारांश
जागितक करण हा एक श द आह े जो व ेगवान आिण यवसाय आिण त ं ान े ातील
देशांचे एक करण आिण पर परावल ंबन स ूिचत करतो . जागितक करणाच े प रणाम
परंपरा, पया वरण, सं कृती, सुर ा, जीवनश ैली आिण क पना ंवर िदस ू लागल े आहेत.
जगभरात जागितक करणा या डवर प रणाम करणार े आिण गती वाढवणार े अनेक
घटक आह ेत. जागितक करणाचा प रणाम जगभरातील जवळपास सव च देशांवर
सामािजक , आिथ क, राजक य आिण मानसशा ीय अशा िविवध मागा नी झाला आह े.
९.८ सरावासाठी
यो य पया य िनवडा .
१. साधारण जागितक करण ही कोण या कारची ि या आह े.
अ. आिथ क ब. सामािजक क . औ ोिगक ड . वरील सव
२. जागितक करण कोण या सीमा ंचे उ ल ंघन होत आह े.
अ. सामािजक ब . आिथ क क . भौगोिलक ड . यापार वािण य
३. कोण या काय मात ून जागितक करणाची ि या स ु झाली .
अ. समाजस ुधारणे या काय मातून ब . आिथ क पुनर चने या काय मात ून
क. राजक य स ुधारणे या काय मात ून ड . सां कृितक प रवत ना या काय मात ून
४. बह सं य बह रा ीय क ंप या कोण या रा ा ं याच आह ेत.
अ. अिवकिसत ब . िवकिसत क . िवकसनशील ड . ऑ का
५. कोणा या मते जागितक करण हणज े ‘उपभो य व त ूं या सव आयातीवरील िनय ं ण
समा करण े’.
अ. जागितक ब ॅक ब . आय. सी. आय. सी. बँक
क. आंतररा ीय म ु ा िनधीन े ड . वण क ुमार िस ंग
सरावासाठी :
१. नवीन आिथ क धोरणाच े यश व अपयश प करा .
२. खाजगीकरणा या या द ेऊन याच े सकारा मक प रणाम प करा .
३. खाजगीकरणाची या या सा ंगून याच े नकारा मक प रणाम प करा .
४. उदारीकरणाची स ंक पना आिण याच े प रणाम थोड यात िवशद करा .
५. जागितक करणाची स ंक पना िवशद क न या ं या या या व वैिश य े थोड यात
प करा .
६. जागितक करणाचा अथ यव थ ेवर होणा या प रणामािवषयी चचा करा.
munotes.in
Page 131
जागितक करण खाजगीकरण
उदारीकरण
131 ९.९ संदभ पु तके
१. भारताची अथ रचना, डॉ.मुकुंद महाजन िनराली काशन १९९८
२. भारतीय आिण जागितक आिथ क िवकास , डॉ.मुकुंद महाजन िनराली काशन प ुणे
२००७
३. भारतीय अथ यव थेचा िवकास , भाग १. ा. एन.एल.च हाण , शांत पि लक ेशन,
जळगाव २००३
४. भारतीय अथ यव थ ेचा िवकास भाग २, एन.एल.च हाण , शांत पि लक ेशन,
जळगाव २००३
५. कृषी अथ शा आिण भारतातील श ेती यवसाय , देसाई भाल ेराव, िनराली काशन
६. भारतीय अथ यव था एक ि ेप, ा. डी. आर. जग नाथ , ा. सौ. िनता वाणी , डॉ.
मंगल ज ंगले, ा. डी. जी. पाटील शा ंत काशन २०११
७. पायाभ ूत अ यास , ा. एम.एस.िलमण , ा. एम. जे. वाघमार े, शेठ काशन , मुंबई
२००७
munotes.in
Page 132
( वेळ : तीन तास ) (गुण -१००) Please check whether you have got the right question paper सूचना- १) सवव प्रश्न अननवार्व आहेत. २) सवव प्रश्नाांना समान गुण आहेत. ३) उजवीकडील अांक उपप्रश्नाांचे गुण दर्वनवतात. प्र. १ भू प्रदूषणाची विविध करणे स्पष्ट करा १४ गुण क िंवा प्र. १ भू प्रदूषणाचे पररणाम साांगा १४ गुण प्र. २ जवमनीच्या उप-विभाजनाची करणे साांगा १४ गुण क िंवा प्र. २ स्थलाांतराचे पररणाम स्पष्ट करा १४ गुण प्र. ३ दाररद्र्याची करणे साांगा १४ गुण क िंवा प्र. ३ दाररद्र्याचे पररणाम स्पष्ट करा १४ गुण प्र. ४ खाजगीकरणाचा शेतीिर झालेला पररणाम विशद करा १४ गुण क िंवा प्र. ४ उदारीकरण, खाजगीकरण आवण जागवतकीकरण या सांकल्पना स्पष्ट करा १४ गुण प्र. ५ खालीलपै ी ोणत्याही दोहोिंवर किपा द्या १४ गुण अ. जवमनीचे तुकडीकरण ब. स्थलाांतराची करणे क. बेरोजगारीची करणे ड. जागवतकीकरणाचा ग्रामीण पररणाम munotes.in