Page 1
1 १
पशुसंवध न
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संक पना
१.३ पशुसंवध नाची या ी
१.४ पशुधनापास ून िमळणारी उ पादन े
१.५ पशूंची उ पादन मता
१.६ पशुसंवध नाचे ामीण िवकासातील मह व
१.७ पशुधन िवकासासाठी शासक य योजना
१.८ सारांश
१.१ वा या य
१.१० संदभ सूची
१.० उि े
१) पशुधनाची स ंक पना व या ी समजाव ून घेणे.
२) पशुधनापास ून िमळणा या उ पादनाचा अ यास करण े.
३) पशूं या उ पादन मत ेचा अ यास करण े.
४) पशुसंवध नाचे ामीण िवकासातील मह व जाण ून घेणे.
५) पशुधन िवकासातील असल े या शासक य योजना ंचा अ यास करण े.
१.१ तावना
पशुसंवध न हा यवसाय आप या द ेशात ाचीन का ळापासून केला जात आह े. मा याव ेळी
पशुसंवध नात यवसाियक ीकोनात ून न हता . परंपरागत प तीन े पशुचे पालन क न
आप या क ुटुंबा या व श ेती या गरजा भागिवण े हा स ंकुिचत ी कोन होता . यामुळे
गाईपास ून िमळालेले दूध कुटुंबासाठी वापरण े, क बड या पालन क न अ ंडी व मा ंसाची गरज munotes.in
Page 2
उपयोिजत श ेती
2 भासिवण े. या िवचारान े यांचे पालन क ेले जात अस े. अिधक उ पादन काढ ून याची िव
करणे व उ प न िम ळिवणे हा ीकोन ामीण भागात न हता . वातं य ा ी नंतर
संशोधनाला गती िमळाली . शेतीबरोबर पश ु संवध नावर स ंशोधन क ेले गेले. अिधक उ पादन
देणा या संक रत जातीची प ैदास क न यवसाियक ि कोन ामीण भागात जिव यात
आला . यामुळे पशुसंवध नाला यवसा या ीन े चालना िम ळाली. स या आप या द ेशात
बह तांशी क ुटुंब पश ुसंवध न हा यवसाय करीत आह ेत. यामुळे पशू उ पादन े मोठया
माणात बाजारप ेठेत येऊन वत ं बाजारप ेठा िवकिसत झा या आह ेत.
जगातील गत द ेशा माण े आपली भारतातील श ेती संपूण पणे यांि क झाल ेली नाही . तसेच
भौगोिलक प रि थती , शेतक यांची आिथ क पात ळी पाहता नजीक या भिव य का ळात ती
हो याची श यता नाही . प रणामत : शेती या कामासाठी आपणास पश ुधनावरच अवल ंबून
राहवे लागणार आह े. हणज े, बैलांचा उपयोग करावा लागणार आह े. जा त पावसा या
देशात ब ैल व र ेडयांचा उपयोग क ेला जातो . तर राज थानसार या वाल ुकामय द ेशांत
उंटांचा वापर श ेतीसाठी क ेला जातो . डोगरा ळ भागात ख ेचर वापरतात , आिण हणूनच
पशुधन हे भारतीय शेती यवसायाचा कणा आह े.
https://newsonair.com
देशातील ब ेकारी, अध बेकारी व छ ुपी बेकारी कशी कमी करावी ही एक सम या आह े.
खेड्यातील ब ेकारांचे माण अिधक अस याम ुळे रोजगारीसाठी शहराकड े धाव घ ेतात.
यामुळे शहरातील आरो य , शांतता, सु यव था या ंचे िनमा ण होतात . रोजगार द ेता
आला तर ामीण व शहरीजीवन या दो ही या िक य ेक सामािजक व आिथ क सम या
सुटतील . ामीण भागातील जनत ेला रोजगार द े या या ीन े पश ुधन आधा रत
यवसायाला मह वप ूण थान आह े. खेड्यातील ब ेकारी व ग रबी याच े माण घट ून ामीण
जनतेची यश वाढ यास उ ोगध ं ाची भरभराट होईल . ामीण औ ोिगक रणाला
चालना िम ळेल. यामुळे या े ातून देखील रोजगार िनिम ती होईल .
१.२ संक पना
‘पशुसंवध न हणज े पािळव ा या ंचे शा श ु प तीन े यवसाय यव थापन क न
उ पादन व उ प न िम ळिवणे होय.’ पशुसंवध न या स ंक पन ेत गाई , हैशी, शे या, म ढया,
वराह, ससे इ यादी पश ूंचा समाव ेश होतो . पशुसंवध नाची स ंक पना यावसाियक
ि कोनात ून मांडलेली आह े. येक पश ु प ांचे पालन शा श ु प तीन े क न यापास ून munotes.in
Page 3
पशुसंवध न
3 उ प न िम ळिवणे अपेि त आह े. ामीण भागातील गरीब क ुटुंबांची आिथ क प रि थती
सुधार या या ीन े पशुसंवध नाची स ंक पना मा ंड यात आली आह े.
या या : “उ पादनशील पाळीव ा या ंची उ पादन मता िक ंवा उपय ु ता वाढिव या या
ि कोनात ून या ंचे जनन (पैदास) व पालनपोषण करण े हणज े ‘पशुसंवध न होय "
१.३. पशुसंवध न या ी
पशुसंवध न यवसाय ाचीन का ळापासून केला जात अस याम ुळे पशुसंवध नाची सं या
आप या द ेशात फार मोठी आह े. गाई, हैशी, म ढया, शे या यांची स ं या अिधक आह े.
पशुधनाची स ं या जरी अिधक असली तरीद ेखील स ंक रत जातीच े माण आप या द ेशात
फारच कमी आह े. यामुळे उ पादना याबाबत आपला द ेश मागासल ेला आह े. बह तांशी
पशुधना या जाती पार ंप रक अस याम ुळे यां यापास ून अिधक उ पादन िम ळत नाही . मा
यां या यव थापनावर अिधक खच करावा लागतो . असे अनु पादक पश ुधन कमी क न
उ पादक पश ूंची सं या वाढिवण े आव यक आह ेत.
क सरकार या अहवालान ुसार २०१९ या पश ुधनगणन ेनुसार भारतात पश ुधनाची स ं या
५३५.७८ दशल अस ून भारत जगात पिह या थानावर आह े. जगातील जवळजवळ ३०
ट के पशुधन भारतात आह े. तीच प रि थती गोव ंशां या व ह ैश या बाबतीत आहे.
भारतात गोव ंश जनावरा ंची स ं या जगा या एक ूण गोव ंश जनावरा या स ं ये या १५.४
ट के आहे. तर जनावरा ंची सं या जगा या ५३.३ ट के आहे. गोवंश जनावर े व ह ैश चे
माण जगात १००.११ तर भारतात १००.३८ आहे. भारतात पार ंप रकरी या िवश ेषत:
गुरे ही श ेतातील कामासाठी आिण ह ैशी दूध उ पादनासाठी पा ळली जात होती . सं या
वाढीचा दर सन ११७४ ते १० पय त या का ळातील ह ैश ची स ं या १.७६ ट के तर
गोवंश जनावरा ंपे ा ह ैशीला जा त मह व द ेत आल े आह े. हैश चे माण उ र आिण
दि ण भारतात प ूव व पि म भारताप े ा जा त आह े तर गोव ंश जनावरा ंचे माण े मा
या या अगदी उलट आह े.
हैशांचा सं या वाढीचा दर गोव ंश जनावरा ंपे ा जा त आह े. याव न असा िन कष िनघतो
क , भारतात गाईप े ा ह ैशी दूध उ पादनासाठी ठ ेव याकड े शेतक यांचा कल आह े. गोवंश
जनावरा ं या बाबतीत अस े हणता य ेईल क , िवशेषत: दि ण भागात अन ु पािदत जनावर े
काढून टाक ून याऐवजी स ंक रत गाई ठ ेव याकड े कल वाढ ू लागला आह े आिण द ुसरे कारण
असे क , शेती या मशागतीस आता ब ैलाऐवजी आध ुिनक अवजारा ंचा वापर वाढ ू लागला
आहे. जनावरा ंना लागणा या खुरकां या िक ंमतीत झाल ेली भरमसाट वाढ , गाई या द ुधाला
मागणी अिधक आिण गवता ळ कुरणा या े ातील घट , या कारणा ंमुळेही संक रत गाई
ठेव याकड े कल वाढत आह े. मा ह ैश ची द ूध उ पादकता जा त . हैशी या द ुधाला
गाई या द ुधापे ा जा त भाव िम ळतो. हैश या द ुधात ि न ध अ ंशाचे माण जा त असत े.
िशवाय ह ैशी कोणताही चारा (हल या तीचा ) खा यास तयार असतात . हैश या जा त
उ प न द ेणा या जाती आह ेत. तसेच या द ुधापासून तयार झाल े या पदाथा स मागणी जा त
असत े. भारता या प ूण भागात िवश ेषत: ईशा य भागात ह ैश पे ा गाइच माण जा त आह े.
कारण या ड गरा ळ भागात ह ैशी या या ंचा शरीरा या जड वजनाम ुळे राह शकत नाहीत . munotes.in
Page 4
उपयोिजत श ेती
4 येथील लोका ंना गाई या द ुधाची आवड जा त आह े. तसेच गाई या द ुधापास ून बनवल े या
तुपाला मागणी जा त आह े. तेथील श ेतक यांचे शेतीपास ूनचे उ प न अ प अस याम ुळे
दुधा या उ प नावर जा त अवल ंबून राहतात मा पार ंप रक जाती या जनावरा ंम ये भाकड
जनावरा ंची सं या अिधक आह े.
भारतात पश ू व पा ळीव ा या ंची सं या अिधक असली तरी उ पादन कमी अस याम ुळे
मागणी आिण प ुरवठा याम य े समतोल साधला जात ना ही. आप या द ेशात मा ंसाहारी
लोकांचे माण अिधक अस याम ुळे दुधा या उ प नावर जा त अवल ंबून राहतात , मा
पारंप रक जाती या जनावरा ंम ये भाकड जनावरा ंची सं या अिधक आह े.
पशू व पाळीव ा या ंची स ं या अिधक असली तरी उ पादन कमी अस याम ुळे मागणी
आिण प ुरवठा याम य े समतोल साधला जात नाही . आप या द ेशात मा ंसाहारी लोका ंचे
माण अिधक अस याम ुळे मांसाला मोठया माणात मागणी आह े. मा उ पादन कमी
अस याम ुळे सव सामा य लोका ंचा इ छा अस ूनदेखील आहारात मा ंसाचा उपयोग करता
येत नाही . दूध उ पादनातद ेखील अशीच प रि थती आह े. हणून संक रत गाई व ह ैश चे
पालन क न द ूध उ पादन मोठया माणात वाढिव यासाठी स ंधी आह े.
ामीण गरीब क ुटुंबानी पश ु पालन यवसाय िवकिसत क े यास प शू उ पादनाची मागणी
आिण प ुरवठा याचा समतोल साधता य ेईल. पशु उ पादन े परदेशात िन यात क न परक य
चलन द ेखील मोठया माणात िम ळवता य ेईल. अशा कार े पशुसंवध न यवसाया या
िवकासाला मोठी या ी िक ंवा वाव आप या द ेशात असल ेली िदस ून येते.
आपली गती तपासा :
पशुसंवध न हणज े काय ? पशुसंवध नाची या ी िवशद करा .
१.४ पशुधनापास ून िम ळणारी उ पादन े
शेती आिण पश ुसंवध न ही ामीण िवकासा या गाड याची दोन चाक े आहेत. गेली हजारो वष
भूिमपु शेतकरी आिण गोप ु बैल हा गाडा एकम ेकांशी सम वय साध ून ओढीत आह ेत.
भारत हा श ेती धान द ेश आह े, आिण श ेतीसंबंधी बरीच काम े जनावरा ं या साहा यान े केली
जातात . येक िपका ं या उ पादन घटका ंत जनावरा ं या माचा वाटा ८ते ४२ ट के
इतका आह े. भारतीय श ेती अथ यव थ ेत जनावरा ंना अन यसाधारण मह व ा झाल े
आहे. यामुळे देशा या अथ यव थ ेत या यवसायाला मह वाच े थान ा झाल े आह े.
गत द ेशांत, जनावर े ामु यान े दूध व मा ंस उ पादनासाठी जोपासली जातात . मा इतरही
उपउ पादन े पश ुधनापास ून िम ळतात. एकंदरीत पशुधनापास ून िम ळणारी उ पादन े
खालील माण े सांगता य ेतील.
१. मांस : मांस उ पादनासाठी ाम ु यान े शेळी, म ढी व वराह पालन क ेले जात े या
ा या ंपासून मांस हे मु य उ पादन िम ळते मा भारतात अन ेक जाती धमा चे लोक राहत
अस याम ुळे गुरांचे मांस देखील िविश धमा चे लोक आहारात वापरतात . गुरांपासुन देखील
मांस उ पादन िम ळिवले जाते. munotes.in
Page 5
पशुसंवध न
5 २. दूध : गाई व ह ैश चे पालन म ु यत: दूध उ पादनासाठी क ेले जाते. दूध उ पादनात
मोठया माणात वाढ घड ून आण यासाठी स ंक रत गाई ंची व ह ैश ची प ैदास क ेली जात े.
संक रत गाई , हैश या पालनाच े माण सतत वाढत अस याम ुळे दूध उ पादनात मोठया
माणात वाढ झाली आह े. यामुळे भारतात धवल ांती घड ून आली . दुधाचा महाप ूर
झाला. शेळी, म ढीपालन मा ंस उ पादनासाठी क ेले जात असल े तरी या ा या ंपासून देखील
दूध उ पादन िम ळवता य ेते.
३. कातडी उ पादन : चम उ ोगासाठी क चा माल हण ून पश ूं या कातडीचा वापर क ेला
जातो. कातडी कमिव यासाठी गाई , बैल, हैशी, रेडे, शेळी, म ढी या ा या ंचा उपयोग होतो .
शेळी व म ढयांची मा ंसासाठी क ल क े यानंतर कातडी िविवध वा व शोभ े या व त ू
बनिव यासाठी वापरली जात े तर जनावरा ंची कातडी पाद ाण े व चम उ ोगातील िविवध
व तू तयार कर यासाठी वापरली जात े.
४. लोकर : लोकर उ पादनासाठी म ढयां या स ंक रत जात ची प ैदास कर यात आली
आहे. अशा स ंक रत जात पास ून उ च दजा ची लोकर िम ळिवली जात े. याचबरोबर काही
शे यांपासून तलम लोकर िम ळिवली जात े. लोकरीपास ून कपड े व िविवध शोभ े या व त ू
तयार क े या जातात . थंड हवामाना या द ेशात लो करीपास ून तयार क ेले या कपड ्यांना
अिधक मागणी आह े.
५. शेण व ल डी : जनावरा ंपासून शेणाचे उ पादन , शे या व म ढयांपासून ल डी उ पादन
िमळते. या उ पादनाला श ेती यवसायात स ि य खत हण ून अ य यसाधारण मह व ा
झाले आह े. जिमनीचा कायम व पी पोत स ुधार या साठी या खता ंचा उपयोग होतो .
याचबरोबर क लखा यात जनावरा ंची क ल क े यानंतर या ं या र ाचा उपयोग स ि य
खत हण ून केला जातो . जनावरा ं या हाडा ंची भुकटी तयार क न खत हण ून वापरता य ेते.
देशातील काही िवभागात स ुकलेले शेण इंधन हण ून वापरल े जाते.
अशा कार े पशुधनापास ून िविवध उ पादन े िमळवता य ेतात. पशुधनापास ून िमळाले या
उ पादना ंपासून ामीण अथ यव था स ुधार यात मदत झाली आह े. पशुधनापास ून
िमळाले या उ पादनाला परद ेशात मागणी अस याम ुळे परक य चलन िम ळिव यासाठी पश ु
उ पादन े मह वाची समजली जातात .
१.५ पशूंची उ पादन मता
भारतात पश ूंची सं या जगात सवा त जा त असली तरी इतर द ेशां या त ुलनेने आप या
देशातील पश ूंची उ पादन मता कमालीची कमी आह े. भारतातील गाइच द ूध उ पादन
मता वषा ला सरासरी ३१० िलटर आह े तर ह ैश ची द ूध उ पादन मता वषा ला सरा सरी
१३० िलटर आह े. िवदेशात ह ेच माण मश : १५०० िलटर त े ३००० िलटरपय त आह े
फ द ूध देणा या पशूंचीच उ पादन मता कमी आह े असे नाही. तर इतर पश ूंची देखील
उ पादन कमी आह े. आप या द ेशात एक ब ैलजोडी १ एकर जिमनीची मशागत कर यास
पुरेशी पडत े.
munotes.in
Page 6
उपयोिजत श ेती
6 भारतात पश ूंची उ पादन मता कमी अस याची कारण े :
आप याकड े जनावरा ंची उ पादकता गत द ेशा या त ुलनेने फारच कमी आह े. याला
अनेक घटक कारणीभ ूत आह ेत. यातील काही मह वाची कारण े खाली िदली आह ेत.
१. जनावरा ंची मोठी स ं या : भारतात मोठया सं येने जनावर े ठेव याची व ृ ी िदसून
येते. यात िबनकामी , िन पयोगी जनावरा ंची सं या बरीच असत े. केवळ धािम क व भाविनक
कारणा ंमुळे िन पयोगी जनावर ठ ेवली जातात . यामुळे उपल ध साधनसाम ु ीवर या
जनावरा ंचा भार पडतो व या ंची नीट िनगा राखली जात नाही . यामुळे जनावरा ंची
उ पादकता कमी आह े.
२. चा यांची कमतरता : देशात ब ंिद त पश ुपालन प त फारच कमी आह े. जनावरा ंना
िवशेषत: ामीण भागात गायी , हैशी, शै या व म ढया यांना मोकाट सोड ून गायरानात ,
शेता या बा ंधावर चरणे ही बह ता ंशी प त असत े. मानवाची अ नाची गरज जसजशी वाढत
गेली तसतशी गायरान े, चराऊ रान े कमी होत ग ेली. जनावरा ंची सं या जा त , गायरान े कमी
व चराऊ राना ंत घट याम ुळे ती रान े िनकृ झाली . याचबरोबर सतत द ु काळी प रि थती
यामुळे देखील चा याची कमतरता भासत आह े. याचा प रणाम उ पादकता कमी हो यावर
झाला. भारतात पश ूंसाठी स ुमारे १३.३० कोटी टन चा यांची आव यकता आह े, परंतु
य ात ७.३८ कोटी टन चारा उपल ध आह े.
३. पशूं या प ैदाशीकड े दुल : ामीण भागात पश ूं या प ैदाशीकड े हणाव े िततक े ल
िदले जात नाही . गुरे चर यासाठी मोकाट सोड यावर न ैसिग क प तीन े फिलत होतात .
यामुळे पारंप रक जातीची प ैदास होते. गाव पात ळीवर िक ंवा ताल ुका तरावर पश ुपैदास
क े असली तरी पार ंप रक यवसाय करणार े शेतकरी याकड े दुल करतात याम ुळे
पशुपैदास क स म रािहल ेली नाहीत .
४. शेतक यांची उदासीनता व दा र य : भारतातील बह ता ंशी श ेतकरी गरीब आह ेत.
यामुळे जनावर े सुधार यासाठी भा ंडवली खच करण े श य होत नाही . परंपरागत चालत
आले या प ती बदल यास श ेतकरी तयार नस याम ुळे शासनान े उपल ध क ेले या
सोय चा फायदा घ े याबाबतही उदासीन असतो .
५. जनावरा ंवरील रोग व साथी : पशुपालन बाबत बह ता ंशी यवसाियका ंना शा ीय ान
नाही. यामुळे यव थापन यो य होत नाही . जनावरा ंची स ं या जा त ठ ेव यात य ेत
अस याम ुळे पोषण नीट होत नाही . प रणामी जनावर े अश राहतात .
https://www.hindi.sachishiksha.in munotes.in
Page 7
पशुसंवध न
7 अशी अश जनावर े रोगाला व साथीला लवकर ब ळी पडतात . बुळकांडी, लाळ व
खुरकुत,घटसप , जंत अशा अ नेक रोगा ंमुळे जनावर े दुब ल होतात िक ंवा मृ युमुखी पडतात .
जनावरा ं या डॉ टरांची सं या व दवाखा या या सोयी अप ु या आहेत. शासनामाफ त या
ीने य न झाल े असल े तरी समाधानकारक नाहीत .
६. शा श ु गोठ ्यांचI अभाव : बह तेक िठकाणी जनावरा ंसाठी चा ंग या कारच े गोठे
शेतक याकडे नसतात . बह तांश शेतकरी आप या राह या घरा याच एका भागात जनावर े
बांधतात . मलमू वाह न जा याची सोय नसत े. थंडी, ऊन, वारा यापास ून पुरेसे संर ण
नसते. ब याच वेळा जनावर े उघड यावरच बा ंधली जातात . यामुळे डास, मा या , गोचीड व
रोगराईच े माण वाढत े आिण जनावरा ं या उ पादकत ेवर प रणाम होतो .
७. पशुसंवध न िश ण स ुिवधांची कमतरता : शा श ु प तीन े पशुपालन यवसायाच े
यव थापन कर यासाठी िश णाची आव यकता असत े. मा पश ुपालन हा यवसाय
परंपरेने चालत आला अस याम ुळे परंपरागत प तीन े याच े यव थापन क ेले जात े.
जनावरा ं या स ंक रत जाती , जनावरा ंना लागणार े खा , जनावरा ंना होणार े रोग व यावरील
उपाय, शा श ु प तीन े गोठ्याचे बांधकाम , जमा खचा चे िहशेब ठेवणे इ यादी गो कड े
िश ण अभावी द ुल केले जाते. यामुळे पशुधनापास ून िमळणारे उ पादन कमी आह े.
१.६ पशुसंवध नाचे ामीण िवकासातील मह व
शेती यवसायाला प ूरक असणारा यवसाय हण ून दु ध यवसाय ओ ळखला जातो .
भारताम य े फार ाचीन का ळापासून पश ुपालनाचा यवसाय क ेला जातो . अलीकड े
पशुपालन यवसाय व तं यवसाय हण ून केला जातो . कारण श ेतीबरोबर क ेला जाणारा
तो एक मह वाचा यवसाय आह े. पशुपालन हा यवसाय श ेती पूरक ठरणारा असा यवसाय
असून या यवसायाच े मह व प ुढील माण े.
१. ामीण भागातील ब ेरोजगाराची सम या सोडिव यासाठी :
ामीण भागातील बह ता ंशी जनता श ेती यवसायावर अवल ंबून आह े. शेतीचे हंगामी व प
कमी धारण े व पाणीप ूरवठया या अप ु या सुिवधा इ यादी कारणा ंमुळे मोठया माणात
रोजगार उपल ध होत नाही . िविश ह ंगामात ब ेरोजगारीची सम या मोठया माणात असत े.
हणून ही सम या सोडिव यासाठी श ेतीला पूरक िक ंवा वत ं पश ुसंवध न यवसाय
के यास क ुटुंबातील सव सद या ंना वष भर रोजगार उपल ध होईल . पशुसंवध न हा यवसाय
म धान अस याम ुळे आिण फार मोठी क ाची काम े करावी लागत नस याम ुळे ामीण
भागात मिहला व प ु ष या ंना रोजगार िम ळू शकतो हण ून ामी ण भागातील ब ेरोजगारीची
सम या सोडिव यासाठी पश ुधनाला मह व िदल े जाते.
२. गरीब क ुटुंबांची आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी :
ामीण भागात अ प अ य प भ ूधारका ंची सं या मोठी आह े. याचबरोबर अन ेक भूिमहीन
कुटुंब आह ेत. या कुटुंबांत कायम व पी उ प नाच े साधन नस याम ुळे आिथ क प रि थती
सुधारता येत नाही . अशा क ुटुंबांनी दु ध यवसाय , कु कुटपालन , शेळीपालन , म ढीपालन इ .
यवसाया ंपैक कोणताही एक यवसाय वीकारला तरी क ुटुंबाला वय ंरोजगार उपल ध munotes.in
Page 8
उपयोिजत श ेती
8 होऊन वष भर िनयिमत उ प न िम ळते. या यवसायात धोक े कमी अस याम ुळे गरीब
कुटुंबांना आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी याचा फायदा होऊ शकतो . हणून शासन या
यवसाया ं या िवकासासाठी ामीण भागात अथ साहा य प ुरवठा करीत आह े.
३. दा र य िनमू लन कर यासाठी :
ामीण भागात िनि त उ प नाची साधन े नस याम ुळे बह तांशी कुटुंबांना वष भर िनयिमत
उ प न िम ळिवता य ेत नाही . प रणामी आप या िकमान गरजा भागिव यासाठी उ प न कमी
पडते आिण दा र यात जीवन जगाव े लागत े. हणून अशा क ुटुंबांना िनयिमत उ प न
िमळिव यासाठी पश ुसंवध न हा यवसाय मह वाचा आह े. पशुसंवध नातून वष भर िनयिमत
उ प न िमळा यास आप या िकमान गरजा भागव ून दा र य िनमू लन हो यास मदत होईल .
४. समतोल आहारातील मह वा या घटका ंचा पुरवठा कर यासाठी :
आरो या ंची सम या सोडिव यासाठी व मानवी काय मता वाढिव यासाठी समतोल आहार
हा एक मह वा या घटक आह े. समतोल आहारात अ नधा य , कडधा य , तेलिबया ,
भाजीपाला , फळे या घटकाबरोबरच मा ंस, अंडी, दूध या घटका ंना ही मह व िदल े जाते.
वरील घटका ंचे मोठया माणात उ पादन काढ ून गरीबातील गरीब घटका ंना याचा उपभोग
घेता यावा . या ीन े िकमती ि थर ठ ेव यासाठी आिण य ेक घटकाला याचा प ुरवठा
कर यासाठी अ ंडी, मांस व द ूध यां या उ पादनात वाढ करण े आव यक आह े. अपेि त वाढ
घडून आ यास सव सामा य लोक या ं या आहारात िनयिमत वापर करतील याम ुळे याची
काय मता वाढ यास िक ंवा आरो याची सम या स ुट यास काही माणात मदत होईल .
५. ामीण भागाचा स वा गीण िवकास घडवून आण यासाठी :
ामीण भागात पश ुसंवध न या यवसायाला शासनान े अिधक मह व िदल ेले आहे. अिधक
लोकांनी पश ुसंवध न यवसाय क ेले. तर या ंना िनयिमत उ प न िम ळून या ंची आिथ क
प रि थती स ुधारेल. यां या िकमान गरजा भागिव यासाठी याचा फायदा होईल .
पशुसंवध न व श ेती एकि त यवसाय क ेले कुटुंबाचे उ प न वाढ यान े येक गावाचा
िवकास होईल आिण पया याने ामीण भागाचा िवकास होईल . हणून ामीण िवकासा या
ीने पशुसंवध नाला मह व ा झाल े आहे.
६. कृषी उ पादनात सात य िटकव ून ठेव या साठी :
पशुसंवध न यवसायाला श ेती िवकासा या ीन े देखील मह व ा झाल े आहे. रासायिनक
खताच े अनेक दु प रणाम क ृषी े ावर झाल े आहेत हण ून स ि य खता ं या वापरात वाढ
कर यासाठी पश ु संवध न यवसाय मह वाचा आह े. पशुसंवध न यवसायात ून दु यम
व पाच े उ पादन हण ून शेणखत , ल डीखत व क बड यां या िव ेचे खत ह े िमळत असत े.
अशा खताचा श ेतीत वापर क े यास जिमनीचा पोत स ुधा न उ पादनात वाढ होत े व
उ पादन सात य िटक ून राहत े. हणून कृषी उ पादनात वाढ घडव ून आण या या ीन े
पशुसंवध न यवसायाला मह व ा झाल े आहे.
munotes.in
Page 9
पशुसंवध न
9 ७. पशुचा दुग म भागात वाहत ुक साठी वापर :
ामीण भागात भौगोिलक िभ नता मोठया माणात आह े. उंच, सखल भाग , ड गर द या
अशा भागात र त े िवकास झाल ेला नाही या िवभागात वाहात ुक साठी ब ैल, रेडा, उंट, गाढव,
घोडे, खेचरे यांचा वापर क ेला जातो . ामीण भागातील र त े चांगले नस यान े बरीचशी
वाहतूक बैलगाडीन ेच होत े. शेतीला लागणा या व तू, संसारोपयोगी व त ू, बाजारात ून
आण यासाठी व उ पािदत माल बाजारप ेठेत पोहोचिव यासाठी हण ून ामीण भागात
जनावरा ंचा उपयोग क ेला जातो .
८) पशुधनावर आधा रत उ ोगध ंदे :
महारा ात पश ुधनावर आधा रत अन ेक उ ोगध ंदे िवकिसत झाल े आह ेत. दूध,
दुधाची भुकटी, लोणी, चीज, मांस या ंसार या ािणज य उ पादन Iवर छोटे-मोठे
उ ोग - यवसाय उभारल े आह ेत. कातडी कमािवण े व यावर आधा रत चम ोग ,
औ ोिगक व क ृषी यवसाया ंमधील साधन े, ल कराती ल काही साधना ं या िनिम तीचे
उ ोग िवकिसत झाल ेले आहेत. अशा कार े पशुसंवध न आिण ामीण िवकास या ंचा
घिन स ंबंध आह े. पशुसंवध ना या साहा यान े ामीण भागातील अन ेक सम या
सोडव ून ामीण भागाचा िनि त िवकास होऊ शकतो . हणून ामीण िवकासा या
ीने पशुधनावर आधा रत उ ोगा ंना मह व ा झाल े आहे. ािणज य उ पादन :
दूध - (दूधापास ून तयार होणार े िविवध उपपदाथ ).
मांस - (पशु-प यां या िविवध अवयवा ंपासून तयार कर यात य ेणारे वेगवेगळे पदाथ ).
मू - (जिमनीकरता खा - जैिवक खत े).
मल - (जिमनीकरता खा - जैिवक खत े).
मल-मु ापास ून िमळणारा ज ैिवक ग ॅस (बायोग ॅस).
हाडांपासून जैिवक खत े, औषध े, पूरक आहार बाबी (फ ड स लीम ट).
िशंगे, नखे, िपसे यापास ून खत े, सुशोिभत व त ू इ यादी .
चामड े- चामड्यापास ून कपड े, चपला , बूट, मनी पस स, तंबूंचे सािह य , वा , ढोलक े
(वा ) इ यादी .
केस - लोकरीपास ून उबदार व थ ंडी संर क कपड े, श, सुशोिभत व त ू.
र - जैिवक खत े, औषध े.
शेळी-म ढी या आतड ्यापास ून ‘तात’ या नावाचा धागा तयार क ेला जातो . याला
इं जीत ून ‘कॅट गट ’ असे हटल े जात े. श ि य ेम ये र वािह या बा ंध यासाठी व
जखमा िशव यासाठी याचा वापर क ेला जातो .
काही पश ु-प यां या म ृ यूनंतर या ंचे डोळे काढून मानवाला बसिव यात य ेतात. munotes.in
Page 10
उपयोिजत श ेती
10 हाडांपासून भुकटी, सरस व िजल ेिटनसारख े पदाथ तयार क ेले जातात . सरस व
िजलेिटन या ंचा उपयोग औषधी े ात अन ेक िठकाणी होतो , तसेच
िचकटिव याक र ता वापर या जाणा या िविवध पदाथा त, रंगो ोगात सरस आिण
िजलेिटनचा वापर क ेला जातो .
१.७. पशुधन िवकासासाठी शासक य योजना
१. रा ीय पश ुधन अिभयान २०२२
१) पशुधन िवकासाच े उप अिभयान : या उप अिभयानात ग ुरे ढोरे आिण हश यित र
इतर पश ुधन जात या (कु कुटपालनासह ) सम या सोडव यासाठी आिण सवा गीण
िवकास कर यासाठी क े या जाणा -या उप मा ंचा समाव ेश होतो . मा उप
अिभयानातील जोखीम यव थापन घटकात इतर म ु य आिण लहान पश ुधनाबरोबरच
गुरेढोरे आिण हश चा द ेखील समाव ेश होतो .
२) ईशा य े ामधील ड ुकरां या िवकासा चे उप अिभयान : ईशा य े ात ड ुकरांशी
संबंिधत सवा गीण िवकास करण े, संशोधन आिण िवकास स ं थांशी यो य कार े संपक
ठेवून या ं यात सम वय िनमा ण कर यासाठी य न करण े. यामध े डुकरांमधील
आनुवांिशक स ुधारणा , आरो य िवमा स ंर ण आिण कापणी न ंतर या ि या या ंचा
समाव ेश अस ेल.
३) अ न आिण चारा िवकासाच े उप अिभयान : जनावरा ं या चारा आिण खा ोता या
तुटवड्याचा सोडव यासाठी , भारतात पश ुधन े हा एक पधा मक उ ोग
बनव यास ो साहन द े याक रता , यातील िनया त मत ेचा उपयोग क न घ े यासाठी
या अिभयानाचा आराखडा तयार क ेला गेला आह े. हे उप अिभयान िवश ेष क न क ृषी
यो य असल े या आिण नसल े या भागातील िविश क ृषी-हवामाना या द ेशाला उपय ु
अशा स ुधा रत आिण यो य त ं ानाचा अवल ंब क न चा -याचे उ पादन आिण याची
उ पादकता वाढव यावर भर द ेईल.
४) कौश य िवकास , तं ान ह ता ंतरण आिण िव ताराच े उप अिभयान :
हे उप अिभयान त ं ान िवकिसत कर यासाठी , याचा वीकार कर यासाठी आिण
या याशी ज ुळवून घे यासाठी एक यासपीठ दान करत े. यामध े शेतकरी , संशोधक आिण
ए सट े शन वक स इ याद या सहकाया ने होणा-या म ुख े ातील ा यि का ंचा समाव ेश
होतो, िजथे स ि थतीतील यव थ े या मा यमात ून हे सा य करण े श य होत नाही .
२. रा ीय ग ुरे व ह ैस पैदास क प :
रा ीय ग ुरे व ह ैस पैदास क प हा १०० ट के क पुर कृत काय म अस ून पश ु जनन
सेवेचे बळकटीकरण , िव तारीकरण आिण द ेशी जातीच े संवध न कर यासाठी महारा
पशुधन िवकास महाम ंडळ यां या माफ त राबिव यात य ेत आह े. या काय माम य े गोठीत
िन यासाठी या तीन योगशा ळांचे आध ुिनक करण क ृि म र ेतनासाठी ४८ क वळूंची munotes.in
Page 11
पशुसंवध न
11 खरेदी, कृि म गभ यारोपण त ं ान , िशि त कम चा यामाफ त पश ु वै क य स ुिवधा या
योजन ेअंतग त पुरिव या जात आह ेत.
३. गुरांची पैदास क :
जाितव ंत गुरांची पैदास कारण े हा पश ुपैदास क ाचा म ु य ह ेतू आहे. देशी गुरांपासून भरपूर
दूध देणा या गुरांची पैदास क र याच े य न क करतात . अशी क े वयंपूण असावीत या
ीने क ा या कारभारात प ुढील का याचा समाव ेश केला जातो . जिमनीची स ुधारणा ,
दुधा या कसाची न द ठ ेवणे, गुरांची खर ेदी व प ैदास, वैरणी या स ुधारणा ंसाठी क ातग त
देशास पाणीप ुरवठ्या या सो यी उपल ध कर यात य ेत आह ेत.
४. क - ाम योजना :
या गावात ग ुरे भरप ूर आह ेत अशागावा ंचा गट तयार क न यासाठी पश ुसुधार व
पशुसंवध निवषयक काय म या योजन ेखाली राबिवल े जातात . सकस व ैरणी या
उ पादनासाठी य न कर यात य ेतात, रोगांपासून गुरांचे संर ण क र यात य ेते.
५. पूरक प ैदास क :
गुरांची पैदास कारणा यांना जाितव ंत वळूंची व गाय ची खर ेदी कर यास उ ेजन द ेणे हा या
योजन ेचा मु य ह ेतू आहे. यासाठी आिथ क साहा य िदल े जाते.
६. गोशाळा व पांजरपो ळ यांची सुधारणा :
गोशाळा, पांजरपोळ यांसार या धमा दाय स ं थांना आिथ क साहा य या योजन ेनुसार
दे यात येते.
७. वैरणीची स ुधारणा :
चांग या व ैरणीचे िबयाण े व या ं या लागवडीची साधनसाम ी कमी िकमतीत या
योजनान ुसार प ुरिव यात य ेते. वैरण वाया जाऊ नय े हणून आिथ क साहा य द े यात य ेते.
तसेच वैरण काप याची य ं ेही पुरिवली जातात .
८. पशुधना या आरो य स ेवे या स ुिवधा :
महारा ात पश ुधन उ म जातीच े व रोगिवरिहत असाव े यासाठी २००७ साल या पश ुधन
गणनेनुसार िज हा क ृि म र ेतन क २७, पशुवै क य दवाखान े : ेणी १ - १५८२ , ेणी
२- २१२८, पशु वै क य बह िचिक सालय -३१, दवाखान े - ६६, पशुवै क य क
२१२८, तालुका पश ुवै क य लघ ु िचिक सालय १७२ आहेत.
१. म ढयांची सुधारणा :
िनरिनरा या भागात कोण या जाती या म ढयांची िनपज चा ंग या रीतीन े होऊ शकत े य ा
ीने क ावर योग कर यात य ेतात. यो य जाती या म ढयां या प ैदाशी करण े सुलभ हाव े
हणून पैदाशी या म ढयांचे माण वाढिवण े, इमारती व साधन साम ी या ंची पुरेशी तरत ूद munotes.in
Page 12
उपयोिजत श ेती
12 करणे इ यादी उपाया ंनी िवकास कर यात य ेत आह े. पुणे येथे लोकर वग करण योगशा ळा
आहे.
१०. जनावरा ंसाठी व ै क य मदत :
सांसिग क रोगा ंना पश ू बळी पडू नयेत आिण या ंना यो य ती व ै क य मदत िम ळावी यासाठी
रा यात सव पचार क , गुरांचे दवाखान े, पशुवै क य मदत क , अ पकालीन रोग
िनवारण क काय रत आह ेत.
१.८ सारांश :
भारतातील एक ूण लोकस ं येपैक 65 ते 70 ट के लोकस ं या ामीण भागात राहत े. 6
लाखांपे ा जा त ख ेडी असल े या आप या ामीण भागाची अथ यव था आजही ‘पशु-
प ीधना ’वरच आधारल ेली आह े. आप याकडील 80 ते 85 ट के शेती अज ूनही लहरी
पावसावर अवल ंबून आह े. िशवाय आप याकडील श ेतकरी कमी जमीन असल ेला आिण
सामा य आह े. यामुळे उपजीिवक ेचे मु य साधन अस ले या श ेतीसाठी प ुरेसे पाणी िमळाल े
नाही, तर तो ट ँकरने पाणी आण ून शेती कर याइतका समथ नाही . मा , या याकड े
थोड्या-फार माणात का होईना ‘पशु-प ीधन ’ असेल, तर तो िनि च तपणे उपजीिवका
क शकतो , हे अनेक कोरड ्या दु काळा ंनी दाखव ून िदल े आहे.
ामीण भागात शेती यवसायाखालोखाल पश ुसंवध नाला मह व ा झाल े आह े. कृषी
उ पादनाबरोबर पश ुसंवध नातील उ पादना ंची वाढ होत आह े. पशुधनापास ून अन ेक
उ पादन े िमळिवली जातात . या उ पादना ंवर ि या करणार े उ ोग िवकिसत झाल े आहेत.
यामुळे रा ीय उ प नातील पश ुधनाचा वाटा वाढत आह े. भारतात पार ंप रक पश ुधनाची
सं या अिधक अस याम ुळे उ पादन वाढीवर मया दा आ या आह ेत. मा यव थापन खच
अिधक करावा लागतो . सरासरी उ पादन मताद ेखील कमी आह े. हणून संक रत जात ची
पैदास क न ामीण भागात याचा मोठया माणात सार क ेला पािहज े. पशुपालन
यवसायाच े िवश ेषत: गाई पालनाच े यव थापन शा श ु प तीन े के यास मोठया
माणात द ु ध उ पादन होऊन ामीण भागाचा िवकास साध यासाठी मदत होईल .
१.९ वा याय
१. पशुसंवध नाची स ंक पना प क न या ी िवशद करा .
२. पशुधनापास ून िमळणारी िविवध उ पादन े सांगा.
३. भारतातील पश ूंची उ पादन मता कमी अस याची कारण े सांगा.
४. पशुसंवध न हणज े काय ? पशुसंवध नाचे ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
५. पशुधन िवकासासाठी शासना या िविवध योजना प करा .
munotes.in
Page 13
पशुसंवध न
13 १.१० संदभ सूची
१. ा. के.एस. भोसल े, ा. के. बी. काटे, डॉ.बी.एच. दामजी , कृषी यवसाय , फडके
काशन को हाप ूर.
२. के. सागर, कृषीिवषयक घटक , के सागर काशन , पुणे.
३. डॉ. िनकम तानाजीराव , दु ध यवसाय व पश ुसंवध न, अिजं यतारा पि लक ेशन, मुंबई.
४. डॉ. िनतीन मा क डेय, शा त द ु ध यवसायाच े तं , साकेत काशन , को हाप ूर.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 14
14 २
दु ध यवसाय
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ गाई या िविवध जाती
२.३ हैश या िविवध जाती
२.४ पैदास प ती
२.५ गाई व ह ैश चे खा
२.६ दुधाळ गाईची िनवड व स ंगोपन
२.७ जनावरा ंचा गोठा
२.८ जनावरा ंचे आजार
२.९ सारांश
२.१० वा याय
२.११ संदभ सूची
२.० उि े
१) गाई व ह ैश या िविवध जात चा अ यास करण े.
२) गाई व ह ैश या प ैदास प तीचा अ यास करण े.
३) गाई व ह ैश ना लागणार े खा जाण ून घेणे.
४) गाई या संगोपनाचा अ यास करण े.
५) जनावरा ंना होणार े आजार व यावरील उपचार जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 15
दु ध यवसाय
15 २.१ तावना
दु ध यवसाय फार ाचीन का ळापासून केला जात आह े. परंतु यावसाियक ि कोन
नस याम ुळे आिथ क िवकासासाठी िक ंवा ामीण िवकास घडव ून आण यासाठी यो य या
माणात लाभ झाल ेला नाही . स प रि थती मा या यवसायाम य े मोठया माणात
िवकास साधला जात आह े. दु ध उ पादनाला यावसाियक ीन े मह व िदल े जात आह े.
यामुळे अिधक द ु ध उ पादन द ेणा या गाई व ह ैशीचे पालन कर यावर श ेतकरी भर द ेत
आहेत. या यवसायाचा िवकास साध यासाठी स ंशोधन स ं थांमधून मोठया माणात
संशोधन क ेले जात आह े. यामुळे दु ध यवसाय हा श ेतीला पूरक िक ंवा वत ं यवसाय
हणून ामीण भागात अन ेक िठकाणी क ेला जात आह े.
आप या द ेशात अ प व अ य प भ ूधारका ंची सं या मोठया माणावर आह े. या भूधारका ंना
अपुया धारण े ामुळे आपला आिथ क िवकास साधता य ेत नाही . हणून शासनान े शेतीस
जोड आिण प ूरक य वसाया या िवकासावर अिधक भर िदला आह े. शेतीला जोड आिण
पूरक यवसाया ंम ये दु ध यवसाय हा सहज करता य े यासारखा यवसाय आह े. ामीण
बह तांशी शेतक यांकडे गाई- हैशी असल े या िदस ून येतात. परंतु यां याकड े यावसाियक
ि कोनात ून पािहल े जात नाही . यामुळे य उ प न िम ळिव यासाठी या जनावरा ंचा
फायदा होत नाही .
२.२ गाई या िविवध जाती
भारतात मा यता ा अशा गाई या ५२ जाती आह ेत. िविश जात चा आकार , शरीराची
ठेवण आिण इतर व ैिश ये ही सारखी असतात . याला एक जातीच े जनावर े असे हणतात .
जाती-जातीम य े सव च जनावर े सारखी नसतात . यां या जडणघडणीत थोडा फार फरक
असतो , परंतु जातीव ंत जनावर े तयार कर यासाठी जातीतीलच श ु वळूचा व श ु मादीचा
संभोग घडव ून आणला पािहज े.
आप या ख ंड ाय द ेशातील िनरिनरा या भागात भौगोिलक प रि थती व हवामान यात
बराच फरक आह े. यामुळे आप या द ेशात या या िवभागा या न ैसिग क प रि थतीला
जा तीत जा त सोयी कर अशा गाई या जाती िनमा ण झा या आह ेत. िवशेष हणज े munotes.in
Page 16
उपयोिजत श ेती
16 चांग या जाती कमी पावसा या द ेशात, तर िनक ृ जाती जा त पावसा या द ेशात
आढळून येतात.
२.२.१ भारतातील गाई या म ुख जात च े वण न
िविवध कार या गाईच े वग करण द ूध उ पादना या जाती , दुहेरी उ पादना या जाती अस े
केले जाते.
अ) दुधा या जाती :
१) सिहवाल : भारतात प ंजाब, ह रयाणा , िद ली , उ र द ेश, िबहार , म य द ेश, पि म
बंगाल या रा या ंम ये सिहवाल गाई आढ ळतात. या गाईची कातडी िढली असत े. ितचे शरीर
रेखीव व कपा ळ ंद असत े. िशंग आख ूड असतात . खांदा मोठा असतो याला वसव ंड
हणतात . मानेखालील पो ळी अवजड व ख ूप सुरकु या पडल े या असतात . या गाई या
अंगावर हरणा माण े लाल र ंगा या िनरनरा या छटा असतात . गाईचे शेपूट ला ंब अस ून
याला का ळा ग डा असतो व गाईच े आचळ लांब व मोठ े असत े.
सिहवाल जाती या गाई ३०० िदवसा ंत २१५० िलटर द ूध देतात. या कार या गाई
शासना या िविवध फॉ म म ये पाळ या जातात . परदेशात या गाई या स ंकरामध ून तेथील
थािनक जनावरात दूध उ पादन वाढवतात . पूव आि केत या जाती या जनावरा ंचा
संक रतासाठी उपयोग चालू आहे. आि केत झेब जनावरा ंबरोबर स ंकर करतात .
२) िसंिध (लाल िस ंधी) : या गाईचे मूळ थान िस ंधू ांतातील कराची प रसरातील आह े,
या गाईचा र ंग िवटा ं या र ंगा माण े गहरी लाल असतो . दोन डो यां या मधला भाग ंद
असतो . कपाळ िकंिचत प ुढे आल ेले व फुगलेले असत े. याच माण े नागप ुडया ंद असतात .
गाईचे डोळे मोठे व िकंिचत प ुढे आल ेले असतात . ित या आच ळाचा आकार मोठा व तनही
मोठे असतात . पोळी ल बती अस ून िशंगेही आख ूड व जाड असतात .
ा गाई भरप ूर दूध देणा या असून ३०० िदवसा ंत ५४५० िलटर द ूध देतात, सरासरी रोज
१७.२७ िलटर द ूध देते. ितचे पिहल े वेत ३.५ वषा चे असत े. दुधात ि न ध पदाथा चे माण
४.७८ असून या जाती या गाई व ेगवेग या जाती या हवामानात तग ध न राहतात .
३) गीर काठ ेवाडी (सुरत ड े कणी ) : या गायीच े मूळ थान ग ुजरातमधील ज ुनागड
िज ात असून गीर या ज ंगलात व काठ ेवाड्या या दि ण भागात या जाती पसर या
आहेत.
गीर जाती या गाई म यम आकारा या अस ून या ंचे शरीर माणब असत े. याच माण े
या मजब ूतदेखील असतात . कपाळ फुगलेले असून डोळे खोल ग ेलेले असतात . यांचे कान
लांब व ल बत े असून या ंचा रंग गहरा लाल िक ंवा लाल असतो . आचळ म यम आकाराच े
असत े. परंतु यांची धारणश भरप ूर असत े. या जातीची जनावर े झोपा ळू असतात .
बैलाची मान जाड असत े. मागे असल े या मोठया खां ामुळे ती आख ूड वाटतात . हे बैल
कामासाठी चा ंगले असतात . munotes.in
Page 17
दु ध यवसाय
17 सरासरी द ूध उ पादन ३०० िदवसा ंत १७४६ िलटर असत े. यवि थतरी या सा ंभाळ यास
काही जनावर े ३१७५ िलटर द ूध देतात.
४. देवणी : या जात या गाई उ मानाबाद व लात ूर िज हया ंत देवणी या गावा या
प रसरात याच माण े िबदर िज हया ंत भिलक ताल ु याम य े आढळतात.
देवणी गाईचा र ंग वानरा या र ंगा माण े पांढरा असतो . हणून या ंना वानरीही हणतात .
पांढरा गव ळी रंग असतो . शरीर ऐटदार असत े. यांचे कान ला ंब आिण खाली व माग े
वळलेले असतात . पाय जाड असतात . पोळी मोठी असत े व ब बीचा भाग ल बत असतो . ही
जनावर े संथ व शा ंत असतात . यांची शेपटी ला ंब चापकासारखी असत े.
या जाती या गाई एका व ेतात सव साधारण ९०० िलटर द ूध देतात. यो य का ळजी
घेत यास १९०० िलटरपय त दुधाचे माण वाढ ू शकत े. या जाती या जनावरा ंचा स ंकर
कर यासाठी उपयोग क ेला जातो . याचे उदाहरण हणज े होलद ेव नावाची नवीन जात या
गाईपास ून संक रत क न मराठवाडा क ृषी िव ापीठान े िवकिसत क ेली आह े.
५. करण ि वस : या गाईचे मूळ थान ह रयाणामधील अस ून सिहवाल गाई या ाउन
ि वस ब ैलाशी स ंकर क न तयार क ेली आह े. ितचा र ंग तपिकरी अस ून ित या अ ंगावर
पांढरे िठपक े असतात . पाय फ ुगलेले व पसरट असतात . या गाईच े कान लहान असतात . तर
मान म यम असत े व ितला वसव ंड नसत े ितचे शेपूट लांब अस ून ते खालपय त ल बत े. एका
वेतातील सरासरी द ूध उ पादन मता १२०० िलटरपय त असत े.
६. फुले ि वेणी : सव साधारण उपल ध स ंक रत गाईमधील व ेगवेग या गुणदोषा ंचा िवचार
व न यातील दोष कमी क न श ेतकया ना उपय ु ठर ेल अशी फ ुले ि वेणी गाय महा मा
फुले कृषी िव ापीठातील गो स ंशोधन िवकास क पावर िवकिसत क ेलेली आह े. या
संक रत गाईम य े होल टीन िफजीयन ५०%, जस २५%, गीर २५% या जात या
गुणधमा चा समाव ेश आह े. यामुळे अिधक द ूध उ पादन , अिधक प ॅट व उ म रोग
ितकारक मता या ंचा ि वेणी संगम या ितह ेरी संक रत जातीत साधला जातो . या जातीच े
िवताच े सरासरी द ु धो पादन ३०० ते ३५०० िलटर अस ून दुधातील प ॅटचे माण ३.८ ते
४.२ आहे. या गाईची रोग ितकारक मताही चा ंगली आह े.
ब) दुहेरी उ ेशीय जाती :
१) ह रयाणा : या जातीच े मूळ थान ह रयाणा तील रोहटक , िह सार व प ूव पंजाब
ांतातील अस ून, जनावर े घ शरीराची व बा ंधसूद असतात . शरीर उ ंचावल ेले नस याम ुळे
सुंदर िदसतो . चेहरा ला ंब अस ून कपा ळ सपाट असत े. नाकप ुडया ंद व डो ळे तजेलदार व
मोठे असतात . कान लहान व ल बत े असतात . शेपटयां या क ेसाचा र ंग काळा असून शेपूट
गुड यापय त पोहोचल ेले असत े. गाईचे आचळ मोठे व मताप ूण असतात .
या जातीच े बैल शेती व वाहत ुक साठी उपय ु असतात . या जाती या गाई चा ंग या द ूध
देणा या असतात , सरासरी उ पादन १४०० िलटर य ेक वेताला िम ळते. जा त का ळजी
घेत यास एका गायीच े उ पादन ३२६६ िलटर होत े. munotes.in
Page 18
उपयोिजत श ेती
18 २. औंगले नेलूर : आं दशातील ग ुंटूर नरसपाट ब ेनक डा , कुंटुकूरव नेलोर िज ात या
जाती आढ ळतात. या जातीची गाय मोठी अस ून घ प ु असत े. ितचे कपा ळ मोठे व
फुगलेले असत े. िशंग जाड व घ िचकटल ेले पांढरे असतात . बैल अितशय उपय ु
असतात . एका व ेतात १२५५ ते २२६८ िलटरपय त दूध उ पादन िम ळणे. बैल कठीण
कामासाठी उपय ु असतात . या जाती परद ेशात मा ंसासाठी िस आह ेत.
३. थरपारकर : या जातीच े मूळ थान पािक तानातील िस ंध ांतातील थरपारकर िज हा
आहे. भारतात क छ , जोधप ूर या िवभागात आढ ळतात. चेहरा तरतरीत असून नाकप ुडया
ंद असतात व डो ळे मोठे व पािणदार असतात . शरीरा या मानान े पाय आख ूड असतात .
गाईचे आच ळ मोठे असत े. गाईची कातडी मऊ व म ुलायम असत े. ितचे सड समान
आकाराच े व ८ ते२ स .मी. लांबीचे असतात . शरीराचा र ंग पांढरा व खाक असतो .
ही जा त द ूध देणारी गाय आह े. ती शरीराने काटक अस ून ितची रोग ितकारक श जा त
असत े. दुधाची रोजची सरासरी ११.३६ िलटर आह े. वया या ४६ ते ४९ मिह या ंनी
िवणारी ही गाय आह े. चांगली म ेहनत घ ेत यास एक व ेतात सरासरी ४७६३ िलटर द ूध
िद याची न द आह े.
४. कांकेज : या जातीच े मूळ थान क छ या रणाचा आ न ेय भाग आह े. ही गाय िध पाड
असली तरी ितची चाल मा मोहक आह े. चालताना ित या शरीराच े भाग ि थर असतात .
या ा या ंचा रंग पांढरा, राखड़ी त े काळा छटांपय त असतो . यांचे कपाळ ंद व खोलगट
असत े. चेहरा आख ूड या ंचे डोळे पािणदार असतात . कान ला ंब व ल बणार े असता त. िशंग
जाड असतात . पोटाचा घ ेर मोठा अस ून शेपटाला का ळा ग डा असतो . एÌका वेताना कमीत
कमी २२०० जा तीत जा त ३३०० िलटर द ूध देतात.
२.२.२. मुख परद ेशी जाती :
१) होल टीन ि जीअन : या जातीच े मूळ थान हॉ लंड देश आह े. यांचा रंग काळा व
पांढरा असतो व याच मा णे पाठीवर पा ंढरे िठपक े असतात . शरीर भारी भ कम अस ून
नराचे वजन २०० िकलो व मा दीचे वजन ६७५ िकलो असत े. दुधात फॅटचे माण े ३.५
ट के असत े. गाईचा कास फार मोठा असतो . पाठीचा कणा सर ळ असतो , व सव ंड नसतो .
ही गाय एका व ेतात ६१५० िलटर द ूध देते. थम िव याचा का ळ ३६ मिहने आहे. भारतात
या जातीचा उपयोग स ंकरासाठी क ेला जातो .
२) जस : या जातीच े मूळ थान इ ं लंड व ां स या दोन द ेशाम य े असल े या जस
नावाच े बेटे आह े याव न गाईला जस नाव पडल े आह े. संकर कर यासाठी उ ण
हवामाना या द ेशात ही जात सवा त चांगली समजली जात े. जगभर या जातीचा सार
झाला आह े. गाई या अ ंगावर का या रंगा या छटा अस याम ुळे ते हरणा सारख े िदसतात .
काही जनावरा ंना पा ंढरे िठपक े असतात व काही लालसर ता ंबडी असतात . पाठीचा कणा
सरळ असून या ंना खा ंदा नसतो . िशंगे लहान व आख ूड असतात . कपाळावर द ुहेरी
खोलगट भाग असतो . या जाती या गाई शा ंत पण ब ैल तापट असतो . बैलाचे वजन ६७५
असून गाईच े वजन ४५० िकलो असत े. munotes.in
Page 19
दु ध यवसाय
19 दुधात ५ ते ५.८% फॅट असत े. एका िवतात सरासरी उ पादन ४००० िलटर, थम
िव याचा का ळ ३८ मिहने आहे. भारतात स ंकरासाठी मोठया माणात उपयोग होतो .
३) ाऊन ि वस : या जातीच े मूळ थान ि वझरल ँडमधील ड गरा ळ भागात आह े. या
गाईचा र ंग करडा असतो . हाडे मोठी व शरीर मजब ूत असत े. नराचे वजन ९०० व मादीच े
वजन ६२५ िकलो असत े. यांचे कपाळ खोलगट असत े. िशंगे आख ूड व प ुढे आल ेली
असतात . यांची कातडी जाड व िढली असत े. जनावर े शांत वभावाची असतात .
ही जा त ओढकामासाठी उपय ु ठरत े. दूध व मा ंस या दो ही उ पादनासाठी िस आह े.
एका व ेतातील द ूध उ पादन सरा सरी ५२५० िलटरपय त आह े. दुधात फॅट ४ ट केपय त
िमळते. या गाईचा थम िव याचा काल ३६ ते ४० मिहने आहे.
आपली गती तपासा :
: गाई या िविवध जाती सा ंगा.
२.३ हैश या िविवध जाती
आप या द ेशातील हश ची स ं या गाई या स ं येपे ा जा त आह े. देशी गाई प े ा ह ैशी
जा त दूध देतात. हैशी या द ुधात फॅट जा त असत े हण ून हैशी या द ुधाला जा त
मागणी आह े. भारतात प ुढील सहा म ुख जाती आह ेत.
१. मुहा िकंवा िद ली :
या जाती या ह ैशी पंजाबम य े आढळतात. परंतु ह रयाणा , उ र द ेशाचा पि म भाग व
िद ली या आसपास पालन क ेले जाते. स या भारतभर या जातीचा सार झाला आह े.
िहचा र ंग काळा असतो . ितची िश ंगे लहान व गोलाकार आत या बाज ूने वळलेली असतात .
पाय लहान , पण मजब ूत असतात . याच माण े ितची कास व तन मोठ े असतात . ितचे
शेपूट लांब असत े. शेपटाचा ग डा पा ंढरा असतो .
दुधासाठी ही जात िस आह े. एका िदवसात स ुमारे २० िलटरपय त दूध देते. दुधात फॅटचे
माण े ७ ते ८ ट के असत े.
२. सुरती :
ही ह ैस बडोदा , बलसाड , खेडा, भडोच तस ेच गुजरात या भागात आढ ळते. सुरत या
आसपास ही जात आढ ळून येत अस याम ुळे सुरती ह े नाव पडल े आह े. ितचा आकार
अध चं ाकार असतो . ती कमी उ ंचीची अस ून ितची पाठ सर ळ असत े. िशंगे म यम व
कोय या या आकाराची व चपटी असतात . रंग काळा असतो . आचल े पु अस ून ते म यम
आकाराच े असत े. ितचा र ंग काळा व यावर भ ुरटक लाल र ंगाची लव असत े. ग याखाली
अध वतु ळाकार पा ंढरा रंग असतो . शेपूट लांब व बारीक असत े.
एका व ेतात ही ह ैस २००० ते २२०० िलटरपय त दूध देते. दुधात फॅटचे माण े ७ ते ७.५
आहे. munotes.in
Page 20
उपयोिजत श ेती
20 ३. जाफराबादी :
गुजरात रा यातील काठ ेवाड भागात असल े या जाफराबाद या गावाव न जाफराबादी ह े
नाव पडल े आहे. रंग नेहमीचा का ळा असतो . डोळे मोठे व बांधा थोराड असतो , शरीर मोठ े
असत े. भरदार हाड े असून पाय सर ळ व ंद असतात . िशंगे खूप लांब, टोकदार व माग े
वळलेली असतात . आचळ म यम आकाराच े असून तन म यम ला ंबीचे असतात .
रोज २० िलटरपय त दूध देते, चारा जा त लागतो . दुधात फॅटचे माण ७ ते ८.५ असत े.
एका व ेतात ही ह ैस २००० िलटरपय त दूध देते. वेतनका ळ लांब असतो .
४. मेहसाना :
गुजरात रा यातील म ेहसाणा िज ात या ह ैशी आढ ळून येतात. मेहसाणा िज ाव न या
जातीच े नाव म ेहसाणा पडल े आहे. रंग काळा व करडा असतो . शरीर म यम आकाराच े
असत े, िशंगे खूप ंद, चपटी व ग यापय त आल ेली असतात . आचळ, भरदार व भ कम
असून तन मोठ े असतात . एका िवतात सरासरी ३४०० पय त दूध देतात. फॅटचे माण ७
ते ८.५ असत े. मेहसाणा जाती या ह ैशी लवकर माजावर य ेतात. िनयिमतपण े िवणा या व
दीघ कालपय त दूध देणा या हणून नावाजल े या आह ेत.
५. नागप ुरी पंढरपुरी :
या जाती महारा ात नागप ूर, वधा , सोलाप ूर िज हया ंत, अमरावती िज ातील अचलप ूर
व अकोला िज ात आढ ळतात. यांचा रंग काळा, भुरळा, करडा त डावर व शेपटीवर
पांढरे डाग असतात . शरीरही आकारान े लहान व सडपात ळ असत े. िशंगे लांब
तलवारीसारखी असतात .
या जाती या ह ैशी कमी द ूध देतात. एका व ेतातील सरासरी द ूध उ पादन १५०० िलटर
असत े.
आपली गती तपासा :
: हैशी या िविवध जाती प करा .
२.४ पैदास प ती
गोवंशा या जनावरा ंची पैदास कर यासाठी , गुणव ा वाढिव यासाठी िक ंवा संक रत जातीचा
सार कर यासाठी प ैदास प त चा वापर क ेला जातो . स या द ूध यवसायाचा िवकास
साध यासाठी आध ुिनक प ैदास प त ना मह व ा झाल े आह े. या प ैदास प ती
पशुवै क य क ाम य े वापर या जातात . एकंदरीत गोव ंशा या प ैदास प ती
खालील माण े -
१. नैसिग क प ती :
नैसिग क प तीम य े गाई आिण ब ैल, हैशी आिण र ेडे वयात आ यान ंतर न ेसिग करी या
संभोगात ून जी प ैदास होत े या प ैदास प तीला न ैसिग क प ती हटली जात े. या munotes.in
Page 21
दु ध यवसाय
21 पैदासीपास ून वासराम य े कोणत े गुणधम उतरल ेले आहेत हे िनि त सा ंगता य ेत नाही . ही
पैदास प ती पार ंप रक अस याम ुळे संक रत जात ची प ैदास कर याक रता फायद ेशीर
ठरत नाही .
२. नैसिग क िनवड प ती :
नैसिग क िनवड प तीम य े गाई फिलत कर यासाठी जातीव ंत वळूचा वापर केला जा .तोतर
हैशी फिलत कर यासाठी जातीव ंत रेडयांचा वापर क ेला जातो . वळू िकंवा रेडा पार ंप रक
जात मधील असला तरी खा ीशीर प ैदास कर याक रता या प त चा वापर क ेला जातो .
काही द ूध यावसाियका ंकडे गायी फिलत कर यासाठी अस े वळू पालन क ेलेले असतात .
प रसरातील गाई माजावर आ यान ंतर या ंना वळू दाखिव यासाठी या खा ीशीर व ळू
पालन क ेले या यावसाियका ंकडे आण या जातात . या प तीम य े वासराम य े नराच े ५०
ट के गुण व मादीच े ५० ट के गुण उतरत असतात . ही ि या गाय -बैल, हैशी- रेडा, शेळी-
बोकड , म ढी-म ढा यात चाल ू असत े. मा उ म ग ुणधम असल े या स ंक रत जातीची प ैदास
नैसिग क िनवड प तीन े करता य ेत नाही .
३. गभ रोपण प ती :
गभ रोपण प ती हीद ेखील प ैदासीची आध ुिनक प ती समजली जात े. गभ रोपण प तीचा
साहा यान े पारंप रक जाती या गाई या गभ शयात स ंक रत जातीच े गभ वाढिवता येते.
पारंप रक गाईचा भाकड का ळ अिधक असतो . जवळजवळ ६५%पारंप रक गाई २, ३
िकंवा ४ वषा ने एकदा वासराला ज म द ेतात. मा गभ रोपण प तीन े याच गाईपास ून य ेक
वष वास िम ळू शकते.
गभ रोपण प तीचा वापर करताना स ंक रत गाई या गभा शयात स ंक रत जातीच े वाढणार े
गभ काढून घेतले जात े व पार ंप रक गाई या गभा शयात ह े गभ सोडल े जात े. हणज ेच
गभ रोपण प तीत दोन गाईचा संबंध येत असतो . संक रत जात ची प ैदास कर याक रता
व पार ंप रक जात पास ून य ेक वष द ूध िमळिव यासाठी गभ रोपण प ती फायद ेशीर ठरत े.
या प तीसा ठी देखील त य ची गरज असत े.
४. कृि म र ेतन प ती :
कृि म र ेतन प ती ही आध ुिनक प ैदास प ती समजली जात े. ही प ती पश ुवै क य
क ाम य े वापरली जात े. या प ती ार े संक रत जात ची प ैदास करता य ेते.
कृि म र ेतन प तीम य े गाईला य व ळू दाखिवला जात नाही िक ंवा गाय व व ळू यांचा
य स ंभोग होत नाही . जातीव ंत वळूचे वीय संकलन क न ह े वीय गाईना देऊन
यापास ून पैदास क ेली जात े. गाई या योनी मागा तून वीय गभा शयात सोडल े जात े. या
प तीसाठी त य ची गरज असत े. या जातीची प ैदास करावयाची आह े. या
जाती या व ळूचे वीय गाईना िद यास खा ीशीर जातीची प ैदास करता य ेते. munotes.in
Page 22
उपयोिजत श ेती
22 एका व ळूपासून एका व ेळेला िम ळाले या वीया तून जव ळजवळ ५०० गाई फिलत करता
येतात. यामुळे संक रत जात ची मोठया माणावर प ैदास कर यासाठी ही प ती
फायद ेशीर ठरत े.
आपली ग ती तपासा :
: गाई व ह ैश या प ैदास प ती प करा .
२.५ गाई आिण ह ैश चे खा
दु ध यावसायाम य े गाई िक ंवा हैश ना समतोल आहार हा घटक अ य ंत मह वाचा असतो .
यांना िद या जाणा या खा ावर द ुध उ पादनाच े माण ठरत असत े. दुधाचे उ पा दन
अिधक िम ळावे हणून ओला चारा , सुखा चारा , िमळणारी िविवध त ेल िबया ंची पेड आिण
कंप यांम ये तयार क ेलेले समतोल आहार या सव घटका ंचे यो य माण असाव े.
१. िहरवा चारा :
दुभ या जनावरा ंना दररोज १५ ते २० िकलो िहरवा चारा द ेणे आव यक आह े. हैश साठी
हेच मा ण २५ ते ३० िकलो असाव े लागत े. दुभ या जनावरा ंना िहरवा चारा द ेणे अ य ंत
मह वाच े असत े.
https://www.youtube.com
िहर या चाया चे जेवढे माण अिधक अस ेल तेवढे दूध उ पादन अिधक िम ळते. िहरवा
चा याम ये मका, वारी , बाजरी , लसूण, गवत, बारसीम गवत व चव ळी यांचा वापर करावा .
२. सुका चारा :
जनावरा ंना या ं या वजना या दोन त े अडीच ट क े खा कोरड या व पात द ेणे आव यक
असत े. दुभ या जनावरा ंना ओ या चाया बरोबर काही माणात स ुका चारा द ेणे आव यक
असत े. या ह ंगामात ओला चारा उपल ध होत नाही या ह ंगामात स ु या चाया चे माण
वाढवाव े. सु या चाया म ये भाताचा प ढा, सुकलेले गवत , ग हाचा कडबा व उसाच े बारीक
केलेले तुकडे ावेत.
munotes.in
Page 23
दु ध यवसाय
23 ३. मूरघास :
सव साधारणपण े आप याकड े फ ३-४ मिहने िहरवा चारा भरप ूर माणात उपल ध
असतो . परंतु वषा तील उरल े या ८-९ मिह या ंत िहर या चाया ची कमतरता भासत े य ा
अडचणीवर मात कर याचा म ूरघास रामबाण उपाय आह े. मका, वारी इ यादी एकदल
िपकां या िहर या चाया पासून मूरघास करता य ेते. दुभ या जनावरास दररोज २ ते १५
िकलो म ूरघास खाऊ घालावा . मूरघास आ ंबट गोड चारा असतो . यामुळे जनावर े तो
आवडीन े खातात . पावसाळी हंगामात जादा असल े या ओ या व ैरणीचा म ूरघास तयार
क न त ुटीचे काळात दुभ या जनावरा ंना खाऊ घालावा .
४. िविवध कारची प ड :
दुभ या जनावरा ंना पेड हे खा द ेणे आव यक असत े. प डीम य े श गदा याची प ड, राईची
प ड, खोबया ची प ड व िविवध खा त ेलिबया ंपासून िश लक रािहल े या चो याची प ड
खा ाम य े २०% पय त समािव करावी . भाताचा क डा व ग हाचा क डा कडधा यावरील
साल ह े खा द ेखील ाव े याचबरोबर कडधा याचा भरडा द ुभ या जनावरा ं या खा ाम य े
समािव असण े आव यक आह े.
५. युरोमील :
यु रया, मळी व ग हाचा क डा वाप न आहार शा ा ंनी जनावरा ंसाठी खा तयार क ेले.
याला य ुरोमील हणतात . याम य े ४ िकलो य ु रया, १२ िकलो म ळी, २ िकलो पा याम य े
२० िड ी तापमानापय त अधा तास कढईत उक ळून ते १६ िकलो ग हा या क ड यासोबत
एक करावे. हे िम ण अ नघट क हण ून इतर खा बनिव यासाठी वापरता य ेते िकंवा सम
माणात त े कडधा या या भरड या सोबत जनावरा ं या खा ासाठी वापरता य ेते.
६. कंप यांम ये तयार क ेलेले समतोल खा :
दुभ या जनावरा ंसाठी समतोल खा िम ळावे हणून गोदर ेज व इतर क ंप यांनी जनावरा ंचे
खा तया र केलेले आह े. या खा ाम य े अ नधा य , कडधा य , तेलिबया व गवत या ंचे
एकि त िम ण क ेलेले असत े व बारीक गो यां या पात त े खा बाजारात िव साठी
आणल े जाते. या खा ाचाद ेखील समाव ेश असण े आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
: अिधक द ूध उ पादन िम ळव यासाठी जनावरा ंना कोणत े खा द ेणे आव यक आह े ?
२.६ दुधाळ गाईची िनवड व स ंगोपन
दु ध यवसाय स ु कर याप ूव यो य जनावरा ंची का ळजीपूव क िनवड व खर ेदी करण े
आव यक आह े. यासाठी उ म व ळूपासून तयार झाल ेली व जा त द ूध देणारी जनावर े
िनवडावीत . दुधाळ जनाव रां या िनवडीक रता प ुढील गो ी ल ात याव ेत.
munotes.in
Page 24
उपयोिजत श ेती
24 १. गाईचे वय ३ ते ४ वषा या दर यान असाव े.
२. श यतो पिह या िक ंवा दुस या वेताची गाय िनवडावी .
३. गाईची वचा मऊ व तज ेलदार असावी .
४. मानेवर िक ंवा इतर भागावर चरबी नसावी .
५. छाती ंद व भरदार असावी . पुढील दोन पायात छातीजव ळ यो य व भरप ूर अंतर
असाव े.
६. बरगड या ंद, बाकदार व अध गोलाकार असा यात . दुधाळ गाईम य े शेवट या तीन
बरगड या िदसतात .
७. पाठ उपिशखरापास ून ते पु छ िशखरापय त सर ळ असावी .
८. पाठीमागील भाग ि कोणीक ृती असावा .
९. डोके रेखीव डो ळे पाणीदार असाव ेत.
१०. मागील पायात कास ेला सामाव ून घे यासाठी भरप ूर अंतर असाव े. पायाच े खूर
समतोल व ंद सपाट असाव े.
११. कास मोठी , पोटास िचकटल ेली व मऊ असावी तस ेच समान आकाराच े चार सड
यो य अंतरावर िवभागल ेले असाव ेत.
१२. दु धशीर मोठी , नागमोडी व ठसठशीत असावी .
१३. दूध देताना या खोडी , पा हव याची सवय , दूध काढ याची प त , गाय नाठा ळ
िकंवा मारक आह े इ यादी बाबतीत मािहती क न यावी .
दुभ या व गाभण गाईच े संगोपन :
सामा य गाई या शरीरपोषणासाठी लागणा या खा ा यित र द ुभ या गाईना दूध
उ पादना या ४० ते ५०% जादा ख ुराक ावा . गाई ध ुऊन व छ ठ ेवा यात . कोणताही
रोग झा यास या वर ताबडतोब उपचार कराव े. गाभण गाईना गाभण का ळातील श ेवट या
दोन अडीच मिह या ंत दीड त े अडीच िकलो समतोल आहार ावा . िवया या अगोदर ७ ते
८ िदवसा ंपासून पचनास सोप े व हलक े खा खाऊ घालाव े. दररोज दोन तास िफर याचा
यायाम ावा . सूती या व ेळी अडचण य ेत अस या स ताबडतोब पश ुवै क य मदत
यावी .
२.७ जनावरा ंचा गोठा
दुभ या जनावरा ंसाठी शा श ु प तीन े िनवारा करण े, ही अ य ंत मह वाची बाब आह े.
जनावरा ंसाठी िनवारा यव था ही एक ाथिमक गरज समजली जात े. थंडी, ऊन, वारा,
पाऊस , व भ क ाणी या ं यापास ून संर ण कर यासाठी िनवाया ची यव था आव यक
असत े. जनावरा ं या िनवारा यव थ ेला गोठा अस े हटल े जाते. िनवारा यव था करताना
येक गाईसाठी िक ंवा ह ैश साठी प ुरेशी जागा उपल ध होईल , पुरेसे खा िम ळेल या
गो ीचा िवचार करण े आव यक असत े. पारंप रक यवसायात घरातील पाठीमागील बाज ूस munotes.in
Page 25
दु ध यवसाय
25 गोठा असतो . मा याच े बांधकाम शा श ु प तीन े केलेले नसत े. यामुळे व छता आिण
आरो याची सम या िनमा ण होऊ शकत े. हणून शा श ु प तीन े गोठा बा ंधताना प ुढील
गो ी िवचारात या या लागतात .
१. गोठा बा ंध याची जागा उ ंचावर व सपाट असावी .
२. येक जनावरा ंना ६५ ते ७५ फूट जागा िम ळेल याची का ळजी यावी .
३. गोठ्याचे छ पर म यभागी १५ फूट उंच व बाज ूस ८ फूट उंच असाव े.
४. गोठ्याचे बांधकाम प या व पाच े कराव े.
५. बांधकाम करताना पाठीमागील बाज ूस जमीनीला उतार ावा .
६. जनावरा ंना ठेव यासाठी तया र केलेली प क जमीन खडबडीत व पाची असावी .
७. गोठ्याचे बांधकाम करताना दोन रा ंगेतील जनावरा ंची त ड े समोरासमोर य ेतील याचा
िवचार करावा .
८. समोरील भागात खा द े यासाठी वत ं जागा असावी .
९. जनावरां या पाठीमागील बाज ूस गोठ यातून पाट काढल ेला असावा .
वरील सव गो चा िवचार क न द ुभ या जनावरा ंची स ं या आिण बा ंधकाम या गो ी
मह वा या असतात . गोठयात हवा ख ेळती राहील या ीन े सभोवताल या िभ ंती प या
व पा या ४ फुटापय त असा यात .
२.८ जनावरा ंचे आजार
जनावरा ंना असा ंसिग क तस ेच सा ंसिग क अस े ामु यान े दोन कारच े रोग आढ ळतात.
जनावरा ं या रोगाकड े दुल के यामुळे काही व ेळा अ ानाम ुळिकमती जनावर े हातून
जा याची श यता असत े. याक रता म ु य कोणकोणत े आजार जनावरा ंना होतात . यांची
ल ण े कोणती असतात , यावर कोणत े उपाय करण े आव यक आह े हे यावसाियका ंना
माहीत असण े आव यक आह े.
१. पोटदुखी :
जनावरा ं या पोटाच े चार भाग असतात . यापैक पिह या भागात खा ल ेले अ न स ंकिलत
केले जाते. दुस याभागात रव ंथ केलेले खा स ंकिलत क ेले जाते. ितस या भागात रव ंथ
अ न बारीक क ेले जाते. तर चौ या भागात खया अथा ने अ नाच े पचन क ेले जाते.
ब याच वेळा खा रव ंथ कर याची ि या नीट होत नस याम ुळे जनावरा ं या पोटात ग ॅस
होतो व पोट फ ुगते. ता कािलक उपाय हण ून २० िम.ली. टरप टाईन व २० िम.िल.
गोडेतेल पाजाव े. जनावरान े अित खा याम ुळे पोट फ ुगले असेल तर एर ंडेल पाजाव े.
२. हगवण :
अित खाण े, न पचणा या व तू खाण े याम ुळे हगवणीसारखा रोग जनावरा ंना होतो .
हगवणीम य े दोन कार असतात . एक र हगवण , दुसरी श ब हगवण . या संदभा त शेणाची munotes.in
Page 26
उपयोिजत श ेती
26 तपासणी क न यावी जर यात ज ंतांची अंडी िनघाली असतील तर ज ंतांचे औषध ाव े.
खडूची भुकूटी व कात या ंचे िम ण क न पाजा वे. जनावर े मोठी झा यान ंतर ज ंत ितब ंधक
औषध े दर सहा मिह यान े एकदा ाव े.
३. कातडीच े आजार :
जनावरा ंची साफसफाई न क े यामुळे उवा, िलखा , िपसवा , गोिचड ह े र िपतात . यातुन
ख ज व गजकण सार या याधीन े जनावर े पछाडतात याचबरो बर गोठ याची साफसफाई
यो य होत न सेल तर कातड च े आजार होतात . अिलकड े लंपी हायरस गायीमध े मोठ्या
माणात पसरतोय .
https://www.tv9marathi.com
उपाय हण ून स फर िक ंवा कर ंजी तेल ठरािवक माणात जनावरा ंना चोळावीत.
४. यूिमिनया :
सननिलक ेत काही दोष िनमा ण झा यास हा रोग उ वतो . अशा व ेळी पशुवै क य
अिधकाया चा स यान े औषध उपचार करावा .
५. बुळकांडी :
हा रोग हायरसम ुळे होतो. यात ताप वाढतो , ताप ४ ते ५ िदवस िटकतो . डोळे लाल होतात
व सुजतात , यातून पाणी वाहत े, चारा खात नाहीत , रवंथ नाही , शेण पात ळ पडते, नंतर
बुळकांडीसारखी हगवण होऊन श ेणाम य े आव व र पडत े. त ड फ ुटते, त डाला फोड
येतात, त डात ून खूप ला ळ गळते, याला ितब ंधक उपाय हण ून दरवष जान ेवारी,
फे ुवारीम य े जनावरा ंस लस टोच ून यावी . रोग झा यास डॉ टरांचा स ला यावा .
६. घटसप :
हा रोग ब ॅ टे रयाम ुळे होतो. जनावर २-४ तासांत मरत े. खूप ताप , ग याला सूज येते. चारा
िगळताना ास होतो . नाडीच े ठोके जलद चालतात . जनावर जिमनीवर पडत े. पशुवै क य
अिधकाया माफ त टेरामायिसन िक ंवा इतर अ ॅ टीबायोिटक औषधा ंचा वापर करण े. ितबंधक
उपाय हण ून पावसा यापूव १ मिहना आधी ितब ंधा मक लस टोचावी .
आपली गती तपासा :
: जनावरा ंना होणार े रोग सा ंगून यावर उपचार प ती प करा . munotes.in
Page 27
दु ध यवसाय
27 २.९ सारांश
ामीण भागात पश ुसंवध न यवसाय मोठया माणात क ेला जातो . शेती यवसायान ंतर
पशुपालन यवसायाचा न ंबर लागतो . यामुळे या यवसायाला श ेती यवसाय इतक ेच मह व
ा झाल े आहे. ामीण भागात पश ुधनाचा उपयोग अन ेक कारणा ंसाठी क ेला जातो . परंतु
दु ध उ पादन िम ळिवणे हा म ु य उ ेश असतो . मा गत द ेशां या त ुलनेने आप या
देशातील पश ूंची उ पादकता कमी आह े. पारंप रक जात पास ून अिधक उ पादन िम ळत
नाही. यासाठी स ंक रत जा त ची प ैदास क न उ पादन वाढिवण े आव यक आह े. संक रत
जात चा अवल ंब कर याबरोबर यव थापन त ं ात स ुधारणा क न यावसाियका ंनी याचा
अवल ंब कर याची गरज आह े. जनावरा ंचा समतोल आहार आिण आरो य या गो वर
यवसायाची यशि वता अवल ंबून आह े.
२.१० वा याय
१. गाई व ह ैश या िविवध जाती सा ंगा.
२. दुधाळ गाईची िनवड व स ंगोपन या ंचे दु ध यवसायातील मह व सा ंगा.
३. गाई व ह ैश या िविवध प ैदास प ती प करा .
४. दु ध यवसाया या यव थापनावर िटपण िलहा .
५. जनावरा ं या खा ावर द ु ध यवसायाची यशि वता अवल ंबून आह े चचा करा.
िटपा िलहा .
१. जनावरा ंचा गोठा
२. कृि म र ेतन प ती
३. जनावरा ंचे रोग व उपाय
२.११ संदभ सूची
१. ा. के. एस. भोसल े, ा. के.बी. काटे, डॉ. बी.एच. दामाजी , कृषी यवसाय , फडके
काशन को हाप ूर.
२. के. सागर, कृषीिवषयक घटक , के सागर काशन , पुणे
३. डॉ. िनकम तानाजीराव . दु ध यवसाय पश ुसंवध न, अिजं यतारा पि लक ेशन, मुंबई.
४. डॉ. िनतीन मा क डेय, शा त द ूध यवसायाच े तं , साकेत काशन , को हाप ूर.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 28
28 ३
शेळीपालन
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ महारा ातील श ेळीपालन
३.३ शे यां या िवद ेशी जाती
३.४ शे यां या भारतीय जाती
३.५ शेळीपालनाच े कार
३.६ शे यांचे जनन
३.७ शेळीपालन यवसायाच े यव थापन
३.८ शे यांचा आहार
३.९ शे यांना होणार े रोग व उपचार
३.१० शेळीचे दूध व द ु धज य पदाथ
३.११ शेळीपालन यवसायाच े फायद े
३.१२ शेळीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व
३.१३ सारांश
३.१४ वा याय
३.१५ संदभ सूची
३.० उि े
१) शे यां या िविवध जात ची मािहती घ ेणे.
२) शेळीपालन यवसायाच े यव थाप न समजाव ून घेणे.
३) शेळीपालन यवसायाच े फायद े समजाव ून घेणे.
४) शेळीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व समजाव ून घेणे. munotes.in
Page 29
शेळीपालन
29 ३.१ तावना
ामीण भागातील अ य प भ ूधारक , अ प भ ूधारक , शेतमजूर व भ ूिमहीन क ुटुंब यांना
आपली आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी श ेतीला प ूरक िकंवा वत ं यवसाय करण े
आव यक आह े. ामीण भागात द ु ध यवसाय , कु कुटपालन , म य उ ोग , म ढीपालन ,
रेशीम उ ोग , मधमाशापालन व वराहपालन अस े अनेक यवसाय करता य े यासारख े
आहेत. या यित र श ेळीपालन हा यवसाय श ेतीला प ूरक िक ंवा वत ं यवसाय ह णून
फायद ेशीर समजला जातो . कमी भा ंडवलात ून व कमी मात ून अिधक आिथ क लाभ
िमळवून देणारा हा यवसाय आह े.
शेळी एक अ य ंत गरीब व यव थापनास सोपा असा ाणी आह े. शेळीस जागा कमी लागत े.
साधारणपण े एका श ेळीपासून िमळणारे दूध चार जणा ं या क ुटुंबाला प ुरेसे होते. गाई,
हैशी या त ुलनेत शेळीला खा कमी लागत े. तसेच टाकाऊ अ न . भाजीपाला , झाडाचा
पाला ती खाऊ शकत े. भरपूर चारा व सकस खा िद यास श ेळी दोन वषा त तीन व ेळा िवते
व याम ुळे उ प नात भर पडत े. बोकड तीन -चार मिह या ंत िव साठी तयार होतात . तर
मादी वष भरात वयात येते. शेळी या कातडीला बाजारप ेठेत चांगली मागणी आह े. काही
शे यां या क ेसापास ून लोकरीच े कपड े व शॉ ली तयार करता य ेतात. शेळी इतर ा या या
मानान े फार काटक असत े. ती सव कार या हवामानात चा ंगला िटकाव धरत े. शे यांना
होणार े रोगद ेखील कमी आह ेत. हणून वय ंरोजगाराच े उ म साधन हण ून शेळी फार
उपयु ाणी आह े.
शेळीला भारतात ग रबा ंची गाय अस े हणतात . जगात श ेळी या १०२ जाती उपल ध असून
भारतात २५ जाती आह ेत. जगात ५६ कोटी श े या असून भारतातील श े यांची सं या१५
कोटी एवढी आह े. हणज ेच सुमारे १९ ट के शे या भारतात आहेत. शे यांची वाढती
उपयु ता, कमी भा ंडवली ग ुंतवणूक आिण आिथ क नफा ल ात घ ेऊन आज सव सामा य
होतक श ेळीपालन यवसायाकड े वळत आह ेत. शेळीपालन यवसाय करीत असताना नर
व मादी या ंची िनवड यापास ून िनयिमत िम ळणारी करड े, यांची शारी रक वाढ व
अ पावधीत जादा वनज दे याची मता या बाबी अ य ंत मह वा या ठरतात .
३.२ महारा ातील श ेळीपालन
महारा ात ३.४ दशल श े या आहेत. साधारणपण े गरीब श ेतकरी श ेतमजूर यां याकड े १
ते २ शे या कुटुंबा या द ुधाची गरज भागव यासाठी ठ ेवले या आढ ळून येतात. म यमवग य
अथवा सधन श ेतकरी या ं याकड े शे या यावसाियक ि कोनात ून पाळ या जात नाहीत .
यामुळे महारा ात श ेळीपालन यवसायाचा िवकास फार झाल ेला नाही . महारा ाम य े
गावठी श े यांचा भरणा अिधक आह े. यापास ून िमळणारे दूध व मा ंस उ पादन कमी आह े.
आज रा याचा िवचार क ेला असता मा ंस उ पादन कर यासाठी श ेळीपालन फायद ेशीर
आहे. माणसा या अ नाची गरज भागिवण े ही का ळाची गरज आह े. कारण आप या द ेशातील
धािम क व ृ ीचा िवचार क ेला असता िह ंदू धम य गाई - हशी या जनावरा ंचे मांस खात
नाहीत . मुि लम धम य ड ुकराच े मांस खात नाहीत . या सवा ना शे यांचेच मांस लागत े.
यामुळे महारा ात श ेळी या मा ंसाला अिधक मागणी आह े. munotes.in
Page 30
उपयोिजत श ेती
30 शेळीपालन यवसायाकड े आज आध ुिनक ि कोनात ून पाह याची व ेळ आली आह े. दोन
वषा त तीन व ेळा कोकरा ंना ज म द ेणारी, वजन लवकर वाढिवणारी हणज े अ प का ळाम ये
क लीस यो य होणारी श ेळी िनमा ण झाली पािहज े. ित या शारी रक गरजा प ूण पणे
आहारात ून भागिव या पािहज ेत. महारा ातील स ा ी पव त रांगा व पठारी द ेशात
शे यांना चर यासाठी सोडल े जात े. यामुळे यांना पुरेसा आहार िम ळत नाही याचा
उ पादनावर िवपरीत प रणाम होतो हण ून बंिद त श ेळीपालन यवसाय क न , यो य
पैदास, यव थापन , पोषण याकड े ल िद यास उ पादन मोठया माणात वाढिवता य ेईल.
३.३ शे यां या िवद ेशी जाती
परदेशात उ म द ुधाळ हणून िस असल े या अन ेक शे यां या जाती आह ेत. आप या
देशाम य े थािनक द ूध उ पादन वाढिव यासा ठी खालील जाती लोकि य झा या आह ेत.
१) अ पाईन :
अ पाईन जाती या श े या ां स ि व झल ड देशामधील आह ेत. या श े या िदवसाला
भरपूर दूध देतात, परंतु यां या द ुधातील ि न ध पदाथा ची ट क ेवारी ३ ते ४% असत े.
अ पाईन जात म य े ठरािवक र ंग आढ ळत नाही . काळा, पांढरा, करडा िक ंवा या ंचे िम ण
रंगाम य े आढ ळते. या जाती या श े यांना िश ंगे असतात . बोकडाच े सव साधारण वजन ६५
ते ८० तर शेळीचे वजन ५० ते ६० िकलो असत े.
२) यू िबयन :
मूळ थान उ र -पूव आि केतील न ुबी या ा ंतातील आह े. यां या द ुधाम य े ४ ते ५ ट के
ि न धाच े माण असत े. या शे यांचा रंग काळा, तांबडा, पांढरा, करडा या िम णात ून तयार
झालेला आढ ळतो. यूिबयन श े यांचे कान ला ंब असतात . बोकडा या अ ंगावरील क ेस
आखूड असतात . शे या आिण बोकड या ंना िश ंगे असतात . दहा मिह या ंत १२००
िलटरपय त दूध देतात.
३) सानेन :
ि व झल ड देशा या सान ेन खो यात ही जात सापडत े. सानेन जाती या श े यांचा रंग पांढरा
असतो , अंगावरील क ेस आख ूड असतात . या जाती या श े या रोज २ ते ५ िलटर द ूध
देतात. परंतु शेवटी द ुधाचे माण कमी होत जात े. दुधातील ि न धा ंश ३ ते ४ ट के असत े.
मादीच े सरासरी वजन ६५ िकलो व नराच े वजन ८५ िकलो असत े.
४) टोगेनबग :
या शे या मूळ या ि व झल ड देशातील अस ून अम े रकेम ये दुधाळ शेळी हणून िस
आहेत. यांचा रंग तपिकरी अस ून पायावर पा ंढरा र ंग असतो . काना या खाली कानप ुडीपय त
पांढरा प ा आढ ळतो. तसेच शेवट या दो ही बाज ूस मांडया या आत जा ंघेत गुड या या
खाली पा ंढरा र ंग आढ ळतो. मादीच े वजन ६० ते ७० िकलो तर नराच े वजन ८० िकलो
असत े. munotes.in
Page 31
शेळीपालन
31 ५) अंगोरा :
अंगोरा जाती या श े यांची उ प ी म य आिशयातील अ ंगोरा गाव या प रसरात झाल ेली
आहे. मांस उ पादनासाठी ही जात फायद ेशीर अस यामुळे या जातीचा सार जगभर
झालेला आह े. नराचे वजन ६० ते ८० िकलो पय त भरत े.
६) फॅन :
फॅन या जाती या श े या जम नम य े अिधक माणात आढ ळून येतात. शेळीपालन
यवसाया या ीन े ही जात फायद ेशीर अस याम ुळे आप या द ेशात स ंकर क न या
जातीचा सार क ेला आह े. दूध व मा ंस उ पादनासाठी उपय ु ठरणारी एक जात हण ून या
जातीची ओ ळख आह े.
७) बोअर - आि कन :
ही जात दि ण आ ि केतील अस ून ितच े तीन कार आढ ळतात. सव साधारण बोअर
शेळीचा आकार म यम आख ूड असतो . कातड े केसाळ व तळमळीत असत े. दूध, मांस,
कातड े व लोकर उ पादनासाठी ही जात चा ंगली आह े. १०० िदवसा ं या नर करडाच े वजन
३० ते ३५ िकलो व मादीच े वजन २५ ते ३० िकलो असत े. पूण वाढी अ ंती बोकडाच े वजन
१०५ ते १३५ िकलो, शेळीचे ९० ते १०० िकलो असत े.
३.४ शे यां या भारतीय जाती
भारतीय श े यां या िविवध जातीची वग वारी दोन गटा ंत करता येईल. देशातील २५
जात प ैक १८ जाती उ ण तस ेच समिशतो ण भागात आढ ळतात. यापैक दि ण ेतील
शे या मांसासाठी तर ग ी , मारवाडी , च गथांगी आिण च े यू या जाती लोकरी स श धागा
आिण मा ंसासाठी तस ेच बंगाली श े या मांस आिण कातडीसाठी िव यात आह ेत.
३.४.१. दु धो पादना साठी उपय ु जाती :
१. जमनापारी :
उ र भारतातील ग ंगा, जमुना आिण च ंबळ नदी या खो यात ही जात आढ ळते. शेळीचा रंग
पांढरा िक ंवा पांढ यावर ता ंबडे िठपक े असा अस ून ही जात द ूध आिण मा ंसो पादनासाठी
उ कृ आह े. दहा इ ंचापय त लांब घडीच े ल बणार े कान आिण पोपटासारख े बाकदार रोमन
नाक याम ुळे ही शेळी सवा त बाबदार िदसत े. ही जात आकारान े मोठी , उंच व पाठीमाग े
जाड, लांब केस असल ेली अस ून कठीण प रि थतीम य े िटकणारी आह े. नर आिण मादीच े
वजन अन ु मे ६० ते ९० िकलो व ५० ते ६० िकलो असत े. शेळी रोज दोन -तीन िलटर
दूध देते. काही श े या पाच िलटरपय त दूध देतात. एका व ेतातील द ु धो पादन ६००
िलटरपय त अस ून दुधात ३.५ ते ४.०% ि न धा ंश असतो . मा एकाव ेळी एक करड
हो याच े माण जा त असत े. munotes.in
Page 32
उपयोिजत श ेती
32
https://www.facebook.com
२. बीटल :
ही जात अम ृतसरी हण ूनही ओ ळखली जात े. िहचे मूळ थान प ंजाब, झेलन, अमृतसर,
िफरोजप ूर हा भाग आह े. शेळी आकारान े लहान , ठरािवक र ंग नसल ेली रंग काळा, पांढरा
आिण पा ंढ यावर इतर र ंगाचे िठपक े, जमनापरी माण ेच डोक े असल ेली मा कान ला ंब, परंतु
िवडया या पानासारख े असतात . यातील नर तस ेच मादीची िश ंगे मागे वळलेली असतात .
वजनान े ६५ ते ८७ िकलोच े नर आिण ४० ते ६० िकलो या मा ा बह त ेक िठकाणी
आढळतात. शेळी रोज दोन त े चार िलटर माण े पाच मिहन े दूध देऊ शकत े. वेतकाळातील
एकूण दूध २२० िलटरपय त आढ ळते.
३. बारबेरी :
आि केतील म ूळ असल ेलीही श ेळी उ र भारतातील आ ा , इटावा , मथुरा या भागा ंत
जा त आढ ळते. याचा र ंग पांढरा अस ून अंगावर लाल िक ंवा ता ंबडे िठपक े असतात .
चांग या जनन मत ेची ही जात द ुधाक रता िस आह े. साधारणत : १२ ते १५
मिह या ंत दोनदा ज ुळे देऊ शकणारी ही श ेळी सरासरी एक त े दोन िलटर एवढ े दूध देते.
साधारणत : १५० िदवसा ं या व ेतातील द ु धो पा दन १०० िलटर िक ंवा याप े ा जा त
असत े.
४. सुरती :
ही जात ग ुजरात रा यात स ुरते या प रसरात तस ेच महारा ातील ध ुळे, जळगाव, नािशक
व मुंबई या भागा ंत आढ ळते, ही शेळी एकाच िठकाणी ठ ेवून पाळता येते. ही जात आकारान े
लहान असत े आिण मादीच े वजन ३५ ते ४० िकलो असत े. शे याचा रंग पांढरा, कान
लांबट आिण ंद असतात . शे यांची कास चा ंगली मोठी असत े व रोजच े दूध एक त े
दोनालटर असत े.
५. िसरोही ऊफ अजम ेरी :
या गडद तपिकरी र ंगा या श े या आकारान े मोठया असून राज थानातील अजम ेर व या
लगत या भागात आढ ळतात. शे यांची कास मोठी अस ून दर िदवशी सरासरी दोन
िलटरपय त दूध िम ळते. शेळीचा बा ंधा मजब ूत अस ून जु यांचे माण जा त असत े.
साधारणत : सहा मिह या ं या करडाच े वजन २५ िकलोएवढ े असत े, munotes.in
Page 33
शेळीपालन
33 ३.४.२ मांसो पादनासाठी उपय ु जाती :
१. उ मानाबादी : उ मानाबाद , बीड, लातूर आिण अहमदनगर या िज ाजव ळील
भागात ही का या रंगाची श ेळी मोठया माणावर आढ ळते. काही माणात र ंग तांबडा,
पांढरा असाही असतो . या शे या िशंगा या अथवा िबनिश ंगी अस ून काही कारात कानावर
पांढरे िठपक े िदसून येतात. ही जात काटकपणासाठी िस अस ून दूध व मा ंसासाठी
उपयु आह े.
उ मानाबाद श ेळी रोज एक त े दोन िलटरपय त आिण व ेतात ५०० ते ६०० िलटर द ूध देते.
उ म यव थापनाखाली करडा ंचे ज मत : वजन दीड त े दोन िकलो असत े. वया या तीन
मिह यान ंतर नराच े आठ त े दहा िकलो आिण मादीच े सहा त े सात िकलो वजन असत े.
तसेच सहा या मिह यात ह ेच वजन अन ु मे १४ ते १२ िकलो असत े, आठ-नऊ मिहन े
वयातील नराच े वजन १८ ते २० िकलोपय त भरत े. ौढ श ेळीचे वजन ३० ते ४५ िकलो
असत े, तर बोकडाच े वजन ४७ ते ६० िकलो असत े. साधारणत : आठ त े दहा मिहन े वयाची
करडे िव यो य होतात .
यावेळी यां या मटणाची त उ म असत े. करडा ंना आई या द ुधासोबत इतर खा अथवा
खुराक िम ळा यास या ं या व जनात जा त वाढ होत े. तसेच जुलै-ऑग टम य े ज मल े या
करडा ं या वाढीचा व ेग नो ह बर-िडस बरम य े ज मल े या िप ला ंपे ा जा त असतो .
उ मानाबादी श ेळीत जुळी आिण ित ळी करडे हो याच े माण ल णीय आह े.
२. मारवाडी :
ही का या रंगाची श ेळी राज थानमधील अस ून काटक आिण रोगास ितकार करणारी
आहे. शेळी आकारान े लहान अथवा म यम , पसरट कानाची अस ून ौढ मादीच े वजन ३०
ते ३५ िकलो असत े. ही शेळी दूध व मा ंसासाठी उपय ु आह े. या जाती या नरा ंना दाढी
असत े.
३. संगमनेरी :
महारा ा तील अहमदनगर , पुणे या िज ा ंत आढ ळणारी ही जात आकारान े म यम व
रंगाने पांढरी आिण ला ंब ल बत े कान असणारी आह े. या िशवाय का ळा, तांबडा अथवा
अंगावर प े असणारा कारही आढ ळतो.
४. बंगाली :
पि म ब ंगाल, आसाम आिण लगत या पहाडी तस ेच अिधक पावसा या द ेशात िवकिसत
झालेली ही जात र ंगाने काळी, पांढरी अथवा तपिकरी असत े. बंगाली श ेळी आकारान े
लहान , शरीरान े घ , िशंगे असल ेली, टोकदार कानाची आिण आख ूड पायाची आह े. शेळीची
उंची ४५ स .मी. असून नर तस ेच मादीच े वजन अन ु मे १४ ते १६ िकलो आिण ९ ते १४
िकलो आढ ळते. लवकर वयात य ेणे आिण ए कापे ा जा त कोकरा ंना ज म द ेणे ही वैिश ्ये
या जातीत आढ ळतात. एक करड ज म याच े माण अ य ंत कमी हणज े २०%, वषा तून
दोन व ेत, चकर मा ंस, उ कृ कातडी यासाठी ब ंगाली श ेळी यात आह े. munotes.in
Page 34
उपयोिजत श ेती
34 आपली गती तपासा :
: शे यां या द ेशी व िव देशी जाती सा ंगा.
३.५ शेळीपालनाच े कार
शेळीपालनाच े तीन कार आह ेत.
१) चराऊ श ेळीपालन :
ही पार ंप रक प त आह े. शे या सकाळी लवकर रानात , चराऊ क ुरणांत िकंवा इतर
मोकाट सोड या जातात . या शे या पाला, मोकळी शेती, बांधावरील गवत िह ंडून खातात .
वत:चा चारा वत : शोधतात आिण खातात . यां या बरोबर या ंची राखण करणारा मन ु य
असतो . तो काही व ेळा िव याने अगर कोयतीन े चांग या झाडाचा पाला श े यांना काढ ून
खायला घालतो मग पाणी पाज ून घरी आणतो . झाडांना, झुडपांना व गवताला आल ेली
नवीन फ ुट िकंवा कोव ळे श डे शे यांना आवडतात हण ूत खात -खात ती नेहमी प ुढे जात
असत े. नवीन खा शोधत असत े. यामुळे ती एका िठकाणी ि थर च शकत नाही .
कोकणाम य े या प तीचा चा ंगलाच उपयोग क न घ ेता येतो. येक गावात श ेकडो एकर
जमीन ही झाडा -झुडपांनी गवता ंनी यु अशी पडीक आह े. या जिमनी तशा क ुणी वापरत
नाहीत . या जिमनी वर मोकाट ग ुरे िफरत असतात . ड गरा ळ भागात श े यांना उपय ु अशा
वन पती , वेली, गवत उपल ध असत े. झाडाचा वा ळलेला, सुकलेला पालाही मोठया
माणात उपल ध असतो याम ुळे कोकणात अशा कारची प त िकफायतशीर आह े आिण
चिलतही आह े. फ श े या राखण करणारा राखणदार हा चांगला असला पािहज े.
या प तीम य े या िवषारी वन पती आह ेत. उदा. बोरीचा छाटणी न ंतरचा पाला , गौरीच े
हात इ . पासून शे यांना दूर ठेवावे. अगर ीस पड यास ती वन पती म ुळासह काढ ून
टाकावी . शे यांना खूप लांब चरायला घ ेऊन जाऊ नय े. कारण चाल यात श वाया जात े.
शे यांना व छ पाणी पाजाव े. गढूळ घाण साचल ेले पाणी पाज ू नये. चराऊ श े यांना जंताचे
औषध व ेळेवर ाव े. चराऊ श े यांम ये ४० शे यांमागे एक तरी नर ठ ेवावा हणज े शे या
वेळेवर भर या जातील .
२. अंशत: बंिद त श ेळीपालन :
या प तीचाही अवल ंब बरेच शेतकरी करीत आ हेत. सकाळी थोडा व ेळ व सं याका ळी
थोडा व ेळ शेळया चर यास सोडतात आिण मग या ंना दुपारी व स ं याका ळी संतुिलत
आहार द ेतात.शेळी जरी बाह े न च न आली तरीस ा ितला परत चा ंग या तीचा चारा
व खुराक िम ळाला तर ती वजनदार व तरतरीत बनत े. यांचे पोषण चा ंगले होते. स या ही
प ती िकफायतशीर वाट यान े अनेक शेतकरी या प तीचा वापर करतात .
३. बंिद त श ेळीपालन :
शे याब ल काही ग ैरसमज आह ेत. यामुळे शेळीपालन करण े कठीण जात े. उदा. काही
भागात हा यवसाय कर यास प ूण त: िनब ध अस ून या क रता ज ंगल िवभागाकड ून ना munotes.in
Page 35
शेळीपालन
35 हरकत परवाना िम ळिवणे आव यक असत े. याचे मु य कारण हणज े या झाडास श ेळीचे
त ड लागत े ते झाड वा ळून जात े असा ग ैरसमज आह े. शा ीय ी कोनात ून या सव
बाब ना उ र द ेणे कठीण
http://www.kisanwani.com
जाते. या गैरसमजावर मात कर याक रता ब ंिद त श ेळीपालन हा यावरील उपाय होय.
शे यांना फार खिच क गोठ याची आव यकता नसत े. उपल ध असल ेले सािह य अथवा
कमी खचा चे सािह य वाप न छपराच े गोठे बांध यास त े पाच-सहा वष िटकतात . उदा.
बांबू, लोखंडी पाईप इ यादी . तसेच छपरासाठी गवत वा इतर कामासाठी उपयोगात न
येणा या कौला छताचा उपयोग आिथ क या परवडणारा ठ शकतो .
गोठे बांधताना म ु य व े िवचार करावयाची गो हणज े गोठयासाठी िनवड क ेलेली जागा ,
िदशा व श ेळी या न ैसिग क गरजा , कारण श ेळी ामु यान े वत : या मज न े िफरणारा व
चरणारा ाणी अस या कारणान े यांना नैसिग क सवयीत ून वंिचत क रताना या ं यावर
होणा या प रणामा ंचाही िवचार होणे आव यक आह े. बंिद त गोठ यात मलम ू ाचा अितशय
उ वास य ेत असतो तस ेच पावसा यात शे यांना आ तेचा ास होऊन फ ु फुसाचा रोग
हो याची श यता असत े. हणून हे गोठे उंचावर बा ंधणे आव यक असत े. गोठ्याची िदशा
ठरवताना दि ण -उ र अथवा प ूव -पि म बाज ून ठेव यास सका ळी व साय ंकाळी कोवळी
सूय िकरण े गोठयांत व ेश क न गोठ यातील ओलसरपणा कमी होतो आिण गोठ े व छ
राहतात . येक शेळीला आरो या या ीन े १० ते १२ चौ. फूट जागा यो य ठरत े.
गोठयां या आज ूबाजूला मोक ळी जागा असावी व या जाग ेत श यतो स ुबाभूळसारखी झाड े
लावावीत . या झाडा ंचा उपयोग सावली , शु हवा याक रता होतो यािशवाय या ं या
पा याचा वापर श ेळीचे खा हण ून करता य ेतो व याम ुळे यव थापनाचा खच कमी
कर यास मदत होत े.
बंिद त श ेळीपालन करताना काही मह वा या बाब ब ल िवचार करण े अ याव यक असत े.
सव साधारणपण े शंभर श े यांचा क ळप हा फायद ेशीर ठरतो . साधारणत : २५ ते ३०
मा ांमागे एक नर ठ ेव यास प ुरे होतो. अशा व ेळेस नर जव ळ या बाजारात ून िवकत याव ेत
असे नर एक त े दीड वषा चे असाव ेत. मादीच े वय एक वषा चे असाव े. हणजे वषा या श ेवटी
शंभर मा ा व चार त े आठ नर उपल ध होतील .
बंिद त श ेळीपालन करीत असताना गोठ ्यात िप या या व छ पा याची यव था पाणी
पुरवठा करणा या िसम ट या अध गोल न यां ारे करावी . या न या चु याने रंगिव यास munotes.in
Page 36
उपयोिजत श ेती
36 पा यात ून होणा या जंतूचा ाद ुभा व टाळ यास मदत होत े. वयोमाना माण े शे यांची,
बोकडा ंची व लहान करडा ंची यव था क े यास यव थापनाला सोईच े जाते. आजारी व
या श े यांमुळे इतर श े यांना रोग होऊ शक ेल अशा श े या ताबडतोब व ेग या करा या
उदा. फु फुसाचे रोग, जंत, इ यादी नवीन ज माला आल े या करडा ंचा मृ यू ये याचे माण
जा त अस याकारणान े यांना वेगळे ठेवणे आव यक असत े.
बंिद त िप ंजरे बांधत असताना ट याट यान े मा ा व नर िवकत याव ेत व बा ंधकामात
जा त खच न करता उपल ध असल े या सामानात ून अस े गोठे बांधावेत. शंभर श े यां या
कळपाक रता चार वत ं यव था असावी . गोठया या बाज ू या िभ ंती जिमनीपास ून तीन -
चार फ ूट उंच बांधून यावर बा ंबूनी िवणल ेली जा ळी लावावी . गोठया या य ेक भागात
शे यांना बस याक रता , लाकडा या प ्या िक ंवा बांबूचा अथवा स ुपारी या सापट या
वाप न तयार क ेलेले माच ठ ेवावेत. मा बा ंधतांना दोन प यातील अ ंतर अधा इंच ठेवावे.
हणज े शे यांचे मलम ू या फटीत ून जिमनीवर पड ेल. यामुळे ओलावा राहणार नाही व मल
मू ा या य ेणा या उ वासापास ून सुटका होऊ शक ेल. श यतो गोठ यात लोख ंडी जा या
वाप नय ेत. कारण श े यांना माणसा माण े धनुवा त होऊ शकतो . २५ शे यांक रता ३०
फूट लांब व १५ फूट ंद जागा म ुबलक होत े. िहरवा चारा व स ुके गवत चारही कोप यावर
दोन त े तीन फ ूट उंचीवर टा ंगून ठेवावे. यामुळे शे यांना नैसिग क खा या या प तीचा वापर
कर याची स ंधी ा होऊन श े या पोटभर खाऊ शकतात . शे यांना २०० ते २५० ॅम
खुराक ावा लागतो . ग हाणीसाठी पाच -सहा इ ंच खोली -आव यक असत े, अशा ग हाणी
दीड त े दोन फ ूट उंचीवर ठ ेव यास ख ुराकाची नासाडी न होता शे या यवि थतपण े खाऊ
शकतात .
एका िविश मादीपास ून ध प ु अस े करड े िमळत अस यास अशा मादीवर जा त ल
क ि त क न अशा मादीपास ून जा तीत जा त करड े घे याचा य न करावा करड े िनवड ून
ठेवावीत व या ंचा पैदासीसाठी वापर करावा .
आपली गती तपासा :
: शेळीपालनाच े कार सिव तर प करा .
३.६ शे यांचे जनन
शे या साधारणत : सात त े दहा मिहन े वया या असताना माजावर य ेतात. परंतु वय व वजन
हे मह वाच े अस यान े मादीच े वय १४ ते १६ मिहने असताना व वजन २२ ते २४ िकलो
असताना प ैदाशीसाठी या ंचा वापर क े यास फायद ेशीर ठरत े. मा ा वषा तील कोण याही
मिह यात माजावर य ेऊ शकतात . साधारणत : माच ते जून या का ळात मा ा जा त
माणात माजावर य ेतात व या कालावधीत फ ळ यास गभ िटक याच े माण जा त असत े.
काही श े या नुसताच माज दाखवत असतात . परंतु अशा श े या बरोबर नर अस यास
असा म ुका माज तो नीटपण े ओळखू शकतो व श े या पळवणे सोपे जाते. हणूनच सरासरी
२५% शे यां या क ळपात एक नर असण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 37
शेळीपालन
37 ३.७ शेळीपालन यवसायाच े यव थापन
शेळी संगोपन िकफायतशीर हो यासाठी मादी करड े, नर करड े य ांची शारी रक वाढ
झपाट याने होण े आव यक असत े. मादी करड े दहा त े बारा मिहन े वयाची असताना
जनन म हावयास हवीत . या माण े करडा ंचे मृ यूचे माणही अ प हव े. करडा ंचे संगोपन
नीट न झा यास या ं या म ृ यूचे माण वाढत े. करडे अश होतात . यांना वयात य े यास
उशीर झा यान े यव था पनावरील खच वाढतो . यो य आहार आिण स ंगोपन या बाबी
यां या वाढी या व ेगाशी आिण वा ंिशक ग ुणाशी िनगिडत आह ेत.
http://krushiroj.blogspot.com
गाभण श ेळीची यावयाची का ळजी :
शेळीची एका वषा त दोन व ेते घेणे श य आह े. कारण ितचा गाभण का ळ पाच मिहन े पाच
िदवसा ंचा अस याम ुळे वेतानंतर मिहना िक ंवा दीड मिह यान ंतर जो थम माज िदसतो
याचव ेळी शेळी भरवावी . परंतु या कारान े ित या शरीरावर ताण य ेऊन क ृतीवर याचा
अिन प रणाम होतो . हणून दोन वषा तून शेळीची तीन िवत े घेणे यो य आह े. चांग या
कार े िनगा घ ेत असल े या शेळीचे दूध ती िव यास एक मिहना अवकाश अस ेल, ितथपय त
काढून पु हा आटवावी . यायोग े ित या द ुध िनिम ती करणा या अवयवा ंना िव ा ंती िम ळेल
आिण प ुढ या व ेतम य े ित या द ूध उ पादनावर प रणाम होणार नाही . शेळी या गाभण
काळातील क ृतीचा प रणाम ज मणा या करडाव र होत असतो . सश श ेळी चांग या
सश करडाला ज म द ेत असत े. तर अश श ेळीची ज मणारी करड े अश , रोगाला ब ळी
पडणारी असतात . या क रता गाभण का ळात शेळीला भरप ूर चारा िम ळ याची यव था
केली पािहज े, तसेच ितला भरप ूर यायाम िम ळाला पािहज े. करडाची वाढ आई या पोटात
असताना श ेवट या दोन मिह या ंत जोरात होत े. यात या यात पाच या मिह या ंत ती
गतीने होते याम ुळे शेळीची अ नाची गरजही वाढत े. िव यास एक आठवडा अवधी
असताना श ेळीस वत ं िठकाणी बा ंधावे आिण चकर खा घालाव े. वाळलेले मऊ गवत
जिमनीवर अ ंथ ण ठ ेवावे.
munotes.in
Page 38
उपयोिजत श ेती
38 ३.८ शे यांचा आहार
शेळीपालन िकफायतशीर ठर यासाठी या ं या पोषणाब ल , आहाराब ल मािहती असण े
आव यक आह े. शेळी हा कोठीपोट असल ेला रव ंथ करणारा ाणी आह े. यां या पोटात
असल े या अस ं य जीवाण ूं या साहा यान े तो िन क ृ /जा त त ंतूमय पदाथ असल े या
खा ा ंचाही शरीर पोषणासाठी चा ंगला वापर क न घ ेऊ शकतो . यांची खा ातील त ंतूमय
भाग पचिव याची मता गायी , हशी सार या इतर रव ंथ करणा या ा याप े ा जा त आह े.
तसेच खा ल े या अ नघटका ंचे दुधात पा ंतर कर याची श े यांची मता ही गायीप े ा
जा त आह े. शे या ामु यान े मांस व द ूध िमळ याक रता पा ळ या जातात . यासाठी रोज
लागणा या अ नघटका ंची गरज ही व ेगवेगळी असत े. मटणासाठी पा ळले या श े या यां या
वजना या तीन त े चार ट क े एवढा स ुका भाग खा ात ून खातात तर द ुधा या श े यांम ये हे
माण पाच त े सात ट क े-असत े या आहारात ून शरीर पोषणाची गरज प ूण पणे भागिवली
जाते अशा आहाराला समतोल आहार अस े हणतात .
३.८.१ करडाचा आहार :
करडे ज म यान ंतर तीन िदवस चीक शरीर वजना या १/१० पट पाजाव े. पिह या
मिह यात द ूध ४०० िम.ली. पासून ६०० िम.ली.पय त वाढवत जाव े. दुस या मिह यात
दुधाचे माण िदवसा ंत ६०० िम.ली. खुराकाच े माण े ५० ाम पास ून १५० ॅमपय त
वाढवाव े व चारा भरप ूर माणात ावा . ितस या मिह यात द ुधाचे माण ६०० िम.ली.
व न कमी करत १०० िम.ली.पय त आणाव े खुराकाच े माण १५० ॅमपास ून २५०
ॅमपय त वाढवाव े. भरपूर माणात िहरवी व ैरण ावी . तीन मिह या ंनंतर द ूध पाजण े बंद
करावे आिण मादी करड े, नर करड े वेगळी करावीत . नर करडाच े ितस या मिह यात
ख चीकरण क न याव े. यामुळे मांसाची त स ुधारते. बोकडाची वाढ चांगली होत े. वजन
वाढते. अंगावरील कातडी मऊ होत े आिण ितचा दजा सुधारतो . नको असल ेले बोकड
वेळीच ख चीकरण क े यामुळे पुढील प ैदास ट ळते. करडा या खा ाम य े पाचनीय िथना ंचे
माण १२ ते १४ ट के इ त क े असाव े. करडासाठी बाजारात उपल ध असल ेले खुराक
खरेदी न करता खालील माण े अ नघटक वाप न घर या घरी ख ुराक तयार करता य ेतो.
३.८.२ गाभण श े यांचा आहार :
गाभण का ळात चांगली व ैराण िम ळणे मह वाच े असत े. या का ळातील श ेवट या सहा त े आठ
आठवड ्यांत चांग या व ैरणीबरोबरच ४०० ते ५०० ॅम आ ंबोण द ेणे मह वाच े असत े.
यािशवाय वर सा ंिगत या माण े कॅि शयम , फॉ फरस , मीठ असल ेले िम ण चाट यास
ठेव यास फायदा होतो . िव याप ूव चार त े पाच िदवस अगोदर ५०ट के आंबोण िम ण
कमी क न याऐवजी ग हाचा क डा िततकाच टाकावा .
३.८.३ दूध देणा या शेळीचा आहार :
याय यान ंतर स ु वातीला तीन त े चार िदवस ग हाच े पूण आंबोण िदल े तरीस ु ा चालत े.
याय यान ंतर श ेळीला भरप ूर व चा ंग या तीची व ैरण िम ळणे आव यक असत े. श य
झा यास या का ळात ि दल जातीची व ैरण द ेणे िहताच े असत े. वैरण चा ंगली नस यास , munotes.in
Page 39
शेळीपालन
39 वैरणीिशवाय मात ेला ित या शरीर पोषणाक रता १५० ॅम आ ंबोण िम ण व यािशवाय
दु धो पादनाक रता तयार झाल े या य ेक एक िल टर दुधाक रता ४०० ॅम आंबोण िम ण
देणे आव यक असत े.
३.८.४ बोकडाचा आहार :
पैदास का ळ नसताना चा ंगली व ैरण बोकडाला प ुरेशी असत े. परंतु पैदास का ळात मा
वैरणीिशवाय बोकडाला ४०० ते ८०० ॅम या या वजनान ुसार आ ंबोण िम ण द ेणे
आव यक असत े. सव कार या श े यांना चर याक रता सोडत नस यास वर िदल े या
आंबोणािशवाय , श य अस यास दोन त े तीन िकलो िहरवी ओली व ैरण ावी . ओली व ैरण
उपल ध नस यास चांग या तीची स ुक व ैरण आ ंबोणिशवाय खातील िततक ावी .
िदवसाला ावयाच े आंबोण दोन व ेळा िवभाग ून ाव े. आंबोण श े या पूण पणे खातील याची
खबरदारी यावी . यानंतर िहरवी ओली व ैरण ावी व न ंतर श े या यांची उरल ेली भ ूक
सु या चा यातून पूण करतात . शे यां या आहारात िहर या , ओ या व ैरणीचे िवशेष मह व
असत े.
आपली गती तपासा :
: शे यां या आहार यव थापनावर िटपणी िलहा.
३.९ शे यांना होणार े रोग व उपचार
मोठया जनावरा ं या त ुलनेने शे यांना होणार े रोग कमी माणात असतात . तरीदेखील ज े हा
हा यवसाय मोठया माणात करावयाचा असतो . ते हा रोग होऊ नय े हणून उपाययोजना
कर याची गरज असत े. ब याचशा आजाराच े मु य कारण हण जे जीवाण ू, िवषाण ू व ज ंत
यांचा ाद ुभा व होय . यात ाम ु यान े घटसप , आं िवषार , इ कोलाय ज ंतूंचा ाद ुभा व,
धनुवा त, काळपुळी, फु फुसाचा दाह , लाळ खुरकूत, र हगवण , फ या, यकृत
कृमीबरोबरच उवा , िलखा व गोचीड या क टका ंचा उप व होऊ शकतो .
िविवध रोग व ज ंतूंमुळे शे यांना हगवण लागण े, अश पणा य ेणे, िफट्स येणे, वजनात घट
होणे व करडाच े मृ यू होणे असे प रणाम िदस ून येतात. वरील प रणाम टा ळ यासाठी व ेळीच
वै क य उपचार करण े आव यक असत े. तसेच अिनयिमत यव थापनाम ुळे शे यांना
होणा या रोगांचे माण वाढत असत े. वरील प रणाम टा ळ यासाठी यो य यव थापन करण े
अ यंत आव यक आह े. ामु यान े शे यांचा िनवारा , घरांची व छता समतोल खा ,
जनन व गभ धारणाका ळातील का ळजी, लहान करडाच े यव थापन व िनयिमत लसीकरण
इ यादी बाबतीत द ता घ ेत यास श े यांना होणार े रोग टा ळता येतात.
३.१० शेळीचे दूध व द ु धज य पदाथ
शेळी या द ुधाचे काही िविश ग ुणधम आहेत. जसे धृतांश कणा ंचा लहान आकार , उ च
तापमानावर कमी थ ैय , अिधक घ व खवल ेदार दही उ पािदत न होण े आिण एक िविश
कारचा ग ंध अस याम ुळे ाचीन का ळात शेळी या द ुधापास ून पदाथ िनिम ती केली जात
न हती . मा आज िवकिसत त ं ानाम ुळे संहत द ूध, गोड स ुगंध दूध, पूण िकंवा घृतांश munotes.in
Page 40
उपयोिजत श ेती
40 िवरिहत द ुधाची पावडर , योगाड , आईि म , चीज, बालआहार , खवा, पेढा, पनीर, छ ना,
रसगु ला, लोणी, तूप इ यादी सारख े दु धज य पदाथ उ पािदत करण े श य झाले आहे.
शेळी या द ुधास एक ठरािवक कारचा ग ंध येतो अस े चिलत आह े. हा गंध चारा , तणे,
झाडपाला , वातावरणाचा प रणाम , शेळीची शरीर रचना , दुधाची अयो य हाता ळणी, दुधात
अ नपदाथा ची भ ेसळ, अ व छ भा ंडी िक ंवा उपकरणा ंचा वापर , साठवण ुक या
वाहतुक या दर यान हो णार तापमानातील बदल इ यादी बाब प े ा, दुधाळ शे यासोबत
वयात आल ेला नर ठ ेवला ग े यास या द ुधास अिधक उ ग ंध येतो. धृतांश कणा ंचे आवरण
हे इतर द ुधातील घ ृतांश कणा ं या आवरणाप े ा अिधक नाज ूक व पाच े असत े. ब याच
वेळेस अयो य हाता ळणीमुळे हे आवरण त ुटून कॉ ि क, कॉि िलक आिण ुपाईल ही
ि न धा ल े िनमा ण होऊन एक िविश ग ंध येतो. ही ि न धा ल े शेळी या द ुधात गाई या
दुधापे ा दुपटीने असतात . हणून व छ यव थापन आिण द ुधाची यो य हाता ळणी क न
हा गंध टा ळता य ेऊ शकतो . शेळी या दुधात गाई या द ुधा या त ुलनेत कॅि शयम ,
फॉ फरस आिण लोह ही खिनज े जा त माणात आढ ळतात.
३.३ शेळीपालन यवसायाच े फायद े
शेळी खरेदीसाठी लागणारी भा ंडवल ग ुंतवणूक फार मोठी नाही . शे या वषा तून दोन व ेत
देतात व एका व ेतात दोन करडा ंना ज म द ेतात. यामुळे यांचे उ प न कमी कालावधीम य े
िमळू लागत े. शे यांना झाडाचा पाला वाया ग ेलेली भाजी अस े पदाथ खा हण ून चालत े.
यामुळे खा ावर होणार खच कमी असतो .
परदेशाम य े शेळी या द ुधाचा यवसाय मोठया माणात िवकिसत झाला आह े. अिधक द ूध
िनिम तीसाठी श े यां या जातीचा िवकास , दु धशाळा, दूध िटकव याची य ं साम ु ी या ंचा
िवकास झाला आह े. आप याकड े या यवसाया या िवकासाला अज ूनही ख ूप वाव आह े,
कारण कोणताही श ेतकरी श े या पाळीत असताना याकड े एक यवसाय हण ून बघत
नाही. यासाठी श े या िकंवा म ढया पाळणा या शेतक यांनी उपल ध रानातील थोडासा भाग
जरी लसून घास , शेवरी, सुबाभूळ वगैरे लावून शे या या चा यांची सोय क ेली तर हा
यवसाय िकफायतशीर होऊ शकतो , हे करीत असताना यावसाियक ी ठ ेवणे आव यक
आहे व यासाठी श े या रानात सोड ून चालणार नाही . यांना वत ं मोठा गोठा बा ंधून
यात या पा ळ या पािहज ेत, एकंदरीत या यवसायाच े मह वाच े फायद े पुढील माण े सांगता
येतील.
१. आिथ क गुंतवणूक कमी :
इतर यवसायाप े ा कमी भा ंडवली ग ुंतवणूक क न श ेळीपालन यवसाय करता य ेते. शेळी
िवकत घ े यासाठी कमी भा ंडवल लागत े. चांगली श ेळी ६ ते १० वष दूध देते. दूध दे याचे
बंद झा यानंतर ितची िव घ ेतले या िकमतीलास ु ा होऊ शकत े.
२. गोठयाचा खच कमी :
शेळी हा लहान ाणी अस याम ुळे यांना फार मोठा गोठा लागत नाही . लहानशा जागी
शे या राह शकतात . यामुळे गोठयाचा खच फारच कमी य ेतो. आप या द ेशातील उ ण munotes.in
Page 41
शेळीपालन
41 हवामानाम ुळे शे यांना ऊन -पाऊस यापास ून संर ण िम ळव यासाठी छ पर लागत े.
गोठयासाठी प या बा ंधकामाची आव यकता नस याम ुळे गोठया या बा ंधकामावरील
खच देखील कमी होतो .
३. लहान वयातच द ूध िमळते :
शेळी १२ ते १४ मिहने वयाची झा यान ंतर ितला भरवता य ेते. करडाची यो य िनगा घ ेऊन
शा ीय ी तून संगोपन क ेले असता १० ते १२ मिह या ंतच िम ळू शकते. शे यांचा
गाभणका ळ फ ५ मिह या ंचा असतो . अशा कार े १५ ते १७ मिह या ंतच द ूध दे यास
सु वात होत े. िवदेशी जाती या श े या सतत १० मिहने दूध देतात. यानंतर २ मिहने
आटव या जातात हणज ेच िवलायती श े या या यानंतर ७ मिह या ंनी भरवतात व वषा ला
१ वेत घेतले जाते.
४. जो पादन अिधक :
सव साधारणपण े देशी व िवलायती श े या जु या व ित या करडा ंना अिधक ज म द ेतात.
याचबरोबर श े यांचा गाभणका ळ फ १४५ ते १५० िदवसा ंचा असतो आिण दोन
वेतातील अ ंतर ७ ते ९ मिह या ंपय त असतो . यामुळे शे यांची सं या जलद वाढत जात े.
यामुळे हा यवसाय आिथ क या अिधक फायद ेशीर ठरतो .
५. िवलायती श े या भरपूर दूध देतात :
परदेशी दुधाळ शे यां या अन ेक जाती िस आह ेत. यांना यवि थत चारा िद यास व
चांगले यव थापन क े यास या ं यापासून ५०० ते १००० िलटर द ूध सहज िम ळू शकते.
६. शेळीचे दूध पचनास हलक े असत े :
इतर जनावरा ं या द ुधाची त ुलना करता श ेळी या द ुधात असल ेली िथन े आिण ि न ध
पदाथा ची ट क ेवारी ही ि या ं या द ुधाशी समतोल आह े. शेळी या द ुधात ि या ंपे ा
साखर ेचे माण िक ंिचत कमी अस ून शेळी या द ुधात असणार े लहान ि न ध , कण, मऊपणा
यामुळे पचनश वाढल ेली आह े आिण याम ुळेच डॉ टर लहान म ुलांसाठी, वृ य ना व
णांना शेळीचे दूध घे यास सा ंगतात. लहान श ेतकरीस ु ा घर या उपयोगासाठी श ेळीचेच
दूध वापरतात .
७. शेळीपालनान े वयंरोजगार िम ळू शकतो :
ामीन भागाम य े शेतीिशवाय रोजगाराच े अ य साधन नस यान े मोठया माणावर
बेरोजगारी िदस ून येते व याम ुळे शहरी भागाकड े अिधक थला ंतर होताना िदस ून येते.
याचा अिधक प रणाम ामीण भागावर होतो . शेळीपालन यावसाियक त वावर स
के यास त णा ंना वत :चा यवसाय िनमा ण होईल व थला ंतराला आ ळा बसेल.
८. शेळीपालनाम ुळे सतत प ैसा िम ळतो :
दु ध यवसायासाठी श ेळीपालन क े यास द ुधाचा रोज प ैसा िम ळू शकतो आिण श ेतीला प ूरक
असा यवसाय होऊ शकतो . शेती यवसायास िनसगा ने साथ िदली , तर २ िकंवा ३ िपके munotes.in
Page 42
उपयोिजत श ेती
42 घेता येतात. परंतु दु काळ, अितव ृ ी, महापूर िकंवा इतर न ैसिग क आप ी आ यास यावर
मया दा पडतात , परंतु शेतीला प ूरक यवसाय हण ून शेळीपालन अस ेल तर कौट ुंिबक गरज
या यवसायाम ुळे भागू शकतात .
९. मलमू ापास ून स ि य खत िम ळते :
शेळी या ल डयाचे व मू खत श ेतीम य े फार मोलाच े आहे. यामुळे शे यां या मलम ू ाचा
स ि य खत हण ून वापर क न खतावरील खच कमी करता य ेतो व जिमनीचा समतोल
िटकव ून ठेव यास मदत होत े.
१०. शे यांना य होत नाही :
शेळीचे मु य अ न ह े जंगली वन पती , झाडपाला ह े आहे. यामध ून औषधी घटका ंचा
समाव ेश शेळी या अ नाम य े होतो. यामुळे शेळी सहजासहजी कोण याही आजाराला ब ळी
पडत नाही . याउलट यरोग बरा हावा हण ून शेळी या द ुधाचा वापर क ेला जातो .
आपली गती तपासा :
: शेळीपालन यवसायाच े फायद े सांगा.
३.१२ शेळीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व .
भारत हा क ृषी धान द ेश आह े. भारतातील एक ूण लोकस ं येपैक ७०% लोकस ं या
ामीण भागात वा त य करत े व एक ूण लोकस ं याप ैक ६४.५% लोकस ं या य श ेती
यवसायात ग ुंतलेली आह े. बह तांशी शेतकरी क ुटुंबांकडे धारण े ाचा आकार लहान आह े.
या शेतीतून या ंना आपली आिथ क प रि थती स ुधारता य ेत नाही आिण अप ु या धारण
े ामुळे पुरेशा माणात रोजगार उपल ध होत नाही . शेतीतील धोक े व अिनि तता याम ुळे
ामीण गरीब क ुटुंबां या आिथ क प रि थतीत सतत चढ -उतार य ेत असतात . आिथ क
प रि थतीत थ ैय ा क न द े यासाठी श ेतीला जोड व प ूरक यवसाया ंना मह व ा
झाले आह े. शेळीपालन हा यवसाय कमी भा ंडवलात ून सहज करता य े यासारखा
अस याम ुळे ामीण िवकासा या ीन े शेळीपालन यवसायाच े मह व प ुढील माण े सांगता
येईल.
१. गरीब घटका ंना करता य े यासारखा यवसाय :
ामीण भागातील गरीब क ुटुंबांना मोठा भा ंडवली खच क न यवसाय स ु करता य ेत
नाही. परंतु शेळीपालन हा कमी खचा त सहज करता य े यासारखा यवसाय आह े. चांगली
शेळी २५०० ते ३००० पया ंत िमळू शकते. कुटुंबात स ु वातीला श े यांचा छोटा क ळप
ठेवून घरग ुती व पाचा यव साय स ु करता य ेतो. यव थापनाचा द ैनंिदन खच देखील
कमी अस याम ुळे याचबरोबर खा व मज ुरांवरील खच करावा लागत नस याम ुळे गरीब
कुटुंबां या ीन े शेळीपालन हा यवसाय अ य ंत मह वाचा आह े.
munotes.in
Page 43
शेळीपालन
43 २. रोजगार िनिम ती :
ामीण भागातील पर ंपरागत श ेती यवसायात ून ामीण क ुटुंबाना वष भर रोजगार ा होत
नाही. यामुळे बेरोजगाराची सम या ामीण भागात अिधक माणात आह े. शेती
हंगामा यित र इतर रोजगाराची साधन े उपल ध नस याम ुळे बेकार राहाव े लागत े. परंतु
शेळीपालनासारखा यवसाय ामीण क ुटुंबांनी वीकार क े यास कुटुंबातील सव सद या ंना
रोजगार उपल ध होऊ शकतो . शे याचे संगोपन करण े, शे यांना चारा द ेणे, शे यांचे दूध
काढण े, दुधाची िव करण े ही कमी माची काम े अस याम ुळे कुटुंबातील सव सद या ंना
सहज करता य े यासारख े आहे. यामुळे ामीण भागात अिधक रोजगार िनिम ती कर या या
ीने शेळीपालन यवसायाला मह व ा झाल े आहे.
३. आहारातील मह वाचा घटक :
शेळीपालन यवसायापास ून मांस व द ुधाचे उ पादन िनयिमतपण े िमळते. स या मागणी प े ा
मांसाचा प ुरवठा कमी अस याम ुळे मांसा या िकमती वाढत आह े. मा श े यां या
उ पादनात मोठया माणात वाढ क े यास मा ंसा या िक ंमती िनय ंि त ठ ेवता य ेतील याम ुळे
सव सामा य लोका ंना आप या आहारात मा ंसाचा वापर करता य ेईल. शेळी या मा ंसात
चरबीच े माण कमी अस याम ुळे सवा त जा त मागणी आह े. भारतीय लोक श ेळीचे मांस
अिधक पस ंत करतात याम ुळे मांस उ पादन वाढिव यासाठी श ेळीपालन हा यवसाय
मह वाचा आह े.
४. लहान म ुलांसाठी सकस आहार :
शेळीचे दूध सकस अस ून पचनास हलक े असत े आिण पौि कता अिधक असत े. माते या
दुधाइतक ेच शे यां या द ुधात जीवनस व े अस याम ुळे लहान म ुलांसाठी िनयिमत श ेळीचे
दूध देता येते. तसेच शेळीचे दूध औषधी व ग ुणकारी अस याम ुळे पोटाच े िवकार अ सर
इ यादीवर उपय ु ठरत े. एकंदरीत श े याचे दूध लहान म ुलांसाठी आरो यवध क
अस याम ुळे शेळी या द ुधाचे उ पादन वाढिव यासाठी श ेळीपालन यवसायाला ामीण
भागात मह व ा झाल े आहे.
५. िनयिम त उ प नाच े साधन :
शेळी ही ग रबाची गाय समजली जात े. शेळी लवकर वयात य ेत अस याम ुळे कमी
कालावधीत उ पादन िम ळते शे यांची पैदास जलद गतीन े होते. यामुळे शे यांची सं या
अ प कालावधीत अिधक वाढत जात े. बोकडा ंची िनयिमत िव क न व द ैनंिदन द ूध
िव क न िनयिम त उ प न िम ळवता य ेते.
६. कातडी उ पादन :
शे यांपासून मांस व द ूध ही म ु य उ पादन े िमळत असली तरी श े यांची कातडी कमिवण े
हा यवसाय द ेखील ामीण भागात क ेला जातो . शे यां या कातडीपास ून िविवध कारची
वा तयार क ेली जातात . याचबरोबर शोभ े या व त ू तयार कर यासाठी श ेळयां या
कातडीचा उपयोग होतो . munotes.in
Page 44
उपयोिजत श ेती
44 ७. स ि य खत :
शेळीपालन हा यवसाय श ेती या ीन े एक प ूरक यवसाय हण ून समजला जातो .
शेतीसाठी आव यक असल ेले स ि य खत श े यां या ल ढीपास ून व म ू ापास ून िमळते.
यामुळे जिमनीचा पोत स ुधार यासाठी मदत होत े. कंपो ट खत तयार कर यासाठी
शेळी या मलम ू ाचा उपयोग होत अस याम ुळे रासायिनक खतावरील खच कमी करता
येतो. एका श ेळीपासून एका वषा ला १२० िकलोपय त ल डीखत िम ळते. ल डीखताचा
िनयिमत श ेतीत प ुरवठा क न जिमनीचा कायम व पी पोत स ुधार यासाठी व क ृषी
उ पादनात वाढ घडवून आण यासाठी श ेळीपालन यवसाय मह वाचा आह े.
आपली गती तपासा :
: शेळीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
३.१३ सारांश
शेळीपालन यवसाय गरीब क ुटुंबांची आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी मह वाचा मानला
जातो. कमी भा ंडवली खच , कमी म व अ प िश णात ून हा यवसाय िवकिसत करता
येतो. शे यांचे जो पादन जलद गतीन े होते. जो पादनाम य े जु यांचे माण ३०-३५%
असत े. ित यांचे माण १०-१२% असत े आिण गाभग का ळ १४०-१५० िदवसा ंचा
असतो . शेळी जो पादनासाठी ठ ेवून बोकडा ंची मा ंसासाठी िव करता य ेते. यामुळे रोख
र कम अिधक िम ळते.
शेळीचे सव अवश ेष बाजारात िव क न रोख र कम िम ळिवता य ेते. िकंवा शेळीपालन
यवसायात ून मा ंस, दूध कातडी आिण ल डीखत यापास ून उ प न िम ळते. हणून
शेळीपालन यवसाय इतर यवसायाप े ा मह वाचा समजला जातो . मा या यवसायात
मोठया माणात स ंशोधन , संक रत जात चा अवल ंब व शा श ु प तीन े यव थापनाची
आव यकता आह े.
३.१४ वा याय
१. शे यां या िविवध जाती सा ंगा.
२. शेळीपालनाच े कार प करा .
३. शेळीपालना या यव थापनावर िटपण िलहा .
४. शेळीपालन यवसायाच े िविवध फायद े सांगा.
५. शेळीपालनाच े ामीण िवकासातील मह व प करा .
६. शेळी ही ग रबा ंची गाय समजली जात े चचा करा.
७. बंिद त श ेळीपालन हणज े काय? बंिद त श ेळीपालनाच े व प सा ंगा.
munotes.in
Page 45
शेळीपालन
45 ३.१५ संदभ सूची
१. आ.गो. पुजारी, बंिद त श ेळीपालनाच े अथ शा , अंिबका काशन , मंगळवेडा.
२. डॉ. गो. िवदाणी , भारतातील पश ुधना या जाती , महारा िव ापीठ ंथ िनिम ती,
नागपूर.
३. के. सागर, कृषीिवषयक घटक , के. सागर काशन , पुणे.
४. शेळीपालनाच े सुधा रत त ं ान , डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ
दापोली .
❖❖❖❖
munotes.in
Page 46
46 ४
मेषपालन
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ म ढीपालन यवसायाच े वैिश ये
४.३ म ढीपालन यवसायाची ामीण िवकासातील मह व
४.४ महारा ातील म ढयां या जाती
४.५ भारतातील म ेढयां या जाती
४.६ परदेशातील म ेढयां या जाती
४.७ म ढीपालन यवसा याचे यव थापन
४.८ म ढयांचे खा
४.९ म ढयांचा िनवारा
४.१० म ढयाना होणार े रोग व उपचार
४.११ सारांश
४.१२ वा याय
४.१३ संदभ सूची
४.० उि े
१) म ढीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व समजाव ून घेणे.
२) म ढयां या िविवध जात चा अ यास करण े.
३) म ढीपालन यवसायाच े वैिश ये समजाव ून घेणे.
४) म ढीपालन यवसाया या यव थापनाचा अ यास करण े.
munotes.in
Page 47
मेषपालन
47 ४.१ तावना
म ढीपालन यवसायाला आप या द ेशात मह वाच े थान आह े. ामीण भागातील गरीब
कुटुंबांना वय ंरोजगार िम ळवून दे यासाठी आिण आिथ क प रि थती स ुधार या साठी हा
यवसाय मह वाचा ठरला आह े. मा द ेशातील सव च रा या ंम ये म ढीपालन यवसायाला
पोषक वातावरण नाही . म ढीपालन यवसायासाठी कोरड या हवामानाची आव यकता
असत े. या िवभागात कोरड े हवामान आह े. पावसाच े माण कमी आह े अशा िठकाणी
म ढीपालन यवसाय क ेला जातो. महारा ातील पि म िवभागात म ढीपालन यवसायाचा
िवकास अिधक झाल ेला आह े. या यवसायात स ुधारणा घडव ून आण यासाठी स ंक रत
जातीची प ैदास क ेलेली िदस ून येते. शा श ु प तीन े यव थापन हो यासाठी स ंशोधन
केले जात आह े. गरीब क ुटुंबांनी म ढीपालन यवसाय करावा हण ून शासनाकड ून
अथ पुरवठा क ेला जात आह े.
https://marathi.krishijagran.com
४.२ म ढीपालन यवसायाच े वैिश ये
१. म ढयांचे ऊन, वारा, पाऊस व थ ंडी आिण भ क ा यापास ून संर ण कर यासाठी
िनवा याची यव था आव यक असत े. परंतु प या व पाची िनवारा यव था करण े
गरजेचे नसत े. यामुळे कमी भा ंडवलात ून सहज िनवारा यव था करता य ेते.
२. इतर ा या ं या त ुलनेत म ढयाचा कळप पोस यास कमी खच येतो.
३. म ढया कोठ याही कार या न ैसिग कपणे उगवणा या वन पती व गवतावर जग ू शकतात .
यांना वेगळा खुराक िकंवा आहार िदला नाही तरी चरणीवर जग ू शकतात .
४. म ढया शेतावरील , बांधावरील , शेत र यावरील कचरा व तण खाऊन त े एका ीन े
याचा नाश करतात .
५. म ढया हल या अ नावर उदा . ख यावरील वाया ग ेलेले धा य , मा े, कुसळ, काड्या,
सुगी या िदवसात श ेतात व रानोमा ळावर असल ेला पाचापाचो ळा इ. वर चा ंग या जग ू
शकतात . munotes.in
Page 48
उपयोिजत श ेती
48 ६. मांसापास ून उ प न : म ढीपास ून िमळणा या िनरिनरा या उ पादनात , मांस हा मह वाचा
भाग आह े. म ढरापास ून िमळणा या एकूण उ प नाप ैक ८५ ट के उ प न मटणापास ून
कातडीपास ून व ल डीखतापास ून १३ ट के तर लोकरीपास ून २ ट के उ प न य ेते. ही
प रि थती महारा रा यातील म ढी यवसायात िदस ून येते.
७. ल डीखत : म ढरां या िव ेपासून िमळणा या खताला ल डी खत हणतात . स या खताला
चांगली िक ंमत य ेऊ लागली आह े. ल डी खताचा भाव एका पो यास ५० पये आहे. सव
साधारणत : २८ िकलो वजनाची म ढी उ हा या या िदवसात , ित िदनी ६०० ॅम खत
देते. यावेळी यांना िहरवा चारा भरप ूर खावयास िदला जातो याव ेळी खताच े माण
१००० ॅमपय त जात े. शेताम य े म ढया बसव याचा प रणाम दीघ काळ िटकतो . ल ढी
खातात न , फूरद व पालाशाच े माण शेणखतातील माणाप े ा जा त असत े.
८. लोकर : द खन म ढी दर कटाईला ितला िदल े या आहारान ुसार २०० ॅम ते ३०० ॅम
लोकर द ेते. वषा तून २ वेळा लोकर कटाई करतात .
९. दूध : म ढीचे दूध सकस आिण पोषक असत े. म ढपाळ वत:च या द ुधाचा वापर करीत
असतात . अिधकच े दूध थािनक भागात िव साठी आणतात .
१०. ामीण भागात वय ंरोजगारा ंसाठी, मेषपालन करणा या गरीब धनगरा ंना, िबगर श ेत
मजुरास, अ य प भ ूधारकास लहान -मोठे कळप पाळून या ंना उपजीिवक ेचे साधन ठरणारा
यवसाय आह े.
आपली गती तपासा :
: म ढीपालन यवसायाची व ैिश ये व फायद े प करा .
४.३ म ढीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व
भारत हा क ृषी धान द ेश समजला जात असला तरी भारतात एक ूण रा ीय उ प नातील
शेतीचा वाटा िदवस िदवस कमी होत आह े. पशुधनापास ून िमळणा या उ प नाचा वाटा वाढत
आहे. स या श ेती या ए कूण उ प नाप ैक पश ुधनापास ून िमळणारे उ प न जव ळजवळ २५
ट के आहे. देशा या एक ूण उ प नात श ेतीपास ून िमळणा या उ प नाचा भाग कमी होत
असला तरी याचा अथ शेती उ प नात घट झाली आह े असे नाही. ामीण जनता श ेतीबरोबर
शेतीला जोड प ूरक यवसाया ंकडे वळू लागली आह े. या े ातून रोजगार आिण खा ीशीर
उ पादनाच े साधन अस याम ुळे अनेक कुटुंब पश ुपालन यवसाय करत आह ेत. पशुपालन
यवसायात म ढीपालन या यवसायाला ामीण िवकासा या ीन े वेगळे मह व ा झाल े
आहे.
१. रोजगार िनिम ती :
ामीण भागात अन ेक कुटुंब शेती य वसाय करत असल े तरी बह ता ंशी कुटुंबांकडे धारण े
अपुरे आहे. या अप ु या धारण े ातून वष भर रोजगार उपल ध होत नाही . हणून म ढीपालन
यवसाय क न वय ंरोजगार िनिम ती करता य ेते. यामुळे ामीण रोजगाराची सम या munotes.in
Page 49
मेषपालन
49 सोडिव यासाठी मदत होत े. महारा ात जवळजवळ ९२५०० कुटुंबांना म ढीपालन
यवसायापास ून वय ंरोजगार िनमा ण झाला आह े.
२. ामीण अथ यव था स ुधार यासाठी :
भारताची ामीण अथ यव था शेतीवर आधा रत असली तरी एकट या शेती यवसायात ून
ामीण अथ यव था स ुधारणे श य नाही . महारा ा या ामीण अथ यव थ ेत म ढीपालनाच े
मह व िनिव वाद आह े. रा यातील म ढयांपासून दरवष ३१ हजार म े ीटन मटण िम ळते.
शे या व म ढयांपासून रा या या िम ळणा या एकूण उ पादनाच े मू य हे सव पशुधनापास ून
िमळणा या उ पादना या म ू यां या १५ ट केपे ा जा त आह े. हणज ेच ामीण
अथ यव था स ुधार यासाठी म ढीपालन यवसायाला मह व ा झाल े आहे.
४. परक य चलन :
पशुधनापास ून िम ळणा या उ पादना या िन यातीत महारा आघाडीवर आह े.
महारा ातील िविवध भागा ंत म ढीपालन हा यवसाय क ेला जात अस याम ुळे नर
म ढयापासून मा ंस िम ळवून परद ेशात मा ंसांची िन यात केली जात े. उ म चवीच े व
चरबीरहीत मा ंस िम ळत अस याम ुळे मांसाला परद ेशात अिधक मागणी आह े. यामुळे
परक य चलन िम ळव या या ीन े मह व ा झाल े आहे.
५. उदरिनवा हाचे एक साधन :
ामीण भागातील लाखो क ुटुंबांचा उदर िनवा ह म ढीपालन यवसायावर अवल ंबून आह े.
म ढयां या क ळपासह भटक ंती क न म ढयां या द ुधाची, नर म ढयाची िव क न
उदरिनवा ह भागिवला जातो . याच माण े म ढयां या क ळपाची राखण क न आपला
उदरिनवा ह भागिवणार े कुटुंब देखील ामीण भागात आह ेत.
https://m arathi.krishijagran.com
हणून उदरिनवा ह भागिव याच े एक साधन या ीन े म ढीपालन यवसाय मह वाचा आह े.
६. स ि य खताचा प ुरवठा :
म ढी हा ाणी श ेतक या या श ेतातील तण व बा ंधावरील फ ळबागातील र याकड ेच
अडचणी या जाग ेतील कोणाला न वापरता य ेणारे गवत , िपकां या कापणीन ंतर श ेतात
िश लक रािहल ेले अवश ेष खाऊन याबद यात ल डी व म ू ा या पान े स ि य खत द ेणारे munotes.in
Page 50
उपयोिजत श ेती
50 म ढी हे एक उपय ु जनावर आह े. एका म ढीपास ून िदवसाला सरासरी ६०० ॅम ल डी खत
िमळते. याचबरोबर क लखा यातील र ापास ून देखील स ि य खत तयार होते. अशा
खताचा श ेतीत वापर क न जिमनीचा कस स ुधार या या ीन े म ढीपालन यवसाय
मह वाचा आह े.
७. लोकर उ पादन :
म ढयां या अन ेक संक रत जाती लोकर उ पादनासाठी िवकिसत क े या आह ेत. म ढयांपासून
वषा ला सरासरी १७.०७ लाख िकलो लोकर िम ळते. लोकरीपास ून कपड े तयार करण े व
शोभे या व त ू तयार करण े याम य े मोठया माणात ामीण भागात रोजगार िनिम ती
हो यास मदत झाली आह े.
आपली गती तपासा :
: म ढीपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
४.४ महारा ातील म ढयां या जाती
महारा ाचा बराच मोठा द ेश िवश ेषत: नािशक , अहमदनगर , सोलाप ूर, सातारा , सांगली,
पुणे व ध ुळे हे िज ह े म ढी पा ळ यास उपय ु आह ेत. महारा ात स ुमारे ३१.७५ लाख
म ढया आहेत. एकूण पश ुधनाम य े यांचे माण ८.६% आहे. द खनी म ढयाम ये
िनरिनरा ळे वाण िदस ून आल ेले आहेत. यापैक संगमनेरी म ढया इतर म ढयापे ा अिधक
उ पादन द ेणा या आहेत व यापास ून िनवड प तीन े सुधा रत वाण िवकिसत कर याच े
काम चाल ू आहे. या सुधा रत वाणापास ून पैदास झाल ेले नर ह े म ढपाळांना म ढयाचे उ पादन
वाढ हो यासाठी द े यात य ेत आह ेत.
रा याचा मोठा िव तार आिण वेगवेगळी भौगोिलक व ैिश ये अस याम ुळे थोडा फार फरक
असल े या म ढया महारा ा या िनरिनरा या भागांत आढ ळून य ेतात. एकंदरीत
महारा ातील म ढयां या जाती खालील माण े आहेत.
१. लोणंद भागातील म ढया :
या भागात सातारा िज ा ंचे माण, खंडाळा, फलटण ताल ुके, पुणे िज ातील दौड
बारामती , इंदापूर तर सा ंगली िज ातील खानाप ूर ताल ुका येतो. या जाती या म ढरा या
त डावर बदामी , तपिकरी र ंग असतो . लोकर आख ूड व हल या दजा ची असत े. येथे का या
जाती या म ढया फार कमी असतात .
२. सांगोला भागातील म ढया :
यात सोलाप ूर िज ा तील प ंढरपूर, माळिशरस , सांगोला ताल ुके आिण या ताल ु याला
लागून असल े या सा ंगली िज ातील काही ताल ु याचा िवभाग मोडतो . येथील म ढयाचे
चेहरे काळे िकंवा पांढरे िठप याच े असतात . लोकर ला ंब धा याची आिण चा ंग या तीची
असत े. का या म ढयाचे माण क ळपात जा त असत े. munotes.in
Page 51
मेषपालन
51 ३. को हाप ूर भागातील म ढया :
को हाप ूर भागातील म ढया थोडया लांब काना ं या असतात . या म ढया लोकर
उ पादनासाठी उपय ु ठरत नाहीत , कारण हल या दजा ची लोकर िम ळते. मा मा ंस
उ पादनासाठी म ढयाचे पालन क ेले जाते.
४. खानद ेश भागातील म ढया :
या भागाती ल म ढया पाटणवाडी जाती या असतात , खानद ेश भागातील म ढया अिधक
दुधाळ आहेत व लोकर ब यापैक िम ळते.
महारा ातील वरील सव भागांतील म ढया मु यत: मटण उ पादनासाठी वापर या जातात .
लोकर िम ळवणे हा म ु य ह ेतू नसतो . म ढया दर कटाईला २०० ॅम लोकर द ेतात.
महारा ा त म रनो या जातीशी स ंकर क न उ क ृ म ढया पैदाशीच े काम चाल ू आहे.
४.५ भारतातील म ेढयां या जाती
िहमालयाचा समशीतो ण हवामानाचा द ेश, ज मू का मीर , िहमालय द ेश गढवाल िवभाग
यात का मीरचा भाग , िहमाचल द ेश व उ र द ेशाचा गढवाल भाग मोडतो . या भागातील
पठार व ड गरा ळ भाग वष भर गवतान े आ छािदल ेला असतो . हवामान समशीतो ण व
पाऊस म यम यामुळे येथील म ढराची लोकर अ य ु म व मऊ असत े. गढवाल भागा या
पूव कडील द ेशात मा जा त पावसाम ुळे थोडी जाडभरडी असत े. येथील म ढरा या
शरीरय ीव न दोन कार प डतात . एका कारातील म ढयाचे पाय ला ंब आिण शरीर पात ळ
असतात . ही जात भटकणार े म ढपाळांकडे असत े. याचा अथ जी म ढरे भटकत राहणारी
असतात . दुस या कारातील जाती या म ढराची शरीरय ी आटोपशीर घ व मजब ूत
बां याची असत े.
१. गरेझ :
का मीरमधील ग ुरेझ तहसीलम य े या जातीच े मूळ थान आह े. या भागातील म ढपाळ मोठया
सं येने गरेझ जाती या म ढया पाळतात. हा भाग सम ु सपाटीपास ून सुमारे ३००० मीटर
उंचीवर अस ून ड गरावर उ म कारच े गवत होत े. या जाती या म ढया मोठया व वजनदार
आहेत. िशंगे असल ेली िक ंवा नसल ेली अस े दो ही का र आढ ळून येतात, कान सहसा
आखूड असतात . सव साधारणपण े गुरेझ म ढया पांढ या रंगा या असतात . गरेझ जाती या
म ढया तलम व चमकदार लोकर द ेतात. लोकरीचा त ंतू ६ इंच लांब असतो . या जाती या
म ढयांचे केस वषा तून दोनदा िक ंवा तीनदा कापता य ेतात. नर चप ळ असून म ढया ब यापैक
दूध देतात. म ढयाम ये जुळे अनेक वेळा होतात . या जाती या लोकरीला मागणी जा त
अस याम ुळे िकंमत अिधक य ेते.
२. कना :
ही जात काटक व मजब ूत अंगकाठी या असतात , नराची िश ंगे मोठी व वाकल ेली असतात .
रंग पांढरा असतो . लोकरीचा धागा ५ इंच लाब असतो . िहमालया या पाय या या प रसरात
गडड़ी व भाकरवाल अशा दोन जातीची म ढरे असतात . munotes.in
Page 52
उपयोिजत श ेती
52 ३. लोही :
ही जात प ूव पंजाबात थोडया माणात आह े. पािक तानम य े ही जात मोठया माणात
पसरली आह े. लोही म ढयांची लोकर ला ंब व थोडी जाडी भरडी आह े. ही जात मटणा
क रता व द ुधाक रता पा ळली जात े. या जाती या म ढरांचे कान ला ंब असतात .
४. मा ा - िबकान ेरी :
शरीरा या मानान े डोके लहान , शेपूट गुड यापय त पोहोचत े, रंग सहसा पा ंढरा, िशंगे
नसतात . म ढा ३० िकलो असतो . राज थानमधील िबकान ेस िज ात , तसेच जैसलमेर व
नागौर भागातही आह े. हा भाग द ु काळी आहे. वाळवंटात िजथ े ितथे चर यासारख े गवत
आहे या िठकाणी जातीची म ढरे चरतात व तशी चर याची सवय लागली आह े. ितवष २
िकलो लोकर द ेते. लोकर ५.७ स .मी. लांबीची असत े. उ हा यात लोकर िपव ळसर, तर
िहवा यात लोकर पा ंढरी असत े.
५. चोकला :
ही राज थानची िप ंगट डोके असल ेली जात च ु , झुनु व िसकार िज ात आढ ळते. उंचीने
कमी पण िहची लोकर काप ट तयार कर यासाठी िस आह े. नराचे वजन ३५ ते ४०
िकलो तर मादीच े वजन २५ ते ३० िकलो असत े त डावर का ळे, गद िपंगट रंगाचे िठपक े
असतात . वषा ला १ ते २ िकलो लोकर द ेते.
६. मारवाडी :
ही जात जोधप ूर व जयप ूर िज ात िदस ून येते. मजबूत बांधा, लांब पाय , त डाचा र ंग
काळा असतो . वषा ला एक म ढी १ ते २ िकलो लोकर द ेते, पण ती पा ंढरी व जाडी भरडी
असत े.
७. क छी :
उ र ग ुजरात , क छ व सौरा भागात ाम ु यान े ही जात सापडत े. िहचे डोके िपंगट रंगाचे
असत े. उ म लोकर द ेणारी आह े आिण ती लोकर िमिलटरी होजीयरी मालास उपयोगी
पडते. जात बस या शरीरय ीची आह े.
८. द खनी :
महारा ातील कमी पावसा या सोलाप ूर, सातारा , पुणे, अहमदनगर या भागा ंत या जातीच े
मूळ थान आह े. हा भाग पठाराचा अस ून पाऊस वषा ला १० ते २० इंच पय त पण अिनि त
असतो . या जाती या म ढया धनगर लोक पा ळतात. ते एका िठकाणी राहत नाही . या
मेढयांचा रंग काळा, पांढरा, त ड का ळे िकंवा शरीरावर का ळे पांढरे िठपक े असा असतो . खुरे
काळी असतात , मान सडपात ळ, अ ंद छाती खा ंदा िकंिचत वर आल ेला चपट ्या फास या
व पायावर फारस े मांस नसण े ही या म ढयाची वैिश ये समजली जातात . म ढयांना सहसा
िशंगे नसतात . कान आख ूड व म यम ला ंबीचे व शेपटी अ य ंत आख ूड असत े. कांबळी व
घ गड्या करता लोकर उपयोगात येतो. म ढयाला सरासरी वषा ला १/२ िकलो लोकर द ेते. munotes.in
Page 53
मेषपालन
53 या म ढया कमी मा ंस देतात. पुणे येथील स ंशोधन े ावर द खनी व म े रनो म ढया या
जाती या जातीचा स ंकर क न स ुधार याच े य न चालू आहेत.
९. ने लोर :
आं द ेशातील न े लोर िज ाम य े या जातीच े मूळ थान अस ून तामी ळनाडूमधील
रामनाड , ित त ेलवेली िज हा यात ही म ढयांची जात आढ ळून येते. या म ढया जंगले, नदी
ना याच े काठ व िपक े िनघा यान ंतर श ेतात च न ग ुजरान करतात . भारतातील म ढयां या
जातीतील सवा त उंच व मोठी अशी ही जात आह े. ने लोर म ढयांचा रंग पांढरा िक ंवा
पांढ यावर का ळे िकंवा का या रंगाचे डाग िवश ेषत: डोके पोटाचा खालचा भाग व पा य या
भागावर असतात . यां या प ूण शरीरावर आख ूड व दाट क ेस असतात . चेहरा ला ंब व कान
लांब असतात . नराचे िशंगे िपळदार असतात . व मादया ंम ये िशंगे नसतात . या म ढया
मांसासाठीच पा ळ या जातात . या जातीची लोकर आख ूड व जाडीभरडी अस याम ुळे ितची
उपयु ता कमी आह े.
४.६ परदेशातील म ेढयां या जाती
१) मे रनो :
मेरीनो जी जात म ूळची प ेनची पण ितची प ैदास ऑ ेिलयात झाली . हणून ती म ु य व े
ऑ ेिलयात आढ ळते. नंतर ितचा सार आ ि का, अमे रकेतही झाला . या जातीची लोकर
फारच मऊ असत े. वषा तून ३ ते ४ िकलोपय त लोकर म ढरापास ून िमळते. ही जात भारतात
संकर कर यासाठी वापरली जात े. लोकरीचा दजा वाढिव याच े य न भारतात स ु आह ेत.
https://vishwakosh.marathi.gov.in
\नर म ढयांचे वजन ४० ते ५० िकलो असत े. नराची िश ंगे मोठी व कपा ळा या बाज ूला
एकदम व ळलेली असतात . याचे त ड, कान, पूण शरीर, पाय दाट लोकरीन े झाकल ेले
असतात . म ढयांचा रंग पांढरा असतो . काही व ेळा तांबड्या रंगाचे डाग िदसतात . जगातील
सवा त तलम व म ुलायम लोकर द ेणारी जात आह े. म ढी वषा ला ७-१/२ ते १० िकलो लोकर
देते व नर वषा ला ४ ते १५ िकलो लोकर द ेतो. मे रनो जाती या म ढया ड गरा ळ व
माळरानावर चा ंग या चरणा या आहेत अित उ ण व अित शीत हवामानात िटक ू शकतात .
यांना पाणी , अ न, िनवारा याची गरज कमी अस याम ुळे कमी पावसा या भागात व ड गरा ळ
भागात लोकि य झाल े या आह ेत. munotes.in
Page 54
उपयोिजत श ेती
54 २. िहसार ड ेल :
ही जात िबकान ेरी म ढया व मे रनो म ढा यां या स ंकरात ून िह सार य ेथील सरकारी स ंशोधन
क ावर िनमा ण केली अस ून ितचा सार प ंजाब, कुलू, खोरे, िहमाचल द ेशात झाला आह े.
या जातीत म े रनो या लोकरीच े गुणधम व िबकान ेरीचा काटकपणा , रोग ितब ंधक ग ुण व
मांसाचा दजा याचा सम वय झाल ेला आह े. भारतीय म ढया या लोकरीची त
सुधार यासाठी म यवत श ेतक स ुधारणा स ंशोधन सिमतीमाफ त परद ेशी मे रनो, रॅ बुलेट,
टॉ होपोलसकाया वग ैरे जातीशी स ंकर क न अित तलम व जा त लोकर द ेणा या
म ढयाची पैदास कर यात य ेत आह े.
या संशोधनात ून महारा ात िनवडक ड ेवकनी म े रनो, डेकन र े बुलेट, दि ण पाटणवाडी या
सुधा रत जातीची प ैदास क ेली आह े. यां यापास ून य ेक चा ंग या तीची १ ते १-१/२
िकलो लोकर वषा काठी िम ळू शकते.
आपली गती तपासा :
: म ढयां या िविवध जाती सा ंगा.
४.७ म ढीपालन यवसायाच े यव थापन
आप या द ेशात पार ंप रक प ती ने म ढीपालन करणारा एक िविश समाज आह े. या
समाजात पार ंप रक प तीन े येक िपढीला म ढीपालन यवसाया या यव थापना बाबत
िश ण िम ळत असत े. मा पार ंप रक यवसायाम ुळे आव यक त े बदल या यवसायात घड ून
आलेले नाहीत .
म ढी हा ाणी क ळपात राहणारा अस याम ुळे ५०-१०० िकंवा याप े ा अिधक म ढया
एकि त ठ ेव या जातात . या या यव थापनावर खच करावा लागत नाही . कुटुंबातील
सद य स ंपूण यवसायाच े काम पाहत असतात . म ढयांना चर यासाठी घ ेऊन जाण े, म ढयाचे
दूध काढण े, म ढयांची लोकर कापण े ही काम े कुटुंबातील सद य क रीत असतात . म ढयांना
होणार े आजार द ेखील फारच कमी असतात . यामुळे आरो याबाबत अिधक का ळजी यावी
लागत नाही . म ढयाचे जो पादनासाठी स ंर ण क ेले जात े तर नराची िव मा ंसासाठी
केली जात े. म ढयाचे सरासरी आय ुमा न बारा वषा चा आह े. संक रत जाती या नराच े वजन
५० िकलोपय त भरत े. तर पार ंप रक नराच े वजन २०-३० िकलोपय त भरत े. एकदंरीत या
यवसायाच े यव थापन पर ंपरागत प तीन े केले जाते. यामुळे यवसाया या िवकासावर
म यादा आल े या आह ेत. मा म ढीपालन यवसायाचा िवकास साध यासाठी स ंक रत
जातीच े पालन समतोल खा , यो य िनवारा यव था व औषध उपचार ह े घटक मह वाच े
आहेत.
munotes.in
Page 55
मेषपालन
55 ४.८ म ढयांचे खा
आप या द ेशात म ढीपालन यवसायात फारशी गती झाल ेली िदस ून येत नाही . देशातील
काही भाग वग ळता बह ता ंशी भागात व िवश ेषत: महारा ात पार ंप रक प तीन े म ढीपालन
यवसाय क ेला जातो. यामुळे म ढयांना गोठ ्यात खा द े यापे ा या ंना बाह ेर खा
िमळिव यासाठी सोडल े जात े. झाडाझ ुडपांचा कोव ळा पालापाचो ळा खाऊन उदरिनवा ह
भागवीत असतात . मा फ गवत िक ंवा पालापाचो ळा हा समतोल आहार नस याम ुळे
यां या वाढीवर िवपरीत प रणाम होतो .
शा शु प तीन े म ढीपालन यवसायात म ढयाचे खा हा घटक मह वाचा मानला जातो .
म ढयाना पुरेसे िथन े िमळ यासाठी कोव ळे गवत, िविवध कारची प ड व कडधा याचा
भरडा प ुरेशा माणात खा ावा लागतो . या या वयान ुसार खा ात वाढ करण े आव यक
िकंवा कंिवा कडधा य , झाडांचा पा ळापाचोळा इ यादी म ुळे मांस, दूध व लोकर उ पादन
चांगले िमळू शकते. म ढयां या आहारात खिनज या ंचा वापर क े यास या या हाडा ंची
वाढ यो य होत े. व दुधा या माणात वाढ होत े. अशा प तीन े सव घटका ंचा म ढयांचा
आहारात समाव ेश असावा म ढयांना बंिद त ठ ेवून समतोल आहाराचा प ुरवठा क े यास
उ पादन चा ंगले िमळ यासाठी फायदा होतो . हणून शा श ु प तीन े यवसाय करताना
म ढयां या आहारावर खच करण े आव यक असत े.
४.९ म ढयांचा िनवारा
म ढीपालन यवसायात िनवार यव था हा घटक द ेखील मह वा चा मानला जातो . म ढयांचे
ऊन, वारा, पाऊस व भ क ाणी या ं यापास ून संर ण हो यासाठी ब ंिद त िनवारा
यव था आव यक असत े. म ढया कोरड्या व उ ण हवामानात चा ंग या वाढत अस याम ुळे
अशा िवभागात पार ंप रक प तीन े म ढीपालन हा यवसाय क ेला जातो . मा िनवा रा
यव थ ेला फारस े मह व िदल े जात नाही . िनवा यासाठी म यािदत व पाची यव था
केलेली असत े. यामुळे शेतात स ि य खत िम ळ यासाठी याचा फायदा होतो . महारा ात
म ढपाल यवसाय करणारी धनगर समाजाची म ंडळी पावसा या यित र ह ंगामात भटक ंती
करत असतात . या िठकाणी प ुरेशा माणात चारा िम ळेल अशा िठकाणी थला ंतर
करतात . सतत थला ंतर करत अस याम ुळे कायम व पाची िनवा याची यव था क ेली
जात नाही . फ भ क ा यापास ून संर ण कर यासाठी अध म यािदत प तीन े ता प ुरती
िनवारा यव था क ेली जात े.
४.१० म ढयांना होणार े रोग व उपचार
या धं ातील नफातोटा हा क ृमी, जंत व रोग यावरील त का ळ उपाय यावरच अवल ंबून
आहे. आप या द ेशातील हवामानात व िवश ेष पावसा यात पोटातील ज ंताचा फार उप व
होतो हण ून पावसा या या स ु वातीला यो य औषध ाव े. दर तीन मिह या ंनी म ढयांना
जंताचा ाद ुभा व टाळ यासाठी औषध े ावी . म ढयांची लोकर कातर यावर प ुढील मह वाच े
काम हणज े म ढी या अ ंगावरील उवा , गोचीड इ यादी मार यासाठी म ढयांना क टकनाशक े munotes.in
Page 56
उपयोिजत श ेती
56 असल े या पा या या हौदात ध ुऊन काढण े. गोिचडा ंसाठी म ढी या लोकर कातरल े या
भागावर ड े टामे ीन औषध फवाराव े, तसेच म ढयांना खालील माण े लसीकरण कराव े.
१. आं िवषार - पावसा या या स ु वातीला म े-जून व यान ंतर ६ मिह या ंनी
२. घटसप - मे -जून यान ंतर ६ मिह या ंनी
३. देवी - उ हा या या स ु वातीस माच - एि ल
४. लाळ खुरकूत - ऑ टोबर व म े मिह याम ये लस टोच ून यावी .
५. पी. पी. आर. दोन वषा तून एकदा
पावसा यात म ढी या ख ुराम य े िचख या हो तात. ते हा मिह यात ून एकदा कॉ पर - स फेट
िकंवा फॉ रमॅि डहा ंड ावण असल े या उथ ळ हौदात ून म ढया संपूण खूर बुडतील अशा
सोडा यात . अंगावरील लोकर मिशनन े काढ यास लो कर उ पादनात वाढ होत े. अशी
लोकर सलग आ यान े बाजारभावही चा ंगला िम ळतो. कारण या प तीत त ुकडे पडून लोकर
वाया जात नाही , येक वष क ळपातील िन पयोगी म ढया िवका यात .
४.११ सारांश
भारतात श ेती े ावर लोकस ं येचा भार वाढत आह े. वाढ या लोकस ं येला श ेती े ात
सामाव ून घे याची मता नाही . याच माण े भौगोिलक िभ नता मोठी आह े. ड गरा ळ देश,
वाळवंटी देश, पठारी िवभाग , दु काळी देश अशा िवभागा ंत शेती गतीवर मया दा येतात.
रोजगारीचा िनमा ण होतो हण ून पश ुसंवध नातील म ढीपालन हा यवसाय क न
वयंरोजगारात ून आिथ क प रि थती स ुधारणे श य आह े. या पाठात म ढीपालन
यवसायाची एक ंदरीत मािहती द े याचा य न क ेला आह े. म ढयां या स ंक रत जात ची
पैदास व यव थापन प तीत स ुधारणा घडव ून आण यासाठी िवश ेष संशोधन झा यास
म ढीपालन यवसाय ामीण िवकासाला वरदान ठ शक ेल.
४.१२ वा याय
१. म ढीपालन यवसायावर सिव तर िटपण िलहा .
२. म ढयां या िविवध जाती सा ंगा. म ढीपालन यवसायाच े फायद े सांगा.
३. म ढीपालनाच े ामीण िवकासातील मह व प करा .
४. म ढीपालन यव साया या यव थापनावर टीपण िल हा.
४.१३ संदभ सूची
१. के. सागर , कृषीिवषयक घटक , के सागर काशन प ुणे
२. ा. भोसल े, ा. काटे, डॉ. दामल े. कृषी यवसाय , फडके काशन , को हाप ूर
३. डॉ. बोगडे, डॉ. वाघमार े, शेतक नाना िविवधता , ाची काशन
४. कृषी दश नी २०११ , महा मा फ ुले कृषी िव ापीठ राह री
५. ए.बी.सवदी , म द. मेगा ट ेट महारा , िनराळी काशन .
❖❖❖❖ munotes.in
Page 57
57 ५
कु कुटपालन - १
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ संक पना
५.३ कु कुटपालन यवसायाची या ी
५.४ क बडया पैदाशी या प ती
५.५ क बडया ं या प ैदाशीच े कार
५.६ अंडयांची उबवण ूक
५.७ क बडी प ैदाशीचा उ ेश
५.८ कु कुटपालन यवसायातील आव य क गो ी
५.९ कु कुटपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व
५.१० कु कुटपालन यवसाया या िवकासासाठी शासक य योजना
५.११ सारांश
५.१२ वा याय
५.१३ संदभ सूची
५.० उि े
१) कु कुटपालन यवसायाची पा भूमी अ यासण े.
२) क बडी प ैदाशी या प ती अ या सणे.
३) क बडी प ैदाशीच े कार अ यासण े.
४) क बडी प ैदाशीच े उ ेश समजाव ून घेणे.
५) कु कुटपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व समजाव ून घेणे.
munotes.in
Page 58
उपयोिजत श ेती
58 ५.१ तावना
भारतीय श ेतकरी पर ंपरागत क बडीपालन करीत आल ेला आह े. अथ पादनाचा एक उ म
यवसाय हण ून पा ा य द ेशात हा ध ंदा उदयास आला . या यावसायासाठी उपय ु
असणार े शा ीय ान व त ं ानाची , गती पा ा य द ेशात झाली . शा श ु प तीन े
कु कुटपालन क न अथ पादन उ म कार े करता य ेते हे यावसाियका ंनी दाखिवल े
आहे. जा तीत जा त अ ंडयाचे उ पादन आिण कमी कालावधीत मा ंसल क ब डयांची वाढ
या गुणांचा िवकास प ैदाशी या त ं ामुळे झालेला आह े. भारतात इ जत नगर य ेथे १९३९
साली भारतीय पश ुप ी अन ुसंधान स ं था थापन क ेली आह े.
भारताम य े मांसाहार करणा यांची स ं या मोठी आह े. या सं येत िदवस िदवस वाढ होत
आहे. सकस आहारासाठी अ ंडी खा यास उ ेजन िदल े जाते. यामुळे अंडी व क ब डयां या
मांसाला मागणी वाढत आह े. आहारशा माणसाला वन पतीज य िथना ंइतकाच
ािणज य िथना ंचीही आव यकता आह े अस े सांगतात. यातूनच ािणज य िथन े
िमळतात हण ून आहारात याचा वापर क र यास सा ंिगतल े जाते.
https://marathi.krishijagran
ामीण भागात श ेती या म ुख यवसायावर अवल ंबून असणा या लोकांची स ं या मोठया
माणात आह े. असे असल े तरी िनसगा वर आधा रत श ेती, शेतीतील धोक े आिण
अिनि तता , अ प उ प न , गडगडणार े बाजारभाव अशा अन ेक सम या आह ेत. शेती
यवसायाशी िनगिडत जोड यवसाय अस याम ुळे शेतक या या उ प नात िनि त वाढ
होऊ शकत े. कु कुटपालन हा यवसाय श ेतीला उ म जोडध ंदा हण ून करता य ेऊ शकतो .
मोठया माणावर रोजगार िम ळवून दे याची मता या यवसायात आह े. हॅचरी, खा , लस,
औषधा ं या योगशा ळा, वाहतूक, िवतरण अ ंडी व क बडीच े मांस यांची िकरको ळ िव
यापास ून य आिण अ य मोठया माणावर रोजगार िनमा ण होतो .
५.२ संक पना
“संक रत जाती या क ब डयांचे पालन क न शा श ु प तीन े यव थापन करण े आिण
अिधक उ पादन िम ळिवणे हणजे कु कुटपालन यवसाय होय .”
कु कुटपालन या स ंक पन ेत यावसाियक ि कोनाचा िवचार कर यात आला आह े.
कुटुंबा या गरजा ंपुरता मया िदत िवचार न करता अिधक उ पादन िम ळवून िव करण े munotes.in
Page 59
कु कुटपालन - १
59 आिण आिथ क प रि थती स ुधारणे अपेि त आह े. यामुळे तं ानाची जोड भा ंडवली खच
जमा खचा चा िहश ेब व नफा िम ळवणे या गो ी अिभ ेत आह ेत.
५.३ कु कुटपालन यवसायाची या ी
क बडी हा एक ज ंगली ाणी आह े. परंतु मानवान े यांना घरी आण ून सांभाळ यास स ु वात
केली. यामुळे कालांतराने क बडया माणसा ळ या. ते हापास ून या ंची पा ळीव प ी हण ून
गणना होऊ लागली . सु वातीला घरी दोन -चार क ब डया ठेवणे आिण क ुटुंबाची गरज
भागिवण े एवढाच िवचार क ेला जात होता . हळूहळू कु कुटपालन यवसायात बदल होऊ
लागला व क ु कुटपालन यवसायात ून जा तीत जा त फायदा कसा िम ळवावा या ीन े
क बडयांचे यव थापन होऊ लागल े. कु कुटपालन यवसायात स ंशोधन ि या
िव ता रत झा यान ंतर जाितव ंत नरा ंकडून संक रत प ैदास, यव थापनाच े नवीन त ं आिण
समतोल खा ाचा प ुरवठा या तीन घटका ंमुळे कु कुटपालन यवसायात मोठया माणात
सुधारणा झाली . पारंप रक जाती या क बडयांऐवजी स ंक रत जात या क ब डयांचे पालन
होऊ लागल े याम ुळे अंडी व मा ंस उ पादनात मोठया माणात वाढ होऊ लागली . यामुळे
शेतीला प ूरक यवसाय हण ून शेतक यानी याचा वीकार क ेला. क बडयांपासून
िमळणा या खताचीही मागणी वाढत ग ेली. िवशेषत: फळभा या , भाजीपाला व
फळिपकांसाठी क ब डयांची िव ा ह े स ि य खत अिधक उपय ु ठरत े.
कु कुटपालन यवसायासाठी भारतातील हवामान अन ुकूल अस याम ुळे यवसायात ून
जा त उ पादन िम ळवता य ेते. क बडयांना आव यक असणार े खा हण ून शेतक याने
उ पािदत क ेले या धा यात ून काही िह सा वापरता य ेतो तस ेच संक रत खा बाजारात
सहज उपल ध होत े. यामुळे वष भर उ प न िम ळ या या ीन े कु कुटपालन यवसाय
अिधक फायद ेशीर ठरत आह े. याचाच प रणाम यावसाियक ीन े कु कुटपालन करणा या
लोकांचे माण वाढत आह े. या यवसायात ब ेकारी िनम ू लनाची मता व मानवी पो षण
आहार प ुरवठयाचे साम य अस यान े ामीण िवकासाला वरदान ठरल े आहे.
शेतीला जोड ध ंदा एवढ यापुरता मया िदत न ठ ेवता वत ं यवसाय हण ून
कु कुटपालनाकड े पािह यास ामीण क ुटुंबाची आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी
फायद ेशीर ठ शकत े. कु कुटपालन यवसायात स या मोठया माणात स ंशोधन झाल े
आहे. आधुिनक यव थापन प ती िवकिसत क ेली आह े या यावसाियका ंनी वीकार
के यास उ पादन मोठया माणात वाढिवण े श य होईल . देशात व परद ेशात क ब डयांची
अंडी व मा ंसाला मागणी वाढत आह े. हणून मागणी या माणात प ुरवठा कर यासाठी
कु कुटपालन यवसाया या िवकासाला मोठी स ंधी आह े.
आपली गती तपासा :
: कु कुटपालन यवसायाची स ंक पना सा ंगून या ी िवशद करा .
munotes.in
Page 60
उपयोिजत श ेती
60 ५.४ क बडया पैदाशी या प ती
कमी कालावधीत मा ंसल क ब डया या उ पादनात वाढ व अ ंडी उ पादनात वाढ ह े
आधुिनक प ैदास प तीम ुळे श य झाल े. क बडयांची नवी िपढी चा ंगली िम ळव यासाठी
पैदाशीसाठी वापरल े जाणार े नर आिण मा ा चा ंगले असाव े लागतात . असे चांगले नर आिण
मा ा एक ठ ेवा या लागतात . अशा कार े पैदास क ेले या प या ं या जातीत य ेक िपढीत
अिधक स ुधारणा घडव ून आणली जा ते. अशा कार या प ैदाशीला ि िडंग हणतात , तर नर
आिण मादी एक ठ ेवून या ंचा संयोग घडव ून आण या या ि य ेस मेिटंग अस े हणतात .
अशा प ैदाशीसाठी क ब डयांची िनवड करताना या क बडीच े वैयि क ग ुण उदा . अंडयाचे
माण , आकार , वजन, क बडीच े वजन व ंशावळ, जनन मता , जवळ या ना यातील ग ुणधम
यांचा अ यास करावा लागतो . अशा चांग या व ंशावळीतील नर मादीची िनवड क े यानंतर
नर मादीच े संकरण घडव ून आणण े आव यक असत े. संकरणासाठी ाम ु यान े खालील
प तीचा वापर क ेला जातो .
अ) मया िदत संकरण प ती :
या प तीम य े एका घरात िकमान दहा त े बारा क ब डया आिण एक नर ठ ेवून संकरण
घडवून आणल े जाते. या प तीत व ंशावळी या न दी ठ ेवणे सहज श य होत े. एकच नर
अस यान े संकरणाच े माण चा ंगले असत े.
ब) समूह प ती :
या प तीम य े अनेक मा ा आिण अन ेक नर एकाच घरात सोडल े जातात . साधारण ह े
माण १०:१ असे असत े. एका नरामाग े दहा क ब डया असतात आिण याच े संकरण
घडवून आणल े जात े. या प ती भा ंडवली खच कमी असला तरी नराचा भा ंडणाम ुळे
संकराच े माण त ुलना मक ्या कमी असत े, िशवाय व ंशावळीची न द ठ ेवता य ेत नाही .
क) सटड म िटंग :
या प तीत एका घरात एका व ेळी एक नर आिण एकच मादी असत े. नराचे मादीबरोबर
संकरण झा यान ंतर द ुसरी मादी सोडली जात े. अशा कार े मश : दहा त े बारा मा ा ंचे
संकरण करता य ेते. या प तीत व ंशावळीची न द ठ ेवता य ेते. परंतु मनु यबळाचा खच
अिधक असतो .
ड) इन ि िडंग :
जवळ या ना यातील सजातीय नर व मादी प ी एक ठ ेवून जर या ं यापास ून पैदास क ेली
तर याला इन ि िडंग अस े हणतात . या प तीम ुळे पूव जांचे चांगले गुणधम दो ही बाज ूंनी
पुढ या िपढीत एक य ेतात व स ंततीम य े यांचे फायद े िदसतात . परंतु ब याच िपढ या इन
ि ड ग क े यास वाईट ग ुणधम सु ा एकि त होऊन या ंचे पुढे दु प रणाम िदस ू लागतात .
उदा. उ पादन कमी होण े, मृ यूचे माण े वाढण े वगैरे.
munotes.in
Page 61
कु कुटपालन - १
61 ई) लाईन ि िडंग :
हा एक इन ि िडंगचाच कार आह े. अशी प ैदास प ती एखा ा नरातील चा ंगला ग ुणधम
क बडीत ि थरपण े जव यासाठी वापर यात येतो. येथे सु वातीला वापरल ेला नर कायम
तोच राहतो आिण प ुढे होणा या पुढ या िपढीशी याच े संकरण क ेले जाते.
प) युअर ि िडंग :
शु जाती या नर व मादीमधील स ंकरण हणज े युअर ि िडंग होय . या प तीम ुळे शु
जाती या नर व ंशाची प ैदास करण े श य होत े.
फ) ॉस ि िडंग :
जे हा वेगवेग या जाती या अगर ट ेन या नर व मादीम य े संकरण क ेले जाते, ते हा या
प तीस िवजातीय प ैदास अगर ॉ स ि िडंग अस े हणतात . नर व मादी यामधील अध
चांगले
चांगले गुण पुढील िपढीला एकि त आ यान े संक रत प ी आप या आई -बापांपे ा
उ पादनात अिधक सरस ठरतो . संकर क े याने िनपजल े या िप लात एक कारचा जोम
येऊन त े अिधक काय म होतात . यास इ ं जीत हाय ी ड हीगर अस े हणतात . उदा.
लेगहॉन नर ह ड आयल ँड रेड मादी या ं या स ंकरणापास ून तयार झाल ेली हाईट ह डो िपल े,
िकंवा याउलट के यास - ह डो हाइट स ंक रत िपल े िकंवा ऑ ोलॉ प जातीतील नर हाईट
लेगहॉन जातीची मादी यांचे संकरणापास ून तयार झाल ेली ऑ ो हाईट िपल े, आप या
आईबापाप े ा उ पादनात अिधक सरस ठरतात . परंतु अशा स ंक रत प या ं या नर
मादीम य े पु हा स ंकरण क े यास िन मा ण होणारी जा प ुढे कमजोर होऊन आईबापाप े ा
उ पादन कमी द ेते. हणून ॉस ि िडंगचा फायदा फ एक दोन िपढीतच िम ळू शकतो .
न) अप ेिडंग :
मश: सुधार प त ही िवश ेषत: देशी क ब डयांची अ ंडी उ पादन मता वाढिव यासाठी
वापरली जात े. खेडयांम ये देशी नर काढून टाक ून, याऐवजी उ म अ ंडी दे याची मता
असल ेले सुधा रत जातीच े नर सोड यास य ेक िपढीतील स ंक रत मा ाम य े ंडी
उ पादन वाढल ेले िदसून येते. अशा कार े सतत स ंकरण क े यानंतर ६ िपढयांत देशी
प यात जव ळ जवळ शंभर ट क े सुधारणा िदस ून येते. हा कार ॉ स ि िडंगचाच आह े.
आपली गती तपासा :
: क बडयां या प ैदास प ती प करा .
५.५ क बडयां या प ैदाशीच े कार
नर व मादी या ंचे संकरण क न प ैदाशीसाठी अ ंडी उपल ध होतात . पैदाशीसाठी प ुढील
माण े वेगवेगळे कार वापरल े जातात .
munotes.in
Page 62
उपयोिजत श ेती
62 १. सजातीय पैदास :
या प तीम य े एकाच जातीच े नर आिण मादी घ ेऊन प ैदास क ेली जात े. यांना सजातीय
पैदास अस े हणतात . एकमेकांशी जव ळचे नाते असल े या नर मादीत ून ही प ैदास क ेली
जाते. पूव जांचे चांगले गुणधम एक आ यान े शु व पाची स ंतती िनिम ती होत े. तथापी
सात या ने आंतर प ैदास क े यामुळे काही िपढ यांनंतर स ंततीवर िवपरीत प रणामद ेखील
िदसतो .
२. रेखा मक सजातीय प ैदास :
या प तीम य े नर हा कायम ठ ेवला जातो . चांग या जातीची मादी िनवड ून ित या
िपढीबरोबर स ंयोगान े पैदास क ेली जात े. या प तीम ुळे आनुवंिशकत ेने नराच े चांगले गुणधम
पुढील िपढीत उतरल े जातात . या प तीम ुळे आंतर पैदाशीच े दुगु ण रोख यास मदत होत े.
३. िवजातीय प ैदास :
या प तीस स ंक रत अस े ही हणतात . नर आिण मादी व ेगवेग या जातीच े असतात आिण
यां या स ंयोगात ून नवी िपढी िनमा ण केली जात े ितला िवजातीय प ैदास अस े हणतात .
दो ही िपढ च े गुण या प तीत समसमान उतरल ेले असतात . यापारी ीन े या प तीचा
वापर क ेवळ एका िपढीपय त म यािदत ठ ेवणे फायद ेशीर असत े.
४. शु पैदास :
समान जातीच े नर आिण मादी या ं यापास ून केले या प ैदाशीला श ु पैदास अस े हणतात .
जातीतील श ु ता िटकव या साठी या प ैदास प तीचा वापर क ेला जातो .
५. मश : सुधार प त :
मश: सुधार प तीम य े ट याट यान े संकरण ि या ६ या िपढीपय त क न द ेशी
प यांम ये शंभर ट क े सुधारणा क ेली जात े. हा कार द ेशी जाती या प यासाठी वापरला
जातो. देशी प यामध ून देशी नर काढ ून घेतले जातात आिण उ म अ ंडी उ पादन द े याची
मता आल ेले सुधा रत जातीच े नर टाकल े जातात . सतत सहा िपढ यांपय त संकरण क ेले
जाते. यामुळे संक रत मा ा ंम ये अंडी उ पादन वाढल ेले िदसून येते.
अशा िविवध प तीन े उ म क बडीची प ैदास क ेली जात े. यवसायाच े व प , उ ेश,
उपल ध प रि थती या ंचा िवचार क न प ैदास प तीची िनवड क ेली जात े.
६. क बडयांची कृि म र ेतन प ती :
क बडयांची पैदास कर यासाठी आजपय त सुमारे दहा त े बारा मा ा ंमागे एक नर प ी ठ ेवून
यांम ये संकरण घडव ून आण याची प त अि त वा त होती . परंतु या न ैसिग क प तीत
बरेचसे तोटे िदसून आ यान े, आता क ब डयात कृि म र ेतनाची प त स ु झाली आह े.
बह तेक िठकाणी प ैदाशीच े नर मादी वत ं पणे िपंज यातून ठेवले जात अस यान े, कृि म
रेतन करण े अिधक सोप े, सुटसुटीत व खा ीशीर झाल ेले आहे. याचा प रचय थोड यात
खाली िद या माण े आहे. munotes.in
Page 63
कु कुटपालन - १
63 नराचे वीय कृि म प तीन े काढून ते मादी या योिनमागा त नळीने सोडण े या ि य ेस कृि म
रेतन प ती अस े हणतात .
कृि म र ेतनाच े फायद े :
१. गुणवान नरप याच े एका व ेळेचे वीय अनेक क ब डयांना उपय ु होत े.
२. उ म नराचा जा त चा ंगला उपयोग क न घ ेता येतो.
३. अंडी जा त माणात सफ ळ होऊ शकतात .
४. नर मादीतील आवडी -िनवडीचा राह शकत नाही , नैसिग क प तीत काही व ेळा
काही मा ा यो य स ंकरण न झा यान े अफळ अंडीच िनमा ण करतात .
५. वंशावळीची अच ूक न द ठ ेवता य ेणे श य होत े.
लागणारी उपकरण े :
१. नराचे वीय िमळिव यासाठी लागणार े कप अगर नरसा ळी
२. मादीच े योिनमागा त रेतन कर यासाठी न या व सी र ंज
३. येक रेतनान ंतर उपकरण े धु यासाठी बाट या
४. लाकडी र ॅक वग ैरे इ यादी .
बह धा ल ॅि टक अगर काच ेची फन ेल वीय पकड यासाठी वापरली जातात . फनेल या
नळीचे खालच े त ड प ॅराफनन े बंद के याने वीय खाली पडत नाही .
आपली गती तपासा :
: क बडयां या प ैदास प तीच े कार सा ंगून कृि म र ेतन प ती प करा .
५.६ अंडयांची उबवण ूक
इतर ा यात व क बडीम य े नवीन िप ला ंना ज म द े या या प तीत मोठा फरक आहे.
इतर ा यात फ ळीत झाल ेली मादी आतील गभा ची वाढ ित या गभा शयात करीत असत े व
आतील प ूण वाढ झाल े या िप ला ंना ती शरीराबाह ेर टाक ून ज म द ेते. क बडीम य े
िप ला ंची वाढ ित या शरीराबाह ेर टाकल े या अ ंडयाम ये होते. अथा त ते अंडे सफल
असाव े लागत े. नरमादी एक ठ ेवून या ंचा संयोग झा यान ंतर क बडीपास ून िमळणारी सव च
अंडी उबवण ुक साठी यो य असतात अस े नाही. उबवण ुक साठी लागणा या अंडयांची िनवड
खालील िनकषावर कर यात य ेते.
उबवणीसाठी अ ंडयांची िनवड :
१. पैदासीसाठी वाढिव यात य ेणा या नर मा ा स ु ढ, िनरोगी व सश अस या तरच
यां यापास ून जोमदार िप ल े िनमा ण होऊ शकतात . हणून अशाच िनरोगी मा ा ंची
अंडी उबव यासाठी िनवड यात य ेतात. munotes.in
Page 64
उपयोिजत श ेती
64 २. नर व मा ा ंचे माण यो य अस ेल तर सफल अ ंडी िम ळ याचे माण वाढत असत े.
हणून यो य माण राखल े या सम ूहातील मा ा ंची अंडी पैदाशीसाठी यो य ठरतात .
३. यो य आकाराची ताजी व व छ अ ंडी उबवण ुक साठी उपय ु असतात .
४. बारीक तडा ग ेलेली, पातळ कवचाची , यो य तापमानात न साठवल ेली अ ंडी अडवण ूक
कर यासाठी अयो य ठरतात . तसेच वाहत ुक म य े बरेच ध क े खा ल ेले अंडे सफल राह
शकत नाही . हणून सुि थतीत साठव लेली अ ंडी िनवड यात य ेतात.
५. अंडयाम ये र िब ंदू, पेशीसम ूह असतील तर अशी अ ंडी उबवणीसाठी वापरली जात
नाहीत .
इं जीत अ ंडयां या उबवण ुक ला इन य ुबेशन अस े हणतात . अंडी उबव या या दोन प ती
ढ आह ेत. नैसिग क नॅचरल प त व क ृि म आिट िफिशयल प त हणज ेच क बडी ऐवजी
इ य ुबेटर नावा या मशीन या साहा यान े केलेली अ ंडयांची उबवण ूक, दो ही प तीत
उबवण ुक चा का ळ एकवीस िदवसा ंचाच असतो .
अ) नैसिग क प त :
ही सोपी , कमी खचा ची आिण बह त ेकांना माहीत असल ेली अशी ढ प त आह े. एखादी
देशी ख ुडुक क बडी िनवड ून, ित याखाली दहा-बारा अ ंडी बसव ून ती एकवीस िदवसा ंपय त
उबवून घेणे यालाच न ैसिग क प त हणतात . आप याकडील द ेशी क ब डयांम ये काही
अंडी देऊन झा यावर बराच का ळ खुडुक बस याचा आन ुवंिशक ग ुणधम असतो . या
काळात या अ ंडी घालत नाहीत आिण या ंना िनसग त: अंडी उबव याची आ ंत रक इ छा
बळ होते. अशा व ेळी शेणाने सारवल े या एखा ा पाटीत मऊ , उबदार गवत घाल ून यावर
अंडी ठेवली तर यावर कोठलीही ख ुडुक क बडी बसत े. क बडी प ंखाखाली अ ंडी घेऊन
बसलेली असताना ती आप या शरीराच े तापमान अ ंडयांना देते व मध ूनमधून पायान े अंडी
हलवीत राहत े. अंडयातील वाढणा या जीविब ंदूला लागणारी हवा व आ ता या ंचा पुरवठा
जवळील हव ेतून होतच असतो . अशा तह ने २१ िदवस झा यावर अ ंडयात वाढल ेली िप ल े
कवच फोड ून बाह ेर पडतात .
२. कृि म प त :
क बडी या प तीन े अंडी उबवत े तीच प रि थती अ ंडी उबवण ुक साठी तयार क ेले या
यं ात क ृि म उपाया ंनी तयार क ेली जात े. मशीनन े अंडी उबव याची प त हणज े एक
कार े िनसगा ची न कलच आह े. संशोधका ंनी क बडी या अ ंडी उबव या या ि य ेचे
बारकाईन े िनरी ण क ेले आिण ती करीत असल े या सव गो ची प ूत ता मशीन ार े केली. या
यं ास इ य ुबेटर अस े नाव िदल े आहे.
इ य ुबेटर मशीन :
सदर य ं ात िवज े या साहा यान े पिहल े १८-१९ िदवस अ ंडयाभोवती ३७.५ स िट ेड
तापमान ठ ेव याची सोय क ेलेली असत े. याला स ेटर इ य ुबेटर हणतात . यानंतर
तापमानाची गरज कमी झा यान े ती अ ंडी १९ या त े २१ या िदवसा पय त या ह ॅचर munotes.in
Page 65
कु कुटपालन - १
65 इ य ुबेटरम य े ठेवली जातात . तेथे ३६.४ स िट ेड अस े तापमान ठ ेवलेले असत े. ता या ,
शु हव ेचा पुरवठा कर यासाठी आिण अश ु हवा बाह ेर फेक यासाठी िखड या व प ं यांचा
उपयोग क ेला जातो . अंडयाभोवती हव ेत आ ता िटकिव यासाठी ओ या ब ब थमा मीटरचे
तापमान २९.२ स . असे ठेवले जाते. हॅचरम य े १९ ते २१ या िदवसापय त अंडयाभोवती
आ तेचे माण वाढव यासाठी
वेट ब ब थमा मीटरच े तापमान ३२.२ स . एवढे ठेवले जाते. अंडयातील बलक एका बाज ूस
कलून वाढ या गभा ला इजा पोहोच ू नये हणून दर तासान े अंडी हल व याची वय ंचिलत
यव था य ं ात क ेलेली असत े. टिन ग हॅचरम य े मा अ ंडी हलवली जात नाही . वीज वाह
बंद झा यास जनर ेटर नावा या य ं ाने वीजप ुरवठा क ेला जातो . येक उबवण ुक नंतर
इ य ुबेटर यं े व छ व िनज तुक केली जातात .
५.७ क बडी प ैदाशीचा उ ेश
क बडीपालनास ख या अथा ने यावसाियक व प य े यासाठी क बडी प ैदाशी या त ं ाचा
उपयोग मोठया माणात झाला आह े. जा तीत जा त अ ंडयांचे उ पादन आिण कमी
कालावधीत मा ंसल क ब डयांची वाढ या ग ुणाचा िवकास प ैदाशी या त ं ामुळे झालेला आह े.
यावसाियक ी ने पैदाशीच े उि प ुढील माण े सांिगतल े जातात .
५.७.१ अंडी उ पादना या बाबतीत उि े
१. अंडी उ पादन अिधक िम ळ यासाठी :
जा तीत जा त अ ंडी देणा या क बडयांची िनवड प ैदास त ं ासाठी क ेली जात े. कमीत कमी
िदवस क बडी ख ुडुक राहील आिण अ ंडी उ पादनाचा काला वधी जा तीत जा त अस ेल हा
उ ेश ठेवून पैदास क ेली जात े.
२. रोग ितकारश म य े वाढ :
क बडी प ैदास त ं ाम य े रोगाला ब ळी न पडणा या क बडयांची िनवड क ेली जात े. सु ढ
क बडीपास ून अंडी उ पादन वाढ ू शकत े.
३. अंडयाचा आकार व वजन :
यावसाियक ीन े अंडयाचा िवचार करताना अ ंडयाचा मोठा आकार , अिधक वजन याला
मह वाच े थान असत े. या स ंदभा चा त ुलना मक अ यास क न प ैदास त ं ात यो य
प याची िनवड क ेली जात े.
४. प याचा आकार आिण वजन :
आकारान े लहान आिण वजनान े अिधक अशा कार या क ब डया अस यास यावसाियक
ीने िकफायतशीर ठ शकतात . यासाठी प ैदास त ं ात त ुलना मक अ यास क न यो य
प याची िनवड क ेली जात े.
munotes.in
Page 66
उपयोिजत श ेती
66 ५. खा लाग याच े माण :
कमी खा आिण जा त अ ंडी देणारी क बडी अिधक िकफायतशीर ठ शकत े याम ुळे
पैदास त ं ात अशा प याची िनवड क ेली जात े.
६. अंडयां या कवचाचा टणकपणा :
यापारी त वावर क ु कुटपालन यवसाय करताना , अंडयांची वाहत ूक करण े आव यक
ठरते. अशा व ेळी अंडयाचे कवच टणक अस यास त ुटफुट टळू शकते. काही अ ंशी
टणकपणा हा ग ुण आन ुवंिशक अस यान े पैदास त ं ात यो य प याची िनवड क े यास ह े
श य होत े.
७. अंडयातील बलका ंचा दजा :
अंडयातील बलक आकारान े मोठे अस यास ाहकास अशी अ ंडी घेणे आवडत े. यासाठी
प यांची िनवड करताना यो य बलक द ेणा या क बडयांची िनवड करण े आव यक ठरत े.
५.७.२ मांसल क ब डयांसाठी उि े :
१. कमी व ेळात जलद वाढ :
कमी व ेळात जलद गतीन े वाढणार े प ी पैदास त ं ासाठी उपयोगात आण यास एका वषा ला
ॉयलर प या या अन ेक बॅचेस काढता य ेतात. यामुळे यव थापन औषध याचा खच कमी
येऊन अिधक उ पादन िम ळू शकते.
२. कमी खा आिण जा त वजन :
खा ल े या अ नाच े जलद गतीन े वजनात पा ंतर करणा या प ाची िनवड क े यास
खा ावरील खच कमी होऊन अिधक वजनाच े प ी िम ळू शकतात . यामुळे यावसाियक
ीने ही बाब अिधक िकफायतशीर ठ शकत े.
३. अिधक रोग ितकारक श :
सहजासहजी रोगाला ब ळी न पडणा या प याची प ैदास प तीत वापर क े यास सश
आिण िनरोगी प ी िनमा ण होतात. यामुळे औषधावरचा खच कमी होऊन प यांचा आकार ,
रंगही चा ंगला िम ळतो. यामुळे अिधक फायद े िमळू शकतात .
आपली गती तपासा :
: संक रत जात या प ैदाशीच े उ ेश सांगा.
५.८ कु कुटपालन यवसायातील आव यक गो ी
१. भांडवल :
यवसाय स कर यासाठी भांडवल आव यक असत े. या यवसायाक रता ि थर
व पाचा भा ंडवली खच ाम ु यान े क बडी घर बा ंध यासाठी , उपकरण े खर ेदी munotes.in
Page 67
कु कुटपालन - १
67 कर यासाठी , इतर स ुिवधा उपल ध क न द े यासाठी भा ंडवलाची गरज असत े. यािशवाय
उ म प ैदाशी या क ब डया खरेदी कर यासाठी खा , पशुवै क य मदत व औषधोपचार
यासाठी ख ेळ या व पा या भा ंडवलाची गरज असत े.
२. यवसायाची जागा :
कु कुटपालन यवसायासाठी जाग ेची िनवड करताना सहज पा याचा िनचरा होईल अशी
जागा असावी . रेतीिमि त जमीन , पाणी लवकर िनघ ून जाईल असा उतार असणारी जमीन
यवसायासाठी अिधक सोईची ठरत े. या िठकाणी पोि फाम बांधायचा असतो . अशा
प रसरात मोठया आकाराच े वृ अस ू नयेत. मोठया वृ ावर बसणार े प ी अन ेकदा रोगाला
कारणीभ ूत ठ शकतात . मा पोि फाम या आवारात झ ुडपे, छोटी झाड े अस यास
उ णता कमी हो यास मदत होत े.
https://marathi.krishija gran.com
३. िव ुत पुरवठा :
कु कुटपालन यवसायातील आध ुिनक उपकरणा ं या वापरासाठी िव ुत पुरवठयाची गरज
असत े. याच माण े घरात तापमान िनय ंि त कर यासाठी िनयिमत िव ुत पुरवठयाची
आव यकता असत े हणून कु कुटपालन यवसायासाठी िव ुत पुरवठा हा आव यक घटक
आहे.
४. पाणीप ुरवठा :
कु कुटपालन यवसाया या िठकाणी म ुबलक माणात श ु पा याची आव यकता असत े.
क बडयांना खा ाबरोबर श ु िप या या पा याचा प ुरवठा क े यास क ब डयांचे वजन जलद
गतीने वाढत े. याच बरोबर प रसरात व छता ठ ेव यासाठी क ब डयांची घर े व छ
कर यासाठी पा याची आव यकता असत े.
५. उ म प ैदाशी या जाती :
कु कुटपालन यवसायाच े यश उ म प ैदाशी या क ब डयां या जातीवर अवल ंबून असत े.
अंडी िम ळव यासाठी यवसाय ह े िनि त क े यानंतर यान ुसार िप ला ंची िनवड करावी
लागत े.
munotes.in
Page 68
उपयोिजत श ेती
68 ६. बाजारप ेठ :
क कुटपालन यव सायाची स ु वात करताना बाजारप ेठेचा िवचार करण े आव यक आह े,
रोज िम ळणारी अ ंडी बाजारप ेठेत यो य व ेळी जावी लागतात . अंडी नाशव ंत अस यान े हा
िवचार यवसायास स ु वात कर याप ूव च करावा लागतो . मांसासाठी क ब डयांचा यवसाय
अस यास िव साठी तयार झाल े या क ब डयांना व रत बाजारप ेठ िमळणे आव यक
असत े. यासाठी क ु कुटपालन यवसायात बाजारप ेठ हा घटक अ य ंत मह वाचा आह े.
७. शा ीय ान :
१९६२ साली भारतात स ंक रत क ब डयां या प ैदाशीची स ु वात झाली . गे या ५० वषा या
कालख ंडात या यवसायात मोठया माणात शा ीय त ं ानाचा वापर होऊ लागला .
क बडयां या व ेगवेग या जाती रोगािवषयक मािहती ितब ंधा मक लसीकरण ,
यव थापनाच े तं , क बडयांचे खा , क बडी प ैदाशीच े तं , क बडयांची घर े, आधुिनक
साधन े, शा ीय यव थापन प ती व बाजारप ेठिवषयक मािहती या सव बाबतीत ा न
असण े आव यक असत े. बदल या त ं ानाबरोबर यावसाियक बदल झाल े. तर यवसाय
अिधक फायद ेशीर ठ शकतो .
८. खा :
कु कुटपालन यवसायात खा या घटकाला मह वाच े थान आह े. या यवसायातील
नफा- तोटा खा ावरील खचा व न िनि त क ेला जातो . खा समतोल माणा त देणे,
खा ाचा नाश कमी कर याचा य न करण े, हणज े यो यरी या यव थापन क न न याच े
माण े वाढत े. प या या वयोगटान ुसार व या या उपयोगान ुसार समतोल आहाराचा प ुरवठा
करणे आव यक असत े.
९. औषध प ुरवठा :
क बडयांना होणार े रोग अन ेक आह ेत. यवसाय स ु के यानंतर क ब डयावर एखादा रोग
आ यास यवसायात तोटा होऊ शकतो हण ून िनयिमत लसीकरण कर यासाठी व
अचानक रोग आ यास ितब ंध कर यासाठी औषध प ुरवठा हा घटक आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
: क कुटपालनासाठी आव यक गो ी कोण या त े सांगा.
५.९ कु कुटपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व
कु कुटपालन यवसायाम य े अलीकडील का ळात अिधक उ पादन द ेणा या सुधा रत
प यां या जातीचा वापर होऊ लागला आह े. कु कुटपालन यवसायाम य े वापर या
जाणा या क बडयांसाठी रोग ितकारक लसी मोठया माणावर उपल ध झा या
आहे.कु कुटपालनासाठी नवीन त ं ानाचा वापर क न पो ी फाम ची िनिम ती केली
जाते. आधुिनक प ती या पो ी फाम वर आध ुिनक यव थापन प ती उदा . िडपिलटर
प त, िपंजरा प त यासार या प तीचा वापर मोठया माणावर क ेला जातो . munotes.in
Page 69
कु कुटपालन - १
69 कु कुटपालन यवसाया या यश वीत ेसाठी आव यक असणा या उ पािदत मालाची िव
यव थ ेची सोय ही फम वरती उपल ध अस याम ुळे या उ ोगा ंम ये जा त उ प न िम ळणे
श य झाल े आहे.
कु कुटपालन यवसायासाठी आव यक असणा या पैशांचा पुरवठा िक ंवा कज उपल ध
क न द े यास ब ँका सहकाय क ला ग या आह ेत. या यवसायाला एक ित ा ा
होताना िदसत े. यामुळे ामीण भागातील श ेतकरी वग या यवसायाकड े मोठया माणावर
वळताना िदसतात .
कु कुटपालन हा श ेतीपूरक यवसाय अस याम ुळे शेतीसार या यवसायाबरोबर प या ंचे
पालनपोषण क न अिधक उ प नाचा ए क ोत ामीण भागात िनमा ण करता य ेऊ शकतो .
हणून ामीण िवकासा या ीन े कु कुटपालन यवसायाच े मह व प ुढील माण े प
करता य ेईल.
१. रोजगार व वय ंरोजगार िनिम ती :
कु कुटपालन हा यवसाय १०० ट के म धान अस याम ुळे ामीण भागात रोजगार व
वयंरोजगार िनमा ण होऊ शकतो . ५०० ते १००० क बडयां या यव थापनासाठी एका
मजुराची आव यकता असत े. ामीण भागात लाखो क ब डयांचे पालन क ेले जात
अस याम ुळे मोठया माणात या े ात रोजगार िनिम ती होत े. याचबरोबर लहान मोठ े
कु कुटपालनाच े यवसाय क न वय ंरोजगार िनमा ण करता य ेतो. हणून ामीण भागात
मोठया माणावर रोजगार व वय ंरोजगार िनमा ण कर या या ीन े िवकासात या
यवसायाला मह व ा झाल े आहे.
२. समतोल आहारातील एक घटक :
कु कुटपालन यवसायामध ून मांस व अ ंडी ही म ु य उ पादन े िमळिवली जातात . या
उ पादना ंना समतोल आहाराम य े मह वाच े थान अस याम ुळे अिधक उ पादन क न
ामीण भागातील बाजारप ेठांम ये यांचा प ुरवठा करता य ेईल या े ातील उ पादन
वाढ यास िकमती िनय ंि त ठ ेव यास मदत होईल . यामुळे ामीण भागातील सव सामा य
कुटुंबांना आप या आहारात अ ंडी व मा ंसाचा वापर क न िथन ेयु घटक िम ळवता
येतील.
३. गरीब घटका ंना करता य े यासारखा यवसाय :
कु कुटपालन यवसाय म यािदत क ब डया ठेवून स करता य ेतो. क बडयां या खर ेदीवर
होणारा खच देखील अ प असतो . दु ध यवसायात स ंक रत गाय िक ंवा ह ैस ख रेदी
कर यासाठी २५ ते ३० हजार पय े मोजाव े लागतात . मा क ब डयां या िप ला ं या
खरेदीवरील खच अ प अस याम ुळे व या ंचे संवध न कर यासाठी अिधक भा ंडवल
गुंतवणूक करावी लागत नस याम ुळे ामीण क ुटुंबांना सहज करता य े यासारखा हा
यवसाय आह े.
munotes.in
Page 70
उपयोिजत श ेती
70 ४. पडीक जिमन चा वापर :
कृषी यवसाया या ीन े सुपीक जिमन ना मह व ा झाल े आहे. मा पडीक जिमन चा
कृषी उ पादनासाठी वापर करता य ेत नाही . हणून अशा जिमनी क ु कुटपालन
यवसायासाठी वापरता य ेतात. क बडयां या िव ेला दुग धी येत अस याम ुळे हा यवसाय
गावाबाह ेर करण े सोयीच े असत े. हणून पडीक जिमन चा प ुरेपूर वापर क न उ पादन
िमळव या या ीन े ामीण भागात क ु कुटपालन यवसायाला मह व ा झाल े आहे.
५. शेतीला प ूरक यवसाय :
आप या द ेशात अ प व अ य प भ ूधारका ंची सं या अिधक आह े. अपु या धारण े ातून
शेतक याना आिथ क प रि थती स ुधारता य ेत नाही हण ून शेतीला प ूरक यवसाय क न
रोजगार व उ प न िनयिमत िम ळवता य ेते. कु कुटपालन यवसाया या काही गरजा
शेतीमध ून भागवता य ेतात तर श ेतीसाठी आव यक असणार े स ि य खत क ब डयां या
िव ेमधून िमळवता य ेते. अशा का रे कु कुटपालन हा यवसाय श ेतीला पर पर प ूरक
अस याम ुळे ामीण िवकासा या ीन े मह वाचा आह े.
५.१० कु कुटपालन यवसाया या िवकासासाठी शासक य योजना
१. अंडी गो ळा करणे व िवकण े :
अंडयां या िक ंमती रोखण े, शेतक यांना अंडयां या िव ची यव था स ुलभ क न द ेणे व
अंडयांचे उ पादन वाढिवण े यासाठी ही योजना उपय ु आह े. अंडी उ पादका ंना
अंडयांसाठी स ुलभ बाजार उपल ध झाला अस ून अंडी खर ेदी-िव यवहारामधील
दलालीला थोडा पायब ंद बसला आह े.
२. सहकारी क ु कुटपालन स ं थांना आिथ क साहा य :
शेतक या या ीन े ज ोड उ प नाची सोय व क ब डयां या उ पादनात वाढ अशा दो ही
ीने कु कुटपालना या मोठया व लहान सहकारी स ं थांना अथ साहा य िदल े जात े.
सातारा , वारणानगर , को हाप ूर, अकल ूज, सोलाप ूरसार या मोठया सहकारी स ं था तस ेच
र नािगरी , महाड, रायगड , तुळजापूर, अिलबाग , अकोला, उमरख ेड, यवतमा ळ, पालघर ,
ठाणे सार या िवभागातील छोट ्या सं थांनाही आिथ क साहा य िदल े जाते.
३. कु कुट सं करण क :
प यांवर ि या केली जात े तसेच प ी व अ ंडी ठेव यासाठी शीतग ृहाची सोय क ेली जात े.
ि या क ेलेले प ी शीतवाहनात ून िव साठी आणल े जातात . याची म ु य क मुंबई व प ुणे
येथे आह ेत. कु कुट सं करण क ांना प ी प ुरिव यासाठी काही सहकारी स ं था काय
करीत आहेत.
munotes.in
Page 71
कु कुटपालन - १
71 ४. सुधा रत क ब डयांची िप ल े व अंडी पुरवठा :
शेतक याना याच माण े गाव ताल ुका व िज हा पात ळीवरील क ु कुटपालन क ांना
सुधा रत क ब डयांची िप ल े व अ ंडी उपल ध क न द े यासाठी रा य शासनान े चार
म यवत अ ंडी उबवणी क े, १६ कु कुट िवकास गट आिण २ कु कुट िव तार क
थापन क ेली आह ेत.
५. पशुधन िवमा योजना :
पशुधन िवमा योजना ही क पुर कृत योजना महारा पश ुधन िव कास महाम ंडळ यां या
माफ त राबिवली जात आह े या योजन ेम ये िव या या ह या या ५० ट के र कम क ीय
साहा यामध ून िदली जात े ते उव रत ५०% यावसाियका ंनी भरायची असत े.
६. सुवण जयंती ाम वरोजगार योजन े अंतग त अथ साहा य प ुरवठा :
या योजन ेअंतग त वैयि क िक ंवा गटा ंम ये िविवध यवसाय स ु कर यासाठी अथ साहा य
पुरवठा क ेला जातो . याम य े कु कुटपालन यवसायाचा समाव ेश कर यात आला आह े.
यावसाियका ंना अथ साहा यावर अन ुदान द े याची तरत ूद या योजन ेत आह े.
https://news -hub.co.in
आपली गती तपासा :
: कु कुटपालन यवसाया या िवकासासाठी शासक य योजना सा ंगा.
५.११ सारांश
कु कुटपालन यवसाय प ुरातन का ळापासून केला जात असला तरी प ंचवीस -तीस वषा त या
यवसायात झपाट ्याने गती झाली आह े. केवळ शेतीला प ूरक यवसाय अस े याच े आज
व प रािहल ेले नाही. तर भरप ूर भांडवलाची ग ुंतवणूक क न मोठ े उ प न िम ळवून देणारा
एक वतं धंदा हण ून कु कुटपालन यवसायाकड े पािहल े जात े. ामीण व शहरी
भागातील स ुिशि त त ण या यवसायाकड े आकिष त झाल े आह ेत. िवकिसत द ेशात
संशोधन झा यान ंतर त ेथील संक रत जाती आध ुिनक त ं ान, यं साम ु ी या ंचा वापर
आप या द ेशात क ेला जात आह े. नवीन तं ानाचा या यवसायात वापर क े याने
उ पादनाची शा ती िनमा ण झाली . स या क ु कुटपालन यवसायातील स ंशोधन व सार munotes.in
Page 72
उपयोिजत श ेती
72 ामीण भागात अिधक होत आह े. यामुळे अिधक उ पादन वाढ क न ामीण भागाती ल
आिथ क गती साध यास मदत होत आह े.
५.१२ वा याय
१. कु कुटपालन यवसायाची स ंक पना प क न या ी सा ंगा.
२. क बडयां या प ैदास प ती व प ैदाशीच े कार सा ंगा.
३. कु कुटपालनातील आध ुिनक त ं ान यावर सिव तर चचा करा.
४. अंडयां या उबवण ुक या प ती प करा .
५. क बडयां या स ंक रत जाती या प ैदाशीच े उ ेश प करा .
६. कु कुटपालन यवसायासाठी आव यक गो ी कोण या त े सांगा.
७. कु कुटपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
८. कु कुटपालन यवसाया या िवकासासाठी शासक य योजना सा ंगा.
५.१३ संदभ सूची
१. डॉ.प.गो.सोहोनी , आधुिनक क बडीपालन , िनतीन काशन , पुणे
२. डॉ.संतोष मोर ेगावकर , डॉ.अिनल पाटील , मांसल क बडीपालन , साकेत काशन
३. डॉ. गो.िव.दाणी, भारतातील पश ुधना या जाती , महारा िव ापीठ ंथ िनिम ती
मंडळ, नागपूर
४. ए.बी.सवदी , द मेगा ट ेट महारा , िनराली काशन
५. कृषी दैनंिदनी २०१२ , डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ , दापोली .
munotes.in
Page 73
73 ६
कु कुटपालन - २
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ क बड यां या जाती
६.३ िनवारा यव था
६.४ कु कुटपालन यवसायाच े यव थापन
६.५ क बडयांचे खा
६.६ क बडयांना होणार े रोग व उपचार
६.७ सारांश
६.८ वा याय
६.९ संदभ सूची
६.० उि े
१) अंडी उ पादन व मा ंस उ पादनासाठी असणा या क बडयां या जात ची मािहती क न
घेणे.
२) क बडयां या िनवारा यव थ ेचा अ यास करण े.
३) कु कुटपालन यवसायाच े यव थापन समजाव ून घेणे.
४) क बडयां या आहारातील घटक अ यासण े.
५) क बडयांना होणार े रोग व यावरील उपचार जाण ून घेणे.
६.१ तावना
अ प व अ य प भ ूधारका ंना शेतीला प ूरक हण ून करता य े यासरारखा क ु कुटपालन हा
एक मह वाचा यवसाय आह े. वतं यवसाय हण ून देखील क ु कुटपालन यवसाय
करता येतो. गरीब क ुटुंबाची आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी आिण रोजगा र िनिम ती munotes.in
Page 74
उपयोिजत श ेती
74 कर यासाठी या यवसायाला ामीण भागात मह व िदल े जाते. कमी भा ंडवलात ून आिण
िश णा या साहा यान े कु कुटपालन यवसाय स ु करता य ेतो.
ामीण भागा ंत बह तांशी कुटुंबाकड े फार प ूव क ब डयाचे पालन क ेले जात आह े. पारंप रक
जाती या क ब डया पालन क न क ुटुंबाची गरज भागिवण े आिण थो डया फार माणात
िव करण े या स ंकुिचत ि कोनात ून कु कुटपालन क ेले जात आह े. या यवसायात
यापारी ि कोन ठ ेव यास आिथ क प रि थती स ुधार यासाठी िनि तच फायदा होऊ
शकतो .
गे या २५ ते ३० वषा या कालख ंडात क ु कुटपालन यवसायाम य े मोठया माणात बदल
झाला. कु कुटपालन यवसाय करणा या शेतक यांम ये यवसाियक ि कोन िनमा ण
झाला आह े. यवसाय फायद ेशीर ठरावा हण ून संक रत जातीची प ैदास आिण शा श ु
यवसाय प ती यावर स ंशोधन क ेले जात आह े. अंडी उ पादन आिण मा ंस उ पादन अशा
दोन म ु य ह ेतूने कु कुटपालन यवसाय करता य ेतो. स प रि थतीत क ु कुटपालन
यवसायाम य े सुधारणा झाल ेली िदस ून येते.
६.२ क बडयां या जाती
क बडयां या अन ेक जाती आह ेत. येक जातीची व ैिश ये आिण ग ुणधम वेगवेगळे असल ेले
िदसून येतात. क बडी ही ज ंगली प या ंमधील एक जात आह े. मा पालन क े यानंतर
यां यापास ून आप याला मा ंस िमळू शकते. याची जाणीव झा यान ंतर क ब डयांचे पालन
होऊ लागल े. यानंतर यावसाियक ि कोनात ून क ब डयां या स ंक रत आिण स ुधा रत
जाती तयार कर यात आ या . क बडया या काही जा ती अिधक अ ंडी देणा या आहेत. तर
काही जाती वजनान े अिधक भरणा या आिण अिधक मा ंस उ पादन द ेणा या आहेत. अशा
वेगवेग या क बडयां या जातीच े वग करण म ु यत: दोन गटा ंत कर यात आल े आहे.
६.२.१ अंडी उ पादनासाठी क ब डयां या जाती :
१) हाईट ल ेगहॉन :
या जातीचा शोध इटाली द ेशातील ल ेगहॉन खेडयात लागला . हणून या ख ेडयाचे नाव या
क बडीला द े यात आल े आह े. या जातीची खास व ैिश ये हणज े पांढरी श ु अस ून
आकाशान े डौलदार आह े. ही जात वषा काठी २००पय त अंडी देते.
munotes.in
Page 75
कु कुटपालन - २
75 २) ाऊन ल ेगहॉन :
या जातीचा आकार , ठेवणे, वजन व ग ुणधम हाईट ल ेगहॉन माण ेच आह े. अंडयांचा रंग
पूण पणे पांढरा श ु असतो . क बडयां या िपसाचा र ंग तपिकरी िपव ळसर िक ंवा तांबडा
असतो . अंडी दे याचे वािष क माण सरासरी २५० पय त आह े.
३) लॅक िमनोका :
या जातीची क बडी वजनान े हलक असत े. क बडीचा र ंग काळा अस याम ुळे लॅक िमनोका
हे नाव पडल े आहे. मा अ ंडयाचा रंग पांढराशु असतो . अंडी दे याचे वािष क माण २००
ते २२५ पय त आह े. या जाती या नगाच े वजन ३.५ िकलोपय त भरत े.
४) लॅक लेगहॉन :
या जातीची ठ ेवण ब ुटक अस ून पाय , चोच आिण कातडी काळी असत े. ही जात वषा काठी
१७० पय त अंडी देते. या जाती या क ब डया अंडी उ पादनासाठी पालन क े या जात
अस या तरी मा ंस उ पादनापास ून देखील चा ंगले उ प न िम ळते.
५. ह ड आयल ॅड रेड :
या जाती या क ब डयां या शरीराचा आकार फारच स ुंदर, िपसाचा र ंग तपिकरी ता ंबूस
असतो . क बडी वजनान े कमी भरत असली तरी १७५ ते २०० पय त वषा काठी अ ंडी देते.
नराचे वजन ३ िकलोपय त होत े.
६. आ ोलाप :
या जातीची िनिम ती ऑ ेिलया या द ेशातील आह े. अनेक जातीची स ंकरात ून ही तयार
झाली आह े. या जातीची िपस े, चोच व पायाचा र ंग काळा अस या ने लॅक आ ोलाप
हटल े जात े. ही क बडी ग ुबगुबीत अस ून शा ंतवृ ीमुळे सांभाळ यास सोयीची असत े.
क बडीच े अंडयाचे माण चा ंगले आह े. पावसा ळी भागात क बडीची िटकाव धर याची
मताद ेखील चा ंगली आह े.
अंडी उ पादना या ीन े क बडयां या वरील स ंक रत जात ना मह व ा झाल े आह े.
वरील क ब डयांम ये अंडी द े याचे माण चा ंगले असत े. खा ाच े माण कमी आिण
अंडयाचे माण जा त अस याम ुळे यवसाियक ीन े अंडी उ पादनासाठी क ु कुटपालन
हा यवसाय परवड यासारखा आह े.
६.२.२ मांस उ पादनासाठी क ब डयां या जाती :
मांस उ पादनासाठी पालन क े या जाणा या क बडयांना भारी जाती या क ब डया असे ही
हटल े जात े. मांसासाठी वापर या जाणा या क बडयांम ये खा ाच े मांसात पा ंतर
कर याची मता अिधक असत े. क बडयांची वाढ जलद गतीन े होते. वजनान े जा त
अस याम ुळे अंडी उ पादना साठी उपयोगी ठरत नाही . हणून अशा जातीच े पालन मा ंस
उ पादनासाठी क ेले जात े. मांसासाठी वापर या जाणा या क बडयांचे वैिश ये हणज े munotes.in
Page 76
उपयोिजत श ेती
76 रोगांना लवकर ब ळी पडतात . या क ब डयांचे दुसरे वैिश ये हणज े अंडयांचा रंग तांबूस
असतो , अशा मा ंस उ पादनासाठी वापर या जाणा या मुख जाती प ुढील माण े -
१. यू हॅ पशायर :
या जाती या क ब डयांचे पालन मा ंस उ पादनासाठी क ेले जात े. अंडी दे याचे माण
वषा काठी १५० पय त आह े. मा वजनान े अिधक भरत अस या कारणान े मांस
उ पादनासाठी पालन करण े अिधक फायद ेशीर ठरत े. नराचे वजन ४.५ िकलो पय त तर
मादीच े वजन ३.५ िकलो पय त भरत े.
२. हाईट सस े स :
या जाती या क ब डया पांढ या शु अस ून िदसायला स ुंदर असतात . क बडीची िपस े, चोच
व पायया ंची ठेवण िविश कारची असत े. उंचीने अिधक अस याम ुळे व आकारान े लांबट
अस याम ुळे वजनात अिधक भरतात . नराचे वजन ४ िकलो अस ून मादीच े वजन २.५
िकलोपय त असत े.
३. लाय माऊ ंथ रॉक :
या जातीची क बडी अिधक भरीव अस ून वजनदार असत े. क बडीची वाढ झपाट ्याने होत
अस याम ुळे मांस उ पादनासाठी ही जात अिधक फायद ेशीर ठरत े. काही िठकाणी द ुहेरी
उ पादनासाठी या जातीच े पालन क ेले जाते. तर मादीच े वजन ३ िकलोपय त भरत े.
४. वंड टस :
ही अम ेरीकन कारची जात अस ून क बडीचा र ंग पांढरा श ु असतो . आकारान े आख ूड
असून वजनाला अिधक अस यान े मांस उ पादनासाठी पालन क ेले जात े. नराचे वजन
सुमारे ४.५ िकलो पय त तर मादीच े वजन ३ िकलो पय त भरत े.
मांस उ पा दनासाठी अन ेक संक रत जात ची प ैदास कर यात आली आह े. या जात म य े
खा ाच े मांसात पा ंतर कर याची मता अिधक अस याम ुळे कमी कालावधीत अिधक
मांस उ पादन िम ळतो हण ून मांस उ पादनासाठी या क ब डयांना ाधा य िदल े जाते.
आपली गती तपासा :
: क बडयां या िविवध जाती सा ंगा.
६.३ िनवारा यव था
क बड यांची ाथिमक गरज हण ून िनवारा यव थ ेला मह वाच े थान िदल े जात े. ऊन,
वारा, पाऊस , थंडी व भ क ाणी या ं यापास ून संर ण कर यासाठी िनवा याची यव था
आव यक असत े. िनवा या या यव थ ेम ये पारंप रक प तीपास ून आध ुिनक प तीचा
अवल ंब केला जातो . िनवा या या पार ंप रक प ती मोठया यवसायासाठी फायद ेशीर ठरत
नाही. घरगुती यवसायासाठी पार ंप रक प ती वापरली जात े. यापारी ि कोनात ून
कु कुटपालन यवसायाचा िवचार करताना प या व पाची िनवारा यव था करणे munotes.in
Page 77
कु कुटपालन - २
77 आव यक असत े. िनवारा यव था करताना मह वा या गो ी िवचारात या या लागतात .
याम य े यवसाय अ ंडी उ पादनासाठी क मा ंस उ पादनासाठी आह े या गो ीचा िवचार
करावा लागतो . एकंदरीत क ु कुटपालन यवसायासाठी िनवारा यव थ ेचे पुढील कार
सांगता य ेतील.
१. अध म यािदत घर े :
अध म यािदत घरा ंची यव था राह या घरा या बाज ूला अ ंगणात क ेली जात े. अंगणा या
सभोवताली झ ूडुपांचे कुंपण घाल ून म यािदत जाग ेम ये क ब डया ठेव या जातात . या
प तीत क ब डयांची राह याची यव था फ रा ीसाठी क ेलेली असत े. िदवसा क ुंपणा या
आत क ब डया मोकाट िफरत असतात . यांना खा व पाणी याच िठकाणी िदल े जाते. ही
प ती पार ंप रक अस ून मोठया माणात यवसाय कर यासाठी फायद ेशीर ठरत नाही .
२. रा ी या िनवा याची यव था :
ही प ती द ेखील पार ंप रक आह े. िदवसा क ब डयांना ठेव यासाठी िव िश जागा नसत े.
यांना िविश जाग ेत खा िदल े जात नाही . क बडया वत: िफ न आपल े खा िम ळवीत
असतात . या प तीत द ेखील अिधक क ब डयांचे पालन करता य ेत नाही ही ामीण
भागातील पार ंप रक प ती समजली जात े.
३. गादी प ती :
मांस उ पादनासाठी क े या जाणा या यवसायात गादी प त वापरली जात े. या कार या
िनवारा यव थ ेम ये हजारो क ब डयांचे पालन करता य ेते. वतं री या िनवा याची यव था
केलेली अस याम ुळे शा श ु प तीन े घराची रचना असत े. क बडयांना खा द ेणे,
क बडयांना पाणी द ेणे यासाठी आध ुिनक साधना ंचा वापर क ेला जातो .
गादी प तीत िनवा याची यव था करताना य ेक घरात ३ ते ५ इंच जाडीची , भाताचा
तुस, लाकडाचा भ ुसा, कोरड े बारीक क ेलेले गवत याची गादी तयार क ेलेली असत े.
क बडयांची िव ा व म ू गादीत शोष ून घेतले जात अस याम ुळे वरचा भाग कोरडा राहतो .
यामुळे रोग ितब ंध देखील होत असतो . एका खोलीत ५०० ते १००० क बडया ठेवणे
यव थापना या ीने यो य असत े. क बडयांची एक ब ॅच पूण झा यान ंतर भ ुसा िक ंवा तुस
काढून टाकला जातो व घराच े िनज तूक करण क ेले जाते. वापरल े या त ुसाचा िक ंवा भुशाचा
उपयोग उ म कारच े खत हण ून शेतीसाठी क ेला जातो .
या प तीत घर े बांधताना घरा ंचा आकार जिमनीपास ून पायाची उ ंची छपराची उ ंची प या
व पाची जमीन आिण हवा ख ेळती राह यासाठी मोठया िखड या अशा कार े केलेली
असत े. या कारची घर े बांध यासाठी मोठया माणात भा ंडवली खच करावा ला गतो. ही
प त आध ुिनक प ती हण ून समजली जात े.
४. िपंजरा प ती :
ही प ती अ ंडी उ पादनासाठी वापरली जात े. कमी जाग ेत अिधक क ब डया ठेव यासाठी
िपंजरा प ती उपय ु ठरत े. कमी जाग ेत अिधक क ब डया ठेव यासाठी ठरािवक आकाराच े munotes.in
Page 78
उपयोिजत श ेती
78 क पे तयार क ेलेले असतात . एका क या त ३ ते ४ क बडया ठेव यान े यव थापन यो य
करता य ेते. िपंज याची ठेवण शा श ु प तीन े तयार क ेलेली असत े. यामुळे पुरेसे खा
देणे, शु पाणी प ुरवठा करण े व दररोज अ ंडी गो ळा करणे सहज श य होत े. या प तीत
मजूरदेखील कमी लागतात .
िपंजरा प ती ही क ु कुटपालन यवसायातील आध ुिनक प ती आह े. घरांचे बांधकाम
शा श ु प तीन े आिण प या व पाच े कराव े लागत े. एकावर एक या प तीन े येक
मज यावर िप ंजरे लोख ंडी जा ळीचे तयार क ेलेले असतात . एकापे ा अिधक मज याची घर े
बांधता येतात. अंडी देणा या क बडयांचे पालन अिधक का ळ करावे लागत अस याम ुळे
व छता करण े सोयीच े जाते. िपंज या या समोरील बाज ूस खा व पाणी द े याची यव था
केलेली असत े तर मागील बाज ूस अंडी काढ यासाठी म ंद उतार िदल ेला असतो . घरे
बांध यासाठी मोठया माणात भा ंडवली खच करावा लागतो . एकदा भा ंडवली गुंतवणूक
के यानंतर अन ेक वष िनवा यावरील खच करावा लागत नाही .
६.४ कु कुटपालन यवसायाच े यव थापन
कु कुटपालन यवसायात अ ंडयांसाठी आिण मा ंसासाठी क ब डयाचे पालन क ेले जात े.
अंडयांसाठी या क ब डयांपासून कमी खा ात जा त अ ंडी उ पादन िम ळते. संकर क ेलेली
नवीन जात वषा ला दोनश े ऐंशीपय त अंडी देते या यवसायाच े यव थापन वत ं री या
करणे आव यक असत े. तसेच मांस उ पादनासाठी पा ळले या क ब डया कमी खा ात
अ पकालावधीत वजनान े अिधक भारतात . यां यापास ून िमळालेले मांस ही उ म कारच े
असते मा या क बडयांची यव थापन प ती िभ न व पाच े असत े हणून कु कुटपालन
यवसायाचा यव थापनाचा अ यास करताना दो ही कार वत ं जाण ून घेणे आव यक
आहे.
६.४.१ अंडयावरील क ब डयांचे यव थापन :
अंडी उ पादनासाठी या क ब डयांचे पालन क ेले जात े या क ब डयां या वाढी या तीन
अव था मह वा या समज या जातात . या ित हीही अव थ ेम ये यव थापन िनरिनरा या
प तीन े कराव े लागत े तरच यवसाय फायद ेशीर ठरतो .
१. िप ला ंचे संगोपन : िप ल े ज माला आ यापास ून ते ६ आठव डयां या कालावधीपय त
जा त का ळजी यावी लागत े. कृि म प तीन े इ य ुबेटर मशीन या साहा यान े अंडयाची
उबवण क न िप ला ंची िनिम ती क ेली जात े. िप ल े ज माला आ यान ंतर िविवध
रोग ितब ंधक लसी ा या लागतात . एका िदवसाच े िप ल ू असताना मर े स िडिसज
नावाची लस िदली जात े. पाच या िदवशी मान मोडी ितब ंधक लस िदली जाते.
याचबरोबर ६ या आठव डयात चोच कापण े गरज ेचे असत े. या कालावधीत रोगट िप ल े
काढावी लागतात . पिह या ट यात जलद गतीन े वाढ होत अस यान े यां या वाढीन ुसार
यांना खा ाव े लागत े.
munotes.in
Page 79
कु कुटपालन - २
79 २. सहा त े वीस आठवड े वया या क ब डयांचे संगोपन : दुस या ट यात ६ ते २०
आठवड े वया या क ब डयांचे संगोपन क ेले जाते. क बडयांची वाढ जोमान े होत अस यान े
या अ ंडी दे यास स म हा यात हण ून अिधक खा ाव े लागत े. या ट यातील खा
संक रत असाव े, क बडयांची घर े िनरोगी ठ ेव यासाठी व छता व िनज तुक करण या गो ी
मह वा या असतात . दुस या ट यात द ेखील चोची कापा या लागतात . वेळोवेळी औषध
पुरवठा करण े गरजेचे असत े.
३. वीस त े बहा र आठव डयां या क ब डयाचे संगोपन : ितस या ट यात क ब डयांचे
यव थापन िप ंजरा प तीत कराव े लागत े. कारण ितस या ट यात अ ंडी उ पादनाला
सु वात होते. येक क बडीच े खा ाच े माण िवचारात घ ेऊन खा ाचा प ुरवठा, शु
िप या या पा याचा प ुरवठा, व छता या ंचे काटेकोर यव थापन कराव े लागत े. तरच अ ंडी
उ पादन अिधक िम ळते. क बडयां या व ैयि क आरो याकड े ल ाव े लागत े. एखादी रोगट
क बडी िदस ून आ यास ती काढ ून टाकावी लागत े. ितस या ट यातील यव थापनावर
मजूर आिण भा ंडवली खच अिधक करावा लागतो हा उ पादनाचा ट पा हण ून समजला
जातो.
६.४.२ ॉयलर क ब डयांचे यव थापन :
मांस उ पादनासाठी जी िप ल े वापरतात ती स ंक रत जातीची असतात . अ यावत प ती ने
या िठकाणी क ब डयांची पैदास क ेली जात े या िठकाणी एक िदवसाची िप ल े िवकत
िमळतात. अशी िप ल े ६ते ७ आठव डयांपय त वाढवावयाची आिण मा ंसासाठी िवकावयाची
असे ॉयलरचा यवसाय करणा यांना वषा तून ४ ते ५ वेळा िप ल े वाढवता य ेतात. यामुळे
कमी का ळात उ प न द े यात हा प ी अ य ंत उपयोगी ठरला आह े. यामुळे ॉयलर
प यां या यवसायास मह व ा झाल े आहे. परंतु याला बाजारप ेठ मा सतत उपल ध
असावयास पािहज े.
ॉयलर प या ंना एक चौरस फ ूट जागा प ुरेशी होत े. यामुळे अंडया या क ब डयांपे ा ॉयलर
क बडयां या घरासाठी कमी भा ंडवल लागत े. या क ब डयांना पोस याचा का ळ जरा कमी
असला तरी खा खच मा जा त लागतो . िपलांना साधारणपण े चार आठव डयांपय त
कृि म उ णत ेची ज री असत े. ॉयलर प ी वाढिव याक रता गादी प तीच े घर लागत े. हे
घर बा ंधताना भरप ूर हवा व स ूय काश यावा यासाठी मोठया िखड या ठ ेवा या लागतात .
ऊन, वारा, पाऊस , थंडी व भ यक ा या ंपासून संर ण होईल अशी प या व पाची
घरे बांधावी लागतात .
मांस उ पादनासाठी क ब डयांचे यव थापन व ेग या प तीन े कराव े लागत े. सरासरी ४५
िदवसात क ब डया िव साठी तयार होतात या कालावधीत खा ाच े यव थापन करताना
पिहल े तीन आठवड े ॉयलर टाट र हे खा ाव े लागत े तर ितस या आठव डयानंतर
बॉयलर िफनीिशअर ह े खा द ेणे आव यक असत े. खा ाच े यो य यव थापन क न
आधुिनक भा ंडयांम ये खा िद यास आव यक त ेवढ्या खा ाचा वापर क न खा ावरील
खच कमी करता य ेतो. ॉयलर प ी रोगाला लवकर ब ळी पडणार े अस याम ुळे िनयिमत
लसीकरण करण े आव यक असत े. हणून पश ुवै क य अिधकाया या स यान े लसीकरण
व औषधोपचार हा यव थापनातील मह वाचा घटक आह े. एका िदवसा या िप लापास ून ते munotes.in
Page 80
उपयोिजत श ेती
80 सात आठव डयांपय त शा श ु प तीन े या यवसायाच े यव थापन क े यास अिधक
उ पादन काढ ून अिधक आिथ क फायदा िम ळ यास मदत होत े.
आपली गती तपासा :
: कु कुटपालन यवसाया या यव थापनावर िटपण िलहा .
६.५ क बडयांचे खा
कु कुटपालन यवसाय अिध क फायद ेशीर हो यासाठी पोषक आहार हा अ य ंत मह वाचा
घटक आह े. या माण े मानवाला समतोल आहाराची गरज असत े याच माण े
क बडयांनासु ा समतोल आहाराची गरज असत े. समतोल आहारम य े िप मय पदाथ ,
ि न ध पदाथ , िथन े, कॅि शयम , फॉ फरस , मॅ नेिशयम , िनरिनरा ळी जीवनस व े आिण
पाणी या ंचा समाव ेश असण े मह वाचा आह े. क बडयां या आहाराम य े घरगुती आहार आिण
संक रत आहार अस े दोन कार आहेत.
६.५.१ पारंप रक आहार :
पारंप रक यवसाय प तीम य े घरगुती आहाराचा वापर क ेला जातो . असा आहार समतोल
नस याम ुळे क बडयां या वाढीवर आिण वजनावर िवपरीत प रणाम होतो आिण यवसाय
अिधक फायद ेशीर ठरत नाही . पारंप रक आहाराम य े खालील घटका ंचा समाव ेश केला
जातो.
वारी : वारी हा िप मय पदाथ आहे. श व उ णता िनमा ण कर यासाठी क ब डयांना
वारी फार उपयोगी पडत े. हणून घरग ुती खा ात ८० ट के िह सा वारीचा असावा .
गह : ग हाम य े िथन े व मॅ नेिशयमच े माण जा त आह े. ग हाचा भरडा क न याचा
वापर क ब डयांना खा हण ून िदल े जाते. यामुळे अंडयातील बलकास िपव ळा रंग येतो.
मका : हे खा उ म अस ून याम ुळे अंडयातील िपव ळा बलकास अिधक गद पणा येतो.
याच माणात म यात अ जीवनस व अिधक असतात . हे खा पचनासाठी स ुलभ असत े.
हणून म याच े बारीक दाण े क न क ब डयांना खा हण ून िदल े जाते.
बाजरी : क बडयांना िप मय पदाथ िमळ यासाठी या या आहारात बाजरी आव यक
असत े. इतर खा ाबरोबर बाजरीचा सा मावेश केला जातो .
तांदळाचा क डा : तांदळा या क डयांत ब जीवनस व व िथन े अिधक असतात . हणून
तांदळाचा क डा क ब डयां या खा ात असावा .
म य भ ुकटी : ब जीवनस व , ार, कॅि शयम व फॉ फरस या ंचे माण म य भुकटीत
अिधक असत े. हणून म य भ ुकटी क ब डयां या आहारात आव यक असत े.
शेगदा याची प ड : यात िथनाच े माण ४५ ट के असत े. क बडयांना िथन े िमळावीत
हणून हा आहार इतर धा यात ून भरड ून िद यास चा ंगले असत े. munotes.in
Page 81
कु कुटपालन - २
81 िहरवा चारा : शेतकरी श ेतात ज े हा राहतात आिण क ब डया पाळतात. यावेळी राह या
घराबाह ेर क बडयांना चरावयास सोडतात . यावेळी तेथील िहरवा चारा क ब डयांना िमळतो.
यांतील उ म ार व जीवनस व े क बडयांना आपोआप िम ळतात. क बडयांबरोबर िप ल े
असतात . यांची ा आहाराम ुळे वाढ हो यास मदत होत े.
भाजीपाला : वाया जाणारा भाजीपाला क ब डयांना चालतो . यात जीवनस व े व ार
असतात . यामुळे घरातील भाजीपा याच े टाकाऊ अवश ेष क ब डयांना खा हण ून ाव े.
https://www.youtube.com
हाडांची पूड : या खा ान े क बडयां या शरीरात फॉ फरस व कॅि शयमचा प ुरवठा होतो .
कॅि शयम या प ुरवठयासाठी िश ंपला वापर यास अिधक चा ंगली कारण पच यास हलक
असत े.
मीठ : मीठ खा ात अव यक असाव े. याचा उपयोग पचनासाठी होतो . िवशेषत: खा ाला
चव यावी हण ून ०.५ ट के या माणात घरग ुती खा ात िमठाच े िम ण कराव े.
६.५.२ क बडयाचा समतोल आहार /संक रत आहार :
यावसाियक ि कोनात ून कु कुटपालन केले असेल तर बाजारात िम ळणारे खा वापरण े
फायद ेशीर असत े. सव अ नघटक यो य माणात एक क न समतोल आहार क ंप यांम ये
तयार क ेला जातो . असा समतोल आहार क ब डयां या वाढी या अव थ ेनुसार िदला जातो .
या खा ाचा फायदा अिधक मा ंस व अ ंडी उ पादनासाठी होतो . समतोल आहाराच े कार
खालील माण े सांगता य ेतील.
१. सु ास िचकम ॅस :
हे खा लहान िप ला ंसाठी वापरल े जाते. या खा ा ंमुळे िप ला ंची वाढ जलद गतीन े होते.
िप ला ंना लागणा या िथना ंची गरज ल ात घ ेऊन खा तयार क ेलेले असत े. पिह या
िदवसापास ून ६ आठव डयांपय त हे खा िद यास इतर कोणत ेही खा द े याची गरज
लागत नाही .
२. ोअस मॅस :
िप ला ंची जसजसी वाढ होत जात े. तसतशी खा ाची गरज वाढत जात े. यांना नवीन
प तीन े खा हव े असत े. ोअस मॅस या खा ाम ुळे क बडयांची वाढ जलद गतीन े होऊन munotes.in
Page 82
उपयोिजत श ेती
82 लवकरात लवकर क ब डया अंडी द े यासाठी तयार होतात . वया या २० या
आठव डयापय त हे खा िदल े जाते.
३. लेअस मॅस :
क बडी अ ंडी देऊ लाग यावर िथना ंची व ारा ंची गरज वाढत जात े. खा खा याची
मताद ेखील वाढत जात े. लेअस मॅस हे खा क ब डयांना िद यान ंतर दीघ काळपय त अंडी
देऊ लागतात. याचबरोबर या खा ान े रोग ितकारकश वाढत े.
४. ॉयलर टाट र :
मांसासाठी पालन क ेले या क ब डयांना वया या २१ िदवसा ंपय त ॉयलर टाट र िदल े
जाते. हे खा पचनास हलक े असत े. याचबरोबर रोग ितकारश िनमा ण करणार े असत े.
५. ॉयलर िफिनशर म ॅस :
मांस उ पादनासाठी या क ब डयांचे पालन क ेले जात े यां यासाठी ाम ु यान े ॉयलर
िफिनशर मॅस हे खा चौ या आठव डयापासून िदल े जात े. या खा ाम ुळे क बडयां या
मांसाची व हाडा ंची वाढ जलद होत े व खा ाच े मांसात पा ंतर हो याच े माण अिधक
असत े. वरील खा ामुळे सहा त े सात आठव डयांत क ब डया िव साठी तयार होतात .
क बडया वजनान े अिधक भर यासाठी व जलद गतीन े वाढ हो यासाठी या खा ाचा वापर
केला जातो .
६. ीडस मॅस :
पैदाशीकरता वाढिव या जाणा या क बडयांना ीडस मॅस िदले जात े. या खा ाम ुळे
अंडयांचा आका र वाढतो व अ ंडी दे याचे माणही वाढत े. पैदास झाल ेली िप ल े आकारान े
मोठी व सत ेज असतात .
आपली गती तपासा :
: क बडयां या पार ंप रक व स ंक रत खा ाच े कार सा ंगा.
६.६ क बडयांना होणार े रोग व उपचार
कु कुटपालन यवसायातील यशाला मोठा धोका क ब डीस होणा या आजाराम ुळे होतो. या
धं ाम य े अनेक लोक काही व ेळा अपयशी ठरल े आहेत कारण रोगाच े िनदान होत नाही
यांना यावरील उपचाराची मािहती नसत े. साथी या रोगाम ुळे क बडयावर मरत ुक होत े तर
सौ य माणात काही रोग आ यास प ी अश होतात . यामुळे नकळत बरेच नुकसान
होत जात े. अशा कार े होणारा तोटा टा ळ यासाठी क ब डयां या रोगाची ल ण े, कारण े
आिण या ं या वरील उपचार याची मािहती क न घ ेणे आव यक आह े.
munotes.in
Page 83
कु कुटपालन - २
83 १. गंबोरा :
गंबोरा िक ंवा इ फ ेि झयस बस ल िडसीज हा झपाट ्याने पसरणारा स ंसग ज य आिण
िवषाण ूज य रोग आह े. हा रोग ३ ते ६ आठव डयां या िप लाम य े अचानक उ वतो व
याचा कालावधीद ेखील कमी असतो . रोगाची लागण मोठया माणावर होत े. परंतु य
या रोगाम ुळे मृ यूचे माण कमी असत े. या रोगाम य े प यांची रोग ितकारक श कमी
होत अस याम ुळे असे प ी इतर िजवाण ूज य रोगांना बळी पडतात .
ितब ंधक उपाय :
हा रोग प या ंना मुळात होऊच नय े हणून प या ंचे लसीकरण करण े फार मह वाच े आहे.
िप ला ं या वया या १० ते २० या िदवसाम य े या रोगाची ितब ंधा मक लस पा यामध ून
िदली जात े. पशु वै का या स यान े असे लसीकरण क न आप या प याच े या भय ंकर
रोगापास ून र ण करण े मह वाच े आहे.
२. मानमोडी -रणीख ेत :
हा रोग एक कार या िवषाण ूं मुळे होतो. या िवषाण ूचा सार िव ा , दूिषत खा , दूिषत
पाणी तस ेच प या ं या नाकावाट े होणा या ावात ून होतो . तथापी सवा त अिधक सार
हो या चे मा यम हवा ह े आह े. हवे ारे या रोगाच े िवषाण ू झपाट ्याने प रसरातील
क बडयांम ये पसरतात आिण रोग ितकारकश नसणा या क बडया मृ यूस कारणीभ ूत
ठरतात . आप या द ेशात पावसा ळा आिण उ हा ळा या दोन ऋत ूंम ये रोगा या साथी जा त
माणात आढ ळून येतात. पावसा ळी हवामान या रोगा या िवषा ंणू या वाढीसाठी पोषक
आहे. तसेच उ हा यात प या ंची रोग ितकार श उ णत े या ताणाम ुळे कमी झाल ेली
असत े. यामुळे या दो ही ऋत ूम ये मानमोडी रोगाचा ाद ुभा व हो याची श यता अिधक
असत े.
ितब ंधक उपाय :
मानमोडी हा िवषाण ूज य रोग अ स याम ुळे रोगाच े ादुभा व झा यान ंतर यावर उपाय
नाहीत . यामुळे याचा ितब ंध अ य ंत मह वाचा आह े. ितबंधा मक उपाययोजना लसीकरण
क नच करता य ेते. या रोगाम ुळे क बडयांम ये १०० ट के मर होऊ शकत े, हे
टाळ यासाठी क ुठलीही तडजोड न करता िनयोजनब लसीकरण का य म राबिव यास या
रोगास आप या क ब डयांचा बचाव करता य ेतो.
३. बड यू फाउल ल ेग :
बड यू हा रोग अथ िम झो हा यरस जाती या एि हयन ए फ यूए झा हणज ेच एक ूण
६४ कारच े संयोिगक प े संभवतात . या रोगा या िवषाण ूचे आप या जन ुकाम य े अनेकदा
बदल घडवून आपल े व प बदलल े आहे. यामुळेच याचा अटकाव करण े अवघड होत े. या
रोगास क ब डया, बदके, टक , बगळे व इतर पा ळीव प ी ब ळी पडतात . ७० स . तापमानाला
हे िवषाण ू व रत मरतात , हणज ेच भारताम य े िचकन खा या या चिलत प तीम य े या
रोगाचा सार हो याची श यता नसत े.
munotes.in
Page 84
उपयोिजत श ेती
84 ितब ंधक उपाय :
िवषाण ूज य रोगा ंचा अटकाव कर यासाठी ाम ु यान े लसीकरण हाच म ु य उपाय असतो ,
या रोगावर हमखास लस उपल ध होत नस याम ुळे काही ितब ंधा मक उपाया ं ारे
आपणास या रोगास अटकाव करता य ेऊ शकतो .
४. मरे स :
साधारणपण े १९७२ सालापास ून हा भ यंकर स ंसग ज य रोग भारतात स ु झाला . याचे
िवषाण ू िल फ या ावात ून शरीरातील नसा ंना, पोटातील इ ंि यांना स ूज आणतात . हा
मह वाचा स ंसग ज य रोग आह े.
ितब ंधक उपाय :
या रोगा ंवर औषधी उपाय िन पयोगी असतो . ितबंधा मक उपाय हणज े लिसकरण होय .
िप ल े एक िद वसाची असताना उबवणी क ात या रोगाची लस मान े या माग या बाज ूस
कातडीखाली टोचली जात े. लसीम ुळे ितकार श आय ू यभर िटकत े.
६. फाऊल पॉ स (देवी) :
हा सव साधारणपण े उ हा यात होणारा रोग आह े. फाऊल पॉ स रोग िवषाण ूमुळे होतो.
एखा ा क बडीस रोग झा यास इतर क बडयांम ये पसरतो . हवा, पाणी, अ न याचबरोबर
डास व िकटका ंमुळे रोगाचा सार होतो .
ितब ंधा मक उपाय :
या रोगा ंवर औषधोपचार नाही . परंतु फोडाम ुळे होणा या जखमा िचघ ळू नयेत हण ून जखमा
पोटॅश परम ँनगेटने धुऊन यावर बोरोि लसरीन लावाव े. डो यात मलम घालाव े.
ितबंधा मक उपाय हण ून लसीकरण ६ ते ८ आठव डयांत करण े. ही पावडरय ु लस
लॅ सेट नावा या खोबणीदार स ुईने पंखा या पा यात टोचावी लागत े.
क बडयांसाठी रोग ितब ंध लसीकरण काय म :
१. अंडयांवरील क ब डयासाठी :
रोग वय लस माण मॅरे स पिहला िदवस मॅरे स ०.२ िमली वचेखाली
रानीख ेत ४-५ िदवस लासोटा येक एक थ ब
नाकात /डो यात गंबोरी १८-२० िदवस गंबोरा डो यात
छेवी ७-८ आठवड े िदवस फाऊल पॉ स लॅ सेट या साहा यान े रानीख ेत ७-८ आठवड े मु े र, आर २बी ०.५ िमली वच ेखाली छेवी ६-१६ आठवड े फाऊल फॉ स ०.५ िमली वच ेखाली रानीख ेत ६-१६ आठवड े मु े र, आर २बी ०.५ िमली वच ेखाली गंबोरा १९-२० आठवड े गंबोरा पा यात ून
munotes.in
Page 85
कु कुटपालन - २
85 २. मांसल क ब डयांसाठी
मॅरे स पिहला िदवस मॅरे स ०.३ िमली
लासोटा ४ - ५ िदवस लासोटा िजव ंत येक एक थ ब नाकात / डो यात
गंबोरा १८ ते २१ िदवस गंबोरा डो यात िक ंवा िप या या पा यात ून
वरील ितब ंधक लस टोच यान ंतर ३ िदवस ि हट ॅिमन िम ण पा यात ून अगर खा ात ून
ावे. यामुळे क बडयांना लस टोच याचा ताण कमी होईल व क ब डया नेहमी माण े
राहतील . सरासरी २ ते ३ मिह या ंनंतर एकदा ज ंताचे औषध पाजाव े. वरील लसीकरण
िनयिमत क े यास क ब डयांना होणार े रोग टा ळता येतात आिण याम ुळे खा ीशीर उ पादन
िमळ यास मदत होत े.
आपली गती तपासा :
: क बडयांना होणा या िविवध रोगा ंवरील ितब ंधा मक उपाय सा ंगा.
६.७ सारांश
ामीण भागात श ेतीला प ूरक यवसाय हण ून कु कुटपालन यवसाय क ेला जातो . परंपरेने
चालत आल े या या यवसायात मोठया माणात स ंशोधन झाल े आहे. कमी कालावधीत
अिधक उ पादन व उ प न िम ळ या या ीन े संक रत जाती , आधुिनक यव थापन
प ती स ंशोधनात ून शोधून काढ या आह ेत. या े ात झाल े या स ंशोधनाचा अवल ंब
छोट्या व मोठया यवसाय करणा या य नी क ेला तर मोठया माणात उ पादनात वाढ
होईल. कु कुटपालन यवसाय ह े िनयिमत उ प नाच े साधन अस याम ुळे आिथ क
प रि थती स ुधार यासाठी व पया याने ामीण िवकास घडव ून आण यासाठी फायद ेशीर
ठरेल.
६.८ वा याय
१. क बडयां या िविवध जाती सा ंगून या ंचे यव थापन त ं प करा .
२. क बडयां या िनवा या या पार ंप रक आिण आध ुिनक प ती सा ंगा.
३. कु कुटपालन यवसाया या यव थापनावर िटपण िलहा .
४. क बडयांचे पारंप रक व स ंकरीत खा कोणत े ते सांगा.
५. क बडयांवरील रोग व ितब ंधा मक उपाय सा ंगा
६. कु कुटपालन यवसाया या म ूलभूत गरजा सा ंगा.
munotes.in
Page 86
उपयोिजत श ेती
86 ६.९ संदभ सूची
१. डॉ. प.गो.सोहोनी , आधुिनक क बडीपालन , िनतीन काशन प ुणे
२. डॉ. संतोष मोर ेगावकर , डॉ.अिनल पाटील , मांसल क बडीपालन , साकेत काशन
३. डॉ. गो.िव दाणी , भारतातील पश ुधना या जाती , महारा िव ा पीठ ंथ िनिम ती
मंडळ, नागपूर
४. ए. बी. सवदी , द मेगा ट ेट महारा , िनराली काशन
५. कृषी दैनंिदनी २०१२ , डॉ. बाळासाहेब साव ंत कोकण क ृषी िव ापीठ दापोली .
munotes.in
Page 87
87 ७
म य यवसाय
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ म य यवसाय स ंक पना
७.३ मासे पकड या या िविवध प ती
७.४ मासे िटकिव या या िविवध प ती
७.५ म य यवसायाची या ी
७.६ म य यवसायाच े मह व
७.७ वा याय
७.८ संदभ ंथ
७.० उि े
१) म य यवसायाची स ंक पना अ यासण े.
२) मासे पकडणा या िविवध प ती अ यासण े.
३) मासे िटकिव या या प ती अ यासण े.
४) म य यवसायाची या ी अ यासण े.
५) म य यवसायाच े मह व जाण ून घेणे.
७.१ तावना
भारत हा ख ेडयांचा देश अस ून एकूण लोकस ं येपैक ७०% लोकस ं या ही ख ेडेगावात
राहते. देशाचा िवकास करावयाचा अस ेल तर ख ेडेगावाम य े राहणा या लोकांचा पया याने
खेडयाचा िवकास साधला पािहज े. हा िवकास हो यासाठी ख ेडयाम ये असल े या न ैसिग क
साधनस ंप ीचा वापर करण े आव यक आह े. या नैसिग क साधनस ंप ीच े जमीन आ िण पाणी
हे दोन ोत अस ून जमीन २५% तर पाणी ७१% एवढा आह ेत. पाणी हा घटक जमीनीप े ा
जा त अस ून तो जिमनी या अडीच पट आह े. या पा याम य े िविवध कारची न ैसिग क
साधन स ंप ी आह े. याम य े मासे आिण वन पती ही सजीव स ंप ी आह े. पा याम य े munotes.in
Page 88
उपयोिजत श ेती
88 असल े या सजीव पदाथा स पा याबाह ेर काढण े यास मास ेमारी अस े हणतात . िविवध
कार या साधना या साहा यान े मासे पा याबाह ेर काढण े यास मास ेमारी अस ेही हणतात .
मासेमारी ही न ैसिग क आिण क ृि मरी या क ेली जात े. कृि म मास ेमारी काराम य े
म यश ेती िकंवा म यस ंवध न यांचा समावेश होतो . मासेमारी हा प ुरातन का ळापासून केला
जाणारा यवसाय आह े. तसेच छंद हण ूनही याकड े पािहल े जाते.
आिदमानव हा फार प ूव अ न हण ून ा या या िशकारीबरोबरच माशा ंची िशकार करत
होता. मासेमारी कर या या िविवध प ती या ं या अन ुभवान े यांनी ढ क े या हो या .
जा याचा वापर क न मास ेमारी करण े, भा यान े भोसक ून मास ेमारी करण े, गळाला आिमष
लावून मास ेमारी करण े इ. मासेमारी काराचा वापर तो करीत होता .
इ.स. दहा या शतकात िचनी लोक ह े मासे संवध नाचा यवसाय करीत असाव ेत. इिज या
देशाम य ेही फार प ुरातन का ळापासून मास ेमारी करीत असाव ेत. याचे काही प ुरावे
सापडतात .
भारताम य े चार हजार वषा पूव पास ून मास ेमारी हा यवसाय होता . मोह जोदडो स ं कृती या
उ खननात काही अवश ेष उदा . मासेमारीच े मचव े, बंदरावरील मास े उतरिव या या जागा
आढळून आ या आह ेत. काही भा ंडयावरती मास े व ते पकड यासाठी वापरल े या ग ळाची
िच े आढळतात या पुरा याव न या का ळाम ये मासेमारी यवसाय अि त वात होता अस े
मान यास काहीच हरकत नाही. चाण य का ळात हणज ेच इ.स. पूव चौ या शतकात
म यस ंवध न यवसाय क ेला जात होता . चाण या या अथ शा ीय ंथाम ये य ांचे संदभ
सापडतात .
भारतात ाचीनका ळापसून म योउ पादन व या म योउ पादनावर ि या करण े व मास े
व म यउ पादनाची िव करण े या सारखा ामीण यवसाय क ेला जात होता .
पा या या काराव न मास ेमारी यवसायाच े मुख तीन कार पडतात . यात ामु यान े
(१) खा या पा यातील मास ेमारी (२) गोडया पा यातील मास ेमारी (३) िनमखा या
पा यातील मास ेमारी.
खा या पा यातील मास ेमारी सम ु ाम य े, खाडयाम ये केली जात े. ती नैसिग क व पाची
मासेमारी आह े. तर गो डया पा यातील मास ेमारी ही न ा , सरोवर े, तलाव , डबक या
नैसिग करी या तयार झाले या पाणीसाठ याम ये तस ेच मानवान े तयार क ेले या
जलसा ठयाम ये केली जात े.
पावसाच े गोडे पाणी आिण न ा ना या या वाहा ार े समु ा या िकना याजवळील खा डयां
मधील पाणी खा या पा याम य े येऊन िम ळते व या पा याच े ारत ेचे माण ०.०५ ते ७
पी.पी.टी वर सम ु ा या पा याच े ारता र ेशो माण ह े पाणी एखा ा जाग ेत साठिवल े जाते.
याम य े म य बीज सोड ून या ंचे संवध न केले जाते. यास िनम खा या पा यातील मास ेमारी
असे हणतात .
munotes.in
Page 89
म य यवसाय
89 ७.२ म य यवसाय स ंक पना
या या : मासेमारी या िविवध या या प ुढील माण े -
१) पा याम य े असल ेला सजीव पदाथ बाहेर काढ या या यवसायाला मास ेमारी अस े
हणतात .
२) िविवध साधन े व अवजाराचा वापर क न मास े पा याबाह ेर काढ या या प तीस
मासेमारी अस े हणतात .
३) जल थ सजीवा ंचे उ पादन घ ेणे या ि य ेला मास ेमारी अस े हणतात .
७.३ मासे पकड या या िविवध प ती :
समु िकनारप ी या जव ळ राहणार े लोक ह े मासेमारीचा यवसाय करत असतात . माशांना
परदेशाम य े व देशापय त मोठी मागणी अस याम ुळे या यवसायात ून परक य चलन तस ेच
मोठया माणावर प ैसे उपल ध होतात . मासेमारी यवसायाम य े िमळणारे मासे हे फ
खा यासाठी वापरल े जात नाही तर माशा ंचा उपयोग औषध े व तेल िमळिव यासाठीस ु ा
करतात व याच बरोबर माशा ंचा उपयोग खत हण ूनसु ा केला जातो .
म य यवसाय हणज े पा याम य े असणारा सजीव पदाथ उपल ध साधना ंनी बाह ेर
काढ या या यवसायाला म य यवसाय अस े हणतात . मासेमारी कर या या िक ंवा
पा यातील मास े पकडया या िविवध प ती अि त वात आह ेत या प ुढील माण े.
१) अवजारा ंचा वापरािशवाय मास ेमारी :
समु आिण खाडी न ाम य े खेकडे, शंक, िशंपले, कालव े व इतर छोट े मासे हे नुस या
हातांनी पकडल े जातात . खाडी भागाम य े तसेच सम ु ा या साचल े या भागाम य े हे ाणी
साचल ेले असतात . यांची हाता ंनी िनवड क न त े काढल े जातात . यासाठी िवश ेष अशा
अवजारा ंचा वापर क ेला जात नाही . चीन, जपानसार या द ेशाम य े काम र ंट प ास मास े
पकड याच े िवशेष िश ण िदल े जाते व या प ा या साहा यान े मासे पकडल े जातात .
२) मासे जखमी क न पकडण े :
काही भागाम य े मासे पकड यासाठी अवजारा ंचा वापर करतात . उदा. धनु यबाण , भाला,
तलवार वग ैरे या अवजारा ंचा वापर माशा ंना जखमी कर यासाठी क ेला जातो . फटीत ून मास े
िदस याबरोबर यास भाला फ ेकून मा न पकडतात . तसेच जपानसार या द ेशाम य े
हेलशाक / देवमासा या माशा ंची िशकार वरील साधना ंचा वापर क न माशास जखमी क ेले
जाते.
३) बिधर क न मास ेमारी :
या प तीम य े मासेमारीसाठी िवष , सु ंगा या दा चा वापर क ेला जातो . िवशेषत: गोडया
पा या या मोठया जलाशयाम य े याचा वापर क ेला जातो . पावसा या या ह ंगामाम य े मासे
हे जलाशया या उगम थानाकड े अंडी घाल यासाठी मो ठया माणात एक य ेत असतात . munotes.in
Page 90
उपयोिजत श ेती
90 अशा िठकाणी िविश कार या झाडाची पान े, फुले, सालांचा वापर क न तो जलाशयाचा
साठा िवषारी क ेला जातो . असे के याने या िठकाणी जमल ेले मासे म न पडतात .
अलीकडील का ळात मास े पकड यासाठी इल ेि क िवज ेचा वापर क ेला जातो . माशाचा
साठा असल े या जलाशयाम य े लाईटचा कर ंट सोडला जातो . यामुळे िवजे या ध यान े
मासे बिधर होतात .
४) गळाला आिमष लाव ून मास ेमारी :
या प तीम य े मासे पकडणासाठी ग ळाचा वापर क ेला जातो . याम य े गळाला आिमष हण ून
छोटया माशांचा कापल ेला त ुकडा लावतात . आिमषाला खा यासाठी मास े गळ िगळतात.
या व ेळेत गळाला अडकतात . काही िविश कारच े मासे पकड यासाठी ग ळाचाच वापर
करणे आव यक असत े. कारण ह े मास े मोठे तर असतात याच माण े ते ताकदवानही
असतात . ते हा अशा कार या माशा ंची िशकार कर यासाठी ग ळाचाच वापर करण े यो य
ठरते.
खोल सम ु ात राहणा या माशांची िशकार ग ळाने करण े सहज श य असत े. गळाला आिमष
लाव यावर आिमशा या आकष णाने ते खोल भागात ून उथ ळ पा या या भागात य ेतात व
यांची गळाने िशकार सहजश य होत े.
५. साप याचा वापर क न मास ेमारी :
साप याचा वापर क न मास ेमारी करणा याम ये ामु यान े खेकडे, कोळंबी व श ेवंडे यांचा
समाव ेश होतो . याची िशकार कर यासाठी साप ळे समु ाम य े, न ांना बंध घाल ून याम य े
अशा िविश का रचे सापळे अडकव ून ठेवतात. याम य े खेकडे, कोळंबी व श ेवंडे य ांना
आकिष त कर यासाठी दा , मेदारे आिमष ठ ेवतात. या आिमषा या वासान े हे ाणी
साप याम ये अडकतात . केरळम ये समु ा या भरती या पा याबरोबर य ेणारी को ळंबी
भाता या खाचरात अडकव ून ठेवतात व याची िशकार करतात .
६. उडया मारणा या माशांची साप ळे लावून मास ेमारी :
काही मास े हे घाबरट वभावाच े असतात . हे मासे धो याची जाणीव होताच पा या या बाह ेर
उडी मारतात . अशा उ डया मारणा या माशांची िशकार कर यासाठी िफरणा या बोटीवर
जा याचा तुकडा आडवा पसरव ुन ठेवतात व माशा ंना आवाज क न घाबरव ून सोडतात
घाबरल ेले मास े उडया मा न न ेमके पसरिवल े या जा यावर पडतात . अशा कारची
मासेमारी यानमार या आखातात करतात .
७. िपशवीसार या डो ळ जा याने मासेमारी :
खाडयाम ये या कार े मासेमारी क ेली जात े. जा याचे एक त ड ह े थोडेसे बांधलेले असत े.
हे जाळे खाडीम य े एका िठकाणी ि थर क ेलेले असत े. यासाठी लाकडाचा वापर करतात .
भरती या वाहाबरोबर य ेणारे मासे हे जा या या त डात ून आतम य े जाऊन अडकतात
डोळ व धीळ जा याने मासेमारी या प तीवर अवल ंबून आह े. munotes.in
Page 91
म य यवसाय
91 महारा रा यामधील र नािगरी िज ाम य े आिण ग ुजरात या काही भागात सम ु ा या
भरती-ओहोटीचा वाह जोरदार असतात . याचा फायदा होऊन या भागात िपशवीसारखी
ि थर जा ळ वापरतात .
८. िपशवीसारख े ि थर जा ळे ओढून मास ेमारी :
िपशवीसार या ि थर जा यांचा वापर करीत असताना पा याचा वाह अन ुकूल असण े
फार आव यक असत े. जर जा ळे अि थर क ेले हणज े गितमान क ेले तर वाहाची गरज
भासत नाही . पडोळसारख े पुढील त ड उघड े व माग े लहान होत ग ेलेले बंद त डाच े जाळे
नौके बरोबर ख ेच यात य ेते. या जा यास ॉलर जा ळे असे हणतात . या कार े मासेमारी
कर यासाठी मास ेमारी े हे िव तृत असल े पािहज े. तसेच सम ु ाचा त ळ हा खडका ळ असू
नये असे अस यास ह े जाळे अडकून फाट याची श यता असत े.
९. रापा, पेरा िकंवा रापण जा याने मासेमारी :
या काराम य े येणारी जा ळे समु ाचे पाणी या भागाम य े फार खोल तस ेच अशा
भागाम य े वापरतात . या जा यांचा उपयोग माशा ंचे थवे पकड यासाठी करतात . ही जा ळी
मोठया आकाराची अस ून याचा वापर कर यासाठी माणस े ही ख ूप माणात लागतात . या
कारची जा ळी पा यावर तर ंग यासाठी ल ेह बा ंधतात . तर पा यात जा ळी उभी
राह यासाठी वजनदार िशरोचा वापर करतात . ही जा ळी माशां या थ या सभो वती
पसरिवली जातात व जा ळे जिमनीकड े ओढत मास े पकडल े जातात .
यासाठी जा याचे एक टोक जिमनीकड े ठेवून उव रत जा ळे माशां या थ या या सभोवती
अध वतु ळाकार प तीन े पसरिवतात व द ुसरे टोक परत जिमनीकड े आण ून जाळे खेचले
जाते. या जा यांना आप याकड े पेरा / रापण अस े संबोधल े जाते.
या कार या द ुस या जा या या कारम य े एक टोक जहाजावर ठ ेवून उव रत जा ळे
माशां या थ या या सभोवती पसरिवतात व द ुसरे टोक परत बोटीकड े आण ून जा या या
तळाकडे असल ेली च ैन खेचून माशा ंचा पूण थवा जा याम ये पकडला जातो . यास
पस सीन जा ळे असे हणतात .
१०. मासे जा याम ये गुंतवून मास ेमारी :
या प तीम य े पा याम य े जाळे िभंतीसारख े उभे केले जाते. मासे एकटून िभंतीकड े िफरत
असताना जा ळा या म ेसम य े मास े अडकतात . अलीकडील का ळात माशा ं या आवाज
विनम ुि त क न याच े सरण क न , हवेचे बुडबुडे समु तळाम ये िनमा ण करतात िक ंवा
रंगीत िद या ंचा वापर क न मास े आकिष त केले जातात . आकिष त झाल ेले मास े
जा यांम ये अडकतात आिण मास ेमारी क ेली जात े.
११. जाळे उचल ून मास ेमारी :
या काराम य े उथळ भागाम य े लाटे या साहा यान े मासेमारी क ेली जात े या कारात
जाळे हे पा या या त ळाशी पसरव ून ठेवतात. या जा यावर पाणी आिण मास े येतात.
हळूहळू जाळे माणसा ं या सहकाया ने वर क ेले जाते. अशा व ेळी जा यातून पाणी िनघ ून
जाते व जा याम ये मासे बाक राहतात . केरळ रा यात अशा प तीन े मासेमारी क ेली
जाते. munotes.in
Page 92
उपयोिजत श ेती
92 ७.४ मासे िटकिव या या िविवध प ती
म य यवसाय िविवध कार े केला जातो . याम य े समु अगर न ामध ून मास े पकडण े
पकडल े या माशा ंवरती व ेगवेग या ि या क न मास े िटकिवण े आिण माशा ंची िव करण े
इ. गो ी अप ेि त असतात . मासे िटकिव यासाठी िविवध प तीचा वापर क ेला जातो .
मासा हा नाशव ंत ाणी आह े. माशा या शरीराम य े पा याच े माण जा त असत े. अिधक
काळ मासे उघडयावर रािह यास तापमानाम ुळे कुज याची ि या स ु होत े. असे मासे
खा यास िन पयोगी ठरतात हण ून मास े ता या ि थतीत ठ ेव यासाठी मास े
िटकिव या या िविवघ प तीचा वापर क न कालउपयोगीता वाढिवली जात े.
१. मासे सुकिवण े :
माशा या शरीरातील पचनस ं था बाह ेर काढ ून टाक ून उ हात वा ळिवणे ही सवा त सोपी
अशी प ती आह े. याम य े लहान मास ळी समु िकना यावर िक ंवा सागरी ब ंधाया वर
सूया या उ हाम य े वाळिवतात . सूया या उ हा म ये, वाळत टाकल ेली मास ळी दोन-तीन
िदवसा ंनंतर पलटली जात े व माशाची द ुसरी बाज ूही सूया या उ हाम य े वाळिवली जात े.
जिमनीवर वा ळिवले या मास ळीम ये वाळू व धुळीचे माण जा त असत े. काही व ेळा या
प तीम य े ामु यान े ताजे ब बील आतडी काढ ून पा यान े व छ ध ुतात आिण बा ंबू या
सांगाडयावर टा ंगतात. या अगोदर ब बील धारदार चाक ूने िच न घ ेतात व १% िमठा या
पा यात २० िमिनट े बुडिवतात . १२ ते १४ तास वा ळिव यान ंतर ब बील दाब ून घेतात व २
ते ३ तास वा ळवून १४% आ ता आ यावर याच े पॅिकंग करतात .
सूया या उ हाम य े वाळिवलेली मास ळीची भुकटी तयार कर यासाठी वापरली जात े. या
प तीन े सुकिवल ेले मासे हे ील ंका, देश, िसंगापूर इंडोनेिशया या द ेशाम य े िनमा ण
केले जातात .
२. मासे खारिवण े :
माशां या पोटातील आतडी बाह ेर काढ ून टाक ून मास े व छ ध ुऊन घ ेतात. हे मास े
िपंपाम य े िकंवा िसम ट या टाक म य े मासे व कोरड े मीठ याच े एकावर एक थर द ेतात. या
प तीत िमठाचा वापर माशा या जातीन ुसार व ेगवेग या माणात करतात . काही
िदवसान ंतर मास े बाहेर काढल े जातात व पाझरल े या िमठा या पा याम य े ते धुतात. व
उ हाम य े ते वाळिवतात . या प तीत िमठाचा वापर क े यामुळे माशा या शरीरातील
िजवाण ू (बॅ टो रया ) यांची वाढ था ंबते व िवकाराची ि याही था ंबते.
ओ या प तीन े खारिव याम य े माशा या पोटातील आतड े काढून मास े व छ क े यानंतर
ते िमठा या सप ृ (सॅ युरेटेल) ावणात टाकतात . ावणातील मास े चांगले मुरेपय त ढवळत
असतात . काही व ेळा मीठ लावल ेले हे मासे िविश ख डयांम ये रचून ठेवतात. यानंतर या
माशांना िविश अशा कारची चव ा झाल ेली असत े. या माशा ंचा दजा हा श ु मीठ ,
खारिव याची प त आिण तापमान या घटकावर अवल ंबून असत े. चांग या श ु मीठाम य े
खारिवल ेले मास े िपव ळसर र ंगाचे असतात . तसेच हे मास े ता या माशा माण े
िशजिव यासाठी वापरता य ेतात. या कार े मासे करिवत असतात . कमी दजा चे, भेसळयु munotes.in
Page 93
म य यवसाय
93 मीठ वापर यास तयार होणार े मासे हे पांढरे व कडक बनतात व याची चवही कडवट लागत े
या प तीन े ताळीर, बांगडा, सुरमई, िशंगाडा, मुशी, कोळंबी यासारख े मासे िटकिव यासाठी
खारिवता य ेतात.
३. मासे गोठिवण े :
मासे गोठिव यासाठी दज दार माशा ंची िनवड करावी या प तीम य े मास े दीघ काळ
िटकिव यासाठी माशा ंचे तापमान िनयिमत तापमानाप े ा ४० िड ी पय त खाली असाव े
लागत े. तापमान खाली अस याम ुळे माशां या शरीराम य े असल ेले पाणी गोठ ून याच े बफ
तयार होत े. या तापमानास माशा ंचे शरीर क ुज याच े काय पूण पणे थांबते. मासे -४० िड ी
गोठिव यान ंतर ते -२० िड ी से. तापमानाम य े साठव ून ठेवावे लागतात .
https://thehealthyfish.co m
या प तीम य े ामु यान े कोळंबी, पापल ेट, सुरमई, वाम इ . या कारच े मासे िटकवल े
जातात . नंतर त े मासे परदेशांम ये िनया त केले जातात . कोळंबी २ िकलो या प ॅकम य े
गोठिवतात मा अलीकडील का ळात कोल ंबी सुटसुटीत गोठव ून कोर डया ि थतीत िपशवीत
बंद करतात . या प तीत IQF हणज े Individual Quick Freezing असे हणतात . या
प तीन े गोठिवल ेली कोल ंबी, शेवंड, माकुळ, पापल ेट, सुरमई यासारख े मांसे जपान ,
अमे रका व इतर प रिचत द ेशांम ये िनया त केले जातात .
४. मासे धुरिवण े :
या प तीम य े दोन कार े मासे धुरिवले जातात .
(१) उ ण प तीचा वापर क न मास े धुरिवणे
(२) थंड प तीचा वापर क न मास े धुरिवणे
धुरिव या या उ ण प तीम य े एका खडयाम य े इंधन प ेटिवतात व यावर िप ंप ठेवतात.
अ नीवर ठ ेवले या िप ंपाची दो ही टोक े ही उघडी असतात . िपंपातून बाह ेर पडणा या धुरात
मासे कोर डयावर टा ंगलेले अ स तात. या ध ुरामुळे माशामधील सजीव ब ॅ टे रया म न
जातात .
थंड प तीचा वापर करीत असताना इ ंधनाचा खड ्डा हाद ेखील ठ ेवतात. एका त ळी या
साहा यान े िपंपाम य े धूर सोडतात . या िपंपाम य े मासे टांगून ठेवलेले असतात . धुरामधील
याम ुल माशाम य े व माशा या अ ंगात असल ेले सू म िजवाण ू (बॅ टे रया) मरण पावतात व munotes.in
Page 94
उपयोिजत श ेती
94 काही व ेळ यांची वाढ म ंदावते तसेच धुराचा वापर क े यामुळे माशा या अ ंगातील पा याचा
अंश कमी होतो . धुरा या वापराम ुळे माशांना िविश ध ुरकट वास व िविश र ंग ा होतो .
मोठया माणावर माशावरती ि या करावयाची अस यास य ं ाचा वापर क ेला जातो . या
प तीन े तारळी, बांगडा, पापल ेट, इ. मासे िटकिवल े जातात .
५. हवाबंद ड यात मास े ठेवणे :
मासे हवाब ंद क न िटकिव या या प तीम य े ता या माशा ंची िनवड क ेली जात े. ड या या
आकारान ुसार माशा ंचे तुकडे केले जातात . हे माशाच े तुकडे खा या पा याम य े दोन-तीन
तास िशजव यान ंतर ते ड यात भरतात व हवा ब ंद क न वाफ े या उ च दाबाखाली िविश
वेळ पय त तापिवतात . माशां या शरीरातील बा प घ े याची वत ं यव था असत े. मासे
तापिव याम ुळे िजवाण ूंचा हास होतो. ड या या आतमध ून गंधकाचा थर अ स याम ुळे
माशांचा प या ंशी संबंध येत नाही . यानंतर ड याला झाकण लावतात व तो हवाब ंद क न
टाकतात . यामुळे माशांचा मूळ वाद हा कायम राहत असतो . या प तीन े िटकिवल ेले मासे
हे एक वष पय त यवि थत राहतात . या प तीन े तारळी, बांगडा, कोळंबी या कारच े मासे
िटकून ठेवतात.
६. मासे बफा त ठेवणे :
या प तीम य े मासे िटकिव यासाठी बफा चा वापर करतात . मासे पकड याबरोबर मास े
साफ क न हणज े पोटातील आतडी काढ ून टाक ून ताबडतोब बफा त ठेवतात. असे
के याने मासे कुज याची ि या म ंद होत े. मासे जा त व ेळ िटकून राहण े हे माशांची जात ,
आकार , पकड यान ंतर मास े हाता ळणी, बफा ची शु ता या बाबीवर अवल ंबून असत े. या
प तीन े मासे िटकवीत असताना बफा चे बारीक त ुकडे क न याव ेत व यान ंतर बफा चा
थर व माशाचा थर आ ळीपाळीने थमा िकट िक ंवा ल ॅि टक प ेटीम य े रचून ठेवावे हणज े
मासळी जा त व ेळ िटकू शकत े. यासाठी बफ आिण मास े यांचे माण १:१ या माणात
असाव े. या प तीन े मासळी ही साधारणपण े १ आठवडा पय त या कालावधीसाठी िटकत े.
मा मास ळी दूर िठकाणी पाठवावयाची अस यास अिधक बफा चा वापर करावा .
७. लोणच े बनव ून मास े िटकवण े :
या प तीम य े मासे कापून या ं या पोटातील आतडी काढ ून टाकली जात े व रका या
झाले या पोटा या भागात गोरखिच ंच आिण िमठ या ंचे िम ण भरतात आिण ह े मास े
लाकडी िप ंपाम य े रचून ठेवतात. िपंपाम य े थर रचत असताना य ेक एका थरा याम य े
िचंच व िमठाच े िम णाचा थर पसरतात . माशांचा थर रच यासाठी वापरल े या िप ंपास
छोटी, छोटी िछ े असतात . यातून माशा ं या शरीरातील पाणी व गोरखिच ंच व िमठाच े पाणी
बाहेर पडून जात े. ते दुसरीकड े साठिवल े जाते. तसेच पाणी स ुट याम ुळे माशांचा थर खाली
बसतो . या रका या जाग ेम ये मासे भराव ेत व मोक ळी जाग भ न काढतात . माशांचा थर
खाली बस याच े बंद झा यावर यावर द ुसरीकड े जमा क ेलेले ावण परत िप ंपात भ न
िपंपाचे त ड ब ंद करतात . या कारान े बारीक कोल ंबीचे आल े, लसूण मसाला व गोड ेतेल
यांचे िम ण वाप न लोणच े बनिवल े जाते.
munotes.in
Page 95
म य यवसाय
95 ८. मसाला लावण े :
केरळ, तािमळनाडू या रा यांम ये िविश कारचा मसाला तयार करतात . मासे व छ
क न घ ेऊन या माशा ंना तयार क ेलेला मसाला माशा ंना चोपडतात अस े के यामुळे मासे
कुज यास अटकाव होतो .
९. ग द लावण े :
ीलंका, देश या द ेशाम य े िविश कारची झाड े आहेत. या झाडापास ून बाह ेर पडणारा
चीक एक क न तो माशा ं या स ंपूण भागास लावतात अस े कर यान े मासे कुजत नाहीत .
७.५ म य यवसायाची या ी
मासेमारी यवसायात असल ेला वाव िक ंवा या यवसायाची या ी अ यासताना मास ेमारी
यवसायाच े वग करणान ुसार िक ंवा मास ेमारी यवसाया या भावान ुसार करावा लागतो .
मासेमारी यवसाय हा ाम ु यान े खा या पा यातील मास ेमारी, मोठया पा यातील मास ेमारी
व िनम खा या पा यातील मास ेमारी या कारान े केला जातो. याचे सिव तार िवव ेचन
पुढील माण े करता य ेईल.
१. खा या पा यातील म य यवसाय :
भारतातील पि म ब ंगाल, ओ रसा व आ ं द ेश व तािम ळनाडू, पाँडेचेरी, केरळ, कना टक,
महारा , गोवा, गुजरात या दहा रा या ंना िमळून ७५१७ िक.मी. लांबीचा िकनारा लाभला
आहे. जगाम य े असल े या २१०० म य जातीप ैक स ुमारे १६०० जाती भारतीय
समु ाम य े सापडतात याम य े २००जाती यापारी ीन े मह वा या आह ेत.
महारा ाम य े ४१४ म य जाती आढ ळतात. २७ कार या को ळं या, ५४ कारच े
िविवध ख ेकडे, ४ जातीच े शेवंड व म ृदकाय ाणी आढ ळतात. महारा ा या सम ु ाम य े
ब बील , पापल ेट, घोळ, वाम, ढोमा जव ळा, सोलीम यासारख े म य कार आढ ळतात.
जागितक म यो पादन वािष क ७० द.ल.टन एवढ े आहे. सवा त जा त म यो पादन जपान
देशाचे असून भारत द ेशाचा जागितक म यो पादनाम य े सातवा मा ंक लागतो . भारताच े
वािष क म यो पादन २.६ द.ल. टन एवढ े आहे.
भारताम य े स य ि थतीत २० वाव खोलीपय त मास ेमारी क ेली जात े. यापूव २०० सागरी
मैल पय त या स ंरि त े ात मास ेमारी करण े श य आह े.
मासेमारी यवसाय करायचा अस ेल तर खोल सम ु ाम य े मास ेमारी क ेली पािहज े.
याचबरोबर अ याध ुिनक अशा नौका मास ेमारीसाठी उपल ध क न या नौकावरच
मासळीवर ि या कर या या स ुिवधा असा यात याचबरोबर आिथ क या मह वा या
नसले या म यउ पादनावर ि या क न उ पािदत होणारा माल बाजारप ेठेत उपल ध
क न द ेणे गरज ेचे आहे. खोल सम ु ाम य े मासेमारी कर यासाठी अ याध ुिनक अशा बोटी
उपल ध क न द े याबरोबर च देशाम य े अ याध ुिनक अस े बंदर उपल ध नाही . म य
यवसायाचा िवकास होण े गरज ेचे अस यास िकना यावरील असल ेली ब ंदरे सुधारली
पािहज ेत व काही ब ंदरांचा अ याध ुिनक प तीन े िवचार करण े गरजेचे आहे.
अशा िविवध त ं ाने िवचारप ूव क य न क े यास म य यवसाय भरभरा टीस य ेऊ शकतो . munotes.in
Page 96
उपयोिजत श ेती
96 २. गोडया पा यातील म य यवसाय :
देशाम य े न ा, नाळे, कालव े नैसिग क व मानविनिम त जलाशय े, तळी मोठया माणावर
आहेत. देशाम य े असल े या ग ंगा, पु ा, नम दा, गोदावरी , कृ णा, कावेरी यासार या
मुख न ा व या या उपन ा स ुमारे २७.००० िक.मी. लांबीचा अस ून या न ैसिग क
उपल ध जलसा ठयाम ये म य यवसाय चाल ू आहे. हा यवसाय पार ंप रक व पाचा
आहे. या जलसा ठयाम ये नैसिग करी या माशा ंचे जनन होऊन म यबीज तयार होत े.
भारतातील गो डया पा याम य े होऊन माशा ंचे म यबीज काही न ा ंम ये नैसिग क उपल ध
अस यान े यांचे संघटन क न याचा वापर गो डया पा यातील म यश ेतीसाठी करतात .
माशांचे म यबीज काही न ा ंम ये नैसिग क उपल ध अस यान े यांचे संघटन क न याचा
वापर गो डया पा यातील म यश ेतीसाठी करतात .
महारा ामधील तापी , गोदावरी व कृ णा या ं या उपन ा प ूव , वरा, वैनगंगा, कोयना भीमा
पैनगंगा या ंची ला ंबी सुमारे ३२०० िक.मी आह े. या न ाम य े बारमाहा मास ेमारी चालत े.
न ामध ून म यो पादन कमी होत े. याबाबत िनि त होणा या म यो पादनाच े माण दर
िक.मी. १.६ टन एवढ े आहे.
मासेमारी कर यासाठी कोण याही कार े िनण य घेतले नाहीत . यापुढे या न ामध ून
म यो पादन िकती होत े. याबाबत िनि त आकड ेवारी ा होत नाही .
अलीकडील का ळात न ावर धरणी बा ंधून जलाशयाची िनिम ती होत आह े. यामुळे
न ांमधून होणार े म यो पादन घटल े आहे.
औ ोिगक रणाला िदल े या चालन ेमुळे या औ ोिगक वसाहतीमध ून दूिषत पाणी न ा ंम ये
सोडल े जात े. यामुळे न ांचे पाणी द ूिषत झाल े आह े. माशां या वाढीत पोषक अस े
वातावरण नदीपा ाम य े न रािह याम ुळे म यो पादनावर िवपरीत प रणाम झाला आह े.
न ामध ून मोठया माणावर म यो पादन िम ळत असत े. हे उ पादन वाढव यासाठी कायद े
करणे गरज ेचे आहे. याच बरोबर याची अ ंमलबजावणी कठोरपण े करण े आव यक आह े.
म यो पादन द ेणारा द ुसरा मह वाचा भाग हणज े अडिवल ेले पाणी द ेशात ४.६ द.ल.
हे टर जल े म यो पादनासाठी उपल ध आहे. हे टर व इ .द.ल. हे टर रझरवायस व
सरोवरा ंनी यापल ेले आहे. याम य े वष भर िक ंवा बारमाही ह ंगामी पा याचा साठा असतो .
याम य े हंगामाप ुरते म यो पादन करण े श य आह े.
जागितक म यो पादनाम य े चीनचा पिहला मा ंक अस ून भारताचा द ुसरा मा ंक लागतो .
एकूण मास ळी उ पादनाप ैक गो डया पा यातील मास े उ पादन ३३%एवढे आहे. याव न
गोडया पा यातील म यो पादनाची या ी ल ात य ेते.
३. िनमखा या पा यातील म य यवसाय :
पावसाच े पाणी न ा , नाले यां या सम ु िकना या जवळ या खा डयामधील खा या पा यात
येऊन िम सळत अस याम ुळे या पा याची ारता ०.५ ते १० एवढी असत े. असे िनमखार े munotes.in
Page 97
म य यवसाय
97 पाणी खा डयामधील श ेतजिमनीम य े साचून राहत े. अशा जिमन ना खाजण अस े हणतात .
खारभ ूमी या नावान ेही ओ ळख या जातात .
पावसाच े पडणार े पाणी आप या बरोबर जिमनीवरील स ुपीक जिमनीचा गा ळ घेऊन य ेतात
व या खाज ण भागाम य े पा याबरोबर पसरतात . यामुळे हा द ेश स ि य पदाथा नी संप न
असतो . खाजन जिमनी या भागाम य े कोळंबी, शंखिशप या या ं या वाढीसाठी पोषक
असतात .
भारत द ेशाम य े खाजण जिमनीच े े सुमारे १२ ल ह े टर एवढ े आहे. पि म ब ंगाल,
केरळ व गोवा या रा या ंत ५० हजार ह े टर जिमनीम य े भात श ेतीबरोबरच को ळंबी मास े
यांचे उ पादन घ ेतले जाते.
आं द ेश, ओ रसा , तािमळनाडू, महारा , गुजरात या रा या ंम ये सहकारी स ं था,
खाजगी क ंप या व काही सधन मि छमार िनम खा या पा याम य े कोळंबी संवध न क
लागल े आहेत.
स या मि छमार समाजा यित र इतर लोक शासना या योजना ंचा फायद े घेऊन टायगर
कोलंबी उ पादन क लागल े आहेत. िनमखा या पा या ंनी को ळंबी संवध न क प इतर
म यो पादन कर यासाठी काही मह वा या म य जाती प ुढील माण े - याम य े
िम किफशा यासार या जाती आहेत. या माशा ंचे संवध न क न िनम खा या पा यात ून
म यो पादन करण े श य आहे.
वरील सव बाब चा िवचार क ेला असता भारतासार या िवकसनशील द ेशाम य े खा या
पा यातील , गोडया पा यातील व िनम खा या पा यातील म यश ेती उ पादन कर यास
भरपूर वाव आह े. अशा कार े क प उभारल े गे यास भरप ूर मोठया माणावर द ेशात
परक य चलन िम ळेल. परक य चलनाचा वापर गत त ं ान खर ेदीसाठी होऊ . गत
तं ानाचा अवल ंब के याने देशाची गती व ेगाने करण े श य होईल .
munotes.in
Page 98
उपयोिजत श ेती
98 ७.६ म य यवसायाच े मह व
म य यवसायाच े मह व प ुढील मु ा या आधार े प करता य ेईल.
१. रोजगार िनिम ती या ीन े मह व :
या भागाम य े म य यवसाय हा लहान -मोठया व पात चाल ू आह े. या भागातील
लोकांना या यवसायाम य े तसेच या यवसाया या अन ुषंगाने िविवध उ ोगाम य े रोजगार
ा होत असतो . म य श ेतीचा एक ह े टर े ाचा क प चाल ू झा यास या े ावर या
े ाचे काया वय व यव थापनासाठी िकमान दोन य ना य स ुमारे पाच य ना
अ य रोजगार उपल ध होत असतो . क प उभारणी क या मालाचा प ुरवठा मास ेमारी
व मास ेमारी न ंतर हाता ळणी इ काया वये मोठया माणात रोजगार उपल ध होतो .
२. पडीक खार जिमनीची उ पादकत ेत वाढ :
पडीक खार जिमनीम य े िनमखा या व गोडया पा यातील म यश ेती के यामुळे अशा
कार या जिमनीची उ पादकत ेत वाढ होत े. आप याकड े शेताम य े बेसुमार रासायिनक
खताचा वापर व पाणी द े या या च ुक या प तीम ुळे ब याच जिमनी या ार म ु झाल े या
आहेत. देशात १४,०५,८०० हे टर खार जमीन आह े. यापैक ०.६% जमीन उपयोगात
आणली जात े. महारा रा याम य े ७० खाडयां या यापारावर ८०,००० हे टर खनीज
जमीन उपल ध आह े. रोज ज िमनी या स ंर णासाठी बांधले या खारभ ूमी बघ याची
देखभाल न झा याम ुळे बंधारे फुटले यामुळे रोज जिमनीत पाणी िश न ब याच जिमनी
नापीक बन या आह ेत. अशा कार या खाजण जिमनीम य े कोळंबी स ंवध न क प
के यास खार जिमनीची उ पादन मता वाढ यास वाव आह े.
३. वयंरोजगारात वाढ :
म य यवसायाम य े वय ंरोजगारात वाढ हो यास मदत होत े. म यश ेती कर याचा
उ ोजकास वत :चा उ ोग ा होतोच याचबरोबर या उ ोगाम य े लागणार े माशाच े
खा , खते, औषधी सािह य व साधन े पुरिवणे या बनिव या या उ ोगाम य े
वयंरोजगाराचा स ंधी ा होत असतात .
४. मिहला ंना रोजगार स ंधीची उपल धता :
म य यवसाय कर यासाठी िवश ेष अशा आध ुिनक िश णाची गरज लागत ना ही. हा
यवसाय करत असताना येणा या अनुभवात ून या ंना िश ण िम ळत असत े. या
यवसायाच े यव थापन मिहला ं या हाताम य े आहे. या यवसायाम य े मिहला , मुले व वृ
य चा ंग या कार े काम करतात . या यवसायाम ुळे ामीण भागातील मिहला नां
वयंरोजगार उपल ध झाला आह े. तसेच ि या उ ोगाम य े ही रोजगारा या स ंधी
उपल ध आह ेत.
munotes.in
Page 99
म य यवसाय
99 ५. पूरक लघ ू उ ोगा ंची िनिम ती :
म य यवसा य करीत असताना माशाच े बीज माशा ंना ावयाच े खा त या या
मशागतीसाठी खत े मासेमारी औषध े इतर सािह य व साधन े लागत असतात . यां यासाठी
उ ोगाची िनिम ती क न या ंची पूत ता करण े श य आह े. असे के याने ामीण भागात लघ ू
उ ोगा ंना चालना िम ळेल पया याने सामु ी व भ याचा िवकास होईल .
म यउ पादनासाठी आव यक बाब ची उपल धता रा यात प ुरेशा माणात होत नाही . मा
रा यात म य यवसायात उिज ताव था य ेत अस याम ुळे आव यक बाबीची प ूण ता करण े
गरजेचे आहे असे उ ोग रा यात चाल ू झा यास रा या या िवकासात हातभार लागणार
आहे.
६. परक य चलनाची उपल धता :
देशात क े या जाणा या म य यवसायात ून िनमा ण होणार े म यो पादन ह े आंतररा ीय
बाजारात िवकल े जाते. यातून मोठया माणावर द ेशास परक य चलन ा होत असत े.
भारताचा म यो पादनाम य े सातवा मा ंक लागतो िविवध द ेशाम य े देशातून िविवध
कारच े मासे िनमा ण केले जातात , यात ाम ु यान े कोळंबीची मो ठया माणावर िनया त
होते. म य िनया तीपैक ८०% िनया त ही को ळंबीची होत े. यापास ून देशात स ुमारे २०१२
कोटी पया ंचे परक य चलन ा आह े याचा उपयोग ाम ु यान े नवीन त ं ान खर ेदी
कर यासाठी क ेले जाते ते तं ान द ेशा या िवकासासाठी आव यक आह े.
७. शेती पूरक यवसायात वाढ :
भारता या ामीण भागाम य े शेती आिण श ेतीपूरक यवसाय पार ंप रकरी या क ेले जातात .
हे उ ोग ामीण अथ यव थ ेचा कणा आह ेत. ामीण भागा त के या जा या या शेती आिण
शेतीपूरक यवसायाम य े फार मह व आह े. शेतीबरोबरच द ु धो पादन श ेळी म ढीपालन ,
वराहपालन क ु कुटपालन या सारख े उ ोग क ेले जातात . यां या माण े म य यवसाय
हा वत ं उ ोग हण ून केला जाऊ लागत आह े.
८. यवसायासाठी न ैसिग क संप ीचा वापर :
मानवान े आपल े जीवन जग यासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीचा वापर क न घ ेतलेला
पाहावयास िम ळते. िनसगा म ये उपल ध जिमनीत पाणी याचा उपयोग मानव वषा पासून
क न घ ेत आला आह े. याचा आजही ख ंड पडल ेला नाही .
गे या काही वषा पासून खाजण जिमनीचा तस ेच िनमखा या पा याचा वापर िनम खा या
पा यातील म य स ंवध नासाठी काही लोक क लागल े आहेत. हे नैसिग क घटक कोल ंबी
संवध नासाठी फारच उपयोगी आह ेत. यामुळे या नैसिग करी या उपल ध साधनस ंप ीचा
उपयोग क न घ ेतला जात आह े. या उपल ध न ैसिग क साधनस ंप ीचा िवकास क रावयाचा
असेल तर थािनक लोका ंना या काया त सहभागी क न घ ेतले पािहज े.
munotes.in
Page 100
उपयोिजत श ेती
100 ९. ामीण भागातील लोका ं या उ प नात वाढ :
देशा या ामीण भागात श ेती आिण श ेतीपूरक यवसाय पार ंपरीक प तीन े केले जातात . या
उ ोगात ून ामीण भागातील लोका ंना पुरेसे उ प न िम ळत नाही . यामुळे ते आप या
कौटुंिबक गरजा प ूण क शकत नाही . समु िकनाया लगत वाढणा या म य यवसायाम ुळे
रोजगार उ प न वाढताना िदसतो .
१०. दुब ल घटका या िवकासास चालना :
शासना या म य यवसाय िवकासामाफ त ामीण भागातील म छीमार व द ुब ल घटका ंना
ामीण यवसाय उपल ध असल ेली खाजण जिमनी उपल ध क न िद या जातात
याचबरोबर या जिमनीम य े उ ोग कर यासाठी अथ साहा य उपल ध क न िदल े जात
याचबरोबर यवसाय यवि थत
चालिव यासाठी िश णाची सोय क ेली जात े व यवसाया या उजा वातावरणाच े काही
िवशेष माग दश न केले जात े. या काया मुळे ामीण भागातील गरीब जनत े या िवकासास
चालना िम ळाली आह े.
११. पया यी अ ना या गरज ेची पूत ता :
नैसिग क मास ेमारीपास ून िमळणारे उ पादन ह े िदवस िदवस कमी होऊ लागल े आहे. मानवी
आहाराम य े माशा ंना अ य ंत मह वाच े थान आह े. माशांना पूणा न हण ूनही ओ ळखले
जाते. िदवस िदवस वाढणा या लोकस ं येमुळे अ नाची गरज भागिव यासाठी न ैसिग करी या
के या जाणा या म य यवसायावर अवल ंबून न राहता आता क ृि म म यो पादन
कर यािशवाय पया य नाही . यासाठी गो डया पा यातील व िनम खा या पा या तील
म यो पादन करण े आव यक आह े. यामुळे वाढ या लोकस ं येची अ नाची गरज भागिवण े
श य होईल .
१२. सकस अ नाची िनिम ती :
माशाम य े जीवनस व े, ि न ध पदाथ िप मय पदाथ , खिनज े उपल ध असतात . दुधाम य े
िथना ंचे माण ५% एवढे आहे तर अ ंडी व माशा ंम ये ते अनु मे १२.५% व १८% एवढे
आहे. मा माशा ंम ये िथना ंचे माण ह े २१% असल ेले आढ ळते. मानवी शरीरा या
िवकासासाठी िथनाची फार गरज असत े. अ हे पचनास हलक े असतात . ामीण भागातील
लोकांची सकस अ नाची गरज भागव यासाठी अस यास म य यवसाय वाढीस लागण े
गरजेचे आहे.
१३. पया वरण स ंतुलन :
ामीण भागा ंम ये औ ोिगक कर याम ुळे वायु दुषण जल द ुषण व जमीन द ूषण होऊ
लागल े आहे याचा िवपरीत प रणाम पया वरणावर होऊ लागला आह े. म य यवसायाम ुळे
ामीण भागात पया वरणाच े कोणत ेही िनमा ण होत नाहीत . तर म य यवसायाम ुळे
पया वरण स ंतुलन राख यास मदत होत असत े. गोडया व िनम खा या पा यात क े या
जाणा या म यस ंवध नामुळे नदीत सम ु ातील न ैसिग क म य िबयाण े व लहान माशा ंचे munotes.in
Page 101
म य यवसाय
101 संर ण होत असत े. म यो पादन करीत असताना कोण याही कारची रासायिनक
पदाथा चे वापर क ेला जात नाही . यामुळे म यउ पादन ह े दूषण िवरिहत असत े.
म यो पादनासाठी क े या जाणा या बांधबिद तीम ुळे जिमनीचा r धूप रोख यास मो ठया
माणावर हातभार असत े.
१४. शा त उ पादन :
नैसिग करी या क े या जाणारी मास ेमारीच े उ पादन िदवस िदवस घटत असताना िदस ते.
मासेमारी ही ब ेभरवशाची झाल ेली आह े. याचा प रणाम मास ेमारी समाजा या यवसायावर
झालेला आह े. नैसिग क मास ेमारीसाठी क ेला जाणारा खच हा भरमसाट अस ून मास ेमारी
पासून िमळणारे उ प न ह े अिनि त आह े. यामुळे नैसिग क मास ेमारी करण े परवडत नाही
यामुळे करणा या लोकांची िनम खा या पा यातील म यो पादनाकड े जर ल िद यास
यांना या उ ोगात ून िनि त उ पादन पया याने उ प न िम ळणारे आहे.
७. स ि य खताचा प ुरवठा :
देशाम य े के या जाणा या म यो पादनाप ैक ७०% म यो पादन ह े आंतररा ीय
बाजारात िव साठी पाठिवल े जाते. िव साठी पाठिव या जाणा या ि या क े या जातात
आिण ि या करताना जो भाग उपयोगात आणला जात नाही . या भागाचा उपयोग
खता या िनिम तीसाठी क ेला जातो . यापास ून चांग या कारच े स ि य खत िनया त होत े. या
भागास म यक ुटी अस े हटल े जाते.
या खताम य े न , फुरद व पालाश या ंचे माण म ुबलक असत े. यामुळे फळे व भाजीपाला
उ पादनासाठी या खताचा भरप ूर वापर करतात . यामुळे फलो पादनही चा ंग या कार े होते.
७.७ वा याय
१. मासेमारी हणज े काय त े प करा .
२. मासे पकड या या िविवध प ती प क रा.
३. मासे िटकिव यासाठी वापर या जाणा या िविवध प तीिवषयी मािहती िलहा .
४. म य यवसायाच े मह व िवशद करा .
७.८ संदभ ंथ
१. महारा ाची सागरी म य स ंप ी, डॉ. द. वा. बाळ, डॉ. नंिदनी द ेशमुख महारा
रा य साही य आिण स ं कृती मंडळ मुंबई १९९३ .
munotes.in
Page 102
102 ८
मासेमारी कार
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ खा या पा यातील मास ेमारी
८.३ गोडया पा यातील मास ेमारी
८.४ िनमखा या पा यातील मास ेमारी
८.५ सारांश
८.६ वा याय
८.७ संदभ सूची
८.० उि े
१) खा या पा यातील म यश ेती संक पना अ यासण े.
२) गोडया पा यातील म यश ेती संक पना अ यासण े.
३) िनमखा या पा यातील म यश ेती संक पना अ यासण े.
४) म यो पादनासाठी िविवध म य जातीची मािहती अ यासण े.
८.१ तावना
मासेमारीचा यवसाय सम ु िकना यापासुन दूर आिण खोल पा याम य े केला जातो . तसाच
तो सम ु िकना या जवळील खाडी प याम ये केला जातो .
संपूण महारा रा याचा िवचार क े यास म य यवसाय हा ाम ु यान े अरबी सम ु ा या
खाल या पायाम य े तसेच सम ु ा या भरती या व ेळी जे पाणी जिमनी या आतील
भागाम ये भरल े जाते अशा खाडी प याम ये आिण नैसिग क र या उगम पावल े या गोडया
पा या या न ाम य े िकंवा नैसिग क उपल ध /साठल े या पा याम य े मास ेमारी यवसाय
ामु यान े केला जातो .
या जलाशयाम य े केला जाणारा म य यवसाय आिण यासाठी आव यक म यजातीचा
आढावा प ुढील करणाम य े घे यात आल ेला आहे. munotes.in
Page 103
मासेमारी कार
103 ८.२ खा या पा यातील मास ेमारी
जी मास ेमारी खा या पा यात हणज ेच सम ु ा या पा याम य े केली जात े. या मास ेमारीला
खा या पा यातील मास ेमारी अस े हणतात .
समु ा या खा या पा यात क ेलेली मास ेमारी ही न ैसिग क मास ेमारी अशा व पाची आह े.
अशा कार या मास ेमारीच े दोन कार पडतात .
१. उथळ पा यातील मास ेमारी २. खोल पा यातील मास ेमारी
उथळ पा याम य े के या जाणा या मासेमारीम य े ामु यान े खाडीप याम ये केली जाणारी
मासेमारी या ंचा समाव ेश होतो . यासाठी घोलवी , वेडी, पाय, शैवम, रालम यांसार या
जा याचा वापर करतात . यासाठी काही व ेळ होड्या अथवा भल या ंचा वापर करत नाहीत .
काही व ेळा मा सम ु ाम य े मासेमारी कर यासाठी छोटया होडयांचा वापर करावा लागतो .
खोल सम ु ातील मास ेमारी काराम य े सस सीन, वायळी, टॉल, मेल, बुडीची जा ळी या
कार या जा यांचा वापर क न मास ेमारी करतात . यासाठी ॉ लरसार या या ंि क
बोटीचा वापर करण े आव यक ठरत े.
खा या पा यातील म यो पादन :
खा या हणज ेच सम ु ातील पा याम य े के या जाणा या मासेमारीम ुळे होणा या काही ठ ळक
म यो पदनािवषयी मािहती प ुढील माण े :
१) मुशी, पाकट : मुशी याला इ ंि लशम य े शाक तर पाकटाला र े या स ं ेने संबोधल े जाते.
समु िकना यावर सापडतात . या कार या माशा ंचे मास ेमारी ग ुजरात , महारा व
तािमळनाडू या रा या ंत मोठया माणात क ेली जात े. या माशा ंची ला ंबी २ फूटांपासून ५२
फूटांपय त असत े. या माशा ं या सरासरीच े सांगाडे हाडांचे नसून लविचक अशा क ुचा ना या
पदाथा चे असतात . या माशा ंचे शरीर द ंताम कार या स ू म खवला ंनी आ छादल ेले असत े.
या कुंमीन वगा तील मास े अंडी न घालता िप ला ंना ज म द ेतात. मुशी मासा हा ला ंबट
असतो . तर पाकट गोलसर चपटा अस ून याला कोठ ेही शेपूट नसत े. हे दो ही कारच े मासे
सश क ृतीचे असतात . मुशी हा मासा सम ु ा या प ृ भागाम य े अस यान े तो माशाचा
अ न हण ून पाकट हा त ळाजवळील ा यावर उदारिनवा ह करतात . या माशा ंची ी ती
नसते आय या घाण ि यांचा वाप र क न माशा ंची िशकार करतात .
या माशा ं या मांसाम य े ायिमथाइल अमाईन ऑ साइड तस ेच यु रया या पदाथा चा साठा
असतो . यामुळे यांना एक िविश कारचा वास य ेतो. यामुळे या माशा ं या मा ंसास मागणी
कमी असत े. या कार या माशा ंचे म यो पादनाप ैक ५०% म यो पादन ह े ता या
ि थतीत तर बाक च े उ पादन ि या कर यासाठी वापरल े जाते. पाकट , शाक माशा ंचे पर
हे वाळिवले जातात . या पराची परद ेशात िन यात केली जात े. या परापास ून शाक िफन स ूप
बनिवतात . तसेच या उ ोगात ून परक य चलन िम ळत असत े.
मुशी माशापास ून शाक िलव र ऑईल काढल े जात े. काळीज, यकृतापास ून काढ या
जाणा या तेलात 'अ' जीवनस व असत े. मुशी माशा या चामड याचा वापर पॉिलश munotes.in
Page 104
उपयोिजत श ेती
104 पेपरसारखा करतात . उ हात वा ळिवले या चाम डयाला ामीण हणतात . याच उपयोग
िविवध कलाक ुसरी या व त ू बनिव यासाठी होतो .
२) ब बीळ : या माशास इ ंि लशम य े Bombon Dhan या नावान े संबोधल े जाते. भारतीय
म यो पादनाम य े याचा वाटा ७ ते १०% एवढा आह े. ९५% मासेमारी ही ग ुजरात व
महारा रा याम य े केली जात े. उरलेली ५% मासेमारी ही आ ं , ओ रसा , पि म ब ंगाल
रा या ंत होत े.
या कार या माशा ंचे शरीर ला ंबट, शेलारे, मऊ असत े. या माशाच े डोके मोठे असून, डोळे
बारीक असतात . िजव या अितशय खोल व ंद असत े. खालचा जबडा मोठा असतो . या
जबडयात बाकदार दात असतात . पाठीवरचा पर त ड व श ेपटा या म यवर असत े.
पाठीवर या परापास ून शेपटापय त ढाव ळे असतात .
कोकण िकनारप ी व ग ुजरात रा या या िकनारप ीवरील पा या या प ृ भागावरील तापमान
तुलना मक या कमी असत े. यामुळे या माशा ंचे माण जा त आढ ळते. या माशा ंचा
जनन का ळ हा वष भर चालतो .या कार या माशा ंची मास ेमारी स ट बर ते मे मिह या ंम ये
केली जात े. ब बीळ पकड यासाठी डो ळ, खांदेरी व ब ेधादी जा ळे वापरल े जाते.
ब बीळ मासे ता या ि थतीत तस ेच उ हाम य े सुकवून खा यासाठी वापरल े जातात . या
माशां या शरीरात पा याच े माण जा त अस याम ुळे मांस नरम असत े. यामुळे ते लवकर
कुजतात . हे मासे उ हात वा ळिवताना स ुकिवल े या ब बला ंना ील ंका, बांगलाद ेश ि टन
रा या ंम ये मागणी अस याम ुळे या माशा ंची िन यात केली जात े.
३) पापल ेट : पापल ेट हा मासा सव माशा ंम ये खा यासाठी उ म समजला जातो . कमी
काटे व उ म चव याम ुळे हा मासा िस आह े. भारत द ेशा या प ूव व पि म िकना यावर हे
मासे सापडता त. असे असल े तरी ग ुजरात व महारा ा या िकना यावर भरप ूर माणात ह े
मासे आढळतात. या माशा या पापल ेट, कापरी पापल ेट, हलवा या तीन जाती आह ेत. या
तीनही माशा ं या शरीरातील ठ ेवण मा थोडी व ेगळी आहे. सव साधारणपण े माशाच े शरीर
दो ही बाज ूंनी चपटे, गोलाकार असत े. त ड लहान व जब डयात अितशय छोट े दात
असतात . पापल ेटचा र ंग चकचक त राखाडी अस ून पोटाकडील र ंग सफ ेद असतो .
ऑ टोबर त े िडस बर हा काल अ ंडी दे याचा असतो . या माशाच े वािष क उ पादन ३,८००
टन अस ून एकूण म यो पादनात याचा वाटा २.१% आहे. या माशाच े उ पादन महारा ,
गुजरात , आं द ेश, केरळ ओ रसा , तािमळनाडू या रा या ंत होत े.
या माशा ंना देशांतग त व िवद ेशात िवश ेष मागणी आह े. यावेळी हंगामात मोठया माणावर
वाहतूक होत े. यावेळी शीतकरण ि य ेत याची साठवण क ेली जात े. परदेशात खार व
उ णता िवरोधक खो यात ून पाठिवल े जाता त. गुजरातम य े काही िठकाणी हात स ुकिवल े
जातात े.
४) बांगडा : भारतीय िकना यावर बा ंगडा माशाची मास ेमारी िवश ेष मह वाची आह े.या
माशाची मास ेमारी े े देशा या पि म िकना यापासून शा ंत महासागरापय त पसरल ेली
आहेत. munotes.in
Page 105
मासेमारी कार
105 भारताम य े कना टक, केरळ, गोवा, महारा या रा या ंत बांगडयांचे म यो पादन अिधक
होते. हा मासा इ ंिडयन म ॅकरेल या नावान े ओळखला जातो . हा मासा ला ंबट चपटा अस ून
याचे त ड िनम ूळते असत े. तर जीभ मोठी असत े. या माशाचा र ंग िनळसर िहरवा अस ून
वरचा का ळपट तर खालचा भाग पा ंढरा व िपव ळा असतो . हे मासे समु ातील सू म जीवा ंचा
वापर खा हण ून करतात . या माशा ंत भ य िनवड प ती िदसत नाही . हा मासा ज ून ते
स ट बर या मिह या ंत अंडी घालतो . एकाव ेळी सुमारे १,१०,००० पय त अंडी देतात. अंडी
दे यासाठी मास े थला ंतर करतात . हे मासे न यान े आढळतात. या माशा ं या उ पाद नात
फार मोठ े चढ उतार जाणवतात .
या माशा ंची मास ेमारीची स ु वात रापन जा याने केली जात े. बांगडा मासा हा एक उ क ृ
खा हण ून िकनारप ीवर िस आह े. या माशाची िव ता या व पात बफा त गोठव ून,
खारव ून व स ुकवून केली जात े. म योपादन जा त झा यापास ून म यक ुल तयार करतात .
५) रावस व दाढा : रावस, दाढा ह े मासे अ य ंत चिव हण ून खा िस आह े. या
माशा या भारतात ९ जाती आढ ळतात. यापैक रावस , दाढा, रोडे या जाती मह वा या
िस आह ेत. या कारच े मासे भारतीय िकना यावर सव साठयांत कमी -अिधक मा णात
आढळतात.
रावस माशाच े शरीर ला ंबट अस ून दो ही बाज ूस चपट े असत े, डो याकडचा भाग िन ळसर
असून त ड खाल या बाज ूला असत े. रावस माशा ंना अ ंद पराखाली काही त ंतू असतात .
यां या स ं येव न या ं या जाती ओ ळखणे श य होत े. हे मासे सू म ाणी , गवत, छोटया
कोळंबी खा ऊन जगतात . रावस मासा गटान े अंडी घालतो . अंडी घाल याची ि या
माशांम ये वष भर आढ ळते. तर एि ल त े जून, ऑ टोबर त े िडस बर या मिह या ंत अंडी
घालतात . या माशा ंचे उ पादन ६५०० टन एवढ े असून एकूण म यो पादनाचा याचा वाटा
०.४% एवढा आह े. यापैक जा त म यो पा दनात ग ुजरात , महारा रा या ंम ये होते.
दाढा व रावस ह े मासे चिव मास े हणून खा यासाठी िस आह ेत. यामुळे या माशा ं या
िव त ून मास ेमार ना चा ंगले उ प न िम ळते. हे मासे संपूण ता या व पात खा यासाठीच
वापरतात . मोठया माणात म यो पादन होते. यावेळी याचे तुकडे बफा त गोठव ून
िव साठी शहरात आणल े जातात .
६) सुरमई : म यो पादनाम य े सुरमई माशाच े थान फारच वरच े आहे. हा मासा भारत ,
ीलंका, देश, मलया , ऑ ेिलया, िफलीपाइ स , तैबान, जपान या द ेशांत आढ ळतो.
भारतात प ूव व पि म िक ना यावरील तािम ळनाडू, केरळ व महारा रा या ंत िवश ेष
सापडतो. सुरमई या तीन जाती आह ेत. कॉमरसनव इ वन तर इतर दोन जात ना स ुरमई
संबोधतात .
सुरमई माशाचा आकार ला ंबट दो ही बाज ूला िनम ुळता असतो . शरीरावर खवल े नसतात .
िजवनी अ ंद अस ून जबड यात सु यासारख े दात असतात . सुरमई व बा ंगडा या ं याम य े
शरीर रचन ेत थोड सा य असत े. यामुळे ितला प ॅिनश बा ंगडा अस े इं जीत स ंबोधतात .
सुरमई मासा हा लहान माशावर आहारासाठी अवल ंबून असतो . विचत स ंगी माक ुळ व
कोळंबीचा समाव ेश असतो . भ यास ह े न, याचा पाठलाग क न खा या या सवईम ुळे munotes.in
Page 106
उपयोिजत श ेती
106 लोक या माशाची िशकार ग ळाने करतात . हा मासा म े ते ऑग ट मिह यात अ ंडी घालतो .
चार वष याची मादी ११,००,००० अंडी देते.
सुरमई माशाच े उ पादन ३५,००० टन अस ून एकूण उ पादना या जव ळ-जवळ २% आहे.
तािमळनाडू, केरळ, आं , महारा रा यात स ुरमई माशाच े उ पादन चा ंगले होते. हा मासा
थ यान े राहतो . या माशा या मास ेमारीसाठी िनरिनरा या कारची जा ळीमा यम े तरती ,
दा दी , जाळी व गळ वापरल े जातात .
सुरमई मासा श ुभ व चिव हण ून िस आह े. या माशाचा वापर खा यासाठी क ेला जातो .
जा त माणात िम ळा यास यास उभ े िचरतात १:३ माणात मीठ वाप न ती खारवली
जाते. सुरमईच े तुकडे क न त े बफा त गोठव ून परद ेशी पाठिवल े जातात .
८.३ गोडया पा यातील मास ेमारी :
गोडया पा यामधील हणज ेच या पा यात ारता जा त असत नाही अशा पा याम य े
के या जाणा या मासेमारीस गोडया पा यातील मास ेमारी असे हणतात . गोडया पा यातील
मासेमारी ही ाम ु यान े न ा, तलाव , नळी, सरोवर े, पा याची डबक , मानविनिम त कृि म
जलाशयाच े साठे, नैसिग क जलाशयाच े साठी या ं याम य े केली जात े.
गोडया पा यातील म यश ेती यवसाय हा दोन कार े केला जातो ह े कार प ुढील माणे
अ) न ांम ये केला जाणारा म य यवसाय
ब) जलाशया ंम ये केला जाणारा म य यवसाय
अ) न ांतील म य यवसाय :
न ांमधून केली जाणारी मास ेमारी ही न ैसिग क व पाची असत े. या न ा ंम ये
नैसिग करी या जनन होऊन म यबीज तयार होत े. अशा न ैसिग करी या तयार झाल े या
माशांची मास ेमारी क ेली जात े. या न ा बारमाही वाहत असतात . या न ा ंम ये वष भर
मासेमारी क ेली जात े. तर काही न ा ह ंगामाम य े वाहत असतात . अशा न ा ंम ये हंगामी
व पाची मास ेमारी क ेली जात े.
https://sandrp.in
munotes.in
Page 107
मासेमारी कार
107 ब) जलाशयातील म य यसाय :
जलस ंप ीचा द ुसरा ोत हणज े अडिवल ेले पाणी होय . त यांचे बारमाही व ह ंगामी अस े
दोन कार क ेले जातात . बारमाही त याम ये बाराही मिहन े मास ेमारी क ेली जात े. तर
पा याचा साठा अस ेपय त मास ेमारी क ेली जात े. ही तळी हंगामी व पाची असतात .
गोडया पा यातील म यश ेती कर यासाठी आज ाम ु यान े गोडया पा या या त यांचा
वापर करतात . गावातील डबक व छोटी त ळी यां याम य े कर यात य ेणा या म यश ेतीला
त यातील म यश ेती (पॉड क चर ) असे संबोिधतात . देशाम य े जलिस ंचन, वीजिनिम ती,
उ ोग , िप या या पा याचा प ुरवठा इ . कारणा ंसाठी क ृि म जलाशय तयार क ेले जातात .
याचबरोबर न ा ,नाले, ओढे, पाणलोट े ातील पाणवट े य ांना बंधारे घाल ून जलाशय
िनमा ण केले जातात . अशा जलाशया ंम ये जी म यश ेती केली जात े. याला जलाशयातील
म यश ेती असे हणतात .
अनेक िठकाणी भातश ेती कर यात य ेते. या खाचराम य े भातश ेती केली जात े. या
खाचराम य े भात उ पादनाबरोबरच माशाच ेही उ पादन घ े यात य ेते. अशा म यश ेतीला
भात श ेतीम य े म यश ेती (पॅडीकम -िफरा-क चर ) असे हणतात . अशा कारची श ेती
कर यासाठी भात खा चराम य े ३ ते ८ मिह या ंपय त शेताम य े पाणी साठिवल े जाते. अशा
कारची श ेती भारत , इटली , जपान , तैवान, मलेिशया या द ेशांम ये केली जात े.
मोठया पा यातील म यश ेतीसाठी स ुमारे ६० माशां या जात चा वापर क ेला जातो .
याम य े रोह , कटला , मृंगळ, सायि स , चंदेरा, गव या या म ुख जाती आह ेत. गोडया
पा यातील म यश ेतीसाठी काही उपय ु जाती प ुढील माण े -
१) रोह : रोह हा मासा पा या या मध या भागात वा त य करणारा मासा आह े. हा मासा
जलाशया या मध या थराम य े असणा या अ नाचा साठा खातो . हा मासा वष भराम य े
६०० ते ८०० ॅम एवढ या वजनाचा वाढतो . या माशाच े शरीर ला ंबट अस ून अंगावर सव
खवल े असतात . याचा र ंग लालसर असतो . हा मासा द ुस या वष अ ंडी दे यास तयार
होतो. या माशा या जननासाठी िवश ेष य न कराव े लागतात . हा मासा गोडया पा यातील
म य स ंवध नासाठी द ेशभरा म ये वापरला जातो .
२) कटला : हा मासा जलाशयामधील पा या यावर या थराम य े वा त य करतो . या
माशा या शरीराचा भाग ंद व फ ुगीर असतो . डोळे मोठे व त ड ंद असत े. या माशाच े त ड
वर या बाज ूला वळलेले असत े. हा मासा एका वषा म ये १ िकलोप े ा जा त वजनाचा होतो .
वया य ितसा या वष जननासाठी तयार होतो . हा मासा म ूलत: उ र भारतातील आह े.
मा द ेशाम य े स व या माशाचा उपयोग गोडया पा यातील म यो पादनासाठी क ेला
जातो.
३) मृंगळ : हा मासा जलाशयाम य े तळाकडील भागात आढ ळतो. हा मासा शरीरान े लांबट
असतो . या माशाच े त ड खाल या बाज ूला वळलेले असत े. त ड ंद असत े. हा मासा सतत
तळाला राहत असतो . तळा या पा याम य े कुजलेली वन पती , अ य पदाथ , शेवळ, ाणी,
दरवेळा अ न हण ून सेवन करतो . एका वषा म ये हा मासा स ुमारे ६७० ते ७५० ॅम munotes.in
Page 108
उपयोिजत श ेती
108 वाढतो . वया या द ुस या वष जनना स तयार होतो . हा मासा पावसा या या प ूवा धा त
वाह या पा यात अ ंडी सोडत असतो . हा मासा म यश ेतीसाठी फारच उपय ु आह े.
४) सायि स : या माशाच े मूळ नाव कॉ मनकाय असे आहे. म यश ेतीम य े या माशाचा
वापर सव केला जातो . या जातीम य े तीन कार आढ ळतात. (१) थळकाय (२)
िमरकाय (३) लदेर काय इ.
कॉमनकाय या जातीचा मासा म ूळ चीन द ेशातील अस ून भारताम य े म यो पादनासाठी
१९३९ म ये आण यात आला . हा मासा जलाशयातील त ळाशी वा त य करणार मासा
आहे. तो सव भ क मासा आह े. हा मासा त ळाम ये बाधीना असणा या वन पती ची मुळे
खास क न खातो . एका वषा म ये हा जननासाठी तयार होत असतो . जलाशयातील
वन पत म य े हा मासा अ ंडी घालतो .
५) िसल हर पाक - चंदेरा : या माशा या शरीरावर बारीक -बारीक चकचक त अशी खवल े
असतात . यामुळे या माशाला च ंदेरा अस े हटल े जात े. हा मासा जलाशया या वर या
थरात वा त य करणारा मासा आह े. जलाशया या पा या या वर या थराम य े असल े या
वन पती , शेवाळ व लव ंग अ न हण ून सेवन करतो . या माशाच े शरीर म यभागी चपट े
असून डोळे िनमूळते होत आल ेले असतात . हा मासा म ूळचा चीन द ेशातील अस ून जपान
देशामध ून भारताम य े म यश ेतीसाठी आणला ग ेला. भारताम य े सव हा मासा
म यश ेतीसाठी वापरला जातो . हा मासा एक वषा म ये एक िकलो वजनाचा होतो . वया या
दुस या वष जनन म होत असतो . बंिद त पा याम य े या माशाच े जनन होत असत े.
६) ास पाक - गव या : हा मासा पाय वन प ती आहारासाठी फ त करीत असतो . हणून
या माशास गव या अस े हटल े जाते. या माशाच े शरीर ला ंबट अस ून हा मासा म ृगळ या
माशासारखाच िदसतो . या माशाच े त ड िनम ूळते असून अ ंद असत े. या माशास िम या
नसतात . शेपटीचा पर हा म ुरगळेला असतो . याची कड ही अध गोल असत े. हा मासा चीन
देशातील अस ून १९५९ नंतर भारताम य े म यश ेतीसाठी आण यात आला . हा मासा एक
वषा या कालावधीत १ िकलोप े ा जा त वाढतो . हा मासा वया या द ुस या वष जनन म
होत असतात . साठिवल े या पा यात या माशाच े जनन होत नाही . हा मासा
म यश ेतीसाठी अितशय उपय ु असा मासा आह े. कारण जलाशयातील त ळा या पान
वन पती िनम ू लनासाठी या माशाचा उपयोग चा ंगला होतो .
८.४ िनमखा या पा यातील मास ेमारी
समु ा या िकना याजवळील भाग खाडी -िकना या या भागाम य े समु ा या भरती -ओहोटीच े
पाणी सतत भरत असत े. या भागाम य े असल ेले पाणी हे गोडे नसत े तर त े िनमखार े असत े.
या पा याची ारता सतत बदलत असत े. अशा भागामधील पा याम य े के या जाणा या
मासेमारीस िनम खा या पा यातील मास ेमारी अस े हणतात .
नदी ड गरा ळ भागात उगम पावत े. या िठकाण या पा याची ारता ही कमी असत े. नदी
वाहत य ेऊन ज ेथे सागरास िम ळते ितथे नदीच े गोडे पाणी व सागरातील खार े पाणी याचा
संगम होतो . पावसा याम ये समु ा या िकना याजवळील पा यात ारत ेचे माण ह े कमी munotes.in
Page 109
मासेमारी कार
109 असत े तर उ हा याम ये हे माण जा त असत े. भरती-ओहोटीत , पावसाच े पाणी, तापमान
व वार े, वाह या घटका ंचा पा या या ारत ेवर प रणाम होत असतो .
िनमखा या पा याच े जलाशय हणज े नदीच े गोडे पाणी व सम ु ाचे खारे पाणी या ंचे िम ण
झालेले जलाशय होय . अशा िनम खा या पा या या जलाशयाम य े केरळमधील असणा या
बॅक वॉटस व ओ रसातील िच का या सरोवरा ंचा समाव ेश होतो . िनमखा या पा या तील
मासेमारीच े तीन कार पडतात .
(१) नैसिग क मास ेमारी
(२) िनमखा या पा यातील म यश ेती
(३) िनमखा या पा यातील म य स ंवध न.
(१) नैसिग क मास ेमारी :
खाडी िकना यालगत या भागाम य े समु ा या भरती या व ेळी समु ाचे पाणी जिमनीम य े
पसरत े तेथे ते सतत पस न साठत अस यान े तो जिमनीचा भाग खाजण भाग बनतो .
खाजणातील पा याम य े भरप ूर माणात श ेवा याची िनिम ती झाल ेली असत े. यामुळे
समु ातील माशा ंना व को ळंबी या िप ला ंना भरप ूर मोठया माणात खा िम ळत असत े.
असे खाजण भाग मास े व को ळंबी या लहान िप ला ंचे नैसिग करी या स ंवध न क हणता
येईल. खाडी ही सम ु ाशी जोडल ेली अस याम ुळे िनमखा या पा यात जग ू शकणार े मासे
खाडीम य े असतात . अशा न ैसिग करी या उपल ध असल े या माशा ंची मास ेमारी
खाडयांमधून सतत चाल ू असत े. अशा कार े के या जाणा या मासेमारीला कॅपचर िफ शरी
असे हणतात .
(२) िनमखा या पा यातील म यश ेती:
या काराम य े समु ाचे िनमखार े पाणी ब ंिद त अशा जाग ेम ये घेतले जात े व अशा
पा याम य े िनवडक जाती या माशा ंचे बीज स ंवध नासाठी सोडल े जात े व या िठकाणी
सोडल े या म यबीजाच े संवध न केले जाते. अशा का रे के या जाणा या म यो पादनास
म यश ेती अस े हणतात . या कार े के या जाणा या म यो पादनासाठी ाम ु यान े बोय,
िम क , िफरा, िजताडा , रावस, खेकडा, कोळंबी, काळुं ा इ यादी स ंवध नासाठी वापरतात .
(३) िनमखा या पा यातील म य स ंवध न:
याम य े बंिद त जाग ेम ये समु ाचे िनमखार े पाणी घ ेतले जात े आिण याम य े िनवडक
जाती या को ळंबीचे बीज सोड ून याच े संवध न केले जात े. अशा कार े के या जाणा या
कोळंबी उ पादनाला िनम खा या पा यातील को ळंबी संवध न अस े हणतात .
िनमखा या पा यातील म यश ेतीसाठी उपय ु माशा ं या जाती -
१) बोय : या माशाच े शरीर दो ही बाज ूला िनम ूळते असत े, लांबट असत े. माशाचा र ंग
वर या बाज ूस का ळा, पोटाकडील बाज ू पांढ या रंगाचा असतो . हे मास े समु ात अ ंडी
घालतात . दोन िदवसा ंत यामध ून िप ल े बाहेर येतात. ही िप ल े ह रत क ुजले या वन पती ,
तळातील स ि य पदाथ , कृमी िजवा ंवर िनवा ह करतात . हे मासे खा यासाठी चवदार अस ून munotes.in
Page 110
उपयोिजत श ेती
110 तळातील न ैसिग क खा ं ांवर वाढतात . िनमखा या पा यातील म यश ेतीसाठी ह े मास े
उपयु ठरतात . या माशा ंचा म यो पादनासाठी वापर कर यासाठी न ैसिग करी या
िमळणारे म यबीज ह े वापरल े जाते. बंगाल, केरळ, तािमळनाडू या रा या ंत मुळेट वापर
म यो पादनासाठी क ेला जातो .
२) िम क िफश : हा मासा बाऊस या नावान ेही ओ ळखला जातो . या माशाच े शरीर ला ंबट
व थोड ेसे चपट े असत े. डोके टोकदार असत े. डोळे बटबटीत असतात व त ड द ंतहीन
असत े. या माशाच े शरीर चंदेरी िनळसर रंगाचे व िपव ळसर शाक असल ेले असत े. हा मासा
समु िकना यापासून १० खोल पा यात जनन करतो आिण मादी िकमान ५०,००,०००
अंडी घालत े. िप ल े दोन िदवसा ंत तयार होतात . एका वषा म ये ा माशा ं या िप लाची
उंची २० स .मी. व वजन २०० ॅम एवढ े होते. ६ या वष हा मासा जनन म होतो . या
माशाच े वजन २० िकलोपय त वाढत े. या माशाची म यश ेती इंडोनेिशयाम य े होते.
३) िजताडा : हा मासा िह ंदी महासागरात पि म प ॅिसिफक व उ णकिटब ंधात थोड याशा
भागात सापडतो . या माशाच े शरीर ला ंबट व चपट े असत े. त ड मोठ े व िक ंिचत ित रकस
असत े. या माशा ंचा रंग व न िन ळा-िहरवा िक ंवा करडा असतो व बाज ूने चंदेरी असतो . ३ ते
४ वयाचा जनन म मासा सम ु ाम य े थला ंतर करतो . मासा अमाव या व पौिण मे या
िदवशी अ ंडी घालतो व भरतीम ुळे ती अंडी खाड म य े पसरतात . या माशाची लहान िप ल े
खाडी, भुयारी, खडकात मोठी झा यावर ह ळूहळू वर या भागाकड े सरकतात . २० िक.
वजन झा यािशवाय जनन होत नाही . या माशाची िप ल े सव भ क असतात . मोठेपणी हा
मासा खादाड व ाणीभ क बनत अस याम ुळे इतर माशा ंबरोबर या माशा ंचा उपयोग क ेला
जात नाही .
िजताड हा मासा एि ल त े ऑग ट या म िह यात जनन करतात . मे ऑग टम य े िप ल े
मोठया माणावर आढ ळतात. या माशाच े बीज तयार करण े अलीकड े श य झाल े आहे.
४) कोळंबी : कोळंबी संवध नासाठी को ळंबी या िविवध जाती उपल ध आह ेत. असे जरी
असल े तरी जलद वाढणा या व आकारान े मोठया असणा या फारच थोड या जाती आह ेत.
िपनीयस ा जाती या को ळं या को ळंबी उ पादनासाठी फार मह वा या आह ेत.
https://www.agrowon.com
munotes.in
Page 111
मासेमारी कार
111 कोळंबी या िविवध जाती :
१) िपिनयस इ ंिडकस /सफेद कोळंबी : भारताम य े पांढरी को ळंबी हण ून ही जात िस
आहे. भारता या पि म व प ूव िकना यावरील ही को ळंबी आढ ळते. ामु यान े केरळ,
तािमळनाडू, आं द ेश या रा या ंम ये या कार या को ळंबीची फार मोठया माणावर
िन यात होत े. ही को ळंबी २३० िम.मी. लांबीपय त वाढत े, केरळ, तािमळनाडू, आं द ेश
या रा या ंत या को ळंबीची िप ल े खाडी प यांना व ब ॅक वॉ टस म ये मोठया माणात
सापडतात . कोळंबी १३० िक.मी. पय त वाढ यास तो जनन म होत े. ही को ळंबी
वालुकामय त ळ अिधक पस ंत करत े. ही को ळंबी आय ु यात अन ेकवेळ अंडी सोडत े. कोळंबी
५ मिह यात २२ ॅम वजनापय त वाढत े. या को ळंबीचे संवध न व कमी खचा त उ पादनही
चांग या कार े होत अस यान े कोळंबी संवध नासाठी या को ळंब ना फार मह व िदल े जाते.
२) िपिनयस मोिनडॉ न/खडका ळ/टायगर को ळंबी : सवा त जा त मोठी वाढणारी को ळंबी
हणून ही जात े िस आह े. ा को ळंबीची जमात सवा त मोठी वाढ घ ेणारी जात आह े. ा
जातीची को ळंबी भारता या पूव कडील उ र िकना यावर मोठया माणात सापडत े. या
कोळंबीचे बीज ह े आड या बॅक वॉ टस , खाड्यातील प ॅनमू ह े म य े मोठया माणावर
सापडतात . ही को ळंबी कमी ारत े या पा याम य े बह धा जग ू शकतात . आं द ेश
रा या या सम ु ाम य े या कारची को ळंबी मोठया माणावर सापडत े. ही को ळंबी २
पी.पी.टी ारत े या पा यामध ून पी.पी.टी. ारते या पा यात जग ू शकत े. यामुळे ती
कोळंबी संवध नासाठी अ य ंत उपय ु हण ून ओ ळखली जात े. म यस ंवध न त याम य े
याची यो य ती का ळजी घेत यास ५ मिह या ं या कालावधीत ३५ ते ४० ॅमपय त वाढत े.
या कारची को ळंबी २६० िक.मी. वाढली क ती जनन म बनत े. ऑ टोबर त े जानेवारी
या कालावधीत जनन होत े.
३) कुमा कोळंबी / िमिनयस : ही जात म ूळची जपानमधील अस ून ती क ुम को ळंबी हण ून
ओळखली जात े. ती महारा आिण तािम ळनाडू रा या ंतील सम ु ाम य ेही सापडत े. ही
कोळंबी २७० िक.मी. पय त वाढत े. २५० िम.मी. वाढ यान ंतर ही को ळंबी अंडी दे यासाठी
तयार होत े. जुलै ते स ट बर या मिह यात ही को ळंबी अंडी देते. ही को ळंबी कमी ारत े या
पा याम य े आिण जा त तापमाना या प रि थतीम य े िटकत ना ही.
४) सफेद बनाना - िपिनयस
ही को ळंबी भारताम य े बनाना को िळंबया नावान े िस आह े. या कारची को ळंबी
महारा , गोवा, कना टक या रा या ंम ये व आ ं व ओ रसा रा या ंम ये जा त माणात
आढळते. या को ळंबीची िप ल े खाडयां या पा याम य े मोठया माणात आढ ळतात. या
कार या वातावरणात या ंची वाढ चा ंगली होत े. सुमारे १४० िक.मी. एवढी को ळंबीची वाढ
झा यावर ती जनन म होत े. ऑ टोबर त े जानेवारी या मिह या ंत ही को ळंबी ३ ते ४
लाख अ ंडी देते.
munotes.in
Page 112
उपयोिजत श ेती
112 ८.५ सारांश
स ि थतीत "िनमखा या पा यातील कोळ ंबी संवध न" यव था पनास मह व ा झाल े
असून यात ून वय ंरोजगार िनिम तीसाठी मोठा वाव आह े. कोकण तस ेच महारा रा यातील
अनेक िज हयात ून या यवसायाची या ी वाढिव याची स ंधी अस ून, यासाठी िश ण
मनु यबळ िनमा ण कर याची गरज आह े. रा याम य े उपल ध असल े या सम ु िकनारा व
खाडी प या याम य े असल े या खाजण जिमनीचा तस ेच भूअंतभा व भूजलाशयामधील
पा यात शा ीय प तीचा अ ंगीकार क न िविवध कार या म य जातीचा वापर क न
म यो पादन वाढिवण े श य आह े. असे के यास म यो पादन वाढ याबरोबरच रोजगार
वृ ीही मोठया माणावर होणार आह े.
८.६ वा याय
१) खा या पा यातील मास ेमारी स ंक पना प करा .
२) गोडया पा यातील मास ेमारी हणज े काय? ते प करा .
३) िनमखा या पा यातील मास ेमारी स ंक पना प करा .
८.७ संदभ सूची
१) महारा ा ची खाजगी म य स ंप ी. डॉ. द.बा. बाळ, डॉ. नंिदनी द ेशमुख, महारा
रा य सािह य आिण स ं कृती मंडळ, मुंबई - १९९३ .
munotes.in
Page 113
113 ९
म यश ेती
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ म यश ेतीसाठी आव यक घटक
९.३ म य स ंगोपनाची प ती
९.४ म य िबजाची वाहत ूक
९.५ वा याय
९.६ संदभ सूची
९.० उि े
१) म यश ेतीसाठी आव यक घटक अ यासण े.
२) म यश ेतीसाठी उपय ु म यजाती अ या सणे.
९.१ तावना
गोडया पा यातील म यश ेती :
भारत द ेशामधील िकनारी रा याम य े पारंप रक प तीन े म यश ेती केली जात े याम य े
ामु यान े केरळ आिण पि म ब ंगालम य े गोडया पा यातील म यश ेती मोठया माणावर
केली जात े. पि म ब ंगालम य े गोडया पा या या लहान -मोठया त याम ये माशा ंचे संवध न
केले जात े तर क ेरळ रा यात िकना यावरील खोलगट भागात साचल े या िनमखा या
पा यात को ळंबी संवध न मोठया माणात क ेले जाते.
महारा रा याम य े नैसिग करी या नदीना यात ून िमळणा या माशांचे उ पादन िम ळिवले
जाते. देशा या वात ं य ा ीन ंतर शासना या म य यवसाय िवभागामाफ त रा यातील
गावतळी, तलाव , सरोवर े, धरणाम ुळे िनमा ण झाल ेले मोठे जलाशय या ं याम य े शासना या
िविवध योजनाअ ंतग त म यो पादन घ ेणे सु झाल े आहे.
म यो पादन हणज े उपल ध असल े या लहान -मोठया जलाशयाम य े माशा ंचे संवध न
करणे. अलीकडील का ळात यावसाियक ्या िकफायतशीर ठरणा या म य जातीच े
संशोधन झाल े असून या ंचे संवध न करण े श य झाल े आहे. अशा माशा या जातीच े बीज munotes.in
Page 114
उपयोिजत श ेती
114 आता उपल ध होऊ लागल े आहे. तसेच वै ािनकरी या िम ळणा या माशांची वाढ जलद
हो यासाठी खत े भाताचा क डा व प ड इ यादी प ूरक अ न द ेऊन म यो पादन मोठया
माणात घ ेणे श य झाल े आहे.
९.२ म यश ेतीसाठी आव यक घटक
१) पाणी :
म यश ेतीसाठी आव यक पाणी भारतात िविश ह ंगामात मोठया माणात पाऊस पडतो .
या पावसाच े पाणी िविवध साधना ंम ये साठवल े जात े. झरे, नदी, तळी, ओढे, धरणात ून
काढल ेले कालव े, तलाव व सरोवर े आिण अ य जलाशय े यातून उपल ध होत असत े.
काल या या बाज ूस म यश ेती अस ेल तर काल यातील पाणी पाझ न श ेतीम य े उपल ध
होईल. रीतसर काल यातील पाणी उपल ध क न घ ेऊन म यश ेती करता य ेईल.
म यश ेती ही पा या या उपल धत ेवर अवल ंबून असत े. नैसिग करी या अ य कोण या
माणात पाणी िनमा ण होऊ शकत े याला मह व आह े. या कार या जिमनीत त ळे बांधले
आहे यावर न ैसिग क अ न िनमा ण हो याची मता ठरत असत े. त याम ये या भागात ून
पाणी य ेते ती जमीन स ुपीक अस ेल आिण त ळे तयार क ेलेली जमीन स ुपीक अस ेल तर
उ पादकताही चा ंगली असत े. म य श ेतीसाठी पाणी पाणलोट े ातून उपल ध होत नस ेल
तर आिण तलावाम य े पाणी काल यात ून याव े लागत अस ेल तर मा म य उ पादकता
ही तलावावरच अवल ंबून असत े. अशा व ेळी म य उ पादकता वाढिव यासाठी क ृि म
खतांचा वापर करावा लाग ेल व उ पादकता वाढिवता येईल.
म यश ेतीसाठी वापरल े जाणार े पाणी ह े दोन बाब साठी स म असल े पािहज े. (१)
पा याम य े आव यक या माणात पोषक य े असली पािहज ेत. (२) मासे आिण इतर
जलचर या ंना वा त य क र यासाठी अन ुकूल प रि थती पा याम य े असली पािहज े.
पा याच े व प :
म यश ेतीसाठी आव यक त यातील पाणी ह े भौितक व रासायिनक ग ुणधमानी य ु अस े
असल े पािहज े याच े यो य कार े संतुलन घडत अस ेल तर माशा ं या वाढीवर या ंचा
उपकारक प रणाम घडत असतो .
१) पा याची खोली :
माशां या वाढीसाठी तलावा ंची िनिम ती होण े अ य ंत मह वाच े असत े. लवंग हे माशा ंचे
नैसिग क अ न असत े. पा याम य े सूय काश जोपय त पोहोच ू शकतो त ेथपय तच अिभसरण
वाह िनमा ण होऊ शकतात आिण त ेथे वन पती लव ंग थम आिण न ंतर ाणी लव ंग
िनमा ण होऊ शकतात . फार खोल पा याचा उपयोग लव ंग िनिम तीसाठी होत नाही तस ेच
फार उथ ळपाणी स ू या या िकरणा ंनी तापत अस याम ुळे असे पाणी माशा ं या वाढीस बाधक
ठरत असत े तसेच जसजस े पाणी तापत जात े. तसतस े पा यातील ाणवाय ूचे माण कमी
होत जात े. यामुळे त यातील पा याची खोली १.२ ते ३ मीटर ठ ेवावी. पा याची खोली
०.७५ मीटर प े ा कमी अस ेल तर त यात जणारी वन पती मोठया माणात वाढत े. munotes.in
Page 115
म यश ेती
115 २) पा याची गढ ूळता - पा याची गढ ूळता ही दोन गो मुळे िनमा ण होत असत े. याम य े
(१) गाळाचे िकंवा अस ि य भाग पा याम य े असतात . ते हा (२) मोठया माणात
पा याम य े लवंगांची िनिम ती झा यावर , या कारणाम ुळे पा याम य े गढूळता िनमा ण होत
असत े.
लवंगामुळे पा याम य े गढूळता िनमा ण झा यास त े माशा ंना उपकारक असत े. खताम ुळे
गढूळता िनमा ण झा यास त े खत म ु यावर अडक ून ाणवाय ू र ात िमस ळ याचे माण
कमी होत े. अस ि य खत पा यातील पोषक य े शोषून घेतात. यामळे लवंगाची िनिम ती
हो यास अडथ ळा िनमा ण होतो . अती गढ ूळ पा याम ुळे माशांची मरत ूक हो याच े माण
वाढते.
३) सूय काश :
पा यातील वन पत ना काश स ं ेषणासाठी स ूय काशाची गरज असत े. लवंग िनिम ती व
यां या का यासाठी स ूय काशाची गरज असत े. सूय काश यो य माणात उपल ध
असल ेले त याचे वातावरण म य श ेतीस उपकारक ठरत असत े. म यो पादन त यावर
सावली अस ेल िकंवा कमी स ूय काश अस यास त याची ज ैिवक उ पा दन मता कमी
होते. पा यातील वन पती या स ूय काशा या साहा यान े अ न तयार करीत असतात .
त यातील मास े असे लवंग पान े तयार झाल ेले अ न खाऊन वाढत असतात . वन पती
लवंग, लवंग ाणी व अ य लहान ाणी ह े माशा ंचे नैसिग क अ न असत े. सूय काश
त यातील उथ ळ तळापय त पोहोचतो याम ुळे तेथे वन पतीची वाढ होत असत े. ही वाढ
माशांना उप वकारक ठरत असत े.
४) पा याच े तापमान :
माशां या वाढीसाठी व पा यातील लव ंगा या वाढीसाठी उ ण तापमान आव यक असत े.
मासे २५ से. ते ३२ से. मापना या पा याम य े चांगले वाढत अस तात. माशां या वाढी या
अव था ा तापमान सहन कर या या मया दा वेगवेग या असतात . तापमानाचा प रणाम
माशां या चयापचया या शरीरातील सन , अ न हण व पचन , पुन थादना या ि या ंवर
होत असतो . जसे जसे पा याच े तापमान वाढत जात े तस तस े पा यातील ाणवाय ूचे माण
कमी कमी होत जात े. पा याच े तापमान १६ स .मी कमी झा यास म यो पादन यो य
माणावर होत नाही .
म यो पादनासाठी रोह , कटका , मृंगळसार या माशा ंचा वापर क ेला अस यास या ंची १९
ते ३८ स . तापमान सहन क शकतात .
त यासाठी जाग ेची िनवड :
म यश ेतीसाठी तळे बांधावयाच े असताना पाणी िझरप ून न जाणा या जागेम ये हणज ेच
जलस ंवध न क शकणा या जागेम ये तळे बांधावे. त या या त ळाशी माती ही पाणी ध न
ठेवायची मता असावी तस ेच अशी माती त यां या बाज ूवरही असली पािहज े.
munotes.in
Page 116
उपयोिजत श ेती
116 या िठकाणी त ळे तयार करावयाच े आहे अशा िठ काणी त याम ये बारमाही पाणीप ुरवठा
होणे गरज ेचे असत े. असेच िठकाण त ळे बांध यासाठी िनवडाव े. याचबरोबर त ळे
बांधावया या / तयार करावया या जिमनीस थोडा फार उतार असला पािहज े कारण
आव यकता पड यास त यातील पाणी सहज िनघ ून जाईल . म य स ंवध नासाठी त ळे
बांधत असता ना जिमनी या मातीचा कार अ य ंत मह वाचा असतो . याम य े िचकणमाती ,
गाळाची माती िक ंवा का ळी माती या जिमनीम य े तळे खोदाव े.
पाणी िझरपणा या जिमनीम य े तळे बांधू नये तसे के यास मोठया माणावर खच येऊ
शकेल. पाणी िझरपत अस ेल, अंतग त जल पात ळी खोल अस ेल तर सा ठवणुक चे तळे
बांधता येईल.
त याची जागा ठरिवताना मह वाचा म ु ा हणज े त यातील पा याची पात ळी कायम
ठेव यासाठी लागणार े कायम व पी पाणी िनयिमत िम ळाले पाहीज े. सरोवर , ओढे, नाले,
झरे, कालव े त या या आसपासचा अस ेल पाणी िविहरी क ूप निलका या ं यामध ून अशा
शा त पा याचा प ुरवठा होऊ शक ेल.
संवध नासाठी म य / कोलंबी जातीची िनवड :
म यो पादन करीत असताना यो य जात ची िनवड करण े अ य ंत मह वाच े असत े. सव
ीने िकफायतशीर ठरतील अशा जातीची िनवड यासाठी करावी अशा जातीची िनवड
करत असताना काही खबरदा या या यात .
१. म य स ंवध नासाठी िनवडणा या जाती ा कोण याही हवामानाम य े िटकून राहतील
अशाच असा यात .
२. म यो पादन फाय ाच े हो यासाठी माशाच े पुन पादन चा ंगले होईल अशा जातीची
िनवड करावी .
३. म यो पादनासाठी वापर या या माशा ं या जातीचा वाढीचा व ेग उ च दजा चा
असावा .
४. म यो पादनासाठी वापरावया या माशा ं या जातीच े बीज स ुलभ रीतीन े उपल ध झाल े
पािहज े.
५. म य स ंवध नासाठी िनवडल े या माशा ंनी पा या या त याम ये आिण प ृ भागामधील
नैसिग क अ नाचा प ूण उपयोग क ेला पािहज े. हणज ेच माशा ं या वाढीसाठी करावा
लाग यास खच कमी करता य ेईल.
६. म यस ंवध नासाठी िनवडल े या म यजाती या एकम ेकांना पर परा ंना खाणा या जाती
नसा यात .
७. म यो पादनासाठी जाती िनवडत असताना या जातीला बाजाराम य े मागणी आिण
िमळणारा दर जा त अस ेल अशाच जाती िनवडा यात .
८. म यो पादनासाठी काही िनवडल े या जाती या त याम ये तयार होणार े नैसिग क
अ न पूण त: वापरणा या असा या तस ेच यासाठी एकम ेकांस पूरक असा यात . munotes.in
Page 117
म यश ेती
117 ९. िनवड कर यात आल े या जाती या झपाट ्याने वाढणा या असा यात याचबरोबर
याचे बीज मोठया सं येने सहज उपल ध झाल े पािहज े.
माशाम य े म यश ेतीक रता या जाती वापर या जातात या ंना इंिडयन म ेजर काप स
असे हणतात . याम य े ाम ु यान े कटला ,रोह , मृंगळ, कोळंबी स ंवध नासाठी
मॅ ोबॅक यत रोझन े ब याय आशा म ॅ ोबॅक यत मालक मसोनी या जातीची िनवड
केली जात े. या जातीच े बीज सहजपण े मुबलक माणात उपल ध असत े.
इंिडयन म ेजर काप सिवषयी थोड यात मािहती प ुढील माण े.
https://mr.vikaspedia.in
१. कटला :
हा मासा पा या या प ृ भागाम य े आढ ळणारा मासा आह े व मास े खवल ेदार अस ून इतर
माशां या त ुलनेने फार लवकर झपाट याने वाढतो . हा मासा पा या या प ृ भागावरील व
म य भागातील ाणी लव ंग खातो . या माशाच े त डवर या बाज ूस वळलेले अस याम ुळे
पृ भागावरील अ न खाण े यास सोप े जाते. वष भराम य े या माशा ंची लव ंग ३८ ते ४६
स .मी. व वजन १ ते १.५ िक. ॅम होत े. ितस या वष हा मासा जनन म होतो . जून ते
ऑग ट मही या ंत पावसा याम ये नदी या पा यात मास े अंडी देतात.
२. रोह :
हा मासा पा या या मध या थराम य े राहतो . हा मासा झपाट याने वाढतो . या माशाच े त ड
अ ंद अस ून िकंिचत खाल या बाज ूला व ळलेले असत े. हा मासा पा या या मध या
थरातील लव ंग अ न हण ून खातो . हा मासा त ळाखालील भागातील घटका ंचा वापर
अ न हण ूनही करतो . या माशा या अ नाम य े वन पती लव ंग, िचखलातील स ि य खत ,
पान वन पती चे तुकडे माशा ं या वर या जबड या या बाज ूला दोन लहान िमशा असतात .
एक वषा म ये हा मासा ९०० स .मी. पय त वाढतोच याच े वजन ७०० ते ९०० ॅम इतक े
भरते. हा मासा द ुस या वष ज नन म बनतो . नदी या पा यात हंगामात अ ंडी देतो.
३. मृंगळ :
हा मासा त या या त ळाकडील पा यात राहतो . िचखलातील स ि य अ न पदाथ ,
पानवन पतीच े तुकडे, शेवाळे, ाणी लव ंग यांचा अ न हण ून वापर करतो . शरीर
सडपात ळ आिण ओठ पात ळ व मुख पुढ या बाज ूस वाकल ेले असत े. यामुळे तळाकडील
अ न खाण े सुलभ होत े. munotes.in
Page 118
उपयोिजत श ेती
118 या माशाची वाढ व रील दोन माशा ं या मानान े झपाट याने होत नाही . वष भराम य े वजन
६०० िक. ॅम होत े. दुस या वष जनन म होतो .
वरील ित ही कारच े मास े हे कटला प ृ भागाजव ळ, राह मध या भागात व म ृंगळ
तळाजवळील भागात राहत अस याम ुळे तसेच या ंचा त डाची रचना ही त ळ भागामधील
अ न िम ळिव यास यो य अस याम ुळे यां याम य े अ न िम ळिव यासाठी पधा होत नाही .
याचबरोबर त याम ये नैसिग करी या िम ळणारे अ न प ूण पणे वापरल े जाते. या कार या
माशाची बीज ित पट त याम ये सोडल े तर अ न हण क न यवि थत वाढतात .
४) सायि स :
सव सामा य काप (सायि स कािप यो) हा मासा कणखर व पाचा मासा आह े. मूलत: हा
मासा थ ंड/शीत पा यातील अस ूनही तो भारतामधील उ ण हवामाना या पा यात चांग या
कार े ळला आह े. या माशा या म ुख तीन जाती आह ेत. (१) िमरर काप (२) केल काप
(३) लेदर काप या जातीच े मासे हे सव भ क आह ेत. हा मासा त या या त ळाशी व काठारी
आपल े अ न िम ळिवतो. त यातील झडपाचा वन पती , िकडे, गांडूळ, कवचधारी ाणी ,
लवंगातील शैवाळ याचा वापर अ न हण ून करतो .
एका वषा म ये तो ६० स .मी पय त वाढतो . एक वषा म ये जनन म होतो . वषा तून दोनदा
अंडी घालतो . त या या ि थर पा यात अ ंडी देतो.
अलीकडील का ळाम ये काप स या नवीन दोन जाती म यो पादनासाठी वापर या जातात
या प ुढील माण े -
१) ास काप (गव या )
२) िस हर काप (चंदेरा)
५) कोळंबी :
(१) मॅ ो ॅिकयम रोझ ेनबग : ही तमसी को ळंबी आह े. म तकाचा प ुढील भाग प ुढे
वाळलेला ला ंब व सडपात ळ असतो . वर या बाज ूस ११ ते १४ दातेरी २-३ डो या या
खोबणी या माग े, शेपटीचा श ेवटचा खड अणक ुिचदार असतो . दुस या पायाची जोडी ला ंब
असत े. उभे जाडज ूड व दोन ड गे असतात .
सु वाती या वाढी या अव थ ेम ये ही को ळंबी िनमखा या पा यात सापडत े. या को ळंबीची
लहान िप ल े गोडया पा यात आढ ळतात. ही को ळंबी सव कारच े भ स ेवन करत े. या
कोळंबीचा वापर गोडया पा याती ल म यश ेतीसाठी मोठया माणात क ेला जातो . नराची
लांबी ३४ स .मी. तर मादी २६ स .मी. पय त वाढत े.
(२) मॅ ो ॅिकयम मालक मसोनी :
ही को ळंबी त या या त ळाशी वावरत े. मलकाचा अरीचा भाग प ुढे वाळलेला थोडासा
आखूड असतो . वर या बाज ूस ७ ते ११ दातेरे असतात . २ ते ३ एका या खोबणीम य े
असतात . शेपटीचा श ेवटला खड िनम ूळता. दुस या पायाची जोडी जाडज ूड असत े. शेवटी
दोन ज े असतात . munotes.in
Page 119
म यश ेती
119 ारंभीचा वाढी या अव थाम य े ही को ळंबी िनमखा या पा यात आढ ळतात. नंतर ही
कोळंबी नदी या वाह या िनमखा या पा यात सापडत े. तळाशी असल े या स ि य पदाथा चा
मृत िजवा ं या पा ंत रत अ नपदाथा चा उपजीिवका करत े. नराची ला ंबी २३ स .मी. तर
मादी २०स .मी. ंदीची असत े. या को ळंबीचा वापर को ळंबी स ंवध नासाठी क ेला जात
असेल, तर को ळंबी बीज सहज उपल ध होत े.
९.३ म य स ंगोपनाची प ती
म य स ंगोपना या प ती ठरवत असताना ाम ु यान े जलाशयामधील उपल ध अ नाचा
संपूण उपयोग क न घ े यावर भर िदल ेला असतो . पा या या ित ही तरा ंम ये उपल ध
असल ेले अ न हण करणार े मासे जलाशयाम य े सोडून यापास ून म यो पादन घ े यात
येते.
१. िम स ंगोपन प ती :
ही प ती सव िस प त आह े. या म य े पा या या तीन थरा ंम ये राहणार े हणज े
पा या या प ृ भागाजव ळ मध या थरातील आिण त ळाशी असणार े कटला , रोह , मृंगळ असे
मासे यांचे एकि त स ंगोपन क ेले जाते. या प तीम य े जलाशयातील सव थरातील अ नाचा
वापर क ेला जातो.
२. सधन िम स ंगोपन प ती :
या प तीन े माशा ंचे संगोपन करण े हणज े कटला , रोह , मृंगळ यां या एकि त
संगोपनाबरोबरच सायि स , ासकाप आिण िस हर काप (चंदेर या सार या माशा ंचेही
एकि त स ंगोपन क ेले जाते. अशा प तीला सधन िम स ंगोपन प ती अ से हणतात . या
प तीम य े त याम ये सव च थराम य े उपल ध असणार े अ न वापरात असल े जात े.
पा या या प ृ भागाजव ळ राहणारा कटला मासा ाणी लव ंग खातो . चंदेरा हा मासा
पृ भागाजव ळील वन पती लव ंग खातो . राह हा मासा पा या या मध या भागातील
वन पतीची सडक पाने आिण ाणी लव ंग खातो तर गव या हा मासा सव कार या पाण
वन पती खात असतो . तर म ृंगळ हा तळातील जीवज ंतू व लव ंग खातो , सायि स हा
तळातील मास े व स ि य पदाथ भ ण करतो . गव या मासा पन वन पती खाऊन अध वट
पचलेला चोथा िव ेबरोबर बाह ेर टाकत अस या मुळे पा याची उ पादकता वाढत े.
वरील प तीप ैक उ ोजकास राह , कटला , मृंगळ व सायि स या ंची म यश ेती करण े
फाय ाच े व यो य ठरत े. कारण गव याचा च ंदरे चा माशाच े म यबीज सहज उपल ध होत
नाही.
तलावाची प ूव तयारी :
म यश ेतीसाठी त ळी दोन कार े बांधली जातात . एक हणज े जिमनी या पात ळी या खाली
माती खप ून खडडा तयार करावयाचा व बाह ेर काढल ेली माती द ूरवर न ेऊन ठ ेवावी अ यथा
या मातीन े पावसा याम ये तळे भर याची श यता असत े. दुस या कारची त ळी बांधताना
प रसरातील जिमनी या प ृ भागावर सव च बाज ूंनी हणज ेच चारही बाज ूंनी बा ंध घालावा munotes.in
Page 120
उपयोिजत श ेती
120 लागतो . यासाठी द ुसरीकड ून माती आणावी लागत े. तळे हे जागे या उपल धत ेवर अवल ंबून
असत े. असे असल े तरी चौकोनी त ळे हे बांधकामा या खचा या ीन े कमी खचा चे, तर
आयताक ृती तळे हे माशा ं या जलद वाढी या व पकड या या ीन े सोईच े ठरते.
तळे कोरड े करण े :
खोदकाम प ूण झा यावर त े वष भर प ूण पणे मोक ळे क न स ुकिवल े पािहज े. वष भर त ळे
पा यान े भ न वापरल े अस याम ुळे अशा त यात मेलेले वन पती , ाणी, वन पती लव ंग
असतात . ते सूय काशात मोक ळे पड याम ुळे यांचे उ हा यातच प रवत न होऊन त े
जिमनीत एक प होतात . तळे मोकळे असतानाच त े नांगरले पािहज े असे के याने कुजलेले
वन पती ाणीज पदाथ मातीत एकजीव होतात . यामुळे त याची उ पादकत ेत वाढ होत े.
त यात चुना िमस ळणे :
त याम ये असल े या ना ंगरले या मातीत च ुना िमस ळावा. यामुळे तळाशी साठल ेले िवषारी
वायू न होतात . जिमनीचा आ ल िनद शांक ि थर राहतो . म यबीजास रोग हो याची
श यता कमी होत े. याचबरोबर पा याम य े असणार े अित र ज ैिवक घटक च ु यामुळे
मोकळे होतात . याचा फायदा िजवाण ू वन पती लव ंगा या वाढीस चा ंगला फायदा होतो
याचबरोबर पानवन पती व ा णी यांची चा ंगली वाढ होत े. यामुळे वापरल े या खताचा
आ लधम अितर ेक कमी होतो .
तण व िनक ृ जाती या माशा ंचे िनमू लन :
म यबीज सोड याप ूव त यांतील पा यात वन पती आढ ळतात. यामुळे केदाळ
(आयकॉ िन या, िप टीया , ले ना, कमळ, है ीला, सरॅटोफायलम , हॅि ल न े रया,
सॅिजटािदया , आयपीिमया या सव वन पती स ूय िकरणा ंना पा यात खोलवर जा यास
अडथ ळा करतात . ा वन पती आप या वाढीसाठी पा यातील पोषक य े वापरीत
अस यान े लवंगा या िनिम तीवर आपली अि त वावर िवपरीत प रणाम होतो . याचबरोबर
पाण वन पती सना साठी पा यात िवरघ ळलेला ाणवाय ू वापरत अस याम ुळे माशांना
ाणवाय ू कमी पडतो याम ुळे माशांची मरत ूक मोठया माणावर होत े.
त याम ये काही थािनक मास े वाढतात . याम य े मरळ, िजताडा , िशवडा , इंिडयन म ेजर
काप यांचा समाव ेश होतो . हे मासे पा यातील वन पती , ाणी, लवंग खाऊन टाकतात .
यामुळे हे अ न बीजा ंना व न ंतर ा या ंना अ न हण ून कामी पडतात . यापैक काही मास े हे
म यभ क असतात . असे मासे त यात रािह यास म यश ेती करता ंना माशा ंना अ न
कमी पड ेलच तर स ंगी माशा ंना खाऊन टाकतील .
त यात पाणी सोडण े :
त यात पाणी सोडत असताना पाणी गा ळून सोडाव े हणज ेच थािनक मास े िकंवा या ंची
िप ल े याम य े येणार नाहीत . पाणी न यात सोडत असताना पाणी सोडावया या जागी
खड्डा पडणार नाही याची खबरदारी यावी . संगोपन त यात पा याची खोली ०.७५ ते
१.० मीटर. वाढी या त यात पा याची खोली १.० ते १.५ मीटर, साठवण ूक त याची munotes.in
Page 121
म यश ेती
121 खोली १.५ ते २.० मीटर ह े एवढी ठ ेवावी. संगोपन आिण वाढीन े त याची पा याची पात ळी
नेहमी कायम ठ ेवावी.
खताची मा ा द ेणे :
माशांची वाढ ही स ि य अ नावर अवल ंबून असत े. भौितक घटक , सूय काश उ णता ,
रासायिनक घटक , कॅि शयम , फॉ फरस नाय ोजन , ऑि सजन , काब नडाय ऑ साइड ,
आ लता , िनद शांक यावर अवल ंबून असत े.
खते चार कारची द ेता येतात याम य े -
१) फॉ फेट खत े (२) पोटॅिशयम खत े (३) नाय ेट खत े (४) स ि य खत े जिमनी या
पोता माण े खते ावीत , खते हे म यत े या या जिमनीम य े असल ेली कमतरता भ न
काढ यासाठी ावयाच े असत े.
फॉ फेट खताम ुळे माशांची वाढ चा ंगली होत े. या खता या द े याने ५० ते १२५
म यो पादन वाढत े. ती ह े टरी ३० िकलो ाव े.
पोटॅशयम खत न ैसिग क अ न जलद गतीन े वाढत े. ३० ते ४० िकलो ती ह े टरी ाव े.
नाय ो जन खताम ुळे ५० म यो पादन वाढत े. शु नाय ोजन ती ह े टरी ५०
वापरण े. स ि य खत े वलनशील घटका ंचा पुरवठा घ ेते. याचे ऑि सडीकरण होऊन
काब नडाय ऑ साइडीकरण होऊन काब न डाय ऑ साइड िम ळते. कब हणासाठी
याची गरज वन पतीला असत े. या खता या मा ा दे याने उ पादनात चा ंगली वाढ
होते. मासे चांगले वाढतात . कोण याही खताची मा ा द ेताना त े थम पा यात िभजत
ठेवावे नंतर त े वाळवून याच े िम ण तयार झा यावर पा या या प ृ भागावर सारख े
पसरव ून टाकाव े. यामुळे ते पा याम य े पूण पणे िमसळते.
ज रीप े ा जा त खत द ेऊ नय े जा त खत िद यान े माशांचे क ल े कुज याचा (िगल
सॉट) नावाचा रोग हो याची श यता असत े. पा यातील ाणवाय ूचीही त ूट पडत े याचा
प रणाम म य िबजा या जम यावर होतो . संगोपन करताना रासायिनक खताचा वापर
टाळावा. तसे के यास अती श ैवाळ वाढतो . असे वाढल ेले शैवाळ नाजूक म य िबजाला
हािनकारक ठरत े.
९.४ म य िबजाची वाहत ूक
म य िबजाच े चार कारा ंत वग करण कर यात य ेते.
१) म यिजर े - लांबी ८ िम.मी. असत े.
२) म यबीज ( ाय) २५ िम.मी. लांबी
३) अध बांदूक (सेपी िफअर तीम ) २६ ते ५० िम.मी. लांबी असल ेली
४) बोदूकटी (िफअर लीन ) ५१ ते १५० िम.मी. लांबीची. munotes.in
Page 122
उपयोिजत श ेती
122 म यबीज ह े नैसिग क र या िम ळवलेले, शु कबंध प तीन े िमळिवलेले, े रत जननान े
िमळिवले जात े. म यबीज उपल ध हो यासाठी आगाऊ न दणी िज हयातील
म य यवसाय िवभागाकड े करावी .
म यबीज ह े लहान आकाराच े यावे हणज े यांची वाहत ूक करण े सोपे जाते, सोईच े होते.
म य बीजाची वाहत ूक कर यासाठी एका रॉ केल या उ मा या आकारा या ड यात कड ेने
कागद घाल ून जाड लाि टक िपशवी उभी ठ ेवतात. याम य े १/३ एवढे पाणी भरतात .
याम य े मोजल ेले म यबीज सोडतात . यानंतर िपशवी तून हवा दाब ून बाह ेर काढ ून
टाकतात . नंतर ाणवाय ूने िपशवी भ न टाकतात . पूण िपशवी फ ुग यान ंतर स ुतळीने घ
बांधून वर करतात िपशवी १/३ पाणी व म यबीज व २/३ ाणवाय ू पा या या वर या
भागात असतो . पा यातला ाणवाय ू म यिबजान े वापर यावर वर या भागात ा णवाय ू
पा यात ून म यबीजास उपल ध होतो . िपशवीत भरलेला ाणवाय ू २-३ िदवस प ुरतो.
वासात अनाव यक व ेळ न दवडता अती जलदत ेने त याकडे आणाव े. वाहतूक करताना
डबे उ हात राहणार नाहीत याची खबरदारी यावी . म यबीज पा यात सोडताना एकाच
िठकाणी सोड ू नये. चार िठ काणांह न सोडाव े. त यात नैसिग क अ न भरप ूर आह े याची
खा ी क नच न ंतर म यबीज त यात सोडाव े.
म यबीज त यात सोडण े :
त याम ये नैसिग क लव ंग/अ न भरप ूर आह े याची खा ी क नच म य िबज सोडाव े.
थम म यबीज छोट ्या स ंगोपन त यात सोडाव े. तेथे याची वाढ झा यावर मोठया
त यात सोडाव े.
https://www.chawadi.com
वासात ून आणल ेले म यबीज चटकन त ळयात ओत ून टाक ू न ये. लाि टक या
िपशवीतील पा याच े व त यातील पा याच े तापमान सारख े असेल याची खा ी करावी .
पा याचा आ ल िनद शांक फरक अस याची श यता असत े यामुळे पा याची ह ळूहळू
वण क नच त यात सोडाव े.
थम िपशवीच े त ड सोड ून ती िपशवी त यात धरावी दो ही पा याच े तापमान सारख े
झा यावर त यातील पाणी स ुमारे १/२ िलटर िपशवीत भ न यावे नंतर िपशवीतील पाणी
थोडया वेळाने त यात सोडाव े. पु हा त यातील पाणी िप शवीत याव े थोडे काढून ते पु हा
त यात सोडाव े. बीजास याची सवय झा यावर िपशवी ितरक क न म यबीज munotes.in
Page 123
म यश ेती
123 त यामागे पा यात प ूण पणे सोडून ाव े. ित ह े टरी ७५०० ते १०,००० एवढे म यबीज
त यात सोडाव े.
कटला , रोह , मृंगळ याचे म य बीज माण २:३:२ एवढे ठेवावे. पा याची खोली ५
मीटरप े ा जा त अस यास २:४:२ एवढे माण ठ ेवावे. नैसिग क अ न भरप ूर अस यास ७
ते १०,००० बेडूक त यात ठेवावीत . नैसिग क आदर प ैदास अस यास ४००० एवढे
म यबीज असाव े.
म यबीजाच े संगोपन :
त याम ये म यबीज सोड यान ंतर स ुमारे ८ ते १० नंतर मास ेमारी या अगोदर अचानक
माशाची मरत ुक झाल ेली आढ ळून येते. मासे अचानक पा ाम य े तरंगताना िदसतात . अशा
वेळी हे मास े ाणवाय ू या कमतरत ेमुळे मेलेले असतात . अशा व ेळी मधून हवा मोठया
माणात त या या िदश ेने सोड यान ंतर पाणी हल याम ुळे पा याम य े ऑि सजन िवरतो
िकंवा पा या या प ृ भागावर मा न िक ंवा पा याम य े पोह न पाणी वर खाली कराव े. असे
करणार े पा यातील अनाव यक वाय ू वर/बाहेर पड ेल व हव ेतील ऑि सजन पा यात
जाईल .
गुरे पा यात ड ुंबत असली तर या ंना ितब ंध करावा . वन पती लव ंग बेसुमार वाढ यास
जैिवक उपाय हण ून सायि स मास े त यात सोडाव ेत.
त या या पा यावर पडणा या खर स ूय काशाम ुळे पा याच े बा पीभवन मोठया माणावर
होते. यामुळे पा याची खोली कमी अस याम ुळे ते लवकर तापत असत े. असे झा यान े
ाणवाय ू कमी झा यान े व पा याच े तापमान सहन न झा याम ुळे मासे म न जातात . यावर
उपाय हण ून बांधावर असल ेली व लावल े या झाडा या सावलीचा बा प चा ंगला होतो .
पा याची पात ळी यवि थत ठ ेवावी.
पा यात अती गढ ूळपणा आ यास माशा ं या क याम य े मातीच े कप व लव ंग अडकतात .
यामुळे सनाला माशा ंना अडथ ळा येतो मास े गुदम न मरतात . यामुळे पाणी ढव ळले
जाणार नाही याची खबरदारी यावी .
त याम ये म यबीज सोड यान ंतर ते लगेच खायला स ु वात करण े. लवंगाचे माण कमी
होऊ नय े. त यात सोडल े या बीजास अ नाची लव ंगाचे पडू न ये यासाठी दर
आठवड ्यांना एका ग ुंठयाला १० िकलो ताज े रोज व अधा िकलो स ुपर फॉ फेट याची मा ा
सु करावी . लवंगाचे माण जा त झा यास खताच े वापर ब ंद करावा .
त याम ये माशा ंना अन ेक श ू असतात . यातील पामिटकटक , अभ र स , बॉटर िबट स ,
िलथोस ेरकस, बेले टोमा , वॉटर ब ज , चतुर, उभयचराम य े बेडूक, संहारक माशाम य े
िजताडा , मगर, सरपटणा या ा याम य े मगद, सुसरी, प याम य े बगळे, करकोच े, खंड्या,
ग स व कारमोराट स तन ा याम य े पाममाजर इ . यांचा वेळोवेळी ताबडतोब ब ंदोब त
करावा . munotes.in
Page 124
उपयोिजत श ेती
124 त याचे यव थापन करत असताना दोन गो ी अ य ंत मह वा या असतात (१) पूरक
अ नाचा प ुरवठा (२) बेडूक साठवण ूक त यात सोडाव े.
नैसिग क उ पादकता आिण खता या वापराम ुळे उ पादकता वाढ या बरोबरच प ूरक खा
म य िबजास प ुरिव यास या ंची झपाट ्याने वाढ होत े. यासाठी भाताचा क डा , शेगा,
तीळ, कारेट, यांची पेड सम माणात िम ण क न प ूरक अ न हण ून वापरता य ेते. भाताचा
क डा, पेड िकंवा पश ुखा ह े सं याका ळी पा यात िभजत ठ ेवून दुस या िदवशी ह े िम ण
पाणी घाल ून पात ळ करावे व २०००० िबजास अधा िकलो या माणात ाव े हे खा
तलावात एका िठकाणी द ेऊ नय े ते वेगवेग या िठकाणी ाव े. अ न द े याची व ेळ ठरलेली
असावी . कालांतराने हे माण वाढव ून ाव े.
१५ िदवसा ं या कालावधीत म यबीज ह े २० ते २५ िम.मी. वाढते. ते पकड ून संवध न
त यात सोडाव े. खर स ूय काशात िक ंवा ढगा ळ हवा अस ेल या िदवशी म यबीज
दुस या तलावात सोड ू नये. कारण नाज ूक बा ंदूकलीची तापमानातील फरकाम ुळे व
ाणवाय ू या कमतरत ेमुळे मरतूक हो याची श यता असत े. सकाळी खूप लवकर िक ंवा
सं याका ळी सू या तानंतर हे काम कराव े.
माशांची मरत ूक/मासेमारी
माशांची मास ेमारीही कर यासाठी करावी लागत े.
१. माशांची त यातील गद कमी कर यासाठी .
२. िव साठी मासेमारी.
त याम ये माशा ंचे माण जा त झा यास यातील काही माशा ंची मास ेमारी करण े गरज ेचे
ठरते कारण याम ुळे उरले या माशा ंना वाढीसाठी स ंधी उपल ध होत े. कारण यातल े काही
मासे अ नासाठी पधा करीत असतात .
मासे पकड यासाठी हातान े ओढावयाच े जाळे (हॅ डनेट) रापणसारख े जाळे वापरतात .
याची ला ंबी त या या ंदीपे ा थोडी जा त असत े. याचबरोबर मास े पकड यासाठी
काही िठकाणी क ेक जा ळे िकंवा पा याचा वापर क त े गोळा असून लांबी ३ ते ४.५ मीटर
असत े. वर या िटकाऊ दोरी अस ून ती हातात अडकव ून माशा या थ याकड े जाळे फेकून
मासे पकडतात
९.५ वा याय
१. म यश ेतीसाठी आव यक घटक प करा .
२. म यश ेतीसाठी यो य अशा माशा ं या जाती प करा .
९.६ संदभ ंथ
१. मौिलक म य यवसाय , गंगाधर महा ंबरे, इं ायणी सािह य काशन , पुणे १९९९ .
२. गोडया पा यातील म य श ेती रा.िव. जोशी, कॉि टन टल काशन , पुणे १९९७ .
munotes.in
Page 125
125 १०
म य यवसाय िवकासासाठी शासक य योजना
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ म य यवसाय िवकासासाठी शासक य योजना
१०.३ वा याय
१०.४ संदभ सूची
१०.० उि े
१) शासनान े राबिवल े या गोडया पा यातील म य यवसाय िवकासासाठी या योजना
अ या सणे.
२) शासनान े राबिवल े या सागरी म य यवसाय िवकासासाठी या योजना अ यासण े.
१०.१ तावना
महारा रा याम य े म य यवसाय हा मह वाचा एक यवसाय आह े. रा याला ७२०
िक.मी. लांबीचा सम ु िकनारा लाभला अस ून या िकना यावर गोडया पा यातील व
िनमखा या पा यातील म यश ेती ही क ेली जात े. वष २०१७ -१८ म ये रा यात समु ा या
पा यातील म य उ पादन ४ लाख ७५ हजार टन अस ून महारा देशात चौ या
थानावर आह े. म य यवसाय हा उ ोग अिधक साधनपण े हो यासाठी शासनामाफ त
बंदर िव कास काय म या ं ीक नौका बांधणी ब ंदर िवकासा साठी पा ात ून सुिवधा िनमा ण
कर यासाठी , मासेमारी यवसाय अिधक स म हो यासाठी िविवध योजना आख यात
आले या आह े. याच बरोबर गोडया पा यातील मास ेमारी यवसायास उजा ताव था
ये यासाठी माशा ंचे अ न हण ून, तेल िनिम ती व खत िनिम ती व सौद य साधन े यातील
मह व ल ात घ ेऊन म य यवसाय हा यवसाय उजा ताव था ा हो यासाठी िविवध
योजना आख या ंत आ या अस ून या ंची सिव तर मािहती प ुढील माण े.
१०.२ म य यवसाय िवकासासाठी शासक य योजना
म य यवसाय उ ोगाचा िवकास हो यासा ठी क व रा य सरकारन े गोडया पा यातील
मासेमारी, खा या पा यातील मास ेमारी व खा या पा यातील मास ेमारी या िवकासा या
योजना आख या आह ेत व या ंची अंमलबजावणी कर यात य ेत आह े. munotes.in
Page 126
उपयोिजत श ेती
126 महारा म यो ोग िवकास महाम ंडळ मया िदत (म.म.िव.म.) (महारा शासना चा
उप म ) ही कंपनी अिधिनयम , १९५६ या अ ंतग त, ४ कोटी पया या अिधक ृत शेअर
भांडवलासह , यावसाियक आधारावर म य यवसाया या प तशीर िवकासाक रता
थािपत कर यात आली . ३१ माच २०१२ रोजी या समयल े यान ुसार शासनान े
महामंडळास . ४ कोटी भा ंडवल िवतरीत क ेलेले आहे. महामंडळाला रा य शासन व क
शासनाकड ून िव ीय सहा य , अनुदान आिण भाग भा ंडवला या व पात ा होत े. रा य
सरकार न े महाम ंडळाकड े स व यावसाियक आिण म यउ पादन वाढीकरीता म य
यवसाय काय म सोपिवल े आहेत.
https://aatmnirbharsena.org
या योजनािवषयी मािहती प ुढील माण े -
१) गोडया पा यातील म यत ळी बांध यासाठी व िनिवदा खचा साठी अन ुदान योजना :
म य स ंवध न िवकास य ं णेमाफ त गोडया पा यातील म स स ंवध नासाठी म य त ळी
बांध यासाठी एक ूण खचा या २०% हणज ेच जा तीत जा त .६०,००० एवढे अनुदान
ती ह े टर जल े ाचे तळी बांध यासाठी िदल े जाते. याचबरोबर िनिवदा या खचा पोटी
एकूण खचा या २०% हणज ेच जा तीत जा त १०,००० . एवढे अनुदान ती ह े टर
म य त यासाठी िदल े जाते.
अनुसूिचत जाती -जमात या लोका ंसाठी ही र कम ७५००० . असून िनिवदा खचा साठी
एकूण खचा या २५% हणज े ितह े टर जल े ास १२,५०० एवढे िदले जाते.
ही योजना व ैयि क अज दारांना लाग ू असून या योजन े या माग दश क त वान ुसार व अटी
शत न ुसार पा उम ेदवारा ंचा अन ुदानासा ठी िवचार क ेला जातो .
२) म य यवसायासाठी जलशयाच े ठेके दे याची योजना :
रा याम य े अनेक िठकाणी शासना या मालक च े जलाशय आह ेत. या जलाशयातील
मासेमारीचा हलकाचा ठ ेका ाधा य मान े सहलाही स ं यानद िदला जातो . हा ठेका ५
वषा या कालावधीचा असतो याच े वेळोवेळी नूतनीकरण कर यात य ेते. म छीमा यां या
सहकारी स ं थांना अशा जलशयाचा ठ ेका हवा अस यास वाटाघाटीन े र कम ठरव ून
जलाशयाचा ठ ेका िदला जातो . munotes.in
Page 127
म य यवसाय
िवकासासाठी शासक य योजना
127 या जलाशयाचा िललाव प तीन े ठेका िदला ग े यास शासनाला यापास ून िनि तच जा त
र कम िमळणारी असत े. अशा जा त िकमतीची अप े ा न ठ ेवता म छीमारा या सहकारी
सं येत कमी िकमतीम य े म यो पादनासाठी जलाशयाचा ठ ेका िदला जातो .
३) म यबीज िनिम ती योजना :
म छीमारा या सहकारी स ं था म य बीजिनिम ती क शकतात . यांनी तयार क ेलेले
म यबीज ह े शासन जा तीतजा त भाव द ेऊन िवकत घ ेत असत े.
म छीमार सहकारी स ं था, ामपंचायती इतर थािनक स ं था, यांना बीज िवकत पािहज े
अस यास ३/३ ट के दरान े िमळणारे अनुदान वजा क न िबजाची िक ंमत आकारली जात े.
शासनाकड ून ६/५ खरेदीसाठी म छीमारी सहकारी स ं था ा . पा. व इतर थािनक सं था
यांना २५% अनुदान व ७५% कज िमळू शकते.
४) म य श ेती अन ुदान योजना :
म यो पादनासाठी उपल ध असल े या म य त यातील गा ळ काढण े, तसेच असल े या
त याची खोली वाढिवण े यासाठी एक ूण खचा या ७५% कज िदल े जात े. तर एक ूण
कजा या २५% अनुदान िदल े जाते. याचबरोबर म यो पा दनाम य े म यबीज स ंशोधन
कर यासाठी त ळी बांध यासाठी एक ूण खचा या ८०% कज उपल ध क न िदल े जाते व
एकूण कजा या २०% अनुदान िदल े जात े. म यो पादनासाठी आव यक खत व खा
खरेदीसाठी ७५% कज िदले जाते व यावर २५% अनुदान िदल े जाते.
५) मासेमारी या या ंि क नौका बा ंधणी या ंि क करण व स ुधार यासाठी :
या योजन ेअंतग त सागरी मास ेमारीसाठी मास ेमारी नौकाची बा ंधणी करण े, केबीन तयार
करणे, शीतक प े तयार करण े आिण जीवन र क साधन े खरेदी करणे. इंधन टाक खर ेदी
इले ॉिनक उपकरण े खरेदी करण े इ. साठी सहकारी स ं थांनी प ुर कृत केले या
म छीमारा ंचा गटा ंना रा य शासन १०%, रा ीय सहकार िवकास िनगम ८०% कज देत
असत े. उव रत १०% िह सा हा गटा ंनी एक क न भरावयाचा असतो .
६) मासळीचे संर ण व वाहत ूक िव साठीची योजना :
या योजन ेम ये म य यवसाय करणा या सहकारी स ं थांना मासळीची वाहत ूक
कर यासाठी क खर ेदीसाठी िडझ ेल ॅ टर खर ेदीसाठी रा ीय सहकार िवकास िनगम
यां यामाफ त एक ूण खचा या मास ळी या ७५% र कम िदली जात े. तर १५% र कम
रा य शासन द ेत असत े. मा उव रत १०% र कम ही सहकारी स ं थानी ग ुंतवावयाची
आहे.
बफ कार खाने तयार करण े िकंवा शीत ग ृहाची उभारणीसाठी ८०% एकूण खचा या
रकमेपैक रा ीय सहकार िवकास िनगम द ेते, तर १०% रा य शासन व १०% सहकारी
सं थेने गुंतवावयाच े आहे.
munotes.in
Page 128
उपयोिजत श ेती
128 ७) मासेमारी साधना ं या खर ेदीवर अथ साहा य योजना :
या योजन ेअंतग त दोन कार े मासेमारी साधना ंचा खर ेदीवर अथ साहा य क ेले जाते.
१) सूत व जा ळी खरेदीवर अन ुदान :
ही योजना म यो पादनासाठी सहकारी स ं येमाफ त राबवली जात े. सागरी म यो पादन
कर याचा मास ेमारीसाठी या योजन ेचे व प प ुढील माण े.
सागरी भुजळ
अ. . नाव अनुदान मया दा िकलो अनुदान मया दा िकलो
३ टनावरील नौका ३ टनाखालील नौका
१. नायलॉ न सू १५% १०० ५० ५० ५
२. मानो लीगम ट १५% १०० ५० ५० ५
३. रोप स ूम - - - ५० ५
४. तयार जा ळी १५% १०० ५० ५० ५
५. लहान नौका - - - ५० ३०००
२) िबगर या ंि क नौकासाठी लहान म छीमारा ंना अथ साहा य :
१० टन मत ेची िबगर या ंि क नौका बा ंध यासाठी दा र य रेषेखाली असणा या म छीमार
सहकारी स ं थां या सभासदा ंना नौका बा ंध यासाठी य ेणा या खचा या िकमती या ५०%
पय त १,००,०० . अनुदान िदल े जाते.
८) म य यवसाय सहकारी स ं थां या िवकासासाठी योज ना ये यासाठी म छीमारा ं या
सहकारी स ं थांचा िवकास होण े आ य ंितक गरज ेचे आ हे. म छीमारी सहकारी स ं थां या
कामकाजाम य े सुधारणा घडव ून आण यासाठी आिण या ंची आिथ क ि थती ब ळकट
कर यासाठी म छीमार सहकारी स ं थांना यव थापक य अन ुदान व भा ंडवल द े याची
तरतूद या योजन ेम ये आहे.
याचा तपशील प ुढील माण े -
१) या सं थांना यव थापक य अन ुदान स ु वाती या ३ वषा या का ळासाठी २००० .
िदले जाईल .
२) सं थेने उ या क ेले या भा ंडवला या ३ पट अथवा १०,०००/- या मया देपय त
यव थापक य भा ंडवल हण ून िदल े जाईल .
३) िज हा स ंघास यव थापक य भा ंडवल .२५,०००/- या मया देत उपल ध क न
िदले जाईल .
munotes.in
Page 129
म य यवसाय
िवकासासाठी शासक य योजना
129 ९. म छीमार ब ंदराचा िवकास कर यासाठी योजना :
अ) धडक काय म :
या योजन ेअंतग त बंदरावर म ूलभुत का र या स ुिवधा उपल ध क न द े याचा य न
असतो याम य े ाम ु यान े उतरत े ध क े, माग दश क िदव े, उडा िनवारा , मासळी
सुकिव यासाठी चौथरा नौका ं या य े या-जा या या मागा मधले असल ेले खडक फोडण े,
बंदरावर शौचालय याच े बांधकाम करण े. बंदरावर िप या या पा याची सो य करण े इ. सोयी
िनमा ण कर यासाठी २५ लाख पये पय तचा िनधी उपल ध क न िदला जातो .
ब) बंदर िवकास :
ही योजना अ ंशत: क शासन प ुर कृत म य यवसाियका ं या सहकारी स ं थांना
सवलती या दरात वीजप ुरवठा -
मासळी ही नाशव ंत व पाची अस याम ुळे ती िटकिव यासाठी बफा त िकंवा शीतग ृहात
ठेवणे आव यक असत े. सहकारी त वावर बफ कारखान े व शीतग ृहे चालिवली जातात . हे
काटयाने चालिव यासाठी जादा खच येतो याम ुळे हे चालिवणाया सं थांना ित वीज
युिनटवर ४० पैसे सूट दे यात य ेते.
१०) म छीमार य ुवकांना िश ण :
म छीमा री करणा या त ण य ुवकांना िश ण द े यासाठी रा य शासनाकड ून िवश ेष
िश ण काय म राबिवल े जाते.
अ) सागरी िश ण : मासेमारी यवसायाम य े गत म छीमार त ं ाचा अवल ंब क न
म य उ पादन वाढिव यासाठी ामीण भागातील त ण म छीमार य ुवकांना सागरी
िश ण द े यात याव े. यासाठी महारा शासनान े र नािगरी , िसंधुदुग , रायगड व ठाण े
िज ाम य े म य यवसाय िश ण क े थापन क ेली आह ेत. या क ामध ुन युवकांना
म यो पादन वाढिव यासाठी म य यवसायाची त व े स मु ातील या ंि क कलािवष यी
िश ण िदल े जाते.
ब) भुजळ िश ण : या योजन ेअंतग त म छीमार य ुवकांना गोडया पा यातील म यश ेती
िवषयीच े आध ुिनक त ं ान यािवषयी लघ ु िश ण द े यात य ेते. िश ण प ूण के याब ल
यांना माणप द े यात य ेते. याचबरोबर ितमहा ५०० . िव ावेतन दे यात य ेते.
११) म यस ंवध न िवकास य ं णा योजना :
ठाणे िज ाम य े म यस ंवध न िवकास य ं णेमाफ त अन ेक योजना राबिव या जातात .
याम य े ाम ु यान े गोडया पा यातील िनवडक तलाव सधन म यस ंवध नाखाली
म छीमारा ंना म यो पादन िश ण द ेणे. म यो पादनासाठी योजना आह े. या
योजन ेअंतग त म छीमार बोटीन े पकडून आणल ेली मास ळी क ात उतरव ून यो य ि थतीत
ठेव यासाठी याची का ळजी घेणे व ि या करण े इ. सोयी ब ंदरावर उपल ध क न िद या
जातात . munotes.in
Page 130
उपयोिजत श ेती
130 १२) म छीमार नौक ेवर आध ुिनक य ं साम ी बसिव यासाठी अथ सहा य करणारी
योजना :
म यो पादन वाढ यासाठी गत त ं ान अविल ंबणे गरज ेचे आह े. उपल ध गत य ं
साम ी म य यवसायात मास ेमारी लोका ंनी वापरावी यासाठी ही योजना राबिवली जात े.
याम य े िविवध कार या य ं साम ीसाठी द े यात य ेणारे अनुदान प ुढील माण े -
अ) वॉक टॉ क बसिव यासाठी एक ूण िकंमती या २५% हणज ेच पय े १२५०० या
मया देम ये अनुदान िदल े जाते.
ब) एको साऊ ंडर - बोटीवरती एकोसाई डर बसिव यासाठी एक ूण िक ंमती या २५%
हणज ेच कमाल १५००० . पय त अन ुदान िदल े जाते.
क) िज.पी. एस. ने हीगेटर - बोटीवर बसिव यासाठी एक ूण िकंमती या ५०% हणज ेच
कमाल .५०,००० पय तचे अनुदान िदल े जाते.
१३) हाय पीड िडझ ेल तेलावरील अबकारी कराची प रप ूत :
२० मीटरप े ा कमी ला ंबी या नौका ंना मास ेमारी कर यासाठी लागणा या िडझेलवरील
अबकारी कराराम य े ितिलटर १.५० . माण े क शासनाकड ून अन ुदान द े यात य ेते.
१४) म छीमारा ंना िडझ ेल तेलावर म ू यविध त कराची तीप ुत :
म छीमारा ंना या ंनी नौकासाठी खर ेदी केले या िडझ ेलवर करा या लागणा या िव कराची
तीपुत कर यात य ेते. शासनाकड ून एि ल २००५ पासून या य ं णेची सु वात कर यात
आलेली आह े. िश नाथ ना अथ साहा य उपल ध क न द ेऊन म यो पादन
वाढिव यासाठी उ पािदत म यो पादन व िव अव था या ं याम य े सम वय थािपत
करणे इ. िविवध उ ेशांनी या यं णेची थापना कर यात आली आह े. ही योजना ७५% क
सरकार प ुर कृत आह े.
१५) िनमखार ेपाणी म यस ंवध न िवकास य ं णा योजना :
या योजन ेम ये िनमखार े पाणी म यस ंवध न िवकास य ं णेमाफ त िनम खा या पा यातील
कोळंबी संवध नासाठी य जाग ेची िनवड , य को ळंबी संवध न करण े आिण उ पािदत
म यो पा दनाची िव कर यासाठी मदत क ेली जात े. याचबरोबर सामा या ंसाठी िश ण
िमळावे,चचा स ाच े आयोजन क न गत त ं ान सामा या ंपय त पोहोचिव याच े काय केले
जाते. याचबरोबर को ळंबी संवध न क पा या िनिम तीसाठी ब ँकेकडून कज िमळ यासाठी
िशफारस क ेली जात े. िनमखार े पाणी म यस ंवध क िवकास य ं णेमाफ त तलावाच े बांधकाम
कर यासाठी ितह े टर ६०,००० . पय त अथ साहा य िदल े जाते. ही योजना ७५%
क सरकार प ुर कृत आह े.
munotes.in
Page 131
म य यवसाय
िवकासासाठी शासक य योजना
131 १६) महारा सागरी मास ेमारी िनयमन अिधिनयम १९८१ ची अ ंमलबजावणी
करणेबाबत :
महारा शासनान े १ ऑग ट १९८३ पासून महारा सागरी मास ेमारी अिधिनयम
१९८१ हा कायदा अमलात आणला अस ून यामधील अटी , तरतुदी पुढील माण े.
समु िकना यालगत या १२ सागरी म ैल े ाम य े मासेमारी िनयमन करण े.
पावसा याम ये मासे जनन करीत अस याम ुळे पावसा यातील मास ेमारी ितब ंध
करणे.
लहान मास ेमार व मोठ े बोटीवाल े मासेमार या ं याम य े मासेमारी े ाव न वाद घड ू
नयेत मोठया यं ाचळीत नौकापास ून लहान य ं ाचळीत नौका ंचे संर ण द े याची
खबरदारी यावी . महारा रा या या सागरी जल े ात पर ा ंतीय म छीमा रांना
वेश देऊ नय े.
१७) तटीय जलक ृषी ािधकरण अिधिनयम २००५ अंमलबजावणी :
ठाणे िज हयाम य े तटीय जलक ृषी ािधकरण अिधिनयम २००५ अंतग त आह े, या
सिमतीन े अ य मा . िज हािधकारी ठाण े हे असून सिचव हण ून साहा यक आय ु म य
यवसाय ठाण े (पालघर ) हे पाहतात .
या सिमतीमाफ त िज हयातील िनम खा या पा यातील को ळंबी व म य स ंवध न क पाची
न दणी व तटीय जलक ृषी ािधकरण अिधिनयम २००५ मधील तरत ुदीची अ ंमलबजावणी
कर याच े काम करत े.
१०.३ वा याय
१. सागरी म य यवसाय वाढी या िविवध योजना प करा .
२. गोडया पा यातील म य यवसाय वाढीसाठी या िविवध योजना प करा .
१०.४ संदभ ंथ
१. कोकण िवभागातील म य यवसायी वाटचाल म य यवसाय िवभाग , महारा रा य
मुंबई १९९४ .
munotes.in
Page 132
132 ११
शेती संबंधीत यवसायातील उ पादनावरील ि या -१
घटक रचना :
११.१ पाठाची उि े
११.२ तावना
११.३ शेती संबंधीत उ ोगस ंक पना
११.४ शेती संबंधीत उ ोग व प
११.५ शेती संबंधीत उ ोगातील उ पादनास ि य ेची गरज
११.६ सारांश
११.७ वा याय
११.८ संदभ ंथ
११.१ पाठाची उि े
शेती संबंधीत उ ोग संक पन ेचा अ यास करण े.
शेती संबंधीत उ ोग व प जाणून घेणे .
शेती संबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या व प अ यास करणे.
शेती संबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या गरज अ यासण े.
११.२ ता वना
महारा ातील साधरण ६५ ते ७०% शेतजमीन ही कोरडवाह आहे हणज ेच पूण पणे
पावसा या पा यावर अवल ंबून आहे.अशातच या जिमनीचा िवकास करताना अनेक
सम या ंचा सामना शेतकरी करत असतो . अवकाळी पाऊस ,ओला दु काळ , सुका दु काळ
अशा बदल या प र थतीम ुळे शेतक या ंचे अतोनात नुकसान होत असत े. प रणामी उ पनात
घट होते.उ पनाप े ा लागवड खच जा त झा यान े अनेक शेतकरी आपली जीवन या ा
संपवतात . अशा प रि थतीवर मात करण े ही काळाची गरज बनली आह े. यासाठी श ेतीचे
उ प न वाढण े आव यक आह े.शेतीला जोडध ं ाची साथ द ेऊन आपण लाखो पया ंचा
नफा िमळव ू शकतो .भारतीय श ेती अज ूनही पार ंप रक प तीन ेच केली जात े.शेतक या ंनी
आता नवीन त ं ानाचा वापर करण े मह वाच े आहे.शेतीसाठी कोणत े पूरक यवसाय क न
नफा िमळवता य ेतो याची मािहती असण े तेवढेच आव यक आह े.
munotes.in
Page 133
शेती संबंधीत यवसायातील
उ पादनावरील ि या -१
133 ११.३ शेती संबंधीत उ ोगस ंक पना
“शेतीमध ून िमळणा या उ प नाची हमी नस याम ुळे, शेतक या ंना पया यी उ प नाच े साधन
हणून, यवसाय केलेजातात ,अथवा श य असणा या यवसाया ंना शेतीपूरक यवसाय असे
हणतात .”
११.४ शेती संबंधीत उ ोग व प
क) कु कुटपालन (poultry farming)
कु कुटपालन :-
कुकुटपालन हा य वसाय द ेखील श ेतीसोबत कर यासारखा आह े. याम य े आप याला ख ूप
सारे फायद े िमळून जातात . कु कुटपालन हणज ेच क बड ्या पाळण े.याम य े देखील ख ूप
नफा आप या िमळ ून जातो क बड ्यांनी घातल ेले अंडे आपण िवक ू शकतो तस ेच आपण
क बड ्या िवक ू शकतो आिण यात गावरान क बडा हट लं क िवचा च नका .
हा यवसाय श ेतीसोबतच घरीद ेखील क ेला जातो आिण यात कमीत कमी १ क बडीपास ून
देखील स ु वात होत े.कु कुटपालन ह े शेताम य े मोठ ्या माणावर क ेले जाऊ
शकते.कु कुटपालन हा यवसाय शेती पूरक अस याम ुळे शेतक या ंना परवडणारा आहे.
तसेच अलीकड या काळात फार मोठ्या माणावर आधुिनक
प तीन े कु कुटपालन करणा या यावसाियक सं था अि त वात असल े या असून
यां यामाफ त ब याच दूरवर अंडी व मास यांचे िवतरण कर यात येते.अंडी व मास उ पादन
हे दोन कु कुटपालन मागील मुख उ ेश असतात ,
i) अंडी उ पादन (Egg production) या यवसायापास ून आपण अ ंडी उ पादनाचा िह
यवसाय क शकतो
ii) मास उ पादन ॉयलर ही क बडी मास उ पादनासाठी िस आह े. कडकनाथ , वनराज
िगरीराज अशा अन ेक जाती उपल ध आह ेत .तसेच अंडी उ पादनासाठी हाईटल ेग हब ही
जात वापरली जात े.या यवसायात ून कमी कालावधीत कमी भा ंडवलात चा ंगला
उ प नाचा ोत िनमा ण होतो .
ख) मधुमि का पालन (Sericulture) :
मधमाशी पालन हा शेतीवर आधा रत एक उप म आहे, शेतकरी अितरी उ प न
िमळव यासाठी हा उ ोग क शकतात . मधमा या फुलांमधील मकरंदाचे मधाम य े
पांतरण करतात आिण यांना पो या या क या ंम ये साठव ून ठेवतात. जंगलांमधून मध
गोळा कर याचा उ ोग दीघ काळापास ून अि त वात आहे. मध आिण यापास ून बनवल े या
उ पादना ंची बाजारप ेठेतील मागणी वाढत अस यान े मधमाशी पालनाचा उ ोग एक
िटकाऊ उ ोग हणून उदयास येत आहे.मध आिण मेण ही मधमाशी पालनात ून िमळणारी
आिथ क ्या मह वाची दोन उ पादन े आहेत.
मधमाशी पालनासाठी व ेळ, पैसे आिण पायाभ ूत गुंतवणुक ची आव यकता असत े.मध आिण
माशांनी तयार क ेलेलं मेण शेती या ीन े फारशा म ू यवान नसल े या जाग ेतून उ पािदत
करता य ेते. मधमाशा ोता ंसाठी कोण याही अ य श ेती उ ोगासोबत पधा करीत नाहीत .
मधमाशी पालनाच े पया वरणावर सकारा मक प रणाम होतात . मधमाशा फ ुलोरा य ेणा-या munotes.in
Page 134
उपयोिजत श ेती
134 अनेक वन पत या परागीकरणात मह वाची भ ूिमका बजावतात , यामुळे सूय फूल आिण
िविवध फळ े यांसार या ठरािवक िपका ं या उ पादनात वाढ होत े. मध ह े एक चकर आिण
अ यंत पोषक अ न आह े. मध गोळा कर या या पार ंप रक प तीम ुळे मधमाशा ं या अन ेक
जंगली वसाहती न होतात . यामुळे मधमाशा ंचं पेट्यांमधे संगोपन क न आिण घर या
घरीच मध उ पादन घ ेऊन ह े टाळता य ेते. वैयि क िक ंवा गटगटान ं मधमाशी पालन स ु
करता येऊ शकत े.मध आिण म ेण यां यासाठी बाजारप ेठेत मोठी मागणी आह े.
या यवसायाम य े ठरािवक आकाराची प ेटी वापरली जात . या पेटीचा वापर मध जमा
कर यासाठी होतो व मध िव क न आपण नफा िमळव ू शकतो .हा अितशय चा ंगला
उ ोग आह े.
https://www.youtube.com
पोळे ही एक साधी लांब पेटी असत े आिण ित या वरील भागावर अनेक प ्या असतात . या
पेटीचा अंदाजे आकार १०० स मी लांब, ४५ स मी ंद आिण २४ स मी उंच असा
असावा .ही पेटी २ स मी जाड असावी आिण पोळे १ स मी ंदी या वेश िछ ांसिहत एक
िचटकवल ेले आिण ूने घ केलेले असाव े. वरील प ्या पो या या ंदीइत याच
लांबी या असा यात जेणेक न या आड या बरोबर बसतील आिण यांची जाडी १.५ स मी
असावी हणज े एक वजनदार मधाच े पोळे पेल यासाठी या पुरेशा होतील . येक वतं
वरील प ीला एकेक पोळे तयार कर यासाठी मधमाशा ंना आव यक नैसिग क जागा
िमळ याकरता ३.३ स मीची ंदी ठेवणं गरजेचं आहे.
ग) बदक पालन :
बदक हा एक प ी आह े हा पा यात राहतो . या या िव मध ून नफा िमळवता य ेतो.हा एक
शेतीपूरक यवसाय आह े.
बदक पालन एक उ कृ जोडध ंदाबदक पालन हा यवसाय पु्व कडील रा यात याच माणे
तामीलनाड ुम ये मोठ्या माणावर केला जातो. या िठकाणी कु कुट पालनास पोषक असे
हवामान नाही तेथे हा यवसाय चांग या प तीन े करतात यां याकड े अशणा -या बदका ंची
सं या ८ ते १० असुन ती मोकाट सोडल ेली असतात व वषा काठी ६० ते ७० अंडी देतात.
परंतू हाच यवसा य शा ीय प तीचा अवल ंब क न केला तर यात बराच फायदा होतो.
बदका ंची अडी सकसः बदक पालन हा यवसाय अंडी आिण मांस उ पादनाकरीता केला
जातो. बदका ं या अंड्यंना आजतरी िवशेष मागणी नाही, याचे मुख कारण हणज े यांचे
उ पादन आप याकड े फारच कमी आहे . जी काय अंडी िकंवा प ी उपल ध असतात , ती
ामु यान े हॉटेलम य े वापरली जातात .दुसरे कारण बदका ं या अंड्याला एक काराचा उ munotes.in
Page 135
शेती संबंधीत यवसायातील
उ पादनावरील ि या -१
135 वास अस या कारणान े यांची मागणी कमी असत े.परंतु यांनी ही अंडी खा यास सु वात
केली ते हळूहळू ही अंडी पसंत करतात .बदका ं या जातीच े विग करण तीन गटात केले जाते.
१. मांस उ पादनाकरीता :
याम य े ामु यान े आयल ेसबरी , पेक न यांचा समाव ेश आहे. या िशवाय राऊ स ,
मसतो होस िकंवा हाईट इंिडयन रनस हे सु ा मांस उ पादनक रता वापरतात .
२. अंडी उ पादनाकरीता :
यात ामु यान े खाक कॅ पबेल, मॅगपाईज काळे िकंवा िनळे ऑरिप ंगटस आिण हाईट
टनि ज इ यादीचा समाव ेश होतो. यासव जातीत खाक कॅ पबेल ही जात अ यंत
िवकिसत झाली असून, या जातीची वषा साठी २५० ते ३०० अंडे देतात.
३. शोभेची बदके :
यात ामु यान े टील, िवडजन , पीनटेल,पॉकहाड , करोलीना आिण शो हेलीअर या जातीचा
समाव ेश होतो. ही बदके अ यंत शोभीव ंत असून, यांचे रंग सोनेरी, लाल, जांभळा , िनळा ,
पांढरा ,िपवळा इ यादी रंगा या िविवध छटा यु असतात .
घ) ससेपालन :
ससेपालन हा एक छ ंद जरी असला तरी तो एक चा ंगला उ ोग िनमा ण होऊ शकतो .गे या
काही वषा पासुन ससे पालन हा यवसाय बंिद त प तीन े केला जात आहे.ससे पालन
कर याचा मु य उ े य हणज े मांस.स या शेतीत िमळणार े कमी उ प न , बाजारभाव
सम या , बदलत े हवामान यामुळे शेतीचे िनयोजन करणे कठीण होत आहे. अ या सव
गो चा िवचार करता शेती बरोबर आणखी काही तरी जोड धंदा करणे ही काळाची गरज
आहे. ससे पालन हा अ यंत कमी जागेत, कमी भांडवलात सु होणारा यवसाय आहे.
च) शेळीपालन यवसाय :
शेतकरी श ेतीसोबत श ेळी पालन हा ययसाय क न आिथ क नफा िमळव ू शकतो . शेळी
पालन हा शेतीपूरक यवसाय असून कमी भांडवल व कमी जागेत हा यवसाय करता
ये यासारखा आहे. शेळयांना इतर जनवरा ंपे ा जसे क गाई, हैस यांपे ा खूप कमी
माणात खा लागत े. साधारणत : एका गाईला लागणा या खा ाम य े १० शे या जगू
शकतात . यामुळे अ प भूधारका ंसाठी हा यवसाय अितशय फायद ेशीर आहे. खा ाच े,
शेळयां या आरो याच े, िनवा याच े व िप यासाठी लागणा या पा याच े यो य िनयोजन
के यास हा यवसाय अितशय फायद ेशीर ठरतो. बंिद त तसेच अध बंिद त या कार े
भारताम य े हा यवसाय केला जातो. बंिद त शेळीपालन म ये शे यासाठी लागणारा चारा
हा शेळयांना गोट्या म येच पुरवला जातो. अध बंिद त शेळीपालन म ये शे या
चर यासाठी काही वेळ बाहेर मोग या सोड या जातात . याम य े शेळयांना चा याबरोबर
शेतातील व बांधावरील ब याच वन पती िमळतात यामुळे शेळयांचे आरो य खूप चांगले
राहते तसेच खा ही कमी लागत े यामुळे हा कार जा त फायद ेशीर आहे. munotes.in
Page 136
उपयोिजत श ेती
136
https://www.youtube.com
छ) रेशीमउ ोग :
रेशीम उ ोग शेतीसोबत कर यासारखा आहे. रेशीम या िव ेपासून जनावरा ंना खा बनवू
शकतो . ती िव ा आपण जनावरा ंना िद यान ंतर गाईचे िकंवा हशीच े एक ते दीड िलटर दूध
वाढते. याचा उपयोग गोबर गॅस बनव यासाठी केला जातो. कोश मेले या युपाचा स दय
साधनासाठी देखील उपयोग केला जातो. बिघतल ं तर रेशीम कोशा िशवाय 14 िदवसात
चांगले उ प न देणार आज जगात एकही नगदी पीक नाही.अ या कार े आपण हे
जोड यवसाय क न मुबलक माणात फायदाच फायदा िमळव ू शकतो .
ज) दु ध यवसाय :
दु ध यवसाय आपण शेती सोबत क शकतो . शेळी, म ढी, गाय, हैस यांसारख े जनावरा ंचे
पालन क न यांचा िमळत असल े या दुधापास ून खूप सारे पदाथ आपण बनवून िवकू
शकतो , तसेच आपण दुध डेअरी म ये जाऊन िवकू शकतो . हा यवसाय शेतीला पूरक
अस याम ुळे शेतीम य े िपकणार े पीक देखील आपण यांना अ न हणून खाऊ घालू
शकतो .ब याच शेतक या ं या घरी दु ध यवसाय हा जोड यवसाय केला जातो.
झ) म य यवसाय :
म य यवसाय ाम ु यान े कोकणी भागात क ेला जातो .तेथील श ेतकरी ह े म य यवसाय
हे जोड यवसाय हण ून करतात . याम य े देखील ख ूप फायदा आह े. म य पास ून आपण
सुकट, ब बील या ंसारख े खा पदाथ बनव ू शकतो .कोकणी िकनारप ी वर सम ु
अस याम ुळे या लोका ंना मास े पकड यासाठी सोयी कर पडत े. यामुळे ितथे शेतीसोबतच
म य यवसाय क ेला जातो .
ट) गांडूळखत िनिम ती यवसाय (varmicompost) :
गांडूळ खत हे आज उपल ध असल े या स ि य खतांपैक एक उ कृ खत
आहे. यावरयाप ुढील काळात भर दे याची िनतांत गरज आहे. देशाची वाढती लोकस ं या
ल ात घेता शेतकरी बांधवांना अ नधा याची पूत ता कर यासाठी अिधकािधक िपके घेणे
तसेच आहे याच जिमनीवर ित हे टरी उ पादन वाढिवण े अिनवाय आहे. परंतु असे
असल े तरी या प तीन े रासायिनक खतांचा बेसुमार वापर वाढला आहे, याचा िवपरीत
प रणाम पया वरणावर िदसू नयेत आहे. िदवस िदवस जिमनीची उपजाऊक श कमी होत
आहे. जिमनीतील सू मजीवा ंची सं या घटून या मृत ाय झाले या आहेत. शेतजिमनीची munotes.in
Page 137
शेती संबंधीत यवसायातील
उ पादनावरील ि या -१
137 भौितक , रासायिनक व जैिवक य़ा अप रिमत हानी होत आहे. शेतक याचा उ पादन खच
मोठय़ा माणावर वाढला असून तो कज बाजारी होत आहे. वषा नुव े एकाच जिमनीत एकाच
िपकाची लागवड केली जाते. यामुळे जिमनीत पा याचावापर वाढला आहे. िदवस िदवस
शेत जिमनीच े माण कमी होत असून अ नधा याची गरजमा वाढतच आहे. ही गरज पूण
कर यासाठी उपल ध जिमनीचा अिधकािधक वापर करावा . लागणार आहे. यासाठी ही
जमीन दीघ काळ िजवंत, सुपीक ठेवणे ही आपली नैितक जबाबदारी आहे. यासाठी
आप याला ब ेड्स तयार कराव े लागतील . तयार होणा रा गांडूळखत हा आपण आप या
शेतीसाठी वाप शकतो यात ून चांगले उ प न द ेखील िमळव ू शकतो .
ठ) मश म शेती (Mushroom production) :
हा एक आध ुिनक यवसाय आह े. हा यवसाय ामीण तस ेच शहरी भागात द ेखील क ेला
जाऊ शकतो . यासाठी कमी भा ंडवलावर स ु वात करता य ेते व आिथ क नफा जा त
िमळतो .
https://krushimarathi.com
११.५ शेती संबंधीत उ ोगातील उ पादनास ि य ेची गरज
१) नाशव ंत शेतमाल :
नाशव ंत यात जर शेतमाल नाशव ंत असेल तर यामुळे िमळेल या भावात तो िवकावा
लागतो . यावर उपाय हणून कृषी माल ि या करणे गरजेचे आहे. आज आपण छोट्या
पातळीवर सु ा चांग या तीच े कृषी माल ि या क उभे क शकतो . चला तर पाह यात
कृषी माल ि या याब ल सिव तर मािहती .
२) समतोल िवकास :
मोठे उ ोग ाम ु यान े शहरी भागात क ि त झा यान े शहरी भागाचा िवकास होऊन ामीण
भाग अिवकिसत राहतो पर ंतु देशात क ृषी-उ ोगा ंची वाढ झा यास ाद ेिशक िवकास होऊन
आिथ क िवकासातील िवषमता कमी होण े श य होत े.
३) थािनक क चा माल :
कृषी आधा रत उ ोगात सामा यत : थािनक क या मालाचा वापर क ेला जातो . यामुळे
तेथील श ेतमाला उ पादका या उ पा दनास यो य िक ंमत िमळ ून या ंचे उ प न वाढत े. munotes.in
Page 138
उपयोिजत श ेती
138
४) सा-सोपे तं ान :
म यपालन , पशुपालन , दु धो पादन , मधुमि का पालन यासारख े अनेक कृषीउ ोग
अ पशा त ं ानावर स ु करता य ेतात. हणज े यां या थापन ेची सुलभता अस यान े कमी
िशि त ामीण लोका ंना हे सहजासहजी करता य ेतात.
५) नैसिग क साधनसाम ीचा पया उपयोग :
कृषी उ ोगा ंना आव यक असणारा क चा माल या या िठकाण या उ पादनात ून िमळत
अस यान े देशातील न ैसिग क साधनसाम ीचा यो य आिण प ूण पणे उपयोग होऊ शकतो .
६) आिथ क िवषमता कमी करण े :
ामीण भागात आिथ क िवषमता मोठया माणात आढळत े. कृषी-उ ोगा ंचा िवकास
झा यास कमी उ प न गटातील लोका ंना पूरक यवसाय उपल ध होऊन या ंची पातळीही
वाढते. यामुळे ामीण भागातील आिथ क िवषमता कमी हो यास सहा य होत े.
७) ामीण उ प नात वाढ व दा र ्य िनमु लन :
ामीण भागात क ृषीवर आधा रत उ ोग उभार यान े यां या मालाचा क चा माल हण ून
वापर झा यान े अथवा यावर ि या करणार े उ ोग अि त वात आ यान े यां या
शेतमालाला चा ंगली िक ंमत िमळ ून या ंचे उ प न बाधते. िशवाय प ूरक क ृषी-उ ोगा ंमुळे
यां या उ प नात वाढ हो यास मदत होत े. एकूण लोका ं या उ प नात वाढ होऊन या ंना
दा र ्य रेषे या वर आणण े श य होत े. थोड यात , दा र ्य िनम ु लां या काया त कृषी-
उ ोगा ंचा सह गा मह वाचा आह े.
८) ामीण उप मशीलत ेला वाढ :
ब याच क ृषी उ ोगा ं या थापन ेसाठी अ प भा ंडवल व अ प त ं ानाची आव यकता
अस यान े ामीण भागातील नवीन उ ोजक या े ात पदाप ण करतात . यामुळे यां या
िठकाणी असल े या स ंयोजन कौश याला स ंधी िमळत े.
९) बाजारप ेठांचा िवकास :
शेतमालाची िव कर यासाठी बाजारप ेठांचा िवकास घड ून येतो. िवशेषत: सहकारी खर ेदी-
िव या चळवळीची वाढ घड ून येते.
१०) िनया त वाढ :
यूट, साखर , कापड , चहा, कॉफ , रेशमी कापड यासार या अस ं य क ृषी-उ ोगातील
उ पादनाची िनया त वाढिव याचा उ ोग िवकिसत होऊ लागला आह े. अशा िनया तीपास ून
देशाला बह मोल अस े परक य चलन उपल ध होत े.
munotes.in
Page 139
शेती संबंधीत यवसायातील
उ पादनावरील ि या -१
139 ११) कमी भा ंडवल :
भारतात भा ंडवलाची ट ंचाई आह े. अशा ि थतीत आिथ क िवकास सा य कर यासाठी कमी
भांडवलावर उभारता य ेणारे कृषी-उ ोग ही मह वाची भ ूिमका पार पाडतात .
१२) रोजगार प ुरवठा :
कृषी-उ ोग ह े मुलत: लहान माणावर चाल त अस यान े यांची रोजगार िनिम तीची मता
जा त आह े. भांडवल ग ुंतवणूक व रोजगार माण जा त अस यान े ामीण लोका ंना
रोजगारी उपल ध होत े. ामीण भागात आढळणारी अध बेकारी, हंगामी ब ेकारी, छुपी बेकारी
व उघड ब ेकारी कमी कर या या ीन े हे उ ोग मह वाची कामिगरी पार पाडतात .
१३) ामीण भागात अि त व :
बह सं य क ृषी-उ ोगा ंचे थािनक करण ामीण भागात झा याच े आढळत े. उदा. साखर
उ ोग , रेशीम उ ोग , हातमाग उ ोग इ यादी व राजक य शहरीकरणाच े दु प रणाम टाळता
येतात. शहरी उ ोगा ंमुळे अनेक सामािजक व राजक य सम या िनमा ण झाल े या आह ेत.
या ामीण भागातील उ ोगा ंमुळे शहरीकरणावरील ताण कमी हायला मदत होत े.
१४) सहकारी स ं थांचा िवकास :
सहकार ह े दुब लांचे ऐि छक स ंघटन आह े. ामीण भागात सहकारी त वावर कारखानदारी
वाढीला लागली आह े. कृषी-उ ोगा ंमुळे िकया , उ पादना , िवतरण , पतपुरवठा, वाहतूक
इ यादी बह तेक सव च े ात सहकारी चळवळ ामीण भागात फोफावली आह े.
१५) कुिटरो ोग :
बरेच कृषी उ ोग ह े शेतकरी क ुटुंबांना वतः या घरातच करता य ेत अस यान े यां या
घरातील (कुटुंबातील ) य ना यात काम उपल ध होते.
१६) उ पादनात िविवधता :
कृषी-उ ोगा ंनी िविवध व त ूंची िनिम ती होत े. यामुळे यात िविवधता य ेते.
१७) औषधी वन पत चा वापर :
कृषी-उ ोगात ड गराळ द ुगा म भागात आढळणा या औषधी वन पत चा वापर क ेला जात
अस यान े भट या आिदवासी जनजमात या िव कासास सहा य होत े.
१८) उपफल िनिम ती :
साखर उ ोग आिण अ य काही उ ोग प ुरक व त ूची हणज ेच उपफलाची िनिम ती होत
अस यान े उ पादनात िविवधता य ेतेच िशवाय उ पादनाचा सरासरी खच ही कमी हायला
मदत होत े.
munotes.in
Page 140
उपयोिजत श ेती
140 १९) ामीण बचतीत वाढ :
ामीण उ ोगा ंमुळे ामीण भागातील लोका ंचे उ प न वाढ ून या ंची बचत कर याची मता
वाढते. मुळातच ामीण लोका ंची उपभोग मता कमी अस यान े वाढीव उ प नाचा बराच
भाग बचत होऊन तो द ेशां या िवकास काया साठी उपल ध होतो .
२०) वाहत ूक व दळणवळणाचा िवकास :
कृषी-उ ोगा ंमुळे ामीण गातील र त े वाहत ुक चा िवकास घड ून येतो. वाहतुक या
साधनात आिण सोयीत वाढ होत े तस ेच पो त , तारघर , टेिलफोन यासार या
दळणवळणा या साधना ंचाही िवकास होऊन समतोल िवकासाच े िनयोजनाच े उि सा य
हायला मदत होत े.
२१) साठाग ृहांचा िवकास :
कृषी उ ोगा ं या वाढीम ुळे ामीण भागात श ेतमाला साठिव यासाठी साठाग ृहांचा िवकास
घडून येतो.
२२) ाथिमक सोयीत वाढ :
र ते, वीज, पाणी, पो त, बँका, िश ण यासार या सोयी क ृषी-उ ोगा ंमुळे ामीण भागात
अि त वात य ेतात याम ुळे ामीण भागाचा सवा गीण िवकास घड ून ये यास चालना िमळत े.
थोड यात क ृषी उ ोगा ंमुळे ामीण भागातील लोका ं या राहणीमानात स ुधारणा घड ून
आली अस ून ामीण भागाचा कायापालट घडव ून आण याची या ंची मता आह े.
११.६ सारांश
भारताची आजची ि थती कृषी आधा रत उ ोगा ंसाठी अनुकूल आहे.युरोपीय रा ांम ये
एकच पीक मोठ्या े ावर घेतले जाते.भारताम य े रा यिनहाय पीकिविवधता अस यान े
भारतात ि या उ ोगासाठी क चा मालाची उपल धता सहज होऊ शकते. यामुळे
शेतकरी मोठ्या िज आिण क ांनी अ नधा याच े उ पादन घेतो. काढणीप ात
तं ानाअभावी दर वष 25 ट के शेतमालाची नासाडी होत असत े हणुनच यास ि या
उ ोगाची जोड िमळा यास ा माणात नि कच घट होईल तसेच शेतक-यासाठी एक नवी
बाजरप ेठ उपल ध होईल. आज वनवासी तसेच खेडोपाडी पायाभ ुत सुिवधांचा हणावा तसा
िवकास झालेला नाही. वीज, पाणी, र ते यांपासुन अनेक खेडी अजुन वंचीत आहेत
यामुळेच तेथे औ ोिगक धंदे अजुन िवकसीत झाले नाही. आिण हणुनच रोजगारा या
संधी तेथे उपल ध नाहीत . शेतमाल िह ािमण भागात सहज उपल ध होणारी गो असुन
अ प सुिवधांम ये आपण ि या उ ोग सु क शकतो . या माफ त आपण आप याब रोबर
इतरांना देिखल रोजगार उपल ध क न देऊ शकतो . ि या उ ोग े ात 30 टक्क्यांनी
वाढ होत आहे.
स या भाजीपा या या िनज लीकरणाच े िविवध तं ान उपल ध होत आहे. याच माण े
फळांपासुन प प, रस,जॅम, वॅश बनिवण े इ. तसेच वेफस , फरसाण बनिवण े याच माण े munotes.in
Page 141
शेती संबंधीत यवसायातील
उ पादनावरील ि या -१
141 लोणच े, मुरंबा बनिवण े असे अनेक पया य शेतमाल ि याम य े उपल ध आहेत. याच माण े
सोयाबीन दुध, पावडर , सोया पनीर , तांदुळापास ुन पोहे, पापड, दुधापास ुन िववीध ि या
पदाथ िह बनवता येऊ शकतात .
भारतीय नाग रका ंची जीवनश ैली बदलत असून, “रेडी टू इट’ आिण “रेडी टू कुक’
उ पादना ंना ाहका ंची मागणी आहे. शेतक या ंनी ि या उ ोगाकड े वळले पािहज े.या वष
भारतात ून 240 िनया तदारा ंनी अमे रकेम ये 840 कोटी पया ंचा स ि य शेतीमाल िनया त
केला आहे.
शेतीमाल ि या उ ोगात येणा या उ ोजका ंनी हॅक्यूम पॅिकंग, नाय ोजन पॅिकंग,
रटॉच टेबल पाऊच , लेक्झी पॅक, टे ा पॅक यांसार या पॅिकंग तं ांचा वापर के यास
भारतीय उ पादन े जगभरात िवकली जाऊ शकतात . तसेच, ि या उ ोगा ंनी फूड से टी
टॅंड ट आिण ड य ूटीओ या टॅंड ट चा काटेकोर वापर करावा .
अ य प जमीनधारण ेमुळे एकटा शेतकरी उ ोजक होऊ शकत नाही.यासाठी शेतक या ंनी
एकि तपण े गटा या मा यमात ून कंपनी थापन करणे आवश ्यक आहे.अनेकांनी एक
येऊन ि या उ ोग उभार यास धोके कमी होतात . शेतक या ंनी गट थापन क न
ि या उ ोग सु के यास सहकारी प तीन े तो अिधक फायद ेिशर ठरतो.
११.७ वा याय
१. शेती संबंधीत उ ोगस ंक पना व व प प करा
२. शेती संबंधीत उ ोगातील उ पादना वरीलिविवध ि या तं ांचाआढावा या
३. शेती संबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या ची गरज प करा
११.८ संदभ ंथ
१) िभसे िवण शामस ुंदर (फे ुवारी 2020): कृिष ि या उ ोगाची गरज, महत्त्व आिण
िनवडक पदाथ िनिम तीचा अ यास , अ कािशत कृिष िव ान पदवी क प ,
य.च.म.मु.िव., नािशक
२) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -1, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
३) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18): फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -2, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
४) डॉ. कटके शैल (स ट बर 2019): अ न-तं ान महािव ालय , व.ना.म.कृ.िव.,
परभणी , कृिष पणन िम
५) www.fao .com
६) www.agrowon.com
७) https://marathi.krishijagran.com/agriculture -processing
८) https://ahd.maharashtra.g ov.in
munotes.in
Page 142
142 १२
शेतीसंबंधीत यवसायातील उ पादनावरील
ि या -२
घटक रचना :
१२.१ पाठाची उि े
१२.२ तावना
१२.३ शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या कार
१२.४ शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि य ेच मह व
१२.५ शेतीपूरक उ ोगा शीसंबंधी शासक य योजना
१२.६ सारांश
१२.७ वा याय
१२.८ संदभ ंथ
१२.१ पाठाची उि े
शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या कार Iचा अ यास करण े.
शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या मह व जाणून घेणे
शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या समजाव ून घेणे
शेतीपूरक उ ोगा शीसंबंधी शासक य योजना जाणून घेणे.
१२.२ तावना
भारतासार या क ृिष धान द ेशात क ृषी पूरक उ ोग मह वाच े आहेत. अ ापही भारतातील
७० ट के लोकस ं या श ेती व शेतीपूरक उ ोगावर अवल ंबून आह े. साधारणत ६५ ट के
लोकस ं या ामीण भागात राहत े. यासाठी ामीण भागातील ब ेरोजगारी द ूर कर यास ह े
कृषी पूरक उ ोग मह वाच े काय पार पाडीत आह ेत. भारतासार या िवशाल द ेशात क ृषी
आधा रत उ ोग द ेशा या िविवध भागात आढळतात . या कृषी पूरक उ ोगात ून िविवध
उ पाद न तयार केली जातात . उदाहरणाथ दुधापास ून दूध-भुकटी, लोणी, तूप, च क,
ीखंड, पनीर यासार या व तू नारळा या झाडापास ून कॉयर झाडु टोपली तयार करण े
मऊ लाक ूडा या सालीपास ून बाट या ंची बुचे बनवतात चंदना या लाकडाचा स ुगंधी य े
उदब या इ याद या िनिम तीसाठी उपयोग क ेला जातो . ‘िसकोना ’ या झाडाची लागवड
करतात . यां या साल पास ून िफनाइन ह े मले रयावर उपयोगी अस े औषधी य िमळत े. munotes.in
Page 143
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
143 तसेच जंगल िवभागात आढळणा या लाखो औषधी वन पत चा वापर औषध उ ोगात क ेला
जातो. यामुळे ामो ोगा ंना चालना िमळत े.
१२.३ शेती संबंिधत उ ोगातील उ पादना ि या कार
१. नारळा या झाडापा सून कॉयर :
नारळा या झाडापास ून कॉयर बनवतात . ताडा या झाडापास ून बनिवल े या चटया आिण
िपश याचा द ेशात तस ेच परद ेशातही जा त लोकि य आह ेत. ताडा या झाडापास ून
पामतेल, ताडगूळ, नीरा, ताडी अशी उ पादन े घेतली जातात .
२. रेिशम उ पाद न:
रेिशम उ ोग त ुती या झाडा या लागवडीपास ून रेिशम उ ोग करता य ेतो. रेिशम उ ोग हा
कृषीवर आधा रत रोजगाराची च ंड मता असल ेला गृहउ ोग आह े. िवशेषत: गृिहण ना
आवडणारा व या ं या माच े खरेखुरे मॉल द े यात हा क ुिटरो ोग आह े. जगत र ेशीम
उ पादन करणा या द ेशात चीनन ंतर भारताचा द ुसरा मांक लागतो . रेशमी कापडाची
मोठया माणावर िनया त होऊन द ेशाला द ुपा भ अस े परक य चलन उपल ध होत े. िशवाय
रेशमी िकड े वाढव याचा ह ंगाम हा श ेती हंगामान ंतर य ेत अस यान े शेती े ातील य ून-
बेरोजगारासाठी व छ ुपी बेकारी कमी कर यास हा उ ोग िनि तच हातभार ला वतो.
३. दुधापास ून दूध-भुकटी, लोणी, तूप, च क, ीखंड, पनीर यासार या व त ू तयार
करणार े खाजगी व सहकारी उ ोग ामीण भागात व शहरी भागातही आह ेत. स ःि थतीत
रा यात दूध पावडरला ित िकलो २९० ते ३०० पये दर िमळू लागला आहे. बटरसाठी
ितिकलो ३४० ते ३५० पये दर िमळू लागला आहे. यामुळे िनि तच ामीण जनत े या
उ प नात वाढ हो यास मदत झाली आह े.
https://www.agrowon.com
४. पाळीव ा या ंसाठीची खा उ पादन े:
आपण पाळीव ा या ंसाठी खा उ पादनाचा यवसाय द ेखील क शकतो .आिण तीच
तयार क ेलेली खा उ पादन े आपण या ंचा वापर करत असल े या वापरक या ना िवक ु
देखील शकतो .
munotes.in
Page 144
उपयोिजत श ेती
144 ५. पीठा या िगरणीचा यवसाय करण े:
बह तेक शेतकरी ह े पीठा या िगरणीचा द ेखील यवसाय क शकतात .आिण हा एक असा
यवसाय आह े याम य े आपण आप या वता या नावान े उ पादनाचा यवसाय क ेला तर
याचा ख ुप जा त फायदा आप याला होत असतो .
६. ोजेन िचकन चे उ पादन करणे:
कु कुटपालन हा यवसायद ेखील श ेतीला प ूरक यवसाय हण ून ामीण भागात क ेला
जातो. यामुळे लोका ं या आिथ क प रि थतीत स ुधारणा घडव ून आणण े ब याच माणात
श य झाल े आह े. कृषी-उ ोगा ंचा िवकास हणज ेच ख या अथा ने भारतीय ामीण
अथ यव थ ेचा िवकास होय . ोजेन िचकन चे उ पादन करणे हा एक असा यवसाय आहे
याची मागणी िदवस िदवस वाढतच जाणार आहे. आिण हा यवसाय आपण कोण याही
मे ोिसटीम य े देखील क शकत असतो .
७. जळाऊ लाकडा ंचे उ पादन करणे:
जर आपण आप या शेतजिमनीवर वेगवेगळया कारची झाडे लावल ेली असतील तर
आपण याच झाडां या लाकडाचा जळाऊ लाकुड हणुन देखील वापर क शकतो .आिण
तीच लाकड े आपण अशा लोकांना िवकु शकतो याची यांना आव यकता असत े.
८. टोपली तयार करणे:
टोपली तयार करणे ही एक रचना मक ि या आहे यात आप या रचना मक बुदधीची
जा तीत जा त आव यकता पडत असत े. ाक रता हा उ ोग यवसाय सु कर यासाठी
आपली रचना मक बुदधी देखील फार त लख असावी लागत े.
९. गांडूळ पालन :
अ न उ पादका ंसाठी कंपो ट हे अ यंत उपयु साधन ठ शकते. यामुळे तु ही कंपो ट
बनवू शकता आिण ते शेतकरी आिण बागायतदारा ंना िवकू शकता आिण अशा कार े तुमची
वतःची गांडूळ फाम सु क शकता .
१० .औषधी वन पत चा यवसाय करणे:
शेतीसाठी तुळशीसार या औषधी वन पत ची िनिम ती कर याचा औषधी वन पती
िनिम तीचा यवसाय देखील यात शेतकरी क शकतात .आिण ा औषधी वन पती
िनिम तीचे काम आपण आप या घरात िकंवा शेतीम य े देखील क शकतो . munotes.in
Page 145
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
145
https://mr.vikaspedia.in
११. स ि य क टकनाशका ंचे उ पादन :
जे हा आपण स ि य शेती करत असतो ते हा वन पत ना जी क ड लागत असत े ती लागु
नये यासाठी वन पती क टकनाशका ंचा वापर केला जात असतो .आिण याची मागणी देखील
फार िवपुल माणात असत े.
भारत, ीलंका, व जावा य ेथे ‘िसकोना ’ या झाडाची लागवड करतात . यां या साल पास ून
िफनाइन ह े मले रयावर उपयोगी अस े औषधी य िमळत े. तसेच जंगल िवभागात
आढळणा या लाखो औषधी वन पत चा वापर औषध उ ोगात क ेला जातो . कोको या
झुडपं पाना ंपासून कोक ेन िमळत े. कापरा या झाडापास ून कप ूर िमळतो . स दय साधन े,
साबण , फोटक पदाथ , लाि टक व पलम े तयार कर यासाठी वापरला जातो .
१२.४ शेती संबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि या मह व
भारता या ामीण िवकासात क ृषी-मालावर आधा रत उ ोगा ंचा काय भाग मह वाचा आह े.
ही गो प ुढील माण े प करता य ेईल.
१) अ प भा ंडवलात स ु होऊ शकतात :
ामीण भागात श ेती आधा रत उ ोगध ंदे सु कर यासा ठी थोड े भांडवल असल े तरी प ुरते,
कारण ह े उ ोगध ंदे अ य ंत छोट े असतात आिण त े लोका ंना आप या घरातच िक ंवा
शेती या जाग ेवर सु करता य ेतात. उदा. लाकडी ख ेळणी, गृहोपयोगी लाकडी , व तू, िवटा,
पा याच े माठ, मातीची ख ेळणी, मधमाशापालन म यो पादन क ु कुटपालन , सूतकमाई ,
िवणकाम खादी व ा ंचे उ पादना , दूध उ पादन यासारख े अस ं य छोट े छोट े शेती
आधा रत उ ोगध ंदे थोड्या भा ंडवलात स ु करता य ेतात ह े उ ोगध ंदे ामीण भागात
लोकांना आप या घरात िक ंवा शेती या जाग ेवरच स ु करता य ेत अस यान े शेड उभी करन े
जागा िवकत िक ंवा भाडयान े घेणे यासारख े खच कराव े लागत नाहीत . तसेच ामीण
भागातील श ेती आधा रत उ ोगध ंदे सु कर यासाठी खिच क यं साम ी , वाहतुक ची
साधन े इ यादी गो ी लागत नाहीत . यामुळे हे उ ोगध ंदे अ पभा ंडवलात स ु करता
येतात. भारतात आधीच भा ंडवलाची ट ंचाई आह े. यामुळे शेती आधा रत उ ोगध ंदे जर
ामीण भागात थोड ्या माणावर स ु झाल े तर ामीण भागाचा जलद िवकास होईल . munotes.in
Page 146
उपयोिजत श ेती
146 २) साधे कौश य प ुरेसे :
ामीण भागातील श ेती आधा रत उ ोगध ंदे व उ पादन े सु कर यासाठी मोठया
कौश याची िक ंवा ता ंि क ाना -िव ानाची गरज नसत े. अ यंत साध े व अ प कौश य
असल े तरी ह े उ ोग स ु करता य ेतात. उदा. िशंगतेल तयार कर यासाठी घाणा
चालवायला पव फार मोठया कौश याची गरज नाही .
३) क चा माल गावातच उपल ध :
ामीण भागातील श ेती आधा रत उ ोगध ं ांना लागणारा क चा माल गावातच उपल ध
होऊ शकतो िक ंवा अ गदी अगदी जवळपास या भागात ून िमळ ू शकतो . यामुळे अशा
माला या वाहत ुक चा खच वाचतो . तसेच क चा माल नाही . हणून उ पादन ब ंद पडल े
आहे. अशा प रि थती उ वत नाही . यामुळे अशा उ ोगध ं ातील उ पादनाच े सात य
िटकून रहत े. यामुळे क यामाला अभावी उ ोगध ंदे बंद पडल े व कामगार ब ेकार झाल े.
अशी प रि थती उ वत नाही . या ीन े ा उ ोगध ं ांचे भारता या ामीण िवकासातील
मह व ल ात य ेते. तसेच अशा उ ोगध ं ांमुळे क या मालाची मागणी वाढ ून शेती या
उ पादना वाढीला हातभार लागतो .
४) अिधक रोजगार िमळव ून देतात :
शेती आधा रत ामीण भागातील उ ोगध ं ात य ं ापे ा माणसा ंचा वापर अिधक होत
असतो . उदा. गुळाचे उ पादन होत असल े या एखा ा ग ु हाळा या िठकाणी आपण ग ेलो तर
आपणा ंस िदस ेल क उसाचा रस काढ यासाठीच फ य ं वापरल े जाते. बाक श ेतात उस
तोडण े, तो गु हाळापय त वाह न आणण े, उसाच े तुकडे करण े, िचपाड े वाळिवण े, िचपाड े
जाळ यासाठी टाकण े उसाचा रस उकळत असताना हलवण े, गूळ तयार झा यावर या या
ढेपा िकंवा वडया करण े अशी सव कामे माणसा ं याकड ून क न घ ेतली जातात .
५) ामीण भागातील ब ेकारी द ूर कर यास उपय ु :
भारतातील ामीण भागात च ंड माणावर ब ेकारी, अध बेकारी व छ ुपी बेकारी आह े.
भारतात कोट ्यावधी श ेतमजूर ामीण भागात प ुरेशा कामा अभावी अ य ंत हलाखीच े जीवन
जगतात तर अन ेकांना कम नस यान े यांना जगण ेच मु क ल होऊन जात े. शेती या
हंगामात फ चार मिहन ेच शेतमजुरांना काम िमळत े व ८ मिहने यांना बेकार िह ंडावे लगात े.
भारतातील ख ेडोपाडी श ेती आधा रत उ ोगध ंदे िनघाल े तर ह े उ ोगध ंदे मोठया माणावर
रोजगार िनिम ती करणार े अस यान े भारतातील ामीण भागातील ब ेकारी द ूर होईल व
अनेकांना रोजगार िमळ ेल. असे ितपादन क ेले जात े. िवशेषत: भारतातील ामीण
भागातील भ ूिमहीन ष ेतमजुरांची बेकारी द ूर कर यास ह े उ ोगध ंदे उपय ु ठ शकतील .
असेही ितपादन क ेले जाते.
६) बाजारप ेठेची अडचण नाही :
शेती आधा रत उ ोगध ंदे हे थािनक व पाच े असतात . ते थािनक लोका ं या गरजा
ल ात घ ेऊन उ पा दन करतात . यामुळे यां या मालाला बाजारप ेठ शोध याची अडचण munotes.in
Page 147
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
147 भासत नाही क आप या मालाची जािहरात कर याचीही आव यकता वाटत नाही .
गावातील अगर जवळपास या गावातील लोक अशा उ ोगध ं ाचे िग हाईक असतात .
यामुळे अशा उ ोगध ं ात तयार होणारा माल व रत खप ुन जातो . तसेच अशा
उ ोगध ं ातील उ पादन ह े ामु यान े ने ाहका ं या उपयोगाच े अस यान े ते फार मोठया
माणावर तयार कराव े लागत नाही . यामुळे मालाच े साठे या - साठ पड ून राहतात . आिण
खपत नाही . हणून कमी िक ंमतीला िवक याची व ेळ आली . यामुळे तोटा झाला . असे संग
उ वत नाहीत . यामुळे भारतात अस े अनेक श ेती आधा रत उ ोगध ंदे सु क न
भारता या ामीण भागाचा िवकास साधता य ेईल.
७) ामु यान े ाहकोपयोगी व त ूंचे उ पादन :-
शेती आधा रत उ ोगध ंदे हे ामु यान े ाहकोपयोगी व त ूंचे िवशेषतः उपभो य व त ूंचे
उ पादन करतात . असे उ पादन गावात िमळणारा क चा माल व मज ुरां या सहा यान े
करता य ेते व क ेलेले उ पादक ाम ु यान े गावातच िवकल े जात े. यामुळे जे हा अशा
उ पादना ंची अिधक मागली य ेते ते हा याच े व रत उ पादन क न याचा प ुरवठा करता
येतो. यामुळे शेती - आधा र त उ ोगध ं ातील व त ूंची सहसा ट ंचाई िनमा ण होत नाही .
लोकां या गरज ेइतका अशा व त ुंचा प ुरवठा स ुलभतेने करता य ेतो. यामुळे टंचाई
साठबाजी , भाववाढ , अस या अिन गो ी उ वत नाहीत .
८) ामीण भागातील आिथ क िवषमता द ूर कर यास उपय ु :-
भारतात ामीण भा गात श ेती आधा रत उ ोगध ंदे सु केले तर ामीण भागातील आिथ क
िवषमता द ूर होईल . भारतातील ामीण भागात म ुठभर बड े जमीनदार व बागायदार श ेतकरी
खूप ीम ंत आह ेत तर रािहल ेले मोठया माणावरील लोक ख ूपच ग रब आह ेत अस े
आढळ ून येते. ामीण भागातील आिथ क िवषमत ेची दरी दूर करावयाची अस ेल तर ामीण
भागातील गरीब लोका ंना शेती संबंधीत इतर उ ोग िदल े पािहज ेत पुन वाटणसाठी कमाल
जमीनधारणा कायदा कस ेल.
९) ामीण भागातील च ंड दा र य हट ेल :-
ामीण भागातील अस ं य लोक क ेवळ द र ीच नाहीत तर अस ं य लोक अ रशः दा र य
रेषेखाली राहात आह ेत. अनेक लोक अध पोटी उपाशीपोटी राहात अस ून या ंना
राह यासाठी साधी जगही नाही क धड घालायला कपड ेही नाहीत . ामीण भागातील ह े
चंड माणावरील दा र य द ूर करावयाच े असेल तर यावर एकभाग इलाज आह े आिण तो
हणज े ामीण भागाच े औ ोिगकरण घडव ून आण णे हा होय . ामीण भागात श ेती -
आधा रत उ ोगध ंदे मोठया माणावर स ु के यास भारता या ामीण भागाच े
औ ोिगक करण घड ून येईल व याम ुळे ामीण भागातील दा र य द ूर होऊ शक ेल.
१०) मोठया उ ोगध ं ामुळे कायापालट :-
शेती आधा रत मोठ े उ ोगध ंदे ामीण भागा त िनघाल े तर त ेथील लोका ं या जीवनाचा
कायापालटच होऊन जातो . याचे एक उ म उदा . हणज े वारणानगर य ेथील साखर
कारखाना गत वारणानगर य ेथे साखर कारखाना स ु झाला या म ुळे जवळपास या munotes.in
Page 148
उपयोिजत श ेती
148 शेतक या ंनी पैसा िमळव ून देणा या ऊसा या िपकाची लागवड क ेली कारखा यात ेही या ंना
उ ेजन व अध सहा य द ेऊन ऊस िपकिवणा या श ेतक या ंना चा ंगला प ैसा िमळ ू लागला .
वारणा साखर कारखा यान े चंड नफा िमळव ून या न यात ून वारणा प रसरातील
जनतेसाठी ाथिमक शाळ ेपासून ते आट् स, साय स , कॉमस , इंिजिनय र ंग पय तच िश ण
देणारी महािव ालय काढली . वारणानगरन े मोठा द ुध क प स ु केला अस ून दूध दुधाची
पावडर , तुप, ीखंड अशा अन ेक व त ू बनिव या जातात . वारणा द ुध क पाम ुळे य ा
भागातील (लोकांना) अनेकांना द ुध उ पादनाचा जोडध ंदा उपल ध घ ेऊन या ं या
उ प नात चा ंग याप ैक भर पडली आह े. साखर कारखाना वा रणानगर य ेथे सु झा यावर
दुध क प कागद कारखाना , कु कुटपालन इ . अनेक शेती आधा रत उ ोगध ंदे सु क न
तेथील लोका ंचे जीवन अ रशः स ुजलाम ् - सुफलाम ् क न टाकल े आहे. भारतातील अ य
ामीण भागातही अस ेच िविवध श ेती आधा रत उ ोगध ंदे सु केले तर भारता या ा मीण
जीवनाचा कायापालटच होऊन जाईल .
११) शहरातील उ ोगध ंदेही उपय ु :-
शेती आधा रत उ ोगध ंदे ामीण भागात स ु केले तर ामीण भागाचा िवकास होतोय , पण
शहरी भागातही श ेती - आधारीत उ ोगध ंदे िनघाल े तरी ामीण भागा या िवकासाला
हातभार लागतो . उदा. सुती कापडा या िगर या म ुंबई - नागपूर - अहमदाबाद - सोलाप ूर -
म ास इ यादी शहरात िनघा या आह ेत या िगर या शहरात जरी िनघा या अस या तरी
यांना काप ूस हा क चा माल मोठया माणावर लागतो . तसेच य ूट या कापडाच े उ पादन
करणार े अनेक कारखान े कलक ा शहरात ह गळी नदी या प रसरात िनघाल े आहेत. यांना
ताग हा क चा माल मोठया माणावर लागतो . कापूस - ताग ह े िकतीही तयार होतात .
यामुळे असे शेती माला या आधारावर शहरात जरी कारखान े िनघाल े तरी याम ुळे ामीण
भागात काप ूस - ताग या श ेत माला या उ पादन वाढीला उ ेजन िमळ ून अशा व त ू
िपकिवणा या ामीण भागाचा िवकास घड ून येतो.
१२) िनया तीतून फायदा िमळण े श य :-
भारतात श ेती आधा रत उ ोगध ं ात तयार होणा या अन ेक व त ूंची िनया त , आता मोठया
माणावर होत े श य झाल े असून याम ुळे भारता या ामीण भागाचा या उ ोगाम ुळे िवकास
अिधक घड ून येईल. असे ितपादन क ेले जात े. कारण भारतात १९९३ म ये आयात -
िनया त धोरण जाहीर क ेले. याम य े शेती - आधा रत अन ेक उ ोगध ं ांतील व त ूं या
िनया तीला म ु परवानगी द े यात आली आह े. तसेच भारत सरकार या उदार आिथ क
धोरणाम ुळे परदेशातील क ंप यांनाही भारतात शेती आधा रत उ ोगध ंदे सु कर यास म ुभा
दे यात आली आह े. भारतीय श ेतीची मता ल ात घ ेता भारतात ून मोठया माणावर
िविवध होऊ शकतील याम ुळे देशाला परिकय चलन तर िमळ ेलच. पण याम ुळे भारता या
शेतीचा व पया याने भारता या ामीण भागाचा िवकास घड ून येईल. munotes.in
Page 149
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
149 १२.५ शेतीपूरक उ ोगा या शासक य योजना
आप या द ेशात पश ुधनाला िवश ेष मह व िदल े जाते. पशुधनाची अनादी काळापास ून गरज
मानवाला रािहल ेली आह े. पूव व बह ता ंशी िठकाणी श ेती यवसायात मानवाला पश ुधनावर
अवल ंबून राहाव े लागत आह े.
पशुधनाच े मह व व गरज आजही िततक च मह वाची आह े. मानवाला पश ुधनापास ून दूध
िमळत े. शेतीसाठी चा ंगले शेणखत उप ध होत े तर श ेतीतील िविवध काम े कर यासाठी
शेतक या ंना पश ुधनाची गरज आव यक आह े.
शेतीला प ूरक यवसाय हण ून आिण श ेतीसाठी लागणा या श ेणखताची भागिव यासाठी
पशुधनाच े संगोपन व यव थापन अ य ंत गरजेचे आह े. हणून महारा शासनान े
पशुसंवध न िवभागामाफ त नािव यप ूण योजन ेची अ ंमलबजावणी कर यात आल ेली अस ून
या ार े शेतकरी , कामगार , बेरोजगार व ब ेकार त णा ंना श ेतीपूरक उ ोग व यवसाय
कर यासाठी नािव यप ूण योजना मह वाची भ ूिमका बजावतात . यातून शेतकरी , कामगार व
पशुपालका ंना उ म कारच े पशुधन सा ंभाळून या ार े शा त श ेतीपूरक उ प न
वाढिव याच े साधन िनमा ण झाल ेले आह े. यामुळे शेतकरी , पशुपालक व कामगारा ंना
आिथ क लाभा ंश ा होत अस ून या ंचे नािव यप ूण योजन ेचा लाभ घ ेऊन आिथ क
सश करणाला चालना िमळत आह े.
पशुसंवध न िवभागा ार े दुधाळ स ंक रत गाई / हश चा गट वाटप करण े, अनुसूिचत जाती या
लाभाथ ंना 02 दुधाळ जनावरा ंचे गट वाटप योजना , अंशत: ठाणब ंद प तीन े संगोपन
कर यासाठी 10 शे या/ म ढ्या +1 बोकड /नर म ढा या माण े लाभाथ ंना शेळी /म ढी गट
वाटप करण े, अनुसूिचत जाती या लाभा या ना 10 शे या व 1 बोकड गट वाटप योजना ,
1000 मांसल प ी स ंगोपनात ून कु कुट पालन यवसाय स ु करण े अशा योजन ेची
अंमलबजावणी कर यात आली अस ून सदर योजना राबिव याची ि या ही प ंचायत
सिमती , िज हा पश ुसंवध न काया लयामाफ त राबिव यात य ेतात.
१२.६ शेतीपूरक उ ोगा शीसंबंधी या शासक य योजना :
१) दुधाळ स ंक रत गाई / हश चा गट वाटप करण े.
शासन िनण य : शासन िनण य . रा ययो -2012 / . .159/पदुम-4, मं ालय , मुंबई-32.
कार : वैयि क लाभाची योजना
उ ेश : रा यातील ामीण भागात द ु धो पादनास चालना द ेणे व रोजगार िनम ती यासाठी
योजना या वगा साठी लाग ू आहे याच े नाव: सव साधारण /अनुसूिचत जाती /आिदवासी
जमाती .
munotes.in
Page 150
उपयोिजत श ेती
150 योजन े या म ुख अटी :
१) लाभधारकास 6/4/2 दुधाळ जनावरा ंचा गट खर ेदी आिण शासनान े िनि त क ेले या
आराखड ्या माण े गोठा व चारा श ेडचे बांधकाम करण े बंधनकारक आह े.
२) एकूण िनवड करावया या लाभधारका ंम ये 3 ट के िवकला ंग व 30 ट के मिहला
लाभाथ समाव ेश राहील .
३) योजन े ारे ा झाल े या गटातील गायी / हशी, पशुसंवध न िवभागातील
अिधका या ंना पाठप ुरावा/ योजना म ू यांकनासाठी आव यक या व ेळेस उपल ध
क न द ेणे.
४) ा झाल ेले गायी / हशी आजारी पड यास अथवा पश ुवै काची गरज पड यास
नजीक या पश ुवै क य दवाखा यात घ ेऊन जाण े व या ं या स या नुसार उपचार
क न घेणे.
५) ा झाल ेले गायी/ हशी 3 वष यो य रतीन े सांभाळण े व यापास ून यवसाय करण े
बंधनकारक आह े. या दर यान िवमा काढल े या जनावरा ंचा िव याचा िब ला
कानात ून पड यास याबाबत व रत ब ँक/ िवमा क ंपनी/ पशुधन िवकास अिधकारी
(िव तार ) यांना कळिवण े आव यक आह े.
६) ा झाल ेले गाय/ हैस मृत पाव यास नजीक या पश ुवै क य दवाखा यास स ूिचत
क न म ृत जना ंवराचे शविव छ ेदन क न घ ेणे व िमळणा या िवमा रकम ेतून गाय /
हैस खर ेदी करण े बंधनकारक राहील .
७) ा झाल े या गायी / हश ना साथी या रोगा ंपासून संर ण िमळ यासाठी व ेळोवेळी
लसीकरण क न घ े याची जबाबदारी लाभाथ ची राहील .
८) योजन ेतील गायी / हशी, काही कारणान े (असा य आरो य त ार ) नाईलाजा तव
िवकण े गरज ेचे अस यास पश ुसंवध न िवभागा या अिधकारी या ंची परवानगी िशवाय
िवकता य ेणार नाही .
९) लाभधारक पती / प नीप ैक कोणीही शासक य /िनमशा सक य / थािनक वरा य
सं थे या स ेवेत िकंवा सेवािनव ृ नाही अथवा पदािधकारी नसाव ेत.
१०) लाभधारकास द ुधाळ जनावरा ंचा गट वाटप योजन ेचा लाभ याप ूव िमळाल ेला
नसावा .
११) या योजन ेम ये दे यात आल े या द ुधाळ जनावरा ंचा गट वन े ात चराईसाठी सोड ू
नये आिण वन व पया वरणाचा हास होणार नाही याची काळजी यावी .
munotes.in
Page 151
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
151 लाभांशाचे व प :
सहा (6) दुधाळ जना ंवरे क पाची एक ूण िकंमत- . 335184/ -
चार (4) दुधाळ जना ंवरे क पाची एक ूण िकंमत- . 170125/ -
दोन (2) दुधाळ जना ंवरे क पाची एक ूण िकंमत - . 85061/ -
सव साधारण वगा साठी क प िक ंमती या 50 ट के अनुदान
अनुसूिचत जाती /आिदवासी जमाती साठी क प िक ंमती या 75 ट के अनुदान
देय राहील .
२) अनुसूिचत जाती या लाभाथ ंना 02 दुधाळ जनावरा ंचे गट वाटप योजना .
शासन िनण य : शासन िनण य . िजवायो -2011 / . .305/पदुम-4, मं ालय, मुंबई-32.
कार :वैयि क लाभाची योजना
उ ेश : रा यातील ामीण भागात द ु धो पादनास चालना द े यासाठी
योजना या वगा साठी लाग ू आहे याच े नाव : अनुसूिचत जाती / अिदवासी े ाबाह ेरील
आिदवासी .
योजन े या म ुख अटी :
१) लाभधारकान े 2 दुधाळ जनाव रांचा गटासाठी आव यक िनवारा , पुरेसा चारा , खा
व पाणी याची यव था वबळावर करावयाची आह े.
२) योजन े ारे ा झाल े या गटातील गायी / हशी, पशुसंवध न िवभागातील
अिधका या ंना पाठप ुरावा/ योजना म ू यांकनासाठी आव यक या व ेळेस उपल ध
क न द ेणे.
३) ा झाल ेले गायी/ हशी आजारी पड यास अथवा पश ुवै काची गरज पड यास
नजीक या पश ुवै क य दवाखा यात घ ेऊन जाण े व या ं या स यान ुसार उपचार
क न घ ेणे.
४) ा झाल ेले गायी/ हशी 3 वष यो य रतीन े सांभाळण े व यापास ून यवसाय करण े
बंधनकारक आह े. या दर यान िवमा काढ ले या जनावरा ंचा िव याचा िब ला
कानात ून पड यास याबाबत व रत ब ँक/ िवमा क ंपनी/ पशुधन िवकास अिधकारी
(िव तार ) यांना कळिवण े बंधनकारक आह े.
५) ा झाल ेले गाय/ हैस मृत पाव यास नजीक या पश ुवै क य दवाखा यास स ूिचत
क न म ृत जना ंवराचे शविव छ ेदन क न घ ेईल व िमळणा या िवमा रकम ेतून गाय /
हैस खर ेदी करण े बंधनकारक राहील . munotes.in
Page 152
उपयोिजत श ेती
152 ६) ा झाल े या गायी / हश ना साथी या रोगा ंपासून संर ण िमळ यासाठी व ेळोवेळी
लसीकरण क न घ े याची जबाबदारी लाभाथ ंची राहील .
७) ा झाल ेले गायी/ हशी, काही कारणान े (असा य आरो य त ार ) नाईलाजा तव
िवकण े गरज ेचे अस यास पश ुसंवध न िवभागा या अिधकारी या ंचे परवानगी िशवाय
िवकता य ेणार नाही .
८) लाभधारक पती / प नीप ैक कोणीही शासक य /िनमशासक य / थािनक वरा य
सं थे या स ेवेत िकंवा सेवािनव ृ नाही अथवा पदािधकारी नसाव ेत.
९) लाभधारकास द ुधाळ जनावरा ंचा गट वाटप योजन ेचा लाभ याप ूव िमळाल ेला
नसावा .
१०) या योजन ेम ये दे यात आल े या द ुधाळ जनावरा ंचा गट वन े ात चराईसाठी सोड ू
नये आिण वन व पया वरणाचा हास होणार नाही याची काळजी यावी .
लाभांशाचे व प : दुधाळ जना ंवरे क पाची एक ूण िकंमत . 85061 /- अनुसूिचत
जाती /आिदवासी उपयोजना /आिदवासी े ाबाह ेरील उपयोजन ेसाठी क प िकमती या
75 ट के अनुदान द ेय राहील .
३) अंशत : ठाणब ंद प तीन े संगोपन कर यासाठी 10 शे या/म ढ्या +1 बोकड /नर
म ढा या माण े लाभाथ ंना शेळी /म ढी गट वाटप करण े.
शासन िनण य : शासन िन ण य मा ंक: पिवआ -011/ . .74/पदुम-3, मं ालय , मुंबई-32,
िदनांक : 02 जुलै, 2011
कार : वैयि क लाभाची योजना
उ ेश : रा यातील ामीण भागात वय ंरोजगारास चालना द े यासाठी
योजना या वगा साठी लाग ू आह े याच े नाव : सव साधारण / अनुसूिचत जाती /
आिदवासी जमाती .
योजन े या म ुख अटी :
१) या योजन ेखाली श ेळी/म ढी गटाची (उ मानाबादी /संगमनेरी /माड याळ / अ य
थािनक जाती या ) खरेदी पु य ोक अिह याद ेवी महारा म ढी व श ेळी िवकास
महामंडळा या आिण क ृिष िव ापीठा या े ाव न अथवा श े या-म ढयां या
मा यता ा बाजारात ून कर यात यावी आिण शासनान े िनि त क ेले या
आराखड ्या माण े ईकानॉमी टाईप वाडा उभारण े आव यक आह े.
२) सदर योजन े ारे ा होणा या श े यांचा गट यो य त ह ेने पालनपोषण क न क न
वत: कुटुंबाचे आिथ क उ प न वाढिव यासा ठी या ंचा उपयोग करण े आव यक
आहे.
३) ा झाल े या गटातील श े यांचा गट पश ुसंवध न िवभागातील अिधका या ंना
पाठपुरावा/ योजना म ू यांकनासाठी आव यक या व ेळेस उपल ध क न द ेणे आहे. munotes.in
Page 153
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
153 ४) एकूण िनवड करावया या लाभधारका ंम ये 3 ट के िवकला ंग व 30 ट के मिहला
लाभाथ चा समाव ेश राहील .
५) ा झाल ेले शे यांचा गट आजारी पड यास अथवा पश ुवै काची गरज पड यास
नजीक या पश ुवै क य दवाखा यात घ ेऊन जाण े व या ं या स या नुसार उपचार
क न घ े याची जबाबदारी लाभधारकाची आह े.
६) ा झाल ेले शे यांचा गट 3 वष यो य रतीन े सांभाळणे व यापास ून यवसाय करण े
बंधनकारक आह े. या दर यान िवमा काढल े या जनावरा ंचा िव याचा िब ला
कानात ून पड यास याबाबत व रत ब ँक/ िवमा क ंपनी/ पशुधन िवकास अिधकारी
(िव तार ) यांना कळिवण े बंधनकारक आह े.
७) ा झाल ेले शे यांचा गट म ृत पाव यास नजीक या पश ुवै क य दवाखा यास
सूिचत क न म ृत जना ंवराचे शविव छ ेदन क न घ ेईल व िमळणा या िवमा रकम ेतून
शेळी खर ेदी करण े बंधनकारक राहील .
८) ा झाल े या श े यांचा गटाच े साथी या रोगा ंपासून संर ण िमळ यासाठी व ेळोवेळी
लसीकरण क न घ े याची जबाबदारी राहील .
९) अज दार पती /प नीपैक कोणीही शासक य / िनमशासक य / थािनक वरा य
सं थे या स ेवेत िकंवा सेवािनव ृ नाही , अथवा पदािधकारी नसाव ेत.
१०) अज दारास श ेळी गट वाटप योजन ेचा लाभ याप ूव िमळाल ेला नसावा .
११) या योजन ेम ये दे यात आल े या श े यांचा गट वन े ात चराईसाठी सोड ू नये तसेच
वन व प या वरणाचा हास होणार नाही याची काळजी यावी .
लाभांशाचे व प : 10 शे या/म ढ्या +1 बोकड /नर म ढा (उ मानाबाद / संगमनेरी
जाती या ) शेळी गट क पाची िक ंमत- . 87857 /- आिण ( थािनक जाती या ) गट
क पाची िक ंमत- . 64886 /-, सव साधारण वगा साठी क प िक ंमती या 50 ट के
अनुदान आिण अन ुसूिचत जाती /आिदवासी जमातीसाठी क प िक ंमती या 75 ट के
अनुदान द ेय राहील .
४) अनुसूिचत जाती या लाभा या ना 10 शे या व 1 बोकड गट वाटप योजना .
शासन िनण य : शासन िनण य मा ंक : िजवायो -2011 / . ./पदुम-4, मं ालय, मुंबई-32,
िदनांक : 11 नो ह बर, 2011
कार : वैयि क लाभाची योजना
उ ेश : रा यातील ामीण भागात वय ंरोजगारास चालना द े यासाठी
योजना या वगा साठी लाग ू आह े याच े नाव : अनुसूिचत जाती / आिदवासी /
अिदवासी े ाबाह ेरील आिदवासी .
munotes.in
Page 154
उपयोिजत श ेती
154 योजन े या मुख अटी :
१) शेळी गटासाठी आव यक िनवारा , पुरेसा चारा , खा व पाणी याची यव था
लाभधारकानी वबळावर करावयाची आह े.
२) योजन े ारे ा होणा या श े यांचा गट यो य त ह ेने पालनपोषण क न वत :
कुटुंबाचे आिथ क उ प न वाढिव यासाठी या ंचा उपयोग कर याची आहे.
३) ा झाल े या गटातील श े यांचा गट पश ुसंवध न िवभागातील अिधका या ंना
पाठपुरावा/ योजना म ू यांकनासाठी आव यक या व ेळेस उपल ध क न द ेणे.
४) ा झाल ेले शे यांचा गट आजारी पड यास अथवा पश ुवै काची गरज पड यास
नजीक या पश ुवै क य दवाखा यात घ ेऊन जा णे व या ं या स या नुसार उपचार
क न घ ेणेची आह े.
५) ा झाल ेले शे यांचा गट 3 वष यो य रतीन े सांभाळण े व यापास ून यवसाय करण े
बंधनकारक आह े. या दर यान िवमा काढल े या जनावरा ंचा िव याचा िब ला
कानात ून पड यास याबाबत व रत ब ँक/ िवमा क ंपनी/ पशुधन िवकास अिधकारी
(िव तार ) यांना कळिवण े बंधनकारक आह े.
६) ा झाल ेले शे यांचा गट म ृत पाव यास नजीक या पश ुवै क य दवाखा यास
सूिचत क न म ृत जना ंवराचे शविव छ ेदन क न घ ेईल व िमळणा या िवमा रकम ेतून
शेळी खर ेदी करण े बंधनकारक राहील .
७) ा झाल े या श े यांचा गटाचे साथी या रोगा ंपासून संर ण िमळ यासाठी व ेळोवेळी
लसीकरण क न घ े याची जबाबदारी राहील .
८) अज दार पती / प नीप ैक कोणीही शासक य / िनमशासक य / थािनक वरा य
सं थे या स ेवेत िकंवा सेवािनव ृ नाही , अथवा पदािधकारी नसाव ेत.
९) अज दारास श ेळी गट वाटप योजन ेचा लाभ यापूव िमळाल ेला नसावा .
१०) या योजन ेम ये दे यात आल े या श े यांचा गट वन े ात चराईसाठी सोड ू नये आिण
वन व पया वरणाचा हास होणार नाही याची काळजी यावी .
लाभांशाचे व प : 10 शे या +1 बोकड (उ मानाबाद / संगमनेरी जाती या ) शेळी गट
क पाची िक ंमत- . 71239 /- आिण ( थािनक जाती या ) गट क पाची िक ंमत- .
47848 /- अनुसूिचत जाती /आिदवासी जमाती साठी क प िक ंमती या 75 ट के अनुदान
देय राहील .
munotes.in
Page 155
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
155 ५) 1000 मांसल प ी स ंगोपनात ून कु कुट पालन यवसाय स ु करण े.
शासन िनण य : शासन िनण य . रा ययो -2012 / . .162/पदुम-4 िद.14/2/2013.
कार : वैयि क लाभाची योजना
उ ेश : ामीण भागात , रोजगार िनिम ती व क ु कूटपालन यवसायास ो साहन द ेणे.
योजना या वगा साठी लाग ू आह े याच े नाव : सव साधारण / अनुसूिचत जाती /
अनुसूिचत जमाती .
योजन े या म ुख अटी :
१) अज दाराकड े 3 (तीन) गुंठे वत : या मालक ची अथवा भाड ेप ीची जागा आव यक ,
अनुसूिचत जाती / अनुसूिचत जमाती या अज दाराकड े िकमान 1.5 (दीड) गुंठे
वत: या मालक ची अथवा भाड ेप ीची जागा आव यक आह े.
२) या योजन ेतून दे यात आल े या अथ सहा यात ून उभारल ेले कु कुटगृह हे कु कुट
पालनासाठीच वापरण े बंधनकारक आह े.
३) प ीगृहाचे बांधकाम ह े शासनान े िनि त क ेले या आराखड ्या माण े असाव े.
४) अज दाराच े पती/ प नीप ैक कोणीही शासक य / िनमशासक य / थािनक वरा य
सं थे या स ेवेत िकंवा सेवािनव ृ नाही अथवा पदािधकारी नसाव ेत.
५) लाभाथ ने सदर यवसाय 3 ते 5 वष / बँके या कजा ची पूण परतफ ेड होईपय त करण े
बंधनकारक आह े.
६) एकूण िनवड करावया या लाभधारका ंम ये 3 ट के िवकला ंग व 30 ट के मिहला
लाभाथ चा समाव ेश राहील .
७) उभारल े या प ीग ृहाचे पाठप ुरा यासाठी पश ुसंवध न िवभागातील अिधका या ंना
पाठपुरावा/ योजना म ू यांकनासाठी आव यक या व ेळेस मािहती उपल ध क न द ेणे
आव यक आह े.
८) प ीगृहातील प ी म ृत पाव यास नजीक या पश ुवै क य दवाखा यास स ूिचत क न
मृत प या ंचे शविव छ ेदन क न घ ेणे व शा ो प तीन े याची िव ह ेवाट लावण े
आव यक आह े.
९) ा प ीग ृहातील प ा ंना साथी या रोगा ंपासून संर ण िमळ यासाठी व ेळोवेळी
लसीकरण क न घ े याची जबाबदारी लाभधारका ंची राहील .
लाभांशाचे व प : क पाची एक ूण िकम ंत . 225000 /- असून सव साधारण वग –
50 ट के अनुदान, अनुसूिचत जाती /अनुसूिचत जमाती – 75 ट के अनुदान.
munotes.in
Page 156
उपयोिजत श ेती
156 वरील सव योजन ेसाठी आव यक कागदप े :
अज दाराचा फोटो ओळखप ाची स य त
7/12 व 8-अ उतारा आिण ामप ंचायत नम ुना नं. 8
िश ण घ ेतले अस यास माणप ाची छाया ंिकत स य त
जाती या दाख याची स य त
रोजगार - वयंरोजगार काया लयाच े नांव न दणी काडा ची त .
अप य दाखला ( ामपंचायत या ंचा)
बचत गटाच े माणप
रिहवासी माणप
अज कर याची प त : नजीकचा पश ुवै क य दवाखाना व पश ुधन िवकास अिधकारी
(िव तार ), पंचायत सिमतीकड े अज करावा लाग ेल.
ऑनलाईन अज कर याची ि या : https://ahd.maharashtra.gov.in
अंदाजे ि य ेला लागणारा व ेळ : 90 िदवस
योजन ेसाठी स ंपक काया लाचे नाव व प ा :
पशुधन िवकास अिधकारी (िव तार ), पंचायत सिमती
िज हा पश ुसंवध न अिधकारी , िज हा प रषद
िज हा पश ुसंवध न उपआय ु
१२.७ सारांश
आिथ क उदारीकरणा नंतर, भारतान े िविवध कार या व त ू आिण स ेवांसाठी आयात -
िनया त यवसाय क पना ंम ये अचानक वाढ पािहली आह े. दािगन े, मौ यवान खड े आिण
धातू, स ि य रसायन े, वाहने, लोखंड आिण पोलाद , कपडे, उपकरण े आिण इतर अन ेक
व तूंचा भारत हा म ुख िनया तदार आह े. भारतात ून िनया तीत चा ंगली वाढ दश वणारा द ुसरा
उ ोग हणज े फळे, भाजीपाला आिण क ृषी खा उ ोग . परदेशात जा त मागणी पाहता
फळे आिण भाजीपाला तस च कृषी पूरक उ ोगात ून िविवध उ पाद न िनया त यवसायाला
आणखी िव तारासाठी चा ंगला वाव आह े.
munotes.in
Page 157
शेतीसंबंधीत यवसाया तील
उ पादनावरील ि या -२
157 १२.८ वा याय
१) शेतीसंबंधीत उ ो गातील िविवध उ पाद न ि या कार सांगा.
२) शेतीसंबंधीत उ ोगातील उ पाद न ि य च मह व िवशद करा
३) शेतीपूरक उ ोगा शीसंबंधी शासक य योजना चा आढावा या .
१२.९ संदभ ंथ
१) िभसे िवण शामस ुंदर (फे ुवारी 2020 ) : कृिष ि या उ ोगाची गरज , मह व
आिण िनवडक पदाथ िनिम तीचा अ या स, अ कािशत क ृिष िव ान पदवी क प ,
य.च.म.मु.िव., नािशक
२) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18) : फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -1, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
३) फळबाग उ पादन पदिवका (2017 -18) : फळांची काढणी , हाताळणी व
िव यव था , पाठ्यपुि तका -2, य.च.म.मु.िव., नािशक (AGR -208)
४) डॉ. कटके शैल (स ट बर 2019) :
अ न-तं ान महािव ालय , व.ना.म.कृ.िव., परभणी , कृिष पणन िम
५) www.fao.com
६) www.agrowon.com
७) https://marathi.krishijagran.com/agriculture -processing
https://ahd.maharashtra.gov.in
munotes.in
Page 158
APPLIED AGRICULTURE
वेळ : ३ तास गुण : ७०
Please check whether you have got the right question paper .
सूचना : १. सव अिनवाय आहेत.
२. सव ांना समान ग ुण आहेत.
. १ दु ध यवसायासाठी आव यक असल े या घटका ंची चचा करा.
िकंवा
पशुसंवध नाचे ामीण िवकासातील मह व प करा .
. २ कु कुटपालन यवसायाच े ामीण िवकासातील मह व प करा .
िकंवा
कु कुटपालन यवसाय यव थापनातील िविवध घटक सा ंगा.
. ३ मासेमारीच े कार सिव तर प करा .
िकंवा
मासे िटकव या या िविवध प ती सा ंगा.
. ४ शेती संबंिधत उ ोगातील उ पादन ि य ेचे ामीण िवकासातील मह व सा ंगा.
िकंवा
शेती संबंिधत उ ोगा ंचे व प सिव तर प करा .
. ५ िटपा िलहा (कोण याही दोन )
१) म ढ्यां या िविवध जाती
२) क बड ्यां या जाती
३) िनमखा या पा यातील मास ेमारी
४) शेती संबंिधत उ ोगातील उ पादन ि य ेचे कार
munotes.in