Page 1
1 १
मानवी साधन स ंप ी िवकासाच े घटक
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संक पना
१.३ या या
१.४ मानवी साधनस ंप ी िवकासाच े घटक
१.५ मानवी साधनस ंप ी िवकासातील अडथ ळे
१.६ सारांश
१.७ वा याय
१.८ संदभ ंथ
१.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
मानवी साधनस ंप ी िवकास स ंक पना समज ून घेणे.
मानवी साधनस ंप ी िवकासा या घटका ंचा अ यास करण े.
मानवी साधनस ंप ी िवकासातील अडथ ळे समजून घेणे.
मानवी साधनस ंप ी िवकासासा ठी भावी उपाय शोधण े.
१.१ तावना
आज या जागितक करणा या य ुगात मनु य बळ िवकास स ंक पन ेला मह व ा झाल े
आहे. स :ि थतीत मानव या घटकाकड े केवळ माणूस हण ून न पाहाता ही एक
साधनस ंप ी आह े. आिण या साधनस ंप ी सवा गाने िवकास होण े आज या ि थतीत
मह वाच े मान यात आल े आहे.
देशा या ऐितहािसक स ंदभा चा आढावा घ ेता वेगवेग या कारणा ंनी समाजातील मोठ ्या
गटाला िवकास कर यास िवरोध कर यात आला . यामुळे एकंदर मानवी समाजावर याचा munotes.in
Page 2
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
2 अ यंत िवप रत प रणाम झाला . िवशेषत: मिहला वगा या िवकासा या बाबतीत सव च
तरांवर िवरोधी प रि थती होती . आज जरी यात बदल झाल ेला िदसत असला तरी या
प तीन े िवकासाची ि या सा य होण े गरजेचे होते. या प तीन े ती झाल ेली िदसत नाही .
परंतु बदलाची ि या गितमान झाली आह े. याचे मह वाच े कारण हणज े इं ज का ळात
झालेली िश णाची सु वात ह े आहे.
https://maharashtratimes.com
देशात समाजस ुधारका ंनी मानवी िवकासाक रता िश ण हा मह वाचा घटक मानला . म.फुले,
सावी ीबाई फ ुले, ध डो क ेशव कव , पंिडता रमाबाई , कम वीर भाऊराव पाटील , राज ी शाह
महाराज , डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर,िव ल रामजी िशंदे आिद व इतर समाजस ुधारका ंनी
याक रता अथक प र म घ ेतले. या य नाना ख ूप वषा नंतर यश िम ळू लागल े आहे. आज
समाजातला त ळागाळातला घटक िश णाम ुळे े रत झाला . याला आप या अि त वाची
जाणीव होऊ लागली आह े. आिण आपला िवकास कर यासाठीही प ुढे यायला लागला आह े.
मिहला वग मागासवग य घटकान े सव च े ात गती कर याचा य न स ु केला आह े.
गतीची सव च े े वादा ा ंत कर याचा य न करत आह े.
समाज बदल झपाट्याने होत आह े. आिथ क उ न तीसु ा भावीपण े होताना िदसत आह े.
आधुिनक िश ण , आरो य , समाजक याण या गो चा भाव मानवी िवकासावर पडला
आहे.
१.२ मानवी साधनस ंप ी िवकास स ंक पना
कोण याही द ेशाची सवा त मोठी स ंप ी हणज े या द ेशाची लोकस ं या अस े चीन द ेशाचा
शासन -कता माओ स े-तुंग याच े हणन े आह े. बुख र टर म य े १९७४ साली पिहली
जागितक लोकस ं या प रषद झाली . या प रषद ेतील िश म ंडळाची घोषणा हीच होती .
लोकस ं या आिण िवकास यात कोणताही स ंघष नाही. उलट स ंप ी आिण िवकास या ं या
वृ ीसाठी लोकस ं यावाढ आव यक आह े. हे मत ि टनम य े १८ या शतकात मा ंड यात
आले होते.
संपूण कुटुंब जरी क ंगाल असल े तरी अन ेक मुलांना ज म द ेऊन मन ु य आपला द ेश सम ृ
क शकतो अस े पंत धान िपटर या ंचे जाहीर ितपादन होत े. या िस ा ंताला ितिस ा ंत
मा थस या ंनी मा ंडला. लोकस ं या भ ूिमती या माणात वाढल े तर धा यप ुरवठा मा munotes.in
Page 3
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
3 अंकगिणता या माणात वाढतो . असे यांनी लोकस ं येतील ब ंधात दाखव ून िदल े.
लोकस ं या वाढीम ुळे गती होत नाहीच , उलट लोकस ं या वाढीम ुळे दु काळ, आप ी
आिण य ु ओढवत े. यात अख ेर लोकस ं या आिण िवकास या ंचे संतुलन साधल े जाते.
अठरा या शतकातील समाजशा ा ंचा या ितपादनाशी सहमत हो याकड े कल होता .
यापैक एकान े असे िलिहल े आहे क ’मानव जाती या क याणासाठी मा थस या ं याएवढ े
दुसरे कोणत ेही काम कोणी क ेले नाही.“
मानव साधनस ंप ी िवकासा या िवचार करता वरील प ीकरणाच े िव ेषण करण े गरज ेचे
ठरते. हणज ेच केवळ मनु य ज माला य ेऊन चालणार नाही तर मन ु या या ज मा बरोबर
याला जग यासाठी आव यक असणाया सोयीस ु ा उपल ध होण े गरज ेचे आह े.
लोकस ं या वाढीबरोबर मानव िवकासा या सोयी अप ु या पडतात याम ुळे मानव िवकासात
अडथ ळा िनमा ण होतो .
मानव िवकासाचा जागितक स ंदभ तपासता एका िविश गटान े रंग, जात आिण उ प न या
मा यमातून दुब ल घटकाला िवकासा या स ंधीपास ून वंिचत ठ ेव याचा य न क ेला.
अमे रकेसार या द ेशात िन ो या का या वणा या नाग रका ंना िवकासापास ून वंिचत
ठेव यात आल े. भारतात तर 'जात' हा घटक मानवी िवकासा या आड आला . िशवाय सव च
तरांवर मिहला वगा ला अि त व ना कार याचा य न झाला . मिहला वगा त सव कार या
गती या मता अस ूनही या ंचे अि त व नाकार यात आल े. अि त व नाकार यासाठी
धम म य े आण याचा य न झाला . धमा म ये ढी, परंपरा िनमा ण कर यात आ या .
लहानपणापास ून गती या िवरोधात मानिसकता तयार कर यात आली .
जागितक पात ळीवर आिण भारत द ेशात झाल े या समाज स ुधारणा या च ळवळी, िश णाचा
सार याम ुळे मनु य जाग ृत हायला लागला . याला आप या अि त वाची आप यावर
होणा या अ यायाची जाणीव होऊ लागली . यातून आपण आपला िवकास करायला हवा
असे य ेक मानवा ला वाट ू लागल े. या स ंदभा चा िवचार जागितक पात ळीवर झाला .
जागितक पात ळीवर मानवी िवकासाचा िनद शांक िनि त कर यात आला . यात मानवी
साधनस ंप ी िवकासाची या या िनि त कर यात आली . याम य े य ेक मानवाला
या या जीवनाव यक गरजा (अ न, व , िनवारा , आरो य आिण िश ण ) भागव या
इत या उ प नाची यव था क न द ेऊन याच े राहाणीमान उ ंचाव याचा य न करण े
हणज े मानवी िवकास होय . अिलकड े मानवी िवकासात सामािजक यायाला मह वाच े
थान द े यात आल े आह े. तसेच मानवी िवकासात पर पर सहभागी व ही स ंक पनाही
आव यक मा न यात आली आह े.
१.३ मानवी साधन स ंप ी िवकासाची या या
१) गभ धारणेपासून ौढाव थ ेपय त य ची होणारी शारी रक वाढ यातील प रप वता
आिण सवा गीण िवकास याची अिवरत चालणारी ि या हणज े मानव िवकास होय .
याम य े शा र रक वाढीबरोबरच मानिसक , बौि क, भाविनक , सामािजक , नैितक
िवकास द ेखील अिभ ेत आह े. बालकाच े व प याची शरीरय ी आवड , वत णूक munotes.in
Page 4
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
4 कामातील कौश य या ंचा समाव ेश मानव िवकासाम य े केलेला आढ ळतो. - सौ. लीना
कांडलकर
२) मानवाला ज माबरोबर िम ळाले या िविश ग ुणवैिश ांचा िवकास कर याची न ैसिग क
संधी द ेऊन या यात विवकास , नैितकता व ृि गत क न याच े जीवन सम ृ
कर यासाठी य न करण े हणज े मानव िवकास होय .
उदा. एखा ा म ुलाम य े िच कल ेचा उपजत ग ुण ज माबरोबर आला आह े. याला िच कार
हो याची स ंधी िम ळवून देणे िकंवा या या या आवडीन ुसार या ला िवकास कर यासाठी
वृ करण े हणज े मानव िवकास होय . हे करत असताना या यातील मन ु य व अबािधत
ठेव याचा य न करण े मह वाच े असत े.
१.४ मानवी साधनस ंप ी िवकासाच े घटक
१.४.१ शारी रक िवकास :
शरीरा या यो य वाढीसाठी य ेक माणसाला प ुरेसे अ न िमळायला हव े. येक य ला
ितिदन २२५० कॅलरीज उ मा ंक िमळेल इतक े अ न िम ळायला हव े.
वैयि क आिण साव जिनक व छता हा शारी रक िवकासातला मह वाचा भाग आह े.
िप याच े शु पाणी उपल ध हायला हव े. अशु पा याम ुळे संसग ज य आजार होतात .
पाणी श ु नसेल तर एक ूण मानवाला होणाया आजाराप ैक ८० ट के संसग ज य आजार
उ वतात . गरोदर , तनदा माताना प ुरेसा सकस आहार िमळायला हवा या ं या आरो याची
काळजी यायला हवी . आजार झा यान ंतर व रत उपचाराची सोय होण े गरज ेचे आह े.
पया वरण स ंतुलन राहायला हव े. पया वरण िब घड यास मानवाच े आरो य िबघडत े. मानवान े
सात यान े यायामही करायला हवा . अिलकड या ब ैठ्या जीवनश ैलीमुळे शरीरातील चरबीच े
माण वाढ ून दय िवकारासार या आजारा ंना सामोर े जावे लागत आह े ही बाब आध ुिनक
मानवान े यानात यायला हवी .
१.४.२ मानिसक िवकास :
मानव िवकासा त मानिसक िवकासाला मह वाच े थान आह े. मानिसक िवकास हणज े वय
वाढते. या माण े बौि कता आिण जािणवा ंचा िवकास होण े होय. मानिसक िवकासा या
बाबतीत म ुला या श ु य वयापास ून य न हायला हव ेत. मानिसक िवकास दोन कारचा
असतो . १) भाविनक िवकास , २) बौि क िवका स. नुसता भाविनक िक ंवा बौि क िवकास
एकांगी होऊन चालत नाही . दो ही कार या िवकासा या ि या समान कार े हा या
लागतात . तरच मानवाच े अि त व नीट राह शकत े.
आपण मानवा या एक ंदर मानिसक िवकासाचा िवचार करताना ामीण भागात वरील दो ही
व पात िवकासा चे सा य आढ ळत नाही . िवशेषत: मिहला वगा या बाबतीत भाविनक
िवकास चा ंगला झाल ेला िदसतो . परंतु बौि क वाढ िक ंवा िवकास कमी िदसतो . याचे कारण
बालवयात म ुली या मानिसक आिण बौि क वाढीकड े यो य ल िदल े जात नाही ह े आहे. munotes.in
Page 5
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
5 माणसाला ज मत : िविश असल ेली बुि म ा ा होत असत े. या ब ुि म े या िवचार
वा तवात करण े गरजेचे असत े. पालक , िश ण वगा ने या बाबीकड े ल द ेणे गरजेचे असत े.
मुला या बौि क कलान ुसार याला िवकासाची स ंधी उपल ध क न द ेता आली पािहज े.
उदा. एखा ा म ुलाला िच कल ेची आवड अस ेल तर या े ात याला गती कर याची
संधी ायला हवी . एखा ा म ुलीला गा याची आवड अस ेल तर याच े ात ितला आपला
िवकास करायची स ंधी ायला हवी . तरच मानवाचा यो य प त नी िवकास होऊ शक ेल.
भाविनक ब ुि म े या बाबतीत समाजात सात यान े सामंज य राहायाला हव े. कुटुंबातील
बातावरण आन ंदी आिण सौ यप ूण असायला हव े. मुलां यावर क ुमारवयात आघाताच े संग
येणार नाहीत याची पालका ंनी का ळजी यायला हवी . िवशेषत: कुमारवयीन म ुलां या
बाबतीत पालक आिण िश का ंनी सजग हायला हव े.
१.४.३ नैितक िवकास :
मानवा या सामािजक , शारी रक , बौि क िवकास िकतीही उ क ृ झाला असला तरीही
याला न ैितक िवकासाची जोड असण े आव यक असत े. नैितक आदश हे प रसरातील
समाज , ढी, परंपरा व प रि थती या ंचे ोतक असत े. िविवध समाजाम य े नैितकत ेचे
िनकष व ेगवेग या कार असल ेले आढ ळतात. सं कार हा न ैितक िवकासाचा मह वा चा
धाक मानला जातो . वत: आिण अ य य िवषयी यो य िवचारा ंची वृ ी वीकार यास
मानवाला बालवयापास ून मदत होत असत े. येक िपढीन ुसार मानवाच े नैितक वत न
बदलत जात असत े.
नैितकता हणज े आचारास ंबंधीचे िनयम यात कोणती गो चा ंगली िक ंवा कोणती गो वाईट
याचे ान होत े. िविश सामािजक सम ुहात न ैितकत ेची आचारस ंिहता असत े. यानुसार या
समाजातील य ला वत न कराव े लागत े. दुस या भाषेत चांग या वाईटाचा िवचार
कर याची जाणीव य ला होण े हणज े नैितकता होय .
य चा बौि क िवकास चा ंगला झा यास याला चा ंग या वाईटाची जाणीव चटकन होत े.
संक पना प हो याक रता मानिसक ्या प रप वता य ेणे आव यक ठरत े. बालक
अथवा एखादी य चा भाविनक िवकास चा ंगला न झा यास द ु:खदायक भावना अिधक
असतात . बालक अथवा स ंबंिधत य रागीट अस ेल तर आ मक बनत े. ेष म सरा या
भावन ेने य कड ून अयो य वत न घड ू शकत े. भाविनक िवकास यो य झा यास य
वभावान े शांत आिण समाधानी आढ ळते. सामािजक आिण आिथ क प रि थतीचाही
मानवा या न ैितक िवकासावर प रणाम होतो . आिथ क ्या दुब ल समाजातील य
आप या द ैनंिदन गरजा प ूण कर या साठी बर ेचदा ग ैर मागा चा वापर करताना आढ ळतात.
ीमंत कुटुंबात न ैितकता घसरल ेली अस यास या क ुटुंबातील म ुलां या वत नावर वाईट
प रणाम झाल ेला आढ ळतो. ौढपणी ही म ुले गु हेगारीकड े वळ याचे िदसतात .
समाजात न ैितकता िटकव याच े काय धािम क त व े िकंवा िशकवण , ढी, परंपरा या ं या
मा यमात ून सु असत े. याचबरोबर न ैितकता िटकिव यासाठी काही प त चाही अवल ंब
केला जातो . यात munotes.in
Page 6
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
6 १) य न माद प ती : यात बालक बालवयात करत असल े या च ुका स ुधार याची
याला स ंधी उपल ध क न िदली जात े. कुटुंबात आिण समाजात वावरत असताना
समाजमा य वत न कराव े अशा व पाची िशकवण बालका ंना आईवडील आिण क ुटुंबातील
ये मंडळीकडून िदली जात े. शालेय पात ळीवरही अशा व पाच े मू य िश णाच े उप म
राबिवल े जातात .
२) सद्सि व ेक बु ी : मुळात ज मत : कोणतीही य वाईट िवचारा ंची नसत े. य ची
जशा कुटुंब आिण समाजात वाढ होत े या माण े समाजात व ृ या व ृ या याला अन ुभवायला
िमळतात. या माण े य या सद ्सि व ेक ब ु ीत बदल होत राहतो . काहीव ेळा
य मधील द ुव त न हे या या पालका ंकडून - कुटुंबाकड ून अन ुवांिशकत ेने ा होत े. घरात
जर स त नी वातावरण अस ेल तर य ला न ैितकत े या िश णाची गरज उरत नाही .
वाढ या वयाबरोबर सदर म ूल िकंवा य या गटाम य े वाढत े तो गट चा ंग या िवचारा ंचा
असेलतर आपोआप सद ्सि व ेक बु ी िवकिसत होत े. मुलाचे आईवडील आप या म ुला या
वत नाबाबत िकती सजग आहेत यावर म ुलांची बा याव थ ेत आिण ौढ अव थ ेत
सद्सि व ेक बु ी अवल ंबून असत े.
३) सामािजक आ ंतरि या :
नैितकत े या िश णासाठी य ला सामािजक आ ंतरि य ेची गरज आव यक असत े. बालक
वाढत असताना याला सवग ंडी, शेजरी, शाळेतील िश क या ं याशी या होणाया
िवचारां या द ेवाणघ ेवाणीत ून या यातील न ैितकत ेचा िवकास होत असतो . हा वग जर
नैितकत े या बाबतीत सजग अस ेल तर याचा सकारा मक प रणाम या म ूला या िवचारावर
होतो. समाज आ ंतरि य ेमुळे बालकात न ैितक स ं ा िश णाबरोबरच य आप या
वत णुक चे मू यांकन कस े करता त हे देखील समजत े. सकारा मक म ू यांकन अस यास
नैितक म ू ये अिधक प क हो यास मदत होत े.
४) ढी- था-परंपरा व िनयम या ंची भूिमका :
समाजातील िविवध व पा या था , ढी, परंपरा य या न ैितक जीवनावर भाव
टाकत असतात . आप याकड े दुसया चे नुकसान करण े, चोरी करण े, खोटे बोलण े,
अ ामािणकपणा यासारख े व त न अन ैितक मान यात आल े आह े. अशा व पाच े वत न
समाजमा य नाही . समाज अशा वत नाला िवरोध करतो . तशा व पा या आप याकड े था
आिण पर ंपरा आह ेत. जाणूनबुजून केले या च ुका नसतात . एखा ा य कड ून अन ैितक
वत न घडल े अस यास ती य समाजमनात कायम व पी अन ैितकच राहात े. ती य
िकतीही ीम ंत असो व राजक य प ुढारी असो . समाजमन या य या बाबतीत कधीच
बदलत नाही .
५) अपराधी आिण ल ज ेची भावना :
य न े आप या आय ु यात अन ैितक वत न केले अस यास अथवा एखादी समाजिवरोधी
चूक केली अस यास , य या हात ून जाण ूनबुजून एखादा अपराध घडला अस यास या
य या मनात अपराधीपणा आिण ल ज ेची भावना िनमा ण होत े. समाजाला आपल े त ड munotes.in
Page 7
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
7 दाखव ू नये असे या य ला वाट ू लागत े. पण जर ती य न ैितकता मानणारी अस ेल तर
नैितकता न मानणा या य वर आपण क ेले या च ुकांचा काहीही प रणाम होत नाही .
अपराधीपणाची भावना ही एक मानसशा ीय य ं णा आह े. या मा यमात ून य सामािजक
मू ये, ढी, परंपरा आ मसात करत े. सामािजक म ू ये िजवंत ठेव याक रता सजग म ू ये
मानणाराही समाजाची िपढी सात या ने य नशील राहात े व समाज यव था न ैितकत े या
पातळीवर अबािधत ठ ेव याचा य न करत े.
६) िश ा व ब ीस :
नैितकता िवकिसत कर यासाठी व ेगवेग या समाजात व ेगवेग या ि या चिलत
असतात . बालवयापास ून मुलांना स ं कारा ंची िश त िशकिवण े िविवध पौरािणक गो चा
याक रता उपयोग कर यात य ेत अस े. याचबरोबर चा ंग या वत नास सात यान े शाबासक
देणे, कौतुक करण े, इतरांसमोर श ंसा करण े. गैरवत नब होत अस ेल तर नाराजी य
करणे, अबोला , रागावण े, मारणे अशा िश ा क े या जातात .
िवशेषत: आई आप या म ुलाने चूक केली क याला खूप रागवत े संगी फटक े सु ा देते.
अबोला धरत े आपली म ूल गुणी हाव े अशी ितची अप े ा असत े. िश ा व ब ीस याचा
बालका या बाबतीत घर , शाळा, समाज , सवगंडी या ं या पात ळीवर अवल ंब केला जातो . या
सव पात यावर मूल िकंवा ती य (मानव) अिधक सजग होत जातो .
७) तादाि मकरण :
तादाि मकरण याचा अथ अनुकरण, बालकाची वाढ होताना त े समोर या िक ंवा आप या
सहवासात य ेणाया य या वत नाचे िनरी ण करत असत े. सहवासातील य या
सव कार या वत नाचा म ुलाचा बालमनावर प रणाम होत असतो . उदा. वडील दा पीत
असतील तर म ुलाला सु ा दा ची चव पाहा याची उ स ुकता लागत े यातून ते मोठे
झा यावर अ ल दा ड े बनू शकत े.
आप या समोर या िक ंवा सहवासातील य च े वत न स ं कार म अस ेल. बोलण े
िश ाचाराच े अस ेल, दुसया ला आदर द े याचे प ती आदश अस ेल या सव गो चा
सकारा मक प रणा म लहान म ुलां या वत णुक वर झाल ेला आढ ळतो. समाजात अशा
व पाची ख ूप उदाहरण े पाहायला िम ळतात.
य या न ैितकता िटकिव यासाठी जशी व र प ती अवल ंिबली जात े, या माण े
य या न ैितक िवकासावर क ुटुंबाचे वत न, शाळेतील वातावरण , िम ांमधील सजगता व
सं कार मता , ी-पु ष भ ेद, वयाबरोबर िवकिसत होणारी न ैितकता िक ंवा अन ैितकता ,
बौि क मता , धािम क भावना , सं कृती, जनसंवाद, सामािजक दजा या गो चा प रणाम
होताना िदसतो . वरील घटक सजगत ेने समाज पात ळीवर वीकारल े गे यास मानवा या
नैितक िवकासाला न क च बळ िमळेल.
बौि क िवकास यो य कार े झा यास य स ख या खोट्याची जाणीव यो य कार े
हो यास मदत होत े. परंतु बौि क मता कमी अस यास य अन ैितक लोका ंची संगत munotes.in
Page 8
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
8 करताना आढ ळते. आज मानवा या बौि क मत े या द ुब लतेचा वापर काही धािम क मंडळी
आपली धा िम कतेची पह ेली मान ून घेताना िदसतात .
सामािजक म ू ये बदलत आह ेत. यामुळे नैितक म ू ये भािवत होत आह ेत. बह सं य वग
अ ान अ ंध े या माग े धावताना आह े. समाजातील िचिक सक ब ुि म ा िदवस ेनिदवस
कमी होत आह े.
बदल या प रि थतीत नाग रक ( य व समाज ) यो य-अयो य गो ची त ुलना होताना
िदसत नाही . लोक अयो य गो चा माग ेच जा त माणात जाताना िदसत आह ेत. यामुळे
नैितकता स ंवध नास धोका पोहचत आह े.
अिलकड े कौटुंिबक सामािजक पात ळीवर वाईट काय त ेच सांिगतल े जाते. चांग या गो ची
चचा कमी कमी होऊ लागली आहे. यातून समाज स ज करण े हाच यावरचा उपाय आह े.
हणून काही सामािजक स ंघटना समाजात िवव ेकाचा िवचार सात यान े पसरव याचा य न
करत आह ेत. समाज याही िवचारा ंचा िध कार क लागला आह े.
१.४.४ सां कृितक िवकास :
मानव हा समाजि य ाणी आह े. याच माण े मानव हा वाथ ाणी द ेखील आह े. तो
आप या वाथा साठी काहीही करायला तयार असतो . दुसया चा िवचार वाथ माण ूस करत
नाही. मानवा या या द ु व ृ ना आ ळा घाल यासाठी धम िनमा ण कर यात आल े. काही
परंपराही िवकिसत कर यात आ या . या पर ंपरामुळे मानवा यात माण ुसक च े बीज प ेरले
गेले. सव च धमा म ये नीितम ा व धािम कता या ीन े मह वाची मान यात आली . या
चांग या गो ी आह ेत या ंची जोपासना करण े व वाईट गो चा याग करण े. चांग या
गो या िवचाराला सा ं कृितक ब ैठक द े यात आली .
https://hindivivek. org
साने गु जी या ंनी आप या भारतीय स ं कृती या प ु तकात भारतीय स ं कृतीही ैत आिण
अ ैता या पिलकडची स ं कृती आह े. असे हटल े आहे. जीवन चा ंग या कार े जग यासाठी
नैितक म ू ये आव यक असतात . भारतीय रा यघटन ेने ही न ैितक म ू ये याय , वातं य,
समता आिण बंधुता या चत ु:सू ी या पान े बहाल क ेली आह ेत. भारता या रा य घटन ेने
नैितक म ू यां या स ंवध नाला ाधा य माच े थान द ेत धम िनरपे तेची (Secular state )
संक पना वीकारली आह े. सां कृितक म ू यांचे जतन य ेक य न े करायला हव े. उदा. munotes.in
Page 9
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
9 दि ण को कण भागात दशावतारा या मा यमात ून येथील सा ं कृितक ठ ेवा जप याचा य न
येथील नाग रका ंनी केला आह े.
१.४.५ आिथ क िवकास :
मानवा या िवकासाचा एक अ य ंत मह वाचा घटक हण ून आिथ क िवकासाच े मह व आह े.
य चा आिथ क िवकास झाला क ित या सामािजक , राजक य , सां कृितक िवकासाला
आपोआप चालना िम ळते. आिथ क िवकासाबरोबर उ च -नीचत ेचे भेद गळून पडतात .
सव सामा य य ला ित ेचे िजणे जगता य ेते.
आिथ क िवकासाचा िवचार करताना य या अ ंगभूत कौश यान ुसार रोजगार स ंधी
उपल ध हायला हवी . हा रोजगार जीवनमान स ुधार या साठी प ुरेसा होईल इतका
िमळायला हवा .
ामीण नाग रका ंचा आिथ क िवकास करायचा अस ेल तर ामीण साधनस ंप ीच े सुयो य
यव थापन क न ामीण भागात रोजगार स ंधी िनमा ण करता य ेतील. याक रता शासन
आिण नाग रक या दो हीही बाज ूंनी पुढाकार घ े याची आव यकता आह े.
ामीण भागात जो श ेतमाल तयार होतो या श ेतमालावर ि या उ ोग थािनक िठकाणी
िनमा ण हायला हव ेत. शेती यवसायात स ुधारणा हायला हवी . थािनक िठकाणी तयार
होणाया फलो ानातील क चा मालावर गावात ि या हायला हवी . यामुळे ामीण
नाग रका ंना आप या गावात कायम व पाचा रोजगार उपल ध होईल . ामीण नाग रका ंचे
जीवनमान उ ंचावेल. शेतीपूरक यवसाया ंचाही िवकास करता य ेईल व ामीण भागातील
शेतक याला आिथ क ्या स म करता य ेईल.
शासन रोजगाराच े काय म ामीण भागात सात यान े सु करत असत े. या काय मांची
अंमलबजावणी ग ुणा मक प तीन े हायला हवी . मिहला वगा ला वय ंरोजगारा या ि य ेत
सामाव ून यायला हवी . यामुळे कुटुंबाचा एक ंदर तर उ ंचाव यास मदत होत े. सरकारन े
२०१४ सालापास ून ामीण जीवो नती अिभयान काय म स ु केला आह े. या मा यमात ून
मिहला वगा ला रोजगार उपल ध क न द े याक रता वत ं य न क ेले जात आह ेत.
मानवाचा आिथ क िवकास झा यास ामीण समाजाची ग ुणव ा वाढ यास मदत होऊ
शकेल.
१.४.६ सामािजक िवकास :
मनु य हा समाजशील ाणी आह े. मानवाला सम ूहाने राहायला अिधक आवडत े. य या
सवा गीण िव कासाम य े सामािजक िवकासाला मह वाच े थान आह े. य चा समाजिवकास
यो य कार े झाला नाही तर या या एक ंदर जीवनावर वाईट प रणाम होतो . य चा
कुटुंबातील य ेणा या संपका मुळे सामािजक िवकास होत राहातो .
समाज िवकास याचा अथ सामािजक स ंबंधाम य े प रप वता िनमा ण होण े होय. वाढीबरोबर
य म य े ही प रप वता ह ळूहळू येत राहत े. ही िनर ंतर चालणारी ि या आह े. येक munotes.in
Page 10
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
10 समाजा या ढी , नीतीम ू ये, परंपरा यान ुसार सामािजक िवकासाची ि या गितमान होत
असत े.
सामािजक िवकासाची ि या तीन पायया नी होत असत े.
१) समाजमा य माग :
येक समाजाच े काही िनयम आिण मानद ंड असतात . या मान ंदडान ुसार य न े आपली
वत णूक ठेवणे गरजेचे असत े. िविश समाजातील य या मागा ने चाल याचा य न करत
असत े.
२) सामािजक भ ूिमका :
येक य न े समाजातील आपली भ ूिमका समज ूण घेणे आव यक असत े. डॉ. जॉ सन
यांनी समाजीकरण ि य ेतील पायरीच े मह व िवशद क ेले आहे. यां यामत े य या
ि य े ारे समाजात आपली सामािजक भ ूिमका यो य प तीन े पार पाडायला िशकत े, या
ि य ेला सामािजकरण अस े हणतात .
सामािजक पात ळीवर य ला अन ेक भूिमका वठवा या लागत असतात . समाजात ी -
पु षांकडून वेगवेगळे वत न अप ेि त असत े. ीला माता , मुलगी, विहनी , प नी व सहकारी
यासार या अन ेक भूिमकांना सामोर े जाव े लागत े. या ी या य ेक भूिमकेत िविश
कारच े वत न अप ेि त धरल े जाते. अशा कार े आपली भ ूिमका ठरव ून घेऊन समाजमा य
वत न करण े गरज ेचे असत े. ब याचवेळा समाजात य च े थान यवसायावर स ु ा ठरत
असत े.
३) सामािजक व ृ ी :
य च े सामािजक करण होत असताना िविश सामािजक व ृ ी तयार होत असत े. याम य े
इतरांशी स ंपक ठेव यास आवड णे, िमळून िमस ळून वागण े, सामािजक काया तील सि य
सहभाग इतरा ंना ास होणार नाही याची का ळजी. इतरांना आपला सहवास हवाहवासा
वाटेल याक रता आव यक घटक आ मसात करण े इ यादी .
या ि य ेमुळे समाजाच े यवहार स ुरळीत चाल यास मदत होत े. य य म य े ेम,
सहकाय भावना वाढीस लागतात .
सामािजक करणासाठी आव यक घटक :
१) संधी :
य ला समाजाम य े िमस ळ याची स ंधी िम ळावी लागत े. इतरांशी आपण कस े बोलाव े
आपली इतरा ंबरोबरची वत णूक कशी अस ेल, आपल े शेजारी िम , सम वयक अगदी मोठ ्या
य या ं याम य े िमसळ याची स ंधी िम ळा यास या य या स ंपका तून आपली वागण ूक
िनि त करता य ेते. अशा व पाची स ंधी िम ळायला हवी . याम य े अगदी लाजरी , िभ ी
य ही भीितय ु ल जाम ु होत े व मानिसक ्या स म होत े. munotes.in
Page 11
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
11 २) ेरणा :
य ला समाजाम य े िमस ळ याची ेरणा द ेणे गरज ेचे असत े. य ला समाजा या
वेगवेग या वृ यांम ये सहभागी झा याम ुळे िकती आन ंद होतो . समाजातील सहभागाम ुळे
य आपल े सामािजक स ंबंध वाढव ू शकत े हा अन ुभव सकारा मक असायला हवा .
य ला समाजातला अन ुभव नकारा मक िम ळाला तर ती िभ ी , एकलक डी होईल . हणून
राज जय वाल हणतात म ुलांची वाढ चा ंगली हो याक रता या ंचा िकती लोका ंशी संबंध
येतो आिण तो कशा व पाचा असतो ह े अिधक मह वाच े असत े.
३) माग दश न :
य ला ित या वाढीबरोबर माग दश न कस े िमळते यावर ितचा मानिसक िवकास अवल ंबून
असतो . बा याव थ ेत बा लक व क ि त असत े. बालकाला इतरा ं याबरोबर ख ेळावे
दुसया या व त ू िहसकाव ून घेऊ नय ेत यासार या गो च े माग दश न के यास बालकाची
वक ि त व ृ ी कमी हो यास मदत होत े. बालकासमोर यो य आदश अस यास याला
आपली भ ूिमका तयार कर यास मदत िम ळते. बालकासमो र इतरा ंचे दोष दाखव ू न येत.
बालकाला कमीही ल ेखू नये. बालकाला न ेहमी ो सािहत करत राहाण े गरजेचे असत े.
४) संपक मा यम े :
य चा िजतका जा त स ंपक मा यमा ंशी स ंबंध येतो. िततका ित या स ंवाद कौश यात
वाढ होऊ शकत े. यामुळे याला नवीन श दा च ही ान हो ते. सामािजक करणाची ि या
अिधक गतीमान होत े.
सामािजक िवकास झा यास समाज अिधक व ैचा रक , नैितक ्या स म जीवन जग ू
शकतो . यासाठी िविवध मा यमात ून ामीण समाजा या सामािजक िवकास साधण े गरज ेचे
आहे.
१.४.७ राजक य िवकास :
राजक य िवकास याचा अथ देशातील येक नाग रकाला आपला ह क आिण कत याची
जाणीव होण े होय. रा यघटन ेने येक य ला िनवडीच े आिण अिभ य च े वात ं य
िदले आहे. यवसायाच े वात ं य िदल े आहे. ा वात ं याचा यो य उपयोग करता यायला
हवा.
देशा या शासनामाफ त घेत या जाणाया िवकासावर आिण इतर बाबतीत या िनण यांिवषयी
सजगता नाग रका ं यात यायला हवी . लोकशाही या ि य ेत य ेक य मह वाची
असत े. याक रता य ेक य न े आपला ह क आिण कत याची अ ंमलबजावणी करायला
हवी. ही बाब िश णात ून सा य होऊ शकत े. नाग रक वा या िव कासाच े िश ण य ेक
य ला िम ळायला हव े. येक य न े रा ीय एका मता अ ंगीकार याचा य न करायला
हवा. munotes.in
Page 12
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
12 अिलकड े थािनक वरा य स ं थांम ये समाजातील सव वगा या नाग रका ंना ितिनिध व
िदले आहे. यात मिहला वगा ला ५० ट के जागा आरि त आ हेत. या सव समाजा या सव
तरावरील लोक ितिनध नी राजक य ि य ेचाही अ यास कर याची गरज आह े. यो य
कारचा अ यास क न थािनक वरा य स ं थांचा कारभार ब ळकट करायला हवा .
थािनक वरा य स ं थांचा कारभार स म झा यास द ेशातील ामीण िवकासाला चालना
िमळ यास मदत होऊ शकत े.
राजक य िवकासासाठी प ुढील घटका ंचा िवचार हावा :
१) यो य िश ण िम ळायला हव े.
२) नाग रका ंना ह का ंबरोबर कत याची जाणीव क न यायला हवी .
३) थािनक वरा य स ं थामध ून व र न ेतृ वाचा िवकास हायला हवा .
४) शाळांमधून नाग रकशा ाच े गुणा मक िश ण िम ळायला हव े.
५) सार मा यमा ं या मा यमात ून सात यान े राजक य िवकासािवषयी बोधन हायला
हवे.
१.४.८ पया वरण िवकास :
मानवाचा िवकास पया वरणावर अवल ंबून असतो . पया वरणा या बाह ेर जाऊन मानवाला
कोणताही िवकास करता य ेत नाही . मानवाला कोणतीही गो िन मा ण करावयाची अस ेल तर
यासाठी िनसगा तील गो चा आधार यावा लागतो . (उदा. फिन चर करायच े असेल तर
यासाठी लागणार े लाकूड) पया वरणातील साधनस ंप ीचा शोध घ ेऊन या साधनस ंप ीचा
आप या िवकासासाठी वापर करण े येवढाच भाग मानवाकड े िश लक राहतो . िनसगा या
साथीिशवाय मानव कोणतीही गो क शकत नाही . मानव िनसग तयार क शकत नाही
िकंवा िनसगा तील कोणतीही गो तो िनसगा या मदतीिशवाय क शकत नाही . मानव फ
आपला व ंश तयार क शकतो .
https://hindi.webdunia.com
मानवा या एक ंदर वत णुक वर, िवकासावर या या आज ूबाजू या पया वरणाचा
आजूबाजू या प रि थतीचा , सं कृतीचा प रणाम होतो . मानवान े आपल े जीवन आन ंदी
करीत असताना िनसग िनयमा ंना ध नच आप या जीवनाचा िवकास करावा . याक रता munotes.in
Page 13
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
13 िनसगा चा समतोल राखण े ही मानवाची न ैितक जबाबदारी आह े. िनसग िनयमात मानवान े
कोणतीही ढव ळाढवळ करणे यो य नाही . मानवास आरो य र णासाठी श ु हवा िम ळायला
हवी. यासाठी प ुरेशी झाड े हवी. िशवाय पया वरणाच े दूषण होणार नाही , या ीन े मानवान े
सतत सतक रहायला हव े.
िनसग अनुकूल अस ेल तर मानवा या जीवनावर याचा चा ंगला प रणाम होतो . ितकूल
असेल तर वाईट प रणाम होतो . िशवाय मानवा या िवकासावर मया दा पडतात . उदा.
िवषुववृ ीय द ेशात साधनस ंप ी म ुबलक माणात आह े. परंतु हवामान अितउ ण
अस याम ुळे ितथ या मानवाची काय मता कमी आह े. या प रसरात कोणताही मानव दोन
तासाप े ा जा त तास काम क शकत नाही . या प रसरा त कांगो, अॅमेझॉन सार या न ा
आहेत. परंतु साधनसप ं ी उपल ध अस ूनही वातावरण अन ुकूल नस याम ुळे तेथील
मानवा या िवकासावर मया दा पड या . या प ्यात मि ल , हैती, ीलंका, बांगलाद ेश,
सोमािलया इथोिपया इ यादी द ेश समािव आह ेत.
दुस या बाजूने समशीतो ण किट बंधी द ेशातील मानवाचा त ेथील पया वरण अन ुकूल
अस याम ुळे अनुकूल िवकास झाला . या किटब ंधातील हवामान थ ंड अस याम ुळे तेथील
लोकांची काय मता जा त आह े. तेथील नाग रक बारा त े चौदा तास सलग काम क
शकतात . यामुळे या किटब ंधातील द ेशामधील मानवाचा चा ंगला िवकास झाला . उदा.
अमे रका, जपान , जम नी, नॉव , वीडन , िफनल ंड, कॅनडा, डे माक नेदरलँड, इ यादी .
ुवीय द ेशातील लोका ंचा िवकास झाला नाही . कारण हा भाग बफा ळ आहे. या भागात
सतत बफ पडत असतो . साधनस ंप ी िवप ुल, खिनज े िवपुल आह ेत. पण िनसग ितक ूल
अस याम ुळे तेथील मानवाला साधनस ंप ीचा यो य उपयोग क न घ ेता येत नाही . ुवीय
देशातील लोका ं या िवकासावर याचा अ य ंत िवप रत प रणाम झाला आह े. या
प रसरातील लोकस ं येची घनता आठ चौरस िक .मी. ला एक इतक आह े. याचा अथ असा
क मानवान े िनसगा शी मै ी कर याचा य न करायला हवा. िनसगा शी ज ुळवून घेऊन
आपला िवकास कर याचा य न करायला हवा . पया वरणा या िवकासावर मानवाचा
िवकास अवल ंिबत आह े. याक रता पया वरणावर प रणाम होईल अशी क ृ ये मानवाकड ून
होता कामा नय े.
वरील माण े मानव साधनस ंप ी या िवकासािवषयी प ीकरण द ेता येईल.
आपली गती तपासा :
१) मानवी साधनस ंप ी िवकासाची स ंक पना प करा .
२) मानवी साधनस ंप ी िवकासातील न ैितक िवकासाची भ ूिमका िवशद करा .
१.५ मानवी साधनस ंप ी िवकासातील अडथ ळे
मानवी साधनस ंप ी िवकासा या भावी घटका ं या मा यमात ून मानवी साधनस ंप ीचा
िवकास होऊ शकतो . या घटका ं या यो य अ ंमलबजावणीवर ही सव ि या अवल ंबून आह े.
परंतु वरील भावी घटक जरी असल े तरी मानवी साधनस ंप ी िवकासात अन ेक अडथ ळे munotes.in
Page 14
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
14 आहेत. या अडथ यां यामुळे मानवी साधनस ंप ी िवकासावर सात यान े मया दा येतात ह े
अडथ ळे आपण समज ून घेणार आहोत . मानव िवकासात प ुढील माण े अडथ ळे आहेत.
१.५.१ िश णा या ग ुणा मकत ेचा अभाव :
ामीण भागातील मानवा या िवकासात 'िश ण ' हा घटक मह वाचा आह े. िश णात ून
मानवाच े सवा गीण प रवत न होण े गरज ेचे आह े. परंतु ामीण भागात िद या जाणा या
िश णात ग ुणव ेचा अभाव आहे. िश णात ून वैचा रक ब ैठक प क होण े गरज ेचे असत े
िकंवा पुरेसे कौश य तरी ा होण े आव यक असत े. परंतु जेवढ्या माणात बदल िदसण े
गरजेचे आह े तेवढाही बदल िदसत नाही . सव सामा य ान िश णात ून िव ाथ वगा ला
आले नाही. यामुळे प क व ैचा रक ब ैठक तयार झाल ेली पहायला िम ळत नाही .
शासन ामीण भागा या िश णा या ग ुणव ेसाठी िविवध उप म योजना राबवत े. परंतु या
योजना अथवा उप मा ंची यो य कार े अंमलबजावणी क ेली जाताना िदसत नाही .
अिलकडच े युग िडिजटलच े युग आह े. शाळा िडिजटल होत आह ेत या कारची ग ुणव ा
असल ेली िश क म ंडळी शाळांना ायला हवीत . परंतु अिलकड े काँ ॅ ट प ती िश क
भरती या बाबतीत अवल ंबली जात आह े. यामुळे गुणव ा असल ेली म ंडळी िश ण
े ाकड े पाठ करताना िदसतात . महािव ालयीन पात ळीवर िश ण घ ेणा या युवा युवत ना
आपण काय िशकतो आहोत याची समज आल ेली िदसत ेही. अशा व पाची िश णाची
यव था आह े.
१.५.२ आरो या या सोय चा अभाव :
ामीण भागातील आरो या या सोय बाबत फारच द ुरव था आह े. शासनाच े धोरण ामीण
भागात त ळागाळात पोहोचताना िदस ून येत नाही . िवशेषत: दुग म आिदवासी भागात उप क
व ाथिमक आरो य क ात आरो या या प ुरेशा सोयी उपल ध असल े या आढ ळत नाहीत .
डॉ टर म ंडळी ामीण भागात जायला तयार नाहीत . साथी या रोगात ामीण नाग रका ंचे
चंड हाल होतात . ामीण भागापय त अ ाप वाहत ुक या प ुरेशा सोयी पोहोचल े या नाहीत .
यामुळे साथी या आजारात द ुग म भागात आरो य य ं णेला पोहोचताना मोठ े अडथ ळे पार
करावे लागतात .
ाथिमक आरो य क ात प ुरेशा औषधा ंचा साठा उपल ध नसण े ही कायमचीच सम या
झाली आह े. ामीण भागातील नाग रका ंना ब याचवेळा पुरेसा सकस आहार िम ळत नाही .
िवशेषत: मिहला वगा या श रीरातील िहमो लोिबनच े माण ख ूपच कमी असल ेले आढळते.
गरोदर आिण तनदा माता ंना सकस आहार द े याची सरकारची योजना ख ूप चांगली आह े.
परंतु याची अ ंमलबजावणी यो य कार े होताना िदसत नाही . रोजगार प ुरेसा िम ळत नाही .
िशवाय ामीण भागातील नाग रका ं यात िदवस िदवस य सनाधीनत ेचे माण वाढत आह े.
यामुळेही या ं या आरो यावर फार वाईट प रणाम होत आह ेत.
munotes.in
Page 15
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
15 १.५.३ ढी पर ंपराचे ाब य :
आज आपण २१ या शतकात वाटचाल करत आहोत . ामीण भागातील वाईट ढी पर ंपरा
कमी झाल े या नाहीत . अंध ा ंचे माण िदवस िदवस वाढायला लागल े आहे. चिलत धम
यव था ढी पर ंपरांना ाधा य द ेताना िदसत े. िशि त वग अंध ा ंकडे जा त माणात
झुकायला लागला आह े.
ढी पर ंपरांची झळ ि या ंना जा त सहन करावी लागत े. यांना अंध ा ं या आहारी ब ळी
पडावे लागत े. यामुळे मानवा या िवकासात मोठा अडथ ळा िनमा ण होऊ लागला आह े.
ामीण भागात ब ुवा बाबा ंचे ाब य वाढत आह े. बुवा बाबा ं या भजनी ामीण जनता
लागल ेली आढ ळते. ामीण मानवातील िचिक सक व ृ ी कमी कमी होऊ लाग याच े
जाणवत े.
अजून चुक या ढी आिण पर ंपरा लोक सोड ून ायला तयार नाहीत . या अिध क घ
होऊ लाग या आह ेत.
१.५.४ शु िप याचा पा याचा अभाव :
ामीण भागात िवश ेषत: पावसा या या ह ंगामात स ंसग ज य आजारा ंचे ाब य जा त
माणात िदसत े. शु िप याचा पा या या अभावाम ुळे संसग -ज य आजारा ंपैक ८० ट के
संसग ज य आजार पसरतात . काही भागात िप या या पा याचा योजना शासनामाफ त
राबव यात य ेतात. परंतु काही का ळानंतर या योजना ब ंद पडतात . नाग रका ंना या योजना
आप या वाटत नाहीत .
पा याची ट ंचाई हा िन याचाच िवषय होऊन बसला आह े. पुरेसा पाऊस पडत नाहीत तर
काही भागात िप या या पा यासाठी नाग र कांना वणवण भटकाव े लागत े. शासन
टँकरमाफ त पाणी उपल ध क न द ेते ते पुरेसे नसत े.
सरकारन े शु िप या या पा याचा प ुरवठ्यासाठी 'सुरि त जल योजना ' नावाचा
मह वाका ं ी काय म राबिवला . परंतु नाग रका ंचे यो य बोधन न झा याम ुळे याही
काय माची ग ुणव ा रािहली नाही . शु िप या या पा याचा प ुरवठा ही ामीण मानवा या
िवकासातील मोठी सम या बनली आह े.
१.५.५ नैितकत ेचा :
मानवा या िवकासात 'नैितकता ' हा घटक अ य ंत मह वाचा आह े. परंतु नैितकत े या
बाबतीत ामीण भागात यो य वातावरण असल ेले िदसत नाही त. लोक वाथ झाल े आहेत.
आप यालाच सव िमळाले पािहज े ही मानिसकता वाढत अस याच े जाणवत े. ाचार
तळागाळात पोहोचला आह े. तो कमी हो याची िच ह े आहेत.
एके काळी ामीण भागातील नाग रक एकव ेळ जेवण क न एकव ेळ उपाशी राह न जीवन
जगत होता . पण या यात न ैितकता होती. सव मानवाच े क याण ह े आपल े क याण आह े,
असे मानणारा नाग रक ामीण भागात होता . परंतु आज मानव भौितक स ुखा या माग े
धावताना क ेवळ आपला व आप या क ुटुंबाचाच िवकास हायला हवा अशी मानिसकता munotes.in
Page 16
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
16 तयार क न वावरत आह े. नैितकत े या अभावाम ुळे मानवी स ंबंधात िदवस िदवस िबघाड
हायला लागला आह े.
१.५.६ आिथ क िवकासातील िवषमता :
आिथ क िवकासाची दरी िदवस िदवस वाढायला लागली आह े. ीमंत अिधक ीम ंत होत
आहेत. गरीब अिधक गरीबी या खाईत लोटल े जात आह ेत. आज आपण
जागितक करणा या य ुगात वावरत आहोत . हे युग पध चे युग आह े. या पध त जी य
िकंवा जो समाज िटकणार आह े तीच य अथवा समाज आिथ क आघाडीवर यश वी
होणार आह े. ामीण भागात जिमनीच े िवतरण िवषम माणात झाल ेले आह े. छोट्या
शेतक यांचा वग मोठा आह े. िनसगा ची साथ नाही िम ळाली क या वगा या एक ंदर
प रि थतीवर फारच िवप रत प र णाम होतो . दु काळा या का ळात शेतीला पाणी िम ळत
नाही. ब याचवेळा िबया या ं या क ंप या फसवण ूक करतात . शेतक या या श ेतमालाला यो य
भाव िम ळत नाही . याला आप या श ेतमालाला भाव ठरव याची परवानगी नाही .
शेतमालाला यो य भाव िम ळ याची शा ती नाही . शासन हमी भाव द े यात कुचराई करत े.
याचा फायदा मोठ ्या श ेतकरी वगा ला होतो . छोटा श ेतकरी काठावर राहतो . याला
प रघावर या फाय ा ंवर समाधान मान ून रहाव े लागत े. अशा व पाची िवषमता आप याला
ामीण भागात पदोपदी असल ेली पाहायला िदसत े.
१.५.७ राजक य िवकासातील अडथ ळे :
िदवस िदवस ा मीण राजकारण अिधक आ म क ी हायला लागल े आहे. िवकासा या वाटा
गरीबा ं या दारा ंकडे या गतीन े जायला पािहज ेत या गतीन े जाताना िदसत नाहीत .
राजक य य ना िवकासा या ि य ेचे जे ान हव े िततक ेही असल ेले िदसत नाही . पैसा
हा राजकारणाचा मह वाचा घटक बनला आह े. ामीण िवकासाची जाण असल ेले सुजाण
नेतृ व ामीण भागात ून पुढे यायला हव े.
जी नेतृ व भावी असतात या ं या भागाकड े िवकासा या योजना जलद गतीन े जातात .
पाणी योजना ं या बाबतीत करोडो पय े खच क नही महारा ासारख े रा य तहानल ेलेच
रािहल े आहे. राजक य इ छाश चा अभाव ह े याचे मु य कारण आह े.
थािनक वरा य स ं थांमधून िनवड ून येणा या नेतृ वा या बाबतीतही हीच ि थती
असल ेली िदसत े. अ यास ूपणाचा अभाव , योजना ं या ता ंि क बाबीिवषयी या मािहतीचा
अथवा अ यासाचा अभाव या सव कारा ंमुळे आपण मािहती त ं ाना या य ुगात जगत
असूनही िवकासात माग े का असा सात यान े समोर य ेत राहातो . या न ेतृ वाने
अ यासप ूण योजना राबिव याचा य न क ेला या भागाचा िवकास झाला . परंतु हे माण
अ य प आह े.
राजक य यव था सजग झा यािशवाय िवकासातील अडथ ळे कमी होणार नाहीत .
राजकारणी म ंडळ नी, थािनक न ेतृ वाने अ यास ू वृ ी वीकारण े गरज ेचे आहे. सात यान े
आपाप या भागा या ा ं या बाबतीत अिधकारी वगा शी सम वय साध ून आप या भागा या
साधनस ंप ीचा अ यास क न नाग रका ं या गरजा ंचा अ यास क न या ं या िवकासाचा
य न करायला हवा . munotes.in
Page 17
मानवी साधन स ंप ी
िवकासाच े घटक
17 वरील माण े ामीण नाग रका ं या िवकासात अडचणी आह ेत. परंतु या अडचण वर मात
क न मानव िवकासाच े जे वरील आठ घटक आह ेत या घटका ं या ार े िवकास श य आह े.
तसा य न होण े गरजेचे आहे.
१.६ सारांश
आज या जागितक करणा या य ुगात 'मानव' ही एक सा धनसंप ी हण ून मा य कर यात
आली आह े. मानवा या िवकासात धम , ढी, परंपरा, जाती यव था या घटका ंनी िवरोध
केला. परंतु आप या द ेशात ज े समाजध ुरीण िनमा ण झाल े यांनी िश ण आिण बोधना या
मा यमात ून समाज बदलाचा य न क ेला. सु वाती या का ळात या ि येला थािपता ंनी
चंड िवरोध क ेला. परंतु स ि थतीत या समाज ध ुरीणां या य ना ंमुळेच मानवी समाज
िवकासा या बाबतीत अिधक स म होताना िदसत आह े ही बाब नाका न चालणार नाही .
गभ धारणेपासून ौढाव थ ेपय त य ची होणारी शारी रक वाढ , यातील प रप व ता आिण
सवा गीण िवकास या ंची अिवरत चालणारी ि या हणज े मानव िवकास होय . याम य े
शारी रक वाढीबरोबरच मानिसक , बौि क , भाविनक , सामािजक , नैितक िवकास द ेखील
अिभ ेत आह े, बालकाच े व प याची शरीरय ी , आवड , वत णूक, कामातील कौश य
यांचा समाव ेश मानव िवकासाम ये केलेला असतो .
मानव िवकासाच े आठ घटक आह ेत. यात शारी रक िवकास या घटकात स ंपूण शरीर
मजबूत असण े यासाठी मानवाला सकस आहार आिण श ु िप याच े पाणी , आरो या या
सुिवधा प ुरेशा माणात िम ळणे अपेि त असत े.
मानिसक िवकासात मानिसक , भाविनक , बौि क िवकास अिभ ेत आह े. हा िवकास
सवा गाने होणे गरज ेचे असत े. मानवा या ज मत :च असल े या ग ुणवैिश ्यां या मा यमात ून
िवकास हायला हवा . नैितकता नस ेल तर मानवा या जीवनाला श ू य अथ राहातो .
मानवानी जगत असताना ामािणकपण े व न ैितकत ेने जगायला हव े. सद्सि व ेक बु ी
सात या ने जागृत ठेवायला हवी . मानव सा ं कृितक वारसा जपत आपल े जीवन सम ृ करत
असतो . सां कृितक िवकासा या ीन ेही य न करायला हवा . आिथ क िवकासाम ुळे
मानवाला जग यासाठी आव यक घटक उपल ध होतात . याक रता प ुरेसा रोजगार ,
मानवा या क ुवतीनुसार, कौश यान ुसार िम ळायला हवा. सामािजक िवकास हा आिथ क
मा यमात ून ाधा य मान े होत असतो . सामािजक िवकास हणज े मानव जगत असताना
सवा ना बरोबर घ ेऊन जगण े. उ चनीचत ेची भावना न बा ळगणे. सव मानव हा मानव आह े
अशा व पाची भावना िवकिसत करण े. राजक य िवकास हा स ु ा मानव िवकासातला
मह वा चा घटक आह े. मानवाला आप या ह क आिण कत याची जाणीव हायला हवी .
याचबरोबर राजकारणातील म ंडळी िवकासािवषयी अिधक सजग हायला हवीत .
पया वरणावर मानवाच े संपूण जीवन अवल ंबून असत े. मानव पया वरण िनमा ण करत नाही ,
करणेही श य नाही . पया वरणाला अन ुस न यान े आपल े जीवन सम ृ करायच े असत े.
मानवा या काय मतेवर आिण वत णुक वरही पया वरणाचा भाव पडतो . पया वरण अन ुकूल
असल े या भागातील मानवान े आपली उ नती झपाट ्याने कर याचा य न क ेला आह े.
पया वरण ितक ूल असल े या भागातील मानवा या िवकासावर मया दा आ या . munotes.in
Page 18
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
18 मानवा या िवकासा या घटका ंबरोबर या या िवकासात अन ेक अडथ ळे आहेत. यात
िश णा या ग ुणा मकत ेचा अभाव आह े, आरो या या सोयी प ुरेशा माणात उपल ध नाहीत .
ढी, परंपरांचे ाब य आह े, शु िप या या पा याचा अभाव आह े, नैितकत ेचा
िदवस िदवस ती हा यला लागला आह े. आिथ क िवकासात िवषमता आह े. राजक य
िवकासात अडथ ळे आहेत. अशा व पाच े िविवध अडथ ळे आहेत. या अडथ यांवर मात
क न अस ं य मानव आपल े जीवन िवकासा या घटका ंमाफ त सम ृ कर याचा य न
करत आह े ही बाबही नाका न चालणार नाही .
१.७ वा याय
१) मानवी िव कासाच े घटक सिव तर िवशद करा .
२) मानवी िवकासात न ैितकत ेची भूिमका प करा .
३) मानवी िवकासात सामािजक व राजक य िवकासािवषयी िटपण तयार करा .
४) मानवी िवकासातील अडथ ळे िवशद करा . हे अडथ ळे मानव िवकासा या घटका ं या
मा यमात ून कस े दूर क न मानव िवकास साधता य ेणे श य आह े का? चचा करा.
१.८ संदभ ंथ
१) लीना का ंडलकर , मानव िवकास , िव ा काशन , नागपूर - २०१०
२) एम.एस, िलमण , डी.पी. रावेकर, मानवी साधनस ंप ी यव थापन , शेठ काशन ,
मुंबई – २००३
३) IeejHegjs efJeÇue (2005), He³ee&JejCe YetieesueMeem$e, efHebHeUeHegjs De@C[ kebÀ. Hee fyueMeme&, veeieHetj -
440015
४) efpeune HeeCeer Je mJe®ílee efceMeve keÀ#e efpeune HeefjkeÀe³e&¬eÀce, mJe®í Yeejle efceMeve ceeefnleer HegefmlekeÀe – 2010
५) Yeejleeleer} peveieCeves®ee HetJe& Fefleneme Je 2011 ®³ee peveieCevesleer} JeemleJe, Òee. efJe. Yee kegÀbYeej
Heeve. veb. 17, Heeve veb. 7, ³eespevee ceeefmekeÀ – peg}w 2011
❖❖❖❖
munotes.in
Page 19
19 २
लोकस ं या िव फोट
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ संक पना
२.३ लोकस ं या वाढीच े व प
२.४ लोकस ं या वाढीची कारण े
२.५ लोकस ं या वाढीच े प रणाम
२.६ लोकस ं या िनय ं णासाठी उपाय
२.७ सारांश
२.८ वा याय
२.९ संदभ सूची
२.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१) लोकस ं या वाढ स ंक पना अ यासण े
२) लोकस ं या वाढीच े व प समज ून घेणे.
३) लोकस ं या वाढी या कारणा ंचा अ यास करण े.
४) लोकस ं या वाढीम ुळे देशा या अथ यव थ ेवर िनमा ण झाल े या प रणामा ंचा अ यास
करणे .
५) लोकसं या िनय ं णासाठी या उपा यांचा अ यास करण े.
२.१ तावना
जगातील लोकस ं या िव फोट ही अन ेक िवकसनशील द ेशांना भेडसावणारी सम या आह े.
िवकसनशील द ेश िवकासाकड े वाटचाल कर याचा य न करत आह ेत. परंतु लोकस ं या
वाढी या सम य ेमुळे यांना फारस े यश य ेत नाही . देशात लोकस ं या िनय ं णासाठी munotes.in
Page 20
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
20 कुटुंबक याण उप म राबिव याचा य न झाला . परंतु या काय माला अप े े माण े य श
ा झाल े नाही. या सम य ेची सोडवण ूक वै क य आिण श ै िणक मागा तून श य होऊ
शकेल असा य न आह े. आरो य काय मातील यशि वता म ृ युदर कमी कर यात
कारणीभ ूत ठरली . यामुळे लोकस ं या वाढत रािहली .
https://www.mymahanagar.com
अिलकड या का ळाचा िवचार करता लोकस ं या िनय ं णाबाबत ामीण भागापय त बोधन
उ म कार े होत आह े. यामुळे लोकस ं या िनय ं णाला चा ंग या कारच े यश य ेते आहे.
गरीब नागरीकही एक िक ंवा दोन म ुलां या ज मान ंतर बा ळाला ज म द ेणे थांबवायला झाल े
आहेत. शासनाची आरो य य ं णा, अंगणवाडी स ेिवका, िश ण या सव च घटका ंनी
लोकस ं या िनय ं णा या ि य ेस भा वी भूिमका बजावली आह े. यामुळे लोकस ं येचे
िनयं ण होताना िदसत आह े.
२.२ लोकस ं या स ंक पना
लोकस ं या याचा अथ पृ वीतलावरील मानव व ंश, ’पृ वीतलावरील जिमनीची िविवध
िवभागात हणज े िविवध द ेशाम य े िवभागणी झाली या या द ेशात मानवी समाज वा त य
करायला लागला हा मानव अथवा मानवी व ती हणज े या या द ेशाची लोकस ं या“ ही
लोकस ं या द ेशपर व े थानपर व े कमीजा त आह े.
भारताची लोकस ं या वात ं यो र का ळात झपाट ्याने वाढायला लागली . २०११ या
ज मगणन ेत ही १२१ कोटी दोन ल इतक झा याच े िदसत े. २०२१ साली ह े माण
१४० कोटी जवळपास झा याच े िदसत े, आिण लवकरच भारत जगातील सवा त जा त
लोकस ं या असल ेला देश अस ेल. लोकस ं या वाढी या माणात साधन े आिण जमीन
वाढत नाही . रोजगार स ु दा मया िदत असतो . यामुळे एकंदर देश िवकासावर या सव च
प रि थतीचा िवप रत प रणाम होतो .
पृ वीवर साधारणपण े पाच ल वषा पासून मानवजात अि तवात असली पािहज े असा
त ांचा अ ंदाज आह े. जगा या लोकस ं येिवषय इत या वषा त खूप मोठ ्या माणात
चढउतार झाल ेले आढळून येतात. काही कालख ंडानंतर लोकस ं येची घटही झाली आह े.
नंतर पाषाण य ुगापास ून ते इ.सन. १६५० पय त लोकस ं या अितशय स ंथ गतीन े वाढत
होती उदा . भारताची लोकस ं या इ .सन प ूव ३०० म ये १० कोटी होती . इ. सन १६५० munotes.in
Page 21
लोकस ं या िव फोट
21 म येही ती १० कोटीच होती . हणज े २००० वषा त भारता या लोकस ं येत वाढ झाल ेली
नाही.
लोकस ं या साधारणपण े ि थर होती . याच का ळात वाढी या दरात ख ूपच चढउतार झाल ेले
आहेत. कारण शा ंतते या का ळात व चा ंग या िपकपा याम ुळे आले या स ुब े या का ळात
लोकस ं येत थोडीशी वाढ होत अस े. परंतु पृ वीवर य ेणाया रोगराईम ुळे, यु दाने,
दु काळाने लोकस ं या मोठ ्या माणात कमी होत अस े.
इितहासप ूव कालख ंड ते िवसा या शत कापय त लोकस ं येची आकड ेवारी पािहली असता
असे िदसून येते क , जगा या लोकस ं येत अठरा या शतकापास ून वाढ हो यास स ु वात
झाली. परंतु एकोिणसा या शतकापय त या वाढीचा व ेग जाणव याइतका ती न हता .
िवसा या शतका या स ु वातीपास ून जगा या आिण म ु यान े िआ शया खंडातील
लोकस ं यावाढीच े व प फारच ती झाल े. १९८६ साली ती ५०० कोटी झाली . २०२१
पय त जगाची लोकस ं या ८०० कोटीचा उ चा ंक गाठ ेल असा अ ंदाज य कर यात
आला होता .
भारत द ेशा या लोकस ंखे या जणगणन ेचा इितहास पाहता इ . सन प ूव ३२१ वषा इतका
जुना आह े. कौिट या या अथ शा ात इ .सन. ३२१-२९६ या का ळात जनगणना होत
अस या चे पुरावे आढळतात. मुघल सा यामध ेही १५९५ -९६ म ये अ दुल फाझल ऐन –
ई - अकबरी म य ेही जनगणन ेचा उ लेख आढ ळतो. १८७२ पय त या का ळातील
जनगणना ही क ेवळ ऐक नामा प ुरतीच मया िदत होती . िनयोजनब ं द जनगणन ेची सु वात
१८७२ म ये झाली . साव ि क व पाची जणगणना १८८१ म ये झाली . २०११ ची
जनगणना यापक िनयोजनान े झाली आह े. यामुळे िमळणारी आकड ेवारी अिधक
िव सनीय आह े. २०११ या जनगणन ेस भारताची लोकस ं या १२१ कोटी पय त
पोहोचली . २०२१ साली ह े माण १४० कोटी जवळपास झा याच े िदसत े. भारता या
लोकस ं या वाढीचा व ेग ामीण भागात जा त आह े.
२.३ लोकस ं या वाढीच े व प
भारता या लोकस ं या वाढीची ि थती २०११ या जणगणन े माण े पुढील व पाची आह े.
अ.न. देश लोकस ं यातील
पु षांची सं या लोकस ं येतील
मिहला ंची सं या एकूण लोकस ं या
१) भारत ६,२३,७२४,२४८ ५८६४६९१७४ १,२१०१९३४२२
२) महारा रा य ५८३६१ ,३९७ ५४४११५७५ ११२३७२९७२
संदभ - योजना मािसक ज ुलै – २०११ पा. नंबर ३८
भारतात दर हजार प ु षांमागे ि या ंची स ं या ९४० इतक आह े. लोकस ं येची घनता
( ित वग िक. मी. ) ३८२ इतक आह े. दशकातील लोकस ं या व ृ दीची ट क ेवारी
१७.६४ इतक आह े. (२००१ -११) munotes.in
Page 22
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
22 देशाची एक ूण सा रता ७४.०४ ट के इतक आह े. सरासरी प ु ष सा रता ८२.१४ ट के
आिण मिहला सा रता ६५.४६ ट के इतक आह े. २०११ म ये पु षां या त ुलनेत
मिहला ंची सा रता ११.७९ ट केने वाढली आह े. २००१ साली भारतातील लोकस ं या
वाढीच े दशकातील माण २१.५४ ट के इतके होते. तर २००१ म ये हेच माण १७.६४
इतके खाली आल े. या दशकात लोकस ं यावाढ ३.९० ट के या फरकान े कमी वाढली .
२००१ साली ०-६ वयोगटातील म ुल ची स ं या १००० मुलांमागे ९२७ एवढी हो ती.
२०११ म ये ती १३ ने कमी झाली व ९१४ इतक झाली . मुल ची स ं या घटली .
लोकस ं या वाढी या दरा या बाबतीत २००७ -१० या का ळात लोकस ं या वाढीचा दर
१.३ होता. अशोिधत ज मदर १९.६, अशोिधन म ृ यु ७.२, बाळमृ युदर ४९.२ पाच वषा
खालील म ृ युदर ६५.९ एकूण जनन दर २.३ इतका होता .
अपेि त आय ुम या दा पु ष ६५.८ ि या ६७.१ इतक होती वरील माण े भारतीय
लोकस ं या वाढीच े व प होत े.
२.४ लोकस ं या वाढीची कारण े
लोकस ं या वाढीस अन ेक कारण े कारणीभ ूत ठरली आह ेत यातील मह वाची कारण े
पुढील माण े आहेत.
१) वात ं यो र का ळात आरो य काय मास िम ळालेले यश :
वातं यो र का ळात देशात संसग ज य आजारा ं या िनम ु लनाचा काय म हाती घ े यात
आला . या काय माला नाग रका ंनीही उ फ ूत ितसाद िदला . यामुळे बालम ृ यु माण
मोठ्या माणात घटल े. साथ रोगा ंना आ ळा घाल यात मोठे यश िमळाले. यामुळे
लोकस ं या मोठ ्या माणात वाढत रािहली . लसीकरण काय मा या य शामुळे लेग,
घटसप , डां या खोकला , देवी यासार या स ंसग ज य आजारापास ून मुलांचा बचाव होऊ
लागला याम ुळे बालम ृ यु माण कमी झाल े. लोकस ं या मा वाढत रािहली .
२) कुटुंबिनयोजन काय माच े मया िदत य श :
भारतातील अ ानी अिशि त समाज म ुले हणज े देवाची द ेणगी मानतो . यामुळे काही
भागात म ुलांचा ज म था ंबव यासाठी क ुटुंब िनयोजनाचा िवचार या ंना पटत नाही .
सहािजकच या कारणाम ुळे ही मंडळी कुटुंब िनयोजन कर यास तयार होत नाही . कुटुंब
िनयोजन काय म गा ंभीया ने न वीकार यामुळे केवळ हा काय म हणज े िन व ळ फास
होतो क काय अस े िच मध या काळात िनमा ण झाल े होते.
https://www.marathislogans.com munotes.in
Page 23
लोकस ं या िव फोट
23 जा त म ुले ज मास घात यामुळे याचा अथ यव थ ेवर काय िवप रत प रणाम होणार आहे
याची जाणीव िव शेषतः ामीण गरीब आिण झोपडप ीतील म ंडळ ना नाही .
३) कुटुंब िनयोजनाची इ ा ंकपूत िन व ळ फास :
कुटुंब िनयोजन काय मात शासन य ेक िज ास इ ा ंकपूत देते परंतु ब याच िठकाणी
िज हा शासनान े आप यास नंबर िम ळावा हणून खोट ्या न दी क ेले या आढळतात.
कुटुंबिनयोजन श ि या क ेले या य ची स ं या वाढव ून दाखिवली . यामुळे कुटुंब
िनयोजन काय मा या म ूळ उ ेशालाच बगल िदली ग ेली.
४) मृ युदर कमी :
वातं यो र का ळात सरकारन े आरो य काय मा या बाबतीत क ेले या सकारा मक
बदलाम ुळे असं य स ंसग ज य आजारावर आपण िवजय िम ळिव यात मोठ ्या माणावर
यश वी झालो . यामुळे मृ युदराचे माण मोठ ्या माणात खाली आल े. २००७ त २०१०
या कालावधीत म ृ यू दर ७.३ इतका खाली आला . आरो य य ं णेचे-जाळे ामीण भागात
पोहोचल े आह े.
आरो य काय म त ळागाळात पोहोचव यासाठी उप क , ाथिमक आरो य क , ामीण
णालय अ शा व पाची आिदवासी , ड गरा ळ भाग आिण सपाट द ेशासाठी वत ं
यं णा िनमा ण केली या य ं णेमाफ त आरो य स मीकरणाच े काम त ळागाळात पोहोचल े
आहे. यामुळे आता ामीण भागात मिहला ंची होणारी स ूती आरो य क ाम य े ि शि त
दाई या माफ त हायला लागली . मिहला ंना सु दा याचा चा ंगला फायदा झाला . बाळाची
ज मप ूव तपासणी होत े. यामुळे बाळाची वाढ यो य होत आह े क नाही याची माहीती
िमळते. यामुळे ज मणार े बाळ सु ढ ज मत े. बालमृ युदर याम ुळे कमी हायला लागला
आहे.
५) संथ गतीन े घटत जाणारा जननदर :
देशातील जननदर स ंथगतीन े घटत आह े. देशात स :ि थतीत एका िमिनटात ३० ते ३५
मुले ज माला य ेतात एका िदवसात िकमान ४३२०० मुले ज मतात ित वष द ेशाची
लोकस ं या एक कोटी स ावन लाखा ंनी वाढत े. यामुळे लोकस ं येचा दर वाढत चालला
आहे.
६) अ ान , अंध दा , ढी व पर ंपरा :
अ ान व अ ंध द ेमुळे लोकस ं या वाढीला चालना िम ळते मुलांची ल न े अ प वयात क ेली
जातात . मुले ज माला घाल याचा कालावधी याम ुळे वाढतो . मुले ही देवाची द ेणगी मानली
जाते . मुली ज माला आ यानंतर मुलगा होईपय त मुले ज माला घाल याचा य न होतो .
मोठे कुटुंब सुखी कुटुंब अशी ामीण नाग रका ंची समज आह े. जा त म ुले आिथ क उ प न
िमळव यासाठी मह वाची मानली जातात .
munotes.in
Page 24
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
24 ७) बालिववाह :
बालिववाहा या थ ेमुळे मुले लवकर ज माला घातली जा तात. लवकर ल न झा यामुळे
जो पादनाचा कालावधी अिधक िम ळतो. भारतात अ शा व पाच े दरवष २५ ल
िववाह होतात . देशात ल नाला वयाची अट असणारा कायदा अस ूनही काही जाती –
जमातीम य े हा कायदा पा ळला जात नाही . ढी पर ंपरा मह वा या मान या जातात .
बालिववाह सरा स होतात . काय ाची य ं णा ामीण भागात पोहचण े अवघड आह े. यामुळे
अशा व पा या क ृती सहज होत राहतात .
८) सामािजक स ुरि तत े या सोयीबाबत द ुल :
सरकारन े गरीब व ृ द नाग रका ं यासाठी , वृ द शेतकरी बा ंधवांसाठी अस ं य सामािजक
सुरि तत े या योजना स ु के या आहेत. यात िवमा योजन ेचाही समाव ेश आहे. याचबरोबर
वृ द व का ळासाठी प शन योजनाही स ु केली आह े. परंतु तळागाळात आिण िव शेषतः
दुग म आिदवासी आिण ामीण भागातील नाग रका ंना या सोय चा यो य लाभ िम ळत नाही .
यामुळे ही मंडळी आप या हातारपणाची स ुरि तता हणून मुलांकडे पाहतात . एकान े
सांभाळले नाही तर द ुसरा ितसरा सा ंभाळेल अशी या ंची धारणा असत े.
९) वै क य स ुिवधा आिण क ुटुंब िनयोजन साधना ं या वापराकड े दुल :
संतती िनयमानासाठी अन ेक साधन े उपल ध आह ेत. ामीण भागातील नाग रका ंना या
साधना ं या वापराची मािहती नसते.साधन े वापरायला स ंकोच वाटतो . अिशि तपणा हे याचे
मूळ कारण आह े. आरो य कम चारी माग दशन कर याचा य न करतात पर ंतु ामीण
भागातील नाग रक स ंकोची व ृ ीमुळे या गो ीकड े फारस े ल द ेत नाहीत . यामुळे
लोकस ं या वाढत राहत े.
आपली गती तपासा :
१) लोकस ं या वाढीची कारण े सिव तर िलहा .
२.५ लोकस ं या वाढीच े प रणाम
लोकस ं या वाढी या कारणा ंबरोबर प रणामा ंचाही िवचार करण े गरज ेचे आहे. लोकस ं या
वाढीच े प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) लोकस ं या वाढ व जीवनमान :
लोकस ं या वाढ व जीवनमान या ंचा घिन स ंबंध आह े. लोकसं या वाढीम ुळे जीवनाव यक
व तूंची टंचाई, व तूं या वाढणा या िकंमती, घरां या सम या , अ नधा याचा , रांगेत
उभे राहाव े लागण े याम ुळे होणारा काल यय , झोपडपट ्यांचा , बेकारीची सम या
िव ा या ची िश णासाठी होणारी गद , अपघाती म ृ यु, गु हेगारी व ृ ी इ यादी
जीवनमानास ंबंधी सम या िनमा ण झा या आह ेत.
munotes.in
Page 25
लोकस ं या िव फोट
25 २) लोकस ं या वाढ व िश ण :
देशातील िश ण घ ेणा या सव नाग रका ंना पुरेसे िश ण द े याची इ छा अस ूनही लोकस ं या
वाढीम ुळे शासनाला सव नाग रका ंना पुरेसे िश ण द ेताना मया दा येतात. आज शाळा,
महािव ालयात िव ा या ची मोठी गद झाली आह े. शासनाला िश णा या स ंधी उपल ध
क न द ेताना ख ूप मया दा येऊ लाग या आहेत. यामुळे याचा शै िणक ग ुणव ेवर ख ूप
वाईट प रणाम झाला आह े. आजही भारतात ३२ कोटी नाग रक िनर र आह ेत. तसेच ६०
ट के ि या आिण ५५ ट के पु ष ाथिमक िश णा या पलीकड े गेलले नाहीत .
३) लोकस ं यावाढ व आरो य :
लोकस ं या वाढीम ुळे आरो या या सोय वर ताण पडतो . सव नाग रका ंना आरो या या प ुरेशा
सुिवधा द ेता येत नाहीत आरो या या या स ुिवधा शासन प ुरवते या स ुिवधांचा लाभ
ीमंतच जा त घ ेतात. गरीबा ंना प रघीय स ेवा िमळते ामीण भागात म ु यान े आरो या या
सोय वर च ंड ताण पडतो .
४) लोकस ं या वाढ व द ळणवळण :
लोकस ं या वाढीचा वाहत ूक वरही फार प रणाम होत आह े. लोकस ं ये या मानान े वाहत ूक
साधना ंची करमरता भासत े. याचा प रणाम र े वे गाड्या, बसेस इ यादीवर गद त होतो .
प रणामी अपघात हो याची श यता जा त असत े. मानवी जीवनास याम ुळे मोठा धोका
पोहोच याची श यता िनमा ण होत े. वाहतुक चे आर ण सहजासहजी न िम ळणे ही
िन याचीच सम या झाली आह े.
५) लोकस ं या वाढ व ब ेकारी :
लोकस ं या वाढीम ुळे बेकारीची सम या फारच मोठ ्या माणावर उ प न होत े. कारण सव
जणांना नोकया िमळू शकत नाहीत . यामुळे मनु यबळाची गुंतवणूक होऊ शकत नाही .
कुशल मन ु यबळाला उ प न चा ंगले िमळते परंतु अकुशल मन ु यबळाला प ुरेसे उ प न
िमळत ना ही. िश ण प ूण क न घरी बसल े या त णा ंची स ं या वाढ याने यां या
जीवनात व ैफ य िनमा ण होत े. यामुळे य च े खाजगी जीवन व द ेशातील नाग रका ंचे
सामािजक जीवन द ुःखी बनत े. गु हेगारी व ृ ी वाढायला चालना िम ळते बेकार त ण चोया
मारामाया करतात व देशात एक कारचा ताण िनमा ण होतो .
६) लोकस ं या वाढ व साधन स ंप ी :
मानवाला आपल े दैनंिदन आय ु य सुखाने घालव यासाठी व आय ु यात गती साध यासाठी
सव कार या साधन स ंप ीचा फार मोठ ्या माणात उपयोग होतो . परंतु खिनज स ंप ी,
जंगल स ंप ी व सागर स ंप ी या न ैसिग क संप ीच े साठे मया िदत आह ेत. यामुळे यांचा
यो य वापर करण े आ व यक आह े. परंतु वाढ या लोकस ं ये या गरजा भागिव यासाठी
खिनज स ंप ी व ज ंगल स ंप ी या ंचा मोठ ्या माणावर वापर होतो . यामुळे या साधन
संप ी या उपल धत ेवर िवपरीत प रणाम हो ऊ शकतो. या साधन स ंप ीचा भिव यात
तुटवडा भास ू शकतो. तशा व पाच े िच आज स ंपूण देशभर िदस ू लागल े आहे. munotes.in
Page 26
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
26 ७) लोकस ं या वाढ व आिथ क िवका स :
कोण याही े ातील गती ाम ु यान े या द ेशा या आिथ क प रि थतीवर अवल ंबून असत े.
देशातील आिथ क गती िनरिन रा या े ा या गतीवर अवल ंबून असत े. देशाची गती
साध यासाठी प ैशाची आव यकता असत े . िवकासा या नवीन योजना हाती घ े यासाठी
शासनाचा सव पैसा वाढ या लोकस ं ये या द ैनंिदन गरजा प ुरव यातच खच होत अस ेल तर
शासनाकड े पैसा िश लक राहणार नाही याम ुळे देशा या िवकासावर आिथ कते या ीन े
िवपरीत प रणाम होऊ शकतो. देशाचा िवकास ख ुंट याची श यता अिधक असत े.
८) लोकस ं या वाढ व सामा िजक िवकास :
देशा या सामािजक िवकासाठी , उ म सामािजक जीवनासाठी कत यत पर , ामािणक
िन वाथ , डोळस नाग रका ंची गरज असत े. लोकस ं या वाढीम ुळे समाजा या जीवनात
अडथ ळे िनमा ण होतात . गुणांचा िवकास कर यात वाव राहात नाही . लोकस ं ये या
भरमसाठ वाढीम ुळे समाजातील लोक आप या गरजा प ूण कर यासाठी समाजातील कायद े
िनयम झ ुगा न द ेतात. याचा प रणाम लाचखोर का ळाबाजार , यिभचार , जुगार, चोया ,
भ ाचार वाढ यात होतो . यामुळे सामािजक म ू यांची कदर राहात नाही .
९) लोकस ं या व प रसर :
लोकस ं या वाढीम ुळे वातावरण , प रसर अ व छ होत े. मानवाच े वा थ नीट राहात नाही .
हवा, पाणी अ व छ होत े संसग ज य आजारा ंचा नेहमी फ ैलाव होतो . मानवी आरो यावर
याचा प र णाम होतो . शहरी भागातील झोपडप ीचा प रसर आप याला अ शाच व पात
नेहमी पाहायला िम ळतो. लोकस ं या वाढीम ुळे शहरी भागात च ंड मोठ ्या माणात
झोपडपट ्या वाढतात . मानवी जीवनात बकालपणा वाढतो .
२.६ लोकस ं या िनय ं णासाठी उपाय
लोकस ं या िनय ं णासाठी आप याला पुढील माण े उपाय योजना ंची चचा करता य ेईल.
१) कुटुंब क याण काय माची भावी अ ंमलबजावणी करण े :
भारत सरकारन े सु वाती या का ळात लोकस ं या िनय ं णासाठी क ुटुंब िनयोजन काय म
सु क ेला होता . या काय मा या अितर ेक अ ंमलबजावणीम ुळे देशातील समाज
वा या वर याचा िवप रत प रणाम झाला . परंतु १९७७ सालान ंतर भारत सरकारन े
कुटुंबिनयोजन काय माच े कुटुंब क याण काय मात पा ंतर क न या काय माला
यापक प िदल े. कुटुंब छोटे ठेव यासाठी खास बोधनावर भर द े यात आला . कुटुंब
िनयोजनाची श ि या क न घ ेणा या य ला ो साहनपर अन ुदान द े याची सोय
कर यात आली . याचबरोबर क ुटुंबिनयोजनासाठी या साधना ं या वापरास ंबंधीही बोधन
कर याचा य न कर यात आला .
या काय मा या अ ंमलबजावणीसाठी द ेशातील त ण जोड या ंनी आप याला दोनप े ा
अिधक म ुले होणार नाहीत या ची द ता यायला हवी . कुटुंब िनयोजना या श ि य ेची
खोटी आकड ेवारी द ेणे बंद कराव े. munotes.in
Page 27
लोकस ं या िव फोट
27 आज ामीण भागातील िच झपाट ्याने बदलत आह े. अगदी गरीबातील गरीब क ुटुंबाने ही
एक त े दोन म ुले ज माला घाल याचा िनण य घेतला आह े. दोन अथवा एक म ुलगा िक ंवा
काही जोड या ंनी तर एका म ुलीवर क ुटुंबिनयोजनाची श ि या कर याचा िनण य घेत याचे
िदसत े. कुटुंब क याण काय माम ुळे लोकस ं या िनय ं णाला चा ंगला ितसाद िम ळत आह े.
िसंधुदुग सार या िज ान े कुटुंब िनयोजन श ि य ेचा उ चा ंक ओला ंडला आह े. अगदी
तळागाळात कुटुंब क याणा चा काय म पोहोचला आह े. हा आदश इतर भागातील
नाग रका ंनी यायला हवा . या काय मा या अ ंमलबजावणीत अ ंगणवाडी स ेिवका, आरो य
सेवक व स ेिवका, िश क, ामस ेवक या ंनी खूप चांगली भ ूिमका िनभावली आह े.
२) शै िणक काय म :
िश णा या ग ुणा मक साराम ुळे मानव िवव ेक बनतो . आपल े उ प न आिण खच याचा म ेळ
कसा घालवा याची याला चा ंगली जाणीव होत े. मुलांना शाळांमधून ल िगक िनकोप
िश णाची यव था क े यास या ं या ल नान ंतर त े लोकस ं या वाढायला द ेणार नाहीत .
शै िणक काय मात क ुटुंब क याण काय म समािव असायला हवा . महािव ालयीन
पातळीवरील अ यास मात स ु दा या िवषयाचा समाव ेश असायला हवा .
अिलकडील म ुलांची िपढी िचिक सक आिण जबाबदारीच े भान असल ेली आह े. या िपढीला
यो य माग दशन िश ण मा या मा यमात ून िद यास याचा सकारा मक प रणाम
लोकस ं या िनय ं णात िदसेल.
३) मिहला िश णावर भर द ेणे गरज ेचे :
िवकासा या ि य ेत मिहला वगा ची भूिमका मह वाची असत े. या क रता मिहला वगा ला
िशि त करण े गरज ेचे आह े. मिहला वग िशि त झा यास अ ंद द ेला आ ळा बसेल.
मिहला ंची वैचा रक ब ैठक प क होईल ि या म ुलांची हाव क रतात ती कमी होईल जा त
बाळंतपणाम ुळे मिहला ं या आरो यावर होणारा प रणाम कमी करता य ेईल. ी िश णाचा
सार झा यास लोकस ं या वाढीला आपोआप आ ळा बसेल.
४) िववाहाच े वय िनि त करण े :
ामीण भागात अ प वयात ल न े होतात . यामुळे जो पादनाचा कालावधी जा त िमळतो.
हा कालावधी कमी कर यासाठी िववाहाच े काय ान े िनि त क ेलेले वय भर यािश वाय ल न
कर यास परवानगी द ेऊ नय े. अशा व पाची क ृित जी य अथवा क ुटुंब कर ेल
यां यावर ग ु हा दाखल हायला हवा . संबंिधत िवभागा ंनी काट ेकोरपण े या गो ीकड े ल
ायला हव े.
५) कुटुंब िनयोजन रा ीय कत य मानण े :
देशात अन ेक धमा चे लोक वा त य करतात . भारत द ेशा या रा य घटन ेने धम िनरपे रा
हणून भारताची गणना क ेली आह े. या देशातील सव च धमा या नाग रका ंनी कुटुंब
िनयोजनाचा िनण य रा ीय कत य हण ून पाळायला हवा . काय ाच े पालन सव च धमा या munotes.in
Page 28
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
28 लोकांनी काट ेकोर पण े करायला हव े, लोकस ं या िनय ं ण ह े रा कत य आह े याच भान
सव धिम यांनी ठेवायला हव े.
६) पु आिण क या हा ह यास सोडायला हवा :
ामीण भागात व ंशाला म ुलगा हवा हण ून सात यान े लोकस ं या वाढी ला चालना िदली
जाते. दोन म ुली झा या तरी ितस या चौ या व ेळी मुलगा होईल हण ून वाट पािहली जात े.
मुलगी म ुलाइतक च मह वाची आह े हा िवचार समाजात जवायला हवा . हा िवचार
समाजा या अ ंितम घटकापय त पोहोचायला हवा . याक रता सात यान े बोधन हायला हव े.
७) करमण ुक या साधना ंम ये वाढ :
ामीण भागातील नाग रका ंना करमण ुक चे दुसरे साधन नस यामुळे लोकस ं या वाढत
राहात े करमण ुक या इतर साधना ंची वाढ झा यास मानवाच े जा त ल या साधना ंकडे
वळेल. आिण लोकस ं येला आ ळा बसेल. िशवाय क ुटुंब िनयोजना या साधना ं या
वापराबाबत या करमण ुक या साधनावरील बोधन हायला हव े. नाग रका ंनी कुटुंब
िनयोजना या साधना ं या वापराबाबतचा स ंकोच सोडायला हवा . टी. ही. वत मानप े,
िच पट , रेिडओ, मोबाईल वरील स ंदेश, हॉट्स अॅप, फेसबुक वरील स ंदेशा या ार े
सात यान े बोधन करता य ेणे श य आह े. करमण ुक या साधना ं या वापराचा प रणाम
लोकस ं या िनय ं णासाठी िनि तपण े करता य ेईल.
८) शै िणक िवकास :
िश णा या िवकासाम ुळे मानव ानी बन ेल. अ ान , अंध दा द ूर होईल . चुक या क पना
मागे पडतील . आपल े जीवन अिधक स ुखकर कर यासाठी मानव य न शील राहील कुटुंब
मया िदत ठ ेव यामुळे जीवनावर होणाया सकारा मक बदलाची याला क पना य ेईल. कमी
मुले असतील तर या ं या पालन पोषणाकड े अिधक ल द ेता येईल हा िवचार अिधक ढ
हो यास मदत होईल . लोकस ं येला आपोआप आ ळा बसेल.
िसंधुदुग िज ा या ामीण भागात िश णाचा सार चा ंगला झा यामुळे गरीबातील गरीब
य दोन प े ा जा त म ुलांना ज म द े याचा िवचार करत नाही . दोन म ुलानंतर क ुटुंब
िनयोजनाची श ि या आवज ू न क न घ ेतली जात े.
९) दोन म ुलांपे ा जा त म ुले असणा यांना शासक य सवलती नाकारा यात :
दोन प े ा जा त मुले असणा यांना शासक य सवलती ब ंद कर यात या यात . असे झा यास
नाग रक दोन प े ा जा त म ुलांना ज म घाल यास पराव ृ होतील . महारा रा यात
दोनपे ा जा त म ुले असणा या य ना प ंचायतराज , नगरपािलका , महानगर पािलका
िनवडण ुक त उम ेदवार हण ून उभ े राह या स परवानगी िदली जात नाही .
वरील माण े लोकस ं या िनय ं णासाठी शासक य आिण सामािजक अशा दो ही पात ळीवर
य न हायला हव ेत. सात यान े बोधन आिण िश ण ह े यातील दोन भावी उपाय आह ेत.
munotes.in
Page 29
लोकस ं या िव फोट
29 २.७ सारांश
लोकस ं या िव फोट ही अन ेक िवकसन शील देशासमोरील भ ेडसावणारी मुख सम या
आहे. िवकसन शील देश िवकासाकड े वाटचाल करत असताना वाढल ेली लोकस ं या अन ेक
आघाड ्यावर अडथ ळा ठरत आह े. िवकासा या योजना राबवताना अढथ ळे येतात.
अिलकड े लोकस ं या िनय ं णाबाबात भावी उपाययोजना स ु आह ेत या ंना खूप चांगला
ितसादही िम ळत आह े.
लोकस ं या यांचा अथ पृ वीतलावरील मानव व ंश होय. भारताची लोकस ं या १९५१
साली ३६.१० कोटी होती . २०११ या जनगणन ेत ती १२१.०१ कोटी इतक झाली
आहे. २०१६ साली १३३.४४ कोटी इतक झा याचा अंदाज य कर यात आला आह े.
उपल ध प ुरा यान ुसार इ .स. १६५० पय त जगातील लोकस ं या सा धारण ि थर होती .
जगा या लोकस ं येत अठरा या शतकापास ून वाढ हो यास स ु वात झाली . िवसा या
शतका या स ु वातीपास ून जगा या आिण िव शेषतः आिशया खंडातील लोकस ं येचे
व प फारच ती झाल े.
लोकस ं या वाढी या कारणा ंबाबत ाम ु यान े वात ं योतर का ळात देशात जे आरो य
सुधारणेचे काय म घ े यात आल े याम ुळे मृ युदरात मोठ ्या माणात घट झाली . अ ान ,
अंध दा ढीपर ंपरा ह े सु दा लोकस ं ये या वाढीला म ुख कारण ठरत े. सामािजक
सुरि तत ेचा अभाव , कुटुंब िनयोजना या साधना ं या वापराबाबतचा स ंकोच ही काही कारण े
लोकस ं या वाढीला मह वाची कारणीभ ूत ठरली आह ेत.
लोकस ं या वाढीम ुले मानवी जीवनमानावर ख ूप वाईट प रणाम झाला आह े. िवकासा या
अनेक आघाड ्यावर अडथ Èयांना सामोर े जाव े लागत े आ ह े. बेकारी, आिथ क िवषमता ,
सामािजक िवकासातील अडसर अस े काही प रणाम झाल े आहेत.
लोकस ं या िनय ं णासा ठी कुटुंबक याण काय माची भावी अ ंमलबजावणी , शै िणक
िवकास , िवशेषतः मिहती या बोधनावर भर द ेणे, दोनपे ा जा त म ुले असणाया ना
शासक य सवलती िम ळ यास ितब ंध करण े गरज ेचे आह े. महारा रा यान े थािनक
वरा य स ं थां या िनवडण ुक स उभ े राह या स केलेला ितब ंध हा स ु ा धाडसी िनण य
आहे.
अशा कार े जरी लोकस ं या वाढ ही सम या असली तरी लोकस ं या वाढीबरोबर
लोकस ं येची गुणव ा वाढिव याचा य न झा यास लोकस ं या वाढ ही सम या होणार
नाही ह े सु ा िततक ेच खर े आहे.
munotes.in
Page 30
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
30 २.८ वा याय
१) लोकस ं या वाढ स ंक पना प करा आिण लोकस ं ये या वाढीच े व प सिव तर
िवशद करा .
२) लोकस ं या वाढ स ंक पना प करा . लोकस ं या वाढी या कारणा ंची चचा करा.
३) लोकस ं या वाढीच े प रणाम आिण उपाय योजना ंची सिव तर चचा करा.
४) लोकस ं या िनय ं णासाठी , िश ण व बोधन हो दोन उपा य भावी ठ शकतील .
चचा करा.
२.९ संदभ सूची
१) बा. गं. अिहरे, ा. कै. मु. ब दाड , लोकस ं या िश ण, नूतन का शन पुणे, १९९७
२) भारतातील जनगणन ेचा पूव इितहास व २०११ या जनगणन ेतील वा तव , ा. िव.
भा कुंभार पान . नं. १७, पान न ं. ७, योजना मािसक – जुलै २०११
३) IeejHegjs efJeÇue, Yeejlee®ee Yetieesue, efHebHeUeHegjs De@C[ kebÀHeveer HeefyueMeme&, veeieHetj - 440015
DebkeÀ 2005.
४) efJepe³ekegÀceej efleJeejer, He³ee&JejCe DeO³e³eve, efnceeue³e HeefyueefMebie neTme, cegbyeF& - 400004 -
2005.
५) Yeejleeleer} peveie Ceves®ee HetJe& Fefleneme Je 2011 ®³ee peveieCevesleer} JeemleJe, Òee. efJe. Yee kegÀbYeej
Heeve. veb. 17, Heeve veb. 7, ³eespevee ceeefmekeÀ – peg}w 2011
❖❖❖❖
munotes.in
Page 31
31 ३
ामीण िश ण व िश ण िवषयक सम या
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ संक पना
३.३ िश णाच े मानवी जीवनातील मह व
३.४ ामीण िवकासासाठी िश णाची आव यकता
३.५ ामीण िवकासातील िश ण िवषयक सम या
३.६ ामीण िश ण िवषयक सम या सोडिव यासाठी उपाय
३.७ सारांश
३.८ वा याय
३.९ संदभ ंथ
३.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
िश ण स ंक पना समज ून घेणे.
िश णाच े मानवी िवकासातील मह व अ यासण े.
ामीण िवकासाचा ि य ेतील िश णामधील अडथ ळे अ यासण े.
ामीण भागात िश णाची भावी अ ंमलबजावणी क न ामीण नाग रका ंना मानिसक
्या स म बनिव यासाठी या उपाया ंची माहीती क न घ ेणे.
३.१ तावना
मानवान े आपल े जीवन स ुखकर कर यासाठी अन ेक य न क े याचे आपण इितहासात
वाचतो . सु वातीला मानवान े िशकार क न आपली अ नाची गरज भागिवली . व ासाठी
झाडा या पा याचा , साल चा वापर क ेला. िनवा-या साठी ग ुहांचा आ य घ ेतला. आप या
गरजेनुसार नवीन गो ी शोध ून काढ या या शोधाची ि या हणज े िश ण . अनुभवा या munotes.in
Page 32
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
32 आधार े तो िशकत ग ेला. अडचणीत ून माग काढ यासाठी यान े य न क ेले. या य नात ून
िशकत िशकत मानवान े अि त वाची लढाई िज ंकली.
मानवाचा जसा िवकास होत ग ेला तसतसा समाजही िवकिसत होत ग ेला. गरजा
भागिव यासाठी नवनवीन साधन े शोधली व या ं या बाबतीत िविवधता आली . िनवाया चा
सोय साठी िनसगा पुढे िटकून राहील . अशी यव था क ेली आिण म ूलभूत गरजा ंचे समाधान
अिधक आध ुिनक साधना ंनी कौश या या आधार े होऊ लागल े. समाज िवकिसत होऊ
लागला याचबरोबर समाजातील आिथ क, सामािजक , राजक य आिण श ै िणक े ही
िवकिसत होत ग ेले. येक े ा ार े समाजा या इतर गरजाही प ूण होऊ लाग या आिण
समाज थ ैय राखल े गेले.
िश ण स ं थांचा िवकासही याच माण े झाला . गत िह ंदू समाजात आ म यव था मह वाची
मान यात आली होती . य ला ित या भिव या या तयारीसाठी लहानपणी चया मात
िश ण याव े लागत अस े. वैयि क चा र य सा ंभाळून सामािजक जीवनातील कत ये पार
पाड याक रता लागणा या गुणांची वाढ त ेथे कर यात य ेत अस े.
चातु व य यव थ ेत केवळ ैवण कांना िश णाचा अिधकार होता . शु विण कांना मा ान
िश णापास ून वंिचत ठ ेवले होते. हा या ं यावर झाल ेला मोठा अ याय होता . परंतु कौटुंिबक
पातळीवर यवसाय िश णात आिण म ंिदरातील क त नादी मागा नी पारमािथ क व न ैितक
िश ण या ंना लाभत अस े. िश ण यव थ ेत ुटी अस ूनही या पार ंप रक िश ण प ती या
चौकटीत ून सात य राखल े गेले. याव न िश णाम ुळे सामािजक जीवन जगण े सुलभ होत े हे
ल ात य ेते.
३.२ संक पना
िश णात अन ेक संक पना ढ आह ेत. उदा. िश ण हणज े ान हण , िश ण हणज े
पु तकात ून िमळणारे ान, िश ण हणज े शाळेत जाण े, िश ण हणज े सा रता , परी ा
उ ीण होऊन पदवी ा क न घ ेणे इ यादी . पण य ात मानवा या ज मापास ून ते
मृ यूपय त या वासात मानव सतत िशकतच असतो . िकंबह ना म ृ यू या अन ुभवात ून य
गे यानंतरच ख या अथा ने िश ण ि या प ूण होते अशी दाश िनक स ंक पना कधी कधी
मांडली जात े.
िश णाला ‘Education ’ असे हटल े जात े. ‘Education ’ हा श द ‘Educate ’ या
ि यापदाव न आला आह े. मूलत: ‘Educate ’ या ि यापदाचा अथ ' य ' प द ेणे िकंवा
'बाहेर काढण े' असा होतो . य म य े जे जे काही स ु गुण आह ेत या ंना य प द े याचे
काय िश णा ार े केले जाते.
३.२.१ या या :
१) ीक त वव े ा ल ेटो :
“िश ण द ेणे हणज े य या शारी रक आिण मानिसक श ना ित या मत ेनुसार प ूण व
िकंवा स दय ा क न द ेणे.”
या या य ेव न िश णाच े येय य या शारी रक िक ंवा मानिसक श चा िवकास क न
ितला स ंप न बनिवण े हा असतो . यातील स द य या श दाचा अथ शारी रक स दय असा न munotes.in
Page 33
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
33 घेता संप न यि म व , अिभजात यि म व , अिभ चीप ूण असे समृ यि म व िक ंवा
बह ुत यि म व असा घ ेणे यो य आह े.
२) अॅ र टॅटल :
“िश ण हणज े यात परमस ुख साठवल े आहे अशा स य िशवम ् सुंदरम् गो या िच ंतनाचा
य ला आ वाद घ ेता येईल अशा रीतीन े ित या स ु श चा िवश ेषत: मानिसक श चा
िवकास करण े होय. ”
३) म. गांधी :
“माणसा या शारी रक , मानिसक व अ याि मक अ ंगामधील उ क ृ तेचा िव कास व
अिभ य हणज े िश ण होय . ता पय ग भता िनमा ण करण े हे िश ण ि य ेचे मुख
उि असत े. ”
४) आचाय िवनोबा भाव े :
“िश ण कोणतीही गो न यान े िनमा ण कर याच े वा अि त वात आण याच े काय करत
नाही. सु चैत य वा िनि त श जागृत कर याच े एक साधन हणज े िश ण होय . ”
वरील या या ल ात घ ेत यान ंतर िश ण हणज े यि म वाचा सवा गीण िवकास अशी
सुटसुटीत या या आपण क शकतो . सवा गीण िवकासात ान स ंवध न, बौि क व ैचा रक
िवकास , यावहा रक पा ता , शारी रक वा थ , नाग रक व , सामािजकता , स दय अिभ ची
आिण रिसकता , नैितकता आिण अ याि मकता , मानवता अशा सव गुणांचा अंतभा व होतो .
िश णाची उि े िनि त करताना क ेवळ सा रत ेवर हणज े िलिहता वाचता य ेणे,
आकड ेमोड करता य ेणे या गो ीवर भर न द ेता जीवना या सव पैलूंचा िवचार क ेला जातो .
परी ोपयोगी ान िक ंवा केवळ नोकरी िम ळ याचे साधन एवढ ्यापुरतीच िश णाची या ी व
अथ मया िदत न ठ ेवता माणसाच े य म व सव अंगानी सम ृ व स ंप न कर याच े साधन
हणज े िश ण आह े. िव ा स ंपादन क ेले या य या बाबत 'सा िव ा या िवम ु ये' असे
हटल े जात े. याने िव ा ा क ेली तो जीवनासाठी या स ंघषा तून मु झाला या या
िचंतनाची ओढ नोकरीकड े न जाता शा त त वा ंचा शोध घ े याकड े राहात े हाच या
वचनाचा यापक अथ आहे.
३.३ िश णाच े मानवी जीवनातील मह व
मानवी जी वनात िश णाला अ य ंत मह वप ूण थान आह े. कोणत ेही सामािजक थान व पद
िमळवून याची भ ूिमका पार पाड याक रता जी व ैचा रक म ू यमापना मक ब ैठक लागत े,
यासाठी कला कौश य , कारािगरी बौि क ािव य िम ळवावे लागत े. सवा था ने पा ता
िमळवून देणारी ि या हणज े िश ण होय .
मानवान े समाज िनमा ण केला, रा य स ं था िनमा ण केली स ं कृती िनमा ण केली, धमा ची
थापना क ेली, आप या ितभ ेतून त व ान , शा , कला, सािह य िनमा ण केले, वै ािनक
शोध लावल े व औ ोिगक गती क न घ ेतली. या सव गतीला पाया भूत असल ेली भाषा
िनमा ण क न आपल े सव अनुभव श दा ंिकत क न िश णा या मा यमात ून पुढील िपढीला
दान कर याची प ती ढ क ेली. हणून ाचीन का ळापासून िश ण हा मानवी
जीवनातील आव यक स ं कार होऊन बसला . िवकिसत रा याम य े कुशलतेने वावरायच े munotes.in
Page 34
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
34 असेल तर िनसग ा िश णावरच अवल ंबून राहाता य ेणार नाही . अनेक गो ी य नप ूव क
िशका या लागतील , भाषा, नाग रक वाच े िनयम , उदरिनवा हासाठी यवसाय , सामािजक
सां कृितक व धािम क िवचार पर ंपरा, नैितक म ू ये या गो ी य न क न आ मसात करा या
लागतील . तसेच आध ुिनक का ळात हणज ेच औ ोिगक समाज रचन ेत नवनवीन शोध
लाग यान े तांि क गती झाली . यामुळे कौटुंिबक व सामािजक जीवनातील पार ंपा रक
प तीत ून िश ण प ुरेशा माणात िम ळेनासे झाल े. यामुळे िश ण स ं था िनमा ण क न
न या िपढीला िश ण द े याची यव था करावी लागली .
जॉन ड्युई हे िश ण शा हणतात , “शारी रक िवकासात पौ ीक अ नाच े जे थान आह े
तेच सामािजक िवकासात िश णाच े आहे.”
३.३.१ िश ण आिण आिथ क यव था :
कोण याही समाज यव थ ेत आिथ क यवहाराला फार मह वाच े थान असत े. कारण
अथ यव था ही समाज य व थेचा आधार असत े. अथ यव था समाज जीवन िनय ंि त
करते. तीच िश णाच े व पही िनि त करत े. ाचीन का ळापासून ते गे या शतकापय त
िनरिनरा ळे यवसाय ह े अनुवांिशक प तीन े चालत होत े. शेतकया या म ुलाने शेती करावी .
िशं या या म ुलाने कपड े िशवाव ेत. कुंभारा या म ुलाने गाडगी मडक थापावीत असा वाद
होता. गावात अस े िनरिनरा ळे यवसाय करणार े बलुतेदार लोक होत े. गावातील गरजा
गाव या लोका ंकडून भागिव या जात हो या . आिथ क यवहार सर ळ व सुलभ होत े. समाज
यव था ग ुंतागुंतीची न हती . परंपरेनुसार यवसाय ठरल ेले होते. यवसायाच े िश ण घरीच
िमळे. अिधक िश णाची गरज न हती .
औ ोिगक ा ंतीने समाज यव था व अथ यव था बदल ून टाकली . िनरिनरा या
यवसाया ंचा िवकास झाला . उ ोगध ंदे वाढल े, कारखान े िनमा ण झाल े. यं ा या सहा यान े
उ पादन स ु झाल े. मजूर, कामगार , तं याची गरज िनमा ण झाली . कुटुंबात व ंशपरंपरेने
ा होणा या यवसाय िश णाची पर ंपरा ख ंिडत झाली .
दुसरा मह वाचा बदल हणज े नोकरशाहीची थापना होय . नोकरशाहीम ुळे अनेक लोक
िश ण घ ेऊन नोक या क लागल े. समाजा या अथ पादनाच े व प बदल ून गेले.
पारंपा रक यवसायावर आधारल ेली अथ यव था कोलमड ून पडली . अथा ज नाची
कोणतीही ब ंधने य वर रािहली नाहीत . यवसाय व नोक या यांची सव दालन े खुली
झाली. िश ण े ात जाती , धम , वंश, िनरपे वात ं य सवा ना ा झाल े. िविश
यवसाया ंना अथ पा दन अिधक हण ून अ य कारणाम ुळे ित ा ा झाली . यातून
आिथ क िवषमता िनमा ण झाली . आिथ क प रि थती उ म असल े या य ना िवकासा या
व उ च िश णा या सोयी उपल ध असतात . या गोरगरीबा ंना नसतात . शै िणक वा तव व
उ ेजन या अभावी गरीब घरातील ब ु्ि मान म ुलांचे नुकसान होत े. सरकार मागास
िव ा या ना माफक दरात िश ण द े याची यव था करत े. परंतु शै िणक सवलत नी ही
सम या स ुटणारी नाही . यासाठी जनत ेचे दा र ्य न क न जनत ेचा आिथ क तर
वाढिवण े आव यक आह े.
कोण याही का ळात कोण याही समाजात िश ण कोण या कारच े असाव े. याचा दजा काय
असावा . शै िणक सोयीसवलतीच े व प कोणत े असाव े या स ंबंधीचे िनण य हे उपल ध munotes.in
Page 35
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
35 साधन साम ीच े माण आिण जनत ेचे सामािजक व राजक य त व ान यावर अवल ंबून
असतात .
भारतासार या िवकसनशील द ेशात प ुढील गो चा िवचार क न श ै िणक िनयोजन करता
येईल.
१) समाजान े कोण या कारच े व दजा चे िश ण कोणाला िकती का ळ उपल ध क न ाव े
याचे िनयोजन कराव े.
२) देशातील औ ोिगक करणाचा व ेग व गरजा
३) मनु यबळ उपल धता
इ यादी चा िवचार करायला हवा हणज े पया याने औ ोिगक यव थ ेचा व गतीचा भाव
शै िणक िनयोजनावर होणार आह े.
तसेच समाजाची न ैितक व सा ं कृितक म ू ये य ांचाही आिथ क िवकासाचा िनयोजनावर
प रणाम होत असतो . उदा. उपभोगास आव यक असल े या उ पादनाप े ा अिधक
उ पादनाची तयारी पया याने आप या वासन ेवर िनय ं ण, काटकसरी व ृ ी, आपल े िशलक
धन, यि श : वा साम ुदाियक र या भा ंडवलात ग ुंतव याची इ छा , नवे शोध व य ं ाची
िनिम ती आिण साहस व त ण िपढीब ल आदराची भावना , वचनाब ल इनामदारी ,
मालम ेब ल आदरभाव , जबाबदारीची व उ रदािय वाची जाणीव अशा कार या न ैितक
गुणांची आव यकता आह े. या आ धुिनक न ैितक, आिथ क मता ंचा िवकास िश णात ून
हावा लागतो .
३.४ ामीण िवकासासाठी िश णाची आव यकता
ामीण िवकासात 'िश ण ' हा घटक अ य ंत मह वाची भ ूिमका बजाव ू शकतो . मुळात
िश णा या अभावी ामीण जनत ेची गती था ंबली होती . िश णा या साराबरो बर याचा
अि त वाला आकार य ेऊ लागला . ामीण मानव अिधक सजगत ेने आप या जीवनाचा
िवचार क लागला . ामीण भागातील ढी , परंपराम य े आम ुला बदल झाल े. बदलाची
ि या अिधक गितमान हायला लागली . ामीण भागा या सवा गीण िवकासाचा िवचार
अिधक ढ हायला मदत झाली.
https://www.jagran.com
ामीण भागातील मानवा या यि म व िवकासावर सकारा मक प रणाम िदस ू लागल े.
नवनवीन आ हाना ंना सामोर े जा याची श मानवात वाढायला लागली . ामीण
अथ यव थ ेवर िश णाम ुळे सकारा मक प रणाम िदस ू लागल े. अशा कार े ामीण munotes.in
Page 36
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
36 िवकासात िश णाची भ ूिमका िनि त पान े मह वाची आह े हे आप याला मा यच कराव े
लागेल. पुढील म ु ां या आधार े ामीण िवकासातील िश णाची आव यकता प करता
येईल.
३.४.१ ामीण नाग रका ं या मानिसकत ेत बदल कर यासाठी :
ामीण नाग रका ंची मानिसकता अिशि तपणाम ुळे व अ प िश णाम ुळे पारंप रक रािहली .
ढी पर ंपरां या ाब याखाली ामीण मानव िखतपत पडला . यामुळे या या एक ंदर
िवकासावर , राहाणीमानावर नकारा मक प रणाम होत रािहला . राहणीमान खाल या दजा चे
रािहल े. िवशेषत: ामीण भागातील जाती यव था िश णा या अभावाम ुळे अिधक ढीि य
रािहली . अ पृ यतेची झळ मागासवग य नाग रका ंना सहन करावी लागली .
ामीण नाग रका ं या मानिसकत ेत बदल कर यासाठी िश णाची गरज मह वप ूण आह े.
िश णाम ुळे येक य या बौि कत ेचा िवकास होतो . यामुळे यो य काय अयो य का य
या या जािणवा िवकिसत होतात . मानिसक बदलाम ुळे मानवा या एक ंदर जीवनमानावर
सकारा मक प रणाम होतो .
३.४.२ नवीन आिथ क धोरणाला सामोर े जा यासाठी :
आपण आता जागितक करणा या ि य ेत वाटचाल करत आहोत . जग जव ळ आले आहे.
आता या यव थ ेकडे पाठ क न चालणार नाही . नवीन आिथ क धोरणा या यव थ ेत
िवशेषत: शेती, उ ोग या े ात पध चे वातावरण िनमा ण झाल े आहे. माला या िव त
पधा िनमा ण झाली आह े. जो देश या पध ला सामोर े जाईल तोच द ेश आिथ क आघाडीवर
िटकून राहणार आह े. नवीन आिथ क धोरण प ूण त: शा व त ं ानावर अवल ंबून आह े.
उ पािदत मालाचा दजा व िक ंमत पधा मक राहणार आह े. जागितक अथ यव थ े या
ि य ेत भारताला िटकायच े असेल तर आध ुिनक करणाची ि या वीकार यािशवाय
पया य नाही .
भारतीय ामीण अथ यव थ ेला बळकटी आणायची अस ेल तर पार ंप रक िवचारा ंना बाज ूला
सा न आध ुिनक त ं ानाचा वीकार ामीण अथ यव थ ेत कर यात यायला हवा . यासाठी
िश णाची आव यकता भासणार आह े. उदा. ामीण भागात ज े कारािगरीच े यवसाय
आहेत. यां या उ पािदत मालाचा खच जा त य ेतो कारण उ पादनासाठी माचा उपयोग
जादा मा णात होतो . येथे जर य ं ांचा वापर झाला तर उ पादन खच कमी य ेईल आिण
उ पािदत मालाची िक ंमत कमी होईल . यामुळे बाजारप ेठेत मालाची िव स ुलभ होऊ
शकेल. नवीन आिथ क धोरणा या आक ृितबंधा या वीकाय तेसाठी ामीण भागात
िश णाचा ग ुणा मक सार हो याची आव यकता आहे.
३.४.३ शेतीत नवीन स ुधारणा कर यासाठी :
शेती यवसायात क ृिष संशोधन स ं था, कृिष िव ापीठामाफ त सात यान े संशोधन स ु
असत े. हे संशोधन श ेतक यांनी वीकार यास या ं या श ेती यवसायात आम ूला बदल
होऊ शकतात . शेती स ंशोधन श ेतक यां या बा ंधापय त पोहोच व यासाठी 'कृिष िव तार '
िश णाची यव था कर यात आली आह े. कृिष िव तार िश णाला ामीण नाग रका ंचा munotes.in
Page 37
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
37 सकारा मक ितसाद िम ळायला हवा तरच श ेती या िवकासाला चालना िम ळणार आह े.
िश णा या साराम ुळे ही बाब ामीण भागात श य होणार आह े.
शेतीतील नवनवीन स ुधारणा श ेतकरी वीका लागला आह े. यामुळे शेतक यां या श ेती
उ पादनावर तस ेच शेती पूरक उ ोगावर सकारा मक प रणाम िदस ू लागल े आहेत.
शेती यवसायात माती प र णासाठी रमोट स ेिसंग नावाची प ती िवकिसत झाली आह े.
उप हा ार े शेती कर याच े तं िवकिसत कर यात आ ले आहे. या तं ा या वापराची माहीती
शेतक यांना होण े गरजेचे आहे. याचबरोबर श ेतीतून उ पािदत होणा या नाशव ंत शेतमालावर
ि या क न तो माल जादा का ळ िटकव ून ठेव याच े तं िशक यासाठी स ु ा ामीण
मानवला िश णाची आव यकता भासणार आह े. अशा कार े शेतीत हो णारे बदल
िश णाम ुळे शेतकरी सजगपण े वीका शकतो .
३.४.४ नवीन त ं ाना या वीकाय तेसाठी :
एकिवसाव े शतक माहीती या िव फोटाच े शतक मानल े जात े. माहीती त ं ान जागितक
पातळीवर िवकिसत झाल े आहे. माहीती त ं ानाच े जाळे ामीण भागापय त पोहोचल े आहे.
ामीण भागात फोन स ेवा पोहोचली आह े. इंटरनेट सेवे ारे खेड्यात जग पाहा याची अथवा
जागितक पात ळीवर िविवध शोध िवकासाची मॉ डे स पाहा याची स ंधी उपल ध झाली
आहे. ही संधी वीकार यासाठी िश णाची आव यकता भासणार आह े.
कना टक रा यान े सव खेडी सर ळ इंटरनेट ारे जोड याचा य न क ेला. महारा ात
वारणानगर प रसरातील ख ेडी इंटरनेट ारे एकि त कर यात आली . या सोयीम ुळे या
खेड्यांना श ेतमाला या जागितक पात ळीवरील िक ंमती गावात राह न समजतात . एका
खेड्याला व रत इतर ख ेड्यांशी िविवध कामा ंसाठी स ंपक साधता य ेतो. जागितक
पातळीवरील श ेती सुधारणा श ेती ि या उ ोगा ंचे तं ान गावात बस ून अ यासता य ेते
अथवा माहीती क न घ ेता येते. यामुळे ामीण भागा या िवकासाला चा ंगली गती ा होऊ
शकते. तांि क िश ण घ ेतले या मश ला गावात िविवध व पाचा रोजगार िम ळणे
श य झाल े आहे.
३४.५ सव सामा य वगा ला ता ंि क ान िम ळ यासाठी :
ामीण भागातील सव सामा य वगा ला ता ंि क ान िश णा या मा यमात ून उपल ध क न
दे यासाठी ता ंि क िश णाची गरज आव यक आह े. हे त ांि क ान दोन मा यमात ून
उपल ध क न द ेता येणे श य आह े.
अ) शासक य त ं िनकेतन या मा यमात ून िवकास िश णाचा उप म ामीण भागात
राबिवला जातो . या मा यमात ून थािनक नाग रका ं या म ूळ कौश यात वाढ कर याचा
य न क ेला जातो . नाग रका ंमधील कौश य व ृ ीक रता त ं ान अवगत कर याच े िश ण
िदले जाते यातून खेड्यात ता ंि क स ेवा देणारे मदतनीस िनमा ण केले जातात .
भारत िव ान आिण त ं ान े ात आिशया ख ंडात अ ेसर द ेश बनत आह े. तं ान
खेड्यापाड ्यात पोहोचव यासाठी साम ूिहक त ं िनकेतन या मा यमात ून चांगला उपयोग munotes.in
Page 38
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
38 करता य ेऊ शकतो . या नवीन त ं ाना या िविवध घटका ं या ओ ळखीसाठी साम ूिहक
तं िनकेतन िविवध व पाची िश ण े आयोिजत करत े.
ब) जनिश ण स ं थाना या मा यमात ून अशाच व पाच े तं ान ामीण भागापय त
पोहोचव याचा य न करत े. याक रता ामीण भागात िविवध व पाची ता ंि क ान
िव ता राची िश ण े आयोिजत करत े. जनिश ण स ं थात ज े जे नवीन त ं िवकिसत होत े
अथवा ामीण भागात या नवीन त ं ाची गरज भासत े तशा व पाच े तं ान ामीण
भागापय त पोहोचिव याचा य न करत े.
३.४.६ पेटंट कायदा ान ा हो यासाठी :
अिलकड े अगदी ा मीण भागात नवनवीन त ं ान िवकिसत होत आह े. शेतीम य ेही नवीन
वृ या ज म घ ेत आह ेत. या व ृ या या य अथवा स ं था िवकिसत करतात या ंनाच
या िविश व ृ ी या िवकासाच े ह क असतात अथवा ह क ा होतात . या संबंधीचा
कायदा प ेटंट कायदा ह णून ओळखला जातो .
ामीण भागात श ेतीत अन ेक नवनवीन उ पादन े अथवा ि य ेचे योग श य आह ेत. या
योगात त ं ान अिभ ेत आह े. हे तं ान वाप न ामीण भागातील श ेतकया ने एखादा
योग क ेला अस ेल तर या योगाच े पेटंट संबंिधत य ला िम ळायला हव े. यासंबंधीचे
ान ा हो यासाठी व यास ंबंधी ि या समज यासाठी िश णाची गरज आव यक आह े.
३.४.७ ामीण भागातील इ ंधनाची सम या कमी कर यासाठी :
ामीण भागात लोकस ं या वाढीम ुळे इंधनाची सम या िदवस िदवस िबकट होत चालली
आहे. इंधन बचती या नवीन साधना ंचा ामीण भागात चार आिण सार होण े गरज ेचे
आहे. याक रता या साधना ंची ता ंि क बाज ू गावक यांनी समज ून घे याची गरज आह े. ामीण
भागातील नाग रका ं या ता ंि क ाना या िवकासाक रता अशा व पा या िश णाची
आव यकता आह े.
३.४.८ सामािजक बदलासाठी :
ामीण भागातील नाग रक अ ंध ा ळू, ढीपर ंपरावादी आह े. ढी जोपासताना मानवावर
अ याय होणार नाही याची द ता ामीण मानव घ ेताना िदसत नाही . यामुळे मागासवग य व
ि या या ं यावर सतत अ याय होत राहातो . अ पृ यता काय ान े न क ेलेली असली तरी
ामीण वत णुक तून न झाली नाही . मिहला वगा िवषयी अस ं य अ ंध ा आजही ामीण
भागात िदसतात . हा बदल िश णात ून श य आह े. याक रता त ळागाळात गुणा मक िश ण
पोहोचायला हव े. munotes.in
Page 39
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
39
https://www.loksatta.com
३.४.९ आरो य वाढीसाठी :
ामीण नाग रक आरो या या स मीकरणात उदािसन असतो . आिथ क दुब लता ह े याच े
मूळ कारण आह े. िवशेषत: मिहला वगा या आरो यावर या गो ीचा वाईट प रणाम झाल ेला
िदसतो . आजारी झा यास आरो या या सोय या उपचाराकड े दुल केले जात े.
ब याच वेळी काही असा य आजार मिहला अ ंगावर काढतात . काही आजारा ं या बाबतीत
मिहला वग संकोचाम ुळे वै क य उपचार घ ेत नाहीत . या सव कारणा ंमुळे मनु यबळाची हानी
हो याची श यता असत े. आरो य ्या नाग रका ंना सजग बनिव यासाठी ामीण भागात
िश णाचा सार होण े गरजेचे आहे.
आपली गती तपासा
१) िश ण हणज े काय? ामीण िवकासात िश णाची भ ूिमका िवशद करा .
३.५ ामीण भागातील िश ण िवषयक सम या
ामीण भागात िश णा या सम या ंचा आढावा घ ेता पुढील ि थती अस याच े आढ ळते.
आजच े िश ण ब ेसुमार महाग हायला लागल े आह े. यामुळे ामीण भागातील म ुलां या
िश णाचा िदवस िदवस ग ंभीर होत चालला आह े. भारता या स ंिवधाना या ४५ या
कलमान े वय वष ६ ते १४ या वयोगटातील म ुलां या स या ाथिमक िश णाची
जबाबदारी शासनावर सोपवल ेली आह े. परंतु शासन याबाबतीत उदािसन अस याच े
जाणवत े. भारतीय थोर िश णत ा . कृ णकुमार हणतात क , “भारतीय िश ण
यव था ग ंभीर स ंकटात आह े.” भारतीय समाज िश ण िम ळणे अवघड झाल े तरी फारशी
कुरकुर करत नाही . कारण “भारतीय समाज अस े मानतो क , िश ण ही प ूण खाजगी बाब
आहे.” दुसरे एक मह वाच े कारण हणज े भारतीय समाज य ेक मुलाला िश ण िम ळाले
पािहज े असा आ ह म ुळी धरतच नाही . या संदभा चा िवचार करता भारता या ामीण आिण
एकंदर िश णा या सम या प ुढील माण े आहेत.
३.५.१ शासनाकड ून होणारी िश णावरील ग ुंतवणूक :
या. कोठारी या ं या अ य त ेखाली १९६४ क सरकारन े िश ण स ुधारणा आयोग न ेमला
होता. याम य े या आयोगान े ाधा य मान े िश णावरील खच रा या या उ प ना या ६ munotes.in
Page 40
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
40 ट के कर यात यावा , अशी िशफारस क ेली होती . सु वाती या का ळात काही का ळ खच
वाढत ग ेला पर ंतु पुढे हे माण कमी कमी होत ग ेले. २००० -०१ या का ळात रा ीय
उ प ना या ३.१९ ट के खच भारतीय िश ण यव थ ेवर कर यात आला . हा खच पुढे
कमी कमी करत २००७ -०८ या वष २.८४ ट के पय त खाली आला . रा य सरकारची
ि थती याहीप े ा िविच होती . महारा रा यात २००७ -०८ या वष एक ूण उ प ना या
केवळ २ ट के खच िश णावर क ेला गेला.
याबाबतीत अ य द ेशाची िश णावरील खचा ची ट क ेवारी पािह यास ांस - ५ ट के,
ऑ ेिलया ५.५ ट के, इं लंड ५.६ ट के, जपान ५.८ ट के, मलेिशया ६ ट के, नॉव
६.५ ट के, अमे रका ६.७ ट के, नेदरलँड ७.७ ट के तर वीडन ९ ट के पय त खच
करतो . िश णा या खचा या बाबतीत जगात भारताचा ११५ वा मा ंक आह े.
म. फुले यांनी १३० वषा पूव ाथिमक िश ण स च े व मोफत कराव े अशी मागणी क ेली
होती. सव गत द ेशांनी ती १८८० पूव च ही मागणी प ूण केली. भारत देशांबरोबर
आि केतील ज े देश वत ं झाल े याप ैक केिनया, घाना, िझंबा वे इ. देशांनी ही मागणी
के हाच प ूण केली. बडोदा नर ेशांनी ही मागणी १९०६ साली, तर छ पती शाह महाराजा ंनी
ही मागणी १९१८ साली प ूण केली. मा स ंिवधाना या माग दश क त वात समाव ेश असल ेली
स या िश णाची मागणी अ ापही प ूण झाल ेली नाही. ाथिमक िश णात नाव न दणीच े
माण अम े रका, कॅनडा, ऑ ेिलया, ाझील व रिशया या द ेशात ९२ ते ९९ ट के आहे.
आपण अज ूनही ८८ ट के पय त अडक ून पडलो आहोत .
३.५.२ िश णाच े खाजगीकरण :
आज ाम ु यान े यावसाियक िश णाच े खाजगीकरण झाल े आहे. यामुळे कॅिपटेशन फ च े
माण भरमसाठ वाढल े आह े. िवना अन ुदान शा ळांचे माण झपाट ्याने वाढत आह े. या
शाळा अथवा महािव ालया ंची फ ामीण पालकाला भरता य ेणे कदािप श य नाही . िवना
अनुदािनत आिण अन ुदािनत वग अशी महािव ालया ंम ये साव ि क ि थती िदसत आह े.
देशातील १८००० महािव ालया ंपैक ८००० महािव ालय े िव ापीठ अन ुदान म ंडळी या
िनयं णाखाली य ेत आह ेत.
िश णातील खाजगीकरण हणज े नफा कमाव याच े कुरण अशी ि थती आह े. खाजगीकरण
हणज े नफा कमाव याचा म ु परवाना िश ण स टा ंना शासनान े िदला आह े. डॉ. अम य
सेन यांनी १९ िडस बर २००७ या आप या िद लीत क ेले या भाषणात सा ंिगतल े होते क
भारतातील िश ण यव थ ेतील ुटी खाजगी शा ळांमुळे भ न य ेणे कठीण आह े. बाजारी
िश ण यव थ ेम ये वाथ व ाचार बोका ळणे हे अप रहाय झाल े आह े. िश णा या
खाजगीकरणाम ुळे गुणव ा असल े या समाजातील गरीब िव ा या ना या ं या आवडीन ुसार
िकंवा कलान ुसार िश ण घ ेणे अश य झाल े आहे.
कायम िवना अन ुदान हा श द शासना या द री आज परवलीचा झाला आह े. िश ण
स टा ंची ही शासनान े हेतुपुर सर क ेलेली सोय आह े. समाजातील एखा ा गटाला
ामािणकपण े ामीण भागात िश णा या ानाच े काम करायच े असेल तर , आिण या गटान े munotes.in
Page 41
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
41 असा य न क ेला तर शा ळा-महािव ालय चालवण े महाकठीण होऊन जात े असे िच
साव ि क अस याच े िदसत े.
३.५.३ गुणा मकत ेचा अभाव :
मुळात भारतीय िश ण प ती ही म ेकॉले या प ु तक िश ण प तीवर वात ं यानंतरही प ुढे
तशीच चाल ू रािहली . ि टीश १९४७ साली भारत सोड ून गे यानंतरही ही वाट तशीच स ु
रािहली . वातं यानंतर आप याला कशा व पाची िश ण यव था हवी याची मा ंडणी म .
फुले, म. गांधी, रिवं नाथ टागोर या ं यासा र या िश णाच े योग क ेले या िवचारव ंतानी
मांडली होती . परंतु या िवचारा ंकडे कानाडो ळा केला गेला.
भारताच े पिहल े पंत धान प ंिडत जवाहरलाल न ेह १९४८ साली रा या ं या िश ण
मं यां या ब ैठक त हणाल े होते क , “आपण िनयतीशी दोन करार क ेले होते. एक करार
भारत वतं कर याचा आिण द ुसरा करार भारतीय िश ण यव थ ेत आम ुला ा ंती
कर याचा !” परंतु पंिडत न ेह ं या आवाहनाला प ुढील का ळात गती िम ळ याचे जाणवत
नाही.
गे या ६८ वषा त देशात िश णा या स ुधारणेसाठी अन ेक आयोग न ेमले गेले. यात १९४८
साली सव प ली राधाक ृ णन आयोग , १९५२ मुदलीयार आयोग , १९५६ सं कृत आयोग ,
१९६४ कोठारी आयोग . यािशवाय रामम ूत सिमती , रेड्डी सिमती अस े अनेक आयोग
नेमले गेले. या आयोगा ंनी िश ण े ात स ुधारणा कर यासाठी म ूलभूत सूचनाही क े या.
परंतु या सव च आयोगा ं या स ुचनांचा गांिभया ने िवचार झा ला नाही . इकडेितकड े बदल झाल े,
परंतु इं जांची पा ा य िश ण प ती मा जशी या तशी रािहली . यामुळे िश णात
गुणव ेचा अभाव ाम ु यान े रािहला .
कोठारी किमशनन े तर काया नुभवावर आधा रत िश ण यव थ ेचा प ुर कार क ेला.
िव ा या या आवडीन ुसार िश ण ावे अशी स ूचना क ेली पर ंतु या स ूचनांचा गा ंिभया ने
िवचार झाला नाही . यामुळे िश णात ून खरा ग ुणव ाप ूण िव ाथ घड ू शकला नाही . समाज
बदला या बाबतीतही या गो ीचा नकारा मक प रणाम झाल ेला िदसत आह े. वैचा रक
बैठक ची प ता असल ेली िपढी चिलत िश ण य व थेत मुळी तयार होतानाच िदसत
नाही. आज या य ुवा िपढीला ना विवकासाच े भान न द ेशिवकासाची िच ंता! कारण या ंना
आपण काय िशकतो आहोत याच े भानच म ुळी या िश णात ून िदल े जात नाही .
३.५.४ बालका ंचे िश ण एक ग ंभीर सम या :
आप या द ेशात बालका ं या म ूलभूत िश णािवषयी अनुताई वाघ , ताराबाई मोडक , िगजुभाई
बधेका या ंनी संशोधना मक पात ळीवरती काम क ेले. या स ंशोधनाच े िन कष ही उ म तह ने
िश ण यव थ ेसमोर ठ ेव याचा य न क ेला. मुळात मानव नावा या ा याची बौि क -
मानिसक व भाविनक वाढ ही श ू य ते सहा वष वयोगटात ९० ट के होते. या वयोगटात
याला समज ून घेणे गरज ेचे असत े. या या भाविनक वाढीचा िवचार पालक -िश क वगा ने
करायचा असतो . िव ाथ क ि त िश ण िश णाचा हा मह वाचा गाभा आह े. परंतु याची
जाणीव ना पालका ंना ना िश क वगा ला अशी आजची ि थती आह े. िश ण आिण
पालकांना बालमानसशा नावाचा घटकच म ुळी अवगत झाला नाही िक ंवा नसतोही . munotes.in
Page 42
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
42 यामुळे पा या ंना या ं या कलान ुसार िश ण िम ळत नाही . बालक वगा ची या कारणा ंमुळे
िनकोप बौि क वाढ होत नाही ही मोठी सम या बन ून रािहली आह े. या कारणा ंची वरील
िश ण त ा ंबरोबरच इतरही मा यवर म ंडळीनी सात यान े शासन आिण समाजाला जाणीव
क न द े याचा य न क ेला आह े. पण या बाबीकड े हेतुपुर सर द ुल होत अस याच े
सात यान े जाणवत े. यामुळे बालका ंना आन ंदी िश ण िम ळत नाही .
ामीण भागातील म ुलांनाही हा ास सहन करावा लागतो . ामीण भागातील मुलां या
कलाचा िवचार यो य प तीन े होताना िदसत नाही .
३.५.५ रोजगारा या कौश याचा िश णाचा अभाव :
म. गांधीनी १९३८ साली म ुलो ोग 'िश ण णाली ' िकंवा 'नयी तालीम ' हा िश णाचा
िवचार समाजासमोर मा ंडला. ाथिमक तरावर िव ा या ला िश ण मात एखादा
यवसाय िशकवला जावा िक ंवा ामीण भागात ज े यवसाय आह ेत अथवा शा ळेत या
वगा तून मुले येतात या ं या कौट ुंिबक यवसायाच े अिधक कौश य द ेणारे िश ण या
िश णात ून िदल े जाव े जेणे क न िशक ुन मूल बाह ेर पड यान ंतर या यावर ब ेकार
राहा याची व ेळ येणार नाही . परंतु या िवचारा ंची िख ली उडवली ग ेली. िश णात ून ना
बौि क िवकास ना कौश य िवकास अशा व पाची पा ंढरपेशी, माला अ ित ा द ेणारी
त ण िपढी तयार झाली . यातून िवश ेषत: ामीण भागात ब ेकारांचे तांडे िनमा ण झाल े. समाज
बौि क ्या स म झाला नाही आिण आिथ क ्याही स म झाला नाही . युवा वगा त
आिथ कते या अभावी न ैरा य आल ेले आज पहायला िम ळत आह े.
यि म वाचा सवा गीण िवकास िश णात ून अिभ ेत होता पर ंतु ही ि थती िश णात
आलेली िदसत नाही . आपण िशि त अ ानी िपढी िनमा ण करतो आहोत कशी काय? अशी
ि थती सात यान े समाजात िनमा ण होताना िदसत आह े.
३.५.६ पुरेशा इमारती आिण श ै िणक साधना ंचा अभाव :
ामीण भागात शासन श ै िणक सोयी स ुिवधा प ुरव याच े धोरण िनि त करत े. परंतु या
सुिवधा या ग ुणा मक प तीन े ामीण भागापय त पोहोचण े गरज ेचे आहे या प तीन े या
पोहोचताना िदसत नाहीत . दुग म ामीण भागातील शा ळां या इमारती व इतर श ै िणक
सािह याबाबत यो य ि थती असल ेली आढ ळत नाहीत . शाळांना पुरेशा इमारती नसण े,
ि डांगणाची सोय , िप या या पा याची उपल धता प ुरेशा माणात नसत े. मुलांना
आनंददायी िश णाची यव था दुग म ामीण आिदवासी भागात प ुरेशा माणात असल ेली
िदसत नाही .
शै िणक साधना ंचाही प ुरेसा प ुरवठा होताना िदसत नाही िक ंवा यापय त ही साधन े
पोहोच यात अन ेक अडथ ळे येतात. सरकारन े सव िश ा अिभयाना या मा यमात ून ामीण
भागात श ै िणक सोयीस ुिवधा िनमा ण कर याचा य न क ेला पर ंतु यात प ुरेशी गुणव ा
असल ेली जाणवत नाही .
munotes.in
Page 43
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
43 ३.५.७ मुलां या ग ळतीचे माण ामीण भागात अिधक :
युनो कोचा 'द ए य ुकेशन फॉ र ऑल लोबल मॉ िनट र ंग रपोट ' २०१३ -१४ नुकताच
िस झाला . या पाहाणीमध ून भारतातील ाथिमक िश णाच े वा तव समोर आल े आहे.
जगभरात स या पाच कोटी ३० लाख म ुले शाळाबा अस ून याप ैक एक कोटीह न अिधक
मुले भारतात अस याच े िदस ून आल े आह े. स च े िश ण , आठवीपय त कोणालाही
अनु ीण करायच े नाही . सरकारी शा ळांम ये मोफत गणव ेश वाटप , व ा प ु तके, पोषण
आहार इ यादी सव सुिवधा अस ूनही ाथिमक िश णात मोठ ्या माणात िव ा या ची
शै िणक ग ळती होत आह े.
या मागची कारण े शोध यास अन ेक क च े दुवे या िश ण णालीत अस याच े िदसून आल े
आहे. एकंदर आकड ेवारीचा िवचार क े यास महारा ात दोन ट क े मुले शाळाबा आह ेत.
महारा ा त ाथिमक िश णात १६ ते १८ ट के िव ा या ची गळती िदस ून येते. याचे
कारण हणज े सव सोयीस ुिवधा अस ूनही शा ळांम ये मुलां या मनात िश णािवषयी आवड
िनमा ण हो याऐवजी नावड िनमा ण होत आह े. असे िच िदसत आह े. पूव ाथिमक शा ळेत
मुलां या वयाचा िवचार न करता , मुला या कलाचा िवचार न करता पालक म ुलांना शा ळेत
घालतात . वया या द ुस या वष पालक म ुलांना शा ळेत क बतात याम ुळे यां या मनात
िश णािवषयी नावड िनमा ण हायला लागली आह े.
भट या समाजात ग ळतीचे माण अिधक आह े. कारण या ं या जीवनात थ ैय नसत े.
या या िफरती या जग याम ुळे यांचे मुलां या िश णाकड े दुल होत े.
शै िणक ग ळतीिवषयी िश कवग ही िततकाच जबाबदार आह े. पूव ाथिमक शा ळांम ये
जवळपास ५० ट के िश का ंना िश ण े ािवषयी काहीही माहीती नसत े तरी द ेखील
यां याकड ून बालवाडी चालव ली जात े. यांनी बालवाडी िटचरचा कोस केला आह े यांना
पगार कमी िम ळतो. यामुळे माग दश न करणारा माण ूस असमाधानी राहातो . असमाधानी
माणसा या हात ून कोणत ेही शै िणक काय घडत नाही . उलट सम याच िनमा ण होतात .
पालका ंचे अ ान , आिथ क गरीबी ही स ु ा गळतीला कार णीभूत आह ेत. भाषा, िश का ंचा
आनंदादायी अ यापन कौश याचा अभाव ही ग ळतीची मह वाची कारण े आहेत.
भारतातील १०० मुलांपैक केवळ १७ मुले उ च िश णापय त पोहोचतात . महारा ात ५०
हजार म ुले शाळाबा अस याच े आढळून आल े आहे.
वरील माण े ामीण भागात िश णा या सम या आह ेत. या सम या जरी अस या तरी
शासन आिण समाज या सम या कमी कर याचा य न करत आह ेत.
आपली गती तपासा
१) ामीण भागातील िश णा या सम या िवशद करा .
३.६ िश ण िवषयक सम या सोडिव यासाठी उपाय
िश ण िवषयक सम या ं या उपाया ंबाबत िवचार करता खया अथा ने िश णात ून माण ूस
घडवण े गरज ेचे आह े. या ीन े य न स ु आह ेत. िश णात ून मानवाला अि त वाची munotes.in
Page 44
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
44 जाणीव िनमा ण हायला हवी . अशा व पाच े बदल िश णाम य े होणे गरजेचे आहे. या ीन े
िश णा या सम या सोडिव यासाठी प ुढील उपाय योजना स ुचवता य ेतील.
३.६.१ शासनान े गुणव ाप ूण िश ण द े याची जबाबदारी यायला हवी :
भारतीय समाजाला िश ण द ेणे ही रा याची जबाबदारी आह े. याचे भान होण े गरजेचे आहे.
िवना फ हणज ेच मोफत िश ण शासनान े ायला हव े. याक रता शासनान े िश णावरील
खचा चे माण वाढवायला हवे. िश णात ग ुणव ा आणायची अस ेल तर िश क वगा चा दजा
सुधारणे गरजेचे आहे. िश क वगा ला िश णातील ग ुणव ा िवकिसत कर यासाठी मानिसक
पातळीवर स म कराव े लागेल. शासन याक रता िविवध काय मांचे आयोजन करत े, परंतु
िश क वगा चा कल क ेवळ नोकरी सा ंभाळणे असाच असल ेला िदसतो . आपण द ेशाची
भिव यातील िपढी घडवणारा मह वाचा घटक आहोत याच े भान िनमा ण होण े गरजेचे आहे.
शै िणक नीितत व े व मू यांचा वीकार या वगा ने करायला हवा . िश क स ंघटना ंनी सु ा
याक रता प ुढाकार यायला हवा .
३.६.२ मा यिमक तरापय त स चे िश ण द ेणे गरज ेचे आहे :
स :ि थतीत आप याकड े ाथिमक िश ण स च े आहे. याबाबत ब यापैक काय वाही
होताना िदसत े. परंतु दुग म ामीण भागात काय वाहीच े व प समाधानकारक अस याच े
िदसत नाही . आप याकड े ज मणार े येक मुल बारावी पय त स न े मोफत िश ण घ ेईल
अशा व पाचा कायदा रा यशासना ंनी करायला हवा . िश णावरील खच ही मानवी
साधनस ंप ी िवकासातील ग ुंतवणूक आह े ही बाब शासनान े थम मा य करायला हवी .
आपली म ुले शाळेत पाठिव याकरता पालका ंचे बोधन करण े गरज ेचे आहे. िवशेषत: गरीब
पालक आप या म ुलांकडे उ प नाच े साधन हण ून पाहातात . हा या ंचा ीकोन स या
िश णाम ुळे बदलता य ेईल. सरकारन े याक रता प ुढाकार यायला हवा . ाथिमक
िश णा या बाबतीत हा प ुढाकार आह े परंतु याची ग ुणव ा वाढायला हवी . जे पालक
आप या म ुलाला मा यिमक िश णापय त िशकवणा र नाहीत या ं यावर िश ेची तरत ूद
करणे गरजेचे आहे.
देश घडव यासाठी स म बौि कता असणारी िपढी तयार करण े गरज ेचे आहे. याक रता
शासनाबरोबर समाजाचाही प ुढाकार असायला हवा . समाजान े ामीण िश णा या
प रवत नसाठी सजग होण े गरज ेचे आहे. केवळ शासनाचीच ही जबाबदारी आहे हा िवचार
सोडून ायला हवा . िश णात ून स म िपढी घडवण े ही आपलीही जबाबदारी आह े. हे
समाजान े मा य करायला हव े.
३.६.३ बालकवगा या िश णाकड े गांिभया ने ल द ेणे गरज ेचे आहे :
भिव यातील स म बौि कता , सामािजकता आिण न ैितक म ू यांचे संवध न करणारी िपढी
घडवायची अस ेल तर अनौपचा रक बालिश णाचा औपचा रक ाथिमक िश णाशी स ंबंध
जोडायला हवा . असे झा यास बाल िश णात जवल े या वय ंिश णा या मत ेला आिण
बालवयात झाल े या सामािजक आिण बौि क स ं काराना िवकासाची वाट सापड यास
मदत होणार आह े. बालिश णातील बाल क ी िश ण प ती ाथिमक िश णात उतरवण े munotes.in
Page 45
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
45 गरजेचे आहे. ाथिमक िश णात अ ंतबा उलथापालथ घडव ून आण याची गरज स या
तरी िनमा ण झाली आह े.
एकिवसा या शतकात त ं ानाचा िवकास झपाट ्याने होत आह े. जर त ं िवकास आिण
िव ान बदलत े असेल, समाजजीवन जर वा ही अस ेल तर िश णाला स ु ा वाही हाव ेच
लागेल. याचे भान िश ण यव था राबवताना शासन आिण समाजान े बदलण े गरजेचे आहे.
आज या िश ण यव थ ेत गितमान जीवनाबरोबर धाव याची ताकद य ेणे गरज ेचे आह े.
याक रता बालक वगा या िश णाकड े गांभीया ने ल द ेणे गरज ेचे आहे. बालक ी गितमान
िश ण यव था राबिवण े गरज ेचे आह े. िश णातील ा ंतीची स ु वात गावात ून हायला
हवी. महारा ात ही ि या ताराबाई मोडक , अनुताई वाघ , िगजुभाई बध ेका या ंनी
आिदवासी े ात योग क न िस क ेली आह े. बालिश णात च ैत य आणण े गरजेचे आहे.
आजवर या िश णाला त व ानाचा आिण न ंतर मानसशा ाचा आधार घ ेतला होता . यापुढे
या जोडीबरोबर म जाशा ाचाही आधार घ ेणे गरजेचे आहे. उदाहरणाथ सहा सात वषा या
काळात बालका या म दूतील म जात ंतूचे बांधले जाणार े जाळे वेगवेग या िवकासा या
अव थांम ये घडून येणा या म जाप ेश या व ेगवेग या रचना , भािषक , गिणती िक ंवा
तािक क, अवकाशीय , सांिगितक , शरीर नाय ुिवषयक अशा िविवध कार या ब ुि वंतां या
अि त वाची म दूम ये असणारी अलग अलग थान े सव भािषक ितमा ंचा यवहार म दूम ये
एका िविश प तीन े साकार होतो आिण तो गिणती तािक क यवहाराप े ा वेग या प तीन े
होतो, यािवषयीची मानसशा ान े केलेली प ता यासव शा ीय बाबी आप याला
बालिश णात नवी िदशा दाखवायला स ज झा या आह ेत याच े भान ठ ेवून बालिश णाकड े
गांभीया ने ल द ेणे गरजेचे आहे.
३.६.४ िश णाच े खाजगीकरण गा ंभीया ने थांबवायला हव े :
१९९० या दशकात ाम ु यान े िश णा या खाजगी करणाला अिधक जोर चढला . यातून
िश ण स टा ंची टो ळी िनमा ण झाली . या टो ळीमुळे िश णाच े बाजारीकरण झाल े. यामुळे
फ च े माण वाढल े. िवशेषत: यावसाियक िश णात खाजगीवर रोख जा त रािहला .
यामुळे गुणव ाप ूण िश ण या स ंक पन ेलाच म ुळी तडा ग ेला. धनदा ंड यांची िश ण
यव था अस े िश णाच े िच िनमा ण झाल े. लोकांची अ र : लूट सु झाली . िवशेषत:
इंिजिनअ र ंग आिण म ेिडकल या िश णाचा तर बाजारच मा ंडला ग ेला.
स :ि थतीत तर परक य िव ापीठ े, यावसाियक िव ापीठ े आप या द ेशात पाय रोवत
आहेत. या िव ापीठा ं या ग ुणव े या त ुलनेत आपल े खाजगी िश ण िटकणार आह े का?
याचा गा ंभीया ने िवचार करायला हवा . खाजगी िश ण यव थ ेत पुरेसा िशि त िश क वग
उपल ध नसतो . पुरेसा पगार िदला जात नाही हण ून गुणव ा असल ेले मनु यबळ खाजगी
िश ण स ं थांम ये जाताना िदसत नाहीत . या सव गो चा िवचार क न जी िश ण
यव था राबवली जाणार आह े ती शासनान े राबवायला हवी . जागितक पात ळीवर या कार े
िश ण यव था राबवली जात े याचा वीकार कर याची तयारी आपण ठ ेवायला हवी .
भिव यात ग ुणव ाप ूण कौश य असल ेली िपढी घडवायची अस ेल तर या गो चा गा ंभीया ने
ि वकार करायला हवा . munotes.in
Page 46
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
46 ३.६.५ मिहला वगा या िश णाकड े ाधा य मान े ल द ेणे गरज ेचे आहे :
म. फुले हणाल े होते क एक म ुलगी / बाई िशकली क दोन क ुटुंबे िशकतात . मिहला वगा त
ही मानिसक ताकद असत े. मिहला ं या सा रत ेचे माण वाढत आह े. परंतु मिहला न ुस या
सा र होऊन चालणार नाहीत तर या बौि क आिण मानिसक पात ळीवर स म हायला
ह या. याक रता मिहला वगा या िश णाकड े खास बाब ह णून ल द ेणे गरजेचे आहे.
मिहला वगा ला यावसाियक व ता ंि क िश णात ाधा य ायला हव े. भिव यात िवकिसत
होत असल े या यव थापना या े ात मिहला वगा ने आपला ठसा उमटवला आह े.
यव थापनात मिहला वग स मपण े काम करत आह े. आिथ क उप मातही मिहला व गा ने
आपल े अि त व िस क ेले आहे. परंतु ामीण भागातील म ुल कड े पाहा याचा असल ेला
नकारा मक ीकोन बदल ून या ंना उ च िश णाकड े कसे आकिष त करता य ेईल याचा
काय म तयार करायला हवा . मिहला वगा या िश णाकड े ल क ि त क े यास द ेशा या
सवा गीण बदलाच े िच िनि त पान े आशादायी होईल . समाज यव था स म हायला
मदत होऊ शक ेल. ामीण भागातील पालक वगा चे या ीन े बोधन क न मानिसकता
बदलायला हवी .
३.६.६ ामीण भागातील श ै िणक ग ळती था ंबवायला हवी :
ामीण भागात आिण िवश ेषत: आिदवासी द ुग म भाग, भट या िवम ु जात या िव ाथ
वगा ची श ै िणक ग ळती जा त असत े. वीटभ ीवर काम करणाया पालका ंची मुले, ऊस
तोडणी कामगारा ंची मुले शाळाबा राहातात . सरकारन े य ां यासाठी व ती शा ळा सु
के या पर ंतु यांची गुणव ा स म नस याम ुळे हा केवळ काय म हण ूनच रािहला . या
बाबीकड े गांभीया ने ल ायला हव े.
शालेय गळती रोख याचा िश ण िवभागाकड ून य न होतो पर ंतु याला प ुरेसे यश य ेत नाही
याचे कारण पालका ंचे दा र ्य. सरकारन े यावरही उपाय हण ून अ न स ुर ा योजना
आणली खरी पण द ुग म भागातील य ं णाही गुणा मक पात ळीवर पोहोचव यात यो य कार े
यश वी ठरली नाही ही बाबही िततक च मह वाची आह े.
आिदवासी भागात आ म शा ळा सु कर यात आ या पर ंतु आ म शा ळांची गुणव ा यो य
नाही अशीच ि थती पाहायला िम ळते. गळती था ंबवायची अस ेल तर थम पालक वगा ची
मानिसकता बदल यासाठी य न कर याची गरज आह े.
िसंधुदुग सार या िज ातील िश ण िवभाग आिण ाथिमक िश क व य ेथील ामिवकास
मंडळे, थािनक वरा य स ं था या ंनी हा उप म उ म कार े यश वी क ेला आह े ही बाब
येथे नमूद करण े मह वाच े वाटत े. यामुळे या िज ा त शाळाबा म ुलांची स ं या अगदी
नग य आह े. हा योग इतर िठकाण या यव थ ेने समज ून घेणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 47
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
47 ३.६.७ शाळा आहे पण िश ण नाही ही ि थती गा ंभीया ने बदलण े गरज ेचे आहे :
महारा ातील िश ण े ातील य े संशोधक ह ेरंब कुलकण या ंनी संपूण महारा ातील
शाळांम ये िफ न ाथिमक िश णा या ग ुणा मकत ेचा अ यास तट थपण े क न ाथिमक
िश णाच े िन कष मांडले आहेत. ते िन कष सु ा जाण ून घेणे गरजेचे आहेत. महारा ातील
आिदवासी भागातील २०० शाळा यांनी पािह या . या शा ळांची िविश िनक षा ार े
गुणव ा तपास याचा य न क ेला. यांना याम य े जे िवदारक िच िदसल े ते िचंतनीय
आहे.
'जे. कृ णमूत सव गुलामिगरी या पिलकड े िश णाचा िवचार करतात , जे मनाला म ु करत े'
अशा िश णाचा शोध घ ेतात. मुलांना िनसगा या साि न यात बहरत रहाव े. तक शु , पूव ह
िवरिहत िवचार राहावा अस े िश ण असाव े असे जे.कृ णमूत मानतात .
महा मा गा ंधी तर ब ुिनयादी िश णाचा क करणाया ला बौि क आन ंद आिण बौि क काम
करणाया ला माचा अन ुभव अशी जग याची प रप ूण म ांडणी करतात . या िवचारा ंची
वा तवता आज या िश णात जाणवत नाही ती यायला हवी . िश ण हा क ेवळ क रअरचाच
माग राहाता कामा नय े तर जीवनमान उ ंचाव याचा आिण माणसातील माण ूसपण
घडव याचा िवचार व ृि ंगत हायला हवा .
महारा ातील राजक य प , सामािजक काय कत , सार मा यम े यांनी िश णा या ा ं या
मुळाशी जायला हव े. जागितक करणाया वावट ळीत बह रा ीय क ंप या, मोठे उ ोगपती
शाळा घेऊन आिदवासी िक ंवा ामीण भागात आल े तर ग ुणव ा नसल े या सरकारी शा ळा
पध त िटकणार नाहीत . णात ब ंद पडतील . िश क वगा ने पुढाकार घ ेऊन शा ळा स म
कर याचा य न कराय ला हवा . संवेदनशील नाग रक व काय क या नी िश ण यव थ ेला
सहभागी होण े गरजेचे आहे.
दिलत समाजा या बाबतीत बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ं या ेरणेने िश ण घ ेऊन दिलत
समाजान े आ मस मानाची भावना अन ुभवली आह े. िश णाम ुळे दिलत समाजातील
आ मस मान आ मिव ास , वैचा रक बंडखोरी आिण सर ंजामी यव थ ेला ट कर द े याची
मता या वगा त िनमा ण झाली , िश णाम ुळे झालेला हा िश णातील बदलस ु ा िवचारात
घेणे गरजेचे आहे.
आज या िश ण यव थ ेतून पदवी घ ेऊन बाह ेर पडणाया िव ा या ना सामा य - ाना या
बाबतीत पािह यास फार वा ईट अव था आह े. यात बदल हायला हवा . स म िपढी
िश णात ून घडू शकत े हे िस हायला हव े.
अशा कार े खया अथा ने य या स ु चैत य व िनि त श जाग ृत कर याच े साधन
हणून िश ण आह े. य ला स दय ा क न द ेते ते िश ण ( यि म व िवकास ) ही
िश णाची या या यश वी करायची अस ेल तर शासन , समाज या सवा चीच ती न ैितक
जबाबदारी आह े हा िवचार भिव यात प ुढे येणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 48
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
48 ३.७ सारांश
मूलभूत गरजा भागिव यासाठी िनसगा वर अवल ंबुन असणा या मानवान े आपल े जीवन
सुखकर कर यासाठी अन ेक य न क े याचे आपण इितहासात वाचतो . याने आपल े
ाथिमक भटक े जीवन स ुधार यासाठी िश ण िवकिसत कर याचा य न क ेला. यातून
या या जािणवा ंचा िवकास होत ग ेला. िश ण स ं था िवकिसत झा या .
चातु व य यव थ ेत ैवण कांना िश णाची स ंधी नाकार यात आली . परंतु पुढे इं ज का ळात
िश णाची ार े सव समाजाला ख ुली झाली . बौि क बदलातील ही मानवी ा ंतीची स ु वात
होती.
िश णात अन ेक संक पना ढ आह ेत. उदा. िश ण हणज े ान हण , िश ण हणज े
पु तकात ून िमळणारे ान, िश ण हणज े शाळेत जाण े, सा रता , परी ा उ ीण होऊन
पदवी ा क न घ ेणे इ यादी . मानव ज मापास ून ते मृ युपय त सतत िशकतच असतो .
िश णाला इ ं जीत Education असे हणतात . हा श द Educate या ि यापदाव न
आला आह े. या ि यापदा या अथ य प द ेणे असा आह े. वेगवेग या िवचारव ंतानी
िश णा या वेगवेग या या या क े या आह ेत. ीक त वव े ा ल ेटो हणतो 'िश ण द ेणे
हणज े यि या शारी रक आिण मानिसक श ना ित या मत ेनुसार प ूण व िकंवा स दय
ा क न द ेणे'. अॅ र टॉ टल या या मत े स यम िशवम ् सुंदरम् गो या िच ंतनाचा य ला
आ वाद घ ेता येईल. अशा रीतीन े ित या स ु श चा िवश ेषत: मानिसक श चा िवकास
करणे होय. म.गांधी हणतात िश ण हणज े मानवा या शारी रक , मानिसक व अ याि मक
अंगामधील उ क ृ तेचा िवकास व अिभ य हणज े िश ण होय . तर िवनोबा भाव े यां या
मते सु चैत य वा िन ी त श जाग ृत कर याच े एक साधन हणज े िश ण होय .
िश णाच े मानवी जीवनात अन य साधारण मह व आह े. बाबासाह ेब आंबेडकरा ं या श दात
सांगायचे झा यास 'अिशि त य ही ग ुलामासारखीच असत े'. िश णाम ुळे मानवाचा
आिथ क िवकास होतो . ामीण िवकासाला चालना द ेता य ेते, ामीण नाग रका ंची
मानिसकता बदलता य ेते, नवीन आिथ क धोरणाला सामोर े जा यासाठी िश णाची
आव यकता आह े. शेतीत नवनवीन कार या स ुधारणा करण े, नवीन त ं ानाचा वीकार ,
सव सामा य वगा ला ता ंि क ान द ेणे, पेटंट काय ाच े ान ा करण े, ामीण भागातील
इंधनाची सम या कमी करण े, सामािजक बदल , आरो य वाढ इ यादी कारणा ंसाठी
िश णाची गरज आह े.
ामीण भागात िश णा या सम या स ु ा िनमा ण झाल े या आह ेत. यात शासनाकड ून
िश णावर होणारी ग ुंतवणूक पुरेशी नाही . िश णाच े खाजगीकरण हो त आह े. आज या
िश णात ग ुणा मकत ेचा अभाव आह े. बालका ं या िश णाची सम या भय ंकर आह े. आज
रोजगाराच े कौश य िदल े जाते. परंतु यात ग ुणा मकत ेचा अभाव आह े. पुरेशा इमारती आिण
शै िणक साधना ंचा अभाव , मुलां या ग ळतीचे माण ामीण भागात अिधक आह े, इ यादी
सम या आहेत. या सम या ं या बाबतीत गा ंभीया ने िवचार होण े गरजेचे आहे.
िश णा या प रवत नासाठी या उपाया ं या बाबत िवचार िविनमय करता शासनान े
गुणव ाप ूण िश ण ायची जबाबदारी यायला हवी . मा यिमक िश णापय तचे िश ण
स च े करायला हव े. बालक वगा या िश णाकड े गांभीया ने ल ायला हव े. िश णाच े munotes.in
Page 49
िश ण व िश णा या
ामीण िवकासातील
सम या
49 खाजगीकरण गा ंभीया ने थांबवायला हव े. मिहला वगा या िश णाकड े ाधा य माण े ल
देणे गरजेचे आहे. ामीण भागातील श ै िणक ग ळती था ंबवायला हवी . आिण शा ळा आहे पण
िश ण नाही ही ि थती गा ंभीया ने बदल याची आव यकता आह े.
अशा कार े िश ण हा मानवी िवकासातला मह वाचा घटक आह े.
३.८ वा याय
१) िश ण स ंक पना प करा आिण ामीण िवकासातील िश णाच े मह व प करा .
२) ामीण भागातील िश णाच े अडथ ळे सिव तर िवशद करा .
३) िश णातील सम या कमी कर यासाठी उपाय सुचवा.
४) ामीण िवकासात िश णाची गरज प करा .
५) ामीण भागातील िश णाची सम या प क न िश ण यव था स ुधार यासाठी
उपाय स ुचवा.
६) टीपा िलहा .
१) नवीन त ं ानाचा वीकार आिण िश ण
२) शासनाच े िश ण े ाकड े होणार े दुल
३) िश णातील ग ुणा मकत ेचा अभाव
४) शाळा आहे पण िश ण नाही
३.९ संदभ ंथ
१) भाई व ै , संपूण िश ण - फ -िवना समान व ग ुणव ाप ूण का व कस े? अिखल
भारतीय समाजवादी अ यापक सभा - २०१०
२) संपादक - ाचाय रा. तू. भगत, उ ाच े िश ण : अंतरंग आिण आ हान े, मधुराज
पि लक ेशन ा . िल. शिनवार पेठ, पुणे, ३०, २००७
३) रमेश पानस े, आजच े िश ण उ ाच े जीवन , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे - २०१०
४) हेरंब कुलकण , शाळा आहे पण िश ण नाही , ंथाली, दादर, मुंबई - ४०००२८
५) रमेश पानस े, िश ण : प रवत नाची सामािजक च ळवळ, २०१३ डायम ंड
पि लक ेश स, पुणे -२००१
६) लीना का ंडलकर , मानव िवकास , िव ा काशन , नागपूर - २०१२
७) सु. गो. तप वी , िवकासाची पर ेषा - प रसंवादाचा अन ुभवात ून, ंथाली, दादर, मुंबई
- ४०००२८ - २००६
८) शरद क ुलकण , डॉ. वसुधा कामत , शै िणक त ं िव ान , ऑल इंिडया असोिसएशन
ऑफ ए य ुकेशन ट े नॉलॉजी, मुंबई िवभाग - १९९४
❖❖❖❖ munotes.in
Page 50
50 ४
ामीण आरो य - सम या आिण उपाय
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ आरो य स ंक पना
४.३ िज हा - तालुका आिण गाव पात ळीवरील आरो य स ंघटन
४.४ ामीण आरो या या सम या
४.५ ामीण आरो य सम या िनवार यासाठी उपाय
४.६ सारांश
४.७ वा याय
४.८ संदभ सूची
४.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
आरो य स ंक पना समज ून घेणे.
शासनामाफ त उभार यात आल े या आरो य य ं णेची मािहती घ ेणे.
ामीण भागातील आरो याचा सम या समज ून घेणे.
आरो या या सम या कमी कर यासाठी या उपाया ंची माहीती घ ेणे.
आरो या या स मीकरणात ून ामीण मानवी जीवन सम ृ करता य ेईल का ? याची
माहीती क न घ ेणे.
४.१ तावना
मानवी साधनस ंप ी िवकासातील आरो य हा मह वाचा घटक आह े. मानवाच े आरो य नीट
असेल तर या याकड ून उ पादक व पाच े काय उ म घडत े. याची काय मता अबािधत
राहात े. परंतु ामीण भागातील नाग रका ं याम य े आरो याचा सम या सात यान े उ वताना
जाणवतात . यामुळे ामीण भागातील मानवाला शारी रक ास तर होतोच , परंतु आिथ क munotes.in
Page 51
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
51 अडचणीना ंही सामोर े जावे लागत े. याचा एक ंदर प रणाम ामीण समाज यव थ ेवर होतो .
ामीण भागाच े अथ शा िबघडत े. नाग रका ंना इतरस ु ा अडचण ना सामोर े जावे लागत े.
असा य आजारा ंमुळे सामािजक िनमा ण होतात .
अ ान अ ंध ा , ढी पर ंपरा, मिहला ंचा अ पदजा ही ामीण आरो या या सम य ेची
कारण े आहेत. ामीण भागात श ु िप या या पा याचाही प ुरवठा प ुरेसा नसतो . याचाही
मानवी आरो यावर वाईट प रणाम होतो . एकंदर या सव मा यमा ं या स ंदभा त आपण य ेथे
ामीण आरो य स ंक पना समज ून घेणार आहोत .
४.२ आरो य स ंक पना
'मानवाच े आरो य हणज े शारी रक व मानिसक िवकास यवि थत होण े' अशी साधारणपण े
आरो याची या या करता य ेईल.
https://www.arogyagramin.com
कोण याही समाजाच े आरो य या समाजा या म ु य क पना , त व ानिवषयक व
सां कृितक पर ंपरा आिण या ंचे सामािजक , आिथ क आिण राजक य स ंधान या गो वर
अवल ंबून असत े. या य ेक बाबीचा आरो यावर च ंड असा भाव पडत अस यान े आिण
आरो यही वत : या सव बाब वर भाव टाक त अस यान े जोपय त समाजाच े आिथ क आिण
राजक य भावाशी होत नाही तोपय त कोण याही जनत े या आरो याची त स ुधारणे श य
नाही. हे हो यासाठी सम सामािजक यव था बदलण े अ य ंत आव यक आह े. आरो यावर
भाव पाडणा या या घटका ंचे प ीकरण प ुढील माण े आहे.
४.२.१ आरो य आिण आिथ क िवकास :
रोगाचा भाव आिथ क घटका ंवर अवल ंबून असतो . बह तेक िवकसनशील द ेशाम य े
उ वणार े संचारी रोग ह े आहारिवषयक कमतरत ेतूनच उ वतात . या देशात उ वणार े
संचारी रोग ह े दा र ्यामुळे िनमा ण होतात . मानवाच े राहणीमान वाढत े, तसतशी याची
वृ ी आपोआप नािहशी होत े. आिथ क दु:ि थतीम ुळे लोकांचे आरो याकड े दुल होत े.
िवकसनशील द ेशात ही प रि थती सव साधारणपण े आढळते. यामुळे िवकसनशील द ेशात
संसग ज य रोगा ंचा भाव गरीब वगा त जा त असतो . munotes.in
Page 52
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
52 आिथ क ि थती स ुधारली क लोक आरो याचा ा ंची का ळजी अिधक यायला लागतात .
यांची आजार कमी होतात कारण या ंना अिधक सकस आहार घ ेता येतो. संचारी रोगा ंना
यामुळे अिधक चा ंगला ितकार करता य ेतो. तसेच चांगला िनवारा , व छता आिण पाणी
पुरवठा या ं या यव थ ेमुळे संसग ही कमी होतो . आजारी पड यावर या ंना अिधक चा ंग या
व पाची साव जिनक अथवा खाजगी व ै क य स ेवा िमळ याची श यता वाढत े.
दुस या बाजूने िवचार करावयाचा झा यास ह े सव काही मया देपय त खर े असत े. जर
आिथ क प रि थती स ुधार यावर क ेवळ उपभो ेपणाची िक ंवा डो यात भर ेल असा खच
कर याची व ृ ी वाढली तर यात ून शरीराच े अिधक लाड क न घ े याची व ृ ीही वाढत े
यामुळे सूब ेतून िनमा ण होणार े रोग वाढतात आिण उध ळप ी क न स ंप ी दवड याची
जीवन प ती आरो या स धोका िनमा ण करत े. अनेकवेळा यांचे दा र ्यातून उ वणाया
रोगांशीही सहजीवन असत े. आज बह स ं य िवकिसत रा ात ही प रि थती असत े.
४.२.२ आरो य आिण समाज िश ण :
जसजशी सामािजक आिण श ै िणक गती होत े तसतशी आरो य दजा एकि तपण े
सुधार याची व ृ ी िदसत े. उदाहरणाथ केरळ रा यात ि या ंचा अिधक चा ंगला दजा ,
अ पृ यते या ढत ेम ये सौ यता , सा रत ेचा आिण ि या ंमधील ाथिमक िश णाचा
सार ा सव गो ीम ुळे आरो य दजा त मोठी स ुधारणा िदस ून येते. उ र द ेश िकंवा
िबहारम य े ा उलट प रि थती अस याम ुळे जनतेचे आरो यमान कमी दजा चे रािहल े आहे.
सामािजक , शै िणक दजा चा िवकास य या वत : या आरो यिवषयक ा ंची अिधक
काळजी घ े याची मता वाढिवतो . शासनान े उपल ध क ेले या आरो य स ेवांचा फायदा
घे याची मताही वाढत े.
४.२.३ आरो य आिण सा ं कृितक पर ंपरा, समाजा या म ू य स ंक पना :
समाजा या सा ं कृितक पर ंपरा आिण म ू य स ंक पना ंचा आरो यावर भाव पडतो . आरो य
िबघडव यात आिण आरो याचा दजा सुधार यासाठी मानवा या म ू य क पना अिधक
भावी ठरतात .
देशा या ामीण भागात सा रत ेचे माण कमी आह े. यामुळे अ ान व अ ंध ा ळू लोकांचे
माण ख ूप मोठ े आहे. अ ानी अ ंध ा ळू समाज आजार होण े हणज े दैवी अवक ृपा झाली
असे मानतो . कोणताही आजार हो यास रोगज ंतू कारणीभ ूत असतात याची या ंना जाणीव
नसते. कोणताही आजार झा यास द ेवाला नवस बोलण े, देवाला गा हाण े घालण े, नारळ,
क बडी बकरी द ेवाला वाहण े अशा क ृती या लोका ंकडून घडत असतात . यातून आजारी
य ला स ंगी ाणास म ुकावे लागत े. दुसरे मह वाच े हणज े अ ानी समाजाम य े ी-
पु ष समानता नसत े. यात प ु षांचा वाढीकड े अिधक ल िदल े जाते. ीला किन थान
िदले जात े. यामुळे मुल ची वाढ यो य तह ने होत नाही . याचा प रणाम जो पादना या
काळात ीच े आरो यमान खालाव यात होतो .
अ ानी लोका ंत व छत े या जािणवा ंचा अभाव असतो . यांचे वैयि क आिण साव जिनक
व छत ेकडे दुल होत े. अ व छता हे संसग ज य रोगा ं या फ ैलावाच े मुख मा यम असत े. munotes.in
Page 53
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
53 जे अ न खा यासाठी वापरल े जाते ते यवि थत व छ क ेले जात नाही याम ुळे आरो यावर
अितशय िवप रत प रणाम होतो .
४.२.४ आरो य आिण राजक य िवकास :
राजक य िवकास आिण आरो यिवषयक दजा य ांचा िज हा याचा स ंबंध अस तो. बह तेक
िवकसनशील द ेशात ज ेथे व र आिण म यमवग य व पत ं ी राजक य स ा थािपत
झाली आह े, तेथे यांचे आरो यमान फार चा ंगले असत े आिण साव जिनक आरो याचा या ंना
अिधक लाभ उठिवता य ेतो. ाउलट या द ेशात गरीबवग बह स ं य आह े तेथे यां या
आरो या चा दजा सामा य असतो आिण या ंना साव जिनक आरो य स ेवातून केवळ प रघीय
आरो य स ेवा िमळते. या द ेशात लोकशाही प ती जनसम ूहा या पात ळीपय त गेलेली आह े.
आिण ज ेथे सामा य लोक वत : या िहतासाठी योजना आख ून या ंची अ ंमलबजावणी
कर यात ि याशील भाग घ ेतात. तेथे प रि थती ख ूपच व ेगळी असत े. तेथे एकूण लोका ंचे
सव सामा य आरो य स ुधारल ेले असत े आिण िनरिनरा या सामािजक सम ूहां या आरो य
दजा तील िवषमता कमी होऊ लागत े. अशा कार े राजक य प तीचा आरो य प तीवर मोठा
भाव पडतो ह े याव न िस होत े.
याच माण े आरो य प तीचा राजक य प तीवर भाव पडतो . उदा. ाथिमक आरो य
िनगम समाज पात ळीवर स ंघिटत करता य ेते आिण लोका ंना वत : या ा ंचा अ यास
कर यास उ ु करता य ेते. तसेच ा ा ंवर सुसा य उपाय शोध ून काढ ून ते काय वािहत
आणता य ेतात. यामुळे लोकांची स ंघटना करता य ेते आिण वत : या लढाया अ य
े ातही लढता य ेतात. यो य तह ने संघिटत क ेलेली आरो य िनगाप ती अन ेक ि या ंना
चालना द ेते आिण िव क ि त लोकशाही आिण सामािजक यव था या ंना बलशाली करता
येते.
४.२.५ आरो य आिण क ुटुंब िनयोजन :
आधुिनक आरो य स ेवां या उपल धत ेमुळे मृ यूचे माण फार घटल े आहे. परंतु छोटे कुटुंब
हे जीवनमागा चे माण मान ून याचा वीकार कर याची ि या दीघ काळ घेत अस यान े ती
आ मसात कर यात समाजाला व ेळ लागतो . उदा. गे या ६९ वषा त भारतातील म ृ यूचे
माण ४७ पासून ७.३ पय त खाली घसरल े तर ज माच े माण ४८ पासून फ २१.३
पय तच खाली आह े. लोकस ं येम ये ितवष १.४ ट के वाढ होत े. लोकस ं या वाढीम ुळे
सव कश िवकासात अडथ ळे येतात. लोकस ं या वाढीम ुळे आरो याची सम या अिधक ती
होते. हे माण कमी करावयाच े असेल तर लोकस ं या िन यं णावर ल क ि त करण े गरजेचे
आहे. लोकस ं या िनय ं णाच े अिलकड े होत असल ेले य न लोका ंनी अंिगकारल े आहेत.
यामुळे आरो या या सोयी जा तीत जा त नाग रका ंना िमळ याची सोय झाली आह े. munotes.in
Page 54
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
54
https://www.lokmat.com
वरील माण े ामीण आरो य स ंक पना प करता य ेईल.
आपली गती तपासा :
१) आरो य स ंक पना प क न ामीण आरो यावर भाव टाकणार े घटक िलहा .
४.३ िज हा - तालुका आिण गाव पात ळीवरील आरो य स ंघटन
भारत द ेशात आरो य स ंघटना ंचा पाया भोर सिमती या िशफारशीन ुसार घातला ग ेला.
पिह या प ंचवािष क योजन ेत आरो य स ंघटना ंचे धोरण द ेशाने वीकारल े आह े. ामीण
भागापय त आरो य स ेवेचे जाळे पसरव याचा शासन पात ळीवर य न क ेला जात आह े.
िज हा पात ळीवर दोन िवभागात आरो य स ंघटन स ंघिटत क ेले जाते.
अ) आरो य िश ण िश ण
ब) वै क य सोय च े संघटन
अ) आरो य िश ण िश ण :
आरो य िश ण िश णाची जबाबदारी िज हा पात ळीवर आरो य अिधकारी पार पाडतात .
यांना सहा य कर याक रता अित र आरो य अिधकारी (Additional DHO ) आरो य
अिधकारी िनय ु केले जातात . िशवाय रा य शासना या वतीन े य रोग िनम ु लन आिण
एड्स ित बंधक उपचारा ंसाठी िज हा यरोग अिधकारी (DTO) िनयु कर यात आल े
आहेत. िशवाय िश णाक रता िज हा पात ळीवर वत ं आरो य िश ण िश ण स ंघटन
िनमा ण कर यात आल े आहे. िज हा पात ळीवरील आरो य य ं णेची रचना प ुढील माण े
आहे. munotes.in
Page 55
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
55
वरील माण े िज हा पातळीवर आरो य य ं णा काय रत आह े. महारा रा या या आरो य
यं णेचा सं या मक ्या िवचार करता ३५० ामीण णालय े, १७६४ ाथिमक आरो य
क े, ९७२५ उपक ा माफ त ामीण भागात आरो याची य ं णा काय रत आह े.
शासनाची आरो य य ं णा गावा पय त पोहचव याचा य न कर यात आला आह े. यासाठी
ाथिमक आरो य क े आिण याखालोखाल उप क सु कर यात आली आह ेत. संपूण
िज हा पात ळीवर वै क य सोयी या उपल ध ेक रता गाव ताल ुका आिण िज ्ा हा अशी
ि तरीय रचना कर यात आली आह े.
४.३ अ) िज हा णालय :
येक िज ाम य े एक िज हा णाल य िनमा ण कर यात आल े आहे. १० कॉटसाठी एक
वै क य अिधकारी , ५ कॉटसाठी एक प रचा रका व इतर टाफ अशा व पाच े िज हा
णालयाच े संघटन असत े. िज हा णालयाच े मुख श यिचिक सक असतात . िज हा
णालयात सव कार या व ै क य सोय ची उपल धता हावी अशी अप े ा असत े.
मह वा या आजाराच े त व ै क य अिधकारी उपल ध हाव ेत असा सव साधारण िनयम
आहे. िज ा या म यवत िठकाणी ह े णालय असत े.
िज हा णालयात बा ण िवभाग , आंतर ण िवभाग काय रत असतात . जवळपास सव
आजारावरील उपचाराची सोय िज हा णालयात क ेलेली असत े. याचबरोबर
श ि याही क े या जातात . िज ा या म यवत िठकाणी ही णालय े असतात .
४.३ ब) उपिज हा णालय :
साधारणपण े १०० व ५० कॉटची उपिज हा णालय े असतात . या णा लयांम ये
आंतर ण व बा ण िवभाग काय रत असतात . वै क य अिधकारी आिण
प रचा रका ं या िनय ु चे िनयम िज हा णा या माण ेच आह ेत. हणज े दहा कॉ टसाठी
एक व ै क य अिधकारी आिण ५ कॉटसाठी एक प रचा रका . munotes.in
Page 56
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
56 या णालयात बा ण िवभाग , आंतररचना िवभाग , माता-बाल स ंगोपन िवभाग , ता का ळ
उपचार क , योगशा ळा, सूितगृह, श ि या ग ृह, शविव छ ेदन िवभाग , वाहन स ुिवधा
( णवािहका ), नवजात अभ क का ळजी कोपरा , -िकरण , यायव ै क य करण े,
ने तपासणी , कुटुंब क याण श ि या , लसीकरण व क ुटुंब क याण स ुिवधाबाबत
समुपदेशन, रा ीय आरो य काय मांतग त आरो य स ुिवधा, मोठ्या श ि या , एकाि मक
समुपदेशन उपचार क , र प ेढी, िफजीओथ ेरपी, अितद ता िवभाग , मनोिवक ृती िवभाग ,
ने श ि या िवभाग काय रत असतात .
५० कॉट या उपिज हा णालयात िफजीओथ ेरपी, अितद ता िवभाग , आहार िवभाग ,
मनोिवक ृती िवभाग , ने श ि या िवभाग वग ळता इतर िवभाग काय रत असतात .
४.३ क) ामीण णालय (Rural Hospital - RH) :
सव साधारणपण े ४ ते ५ ाथिमक आरो य क ामाग े एक ामीण णालय स ु कर या त
आले आह े. या णाल या या कॉ टची मया दा ३० ते ५० पय त असत े. ामीण
णालयाम य े बा ण व आ ंतर ण िवभाग काय रत असतात , माता-बाल स ंगोपन
िवभाग , ता का ळ उपचार क , योगशा ळा, सुितगृह, श ि याग ृह, शविव छ ेदन िवभाग ,
वाहन स ुिवधा, नवजात अभ क का ळजी कोपरा , -िकरण, याय व ै क य करण े, ने
तपासणी , कुटुंबक याण श ि या , लसीकरण व क ुटुंब क याण स ुिवधाबाबत सम ुपदेशन व
िनरोध वाटप , रा ीय आरो य काय मांतग त आरो य स ुिवधा, छोट्या मोठ ्या श ि या ,
र पुरवठा इ यादी िवभाग काय रत असतात .
४.३ उ) ाथिमक आरो य क (PHC) :
महारा रा यात ामीण आरो या या र णा या ीन े िनयोजन करताना ाथिमक
आरो य क हा िनकष ाम ु यान े वीकार यात आला . ामीण भागात आरो या या सोयी
यो य प तीन े पोहोचा यात ही यामागची शासनाची भ ूिमका होती . यानुसार महारा
रा यात लोकस ं या हा िनकष िनि त क न
अ) आिदवासी व ड गरा ळ भाग
ब) सपाट द ेश
असे दोन िवभाग िनि त कर यात आल े. आिदवासी ड गरा ळ भागात २०,०००
लोकस ं येसाठी एक ाथिमक आरो य क आिण सपाट द ेशात ३०,०००
लोकस ं येसाठी एक ाथिमक आरो य क हा िनकष िनि त कर यात आला व यान ुसार
रा यात आरो य स ेवेचे जाळे िवण याचा य न कर यात आला .
ाथिमक आरो य क ात दोन व ै क य अिधकारी , प रचा रका , प रचर आिण इतर कम चारी
वग उपल ध असतो . या कम चारीवगा ने ाथिमक आरो य क ातील िनवासातच वा त यास
राहाव े असा िनयम आह े. आरो या या ाथिमक स ुिवधा नाग रका ंना उपल ध करा यात
यासाठी या आरो य क ाची िनिम ती कर यात आली आह े. याचबरोबर य , िहवताप
िनमु लन, कु रोग िनम ू लन, माताबाल स ंगोपन, शु िप याच े पाणी , साव जिनक आरो य , munotes.in
Page 57
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
57 कुटुंब िनयोजन आिण क याण अशा व पाच े आरो य र णाच े िवशेष काय म ाथिमक
आरो य क ामाफ त राबवल े जातात .
४.३ इ) उपक (Sub Centre ) :
येक आरो य क ा या क ेतील आिदवासी ड गरा ळ भागातील गावात ३०००
लोकस ं येक रता व सपाट द ेशात ५००० लोकसं येक रता एक उप क सु कर यात
आले आह े. उपक पात ळीवर आरो य स ेिवका (MPW -F) आिण आरो य स ेवक
(MPW -F) असे दोन कम चारी काय रत असतात . आठवड ्यातून िकमान एक िदवस
ाथिमक आरो य क ा या अिधकाया ची िफरती भ ेट या उप क ास हावी असा िनयम आह े.
यानुसार काय वाही होत े.
ाधा या माण े माताबाल स ंगोपन, प रसरातील साव जिनक आिण व ैयि क आरो य स ंर ण
आिण स ंवध न ही उप क ाची मह वाची जबाबदारी असत े. लहान बालका ंना िनयोिजत व ेळी
लसीकरण करण े, अंगणवाडी स ेिवकेला सहकाय (उदा. लहान बालका ंची वजन े, संसग ज य
आजाराची माहीती गो ळा करणे व थमोपचार ), ामीण गरोदर मिहला ंची स ूती, शु
िप या या पा या या वापरास ंबंधी नाग रका ंचे बोधन , आरो य काय माच े ितब ंधा मक ,
उपचारा मक व आरो य स ंवध नाचे उप म ामीण का ळात भावीपण े राबिव याच े काय
उपक ाला कराव े लागत े. संसग ज य रोगा ंची साथ आ यास नाग रका ंना सहकाय अशा
व पाच े उप म उप क ाला पार पाडाव े लागतात . आरो य प रचर आिण प रचा रका या
दोघांनीही आप या काय े ातील गावात वा त य कराव े असा शासनाचा िनयम आह े.
यािशवाय आिदवासी भागात िफरती आरो य पथक े िनमा ण कर यात आली आह ेत.
आिदवासी द ुग म भागात व ै क य अिधकारी या ंनी वा त य कराव ेत याक रता या ंना िवश ेष
भ ा द े याची यव था रा य शासनान े केली आह े. अशा कार े महारा रा यात आरो य
यं णेचे जाळे िवण यात आ ले आहे.
आपली गती तपासा :
१) िज हा त े गाव पात ळीवरील आरो य य ं णेची रचना सिव तर िवशद करा .
४.४ ामीण भागा या आरो यिवषयक सम या
ामीण भागा या आरो य स मीकरणासाठी शासन सात यान े य न करत आह े. परंतु
तरीही अ ाप ामीण आरो याच े यो य कार े माग लागल ेले नाहीत . आरो य स म
राहायच े अस ेल तर आरो य काय माच े ितब ंधा मक (Preventive ), उपचारा मक
(Curative ) आिण आरो य वाढ (Promotive ) हे ि कोन ामीण भागात अ ाप पया पणे
वीकारल े गेले नाहीत . यामुळे ामीण भागातील आरो या चा अ ाप प ूण त: माग
लागल ेला नाही . ामीण भागातील आरो याचा सम या प ुढील माण े सांगता य ेतील -
४.४.१ व छ व श ु िप याचा पा याचा अभाव :
आजही ामीण भागात ४७ ते ५० ट के नाग रका ंनाच श ु िप याचा पा याचा प ुरवठा
होतो. ५० ट के लोका ंना शु िप याचा पा याचा प ुरवठा होत नाही . शहरात ८० ट के munotes.in
Page 58
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
58 नाग रका ंना शु पा याचा प ुरवठा होतो . शहर आिण ामीण भागाचा िवचार करता स ंपूण
देशाम य े ५५ ट के कुटुंबाना श ु पा याचा प ुरवठा होतो . देशात ४५ ट के कुटुंबाना श ु
पा याचा प ुरवठा होत नाही . उ हा यात टँकरने पा याचा प ुरवठा करावा लागतो . शु
िप याचा पा या या अभावाम ुळे ामीण भागातील जनत ेला स ंसग ज य आजारा ंना सामोर े
जावे लागत े.
४.४.२ व छत ेचा अभाव :
शौचालया या अन ुपल धत ेमुळेच ामीण भागातील रोगराईला चालना िम ळते. िवशेषत:
ामीण भागातील मिह ला वगा ला या सम य ेला सामोर े जावे लागत े. ामीण भागातील ज ंगल
कमी झा याम ुळे आडोसाही कमी झाला आह े. यामुळे ि या ंना एकतर सका ळी उजेडापूव
अथवा स ं याका ळी शौचास जाव े लागत े. उघड्यावर ातिव धी उरक याम ुळे प रसरात घाण
पसरत ेच परंतु आजाराला ह े आपणह न िद लेले हे आमं ण असत े.
४.४.३ कुपोषणाची सम या :
अ न ही मानवाची म ूलभूत आव यक गो आह े. ती शरीराची बा ंधणी करत े. जग यासाठी
आिण काम कर यासाठी जोम िनमा ण करत े. आरो यासाठी आिण जीवनासाठी शरीराची
रचना िनय ंि त करत े. हणून अ न हा आरो याचा पाया आह े.
भारतात सकस आहारा या आढावा घ ेता य ात उपासमारीन े घडल ेले मृ यु थोड ेच
असतात . परंतु वाईट आहाराम ुळे होणाया िवकृती आिण म ृ यु यांचे माण आप या द ेशात
िव मयकारक रीतीन े मोठे आ ह े. यांचा आिथ क आिण मानवी म ू यां या ीन े होणारा
प रणाम याहीप े ा मो ठा आह े.
दा र ्यामुळे अपुरे अ न खाव े लागत े. यामुळे माणसा ंमधील रोगा ं या स ंसगा ची श यता
वाढते. मानवा या शरीरातील ितकारश कमी होत े. िनकृ आहाराम ुळे संसगा चे माण
वाढते. िवकृती आिण सा ंसिग क रोगापास ून घड ून येणा या मृ यूंपैक बया च उदाहरणा ंचा
उगम हा िनक ृ आहारात असतो . य, कॉलरा, गोवर ही या ंची उदाहरण े आहेत.
िवशेषत: या सम य ेला ामीण भागातील ि या ंना थम सामोर े जाव े लागत े. यामुळे
मिहला ं या आरो यावर याचा अ य ंत िवप रत प रणाम होतो . गरोदर मात ेला यो य आहार
िमळाला नाही तर ज मणा रे मूल िवक ृती घेऊन ज मत े. अभ क मृ यु माण याम ुळे वाढू
शकते. िनकृ आहाराम ुळे शरीराची नीट वाढ न झा यान े िवशेषत: ामीण भागातील
मानवा या जीवनावर याचा अ य ंत वाईट प रणाम होतो .
सकस आहारा या अभावाम ुळे उदा. 'अ' जीवनस वा या अभावाम ुळे रातांधळेपणा,
लोहा या कमतरत ेमुळे र य , आयोिडन या कमतरत ेमुळे गलगंड अशा व पाच े आजार
उ वतात . मानवाची वाढ ख ुंटते बु ी या वाढीवरही याचा िवप रत प रणाम होतो .
अ ना या अन ुपल धत ेमुळे जसे आजार होतात तस ेच अ न जा त खा याम ुळेही
शरीरातील अनाव यक चरबी वाढत े.
munotes.in
Page 59
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
59 ४.४.४ सामािजक ढी पर ंपरा :
समाजा या सा ं कृितक पर ंपरा आिण जग या या म ू य क पना ंचा भाव आरो यावर
पडतो . ामीण भागात सा रत ेचे माण कमी आह े. यामुळे अ ानी आिण अ ंध ा ळू
लोकांचे माण ख ूप आह े. अंध ा ळू मंडळी आजार होण े हणज े दैवी अवक ृपा आह े असे
समजतात . कोणताही आजार हो यास रोगज ंतू कारणीभ ूत असतात याची या ंना जाणीव
नसते. कोणताही आजार झा यास द ेवाला नवस बोलण े, देवाला गा हाण े घालण े, नारळ,
क बडी , बकरी द ेवाला वाहण े अशा क ृती या लोका ंकडून घडतात . आजारी य ला स ंगी
ाणास म ुकावे लागत े.
अ ानी समाजाम य े ी-पु ष समानता नसत े. यात प ु षां या वाढीकड े अिधक ल िदल े
जाते. ीला किन थान िदल े जात े. यामुळे मुलीची शारी रक वाढ यो य कार े होत
नाही. याचा प रणाम जो पादना या का ळात ीच े आरो यमान खालाव यात होतो .
अ ानी लोका ंचे व छत ेकडे दुल होत े. अ व छता स ंसग ज य रोगा या फ ैलावाच े मूळ
कारण ठरत े.
४.४.५ आरो या या सोयी प ुरवठ्याचे शासनाच े धोरण :
शासनाची आरो य य ं णा ामीण भागात प ुरेशी स म नाही . ामीण भागात त व ै क य
अिधकारी यायला तयार नसतात . िशवाय प ुरेशी औषध े आिण इतर आव यक सोयी ामीण
भागातील आरो य यव थ ेला उपल ध होत नाहीत . यामुळे ामीण भागातील आरो य
यं णा स म नाही . दुसरी मह वाची बाब हणज े औषधा ं या खर ेदीचा अिधकार थािनक
आरो य य ं णेला नाही . आिणबाणी या स ंगी औषधा ंचा त ुटवडा भास यास ामीण
भागातील आरो य य ं णेला शासना या आरो य य ं णे या औषध खर ेदीवर अवल ंबून राहाव े
लागत े.
ब याच णालया ंम ये व छत ेचा अभाव आढ ळतो. यामुळे नाग रक या स ेवेचा लाभ
घे यासाठी उ स ुक नसतात .
४.४.६ यसनाधीनता :
यसनाधीनत ेमुळे िविवध व पा या भयंकर आजारा ंना ामीण भागातील नाग रका ंना
सामोर े जावे लागत े. ामीण भागात दा आिण त ंबाखू ही दोन यसन े ामु यान े आढळून
येतात. दा म ुळे शारी रक द ु प रणाम होतोच पण आिथ क ओढाताण च ंड मोठ ्या माणात
होते. यामुळे कुटुंबाची वाताहात होत े. कुटुंबातील य ना प ुरेसा आहार िम ळत नाही .
आहारा या अभावी शरीरावर िवप रत प रणाम होतो .
४.४.७ साव जिनक आरो याबाबतची उदािसनता :
ामीण भागातील नागरीक आिण शहरी भागात झोपडप ीत राहाणारा नाग रक साव जिनक
च छत ेकडे जाणीवप ूव क दुल करतो . उदा. मुलांना घर या आसपा स शौचास बसिवण े,
घरातील कचया ची सोय यो य िव ह ेवाट न लावण े. घरातील सा ंडपा या या प ुनवा परा या munotes.in
Page 60
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
60 िनयोजनाचा अभाव याम ुळे डासांना आम ं ण या सम या ंचा प रणाम आरो य िबघड यात
होते.
अशा कार े ामीण आरो या या वरील सम या आह ेत. या सम या कमी कर यासाठी प ुढील
उपाय स ुचवता य ेतील.
४.५ ामीण आरो य सम या िनवार यासाठी उपाय
४.५.१ सकस आहार िम ळ यासाठी प ुरेसा रोजगार :
ामीण भागात काम कर यास इ छ ूक असणाया य ेक य ला सकस आहार
िमळ यासाठी प ुरेसा रोजगार िम ळायला हवा . रोजगार प ुरेसा िम ळाला तरच य ला
अ नाची का ळजी घेता येणे श य आह े. पुरेशा रोजगाराम ुळे य चा आरो याकड े बघ याचा
कल सकारा मक राहातो . आजार झा यास खाजगी अथवा साव जिनक आरो य स ेवांचा
लाभ ही य घ ेऊ शकत े. िशवाय रोजगाराम ुळे य च े राहाणीमान वाढ ू शकत े मुलांना
िश णाकड े वळव याचा य न या य क शकतात .
४.५.२ ामीण भागात शौचालयाचा चार आिण सार :
ामीण आरो य स ंवध नात शौचालया ंची भूिमका मह वाची आह े. शौचालय य ेक कुटुंबाकड े
हवे. गावागावात शौचालयाच े बांधकाम झा यास आिण गावकया नी शौचालयाचा वापर स ु
के यास अस ं य आजारा ंना आ ळा घालता य ेणे श य आह े.
क सरकारन े हागणदारी म ु गाव ही स ंक पना िनम ल ाम िवकास स ंक पन े या
मा यमात ून संपूण देशभर राबिव याचा य न क ेला आह े. आजही हा य न स ु आह े.
शौचालया या आव यकत ेिवषयी चार शासनान े सु केला आह े. जल वराज क पाला
जोडून सरकारन े ही योजना गावागावात पोहोचव याच े धोरण ठ ेवले आहे. शासन याक रता
लाभा या ना अन ुदानही उपल ध क न द ेते. िशवाय ब ँकामाफ त कज सु ा उपल ध क न
दे याची शासनाची योजना आह े.
ामीण भागातील नाग रका ंनी ही योजना मनान े वीकारायला हवी. संकोच सोड ून
शौचालयाचा वापर कर याचा य न हायला हवा . यामुळे बह सं य आजारा ंना आ ळा
घालता य ेणे श य आह े. लहान म ुलांनाही शौचाला शौचालयातच बसवायला हव े. अभ कांची
िव ा शौचालयातच जायला हवी .
४.५.३ सांडपाणी आिण घनकचरा यव थापन होण े गरज ेचे :
ामीण भागात तयार होणार े सांडपाणी आिण घनकचरा या ंचे यो य यव थापन हायला
हवे. सांडपा या या प ुनवा पराक रता िकचन गाड न सार या स ंक पन ेचा य क ृतीतून
वीकार हायला हवा . घनकचरा यव थापना या बाबत ामीण भागात तयार होणा या
घनकचया पासून कंपो ट ख त, गांडूळ खत तयार करता य ेईल. िशवाय बायोग ॅसचीही
िनिम ती करता य ेणे श य आह े. असे के यास ामीण भागात अ व छता िनमा ण होणार
नाही. शेतीला स ीय खत िम ळेल. िशवाय रोगराईला आ ळाही घालता य ेईल. munotes.in
Page 61
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
61 ४.५.४ शु िप या या पा याक रता उपाय :
ामीण नाग रका ंना श ु िप याच े पाणी िम ळा यास या ंचे आरो य िबघडणार नाही .
शासनान े या बाबीच े गांभीय ल ात घ ेऊन २००३ पासून 'सुरि त जल अिभयान ' हा
उप म हाती घ ेतला होता . या योजन े या मा यमात ून ामीण भागातील नाग रका ंना
िप या या पा याची श ु ीकरण ि या समज ून दे याचा य न क ेलाय िशवाय ामीण
भागात म ेिड लोरएम या ावणाच े वाटप स ु ा क ेले. या काय मा या मा यमात ून
नाग रका ंचे उ म बोधन स ु ा झाल े.
या उप मात सात य राख याक रता थािनक पात ळीवर य न होण े गरज ेचे आह े.
नाग रका ंना पाणी श ु क न िप याची सवय लावायला हवी . पाणी उक ळून गाळून िपण े,
पाणी ता ं या या भा ंड्यात ठ ेवून िप यास वापर करण े, िविहरी या पा यात ऊ थ ् पावडर
सात यान े टाकण े. भांड्यातील पाणी िप यास वापर करताना त े नळ बसवून अथवा
वगरा याने काढावयास लावण े, अशा व पा या सवयी नाग र कांस लावा यला ह यात .
याक रता नाग रका ंचे सतत बोधन हायला हव े. िशवाय शा ळांमधून मुलांना ही माहीती
यायला हवी . शाळेतील म ुले पुढे मोठी झा यावर या ं याकड ून आरो य र णाची क ृती
उ म घड ेल.
४.५.५ माता बाल स ंगोपन काय मावर िवश ेष भर :
माता बालस ंगोपन काय म स ंपूण ामीण भागात त ळागाळात पोहोचायला हवा . मातांचे
आरो य नीट रािह यास ज मणारी िपढी स ु ढ ज म ेल. अंगणवाडी ही स ंक पना याक रता
िवकिसत कर यात आली आह े. मुलां या ज मान ंतर या आरो याची यवि थत का ळजी
घेणे गरज ेचे आहे. लसीकरण व ेळीच हायला हव े. द. कोकणात लसीकरण आिण माता
बालस ंगोपन काय माला ितसाद उ म िम ळतो. यामुळे तेथील माता आिण बालका ंचे
आरो य उ म अस याच े जाणवत े. िवशेषत: िसंधुदुग िज ात माताबाल स ंगोपन
काय माची अ ंमलबजावणी उ म अस याच े जाणवत े.
४.५.६ कुटुंब क याण काय माचा पया सार व चार :
कुटुंब क याण काय म ामीण भागात ग ुणा मक पात ळीवर यश वी हायला हवा .
लोकस ं या िनयिमत झा यान े नाग रका ंना आरो या या सोयी पया पणे उपल ध होऊ
शकतील िशवाय गरोदर माता , अभ के य ांचीही नीट का ळजी घ ेतली जाईल . शासनाची
आरो य य ं णा आिण समाज याबाबतीत सजग हायला हवा .
४.५.७ पुरेसा िनवारा :
मानवाला अ नपा याबरोबर प ुरेसा िनवारा िम ळायला हवा . यामुळे याचे जीवन आन ंदी
होईल. हवा ख ेळती राहाणार े, पुरेसा उज ेड असणार े घर य ेकाला िम ळायला हव े. घरा या
आत तयार होणारा ध ूर यो य कार े बाहेर जा याची यव था हवी . यामुळे गृिहण ना
धुरापास ून होणा या आजारापास ून बचाव करता य ेईल. घरात ध ूर होऊ नय े हणून िनध ु र
चूल चा वापर करण े अिधक फाय ाच े होऊ शक ेल. munotes.in
Page 62
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
62 अशा कार े ामीण भागातील आरो य स ंवध नाक रता वरील माण े उपाय स ुचवता य ेतील.
िशवाय ामीण भा गातील नाग रका ंना शौचाव न आ यान ंतर साबणान े अथवा राख ेने हात
व छ ध ुणे, जेवणापूव हात साबणान े व छ ध ुणे, नखे वाढू न देणे, रोज आ ंघोळ करणे,
कपडे व छ ध ुऊन वापरण े ही स ु ा आरो य िनग ेची मह वाची कत ये आहेत.
४.६ सारांश
मानवी साधन स ंप ी िवकासात आरो य हा मह वाचा घटक आह े. मानवाच े आरो य नीट
असेल तरच या याकड ून उ पादक व पाच े काय उ म घडत े. याची काय मता
अबािधत राहत े.
मानवाच े आरो य हणज े शारी रक वाढ यवि थत होण े होय. कोण याही समाजाच े आरो य ,
या समाजा या म ु य क पना , त व ान िवषयक सा ं कृितक पर ंपरा आिण या ंचे
सामािजक आिथ क आिण राजक य स ंघटन या गो वर अवल ंबून असत े. या य ेक गो ीचा
आरो यावर गाढ भाव पडत असत े.
ामीण आरो य र णाक रता रा य त े खेडेगावापय त वत ं यं णा िनमा ण क न आरो य
स मीकरणा चा काय म राबिवला जात आह े. याक रता अ ) आरो य िश ण िश ण
ब) वै क य सोय च े संघटन अशा व पाची य ं णा िनमा ण कर यात आली आह े. यास
िज हा णालय , उपिज हा णालय , ामीण णालय , ाथिमक आरो य क व उप क
अशा व पाची ही य ं णा आह े. िवशेष संसग ज य आजारा ं यावर उपचारासाठी वत ं
यं णा िनमा ण कर यात आली आह े.
ामीण भागात आरो य स मीकरणाची जा ळे िवणतानाही आरो याचा अस ं य सम या
आहेत. ामीण भागात व छ व श ु िप या या पा याचा अभाव आह े, व छत ेचा अभाव ,
कुपोषणाची सम या , सामािजक ढी पर ंपरा, आरो यसोयी प ुरवठ्याचे शासनाच े धोरण ,
यसनाधीनता , साव जिनक आरो याबाबतची उदासीनता इ यादी सम या आह ेत. या
सम या कमी कर यासाठी काही उपाय योजना ंचाही िवचार करावा लाग ेल. यात सकस
आहार िम ळ यासाठी प ुरेसा रोजगार , ामीण व शहरी भागात शौचालया ंचा चार आिण
सार सा ंडपाणी आिण घनकचरा यव थापन होण े गरजेचे आहे. शु िप या या पा या या
पुरवठ्याक रता उपाय कराव े लागतील , माताबाल स ंगोपन, कुटुंब क याण काय म, पुरेसा
िनवारा या उपाया ंबरोबर ामीण नाग रका ंना वैयि क आरो या या जा िणवा क न या या
लागतील . उदा. हात व छ क नच ज ेवण घ ेणे, लहान म ुलांचे आरो य , रोज आ ंघोळ करणे
इ यादी .
४.७ वा याय
१) आरो य स ंक पना प क न ामीण आरो यावर भाव टाकणार े घटक सिव तर
िवशद करा .
२) िज हा त े गाव पात ळीवरील आरो य य ं णेची माहीती िलहा .
३) ामीण आरो या या सम या िवशद करा आिण आरो य र णासाठी उपाय स ुचवा. munotes.in
Page 63
ामीण आरो य -
सम या आिण उपाय
63 ४) टीपा िलहा .
१) िज हा णालय
२) ामीण णालय
३) उपक व या या जबाबदा या
४) आरो य आिण सा ं कृितक पर ंपरा समाजा या म ू य क पना .
४.८ संदभ सूची
१) Health for all - An Analytical Sra tegy - Report of a Study group Set
up Joint by , the Indian Councial of Social Science Research and the
Indian Councial & Medical Research - Indian Institute of Education ,
Pune - 1981
२) B.N. Ghosh , Population Theories and Demographic Analysis ,
B.N. Ghosh , Meenakshi Prakashan , New Delhi - 1998
३) बां.गं. अिहरे, ा. कै. मु. ब दाड , लोकस ं या िश ण , नूतन काशन , पुणे - २००६
४) माहीती प ुि तका , पाणीप ुरवठा व व छता िवभाग , महारा शासन , कायम व पी -
२०१०
५) ज.श. आपट े, लोकस ं या - तुमचा आमचा , सवा चा चौ फेर पि लिश ंग हाऊस ,
सांगली.
६) महारा शासन आरो य िवभाग , - arogya .maharashtra .gov.in.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 64
64 ५
संरचना मक (पायाभ ूत) सुिवधांचा िवकास )- भाग-१
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ संक पना
५.३ वाहतूक आिण दळणवळण
५.४ ामीण िव ुतीकरण
५.५ सारांश
५.६ वा याय
५.७ संदभ सूची
५.० उि े
१. ामीण िवकासासाठी पायाभ ूत सोयी स ुिवधांची मािहती क न घेणे.
२. ामीण िवकासात वाहत ूक आिण दळणवळण सोय च े मह व अ यासण े व उपल धत ेची
माहीती घ ेणे.
३. ामीण िवकासासाठी िव ुत सुिवधे या यव थ ेची भूिमका अ यासण े.
४. पायाभ ूत सोयीस ुिवधांची उपल धता आिण वापर यामधील अडथ या ंची माहीती
घेऊन उपाययोजना स ुचिवण े.
५.१ ता वना
कोण याही द ेशाची आिथ क गती या द ेशातील श ेती, उ ोग , यापार आिण
दळणवळणा या साधना ंवर अवल ंबून असत े. शेती े ा या जलद िवकासाक रता पानी
पुरवठा, वीजप ुरवठा, र ते, रे वे आिण दळणवळणिनता ंत गरज ेचे असत े. औ ोिगक
े ा या िवकासासाठी मप ुरवठा यव थापन , वीज, बँक यव था , बाजारप ेठा स ुिवधा,
वाहतूक आिण दळणवळणा या स ुिवधा, यं साम ी , तं ान इ यादी बाब ची आव यकता
असत े. या सव सेवा स ुिवधांना पायाभ ूत स ुिवधा अस े हणतात . येक देशा या
िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधांची िनता ंत गरज असत े. या सुिवधा िजत या अिधक गतीन े munotes.in
Page 65
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
65 उपल ध होतात . ितत या अिधक गतीन े अथ यव थ ेचा िवकास होतो . या सुिवधा प ुरेशा
माणात उपल ध झा या नाहीत तर िवकासा या ि य ेत अडथळ े िनमा ण होतात .
आिथ क या मागासल े या द ेशाम य े पायाभ ूत िसिवधा ंचा िवकास झाल ेला नसतो . गरीबी
उ च त ं ानाचा अभाव , भांडवलाची सम या यासार या कारणाम ुळे पायाभ ूत सुिवधांचा
अपे ेइतका िवकास होत नाही . इं लड, अमे रका, ां स यासारखी रा े आिथ क या
मागास होती . आिथ क िवकासा या ार ंभी या काळात या रा ा ंनी पायाभ ूत सुिवधां या
िवकासावर भर िदला . इं लडम य े १८३० ते १८६० या काळात औ ोिगक ा ंती घड ून
आली . या दो ही े ात ा ंती घड ून यायला वाहत ूक आिण दळणवळण े ातील ा ंती
मह वाची होती .
कोळसा , खिनजत ेल यासार या ऊजा साधना ंचा िवकास िव ान - तं ान , बँक यवसाय ,
िवमा य वसाय आिद पायाभ ूत सुिवधांची गती झाली . या कारणान े इं लड द ेशाचा िवकास
जलद गतीन े झाला .
भारता या ामीण िवकासाबाबत स ु वाती या काळात पायाभ ूत िवकासाकड े काही
माणात द ुल झाल े. शेती े ाला िनयोजना या स ु वाती या काळात द ु यम थान
दे यात आल े. ामीण भागातील र त े, दळणवळण स ुिवधा, िव ीय स ेवा, िप याच े पानी या
सेवांवरील द ुल ांचा प रणाम ामीण िवकासा या ि य ेचे गती म ंदाव यात झाला . चौ या
पंचवािष क योजन ेत या बाब ची जाणीव रा यक या ना झाली आिण यान ंतर िनयोजना या
ि य ेत ामी ण भागातील पायाभ ूत सुिवधां या िवकासा या ीन े वाटचाल स ु झाली .
आज आपण अकरा या प ंचवािष क योजन े या काळाचा िवचार करता शासनान े ामीण
भागातील पायाभ ूत सुिवधां या िवकासाबाबत सकारा मक भ ूिमका घ ेतलेली िदसत े.
५.२ संक पना
पायाभ ूत सोयी -सुिवधा हणज े काय ?
या सोयी -सुिवधांमुळे ामीण अथवा शहरी मानवा या जीवन जग यासाठी आव यक
असणा या गरजा प ूण हो यास हातभार लागतो . मानवान े जीवन गितशील बनत े आिण
मानवा या सामािजक -आिथ क िवकासा या ि य ेत सकारा मक बदल होऊन मानव
िवकासाचा िनद शांक वाढत जाऊन मानवाच े जीवन स ूखी हो यासाठी सहा य होत े. अशा
सुिवधांना पायाभ ूत सुिवधा अस े हणता य ेईल.
पायाभ ूत सोयी -सुिवधांम ये ऊजा , र ते, दळणवळण , बँक यवसाय , उ ोगध ंदे, शु
िप याच े पानी, िनवारा , बाजार यव था इ . घटका ंचा समाव ेश होतो .
पायाभ ूत सोयी -सुिवधांचे मह व / फायदे :
१) आिथ क िवकास हो यास मदत होत े.
२) अपेि त व ेळेत कृषी यवसायाची गती होत े.
३) उ ोगध ं ाचा जलद िवकास होतो . munotes.in
Page 66
साधन स ंप ीच े यव थापन
66 ४) अथ यव थ ेचा समतोल िवकासासाठी मदत होत े.
५) उ पादन घटका ंची गतीशीलता वाढ यास चालना िमळत े.
६) देशाची सामािजक व सा ं कृितक गती हो यास चालना िमळत े.
७) बाजारप ेठां या िव तारास सहा य होत े.
८) दा र ्यात घट होऊन ग रबा ं या आय ुमा नात वाढ हो यास मदत होत े.
पायाभ ूत सोयी -सुिवधांचे व प :
५.३ वाहत ूक आिण दळणवळण
ामीण िवकासात वाहत ूक आिण दळणवळण या दो ही पायाभ ूत सोयी -सुिवधांचे मह व
आहे. एकंदर िवकासा या बाजूंवर या साधना ं या वाढ आिण िवकासाचा सकारा मक
प रणाम िदसतो . या दोन भागा ंचा आपण य ेथे वतं री या अ यास करणार आहोत .
अ) वाहत ूक :
अथ यव थ े या िविवध े ांची गती व त , जलद व काय म वाहत ूक यव थ ेवर
अवल ंबुन असतो . मानवी शरीरातील र वािह या ं माण ेच वाहत ूक व दळणवळणाची
यव था अथ यव थ े या ीन े मह वाची असत े. काय म वाहत ुक मुळे गावे, शहरे,
एकमेकांना जोडली जातात . िविवध द ूरचे देश जवळ यायला मदत होत े. बाजारप ेठांचा
िव तार हायला मदत होत े. र ते, रे वे, जलवाहत ूक, हवाईवाहत ूक यासार या साधना ंमुळे
उ ोगा ं या िवकासाला चालना िमळत े.
https://journalsofindia.com
क चा माल , प का माल व तर आव यक साधनसाम ु ी, इंधन आद ची न े-आण करण े
सोयीच े होते. वाहतूक यव थ ेमुळे शेती े ाला दज दार खात े, बी-िबयाण े, यं साम ी
यासार या बाबी उपल ध होतात . तसेच शेट-मालालास ु ा िव त ृत बाजारप ेठा उपल ध
होतात . शोध, संशोधन , नवीन िवचार जलदगतीन े इतर पसर यास सहा य होत े. यामुळे
देशा या आिथ क िवकासाची गती जलद हो यास मदत होत े.
वात ं यो र काळातील वाहत ूक यव थ ेचा िवकास :
वातं यो र काळात भारतान े वाहत ूक े ात िनि त व पात सकारा मक गती क ेली
आहे. १९५० -५१ लोहमागा ची ला ंबी ५३६०० िक. मी होती , ती १९९९ -२००० पय त munotes.in
Page 67
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
67 ६२,७६० िक. मी. पय त वाढली . यापैक िव ुतीकरण झाल े या मागा ची ला ंबी ३९०
िक.मी. व न १४८०० िक. मी. झाली. मालाची वाहतूक ९३ दशल टनाव न ४७८
दशल टनापय त वाढली .
याच काळात र या ंची ला ंबी ४ लाख िक . मी. व न २४.६६ लाख िक .मी. इतक वाढली .
मालाची वाहत ूक करणा या वाहना ंची सं या ८२००० व न २२.६० लाख इतक झाली .
याच काळात जलवाहत ुक ार े होणारी मालाची वाहत ूक ०.२ दशल टनाव न ७.४
दशल टनापय त वाढली . हवाईवाहत ुक बाबत वाशा ंची स ं या ५ लाखाव न ११२
लाख इतक झाली . याव न या े ाची व या या िवकासाची क पना य ेईल.
अ. १) र ते वाहत ूक :
ामीण भागा या िवकासात र त े वाहत ुक चे मह व अन यसाधारण आह े. ामीण भागा त
तयार होणारा श ेतमाल बाजारप ेठापय त जलद पोहोचव यासाठी र याचा चा ंगला उपयोग
होतो. िवशेषतः द ुग म ामीण भागात र ता हाच वाहत ुक चा भाची माग असतो .
देशात (र ते वाहत ुक या बाबतीत ) र ते वाहत ूक पाच भागाम य े िवभाग यात आली आह े.
१) रा ीय महामाग
२) रा य महामाग
३) मु य िज हा माग
४) इतर िज हा माग
५) खेडयातील र त े.
क आिण रा य शासना ंनी ख ेडयात र या ंची पुरेशी सोय हावी याकरीता वात ं यो र
काळात सात यान े य न स ु ठेवले आहेत. अलीकड े ामीण भागात र या ंची पया सोय
हो यासाठी धानम ं ी ाम सडक योजना (२५ िडसे. २००० ), भारत िनमा ण योजन स ु
के या, िशवाय िनकडी या िठकाणी आमदार , खासदार या ं या थािनक िवकास िनधीत ून
र ते बांध याची यव था कर यात य ेत आह े.
महारा रा याचा िवचार करता रा यात २,२१,३०२ िक.मी. लांबीचे र ते अि त वात
असून याप ैक इतर िज हामाग व ामीण माग हणज े ामीण र या ंची ला ंबी १,४२,७०५
िक.मी आह े ामीण र या ंची देखभाल कर याची जबाबदारी िज हा प रषद ेची अस ून
यासाठी ितवष ७५० कोटी पया ं या िनधीची आव यकता असत े.
महारा रा यात १९९६ म ये र ते िवकास महाम ंडळाची थापना क न बा ंधा - वापरा
आिण ह ता ंत रत करा (BUT) या त वान े महारा िवश ेषतः रा यमाग आिण रा ीय
महामागा चे बांधकाम कर यात य ेत आह े क योजना नाग रका ं या पस ंतीस य ेत आह े. ामीण
भागत र या ंचे जाळे िवण यासाठी क शासना या िविवध योजना ंचा उपयोग क ेला जात
आहे. महारा शासनान े सु वाती या काळात गाव त ेथे र ता आिण र ता ितथ े एस.टी हे
ीदवा य चिलत क ेले होते. यानुसार काय वाही स ु आह े. munotes.in
Page 68
साधन स ंप ीच े यव थापन
68 र ता वाहत ुक मुळे ामीण भागात िवकासाला चालना िमळ यास मदत होणार आह े.
हणूनच द ुग म ामीण भागा या िवकासात र या ंचे योगदान मह वाच े ठरणार आह े.
अ. २) रे वे वाहत ूक :
भारतीय र े वेने १५० वष पूण केली अस ून 'भोलू ह ी' (Bhlou the guard elephant ) हे
बोधिच ह वीकारल े आहे. भारतीय र े वे सातारा िवभागात िवभागली आह े. याम ये
१) उ र र े वे २) उ र-पूव रे वे ३) उ र- पूव ंटअर र े वे
४) पूव रे वे ५) दि ण -पूव रे वे ६) दि ण -म य र े वे
७) म य र े वे ८) पि म र े वे ९) उ र- पि म र े वे
१०) दि ण पि म र े वे ११) उ र-म य र े वे १२) दि ण म य र े वे
१३) पूव िकनारप ी र े वे १४) पि म िकनारप ी र े वे १५) पूव म य र े वे
१६) कोकण र े वे.
या सव च रे वे िवभागा ं या मा यमात ून ामीण भागातील श ेतमालाची वाहत ूक होत े.
रे वे या मा यमात ून मोठया माणात आिण व त वाहत ुक ला मदत होत े. कोकण र े वे
मागा वर सु कर यात आल ेली रे वे सेवा, या सेवेमुळे वाहत ुक या खचा त मोठया माणात
बचत झाल ेली आह े. अ या कार े रे वे वाहत ूक व त आिण िकफायतशीर आिण जलद
व पाची आह े.
अ. ३) जलवाहत ूक :
भारत द ेशाला ७५०० िक. मी. लांबीचा सम ु िकनारा लाभला आह े. िशवाय दहा मोठी
धरणे देशात जलवाहत ुक साठी उपल ध आह ेत. १२ मुख बंदरे असून १८१ म यम
व पाची ब ंदरे आहेत. या बंदरातून भारतातील ९० ट के आंतररा ीय यापार होतो .
सागरी वाहत ुक चा ाम ु यान े आंतररा ीय यापारासाठीच उपयोग होतो . सागरी वाहत ूक
व त आह े. ामीण भागातील परद ेशी िनया त होणारा श ेतमाल बह ता ंशी सागरी
वाहतुक या मा यमात ून परद ेशात पाठवला जातो .
भारतातील म ुख बंदराचे पोट ट ऑफ इ ंिडया ार े यव थापन क ेले जात े. याम य े
कोलकाता , हलिदया , कोचीन , हावाश ेवा, कांडला, मुंबई, वस वा , यु म गलोर, तुतीकोरीन ,
पारािकप आिण िवशाखाप णम या ंचा समाव ेश आह े. भारतातील हावाश ेवा JNPT , उरण ह े
सवा त मोठ े बंदर आह े.
देशात िवशाखाप णम , िवजयद ुग , सुरत, र नािगरी , पोरबंदर, पणजी , हावाश ेवा म गलोर,
मछलीप नम , कोची भावनगर , कांडला इ या दी म ुख न]बंदरांची िठकाण े अथवा शहर े
आहेत.
munotes.in
Page 69
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
69 अ. ४) िवमान वाहत ूक :
हवाई वाहत ुक चा उपयोग ाम ु यान े देशांतग त दूर या वासासाठी आिण परद ेशी
वासासाठी होती . हवाई वाहत ुक ार े नाशव ंत मालाची वाहत ूक होत े. िवशेषतः फ ुले,
भाजीपाला इ यादी . शेतमाल या यव थ े या मा यमात ून परद ेशात पाठवला जातो .
ब) दळणवळण (Electronic Media ) :
वाहतुक बरोबर ामीण िवकासात दळणवळण साधना ंचे मह व आह े. अलीकड े दळणवळण
इले ॉिनक साधना ंचा जा त वापर होऊ लागला आह े. रेडीओ, TV टेिलफोन , टेिल ाम ,
फॅ स, इंटरनेट ही इल ेि ॉिनक दळणवळ ण भारतात या साधना ंचे जाळ े पोहोचव याचा
य न होत आह े. ामीण भागा या िवकासासाठी या साधना ंचा िनि त व पात वापर होऊ
शकतो .
१) रेडीओ :
हे एकेकाळी स ंपूण ामीण भागातील द ुग म भागातील नाग रका ंचे दळणवळण मा यम होत े.
आज TV मुळे रेडीओची स ं या कमी झाली आहे. रेडीओवर ाम ु यान े हवामानाचा अ ंदाज
सांिगतला जातो . तसेच शेतीिवषयक बोधनाच े काय म सदर क ेले जातात . दुग म
भागातील श ेतक या ंना या काय मांचा चा ंगला लाभ होतो . कृिषवाणी काय माम य े शेतीची
लागवड कशी करावी , याची त ा ंमाफ त माहीती सा ंिगतली जात े. िशवाय इतरही सामािजक
िवषयाच े आिण मनोर ंजनही काय म सदर क ेले जातात .
२) टेिलि हजन / दूरिच वाणी :
टेिलि हजनवर श ेती िवषयक काय म य पाहता य ेते अस याम ुळे शेतक या ं या ानात
भर पडत े. शेतक या ंचे या मा यमात ून उ म बोधन करता य ेते. उदा. मुंबई दूरदश नचा
आमची माती आमची माणस ं हा सं याकाळी ६ वाजता ेिपत क ेला जाणारा काय म,
गेली िक य ेक वष शेतीिवषयक शा ीय ान , नवीन स ंशोधनाची मािहती श ेतकरी वगा ला
उ म कार े उपल ध क न द ेत आह े. ई टी हीचा सकाळी ६.३० वा. ेिपत क ेला
जाणारा अ नदाता काय म स ु ा याच माण े शेतीिवषयक बोधनासाठी उपय ु ठरला
आहे.
दूरदश न या मा यमात ून बोधन तर होत ेच पण मानवाच े िश ण हायलाही मदत होत आह े.
जािहराती या मा यमात ून बी-िबयाणी , खाते, जंतुनाशके, यांची माहीती हो यास मदत होत े.
३) इंटरनेट (दुरसंदेश वहन ) :
इंटरनेट ही इल े ॉिनक दळणवळण य ं णेतील भावी पायाभ ूत सुिवधा हण ून शेतक या ंना
आिण ामीण जनत ेला उपयोगी ठरत आह े. इंटरनेट या ारा ामीण िवकासाला चालना
िमळ यासाठी ख ूपच मदत होत आह े. munotes.in
Page 70
साधन स ंप ीच े यव थापन
70
https://computerhindinotes.com
इंटरनेट सेवेचा शेतकरी वगा ला आिण ामीण िवकासाला होणारा फायदा :
१) घरबस या बाजारभावाची माहीती िमळत े :
ामीण भागात क ृिष स ेवा क े शासनामाफ त सु कर यात आली आह ेत. या स ेवा
क ामाफ त श ेतक या ंना श ेती िवषयक िविवध मािहती आिण माला या िविवध
बाजारप ेठांमधील मािहती घ ेता येते. यामुळे यां यातील सौदाश वाढायला मदत होत े.
शेतमालाची लागवड , िबया या ंची, जंतुनाशका ंची माहीती या स ेवेमुळे उपल ध होत े. घरात
संगणक स ंच आिण इ ंटरनेट कने शन अस ेल तर घरबस या श ेतक या ंना श ेतीिवषयक
मािहतीचा लाभ घ ेता येतो िक ंवा जवळच असल े या क ृिष सेवा क ामाफ त ही मािहती
िमळवता य ेते.
२) रमोट स ेिसंग तं ाचा श ेती या िवकासासाठी वापर :
उप हा ार े इंटरनेट सेवे या मा यमात ून जिमनीची स ुिपकता मोज यासाठी , िविश
जिमनीत श ेतक यान े जे िपक घ े याचे िनि त क ेले आहे या जिमनीत सदर िनि त क ेलेले
पीक घे यासाठी आव यक ि थती आह े का ? याचा अ ंदाज या त ं ा ार े घे यात य ेतो. या
तं ा या वापरण े शेतीत कोणत े िपक घ ेणे श य आह े. याची अच ूक मािहती िमळ ू शकत े.
शेतक याच े नुकसान कमी करता य ेते.
३) SMS ारे शेतक या ंना माहीती प ुरिवण े :
SMS सेवे ारे मोबाइल फो न या मा यमात ून शेतकरी वगा ला हवामानाचा अ ंदाज, िविवध
िठकाण या बाजारप ेठांमधील श ेतमालाच े भाव कळवल े जातात . शेतक या ंना याचा चा ंगला
लाभ होतो . यामुळे शेतक या ंची सौदाश वाढत े.
४) जगातील िविवध िवकासा या क पा ंची माहीती जाण ून घेता येते.
इंटरनेट या मा य मातून जगातील िविवध िवकासा या क पा ंची / उप मा ंची माहीती
य चलतिच ा ार े संगणका या पड ावर पाहाता य ेते. इतर भागात , इतर द ेशात
िवकासा या क पा ंची उ ोगध ं ाची, शेती आिण श ेतीपूरक उ ोगा ंची ि थती काय आह े.
हे जाणून घेता येते. िवशेषतः िव कसनशील द ेशातील नाग रका ं या मानिसक प रवत नासाठी
/ बोधनासाठी या मािहतीचा ख ूपच चा ंगला उपयोग होऊ शकतो . munotes.in
Page 71
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
71 ५) शेती या कागदप ा ं या उपल धत ेसाठी उपयोग :
शेतक या या श ेती यवसाया या एक ंदर ि य ेत कागदप ा ंना मह वाच े थान आह े.
वेळोवेळी याला कागदप ा ंसाठी शासना या िविवध िवभागा ंना भेटी ा या लागतात . यात
यांचा वेळ आिण प ैसाही खच होतो.
शासनान े E-Governance ही शासक य प ती िवकिसत क ेली आह े. या प ती ार े
शेतक याला सायबर क ॅफे, दूर सेवा क इ यादी िठकाणी कधीही कागदप े िमळ याची
आिण आव यक असणार े दाखल े िमळ याची यव था शासनान े सु केली आह े. महारा
रा यात िस ंधुदुग िज ाची पायलट िज हा हण ून िनवड क ेली आह े.
६) इ-चौपाल प ती :
इ-चौपाल स ेवे या ार े िविवध िज ह े शासक य कामासाठी एक जोड यात आल े आहेत.
या मा यमात ून शेतकरी , ामीण नाग रक या ंची शासक य काम े तसेच शासनाला
आव यक असणारी सा ंि यक य माहीती स ंकिलत क न ती साठव ून ठेवणे इ यादी काम े या
मा यमात ून केली जातात .
या प ती ार े प रसरातील श ेतमालाच े भाव , दूध, अंडी आिण इतर श ेती प ूरक
यवसायातील उ पादनाच े भाव ामीण भागाती ल नाग रका ंना मािहती क न िदल े जातात .
माहीती त ं ानाच े जाळ े आज अगदी द ुग म भागापय त पोहोचव याचा शासनाचा य न
आहे. शासन द ेशातील सव ामप ंचायती ऑनलाईन कर याचा य न करत आह े, तसेच
पंचायत सिम या , िज हा प रषदा , ि हडीओ कॉ फरिस ंग यं णे ारे रा या या म ु यालया ंशी
जोड याचा य न करत आह े.
GPRS आिण GPS प तीम ुळे ामीण भागात होणारा रॉक ेल, रेशन द ुकानावरील
काळाबाजार रोखता य ेणे श य झाल े आहे. शासन य ं णा या प तीम ुळे अिधक पारदश क
हो यासाठी उपयोगी ठरणार आह े.
आपली गती तपासा
१) वाहतूक व दळणवळण स ुिवधेचे व प सिव तर िवशद करा .
५.४ ामीण िव ुतीकरण (RURAL ELECTRIFICATION )
िवकासा या ि य ेत िवज ेचे मह व अन यसाधारण आह े. आिथ क आिण सामािजक
िवकासासाठी ामीण िव ुतीकरण िह कालाची गरज आह े. स ि थतीचा िवचार करता
अ ाप सव खेड्यांना वीज ेची सोय झाल ेली नाही . महारा ासार या रा यात ामीण
भागात अठरा -अठरा तास लोड श ेड ग क ेले जात े. यामुळे शेतकरी वगा या श ेती
यवसायावर अ य ंत िवपरीत प रणाम झाला आह े. भारतान े अ ाप ४४ ट के ामीण
िव ुतीकरणाची सोय उपल ध झाली होती . जगाची त ुलना करता भारतान े िव ुतीकरणाच े
फ ३५.४४ ट के इतके उि प ूण आहे. munotes.in
Page 72
साधन स ंप ीच े यव थापन
72 वातं यो र काळात िवज ेची चोरी , वीजगळती मोठया माणात वाढ याम ुळे िवजेची टंचाई
मोठया माणत जाणवत आह े. ामीण भागात वीजिबल न भर याच े माण मोठ े आह े.
यामुळे वीज म ंडळाला मोठा तोटा सहन करावा लागत आह े. याचा प रणाम स ंपूण ामीण
भागाला भोगावा लागतो . राजक य इ छा श या अभावाम ुळे ामीण भागात वीजचोरी
मोठया माणात होत े, याचा प रणाम लोड श ेड गम य े झाला आह े.
शासन या ीन े गांभीया ने िवचार करत े आह े. पण याची क ृती गा ंभीया ने होत नाही .
याकरीता शासनान े सन २००३ साली पिह या ंदा ामीण िव ुतीकरण कायदा क ेला. यातून
रा ीय िव ुतीकरण धोरण जाहीर क ेले. यातून वीज े या िवतरणात थािनक पातळीवरील
सं थांचा सहभाग घ े याचे ठरले.
क सरकारन े ामीण िव ुतीकरणाची वत ं या या क न िव ुतीकरणाच े महस ुली भाग
हे िनि त केले. याकरीता थायी सिम या ंची रचना यान ुसार -
व ती, दिलतव ती आिण महस ुली गाव ह े े मानल े
यात साव जिनक िठकाणा ंचा िवकास - शाळा प ंचायत , आरो य क , िड प सरीज
(दवाखाना ), सामािजक िठकाण े इ यादी . िठकाणी मागणीन ुसार वीजप ुरवठा करण े
अ याव यक मान यात आल े.
ा फॉ म र िवतरण करताना आिण LT बाईन टाकताना य ेक गावात िकती
कने शन असतील याचा िवचार करावा . याक रता प ंचायत सिमती , िज हा प रषद
आिण िज हा शासनाच े सहकाय याव े असे ठरव यात आल े.
गावाच े िव ुतीकरण प ूण करताना कमीत कमी १० ट के कुटुंबा या घरात िव ुत
पोहचायला हवी क जी क ुटूंबे अ ाप िवज े या सोयीपास ून वंिचत आह ेत. यािशवाय
गावाच े पूण िव ुतीकरण झाल े आहे असे जाहीर क नय े.
या धोरणात ( ामीण िव ुतीकरण धोरण REPAARQA धोरण) Gol िनि त कर यात
आले. यानुसार काय वाही कर यात यावी , असे ठरव यात आल े. या य ेयाचे व प
पुढील माण े असेल.
Accessbility (सुसा य ) २०१२ पय त देशातील सव कुटुंबांपय त वीज ेची सोय
पोहोचवण े.
Availbility (उपल धता ) २०१२ पय त मागणी िततका प ुरवठा उि सा य करण े,
Relibility (खा ीशीर ) िवजेचा २४ तास पुरवठा क ेला जाईल . लो श ेड ग असणार
नाही.
Quality (गुणव ा १०० ट के गुणव ेने पुरवठा करण े.
Affordobility (नाग रका ंची कुवत) नाग रका ं या क ुवतीनुसार िवज ेता दर ठरवण े
अशा कार े २०१२ पय त Rural Electrification Programme अंतग त १०० ट के
कुटुंबांना िव ुत पुरवठा कर याच े शासनाच े धोरण आह े. munotes.in
Page 73
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
73 संयु रा स ंघटने या िमल ेिनअम ड े हलपम ट गोलन ुसार क सरकार आिण िनयोजन
आयोगान े देशा या ामीण िव ुतीकरणाच े पुढील दहा वषा चे एकाि मक धोरण िनि त
क न टाकाऊ आिण िव सनीय िव ुत सेवे या उ पादनात प ुढील बाब चा समाव ेश केला
आहे.
१) शेती आिण िमक .
२) आरो य आिण िश णा या िवतरणात स ुधारणा .
३) दळणवळण े ात व ेश (रेिडओ, टेिलफोन , टी ही)
४) सूया तानंतर या काशात स ुधारणा , ामीण भागातील रा ीचा अ ंधार द ूर करण े.
५) िगर या , मोटस आिण प ंप वापरा या िवज ेत बचत कर यासाठी नाग रका ंचे बोधन
करणे.
६) बाहेरील िवज े या धोरणाची काट ेकोर अ ंमलबजावणी कर याच े धोरण क सरकारन े
ठरवल े आह े. पंचवािष क योजना ंम ये ाधा य मान े ामीण िव ुतीकरणावर भर
दे याचे शासनाच े धोरण आह े.
५.४.१ ामीण िव ुतीकरणाची गरज :
िवकासा या ि य ेचा िवचार करताना ामीण मानवाला गितशील कर यासाठी ामीण
भागा या पायाभ ूत िवकासा या घटका ंम ये इतर घटका ंबरोबर वीज ेची गरज मह वाची आह े.
ही गरज प ुढील माण े मांडता य ेईल
१) घरगुती वापर :
ामीण भागात नाग रका ंना उज ेडासाठी , तसेच घरातील इतर उपकरण े चालव यासाठी
िवजेची गरज असत े. उदा. रेिडओ, पंखा, टी ही, िम सर , इ ी, ज, अपवादा मक
प रि थतीत पानी तापव याचा िगझर , मोबाइल चािज ग, दु ध यवसाय करणार े कुटुंब
असेल तर द ात ून लोणी काढ यासाठी इल े ीकवर चालणारी रवी इ यादी .
२) ामो ोगांना अथवा ामीण उ ोगा ंना गती द े यासाठी :
ामीण भागात िविवध व पाच े ामो ोग आिण पार ंपा रक उ ोग ह तो ोग अि त वात
आहेत. यांची गती वाढिव यासाठी िव ुतीकरणाची गरज आह े.
उदा. ामीण भागात क ुंभारकाम करताना क ुंभारा या मडक कर या या चाकाला िव ुत
मोटार बसवली तर या या यवसायाची गती आिण उ पादन वाढ जलद होव ू शकत े.
को ्या या चर याला आिण मागाला िवज ेची उपल धता झा यास या या यवसायाची
गती वाढ ू शकत े. या या आिथ क िवकासाला चालना िमळत े. अशा कार े ामीण भागात
जे-जे छोट े-छोटे उ ोग स ु करायच े आह ेत या ंची वाढ आिण स ुधारणा कर यासाठी
िवजेची गरज आह े.
munotes.in
Page 74
साधन स ंप ीच े यव थापन
74 ३) शेतीला पाणीप ुरवठा कर यासाठी :
अलीकड े शेतीचा पाणीप ुरवठा जा तीत जा त िवज ेवर अवल ंबून आह े. िडझेलचे भाव
शेतक या ंना परवडणारा माग हणज े िवजेवर चालणारा प ंप होय . नदीवर , िविहरीवर पंप
बसवून यामाफ त जलद पाणी उपसण े श य होत े. काही िठकाणी बोअरव ेलवरही प ंप
बसवल े जातात . िवजेवरील प ंपा या द ेखभालीचा खच पया याने कमी य ेतो. शेतक या ंना
परवडणारा हा माग आहे. वीजे या प ंपामुळे दूरव न पाणी आणण ेही सोप े जाते.
४) िवजेचा इतर कारणा ंसाठी वापर :
इतर कारणा ंम ये िपठाची िगरण , भात सड याची िगरण , आळीवरील सालफड े
काढ यासाठी य ं े, भात वारव याचा प ंखा, फल ि या उ ोगातील िविवध उपकरण े,
घरघंटी इ यादी .
तसेच ामीण भागात असणा या ाथिमक आरो य क ातील िविवध कार या लसी
शीतकरण कर यासाठी लाग णा या िडपि जसाठी िवज ेची गरज असत े. ीट लाईट ,
ामीण भागातील नळप ुरवठा योजना या कामा ंसाठी िवज ेची गरज जाणवत े.
अशा कार े िवजेची वरील कारणा ंसाठी गरज असत े.
५.४.२ ामीण िव ुतीकरणातील अडथळ े :
शासनान े ामीण िव ुतीकरणातील िविवध योजना ं या मा यमात ून य न कर याच े धोरण
अवल ंबले आह े. ामीण िव ुतीकरण हाव े, ामीण भागातील जनत ेला वीज िमळवावी ,
ामीण भाग काशमय हावा श ेती पंपांना वीज िमळवावी , असा शासनाचा य न आह े. पण
या य ना ंना यश िमळ ेलच याची खा ी द ेता येत नाही . कारण याम य े असं य अड थळे
आहेत.
१) दुग म ामीण भाग :
ामीण भाग द ुग म अस याम ुळे, ड गराळ भागात िवज ेचे पोल टाकण े अश य होत े. वीज
जोडणीतही अस ं य अडथळ े येतात. नाग रका ंचे पुरेसे सहकाय िमळत नाही . िवजेचे पोल
टाकल े, तर याव न नाग रक घरग ुती कन े शन जोड ून घेतील याची शा ती देता येत
नाही. दुग म भागात िवज ेचे सािह यही न ेणे अश य होत े. वाहतूक यव थ ेत अडथळ े येतात.
२) वीजगळती मोठी सम या :
ामीण भागात टाक यात आल े या िवज े या तारा , पोल ग ंजून गेले आहेत. यामध ून मोठया
माणात वीज गळती होत आह े. पया याने जेवढया माणात िवज ेची गरज आह े तेवढया
माणात वीज िनिम ती क ाकड ून पाठवल ेली वीज स ंबंिधत गावात पोहचत नाही . यामुळे
िवजेचा तुटवडा जाणवतो .
munotes.in
Page 75
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
75 ३) वीजचोरी आिण िबल न भरणा या ंचे मोठे माण :
ामीण िव ुतीकरणामधील हा म ुख अडथळा आह े. दि ण कोकणचा भाग वगळता उव रत
महारा ा त वीज चोरीच े माण मोठ े आह े. वीजचोरी स ंबंिधतां या आशीवा दानेच सु
असत े. िवजेची चोरी घरग ुती कारणासाठी होत ेच पण पा याच े पंप, उ ोगध ंदे यातही मोठया
माणात िवज ेची चोरी होत े. ब याच िठकाणी िवजिबल े भरली जात नाहीत . वीज कन े शन
तोडायला ग े यास स ंबंिधतांकडून वीज कम चा या ंना मारहाण क ेली जात े. आपला जीव
धो यात जाऊ नय े हणून वीज कम चारी या गो कड े जाणीवप ूव क दुल करतात .
४) शासक य धोरण :
शासक य धोरणा या बाबतीत ग े या ६०-६२ वषा त िवज े या मागणी या माणात िवज े या
िनिम ती या वाढीला चालना िदली ग ेली नाही . यामुळे िदवस िदवस िवज ेची टंचाई िनमा ण
होत ग ेली.
देशात अस ं य लहान -मोठे जलिव ुत क प िनमा ण करता य ेतील अस े वेळोवेळी
नेमले या सिम या ंनी काळात या बाबीकड े गांभीया ने ल िदल े गेले नाही.
महारा रा यात ही ि थती ाधा यान े असल ेली िदसत े. महारा ात जी छोटी-मोठी धरण े
झाली, या धरणा ं या पा याचा उपयोग वीज िनिम तीसाठी करता आला असता . पण या
ीने यो य पावल े उचलली ग ेली नाहीत . यामुळे ामीण महारा ात मोठया माणात
िवजे या ट ंचाईला सामोर े जावे लागत े.
५) ामीण दा र य :
ामीण भागातील नाग रका ंसमोर जग याचा आह े. दा र य अ ाप कमी झाल ेले नाही.
ामीण भागातील नाग रक ज े उ प न िमळत े यात जग याला थम ाधा य द ेतात. ामीण
दा र य कमी कर याचा शासनाचा य न स ु आह े. पण याला यश य ेत नाही .
वीजिबलाचा दर िदवस िदवस उ पादन खचा त वाढ होत अस यान े वाढत आह े. ही वाढती
िबले भरण े गरीब जनत ेला परवडणार े नाही . यामुळे ामीण भागातील गरीब जनता अशा
सोय पास ून दूर राह याचा य न करत े. शासनाचा य न ामािणकपण े ामीण भागापय त
पोहोचत नाही . अिधकारी य ं णा भावी नाही . योजना ख ूप चांग या आह ेत. पण या
कागदावरच राहतात अशी ि थती आह े.
आपली गती तपासा
१) ामीण िव ुतीकरणाची गरज िवशद करा व अडथळ े िलहा .
५.४.३ क शासनामाफ त ामीण िव ुतीकरणासाठी स ु कर यात आल े या िविवध
योजना - क शासनामाफ त ामीण भागात िव ुतीकरण कर यासाठी िविवध व पा या
योजना राबव ून ामीण भागात िव ुतीकरणासाठी गती द े याचा य न क ेला जात आह े.
१) धानम ं ी ामोदय योजना (PMGY ):
ामीण भागात िकमान िवकासा या सोयी PMGY सु पोहोच यासाठी क सरकारन े
२००० -२००१ साली PMGY सु केली क सरकारन े ९० ट के कज आिण १० munotes.in
Page 76
साधन स ंप ीच े यव थापन
76 ट के अनुदान या त वावर रा या ंना आिथ क सहा य द े याचे धोरण ठरवल े होते. याम य े
ामीण आरो य , िश ण , िप याच े पानी आिण ामीण िव ुतीकरण इ यादी घटका ंचा
समाव ेश होतो . िनयोजन आयोगा या ा मीण िवकास म ं ालयामाफ त ही योजना स ंयोिजत
कर यात आली होती . दहा या योजन ेत . १६०० कोटीची तरत ूद कर यात आली होती .
या योजन ेत रा या ंना मुलभूत सोय या खचा त कमी -जा तपणा कर याची सवलत द े यात
आली होती . रा या ंना गम न िव ुतीकरणा या खचा या बाबत एक पाऊल प ुढे जा याची
संिध दे यात आली होती . ही योजना २००५ नंतर बंद कर यात आली .
२) कुटीर योती काय म (KJP):
देशातील दा र य र ेषेतील क ुटुंबांना ६० हो टेज या एका िद याची वीज जोडणी
दे यासाठी ही योजना स ु कर यात आली . KJP म ये अंतग त वाय र ंग कर यासाठी या
खचा ची उपल धता क न द े याची यव था कर यात आली . जवळपास ५.१ दशल
कुटुंबाना या योजन ेत सहभागी क न घे यात आल े. ही योजना एक लाख ख ेडी आिण एक
कोटी क ुटुंबे या Acclerated electrification योजन ेत समािव कर यात आली . म
२००४ नंतर राजीव गा ंधी ामीण िव ुतीकरण योजन ेत समािव कर यात आली .
३) िकमान गरजा काय म (MNP ) :
िकमान गरजा काय मात ामीण भागात ६५ ट के ामीण िव ुतीकरणाच े उि िनि त
कर यात आल े होते. क सरकारन े या योजन ेसाठी प ूण अनुदान िदल े होते. २००१ -०३ या
वषा त या योजन ेसाठी ११५ कोटी पय े उपल ध क न िदल े होते. या योजन ेत मोठया
मोठया च ुका रािह या . यामुळे ही योजना २००४ -०५ पासून बंद कर यात आली .
४) ामीण िव ुतीकरण गतीवाढ काय म :
दहा या प ंचवािष क योजन ेत २००२ पासून ही योजना स ु कर यात आली ामीण भगत
िव ुतीकरण कर यासाठी रा य सरकारा ंना या योजन ेअंतग त कजा त ४ ट के अनुदान
दे याची तरत ूद कर यात आली . या भागात वीजप ुरवठा नाही ती गाव े आिण या गावातील
कुटुंबासाठी ही योजना होती . दहा या प ंचवािष क योजन ेत या योजन ेक रता या क
सरकारन े . ५६० कोट ची याजासाठी या रकम ेक रता तरत ूद केली होती . रा यशासन
आिण रा यातील (REC ) Rural electrification Corporation , PPF (Power
Finance Corporation ) आिण NABARAD यां यासाठी ामीण पायाभ ूत सुिवधा
िवकास िनधी द े यात आला होता .
५) ामीण िव ुतपुरवठा त ं ान िमशन (Rural Electricity Supply
Technology mission (REST )
११ स ट बर २००२ रोजी REST ची थापना कर यात आली . २०१२ पय त देशातील
सव खेडी आिण या ख ेडयातील सव कुटूंबे िव ुतीकरण योजन ेअंतग त थािनक प ुनिन मा ण
ऊजा मागा चा उपयोग क न ामीण िव ुतीकरणाच े िवक ीकरण करण े. याक रता
कोळशावरील िवज ेचे सहकाय घेणे.
munotes.in
Page 77
संरचना मक (पायाभ ूत)
सुिवधांचा िवकास )- भाग १
77 ामीण िव ुतीकरण त ं ान िमशन या उ ेशात एकाि मक ीकोन आिण य ेय
वीकार यात आल े याम य े -
१) तांि क पया यांचे िनि तीकरण आिण िव तार
२) चालू कायद ेशीर आिण स ं था मक रचन ेचा आ ढावा घ ेऊन याम य े गरज भास यास
बदल करण े.
३) ामीण िव ुतीकरणासाठी आिथ क तरतूद करण े. िनधीची उपल धता आिण स ुलभ
वैकि पक ीकोन वीकारण े.
४) िविवध म ं ालय े, िविवध स ं था आिण स ंशोधन स ं था या ं याशी सम वय थािपत
क न रा ीय उि सा य कर या साठी य न करण े.
ामीण िव ुतीकरणासाठी एक लाख गाव े आिण एक कोटी क ुटूंबे हे उि ग ृहीत ध न
MNP आिण Kutri Joti योजना व ही योजना प ुढे RGGVY म ये समािव कर यात
आली .
आपली गती तपासा
१) क शासनामाफ त सु कर यात आल े या योजना ंची मािहती िलहा .
५.५ सारांश
ामीण िवकासासाठी पायाभ ूत सोयीस ुिवधांचे मह व अन य साधारण आह े. पायाभ ूत
सोयीस ुिवधा प ुरेशा माणात िवकिसत झा यास ामीण िवकासाला यो य िदशा द ेता येते.
ामीण िवकासात वाहत ूक व दळणवळण सोयीस ुिवधांचे मह व अन यसाधारणआह े.
वाहतूक, जल वाहत ूक व िवमान वाहत ुक चा समाव ेश असतो . ामीण भागातील उ पािदत
शेतमालाची वाहत ूक या चारही मा यमात ून होत असत े. ामु यान े रे वे वाहत ुक चा फायदा
ामीण भागात जा त माणात होतो . महारा रा यात २,२१,३०३ िक. मी ला ंबीचे र ते
तयार कर यात आल े आहेत. यापैक ामीण र या ंची ला ंबी १,४२,७०५ िक. मी इतक
आहे रे वे या मा यमात ूनही श ेतमालाची वाहत ूक होत े. जलवाहत ुक या उपयोग ाम ु यान े
परदेशी यापारासाठी होतो . िवमान वाहत ुक या मा यमात ून नािशव ंत शेतमालाची वाहत ूक
होते.
दळणवळण स ुिवधां या सारा या मा यमा तून ामीण भागा या िवकासाला चालना द ेता
येते. अलीकड े दळणवळणा या बाबतीत इल े ॉिनक साधना ंचा वापर मोठया माणात
वाढला आह े. दूर वनी , इंटरनेट सुिवधा ामीण भागापय त पोहचव यात आ या आह ेत.
ामीण िव ुतीकरणा या मा यमात ून ामीण नाग रका ंना या ं या शेती, उ ोगा या ऊज ची
गरज मोठया माणात प ूण होते. शासनाचा ामीण िव ुतीकरणासाठी िविवध व पा या
योजना स ु क न ामीण भागापय त िवज ेची सोय पोहोचव याचा य न आह े.
अशा कार े ामीण भागातील पायाभ ूत सोयी स ुिवधांची उपल धता व ामीण नाग र कांना
होणा या फाय ाच े व प आह े. munotes.in
Page 78
साधन स ंप ीच े यव थापन
78 ५.६ वा याय
१) ामीण पायाभ ूत सोयीस ुिवधांची स ंक पना प करा व वाहत ूक आिण दळणवळण
सोय ची मािहती िलहा .
२) ामीण िव ुतीकरणाच े व प प करा शासनामाफ त ामीण िव ुतीकरणासाठी
कर यात य ेणा या य ना ंची मािहती ा.
३) क शासनामाफ त ामीण िव ुतीकरणासाठी स ु केले या योजना ंची माहीती िलहा .
४) टीपा िलहा .
१) र ते वाहत ूक
२) इ. चौपाल प ती
३) ामीण िव ुतीकरणातील अडथळ े
४) क शासनामाफ त सु कर यात आल े या ामीण िव ुतीकरण योजना .
५.७ संदभ सूची
१) Rural electr ification in India , an overview By - Rajkiran Bilolikar &
Rajiv Deshmukh , MBA (Power ) Management , National Power
Training Institute , Faridabad .
२) बी. के. शहा, लेख - भारतातील ऊजा गरज भागिव यासाठी यो य उज चा सहभाग -
योजना मािसक २००९ .
३) डॉ. अजय माथ ुर, लेख - ऊजा हेच जीवन , ितचे जतन करा , योजना मािसक , एि ल ,
२००९ .
४) एस. ही िश ंदे, ा. ए.डी. जाधव , लेख भारतातील पायाभ ूत सुिवधा - स ि थती ,
योजना मािसक , एि ल , २००९ .
५) पंिडत नलावड े, लेख पायाभ ूत स ुिवधां या प रणामकारक अ ंमलबजावणीतील
महारा शासनाची भ ूिमका, योजना मािसक , एि ल , २००९ काशन िवभाग ,
मािहती आिण सारण म ं ालय भारत सरकार .
६) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक १५/१२/२००६
७) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक १६/१२/२००६
८) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक ०९/१०/२००६
९) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २०/०२/२००६
१०) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २५/०३/२००६
११) दैिनक अ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २०/०३/२००६
munotes.in
Page 79
79 ६
संरचना मक सुिवधांचा िवकास (पायाभ ूत) - भाग-२
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ पाणी पुरवठा संक पना
६.३ पाणी प ुरवठा ोत
६.४ शु द िप या या पा याचा प ुरवठा
६.५ पाणी प ुरवठा सम या व उपाय
६.६ सारांश
६.७ वा याय
६.८ संदभ सूची
६.० उि े
१. ामीण िवकासासाठी पाणी पुरवठ्याबाबत पायाभ ूत सोयी स ुिवधांची माहीती क न
घेणे.
२. शु द िप या या पा याच े ामीण मानवा या आरो यास ंदभा तील मह व अ यासण े व
उपाया ंची तपासणी करण े.
३. पायाभ ूत सोयीस ुिवधांची उपल धता आिण वापर यामधील अडथ ळयांची माहीती
घेऊन उपाययोजना स ुचिवण े.
६.१ तावना
पाणीप ुरवठ्याचा इितहास मानवाइतकाच ज ुना आह े. पृ वीवरील पा याचा साठा स ु.
१.३९ x १०९ िकमी. इतका असला , तरी मानवाला श ु पाणी हण ून उपयोगी पड ेल अस े
यापैक १% सु ा नाही . यामुळे पृ वीवरील लोकव ती ही जेथे िप यासाठी भरप ूर
माणात न ैसिग क री या पाणी उपल ध होईल अशा िठकाणी हणज े झरे, तळी, न ा इ .
िठकाणा ंजवळ होत ग ेली. िविहरी खण ून पाणी िमळवण े ही पूवा पार चालत आल ेली सव मा य
प त होय . मा पाणीप ुरवठ्याची यव था ग े या सहा -सात हजार वषा पासूनच क ेली गेली.
ईिज म य े नाईल नदीवर सहा हजार वषा पूव धरण बा ंधून पाणीप ुरवठा क े याचा प ुरावा munotes.in
Page 80
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
80 उपल ध आह े. बॅिबलोिनयात ४,००० वषा पूव , ब लुिच तानात ३,५०० वषा पूव ,
पिश याम य े ३,००० वषा पूव , ीसम य े २,५०० वषा पूव व रोमना ंनी पण २,५००
वषा पूव कालव े अथवा जलस ेतूमधून [जलवािहनी ] पाणीप ुरवठा क े याचे सव ात आह े. रोम
येथील पाणीप ुरवठा यव थ ेचे अधी क स े टस ज ू यस ा ँिटनस या ं या म ूळ
ह तिलिखतात . (इ. स. ९७) रोमन जलस ेतूचा उ ल ेख सापडतो . आि का व म य
आिशयातील द ेशांतही इसवी साना या सु वतीस पाणीप ुरवठ्यािवषयी िवचार क ेला गेला
होता. पा याचा साठा करण े, ते उकळण े वा गाळण े अशा व पा या पा या या
शु ीकरणा या ाथिमक ि याही या काळी माहीत हो या .
कोण याही द ेशाची आिथ क गती या द ेशातील शेती, उ ोग , यापार आिण
दळणवळणा या साधना ंवर अवल ंबून असत े. शेती े ा या जलद िवकासाक रता पाणी
पुरवठा, वीजप ुरवठा, र ते, रे वे आिण द ळणवळण िनता ंत गरज ेचे असत े. औ ोिगक
े ा या िवकासासाठी मप ुरवठा यव थापन , वीज, बँक यव था , बाजारप ेठा स ुिवधा,
वाहतूक आिण द ळणवळणा या स ुिवधा, यं साम ी , तं ान इ यादी बाब ची आव यकता
असत े. या सव सेवा स ुिवधांना पायाभ ूत स ुिवधा अस े हणतात . येक देशा या
िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधांची िनता ंत गरज असत े. या सुिवधा िजत या अिधक गतीन े
उपल ध होतात . ितत या अिधक गतीन े अथ यव थ ेचा िवकास होतो . या सुिवधा प ुरेशा
माणात उपल ध झा या नाहीत तर िवकासा या ि य ेत अडथ ळे िनमा ण होतात .
आिथ क ्या मागासल े या देशाम ये पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास झाल ेला नसतो . गरीबी
उ च त ं ानाचा अभाव , भांडवलाची सम या यासार या कारणाम ुळे पायाभ ूत सुिवधांचा
अपे ेइतका िवकास होत नाही . इं लड, अमे रका, ां स यासारखी रा े आिथ क ्या
मागास होती . आिथ क िवकासा या ार ंभी या का ळात या रा ा ंनी पायाभ ूत सुिवधां या
६.२ पाणी प ुरवठा संक पना
“घरगूती कामासाठी , बागकाम व शेती, बा पश , जलिव ुत् िनिम ती, िविवध कारच े
उ ोगध ंदे, आगिनवारण , मूलमू व औ ोिगक टाकाऊ य े वाह न न ेणे इ. अनेक
कामांसाठी पाणी उपल ध होणे हणज े. पाणी प ुरवठा होय."
पाणी प ुरवठा सोयी -सुिवधांचे मह व :
१) शेती व आिथ क िवकास हो या स मदत होत े
२) अपेि त व ेळेत कृषी यवसायाची गती .
३) उ ोगध ं ाचा जलद िवकास होतो .
४) अथ यव थ े या समतोल िवकासासाठी मदत होत े.
५) उ पादन घटका ंची गित शीलता वाढ यास चालना िम ळते.
munotes.in
Page 81
संरचना मक स ुिवधांचा
िवकास (पायाभ ूत)- भाग-२
81 ६.३ पाणी प ुरवठा ोत
पा याच े तीन म ु य ोत आह ेत:
पावसाच े पाणी - पावसाच े पाणी झाडा ंना आिण िपका ंना पाणी द े यासाठी पा याचा म ुबलक
ोत आह े.
भूजल - याम य े िविहरी आिण झर े यांसार या जलक ुंभांचा समाव ेश होतो . भूजल, जे िविहरी
खोदून िमळवल े जात े, ते जिमनी या प ृ भागा या खाली िछ ा ंम ये आिण खडकात
असल े या मोक या जाग ेत असल ेले पाणी आहे.
भूपृ ावरील पाणी - यात सम ु , महासागर , जलाशय , न ा, नाले, तलाव , तलाव आिण
टा या या ंसार या िविवध जल ोता ंचा समाव ेश होतो . पृ भागावरील पाणी हणज े
जिमनीवर िक ंवा वाह , नदी, तलाव , जलाशय िक ंवा महासागरात गोळा होणार े पाणी.
पृ भागावरील पाणी सतत पज यवृ ी ार े भरल े जाते आिण बा पीभवन आिण भ ूगभा तील
पा या या प ुरवठ्यात वाह न जात े.
https://www.youtube.com
पा या या उपल धत ेनुसार लोक िविवध थािनक ोता ंचा वापर पाणी िमळव यासाठी
करतात . िवहीर , तलाव , नदी यांसार या थािनक ोता ंचा वापर पा यासाठी क ेला जातो .
पूव या काळाम य े पाणी साठव या या अन ेक प ती वापर या जा त.
६.४ शु द पा याचा प ुरवठा (SAFE DRINKING SUPPLY )
जल अथवा पाणी हा मानवी आिण सजीवस ृ ी या जीवनाचा मह वाचा भाग आह े.
जीवस ृ ीला अ न-पा याची गरज मह वाची आह े. िवशेषतः अ ना िशवाय मानव आिण
सजीवस ृ ी तग ध शकेल. परंतु पा या िशवाय एक िदवसही सजीवस ृ ी तग ध शकणार
नाही.
पाणी या घटकाचा मानवा या एक ंदर िवकासावर मह वाचा प रणाम होतो . आिण या या
शारी रक वाढीवरही प रणाम होतो . आिण या या शारी रक वाढीवर फरक िदस ून येतो.
पाणी शु द िम ळाले तर मानवाच े आरो यमान चा ंगले राहत े. पाणी अ शु द िम ळाले तर
मानवाला अस ं य आजारा ंना सामोर े जावे लागत े. याक रता मानवाला शु द िप या या
पा याचा प ुरवठा होण े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 82
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
82 मानवाला पाणी िप यासाठी , आंघोळीसाठी, घरगुती कामाक रता , व छत ेक रता , तो
शेतकरी अस ेल तर या या जनावरा ंक रता , शेतीसाठी , कारखानदार अस ेल तर
कारखा यासाठी असा अस ं य कारणासाठी मानवाला पा याची गरज भासत े.
६.४.१ शु द िप याच े पाणीप ुरवठा स ंक पना :
नागरीका ंना या ं या िविवध गरजा भागव या साठी शु द पा याची उपल धता होण े हणज े
शु द पा याचा प ुरवठा होय . हे पाणी व छ आिण प ूण तः रोगज ंतू िवरिहत अस ेल.
अ) पाणी प ुरवठ्याचे ोत :
िप या या पा यासाठी साधारणपण े िवहीर , कूपनिलका आिण धरणा ं या पा याचा प ुरवठा
नळ योजन े ारे होतो . तलावा ं या पा याचा उपयोग न ळ योजना ं या माफ त होतो . जेथे
पा याची िनयिमत ट ंचाई अस ेल तेथे टँकर ार ेही पा याचा प ुरवठा क ेला जातो . िविहरी
आिण क ूपनिलका ंमधील पाणी अिधक शु द असत े. कूपनिलका ं या पा यात ग ंधकासारख े
घटक असतील तर याचा मानवा या आरो यावर प रणाम होतो .
ब) ामीण भागातील िप या या पा याची सम या व याचा मानवा या जीवनावरील
प रणाम :
आप या देशात ३७.७ दशल नाग रक पा यापास ून होणा या आजारान े त असतात .
ितवष १५ दशल म ुले डाय रयान े मृ युमुखी पडतात . मानवाच े ७३ दशल कामाच े
िदवस पा यापास ून होणा या आजारा ंमुळे वाया जातात .यामुळे ितवष ६०० दशल
डॉलरचे नुकसान होत े.
भारतीय रा यघटन ेने ४७ वे कलम रा यातील य ेक नाग रकाला शु िप याच े पाणी द ेणे
आिण साव जिनक स ुधारणा करण े ही रा याची जबाबदारी आह े असे हटल े. पण ह े उि
अ ाप सा य होऊ शकले नाही . २००१ साली क सरकारन े ६८.२ ट के कुटुंबांना
िप या या शु द पा याचा प ुरवठा कर याच े उि िनि त क ेले होते. याम य े जा तीत
जा त क ुटुंबे ही ामीण भागातील असतील अस े धोरण होत े.
जागितक त ुलनेचा िवचार करता जगा या एक ूण लोकस ं ये या १६ ट के लोकस ं या
भारताची आह े. पण पा या या प ुरवठ्या या बाबतीत ती २४ ट के इतक च आह े. ामीण
भागातील नाग रका ंना शु द आिण व छ िप या या पा याचा प ुरवठा प ुरेसा होत नाही .
क सरकारन े याक रता 'जल वरा य ' सारखी एक उ म योजना ग े या दहा वषा पूव
जागित क बँके या सहकाया ने संयोिजत क ेली होती . या योजन ेला लाग ूनच स ंपूण व छता
योजना (िनम ल ामिवकास योजना ) सु केली. यानंतर स ंपूण ामीण भागात स ुरि त
जलअिभयान स ु केले (Water Quality Programme ) पण अ ाप आपण अ शु द
पा याम ुळे होणाया आजारात ून मु िम ळवली नाही . असे का? याचा गा ंभीया ने िवचार
शासना माण े समाजान ेही करण े िततक ेच गरज ेच आह े.
munotes.in
Page 83
संरचना मक स ुिवधांचा
िवकास (पायाभ ूत)- भाग-२
83 ६.४.२ शु द िप या या पा या या प ुरवठ्यासाटी उपाययोजना :
शु द िप या या पा या या प ुरवठ्यासाठी प ुढील उपाय योजना ंचा िवचार करावा -
१) पाणी वापरास ंबधी सात याने बोधन करण े :
नाग रका ंचे पा या या वापरास ंबधी सात यान े बोधन कराव े. शु द िप या या पा याक रता
कर यात य ेणा या उपायास ंबधी नाग रका ंना माहीती िदली जावी . येक ामसभ ेत
यािवषयी अधा तास ाम था ंचे बोधन कराव े. नाग रका ं या बोधनाचा का य म
अंगणवाडी ाथिमक शाळा, मा यिमक शाळा अशा तरावर असावा .वाडी – व तीवर
बोधनाच े काय म हाव ेत. वयंसेवी सं थांचा या उप मासाठी सि य सहभाग घ े यात
यावा. युवा मंडळे, मिहला म ंडळे, बचत गट , सां कृितक, डा म ंडळाचाही सहभाग
याक रता घ ेता येईल.
नाग रका ं या बोधनासाठी सारमा यमा ंची भ ूिमका िततक च मह वाची आह े. रेिडओ,
टी ही, िच पट , वत मानप े, िनयतकािलक े यां या मा यमात ून शासनान े बोधन कर याचा
य न करावा . नाग रका ंम ये जाणीव जाग ृती झा यास भिव यात याचा प रणाम िनि त
पान े िदेसेल.
शासनान े (Water Quality ) सुरि त जल अिभयाना या मा यमात ून ही बाब सा य
कर याचा य न क ेला आह े. हा काय म िकमान काही वष सु राहायला हवा .
२) ामीण भागात पाणी अडवा पाणी िजरवा योजना राबवण े :
'पाणी अडवा , पाणी िजरवा ' योजन ेची अ ंमलबजावणी सामािज क पात ळीवर हायला हवी .
देशातील अस ं य गावा ंनी िप या या पा याची सम या सोडव यासाठी या योजनाचा
आधार घ ेतला आिण गाव े टंचाईमु कर याचा य न क ेला आह े. शु द िप या या
पा या या प ुरवठ्यासाठी म ुळातच गावात पा याची प ुरेशी उपल धता हवी ही बाब प ूण
कर या साठी गावक यां या सहकाया ने उपाययोजना करायला हवी .
शासनान े कृिष िवभागामाफ त पाणी अडवा , पाणी िजरवा उप म , राबव याचा य न स ु
ठेवला आह े. पाझर तलाव , शेतकरी , गावतळी, समपात ळीवरील चर , नालािब ड ग अ शा
व पा या उपाया ं या मा यमात ून जलस ंवध नाचा य न क ेला जात आह े. हा काय म
सामािजक हायला हवा .
३) ामीण भागात हातप ंपाची यव था करण े :
हातपंप िकंवा कुपनिलक ेचे पाणी अिधक शु द असत े कारण त े बंिद त असत े. ामीण
भागात या प रसरात शु द पा या या प ुरवठ्याची उपल धता कमी आह े िकंवा शु द
पा या या प ुरवठ्याचे ोत कमी आह ेत अशा प रसरात ही उपाययोजना भावी होऊ
शकते.
रायगड िज ातील पनव ेल ताल ु यातील काही आिदवासी गावाम य े या िविहरी हो या
या िविहर च े पाणी अ शु द होत े. या आिदवासी नाग रका ंना ओढ ्याचे पाणी याव े लागत munotes.in
Page 84
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
84 होते. उ हा यात ओहो ळ सुक यानंतर यात डबक े पाडून यात ून पाणी उपल ध क न
घेतले जायच े. येथील 'शांितवन' या स ं थेने य ेक गावात क ूपनिलका खोद ून ते पाणी
िसंटे स या टा याम य े साठव ून गावात न ळा ारे पाणी प ुरवठा कर याचा उप म राबवला .
यामुळे आिदवासी वाड ्यांची िप या या पा याची मोठी सोय झाली .
४) जॅकवेल या मा यमात ून नळपाणी प ुरवठा योजना राबवण े :
कोकणातील न ा आिण त ळी जानेवारी मिह यापास ून आटायला लागतात . या न ा ंमधून
आिण तलावात ून जॅकवेल खोद ून यामा यमात ून ामीण भागात न ळ पाणीप ुरवठा योजना
राबवण े श य आह े. शासनामाफ त अशा व पाचा उप म ामीण भागात सात यान े
राबव याचा य न क ेला जात आह े.
५) छपरावरील पा याची साठवण ुक (Roof Water Harvesting ) :
शहराम य े िबि ड ंग बांधताना ही बाब आता शासनान े अ याव यक केली आह े. छ परावरील
पाणी चौथया खाली िव िश आकाराची टाक बांधून यात साठवल े जाते. या साठवल े या
पा याचा वापर िप या यित र इतर कारणा ंसाठी करता य ेतो. यामुळे िप या या
पा यासाठी जाणवणारी कमतरता कमी करता य ेते.
ामीण भागातही या उपायाचा उपयोग होऊ शकेल. नवीन घर बा ंधताना याचा िवचार करता
येईल. िशवाय जी घर े स या अि त वात आह ेत. या घरा ं या छ परावरील पाणी गावा या
िविश िठकाणी टाक खोद ून एक करता य ेईल. याचा वापर िप या यित र इतर
कारणासाठी क न पा याची ट ंचाई कमी करता य ेईल.
६) छोटया पाटब ंधारे क पा ंचे बांधकाम , पाझर , तलाब खोदण े, शेततळी खोदण े :
छोटया पाटबंधा या या क पा ं या मा यमात ून िप या या पा याचा माग लावता
येईल, िशवाय पाझर तलावाचा उपयोग िविहर या पा याची पात ळी वाढ यासाठी होऊ
शकतो. अशा व पाच े योग ामीण भागात य श वी झाल े आह ेत. पाझर तलावा या
मा यमात ून िस ंधुदुग मधील कणकवली ताल ु यातील 'कोळोशी' या गावा या िप या या
पा याची ट ंचाई प ूण कमी कर यात य श िमळाले आहे. शेतक यांना याच कार े उपयोग होऊ
शकतो. शेतीला पाणी िम ळेलच पण याम ुळे जिमनीतील पा याचा पाझर वाढ ेल. िविहर च े
पाणी कायम ि थर राह यास याम ुळे मदत होईल ..
अशा कार े शु द िप या या पा या या प ुरवठ्यासाठी वरील उपाययोजना उपयोगी ठ
शकतील .
६.५ पाणी प ुरवठा सम या व उपाय .
पाणी प ुरवठा सम या :
िदवस िदवस शहरीकरण वाढत आह े. याम य े कारखान े आिण िविवध उ ोग िवकिसत होत
आहेत. यामुळे पा याच े मोठ्या माणावर दूषण होत आह े. पा याची बचत क ेली नाही तर
एकिदवस पाणी स ंपू शकत े. येकाला क ेवळ िप यासाठीच न ह े तर जग यासाठी munotes.in
Page 85
संरचना मक स ुिवधांचा
िवकास (पायाभ ूत)- भाग-२
85 आव यक असल ेले धा य िपकिव यासाठीही पा याची गरज आह े. पाणी प ुरवठ्याबाब त
खालील सम या जाणव तात.
१. पा याच े टंचाई : पृ वीवरील सजीव स ृ ी पा याम ुळेच अि त वात आह े. मानवी
जग याचा एक म ु य आधार आह े. हे पाणी िविवध मागा ने उपल ध होत े. मा पाणी
उपल ध असल ेले जल ोत कोरड े झाले क आप यालाला पाणीट ंचाई जाणवत े.
https://www.lokmat.com
२. पा याच े दूषण : पा याच े ाकृितक, रासायिनक आिण ज ैिवक ग ुणधम बदल यान े
मानव व जलीय सजीवा ंवर अपायकारक प रणाम करणारी जल दूषण ही ि या
आहे. नैसिग क पा यात एखादा बा पदाथ अथवा उ णता या ंची भर पड यास त े
पाणी दूिषत होत. याचा मानव , इतर ाणी आिण जलीय जीव या ंना अपाय होतो .
जल द ूषणाम ुळे सजीवा ं या आ रो यावर द ु प रणाम होतात
३. पाणी साठवण ुक तील दोष : कोण याही साधनसाम ीच े मू य जर कमी ठ ेवले त र
या साधनसाम ीचा वापर अित होणार याचबरोबर काय मताही राहणार नाही . याचे
हे नकारा मक प रणाम िदस ून येतात पाणी साठवण ुक तील दोष तस ेच याचा ब ेसुमार
व चुक या प तीन े पाणी वापर याला कारणीभ ूत आहे. सुरि त पाणीप ुरवठा’ हे
आपल े उि असल े पािहज े-
४. भूगभा तील जल ोत आट णे : भूगभा तील पा याचा उपसा िक ंवा अितवापर
भूगभा तील जल ोत आट याच े मु य कारण आह े. गे या अन ेक दशका ंपासून
जिमनीतील पा याचा उपसा मोठ ्या माणात होतो . शेती तस ेच इतर अन ेक
कारणा तव जिमनीतील पा याचा उपसा होतो .
५. पा या या दजा : स या जगात पा याची ग ुणव ा घसरव ून टाक यासाठी जण ू काय
पधा च लागली आह े क काय अस े वाटावयास लागल े आहे. ही घसरती ग ुणव ा सव च
े ात पसरल ेली िदसत े. समाजातील येक गट आपाप या परीन े ही ग ुणव ा
घसरिव यासाठी सतत य नशील असल ेला िदसतो . munotes.in
Page 86
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
86 ६. पाणी िनयोजन अभाव : पा याची कमतरता आिण स ुयो य िनयोजनाचा अभाव ,
जनतेची या बाबत अना था , शासिकय धोरणा ंमधील िवल ंब या सव बाब म ुळे नवनिवन
सम या िनमा ण झा यात . पया वरण आिण सा मािजक वा यावर अिन प रणाम
झालेत. िनसगा चा समतोल िबघडल ेला िदसतो .
पाणी प ुरवठा सम या वरील उपाय .
१. पावसा या पा याचा प ूण उपयोग : येक भागात पावासाच े माण व ेगवेगळे असत े.
१०० िममी पाऊस हणज े एक हजार चौ . फूट े फळावर जवळजवळ १० हजार
िलटर पावसा चे पाणी पडत े. पुणे शहरात सव साधारणपण े वषा ला ७५० िममी पाऊस
पडतो . आजपय त आपल े या न ैसिग क संप ीकड े पूण पणे दुल झाल े आहे. आप या
छतावर पडणा या या पा याचा आपली गरज भागव यासाठी आपण उपयोग क न
घेतलाच पािहज े.
२. भूजलाच े यव थापन : शहरात पा याचा जा त वापर , शहरीकरणाम ुळे पावसाच े पाणी
जिमनीत िझरप याच े माण ह े गे या काही वषा त ३५ ट या ंव न १० ट या ंपय त
खाली ग ेले आहे; तसेच बेसुमार व ृ तोडीम ुळेसु ा जिमनीत पाणी िझरप याच े माण
खूप कमी झाल े आह े. या सवा चा प रणाम हणज े भूजल पातळी ख ूप झपाट्याने
खालावत चालली आह े. छतावरील पावसाचा य ेक थ बही भ ूजलाची पातळी
वाढव यास वापरला पािहज े. येक कूपनािलक ेवर 'रेन वॉटर हाव ि टंग'ची यं णा
लावण े काय ान े बंधनकारक क ेले पािहज े.
https://www.dainikprabhat.com
कमी पा या या प ुरवठ्यामुळे नाग र क कूपनिलक े ारा भ ूजलाचा मोठ ्या माणावर
उपसा करतात ; तसेच ामीण भागातील ८५ ट के िप या या पा याची यव था
भूजालावर व ६० ट के शहरातील पाणीप ुरवठा भ ूजलावर अवल ंबून आह े. शेतीसाठीही
मोठ्या माणावर भ ूजल वापरल े जाते. यामुळे भूजल यव थापनाकड े गंभीरतेने ल
देणे अ यंत गरज ेचे आहे. munotes.in
Page 87
संरचना मक स ुिवधांचा
िवकास (पायाभ ूत)- भाग-२
87 ३. सांडपा याच े यव थापन : रोज या वापरात ून य ेक नाग रक साधारणपण े ६०
िलटर सा ंडपाणी तयार करतो . हे पाणी व छ क न याचा परत वापर करता य ेतो.
यामुळे आप या रोज या वापरासाठी या पा यात कपात होऊ शकत े. औ ोिगक
े ातही ि येत वापरल े या पा यावर ि या क न त ेच पाणी प ु हा वापरता य ेते.
४. जलस ंर ण : आज द ेशभर जवळजवळ ४० ट के पाणी ह े गळतीम ुळे वाया जात े.
गाडी ध ु यानेही पाणी वाया जात े. आपण रोज ३ िलटर पाणी या कामासाठी वापरल े,
तर पु यात रोज जवळजवळ १ कोटी िलटर श ु पाणी ह े गाडी ध ु यासाठी वाया जात े.
रोज या जीवनात आपण अशा गो ीकड े ल िदल े, तर जल स ंर ण व यात ून
पा याची बचत होऊ शकत े.
५. जल ोताच े संर ण : येक गावातील व शहरातील जल ोत , न ा, नाले, तळी
यांचे संर ण करण े गरज ेचे आहे. आज द ेशात अस े ोत नाहीस े होत चालल े आहेत.
यांना िमटव ून तेथे िवकासा या नावाखाली इमारती बा ंध या जात आह ेत. पु यातील
देवनदी व रामनदी या न ा म ृत ाय झा या आह ेत. हे जल ोत भ ूजलात वाढ
कर यास मदत करतात ; तसेच यात होणार े दूषण टाळल े, तर या पा याचा
काठावर या लोका ंना व श ेतीलाही उपयोग होऊ शकतो .
७. औ ो िगक िवकास महाम ंडळ व भ ूजलाची वाढ : आज आप या रा यात या िवकास
महामंडळाकड े जवळजवळ १.५० लाख एकर जमीन आह े. आप या रा यात सरासरी
अकराश े िममी पाऊस पडतो . महामंडळा या एक एकर े ावर जवळजवळ ४० लाख
िलटर पावसाच े पाणी य ेक वष पडत े. महामंडळा या काय ा माण े औ ोिगक
ि य ेसाठी लागणार े पाणी ह े महाम ंडळच प ुरवठा करणार . रेन वॉटर हाव ि टंग क न
भूजलात प ुनभ रण क न भ ूजला या पातळीत वाढ क न त ेच पाणी औ ोिगक
ि य ेसाठी वापर याची परवानगी िदली , तर मोठ ्या माणात भ ूजल पातळी वाढ यास
मदत होईल .
६.६ सारांश
ामीण िवकासासाठी पायाभ ूत सोयीस ुिवधांचे मह व अन य साधारण आह े. पायाभ ूत
सोयीस ुिवधा प ुरेशा माणात िवकिसत झा यास ामीण िवकासाला यो य िद शा देता येते.
शु द िप या या पा या या प ुरवठ्याबाबत ामीण भाग सात यान े दुल ि त िक ंवा
सम या त असतो . िवशेषतः द ु काळ त भागात शु द िप या या पा या या प ुरवठ्याची
सम या कायम आह े. याचा प रणाम ामीण मानवा या आरो यावर होत राहतो . सात यान े
संसग ज य आजारा ंना सामोर े जावे लागत े. याक रता जलस ंवध ना या िवकासा या योजना
राबिवण े गरजेचे आह े शु द िप या या पा या या वापरास ंबधी नाग रका ंचे बोधन होण े
गरजेचे आहे. पा याचा काट ेकोरपण े वापर करण े ही स ु दा का ळाची गरज होऊन रािहली
आहे. munotes.in
Page 88
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
88 अशा कार े ामीण भागातील पायाभ ूत सोयी स ुिवधांची उपल धता व ामीण नाग रका ंना
होणा या फाय ाच े व प आह े.
६.७ वा याय
१) शु द िप याच े पाणी प ुरवठा स ंक पना प करा . ामीण भागात शु द िप या या
पा या या प ुरवठ्यासाठी उपाय स ुचवा .
२) पाणी प ुरवठा स ंक पना प करा . िविवध पाणी प ुरवठा ोत िवशद करा .
३) िविवध पाणी प ुरवठा सम या सांगुन यावर उपाय सुचवा.
४) टीपा िलहा .
१) पाणी प ुरवठा ोत
२) शु द िप याच े पाणी.
६.८ संदभ सूची
१) Rural electrification in India , an overview By - Rajkiran Bilolikar &
Rajiv Deshmukh , MBA (Power ) Management , National Power
Training Institute , Faridabad .
२) बी. के. शहा, लेख - भारतातील ऊजा गरज भागिव यासाठी यो य ऊज चा सहभाग -
योजना मािसक २००९ .
३) डॉ. अजय माथ ूर, लेख - ऊजा हेच जीवन , ितचे जतन करा , योजना मािसक , एि ल ,
२००९ .
४) एस. ही िश ंदे, ा. ए.डी. जाधव , लेख भारतातील पायाभ ूत सुिवधा - स ि थती ,
योजना मािसक , एि ल , २००९ .
५) पंिडत नलावड े, लेख पायाभ ूत स ुिवधां या प रणामकारक अ ंमलबजावणीतील
महारा शासनाची भ ूिमका, योजना मािसक , एि ल , २००९ , काशन िवभाग ,
माहीती आिण सारण म ं ालय भारत सरकार .
६) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक १५/१२/२००६
७) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक १६/१२/२००६
८) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक ०९/१०/२००६
९) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २०/०२/२००६
१०) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २५/०३/२००६
११) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप, िदनांक २०/०३/२००६
❖❖❖❖ munotes.in
Page 89
89 ७
ामीण िवका सासाठी िव ान आिण त ं ान
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ संक पना
७.३ िव ान व त ं ान वापराच े व प
७.४ ामीण िवकासात िव ान व त ं ान वापराच े मह व
७.५ ामीण भागात िव ान व त ं ान वापरातील अडचणी
७.६ कृिष संशोधन आिण िव तार
७.७ सारांश
७.८ संच
७.९ संदभ सूची
७.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१. ामीण िवकासात िव ान व त ं ान वापराची स ंक पना समज ून घण े.
२. िव ान व त ं ाना या ामीण िवका सातील माहीती घ ेणे.
३. ामीण िवकासातील िव ान आिण त ं ाना या वापराच े मह व अ यासण े.
४. कृिष संशोधन आिण िव तार स ंक पन ेचा अ यास करण े.
५. ामीण िवकासात क ृिष िव ापीठा ंची भूिमका अ यासण े.
munotes.in
Page 90
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
90 ७.१ तावना
ामीण िवकासा या काया ला गती ायची अस ेल तर यासाठी िव ान आिण त ं ानाचा
गरज मह वाची आह े. नवीन त ं ान आिण जागितक करणा या य ुगात ामीण भागाच े
अि त व अबािधत ठ ेव यासाठी या त ं ाची गरज आव यक आह े.
अलीकड या काळात मािहती , तं ान आिण स ंवादा या े ात अम ुला ा ंती झा याच े
आढळ ून येत आह े. याचाच उपयोग ामीण िवकासात क न घ े यात य ेत आह े. ामीण
भागातील िविवध उपयोगा ंक रता त ं ानाचा वापर कर यास स ु वात झाली आह े.
यातून गावा ंचा िवकास घड ून येत आह े. तं ाना या सहा यान े कृषी े ात तर
दखलपा बदल घड ून येत आह े. थम कृषी े ातील काही न या त ं ांची मािहती घ ेतली
पािहज े.
आज या अन ुषंगाने देश पात ळीवर य न होत आह ेत. हे य न ामीण भागापय त
पोहोचव या या ीन े क आिण रा य सरकार े य नशील आह ेत. ामीण िव ान आिण
तं ाना या नवनवीन स ंक पना पोहो चव याचा य न क न ामीण िवकासाला गती
दे याचा य न होत आह े. या ीन े ामीण िवकासासाठी िव ान आिण त ं ान वापरा या
संक पन ेची माहीती क न घ ेणे गरजेचे आहे.
७.२ ामीण िवकासासाठी िव ान आिण त ं ाना या स ंक पना
िविवध कार या ामी ण िवकासा या व ृ यांबाबत, िव ान आिण त ं ाना या बाबत
होणार े संशोधन , यातून होणार े वै ािनक बदल , नवनवीन शोध ामीण भागापय त
पोहोचव याचा य न करण े. ामीण िवकासा या जलस ंधारण, उ ोग िवकास , शेती,
माहीती त ं ान , ि या उ ोग , अपार ंपा रक ऊजा ोत याबाबत होणार े नवीन स ंशोधन ,
या स ंशोधनात ून िनमा ण होणा या नवनवीन स ंक पना ामीण भागा या िवकासासाठी
वाप न ामीण िवकासाला आिथ क व सामािजक गती द े याचा य न करण े इ यादी .
उदा. ामीण भागातील न ैसिग क साधनस ंप ी वापरा याबाबत िव ान आिण त ं ानाचा
वापर क न या साधन - संप ी या वापराला गती द ेता येते. िकंबह ना या साधन स ंप ीचा
अिधकािधक पया वापर होऊ शकतो . तसेच साधन स ंप ी या शा तत ेत अिधक
सुधारणा करता य ेते.
सूया या उ णत ेचा उपयोग क न द ुग म भागात अ ंधारात काश िन मा ण करता य ेतो. सोलर
ायर या मा यमात ून ामीण भागात तयार होणार े नाशव ंत उ पादन अिधक का ळ िटकवता
येते. ामीण भागातील पार ंप रक उ ोगा या उ पादना ंना आकष कता आिण उ पादन
खचा त बचत क न उ पादन वाढवता य ेते इ यादी . शेतीत िविवध व पाच े शा त बदल
करता य ेतात. उदा. ीन हाऊस , पाणी द े या या िविवध प ती , जैवतं ान , रमोट
सेि संग अण ुऊज चा शेतीत वापर इ यादी .
munotes.in
Page 91
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
91 ७.३ िव ान आिण त ं ाना या वापराच े व प
िव ान आिण त ं ानाचा ामीण भागा या वापराच े व प प ुढील माण े प करता य ेईल.
अ) शेती :-
भारतीय श ेती आता पार ंपा रकता सोड ून नवीन त ं ाना या वापराचा पाठप ुरावा क
लागली आह े. शेतक यांचा कल िव ान आिण त ं ानाकड े झुकू लागला आह े. अगदी द ुग म
भागात ह े तं ान पोहोचायला लागल े आहे. कृिष िव ापीठ े, कृिष संशोधन स ं था आिण
कृिष िव ान क े यात मह वाची भ ूिमका बजावत आह ेत. शेती यवसायातील िव ान आिण
तं ाना या वापराच े व प प ुढील माण े आहे.
अ) १) जैव तं ान (Bio Technology ) :-
अिलकड े शेतीत ज ैव तं ानाचा वापर होऊ लागला आह े. जैव तं ानाचा वापर क न
शेती उ पा दनात आम ूला अस े बदल घड ून येत आह ेत. जैव तं ानाचा वापराम ुळे िपकांवर
पडणा या िकडी आिण रोगा ंचे िनयं ण करण े श य होऊ लागल े आहे. अनाव यक तण या
तं ामुळे न करता य ेऊ लागल े आहेत. िपकात अिलकड े BT जीन टाक यात शा ा ंना
यश आल े आहे. या जन ुका या मदतीम ुळे िकडी आिण रोग ितकारक तणा ंचे नाश करणार े
िपकांचे वाण उपल ध होणार आह े. शा ा ंनी सोयाबीनच े वाण तयार क ेले आहे. याला
जगाम य े चांगला ितसाद िम ळत आह े.
िदवस िदवस जिमनीत पा याची पात ळी कमी होत आह े. िशवाय अितिस ंचनाम ुळे जिमनी
ारयु बन या आहेत. यावर उपाय हण ून कमी पा यावर आिण ारपड जिमनीत
येणा या भाता या वाणा ंचा शोध शा ांनी लावला आह े. बी. टी. कॉटनमुळे चीनम य े
६७%पय त क टकनाशक े फवार याच े माण खाली आणता आल े आिण उ पादनात १०%
वाढ झाली . आगामी का ळात जैव तं ान े ा या मा यमात ून ा सज ेिनक (GMO )
े ात ख ूपच झपाट ्याने वाढ होऊ लागली आह े. यामुळे शेतक यां या श ेती या अवा तव
खचा ला आ ळा बसणार आह े.
अ) - २) ीन हाऊस त ं ान (Green House Technology ) :-
वातावरणातील तापमान िव िश आकारा या पाईप या आिण पॉ िलथीन या सांगाड्यात
िनयिमत क न आव यक असल े या व ेळी आव यक त े उ पादन घ े याची ही प ती आह े.
नैसिग करी या होणारी काश स ं ेषणाची ि या क ृि मरी या घडव ून आण याच े हे
तं ान आह े. िबगर ह ंगामी का ळात या प ती या मा यमात ून भाजीपा याच े उ पादन घ ेणे
आव यक असत े. munotes.in
Page 92
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
92
https://promkvparbhani.blogspot.com
तसेच ह रत ग ृहाम य े टोमॅटो, ढोबळी िमरची , काकडी , िमरची , ॉबेरी, ा े, िलंबू,
किलंगड ही फ ळिपके आिण ग ुलाब, शेवंती, कान शन, जरबेरा, लॅिडनो स , अॅ यु रअम ,
िलिबयम ही फ ुले घेतात. शेतकरी आता ह ॅिनलाचीही लागवड क लागला आह े.
रोपवािटका ंसाठी ीन हाऊसचा उपयोग होतो . या तं ानाम ुळे रोपांची उगवण अ य प
काळात श य होत े.
अ) - ३) कृिष अवजार े (Agriculture Equipments ) :-
िदवस िदवस श ेतीचे व प बदलत आह े. मनु यबळ कमी पडायला लागल े आहे. शेतीला
यापारी प दे यािशवाय पया य उरला नाही . याक रता श ेतीत या ंि क साधना ंचा वापर वाढ ू
लागला आह े. कृिष िव ापीठा ंनी आपाप या प रसरातील श ेती या मशागतीपास ून ते
कापणीपय त या कामासाठी िविवध य ं साम ी िवकिसत क ेली आह े. कृिष अिभया ंि क
(Agriculture Equipments ) हा िवभाग य ेक कृिष िव ापीठात काय रत आह े.
कोकण क ृिष िव ापीठान े कोकणातील श ेतीसाठी भाता या जाग ेची िचखलणी कर यासाठी
िचखलणी य ं , मळणी यं , भात वारव यासाठी वारवणी य ं अशा व पा या य ं ांबरोबरच
सुधा रत अवजार े िवकिसत क ेली आह ेत. अिलकड े गवत काढ या साठी ास कटरचा वापर
केला जातो . भात काप यासाठी याच य ं ाचा वापर होऊ लागला आह े. कोळपणीसाठी
लहान पॉ टरटीलर िनमा ण कर यात आली आह ेत.
शेतीला पाणी द े यासाठी िठबक िस ंचन, तुषार िस ंचन त ं ान िवकिसत कर यात आल े
आहे. यामुळे पा याची बचत मोठ ्या माणात हाय ला लागली आह े.
औषधा ंची फवारणी कर यासाठी िडझ ेलवर अथवा रॉ केलवर चालणा या पंपाचा वापर होऊ
लागला आह े. अशा कार े शेतीत य ं ांचा वापर सात यान े होऊ लागला आह े.
पि म महारा ात अिलकड े ऊस तोडणीसाठी य ं ाचा वापर श ेतकरी क लागला आह े.
यासाठी क ृिष अिभया ंि क शाखेमाफ त सात यान े संशोधन होत असत े.
अ) - ४) रमोट स ेि संग त ं ान (सुदूर स ंवेदन) (Remote Censing
Technology ) :-
एखा ा भ ूभागाच े दूरव न प र ण क न माहीती घ े यासाठी ज े तं ान वापरल े जात े
याला स ुदूर संवेदन अस े हणतात . पृ वीपास ून िनरिनरा या उंचीव न मण कर या या munotes.in
Page 93
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
93 कृि म उप हात बसवल े या य ं णे ारे भूभागाच े िव ेषण कर यात य ेते. पृ वीवरील अर य े,
मृदा, खिनज े, जलस ंप ी, पया वरण तस ेच िपक े आिण हवामानाचीही माहीती या त ं ा ार े
िमळवता य ेते. पूर, भूकंप, भू खलन , वणवे, वालाम ुखी या घटना ंचा अ यास करण े सुदूर
संवदेना ार े सा य करता य ेते.
शेती या बाबत या त ं ा ार े पाणीसाठा , भूजल, जिमनीची ध ूप, ारपड जिमनीचा शोध ,
टोळधाड, मृदेचा दजा (मातीचा पोत ), जंगलाच े माण , वनशेती अशा व पात माहीती
संकिलत करता य ेते. यामुळे संभा य धोक े कमी करता य ेतात.
अ) - ५) शेतमालाच े पॅिकंग (Packing of Agriculture Goods ) :-
शेतमाल आिण यापास ून तयार होणारा ि या क ेलेला माल नाशव ंत असतो . या नाशव ंत
मालाची यो य प ॅिकंग केली तर हा माल जा त का ळ िटकवता य ेतो. शेतमाला या
पॅिकंगसाठीच े तं ान अिलकड े िवकिस त कर यात आल े आहे.
कोकणात होणारा काज ू लवकर खराब होतो . या काज ूगरा या प ॅिकंगसाठी ि हटाप ॅिकंग
मशीन िवकिसत कर यात आल े आहे. तसेच हवाब ंद पॅिकंग तं ान अशा त ं ानाम ुळे
शेतमाल ख ूप का ळ िटकव ून आिण साठव ून ठेवता य ेतो. िहर या भा यास ु ा या
तापमानाला जशा या तशा िटकव ून ठेवता य ेतात. फुलांचेही िविश कार े पॅिकंग क न
िनया त करता य ेते. अशा कार े पॅिकंग तं ानाचा श ेतमाल जा त का ळ िटकव यासाठी
खूपच उपयोग होत आह े.
अ) - ६) ि या त ं ान (Processing Technology ) :-
शेतमालावर ि या कर यासाठी संबंिधत श ेतमाला या व पान ुसार वत ं ि या
तं ान क ृिष िव ापीठ े, कृिष संशोधन स ं था, म यवत फ ळ संशोधन क , पु ूर, केरळ
यांनी िवकिसत क ेले आहे. तसेच तं ानाम ुळे वाया जाणारा श ेतमाल वाचवण े श य झाल े.
तसेच पािहज े ते हा श ेतमालाचा आ वा द घेता येतो.
कोकणात तयार होणारा श ेतमाल / फळे िविश का ळात तयार होतात . या का ळात या
फळांचे उ पादन मोठ ्या माणात बाजारात य ेते. यामुळे भाव कमी होतात . िशवाय माल
खराब होऊ शकतो . याला पया य ि या त ं ान आह े. या तं ानाचा उपयोग आज
शेतकरी वग आिण उ ोजक मोठ ्या माणात क न घ ेत आह ेत. यामुळे ामीण भागात
ि या उ ोगाला चालना िम ळाली आह े. फळांवर ि या क न िविवध कारच े उपपदाथ
तयार क ेले जातात .
ब) जल यव थापन त ं ान (Water Management Technology ) :-
पाणी अथवा 'जल' हा सजीवस ृ ी या जीवनाचा मह वाचा भाग , जल यव थापन त ं ाचा
अवल ंब के यास भ ूगभा तील पा या या साठ ्यात वाढ करता य ेते. याकरता स ू म पाणलोट
े (Micro Water Shed ) क पा या मा यमात ून जलस ंवध ना या िविवध व ृ यांचा
अवल ंब केला जातो . िशवाय पाणी साठव यासाठी अिलकड े फ हाव ि टंग टे नॉलॉजी
िवकिसत कर यात आली आह े. वॉटर श ेड तं ानाचा उपयोग ामीण भागात वरदान munotes.in
Page 94
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
94 ठरला आह े. याम य े अनमड दगडाच े बांध, समपात ळी चर खोदण े, वनराई ब ंधारे, चेकडॅम
अशा िविवध व ृ या या त ं ानाची उदाहरण े आहेत.
पुणे येथील 'आरती ' Appropriate Rural Technology या सं थेने कमी खचा चा पाणी
साठव यासाठी हा व ेगळा योग क ेला आह े. बांबूवर ि या क न याच े आय ु य वाढव ून
यापास ून पा याचा ट ँक तयार कर यात आला आह े.
पा याचा कमीत कमी वापर क न िपका ंची उ पादन मता वाढव याच े तं ान िवकिसत
कर यात आल े आहे.
क) ामीण उ ोग (Rural Industries ) :-
ामीण भागातील कारागीर पार ंपा रक यवसाय हा या आिण िकरको ळ अवजारा ं या
साहा यान े करत होता . अिलकड े कारािगरा या य ेक यवसायात त ं ानाचा वापर क ेला
जात आह े. उदा. सुतारकामासाठी िवज ेवर चालणारी य ं े आली . यामुळे यांचे काम ख ूपच
सुलभ झाल े आहे. (उदा. रंधा, ील, करवत , कोरीव कामासाठी मिशनरी इ .), कुंभाराच े
मडक तयार कर याच े चाक िवज ेवर चालत े. यामुळे याची गती वाढली . लोहाराला
वेि डंग मशीनचा फायदा झाला . िशं या या िशलाई मिशनला िवज ेची मो टर बसवली ग ेली.
िशवाय िशलाई मिशनम य े तं ान वाप न या या कामा या व पात आम ूला असा
बदल झाला . को ्याचा चरखा माग िवज ेवर चालायला लागला .
याबरोबर इतर उ ोगात त ं ान आल े. अगदी द ु ध यवसाय उ ोगात द ूध यं ाने काढण े,
पॉ ी यवसायात अ ंडी उबव याच े इं युबेटर, फळ ि या आिण अ न ि या उ ोगात
वापरल े जाणार े तं ान .
मध गा ळ यासाठी डबल ज ॅकेट मध िफ टर , नैसिग क डाय (केसांना लाव याचा ) तयार
करणे कमी खचा ची बा ंबूची घर े, बांबूपासून िविवध व पा या िटकाऊ व त ू तयार
कर याच े तं ान इ यादी अशा व पाच े उ ोगा या बाबतीतील त ं ान इ यादी . अशा
व पा या उ ोगा या बाबतीतील त ं ानाचा आज पया िवकास झाला आह े. क चा
माल य ं ात टाक यान ंतर यापास ून तयार होणारा अ ंितम माल कोड ग होऊन बाह ेर येतो.
फळ ि या आिण अ न ि या उ ोगात प ूण तः िव ान व त ं ानाचा वापर होत आह े.
तं ाना या वापरािशवाय ह े उ ोग ामीण भागात उभ े राहण ेच श य नाही अशी ि थती
आहे कारण फ ळे ही जलद नाशव ंत असतात .
कोकणात नार ळाचे पीक मोठ ्या माणात होत े. या नार ळा या फ ळावरील सालीपास ून
उ म दजा चा का या िम ळवता य ेतो. पूव हा का या पार ंपा रक प तीन े नदीत अथवा
खाडीतील िचखलात क ुजवून काढला जायचा . आज यासाठी य ं ाचा उपयोग क ेला जातो .
यं ावर अितशय जलद का या काढ ून यापास ून दोरी िवण ून िविवध कार या व त ू तयार
करता य ेतात.
अशा कार े ामीण उ ोगा ं या बाबतीत िव ान व त ं ानाचा वापर क ेला जात आह े.
munotes.in
Page 95
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
95 ड) अणुऊजा तं ानाचा वापर (Atomic Energy ) :-
िवशेषतः क ृिष े ात अण ुश या वापरास स ु वात झाली आह े. अ नधा या या उ पादन
वाढीक रता उपय ु गुणधम असल ेले वाण अण ुश चा वापर क न िनमा ण केले जात े.
पारंप रक प तीन े नवीन वाण िनवडीस मया दा पडत े. यासाठी वाणा या ग ुणधमा त िविवधता
आण याक रता िबया या ंवर िकरणो साग ारणा ंचा वापर क न ग ुणधमा म ये िविवधता
आणता य ेते. यामुळे एका वाणापास ून बह स ं य उ प रवत त वाणा ंची नवीन स ुधारीत वाण
हणून िनवड करता य ेते. यामुळे एका वाणापास ून बह स ं य उ प रवत त वाण (Mutants )
िनमा ण होतात . अिधक उ पादन मता असल े या उ प रवत त वाणा ंची नवीन स ुधारीत
वाण हण ून िनवड करता य ेते िकंवा या या स ंकरीकरणात उपयोग क न उपय ु
गुणधमा चे पूव संयोजन (Recombination प तीचा अवल ंब क न BARD ॉ बे येथे
तेलिबया िपका ंपैक मोहरीच े - २, भुईमुगाचे - १०, कडधा य िपका ंपैक उडदाच े - ४,
मुगाचे - ४, तुरीचे - २, भाताचा एक आिण तागाचा एक अस े चोवीस वाण तयार कर यात
आले आहेत.
अणुश या वापराम ुळे नाशव ंत मालाची साठवण ूक उ म कार े करता य ेते. िपकांचे
िकडीपास ून होणार े नुकसान था ंबव यासाठी िकड म य े िकरणो सगा या मा यमात ून
वं य व िनमा ण क न अस े वं य क टक वाप न क टका ंचे जनन कमी करता य ेते.
पया वरणात क टकनाशका ंचे अवश ेष िकती आह ेत याचा शोध घ ेता येतो आिण िपकांना
लागणाया पोषक घटका ंचा शोधही अण ुश या वापरा या मा यमात ून घेता य ेतो.
अणुश या मा यमात ून अ न 'िवक रण ' ि या क न नाशव ंत अ न बराच का ळ
िटकवता य ेते.
इ) माहीती त ं ानाचा ामीण िवकासाक रता उपयोग (Use of Information
Technology for R ural Development ) :-
ामीण िवकासाक रता माहीती त ं ानाचा वापर अिलकड े ा या य मान े होऊ लागला
आहे. शेतीस उपय ु माहीती आिण द ळणवळण तं ा या ब ळावर ामीण भागा या क ृिष
े ाचा च ेहरा बदलत आह े. कृिष े ातील िवपणनाच े बरेचसे काय आता स ंगणकामा फ त
होऊ लागल े आह े. मालाचा साठा , िकंमत, मालाचा दजा काय आह े याची माहीती
इंटरनेटव न सहजग या िम ळायला लागली आह े.
इले ॉिनक द ळणवळणा या मा यमात ून शेतक याला पतप ुरवठा हायला लागला आह े.
तांि क सहा य , सरकारी काय मांची माहीती , पशुसंवध नात मदत , यापार िवकास , सेवा
उपल ध झा या आह ेत.
सामािजक , आिथ क, शासक य आिण स ं था मक अशा सव च यवहाराम य े अिधक
काय मता , पारदश कता आिण िव सनीयता िनमा ण हो यास माहीती त ं ानाचा उपयोग
होऊ लागला आह े.
माहीती द ळणवळणा या मा यमात ून शेतक याला पतप ुरवठा हा यला लागला आह े. माहीती
तं ाना या वापराम ुळे कृिषिवषयक सव बाब ची घरबस या माहीती हो याची सोय झाली
आहे. यामुळे िविवध व त ूंची लागवडी या नवीन प ती , बाजारभाव , िपकांची का ळजी munotes.in
Page 96
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
96 घे यािवषयीची माहीती , अिभल ेखांचे संभा य खर ेदीदारा ंशी थेट संपक साधण े सहज श य
झाले आहे. भूमी अिभल ेख संगणक करण झा याम ुळे जिमनीची माहीती अ यावत ठ ेवणे
श य झाल े आह े. कृिष यव थापन , कृिषिवषयक आकड ेवारी सहज उपल ध हो याची
सोय झाली आह े. खेड्यापाड ्यातील श ेतक यांचा जगाशी स ंपक साधण े श य झाल े आहे.
को हाप ूर िज ातील वारणा सहका री कारखा यान े अशा व पाचा य न यश वी क ेला
आहे. महारा शासना या क ृिष िवभागान े गावपात ळीवर कृिष माहीती क ाची थापना
केली आह े. इंटरनेट या मा यमात ून शेती िवषयीची अ यावत माहीती श ेतक यांना उपल ध
क न िदली जात आह े.
https://www.esakal.com
' यानद ूत' हा महारा शासना या क ृषी िवभागा या योजन ेसारखाच क प आह े. यात
न दणीक ृत यानद ूत सिमतीमाफ त माहीती क े चालवली जातात वा क ाचा खच पंचायत
सिमती करत े. हा क प म य द ेशातील 'थार' या आिदवासी िज ात राबव यात आला
आहे. या क पाला वीडनच े टॉकहोम च ॅल ज हे ब ीस िम ळाले आह े. दुसरा अशा
व पाचा क प 'ताराघट ' क प िद ली ि थत ड े हलपम ट अ टरन ेिट हज ही स ं था
चालवत े. हा क प म य द ेश व उ र द ेशा या ब ुंदेलखंड भागात तस ेच पंजाबम य े
चालवला जातो . या क पात शेतीिवषयक माहीतीबरोबरच श ेतक यां या सवा गीण
िवकासाला उपय ु अशा आरो य , यि म व िवकास , भाषा िवकास अशा गो चा अ ंतभा व
कर यात आला आह े. असे क प ील ंका आिण िफलीपाइ स या द ेशात यश वी झाल े
आहेत. अशा क पासाठी International Fund for Agri culture Development &
Food & Agriculture Organisation या स ं थांनी िवश ेष पुढाकार घ ेतला आह े. या
योजन ेतून थािनक त णा ंना रोजगाराची स ंधी उपल ध झाली आह े.
आय.टी. े ाचा श ेतीम य े वापर स ु झाला आह े. एम्. एस्. वामीनाथन रसच
फाउंडेशन, पाँडेचरीम य े १० गावे एक जोडली आह ेत. आय.टी. कंपनीमाफ त इ-चौपल
हा क प म य द ेश, कना टक, आं देश, उ र द ेश या रा यात काय रत आह े. ामीण
भागात अशी २१०० माहीती क े इ-चौपल ारा स ु केली आह ेत.
शेतकरी वगा ला मोबाईलवरील SMS ारे माहीती द े याचा उप म माहीती त ं ाना या
सहा यान े आज साव ि करी या राबवला जातो . माहीती त ं ानाचा ामीण िवकासासाठी
खूपच मोठा फायदा होत आह े.
munotes.in
Page 97
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
97 आपली गती तपासा
१) ामीण िवकासात िव ान व त ं ान वापराची स ंक पना प करा आिण व प िलहा .
७.४ ामीण िवकासा त िव ान व त ं ान वापराच े मह व
अ) ामीण िवकासात िव ान व त ं ान वापराच े मह व प ुढील म ुद् ा या आधार े प
करता येईल :-
७.४.१ शेतीत आम ूला व पाच े बदल :-
िव ान आिण त ं ाना या वापराम ुळे शेती यव थापनाला नव े प द ेता येणे श य झाल े
आहे. लोकस ं या वाढीबरोबर अ नधा य वाढ आव यक होती . मानवान े आप या
सोयीसाठी पया वरणावर क ेले या आघाताम ुळे िपकांवर पडणार े िविवध व पाच े रोग,
िकड चा ाद ुभा व याला भावी उपाय िव ान आिण त ं ाना या सहा यान े श य झाल े
आहेत. 'सुदूर संवेदन' तं ा या मा यमात ून शेतीवरील स ंभा य स ंकट वातावरणातील
बदलाची माहीती समजण े श य झाल े आहे.
https://mr.vikaspedia.in
जैव तं ाना या वापराम ुळे शेती या ग ुणव ेत सुधारणा हो यासाठी मदत होत आह े. तसेच
ीन हाऊस त ं ा या मा यमात ून पािहज े ते हा पा िहजे िततक े उ पादन घ े याची सोय
शेतक यांना उपल ध झाली आह े. अ याध ुिनक अवजार े िवकिसत क े यामुळे शेतीची काम े
जलद करता य ेऊ लागली आह ेत. शेती यवसाय भिव यातील आ हान े पेल यास स ज
हो यास मदत झाली आह े.
७.४.२ ामीण कारािगरा ं या उ पादनात आिण ग ुणव ेत वाढ :-
इं ज का ळात आल े या या ंि क य ुगाने भारत द ेशातील कारागीर ब ेकार झाला . कारण
याला यवसाय वाढीसाठी साज ेसे तं ान या का ळात उपल ध न हत े. स :ि थतीचा
िवचार करता िव ान आिण त ं ाना या गतीबरोबर ामीण कारािग रां या यवसाय
वाढीसाठीच े तं ान िवकिसत झा याम ुळे ामीण कारागीर आज ि थरत ेकडे वाटचाल क
लागल े. सुतार कामासा ठी िविवध य ं े िवकिसत झाली . कॉ युटर या मा यमात ून िविवध
व तूंची िडझाइन तयार कर याची सोय झाली . इंटरनेट या मा यमात ून जगातील munotes.in
Page 98
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
98 कोण याही देशातील कलाक ुसरी या ितक ृती कारािगरा ंना पाह याची सोय उपल ध
झाली. यामुळे कामिगरी या ग ुणव ेत वाढ झाली . रोजगारही उ म िम ळायला लागला .
गृह क पात याच े थान वाढल े.
याच माण े कुंभार, चांभार, िशंपी, हावी, लोहार या बल ुतेदारां या यवसायात िव ा न
तं ानाचा वापर वाढला . यां याही यवसायाला नवीन प आल े. यामुळे या कारािगरा ंना
आप या पार ंपा रक यवसायात आध ुिनकता आण ून यवसाय व ृ ी करता य ेणे श य झाल े
आहे. रोजगाराचीही चा ंगली उपल धता होऊ लागली आह े. रोजगारा या े ातही बदल
झाले. याचा सकारा मक प रणाम ामीण भागात जाणवायला लागला आह े.
७.४.३ ामीण भागातील उ ोगध ं ाची वाढ :-
िव ान आिण त ं ानाचा वीकार आिण जागितक करण ि या याम ुळे ामीण भागातील
उ पािदत मालावर ि या उ ोगा ंची वाढ हायला लागली आह े. यामुळे ामीण भा गातील
नाग रका ंना रोजगार िम ळायला लागला आह े. कोकण भागाचा िवचार करता कोकणात फ ळ
ि या उ ोगात वाढ होत आह े. यात य ं ाचा आिण नवीन व ै ािनक त ं ाचा वापर होत
आहे. यामुळे माला या ग ुणव ेत वाढ , आकष क आिण िटकाऊ प ॅिकंग याम ुळे मालाच े
आयु य वाढत े. दूर या बाजारप ेठा काबीज करता य ेऊ शकत े. थाना ंतरणाला काही
माणात आ ळा बसायला मदत झाली आह े. वाहतूक आिण द ळणवळणा या साधना ंचा
भाव ामीण भागातील उ ोग वाढीस सकारा मक र या िदस ू लागला आह े.
७.४.४ माहीती त ं ानाचा चार आिण सार :-
माहीती त ं ानाचा चार आिण सार ामीण भागापय त झाला आह े. इंटरनेट, मोबाईल
फोन ामीण भागापय त पोहोचल े आहेत. अगदी द ुग म भागात ही स ेवा पोहोचली आह े. या
सेवेमुळे शेतकरी आिण ामीण जनत ेला श ेतीतील होणार े संशोधन , वातावरणातील बदल ,
शेतमाला या िविवध िठकाण या िक ंमती श ेती यवसायात िवकिसत होणार े नवनवीन
तं ान अितशय जलद गतीन े समज यास मदत होत आह े.
महारा शासनान े 'आ मा ' (Agriculture Technology Management Agency )
'कृिष त ं ान यव थापन स ं था' सु क न श ेतीतील नवीन बदल सात यान े
शेतक यांमाफ त पोहोचव यासाठी द ळणवळण तं ाना या मा यमात ून (मोबाईल एश ्ए
ारे) य न स ु केले आहेत. यासाठी 'शेतकरी िम ' या संक पन े या मा यमात ून शेतकरी
िम ांना मोबाईल फोन ार े शेतीत होणार े नवीन स ंशोधन आिण बदल SMS ारे कळवले
जातात . या ार े शेतकरी िम सदर माहीती आप या गावातील इतर श ेतक यांना पुरवू
शकतात . व शेतीतील नवीन बदला या आप या श ेतीत उपयोग क शकतात . शेतीतील
संभा य धोक े, वातावरणातील बदल श ेतक यांना समज ू शकतात . अशा कार े माहीती
तं ानाचा श ेतक यांना मोठा फायदा होणार आह े. देशातील श ेतकरी या त ं ा ार े आप या
शेतीत बदल क लागल े आहेत. शेतक यां या श ेती यवसायात सकारा मक बदल होऊ
लागल े आहेत.
munotes.in
Page 99
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
99 ७.४.५ जलस ंधारण त ं ाचा िवकास :-
अिलकड े जलस ंधारणा या त ं ात िव ान आिण त ं ानाचा वापर होऊ लागला आह े.
जिमनीत पाणी आह े क नाही , िकती आह े याची माहीती द ूरसंवेदन त ं ा या ार े घेता येणे
श य झाल े आह े. यामुळे पा यासाठी िवहीर खोद यान ंतर अथ वा कूपनिलका
खोद यान ंतर पाणी िम ळणार याची शा ती िम ळायला लागली . संभा य खचा चा अप यय
यामुळे टाळता येतो.
जलस ंधारणासाठी एखा ा गावात उप म राबवायच े असतील तर GPRS आिण GIS
तं ाना ार े माहीती सहजग या कॉ युटरवर इ ंटरनेट या माफ त िमळवता य ेते. यामुळे
गावाती ल पा याची स ंभा य ट ंचाई प ूण पणे न करता य ेते.
िसंधुदुग िज ा या कणकवली ताल ु यात 'कोळोशी' या गावात डॉ . शरदच ं कुलकण
यांनी उप हा ार े गावा या भ ूभागाची ितमा िम ळवून राबवावी याची माहीती िम ळवून
कोळोशी गाव प ूण तः पा या या ट ंचाईपास ून मु केले. महारा रा यातील ह े भावी
उदाहरण आह े. आज या त ं ानात आम ूला बदल झाल े आहेत. डॉ. कुलकण या ंनी या
काळात या त ं ानाचा वापर क ेला (१९९४ ते २००० ) या का ळात तं ान त ेवढे
िवकिसत न हत े परंतु अिलकड े हे तं ान अिधक भावीपण े राबवता य ेणे श य झाल े
आहे. ामीण भागातील जलस ंधारणासाठी माहीती त ं ानाचा वापर भावीपण े करता य ेतो
हे याव न िस होत े.
७.४.६ समाजा या मा नवा या व ैचा रकत ेतील बदलासा ठी :-
िव ान आिण त ं ाना या वापराम ुळे ामीण मानवा या व ैचा रकत ेत सकारा मक बदल
िदसू लागल े आहेत. शेती यवसायातील बदल ामीण भागातील श ेतकरी वीका लागला
आहे. बदल या आवाहना ंना तो सामोर े जा यासाठीची मानिसकता तयार क लागला आह े.
ामीण भागात E-governance योग स ु झाला आह े. याचाही ामीण भागात
सकारा मक प रणाम िदसणार आह े. ामीण मानव व ैचा रक स ु ढतेकडे वाटचाल कर याचा
य न िनि त पान े करेल यात श ंका नसावी . फ सात यान े बोधन आिण िश ण
करत राहाव े लागेल. शासन यासाठी िविवध उप म रा बवत आह े. हे उप म समाजापय त
गुणा मक प तीन े पोहोचव याचा य न होण े गरजेचे आहे.
आपली गती तपासा :
१) ामीण िवकासात िव ान व त ं ान वापराच े मह व िवशद करा .
७.५ ामीण भागात िव ान व त ं ान वापरातील अडचणी
७.५.१ ामीण मानवाचा पार ंपा रक ीकोण :-
ामीण भागातील नाग रक पार ंप रक िवचारात ून अ ाप प ूण पणे बाहेर पडल े नाहीत . नवीन
तं ाना या वीकाय तेत याचा पार ंप रक आिण अ ंध ा ळू ि कोण अडथ ळा होत
आहेत. येक गो द ैववादान े िवचारात घ े याचा ि कोण नवीन त ं ाना या वापरात munotes.in
Page 100
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
100 मोठा अडथ ळा ठरत आह े. ामीण भागातील अ ान आिण अ ंध ेचे समूळ उ चाटन होण े
गरजेचे आहे. शेतक यां या ि कोनात यािशवाय बदल होण े श य नाही .
७.५.२ दुग म भागातील िनसगा ची ितक ूलता :-
दुग म भागात िनसगा या ितक ूलतेमुळे नवीन उप म राबवता ना अस ं य अडचण ना
सामोर े जावे लागत े. िवजे या उपल धत ेबाबत द ुग म भागात ितक ूल प रि थतीला सामोर े
जावे लागत े. िनसग ितक ूल असतो . उंच ड गरद यां या द ेशात त ं ानाचा सार करण े
फारच िजकरीच े असत े. तेथील नाग रका ंचा ितसादही ितक ूल असतो . दा र ्यामुळे
अ नाचा , िश णा या अभावाम ुळे ि कोनाचा अशा अन ेक अडचणीत द ुग म भाग
अडकल ेला असतो . यामुळे गतीम य े असं य अडथ ळे येतात.
७.५.३ िश णा या ग ुणव ेचा अभाव :-
देशात जी िश णाची ि या स ु झाली तीच म ुळात पु तक िश णावर आ धा रत आिण
कारकून बनवणारी होती , िव ाथ वगा या तािक क बु ीला ो साहन द ेणारी िश ण प ती
अ ाप भारतात िवकिसत होऊ शकली नाही . यामुळे गुणवान म ुलां या बौि क िवकासाला
चालना िम ळत नाही . शासक य शा ळांमधून िदल े जाणार े िश ण तािक क िवकासाला
ेरणादा यी ठरताना िदसत नाही . यामुळे एकंदर समाज यव थ ेवर ितक ूल प रणाम झाला
आहे. नवीन त ं ाना या वीकाय तेत पावलोपावली अडचणी उ या राहतात . याचे कारण
गुणव ाप ूण िश णाचा अभाव होत आह े. मुलां या तािक कते या िवकासाच े िश ण द े याची
आव यकता आह े. खाजगी शा ळांमधील फ सव सामा य श ेतकरी वगा ला परवडणारी नाही .
यामुळे खाजगी शा ळेकडे ामीण भागातील नाग रक िफरकण े श य नाही .
७.५.४ आ हाना ंना समोर े जा याची मानिसकता अ ाप िवकिसत झाली नाही :-
नावी याचा वीकार करत असताना या ि य ेत अडथ ळे ये याची दाट श यता असत े.
धोकेही अस याची श यता असत े. खच कमी जा त वाढ याचीही श यता असत े. परंतु
अशा प रि थतीतील आ हाना ंना सामोर े जाऊन नवीनीकरणाचा वीकार कर याची
मानिसकता अ ाप िवकिसत झाली नाही . याचा प रणाम य ेक नवीन िवचारा ंना अथवा
तं ाला क ेवळ अडाणीपणाचा िवरोध होताना िदसतो . अशा व पा या िवरोधाची झ ळ
भारतात पदोपदी जाणवत े.
नवीन आ हाना ंना सामोर े जा याची मानिसकता िवकिसत झा यािशवाय नवीन त ं ानाचा
वीकार करण े श य होणार नाही .
७.५.५ शासक य य ं णे या ग ुणा मकत ेचा अभाव :-
कोण याही द ेशा या गतीत ना ग रका ं या बरोबर शासक य य ं णेची भ ूिमका मह वाची
असत े. शासक य य ं णा िकती सजग आह े आिण िकती वत ं िवचारा ंची आह े यावर
कोण याही िवकासा या क पाच े यशापयश अवल ंबून असत े. शासक य य ं णा काय कता
मनाची असावी लागत े. िवकासा या क पात व ेळ-काळाचे बंधन न पा ळता झोक ून देऊन
काम कराव े लागत े. काया वर िन ा आिण द ेशभ असल ेली य ं णा असावी लागत े. munotes.in
Page 101
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
101 आप याकड े शासक य य ं णेत हा अभाव ाधा य मान े िदसतो . शासक य य ं णे या
गुणा मकत ेत ही बाब ाधा यान े िदसत े. शासक य य ं णेतील काही कम चारी आिण
अिधकारी व गा ला केवळ िदवस ढकलायच े असतात . अशा प रि थतीत बदल कसा होणार
हा असतो . िव ान आिण त ं ाना या सार काया त हा मोठा अडथ ळा आहे.
वरील अडथ ळे जरी असल े तरी आज या ि थतीत ामीण भाग िव ान आिण त ं ाना या
वीकाय तेत पुढे येत आह े. मोबाईलचा वापर ह े याच े भावी उदाहरण आह े.
E-Governance चा सु ा वीकार भिव यात पया पणे होईल यात श ंका नाही .
आपली गती तपासा
१) िव ान आिण त ं ान वापरातील अडचणी िलहा .
७.६ कृिष संशोधन आिण िव तार
ामीण िवकासातील मह वाचा घटक ह णजे शेती यवसाय . शेतीमुळे मानवाला अ न
िमळते. जनावरा ंना चारा िम ळतो. वाढ या लोकस ं येची अ नस ुर ा श ेती यवसायावर
अवल ंबून असत े. देशाला वात ं य िम ळाले ते हा द ेशा या एक ूण लोकस ं येपैक ८० ्
जनता श ेती यवसायावर अवल ंबून होती . आज ह े माण कमी झाल े आहे. असे असल े तरी
शेतीचे मह व िनि त पान े कमी होत नाही .
वातं यो र का ळात वाढती लोकस ं या आिण श ेतीचे पारंपा रक व प या म ु य सम या
हो या. वाढ या लोकस ं येची अ नाची गरज भागव यासाठी श ेती या स ंशोधनाची गरज
ाधा यान े जाणव ू लागली . १९४८ साली िफिलपाई स द ेशातील शा न ॉम न बोरलॉ ग
(Norman Borlaug ) यांनी ग हा या बह उ पादक जाती या शोधा ं या पान े जगाला श ेती
संशोधनाचा िवचार िदला .
१९६९ साली िद ली य ेथे देशातील रा या ं या क ृिष मं यांची बैठक घ े यात आली .
शेती या स ंशोधनाला इ ं ज का ळात सु वात झाली होती . या बाबीला यापक प द ेणे
गरजेचे होते. रा या या क ृषी मं यां या ब ैठक त य ेक रा यात श ेती या स ंशोधनासाठी
येक रा यात िकमान एक क ृषी िव ापीठ असाव े यावर एकमत झाल े.
महारा रा यान े या िनण याची अ ंमलबजावणी याच वष महा मा फुले कृषी िव ापीठ ,
राह री, िज. अहमदनगरची म ुह त मेढ रोव ून केली. यानंतर य ेक वाभािवक िवभागासाठी
एक क ृिष िव ापीठ स ु कर यात आल े. अशी महारा रा यात १९७२ पय त चार क ृिष
िव ापीठ े सु झाली यात –
१) डॉ. पंजाबराव द ेशमुख कृिष िव ापीठ , अकोला - १९७०
२) मराठवाडा क ृषी िव ापीठ , परभणी - १९७२
३) बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली १८ मे १९७२
या चारही क ृिष िव ापीठा ंनी कृषी संशोधना या े ात भरीव अशी कामिगरी क ेली आह े. munotes.in
Page 102
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
102 अ) कृषी संशोधन :-
शेतीतील िविवध िपक े, अवजार े, पशुधन, हवामान , मृदा, खते, जंतुनाशके य ां या स ंबंधी
केले जाणार े संशोधन हणज े कृिष संशोधन होय .
कृिष संशोधनाम य े िविवध िपका ं या वाणा ंचा शोध , शेती या वाणा ंची उ पादकता वाढवण े,
िकडी रोगा ंपासून िपका ं या स ंर णासाठीच े संशोधन , सुधा रत क ृिष अवजारा ंिवषयी
संशोधन क न क ृिष अवजार े िवकिसत करण े, पशुधना या उ पादकत ेत वाढ कर यासाठी ,
दुधाची त स ुधार यासाठी क ेले जाणार े संशोधन , जनावरा ं या स ुधा रत जात चा िवकास ,
वैरणास ंबंधी िविवध व पाच े योग या सव बाब चा समाव ेश शेती संशोधनाम य े होतो.
या प रसरात क ृिष िव ापीठ थापन झाल े आहे या प र सरातील घटका ंसंबंधी संशोधन
सु असत े.
उदा. कोकण क ृिष िव ापीठात काज ू, आंबा, नारळ, मसा याची िपक े िशवाय कोकणात
होणारी भाजीपाला िपक े, िचकू, सुपारी, अननस , आवळा, रातांबा, फणस , जांभूळ आिद
आिण इतर िपका ं या स ंबंधी सात यान े संशोधन स ु असत े.
कोकण क ृिष िव ापीठा ने आं या या 'र ना' आिण 'िसंधू' या जात चा शोध लावला अथवा
संकरीकरणात ून या जाती िवकिसत क े या. काजू िपका या जव ळपास आठ जाती िवकिसत
कर यात यश िम ळवले. मसा या या िपका ं या बाबतीत TXD या जातीचा शोध अशा
िविवध िपका ं या स ंशोधनात भरीव अशी कामिगरी क ेली आह े.
कृिष अवजारा ं या बाबत भावासाठी िचखलणी य ं , मळणी, वारेवणी य ं , सुधा रत ,
बांडगुळकटर अशा िक य ेक अवजारा ंचा शोध लावला आह े अथवा अवजार े िवकिसत क ेली
आहेत.
कोकणात फ ळांचे उ पादन मोठ ्या माणात आिण िविश ह ंगामात होत े. यासाठी फ ळांवर
ि या कर याच े तं ान िवकिसत कर यात आल े आह े. याचा फायदा हा क ृषी
िव ापीठा या क ेतील श ेतक यांना होत असतो . फळ ि या उ ोगा ंना याम ुळे मोठी
चालना िम ळायला मदत झाली आह े.
अ - १) कृिष िव ापीठा ंची ामीण िवकासातील भ ूिमका :-
कृिष िव ापीठा ंची ामीण िवकासातील भ ूिमका पुढील माण े प करता य ेईल.
१) कृिष संशोधन :-
कृिष िव ापीठ े िविवध िपका ं या वाणा ंचा शोध लावतात . िकडी रोगा ंपासून िपका ं या
बचावास ंबंधी संशोधन करतात . िपकां या उ पादन वाढीसाठी सात यान े संशोधन करतात .
पशुधना या स ुधा रत जात िवषयी स ंशोधन , भाजीपाला , कडधा य िपका ं या िवषयी
संशोधन क न या िपका ंचा सार करण े यासारख े काय करतात .
munotes.in
Page 103
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
103 २) कृिष िव तार :-
कृिष िव ापीठात झाल ेले संशोधन श ेतक यांपय त पोहोचव यासाठी क ृिष िव तार िश णाची
यं णा िनमा ण कर यात आली आह े. या यं णे या मा यमात ून िविवध ा य ि कां ारे शेतीत
झालेले संशोधन श ेतक यांपय त पोहोचव याचा य न क ेला जातो .
३) शेतकरी िश ण :-
शेतकरी वगा ला सात यान े िश ण द े याचे काय कृिष िव ापीठ े करत असतात याम य े-
१) सुधा रत प ती या लागवडीच े िश ण .
२) जलस ंधारण आिण स ुधा रत पाट पा या या िनयोजनाच े िश ण .
३) ि या उ ोगा ंचे िश ण .
४) िकडी रोग िनम ू लन / तुतीवरील र ेशीम िकड ्यांचे संशोधन .
४) खार जमीन यव थापन :-
कोकणातील सम ु काठ या प रसरातील खाडी िकनारी भरती ओहोटी या पा या या
भावान े समु काठ आिण खाडीिकनारी प ्यातील जिमनीत िमठाच े माण वाढत े अशा
व पातील जिमनी लागवडी लायक करण े. यासंबंधीचे संशोधन पनव ेल येथील खार जमीन
संशोधन करत े. खार जिमनीत िटकाव धरणा या भाता या जातीचा शोधही पनव ेल येथील
भात स ंशोधन क ामाफ त कर यात आला आह े.
५) म य यवसाय आिण म य श ेतीिवषयक िश ण :-
मासेमारी सम ु ात आिण जिमनीवरील न ा व तलावात क ेली जात े. यासंबंधीचे संशोधन
क न त े संशोधन श ेतक यांपय त पोहोचव याच े काम क ृिष िव ापीठ े करतात . र नािगरी
येथे िशरगाव या िठकाणी म य स ंशोधन क आिण म य महािव ालय काय रत आह े. या
माफ त मास ेमारी स ंबंधी आिण मास ेमारी यवसाया या िवकासास ंबंधी स ंशोधन आिण
िव तार काय केले जाते.
६) हवामाना या अ ंदाजाची माहीती सात यान े शेतक यांना पुरवणे :-
हवामाना या अ ंदाजाची माहीती घ ेऊन ती श ेतक यांना क ळव याच े काम क ृिष िव ापीठ े
करतात . हवामाना या बदलाम ुळे शेतक यां या िपका ंचे होणार े संभा य न ुकसान या कारणान े
कमी करता य ेते.
कोकण क ृिष िव ापीठा या म ुळदे, ता. कुडाळ येथील क ृिष संशोधन क ामाफ त हे काम
केले जाते. येक आठवड ्याला श ेती हवामान पि का श ेतक यांना पो टान े पाठवली जात े.
आता मोबाईल SMS चाही याक रता वापर क ेला जाणार आह े.
munotes.in
Page 104
ामीण साधनस ंप ीच े
यव था पन
104 ७) शेतकरी वगा ला जोड यवसायास ंबंधी माग दश न :-
शेतकरी वगा ला वष भर उ प न िम ळ यासाठी जोड यवसायाच े मह व आह े. या जोड
यवसायात क ु कुटपालन , शेळी-म ढी पालन , दु ध यवसाय , वराह पालन , तसेच इतरही
काही यवसायाच े मह व आह े. या यवसाया या व ृ ीसाठी श ेतकरी वगा ला सात यान े
माग दश न कर याच े काम क ृिष िव ापीठ े करत असतात .
८) औषधी वन पती लागवड आिण ि या :-
कोकणात औषधी वन पत च े माण मोठ े आह े. औषधी वन पती लागवड यावसाियक
पातळीवर करता य ेते. यातून शेतकरी वगा ला कायम व पी उ प नाचा माग उपल ध होऊ
शकतो . यासंबंधीचे संशोधन श ेतकरी वगा ला उपय ु ठ शकत े.
शेतकरी वगा चे यासंबंधी सात यान े बोधन करण े गरज ेचे असत े. तसेच ि य ेची माहीती
शेतक यांना दे याचे काम क ृिष िव ापीठा ंमाफ त कर या त येते.
अशा कार े वरील व पात क ृिष िव ापीठ े ामीण िवकासात आपली भ ूिमका बजावतात .
आपली गती तपासा :
१) कृिष संशोधन स ंक पना प क न ामीण िवकासात क ृिष िव ापीठा ंची भ ूिमका
सिव तर िवशद करा .
७.७ सारांश
ामीण िवकास जलद गतीन े करायचा अस ेल तर िव ान आिण त ं ानाची गरज
ाधा य मान े मह वाची आह े. स :ि थतीचा िवचार करता श ेती यवसायात ज ैव तं ान ,
ीन हाऊस त ं ान , कृिष अवजार े, रमोट स ेिसंग शेतमालाच े पॅिकंग, ि या त ं ान ,
जल यव थापन या मा यमात ून तं ानाचा वी कार कर यात आला आह े. ामीण
भागातील श ेतमाल ि या उ ोगातही त ं ानाचा उपयोग क न उ पादन े घेतली जात
आहेत. अिलकड े शेती यवसायात अण ुऊजा तं ानाचा वापरही वाढायला लागला आह े.
अणुऊजा तं ानाचा वापर क न स ुधा रत िबयाणी िवकिसत क ेली जात आह ेत. माहीती
तं ानाचा वापरस ु ा मोठ ्या माणात वाढला आह े.
ामीण िवकासात माहीती त ं ाना या वापरा या मह वाचा िवचार करता ाम ु यान े शेतीत
आमूला व पाच े बदल कर यासाठी , कारािगरा ं या ग ुणव ेत वाढ कर यासाठी , ामीण
भागात उ ोगा ंची वाढ कर या साठी, माहीती त ं ानाचा सार आिण चार , जलस ंधारण
तं ानाचा िवकास आिण ामीण भागातील नाग रका ं या व ैचा रकत ेत बदल
कर यासाठीही माहीती त ं ानाची आव यकता आह े.
िव ान त ं ानाचा ामीण भागा या िवकासासाठी वापर करताना ामीण भागातील
नाग र कांचा पार ंपा रक ि कोन , दुग म भागात िनसगा ची ितक ूलता, िश णा या ग ुणव ेचा
अभाव , आ हानाना सामोर े जा यातील अडथ ळा आिण शासक य य ं णे या ग ुणा मकत ेचा
अभाव ह े िव ान त ं ाना या वापरातील अडथ ळे आहेत. munotes.in
Page 105
ामीण िवकासासाठी िव ान
आिण त ं ान
105 ामीण िवकासात क ृषी स ंशोधन आिण िव ताराची भूिमकाही मह वाची आह े. कृषी
िव ापीठामाफ त होणार े संशोधन ामीण भागापय त पोहोचवल े जात आह े. अशा कार े
ामीण िवकासात िव ान आिण त ं ानाचा वापर प करता य ेईल.
७.८ वा याय
१) ामीण िवकासाक रता िव ान आिण त ं ान स ंक पना प क न िव ान आिण
तं ाना या वापराच े व प िलहा .
२) ामीण िवकासात िव ान आिण त ं ाना या वापराच े मह व िलहा .
३) िव ान आिण त ं ाना या वापरातील अडचणी िवशद करा .
४) कृिष िव ापीठा ंची ामीण िवकासातील भ ूिमका प करा .
टीपा िलहा .
१) ामीण िवकासासाठी माही ती तं ान .
२) िव ान आिण त ं ाना या वापराच े मह व .
३) कृिष संशोधन आिण िव तार
७.९ संदभ सुची
१) Mr. Vikaspedia .in
२) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप - १५/१२/२००६
३) दैिनक अ ॅ ोवन - सकाळ ुप - २०/०३/२००६
४) द ाजीराव सा ळुंखे, बाळासाहेब देसाई, कृिष उ ोग आिण ा मीण िवकास , महा मा
फुले कृिष िव ापीठ , फुलेनगर, राह री, िज. अहमदनगर – १९९०
५) jcesMe Heevemes, efMe#eCe: HeefjJele&vee®eer meeceeefpekeÀ ®eUJeU, 2013 [e³eceb[ HeefyuekesÀMevme, HegCes -
2001
❖❖❖❖ munotes.in
Page 106
106 ८
कृषी संशोधन आिण िव तार
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ कृषी िव तार िश ण व प व या ी
८.३ कृषी िव तार िश णाच े उ ेश
८.४ कृषी िव तार िश णाची म ुलत व े
८.५ कृषी िव तार िश णा या पाय या
८.६ कृषी िव तार िश ण प ती व ितचे वग करण
८.७ कृषी िव तार िश ण प ती व या ंचा शेतक यांना होणारा लाभ
८.८ कृषी िव तार िश णा या सम या
८.९ कृषी िव तार िश णा या भावी अ ंमलबजावणीसाठी उपाय
८.१० सारांश
८.११ संच
८.१२ संदभ सूची
८.० उि े
हे करण वाच यान ंतर आप याला खालील बाबी समज ून येतील.
१. कृषी िव तार ही अनौपचा रक िश णाची ि या समज ून घण े.
२. कृषी िव तार िश ण प तीचा अ यास करण े.
३. कृषी िव तार िश ण प तीचा ामीण िवकासासाठी होणा या लाभाचा अ यास करण े.
४. कृषी िव तार िश णा या सम या ंचा अ यास कर णे.
५. कृषी िव तार िश णा या भावी अ ंमलबजावणीसाठी या उपाय योजना ंची माहीती
क न घ ेणे. munotes.in
Page 107
कृषी संशोधन आिण
िव तार
107 ८.१ तावना
भारत हा क ृिष धान द ेश आह े. आजही द ेशा या ७०% जनतेला रोजगार द ेणारा हा
यवसाय आह े. शेती िवकासासाठी वात ं यपूव काळापासून संशोधन स ु आह े. परंतु
वातं यानंतर या स ंशोधनाला अिधक गती िम ळावी याक रता क ृषी िव ापीठ े आिण क ृषी
संशोधन स ं था थापन कर यात आ या . या सं थांमाफ त गे या ७२ वषा त शेती े ात
भरीव स ंशोधन झाल े आहे.
देश पात ळीवर भारतीय क ृषी अन ुसंधान प रषद (Indian Co uncil of Agric ulture
Research ) व या स ं थेमाफ त य ेक िज ात क ृषी िव ान क े आिण रा य अथवा
िवभागात क ृषी िव ापीठ े थापन क न यामाफ त कृषी संशोधनाची ि या स ंपूण देशभर
सु आह े.
कृषी िव ापीठा ंमाफ त श ेती व यास ंबंधी या यवसायािवषयी होणार े संशोधन
शेतक यांमाफ त पोहोचव यासाठी क ृषी िव तार िश ण प तीचा अवल ंब केला जातो . कृषी
संशोधन स ं था त े शेतक यांची शेती असा या क ृषी िव तार िश णाचा वास असतो . या
प दतीचा आपण सदर करणात माहीती क न घ ेणार आहोत .
८.२ कृषी िव तार िश णाच े व प व या ी
िव तार िश ण या स ं ेची या या अन ेक िवचारव ंतांनी वेगवेग या कार े िवशद क ेली आह े.
यापैक काही म ुख िवचारव ंतां य या या प ुढील माण े आहेत.
१. जे. पी. िलग स :-
िव तार िश ण ही एक ि या आह े क िज याम य े अनेक िवचारव ंतांनी वेगवेग या
या या मांड या . जे. पी. िलग स हणतात क , िव तार िश ण ही एक ि या आह े क
याम य े ामीण लोका ंना या ंची शेती, घरे व सामािजक स ं था या ंची सुधारणा क न एक ूण
जीवनमान कस े सुधाराव े यासंबंधी िश ण िदल े जाते.
डॉ. िलंग स या ं या मत े िव तार िश णाची या ी बह िवध आह े ते एखा ा य िक ंवा
कुटुंबापुरते म यािदत नस ून या याम य े य , कुटुंब या ंचा यवसाय हणज े शेती व
सामािजक स ं था या सवा चा िवकास अ ंतभू त आह े. याचा उ ेश स ंपूण समाजाचा
लोकिश णा ार े सांिघक िवकास घडव ून आण ून लोका ंचे जीवनमान स ुधारणे हा आह े.
२. एल्. डी. केलसे :-
िव तार िश ण ही एक शालाबा िश ण द े याची ि या आह े. यात त ण , ौढ, वृ ,
ि या , पु ष, मुले हे सव का यानुभवात ून िश ण घ ेतात. सदर िश ण प दत ही
अमे रकेतील ल ँड ँट व जनता या ं या सहका याने चालल ेली अस ून ित या ार े लोका ं या
गरजा भागिव यासाठी स ेवा व िश ण उपल ध क ेले जाते. िव तार िश णाचा म ूलभूत उ ेश
सामािजक िवकास घडव ून आणण े हा आह े. munotes.in
Page 108
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
108 वरील या या ंचा िवचार करता िव तार िश ण हा सव साधारण िश णा माण ेच एक िश ण
कार अस याच े िदसून येते. परंतु याची या ी बह िवध आह े.
सव साधारण िश णाची या ी ाथिमक व मा यिमक शा ळा आिण महािव ालय े यां यातील
िव ाथ प ुरतीच म यािदत असत े. परंतु कृषी िव तार िश ण ह े ख या अथा ने लोकिश ण
आहे. हे वय, जात, धम , िलंग िवरिहत िश ण आह े. याचा फायदा सवा नाच सारखाच घ ेता
येतो. हे मु यतः शा ळे या चार िभ ंतीबाह ेरील िश ण आह े. याम य े लोका ं या जीवनाशी
िनगडीत असल े या बाब चा समाव ेश होतो . सव साधारण िश णा माण ेच िव तार िश णाच े
लोकांना ान द ेऊन या ंची वतःची क पना श िवकिसत क न व वतः प तशीर व
शा ीय प तीच े िवचार क न िनण य घे याचे िश ण िदल े जाते. याचे मु य काय े शेत व
शेतक याचे घर आह े. कृषी िव तार िश णातील िवषय ह े चिलत प रि थतीन ु प ठरवल े
जातात . याम य े लोका ंना आप या गरजा व जीवनाव यक सम या ओ ळखून या कशी
सोडवा या याच े िश ण िदल े जाते. हे िश ण क ृतीचे िश ण अस ून ते सामुदाियक प तीन े
व सामािजक म ू यां या चौकटीत बस ेल अशा प तीन े िदले जाते. याचा म ूलभूत उ ेश
चांगली श ेती चा ंगली घर े व स ुखी समाज िनमा ण करण े हा आह े. या िश णाची चौकट
लोकां या गरजा व जीवनिवषयक सम या सोडव या या त वावर आधारल ेली असत े.
कृषी िव तार िश णाचा उ ेश ामीण भागातील य ेक कुटुंबापय त ते पोहोच ून कुटुंबाचा
वैयि क व समाजाचा सा ंिघक िवकास घडव ून आणण े हा आह े.
कृिष िव तार िश णा ार े लोका ं या मानिसक ि कोनाम य े बदल घडव ून आणला जातो .
व या ं यात जीवनमान उ ंचाव यासाठी आका ं ा व िन य िनमा ण केले जातात . िव तार
िश ण ह े मानवी समाजा या सम या ंना एक कारच े आ हान आह े. याम य े अंतभू त
असल ेले बदल खालील माण े आहे.
१) शा ीय प तीचा अवल ंब क न श ेती, पशुसंवध न, दु ध व म य सव ंध न या
यवसाया ंचे उ पादन वाढव ून ामीण लोका ंना जा तीत जा त रोजगार िनमा ण क न
देणे व दु यम यव थाय थािपत कर यास चालना द ेणे.
२) वावल ंबन / सहकाय व वय ंसेवा या िवषयी आवड िनमा ण करण े.
३) वापरात नसल े या ामीण िवभागातील साधनसाम ीचा ामीण समाजा या
फाय ासाठी िवकास घडव ून आणण े.
८.३ िव तार िश णाच े उ ेश
१. ामीण समाजा या ीकोनात बदल घडव ून आणण े.
२. ामीण लोका ंना वतः या गरजा व सम या ओ ळख याच े िश ण द ेऊन या
सोडव यासाठी व ृ करण े.
३. ामीण स माजास वावल ंबी ितसाद म , काय म व रा उभारणी या का यात
वे छेने भाग घ ेणारा सि य समाज बनवण े.
४. ामीण भागात यो य न ेतृ व /संघटना व स ं था िनमा ण करण े. munotes.in
Page 109
कृषी संशोधन आिण
िव तार
109 ५. ामीण भागातील लोका ंना शा ीय प ती या अवल ंबनाने शेती उ पादन
वाढव यासाठी मदत करणे. याचबरोबर ामीण कारािगरी व उ ोगध ंदे यां या
पुन थापन ेस चालना द ेऊन लोका ंना जा तीत जा त रोजगाराची स ंधी उपल ध क न
देणे.
६. ामीण त णा ं या प ुढे यो य अस े काय म अख ंिडतपण े ठेऊन या ंना जबाबदार व
काय म अस े नाग रक बनवण े.
७. ामीण क ुटुंबांना संघिटत क न या ंचे जीवनमान उ ंचावण े.
८. बाल व ौढ या ं यासाठी िश ण व करमण ूक, आरो यस ेवा वग ैरे ज र या सोयी
उपल ध क न द ेणे.
आपली गती तपासा
१) कृषी िव तार िश णाच े व प , या ी आिण उ ेश िलहा .
८.४ िव तार िश णाची म ूलत व े
िव तार िश ण ही एक सामािजक िवकास घडव ून आण यासाठी उ म अशी एकम ेव प दत
आहे. या प दतीच े िनयमन करणारी काही माग दश क त व े िव तार काय कत व त ा ंनी
घालून िदल ेली आह ेत. येक देशात भौगोिलक , सामािजक व सा ं कृितक व ेगळेपणा असण े
वाभािवक आह े. तरीस ु द काही मूलत व े सव मा य आह ेत. ती थोड यात खालील माण े
आहेत.
१) िव तार िश ण ह े या या िठकाण या चिलत थािनक प रि थतीवर आधा रत
आहे.
२) िव तार िश णा या काय मात सामािजक िवकास घडव ू इि छणा या ि याशील
लोकांचा समाव ेश करायला पािहज े.
३) िव तार काय क या ने ामीण लोका ंचे नेतृ व वतःकड े ायच े नसत े.
४) िव तार काय म ट याट यान े घेतला जातो .
५) िव तार िश णाचा उ ेश लोका ंना जाणवणा या गरजा भागवण े असा असतो .
६) िव तार िश ण का यात लोकशाही प दतीचा अवल ंब केला आह े.
७) िव तार िश ण काय म लविचक असावा .
८) िव तार काय क या ने थािनक स ं थांचा व स ंघटना ंचा जा तीत जा त उपयोग
लोकस ंपक साध यासाठी काय म तयार कर यासाठी करायचा असतो .
९) िव तार काय म त ं िवश ेष व ितिनिधक स ं था वाढीवर आधा रत असतो .
१०) िव तार का यात कुटुंबातील सव सभासद समािव असतात .
११) िव तार काय हे समाजातील सव घटका ंशी िनगिडत आह े.
१२) िव तार काय लोका ंना या ं या गरजा ओ ळख यास मदत करत े. munotes.in
Page 110
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
110 १३) िव तार काय कता हा समाजािभम ुख असतो .
१४) िव तार काय म रा ीय धोरण व काय म ल ात घ ेऊन या माण े आखला जातो .
१५) िव तार काय लोका ंचे मूलभूत आचार -िवचार व सा ं कृितक म ू ये ल ात घ ेऊन
आखल ेले असत े.
१६) िव तार काय क या ने सात यान े वका याचे मू यमापन करण े आव यक आह े.
८.५ कृषी िव तार िश णा या पाय या
िव तार िश णा ार े लोका ं या आचार -िवचारात इि छत बदल घडव ून आण यासाठी
िव ता र काय क या ने अ यापन काय म अशा रीतीन े आयोिजत क ेली पािहज े क या गो ी
शेतक यांना िशकवाय या आह ेत याकड े याच े ल व ेधून घेतले जाईल . याब ल या ं या
मनात उ स ुकता वाढ ेल. आवड िनमा ण होईल . यां या उपय ु तेबाबत खा ी पट ेल व या ंचे
अवल ंबन कर या या ीन े इि छत काय वाही घडव ून येईल व या ार े शेतक यांना
समाधान ा होईल .
कृिष िव तार िश ण - पाय या
कृषी िव तार अ यापनातील पाय या वरील माण े आहेत. यांचे िव ेषण खालील माण े
करता य ेईल.
१) ल व ेधून घण े :-
सतत चाल ू असल े या स ंशोधनाम ुळे शेतीिवषयक त ं ानात नवीन बदल घड ून येत आह ेत.
परंतु सामा य श ेतक यांना याची माहीती असत नाही . सु वातीस काही थोड ्या बोटा ंवर
मोजता य े यासार या लोका ंनी या त ं ानात अवल ंब केलेला असणार . अशा प रि थतीत
नवीन क पना ंकडे शेतक यांचे ल व ेधून घेणे हे िव तार काय क या चे पिहल े काम आह े.
यासाठी यात अन ेक साधना ंचा व प त चा अवल ंब करावयास पािहज े. एक प दत िक ंवा
साधन सवा चे ल व ेध यास उपयोगी पडत नाही कारण य ेक शेतकरी हा द ुस यापे ा
यांचे ान , आिथ क प रि थती , यां याकड े असणारी जमीन व इतर स ुिवधा या ंचा
कौटुंिबक व ेगवेग या प दत चा साधना ंचा उपयोग वरच ेवर अन ेक वेळा करावयास पािहज े.
कारण लोका ंचे पुढे एकदा क पना मा ंडून काय भाग होत नाही , तर लोका ंचे ल व ेधले
जाईपय त या क पना या ंचे पुढे असण े आव यक आह े. यासाठी काय वाहीम ुळे समाधान आण याची खा ी घेणे. फ इि छत काय वाही घड ून आणण े इ काय वाही कर यास ंबंधी खा ी पटवण े. ड माहीती िमळव यासाठी इ छा िनमा ण करण े. क शेतक यांम ये शेती या नवीन प तीिवषयी औ स ु य िनमा ण करण े ब शेतक याचे सुधा रत प तीकड े ल व ेधून घेणे. अ munotes.in
Page 111
कृषी संशोधन आिण
िव तार
111 १) संबंिधत िवषयावरील छायािच े व आक ृती,
२) वाता प े
३) प रणाम ा यि का ंत भेटी
४) पाहणीच े िन कष
५) घोषणा
६) भीि पि का
७) आकाशवाणी ार े चचा
८) यंगिच े
९) दश नीय नम ुने
१०) शै िणक सहली इ . प दती व साधना ंचा वापर करणे.
https://promkvparbhani.blogspot.com
अशा कार े ल व ेधून घेत यान ंतर सदर क पना ंम ये अंतभू त असल ेला बदल श ेतक यांत
घडून येणे आव यक आह े. यासाठी नवीन क पना आप या फाय ाची आह े. याबाबत
लोकांची खा ी पटण े आव यक आह े. तसेच लोका ंना या ं या गरजा कोण या आह ेत
यां या सम या कोण या आह ेत व या गरजा नवीन क पन े या अवल ंबनाने कशा
भागव या जातील ह े समजाव ून ावयास पािहज े. हे समज यान ंतर सम या सोडव या या
ीने य न क लागतात . हणून या नवीन क पना ार े लोका ंचे स ुटू शकतील अशा
क पना ंकडे लोका ंचे ल व ेधणे व या ंना इि छत क पना ंिवषयी ज र ती माहीती प ुरवणे हे
फार मह वाच े आहे.
१) औ स ु य िक ंवा उ स ुकता वाढवण े :-
नवीन क पना ंकडे एकदा लोका ंचे ल व ेधून घेत यान ंतर िव तार काय क या ने या
क पना ं ारे लोका ंचे कस े सुटू शकतील व याम ुळे यां या प रि थतीत कसा िहतावह
बदल घड ून येईल ह े लोका ंना समज ेल अशा भाष ेत प रणामकारकरी या सा ंगावयास पािहज े.
यासाठी स ंबंिधत लोका ंचे िहतस ंबंध कशात आह ेत, यां या आवडी -िनवडी काय आह ेत. हे
समजण े आव यक आह े. एखा ाला या यात आवड िनमा ण झा यावर यास कोणी
थोपवून ध शकत नाही . संशोधनाम य े अस े िदस ून आल े आह े, क लोका ंना या
गो म य े आवड आह े, यासंबंधी त े जा तीत जा त माहीती िम ळवतात व अ यास munotes.in
Page 112
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
112 करतात . लोकांना या ं या आवडी या सम या िकंवा सोडव यासाठी उपल ध
तं ानाचा वापर कसा करावा ह े समजल े क त े काय वृ होतात . हणून िव तार िश ण
प दतीची िनवड व वापर अशा तह ने करावयास पािहज े क लोका ंना आप या काही सम या
अडचणी आह ेत व या सम या िशफारस कर यात य ेत असल े या प दती ारे सुटू
शकतील , असे वाटल े पािहज े. खालील प दती लोका ं या मनात आवड िनमा ण
कर यासाठी उपयोगी ठरतात .
अ) १. माहीती द े यासाठी :- वेगवेग या कार या गटचचा , िफ म , ि स व
लाईड ्स या सहा यान े, या यान े, वाता प े, आकाशवाणीवरील चचा , िच पट ,
शेतीिवषयक , वा य इ याद ार े लोका ंना माहीती द ेता येते.
ब) २. िव तार काय माकड े आकष ू न घे यासाठी :- प रणाम ा यि क े, ामनेता
िशबीर े, साव जिनक काम , माहीतीय ु िच पट इ . या अव थ ेत िव तार काय क या ने एका
वेळी लोकां या ीन े मह वा ची अशी एकच क पना या ं यापुढे मांडावी व ित यावर ज र
तेवढा भर ावा .
क) ३. माहीती िम ळव याची इ छा िनमा ण करण े :- नवीन क पना िक ंवा प दती ार े
आपल े स ुटू शकतील ह े लोका ंना समज यान ंतर त े अिधकािधक माहीती
िमळव यासाठी उ स ुक होतील याव ेळी ज र ती माहीती िव तार काय क या ने लोका ंना
सात यान े पुरवली पािहज े. अशा कार े माहीती िम ळत गे यानंतर नवीन प दतीिवषयी
लोकां या क पना अगदी प अशा होतील . या अव थ ेत नवीन क पना स ंबंिधत
शेतक यां या प रि थतीत कशी लाग ू होते व ित या ार े यांचे कसे सुटू शकतील या ंचा
खुलासा िव तार काय क या ने केला पािहज े. यासाठी खालील प दती व साधना ंचा वापर
करता य ेईल.
१) खरोखरच े नमुने, ितकृती दाखवण े.
२) कृती ा यि क े आयोिजत करण े.
३) ा यि का ंचे आयोजन करण े व या ंचे योगा ंचे िन कष पाह यासाठी उपल ध क न
देणे.
४) नवीन क पना ंचे अवल ंबन कर याप ूव या व अवल ंबनांतर या प रि थतीची छायािच े
दाखवण े.
५) प रणाम ा यि कास भ ेटी आयोिजत करण े.
६) नवीन क पना ं या अवल ंबना ार े होणा या संभा य फाय ाची क पना द ेणारी प रप क े
सा रत करण े.
४) काय वाही कर याबा बत खा ी पटवण े :-
लोकांनी नवीन क पन ेिवषयी ज र ती माहीती िम ळव यान ंतर व सदर प दती या
उपयु तेत ज र ती माहीती िम ळव यान ंतर या उपय ु तेब ल या ंची खा ी पटव यान ंतर
इि छत काय वाही कर यासाठी त े वृ होतील , यावेळी यांनी िनि तपण े काय कराय चे
आहे याची प क पना या ंना असावयास पािहज े. नवीन प दतीिवषयी िम ळाले या
माहीती या स ंदभा त आप याला चिलत प रि थतीत काय करण े यो य आह े हे चांग या munotes.in
Page 113
कृषी संशोधन आिण
िव तार
113 तह ने समजल े आहेच. तशी इि छत काय वाही कर यासाठी आव यक असणारी काय मता
लोकांनी संपादन क ेली आ हे, याब ल िव तार काय क या ने खा ी क न घ ेणे आव यक
आहे. इि छत काय वाही क न घ े यासाठी िव तार काय क या ने ितचे आव यक अस े व
सुलभ ट प े पाहाव ेत. यासाठी एखा ा मोठ ्या का याची लहान का यात िवभागणी करावी व
येक कारच े काय सुलभरी या अ से कराव े. याचे माग दश न कराव े. यासाठी खालील
प ती व साधन े उपय ु होतील .
१) वैयि क गाठीभ ेटी व माग दश न
२) संबंिधत िवषयावरील वा य
३) मरणप े
५) इि छत काय वाही घडव ून आणण े :-
नवीन प दती या उपय ु तेबाबत लोका ंची खा ी झा यान ंतर आव यक ती काय वाही
हो या साठी पोषक प रि थती िनमा ण करण े अ य ंत अग याच े आह े. नाहीतर या
अव थ ेपय त िव तार काय क या ने केलेले सव य न यथ जातील . यासाठी ज र ती
काय वाही कर या या बाबतीत प ुढे येणा या संभा य अडचणी स ंबंधी िव तार काय क या ने
पूण िवचार करावया स पािहज े. येक ट यातील काय वाही या बाबतीत आव यक त े
तांि क माग दश न उपल ध क न ाव े. ही काय वाही घडव ून आण यासाठी खालील
प त चा वापर करता य ेतो.
१) मरणप े
२) वैयि क गाठीभ ेटी
३) काय रत व स ेवाभावी थािनक काय क या चा माग दश नासाठी उपयोग क न घ ेणे.
४) काय रत काय रकारणीिवषयी आकाशवाणी व व ृ प ा ं ारे कथा सा रत करण े.
६) काय वाहीम ुळे समाधान लाभ याची खा ी क न घ ेणे :-
िव तार िश णाचा म ुख उ ेश हणज े लोका ं या आचारात िवचारात ानात व या ं या
अंगी असल े या कौश यात इि छत बद ल घडव ून आणण े व या ान व कौश या ार े
लोकांचे जाणवणार े सोडव ून या ंना समाधान ा क न द ेणे हा होय . या ीन े
िव तार काय क या ने अशा कार े सुधा रत प दतीचा अवल ंब क इि छणा या लोकांशी
नेहमी स ंपक साधला पािहज े व या बाबतीत लोका ंनी िकती गती क ेली आह े यांना काय
अडचणी य ेतात ह े जाण ून यावयास पािहज े व या माण े यांना माग दश न करावयास
पािहज े. यामुळे लोकां यात या ं या काय मतेबाबत आ मिव ास िनमा ण होईल .
आपली गती तपासा :
१) कृषी िव तार िश णा या पाय यांची माहीती िलहा.
munotes.in
Page 114
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
114 ८.६ कृषी िव तार िश णप दती व या ंचे वग करण
िव तार िश ण प दतीच े वग करण व ेगवेग या कार े करता य ेते. परंतु कोणताही काय म
यश वी हो यासाठी एकाचव ेळी अनेक प दत चा वापर करावा लागतो . िव तार िश णाच े
वग करण म ुख दोन कारात हो ते.
या दोन काराच े उप कार खालील माण े आहेत.
१) उपयोगाव न वग करण :-
िव तार िश ण प दती ार े िकती लोका ंशी स ंपक साधला जातो . व या ंचे व प कस े
असत े, यावर ह े वग करण आधारल ेले आहे. या माण े िव तार िश ण प दती तीन कारात
िवभागली आह े.
१) य स ंपक प दती २) गटसंपक प दती ३) समूहसंपक प दती
२) व पाव न वग करण :-
िव तार िश णात वापरल े या साधना ं या व पाव न खालील माण े वग करण करता
येते.
१) बोलल ेले श द २) िलिहल ेले श द ३) ा य साधन े
अ) साधन े : (फ डो यांनी पाहता य े यासारखी )
ब) ा य साधन े : (डो यांनी पाहता य े यासारखी व काना ंनी ऐकता य े यासाठी )
िव तार िश णप दत च े यां या उपयोगाव न क ेलेले वग करण :-
१) य स ंपक प दती : शेतक यां या श ेतावर िक ंवा घरी भ ेटी, मेसेज ार
का यालयास भ ेटी, मेल ारे मेसेज
दूर वनी चचा , Hike message
वैयि क प े, Whatsapp message
कृषी िव तार िश णप ती उपयोगाव न वग करण व पाव न वग करण
य स ंपक
प दती गटसंपक
प दती समूहसंपक
प दती बोललेले
श द िलिहल ेले
श द ा य
साधन े
munotes.in
Page 115
कृषी संशोधन आिण
िव तार
115 २) गटसंपक प दती : िवधी िक ंवा कृती ा यि क े
प रणाम ा यि क सभा
गटचचा
प रषदा शै िणक सवलती
३) समूहसंपक प दती : शेतीिवषयक वाङमय , प रप क े, रेिडओ, टेिलि हजन दशन , िभ ीप क े, वाता प े, नाटके, संगीत, Flex
Board , Whatsapp ,Internet ,Twitter ,
Hike, Mail या ार े संदेश पाठिवण े
िव तार िश णप दत च े यां या व पाव न क ेलेले वग करण :-
१) बोलल ेले श द : सव साधारण व िवश ेष व पा या सभा
शेतक यां या घरी िक ंवा शेतावर भ ेट
काया लयात भ ेटी दूर वनी वर बोलण े, रेिडओ
२) िलिहल ेले श द : शेतीिवषयक वा य वाता प े, वैयि क प े, प रप क े, Flex Board
३) साधन े : प रणाम ा यि क े, दश नीय नम ुने, िभ ीपि का , त े, आलेख, छायािच े, लाईडस ्, िफ स ी स इ .
४) ा य साधन े : िवधी ा यि क े, प रणाम ा यि क े
सभा, टेिलि हजन , नाट्य, संगीत, वनी असल ेले
िच पट युट्यूबवरील ि हिडओ, गाणी इ यादी .
अशा कार े िव तार िश ण हणज े काय व िव तार िश णा या प तीिवषयी थोड यात
माहीती द ेता येईल.
िव तार िश णा या प दती व याचा श ेत यांना होणारा लाभ िक ंवा िव तार िश णाम ुळे
शेतीची गती कशी सा य होऊ शकत े. यािवषयी िव ेषण प ुढील माण े करता य ेईल.
८.७ कृषी िव तार िश णप दती व या ंचा शेतक यांना होणारा लाभ
१) उपयोगाव न वग करण :-
या कार या प दती ार े िव तार काय क या चा संबंध एकाच व ेळी अगदी मया िदत लोकांशी
येतो याच े संबंध समोरासमोर व य री या य ेतात.
munotes.in
Page 116
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
116 अ) य स ंपक प दती :-
१) शेतक यां या घरी िक ंवा शेतावर भ ेटी घेत यान ंतर प ुढील कारच े फायद े होतात व
शेती या गतीचा माग िमळतो.
फायद े :-
१) शेतक यां या श ेतीिवषयक व कौट ुंिबक सम या ंब ल य माहीती िम ळवता य ेते.
२) शेतक यांचा िव ास स ंपादन करता य ेतो व मग िम वाच े संबंध थािपत होतात .
३) िव तार काय क या या िशफारश चा अवल ंब श ेतक याने के यामुळे िव तार
काय क या या आ मिव ास वाढतो .
४) शेतक यां या मनात शासक य व िव तार य ं णा या ं याब ल आप ुलक ची भावना
वाढ यास मदत होत े.
५) िव तार िश णाम ुळे शेतीिवषयक सािह य िनिम तीसाठी माहीती िम ळवता य ेते.
मया दा :-
१) या प दतीम य े फारच कमी श ेतक यांशी संपक साधता य ेतो.
२) इतर प दती मानान े प दत जा त खिच क आह े.
ब) िव तार काय क या ची का यालयात भ ेट घेणे :-
शेतीची गती कर याम य े ही प दतस ु दा मोलाची कामिगरी करत े. या प दतीम य े
शेतकरी वतः िव तार कायक या शी या ं या का यालयात जाऊन भ ेट घेतात व
शेतीिवषयक हवी असल ेली माहीती िम ळवतात. यामुळे कायक या ने िदल ेला स ला
शेतकरी मानतो व याम ुळे शेतीम य े आव यक त े बदल घड ून येतात.
क) दूर वनीवर चचा :-
दूर वनी एक िव तार िश णाच े मह वाच े साधन आह े. यामुळे िव तार काय कता व शेतकरी
यां याम य े सम वय साध ून खुलासेवार माहीती श ेतक यांमाफ त पोचवता य ेते.
ड) वैयि क प :-
ब याच वेळा शेतक या या श ेतीिवषयक अडचणी अस ून सु दा काय क या ला भ ेटता य ेत
नाही. अशा व ेळी वैयि क प िलिहण े अितशय फाय ाच े ठरते. यामुळे शेतकरी व काय कत
यां यामधील स ंबंध चांगले होतात . शेतक यांचे समाजातील थान उ ंचाव यास मदत होत े.
ब) गटसंपक प ती :-
या कार या प दतीम ुळे िव तार काय क या चा संबंध एकाच व ेळी ब याच लोका ं या एका
गटाशी य ेतो िक ंवा एकम ेकांशी स ंबंिधत अशा अन ेक गटा ंशी य ेतो. यामुळे लोकां या
जाणवणा या सम या ंची माहीती क न घ ेता येते व यावर उपाययोजना करता य ेतात. या
प दतीत खालील प दत चा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 117
कृषी संशोधन आिण
िव तार
117 अ) गटचचा :-
या प दतीम य े लोका ंना जाणवणा या सम या ंची माहीती क न द ेणे यावरील
उपाययोजना ंची माहीती द ेणे. तसेच जाणवणा या सम या सोडिव यासाठी काय मांची
आखणी करता य ेते. यामुळे शेती या गतीचा ह ेतू सा य करता य ेतो.
https://kvk.icar.gov.in
ब) कृती ा यि क :-
एखाद े काम अिधक स ुलभरी या व प रणामका रकरी या कस े कराव े हे दाखव ून दे यासाठी
आयोिजत क ेले या ा यि कास क ृती ा यि क े असे हणतात .
या प दतीचा उपयोग कौश य िशकव यासाठी व माहीती द े यासाठी अन ेक े ात उपयोग
क न घ ेता येतो. यामुळे लोकांना काही स ु सम या ंचे ान िम ळते.
क) प रणाम ा यि क े :-
एखादी िक ंवा याह न अिधक स ुधा रत प दती याच कार या िववि त अशा थािनक
प दतीप े ा कशा िकफायतशीर आह ेत हे य उदाहरणान े दाखव ून दे या या प दतीला
प रणाम ा यि क अस े हणतात .
प रणाम ा यि क खालील तीन कारची असता त.
१) सुधा रत िबया या ं या वापराबाबत
२) िनरिनरा या खतां या मा ास ंबंधी
३) मशागती या िनरिनरा या प दतीस ंबंधी
प रणाम ा यि क े शेतक यां या श ेतावर आयोिजत क ेली जातात . यामुळे शेतकरी
पिह यापास ून शेवटपय त िपका ंचे िनरी ण क शकतो . यातून शेती या गती चा माग सा य
होतो.
ड) शै िणक सहल :-
शै िणक सहल ह े िव तार िश णाच े अ य ंत लोकि य व प रणाम कारक साधन आह े.
लोकांना य व त ुि थती डो यानी पाह याची स ंधी ा होत अस यान े लोकिश ण व munotes.in
Page 118
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
118 अ यापन प रणामकारक होतात . संशोधन क े, िश ण स ं था आदश खेडे शेती या
े ातील िवकिसत असा भाग िक ंवा गतीशील श ेतक याची श ेती इ. भेटी दे यासाठी
आयोिजत क े या जातात . तसेच शेती व जनावरा ंची दश ने जनावरा ं या भागात िक ंवा
बाजार श ेतीिवषयक प रस ंवाद व प रषदा या ंना भ ेटी द े यासाठी चचा ऐक यासाठी
आयोिजत क े या जातात व यात ून शेती या गतीचा माग सा य होतो .
क) सामूिहक स ंपक प ती :-
सामूिहक प दती ार े िव तार काय क या ला एकाच व ेळी अनेक लोका ंशी स ंपक
साधता य ेतो. सव साधारण सभा , शेतीिवषयक वा य प रप क े, रेिडओ, दश ने इ. चा
समाव ेश होतो .
या साधना ार े लोका ंपय त िविवध श ेतीिवषयक माहीती पोहोचवली जात े व श ेती या
गतीचा माग साधला जातो . िव तार िश ण प दतीच े या या व पाव न क ेलेले
वग करण व याच े शेती या गतीमधील योगदान -
िव तार िश णात वापरल े या साधना ं या व पाव न खालील माण े वग करण करता
येईल.
अ) बोलल ेले श द :- या काराम य े बोल या ा रे लोका ंशी संपक साधता य ेतो.
i) सव साधारण व िवश ेष व पा या सभा :-
या प तीम य े िव तार काय कत सव साधारण व िवश ेष व पा या सभा घ ेऊन
शेतक यां या सव साधारण सम या जाण ून घेतात व यावर उपाययोजना स ुचवतात .
यामुळे शेतीम य े गती होऊ शकत े.
ii) शेतक यां या श ेतीस िक ंवा घरी भ ेटी देणे :-
या प तीम य े िव तार काय कत शेतक यां या घरी िक ंवा शेतावर भ ेटी देऊन श ेतक यांना
शेतीिवषयक व कौट ुंिबक सम याब ल य माहीती िम ळवतात व श ेतक यांचा िव ास
संपादन करतात आिण श ेतक यां या मनात शासक य व िव ता र यं णा या ं याब ल
आपुलक ची भावना वाढ यास मदत होत े. यामुळे शेती या गतीचा माग सा य होतो
iii) काया लयीन भ ेटी :-
या प तीत श ेतकरी िव तार काय क या या का यालयात जाऊन श ेतीिवषयक आव यक
माहीती घ ेतो.
iv) दूर वनीवर बोलण े रेिडओ :-
दूर वनीवर श ेतकरी व िव तार काय कता य ां याम य े बातचीत होत े तर र ेिडओवर
शेतीिवषयक माहीती द ेता येते. यामुळे मोठ्या माणात व ेळेची बचत होत े.
munotes.in
Page 119
कृषी संशोधन आिण
िव तार
119 ब) िलिहल ेले श द :-
या कारात िलखाणा ार े लोका ंशी स ंपक साधता य ेतो. याम य े शेतीिवषयक वाङमय ,
वाता प े, वैयि क प े, प रप क े यांचा उपयोग क न श ेतक यांपय त शेतीिवषयक माहीती
पोहोचवली जात े व शेती या गतीचा माग सा य क ेला जातो .
क) क ा य साधन े :- (फ डो यांनी पाहता य े यासारखी )
१) आलेख व त े :-
िव तार िश णाचा उ ेश शेती या चिलत प तीम य े ती यो य तो बदल घडव ून
आण याचा आह े. शेतीचे हे यश अन ेक बाब वर अवल ंबून असत े. शेतक यांची बौि क
पातळी शा ीय ानाचा वापर हवामानातील बदल इ . चा समाव ेश होतो . ा गो ी य ेक
िठकाणी न ेहमीच बदलत असतात . हे सव बदल आल ेखा या व त या ं या सहा यान े
प रणाम कारकरी या दाखवता य ेतात व पािहज े असल े या बाबी श ेतक यां या मनावर
चांग या तह ने िबंबवता य ेतात. यामुळे शेती या गतीचा माग साधण े श य होत े.
२) िभि पि का :-
खेड्यात िक ंवा शहरात ून िफरताना अन ेक कारची िच े आकृती व यावर िक ंवा खाली
िलिहल ेली घो षवा य े लावल े या पाट ्या आपणास िदसतात . ा सवा चा म ु य उ ेश
लोकांचे ल व ेधून घे याचा असतो . िभि पि का हा या ं यातलाच एक कार आह े.
३) छायािच े :-
एखादी व त ू, िठकाण , संग िकंवा य य दाखवता य ेत नाही . यावेळी यांची
क पना ये यासाठी छायािच ा ंचा उपयोग करतात .
४) दश न :-
दश न हणज े संबंिधत िवषयावरील िनरिनरा या ितकृती वेगवेगळे नमुने माहीतीप क े
त े आल ेख, िभि पि क े, अवजार े इ. चा योजनाब व अथ पूण रीतीन े मवारी क ेलेली
मांडणी ही ज ेणेक न यापास ून े कांम ये औ स ु य िनमा ण होईल व श ै िणक उ ेश
सा य होईल .
५) वाता फलक :-
वाता फलक ह े एक िव तार िश णाच े सवा ना प रिचत अस े साधन आह े. संघिटत श ै िणक
काय मात वाता फलक फार मह वाच े आह ेत. लोकांना िव ा या ना मह वाच े िकंवा
आवडीच े माही ती आकष करी या प ुरव याच े साधन हण ून याचा उपयोग करता य ेतो.
िव तार िश ण काय मात श ेतक यां या व ेगवेग या सम या ंवर मह वाची अशी माहीती
वाता फलका ार े यांना यो य व ेळी पुरवता य ेते.
यािशवाय प रणाम ा यि क , लाइड ्स, िफ म , ि स इ . चा उपयोग क साधन
प तीम य े येतो. munotes.in
Page 120
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
120 ड) ा य साधन े:-
या साधना ं ारे पाह न िक ंवा ऐक ून ान िम ळवता य ेते यांना क ा य साधन े अस े
हणतात क
क ा य साधना ंचे मह व :
१) श दस ंहार कमी करता य ेतो.
२) अ यापन काय िटकाऊ व पाच े होते.
३) उ सुकता वाढ ते व ल व ेधून घेता येते.
४) िवचारात अख ंिडतपणा राहतो .
५) प रणामकारकरी या िशकवता य ेते.
६) नािव यात भर पडत े.
७) इतर साधना ंची प रणामकारकता वाढत े.
क ा य साधना ंम ये पुढील कारची साधन े येतात :
१) रेिडओ :-
िव तार िश णका यात रेिडओचा उपयोग लोका ं या िवचारात इि छ त बदल घडव ून
आण यासाठी कर यात य ेतो. करमण ुक बरोबरच लोकिश णाचा ह ेतू सा य कर यास मदत
होते.
२) चलत ् िच पट :-
चलत् िच पट ह े एक लोकिश णाच े भावी साधन आह े. या ार े कोण याही एका स ंगाचे
वा तव िच े कां या नजर ेसमोर उभ े करता य ेते. या िच पटाबरोबर वनीही प ुरवलेला
असतो . यामुळे संबंिधत माहीती े कांना िमळू शकते.
३) टेिलि हजन :-
टेिलि हजन ह े एक साम ूिहक स ंपक साध याच े साधन आह े. आतापय त वापरात असल े या
कोण याही साधनाप े ा ते भावी आह े. याचा फायदा हणज े व त ुि थतीच े अचूक व
ताबडतोब दश न होत े. तसेच वैचा रक प रणामातील सारख ेपणा िविवध कार या
े कां या श ै िणक गरजा व या ं या ानाची पात ळी िवचारात य ेऊन लोकिश णाचा
काय म प रणामकारक र या राबवता य ेईल.
४) पॉवर पॉ इट - ेझ टशेन - पॉवर पॉ ईट ेझ टेशन ार े उ म कार े शेतीिवषयक माहीतीच े
बोधन करता य ेते. यात ि हिडयोचाही समाव ेश करता य ेतो.
यािशवाय नाट ्य, संगीत, िवधी, ा यि क े, प रणाम ा यि क े, सभा इ यादी साधना ंचा
वापर ा य साधन प तीम य े िव तार िश णासाठी क ेला जातो .
िव तार िश ण हा एक श ेती या गतीचा खरा माग आहे. munotes.in
Page 121
कृषी संशोधन आिण
िव तार
121 आपली गती तपासा
१) कृषी िव तार िश ण प ती सिव तर िवशद करा .
८.७ कृषी िव तार स ेवेचा शेतक यांना होणारा लाभ
कृषी िव तार िश णाचा श ेतकरी वगा ला होणारा लाभ प ुढील माण े सांगता य ेईल :-
१) ीकोनात बदल :-
कृषी िव ता र िश णाचा हा मोठा फायदा आह े. या िश ण ि य ेस वैयि क , गट आिण
समूहा ार े सात यान े शेतकरी वगा चे बोधन कर याचा य न क ेला जातो . यामुळे शेतकरी
वगा या ि कोनात बदल हो यास चालना िम ळते. कृषी िव तार िश ण ही अशीच ि या
आहे क या मा यमात ून शेतक यांचा ि कोन िनि तपण े बदल ू शकतो .
२) शेती उ पादन वाढीच े तं समजत े :-
या िश णा या मा यमात ून शेतक यांचे कृती गट तयार क ेले जातात . शेतीत योग क न
याचे िनदश न प रणाम तपासल े जातात . शेतक यां या सहली िविवध ायोिगक क ृषी
ेणावर आयोिजत क े या जातात . कृषी िव ापीठ े, कृषी स ंशोधन स ं था याम य े
शेतक यां या सात यान े भेटी आयोिजत क े या जातात . यामुळे शेतक यांना शेती या त ं ाचे
ान हो यास मदत होत े.
३) उ पादना या ग ुणव ेत वाढ :-
शेतक यां या श ेती उ पादना या ग ुणव ेत वाढ कर यासाठी या ंना तं ान िशकवल े जाते.
यांचे सात यान े बोधन कर याचा य न क ेला जातो . आधुिनक त ं ान समजाव ून िदल े
जाते. स ि य त ं ानाची क ृषी शेतक यांकडून क न घ े याचा य न क ेला जातो . यामुळे
िपका या ग ुणव ेत वाढ हो यास मदत होते. शेतकरी श ेती उ पादना या ग ुणव े या
बाबतीत सजग होत े.
४) कृषी िव ापीठा ंचे शेती संशोधन श ेतक यां या दारात :-
मुळातच क ृषी िव ापीठात होणार े शेतीचे संशोधन श ेतक यां या दारात पोहोचव यासाठी
ऑ ेिलयातील 'बेनॉर' या शा ान े ही प ती िवकिसत क ेली आिण जगासमोर मा ंडली.
जगान े ती वीकारली . सु वातीला या योजन ेला T & V असे नाव होत े. (Training &
Visit) ( िश ण आिण भ ेट) शेतीत होणार े संशोधन श ेतक या या य श ेतावर न ेऊन
या स ंशोधनाचा लाभ श ेतक याला क न िदला जातो . शेतक या या शेतावर य
ायोिगक लॉ ट तयार क न याचा िनदश न प रणाम श ेतक यांवर घडव ून आणला जातो .
शेतक यां या श ेतावर य त ं ान आ याम ुळे शेतक याला याचा चा ंगला फायदा होतो .
५) शेतकरी न ेतृ वाचा िवकास :-
सात यान े शेतकरी वगा या गटाला िविवध क ृत या मा यमात ून बोिधत क ेले जात े.
गोलम ेज प रषद ेत (Round Table Conference ) म ये शेतक यांना आिण श ेतकरी munotes.in
Page 122
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
122 पुढारी, राजकारणी या ंना शेतीिवषयक आिण श ेती या धोरणास ंबंधी अन ुभव मा ंड याची
संधी उपल ध क न िदली जात े. यामुळे शेतकरी आपल े िवचार मा ंड यात पटाईत होतो .
याला व ैचा रक बैठक ा होत े. यातून तो श ेतीिवषयक िविवध व पाच े ख ु या मनान े
शेतक यांसमोर अिधकारी वग आिण शा ा ंसमोर मा ंडतो याम ुळे या यात ह ळू हळू
धैय िशलता य ेते. या यात न ेतृ वाचे गुण िवकिसत होतात .
६) िविवध प रसरा या श ेतीचे ान :-
िव ता र िश ण ि य े या मा यमात ून शेतकरी वगा या व ेगवेग या कृषी िव ापीठा ंना, कृषी
संशोधन स ं था, कृषी िव ान क ांना भेटी आयोिजत क े या जातात . ही ि या सात यान े
सु असत े. िविवध प रसरातील श ेती स ंशोधन आिण िव तार ि य ेची श ेतक यांना
माहीती होते. शेतक यां या ानात अिधक भर पडत े. शेतकरी आप या श ेतात या बदला ंचा
उपयोग क शकतो .
अशा कार े िव तार िश णाच े वरील फायद े होतात .
आपली गती तपासा
१) कृषी िव तार स ेवे या श ेतक यांना होणा या लाभाची माहीती िलहा .
८.८ कृषी िव तार िश णा या सम या / मया दा
कृषी िव तार िश णा या सम या प ुढील माण े प करता य ेतील.
१) शेतकरी वगा चा अ प ितसाद :-
कृषी िव तार िश ण श ेतकरी वगा चा मह वाचा बोधनाचा माग आहे. परंतु शेतकरी वगा चा
ितसाद यो य िम ळत नाही . शेतकरी वगा ला कृषी िव ता र िश णा या िविवध मा यमात ून
कृषी िवभागाच े अिधकारी स ंपक साध याचा य न करतात . यां यासाठी िविवध व पाच े
बोधनाच े काय म आयोिजत करतात . परंतु या वगा ना शेतक यांची उपि थती हणावी
िततक िम ळत नाही . अगदी घरी जाऊन िनम ं ण िदल े तरी श ेतकरी वग िश णास
सहभागी हो यास नाख ुष असतो . अिधकारी वगा या कामात एखादी च ूक झाली . तर मग
चुका दाखवायला प ुढे सरसावतात . कोकण भागात ह े िच ाधा य मान े िदसत े.
२) कृषी िव ापीठा ंची भूिमका :-
कृषी िव ापीठा ंम ये शेतीिवषयक ज े जे नवीन स ंशोधन होत े. ते संशोधन शेतकरी वगा पय त
पोहोचवण े हे पिहल े कृषी िव ापीठाच े कत य आह े. परंतु कृषी िव ापीठाच े शा क ृषी
िव ापीठाची योगशा ळा सोडून बाह ेर पडत नाहीत . कृषी िव ापीठा ंचे कृषी िव ताराच े काम
महारा शासनाचा िवभाग करतो . कृषी िव ापीठा ंचे यासाठी सहका य िमळा यास ही
ि या अिधक गितमान करता य ेईल. परंतु तशी ि थती िदसत नाही . यामुळे
िव ापीठामधील स ंशोधन काहीस े िव ापीठात राहत े. दुसरा मह वाचा भाग हणज े शेती
यवसायात य ेणा या िविवध सम या ंची उकल क ृषी िव ापीठा ंनी व रत करावी अशी अप े ा
असत े. परंतु अशी ि थती क ृषी िव ापीठा ंम ये असल ेली िदसत नाही . हवामाना या munotes.in
Page 123
कृषी संशोधन आिण
िव तार
123 बदलाव ेळी िनमा ण होणा या रोगां या सम य ेबाबत ही बाब ाधा य मान े जाणवत े. शेतकरी
वग आप या सम या ंचे खापर क ृषी िवभागावर सोड ून मोक ळा होतो.
३) उ पादना या ि य ेसंबंधी या सम या :-
शेतीम य े तयार होणारा काही माल हा नाशव ंत असतो . िवशेषतः फ ळे आिण भाजीपाला
व रत नाश पावतो . अथवा क ुसून जातो . बाजारप ेठ यो य कार े उपल ध झाली नाही तर
हा माल वाया जातो . शेतक यांचे नुकसान होत े. या सम य ेचे उ र एकतर नाशव ंत
माला या यो य साठवण ुक ची य व था अथवा यावर यो य कारची ि या .
कृषी िव ापीठा ंनी अशा व पा या उपाया ंची सात यान े सोय श ेतकरी वगा ला उपल ध
क न ायला हवी . तसे संशोधन ायला हव े परंतु कृषी िव ापीठा ं या यव थापनाबाबत
यािवषयी गा ंभीय असल ेले िदसत नाही . संशोधनाची ि या अन ेक वष सु राह नही प
अनुमान िनघत नाही . काहीव ेळा कृषी िव ापीठा ंनी केलेले संशोधन व िनमा ण केलेली
उ पादन े लवकर खराब होतात . उदा. कोकण क ृषी िव ापीठान े तयार क ेलेले कोकम
सरबत , गॅस तयार होऊन स रबत भरल ेले कॅन फुटून जातात अस े िदसून आल े आहे. काजू
ब डूपासून तयार क ेलेले सरबत जा त का ळ िटकत नाही . काही का ळानंतर याला वास
येतो. यामुळे काजू सरबताबाबत अ ाप िनि त अस े संशोधन होऊ शकल े नाही.
४) शेतकरी अ यास ू नेतृ वाचा अभाव :-
शेती उ ोगात आिण िव तार का यात नेतृ वाचा सहभाग मह वाचा आह े. नेतृ वा या सजग
सहभागाम ुळे िव तार िश णाची गती वाढणार आह े. परंतु शेतकरी न ेतृ वाला नवीन
िशक याची व ृ ी नाही . ही बाब िवश ेषतः कोकण भागात िदसत े. यामुळे कोकणात श ेती
यवसायात अ ाप भरीव गती होऊ शकली नाही . एखा ा न ेतृ वाने असा य न क ेलाच
तर या ला ास द े याचा य न क ुपमंडूक नेतृ वाकड ून होतो . यामुळे असे नेतृ व पुढे येऊ
शकत नाही . अशीही ि थती आह े. यामुळे िव तार िश ण ि य ेत शेतकरी न ेतृ वाचा
सहभाग िवश ेषतः कोकण भागात अभावान ेच िदसतो अशी ि थती आह े.
५) शेतकरी वगा चा कज बाजारीपणा :-
शेतकरी वगा चा कज बाजारीपणा ही श ेतकरी वगा या िवकासातील मोठी सम या आह े.
अिलकड े िबया या ंचे आिण त सम घटका ंचे दर गगनाला िभडल े आहेत. शेतकरी श ेतीची
आदान े खरेदी कर यासाठी सावकाराकड ून कज घेणे अिधक पस ंत करतो . शासक य
िव ीय स ं थां या जा यात अडकतो . या या भीतीच े माण वाढत े. अशा प रि थतीत
प यावरणाची ितक ूलता अस यास श ेतीचे उ पादन प ुरेसे येत नाही . शेतकरी कज बाजारी
होतो.
ब याच वेळा शेतक याची सणासाठी , मुली या ल नासाठी , मुला या बारशासाठी कज
घे याची व ृ ी िदसत े. हे कज अनु पादक असत े. शेतकरी कज बाजारी होतो . यामुळे
या यात नवीनीकरण वीकार याची उम ेद राहत नाही . कजा या सम य ेमुळे तो पूण तः
मानिसक ्या खच ून जातो . कृषी िव तार िश णा या ि य ेला श ेतक याचा यो य
ितसाद िम ळत नाही . munotes.in
Page 124
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
124 ६) शासनाची िविवध प ॅकेजेस व याचा प रणाम :-
अिलकड े एखादी सम या उ व यास शासन िविवध व पाची प ॅकेजेस जाहीर करत े.
एखादी सम या अथवा न ैसिग क ितक ूलता उ व यास श ेतक याची नवीनीकरणाचा शोध
घे याची मानिसकता याम ुळे थांबते. तो शासना या प ॅकेजमधून िमळणा या मदतीची वाट
पाहत बसतो . यातून याला प ुरेशी मदत िम ळत नाहीच . पण याची शोधक ब ु ी मा न
टाकली जात े. शासना या प ॅकेजचा उलटा प रणाम श ेती यवसायात िदस ू लागला आह े.
यािवषयी गा ंभीय पूव क संशोधनही होत नाही . सम या एक , उपाय द ुसरा अशी ि थती
शासना या च ुक या धोरणाम ुळे शेती उ ोगात िनमा ण झाली आह े. येणा या अडथ ळयांना
कसे सामोर े जावे यासाठी श ेतकरी वगा लाही मानिसक आिण आिथ क ्या मदत कर याच े
राहते. शेतक याला पैशांची आिमष े दाखव ून पांगळे कर याचा य न भावीपण े राबवला
जातो. यामुळे अशा व पा या प रणामकारक उपाययोजन ेत श ेतकरी सहभागी
हो यापास ून दूर राहतो .
आपली गती तपासा
१) कृषी िव तार िश णा या मया दा िलहा.
८.९ िव तार िश णा या भावी अ ंमलबजावणीसाठी उपाय :
कृषी िव तार िश ण श ेती िवकासाचा रा यमाग आह े, हे िनि त आह े. परंतु िव तार
िश णासाठी भावी मागा चा अवल ंब करण े गरज ेचे आह े. िव तार िश णा या भावी
अंमलबजावणीसाठी प ुढील उपाय स ुचवता य ेतील.
१) बोधनातील सात य :-
िव तार िश णा या भावी अ ंमलबजावणीसाठी बोधनाच े सात य राखण े गरज ेचे आ हे.
शेतकरी वगा ला या िश णा या िविवध मागा या मा यमात ून सात यान े बोिधत करत
राहणे गरजेचे आहे. महारा शासनाचा क ृषी िवभाग या ीन े सात यान े य न करत आह े.
शेतकरी वगा या बोधनासाठी ATMA या मा यमात ून य न स ु आह ेत.
२) शेतकरी िम आिण श ेतकरी गट :-
अिलकड े शेतकरी िम आिण या िम ा ं या मा यमात ून शेतकरी गट िनमा ण क न क ृषी
िव ताराच े काय अिधक भावीपण े राबव याचा उप म स ु आह े. हे गट ि याशील बनव ून
या या मा यमात ून शेती िव ताराच े काम भावीपण े उभे करता य ेईल. शासन याक रता
शेतकरी िम ा ंना काही सोयी उपल ध क न द े याचा य न करत आह े. गावपात ळीवर
शेतकरी िम ां या मा यमात ून आिण क ृषी शा ा ं या सहका याने ही ि या भावीपण े
राबवता य ेणे श य आह े.
३) कृषी शा आिण श ेतकरी म ै ी गट :-
िव ापीठा ंमधील क ृषी शा आिण श ेतकरी या ंचेही मै ी गट थापन हायला हव ेत.
िव ापीठातील शा ा ंनी आप या स ंशोधनात ून काही व ेळ शेतकरी वगा साठी काढायला munotes.in
Page 125
कृषी संशोधन आिण
िव तार
125 हवा. जेणेक न श ेतकरी वगा या ीकोनात शा भ ेटीमुळे भावी बदल करता य ेईल.
कृषी शा आिण क ृषी िव ापीठ े यांनी अशा व पा या काराची चाचणी करायला हवी .
कृषी अिधकारी आिण श ेतकरी म ै ी गट िनमा ण होत आह ेत. पण शा आिण श ेतकरी
मै ी गट िनमा ण हायला हव ेत. यामुळे िव ापीठाच े संशोधन ख ेड्यात पोहोच यास मदत
होईल.
४) मोबाईल ार े शेतक यांशी सात यान े संपक :-
अिलकड े मोबाईल एश ्ए या मा यमात ून शेतकरी वगा शी िविवध कारणाबाबत स ंपक
साध याची ि या स ु झाली आह े. या सेवेचा कृषी िव तार िश णासाठी उ म उपयोग
क न घ ेता येणे श य आह े. सात यान े एश्ए या मा यमात ून शेतीत होणार े संशोधन
शेतकरी वगा या मोबाईलवर एश ्ए ार े पाठवत राह न श ेतक यांना सतक राह याचा य न
सु ठेवायला हवा. याचा िनि त पान े फायदा श ेतकरी वगा ला होईल . यासाठी वत ं
यं णा क ृषी िव ापीठा ंम ये िनमा ण करावी लाग ेल.
५) शेतीिवषयक माहीतीच े सार मा यमा ं ारे सारण :-
शेतीमधील होणार े संशोधन सार मा यमा ार े सात यान े शेतकरी वग आिण समोरासमोर
मांडायला हव े. अिलकड े सव मराठी व ृ प ा ंम ये अशा व पाची माहीती आठवड ्यातून
एकदा सा रत क ेली जात े. सकाळ पेपर िल . या माफ त 'अॅ ोवन' नावाच े दैिनक ग ेली पाच
वष सु आह े. या दैिनकात श ेतीिवषयक अ यासप ूण माहीती द े यात य ेते. शेतक यांनी
केलेले शेतीचे िविवध योग छापल े जातात . यामुळे शेतकरी वगा ला याचा ख ूपच फायदा
झाला आह े.
६) शासनान े शेतक यांना पा ंगळे बनव यापास ून वाचवण े :-
शेतक यांना आिथ क मदत द ेऊन पा ंगळे बनव याप े ा सम या िनमा ण झा या तर या ंना
कसे सामोर े जावे या िवषयाच े क प राबवायला हवेत. शेतीत मह वाचा भाग पाणी . पाणी
िनयोजनाच े क प ग ुणा मक प तीन े राबवायला हव ेत. शेतीत य ेणा या संभा य धो या ंचा
अंदाज घ ेऊन यास ंबंधी या उपाययोजना करायला ह यात . उ पािदत मालाला यो य
िकंमत िम ळवून दे यासंबंधी य न हायला हव ेत. शेतक याला आप या श ेतमालाचा
उ पादन या खचा वर आधा रत भाव ठरव याचा अिधकार िम ळायला हवा . शेतकरी वगा ची
पारंपा रक मानिसकता बदलायला हवी .
असे झा यास क ृषी िव तार िश णाचा श ेतकरी वगा ला िनि त पात फायदा होईल यात
शंका नाही .
८.१० सारांश
ामीण िवभागात क ृषी िव तार िश णाची भ ूिमका मह वाची आह े. कृषी िव ापीठामाफ त
होणार े संशोधन श ेतक यांपय त पोहोचव यासाठी ही प ती िवकिसत कर यात आली आह े.
या प ती या सहा पाय या आहेत. या पाय यां या मा यमात ून शेतक यांच शेतीिवषयक
सुधारणा ंबाबत कल बदल याचा य न क ेला जातो. कृषी िव तार िश णाची वत ं प ती munotes.in
Page 126
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
126 िवकिसत कर यात आली आह े. या प तीच े १) उपयोगाव न वग करण २) व पाव न
वग करण अस े दोन भाग पडतात . उपयोगाव न वग करणाम य े य स ंपक , गट स ंपक व
समुह संपक प ती तर व पाव न वग करणाम य े बोलल ेले श द , िलिहल ेले श द व
क ा य साधन े इ यादी स ंपका या प ती माफ त शेतक याचा श ेती या स ुधा रत
तं ाना या वापराकड े कल व ळवला जातो .
कृषी िव तार िश णाम ुळे शेतक यां या ि कोनात आम ूला बदल हो यास मदत होत े.
शेती या उ पादना या ग ुणव ेत वाढ होत े. कृषी िव ापीठ े व स ंशोधन स ं थांचे संशोधन
शेतक यां या दारात य े यास मदत होत े. शेतक यां या न ेतृ व गुणांचा िवकास होतो . िविवध
प रसरा या श ेतीचे ान हो यास मदत होत े.
कृषी िव तार िश णा या वापरात काही म यादाही आह ेत. शेतक याचा कल बदलण े
सहजासहजी श य नसत े. कृषी िव ापीठ े संशोधन करतात पण त े शेतक यां या श ेतापय त
न पोहोचता त े योगशा ळेपुरते सीिमत राहात े. शेतमाल उ पादना ं या ि य े या
गुणव ेबाबत या व िटकाऊपणाबाबत या स ंशोधनाची ि थतीस ु ा अशाच व पाची आह े.
शेतकरी वगा तून खर े शेती यवसायाच े ग भ ान असणार े नेतृ व अज ून यश वी होऊ
शकल े नाही ही एक मोठी सम या आह े. शेतकरी वगा चा कज बाजारीपणा , शासनाच े िविवध
पॅकेजेस व याचा प रणाम ह े कृषी िव तार िश णाच े अडथ ळे आहेत.
कृषी िव तार िश णाची भावी अ ंमलबजावणी करायची अस यास बोधनाच े सात य
राखाव े लाग ेल. शेतकरी िम आिण श ेतकरी गट थापन कराव े लागतील . कृषी
शा ा ंबरोबर श ेतक यांची म ै ी थािपत करावी लाग ेल. वैयि क स ंपक प तीचा
उपयोग वाढवावा लाग ेल. शेती िवषयक , माहीती सारण आिण शासनान े शेतक यांना पांगळे
बनिव या पासून वाचवायला हव े. या उपाय योजना ंची अंमलबजावणी झा यास क ृषी िव तार
िश णाची भावी अ ंमलबजावणी करता य ेईल. एकंदर शेती आिण ामीण िवकासात क ृषी
िव तार िश ण प ती हा म ैलाचा दगड आह े हे मा िनि त आह े.
८.११ वा याय
१) कृषी िव तार िश ण स ंक पना प क न क ृषी िव तार िश णाच े उ ेश व म ूलत व े
सिव तर िलहा .
२) कृषी िव तार िश णा या पाय या िवशद करा .
३) कृषी िव तार िश ण प ती सिव तर प करा .
४) कृषी िव तार िश णा या म यादा सा ंगा व ा म यादा कमी कर यासाठी उपाय
सुचवा.
५) कृषी िव तार स ेवे या श ेतक यांना होणा या लाभाची माहीती िलहा .
िटपा िलहा .
१) कृषी िव तार िश णाची पायरी - ल व ेधून घेणे.
२) य स ंपक प ती munotes.in
Page 127
कृषी संशोधन आिण
िव तार
127 ३) गटसंपक प ती
४) समूह संपक प ती
५) शेतकरी न ेतृ व
६) कृषी िव तार िश णा या म यादा
७) कृषी िव तार िश णा या म यादा कमी कर यासा ठी उपाय .
८.१२ संदभ सूची
१) Shruti , Agriculture Extension Education , Jain Book , 2001
२) G. L. Ison, David B . Russel , Agriculture Extension & Rural
Development Breaking out of Traditions Cambridge University Press ,
2003
३) Mr. Vikaspedia (Agriculture )
४) कृषी दैनंिदनी, बाळासाहेब साव ंत, कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली , िज. र नािगरी ,
२०१७
५) द ाजी सा ळुंखे, बाळासाहेब देसाई, कृषी उ ोग आिण ामीण िवकास , म. फुले कृषी
िव ापीठ , फुलेनगर, िज. अहमदनगर , १९९०
६) Ramkrishnan , 1968 , Agriculture , Demonstration and Extention
Communica tion APH Publishing , Mumbai
❖❖❖❖ munotes.in
Page 128
128 ९
ामीण िवकासाम य े मािहती तं ानाची भूिमका
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ मािहती तं ान संक पना
९.३ मािहती तं ान व प व या ी
९.४ ामीण िवकास मािहती तं ान सहसंबंध
९.५ मािहती तं ान वापराच े मह व
९.६ ामीण भागात मािहती तं ान वापरातील अडचणी
९.७ सारांश
९.८ संच
९.९ संदभ सूची
९.० उि े
मािहती तं ान संक पना जाणून घेणे.
ामीण िवकासाम य े मािहती तं ानाची भूिमका अ यासण े.
मािहती -तं ानाच े ामीण िश णातील मह व जाण ून घेणे.
शै िणक िवकासाच े ी स मीकरणावरील प रणाम िवचारात घ ेणे.
मािहती - तं ानाच े, ामीण ीिवकासातील प रणाम िवचारात घ ेणे..
९.१ तावना
एकिवसाव शतक मािहती -तं ानाच शतक आह े. या मािहती -तं ानाचा उपयोग ामीण
िवकासासाठी क न घ े यात य ेत आह े. ामीण भागातील िविवध उपयोगा ंक रता त ं ानाचा
वापर कर यात य ेत आह े.तं ाना या सहा यान े कृषी े ात तर अमला बदल घड ून येत
आहे.मािहती त ं ानाचा िवकास हा मोठ ्या माणावर झाल ेला आह े. आपण य ेक
काया म ये टे नॉलॉजी चा वापर करत आहोत . नवनवीन य ं तं े ही िवकिसत होत आह ेत.
येक े ाम य े मािहती त ं ानाची गरज आप याला पडत े. तसेच आपण य ेक
े ाम य े मािहती तं ाना चा वापर हा मोठ ्या माणावर करत आहोत . अगदी सकाळी munotes.in
Page 129
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
129 उठ यापास ून तर स ं याकाळी झोप ेपय त आपण मािहती त ं ाना या अन ेक साधना ंचा
वापर करतो .
https://www.mahamtb.com
मािहती -तं ाना या य ुगात द ेशाचा िवकास साधायचा अस ेल, शेतक या ंना माग दश न,
बाजारभावाचा अ ंदाज जिमनी या न दणीस ंदभा तील ि या सव सामा य जनतेची
जीवनश ैली सुधारणे आिण पया वरणाच े जतन, ामीण भागातील ि या ंचा िवकास , इ यादी
सव घटका ंचा िवचार करण े आव यक आह े.
मािहती त ं ान ख ूप िव त ृत आह े. डेटाबेस, नॉलेज बेस, म टीमीिडया , ुप-वेअर,
टेिलक य ुिनकेश स इ . यांसार या िविवध त ं ाना ंना स ंबोिधत करणारी अन ेक जन स
आहेत. हा स याचा ड समज याजोगा आह े कारण ह े तं ान खरोखरच ग ुंतागुंतीचे आहे
आिण यात अन ेक ता ंि क सम या असतात या ंना सखो लतेची आव यकता असत े.
अ यास द ुसरीकड े, िबझन ेस सो य ुश सना जवळजवळ न ेहमीच याप ैक अन ेक तं ानाच े
एक ीकरण आव यक असत े.
९.२ मािहती तं ान संक पना
“मािहती त ं ान हणज े इले ॉिनक उपकरणा ंचा अ यास िक ंवा वापर , िवशेषत: संगणक,
मािहती गोळा करण े, साठवणे आिण पाठवण े.”
“मािहती त ं ान हणज े हॉइस , डेटा आिण ि हिडओ वाप न मािहती यव थािपत
कर यासाठी आिण िवतरीत कर यासाठी हाड वेअर, सॉ टव ेअर, सेवा आिण सहा यक
पायाभ ूत सुिवधांचा वापर .”
९.३ मािहती तं ान व पव या ी
मािहती त ं ान हणज े डेटा ोस ेिसंग आिण क य ुिनकेशनसाठी स ंगणक न ेटवक ची रचना
आिण अ ंमलबजावणी . याम य े मािहतीवर ि या कर यासाठी हाड वेअर िडझाइन करण े
आिण व ेगळे घटक जोडण े आिण सॉ टव ेअर िवकिसत करण े समािव आह े जे या ड ेटाचे
काय मतेने आिण दोषरिहत िव ेषण आिण िवतरण क श केल.
मािहती त ं ान (IT) हणज े कोणताही स ंगणक, टोरेज, नेटविक ग आिण इतर भौितक
उपकरण े, पायाभ ूत सुिवधा आिण सव कारचा इल े ॉिनक ड ेटा तयार करण े, ि या munotes.in
Page 130
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
130 करणे, सं िहत करण े, सुरि त करण े आिण द ेवाणघ ेवाण करण े. सामा यतः , आयटीचा वापर
यवसाय ऑपर ेश स या स ंदभा त केला जातो , वैयि क िक ंवा करमण ूक हेतूंसाठी वापर या
जाणा या तं ाना या िव . IT या यावसाियक वापराम य े संगणक त ं ान आिण
दूरसंचार दो ही समािव आह ेत.
https://mr.vikaspedia.in
संचालन णाली : संचालन णाली िकंवा 'ऑपर ेिटंग िसि टम ' हणज ेच 'संगणक
णाली ' हे संगणकाच े मूलभूत िनय ं ण करणार े सॉ टव ेअर आहे. ऑपर ेिटंग िसि टम ही
सॉ टव ेर या 'िसि टमस ् सॉ टव ेअर' ा वग करणात य ेते.ऑपर ेिटंग िसि टम ही
संगणका या हाड वेअरचे तसेच संगणकावर चालणा या इतर सव सॉ टव ेस चे (उदा. वेब
ाऊझर , ईमेल ो ॅम, वड ोसेसर इ.) िनयं ण करत े. इतर सॉ टव ेरना लागणा या काही
मूलभूत सॉ टव ेअर स ुिवधा ऑपर ेिटंग िसि टम प ुरवते.
संचालन णाली ही स ंगणका या भौितक घटका ंचे (हाड वेअरचे) काय , जसे क मािहतीच े
आदान दान आिण म ृतीचे वाटप , आिण स ंगणकावर चालणा या काय णाली या ं याम य े
एक द ुवा हण ून काय करत े. आपल े इि छत काय पूण कर यासाठी िविवध काय णाली
(उदा. वेब ाऊझर , ईमेल ो ॅम, वड ोसेसर इ.) संचालन णाली या स ेवा वापरतात .
संचालन णाली ही िविवध कार या स ंगणक साधना ंम ये आढळ ुन येते. उदा. मण वनी ,
िविडओ ग ेम उपकरण े, महास ंगणक इ .
मािहती स ंपका साठी नवीन िडिजटल त ं ानाचा वापर करण े हणज े मािहती स ं े ण
तं िव ान अस े हणता य ेईल. ICT चे सहा म ुख घटक आह ेत, ते पुढील माण े :-
१) ेषक - ाहक (People )
२) मािहती (Information )
३) यं साम ु ी (Hardware )
४) सॉ टव ेअर (Software )
५) काय ि या (Procedure )
६) संपक (Communication )
मािहती सं े ण त ं िव ान = मािहती त ं िव ान + सं े ण त ं िव ान
munotes.in
Page 131
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
131 मािहती त ं ानाच े घटक
1. संगणक : संगणकाच े फायद े आिण उपयोग , संगणकाचा इितहास , संगणकाच े कार
2. हाड वेअर : कार
3. सॉ टव ेअर : 38-40 कार
4. सं हणाची साधन े
5. इनपुट व आउटप ुट साधन े : इनपुटची साधन े, आउटप ुटची साधन े, मॉिनटर , छपाई
यं े, लॉटस , आवाज आउटप ुट साधन े
6. दुरसंदेशवहन / दूरसंचार
7. मािहती स ंवहन : मािहती स ंवहना या प ती , मािहती स ंवहन कर याचा प ती ,
मोडस ऑफ ड ेटा ा सिमशन , मािहती स ंवहन त ं
8. मोडेम
9. दुरसंचारी मा यम े : टेलीफोन लाई स, को अ ॅि सअल क ेब स, फायबर ऑ टीकल
केबल, लघुिव ुतलहरी , उप हा ार े, इ ार ेड, लूटूथ, ाडका ट र ेडीओ
10. ि विच ंग िसि टम : कार प ती
11. राऊटर / टस
12. बँडिवड ्थ कार
13. म टी ल ेि संग या : म टी ल ेि संग या प ती , म टी ल े सर
14. ोटोकॉ स : मह वाच े ोटोकॉ स
15. िवनातार स ं ेषण : लघुिव ुत लहरी ार े सं ेषण, उप ह दळणवळण प ती , िवनातार
संदेशवहनाच े फायद े, िवनातार स ंदेशवहनाच े तोटे.
16. मािहती पाठिव याची साधन े आिण कन े टीि हटी : दूरछाया य ं े, इ-मेल,
टेलीकॉ फरि स ंग, ि हडीओ कॉ फरि स ंग, बुलेटीन बोड सेवा, टेले स, हाईस -मेल,
ि हडीओ -टे ट , टेलीटे ट
17. नेटविक ग : इितहास , संगणकाच े नेटवक , नेटवक चे घटक , नेटविक ग फायद े
18. नेटवक चे आयोजन िक ंवा मा ंडणी : टार टोपोलॉजी , रंग टोपोलॉजी , बस
टोपोलॉजी , लूपटोपोलॉजी , मेश टोपोलॉजी , पॉईट ट ू पॉई ट, टोपोलॉजी , ी
टोपोलॉजी , हाय ीड टोपोलॉजी , संगणकाच े नेटवक
19. संगणक जा याच े कार : थािनक े ीय जाळ े (लोकल ए रया न ेटवक ), महानगर
े ीय जाळ े (मे ोपोिलटन ए रया न ेटवक ), िव तृत े ीय जाळ े (वाइड ए रया न ेटवक ) munotes.in
Page 132
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
132 20. बह िवध सारमा यम े
21. हायप रटे ट : मह व, कार , फायद े, तोटे
22. एकाि मक स ेवा िडिजटल न ेटवक : काय सुिवधा, आयएसडीएन साठी ेरणा,
भारतात आयएसडीएन स ेवा
23. खुली णाली आ ंतरजोडणी स ंदभ ितक ृती : ओएसआय मॉड े सचे सात तर
24. मािहती स ं ेषणाची नवीन मा यम े : वायमॅ स त ं ान , वाय-फाय तं ान , लाय-
फाय त ं ान
मािहती त ं ान उि े आिण या ी
आपला समाज या कार े िवकिसत होत आहे यात हाड वेअर, सॉ टव ेअर आिण
टेिलक य ुिनकेशन त ं ानातील बदल मह वाची भ ूिमका बजावतात . गे या दशकात मािहती
तं ानातील बदला चे माण वाढल े आहे. खरंच, हे प आह े क आ ही आता अशा य ुगात
वेश करत आहोत िजथ े दूरसंचार त ं ानातील फोटक बदल आिण सतत वाढ या
संगणक य श म ुळे आम या स ं थांना समथ न देणा या मािहती णाल म य े गहन बदल
घडतील . हे बदल आम या स ं थां या काय प तीवर प रणाम करतील , नवीन यवसाया या
संधी िनमा ण करतील आिण नवीन ना -नफा स ं थांची गरज िनमा ण करतील . हवाई लहरी
आिण साव जिनक न ेटवक यांसार या साव जिनक व त ू आिण स ेवांवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी
धोरणे आिण कायद े तयार कर यासाठी सरकार आिण आ ंतररा ीय स ं थांना हेलपाट े
माराव े लागतील . शै िणक स ं था नवीन ान आिण कौश य े समािव कर यासाठी या ंनी
िवतरीत क ेले या श ै िणक सािह याची साम ी बदलत राहतील . यािशवाय या स ं था या
सािह याचा सार कर यासाठी िवतरण य ं णा बदलतील .
या य ेनुसार, मािहती त ं ान खूप िव त ृत आह े. डेटाबेस, नॉलेज बेस, म टीमीिडया , ुप-
वेअर, टेिलक य ुिनकेश स इ . यांसार या िविवध त ं ाना ंना स ंबोिधत करणारी अन ेक
जन स आह ेत. हा स याचा ड समज याजोगा आह े कारण ह े तं ान खरोखरच
गुंतागुंतीचे आह े आिण यात अन ेक ता ंि क सम या असतात या ंना सखोलत ेची
आव यकता असत े. अ यास द ुसरीकड े, िबझन ेस सो य ुश सना जवळजवळ न ेहमीच
यापैक अन ेक तं ानाच े एक ीकरण आव यक असत े. हणूनच एक जन ल असण े मह वाच े
आहे िजथ े वाचका ंना केवळ िविवध त ं ानच न ह े तर मािहती णाली िडझाइन ,
काय मता , ऑपर ेश स आिण यव थापनावर होणा या भावाब ल द ेखील मािहती िदली
जाईल . मािहती णालीम य े केवळ य ं ेच न ह े तर मानवा ंचाही समाव ेश होतो यावर भर
िदला पािहज े; हणून, जन ल मन ु य/मशीन इ ंटरफेस, मानवी घटक आिण स ं था मक
सम या ंशी संबंिधत अ यासासाठी एक आउटल ेट अस ेल. िशवाय , धोरणा मक सम या ंसह
मािहती त ं ान आिण णाल या यव थापनात ून उ वणार े आिण हाताळणार े
यव थापक य सम या क हर ेज या डोम ेनम य े समािव आह ेत. क हर ेज या िवषया ंम ये
समािव अस ेल परंतु खालील स ूचीपुरते मया िदत राहणार नाही :
munotes.in
Page 133
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
133 मािहती तं ानासह यव थापन ;
मािहती त ं ान आिण णाल च े यव थापन ;
आयटीचा प रचय आिण सार ;
आयटीचा धोरणा मक भाव ;
IS आिण IT चे अथ शा ;
नवीन मािहती त ं ान आिण स ं थांवर या ंचा भाव ;
मािहती णालीतील मानवी घटक ;
मनु य/ मशीन इ ंटरफेस, GUI;
IS आिण स ं था मक स ंशोधन सम या ;
ािफकल सम या सोडवण े;
म टीमीिडया अन ु योग;
ान स ंपादन आिण ितिनिध व ;
नॉलेज बेस;
डेटा मॉड ेिलंग;
डेटाबेस यव थापन णाली ;
डेटा मायिन ंग;
मॉडेल यव थापन णाली ;
णाली िव ेषण, िडझाइन आिण िवकास ;
केस तं ान;
ऑ ज े ट ओ रए ंटेड िडझाइन प ती ;
िस टम िडझाइन प ती ;
णाली िवकास पया वरण;
काय दश न मॉड ेिलंग आिण िव ेषण;
सॉं टव ेअर अिभया ंि क ;
सं था मक / यावसाियक सम या ंसाठी क ृि म ब ुि म ा अन ु योग;
त णाली ;
िनण य समथ न णाली ;
मशीन लिन ग;
यूरल नेटवक ऍि लक ेश स;
मेटा-हे रि ट स आिण यवसाय सम या सोडवण े;
िवत रत स ंगणक णाली , लेगसी णाली , लाय ंट - स ह र संगणन;
अंितम वापरकता संगणन;
आभासी स ं थांसाठी मािहती णाली ;
यवसाय ि या री -इंिजिनअ र ंगसाठी IS आिण IT;
एकूण गुणव ा िनय ं णासाठी IS; munotes.in
Page 134
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
134 टीम वक ला सपोट कर यासाठी IS;
वाटाघाटी समथ न णाली ;
गट िनण य समथ न णाली ;
EDI;
इंटरनेट/ WWW अनु योग;
दूरसंचार न ेटवक ;
आयटी आिण आ ंतररा ीय मािहती णाली ;
नेटवक आिण िस ट समधील स ुर ा;
टेिलक य ुिनकेशनशी स ंबंिधत सा व जिनक धोरण सम या ;
नेटवक आिण वाय ुमाग ;
IS आिण IT िश ण ;
GIS;
९.४ ामीण िवकास - मािहती त ं ान सहस ंबंध
९.४.१ तावना
ामीण भागातील मु य यवसाय असणा या ‘शेती’ त आधुिनक तं ानाम ुळे बराच िवकास
होत आहे.आज माती परी णापास ून ते िपक येईपय त या कामांम ये शेतकरी आधुिनक
तं ानाचा उपयोग क न घेत आहे.यामुळे उ प न पूव पे ा िक येक पतीने वाढल े
आहे. यामुळे शेतक या ंना चांगले िदवस आले असून यांना यांचा िवकास साधन े सोयीच े
झाले आहे.मातीच े यो य परी ण क न यो य खते वापर याम ुळे मातीचा कस, पोषकता
िटकव ून ठेवता येत आहे.आजकाल शेतकरी अगदी नांगरणी, वखरणीपास ून तर िपक
काढणीपय त यं ाचे सहा य घेत आहे.यामुळे या या कामास गती आली आहे.शेतात
िनंदणी न करता शेतात तणनाशका ंचा फवारा मा न तण घालवत आहे. यामुळे क व वेळ
दोघांची बचत झाली आहे.
९.४.२ मािहती तं ान व ामीण भाग :
मािहती तं ानाम ुळे शेतक या ंना वातावरणाची मािहती तसेच शेतमाला या हमीभावाची
मािहती घरबस या मोबाईलवर िमळत े. यामुळे यांना िनयोजन करणे खूपच सोयीच े झाले
आहे.तं ाना या सहा यान े बनवल े या िशतग ृहांम ये शेतकरी आपला भाजीपाला , फळे
तसेच फुले िक येक िदवस साठव ू शकतो .ह ली तर कृषी से सरवरही संशोधन सु आहे.या
से सरम ुळे शेतकरी िपकांवरील रोग ओळख ू शकतील . अशा कार े आधुिनक तं ानाम ुळे
ामीण शेतक या ं या िवकासाला गती आली आहे.
अलीकड या काळात मािहती , तं ान े ात अम ुला ा ंती झा याच े आढळ ून येत
आहे.याचाच उपयोग ामीण िवकासात क न घ े यात य ेत आह े. ामीण भागातील िविवध
उपयोगा ंक रता त ं ानाचा वापर कर यास स ु वात झाली आह े. यातून गावा ंचा िवकास munotes.in
Page 135
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
135 घडून येत आह े.तं ाना या सहा यान े कृषी े ात तर दखलपा बदल घड ून येत
आहे. थम क ृषी े ातील काही न या त ं ांची मािहती घ ेतली पािहज े.
९.४.३ अ यंत आध ुिनकतं ान व ामीण भाग
अलीकड या दशकात श ेतीम य े नॅनो तं ानाचा उपयोग कर यात य ेत आह े. नॅनो हणज े
छोटा. ८० या दशकात ज म घ ेतले या न ॅनो तं ाना या सहा यान े वन पत मधील स ु
गुणांवर योग क न जाती िवकिसत कर याम य े शा ा ंना यश ा झाल े आहे. नॅनो
िच स या सहा यान े वन पतीम य े असणारी िविवध जन ुके चाचणी क ेली जात े. यातून
कोणत े जनुक वन पती या चा ंग या ि थतीत व आजारपणा या काळात ि थरावत े िकंवा
ि याशील राहत े याची क पना य ेते. या नॅनोतं ाचा वापर क न िपका ंवर पडणा या िकडी
आिण रोगाच े िनयं ण करता य ेते. नॅनो यं अथवा न ॅनो उपकरण े य ां या मा यमात ून
वन पतीची स ु ढता क न घ ेता येते.यात त ं ा या सहा यान े रासायिनक खता ंचा मया िदत
ओहोन आरो यावर होणारा प रणाम व जिमनीच े दूषण कमी कर यास मदत होत े.तसेच
िपकां या उ पादन मत े या वाढीसाठीही या त ं ाची मोठी मदत होत े. भाजीपाला साठवण
व यावरील ि य ेसाठी या त ं ाचा उपयोग कर यात येतो. याम ुळे उ पादन वाढ यास
मदत तर होत ेच मा यात ून गावातील श ेतक या ंचा आिण पया याने गावाचा िवकास
साध यास मदत होत े. यािशवाय ल ेसरचा वापर क न श ेताचे सपाटीकरण , शेतात र ेन
वॉटर, हाव ि टंग, जिमनीच े परी ण कर याची पोत बल क ट वापरण े इ यादी द ेखील न या
तं ानाच े कृषी े ातील उपयोगाची उदाहरण े देता येतील.
शेतीम य े नैसिग क संसाधना ं या वापराला द ेखील न या त ं ानाची जोड द ेता येणे श य
झाले आहे. सौर उज चा उपयोग पाणी गरम करण े, पदाथ िशजिवण े याबरोबरच रा ी या
वेळी काश िनमा ण कर यासा ठी होतो .अलीकड या स ंशोधनान े आता िपक े, फलो पादन ,
खुली कोठार े, कृषीभवन े इ याद च े संर णासाठी स ु ा सौरउज चा वापर करण े श य झाल े
आहे.“सौर फोटो होटाईक िव ुत कुंपण” या तं ा ार े हे संर ण करता य ेऊ शकत े. याम य े
रि त करावया या े ात िदल े या कुंपणाम य े सौरऊज ारे सौ य माणात वीज वािहत
केली जात े. या ार े रानटी जनावर े, गुरेढोरे इ याद नी िव ुत कुंपणाला पश के याबरोबर
यांना ०.०००३ सेकंद एवढा िव ुत ध का जाणवतो . िशवाय यात ून कुंपणाला
कोण याही कारची द ुखापत होत नाही . मा ती जनावर े पु हा या क ुंपणाला पश करत
नाहीत . आिण आपल े े या ं यापास ून सुरि त राहत े. या तं ाला “सौर क ुंपण” हणूनही
संबोधल े जाते.
एखा ा रोगाची लागण कोण याही द ेशात झाली तरी यावर या िठकाणी व ेळोवेळी
केले या यो य आिण यश वी उपाय योजन ेबाबतची मािहती आप याला इ ंटरनेट या
मा यमात ून िमळत े. याम ुळे आप याकड े तशी प रि थती िनमा ण झाली तर यावर या
उपाययोजना ंची मािहती घ ेता येऊ शकत े.तसेच अिधक योगशील श ेतक या ंना नव े योग
राबिव यासाठी मोठी मदत होत े. यािशवाय दररोजच े हवामान , वेधशाळ ेचा पावसाचा अ ंदाज
इ यादी मािहतीद ेखील आपण इ ंटरनेट या सहा यान े ा क न घ ेऊ शकतो .
munotes.in
Page 136
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
136 ९.४.४ आधुिनक साधन े व ामीण भाग
संगणक, मोबाईल , आिण ट ॅबलेट्स इ यादी साधन े हणज े तर न या त ं ानाचा
आिव कारच हणावा लाग ेल. संगणकान े माणसाच ं जगण ंच सम ृ झाल ं आहे. संगणका या
सहा यान े िविवध काम े क न गावातील ब ेरोजगारा ंना नवा उ ोग िमळ ू लागला आह े. यातून
गावाम य ेच यवसाया या नवीन स ंधीही िनमा ण झा या आह ेत. तसेच गावात राहत
असतानाचा श ेती िकंवा एखादा जोडध ंदा करीत असतानाच श ै िणक पा ता वाढिवण े श य
झाले आह े. असे अ यास म प ूण क न त ं ाना या मा यमात ून घरबस या िश ण
घे याची सोय उपल ध झाली आह े. यायोग े गावातील य ुवकांना उ च श ै िणक पा ता
धारण करण े श य झाल े आहे.अ प भा ंडवलात आप यालाच गावाम य े संगणक िश ण
क उभ े करता य ेऊ शकत े. यात ून नवा य वसाय िनमा ण होऊ शकतोच आिण गावाला
संगणकान े ान िद याच े समाधानही िमळ ू शकत े.
गावातील आठवडी बाजारातही आता त ं ानाची जोड द ेता येणे श य होऊ लागल े
आहे.आप या उ पादनाची मािहती स ंगणका या सहा यान े इंटरनेट ारे जगासमोर मा ंडता
येते.यामुळे यापा या ंना आप या श ेतातील उ पादना ंची मािहती स ंगणका या पड ावर
पाहणे श य झाल े आह े. यामुळे शेतक या ंना या ंचा ज म मालासारखा अिधक माला
लोकांपय त पोहचिवता य ेणे श य झाल े आहे.तसेच यात ून उ पािदत मा लवकरच िवकला
जा याची श यता वाढली आह े. गावात काम करणा या शास न िनय ु ितिनध ना ,
ामपंचायत या सद या ंना िश ण द े यासाठीस ु ा न या त ं ानाचा मोठ ्या माणात
वापर कर यात य ेत आह े.
संगणका या मदतीन े गावाम य ेच बस ून आता आपण आप या र े वे वासाच े, बस वासाच े
आर णही क शकतो . याम ुळे आपला व ेळ आिण म वाचतात . यापलीकड े जाऊन
गावाबाह ेर असणा या गावक या ंना गावा या िवकासात समािव क न घ े यासाठी या ंना
गावातील प रि थती , हवामान , पीक-पाऊस , गावातील एखादी घटना इ यादी मािहती या
देवाणघ ेवाणीक रता ई -मेलचा, एस एम एस चा , मोबाईलचा वापर करण े श य झाल े आहे.
याजोग े बाहे न य ेणारे िकंवा गावाबाह ेर असल े या य ना गावाशी जोड याच े समाधान
तर िमळत ेच. यािशवाय गावासाठी काही मदत , सहकाय करावयाच े अस यास या ंना
यां या कामात उपयोग होऊ शक ेल. यािशवाय गावातील स ंगणक िशि त वग िमळून
गावाची स ंपूण अ यावत मा िहती द ेणारा लॉग तयार क शकतो . यात ून गावाची वग
िमळून सव मािहती एकाच िठकाणी स ंगणका या पड ावर कोणालाही पाहता य ेऊ शक ेल.
यात ून आप या स ंपका त नसल े या गावक या ंपय तही आपली मािहती पोहच ू शकत े. आिण
यांनाही िनरिनरा या मा यमात ून गावा या िवकासा साठी हातभार लावता य ेऊ शक ेल.
९.५ ामीण भागात मािहती तं ान वापराच े मह व
ामीण िश ण े :
मािहती तं ान (Information Technology) हे िश ण े ात खूप मह वप ूण अशी
भूिमका बजावत े. िव ा या ना तसेच िश का ंना इ फॉम शन टे नॉलॉ जी आधार े िश णा या
सुिवधा पुरिवणे हे सुलभ झालेले आहे. मोबाईल फोन, टॅबलेट आिण क य ुटर या सा ान े munotes.in
Page 137
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
137 िव ाथ घर बस या ऑनलाईन िश ण घेऊ शकतात मािहती त ं ान (Information
Technology) हे िश ण े ात ख ूप मह वप ूण अशी भ ूिमका बजावत े. िव ा या ना तस ेच
िश का ंना इ फॉम शन ट े नॉलॉजी आधार े िश णा या स ुिवधा प ुरिवणे हे सुलभ
https://inmarathi.net
झालेले आह े. मोबाईल फोन , टॅबलेट आिण क य ुटर या सा ान े िव ाथ घर बस या
ऑनलाईन िश ण घ ेऊ शकतात . इ फॉम शन ट े नॉलॉजी या आधार े आता आपण
जगात या कोण याही आिण क ुठ याही िश कापास ून घरबस या िश ण िमळव ू शकतो .
ामीण यवसाय े :
मािहती त ं ानाचा (Technology) िवकास झा यापास ून यवसाय े ाचा कायापालट
झाला आह े. ामीण यवसाय े ात बदल हो ला गले आहेत. ामीण यवसाय े हे आता
मािहती त ं ानावर अवल ंबून राहत आह े. यवसाय े ात त ं ान आ यापास ून यवसाय
े हे ऑनलाईन कड े वळल ेले आहे. यामुळे ाहक आिण यवसाय यामधील स ंबंध हा
जवळ आल ेला आह े.
http://meanandyatri.blogspot.com
ामीण भागातील लोक मु यतः शेतीवर अवल ंबून आहेत. ामीण कृषी उ पादन आिण
उपभोग ि या भारतीय अथ यव थ े या िवकासात मुख भूिमका बजावत े. ामीण
िवकासाच े मुख उ ी हणज े शेतीची उ पादकता वाढिवण े, वेगवान आिथ क प रवत न
सा य करणे, शेतक याचा नफा वाढिवण े आिण िनवडक कृषी उ पाद नां या घरगुती
उ पादना ंम ये वाढ करणे. munotes.in
Page 138
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
138 ामीण िवतपुरवठा :
ामीणिव पुरवठा े ाम य े सु ा मािहती त ं ानान े खूप बदल घडव ून आणल ेले आहे.
सामा य लोका ंना तस ेच यापा या ंना ऑनलाइन खर ेदी िव करण े ऑनलाईन प ेम ट करण े
हे सव तं ानाम ुळे श य झा ले आहे. बँक ा आध ुिनक झाल े या आह े आजकाल आपण
बँकेत न जाता घरबस या ऑनलाईन खात े उघड ू शकतो . याम य े पैसे जमा क शकतो
पैसे काढ ू शकतो . बँका या ं या खा या ंची सव यवहार आिण न द या ऑनलाईन
तं ाना या आधार े ठेवत आह ेत. तसेच बँिकंग काय हे अितशय जलद झाल ेले आहे.
ामीण सुर ा े :
सुर ा े ात मािहती त ं ानाचा वापर हा वाढल ेला आह े.िविवध यवहार स ुरि त ठ ेवणे
याच माण े िस टीम पासवड पुरवणे वापरक या ना सुर ा प ुरवने हे इ फॉम शन ट े नॉलॉजी
मुळे सुलभ झाल ेले आहे. ामीण ामीण भागातील लोक
ामीण रोजगार :
मािहती त ं ानामुळे ामीण रोजगार े ात क रअर या अन ेक स ंधी आह ेत. मािहती
तं ाना या आधार े हजारो जॉब आप याला उपल ध आह ेत. हाड वेअर ड े हलपर ,
सॉ टव ेअर ड े हलपर , वेब िडझायनर अ या अन ेक तं ान े ातील जॉब उपल ध आह ेत.
तं ान े ात रोजगारा या अन ेक संधी उपल ध आह ेत. याच माण े ामीण े ात नव
नवीन रोजगारा या स ंधी ा उपल ध होत आह ेत.
ामीण आरो य े :
ामीण आरो य े ात मािहती तं ाना या आधार े बदल झालेले आहेत. औषध आिण
आरो या या सुिवधा जा तीत जा त लोकांपय त पोहोच यास मािहती तं ान मदत करत
आहे. डॉ टरा ंना मािहती पाठवण े आिण ा करणे सुलभ झालेली आहे. णांची तपासणी
करणे व र डॉ टरा ंशी चचा करणे खूप सोयीच े झालेले आहे. याच माण े िविवध न दी
ठेवणे सु ा सुलभ झालेले आहे.
ामीण सं ेषण े
मािहती तं ानाम ुळे ामीण भागIत संवाद साधणे सुलभ झाल ेले आह े. मािहती
तं ाना या आधार े अनेक सॉ टव ेअर ड े हलप कर यात आल ेले आहे. या या आधार े
क युिनकेशन ह े अितशय जलद आिण स ुलभ झाल ेले आ ह े. जागितक करणाला चालना
िमळाल ेली आह े. तं ाना या आधार े भौगोिलक तस ेच सीमा ंचे अडथळ े हे दूर झालेले
आहेत.महा ई -सेवा हे पोट ल रा ीय तरावरील इ ंिडया ड े हलपम ट गेटवे या रा ीय
उप माचा एक भाग हण ून िवकिसत क ेले आह े जे सामािजक िवकासा या गतीसाठी
मािहती व दळणवळण त ं ाना मािहती त ं ाना माफ त उ पादन आिण स ेवा पुरिव यास
समिप त आह े.
munotes.in
Page 139
ामीण िवकासाम य े मािहती
तं ानाची भूिमका
139 ९.६ ामीण भागात मािहती त ं ान वापरातील अडचणी
आिथ क ्या महागड े तं ान : आधुिनक त ं ान ह े ब-याचदा खिच क अस यान े
ामीण भागातील लोका ंना ते परवडत नाही . उदा. मोबाई लचा वापर अन ेक कारणा तव
होतो, परंतु ामीण गरीब जनत ेला दर मही याला रचाज खच परवडतोच अस े नाही ,
तसेच दु ती सार या बाबी परवडत नाहीत . आिथ क ्या महागड े तं ान ग रबा ंना
न परवडणार े आहे.
मया िदत पायाभ ूत सुिवधा : माहीती त ं ानाचा भावी वाप र ते हा होईल याव ेळी,
माहीती त ं ानास ंबधी पुरे या पायाभ ूत सुिवधां उपल ध असतील , ामीण भागात
संबंिधत पायाभ ूत सुिवधा नस यान े खूप दूरवर पायपीट करावी लागत े व खच ही
वाढतो .
पारंपा रक िश णप ती : ामीण भागातील शाळा महािव ालयामध े आजही
पारंपा रक िश ण प ती व साधन े आहेत, कोरोना काळात या बाब ची िचती आली .
माहीती त ं ानास ंबधी अडचणीम ुळे कोरोना काळात श ै िणक बाबीवर अन ेक िवपरीत
परीणाम झाल ेले िदसून येतात.
लोका ंम ये जाग कता अभाव : माहीती त ं ानाबाबत ामीण जनत ेम ये आजही
बरेच अ ान आह े. माहीती त ं ान े ात िदवसा गिणक बदल होतात . हे बदल ामीण
भागात लग ेच ि वकारल े जात नाही याच े मु य कारण हणज े माहीती घ ेणे तसेच
जागृकतेचा अभाव होय .
संगणक सा र अभाव : संगणक सा रता ही ामीण भागातील आणखीन एक
अडचण आह े. आज स ंगणक सा रता ह े ही पुरेसे नाही, कारण या े ात होणार े बदल
हे खूप गतीन े होत आह ेत.
शा श ु िश ण कमतरता : ामीण भागात लोका ंना माहीत त ं ानाबाबत
सात यप ूण माग दश नाची गरज आह े. याकरीता शा श ु व सात यप ूण िश ण
यव था असण े गरजेचे आहे.
मया िदत अनुभविव : आज अन ेक साधन े मानवी िवकास कर यात योगदान द ेत
असली तरी आज या िपढीतील िव ा या चे अनुभविव मया िदत होत चालल े आहे.
ाचे मु य कारण हणज े वाचन , लेखन व ऐक याबाबत या सम या होय .
गैरकाया साठी मािहती -तं ानाचा वापर : अनेक गैरकाया साठी देखील मािहती -
तं ानाचा वापर क ेला जातो . ामीण भागात द ेखील ही आणखीन सम या िनमा ण
होत आह ेत.
९.७ सारांश
मािहती -तं ान आिण जागितक करणाम ुळे गत द ेश आिण भारत या ंचे तुलना मक
अ ययन करण े सोपे झाल े आह े. आ ही गती या वाट ेवर क ुठे आहोत ?याची जाणीव
मािहती -तं ाना ार े काही णातच क न िदली जात े. हणून आज या पध या य ुगात
याचे मह व अन यसाधारण आह े. munotes.in
Page 140
ामीण साधनस ंप ीच े
यव थापन
140 मािहती व स ं ेषण त ं ानाचा वापर क न िश णा या दजार ् त उ ल ेखनीय आिण
सकारा मक बदल घडून येत आह ेत. रेिडओ, दूरदश न, इंटरनेट, संगणक, माट फोन ,
टॅबलेट इ यादी मा यमात ून िश ण घ ेणे सोपे झाल े आहे. योजना , िश णप ती , सवलती ,
अनुदान आिण काय ा ंबाबतची मािहती मोठ ्या माणात मािहती व त ं ानाम ुळे घरबस या
ा होत े.एकूण लोकस ं येचा 50 ट के भाग असणा या ि या ंचािह िवका स हा म ु ा मािहती
तं ाना या व जागितक करणा या य ुगात, दुल ि त क न चालणार नाही . मिहला ंचे ,
मुल चे िश ण व माण , यांचे सबलीकरण , िनभ यता, सुरि तता , वातं य आिण आिथ क
वावल ंबन इ यादीची मािहती आज या स ंगणक करणा या य ुगात सहज उपल ध आहे.
९.८ स ंच
1. मािहती -तं ान हणज े काय? मािहती तं ान वापराच े मह व सांगा.
2. मािहती तं ान संक पना प करा . ामीण भागात मािहती तं ान वापरातील
अडचणी सांगा.
3. ामीण िवकास मािहती तं ान सहसंबंध सिव तर प करा
4. मािहती -तं ानाचा ामीण समाजावर प रणाम सिव तर सांगा
९.९ संदभ सूची
१. िवजयक ुमार ितवारी , पया वरण अ ययन , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई -
४००००४ - २००५ .
२. पांडुरंग भोसल े, िवकासाच े अथ शा आिण कृषी, काशक चेतक बु स, पुणे -
२००१ .
३. िज हा पाणी व व छता िमशन क िज हा प रषद , िसंधुदुग , रा ीय ामीण पेयजल
काय म, व छ भारत िमशन मािहती पुि तका – २०१०
४. 'योजना मािसक ' जुलै १६, मु य संपादक िदपीका क छल , संपादक उमेश उजगर े,
काशक मािहती व सारण मं ालय , भारत सरकार .
५. लोकरा य (मािसक ) मे २०१२
६. िज हा पाणी व व छता िमशन क , िज हा प रषद िसंधुदुग - २०१० , रा ीय
ामीण पेयजल काय म - व छ भारत िमशन मािहती पुि तका .
७. शरद कुलकण , डॉ. वसुधा कामत , शै िणक तं िव ान , ऑल इंिडया असोिसएशन
ऑफ ए युकेशन टे नॉलॉजी, मुंबई िवभाग -१९९
munotes.in
Page 141
1४१ १०
ामीण ऊजा साधन स ंप ी
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ ऊजा संक पना
१०.३ ऊजा मह व आिण या ी
१०.४ पारंपा रक ऊजा ोत
१०.५ पारंपा रक ऊजा ोता ं या मया दा
१०.६ अपार ंप रक ऊजा ोत
१०.७ समारोप
१०.८ पाठावरील
१०. ९ संदभ सूची
१०.० उि े
१) ऊजा संक पना समज ून घेणे.
२) उज चे मानवी जीवनातील मह व अ यासण े.
३) उज या कारा ंचा अ यास करण े.
४) ऊजा आिण ामीण िवकासाचा स ंदभ अ यासण े.
१०.१ तावना
िदवस िदवस उज ची मागणी वाढत आह े. परंतु पार ंपा रक उज या मागणी आिण
पुरवठयाबाबत मोठी तफावत असल ेली आढळत े. ामीण भागात वीज े या उपल धत ेत
असं य गावा ंना लोडश ेिडंग या सम य ेला सामोर े जाव े लागत े. मागणी इतक वीज
आप याकड े तयार होत नाही अशी ि थती आह े. एखादा द ेश िवकिसत आह े क नाही ह े
ठरिव यासाठी स या दरडोई उज चा वापर (Per Capital Consumpition Energy ) हा
िनकष वापरला जातो .याला भारतही अपवाद नाही ह े जाणूनच वात ं यो र काळात उज चे munotes.in
Page 142
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
142 िविवध ोत िवकिसत कर याच े य न झाल े. याचाच भाग हण ून गे या पाच दशकात
दगडी कोळसा , खिनज त ेल, नैसिग क वाय ू या े ांचा िवकास मोठया माणात झा ला. परंतु
वाढती लोकस ं या, मोठया माणावर स ु असल ेले औ ोिगक करण िवज ेची वाढती मागणी
यामुळे या ोता ंचा शोध लावण े आव यक आह े. हणूनच अपार ंप रक ऊजा ोता ंचा
िवकास कर याच े य न स ु आह ेत. ऊजा अ यत े या िनयमान ुसार ऊजा िनमा ण करता
येत नाही आिण न ही करता य ेत नाही . मा ितच े पांतर एका पात ून दुस या पात
करता य ेते. आप याला ऊजा साधना ंचे वग करण प ुढील माण े करता य ेईल.
पारंपा रक ऊजा साधन े वाप न हणज ेच दगडी कोळसा , खिनज त ेल, नैसिग क वाय ू यांचा
वापर क न क ेली जात े. परंतु ही साधन े के हातरी स ंपु ात य ेणारी आह ेत. यामुळे
जगभरातील व ै ािनक नवीन ऊजा साधना ंचा शोध घ ेत आह ेत. अशी साधन े हणज े
अपार ंप रक ऊजा साधन े होय. याम य े सूय काश , पवन ऊजा , भु औि णक ऊजा , नागरी
टाकाऊ पदाथ भरती या लाटा इ. चा समाव ेश होतो . ही साधन े िनसगा त मुबलक माणात
आहेत. हणून या ऊजा ोता ंना अ य ऊजा साधन े असेही हणतात . अलीकड े उज या
मोठया माणात वाढ होत आह े. यामुळे अपार ंप रक ऊज ोता ंचा वापर क न वीज
िनिम ती करण े अितशय गरज ेचे आहे. आजही द ेशाम ये ४५ ट के घरांम ये वीज नाही तर
ामीण भागाम य े हेच माण ६० ट के आहे.
अशा प रि थतीत अपार ंप रक ऊजा ोता ंचा िवकास करण े ही काळाची गरज आह े.
याचाच भाग हण ून अपार ंप रक ऊजा ोता ं या िवकासाला चालना द े यासाठी १९८१
म ये िव ान आिण त ं िव ान िवभाग आयोगाची थापना कर यात आली . पुढे १९८२
म ये वत ं ऊजा ोत खा याची स ु वात झाली व १९९२ म ये या िवभागाच े वत ं
मं ालय थापन कर यात आल े. अपार ंप रक ऊजा ोता ंचा वापर क न तयार क ेली
जाते. ही कामिगरी अगदी नग य असली तरी या सा धनांम ये चंड ऊजा िनिम तीची मता
आहे. हे आप याला प ुढील आकड ेवारीव न िदस ून येईल.
वरील आकड ेवारीव न आप याला अस े िदसून येते क , अपार ंप रक ऊजा ोता ंम ये
अंदाजे १०००००० मेगावाट वीज िनिम तीची मता आह े. याचबरोबर वीज िनिम ती
यित र इतर गो ीसाठी ही या ऊजा साधना ंचा वापर करता य ेतो.
उज ची मागणी ामीण भागातही सतत वाढत आह े. स या उज चा वापर वय ंपाकासाठी ,
िदवाब ीसाठी आिण श ेती या इतर कामासाठी क ेला जातो . एकूण उज या मागणीप ैक ७५
ट के ऊजा वयंपाकासाठी , िदवाब ीसाठी वापरली जा ते. ामीण घरा ंम ये, वीजेबरोबरच
प रसरातील उपल ध असल ेली झाड े झुडपे आिण क ेरोसीन या ंचाही वापर उर
िमळव यासाठी होतो . शेती या कामा ंपैक , पाणी ख ेचणा या प ंपासाठी उज चा वापर
ामु यान े होतो . ही ऊजा िमळव यासाठी वीज िक ंवा िडझ ेल या ंचा वापर क ेला जातो .
मनु य बलात ून उपल ध होणा या उज चा वापर श ेती या इतर कामासाठी क ेला जातो .
एकाचा गावातील सधन आिण सामािजक प रि थतीत श ेतकरी ओिलताची आिण
कोरडवाह जमीन तस ेच ी आिण प ु ष या ं या उज चा वापर कर या या प तीत मोठया
माणावर प ूरक आढळ ून येतो. munotes.in
Page 143
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
143 भारताम य े िजथ े ७० ट के लोक ामीण भागाम य े राहतात . ितथे आपला द ेश
िवकासा या गतीपथावर राहायचा अस ेल तर ामीण ऊजा अिधक मह वाची आह े.
आप या ख ेड्यांम ये २१ ट के खेडी आिण ५० ट के ामीण घरा ंच अ ाप िव ुतीकरण
झालेले नाही. याच माण े ामीण आिण शहरी भागादर यान दरडोई उज या वापरामा य ेही
बरीच तफावत आह े. अंदाजे ामीण क ुटुंब वय ंपाकासाठी जळणावर अवल ंबून आह ेत. १०
ट कर श े या वापरतात आिण अ ंदाजे ५ ट के LPG वापरतात . याउलट २२ ट के शहरी
कुटुंब वय ंपाकासाठी लाक ूडफाटा वापरतात . अ य २२ ट के केरोसीन वापरतात आ िण
अंदाजे ४४ ट के लोक LPG वापरतात .
याचा माण े घरातील काशासाठी ५० ट के ामीण घर क ेरोसीनवर अवल ंबून असतात
आिण अ य ४८ ट के िवजेचा वापर करतात . तर ८९ ट के शहरी क ुटुंबे िवजेवर अवल ंबून
असतात .
अ य १० ट के केरोसीन वापरतात . ि या आप या िदवसातील उ पािदक व ेळेतील चार
तासापय तचा व ेळ सरपण गोळा कर यात आिण वय ंपाकात खच करतात . लहान म ुलं सु ा
सरपण गोळा कर यात ग ुंतलेली राहतात .
एखा ा रा ा या िवकासाक रता उज ची उपल धता ही मह वाची गरज आहे. आप या
जवळपास सव दैनंिदन कामा ंम ये ऊजा क थानी असत े. व छ पा याची उपल धता ,
शेती, िश ण वाहत ूक, रोजगार िनिम ती आिण पया वरणा मक िटकाऊपणा इ यादी .
वापर या जाणा या ामीण उज पैक ८० ट के ऊजा जैवभारापास ून तयार क ेलेली असत े.
यामुळे खेडयाम य े आधीच ल ु होत असल े या वन े ावर च ंड दबाव य ेत आह े.
अकाय म च ुल या वापराम ुळे सरपण गोळा कर यात ग ुंतले या मिहला आिण म ुलां या
हालअप े ेत ब याचदा भरच पडत े. भरीला घरात वय ंपाक करताना या च ुल मध ून
िनघणा या ध ुरामुळे मिहला आिण बायका ं या सन आरो यावर मोठा िवपरीत प रणाम
होतो. आिदकाला पासून मानव िनरिनरा या कार या ऊजा वापरत आल ेला आह े.
आिदमानव अ ना या उज वर मोठा झाला . यानंतर यान े आप या ब ु ी या साहा यान े
अ नीचा शोध लावला व सव थम अ ना यित र द ुस या ऊजा सं कृतीचा पाया घातला .
या सं कृतीचा िवकासाबरोबर इतर ऊजा ोता ंचा उदा . रासायिनक ऊजा , औि णक ऊजा
व वीज उज चा वापर मोठया माणावर स ु झाला व मानवी स ं कृतीचा सार जगभर
झाला. ते हा सव गतीच े मूळ हे ऊजा वापरात आह े हे आपण ल ात घ ेतले पािहज े.
१०.२ ऊजा संक पना
पदाथ िव ाना या या य ेनुसार “ऊजा हणज े काय कर याची मता ” कोणतीही गो
कर यासाठी आपण िनरिनरा या कार या उज चा वापर करत असतो . ऊजा िनमा ण
करता य ेत नाही , तशी ती न ही करता य ेत नाही . फ उज या व पात बदल क न
आपण ती यो य व पात आण ून ितचा वापर आप या काया साठी करतो .
munotes.in
Page 144
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
144
१०.२.१ उज चे कार / या ी :
ऊजा िविवध व पात अन ुभवता य ेते. साधारण िनसगा त ऊजा तीन कारात उपल ध
आहेत.
१) ि थतीज ऊजा : गु वाकष णा या श म ुळे दोन पदाथा तील प ृ वी सापे
अंतरामुळे पदाथा त साठवली जाणारी ऊजा हणजे ि थतीज ऊजा होय. उदा.
धरणात साठवल े जाणार े पाणी यात ून मोठया माणात िमळणारी औि णक ऊजा .
२) गितज ऊजा : व तुमाना या गतीम ुळे ा होणारी ऊजा हणज े गितज ऊजा होय.
उदा. काश , विन, िफरणारी प ृ वी इ यादीमधील ऊजा .
३) रासायिनक ऊजा : दोन िक ंवा अिधक पदाथा या रासायिनक ि य ेमुळे िनमा ण
होणा या पदाथा त साठवली जाणारी गेलेली असत े. यांना इंधन अस े हणतात . उदा.
कोळसा , इंधनाशी ाणवाय ू िकंवा इतर पदाथा शी होणा या रासायिनक ि य ेम ये ा
उ णता व वाय ूचा दाव या व पात म ु होत े. उदा. कोळसा िक ंवा पे ोल जाळ यावर
िनमा ण होणारी ऊजा
१०.३ ऊजा मह व आिण या ी
उज चे मह व प ुढील म ुद् ां या ार े प करता य ेईल.
१) ामीण भागात रोजगार िनिम ती :
उ ोगध ंदे सु करायच े असतील तर याक रता उज ची आव यकता असत े. ही
वेगवेग या व पातील उज या मा यमात ून पूण करता य ेते. याम य े जलिव ुत
असेल, औि णक िव ुत िकंवा सौर ऊजा या सव कारा ंचा उ ोगाक रता उपयोग होत
असतो . ामीण भागात उ ोगध ंदे िनमा ण झा याम ुळे रोजगार िनिम ती मोठया माणावर
होवू शकत े. ामीण िवकासावर याचा ख ुप चा ंगला प रणाम होव ू शकतो . ामीण ऊजा साधना ंचे वग करण (Classification of energy resources) पारंपा रक िबगर यापारी ऊजा साधन े (Conventional Non-comercial) अपारंप रक ऊजा साधन े (Non-conventional Energy Resources) पारंपा रक यापारी ऊजा साधन े
(conventional comercial )
१) गोव या
२) जळाऊ लाक ुड ३) शेतातील टाकाऊ पदाथ १) दगडी कोळसा
२) खिनज त ेल ३) नैसिग क वायू १) सूय काश
२) वारा
३) भरती या लाटा
४) नागरी टाकाऊ पदाथ
५) भु औि णक ऊजा
६) बायोमास ऊजा munotes.in
Page 145
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
145 भागातील मन ु यबळाला थािनक िठकाणी रोजगार स ंिध उपल ध होत े. आिथ क
िवषमता कमी हो यासाठी याचा चानागाला उपयोग होव ू शकतो .
२) शेती यवसाया या िवकासाला चालना द ेणे :
शेती यवसाया या िवकासाला चालना ायची अस ेल तर पिहली मह वाची गो
पुरे या पा याची उपल धता होण े गरजेचे असत े. हे पाणी िमळिव यासाठी ऊजा साधन
असेल तरच ही गरज प ूण करता य ेते. या क रता उज चा उपयोग मोठया माणात होऊ
शकतो .
३) घरगुती वापराक रता ऊजा :
िदवस िदवस मानवाची शारी रक मता कमी हायला लागली आह े. याला
अंगमेहनतीची काम े करण े अश य जाऊ लागल े. बह सं य घरग ुती व पाची काम े ही
यं ावर क ेली जात आह ेत. यासाठी उज ची गरज आव यक असत े. िपठाची िगरणी ,
िम सर , रोटी म ेकर, मसाला तयार करण े अशा िक य ेक कामासाठी उज ची गरज
मह वाची झाली आह े.
४) िविवध कारची यं े चालिव यासाठी उज ची आव यकता :
ामीण मानवाला श ेतीपास ून शेतमाल एक ीकरण , तवारी , ि या या कामासाठी
उज ची आव यकता असत े. ही गरज िविवध व पातील उज चा उपयोग मह वाचा
ठरतो.
५) दैनंिदन गरजा भागिव यासाठी :
आधुिनक मानवाला पावलोपावली य ेक ण उज वर अवल ंबून रहाव े लागत आह े.
दैनंिदन जीवनात ऊजा हा मानवाचा अिवभा य भाग बनला आह े. करमण ुक या
साधना ं या वापरासाठी स ु ा उज चीच गरज लागत े. उदा. मोबाईल चाज ंग, असो क ,
िट. ही., ज, वातान ुकुिलत य ं , पंख, उजेडासाठी लाईट आिण इतर अन ेक छोट या
मोठया गरजा भागव यासाठी उज ची आव यकता असत े. इंधन हण ूनही ऊजा
मह वाची भ ूिमका बजावत े.
वरील माण े मानवा या जीवनात उज चे मह व प करता य ेईल.
१०.४ पारंपा रक ऊजा ोत
पारंपा रक ऊजा कार प ुढील माण े आहेत.
१) लाकुड :
लाकुड जाळ ून यापास ून कोळसा िमळवला जातो . या कोला यापास ून वीज िनमा ण
केली जात े. अलीकड े जंगल तोडीवर ब ंधने आ याम ुळे हा पार ंपा रक उज चा ोत कमी
हायला लागला आह े. पूव रे वे तसेच वीज िनमा ण कर यासाठी कोळशा या मोठया munotes.in
Page 146
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
146 माणावर उपयोग होत हो या . परंतु स ि थतीत या साधनावर मया दा आल े या
आहेत. लाकडाची कमतरता वार ंवार जाणव ू लागली आह े.
२) पे ोल/ िडझेल :
पारंपा रक इ ंधन ोतामधील मह वाचा माग हणून आपण प े ोल/ िडझेल साधना ंची
भूिमका मह वाची आह े. स ि थतीत वाहत ूक साधन े या मागा वर अवल ंबून आह ेत.
भारत द ेशाला प े ोल/ िडझेल क रता इतर द ेशानावर अवल ंबून रहाव े लागत े. यामुळे
िकमतीत सात यान े चढ उतार राहतो . भिव यात या साधना ं या साठयावर मया दा
येणार आह ेत. केरोसीनची उपल धता ही प ुरेशी होत नाही . या साधना ं या वापराम ुळे
मोठया माणात CO२ वायू िनमा ण होतो . यामुळे पया वरणाची मोठया माणात हानी
होते.
३) तापीय िव ुत सय ं :
जैव इंधनाच े वलन क न या सय ं ा या मा यमात ून ऊजा िमळवली जात े. या उज चे
पांतर वीज ेत केले जाते. कोळसा आिण खिनज त ेलापास ून अस व पाची ऊजा
तयार कर यात य ेते.
४) जलिव ुत :
धरणाम य े पानी अडवून अ या व पाची वीज िनमा ण केली जात े. या वीज ेक रता
मोठमोठी धरण े बांधावी लागतात . याखालील मोठया माणात ज ंगल, जमीन , ाणी,
वन पती स ू म जीवा ंची हाणी होत े. मानवाचा िनवारा न होतो .
असे जरी असल े तरी स ि थतीत जलिव ुत हाच पार ंपा रक उज चा कार
मानवा या िविवध गरजा भागिव यासाठी उपय ु ठरत आह े.
१०.५ पारंप रक ऊजा ोत मया दा
पारंप रक ऊजा ोता ंची मया दा पुढील माण े आहेत.
१) मया िदत साथ :
पारंपा रक उज चे साठे मया िदत आह ेत. वाढ या उज ची मागणी त े प रप ूण करतील
याची खा ी द ेता येत नाही .
२) मोठया माणत द ूषण :
पारंपा रक ऊजा साधनाप ैक कोण याही ऊजा साधनाचा वापर करताना यात ून धूर
आिण राख तयार होत े. कोळसा जाळताना मोठया माणात काब नडाय ऑ साईड वाय ू
बाहेर पडतो . तर पे ोल / िडझेल या वलना या व ेळी काब नडाय ऑ साईड व िशस े
यासारख े घटक वातावरणात पसरतात याम ुळे वातावरणात द ुिषत होत े. पया वरणात
िवप रत प रणाम होतो . munotes.in
Page 147
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
147 ३) नैसिग क साधनस ंप ीचा हास :
पारंपा रक उज या वापरात लाक ूडफाटा कमी होतोच पण याम ुळे पया वरणालाही हानी
पोहचत े. जिमनीची ध ूप मोठया माणात होत े. समु गाळान े भरतात.
४) जैव िविवधता धो यात य ेते :
पारंप रक उज साठी धरण े बांधतात . मोठया माणात जमीन क पाखाली जात े यामुळे
जैविविवधता धो यात य ेते. याचा प रणाम पया वरणावर होतो . पया वरणाला मोठया
माणात हानी पोहचत े. याचा य अ य प रणाम मानवा या जीवनावर होतो .
आज मानवाला श ु हवा िमळत नाही . दूिषत हव ेमुळे मानवाला अस ं य आजारा ंनी
ासल े आहे.
५) मया िदत साठ े यामुळे िकंमतीच े वाढत े माण :
पारंप रक उज चे साठे मया िदत आह ेत. यामुळे या ोता ं या िकरकोळ िव च े डर
नेहमीच वाढत राहतात . याचा प रणा म संपूण बाजार यव था आिण अथ यव थ ेवर
होल राहतो . सव सामा य नाग रका ंना याचा ास शान करावा लागतो .
अ या कार े पारंप रक ऊजा ोता ं या यावरील मया दा आह ेत.
१०.६ अपार ंप रक ऊजा ोत
१०.६.१ सौर ऊजा
सूया सार या तारा ं या गभा म ये होणा या िनरिनरा या आि वक ि याम य े चंड
माणात उ णता व काश उज ची िनिम ती सतत होत असत े. ही ऊजा ामु यान े िव ुत
चुंबक य लहर या व पात बाह ेर फेकली जात े. या लहर या आवत न कालान ुसार या ंचे
वग करण उ णता , काश , रेडीओ व ैगर या लहर म य े केले जात े. आप या ीन े
मह वा या लहरी हणज े उ णता आिण काश लहरी होत . वा तिवक पाहता दो हीच े
व प एक असल े तरी या ं या आवत न काल म य े फरक अस याम ुळे आपण उ णता
ऊजा पश ानान े व काश व काश ऊजा ी ार े अनुभवू शकतो . सुया या काशात
ही ऊजा ामु यान े काश साठवल ेली असत े. ही सौरऊजा सुंमारे १३३५ वॅट (सुमारे
४.८ मेगा यूल िततास ) या मा ेने सूया कडे त ड क न ठ ेवले या एक मीटर े फळा या
पृ भागावर प ृ वी या वातावरणाबाह ेर उपल ध असत े. परंतु पृ वी या पृ भागावर पडणारी
ऊजा ही. पृ वीवरील थानाची स ूय सापे . िदशा व प ृ वी या वातावरणाची ि थती (ढग,
धूळ, पा याची वाफ , वैगर चे माण ) यावर अवल ंबुन असत े. हणून सकाळी स ूय
उगव यावर आपणास सौरऊजा हळूहळू िमळू लागत े. व ितच े माण द ुपार पय त वाढ त
जाते. व नंतर कमी कमी होत जात े.
अपार ंप रक उजा ोतांम ये सौर उज चा वाटा फार मोठा असणार आह े. सूया पासून
पृ वीकड े काशाची ारण पी उजा सतत मोठया माणावर य ेत असत े. ती इतक च ंड व
िवपुल आह े क , सूया पासून एका तासात िमळणारी ऊजा ही सव जगाला एक वष पुरेल
एवढी आह े. हणून या उजा ोतांचा वापर जा तीत जा त कसा करता य ेईल यासाठी munotes.in
Page 148
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
148 य न करण े आव यक आह े. कारण स ूय काश म ुबलक आिण कधीही न स ंपणारा आह े.
भारत ती चौरस मीटर सरासरी ५ िकलोव ॅट सौरऊजा दरवष िमळत े. (India
Development Report १९७० ) वै ािनका ंनी स ूय चुली व पाणी गरम कर यासाठी
उपकरण े िवकिसत क े यापास ून सौर उज चा वापर क ेला जातो . सूय काश आिण उ णता
यांचा वापर क न वीज िनिम तीला मोठा वाव अस याम ुळे राज थानमधील जोधप ूर येथे
सौर उजा क प उभा क ेला आह े. या क पामध ून ३५ मेगावॅट वीज राज थानला िमळत े.
स ि थतीत सौरउज पासून १०७ मेगावॅट वीज िनिम ती केली जात े. संभा य अन ुमानान ुसार
सौरऊज पासून ती चौ . क . मी. २० मेगावॅट वीज िनिम ती करण े श य आह े. सौरऊज म ये
जरी वीज िनिम तीची च ंड मता असली तरी ह े काम फार खिच क आह े. ही उजा आज
महाग अस याम ुळे मागणी कमी असली तरी ऊजा साधना ंचा वापर वाढवण े अप रहाय
आहे. यासाठी या े म य े गुंतवणूक वाढवण े आव यक आह े.
सौर उज वर चालणारी उपकरण े
१) सौर क ुकर :
सौर क ुकर या सहा यान े अ न िशजवता य ेते. सौर क ुकरम य े अ न पदाथ ठेवून कुकर
उ हात ठ ेवावा लागतो . सुया ची उ णता शोष ून घे यासाठी िविश प तीची रचना या
कुकरम य े केलेली असत े. या कुकरम य े आरसा , पेटी आिण काळा र ंग लावल ेले डबे हे
सािह य असत े. या कुकरम य े नैसिग क र या अ न िशजवता य ेते. थोडा व ेळ लागतो
पण अ नातील सव घटक अबािधत राहतात .
२) सौर वॉटर िहटर :
अिलकड े आंघोळीच े पाणी तापव यासाठी सोलार वॉटर िहटर चा वापर सवा िधक
झाला आह े. घरगुती वापराबरोबरच णालय े, हॉटेल येथे सौरवॉटर िहटरचा वापर
केला जातो . जैन इ रग ेशन क ंपनीचे सौरवॉटर िहटर बाजारात उपल ध आह ेत. यामुळे
मोठया मा णात वीज ेची बचत होणा स मदत होत े. munotes.in
Page 149
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
149 ३) सौर क ंिदल :
ामीण भागातील श ेतक याला श ेती या कामात उपयोगी तस ेच घरातील वीज
गे यानंतर या क ंिदलाचा चा ंगला उपयोग होतो . कंिदलासारख े िदसणार े हे उपकरण
आहे. शेतकरी वगा ला काही अन ुदानावर सौरक ंिदल खर ेदी करता य ेते. या कंिदलाला
िविश कारची चा ची ल ेट बसवल ेली असत े. ही ल ेट सुया या उ णत ेत (उ हात )
सहा तास चाज करावी लागत े.
४) सौर िदप :
सौर उपकरणातला हा मह वाचा भाग द ुग म भागात ज ेथे वीज पोहचवण े अश य असत े
तेथे सौरिदप वीज े या उपल धत ेचे काय करतो . कंिदला माण े यालाही िविश कारची
चकती असत े. ही उ हात खा ंबावर लावल ेली असत े. सूया या उ णत ेने चाज होताना
या िद यासाठी वापरली जाणारी ब ॅटरी चाज करत े. यामुळे हा िदवा स ं याकाळी सात
वाजता आपोआप स ु होतो . आिण सकाळी सात वाजता आपोआप ब ंद होतो .
५) घरगुती वीज :
घरगुती वीज हण ून अिलकड े सौर उज चा वापर होव ू लागला आह े. सौर उज वर घरग ुती
लाईटची यव था करता य ेते. तसेच छोटी लाईटवर चालणारी उपकरण े सु ा चालवता munotes.in
Page 150
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
150 येतात. सौरउज वर पाणी ख ेच याचा प ंप चालवता य ेतो. सौर उज वर चालवणारी टॉ च
ही बाजारात आली आह े. कॅ युलेटर सौरउज वर चालत े. िशवाय भिव यात
सौरउज वर चालवणारी बाईक आिण मोटारच े योग स ु आह ेत. ते यश वी होतील
यात श ंका नाही .
१०.६.२ पवन उजा :
सुया या उ णत ेमुळे पृ वीचे वातावरण गरम होत े. पृ वी या या प ृ भागावर स ुया ची िकरण े
पडतात तो भाग व यावरील वा तावरण गरम होत े. हे अथा तच िनरिनरा याव ेळी व िठकाणी
असत े. या असमान उ णत ेमुळे वातावरणात कमी अिधक दाबाच े प े तयार होतात व जा त
दाबा या प याकड ून कमी दाबा या प या ंकडे हवा वाह लागत े. हणज ेच वारा िक ंवा वादळ
सुटते. पृ वी या वतः भोवती िफर या या ग तीमुळे त सेच सम ु ाचे पाणी व जमीन
यां यातील तापमानातील फरकाम ुळे वातावरणाचा दाब बदलतो व वार े वाह यास मदत
होते. या वा यात असल े या गितज उज चा उपयोग क न पवनच क िफरव ून यांि क उजा
िकंवा पवनच क या सहा यान े जिन िफरव ून िव ुत उजा िमळवता य ेते.
भारताम य े गुजरात रा यात क छ प रसरात वारा जोरान े वाहत अस याम ुळे तेथे पवन
ऊज पासून वीज िनिम तीचे क प कर यात आल े आहेत. कोण या कार या पवनच या
काय म आिण उपय ु होतील यास ंबधी कना टक रा यातील ब गलोर शहरातील रा ीय
वै ािनक य योगशाळ ेत संशोधन क ेले जाते.
वा याची गती साधारणपण े १० मी. उंचीवर मापली जात े. पवनच क ची उ ंची याप े ाही
बरीच उ ंच असत े याम ुळे च क या उ ंचीवरील वा या या गतीचा अ ंदाज बा ंध यासाठी
पॉवर िनयमाचा उपयोग क ेला.
पवन उज चा उपयोग आपण िनरिनरा या कारा ंनी क शकतो . पुरातन कालापास ून
िशडा या नौका सागराव न हाक यासाठी वा या या उज चा उपयोग कर यात आल ेला
आहे. अनुकूल इशा य यापारी वा याचा उपयोग प ुरातन काली भारताची आि क ेशी
असल ेली यापारी वाहत ूक करण ेसाठी होत अस े. अनुकूल वा याचा उपयोग क न
िडझेलची बचत कर या साठी आध ुिनक मालवाहत ुक या िडझ ेलवर चालणा या मोठया
वोट ना िशडाची जोड द े यास स ु वात झाली आह े. munotes.in
Page 151
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
151 वारा गितमान , अि थर व िनयिमत असल े या भागात मोठया पवनच या उभा न या ंचा
वीज िनिम तीक रता उपयोग क ेला जात आह े. आिण िडझ ेल आिण दगडी कोळसा या ंची
बचत कर यात येत आह े. अि थर व अिनयिमत वारा असल े या भागात अन ुकूल वेळी यो य
पवनच क चा उपयोग क न दळण , लाकड े कापण े, तेल काढण े. ऊस गाळण े, त यातील
िकंवा िविहरीतील पाणी उपस ून िसंचन करण े, पाणी एका ठरािवक उ ंचीवरील मोठया टाक त
उपसून साठवण े आिण या पा यापास ून जलिव ुत जिन चालव ून वीज िनमा ण करण े.
अनुकूल प रि थती त वीज िनमा ण क न व ितचा उपयोग क न पा यापास ून हाय ोजन व
ऑि सजन िनमा ण क न या ंचा साथ करण े इ. िविवध कामा ंक रता कर यात य ेतो िकंवा
येऊ शकतो . देशात १०२७८८ मे. वॅ. इत या मत ेचे पवनउज पासून वीज िनिम तीचे
क प उभार यास वाव अस ून याप ैक ५९६१ मे. वॅ. इत या वीजिनिम तीचा महारा ात
वाव आह े.
अपार ंप रक उजा ोत म ं ालयान े अलीकड े िस द क ेले या आकड ेवारीन ुसार या
उजा ोतापास ून १७०० मेगावॅट वीज िनिम ती क ेली जात े. संभा य अन ुमानान ुसार
२०००० मेगावॅट पय त या ोताचा वार क न वीज िनिम ती करण े श य आह े. पवन उजा
िनिम त म य े भारत पाच या मा ंकावर आह े.
आज पवनच क ट ेशन उभ े करण े हे अितशय खिच क काम असल े तरी या े ात स ु
असल े या जागितक पातळीवरील स ंशोधनाम ुळे नजीक या काळात िनि तच ह े काम कमी
खिच क होईल . आज स ंपूण जगत अ ंदाजे ५६००० पवनच या काय रत आह ेत व यापास ून
सुमारे २७,००० मेगावॅट वीज िनिम ती केली जात े. आज भारतीम य े सुमारे ८५४
पवनच या काय रत आह ेत. पवन उज या िवकासासाठी इर ेडाने (Indian Renewable
Energy Development Agency ) िवशेष पॅकेज जाहीर क ेले आह े. यासाठी
सवलती या दारात कज ५ वषा साठी करमाफ ,जकात करात स ूट, पवनच क या
सािह यावरील आयात करात स ूट यासार या स ुिवधा इर ेडाने जाहीर क े या आह ेत. तरी
देखील या े ाचा िवकासासाठी यो य अ या क ृती आराखड ्याची आव यकता आह े. या
े ात खाजगी व साव जिनक ग ुंतवणूक वाढिवण े आवशयक आह े.
१०.६.३ समु ा या लाटापास ून वीज िनिम ती :
उज चा पे ोल िडझ ेल जलिव ुत आिण इतर साधना ं या मया िदत िवचार करता अलीकड े
समु ा या लाटापास ून िव ुत िनमा ण कर याचा योग यश वी झाला आह े. पृ वी या ७१
ट के इतका भाग सागरान े यापला आह े. सूया पासून येणा या उज चा जवळपास िदड ट क े
भाग सागर प ृ ापय त पोहचतो . आिण हण ूनच सागरावर लाटा उटतात . या लाटा सम ु
िकना यावर य ेऊन िछ न होऊन जातात त े हा सोबतची उजा िवख ुरलेली जात े. पवन
ऊज पे ा सागर तरंग उज ची िनिम ती फाय ाची असत े. कारण हवा आिण सागर स ृ ीची
सांिघक ि या सदा सवा काळ सु असत े. यामुळे ऊजा सवा काळ िव मान असत े. अ या
कार े सागर हणज े उज चा कायम खिजना आह े. munotes.in
Page 152
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
152
देशाला लाभल ेला ७ हजार िक . मी. लांबीचा सम ु िकनारा सागर उज चा अनमोल खिजना
आहे. साधारण सागर ऊज पासून ४० हजार म ेगावॅट वीज िमळ ू शकेल अस े अनुमान
काढ यात आल े आहे. १९८२ पासून म ास IIT म ये या िवषयीच े संशोधन स ु आह े.
म ास या सागर िकना याच े िदघ काळ िन र ण आिण अ यास क न १९८७ साली
फे ुवारी मिह यात अहवाल सादर कर यात आला अस ून भारतीय सम ु िकना यावरील
लाटां या उज त हण क शक ेल बह उ ेिशय तर ंग रोधक सवा त उपय ु आह ेत.
जगभरात िविभ न कार या तर ंग उजा सयं ाचे जवळपास १०० नमुने तयार क र यात
आले आह ेत. जपान , इं लंड हे देश या े ात आघाडीवर आह ेत. नॉव , ि वडन आिण
अमेरीका या द ेशात यास ंबंधी फारमोठ े संशोधन झाल े आहे. तरंग उज ला पकड ून ठेव या या
िविभ न प त म य े तरंग जल थ ंभ ही प ती मह वप ूण असून बह ता ंश देशात ती राबवली
जात आहे.
या प तीत सम ु ाम एक को बनिवला जातो . तळाकड ून िकंवा बाज ूने तरंग लाटा
या यात हवा आत बाह ेर येत रहात े या ार े पवनच क चाल ू राहत े हीच प दती सवा त सोपी
आिण श यत े या कोटीतील मानली ग ेली आह े. सागरी लाटा ं या चढ - उता या या
तडा यातही लाटा को ापय त पोहचतील अ या यो य मापाचा को असावा . पण
तरंगांची आव ृ ी व ेगवेग या िठकाणी व ेगवेग या मोसमात व ेगवेगळी असत े. एका
मिह यातली ि थती द ुस या मिह यात नसत े.
१०.६.४ तरंग योत जल त ंभापास ून उजा िनिम तीचा िस ा ंत :
सागरी लाटापास ून एि ल त े नो ह बर या आठ मिह या या काळात या तर ंग ऊजा सयं ा ार े
सरासरी ७५ िकलो व ॅट एवढी उजा िमळू शकेल. रािहल े या चार मिह या या कालावधीत
िडस बर त े माच - २५ क लो व ॅट इतक उजा िमळू शकेल. नैऋ यकडील पावसा या
काळात हणज े जून ते स ट बर पय त १२० िकलोवॅट उजा िमळवता य ेईल असा अ ंदाज
आहे.
सूय चं या दोह या ग ु वाकषा नामुळे समु ाला भरती आिण ओहोटी य ेते. एखा ा
ठरािवक िठकाणच े तापमान पाणी एका िदश ेस सुमारे सहा तास वाहत े आिण िव िदश ेस
सुमारे सहा तास वाहत े समु ाला य ेणा या भरती ओहोटीचा वाप र क न टबा ईन िफरवता
येते. पण यासाठी लाट ेचा वेग कमीत कमी दोन मीटर ित स ेकंद असावा लागतो .
पवनच क त ून यो य दारात वीजिनिम ती करावयाची अस ेल तर वा याचा व ेग सात मीटर
ित स ेकंद आव यक असतो . आज थािनक भरती ओहोटी ख ूपच अच ूक सा ंगता य ेऊ
लाग याम ुळे भिव या त या त ं ाचा यो य वापर क न वीजिनिम ती सहज श य आह े. munotes.in
Page 153
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
153 १०.६.५ भू औि णक ऊजा :
पृ वी या पोटात खोलवर वाफ ेचे आिण गरम पा याच े चंड साठ े आह ेत. भू औि णक
तं ान या वाफ ेला आिण त पा याला प ृ भागावर आण ून यापास ून वीज िनिम ती करत े.
ब याचदा भ ू गभा तील वाफ ेचे तापमान १८० ते ३७० अंश असत े. अशा िठकाणी
केशनिलका (बोअरव े स खण ून ते पाणी वर आणतात . यापास ून वीजिनिम ती झाली क
दुस या क ेशनिलक ेतून ते पु हा भ ु गभा त सोड ून देतात. या वाफ ेबरोबर अन ेक वाय ू
पृ भागावर य ेतात. यांना वेगळे क न इतर कामासाठी वाप र क न घ ेता येईल. आज
यांना वातावरणात सोड ून िदल े जाते.
भू-औि णक उज चा वापर या भागात अशी वाफ उपल ध आह े. अ याच िठकाणी करता
येते. स ा आइसल ँड या द ेशात भ ू औि णक उज वर मोठया माणात ऊजा िनिम ती करतात .
१०.६.६ जल िव ुत िनिम ती : (Hydro Electri c Project )
सौरउजा व पवन उजा य ां या पाठोपाठ आप या द ेशात लघ ु जल िव ुत क पा ं या
मा यमात ून उजा िनिम तीसाठी मोठा वाव आह े.
आठ या प ंचवािष क योजन ेपय त या क पाची वीज िनिम तीची मता २५० मेगावॅट इतक
होती. यानंतर या क पाच े फायद े ल ात घ ेवून सरकारन े धबधब े, कॅन स, लहान न ा ,
इ. िठकाणी अस े क प उभ े कर यास उ ेजन द े यास स ु वात क ेली. क पा या ७५
ट के खचा साठी कमी याजदरात इर ेडाकड ून कज , उजा िनिम तीनंतर रा य िव ुत
मंडळाशी स ंल नता या सार या योजना आखल े या आह ेत. स या या क पाची वीज
िनिम ती मता १४६३ मेगावॅट इतक आह े. munotes.in
Page 154
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
154
िहमालयीन आिण ड गराळ भागात ह े क प उपय ु आह ेत. संभा य अन ुमानान ुसार या
क पा ं या मा यमात ून १०००० मेगावॅट इतक वीज िनिम ती करण े श य आह े. यासाठी
अपार ंप रक ऊजा ोत म ं ालयान े ि विवध रा यातील ४२१५ िठकाण े िनि त क ेलेली
आहेत. या क पात ून िनमा ण होणारी मता पाहता या े ात खाजगी ग ुंतवणूक वाढवावी
लागणार आह े.
१०.६.७ जैिवक यापास ून वीजिनिम ती : (Bio- Mass Based Energy ) :
शेतीपास ून िमळणारा कचरा व इतर घटक या पास ून उजा िनिम ती करता य ेते. शेती हा
भारतीय लोका ंचा पार ंपा रक यवसाय आह े. शेतीपास ून िमळणारा कचरा टाकाऊ पदाथ ,
मळी इ यादीचा वापर क न उजा िनिम ती करण े श य आह े. अपार ंप रक उजा ोत
मं ालयान े जगातील सवा त मोठा स ंयु वीज िनिम ती काय म साखर कारखा या या
मा यमात ून सु केला आह े. याम य े अित र कच यापास ून बायोग ॅस वीज िनिम तीला
चालना िदली जाणार आह े. यामुळे ामीण लोका ं या जीवनाम य े प रवत न होणार आह े. या
काय माला चालना द े यासाठी म ं ालयान े ताल ुकापातळीवर बायोमास ोत म ु यमापन
अ यास हाती घेतला आह े. munotes.in
Page 155
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
155
संपूण देशासाठी बायोमास ोत नकाशा िवकिसत कर याच े य न स ु आह ेत. जैिवक
याचा वापर क न वीज िनिम ती कर यात भारत आघाडीवर आह े. अशा क पात ून
सुमारे ५०० मेगावॅट वीज िमळत आह े. व संभा य अन ुमानान ुसार स ुमारे १७००० मेगावॅट
िनिम तीची मता या उजा ोतांम ये आह े. याचबरोबर बायोमास उजा िनिम तीमुळे
शेतातील टाकाऊ पदाथा चा यो य वापर होणार आह े.
१०.६.८ कच यापास ून वीज िनिम ती : (Energy from wastage ) :
वाढती लोकस ं या व ेगाने सु असल ेले औ ोिगकरण याम ुळे कच याच े िढगाच े ढीग साठत
आहेत. यातून आरो या याही अन ेक सम या िनमा ण झा या आह ेत. जागोजागी कच याच े
िढग साठ यान े जागा अडवली जाव ून शहरा या स दया लाही बाधा िनमा ण होत आह े. या
सम य ेवर मात कर यासाठी अ या कच याचा वापर क न वीज िनिम ती करण े सहज श य
आहे. सुमारे ५० दशल घन कचरा व ५००० दशल घनमीटर इतका य कचरा दरवष
िनमा ण होतो . आज अशा कच यापास ून सुमारे २५ मेगावॅट वीज िनिम ती केली जात े.
संभा य अन ुमानान ुसार १७०० मेगावॅट वीज िनिम तीची मता या उजा साधना ंम ये आहे.
यासाठी अज ूनही या े ात स ंशोधन आव यक आह े.
१०.६.९ बायोिडझ ेल : (Bio Diesel ) :
खिनज त ेला या िदवस िदवस वाढवणा या िकमती व खिनज त ेलाची वाढत असणारी मागणी
यामुळे खिनज त ेलाला पया यी इंधन शोध ून काढण े काळाची गरज आह े. गे या तीन दशकात
भारताम य े वाहना ंची सं या ३२ पटीन वाढली आह े. व पुढेही ती अशीच वाढत राहणा र
आहे. अथा त याम ुळे खिनज त ेलाची मागणी वाढणार आह े. अशा परि थतीत
बायोिडझ ेलचा वापर करण े गरजेचे आहे. munotes.in
Page 156
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
156
बायोिडझ ेल हे वापरल ेले तेल, जनावरा ंची चरबी , सुय फुल, एरंड बी, सरक चा क चा माल ,
सोयाबीन , अखा वन पती त ेलयापास ून तयार क ेले जाते. हे तेल आप याला न ेहमी या
िडझेलम य े िमसळ ून वापरता य ेते प रणामी द ूषणास आळा बसतो . खिनज त ेलापे ा
बायोिडझ ेल अितशय व त आह े. यामुळे या उजा ोताचा वापर वाढवण े गरजेचे आहे.
यासाठी या उजा ोतावर स ंशोधन होण े आव यक आह े. जेणे क न आप याला एक
व त पया य उपल ध होई ल.
१०.६.१० जैवइंधने :
१. जे ोफा (वनएर ंडी)
२. शुगरबीट
३. सोरगम ( वारी )
१०.६.१०.१ जे ोफा (वनएर ंडी) :
जे ोफा कारकस ह े दि ण अम े रका व पि म आिशय म य े आढळणार े एक बारामासी झ ुडूप
असून यापास ून अखा कारच े बह पयोगी त ेल िमळत े. ास सामा यतः पायिसक नट
अथवा पिजंग नट नावान े ओळखतात . जे ोफा कारकसचा समाव ेश युफोिब याक होतो . ा
पासून रबरासारखा (लॅटे स) पदाथ वत अस यान े ाणी ास त ड लावत नाहीत .
अध दु काळी वातावरणात द ेखील ह े तगून राहत अस यान े ाचे िपक ोता ंची उपल धता
कमी असल े या भागात द ेखील ३० वषा पय त फायद ेशीर र या घ ेता येते.
१०.६.१०.२ शुगरबीट :
शुगरबीट (बीटा व गारीस व ॅ र, साचा रफ ेराएल.) हे समिशतो ण वातावरणीय द ेशांम ये
िपकवल े जाणार े ैवािष क कंदमूळ अस ून यापास ून साखर िमळत े. स या श ुगरबीटचा उ ण
किटब ंधीम य े वाढू शकणा या जाती लोकि य होत अस ून इथ ेनॉल या िनिम तीसाठी
तािमळनाड ूम ये याची व ैकि पक उजा दायी िपक हण ून लागवड होत आह े. हे इथेनॉल
१० ट यापय त पे ोल अथवा िडझ ेल म य े िमसळ ून जैव - इंधन हण ून वापरता य ेते.
शुगरबीट पास ून िमळणारी इतर उपउ पादन े िहरवा चारा हण ून गुरांना घालता य ेता. थर
उ ोगापास ून िमळणा या िफ टर क ेकचा बीट या लग ाचाही पश ुखा ासाठी वापर होव ू
शकतो .
munotes.in
Page 157
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
157 १०.६.१०.३ सोरगम ( वारी ) :
धा य व चारा ा दो ही व त ू िमळव यासाठी ता ंदुळाखालोखाल सावा िधक े ावर
वारीची लागवड क ेलेली आपणास आढळ ेल. वारीचा अ य कार े आपणास उपयोग
केलेला िदसतो . खा उ ोग म य े धा याचा तर इथ ेनॉल, अ , चा यासाठी ज ैव सम ृ
(बायोएन र ड ) बगॅस, गूळ इ. बनवताना दा ंड्याचा वापर करतात . सहवीज िनिम ती (का-
जनरेशन ) म येदेखील िहचा उपयोग क ेला जातो . मकयाकड ून िकंमतीची पधा सु
झा यान ंतर पश ु व कु कुट खा हण ून देखील वापर होतो आह े. याच माण े औ ोिगक
कारणा ंसाठी व िप यासाठी म ाका ची (अ कोहोल ) मागणी सतत वाढत आह े. अिलकडील
शासक य धोरणान ुसार अ कोहोल ५ ट यापय त पे ोल अथवा िडझ ेल म य े िमसळल े
जात अस यान े वैकि प क व औ ोिगक या परवडणा या क चा माला या पान े गोडया
वारीच े मागणी वाढत े आहे. अ कोहोल िनिम तीसाठी अध दु काळी द ेशात उसाला प ुरक
िपक हण ून गोडी वारी लावली जात े. ा िपकाच े फायद े असे. १) कमी पा यावर व इतर
व तूं या अ प प ुरवठ्यावर द ेखील िहची वाढ चा ंगली होत े. २) फ चार मिह यात िपक
तयार होत े. अ कोहोल या िनिम तीसाठी व ैकि पक क चा माल व ज ैव - उजा पुरिवणार े
िव सनीय िपक अस याम ुळे गोडया वारीकड े आता सव जगाच े ल लागल े आह े.
यशि वत ेचा दर उ च आह े कारण साखर कारखान े आिण नजीक या आसा वणी
(िडि टलरी ) मशील स ाची य ं साम ी वापरता य ेते. गोडया वारीचा रस सोरगम हनी या
नावान े हण ून ओळख या जाणा या अका म ये (सीरप) वापरता य ेतो. गुळ तयार
कर या या ि य ेम ये शेतकार हा सारग ेत हनी बनव ू शकतात . िह या ब ॅगसचे (सरमाड /
पाचाड ) समृ ीकरण क न त े पशुखा ा या पात वापरता य ेते. सहवीजिनिम तीसाठी
देखील हा एक अ य ंत यो य म ूल पी पदाथ आहे. याच माण े िप यायो य अ कोहोल या
िनिम तीसाठी व ैकि पक क चा माल हण ून ा धा याचा वापर वाढतो आह े. व हे एक
मह वाच े जैवइंधन द ेखील आह े.
१०.६.११ बायोग ॅस :
ामीण भागा या िवकासासाठी या नवनवीन त ं ानाचा अवल ंब होत आह े. यात
बायोग ॅस तं ानाच े थान बर ेच वरच े आहे. जंगला या अिनब ध तोडीम ुळे गावांगावांमधून
इंधनाच े दुिभ फार मोठया ामाणावर जाणव ू लागल े आहे. इंधना या शोधाथ गावामधील
ि या ंना फार द ूरवर पायपीट करावी लागत े. तसेच पर ंपरागत लाकडप या च ुलीतून
िनघणा या ध ुरामुळे वय ंपाक करताना या ं या क ृतीवर हानीकारक प रणाम होतो .
याउलट बायोग ॅस सय ं ाचा वापर क े यास िनध ु र, व छ , दूषण िवरिहत इ ंधन सहज र या
ा होत े. यामुळे वयंपाक कर यास लागणा या व ेळेतही बचत होत े. या सय ं ामधून munotes.in
Page 158
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
158 िनघणा या व प खतात वन पत या स ुयो य वाढीसाठी आव यक असणारी पोषक त व े
अस याम ुळे शेतीसाठी उ म स ि य खत ा होऊ शकत े.
बायोग ॅस हणज े काय :
िनसगा म ये मेले या ा याची व व न पतीची िव ह ेवाट लाव याची एक प ती असत े. ा
प त म य े मृत ा यावर अथवा वन पतीवर क ुजव याची ि या होऊन यापास ून स ि य
खत तयार होत े. व जिमनी या प ृ भागावर पस न मातीत िमसळत े. आिण त े काय घडत
असताना िनमा ण होत असणारा वाय ू (गॅस) हवेम ये िमसळतो . ही कुज याची ि या दोन
कार े चलत े.
१) हवा िवरिहत अव थ ेम ये
२) हवे या सािन यात ही ि या घडव ून आण यासाठी ब ॅ टे रया ह े सु म जीवाण ू मदत
करतात .
बायोग ॅस हा वलनशील वाय ू स ि य पदाथा या हवा िवरिहत िवघटनापास ून तयार होतो .
बायोग ॅस हे मु यतः िमथ ेन व कबा लवाय ू ा दोन वाय ूचे िम ण आह े. ात िमथ ेनचे माण
५५ ते ७० ट के व कबा लवाय ूचे माण ३० ते ४५ ट के असत े.
बायोग ॅस सय ं ाची ाथिमक ओळख
कोण याही कार या बायोग ॅस सय ं ाचे दोन म ु य भाग व छार प ूरक भाग असतात . पिहला
भाग पाचक य ं (डायज े टर) असतो आिण द ुसरा भाग तर ंगती टाक (गॅस हो डर ) िकंवा
िवटा व िसम ट या सहा यान े बनिवल ेला घुमट असतो . यात श ेणपा याच े िम ण पाचण -
ि य ेसाठी ठ ेवलेले असत े. या ि य ेत तयार होणारा ग ॅस हा लोख ंडी मम य े िकंवा
घुमट म ये साठिवला जातो. बायोग ॅस सय ं ाचे मु यतः दोन कार आह ेत. एक आह े
तरंगती टाक असल ेले सयं यात खादी किमशन सय ं , वॉटर िकट सयं व गती सय ं
इ यादी िनरिनरा या बनावटी या सय ं ांचा ाम ु यान े समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 159
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
159 १०.६.१२ िनधु र चूल / सुधारीत च ुली :
गे या काही वषा पासून इंधनाची ट ंचाई ही एक ग ंभीर सम यास बनली आह े. देशात फार
मोठया माणात झाड तोड झाली आहे. चुलीत जाळ याक रतालागणार े सरपण गोळा
कर यासाठी मिहला ंना मैलोनमैल अनवाणी पायपीट करावी लागत े. अशाच व ेगाने झाडतोड
चालू रािहली आिण झाडा ंची लागवड क ेली नाहीतरी ये या प ंधरा वीस वषा त अ न
िशजवायला इ ंधन िमळणार नाही . अशी परि थती िनमा ण होईल .
जंगल तोडीम ुळे िनसगा चा समतोल ढसाळतो आह े. उिशरा व अव ेळी येणा या पावसाम ुळे
कधी द ु काळ तर कधी अितव ृ ी होत आह े. जिमनीची ध ूप होऊन पिडक जिमन आिण
कोरडा व ैराण भ ू भाग वाढतो आह े. िनसगा वर अवल ंबून असल ेले मानवी जीवनही याम ुळे
असंतुलीत होत आह े.
संतुलन ढळ ू नये. हणून भिव यकाळासाठी मोठया माणावर नवीन झाड े लाव याचा
उप म सरकावर तस ेच वय ंसेवी स ं था करीत आह ेत. परंतु आप या द ेशात
लाकूडफाट ्याचा वापर इत या मोठया माणावर होत आ हे का, लाकूड फाटयाची मागणी
आिण प ुरवठ्याची सा ंगड घालण े पुढ या दशकात कठीण होणार आह े.
ामीण भागात घरग ुती कारणासाठी लागणा या एक ूण उज पैक ८० ट के उजा
वयंपाकासाठी वापरली जात े. खेडयातील लोक वषा नुवष चुली वापरीत आह ेत. परंतु ा
चुल ची काय मता फ ६ ते १२ ट के एवढेच आह े. पारंपा रक च ुल या काय मतेत १
ट का जरी वाढ झाली तरी ितवष लाखो टन लाक ूड वाच ेल अशी स ंशोधका ंची खा ी
आहे. जळणा या ट ंचाईमुळे चुल म य े सुधारणा क न च ुल ची काय मता वाढिव याच े व
यायोग े इंधनात बचत कर याच े य न स ंशोधका ंनी सु केले आहेत.
मिहला ंनी सरपण गोळा कर यासाठी वणवण करावी लागत े, चुल या ध ुरांमुळे यां या
आरो यावर घातक प रणाम होतो . िशवाय लाक ूड फाटयासाठी होणा या झाडतोडीम ुळे
पया वरणावर द ु यप रणाम होतात . ा सव सम या ंचे मूळ चुलीशी िनगडीत अस या ने
चुलीत स ुधारणा होण े ही काळाची गरज ठरली आह े. munotes.in
Page 160
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
160 अपार ंप रक उजा ोत म ं ालय , भारत सरकार या ंनी १९८३ -८४ साली स ुधारीत च ुली या
काय म ा यि क श द काढ ून सुधारीत च ुलीचा रा ीय काय म हण ून हा काय म
हणून हा काय म राबिव यात य ेत आह े.
१०.६.१२.१ ल मी िसम ट चूल :
ल मी माती या च ुली माण े ल मी िसम टची च ुल आह े. याम य े दोन कार आह ेत पिह या
काराम य े चुलीची स या उपल ध असल े या सा यात ून तयार क ेलेली ल मी िसम ट चुल
येते. दुस या कार म य े चुलीची ला ंबी - ंदी थोडी कमी क न च ुल चे आकारमान आिण
वजन कमी क ेले आहे. मा आतील मोजमापाम य े बदल क ेलेला नाही . यामुळे चुल साठी
लागणार े िसम ट िम ण कमी होऊन च ुल चे एकूण वजन व च ुल ची िक ंमतही कमी होत े.
चुल ची काय मता ल मी माती या च ुली इतक च हणज े २४ ते २६ ट के आहे.
ल मी िस ंमेट चुलीचे फायद े :
१. जळण आण यासाठी लागणारा व ेळ व प ैसा ात बचत होत े.
२. जळण गोळा कर यासाठी करावी लागणारी पायपीट कमी करावी लागत े.
३. चुलीवर व ब ैलावरही अ न िशजत अस याम ुळे झटपट वय ंपाक होऊन व ेळेची बचत
होते.
४. चुल चा ंगली प ेट यान े धुराचे माण कमी हो ते. धुराडयावाट े धूर बाह ेर टाकला
गे यामुळे धुराने डो या ंना व छातीला होणारा ास कमी होतो . यामुळे आरो य चा ंगले
राहते.
५. भांडी कमी काळी होतात .
६. चुल उ म प ेटत अस याम ुळे फुंक याच े म वाचतात .
७. लाकूडफाटया यित र लाकडा या छोटया ढल या , गोव या , बुरकुंडे, काट या
अ या सव कारच े जळण ा च ुलीत उ म प ेटते.
८. अचूक एकसारखा मापा या च ुली भराभर काढ यासाठी लोख ंडी साचा अस याम ुळे
गाव या क ुंभारांना तस ेच मिहला ंनाही घरबस या उ ोगध ंदा सु कर याची नवी स ंधी
हाती य ेत आह े. munotes.in
Page 161
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
161 ९. ही च ुल जवळजवळ पार ंपा रक ब ैला या चुलीसारखीच िदसत अस यान े
महारा ातील मिहला ं या पस ंतीस उतरत े. चूल सुटसुटीत, सुबक आकाराची व कमी
जागेत सु ा मावणारी आह े. यािशवाय कमी धुरा या च ुलीही आरती स ं था प ुणे यांनी
िवकिसत क े या आह ेत. यात ग ृहल मी , ि या नी श ेगडी, शेगडी, सराई क ुकर अशा
व पा ची अपार ंप रक इ ंधन साधन े िवकिसत केली आहेत. तसेच घरात तयार
होणा या खरकटयापास ून, भाजी या टाकाव ू घटकापास ून बायोग ॅस सय ं िवकिसत
केले आहे.
१०.६.१३. वन योती च ुल :
इंधन बचतीमधील अ य ंत मह वाचा पया य महारा रा या या सामािजक विनकरण
िवभागान े ही च ुल िवकिस त केली. या चुली या वापराम ुळे मोठया माणात इ ंधन बचत
करता य ेते. ही चुल मातीची आिण प याची करता य ेते. चुल तयार करताना चौकोनी
आकाराचा एकसाचा तयार करावा . या सा याम य े बरोबर म यभागी १० इंच यासाची
बादली अथवा डबा बसवायचा आिण खाल या बाज ूला फुकणी अथवा दो न इंच ीज ेचा
पाईप बसवायचा आिण माती घ िलप ून यायची माती घ िलप ुन झा यावर बादली
अलगद गोल िफरव ुन बाह ेर काढावी . तसेच पाईपही बाह ेर काढायचा . अशा कार े चूल तयार
झाली. या चुलीला पाणी लाव ुन गुळगुळीत करायच े. साधारण आठ िदवसात च ुल सुकते.
जाळ कर याची क ृती -
दोन गोल लाकडाच े साधारण १ फूट उंचीचे ठोकळा बरोबर च ुली या म भागावर उभा
करायचा व द ुसरा त ुकडा बोग ात ून मध या ठोक याला समा ंतर लावायचा अ या कार े या
ठोक या भोवती बारीक क ेलेले गवत , कडबा अथवा भाताच े तुस अगर त सम पदाथ घ
भरायच े भ न झा यावर दो ही ठो कळे बाहेर काढायच े खाल ून ढळपी पेटवून आतम य े
सोडायची अशा कार े ही चुल अडीच तास चालत े.
अ णा हजार े यांनी वतः हा याग आप या स ं थे या वसतीग ृहा या म ुलांसाठी क न
पािहला . यांना िदवसाकाठी ज ेवण िशजवायला . न वद खच यायचा या वापरान ंतर तो .
चाळीस इत का खाली आला .
१०.६.१४. इतर साधन े :
सौर उजा , पवन उजा , लघुजल िव ुत कचरा , बायोिडझ ेल या यित र इतरही अन ेक
अपार ंप रक उजा साधन े आहेत. याम य े भू औि णक उजा , हाय ोजन उजा , भरती या
लाटा, ला हा इ . चा सामाव ेश होतो . या सव उजा ोतापास ूनही उजा िनिम तीसाठी य न
सु आह ेत. संशोधन व िवकासाअ ंती या े ातून वीज िनिम ती करण े श य आह े.
याचबरोबर य ेक घरी गोबर ग ॅस बांधून उज चा वापर वाढवता य ेणे श य आह े. यासाठी
सरकारन े आिण खाजगी ग ुंतवणूकदारा ंनी पुढाकार घ ेणे आव यक आह े.
munotes.in
Page 162
ामीण साधनस ंप ीच े यव थापन
162 १०.७ समारोप
पारंपा रक उजा साधना ं या अित र वापराम ुळे या उजा साधना ंवर ताण पडत आह े.
यातच वाढती लोकस ं या व ेगाने सु असल ेले औ ोिगकरण याम ुळे िदवस िदवस उज ची
मागणी वाढतच आह े. पया वरणचा हास , मया िदत साधन े, यामुळे साधन े निजक या काळात
संपु ात य े या या धोका आह े. यासाठी अपार ंप रक उजा ोता ंचा शोध लाव ून यापास ून
उजा िनिम ती करण े काळाची गरज आह े. आजही द ेशातील ४५ ट के घरात वीज नाही.
अशा प रि थतीत अपार ंप रक उजा साधन े मह वाची भ ूिमका बजावणार आह ेत. िशवाय
पारंपा रक उजा साधना ंचा वापर क न िनिम ती कर त असताना पया वरणाचा हासही
मोठया माणावर होतो . या सव गो वर मात कर यासाठी अपार ंप रक उजा ोता ंचा
िवकास घडव ून आणण े आव यक आह े. यासाठी सव समाव ेशक क ृती आराखडा तयार
करावा लाग ेल.
िदवस िदवस उज ची सम या ती होत आह े. पारंप रक उजा ोत शा त नस यान े या
िठकाणी अपार ंप रक उजा ोतांचा वापर पया पणे करायला हवा . ामीण भागात पार ंपा रक
आिण अपार ंप रक उजा ोत उपल ध आह ेत. पारंप रक उजा ोता ंम ये लाकुड फाटा ,
िडझेल, पे ोल तापीय िव ुत सय ं , जलिव ुत अस े वीजेचे ोत उपल ध आह ेत. थर
अपार ंप रक उजा ोता ंम ये सौर उजा , पवन उजा , समु ा या लाटा ंपासून उजा , भू
औि णक उजा , जलिव ुत, जैिवक वकापास ून वीज िनिम ती, कच यापास ून वीज िनिम ती,
बायोिडझ ेल, बायोग ॅस, सुधारीत िनध ु र चुली अशा व पाच े अपार ंप रक उज चे ोत
उपल ध आहेत. या सव साधना ंचा पया वापर ामीण िवकासासाठी झाला तर ामीण
िवकासाला िनि तपण े चालना िमळ यास मदत होऊ शक ेल.
अपार ंप रक उजा साधना ंचा वापर क न स ंभा य उजा िनिम ती
सुया पासून (Solar Energy ) २० मेगावॅट चौरस िक .मी.
वा यापास ून (Wind Power ) २०,००० मेगावॅट
जैिवक कचरा (Bio - Mass ) १७,००० मेगावॅट
िव ुत कचरा (Small Hydro Project ) १०,००० मेगावॅट
समु लाटापास ून उजा (Ocean energy ) ०५,००० मेगावॅट
टाकाऊ कच यापास ून उजा (Energy For Wastage ) 1७,००० मेगावॅट
१०.९ पाठावरील
१) उजा संक पना प क न उज चे कार व मह व िलहा ?
२) पारंपा रक उजा ोत सा ंगा पार ंप रक उजा ोता ं या मया दा िवशद करा . munotes.in
Page 163
ामीण ऊजा साधनस ंप ी
163 ३) अपार ंप रक उजा ोत स ंक पना प क न , सौर उज ची सिव तर मािहती िलहा .
४) पवन उजा व सम ु ा या लाटापास ून वीज िनिम ती तयार करा .
५) जैिवक यापास ून वीज िनिम ती, कच याम ुळे वीजिनिम ती आिण बायोिडझ ेल पास ून
वीजिनिम तीची मािहती िलहा .
६) बायोग ॅसची सिव तर मािहती िलहा .
१०. ९ संदभ सुची
1) Indian Economy By Dutt & Sudram 2003
2) The week - fuelling the dream by R .KK. Pachauri
3) Indian deve lopment Report 1997 - By Kirit Parik
4) दैिनक सकाळ , योजना इ ं जी व मराठीच े िविवध अ ंक
munotes.in
Page 164
RURAL RESOURCE MANAGEMENT
मराठी पा ंतर
वेळ - तीन तास गुण - ७५
सूचना :- १. सव आव यक आह ेत.
२. या ाना समान ग ुण आह ेत.
१. ामीण िवकासात ता ंि क िश णाची भ ूिमका सा ंगा.
िकंवा
लोकस ं या िव फोटाची स ंक पना िवशद करा आिण लोकस ं यावाढीची कारण े िलहा .
२. वाहतुक चे िविवध कार सा ंगून ामीण िवकासात वाहत ूक यव थ ेचे मह व प करा .
िकंवा
पायाभ ूत सुिवधा हणज े काय ? पायाभ ूत सुिवधांचे व प सा ंगा.
३. कृषी िव ान क ाची ामीण िवकासातील भ ूिमका िवशद करा .
िकंवा
अपारंप रक ऊजा साधना ंचे िविवध कार सा ंगा.
४. िनधु र चुल चे िविवध कार सा ंगा.
िकंवा
ामीण िवकासात क ृषी िव तार िश णाच े फायद े सिव तर िलहा .
५. खालील प ैक कोण याही दोहोवर िटपा िलहा .
अ) ामीण िवकासासाठी यवसाियक िश ण .
ब) इले ॉिनक सार मा यम े.
क) ाथिमक आरो य क .
ड) थला ंतराची कारण े.
munotes.in