Page 1
1 १
ामीण िव प ुरवठा
घटक रचना :
१.१ पाठाची उि य े
१.२ तावना
१.३ संक पना
१.४ ामीण िव प ुरवठयाच े व प
१५ ामीण िव प ुरवठयाच े कार
१.६ ामीण िव प ुरवठयाच े मह व
१.७ सारांश
१.८ वा याय
१.९ संदभ सूची
८.१ पाठाची उि ये
१) ामीण िव प ुरवठा स ंक पन ेचा अ यास करण े.
२) ामीण िव प ुरवठया या व पाचा अ यास करण े.
३) ामीण िव प ुरवठया या कारा ंचा अ यास करण े.
४) ामीण िव प ुरवठयाच े मह व अ यासण े.
८.२ तावना
वातं यपूव काळापास ून भारत हा कृषी धान देश हणून ओळखला जातो. कृषी
िवकासासाठी िव प ुरवठ्याचे मह व सव ात आहे. रझव बँकेने सु वातीपास ून ते
पतपुरवठा स ं थां या िवकासात ून साध याचा य न क ेला. १९५० आिण १९६० या
दशकात अप ु या ामीण पतस ुिवधेकडे क शासन आिण रझव बँक यांचे ल होत े. १९५१
म ये नेमले या ऑल इ ंिडया रल ेिडट स ह या िशफारशी १९५४ म ये वीका न
शेती कज पुरवठ्यास चालना द े यात आली . सहकारी ब ँका आिण सहकारी पतस ं था
यां या भाग भा ंडवलात सहभागी हो यासाठी रा य सरकार े आिण भ ूिवकास ब ँकांना दीघ
मुदतीची कज उपल ध हावीत , हणून रझ ह बँकेने १९५६ म ये नॅशनल अ ॅ ीक चर munotes.in
Page 2
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
2 ेिडट (लाँग टम ऑपर ेश स) फंड थापन क ेला. दु काळा या प रि थतीत रा य सहकारी
बँकांना म यम म ुदतीची कज दे यासाठी ज ून १९५६ म ये नॅशनल अ ॅ ीक चरल
( टॅिबलायज ेशन) फंड सु केला. दु काळा मुळे शेतीची कज वसूल होत नसतील , तर
रा य सरकारमाफ त सहकारी पतस ं थांना अन ुदान द े यासाठी न ॅशनल अ ॅ ीक चरल
ेिडट ( रलीफ अ ॅ ड गॅरंटी) फंड चाल ू केला.
https://www.agrowon.com
या सव य ना ंिशवाय रझ ह बँकेने १ जुलै १९६३ रोजी क ृषी पुनिव महामंडळाची
अॅ ीक चरल रफायना स कॉप र ेशनची (एआरसी ) थापना क ेली. रा य सहकारी ब ँका,
भूिवकास ब ँका आिण यापारी ब ँका या ंनी िदल े या श ेती कजा पोटी या ंना पुनिव सुिवधा
उपल ध क न द े यासाठी ह े महाम ंडळ थापन कर यात आल े. पण अन ुभव असा रािहला
क सहका री े ातील कज पुरवठा स ं था फार स म न ह या . १९६६ म ये सरकारन े ऑल
इंिडया रल ेिडट र ू किमटी न ेमली. सिमतीन े िशफारस क ेली क क ृषी पत
पुरवठ्याम य े यापारी ब ँकांनी सहकारी ब ँकांना सहा यभ ूत हायला हव े. १९६९ म ये
बँकांचे रा ीयीकरण झाल े आिण यापाठोपाठ ाधा य े ांना कज पुरवठा अस े धोरण
राबिव यात आल े. शेतीचा कज पुरवठा हा ाधा य े ात आला . यानंतर लीड ब ँक
योजना आली आिण य ेक यापारी रा ीयीक ृत बँकेकडे एकेका िज ा या िवकासाची
जबाबदारी टाक यात आली . इत या सग या उपाया ंनीसु ा ामीण िवकासासाठी प ुरेसा
कज पुरवठा होत नस याच े जाणव याम ुळे १९७५ म ये एआरसी या महाम ंडळाची या ी
वाढवून याची भ ूिमका िव प ुरवठ्याबरोबरच िवकासा मक आिण ो साहना मक क न
याचे नामकरण अ ॅ ीक चरल रफायना स अ ॅ ड डे हलपम ट कॉप रेशन (एआरडीसी ) असे
कर यात आल े. िशवाय १९५० आिण १९६० या दशकातील प ंचवािष क योजना ंचा भर
औ ोिगक िवकासावर रािहला आिण याम ुळे कृषी े ाकड े जरा द ुल झाल े. शेतीसह
ामीण िवकासाकड े आिण िवश ेषतः िव प ुरवठ्याकड े पु हा ल द े यासाठी एआरडीसीची
क पना साकार यात आली . सदर एआरडीसीची उि ्ये अशी होतीः -
क सरका या िनद शानुसार रझव बँकेने १९७९ म ये किमटी ट ू र ू अॅर जम ट फॉर
इि टट ्यूशनल ेिडट फॉर अ ॅ ीक चर अ ॅ ड रल ड े हलपम ट अशी सिमती न ेमली.
एकाि मक ामीण िवकासासाठी पतप ुरवठा कर यात य ेणा या सम या ंचा एक कलमी िवचार
कर यासाठी , याला जोरकस िदशा द े यासाठी एक वत ं सं था असावी अशी िशफारस
सिमतीन े केली. यानुसार स ंसदेने १९८१ म ये कायदा पा रत क न १९८२ म ये
नॅशनल ब ँक फॉर अ ॅ ीक चर अ ॅ ड रल ड े हलपम टची (नाबाड ) थापना केली. munotes.in
Page 3
ामीण िव प ुरवठा
3 ८.३ संक पना
ामीण भागातील श ेती, शेतीजोड व प ूरक यवसाय , ामीण लघ ुउ ोग , कारािगरा ंचे
यवसाय इ याद या िवकासासाठी होणारा स ं था मक व िबगर स ं था मक िव प ुरवठा
हणज ेच ामीण िव प ुरवठा होय .
ामीण िव प ुरवठयाचा म ुख उ ेश हण जे ामीण भागाचा िवकास हणज ेच ामीण
भागातील राहणा या घटका ंचा िवकास होय . ामीण भागा या अथ यव थ ेचा िवचार
करता ामीण भागातील श ेतकरी , कारागीर ह े येथील श ेती व ामीण यवसायावर
अवल ंबून होत े. ामीण अथ यव थ ेचा िवकास हावयाचा अस ेल तर ामीण भागातील
शेती व ामीण उ ोग िवकिसत होण े गरज ेचे होते. कारण ामीण भागातील श ेती व
ामीण ह े मागास होत े. पारंपा रक प तीन े केले जात होत े. यां या िवकासासाठी
शेतकरी व यावसाियका ंना कज पुरवठयाची गरज होती .
ामीण िव प ुरवठयाची पा भूमी िवचारात घ ेता आप या ल ात य ेईल क , भारत ामीण
िव प ुरवठा करणारा असा स ं या मक घटक वात ं यपूव काळात न हता . यावेळी
ामीण भागातील श ेतकरी व ामीण उ ोग या ं या प ैशाची गरज भागिव याच े काय ख या
अथा ने सावकार या घटकान े केलेले पाहावयास िमळत े. याच माणे जमीनदार एत ेशीय
फंड इ यादी िबगर स ं था मक घटका ंनी ामीण भागात कज पुरवठा क ेलेला पहावयास
िमळतो . सावकारी कज िकंवा इतर िबगर स ं था मक मागा ने िमळणा या कजा चा िवचार
करता ह े क ज शेतक याची पत ओळख ून जिमनी या तारणावर िदल े जात अस े. या
कजा वरील याजदर अिधक अस े. सावकारी कजा तून शेतक याची ब याच व ेळा
िपळवण ूक झाल ेली पहावयास िमळत े. याबरोबर खरोखर ामािणकपण े सावकारी
यवसाय करणार े यावसाियकस ु ा होत े. परंतु यांचे माण ख ूपच कमी असल ेले
पहावयास िमळत े. असे असल े तरीदेखील ामीण िव प ुरवठयाला द ुसरा माग न हता .
यातील द ुसरा ट पा हणज े सन १९७० ला बँक ऑफ िह ंदु थान या यापारी ब ँकेची
थापना झाली . तेथूनच ख या अथा ने यापारी ब ँकांची वाटचाल स ु झाली . भारतात
इं जांचे रा य अस यान े भारतातील यापारी ब ँक यवसायाच े काय इं लंड मधील ब ँक
यवसा या या धत वर स ु केलेलं पाहावयास िमळत े. सन १८०६ म ये बँक ऑफ
ब गॉल, सन १८४० म ये बँक ऑफ बॉ ब े, सन १८४३ म ये बँक ऑफ म ास ा
यापारी ब ँका थापन झा या . मा यान ंतर २० या शतका या पिह या दशकातील
वदेशी चळवळीम ुळे केवळ भारतीय लोका ंकडून ब या च यापारी ब ँका थापन झा या .
ा ब ँकांवर कोण याही म यवत ब ँकेचे िनयं ण न हत े. यामुळे ा ब ँका यवसाियक
ि कोन ल ात घ ेऊन फायद ेशीर यवसाया ंनाच हणज े हॉटेल, बांधकाम , मोठे
उ ोगध ंदे यांना कज पुरवठा करत असत . शेती यवसाय हा िकफायतशीर नस या चे
सांगून शेती व ामीण उ ोगा ंना कज पुरवठा कर यास यापारी ब ँका नाख ूश हो या . ा
सवा चा प रणाम हण ून सन १९१३ ते १९२९ ा कालख ंडात १०८ यापारी ब ँका
बुडा या . munotes.in
Page 4
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
4 १ एि ल १९३५ रोजी रझ ह बँकेची थापना झाली . म यवत ब ँकेची गरज ल ात
घेऊन १ जानेवारी १९४९ रोजी रझ ह बँकेचे रा ीयीकरण कर यात आल े. बँिकंग
यवसायावर िनय ं ण ठ ेवणे तसेच बँकांची म यवत ब ँक हण ून ित याकड े जबाबदारी
दे यात आली . पुढील ट यात सन १९४० ला सव घटक रा यात सावकारी
यवसायावर िनय ं ण घाल ून सावकारी यवसाय हा काय ान े रिज र ऑफ मनील डस
यां याकड े न दिव याच े ठरल े. सरकार या िनय ं णािशवाय सावकारी यवसाय करता
येणार नाही अस े काय ान े ठरल े. यामुळे सावकारी जाचात ून शेतक याची एक कार े
सुटका झाली . तर दुस या बाज ूला सहकारा या मा यमात ून चालल े या िवकासा ला वेग
दे यासाठी सन १९५४ साली ामीण पत सव ण सिमती न ेम यात आली . या
सिमती या िशफारशीन ुसार द ेशात क ृषी िव प ुरवठा प तीची प ुन रचना कर यात आली .
यानुसार सरकारन े रझ ह बँकेमाफ त सहकारी पतप ुरवठा प तीम य े सहभागी असाव े.
सहकार े ातील कम चा यां या िश णाची सोय असावी व पतप ुरवठयाची सा ंगड िव
यव थ ेशी असावी अशी समि वत योजना आख यात आली . यातूनच प ुढे सहकारी
ि तरीय रचन ेने खेडेगावात जाऊन श ेतीिवकासास चालना िमळव ून िदली . सन १९५४
ते १९६९ असा दीड दशका ंचा काळ भारतात सहकारी े ाचा स ुवण काळ मनाला जातो .
कारण या काळात सहकार े ामाफ त हा ामीण िव प ुरवठा झा यान े तेल काढण े,
साखर काढण े, गूळ तयार करण े, कु कुटपालन , फळबागायत , मासेमारी, डेअरी अशा
सव बाजूंनी शेती व स ंल न े ाचा िव तार झाला . यापारी ब ँकाबाबत वात ं य ा ीन ंतर
िवचार क े यास या ब ँकांनी आपल े काय े जोरदार वाढिव यास स ु वात क ेली. मा
यां यापास ून होणारा िव प ुरवठा हा िहतस ंबंिधत य व स ं था, उ ोग या ंना होत
होता. वाभािवकच जनमानसात ून ा यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण कर याची मागणी
सात यान े जोर ध लागली . सन १९६८ म ये भारत सरकारन े 'सामािजक िनय ं ण
योजना ' काया ि वत आणली . ा योजन ेने बँकां या काय वाहीत काया मक व
संघटना मक व पाच े बदल घडिवल े. ातील एक भाग हणज े कजा चा वाह अ म
े ाकड े आिण िवश ेषतः श ेती, लघुउ ोग व िन या त या े ाकड े वळिवण े हा होता .
संघटना मक बदलाचा भाग हण ून 'रा ीय पत म ंडळ' फे ुवारी १९६८ म ये
थाप यात आल े. या मंडळाकड े एक मह वाच े काय सोपिवल े. रा ीय उ प न िनिम ती,
रोजगार िनिम ती, आिथ क श च े िवक ीकरण , परक य चलनाची िमळक त या ीन े जी
े मह वाची वाटतात अशा े ांना हणज ेच शेती, ामीण लघ ुउ ोग , िनया त यांना
कज पुरवठा करण े. असाच एक मह वाचा स ंघटना मक िनण य १९ जुलै १९६९ रोजी
घे यात आला . भारतातील मोठया म ुख १४ यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण कर यात
आले. ा ब ँका प ुढे साव जिनक े ातील यापारी ब ँका हण ून ओळख या जाऊ
लाग या .
यापारी ब ँकांचे हणज ेच बँक यवसायाच े रा ीयीकरण करण े हा याव ेळी घ ेतलेला
िनण य पूण पणे राजक य होता . 'ग रब हटाव ' या काय माचा भाग हण ून हे पाऊल
उचल यात आल े होते. मा ा राजक य िनण याचे बँिकंग े ावर द ूरगामी व पाच े
प रणाम झाल े. थोड यात ब ँकांवर सामािजक जबाबदारी िदली ग ेली. अ म े ाला
मोठया माणत झाल े. थोड यात ब ँकांवर सामािजक जबाबदारी िदली ग ेली. अ म munotes.in
Page 5
ामीण िव प ुरवठा
5 े ाला मोठया माणत कज दे याचे धोरण ठरल े गेले. यामुळे शेती े , ामीण उ ोग ,
कारागीर इ याद ना मोठया माणात कजा ची उपल धता होऊ लागली .
ामीण िव पुरवठया ंम ये रझ ह बँकेने िवशेष ल िदल े होते. सहकारी चळवळी या
मा यमात ून ामीण पतप ुरवठया ंचे रझ ह बँकेचे काय सतत िव तारी असल ेली १९५४
या भारतीय ामीण पतप ुरवठा सव णात हटल े आहे. रझ ह बँक ही आ ंतररा ीय
यापार व ब ँिकंग े ातील म यवत ब ँक हण ून ओळखली जात अस यान े ित याकडील
काही जबाबदा या िवभाग यास ती अिधक हण ून ओळखली जात अस यान े
ित याकडील का ही जबाबदा या िवभाग यास ती अिधक चा ंगले काम क शक ेल.
यासाठी ज ुलै १९८२ म ये शेती, ामीण उ ोग , कारागीर इ . ामीण िव प ुरवठा हावा .
शेती े ासाठी वत ं िव प ुरवठा हावा यासाठी 'नाबाड ' ची थापना कर यात आली .
८.४ ामीण िव प ुरवठयाच े व प
ामीण िव प ुरवठयाच े व प िवचारात घ ेत असताना साहिजकच स ं था मक व िबगर
सं था मक अशा दो ही प तीन े याचा िवचार करावा लागतो . यानुसार याच े
व पस ु ा व ेगवेगळे असल ेले पाहावयास िमळतात .
१) शेती िवकास :
ामीण िव प ुरवठयाचा िवचार करता , ामीण िव प ुरवठयातील सवा िधक िव प ुरवठा
हा शेतीसाठी क ेला जातो . हणूनच ामीण िव प ुरवठा हणज ेच शेती िव प ुरवठा अस े
ढोबळपणान े हटल े जात े. यामुळे शेतीिव प ुरवठा हणज ेच शेती िवकास ह े या
िव प ुरवठयाच े ठळक िदस ून येते.
२) उ पादक कज :
ामीण िव पुरवठयाच े व प उ पादक आह े. कारण श ेती व ामीण उ ोगासाठी
उ पादन काय कर यासाठी ह े कज िदल े जात े. हे उ पादक कज अस यान े याची
येणा या उ पादनात ून परतफ ेड होत े. या कजा तून शेतकरी श ेतीसाठी लागणा या
ाथिमक तस ेच मोठ े खच या कजा तून भागिवतो .
३) अनु पादक / ासंिगक कज :
ामीण िव प ुरवठयाम य े नुसते उ पादक कज िदल े जात े असे नाही . शेतक याला
घरातील ल नकाय , आजारपण इ . आकि मक कारणा ंसाठीस ु ा कजा ची गरज असत े. हे
कज अनु पादक असत े. तरीस ु ा सं था मक व िबगर स ं था मक अशा दो ही स ं थांना
हा कज पुरवठा करावा लागतो . मा समोरील य ची परतफ ेड कर याची मता
िवचारात घ ेऊन हा कज पुरवठा क ेला जातो .
munotes.in
Page 6
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
6 ४) शेतीपूरक यवसायासाठीच े कज :
ामीण िव प ुरवठयाम य े शेतीला कज पुरवठा क ेला जातो . हणून याच े व प
शेतीपूरक यासाया ंनासु ा कज पुरवठा क ेला जातो . हणून याच े व प श ेतीपूरक
यवसायासाठी कज अस े िदस ून य ेते. याम य े दु ध यवसाय , शेळीम ढीपालन ,
कु कुटपालन इ . यवसाय समािव होतात .
https://marathisanhita.com
५) शेती ि या िवकास कज :
ामीण िव प ुरवठयाम य े शेती ि येला अ य ंत मोलाच े थान द े यात आल े आह े.
याम य े मसाला उ ोग , साबण उ ोग , फळ ि या उ ोग याम य े काजू, आंबा, फणस
इ. शेतीमालावर ि या कर यासाठी ामीण िव प ुरवठा क ेला जातो . यामुळे ामीण
िव प ुरवठयाच े व प ह े शेती ि या उ ो गांसाठी कज पुरवठा करण े असे िदसून येते.
६) ामीण उ ोग व लघ ुउ ोगासाठी कज :
ामीण िव प ुरवठयाम य े शेतीबरोबरच ामीण लघ ुउ ोग व मोठ े उ ोग या ंनासु ा
कज पुरवठा क ेला जातो . याम य े ामीण कारागीर या ंचे यवसाय या िशवाय त ेल,
साबण , िगरण उ ो ग इ याद चा याम य े समाव ेश होतो .
७) यापारी श ेती िवकास :
ामीण भागातील श ेतक या ंम ये यापारी श ेतीसंदभा तील चळवळ उभी राहावी यासाठी
मु य भाग य ेतो तो हणज े िव प ुरवठा होय . शेतक या ंनी जा तीत जा त यापारी िपक े
यावीत व यापारी श ेती िवकिसत करा वी यासाठी ामीण िव प ुरवठा मदत करतो .
यामुळे ामीण िव प ुरवठयाच े हे व प आह े.
८) िनवा ह शेतीसाठी कज पुरवठा :
ामीण भागातील श ेती करणा या श ेतक या ंपैक ७० ट केपे ा अिधक श ेतकरी िनवा ह
शेती करतात . याम य े याच भागातील अ नधा य उ पादन श ेतकरी घ ेत असतात .
अशा श ेतक या ंना िनवा ह शेतीसाठीस ु ा कजा ची गरज असत े. यामुळे ामीण
िव प ुरवठयाच े हे व प िदस ून येते. munotes.in
Page 7
ामीण िव प ुरवठा
7 ९) दा र यर ेषेखालील घटका ं या िवकासासाठी कज :
ामीण िव प ुरवठयाम ुळे दा र यर ेषेखालील असणा या घटका या िवकासासाठी
कज पुरवठा केला जातो . यापाठीमागील म ु य उ ेश दा र यर ेषेखालील असणा या
घटका ंना आिथ क साहा य द ेऊन या ंनी वतः िक ंवा सम ूहाचा यवसाय िवकिसत क न
यातून आपली उ नती गाठण े हा आह े.
१०) शेती िविवधीकरण :
ामीण िव प ुरवठयाम ुळे शेतकरी आज िविवध कारची श ेती करतो . यामुळे फळे, फुले,
अ नधा य ,मांस उ पादन इ . बरोबरच िनवा ह िपका ंसोबत यापारी िपक ेही घ ेतली
जातात . यामुळे पारंपा रक श ेती बाह ेर जाऊन श ेती क लागला हाच उ ेश शेती
िवकासाम य े ामीण िव प ुरवठयाचा असल ेला पाहावयास िमळतो िक ंबह ना ह े याच े
व प असल ेले पाहावयास िमळत े.
११) ामीण िविवधीकरण :
ामीण िव प ुरवठयाचा उ ेश हा श ेती िवकासाबरोबरच ामीण भागाम य े िविवध
लघुउ ोग , यवसाय , सेवा यवसाय िवकिसत हाव ेत असा आह े. कारण ामीण भाग
िकंवा य ेक गावा ंम ये तशा कार या यवसायासाठीच े पाठबळ िदस ून येते. बराचसा
वग ामीण भागाम य े िविवध मागा ने वळताना पाहावयास िमळतो आह े. शेती िवकिसत
करणे, पय टन इ . िविवध मा यमा ंतून गावाकड े वळणा या लोका ंमुळे ामीण
िविवधीकरणाला चालना िमळत े आहे यासाठी ामीण िव प ुरवठा मदत करतो आह े.
१२) सं था मक िव प ुरवठा हा शा त िव प ुरवठा :
ामीण िव प ुरवठयाच े व प िवचारात घ ेता ामीण िव प ुरवठयाम य े सं था मक
िव प ुरवठा हा वत ं कार असल ेला पाहावयास िमळतो . यानुसार याच े व प
खालील म ु या ार े आपणास प करता य ेईल.
I) कायद ेशीर व कायम व पी िव पुरवठा :
ामीण िव प ुरवठयाम य े सं था मक िव प ुरवठा हा कायद ेशीर िव प ुरवठा आह े. हा
िव प ुरवठा शासक य मा यमात ून होणारा िव प ुरवठा आह े. यामुळे हा िव प ुरवठा
अखंडीत तस ेच कायम व पी असल ेला पाहावयास िमळतो .
II) िवकासाला चालना :
सं था मक िव पुरवठयाम ुळे िवकासाला चालना िमळत े कारण हा कज पुरवठा
शेतक याची फसवण ूक करणारा नसतो . यामुळे हया कजा या आधारावर श ेतकरी
कारागीर आप या श ेती व इतर यवसायाचा िवकास वाटतो व यात ून ख या अथा ने
िवकासाला चालना िमळत े.
munotes.in
Page 8
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
8 III) िकचकट िव प ुरवठा :
सं था मक िव पुरवठा हा शेतक या ंना चा ंगला िवषय असला तरी श ेतक या ं या ीन े
हा िव प ुरवठा िमळिव यासाठी अितशय ासदायक आह े. कारण याला फॉम
भर यापास ून ते आव यक कागदप जमिवण े व नंतर कज मंजुरीची वाट पाहण े हे याला
िकचकट वाटत े.
१३) िबगर स ं था मक िव प ुरवठयातील अशा ता :
ामीण िव प ुरवठयाच े दुसरे टोक हणज े िबगर स ं था मक कज पुरवठा, ा
िव प ुरवठयाम य े मोठी अशा ता िदस ून येते. यामुळे ा िव प ुरवठयाच े व प वत ं
आहे.
१) सावकारीपाश :
िबगर स ं था मक कज पुरवठा हणज े सावकार , जमीनदार , यापारी दलाल या ं याकड ून
िमळणार े कज होय. मा या कजा चे व प ह े सावकारी पाशाच े असल ेले पाहावयास
िमळत े. कारण ा कजा तून शेतक या ंची मोठी फसवण ूक केली जात अस े व यात ूनच तो
कज बाजारी होत अस े. आजही ा व पाम य े मोठा बदल झाल ेला िदस ून येत नाही .
२) िबगरकायद ेशीर कज पुरवठा :
िबगर स ं था मक कज पुरवठा हा िबगरकायद ेशीर कज पुरवठा आह े. यावर शासनाच े
िनयं ण नाही . यामुळे हा कज पुरवठा कायम व पी नसल ेला पाहावयास िमळतो . तसेच
ा कज पुरवठयात ून शेतक याच े भले होईलच ह े सांगता य ेत न हत े. कारण ा कजा तून
मोठया माणात फसवण ूकच होत होती . यासाठी सावकारावर िनय ं णासाठी सावकारी
िनयं ण कायदा झाला . तरीस ु ा आजही अशा कारची फसवण ूक ा कज पुरवठयात ून
होताना पाहावयास िमळत े.
३) सहज उपल ध :
िबगर स ं था मक कज हे सहज उपल ध होत े. यासाठी िकचकट कागदप गोळा करणे,
फॉम भरण े, कज मंजुरीची वाट पाहण े ा गो ी नसतात . हे कज कज घेणारा व कज
देणारा या ं या िव ासातील मोठा भाग असतो . यामुळे कोण याही तारणावर दोन ओळी
िलह न ह े कज िमळत अस े.
आपली गती तपासा .
ामीण िव प ुरवठयाच े व प सा ंगा.
८.५ ामीण िव प ुरवठयाच े कार
आप या द ेशाचा िवचार करता ामीण भागातील अथ यव था ही ाम ु यान े शेती
यवसाय याचबरोबर ामीण उ ोग , कारािगरा ंचे यवसाय इ यादीवर अवल ंबून munotes.in
Page 9
ामीण िव प ुरवठा
9 असल ेली पाहावयास िमळत े. यामुळे ामीण भागातील ा यवसाया ंना वत ं पणे
ामीण िव प ुरवठा असण े गरज ेचे होते. यानुसार िनयोजन क न ामीण भागाकड े
िव प ुरवठा वळिव यासाठी य न क ेले गेले व याला यशही आल ेले पाहावयास िमळत े.
अशा ा ामीण िव प ुरवठयाच े कार िविवध असल ेले पाहावयास िमळतात . काही
िठकाणी कजा या उपयोगाव न कजा चे कार पडतात . काही िठकाणी कजा या
परतफ ेडी या म ुदतीव न कजा चे कार पडतात . थोड यात ा कजा या कारान ुसार
ा िठकाणी मा ंडणी क ेलेली आह े.
ाम य े बँिकंग यवहारात न यान े समािव झाल े या बदलाचाही िवचार कर यात आला
आहे. १९८८ साली सि ह स ए रया अ ॅ ोच (Service Area Approach ) चा बँिकंग
िनयमान ुसार सरकार या सहभागाम ुळे दर २० िक. मी. मागे एक शाखा अशा कार े सव
यापारी व ामीण ब ँकांनी शाखा थापन क न आपल े बँिकंग कराव े असे ठरल े होते.
यावेळी लोकस ं येचा िवचार करता १०,००० लोकस ं येमागे एक शाखा अस े माण
होते.
सन २०१२ या बदल या ब ँिकंग िनयमान ुसार या या े ातील ब ँकांनी २००१ या
जनगणन ेनुसार २००० लोकस ं या असल े या गावात एक शाखा थापन करावयाची
आहे. बँकांनी आप या ठरव ून िदल े या गावाम य े अशा कारची यव था िनमा ण
करावयाची आह े. या शाख े या मा यमात ून िदल े या तीन गो प ैक एक स ेवा या गावात
राबिवण े गरजेचे आहे.
१) संबंिधत ब ँकेने आपली शाखा थापन क न ब ँिकंग काय करण े.
२) A.T.M. यव था या गावात िनमा ण करण े.
३) U.S.B. (Ultra small Branch ) हणज ेच या ब ँकेची छोटी शाखा या गावात
थापन होईल . या िठकाणी ब ँकेचा एक अिधकारी कायम व पी त ेथे अ सेल.
सु वातीला ब ँकेचा यवहार कज िवषयक मािहती अशा व पाच े तो काय करेल.
पुढे या या काया ची या ी वाढवणारी आह े.
थोड यात ा तीन पया यांपैक एक पया य िनवड ून या ब ँकांनी िनवडल े या गावाम य े
काय करावयाच े आ ह े. अशा ब ँका कोणकोण या कारच े क ज देतात. या या
कज काराम य ेही काही बदल क न नवीन कार े ा ब ँका कज देत आह ेत याची
मािहती प ुढील माण े.
अ) कजा या कालावधीन ुसार :
शेतकरी ज े हा कज घेतो याव ेळी याला िविवध कारणासाठी कजा ची गरज असत े. ते
कज तो िकती कालावधीसाठी घ ेतो यान ुसार या कज कारच े तीन कार होतात .
munotes.in
Page 10
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
10 १) अ पम ुदत कज :
या कारची कज मुदत ३ मिहने ते १५ मिहने या कालावधीत ह े कज परत करावे लागत े.
यामुळे ा कजा ला अ पम ुदत कज पुरवठा अस े हणतात . यात ाम ु यान े पीक कजा चा
समाव ेश होतो . या कजा ची गरज श ेतक याला बी -िबयाण े, रासायिनक व स ि य खात े,
मजुराची मज ुरी, पशूचे खा व चारा , इ. ा उ पादक कारणासाठी तर घरग ुती दैनंिदनी
खच इ. अनु पादक कारणासाठी असल ेली पाहावयास िमळत े. या कजा ची परतफ ेड
येणा या उ पादनात ून करावी हा उ ेश आह े.
२) म यम म ुदत कज :
जे कज १५ मिहने ते ५ वषा या कालावधीसाठी घ ेतले जाते या कजा ला म यम म ुदत
कज असे हणतात . जमीन सपाटीकरण , बांधबंिद ती , बैलजोडी िक ंवा गाडी खर ेदी
करणे, गाई, हैशी, बक या इ यादी पश ुधन खर ेदी करण े, म यम म ुदतीची क ृषी अवजार े
इ यादी कारणासाठी म यम म ुदत कज घेतले जाते. ा कजा चा मु य उ ेश शेतक या ंना
शेतीम य े भांडवली ग ुंतवणूक कर यासाठी मदत करण े. हे कज ामु यान े उ पादक
व पाच े असत े. अशा कजा ची परतफ ेड ही एका ह यात न करता ह ंगामान ुसार
ह याह यान े केली जात े. ा कजा ची र कम ठरािवक अशी नसते. शेतक या या
काया ला लागणारी , परंतु याच े उ पादन ल ात घ ेऊन पाच वषा या म ुदतीत परतफ ेड
होईल एवढ े कज मंजूर केले जाते.
३) दीघ मुदत कज :
जे कज पाच वष कालावधीप े ा अिधक कालावधीसाठी घ ेतले जाते या कजा ला दीघ
मुदत कज पुरवठा अस े हणतात . शेतीम य े या मोठया व पा या भा ंडवली ग ुंतवणुका
करा या लागतात यासाठी दीघ मुदत कज पुरवठा क ेला जातो . नवीन श ेतजमीन खर ेदी
करणे, नवीन िवहीर खोदण े व पाईपलाईन टाकण े, कापणी , मळणी , फवारणी य ं े, टर
व वाहत ूक साधन े खरेदी, साठवण ूक गृह बांधणे इ यादी कारणासाठी दीघ कालीन कजा ची
गरज भासत े. हे कज उ पादक व पाच े असत े. ा कजा ची र कम श ेतक या या
गरजेवर, तसेच परतफेडी या तयारीवर अवल ंबून असत े. दीघ कालीन कजा ची र कम
मोठी अस यान े कजा ची परतफ ेड ही श ेतक या या उ पादनावर मािसक , ैमािसक ,
सहामाही , वािष क अशा ह याम य े केली जात े.
ब) उ पादकत े या आधारावर :
१) उ पादक ऋण :
शेतीम य े उ पादनाची ि या चाल ू राह यासाठी श ेतक याला िनरिनरा या कारच े खच
करावे लागतात . याला िबयाण े, खाते, क टकनाशक े खरेदी करण े, मजुरांची मज ुरी ावी
लागत े. बैलजोडी , अवजार े यािशवाय श ेतीतील बा ंधबंिद ती , कुंपण तयार करण े
इ यादीसाठी श ेतक याला कज याव े लागत े. या घेतले या कजा चा संबंध य पण े
उ पादनाशी असतो . घेतलेले कज हे िमळणा या उ पादनात ून याजासिहत परत
कर याची मता कज दा याकड े असत े. अशा कारच े कज हे उ पादक कज हण ून
ओळखल े जाते. munotes.in
Page 11
ामीण िव प ुरवठा
11 २) अनु पादक ऋण :
शेतकरी ज े कज कौटुंिबक, आकि मक य ेणा या अडचणी तस ेच ल नका य , कोट कचे या,
आजारपण इ यादीसाठी काढतो , यात ून उ पादनात भर पडत नाही अशा कजा ला
अनु पादक ऋण अस े हणतात . या कजा चा िवचार करता या कजा ची परतफ ेड
शेतक याकड ून सहजरी या होताना बघावयास िमळत नाही .
३) उपभोग ऋण :
शेतक यान े वतः या क ुटुंबा या उदार िनवा हासाठी घ ेतलेले ऋण, क ज े अ य पण े
उ पादनाशी जोडल ेले अ स त े अशा कजा ला उपभोग ऋण हणतात . शेतक या या
शेतीउ पादन कालावधीम य े शेतक याला या या क ुटुंबाचा जीवनच रताथ
भागिव यासाठी अ नधा याची गरज असत े. अशा व ेळी कज काढतो व आपली
उपभोगाची गरज पूण करतो . मा ा कजा चा िवचार ब ँकाही करतात याम ुळे ा
कजा ची परतफ ेड होईल याची या ंना खा ी असत े.
III) तारणा या ि कोनात ून कजा चे कार :
कजा साठी तारण ाव े लागत े. िद या जाणा या तारणान ुसार कजा चे पुढील कार
पडतात .
१) िजंदगी तारणा वरील कज :
कजा ची परतफ ेड हावी हण ून कज घेणा यान े िजंदगी मालम ा तारण ावयाची असत े.
अशा िज ंदगी मालम ेची िक ंमत कजा या रकम ेपे ा अिधक असत े. जर अशा कजा ची
परतफ ेड झाली नाही , तर तारण िदल ेली मालम ा कज देणा या ब ँकेकडे जमा होत े.
२) िवनातारण वा वैयि क कज :
या कारत मोडणार े कज वैयि क तारणावर िदल े जाते. सव साधारणपण े पीककज ही
वैयि क तारणावरच िदली जातात . यासाठी कोण याही कारच े तारण मालम ा
आव यक नसत े. मा गोदामा या पाव या , शेअस , िवमा पॉ िलसी इ यादी गो ी तारण
ठेवून वैयि क कज िदले जाते.
क) िकसान ेिडट काड (KCC ) :
ा कज कारात श ेतक याची प ुढील ५ वषा ची पीक कजा ची गरज ल ात घ ेऊन कज
मंजूर केले जाते. हे कज सव शेतकरी वगा ला ख ुले असल ेले पाहावयास िमळत े. हे कज
अ प व म यम म ुदतीच े क ज असत े. शेतकरी आप या जिमनीवर जी लागवड करतो
िकंवा पीक घेतो या िपका या वाढीसाठी ह े कज िदले जाते. ा कजा म ये शेतक याला
१० ट के खावटी / वैयि क गरजासाठी कज पान े र कम िदली जात े, तर मंजूर कज
रकमे या २० ट के र कम श ेतीसाठीची अवजार े व इतर खचा साठी र कम म ंजुरी केली
जाते. munotes.in
Page 12
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
12 शेतकरी श ेती कसत असताना श ेती कसण े व उ पादन हाती य ेणे याम य े बराच
कालावधी असतो , तसेच शेती कस यासाठीस ु ा मोठया खचा ची गरज असत े. ही
शेतक याची गरज श ेती उतपादन घ ेत असताना कज पान े भागली श ेतकरी अिधक
चांग या कार े उ पादन घ ेत असताना कज पान े भागली तर श ेतकरी अिधक चा ंग या
कार े उ पादन घ ेऊ शक ेल. यासाठी िकसान ेिडट काड ही कज प ती अि त वात
आणली .
शेतक याला िमळणार े कज हे शेतक याची िपकाखालील असल े या जिमनीन ुसार व
यावरील घ ेत असल े या िपकान ुसार उपल ध होत े. िविवध िपकान ुसार कजा ची र कम
ठरली जात े. आंबा कलम १ कलमामाग े १२०० ते १५०० या माण े कज संक रत भात
पीक ह े टरी २५,०००/- अशा कार े जसे पीक अस ेल या माण े कजा ची उपल धता
होते. िपकान ुसार ह े टरी ज ेवढी जमीन असत े तेवढे जरी कज उपल ध होत असल े तरी
येक शेतक याला जा तीत जा त ३००००० /- . पय त याज दरात सवलत िमळ ू
शकेल. याम य े ५० हजार . पय त कज अस यास १% ट का याजदर व प ुढील ३
लाख . पय त या कजा वर २% ट के याजदर अस ेल. मा ३ लाख . पय त या
कजा वर याजाची र कम ही र े युलर बँिकंग िनयमान ुसार अस ेल.
हे कज शेतक याला ५ वषा साठी म ंजूर केले जाते. असे असल े तरी ा कजा ची र कम
दरवष प ूण पणे भरणा क न कजा चे नूतनीकरण करण े गरज ेचे आ हे. तसे झाल े तरच
वरील याजदरामधील स ूट िमळ ू शकेल. ही परतफ ेड िपकापास ून िमळणा या
उ पादना या काळात करावयाची आह े. कजा ची परतफ ेड या वषा त झाली तरच ह े कज
िनयिमत समतोल होत े.
केसीसीम य े कज लाभाथा ला तीन वषा साठी . ५०,०००/- पय त अपघात िवमा
संर ण िदल े जाते. यासाठी नाममा . १५/- इतके आकारल े जातात .
कज धारकाला िकसान ेिडट काड / माट काड / एटीएम का ड िदले जाते. यानुसार
ा काडा ारे बँकां या इतर शाखामध ूनही तो आपल े यवहार क शकतो .
येक बँकेला आप या कज यवहाराम य े २० ट के र कम क ृषी कज व श ेतीपूरक
यवसायासाठी कज पुरवठा करण े हे बंधनकारक आह े.
२) जनरल ेिडट काड (GCC ):
ा का रचे क ज हे साधारणतः भ ूिमहीन व अ पभ ूधारक या ं यासाठी उपय ु होऊ
शकते. घरबस या ज े जे यवसाय आपणास करता य ेतील या सव यवसाया ंचा ा
कार या कजा त समाव ेश होतो . याम य े प ावळी , लावण े, झाडू वळण े, चहा टॉ ल
इ यादी यवसाया ंचा समाव ेश होतो . ा कज काराम य े खावटी र कम व
यवसायासाठीची र कम िमळ ून जा तीत जा त २५००० /- . पय तच कज उपल ध
होते. हे कज ३ ते ५ वष मुदतीसाठी म ंजूर केले जाते. परंतु ा कजा चे नूतनीकरण दर
वष होण े गरज ेचे आ ह े. जर न ूतनीकरण झाल े तरच ह े कज पुढे चाल ू राही ल. या
कजा साठी मा कज धारकाला याजदरात कोणतीही सवलत नाही . बँकेचा िनयिमत munotes.in
Page 13
ामीण िव प ुरवठा
13 याजदर ा कजा वर आकाराला जातो . हे क ज पूण पणे म यम म ुदतीच े कज हण ून
ओळखल े जाते.
३) इ हे टम ट ेिडट काड (ICC) :
हा कज कार दीघ मुदत कज कार आह े. शेतीमधील भांडवली ग ुंतवणूक वाढली पािहज े.
शेतक यान े शेतीिवकासासाठी िविवध काय हाती घ ेतली पािहज ेत. यातूनच याच े
उ पादन वाढ ेल. पॉवर िटलर , बैलजोडी -गाडी, िसंचन यव था िनमा ण करण े, डॉ टर
इ यादीसाठी ह े कज िदले जाते. ा कजा ची परतफ ेडीची म ुदत १२ ते १५ वष इतक
असत े.
या कजा साठी कोण याही कारची याजदर सवलती नाही . बँके या िनयिमत याजदरान े
हे कज शेतक याला िदल े जात े. यासाठी १ लाख . पय त कज असेल, तर याला
कोणत ेही तारण लागत नाही . मा १ लाख . वर कज गेले असेल तर याला तारण ाव े
लागत े. यासाठी कज घेणारी य ही श ेतकरी असण े गरजेचे असण े गरजेचे आहे.
४) आिट झन ेिडट काड (ACC ) :
ामीण भागातील कारागीर वग , या याकड े िविवध कला असतात या कल ेचा वापर
क न या ंचे यवसायात पा ंतर करणा या वगा साठी ही कज योजना आह े. मातीची
कलाक ुसरीची भांडी बनिवण े, बु ड काम , सुतार काम , सोनार काम इ यादी ामीण
भागातील कारािगरा ंना या ं या यवसाया या िवकासासाठी ा ए.सी.सी. कज
कारात ून िव प ुरवठा क ेला जातो .
ा कज काराम य े कारािगराला जा तीत जा त २ लाख . इतके कज िदले जाते.
यासाठी को ण याही कारची याजदर सवलत नाही . बँके या िनयिमत याजदरान ुसार ह े
कज कारािगरा ंसाठी उपल ध होत े.
५) से फ ए लॉयम ट ेिडट काड (ACC ) :
ामीण भागाम य े वयंरोजगार करणा या य क या उ पािदत व पाचा यवसाय
करतात . याम य े या यवसायात ून िनयिमत उ पादन िमळणा या यवसायाचा िवचार
केलेला आह े. र ा यवसाय , इ ी यवसाय , ॅ टर यवसाय इ यादी यवसाय क
यात ून िनयिमत फायदा िमळतो . असा यवसाय करणा या य ला या कज कारात ून
िव प ुरवठा होतो . हे कज ५० लाख . पय त बँक देऊ शकते मा यासाठी ' ेिडट ग ॅरंटी
ट फॉर म ेिडअम , मॉल इ ंटर ायझ ेस' या टन े या य या कजा ची हमी घ ेणे
गरजेचे आहे. ही भारत सरकारन े उभारल ेली टआह े. ा टतफ या य यापार
िकंवा इतर यवसाय करतात या ंना या ं या यवसायाची हमी द ेते यासाठी ा टकड े
५ लाख . कज असेल तर १ ट का ५ लाख . कज असेल तर १ ट का ५ लाख .
या वर कज असल े तर ११/२ ट के र कम टकड े भरावी लागत े. अशा व ेळी ा
यवसायाला हमी द े याचे काम ही ट करत े. एखा ा व ेळी अचानक य ेणा या
संकटामुळे या यवसायाच े नुकसान झा यास ही ट या स ंदभा तील जोखीम munotes.in
Page 14
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
14 वीकारत े. मा याजदरान े सवलत ा कजा साठी नाही . वयंरोजगार ेिडट काड
अंतग त िविवध कारणा ंसाठी कज िदली जातात या ंचे वग करण खालील माण े.
१) िकरकोळ यापार :
जी य द ुस याकडून माल िवकत घ ेते व यापार करत े अशा यापा याला िकरकोळ
यापार हणतात . अशा कारच े यापारी आप या यापारासाठी आव यक त ेवढे कज
काराम य े घेतात.
२) लहान यवसाय :
याम य े इ ी यवसाय , र ा यवसाय , खा पदाथ िवकण े, बेकरी यवसाय , बांधकाम
यवसाय (कारािगरा ंचा) इ यादी लहान व पातील यवसाय या साठी वत ं पणे
कज पुरवठा क ेला जातो .
३) यवसाियक वय ंरोजगार :
ामीण भागातील ट ेल रंग यवसाय , डॉ टर , इंिजनीअर इ यादी वतःचा यवसाय
करणार े िशि त यावसाियक या ं यासाठी ही कज यव था असल ेली पाहावयास
िमळत े.
४) र यावरील व पा यातील वाहत ूक यवसाय :
याम य े र ा, क, ॅ टर, होडया इ यादी वाहना ं या खर ेदीसाठी कज पुरवठा कर याच े
काय ा कारात होताना पाहावयास िमळत े.
५) लघुउ ोग :
ामीण भागातील सव लहान उ ोगा ंचे ा कज काराम य े समाव ेश कर यात आल ेला
आहे. फिन चर माट , काजू उ ोग , फॅि केशन अशा कारच े सव लघुउ ोग ा कारात
येतात.
अशा कार े ामीण उ ोगा ंना, शेती, कारागीर या ंना ामीण िव प ुरवठया या मा यमात ून
कज पुरवठा क ेला जातो .
आपली गती तपासा
१) ामीण िव प ुरवठयाच े कार सा ंगा.
८.६ ामीण िव प ुरवठयाच े मह व
ामीण िव प ुरवठयाम ुळे शेती िवकासापास ून त े ामीण भागातील लघ ुउ ोग ,
कुिटरउ ोग , ि या उ ोग इ . बाब चा िवकास झाला . यामुळे पया याने ामीण भागा या
िवकासाला चा लना िमळाली . ामीण भागा या िवकासाम य े ामीण िव प ुरवठयाच े munotes.in
Page 15
ामीण िव प ुरवठा
15 मह व अन यसाधारण असल ेले पाहावयास िमळत े. याचे प ीकरण प ुढील म ु यां ारे
देता येईल.
१) शेती या िवकासास मदत :
ामीण िव प ुरवठयाम ुळे शेती िवकासाला चालना िमळाली . पारंपा रक श ेती ि येतून
आधुिनक श ेतीकड े शेतक या ंना ने याचे काम ामीण िव प ुरवठयान े केले. यामुळे
अ नधा याची श ेती, फळांची श ेती, फुलांची श ेती, मांस उ पादन , दु ध यवसाय
इ यादीला मोठया माणात चालना िमळाल ेली िदस ून येते.
२) ामीण यवसाया ंचा िवकास :
ामीण भागा तील िविवध यवसाया ंना िव प ुरवठा हा ामीण िव प ुरवठयात ून झा यान े
ामीण यवसाया ं या िवकासाला चालना िमळाल ेली िदस ून येते. मातीची भा ंडी,
वीटभ ी , मातीच े शो-पीस, सोनार काम , लोहार काम , सुतारकाम इ यादी यवसाया ंचा
िवकास ामीण भागात मोठया माणावर हो त आह े.
३) शेतकरी , कारागीर या ंचा आिथ क व सामािजक तर उ ंचाव यास मदत :
ामीण िव प ुरवठयाम ुळे शेतकरी , ामीण उ ोजक , कारागीर या ंना या ं या
यवसायासाठी कजा ची उपल धता झाली . यामुळे यांचे यवसाय िवकिसत झाल े.
यवसायात ून या ंना अिधक ा ी हो यास मदत झाल ेली िदस ून येते. यामुळे यां या
राहणीमानातस ु ा सुधारणा झाल ेली पाहावयास िमळत े. आिथ क िवकासाम ुळे सामािजक
िवकासाला चालना िमळाली . थोड यात ामीण िव प ुरवठयाम य े शेतकरी , कारागीर या
वगा ची आिथ क व पात गती झाली . यामुळे यां या म ुलांना, कुटुंबातील घटका ंना
आव यक असणा या बाबी िश ण , आरो य , कपडा इ . बाब म य े सुधारणा करता य ेणे
श य झाल े आहे. यामुळे शेतक याची सामािजक पतस ु ा सुधारल ेली िदस ून येते.
४) शेती पूरक व जोड यवसाया ंचा िवकास :
पूव श ेतकरी फ अ नधा यावर आधा रत होता . कारण या या आिथ क
मागासल ेपणाम ुळे याला श ेतीम य े आिथ क गुंतवणूक करण े श य न हत े. मा ािनम
िव प ुरवठयाम ुळे शेतकरी उ साही िदस ून येतोय. शेती अ नधा याबरोबरच सोबत तो
दु ध यवसाय , शेळीम ढीपालन इ . यवसाय यान े करावयास स ु वात क ेलेली िदस ून येते.
पि म महारा ात आपणास सवा नाच मािहती आह े घरोघरी द ु ध यवसाय क ेला जातो .
या सवा चे ेय ख या अथा ने ामीण िव प ुरवठयाला असल ेले िदसून येते.
५) बेकारी कमी हो यास मदत :
शेती, शेती जोड प ूरक यवसाय , लघुउ ोग , कुटीरउ ोग श ेती उ पादनावर ि या
उ ोग , शेतीचे िविवधीकरण या सव घटका ंचा ामीण िव प ुरवठयाम ुळे मोठया माणात
िवकास होतोय . प रणामी ामीण भागातील ब ेरोजगार वगा ना हाताला काम िमळाल ेले munotes.in
Page 16
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
16 िदसून येते. तसेच येते. तसेच भूिमहीन श ेतमजूर, तसेच रोज ंदारीवर काम करणा या
वगा ला मोठया मा णात रोजगाराची िनिम ती होत े.
६) ामीण िविवधीकरणाला चालना िमळाली :
ामीण भागाम य े आज श ेतीसोबत अन ेक छोट े-मोठे उ ोग क ेले जातात . मसाला उ ोग ,
िगरण उ ोग , लाकडी ख ेळणी, तसेच फिन चर, काजू उ ोग , मातीपास ून आकष क भांडी
बनिवण े इ यादी उ ोग ामीण भागा त वाढत आह ेत. पूव शेती व जोड यवसाय या ं या
पिलकड े यवसाया ंचा िवकास न हता . मा आज ामीण िव प ुरवठयाम ुळे अशा कारच े
सव तरा ंतील उ ोगा ंचा िवकास होण े श य झाल े आहे.
७) ामीण औ ोिगकरणाला चालना :
आज ामीण भागाम य े लघुउ ोग व क ुटीरउ ोग याचबरोबर मोठ े उ ोग या ंना हळ ूहळू
चालना िमळत आह े. कारण प ूव ामीण भागातील कारागीर व इतर यावसाियक या ंना
मुख अडचण होती ती हणज े पैसा, आज ामीण िव प ुरवठयाम ुळे या उ ोगा ंना
िव प ुरवठा झाला . यामुळे साहिजकच ामीण भागातील यवसाया ंची वृ ी हो यास
मदत झाल ेली िदस ून येते.
८) यापारी श ेतीचा िवकास :
भारतीय श ेती यव थ ेम ये बह ता ंश वग हा प ैशाअभावी पार ंपा रक श ेतीम य े गुंतला
होता. परंतु ामीण िव प ुरवठा ज े हापास ून शेती यवसायाला कज देऊ लागला यान ंतर
हळूहळू पारंपा रक श ेतीचे व प बदल ून यापारी श ेतीकड े शेतक याच े ल ग ेलेले
बघावयास िमळत े. आधुिनक व यापारी श ेतीकड े शेतकरी वळल ेला िदस ून येतो.
९) ामीण अथ यव थ ेचा िवकास :
भारतीय अथ यव था ही प ूव शेती धान होती , मा आज अथ यव थ ेतील श ेतीचे
या ीच े माण इतर अथ घटका ंपे ा कमी असल ेले पाहावयास िमळत े. याचा अथ
शेतीम य े आपण माग े आहोत अस े नाही. कारण श ेतीम य े आपण उ रो र गती करतो
आहोत . शेती हा ामीण भागाचा आ मा आह े. शेती िवकासाबरोबरच आपण ामीण
भागातील िविवध े ांतील यवसायाला चालना द ेत आहोत याम य े कृषी पय टन, कृषी
उ ोग , ामीण लघ ु व म यम उ ोग , कुटीरउ ोग इ . िविवध े ांचा िवकासस ु ा
झपाटयान े होत आह े. यामुळे साहिजकच ामीण अथ यव थ ेचा िवकास होतोय .
यापाठीमाग े मु य कारण हणज ेच ामीण अथ यव थ ेचा िवकास होतोय . ा सव
िवकासाला खरी मदत आह े ती ामीण िव प ुरव याची होय .
१०) सं था मक िव प ुरवठयाम ुळे सावकारी पाशात ून मु ता :
भारतीय श ेतक याला स ं था मक िव प ुरवठा हो याअगोदर सावकाराच े सा ा य ामीण
भागावर होत े. शेतक यालास ु ा सावकार हा मोठा आधार होता . मा बह ता ंश
सावकारा ंनी श ेतक याची अन ेक मागा ने िपळवण ूक केली याम ुळे ामीण भागात munotes.in
Page 17
ामीण िव प ुरवठा
17 कज बाजारीपणा वाढव यास स ु वात झाली . सं था मक िव प ुरवठयाम ुळे मा हळ ूहळू
सावकारी पाशात ून शेतक याची स ुटका होऊ लागली . कारण ा िव प ुरवठयाम य े
फसवण ूक न हती .
११) दा र य िनम ु लन :
भारतीय श ेतक याच े ख या अथा ने दा र य िनम ु लन कर याच े काम ामीण
िव प ुरवठयाम ुळे झाल े. बह तांश शेतकरी वगा ने आपला श ेती यवसाय , लघुउ ोग ,
कुटीरउ ोग यासाठी कज घेऊन आप या यवसायाची पया याने आपली गती क ेली
आहे. यामुळे ामीण भागातील दा र य कमी होताना पाहावयास िमळत आह े.
८.७ सारांश
ामीण भागात म ु य यवसाय श ेती अस याम ुळे शेतक या ंना नेहमीच कजा ची गरज
भासत असत े. कारण श ेती यवसाय हा प ूण पणे िनसगा वर अवल ंबून अस याम ुळे िनि त
असे उ पादन िमळत नाही , यामुळे ामीण भागातील श ेतक याला कजा ची गरज भासत
असत े. उ पादक कजा पे ा श ेतक या ंना अन ु पादक कजा ची गरज श ेतक या ंना भासत
असत े. परंतु अ नु पादक व पाच े कज हे सं था मक े ातून िमळत नाही , यामुळे
शेतक या ंना अस ं था मक मागा तून कज याव े लागत े व अशा कजा या याजाचा दर हा
अिधक असतो . यामुळे एखादा कजा या च ात अडकला तर याला यात ून बाह ेर
पडणे कठीण होत े.
८.८ वा याय
१) ामीण िव प ुरवठयाची स ंक पना प करा .
२) ामीण िव प ुरवठयाच े व प प करा .
३) ामीण िव प ुरवठयाच े कार सा ंगा.
४) ामीण िव प ुरवठयाच े मह व िवशद करा .
८.९ संदभ सूची
1. Dantwala M.L Indian Agriculture Since Independence
Oxford and IBH Publishing Co. Pvt. Ltd. New Delhi – 110
001 1990 .
2. Badi R.V. Badi N.V. Rural Marketing: Badi R.V. Badi N.V.
Rural Marketing : Habeeb U.R., Rahman K.S. Rura l
Marketing in Indai HPH - Mumbai 400 004 --- 2003 .
munotes.in
Page 18
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
18 3. Rural MarketingGopalaswamyVikas Publishing House New
Delhi.
4. Kashyp Pradeep, Rant Siddhartha The Rural Marketing,
Biztantra, Mumbai. 2005.
5. Kamat Minouti : Kr ishanmoorthy R. Rural marketing ,
Himalaya Publi shing House, “Ramdut”, Dr. Bhalerao Marg,
Girgaon, Mumbai 400004 p.nos.1 to 15 Tel no. 022 -
23860170 / 2003 .
6. Desai Vasant Small -scale industries and entrepreneurship
Himalaya Publishing House, “Ramdut”, Dr. Bhalerao Marg,
Girgaon, Mumbai 400004./1998 p.no.29 .
7. Sherl ekar S.A Marketing Management Himalaya publishing
House/ 2004 .
munotes.in
Page 19
19 २
ामीण कज बाजारीपणा
घटक रचना :
२.१ पाठाची उि े
२.२ तावना
२.३ संक पना
२.४ ामीण कज बाजारीपणाची कारण े.
२.५ ामीण कज बाजारीपणाच े दु प रणाम
२.६ ामीण कज बाजारीपणावर उपाययोजना
२.७ सारांश
२.८ वा याय
२.२ पाठाची उि े
१. ामीण कज बाजारीपणा ही स ंक पना अ यासण े.
२. ामीण कज बाजारीपणाची कारण े व याच े दु प रणाम या ंचा अ यास करण े.
३. ामीण कज बाजारीपणावर काय उपाय -योजना स ुचिवता य ेईल याचा अ यास करण े.
२.२ तावना
भारत द ेश ५ लाखा ंह न अिधक ख ेड्यांचा बनल ेला आह े. या ख ेड्यांचा हणज ेच ामीण
भागाचा िवचार करता हा ामीण भाग श ेती, शेतीपूरक व जोड यवसाय , ि या यवसाय ,
ामीण उ ोग या यवसायावर अवल ंबून आह े. यातील मोठा वग हा श ेतीवर उपजीिवका
करणारा आह े. जोपय त ही भारतीय श ेती व ामीण उ ोग िवकिसत होत नाही तोपय त ही
ामीण अथ यव था द ुबळीच राहणार आह े.
आजही भारतीय ामीण अथ यव थ ेला हणावा तसा आकार ा झाल ेला नाही
यापाठीमाग े अन ेक कारण े िदस ून येतात, यातील मह वाच े कारण हणज े ामीण
अथ यव थ ेला होणारा अप ुरा ामीण िव प ुरवठा होय . कारण ामीण अथ यव था
असणारा श ेतकरी व कारागीर वग यातील बह ता ंश वग हा दा र ्याम य े जगणारा , अ प
भूधारक , म यम भ ूधारक अस यान े यांना जोपय त आिथ क पाठबळ िमळत नाही तोपय त
ा वगा या ता यातील श ेती व यवसाय िवकिसत होणार नाही . munotes.in
Page 20
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
20 साहिजकच द ेशाला वात ं य िमळ याप ूव पास ूनच श ेतीला िव प ुरवठा हावा यासाठी
सहकारी त वावर य नही झाल े. मा या ंचा आवाका हा फारच लहान होता .
वातं यानंतरसु ा बरीच वष शेती व ामीण उ ोगाला यो य प तीन े पतप ुरवठा होईल
अशी यव था िवकिसत न हती .
याचाच फायदा याव ेळी सा वकार, जमीनदार या ंनी घ ेतला व श ेतकरी व कारागीर
कज बाजारी हो यापाठीमाग े हा सावकारी फास आह ेच, या यित र ामीण श ेतकरी
कज बाजारी हो यापाठीमाग े अ नेक कारण े आह ेत. हा कज बाजारीपणा कमी हो यासाठी
शासन व श ेतकरी या दो ही पातळीवर य न होण े गरज ेचे आहे. यालाही पिह या ंदा शेती
िवकास होण े गरज ेचे आह े. यासाठी श ेती िवकासा या पायाभ ूत सुिवधांचाही शासनान े
िवकास करण े गरजेचे आहे व शेतक याने शेतीवर अवल ंबून न राहता यान े शेतीजोड िक ंवा
पूरक यवसायाचा आ ह धरला पािहज े. तरच ामीण कज बाजारीपणा कमी होऊ शकतो .
२.३ संक पना
वातं य ा ीन ंतर सरकारन े ामीण भागात कज पुरवठा कर यासाठी सहकारी स ं था,
यापारी अिधकोष इ . चा िवकास क ेला. या सं था अ प याजदरात ामीण कज पुरवठा
करतात . तरी अज ूनही ामीण भागात सावकारी प तीच े वच व कमी झाल ेले िदसून येत
नाही. तसेच ामीण भागातील श ेतकरी , ामीण उ ोजक , कारागीर इ . या बाबतीत
सावकारी पा या यित र इतरही अन ेक सम या आह ेत क याम ुळे ामीण भागातील ह े
घटक कज काढतात , काढल ेले कज हे परत क शकत नाहीत . यामुळे ते कजा या
िवळ यात हळ ूहळू सापडत जाताना पाहावया स िमळतात .
भारतीय श ेतकरी 'कजा त ज मतो , कजा त जगतो आिण कजा त मरतो ' असे हणतात .
https://maharashtratimes.com
भारतीय श ेतकरी आपल े उ प न कमी अस याम ुळे याला आपला द ैनंिदन उपभोग खच
चालिवण े कठीण जात े. अशा व ेळी मुलांचे िश ण , ल नकाय , आरो य इ या दी गरजा प ूण
कर यासाठी याला कज काढाव े लागत े. सामािजक व धािम क ढी न ुसारही तो िविवध
कारणा ंसाठी कज काढतो . ही सव कज अनु पादक व पाची आह ेत. यामुळे शेतकरी
आपल े उ पादन वाढवील आिण या वाढिवल े या उ पादनात ून कजा ची परतफ ेड करील munotes.in
Page 21
ामीण कज बाजारीपणा
21 याची स ुतराम श यता पाहावयास िमळत नाही . या सव घटका ंना सरकार िक ंवा सहकारी
सं था या ं याकड ून पुरेसे क ज िमळू शकत नाही याम ुळे नाईलाजा तव सावकाराकड ून
हणज ेच िबगर स ं था मक मागा ने कज पुरवठा वीकारावा लागतो . मा सावकार िक ंवा
िबगर स ं था मक घटक ज े हा श ेतकरी का रागीर इ . घटका ंना कज पुरवठा करतात त े हा
दुस या बाजूने ा घटका ंना लुबाड याच े काय ही करतात .
भारतीय ामीण श ेतकरी , कारागीर , उ ोजक ह े जोपय त कज मु होत नाही तोपय त ते
शेती व ामीण उ ोगा ंम ये अिधक ग ुंतवणूक क शकत नाहीत . प यायाने िमळणार े
उ पादन ह े कमी असणार आह े. ामीण कज बाजारीपणाची व ैिश ्ये वेगवेगळी आह ेत.
१) सुमारे ७०% ट के शेतकरी , ामीण कारागीर व उ ोजक कज बाजारी आह ेत.
२) लहान श ेतकरी या ं यावरील कजा चा बोजा अिधक आह े.
३) अ पम ुदतीसाठी घ ेतले या कजा चे माण जा त आह े.
थोड या त ामीण भागातील श ेतकरी , ामीण उ ोजक , कारागीर इ . घटका ंना उ पादक व
अनु पादक अशा दो ही कारणा ंसाठी कजा ची गरज असत े. मा घ ेतले या कजा ची यो य
कालावधीत परतफ ेड होत नाही पया याने ते कज वाढत जात े अशा व ेळी हा घटक
कज बाजारी हण ून ओळखला जातो . अशा कारचा ामीण भागातील कज बाजारी
असणारा मोठा वग आह े. या वगा या कज बाजारीपणाला ामीण कज बाजारीपणा अस े
हणतो .
ामीण कज बाजारीपणािवषयी आतापय त अन ेक अ ंदाज य कर यात आल े आह ेत.
१९५१ या रा ीय आय सिमती या अहवालान ुसार ामीण भागात ९१३ कोटी .
कजा ची मागणी होती . अिखल भारतीय ामीण यय सव ण सिमती १९५१ -५२ या
अहवालान ुसार ामीण भागात ७५० कोटी . कजा ची गरज होती . रझ ह बँकेने १९६१ -
६२ म ये केले या अिखल भारतीय ामीण कज आिण ग ुंतवणूक सव णान ुसार ामीण
भागातील लोकांनी सुमारे २,७८८ कोटी . इतके एकूण कज घेतले होते, यापैक ७५%
ट के शेतकरी वगा ने कज घेतलेले होते.
ो. दांतवाला या ं या अ य त ेखालील सिमतीन े कजा बाबतचा अ ंदाज प ुढील माण े य
केला होता . सन १९७० -७१ म ये शेतीसाठी अ प म ुदतीच े १२०० कोटी ., म यम
मुदत १०० कोटी . आिण दीघ कालीन म ुदत १६० कोटी . कज लागेल. रा ीय क ृषी
आयोगान े १९८५ म ये ९,४०० कोटी . ची कजा ची गरज य क ेली होती . नव या
योजन ेनुसार सन २००१ -०२ पय त शेतक या ंना अ प , म यम व दीघ मुदत कजा साठी
२,२९,७५०कोटी . ची गरज लाग ेल, असा अ ंदाज य क ेला होता . २०१६ -१७ या
आिथ क वषा त, १०. ६५ लाख कोटी पया ंचे कृषी कज िवत रत क ेले गेले.
munotes.in
Page 22
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
22 २.४ ामीण कज बाजारीपणाची कारण े
ामीण कज बाजारीपणाची कारण े िवचारात घ ेता याच े दोन कारा ंत िवभाजन कर यात
आले आहे. अ) शेतीिवषयक का रणे ब) शेती यित र कारण े. याची मािहती प ुढील माण े.
अ) शेतीिवषयक कारण े :
आप या द ेशातील सव सामा य श ेतकरी वग गरीब आह े. या या जवळ शेती यवसायात
गुंतिव यासाठी भा ंडवल नाही . ही गरज भागिव यासाठी याला कजा ची गरज भासत े.
शेतक यांना या व ेगवेग या कारणा ंसाठी प ैशाची गरज भासत े याव न श ेतक यांना
आव यक कजा चे कार पडतात .
१) अ प म ुदत कज :
अ प म ुदत कज शेतक यांना पंधरा मिह या ंसाठी आव यक असतात . शेतीहंगामात बर ेच
िनयिमत खच कराव े लागतात . याचबरोबर क ुटुंबा या चाल ू उपभोगा या गरजा
भागिव या साठी या कजा ची आव यकता भासत े. अ पम ुदत कज पीक हाती आ यान ंतर
शेतमालाची िव क ेली क ताबडतोब फ ेडली जातात . शेती हंगामातील चाल ू ख च
भागिव यासाठी ह े कज आव यक असत े. याम य े मशागत , खते, िबयाण े, मजुरी इ.
कारणा ंचा समाव ेश होतो . हे कज सभासदा ंना िपका या तारणावर िदल े जाते. हे कज रोख
व तू या व पातही िदल े जाते.
२) म यम म ुदत कज :
शेतीतील काही िवकासा मक बाब साठी श ेतक याला जा त प ैशाची गरज असत े. जा त
पैसा तो अ पम ुदतीत परत क शकत नाही . यासाठी या कजा ची परतफ ेडीची म ुदत २ वष
ते ५ वष इतक असत े. अशा कारच े कज शेतीला बा ंध घालण े, जमीन सपाट करण े,
बैलाची िक ंवा दुभ या जनावरा ंची खर ेदी करण े, लहान य ं े खरेदी करण े, िवहीर खोदण े,
िसंचन यव था इ . साठी िदल े जाते. या कजा ची परतफ ेड िनधा रत कालावधीत स ुलभ
ह या ंने करावी लागत े.
३) दीघ मुदत कज :
ही कज पाच त े पंचवीस वष मुदतीसाठी घ ेतली जातात . या कजा ची र कम मोठी असत े.
याम य े िवहीर खोद ून पाईपलाईन ओढण े, @ टरसारखी अवजार े, जिमनीम य े
कायम व पी स ुधारणा इ यादी कारणा ंसाठी श ेतकरी दीघ मुदत कज घेतो. ही कज दीघ
मुदतीत स ुलभ ह या ंने फेडली जातात .
वरील ित ही कज कालावधीन ुसार कारा ंचा िवचार करता श ेतकरी कज घेतो त े
शेतीसाठी या िवकासासाठीच घ ेतो. परंतु काही कारणा तव यान े घेतले या कजा ची
परतफ ेड करण े याला जमत नाही . पया याने तो श ेतकरी हळ ूहळू कज बाजारीपणाम य े
अडकतो .
munotes.in
Page 23
ामीण कज बाजारीपणा
23 ब) शेतीिशवाय ामीण कज बाजारीपणाची कारण े -
१. ामीण दा र ्य :
शेतक यां या कज बाजारीपणास याची ग रबीच जा त जबाबदार असत े. शेतक याला
उ पादक कामाबरोबर अन ु पादक कामासाठीही कज याव े लागत े. कारण याची वत :ची
बचत कमी असत े. नैसिग क प रि थतीची ितक ूलता जर अस ेल, तर उ पादनात घट होत े.
हणून तो कजा ची परतफ ेड क शकत नाही . सीमांत आिण लहान श ेतकरी उ पादक
कामाप े ा अन ु पादक हणज े उपभोगासाठीच कजा चा वापर करतात .
https://www.agrowon.com
२. जमीन धारणा प ती :
पूव भारतात जमीनदारी प ती , महलवारी प ती, रयतवारी प ती अि त वात होती .
जमीनदार वग शेतक यांकडून मोठ ्या माणावर ख ंड आकारणी करीत होत े. ब याच वेळा
शेतीतून येणा या उ पादनात ून खंडाची र कम द ेणेसु ा श य होत नस े. परंतु उ पादन
िमळो न िमळो ख ंडाची र कम ावीच लागत होती . अशा व ेळी ब याचदा जमीनदार ,
सावकार या ं याकड ून कज यावी लागत होती .
३. सावकारी प तीच े दोष :
देशातील वात ं य िमळ ूनसु ा २९७० पय त ामीण श ेतक यांना सं था मक कज पुरवठा
शेतक यापय त पोहोचल ेला न हता . यामुळे शेतक याला सावकारािशवाय पया य न हता .
याजाच े दर जा त , खोट्या न दी , जमीन तारण ठ ेवून हडप करण े इ.
https://www.lokmat.com/pune munotes.in
Page 24
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
24 सावकारी प तीतील दोषाम ुळे कज बाजारीपणात वाढ होत े. ब याचदा श ेतक यांचा कजा ची
परतफ ेड होऊनही कज िश लक दाखिवल े जात े. यातूनच श ेतक याची ल ुबाडण ूक केली
जाते.
४. कमी जमीन धा रण े :
आप या द ेशात झाल ेले जमीनिवषयक कायद े यामुळे जिमनीच े मोठ्या माणात त ुकडीकरण
व िवभाजन झाल ेले पाहावयास िमळतात . याचबरोबर वाढती लोकस ं या ह े जिमनी या
आंतरिवभाजनाच े मुख कारण आह े. यामुळे देशातील बह स ं य श ेतक यांचे जमीनधारण
े कमी आह े. यामुळे कुटुंबाचा आकार व कमी जिमनीत ून येणारे कमी उ पादन याचा म ेळ
बसत नाही . यामुळे ितवष श ेतकरी कज बाजारी होत राहतो .
५. उ पादनातील अिनि तता :
आप या द ेशात क ेवळ ३९ ट के े ाला जलिस ंचना या स ुिवधा उपल ध आह ेत. बाक
शेती प ूण पणे पावसावरती अवल ंबून आह े. पावसाची अिनि तता िनमा ण झा यास
उ पादनाबाबत अिनि तता िनमा ण होत े. यामुळे या वष उ पादन य ेत नाही िक ंवा कमी
येते याव ेळी शेतक यांना आपला खच भागिव यासाठी कज काढाव े लागत े.
६. विडलोपािज त कज :
भारतीय श ेतक याबाबत एक िवधान क ेले जाते. भारतीय श ेतकरी ज मतो कजा त, जगतो
कजा त आिण कजा तच म ृ यू पावतो . कारण विडलोपािज त मालम ेबरोबर विडलोपािज त
कजा चा भारही श ेतक याला सहन करावा लागतो . सावकाराच े कज नंतर आय ु यभर
वाढतच जात े अशा रीतीन े शेतक या या कज बाजारीपणाच े हे एक म ुख कारण िदस ून येते.
७. जोड यवसाया ंचा अभाव :
शेती यवसायाबरोबर जर एखादा जोडध ंदा अस ेल तर एखा ा व ेळी श ेतीवर क ु हाड
कोसळली तर जोडध ं ावर तरी श ेतकरी जग ू शकतो . परंतु आप या द ेशाम य े शेतक या या
शेती या जोडीला ध ंदा असणा या शेतक यांचे माण फारच कमी आह े. यामुळे अशा
शेतक यांना शेती उ पादन कमी आ यास कज बाजारीपणाला सामोर े जावे लागत े.
८. शेतमाल िवपणनात फसवण ूक :
शेतकरी ज े हा आपला श ेतमाल िव साठी बाजारप ेठेत आणतो याव ेळी याला म य थ
वग िविवध मा यमात ून फसवण ूक कर तो. कमी वजनमाप े वापरण े, तवारी न करण े,
अनिधक ृत कपाती करण े इ यादीम ुळे शेतक यांना आप या श ेतमालाची यो य िकंमत ा
होत नाही , िकंबह ना श ेतक यालाच या स ंपूण ि य ेम ये तोटा सहन करावा लागतो .
यामुळे यांना जग यासाठी कज बाजारी हाव े लागत े.
munotes.in
Page 25
ामीण कज बाजारीपणा
25 ९. अचानक य ेणारे संकट :
शेतक यावर अन ेक संकटे येतात. शेतीसाठी आव यक असणार े जनावर अचानक मरत े.
घरातील एखादी य दीघ आजारान े जा यावर पडत े, अशा व ेळी श ेतक याला ती
तातडीची गरज भागिव यासाठी कज काढाव े लागत े.
२०. मागासल ेली श ेती :
भारतीय श ेतीचा िवचार करता आजही बह ता ंश शेती ही पार ंप रक प तीन ेच कसली जात े.
यामुळे ही श ेती मागासल ेली पाहावयास िमळत े. पया याने कमी उ पादन श ेतक याला ा
होते. तर द ुस या बाजूला आध ुिनक िपक े घेणे िकंवा बह िपकाचा िवचार याही गो ी
पाहावयास िमळत नाहीत याम ुळे साहिजकच कमी उ पा दन ा होत े. साहिजकच
उदरिनवा हासाठी श ेतक याला कज काढाव े लागत े.
२२. धािम क व सामािजक कारण े :
आप या द ेशात लोका ंवर धािम कतेचा पगडा मोठा अस याम ुळे शेतकरी आपल े धािम क
सण, उ सव , समारंभ मोठ ्या हौस ेने साजर े करतात . ज म, िववाह , मृ यू या स ंगी
शेतकरीसु ा आपली खोटी ित ा पणाला लाव ून लाग ेल तेवढा खच करतो . हे सव खच तो
कज काढ ूनच करत असतो . यामुळे अगोदर कजा म ये असणारा श ेतकरी अिधक
कज बाजारी होतो .
२२. मोठे कुटुंब :
ामीण भागात आजही एकि त क ुटुंब यव था असल े या काही िठकाणी क ुटुंबाचा आकार
मोठा असतो , मा ठरािवकच लोक याम य े कमिवत े असतात . कुटुंबाम य े आजारपण ,
िश ण , कपडेल े इ. साठी िनयिमत खच होत असतात . परंतु कुटुंबा या आकाराम ुळे
कुटुंब मुखाला ा सव गरजा भागिवण े कठीण होत े. अशा व ेळी याला व ेळोवेळी कज
काढाव े लागत े.
२३. कोट कचे या :
ामीण भागात आजही गटबाजी , भावक तील ह ेवेदावे या कारणात ून शु लक कारणाव न
कोट कचे या चालू असतात . याम य े पा याचा पाट , जिमनीचा बा ंध िकंवा ह इ . िकरकोळ
कारणाव न ही भा ंडणे होतात . मा खोट ्या ित ेपायी कोट कचे या खेळत वत :
कज बाजारी होताना पाहावयास िमळतात .
आपली गती तपासा :
१) ामीण कज बाजारीपणाची कारण े सांगा.
२.५ ामीण कज बाजारीपणाच े दु प रणाम
शेतकरी कज कोण या कारणासाठी घ ेतो, याचा तो यो य वापर करतो का या गो ीवर
कज बाजारीपणा अवल ंबून आह े. शेतक याने जर उ पादक काया साठी कज घेतले तर याचा munotes.in
Page 26
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
26 वापर उ पादक काया साठीच क ेला तर त े कज शेतक याला तारत े. यामुळे ते कज नेहमी
चांगले असत े. मा काही श ेतकरी वग हा उ पादक काया साठी घ ेतलेले कज अनु पादक
काया साठी वापरतात याम ुळे या कजा ची परतफ ेड होत नाही . हेच कज शेतक याला
कज बाजारी बनिवत े. यांचे होणार े दु प रणाम प ुढील माण े आहेत.
१) भूिमहीन श ेतमज ुरात वाढ :
आप या द ेशातील कज बाजारी असणारा मोठा श ेतकरी वग हा अ प व म यम भ ूधारक
अस यान े कज काढतानाच याला आपली जमीन गहाण ठ ेवावी लागत े. मा कजा ची
र कम जसजशी वाढत जात े तसा सावकार गहाण ठेवलेली जमीन ता यात घ ेतो. तर काही
िठकाणी ा कजा पायी श ेतक यांची हतबलता ल ात घ ेऊन अन ेक कारच े डाव टाक ून ही
जमीन िगळ ंकृत केली जात े. अशा रीतीन े कज बाजारी श ेतक याचे भूिमहीन श ेतमजुरात
पांतर होत े.
२) ामीण दा र ्यात वाढ :
या व ेळी श ेतकरी कज बाजारी होतो . यावेळी श ेतीवरील याच े ल कमी होत े. यामुळे
शेतीची उ पादकता अ प राहत े. या सावकाराकड ून कज घेतलेले असत े याच
सावकाराला तो कमी असल ेला श ेतमाल िवकावा लागतो . पया याने शेतक याला
जग यासाठी आणखी कज काढाव े लागत े. अशा कार े या श ेतकरी क ुटुंबाला दा र ्यात
जगाव े लागत े.
३) शेती उ पादनात घट :
दरवष ा झाल े या उ प नात ून शेतकरी कजा चा बोजा कमी कर याचा आटोकाट य न
करतो . यामुळे शेती यवसायासाठी ग ुंतवणूक कर यात या ं याकड े पैसा िश लक राहत
नाही. यामुळे शेतीसाठी आव यक साधन े यो य व ेळी उपल ध न झा यान े शेती उ पादनात
घट होत े.
४) देशा या ामीण अथ यव थ ेवर प रणाम :
ामीण अथ यव थ ेचा िवचार करता याचा म ूलाधार हा श ेती हा होय . परंतु कज बाजारी
झाले या क ुटुंबाचा िवचार करता कज बाजारीप णामुळे िदवस िदवस श ेतीमधील ग ुंतवणूक
कमी झा यान े शेती उ पादनात घट झाली . अशा कार े संपूण देशातील कज बाजारी
झाले या श ेतकरी क ुटुंबामुळे या क ुटुंबांचे उ पादन झाल ेच, पया याने देशा या ामीण
अथ यव थ ेवरही याचा प रणाम झाल ेला िदस ून येतो.
५) सामािज क ित ा कमी :
कज बाजारी झाल ेला श ेतकरी िक ंवा कारागीर हा हळ ूहळू समाजाम य े याला वावरताना
आपण काही च ुक चे के याची भावना सात यान े याला अ व थ करीत असत े. समाजाचा
ि कोनस ु ा या याकड े पाह याचा बदल ून जातो . याची समाजातील पत प ूण पणे न
होते. अशात ून या श ेतकरी क ुटुंबाला अिधक न ैरा य य ेते. munotes.in
Page 27
ामीण कज बाजारीपणा
27 ६) शेतक यांम ये यसन तता वाढत े :
शेतकरी वत :वर असणारा कजा चा बोजा कमी कर या या य नात असतो . यामुळे तो
सतत िच ंता त असतो . या िच ंता तत ेमुळे हाती घ ेतलेले काय तो नीटपण े क शकत
नाही. असले या कजा चा बोजा कमी हो याप े ा अिधक वाढतच जातो आह े. हे यानात
आ यावर आपली या िदवसाची िच ंता िमटावी यासाठी तो यसनाला जवळ करतो , अशा
कार े कज बाजारी य यसनाधीन होताना पाहावयास िमळत े.
आपली गती तपासा :
१. कज बाजारीपणाच े प रणाम िलहा .
२.६ ामीण कज बाजारीपणावर उपाययोजना
ामीण कज बाजारीपणा कमी कर यासाठी उपाय योजताना म ुळातच शासक य
पातळीपास ून ते शेतकरी क ुटुंबापय त हे उपाय राबिवल े गेले तरच ख या अथा ने ामीण
कज बाजारीपणा कमी होऊ शक ेल यासाठी या उपाययोजना प ुढील माण े.
२) जु या कजा बाबत समझोता :
येक रा य सरकारन े याबाबत कायद ेही केलेले आहेत, मा याची अ ंमलबजावणी होण े
गरजेचे आहे. तसेच सावकारावर िनय ं ण घालणा या काय ान े अजूनही सावकारी यवसाय
करणा या य वर या काय ान े कोणतीही कारवाई होताना पाहावयास िमळत नाही .
२) नवीन कजा वर िनय ं ण :
जु या कजा बाबत माफ चा िक ंवा त सम िनण य घेत असतानाच द ुस या बाजूला शेतक यांना
िद या जाणा या कजा वर िनय ं णही ठ ेवणे तेवढेच आव यक आह े.
३) धािम कतेवरील होणा या खचा वर आळा घालण े :
शेतक याचा मुळातच धािम कतेचा ल ात घ ेऊन सण समार ंभ, ढी, परंपरा यावर
मोठ्या माणात खच करण े बंद केले पािहज े. आव यकत ेनुसार हा खच कज न काढता
करणे गरजेचे आहे, तरच श ेतकरी कज बाजारी होणार नाही .
४) सा रता सार करण े :
शेतकरी क ुटुंबाम य े असणा या अिशि तपणाम ुळेच हा कज बाजारीपणाचा रा स
शेतक या या घरात घ ुसतो. यासाठी सा रत ेचे माण वाढल े पािहज े. सव पुढील िपढीला
स च े िश ण िदल े पािहज े तरच प ुढील िपढी ख या अथा ने जीवन जग यासाठीच े यो य
धडे िगरवील . तसेच ौढ सा रताद ेखील िवचारात घ ेणे गरज ेचे आह े. यामुळे
कुटुंबिनयोजनही होईल . कुटुंब छोट े अस ेल, तर श ेतक याला अिधक गतीसाठी वाव
असेल.
munotes.in
Page 28
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
28 ५) शेती जोड यवसाय व प ूरक यवसाय व प ूरक यवसायाचा िवकास झाला पािहज े :
शेतक या या श ेतीबरोबरच जोड िक ंवा पूरक यवसाय अस ेल, उदा. दु ध यवसाय ,
शेळीम ढीपालन इ यादी यवसाय अस ेल. उदा. दु ध यवसाय , शेळीम ढीपालन इ यादी
यवसाय श ेतक याला कमी उ पादना या दाढ ेतून वाचव ू शकतात . शेतीम य े तोटा झाला
तर िनदान या जोड यवसायात ून कुटुंबाचा उदरिनवा ह होऊ शकतो . यासाठी श ेतीजोड व
पूरक यवसायाचा िवकास होण े गरजेचे आहे.
६) ामीण िविवधीकरणाला चालना :
शेती यवसा याबरोबरच ामीण भागात ामीण िविवधीकरणाला चालना िमळण े गरज ेचे
आहे. तेल उ ोग , साबण उ ोग , फळ ि या उ ोग , मटक उ ोग , इ. यवसायाला ामीण
भागात सार , चार व बाजारप ेठ िनमा ण झा यास ामीण श ेतीवरील ताण कमी होईल व
तेवढ्याच माणात कज बाजारी पणाच े सावटही द ूर होऊ शक ेल.
७) सं था मक कजा ची लोका ंना सवय लावण े :
शेतकरी ज े हा िबगर शासक य मागा ने कज घेतो याव ेळी याला त ेथील सावकार ,
जमीनदार इ . मंडळी याची फसवण ूक क शकतात . यासाठी शासक य मागा ने होणा या
कज पुरवठ्याचा श ेतक यांनी वीकार क ेला पािहज े जेणेक न याची फसवण ूक तरी होणार
नाही.
८) सहकारी यव थ ेचा सार होण े गरज ेचे :
शेतकरी ज े हा व ैयि क पातळीवर म करतो , शेती िवकिसत करतो . यावेळी या यावर
कजा पासून सव च पातळीवर िनब ध असतात . अशा व ेळी शेती िकंवा शेतीपूरक यवसाय जर
शेतक यांनी सहकारी त वावर क ेले तर या ंना एकम ेकाची साथ िमळ ेल व
कज बाजारीपणापास ून या ंची सुटका होऊ शक ेल.
९) िसंचनाचा िवकास :
िसंचनाचा िवकास झा यास श ेतकरी द ुबार, ितबार श ेती उ पादन घ ेईलच याचबरोबर श ेती
उ पादन शा ती िनमा ण होईल व यात ूनच कज बाजारीपणा द ूर होऊ शक ेल.
२०) आधुिनक श ेतीचा सार - चार :
शेतकरी क ुटुंबाम य े आध ुिनक श ेती िकंवा यापारी श ेतीचा सार - चार होण े गरज ेचे आहे.
याचबरोबर नवनवीन स ंशोिधत होणार े शोध श ेतक यांपय त पोहोचण े गरज ेचे आह े.
शेतीमधील नवनवीन योग लोका ंपय त पोहोचवण े गरजेचे आहे.
२.७ सारांश
ामीण भागातील कज बाजारीपणा आिण दा र ्य याम य े पर पर स ंबंध आढळ ून येतो.
ामीण भागातील श ेतक यांनी आिण श ेतमजुरांनी क ेले या आ मह या ा
कज बाजारीपणात ूनच क े याचे आढळ ून येते. शेतकरी आिण श ेतमजुरांना वष भर जीवन munotes.in
Page 29
ामीण कज बाजारीपणा
29 िनवा ह कर यासाठी लागणा रे उ प न ा होत नाही . काम कर याची मता असतानास ु ा
रोजगार उपल ध होत नाही . याचा प रणाम आपल े आय ु य कामिवरिहत हणज ेच
बेरोजगार हण ून काढाव े लागत े. राहणीमानाचा यो य तर गाठण े श य होत नाही . अशा
कारची अव था ामीण भागात मोठ ्या माणावर आढळ ून येते. याव न ामीण दा र ्य
आिण ामीण भागातील कज बाजारीपणा या ंचा पर पर स ंबंध आढळ ून येतो. ामीण
भागातील कज बाजारीपणा कमी कर यासाठी शासक य पातळीवर अन ेक कारच े उप म
योजल े/राबिवल े जातात . मा अशा उप मा ंची यो य कार े जोपय त अंमलबजाव णी होत
नाही तोपय त ामीण भागातील दा र ्य व कज बाजारीपणा द ूर होण े श य नाही .
https://www.lokmat.com
२.८ वा याय
१) ामीण कज बाजारीपणा हणज े काय ? हे सांगून ामीण कज बाजारीपणाची कारण े
सांगा.
२) ामीण कज बाजारीपणाम ुळे िनमा ण होणार े दु प रणाम सा ंगा.
३) ामीण कज बाजारीपणावर उपाययोजना स ुचवा.
munotes.in
Page 30
30 ३
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
घटक रचना :
३.१ पाठाची उि े
३.२ तावना
३.३ ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े/ िविवध माग
३.३.१ सं था मक िव प ुरवठा
३.३.२ िबगर स ं था मक िव प ुरवठा
३.३.३ सरकार
३.३.४ सू म िव प ुरवठा
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.१ पाठाची उि े
१. ामीण िव प ुरवठ्याम य े कोणकोण या स ं था, य , बँका या ंचा सहभाग असतो
याचा अ यास करण े.
२. ामीण िव प ुरवठ्यातील स ं था मक िव प ुरवठ्यातील िविवध मागा चा अ यास करण े.
३. ामीण िव प ुरवठ्याम य े िबगर स ं था मक घटका ं या सहभागाचा अ यास करण े.
४. ामीण िव प ुरवठ्यातील सरकार या भ ूिमकेचा अ यास करण े.
५. ामीण िव प ुरवठ्यातील स ू मिव प ुरवठ्याची भ ूिमका अ यासण े.
३.२ तावना
भारताम य े कृषी हा मह वाचा यवसाय आह े. कृषी यव थ ेचा िवचार करता भारतातील
ामीण भागाचा िवचार ाधा यान े करावा लागतो . यामुळे ामीण भागाचा िवकास हा
मह वाचा म ु ा आप यासमोर असल ेला पाहावयास िम ळतो.
munotes.in
Page 31
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
31 ामीण भागातील अथ यव थ ेचा िवचार करता श ेती याचबरोबर ामीण उ ोग या सवा चा
याम य े समाव ेश होतो . भारतातील हा ामी ण भाग ६ लाखा ंह न ख ेड्यांचा बनल ेला आह े.
ा सव खेड्याचा िवकास क े हा होईल . जर ा ामीण भागातील अथ यव था िवकिसत
झाली तर .
भारतातील हा श ेतकरी वग गरीब आह े. याला याचा जीवनच रताथ चालिव यापास ून ते
आपला यवसाय कर यापय त पैशाची गरज लागत े. जोपय त ही लागणारी प ैशाची गरज
यो य प तीन े भागली जात नाही तोपय त ा ामीण भागाचा िवकास होणार नाही . ा
पैशा या गरज ेबरोबर इतरही सोयीस ुिवधांचा िवचार होण े गरजेचे आहेच.
भारतामधील या ामीण भागाम य े ा िव प ुरवठ्याची गरज भागिव यासाठी अन ेक य ,
सं था, बँका या ंनी या का ळाम ये य न क ेले आहेत. वातं यपूव काळ व वात ं यउ र
काळ अशा दो ही कालख ंडांत ामीण िव प ुरवठ्याचे य न झाल ेले पाहावयास िम ळतात.
याचाच अ यास या पाठात कर याचा य न क ेलेला आह े.
३.३ ामीण िव प ुरवठ्याचे िविवध माग / साधन े
ामीण िव प ुरवठ्याचा हा भारतीय अथ यव थ ेचा एक सवा िधक मह वाचा ठरतो .
कारण ामीण भागातील लोका ंचे राहणीमान अ य ंत खाल या पात ळीवर असल ेले आजही
बघावयास िम ळते. ामीण भागातील प ूव पास ून चालत आल ेला कज बाजारीपणा आ पण
पािहला . ामीण अथ यव थ ेचा कणा मानला ग ेले या श ेती यवसाय , लघु-कुटीर उ ोग ,
कारािगरा ंचे उ ोग या यवसाया ंचा जोपय त िवकास होत नाही तोपय त ामीण भागाचा
पया याने ामीण भागातील श ेतकरी , कारागीर , यावसाियक या ंचा िवकास होणार नाही .
यासाठी ा मीण िव प ुरवठ्याची गरज ल ात घ ेऊन ह ळूहळू हा िव प ुरवठा कसा ामीण
भागात पोहोचला याचा अ यास आपण मागील पाठात क ेला आह े. या िठकाणी आपणास
ामीण िव प ुरवठा कर णा या घटका ंचा अ यास करावयाचा आह े. हा अ यास करताना
पूव पास ून या घटका ंनी ामीण भागाला िव पुरवठा क ेलेला आह े याचा िवचार होण े
गरजेचे आहे.
आज आपणास ामीण िव प ुरवठ्याचे ाम यान े दोन माग पाहावयास िम ळतात.
सं था मक िव प ुरवठा, िबगर स ं था मक िव प ुरवठा या दोन मा यमा ंतूनच आपणास
िव प ुरवठा होतो . असे जरी असल े तरी ख या अथा ने वात ं यपूव काळात ख या अथा ने
ामीण भागात िव प ुरवठा करणारा जो घटक होता तो हणज े िबगर स ं था मक घटक
होय. यानंतर ह ळूहळू सं था मक घटका ंवर काही शासक य िनब ध व कायद े क न
वातं यानंतर ामीण िव प ुरवठ्यात या ंचा सहभाग िम ळिवलेला पाहावयास िम ळतो. आज
सं था मक घटका ं या मा यमात ून ामीण भागाम य े सवा िधक िव प ुरवठा होतो आह े. असे
जरी असल े तरी, िबगर स ं था मक िव प ुरवठा कर णा या घटका ंचे मह व कमी होताना
बघावयास िम ळत नाही . आज िबगर स ं था मक मागा ने होणारा िव प ुरवठा अगदी नग य
आहे, मा यांचे मह व त ेवढेच मोलाच े आह े. अशा या स ं था मक व िबगरस ं था मक
िव प ुरवठ्याचे माग अनेक आह ेत.
munotes.in
Page 32
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
32 को क . १
ामीण िव प ुरवठ्यातील िविवध ोता ंचा वाटा (ट केवारी)
अ. . िव प ुरवठा ोत १९५१ -५२ ६१-६२ ८१-८२ ९५-९६ अ िबगर स ं था मक ोत
I सावकार ६९.७ ४९.२ १६.१ ७.० II यापारी ५.५ ८.८ ३.२ ५.०
III नातेवाईक १४.२ ८.८ ८.७ ३.०
IV जमीनदार ३.३ १४.५ ८.८ २.००
एकूण ९३.७ ८१.७ ३६.८ ३५.०० ब सं था मक साधन े
I सरकार ३.१ १५.५ ३.९ ५.००
II सहकारी स ं था ३.३ २.६ २९.९ ४०.०० III यापारी व ामीण ब ँका ०.९ ०.६ २९.४ ३०.०० एकूण ७.३ १८.७ ६३.२ ७५.०० िबगर स ं था मक व
सं था मक ोत १०० १०० १०० १००
Economic Survey १९९८ -९९
वरील त याव न अस े िदस ून येते क , वातं यानंतर काही वष िबगर स ं था मक
िव प ुरवठ्याचा वाटा ामीण िव पुरवठ्यात मोठ ्या माणात आह े. मा न ंतर न ंतर हा
वाटा कमी होताना िदस ून येतो. सं था मक िव प ुरवठ्याचा वाटा सन १९८० नंतर
वाढताना िदस ून येत आह े.
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े :
भारताम य े ामीण भागासाठी हो णा या िव प ुरवठ्या या साधना ंचा िकंवा ोता ंचा िवचार
करता अन ेक साधन े अगदी ाचीन का ळापासून काय रत असल ेली पाहावयास िम ळतात.
यांचे ामु यान े आपण य ेथे चार कार क ेलेले आहेत.
१) सं था मक साधन े
२) िबगर स ं था मक साधन े
३) सरकार
४) सू म िव प ुरवठा
munotes.in
Page 33
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
33 ३.३.१ सं था मक िव प ुरवठा :
ामीण िव प ुरवठ्याचा िवचार करता स ं था मक िव प ुरवठ्याची भ ूिमका आज मह वाची
असल ेली पाहावयास िम ळते. वातं यपूव काळाचा िवचार करता सन १९०४ या
काय ान े सहकारी िव प ुरवठ्याची स ु वात झाली . यामुळे ख या अथा ने सं था मक
िव प ुरवठ्याची स ु वात ा सहकारी िव प ुरवठ्याने झाली अस े सांगता य ेईल.
देश वात ं झा यान ंतर रझ ह बँकेचे रा ीयीकरण व न ंतर यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण
कर यात आल े. यानंतरच ख या अथा ने सं था मक िव प ुरवठा स ु झाला .
को क . ३
ामीण भागात स ं था मक साधना ं ारे होणारा िव पुरवठा (कोटी .)
साधन २००१-०३ २००३-०३ ०३-०४ ०४-०५ ०५-०६
१) सहकारी अिधकोष २७,०८० २४,३०० २६,९६० ३१,००० ३९,४०४
२) यापारी व ामीण ाद ेिशक
अिधकोष ३६,९३० २६,९६० ६०,०३० ७७,५०० १,४१,०८३
३) एकूण १ +३ =०३ ६४,००० ७०,८१० ८६,९६० १,०८,५०० १,८०,४८६
Economic Survey २००६-२००७.
वरील को काम य े सहकारी ब ँका, यापारी ब ँका, ामीण ब ँका या ंचा ामीण
िव प ुरवठ्यातील सहभाग २००१ पासून २००६ पय त दाखिवल ेला आह े. हा ामीण
िव प ुरवठ्यातील सहभाग वाढला असल ेला िदस ून येतो.
अशा कार े सं था मक िव प ुरवठा कर णा या िविवध ो तांची / भागांची मािहती
पुढील माण े देता येईल.
अ) सहकारी ि - तरीय िव प ुरवठा :
भारता या आिथ क िवकासाला हातभार लावणारी एक मह वाची च ळवळ हणून सहकारी
चळवळीकडे पािहल े जाते. ामीण भागातील काही लोक सहकार त वावर एक य ेतात व
सहकारी पतस ं थांची थापना करतात . ा स ं थांमाफ त शेतीसाठी अ प व म यम
मुदतीची कमी याज दरान े कज उपल ध क न िदली जातात . ासाठी सहकारी
पतपुरवठ्याची ि - तरीय रचना क ेलेली आह े.
१) ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं था :
िहचे काय े एक गाव िक ंवा आज ूबाजूचे काही गाव एक य ेऊन ही स ं था थापन क ेली
जाते. िहलाच िविवध काय कारी सहकारी सोसायटी अस े हणतात . िहचा म ु य उ ेश
ामीण भागातील श ेतक यांची व ामीण उ ोजका ंची कजा ची गरज भागिवण े होय .
याचबरोबर श ेतक याला लाग णा या िनिवदा प ुरिवणे, यांचा उ पािदत झाल ेला शेतमालाची munotes.in
Page 34
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
34 िव क न द ेणे इ यादी काय ितला करावी लागतात . ाथिमक , सहकारी , पतपुरवठा
सं थेला िज हा ब ँक कज पुरवठा करत े याच माण े ित यावर िनय ं णही ठ ेवते, तर
ाथिमक सहकारी स ं था ही आप या सभासदा ंना अ पम ुदतीसाठी कज पुरवठा करत े.
३) िज हा ब ँक :
िज हा सहकारी ब ँक िहच े काय े िज हा ह ेच असत े. िज ा ंतील ाथिमक -सहकारी
पतपुरवठा स ं था ा ित या सभासद असतात . याचबरोबर िज ा ंतील इतर सहकारी
सं था याम य े खरेदी िव स ं था ि या स ं था ा स ं थाही िज हा ब ँके या सभासद
असतात . िज हा ब ँकेने काही वष वैयि क सभासदस ु ा क ेले होते. आता मा तशी
कोणतीही प त अि त वात नाही . िज हा ब ँक आप या सभासद ब ँकांना कज पुरवठा करत े.
याचबरोबर या सहकारी स ं थांवर िनय ं णही ठ ेवते. यांना माग दश न करत े. िज हा ब ँक ही
ाही पलीकड े जनत ेला बँिकंगची ख ुली सेवाही द ेते. याम य े शेतकरी व इतर वगा ना म यम
मुदतीची कज देतात. िज हा ब ँकेला कज पुरवठा कर याच े काय रा य सहकारी ब ँक करत े.
३) रा य सहकारी ब ँक :
रा य सहकारी ब ँकेचे काय े रा य असत े. ा ब ँकांची दोन प तीन े थापना हो ते.
याम य े िज हा सहकारी ब ँका एक य ेऊन रा य सहकारी ब ँक थापन होत े. तर काही
िठकाणी रा य सहकारी ब ँक थापन होत े व ती आप या शाखा रा यभर उघडत े. रा य
सहकारी ब ँक ही सहकारी पतप ुरवठा े ातील िशखर ब ँक आह े. ही बँक रा यातील
सहकारी च ळवळीचे नेतृ व करत े. ामीण भागातील श ेतकरी व ामीण उ ोजक या ंना
कज पुरवठा हावा हण ून ितची भ ूिमका मह वाची असत े. ा बँकेला रझ ह बँक, तसेच
नाबाड कडून कज पुरवठा होतो . यानंतर ही ब ँक िज हा ब ँका, तसेच िज ातील सहकारी
सं थांना कज पुरवठा करत े.
एकूण िव प ुरवठ्याचा िवचार करता सहकारी िव प ुरवठ्याचा वाटा सन १९५७ म ये ३.३
ट के होता . सन १९९१ -९२ म ये २१.६ ट के वर ग ेला. सन २००६ म ये
४२४७९.८० कोटी कज िवत रत क ेले हणज ेच २०.८९ ट के वाटा सहकारी
िव प ुरवठ्याचा होतो .
असे जरी असल े तरी द ुस या बाजूने काही रा या ंम ये हणज ेच िबहार , पि म ब ंगाल,
ओ रसा इ यादी रा या ंम ये सहकारी च ळवळ तेवढ्या माणात यश वी झाल ेली िदस ून येत
नाही.
आपली गती तपासा :
१. सहकारी िव प ुरवठ्याची ि तरीय रचना सा ंगा.
munotes.in
Page 35
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
35 ब) यापारी ब ँका आिण श ेती िव प ुरवठा :
ा तािवक :
सुमारे १९६७ पय त भारतातील यापारी ब ँक यवसाय ि िटश परंपरेनुसार िवकिसत होत
गेलेला आढ ळतो. यापारी ब ँकांची मालक व या ं या रचन ेची चौकट ावर भारतातील
बड्या उ ोगग ृहांचे िनयं ण होत े. या का ळात िव ीय मदतीचा ओघ ामीण िवभागाकड े व
िवशेषत: शेती े ाकडे वळलाच नाही . इं लंडमधील यापारी ब ँकां या त वान ुसार
भारतातील यापारी ब ँकांनी सुरि तता , रोखता आिण लाभ दता ाकड े ामु यान े ल
िदले प रणामत : यांनी फ स ुि थर अशा उ ोगा ंना व यापार यवसायाला अ पकालीन
कज दे याइतकाच आपला ब ँक यवसाय मया िदत क ेला होता .
१) यापारी ब ँकांवरील सामािजक िनय ं ण :
वरील पा भूमीवर सन १९६७ म ये भारतातील यापारी ब ँकांवरील 'सामािजक िनय ं णा'चे
धोरण अन ुसर याच े ठरिव यात आल े. भारतातील यापारी ब ँकांवरील सामािजक
िनयं णाचा सन १९६७ म ये िनण य घेत यानंतर द ेशात न ॅशनल ेिडट कौि सलची
थापना फ े ुवारी १९६८ म ये कर यात आली .
नॅशनल ेिडट कौि सलची उि े पुढील माण े.
१) भारतातील अथ यव थ ेतील िनरिनरा या े ांना भावी का ळात या ं या
िवकासा या ीन े िकती कज लागेल याचा अ ंदाज करण े.
२) यापारी बँकांकडून गुंतवणुक साठी कजा चे वाटप होत असताना अथ यव थ ेतील
िनरिनरा या े ांचे ाधा य गट ठरिवण े अस े ठरवत असतात . यापारी
बँकांजवळील उपल ध िव ीय साधनसाम ी व द ेशातील अ ह क िद या ग ेले या
िविवध े ांची कजा ची आव यकता या ंचा यो य मेळ घालण े.
३) यापारी ब ँका, सहकारी ब ँका व इतर िव ीय स ं था ा ं या कज व ग ुंतवणूक
धोरणा ंम ये सुसू ता घडव ून आणण े व देशा या िव ीय साधनसा गीचा जा तीत
जा त काय मरी या उपयोग क न घ ेतला जाईल ह े पाहण े. वरील भ ूिमकेस
अनुस न यापारी ब ँकां या संचालक म ंडळाची पुनर चना कर यात आली . ा
मंडळांवर िविवध े ांतील य अन ुभव अस णा या त य ची न ेमणूक
कर यात आली . िशवाय यापारी ब ँकांचे चेअरमन हण ून बँक यावसाियक त ा ंची
नेमणूक कर यात आली .
परंतु भारतातील यापारी ब ँकांवरील सामािज क िनय ं णाच े धोरण अप े े माण े
प रणामकारक ठरल े नाही, हे सरकारला क ळून चुकले. हणून वर िनद िशलेली सामािजक
िनयं णाची उि े पूण कर या या ीन े व देशा या अथ यव थ ेतील अ म असल े या
िविवध े ांना यो य पतप ुरवठा करता यावा ा उ ेशाने १९ जुलै १९६९ रोजी द ेशातील
१४ मुख यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण कर यात आल े.
munotes.in
Page 36
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
36 २) रा ीयीक ृत यापारी ब ँकांचा ामीण भागा ंतील शाखा िव तार :
भारतातील रा ीयीक ृत यापारी ब ँकाचे एक उि हणज े ामीण भागा ं या सवा गीण
िवकासाला व िवश ेषत: शेती े ा या िवकासाला आव यक असल ेला िव प ुरवठा करण े हे
आहे.
रा ीयीक ृत बँकांचा ामीण भागा ंत आप या अिधकािधक शाखा उघड यामाग े आणखी एक
उ ेश आह े. ाथिमक सहकारी पतसोसायट ्यांची व िज हा म यवत सहकारी ब ँकांची
वातं यो र का ळातील वाटचाल पाह ता, अशा सहकारी पतस ं थांमाफ त भारतात च ंड
सं येने असणा या सव शेतक यां या िव ीय गरजा प ूण हो याची श यता नस याच े िदसून
आले. याचबरोबर भारतातील श ेती े ाचे िविवधीकरण , यांि क करण व आध ुिनक करण
होत अस याकारणान े शेती े ा या िव ीय गर जा झपाट ्याने वाढत आह ेत व या फ
सहकारी पतस ं थांकडून पु या हो याची श यता नाही हण ून ामीण भागात रा ीयीक ृत
बँकां या अिधकािधक शाखा उघड ून या ं या माफ त शेतक यांशी य स ंबंध थािपत
क न या ंना अ प , म यम व दीघ मुदतीची कज देऊन शेती े ाचा िवकास घडव ून
आणण े, हे उि यापारी ब ँकां या शाखािव तारामाग े आहे.
रा ीयीक ृत यापारी ब ँकां या ामीण भागातील शाखा -िव तार
वष एकूण शाखा ामीण भागातील
शाखा एकूण शाखा ंशी ामीण भागातील
शाखा ंचे माण (ट केवारी)
१९-७-१९६९ ८,२६० १,८६० २२
३०-६-१९८३ ४२,०८० ३३,७१० ५४
३०-६-१९८८ ५५,४१० २९,३८८ ६२
१९९१ ६०,६५० ३२,७५० ५४
१९९८ ६४,२४० ३२,८८० ५१
वरील त या ंव न अस े िदस ून येते क , (सन १९६९ हणज ेच यापारी ब ँकांचे
रा ीयीकरण हो याप ूव सन १९६९ म ये यापारी ब ँकां या ामी ण भागात फ १८६०
शाखा हो या व या ं या एक ूण शाखा ं या फ २२ ट के शाखा ामीण भागात हो या .
याशी त ुलना करता सन १९८८ या ज ूनअख ेर रा ीयीक ृत बँकां या एक ूण ५५,४१०
शाखा ंपैक २९,३८८ शाखा हणज े ६२ट के शाखा ामीण भागात काय करीत आह ेत.
रा ीयी कृत यापारी ब ँका खाजगी े ात व इतर अन ुसूिचत ब ँका आिण े ीय ामीण ब ँका
ां या एक ूण शाखा ंची सं या सन १९९० जून अख ेर ५९.३८८ इतक होती व या ंपैक
३२,०८९ शाखा हणज ेच ६०.५ ट के शाखा ामीण भागा ंत काय करीत आह ेत.
munotes.in
Page 37
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
37 ३) यापारी ब ँकांपुढील काही सम या :
१) रचनेसंबंधी सम या :
भारतात ६.३ ल ख ेडी आह ेत. ा सव खेडेगावांत यापारी ब ँकां या शाखा नजीक या
भिव यका ळात पोहोचण े हे पव त ाय काम आह े. यासाठी च ंड माणावर िशि त ब ँक-
कम चारी वग लागणार आह े. हे काम च ंड आह े. यािशवाय तारणप े व दागदािगन े ठेव यास
सुरि त जागा उपल ध होण े इ यादी अडचणी य ेणार आह ेत. या समाधानकारक रीतीन े
सोडिवण े हे चंड काम आह े.
२) काय प तीबाबत सम या :
छोट्या-मोठ्या ख ेड्यांतील बह स ं य श ेतकरी िनर र आह ेत. यामुळे कज काढताना
आव यक असल ेली कागदप े तयार कर याच े काम ग ुंतागुंतीचे होते.
३) कायद ेिवषयक व शासक य सम या :
जमीन मालक स ंबंधी या न दी अ ाप प ूण पणे न दिव यात आल े या नाहीत . जिमनी या
मोजणीबाबतच े कागदप , सात-बाराचा उतारा , गहाणखत तयार करण े व या सव
गुंतागुंती या बाबी आह ेत व यात बरा च काळ जातो.
४) यापारी ब ँकां या खच व नप Ìयासंबंधी सम या :
छोट्या-मोठ्या ख ेड्यांतील बह स ं य श ेतकरी िनर र आह ेत याम ुळे कज काढताना
आव यक असल ेली कागदप े तयार कर याच े काम अ य ंत गुंतागुंतीचे होते. छोट्या-मोठ्या
खेड्यांत बँकेचा सव खच िनभाव ून जाणे कठीण असत े. मग असा क , हे नुकसान कोणी
सोसावयाच े.?
५) बह सं या मक िव प ुरवठ्या या धोरणाम ुळे िनमा ण होणा या अडचणी :
भारतातील ब याच खेडेगावांत ाथिमक सहकारी सोसायट ्या, यापारी ब ँकां या शाखा ,
े ीय ामीण ब ँका इ यादी श ेती े ास कज पुरिव याच े काय करीत असतात . देशातील
मया िदत िव ीय साधनसाम ीचा अ य ंत काय म उपयोग हो या या ीन े वरील िव ीय
सं थांत शेतक यांना कज देताना अयो य पधा टाळणे आव यक आह े. ाचाच अथ वरील
िव ीय स ं थां या काया त यो य सम वय घा लणे आव यक आह े.
आपली गती तपासा :
१) यापारी ब ँकां या सम या सा ंगा.
क) रझ ह बँका :
रझ ह बँक ऑफ इ ंिडया ही आप या द ेशाची म यवत ब ँक आह े. १९३५ म ये या ब ँकेची
थापना झाली . देशाची अथ यव था िवचारात घ ेऊन स ु वातीपास ूनच या ब ँकेत शेती कज
िवभाग स ु कर यात आला . या िवभागाची म ुख काय हणज े शेतीकज पुरवठ्या या बाबत
सखोल अ यास करणारा त नोकरवग नेमणे आिण श ेतीकज पुरवठ्या या स ंदभा त क munotes.in
Page 38
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
38 सरकार , रा य सरकार आिण इतर ब ँका या ंना स ला द ेणे. याचबरोबर कज पुरवठ्याबाबत
यो य प तीन े धोरणा ंची अंमलबजावणी करण े या ीन े ती सरकारी ब ँक आिण ब ँकांची बँक
हणून काय करत े. देश वात ं य झा यान ंतर ख या अथा ने शेतीकज पुरवठ्या या बाबतीत
रझ ह बँक मह वाची भ ूिमका पार पाडत आह े. १९४८ साली रझ ह बँकेचे रा ीयीकरण
कर यात आल े. तो पय त रझ ह बँकेचे शेतीकज िवषयक काय े मया िदत होत े. १९५१
म ये रझव बँकेने अिखल भारतीय ामीण पतप ुरवठा पाहणी सिमतीन े केले या अन ेक
िशफारशी िवचारात घ ेऊन ामीण पतप ुरवठ्याची प ुरर चना क ेली. सिमतीन े केले या
िशफारशीम य े ामीण पतप ुरवठ्याबाबत सहकारी पतप ुरवठ्याचा सहभाग ख ूपच कमी
अस यान े सहकारी पतय ं णेचे साम य वाढण े गरजेचे अस याच े सांिगतल े यासाठी अन ेक
उपाय स ुचिवल े.
यासाठी ामीण पतप ुरवठ्याची समि वत योजना हणज ेच श ेती पतप ुरवठ्याची
शेतमालिव शी स ंबंध थािपत करण े ही होती . या योजन ेसाठी सरकारचा हणज ेच
बँकेचा सहभाग मह वाचा होता . यासाठी िशि त कम चा यांकडून सहकारी च ळवळीचे
संचालक क न सहकारी च ळवळ समथ हो यासाठी सरकारन े सहकारी पतप ुरवठा, खरेदी-
िव स ं था इ यादी म य े भागभा ंडवल खर ेदी क न सहभागी हाव े असे ठरल े गेले.
सहका री पतप ुरवठा स ं था ा बह िवध काय कारी स ेवा सं था झा या पािहज ेत. यांनी
गुदाम यव था िनमा ण क न ावी , देशात ग ुदामांचे ज ाळे असाव े. या सव सिमती या
िशफारशीन ुसार रझ ह बँकेने दोन िनधी उभ े केले. १) रा ीय क ृषी कज िनधी २) रा ीय
शेती कज पुरवठा िनधी .
१) रा ीय क ृषी कज िनधी :
सिमती या िशफारशीन ुसार १९५६ म ये या िनधीची थापना कर यात आली . शेती े ाला
दीघ मुदतीचा कज पुरवठा कर यासाठी रझ ह बँकेने या िनधीची थापना क ेली. रा य
सरकारा ंना सहकारी ब ँकांचे भागभा ंडवल खर ेदी करता याव े यासाठी दीघ मुदतीच े कज रा य
सरकारा ंना या िनधीत ून िदल े जाते. या िनधीत ून रा य सहकारी ब ँकांना म यम म ुदतीची
कज िदली जातात .
२) रा ीय श ेतीकज पुरवठा िनधी :
आप या द ेशातील श ेती यवसायात अन ेक आप ना त ड ाव े लागत े. दु काळ, अितव ृ ी,
वादळ यांसार या न ैसिग क स ंकटांमुळे शेती उ पादनाबाबत अिनि तता िनमा ण होत े.
यामुळे शेतकरी घ ेतलेले क ज सहकारी पतप ुरवठा स ं थांना परत क शकत नाहीत .
यामुळे सहकारी ब ँका रझ ह बँकेला कज परत क शकत नाहीत . ही अडचण द ूर
कर यासाठी हा िनधी िनमा ण कर यात आला . या िनधीत ून आप ी या का ळात
कज पुरवठ्यात ि थरता आण यासाठी जादा पतप ुरवठा क ेला जातो .
रझ ह बँकेची काय :
रझ ह बँक ऑफ इंिडया ही सरकारी ब ँक अस यान े साहिजकच ामीण िव प ुरवठा ितची
भूिमका िविवधत ेने असल ेली बघावयास िम ळते. यानुसार ितची काय पुढील माण े सांगता
येतील. munotes.in
Page 39
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
39 १) शेती कज पुरवठा :
रझ ह बँक रा य सहकारी ब ँकांमाफ त ामीण भागात अ प , म यम व दीघ मुदतीचा
कज पुरवठा करत े.
अ) अ पम ुदतीचा कज पुरवठा :
रा य सहकारी ब ँकांना अ पम ुदतीचा कज पुरवठा ह ंगामी श ेती शेतीकामाक रता ब ँकदराप े ा
२ ट के कमी दरान े जा तीत जा त १५ मिहने मुदतीकरता क ेला जातो . रझ ह बँक हे
कज रा य सहकारी ब ँकांना कज पुरवठा कर यासाठी िदल े जाते. रा य सरकार या हमीवर
रझ ह बँक रा य सहकारी ब ँकांना कज पुरवठा करत े. सहकारी ब ँकांसाठी २ ट के सवलत
देऊन रा य सहकारी ब ँकांना कज पुरवठा होतो . शेतक यांची कजा ची अ पम ुदत गरज प ूण
कर याकरता आिण ामीण कज पुरवठ्याची रचना स ु ढ कर याक रता ह े कज िदले जाते.
ब) म यम मुदत कज :
सन १९५३ म ये रझ ह बँक ऑफ इंिडया काय ात कर यात आल े या द ु तीन ुसार
रझ ह बँक रा य सहकारी ब ँकांना १५ मिह या ंपासून ते ५ वषा पय त या म ुदतीच े कज देऊ
शकते. या कजा क रता रा य सरकारची हमी आव यक असत े. या कजा चा उपयोग
शेतीम य े थायी व पा या स ुधारणा कर याक रता होतो . अ प व म यम म ुदत दो ही
कारचा कज पुरवठा रझ ह बँक रा य सहकारी ब ँकांना करत े. रा य सहकारी ब ँक िज हा
सहकारी ब ँकेला, तर िज हा सहकारी ब ँक ही आप या काय े ातील ाथिमक
पतपुरवठास ं थांना करत े. याचबरोबर ामो ोग सहकारी स ं थांनाही कज पुरवठा क ेला
जातो.
क) दीघ मुदतीचा कज पुरवठा :
शेती यवसायासाठी िव हीर खोदण े, यं साम ु ीची खर ेदी, जलिस ंचनाची स ुिवधा इ यादी
कारणासाठी हा दीघ मुदत कज पुरवठा क ेला जातो . यासाठी रझ ह बँक रा यभ ूिवकास
बँकांना १५ वष मुदतीच े कज उपल ध क न द ेते. रा य भ ूिवकास ब ँकांना कज रो या ं या
तारणावर रझ ह बँक कज देते. यािशवाय रा य सहकारी ब ँका, िज हा सहकारी ब ँक, रा य
भूिवकास ब ँका या ंचे भागभा ंडवल खर ेदी कर यासाठी रा य सरकारला दीघ मुदतीच े कज
िदले जाते.
२) िनयं णा मक काय :
सन १९६५ या ब ँिकंग लो स अ ॅ टनुसार रझ ह बँक सहकारी ब ँकांवर िनय ं ण ठ ेवते. या
काय ा नुसार रा य सहकारी ब ँक, िज हा म यवत ब ँक व ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा
सं था या ंना काय कराव े लागत े. भूिवकास ब ँका, ाथिमक पतप ुरवठा स ं था आिण १ लाख
. पे ा कमी भा ंडवल अस णा या िबगर श ेती सहकारी स ं थांना यात ून सूट दे यात आल ेली
आहे यांना हा काय दा लाग ू नाही . या काय ान ुसार य ेक सहकारी ब ँकेला आप या
कजा या मागणी राशीप ैक ३५ ट के र कम रोख सोन े ि कंवा ह ंड्या या ं या व पात
ठेवावी लागत े. िज हा सहकारी ब ँक सोड ून इतर ब ँकांना शाखा उघड याक रता रझ ह munotes.in
Page 40
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
40 बँकेची परवानगी यावी लागत े. रझ ह बँके या िनयमान ुसार सहकारी ब ँकांना आप या
ठेवी, िवमा योजना लाग ू होतात . ठरािवक का ळाने िहशेब तपासणी कर याचा अिधकारही
रझ ह बँकेला ा झाला आह े.
३) सहकारी च ळवळीस ो साहना मक व सम वयाबाबतची काय :
रझ ह बँक देशातील सहकारी स ं थांची िश तब वा ढ हावी हण ून मह वाची काय करत े.
या काया त सहकारी यव थापन , िहशेबतपासणी , देखरेख, गुंतवणक च े धोरण ,
याजिवषयक धोरण इ यादी स ला िदला जातो . रा य सरकारा ंना सहकारी धोरण
ठरिव यात रझ ह बँक मदत करत े. रा य सरकार , क सरकार आिण सहकारी स ं था
यां यात सम वय साध याच े काय रझ ह बँक करत े. सहकारी ब ँकांना कज पुरवठािवषयक
धोरण ठरिवताना य ेणा या अडचण म य े स ला द े याचे काय रझ ह बँक करत े.
आपली गती तपासा :
१) रझ ह बँकेची काय िलहा .
ड) ादेिशक ामीण ब ँका / िवभागीय ामीण ब ँका :
ा तािवक :
ीमती इ ंिदरा गा ंधी या ंनी प ंत धान असताना यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण क ेले.
भारतातील एक ूण लोकस ं येपैक ७० ट के लोकस ं या ामीण भागात राहत े. १९५१
पासून आिथ क िवकासासाठी िनयोजनाचा माग अमलात आणला ग ेला तरी द ेखील ामीण
भागा या िव कासाम य े सुसू ता आढ ळून न आ याम ुळे ामीण ब ँका सु कर याचा स ंक प
कर यात आला .
२ ऑ टोबर १९७५ रोजी हणज ेच गांधीज या जय ंतीिनिम ५ ादेिशक ामीण ब ँकांची
थापना कर यात आली . या बँकांम ये उ र द ेशात मोरादाबाद व गोरखप ूर, ह रयाणा
िभवानी , राज थानात जयप ूर, पि म ब ंगालम य े मालडा य ेथे या ब ँका स ु कर यात
आ या . उ र द ेशातील ब ँक िस ंिडकेट बँकेने, ह रयाणातील ब ँका पंजाब न ॅशनल ब ँकेने
पुर कृत के या. फे ुवारी १९७६ म ये िवभागीय ामीण ब ँक कायदा कर यात आला . माच
१९७९ म ये िवभागीय ामीण बँकेचे िनयं ण रझ ह बँकेकडे दे यात आल े. सन १९७५
पासून ते सन १९७९ पय त ि या ामीण ब ँकांनी काय ाच े व प द े याक रता वापरावी
लागली .
इ) नाबाड आिण ामीण कज पुरवठा (National Bank for Agricultural and
Rural Development and Rural Finance ):
ामीण भागातील िव िवषयक गरजा ंची भावीपण े पूत ता करता यावी यासाठी १९८२
पूव भारतीय रझ ह बँकेत एक वत ं िवभाग होता . या िवभागामाफ त ामीण भागातील
सहकारी पतस ं था आिण ब ँकांना पुनिव पुरवठा क ेला जात होता . यातूनच ामीण िवकास
आिण िव प ुरवठा कर यासाठी रा ीय पात ळीवर एक िशखर ब ँक (Apex Bank ) असावी
असा िवचार प ुढे आला . यातूनच रा ीय ामीण आिण क ृषी िवकास ब ँकेची (नाबाड ) munotes.in
Page 41
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
41 थापना ज ुलै १९८२ म ये कर यात आली . नाबाड चा रझ ह बँकेशी थेट संबंध आह े. या
बँके या उभारणीसाठी रझ ह बँकेने िन मे भांडवल प ुरवले आहे आिण िन म ेभांडवल भारत
सरकारन े पुरिवले आहे.
फ) टेट बँक ऑफ इ ंिडया :
१९५४ या अिखल भारतीय ामीण प ुरवठा पाहणी सिमती या िशफारशीन ुसार इ ंिप रयल
बँकेचे पा ंतर क न ट ेट बँक ऑफ इंिडयाची थापना कर यात आली . सहकारी
े ातील ब ँका आिण इतर ब ँका या ंना मोठ ्या माणात प ैसे भरण े, पैसे काढण े यां या सोयी
उपल ध क न द ेणारी रा य सरकार प ुर कृत समथ आिण एका म व पाची ब ँक थापन
कर या या उ ेशाने टेट बँकेची थापना झाली . या बँकेत इंिप रयल ब ँकेबरोबरच जयप ूर
बँक, बडोदा ब ँक, िबकान ेर बँक, हैसूर बँक, इंदौर ब ँक, पितया ळा बँक, राज थान ब ँक,
है ाबाद ब ँक, सौरा ब ँक, ावणकोर ब ँक यांचाही समाव ेश कर यात आला .
टेट बँक ही ामीण भागातील अ णी ब ँक आह े. ामीण भागात शाखा उघड याची स ु वात
टेट बँकेने केली. शेती े ाला आिण लघ ुउ ोगांना कज पुरवठा कर यास ट ेट बँकेने
सु वात क ेली. इतर यापारी ब ँकांना ामीण भागात काय कर याची िदशा ट ेट बँकेने
िदली. शेती े ाला कज पुरवठा कर यासाठी ामीण भागात श ेती. िवकास शाखाची
थापना क ेली. ामीण िवकासा या ीन े अनेक िवकास योजना राबव यात ट ेट बँकेने
सु वात क ेली.
उ ेश व काय :
१) संपूण देशभर ट ेट बँके या शाखा ंचा िव तार क न काय म य ं णा आिण सरकारची
भागीदारी असल ेली समथ यापारी ब ँक िनमा ण करण े.
२) ामीण भागात कज पुरवठा उपल ध क न द े याक रता ब ँक सोय चा िवकास करण े.
३) कज पुरवठ्या या मा यमात ून ामीण भागाचा िवकास साधण े.
४) नवीन शाखा आिण ामीण भागात उघड ून ामीण बचतीला ो साहन द ेणे. रझ ह बँक
आिण सरकारकड ून िमळणारी आिथ क मदत कज पान े ामीण जनत ेपय त पोहोचवण े.
५) सहकारी ब ँक यवसाया या भ कम पायावर िवकास हो या साठी यो य या
कज धारणाची व काय प तीची अ ंमलबजावणी करण े.
६) सहकारी खर ेदी-िव यव थ ेस ो साहन द ेणे. ामीण भागात गोदाम यव थ ेचा
िवकास कर यासाठी आिथ क मदत करण े.
७) सहकारी े ा या य ेक िवभागा या िवकासासाठी सव कारची मदत करण े.
टेट बँक आिण सहकारी े :
१९९६ साली रझ ह बँकेने नेमले या अ यास गटान े सहकारी े ा या अथ िवषयक गरजा
पूण कर या या स ंदभा तील ट ेट बँकेची भ ूिमका प क ेली आह े. सहकारी ब ँक munotes.in
Page 42
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
42 यवसाया या भ कम पायावर िवकास हो यासाठी यो य या कज धोरणाची व काय प तीची
अंमलबजावणी करण े आिण यासाठी ट ेट बँकेचा ामीण कज िवभाग आिण रझ ह बँकेचा
शेती कज िवभाग याम य े िनकटच े सहकाय िनमा ण कर यात आल े.
१) सहकारी पतस ं थांना मदत :
रा य सहकारी ब ँका व िज हा म यवत सहकारी ब ँकांचा दैनंिदन यवहार चालावा ह णून
सहकारी कज रो या या तारणावर सवलती या याजदरान े टेट बँक या ंना कज आिण
अिधकष सवलत द ेते. सहकारी ब ँकांचा ामीण भागात िवकास हावा या ंनी यो य या
माणात श ेती यवसायाला कज पुरवठा करावा हण ून टेट बँक या ंना कज पुरवठा करत े.
आतापय त सहकारी स ं थांना जे कज िमळाले आहे याप ैक ७८ ट के कज टेट बँक व
ित या स ंल न ब ँकांनी िदल े आह े. सहकारी ब ँकांना सवलती या याजदरान े कज पुरवठा
केला जातो .
२) सहकारी िवपणन आिण ि या स ं थांना मदत :
सहकारी िवपणन स ं थांना माला या तारणावर २५ ते ४० ट के टेट बँक देते. याचबरोबर
या सं थांना खेळ या भा ंडवलासाठी ट ेट बँक कज देते. काही रा या ंम ये सहकारी साखर
कारखा या ंना साखर े या तारणावर ट ेट बँक व ित या स ंल न ब ँका कज पुरवठा करतात .
सरकारी हमीवर सहकारी ब ँकांना, सहकारी साखर कारखा या ंवर ट ेट बँक व या ं या
समूह बँका ि लन ेिडट प ुरवतात . औ ोिगक िव प ुरवठा महाम ंडळाचे दीघ मुदतीच े कज
उपल ध होईपय त दर यान या का ळात सहकारी साखर कारखा या ंना अ थायी
कज पुरवठा करतात .
३) भूिवकास ब ँकांना मदत :
म यवत भ ूिवकास ब ँकांची ऋणप े ठरािवक माणात ट ेट बँक खर ेदी करतात . तसेच
म यवत भ ूिवकास ब ँकांना या ं या ऋण प ा ंची िव होईपय त अंत रम साहा य ट ेट बँक
देते. तसेच रा य सरकार या हमीवर ट ेट बँक म यवत भ ूिमकास ब ँकां या ऋणप ा ं या
तारणा ंवर कज पुरवठा करत े. रझ ह बँक आिण आ युिव मा महाम ंडळ यां या साहा यान े
भूिवकास ब ँका या ऋणप ा ंचा १० ट के भाग खर ेदी करत े. तसेच भूिवकास ब ँकां या
रकमा ंचा थला ंतर कर यासाठी ट ेट बँक सोय उपल ध क न द ेते.
४) गोदामा ंना आिथ क मदत :
ामीण भागात गोदामा ंची थापना करण े शेतमाल िवपणन स ं थांसाठी आव यक असत े.
टेट बँकेने म यवत गोदाम महाम ंडळाचे भागभा ंडवल खर ेदी क न आिथ क साहा य क ेले
आहे. टेट बँक गोदामातील माला या तारणावर ब ँक कज देते. इतर कजा वरील
याजदराप े ा या कजा वर या जदर कमी असतो .
५) रकमे या थला ंतरा या सोयी :
टेट बँक सहकारी ब ँकांना रकमा ं या थला ंतराची स ुिवधा मोफत उपल ध क न द ेते.
यामुळे रकमा ंचे थला ंतर म यवत सहकारी ब ँकेकडून, रा य सहकारी ब ँक आिण रझ ह munotes.in
Page 43
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
43 बँकेपय त करता य ेते. या िठकाणी रझ ह बँकेची शाखा नस ेल अशा िठकाणी रझ ह बँकेची
ितिनधी हण ून सहकारी ब ँकां या थला ंतरास ट ेट बँक हातभार लावत े. अशा रीतीन े
रा य सहकारी ब ँकेला आठवड ्यातून तीनदा , िज हा म यवत आिण इतर सहकारी ब ँकांना
आठवड ्यातून एकदा रकमा ंचे थला ंतर कर याची सोय ट ेट बँक उप ल ध क न द ेते.
तसेच सहकारी ब ँकांचे धनाद ेश आिण िबल े सवलती या ब ँकदरान े वसूल कर याच े काय
टेट बँक करत े.
टेट बँक व अ णी ब ँक योजना :
दोन अ यास गटा ं या िशफारशीन ुसार १९७० म ये िलड ब ँक योजना द ेशातील ३४३
िज ा ंत लाग ू कर यात आली . िलड ब ँके या म ुख उ ेश नेमून िदल े या िज ातील
कजा या गरजा ंचे संर ण करण े व यान ुसार कज वाटपाची समि वत योजना तयार करण े
यानुसार कज वाटपात वाढ करण े असा होतो . ामीण भागात ून ठेवी गोळा क न याचा
उपयोग समाजातील कमक ुवत वगा ला कज पुरवठा कर यासाठी करतो . या आधार े
िज ाचा िवकास करण े यासाठी अ णी ब ँक योजना तयार कर यात आली होती . अ णी
बँक योजन ेनुसार ट ेट बँक आिण ित या स ंल न ब ँकांना १२५ िज ह े दे यात आल े.
यापैक ७२ िज ह े टेट बँकेस वाट ून दे यात आल े आ हेत. ३३ िज ह े टेट बँकां या
संल न ब ँकांना वाट ून दे यात आल े. १९७३ म ये कज िवषयक गरजा ंचे अहवाल ट ेट बँक
व ित या स ंल न ब ँकांनी सादर क ेले. टेट बँकेशी स ंल न अस णा या बँकांनी िज ाचा
आिथ क िवकास व ेगाने हावा यासाठी ताल ु यांचा बारकाईन े अ यास क न िज हा कज
योजना सादर क े या आह ेत या ंची अंमलबजावणी क ेली आह े. झाले या कामाच े गतीच े
मू यमापन कर यासाठी अडचणी समज ून घेऊन या द ूर कर यासाठी अन ेक सव ण ट ेट
बँकेने पूण केली आह ेत.
टेट बँक व एकाि मक ामीण िवकास :
१९७७ पासून टेट बँकेने एकाि मक ामीण िवकास काय म राबिव यास स ु वात क ेली.
या योजन ेनुसार िनवडक ख ेड्यातील आिथ क आिण सामािजक पा रि थती स ुधार यासाठी
सव तोपरी य न क ेले जातात . ामीण भागातील दा र ्यरेषेखालील लोका ंचे जीवनमान
सुधार यासाठी अन ेक योजना राबिव या जातात . शेतीबरोबर जोडध ं ांनाही कज पुरवठा
केला जातो . याचबरोबर ामीण आरो य आिण घर बा ंधणीसाठीही कज िदल े जात े.
देशातील २५९ खेड्यांत ही योजना ट ेट बँकेने राबिवली आह े. अनेक ख ेड्यांची
सामािजक , आिथ क, सां कृितक पाहणी प ूण झाली आह े. यां या साठी योजना तयार होत
आहेत. खेड्या या सवा गीण िवकासासाठी एकाि म क ामीण िवकास काय म राबिवला
जातो. उ पादक काया बरोबर सामािजक आिण सा ं कृितक िवकासालाही या योजना ंम ये
ाधा य िदल े जात े. या योजना ंम ये आव यक या िठकाणी ट ेट बँक, रा य सरकार ,
औ ोिगक स ं था, इतर िव ीय स ं था याच ेही सहकाय होते. योजन तग त १९७८ म ये
१५४४६ खातेदारांना ३१८ कोटी पय े कज वाटप कर यात आल े आह े. ायोिगक
त वावरील या योजना यश वी ठर यान ंतर देशभर हा काय म ट ेट बँक आप या शाखा ंना
फ राबिवणार आह े.
munotes.in
Page 44
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
44 टेट बँक व िवभ ेिदत याजदर योजना :
िवभेिदत याजदर योजन ेनुसार आिथ क व सामािजक ्या मागासल े या लोका ंना
सवलती या याजदरान े कज पुरवठा क ेला जातो . ही योजना क सरकारन े १९७२ साली
लागू केली. माच १९७८ पय त ट ेट बँक सम ूहाने या योजन तग त ७२८६०० खातेदारांना
३४ कोटी पया ंचे कज वाटप क ेले. अनुसूिचत जाती व जमाती या लोका ंसाठी अस णा या
महामंडळामाफ त देखील ट ेट बँक सम ूह सवलती या याजदरान े कज देते. उ पादक
कामाबरोबर न ैसिग क आप ी , आजारपण , सामािजक व सा ं कृितक खचा साठी द ेखील या
योजन तग त कज िदले जाते. ामीण कारािगरा ंना ाम ु यान े या योजन ेतून लाभ होतो . अपंग,
अनाथ व ि या ंसाठी स ुधारगृहे या योजनाही सवलती या दरान े कज वाटप क ेले जात े.
आिथ क ्या मागासल े या व अडीच एकरप े ा कमी जमीन असणा यांना ४ ट के या
सवलती या याजदरान े िडस बर १९८४ अखेर १४ लाख ७० हजार खात ेदार १३२ कोटी
पये कज वाटप कर यात आल े आहे.
देशा या आिथ क िवकासाम य े टेट बँकेने भरीव कामिगरी क ेली आह े. शेतीिवकासासाठी
कज पुरवठा आिण ामीण िवकास याम य े टेट बँकेची भूिमका मह वाची आह े.
आपली गती तपासा :
१) नाबाड चे काय सांगा.
२) टेट बँक आिण सहकारी े यावर िटपा िलहा .
ग) अ णी बँकयोजना :
१) शेती कज वाटपास ंबंधी ाद ेिशक िवचार :
नॅशनल ेिडट कौि सलन े केले या िशफारश व न ब ँके या व िव प ुरवठ्या या
िवकासाम य े ादेिशक िवचार आण यात आला . या ाद ेिशक त वाचा अवल ंब रझ ह
बँकेने िडस बर १९६९ म ये सु केले या अ णी ब ँक योजन ेने यवहारात क ेला अस े
पिह या ट याम य े या योजन ेचे उि हणज े बँक सेवेची गरज असणार े देश शोध ून
काढण े व तेथे बँके या शाखा उघडण े.
योजन े या द ुस या ट याम य े िज हावार कज योजना तयार करण े व या द ेशा या
िवकासा या ीन े ज र या बँकिवकासा या योजना आखण े.
२) अ णी ब ँक योजना : येय व उि े :
रझ ह बँकेने सु केले या अ णी ब ँकयोजन ेने, देशातच मोठ ्या माणावर ठ ेवी गोळा करणे
व समाजातील कमक ुवत गटा या लोका ंना कज पुरवठा करण े ही उि े सा य कर या या
ीने मह वाच े पाऊल उचलल े आहे.
रझ ह बँकेने वरील सव िशफारशी त वत : मा य क े या व 'अ णी ब ँक योजना ' सु केली.
या योजन ेखाली ट ेट बँक, ित या ७ संल न ब ँका, १४ रा ीयीक ृत यापारी ब ँका व २
खाजगी े ातील यापारी ब ँका या ं याम य े देशातील सव िज ह े वाटून दे यात आल े. munotes.in
Page 45
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
45 १) तेथील ब ँकां या िवकासासाठी असणारा वाव व उपल ध साधनसाम ी या ंचे सव ण
करणे.
२) बँकांबरोबर यवहार न कर णा या व केवळ सावकारा ंवर अवल ंबून राह णा या यापारी व
उ ोगस ं थांची व श ेतक यांची पाहणी करण े.
३) कज देणे व िव या ंची सा ंगड घाल या या ीन े िज ातील श ेतमाला या व
औ ोिगक व त ूं या िव यव थ ेची आिण साठवण ुक या सोयीची पाहणी करण े.
४) खते व इतर श ेती या आदाना ं या साठवण ुक चा व श ेती े ातील य ं साम ी या
दु ती या सोयीचा अ यास करण े.
५) छोटे कज दार आिण श ेतकरी या ंना स लाम सलत द े यासाठी यो य तो कम चारीवग
नेमणे व या ं या िश णाची तरत ूद करण े, तसेच कज िद यान ंतरची काय वाही व
कजा या उपयोगास ंबंधीची पाहणी या ंचे यांना िश ण द ेणे.
६) खेडेगावाम य े कज देणा या इतर लहानसहान स ं थांना मदत करण े.
७) सरकारी व िनमसरकारी स ं थांशी कज िवतरणा या बाबतीत स ंपक ठेवणे.
३) अ णी ब ँकयोजन ेची गती :
बँकांनी ३७७ िज ा ंसाठी कजा या योजना तयार क े या. यापैक ३० जून १९७८ पय त
३५९ िज ा ंम ये काय माची अ ंमलबजावणी स ु झाली होती . उरले या १८
िज ा ंसंबंधीचे कज योजना बनिव याच े काम ३१ माच १९७८ या ब ेतास स ंपेल, अशी
अपे ा होती .
४) अ णी ब ँक योजन ेवरील टीका :
अ णी ब ँक योजन ेवर स ै ाि तक व यावहा रक अशा दो ही ि कोनात ून टीका कर यात
आली आह े.
अ णी ब ँकांचे यां या िज ा ंमधील काम पाहता अन ेक शंका िनमा ण होतात. एक यापारी
बँके या शाख ेला इतक सग ळी कामे पार पाड यास सा ंगणे हे अवा तव न ह े काय? अनेक
कामे कर यावर काय श खच क न ती काम े असमाधानकारक रीतीन े करीत
राह याप े ा अ णी ब ँकांवर सोपिव या ग ेले या काया पैक थोड ्याच काया वर य न क ि त
करणे ेय कर झाल े नसत े काय? ा बँकांवर सोपिवली ग ेलेली अन ेक तांि क काम े पार
पाड यासाठी आव यक तो कम चारी वग या ब ँकाजव ळ आहे काय? संशोधन व सव णाच े
िज ातील काम झा यान ंतर या कामासाठी अस णा या नोकरवगा चे भिवत य काय ?
अ णी ब ँकेला िज ा तील इतर ब ँका सहकाय देतील काय ? इतर ब ँकांमधील
अिधका यांपे ा अ णी ब ँकेचा अिधकारी किन अस यास ह े सहकाय यास िम ळत राहील
काय? अ णी ब ँकांची काही काय बह उ ेशीय सहकारी स ं थांशी िम ळतीजुळती नाहीत
काय? अशा अन ेक शंकांमुळे अ णी ब ँकाकड ून अप े ा मोठ्या अस या तरी य ात
यां याकड ून फारच अ प काय वाही होईल अशी भीती य कर यात य ेते. munotes.in
Page 46
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
46 आपली गती तपासा :
१) अ णी ब ँक योजन ेची य ेय आिण उि े िलहा
ह) शेती पुनिव व िवकास िनगम :
शेतीपुरवठा े ातील एक मह वाची भावना हणज े जुलै १९६३ म ये शेती पुनिव व
िवकास िनगम ाची थापना . ा िनगमच े मुख उि हणज े भारतातील श ेती े ास
उपल ध असल े या िव ीय साधनसाम ीत भर घाल ून शेतक यांना म यम व दीघ मुदतीची
अिधकािधक कज िमळ याची यव था करण े हे आहे.
हा िनगम म ु यत: शेती े ा या िवकासासाठीच अ य रीतीन े िव ीय मदत प ुरिवतो .
या श ेती क पा ंसाठी सहकारी पतसोसायट ्या िक ंवा भूिवकास ब ँका मोठ ्या माणावर
म यम िक ंवा दीघ मुदतीच े कज आप या िव ीय साधनसाम ीत ून देऊ शकत नाहीत , अशा
मोठ्या शेती क पा ंसाठी हा िनगम मोठ ्या माणावर , पण अ य रीतीन े िव ीय साहा य
उपल ध क न द ेतो. याच माण े शेती े ा या िवकासासाठी मोठ े शेती क प
बनिव यासाठी हा िनगम ेरणा प ुरिवतो .
१) िनगमाची गती :
जून १९७८ म ये संपले या वषा त या िनगमान े एकूण . २३.८ कोटी इत या
रकमेचा पुनिव व पात प ुरवठा क ेला.
िनगमा या थापन ेपासून आजपय त पुनिव व पात श ेती े ास िदल ेली िव ीय
मदत . १०४९ कोटी इतक होती .
ा िनगमान े आजपय त अ य रीतीन े िदल े या एक ूण िव ीय साहा याप ैक
लघुपाटबंधारे क पा ंना ७३१ कोटी श ेतां या या ंि क करणासाठी .१४५.५ कोटी,
गुदाम बा ंधणीसाठी . ६४.३ कोटी आिण भ ूिवकासासाठी . २९.५ कोटी इतक
िव ीय साहा य िदल े आहे.
ा िनगमाच े एक उ ल ेखनीय काय हणज े सन १९७७ -७८ ा वष यापारी
बँकांमाफ त शेती े ास िदल ेले पुनिव ीय साहा य ह े होय.
या िनयमा ंचे आणखी एक मह वाच े काय हणज े घटक रा या ंम ये जी आिथ क िवषमता
िदसून येते, ती पुनिव ीय मदती ारा कमी कर याचा य न करण े हे आह े. ा
उि ा ंमुळे भारता या प ूव ईशा य िवभागा ंकडे ा िनगमा ारा अिधका िधक प ुनिव ीय
साहा य िदल े जात आह े.
ा िनगमास िविवध श ेती क पा ंना अ य रीतीन े िव ीय मदत द ेता यावी हण ून
जागितक ब ँकेकडून िव ीय मदत िम ळते. उदाहरणाथ , सन १९७८ पय त ा िनगमान े
जागितक ब ँके या मदतीन े अ य रीतीन े ३५ शेती क पा ंना िव ीय साहा य िदल े.
munotes.in
Page 47
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
47 ज) शेतक िव िनगम :
शेतक िव िनगमाची थापना सन १९६८ म ये कर यात आली .
सु वातीला या िनगमाच े अिधक ृत भा ंडवल . १०० कोटी होत े. िव साठी काढल ेले
भांडवल . १० कोटी व वस ूल झाल ेले भांडवल . ५ कोटी इतक े होते.
शेतक िव िनगमाच े मु य उि हणज े सहकारी सोसायट ्यांना व यापारी ब ँकांना पूरक
हणून काय करण े या मागा ने शेती े ातील िव प ुरवठा वाढिवण े.
१. शेती े ाला आव यक असल ेली यं साम ी , खते, रोगनाशक े इ यादी श ेती आदाना ं या
िवतरणास मदत करण े.
२. शेतीला बाजार िम ळावा व गुदामांची सोय हावी , यासाठी य न करण े, याच माण े
खा व त ूंचे उ पादन करणार े उ ोग व या ंचे उ पादन वाढिव यासाठी िव ीय मदत
करणे.
३. पशुपालन यवसाया या सहकारी स ं थांना ो साहन द ेणे.
४. शेतमाला या उ पादनास व िवतरणास मदत करण े.
शेती िव िनगमा ारे शेती े ास य आिण अ य अशा दो ही प तीन े िव प ुरिवले
जाते.
शेती िव िनगमान े य कज िदले या काही श ेती योजना हणज े िबहारमधील े ीय
िवकासास िदल ेली मदत , तािमळनाडू या वाल ुकािमि त जिमनीची स ुधारणा व के यां या
िनया त यो य उ पादना या क पास िदल ेली िव ीय मदत , ह रयाणा व आ ं द ेश येथील
िविहरीसाठी िदल ेली मदत .
सहकारी व यापारी ब ँकांम ये सुसू ता साधता यावी हण ून शेती िव िनगमान े रा ीय
घटक रा य व िज हा पात Èयांवर स ला म ंडळे थापन क ेली आह ेत.
शेती े ाला य व अ य रीतीन े कज देणे हे शेतक िव िनगमाच े मुख काय आहेच,
पण याचबरोबर श ेती े ास िव प ुरवठा कर णा या िव ीय स ं थां या काया त सुसू ता
आण यासाठी य न ह े या िनगमाच े काय आहे.
च) शेतक पत िनगम :
भारतातील राज था न, ओ रसा , िबहार , आसाम व पि म ब ंगाल ा घटक रा या ंत
सहकारी पतस ं थांची मया िदत गती झा याकारणान े, वरील घटक रा या ंनी रझ ह
बँके या िशफारशीन ुसार सन १९५८ म ये शेतक पत िनगम ाची थापना क ेली.
ा िनगमात फ शेतक यांना शेतमाल िव स ं थांना, शेतमाला या ि या उ ोगा ंना आिण
िज हा म यवत सहकारी ब ँकांना कज पुरवठा क ेला जातो . शेतमालाची िव व िवतरण
करणार े मा यम हण ूनही ह े िनगम काय करत े. munotes.in
Page 48
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
48 १) लहान श ेतकरी िवकास स ं था :
सव साधारणपण े असे आढळून आल े क , जरी श ेती े ात सहकारी पतसोसायट ्या यापारी
बँका व े ीय ामीण ब ँका पतप ुरवठ्याचे काय करीत अस या तरी स ं था मक िव प ुरवठा
योजना ंपासून लहान श ेतक यां या पतप ुरवठ्याचा स ुटलेला नाही . ामीण भागातील
लहान श ेतकरी अशा स ं थां या काय क ेपासून बाज ूलाच राहतात िक ंवा फेकले जाता त.
अशा लहान श ेतक यांना आव यक असल े या पतप ुरवठ्याची कोणतीच योजना िक ंवा
यं णा अि त वात न हती .
हणूनच सन १९६९ या ामीण पतपाहणी सिमतीन े यासाठी लहान श ेतकरी िवकास
सं था थापन कर याची िशफारस क ेली. या श ेतक यांकडे लहान , पण आिथ क ्या
स म ठ शकेल अशा श ेतजमीन आह ेत व या ंना श ेती या आदानासाठी कजा ची
आव यकता आह े. अशा लहान श ेतक यांसाठी ही योजना स ु कर यात आली आह े.
सु वातीस भारतातील ३० िज ा ंत ही योजना योगादाखल स ु कर याच े ठरले.
ा योजन ेचे उि हणज े लहान श ेतक यांचे समजून घेणे, यांना सहकारी
पतसोसायट ्यांकडून कज िमळवून दे यासाठी य न करण े व या ंचे उ पादन व उ प न
वाढिव यासाठी राबिव यात य ेणा या योजना ंवर देखरेख ठेवणे हे आहे. लहान श ेतक यांना
कज देता याव े हणून िज हा म यवत सहकारी ब ँका व भ ूिवकास ब ँकांना ा योजन ेमाफ त
िव प ुरवठा क ेला जातो . ा योजन ेचा चौ या प ंचवािष क योजन ेत समाव ेश कर यात आला
होता व ३० िज ा ंतील स ुमारे १५ ल लहान श ेतक यांना ा योजन ेचा लाभ झाला .
३.३.२ िबगर स ं था मक िव प ुरवठा :
िबगर स ं था मक साधन े हणज े खाजगी िव प ुरवठा होय . यावर प ूव शासनाचा कोणताही
अंकुश न हता . बँिकंग िनयमान ुसार या ंची काय प ती न हती . असे असतानास ु ा
वातं यपूव व वात ं य ा ी या न ंतर या काही वषा पय त िबगर स ं था मक साधना ंचे
मह व सवा िधक होत े. कारण ा का ळात ामी ण भागातील घटका ंना िव प ुरवठा करणारा
असा कोणताही घटक न हता . अशा गरज े या का ळात ख या अथा ने ामीण भागात
िव प ुरवठा कर याच े काय िबगर स ं था मक घटका ंनी केले आहे. या घटका ंची मािहती
पुढील माण े देता येईल.
१) सावकार :
अनेक शतका ंपासून ामीण भागात श ेतक यांना कज पुरवठा करणारा एक मह वाचा घटक
हणज े सावकार होय . सावकारान े ामीण भागातील श ेतक याला शेती िवकासासाठी तस ेच
या या व ैयि क कारणा ंसाठीस ु ा कज िदल ेले िदस ून येते. सावकाराच े रा य अन ेक
शतकापास ून जे चाल ू होते ते अगदी सन १९७० पय त पाहावयास िमळते. जनतेची
िव प ुरवठ्याची गरज ख या अथा ने ा का ळात सावकार या घटकान े भागिवल ेली
पाहावयास िम ळते. सावकाराच े ामु यान े दोन कार पडतात . १) यावसाियक सा वकार
२) यावसाियकत ेतर सावकार यावसाियक सावकार हा ाम ु यान े शेतक यांना कज पुरवठा
कर याचा यवसाय करणारा घटक होता . तर यावसाियक ेतर सावकार हा सावकारी munotes.in
Page 49
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
49 यवसाय म ुख यवसाय करणारा न हता , याम य े मोठा जमीनदार , यावसाियक या ंचा
समाव ेश अस े. यां या म ुख यवसायाबरोबर सावकारी हा यवसाय त े करत असत .
I) सावकाराची काय प ती :
सावकार कज देताना कज दारांची पत िवचारात घ ेऊनच कज देत अस े. या याजव ळील
मालम ा , यांची कज फेडीची पा ता , यांचे समाजातील वत न ा गो चा िवचार क नच
सावकार कज देत अस े. सावकारी कज हे अ पम ुदतीसाठी अस े. शेतक याची शेतीसाठीची
गरज, तसेच कुटुंबाचा श ेतीकाळाम ये उदरिनवा ह हावा हण ून तस ेच सामािजक व धािम क
सण-समारंभ इ यादी साठीही तो कज देत अस े. सावकार हा मागता णी कज देत अस े. ा
साठी याची जमीन , घर इ यादी सारखी मालम ा सावकार आपणाकड े तारण ठ ेवत अस े.
ब याच वेळा गहाण खत हण ून खर ेदीखतस ु ा िलह न घ ेणारे काही सावकार होत े. बँकेचे
कज िमळिव यासाठी लागणारी खटपट ा सावकारी कजा साठी करावी लागत न हती . मा
ा सावकारी याजाचा दर मोठ ्या माणात आकारला जात अस े. कज वसुलीसाठी साम ,
दाम, दंड, भेद या व ृ ीचा तो वापर करत अस े. कज वसुली न झा यास सामािज क ित ेचा
वापर क न गहाण ठ ेवले या मालम ेवर ताबा िम ळवत अस े. अशा ा सावकारी
यवसायात अन ेक दोष होत े. कजा या परतफ ेडीचा िहशोब यो य प तीन े न ठ ेवणे,
शेतक याकडून जादा कजा ची र कम जमा करण े, गहाण खत हण ून खर ेदीप क न घ ेणे,
कज दाराकड ून मोफत का मे क न घ ेणे, कजा ची परतफ ेड होत नस यास यास िविवध
मा यमात ून ास द ेणे, अशा अन ेक चुक या प तीचा वापर सावकार करत अस े.
II) सावकारावर िनय ं ण :
सावकारा ंचे गैर यवसाय आिण अिन व ृ ना आ ळा घाल यासाठी १९४० पय त सव
रा यात कायद े कर यात आल े. १९७५म ये महारा ात कायदा कर यात आला .
यानुसार ५००/- . पे ा कमी उ प न असल े या सवा ची कज माफ कर यात आली . या
काय ाम य े सव समाव ेश अशा तरत ुदी के या ग े या.
१) सावकारी यवसाय करावयाचा अस ेल तर 'रिज ार ' ऑफ मनील डस ' यां याकड े
न दणी क न परवाना घ ेणे आव यक .
२) सावकारा ंनी कज दाराला िदल े या कजा ची मािहती िदल े या िविहत नम ु यात
सरकारला द ेणे गरजेचे.
३) न दणी झाल े या हणज ेच या ं याकड े परवाना आह े अशाच सावकाराला
कज वसुलीसाठी कोटा त दाद मागता य ेईल.
४) िवना परवाना सावकारी यवसाय करण े गु हा ठर िव यात आल े आहे.
५) कोणताही ब ेकायद ेशीर यवहार उघडक स आ यास सावकाराचा परवाना र
कर यात य ेईल. तसेच काय ात ग ु ाब ल िश ेची तरत ूद.
६) कज दाराचा या या कजा चा िहश ेब सावकारान े देणे गरज ेचे आह े. तसेच पाव या
सावकारान े देणे गरजेचे.
७) कज दाराचा छ ळ करणे, इतर कपाती करण े इ यादीवर काय ान े बंधने घाल यात
आली . munotes.in
Page 50
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
50 सावकारी यवसायावरील िनब धामागील म ुख कारण हणज े सावकारी यवसायात ून
होणारा कज पुरवठा हा श ेतक यांना सोई कर होता . सहज उपल ध होणार होता . हणून
सावकारी प तीत स ुधारणा क न सावकारी यवसायात ून ामीण भागात यो य प तीन े
कज पुरवठा करण े श य होईल . कारण त े हा सावकारी यवसायाला पया यी यवसाय ामीण
भागात न हता . यासाठीच सावकारा यावर शासक य िनय ं ण लाद ून सावकारा या
साधनसाम ीचा , भांडवलाचा , ानाचा , कज पुरव या या सो या प तीचा उपयोग ा मीण
भागा या िवकासासाठी कौश यान े क न घ ेणे गरज ेचे होते. आज अन ेक सावकार ा
काय ा या अख यारीत परवाना धारण क न आपला यवसाय ामीण भागात करत
आहेत.
सन १९५१ -५२ म ये एकूण कृषी कजा त सावकारा ंनी िदल े या कजा चा वाटा ६९.७ ट के
होता. तो १९९५ -९६ म ये केवळ ७.०० ट के झाला याचाच अथ असा क ,
वत मानका ळात ामीण िव प ुरवठ्याची इतर स ं था मक साधन े वाढत आह ेत, िकंबह ना
मोठ्या माणात कज पुरवठा करत आह ेत, पया याने सावकारी कज पुरवठ्याची ट क ेवारी
कमी होत आह े.
२) जमीनदार :
जमीनदार हा सावकारी यवसाय करणारा घटक नाही . मा जमीनदारा ंवर अवल ंबून
असणार े छोट े शेतकरी , शेतमजूर, जमीनदारा ंची कुळे यांना ज े हा प ैशाची गरज पडत े
यावेळी कजा साठी जमीनदाराकड े जातात . जमीनदाराकड ून िमळणारे कज हे सोपे होते.
मा सावकाराचाच याजदर जमीनदार आकारत अस े. साहिजकच सावकारी व ृ ीचाच हा
जमीनदार अस यान े कुळांची फसवण ूक क न , शेतक यांची फसवण ूक क न या ं या
जमीन आप या घशात घालणारा घटक हण ूनच या याकड े पािहल े जात े. थोड यात
सावकारी कज यवहारातील सव दोष जमीनदारा ं या बाबतीतही आढ ळतात.
३) यापारी व दलाल :
शेतकरी आप याजव ळील िवकता य े यासारखा श ेतमाल यापारी व दलाल या ंना िवकतात .
मा श ेती हंगामात श ेती या कामासाठी , तसेच कुटुंबा या उदरिनवा हासाठी श ेतकया ला
पैशाची गरज असत े. अशा व ेळी यापारी व दलाल ा श ेतक यांना आपला माल आ हालाच
िवकावा या अटी शत वर कज देतात. शेतकरी व यापारी या ंचे जवळचेही संबंध असतात .
यामुळे कज दे यात यापा याला कोणतीही अडचण वाटत नाही .
या कजा चे शेतक यांना बर ेच फायद े होतात . शेतक याला कोणत ेही तारण न द ेता,
कोण याही कागदप ाचा खटाटोप न करता अगदी सहज स ुलभ श ेतक याला कज पुरवठा
ा होतो . याजाचा दरही मोठा आकारला जात नाही . मा याबरोबर काही तोट ेही
शेतक याला सहन कराव े लागतात . शेतक याला पीक आ याबरोबर ताबडतोब यापा याला
िवकाव े लागत े. यावेळी िमळणारी िक ंमत ही ब याच वेळा कमीच असल ेली पाहावयास
िमळते. शेतक याची सौदाश या िठकाणी कमी पड ते. यामुळे या श ेतमालाला िम ळणारी
िकंमत बाजारभावाप े ा कमी िम ळते. munotes.in
Page 51
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
51 सन १९५१ -१९७१ या का ळात ५.५ ट या ंव न ८.४ ट के इतके कज पुरवठा यापारी
व दलाल या घटका ंनी केलेला आह े. तर सन १९९५ -९६ म ये तो कज पुरवठा ५.००
ट के इतका घटल ेला पाहावयास िम ळतो. या साधना चे मह व प ूव मोठ े होते. आज मा
ा पतप ुरवठ्याची जागा स ं था मक िव प ुरवठा घ ेताना बघावयास िम ळत आह े.
४) नातेवाईक :
बरेच शेतकरी आप या गरज ेनुसार अडचणी या का ळात आप या नात ेवाईका ंकडून व
िम मंडळ कडून कज घेतात. हे कज पैशा या व पात िक ंवा धा या या व पात घ ेतले
जाते. ब याचदा ही कज अनौपचा रक व पाची अस यान े ती याजािवरिहत असतात .
पीक िनघताच ही कज परत क ेली जातात . काही नात ेवाईक श ेतक याला िदल े या कजा वर
याज आकारतात . हा याजदर यो य माणात असतो . अशी कज ही दीघ काळासाठी
असल ेली िदसून येतात. नातेवाईका ंकडून कज घे याचा सवा त मह वाचा फायदा हणज े
शेतक याची फसवण ूक व िप ळवणूक होत नाही . खोटी कागदप े तयार करण े, िहशेबात
घोळ घालण े, जमीन ब ळकावण े यासारख े गैर यवहार होत नाहीत . परंतु नातेवाईका ंकडून
कज काढ यावर मया दा पडतात . तसेच शेतक याने मािगत याबरोबर कज िमळेलच अस े
नाही.
अिखल भारतीय ामीण पतप ुरवठा सिमती या मत े १९५१ -५२ म ये एकूण शेती
पतपुरवठ्यापैक नातलगा ंनी िदल ेली कज १४.२ ट के होते. १९६१ -६२ म ये हे माण
घटून ८.८ ट के झाली १९९५ -९६ म ये ते केवळ ३.०० ट के होते. हणज ेच
वत मानका ळात नात ेवाईक आिण िम या ं याकड ून ा हो णा या कजा चे माण बर ेच
घटलेले आहे.
५) िनधी व िचटफ ंड्स :
पूव ामीण भागात ब ँक सेवा उपल ध न हती . बँक सेवा पुरिव यासाठी दि ण भारतात
िनधी ही कज सं था अि त वात आह े. िनधी ह े आपल े सभासद बनिवतात . यां याकड ून
ठेवी वीकारतात . याच माण े भागभा ंडवलाची िव करतात . या भा ंडवलाचा उपयोग
ामीण भागात कज दे यासाठी क ेला जातो . िनधी ा कज सं था आह ेत. तरीस ु ा
सावकारी यवसायाप े ा या ंचे याजदर कमी असतात . मा थकबाक वर जा त या जदर
आकारला जातो . सभासदा ंची गरज भाग यावर इतरा ंनासु ा िनध कड ून कज पुरवठा होतो .
https://www.bhopalsamachar.com munotes.in
Page 52
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
52 या उलट िचटफ ंड्स हे ामीण भागाम य े बचत गो ळा करणारी आिण सभासदा ंना कोणत ेही
बंधन नसल ेली स ं था आहे. ा स ं थेचा सभासद य कधीही होऊ शकत े. सभासद
होणे िकंवा सभासद व कमी करण े यासाठी य ला वात ं य असत े. अशा कार या
सं था दि ण भारतात मोठ ्या माणात आह ेत. तेथील ामीण पतप ुरवठ्याची गरज
अ मान े भागिवतात . असे िचटफ ंड्स िकंवा िभशी को णतीही एक य स ु क शकत े.
सभासद आपल े ह े या म ुखाकड े भरतात . या िनयिमत गो ळा होणा या रकमेची कज पान े
वाटणी क ेली जात े िकंवा याच े इतरही अन ेक कार आह ेत. न दणी मा ंकानुसार कज
दे याची प ती , िच ी उचलून याच े नाव अस ेल याला कज िदले जाते िकंवा जमा रकम ेचा
िललाव क ेला जातो जो अिधक बोली लाव ेल याला कज िदले जाते. िनधी िक ंवा िभशी हा
एक ज ुगार असतात .
अिखल भारतीय ामीण पतपाहणी सिमतीन े या स ं थास ंदभा त काही स ूचना क े या आह ेत.
या सं थेचे सभासद व ामीण भागातील सव लोका ंना करण े. िचटफंड्स ची १/३ र कम
ाथिमक सहकारी स ं थेकडे ठेव ठेवणे, तसेच १/६ र कम आप कालीन तरत ूद हण ून
ठेव यात यावी . संकटका ळात या रकम ेचा उपयोग होईल . उव रत १/३ र कम ही
सभासदा ंना कज पात वाट यात यावी .
अशा रीतीन े िबगर स ं था मक मागा ने ामीण भागात िव प ुरवठा प ूव होत होता . आजही
होत आह े. मा याच े माण भरप ूर कमी आह े, कारण १९७० नंतर ख या अथा ने बँिकंग
यव था ामीण भागात त ळागाळात पसर यास स ु वात झाली . याचे कजा वरील कमी
याज, फसवण ूक न हो याची हमी या सव च कारणा ंनी आज स ं या मक िव प ुरवठा हा
िवकिस त झाला आह े.
आपली गती तपासा :
१. ामीण भागात िव प ुरवठा कर णा या िबगर स ं था मक घटक सा ंगा.
३.३.३ सरकार :
भारतात सरकारकड ून िवश ेषत: रा य सरकारकड ून कृषी यवसायासाठी अ प आिण
म यम म ुदतीचा कज पुरवठा क ेला जातो . सरकार ही कज य व अ य पण े देते.
महारा ात महस ूल िवभाग , पंचायत सिमती , गट िवकास अिधकारी या यामाफ त - पान े
अ पकालीन कज िदली जातात . ही कज शेतजिमनी या तारणावर िदली जातात . सरकार
िदले या कजा वर अ प याजदर आकारत े. कजा ची परतफ ेड शेतक याने जमीन महस ूल
भरताना करावयाची अस ते. याजदर कमी अस यान े शेतकरी ही कज घे यास उ स ुक
असतात . मा ब याच वेळा सरकारी अिधका यांचा ितसाद नस यान े शेतकरी ा
कजा पासून वंिचत राहतो .
य कजा सोबत अ य कज पुरवठाम य े क सरकार व रा य सरकार ब ँकांना कृषी
यवसायासाठी क ज पुरवठा हावा यासाठी भागभा ंडवल खर ेदी, तसेच कज देणे या दो ही
मागा चा अवल ंब करत े. रा य सरकारा ंनी सहकारी पतस ं था व सहकारी ब ँकांना ३५० ते
४०० कोटी . अ पकालीन कज िदली . याचा वापर क ृषी कजा साठी क ेला आह े. munotes.in
Page 53
ामीण िव प ुरवठ्याची साधन े
53 ३.३.४ सू म िव प ुरवठा :
आज वय ंसाहा यता गट हा श द परवलीचा झाल ेला पाहावयास िम ळतो. वयंसाहा यता
ही च ळवळ मिहला ंची, तसेच आिथ क मागास प ु षां या आिथ क ा ंची सोडवण ूक
कर यासाठी असल ेली च ळवळ आहे. याम य े नुसती आिथ क ा ंची सोडवण ूक एवढाच
उ ेश नस ून मिहला ं या व ैयि क , सामािजक , आरो य ्या ा ंची सोडवण ूक करण े हा
उ ेशदेखील आह े.
वातं यो र का ळात मिहला ं या क याणासाठी अन ेक योजना राबिव या . परंतु गे या
पंचवीस वषा त मिहला सबलीकरणावर भर द ेऊन प ु ष व ि या या ं यात सव बाबतीत
समानता थािपत कर या या उ ेशाने वयंसाहा यता सम ूह चळवळ जोमान े सु आह े.
वयंसाहा यता गटाची च ळवळ ही ख या अथा ने िविवध काय हाती घ ेऊन ज माला
आलेली चळवळ आहे. याम य े मिहला बचतगट , समूह गट, शेजार गट , सू मिव प ुरवठा,
व पिव सम ूह, वावल ंबी बचत गट , काटकसर व कज गट इ यादी काय हे गट करत
आहेत.
आज ामीण भागाचा िवचार करता अन ेक बचतगट ह े ामीण भागाम य े आप या सद या ंची
बचत गो ळा करतात . याचबरोबर या ंना या ं या गरजान ुसार व गटा ं या िनयमावलीन ुसार
कज वाटप करतात . काही बचत गट आप या सद या ंचा यवसाय िवकिसत कर यासाठी
गटा या मा यमात ून कज पुरवठा करत आह ेत.
अलीकड या का ळात बचतगटा ं या मा यमात ून ामीण भागात मोठ ्या माणात कज पुरवठा
केला जातो . देशातील जव ळपास ५६३ िज ा ंम ये वय ंसाहा य ा गटामाफ त सू म
िव प ुरवठा काय म राबिवला जातो . यासाठी ४८ यापारी अिधकोष , १९६ ादेिशक
ामीण अिधकोष , ३१६ सहकारी अिधकोष या ं या मा यमात ून ा गटा ंना कज पुरवठा
होतो. सन २००६ पय त बँकांशी जोड या ग ेले या एक ूण २४.८ लाख बचत गट आह ेत.
ा गटा ंना २००६ पय त १३,५१२ कोटी पय े कज वाटप क ेले गेले आहे.
३.४ सारांश
ामीण िव प ुरवठ्यांचा हा भारतीय अथ यव थ ेचा एक सवा िधक मह वाचा ठरतो .
कारण ामीण भागातील लोका ंचे राहणीमान अ य ंत खाल या पात ळीवर आह े. भारतीय
शेतीम य े िनर-िनरा या कारच े कज आव यक आह े. यांची िनि त मा ा िकती आह े हे
सांगणे कठीण आह े. कारण शेती या उ पादनात बरीचशी अिनि तता अस यान े कजा ची
र कमस ु ा कमी -जा त होऊ शकत े. परंतु भिव यका ळात ही गरज वाढती राहील ही गरज
भागिव यासाठी शासक य पात ळीवर अन ेक कारच े य न क ेले जातात . याम य े
ामु यान े सहकारी ि तरीय िव प ुरवठ्यांची यव था , भू-िवकास ब ँकेची थापना ,
यापारी ब ँकांकडून शेतीसाठी होणारा िव प ुरवठा, रा ीयीक ृत यापारी ब ँकांचा ामीण
भागातील शाखा िव तार इ यादी उप मा ंचा उ ल ेख करता य ेईल.
munotes.in
Page 54
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
54 ३.५ वा याय
१) ामीण िव प ुरवठ्यातील स ं था मक साधना ंची मािहती ा .
२) ामीण िव प ुरवठ्यातील िबगर स ं था मक िविवध मागा ची मािहती ा .
३) ामीण िव प ुरवठ्यातील स ू म िव प ुरवठ्याची भ ूिमका सा ंगा.
४) ामीण िव प ुरवठ्यातील सरकारची भ ूिमका सा ंगा.
५) ामीण िव प ुरवठ्यातील िविवध माग िकंवा साधना ंची मािहती ा .
munotes.in
Page 55
55 ४
नाबाड
(NATIONAL BANK FOR AGRICULTURE AND RURAL
DEVELOPMENT )
घटक रचना :
४.० पाठाच े उ ेश
४.१ ा तािवक
४.२ नाबाड ची थापना
४.३ नाबाड चे उ ेश
४.४ नाबाड चे भागभा ंडवल आिण यव थापन
४.५ नाबाड चे काय
४.६ नाबाड ची भूिमका आिण म ू यमापन
४.७ वा याय .
४.० पाठाच े उ ेश
नाबाड ची थापना अ यासण े.
नाबाड या थापन ेचे उ ेश अ यासण े.
नाबाड चे भागभा ंडवल आिण यव थापन अ यासण े.
नाबाड या काया चा अ यास करण े.
नाबाड या काया ची फलिन प ी व म ू यमापन करण े.
४.१ ा तािवक
कृषी े ाचे देशा या आिथ क आिण सामािजक िवकासातील मह वप ूण थान िवचारात
घेऊनच भारता या म यवत ब ँकेने हणज ेच रझ ह बँकेने आप या थापन े (१९३५ )
पासूनच श ेतक पत -पुरवठा िवभाग (Agric ultural Credit Department ) सु केला.
देशातील िविवध घटक रा या ंतील रा य सहकारी ब ँकां या माफ त अ य री या
शेती े ास अ प , म यम आिण दीघ मुदतीचा पतप ुरवठा करीत अस े. munotes.in
Page 56
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
56 रझ ह बँकेचे ामीण पतप ुरवठा कर याबाबतच े काम सतत वाढत जाऊन िव त ृत प ा
झाले. रझ ह बँक एकाच व ेळी औ ोिगक े , आंतररा ीय या पार े , चलन यव था ,
यापारी ब ँकांवरील िनय ं ण इ यादी कामा ंची मोठी जबाबदारी पार पाडीत होती . अशा व ेळी
ामीण पतप ुरवठ्यासारखा एखा ा िविश े ात वतःला जा त ग ुंतवून घे यापे ा बँकांनी
शेती िवकासासाठी िदल े या कजा साठी प ुनिव सेवा उपल ध क न द े यासाठी रझ ह
बँकेने सन १९६३ म ये शेती पुनिव व िवकास महाम ंडळाची थापना क ेली. यापक
माणावर श ेती िवकासासाठी व ामीण िवकासासाठी कज पुरवठा कर यात अन ेक अडचणी
येत हो या . शेती व ामीण िवकासासाठी स ं था मक कज पुरवठा कर यासाठी र झ ह बँकेने
एक सिमती न ेमली, ितने शेती व ामीण िवकासासाठी रा ीय पातळीवर एक ब ँक थापन
करावी , अशी िशफारस क ेली.
४.२ नाबाड ची थापना
कृषी िवकासाबरोबरच ामीण िवकास सा य कर यासाठी रा ीय पातळीवर िशखर ब ँक
थापन कर याचा िनण य भारत सरकारन े घेऊन १२ जुलै १९८२ म ये नाबाड ची थापना
केली. ही बँक रझ ह बँकेची शेती कज पुरवठा कर या या म ु य कामाबरोबर क ृषी पुनिव
िवकास महाम ंडळाची काय व ामीण िवकास काय माची अ ंमलबजावणी क न िविवध
सं थां या काया त सम वय साध याचा य न करील .
कृषी आिण ामीण िवकासासाठी रा ीय ब ँक (NABARD)
https://www.scotbuzz.org
४.३ नाबाड चे उ ेश
१) शेतीिवषयक कज उपल ध करण े :
शेती िवकासासाठी आव यक असल े या आदानाची गरज प ूण कर यासाठी तस ेच
आव यक बी -िबयाण े, रासायिनक खत े तसेच यांि क साधन े याचा प ुरवठा कर यासाठी
कज उपल ध क न द ेते. ामीण भागातील श ेतक याला कृषी आदान े परवडणार े नसत े.
हणून शेतीचा िवकास साध यासाठी कज उपल ध करतात .
munotes.in
Page 57
नाबाड
57 २) लघुउ ोगास भा ंडवल उपल ध क न द ेणे :
शेतीबरोबरच लघ ुउ ोग , कुटीरउ ोग , ामीण ह त उ ोग , तसेच लघ ु म उ ोग यांना
आव यक असणारी आिथ क मदत तस ेच भा ंडवल उपल ध क न द ेणे आिण ामीण
भागातील लोका ंना रोजगार व सामािजक ि थरता उपल ध कर यासाठी ो साहन द ेणे.
३) सं थां या काया चे सुसू ीकरण करण े :
लघुउ ोग , ामो ोग , कुटीरउ ोग तस ेच अ य ंत छोट ्या उ ोगाशी संबंिधत असल े या
म यवत सरकार , घटक रा य सरकार , योजना आयोग आिण भारतीय घटकरा य
पातळीवरील सव सं थां या काया चे सुसू ीकरण करण े.
४) कृषी साहा यभ ूत यवसाया ंना साहा य :
ामीण भागात फलो ान , दु ध यवसाय , पशुपालन , कु कुटपालन तस ेच इतर यवसाय
करत असताना अन ेक कारची ग ुंतवणूक करावी लागत े, तसेच भांडवलाची गरज िनमा ण
होते. या गरजा प ूण कर यासाठी आिण या संबंिधत असल ेली िवकासा मक भ ूिमका पार
पाड यासाठी अथ साहा य करण े.
https://www.readermaster.com
५) ामीण भागाचा िवकास करण े :
ामीण भागातील लो कांना रोजगार उपल ध क न द ेणे, राहणीमानाचा दजा उंचावण े, तसेच
ामीण भागाची सम ृ ी वाढिवण े आिण समि वत ामीण िवकास घड ून आणण े.
६) भू िवकास ब ँकांना दीघ मुदत पतप ुरवठा करण े:
ामीण भागातील भ ू-िवकास ब ँकांना दीघ मुदतीपय त पतप ुरवठा करण े हे उ ेश नाबाड चे
आहे. कारण ामीण भागातील लोक अिधक माणात कज हे धा यो पादन , बागायती श ेती,
पडीक जमीन लागवडीखाली आण यासाठी घ ेतात. अशा यवसायास दीघ काळ लागतो .
७) नैसिग क आप ीत मदत :
भूकंप, दु काळ , पूर अशा न ैसिग क आप ीम ुळे मोठ्या माणत ाणहानी व िव हानी होत े.
तसेच शेती े ातदेखील मोठ ्या माणात न ुकसान होत े. अशा व ेळी ामीण भागात िनमा ण
झाले या प रि थतीला सामोर े जा यासाठी मदत करण े. munotes.in
Page 58
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
58 ८) िवकासा मक क प हाती घ ेणे :
ामीण भागाचा िवकास कर यासाठी अन ेक क प हाती घ ेणे. उदा. संशोधन , िव तार काय
इ यादी .
९) रा य सहकारी ब ँकांना िव प ुरवठा :
रा य सहकारी ब ँकांना २० वष मुदतीचा दीघ मुदतीचा िव प ुरवठा करण े हादेखील
नाबाड चा उ ेश आह े.
१०) िश ण स ुिवधांची उपल धता :
िविवध काया साठी काय रत असल े या स ं थांना िशि त नोकर वगा ची गर ज असत े.
यासाठी वत ं अशी िश ण स ुिवधा उपल ध करण े हा उ ेश आह े.
११) पतपुरवठ्यावर िनय ं ण ठ ेवणे :
ामीण भागात श ेती हा यवसाय मह वाचा आह े, तसेच उपजीिवक ेचे साधन व
अथ यव थ ेचा कणा आह े. हणून िविवध श ेती पतप ुरवठा स ं थाच े िनरी ण क न
यां यातील असल े या ुटी दूर कर यास मदत करण े, सम या िनमा ण झा यास याच े
समाधान करण े हा उ ेश आह े.
१२) िज हा म यवत ब ँकांना पतप ुरवठा :
िज हा म यवत सहकारी ब ँकांना व या ब ँकां या नवीन िव ता रत शाखा ंवर िनय ं ण
ठेव या या उ ेशाने नाबाड ची था पना क ेलेली आह े.
आपली गती तपासा :
१. नाबाड चे उ ेश सांगा.
४.४ नाबाड चे भागभा ंडवल आिण यव थापन
४.४.१ नाबाड चे भांडवल :
नाबाड ची रझ ह बँकेशी सा ंगड घातल ेली आह े. बँके या एक ूण भागभा ंडवलाप ैक ५०%
ट के रझ ह बँकेने आिण ५०% ट के भारत सरकारन े िदले आहेत. नाबाड चे सु वातीच े
अिधक ृत भागभा ंडवल ५०० कोटी पया ंचे असून वस ूल भा ंडवल १०० कोटी पया ंचे
होते. १९९९ म ये हे भांडवल २०० कोटी पया ंपय त वाढिव यात आल े. हे भांडवल
पुढील मागा नी ा होत े.
अ. भारत सरकार
ब. कृषी दीघ कालीन िनधी व ि थरीकरण िनधीत ून काही र कम
क. रझ ह बँकेकडून अ पकालीन व ख ेळते भांडवल. munotes.in
Page 59
नाबाड
59 ड. जागितक ब ँक व आ ंतररा ीय िवकास िनधी .
इ. कज रोखे व बा ँडस िव - अलीकड े नाबाड या संसाधनात ल णीय वाढ झाली आह े.
कारण े -
अ) यापारी ब ँकांनी ामीण पायाभ ूत स ुिवधां या िवकासासाठी उ भारल ेला िनधी
(RIDF ) .....
ब) रा ीय ब ँकेने करम ु बाँड ारे मोठी र कम उभारली आह े.
क) खाजगी ब ँकांकडून अ म े ासाठी मोठ ्या रकम े या ठ ेवी.
ड) बँके या वस ूल भा ंडवलातील वाढ सन २००१ -०२ म ये नाबाड ची अिधक
साधनसाम ीतील वाढ ६२८० कोटी पया ंची झाली आह े.
४.४.२ नाबाड चे यव थापन :
नाबाड चा कारभार १६ संचालक म ंडळ पाहतो याची िनय ु पुढील माण े होते.
१. रझ ह बँकेचा डे युटी ग हन र हा रा ीय ब ँकेचा चेअरमन असतो .
२. रझ ह बँक ३ संचालक न ेमते.
३. के सरकार ३ संचालक िनय ु करत े.
४. सहकारी ब ँकांमधील २, यापारी ब ँकातील १ त स ंचालक अशी न ेमणूक केली
जाते.
५. ामीण अथ यव था व ामीण िवकास या ं याशी स ंबंिधत २ संचालक िनय ु केले
जातात .
६. रा य सरकार े २ संचालक िनय ु करत े.
७. एक म ॅनेिजंग डायर े टर असतो .
४.५ नाबाड चे काय
रा ीय ब ँकेला दोन मह वाची काय पार पाडावी लागतात .
१) िशखर ब ँकेचे काय
२) पुनिव सं था हण ून काय - पूव ही काम े रझ ह बँक करत होती . महामंडळाची सव
कामे नाबाड कडे सोपव यात आली आह ेत. नाबाड ची काय पुढील माण े आहेत.
munotes.in
Page 60
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
60 १. पुन पुरवठा :
नाबाड पुनिव स ं था हण ून उ पादन व ग ुंतवणुक साठी द ेशातील क ृषी े , लघुउ ोग ,
कुटीर व ामीण उ ोग , ह तकला यवसाय , कारागीर इ . े ांना पुन पुरवठा करत े. यामुळे
ामीण िवकास साध यासाठी उ ेजन िमळाव े हा हेतू असतो .
२. कज पुरवठा :
रझ ह बँकेने मा यता िदल े या रा य सहकारी ब ँका. ामीण िवकास ब ँका, भूिवकास ब ँका
आिण इतर स ं थांना नाबाड हा अ प , म यम व दीघ मुदतीचा कज पुरवठा करत े.
३. रा य सरकारा ंना दीघ मुदतीच े कज :
रा यातील सहकारी पतप ुरवठा स ं थाच े भागभा ंडवल खर ेदी कर यासाठी नाबाड रा य
सरकारा ंना २० वष मुदतीची कज देते.
४. कृषी व ामीण स ं थांना साहा य :
कृषी े ाशी व ामीण भागा या िवकासासाठी स ंबंिधत, पण क े सरकार या परवानगीन े
असल े या कोण याही स ं थेला नाबाड दीघ मुदतीच े कज देते. अशा स ं थांचे भागभा ंडवल
भागरोख िवकत घ ेऊन या या भा ंडवल उभारणीस साहा य कर याच े काय नाबाड करत े.
५. सहकारी स ं थां या क ृषी व ामीण िवकास काया त सम वय साधण े :
देशातील क ुटीरउ ोग , लघुउ ोग व इतर उ ोगा या िवकासा या ीन े के सरकार ,
रा य सरकार , िनयोजन म ंडळ व अिखल भारतीय आिण रा य पातळीवर इतर स ं थां या
काया त सम वय साध ून सुसू ीकरण कर याच े काय नाबाड करत े.
६. पय वे काच े काय :
िवभागीय ामीण ब ँक, िज हा सहकारी ब ँका, रा य सहकारी ब ँक यां या काया ची तपासणी
कर याच े अिधकार नाबाड ला आह े. सं थां या काया संबंधी स ूचना करण े व माग दश न
कर याच े काय करत े.
७. ामीण स ुिवधांना साहा य :
ामीण िवभागात पतप ुरवठ्या या ीन े हणज ेच िशखर स ं था हण ून नाबाड काय करत े,
शेतीचे य ांि क करण , लघु-पाटबंधारे क प , वृ संवध न व इतर क पासा ठी नाबाड
कज पुरवठा उपल ध क न द ेते.
संशोधनास ो साहन िनधीची थापना :
कृषी े ात अिधक स ंशोधन हाव े. ामीण िवकासाच े क प तयार कराव ेत व यामध ून
ामीण िवकासाला ो साहन िमळाव े यासाठी आिथ क मदत द े यासाठी नाबाड संशोधन व
िवकास िनधीची था पना करत े. munotes.in
Page 61
नाबाड
61 ४.६ नाबाड ची भूिमका आिण म ू यमापन
पतपुरवठा आिण आिथ क िवकासातील नाबाड ची भूिमका प ुढील माण े-
१) िशखर ब ँक :
ामीण भागातील श ेती िवकासासाठी लघ ुउ ोग िवकास , कुटीर उ ोग िवकास , िविवध
काय म इ . साठी अथ साहा य करण े व यासाठी आव यक अ ंमलबजा वणी करण े ही नाबाड
सवा त ामीण िवकासाशी िनगिडत सव काय मासाठी लागणारा िनधी ही एकम ेव सं था
उपल ध क न द ेते.
२) अ प म ुदती या कजा त वाढ :
नाबाड थापन झा यापास ून कृषी व ामीण िवकासा या योजना अिधक काय मरी या
राबिव या आह ेत. याम य े अ प म ुदती या कजा त वाढ कर यात आली याम ुळे सन-
२००१ -०२ म ये अ प म ुदतीत ८६७० कोटी पया ंचा कज पुरवठा क ेला.
३) २० कलमी काय माची अ ंमलबजावणी :
२० कलमी काय मान ुसार लहान व सीमा ंत शेतकरी , ामीण भागातील मागासल ेला वग ,
तळागाळातील लोक या ंना िवश ेष आिथ क मदत िदली . याम य े नाबाड या थापन ेपासून
३१ माच २००२ पय त ७८ लाख दा र ्य कुटुंबाचा समाव ेश झाला .
४) म यम म ुदतीचा कज पुरवठा :
रझ ह बँकेने पूव मा य क ेले या म यम म ुदती या कज पुरवठ्या या मया दा नाबाड आजही
पाळत आह े. यानुसार नाबा ड पुनिव पुरवठा कर याच े काय करत े.
५) दीघ मुदतीच े कज :
सरकारी सोसायट ्यांचे भाग खर ेदी कर या या ीन े रा य सरकारा ंना िव ीय साहा य
कर या या ह ेतूने ही बँक दीघ मुदतीच े कज देते.
सन-१९९९ -२००० म ये यासाठी २०० कोटी पया ंचे म यम व दीघ मुदतीच े कज िदले.
६) सहकार िवकास िनधीची थापना :
शेतीसाठी स ंसदीय सिमतीन े केले या िशफारशीन ुसार नाबाड ने 'सहकारी िवकास िनधी ' ची
थापना क ेली. या िनधीसाठी नाबाड ला िमळाल े या नप Ìयाचा काही िह सा ितवष
वापरला जातो .
७) उ ेशिनहाय कज वाटप :
नाबाड हे िविवध उ ेश समोर ठ ेवून पुनिव कजा त वाढ करत े. याम य े लघुिसंचन, जमीन
सुधारणा , शेती या ंि क करण , पूरक यवसाय , जोड यवसाय याचा समाव ेश होतो . या munotes.in
Page 62
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
62 सवा त अिधक कज वाटप ह े लघुिसंचन आिण श ेती या या ंि क करणासाठी क ेला जातो .
नंतर मशः इतर यवसाया ला आिथ क मदत करतात .
८) ामीण पायाभ ूत सुिवधासाठी साहा य :
नाबाड ने रा य सरकारा ंनी पायाभ ूत सुिवधांचे जे क प काय रत केले आहेत. यांना कज
पुरवठा कर याच े धोरण वीकारल े आह े. याम य े जलिस ंचन क प , र ते, पूल, पूर
िनयं ण योजना , पाणी यव था पन इ. चा समाव ेश होतो . या ामीण पायाभ ूत सुिवधासाठी
नाबाड क सरकार या मदतीन े आिथ क मदत करत असत े.
९) मागासल े या भागाचा िवकास :
या भागात श ेतीचा िवकास कमी झाल ेला आह े. अशा रा यातील क ृषी े ात ग ुंतवणूक
वाढिव याकड े िवशेष ल द ेते. ५०% िव प ुरवठा मागास रा या ंना केला जातो . याचा
फायदा मोठ ्या माणावर झाल ेला आह े.
१०) िबगर क ृषी े ाला मदत :
नाबाड िबगर क ृषी े ाला मदत करत असत े. लघुउ ोग , कुटीरउ ोग , सहकारी साखर
कारखान े, सूतिगर या व अ य औ ोिगक स ं थांना िवतप ुरवठा क ेला जातो .
११) यावसाियक काय मतेसाठी य न :
ाथिमक क ृषी व ामीण िवकास ब ँका रा यक ृषी व ामीण िवकास ब ँका या स ंघटनात
यव थापक य काय मता स ुधार याचा य न क ेला जातो .
१२) पय वे ण :
रा य सहकारी ब ँका, म यवती ब ँका इ . रझ ह बँकां या िनय ं णाखाली अस या तरी
या या पय वे णाची जबाबदारी ही नाबाड वर सोपवल ेली आह े. यासाठी नाबाड ने एक
पय वे ण म ंडळाची थापना क ेली आह े. नाबाड ने २००१ -०२ पय त १७ रा य सहकारी
बँका व १८४ म यवत सहकारी ब ँकांचे कायद ेशीर िनरी ण क ेले आहे.
नाबाड या काया चे मू यमापन :
ु ो सिमतीकड े नाबाड चे काय सोपिवल े असून सिमती या मत े नाबाड ने पुन िव कासाच े
काय चांगले पार पाडल े नाही . शेती व लघ ु-कुिटरो ोगा ं या साहा यान े ामीण भागाचा
िवकास झाला . पण नाबाड बाबत काही दोषही दाखिवल े आहेत.
१) नाबाड िविवध रा या ंतील स हकारी यव थापनावर प ूण िनयं ण ठ ेव यात समथ पणे
काय क शकली नाही .
२) अनेक घटक रा या ंत िव ीय िश त िनमा ण कर यात नाबाड अयश वी ठरली .
३) सहकारी ब ँकांची थकबाक कमी कर यासाठी नाबाड अपयशी ठरली . munotes.in
Page 63
नाबाड
63 ४) नाबाड ला देशात सव िनरोगी पतप ुरवठा कर यात यश ा झाल े नाही.
५) अपु या साधनसाम ी या कमतरत ेमुळे यो य िवकास साधता आला नाही .
६) काही रा या ंम ये नाबाड ने चांगले काय केले असल े तरी द ुल ि त रा या ंमुळे
ादेिशक असमतोल िनमा ण झाल ेला िदस ून येतो.
७) रझ ह बँक ऑफ इंिडया व सरकार या िनय ं णाम ुळे नाबाड या काय मतेत बाधा
िनमा ण होत े.
८) सव कार या िव प ुरवठा करणा या सं थांम ये यो य कारचा सम वय नाबाड ला
साधता आला नाही . यांचे यो य सहकाय िमळत नस यान े नाबाड ची काय मता
कमी होत े.
९) शेतमाला या अिनयिमत प ुरवठ्यामुळे शेतक याला व श ेती य वसायाला अिन
प रणाम सोसाव े लागतात . यावर नाबाड ला उपाययोजना करता आली नाही .
१०) ामीण भागातील व क ृषी यवसायातील सम या सोडिव यात नाबाड अपेि त यश
ा क शकली नाही .
४.७ वा याय
१) नाबाड थापन ेमागचे उ ेश प करा .
२) नाबाड चे भागभा ंडवल व यव थापनाची चचा करा.
३) नाबाड ची काय प करा .
४) 'नाबाड ामीण िवकासात मह वाची भ ूिमका बजावत े' चचा करा.
munotes.in
Page 64
64 ५
ादेिशक ामीण ब ँका
(REGIONAL RURAL BANKS )
घटक रचना :
५.० पाठाच े उ ेश
५.१ ा तािवक
५.२ ादेिशक ामीण ब ँकांचे उ ेश
५.३ ादेिशक ामीण ब ँकांचे व प
५.४ ादेिशक ामीण ब ँकांची काय
५.५ ादेिशक ामीण ब ँकांची गती
५.६ ादेिशक ामीण ब ँकां या सम या
५.७ वा याय
५.० पाठाच े उ ेश
१. ादेिशक ामीण ब ँके या थापन ेचा उ ेश अ यासण े.
२. ादेिशक ामीण ब ँकेचे व प आिण काय समजाव ून घेणे.
३. ादेिशक ामीण ब ँकेची गती तपासण े.
४. ादेिशक ामीण ब ँके या सम या अ यासण े.
५.१ ा तािवक
शेती यवसाया या िवकासासाठी वात ं यो र का ळात अन ेक योजना राबिव या ग े या.
शेती िव प ुरवठ्याची गरज भागिव यासाठी अन ेक मागा नी य न क ेले. यापैक एक माग
हणज े रझ ह बँकेमाफ त होणा या सहकारी पतप ुरवठ्याची य ं णा अमलात आणली ग ेली.
परंतु दुस या पंचवािष क योजन ेपासून शेती या आध ुिनक करणाचा व ेग वाढ ू लागला व
याचबरोबर िनमा ण होणा या पतपुरवठ्या या गरजा प ूण कर याम य े सरकारी े ाला
अपयश आल े. पु हा १९६१ पासून शेती उ पादन वाढीच े य न व ेगाने सु झाल े आिण
यापारी बँका काय क लाग या . परंतु शेती े ाची, िव प ुरवठ्याची गरज प ूण पणे या
बँका भागव ू शक या नाहीत . पुढे अ णी ब ँक योजना १९६९ पासून सु कर यात आली .
यापारी ब ँकांनी नेमून िदल े या े ाला कज पुरवठा करावा . हा यामागील उ ेश होता . परंतु munotes.in
Page 65
ादेिशक ामीण ब ँका
(Regional Rural Banks )
65 शेतकरी अ पभ ूधारक , ामीण कारागीर , कमकुवत वग यांना फारसा फायदा झाला नाही .
हणून सव ामीण पतप ुरवठ्याचा सोडिव यासाठी १९६९ या ब ँिकंग आयोगान े
ामीण भागा या ब ँकांची साख ळी केली. यासाठी तीन माग सुचिवल े. ाथिमक सहकारी
बँकेचे ामीण ब ँकेत पा ंतर कर यात आल े, यापारी ब ँकां या उपशाखा ामीण ब ँका
हणून थापन कर यात या या . यापारी ब ँकांनीच िवश ेष कार या ामीण ब ँका हण ून
िनिम ती करावी . याचा सात यान े िवचार क न ामीण भागात ाथिमक स ं था न यान े सु
होणा या े ीय ामीण ब ँका असा आक ृितबंध अमलात आण याच े ठरले.
https://marathivishwakosh.org
ादेिशक ामीण ब ँकेची थापना भारता या सहा या प ंचवािष क योजन ेत सव थम
मांड यात आली . सहा या प ंचवािष क योजन ेचा मह वाचा उ ेश हणजे ामीण िवभागाचा
जा तीत जा त िवकास साधण े, दा र ्याचे िनमू लन करण े, बेकारीच े माण कमी करण े,
तसेच सुरि तता व उ पादकता वाढिवण े, असे अनेक उ ेश सहा या प ंचवािष क योजन ेत
होते. ामीण ब ँका स ु कर याच े काय यापारी ब ँकांवर सोपिव यात आल े. १९७२ म ये
बँिकंग किमशन िनय ु कर यात आल े. या सिमतीन े ामीण ब ँकांची थापना करण े अ य ंत
आव यक आह े, अशी िशफारस क ेली. यासाठी सखोल अ यास कर यासाठी १ जुलै
१९७५ साली एम . नरिसंह यां या अ य त ेखाली एक अ यासगट िनय ु कर यात आला .
या गटान े ३० जुलै १९७५ रोजी ाद ेिशक ामीण ब ँकांिवषयी सिव तर आढावा शासनाला
सादर क ेला. शासनान े तो वीका न २६ स ट बर १९७६ म ये क सरकारकड ून
ादेिशक ामीण ब ँकांची थापना कर यात आली . ामीण भागातील जनता शहरी
िवभागाकड े धावू लाग यान े िविवध सम या उ व ू लाग या . ामीण िवभागात श ेतीबरोबर
िविवध कारागीर , अ पभ ूधारक श ेतमजूर अशा अन ेक यावसाियक वगा ला भा ंडवलाअभावी
वतः या यवसायात गती साधता य ेत नाही . ाथिमक पतप ुरवठा स ं था तारणािशवाय
कज दे यास तयार नसतात . पण या ं याकड े कौश य व शारी रक क असतील अशा ंना
भांडवला ंची िनता ंत आव यकता असत े. ती पुरिव याची जबाबदारी ाद ेिशक ामीण ब ँकांनी
घेतली आह े.
munotes.in
Page 66
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
66 ५.२ ादेिशक ामीण ब ँकेचे उ ेश
ादेिशक ामीण ब ँकेचा मु य उ ेश असा होता , क लहान व सीमा ंत शेतक या ंना शेतमजूर
व लहान कारागीर , लहान उ ोगा ंना पतप ुरवठा व इतर सोयी उपल ध क न द ेणे. ामीण
े ात श ेती, यापार , उ ोग आिण द ळणवळण इ यादी उ पादक काय मांचा िवकास हावा
हणून २ ऑ टोबर १९७५ म ये पिहली ५ े ीय ब ँकेची थापना झाली . उ र द ेशात
मोरादाबाद , गोरखप ूर, ह रयाणातील िभवानी , राज थाना त जयप ूर व पि म ब ंगालम य े
मा डा य ेथे थापन कर यात आ या . िसंिडकेट बँक, भारतीय ट ेट बँक, पंजाब न ॅशनल
बँक, युनायटेट कमिश यल ब ँक व य ुनायटेट बँक या ब ँकांनी या ंना पुर कृत केले होते. कारण
भारत सरकारन े या नवीन आिथ क काय माम य े यांचा पाठप ुरवठा कर याच े ठरिवल े
होते.
ादेिशक ामीण ब ँकेचे उ ेश :
१) ामीण भागातील कज बाजारीपणा कमी करण े :
ामीण भागातील लोका ंना मोठ ्या माणात अस ं था मक मागा ने कज याव े लागल े यावर
याज अिधक माणात अस यान े ग रबा ंची िपळवणूक होत े. काही व ेळा कज बाजारी झाल ेले
शेतकरी आ मह या करतात . हणून ामीण ाद ेिशक ब ँका ामीण े ातील
कज बाजारीपणा कमी करण े हा उ ेश सा य कर याचा य न करत े.
२) शेतकरी , शेतमज ूर, लहान उ ोगा ंना पतप ुरवठा :
भारतातील ामीण भागातील लहान व सीमा ंत शेतकरी , शेतमजूर, तसेच ामीण भागातील
कृषी िवकास कर यासाठी पतप ुरवठा करण े.
३) ठेवीतून िवकासा मक काय करण े :
िव तार काय म व िवकास क प राबिव यासाठी ामीण े ातून ठेवी जमा क न या
तेथेच िवकासासाठी खच करण े.
४) सवा गीण िवकास :
ामीण भागातील फ एकाच िवभागा चा िवकास करण े एवढ्याच प ुरते मया िदत न राहता
ामीण भागातील स ंपूण े ाचा िवकास करण े हे ादेिशक ामीण ब ँकांचे उ ेश आह ेत.
५) सावकारी प त न :
ामीण भागात कज देणारा सावकार हा मह वाचा घटक असतो . कज देणे हा याचा म ु य
यवसाय असतो . तो घेतले या कजा वर अिधक माणात याज आकारत असतो . कज दार
िपढ्यान् िपढ्या हे कज फेडत असतो . काही व ेळा संपूण जमीन िवकली जात े, परंतु कजा ची
परतफ ेड होत नाही . अशा व ेळी शेतकरी आ मह या करतो . हणून ही प त न करण े
आव यक आह े.
munotes.in
Page 67
ादेिशक ामीण ब ँका
(Regional Rural Banks )
67 ६) उ पादक काय माचा िवकास :
ामीण भागातील श ेती, यापार उ ोग , दळणवळण इ याद चा िवकास करण े, ामीण
े ातील आिथ क आिण सामािजक प रवत न घडव ून आणण े, तसेच उ पादकाची
उ पादकता वाढवण े. याला आिथ क मदत , िश क द ेणे व या ंचा िवकास घड ून आणण े.
७) शाखा िव तार करण े :
ामीण ब ँका, यापारी ब ँकांसारख े बँिकंग जाळे सु करण े. तसेच ठेवी वीकारण े, बँिकंग
सेवा उपल ध क न द ेणे हणज े ामीण े ात ब ँकां या शाख ेचा िव तार घडव ून आणण े.
८) िविवध स ं थांना पतप ुरवठा :
शेती िवकासासाठी असल े या सहकारी स ं था, शेतमाल ि या , शेती-माल साठवण
सं था, िवपणन स ं था इ याद ना पतप ुरवठा म ंजूर क न या ंचा िवकास करण े हे मह वाच े
उ ेश ाद ेिशक ामीण ब ँकेचे आहेत.
९) शेतीवर आधा रत व प ूरक यवसायाला चालना :
ामीण भागातील श ेती हा मह वाचा यवसाय आह े. शेती ही ह ंगामी व पाची अस याम ुळे
इतर का ळात यवसाय िक ंवा उपजीिवक ेचे साधन हण ून शेतीवर आधा रत िक ंवा पूरक
यवसाय कर यासाठी ाद ेिशक ब ँका मदत करत े.
१०) आिथ क िवकास करण े :
ामीण े ातील द ुब ल आिथ क ्या कमक ुवत लोका ंसाठी, यां या उ नतीक रता खास
पतपुरवठा कर याची योजना करण े, तसेच यावसाियक उि े आिण सामािजक कत ये
यांचा यो य कार े सम वय साध याचा य न करण े हेदेखील ाद ेिशक ामीण ब ँकांचे उ ेश
आहेत.
५.३ ादेिशक ामीण ब ँकेचे व प
म यवत ब ँिकंग सिमतीसार या त म ंडळ चे मत आह े, क शेतक यां या दीघ कालीन
कजा या गरजा , सुरि तपण े व यश वीपण े भू-िवकास ब ँका क शकत े. शेतक या ं या
दीघ कालीन िव ीय गरजा अन ेक तह या असतात . या िव ीय गरजा प ूण कर यासाठी
ादेिशक ामीण ब ँक काय रत केलेली असत े. ामीण भागाचा िवकास , आिथ क उ प न,
सामािजक दजा उंचावण े. हे यांचे उ ेश आह ेत. ादेिशक ामीण ब ँकेचे व प
पुढील माण े-
१) मया िदत े :
ादेिशक ामीण ब ँका या ामीण भागातच मया िदत असतात . एका रा यात िक ंवा काही
िज ह े िमळून एका ाद ेिशक ामीण ब ँकेची थापना क ेलेली असत े. यां यावर एक अशी
म यवत ाद ेिशक ब ँक असत े. यांना अिधस ूिचत े ातच काय कराव े लागत े. munotes.in
Page 68
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
68 २) सीमांत शेतकरी , कारागीर , मजूर यांना य पतप ुरवठा करण े :
ामीण े ात मोठ ्या माणात श ेतकरी , कारागीर , शेतमजूर हा वग अि त वात असतो .
हणून या ंचा िवकास कर यासाठी ामीण पात ळीवर ही ब ँक थापन क ेली गेली. ादेिशक
ामीण ब ँका या िवकासाला चालना द े यासाठी आिण रोजगारा या स ंधी उपल ध
कर यासाठी ामीण भागात पतप ुरवठा करतात .
३) याजदर कमी :
ादेिशक ा मीण ब ँकेचे याजदर स ंबंिधत रा यातील ाथिमक सहकारी स ं थां या
याजदराप े ा अिधक असत े असे नाही कारण ामीण भागातील कज हे शेती िवकासासाठी
व या ं या प ूरक यवसायासाठी होत असतात आिण कज दीघ कालीन अस याम ुळे
याजदर कमी अस यास परतफ ेड कर यासाठी अिधक ास होत नाही .
४) आिथ क मदत उपल ध :
पुर कत व रझ ह बँक या सवलती या दरान े ादेिशक ामीण ब ँकांना अन ेक आिथ क
मदत उपल ध क न द ेते आिण ामीण भागाचा िवकास घड ून यावा यासाठी ाद ेिशक
ामीण ब ँकांना नेहमी सहकाय करत असत े.
ादेिशक ामी ण बँकेचे भांडवल :
यापारी ब ँक ही ाद ेिशक ामीण ब ँकेचे भागभा ंडवल खर ेदी करत े. कम चा यांची िनवड
आिण या ंचे िश ण याम य े यापारी ब ँकेकडून मदत क ेली जात े. ामीण ब ँकेचे अिधक ृत
भांडवल रझ ह बँक ऑफ इंिडया व स ंल न ब ँके या साहा यान े कमी-जा त करता य ेते.
िवशेषतः अिधक ृत भांडवलाची र कम २५ लाखा ंपय त कमी करता य ेईल िक ंवा वाढिवता
येईल. तसेच य ेक ाथिमक ब ँकेचे वसुली भा ंडवल २५ लाख असल े पिहज े. यापैक
५०% क शासनाकड ून, १५% संबंिधत रा य शासनाकड ून, ३२% संघिटत ब ँकेकडून
वसूल केले पािहज े. रझ ह बँक क सरकार स ंबंिधत यापारी ब ँक यां या स यान े िव स
काढ यास भागभा ंडवला ंची मया दा वाढिवता य ेते.
५.४ ादेिशक ामीण ब ँकेची काय
सन १९४९ या ब ँिकंग िनयमन काय ाचा भाग ५ (ब) नुसार े ीय ामीण ब ँकांना पुढील
काय करावी लागतात .
१) ामीण भागातील लहान व सीमा ंत, शेतकरी , शेतमजूर यांना वैयि क अगर या ं या
गटास कज आिण अि म े देणे याम य े शेती बाजार , सिम या , ाथिमक पतप ुरवठा
सं था अगर श ेतकरी स ेवा सं था या ंचा समाव ेश होतो . ही कज शेती कर यासाठी वा
शेती यवसायासाठी िदली जातात .
२) काय े ातील कारागीर , लहान उ ोजक , लहान माणातील यापार , दळणवळण,
इ यादी यवसायातील लोका ंना कज व अि म े िदली जातात . ते यवसाय उ पादक
असाव ेत. munotes.in
Page 69
ादेिशक ामीण ब ँका
(Regional Rural Banks )
69 ३) अनुसूिचत जाती व जमाती या गरजा पाह न यान ुसार खास पतप ुरवठ्या या योजना
आखण े, वयंरोजगार व या ं या िवकासासाठी य न करण े.
४) काय े ातील द ुब ल व आिथ क ्या कमक ुवत लोका ंसाठी, यां या आिथ क
उ नतीक रता खास पतप ुरवठ्या या योजना आखण े. यांचा आिथ क िवकास साधण े.
५) ामीण ब ँका, यापारी ब ँकांसारखी ब ँिकंग काय ही क शकतात . ठेवी वीकारण े, इतर
सेवा उपल ध क न द ेणे.
६) ामीण े ातील बचत गो ळा क न याच े ा या िवकासासाठी उपयोग करण े.
५.५ ादेिशक ामीण ब ँकांची गती
१) ामीण ब ँकांचा व शाखा ंचा िव तार :-
३० जून, १९७९ म ये े ीय ामीण ब ँकांची स ं या ५६ होती व काया लयाची स ं या
१९९० होती. स या १९६ बँका १४,५०० शाखा ंसह काय रत आह ेत. सवा िधक शाखा
३००० उ र द ेशात आह ेत. ९० ट के शाखा ब ँकां या सोयी न ह या . तेथे उघड या
गे या आह ेत. ९२ ट के शाखा ामीण भागात आह ेत. २३ रा या ंत या ब ँका काय रत
आहेत.
२) काय े व प ुर कृत बँकां या स ं येत वाढ :-
१९७९ म ये े ीय ामीण ब ँकांचे काय े २३ रा ये होती . िज ा ंची स ं या १०२
होती. स या ती ४३६ िज ा ंत काय रत आह े.
३) कज पुरवठा :-
िवभागीय ामीण ब ँकांनी कज पुरवठ्यात चा ंगले काय केले आहे. सन १९८४ अखेर े ीय
बँकांनी सव कार या कज पुरवठा १०४८ .३ कोटी पया ंचा केला होता . तो २००१ म ये
साधारणतः १५,५७९ कोटी पय े व २००१ -०२ म ये १८५७० कोटी पया ंवर गेला
आहे. साधारणतः ९५… कज पुरवठा समाजातील द ुब ल य ना कर यात आला आह े.
४) ठेवीम य े वाढ :-
िडस बर, १९७५ म ये ामीण ब ँकांकडे फ २० लाख पया ं या ठ ेवी हो या . नंतर या
१४,२०० कोटी पय े झा या . या २००१ -०२ म ये ४३,२२० कोटी पय े हो या .
यापैक १३ ट के ठेवी बँकांनी वतः य ना ंनी जमिव या आह ेत.
५) न यात वाढ :-
अलीकड े िवभागीय ामीण ब ँकां या काय मतेत वाढ होत आह े. सन २००० -०१ म ये
१७० िवभागीय ब ँकांना ७९० कोटी पय े नफा झाला , तर सन २००१ -०२ म ये १६७
बँकांना ८३८ कोटी पय े नफा झाला . १९६ बँकांना िन व ळ नफा ६०८ कोटी पय े
झाला.
६) एकाि मक ामीण िवकास योजन ेखाली कज :-
ामीण भागात या ब ँकांनी सं था मक कज पुरवठा क े याने सावकारा ंचे पूरक हण ून काय
केले. २० कलमी काय मात मह वाची भ ूिमका पार पाडली . मागास जाती -जमाती या munotes.in
Page 70
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
70 आिथ क िवकासात यो य काय दुब ल घटका ंना कमी याजान े पतप ुरवठा क ेला.
शारी रक ्या अप ंग य ना क ृि म अवयव , चाकाची ख ुच इ यादी िवकत घ े यास कमाल
२५०० पया ंचे कज देते.
७) लहान य या ब ँका :-
या बँकांनी लहान य या ब ँका हण ून आपली ितमा उज ळली आह े. सीमांत व लहान
शेतकरी श ेतमजूर, कारागीर या ंना उ पादक काया साठी पतप ुरवठा क ेला आह े. ामीण
भारताचा िवकास कर यात ती यश वी झाली .
५.६ ादेिशक ामीण ब ँके या सम या
१) संघटना मक सम या :-
ामीण ब ँकांना स ंघटना मक सम याला त ड ाव े लागत े. भांडवल उभारताना अन ेक
अडचणी य ेतात. पुर कृत बँका व रा य सरकारच े यो य साहा य िम ळत नाही . ादेिशक
बँकेना संकुिचत े ात काय कराव े लागत े. अिनयोिजत व सरकार या दबावान े
अितिव ताराम ुळे संघटना मक सम या िनमा ण होतात .
२) कम चारी सम या :-
या बँकां या कम चा यांना पुरेसे व यो य िश ण िम ळत नाही याम ुळे त व क ुशल
कम चारी ा होत नाहीत . पुर कृत बँकेकडील अिधकारी हा कामाशी समरस नसतो .
उदासीन व ृ ी असत े. यामुळे मोठ्या माणात सम या िनमा ण होत े.
https://maharashtratimes.com
३) वसुलीची सम या :-
दोषपूण कजा चे धोरण . कमकुवत द ेखरेखीचे धोरण , वसुलीसंबंधी उदासीनता ,
िवकासासाठी कजा चा स ंबंध, जोड यातील अपयश , राजक य ह त ेप इ यादी अन ेक
कारणा ंनी कज वसुलीची ग ंभीर सम या बनली आह े. पण ह ळूहळू नपÌयात वाढ होत आह े.
सन २००१ -०२ म ये १९६ पैक २९ बँकांना फ ९२.०५ कोटी पय े तोटा झाला
होता.
४) बँकांना च ंड नुकसान :-
दुब ल घटका ंना जरी कमी याजान े कज िदले तरी त े वसूल होत नाही . फायदा कमी आिण
सेवेचा खच वाढतो . यामुळे बँकेचे नुकसान होत े. शाखे या िव ताराचा खच वाढतो . परंतु munotes.in
Page 71
ादेिशक ामीण ब ँका
(Regional Rural Banks )
71 नफा िम ळत नाही . हणून अन ेक िठकाणी आिथ क प रि थती ब ँकेसाठी अयो य असत े. बँका
ा तोट ्यात जातात .
५) यव थापक य सम या :-
पुर क या बँका यव थापक ितिनधी िनय ु करतात . नवीन वातावरणात अस े कम चारी
वतं िनण य घेऊ शकत नाहीत . संचालका या ब ैठका िनयिमत होत नाहीत . बँके या
कामात एकवा यता नसत े. अनेक म य था ंचे िनयं ण अस यान े यव थापक य काय
कुशलतेने कर यात अडचणी येतात.
६) असमान िवकास :-
भारतातील सव रा या ंत बँकांचा समान िवकास झाल ेला नाही . काही रा या ंत अिधक , तर
काही रा या ंत नग य आह े. यामुळे बँकांचा िवकास हा असमान झाल ेला आढ ळतो.
७) मंद गती :-
या बँकांची गती ही अ य ंत मंद गतीन े होते. इतर ब ँकां या गती शी तुलना करताना ती
खूपच म ंद गतीन े होते. कारण या ं या काया वर अन ेक िनय ं ण असतात . फ अ म
असल े या े ालाच पतप ुरवठा होतो .
८) सम वयाचा अभाव :-
पुर कृत बँका आिण ाद ेिशक ामीण ब ँका या ं याम य े सम वयाचा अभाव असतो . उदा-
शाखा िव तार , धोरण ठरिवण े इ यादी मह वा या कारणान े यांची गती म ंदावली आह े.
९) इतर सम या :-
भांडवलाचा अप ुरा पुरवठा, कज वसुलीचा दर अ य ंत कमी , बँका ठ ेवी गो ळा कर यात
अपयशी , गुंतवणूक कर यात मया िदत े , िनण य ि या , वेळखाऊ इ यादी कारणा ंमुळे
ादेिशक ा मीण ब ँके या िवकासात अडचणी य ेतात.
प रणामतः अशा अन ेक सम या ंना त ड ाव े लागत े आिण िवकासा मक काय मंदगतीन े
चालत े.
५.७ वा याय
१) ादेिशक ामीण ब ँकांची उि े आिण व प प करा .
२) ादेिशक ामीण ब ँकां या काया चा आढावा या .
३) ादेिशक ा मीण ब ँकांची गती सा ंगून या ं या सम या ंचा आढावा या .
munotes.in
Page 72
72 ६
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
घटक रचना :
६.१ पाठाची उि े
६.२ तावना
६.३ संक पना
६.४ सहकारी िव प ुरवठ्याची रचना
६.५ सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज
६.६ ाथ. सह. िव प ुरवठा स ं था
६.७ िज हा सह . बँक
६.८ रा य सह . बँक
६.९ सहकारी िव प ुरवठ्याचे यश-अपयश
६.१० वा याय
६.१ पाठाची उि े
१) सहकारी िव प ुरवठा ही स ंक पना अ यासण े.
२) ामीण भागातील सहकारी िव प ुरवठ्या या गरज ेचा अ यास करण े.
३) ामीण भागाम य े सहकारी िव प ुरवठ्या या हो णा या फाय ाचा अ यास करण े.
४) सहकारी िव प ुरवठ्या या रचन ेचा अ यास कर णे.
५) ाथ. सहकारी िव प ुरवठा स ं थेचा अ यास करण े.
६) िज हा सहकारी िव प ुरवठा स ं थेचा अ यास करण े.
७) रा य सहकारी बँकेचा अ यास करण े.
८) भू-िवकास सह बँकेचा अ यास करण े.
९) सहकारी िव प ुरवठ्या या यश -अपयशाचा अ यास करण े.
munotes.in
Page 73
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
73 ६.२ तावना
भारत द ेश खेड्यांचा बनल ेला आहे. जोपय त ा ख ेड्यांचा िवकास होत नाही तोपय त
आप या द ेशाचा िवकास होणार नाही . ा ामीण भागाचा िवकास ाम ु यान े शेती,
शेतीपूरक यवसाय , ामीण उ ोग , ामीण ि या उ ोग ावरच अवल ंबून आह े. हणूनच
ा ामीण भागा या िवकासासाठी ामी ण िव प ुरवठ्याची गरज आह े. ामीण भागातील
शेती व उ ोगा ंसमोर अन ेक सम या आह ेत या अन ेक सम या ंपैक अप ुरा भांडवल प ुरवठा
ही एक म ुख सम या आह े. कारण श ेतकरी व या उ ोजक या ंना शेती व उ ोगात ून
िमळणारे उ पादन अगदीच अप ुरे अस यान े यांना या या यवसाया साठी भा ंडवल
उभारणी करण े श य होत नाही . यापारी ब ँका श ेती व ामीण उ ोगासाठी कज पुरवठा
कर यास नाख ूष िदस ून येतात, तर सावकारी कज हे शेतकरी व ामीण उ ोजका ंची
िपळवणूक करणार े असत े. अशा व ेळी शेती व ामीण उ ोगा ंस कज पुरवठ्याची वत ं
यव था अ सणे गरजेचे होते. ामीण भागातील ही कजा ची गरज ल ात घ ेऊन १९०४ या
सहकारी काय ान े ामीण भागात सहकारी पतप ुरवठा स ु कर याच े ठरिव यात आल े.
शेतकरी व ामीण उ ोजक या ंना या ं या यवसायासाठी भा ंडवलप ुरवठ्याची गरज
भागिवण े व ामीण भागातील ा व गा ला बचतीची सवय लावण े हे मुख हेतू ल ात घ ेऊन
सहकारी पतप ुरवठ्याची रचना कर यात आली . ामीण भागाम य े ामु यान े अ प , म यम
आिण दीघ मुदत कज पुरवठ्याची गरज असत े. यामुळे सहकारी पतप ुरवठ्याची िवभागणी
करताना अ प आिण म यम म ुदतीचा कज पुरवठा कर णा या सं या आिण दीघ मुदतीचा
कज पुरवठा कर णा या सं या अशी क ेलेली पाहावयास िम ळते.
६.३ संक पना
भारत द ेशाचा िवचार करता ामीण भाग व शहरी भाग अशा प तीन े आपण िवकासाचा
िवचार करण े गरज ेचे झाल े आह े. ामीण भागाचा िवचार करता ामीण भागातील
अथ यव था ही आज मागास असल ेली पाहावयास िम ळते. या अथ यव थ ेचा पाया हणज े
शेती व ामीण लघ ुउ ोग , यवसाय होय . तर शहरी भागाचा िवचार करताना
औ ोिगक करण आय .टी., इ. अथ यव था िवचार होताना पाहावयास िम ळतो. munotes.in
Page 74
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
74 ामीण अथ यव थ ेचा िवचार करता वात ं यपूव काळात ही अथ यव था मागास होती .
इं ज भारतात आल े यांनी आप या द ेशातून जेवढे िपळून नेता येईल त ेवढे नेले. इथ या
जमीन यव थ ेवर ताबा िम ळवून ामीण अथ यव था िख ळिखळी झाली.
वातं यपूव काळाम ये ामीण भागात राहणारा वग व यातील श ेती व ामीण लघ ुउ ोगा वर
जगणारा बह ता ंश वग होता . ा वगा तील बराच वग दा र ्य व ग रबीत िदवस जगणारा
होता. ा वगा चा िवकास हो यासाठी या ंना म ुख गरज होती ती हणज े शेती व ामीण
उ ोगा या िवकासासाठी िव प ुरवठ्याची. मा या व ेळी कोणतीही ब ँक यव था श ेती व
ामीण उ ोगा ंना कज पुरवठा कर यास तयार न हती . कारण श ेती हा हातभ ीचा यवहार
समजला जात होता .
अशा व ेळी सावकार व त सम िबगर स ं था मक घटक ह े शेतक या चे आधार होत े. हे घटक
शेतक यांना कज पुरवठा करत होत े. याचबरोबर याजदर व इतर िविवध कारणा ंनी
शेतक यांची लूटही करत होत े. मा शेतक या ला दुसरा पया य न हता .
याच कालावधीत शासनक या ना ल ात आल े क , आप या द ेशातील श ेतकरी हणज ेच
शेती जोपय त िवकिसत होत नाही तोपय त ामीण भागाचा िवकास होणार नाही . यासाठी
'सहकार ' हेच भावी मा यम ठ शक ेल. आपण जोपय त सहकाराचा अवल ंब करणार नाही
तोपय त शेतक यांचा िवकास होणार नाही . यातूनच श ेतकरी व ामीण उ ोजक व कारागीर
ा घटका ंनी सहकारी त वावर एक य ेऊन आप याला लाग णा या कजा ची यव था
यांनी वत : करावी , यासाठी शासनान े या सहकारी त वाला सहकाय कराव े व यात ूनच
शेतकरी ामीण उ ोजक , कारागीर या ं या िव प ुरवठा व त सम गरजा प ूण के या
जा यात . यानुसार सरकारन े सन १९०४ साली सहकारी पतप ुरवठा स ं था कायदा पास
केला. यानंतर १९१४ या म ॅ लगन सिमतीन े रा य सहकारी ब ँकेसार या िशखर ब ँकांची
गरज रा यारा यात ून अस याच े सांगून या ंची थापना कर यास ंदभा त िशफारस क ेली
होती. भारतीय रा य घटन ेत 'सहकार ' हा िवषय रा या ं या अख यारीत य ेत अस याम ुळे
वातं यो र का ळात य ेक रा य सरकारन े सहकारी स ं थािवषयक कायदा स ंमत क न
तो अमलात आणला . महारा सरकारन े १९६० साली सहकारी स ं थािवषयक कायदा
संमत केला व यान ुसार िज हा सहकारी ब ँक व रा य सहकारी ब ँक अि त वात आली .
सहकारा या पायावर उ या राह णा या या सहकारी पतप ुरवठ्याला सहकारी
िव प ुरवठ्याची ि तरीय रचना अस े संबोिधल े जाते. ख या अथा ने आज शेतक या ला व
ामीण उ ोजका ंना व कारािगरा ंना लागणारी िव प ुरवठ्याची गरज भागिव याच े काम
सहकारी िव प ुरवठा करताना पाहावयास िम ळत आह े. याम य े काही उिणवा आह ेत या
उिणवा ंवर उपाययोजना यो य प तीन े झा यावर खरोखरच ामीण भागा या िवकासाला
मोठ्या माणात चालना िम ळेल.
शेतकरी सभासदा ंनी एक य ेऊन आप या श ेतीिवषयक व ामीण उ ोग , यवसाय
िवकासासाठी सहकारी त वावरील िव प ुरवठा करणारी अ प व म यम म ुदतीसाठी थापन
केलेली ाथिमक सह . िव प ुरवठा स ं या, याचबरोबर िज हा सहकारी ब ँक व रा य
सहकारी ब ँक या ि तरीय रचन ेला तसेच भूिवकास ब ँक क जी दीघ मुदत कज पुरवठा
करते ा रचन ेला सहकारी िव प ुरवठा हणता य ेईल. munotes.in
Page 75
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
75 सहकारी िव प ुरवठा स ं था प ूण पणे सहकारी त वा ंवर काम करत े. येथे समान गरजा
असणार े घटक एक य ेतात. या िठकाणी समानत े या त वाचा वापर क ेला जातो . येथील
सभासद व या य या इ छ ेनुसार िदल े जाते. जात, धम , काळा-गोरा असा कोणताही
मतभेद या िठकाणी नसतो . या िठकाणी या सद या ंची गरज िवचारात घ ेतली जात े.
याचबरोबर वावल ंबनाचे त व हणज े वत :चा िवकास वत : करावा यासाठी स ं था व
सं थेतील सभासद ह े ितचे घटक अ सतात . सं था चालिव यासाठी िनयामक म ंडळ असत े,
याला अिधकार द ेऊन या स ं थांचे यव थापन चालिवल े जात े. थोड यात सहकारी
िव प ुरवठा ही श ेतक यांनी वत : या िवकासासाठी िनमा ण केलेली यव था आह े, याला
शासनान े मदत द ेऊन श ेतक यां या िवकासाला वाव िनमा ण क न िदला आह े.
६.४ सहकारी िव प ुरवठ्याची रचना
ाथिमक सहकारी स ं था, म यवत सहकारी ब ँक आिण रा य सहकारी ब ँक या ित ही
कार या स ं था ाम ु यान े शेतक यांना शेती िवकासाक रता अ प , म यम म ुदतीच े कज
उपल ध क न द े या या काया क रता थापन झाल े या आहेत. तर दीघ मुदत कज पुरवठा
भूिवकास सहकारी ब ँक या स ं थेमाफ त केला जातो .
यामुळेच शेतक यांना शेतीक रता िद या जा णा या कजा चे िवभाजन दोन कार े केलेले
पाहावयास िम ळते.
अ) अ प व म यम म ुदतीच े कज ब) दीघ मुदतीच े कज . या दो ही कारचा कज पुरवठा
सहकारी े ात प ुढील साख ळीत होतो .
सहकारी कज पुरवठा रचना अ प व म यम म ुदतीच े कज दीघ मुदतीच े कज १) रा य सहकारी ब ँक
२) िज हा म यवत सहकारी बँक३) ाथिमक सहकारी ब ँक १) रा य (म यवत ) भूिवकास सहकारी २) िज हा /तालुका/ ाथिमक शाखा
भूिवकास सहकारी ब ँक शेतकरी शेतकरी munotes.in
Page 76
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
76
भारतात श ेतक यांना सहकारी स ं थांमाफ त हणज ेच बँकांमाफ त पतप ुरवठा कर यासाठी
िपरॅिमडसारखी तीन तरा ंवर एक साख ळीच िनमा ण झाली आह े. हणज ेच सहकारी
पतपुरवठा स ं थांची रचना स ंघीय व पाची आह े. िपरॅिमड या पायाशी ामीण सहकारी
सं था आह ेत. यांचे काय े एक िक ंवा अन ेक खेडी असतात . या ख ेड्यातील श ेतकरी
लाभाथ ह े ितचे सभासद असतात . म यभागी िज हा म यवत सहकारी ब ँक असत े, ितचे
काय े िज ाप ुरते मया िदत असत े. रा य पात ळीवर रा य सहकारी ब ँक रझ ह बँकेशी
संबंिधत आह े. रा यातील सहकारी रचन ेतील सव च सहकारी सं था हण ून रा य
सहकारी ब ँक काम करत े. रा य सहकारी ब ँकेला िशखर ब ँक अस ेही हणतात . रा य तरीय
सहकारी ब ँक ही दोन प तीन े थापन होतात . याम य े काही रा य सहकारी ब ँका ा श ु
रा य सहकारी ब ँका हण ून काय करतात . तर काही रा य सहकारी ब ँकांनी आप या शाखा
रा यभराम य े सु केले या आह ेत.
दीघ मुदत कज पुरवठ्याचा िवचार करता भ ू-िवकास ब ँक हा कज पुरवठा करत े. ा बँकांची
रचना ाम ु यान े दोन प तीन े होते. १) संघ प तीची रचना २) वतं प तीची रचना व
या दो ही प तीच े िम व प हणज ेच ितसरा कार ३) संिम प ती होय . संघ
प तीम य े िज हा काय े ात श ेतकरी भ ूिवकास ब ँक थापन करतात व या ंची संघ सं था
रा य पात ळीवर थापन होत े. तर वत ं प तीम य े रा य पात ळीवर एक भ ूिवकास ब ँक
थापन क ेली जात े व ित या शाखा िज हा िक ंवा ताल ुकािनहाय थापन होतात तर स ंिम
प तीम य े वरील दो ही प तीच े िम ण असल ेले पाहावयास िम ळतात.
६.५ सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज
सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज ल ात घ ेता शेतक या ची आिथ क दुरव था संपु ात आण ून
शेतक यांना रा त याजा या दरान े कज पुरवठा उपल ध क न द े या या ह ेतून सरकार े
१९०४ रोजी सहकारी स ं थाब लचा पिहला कायदा क ेला याव ेळी व आजही शेतक या चे
शेती व ामीण यवसायास ंबंधी या अन ेक सम या असल े या पाहावयास िम ळतात. ा
सम या दूर कर यासाठी सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज आह े. याचे िव ेषण
खालील माण े.
१) ामीण भागातील श ेतक याची प ैशाची गरज :
ामीण भागाम य े शेतक या ला श ेतीसाठी िविवध गो ची गरज असत े. िब-िबयाण े, खत,
जीवनाव यक गो ी , शेतीमधील बा ंधबंिद ती , सपाटीकरण , िसंचन यव था , अवजार े
तसेच शेतीसाठी म इ यादी अन ेक गो साठी प ैशाची गरज असत े ही प ैशाची गरज munotes.in
Page 77
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
77 भागिवणारी शेतक या ची बँक हण ून वत ं बँक १९०४ पूव न हती याम ुळेच वत ं
शेतक या ची बँक हण ून ितची गरज िनमा ण झाल ेली पाहावयास िम ळते.
२) आिथ क ्या दुब ल घटक :
ामीण भागातील श ेतक यांम ये आजही आिथ क ्या असणार े घटक मोठ ्या माणात
आहेत अशा घटका ंना इतर ब ँक शेतीसाठी कज नाकारतात अशा व ेळी ख या अथा ने ा
दुब ल घटका ंना पतप ुरवठा करणारी ब ँक ही सहकारी ब ँक असत े.
३) सावकारी िपळवण ुक तून श ेतक याची सुटका हो यासाठी सावकारी िनय ं ण
कायदा :
अि त वात य े यापूव सावकाराकड ून शेतक यांची मोठ ्या माणात िप ळवणूक होत होती .
मा यान ंतर सावकारी िनय ं ण कायदा य ेऊनही शेतक या ची िपळवणूक काही माणात का
असेना होताना पाहावयास िम ळते. ा सावकारी पाशात ून शेतक या ची सुटका हो यासाठी
सहकारी िव प ुरवठा कारणीभ ूत ठरत आह े.
४) शेती िवकास :
आपला द ेश शेती धान द ेश हण ून ओळखला जातो . आप या द ेशातील श ेतीचा िवकास
जोपय त घडत नाही तोपय त देशाची गतीही घडणार नाही . ा श ेतीिवकासामधील म ु य
सम या हणज े शेतीसाठी पैसा. शेती िवकासासाठी िविवध स ुिवधा उ या कर यासाठी
शेतक यांना पैसा लागतो . याचबरोबर श ेतीपूरक श ेती जोड व श ेती ि या यवसाय उभ े
कर यासाठी व चालिव यासाठी प ैशाची गरज लागत े ही प ैशाची गरज ख या अथा ने
सहकारी पतप ुरवठाच भागव ू शकतो .
५) शेतक याचा आिथ क, सामािजक दजा उंचािवण े :
भारतीय श ेतकरी आिथ क ्या दुब ल आह े. या द ुब ल घटकाचा आिथ क व सामािजक दजा
उंचाव यासाठी या शेतक या चा उ प नाचा माग भावी करण े गरज ेचे आह े. ासाठी
शेतक यांना पतप ुरवठा करण े व या श ेतक यांचा दजा उंचाव यासाठी मदत कर याच े काय
सहकारी पतप ुरवठा करतो .
६) बचतीची सवय लावण े :
भारतीय श ेतकरी ज े हा श ेतीिवकासासाठी एका बाज ूला कज काढतो याव ेळी दुस या
बाजूला याला बचतीची सवय लावण ेसु ा मह वाच े असत े, कारण सहकारी पतप ुरवठा
हणज े काही श ेतकरी वत :ला इ छ ेने जे हा एक ठ ेवून सं था थापन करतात . या
सं थेम ये आप याला जम ेल तेवढी सात यान े बचत करतात याव ेळी ख या अथा ने पैसा
बँकेत जमा होतो व यात ूनच कज पुरवठा क ेला जातो . ासाठी ख या अथा ने शेतक यांना
बचतीची सवय सहकारी स ं था लावतात .
munotes.in
Page 78
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
78 ७) शेतीजोड व ि या यवसायासाठी प ैशाची गरज :
भारताम य े शेतीबरोबरच श ेतीपूरक, जोड व ि या यवसायाला मोठा वाव आह े. ही
पैशाची अडचण द ूर कर याच े काम सहकारी पतप ुरवठा स ं था करताना पाहावयास िम ळते.
८) देशाची ामीण अथ यव था िवकिसत हो यासाठी :
देशा या अथ यव थ ेचा िवचार करता भारतातील ामीण अथ यव था ही श ेती व श ेतीवर
आधा रत उ ोगावर अवल ंबून आह े. ामीण अथ यव था िवकिसत हो यासाठी श ेतीला
िव प ुरवठा होण े गरज ेचे आह े. सहकारी ब ँका ही ामीण अथ यव था िवकिसत
कर यासाठीच श ेतीला िव प ुरवठा करत असल े या पाहावया स िमळतात.
९) शेती िव प ुरवठ्याची पया यी कमक ुवत यव था :
देशाला वात ं य िम ळा यानंतरही १९७० पय त ख या अथा ने शेतीला िव प ुरवठा करणारी
पया यी यव था िवकिसत झाल ेली न हती . यामुळे सहकारी िव प ुरवठा हाच खरा श ेती
िवकासाला आधार होता . आजही िवचा र करता सहकारी िव प ुरवठ्या यित र इतर
यव थ े या मा यमात ून सहजत ेने शेती यव थ ेला िव प ुरवठा होताना पाहावयास िम ळत
नाही आिण या श ेतकरी वगा ला हा िव प ुरवठा होतो तो वग हा मोठा श ेतकरी िक ंवा
यापारी श ेती करणारा वग असल ेला िदस ून येतो.
आपली गती तपासा :
१. सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज सा ंगा.
६.६ ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं था
शेतक यांना 'सहकारी ' प तीमाफ त कज पुरवठा क े या जा णा या प तीत ाथिमक
सहकारी स ं थेला सवा त मह वाच े पायाभ ूत थान आह े. संपूण सहकारी पत िक ंवा
कज रचना प त या पायावर आधारल ेली आह े. ाथिमक सहकारी स ं या ाम ु यान े
सहकारी पत रचन ेत तळाशी अस यान े ाथिमक सहकारी स ं थांना पत रचन ेचा पाया
हटल े आहे.
https://www.saamana.com munotes.in
Page 79
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
79 आप या द ेशातील सहकारी च ळवळीची सु वात ाथिमक श ेतक सहकारी पतस ं थे या
थापन ेने १९०४ म ये झाली . ामीण पात ळीवर एका ख ेड्यापुरती मया िदत अ प व म यम
मुदती या कजा ची गरज भागिव यासाठी या स ं थांची थापना आप या द ेशात कर यात
आली . या सं थांचे सभासद व ऐि छक असत े. यांचा कारभार लोकशाही प तीन े चालतो .
या सं थांची उि े ामु यान े सभासदा ंम ये बचत व ृ ी वाढीस लावण े, काटकसरीची
वृ ी वाढीस लावण े, सुलभ याजदरान े व परतफ ेडी या अटीवर सभासदा ंना कज पुरवठा
करणे, यातूनच पर पर मदत करण े ही होती . थोड यात अिधक चा ंगली श ेती, अिधक
चांगला यवसाय व अिधक चा ंगले जीवनमान ह े ामीण सहकारी पतसं थांचे उि होत े.
माच १९५९ पासून ाथिमक सहकारी पतस ं थांचे पा ंतर स ेवा सहकारी स ं थांम ये
कर यात आल े. १९५९ पय त ाथ . सहकारी पतस ं थांचे काय पतप ुरवठ्यापुरते मया िदत
होते. रा ीय सहकारी िवकास प रषद व अिखल भारतीय ामीण पतपाहणी सिम ती या
िशफारशी माण े संपूण ामीण अथ रचनेची पुनर चना कर याच े काय या स ेवा स ं थांनी
करावे. ामीण जीवन यापी अशी ही स ं या हावी . शेतीपतप ुरवठ्याबरोबर द ु ध यवसाय ,
पूरक ह त यवसाय अशा कार े शेतक यां या िविवध आिथ क गरजा भागिवणारी , शेती
उ पादनवाढीसाठी मदत करणारी , शेतमाल िवपणनाची श ेतपतप ुरवठ्याशी सा ंगड घालणारी
अशी स ं था हण ून ितन े पुढे काय कराव े असा ह ेतू होता.
यानुसार द ुस या पंचवािष क योजन े या श ेवटी हा बदल कर यात आला . ितस या पंचवािष क
योजन े या पिह या वषा तच द ेशात ३३,१९० सेवा सहकारी सं थेची थापना कर यात
आली .
१. काय े :
सव साधारणपण े एका सहकारी स ं थेत या भागातील आज ूबाजू या तीन त े चार म ैलां या
प रसरातील य सभासद बन ू शकतात . हणज ेच स या या सरकारी धोरणा माण े
येक लहान लहान ख ेड्यात ाथिमक स ं था नाहीत . परंतु येक सहकारी स ं था
जवळपास या तीन त े चार म ैलांतील शेतक या या गरजा प ूण क शकत े. याचा प रणाम
येक ाथिमक सहकारी स ं था अथ म बन ू शकत े. यासाठी य ेक िकमान ६००
ामीण क ुटुंबामाग े िकंवा तीन हजार लोकव ती माग े एक ाथिमक सहकारी स ं था असावी
जेणेक न ती सहकारी स ं था आपला खच आप या उ प नात भागव ू शकेल ही सरकारी
भूिमका आह े.
२) उ ेश / काय :
१) सभासदा ंची कजा ची परतफ ेड कर याची श िवचारात घ ेऊन सभासदा ंना
उपभोगासाठी व उ पादन काया साठी कज पुरवठा करण े.
२) शेतकरी सभासदा ंना उ पादनवाढीसा ठी खत े, िबयाण े, जंतुनाशके, अवजार े, इ. साठी
यो य माणावर कज पुरवठा करण े. munotes.in
Page 80
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
80 ३) ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा ही स ं था ही बह िवध काय कारी सहकारी स ेवा सं था
असावी . शेतीपतप ुरवठ्याबरोबर द ु ध यवसाय , पूरक यवसाय , ह त यवसाय इ .
व पात ामीण आिथ क पुनर चनेचे काय ा स ं थेने कराव े.
४) ामीण भागातील बचती व ठ ेवी गोळा करणे.
५) सभासदा ंना लाग णा या दैनंिदन जीवनाव यक व त ूंची िव करण े.
६) सभासदा ंचे उ पािदत पीक साठव ून ठेवणे, याची वत : िकंवा वत : या वतीन े खरेदी-
िव करण े.
७) कजा चे वाटप करण े, कजा या वापरावर व कज वसुलीवर ल प ुरिवणे.
३) यव थापन :
ाथिमक स ं थेचे सभासद ह े सहकारी स ं थेचे खर े मालक असतात . सं थे या
काय े ातील िकमान १० य एक य ेऊन ाथिमक सहकारी स ं था थापन क
शकतात . यांना सं थे या कारभारिवषयक , धोरणिवषयक व यवसाय यव था पनािवषयक
अंितम िनण य घे याचा अिधकार आह े. हा िनण य ते फ सभासदा ं या सभ ेत घेऊ
शकतात . काय ातील तरत ुदीनुसार सभासदा ंची सभा य ेक ाथिमक सहकारी स ं थेला
वषा तून एकदा तरी यावी लागत े. मा द ैनंिदन स ं थे या यवहार िनय ं ण ठ ेव यासाठी व
मह वा या ा ंवर िनण य घे यासाठी सभासद काय कारी सिमतीची िनवड करतात .
४) भांडवल उभारणी :
सहकारी स ं थे या सभासदा ंना सभासद हो यासाठी िकमान एक तरी भाग खर ेदी करावा
लागतो . सव साधारणपण े जा तीत जा त य rनी सभासद हो याक रता सहकारी भागा ंची
िकंमत फार च कमी ठ ेवलेली असत े. तसेच फ सभासदा ंना कज िदले जाते. हे कज ब याच
वेळा भागां या माणात असत े.
भारतातील ामीण भागातील सव सामा य श ेतक यांची प रि थती िवचारात घ ेऊन सन
१९५२ या गोरवाला सिमतीन े व १९६० या म ेहता सिमतीन े असे सुचिवल े क , ाथिमक
सहका री सं थांना आिथ क ढता लाभावी हण ून रा य सरकारन े या स ं थांना काही
माणात भाग खर ेदी क न भा ंडवल प ुरवावे. सरकारन े ही िशफारस मा य क ेली. या माण े
रा य सरकार िज हा ब ँकेला पतप ुरवठा क न िज हा ब ँकेमाफ त ाथिमक सहकारी
सं थेचे काही भाग खर ेदी केले जातात . या यित र य ेक ाथिमक सहकारी स ं थेने
आप या नप Ìयातील २५ ट के भाग य ेक वष राखीव िनधीत जमा करावा अशी स
आहे व सभासदा ंना िदला जाणारा लाभा ंश ९ ट के पे ा जा त िदला जाऊ नय े, अशी
अपे ा आह े.
५) कज पुरवठा :
ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं था ही सभासदा ंना उपयोग व उ पादन या दो ही
कारणा ंसाठी कजा ची उपल धता क न द ेते. उपभोग कजा म ये दु काळी, प रि थती , munotes.in
Page 81
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
81 ल नकाय , आजारपण इ . बाबीचा िवचार होतो . तर उ पादक कज हे शेती व यवसाय
िवकासासाठी िदल े जाते. याम य े अ पम ुदत कज हे बी-िबयाणे, खते, जिमनीची मशागत ,
अवजार े इ. साठी १ ते ५ वष मुदती या कालावधीसाठी िदली जातात . तर म यम म ुदत
कज ही जनावरा ंची खर ेदी मोठी अवजार े, िसंचन यव था , िवहीर बा ंधबंिद ती , पंप,
सपाटीकरण इ . कारणा ंसाठी ३ ते ५ वष मुदतीसाठी िदली जातात . या सवा साठी
शेतक या ची परतफ ेडीची क ुवत िवचारात घ ेऊनच कज पुरवठा क ेला जातो .
६) पीक कज तारण :
ाथिमक सहकारी स ं था आप या श ेतकरी सभासदा ंना शेती उ पादनासाठी व अिधक
धा य उ पादन वाढीला ो साहन िम ळावे हणून पीक कज देतात. पीक कज योजन े माण े
सभासदा ंनी यावष उ पा दन घ ेतले या िपका या तारणावर िदल े जाते. पूव अ प म ुदतीच े
कज शेतक यांना या ं या जिमनी या तारणावर िदल े जात अस े. परंतु संभा य पीक
योजन े माण े कजा ची र कम िपकाच े उ पादन िक ंवा जिमनीच े े िवचारात घ ेऊन िदली
जाते.
७) सहकारी स ं थांची गती :
सन १९५० -५१ साली ाथिमक सहकारी स ं थांची सं या १.०५ ल इतक होती . परंतु
यानंतर श ेती उ पादनाला मदत कर याक रता सरकारन े येक खेड्यातून एक ाथिमक
सहकारी स ं था थापन क ेली जावी या बाबत ो साहन िदल े याचा प रणाम १९६० -६१
म ये जवळजवळ २.१२ ल ाथिमक सहकारी स ं था एवढी स ं या वाढली .
८) भारतातील ाथिमक सहकारी स ं थांचे मू यमापन :
भारतातील ाथिमक सहकारी स ं था ाम ु यान े शेतक यांना अ प याजा या दरात , परंतु
पुरेशा माणात कज पुरवठा करावा या उ ेशाने थापन झा या . ाथिमक सहकारी
सं थांनी आप या काया त िकतपत गती क ेली आह े याच े मू यमापन करण े या िठकाणी
उपयु ठरत े.
अ) ाथिमक सहकारी स ं थांतील दोष :
१) कमकुवत आिथ क प रि थती :
आप या द ेशातील बह स ं य ाथिमक सहकारी स ं थांची प रि थती कमक ुवत असत े.
शेतकरी गरीब अस यान े भागभा ंडवलाची फारशी िव होत नाही . आिथ क कमक ुवत
प रि थतीम ुळे ठेवीदेखील कमी माणात ा होतात . अशा स ं थांचे यवहार याम ुळे
मया िदत राहतात . साहिजकच या ंना िमळणारा नफा हाद ेखील कमी असतो . यामुळे िज हा
म यवत ब ँकेकडून ा होणार े कज ही अितशय कमी िम ळते. प रणामी ा स ं थांना
आपली िविवध काय प रणामकारकरी या पार पाडता य ेत नाहीत .
२) िनि य ाथिमक सहकारी स ं थांची सं या अिधक :
आप या द ेशात ाथ . सह. सं थांची वाढ होत असताना मोठ ्या माणात स ं या मक ीन े
झाली. यामुळे गुणा मकत ेचा अभाव असणा या सहकारी स ं था अितशय कमी माणात munotes.in
Page 82
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
82 आहेत. सं या मक ीन े वाढल े या सहकारी स ं था कोण याही कारच े काय करताना
पाहावयास िम ळत नाहीत . यामुळे या श ेतकरी सभासदा ंचे मोठे नुकसान होत अस ून
सहकारी च ळवळीला बाधा पोहोचत आह े.
३) अकाय म यव थापन :
शेतकरी सभासदा ंमधून िनवड ून आल े या यव थापन स ंचालक म ंडळाला स ं थेचा
कारभार पाहावा लागतो . मा या स ंचालक म ंडळातील सद या ंना अन ुभव नसतो . तसेच
सं थेची शासक य जबाबदारी असल े या सिचवालाही प ुरेसे िश ण नसत े. यामुळे
कज वाटप, वसुली, थकबाक इ . बाबत अका य मता वाढत जात े.
४) कज िवषयक दोष :
ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थेम ये कज िमळव यासाठी अितशय िवल ंबाची ि या
अस याम ुळे सद या ंना कज उिशरा िम ळते. याचबरोबर वाटप क ेलेले कजा बाबत थकबाक
मोठी आह े. कारण िदल े या कारणा ंसाठीच कज वापर क ेले जात े आहे क नाही याबाबत
पाठपुरावा क ेला जात नाही . हणज ेच िदल े या कजा वर देखरेख नाही . प रणामी बर ेचसे
कज हे अनु पादक कारणासाठी वापरल े जाते. ब याच वेळा अशा कजा ची परतफ ेड होत
नाही.
५) पतपुरवठा व श ेतमाल िव यात सम वय नाही :
सहकारी पतप ुरवठा व सहकारी खर ेदी-िव स ंघ या ंनी सम वयान े काय कराव े क
जेणेक न पतप ुरवठ्याबाबतची थकबाक राहणार नाही . मा या दोह म य े सम वय िदस ून
येत नाहीच , तसेच शेतकरी वग सु ा या यव थ े या मा यमात ून आपला माल न िवकता
यापा यांना िवकतात .
६) मोठ्या शेतक या ंचे वच व :
सहका री पतप ुरवठा स ं थावर स ंचालक हण ून मोठ ्या श ेतकरी वगा चा वरच मा आह े,
यामुळे यां या फाय ाच े ठ शकतील अस े िनण य / धोरणे आखली जातात . आप या
जवळ या य ना कज देणे, दुस या य या नावावर आपण कज उठिवण े, अशा
कारची ग ैर वृ ी मोठ ्या माणात वाढत आह े.
७) असमतोल िवकास :
देशातील काही रा या ंम ये सहकारी पतप ुरवठा स ं थांचा िवकास चा ंगला झाल ेला िदस ून
येतो. महारा , गुजरात , पंजाब, ह रयाना , तािमळनाडू या रा या ंत या स ं थांचा चार -
सार व ेगाने होत आह े. यामानान े इतर रा या ंतील गती समा धानकारक िदस ून येत नाही .
८) अ पभ ूधारका ंकडे दुल :
आप या द ेशात बह स ं य श ेतकरी अ पभ ूधारक आह ेत. अ पभ ूधारक श ेतक यांना
िमळणारा पतप ुरवठा हा एक ूण कज पुरवठ्या या अितशय कमी माणात आह े. ख या अथा ने munotes.in
Page 83
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
83 ाच घटकाला हणज ेच आिथ क ्या कमक ुवत अस णा या घटकाला पतप ुरवठ्याची गरज
आहे. मा ा घटकापय त ती पोहोचताना पाहावयाला िम ळत नाही .
ब) ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थेतील दोष द ूर हो यासाठी उपाययोजना :
१) ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थांची पुनर चना :
भारतातील सहकारी च ळवळीत या स ं था कमक ुवत आह ेत याच े काय पूण पणे बंद आह े
अशा स ं थांचे पुनर चना कर याच े काय हाती घ ेणे गरज ेचे आहे. आिथ क ्या अकाय म
सं था स म सहकारी स ं थांम ये िवलीन करण े गरजेचे आहे.
२) ठेवी गोळा कर यावर भर ावा :
सहकारी पतप ुरवठा स ं थांना ख या अथा ने ामीण बचत गो ळा कर यामाग े अपयश आल ेले
आहे. यासाठी भाग भा ंडवलावर समाधान न मानता सभासद व इतरा ंकडून मोठ ्या
माणात ठ ेवी वीकारा यात अस े झा यास सहकारी स ं थांची आिथ क ि थती मजब ूत
होईल.
३) पतपुरवठ्याची श ेतमाल िव शी सा ंगड :
सहकारी पतप ुरवठ्याची श ेतमाल िव शी प रणा मकारक सा ंगड घाल यात आल ेली नाही .
यामुळे थकबा क वाढती आह े. यासाठी ही सा ंगड घातली जावी . यासाठी शेतक या या
मनात सहकारी िव यव थ ेब ल िव ास िनमा ण क द ेणे गरज ेचे आहे. तरच ख या
अथा ने ही सा ंगड घातली जाईल .
४) प रणामकारक िनय ं ण व िहशोब तपासणी :
सं थेने केले या कजा चा उपयोग उ पादक काया साठीच होतो िक ंवा नाही याची द ेखरेख
होणे गरज ेचे आह े. िहशोब तपासणीसाठी द ेखील पय वे क असण े गरज ेचे आह े. िहशोब
तपासणी काट ेकोर झा यास ग ैर यवहारास आ ळा बसेल.
थकबाक या सम य ेचा साक यान े िवचार क न थकबाक कमी कर यासाठी नवनवीन
उपाय शोध ून काढण े गरज ेचे आहे. पूव ची कज वसुली झा यािशवाय नवीन कज न देणे,
सहकारी िवपणनाशी सा ंगड घालण े गरज ेचे आह े. थकबाक च े हे माण कमी झा यास
सहकारी च ळवळीला चालना िम ळेल.
५) काय म यव थापन :
संचालक म ंडळाला बळी न पडता आपल े यवहार चोख कस े राहतील याचा िवचार करणार े
काय म यव थापन असण े गरजेचे आहे. यासाठी सिचवाला प ुरेसे अिधकार असण े गरजेचे
आहे, तसेच सिचव पात ळीपासून ते अंितम घटकापय त सवा ना यो य अस े िश ण द ेणे
गरजेचे असत े. सहकाराब ल लोका ं या मनात आदर व िव ास िनमा ण करण े हे
यव थापनाच े काय आहे. यांनी ते चोख पार पाडण े गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 84
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
84 ६) िज हा सहकारी ब ँकेने िनब ध कमी कराव ेत :
िज हा सहकारी ब ँकेचे अिधकारी ह े ब याच वेळा ह कूमशाही वागतात . नको या
प यवहाराबाबत व बाब बाबत आ ही असतात . यामुळे ाथिमक सहका री सं थे या
यव थापनावर कामाच े सात यान े दडपण य ेते. यासाठी ह े िनब ध कमी क न ा स ं थांना
मोकळेपणान े काम कर यासाठीच े वातावरण िनमा ण होण े गरजेचे आहे.
७) सहकारी िश णाचा सार :
देशभराम य े सहकाराबाबत िश ण द ेणारी िक ंवा िश ण द ेणारी यव था अ य ंत अप ुरी
आहे. यासाठी सहकार े ातील च ळवळी व काया संबंधी िश णासाठी य ेक िज ात
वतं यव था असण े गरज ेचे आह े. तरच ह े कम चारी वत : या जबाबदारीवर चा ंगले
िनण य घेऊ शकतील व चा ंगले गुणवंत लोक या े ाकड े वळतील.
६.७ िज हा सहकारी बँक
सहकारी पतप ुरवठ्या या ि तरीय रचन ेत िज हा पात ळीवर काय करणा या म यवत
सहकारी ब ँकांना अन यसाधारण अस े मह व आह े. या रा य सहकारी ब ँक व ामीण
भागातील ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं था यातील द ुवा हण ून काय करतात . यामुळे
िविश िज ा तील ामीण भाग व शहरी भाग एक जोडल े जातात . ामीण भागाचा
सवा गीण िवकास कर यात या ब ँकांचा मह वाचा वाटा आह े. रा य पात ळीवरील रा य
सहकारी ब ँकेकडून पैसा घेऊन तो ाथिमक सहकारी स ं थांना पुरिव याच े काय अिभकता
हणून करतात . गाव पात ळीवरील ाथिम क पतप ुरवठा स ं था य सभासदा ंना
कज पुरवठा करतात . पिहली म यवत ब ँक ाथिमक पतप ुरवठा स ं था हण ून उ र
देशास १९०६ म ये थापन झाली . राज थानमधील अजमीर य ेथे इ.स. १९१० म ये
सहकारी त वावर थापन झाल ेली म यवत ब ँक ही ख या अथा ने पिहली ब ँक होय .
https://aplamarathi.com
१) या या :
िज हा पात ळीवरील श ेती यवसायाला अ प व म यम म ुदतीचा भा ंडवल प ुरवठा उपल ध
क न द ेणारी सहकारी ब ँक हणज े िज हा म यवत सहकारी ब ँक होय . िज हा म यवत
सहकारी ब ँक हणज े रा य सहकारी ब ँक व ामीण पात ळीवरील ाथिमक पतप ुरवठा
सं था याम य े दुवा साधणारी ब ँक होय . munotes.in
Page 85
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
85 २) उि े :
िज हा म यवत सहकारी ब ँक ही िज ातील श ेती पतप ुरवठा स ं थांची स ंघसं था
असत े. यानुसार ितच े उ ेश पुढील माण े आहेत.
िज ातील ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थांना भा ंडवल प ुरवठा करणे, बँिकंग
े ातील सव यवहार करण े.
िज ातील सहकारी े ात काय करणा या िनरिनरा या सं थांचे संतुलन क हण ून
काय करण े.
ठेवी वीकारण े, ठेवीदारा ंचा िव त हण ून काय करण े.
िज ा ंतील ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थांना आव यक असणारा प ैसा रा य
सहकारी ब ँकेकडून उपल ध क न द ेणे व यात ून सभासदा ंना लागणारा श ेतीसाठीचा
अ प व म यम कज पुरवठा स ुलभ याजदरान े यो य व ेळी उपल ध क न द ेणे.
िज ातील ामीण कारागीर आिण बल ुतेदार या ंनी थापन क ेले या स ं थांना
ामो ोगाच े गतीसाठी अथ साहा य करण े
िज ातील ाथिमक सहकारी स ं थांवर देखरेख ठेवणे, यां या काया वर िनय ं ण
ठेवणे, माग दश न करण े, यां या भा ंडवलात समतोल राखण े.
पीक कज अथवा श ेतमाला या तारणावर कज पुरवठा करण े.
ाथिमक स ं थांना सेवक वग पुरिवणे, यांना िश ण द ेणे, िहशेबाचे परी ण करण े.
सहकार े व नाण ेबाजार यातील द ुवा हण ून काय करण े.
शहरी भागात ून ब ँकांमधून जमा झाल े या ठ ेव चा ओघ ामीण भागातील
कज पुरवठ्याकड े वळिवणे.
शेतमालाची खर ेदी-िव आिण ि या कर णा या सं थांना कज उपल ध क न द ेणे,
तसेच गोदाम यव था , वाहतूक आिण क या मालाच े पा ंतर प या मालात
करणा या यवसाया ंना मदत करण े.
िज ातील सहकारी च ळवळीचे नेतृ व करण े.
काटकसर , वावल ंबन व पर पर मदत या त वा ंचा अवल ंब क न सहकारी च ळवळीला
मजबुती आण यासाठी बचतीची सवय ामीण भागात वाढीला लावण े.
ामीण भागात शाखा उघड ून तेथील जनत ेला बँिकंगिवषयक स ेवा उपल ध क न द ेणे.
ाथिमक सहकारी स ं थांचा िशलक िनधी स ुरि त िठकाणी ग ुंतिव यास स ंधी उपल ध
क न द ेणे.
३) िज हा म यवत सहकारी ब ँकेचे काय े :
िज हा म यवत सहकारी ब ँकेचे काय े िज ाप ुरते मया िदत असत े. काही म यवत
सहकारी ब ँकांचे काय े िविश ताल ु यापुरते मया िदत असत े. मा आता रझ ह बँकेने munotes.in
Page 86
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
86 ठरवून िदल े या धोरणाम ुळे येक िज हा म यवत सहकारी ब ँकेचे काय े िज ाप ुरते
मया िदत कर या त आल े.
४) सभासद व :
िज ातील सव ाथिमक सहकारी ब ँका / सं था िज हा सहकारी ब ँकां या सभासद
असतात . याच माण े इतर कार या सहकारी स ं था उदा . औ ोिगक सहकारी स ं था,
खरेदी-िव सहकारी स ं था, नागरी ब ँका, सहकारी श ेती सं था, ाहक सहकारी स ं था,
यांसार या िविवध कार या सहकारी स ं था या िज हा सहकारी ब ँके या सभासद होऊ
शकतात .
पूव या का ळी खाजगी य नाद ेखील सहकारी िज हा ब ँकेचे यि गत सभासद होता य ेत
होते. अशा कार या िम सहकारी स ं थास ु ा पूव अि त वात हो या . मा स या या
सहकार व रझ ह बँके या धोरणान ुसार कोण याही व ैयि क य ला सहकारी ब ँकेचे
सभासद व िदल े जाणार नाही , मा प ूव िदल ेले सभासद व र ही होणार नाही .
५) भांडवल :
िज हा म यवत सहकारी ब ँकेला भा ंडवल उभारणी मोठ ्या माणात करावी लागत े. कारण
ित या वर असल ेली जबाबदारीही मोठी आह े. ती खालील मागा नी केली जात े.
i) भागांची िव : म यवत सहकारी ब ँकेशी संल न अस णा या सहकारी स ं था आिण
य या ंना बँकेचे भाग िवकत घ ेता येतात. भागांची दश नी िक ंमत ५० पया ंपासून
१०० पया ंपय त असत े. सहकारी स ं थांना या या उपिवधीतील तरत ुद नुसार
म यवत ब ँकांकडील कजा या ठरावीक माणात भाग खर ेदी कराव े लागतात . रझ ह
बँके या अलीकडील तरत ुदीनुसार या स ं थांना या ं या कजा या १० ट के र कम
भाग भा ंडवल हण ून गुंतवावी लागत े.
ii) ठेवी : म यवत सहकारी ब ँका आप या िज ातील शाखा ंमाफ त ठेवी
वीकार याच े काम करतात . सहकारी स ं था, सभासद , य िबगर सभासद
यां याकड ून या ठ ेवी वीकार या जातात . ाथिमक सहकारी स ं थांना प ुरेसा
कज पुरवठा करता यावा यासाठी म यवत ब ँकांनी ामीण , तसेच नागरी भागात मोठ ्या
माणा त ठेवी गोळा करा यात अशी िशफारस सव बँिकंग सिम या ंना केली आह े.
iii) राखीव िनधी : म यवत सहकारी ब ँका तीन कारच े वत :चे िनधी उभारतात .
१) वैधािनक राखीव िनधी २) बुडीत कज िनधी ३) इतर िनधी . म यवत ब ँका या ंना
िमळणा या नप Ìयाचे वाटप सभासदा ंत कर याप ूव काही र कम अशा राखीव िनधीत
जमा करतात .
iv) कज : म यवत ब ँक ही रा य सहकारी ब ँक, रझ ह बँक, यापारी ब ँका,
अथ पुरवठा महाम ंडळे, नाबाड इ याद कड ून कज िमळिवत े. संगी रा य
सरकारकड ूनही कज घेतली जातात . िशखर ब ँकांकडून या ब ँकाना मोठ ्या माणात munotes.in
Page 87
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
87 कज पुरवठा होतो . म यवत ब ँकां या वत : या भा ंडवला या १० ट के ते १५ ट के
कज पुरवठा या ब ँका करतात .
६) यव थापन :
म यवत सहकारी ब ँकेचे यव थापन लोकशाही प तीन े चालत े. सव साधारण सभासदा ंची
सभा (General Body ) ही सव च स ा होय . याम य े बँके या सव सं था आिण काही
य सभासद असतात . बँके या सव बाब ना या सभ ेची मा यता यावी लागत े. बँकेचे
धोरण ठरिव याच े सव अिधकार या सभ ेकडे असतात . सं थे या यव थानासाठी
सभासदा ंमधून संचालक म ंडळाची िनवड क ेली जात े. बँके या उपिवधीन ुसार स ंचालका ंची
सं या १५ ते ३० या दर यान असत े. यात श ेती पतस ं थांचे ितिनधी अिधक असतात .
यािशवाय अब न बँका, दूध उ पादक स ं था, िवपणन स ं था, औ ोिगक स ं था, रा य
सहकारी ब ँक, भू-िवकास ब ँक, िज हा प रषद इ . चे ितिनधी या स ंचालक म ंडळात
असतात . एक जागा मागासवग य ितिनधीसाठी असत े. एक स ंचालक वीक ृत असतो . तर
एका स ंचालकाची िनय ु रा य शासनाकड ून केली जात े. संचालक म ंडळ आप यात ून
एका स ंचालकाची अ य हण ून आिण एक स ंचालकाची उपा य हण ून िनवड करत े.
दैनंिदन कामकाजासाठी ह े संचालक म ंडळ िनण य घेते.
७) शासक य स ंघटन :
येक िज हा म यवत सहकारी ब ँकेत सव चपदी महा यव थापक असतो व याला
मदत कर यासाठी २-३ साहा यक यव थापन न ेमले जातात . म यवत ब ँकेत साधारणत :
१) कृषी पतप ुरवठा २) िबगर क ृषी पतप ुरवठा ३) िवकास तपासणी ४) िहशेब ५) लेखा
परी ण ६) शासन ७) िचटणीस इ . सात िवभाग अस ून य ेक िवभागासाठी एक म ु य
काय कारी अिधकारी असतो . तालु या या शाखा ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी िवभागीय
अिधकारी न ेमले जातात . सोयीन ुसार इतर अिधकारी व कम चारी वग नेमला जातो . या
पगारी नोकरा ंकडून बँकेचे दैनंिदन यवहार प ूण केले जातात .
८) िज हा म यवत सहकारी ब ँकांची काय -
िज हा म यवत सहकारी ब ँकांची काय पुढील माण े आहेत.
१) सभासद स ं थांना कज पुरवठा :
िज ातील ाथिमक सहकारी स ं था या िज हा म यवत सहकारी ब ँके या सभासद
असतात . ाथिमक सहकारी स ं था ही य शेतकरी सभासदा ंना कज पुरवठा कर याच े
काय करतात . परंतु ा ाथिमक स ं थांची भा ंडवली बाज ू मजब ूत नस यान े यांना िज हा
म यवत ब ँकेकडून कज याव े लागत े. सव सभासद स ं थांना अशा कार े अ प व म यम
मुदत कज पुरवठा व ब ँिकंग या सव सुिवधा प ुरिव या जातात .
munotes.in
Page 88
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
88 २) िज ातील पतप ुरवठा स ं थांबरोबरच िज हा ब ँक :
इतर सहकारी स ं थांना हणज ेच खर ेदी-िव स ं था, ाहक सहकारी स ं था, सूत
िगर या , तेल िगर या इ . सं थांना कज पुरवठा करत े. वरील स ं थांकडून ठेवी आप या
बँकेत गोळा करते. यातून गरज ू सं थांना कज पुरवठा करता य ेतो.
३) ाथिमक सहकारी स ं थां या काया वर देखरेख ठेवणे :
िज हा ब ँक िज ातील सव ाथिमक सहकारी स ं थां या काया वर द ेखरेख ठेवते.
सं थां या यवहारा ंवर कज वाटपावर िनरी ण ठ ेवते. यांना माग दश न करत े व या ं या
काया वर िनयं ण ठ ेवते.
४) ामीण भागात ब ँिकंगचा सार :
िज हा म यवत सहकारी ब ँका िज ातील ामीण भागात आप या शाखा उघड ून ामीण
जनतेला ब ँिकंग या सोयी सवलती उपल ध क न द ेतात. यातून ामीण जनत ेला
बँिकंग या सवयी लाव याच े काय या बँका करतात .
५) ठेवी वीकारण े :
म यवत सहकारी ब ँका ामीण भागातील श ेतक यांकडून, जनतेकडून आिण स ं थांकडून
ठेवी गो ळा करतात . शहरी भागातील लोका ं या ठ ेवी आकिष त कर यासाठी िविवध
कार या योजना आख या जातात . ामीण िवभागातील बचत गितशील कर याच े मह वाच े
काय या बँका पा र पाडतात .
६) िज ातील सहकारी चळवळीच े नेतृ व करण े :
म यवत सहकारी ब ँक ही िज ात सहकारी स ं थां या थापन ेत पुढाकार घ ेते. िशवाय
सहकारी च ळवळीचे िज हा पात ळीवर नेतृ व करत े. िज ातील सहकारी च ळवळीला गती
देणे, या चळवळीस यो य व ळण लाव ून ती िनकोप ठ ेवणे, चळवळीचा समतोल राखण े व
ित यावर यो य िनय ं ण ठ ेवणे अशी बह िवध काय ितला पार पाडावी लागतात .
७) सहकारी स ं थांची बँक हण ून काय करण े :
िज ातील सव सहकारी स ं थांची बँक हण ून ही ब ँक काय करत े. िज ातील सव
सहकारी स ं थांना िज हा म यवत बँकेत खाती उघडावी लागतात . रा य सरकारी
बँकेकडून उपल ध झाल ेला कज पुरवठा या ब ँकेमाफ त ाथिमक सह स ं थांना उपल ध
होतो. या सं थां या वतीन े रकमा भागिवण े, यां या रकमा वीकारण े, धनाद ेशाची वस ुली
करणे, अिधकष सवलत द ेणे, पैशाचे थाना ंतर करण े इ यादी काय केली जातात .
८) रा य सरकारी ब ँक हण ून काय करण े :
ही बँक िज हा पात ळीवर रा य सरकारची ब ँक हण ून काय करत े. या बँकेत िज हा प रषद ,
पंचायत सिम या , सहकार खात े, शै िणक स ं था इ याद ची खाती स न े उघडावी
लागतात . सरकारी अन ुदान ा स ं थांची खाती या ब ँकेत अस यान े तेथील कम चा यांचा munotes.in
Page 89
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
89 पगार या ब ँकेमाफ त केला जातो . सरकारच े आिथ क यवहार ेझरीमाफ त होत असल े तरी
काही बाबतीत म यवत ब ँक ही रा य सरकारची ब ँकर हण ून काय करत े.
९) तारणावर कज पुरवठा :
शेतमाला या तारणावर खर ेदी-िव सहका री सं था व औ ोिगक स ं थांना ही ब ँक कज
देते. ाथिमक स ं थांना व य ना सो या -चांदी या दािग या ं या तारणावर ही ब ँक
कज पुरवठा करत े.
१०) ाहक स ेवा :
िज हा म यवत सहकारी ब ँकेत सहकारी स ं थांिशवाय सामा य य ना आपली खाती
उघडता य ेतात. या बँका आप या ाहका ंना बँिकंग या सव सेवा उपल ध क न द ेतात.
उदा. ठेवी ि वकारण े, कज देणे, याचबरोबर िवज ेची िबल े भरण े, िवमा ह ा भरण े,
ाहका ंसाठी श ेअस व रो या ंची खर ेदी-िव करण े, सुरि त खणा ंची सोय प ुरिवणे, यां या
रकमा ंचे थाना ंतर करण े, चेक ाप Ìट इ. र कम जमा करण े अशा व पा या ाहक स ेवा
पुरिव या जातात .
११) आिथ क प रि थतीचा अ यास :
िज ातील आिथ क प रि थतीचा अ यास क न तो रा य सहकारी ब ँकेला क ळिवला
जातो. यामुळे सहकारी धोरणा ंची अंमलबजावणी या ब ँकेकडून होत े.
९) िज हा म यवत सहकारी ब ँके या काया तील दोष / उिणवा :
आप या द ेशाम य े िज हा सहकारी ब ँकांची वाढ मोठ ्या स ं येने झाल ेली असली तरी
याम य े गुणा मकत ेचे माण फारच कमी आह े. यामुळे यां या काया त पुढील दोष िदस ून
येतात.
१) दोषय ु कज यवहार :
ब याच िठकाणी िज हा बँका या रा य सहकारी ब ँका व रझ ह बँक यांनी ठरव ून िदल े या
सुरि तत े या त वाच े पालन करीत नाहीत . यामुळे यांची अन ेक कज बुड याची भीती
असत े. म यवत ब ँकांनी मोठ ्या कजा ची र कम काही यि गत कज हणून िदली आह ेत.
यामुळे ख या उ ेशाने ाथिमक सहकारी स ं यांना यो य माणात या कज पुरवू शक या
नाहीत .
२) कज वाटपात असमतोल :
अनेक िठकाणी िज हा ब ँका काही भागातील स ं थांना अिधक कज पुरवठा करतात , तर
काही भागा ंतील स ं थांना कमी कज पुरवठा करतात . यामुळे सहकारी च ळवळीत
असमतोल िनमा ण होतो . ादेिशक िवषमता िनमा ण होत े.
munotes.in
Page 90
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
90 ३) िनयोजनाचा अभाव :
कोण या े ाला िकती कज पुरवठा करावा , या े ातील आिथ क गरज िकती आह े. येक
तालु यासाठी िकती कज ाव े या बाबत या िनयोजनाचा अभाव आढ ळतो. सहकारी
सं थेची कुवत, परतफ ेडीची मता , गतीची वाटचाल , संचालक म ंडळाचा ामािणकपणा
व काय प ती इ याद बाबत चौकशी न करता कज यवहार क े याने कज बुड याचा धोका
असतो .
४) भांडवलाची कमतरता :
अनेक म यवत ब ँकांकडे पुरेसे भांडवल असत नाही . यामुळे यांना कज पुरवठ्याचे काय
काय मरी या करता य ेत नाहीत . आप या िज ातील पतस ं थांची गरज भागिवता य ेत
नाही. वत:ची साधनसाम ी उभार यात या अयश वी झा या आह ेत.
५) ठेव कड े दुल :
यापारी ब ँकां माण े ठेवी गो ळा कर यात या ब ँका फारशा यश वी झाल े या नाहीत .
यि गत ठ ेवीकड े फार द ुल होत े. या बाबतीत ब ँकांची उदासीनता िदस ून येते.
६) जिमनीच े मू यमापन कर याची च ुक ची प ती :
ब याच वेळा जिमनी या तारणावर म यम म ुदतीच े कज िदले जाते. अशा कारच े कज कमी
असल े तरी याच जिमनी या तारणावर अ य स ं थांकडून कज घेता येत नाही . य ात
िदलेले कज अपुरे असत े.
७) प पातीपणा व राजकारण :
या बँकांकडून कज मंजूर करताना प पाती धोरण अवल ंिबले जाते. कारण िज हा सहकारी
बँक ही राजक य प ाच े अड्डे बनल े आहेत. यामुळे पा व गरज ू य ही अट न राहता
प ांची िक ंवा प ातील लोकांची िशफारस ही अट िदस ून येते. यामुळे नको या अपा
य नास ु ा कज िदले जाते.
८) कज मंजुरीस िवल ंब :
सभासद ाथिमक पतप ुरवठा स ं थेकडे कजा ची मागणी करणार े अज करतात . ाथिमक
सं था म यवत सहकारी ब ँकेकडे ते अज पाठिवत े. पीक कजा या अजा ची छाननी क न
िशफारस कर यास िवल ंब होतो . पगारी नोकर या िवल ंबास कारणीभ ूत ठरतात . कज
करण े िनकालात काढ याऐवजी या बाबत उदासीनता िदस ून येते.
९) अकाय म यव थापन :
इतर यापारी ब ँकां या त ुलनेने िज हा म यवत सहकारी ब ँकांचे यव थापन अकाय म
आढळते. अ िशि त कम चारी वग , नोकरभरतीत विशल ेबाजी, अपुरे ान व अन ुभव,
िश तीचा अभाव , राजक य दडपण इ याद म ुळे या बँकांचे यव थापन अकाय म आढ ळते.
munotes.in
Page 91
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
91 १०) संचालक म ंडळाची दोषप ूण रचना :
वषा नुवष या ब ँकांचे संचालक म ंडळ तेच असत े. नवीन य ना संचालक म ंडळावर काम
कर याची स ंधी िम ळत नाही . सहकार े ाचा अ यास , बँिकंगचे ान , ामािणकपणा ,
यवहार त परता अशा य ना या स ंचालक म ंडळात थान असत नाही . यामुळे सहकारी
चळवळीचे नुकसान होत े.
११) सहकारी चळवळीकड े दुल :
रा य सहकारी ब ँक व ाथ िमक सहकारी पतप ुरवठा स ं या या ंना जोडणारा द ुवा हण ून या
बँका काम करत अस या तरी िज ातील िमक सहकारी स ं था, दूध उ पादक स ं था
यांसार या अन ेक इतर सहकारी स ं थांकडे िज हा ब ँका आ थ ेने ल द ेत नाहीत . यामुळे
ामीण भागातील सहकारी च ळवळीतून आम ूला बदल घडव ून आण णा या सं थांना
आप या यवहारासाठी अ य ब ँकांचे सहकाय याव े लागत े.
१२) राखीव िनधीचा अयो य वापर :
या बँकांकडून राखीव िनधीचा वापर काय कारी भा ंडवलासाठी क ेला जात अस याम ुळे
अडचणी या व ेळी बँक धो यात य ेते.
१३) कज पुरवठा व िनय ं ण यात फारक त :
ाथिमक सहकारी पतस ं थेला कज पुरवठा करण े, ित या काया वर देखरेख ठेवून िनय ं ण
करणे अशी काय करावी लागत अस यान े यां याकड ून बँिकंगिवषयक म ु य काया कडे
दुल होत े.
१४) थकबाक :
देशातील सव िज ा ंतील या ब ँकांचे थकबाक च े माण सात यान े वाढते आह े. सदोष
काय प ती , िनयोजनाचा अभाव , थािनक राजक य दडपण , यि गत कज पुरवठा, अपा
य ना कज पुरवठा इ यादी कारणा ंमुळे कज वसुलीत अडथ ळे िनमा ण होतात . बँकांची
थकबाक वाढत जात े. नाबाड व रा य सहकारी या ंची थकबाक ची वस ुली िवचारात
घेऊनच नवीन कज देत असतात . येक वष वाढती थकबाक ल ात घ ेऊन िज हा
बँकांना िम ळणारी कजा ची र कमही कमी कमी होत जात े. प रणामी ाथिमक स ं थांना
यो य तो कज पुरवठ्यास िज हा ब ँका असमथ ठरतात .
दोष द ूर कर यासाठी उपाय :
१) भांडवलात वाढ :
भांडवला या बाबतीत व यंपूण होणा या ीने या ब ँकांनी भाग व कज रोखे िव स काढ ून
भांडवलात वाढ करावी . सभासदा ंकडून आिण स ं थांकडून अिधक ठ ेवी जमा क न
काय कारी भा ंडवलात वाढ करावी .
munotes.in
Page 92
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
92 २) ठेव योजना :
यापारी ब ँकां माण े म यवत सहकारी ब ँकांनी नावी यप ूण अशा ठ ेव योजना स ु
करा यात . ठेवीदारा ंना, सभासदा ंना आिण एक ूण ाहका ंना त पर स ेवा पुरवून आकिष त
करावे. यासाठी िनयोजनब य न आव यक आह ेत.
३) समतोल कज वाटप :
िज ातील सव भागांचा व सव सं थांचा समतोल िवकास होईल अस े कज वाटपाच े धोरण
अवल ंिबले पािहज े. कज पुरवठा वेळेवर होईल याकड े अिधक ल िदल े पािहज े. तसेच
ाथिमक स ं थांची काय मता िवचारात घ ेऊन या ंना यो य माणात कज पुरवठा झाला
पािहज े.
४) िनयोजनाची आव यकता :
िज ातील पतस ं थांची व या ं या गरजा ंची पाहणी क न पतप ुरवठ्याचे यो य िनयोजन
केले पािहज े. यामुळे ाथिमक स ं था आप या सभासदा ंची गरज व ेळेवर प ूण क
शकतील . पतपुरवठ्याचे यो य िनयोजन झा यास पतप ुरवठ्या या कामात िश तब ता
येईल.
५) दुब ल िज हा म यवत ब ँकांचे पुनव सन :
दुब ल, कमकुवत व आजारी म यवत ब ँकांचे यो य या पात ळीवर पुनव सन कराव े. या
बँकांनी पुरेशी रोख र कम जव ळ ठेवावी, असे य न रा य सहकारी ब ँकेकडून हाव ेत.
६) िश ण :
या बँकांत कुशल व त अिधकारी वग नेमावा. नोकरवगा ला यो य त े िश ण द े याची
यव था करावी . बँकेने आपल े संचालक व काय कारी अिधकारी या ंनाही यव थापक य व
तांि क िश ण द े याची सोय करावी . यामुळे बँकेची काय मता वाढ यास मदत होईल .
७) िवनािवल ंब िनण य :
बँकेने कज करण े िवनािवल ंब िनकालात काढली पािहज ेत. यासाठी ठरािवक म ुदत िनि त
कर यात यावी . तसेच मंजूर केले या कजा चे व रत वा टप हाव े.
८) कज वसुलीवर भर :
सुगी या ह ंगामान ंतर यो य व ेळी कज वसुली होईल याकड े बँकेने ल ाव े. ाथिमक
सहकारी स ं था, खरेदी-िव स ं था व ि या स ं था याम य े यो य सम वय साध यास
थकबाक च े माण कमी करता य ेईल. परंतु या ीन े य न होणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 93
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
93 ९) तपासणी व िनय ं ण :
ाथिमक सहकारी स ं थांची तपासणी क न कज वाटप क े यास व कजा या वाटपावर
यो य िनय ं ण घात यास कजा चा उपयोग उ पादक काया साठी होईल आिण थकबाक च े
माण घट ेल.
१०) िबगर राजक य काय :
िज हा ब ँका राजक य प ा ंचे अड्डे आहेत. ा िवधानात बदल करण े हे या या राजक य
प ांनीच याचा अ यास क न िज हा ब ँक ही सहकारी च ळवळीचा अड ्डा बनली पािहज े.
याच माण े राजक य प बाज ूला ठेवून बँिकंग सहकारी े पिव च ठ ेवले पािहज े. या
िठकाणी यो यत ेनुसार काय घडल े तरच सहकारी चळवळ फुलेल.
आपली गती तपासा :
१. ाथिमक सहकारी पतप ुरवठा स ं थांतील दोष सा ंगा.
२. िज हा सहकारी ब ँकेची उि े सांगा.
६.८ रा य सहकारी ब ँका
१. ा तािवक :
रा य सहकारी ब ँकांना िशखर सहकारी ब ँका अस ेही हणतात . भारतातील सहकाराची
संरचना स ंघीय प तीची अस ून रा य, िज हा व गाव पात ळीवर, ि तरीय प तीवर
आधारल ेली आह े. रा य पात ळीवरील िशखर स ं था िज हा पात ळीवरील स ं थावर िनय ं ण
व देखरेख ठेवीत असत े. तर िज हा पात ळीवरील स ं था गाव पात ळीवरील स ं थां या
बाबतीत ह ेच काम करीत असतात . सहकारी पतप ुरवठ्या या बाबतीत रा य सहकारी ब ँक
ही रा य पात ळीवरील सव च स ं था समजली जात े. सहकारी स ं थां या िपर ॅिमडसार या
रचनेत िशरभागी ती काम करीत अस याम ुळे ितला िशखर ब ँक अस ेही हटल े जात े.
सरकारी , रझ ह बँक, म यवत सहकारी ब ँका आिण ाथिमक सहकारी ब ँका व ामीण
सहकारी पतप ुरवठा स ं था या ंना जोडणारा द ुवा हण ून रा य सहकारी ब ँकेकडे पािहल े
जाते. देशभर पसरल े या ाथिमक सहकारी ब ँका व द ेशातील भा ंडवली बाजार या ं यात
दुवा साध याच े मह वाच े काय ही ब ँक करीत असत े. हंगामी व पाच े िकंवा ता कािलक
अिधक माणात जव ळ असल ेले भांडवल एका े ाकड ून दुस या गरजू े ाकड े
वळिव याच े काय क न उपल ध भा ंडवलाचा जा तीतजा त उ पादक रीतीन े वा◌ापर
कर याच े व समतोल िवकास साध याच े कामही ती करीत असत े.
२) रा य सहकारी ब ँकेची आव यकता :
भारतातील सहकारी च ळवळी या ार ंिभक ट यातच रा य सहकारी ब ँकेची आव यकता
भासू लागली होती . १९१४ या म ॅ लगन सिमतीन े अशा िशखर ब ँकांची गरज सा ंगून
यां या थापन ेसंबंधात िशफारस क े या हो या . रा यातील िनरिनरा या सहकारी
सं थां या कामात स ुसू ता व सम वय आण यासाठी व म यवत सहकारी ब ँकां या munotes.in
Page 94
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
94 कामावर यो य ते िनयं ण ठ ेव यासाठी रा य सहकारी ब ँकेची गरज आह े असा िन कष या
सिमतीन े काढल ेला होता . अिखल भारतीय ामीण पतप ुरवठा पाहणी सिमतीन ेही असाच
िन कष काढला होता . यानुसार भारतात अन ेक रा या ंतून रा य सहकारी ब ँका थापन
कर यात आ या . वातं यो र का ळात व ब ँका सहकारी च ळवळी या िवकासास चा ंगला
हातभार लावीत आह ेत.
रा य सहकारी ब ँकांचे उि े :
ी ज े.पी. िनयोगी या ं या मत े. ''भांडवलाच े एक ीकरण क न िनरिनरा या े ांम ये
आव यकत े माण े िनधी ख ेळवून तेथील मागासल ेपणा द ूर क न िवकासाला चालना द ेणे व
संपूण रा यातील सहकारी े ाचा समतोल िवकास घडव ून आणण े या उ ेशाने रा य
सहकारी ब ँक आपल े काम करीत असत े.'' याव न रा य सहकारी ब ँके या उि ा ंचे
सिव तर प ीकरण आपणास प ुढील माण े देता येईल.
१) सहकारी चळवळीच े नेतृ व करण े :
सहकारी च ळवळीचा म ु य उ ेश आिथ क ्या दुब ल घटका ंना सहकारी मा यमात ून
आिथ क साहा य उपल ध करण े व या ार े यांचा आिथ क िवकास साधण े हा असतो . रा य
सहकारी ब ँक ही रा य पात ळीवरील सहकारी च ळवळीतील िशखर ब ँक अस याम ुळे या
उ ेशाची सफलता ही ितची जबाबदारी असत े. रा यातील सहकारी च ळवळीला आिथ क
साहा य उपल ध करण े, ितला माग दश न क न ित या िवकासाची िदशा ठरिवण े, ित यावर
िनयं ण ठ ेवणे ही काम े ितला करावी लागत अस याम ुळे सरकारी च ळवळी या न ेतृ वाची
धुरा ितला वीकारावी लागत े. रा य सरकारी म यवत सहकारी ब ँका, सहकारी स ं था,
कारखान े इ याद ना धोरणा मक न ेतृ व देणे हा ितचा म ुख उ ेश बनतो .
२) सहकार धोरणात सम वय साधण े :
रा या या सहकारी च ळवळीतील िशखर स ं था या ना यान े काम करीत असताना अशा
बँकेला रा यातील िविवध े ांतील उदा . ामीण , नागरी , कृषी, औ ोिगक वग ैरे े ातील
आिथ क धोरणात िवश ेषत: कज पुरवठ्या या धोरणास यो य तो सम वय साधावा लागतो .
सहकारी च ळवळीतील अथ पुरवठ्यावर भावी िनय ं ण ठ ेवले हा ित या कामाचा मह वाचा
भाग असतो .
३) म यवत सहकारी ब ँकां या काया त सम वय साधण े :
िज हा पात ळीवरील म यवत सहकारी ब ँकां या कामात स ुसू ता आण ून या ं यात आिथ क
संतुलन िनमा ण करण े हाही रा य सहकारी ब ँकेचा म ुख उ ेश आह े. दुब ल म यवत
सहकारी ब ँकांना स म करण े, यासाठी या ंना आिथ क साहा य द ेणे व या ं यातील
असमत ेची दुरी कमी क न या ंचा समान िव कास साधण े, यासाठी आिथ क साधना ंची
फेरजुळणी करण े, म यवत ब ँकां या कारभारावर िनय ं ण व द ेखरेख ठेवून या ंना सव
कारच े माग दश न करण े ही रा य सहकारी ब ँकेची जबाबदारी असत े.
munotes.in
Page 95
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
95 ४) रा याला साहा य :
रा य सरकारला आपल े पतप ुरवठा धोरण ठरिवताना सहकारी च ळवळीतील
पतपुरवठािवषयक धोरण ठरिव यासाठी रा य सहकारी ब ँक स ला द ेऊ शकत े. सहकारी
चळवळीतील स ंघ सं था या ना यान े या त अन ुभवाचा लाभ रा य सरकारला आपल े
पतिवषयक धोरण ठरिवताना होत असतो .
५) िव ीय स ंतुलन साधन े :
म यवत सहकारी ब ँकां या काया त संतुलन सा धून ाथिमक सहकारी पतस ं थांचा नाण े व
भांडवल बाजारा ंशी तस ेच रझ ह बँकेशी अ य स ंबंध थािपत करण े हा रा य सहकारी
बँकेचा उ ेश असतो . रा यातील सव तरा ंतील िव ीय स ं थांचा, िवकिसत हो णा या
नाणेबाजारा ंशी व अ य री या रझ ह बँकेशी संबंध जोड ून आिथ क िवकासाला यो य
कार े चालना द ेणे हा ित या काया तील एक मह वाचा भाग आह े. सहकारी े ातील
भांडवलाचा ओघ आव यक या े ाकड े वळवून अशा भा ंडवलाचा उपयोग आिथ क
िवकासासाठी कर याचा या ंचा य न असतो .
४) काय े :
येक रा यासाठी एक रा य सहकारी ब ँक अ प व म यम म ुदतीचा कज पुरवठा
कर यासाठी थापन झाल ेली असत े. १९८० -९० या दशकापय त देशात २८ रा य
सहकारी ब ँका अि त वात हो या . यांनी आप या शाखाही स ु के या आह ेत. परंतु काही
रा यात उदा . म य द ेश, पंजाब, आं इ. देशांतून एकाप े ा जा त रा य सहकारी ब ँका
अस याच े िदसून येते.
५) सभासद व :
सव साधारणपण े स व िज हा म यवत सहकारी ब ँका रा य सहकारी ब ँकेचे सभासद
असतात . याच माण े रा य पात ळीवर काय करणा या इतर कार या सहकारी
सं थादेखील रा य सहकारी ब ँकेचे सभासद असतात . आता या िवचारसरणी माण े
कोण याही य ला रा य सहकारी ब ँकेचे सभासद होता य ेत नाही . परंतु जु याका ळी िकंवा
फार प ूव पास ून काही य रा य सहकारी ब ँके या सभासद हो या . या य च े
सभासद व र क ेले नाही. परंतु यांची सं या मा अ प होती .
६) यव थापन :
रा य सहकारी ब ँकेचे यव थापन रा य सहकारी ब ँके या सभासदा ंनी िनवडल े या
संचालक म ंडळाकडे असत े. संचालक म ंडळ रा य सहकारी ब ँकेचा कारभार पाहत े. धोरण
ठरिवत े. रा य सहकारी ब ँके या स ंचालक म ंडळावर सरकारला िकमान ३ िकंवा एक ूण
संचालका ं या १/३ इतके संचालक िनय ु करता य ेतात.
७) भांडवल उभारणी :
रा य सहकारी ब ँकांना लागणार े भांडवल साधारणत : पुढील मागा नी उभ े केले जाते. munotes.in
Page 96
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
96 १) भागांची िव :
भांडवल उभारणीसाठी रा य सहकारी ब ँका भाग िव स काढतात . सव साधारणपण े
य ना ह े भाग िवकत घ ेता येत नाहीत . रा यातील सहकारी स ं थांना हे भाग िवकत घ ेता
येतात. बँके या अिधक ृत भांडवलाच े भाग रा य सहकारी ब ँकां या सभासद ब ँका, रा य
पातळीवरील इतर सव च स ंघ आिण रा य सरकार या ं याकड ून खर ेदी केली जाऊन
बँकेला भा ंडवल प ुरवले जाते.
२) कज रो या ंची िव :
भांडवला या आव यकत ेनुसार रा य सहकारी ब ँका कज रोखे िव स काढ ू शकतात . असे
कज रोखे सामा यपण े रा य सरकार व म यवत सहकारी ब ँकांकडून खर ेदी केले जातात .
३) ठेवी :
सभासद ब ँका हणज े म यवत सहकारी ब ँका व इतर सहकारी स ं थां या ठ ेवी रा य
सहकारी ब ँकात ज मा असतात . यांचाही उपयोग भा ंडवल हण ून होत असतो .
४) कज :
रा य सहकारी ब ँकांकडून िकंवा इतर यापारी ब ँकांकडून कज िमळवून भांडवल जमा क ेले
जाते. रा य सरकारकड ूनही आव यक वाट यास कज घेतले जात े. रझ ह बँकेकडून
सवलती या दरान े कज िमळवून िक ंवा ट ेट बँक, अथ पुरवठा महाम ंडळ इ यादी
सं थाकड ून कज घेऊनही भा ंडवल उभ े केले जाते. जागितक ब ँकेकडूनही कज िमळिवले
जाते.
५) राखीव िनधी :
बँका आप या नप Ìयाचा काही भाग राखीव िनधीम य े जमा करीत असतात . नंतर अशा
राखीव िनधीचा भा ंडवल हण ून उपयोग करता य ेतो.
वरील सव िववेचनाबरोबरच रा य सहकारी ब ँकां या भागभा ंडवल उभारणीत रा य
सरकारा ंचा वाटा फार मोठा असतो .
८) रा य सहकारी ब ँकांची म ुख काय :
रा य सहकारी ब ँकांची उि े पाहतानाच या ं या काया ची पर ेषा आपणास िदस ून येते.
कारण उि ा ंतूनच स ं थेची काम े होत असता त. यानुसार रा य सहकारी ब ँकांची काय
पुढील माण े आहेत.
१) सहकारी ब ँकांची बँक हण ून काम करण े :
रा य सहकारी ब ँक म यवत सहकारी ब ँकांची बँक हण ून काम करत े. य आिण रझ ह
बँकेकडून कज घेऊन तो प ैसा म यवत सहकारी ब ँकांना व इतर कार या सह कारी
सं थांना कज पान े देते. ठेव पान े जमा झाल ेला पैसा आिण रझ ह बँक व ट ेट बँककडून
कज पान े िमळिवलेला प ैसा कज दे यासाठी ित याकड ून वापरला जातो . म यवत munotes.in
Page 97
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
97 सहकारी ब ँकांना अ प व म य म ुदतीची कज रा य सहकारी ब ँकेकडून िदली जातात .
यानंतर म यव त बँक ाथिमक सहकारी पतस ं थांना व ाथिमक सह स ं था आप या
सभासद श ेतक यांना देतात.
२) पैशाचा पया वापर करण े :
रा य सहकारी ब ँक या िज हा ब ँकांकडे पैसा िश लक आह े. यां याकड ून तो कजा ऊ
घेते व या िज हा ब ँकांना पैशाची गरज आह े यांना कजा ऊ देते. यामुळे देशातील
भांडवलाचा पया वापर रा य सहकारी ब ँक करत े.
३) दुवा हण ून काम करण े :
रा यातील सहकारी ब ँका, देशाचा नाण ेबाजार व रझ ह बँक यांना जोडणारा द ुवा हणज े
रा य सहकारी ब ँक होय . या ार े ती रा यातील सहकारी स ं थांशी आिथ क िहतस ंबंध
थािपत करीत असत े.
४) बँिकंग सेवा पुरिवण े :
रा यातील म यवत सहकारी ब ँकांना व इतर सहकारी स ं थांना बँिकंग सेवा पुरिव याच े
मह वाच े काय या ब ँकेला कराव े लागत े. रकमा ंचे थाना ंतर करण े, कोण याही सहकारी
सं थे या सभासदान े बँकेमाफ त िव स आणल े या माला या तारणावर कजा ऊ र कम
देणे िकंवा याला ओ हर ाप Ìट देणे, जंगल माला या तारणावर कजा ऊ र कम द ेणे,
सरकारन े वीक ृत केले या स ं थांचे कज रोखे िवकत घ ेणे िकंवा िव साठी एज ंट हण ून
काम करण े, रा यातील सहकारी स ं थांची यं साम ी , अवजार े खते िकंवा क सरकारन े
आयातीच े परवान े िदले असतील तर व त ूं या खर ेदीसाठी व आयातीसाठी पतप िक ंवा
हमीप द ेणे, न दणी अिधका यां या परवानगीन े रा य सरकार , थािनक स ं था िक ंवा
रा यातील इतर ब ँका या ंचा एज ंट हण ून काम करण े.
५) नेतृ व करण े :
िज हा सहकारी ब ँका आिण इतर े ांतील सव च सहकारी स ंघटनावर द ेखरेख ठेवीत
असताना रा य सहकारी ब ँक या ंचा िम , माग दश क व त व हण ून काय कराव े लागत े,
यामुळे नेतृ वाची ध ुरा ही साहिजकच ितलाच सा ंभाळावी लागत े. सहकारी च ळवळी या
िवकासासाठी िविवध योजना आख याच े व या ंची अ ंमलबजावणी कर यासाठी रा य
सरकारला मदत करीत असत े. म यवत सहकारी ब ँकांची ता ंि क व यव थापक य स ला
देणे, यांचे आिथ क यवहार , भांडवल, साठवण ूक, खरेदी-िव इ याद बाबतच े
सोडिव यात या ंना मदत करण े, रा ीय व आ ंतररा ीय पा तळीवर सहकारी ब ँकांचे
ितिनिध व करण े, रा यातील सहकारी च ळवळीचे िनकोप व जलद गतीन े िवकास साधण े
इ यादी काम े क न ती रा यातील सहकारी च ळवळीचेही नेतृ व करीत असत े.
९) रा य सहकारी ब ँके या सम या व मया दा :
रा य सहकारी ब ँकेपुढील सम या व ब ँके या मया दा या बाबत प ुढील माण े मांडणी करता
येईल. munotes.in
Page 98
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
98 १) अपु या ठेवी :
काही रा य सहकारी ब ँका पुरेशा माणावर ठ ेवी गोळा कर यात अपयशी ठर या आह ेत.
सभासद ब ँका, सहकारी स ं था व या रा यात यि गत ठ ेवी वीकार या जातात , तेथील
य सभासद या ं या कड ून या प ुरेशा मा णावर ठ ेवी आक ृ क शकत नाहीत .
साहिजकच अप ु या भांडवलाम ुळे यांची आिथ क ि थती भ कम होऊ शकत नाही .
२) अपुरी देखरेख यव था :
रा य सहकारी ब ँकांनी िज हा म यवत सहकारी ब ँकांवर सतत द ेखरेख करावी व या ंना
यवहाराबाबत माग दश न कराव े अशी अप े ा आह े. परंतु रा य सहकारी ब ँकांकडे यो य तो व
यो य त ेवढा िशि त नोकरवग उपल ध नाही . हणून म यवत सहकारी ब ँकांवर पुरेसे
िनयं ण ठ ेव यात रा य सहकारी ब ँका अपयशी ठर या आह ेत.
३) िहशेबातील वग वारी :
िज हा म यवत सहकारी ब ँकांनी काही बाबतीत कज फेड न होता या ंची परतफ ेड
झा याच े व याच य ना परत नवीन कज िद याची न द क ेलेली आह े व केली जात आह े.
य कज फेड न होता क ेवळ एका खा याव न द ुस या खा यावर आकड े िफरव ून जे
यवहार दाखिवल े जातात . यावर रा य सहकारी ब ँकेने पूण पणे िनयं ण ठ ेवलेले िदसून येत
नाही.
४) सदोष कज यवहार :
रा य सहकारी ब ँकांनी आपली कज प त आखली आह े. रझ ह बँके या स ूचना िवचारात न
घेता काही कज काही य ना िदली ग ेली. अनाव यकपण े काही सहकारी स ं थांनी
भांडवल खर ेदी केले. तर ाथिमक सहकारी स ं थांना वत : रा य सहकारी ब ँकेने कजा ऊ
र कम िदली .
५) वाढती थकबाक :
रा य सहकारी ब ँकांची थकबाक हा िच ंतेचा आह े. कारण थकबाक च े माण वाढल े
नसते तरी थकबाक ही कायम व पी आह े. या थकबाक म ुळे एकूण थकबाक म य े वाढ
होत आह े. या थकबाक या वस ूलीसाठी रा यसरकार फारस े य न करता ंना पहावयास
िमळत नाही .
६) काय प ती दोष :
रा य सहकारी ब ँका म यवत सहकारी ब ँकेला िदल े या कजा या वापरावर , वसुलीवर प ूण
िनयं ण ठ ेवू शक या नाहीत . िज हा म यवत सहकारी ब ँकांची काय मता मया िदत आह े.
यां या कज यवहारात दोष आह ेत हे माहीत अस ूनसु ा िज हा म यवत ब ँकांना कज
िदली ग ेली.
munotes.in
Page 99
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
99 ७) राजक य ह त ेप :
रा य सहकारी ब ँकेवर प ीय राजकारणाचा ाभाव मोठा आह े. यामुळे आप या प ातील
य ना / काय क या ना / नेतृ वांना िविवध सहकारी स ं थांसाठी कज देणे, यांची वस ुली न
करणे, ते उ ोग आजारी दाखिवण े इ. अनेक राजक य ह त ेप होत असतात . याचा
प रणाम एक ूणच रा य सहकारी ब ँकेवर होताना पाहावयास िम ळतो.
१०) उपाययोजना :
१) शाखा िव तार :
जर म यवत सहकारी ब ँक ाथिमक सहकारी स ं थांना यो य माणात कज पुरिव यास
िनि य आढ ळली, तर या िठकाणी रा य सहकारी ब ँकेने शाखा उघड ून ते काय हाती
यावे. म यवत सहकारी ब ँका थापन झा यावर या ं याकड े नंतर ते काय सोपवाव े.
२) सभासद व :
कोण याही य ला व ैयि क पात ळीवर सहकारी ब ँकांचे सद य व द ेऊ नय े. असल ेले
सभासद व र करावे.
३) सेवक वग :
रा य सहकारी ब ँकेत िशि त स ेवक वग नेमला जावा व असल े या स ेवकांना यो य त े
िश ण ाव े.
४) िश ा :
जे सभासद आप या िहश ेबा या यवहाराबाबत तपासणी िक ंवा देखरेखीसंबंधी यो य ती
मािहती प ुरवीत नाहीत , यां या शासक य सवलती रा य सहकारी ब ँकेने काढ ून
या यात .
५) देखरेख काय :
रा य सहकारी ब ँकेने आप या शाखा ंवर, आप या काय प तीवर आिण काया बाबत कडक
देखरेख क न स ुधारणा करावी .
६) इतर उपाय :
राजक य ह त ेप कमी क न ख या अथा ने सहकारी च ळवळ िवकिसत कर यासाठी
रा यक या नी य न करण े गरजेचे आहे. कज रचनेची सतत स ुधारणा क न , धोरण आख ून
याची अ ंमलबजावणी करावी . थकबाक कमी कर यासाठी योजनाब काय म आखावा व
आप या स ेवकांची काय मता वाढवावी .
आपली गती तपासा
१) रा य सहकारी ब ँकेची उि े सांगा. munotes.in
Page 100
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
100 ६.९ सहकारी िव प ुरवठ्याचे यशापयश
सहकार चळवळीच े मू यमापन :
भारतातील सहकारी च ळवळ १९०४ म ये सु झाली व आज ितला जव ळजवळ ८८ वष
पूण झाली आह ेत. ही चळवळ ामु यान े शेतक यां या गरजा प ूण कर यासाठी , ामीण
अथ यव थ ेचा िवकास घडव ून आण यासाठी स ु केली गेली होती . ामीण अथ यव थ ेचे
व प बदल यासाठी , सामािजक , आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी सहकारािशवाय
पया य नाही अस े अनेक सिम या ंनी सा ंिगतल े होते व आह े. िनकोलसनपास ून आजपय त
नेमले या िविवध सिम या ंनी, अ यासगटा ंनी सहकारी च ळवळी या चा ंग या प रणामा ंिवषयी
िव ास य केलेला आह े.
भारतातील सहकारी च ळवळ जरी या शतका या ार ंभी हणज े १९०४ साली स ु झाली
असली तरी वात ं य ा ीपय त सहकारी च ळवळीने भारतात ख या अथा ने िवकास क ेला
न हता . कारण म ु यत: ही सहकारी च ळवळ शेतक यांना के या जा णा या कज पुरवठ्या या
काया पुरतीच मया िदत होती . ब याचशा स ं था भा ंडवलाअभावी , ठेवीअभावी आिथ क ्या
कमजोर हो या . या प ुरेशा माणावर सभासदा ं या कज पुरवठ्या या सव च गरजा प ूण क
शकत न ह या . हणून वात ं यपूव या का ळात सहकारी स ं थांचा िवकास ख या अथा ने
झालेला न हता.
वातं य ा ीन ंतर मा सहकारी च ळवळीकडे सरकारन े यो य त े ल प ुरिवले. सहकारी
चळवळीचा िवकास द ेशातील सव भागा ंतून हो याक रता खास य न क ेले. िविवध
कार या स ं था थापन कर याक रता उ ेजन िदल े गेले. िनयोजनका ळातील सहकारी
गतीचा अ यास केला हणज े आप या भारतातील एक ूण सहकारी च ळवळीचे मू यमापन
केले अस े होईल . कारण म ू यमापनाचा अ यास करण े हणज े गतीचा , यापास ून
िमळाले या फाय ा ंचा व यात अस णा या दोषांचा अ यास करण े असा होतो . या ीन े
िनयोजनका ळातील सहकाराची गती व भारतातील सहका री चळवळीचे मू यमापन या
दो ह चा अथ एकच लागतो . या दो ह चा अ यास हणज े एकाच ना या या दोन बाज ू
ठरतात . अशा म ू यमापनान े भारतात सहकारन े बजावल े या मह वप ूण कामिगरीची क पना
येईल.
भारतातील सहकारी चळवळीपास ून झाल ेले फायद े :
भारतातील सहकारी च ळवळीपासून िमळाले या फाय ा ंचा अ यास प ुढील माण े करता
येईल.
अ) आिथ क फायद े ब) सामािजक व न ैितक फायद े क) शै िणक फायद े ड) राजक य फायद े.
munotes.in
Page 101
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
101 अ) आिथ क फायद े :
१) व त दरान े कज पुरवठा :
सहकारी च ळवळ सु हो याप ूव शेतक यांना कजा साठी सावकारा ंवर अवल ंबून राहावे
लागत अस े. सावकारा ंचा याजाचा दर जा त होता . यामुळे सावकारा या पाशात ून
शेतक यांची स ुटका कर यासाठी सहकारी स ं था थापन क न यामाफ त शेतक यांना
व त दरान े कज पुरवठा क ेलेला आह े.
२) सावकारी पाशात ून मु ता :
वातं य ा ीप ूव भारताती ल शेतकरी सावकारी पाशात अडकल ेला होता . या सावकारी
पाशात ून शेतक यांना मु कर या या काया त सहकारी स ं थांनी मह वाच े काय केले आहे.
३) कजा चा यो य उपयोग :
पूव शेतकरी सावकाराकड ून कज घेत असत , परंतु सावकारा ंकडून घेतले या कजा चा
वापर ल न , मुंज, अं यिवधी या ंसार या धािम क पण अन ु पादक कारणा ंक रता क ेला जात
असे. पण सहकारी स ं थांनी मा ह े कज उ पादक कारणासाठीच वापरल े जावे यावर भर
िदला जातो . सहकारी स ं था क ेवळ उ पादक कारणासाठीच कज पुरिव यावर भर द ेत.
४) आधुिनक श ेती तं ाचा वापर :
वातं य ा ीपय त भारतीय श ेतीचे एक व ैिश ्य हणज े भारतीय श ेती पर ंपरागत प तीन े व
जु या अवनाशा ं या साहा यान े केली जात होती . ॅ टरसारखी आध ुिनक श ेतीयं े, सुधा रत
बी-िबयाण े, रासायिनक खत े यांचा वापर श ेतीत विचतच क ेला जात अस े याचा प रणाम
शेतीतून होणारे उ पादन कमी अस े.
५) शेतीमालास यो य िक ंमत :
शेतक यां या श ेतमालाला यो य िक ंमत िम ळवून दे या या काया त सहकारी स ं थांनी फार
मह वाच े काय केले आहे. तालुका पात ळीवर सव शेतकरी एक य ेऊन श ेतमाल सहकारी
खरेदी-िव स ं था थापन करीत . या सहकारी स ं थेला ते आपला माल िवकत . सहकारी
सं था मालाचा साठा क न यो य िक ंमत आ यावर िवकत . सहकारी स ं थेचा काही फायदा
शेतक यांना िदला जात अस े.
६) ामीण भागातील उ ोजक :
ामीण भागाचा िवकास घडव ून आण यासाठी औ ोिगक िवकासासाठी सहकारी स ं थेने
छोटे छोटे उ ोगध ंदे थापल े. यामुळे ामीण भागातील लोका ंना रोजगार तर िम ळालाच,
परंतु फार मोठ ्या माणावर औ ोिगक करणाचा पाया घातला ग ेला. ामीण जनत ेचे उ प न
वाढल े गेले याम ुळे ामीण भागात एक नवा उ ोजका ंचा वग सहकारी स ं थांतून थापन
झाला.
munotes.in
Page 102
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
102 ७) औ ोिगक कारािग रांना िव िवषयक सोयी :
आिथ क ्या दुब या कारािगरा ंचा िवकास घडव ून आण यासाठी औ ोिगक सहकारी
सं थांनी मह वाच े काय केले आह े. िवणकर , चांभार, कलाक ुसरी या व त ू बनिवणार े
कारागीर , कुंभार, कातडी कमािवणार े व कातड ्या या व त ू बनिवणार े कारागीर इ यादी .
८) जीवनाव यक व त ूंचे वाटप :
सहकारी स ं थांची थापना हो याप ूव सव सामा य यापारी ाहका ंकडून जा त िक ंमत
घेऊन नफा िम ळवीत होत े. यापा यामुळे ाहका ंची िप ळवणूक होत होती . यांची स ुटका
हो यासाठी सहकारी स ं थांची थापना मोठ ्या माणावर क ेली गेली. ाहक सहकारी
सं थांनी टंचाई या का ळात व त ूं या वाटपाबाबत अ य ंत मह वाच े काय केले आहे.
९) बचत व काटकसरीला उ ेजन :
बचत करण े व अप यय टा ळणे हे सहकाराच े त व सहकारी स ं थेने मा य क न ामीण
भागातील लोका ं या बचतीला िवश ेष उ ेजन िदल ेले आहे. तसेच सभासदा ंना कज देत
असताना काटकसरीच े मह व पटव ून िदल े आहे.
१०) बँकिवषयक सवयीत वाढ :
ामीण जनत ेला बँकांची सवय लागावी , यांनी अिधकािधक माणात बचत करावी यासाठी
सहकारी स ं थांनी य न क ेले आहेत. सहकारी ब ँकांनी अ य ंत लहान ख ेड्यात आप या
शाखा उघड या आह ेत. यामुळे ामीण भागातील लोका ंना बँकांमाफ त यवहार कर याची
सवय लागली आह े व या ंनी आप या जव ळची ठेव बँकेत ठेवावी व च ेकने मोठ्या रकम ेचे
यवहार कराव ेत यासाठी सहकारी ब ँका य न करीत आह ेत.
ब) सामािजक व न ैितक फायद े :
१) सहकारी च ळवळीमुळे लोकांना एका मता , बंधुभाव, सामूिहक जीवन जग याची प त ,
वावल ंबन इ यादी गो च े मह व समजत े. या ार े वत : या राहणीमानाचा दजा
उंचाव यास मदत झाली आह े.
२) सहकारी च ळवळीने या े ात यश वी रीतीन े काय केले आहे. या िठकाण या काही
वाईट कारा ंना आ ळा बस याचे िदस ून येते. याऐवजी वावल ंबन व पर पर
सहकाया मुळे आपल े जीवन सम ृ होत े. हे सहकारी च ळवळी ारा लोका ंना समज ून
आले हणून लोका ंनी या त वा ंचा अवल ंब केला.
३) सवा नी िम ळून एखाद े काम क े यास त े लवकर होत े, तसेच या ंचा फायदा सवा ना
िमळतो हे ओळखून सह कारी च ळवळीत भाग घ ेत याम ुळे सामािजक उि े चांग या
रीतीन े पार पाडता य ेतात. ही गो श ेतक यां या यानी आली व त े सहकारी स ं थेचे
सभासद झाल े. यातूनच वत :चे काय जबाबदारीन े, ामािणकपण े व मेहनतीन े पार
पाड याची भावना सहकारी स ं थां ारा सभासदा ंना िनमा ण झाली . munotes.in
Page 103
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
103 ४) सहकारी स ं थेत सभासदा ंनी भाग घ ेत याम ुळे ते एकि त काम करतात . यामुळे
यांची एकम ेकांतील भा ंडणे कमी हो यास मदत झाली आह े. कारण सहकारी च ळवळ
ही जनत ेची, जनतेसाठी व जनत ेने चालवली अस याम ुळे ती आपलीच आह ेत हे
येक सभासदास क ळ यामुळे सभासद जा तपात , िलंगभेद, ांतभेद िवस न एक
येतात, एकि त काय करतात . याबाबतीत सहकारी िनयोजन सिमतीन े असे सांिगतल े
आहे क , अनेक खेड्यांत सामािजक व आिथ क िहतस ंघष कमी कर यासाठी सहकारी
चळवळीचा फार मोठा उपयोग झाला आह े.
क) शै िणक फायद े :
१) सहकारी स ं था सभासदा ंना यापार प तीतील िहश ेबाची सवा गीण मािहती प ुरिवतात .
यामुळे सभासद अिधक नफा िम ळवू शकतो . अिधक नफा िम ळा याने सभासद
सुिशि त हो याचा य न करतात .
२) काही सहकारी स ं थांनी सव साधारण व ता ंि क िश ण द े यासाठी िश ण क
उघडली आह ेत.
याबाबत डॉ. डिल गने असे मत ितपादन क ेले आहे क , ाथिमक सहकारी स ं था हणज े
ामीण अथ यवहाराच े संघटन आिण िनयमन कर याच े िश ण द ेणा या ाथिमक शा ळाच
आहेत.
ड) राजक य फायद े :
१) सहकारी स ं था या लोकशाही या त वावर आधारल े या अस याम ुळे लोकशाही
सं था कशा का रे चालवा यात या ंचे िश ण सभासदा ंना िम ळते. यामुळे लोकशाही
बळकट कर यास हातभार लावला जातो .
२) सरकारन े लोकशाहीत आिथ क िनयोजनाच े धोरण वीकारल े आहे. लोकांनी आिथ क
िनयोजना या ि य ेत भाग यावा हण ून वापरली आह े. यामुळे शेतकरी आिथ क
िनयोजनात अ य पणे सहभागी होतात .
३) सहकारी स ं थांमधून थािनक न ेतृ व िनमा ण हो यास मदत होत े. भारता या िवकास
काय मात जबाबदारी वीकारणारा वग ामीण भागात िनमा ण हो यास मदत होत े.
या माण े सहकारी च ळवळीने आिथ क, सामािजक , नैितक व राजक य े ांत गती क ेली
आहे. या सवा मुळे ामीण समाजाचा सवा गीण िवकास घड ून ये यास हातभार लागल ेला
आहे.
भारतातील सहकारी चळवळीत िदस ून आल ेले दोष िक ंवा उिणवा -
भारतातील सहकारी च ळवळीचे मू यमापन करीत असताना या ं या फाय ा ंचा िवचार
केला, पण या माण े सहकारी च ळवळीपासून िविवध कारच े फायद े िमळाले आह ेत,
या माण े भारतीय सहकारी च ळवळीत दोषही िदस ून येतात. यांचा अ यास प ुढील माण े
करता य ेईल. munotes.in
Page 104
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
104 १) अथ म नसल े या स ं था :
अथ म नसल े या स ं था हणज े या स ं था आप या उ प नात ून वत :चा खच भागव ू
शकत नाहीत अशा स ं था. भारता त अशा अथ म नसल े या स ं थांचे माण सवा त जा त
आहे. सहकारी स ं थांत ाथिमक स ं था या अिधक माणावर अथ म नसल े या स ं था
आहेत.
२) िनि य स ं था :
सहकारी स ं थांतील द ुसरे मह वाच े े हणज े िनि य स ं था होय . भारता या एक ूण
सहकारी सं थापैक जव ळजवळ २५ ट के सहकारी स ं था या िनि य अथवा म ृत
आहेत.
३) असमान वाढ :
सहकारी च ळवळीची गती व सतत वाढता कज पुरवठा व स ं थां या आिण सभासदा ं या
सं थेत झाल ेली वाढ याम ुळे जरी सहकारी स ं था भरीव िदसत अस या तरी द ेशा या
िविवध रा या ंत व एका च रा याम य ेही सहकारी स ं थांचा िवकास झाल ेला िदस ून येतो.
४) वावल ंबनाचा अभाव :
सहकारी च ळवळी या अन ेक उि ा ंपैक एक मह वाच े उि हणज े सभासदा ंम ये
काटकसर व बचत कर या या सवयीला उ ेजन द ेणे. परंतु आजही सहकारी च ळवळ हे
उि सा य क शकल ेली नाही .
५) बा मदतीवर अवल ंिबत :
सहकारी च ळवळ ही जनत ेची चळवळ आहे याम ुळे ती जनत ेतून िनमा ण होण े आव यक
आहे. परंतु आज सहकारी च ळवळीस जव ळजवळ ८८ वष पूण होऊनही सहकारी च ळवळ
जनतेतून अिधक माणावर लोका ंकडून पैसा गो ळा क शकल ेली नाही , यामुळे ितला
सरकार या मदतीवर अवल ंबून राहाव े लागत आह े.
६) थकबाक च े वाढत े माण :
स या या का ळात सहकारी स ं थां या िवकासावर अिधक भर िदल ेला आह े. परंतु अथ म
व िनि य स ं थां या प ुनर चनेकडे अिधक ल िदल ेले नाही. यामुळे सभासदा ंना िदल ेली
कज वेळेवर परत आल ेली नाही त.
७) िहतस ंबंध गटा ंचे वच व :
भारतातील सरकारी च ळवळीचे नेतृ व फार मोठ ्या माणावर राजक य आिण
आिथ क ्या शि शाली असल े या वाथ गटातील लोका ंकडे आह े. तसेच सहकारी
चळवळीतील बर ेचसे नेतृ व सामा यपण े सावकार , जमीनदार , राजक य प ुढारी, यापारी
यां याकडे आहे.
munotes.in
Page 105
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
105 ८) अकाय म यव थापन :
सहकारी स ं थेचे यव थापन बह ता ंशी अकाय म व अयो य य या हाती ग े याने
सहकारी स ं थांचा अिधक िवकास झाल ेला नाही . िशि त व अयो य य या अभावाम ुळे
यव थापनात बर ेच दोष िनमा ण झाल े आहेत.
९) इ ांक गाठ याची धडपड आिण घाईघाईन े केलेला िवकास :
सहकाराचा अिधकािधक िवकास घडव ून आण यासाठी अशा िन ाव ंत नेतृ वाची
आव यकता आह े क या ंना सहकाराच े ान आह े, याची त व े माहीत आह ेत, यांना
सहकारी च ळवळीिवषयी आ था वाटत े, तेच सहकारी च ळवळीचा िवकास घडव ून आण ू
शकतील , परंतु भारतात िन : वाथ , िन ाव ंत, ामािणक न ेते कमी अस यान े सहकारी
चळवळीचा िवकास घड ून आल ेला नाही .
१०) िन ाव ंत नेतृ वाचा िवकास :
सहकारी च ळवळीचा िवकास घडव ून आण यासाठी अशा िन ाव ंत नेतृ वाची आव यकता
आहे क , यांना सहकारी ान आह े, यांची त व े माहीत आह ेत, यांना सहकारी
चळवळीिवषयी आ था वाटत े, तेच सहकारी च ळवळीचा िवकास घडव ून आण ू शकतील .
परंतु भारतात िन : वाथ , िन ाव ंत ामािणक न ेते कमी अस यान े सहकारी च ळवळीचा
िवकास घडव ून आल ेला नाही . भारतीय सहकारी च ळवळीचे नेतृ व वाथ व ढ गी
लोकां या हाती ग े याने यांनी वत : या भरभराटीसाठी सहकारी च ळवळीचा फायदा
क न घ ेतलेला आह े.
११) पोषक वातावरणाचा अभाव :
भारतीय सहकारी च ळवळीला सामािजक व आिथ क वातावरण पोषक नाही . अजूनही
ामीण भागात सहकारी स ं था थापन झा या अस या तरी सावकारा ंचे व च व कमी
झालेले नाही तर काही िठकाणी सहकारी च ळवळीचे यव थापक व सावकार ह े दोघे िमळून
लोकांची फसवण ूक करतात .
१२) देखरेख, तपासणी व ऑ िडटची अप ुरी यव था :
सहकारी स ं थांची तपासणी व ेळोवेळी केली असती व या ं यावर द ेखरेख ठेवली असती तर
सहकारी च ळवळीतील िनमा ण झाल े या दोषा ंचा िवचार करता आला असता व सहकारी
चळवळ यश वी करता आली असती . परंतु आजही सहकारी स ं थां या भा ंडवलाचा
उपयोग कोण या प तीन े केला जात आह े ? ऑिडटवग हा ब याच वेळा िशि तही नसतो .
अशा या भावी द ेखरेख व तपासणी या अभावाम ुळे व ऑिडट या अप ु या यव थेमुळे
सहकारी च ळवळ यश वी होऊ शकली नाही व यात ूनच वाढती थकबाक , खोटे कज ,
दे याघे याचे यवहार , पैशाचा द ु पयोग , वसुलीमधील िदर ंगाई इ यादी दोष िनमा ण झाल े
आहेत.
munotes.in
Page 106
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
106 १३) सहकारी स ं थां या थापन ेमागील ेरणा :
सहकारी च ळवळ ही जनत ेसाठी राबिवली जात े. यामुळे ितचा उगम जनत ेतून होण े
आव यक आह े. थम स ु वातीस जरी सहकारी च ळवळीने सरकारची मदत घ ेतली असली
तरी आजस ु ा सहकारी च ळवळ सरकारवर अवल ंबून आह े.
१४) सदोष कज वाटपाच े धोरण आिण प ती :
जी कज सभासदा ंना िदली जातात या ंचे वाटपही सदोष कारच े आढ ळून येते. यांना
कजा ची अ य ंत आव यकता आह े यांना अिधक कज िमळालेले नाही. जे कज िदले जाते.
यांचा म ंजुरीम य े व य वाटपाम य े बराच का ळ गे याने या कजा चा उपयोग
अनु पादक कामा ंसाठी क ेला जातो .
१५) सहकारी त वाबाबत अ ान :
सहकारी च ळवळ यश वी हो या साठी य ेक सभासदा ंस सहकारा या म ूलभूत त वा ंची
मािहती असण े आव यक आह े. ामािणकपणा , शु यवहार , पर पर िव ासावर सहकारी
सं था चालिव या जातात . परंतु याच गो ी सभासदा ं यात िदस ून येत नाहीत . सहकारी
त वाबाबतीत त े अ ानी आह ेत. अनेक सभासद सभ ेला हजर राहत नाहीत . सभासद
अिधका यांवर देखरेख ठेव यास तयार होत नाहीत , तसेच काही सभासदा ंचा सहकारी
सं थांकडे पाह याचा ि कोन वाथ ह ेतू असतो . यामुळे सहकारी च ळवळ भावी होत
नाही.
१६) धोरणातील िवस ंगती व अध वट अ ंमलबजावणी :
सहकारी च ळवळ यश वी न हो या चे आणखी एक मह वाच े कारण हणज े सरकारी
धोरणातील आढ ळणारी िवस ंगती व धोरणाची अध वट अ ंमलबजावणी होय . सरकारन े
सहकारी स ं थेत सहभागी हाव े िकंवा न हाव े, मोठ्या आकारा या स ं था थापन करण े
आव यक आह े िकंवा नाही या बाबतीत अन ेक िवचार वाह आढ ळून येतात, वेगवेगळी मते
मांडली जातात .
सहकारी चळवळी या िवकासासाठी उपाययोजना :
१) सहकारी स ं थां या एक ीकरणाची प ुनर चनेची आव यकता :
सहकारी च ळवळीचा िवकास घडव ून आणावयाचा अस ेल तर सहकारी स ं थांची उभारणी
भ कम पायावर करण े आव यक आह े. नवीन स ं था थाप याऐवजी अि त वात
असले या स ं था स ु ढ कर याचा य न करण े. या स ं था अथ म कर याचा य न
करणे, या स ं था अथ म नाहीत या स ं था अथ म कर याचा य न करण े, या स ं था
दुब ल, िनि य आह ेत या सहकारी स ं थांचे एक ीकरण करण े अथवा प ुनर चना करण े
अशा व पाचा प ुनर चना वा तववादी काय म ठ ेवावा.
munotes.in
Page 107
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
107 २) वाथ गटा ंचे उ चाटन :
सहकारी च ळवळीचा िवकास घडव ून आणावयाचा अस ेल तर सवा त थम वाथ गटा ंचे
उ चाटन करण े आव यक आह े, असे मत ितपादन क ेले गेले.
३) िन ाव ंत नेतृ वाची आव यकता व काय म यव थापन :
सहकारी च ळवळीचा यो य रीतीन े घडव ून आणावयाचा अस ेल, तर िन ाव ंत नेतृ वाची
आव यकता आह े. नेता िन : वाथ अस ेल, ामािणक अस ेल, काय मपण े काम करणारा
असेल तर सहकारी च ळवळीचा िवकास हो यास अिधक हातभार लाग ेल.
४) थकबाक ची वस ुली :
सहकारी स ं थेची वािष क मता भ कम अस यास ितचा अिधक वापर सभासदा ंसाठी
करता य ेतो. परंतु स या भारतात सहकारी स ं थांपुढे वाढ या थकबाक चा मह वाचा
उभा रािहल ेला आह े.
५) भावी द ेखरेख व िहश ेब तपासणी :
सहकारी स ं थेचा कारभार अिधक काय मपण े चाल यालाही भावी द ेखरेख व िहश ेब
तपासणीची आव यकता आह े याम ुळे सहकारी स ं थावर यो य द ेखरेख होईल िनयोिजत
सहकारी स ं थांचा िव तार होईल . भावशाली िहश ेब तपासणीम ुळे आिथ क मता कमी
होणार नाही .
६) लहान श ेतक या ंना अिधक चा ंगली स ेवा उपल ध क न द ेणे :
सहकारी स ं था थाप याच े मह वाच े उि हणज े लहान श ेतकरी व द ुब ल घटका ंचा
िवकास घडव ून या ंना अिधकािधक स ेवा उपल ध क न ा यात ह े होते. यासाठी सहकारी
सं थांनी एक ूण काय प तीत असा बदल करावा क याम ुळे दुब ल घटका ंचा िवकास
अिधक होईल .
७) सहकारी स ं थां या धोरणात व काय प तीत यो य बदल कर यात यावा :
सहकारी स ं थांतील सभासदा ंना अिधक चा ंगली स ेवा उपल ध क न द े यासाठी सहकारी
सं थांनी या ं या धोरणात व काय प तीत बदल करावा , हणज े या व ेळी सभासदाला
कजा ची आव यकता आह े, या व ेळी यास त े कज ताबडतोब व कमी ासात िदले जाते.
८) बचत व िनधीवर भर :
सहकारी स ं थांनी आिथ क ्या वय ंपूण हो या या ीन े य न कराव ेत. सहकारी
सं थांचा याप वाढ यावर या ंना अिधक माणावर भा ंडवलाची गरज भासत े. हे भांडवल
यांनी सभासदा ंकडून आकष क याजा या दरान े ठेवी या व पात गो ळा करावे.
munotes.in
Page 108
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
108 ९) सहकाराच े िश ण आिण िश ण :
सहकारी च ळवळीचा अिधक िवकास घडव ून आण यासाठी सहकारी च ळवळीत सव
सभासदा ंना सहकाराची त व े व यवहार या ंचे िश ण द े याची गरज आह े.
१०) सहकारी चळवळीिवषयक धोरण आिण या ंची अ ंमलबजावणी याम य े सात य
असावे :
आिथ क िनयोजनाचा िवकास घडव ून आण यासाठी सहकारी च ळवळ हे एक भावी साधन
आहे. सहकारी च ळवळीने जी धोरण े आखली आह ेत याला अन ुस न या ंची
अंमलबजावणी करावी व यात पिह या धोरणाचा प ुरेसा अन ुभव आ यािशवाय बदल क
नये. तसेच एखाद े धोरण अध वट सोड ू नये असे के यास सहकारी च ळवळीची उि े पूण
करता य ेणार नाहीत .
६.१० वा याय
१) सहकारी िव प ुरवठा ही स ंक पना प क न याची रचना प करा .
२) सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज प करा .
३) सहकारी िव प ुरवठ्याची ि - तरीय रचन ेची थोड यात मािहती ा .
४) ाथिमक सहकारी प तपुरवठा स ं थेची मािहती सा ंगा.
५) िज हा सहकारी ब ँकेची मािहती ा .
६) रा य सहकारी ब ँकेची मािहती ा .
७) भू िवकास ब ँकेची रचना प करा .
८) भारतातील सहकारी च ळवळीचे मू यमापन करा .
संदभ ः
१) कृषी अथ शा – डॉ. िवजय किवम ंडल, ी मंगेश काशन नागप ूर दुसरी आव ृ ी -
१९९६ .
२) सहकार ाचाय मोहन सराफ व ा . ना. मा. आचाय , मेहता पि लक ेशन हाऊस प ुणे
- ३० तृतीय आव ृ ी १९९२ .
३) भारतीय अथ यव था - कै. डॉ. स. ी. मु. देसाई, डॉ. सौ. िनम ल भाल ेराव, िनराली
काशन , आवृ ी सातवी फ े ुवारी २००८
४) Indian Economy – Rudder Datt , K.P.M. Sundhram S . Chand &
Company Ltd . New Delhi , Edition 2001 . munotes.in
Page 109
सहकारी िव प ुरवठा स ं था
109 ५) भारतीय अथ यव था डॉ. वसुधा पुरोिहत , िव ा ब ु स पि लक ेश स और ंगाबाद ,
आवृ ी जून २००८
६) भारतीय अथ यव था - ा एन .एल. च हाण , शांत पि लक ेशन ज ळगाव, आवृ ी
२००९ .
७) सामा य मता चाच णी - महारा लोकस ेवा आयोग रा यस ेवा पूव परी ा - डॉ.
आनंद पाटील , टडी सक ल पि लक ेशन म ुंबई - दादर आव ृ ी - २००४ .
munotes.in
Page 110
110 ७
वयंसहा यता बचत गट आिण स ू म िव प ुरवठा
(SELF HELP GRO UP AND MICRO FINANCE )
घटक रचना :
७.० पाठाच े उ ेश
७.१ तावना
७.२ पा भूमी
७.३ बचत गट स ंक पना आिण व ैिश ्ये
७.४ बचत गटा ंची गरज
७.५ बचत गटाच े उ ेश
७.६ बचत गटाची िनयमावली
७.७ बचत गट िनिम ती व प
७.८ बचत गटाच े यव थापन
७.९ बचत गटा या उ पािदत मालाची िव यव था
७.१० बचत गटा ंची गती
७.११ सारांश
७.१२ वा याय
७.० पाठाच े उ ेश
१) बचत गट च ळवळ संक पना समज ून घेणे.
२) बचत गट िनिम ती व प अ यासण े.
३) बचत गटा ं या काय प तीचा अ यास करण े.
४) बचत गटा ंतून ग रबा ं या उ नतीत चालना िम ळते का?
५) बचत गटा ं या िनिम तीमुळे िनमा ण होणार े सामािजक बदल अ यासण े.
६) मािहती स मीकरण आिण द ुब लां या िवकासाक रता बचत गट भावी ठ शकतात
का याचा अ यास करण े. munotes.in
Page 111
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
111 ७.१ तावना
भारतात ामीण भागा पय त िव ीय स ं थांचे जाळे पसरल े आहे. परंतु या साव जिनक अथवा
सहकारी िक ंवा खाजगी िव ीय स ं था ग रबा ंना अथ साहा य द े यासाठी उ स ुक नसतात .
ग रबा ं या कज िवषयक गरजा सामािजक , आिथ क प रि थतीत ून िनमा ण झाल े या
असतात . या गरजा तातडी या आिण वार ंवार अशा व पा या असतात . अशा
प रि थतीत ग रबा ंना कज िवषयक गरजा भागिवण े मह वाची असत े. १९७२ या दशकात
बांगलाद ेशात ा . मह मद य ुनूस यांनी ग रबा ंना बचतीची सवय लाव ून या ंचे छोटेछोटे गट
तयार क ेले. हे छोटे गट एकम ेकां या आिथ क अडचणीत अ प याजदरान े व रत क जा ची
यव था क लागल े. या गटाची िदवस ि दवस वाढ होत ग ेली. लाखो वय ंसाहा यता गट
बांगलाद ेशात िनमा ण झाल े. यातून बांगलाद ेशात बचत गटा ंची बँक बांगलाद ेश ामीण ब ँक
उभी रािहली . बांगलाद ेशातील गरीब मिहला तलाकपीिडत मिहला , गरीब श ेतकरी आिण
मजूर कुटुंबांना याचा मोठा लाभ झाला .
https://www.dipinfo.in
भारतात ख या अथा ने ग रबा ं या िवकासा या िनयोजनाची स ु वात चौ या प ंचवािष क
योजन ेनंतर स ु झाली . लघुशेतकरी िवकास स ं था (SFDA ) सीमांत शेतकरी आिण
शेतमजूर िवकास काय म (MFALA )... या काय मा या मा यमात ून ग रबांचा िवकास
कर याचा य न झाला . पुढे २ ऑ टोबर १९८० साली एकाि मक ामीण िवकासाची
काय म (IRDP )... आिण ामीण य ुवकालाही वय ंरोजगार िश ण काय म स ु झाला .
१९९९ पय त हा काय म स ु राहील पर ंतु दा र ्य िनम ू लनात फारसा फरक पडला नाही .
शेवटी एि ल १९९९ साली भारता या शासनान े वण जयंती ाम वरोजगार योजना स ु
केली (SJGSY ). या योजन ेचा एक मह वाचा भाग हण ून बचत गटा या (SHG )...
मा यमात ून ामीण भागातील िवश ेषतः गरीब आिण मिहला ं या िवकासाचा य न स ु
झाला. यातून संपूण देशात बच त गटा या मा यमात ून ग रबा ं या िवकासा या िनयोजनाला
सु वात झाली .
munotes.in
Page 112
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
112 ७.२ पा भूमी
१९७० या दशकात भारत आिण बा ंगलाद ेशाम य े गरीब क करी मिहला ंना साम ूिहक
जबाबदारीत ून कज दे याचे योग स ु झाल े. या य ना ंना फार चा ंगले यश यायला
लाग याम ुळे आिशया ख ंडातील काही द ेश आ ि का ख ंडातील आिण अम े रकेतील बह त ेक
अिवकिसत द ेशांनी या योगाची स ु वात आप या द ेशांम ये केली.
आप या िवकसनशील द ेशात ामीण आिण शहरी भागात राहणाया क करी क ुटुंबांची
सं या मोठी आह े. यातील बह स ं य क ुटुंबे दा र ्यरेषे या आसपास घ ुटमळत असतात .
यांना या ं या यवसायासाठी ख ेळ या भा ंडवलाची गरज असत े. यवसाय
वाढिव याक रता साधन े, जागा आिण प ैशाची गरज असत े. घरगुती अडचणी , आजारपण
याक रता प ैसे लागतात . हे पैसे यां या त ुटपुं या उ प नात ून बाज ूला काढण े िकंवा साठवण े
श य नसत े. कज माग या क रता ब ँकांकडे अथवा पतसं थाकडे तर परतफ ेडीची मता
िस करण े श य नसत े. अशा य ना कजा साठी सावकाराचाच आधार असतो .
सावकाराकड ून जा त याजदरान े पैसे याव े लागतात .
या सम य ेवरही उ र े शोध याचा य न ामीण भागात झाल ेला आह े. देशात िभशी
िचटफंड हे जवळजवळ शतकभर अि त वात आह ेत. याम य े दहा-पंधरा य एक
येतात. सवा ना झेपणारी ठरािवक र कम दरमहा गटातील एका य कड े जमा करतात व
दरमहा एक ंदर जमा रकम ेतून गटातील एका य ची आिथ क अडचण सोडिवतात .
बचत गट ह े पारंप रक काराच े नवे प आह े. िभशीम य े आिथ क अडचण भागवण े एवढाच
मया िदत ि कोन ठ ेवला जातो , याऐवजी बचत गटाम य े आिथ क िवकासाबरोबरीन े
सवा गीण िवकास ह े उि समोर असत े.
भारतात 'बचतगट ' या कारा या जननी या मिहला ं या िवकासाम य े काम करणा यािकंवा
यावरील अ यायािव लढणाया सेवाभावी स ं या-संघटना आह ेत. याम य े अहमदाबाद
येथील 'सेवा' मुंबईतील अ नप ूणा मिहला म ंडळ, तािमळनाडूमधील 'विक ग िवम स फोरम ' या
सं थांनी फार भरीव काय केले आहे. यां या कमा तून एक िन कष िस झाला . गरीब
मिहला िव ासाचा पाया असतात , कुठ याही तारणािश वाय या ं या एकि त िव ासाह तेवर
अवल ंबून कज िदल े तर या त े चोखपण े फेडतात िशवाय या या ं या त ुटपुं या
उ प नात ूनही चा ंग या कार े बचत क शकतात . बांगलाद ेशात याच कालावधीत स ु
झाले या ामीण ब ँकेने हे िस क ेले आहे.
या सव अनुभवा या आधार े १९८० या दशकात 'नाबाड ' ने (National Bank for
Agriculture & Rural Development ) वयंसाहा यता गटाच े मॉडेल पुढे आणल े. या
मा यमात ून देशात आिण रा यात ामीण भागातील मिहला ंम ये मोठ्या माणात बचतीची
उभारणी व कजा चे वाटप झाल े.
आप या द ेशात ामीण मिह लांम ये बचतीची ज ुनी पर ंपरा आह े. साधारणतः आिदवासी
भागात अलीकड ेपय त साम ूिहक फ ंड प ती अि त वात हो या . या फंडप ती धा य आिण
पैसा या दो ही व पात काय रत हो या . अमरावती िज ात १९४७ साली एक गट स ु munotes.in
Page 113
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
113 झाला. या गटान े २५ पैसे बचत करायला स ु वात क ेली. १९९६ साली मािहती िम ळाली
ते हा यात स ुनाही आल े या हो या .
७.३ बचत स ंक पना आिण व ैिश ये
बचत गटा ंची संक पना िनमा ण करताना या च ळवळी या िवकासासाठी १९९९ साली क
सरकारन े वण जयंती ाम वरोजगार योजना स ु केली. या योजन े या इतर घटका ंबरोबर
बचत गट िनिम ती हा या योजन ेचा मह वाचा भाग मान यात आला . एकाि मक ामीण
िवकास काय म (IRDP ), ामीण भ ूिमहीन श ेतमजूर, रोजगार हमी योजना , डवा ा या
योजना ब ंद क न ही यापक योजना स ु कर यात आली . या योजन ेअंतग त ामीण
भागातील क ुटुंबांची दा र ्यरेषे या िनकषान ुसार यादी क न िज हा ामीण िवकास
यं णेमाफ त गरीब क ुटुंबातील सद या ंचे बचत गट स ु कर याच े धोरण ठरिव यात आल े.
यानुसार िज हा ामीण िवकास य ं णा ामप ंचायत आिण प ंचायत सिमती या सहकाया ने
बचत गटा ंची िनिम ती करत े.
बचत गट स ंक पना क ेवळ ग रबांसाठीच नाही , तर दा र ्यरेषे या वर या नाग रका ंसाठीही
आहे. िकमान १० ते कमाल २० मिहला , पु ष-मिहला िक ंवा पु ष एक य ेऊन बचत गट
थापन क शकतात या बचत गटा ंचे व प दोन कारच े असत े.
१) दा र ्यरेषे या खालील बचतगट (BPL) :
या कारात दा र ्यरेषे या खालील क ुटुंबातील ी -पु ष एक य ेऊन बचत गट थापन
करतात . यांनी सहा मिहन े यवि थत बचत कर याची ि या स ु ठेवून िनयमान ुसार
कारभार क े यास सहा मिह या ंनंतर ब ँकेकडून अंतग त कज यवहारासाठी या ंना .
२५००० खेळते भांडवल िम ळते. यात . १०,००० अनुदान असत े. अशा कार े पुढे
यांनी आपला कारभार यो य प तीन े करावा अशी अप े ा असत े.
या गटाच े आिथ क यव थापन यवि थत स ु रािह यास एक वषा नंतर वत ं यवसायाच े
मोफत िश ण द ेऊन यवसाय स ु कर यासाठी अन ुदानावर अथ साहा य उपल ध
क न िदल े जाते. रा ीयीक ृत बँक आिण िज हा म यवत सहकारी ब ँक व ामीण ब ँकांकडे
ही जबाबदारी सोपिव यात आली आह े. बचत गटा या उ पािदत माला या िव साठी
DRDA माफ त दश ने भरवली जातात . या मा यमात ून बचत गटा ं या उ पािदत मालाला
बाजारप ेठ उपल ध क न िद ली जात े.
२) दा र ्यरेषे या वरील बचतगट (Above Poverty Line ) :
या कारचा बचत गट दा र ्यरेषे या वरील मिहला अथवा प ु ष िक ंवा मिहला -पु ष एक
येऊन स ु क शकतात . या गटा ंचे संयोजन NABARD आिण रा ीयीक ृत बँकांमाफ त
आिण िज हा म यवत सहकारी ब ँकांमाफ त केले जाते. या गटा ंना अन ुदान िम ळत नाही .
परंतु बचती या माणात अ प याजदरान े अथ साहा य होऊ शकत े.
दो ही कारच े बचतगट स ु क न , यांची काय प ती यो य प तीन े चालू राह यासाठी ,
बँकांसोबतच आिण DRDA बरोबर न दणीक ृत वय ंसेवी सं था (NGO ) सहकाय करतात . munotes.in
Page 114
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
114 बचतगट िनिम ती आिण िविवध कारची िश ण े यात NGO सहभाग मह वाचा राहतो .
यािशवाय मिहला आिथ क िवकास महाम ंडळ (भािवम ) बचतगट िनिम ती आिण मिहला
स मीकरणाम य े सि य प ुढाकार घ ेते.
आिथ क पात ळी समान असल े या ामीण भागातील गरीब मिहला -पु षांचे हे गट असतात .
समूहा या िनण यानुसार ह े गट िनयिमत बचत करतात . जमा झाल े या िनधीत ून सभासदा ंना
अंतग त कज यवहार करतात . सभासदा ं या आिथ क गरजा प ूण कर याचा य न करतात .
याच माण े सामािजक आिण आिथ क िवकासाच े चचा क न आिण यो य अशा
सहभागा म क िनण या ार े सोडिवल े जातात .
बचत गट थापन कर यासाठी वय ंइ छेने अथवा वय ं फूत ने कमीत कमी १० व
जा तीत जा त २० सभासद एक य ेऊन बचत गट थापन क शकतात . दुब ल-गरीब
मिहला आिण प ु षांना आप या आिथ क-सामािजक गतीसाठी बचत गट भावी माग ठ
शकतो.
वयंसाहा यता गटाची व ैिश ्ये -
१) वयंसाहा यता गटातील सद य ह े दा र ्यरेषेखालील असतात या ंचा आिथ क तर
उंचाव यासाठी गटाचा फायदा या ंना होतो .
२) वयंसाहा यता गटासाठी कमीत कमी १० आिण जा तीत जा त २० ही सद य
मया दा िनि त कर यात आली आह े. एका कुटुंबातील क ेवळ एकाच सद याला बचत
गटाचे सभासद होता य ेईल. हे सभासद क ेवळ एकाच गावातल े असल े पािहज ेत.
३) बचत गटाच े सद य व हो यासाठी वय ं ेरणा मह वाची मान यात आली आह े.
कोणालाही बचत गटाचा सभासद हो यासाठी स क ेली जात नाही .
४) बचत गटा ंचा कारभार लोकशाही प तीने चालतो . बचत गटा या स ंयोजनासाठी
अ य , उपा य , सिचव , खिजनदार पदावर आ ळीपाळीने य ेक सभासदाला
काम कर याची स ंधी िमळते. गटाम य े सव कार या िश तीला मह वाच े थान िदल े
जाते.
५) बचत गटा या य ेक सद याला एकमता ने ठरिवल ेली बचतीची र कम
गट मुखांकडे जमा करावी लागत े. यातून गटाचा साम ूिहक िनधी िनमा ण होतो . या
िनधीत सव सभासदा ंचा समान सहभाग असतो .
६) गटातील सद या ंना सावकारी कजा तून मु करण े हा मह वाचा उ ेश आह े.
कजा वरील याजदर दरमहा २ ते ३%असतो .
७) गटातील सभासद या ं या बचती ारा वय ंभांडवल िनमा ण क न या ारा ब ँकेकडून
सभासदा ंना यि गत आिण साम ूिहक कज उपल ध क न िदल े जाते.
८) गटांची य ेक मिह याला िकमान एक सभा घ ेणे आव यक असत े. सव सभासदा ंची
उपि थती अ याव यक असत े. सव सभासदा ं या सोयीचा िवचार क न सभ ेची वेळ munotes.in
Page 115
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
115 आिण थ ळ िनि त केले जात े. पूव संमतीन े एखा ा सभासदाला सभ ेस गैरहजर
राहता य ेते. सात यान े अथवा प ूव परवानगी न द ेता सभासद सभ ेस गैरहजर
रािह यास याला िविश द ंड भरावा लागतो . हा दंड सव संमतीन े ठरिवला जातो .
९) गटा या सव बाबीस ंबंधीचे ि न ण य सभ ेत घेतले जातात . हे सव िनण य एकमतान े
होतात . घेतले या िनण या या अ ंमलबजावणीस सव सभासद जबाबदार असतात .
१०) सव सभासदा ं या स ंमतीन े बँके या माग दश न त वान ुसार अ ंतग त िनयमावली तयार
केली जात े. यामधील िनयमा ंचे सव सभासद काट ेकोरपण े पालन करतात .
११) वयंसाहा यता बचत गट सहकाराच े दुसरे प आह े. या गटा ंचे सव यवहार पर पर
सहकाया ने आिण लोकशाही या त वान े चालतात . सभासद अडीअडचणीत
एकमेकांना सहकाय कर यास सद ैव त पर असतात .
७.४ बचत गटाची गरज
ामीण भागातील राहणाया कुटुंबापैक ४०% कुटुंबे दा र ्यरेषेखाली आह ेत. ही गरीब
कुटुंबे आप याकड े असल े या जिमनी या छोट ्या तुकड्यावर अथवा मज ुरी क न आपला
उदरिनवा ह चालवतात .
साहिजकच ह े लोक सात यान े ग रबीच े िजण े जगत असतात . या नाग रका ंची ि थती
सुधार यासाठी बचत गटा ंची गरज आह े. ही गरज प ुढील म ु ां या आधार े प करता
येईल.
१) बचती या सवयी क रता :
ब याच वेळा गरीब क ुटुंबांचे उ प न जीवनाव यक गरजा ंवरच खच होते. या कुटुंबांना
आजची का ळजी असत े. यामुळे ही कुटुंबे उ ाचा िवचार करत नाहीत . हा िवचार या यात
जव यासाठी बचत गटाचा उपयोग होऊ शकतो . अनाव यक खचा ला बाज ूला सा न या
मंडळ ना बचतीची सवय लावता य ेईल.
२) आिथ क उ नती साध यासाठी :
ग रबा ंची आिथ क उ नती साध यासाठी बचत गट भावी ठ शकतात . अनेक दुब ल लोक
एक आ यास या ंची एकम ेकां या सहकाया ने आिथ क उ नती श य आह े. याचबरोबर
शासना या िविवध योजना ंचा लाभ एकि तपण े घेता येणे श य होत े.
३) मिहला ंना आ मस मान द े यासाठी :
ामीण गरीब मिहला ंना वतःच े उ प नाच े ह काच े साधन नाही . बचत गटा या मा यमात ून
यांचे ह काच े उ प नाच े साधन उपल ध होत े. मिहला ंचे अभेद संघटन तयार झा याम ुळे
यांना आ मस मान िम ळ याची स ंधी उपल ध झाली . अ यायाच े आिण अ याचाराच े
माणही कमी करता य ेईल.
munotes.in
Page 116
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
116 ४) भांडवला या प ूत तेक रता :
ग रबा ंना ब ँका अथवा िव ीय स ं था व ैयि क पात ळीवर अथ साहा य द ेत नाहीत .
बचतगटाम ुळे यवसायासाठी भा ंडवलाची उपल धता स ुलभ होऊ शकत े.
५) यावसाियक िश ण :
ग रबा ंना आिण सव सामा य क ुटुंबातील मिहला ंना वैयि क पात ळीवर यावसाियक िश ण
घेणे श य होत नाही . गटा या मा यमात ून आिण शासना या योजन ेतून खास गटासाठी
हणून या िश णाचा लाभ घ ेता येणे श य होत े.
६) आिथ क िवषमता कमी कर यासाठी :
सामािजक पात ळीवरील आिथ क िवषमता कमी कर यासाठी बचत गटाचा चा ंगला उपयोग
होऊ शकतो . बचत गटा या मा यमात ून आिथ क उ प न वाढिव याची स ंधी उपल ध
अस याम ुळे आिथ क िवषमता कमी कर यासाठी बचतगट उपयोगी ठ शकतील .
७) सावकारी पाशात ून ग रबा ंची सोडवण ूक :
सावकार ामीण भागातील ग रबा ंना भरमसाठ याज दराने कज देतात. यामुळे ग रबा ंचे
आिथ क नुकसान होत े. या प रि थतीत या ंना बचत गटामाफ त अ प याजदरावर कजा ची
उपपल धता होऊ शकत े. सावकारा ं या आिथ क फसवण ुक तून गरीब नाग रका ंची
सोडवण ूक कर यासाठी बचतगट ख ूपच उपय ु ठ शकतात .
आपली गती तपासा :
१) बचत गटा ंची वैिश ्ये सांगून गरज सिव तर प करा .
२) सांगा - बचत गटाची पा भूमी.
७.५ बचत गटाच े उ ेश
वयंसाहा यता बचत गटाचा म ूळ उ ेश सभासदा ंना बचतीची सवय लाव ून याची आिथ क
यश वाढिवण े हा आह े. या अन ुषंगाने बचत गटाच े उ ेश पुढील माण े आहेत.
१) दैनंिदन यवसायाच े तं ान आिण आिथ कता याचा म ेळ घालून उ पादकता वाढ
करणे.
२) यवसायातील िहशोबीपणा , यावहा रक क ुशलता वाढीस लागावी यासाठी सद या ंना
माग दश न करण े.
३) अथ साहा य योजना /पतपुरवठा या या यो य िविनयोजनात ून गाव पात ळीवर उ ोग
यवसायास चाल ना देणे, कारािगरी क ुशलतेस वाव द ेणे.
४) बचत गटात ून िमळालेले उ प न , िमळकत याम य े काटकसरीची सवय लावण े. munotes.in
Page 117
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
117 ५) वयंसाहा यता क न सा ंिघक श गट स ंघटन अिधक ब ळकट करण े. सामािजक
आिथ क दजा उंचावण े.
६) बचतगट सभासदा ंना सावकाराकड ून घेतलेले कज परत कर यासाठी आिथ क साहा य
करणे.
७) ामीण भागाचा िवकास कर यासाठी स ू म िव स ं था थापन करण े.
८) मिहला ंचे बचतगट थापन क न ामीण िवकासात मिहला ंना सहभागी क न घ ेणे.
९) बचत गटाच े बचत क ेले या रकम ेचा आिथ क सम या सोडिव यासाठी वापर करण े.
सभासदा ंचे उ प न वाढिवण े, यांना बचतीची सवय लावण े.
१०) थािनक सामािजक सम या गटा या मा यमात ून सोडिव याचा य न करण े.
सामािजक सम या ं या सोडवण ुक त स ंघश च े मह व अिधक ब ळकट करण े.
आपली गती तपासा :
१) बचत गटा ंचे उ ेश िलहा .
७.६ बचत गटाची िनयमावली
वयंसाहा यता बचत गटासाठी वत ं िनयमा वली तयार कर यात आली आह े. या
िनयमावलीन ुसार बचत गटाच े काम चालत े. ही िनयमावली प ुढील माण े आहे.
१) वयंसाहा यता बचत गटाच े सद य एकाच वाडीत राहणार े असाव ेत. या सद या ंचे
अथवा या ं या (कुटुंब मुखाचे नाव ामप ंचायती या दा र ्यरेषे या न दवहीत
समािव अ सावे.)
२) बचत गटाच े सद य व मिहला आिण प ु ष या दोघा ंनाही होता य ेईल.
३) येक सभासदान े िनयोिजत ठर या माण े ठरािवक वग णी आिण मािसक बचत जमा
केली पािहज े.
४) गटासाठी अ य , सिचव आिण खिजनदार या ंची िनवड सव सहमतीन े करावी .
५) गटा या मािसक सभ ेत सव सभासदा ंनी उपि थ त राहण े बंधनकारक आह े.
६) गट थापन क न याच े िनयमान ुसार स ंयोजन करण े मह वाच े आहे. गट थापन
झा यापास ून सहा मिह या ंनंतर बँकेकडून खेळते भांडवल उपल ध होऊ शक ेल.
७) बचत गटा ंनी सभासदा ंना कज पुरवठा करताना यो य ती प ती ठरवायला हवी . कज
दे याचा िनण य मािसक सभेत यावा िक ंवा आव यक प रि थतीत तातडी या सभ ेस
यावा .
८) जमा होणारी बचत थम ब ँकेत सेि हंग खा यावर जमा करावी . यानंतरच आिथ क
यवहार कराव ेत. munotes.in
Page 118
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
118 ९) सतत एकाच य ला कज देऊ नय े. गटातील सद या ंनाच कज ावे.
१०) कज पुरवठा करताना याजदर सव सभासदा ंना मा य असावा .
११) कज देतेवेळी दोन सद या ंचा जामीन यावा .
१२) कजा ची परतफ ेड याजासह िनयोिजत तारख ेला करावी .
१३) िनयमान ुसार मािसक सभा इितव ृ वही , िहशोबा या व ा , कज देवघेव, रिज टर
अ यावत ठ ेवणे आव यक आह े. ही जबाबदारी ाम ु यान े अ य , सिचव आिण
खिजनदारा ंची आ हे.
१४) गटा या िनयमात बदल कर याच े अिधकार काय कारी म ंडळाला आह ेत.
१५) सभासद सात यान े पूव परवानगी न द ेता सभ ेस गैरहजर रािह यास याला िविश
रकमेचा दंड कर यात य ेतो.
७.७ बचत गट - िनिम ती व प
कोण याही काया ला ेरणेची गरज असत े जशी बा ंगलाद ेशात डॉ. मह मद युनूस यांनी ेरणा
देऊन वय ं-साहा यता बचत गटा ंची चळवळ सु केली. या माण े बचत गट िनिम तीसाठी
ेरणा द े याचे काय वय ंसेवी स ं था, ामपंचायत च े ामस ेवक, भािवम या (मिहला
आिथ क िवकास म ंडळ) संयोिगनी , तसेच सहकारी ब ँकांचे ितिनधी , रा ीयीक ृत बँकांचे
ितिनधी करतात . मिहला ं या े ात काय करणा या काही मिहला काय क या ही बचत गट
थापन कर यात ेरणा ोत हण ून भूिमका बजावतात .
अशा कार े मिहला ंना, मिहला प ु षांना एक क न गटाची थापना क ेली जात े. गट
थापन कर याप ूव मिहला ंना बचतीच े आिण काटकसरीच े मह व पटव ून सांिगतल े जाते.
बचत गटात ून कशा कार े आिथ क आिण सामािजक उ नती करता य ेते यािवषयी सहभागी
मिहलावगा ला मािहती सा ंिगतली जात े.
अ) गट थापना / िनिम ती ि या :-
१) गट थापना करण े :-
एकाच गावातील , वाडीव तीमधील , एकाच भागातील , एकाच आिथ क प रि थतीतील १०
ते २० य एक क न गटाची थापना क ेली जात े. यात समिवचारी आिण समान
ि थती असणा या मािहला आिण प ु षांचे बचत गट िनमा ण केले जातात .
२) गटाला नाव द ेणे :-
वयंसाहा यता बचत गटाची थापना क े यानंतर या गटाला िविश नाव िदल े जाते. सदर
नावान ुसारच बचत गटाच े यवहार चालतात .
munotes.in
Page 119
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
119 ३) गटा या पदािधकाया ची िनवड :-
बचत गट थापन झा यान ंतर गटाच े संपूण कामकाज लोकशाही या त वान ुसार चालत े.
बचत गटाम य े संयोजनासाठी पद े िनमा ण करावी लागतात . सव साधारणपण े अ य , सिचव
आिण खिजनदार अशी तीन पद े सव संमतीन े िनवडली जातात . आव यकत ेनुसार काही
गटाम य े उपा य ही िनवडला जातो . काही गटाम य े सिचव आिण खिजनदार एकच य
असत े. काही गटात स ंघिटका व सहस ंघिटका ही पद े िनमा ण कर यात य ेतात.
पदािधकारी िनवडताना िलिहता -वाचता य ेणाया आिण िहशोब सा ंभाळू शकणा या
सभासदा ंची या पदा ंवर िनवड क ेली जात े. ही िनवड िविश म ुदतीक रता असत े.
४) गटाच े बँकेत खात े उघडण े :-
वयंसाहा यता बचत गटाला ज े नाव सव संमतीन े िदल े जात े याच नावान े कोण याही
रा ीयीक ृत िक ंवा िज हा म यवत सहकारी ब ँकेत खात े उघडल े जात े. खाते
उघड यासाठी ब ँकेत िनयमा माण े काही र कम जमा करावी लागत े. आिथ क यवहार
कर यासाठी गटा या नावाचा आिण पदािधकाया या नावाच े िश क े तयार क न याव े
लागतात . अशा कार े बँकेत खात े उघडल े जाते आिण बचत गटा या कामाला स ु वात
होते.
ब) बचत गटा या थापन ेनंतरची काय प ती :-
गटाची थापना झा यान ंतर आिण आिथ क यवहार कर यासाठी रीतसर ब ँकेत खात े
उघड यान ंतर बचत गटा या कामकाजाला ख या अथा ने सु वात होत े.
१) मािसक सभा :-
बचत गटा ंची य ेक मिह या ला मािसक सभा होत े. गटाची स ंघ रका , सहसंघ रका अथवा
सिचव मािसक सभ ेची तारीख , वेळ कळिवणे. सव सभासदा ं या सोिय कर व ेळेनुसार सभा
आयोिजत क ेली जात े. श यतो सभ ेची वेळ सं याका ळी ठेवली जात े, कारण गटामधील
मिहला सद या िदवसभर कामाला जातात . सभेची सु वात प रवत ना या गीतान े, ाथ नेने
अथवा ओवी हण ून केली जात े. सभेत मागील सभ ेचे इितव ृ वाचन क न कायम क ेले
जाते.
२) सभासद उपि थती :-
मािसक सभ ेत सव सभासदा ंची उपि थती अिनवाय असत े. एखादा सभासद ग ंभीर
अडचणीत अस यास प ूव क पना द ेऊन सभ ेस अन ुपि थत राह शकतो . अ यथा दंड भरावा
लागतो .
३) बचत जमा करण े :-
सव सद य उपि थत झा यान ंतर सभ े या स ु वातीस िनि त क ेलेली बचत र कम जमा
क न घ ेतली जात े. या सद या ंची बचत आली नस ेल या सद याला द ंड आकारला
जातो. munotes.in
Page 120
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
120 ४) गटांतग त कज वाटप व वस ुली :-
गटा या मािसक सभ ेत बचत जमा झा या नंतर व िदल े या कजा ची मु ल आिण याज जमा
के यानंतर सवा नुमते कज वाटपाचा िनण य घेतला जातो . या सभासदान े कजा ची मागणी
केली आह े यान े रीतसर अज गटा या सद या ंपैक दोन जािमना ं या स ासह अज वीक ृत
झा यान ंतर कज िवतरण क ेले जाते. िदले या म ुदतीत कजा ची परतफ ेड करण े सद या ंवर
बंधनकारक असत े.
५) न दी :-
वयंसाहा यता गटा या सभ े या इितव ृ ापास ून ते आिथ क यवहारा या न दी सभ ेतच
के या जातात . या न दी कर याची जबाबदारी सिचवाची असत े. िविवध कार या
न दीसाठी
१) रोखक द (कॅशबुक), २) खताव णी (सद य बचत ), ३) सद य कज खतावणी , ४)
सद य पासब ुक, ५) सभेचे इितव ृ बुक इ यादी द र वापराव े लागत े.
६) सम या ंवर चचा व िनण य घेणे :-
सभेम ये स व आिथ क यवहार झा यान ंतर सामािजक व इतर ा ंवर चचा केली जात े.
समाजबदला या मािहतीला स मीकरणा या िवषया ंसंबंधी चचा केली जात े. या चच म ये
गटाचे संपूण मिहनाभरा या कामकाजाच े िनयोजन क ेले जाते. तसेच ठराव , शै िणक ,
यि गत इ यादी , या चचा क न माग काढला जातो . सभासदा ंना याम ुळे मानिसक
आधार िम ळतो.
७) सभेची सा ंगता :-
सभेचे कामकाज स ंप यान ंतर सव तपशील प ु हा सा ंिगतला जातो . सिचव िक ंवा अ य
सवा चे आभार मान ून सभ ेची सा ंगता करतात . सभेत जमा झाल ेली र कम द ुस या िदवशी
बँकेत जमा क ेली जात े.
क) वयंसाहा यता सम ूहाचे मू यांकन :
वयंसाहा यता सम ूह यवि थत रीतीन े काय रत आह े िकंवा नाही ह े जाण ून घे यासाठी
समूहाचे तीन तरा ंवर म ू यांकन क ेले जात े. गटाचे बँकेत खात े उघड यान ंतर सहा
मिह या ंनी ही म ू यांकन ि या पार पाडली जात े.
१) िनरंतन ि या :- हणज े गटाचा कारभार िनर ंतन स ु आह े का? गटा या
कामकाजाच े सात य यात पािहल े जाते.
२) सहभागी ि या :- गटातील सव सभासदा ंची गटामधील सहभागाची ि या कशी
आहे. एकमेकांचे िवचार -आचार यवि थत ज ुळतात क नाहीत . गटाचे एकंदर सयोजन कस े
आहे यासंबंधी परी ण क ेले जाते. munotes.in
Page 121
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
121 ३) वाही ि या :- बचत गटाची जमा होणारी बचत , या बचतीमध ून अंतग त कज
यवहार सात यान े सु आह े का क , बचत क ेवळ बँकेतच जमा क न ठ ेवली आह े याचे
मू यांकन क ेले जाते.
गटा या म ू यांकनाला ग ुण िदल े जातात . गुणानुसार ेणी ठरिवली जात े. या ेणीनुसार ब ँका
गटांना िव ीय साहा य करतात . मू यांकनाम य े गटातील उिणवा शोध ून या द ूर कर याचा
य न क ेला जातो .
बचत गटा ंचे मू यांकन कर यासाठी ताल ुका पात ळीवर सिमती थापन कर यात आली
आहे. या सिमतीत गटिवकास अिधकारी , िव तार अिधकारी , बँक शाखािधकारी आिण
वयंसेवी सं थांचे ितिनधी असतात . या सिमतीतील ितिनधी ठरिव याचा अिधकार
िज हा ामीण िवकास य ं णा आिण िज हा अ णी ब ँक यव थापका ंना असतो .
बचत गटाच े जरी तीन तरा ंवर मू यांकन क ेले जात असल े तरी यातील सहभागी म ू यांकन
हा तर मह वाचा मानला जातो . याम य े दोन तरा ंवर मू यांकन होत े.
अ) मािसक द ेखरेख :-
यात प ुढील बाबीस ंबंधी मू यांकन क ेले जाते- बैठक ची प ूव तयारी , िनि त व ेळ, वार, बैठक,
बचत सात य , उपि थती , अंतग त कज वाटप व वस ुली, सभेतील सहभाग , सभेत होणारी
सामूिहक चचा व म ू यमापन आिण िनण य, रोख िश लक , सामािजक उप म , कजा चा
िविनयोग , समूहातील सद या ंचा शै िणक तर , िवमा, गटा या कामाची प ती , गटा या
िनयमाबाबत अ ंमलबजावणी आिण जाग कता आिण सरकारी काय म व योजनास ंबंधी
मािहती या म ु ांचे मू यांकन क ेले जाते.
ब) वािष क देखरेख :
बचत गटा ंचे वािष क मू यमापन करताना प ुढील म ु ांचा िवचार क ेला जातो .
जबाबदारीतील बदल , सामूिहक िनधी , कज वाटपात ून गरजाप ूत , उ प नात वाढ , रोजगार
िनिम ती, िव स ं थांचे आिथ क साहा य , िवमा, िश ण , गटागटात ून कज यवहार , ऑिडट,
नवीन गट िनिम ती, मिहला ं या स मीकरणास साहा य , कज फेड, सामािजक उप म ,
िहशोबनीस न ेमणूक, गटांचे संघ सद य व व वािष क गटा ं या म ू यांकनात ेणी िदली जात े.
'अ', 'ब', 'क' अशी ेणी देऊन, गटाचा कारभार उ म , साधारण आिण िच ंताजनक अशा
तीन भागांत िवभागला जातो . गटा या वग करणान ुसार गटाला ब ँकेचे िव साहा य िम ळते.
ड) वयंसहा यता सम ूहांची बँकेशी स ंल नता :
वयंसाहा यता गटाच े खात े बँकेत उघड ून गटाच े मू यांकन क े यानंतर गटा ंची स ंल नता
बँकांकडून होत े. बँकेकडून बचतगटा ंना कज पुरवठा क ेला जातो . िज हा अ णी ब ँक
िवभागवार ब ँकांना बचतगटा ंना अथ साहा य कर याची जबाबदारी द ेतात. वयंसाहा यता
गट वण जयंती ाम थ रोजगार योजन ेखालील अस ेल तर थम ख ेळते भांडवल .
२५००० गटात एका वषा या म ुदतीक रता िम ळते. यात . १५००० अनुदान असत े. . munotes.in
Page 122
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
122 १०००० कज हणून िदल े जातात . खेळ या भा ंडवलासाठी िदल े या रकम ेतून अंतग त कज
यवहार क न वष भरात कज परतफ ेड करावी लागत े.
एका व षा नंतर गटा ंचे मू यांकन क न ग ुणानु मे थम ेणी िम ळिव याचा बचत गटाला
वण जयंती ाम थ रोजगार योजन ेअंतग त ५०% अनुदानावर अथ साहा य क ेले जात े.
दा र ्य रेषेखालील बचत गटा ंना ५०% अनुदानाचा लाभ िम ळतो. दा र ्यरेषे या वरील
गटांना बचत रकम े या माणात कज िवतरण क ेले जाते. या गटा ंना याजा या रकम ेत सूट
िदली जात े. बचत गटा ंना िद या जाणाया कजा ला जािमनाची गरज असत े. संपूण गटाच े
सद य िदल े या कजा स जबाबदार असतात . या कजा साठी तारणाची गरज नसत े. बँक
िनि त कर ेल या माण े ह े भराव े लागतात . वयंसाहा यता सम ूहाचे कज उ म रीतीन े
परतफ ेड होत े.
इ) बचत गटा ंसाठी यवसाय िश ण :
वयंसाहा यता बचत गटाची थापना होऊन एक वष भर गटाचा कारभार उ म चालला
आिण सदर बचत गट ग ुणानु मे वर या ेणीत आला तर अशा बचत गटा ंना मागणीन ुसार
पंधरा िदवस त े एक मिहना कालावधीच े यवसाय िश ण िदल े जाते. हे िश ण प ूण तः
मोफत िदल े जात े. िशवाय िश णाथ मिहला ंना ितिदन वासखच आिण भ ा िदला
जातो. यवसायाचा कज ताव िदला जातो . या यवसायासाठी ५०% िकंवा स वालाख
यापे ा जी र कम कमी अस ेल इतक े अनुदान िम ळते. कज तावा या माणात िम ळू
शकते.
वयंसाहा यता गटा ंना उ ोगाच े िश ण द ेऊन या ंची उ ोजक य मानिसकता िवकिसत
करणे हा यामागचा उ ेश आह े. यातून ामीण भागातील गरीब क ुटुंबातील मिहला वगा ला
ह काच े उ प नाच े साधन िम ळवून दे याचा य न आह े.
ड) बचत गटा ंचे फेडरेशन :
वयंसाहा यता गटा ंना उ ोगाच े िश ण द ेऊन या ंची उ ोजक य मानिसकता िवकिसत
करणे हा यामागचा उ ेश आह े. यातून ामीण भागातील गरीब क ुटुंबातील मिहला वगा ला
ह काच े उ प नाच े साधन िम ळवून दे याचा य न आह े.
वयंसाहा यता सम ूहा या िनिम तीनंतर या ंचा स ंघ अथवा फ ेडरेशन कराव े अशी अप े ा
असत े. भौगोिलक े ा या मा यमात ून गटा ंची िवभागणी क न बचतगटा ंचा स ंघ केला
जातो. सव संघाचे एक ीकरण क न बचत गटा ंचा महास ंघ केला जातो . यामुळे गटांम ये
सम वय राह न गटा ंची संघश वाढत े. गटां या स ंघिटका आिण सहस ंघिटका या स ंघा या
सद य असतात . या सहा स ंघाची न दणी सामािजक याय काय ान ुसार क ेली जात े. अशा
कार े बचत गटा ं या िनिम तीची ि या पार पाडली जात े.
munotes.in
Page 123
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
123
https://mpcnews.in
७.८ बचत गटाच े यव थापन
वरील माण े वय ंसाहा यता बचत गटाच े यव थापन चालत े. गावपात ळीवर स ंघिटका
आिण सहस ंघिटका ंबरोबरच ामस ेवकाची भ ूिमका मह वाची असत े. िवशेषतः BPLबचत
गट थापन कर यासाठी ामस ेवकाला मह वाची भ ूिमका बजावावी लागत े. बचत गटाच े
पुढील सोप कारस ु ा ामस ेवकच पा र पाडतात . बचत गटा या थापन ेपासूनची तयारी
आिण अथ साहा य िम ळवून देणे आिण यवसाय स ु करण े यासाठी ामस ेवकाला
मह वाची भ ूिमका पार पाडावी लागत े. क पातळी रा य पातळी िज हा पातळी
सुकाणू
सिमती
ामीण िवकास
संक प मिहला
स मीकरण
सिमती ामीणिवकास
मं ी मिहला बाल
िवकास
सिमती
मिहला आिथ क िवकास महामंडळ पंचायत सिमती बँका वयंसेवी सं था िव तार
अिधकारी रा ीयीक ृत बँका िज हा म यवत सहकारी ब ँका संघ सहयोिगनी / ेरक वयंसाहा यता बचत गट संघिटका सहसंघिटका munotes.in
Page 124
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
124 मिहला आिथ क िवकास म ंडळ (मािवम ) आिण वय ंसेवी स ं थांचे बचत गट
स मीकरणाम य े मह वाची भ ूिमका असत े. िज हा ामीण िवकास य ं णा आिण िज हा
बंधक NABARD बचत गटा ं या गतीचा सात यान े आढावा घ ेतात.
७.९ बचत गटा ं या उ पािदत मालाची िव यव था
१५ ऑग ट १९९९ साली भारताच े माजी प ंत धान मा . अटलिबहारी वाजप ेयी या ंनी
वण जयंती ाम थ रोजगार योजना द ेशात सु क न द ेशात बचत गटा ंची च ळवळ
भिव यात उभी राहील . बचत गटाच े सभासद ह े वरोजगारी असतील . यां या मा यमात ून
ामीण भागात यवसाया ंची चळवळ सु होईल व दा र ्य कमी कर यासाठी हा भावी
पया य ठ शक ेल अस े सूतोवाच क ेले होते. यानंतर आप या द ेशात लाखो बचत गट स ु
झाले. यातील काही बचतगटा ंनी यवसायाचा माग अवल ंिबला. धाडस , िचकाटी आिण
मेहनतीन े िविवध यवसाय उभ े कर याचा य न क ेला आह े. छोट्या-छोट्या
यवसायापास ून ते िच पट िनिम ती यवसायापय तची मजल मारली आह े.
बचत गटा ंना कौश यव ृ ीचे िश ण द ेऊन या ंचे छोटे छोटे यवसाय उभ े राहात आह ेत.
यातून बचत गटा या सभासद मिहला ंना या ंचे ह काच े उ प न िम ळाले आह े. बचत
गटां या उ पािदत माला या िव च े व प प ुढील माण े असाव े.
१) थािनक बाजार :
बचत गट आप या उ पािदत मालाची िव थािनक बाजारात क शकतात यात
आठवडा बाजार , पंच ोशीचा बाजार अथवा थािनक ज ा ंचा समाव ेश अस ेल. तसेच
िविवध बचत गट आपला माल गो ळा क न व याबरोबर गावात िव टॉ ल सु क
शकतील . यातून एक त े दोन मिहला ंना कायम रोजगार िम ळेल. िमळणारा फायदा सवा ना
वाटून घेता येईल.
२) साखळी मा ेिटंग प ती :
बचत गटा ं या उ पािदत माला या िव साठी साख ळी मा ेिटंग प तीचा उपयोग चा ंगला
होऊ शकतो . िकमान वीस बचत गट थम तरावर यासाठी एक य ेऊन या ंनी आप या
माला या उ पादनाच े व प ठरवाव े. अशा कार े वीस कारचा उ पािदत माल तयार
होईल. येक बचत गटान े िव साठी एकम ेकांकडून किमशनवर माल यावा . अशा कार े
आपोआप माला या िव ची यव था होईल . यातून बचतगटा ंचे फेडरेशनही उभ े राहील .
या ि य ेसाठी बचत गटा ं या उ पादनाम य े सात य ठ ेवणे, दजा उ म ठ ेवणे मह वाच े
असत े. अशा व पाचा योग को हाप ूर िज ात ' वयिस ं ा' क पा या मा यमात ून
कांचनताई प ळेकर या ंनी उभा क ेला आह े.
३) तालुका बाजार :
तालु यात बचत गटा ं या माला या िव साठी िज हा ामीण िवकास य ं णेमाफ त गाळे
बांध यात आल े आह ेत. या गा यां या मा यमात ून बचत गट आपला माल िव क
शकतात . तालु यातील मागणीचा सव क न अशा व पाची क े िनमा ण करण े श य
आहे. munotes.in
Page 125
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
125 ४) िज हा तरीय दश न :
बचत गटा ंना वैयि क पात ळीवर मालाची िव करण े अनेक वेळा श य होत नाही . यां या
माला या िव साठीची या ंना सवय हा वी यासाठी य ेक िज हा तरावर िज हा ामीण
िवकास य ं णे या माफ त ितवष िज हा तरीय बचत गट उ पादना ं या िव च े दश न
आयोिजत क ेले जाते. यावेळी बचत गटा ंना िव साठी बि स ेही िदली जातात . यािशवाय
मिहला आिथ क िवकास महाम ंडळामाफ त अशा व पाची ताल ुका आिण िज हा तरीय
दश ने आयोिजत क ेली जातात .
५) रा य पातळीवरील दश ने :
महा ि मसरस आिण िभथडी या ा तस ेच NABARD नाबाड या मा यमात ून बचत
गटां या उ पािदत मालाला बाजारप ेठ उपल ध क न द े यासाठी दश ने भरवली जातात .
या मा यमा तून अस ं य बचत गट चा ंगली कमाई करतात .
रा य तराबरोबरच िवभागीय तर दश ने भरवली जातात . महारा रा यात 'िभथडी
या ा' गे या तीन -चार वषा पासून िस ीस आली आह े.
६) क पातळीवरील दश ने :
क शासना या ामीण िवकास िवभागा या वतीन े अशा व पा या द ेशपात ळीवरील
दश नांचे आयोजन ितवष नवी िद लीत क ेले जाते. देशातील य ेक िज ातील िज हा
ामीण िवकास अ ंबणां या मा यमात ून बचत गटा ंचा उ पािदत माल िव साठी पाठिवला
जातो. यामुळे बचतगटा ं या मिहला सद या ंम ये धाडस िनमा ण हो या स मदत होत आह े.
अशा कार े बचत गटा ं या उ पािदत माला या िव च े व प आह े. कोकण भागातील
बचत गट म ुंबईत होणा या मालवणी ज ो सवाचा उपयोग करताना आढ ळतात, तसेच
थािनक जनत ेचाही माला या िव साठी उपयोग करतात .
आपली गती तपासा :
१. बचत गटा ंनी उ पािदत केले या उ पादना ं या िव च े व प िलहा .
७.१० बचत गटा ंची गती
संपूण देशात बचत गटा ंची गती िदवस िदवस वाढत आह े. देशात बचत गटा ंची स ं या
दशल ा ं या स ं येत गेली आह े. महारा रा यात दोन लाख बचत गट आह ेत. यापैक
१,६१,७८२ मिहला बचत गट आह ेत. या मिहला बचत गटा ंपैक ४३२५४ मिहला बचत
गटांनी आिथ क उप म स ु केले आहेत. महारा ात ४ ट के याजदरान े ७२२ कोटी
पये अनुदान आिण १२८.२ कोटी पया ंचे कज िवतरण कर यात आल े आहे.
बचत गटा ंनी दा र ्य आिण असहाय प रि थती असल े या लोका ं या जीवनात ा ंितकारक
बदल घडव ून आणला आह े. पु ष धान स ं कृतीत अडकल े या मिहला वतःच े अि त व munotes.in
Page 126
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
126 िमळिव यासाठी बाह ेर पडत आह ेत. जीवना या सव च े ांत ने दीपक कामिगरी बचत
गटांनी केली आह े.
१९९७ -९८ साली महारा ात बचत गटा ंची स ं या १४,३१७ इतक होती . बँक कज
५१.७७ कोटी आिण प ुनिव २१३९ कोटी पय े इतके दे यात आल े होते. २००५ -०६
साली भारतात २२,३९००० इतके बचत गट , बँक कज ११,३९८ कोटी पय े आिण
पुनिव ४,१५४ कोटी इतक े दे यात आल े होते. वयंसाहा यता गटा या मा यमात ून
लाभाि वत होणा या कुटुंबाची स ं या ३२,९०,००० इतक होती. अशा कार े बचत
गटा या स ं येत सात यान े वाढ होत आह े.
ामीण भागातील गरीब मिहला आिथ क, सामािजक ्या स म हो याचा िनधा र करत
आहेत. िनर र , दा र ्य, यसनाधीनता , ढी-परंपरा, पु षी वच व, कौटुंिबक आिण
सामािजक अ याचार या ं या िव ळ यात पडले या असहाय अबला या ं या जीवनाला बचत
गट या श दान े नवी पहाट उगवली आह े. वतःमधील िज , मता , कोणत ेही क
कर याची तयारी , तसेच उपल ध साधना ंचा यो य वापर क न मिहला ंनी आप या क ुटुंबांना
िनराश े या गत तून दूर आण ून थ ैय िमळिव याचा ामािणक य न सु केला आह े.
७.११ सारांश
१९९९ साली वण जयंती ाम थ रोजगार (SJGSY योजन े या मा यमात ून बचत
गटां या िनिम तीला स ु वात झाली . एकाि मक ामीण िवकास काय माची १९ वष
अंमलबजावणी क नही दा र ्य कमी होईना यासाठी हा योग वीकार यात आला .
बचत गटाचा इितहास भारताला नवीन नाही . अमरावती िज ात त ेथील मिहला ंनी १९४७
साली एक बचत गट स ु केला होता . या बचत गटात मिहला २५ पैसे बचत क ेली जात
होती. देशात याच कालावधी या आसपासची अस ं य उदाहरण े आहेत.
१९७० या दशकात बा ंगलाद ेशातील अथ शा ाच े ा यापक मह मद य ुनूस यांनी बचत
गटा या च ळवळीला यापक प िदल े. यांनी गरीब नाग रका ंचे छोटे छोटे गट क न या ंना
लहान रकम ेची बचत करायला लावली . यातून बांगलाद ेश नॅशनल ामीण ब ँकेची िनिम ती
झाली. जागितक पात ळीवर बचत गट च ळवळ सु झाली .
देशात दा र ्यरेषे या खालील BPL आिण दा र ्यरेषे या वरील BPL अशा दोन व पात
बचत गट थापन क ेले जातात . दा र ्यरेषे या खालील बचत गटा ंना शासन ख ेळ या
भांडवलासाठी आिण यवसाय स ु कर यासाठी अन ुदान आिण मोफत यवसाय िश ण
देते.
कमीत कमी दहा आिण जा तीत जा त वीस मिहला , मिहला -पु ष आिण प ु ष अस े बचत
गट स ु करता य ेतात. बचत गटा ंची वत ं वैिश ्ये आहेत. ामीण िवकासासाठी बचत
गटांची िनिम ती आव यक आह े. कारण यात ून दा र ्य िनम ू लन द ूर होईलच , पण या बरोबर
आिथ क िवषमता कमी हो यास मदत होणार अस ून ामीण आरो यात वाढ होणार आह े. munotes.in
Page 127
वयंसहा यता बचत गट
आिण स ू म िव प ुरवठा
(Self Helf Group and Micro Finance)
127 बचत गटा ंना वत ं उ ेश आिण िनयमावली कर यात आली आह े. बचत गटा ं या
उ पािदत माला या िव साठी िज हा ामीण िवकास य ं णेमाफ त दश ने आयोिजत क ेली
जातात . तसेच बचत गटा ं या फ ेडरेशनचीही िनिम ती कर यात आली आह े. बचत गटा ं या
संयोजनासाठी वत ं यव थापन तयार कर यात आल े आहे.
बचत गटा ंची गती िदवस ि दवस वाढत आह े. महारा रा यात दोन लाख बचत गट
आहेत. तर द ेशात ६९.५३ लाख इतक े बचत गट िनमा ण झाल े आह ेत. बचत गटा ंची
चळवळ िदवस ि दवस वाढतच आह े. या मा यमात ून ामीण िवकासाला िनि त व पाची
चालना िमळणार आह े.
७.१२ वा याय
१) बचत गट स ंक पना आिण व ैिश ्ये प करा .
२) ामीण िवकासासाठी बचत गटाची गरज िवशद करा .
३) बचत गटाच े उ ेश आिण िनयमावली सिव तर िलहा
४) िटपा िलहा
१) वयंसाहा यता सम ूहांची बँकेशी संल नता
२) बचत गटा ंचे यव थापन
३) बचत गटा ं या उ पािदत माला या िव यव थच े व प िलहा .
संदभ सूची-
१) योजना मािसक म े, २००९ VOL - XXXVI.X
२) योजना मािसक ऑग ट, २००८ VOL - XXXNo. I
३) योजना मािसक ज ून, २०१० VOL - XXX No.IX
काशन िवभाग , मािहती आिण सारण म ं ालय , भारत सरकार
munotes.in
Page 128
128 ८
वयंसहा यता बचत गट , बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहस ंबंध
घटक रचना :
८.१ पाठाच े उ ेश
८.२ तावना
८.३ संक पना
८.४ बचत गटा ं या सद या ं या स ू म िव प ुरवठ्या या गरजा
८.५ बचत गट आिण ब ँक सहस ंबंध
८.६ सू म िव प ुरवठा आिण ग रबा ंचा िवकास
८.८ सू म िव प ुरवठ्या या सम या
८. ९ सू म िव प ुरवठा अिधक भावी कर यासाठी उपाय
८.१० वयंसेवी सं था व बचत गट
८.११ सारांश
८.१२ वा याय
८.० पाठाच े उ ेश
१) सू म िव प ुरवठा स ंक पना समजाव ून घेणे
२) सू म िव प ुरवठ्यामुळे ग रबी िनम ू लनासाठी झा ले या लाभाचा अ यास करण े.
३) बचत गटा ं या ब ँक सहस ंबंधाचा अ यास करण े.
४) सू म िव प ुरवठ्याचा एक ंदर ामीण िवकासावर झाल े या प रणामा ंचा अ यास करण े.
५) वयंसेवी स ं थांची NGO बचत गट चळवळी या स मीकरणासाठीची भ ूिमका
अ यासण े.
८.१ तावना
ामीण भागातील गरी ब लोका ंना िव ीय स ं या अथ साहा य द ेत नाहीत . यांना बँकां या
दारावरही उभ े केले जात नाही . कारण या ंची आिथ क पत नसत े. बँकेकडून घेतलेले कज
परत कर याची या ंची आिथ क कुवत नसत े असे िव ीय स ं थांचे मत होत े. िव ीय स ं था
मोठ्या उ ोजका ंना, नोकरदा रांना मागणीन ुसार ज ेवढे हवे तेवढे कज देतात, पण एखा ा munotes.in
Page 129
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
129 ग रबान े, गरीब कारािगरान े आप या कल े या िवकासात ून यवसाय िवकिसत कर यासाठी
कज माग याचा य न क े यास याला िव ीयस ं था ितसाद द ेत नाहीत . ही व त ुि थती
िवचारात घ ेऊन गरीब ी -पु षांना अथ कारणा या म ु य वाहात सामील क न घ ेणे आिण
यांची सावकारी पाशात ून मु ता क न या ंना रोजगाराची स ंधी िम ळवून दे यासाठी
बांगलाद ेशात डॉ . मह मद य ुनूस या ंनी ामीण ब ँकेचा योग करायच े ठरिवल े. बचत
कर याइतक े उ प न नसण े ही बा ंगलाद ेशा या स ंबंिधत नाग रका ंची ि थती असतानाही
यांनी हे धाडस क ेले. १९८३ साली 'बांगलाद ेश नॅशनल ामीण ब ँक' अि त वात आली .
या बँकेची झपाट ्याने वाढ झाली . सरकारन े आपल े वतःच े भांडवल हण ून सु वातीला
४०% र कम ग ुंतवली . नंतर ती २५% वर आणली . बांगलाद ेशात या गरीब नाग रका ंनी
आपली ग ुंतवणूक ७५% वर गेली.
अशा कार े दुब ल घटका ंना ह कान े यां या छोट ्या छोट ्या यवसायासाठी अथ साहा य
करणारा ामीण ब ँकेचा योग यश वी झाला . या बँकेची जागितक तरावर न द घ े यात
आली .
या बँकेने सु वातीला अधा एकर उपजाऊ जमीन असणाया ना कज िदले. यात मिहला ंचे
माण ल णीय होत े. एकूण कजा पैक ९८% कजा ची परतफ ेड झाली . अशा कार े सू म
िव प ुरवठ्याचा योग बा ंगलाद ेशात यश वी झाला .
भारतात वण जयंती ाम थ रोजगार योजन े या मा यमात ून रा ीय क ृषी आिण ामीण
िवकास ब ँक (NABARD) ने सू म िव पुरवठा योजना राबिव यास स ु वात क ेली.
यासाठी सहकारी ब ँका आिण रा ीयीक ृत बँकांना पुनिव (Retinamec ) कर यासही
सु वात क ेली.
८.२ संक पना
ामीण भागात राहणारा छोटा श ेतकरी , सीमांत शेतकरी , ामीण कारागीर , भूिमहीन
शेतमजूर या ंना श ेती या कामासाठी , कारािगरा ंना आप या यवसायात स ुधारणा
कर यासाठी आिण भ ूिमहीन श ेतमजुरांना छोटासा यवसाय स ु क न आपला च रताथ
चालिव यासाठी लहान रकम े या कजा ची गरज लागत े. ही गरज भागली तर या ं या
आिथ कतेवर याचा सकारा मक प रणाम िदस ू लागतो . अशा व पा या गरजा
भागिव यासाठी ज े कज घेतले जाते या कजा ला सू म िव अस े हटल े जाते.
उदा. गरीब भ ूिमहीन श ेतमजूर आह े. याला भाजीपाला िवक याचा यवसाय कर यासाठी
. १००० /- कजा ची गरज आह े. हे कज तो सदर यवसाय क न मिहनाभरात परत
करणार असतो अथवा एखादा म ूित कार आह े याला मूत घडिव यासाठी . २००० /-
कजा ची गरज आह े. या रकम ेतून तो म ूत कर ेल याची िव क न कज अ पका ळात
याजासिहत परत क न आपला यवसाय ह ळूहळू वाढ कर ेल, अशा कार े सू म
िव प ुरवठ्यातून ग रबा ंना उभ े राह यास मदत होऊ शकत े.
सू म िव प ुरवठ्याची मागणी दोन तरा ंवर होऊ शकत े.
munotes.in
Page 130
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
130 १) वैयि क तर (Individual Level ) :
याम य े वर प क े या माण े एक य यवसायासाठी अ प भा ंडवलाची मागणी क
शकते. ही गरज बचत गट आिण ब ँक या दोह कड ून पूण होऊ शकत े.
२) गट तर (Claster Level or Group Level ) :
ब याच िठकाणी गावाम य े कारािगरा ं या व या असतात . या कारािगरा ंना आपला यवसाय
वाढवायचा असतो . यासाठी त े आपला गट अथवा सम ूह थापन करतात आिण
समूहासाठी कजा ची मागणी करतात . यातून या माला या खर ेदी यवहारात मोठ ्या
माणात स ूट िमळते. यां या यवसाया या वृ ीसाठी ही बाब आव यक असत े.
उदा. रायगड िज ातील 'पेण' या गणपती या म ूत जग िस आह ेत. येथील कारािगरा ंनी
एक य ेऊन गणपती तयार कर यासाठी लागणार े लॅ टर ऑफ पॅ रस, माती, रंग एकि त
खरेदी करतात . यामुळे यांनी माल मोठ ्या माणात खर ेदी के यामुळे व तात िम ळतो.
अशा कार े गटा या तरावर कजा ची मागणी होत े. ही मागणी ब ँकेकडे अथवा बचत
गटाकड ेसु ा होऊ शकत े. िसझन स ंपताच कज परतफ ेड होत े. सावकाराकड ून कज
घेत यास मिह याला श ेकडा १० ते १२ पये ावे लागतात तर बचत गटाचा याजाचा दर
२ ते ३ पये असतो . अशा कार े छोट्या गटा ंना या अथ साहा याचा उपयोग होतो .
सू म िव प ुरवठ्या या मा यमात ून ामीण भागातील ग रबा ंना बँक यवहाराची सवय
लाव याचा य नही क ेला जातो .
८.३ बचत गटा या सद या ं या स ू म िव प ुरवठ्या या गरजा
ामीण भागातील ना ग रका ंना सात यान े आकि मक गरजा उ वत असतात . या गरजा
भागिव यासाठी या ंना अ प अथ साहा याची आव यकता भासत े. या गरजा प ुढील माण े
आहेत.
१) सद या या व ैयि क गरज ेसाठी :
य ला अन ेक व पा या व ैयि क गरजा असतात . उदा. घरातील अथवा नात ेवाईकाच े
ल न िक ंवा कुळातील अथवा नात ेवाईका ं या म ुलाचा बारसा आिण अशा व पा या
संगात अचानक काही रकम ेची आव यकता भासत े.
२) मुलामुल या शै िणक गरजा भागिव यासाठी :
शाळा सु होताना म ुलांना व ा , पु तके इतर श ै िणक सािह य , शाळेची फ इ यादीसाठी
कजा ची गरज भास ते.
३) शेती अवजार े िबयाण े खरेदी :
पावसा ळा सु झा यान ंतर बी -िबयाण े खरेदी कर यासाठी व खतासाठी आिण अवजार
खरेदी अथवा द ु तीसाठी छोट ्या कजा ची गरज लागत े. munotes.in
Page 131
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
131 ४) आकि मक य ेणारे आजारपण :
ब याच वेळी एखा ा क ुटुंबात आकि मक आजारपण य ेते. यावेळी घरात प ैसा नस ेल तर ही
अडचण भागिव याच े सहकाय बचत गटामाफ त केले जाते. असं य बचत गटा ंनी आप या
सद या ंना आजारपणात अथ साहा य द ेऊन आजारपणात ून बाह ेर काढल े आहे.
५) छोट्या यवसायाक रता :
एखा ा गरीब य ला भाजीपाला िव चा यवसाय स ु करायचा आह े िकंवा छोट ्या-
छोट्या व तू िव चा यवसाय करायचा आह े. अशा यवसायासाठी ५०० ते १०००
पया ं या कजा ची गरज लागत े. ही गरज भागिव याच े काय बचत गट क शकतात . यातून
असं य गरीब उभ े रािहल े आहेत.
६) सणवार साजर े कर याक रता :
ामीण भागात सणा ंना जा त मह व िदल े जाते. सण साजर े कर याम य े नाग रका ंना आन ंद
िमळतो. गरीब नाग रका ंना सणवारासाठी सावकाराकड ून जादा याजान े कज घे यापे ा
बचत गटाचा उपयोग होतो . सण साजर े करता य ेतात.
७) शै िणक सहल े भेट :
कधी कधी श ै िणक सहल च े आिण े भेटीचे (field visit ) आयोजन क ेले जात े. या
संधीचा लाभ घ ेऊन ामीण भागातील नाग रका ंचे वैचा रक प रवत न करण े श य होत े.
यातून या ंची मानिसक ब ैठक तयार होत े. हा या ं या उ नत चा माग आह े. यासाठी
घेतलेले कज ही भिव याची ग ुंतवणूकच असत े.
८) अपघात आिण अचानक आल े या स ंकटाक रता :
अनेक वेळा अचानक अ नैसिग क संकटे येतात. अपघात घडतात याम ुळे पैशाची गरज
भासत े. एखा ा य चा अपघात झा यास या य ला औषधोपचार कर यासाठी
अथ साहा याची गरज भासत े. अचानक आल ेले संकट असत े. कधी-कधी वाद ळामुळे घराचे,
शेतीचे नुकसान होत े. जनावर े रोगा या साथीम य े दगावतात . इ यादी .
वरील कारणा ंसाठी ामीण भागातील नाग रका ंना अथ साहा याची गरज सात यान े जाणवत
असत े.
आपली गती तपासा
१) सू म िव प ुरवठ्याची स ंक पना प क न बचत गटा ं या सद या ं या कज िवषयक
गरजा सा ंगा.
munotes.in
Page 132
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
132 ८.४ सू म िव प ुरवठा-बचत गट आिण ब ँक सहस ंबंध
सू म िव प ुरवठ्याम य े बँकांची भूिमका मह वाची आह े. याम य े रा ीय क ृषी आिण ामीण
िवकास ब ँक (NABARD) ची भूिमका ाधा य मान े मह वाची आह े. नाबाड ने याक रता
भावी प ुढाकार घ ेतलेला आह े. बचत गटा ंना सू म िव प ुरवठा क न ामीण भागातील
गरीब, गरजू शेतकरी आिण क करी जनत ेला दा र ्य रेषे या वर आणण े हे सू म
िव प ुरवठ्याचे नाबाड चे मु य य ेय आह े.
नाबाड ने याक रता िचर थायी श ेती, ामीण रोजगार स ंधी, भावी िव प ुरवठा, संबंिधत
सेवा, सं था मक िवकास आिण इतर नवनवीन गो म य े ामीण जनत ेला सहभागी क न
दा र ्यमु जीवन जग यासाठी साहा य कर याच े धोरण जाहीर क न या धोरणान ुसार
देशातील िव स ं थांना सहकाय कर यासाठी वतः अथ साहा य द े याचे धोरण ठरव ून
यानुसार क ृषी कर याचा य न स ु ठेवला आह े. या य ना ंना यशही ब या पैक िम ळत
आहे.
https://play.google.com
नाबाड ने १९९२ साली २२५ बचत गटा ंना या योजन ेत समािव क न ४८.५ लाख पय े
अथ साहा य क न या काय माला स ु वात क ेली. आज यात ९७ कोटी क ुटुंबे सहभागी
केली आह ेत.
२००६ -०७ या र झ ह बँक ऑफ इंिडया या िनकषान ुसार या योजन ेत नाबाड या अ ंतग त
यापारी ब ँका, ादेिशक ामीण ब ँका आिण सहकारी ब ँकाचाही समाव ेश कर यात आला .
याक रता नाबाड ने बचत गट ब ँक िल ंकेज (सहसंबंध) मॉडेल अस े या मॉड ेलचे व प होत े.
या मॉडेलम य े संपूण देशातील २७ साव जिनक े ातील ब ँका, १९ खाजगी े ातील ब ँका,
८१ ादेिशक ामीण ब ँका आिण ३१८ सहकारी ब ँकांना सहभागी क न घ े यात आल े.
तसेच लघ ु औ ोिगक एक ब ँक सहभागी झाली .
नाबाड ने बचत गट ब ँक सहस ंबंध थािपत करताना थम बचत गटा या िश ण मता
बांधणीचा उप म स ु केला आिण यान ंतर बचत गट ब ँक सहस ंबंध काय म हाती घ े यात
आला . या योजन ेचे व प प ुढील माण े आहे. munotes.in
Page 133
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
133
बँकांकडे कज ताव क ेलेले बचत गट
२००९ -१०
बचत गट सं या ( . लाख) कज ताव क ेलेले बचत गट १५.८७ कज ताव क ेलेले मिहला बचत गट १२.९४ वण जयंती ाम वरोजगार योजन ेचे बचत गट ०२.६७
३१ माच २०१० कज िमळाल ेले बचत गट ४८.५१ यापैक मिहला बचत गट ३८.९८ यापैक वण जयंती ाम वरोजगार योजना बचत गट १२.४५ बचत गटा ंशी जोडल ेली कुटुंबे ९७ दशल
बचत गटा ंनी केलेली बचत
बचत गटा ंनी बँकेत केलेली बचत . ६१९८ .७१ कोटी
मिहला बचत गटा ंनी केलेली बचत . ४४९८ .६६ कोटी
वण जयंती ाम थ रोजगार योजन े या . २३९२ .६२ कोटी
बचत गटा ंनी केलेली बचत
३१ माच २०१० कज तावा ंक रता क ेलेले कज िवतरण एकूण कज िवतरण . ६१९८ .७१ कोटी मिहला बचत गटा ं या एक ूण बचतप ैक . ४४९८ .६६ कोटी वण जयंती ाम वरोजगार योजन े या बचत गटा ंपैक . १२९२ .६२ कोटी
१) एकूण बँकाशी स ंहसंबंध थािपत क ेलेले बचत गट ६९.५३ लाख
२) यापैक मिहला बचत गट ५३.१० लाख
३) यापैक वण जयंती ाम वरोजगार योजन ेचे बचत गट १६.९४ लाख
२००९ -१० एकूण कज िवतरण एकूण बचत गटा ंना केलेले कज िवतरण . १४५५३ .३० कोटी मिहला बचत गटा ंना कज पुरवठा . १२४२९ .३७ कोटी वण जयंती ाम थ रोजगार योजन ेचे बचत गट . २१९८ .०० कोटी येक सभासदाला झाल ेला वैयि क कज पुरवठा . ४१२८ munotes.in
Page 134
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
134 खेळ या भा ंडवलासाठी ३१ माच २०१० पय त नाबाड ने केलेले आिथ क साहा य ५५.४९
कोटी पय े. नाबाड ने सव बँकांना बचत गटा ंना कज िवतरण कर यासाठी प ुनिव उपल ध
क न िदल े. ३१ माच २०१० यावषा पय त . १२८६१ .६५ कोटी र कम उपल ध क न
िदली. सात यान े या रकम ेत वाढ होत आह े. बचत गटा ंना प ुनिव (Retinanec )
कर यासाठी नाबाड ने सन १८६० साली न दणीक ृत केले या वय ंसेवी सं थांनाही या
उप मात सहभागी क न घ ेतले.
अशा कार े नाबाड ने बचत गटा या च ळवळीत मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. आज
बचत गटा ची च ळवळ घरोघरी क ुटुंबा-कुटुंबात पोहोचव याच े काम नाबाड ने केले आह े.
भारतातील स ू म िव प ुरवठ्या या काया चा आढावा घ ेता एक ूण देशात ज े बचत गट स ु
झाले याप ैक ९६% बचत गट मिहला ंचे माण १७% इतके आह े बचत गटा या
सद या ंपैक ९०% सभासद दोन एकरप े ा कमी े असल ेले आहेत. ४०% बचत गट
ामीण ब ँकांना जोडल ेले आह ेत. ३०% बचतगट यापारी ब ँकांना जोडल े आह ेत आिण
३०% बचत गट सहकारी ब ँकांना जोडल े आहेत.
महारा रा य :
महारा रा यात स ि थतीत दोन लाखा ंपे ा अिधक बचत गट आह ेत याप ैक १०६७
लाख मिहला बचत गट आ हेत. ५३४६५ बचत गटा ंनी बँकांचे अथ साहा य घ ेऊन अ न
ि या उ पादन े आिण घरग ुती व त ूं या उ पादना ंचे उ ोग स ु केले आहेत. महारा
सरकारन े दा र ्यरेषे या वरील गटा ंना ४ ट के याजदरान े कज दे याचा उप म स ु
केला आह े. याचा लाभ अस ं य बचत गट घेत आह ेत.
आपली गती तपासा
१) सू म िव प ुरवठ्यातील नाबाड ची भूिमका प करा .
२) सू म िव प ुरवठ्यातील ब ँकांची भूिमका िलहा .
८.५ सू म िव प ुरवठा आिण ग रबा ंचा िवकास
मूलतः ब ँका या ग रबा ंना अथ पुरवठा करायला तयार नसतात . कारण या ंची आिथ क पत
नसते. यां याकड े तारण ठ ेवायला काही नसत े. िशवाय या ंचे दा र ्या या सम य ेतून
बाहेर काढण ेही गरज ेचे असत े याचा िवचार क न बा ंगलाद ेशाचे अथ त डॉ . मह मद
युनूस यानी ग रबा ं या आिथ कतेचा माग मोकळा केला. यां या योगान े जगाला ग रबालाही
पत असत े याची जाणीव झाली . सू म िव प ुरवठ्या या मा यमात ून ामीण ग रबा ंना
होणा या लाभाचा िवचार प ुढील माण े प करता य ेईल.
१) बचतीची सवय :
गरीब लोका ंना आजची का ळजी असत े. यां या जीवनात उ ाचा िवचार नसतो . जो िदवस
येईल तो आपला हण ून जग याचा या ंचा कल असतो . िमळणारी मज ुरी पूण पणे खच
कर याकड े यांचा कल असतो . सू म िव प ुरवठ्या या स ंक पन ेत आप या िम ळकतीचा
कमीतकमी भाग तरी बाज ूला काढावा या िवचारा ंना चालना िम ळते. यां या मनात munotes.in
Page 135
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
135 बचती या व ृ ीिवषयी जाग कता करता य ेते. यातून हळूहळू या मंडळ ना बचतीची स वय
लागत े.
२) आिथ क अडचणी सोडिव यास माग िमळतो :
ग रबा ं या जीवनात आिथ क अडचणी कायम उ या असतात . ा प रि थतीत त े मानून
माग काढू शकत नाहीत कारण या ं याकड े िश लक नसत े. अशा प रि थतीत आप याच
बचतीत ून या ंना आिथ क अडचण सोडिव यासाठी साहा य घ ेता येते. हे आिथ क साहा य
यांना िवनािवल ंब िमळते.
https://www.loksatta.com
३) यवसाय स ु कर यासाठी आिथ क मदत :
ग रबा ंना आपली गती हावी अस े वाटत े ते एखादा छोटा यवसाय कर याचा य न
करतात पण ब ँका अथवा इतर य या ंना जे अ प भा ंडवल लागत े ते देतीलच अस े नाही.
अशा प रि थतीत स ू म िव प ुरवठ्याचा माग यांना गतीची वाट दाखिव यास साहा य
करतो .
उदा. एखा ा मज ुराला भाजीपाला अथवा मास ेिवि चा यवसाय करायचा अस ेल तर
याला .५०० िकंवा . १००० ची गरज भासत े. सू म िव प ुरवठ्याचा अशा संगात
यांना उपयोग होतो . सदर य ही र कम ख ेळते भांडवल हण ून वापर क न मिहना -
दोन मिह या ंत परत करत े. िमळाले या फाय ा या रकम ेतून आप या यवसायाची प ुढील
वाटचाल क शकत े. अशी अस ं य उदाहरण े आहेत.
४) ग रबा ं या जीवनाव यक गरजा प ूण हो यासाठी साहा य :
माणसाला स ु वाती या का ळात अ न , व आिण िनवारा या जीवनाव यक गरजा हो या .
आता आरो य आिण िश ण या गरजा ंचाही समाव ेश जीवनाव यक गरजा ंम ये होऊ लागला
आहे. आिथ क यवसाय यश वी झाला क , गरजां या प ूत ते या ीन े मानव सकारा मक
िवचार क लागतो . याला या मा यमात ून खा ीच े उ प नाच े साधन िम ळते. जीवनाव यक
गरजा ब यापैक पूण हो यास मदत होत े.
munotes.in
Page 136
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
136 ५) राहणीमानात बदल :
आिथ क उ प नाचा खा ीचा माग उपल ध झाला क , मानव आप या राहणीमानाकड े
गांभीया ने ल ायला लागतो . याम य े िनवाया ची पुरेशी पूत ता, घरात आव यक असणाया
व तू, वै क य व छता , टापटीपपणा गो कड े गांभीया ने ल ायला लागतो . ग रबा ं या
राहणीमानात स ुधारणा होत े.
६) मिहला ं या दजा त सुधारणा :
धम ढीन े मिहला ंना अि त व अस ूनही अि त व नाकारल े. कारण या ंना या ं या ह का चे
उ प नाच े साधन न हत े. सू म िव प ुरवठ्या या मा यमात ून मिहला वगा ला या ं या
वतः या ह काच े उ प नाच े साधन िम ळाले. यामुळे कुटुंबात या ंचे वअि त व िनमा ण
हो यास चालना िम ळत आह े. मिहला ंना वतः या उ प नाम ुळे आप या ह काच े काहीतरी
िमळते याचे समाधान वाटत े. यांची कुटुंबातील पत वाढली . पु षांनीही ित या अि त वाला
दाद ायला स ु वात क ेली आह े. आप यावरील होणाया अ यायाला ितकारासाठी ती
िस झाली आह े.
७) आरो या कडे बघ याचा ि कोन बदलतो :
असे हटल े जाते क , भारतात होणार े मृ यू हे अ न कमी िम ळते हणून होत नाहीत तर ज े
अ न िम ळते ते पुरेसे सकस नसत े. केवळ भूक मार यासाठी भारतातील गरीब जनता
िमळेल ते अ न खाऊन जगत असत े. यातून या ं या शरीराला प ुरेसे पोषक अ न िम ळत
नाही. यामुळे असं य स ंचारी आजारा ंना सामोर े जावे लागत े.
उ प न वाढ यान ंतर मानवाचा आरो याकड े पाह याचा ि कोन सकारा मक होतो . तो
आरो याची का ळजी यायला लागतो . अिधक सकस अ न घ े याचा य न करतो . मिहला
वगा ला पुरेसे अ न िम ळ यास मदत होत े. अशा कार े ग रबा ंचा आरो याकड े बघ याचा कल
बदलतो . आजारी प ड यान ंतर जलद औषधोपचार घ े याची व ृ ी वाढत े. यामुळे असा य
आजारापास ून दूर राह यास मदत होत े.
८) सामािजक िवकासास चालना िमळत े :
ग रबा ंना समाजात ित ा का नाही ? तर या ंना आिथ क अि त व नाही . समाज बदलासाठी
आिथ कता बदलण े मह वाच े आहे. सू म िव पुरवठ्या या मा यमात ून आिण क क न
आपल े आिथ क अि त व िस कर याचा य न क े यास समाजात या ंचे थान िनमा ण
हायला चालना िम ळेल. समाजातील ढी , परंपरा, अंध ा याम ुळे जो ग रबा ंना स मान
िमळत न हता तो िम ळवून दे यासाठी मदत होऊ शक ेल. अ पृ यतेलाही िशिथलता
आणता य ेईल. अशा कार े सू म िव प ुरवठा अथवा बचत गटा ं या मा यमात ून सामािजक
िवकासाला चालना द ेणे श य होईल .
munotes.in
Page 137
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
137 ८.६ सू म िव प ुरवठ्या या सम या
सू म िव प ुरवठ्याची स ंक पना ख ूप चांगली असली तरी या स ंक पन ेत अन ेक सम या
िनमा ण झा या आहेत. भारत द ेशात कोणतीही समाज िवकासाची स ंक पना राबवायची
हटली क , यात अस ं य अडथ ळे येतात हा आप या द ेशाचा ज ुना इितहास आह े. पण
बदलाची ि या वीकारली ग ेली क ती चा ंगली गती घ ेते हाही द ेशाचा इितहास आह े.
सू म िव प ुरवठ्या या सम या प ुढील मा णे आहेत.
१) अनुदानासाठी कज :
बचत गटा ंना शासनाची अन ुदान द े याची भ ूिमका ामािणक आह े. परंतु दा र ्यरेषेखालील
(SGSY -BPL SHG ) बचत गटा ंना यवसाय कर यासाठी कज देताना ५०% िकंवा
१.२५ लाख याप े ा जी र कम कमी अस ेल इतक े अनुदान िदल े जात े. अिधकारी वग
बचतग टांना अन ुदानाच े आिमष दाखव ून योजन ेचे उि प ूण कर याचा य न करतो . यामुळे
आिथ क िवकासाच े उि बाज ूला राहत े. आप याला अन ुदानासाठी कज यायच े आहे ही
भावना अलीकड े बचतगटा ं या सद या ंम ये वाढीस लाग ू लागली आह े. यामुळे बचतगट
िनिम तीचे आिण ग रबा ं या गतीच े मूळ उि बाज ूला पडत े क काय अशी ि थती िनमा ण
झाली आह े.
लोकांचा अन ुदानासाठी कज घे याकड े कल वाढायला लागला आह े. यामुळे उ ोग -
यवसाय स ु कर याच े गांभीय रािहल ेले िदसत नाही .
२) कजा चा उ पादक कामासाठी िविनयोग कमी :
ाधा य मा ने आिथ क गती साधावयाची अस ेल तर कजा चा उ पादक कामासाठीच
उपयोग हायला हवा . परंतु तसे होताना िदसत नाही . कज घेताना प ूण अनुदानाची र कम
िमळेल एवढा ताव तयार करायचा आिण कज मंजुरीनंतर अन ुदानाची र कम आपापसात
वाटून घे याचा कल वाढायला लागला आह े. यामुळे कजा या रकम ेचा िविनयोग अन ु पादक
कामासाठी होऊ लागला आह े.
३) थकबाक च े माण वाढ ू लागल े आहे :
बचत गट िनिम तीचा म ूळ उ ेश बचत गटा ंनी वषा तील िकमान आठ त े दहा मिहन े यवसाय
करावा . यासाठी अथ साहा य िदल े जाते. परंतु बह स ं य बचतगट काही का ळ यवसा य
करतात . काही भागा ंत गावातील सण समार ंभ, ज ा याम य ेच काही खा या या व त ू तयार
क न िव कर याचा य न क ेला जातो . यामुळे कजा ची परतफ ेड सात यान े होत नाही .
यामुळे कज परतफ ेडीची सम या वाढ ू लागली आह े.
४) बँकांची नकारा मक भ ूिमका :
िवशेषतः दा र ्यरेषे या बचतगटा ंनी ब ँकांकडे कज ताव सादर क े यानंतर कज
तावाइतक र कम द े यास िवश ेषतः यापारी ब ँकांचे काही यव थापक नाख ूश
असतात . केवळ सरकार या दबावाम ुळे नाईलाजा तव कज मंजूर करतात . काही व ेळा
केवळ अनुदानाची र कम बचतगटा ंना अदा क ेली जात े. बँकांची भूिमका सकारा मक नाही . munotes.in
Page 138
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
138 नाबाड ने या कामासाठी या ं या िज हा ब ंधकांकडे जबाबदारी िदली आह े. िज हा ब ंधक
बँक यव थापका ंचे सात यान े िश ण आिण बोधन कर याचा य न करतात . परंतु
तरीही या ं या ि कोनात सकारा मक बदल झाल ेला िदसत ना ही.
पुरेसे भांडवल उपल ध न झा याम ुळे बचत गट आपला यवसाय स मपण े उभा क
शकत नाहीत . सात यान े या अन ुभवाला दा र ्यरेषे या खालील बचतगटा ंना सामोर े जावे
लागत आह े. कोकण िवभागात हा अन ुभव ाधा य मान े येत आह े.
५) याजाच े माण जा त :
बचत गटा ं या या जाचा कालावधी एक मिहना ग ृहीत ध न ठरिवला जातो . मिह याला २ ते
४ ट के याज आकारल े जाते. बँकांचे याज १० ते १२% दरसालसाठी आकारल े जाते.
दरसाल दर श ेकडा िवचार करता बचत गटा या कजा चे याज २४, ३६ िकंवा ४८% इतके
होते. यामुळे याजाच े माण जा त आह े असे जाणवते.
६) यवसाय प ूण काळ चालवल े जात नाहीत :
बचत गट यवसाय प ूण काळ चालवत नाहीत . हंगाम अथवा ज ा िक ंवा (DRDA) ामीण
िवकास य ं णेमाफ त करिव या जाणाया दश नासाठीच उ पादन क ेले जाते. यामुळे यांना
वष भर उ प नाच े साधन िम ळत नाही . यवसाय प ूण काळ चालिव याची बचत गटा या
सद या ंची मानिसकता नाही .
७) मालाचा दजा आिण आकष क पॅिकंगचा अभाव :
बचत गटा ं या मालाचा दजा , रंग, चव एकसारखी नसत े. तसेच मालाच े पॅिकंग आकष क
नसते यामुळे मालाला बाजारप ेठ पुरेशी िम ळत नाही . तयार क ेलेला माल जा त का ळ पडून
राहतो व खराब हो याची श यता अिधक असत े. साहिजकच उ पादनासाठी घ ेतले या
कजा या परतफ ेडीवर याचा िवपरीत प रणाम होतो .
वरील सम या जरी अस या तरी या स ु वाती या का ळातील सम या आह ेत.
आिथ कते या सव च क पा ं या च ळवळीत अशा व पा या सम या ंचा जागितक
पातळीवरील अनुभव आह े. परंतु सम या उ व या हण ून क प सोड ून देणे यो य नाही .
सम या ंमधून माग मण करत क प स ु ठेव यास भिव यात यश गाठता य ेते हासु ा
अनुभव आह े. हणून सू म िव प ुरवठ्यातील या सम या कमी क न ही स ंक पना अिधक
भावीपण े पुढे ने यासा ठी प रणामकारक उपाया ंची अंमलबजावणी करावीच लाग ेल.
८.७ सू म िव प ुरवठा अिधक भावी कर यासाठी उपाय
सू म िव प ुरवठा अिधक भावी कर यासाठी प ुढील उपाययोजना करता य ेईल.
१) अनुदानासाठी कज ही स ंक पना बदलण े :
आिथ क ्या दुब लांची आिथ क सुधारणा कर ताना या ंना अन ुदान द ेऊन उभ े करण े गैर
नाही. परंतु मानवी व ृ ी माण े फुकटाची िक ंमत बया च वेळा मानवाला उमजत नाही . munotes.in
Page 139
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
139 याचा तो ग ैरफायदा घ ेतो. अनुदानाचा िविनयोग अन ु पादक खचा साठी करतो . हा
आजपय तचा अन ुभव आह े. एकाि मक ामीण िवकास काय माच े अपयश अन ुदानातच
लपले आहे असे िलिह यास अितशयो होणार नाही .
अनुदान द ेताना अगोदर ग रबा ंची मानिसक तयारी करावी . यां या आिथ क उ नतीसाठी ही
आिथ क मदत आह े ही भ ूिमका या ं यात ठसव याचा य न करायला हवा . अनुदानाचा
वापर उ पादक कामासाठीच क ेला जावा . अशा व पाचा िवचार वलीत कर याचा
य न हावा .
याक रता सामािजक काय कत आिण समाजस ेवी स ं था (NGO ) याचे सहकाय याव े.
िस ी मा यमा ंम ये सात यान े िस ी द े यात यावी . अनुदानाचा यो य वापर कर याचा
य न हावा .
२) कज परतफ ेडीवर भावी िनय ं ण :
बचत गटा ंना कज िद यान ंतर या ं या यवसायावर ब ँका आिण स ंबंिधतांनी ल क ि त
करायला हव े. यवसाय स ु राहील , याची सात यान े वाढ होत राहील याक रता बचत
गटांना सात यान े ो साहन द ेणे गरज ेचे आहे. माल िव त ून येणाया रकम ेचा भरणा ब ँक
खा यावर हा यला हवा . असे झा यास कजा ची परतफ ेड यो यरीतीन े होईल . बँकांसमोर
कज परतफ ेडीची सम या राहणार नाही याक रता उ ध् चे सहकाय सु ा मह वाच े ठ
शकेल.
३) यवसाय जा त काळ चालवाव ेत :
बचत गटा ंनी कज घेऊन स ु केलेला यवसाय जा त का ळ चालवायला हवा . उ पादनाच े
यव थापन , िव च े यव थापन नीट हायला हव े. यासाठी सात यान े यावसाियक
ि कोन वाढी या िशिबरा ंना बचत गटा या म ुखांनी हजर राहायला हव े. आपला यवसाय
जा त का ळ कसा चाल ू राहील याची द ता यायला हवी .
४) कजा चा उ पादक कामासाठीच उपयोग करावा :
बँकेने या यवसायासाठी कज उचलल े आह े तो उ पादनाचा यवसाय यात ून सु
करायला हवा . कोण याही प रि थतीत कजा चा वापर अन ु पादक कामासाठी होता कामा
नये. यासाठी बचत गटाच े मुख खंबीर असायला हव ेत. यात ून उ प न िम ळ यासाठी कज
घेतले आह े. यातून उ प न िमळिव याचाच यवसाय करायला हवा . असे झा यास
कजा या परतफ ेडीची सम याच िश लक राहणार नाही .
५) बँकांची मानिसकता बदलत े :
कज िवतरण करताना ब ँकांनी ज र यावसाियक ि कोन ठ ेवावा. परंतु बचत गटा ंना
यवसायासाठी कज देताना नकारघ ंटा ध नय े. कजा चा जेवढा ताव आह े तेवढा ताव
मंजूर करावा . जेणेक न बचत गटा ंना िनयोिजत यवसाय प ूण मत ेने सु करता य ेईल
आिण यात ून पुरेसा यवसाय िवकिसत करता य ेईल. यासाठी ब ँकां या नकारघ ंटा
लावणाया यव थापका ंचे मानिसक प रवत न कर यासाठी य न हायला हव ेत. munotes.in
Page 140
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
140 NABARD याक रता प ुनिव देते. NABARD ने यासाठी प ुढाकार घ ेऊन ब ँकांची
असहकाया ची वृ ी कमी करायला हवी अस े झाल े तरच कज परतफ ेडीची सम या कमी
करता य ेणे श य होईल .
६) साखळी मा क िटंग प तीचा िवकास :
बचत गटा ंनी आप या उ पादना ं या िव साठी साख ळी माक िटंग प तीचा िवकास करावा .
या माण े को हाप ूर िज ात का ंचनताईर ् प ळेकर या ंनी मिहला बचत गटा ं या
उ पादनासाठी साख ळी माक िटंग प ती राबिवली यात ून मिहला बचत गटा ं या उ पािदत
माला या िव साठी चा ंगली सोय झाली .
वरील स ूचनांचा गांभीया ने िवचार आिण क ृती झा यास स ू म िव प ुरवठा स ंक पना अिधक
यश वी करता य ेईल.
आपली गती तपासा
१) सू म िव प ुरवठ्यातील ग रबा ं या िवकासाची भ ूिमका प करा .
२) सू म िव प ुरवठ्या या सम या सा ंगून यावर उपाय स ुचवा.
८.८ वयंसेवी सं था व बचत गट
क सरकारन े दा र ्यरेषेखालील क ुटुंबांना आिथ क स मता द े यासाठी १९९९ साली
वण जयंती ाम वरोजगार योजना स ु केली. या योजन ेअंतग त बचत गट थापन करण े
आिण या ंचे यो य स ंयोजन कर याची जबाबदारी मिहला आिथ क िवकास महाम ंडळ आिण
वयंसेवी स ं थांकडे सोपिवली BPLआिण APL दो ही बचतगटा ंचे संयोजन आिण
स मीकरण कर याच े काय वरील दोन स ं थेमाफ त कर यात य ेते. वयंसेवी सं था बचत
गट चळवळीत पुढील भ ूिमका बजावतात .
१) बचत गटा ंची थापना :
बचत गटा ं या थापन ेसाठी ामीण भागातील लोका ंची मानिसकता तयार करण े. बचत गट
थापन ेसाठी सद य गो ळा करणे. य बचत गटाची थापना क न द ेणे. बचत गटा ंची
ामपंचायत प ंचायत सिमती आिण िज हा ामीण िवकास य ं णेकडे न द करण े इ या .
जबाबदा या पार पाडतात .
२) बचत गटा ं या वार ंवार ब ैठका घ ेणे :
ामीण भागातील मिहला ंची मानिसकता तयार करण े कठीण काम असत े. यासाठी या ं या
गटाशी सात यान े संपक ठेवावा लागतो . सात यान े मह व पटव ून सांगावे लागत े. याक रता
वारंवार बचत गटा ं या ब ैठका आयोिजत क े या जातात . बैठकांम ये मानिसकता तयार
कर याचा , तसेच गटा ंची काय प ती सद या ं यात उतरव याचा य न करतात . दर
मिह याला सभासदा ंची बैठक आयोिजत क ेली जात े. या बैठक त िविवध िवषया ंवर चचा
घडवून आणली जात े. munotes.in
Page 141
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
141 ३) आव यक कागदप ाबाबत मािहती द ेणे :
बचत गटा या थापन ेनंतर याच े पिहल े मू यांकन सहा मिह या ंनी होत े. या मू यांकनासाठी
आव यक कागदप े तयार क न घ े याचे काम NGO करतात . उदा. मू यांकनासाठी १)
मािसक ब ैठक इितव ृ वही २) िहशोबा या व ा ३) बँक पासब ुक ४) आवक -जावक फाईल
५) िदले या कजा चे अज इ या. कागदप े अ यावत ठ ेव यासाठी सहकाय करतात .
४) बँकेत खात े उघड यासाठी सहकाय :
बचत गटा या मिहला ंना बँकेचे यवहार समज ून देऊन िनयोिजत ब ँकेत बचत गटा या
नावान े खात े उघड ून दे याचे सहकाय करतात . यासाठी लागणारी कागदप े सद या ंकडून
तयार क न घ ेतात.
५) बचत गटाला म ू यांकनासाठी िस करण े :
बचत गट म ू यांकनासाठी िस हो यासाठी आव यक कागदप ा ंची पूत ता गटाचा कारभा र
उ म कार े चालू ठेव यासाठी सहकाय . मू यांकनान ंतर िम ळणारे खेळते भांडवल यो य
प तीन े अंतग त कज यवहार क न घ ेऊन ब ँकेत वेळेत परतफ ेड कर याच े काम करतात .
पुढे दुसया मू यांकनासाठी िस कर याच े काय NGO करतात .
६) बचत गटाला िश ण :
दुस या मू यांकनाबरोबर बचत गटा या सद या ंनी िनवडल े या यवसायाच े कौश यव ृ ी
िश ण द े यासाठी वय ंसेवी सं था य न करतात . िश ण प ूण झा यान ंतर यवसाय
सु कर यासाठी आव यक प रप ूण बँक ताव तयार कर यासाठी सहकाय करतात .
७) उ पािदत माला या िव साठी सहकाय :
बचत गटा ंनी कज उपल ध झा यान ंतर सव सद य िम ळून एकच यवसाय िनवडावा अशी
अपे ा असत े. िनवडल े या यवसायात ून जे उ पादन तयार होईल याचा दजा , पॅिकंग,
माक िटंग स ह आदीस ंबंधी सहकाय आिण उ पािदत माला या िव साठी माग दश न
करतात . वयंसेवी सं था भावी अस ेल तर बचत गट स मपण े उ पादन आिण िवतरणाच े
काय क शकतात . यातून ग रबा ंना आिथ क स मत ेचा माग िमळतो.
महारा रा यात अस ं य वय ंसेवी सं थांनी बचत गटा ंना स म बनिव या या ीन े
स मपण े काय केले आह े. महारा ात बचत गट िच पट िनिम ती या े ापय त जाऊन
पोहोचल े आहेत.
munotes.in
Page 142
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
142 ८.९ सारांश
सू म िव प ुरवठ्याची बचत गटा ं या च ळवळीतील भ ूिमका मह वाची आह े. सू म
िव प ुरवठा व ैयि क तर आिण गट तरावर करता य ेतो. सू म िव प ुरवठ्याची गरज बचत
गटा या मा यमात ून पूण करता य ेते. ग रबा ंना सावकारा या कजा पासून मु करता य ेते.
या या अचानक य ेणाया अडचण ना स ू म िव प ुरवठ्याचा ख ूपच चा ंगला उपयोग होतो .
रा ीय क ृषी आिण ामीण िवकास ब ँक (NABARD) ने सू म िव प ुरवठ्या या
िवतरणासाठी मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. देशातील २७ साव जिनक े ांतील ब ँका,
१९ खाजगी ब ँका आिण ८१ ादेिशक ामीण ब ँकांबरोबर ३१८ सहकारी ब ँकांना या
चळवळीत सहभागी क न घ ेऊन सव बँकांना पुनिव पुरवठ्याची जबाबदारी घ ेतली.
देशात ब ँकांशी सहस ंबंध तािवत क ेले या बचत गटा ंची सं या ६९.५३ लाख इतक
आहे. यापैक मिहला बचतगट ५३.१० लाख इतक े आहेत. SGSY चे बचतगट १६.९४
लाख इतक े आहेत. या बचत गटा ंना नाबाड या प ुनिव ामध ून ६१६८ .७१ कोटी इतक े
अथ साहा य कर यात आल े.
महारा रा यात दोन लाखा ंपे ा अिधक बचतगट थापन झाल े आहेत. यापैक १.६७
लाख मिहला बचत गट आह ेत.
सू म िव प ुरवठ्यामुळे ामीण भागातील ग रबा ंना याचा चा ंगला लाभ झाला आह े. यामुळे
ग रबा ंना अ य प का ळात आिण अचानक अडचणी या का ळात कजा ची सोय झाली .
यां या राहणीमानावर आिण आिथ कतेवर सकारा मक प रणाम झाला आह े. मिहला ं या
दजा त सुधारणा हो यास चालना िम ळत आह े.
सू म िव प ुरवठ्या या ि य ेस काही अडचणी आह ेत. या अडचण ना भावी उ र
शोध याचा य न करायला हवा .
बचत गटा ं या च ळवळीस वय ंसेवी सं थांची भूिमका मह वाची आह े. बचत गट थापन
कर यापास ून गटा ंची भूिमका मह वाची आह े. या चळवळी या ब ळकटीकरणासाठी वय ंसेवी
सं था भावी भ ूिमका बजाव ू शकतात . संपूण देशभरात आिण महारा रा यात ही बाब
िस झाली आह े. को हाप ूर िज ात वयिस ं क पाच े उदाहरण बोलक े आहे. पुणे
िज ात NGO नी भावी कामिगरी बजावली आ हे.
अशा कार े सू म िव प ुरवठा, बचत गटा ंचे बँकेशी तािवत होणार े सहस ंबंध आिण एक ंदर
बचत गटा ं या च ळवळीत वय ंसेवी सं थांची भूिमका अ य ंत मह वाची आह े.
munotes.in
Page 143
वयंसहा यता बचत गट ,
बँका आिण
वयंसेवी सं था या ंचे सहसंबंध
143 ८.१० वा याय
१) सू म िव प ुरवठा स ंक पना सिव तर प करा व बचत गटा या सद या ं या स ू म
िव प ुरवठ्या या गरजा िलहा .
२) सू म िव प ुरवठा - बचत गट व ब ँक सहस ंबंध िवशद करा .
३) सू म िव प ुरवठ्या या मा यमात ून ग रबा ंचा िवकास कसा सा य करता य ेईल. चचा
करा.
४) सू म िव प ुरवठ्या या सम या सा ंगा आिण या सम या कमी कर यासाठी भावी
उपाय स ुचवा.
५) सू म िव प ुरवठा अिधक भावी कर यासाठी उपाय स ुचवा.
६) वयंसेवी सं था आिण बचत गट सहस ंबंध प करा .
munotes.in
Page 144
144 ९
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
घटक रचना :
९.० पाठाच े उ ेश
९.१ तावना
९.२ ामीण िवकासात वय ंसाहा यता गटाच े मह व
९.३ वयंसाहा यता बचत गटा ंचे ग रबा ं या ीन े मह व
९.४ बचत गट आिण मिहला सबलीकरण .
९.५ वयंसाहा यता बचत गटासमोरील आ हान े
९.६ सारांश
९.७ वा याय
९.० पाठाच े उ ेश
१) ामीण िवकासातील वय ंसाहा यता बचत गटा ंचे मह व अ यासण े.
२) ग रबा ं या िवकासातील बचत गटा ंची भूिमका तपासण े.
३) बचत गटा या मा यमात ून मिहला ंना अि त व द ेता येईल का ?
४) वयंसाहा यता बचत गट च ळवळीसमोरील आ हाना ंची मािहती घ ेणे व या आ हाना ंना
भावीपण े सामोर े जा यासाठी उपाययोजना ंची तपासणी करण े.
९.१ तावना
ामीण िवकासाचा िवचार करताना बचत गटा या च ळवळीचा ाधा य मान े िवचार
कर याची गरज िनमा ण होऊ लागली आह े. आज ामीण िवकासा या य ेक ि येत बचत
गटांचा सहभाग आव यक मान यात य ेऊ लागला आह े.
ामीण िवकासात बचत गट सकारा मक भ ूिमका बजावत आह ेत. ामीण भागात पायाभ ूत
सुिवधा, आिथ क स मीकरण अशा बाबीत बचत गट च ळवळ सि य होऊ लागली आह े.
पंचायत राज या ि य ेत बचत गटा ंचा सहभाग वाढायला लागला आहे. ामसभा ंना
उपि थतीसाठी बचत गट जव ळचे वाटू लागल े आहेत. munotes.in
Page 145
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
145 ामीण ग रबा ं या िवकासातही बचत गट च ळवळ सकारा मक बदल घडव ून आण याची
मानिसकता िवकिसत कर या या य नात आह ेत. एकंदर मािहती स मीकरणातही बचत
गटांची भूिमका भावी ठरत आह े.
https://dhyeyanew schannel.com
बचत गटा ंसमोर अन ेक सकारा मक आिण नकारा मक आवाहन े उभी राहात आह ेत. या
आ हाना ंना सामोर े जा याच े य न बचत गट क लागल े आहेत. कोणतीही नवी ि या
िनमा ण होताना अडचणी अिभ ेत असतात . या अडचण वर मात करण े हे सदर च ळवळीचे
खरे यश असत े. या ीन े बचत गटा ंचे ामीण िवकासातील मह व प कर याचा य न
केला आह े.
९.२ ामीण िवकासात वय ंसाहा यता बचत गटा ंचे मह व
१९९९ एि ल मिह यात वण जयंती ाम ाम थ रोजगार योजन े या मा यमात ून बचत
गटांची चळवळ सु झाली . गे या त ेरा वषा या काला वधीचा आढावा घ ेता संपूण देशभर
लाखो बचतगट उभ े रािहल े आहेत आिण या ंना बँकांनी िदल ेला वीजप ुरवठा कोटी पया ंत
आहे. बचत गटा या च ळवळीने ामीण िवकासाला गती द े याचा य न क ेला आह े. ामीण
भागा या िवकासात सकारा मक बदल कर याची क ुवत बचत गटा ं या च ळवळीत आ हे.
बचत गटा ंचे ामीण िवकासातील मह व प ुढील माण े प करता य ेईल.
१) दा र ्य िनम ू लन :
ग रबीची सम या ामीण भागाम य े जा त आह े. देशात झाल े या जिमनी या िवषम
िवतरणाचा तो प रणाम आह े. यामुळे ग रबा ंना ह काच े उ प ना ंचे साधन नाही . दुसरी
मह वाची गो हणज े जी जमीन छोट ्या शेतक यां या वाट ्याला आली आह े यात श ेती या
उ पादनाची हमी द ेता येत नाही . कारण अिनयिमत पाऊस , बदलणार े पया वरण, लोबल
वॉिम ग ही याची कारण े आहेत. िशवाय श ेतीसाठी वापरली जाणारी िबयाण े िनकृ तीची
आहेत.
यावर उपाया ंचा िवचार करता बचत गटा या मा यमात ून छोटा यवसाय स ु क न ामीण
जनता आिथ क वावल ंबनाकड े वाटचाल क शकत े. आिथ क िवकास झाला क , munotes.in
Page 146
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
146 आपोआप दा र ्य िनम ू लनाला चालना िम ळू शकते हे िच आता ामीण भागात िदस ू
लागल े आहे.
या माण े बांगलाद ेशातील ग रबा ंनी ामीण ब ँके या मा यमात ून आपल े अि त व िस
कर याचा य न स ु ठेवला आह े या माण े नाबाड या मा यमात ून हे िच ामीण भागात
िदसू लागल े आहे. ामीण ग रबी कमी कर यासाठीचा हा भावी पया य आह े.
२) ामीण भागात बचतीस ो साहन :
मूलतः ग रबा ंना आिथ क यश कमी असत े. िमळणारी मज ुरी ते आप या जीवनाव यक
गरजांवर खच क न टाकतात . भिव या या गरजा ंचा अथवा अडचण चा िवचार या ं यात
नसतो . बचत गटा या मा यमात ून िमळणा या अ प उ प नात ूनच अ प बचत बाज ूला
काढ याची या ंना सवय लाव याचा य न क ेला जातो . मिहला वगा ला मुळातच ही सवय
असत े परंतु खचा ची त डिम ळवणी करताना अडथ ळे येतात. तरीही यात ून माग काढ याचा
य न कर याची ेरणा बचत गटा या मा यमात ून दे याचा य न क ेला जातो .
आकड ेवारीचाच िवचार करता द ेशात एक ूण ६९.५३ लाख बचत गट आह ेत. यातील
मािहती बचत गटा ंची सं या ५३.१० लाख इतक आह े. मिहला बचत गटा ंची संपूण देशभर
केलेली बचत . ४४९८ .६६ कोटी इतक आह े. या बचतीम य े ामीण गरीब मिहला ंचे
माण च ंड मोठ े आहे. मिहला ं या बचती या उपजत व ृ ीत या च ळवळीमुळे ो साहन
िमळाले आहे. तसेच वण जयंती ाम वरोजगार योजन ेमुळे िवशेषतः ग रबा ंना बचतीसाठी
ो साहन िम ळाले आहे.
३) ामीण अथ यव थ ेवर सकारा मक प रणाम :
बचत गटा ं या िनिम तीचा जसा बा ंगलाद ेशा या ामीण अथ यव थ ेवर प रणाम झाला
याच माण े भारता या ामीण अथ यव थ ेवर प रणाम झाल ेला िदसत आह े. बचत गटा ं या
मा यमात ून ामीण भागात छोट ्या उ ोगा ंची स ु वात हायला लागली आह े. शेती या
नवनवीन योगा ंचा वीकार होऊ लागला आह े.
बदल या पया वरणाला सामोर े जा यासाठी स ि य आिण साम ूिहक श ेती या योगा ंना
ामीण भागात स ु वात हायला ला गली आह े. या योगाम ुळे ामीण अथ य थ े या
स मीकरणाची स ु वात झाली आह े.
शेतीला पाणी प ुरव यासाठी िस ंचना या योजना बचत गटा ं या मा यमात ून सु हायला
लाग या आह ेत. छोट्या छोट ्या उ ोगात ून ामीण भागात आिथ क स मता िनमा ण
हो यास चालना िम ळू लागली आह े. बचत गटा ंचे उ पादन दजा मक असत े. िविवध तरा ंवर
होणाया दश नात बचत गटा ं या मालाची मोठ ्या माणात िव हायला लागली आह े.
महारा शासनामाफ त भरवली जाणारी 'महाल मी सरस ' सारखी दश ने पुणे िज ात
ितवष आयोिजत क ेली जाणारी 'िभडथडीजमा ' ही याची भावी उदाहरण े आहेत.
munotes.in
Page 147
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
147 ४) ामीण सामािजक बदलास चालना :
स ि थतीत ामीण भागा या समाज यव थ ेचा आढावा घ ेता, बचत गटा या च ळवळीत
सव च समाजाच े दुब ल घटक एक यायला लागल े आहेत. यामुळे उ च-नीचत ेची भावना
कमी हायला लागली आह े. बचत ग टांसाठी आयोिजत क े या जाणाया िश ण िशिबरा ंमुळे
आिण बोधना या काय माम ुळे ामीण भागातील मिहला आिण प ु षांम ये प रवत नाची
मानिसकता वाढायला चालना िम ळत आह े. ि या ं या दजा त सुधारणा आिण मिहला ंना
वतं अि त व िम ळ यास बचत गट च ळवळ भावी भूिमका बजाव या या मागा ला
लागली आह े.
ामीण भागातील अ ंध ा , ढी पर ंपरा या ंना िवरोध क न िव ानावर आधा रत स म
समाज रचना िनमा ण कर याच े येय बचत गटा या च ळवळीने समोर ठ ेवले आहे. तसा
सकारा मक बदल ामीण भागात िदस ू लागला आह े.
५) ामीण भागात पायाभ ूत सुिवधांची िनिम ती :
िवकासा या ि य ेत शासनपात ळीवर ामीण आिण िवश ेषतः द ुग म भागाकड े दुल होत े.
कारण ह े भाग आिथ क आिण सामािजक ्या मागासल ेले असतात याम ुळे या भागात
पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण हो यास िवल ंब होतो . नाग रका ंना तेवढी ओढही नसत े.
स ि थतीत ह े िच बदलताना िदसत आह े. सरकारला द ुग म भागातही पायाभ ूत सुिवधा
िनमा ण कर या या योजना आखा या लाग या आह ेत आिण या योजनाची क ृतीही करावी
लागत आह े.
पायाभ ूत सुिवधांम ये र त े, वीज, पाणीप ुरवठा, इतर नागरी स ुिवधांचा समाव ेश असतो .
ामीण भागात ून आता पायाभ ूत सुिवधां या िनिम तीसाठी नाग रका ंकडून मागणीचा जोर
वाढू लागला आह े. कारण बचत गटा या मा यमात ून ामीण भागातील नाग रका ंची
िवकासा या ीन े मानिसकता तयार कर याचा य न स ु आह े.
६) आिथ क िवषमत े या िनम ू लनासाठी भावी पया य :
आिथ क िवषमता ही ब ेकारीत ून येत असत े. बेकारी-दा र ्य-आिथ क िवषमता ह े दु च
ामीण भागात सात यान े पाहावयास िम ळते. या दु च ाला भ ेदायच े असेल तर याला
पया य रोजगारात वाढ आिण सात य िनमा ण हायला हव े. ही ि या बचत गटात ून श य
आहे. बचत गटा ं या मा य मातून नाग रका ंची प क यावसाियक मानिसकता तयार
कर याचा य न क े यास आिथ क िवषमता कमी करता य ेणे श य आह े.
देशातील काही गावा ंनी ही बाब िस क न दाखिवली आह े. आिथ क िवषमत े या
िनमू लनासाठी भिव यात बचत गटा ंची च ळवळ भावी भ ूिमका बजाव या या य ना त
आहे.
munotes.in
Page 148
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
148 ७) ामीण भागाचा ब ँकांशी स ंबंध थािपत होतो :
बचत गटा या िनिम तीचा ामीण भागा या ीन े हा मह वाचा लाभ आह े असे हणता
येईल. बचत गट जी बचत करतात ती ब ँकांम ये सेि हंग खात े सु क न जमा करावी
लगते. या बचती या मा यमात ून बँकांनाही आ िथ क भांडवल उपल ध होत े.
बचत गटा ंमुळे ामीण नाग रका ंना बँक यवहार कर याची मािहती िम ळते. बँकेत आपला
पैसा सुरि त राह शकतो याची जाणीव होत े.
शासनान े अ णी ब ँके या मा यमात ून ामीण भागात ब ँकांचे जाळे पसरव याचा य न स ु
ठेवला आह े. ादेिशक ा मीण ब ँका आिण सहकारी ब ँका आप या शाखा ामीण भागात
सु करायला लाग या आह ेत. एकंदर बचत गटा ं या मा यमात ून नाग रका ंना बँकांचे
आिथ क यवहार कर याच े िश ण िम ळायला लागल े आहे
८) ामीण भागातील नाग रका ंना शासना या िविवध योजना ंचा लाभ घ े यास ेरणा :
ामीण भागातील नाग रका ंना शासना या योजनाची मािहती या च ळवळीमुळे हायला
लागली आह े. बचत गटा ंची सात यान े िश ण आिण बोधन िशिबर े होत असतात . या
िशिबरा ंमधून िविवध शासक य योजना ंची मािहती द े यात य ेते. याम य े मिहला िवकास ,
बािलका िवकास , मागासवग या ंचे क या ण अशा अस ं य योजना ंचा लाभ ामीण भागातील
नाग रका ंना हायला लागला आह े.
ामीण भागातील नाग रका ंसाठी शासनान े सामािजक िवमा योजना स ु केली आह े. या
योजन ेमुळे बचत गटाच े कज घेतले या एखा ा य चा म ृ यू झा यास िम ळणाया
िव या या रकम ेतून कज फेड करता येते. शासना या िविवध योजना ंचा लाभ ामीण
भागातील लोका ंना घेता येतो.
९) सावकारी पाशात ून मु :
ामीण नाग रका ंची आिथ क लुबाडण ूक करणारा घटक हणज े ामीण भागातील सावकार
आिण जमीनदारा ंचा वग . ही मंडळी गोड बोल ून ग रबा ंना कज देतात, परंतु ग रबा ं या
अ ानाचा फायदा घ ेऊन या ंची िप ळवणूक करतात . सावकारा ं या कजा चे याजही जा त
असत े.
बचत गटा या च ळवळीमुळे कमीतकमी याजदरात नाग रका ंना कजा ची सोय उपल ध
झाली आह े. यामुळे सावकाराचा भाव कमी करता य ेणे श य झाल े आहे. ामीण भागातील
नाग रका ंचे या ीन े बोधन हो याची गरज आह े.
ामीण िवकासात बचत गटाची च ळवळ िनि तपण े सकारा मक भ ूिमका बजाव ू शकेल. पण
याक रता शासन समाज आिण वय ंसेवी स ं था आिण ख ु बचत गटा या सद या ंनी
यासाठी सकारा मक ि कोन आिण बदली या ि य ेत सि य सहभाग घ े याची तयारी
ठेवायला हवी. तरच ामीण भागाच े िच बचत गटा या मा यमात ून बदलण े श य आह े.
बचत गटा या च ळवळीचे ामीण िवकासा या ीन े मह व अन यसाधारण आह े हे
नाका न चालणार नाही . तशी ि थती स ंपूण देशभर जाणवायला लागली आह े. munotes.in
Page 149
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
149 १०) पंचायत राज स मीकरण :
७३ या घटना द ु ती नंतर प ंचायत राज स मीकरणाला मह व ा झाल े. पंचायत
राजम य े मिहला ंचा ५०% सहभाग ग ृहीत धर यात आल ेला आह े. ामसभा ंना मह व ा
झाले आहे. ामसभ ेत घटना मक दजा ा झाला आह े.
बचत गटा या मा यमात ून मिहला ंचे बोधन झा याम ुळे आज मिहला व ग पंचायत राज या
िनवडण ुकांम ये य सहभागी होऊन िनवड ून यायला लाग या आह ेत. मिहला ंनी पंचायत
राजमधील मह वा या पदा ंवर आपल े अि त व िस कर याचा य न स ु केला आह े.
ामसभा ंना नाग रका ंची उपि थती कमी असत े. बचत गट ामसभा कोरम यश वी
कर याच े भावी मा यम होऊ पाहात आह े. बचत गटा ंचे सद य ामसभा ंम ये िविवध
िवषया ंवर चचा घडव ून आण याचा य न करत आह ेत. गावात राबिव या जाणा या
िवकासा या योजना ंवर नाग रक ल ठ ेवायला लागल े आहेत.
आपली गती तपासा -
१. ामीण िवकासातील बचत गटा ंची भूिमका िव शद करा .
९.३ वयंसाहा य बचत गटाच े ग रबा ं या ीन े मह व
वयंसाहा य बचत गटा ं या मा यमात ून ग रबा ंना आप या जीवना या गतीची नवी पहाट
सापडली आह े. या अन ुषंगाने बचत गटा ंचे मह व प ुढील माण े आहे.
१) बचती या सवयीत वाढ :
ि या ंना मुळातच बचतीची सवय आह े. बचतगटा ंमुळे या बचती या सवयीत आणखी वाढ
हो यास मदत झाली आह े. ि या ंना वतः या नाव े बचत कर याची स ंधी िम ळाली आह े.
यामुळे यांची बचत व ृ ी वाढत आह े.
२) बँक यवहाराची सवय :
बचत गटा या मा यमात ून जमा होणारी र कम ब ँकेत भरणा करावी लागत े. आव यक त े हा
काढावी लागत े. यामुळे बँक यवहाराची सवय लाग यास मदत होत े. मिहला िनःस ंकोचपण े
बँक यवहार करायला लाग या आह ेत. चेक भरणा करण े यासारख े यवहार मिहला आता
करायला लाग या आह ेत.
३) मिहला ं या यवसायात बदल :
ामीण मिहला क ेवळ मोलमज ुरी या यवसाया वर गुजराण करत हो या . आता या ं या
यवसायाम य े बदल होत आह े. यवसायासाठी आिथ क साहा य िम ळा यामुळे बह सं य
मिहला ंनी वय ंरोजगाराकड े वाटचाल स ु केली आह े. यामुळे यां या आिथ क ा ीतही
आमूला बदल झाल े आहेत.
munotes.in
Page 150
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
150 ४) ी उ ोग जगतेत वाढ :
बचत ग टा या मा यमात ून ि या घरात ून बाह ेर पडू लाग या आह ेत. वतः या नावावर
कज घेऊन भा ंडवलाची उभारणी कर यास प ुढे सरसाव या आह ेत. बचत गटा या
मा यमात ून उ ोगाच े आिण कौश यव ृ ीचे िश ण िम ळू लाग याम ुळे या यात
यावसाियक मानिसकता अिधक ढ हायलला लागली आह े. यामुळे वयंरोजगारात
मिहला वगा चा कल वाढत आह े. छोटे छोटे घरगुती यवसाय मिहला क लाग या आह ेत.
यांना िव कलाही अवगत होत आह े.
५) कौटुंिबक आिण आकि मक अडचणी या स ंगी कजा ची उपल धता :
बचत गटा या मा यमात ून कुटुंबात आकि मक स ंगी व रत कज िमळ याचे मा यम बचत
गट झाल े आहेत. अडचणी या स ंगात याम ुळे व रत अथ साहा याची सोय होत े. यामुळे
सभासदा ंना कजा साठी सावकाराकड े जा यापास ून ितब ंध करता य ेतो. गटाचा कालावधी
जसा वाढ ेल तशी बचत गटाकडील कज दे यासाठी आव यक र कमही वाढत े. गटाकड ून
कौटुंिबक गरजा भागिव यासाठीही कजा ची उपल धता होत े.
६) यवसायासाठी बा कजा ची उपल धता :
सभासदा ं या गटा ंना सरकारी अन ुदान, बँकेमाफ त िम ळणारे कज िकंवा वय ंसेवी
सं थेकडून िमळणारे कज हे गटातील सभासदा ंना िवभाग ून िदल े जाते अशा कजा त बा
कज िमळतात. अशा कजा साठी कोण याही कारच े तारण लागत नाही . बचत गट ह ेच
तारण मानल े जात े. बचत गटा ंना ख ेळ या भा ंडवलासाठी आिण यवसाय उभारणीसाठी
बँकांमाफ त अथ साहा य उपल ध होत े.
७) सरकारी योजना ंब ल मािहती :
आजपय त ीच े अि त व च ूल आिण म ूल एवढ ्यापुरते मया िदत होत े. बचत गटा या
मा यमात ून ी घरात ून बाह ेर आली . शासक य काया लये आिण NGO या मा यमात ून
ती अन ेक काय मात , चचा स ात सहभागी हायला लागली याम ुळे िनम शासक य
योजना ंची मािहती घ े यास मदत होऊ लागली आह े. शासक य अिधकाया या
जबाबदारी चीही ितला मािहती हायला लागली आह े.
८) गितशीलत ेत वाढ :
ि या बचत गटा ं या सभासद झा यान ंतर या ं या गितशीलत ेत वाढ हायला लागली आह े.
बचत गटाच े सद य झा यान ंतर गटा या कामासाठी ब ँकेत जाण े, सरकारी काया लयात
जाणे, मिहला म ेळावे, िश ण िशिबरा ंना हजर राहण े, िविवध व पा या दश नांना भेटी
देणे, इतर गटा ंशी चचा या मा यमात ून ि या ंना आ मिव ास य े यास मदत होत आह े.
ित या गती मत ेत वाढ हायला लागली आह े.
munotes.in
Page 151
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
151 ९) सामािजक काया त सहभाग :
मिहला बचत गटा ं या मा यमात ून सामािज क काया त सहभागी होऊ लाग या आह ेत.
ि या ंचे िव िव तारायला लागल े आह े. मिहला स मीकरणाची ि या मिहला ं या
मा यमात ून वाढ ू लागली आह े. सामािजक बदलीची ि या मिहला लवकर वीका
लाग या आह ेत. समाजातील वाईट व ृ ना स ंघिटत ितकार कर याचा य न क
लाग या आह ेत. पंचायत राज या मा यमात ून गाविवकासात मिहला ंचा सहभाग वाढायला
लागला आह े.
वरील माण े मिहला ंम ये िविवध मा यमात ून बचत गट बदल घडव ून आणत आह े.
आपली गती तपासा :
१) वयंसाहा यता बचत गटा ंची ग रबा ं या िवकासातील भ ूिमका प करा .
९.४ बचत गट आिण मिहला सबलीकरण
मिहला वगा या स मीकरणासाठी बचत गटा ंची चळवळ उपयु ठ शकत े. कारण या
मा यमात ून मिहला वगा त वतःच े आिथ क अि त व िनमा ण करता य ेते. आिथ क
अि त वाम ुळे यांचा कौट ुंिबक तर उ ंचाव यात मदत होत े या ीन े मिहला ं या
स मीकरणासाठी बचत गटा या मा यमात ून य न होत आह ेत. २००१ हे मिहला
स मीकरण वष मान यात आल े होते. मिहला ं या सबलीकरणा या ीन े िवचार करता
यांचे सामािजक , कौटुंिबक, शै िणक , आिथ क आिण राजक य सबलीकरण मह वाच े आहे.
या ीन े मिहला वगा चे बचत गटा या मा यमात ून पुढील माण े स मीकरण करण े श य
आहे.
१) आिथ क सबलीकरण :
आिथ क सबलीकरणासाठी ीला िदल े या कोण याही कामाचा दजा कमी न ल ेखता या
कामा या दजा ला अि त व आह े असे मानायला हव े. ितने िनवडल े या कामाला दजा देऊन
या मा यमात ून ितला वतः या उ प नाच े साधन िनमा ण कर याची स ंधी ायला हवी .
एकटी ी वत ं उ ोग स ु क शकत नाही . परंतु अनेक ि या एक य ेऊन यवसाय
वृ ी क शकतात . गटामाफ त या ंना मानिसक ब ळ देता येते. तसेच यावसाियक िश णही
िमळू शकते. मिहला ंची िनण य मता , काय मता , यव थापन कौश य , रोजगार िनिम ती
इ यादी गो ी गटा ार े िमळतात. यामुळे सबलीकरणात मदत होऊ शकत े. बचत गटा या
मा यमात ून मिहला वगा ला वतःच े उ प न िम ळते. कुटुंबातील अि त वाला चालना
िमळते.
२) सामािजक सबलीकरण :
समाजातील चालीरीती , ढी परंपरा या ब ंधनाम ुळे मिहला ंचे मोठ्या माणात ख चीकरण
होत आह े. सामािजक ढी या ब ंधनात ीला अबला बनिव यात आल े. वातं यपूव आिण
वातं योतर का ळात अन ेक समाजस ुधारका ंनी य न क न ीला आपल े अि त व
िश णा या मा यमात ून िम ळवून दे याचा य न क ेला. यामुळे मिहला ंना आप या munotes.in
Page 152
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
152 अि त वाची जाणीव हायला लागली . अलीकड े बचत गटा या मा यमात ून मिहला एक
यायला लाग या आह ेत. गावातील चावडीवर बस ून गावा या िवकासा या ा ंवर चचा क
लाग या आह ेत. गावा या द ेवळात बस ून मिहला सभा घ ेऊ लाग या आह ेत. बचत गटा या
मा यमात ून आपल े सामािजक अि त व शोध याचा य न क लाग या आह ेत. गटामुळे
मिहला ंवर होणारा अ याय आिण अ याचाराला साम ूिहक िवरोध होऊ लागला आह े.
िवचारा ंची देवाणघ ेवाण हो यास गटाम ुळे मदत होत आह े. मिहला ं या ा ंसंबंधी बचत
गटां या मिहला आ ंदोलने उभा लाग या आह ेत. िविवध िश ण े आिण बोधन
िशिबरा ं या मा यमात ून मिहला वगा ची व ैचा रक ब ैठक प क कर याचा य न या
मा यमात ून होऊ लागला आह े.
३) राजक य सबलीकरण :
वयंसाहा यता बचत गटात ून झाल े या व ैचा रक प रवत नातून मिहला वग राजकारणा या
े ात व ेश क लाग या आह ेत. गटाम य े संघटन, यव थापन , िनण य ि या आिण
राजक य डावप ेच यांचे कौश य आ मसात क लाग या आह ेत. पंचायत राजम य े आपल े
राजक य अि त व िस कर याचा य न मिहला क लाग या आह ेत. मिहला वगा तून
िवकासाची ी असल ेले नेतृ व पुढे यायला लागल े आहे. बचत गटा या च ळवळीने हे िस
केले आहे.
आ ही आता अबला नाही , तर सबला आहोत . आ हाला वतःच े िनण य वतः घ े याचा
अिधकार आह े. हा िवचार आता प ुढे येऊ लागला आह े.
४) आरो य सबलीकरण :
ामीण भागातील गरीब मिहला ंना सकस आिण प ुरेसा आ हार िम ळत नाही . गरीब क ुटुंबांत
थम क या पु षाला ज ेवण वाढल े जाते. यानंतर मुलांना आिण िश लक रािहल ेले अ न
मिहल ेला याव े लागत े. यातही अचानक पाह णा आला तर याला त े जेवण वाढ ून आपण
पाणी िपऊन राहत े हे ामीण मिहल ेचे आहाराच े दु च आह े. कारण ितला पा ह यासाठी
जेवण तयार करण े श य नसत े.
अशा प रि थतीत उ प न वाढल े क आहार िवकत घ े याची यश वाढत े. पुरेसे अ न
येक सभासदाला िम ळ यास चालना िम ळते. याचा सकारा मक प रणाम आरो यावर
होतो. आरो य स ुधारते. दुसरी मह वाची बाब हणज े त य ेत िबघड या स अ ंगावर
काढ याची व ृ ी कमी करता य ेते. आजारपणात व ै क य उपचार घ े याची व ृ ी
आपोआप वाढायला लागत े. याचाही सकारा मक प रणाम मिहला ं या आरो यावर पडल ेला
जाणवतो .
आहार प ुरेसा न िम ळा यामुळे ि यां या शरीरातील िहमो लोिबनच े माण कमी होत े. याचा
प रणाम गरोदरपणात ीला शारी रक ासाला सामोर े जाव े लागत े. अश पणा य ेऊन
अॅिनिमया आजार जडतो . ितला प ुरेसे अ न िम ळा यास ही सम या कमी करता य ेणे श य
आहे. munotes.in
Page 153
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
153 अलीकड े िविवध व पा या िशिबरा ंमुळे ि यांचा आरो याकड े बघ याचा कल बदलतो
आहे. ीआरो यास ंबंधी या अंध ा कमी हायला लाग या आह ेत. ी आप या
आरो या या बाबतीत सतक हायला लागली आह े. आरो याकड े सजगपण े पाह याचा
ि कोन िवकिसत होऊ लागला आह े.
मिहला स मीकरणाम य े समाजाचा िवरोध , चा र यावर ठपका , मिहला ंची मानिसकता ,
पोषक वातावरणाचा अभाव , साव ि क दा र ्य, शै िणक भ ेदभाव, काम व व ेतनात तफावत ,
तसेच कौट ुंिबक सम या , वैचा रक पा ता , मिहला ंकडे पाह याची व ृ ी, मिहला
वत णुक बाबत साश ंकता अशा िविवध व पा या अडचणी आह ेत या अडचणीत ून माग
काढ याचा य न बचत गटा ं या मा यमात ून सु आह े. हळूहळू ि यां या मानिसकत ेत
बदल होऊ लागला आह े.
आपली गती तपासा -
१) वयंसाहा यता बचत गटा या मा यमात ून मिहला स मीकरण श य आह े का? चचा
करा.
९.५ वयंसाहा यता बचत गटा या समोरील आ हान े
वयंसाहा यता बचत गटा या मा यमात ून मिहला स मीकरणाला गती येऊ लागली आह े.
मिहला वग वैचा रक ्या, सामािजक आिण राजक य स म बन याचा य न करत आह े,
पण याम य े काही सम या आह ेत. या सम या ंपुढे बचत गटा या च ळवळीत अडथ ळे येत
आहेत.
१) सा रत ेचे माण कमी :
ामीण भागातील मिहला ंमधील सा रत े या माणाचा प रणा म बचत गटा ंवर होत आह े.
सा रत ेचे माण कमी अस याम ुळे गटाचे िहशोब िलिहण े. गटाची कामप े, इितवृ
अ यावत ठ ेव यात अडचणी य ेत आह ेत.
२) कजा संबंधी कागदप े :
वयंसाहा यता गटा ंना बँकांकडून कज मंजूर क न घ े यासाठी िविवध कागदप े जमा
करावी लागतात . पुरेशी कागदप े नसतील तर गटा ंना कज िमळत नाही . ही कागदप े जमा
करताना अन ेक अडथ यांना सामोर े जावे लागत े.
३) कजा चा वापर फ अन ुदानासाठी :
काही बचत गट कज घेतात. पण याचा िविनयोग न करता कजा तील अन ुदान घ ेऊन कज
परतफ ेड कर याची व ृ ी आह े. कजा चा िविनयोग यवसायासाठी क े यास गटा ंना याचा
लाभ होईल ही मानिसकता अज ून तयार झाल ेली िदसत नाही .
munotes.in
Page 154
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
154 ४) बँकांचा नकारा मक ि कोन :
काही ब ँकांचे यव थापक बचत गटाला कज मंजूर करताना नकारा मक ि कोन ठ ेवतात.
बचत गट यवसाय स ु क शकणार नाही अशी या ंची मा निसकता असत े. केवळ
सरकारचा आद ेश पा ळणे एवढ ेच ते आपल े कत य मानतात . कज मंजूर झा यान ंतर
अनुदानाचीच र कम गटाकड े देतात याम ुळे गटांना यवसाय स ु करण े आिण वाढ करण े
श य होत नाही . बचत गटा या म ूळ संक पन ेलाच याम ुळे बाधा पोहोचत े.
५) बचत गोळा कर यातील अडचणी :
येक मिह याला बचत गटा ंची बचत जमा हावी अशी अप े ा असत े. परंतु काही
सद या ं या आिथ क अडचणीम ुळे येक मिह याला र कम जमा करण े श य होत नाही .
यामुळे बचत गटा या आिथ कतेवर प रणाम होऊन अ ंतग त कज यवहारात अडथ ळा
िनमा ण होऊ शकतो .
६) माला या दजा चा :
ब याच वेळा बचत गटा या मिहला आप या उ पादनाचा दजा , याची प ॅिकंग या गो कड े
गांभीया ने ल द ेत नाहीत . यामुळे माला या दजा वर प रणाम होतो . मालाचा दजा उ म
रािहला , तर याची प ॅिकंग आकष क राहत नाही याचा प रणाम माला या िव वर होतो .
७) पारंप रक व ज ु या त ं ाचा वापर :
माला या उ पादनासाठी पार ंप रक व ज ु या त ं ाचा वापर क ेला जातो . नवीन त ं
वापर यासाठी प ुरेसे आिण आव यक भा ंडवल ब ँकांकडून उपल ध होत नाही . यामुळे
उ पादना या माणावरही याचा प रणाम होतो . बचत गट मागणीन ुसार व त ूंचा पुरवठा क
शकत नाहीत .
८) बँकांचे NPA चे वाढत े माण :
बँका बचत गटा ंना जे कज देतात त े वेळेत परतफ ेड होताना िदसत नाही . यामुळे बँकांचे
NPA चे माण वाढत े हणून बँका बचत गटा ंना कज दे यास नाख ूश असतात .
वरील आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी प ुढील माण े सूचना करता य ेतील.
१) मिहला ंमधील सा रत ेचे माण वाढवण े :
मिहला वगा ची िनर रता कमी करावी . सा रता वाढिव याचा य न हावा . याक रता ौढ
आिण िनर ंतन िश णाचा उपयोग ाम ु यान े कर याचा य न करावा .
२) आव यक कागदप ा ंची मागणी :
बँकांनी कज मंजूर करताना आव यक कागदप े सुलभ िम ळतील अशी योजना तयार
करावी . बचत गटा ं या मिहला ंना ही कागदप े गोळा करता य ेतील अशी यव था हायला
हवी. munotes.in
Page 155
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
155 ३) पुरेशा कजा ची तरत ूद :
बचत गटा ंनी या यवसायासाठी ताव सादर क ेला आह े. तसेच क प अहवालही सादर
केला आह े. यानुसार कजा ची उपल धता करावी . पुरेसे कज िमळा यास बचत गट
यवसाय क शक ेल व परतफ ेडीची सम याही िश लक राहणार नाही . काही व ेळा जादा
कजा ची आव यकता भासत े ते हा तशा व पाची तरत ूद हायला हवी .
४) वग णी वेळेत जमा करावी :
वग णी जमा कर यास िद ले या व ेळेतच जमा करावी . वग णी बाक ठ ेव याचा य न होऊ
नये. वेळेत वग णी आ यास बचत गटा ंना आपला कारभार यो य प तीन े हाता ळणे श य
होईल.
५) कज वापर यावर िनब ध :
ब याच वेळा कजा चा वापर इतर अनाव यक कारणा ंसाठी होतो . असे न करता कज या
कारणासाठी घेतले आह े. याच कारणासाठी याचा िविनयोग हायला हवा . या
यवसायासाठी कज घेतले आहे तो यवसाय स ु हायला हवा व उ म चालायला हवा .
६) यावसाियक ि कोनाचा िवकास :
बचत गटात ून आिथ क सबलीकरण हो यासाठी मिहला वगा त यावसाियक मानिसकता
तयार कर या चा य न हायला हवा . यावसाियक ि कोन िवकिसत क े यािशवाय बचत
गट चळवळ आिथ क आघाडीवर यश वी होऊ शकणार नाही .
७) िवपणनाच े िश ण ाव े :
बचत गटा ं या मिहला ंना िव कल ेचे िश ण ाव े. मालाची िव करताना य ेणा या
अडचण चा आढावा यावा . या अडचणी प ुढील का ळात सोडिव याचा य न हावा.
८) नवीन त ं ाचा अवल ंब :
यवसायात नवीन आिण स ुधा रत त ं ाचा अवल ंब करावा . नवीन त ं आिण य ं साम ी
उपल ध क न ावी . हे तं वापर याच े िवकोप िश ण ाव े.
९) हंगामी व त ूंचे आिण मागणी असणा या व तूंचे उ पादन कराव े :
गटा या सद या ंनी हंगामी व त ूंचे उ पादन कराव े. थािनक मागणीवर आधा रत व त ूंचे
उ पादन कराव े. बचत गटा ं या उ पािदत माला या िव साठी िज हा ामीण िवकास
यं णेने िव क े उभारावीत .
१०) बचत गटा ंनी राजक य प ा ंपासून दूर राहावे :
स या राजक य प ा ंमाफ त बचत गट िनमा ण कर याची पधा सु आह े. याचा वापर
Vote Bank हणून हो याची श यता आह े. याचा प रणाम बचत गटा या एक ंदर
िवकासावर होणार आह े. यासाठी बचत गटा ंनी राजक य प ा ंपासून दूर राह याचा य न
करावा .
munotes.in
Page 156
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
156 ११) िनयिमत िहशो ब तपासणी :
बचत गटा ंनी सात यान े बचत गटा ं या आिथ कतेचा आढावा घ ेत राहण े आव यक आह े
यासाठी वत ं धोरण ठरिवण े आव यक आह े.
१२) अपायकारक व ृ ीला ितब ंध :
बचत गटा ंतील मिहला ंनी आप या अ ानपणाचा उपयोग इतरा ंना करायला द ेता कामा नय े.
कजा चे िवतरण सभा सदांम येच कराव े. उधारीचा यवहार क नय े. राजक य प ा ं या
पैशां या आिमषाला ब ळी पडू नये.
१३) उ ोगाची उभारणी :
बचत गटा ंनी आिथ क स मता िनमा ण होईल अशाच उ ोगाची उभारणी करावी . पारंप रक
उ पादना ंपासून बाज ूला होऊन आध ुिनक बाजारातील मागणीचा िवचार कर या चा य न
करायला हवा . बचत गटा ंनी कुटीरो ागा ंवर भर ायला हवा .
१४) िशधावाटप आिण रॉक ेल दुकान परवान े बचत गटा ंना ाव ेत :
शासनान े िशधावाटप द ुकानांचे यापुढील परवान े बचत गटा ंना िद यास या ंना ह काच े
उ प नाच े साधन िम ळ यास मदत होईल . िशवाय बचत गट ही य व था उ म कार े
हाताळू शकतील . या ि य ेतील का ळाबाजार वग ैरे यवहाराला याम ुळे आळा घालता य ेईल.
९.६ सारांश
ामीण िवकासा या एक ंदर ि य ेत बचत गटा ंची भूिमका मह वाची मानली जाऊ लागली
आहे. बचत गटाच े सभासद िविवध बोधन आिण िश णा या काय मा या मा यमात ून
िशि त झा याम ुळे ामीण भागा या िवकासा या ि य ेची या ंना जाणीव होऊ लागली
आहे. ामीण िवकासा या , दा र ्य िनम ू लन, ामीण बचत , ामीण अथ यव था , सामािजक
बदल, पायाभ ूत सुिवधांची िनिम ती, आिथ क िवषमता िनम ू लन, ामीण भागात ब ँकांचे जाळे,
शासना या िविवध योजना ंचा लाभ , सावकारी पाशात ून ग रबा ंची मु आिण प ंचायत राज
स मीकरणात या च ळवळीचे अि त व भावीपण े जाणव ू लागल े आहे.
ग रबा ं या िवकासात बचत गट आश ेचा िकरण होऊ पाहात आह ेत, तसेच मिहला
स मीकरणातही बचत गटाची च ळवळ भावी भ ूिमका बजाव ू शकली आह े.
बचत गट च ळवळ ामीण भागात जोमान े फोफावत असताना या च ळवळीसमोर भावी उभी
रािहली आह ेत. बचत गटा ं या च ळवळीत कजा चा अन ु पादक कारणासाठी उपयोग , बँकांचा
नकारा मक ि कोन आिण िवश ेषतः राजक य प ा ंची बचत गटा ंकडे होट ब ँक हण ून
पाह याची व ृ ी आिण याक रता या ंना िदल े जाणार े आिथ क आिमष या आ हाना ंना
बचत गटा ंनी भावीपण े सामोर े जायला हव े, असे झा यास बचत गटाची च ळवळ ामीण
िवकासाला िदशा द े यासाठी िनि त पान े माग दश क ठर ेल यात श ंका नाही .
munotes.in
Page 157
ामीण िवकासातील वय ंसहा यता
बचत गटाच े मह व
157 ९.७ वा याय
१) ामीण िवकासातील बचत गटा ंचे मह व िवशद करा .
२) ग रबा ं या िवकासात बचत गटाची च ळवळ कोणकोणती भ ूिमका बजाऊ शकत े याची
मािहती ा .
३) मिहला स मीकरणात बचत गटा ंची भूिमका प करा .
४) बचत गटा ंसमोरील आ हान े प करा . या आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी उपाय
सुचवा
५) िटपा िलहा .
अ) बचत गट आ िण पंचायत राज स मीकरण
ब) बचत गट आिण मिहला आरो य स मीकरण
munotes.in
Page 158
158 १०
ामीण िव प ुरवठ्यातील सम या पाठाची रचना
घटक रचना :
१०.१ पाठाची उि े
१०.२ तावना
१०.३ ामीण िव प ुरवठ्याची संक पना
१०.४. ामीण िव प ुरवठ्याची त व े
१०.५ ामीण व श ेती पतपुरवठ्यासंबंिधतसम या
१०.६ ामीण गरीब व लहान श ेतक या ंना पतप ुरवठा कर याबाबत या सम या
१०.७ ामीण व शेतीला िव प ुरवठा करताना येणा या सम या ंवर उपाय
१०.८ शेती पतप ुरवठ्या या सम य ेबाबत सरकारच े धोरण
१०.९ पोषक ामीण पतप ुरवठ्याची गरज
१०.१० वा याय
१०.११ संदभ सूची-
१०.१ पाठाची उि े
१. ामीण िव पुरवठ्यातील स ंक पन ेचा अ यास करण े.
२. ामीण िव प ुरवठ्यातील सम याचा अ यास करण े.
३. ामीण व श ेती पतप ुरवठा सम या ंवर उपाया ंचाअ यास करण े.
४. पोषक ामीण पतप ुरवठ्याची गरज अ यासण े.
१०.२ तावना
देश वात ं य झा यावर म ुख यापारी ब ँकांचे रा ीयीकरण क न या ंना शेती व ामीण
उ ोग या ंना काही माणात कज पुरवठा कर यास भाग पाडल े व हळ ूहळू १९७० नंतर
ामीण भागात स ं था मक िव प ुरवठा तग ध लागल ेला िदस ून येतो. तसेच सावकारावर
िनयं ण आण यासाठी सावकारी िनय ं ण कायदा क ेला गेला. munotes.in
Page 159
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
159 यािशवाय कृषी व ा मीण िबगर कृषी िवभागाला िव प ुरवठा क न ामीण भारताचा िवकास
घडवून आण या या ीन े संसदे या िवश ेष काय ान े नाबाड ची थापना रझ ह बँक ऑफ
इंिडया व भारत सरकार या मालक न े कर यात आली , कृषी पतप ुरवठयासाठी रझ ह
बँकेचे कृषी पत िवभाग व ािमण िनयोजन आिण पतक काय रत होत े. तसेच रझ ह बँकेने
१९६३ म ये कृषी पुनिव ची थापना क ेली होती , १९७५ म ये रझ ह बँकेने कृषी
पुनिव मंडळाच े पांतर कृषी पुनिव व िवकास महामंडळ अस े केले केले. १९७९ म ये
अिखल भारतीय ामीण पतप ुरवठा प ुनिव लोकन स िमती ी .बी. िशवरामन या ं या
अ य त ेखाली थापन कर यात आली होती , या िशवरामन सिमती या िशफारशीन ुसार
नाबाड कायदा १९८१ संसदेत पास कर यात आला ,वरील क ृषी पतिवभाग , ामीण
िनयोजन आिण पतक व क ृषी पुनिव व िवकास महाम ंडळ यां या एक ीकरणात ुन
१२ जुलै १९८२ म ये भारतात नाबाड (NABARD National Bank for Agriculture
and Rural Development ) या िशखर बँकेची थापना कर यात आली .पूव शेतक व
ामीण पतपुरवठ्यासंबंधीची जी काम े भारतीय रझव बँक करीत अस े ती सव काम े
नाबाड कडे सोपिव यात आली . ामीण े ाचा सवा गीण िवकास घडव ून आण यासाठी
आव यक असल ेला िव प ुरवठा करणारी नाबाड ही एकमेव िशखर सं था आहे.
वरील िविवध य ना ंना मुळे ामीण िव प ुरवठ्याचा सार - चार स ु असल ेला पाहावयास
िमळत आह े. आज ामीण िव प ुरव याम ुळे ामीण भागात श ेती व ामीण उ ोगाचा
िवकास होत आह े.पया याने ामीण भागाचाही िवकास होत आह े.मा अजूनही वाढ या
लोकस ं येमुळे सात यान े ामीण िवकासासाठी अिधक य ना ंनची गरज आह े.
१०.३ ामीण िव प ुरवठ्याची संक पना
ामीण भागातील श ेती, शेतीजोड व प ूरक यवसाय , ामीण लघ ुउ ोग , कारािगरा ंचे
यवसाय इ याद या िवकासासाठी होणारा स ं था मक व िब गर स ं था मक िव प ुरवठा
हणज े ामीण िव प ुरवठा होय . ामीण िव प ुरवठ्याचा म ुख उ ेश हणज े ामीण
भागाचा िवकास हणज ेच ामीण भागातील राहणा या घटका ंचा िवकास होय . ामीण
भागा या अथ यव थ ेचा िवचार करता ामीण भागातील श ेतकरी , कारागीर ह े येथील श ेती
व ामीण यवसायावर अवल ंबून होत े. ामीण अथ यव थ ेचा िवकास हावयाचा अस ेल तर
ामीण भागातील श ेती व ामीण उ ोग िवकिसत होण े गरजेचे होते.कारण ामीण भागातील
शेती व ामीण उ ोग ह े मागास होत े.पारंप रक प तीन े केले जात होत े यां या
िवकासासाठी श ेतकरी व यावसाियका ंना कज पुरवठ्याची गरज होती . ामीण
िव प ुरवठ्याची पा भूमी िवचारात घ ेता आप या ल ात य ेईल क , भारतात ामीण
िव प ुरवठा करणारा असा स ं या मक घटक वात ं यपूव काळात न हता . यावेळी ामीण
भागातील श ेतकरी व ामीण उ ोग या ं या प ैशाची गरज भागिव याच े काय ख या अथा ने
सावकार या घटकान े केलेले पाहावयास िमळत े. याच माण े जमीनदार एक ेशीय फ ंड
इ यादी िबगर स ं था मक घटका ंनी ामीण भागात कज पुरवठा क ेलेला पहावयास िमळतो .
munotes.in
Page 160
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
160 १०.४ ामीण िव प ुरवठ्याची त व े
िवकसनशील द ेशां या िवकासाम य े ामीण भाग व िवश ेषतः श ेती या िवकासाच े थान
मह वाच े आह े. या ीन े ामीण भाग व श ेती े ाला पतप ुरवठ्याचा प ुरवठा होत राहण े
आव यक आह े.या भागाला जो पतप ुरवठा होतो यापास ून पूण फायद े िमळवण े आव यक
आहे, नाहीतर िवकासाचा व ेग कमी होईल .या ीन े कृषीपतप ुरवठ्याची काही त व े
सांिगतली जातात .
(१) अटीची समानता :
शेतीला कज देतांना कजा सोबत या अटी लाग ू के या जातात या अवाजवी नसा यात .
पत स ं था श ेतीिशवाय यापार , उ ोग िक ंवा इतर े ांना या अटी लाग ू करीत असतील
या त ुलनेत कृषी पतप ुरवठ्या या अटी ितक ूल नसा यात . जेथे शेतीचे े े हे ाधा य े
मानल े. गेले आहे तेथे इतर े ापे ा शेतीला सवलत ायला हवी .जसे याजाचा दर कमी
ठेवणे, परतफ ेडी या अटी लविचक ठ ेवणे वगैरे.
(२) यो य हमी :
कज देताना यो य हमी घ ेऊन त े सुरि त क ेलेले असाव े. हमी व त ु पातच असावी अस े
नाही.पण अशी स ुरि तता अस यािशवाय कजा चा उपयोग यो य कामासाठीच होईल याची
खा ी िनमा ण होत नाही .शेतक याला अन ु पादक कज आव यक असत े हे जरी खर े असल े
तरी कजा या जा त भाग अन ु पादक उपयोगात खच होणे यो य नाही . यावर िनय ं ण
ठेव यासाठी हमीची आव यकता असत े.
(३) परतफ ेड मत ेचा आधार :
कज देतांना तारण घ ेणे हे अिधकोषीय (बँके या) सुरि तत े या ीन े यो य आह े. पण गरीब
शेतक याजवळ ब ँकेला मा य होईल अस े तारण अस याची श यता कमी असत े. यामुळे
व तु प तारणावर अवाजवी भर द े यापे ा, कज िद यान ंतर उ पादनात स ुधारण होऊन
परतफ ेडीची मता िकतपत िनमा ण होऊ शकत े याचा िवचार हायल हवा .
(४) काय म यव थापन :
िदले या कजा चे यव थापन काय मते होते आह े िकंवा नाही ह े पाह याची जबाबदारी
पतपुरवठा रचनेची असत े. अथा त याकड े ल द ेतेवेळी श ेतक याच े िहत आिण गरजा या
गो कड े पुरेसे ल िदल े जावे.
(५) कजा ची िविवधता :
शेतक याची कजा ची गरज व ेगवेगळी चाल ू कामासाठी अ पम ुदतीच े तर इतर काम व कायम
सुधारणा ंसाठी म यम व दीघ मुदतीच े कज आव यक असत े. पतपुरवठ्याची यव था अशी
असावी याम ुळे शेतक याला ज े काम अस ेल याची गरज प ूण होऊ शक ेल. या ीन े
मुदतीची िविवधता असायला हवी .अगर व ेगवेग या म ुदती कजा या असा यात .
munotes.in
Page 161
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
161 (६) पुरेशी र कम :
शेतक या या कामाच े व प जस े वेगवेगळे असत े यान ुसार कजा या रकम ेची मा ा
बदलत े. ही गरज प ूण होऊ शक ेल अशी र कम असायला उदा . पीक कजा ची र कम कमी
असू शकत े, पण श ेतीत. िविहर खोद यासार या कायम स ुधारणेसाठी जा त र कम
लागेल. हणून कामाच े व प पाह न यासाठी आव यक इतक र कम जर िदली तर
कजा चा खरा उपयोग होईल .
(७) व रत उपल धता :
िदले जाणार े कज जर कमी अवधीत िमळाल े, यासाठी श ेतक या ंना फारसा ास यावा
लागला नाही तर पतप ुरवठा स ं थेवरील िव ास वाढ ेल. अ यथा या िठकाणाह न लवकर
कज िमळत े. मग सावकारा माण े याजाचा दर जा त असला तरी , तेच कज घेतले जाईल .
(८) लविचकता :
परतप ुरवठा रचन ेम ये लविचकता असायला हवी . हणज े हंगामा या काळात कजा ची गरज
जा त असताना पतप ुरवठ्याचा िव तार सहजपण े हायला हवा .
(९) परतफ ेडी या यो य अटी :
उ ोगा ंम ये होणार े उ पादन ह े बरेचसे आखवी व ेळाप का माण े होऊ शकत े, परंतु शेती या
उ पादनाम य े अशी िनि तता नसत े. यामुळे या कामासाठी कज िदले ते पूण झाल े क ,
उ पादनात न ैसिग क अडचणी आ या का यासार या ा ंचा सहान ुभूतीने िवचार
परतफ ेडी या अट ची फ ेररचना करायला हवी . यामुळे शेतक यावर अनाव यक ताण न
पडता कजा ची परतफ ेड होऊ शक ेल.
वरील त वांचे पालन ब याच व ेळा होत नाही अस े िदसत े.भारतामधील िव ीय स ं था
पतपुरवठ्या या ठरवी अट ना िचकट ून राहात अस याम ुळे ामीण भागात सावकारा ंचा
भाव जा त होता . यापारी ब ँकां या धोरणात श ेती या व ेग या व पाचा िवचार न हता ,
उलट स ुरि तत े या िनयमा ंचे पालन , शेती व उ ोगा ंम ये सार याच प तीन े केले जात
असे. यामुळे एकूण ामीण कजा त या ंचा िह सा अ य प होता .'सामािजक अिधकोषण '
(Social Banking) ही क पना य ात य े यासाठी श ेवटी सरकारला म ुख यापारी
बँकांचे रा ीयीकरण कराव े लागल े.याव न प होत े क क ृषी पतप ुरवठ्या या - त वांचे
पालन क ेवळ त व े हणून न करता प रि थतीची गरज ओळख ून, याम य े यो य समायोजन
क न करायला हव े.असे झाल े तरच क ृषी पतप ुरवठा यव थ ेने रा ीय िवकासातील
आपली भ ूिमका ख या अथा ने पार पाडली अस े हणता य ेईल.
munotes.in
Page 162
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
162 १०.५ ामीण व श ेती पतपुरवठ्या संबंिधतसम या :
https://www.iasexpress.net
ामीण भागाचा िवकास सा य करावयाचा अस ेल तर थम श ेतीचा िवकास करण े गरज ेचे
आहे.कारण द ेशातील स ुमारे 80% जनता ही श ेती यवसायावर अवल ंबून आहे.नैसिग क
संकटाम ुळे कायमच श ेतक या ंचे नुकसान होत े. हणून हे नुकसान भ न काढ यासाठी
शेतकरी कजा चा अवल ंब करतो .मा ह े कज सावकार व जमीनदार या ं याकड ून घेत यास
शेतकरी , यावसाियक कायमच कज बाजारी होतो . हणूनच ही यव था बदलायची अस ेल
तर श ेतीला सहकारी सं था, बँका या ं यामाफ त वेळोवेळी कज पुरवठा होण े गरज ेचे
आहे.परंतु हा पतप ुरवठा करताना य ेणा या अडचणी सोडव यासाठी उपाययोजना राबिवण े
हे देखील गरज ेचे आहे.
१. यो य तारणाचा अभाव :
ामीण भागातील श ेतकरी ह े अ प भ ूधारक , सीमांत शेतकरी िक ंवा भूमीही अस यान े
अशांना शेती यवसायात कजा ची आव यकता अस यास सहकारी स ं था िक ंवा बँकांकडून
कज िदले जात नाही . यामुळे यो य तारणाअभावी श ेतक या ंना पतप ुरवठ्याचा लाभ िमळत
नाही.
२. ामीण भागात ब ँकां या स ेवा सुिवधा उपल ध नाही :
ामीण भागातील श ेतक या ंना अ प , म यम व दीघ मुदती या कजा ची आव यकता असत े.
मा अन ेक ख ेडेगावात आजही ब ँके या स ेवासुिवधा प ुरेशा माणात उपल ध नस यान े
याचा प रणाम श ेती या यावर होतो .
३. बँकांची उदासीनता :
अनेक बँका या मोठ े शेतकरी , मोठे यापारी या ंनाच कज दे यासाठी उ स ुक असतात . मा
अ प, अितअ प भूधारक , भूिमहीन व सीमा ंत श ेतक या ंना कज देताना या ं या
उदासीनत ेमुळे अनेकांना रोजगारा या शोधात थला ंतर कराव े लागत े.
munotes.in
Page 163
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
163 ४. बँकांची थकबाक :
सहकारी स ं था िक ंवा बँकेमाफ त कर यात य ेणा या थकबाक म ुळे ती अितशय ग ंभीर
सम या समजली जात े. सदोष काय प तीत िनयो जनाचा अभाव , अ पम ुदत कज दीघ
कालावधीत परतफ ेड, घेतले या कजा ची परतफ ेड वेळेत केली जात नाही .यामुळे बँकां या
थकबाक चा िनमा ण होतो .
५. गरजू य कड े दुल :
ामीण भागात श ेतीसाठी अ प , अित अ य प , सीमांत शेतकरी या ंना जा तीत जा त
कजा चा पुरवठा क न या ंची गरज प ूण करण े गरजेचे आहे. परंतु अिधकतर कज हे म यम
व मोठ ्या शेतक या ंनी घेतलेले िदसून येते.
६. कज उपल धत ेत िदर ंगाई:
ामीण भागातील अन ेक शेतकरी श ेती कर यासाठी सहकारी ब ँकांवर अवल ंबून असतात .
परंतु शेतक या ंना वेळेवर कजा चा पुरवठा उपल ध क न िदला जात नाही . कालांतराने
मंजूर झाल ेले कज अनु पादक कारणा ंसाठी वापरल े जाते.
७. कोरडवाह शेती:
शेती यवसाय हा प ूण पणे िनसगा वर अवल ंबून आह े. महारा तस ेच देशात िन याह न
जा त जमीन ही कोरडवाह व पाची आह े.यामुळे शेती उ पादनाला मया दा येतात
कौटुंिबक गरजा प ूण कर यासाठी ब याचदा कज याव े लागत े.पुढे घेतले या कजा ची
परतफ ेड केली जात नाही .
८. उ ोगध ं ांचा अभाव :
शेती िकंवा शेतीवर आधा रत यवसाय करताना श ेतकरी , यावसाियक या ंना भा ंडवलासाठी
कजा ची आव यकता असत े. परंतु ामीण भागात प ुरेशा माणा त बँका नस यान े िकंवा
िकचकट ि य ेमुळे यांना यवसाय स ु करताना अडचण ना सामोर े जावे लागत आह े.
९. अ ानी व अिशि त श ेतकरी :
शेतीसाठी कज घेताना ब ँका िक ंवा सहकारी स ं थेत िविवध कार या ल ेखी ि या ि या
ि या करा या लागतात . या िकचकट बाबी प ूण न क शकणार े शेतकरी कजा या फा ं ात
पडणे पसंत करीत नाही .
१०. ामीण सावकारा ंचे वच व:
ामीण भागात श ेतीला कजा ची आव यकता अस यास अन ेक शेतकरी सावकाराचा माग
सहज सोपा अस यान े ितथे कोण याही कागदप ाची प ूत ता करावी लागत नाही . याक रता
शेतकरी पतप ुरवठासाठी सावकारावर अवल ंबून राहतात . वरील माण े शेतीला िव
पुरवठ्या या सम या प करता य ेतात.
munotes.in
Page 164
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
164 १०.६ ामीण गरीब व लहान श ेतक या ंना पतप ुरवठा कर याबाबत या
सम या
१) व त , व रत व प ुरेसा िव प ुरवठा आव यक :
शेतक याला परवड ेल असा कजा चा याजाचा दर हवा . अ नधा याच े उ पादन भारतात
फारस े िकफायतशीर होत नाही .भारतीय श ेतीची कमी उ पादकता ह े याच े कारण
आहे. हणून शेतीला कमीत कमी याजदरात कज पुरवठा झाला पािहज े.पण य ात तसा
होत नाही .कज पुरवठा करणा या स ं था अपुरेपणा, तारण द े याजो या मालम ेचा अभाव इ .
कारणा ंनी श ेतीचा व त , जलद कज पुरवठा होत नाही .अ ापही ामीण भागात कज
पुरवठ्याबाबत सावकारा ंचे वच व आह े.
२) अ पभ ूधाकर व भ ूमीिहन श ेतमज ुरांची दा ण अव था :
अ प जमीन असणा या श ेतक या ंना भूिवकास ब ँकेकडून कज िमळत नाहीत . एकूण धारण
े ांपैक ५० ट के धारण े े एक ह े टरप े ाही कमी आह ेत. ४ हे टरपय त जमीन धारण
े ांचा िवचार करता ८५ ट के जमीन धारण े े अ प जमीन धारण े े ठरतात . अशा
अ प भ ूधारका ं या कज पुरवठ्या या गरजा प ूण काम कराय या हा मह वाचा आह े.
िशवाय श ेतमजूरांना शेतातील ह ंगाम बदलान ुसार घर खचा साठी कज हवे असत े ती गरज
कशी प ूण करायची ही एक सम या आह े.
(३) शेती यवसायाची अिनि तता :
शेती यवसाय मा स ूनवर अवल ंबून आह े व मा स ून अिनि त असतो . यामुळे िविश वष
िकती कजा ची गरज लाग ेल याचा िनि त अ ंदाज करता य ेत नाही .उ ोग े ात जस े
उ पादन व त ू या िक ंमती नफा या ं या अ ंदाजान े िनयोजन करता य ेते तसे शेती े ाच
नसते.
शेती यवसाया या व ैिच यप ूण व पाम ुळे उ ोगा ंपे ा वेग या अशा अन ेक सम या या
यवसायात िदस ून येतात. अथा त शेतीला कज पुरवठा कर या या बाबतीतस ु ा या
सम या ंचा भाव पडल ेला िदसतो . पतपुरवठा करताना या व ेगळेपणाचा आिण सम या ंचा
िवचार न क े यास श ेतीची कजा ची गरज यवि थतपण े पूण होऊ शकणार नाही .परंतु
पतपुरवठ्याची थािपत रचना श ेती या व ेगळेपणाची प ुरेशी दखल घ ेत नस यान े काही
अडचणी उ वतात .
१०.७ ामीण व शेतीला िव प ुरवठा करताना येणा या सम या ंवर उपाय
१. ामीण भागात बँकां या सेवासुिवधा उपल ध करणे:
ामीण भागात मोठे शेतकरी , यावसायीक यांना सहज कज उपल ध क न िदले जाते.
मा जे शेतकरी अ प भूधारक , िसमांत शेतकरी , अ य प भूधारण आहेत यांना अनेकदा
वेळेवर कज उपल ध न झा यान े याचा प रणाम शेती यवसायावर होतो. हणूनच
शासनान े मोठ्या शेतक या ंबरोबरच लहान शेतकरी यावसायीका ंना अ प व म यम munotes.in
Page 165
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
165 व पाचा कज पुरवठा ामीण भागाला िमळावा यासाठी जा तीत जा त बँकां या शाखा
सु करणे गरजेचे आहे.
२. तारणा अभावी कज पुरव याची सुवीधा करणे:
ामीण भागात अ प भूधारण, िसमा त शेतकरी िकंवा भूमीहीन शेतक या ंचे माण अधीक
अस यान े अनेकदा अशा शेतक या ंना कजा ची आव यकता असत े. परंतु यांचाकड े तारण
ठेव याजोग े काही नस यान े बँकांकडून िव प ुरवठा होऊ शकत नाही.याकरीता शासनान े
शेतक या ंना तारणा अभावी कज पुरवठा कर याची सुवीधा उपल ध के यास ामीण
भागा या िवकासाला हातभार लागेल.
३. वरीत कज योजना :
अनेक बँका या मोठे शेतकरी व यापारी यांना कज दे यास उ सुक असतात . मा छोट्या
शेतक या ंना कज दे यास टाळाटाळ करतात . हणूनच शासनान े छोट्या शेतक या ंसाठी
व रत कज योजना सु क न छोट्या शेतक या ंना कजा ची सुवीधा करणे गरजेचे आहे.
४. व तू व पात कजा चे वाटप :
अनेकदा शेतकरी उ पादक कारणासाठी कज घेतात मा याचा वापर अनु पादक
कारणा ंसाठी केला जातो. शेतकरी कजा ची वेळेवर परतफ ेड क शकत नाही. हणून बँकांनी
कज हे व तूसाठी पाहीज े, अस यास र कम न देता व तू पात कजा चे वाटप करावा .
५. गरजूंना थम ाधा य :
ामीण भागात छोटे शेतक या ंना अ प व म यम व पात कजा ची आव यकता असत े.
मा यां याकड े कायम दुल केले जाते. ामीण भागात सवा त जा त छोट्या शेतक या ंचे
माण अस याम ुळे यां यावर ामीण भागाचा िवकास अवल ंबून आहे हे ल ात घेता
बँकांनी थम छोट्या शेतक या ंची गरज ल ात घेऊन यांना ाधा य देणे गरजेचे आहे.
यासाठी शासनान े बँकांवर िनब ध घालण े गरजेचे आहे.
६. कृषी िवभागान े फळबाग योजन ेला ाधा य ावे:
महारा ात तसेच देशा या िन याह न जा त भागात कोरडवाह व पाची जमीन आहे.
यामुळे शेतीवर अनेकदा मया दा येतात. यामुळे कौटुंिबक गरजा पूण कर यासाठी ब याचदा
शेतक या ंना कज यावे लागत े.परंतु पुढे घेतले या कजा ची परतफ ेड केली जात नाही.यामुळे
शेतकरी आिथ क संकटात सापडतो .या ीन े शासनान े कोरडवाह शेती असणा या
शेतक या ंना फळबाग योजन ेसाठी ाधा य िदले पािहज े.तसेच फळांची रोपे अनुदान त वावर
देणे गरजेचे आहे.
७. बँकेची ि या सोपी व सरळ असावी :
अनेक शेतकरी शेतीसाठी कज देताना बँका िकंवा सहकारी सं थेत िविवध कार या लेखी
ि या ि या करा या लागतात . या िकचकट बावी पूण क न शकणार े शेतकरी कजा या munotes.in
Page 166
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
166 फंदात पडणे पसंत करीत नाहीत . या ीन े अशा शेतक या ंनी बँकेकडून कज यावे यासाठी
बँकांची ि या सोपी व सरळ असण े गरजेचे आहे.
८. जोडध ंदाला ाधा य देणे:
जे शेतकरी केवळ हंगामी व पाची शेती करतात ते शेतकरी पावसा या पा यावर
अवल ंबून असतात . यामुळे अशी शेती शेतीवरील जुगार आहे. तसेच अनेक शेतकरी खरीप
हंगाम जमतात रोजगारा या शोधात थला ंतर करतात हे थांब यासाठी थािनक भागातील
लोकांना थािनक भागात रोजगाराच े साधन उपल ध होणे गरजेचे आहे. यासाठी
शेतक या ंनी शेतीबरोबरच कु कुटपालन , दु ध यवसाय िकंवा इतर जोड यवसाय करावे
यासाठी यांना जोड धं ाला ाधा य दे यासाठी अथ सा के यास थला ंतराला आळा
बसेल. वरील माण े शेतीला पतपुरवठा करताना येणा या सम या ंवर उपाययोजना करता
येणे श य आहे.
१०.८ शेती पतप ुरवठ्या या सम य ेबाबत सरकारच े धोरण
सरकार या भारती य रझ ह बँकेने सु वातीपास ून शेतीपतप ुरवठ्याबाबत वत ं िवभाग
थापन क ेला.या िवभागा ार े रा य सहकारी ब ँका व भ ूिवकास ब ँका या ं यामाफ त शेतीला
म यम म ुदतीचा व दीघ मुदतीचा पतप ुरवठा क ेला जातो .
रझ ह बँकेने शेती प ुनिव पुरवठा िवकास महाम ंडळ (Agricultrual Refinance
Development Corporation) थापन क न म ुदत कजा ची गरज असणा या श ेती
िवकास काय मांसाठी ब ँकांना या स ं थेमाफ त पुनिव पुरवठा स ु केला. बँकां या
पतपुरवठ्याचा िव तार श ेतीकड ून ामीण े ापय त झाला . ामीण िवकास काय मा या
िनिम तीसाठी आिण या या काय वाहीसाठी िशखर पातळीवर पतप ुरवठा स ं थांना आधार व
माग दश न दे यासाठी सरकारन े अिधक िवशाल पायावरची स ंघटना थापन कर याच े
ठरिवल े हणून एका बाज ूने रझ ह बँकेची काय व दुस या बाज ूने शेती िवकास महाम ंडळाची
पुनिव पुरवठ्याची काय हाती घ े यासाठी श ेती व ामीण िवकासाची रा ीय ब ँक
(National Bank for Agricultural and Rural Development) थापन कर यात
आली . १९८२ जुलै या स ंसद काय ान े शेती व ामीण िवकासाची रा ीय ब ँक (Nabard)
थापन कर यात आली . या बँकेने शेती पुनिव पुरवठा व िवकास महाम ंडळाची काय व
रझ ह बँकेची पुनिव पुरवठाची काय सहकारी ब ँका व ाद ेिशक ामीण ब ँका या ं या
संबंधात हाती घ ेतली. संपूण ामीण पतप ुरवठ्याची जबाबदारी या ब ँकेवर आह े.भारत
सरकार या िवन ंतीव न रझ ह बँकेने शेती पतप ुरवठा प ुनरावलोकन सिमती
(Agricultrual Credit Review Committee) ए. एम.खुसरौ या ं या अ य त ेखाली
थापन क ेली.
या सिमतीन े ामीण िव ीय प ती या मह वा या सम या िवचारात घ ेऊन १९८९
ऑग टला आपला अहवाल सादर क ेला.या सिमतीन े केलेली मह वाची िनरी ण े व
मह वा या िशफारसी क े या. munotes.in
Page 167
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
167 १) ादेिशक ामीण ब ँकांची िव ीय प रि थती ढासळली आह े. इ गटा ंना पतप ुरवठा
कर याची ब ँकांची मता घटली आह े.या बँकांना भिव यात ामीण पत यव थ ेत
थान रािहल ेले नाही.
२) शेती े ाला कजा चे याजदर फ दोन कारच े असाव ेत, सीमांत शेतक या ंना ११.५
ट के याजदर असावा व उरल े या श ेतक या ंना जा तीत जा त १५.५ ट के
याजदर असावा .
३) सहकारी पत यव थ ेकरता स ंतुलन करणार े क हण ून National Coopertive
Bank of India या सं थेची थापना करावी .
४) िबहार , ओ रसा व प ं.बंगाल या प ूव कडील रा यात व ईशा य रा यात श ेती पत प ुरवठा
फार कमी होतो . हणून पूव कड या य ेक रा यासाठी व ईशा य रा यासाठी श ेती व
ामीण म ूलभूत स ुिवधा िवकास महाम ंडळ (Agricultural and Rurual
Infrastructure Development Corporation) थापन कराव े.
५) भारत सरकारन े १९८५ या खरीप ह ंगामापास ून सव समाव ेशक िपक िवमा योजना
(Comprehensive Insurance Scheme) सु क ेली.ही योजना य ेक
शेतक यास १० हजार .र कम ेचा िवमा उतरिवणारी होती .िवमा योजन ेचा िपक
कजा या र कम ेशी स ंबंध न हता .व एक ूण िव याची र कम वाटप क ेले या िपक
कजा या १०० ट के होती. शेती पतप ुरवठा प ुनरावलोकन सिमती या मत े, स याची
िपक योजना सदोष आह े.हे काम काय ान े िनमा ण झाल े या िपक िवमा
महामंडळाकड ून (Statutory Crop.Insurance Corportion) केले जाव े व
संकि पत योजन ेचा अ यास कर याकरता या सिमतीन े असे सचुिवले क िवमा त ,
शेती अथ त या ंचा समाव ेश असणारी त सिमती थापन करावी .
६) कज वसुलीसाठी समाईक असा काय ाचा आक ृतीबंध तयार करावा .(Common
Legal Frame Work) व यास सहकारी स ं था व यापारी स ं था या ंचा समाव ेश
कज वसुली करता करावा .सरकारन े रा य तरीय यायािध शाने (State level
tribunals) याय िव वादाकरता थापन करावीत व अ ॅवॉड या काय वाहीकरता
वतं खाती थापन करावीत .
७) शेती पतप ुरवठा सिमतीची थ ूलपणे दोन उि होती . १) ामीण े ाला
पतपुरवठ्याचा ओघ सतत हावा हण ून कज देणारया स ं थांची िव ीय मता
सुधारावी व द ुसरे उि हणज े ामीण पतप ुरवठा यव था जा त स ु ढ कसवी या
सिमती या सव िशफारसी व स ूचना अज ूनही रझ ह बँक व सरकार या ं या
िवचाराधीन आह ेत.
munotes.in
Page 168
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
168 १०.९ पोषक ामीण पतप ुरवठ्याची गरज
पोषक ामीण पतप ुरवठ्याची गरज पुढील कारणा ंनी िनमा ण होत े.
१) शेतीिवकास काय मात श ेती पतप ुरवठा ही अ य ंत मह वाची आदान े आह ेत.
(inputs) शेतक या ंना खाजगी सावकारा ंकडून िमळणारी कज अपुरी, अ यंत खिच क
व याच े शोषण करणारी असतात . यामुळे अशा सावकारी . कजा ना पया यी अशी
सु ढ स ं था मक िव प ुरवठा हो याची गरज आह े.
२) शेती उ पादना या माणाप े ा शेती कामा ंचे व प यावर श ेती पतप ुरवठा अवल ंबून
असण े अिधक आव यक आह े.शेती या मशागती या ह ेतुसाठी श ेतक यास गरज
असणा या पतप ुरवठ्याची र कम एका वषा पासून दुस या वषा पय त जवळ जवळ
समानच राहत े.
३) शेतीची काय मता व उ पादन वाढ यासाठी ीम ंत व गरीब अशा दो ही कार या
शेतक या ंना सं था मक पतप ुरवठा प ुरेसा होण े आव यक आह े.
४) सं था मक पतप ुरवठा यश वी हो यासाठी सहकारी स ं था व ाद ेिशक ामीण ब ँका
चालिव यास िशि त , कत यिन व बा ंिधलक चा क म चारी वग आव यक आह े.
५) ामीण पतप ुरवठा श ेतीची उ पादकता वाढिव या या ह ेतुसाठी, आव यक आह े.
६) शेतक यास बीिबयाण े, खते, क टकनाशक य े खरेदी कर यासाठी ामीण पतप ुरवठा
व तु व पात आव यक आह े.
७) लहान सीमा ंत शेतकरी भ ूिमहीन मज ूर, वेठ िबगारीच े मजूर यां यासाठी उपभोगाची
कज ामीण पतप ुरवठ्यात आव यक आह ेत.
८) शेती कजा साठी सामा यपण े कमी याजदर व व ेगवेग या वगा या श ेतक या ंसाठी व
िविवध कार या ह ेतुसाठी ामीण पतप ुरवठ्याचे वेगवेगळे याजदर आव यक आह ेत.
९) लहान श ेतक या ंना सहकारी स ं था, यापारी ब ँका या ं याकड ून गरजप ूत कर यासाठी
कज िमळण े अवघड आह े. यांना यो य तारण द ेणे श य नसत े व कज परतफ ेडीची
मताही या ंना पुरेशी नाही .प रणामी , ामीण कज बाजारीपणा व व ेठिबगार मज ूरांची
सं या यात ून वाढत जात े. हणूनच व त पतप ुरवठा श ेतक या ंना हो याची गरज आ हे.
१०) एका म ामीण िवकासासाठी श ेती, लघु उ ोग , कुटीर व ामो ोग , कारािगरी उ ोग ,
ह तो ोग व इतर आन ुषंिगक आिथ क उप म यात ग ुंतवणूक कर यासाठी व सव
कार या उ पादना ंसाठी प ुनिव पुरवठा करणा या रा ीय ब ँकेची गरज िनमा ण होत े.
११) शेती व ा मीण िवकास यात स ंशोधन वाढिव यासाठी , वेगवेग या भ ू े ा या गरजा ंना
सुसंगत अस े क प व काय म तयार कर यासाठी ामीण पतप ुरवठ्याची अिधक
माणात गरज िनमा ण होत े. munotes.in
Page 169
ामीण िव प ुरवठ्यातील
सम या पाठाची रचना
169 १२) लहान श ेतक या ंचा कज बाजारीपणा िनवार यासाठी व य ंना कज मु कर यासाठी
सरकार , यापारी ब ँका, ादेिशक ामीण ब ँका, सहकारी िव स ं था या स ं थांकडून
वेळेवर, पुरेसा व व त पत प ुरवठ्याची गरज िनमा ण होत े.
१०.१० वा याय
१. ामीण िव प ुरवठ्यातील संक पन ेचा सांगून ामीण िव पुरवठ्याची त वे सांगा.
२. ामीण िव प ुरवठ्यातील सम या सांगून ामीण व शेती पतपुरठा सम या ंवर उपाय
सुचवा.
३. सु ढ ामीण पतपुरवठ्याची गरज सा ंगा.
१०.११ संदभ सूची
योजना मािसक म े, २००९ VOL - XXXVI.X
योजना मािसक ऑग ट , २००८ VOL - XXXNo. I
योजना मािसक ज ून, २०१० VOL - XXX No.IX
काशन िवभाग , मािहती आिण सारण म ं ालय, भारत सरकार
munotes.in
Page 170
170 ११
िपक व पश ू िवमा
घटक रचना :
११.१ पाठाची उि े
११.२ तावना
११.३ संक पना
११.४ पीक िव याची गरज
११.५ पीक िव याच े उ ेश
११.६ पीक िव याच े फायद े
११.७ पीक िव याच े मह व
११.८ भारतातील िपक िवमा योजन ेची मािहती
११.९ पशु-िवमा (Cattle Insurance)
११.१० पशु िव याच े ामीण भागातील मह व प करा .
११.११ सारांश
११.१२ वा याय
११.१३ संदभ सूची
११.१ पाठाची उि े
१) ामीण िव प ुरवठ्यात पीक िवमा स ंक पन ेचा अ यास करण े.
२) ामीण व श ेती िव प ुरवठ्यात पीक -पशु िव याची गरज अ यासण े.
३) िपक िव या या मह वा ंचा अ यास करण े.
११.२ तावना
यवसायात अिनि तता ज ेवढी जा त असत े तेवढी जोखीम वाढत े.औ ोिगक
उ पादनाम य े जोखीम असली तरी ब याच जोखम चा िवमा काढ याची प त ळली
आहे.परंतु शेत या पादनात अिनि तता आिण जोखीम अितशय जा त अस याम ुळे य ा
े ात िवमा काढ याची प त अ ंमलात य े यास बराच काळ लागला . कोरडा द ु काळ , munotes.in
Page 171
िपक व पश ू िवमा
171 ओला द ु काळ , पूर, क ड इ यादी स ंकटे शेतीमधील उ पादनाला सतत भािवत करतात .
ही सव संकटे नैसिग क अस याम ुळे बाबतीत खवरदारी घ ेणे श य होत नाही . प रणामतः
शेती करणारा द ेवाधीन अस प रि थ तीतून सोडिव यासाठी िव याची खरी गरज याला
आहे.
आपला देश पशुधना या सं येत जगात आघाडीवर आहे.महारा ातही ब याप ैक पशुधन
आहे.रा यात देशी गाय ची सं या सवा िधक असून यांची उ पादकता खूपच कमी
आहे.८० ट केपे ा जा त गायी हे अ प-अ य प भूधारक पाळतात. िवदभ , मराठवाड ्यात
देशी गाय चा सांभाळ आजही पारंप रक प तीन े केला जातो.या पशुधनाच े अपघाती िनधन
हो याच े माणही बरेच आहे.
पशुधनाला िवमाकवच िमळाल ेतर ितक ूल प रि थतीतही पश ुधन सा ंभाळ याची व ृ ी
शेतक या ंम ये वाढेल, जे अ य ंत आव यक आह े. रा या त कोणत ेही पीक आिथ क ्या
िकफायतशीर ठरत नाही, ते हा शा त क ृषी प ती िवकिसत क न श ेतक या ंचे उ प न
वाढिव यासाठी पश ुधन मोलाचा हातभार लाव ू शकत े.
https://krushiyojana.com
११.३ संक पना
“ िवमा हणज े िवमा कंपनी आिण िवमेदार यां यातला एक करार असतो , यान ुसार िविश
दुघ टनाघड ून िवमेदाराच ं आिथ क नुकसान झा यास िवमा कंपनी िवमेदाराला नुकसान
भरपाई देते.”
“िवमा हा जोखीम यव थापनाचा एक कार आहे याम य े िवमा उतरवल ेली सं था
एखा ा लहान आिथ क नुकसान भरपाई या बद यात संभा य नुकसानीची िकंमत दुस या
घटकाला ह तांत रत करते.”
११.४ पीक िव याची गरज
(१) शेती ही या अथ यव थ ेचा कणा आह े तेथे शेती या द ुराव थ ेचा संपूण अथ यवस ्
ितकूल प रणाम होतो . यामुळे अथ यव थ े या िहतासाठी श ेती े ाला मदत करण े
आव यक ठरत े.पीक िवमा हा या मदतीचा मह वा चा भाग आह े.
munotes.in
Page 172
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
172 (२) िनसगा वरील अवल ंिब वाम ुळे शेती हंगामा या पाच वषा पैक साधारणतः तीन को
असमाधानकारक असतात . बह सं य अशा श ेतक या ंना या ं या छोट ्या धारण े ावर
एखा ा वष जा नफा िमळाला तर तो फार जा त नसतो , परंतु तीन वष होणार े
नुकसान मा ज बरद त असत े. यामुळे िव या या पान े यांना मदत िमळ याची
गरज िनमा ण होत े.
(२) शेती यवसायात न ुकसान हो याची भीती इतक असत े क याम ुळे नवीन योग क
पाह यास , िपकांम ये बदल कर यास श ेतकरी सहसा तयार होत नाहीत . यामुळे
यांची आिथ क प रि थती साधारण असत े. जर िव या या पान े यांना मदतीच े
आ ासन िक ंवा हमी िमळाली तर त े िनरिनराळ े नवीन योग व त ं आ मसात क न
िवकासाला हातभार लाव ू शकतील .
(३) शेती या आध ुिनक त ं ानाम ुळे रासायिनक खत े, सुधा रत िबयाण े, क टकनाशक े,
अवजार े इ याद चा खच बराच वाढला आह े, पण या त ुलनेत शेतीचे िनसगा वरील
अवल ंिब व फारस े कमी झाल ेले नाही . जर इतका खच क नही क ेवळ एका
पावसाम ुळे, क ड पड याम ुळे िकंवा अ य न ैसिग क कारणा ंमुळे उ पादन घटत अस ेल
तर श ेतकरी या ध यात ून लवकर साव शकत नाही . यासाठीच िपका ं या िव याची
गरज आह े.चौ या योजन ेने हट यान ुसार, नैसिग क आप म ुळे येणारी िवप नाव था
दूर कर याचा एक मह वाचा माग हणज े पीक िवमा हाच आह े.
११.५ पीक िव याच े उ ेश
(१) दु काळ , पूर इ यादी न ैसिग क संकटांमुळे होणा या िपका ं या न ुकसानाची श ेतक या ंना
भरपाई क न द ेणे.
(२) एखा ा वष पीक ब ुडाले तरी प ुढील वष श ेतक याला कज िमळ यास अडचण य ेऊ
नये हणून याची यय - पा ता िटकिव याचा य न करण े.
(३) अ धा य े, डाळी, तेलिबया या ं या उ पादनाला आधार आिण ो साहन द ेणे.
११.६ पीक िव याच े फायद े
(१) नैसिग क आप िव श ेतक या ंना काही माणात हमी िमळत े. यामुळे िपका ंचे
नुकसान झाल े तरी श ेतक याला िवप नाव थ ेला त ड ाव े लागत नाही .
(२) नैसिग क आप ी य ेत-जात अस या तरी या एकाचव ेळी व सव देशांम ये सार याच
ती तेने येतील अस े नाही. पीक िव या या योजन ेत िनरिनरा या भागातील शेतकरी
सहभागी झाल ेले असतात . यामुळे एका िविश द ेशातील श ेतक या ंना आप म ुळे जे
िपकांचे नुकसान सहन कराव े लागत े ते अनेकांम ये िवभािजत होत े.
(३) जी वष शेती उ पादना या ीन े चांगली असतात या वष िव या या ह या ंची जमा
होणारी र कम प ुढे वाईट वषा म ये शेतक या ंनाच मदत द े यासाठी वापरण े श य होत े.
munotes.in
Page 173
िपक व पश ू िवमा
173 (४) नैसिग क अिन तत ेमुळे जो श ेतकरी वग नवीन योग कर यास घाबरतो याला
िव याच े संर ण िमळा याम ुळे योग कर याब ल िव ास वाढ ू शकतो . यामुळे
शेती या उ पादनात स ुधारणा होऊन वाढ होऊ शकत े.
(५) शेतक या या दा र याच े व ऋण तत ेचे एक मह वाच े कारण हणज े शेतीचे
िनसगा वरील अवल ंिब व आिण उ पादनातील जोखीम ह े आह े.या जोखमीचा िवमा
काढ याम ुळे ऋण तता व दा र य कमी हो याला मदत होत े.
११.७ पीक िव याच े मह व :
१. पीकांना काही माणात हमी :
नैसिग क आप ी िव द श ेतक या ंना काही माणात हमी िमळत े. यामुळे िपकाच े नुकसान
झाले तरी श ेतक याला स ंकटाला त ड ाव े लागत नाही .
२. नुकसान अन ेकांम ये िवभागल ेले:
नैसिग क आप ी य ेत जात अस या तरी एकाच व ेळी व सव देशाम य े सार याच ती त ेने
येतील अस े नाही. पीक िवमा योजन ेत िनरिनरा या भागातील श ेतकरी सहभागी झाल ेले
असतात . यामुळे एका िविश द ेशातील श ेतक या ंना आप ीम ुळे जे िपकाच े नुकसान
सहन कराव े लागत े ते अनेकांम ये िवभागल े जाते.
३. िव याची र कम िश लक राही यान े जा त पीक घ े याचा य न :
या वष पीक चा ंगले येते व नुकसान होत नाही या वषा ची िव याची र कम िश लक
राही यान े जा तीत जा त पीक घ े याचा य न करतो .
४. शेतीत नवीन योग करताना उ साह :
जो श ेतकरी नवीन योग करतो याला स ंर ण िमळत अस याम ुळे याचा उ साह वाढ ून
जा तीत जा त पीक घे याचा य न करतो .
५. कजा ची भीती नाही :
िपकाचा िवमा घ ेत याम ुळे कज व दा र याची भीती राहत नाही .भारताम य े पीक िवमा लाग ू
कर याची स ूचना वात ं यपूव काळापास ून कर यात य ेत होती .डॉ.नायडू सिमती सर ै या
सिमतीन े तसेच ि योळकर सिमतीन ेदेखील पीक िव या ची आ ही भ ूिमका मा ंडली होती .
६. काही माणात आ मह ेला आळा :
शेतात िपका ंवर येणारे रोग, िकड, िवदयु पातान े लागणारी आग , वारा, वादळ , गारपीट , धूर,
भूकंप, दु काळ आदी उ वल े या न ैसग क आप ीम ुळे घेतलेले पीक वाया जात े. यामुळे
शेतक यान े घेतले या कजा ची परतफ ेड होऊ शकत नाही . तसेच कज घेऊन क ेले या
शेतील अचानक उ वल े या प रि थतीम ुळे शेतक याला कज बाजारी होऊन आ मह य ेला
वृ होतात . हणून पीक वीमा काही अ ंशी आ मह य ेला आळा घाल ेले. munotes.in
Page 174
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
174 ७. ामीण भागा या िवकासाला गती :
पीक वीमा योजन ेकडे पूव न ुकसीनाला घाबर ेला श ेतकरी पीक िवमाम ुळे अचानक
उ वणा या प र पतीला न भीता नव े-नवे तं ान िवकसीत क न ामीण भागा या
िवकासाला गती ा होत े.
८. आिथ क ि थती उ ंचाव यास सहा य :
नैसिग क प रि थतीम ुळे झाल े या न ुकसानीवर श ेतक याला न ुकसानभरपाई िमळत
अस या ने शेतक याला या या पीका ंना कायमच स ुर ीतता िमळत अस यान े नैसग क
आप ीतही श ेतक याला या या पीका ंची व न ुकसानीची हमी िमळत अस यान े याची
आिथ क ि थती उ ंचव यास सहा य िमळत े. वरील माण ामीण िवकासात पीक वीमा
योजन ेचे मह व प करता य ेते.
११.८ भारतातील िपक िवमा योजन ेची मािहती
भारतातील श ेती िनसगा या लहर वर अवल ंबून आह े. यामुळे बरेचदा भारतातील
शेतक याला द ु काळी प रि थतीला त ड ाव े लागत े याम ुळे या े ात िवमा काढ याची
प दत अमलात आणली पािहज े अशी ख ूप वषा पासूनची मागणी होती . या मागणीला
अमलात यायला बराच कालावधी लागला कोरडा द ु काळ , ओला द ु काळ , पूर, िपकावर
क ड इ यादी न ैसिग क सकट े शेतीमधील उ पादनावर िवपरीत प रणाम करतात . ही सव
संकटे नैसिग क अस याम ुळे येक यायतील खबरदारी घ ेणे श य होत नाही . प रणामत :
शेती करणारा हतबल होतो . यातून माग काढ यासाठी पीक िवमा योजना राबिवली
पािहज े.पीक िवमा योजन ेची गरज प ुढील नम ूद के या माण े पटवून देता येईल.
अ) देशातील अथ यव थ े या िहतासाठी श ेती े ाला मदत करण े आव यक आह े. कारण
शेती हे मह वाच े व मोठ े उ पादनाच े े आह े.हे े सरि त असल े हणज े आपोआपच
देशातील आिथ क थ ैय िटकवता य ेईल.
ब) शेती यवसायात न ुकसान हो याची भीती असत े याम ुळे नवीन योग क न पाह यास ,
िपकाम य े बदल कर यास श ेतकरी सहसा तयार होत नाहीत . िपकाची हमी िव या या
पात घ े यात आली व मदतीच े आ ासन िमळाल े तर श ेतीम य े नवीन योग व त ं
आ मसात क न िवकासाला हातभार लाव ू शकतील .
भारताम य े पीक -िवमा लाग ू कर याची स ूचना वात ं यपूव काळापास ून कर यात य ेत
आहे.अमे रकेत जसा स ंघीय पीक िव याचा उपयोग क ेला जातो या आधारावर भारतात
पीक व पश ु-िवमा स ु करावा अस े डॉ.नायडू सिमतीन े म ास ा ंतातील अ यासात
सुचिवल े होते.सरै या सिमती , ि योळकर सिमती व इतर काही स ं थांनीही पीक िव याच े
आ ही ितपादन क ेले होते. भारता या क सरकारन ेही काही योजना तयार क न
रा या ंना पाठिव या हो या , आिथ क कारणा ंमुळे या योजना य ात य ेऊ शक या नाहीत .
१९६९ म ये पंजाब या काही भागात गह , हरबरा , कापूस आिण कम या िपका ंसाठी
िव याचा योग कर यात आला . वरीलप ैक कोणतीही दोन िपक े घेणा या सव का तकारा ंना
िवमा अिनवाय कर यात आला होता .परंतु या योगाला फारस े यश िमळ ू शकल े नाही . munotes.in
Page 175
िपक व पश ू िवमा
175 भारतासार या मोठ ्या आिण अन ेक छोटी -छोटी धारण े े असणा या द ेशात व ैयि क
आधारावर पीक िव याची योजना लाग ू करण े कठीण अस याची जाणीव याव ेळी झाली , व
हणून े ाधा रत िक ंवा गट आधारावर िवमा काढ याची क पना प ुढे आली .
१९७९ पासून रा य सरकारा ं या सहयोगान े े ाधा रत िवमा योजना लाग ू कर याच े काम
जनरल इ श ुर स कॉप र ेशन ऑफ इ ंिडया (GIC) ही सं था करत े आहे.या योजन ेचा संबंध
िनरिनरा या स ं थांनी िदल े या पीक -कजा शी (Crop loan) जोड यात आला आह े.जर
एका समान भौगोिलक े ात िपका ंचे उ पादन हमी िदल े या पातळी या खाली झाल े तर
या भागातील श ेतक या ंना िव याचा लाभ िमळतो .ही योजना १२ रा य सरकारा ंनी
वीकारली होती .
धानम ं ी पीक िवमा योजना
क सरकारन े १३ जानेवारी २०१६ रोजी ' धानम ं ी पीक िवमा योजन ेस क ीय
मंि मंडळान े मंजुरी िदली.
या योजन े या अंमलबजावणीसाठी संपूण रा याम य े एकच िवमा कंपनी असणार असून
इतर खाजगी िवमा कंप या 'ऍि क चर इंशुर स कंपनी ऑफ इंिडया' (Agricultural
Insurance Company of India) शी संल न कर यात येणार आहेत. हा िवमा केवळ
'उ प नातील घट' एवढ्या पुरताच मया िदत नसून पीक काढणी नंतर िपकाच े झालेले
नुकसान , तसेच च वादळ े, भू खलन , िबगर मोसमी पाऊस इ. थािनक पातळी वरील
आप पास ून या संर णासाठीही हा िवमा उपल ध कर यात येणार आहे. िपकां या
नुकसानीची ि थती जाणून घेऊन िव या या रकमेवर ह क सांग याची ि या जलद
हावी यासाठी सुदूर संवेदन तं ानाचा वापर कर यात येणार आहे. ही िवमा योजना सव
शेतक या ंसाठी खुली आहे, मा कोणावरही बंधनकारक नाही.
काय े - योजना रा या ंनी िनकष पूण क न राबवयाची असली तरी , तरी पंत धाना ं या
'एक रा - एक योजना ' या उ ेशानेती सबंध देशात राबिव याच े ल ठेव यात आले आहे
उ ेश
१) नैसिग क आप ी , क टक आिण रोगराई यामुळे िपकांना नुकसान झा यास शेतक या ंना
िवमा संर ण व आिथ क आधार देणे.
२) नवीन व आधुिनक शेती प तीचा वीकार कर यासाठी शेतक या ंना ो सािहत करणे.
३) शेतीम य े िटकून राह या साठी शेतक या ंचे उ प न ि थर करणे.
४) कृषी े ाला पत पुरवठा करत राहणे , याम ुळे अ न सुर ा लाभेल , पीक प तीत
बदल होईल, कृषी े ात पधा मकता येऊन कृषी तं ाची वाढ होईल.
वैिश य े
१) अ यंत कमी ि िमयम (िव याची संरि त र कम )
२) या योजन े अंतग त भरणा कर यात येणारा ि िमयम दर शेतक या ं या फाय ासाठी
अ यंत कमी ठेव यात आला आहे.
३) या अंतग त सुमारे ९० ट या ंपे ा जा त भार शासनाकड ून उचलला जाईल . munotes.in
Page 176
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
176 ४) अ नधा य , डाळी, तेलिबया आदी िपकांसाठी येक हंगामावरील एकच दर असेल.
यापूव ची एकाच हंगामासाठी िज हावार आिण पीकवार दरातील िभ नता आिण
तफावत आता दूर केली आहे.
५) पूण िवमा संर ण िमळेल व दावा केलेली र कम पूण िमळेल. (कमी होणार नाही.)
िवमा लाभ िमळ यास पा प रि थती
१) शेतात पाणी साठण े, पूर येणे अशा आप ना थािनक संकट मान यात येईल.
भािव त शेतक या ंचे सव ण क न भरपाई िकंवा दावा र कम िदली जाईल .
२) पीक काढ या या िदवसापय त जर पीक शेतातच असेल आिण या दर यान आप ी ,
वादळ , अवकाळी पाऊस आ यास शेतक या ंना दावा र कम िमळेल.
अपवाद
मानविनिम त आप ी उदा. आग लागण े, चोरी होणे यांचा या योजन ेत अंतभा व नाही.
११.९ पशु-िवमा (Cattle Insurance)
भारतासार या द ेशात श ेत या े ात पश ूंचे मह व अन यसाधारण आह े.धारण े ां या
छोट्या आकाराम ुळे तेथे य ांि क करणाचा अवल ंब जा त माणात करता य ेत
नाही.भांडवलाची कमतरता ही अडचण स ु ा यामाग े आहे. यामुळे शेतीची बरीचशी काम े
मानवी म आिण पश ूंची मेहनत या आधार े केली जातात . शेत नांगर यापास ून तयार माल
बाजारात न े यापय त या काया त बैलांचा सहभाग फार मोठा असतो . हीच गो गाय ची आह े.
शेतक याला जोडध ंदा कर या या ीन े, शेतीसाठी खताचा व ब ैलाचा प ुरवठा कर या या
ीने गायी मह वा या ठरतात . दुध उ पादनाम य े गाई माण ेच हश स ु ा मह वा या
आहेत. या ा या ंची शेतीम य े होणारी मदत इतक मोलाची आह े क भारतीय समाजात
अनेक सणा ं या िनिम ान े या ा या ंची पूजा केली जात े.
भारतीय क ृिष अथ यव थेत पश ूंचे मह व वादातीत असल े तरी या ंची प रि थती मा
समाधानकारक नाही . जगातील पश ुं या साधारण ११ ितशत स ं या भारतात आह े, पण हे
पशू पुरेसे ितन झाल ेले, कमी काय म आिण िनरिनरा या रोगा ंनी पीिडत असल ेले
आढळतात . यामुळे म य े मरणाच े माण (Mortal ity Rate) जा त िदस ून येते.
बाजारातील चिलत िक ंमती िवचारात द ेता एक ब ैल, गाय िक ंवा ह ैस मृ युमुखी पडण े
हणज े शेतक याच े मोठे नुकसान होय . यामुळे शेतक याला मदतीचा हात द े यासाठी पश ु-
िवमा योजन ेची िनता ंत आव यकता आह े. पि म जम नी, का स इटली इ यादी द ेशांम ये
अशी योजना िनयिमतपण े राबिवली जात े.कारण छोट ्या का तकारा ं या श ुधनाच े संर ण
करणे आव यक असत े. भारताम य े या ाचा िवचार कर यासाठी िनय ु कर यात
आले या ि योळकर सिमतीन े काही मह वा या िशफारशी क े या हो या :
िशफारशी
(१) पशु िव याची योजना ायोिगक आधारावर स ु कर यात यावी . या द ेशात व या
पशुं या बाबतीत रोगा ंमुळे मर याच े माण जा त आह े व याम ुळे शेतक याच े नुकसान
होते अशा िनवडक े ात योजन ेची सु वात करावी . munotes.in
Page 177
िपक व पश ू िवमा
177 (२) पशूंम ये या रोगा ंचा ाद ुभा व जा त िदस ून येतो यापास ून या ंचा बचाव कर याच े
उपाय करण े, िवमा लाग ू करता ंना, अिनवाय करायला हव े.
(३) या ीन े पशु वै क य िवभागा या सोयी प ुरेशा नस यास इतर सोयी उपल ध
के यानंतर पश ुिवमा स ु करावा .
(४) ामीण भागात ही योजना लाग ू करता ंना सुरवातीला िविश वया या ब ैलांचा समाव ेश
यात करावा .गावात िक ंवा शहरात या योजन े अंतग त दूध देणा या जनावरा ंचा समाव ेश
करावा .
(५) योिगक योजना स ु करता ंना ामीण भागातील एका क ाकड े साधारण ३००
चौरस म ैलांचा प रसर सोपिव यात यावा व य ेक क ात १००० ते २००० पशूंचा
िवमा काढावा . अशी सहा क े सु करावी त. याच माण े सहा शहरी क े सु
करता ंना य ेक क ांत ते शहर व आसपास या पाच म ैलांचा द ेश समािव कर यात
यावा.
(६) योजना प ूण पणे सहकारी आधारावर िक ंवा पश ु िवमा सहकारी सिम या ं या माफ त
बिव यात यावी . यासाठी सरकारन े िविवध व पात मदत ावी .ही मदत
थापन ेसाठी, भाग भा ंडवलासाठी , पशु वै क य साधना ंसाठी वग ैरे अस ू शकत े.
वरील िशफारश वर सरकारन े व रत अ ंमलबजावणी क ेली नाही .दुधाची जनावर े व
शेतकामाची बनावर े य ां यासाठी महारा आिण ग ुजराथ रा यात म ुंबई या को -
ऑपर ेिट ह इ श ुर स क ंपनीने योजन ेची स ु वात क ेली होती .अलीकडील काळात
यापारी ब ँकांची ाधा य े ाला जी मदत स ु आह े याम ुळे दु ध यवसायाला चालना
िमळाली आह े. यामुळे पशुिव यालाही ो साहन िमळाल े आह े.तथािप ही योजना
यापक माणावर राबिव याची आव यकता आह े.
११.१० पशु िव याच े ामीण भागातील मह व
भारत सरकारन े सन २००६ -०७ व २००७ -०८ करीता ायोिगक तरावर महारा
रा यातील अहमदनगर , पुणे, को हाप ूर, सातारा , सांगली व सोलाप ूर या िज हयातील
उ च द ुध उ पादन स म गायी हश च े संर चणासाठी पश ुिवमा योजना ५० ट के
अनुदानावर राबिव यास म ंजूरी िदली . याकरीता पय े ७७० ल य िनधी ा झाला .
याम य े गायी हश ना ५० ट के िवमा ह ा अन ुदान अ ंतभु त अस ून सन २००९ -१०
वषा साठी क शासना या म ंजूर पश ुिवमा योजन ेतील िज हयात (नागपुर, भंडारा, ग दीया ,
वधा , यवत माळ , जालना ) खच पडणार आह े. शेतीवर आधा रत प ूरक यवसायासाठी या
पाळीव ा या ंचे व प ा ंचे संगोपन सव साधारणपण े कर यात य ेते, या सव पशुंसाठी काही
सं थां ारे िव याच े संर ण द े यात य ेते व यासाठी ठरािवक माणात वािष क ह याची
र कम वीकारली जात े यास ीिमयम हणतात .
munotes.in
Page 178
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
178 १) पशुंचा अपघाती म ृ यू:
पशुंचा आग , पूर, वीज, वादळ , भूकंप यासार या न ैसिग क आप ीम य े अपघाती म ृ यू
झाला तर पश ुंचा िवमा काढला अस यास श ेतक याला अथवा यवसाियकाला िवमा
कंप यांकडून िवमा िमळतो . यामुळे शेतक या ंना संर ण ा होत े.
२. पशुंचे िविवध आजा रांमुळे होणार े मृ यू:
िवषाण ूंचा अचानक ाद ु भाव उ व यान े आजार िक ंवा रोगा ंची लागण लागत े. यामुळे पशु
दगाव यास िवमा क ंप यांकडून नुकसान भरपाई ा झा यान े शेतक या या न ुकसानीची
ती ता कमी होत े.
३. अचानक उ वणा या स ंसग ज य रोगा ंपासून संर ण:
ब याचदा क बडया , गाई, हशी, शेळया, म ढ्या याची यो य िनगा न राख यास तस ेच
व छला न राख यास स ंसग ज य रोगा ंचा स ंभव वाढतो . यामुळे पशुपालका ंचे मोठ्या
माणावर न ुकसान होत े.हे नुकसान कमी हो या या द ु ीने पशु िवमा मह वाची भ ूमीका
बजावतो .
४. िवदय ुत वाहका या पशा ने मृ यू:
अनेकदा िवदय ुत वाहक तार झाडा ंवर, पा यात िक ंवा पश ूं या गोठ ्या या िठकाणी पड यास
यातून िवदय ुत वाह जात अस यास या या स ंपका त एकादा पश ु आ यास मोठ े नुकसान
होते. यामुळे पशु िवमा कायद ेशीर ठरतो .
५. मोठ्या पश ुपालका ंना फायद ेशीर:
कुकूटपालन , दु धपालन , मेशपालन आदी पश ुपालनाचा यवसाय मोठ ्या माणावर ज ेथे
केलो जातो त ेथे पशु वीमा मोठ ्या माणावर फायद ेशीर ठरतो व भवी यात उ वणा या
धो यापास ून सुरि तता िमळत े.
६. कजा ची भीती नाही :
पशुंची खर ेदी व या ंचे संगोपन करताना श ेतक याला मोठ्या माणावर कज याव लागत े.
मा अचानक एखादया रोगाची लागण झा यास मोठ े नुकसान होऊन कज बाजारी हो याची
भीती वी याम ुळे कमी झाली आह े.
७. नुकसान अल ेक भागात िवभागल ेले:
नैसग क आप ी य ेत जात अस या तरी एकाच व ेळी व सव देशाम य े सार याच ती त ेने
येतीलच अस े नाही . पशु वीमा योजन ेत िनरिनरा या भागातील श ेतकरी सहभागी झाल ेल
असतात . यामुळे होणार े नुकसान ह े अनेकांम ये िवभागल ेले असत े.
munotes.in
Page 179
िपक व पश ू िवमा
179 ८. मोठ्या माणाव पश ुपालन कर यास उ साह :
पशु िव याम ुळे पशुपालनात नवीन योग व मोठ ्या माणावर पश ुपालन करताना या ला
संर ण िमळत अस याम ुळे यांचा उ साह वाढ ून जा तीत जा त यवसाय कर याचा
य न क ेला जातो .
वरील माण े पशु िव याच े ामीण िवकासातील मह व प करता य ेते.
पशुधन िवमा मािहती
पशुधनाचा िवमा हणज ेच पश ूंना होणार े आजार िक ंवा अपघात याम ुळे होणा या म ृ यूसाठी
केला जातो (नुकसान भरपाई िमळावी ).या ीकोनात ून पश ुधन िवमा काढण े आजची गरज
बनली आह े.
पशू िनरोगी आह े, ठरािवक वयोगटातील आह े, याचे लसीकरण झाल े आहे.तसेच पश ूचे
बाजारातील म ू य लय आह े.इ यादी गो ची तपासणी पश ूं या डॉ टरा ंकडून घेऊन न ंतरच
गाय चा िव मा उतरिवला जातो .
उदा. गायी, हशी खर ेदी के यानंतर एक आठवड ्या या आतच गायीचा िवमा उतरिवला
गेला पािहज े तरच न ुकसान भरपाई िमळत े. याकरीता खालील गो ची प ूत ता करावी
लागेल :
अ) िवमा क ंपनी अिधका या ंशी संपक साधण े.
ब) जनावरा ंचा डॉ टरा ंकडून तपासणी क न घ ेणे व गायीचा िवमा उतरवण े.
क) गायीचा िवमा काढ यान ंतर गायी या कानावर ख ुणेचा िब ला लावला जातो .
(िब ला लावला हणज ेच ख या अथा ने िवमा उतरिवला ग ेला आह े असे मानल े जाते.) जर
गाय, हशी, बैल यां याम य े संपूण कायमची अप ंग वता ही एक जा त जोखीम घ ेता येते.
दुभती ज वार े िकंवा उ पादनाला प ूण पणे अकाय म होण े िकंवा बैल अस यास काम
कर यास अप ंग होण े हे धोके याम य े समािव आह ेत.
https://www.youtube.com
munotes.in
Page 180
ामीण िवपणन आिण िव प ुरवठा
180 अ. पशू वयोगट वािष क ि िमयम दर
1 दुभ या गायी २ ते १० वष ४.०० %
2 दुभ या हशी ३ ते १२ वष ४.०० %
3 वळू ३ ते ८ वष ४.०० %
4 बैल ३ ते १२ वष ४.०० %
वरील १ ते ४ साठी
(संपूण कायमची अपंग वता ही जादा
जोखीम यावयाची अस यास )
5 बकरी / म ढी ४ मिहने ते ७ वष ४.०० %
टीप : पशुधन िव याची पॉिलसी पाच वषा पय त दीघ मुदतीसाठी घेता येते.
दुदैवाने जर गाय आजारी होऊन म ेली अथवा अपघाताम य े मेली तर , खालील गो ची
खबरदारी यावी .
गाय खर ेदी के यापास ून एक मिह या या न ंतर जर गाय आजारी झाली अथवा
अपघाताम य े मेली तरच न ुकसान भरपाई िमळत े.
िवमा क ंपनी अिधका या ंना बोलिवण े? दाखिवण े (आजारी अस यास िवमा
अिधका या ंना पूव क पना दयावी .)
गाय म ेली अस यास गायीचा िब ला असल ेला कण काप ून याची मािहती िवमा क ंपनी
अिधका या ंना दयावी .
डॉ टरा ंकडून मृ यूचा दाखला यावा . ( यावर म ृ यूचे कारण िलिहल ेले असण े
मह वाच े आहे.)
िवमा क ंपनी अिधका या ंकडून नुकसान भरपाई अज भ न यावा . हा अज िवमा
कंपनी अिधका याकड ेच असतो .
खालील गो करीता न ुकसान भरपाई िमळ ू शकता नाही –
पशूला जाण ूनबुजून केलेली इजा , जा त बोजा टाकण े.
पॉिलसी या म ुदतीपूव झाल ेले आजार िक ंवा रोग .
चोरी िक ंवा गु पणे िव .
अिधक मािहतीक रता जवळ या िवमा क ंपनीशी स ंपक साधावा .
munotes.in
Page 181
िपक व पश ू िवमा
181 ११.११ सारांश
देशाचा िवकास साधायचा अस ेल तर ामीण भागाचा िवकास साधण े गरज ेचे आहे.कारण
ामीण भागा या िवकासा िशवाय द ेशाचा िवकास साधन े श य नाही . हणूनच हा िवकास
साधायचा अस ेल तर श ेती व शेतीशी स ंबंिधत वासाया या गरजा वेळीच पूण झा या
पाहीजे.
क सरकारची पशुधन िवमा योजना आहे.या योजन ेअंतग त देशी संकरीत गायी व हशी,
पाळीव पशू (घोडे, गाढव, वळू, बैल, रेडे), शे या-म ढ्या या जनावरा ंचा िवमा काढला
जातो.पशुधन िव या या रकमेत शासनाच े ५० ते ७० ट के अनुदान आहे.परंतु अशा
िव या या बाबतीत शेतक या ंम ये जाणीव -जागृती नाही.अनेक पशुपालक िवमा ह याची
३० ते ५० ट के र कम भ शकत नाहीत , तर जे भ शकतात यांना ते गरजेचे वाटत
नाही. अशा प रि थतीम य े केवळ गाय चाच नाही, तर सव पशुधनाचा १०० ट के िवमा
शासनान े भर याची योजना ायोिगक त वावर नाही, तर रा यभर राबवायला हवी, अशी
रा यातील पशुपालका ंची मागणी आहे. याबाबतच रा य शासनान े िनण य घेऊन योजन ेची
अंमलबजावणी व रत सु करायला हवी.पशुधन िव याच े िनयम-िनकष पीकिव या माण े
िकचकट नसाव ेत. जनावरा ंचा अपघाती मृ यू झा यास भरपाई िमळत ेच, याची खा ी
पशुपालका ंना वाटायला हवी.
११.१२ वा याय
१) पशु िवमा संक पना प क निपक िव या या उ ेश सांगून मह व सा ंगा.
२) पशु िव याच े ामीण भागातील मह व प करा .
३) पशु िवमा संक पना प क न पशु िव या चे मह वा ंचा सा ंगा
४) भारतातील िपक िवमा योजन ेची थोड यात मािहती सा ंगा.
११.१३ संदभ सूची
योजना मािसक म े, २००९ VOL - XXXVI.X
योजना मािसक ऑग ट , २००८ VOL - XXXNo. I
योजना मािसक ज ून, २०१० VOL - XXX No.IX
काशन िवभाग , मािहती आिण सारण म ं ालय , भारत सरकार
munotes.in
Page 182
RURAL MARKETING AND FINANCE
वेळ : ३ तास गुण : ७०
सूचना - १. सव सोडिवण े आव यक आह े
२. सव ांना समान ग ुण आहेत
.१. ामीण िव प ुरवठ्याचीस ंक पना प क न ामीण िव प ुरवठ्याचे कार प करा .
िकंवा
ामीण िव प ुरवठ्याचे मह व िवशद करा
.२. ामीण कज बाजारीपणाची कारण े सांगा.
िकंवा
ादेिशक ामीण ब ँकेचे उ ेश प करा .
.३. सहकारी िव प ुरवठ्याची गरज प करा
िकंवा
पीक िवमाच े मह व िवशद करा
. ४ भूिवकास ब ँकेचे काय प करा
िकंवा
ामीण िवकासात बचत गटाच े मह व िवशद करा
. ५ खालीलप ैक कोण याही दोन िटपा िलहा
अ. नाबाड चे उ ेश
ब. वयंसहायता बचत गटाची व ैिश य े
क. सू म िव प ुरवठा आिण ग रबा ं या िवकास
ड. कृषी िव प ुरवठ्या या सम या
munotes.in