Work-Education-Marathi-munotes

Page 1

1 १
कायय शिक्षण
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ कायय द्दिक्षणाचे स्वरूप
१.३ कायय द्दिक्षणाची वैद्दिष्ट्ये
१.४ कायय द्दिक्षणाची तत्त्वे
१.५ कायय द्दिक्षणाची क्षेत्र
१.६ कायय द्दिक्षण, प्रोत्साहन धोरण
१.७ साराांि
१.८ स्वाध्याय
१.९ सांदभयसूची
१.० उशिष्टे द्दवद्याथी हे समजून िकतील:
 कायय द्दिक्षणाची सांकल्पना आद्दण अथय
 कायय द्दिक्षणाची तत्त्वे, गरज आद्दण महत्त्व
 कायय द्दिक्षणाचे स्वरूप
 सामाद्दजकदृष्ट्या उपयुक्त-उत्पादक कायय चे महत्त्व
 कायय द्दिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठीचे धोरणे
१.१ प्रस्तावना प्रत्येक राष्ट्र द्दिक्षणाची एक प्रणाली / व्यवस्था प्रदान करण्यावर आपले लक्ष केंद्दित
करते,जे द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या भावी जीवनात अत्यांत महत्त्वपूणय असलेली कौिल्ये आद्दण
प्रद्दतभा द्दवकद्दसत करण्याची सांधी देते. द्दिक्षणाचा िारीररक श्रमािी सांबांध असावा द्दकांवा
काययद्दिक्षण हाच द्दिक्षणाचा मूलभूत घटक असावा, हे ठरवले पाद्दहजे.
कायय द्दिक्षणाकडे, अथयपूणय आद्दण हेतूपूणय िारीररक श्रम म्हणून पाद्दहले जाते. ज्ञान,
आकलनिक्ती आद्दण व्यावहाररक कौिल्य याांचा मेळ घालणारे उपक्रम काययद्दिक्षणात
प्राधान्याने घेतले जातात, ते िैक्षद्दणक प्रद्दक्रयेचा अद्दवभाज्य भाग म्हणून आयोद्दजत केले munotes.in

Page 2

कायय द्दिक्षण
2 जातात. याकडे लाभदायक उत्पादन आद्दण द्दनद्दमयतीदियक कायय म्हणून पाद्दहले जाते, या
दोन्ही गोष्टी द्दवद्यार्थयाांना पूणयता आद्दण आनांदाच्या सांवेदनाची प्राप्ती देतात.
काययद्दिक्षणा मध्ये, अिा उपक्रमाांचा समावेि होतो, जे "व्यद्दक्तमत्व द्दवकासावर लक्ष" केंद्दित
करतात आद्दण मानवी जीवनासाठी महत्त्वाच्या असलेल्या द्दवद्दवध गरजा, जसे की आरोग्य
आद्दण स्वच्छता , अन्न, कपडे, मनोरांजन तसेच बौद्दिक आद्दण मानद्दसक-िारररीक
कौिल्याांच्या द्दस्थतीनुसार समाजातील सेवाभाव वृिीगत होण्यासाठी काययद्दिक्षण
बालकाला लाभदायक आद्दण आत्म -समाधान द्दमळवून देणारी सांधी देते. हे अनुभवावर
आद्दण कृतीद्वारे द्दिकण्यावर लक्ष केंद्दित करते. काययद्दिक्षणाचे दैनांद्ददन महत्त्व द्दवद्यार्थयाांच्या
सवयी आद्दण कौिल्याांद्वारे दाखवले जाऊ िकते. काययद्दिक्षणाचे उद्दिष्ट द्दवद्यार्थयाांचे ज्ञान
आद्दण सभोवतालचे आकलन वाढवणे आद्दण उपक्रमातून द्दमळालेल्या अध्ययन अनुभवािी
सांबांद्दधत आहे.
कायय शिक्षणाची उिीष्टे:
१. काययद्दिक्षण हे त्याांच्या िरीराच्या मूलभूत मागण्या पूणय करण्यासाठी सातत्यपूणय वतयन
आद्दण सकारात्मक मानद्दसकतेला प्रोत्साहन देणे.
२. काययद्दिक्षण हे व्यक्तींना त्याांच्या सभोवतालच्या पररद्दस्थतीबिल आद्दण लोक आद्दण
पयायवरण याांच्यातील सांबांधाांबिल अद्दधक जागरूक करणे.
३. काययद्दिक्षण हे कद्दठण पररश्रम केल्याबिल स्वतःमध्ये अद्दभमानाची भावना द्दनमायण
करते आद्दण त्याचे महत्त्व समजण्यास द्दिद्दक्षत/सक्षम करते.
४. काययद्दिक्षण हे समाजाला आकर्यक वाटणारी मूल्ये द्दनमायण करण्यात मदत होते.
एकाग्रता, वक्तिीरपणा, द्दववेकी दॄष्टीकोण, कतयव्यदक्षा या सवयीप्रमाणेच स्वच्छता,
स्वावलांबन, कठोर पररश्रम, समपयण, द्दचकाटी, लवद्दचकता, स्वयां द्दिस्त,सामाद्दजक
द्दिस्त यामुळे प्रभावी द्दिक्षण कौिल्ये द्दवकद्दसत होण्यास मदत होते, जी केवळ पुस्तके
वाचून द्दकांवा ऐकून प्रभावीपणे होऊ िकत नाही. परांतु, द्दवद्याथी द्दवद्दवध उपक्रमाां मध्ये
एकत्र गुांतल्यावर द्दवकद्दसत केले जाऊ िकतात. सामाद्दजकदृष्ट्या फायदेिीर मूल्ये
आद्दण सद्गुण नैसगीकपणे वाढतात.
५. काययद्दिक्षणात स्वच्छता, पोर्ण आद्दण अन्न द्दनयमाांचा तपिीलवार समावेि होतो.
कायय-आधाररत द्दिक्षणाद्वारे, ते जागरूकता प्राप्त करतात आद्दण पररसर स्वच्छ कसा
ठेवायचा हे द्दिकतात.
६. काययद्दिक्षणात स्वतःला सजयनिीलपणे व्यक्त करण्याची क्षमता वाढवणे. प्रत्येक
मुलाला नैसद्दगयकरीत्या सजयनिीलपणे व्यक्त करण्याची क्षमता असते. कलात्मक
काययक्रमाांचे द्दनयोजन केल्यानांतर, काययद्दिक्षणामुळे वैयद्दक्तक आत्म-अद्दभव्यक्तीसाठी
सांधी देते.
७. काययद्दिक्षण हे स्थाद्दनक आद्दण राष्ट्रीय साांस्कृद्दतक वारसा जतन करण्यािी सांबांद्दधत
भावना समजून घेण्याची आद्दण मूल्य देण्याची क्षमता द्दवकद्दसत करते. munotes.in

Page 3

कायय द्दिक्षण
3 ८. काययद्दिक्षण हे लोकाांना त्याांच्या नेतृत्व कौिल्याची भावना द्दवकद्दसत करण्यात मदत
करते. काही द्दवद्याथी लाजाळू आद्दण अद्दनच्छुक नेते असतात,त्याांना कायय द्दिक्षणाद्वारे
सांधी प्रदान केल्या जातात ज्यामुळे नेतृत्व कौिल्ये वाढवणे आद्दण द्दवद्दवध उपक्रमाांद्वारे
जोपासणे आवश्यक आहे.
९. काययद्दिक्षण हे द्दवद्यार्थयाांना जीवनातील "वास्तव" आव्हानाांसाठी तयार करणे हे
द्दिक्षणाचे मूळ उद्दिष्ट आहे. महत्वाच्या जीवन कौिल्याांचे सांपादन,समस्या सोडवणे,
द्दनणयय घेणे, सजयनिील द्दवचार, गांभीर द्दवचार, सहानुभूती आद्दण प्रभावी सांवाद
यासारखी जीवन कौिल्ये वाढद्दवण्यात द्दवद्यार्थयाांना मदत करून, कायय द्दिक्षण
द्दवद्यार्थयाांना दैनांद्ददन जीवनातील मागण्या आद्दण आव्हानाांना सामोरे जाण्यास सक्षम
होण्यास मदत करते.
१०. काययद्दिक्षण द्वारा काम आद्दण द्दिक्षण याांच्यात दुवा द्दनमायण करते तसेच द्दवद्याथी द्दवद्दवध
काययस्थळाांचे ज्ञान आद्दण अनुभव द्दमळवू िकतात.
१.२ काययशिक्षणाचे स्वरूप कायय द्दिक्षणाचे उद्दिष्ट साध्य करणे, हे द्दवद्यार्थयाांना सामाद्दजक गरजा आद्दण वैयद्दक्तक
प्राधान्याांनुसार जुळणे आवश्यक आहे. सजयनिीलता वाढवणाऱ्या आद्दण एकसांध द्दिक्षणाचे
वातावरण सुलभ करणाऱ्या कामाच्या वातावरणात व्यस्त राहण्यात द्दवद्यार्थयाांना आनांद
होतो.
काययद्दिक्षणाचा उिेि द्दिक्षणाचा अनुभव प्रदान करणे, प्रत्येक द्दवद्यार्थयायला वेगवेगळ्या
पितीने कौिल्ये वापरण्यास सक्षम करते आद्दण समाजाच्या कल्याणासाठी मूल्य आधाररत
व्यवहार वाढवते. स्वातांत्र्य, उपयुक्तता, सहकायय करण्याची इच्छा, सांघात काम करणे, लक्ष
केंद्दित करणे आद्दण लोकाांिी सांयम राखणे यासारख्या सामाद्दजकदृष्ट्या महत्त्वपूणय मूल्याांची
श्रेणी प्रदानावर कायय द्दिक्षण पिती लक्ष केंद्दित करते ज्यामुळे काययक्षम कायय सुद्दनद्दित होते.
काययद्दिक्षण हे एक प्रकारचे ज्ञान आहे, जे मानव आद्दण समाजाच्या कल्याणाद्दवर्यी
जागरूकता वाढवते आद्दण समुदाय आद्दण सामाद्दजक सेवाांसाठी समान महत्त्व ठेवते. कला-
केंद्दित द्दिक्षण हे काययद्दिक्षणािी जवळून जोडलेले आहे कारण ते प्रत्येक क्षेत्रात काम
करताना द्दिकण्यावर भर देते.
१.३ कायय शिक्षणाची वैशिष्ट्ये काययद्दिक्षण द्दवद्यार्थयायला सध्याच्या सामाद्दजक गरजाांसाठी तयार होण्यास पुरेसे ज्ञान आद्दण
कौिल्ये द्दवकसीत,सक्षम करते आद्दण हात धरून आद्दण तपिीलवार चरणवार उपक्रमाांद्वारे
ज्ञान, वृत्ती आद्दण कौिल्ये प्रदान करते. बयायचदा याला एक लागू केलेला अभ्यासक्रम द्दकांवा
कधी कधी सहिालेय अभ्यासक्रम म्हणूनही पाद्दहले जाते जे सांपूणय द्दिक्षण कौिल्ये वाढवते.
कायय द्दिक्षण हे व्यवहार केलेल्या अभ्यासक्रमासोबत हातात हात घालून कायय करते अिा
प्रकारे स्थाद्दनक, जागद्दतक, आद्दथयक उपक्रमाांचा एक भाग म्हणून केवळ वगायच्या चार
द्दभांतींमध्येच मयायद्ददत न राहता वगायच्या बाहेर त्याचा अनुभव वाढवण्याची पररद्दस्थती प्रदान munotes.in

Page 4

कायय द्दिक्षण
4 करते. जीवनात महत्त्वाच्या असलेल्या सवय उपक्रमाांसाठी ज्ञान, आकलन, उपयोजनाची
व्यावहाररक कौिल्ये आद्दण मूल्याांवर प्रामुख्याने प्रकािीत करतात.
 हात-मेंदू /कृती-मती याांच्या काययत समन्वय स्थापण करते.
 सामाद्दजक दृष्ट्या उत्पादक, अांगमेहनतीच्या िैक्षद्दणक उपक्रमाांमध्ये समपयक आहे.
 हा अध्ययन प्रद्दक्रयेचा अद्दवभाज्य आद्दण महत्त्वाचा भाग आहे.
 हे समाजासाठी फायदेिीर सांधी आद्दण उत्पादक कायायच्या रूपात पाद्दहले जाऊ
िकते.
 सवय प्रकारच्या द्दिक्षणिाखाांसाठी आवश्यक आहे.
 प्रामुख्याने कृतीद्दिकण्यावर भर देते.
 द्दवचार कौिल्य वाढवणे, योग्य द्दनणयय घेऊन समस्या सोडवणे यास महत्त्व देते.
१.४ कायय शिक्षणाची तत्त्वे रवींिनाथ टागोर याांनी म्हटल्याप्रमाणे, सामाद्दजक-साांस्कृद्दतक पुनजायगरणासाठी िारीररक
श्रमाद्दिवाय द्दिक्षण घेता येत नाही. प्रत्येक द्दिष्ट्याने त्याच्या द्दवद्दिष्ट समुदाय क्षेत्रातून बाहेर
पडून मानवतेच्या सेवेत भाग घेतलाच पाद्दहजे.आपल्या कामाकडे द्दिक्षणाचा मागय म्हणून
पाद्दहले पाद्दहजे, कारण "अनुभव" ही आपल्या मनाची द्दखडकी आहे.
 द्दवद्यार्थयायच्या क्षमता, आवडी आद्दण गरजाांवर आधाररत असते.
 द्दवद्दवध िैक्षद्दणक स्तरावरील द्दवद्यार्थयाांच्या कौिल्याांना चालना देते.
 वैयद्दक्तक द्दवकासासाठी योगदान देते.
 व्यावसाद्दयक तयारी आद्दण उत्पादन काययक्षमता वाढवते आद्दण सुधारते.
 द्दवद्यार्थयायला द्दवद्दवध साधने, पिती, साद्दहत्य आद्दण वस्तूांिी सांवाद साधण्याची सांधी
द्दमळण्यास मदत करते.
 समुदाय सेवेिी सांबांद्दधत अटी द्दिकण्याची सांधी देते.
 लोकाांना कामाची ओळख करून देते.
 खुल्या मनाचे बनवते.
 कामाचा सन्मान आद्दण सकारात्मक वृत्ती,दृष्टीकोन देते.
 िाळा आद्दण समुदाय याांच्यात चाांगले आद्दण द्दनरोगी सांबांध द्दनमायण करते.
 सहकायायत्मक,सहयोगी दृष्टीकोन देते.
 सजयनिीलता आद्दण कल्पनािक्तीची क्षमता द्दवकसीत करते. munotes.in

Page 5

कायय द्दिक्षण
5 ही व अिी, उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी व्यावसाद्दयक द्दिक्षणाची मोठी गरज आहे.
व्यावसाद्दयक द्दिक्षणाचा केंिद्दबांदू पुढील दृद्दष्टकोनातून ओळखता येतो.
 कामाचे वातावरण जाणून घेण्यासाठी प्रत्येक व्यक्ती, कुटुांब आद्दण समुदायाच्या पोर्ण,
आरोग्य आद्दण स्वच्छतेच्या गरजा द्दनद्दिती करा.
 द्दवद्दवध क्षेत्रातील फेलोद्दिप्सच्या उत्पादक प्रयत्नाांबिल स्वत: ची जाणीव ठेवा. द्दवद्दवध
सामाद्दजक उपक्रमाांची माद्दहती गोळा करण्यासाठी उपयुक्त.
 द्दवद्दवध उत्पादक साधने आद्दण साद्दहत्य कसे द्दनवडायचे, द्दमळवायचे, ठेवायचे आद्दण
कसे वापरायचे ते कायय वातावरण द्दिकवते हे नवीन कौिल्ये एकद्दत्रत करण्यास
देखील मदत करते.
 उत्पादक कायय आद्दण सेवा उपलब्धी आत्मसन्मान आद्दण आत्मद्दवश्वास वाढवते.
 पयायवरणाद्दवर्यी सखोल दृष्टीकोन, तसेच सामाद्दजक बाांद्दधलकी, जबाबदारी आद्दण
सदस्यत्वाचे िहाणपण द्दमळवा. हे लोकाांना आपलेपणाची भावना देते.
 समाजातील कामगाराांना अत्यांत आदर दाखवण्यासाठी अांगमेहनतीचा आदर वाढवणे.
 चाांगल्या कामाच्या सवयी, सचोटी, द्दिस्त, काययक्षम काम आद्दण चाांगले काम तयार
करा.
 द्दवद्दवध क्षेत्रातील उत्पादक कायय आद्दण सेवा पररणाम आत्मद्दवश्वास आद्दण आत्मसन्मान
वाढवण्यास मदत करतात.
 समाजाचे कल्याण सुद्दनद्दित करण्यासाठी सभोवतालची चाांगली समज आद्दण
जबाबदारीची भाव ना द्दवकद्दसत करा.
 बदलाच्या सांभाव्यतेबिल लोकाांना माद्दहती देण्यासाठी समाजातील सामाद्दजक-
आद्दथयक समस्या ओळखणे.
द्दवद्दवध सामाद्दजक , आद्दथयक आद्दण साांस्कृद्दतक पाश्वयभूमीतील सवय मुलाांचे सांगोपन
करण्यासाठी समान िैक्षद्दणक वातावरण द्दनमायण करणे हे द्दिक्षणाचे उद्दिष्ट आहे. जर
काययद्दिक्षण आद्दण ज्ञान वेगवेगळ्या मागायने जात असेल तर समाजािी कधीही जोडले
जाणार नाही, समाज आद्दण िैक्षद्दणक सांस्था याांच्यातील पृथक्करण वाढवत असेल तर
मोठी िैक्षद्दणक द्दवभागणी आहे. नोकरी आद्दण द्दिक्षण या दोन्हींिी त्याांचा सांबांध नसल्यामुळे,
तरुणाांना आवश्यक असलेली जीवनकौिल्ये लुटण्याचा हा सवायत मोठा घटक आहे. याचा
अथय दैनांद्ददन जीवनात प्रासांद्दगक, तकयसांगत आद्दण व्यावहाररक असा आहे वास्तद्दवक-
जागद्दतक उत्पादन काये द्दवद्यार्थयाांना केवळ द्दिकण्याच्या प्रद्दक्रयेत सामील करून
घेण्यासाठी द्दिकवणी "मूल्य" प्रदान करत नाहीत तर "ज्ञान" प्रदान करतात आद्दण
नैसद्दगयकररत्या जीवन कौिल्ये द्दवकद्दसत करतात. द्दिक्षण आद्दण काययभाव याांची साांगड
घालण्याबरोबरच , द्दिक्षणात ज्ञान , जीवन कौिल्ये आद्दण मूल्ये याांची उद्दिष्टे साध्य केली
आहेत. व्यावसाद्दयक द्दिक्षणाला मानद्दसक आद्दण सामाद्दजक पाया आहे. केवळ पुस्तकी munotes.in

Page 6

कायय द्दिक्षण
6 ज्ञानामुळे मुलाांच्या द्दिक्षणात उदासीनता द्दनमायण होते, तर कृती करून द्दिकणे त्याांना
नवसांजीवनी देते आद्दण परस्परसांवादी द्दिक्षणाला चालना देते.
१.५ कायय शिक्षण क्षेत्र सामाशजकदृष्ट्या उपयुक्त आशण फलदायी कायय:
गाांधींच्या मूलभूतद्दिक्षण तत्त्वज्ञानाच्या प्रकािात काययकेंिीत साक्षात सामाद्दजकदृष्ट्या
उपयुक्त आद्दण उत्पादक नोकऱ्या द्दवकद्दसत केल्या पाद्दहजेत. गाांधींनी साांद्दगतलेल्या, "मूलभूत
द्दिक्षणात हस्तकलेची भूद्दमका केिस्थानी होती". कारण मुलाांमध्ये आद्दण मानवाांमध्ये,
िरीर, मन आद्दण आत्मा याांच्यातील सवोत्तम गोष्टी बाहेर आणण्यासाठी त्या द्दिक्षणाचा हा
अथ॔ होता.
त्याांच्या मते, "साक्षरता म्हणजे द्दिक्षण नाही" सांपूणय अभ्यासक्रम मूलभूत कौिल्याां भोवती
द्दवणलेला असावा. पटेल आयोगाने मूलभूत द्दिक्षणावरील गाांधींचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट
करण्यासाठी "कामात आद्दण कामाद्वारे द्दिक्षण" हा िब्द वापरला. समाजोपयोगी आद्दण
फलदायी कायय हे प्रामुख्याने काययद्दिक्षणाचे "साधन" आहे आद्दण काययद्दिक्षण हे प्रत्यक्ष
काययव्दाराच पोहोचवले पाद्दहजे. द्दिक्षण काययकेंद्दित असले पाद्दहजे या तत्त्वावर जोर देण्याचा
हेतू आहे. सामाद्दजकदृष्ट्या उपयुक्त आद्दण उत्पादक कायायचा उिेि, सांपूणय व्यक्तीच्या
सुसांवादी द्दवकासास प्रोत्साहन देणे हा आहे: िरीर, मन आद्दण आत्मा याांचे समाधानासाठी
पण समाजोपयोगी उत्पादक श्रमाला सामाद्दजक उपयुक्तता असते. सत्य, अद्दहांसा, स्वातांत्र्य,
श्रमप्रद्दतष्ठा, सहकायय आद्दण वगयहीन समाज: ही गाांधींची मूल्ये रुजवण्याचे हे एक "साधन"
आहे. जीवन आद्दण द्दिक्षण , द्दिक्षण आद्दण कायय यातील अांतर कमी करा, हे द्दिकणे प्रभावी
आद्दण उपयुक्त बनवते. हे ज्ञान आद्दण काराद्दगरी, द्दसिाांत आद्दण सराव एकत्र करते. राष्ट्रीय
उत्पादकता आद्दण स्वावलांबनात वाढ करण्यास ते योगदान देऊ िकते. त्यामुळे जगणे
आद्दण द्दिकवणे याांच्यात "योग्य सांवाद" होतो. हे मुलाचे व्यद्दक्तमत्व समृि करते आद्दण
त्याला/द्दतला सजयनिील क्षमता आद्दण द्दवद्दवध क्षमता द्दवकद्दसत करण्यास मदत करते.
उशिष्टे:
या काययक्रमाची उद्दिष्टे अिी असतीलः
 एखाद्या व्यक्तीचे सुसांगत व्यद्दक्तमत्व द्दवकद्दसत करणे
 लोकाांना सत्य बोलणे, अद्दहांसा, सहकायय, श्रमप्रद्दतष्ठा, सद्दहष्ट्णुता, आत्मस्वातांत्र्य या
मूल्याांची जाणीव करून देणे.
 हे द्दिक्षण िैक्षद्दणक ज्ञानाचा सामाद्दजकदृष्ट्या उपयुक्त कायय आद्दण हस्तकला याांच्यािी
सांबांध जोडण्यात मदत करते.
 जीवनाला काम आद्दण द्दिक्षणािी जोडून आजकाल लोकाांचा ताण कमी करण्यात मदत
होते.
 हे स्वयांरोजगार द्दकांवा व्यक्तीची सजयनिील उत्पादकता देखील वाढवते. munotes.in

Page 7

कायय द्दिक्षण
7  व्यक्तींची व्यक्तीगत कौिल्ये आद्दण बुद्दिमत्ता द्दवकद्दसत करणे आद्दण त्याांच्या आवडत्या,
सांबांद्दधत क्षेत्रात त्याांचे कौिल्य द्दनमायण करणे.
 मुलाांना केवळ वगायतच नव्हे तर समाजातून आद्दण बाहेरील वातावरणातून
व्यावहाररकदृष्ट्या द्दिकवणे.
 मुलाांना स्वावलांबी बनवून देिातील बेरोजगारीचे प्रमाण कमी करणे, जेणे करून ते
सामाजीक समस्याांचा सामना करू िकतील आद्दण त्याांचे काम सुरू करू िकतील.
 कामाच्या याांद्दत्रक व्यायामामध्ये एक सवायत महत्वाची हस्तकला द्दकांवा समान प्रदाता
आद्दण द्दकमान एक उपकांपनी हस्तकला द्दकांवा समान प्रदाता याांचा समावेि असेल.
(अ) मुख्य हस्तकला आशण सेवा:
i) आरोग्य आशण स्वच्छता :
और्धी वनस्पती वाढवणे, सांसगयजन्य रोगाांचे द्दनमूयलन, पॅरामेद्दडकल प्रदाता,
ii) अन्न:
कृर्ी-उद्योग, स्वयांपाकघर बागकाम, भाांडी सांस्कृती, पीक आद्दण द्दबयाणे उत्पादन, िेती
अवजाराांची दुरुस्ती, मृदा सांवधयन आद्दण द्दनजयन मागय द्दनयांत्रण, फलोत्पादन , पिुपालन
आद्दण दुग्धव्यवसाय, मधमािी पालन , कोंबडी पालन , मत्स्यपालन, बेकरी, द्दमठाई
स्वयांपाक.
iii) शनवारा:
मातीची भाांडी, गवांडी काम, काययिाळा व्यायाम (याांद्दत्रक), काययिाळा व्यायाम
(इलेद्दक्रकल), काययिाळा व्यायाम (इलेक्रॉद्दनक्स) छडी आद्दण बाांबूचे काम, घरकाम,
फाउांड्री काम, कापेट द्दवणकाम.
iv) कपडे:
कापूस, लोकर, रेिीम आद्दण वेगवेगळ्या तांतूांचे उत्पादन, द्दवणकाम, गेट ड्रेस मेद्दकांग,
द्दवणकाम, होद्दजयरी वकय, एम्रॉयडरी वकय, गेट ड्रेस द्दडझायद्दनांग, लेदर बेस्ड वकय.
v) संस्कृती आशण मनोरंजन:
खेळणी आद्दण बाहुल्या बनवणे, वाद्ये बनवणे आद्दण दुरुस्त करणे, खेळाच्या मैदानाची
उपकरणे बनवणे, छपाई, पुस्तके बाांधणे, स्टेिनरी बनवणे
(ब) दुय्यम हस्तकला/सेवा:
(i) आरोग्य आशण स्वच्छता:
पररसराची स्वच्छता , द्दवहीर आद्दण तलाव आद्दण कचऱ्याची द्दवल्हेवाट, िौचालय सुद्दवधा
आद्दण कांपोस्ट खड्डे बाांधणे, टूथपेस, टूथ पावडर, साबण, द्दडटजांट्स, जांतुनािक, munotes.in

Page 8

कायय द्दिक्षण
8 प्रथमोपचार पेटी, कचरा तयार करणे- कागदाच्या टोपल्या ; धुळीचे डबे, कचऱ्याचे डबे,
झाडू, रि, कोबवेब क्लीनर, डस्टर, मॉप्स इ., भेसळ िोधणे,
(ii) अन्न:
खते आद्दण कीटकनािकाांचे द्दवतरण, अन्नाची प्रद्दक्रया आद्दण जतन , मिरूम सांस्कृती,
खाांडसारीगुर, कँडी बनवणे, केटररांग, जाम, जेली, स्क्वॅि, लोणचे, बारी, पापड, पॅद्दकांग अन्न
आद्दण द्दवपणन इ.
(iii) शनवारा:
घर, गाव आद्दण िहर द्दनयोजन , लाख सांस्कृती, इमारतींचे नूतनीकरण आद्दण द्दकरकोळ
दुरुस्ती, द्दफद्दटांग, फद्दनयचर आद्दण घरगुती वस्तू, घराची सजावट , बागकाम, पृष्ठभागाची
सजावट, अांतगयत सजावट, सजावटीच्या तुकड्याांचे बाांधकाम, प्लास्टर ऑफ पॅररसचे काम,
खडू आद्दण मेणबत्ती बनवणे, चुनखडी बनवणे.
(iv) कपडे:
वेगवेगळ्या तांतूांचे कताई, रांग आद्दण छपाई, कपड्याांची दुरुस्ती, कपडे धुण्याचे काम.
(v) संस्कृती आशण मनोरंजन:
सांगीत, नृत्य, गायन, अद्दभनय, स्टेज क्राफ्ट, पोिाख बनवणे, प्रदियन भरवणे.
१.६ कायय शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी धोरणे अ) क्षेत्र सहल:
क्षेत्र सहल म्हणजे द्दनयद्दमत वगायच्या बाहेर जाणे, ज्यात मुले नवीन गोष्टींचा प्रयत्न करू
िकतात, असामान्य अनुभव घेऊ िकतात आद्दण मौल्यवान अद्दस्तत्वाचे धडे अभ्यासू
िकतात. क्षेत्र सहली मुळे असांख्य ज्ञानस्थाने होऊ िकतात ज्यामध्ये द्दवद्यालयीन,
महाद्दवद्यालयीन द्दवद्याथी नवीन आवडीचे द्दठकाण पाहू िकतात आद्दण असाधारण अनुभव
घेऊ िकतात. एखादी सहल तुम्हाला जवळच्या द्दठकाणी घेऊन जाऊ िकता द्दकांवा
तुम्हाला दुसयाय िहरात बसनेही जावे लागेल. असो, द्दिकणे द्दवद्दवध वातावरण अनुभवणे
आद्दण नवीन गोष्टी करून पाहणे हा क्षेत्र सहलीचा प्रमुख उिेि असतो.
परस्परसंवादी शिक्षण:
क्षेत्र सहल, सवय द्दवद्यार्थयाांना वास्तद्दवक जीवनातील अनुभव प्रकािात आणण्यात मदत
करते. द्दवद्यार्थयाांना ते द्दिकत असलेल्या गोष्टींिी सांवाद साधू देते. हा अनुभव
पाठ्यपुस्तकातील सांकल्पना वाचण्यापलीकडे जातो कारण मुले िारीररकररत्या सहभागी
होऊ िकतात. जेव्हा ते वगायतून बाहेर पडतात, तेव्हा ते बाहेरील जगािी जोडले जाण्यास
मदत करते.
munotes.in

Page 9

कायय द्दिक्षण
9 वेगवेगळ्या वातावरणात प्रवेि:
क्षेत्र सहल मुळे द्दवद्यार्थयाांना िाळेच्या चार द्दभांतींच्या बाहेर असलेल्या अपररद्दचत व अथाांग
अिा वातावरणाचा अनुभव देतात. द्दवद्याथी ऐद्दतहाद्दसक कलाकृती, व्यावसाद्दयक आद्दण
सामाद्दजक महत्त्व असलेले द्दठकाण पाहू िकतात. प्रत्येक प्रत्यक्ष अध्ययन अनुभव हा
ज्ञानभाांडार वाढवतो आद्दण महत्त्वाच्या िैक्षद्दणक द्दसिाांताांना सामथय देतो. त्याांना हे समजू
िकते की ते वगायत जे द्दिकतात, ते त्याांना वास्तद्दवक-जगातील समस्या सोडद्दवण्यास
सहाय्यक ठरू िकते, ज्यामुळे त्याांना लोक म्हणून साचेबि केले जाते.
सामाशजक आंतरशिया:
क्षेत्र सहल वगयखोली सोडून द्दवद्यार्थयाांना वेगळ्या सामाद्दजक वातावरणात आणते.क्षेत्र सहली
दरम्यान द्दवद्याथी प्रौढाांच्या नवीन गटाांना भेटतात आद्दण इतर मुलाांिी सांवाद साधतात. हा
नवीन सांवाद त्याांना वेगवेगळ्या वातावरणात कसे वागावे याचे महत्त्वाचे धडे द्दिकवतात.
क्षेत्रसहलीत द्दवद्यार्थयाांमध्ये सामुद्दहक कायय आद्दण समुदायाला प्रोत्साहन द्दमळाले, कारण ते
एकत्र नवीन वातावरण अनुभवतात.
सामाशजक-आशथयक वाढ:
जे द्दवद्याथी क्षेत्र सहलीला जातात ते अद्दधक सहानुभूतीिील आद्दण सहनिील बनतात.
अिा वेळी उपद्दस्थत राद्दहल्याने गांभीर द्दवचारसरणी सुधारते आद्दण द्दवद्यार्थयाांना द्दवद्दवध
द्दवर्यावर द्दवधायक दृद्दष्टकोनातून द्दवचार करण्याची सांधी द्दमळते.
वगायतील कंटाळा दूर होतो:
सवय दैनांदीन कामाांमुळे एक कांटाळवाणे वातावरण बनवते, आम्ही हे वाक्य अनेकदा ऐकले
आहे. वगायतील अनुभव अनेकदा नीरस आद्दण कांटाळवाणा होऊ िकतो. सद्दक्रयद्दिक्षणाचा
घटक आणण्यासाठी , क्षेत्रसहल ही एक चाांगली सांधी आहे. त्यामुळे वगायतील द्दनयद्दमत
व्याख्यानाांमुळे येणारा कांटाळा दूर होतो आद्दण द्दवद्यार्थयाांची नवनद्दवन द्दिकण्याची आवड व
उमेदीला उत्तेद्दजत करते, सैिाांद्दतकदृष्ट्या द्दवर्य द्दकतीही कांटाळवाणा असला तरीही
त्यासाठी उत्साह वृिींगत होत असतो.
िैक्षशणक प्रभाव:
क्षेत्रसहल आद्दण त्याव्दारे अध्ययन, ही सांकल्पना अद्दधक सांस्मरणीय बनवते. पारांपाररक
द्दिक्षणािी सांघर्य करणाऱ्या द्दवद्यार्थयाांना हुिार आद्दण आत्मद्दवश्वासू बनण्यास मदत होते.
अिा सांकल्पना द्दवद्दवध माध्यमाांतून आद्दण पितींद्वारे माांडल्या जातात. म्हणून
सवयसमावेिक द्दिक्षण सामग्रीमध्ये याांचा प्रवेि केला जातो.
ब) क्षेत्र भेटी:
क्षेत्र भेट ही प्रत्यक्ष वैयद्दक्तक अनुभवाांद्वारे भौगोद्दलक सांकल्पना, घटक आद्दण प्रद्दक्रया
द्दवकद्दसत करण्यात मदत करतात. हे आपल्याला मानव आद्दण पयायवरण याांच्यातील सांबांध
समजून घेण्यास मदत करते. हे भूगोल अध्ययन अद्दधक मनोरांजक बनवते आद्दण ज्ञानाच्या munotes.in

Page 10

कायय द्दिक्षण
10 वापरास समथयन देते. हे तुम्हाला तुमच्या द्दनवडलेल्या क्षेत्राच्या सामाद्दजक, ऐद्दतहाद्दसक,
आद्दथयक आद्दण साांस्कृद्दतक तर्थयाांबिल तुमची समज आद्दण सांवेदनिीलता द्दवकद्दसत
करण्यात मदत करेल.
(i) द्दनरीक्षणाद्वारे लक्ष केंद्दित करणायाय द्दवर्याांचा द्दवद्यार्थयाांमध्ये त्याांच्या अध्ययन
प्रद्दक्रयेवर दीघयकालीन आद्दण बहुसांवेदी प्रभाव पडतो.
(ii) क्षेत्र भेटीतील द्दवद्दवध द्दठकाणे, हवामान आद्दण स्थलाकृद्दतक द्दठकाणाांबिल प्राथद्दमक
माद्दहती द्दमळवण्याची सांधी देते.
(iii) द्दवद्यार्थयाांना भौद्दतक आद्दण साांस्कृद्दतक घटक आद्दण त्यानुसार जुळवून घेण्याची
मानवाची क्षमता याांच्यातील सांबांध समजतात.
(iv) द्दवद्यार्थयाांना स्थाद्दनकाांिी सांवाद साधण्याची, त्याांची सांस्कृती, खाद्यपदाथय, पेहराव
याद्दवर्यी जाणून घेण्याची आद्दण त्याांच्या समस्याांबिल जागरूक राहण्याची सांधी
द्दमळते;
(v) द्दवद्याथी जागरूक असतात आद्दण या प्रदेिाांिी सांबांद्दधत असल्याची भावना द्दवकद्दसत
करतात आद्दण त्याांचे द्दनरीक्षण आद्दण तकय कौिल्य देखील सुधारतात.
(vi) प्रत्यक्ष भेटीमुळे द्दवद्यार्थयाांना द्दवद्दवध सांकल्पना, घटक आद्दण प्रद्दक्रयाांची जाणीव
होण्यास मदत हो ते.
(vii) द्दवद्यार्थयाांना मानव आद्दण पयायवरण याांच्यातील परस्परसांबांध समजतात;
(viii) द्दवद्याथी द्दनवडलेल्या क्षेत्राच्या ऐद्दतहाद्दसक, आद्दथयक, सामाद्दजक आद्दण साांस्कृद्दतक
तर्थयाांबिल त्याांची समज आद्दण सांवेदनिीलता वाढवू िकतात;
(ix) क्षेत्रभेटी द्वारा भूगोल अध्ययन अद्दधक मनोरांजक बनवते आद्दण ज्ञानाच्या वापरास
समथयन देते;
क) समुदाशयक प्रशतबद्धता:
सामुदाद्दयक प्रद्दतबिता ही एक अध्ययन आद्दण अध्ययनाची रणनीती आहे जी अथयपूणय
समुदाय आधाररत अध्ययनाला सूचना आद्दण प्रद्दतद्दबांबाांसह एकद्दत्रत करते ज्यामुळे परस्पर
आद्दण प्रद्दतद्दबांब यावर अद्दधक जोर देऊन अध्ययन अनुभव समृि होतो.
सामुदाशयक सहभाग:
हा एक अध्यापनिास्त्रीय दृष्टीकोन आहे जो मागयदियन, सांदभय-प्रदान, मूलभूत ज्ञान आद्दण
बौद्दिक द्दवश्लेर्णाद्वारे समद्दथयत असलेल्या अनुभवातून सवायद्दधक सखोल द्दिक्षण द्दमळते. हा
िास्त्रीय आधारावर आधाररत आहे. अभ्यासक्रमाच्या वैचारीक आद्दण अभ्यासपूणय
युद्दक्तवादाांवर वैयद्दक्तक द्दनरीक्षण आद्दण सामाद्दजक परस्परसांवादावर आधाररत द्दवचारिील
ज्ञान आद्दण कल्पना आणण्याची द्दवद्यार्थयाांसाठी सांधी व्यक्ती आद्दण अभ्यासक्रमाच्या
सामग्रीसाठी अध्ययन अनुभवात सखोलता आणते. ज्या समुदायाांचा आम्ही एक भाग munotes.in

Page 11

कायय द्दिक्षण
11 आहोत ते आमच्या प्राध्यापकाांच्या आद्दण द्दवद्यार्थयाांच्या सांसाधनाांचा फायदा घेऊ िकतात,
तर अभ्यासक्रम िद्दक्तिाली मागाांनी िैक्षद्दणकदृष्ट्या पररवतयनीय असू िकतात.
सामुदाशयक सहभागाचे महत्त्व:
िैक्षशणक:
 द्दवद्यार्थयाांच्या अध्ययन, अभ्यासावर सकारात्मक पररणाम होता.
 द्दवद्यार्थयाांना "वास्तव जगात" जे सापडले, द्दमळाले आहे ते वापरण्याची क्षमता सुधारते.
 अध्ययनाच्या पररणामाांवर सकारात्मक प्रभाव ज्यामध्ये समजण्याची प्रमाद्दणत
जद्दटलता, त्रासाचे द्दवश्लेर्ण, समस्या सोडवणे, महत्त्वाचे द्दवचार, आद्दण सांज्ञानात्मक
द्दवकास.
 जद्दटलता आद्दण अस्पष्टता समजून घेण्याची सुधाररत क्षमता.
वैयशक्तक:
 खाजगी पररणामकारकता , खाजगी ओळख , धमयद्दनरपेक्ष वाढ आद्दण नैद्दतक द्दवकासाचा
मोठा अनुभव प्राप्त होतो.
 अद्दधकाद्दधक परस्पर द्दवकास , प्रामुख्याने इतराांसोबत छान द्दचत्रे काढण्याची क्षमता
आद्दण व्यवस्थापन आद्दण िाद्दब्दक देवाणघेवाण क्षमता वॄध्दींगत
सामाशजक:
 अल्प रूढीवादी आद्दण अद्दधक आांतर-साांस्कृद्दतकता समजून घेणे.
 सुधाररत सामाद्दजक दाद्दयत्व आद्दण नागररकत्व क्षमता वॄदींगत
 सुरू झाल्यानांतर नेटवकय कॅररयरमध्ये अद्दधक सहभाग
आयुष्य, कररअर:
 अभ्यास आद्दण व्यावसाद्दयक सांधींसाठी तज्ञ आद्दण नेटवकय सहभागींिी सांपकय
 अद्दधक द्दिक्षणा त्मक अभ्यास, व्यवस्थापन क्षमता आद्दण खाजगी काययक्षमता यामुळे
अद्दधक सांधी द्दमळू िकतात.
ड) शचंतनिील अहवाल लेखन:
प्रद्दतद्दबांद्दबत अहवाल, ररफ्लेद्दक्टव जनयल हे भूतकाळातील नोंदींचे वाचन आद्दण नव्याने
द्दमळवलेल्या ज्ञानाबिल द्दलद्दहण्याबिल देखील आहे. हे द्दिकण्यात प्रगती करण्यासाठी
आद्दण अध्ययन अनुभव सखोल करण्यासाठी एक िद्दक्तिाली साधन आहे. त्यामुळे
ररफ्लेक्टीव्ह जनयद्दलांग हा प्रगतीपथावर असलेल्या कामाबिल गांभीर आद्दण द्दवश्लेर्णात्मक munotes.in

Page 12

कायय द्दिक्षण
12 द्दवचार करण्याचा एक मागय आहे. तुमच्या कामाचे वेगवेगळे पैलू कसे जोडलेले आहेत हे ते
दाखवते.
लेखीत अहवाल /जनयल रेकॉडय:
सामग्री अभ्यास नोट्स, माझ्या कामावरील गैर-सावयजद्दनक द्दटप्पणी, गॅलरी भेटीतील नोट्स
आद्दण द्दचत्रे, कोट्स, व्याख्यानाांचे उतारे, द्दिकवण्या, पुस्तके, माद्दसक फोटो आद्दण अगदी
स्केचेसचे स्वरूप घेते.
द्दवद्याथी द्दिक्षकाांसाठी, ररफ्लेक्िन जनयल ही द्दवद्यार्थयायच्या द्दिकण्याच्या अनुभवाची खाजगी
फाइल आहे. हे असे क्षेत्र आहे ज्यामध्ये द्दिकणारा त्याांची द्दनरीक्षणे आद्दण पररद्दस्थतींवरील
प्रद्दतद्दक्रया नोंदवू िकतो आद्दण त्याची प्रद्दतकृती तयार करू िकतो, ज्याचा उपयोग द्दवचार
करण्याच्या पिती िोधण्यासाठी आद्दण परीक्षण करण्यासाठी केला जाऊ िकतो.
द्दचांतनिील जनयल लेखन म्हणजे केवळ काय घडले याचे वणयन करणे द्दकांवा घटना द्दकांवा
पररद्दस्थतीची चचाय करणे नव्हे तर त्यावर द्दचांतन करणे आद्दण ते अद्दधक महत्त्वाचे आहे. हे
लवद्दचक, वैयद्दक्तक आद्दण अनौपचाररक लेखनाचा एक तुकडा आहे.
सामान्य अहवाल/जनयल रेकॉडय ज्यामध्ये द्दवद्यार्थयाांच्या कल्पना, पेंद्दटांग्जमध्यील साांस्कृद्दतक
सांदभय (सेद्दटांग) बिलची द्दवद्यार्थयाांची जाणीव वाढवण्यासाठी द्दवद्यार्थयाांच्या द्दवचाराांचा वापर
करण्याच्या पितीवरून येतो. द्दभन्नकलाकाराांची द्दचत्रे आद्दण त्याांचे द्दवचार; समीक्षक आद्दण
द्दसिाांतकाराांचे द्दवचार; सामाद्दजक, राजकीय, सौंदयायत्मक आद्दण वैचाररक इ. या सांदभायमध्ये
हे समाद्दवष्ट आहे.
ररफ्लेक्टीव्ह जनयल शवद्याथी–शिक्षकास मदत करते:
अांतरवािीता / इांटनयद्दिपद्वारे सवय द्दवद्यािाखाांमध्ये तुमच्या अभ्यासाचा आनांद घ्या. त्याचे
स्वच्छ मूल्याांकन करा;
 एक द्दिकाऊ म्हणून द्दवद्यार्थयाांची ताकद आद्दण कमकुवतता जाणून घेण्यासाठी आद्दण
द्दवद्यार्थयाांच्या खाजगी गरजाांिी जुळणारे अभ्यासाचे तांत्र ओळखण्यासाठी मदत करा;
 तुम्हाला स्वयां-मूल्याांकनाद्वारे अभ्यासातील समस्याांवर मात करण्यास आद्दण द्दिक्षक
म्हणून स्वत: ला वाढवण्यास सक्षम बनवते.
 अनुभवाांच्या आठवणी कालाांतराने अस्पष्ट बनतात म्हणून आम्हाला प्रद्दतद्दबांद्दबत
जनयलची आवश्यकता आहे.
 द्दवद्याथी-द्दिक्षकाांनी अनुभव अहवाल / रेकॉडय करून द्दलद्दहल्यास ते नजीकच्या
भद्दवष्ट्यात त्याचा सांदभय घेऊ िकतील.
 ररफ्लेक्टीव्ह जनयल पूणय केलेल्या कायायचे दस्तऐवजीकरण, पयायवरण द्दकांवा
सहकाऱ्याच्या सांदभायत केलेली द्दनरीक्षणे द्दकांवा कोणत्याही अध्ययन पितींवर लक्ष
केंद्दित करते.
 हे वैयद्दक्तक ध्येय वाढद्दवण्यात देखील मदत करते. munotes.in

Page 13

कायय द्दिक्षण
13  ररफ्लेक्टीव्ह जनयल द्दवद्यार्थयाांना द्दवद्यार्थयाांच्या ट्यूटरसोबत केलेले काम
िेअर,उपलब्ध करण्यास मदत करते आद्दण ट्यूटर अहवालाांमधून जाऊ िकतो.
 हा पाठपुरावा, फीडबॅक, सुधारणेसाठी क्षेत्र िोधण्यासाठी एक तपासणी यादी,
चेकद्दलस्ट देखील प्रदान करते.
 द्दवद्याथी नवीन कल्पना स्वीकारण्यास सक्षम आहेत की नाही हे देखील ते द्दवद्यार्थयाांना
सूद्दचत करते.
 ररफ्लेक्टीव्ह जनयल एकतर असांरद्दचत द्दकांवा सांरद्दचत असू िकते. सांरद्दचत प्रश्ाांमध्ये,
काही मागयदियक प्रश् आधीच द्ददलेले आहेत ज्यामध्ये पूवयद्दनधायररत प्रश्ाांनुसार उत्तरे
देणे आवश्यक आहे.
उदा.
खालील प्रश् द्दवचारले जाऊ िकतात.
 या उपक्रमातील आपली भूद्दमका
 या उपक्रमाांमधून आपणकाय द्दिकलो आहे
 या उपक्रमातील सवायत यिस्वी मुिे
 यिस्वीततेचे गुण
 अध्ययनात,पाठात येणारे अडथळे
 अडथळ्याांवर मात करण्याचे मागय
 जर एखाद्या बातमीचा सामना करावा लागला तर आपली (द्दवद्याथीची) कृती योजना
असांरद्दचत प्रद्दतद्दबांद्दबत जनयलमध्ये, उत्तर देण्यासाठी कोणताही प्रश् नाही. मूल्यमापनाचे
द्दनकर् स्वतःच केले पाद्दहजेत. तथाद्दप, द्दचांतनिील जनयल द्दलद्दहताना खालील मुिा लक्षात
ठेवता येईल.
इ) व्यक्ती अभ्यास/ केस स्टडीज:
केस ररसचयचा / व्यक्ती अभ्यास सांिोधनाचा वापर िैक्षद्दणक साधन / कोद्दचांग टूल म्हणून
कोद्दचांगसाठी केला जाऊ िकतो. अनेक महाद्दवद्यालयीन द्दवद्याथी वास्तद्दवक-अद्दस्तत्वाच्या
उदाहरणाांसह चाांगले सांिोधन करतात. व्यक्ती अभ्यास हा वगायत सांिोधन करण्याचा एक
िद्दक्तिाली मागय आहे.
 व्यक्ती अभ्यास अनेक प्रकारात करता येतात, परांतु मूलता "तुम्ही काय कराल?" असे
काही प्रश् अद्दतिय तपिीलवार आहेत आद्दण माद्दहती / डेटा द्दवश्लेर्ण आवश्यक
आहेत. या प्रकारच्या सांिोधन स्वध्याय / असाइनमेंट आद्दण गृहपाठासाठी सामान्यत:
समस्येच्या सांभाव्य द्दनराकरणाांबिल खुल्या प्रश्ाांची उत्तरे आवश्यक असतात. munotes.in

Page 14

कायय द्दिक्षण
14  हे प्रकल्प सामान्यत: द्दवद्यार्थयाांच्या गटाांद्वारे केले जातात, कारण गटद्दिक्षण प्रामुख्याने
अद्दधक प्रभावी असते. एक अभ्यास मूलत: एक कथा आहे/असते. प्रकरणे, घटना
आद्दण समस्या अिा प्रकारे साांगतात ज्यामुळे द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या जद्दटलतेचे आद्दण
सांद्ददग्धतेचे द्दवश्लेर्ण करता येते. द्दवद्याथी या प्रकरणातील मूळ भागधारक, जसे की
व्यापारी, डॉक्टर आद्दण इतर व्यावसाद्दयकाांकडून द्दवश्लेर्ण करू िकतात.
 द्दवद्याथी प्रकरणाांवर काम करू िकतात आद्दण समस्याांचे द्दनराकरण करण्यासाठी मुख्य
माद्दहतीचे द्दवश्लेर्ण करू िकतात.
हे शवद्यार्थयाांना अनुमती देते:
१. लागू नोंदी ओळखा
२. अडचण आद्दण त्याचे मापदांड ओळखा
३. व्यवहायय उत्तरे ओळखा
४. हालचालीसाठी तांत्र आद्दण द्दवचार द्दवकद्दसत करा
५. द्दनराकरण करण्यासाठी द्दनणयय घ्या
व्यक्तीअभ्यास पध्दती :
"केस लूक अॅट टेद्दक्नक" मध्ये दोन भाग असतात.
१) एक घटक- केस स्वतः आहे आद्दण
२) दुसरा घटक- केस सांवाद आहे.
मुख्यत्वे कथेच्या समृितेवर आधाररत प्रद्दिक्षणासाठी व्यक्ती अभ्यासाची द्दनवड केली जाते
आद्दण त्याखालील लोकाांना द्दनणयय घेण्याची द्दकांवा समस्या सोडवण्याची गरज आहे की नाही
यावर आधाररत. व्यक्तीअभ्यासाचा वापर करताना , आवडीचा मुिा नेहमी आकडेवारी द्दकांवा
द्दवश्लेर्णावर नसतो. द्दवद्याथी प्रकरणाांचे द्दवश्लेर्ण करतात, मागय िोधतात, उपाय िोधतात
आद्दण समस्या सोडवण्या चा प्रयत्न करतात. वगायतील चचेवर भर देऊन हे तांत्र सामान्यतः
गटाांमध्ये वापरले जाते. जेव्हा जेव्हा द्दवद्याथी द्दिक्षकाांकडून माग॔दियन घेतात तेव्हा त्याांना
खालील मुिे वापरून सांपकय साधावा.
१) सांस्था द्दकांवा घटकािी, वगायिी कल्पना िेअर, द्दवतरीत करण्याआधी केस
काळजीपूवयक वाचा आद्दण तुमचे स्वतःचे मत तयार करा.
 आपण समस्याांबिल जागरूक होण्यास उपाय आद्दण पयायय उपलब्ध करण्यास सक्षम
असले पाद्दहजे.
 गटाांमध्ये तुमच्या सांिोधनावर चचाय करण्यापूवी तुम्ही तुमची स्वतःची रूपरेर्ा आद्दण
दृद्दष्टकोन तयार करण्यास सक्षम असावे. munotes.in

Page 15

कायय द्दिक्षण
15 २) एकदा तुम्हाला तुमच्या केसची स्पष्ट समज द्दमळाल्यावर तुम्ही तुमच्या कल्पना
बाकीच्या गटासोबत द्दवतरीत करू िकता.
३) व्यक्तीअभ्यासाची चचाय करा आद्दण आपल्या गटाच्या द्दकांवा वगायतील इतर सदस्याांचे
अद्दभप्राय ऐका.
४) गट चचेच्या पररणामी तुमची मूळ कल्पना किी बदलली यावर द्दवचार करा.
१.७ सारांि आपण असा द्दनष्ट्कर्य काढू िकतो की काययद्दिक्षणाचा उिेि द्दवद्यार्थयाांना समृि आद्दण
आकर्यक अनुभव प्रदान करणे हा आहे. हे अध्ययनाच्या पारांपाररक दृद्दष्टकोनातून द्दवद्याथी
केंद्दित दृद्दष्टकोनाकडे द्दवकद्दसत होण्याची अद्दधक सांधी प्रदान करते जे द्दवद्यार्थयाांना त्याांच्या
ज्ञान, वृत्ती आद्दण कौिल्याांना चालना देण्याच्या उिेिाने अध्ययन अनुभव घेण्यास सक्षम
करते. द्दवद्यार्थयाांना सवाांगीण आद्दण अनुभवात्मक द्दिक्षण देण्यासाठी कायय द्दिक्षणाला
नेहमीच महत्त्व प्राप्त झाले आहे. अध्ययनाने अध्ययनाच्या तीनही क्षेत्राांमध्ये सकारात्मक
प्रभाव पाडला पाद्दहजे - सांज्ञानात्मक, भावद्दनक आद्दण कृती-मानसीक. कायय द्दिक्षण हे समृि
अध्ययन अनुभवाच्या गांतव्यस्थानापयांत पोहोचण्याचे साधन आहे.
१.८ स्वाध्याय १) कायय द्दिक्षणाची सांकल्पना आद्दण अथय स्पष्ट करा
२) कायय द्दिक्षणाची वैद्दिष्ट्ये उदाहरणासह स्पष्ट करा.
३) कायय द्दिक्षणाची तत्त्वे स्पष्ट करा.
४) कायय द्दिक्षणाला चालना देण्यासाठी कोणतीही दोन योजना स्पष्ट करा.
५) समाजोपयोगी उत्पादक कायय स्पष्ट करा.
६) कायय द्दिक्षणातील योजना म्हणून क्षेत्र सहलीचे महत्त्व स्पष्ट करा
१.९ संदभयसूची  https://cases tudyhelp.com/blog/what -is-the-importance -of-case -
study -in-education/
 https://www.universalclass.com/articles/special -
education/developing -educational -case -studies.htm
 https://cft.vanderbilt.edu/guides -sub-pages/teaching -through -
community -engagement/ munotes.in

Page 16

कायय द्दिक्षण
16  https ://students.morris.umn.edu/community -engagement/types -
community -engagement
 https://www.marshall.edu/ctl/community -engagement/what -is-
service -learning
 https://classroom.synonym.com/importance -field-trips-education -
5438673.html
 https://brainiak.in/608/5 -outline-importance -field-visit
 https://www.explorableplaces.com/blog/the -benefits -of-field-trips
 https://www.sarthaks.com/1420681/outline -importance -field-visit-
explain -examples -visits -increase -geographical -knowledge
 https://kitabcd.org/10th/notes -class -10-geography -chapter -1-field-
visit-maharashtra -board/
 https://bharatmahan.in/positive -news/curriculum -experiential -
learning -gandhijis -nai-talim
 http://cbseacademic.nic.in/web_material/publication/archive/workedu
cation.pdf
 https://www.pupilstutor.com/2021/11/char acteristics -of-work -
education.html
 https://www.getmyuni.com/articles/work -education
 https://www.nios.ac.in/media/documents/dled/Block3_508.pdf
 https://www.yourarticlelibrary.com/india -2/education -india -2/socially -
useful -productive -work -supw -educational -system/89649
 https://stvincentpallotticollege.org/image/SUPW.pdf

*****

munotes.in

Page 17

17 २
कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ िश±ण आयोग एक िवहंगावलोकन
२.२.१ कायªिश±ण िवषयक आयोगा¸या िशफारशी - माÅयिमक िश±ण आयोग
२.२.२ कायªिश±ण कोठारी आयोग आयोगा¸या िशफारशी
२.३ शै±िणक धोरणे
२.३.१ कायªिश±णासाठी NEP १९८६ ¸या िशफारशी
२.३.२ कायªिश±णासाठी कृती कायªøम १९९२ ¸या िशफारशी
२.३.३ कायªिश±णासाठी NEP २०२० ¸या िशफारशी
२.४ कायªिश±णासाठी राºय सरकारची भूिमका
२.५ कायªिश±णासाठी क¤þ सरकारची भूिमका
२.६ कायªिश±णासाठी िवīापीठांची भूिमका
२.७ कायªिश±णासाठी NGO ची भूिमका
२.८ सारांश
२.९ ÖवाÅयाय
२.१० संदभªसूची
२.० उिĥĶे या ÿकणा¸या अËयासा नंतर, तुÌही हे कł शकाल:
 भारतातील िविवध आयोगांमधील कायªिश±णासाठी¸या िशफारशी समजून ¶याल.
 कायªिश±णासाठी सरकार¸या िशफारशी आिण भूिमकेशी असलेला परÖपर संबंध
समजेल.
 कायªिश±णासाठी िविवध धोरणे आिण कायªøमां¸या िशफारशéचे िवĴेषण समजेल.
 सवा«साठी कायªिश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी राÕůीय धोरणे समजेल.
 दज¥दार िश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी आिण कायªिश±णा¸या
अंमलबजावणीमÅये एनजीओ आिण िवīापीठां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन कराल. munotes.in

Page 18

कायª िश±ण
18 २.१ ÿÖतावना कायªिश±णाने सकाराÂमक कायª मूÐये वाढते, सवयी िवकिसत होतात , सकाराÂमक कायª
वृ°ी िवकिसत होते, कामा¸या जगाचे आवÔयक ²ान िमळते आिण मुलांना Âयां¸या मूलभूत
गरजा पूणª करÁयासाठी उÂपादक आिण Öवयंपूणª बनÁयास मदत करते. कायªिश±ण तुम¸या
समुदायाला आिण कुटुंबाला आधार देÁयासाठी आवÔयक नोकरी कौशÐये िनमाªण
करÁयासाठी एक पाया देते. मुले Óयावसाियक िश±णाĬारे Âयां¸या खöया आवडी आिण
कौशÐये जाणून घेऊ शकतात, जे Âयांना नंतर योµय िवषय आिण कåरअर िनवडÁयास मदत
करते.
२.२ िश±ण आयोग - एक िवहंगावलोकन ÖवातंÞया¸या उंबरठ्यावर असताना शै±िणक पåरिÖथती खूपच िबकट होती. आपण िāटीश
राजवटीत असताना हे सवª साÅय केले असले तरी, जवळजवळ सवªच बाबतीत
आपÐयाकडे िश±णात तुलनेने कमी पातळी होती. १७ िवīापीठे आिण ६३६
महािवīालये होती (एकूण २,३८,००० िवīाÃया«ची नŌदणी), ८,७०,००० िवīाÃया«सह
५,२९७ माÅयिमक शाळा (ºयाचा अथª असा होतो कì १४-१७ वयोगटातील ÿÂयेक
वीसमधील एकही तŁण शाळेत नÓहता), १२,८४३ माÅयिमक शाळा ºयामÅये दोन
दशल± िवīाथê होते (Ìहणजे ११-१४ वयोगटातील ÿÂयेक अकरा पैकì फĉ एका मुलाची
नŌदणी करÁयात आली होती) आिण १,७२,६६१ ÿाथिमक शाळांमÅये चौदा दशल±
िवīाथê होते (ºयाचा अथª असा होतो कì ÿÂयेक तीन पैकì फĉ एकच मुलगा ६-११
वयोगटात शाळेत होते). हायÖकूल आिण िवīापीठ या दोÆही Öतरांवर Óयावसाियक आिण
तांिýक िश±ण अिवकिसत होते आिण उ¸च पाý वै²ािनक कामगारांची कमतरता होती.
शहरी आिण úामीण भाग , पुŁष आिण िľया, उ¸च आिण मÅयमवगª, एकìकडे वåरķ आिण
खालची जात, तर दुसरीकडे अनुसूिचत जाती आिण जमाती यां¸यात िवशेषतः ÖपĶ भेद
आढळू शकतात. िश±णाचा दजाª सामाÆयतः खराब होता, िवशेषत: शालेय Öतरावर जेथे
अंकगिणत, िव²ान आिण भारतीय भाषा इंúजी¸या बाजूने कमी मूÐयांिकत होती. देशा¸या
उÂपÆना¸या ०.५ ट³के पे±ा कमी, िकंवा अंदाजे Ł. ५७० कोटी, एकूण िश±णावर खचª
झाला. १९४७ मÅये जेÓहा राÕůाने निशबाचा पिहला ÿयÂन केला, तेÓहा ही कठीण
पåरिÖथती सुधारणेची ÿेरणा ठरली (नाईक,१९४७). ÖवातंÞयानंतर, समÖयेचे परी±ण
करÁयासाठी आिण पुढे कसे जायचे यासाठी िशफारशी करÁयासाठी उपरोĉ संदभª ल±ात
घेऊन अनेक सिमÂया आिण आयोगांची Öथापना करÁयात आली. िवकास ÿिøयेत
िवīापीठाचा सहभाग ल±णीय असÐयाचे मानले जात होते. राजकारण, ÿशासन, Óयवसाय,
उīोग आिण वािणºय ±ेýात अपेि±त नेतृÂवा¸या ŀिĶकोनातून िवīापीठांची काय¥ आिण
जबाबदाöया महßवपूणª आिण महßवपूणª आहेत, असे सुचवÁयात आले. वै²ािनक आिण
तांिýक ²ाना¸या ÿगतीĬारे देशाला संकट, रोग आिण अ²ानातून मुĉ करणे श³य झाले
पािहजे.

munotes.in

Page 19

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
19 २.२.१ कायªिश±ण िवषयक आयोगा¸या िशफारशी:
माÅयिमक िश±ण आयोग:
मþास िवīापीठाचे कुलगुł डॉ. ए. लàमणÖवामी मुदिलयार, माÅयिमक िश±ण आयोगाचे
(१९५२ -१९५३) अÅय± होते. राÕůीय माÅयिमक िश±ण आयोग (१९५२ -१९५३)
आिण िश±ण आयोग (१९६४-१९६६) यांनी मुĉì संúामात िनमाªण झालेÐया शै±िणक
िचंतांचे परी±ण केले. दोÆही आयोगांनी राÕůीय िवकासावर ल± क¤िþत केले, महाÂमा
गांधé¸या शै±िणक तßव²ानाशी संबंिधत मुद्īांवर चचाª केली आिण नÓयाने बदललेÐया
सामािजक-राजकìय वातावरणात कायª केले. िश±णाशी संबंिधत समÖयांचे िनराकरण
करÁयासाठी, डॉ. लàमणÖवामी मुदिलयार यां¸या नेतृÂवाखाली १९५२ मÅये Öवतंý
िश±ण आयोगाची Öथापना करÁयात आली. आयोगा¸या अहवालात लोकशाही
नागåरकÂवा¸या िनिमªतीमÅये शाळां¸या महßवपूणª भूिमकेवर भर देÁयात आला आहे.
कायªिश±णासाठी माÅयिमक िश±ण आयोगाने सांिगतलेÐया खालील िशफारसी:
माÅयिमक शाळांमÅये समुपदेशन आिण मागªदशªन:
अनेक ±ेýांतील कामाचे Öवłप िशकून िवīाÃया«ना िविवध Óयवसायांची ÓयाĮी, Öवłप
आिण महßव यािवषयी अिधक मािहती िमळेल. िविवध उīोगांमधील कामाचे Öवłप ÖपĶ
करणारे िÓहिडओ तयार केले पािहजेत आिण ÿÂय± ±ेýभेटéĬारे याला पािठंबा िमळावा.
उÂपादक काम आिण हÖतकला साठी तरतूद:
िसĦांत आिण सराव यां¸यातील दीघªकाळ कमी झालेला समतोल पुÆहा ÿÖथािपत
करÁयासाठी शाळा मॅÆयुअल आिण उÂपादक कामावर ल±णीय भर देईल असा Âयांचा
अंदाज आहे. "मनाचे िश±ण ही मूलभूतपणे सांÖकृितक संप°ीमÅये असलेÐया अÓयĉ
मूÐयाला पुÆहा जागृत करÁयाची ÿिøया आहे" हे आवÔयक वाÖतवही ÖपĶ होईल.
यामÅये बौिĦक, Óयावहाåरक आिण शै±िणक पातळीवर फलदायी कायª करणे महßवाचे
आहे. ÿÂय±ात, िश±णाचे हे सवाªत ®ेķ आिण कायª±म ÿकार आहे. पåरणामी, अËयासøम
आिण Âयाची िशकवÁयाची रणनीती या दोÆहीमÅये Âयाचे िचýण केले जाते. पåरणामी,
एकìकडे, बö याच Óयावहाåरक िवषयांना आिण हाताने चालवलेÐया Óयायामांना ÖपĶपणे
"उदारमतवादी" अËयासां¸या बरोबरीने अËयासøमात Öथान िमळेल. दुसरीकडे,
िनद¥शाÂमक तंýे Öवतंý कायाªस समथªन देतात आिण िøयाकलापां¸या ÖवłपामÅये भाग
घेतात. इितहास आिण पुरेसा पैसा असलेÐया शाळांमÅये अनेकदा कायªशाळा आिण
कलाकुसरीची जागा असते िजथे िवīाथê साधने वापłन सराव कł शकतात आिण िविवध
सािहÂय तयार कł शकतात. ते वारंवार शारीåरक ®माने "Éलटª" करतात, Âयां¸या खö या
कौशÐयांशी जुळत नसलेÐया मागा«नी ÿयÂन करतात, परंतु Âयां¸या कौशÐयांवर ल±णीय
दबाव आणणारे ÿÂय± काम देखील Âयांना आढळते. या हÖतकला łम, कायªशाळा आिण
शेततळे खासकłन अशा िवīाÃया«साठी बनवले जातात ºयांना कृषी, अिभयांिýकì, गृह
अथªशाľ, तसेच िव²ान, मानिवकì िकंवा कला यासार´या िवषयांचा अËयास करावा
लागतो. या ÿमाणेच, शालेय ÿयोगशाळांमÅये साधे, कसून िडझाइन केलेले ÿयोग नसतात munotes.in

Page 20

कायª िश±ण
20 जे िश±कांचे बारकाईने पयªवे±ण करताना आिण सेट केलेÐया ÿिøयांचे पालन
िवīाÃया«Ĭारे केले जातात. तुÌ हाला शै±िणक अनुभव असÐ याची खाýी करÁ या साठी
आÌ ही कठोर पåर®म कł जेथे तुÌ ही चुकांमधून िशकू शकाल आिण उÂ साह आिण आनंद
िमळवू शकाल. माÅयिमक शाळा अशा ÿकारचे Óयावहाåरक कायª करÁयास असमथª आहेत
असे मानणे चुकìचे आहे. हे जगभरातील असं´य ÿगतीशील शाळांĬारे वापरले जाते.
अËयासøमासाठी िशफारसी:
१. भाषा, सामािजक अËयास , सामाÆय िव²ान , गिणत, कला आिण संगीत, हÖतकला
आिण शारीåरक िश±ण या सवा«चा समावेश मÅयवतê Öतरा¸या अËयासøमात केला
पािहजे.
२. उ¸च माÅयिमक Öतरावर िकंवा हायÖकूलमÅये िविवध ÿकारचे िश±ण अËयासøम
िवīाÃयाªला उपलÊध कłन īावेत.
३. कोणÂयाही ÿकारचे अËयासøम घेतले जात असले तरी, सवª िवīाÃया«मÅये िविशĶ
मु´य िवषय समान असले पािहजेत. "या िवषयांमÅये भाषा, सामाÆय िव²ा न,
सामािजक अËयास आिण हÖतकला यांचा समावेश केला पािहजे."
४. खालील सूचीबĦ केलेले सात गट िविवध अËयासøमाचा भाग असावेत.
(i) मानवता,
(ii) िव²ान,
(iii) तांिýक िवषय,
(iv) Óयवसायाचे िवषय,
(v) कृषी िवषय,
(vi) लिलत कला, आिण
(vii) आवÔयकतेनुसार अितåरĉ वैिवÅयपूणª अËयासøमांसह गृहिव²ान समािवĶ केले
जाऊ शकते
५. वैिवÅयपूणª अËयासøम हा उ¸च माÅयिमक Öतरावर िकंवा हायÖकूलमÅये सुł होणे
आवÔयक आहे.
अÅयापना¸या पĦतéसाठी िशफारशी:
१. शालेय-आधाåरत सूचनांनी ²ान ÿभावीपणे ÿसाåरत करÁयासोबतच िवīाÃया«मÅये
सकाराÂमक मूÐये, योµय ŀिĶकोन आिण उÂपादक कामा¸या सवयी िनमाªण करÁयावर
भर िदला पािहजे. munotes.in

Page 21

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
21 २. तुम¸या िवīाÃया«मÅये Âयां¸या कामाबĥल ÿामािणक िनķा िनमाªण करÁयासाठी
अितåरĉ ÿयÂन केले पािहजेत आिण ते कायª±म, सÂय आिण पूणª रीतीने पूणª
करÁयासाठी सवªतोपरी ÿयÂन केले पािहजेत.
३. हे पूणª करÁ यासाठी िश±णातील भर हा शÊदलेखन आिण Öमरणातून िविशĶ,
उĥेशपूणª आिण वाÖतिवक जगातील घटनांĬारे िशकÁयाकडे बदलला पािहजे. शाळा
चालवताना, "िøयाकलाप पĦत" आिण "ÿकÐप पĦत" शालेय कायाªमÅये वापरली
जावी.
४. िवīाÃया«ना सिøयपणे िशकÁयाची संधी िमळाली पािहजे आिण Âयांनी िशकवÁया¸या
वेळी वगाªत जे िशकले आहे ते ÿÂय± Óयवहारात आणले पािहजे. Ìहणून, ÿÂयेक
िवषयासाठी िविवध ÿकारचे अिभÓयĉì कायª अËयासøमात समािवĶ केले पािहजे.
५. "ÿायोिगक" आिण "ÿाÂयि±क" शाळांची Öथापना करा, िजथे ते अिÖतÂवात आहेत
ितथे िवशेष ÿोÂसाहन īा आिण ÿगतीशील अÅयापन पĦतéना ÿोÂसाहन देÁयासाठी
आिण सुलभ करÁयासाठी पूवª ²ानािशवाय चाचणीसाठी पĦत उपलÊध करा. नवीन
पĦती मुĉपणे वापरÁयासाठी िवभागीय मयाªदा अवरोिधत केÐया आहेत.
२.२.२ कायªिश±ण संदभाªत कोठारी आयोगा¸या िशफारशी:
देशातील शै±िणक ÓयवÖथेत सुधारणा करÁयासाठी भारत सरकारने कोठारी आयोगाची
िनयुĉì केली होती. िश±ण आयोगाची Öथापना १४ जुलै १९६४ रोजी¸या ठरावाĬारे
कोठारी आयोग सरकारला सवª Öतरांवर आिण सवª ±ेýांमÅये तसेच िश±णा¸या राÕůीय
पॅटनªवर िश±णा¸या ÿचारासाठी एकंदर तßवे आिण धोरणांबĥल सÐला देÁयासाठी Öथापना
करÁयात आली.
भारतीय समाजात िश±णाला नेहमीच मानाचा सÆमान िदला जातो. भारतीय ÖवातंÞय
चळवळीतील महान नेÂयांनी िश±णाची महßवाची भूिमका ओळखली आिण Âयांनी देशा¸या
ÖवातंÞया¸या युĦात राÕůा¸या ÿगतीसाठी Âयाचे अनÆय महßव अधोरेिखत केले. मूलभूत
िश±ण कायªøमाची िनिमªती करताना बौिĦक आिण शारीåरक ®म संतुिलत करÁयाचा
गांधीजéचा हेतू होता. िश±णाला लोकां¸या जीवनाशी जोडÁयासाठी ही ल±णीय सुधारणा
होती. ÖवातंÞयापूवê, इतर मोठ्या सं´येने राÕůीय नेÂयांनीही राÕůीय िश±णात महßवपूणª
योगदान िदले.
पåरणामी, भारत सरकार अनेक तßवांनुसार राÕůातील िश±णा¸या वाढीस समथªन देÁयाचा
िनणªय घेते. कोठारी आयोगाचे कायªिश±णाशी संबंिधत आिण कायªअनुभवाचे तÂव
खालीलÿमाणे आहे.
 ÿितभा ओळख: उÂकृĶता िवकिसत करÁयासाठी, िविवध ±ेýातील ÿितभेला श³य
ितत³या लवकर ओळखले जाणे आवÔयक आहे आिण Âयाचा पूणª िवकास सुिनिIJत
करÁयासाठी सवª आवÔयक ÿोÂसाहन आिण संधी ÿदान करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 22

कायª िश±ण
22  कायªअनुभव आिण राÕůीय सेवा, शाळा आिण समुदाय यां¸यातील संबंध मजबूत
करÁयासाठी योµय परÖपर सेवा आिण समथªन कायªøम लागू केले जावेत. कायाªनुभव
आिण राÕůीय सेवा, जसे कì महßवा¸या आिण आÓहानाÂमक सामुदाियक सेवा आिण
राÕůीय पुनवªसन उपøमांमÅये भाग घेणे, हे िश±णाचा अिनवायª भाग बनवले पािहजे.
या कायªøमांमÅये सामािजक जागłकता, Öवयं-मदत आिण चाåरÞय िवकासावर
जाÖत भर िदला गेला पािहजे.
 िश±णातील पåरवतªन ही सवाªत महßवाची आिण तातडीची सुधारणा आहे जी
आवÔयक आहे. देशा¸या उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी आवÔयक असलेÐया सामािजक,
आिथªक आिण सांÖकृितक पåरवतªनासाठी हे िश±ण एक शिĉशाली साधन बनवेल. ही
उिĥĶे साÅय करÁयासाठी, उÂपादन±मता वाढेल, सामािजक आिण राÕůी य एकाÂमता
साधेल, आधुिनकìकरणाला गती देईल आिण नैितक, आÅयािÂमक आिण सामािजक
मूÐयांचे पालनपोषण करेल अशा ÿकारे िश±ण सुधारले पािहजे.
 सवª शै±िणक कायªøमांमÅये कायाªअनुभव समािवĶ करणे आवÔयक आहे.
 तंý²ान, औīोगीकरण आिण कृषी सार´या उÂपादक ÿिøयांमÅये िव²ानाचा वापर
यां¸याशी नोकरीचा अनुभव नेहमी जुळवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.
आयोगांकडून कायªनुभवाची िशफारस:
िश±णाला जीवन आिण उÂपादकता यां¸याशी जोडÁयाचा आणखी एक उपøम Ìहणून सवª
िश±णाचा, सामाÆय िकंवा Óयावसाियक, कायª-अनुभव हा अिनवायª घटक बनवावा, असे
आयोगाने सुचवले आहे. कायाªनुभव, Âयां¸या Óया´येनुसार, कारखाना, शेत, कायªशाळा, घर
िकंवा शाळा यासार´या उÂपादक कायाªमÅये उÂपादक कामात गुंतणे ते मानतात कì सवª
साथªक िश±णात िकमान हे चार मूलभूत घटक समािवĶ असले पािहजेत: "सा±रता" िकंवा
भाषा, मानिवकì आिण सामािजक िव²ानांचा अËयास, "सं´या" Ìहणजे गिणत आिण
नैसिगªक िव²ानांचा अËयास, कायाªनुभव आिण समाजकायª या लहान ±ेýातही, सÅया¸या
शै±िणक ÓयवÖथेत ÿथम बहòसं´य वेळ घेते, परंतु िसĦी अजूनही नगÁय आहेत. दुसरा, वर
नमूद केÐयाÿमाणे, जोरदारपणे जोर देणे आवÔयक आहे कारण ते अīाप खूपच कमकुवत
आहे. ितसरा आिण चौथा, तथािप, अलीकडे आज पय«त मु´यतः अभाव आहे आिण
ओळखले जाणे आवÔयक आहे; ÿथम िश±णाला उÂपादकतेशी जोडÁयावर आिण नंतरचे
सामािजक आिण राÕůीय एकाÂमता वाढवÁयावर ल± क¤िþत करते. अशाÿकारे िश±ण
आिण कायª यांची सांगड घालणे हे कायाªनुभवातून साÅय होते. िव²ानावर आधाåरत
तंý²ानाचा वापर करणाöया समकालीन समाजांमÅये हे केवळ Óयवहायªच नाही तर
आवÔयकही आहे. सवª पारंपाåरक समाजांमÅये, सामाÆयत: िश±ण आिण काम यां¸यात एक
िविशĶ िवरोध असतो. हे अंशतः या वÖतुिÖथतीमुळे आहे कì उÂपादन पĦती पुरातन
आहेत आिण नेहमी औपचाåरक िश±ण, िवशेष ÿिश±ण िकंवा उ¸च Öतरावरील बौिĦक
±मतेची आवÔयकता नसते आिण अंशतः काम सामाÆयतः मॅÆयुअल, कमी पगाराचे आिण
कंटाळवाणे असते या वÖतुिÖथतीमुळे होते. आिण मु´यÂवे अिशि±त "खाल¸या" वगाªसाठी
राखीव आहे. याउलट, िश±ण हा बहòधा उ¸च सामािजक गटातील लोकांसाठी राखीव
असलेला िवशेषािधकार असतो जे Âयांना नोकरी शोधÁयापे±ा जीवनाचा आनंद लुटÁयास munotes.in

Page 23

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
23 मदत करतील अशा ÖवारÖयांचा पाठपुरावा करÁयास अिधक िचंितत असतात. अशा
ÿकारे, सुिशि±त उ¸चĂू लोक मोठ्या ÿमाणावर परजीवी Öवभाव िवकिसत करतात आिण
वाÖतिवक उÂपादक कामगार सामाÆयत: कमी कायª±मतेवर अिशि±त शेतकरी आिण
कारागीर असतात. दुसरीकडे, आधुिनक समाजात अवलंबलेÐया जिटल उÂपादन तंý
(शेतीसह) Ĭारे आवÔयक ÿगत सामाÆय िकंवा तांिýक िश±ण आिण तुलनाÂमकŀĶ्या उ¸च
पातळीची बौिĦक ±मता , तंý²ान, संशोधनासाठी उ¸च पातळीवरील ÿितभा आवÔयक
असते आिण अगदी खाल¸या पातळीवरील रोजगारावरही मानिसक योµयते पे±ा शारीåरक
पराøमाला ÿाधाÆय देते. नवीन तंý²ानाचा वापर िशि±त लोकांची उÂपादक कामात
गुंतÁयाची पारंपाåरक अिन¸छेला दूर करते, उīोगात िकंवा शेतात रोजगार अिधक
उÂपादक, फायदेशीर आिण सामािजकŀĶ्या कमी ितरÖकाåरत करते. Âयामुळे सुिशि±त
माणूस मोठा उÂपादक बनतो, तर अिशि±त माणूस हा समाजाचा घातक बनतो. ही ÿिøया ,
जी आपÐया देशात आधीच सुł झाली आहे, ितला गती देणे आवÔयक आहे, Âयामुळे सवª
ÿकार¸या िश±णामÅये कायाªनुभव एकिýत करणे तातडीने महßवाचे आहे.
औपचाåरक िश±णा¸या अÂयािधक शै±िणक Öवłपासाठी काही ÿकारचे सुधाराÂमक
ÿÖताव देÁयाची ÖपĶ गरज आहे. बहòतेक समकालीन शै±िणक ÿणालéमÅये, िवशेषत:
युरोपातील कÌयुिनÖट राÕůांमÅये "मॅÆयुअल लेबर" िकंवा "नोकरीचा अनुभव" Ìहणून िविवध
ÿकारे संबोधÐया जाणाö या अËयासøमात जागा आहे. महाÂमा गांधéनी मूलभूत िश±णाची
कÐपना आपÐया देशात एक øांितकारी ÿयोग Ìहणून मांडली. कामाचा अनुभव मूलत:
समान कÐपना आहे. असे Ìहणता येईल कì, Âयांनी आपÐया शै±िणक तßव²ानाची
औīोिगक समाजा¸या ÿकाशात पुनÓयाª´या केली.
आमचा िवĵास आहे कì, कायाªनुभव हे उपयुĉ शै±िणक साधन असÁयासोबतच इतरही
काही महßवा¸या उĥेशांची पूतªता कł शकतात. हे बौिĦक आिण शारीåरक ®म, तसेच
Âयावर आधाåरत सामािजक Öतरीकरण यां¸यातील तीĄ फरक कमी करÁयास मदत कł
शकते. Âयांना पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयास परवानगी देऊन ते तŁण लोकां¸या कामा¸या
आिण रोजगारा¸या जगात ÿवेश करÁयास सुलभ कł शकते. हे िवīाÃया«ना िव²ान आिण
उÂपादक ÿिøयांचा वापर कसा करावा हे समजून घेÁयास मदत कł शकते, तसेच
Âयां¸यामÅये कठोर आिण जबाबदारीने काम करÁयाची सवय लावू शकते, ºयामुळे राÕůीय
उÂपादकता वाढू शकते. याÓयितåरĉ, ते सुिशि±त आिण अिशि±त तसेच Óयĉì आिण
समुदाय यां¸यातील बंधने वाढवून सामािजक आिण राÕůीय एकाÂमतेला समथªन देऊ
शकते.
कायाªनुभव देताना कायªøमांना तंý²ान, औīोिगकìकरण आिण कृषीसह उÂपादक
ÿिøयांशी िव²ानाचा वापर यां¸याशी वाÖतिवकतेने जोडÁयाचा ÿÂयेक ÿयÂन केला पािहजे.
ºया राÕůाने औīोिगकìकरणाचा कायªøम सुł केला आहे Âयां¸यासाठी कामा¸या
अनुभवातील हा "फॉरवडª लुक" महßवाचा आहे.
अनुसूिचत जमाती¸या िश±णासाठी कायª िश±णाची िशफारस:
चांगÐया ÿकारे िडझाइन केलेÐया कायªøमाने िकमान उ¸च ÿाथिमक टÈÈयावर रोख
Öवłपात िकंवा ÿकारची कमाई ÿदान केली पािहजे. यामुळे िवīाÃया«नी शाळेत असताना munotes.in

Page 24

कायª िश±ण
24 Âयां¸या िश±णासाठी िकंवा राहÁया¸या खचाªसाठी भरावे लागणारे खचª अंशतः कÓहर केले
जातील. या कमाईचे ÿमाण तािकªकŀĶ्या वाढेल कारण िवīाथê शै±िणक िशडीवर पुढे
जातील आिण Âयांना "कमाई आिण िशकÁयाची" अनुमती देईल अशा पĦतीने कायाªनुभव
सेट करणे Óयवहायª होईल.
ºया पåरिÖथतीत िश±णाचा दजाª आहे ितथे पोहोचणे हे अंितम Åयेय असले पािहजे.
जोपय«त िवīाथê काही ÿकार¸या वाÖतिवक जागितक कामा¸या अनुभवात गुंतले नाही
आिण Öवतः¸या देखरेखीसाठी थोडेसे पैसेही कमावले नाही, तोपय«त Âयाचे िश±ण पूणª
मानले जाऊ शकत नाही. या Óयितåरĉ Âया¸यामÅये आिथªक वाढीस चालना देणारे सģुण
िवकिसत करÁयास मदत करेल, जसे कì शारीåरक ®म आिण उÂपादक कामाचे मूÐय
समजून घेणे, ÿितकूल पåरिÖथतीसाठी इ¸छा आिण ±मता आिण काटकसर हे िकती
आÓहानाÂमक आहे याची जाणीव होणे परंतु दीघªकाळात ते पुरेसे उÂपÆन देईल.
भारता¸या शै±िणक ÓयवÖथेला मूलगामी, जवळजवळ øांितकारी, पुनरªचना आवÔयक
आहे. आपण िनर±रता दूर करÁयासाठी , ÿगत अËयास सुिवधा मजबूत करÁयासाठी,
सामाÆय िश±णामÅये कायाªनुभव एकिýत करÁयासाठी, माÅयिमक िश±णाचे
Óयावसाियकìकरण करÁयासाठी सवª Öतरांवर िश±कांची गुणव°ा सुधारÁयासाठी आिण
िश±कांना पुरेशी संसाधने ÿदान करÁयासाठी कायª केले पािहजे. आपण िकमान आपÐया
काही िवīापीठांमÅये उ¸च आंतरराÕůीय मानके पूणª करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.
बालपणी¸या िवकासावरही आपण खूप भर िदला पािहजे. या सवा«साठी ŀढ आिण Óयापक
कृती आवÔयक आहे.
तुमची ÿगती तपासा:
१. कोठारी आयोगा¸या कायªिश±णा¸या िशफारशéचे ठळक मुĥे कोणते?
२. कायªिश±णा¸या अनुषंगाने िश±ण पĦती आिण अËयासøमासाठी माÅयिमक िश±ण
आयोगा¸या िशफारशी कोणÂया ?
२.३ शै±िणक धोरणे वैचाåरकŀĶ्या NPE मधील SUPW आिण कायªिश±ण सारखेच आहेत. तथापी कायªिश±ण
शालेय िश±णा¸या सवª Öतरांसाठी सु-संरिचत, ®ेणीबĦ अËयासøमावर जोरदार भर देते,
ºयामÅये मÅयम शालेय अËयासøमाचा समावेश आहे ºयामुळे िवīाÃया«ना ÿÂय± िकंवा
िविशĶ Óयावसाियक अËयासøमांĬारे कमªचाö यांमÅये ÿवेश करÁयासाठी आवÔयक
असलेली सायकोमोटर कौशÐये आिण आÂम -आĵासन िमळेल. पूवª-Óयावसाियक
कायªøमांची कÐपना िनÌन माÅयिमक Öतरासाठी िवīाÃया«ना एकतर कमªचारी वगाªत थेट
ÿवेशासाठी िकंवा उ¸च माÅयिमक Öतरासाठी Óयावसाियक कायªøमां¸या िनवडीसाठी
तयार करÁयाचे साधन Ìहणून केली जाते. NPE नुसार, ÿीÓहोकेशनल ÿोúाÌस िवशेषत:
माÅयिमक आिण उ¸च माÅयिमक (केवळ शै±िणक ÿवाह) टÈÈयांवर चांगÐया ÿकारे
िडझाइन केलेÐया अËयासøमांĬारे िविवध कायª±ेýांमÅये कौशÐये िवकिसत करÁयासाठी
िडझाइन केलेले आहेत जेणेकłन जे उ¸च/उ¸च माÅयिमक टÈÈयांनंतर अËयास करणे munotes.in

Page 25

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
25 थांबवतात. ÿÂय±पणे िकंवा थोडी अिधक तयारी कłन कमªचारी वगाªत ÿवेश करÁयास
स±म. या अËयासøमांमÅये िवīाथê, शाळा आिण समुदाया¸या गरजा पूणª करÁयासाठी
तसेच अडचणी ओळखणे आिण Âयावर उपाय शोधÁयासाठी ÿÂय± काम करणे यावर भर
िदला जातो. िवīाÃया«ना उ¸च-गुणव°े¸या वÖतूं¸या उÂपादनाची जाणीव कłन
देÁयासाठी, पूवª-Óयावसाियक अËयासøमांनी उÂपािदत वÖतू िकंवा सेवां¸या िवøìयोµयता
आिण Óयावसाियक Öवीकायªतेवर भर िदला पािहजे. जे दहावीनंतर बाहेर पडतात आिण
ºयांनी Èलस टू टÈÈयावर Âयात नावनŌदणी करणे िनवडले Âयां¸यासाठी, कायªिश±णामधील
पूवª-Óयावसाियक अËयासøमांना Óयावसाियक अËयासøमांसाठी आधारभूत Ìहणून पािहले
पािहजे. शालेय िश±णासाठी राÕůीय अËयासøम आराखडा (२०००) ने देखील कायª
िश±णाची कÐपना आिण तÂव²ा न अधोरेिखत केले आिण कामा¸या िश±णाशी संबंिधत
उपøम आयोिजत केले पािहजेत, जसे कì कायªिश±णाची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी, जसे
कì िवīाÃया«मÅये मॅÆयुअलचा आदर करणे. ®म, Öवावलंबनाची मूÐये, सहकाåरता,
िचकाटी, उपयुĉता, सिहÕणुता आिण कायª नैितकता या Óयितåरĉ कायªकताª समथªक
वतªनाशी संबंिधत ŀिĶकोन आिण मूÐये िवकिसत करणे. िसĦांत आिण सराव अशा ÿकारे
आयोिजत केला पािहजे ºयामुळे िवīाÃया«ना िविवध ÿकार¸या कामा¸या पåरिÖथतéमÅये
तÃये, अटी, संकÐपना आिण वै²ािनक तßवे समजून घेता येतील, क¸¸या माला¸या
ľोतांची जाणीव असेल, साधने आिण उपकरणे कशी वापरली जातात हे समजून घेता
येईल. उÂपादन आिण सेवा ÿिøया, तांिýकŀĶ्या ÿगत समाजात राहÁयासाठी आवÔयक
कौशÐये िवकिसत करणे आिण उÂपादक पåरिÖथतीत Âयांची भूिमका संकÐपना करणे.
उÂपादक कायª±मता वाढवÁयासाठी, अËयासøमाने िवīाÃया«ना सजªनशील मागª कसे
ओळखायचे, िनवडायचे, संघिटत करायचे आिण िवकिसत करायचे तसेच कामा¸या
ÿिøयेचे िनरी±ण, िनयंýण आिण सहभाग घेणे िशकवले पािहजे.
२.३.१ कायªिश±णासाठी NEP १९८६ ¸या िशफारशी:
अ) Óयावसाियक ÿिश±ण आिण कायाªनुभव:
िविवध ±ेýांतील िविशĶ Óयवसायांसाठी िवīाÃया«ना तयार करÁया¸या उĥेशाने
Óयावसाियक िश±ण नावाचा िश±णाचा एक वेगळा ÿवाह तयार केला जाईल. सामाÆयत,
Óयावसाियक ÿिश±ण आिण कायाªनुभव अËयासøम माÅयिमक टÈÈयानंतर िदले जातात,
परंतु कायªøम लविचक ठेवÁयासाठी Óयावसाियक ÿिश±ण आिण कायाªनुभव इय°ा आठवी
नंतर देखील िदले जाऊ शकतात. नवसा±र, ÿाथिमक शाळा पूणª केलेले तŁण, शाळा
सोडलेले, कमªचारी वगाªतील लोक आिण बेरोजगार िकंवा अंशतः नोकरी करणारे या सवा«ना
अनौपचाåरक, लविचक आिण गरजेवर आधाåरत Óयावसाियक कायªøमांमÅये ÿवेश िमळेल.
या संदभाªत मिहलांना िवशेष ल± िदले जाईल. या¸या ÿकाशात, आज¸या शै±िणक
ÓयवÖथेचे िवĴेषण केÐयावर असे िदसून येते कì संपूणª अËयासøम मूलत: तृतीय
िश±णासाठी पूवªतयारी अËयासøम Ìहणून काम करतो. दहावी/बारावी¸या वगाªसह िविवध
टÈÈयांवर अÂयंत कमी ट³के िवīाÃया«नी शालेय अËयासøम यशÖवीरीÂया पूणª केला आिण
तेवढीच ट³केवारीही उ¸च िश±णाकडे जाते कारण सवª िवīाÃया«नी एकाच अËयासøमाचे
अÂयंत कठोर नमुÆयात पालन करणे अपेि±त असते. ८०-९० ट³के िवīाथê Âयां¸या
िश±णादरÌयान कधीतरी शाळा सोडतात. ही सरासरी दशªवते कì úामीण भागात, शालेय munotes.in

Page 26

कायª िश±ण
26 वया¸या मुलांची उ¸च ट³केवारी लहान वयातच सोडते. येथे ८०% पे±ा जाÖत िवīाथê
उ¸च िश±णासाठी जात नसताना सवª िवīाÃया«ना समान कठोर अËयासøम का पाळणे
आवÔयक आहे हा ÿij आहे. असा अंदाज आहे कì २०१५ पय«त केवळ १०-२०%
िवīाथê उ¸च िश±णासाठी ÿवेश घेतील. यामुळे शालेय अËयासøम ८० ट³के
िवīाÃया«¸या गरजा पूणª करणाö या मागाªने का तयार केला जात नाही, असा ÿij िनमाªण
होतो. अपयशाचा कलंक न बाळगता, कमी यश िमळिवणारे Ìहणून न पाहता, Âयांचा
आÂमिवĵास न गमावता , Âयांचा Öवािभमान न गमावता आिण आयुÕयभर िĬतीय ®ेणीतील
िवīाथê असÐयासारखे न वाटता कमªचाö यांमÅये ÿवेश करणे. या¸या ÿकाशात,
Óयावसाियक िश± ण आिण ÿिश±ण कायªøमाचा िवचार करणे महßवाचे आहे, जे
िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडी¸या कोणÂयाही ±ेýात Óयावहाåरक कौशÐये िशकवतात, ते
िशकत असताना , Âयांना कायªøम पूणª केÐयानंतर आÂमिवĵासाने कमªचारी वगाªत सामील
होऊ देतात. तो काय कł शकतो आिण काय कł शकत नाही हे जाणवÐयाने Âयाला
थोडा आÂमिवĵास वाढÁयास आिण अिधक पैसे कमिवÁयास मदत होईल. दुद¨वाने, असे
अनेक अडथळे आहेत जे िवīाÃया«ना Óयावसाियक िश±णा¸या कायªøमात नŌदणी
करÁयापासून रोखतात. Óयावसाियक िश±ण देणाöया काही संÖथा आिण शाळा आहेत.
Óयावसाियक अËयासøम उपलÊध कłन देणाöया संÖथांकडे मयाªिदत जागा आहेत
ºयामुळे िवīाÃया«ना Óयावसाियक िश±णात ÿवेश करÁयास मनाई आहे. शेवटी, शारीåरक
®मा¸या िनÌन िÖथतीशी संबंिधत सामािजक कलंक आहे, जे ÿवेश आवÔयकता िकंवा
वया¸या िनब«धांमुळे िवīाÃया«ना ऑफर केलेÐया Óयावसाियक िश±ण कायªøमांचा लाभ
घेÁयापासून ÿितबंिधत करते. दुसरी िचंतेची बाब Ìहणजे िश±णातील समानता आिण
Óयावसाियक िश±णासाठी कायªøम, ºयामÅये बेरोजगार िकंवा अÐपरोजगार असलेÐया
तŁण लोकांसाठी तसेच मुली, अÐपसं´याक गटांचे सदÖय, अपंग लोक आिण कमी उÂपÆन
असलेÐया कुटुंबातील मुलांसाठी योµय अËयासøम उपलÊध कłन देणे समािवĶ आहे.
मागªदशªन आिण समुपदेशना¸या अभावामुळे योµय शै±िणक मागª िनवडÁया¸या मुलां¸या
±मतेवर नकाराÂमक पåरणाम होतो. Óयावसाियक िश±ण कायªøमां¸या संदभाªत,
समपªकता, गुणव°ा, लविचकता आिण परी±ा आिण मूÐयमापन यासह मुĥे सखोल चचाª
आिण ÖपĶतेची मागणी करतात. परी±ा आिण मूÐयमापन पĦती, ºयाने सÅया शालेय
Öतरावर तसेच महािवīालयीन Öतरावरील संपूणª िश±णा¸या समÖयेला दु:ख िदले आहे,
शेवटी Óयावसाियक िश±णाचा िवचार करताना मोठ्या ÿमाणात बदल होऊ शकतो.
ब) सामाÆय िश±णामÅये कायªिश±ण:
ÿाथिमक टÈपा:
सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª (SUPW) / कायाªनुभव (WE) हा अनेक
राºयांमÅये िश±णा¸या ÿाथिमक टÈÈयातील इय°ा १ ते ५ मधील िवīाÃया«साठी
अËयासøमाचा एक आवÔयक घटक आहे. सवōÂकृĶ हेतू असूनही अंमलबजावणी कÓहरेज
आिण गुणव°ा या दोÆही बाबतीत कमी पडते.
SUPW / WE कायªøमांची रचना माÅयिमक शाळेतील िवīाÃया«ना ÿÂय±पणे िकंवा
िविशĶ Óयावसाियक ÿिश±ण कायªøमांĬारे कमªचाö यांमÅये ÿवेश करÁयासाठी आवÔयक munotes.in

Page 27

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
27 आÂम-आĵासन आिण सायकोमोटर ÿवीणता िमळिवÁयात मदत करÁयासाठी केली गेली
आहे.
माÅयिमक िश±ण (इय°ा: ९वी -१०वी) टÈपा:
माÅयिमक शाळेसाठी SUPW/WE कायªøम हे माÅयिमक शाळेतील एक रेषीय िवÖतार मानले
जातात. माÅयिमक शाळेदरÌयान या उपøमांबĥल अिधक समजून आिण वचनबĦतेसह
िवīाथê Öतर दोनवर Óयावसाियक कायªøम िनवडÁयास स±म असले पािहजेत.
याÓयितåरĉ ल±ात ¶यावे कì, या िबंदूनंतर बरेच िवīाथê शाळा सोडतात. Âयामुळे, अशी
अपे±ा आहे कì SUPW/WE कायªøम िवīाÃया«ना शाळा सोडÁयापूवê थोडी तयारी करतील
जेणेकłन ते एखादा Óयवसाय िनवडू शकतील. आवÔयक ÿिश±ण आिण कौशÐय
असलेÐया िश±कांनी या पूवª-Óयावसाियक अËयासøमांचे ÓयवÖथापन केले पािहजे. या
कायªøमांसाठी शालेय संसाधने देखील आवÔयक आहेत.
उ¸चमाÅयिमक टÈपा:
उ¸चमाÅयिमक Óयावसाियक कायªøमांकडे महािवīालयीन तयारी Ìहणून न पाहता
जीवनातील िविवध कåरअरसाठी िवīाÃया«¸या वाढÂया सं´येला तयार करÁयाची वेळ
Ìहणून पािहले पािहजे. ÿÂयेकजण सहमत आहे कì, उ¸चमाÅयिमक िश±ण अिधक
Óयवसायािभमुख असणे आवÔयक आहे परंतु गेÐया नऊ वषा«त (१९७६-१९८५) िवīाथê
लोकसं´येचा फĉ एक छोटासा भाग ÿभािवत झाला आहे, ºयामुळे हा बदल ÿÂय±ात
अंमलात आणÁयात येणाöया अडचणéबĥल काही अंतŀªĶी िमळू शकते. १९८५ मÅये
अंदाजे २५ लाख िवīाÃया«नी +२ मÅये ÿवेशासाठी अजª केले होते. सÅया¸या ०.७२
लाखां¸या तुलनेत, या लोकसं´येपैकì १०% जरी Óयावसाियक ÿिश±णासाठी वळवायचे
असले तरी, ही सं´या २.५० लाखांपे±ा जाÖत असायला हवी होती. ५० ट³के िवīाथê
Óयावसाियक िश±णाकडे वळÁयाची अपे±ा करणाö या कोठारी आयोगा¸या िशफारशीची
आकडेवारीशी तुलना केली तर हा मुĥा अिधक ÖपĶपणे िदसून येईल.
२.३.२ कायª िश±णा¸या कायªøमाची िशफारस:
माÅयिमक Öतर:
१९८८ मÅये, ÿाथिमक आिण माÅयिमक िश±णासाठी राÕůीय अËयासøम - एक
आराखडा एनसीईआरटीने मु´य िवषयां¸या ±ेýांसह, NPE ¸या मु´य िशफारसी आिण
ÿितसाद Ìहणून िविवध पुनरावृ°éमÅये जारी केले. यात माÅयिमक Öतरापय«त सवª िवषय
±ेýांमधील शै±िणक ÿिøया आिण सामúी¸या पुनरªचनाशी संबंिधत िविवध िवषयांचा
समावेश आहे. NCERT ने या Āेमवकªचा पाया Ìहणून िविवध िवषयांमÅये पाठ्यपुÖतके
आिण इतर िशकवणी सािहÂय ÿकािशत केले. Āेमवकª िनिदªĶ करते कì, खालील
अËयासøम ±ेý माÅयिमक िश±णाचा पाया तयार करतील जे सामाÆय िश±णाचा अंितम
टÈपा आहे:
 भाषा (मातृभाषा, िहंदी, इंúजी). munotes.in

Page 28

कायª िश±ण
28  गिणत.
 िव²ान, इितहास, भूगोल, नागåरकशाľ आिण अथªशाľ ही सामािजक िव²ानांची
उदाहरणे आहेत.
 कायाªनुभव.
 कला व सूचना.
 शारीåरक आिण आरोµय िश±ण.
 कायाªनुभव.
कायाªनुभव:
आराखड्याने िश±णा¸या सवª Öतरांवर कायाªनुभवाची कÐपना केली आहे. Âयाची Óया´या
"उĥेशपूणª आिण अथªपूणª मॅÆयुअल कायª, िशकÁया¸या ÿिøयेचा अिवभाºय भाग Ìहणून
आयोिजत केली जाते आिण पåरणामी वÖतू िकंवा सेवा समुदायासाठी उपयुĉ ठरतात."
असे सुचवÁयात आले होते कì ते सु-संरिचत, ®ेणीबĦ कायªøमांĬारे सादर केले जावे
ºयामÅये िवīाÃया«¸या आवडी, कौशÐये आिण गरजा यानुसार तयार केलेÐया
िøयाकलापांचा समावेश असेल. आराखड्याने िवīाÃया«ना शारीåरक ®म, Öवावलंबनाची
मूÐये, सहकायª, िचकाटी, मदत आिण िज²ासूपणा, कामाची नैितकता, उÂपादक कामाशी
संबंिधत ŀिĶकोन आिण मूÐये आिण समुदायाबĥलची िचंता िशकवÁयावरही भर िदला
आहे. उ¸च माÅयिमक टÈÈयावर Óयावसाियक अËयासøमांची िनवड सुलभ करÁयासाठी
माÅयिमक टÈÈयावर पूवª Óयावसाियक अिभमुखता देÁयाची िशफारस करÁयात आली होती.
ÿाथिमक Öतर:
सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª (SUPW) /कायª अनुभव (WE) हा अनेक
राºयांमÅये ÿाथिमक आिण माÅयिमक शाळा Öतरावरील अËयासøमाचा एक आवÔयक
घटक आहे, परंतु Âया¸या वाÖतिवक ÓयाĮी आिण पåरणामकारकतेमÅये ल±णीय अंतर
आहे. वाÖतिवक Óयवहारात हे ल±ात आले आहे कì शाळांमÅये WE ±ुÐलक बनले आहे
आिण अनेक राºयांमÅये ³विचतच िदलेला वेळ १०% पे±ा जाÖत आहे.
राºय सरकारे/क¤þशािसत ÿदेशांनी हे सुिनिIJत केले पािहजे कì आÌही खरोखरच
अËयासøमातील एक आवÔयक घटक Ìहणून समािवĶ केले आहे, िश±कांना सूचना
देÁयासाठी योµयåरÂया ÿिशि±त केले गेले आहे आिण आवÔयक आिथªक सहाÍय ÿदान
केले गेले आहे. WE कायªøमांचे उिĥĶ हे आहे कì िवīाÃया«ना भिवÕयात कमªचाöयांमÅये
ÿवेश सुलभ करÁयासाठी आवÔयक असलेली आÂम-आĵासन आिण सायको -मोटर
ÿवीणता. NPE ¸या धारणा ÿितिबंिबत करÁयासाठी ºया शाळांमÅये आÌही आधीच
अËयासøमाचा एक भाग आहे अशा शाळांमÅये हे अËयासøम सुधारणे आवÔयक आहे.
कायªøमा¸या पĦतशीर अंमलबजावणीसाठी, शाळे¸या िदवसातील िकमान १२.५ ट³के ते
२० ट³के वेळ बाजूला ठेवावा. munotes.in

Page 29

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
29 २.३.३ कायªिश±णासाठी NEP २०२० ¸या िशफारशी:
NEP २०२० सांगते कì २०२५ पय«त, सवª िशकणाöयांपैकì िकमान िनÌÌयाने औपचाåरक
िश±णाĬारे कामा¸या जगाशी संपकª साधला असावा. ÿÂयेक मुलाने िकमान एका
Óयवसायाबĥल िशकले पािहजे आिण इतर अनेक गोĶéबĥल जाणून घेणे आवÔयक आहे.
NEP २०२० नुसार Óयावसाियक आिण शै±िणक ÿवाह वेगळे केले जाणार नाहीत.
िवīाÃया«ना दर वषê बॅग-मुĉ दहा शाळा िदवस िदले जातील, Âया कालावधीत Âयांना
Âयां¸या इि¸छत Óयवसायाची मािहती िदली जाईल. इय°ा ६ ते ८ पय«त यात Óयावहाåरक
नोकरी ÿिश±ण जो डले जाईल. ÿÂयेक िवīाथê इय°ा ६ ते ८ पय«त¸या आनंददायक
कोसªमÅये नावनŌदणी करेल जो Óयावसाियक हÖतकलेचे िवहंगावलोकन आिण सराव ÿदान
करेल. या Óयितåरĉ हब आिण Öपोक मॉडेल वापłन शाळांमÅये कौशÐय ÿयोगशाळा
Öथापन केÐया जातील ºयामुळे इतर शाळांना ही सुिवधा वापरता येईल.
नॅशनल िÖकÐस ³वािलिफकेशन आराखडया अंतगªत, शाळा सोडलेÐयांना ÿिशि±त
करÁयासाठी Óयावसाियक िश±ण कायªøम पुÆहा एकý केला जाईल. बॅचलर ऑफ आट्ªस
(बी. Óहोक. øेिडट-आधाåरत Āेमवकª िवīाÃया«ना सामाÆय आिण Óयावसाियक िश±णामÅये
जाणे सोपे करेल आिण उ¸च िश±ण संÖथा (ते ऑफर करत असलेÐया कायªøमाचा)
िवÖतार करतील. माÅयिमक टÈÈयावर , úेडमधील ÿÂयेक िवīाथê नववी ते बारावी, िकंवा
१५ ते १८ वयोगटातील, Âयांना ÖवारÖय असÐयास कमीत कमी एका Óयवसायात ÿिश±ण
िमळेल आिण अिधक माÅयिमक शाळे¸या चार वषा«चा इय°ा नववी ते बारावी िवīाÃया«ना
हळूहळू मदत करÁयासाठी वापरला जाऊ शकतो. उ¸च दजाªचे ²ान िमळवा तसेच Âयांना
िविवध Óयवसायांची ओळख कłन īा (एखाīा िविशĶ िवīाÃयाªने घेतलेÐया
अËयासøमांची सं´या पूणªपणे Âयां¸यावर सोडली पािहजे) NEP २०२० ने Öथािनक
ÿ´यात लोकांना िकंवा त²ांना मु´य ÿिश±क Ìहणून कामावर घेÁयास ÿाधाÆय िदले आहे.
िविवध िवषय, जसे कì पारंपाåरक Öथािनक कला, Óयावसाियक हÖतकला , उīोजकता,
शेती िकंवा इतर कोणताही िवषय जेथे िवīाÃया«ना फायदा होÁयासाठी आिण Öथािनक
²ानाचे संर±ण आिण संवधªन करÁयासाठी Öथािनक कौशÐय अिÖतÂवात आहे.
ठळक मुĥे:
 कला आिण िव²ान , अËयासøमातील िøयाकलाप आिण अËयासøमेतर
िøयाकलाप, शै±िणक आिण Óयावसाियक ÿवाह इÂयादéमÅये कोणतेही ÖपĶ भेद
नाहीत.
 माÅयिमक टÈÈयात चार वषा«चा बहòिवīाशाखीय अËयास, िवषयािभमुख
अÅयापनशाľाचा समावेश असेल आिण िवīाÃया«ना úेड १० नंतर सोडÁयाचा आिण
úेड ११-१२ मधील कोणÂयाही उपलÊध Óयावसाियक िकंवा इतर अËयासøमांचा
पाठपुरावा करÁयासाठी पुढील टÈÈयात परत येÁयाचा पयाªय असेल. .
 िवīाÃ या«ना Â यांचा Ö वत:चा अË यास आिण जीवन योजना तयार करÁ या साठी ते
िशकÁ यासाठी िनवडू शकतील अशा िवषयांमÅ ये अिधक लविचकता आिण िनवड munotes.in

Page 30

कायª िश±ण
30 असेल िवशेषत: माÅयिमक शाळेत या िवषयांमÅये शारीåरक िश±ण, कला आिण
हÖतकला आिण Óयावसाियक कौशÐये या िवषयांचा समावेश असेल.
 Óयावसाियक िश±णा¸या ÿाथिमक आिण माÅयिमक िश±णामÅये Óयावसाियक
िश±णासाठी कायªøमांचे टÈÈयाटÈÈयाने एकýीकरण व Óयावसाियक िश±णा¸या
±ेýाची सुŁवात करावी.
 आवÔयक Óयावसाियक ²ान अËयासøमांमÅये एकिýत कłन िवīाÃया«ना
Óयावसाियक ²ान उपलÊध होईल.
 पुढील दहा वषा«¸या कालावधीत Óयावसाियक िश±णाचा हळूहळू सवª उ¸च िश±ण
आिण िश±ण संÖथांमÅये समावेश केला जाईल.
 Óयावसाियक िश±णाचा आवाका वाढवÁयास मदत करÁयासाठी लवकर द°क
घेणाöया संÖथांनी काम करणारे मॉडेल आिण पĦती शोधÁयासाठी नवकÐपना आणणे
आवÔयक आहे आिण नंतर ते NCIVE Ĭारे Öथािपत केलेÐया यंýणेĬारे इतर
संÖथांसह सामाियक केले पािहजे.
 उ¸च िश±ण संÖथा िशकाऊ कायªøमां¸या िविवध मॉडेÐसची देखील चाचणी घेतील.
 Óयवसायां¸या सहकायाªने, उ¸च िश±ण संÖथांमÅये इन³यूबेटर कॅंटसªची Öथापना
केली जाईल.
 ÿÂयेक िशÖत, Óयवसाय आिण Óयवसायासाठी राÕůीय कौशÐय पाýता आराखडा
अिधक तपशीलाने समािवĶ केले जाईल.
 øेिडट-आधाåरत आराखडा िवīाÃया«ना "सामाÆय" आिण Óयावसाियक िश±णामÅये
जाणे देखील सोपे करेल.
तुमची ÿगती तपासा:
१. कृती कायªøम १९९२ नुसार SUPW ÖपĶ करा.
२. कामाचा अनुभव आिण Óयावसाियक िश±ण यां¸यातील परÖपरसंबंध ÖपĶ करा.
कायª िश±णात क¤þ आिण राºय सरकारांची भूिमका:
सैĦांितक ²ानासोबत कौशÐयांचा िवकास हा कोणÂयाही शै±िणक ÿणालीचा आवÔयक
घटक आहे. जगातील दुसöया øमांकाची लोकसं´या भारताकडे आहे हे ल±ात घेता
कौशÐय िवकास हा मानवी संसाधने िवकिसत करÁयासाठी आवÔयक घटक आहे. िविवध
आयोग आिण सिमÂयांनी कामाशी संबंिधत िश±ण आिण अनुभवाचे मूÐय यावर चचाª केली.
लविचक, समकालीन, संबंिधत, सवªसमावेशक आिण सजªनशील बनिवÁयासाठी
कायªिश±ण आिण ÿिश±ण देÁया¸या महßवपूणª घटकांची पुÆहा Óया´या करÁयाची िनतांत
गरज आहे. तरच कायªिश±ण बदलÂया राÕůीय संदभाªमÅये ÿभावीपणे योगदान देऊ शकेल
आिण भारताला तांिýक ±ेýाचे फायदे िमळवून देऊ शकेल. सरकारने या ±ेýात यापूवêच munotes.in

Page 31

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
31 अनेक महßवपूणª उपøम हाती घेतले आहेत कारण Âयांना कायªिश±ण िकती महßवाची
भूिमका बजावते याची Âयांना चांगली जाणीव आहे. क¤þ सरकारने कौशÐय िवकासातील
सुधारणांना ÿोÂसाहन आिण समथªन देÁयासाठी कायªिश±ण िवषयाĬारे अËयासøमात
महßवपूणª उपøम समािवĶ केले आहेत. िनÕकषª कायª िश±णामुळे देशाची अथªÓयवÖथा
आिण रोजगारा¸या श³यता सुधारतात. एक िवकसनशील राÕů असलेÐया भारताने कायª
िश±णाĬारे कौशÐय िश±णामÅये सुधारणा आिण अंमलबजावणी करÁयात ल±णीय ÿगती
केली आहे.
कायªिश±णासाठी क¤þ आिण राºय सरकारांची उिĥĶे:
 संघिटत कमªचारी ÿिश±णाĬारे कामगारांची गुणव°ा आिण औīोिगक उÂपादन
सुधारणे.
 युवकांना उपयुĉ औīोिगक कामासाठी तयार कłन बेरोजगारी कमी करणे.
 नवीन ÿिश±ण सुिवधांचे बांधकाम िकंवा सÅया¸या पायाभूत सुिवधांचा वापर.
 राºया¸या उमेदवार ÿिश±ण कायīांतगªत Âयां¸या पायाभूत सुिवधांचा वापर करणाöया
िविवध उīोगांचा समावेश करÁया¸या हेतूने.
 इंडÖůी असोिसएशन, åरटेल असोिसएशन, मॅÆयुफॅ³चåरंग इंडÖůीसाठी असोिसएशन,
कÆÖů³शन इंडÖůीसाठी असोिसएशन इ. शाळे¸या िविवध Öतरांवर úुप Óहोकेशनल
ůेिनंगमÅये Óयवसायांचा समावेश करणे.
 Âयापैकì माÅयिमक शाळा, आ®मशाळा, ना-नफा संÖथा कायªिश±ण आिण
Óयावसाियक ÿिश±णात गुंतÐया जातील.
 कायाªनुभवा¸या ±ेýात चांगÐया ÿकारे सामाियकरणासाठी ÿितिķत शै±िणक संÖथांचा
समावेश करणे उदा. कला, िव²ान आिण वािणºय महािवīालये.
 तंý²ान आिण अिभयांिýकì महािवīालये.
 कृषी Óयवसाय महािवīालये
 वैīकìय महािवīालये
 महािवīालये HMCT
२.४ कायªिश±णासाठी राºय सरकारची भूिमका राºयाचे िश±ण िवभाग अधूनमधून सामाÆय जनता, शालेय कमªचारी आिण िवīाÃया«ना
क¤þीय Öतरावर किÐपÐयाÿमाणे कायªिश±ण कायªøमां¸या मूÐयाची मािहती देÁयासाठी
जागृती मोहीम राबवू शकते. िश±ण िवभागाने कामा¸या िश±णा¸या मु´य पैलूंची łपरेषा
देणारे Éलायसª, मािहतीपýके आिण पोÖटसª तयार केले पािहजेत. अितåरĉ शै±िणक
सहाÍय, सेवा आिण शै±िणक संÖथांशी संपकª साधÁयासाठी कायª-आधाåरत िश±ण munotes.in

Page 32

कायª िश±ण
32 कायªøमांचे यश सुिनिIJत करÁयासाठी खाली सूचीबĦ िवभाग आिण एजÆसी यां¸यात
संपकª Öथािपत केला जातो:
 महानगरपािलका
 Óयावसाियक Łµणालये.
 LIC ची शाखा
 हॉिÖपटलायझेशन सेवा
 शेती आिण ÿाणी.
 िजÐहा उīोग अिधकारी
 संवधªनाचे ÿभारी अिधकारी.
 सामािजक सेवा िवभाग.
 िवभागीय/िजÐहा Öतर.
 ÿादेिशक कारखाने आिण उīोग.
 जंगलातील अिधकारी
 Öथािनक पोÖटमाÖटर.
 राºयाĬारे वाहतूक.
 सावªजिनक उīान आिण ÿाणीसंúहालय.
 इंिडया फूड कॉपōरेशन िल.
२.५ कायª िश±णामÅये क¤þ सरकारची भूिमका  िमशन मोडमÅये कायªøम चालवणे.
 सवª िवभागीय ÿिश±ण कायªøमांचे एकýीकरण हाती घेणे.
 समिÆवत मानव संसाधनांसह सवª िजÐĻांमÅये ±ेýीय संशोधनास सहाÍय करणे.
 स±मतेवर आधाåरत अËयासøमाची िनिमªती.
 शै±िणक संसाधने िवकिसत करणे.
 ÿिश±कांसाठी ÿिश±ण सुिवधा.
 अितåरĉ ÿिश±ण -संबंिधत पायाभूत सुिवधा munotes.in

Page 33

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
33  ÿिश±णाची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी ऑिडट ÿणाली.
 ÿिश±णाथê ÿमाणप ý आिण परी±ा ; ÿÂयेक िजÐĻासाठी एक अिĬतीय úेिडंग
एजÆसी.
 रोजगार शोधÁयाचे साधन.
 Öवतंý कामासाठी िविवध सावªजिनक आिण खाजगी संÖथांमÅये संबंध िनमाªण करणे.
 योजनेची बदनामी आिण लोकिÿयता.
२.६ कायª िश±णामÅये िवīापीठांची भूिमका बदलाशी जुळवून घेÁयाची िवīापीठांची ±मता भिवÕयात िकती यशÖवी ठरते हे ठरवेल.
²ाना¸या िनिमªतीमÅये भूिमका बजावत राहÁयासाठी, िवīापीठांनी कायªिश±ण /
Óयावसाियक िश±णाची कÐपना Öवीकारली पािहजे. तीन øांती िडिजटल, इंटरनेट आिण
उīोजक जगाची िÖथती अिधक ÖपĶ पणे आिण पारदशªकपणे Óयĉ करÁयासाठी वापरली
जाऊ शकतात. िवकिसत राÕůां¸या िवÖतार आिण िवकासावर या ितघांचाही मोठा ÿभाव
पडला आहे. उपरोĉ तीन øांतé¸या ±ेýात आता सवªý Öवीकारले गेले आहे कì मूÐय
िनिमªती आिण मानवी संसाधनां¸या ÿिश±णात िवīापीठे महßवाची भूिमका बजावतात.
उīोजकतेला चालना देणे सोपे नसले तरी कायªिश±ण आिण Âयाचे हÖतांतरण याĬारे ते
िशकता येते. उīोजकतेचे सवाªत महßवाचे गुणधमª हे सहसा असे असतात ºयांचे
ÖपĶीकरण आिण सूचना आिण िनद¥शांमÅये भाषांतर करणे कठीण असते. उदाहरणांमÅये
नवीन संधéचा वापर करणे, िवĵास ÿÖथािपत करणे आिण ÿकÐप आिण कायª नेटवकª सुł
करणे समािवĶ आहे. आज अनेक तŁण जे िवīापीठे आिण िव²ान संÖथांमÅये िश±ण
घेतात Âयांना यशÖवी जीवनासाठी आवÔयक कौशÐये आिण वृ°ी िवकिसत करÁयासाठी
मागªदशªन आिण कायª अनुभवाची आवÔयकता असते.
अलीकडील िवīापीठातील पदवीधरांमÅये सजªनशील िवचार वाढवणे महßवाचे आहे.
कठीण आिथªक काळात उīोजकता आिण जीवनशैली िश±ण क¤þे Öथापन करणे,
सकाराÂमक िवचार िशकवणे आिण नकाराÂमक िवचार टाळणे, अडथळे दूर करÁयासाठी
िचकाटी आिण सजªनशीलता, आिण आवÔयक कौशÐये आÂमसात करणे या काही पैलू
आहेत ºयाकडे ल± देणे आवÔयक आहे. आशा आहे कì, ÓयवÖथापकांसाठी तसेच
िवīाÃया«साठी भिवÕयात शाळा Öथापन केÐया जातील आिण सरकारने आवÔयक
पåरिÖथती िनमाªण केÐयास, खरी ±मता ओळखली जाईल आिण उÂपादन±मतेकडे अिधक
वेगाने पुढे जाÁयासाठी ÿिश±णाचा पाया घातला जाईल.
कामाशी संबंिधत िकंवा Óयावसाियक िश±णासाठी िवīापीठाणे तयार करÁयासाठी खालील
पायöया ÿभावी आहेत.
 ÓयवÖथापन, मािहती आिण आिथªक संसाधनांसाठी समथªन देणे. munotes.in

Page 34

कायª िश±ण
34  कोणÂयाही ÿशासकìय , आिथªक, कायदेशीर, राजकìय आिण सांÖकृितक ÿितबंध
ओळखणे आिण Âयापासून मुĉ होÁयाचा ÿयÂन करणे.
 काळजीपूवªक िनयोजन आिण यशÖवी राÕůां¸या अनुभवांचा वापर सादर करणे.
 Óयावसाियक अËयासøमांवर कायªशाळा आिण सेिमनार घेणे.
 कारागीर भावना वाढवणे आिण ÿोÂसाहन देणे.
 िविवध ÓयवसायांमÅये ÿिश±ण आयोिजत करणे.
 कौशÐय िवकासासाठी समथªनाचे मूÐय आिण गरज ओळखणे.
 आवÔयक संशोधन पार पाडणे.
 अिधक तंý²ान िवकास क¤þे तयार करणे.
कॉÆफरÆस, सेिमनार आिण Öपधाª यासार´या कायªøमांचे िनयोजन व Âयांचे अनुभव शेअर
करÁयासाठी Öपीकसªची िनयुĉì आिण कामा¸या िश±णाबाबत सÐला तयार करणे.
िवīापीठे नािवÆयपूणª कÐपनां¸या जािहराती तसेच Âयांचे ÿÂय±ीकरण या दोÆहीमÅये
भूिमका बजावतात. तांिýकŀĶ्या ÿगत शहरांमÅये असलेÐया िवīापीठांमÅये कायाªलयांची
Öथापना आिण तंý²ान हÖतांतरण कायाªलये आिण उÕमायन क¤þे यांसार´या युिनट्सचे
अिÖतÂव Óयावहाåरक अनुÿयोगांमÅये उÂपािदत मािहतीचे भाषांतर करÁयाचे महßव दशªवते.
२.७ कायªिश±णात Öवयंसेवी संÖथांची भूिमका अिलकड¸या दशकांमÅये गैर-सरकारी संÖथा (एनजीओ) चे राÕů िनमाªण उपøमां¸या
±ेýात महßव वाढले आहेत. "एनजीओ" हा शÊद संÖथा आिण गटां¸या िवÖतृत ®ेणीला
सूिचत करतो. Öथािनक, राºय िकंवा आंतरराÕůीय Öतरावर संघिटत केलेÐया नागåरकां¸या
कोणÂयाही Öवयंसेवी, ना-नफा गटाला एनजीओ मानले जाते. Öवयंसेवी संÖथा िविवध
िøयाकलापांमÅये गुंततात, परंतु मानवी ह³क, पयाªवरण आिण सामािजकते पुरते मयाªिदत
नाहीत. एनजीओ इतर गोĶéबरोबरच समाजा¸या ÿगतीसाठी , समुदाया¸या िवकासासाठी
आिण नागåरकां¸या सहभागासाठी आवÔयक आहेत.
थोड³यात, देशाला समृĦीकडे नेÁयाची जबाबदारी सरकारवर आहे. माý, काही सरकारांना
या ÿयÂनात यश िमळू शकले नाही. सरकारने सोडलेली पोकळी भłन काढÁयासाठी
िसिÓहल सोसायटी पुढे जाते. लोकसं´येला सेवा ÿदान करÁयासाठी ते Öथािनक आिण /
िकंवा परदेशी देणगीदारांकडून देणµया Öवीकारणाöया गैर-सरकारी संÖथा Ìहणून
ओळखÐया जाणाö या संÖथा Öथापन करतात. Âयांचा लहान आकार, ±ैितज संघटनाÂमक
रचना आिण संÿेषणा¸या लहान ओळéचा पåरणाम Ìहणून बहòसं´य Öवयंसेवी संÖथा
Âयां¸या úाहकां¸या गरजा आिण बदलÂया पåरिÖथतéवर Âवåरत ÿितिøया देÁयास स±म
आहेत. शाĵत ÿिøया आिण पåरणामां¸या िनिमªतीला ÿोÂसाहन देणारी कायª नीित हे या
लोकांचे आणखी एक वैिशĶ्य आहे. Öवयंसेवी संÖथांचे वंिचतांशी असलेले संबंध Âयांना
जिमनीवर सिøय ठेवतात. शाĵत शेती¸या िवकासासाठी úामीण गåरबांसाठी उपाय शोधणे munotes.in

Page 35

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
35 ही Öवयंसेवी संÖथां¸या मु´य िचंतेपैकì एक आहे. तंý²ान पयाªयांची रचना करÁयासाठी
आिण िवकिसत तंý²ान Âयां¸यामÅये पुÆहा एकिýत केले जातील याची खाýी कłन
Öथािनक ²ान ÿणाली मजबूत करÁयासाठी, Öवयंसेवी संÖथा Öथािनक लोकांशी संबंध
ÿÖथािपत करÁयात स±म आहेत. Öवयंसेवी संÖथांनी संपकाªवर अवलंबून असलेÐया
मािहतीचा ÿसार करÁयासाठी अिभनव पÅदती देखील तयार केÐया आहेत, मग ती एखाīा
समूहाशी िकंवा Óयĉìशी असो. िनःसंशयपणे, Öवयंसेवी संÖथांनी गट तयार करÁयासाठी
केलेले कायª हे Âयांचे ÿमुख बलÖथान आहे. िविवध Öतरांवर जाणवलेÐया गरजा ल±ात
घेऊन हे केले गेले आहे. पåरणामी, अॅ³शन फॉर वÐडª सॉिलडॅåरटी इन इंिडया, कौशÐय
िवकास कायªøम राबवÁयासाठी तळागाळातील संÖथांसोबत सहकायª केले.
कौशÐय ÓयवÖथा पनात Öवयंसेवी संÖथांची भूिमका:
Öवयंसेवी संÖथांचा ÿाथिमक फायदा Ìहणजे Âयांचे समुदाय-क¤िþत धोरण. या धोरणामुळे
शै±िणक संÖथांना कौशÐय िवकासाशी संबंिधत समÖयांचे िनराकरण करÁयात मदत
होईल. हे ÿभावी एनजीओ सहकायाª¸या मदतीने पूणª केले जाऊ शकते जे उपयुĉ
कायाªनुभवा¸या संधéना समथªन देÁयासाठी समाज आिण शै±िणक संÖथांमÅये मजबूत
संबंध िनमाªण कł शकते. एनजीओ शै±िणक संÖथांना मदत आिण कट ऑफ झोनमÅये
ÿिश±ण कायª सुł करÁयास स±म करतात कारण बहòसं´य लोक िवखुरलेÐया úामीण
भागात राहतात. सरकारी ÿयÂनांचा योµय समÆवय साधला जातो. Öवयंसेवी संÖथा केवळ
कौशÐय िवकास ÿिøयेदरÌयान जबाबदारीचे िवतरण योµयåरÂया केले जाईल याची खाýी
कł शकतात. Öवयंसेवी संÖथा समुदायािभमुख ŀĶीकोन Öवीकाł शकतात आिण
शै±िणक संÖथां¸या गरजा पूणª कł शकतात ºयांना अÆयथा कायªिश±ण उपøमां¸या
अंमलबजावणीसाठी बाहेरील जगाशी संपकª साधणे कठीण जाईल, तर राºय सावªिýक
ŀĶीकोन घेते.
NGO's ची कायªिश±णा संदभाªत कायª:
१. राºय आिण Öवयंसेवी संÖथा काम/Óयावसाियक िश±णाĬारे गळती आिण वंिचत
िवīाÃया«ना उÂपादक कामाकडे आणÁयासाठी संसाधनांचा श³य िततका कायª±मतेने
वापर करÁयासाठी अिधक समÆवयाने काम करÁयासाठी एकý काम करतात.
२. उ°रदाियÂव आिण पारदशªकता बळकट करÁयासाठी मािहतीची देवाणघेवाण आिण
सामािजक लेखापरी±णासाठी ÿयÂन करणे, ºयामुळे Óयावसाियक ÿिश±ण आिण
अËयासøमांची योजना आखÁयास मदत करणाöया शै±िणक संÖथांबाबत Âयां¸या
एनजीओची िवĵासाहªता वाढेल.
३. Öवयंसेवी संÖथां¸या ±मता, संसाधने आिण गरजा यावर पुरेसा डेटा बेस तयार करणे
सरकारला सहाÍयक NGOs ओळखÁयास स±म करणे जे समुदायां¸या ±मता आिण
±मतां¸या िवकासात योगदान देतील आिण कायªिश±ण कायªøम मजबूत करतील.
४. सावªजिनक वापरासाठी कामाचे अनुभव आिण सकाराÂमक ÿितसाद कथा रेकॉडª
कłन "लिन«ग गॅÈस" बंद करÁयासाठी कारवाई करणे. munotes.in

Page 36

कायª िश±ण
36 ५. शाĵत िवकासासाठी Âयां¸या पुढाकारांना वाढवÁयासाठी, एनजीओंनी शै±िणक
संÖथांमधील युती आिण नेटविक«ग मजबूत करÁयासाठी पावले उचलली पािहजेत.
२.८ सारांश सामािजक Æयाय आिण समानते¸या तßवांवर बांधलेला धमªिनरपे±, समतावादी आिण
बहòलवादी समाज Ìहणून भारताची घटनाÂमक ŀĶी अधूनमधून िश±णाशी संबंिधत किमशन
आिण धोरणांसाठी मागªदशªक Ìहणून काम करते. कायªिश±ण सार´या िवषयांĬारे, ÿणालीने
उÂपादकता वाढवताना सवा«साठी िश±णा¸या िदशेने वाटचाल करÁया¸या संधéचे
लोकशाहीकरण करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. िश±णाचा आशय आिण अथª संिवधानातून
घेतला आहे.
सवª शै±िणक संÖथांनी Âयां¸या अËयासøमात Óयावसाियक िश±णाचा समावेश करणे
आवÔयक आहे हे ल±ात घेता, NEP २०२० मÅये देशामÅये Óयावसाियक िश±णाची
Öफोटक वाढ होÁयाची ±मता आहे. यामुळे पुढील दहा वषा«त लाखो िवīाÃया«ना मोठ्या
सं´येने शाळा, महािवīालये आिण िवīापीठे संभाÓय कामा¸या िश±ण आिण ÿिश±ण
पुरवठादारां¸या पटलावर आणून Óयावसाियक िश±णात ÿवेश िमळू शकेल.
िश±णाचा मु´य उĥेश Ìहणजे िवīाÃया«ना ÿौढ जीवनासाठी तयार करणे आिण
Âयां¸यामÅये ²ान, ±मता, वैिशĶ्ये आिण वृ°ी िवकिसत करणे ºयामुळे Âयांना Öवतंýपणे
जगता येईल आिण समाजासाठी योगदान िमळेल.
२.९ ÖवाÅयाय १) कायªिश±णात राºयाची भूिमका ÖपĶ करा.
२) माÅयिमक िश±ण आयोगामÅये िदलेÐया हÖतकला आिण उÂपादक कायाª¸या तरतूदी
िलहा.
३) NEP १९८६ ¸या िशफारशीनुसार सामाÆय िश±णातील कामाचा अनुभव ÖपĶ करा.
४) NEP २०२० नुसार Óयावसाियक िश±णाची ठळक वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
५) कायाªनुभवा¸या संदभाªत समाज आिण िश±ण संÖथा यां¸यातील दरी कमी
करÁयासाठी NGO ची मदत कशी होते ÖपĶ करा.
६) कायª-अनुभव ही िश±णाला कामाशी जोडÁयाची पĦत आहे. िसĦ करा.
२.१० संदभªसूची  https://egyankosh.ac .in/bitstream/123456789/8526/1/Unit%205.pdf
 Aggarwal, Y. (1998). Access and Retention the Impact of DPEP:
National Overview. New Delhi: New Educational Consultants India. munotes.in

Page 37

कायª िश±ण: आयोग आिण धोरणे
37  Government of Bihar, (2007). Report of the Common School
SystemCommission (2007). Gov ernment of Bihar, Patna: India.
 MHRD, (2010 -11). Annual Report 2010 -11, Dept. of School
Education andLiteracy, Govt. of India.
 MHRD, (1964 -66). Report of the Education Commission 1964 -66,
Ministryof education, Govt. of India, New Delhi: India.
 MHRD, (199 8). National Policy on Education 1986 (as modified in
1992) with National policy on Education 1968, Dept. of Education,
MHRD, Govt. of India.
 MHRD, (2005). Report of the CABE Committee on Girls Education
andCommon School System (2005), MHRD, Govt. of India , New
Delhi: India. MHRD, (2009). National Knowledge Commission -
Report to the Nation(2006 -2009), Government of India, New Delhi:
India.
 MHRD, (2009 -10). Report to the People on Education 2009 -10,
MHRD, Government of India, New Delhi: India.

*****


munotes.in

Page 38

38 ३
कायª िश±णाचे उपगम
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ कायªिश±ण अÅययन व अÅयापना¸या पĦती
३.२.१ िदµदशªन पĦत
३.२.२ ÿकÐप पĦत
३.२.३ सहल पĦत
३.२.४ चचाª पĦत
३.३ कायªिश±णाचे मूÐयमापन
३.३.१ कायªिश±ण आिण कायª पुÖतकाची रचना
३.३.२ ÿाÂयाि±क कायª आिण ÿाĮी
३.३.३ मूÐयमापन साधन िवकिसत करणे
३.३.३.१ पदिनIJयन ®ेणी
३.३.३.२ चेक िलÖट
३.३.३.३ िश±कांची नŌद
३.३.३.४ िनरी±ण सूची
३.४ कायªिश±ण व िश±क
३.४.१ कायªिश±णा¸या िश±काचे गुण
३.४.२ कायªिश±ण िश±काची काय¥
३.४.३ कायªिश±ण िश±काची भूिमका
३.५ सारांश
३.६ ÖवाÅयाय
३.७ संदभªसूची
३.० उिĥĶे या ÿकणा¸या अËयासा नंतर, तुÌही हे कł शकाल:
 कायªिश±ण िशकवÁया¸या पĦतéबĥल समज िवकिसत होईल.
 कायªिश±णाची रचना समजून ¶याल. munotes.in

Page 39

कायª िश±णाचे उपगम
39  कायªिश±णासाठी आवÔयक मूÐयमापन साधने आिण तंýे जाणून ¶याल.
 कायªिश±णात िश±काची भूिमका, गुण आिण काय¥ समजून ¶याल.
३.१ ÿÖतावना िवīाÃया«ना चांगले िशकÁयास आिण जाÖतीत जाÖत िटकवून ठेवÁयास मदत करणे हे
कायªिश±णाचे मु´य उिĥĶ आहे. सामाÆय िश±णासारखे कायªिश±ण िविवध Öतरांवर आिण
िवīाÃया«¸या गटांसाठी योµय असलेÐया िशकवÁया¸या िविवध पĦतéचा वापर करते.
कामा¸या अÅयापनामÅये िसĦांत आिण Óयावहाåरक दोÆही बाबéचा समावेश असÐयाने,
वगाªत आिण वगाª¸या बाहेर िविवध ÿकार¸या िशकवÁया¸या पĦती वापरÐया जातात.
अÅयापन िवīाÃया«¸या िश±णाला चालना देते आिण िनद¥िशत करते. िशकवÁयाचा
ŀिĶकोन िवīाÃया«ना ²ान आिण समज ÿाĮ करÁयास, कौशÐये, ŀिĶकोन, मूÐये आिण
ÿशंसा िवकिसत करÁयास मदत करतो ºयामुळे वतªनात बदल होतो.
३.२ कायªिश±ण अÅययन व अÅयापना¸या पĦती िवकिसत उिĥĶ साÅय करÁयासाठी तयार केलेली योजना ÿÂय± िøयाकलापांमÅये पार
पाडÁयासाठी वापरली जाणारी रणनीती िशकवÁयाची पĦत Ìहणून ओळखली जाते. पटेल
आिण जैन (२००८: ७१) यां¸या मते, पĦत ही भािषक सामúी आिण उÂपादने, िश±ण
पĦती इÂयादéचे आयोजन, िनवड आिण मूÐयांकन करÁयाची ÿिøया आहे. अÅयापन
पĦती महßवपूणª भूिमका बजावते कारण ती वापłन Öथािपत योजना पार पाडÁयास मदत
करते. ÿिøया िश±क ºया पĦतीने अÅयापन पĦती वापरतात ते िशकÁया¸या चांगÐया
पĦतीवर पåरणाम करतात. अÅयापन पĦतीचा वापर कłन िशकÁया¸या ŀिĶकोनाची
अंमलबजावणी करÁयास अनुमती देते. एक ÿभावी अÅयापन पĦत अशी आहे जी
िवīाÃया«¸या शै±िणक िøयाकलापांना ÿोÂसाहन देते. वकª एºयुकेशन िशकवÁयासाठी
िविवध अÅयापन पĦती वापरÐया जातात काही खालीलÿमाणे आहेत:
३.२.१ िदµदशªन पĦत:
पेůीना (२००७: ९६) पåरभािषत करते कì िदµदशªन पĦत ही एक िश±ण पĦत आहे जी
ÿामु´याने ²ान आिण कौशÐयां¸या मॉडेिलंगवर आधाåरत आहे. सादर करÁयाचा एक मागª
ºयाĬारे िश±क िकंवा िवīाथê काहीतरी कसे कायª करते िकंवा काहीतरी कसे केले जाऊ
शकते हे दशªिवते. वर िदलेÐया Óया´येवłन, असे िदसून येते कì ÿाÂयि±क पĦत ही एक
िशकवÁयाची रणनीती आहे ºयामÅये िश±क िवīाÃया«ना िशकवत असताना एखादी गोĶ
दाखवतात. िवīाÃया«ना सामúी, कायªपĦती, उदाहरणे, ÿसंग समजून घेÁयासाठी
सजªनशील बनणे सोपे Óहावे Ìहणून िविवध माÅयमांचा वापर कłन वाÖतिवकते¸या
Öवłपात िकंवा अनुकरणा¸या Öवłपात अËयास केला जात असलेÐया िøयाकलाप िकंवा
िविशĶ वÖतूसाठी अनुøम केला पािहजे. िवषयाशी संबंिधत आहेत.
िदµदशªन पĦतीचे फायदे:
१) िदµदशªन पĦत िवīाÃया«चे ल± वाढवते आिण ते आकषªक आहे. munotes.in

Page 40

कायª िश±ण
40 २) हे िदµदशªनाĬारे िशकवले जाणारे िवषय समजून घेÁयास िवīाÃया«ना अनुमती देते.
३) िदµदशªन पĦत अशा लोकांना ÿोÂसाहन देतात ºयांना अÆयथा Öवतःहóन कृती
करÁयाबĥल शंका असू शकते.
४) िदµदशªन पĦत िनःप±पाती आिण िविशĶ आहे.
५) िदµदशªन पĦत ही िसĦांत आिण सराव यांचा पåरपूणª िमलाफ आहे.
६) िशकणारा थेट पåरिÖथतीशी संपकª साधतो आिण िनणªय घेÁयाची आिण अचूक
कामिगरीची चाचणी घेतो.
७) िदµदशªन पĦत नेतृÂव आिण आÂमिवĵास यांसारखी मूÐये िवकिसत करतात.
िदµदशªन पĦत पĦतीचे टÈपे:
१) उिĥĶे: िदµदशªन पĦतीने िशकवाय¸या िवषयाची उिĥĶे ल±ात घेऊन कायª िनवडले
जाते. िवīाÃयाªला िदµदशªन दाखवÁयासाठी आवÔयक असलेली िøयाकलाप वगª
िनवडतो.
२) िनयोजन, िदµदशªन पĦती¸या अगोदर केले जाते ºयामÅये िदµदशªन संयोजक
आवÔयक सािहÂय आिण िøयाकलापाचा िदवस , वेळ आिण िठकाण समािवĶ आहे;
३) िदµदशªनची तयारी आधी केली जाते जेथे सामúी एका िविशĶ øमाने मांडली जाते,
ÿिøया अगोदर कłन पािहली जाते आिण वगाªची भौितक ÓयवÖथा केली जाते.
४) अंमलबजावणी: िवīाथê ÿÂय± सरावानुसार िदµदशªन करतात आिण Âयाच वेळी
िश±क िवīाÃया«¸या कामिगरीवर बारीक नजर ठेवतात. िवīाÃयाªला िश±कां¸या
मदतीची िकंवा मागªदशªनाची आवÔयकता असू शकते.
५) मूÐयमापन: खालील सूचना, िनरी±ण केलेÐया कामिगरीची ÿितकृती तयार करणे
आिण दाखवणे या संदभाªत िवīाथê िकती चांगले काम करत आहेत हे िनधाªåरत
करÁयासाठी िवīाÃया«ना मौÐयवान अिभÿाय िदला जाऊ शकतो.
३.२.२ ÿकÐप पĦत:
शै±िणक अथाªने, ÿकÐप या शÊदाचा अिधक िविशĶ अ थª आहे. हे सूिचत करते कì
जबाबदारी पार पाडणे ºयामुळे समÖयांचे िनराकरण होते. ºयाचे समाधान शै±िणक अनुभव
ठरवते. समÖया िश±णा¸या काही ÿमुख िवषयात आहे, ºया¸या िनराकरणासाठी
िवīाÃयाªने िकरकोळ िवषयांचे तुकडे घेणे आिण लागू करणे आवÔयक आहे.
चाÐसª ई. ऍलन यांनी ÿकÐपाची खालील Óया´या आिण वणªन िदले आहे:
"सवाªत सोÈया आिण सवाªत सामाÆय अथाªने ºयामÅये हा शÊद वापरला जाऊ शकतो,
ÿकÐप ही एक समÖया आहे ºयामÅये एखाīा Óयĉì¸या िकंवा Óयĉé¸या गटाकडून
जबाबदारी पार पाडली जाते. काहीतरी साÅय करÁयासाठी ²ानाचा बुिĦमान वापर िकंवा munotes.in

Page 41

कायª िश±णाचे उपगम
41 कौशÐयाचा Óयायाम िकंवा दोÆही आवÔयक आहे. एखाīा मुलाला बेअåरंगला तेल
लावायला सांगणे हा Âया¸या सोÈया अथाªने एक ÿकÐप असेल, कारण तो िविशĶ मुलगा
Âया िविशĶ बेअåरंगला तेल लावÁयासाठी जबाबदार असेल."
जे. ए. þुशेल यांनी ÿकÐप पĦतीची मंडलेली Óया´या:
"ÿकÐप ही एक ठोस समÖया आहे जी िवīाÃयाªला, ºयां¸यासाठी तो तयार केला गेला
आहे, तो बाहेर काढÁयासाठी पुरेसा पूणª आिण ÖपĶपणे रेखांिकत केलेला आहे."
ÿकÐप पĦत ही अÅयापनाची सवाªत सिøय पĦत आहे. अÅयापना¸या या ÿकारात
िवīाÃयाªला अनेक पåरिÖथती ÿदान केÐया जातात आिण Âयांनी Âयां¸या आवडीपैकì एक
िनवडणे अपेि±त आहे. िवīाथê पåरिÖथतीचे िवĴेषण आिण संĴेषण करतो आिण Âयां¸या
संशोधनावर आधाåरत उपाय शोधतो. ÿकÐप पĦतीत िश±काची भूिमका काय असा ÿij
पडतो. िश±क हा कमांिडंग Öथानावर असÁयापे±ा एक सुगमकताª, मागªदशªक आिण ÿेरक
असतो. िशकणाöयाला Âयां¸या Öवत:¸या गतीनुसार पुढे जाÁयाची वाजवी संधी िमळते.
ÿकÐप पĦत ही एक पयाªयी शै±िणक रणनीती आहे जी धड्या¸या िशकवÁयाऐवजी
िवīाÃयाª¸या िशकÁयावर अिधक भर देते. िशकणाöयांवर िविशĶ िश±ण शैली लादÁयापे±ा
या पĦतीचा अवलंब करणे हे महßवाचे मु´य तÂव आहे यावर िवĵास ठेवा.
ही कायªपĦती िवīाÃयाªभोवती िफरते कारण िवīाÃयाª¸या ŀĶीकोनातून धोरण आिण
सामúी िवचारात घेतली जाते. िशकणाö याला Âयां¸याĬारे ÿÂय±पणे केलेÐया कामासाठी
जबाबदार धरले जाते. Âयामुळे ही पĦत पूणªपणे िवīाथê क¤िþत आहे.
ÿकÐप पĦतीची वैिशĶ्ये:
ÿकÐप पĦती ÿारंभ आिण पूणª होÁयाचे वेळापýक िनिदªĶ करते आिण संसाधने (लोक,
पैसा, उपकरणे आिण सुिवधांसह) वापरते जे िवशेषत: ÿकÐपासाठी वाटप केले गेले आहेत.
पåरणामांची िविशĶ उिĥĶे असतात.
ÿकÐप पĦती पूवªिनधाªåरत, पĦतशीर ŀिĶकोनाचे पालन करते आिण सामाÆयत: एक संघ
समािवĶ करते.
ÿकÐप पĦती नैसिगªक वातावरणात घडते, ºयामुळे िशकणे Óयावहाåरक आिण हाताने
चालते.
ÿकÐप पĦती "कłन िशकणे" आिण "जगून िशकणे" या तßवांचे पालन करते.
ÿकÐप पĦती िशकणाöयाला ÿेरणा देÁयाची एक पĦत Ìहणून काम करते.
ÿकÐप पĦती िवīाÃया«¸या गरजां¸या ŀĶीने आÓहानाÂमक आहे.
munotes.in

Page 42

कायª िश±ण
42 ÿकÐप पĦतीचे गुण:
१. िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडी आिण कलागुणांना अनुसłन ÿकÐप राबिवÁयाचे योµय
ÖवातंÞय िदलेले असÐयाने, यामुळे Âयां¸या मनोवै²ािनक मागÁया ल±णीयåरÂया पूणª
होतात.
२. ही पĦत केवळ िवīाÃयाªला िशकÁया¸या ÿिøये¸या क¤þÖथानी ठेवत नाही, तर
Âयांना Âयांचे Öवतःचे ÿकÐप िनवडÁयाचे ÖवातंÞय देखील देते, ºयामुळे Âयांना Âयांची
कौशÐये पूणªतः लागू करता येतात.
३. या तंýाचा वापर कłन, िवīाÃया«मÅये टीकाÂमक िवचार करÁयाची सवय िवकिसत
होते. िशकणाö याने केवळ हेच िमळवले नाही तर इतर समÖया सोडवÁयासाठी
वै²ािनक पĦती वापरÁयाची इ¸छा देखील या मागाªने िनमाªण झाली.
ÿकÐपांचे ÿकार:
रचनाÂमक ÿकÐप:
या ÿकार¸या ÿकÐपांमÅये, लेख िलिहणे, मॉडेल बनवणे, खड्डा खोदणे आिण नाटकात
अिभनय करणे यासार´या Óयावहाåरक िकंवा भौितक काया«Ĭारे ²ान तयार केले जाते.
िűल ÿकÐप:
कौशÐयामÅये अचूकता आणÁयासाठी िűल ÿकÐप वापरले जातात. हे कौशÐय आिण
²ानावरील ÿभुÂव वाढवते. हा ÿकÐप सं²ानाÂमक आिण सायकोमोटर डोमेनशी संबंिधत
आहे. हे िशकणाöयांमÅये कायª±मता आिण पåरणामकारकता िवकिसत करते.
आÓहानाÂमक ÿकÐप:
या ÿकारचा ÿकÐप सं²ानाÂमक ±ेýावर आधाåरत आहे कारण िशकणाöयाला िनÕकषाªपय«त
पोहोचÁयासाठी पåरिÖथतीचे िवĴेषण करणे आवÔयक आहे.
या ÿकार¸या ÿकÐपामुळे िवīाÃया«¸या अनुभवातून समÖया सोडवÁयाची ±मता िवकिसत
होते. उदाहरणे Ìहणजे संवाद साधÁयासाठी ईमेल कसा पाठवायचा, बँक खाते उघडणे इ.
कलाÂमक ÿकÐप:
िविवध ÿकारचे ÿकÐप करत असताना िवīाÃया«मÅये कौतुकाची गुणव°ा िवकिसत होते.
परफॉिम«ग आट्ªस, किवतेची मÅयवतê थीम िलिहणे, संगीत सादरीकरण, एखाīा गोĶीची
शोभा इÂयादी ÿकÐप.
वैयिĉक आिण सामािजक (समूह) ÿकÐप:
िवīाÃया«ची आवड, योµयता आिण ±मता यानुसार वैयिĉक ÿकÐप िनवडला जातो.
िशकणाöयाला समÖया सोडवÁयाचे कौशÐय लागू करÁयाची संधी िमळते. munotes.in

Page 43

कायª िश±णाचे उपगम
43 गट ÿकÐपामÅये िवīाथê समÖया सोडवÁयासाठी एकý येतात. नेतृÂव, समÆवय आिण
नागåरकÂव यासारखे सामािजक गुण िवकिसत होतात.
साधा आिण गुंतागुंतीचा ÿकÐप:
सोÈया ÿकÐपामÅये एका वेळी एक कायª आिण चरण-दर-चरण पुढे जा. साÅया ÿकÐपात
कमी जिटलता असते आिण ती केवळ एका िवषयावर िकंवा एका ±ेýात क¤िþत असते.
िशकणाöयाला िवषयाची अंतŀªĶी आिण सखोल ²ान िमळते.
जिटल ÿकÐपांमÅये, िवīाथê एका वेळी एकापे±ा जाÖत कामे करतात. िशकणाöयाला
िवषयाचे सवा«गीण ²ान िमळते. िशकणारा िवषया¸या िविवध पैलूंवर आिण पåरमाणांवर ल±
क¤िþत करतो.
ÿकÐप नमुना:
ÿकÐप पĦतीचे खालील टÈपे आहेत:
समÖया ओळखणे:
ÿकÐप पĦत समÖया सोडवÁयाशी संबंिधत आहे. Âयामुळे समÖया ओळखणे ही पĦतीची
मूलभूत आवÔयकता आहे. िश±क िवषया¸या आधारे समÖयांची यादी देतात आिण
िशकणाöयाला Âयां¸या आवडी¸या आिण ±मतेनुसार समÖया िनवडÁयाची Öवाय°ता
िमळाली आहे.
पåरिÖथती िनमाªण करणे:
येथे िश±क वैयिĉकåरÂया िकंवा गटात ÿकÐप हाती घेÁयासाठी वातावरण तयार करतात.
िश±क ÿकÐपाशी संबंिधत मािहती जसे कì ÿिøया, डेटाचे ąोत, पायöया आिण उपयोग
सामाियक करतात. िश±क िवīाÃया«ना दैनंिदन समÖया शेअर कłन ÿेरणा देतात.
ÿकÐप िनवड:
ÿकÐपा¸या िनवडीसाठी िश±क मागªदशªन करतात. िवīाÃया«ना ÿकÐप िनवडÁयाचे
ÖवातंÞय आहे. ÿकÐपा¸या उिĥĶांवर अवलंबून ÿकÐप गट िकंवा वैयिĉक असू शकतो.
िनयोजन:
िश±क वेगवेगÑया कोनातून आिण मुद्īांमधून चचाª करतो. िवīाÃयाªला Âयांचे िवचार
आिण िवचार Óयĉ करÁयाची मुभा आहे. मुĉ अिभÓयĉìतून िनमाªण होणाöया िविवध
मतांचा िश±क िवचार करतो. शेवटी िश±क कृतीचा कायªøम Öटेप बाय Öटेप बोडªवर िलहóन
ठेवतो. िश±कांनी Âयांची आवड आिण योµयता ल±ात घेऊन गटबĦ केले आहे
अंमलबजावणी:
या टÈÈयात ÿÂय± काम सुł होते. ÿकÐपा¸या अंमलबजावणीĬारे िनÕकषª काढÁयासाठी
िवīाथê डेटा आिण आवÔयक सािहÂय गोळा करतात. िवīाÃया«ना Âयां¸या गतीनुसार कायª munotes.in

Page 44

कायª िश±ण
44 पूणª करÁयासाठी वेळ िमळतो. ÿिøयेदरÌयान िश±क मागªदशªक, ÿेरक आिण सुिवधा देणारा
Ìहणून काम करतो. गटांना िविहत कालावधीत ÿकÐप पूणª करायचा आहे.
मूÐयमापन:
मूÐयांकनामुळे ÿकÐपाची उिĥĶे साÅय झाली कì नाही हे तपासÁयास मदत होते.
मूÐयमापनाचे काम िश±क तसेच िवīाÃया«कडून केले जाते. टीकाÂमक िवचार हा चच¥Ĭारे
िवकिसत केला जातो जेथे ते मुĉपणे टीका करतात आिण Óयĉ करतात. शेवटी िनÕकषª
काढला जातो आिण अहवाल िदला जातो.
अहवाल आिण रेकॉिड«ग:
या पĦतीचा हा महßवाचा भाग आहे कारण या नŌदी भिवÕयातील संदभा«साठी उपयुĉ
आहेत. Âयात िविवध कÐपना आिण पुढील सवª टÈÈयांनंतर आलेले िनÕकषª आहेत. नŌदी
िविशĶ Öवłपात ठेवÐया जातात. अहवाल तयार झाÐयानंतर ते िश±कांना ÿमाणपýासाठी
सादर केले जातात.
३.२.३ सहल पĦत:
"Ăमण" हा शÊद सामािजक अËयासासाठी आयो िजत केलेला ÿवास, सहल िकंवा टूर आहे
ºयामÅये िवīाथê ÿÂय±ात Öथाने िकंवा साइट्सला भेट देतात आिण सहलीमुळे िनमाªण
होणारा ÿथम अनुभव असतो. हे सहल िशकÁयासाठी िवशेषतः फायदेशीर आहे कारण ते
िवīाÃया«ना "पाहÁयाची," "ऐकÁयाची," तपासणी करÁयाची , मािहती गोळा करÁयाची आिण
ÿij िवचारÁयाची भरपूर संधी देते. Âयांचे शै±िणक कायªÿदशªन सुधारÁया¸या उĥेशाने,
िवīाथê िश±णा¸या सहली¸या शैलीĬारे जगभरातील िविवध िठकाणी जाऊ शकतात.
संशोधनांनुसार, सहली ही एक कादंबरी आिण यशÖवी Öवłपाची िशकवणी आहे आिण
िश±क सामाÆयत: Âयांना अिधक वेळा िनयुĉ करÁयास ÿाधाÆय देतात. तथािप, जाÖतीत
जाÖत िश±ण मूÐयासाठी सहलीचे पåरणाम पूवªिनधाªåरत िनद¥शाÂमक वेळापýकात समािवĶ
केले पािहजेत.
±ेý भेट Ìहणजे शै±िणक हेतूंसाठी िकंवा नैसिगªक घटनांचे िनरी±ण करÁयासाठी वापरÐया
जाणाö या संि±Į सहली. अËयासेतर िøयाकलापांचा भाग Ìहणून, वगª वारंवार एक िदवसीय
शै±िणक ±ेý भेट अËयास आयोिजत करतात, जसे कì नैसिगªक िकंवा भौगोिलक साइटवर
जाणे. सहलीमुळे मुले आिण ÿौढ दोघेही नैसिगªक वातावरणात िशकू शकतात. ÿÂयेकजण
सारखा िशकत नाही िकंवा िशकÁयाची ±मता सारखीच नाही. काही िवīाथê वगाªत
इतरांपे±ा चांगले िशकतात, तर काही िशकत नाहीत. Âयां¸या शै±िणक गरजा सामाÆय
वगाª¸या सेिटंग आिण संÖथेĬारे पूणª केÐया जाऊ शकत नाहीत. जेÓहा हे घडते तेÓहा
नैसिगªक िश±ण वातावरण वापरणे फायदेशीर ठł शकते. नैसिगªक िश±ण पयाªवरण हे
शै±िणक सेिटंµज Ìहणून ओळखले जातात जे िवīाÃयाª¸या जÆमजात िशकÁया¸या
±मतेवर आधाåरत असतात.
munotes.in

Page 45

कायª िश±णाचे उपगम
45 अÅयापना¸या सहल पĦतीची वैिशĶ्ये:
 िवषयाचे ठोस ²ान असÐ याने िश±णाची पåरणामकारकता सुधारते.
 हे िवīाÃया«ची आवड आिण कुतूहल वाढवते, जे Âयांना संबंिधत वगाªतील
िøयाकलापांमÅये उÂसाहाने सहभागी होÁयास ÿोÂसािहत करते.
 हे िवīाथê-िवīाथê आिण िवīाथê -िश±क सामािजक संपकाªस ÿोÂसाहन देते, जे
सहकारी िश±ण पĦतéना सम थªन देते. या धोरणाचा वापर कłन पालक, िश±क
आिण िवīाथê सवª शै±िणक ÿिøयेत सहभागी होऊ शकतात. जेÓहा िवīाथê
गटांमÅये काम करतात तेÓहा Âयांचे एकमेकांशी परÖपरसंवाद देखील वाढतात.
िशवाय, जेÓहा िवīाÃया«ना ÿij असतील तेÓहा Âयांना िश±कांशी बोलावे लागणार
असÐयाने, िवīाथê आिण िश±क यां¸यातील संपकª सुधारेल.
 हे ÓयĉéमÅये सामािजक जागłकता वाढवते, पåरणामी समाजातील ÿÂयेक सदÖयाशी
जवळचे नाते िनमाªण होते. हे िवīाÃया«ना दैनंिदन जीवनात उपिÖथत असलेÐया
शै±िणक संधéबĥल िशि±त करते.
सहल पĦती तंýाची उिĥĶे:
 अËयासøम सुधारणे, पारंपाåरक वगª ÿिश±णाशी तुलना केÐयास ही पĦत
िवīाÃया«ना वाÖतिवक - जगातील अनुभवांमÅये सहभागी होÁयाची संधी देते ºयामुळे
िश±ण अिधक अथªपूणª ल±ात राहते.
 हँड्सऑन िशकÁयाचे अनुभव सुधारÁयासाठी ÿथम हाताने ²ान ÿाĮ करÁयासाठी.
 Óयावहाåरक कौशÐये आÂमसात करणे, िवīाÃया«नी नोट्स घेणे, बोलणे आिण Âयांचे
लेखन सुधारणे यासह िविवध ±मता िशकÐया पािहजेत.
 वाÖतिवक जगातील िøयाकलापांमÅये सहभागी होÁयास ÿोÂसािहत करणे.
 सामािजक ÿयोगशाळा समजून घेणे. वाÖतिवक-जगातील पåरिÖथतéमÅये काय घडते
ते जोपय«त ते पाहत नाहीत तोपय«त िवīाÃया«ना आंतर आिण आंतर - वैयिĉक संबंध,
सामािजक गितशीलता , सामािजक बदल इÂयादीसार´या सामािजक कौशÐयांचे
महßव समजू शकत नाही.
सहल अÅयापन पĦतीचे ÿकार:
१. उपदेशाÂमक सहल:
शै±िणक सहल Ìहणजे वगª िकंवा वगा«¸या गटाने सामाÆय वगाªबाहेरील एखाīा Öथानाला
िदलेली भेट, ºयाचा उĥेश िवīाÃया«ना िविशĶ अËयासøमाची उिĥĶे पूणª करÁयास मदत
करणे आहे जे इतर पĦतéĬारे ÿभावीपणे पूणª केले जाऊ शकत नाहीत. अनेक ÿकार¸या
फुलांबĥल जाणून घेÁयासाठी बोटॅिनकल गाडªनची सहल हे या ÿकार¸या शै±िणक फìÐड
िůपचे उदाहरण आहे. munotes.in

Page 46

कायª िश±ण
46 २. शालेय Öपधाª िकंवा उÂसव:
िवīाÃया«ना Âयां¸या शाळेने आयोिजत केलेÐया Öपधाª िकंवा महोÂसवात Âयांचे िवषय-±ेýाचे
²ान आिण कलागुण दाखवÁयाची संधी असते. एकापे±ा जाÖत वगª िकंवा िवषयातील
िवīाÃया«चे संघ Öपधाª, उÂसव, Öपधाª िकंवा मूÐयमापनात भाग घेऊ शकतात. शालेय
Öतरावरील खेळ, सांÖकृितक कायªøम आिण िनबंध Öपधाª ही शालेय Öपधाª िकंवा
उÂसवांची काही उदाहरणे आहेत.
३. ÿेरक Ăमण:
ऑफ-कॅÌपस िøयाकलाप एक ÿेरणादायी सहल आहे. हे वगाªसाठी असाइनम¤ट नाही. हे
शाळा, ³लब, गट िकंवा वगाªसाठी ÿेरक ब±ीस देऊन शाळेचे वातावरण सुधारÁयात
योगदान देते. शालेय वषाª¸या शेवटी बुĦ पॉईंटला भेट देणारा िवīाÃया«चा गट हे ÿेरणादायी
सहलीचे उदाहरण आहे.
सहल पĦतीचे टÈपे:
१. भेट देÁया¸या िठकाणे िनवड:
 ±ेý भेटीसाठी उिĥĶे आिण मूÐयमापन धोरण पåरभािषत करा.
 गंतÓयÖथान, वेळ आिण तारीख ठरवा.
 ±ेýा¸या मु´य वैिशĶ्यांशी पåरिचत होÁयासाठी आिण संबंिधत लोकांचे Öथान, वाहन
चालिवÁया¸या सूचना आिण मोबाइल नंबर िमळिवÁयासाठी पूवª-भेट īा.
२. लॉिजिÖटक Èलॅिनंग:
 ÿशासकìय मंजुरीची िवनंती करा आिण वाहतूक िवनंती सबिमट करा.
 तुम¸या िदवसा¸या ÿवासाची योजना करा आिण जेवणाची ÓयवÖथा करा.
 Öथळासाठी आवÔयक असÐयास , कॅमेरे सारखी िवशेष उपकरणे सेट करा आिण
ÿवेश शुÐकासाठी िनधी गोळा करा. तुम¸या ÿवासाबĥल तुम¸या लोकांना सांगा.
 आपÂकालीन पåरिÖथतीत िवīाÃया«ची नावे आिण घरचे फोन नंबर रेकॉडª करा.
३. ±ेý भेटीपूवêचे ±ेý भेटीचे िनयोजन आिण चचाª:
 ±ेý भेटी¸या Åयेयाबĥल चचाª करा.
 Öथानाची िचýे िकंवा पोÖटसª ÿदिशªत करा.
 वतªनाची एक संिहता Öथािपत करा आिण पैसे कसे वापरले जातात, जेवणा¸या वेळेची
ÓयवÖथा, कपडे कोड आिण इतर महßवा¸या समÖयांबĥल बोला.
 मािहती िमळवÁयासाठी ओपन -एंडेड िनरी±णाÂमक ÿijांची सूची बनवा.
 ±ेý भेटी¸या वेळापýकाचे वणªन करा. munotes.in

Page 47

कायª िश±णाचे उपगम
47 ४. ±ेý भेटी:
 आवÔयक असÐयास , ±ेý भेटी दरÌयान मुलांना काढू īा.
 सुिवचाåरत ÿij मांडा आिण ÿितसाद रेकॉडª करा.
 तुÌ हाला अिभÿेत असलेÐ या पĦतीने वागा.
५. ±ेý भेटीपूवê:
 िवīाÃया«ना कायªøमाबĥल Âयांचे िनरी±ण आिण भावनांवर चचाª करÁयास ÿोÂसािहत
करा.
 ±ेý भेटी संबंिधत वÖतू ÿदिशªत करÁयासाठी वगाªत बुलेिटन बोडª बनवा.
 ºयांनी ±ेý भेटीमÅये सहाÍय ÿदान केले Âयां¸यासाठी िवīाÃया«ना धÆयवाद-नोट्स
िलहó īा. तुम¸याकडे असलेले कोणतेही अिĬतीय ²ान समािवĶ करा.
६. ±ेý भेटीचे मूÐयमापन:
सहलीचे िवशेष शै±िणक मूÐय काय होते?
 िवīाÃया«नी उिĥĶे साÅय केली होती का?
 पुरेसा वेळ होता का?
 पुरेसा कमªचारी आिण ÿौढ पयªवे±ण असÐयाचे िदसते का?
 ते बदलून काय सुधारले जाऊ शकते?
 पुढ¸या वेळी कशावर ताण īावा?
 भिवÕयात कोणÂया मुद्īांकडे ल± देÁयाची गरज आहे?
३.२.४ चचाª पĦत:
अथª:
चचाª या शÊदाचा अथª महßवा¸या िवषयावरील िवचार, मत आिण ²ानाची देवाणघेवाण असा
होतो. या पĦतीमÅये िश±क आिण Âया ÿिøयेत िशकवले जाणारे दोÆही समािवĶ आहेत.
चचाª ही सवाªत महÂवाची पĦत आहे कारण "एकापे±ा दोन डोके चांगले आहेत." याचा अथª
असा आहे कì जेÓहा समÖया सोडवÁयासाठी अनेक डोके एकý केली जातात तेÓहा
आIJयªकारक पåरणाम िमळू शकतात.
चचाª Ìहणजे िनŁपयोगी आिण िबनमहßवाचे तÃय गोळा करणे नÓहे. पण ती िवचारांची
तािकªक आिण पĦतशीर देवाणघेवाण आहे. चच¥चा मु´य उĥेश लहान मुलांना "úुप िथंिकंग"
आिण "सामूिहक िनणªय" ÿिøयेत िशि±त करणे हा आहे. munotes.in

Page 48

कायª िश±ण
48 एखाīा िवषयात िकंवा समÖयांशी संबंिधत संबंधांचा िवचारपूवªक िवचार Ìहणून चच¥चे वणªन
केले आहे. हे Âयां¸या संबंधांचे िवĴेषण, तुलना, मूÐयमापन आिण िनÕकषा«शी संबंिधत
आहे. Âया पĦतीत िवīाÃया«ना Âयां¸या कÐपना आिण भावना Öवतंýपणे मांडÁयाची संधी
िमळते.
Óया´या:
³लाकª आिण Öटार¸या मते. "चचाª Ìहणजे एका Óयĉìने संभाषणावर ÿभुÂव िमळवून
Âया¸या अहंकाराचा उपचार करÁयाची जागा नाही, िकंवा एका Óयĉìने Âयाचे पठण
िवकÁयाची जागा नाही."
Âयानुसार ÿा.एस.के. कोचर. "चचाª ही खरं तर सामूिहक िनणªय घेÁयाची øमबĦ ÿिøया
आहे."
जेÌस एम. ली यां¸या मते. "ही एक शै±िणक गट िøयाकलाप आहे ºयामÅये िश±क आिण
िवīाथê काही समÖया िकंवा िवषयावर बोलतात."
योकमन आिण िसÌपसन यां¸या मते. "चच¥चे तंý असे आहे कì िजथे मुले ÿijांवर चचाª
करतात, अहवाल देतात, िनयोजन करतात , नैसिगªक पĦतीने काम करतात. िश±क हे
मागªदशªक, समुपदेशक, सÐलागार, योगदानकताª आिण संचालक असतात. फĉ Âयांचे
ऐकून घेÁयापे±ा."
चच¥चे Öवłप:
चचाª या Öवłपात आयोिजत केलेली अनौपचाåरक िकंवा औपचाåरक िøयाकलाप असू
शकते:
१. औपचाåरक चचाª
२. वगª चचाª
३. वादिववाद
४. पॅनेल
५. पåरसंवाद
६. िसÌपोिजयम
७. म¤दू वादळ
चचाª पĦतीचे ÿकार:
चच¥चे ÿामु´याने दोन ÿकार आहेत:
१. उÂÖफूतª चचाª
२. िनयोिजत चचाª munotes.in

Page 49

कायª िश±णाचे उपगम
49 १. उÂÖफूतª चचाª:
उÂÖफूतª चचाª साधारणपणे अËयासाधीन िवषयाशी संबंिधत असलेÐया काही वतªमान
घटनांबĥल िवīाÃया«¸या ÿijापासून सुł होते. अशी चचाª िवīाÃया«ना खूप उपयुĉ आहे
कारण ती Âयांना वतªमान घटनांचे िवĴेषण करÁयास आिण वाÖतिवक जीवनातील
पåरिÖथतीशी संबंिधत तÃये समजून घेÁयास मदत करते. अशा चच¥त वÖतुिÖथती¸या
²ानाचे पुनरावलोकन केले जाते आिण एक समज िवकिसत केली जाते.
२. िनयोिजत चचाª:
अशा चच¥ची सुŁवात िश±क एका िवīाÃयाªला अहवाल सादर करÁयास सांगून आिण
दुसö याला तपशीलवार चचाª करÁयास सांगू शकते. या तंýासाठी िश±काने वगाªला समपªक
तÃये समािवĶ कłन आिण िनÕकषाª¸या Öवłपात एकिýत कłन काळजीपूवªक िनयोजन
करणे आवÔयक आहे. िश±कांĬारे ÿijांची िवÖतृत यादी तयार केली जाते आिण ते योµय
वेळी चच¥त टाकले पािहजेत.
िश±काने कधीकधी एखाīा मुīावर जोर िदला पािहजे आिण चच¥दरÌयान सवª संबंिधत मुĥे
समािवĶ केले आहेत हे पहावे.
चच¥ची ÿिøया:
चांगÐया चच¥ची मूÐये सुरि±त करÁयासाठी, िश±क िवīाÃयाªचे ÿितिनिधÂव िनयोजन
मानले पािहजे. संपूणª ÿिøया चार भागांमÅये िवभागली जाऊ शकते:
१. तयारी
२. चचाª आयोिजत करा
३. मूÐयमापन
४. रेकॉिड«ग
चच¥चा अंितम उĥेश वतªन सुधारणे आिण योµय िश±ण हा आहे. Ìहणून, Âया बदलासाठी ,
िश±काने संपूणª ÿिøयेचे मूÐयमापन केले पािहजे, िश±काने हेतू ल±ात घेऊन चच¥चे
मूÐयमापन केले पािहजे आिण Âयातून काही यश िमळायला हवे. मूÐयमापना¸या उĥेशाने
िविवध ÿकार¸या ÿijावली वापरÐया जाऊ शकतात. या¸या मदतीने िवīाÃया«¸या ÿगतीचे
मूÐयमापन करता येते.
४. रेकॉिड«ग:
शेवट¸या िश±काने संपूणª ÿिøयेची संपूणª नŌद ठेवावी. यामÅये मूळ आराखडा तयार करणे
आिण दुŁÖत करणे इÂयादéचा समावेश असावा. िश±कांनी भिवÕयासाठी िदलेले सवª
मागªदशªनही Âयांनी नŌदवले पािहजे. आिण Âयां¸या Öवतः¸या कायाªवर अंितम टीका सवा«नी
िलिहली पािहजे. हे भिवÕयातील संदभª आिण मागªदशªनासाठी मदत करेल.
munotes.in

Page 50

कायª िश±ण
50 तुमची ÿगती तपासा:
१. तुÌही कामा¸या िश±णात िशकÁया¸या कोणÂया पĦती वापराल?
२. ÿाÂयि±क पĦतीचे गुण काय आहेत?
३. चचाª पĦतीचे Öवłप काय आहेत?
३.३ कामा¸या िश±णाचे मूÐयमापन ३.३.१ कायªिश±ण आिण कायª पुÖतकाची रचना:
कायª िश±णामÅये िवīाथê-कॅंटरचा ŀĶीकोन आहे ºयामÅये वैयिĉक िवīाÃयाª¸या गरजा
पूणª करÁयासाठी अËयासøम िवकिसत करणे समािवĶ आहे. िश±क संपूणª वगाªचा समावेश
असलेला अËयासøम तयार कł शकतो िकंवा ते ÿÂयेक िवīाÃयाªसाठी वैयिĉक
िशकवÁया¸या धोरणे तयार कł शकतात. ºया िवīाÃयाªला जाÖत काळ ल± क¤िþत
करÁयासाठी धडपड करावी लागते Âयां¸यासाठी, िश±क एक अËयासøम तयार कł
शकतो ºयामÅये िविवध लहान िøयाकलापांचा समावेश असतो ºयात तीĄ एकाúतेची
आवÔयकता नसते. जर Âयां¸या सवª िवīाÃया«ना गटांमÅये काम करायला आवडत असेल,
तर िश±क Âयां¸या अËयासøमात लहान-मोठ्या-सामूिहक िøयाकलापांचा समावेश कł
शकतात.
खालील ®ेÁयांमÅये मोडणाöया उपøमांचा वापर िवīाÃया«ना मÅयम, माÅयिमक आिण
वåरķ शालेय Öतरावर कामाचा अनुभव देÁयासाठी केला पािहजे:
कोर ±ेý:
अिनवायª मॅÆयुअल काम आिण सामुदाियक सेवेĬारे, िवīाथê Âयां¸या Öवतः¸या गरजा
तसेच Âयां¸या शेजार¸या आिण शाळे¸या गरजांची काळजी कशी ¶यावी हे िशकतात.
िनवडक ±ेý:
याÓयितåरĉ, िनवडलेÐया िøयाकलापांचा वारंवार सराव करणारे िवīाथê उÂपादक कायª
आिण सेवांसाठी आवÔयक कौशÐये िवकिसत करतात. काही उदाहरणांमÅये, हा पूवª-
Óयावसाियक अनुभव देखील असेल.
उपøमां¸या योजना उिĥĶांवर आधाåरत असतात. उपøम िवīाÃयाªला िवधायक आिण
फायदेशीर सामािजक िøयाकलाप दाखवतात. हे Óयायाम िवīाÃया«ना िविवध Óयवसाय
आिण ®माचे मूÐय समजून देतात. िशकणाö याला Âयां¸या आवडी¸या ±ेýात Âयांची
कौशÐये कशी िवकिसत करता येतील यावर िवचार करता येतो आिण िवचार करता येतो.
कामा¸या िश±णाचा िवषय एकािÂमक ŀĶीकोन वापरतो.

munotes.in

Page 51

कायª िश±णाचे उपगम
51 वकªबुक िडझाइन:
कायªपुÖतके ही एक ÿकारची शै±िणक सामúी आहे ºयामÅये िवīाÃया«ना वगाªबाहेर
िशकÁयास मदत करणारे घटक असतात. िवīाÃया«नी एखाīा िविशĶ िøयाकलापासाठी
िनधाªåरत केलेली उिĥĶे साÅय केली आहेत याची खाýी करÁयात ते मदत करतात.
कायªपुÖतके हे सुिनिIJत करतात कì िवīाÃया«ना सामúीचे पुनरावलोकन करÁयाची आिण
चालिवलेÐया िøयाकलापांची अंतŀªĶी ÿदान करÁयाची संधी आहे.
रेकॉडª ठेवÁयासाठी कामिगरी:
खालील शीषªके नŌदी ÓयविÖथत करÁयासाठी वापरली जातात आिण केलेÐया कामाचे
मूÐयमापन करÁयासाठी कायªपुिÖतकेची दररोज तपासणी केली पािहजे.
१. ÿकÐप/कायाªचे शीषªक.
२. उÂपादन वापर
३. कामाचे उिĥĶ.
४. वापरलेली उपकरणे आिण साधने. (नाव, सं´या आिण ÿवेशयोµयतेचा ľोत)
५. उÂपादनात वापरलेला क¸चा माल
६. ÿिøयेचे टÈपे
७. अंमलबजावणी ÿिøयेदरÌयान घेतलेली खबरदारी.
८. समोर आलेली आÓहाने आिण Âयावर मात करÁयासाठी धोरणे.
९. उÂपादनाची िकंमत
१०. भिवÕयातील िवकासासाठी िशफारसी
११. Öव-मूÐयांकन आिण िशकÁयाचे पåरणाम.
कायªपुिÖतके¸या मूÐयांकनाचे िनद¥शक:
अ. सवªसमावेशक आिण संघिटत रेकॉडªकìिपंग.
ब. कायªपुिÖतका काळजीपूवªक आिण सुÓयविÖथत राखणे.
क. कायªपुिÖतका अīयावत ठेवणे आिण िश±कांĬारे ते िनयिमतपणे तपासणे यात
सातÂय.
३.३.२ ÿाÂयि±क कायª आिण साÅय:
कायª िश±णाचा अËयासøम िवīाÃया«¸या गरजांनुसार तसेच शाळा आिण समुदायाĬारे
देऊ केलेÐया संसाधने आिण सुिवधांĬारे िनधाªåरत केला जाईल. असा कोणताही सेट munotes.in

Page 52

कायª िश±ण
52 अËयासøम असू शकत नाही ºयाचे पालन िजÐहा, राºय िकंवा राÕůातील ÿÂयेक शाळेने
केले पािहजे कारण ते Öथानानुसार िभÆन असतील.
माÅयिमक शालेय कायªिश±ण कायªøमाचा एक भाग Ìहणून कायªिश±ण िøयाकलापांमÅये
ÿीÓहोकेशनल अËयासøमांचा समावेश केला जातो. या िøयाकलापाची उिĥĶे मनोवृ°ी
सुधारणे आिण सहभागéना भिवÕयात अिधक उÂपादक कायाªसाठी तयार करणे आहे.
पåरणामी, ÿÂयेक वगाªतील ÿÂयेक िवīाÃयाªने अËयासøमातील िकमान ६०% असाइनम¤ट
पूणª करणे आवÔयक आहे.
िविवध िनवडक उपøमांचा उĥेश कायªिश±ण अËयासøमाला Óयावसाियक फोकस
देÁयाचा आहे. पåरणामी, उपलÊध वेळेनुसार, Âयाला सतत िकंवा पुनरावृ°ी सरावाची
आवÔयकता असू शकते. शाळा वेळ, ऋतू, मानवी ±मता, क¸चा माल इ.¸या आधारावर
उपलÊध उपøमांची िनवड कł शकते. िनधीचे िवतरण आिण Óयावहाåरक
िøयाकलापांमÅये मदत करÁयासाठी छोटे गट तयार केले जातील. अÅयापन िशकÁया¸या
ÿिøयेदरÌयान िश±क समÖया सोडवÁयाचे तंý वापरणे िनवडू शकतात.
िवīाÃया«ना Âयां¸या गरजांशी संबंिधत समÖया आिण Âया मागÁया पूणª करÁयासाठी पूणª
करणे आवÔयक असलेÐया काया«ची जाणीव कłन िदली पािहजे. उपकरणे, संसाधने,
आिण काम आिण सेवा ÿदान करÁया¸या पĦतéबĥल तसेच आवÔयक कामात ÓयÖत राहóन
या समÖयांवर उपाय शोधÁयासाठी Âयांना मागªदशªन केले पािहजे.
िविवध वगा«साठी वेगवेगÑया िøयाकलापांची िशफारस करÁयात आÐयाने, शाळेने िविवध
उपøमांची ऑफर िदली असÐयास िकंवा िवभागानुसार िवभाग असÐयास, वेळापýक सेट
करÁयाचा सवō°म मागª Ìहणजे वगाª¸या सवª िवभागांमÅये एकाच वेळी कायªिश±ण
कालावधी असणे. ÿÂयेक वगाªसाठी फĉ दोन उपøम आहेत.
िनयुĉ केलेÐया कामिगरीमÅये, िवīाÃया«नी िविशĶ वगाªत पूणª केलेÐया काया«चा मागोवा
ठेवणे अपेि±त आहे. या फायली तपासÁयाचे अिधकार मु´याÅयापक, िश±क आिण उ¸च
अिधकाöयांना आहेत.
कामा¸या िश±णासाठीचे उपøम यांिýक पĦतीने केले जाऊ नयेत; Âयाऐवजी, ÿÂयेक
पायरीमÅये काळजीपूवªक िनयोजन, िवĴेषण आिण तयारी समािवĶ असणे आवÔयक आहे.
३.३.३ मूÐयमापन साधन िवकिसत करणे:
अÅयापना¸या पåरणामी िवīाथê िकती िशकले हे िनधाªåरत करणे हे मूÐयमापनाचे उिĥĶ
आहे. कायªिश±ण िøयाकलापांसाठी मूÐयमापन साधन तयार करताना खालील काही
महßवा¸या पैलूंचा िवचार करणे आवÔयक आहे.
मूÐयमापनाची उिĥĶे िनिIJत करणे:
िश±काने मूÐयमापन ÿिøयेĬारे ºया उिĥĶांचे मूÐयमापन करायचे आहे Âयाचा मागोवा
ठेवावा. कायªिश±ण िøयाकलाप सहसा सवª डोमेन समािवĶ करतात, Ìहणून िवकिसत
केलेले साधन सवªसमावेशक असावे. munotes.in

Page 53

कायª िश±णाचे उपगम
53 मागªदशªक तßवे:
 मूÐयमापन ऑफर केलेÐया िशकÁया¸या अनुभवानुसार, तसेच िशकवÁया¸या
उिĥĶांनुसार केले जाईल (जे Âयां¸या वतªणुकì¸या अटéमÅये ÖपĶपणे वणªन केले
आहे).
 मूÐयमापन सतत आिण श³य िततके सवªसमावेशक असले पािहजे (ÿÂयेक िøया,
ÿकÐप आिण िøया कलाप पूणª झाÐयावर लगेच तपासले जाणे आवÔयक आहे).
 मूÐयमापन ÿिøयेदरÌयान श³य िततकì साधने आिण ÿिøया वापरÐया पािहजेत.
 साधनाची िनवड Âया¸या मयाªदा आिण मूÐयमापनाचे िनकष ल±ात घेऊन जाÖतीत
जाÖत काळजीपूवªक केली पािहजे.
साधनाची िनवड:
मूÐयमापनाची काही साधने आिण तंýे खालीलÿमाणे आहेत. िवīाÃया«¸या
मूÐयमापनासाठी संयोजन िकंवा एकच साधन िनवडले जाऊ शकते.
 मुलाखत
 िनरी±ण
 यादी तपासा
 संचयी रेकॉडª
 ÿijावली
 फोटो/पोटªफोिलओ
 ÿकÐप कायª
 Öपधाª उपøम
 गट कायª
 परी±ा
 ÿij मंच
 वादिववाद
 Óया´यान
 मानांकन ®ेणी
 ÖवाÅयाय कायª munotes.in

Page 54

कायª िश±ण
54 साधन तयार करणे:
िनवडलेÐया साधनानुसार िविवध ÿij आिण िवधाने तयार करणे. िøयाकलापा¸या
सुŁवातीला सेट केलेली सवª उिĥĶे तपासत असÐयाची खाýी करा.
खालील काही मूÐयमापन साधने आिण तंýे कायª िश±णामÅये वापरली जातात.
३.३.३.१ पदिनIJयन ®ेणी:
पदिनIJयन ®ेणी िश±कांना िवīाÃयाªĬारे ÿदिशªत केलेÐया वतªन, कौशÐये आिण धोरणांची
िडúी िकंवा वारंवारता दशªवू देते. िश±क पदिनIJयन ®ेणी वापłन िनरी±णे रेकॉडª कł
शकतात.
पदिनIJयन ®ेणी िवīाथê Öवयं-मूÐयांकन साधन Ìहणून वापł शकतात. पदिनIJयन ®ेणी
हा पåरमाणवाचक गुणधमाªशी संबंिधत डेटा गोळा करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या ®ेणéचा
संच आहे.
पदिनIJयन ®ेणीचे ÿकार:
पदिनIJयन ®ेणी देखील िविवध ÿकारचे आहेत:
१. सं´याÂमक ®ेणी
२. वणªनाÂमक ®ेणी
३. रँक ऑडªर ®ेणी
४. úािफक ®ेणी
५. गट ®ेणीची ट³केवारी
३.३.३.२ तपासणी सूची:
तपासणी सूची ही अशी साधने आहेत जी िश±क आिण िवīाÃया«ना डेटा गोळा करÁयात
आिण िवīाÃया«ना काय माहीत आहे आिण पåरणामांĬारे काय स±म आहेत याचे मूÐयांकन
करÁयात मदत करतात. ते िविशĶ वतªन, कौशÐये आिण ²ान याबĥल मािहती गोळा
करÁयासाठी पĦतशीर पĦती देतात. मूÐयमापनासाठी िनवडलेÐया वणªना¸या मानकांचा
तपासणी सूची¸या वापराĬारे ÿाĮ झालेÐया मािहतीवर महßवपूणª ÿभाव पडतो.
शै±िणक हेतू:
१. िनरी±णांचे पĦतशीर रेकॉिड«ग.
२. एखादे कायª पार पाडÁयात सातÂय आिण पूणªता सुिनिIJत करणे.
३. सÅया¸या कामिगरीची नŌद सादर कłन िवīाÃयाª¸या िश±णिवषयक गरजा ओळखा.
४. िवīाथê आिण िश±क यां¸या कौशÐय िवकास िकंवा ÿगतीचे मापन करणे. munotes.in

Page 55

कायª िश±णाचे उपगम
55 ५. ÿभावी िश±णासाठी आवÔयक कौशÐये, पĦती, ŀĶीकोन आिण वतªन यां¸या
िवकासाचा मागोवा ठेवा.
३.३.३.३ िश±कांची नŌदी:
िश±कां¸या नŌदी िवīाÃयाª¸या जीवनात घडणाöया महßवा¸या घटनांचे वणªनाÂमक तपशील
सादर करतात. या घटना काही िøयाकलाप िकंवा कृती असू शकतात ºया िश±कांनी
नैसिगªक सेिटंµजमÅये िकंवा कधीतरी िनयोिजत िøयाकलाप दरÌयान पािहले आहेत. या
नŌदी मुलां¸या सामािजक, भाविनक, आवडी, नापसंती आिण नातेसंबंधांची मािहती गोळा
करÁयास मदत करतात. सामािजक संवाद, सामािजक भान , Âयांची जÆमजात ÿितभा आिण
कौशÐये जे Âयां¸या वतªनाची कारणे आहेत Âयाबĥल जाणून घेणे सोपे आहे. तुÌही Öवतः
अनुभवू शकता कì िश±कां¸या नŌदी मोठ्या ÿमाणावर काम करतात. वगाªतील फĉ काही
घटनांचे दÖतऐवजीकरण केले आहे कारण Âयातील ÿÂयेकाचा मागोवा ठेवणे अश³य आहे.
घटनेनंतर श³य ितत³या लवकर Âयांना पकडÁयाचा ÿयÂन करा जेणेकłन योµय तÃये
िलिहली जातील.
३.३.३.४ िनरी±ण सूची:
िनरी±ण ही मुलांची मािहती गोळा करÁयाची सवाªत लोकिÿय पĦत आहे. मुलांचे Âयां¸या
नैसिगªक वातावरणात िनरी±ण केले पािहजे. ÓयिĉमÂवा¸या िवकासाचे अनेक पैलू
िनरी±णाने िमळू शकतात. फĉ िनरी±ण केÓहाही कुठेही करता येते. िनरी±णाĬारे तुÌहाला
िवīाÃया«ची वतªणूक, आवड आिण आÓहाने जाणून घेता येतात. िनरी±णादरÌयान िनरी±णे
िटÈपÁयांमÅये नŌदिवली जाऊ शकतात अÆयथा िनरी±णा¸या वैधतेला हानी पोहोचेल.
तुमची ÿगती तपासा:
१. पदिनIJयन ®ेणी ÖपĶ करा.
२. कायª िश±णामÅये िश±कां¸या नŌदीचा वापर ÖपĶ करा.
३. कायªिश±णामÅये िदµदशªन कायाªचे महßव आिण Âयाची अंमलबजावणी िलहा.
३.४ कायªिश±ण िश±क ३.४.१ कायªिश±ण िश±काचे गुण:
 उ°म ÓयिĉमÂव.
 दयाळूपणा
 अखंडता, िनÕप±ता आिण नैितक िफटनेस
 एक आनंददायी बोलणारा आवाज
 चांगले शारीåरक आिण मानिसक आरोµय munotes.in

Page 56

कायª िश±ण
56  सहकाöयांना सामािजकŀĶ्या Öवीकायª
 िश±कì पेशात रस आिण योµयता.
या संदभाªत मुदिलयार आयोगाने िनरी±ण नŌदवले, "िश±कांनी Âयां¸या कामाकडे एक
नवीन ŀĶीकोन िवकिसत केला पािहजे. Âयांनी Âयां¸या कायाªकडे एक महान सामािजक
आिण बौिĦक साहस Ìहणून पािहले पािहजे."
 िवनă, नă आिण Âया¸या िवīाÃया«शी मैýीपूणª.
 Öपेशलायझेशन या िवषयातील नवीन ÿवाह िशकÁयाचा आúह.
 िविवध अÅयापन िशकÁया¸या पĦती तयार करा आिण वापरा.
 कायª सिमती, ÿij-उ°र, ÿाÂयि±क, ÿकÐप, चचाª इÂयादी सार´या िविवध
िनद¥शाÂमक तंýांचा वापर करÁयासाठी ÿिशि±त.
 िविवध ÿकारचे िश±ण सहाÍय िवकिसत करÁयास, तयार करÁयास आिण वापरÁयास
स±म.
 िश±क Ìहणून िवīाÃया«¸या ÿगतीचे आिण Âया¸या Öवतः¸या वाढीचे मूÐयांकन
करÁयासाठी िविवध पĦती वापरÁयास स±म.
 शाळे¸या मागªदशªन कायªøमात कायª±मतेने कायª करÁयास स±म.
 ²ाना¸या संदभाªत िवīाÃया«¸या गरजा चांगÐया ÿकारे समजून घेणे.
 सÅया¸या जागित क पåरिÖथती आिण समÖयांची चांगली समज असणे.
 िनåर±ण आिण वतªन, आवड आिण िवīाÃया«¸या िवकासा¸या नŌदéमÅये चांगली
ÿवीणता असणे.
३.४.२ कायªिश±ण िश±काची काय¥:
िश±कांनी पुढील काय¥ करणे अपेि±त आहे.:
 िवīाथê आिण समाजा¸या गरजा तपासा.
 मागªदशªक तßवांमÅये िदलेÐया तßवांवर आधाåरत उपøम िनवडा.
 उपøमांमÅये सहभागी होÁयासाठी िवīाÃया«ना तयार करा.
 सािहÂय आिण संसाधनांची ÓयवÖथा करा.
 त² संÖथा आिण समुदायाशी संबंध िवकिसत करा.
 िøयाकलाप आयोिजत करा आिण Âयांचा वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéशी संबंध
ठेवा. munotes.in

Page 57

कायª िश±णाचे उपगम
57  संकÐपना, महßव, संबंिधत ±ेýातील ÿासंिगकता आिण वैयिĉक आिण सामािजक
िवकासावरील पåरणाम ÖपĶ करा.
 मोिहमा, सहली, शै±िणक दौरे इÂयादéमÅये िवīाÃया«ना सामील करा.
 िवīाÃया«चे िनरी±ण करा आिण Âयांचे मूÐयमापन करा.
 सुधारणेसाठी िवīाथê आिण ÿशासन यांना अिभÿाय īा.
 पालकांना कायªिश±णा¸या महßवाबĥल िशि±त करा.
 रेफरल आिण वैयिĉक ÿकरणांचा पाठपुरावा करÁयासाठी पालकांशी समÆवय साधा.
३.४.३ कायªिश±णात िश±काची भूिमका:
कोणÂयाही शै±िणक कायªøमा¸या यशÖवीतेसाठी िश±काची भूिमका हा मु´य घटक
असतो. सवª िश±कांना Âयांनी िशकवलेÐया िवषया¸या आधारे कायª शै±िणक उपøम
आयोिजत करÁयासाठी मागªदशªन, ÿवृ°, अिभमुख आिण ÿिशि±त केले पािहजे. वकª
एºयुकेशन ÿोúाममÅये सहभागी असलेÐया िश±कांनी सामúीची यादी तयार केली पािहजे
आिण एक ताÂपुरती सूचना योजना तयार केली पािहजे, ºयामÅये उिĥĶे, िवÖतृत सामúी
समािवĶ आहे आिण िøयाकलाप पार पाडÁयापूवê िवकिसत करावयाचे ²ान, समज,
कौशÐये, वृ°ी आिण मूÐये हायलाइट करा. िनद¥शाÂमक योजनेमÅये िøयाकलापाचे
मूÐयमापन करÁयासाठी अवलंबÐया जाणाö या मूÐयांकन ÿिøयेची Óया´या देखील केली
पािहजे. िश±कांनी िवīाÃया«ची पाĵªभूमी जाणून घेणे आवÔयक आहे आिण Âयां¸या
पालकांचे सहकायª आिण कौशÐय िमळिवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे, िवशेषत: जे कुशल
कारागीर, कारागीर, शेतकरी आिण Óयावसाियक आहेत. कायªिश±ण िश±काने पार
पाडावया¸या काही भूिमका खालीलÿमाणे आहेत:
 लोकशाही: Âयाने आपÐया िवīाÃया«ना लोकशाही जीवनपĦतीसाठी चांगले िश±ण
देÁयासाठी लोकशाही आदशा«चे समथªन करणे आवÔयक आहे.
 समानता: Âयाने सवª िवīाÃया«शी समानते¸या आधारावर वागले पािहजे. Âयाने
िवīाÃया«मÅये समतावादी ŀिĶकोन िनमाªण केला पािहजे.
 िशकÁयाचे सुýधार: तो Âया¸या िवīाÃया«मÅये महßवपूणª िश±णाला चालना
देÁयासाठी कायª करतो.
 िमý आिण तÂव²ानी: Âयाने आपÐया िवīाÃया«साठी िमý आिण तÂव²ानाची
भूिमका पार पाडली पािहजे.
 गटनेता: वगाªतील सामािजक गटाचा नेता Ìहणून, Âयाने अनुकूल वातावरण आिण
एकसंधता िवकिसत केली पािहजे.
 मागªदशªन समुपदेशक आिण मदतनीस: तो आपÐया िवīाÃया«ना शै±िणक कारकìदª
आिण वैयिĉक मागªदशªन ÿदान करतो. munotes.in

Page 58

कायª िश±ण
58  आरंभकताª: Âयाने नवीन तंý²ानाचा िवīाÃया«¸या सवō°म फायīासाठी आिण
िश±णा¸या ÿगतीसाठी शोध घेऊन आरंभकÂयाªची भूिमका बजावली पािहजे.
आरंभकाची भूिमका बजावताना Âयाने नवीन कÐपना, पĦती आिण ÿणालéचा शोध
लावला पािहजे.
३.५ सारांश कायªिश±णाचे कायª±ेý िवÖतृत आहे िकंवा आपण असे Ìहणू शकतो कì संपूणª सामािजक,
सांÖकृितक, आिथªक पåरिÖथती हे कायªिश±णाचे कायª±ेý आहे. सÅया¸या युिनटĬारे
तुÌहाला कामा¸या िश±ण पĦती कशा वापरÐया जातात हे कळले. या उपøमांचे
मूÐयमापन करताना कोणती मूÐयमापन साधने आिण तंýे हा मु´य आधार असावा,
Óयावहाåरक कायª कसे राबवावे हे तुÌहाला माहीत होते. कायªिश±ण देणाö या िश±काचे गुण
कोणते असावेत हेही कळले. िविवध उपøम आयोिजत करताना तुÌही िश±काची भूिमका
आिण काय¥ यांची समज िवकिसत झाली.
३.६ ÖवाÅयाय १. मूÐयमापन साधने आिण तंýां¸या पĦतéची यादी करा.
२. सहली¸या पĦतीचे ÿकार िलहा. िवīाÃया«ना ÿोÂसाहन देÁयासाठी तुÌही कोणÂया
ÿकारचा सहलीचा वापर कसा कराल ?
३. ÿकÐप पĦत ही समÖया सोडवÁयाची पĦत Ìहणून देखील सूिचत करते. ÖपĶ करा.
४. कायªिश±ण िश±काची काय¥ कोणती?
५. कायªिश±ण कायªपुिÖतके¸या Öतंभांची यादी करा आिण Âयाचे महßव िलहा.
३.७ संदभªसूची  Kilpatrick W. H. 1918, The Project Method, Teachers College
Record, Columbia, p.319 -335.
 Green T. L. 1965, The Teaching Biology in Tropical Secondary
Schools, Oxford University Press, London, p. 35 -62.
 Sood J. K. 1989, New Directions in Science Teaching, Kohli
Publishers, Chandigarh, p. 146 -149.
 Rawat S. C. 2002, Essentials of Educational Technolog y, R.Lall
Book Depot, Meerut, p.197 -206.
 https://sc.syekhnurjati.ac.id/esscamp/risetmhs/BAB214111320107.p
df
 https://core.ac.uk/download/pdf/29155781.pdf
***** munotes.in

Page 59

59 ४
कायªिश±ण आिण अËयासøम
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ कायªिश±णाचा अËयासøम
४.१.१ मु´य आिण िनवडक ±ेýावरील उपøम
४.१.२ पåरसर अËयास आिण Âयाचे उपयोग
४.१.३ सािहÂय, साधने आिण तंýांसह ÿयोग करणे
४.१.४ कायाªनुभव
४.२ िवīाÃया«चे वगêकरण
४.२.१ वेळेचे िनयोजन
४.२.२ अÅययन अनुभवांचे Öवłप
४.२.३ उपøमा¸या िनवडीसाठी िनकष
४.२.४ जागेची िवभागणी
४.३ कायªिश±णा¸या सýांचे िनयोजन
४.३.१ मूलभूत गरजां¸या चांगÐया पूतªतेशी िनगडीत उपøम
४.३.२ पयाªवरण जागłकता िनगडीत उपøम
४.३.३ समाजसेवेशी िनगडीत उपøम
४.३.४ सांÖकृितक वारसा आिण राÕůीय एकाÂमतेशी िनगडीत उपøम
४.४ शालेय अËयासøमातील इतर िवषयांशी संबंध
४.५ शालेय अËयासøमात कायª िश±णाचे Öथान
४.६ कायाªनुभव, मूलभूत िश±ण आिण Óयावसाियक िश±णासह कायªिश±णाचा फरक
४.७ सारांश
४.८ ÖवाÅयाय
४.९ संदभª सूची
४.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर, तुÌही हे समजु शकाल:
 कायª िश±णाचा अËयासøम समजावून सांगणे.
 कायª िश±णाचा अËयासøम आिण इतर िवषयांशी सहसंबंध समजून घेणे. munotes.in

Page 60

कायª िश±ण
60  िवīाÃया«चे वगêकरण आिण कायªिश±णा¸या सýां¸या िनयोजनाचे वणªन करणे.
 कायª िश±णासाठी संÖथा/शाळेसाठी आवÔयक असलेली साधने आिण सािहÂयाचे
महßव जाणून घेणे.
 कायª िश±णाशी संबंिधत उपøमां¸या सýांचे िनयोजन िविवध मागा«नी सादर करणे.
 िविवध ±ेýांशी संबंिधत िनवडÁयाची ±मता / उपøम िवकिसत करणे.
 शालेय िवषय आिण कायª िश±ण यातील फरक ओळखा.
 कायª िश±णात तयार केलेÐया सामúीची देखभाल आिण साठवणूक करÁया¸या पĦती
आिण गरजांबĥल समज िवकिसत करणे.
 कायाªनुभव, मूलभूत िश±ण आिण Óयावसाियक िश±ण या संकÐपना समजून घेणे.
 कायाªनुभव, मूलभूत िश±ण आिण Óयावसाियक िश±णासह कायª िश±णाचा फरक
समजून घेणे.
४.१ कायªिश±णाचा अËयासøम कायªिश±णाचे मु´य लàय Ìहणजे मुलांना Öवतःबĥल आिण Âयां¸या गरजा, Âयां¸या
कुटुंबाबĥल आिण समाजाबĥल जाणून घेÁयावर भर देणे. वैचाåरकŀĶ्या मुले वगाªतील
अंतगªत आिण बाĻ िविवध उपøम समजू शकतात, ºयामुळे िवīाÃया«ना Öवतःचा तसेच
®माचा सÆमान राखÁयास मदत होईल. कायªिश±णा अंतगªत अनेक उपøमाचे वगêकरण
ल±ात घेता Óयĉìचे आरोµय, Öव¸छता, कपडे, ÓयिĉमÂव राखणे, मानिसक आरोµय
इÂयादé¸या गरजा संबंिधत कायª. अगदी कुटुंबातील सदÖय Ìहणून घरात काम करणे आिण
घराबाहेर काम करणे, शालेय जीवन आिण एकाÂमतेसह शालेय उपøम करणे Âयामुळेच
कायª िश±णाĬारे मुलांमÅये िवषयांचे ²ान, मूÐयांवर आधाåरत जीवन उपøम आिण समजून
घेÁयाची कौशÐये यासारखी महßवाची कौशÐये िवकिसत केली जातात. कोठारी आयोगाने
कायाªनुभवाची कÐपना मांडली आहे कारण िवīाÃया«ना कोणताही अËयासøम असो
Âयातुन िकंवा िवīाÃया«ना अËयास केला तरी ÿÂय± Óयावहाåरक अनुभव िमळतो. अगदी
SUPW Ìहणजे सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª Ìहणजे, एक समुदाय Ìहणून काम
करÁयासाठी वैयिĉक कौशÐये आिण सवयी िवकिसत करणे, समुदायाबĥल वै²ािनक
ŀĶीकोन िवकिसत करणे आिण समुदायासाठी देखील उपøमाना ÿोÂसाहन देणे. Ìहणून,
कायª िश±ण समुदायासाठी कायª, उÂपादन आिण Óयावसाियक िवकासाशी संबंिधत कायª,
Óयवसायात नवीन ÿ वेश करणाöयांसाठी ±मता िवकिसत करÁयावर भर देते. SUPW आिण
कायाªनुभव या दोÆही संकÐपना एकमेकांशी जोडलेÐया आहेत आिण Âयामुळे राÕůीय
सामÃयª, आपली Öवतःची Óयावसाियक सजªनशीलता, संघकायª, िचकाटीची मूÐये यासह
िविवध मागा«नी ÓयिĉमÂव िवकिसत होÁयास मदत होते.
munotes.in

Page 61

कायªिश±ण आिण अËयासøम
61 ४.१.१ मु´य आिण िनवडक ±ेýावरील उपøम:
कायªिश±ण हे हेतु परÖसर आिण महßवपूणª ®िमक कायª Ìहणून ओळखले जाते, जे काही
ÿमाणात ²ान िमळवÁयासाठी आिण समाजासाठी उपयुĉ ठरÁयासाठी अंतगªत उपøम
Ìहणून आयोिजत केले जाते. मुलांनी Öवतंýपणे Öवतःबĥल िवचार केला पािहजे तसेच
समाजासाठी उÂपादक कायª केले पािहजे आिण Öवआĵासक आिण उÂपादक मूळ काम
केले पािहजे हे कायªिश±ण.
१. कायªिश±णाची मु´य ±ेýे:
कायª िश±णाची मु´य ±ेýे आहेत जसे कì समुदाय िवकास, अÆन, आरोµय आिण Öव¸छता.
आरोµय आिण Öव¸छतािवषयक समÖया , गभªवती मिहला आिण ित¸या आरोµयाची काळजी
घेणे, पालेभाºया, पाणी, आपला पौिĶक आहार , लसीकरण, औषधोपचार, दररोज
हायűेशन आिण आपले शरीर आिण कपडे Öव¸छ ठेवणे, ÿथमोपचार िकट तयार करणे इ.
२. कायª िश±णाची िनवडक ±ेýे:
कायª िश±णाची िनवडक ±ेýे आहेत जसे कì वीज, इले³ůॉिन³स आिण तंý²ानाशी
संबंिधत ±ेý. घर, शाळा, कायाªलये आिण सवªý वापरÐया जाणाö या िवīुत उपकरणांची
िवÖतृत ®ेणी कशी बनवायची आिण Âयाची देखभाल कशी करायची याबĥलचे ²ान िदले
जाते. घरगुती उपकरणे जसे कì रेिĀजरेटर, िम³सर, ओÓहन, इंड³शन इ. शालेय
इले³ůॉिनक उपकरणे जसे कì ÿोजे³टर, संगणक, OHP इ., िवīाÃया«ना इले³ůॉिन³स¸या
भिवÕयातील उÂपादनांचा आिवÕकार आिण तंý²ानाशी संबंिधत उपøम जसे कì घरगुती
वायåरंग, मोटर आिण जनरेटरचा वापर, सोÐडåरंग, इले³ůोमॅµनेिटझम इ.
४.१.२ पयाªवरण अËयास आिण Âयाचे उपयोग:
पयाªवरणाचा अËयास Ìहणजे िनसगाªसोबत कसे राहायचे, आपÐया िनसगाªचे संर±ण कसे
करायचे आिण पयाªवरणाशी संबंिधत समÖयांचे िनराकरण कसे करायचे. खालील
पयाªवरणाशी संबंिधत उपøम िनरोगी नैसिगªक पåरसंÖथा राखÁयास मदत करतात.
१. ÈलािÖटक िपशÓयांचा वापर टाळा
२. साचलेÐया पाÁयाचा योµय िनचरा Óहावा
३. पयाªवरणीय उपøम उदा., पुनवाªपर, बागकाम, टाकातून िटकाऊ, घरगुती संसाधने
वापरणे आिण ÿाÁयांचे संर±ण करणे इ.
४. शाळेत आिण घरी रोपांना िनयिमत पाणी देणे
५. शेतातील बागा आिण कापणीचे िनरी±ण करणे
६. रोपे वाढवणे आिण रोपवािटका ÓयवÖथापन करणे munotes.in

Page 62

कायª िश±ण
62 ७. रेशीम, गांडूळ लागवड उपøम शाळेत आयोिजत करणे आिण िवīाÃया«ना खत िकंवा
कंपोÖट कसे बनवायचे याचे ÿाÂयि±क दाखवणे.
८. शाळेत काही उपøम आयोिजत करणे जसे कì वृ±ारोपण, पावसाचे पाणी साठवणे,
नैसिगªक खत तयार करणे, ग¸ची बाग इ.
पयाªवरण अËयास-वापर:
१. पयाªवरणाचे संर±ण करणे.
२. िवīाÃया«नी Öवतःबĥल िशकणे आिण जीवन आिण भौितक वातावरणाची समज
िवकिसत करणे.
३. पयाªवरणाबĥल िवīाÃया«ची आवड िनमाªण करणे.
४. िवīाÃया«ना जिमनीची सुपीकता, ताजे आिण Öव¸छ पाणी, पाणी साठवण, सकस
अÆन आिण िवकास यािवषयी जागŁकता.
५. िवīाÃया«ना कÐपकतेने आिण सवª बाजूने िवचार करÁयास वॄिदधगंत करणे.
४.१.३ सािहÂय, साधने आिण तंýांसह ÿयोग करणे:
कायªिश±णाचा अËयासøम दररोजची काय¥ साÅय करÁयासाठी सािहÂय, साधने आिण
तंýांचा पåरचय कłन देतो आिण Âयांना अनुभवÁयाची संधी ÿदान करतो. अशा उपøमांची
खाली यादी िदली आहे;
१. टेिनस रॅकेट, Öकेिटंग शूज, बॅडिमंटन रॅकेट, बुĦीबळ इÂयादीसार´या इनडोअर आिण
आउट-डोअर गेÌससाठी िविवध øìडा साधने जमवणे.
२. टाकाऊ वÖतूंपासून िटकाऊ वÖतू बनवणे, गणपतीची मूतê, दीवे इÂयादी
बनवÁयासाठी मातीचा वापर , जुनी वतªमानपýे, कपडे आिण Âयापासून उपयुĉ वÖतू
बनवणे.
३. घरगुती उपकरणे
४. कपडे Öव¸छ करणे आिण धुणे यासाठी वॉिशंग मिशन, बादली, साबण आिण िडटज«ट
पावडर इÂयादी चा वापर ±मतेनुसार करणे.
५. फुलांचे हार घालणे आिण पुÕपगु¸छ बनवणे.
४.१.४ कायªअनुभव:
कायªअनुभव Ìहणजे काम कłन अनुभव िमळवणे. यात तपशीलवार मािहती िमळेल आिण
²ान िमळवÁयासाठी आिण Âयां¸या शंकांचे िनरसन करÁयासाठी आिण घर , कुटुंब, शाळा
आिण समाजा¸या िविवध कामा¸या पåरिÖथतीबĥल मािहती िमळिवÁयासाठी Óयावहाåरक
अनुभव िमळेल. कायाªनुभवा अंतगªत खालील उपøम : munotes.in

Page 63

कायªिश±ण आिण अËयासøम
63 १. वगाªतील ओåरगामी उपøम Ìहणजे िनमंýण पिýका, बुकमाकª, हार, िलफाफे बनवणे
आिण बोटीसारखे कागदाचे वेगवेगळे आकार, िदवस आिण राý इÂयादी.
२. कपड्यांसह िविवध देशांचे राÕůÅवज बनवणे
३. पुÖतकांची बांधणी
४. पोÖट ऑिफस, बँक Óयवहारांबĥल ²ान िमळवणे
५. िवīाथêनी Âयां¸या लहान भावंडांची काळजी घेÁयात मदत करणे आिण Âयांना
अËयासात मदत करणे.
६. वृ±ारोपणाचा आनंद घेणे
७. शाळेत Öव¸छता राखणे
८. नोकरी संबंिधत कौशÐये आिण संघ-कायª उपøम
९. िवīाथê ³लब, Öपोट्ªस ³लब इÂयादéमÅये सिøय सहभाग.
४.२ िवīाÃया«चे वगêकरण नॅशनल पॉिलसी ऑफ एºयुकेशनने ÖपĶ कÐपना िदली आहे कì िश±णाचे कायª हेतूपूणª
आिण िश±ण ÿिøये¸या अिवभाºय भागावर आधाåरत आहे जे समुदायासाठी उपयुĉ
असले पािहजे. हे धोरण ±मतांवर आधाåरत आहे आिण िवīाÃया«¸या कौशÐया¸या
कामिगरीमुळे Âयांचे िश±णाचे टÈपेही सुधारले आहेत. िवīाÃया«चे वगêकरण हे वेळेचे
िनयोजन, अÅययन, अनुभवांचे Öवłप, उपøमा¸या िनवडीसाठी िनकष आिण जागेचे
िवभाजन या चार टÈÈयावर केले जाते.
४.२.१ वेळेचे िनयोजन:
िश±कांनी ÿकÐप िनयोजकाची योजना आखली पािहजे ºयामÅये Âयांनी Âयां¸या
उपøमांचा समावेश केला पािहजे. िश±काने संपूणª शै±िणक वषाªतील िकमान १०% वेळ
उपøमांमÅये घालवला पािहजे, मु´यतः िश±काने इय°ा १० वी आिण १२ वी अिनवायª
उपøम आयोिजत केले पािहजेत आिण िवīाÃया«ना कायªिश±णात अनु°ीणª होता कामा
नये.
१. शाळेने अिशि±त पालकांसाठी ÿवेशाचे काम आिण िनयम आिण िनयमांबĥल बैठक
आयोिजत केली पािहजे.
२. िश±कांनी िवīाÃया«साठी सुĘीतील गॄहपाठाची ÓयवÖथा करावी जसे कì िनसगाªतील
िबयाणे गोळा करणे आिण ते वृ±ारोपणात Öथानांतåरत करणे.
३. िश±कांनी िवīाÃया«¸या शारीåरक आिण मानिसक ±मतां¸या सरावासाठी िविवध
उपøम राबवले पािहजे. munotes.in

Page 64

कायª िश±ण
64 ४. पावसाÑयात कडधाÆयांचे पावसाÑयापासून संर±ण कसे करावे यासाठी िश±कांनी
िवīाÃया«ना शेतीशी संबंिधत मािहती िदली पािहजे.
५. ऑगÖट मिहÆयात अनेक सण साजरे होतात Âयामुळे उपøम सणांशी संबंिधत
असावेत. उदा. राखी बनवणे, झ¤डे बनवणे, इको-Ā¤डली गणपती बनवणे इ.
४.२.२ िशकÁया¸या अनुभवांचे Öवłप:
कामाचा मिथताथª िश±ण हे केवळ वेळेचे िनयोजन यावर आधाåरत नाही. परंतु ÿाथिमक
Öतरावरील िøयाकलाप िशकवÁयासाठी िशकÁया¸या ÿिøयेत समाकिलत करÁयासाठी
िश±कांनी काही साधने, तंýे आिण सामúी वापरली पािहजे. हे दुÍयम आिण मÅयम Öतरावर
येते.
१. मु´य ±ेý: या ±ेýात िश±कांनी सामािजक सेवा समुदायावर आधाåरत िøयाकलाप
तयार करावा.
२. िनवडक ±ेý: उपøम पूवª-अËयासøमांवर आधाåरत तयार करावे.
४.२.३ उपøमांसाठी िनवड िनकष:
उपøमांचे िनयोजन करताना शाळे¸या मागªदशªनाखाली मु´य ±ेý आिण िनवडक ±ेýामÅये
फरक असला पािहजे. शाळेने खालील िनकषांचे पालन केले पािहजे;
१. उपøम अथªपूणª आिण हाताने कायª करणे आवÔयक आहे.
२. यामुळे िवīाÃया«ची सामािजक मूÐये आिण कायª नैितकता िवकिसत केली पािहजे.
३. यामुळे िवīाÃया«ची पåरप³वता पातळी वाढली पािहजे.
४. उपøम सोपे असावे आिण ते कमªचारी सदÖयांनी आयोिजत केले पािहजे.
५. उपøमाने िवīाÃया«ची आवड िनमाªण केली पािहजे.
४.२.४ जागेचे वाटप:
िश±कांनी ÿाथिमक िवīाÃया«वर आधाåरत खालील पयाªवरणीय उपøम राबवावेत. munotes.in

Page 65

कायªिश±ण आिण अËयासøम
65
उपøम करताना काही महßवाचे मुĥे ल±ात घेतले पािहजेत:
१. अंतर कमी असावे.
२. िठकाण Öव¸छ आिण पयाªवरणपूरक असावे.
३. िठकाण हवामान आिण आरोµया¸या ŀĶीने सुरि±त असावे.
४.३ कायª िश±णा¸या सýांचे िनयोजन सýाचे िनयोजन हे एक िश±णाचे साधन Ìहणून उपøमां¸या अंमलबजावणीचा एक रोड मॅप
कŁन खालील चरणांचे पालन केले पािहजे;
१. िशकÁयाची उिĥĶे पåरभािषत करणे
२. सामúीची िशकवण
३. सामúीची वेळ
४. सूचना पĦती
५. मूÐयमापन पĦत िकंवा अिभÿाय कायª िश±ण िøयाकलापांसाठी जागा वाटप कुटीर उīोग
पाकª/फìÐड/बाग बाजार/सुपर माक¥ट/साĮािहक बाजार बँक समुदाय क¤þ पोÖट ऑिफस बाजार/सुपर माक¥ट/साĮािहक बाजार पåरसर िवकास क¤þ अंध शाळा, वृĦा®म, øेच यासार´या वंिचत गटांसाठी िवशेष सुिवधा क¤þ ÿौढ आिण अनौपचाåरक िश±ण क¤þ munotes.in

Page 66

कायª िश±ण
66 पुढील सूचना ल±ात ठेवाÓयात:
 ÿÂयेकाला Öवत:-बोलÁयाची, Öव-अिभÓयĉìची संधी.
 ÿÂयेका¸या ÖवारÖयासाठी संधी िमळवणे आिण िनरी±ण करणे.
 िनयिमत उपøमांबĥल आिण पयाªवरणा¸या संवधªनाबĥल जागłकता िमळवणे.
 ÿÂयेकाला संधी आिण रचनाÂमक अिभÿाय देणे.
 िविवध उपøमांĬारे िमळिवलेले ²ान
 वृ±ारोपण, ÿथमोपचार ÓयवÖथापन , समुदायासाठी आरोµय आिण Öव¸छतािवषयक
उपøम इÂयादी मूलभूत कौशÐयांबĥल जागłकता िमळवणे.
 वै²ािनक वृ°ी आिण ÿामािणकपणा िवकिसत करणे.
४.३.१ मूलभूत गरजा पूणª करÁयाशी संबंिधत उपøम:
या ±ेýात खालील उपøमांचा समावेश करता येईल.
१. आरोµय आिण Öव¸छता:
वैयिĉक Öव¸छते¸या संदभाªत िनरोगी जीवनशैली ओळखÁयासाठी Öव¸छता आिण
देखभाल करणे खूप महÂवाचे आहे.
अ) शाळा आिण घरात Öव¸छता राखणे.
ब) शाळेत Öव¸छ वातावरणाची खाýी करणे: िवशेषतः शाळेत पुरेशा ÿमाणात शौचालये
आिण वैīकìय सुिवधा उपलÊध असणे आवÔयक आहे.
क) पाणी ÓयवÖथापन : पाÁया¸या शुĦीकरणासाठी तंý²ानाचे िनयोजन करणे आवÔयक
आहे आिण वाहÂया पाÁयाची उपलÊधता सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे.
ड) øìडा संबंिधत साधनांची उपलÊधता
२. अÆन आिण शेती:
अ) आम¸या घरी िकंवा शाळे¸या पåरसरात औषधी वनÖपतé¸या लागवडीसह चहा,
कॉफì, ताजेतवाने पेये बनवणे यासारखे Öवयंपाकासबंिधत उपøम.
ब) झाडांची काळजी घेणे, दररोज पाणी देणे, तण काढून टाकणे, झाडांसाठी जैव खते
वापरणे, कìटकांपासून झाडांचे संर±ण करणे इ.
क) फलोÂपादन आिण शेतीसाठी साधने ओळखणे आिण Âयांची दुŁÖती करणे.
ड) गांडूळ-कंपोÖट उपøम, रेन हाव¥िÖटंग उपøम, इको-Ā¤डली कपडे वापरणे जसे खादी,
ÈलािÖटक वापरावर बंदी इÂयादéबĥल िवīाÃया«मÅये जागłकता िवकिसत करणे.
इ) शाळे¸या पåरसरात औषधी वनÖपती, भाजीपाला आिण फुलझाडे वाढवणे. munotes.in

Page 67

कायªिश±ण आिण अËयासøम
67 ई) माती आिण माती¸या साहाÍयाने पयाªवरणपूरक भांडी, कुलर, फुलदाणी बनवणे.
उ) ऊज¥चा अपारंपåरक ľोत Ìहणून सौर ऊज¥वरील िøयाकलाप उदा., सौर जल
तापिवणे, िनवासी इमारतéवर थंड ÿभाव, सौर कुकर, सौर िवīुत उजाª िनिमªती इ.
ऊ) मधमाशी ÿकÐप , मशłम लागवड , शेती इ.
ए) अÆन आिण फळांचे संर±ण.
३. िनवासÖथान:
अ) कुटुंबाचा मािसक खचª तयार करणे
ब) दैनंिदन घरगुती खाते सांभाळा
क) भावंडांना मदत करणे, आई-विडलांना घरातील कामे करÁयास मदत करणे आिण
आजी-आजोबांची काळजी घेणे.
ड) शाळे¸या ÿािधकरणाला गिणत ÿयोगशाळा, िव²ान ÿदशªन, भूगोल आिण इितहासाशी
संबंिधत ůेÐस, शाळेचे कायª इ. सारखे उपøम आयोिजत करÁयात मदत करणे.
इ) घरोघरी संपकª आरोµय कायªøम, समुदाय / शाळेतील Öव¸छता मोहीम, ÿौढ सा±रता
कायªøम इÂयादéबाबत समुदायाला मदत करणे.
ई) घरी रॅक, टेबल, खुचê, Öटूल, पलंग िकंवा नळ इ. दुŁÖत करणे.
४. कपडे:
अ) सोफा, खुचê, दूरदशªन, रेिĀजरेटर, लॅपटॉप आिण बॉ³स इÂयादéसाठी संर±ण कÓहर
अÖतर तयार करणे.
ब) बाहòÐया, ओåरगामी øाÉट इ.
क) वापरात नसलेÐया वा उरलेले सुती सािहÂय, लोकर, िचंÅया आिण ताग इÂयादéनी
फूट-मॅट्स, योगा-मॅट्स, टेबल ³लॉथ, टेबल आिण खुचêचे आवरण इÂयादी बनवणे.
४.३.२ पयाªवरण जागृतीशी संबंिधत उपøम:
अ) पयाªवरणीय ÿदूषणाशी संबंिधत काýण संकलन.
ब) िचýांचे काýणे िकंवा पयाªवरण दूिषत करणाöया घटकांची मािहती देणे
क) पयाªवरणा¸या जागłकतेबĥल िजंगल, चारोळी ÿदिशªत करणे
ड) पयाªवरण ÿदूषणा¸या हािनकारक घटकांशी, ÿभावांशी संबंिधत तĉे तयार करणे.
इ) वनभेटी, िव²ान मागª आिण वृ±ारोपण यासारखे कायªøम आयोिजत करणे.
munotes.in

Page 68

कायª िश±ण
68 ४.३.३ सामािजक सेवेशी संबंिधत उपøम:
अ) जवळ¸या पåरसरात Öव¸छता मोिहमेत सहभागी होणे.
ब) सण आिण कायªøमां¸या वेळी सजावटी¸या कायाªत भाग घेणे.
क) शाळेचा पåरसर Öव¸छ करÁयात मदत करणे आिण बाग, वृ±ारोपण कायªøमात आनंद
घेणे.
ड) अपंग लोकांना मदत करणे.
इ) संवेदनशीलतेबाबत समाजातील दुबªल घटकांना मदत करणे.
४.३.४ सांÖकृितक वारसा आिण राÕůीय एकाÂमतेशी संबंिधत उपøम:
अ) िविवध राºयां¸या आहारा¸या सवयéबĥल उपøम आयोिजत करणे.
ब) हÖतकला, िविवध िठकाण¸या कपड्यांचे वैिशĶ्य याबĥल मािहती गोळा करणे.
क) िविवध वाīे (किलंबा, वीणा, िगटार, हामōिनयम) आिण नृÂय कला (कÃथक,
कुचीपुडी, भरतनाट्यम, पॉप,... इ.) यांची िचýे गोळा करणे.
ड) डॉ. आंबेडकर / गांधीजéची जयंती, १५ ऑगÖट-ÖवातंÞय िदन आिण २६ जानेवारी-
ÿजास°ाक िदन , मकर संøांती, पŌगल, िदवाळी, इÂयादी राÕůीय सण साजरे करणे.
इ) राÕůÅवज, बोधिचÆह इÂयादी राÕůीय िचÆहांची िचýे बनवणे.
ई) जागितक आिण राÕůीय िदवस साजरे करणे जसे कì ११ जुलै- जागितक लोकसं´या
िदवस, ८ माचª- जागितक मिहला िदन , २ ऑ³टोबर- गांधी जयंती इ.
४.४ शालेय अËयासøमातील इतर िवषयांशी संबंध १९६४-६६ चारोळीमÅये गांधीजी उÂपादन करÁया¸या कायाªिवषयी Ìहणजेच नई तालीम
िवषयी बोलले कारण िश±णात हे माÅयम अिनवायª आहे. शालेय िवषयांतून सुतारकाम,
गवंडीकाम, लावणी, छपाई यांसारखे उÂपादक आिण अनुभवाÂमक ²ान िमळते आिण
िश±ण ÿिøयेमुळे सामािजक बदलांचे अंतर दूर होते, असे Âयांचे मत होते. गांधीजéना असे
वाटते कì आपले उिĥĶ हे Óयवसाय आिण हÖतकलेसह Óयĉìची मानिसक िवकास होणे
आवÔयक आहे आिण Âयांनी चरखाचे उदाहरण िदले आिण असा ÿij केला कì, सुई कशी
काम करते? कशी वापरतात? Âयात कोणती सुĮ शĉì आहे? आिण हे मुलांना समजून घेणे
सवाªत सोपे आहे आिण ते यावłन काही गिणत देखील िशकवतात जसे कì िकती धागा
गुंडाळला गेला? आिण िकती वेळा सुई िफरली?
महाÂमा गांधéनी मूलभूत िश±णावर आधाåरत शै±िणक अËयासøमाचा ÿचार केला आहे
तो Ìहणजे कायªिश±ण. Ìहणजे ²ान आिण कायª वेगळे नाहीत. या माÅयमातून शालेय िवषय
Öवतंýपणे आयोिजत न करता Âयां¸याशी सहसंबंिधत उपøम आयोिजत केले पािहजेत.
िविवध िवषयांसह कायª िश±णाशी संबंिधत खालील उपøम आहे: munotes.in

Page 69

कायªिश±ण आिण अËयासøम
69 भाषा:
भाषे¸या बाबतीत खालील सूचना सवाªत जाÖत मानÐया जातात:
१. िश±कांनी मुलांना केवळ िलिखत कामच नाही तर िलिखत सोबतच ते Óयावहाåरकही
करायला हवे.
२. िवīाÃया«ना समजÁयासाठी िश±कांनी योµय शÊद आिण सोपी भाषा वापरली पािहजे.
३. िशकवताना, कÐपना संघिटत पĦतीने मांडली पािहजे आिण आकषªक पĦतीने आिण
अथªपूणª िवषयाचा वापर कłन िवīाÃया«ना िशकवावे आिण एकंदरीत सुसंगत लेखन
अनुभवासह थोड³यात योµय अहवाल तयार करावा.
४. िश±काने योµय शÊदसंúह संदिभªत Óयाकरण आिण मुहावरे इÂयादéसह कौशÐय
वाढवले पािहजे.
गिणत:
१. दररोज कौटुंिबक खचाªची देखरेख आिण नŌद.
२. वडीलधाöयां¸या मदतीने कौटुंिबक खाते सांभाळा.
३. वÖतू बनवÐयानंतर Âयाची िकंमत मोजणे.
४. सं´या समजून घेणे.
५. मापनाबĥल ²ान देणे आिण ते łपांतåरत करÁयास िशकवावे.
६. बँिकंग-øेिडट-डेिबट, साधे Óयाज, चøवाढ Óयाज , मूळ र³कम आिण दर इÂयादी
संकÐपनांचे ²ान िमळवणे.
पयाªवरण अËयास, सामािजक िव²ान आिण इितहास इ .:
ÿÂयेक कायª आिण पĦत सवाªत मोठा इितहास दशªवते. िमळालेÐया ²ानापे±ा इितहासाचे
महßव जाणून घेणे हे कायª अिधक महßवाचे आिण अथªपूणª आहे. पयाªवरणीय अËयास,
सामािजक िव²ान आिण इितहास िवषयां¸या सखोल ²ानाĬारे खालील उपøम राबवणे.
१. कृषी उपøम
२. सं´याशाľ
३. िवĴेषणाÂमक कौशÐये
४. ÿौढ सा±रता
५. उīोग आिण पयाªवरण
६. ®माचे महßव munotes.in

Page 70

कायª िश±ण
70 ७. शेतीची लागवड करÁयासाठी लेआउट
८. भौगोिलक खुणा
९. वतªमान आिण भिवÕयातील समÖया
१०. नैसिगªक संसाधन ÓयवÖथापन
४.५ शालेय अËयासøमात कायªिश±णाला Öथान शालेय अËयासøमातील धडे आिण िश±णात कायªिश±ण महßवाची भूिमका बजावते.
िश±क केवळ अÅयापन िवषयाशी संपकª साधत नाही तर अितåरĉ अËयासøम उपøम
देखील घेतात ºयामुळे िवīाÃया«¸या सं²ानाÂमक, भाविनक आिण िøयाÂमक ±ेýाचा
िवकास Óहावा, िश±णावरील उपøमा वर आधाåरत कायª केवळ िशकवले जात नाही तर
िवषय महßवाचे आहेत Âयामुळे िवīाÃया«मÅये सामािजक आिथªक आिण सांÖकृितक
पाĵªभूमी िवकिसत होते आिण िविवध कौशÐये िवकिसत होतात. कायªिश±ण हे मानिसक
आिण सामािजक गरजांवर आधाåरत असते Âयामुळे िवīाÃया«ना आनंद िमळतो.
कायªिश±ण ची खालील मु´य उिĥĶे Âयांची कौशÐये आिण िवīाÃया«¸या अËयासातील
ÿगती ओळखता येते जसे कì:
१. िवīाÃया«मÅये नीटनेटकेपणा आिण Öव¸छता िवकिसत होते.
२. िवīाÃया«ना शारीåरक ®म आिण मूÐये यांचे महßव कळू शकते.
३. िवīाÃया«मÅये बौिĦक कौशÐये िवकिसत होतात.
४. िवīाथê िविवध ±ेýात अिधक सजªनशील होऊ शकतात.
५. कायªिश±ण िवīाÃया«मÅये कलाÂमक आिण नेतृÂव गुणव°ेची िनिमªती करते यामुळे
जीवन कौशÐये देखील िवकिसत होतात आिण िविवध समÖयांना तŌड देÁयासाठी
िवīाथê तयार होतात.
६. तसेच कायª िश±ण गंभीर िवचारसरणी समÖया सोडवÁयासाठी नवीन कौशÐये िनमाªण
करÁयास मदत करते.
७. मु´यतः कायªिश±ण शाळा आिण समुदायाशी सबंिधत कायª करते.
८. कायªिश±णाचा सारांश उपøमा¸या Öवłपात िदला जाऊ शकतो जी एक शारीåरक
िøयाकलाप आहे जी पĦतशीरपणे चालते ºयामुळे िवīाÃया«मÅये नवीन जीवनशैली
आिण कौशÐये िनमाªण होतात.
४.६ कायाªनुभव, मूलभूत िश±ण आिण Óयावसाियक िश±णासह कायªिश±ण यात फरक संबंिधत कौशÐये वाढवून आिण Âयां¸या सुĮ कलागुणांचा शोध घेÁयास मदत कłन
िवīाÃया«ना ÆयाÍय आिण समान संधी देÁया¸या ÿाथिमक उिĥĶाने राÕůा¸या शै±िणक munotes.in

Page 71

कायªिश±ण आिण अËयासøम
71 ÿणालीची Öथापना केली जाते. कायªिश±ण ²ान आिण Óयावहाåरक कौशÐय िवकासाकडे
ल± देते. कायाªनुभव, मूलभूत िश±ण आिण Óयावसाियक िश±णासह कायªिश±णाची
संकÐपना खालील ÿमाणे:
१. कायाªनुभवासह कायªिश±ण यात फरक:
शारीåरक िøया िकंवा बौिĦक उपøम यांचा समावेश असलेला कोणताही ÿयÂन कायª
Ìहणून पåरभािषत केला जाऊ शकतो. कायªिश±णसाठी योµय वागणूक, कामासाठी अनुकूल
सवयी आिण मूÐये िवकिसत करते. हे Óयĉìला कामाशी संबंिधत आवÔयक ²ान देऊन
उÂपादन कायाªĬारे आिथªक िवकासास मदत करते. अशा ÿकारे िवīाÃया«ना सामािजक
कायाªशी जोडून सामािजक गुणांचा िवकास होतो. ही एक अशी िश±णपĦती आहे ºयामÅये
वगाªत िशकवÁयाबरोबरच िवīाÃया«ना समाजोपयोगी कामाचे Óयावहाåरक िश±णही िदले
जाते. कामा¸या िश±णाची Óया´या अËयासाचा एक आवÔयक भाग Ìहणून उĥेशपूणª आिण
महßवपूणª शारीåरक ®म Ìहणून केली जाते. अथªपूणª सामúी तयार करणे आिण समुदायाची
सेवा करणे अशी Âयाची कÐपना आहे.
शै±िणक उपøमामÅये सामािजकŀĶ्या उपयुĉ शारीåरक ®म समािवĶ कłन शै±िणक
उपøमामÅये रचनाÂमक ²ान, समज आिण Óयावहाåरक कौशÐये समािवĶ करणारे
कायªिश±ण ÿभािवत करते. कायाªत गुंतणे हा िशकÁया¸या ÿिøयेचा एक महßवाचा घटक
आहे.
कायªिश±ण हे िवīाÃया«ना वगाª¸या आत आिण बाहेर सामुदाियक आिण आिथªक
उपøमामÅये सहभागी होÁयाची संधी उपलÊध कłन देणारे एक िविशĶ शै±िणक ±ेý आहे,
जे Âयांना िविवध काया«सह वै²ािनक ÿिøया समजून घेÁयास स±म करेल. कायªिश±णाचे
महßव खालीलÿमाणे आहे.
१. साधने आिण सामúीची िनवड, ÓयवÖथा आिण वापर यामÅये कौशÐये िवकिसत
करÁयासाठी आिण उÂपादक कायाªसाठी.
२. सामुदाियक सेवेसाठी, उÂपादक कायाªसाठी समÖया सोडवÁयाची कौशÐये िवकिसत
करते.
३. देखभाल कौशÐये िवकिसत करणे, अपÓयय दूर करणे आिण उपयोग करणे आिण
अिधक उÂपादन कायª±मतेसाठी कायªÿवाह सुधारणे.
कायª िश±णा¸या यशासाठी खालील घटक जबाबदार आहेत:
१. वैचाåरक मोकळेपणा
२. ®माची ÿितķा आिण सकाराÂमक योµयता
३. सहकायाªची भावना
४. समाज आिण शाळा यां¸यातील सकाराÂमक संबंध
५. कÐपनाशील आिण सजªनशील ±मता munotes.in

Page 72

कायª िश±ण
72 असे Ìहणता येईल कì कायªिश±ण कायªøम हा एक अथªपूणª आिण हेतुपुरÖसर उपøम आहे
जो शालेय अËयासøमा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर संघिटत आिण पĦतशीरपणे समुदाय सेवा
Ìहणून िदसला पािहजे.
कायªअनुभव Ìहणजे एखादी गोĶ केÐयाने िमळालेला अनुभव. कåरअर वाढीसाठी कामाचा
अनुभव आवÔयक आहे. कामाचा अनुभव कोणÂयाही वयोगटातील Óयĉìला आिण
कåरअर¸या कोणÂयाही टÈÈयावर उपयोगी पडू शकतो. हे िवīाÃया«ना कौशÐय िमळवÁयात
आिण िवīाÃया«¸या कåरअर¸या आयुÕयात पुढे काय करायचे आहे हे ठरिवÁयात मदत कł
शकते.
बहòतेक कामाचा अनुभव कालबाĻ आहे परंतु िवīाथê पैसे कमवू शकतात अशा काही
श³यता आहेत. Âयांना भिवÕयात काय Óहायचे आहे हे मािहत असÐयास Âयां¸या
कåरअरमÅये काय करायचे ते िनवडणे सोपे वाटू शकते. िवīाथê संधी शोधू शकतात ºया
Âयांना Âया कåरअरसाठी कौशÐये िवकिसत करÁयास मदत करतील. हे याĬारे होऊ शकते
जसे:
१. कामाची जागा
२. इंटनªिशप
३. छायािचýणाची संधी
४. आभासी कामाचा अनुभव
कामाचा अनुभव खालीलÿमाणे संधी ÿदान करतो:
१. तुम¸या कåरअर¸या कÐपनांची चाचणी ¶या
२. तुमची कौशÐये सुधारा
३. तुमची बांिधलकì आिण उÂसाह दाखवा
खालीलÿमाणे कामा¸या अनुभवाची वैिशĶ्ये:
१. ÿथम Öवतःचे िवĴेषण करा (SWOT)
२. तुमची आवड शोधा
३. कåरअर¸या कÐपना तयार करा आिण Âयांचा सकाराÂमक ÿयÂन करा
४. तुमचा जनसंपकª तयार करा
५. अपंगÂव िकंवा दीघªकालीन आरोµय िÖथतीमुळे तुÌहाला आवÔयक असलेले कोणतेही
वाजवी समायोजन ओळखा
६. Öवतःचे सकाराÂमक मूÐयमापन करा आिण गरजेनुसार बदल करा.
munotes.in

Page 73

कायªिश±ण आिण अËयासøम
73 २. मूलभूत िश±ण आिण कायª िश±ण यात फरक:
मूलभूत िश±ण Ìहणजे Âया िश±ण पĦतीचा संदभª ºयामÅये मुलांचा शारीåरक, मानिसक,
नैितक, सामािजक आिण आÅयािÂमक िवकास िविवध ÿकार¸या हÖतकलेचे ÿिश±ण
देऊन केला जातो आिण िश±णाĬारे Öवावलंबी बनवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. मूलभूत
िश±ण Ìहणजे अशा ÿकारचे िश±ण ºयाĬारे एखादी Óयĉì Öवावलंबी होऊ शकते आिण
आपले जीवन चालवÁयासाठी काही आिथªक सोय कł शकते. सोÈया शÊदात सांगायचे तर,
मूलभूत िश±ण ही अशी िश±ण ÿणाली आहे ºयामÅये धावÂया जीवनाशी संबंिधत ÿÂयेक
पैलू मुलांना िशकवला जातो.
महाÂमा गांधी हे मूलभूत िश±णाचे जनक होते. महाÂमा गांधéनी सन १९४६ मÅये Âयां¸या
आ®मात मूलभूत िश±ण सुł केले. मूलभूत िश±ण हा एक िसĦांत आहे जो असे सांगतो
कì ²ान आिण कृती वेगळे नाहीत.
मूलभूत िश±णाची पुढील उिĥĶे आहेत:
१. िवīाÃया«चा सुसंÖकृत नागåरक Ìहणून िवकास करणे.
२. िवīाÃया«ना देशा¸या संÖकृतीची योµय ŀĶी असायला हवी.
३. अÅयापना¸या िविवध मागा«नी िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास करणे.
४. िश±ण सवा«ना उपलÊध कłन देणे.
५. िवīाÃया«चे उÂकृĶ ÓयिĉमÂव घडवणे.
६. मुलांमÅये Öवावलंबनाची ÿवृ°ी ŁजवÁयासाठी मूलभूत िश±ण देणे.
मूलभूत िश±णाचे Öवłप खालीलÿमाणे आहे:
१. मूलभूत िश±णाचा कालावधी ७ वष¥ असेल आिण ६-१४ वष¥ वयोगटातील मुलांना
मोफत आिण सĉìचे िश±ण िदले जाईल.
२. िहंदी माÅयमात िश±ण िदले जाईल.
३. मुलांना कारागीर बनÁयाचे ÿिश±ण िदले जाईल.
४. हÖतकला आवÔयकतेनुसार असेल.
५. हÖतकला िशकवताना हे ल±ात ठेवले जाईल कì िवīाÃया«ना हÖतकलेचे वै²ािनक
आिण सामािजक ŀिĶकोन मािहत असले पािहजेत.
कायªिश±ण हा एक िविशĶ िनद¥शाÂमक भाग आहे जो िवīाÃया«ना िविवध काया«मÅये सामील
वै²ािनक वृ°ी िवकिसत करÁयास स±म करेल. मूलभूत िश±णात कामाला सवō¸च
ÿाधाÆय िदले गेले आहे, Ìहणूनच हÖतकला (हात-अनुभव) यांनाही अËयासøमात महßवाचे
Öथान देÁयात आले आहे. कमाªला मूलभूत िश±णाचा पाया िकंवा कोनिशला देखील Ìहटले munotes.in

Page 74

कायª िश±ण
74 जाऊ शकते कारण ते लहानपणापासूनच मुलां¸या मनात कृतीचे महßव ÿभावीपणे Óयĉ
करते.
मूलभूत िश±णाचे मु´य वैिशĶ्य Ìहणजे ते बालािभमुख आहे. िवīाÃया«साठी मूलभूत
िश±णाची रचना केली आहे कारण मूल Âयाचे úाहक आहे. मुखजêं¸या शÊदांत- नई तालीम
हे बालक¤िþत िश±ण आहे ºयामÅये बालक कृतीतून ²ान ÿाĮ करतो. या िश±णाची मांडणी
करताना मूल डोÑयासमोर ठेवले. या िश±ण पĦतीत मुलाने बनवलेÐया वÖतूं¸या िवøìतून
शाळेचा खचª िनघतो आिण मुल हÖतकलेत पारंगत होऊन भिवÕयात कोणताही Óयवसाय
सुł कł शकतो. मूलभूत िश±ण पĦतीत शारीåरक ®मालाही पुरेसे महßव िदले जाते,
Âयामुळे लहानपणापासूनच मुलां¸या मनात शारीåरक ®माची आवड जागृत होते. याउलट,
इंúजी िश±ण पĦतीत मुलाला िदलासा देÁयासाठी िनवडले जाते आिण Âयाला ®माचे
महßव कळत नाही.
मूलभूत िश±ण हा ²ानाचा अिवभाºय भाग Ìहणून ओळखला जातो. या ÿणालीमÅये
िश±णाचे िवषय वेगळे ठेवले जात नसून सवª िवषयांचे ²ान उपयुĉ हÖतकले¸या
माÅयमातून जोडून ²ान िदले जाते. मूलभूत िश±णात मूल आिण िश±क दोघांनाही
ÖवातंÞय िदले जाते. Âयांना कोणÂयाही बंधनात काम करÁयाची सĉì नाही. मुलाला
Âया¸या आवडीनुसार िवषय आिण कलाकुसर िनवडÁयाचे ÖवातंÞय आहे. िश±क कोणताही
िविहत अËयासøम पूणª करÁयास बांधील नाहीत आिण मुला¸या िवकासासाठी आिण
िशकवÁयासाठी आिण शाळे¸या गरजा पूणª करÁयासाठी कोणÂयाही िश±ण पĦतीचा वापर
कł शकतात.
३. Óयावसाियक िश±ण आिण कायª िश±ण यात फरक:
Óयावसाियक िश±ण ही आधुिनक युगाची नवीन मागणी आहे. सÅया दज¥दार िश±णाचे
Öथान Âयाच िश±णाला िदले जाते ºयामुळे िवīाÃया«ना उपजीिवका करता येते.
सवªसाधारणपणे, िश±णाला Óयवसायाशी जोडणे याला Óयावसाियक िश±ण Ìहणतात, परंतु
ÿÂय±ात, Âयाचा अथª यापे±ा खूप Óयापक आहे. Óयावसाियक िश±णामुळे िवīाÃया«ना
Óयवसाय िनवडÁयाची आिण Óयावसाियक पाýता संपादन करÁयाची संधी िमळते.
देशा¸या िवकासात Âया देशा¸या शै±िणक ÓयवÖथेला खूप महßव असते आिण Âया
िश±णाचा मु´य उĥेश िवīाÃया«ना Óयवसाय उपलÊध कłन देणे आिण Âयांना उपजीिवका
करणे हे असेल तर Âया देशाचा िवकास अपåरहायª आहे. िश±ण हे आपले उिĥĶ साÅय कł
शकते आिण Óयावसाियक िश±णाची उिĥĶे शालेय Öतरावर तसेच उ¸च िश±णासाठी
आवÔयक आहेत. िश±णाचा घसरलेला दजाª ल±ात घेता िश±णाचे पूणªपणे Óयावसाियक
िश±णात łपांतर झाले पािहजे. Óयावसाियक िश±ण हे िवīाÃया«ना केवळ Óयवसाय
िनवडÁयासाठीच उपयुĉ नाही तर ÂयाĬारे िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकासही होतो. आधुिनक
युगात वाढती लोकसं´या ल±ात घेऊन िवīाÃया«ना Âयांचे खरे उिĥĶ साÅय करता यावे,
Âयानुसार िश±ण िदले पािहजे.
munotes.in

Page 75

कायªिश±ण आिण अËयासøम
75 Óयावसाियक िश±णाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत:
१. हे िवīाÃया«ना समाजाशी जोडÁयासाठी आिण सामािजक कायाªत योगदान देÁयासाठी
तयार करते.
२. िवīाÃया«मÅये Óयावसाियक कौशÐयाची ÿवृ°ी िवकिसत कłन Âयांना उदरिनवाªह
करता येतो.
३. याĬारे िवīाÃया«ना शाळेत सिøय ठेवले जाते आिण Âयामुळे Âयांचा शारीåरक िवकास
झपाट्याने होतो.
४. यामुळे Âयांना Âयां¸या सामािजक आिण कौटुंिबक जबाबदाöयांची जाणीव होते.
५. िश±णाची खरी उिĥĶे Óयावसाियक िश±णाĬारे मूतª ÖवŁपात आहेत.
Óयावसाियक िश±णाची उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. िवīाÃया«ना Óयावसाियक बनवणे जेणेकłन ते समाजात सÆमानाने जगू शकतील.
२. उदरिनवाªह करÁयाची ±मता िवकिसत करÁयासाठी िवīाथê Âयां¸या कौटुंिबक
जबाबदाöया चांगÐया ÿकारे पार पाडू शकतात.
३. राÕůाचा िवकास करणे आिण सामािजक बदलांना योµय िदशा देणे.
४. राÕůीय आिथªक संरचना मजबूत करणे आिण दरडोई उÂपÆन वाढवणे.
५. िश±णा¸या िवÖताराला चा लना देÁयासाठी.
आजही आपली िश±णपĦती तशीच आहे, जी िāिटश राजवटीत होती. आजचा सुिशि±त
तŁण बेरोजगारीने ýÖत आहे. Âया¸या िश±णाचा ना Âयाला फायदा होतो ना समाजाला.
याचे कारण Ìहणजे आपÐया िश±ण ÓयवÖथेतील Óयापारीकरणाचा अभाव. माÅयिमक
िश±णा¸या Öत रावर Óयावसाियक िश±णाची ÓयवÖथा केली तर न³कìच आिथªक अडथळे
आिण बेरोजगारीचा ÿij सुटू शकेल, िश±णाचे Óयापारीकरण अशा ÿकारे करता येईल.
िश±णाला रोजगाराशी िनगडीत करÁयासाठी िश±णा¸या Óयापारीकरणाला चालना
देÁयाचीही गरज आहे. िश±णाची ÿÖतािवत पुनरªचना करताना, पĦतशीर आिण
सुिनयोिजत Óयावसाियक िश±णाचा कायªøम काटेकोरपणे लागू करणे अÂयंत मौÐयवान
आहे. यामुळे Óयĉéची रोजगार±मता वाढेल, कुशल कामगारांची मागणी आिण पुरवठ्यातील
असमतोल दूर होईल आिण अशा िवīाÃया«ना पयाªयी मागª िमळेल, जे सÅया कोणÂयाही
िवशेष ÖवारÖयािशवाय िकंवा उĥेशािशवाय उ¸च िश±ण घेत आहेत. Óयावसाियक िश±ण हा
Öवतःच िश±णाचा एक िवशेष ÿवाह असेल ºयाचा उĥेश िवīाÃया«ना अनेक ±ेýात
िनवडलेÐया अनेक Óयवसायांसाठी तयार करणे आहे.
ताÂपयª असा आहे कì िश±ण पĦती¸या ±ेýात ÿÂयेक िश±ण ÿकाराला Âयाचे महßव आहे.
जीवन सुł करÁयासाठी औपचाåरक िश±ण आवÔयक आहे. Âयाच वेळी िवīाÃया«ना
Âयां¸या भिवÕयातील Óयावसाियक कामासाठी तयार करÁयासाठी कामाचा अनुभव, मूलभूत munotes.in

Page 76

कायª िश±ण
76 िश±ण आिण Óयावसाियक िश±ण िदले पािहजे. िवīाÃया«नी Âयां¸या आिण समाजा¸या
ÿगतीसाठी योµय कåरअर िनवडÁयासाठी Óयावहाåरक ²ान आिण औīोिगक कौशÐये
िवकिसत केली पािहजेत.
४.७ सारांश कायªिश±ण सवª ÿकार¸या हÖतिलिखत कामासह सिøय केले जाते आिण कुटुंब, शाळा,
समाज आिण घरा¸या जबाबदाöयांबĥल जागłकता िनमाªण करते. कायªिश±ण
अËयासøमातील िवषयांशी जोडले जाऊ शकते व मुलांना Âयां¸यातील अंतभूªत ±मता
आिण Âयां¸या कåरअरसाठी उपयुĉ कौशÐये िनमाªण करÁया¸या संधी ओळखÁयास मत
करÁयासाठी घर , तसेच शाळेने एक उÂसाही आिण ÿेरणादायी भूिमका बजावली पािहजे.
िवīाÃया«ना Âयां¸या इ¸छा आिण आकां±ांचे समथªन कłन Âयां¸या उÂकट इ¸छांचे
िनरी±ण कł īा. Ìहणूनच, भिवÕयातील ŀĶीकोनासाठी आिण िनरोगी िवचार आिण
सकाराÂमक ŀĶीकोन ठेवा, आपण मुलांना िशि±त आिण उ¸च कौशÐय ÿदान करताना
Âयां¸यामÅये लविचकतेची कौशÐये िवकिसत करणे गरजेचे आहे.
४.८ ÖवाÅयाय १. बेरोजगारीची समÖया सोडवÁयासाठी कायªिश±ण कसे उपयुĉ आहे?
२. मूलभूत िश±ण Ìहणजे काय?
३. कायªिश±णा¸या मु´य ±ेýा¸या भागामÅये कोणÂयाही ४ आवÔयक उपøमाचे नाव
ÖपĶ करा.
४. कायªिश±णा¸या िनवडक ±ेýा¸या भागामÅये कोणÂयाही ४ आवÔयक उपøमाचे नाव
ÖपĶ करा.
५. समाजातील कायªिश±णा¸या िवÖतारामÅये शाळेची भूिमका काय आहे?
६. उपघटक असलेले कोणतेही एक मु´य ±ेý िनवडा आिण शाळेत सूचक उपøम
िलहा?
७. कायªअनुभवासह कायªिश±णातील फरक ÖपĶ करा.
८. Óयावसाियक िश±णाची संकÐपना ÖपĶ करा.
९. कायªिश±णातील उपøम िनवडताना कोणते ±ेý आधार असेल?
१०. कायª िश±णाशी संबंिधत कोणÂयाही ४ उपøमांचा उÐलेख करा?
११. कायªिश±णामÅये उपøम आयोिजत करताना वेळे¸या वाटपावłन तुÌहाला काय
समजते?
१२. कायाªनुभवाखाली केलेले कोणतेही दोन उपøम िलहा. munotes.in

Page 77

कायªिश±ण आिण अËयासøम
77 १३. गट आयोिजत करÁयासाठी आिण तयार करÁयासाठी तुÌही कोणते घटक ल±ात
ठेवाल?
१४. मु´य आिण िनवडक ±ेýातील कायª िश±ण उपøम ÖपĶ करा.
संि±Į उ°रे.
१. भाषेशी संबंिधत कोणतीही ३ कौशÐये सुचवा जी कामा¸या िश±णांतगªत कोणÂयाही
उपøमाĬारे आÂमसात केली जाऊ शकतात.
२. इय°ा पाचवी¸या िवīाÃया«साठी कोणतेही ३ उपøम सुचवा जे Âयां¸या दैनंिदन
जीवनात उपयोगी पडतील.
३. कामा¸या िश±णाचे फायदे.
४. पयाªवरण जागृतीशी संबंिधत कोणतेही तीन उपøम.
४.९ संदभª सूची  United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
(UNESCO) (2000) Education for All Year
 UNESCO Web site
(http://www.unesco.org/education/efa/index.shtml)
 World Bank (1995) Priorities and Strateg ies for Education: A World
Bank Review
 Gujrat New Education Association (2000 -2002), New Education
Associa¬tion, Gujrat Vidyapeeth, Ahmedabad.
 Gandhi M.K. (1953) Towards New Education, Navjeevan Publishing
House, Ahmedabad.
 Indian Government (1986) Nationa l Policy on Education (1986) and
programmes for taking steps 1986, Ministry of Human Resource
Develop¬ment, New Delhi.
 Gujrat New Education Association (2000 -2002), New Education
Associa¬tion, Gujrat Vidyapeeth, Ahmedabad.
 National Council of Educational R esearch and Technology, New
Delhi (1979) National Curriculum Frame Work for Ten years, New
Delhi.
 https://work -education.in/class -7
***** munotes.in

Page 78

78 ५
कायª िश±ण : सामािजक संदभª
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ सामािजक सेवा ÿकÐपाची उपयुĉता
५.१.१ समुदाय सेवांचे फायदे
५.१.२ सामािजक अंतर दूर करणे
५.१.३ सा±रता मोिहमेचे महßव, ÿथमोपचार आिण सामािजक सवलत इ.
५.२ कायªिश±ण िशकवÁयासाठी ŀक®ाÓय सामúीसाठी सामुदाियक संसाधनांचा वापर
५.३ कायªिश±णा¸या संदभाªत समुदायाची भूिमका
५.३.१ समुदाय िवकासात शाळेची भूिमका
५.४ सारांश
५.५ ÖवाÅयाय
५.६ संदभª
५.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर, तुÌही हे समजु शकाल:
 सामािजक संदभाªत कायªिश±णाचा अËयास करणे.
 समाजसेवा ÿकÐपा¸या उपयुĉतेचा अËयास करणे.
 सामािजक अंतर दूर करÁयाची संकÐपना समजून घेणे.
 सा±रता मोिहम, ÿथमोपचार आिण सामािजक सवलत इ. संकÐपना आिण महßव
समजून घेणे.
 समुदाया¸या संकÐपनेचा अËयास करणे.
 सामुदाियक सहकायाªचे महßव समजून घेणे.
 समाजातील उपलÊध संसाधने ओळखणे.
 कायªिश±णा¸या संदभाªत समुदायाची भूिमका ÖपĶ करणे.

munotes.in

Page 79

कायª िश±ण : सामािजक संदभª
79 ५.१ सामािजक सेवा ÿकÐपाची उपयुĉता "मुलाला वाढवायला गाव लागते" या मूळ Ìहणी¸या पण उलट खरी Ìहण आहे ती Ìहणजे
"गाव वाढवायला मूल लागते". आÌही असे का Ìहणतो कारण मुले ही मुळात खेळकर
Öवभावाची असतात जी इतरांना सावध, जाणकार आिण जागłक समुदायाला मदत कł
शकतात. शाळा हा समाजाचा मोठा भाग आहे. शाळा ही एक सामािजक संÖथा आहे िजथे
मोठ्या िवÖताराने सामािजक Öथानासह शै±िणक अनुभव समृĦ करÁयाचे हेतूपूवªक
िनयोजन केले जाते.
सामुदाियक सेवेचा उĥेश िवīाÃया«ना भिवÕयासाठी तयार करणे आिण जबाबदार नागåरक
होÁयाचा अथª काय हे िशकÁयास मदत करणे हा आहे. सामुदाियक सेवा िवīाÃयाªला
इतरांची सेवा करÁयाचे मूÐय िशकवते आिण Âयांना ÖवयंिशÖत आिण गंभीर िवचार कौशÐय
िवकिसत करÁयास मदत करते. या ±ेýात खालील सामािजक सेवा ÿकÐप समािवĶ केले
जाऊ शकतात:
१. गरजू लोकांना मदत करा, आजूबाजू¸या झोपडपĘ्यांना भेट īा वा समाजातील दुबªल
घटकातील मुलांमÅये पुÖतकांचे वाटप करा.
२. Öव¸छता मोहीम
३. डास िवरोधी मोहीम
४. ÿौढ सा±रता कायªøम
५. राÕůीय सुĘ्या, ÖवातंÞयसैिनकां¸या जयंती साजरे करणे इÂयादीसार´या उपøमांचे
आयोजन.
६. úामीण भागातील लोकांसाठी आरोµय कायªøमा¸या जागृतीबाबत उपøम आयोिजत
करणे.
७. तसेच समाजात िविवध उपøम आयोिजत करणे जसे वृ±ारोपण, सामुदाियक आरोµय
कायªøम, आिथªक सा±रतेची जागृती, कचöयातून सवō°म उपøम, ÿदूषणिवषयक
जनजागृती, लघुउīोगाशी संबंिधत उपøम, मुलéना सĉìचे िश±ण आिण हòंडाबळी
थांबिवÁयाबाबत जागृती, जनजागृती याĬारे शहरांचे सुशोभीकरण, तकªशुĦ िवचार, इ.
शाळा समुदाय बदलासाठी सवाªत मजबूत उÂÿेरक आिण मानवी संसाधन िवकासासाठी
सिøय साधन आहे. आपण अनेक समाजकÐयाणा¸या ÿसंगांचा अवलंब कł शकतो;
शाळा समाजासाठी अमूÐय सेवा देईल. हे कायªøम िभÆन िदÓयांग आिण ÿौढ Óयĉì,
मूलभूत सेवांसाठी कमी स±म आिण समाजातील गरीब िकंवा वंिचत लोकां¸या गरजा
ल±ात घेऊन िश±णाची संभाÓय िठणगी पेटवÁयामÅये गुंतलेले आहेत. अशा ÿकारे,
समाजातील दुबªल घटकां¸या उÆनतीसाठी शाळा सवōÂकृĶ ठरेल.
munotes.in

Page 80

कायª िश±ण
80 ५.१.१ समुदाय सेवेचे फायदे:
लहान वयातच िवīाÃया«ना सामुदाियक सेवांमधून बरेच फायदे िमळतात जे खालीलÿमाणे
आहेतः
१. इतरांÿती आदर िवकिसत होतो आिण समाजाशी जोडले जातो.
२. िवīाथê समाजातील िविवधता आिण बहòसांÖकृितकतेचे महßव जाणून घेतात.
३. िवīाÃया«ना Âयांची आवड आिण कला शोधÁयात मदत होते.
४. िवīाÃया«मÅये आÂमसÆमान आिण आÂमिवĵास िनमाªण होतो.
५. जनसंपकª आिण सजªनशील व गंभीर िवचार कौशÐय सुधारते.
६. िवīाथê Âयां¸या कåरअरमÅये ÿगती कł शकतात आिण Âयां¸या Öवतः¸या
िनयमांनुसार Âयां¸या जीवनाचा आनंद घेऊ शकतात.
५.१.२ सामािजक अंतर कमी करणे:
कायªिश±णा¸या खालील बाबी सामािजक अडथळे दूर करÁयात मदत करतात.
१. इतरांशी सामना करणे, रागाचे ÓयवÖथापन, िनणªय घेÁयाची ±मता आिण समÖया
सोडवÁयाचे कौशÐय यांसार´या आवÔयक जीवन कौशÐयां¸या िवकासासाठी
कायªिश±ण फायदेशीर आहे आिण मुलांना दैनंिदन जीवनातील मागÁया आिण
अडथळे यशÖवीपणे हाताळÁयास स±म करते.
२. शै±िणक उपøमaमÅये मािहतीचे आकलन आिण Óयावहाåरक कौशÐये एकिýत
करÁयावर कायªिश±णाचा हेतु आहे. हे हात आिण म¤दूची समजुळवणी Öथािपत करते.
समाजासाठी फायदेशीर असणारे शारीåरक ®म हे शै±िणक कायाªत Łजलेले असतात.
३. शै±िणक ±ेýाशी संबंिधत कायªिश±ण मौÐयवान अनुभव देऊ शकते आिण कदािचत
भिवÕयातील कारकìदª संबंिधत िनणªयावर ÿभाव टाकू शकते. िवīाÃया«साठी कमाई
करÁयासाठी कायªिश±ण ही एक ÿगतीशील पĦत असू शकते.
४. िश±ण आिण रोजगारा¸या अटéची पूतªता करÁयासाठी परÖपरसंवादी िश±ण धोरणांना
समथªन, रोजगारासाठी ÿिश±ण कायªøम आिण तŁणांना Âयां¸या िनयो³Âयांना
आवÔयक कौशÐये आÂमसात करÁयात मदत करते.
५.१.३ सा±रता मोिहमेचे महßव‚ ÿथमोपचार आिण सामािजक सवलत महßव इ.:
सा±रता मोहीम:
"सा±रता" या शÊदाचा अथª वाचन, लेखन, ऐकÁयाची आिण ÿभावीपणे संवाद साधÁयाची
±मता. आपÐया देशात, ÿÂयेक नागåरकाने समाजाची जाणीव करायला िशकले पािहजे. जर
तुÌहाला सा±रतेची मािहती नसेल, तर याचा अथª असा कì Óयĉìला जीवनात अनेक munotes.in

Page 81

कायª िश±ण : सामािजक संदभª
81 Óयावहाåरक अडचणéचा सामना करावा लागतो. समाजातील ÿ Âयेक Óयĉìने वाचन आिण
लेखन करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे जर लहान वयात ते श³य नसेल तर वाढÂया
वयातील Óयĉìला ÿौढ िश±णाची जाणीव पािहजे. आजकाल, भारत सरकारने देशभर
सा±रता मोहीम हाती घेतली आहे. जरी एक अंतवाªिसता भाग Ìहणून महािवīालयीन
िवīाथê समाजाला िशि±त करÁयासाठी úामीण ±ेýात जाऊ शकतात. सा±रता
चळवळीसाठी िनवडलेÐया जागेत िमळू शकणाö या एखाīा शाळेत िकंवा इतर योµय िठकाणी
वगª चालवले जातात. समुदायाशी अथªपूणª सहभागासाठी सा±रते¸या साधनावर ल± क¤िþत
करणे अथªपूणª आहे.
सा±रता मोिहमेचे महßव:
१. सा±रतेमुळे लोकांना िविवध कौशÐये िवकिसत करÁयाची संधी िमळते जसे कì
Öवािभमान, आÂमिवĵास आिण जीवनाचा दजाª सुधारणे.
२. ²ान वाढते आिण नवीन कौशÐये िशकता येतात.
३. नोकरी¸या संधी िनमाªण होतात.
४. हे आपÐया जीवनात शांतता वाढवते
५. आÂमिवĵास िनमाªण होतो.
६. सा±रतेमुळे आपÐया समाजातील समÖया आिण Âयांचे िनराकरण देखील ल±ात घेता
येते.
७. ľी-पुŁष समानतेबĥल ²ान िमळवता येते.
८. Öवतः¸या आरोµयािवषयी आिण समाजाबĥलही ²ान िमळते.
९. सा±रतेमुळे अथªÓयवÖथा सुधारते.
१०. सा±रता मिहलांचे स±मीकरण सुधारते.
ÿथमोपचार:
अपघातात मदत येईपय«त ÿथमोपचार मािहती तुÌहाला सहयोगी अपघातात िकंवा अÆय
आपÂकालीन पåरिÖथतीत जखमी झालेÐया लोकांना मदत करÁयाची परवानगी देऊ शकते.
बहòतेकदा घरामÅये, भौगोिलक Öथानी िकंवा सावªजिनक िठकाणी ÿथमोपचार मदत िदली
जाते, Ìहणून समुदाय सुरि±त राहò शकतो. थोड³यात, ÿथमोपचार मदत वा देखभाल
बö याचदा महािवīालये, कामा¸या िठकाणी, रÖÂयावर िकंवा लांब पÐÐयाचा ÿवास करताना
दुखापतéचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी वापरले जातात. याÓयितåरĉ, ÿथमोपचार मदत
देÁयाöयांकडे ल± देणे समुदायासाठी उपयुĉ आहे कारण ते जीवन वाचवणारे आहेत.
एखाīाचा जीव वाचवÁयासाठी, पåरिÖथती आणखी िबघडÁयापासून थांबवÁयासाठी िकंवा
एखाīा Óयĉìला आघातातून खूप लवकर बरे होÁयासाठी ÿाथिमक मदत Ìहणजे ताÂकाळ
वैīकìय मदत देणे गरजेचे आहे. साथीदार जखमी असेल िकंवा डॉ³टर येईपय«त munotes.in

Page 82

कायª िश±ण
82 दुखापतीला धłन राहó शकत नाही तर अशा कोणालाही ÿाथिमक मदतीची जाणीव असेल
तर ÿथमोपचार मदत वरदान ठरते. ÿथमोपचार देणारे डॉ³टरांना देखील या ÿकरणाची पूणª
मािहती झाÐयावर कळवू शकतात. ÿथमोपचाराचे महßव पुढीलÿमाणे:
१. जखमी Óयĉìचे ÿाण वाचवता येतात.
२. ÿथमोपचार जलद उपचार कłन वेदनेवर आराम िमळू शकतो.
३. औषध आिण Âयाचे उपयोग याबĥल ²ान िमळते.
४. जखमी Óयĉéना मदत कŁन समाधान िमळते.
५. ÿथमोपचाराचे ²ान िमळते. उदा. नाडीचे ÿमाण मोजणे, तापमान मोजणे, जखमेवर
साफसफाई आिण मलमपĘी करणे इ.
६. जखमी Óयĉì¸या काळजीसाठी ÿथमोपचार िकट तयार कŁ शकतो.
७. वैīकìय Óयावसाियकांशी संवाद कसा साधावा याबĥल ²ान िमळवा येते.
८. Łµण आिण डॉ³टरांसोबत परÖपर कौशÐय िवकिसत होते.
९. रोगमुĉता होÁयास वेळ कमी लागतो.
सामािजक सवलत (Floor Relief) :
सामािजक सवलत Ìहणजे जे लोक आिथªकŀĶ्या गरीब आहेत Âयांना कपडे, अÆन, िश±ण
आिण आरोµय सुिवधा यासार´या जीवना¸या आवÔयक आिण दैनंिदन गरजा देखील
परवडत नाहीत , Âयांना अपुरे पोषण, रोगांचा उ¸च धोका आिण जगÁयासाठी आवÔयक
गोĶéची आवÔयकता असते. हे गरीब आिण गरजु लोक Âयांचे जीवन जगÁयासाठी
सामािजक सवलती घेतात. उदाहरणाथª- रोगाने भरलेÐया अपंग Óयĉéना िकंवा समाजातील
ºयेķ मतदारांना सवलत. आपण Âयांना सुखवÖतू जीवन देऊ शकत नाही परंतु Âयां¸या
समृĦ जीवनासाठी िनवारा आिण अÆन यासार´या िकमान गरजा तरी पुरवू शकतो. गरीब
आिण गरजु लोकांची सेवा करणे हे एक समंजस कायª आहे. आपण Âयां¸या उººवल
भिवÕयासाठी िश±ण देखील देऊ शकतो, याचा अथª ते Öवतः¸या पायावर उभे राहó
शकतात आिण ते कोणावरही अवलंबून राहणार नाही.
सामािजक सवलती¸या मदतीचे िविवध मागª:
१. Âयांना हात पुढे करÁयाऐवजी हात वर कłन आिण Âयां¸या उपिÖथतीचा आदर कłन
नैितक समथªन.
२. गरीब आिण गरजू लोकांना मदत करÁयासाठी फेसबुक, ट्िवटर, इंÖटाúाम इÂयादी
सोशल मीिडयाĬारे जागłकता िनमाªण करणे.
३. एनजीओ, बहòराÕůीय कंपÆयांकडून आिथªक सहाÍय, सरकारी योजना आिण शै±िणक
मदतीसाठी िशÕयवृ°ी इÂयादी धोरणे िÖवकारणे. munotes.in

Page 83

कायª िश±ण : सामािजक संदभª
83 ४. Âयां¸यासाठी िविवध मागª अवलंबून िनधी उभाłन जागृती िनमाªण करणे जसे कì रोड
शो, डाÆस शो, अÆन, िकराणा सामान, कपडे, Öटेशनरी इÂयादीसाठी देणगी देणे.
आपण सवª समुदायाचे घटक आहोत, मग ते भौगोिलक Öथाना¸या ŀĶीने असो िकंवा आपण
ºया मूÐयांसह वाढलो Âयासह. आपÐया समाजापासून Öवतःला वेगळे करणे अश³य आहे.
महािवīालयीन िवīाÃया«साठी देखील Âयांचे िश±ण पूणª झाÐयानंतर, ते अशा गरजूनां भेट
देत आहेत जे आपण सवªजण Âया समुदायाचा भाग आहोत, गरीब आिण गरजू लोकां¸या
िवकासासाठी कायª करणार आहेत. Âयामुळे िश±क सामुदाियक संसाधनांचा वापर कłन
िवīाÃया«ना Âयांची सामािजक कौशÐये िवकिसत करÁयास आिण Âयां¸या भिवÕयातील
महßवाकां±ेसाठी तयार करÁयास मदत कł शकतात.
सामुदाियक संसाधने ही संसाधने आहेत जी समुदायातील Óयĉéचे जीवन सुधारतात िकंवा
सुलभ करतात. ही संसाधने ÿÂयेक Óयĉì¸या िवकासाचा अिवभाºय घटक आहेत.
खालील आकृतीमÅये सामुदाियक संसाधनांचे काही नमुने आहेत;

दोन अ±री शÊद IT Ìहणजेच मािहती तंý²ान हे समाजाशी ताळमेळ राखÁयासाठी
अितशय महßवाचे आिण वेगाने वाढणारे तंý²ान बनले आहे. यामुळे िवīाÃया«मÅये खालील
िश±ण पåरणाम स±म होतील;
१. भिवÕयातील Óयवसायांसाठी मािहती तंý²ानाची जागłकता िनमाªण होईल.
२. आÂमिवĵास वाढेल आिण दैनंिदन जीवनात तंý²ान साधनांचा वापर होईल.
३. िविवध सॉÉटवेअर ÿोúाÌसचे काम करÁयाचे कौशÐय आÂमसात होईल.
४. कामात मदत Ìहणून िविवध सॉÉटवेअर टूल, मायøोसॉÉट ऑिफस¸या टूÐसचा
वापर होईल.
५. HTML (हायपरटे³Öट माकªअप लँµवेज) भाषा िशकता येईल.
६. समÖया सोडवÁयासाठी तकª िवकिसत करता येईल आिण उपाय िमळवता येईल.
७. आÂमिवĵास आिण Öवािभमान सुधारेल.
munotes.in

Page 84

कायª िश±ण
84 अनेकदा शाळेला िविवध मागा«नी ऑिडओ-िÓहिडओ सािहÂय कायª िश±ण
िशकÁयासाठी सामुदाियक संसाधनांची उपयोिगता:
१. अÅयापन-अËयासाची मािहती देÁयासाठी संसाधन Óयĉéना ऑिडओ/िÓहिडओ टेप
िकंवा वगाªत ÿोजे³टर वापłन िदशािनद¥श िदले जातात. Âयांचा उपयोग उपøमशील
िश±क शालेय कायªøमांना िकंवा कोणÂयाही सामािजक उपøमांना समृĦ आिण
चैतÆय देÁयासाठी कł शकतो.
२. िश±क, िवīाथê आिण पालक एकý आिथªक मदतीĬारे अÅययन - अÅयापन
िश±णÿिøयेसाठी, िवīाÃया«चे मूÐयमापन आिण िडिजटल अिभÿायासाठी िडिजटल
साधने खरेदी करतात.
३. शै±िणक साधने जसे कì बुलेिटन बोडª, मािसके आिण वतªमानपýे जगभरातील लोक
आिण सवªसाधारणपणे देशािवषयी दैनंिदन बातÌया आिण इतर उपयुĉ मािहती देणारी
साधने.
४. øìडांगणे, सभागृह, Óयायामशाळा आिण ŀक®ाÓय साहाÍय यांसार´या सुिवधाही ÿौढ
समुदायाला िश±ण आिण मनोरंजना¸या उĥेशाने मोफत िदÐया जाऊ शकतात.
५. शाळा िडिजटल करÁयासाठी समाजातील सदÖय शाळेला आिथªक मदत कł
शकतात. समुदायातील राÕůीय आिण आंतरराÕůीय संसाधन Óयĉìवर चचाª
आयोिजत करणे. िवīाÃया«ना ऑनलाइन / ऑफलाइन चचाª ऐकÁयासाठी आिण
सहभागी होÁयासाठी आमंिýत केले जाऊ शकते.
िवīाÃया«¸या िश±णात शै±िणक सुधारणांचा क¤þिबंदू Ìहणुन समाजाची खूप मोठी आिण
महßवाची भूिमका आहे. समाजातील सदÖय शाळा, िवīाथê आिण पालकांना नातेसंबंध
िटकवून ठेवÁयासाठी पािठंबा देतात. समाजातील लोकांशी चांगÐया ÿकारे जोडलेÐया
शाळा वगाª¸या आत आिण बाहेर सुरि±त आिण आĵासक वातावरण िनमाªण कł शकतात.
४.३ कायª िश±णा¸या संदभाªत समुदायाची भूिमका िवīाथê उÂसुक वाचक, कुशल अËयासक, आÂमिवĵासपूणª, सामािजकŀĶ्या पारंगत,
आदरणीय आिण जबाबदार नागåरक बनÁयासाठी आिण Âयां¸या वाढीसाठी समाज खूप
महÂवपूणª आहे. समाजातील लोक Ìहणजे Âयाच िठकाणी राहणाöया आिण Âयां¸या दैनंिदन
गरजा पूणª करणाöया लोकांचा समूह. समुदायाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे:
१. िविवध लोकांना एकý कłन समुदाय तयार केला जातो.
२. सवª एकमेकांवर अवलंबून असतात.
३. सवª एकमेकांशी जोडलेले आहेत.
४. या लोकांचे एक िविशĶ Åयेय असते आिण ते Âयांचे अनुभव एकमेकांशी चचाª व
सामाियकरण करतात. munotes.in

Page 85

कायª िश±ण : सामािजक संदभª
85 महाÂमा गांधीजéनी शाळा आिण समुदाया¸या एकýीकरणाĬारे नवीन संघटनां¸या Öथापनेवर
भर िदला. आपÐया सवा«ना मािहत आहे कì िश±क आिण समाज सामाियकरणामुळे
शै±िणक ÿिøया वाढतात.
समाजाकडून शाळे¸या पुढील अपे±ा आहेत:
१. मुले िनयिमतपणे शाळेत आली पािहजे.
२. मुलांनी शाळेत ल± िदले पािहजे आिण शाळेकडे वĉशीर असावे.
३. शै±िणक उिĥĶां¸या िनयोजनाĬारे Âयांची ±मता वाढवणे.
४. कायªिश±णाची संबंिधत उपøम िनवडताना सूचना देऊ शकतात.
५. िवĬानांचे मूÐयांकन आिण मूÐयमापन करÁयात सिøय सहभाग.
५.३.१ समुदाय िवकासात शाळेची भूिमका:
सामुदाियक िवकासात शाळे¸या भूिमकेचा अितशय महßवाचा उĥेश Ìहणजे, शाळा आिण
समुदाय हे परÖपर िøयां¸या माÅयमातून नेहमीच एकमेकांना पूरक असतात. पालक आिण
िश±क यां¸यातील दरी दूर करÁयाचा ÿयÂन केÐयाने अÅयापन-अÅययन ÿिøया समृĦ
होते. शाळा ही एक वेगळी संÖथा नसून समाजाचा एक भाग असावी; Âयामुळे शाळेला
समाजासाठी आपले दरवाजे उघडावे लागतील.
शाळा समाजासाठी अनेक उपøम आयोिजत कł शकते उदाहरणाथª:
१. सेिमनार, कायªशाळा इÂयादी दरÌयान शालेय कायªøमांमÅये Öवयंसेवक.
२. अपघात िकंवा इतर कोणÂयाही मदती¸या वेळी ŁµणालयांमÅये Öवयंसेवक.
३. ÿौढ सा±रता अËयासøमाची ÓयवÖथा.
४. शालेय िवīाथê पÐस पोिलओ मोहीम, आधार काडª बनवणे इÂयादी काही उपøमात
भाग घेत आहेत.
५. िवīाथê समाजातील सामािजक सणांमÅये सहभागी होतात.
६. शाळेने Öथािनक हÖतकलेचे ÿदशªन आयोिजत करÁयात सहभागी Óहावे.
७. शाळेतील गळती िवīाÃया«चा शोध घेÁयासाठी सव¥±ण करणे.
५.४ सारांश या घटकामÅये िवīाÃया«ना कायªिश±णामुळे ®माबĥल आदर िनमाªण होतो, ÿÂय± अनुभव
घेता येतो आिण समाजा¸या कÐयाणासाठी सामािजक जाणीव िनमाªण होते. कÐयाणकारी
कामा¸या ÿकÐपांची उपयुĉता, सा±रता मोिहमेची संकÐपना आिण महßव, काळजी आिण
सामािजक सवलत इ. कायªिश±णाशी संबंिधत उपøमांचे समÆवय आिण वृĦी, ऑिडओ-
िÓहिडओ सामúी साठी सामुदाियक संसाधनांचा वापर कłन िश±क कायªिश±ण िवषय कसा munotes.in

Page 86

कायª िश±ण
86 िशकवू शकतो हे देखील या घटकाĬारे कळले. तसेच आपण कायªिश±णा¸या संदभाªत
समुदायाची भूिमका समजू शकतो. या घटकाĬारे िवकिसत झालेÐया समजामुळे िविवध
मागा«नी कामगार िश±णा¸या वाढीस सुŁवात होऊ शकते.
५.५ ÖवाÅयाय १. समुदाय Ìहणजे काय?
२. िविवध उपøमांĬारे ‘समाजसेवा ÿकÐपाची उपयुĉता’ समजावून सांगा.
३. कायªिश±णा¸या संदभाªत समुदायाची भूिमका ÖपĶ करा.
४. ऑिडओ-िÓहिडओ सािहÂय कायªिश±ण िशकÁयासाठी सामुदाियक संसाधनांची
उपयोिगता वापराबĥल थोड³यात िलहा.
५. सामािजक सवलत (Floor Relief) या संकÐपनेचा सामािजक संदभाªतील अथª ÖपĶ
करा.
संि±Į उ°रे.
१. समुदाय सेवेचे फायदे.
२. सा±रता मोिहमेचे महßव
३. ÿथमोपचाराचे महßव
४. ऑिडओ-िÓहिडओ सामúीसाठी सामुदाियक संसाधनांचा वापर
५.६ संदभªसूची  A.A. Adegboye, “Issues in Citizenship Education”. Barm Clem
Publishers, Ikere -Ekiti, 2010.
 Borzilai Cod, Communities and Laco: Politics and Culture of Legal
Entitles. University of Michigan pius Arm Arbor, 2003.
 J.Castek, Ethow cutte n, secutun and charities, priesise hall. New
York, 2012.
 S.O. Deck, “Issues and problem of National Development.” Clean
Publishers Limited. Ikere Ekiti. 2011
 S.O.Dada, “Issues and Problems of National Development”. Clem
Ltd. Ikere –Ekiti, Nigeria.
 E.H. Ibe h, “Introduction to Psychology of Education”. Greenwich.
Ado – Ekiti, 2009. munotes.in

Page 87

कायª िश±ण : सामािजक संदभª
87  S.K. Kochhar, “The teaching of social studies”. Sterling publishers.
Nilcho Delli, 2012.
 J.Mc -Knight, “Building Community” AHEC Community Parties
Annual Conference Keynote address. Northwestern University:
Centres for Urban Attain and Policy Research. Oxford Advanced
Learners Dictionary 7th Edition, 1992.
*****
munotes.in

Page 88

88 ६
कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ बहòउĥेशीय शाळा
६.२.१ अथª
६.२.२ Åयेय आिण उिĥĶे
६.२.३ गरज
६.२.४ महÂव
६.२.५ बहòउĥेशीय शाळेची भूिमका
६.३ शाळा, उ¸च िश±ण आिण अÅयापक िश±ण संÖथांमधील कायªिश±ण कायªøमां¸या
िनवडीसाठी िनकष
६.३.१ कायª िश±ण
६.३.२ शाळेतील कामा¸या िश±णासाठी िकंवा िनवडीचे िनकष
६.३.३ उ¸चिश±णातील कायªिश±णा¸या िनवडीसाठी िनकष
६.३.४ िश±क ÿिश±णातील कायªिश±णा¸या िनवडीसाठी िनकष
६.४ कायªिश±ण आिण िवकास
६.४.१ वैयिĉक िवकास
६.४.२ सामािजक िवकास
६.४.३ राजकìय आिण आिथªक िवकास
६.४.४ राÕůीय आिण आंतरराÕůीय िवकास
६.५ पुनरावृ°ी
६.६ ÖवाÅयाय
६.७ संदभªसूची
६.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयावर , तुÌही हे कł शकाल:
 बहòउĥेशीय शाळेचा अथª, ितचे Åयेय आिण उिĥĶे, गरज, बहòउĥेशीय शाळेचे महßव
सांगू शकाल.
 बहòउĥेशीयशाळे¸या भूिमकेचे वणªन कŁ शकाल. munotes.in

Page 89

कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
89  शालेय Öतरावर, उ¸चिश±ण Öतरावर आिण िश±क ÿिश±ण कायªøमातील
कायªिश±णाचे िनकष समजून घेऊ शकाल.
 कायªिश±णाĬारे वैयिĉक, सामािजक, राजकìय, आिथªक, राÕůीय आिण
आंतरराÕůीय िवकासा¸या Öवłपात िवकास ÖपĶ कŁ शकाल.
६.१ ÿÖतावना मुदिलयार आयोग Ìहणून ओळखला जाणारा माÅयिमक िश±ण आयोग सÅया¸या िश±ण
ÓयवÖथेतबदल घडवून आणÁयासाठी आिण राÕůासाठी Âयात (िश±णÓयवÖथेत) सुधारणा
करÁयासाठी भारत सरकारने Âयां¸या ठरावानुसार िनयुĉ केला होता. डॉ. ए. लàमणÖवामी
मुदिलयार हे मþास िवīापीठाचे कुलगुł होते.
ÖवातंÞयानंतर भारताला िश±ण ÓयवÖथेत बदलाची गरज होती. भारतात माÅयिमक
शाळांची सं´या वाढत होती. माÅयिमक शाळेतील िवīाÃया«ची काळजी घेणे खूप गरजेचे
होते.
ऑगÖट १९६३ मÅये अहवाल सादर करताना, आयोगा¸या ÿमुख िशफारशéपैकì एक अशी
होती कì मÅय िकंवा किनķ माÅयिमक िकंवा वåरķ मूलभूत टÈÈयासाठी ३ वषा«चा
कालावधी आिण उ¸च माÅयिमक टÈÈयात ४ वषा«चा कालावधी समािवĶ असावा.
भारतातील माÅयिमक िश± ण सुधारÁयासाठी मुदिलयार आयोगा¸या तीन मु´य
सूचना खालील ÿमाणे आहेत:
१. माÅयिमक िश±णाचा कालावधी
२. अËयासøमांचे िविवधीकरण
३. बहòउĥेशीय शाळा
ÖवातंÞयापूवê भारतात कोणÂया ÿकारची शै±िणक ÓयवÖथा ÿचिलत होती हे आपÐयाला
आधीच माहीत आहे. ते लोकां¸या िहताचे र±ण करÁयात आिण मदत करÁयात िकतपत
यशÖवी झाले हे देखील आपÐयाला माहीत आहे. ÖवातंÞयानंतर देशातील िश±णतº²ांनी
िश±णा¸या समÖयांकडे ल± िदले आिण काही बदल व सुधारणा केÐया.
माÅयिमक िश±णातील ýुटी ल±ात घेऊन मुदिलयार आयोग या नावाने ÿिसĦ असलेÐया
माÅयिमक िश±ण आयोगाने माÅयिमक िश±ण अËयास øमात øांितकारी बदल करÁयाची
िशफारस केली. या आयोगाने अËयासøमातील िविवध गटांसह बहòउĥेशीय शाळा
उघडÁयावर िवशेषभर िदला.
बहòउĥेशीय शाळा सुł करणे हे सÅया¸या शै±िणक ÓयवÖथे¸या ŀĶीने अितशय महßवाचे
पाऊल आहे. ÿाथिमक शाळा Öतरावर मुलांना काही हÖतकला िशकवÐया जातात,
Ìहणजेच मूलभूत ÿाथिमक शाळांमÅये मुलांना काही मूलभूत हÖतकलेचे ÿिश±ण िदले
जाते. munotes.in

Page 90

कायª िश±ण
90 ६.२ बहòउĥेशीय शाळा मुदिलयार आयोगाने पåरभािषत केलेÐया बहòउĥेशीय शाळा Ìहणजे अशा शाळा ºया िविवध
िवषयांचा अËयास कłन िवīाÃया«¸या िविवध अिभŁची, योµयता आिण उिĥĶे पूणª
करतात. यामुळे िवīाÃया«¸या Óयिĉमßवाचा नैसिगªक आिण सवा«गीण िवकास होÁयास मदत
होते.
६.२.१ अथª:
एक बहòउĥेशीय शाळा िविवध उिĥĶे, आवडी आिण ±मता असलेÐया िवīाÃया«साठी
िविवध ÿकारचे अËयासøम ÿदान करÁयाचा ÿयÂन करते. ÿÂयेक िवīाÃयाªसाठी, Âयाने
िनवडलेÐया िवशेष अËयासøमात Âयाची नैसिगªक योµयता आिण कल वापरÁयाची आिण
िवकिसत करÁयाची एक योµय संधी ÿदान करÁयाचा ÿयÂन करतो.
(i) िविवध अËयासøमांची तयारी करणायाª िवīाÃया«मधील सवª अÖपĶ भेद काढून
टाकते आिण शै±िणक ÿणालीला खरोखर लोकशाही आधारावर ठेवणे श³य करते;
(ii) हे शै±िणक माÅयमांची अिधक िविवधता ÿदान करते आिण ÂयाĬारे अËयासा¸या
िनवडीमÅये योµय शै±िणक मागªदशªन सुलभ करते;
(iii) चुकì¸या पĦतीने वगêकृत िवīाÃया«¸या समÖयेचे िनराकरण करÁयात मदत होते,
कारण एकाच शाळेतील बदलीची ÓयवÖथा करणे एका शाळेतून दुसयाª शाळेत
हÖतांतåरत करÁयापे±ा सोपे जाते.
६.२.२ Åयेय आिण उिĥĶे:
Åयेय:
बहòउĥेशीय शाळांचे Åयेय िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडीचे िविवध िवषय िनवडून
अËयासÁयाची मुभा देऊन एकतफê शाळां¸या ýुटéचे उ¸चाटन करणे हा आहे जेणे कłन ते
(िवīाथê) Öवावलंबी, Óयावहाåरक आिण योµय नागåरक बनतील.
उिĥĶे:
मुदिलयार आयोगाने खालील उिĥĶे पूणª करÁयासाठी या शाळा सुłकरÁयाची िशफारस
केली आहे:
(१) ÿÂयेक िवīाथê, माÅयिमक िश±ण पूणª केÐयानंतर Öवावलंबी होऊ शकतो. हे उिĥĶ
साÅयकरÁयासाठी आयोगाने अिनवायª हÖतकला िवषय सुł करÁयाची िशफारस
केली आहे जेणेकłन िवīाÃयाªला जेÓहा गरज भासेल तेÓहा तो आपला उदरिनवाªह
कł शकेल.
(२) बहòउĥेशीय शाळां¸या Öथापनेमुळे एकतफê शाळांचे दोष दूर होतील. शाळेत
िशकवÐया जाणाöया िवषयां¸या लांबलचक यादीतून ÿÂयेक िवīाÃयाªला Âया¸या munotes.in

Page 91

कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
91 आवडीचा िवषय िनवडÁयाची संधी िमळते. Âया¸या Óयिĉमßवा¸या योµय आिण पूणª
िवकासासाठी हे आवÔयक आहे.
६.२.३ गरज:
बहòउĥेशीय शाळा सुł करणे हे सÅया¸या शै±िणक ÓयवÖथे¸या ŀĶीने अितशय महßवाचे
पाऊल आहे. ÿाथिमक शाळा Öतरावर मुलांना काही हÖतकला िशकवÐया जातात,
Ìहणजेच मूलभूत ÿाथिमक शाळांमÅये मुलांना काही मूलभूत हÖतकलेचे ÿिश±ण िदले
जाते.
परंतु उ¸च वगाªत हÖतकलेचे ÿिश±ण चालू ठेवÁयाची तरतूद नसÐयामुळे, ÿाथिमक शाळेत
िवīाथê जे काही िशकतो Âयाचा काही उपयोग होत नाही. याचा Öवाभािवकच अथª मूलभूत
िश±णाचा गैरवापर होतो.
Âयामुळे बहòउĥेशीय शाळांमÅये िविवध हÖतकलेचे ÿिश±ण देÁयाची तरतूद करÁयात आली
आहे. अशाÿकारे ÿाथिमक िश±णातील अपÓयय रोखता येईल आिण ÿÂयेक िवīाÃयाªला
बहòउĥेशीय शाळांĬारे Âया¸यापूवê¸या मूलभूत िश±णाचा फायदा घेÁयाची संधी िमळू शकेल.
िवīाथê वेगवेगÑया ÿाथिमक िकंवा मूलभूत शाळांमधून माÅयिमक शाळेत येतात. Âयांची
अिभŁची, ±मता आिण उिĥĶे यात खूप फरक असतो. काहéना गिणत आिण िव²ान
आवडते तर काहéना सािहÂयाची आवड असते.
काहéना जीवशाľ िशकÁयाची आवड असते तर अनेकांना लिलतकला िशकÁयाची आवड
असते. ÖपĶपणे, िवīाÃया«मÅये िभÆन अिभŁची आिण आवड असते आिण Âयांना
Âयानुसार िवषयांचा अËयास करायचा असतो.
या पåरिÖथतीत िवīाÃया«ना अËयासाचा एक समान नमुना घेÁयास भाग पाडणे केवळ
मूखªपणाचे आहे. हे िवīाÃया«¸या मूळ िवīाशाखेसाठी हािनकारक ठरते आिण Âयांचा
िवकास खुंटतो.
िविवध अिभŁची¸या िवīाÃया«ना िश±ण देÁयासाठी खुला असलेला एकमेव अËयासøम
Ìहणजे अिधक बहòउĥेशीय शाळा उघडणे जेणेकłन Âयांना Âयां¸या आवडी¸या िवषयांचा
अËयास करता येईल आिण Âयांचे Óयिĉमßव सवा«गीण िवकिसत होईल.
िविवध अिभŁचé¸या िवīाÃया«ना िश±ण देÁयासाठी खुला असलेला एकमेव अËयासøम
Ìहणजे अिधक बहòउĥेशीय शाळा उघडणे जेणेकłन Âयांना Âयां¸या आवडी¸या िवषयांचा
अËयास करता येईल आिण Âयांचे Óयिĉमßव सवा«गीण िवकिसत होईल.
अनेक मुलं सामाÆयत: ÿाथिमक िश±ण पूणª होई पय«त पौगंडावÖथेपय«त पोहोचतात.
Âयां¸या िवकासा¸या ŀĶीकोनातून हे वय अÂयंत महßवाचे असते. Âयां¸या आवडीिनवडी,
कल आिण अिभŁची या टÈÈयावर फारÔया ÖपĶ नसतात.
Ìहणूनच, Âयां¸या भिवÕयातील वाढीसाठी Âयांना काळजीपूवªक मागªदशªन करणे फार
महÂवाचे असते. या टÈÈयावर Âयां¸या आवडीचे िवषय Âयां¸या िवकासाची गती वाढवतात, munotes.in

Page 92

कायª िश±ण
92 तर नावडते िवषय Âयां¸यावर लादÐयास Âयांची नैसिगªक वाढ खुंटतात. Âयामुळे बहòउĥेशीय
शाळाच Âयांना Âयां¸या नैसिगªक िवकासाला चालना देÁयासाठी मदत कł शकतात.
यािशवाय या बहòउĥेशीय शाळांमुळे मुलांमÅये अंगमेहनतीची आवड िनमाªण होईल. काही
लोकांचे असे मत आहे कì यू.एस.ए. इÂयादी काही पाIJाÂय देशांमÅये ÿथे ÿमाणे तांिýक
आिण कलाशाळा Öवतंýपणे उघडÐया पािहजेत, याचा अथª बहòउĥेशीय शाळां ऐवजी दोन
वेगवेगÑया ÿकार¸या शाळा उघडÐया पािहजेत.
परंतु भारतात, जेथे ÿाचीन काळापासून मानिसक ®म शारीåरक ®मापे±ा ®ेķ मानले जात
होते, तेथे तांिýक आिण Óयावसाियक शाळांचे भिवतÓय काय असेल याचा अंदाज लावला
जाऊ शकतो.
यू.एस.ए. सार´या काही ÿगतीशील देशांमÅये ही िजथे अंगमेहनतीला उ¸च Öथान िदले
जाते, ितथे ही तांिýक आिण Óयावसाियक शाळांना इतर संÖथांÿमाणे मान िमळत नाही.
Âयामुळे आपÐया देशा¸या िवकासात बहòउĥेशीय शाळांचा मोलाचा वाटा आहे.
६.२.४ महÂव:
देशा¸या सÅया¸या ÓयवÖथेमÅये बहòउĥेशीय शाळांची भूिमका महßवाची आहे. या शाळा
िवīाÃया«ना Âयां¸या आवडीनुसार िवषय िनवडÁयाची मुभा देतात. पåरणामी, Âयांचा
भाविनक आिण मानिसक िवकास नैसिगªक पĦतीने होईल.
Âयांना ®माचे महßव समजेल. Âयांना ÿाथिमक िकंवा मूलभूत वगाªत िशकलेÐया हÖतकलेचे
²ान वाढवÁयाची संधी िमळेल. माÅयिमक शाळां¸या काही दोषांवर बहòउĥेशीय शाळांमÅये
उपाय सापडतील.
िविवध िवषयां¸या अËयासा¸या तरतुदीमुळे शाळा बदलÁयाची गरज दूर होईल. िश±ण
ÓयवÖथेला लोकशाहीची भावना िदली जाईल. या शाळांचे ÿिशि±त िवīाथê देशा¸या
िविवध िवकास योजनांमÅये मालम°ा िसĦ करतील. िविवध िवषयां¸या अËयासामुळे
िवīाÃयाª¸या Óयिĉमßवाचा समतोल िवकास होईल.
६.२.५ बहòउĥेशीय शाळेची भूिमका:
१. बहòउĥेशीय शाळांनी ®म आधाåरत कामाची सवय लावावी.
२. बहòउĥेशीय शाळांनी िविवध Óयवसायांसाठी आवÔयक असलेली िविवध कौशÐये
आिण ±मता िवकिसत केÐया पािहजेत.
३. बहòउĥेशीय शाळांनी िवīाÃया«मÅये ®माचा सÆमान, समायोजन, Öवतंýकायª, नेतृÂव,
सहकायª ही मूÐये िवकिसत केली पािहजेत.
४. बहòउĥेशीय शाळांनी िवīाÃया«मÅये समाजसेवेची वृ°ी िनमाªण करÁयाची संधी िदली
पािहजे. munotes.in

Page 93

कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
93 ५. बहòउĥेशीय शाळा कुशल कामगारांशी संबंिधत समाजा¸या गरजा पूणª करÁयास स±म
असाÓयात.
६. बहòउĥेशीय शाळांनी Óयावसाियक िश±णा¸या पुढील अËयासøमासाठी पायाभूत
अËयासøम Ìहणून काम केले पािहजे.
७. बहòउĥेशीय शाळा मयाªिदत अथाªने संप°ी िनमाªण कł शकÐया पािहजेत.
८. बहòउĥेशीय शाळांनी िवīाÃया«ना Âयां¸यातील लपलेÐया ±मता आिण ±मतांची
जाणीव कłन िदली पािहजे.
६.३. शाळा, उ¸च िश±ण आिण अÅयापक िश±ण संÖथांमधील कायªिश±ण कायªøमां¸या िनवडीसाठी िनकष ६.३.१ कायª िश±ण:
कायª िश±ण Ìहणजे कृती आिण कायªøमांवर आधाåरत अनुभवांĬारे िश±ण.
Óया´या:
कायª िश±ण Ìहणजे शाळा, महािवīालय, घर, कायªशाळा, शेतात, कारखाÆयात िकंवा
उÂपादनाशी संबंिधत इतर कोणÂयाही िठकाणी केलेÐया उÂपादक कामात सहभाग घेऊन
िश±ण घेणे.
- कोठारी आयोग
सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª Ìहणजे अथªपूणª आिण हेतु पुरÖसर केलेले कायª
आिण ºयाचा पåरणाम सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादन िकंवा सेवामÅये होतो.
- ईĵर भाई पटेल सिमती
६.३.२ शाळेतील कामा¸या िश±णासाठी िकंवा िनवडीचे िनकष:
शालेय अËयासøमा¸या क¤þÖथानी सामािजकŀĶ्या उपयुĉ उÂपादक कायª (SUPW)
असÐयामुळे उÂपादक कायाªचा िश±क आिण समाज यां¸याशी संपकª आला; पूवê िवषय
आिण िश±क हे अËयासøमा¸या क¤þÖथानी होते. राÕůीय शै±िणक धोरण १९८६ मÅये,
िवīाथêक¤þीत िश±णावर भर देÁयात आला कारण सÅया¸या अËयासøमात िवīाथê
क¤þÖथानी आहे, िश±ण हे जीवनािभमुख असले पािहजे Ìहणून समाजक¤þीत िश±णावर भर
देÁयात आला आहे. पूवê¸या अËयासøमामुळे शालेय अËयासøम आिण समाज यां¸यात
अंतर िनमाªण झाले. आता शाळा समाजािभमुख बनवÁयासाठी आिण ÂयाĬारे सामािजक
गरजा आिण Âया गरजा पूणª करÁयात शाळेचा सहभाग यािवषयी जागŁकता िनमाªण
करÁयाचे महßव बदलले आहे. समाजातील सामािजक आिण आिथªक ±ेýात शाळे¸या
सहभागावर ही भर िदला जातो. वै²ािनक वृ°ी आिण तंýिश±णाचा वापर होणे अपेि±त
आहे. या पाĵªभूमीवर कायª िश±णाचे उपøम खालील िनकषांवर िनवडले जावेत: munotes.in

Page 94

कायª िश±ण
94  उपøम हे िश±णाचे अिवभाºय घटक असावे.
 Âयांनी समुदाय आिण सामािजक गरजा पूणª केÐया पािहजेत.
 Âयांनी समाजातील तेढ कमी कłन समजूतदारपणा वाढवला पािहजे.
 ते उÂपादक असले पािहजेत आिण तंý²ान आिण िव²ान यांना जोडले पािहजे.
 िश±णामÅये Öथािनक Óयवसायाचा ÿामु´याने िवचार केला पािहजे.
 कायª िश±ण कायªøम वाढÂया Óयवसायास पूरक असावेत आिण Âयांचा मनुÕयशĉìशी
जवळचा संबंध असावा.
 Âयांनी सवª िवīाÃया«ना िश±णाची समान संधी िदली पािहजे. शारीåरक आिण बौिĦक
±मतेचा िवचार केला पािहजे. कायªøमांचे िनयोजन वाढÂया दजाªचे असावे.
िवīाÃयाªने आवडलेÐया, पचवलेÐया आिण स±मपणे सोपवलेÐया िøयाच िनवडÐया
पािहजेत.
 िवīाथê आजूबाजू¸या समÖयांमÅये रस घेतील. ते आपला पåरसर सुधारÁयाचा
ÿयÂन करतील आिण शहरांकडे धाव घेÁया¸या ÿवृ°ी पासून दूर जातील.
 कायª िश±णाने िवīाÃया«ना सहभागाĬारे अनौपचाåरक िश±ण देÁयासाठी ÿेåरत केले
पािहजे.
 उपøमांĬारे आÂमिनभªरता आिण आÂमिनभªरता याबĥल आÂमीयता िनमाªण केली
पािहजे आिण राÕůीय िवकास आिण राÕůीय अिभमान जोपासला गेला पािहजे.
६.३.३ उ¸च िश±णातील कायª िश±णा¸या िनवडीसाठी िनकष:
 कायª िश±णासाठी उपøम िनवडताना कायª िश±णाची उिĥĶे िवचारात घेतली
पािहजेत.
 िवīाÃया«ची पातळी आिण गरजा िवचारात घेतÐया पािहजेत.
 तसेच कायª िश±ण उपøम िनवडताना िवīाÃया«ची पाĵªभूमी िवचारात ¶यावी.
 कायª िश±ण उपøम िनवडताना वेळ आिण जागेची उपलÊधता िवचारात घेतली
पािहजे.
 उ¸च िश±णा¸या टÈÈयावर कामा¸या शै±िणक कायªøमांवर अिधक ल±क¤िþत केले
पािहजे Ìहणून कायªøम िनवडÁयापूवê समÖया ओळखणे आवÔयक आहे.
 उ¸च िश±ण Öतरावर कामा¸या िश±णात हाताने काम आिण समुदायाचा सहभाग
असावा.
 कायª िश±णाचे उपøम िविशĶ ±ेýाशी संबंिधत आिण िवīाÃयाª¸या आवडीनुसार
अिधक क¤िþत असले पािहजेत. munotes.in

Page 95

कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
95 ६.३.४ िश±क ÿिश±णातील कायª िश±णा¸या िनवडीसाठी िनकष:
 कायª िश±ण हा आंतवाªसाचा (इंटनªिशपचा) भाग असावा Ìहणजे सराव पाठ.
 कायª िश±ण हे सामािजकŀĶ्या उपयुĉ आिण Öथािनक समुदाया¸या गरजेनुसार
असले पािहजे.
 कायª िश±णामÅये Öवयंसेवी संÖथां¸या सहकायाªने कायªøमांचा समावेश असावा
आिण समुदायाचा सहभाग अिनवायª आहे.
 कायª िश±णाने शालेय Öतरावर कायª िश±ण कसे पार पाडायचे याचे ÿिश±ण िदले
पािहजे.
 िविवध Öथािनक शाळांमधील शै±िणक उपøमांचे िनयोजन आिण अंमलबजावणी
शाळेतील िश±कां¸या मदतीने केली जावी.
६.४ कायª िश±ण आिण िवकास कायª िश±णामुळे सवा«गीण िवकास होतो Ìहणजे ²ानाÂमक ±ेý, भावाÂमक ±ेý आिण
िøयाÂमक ±ेý या तीन ही ±ेýांचा िवकास होतो. हे केवळ Óयĉéचा िवकासच करत नाही
तर सामािजक, राजकìय, आिथªक, राÕůीय आिण आंतरराÕůीय िवकासदेखील करते.
६.४.१ वैयिĉक िवकास:
कायª िश±णात Öवयं-®माला महßवाचे Öथान िदले जाते. इथे मुलं Öवतःहóन श³य ितत³या
िøया / कायª (अॅि³टिÓहटी) करतात. पåरणामी पåर®म, ÿयÂन, धाडस, पुढाकार घेणे, अंग
मेहनतीचा आदर, आÂमिवĵास आिण आÂमिवĵास आिण आÂमिनभªरता इÂयादी मूÐये
मुलांमÅये आपोआप िवकिसत होतात. कायª िश±ण मुलांना Öवावलंबनाचे ÿिश±ण देते.
कायª िश±ण िवīाÃया«ना कायª मूÐये, उÂपादकता आिण आÂमिनभªरता यासारखी कौशÐये
िवकिसत करÁयात मदत करते. या Óयितåरĉ, कायª िश±ण िवīाÃया«ना Âयां¸या नैसिगªक
आवडी आिण अËयासाचे योµय अËयासøम िनवडÁयासाठी योµयता ओळखÁयास मदत
करते. कायª िश±ण Óयावहाåरक कौशÐय सुधारÁयावर ल±क¤िþत करते. पयाªवरण संवधªन,
मानवी ŀिĶकोन , सामािजक जबाबदारीची जाणीव आिण समाजसेवा सार´या मूÐयांना
ÿोÂसाहन देते.
कायª िश±णामुळे एकािÂमक िवकास होतो, डोके, Ńदय आिण हाताचा एकािÂमक िवकास
Ìहणजे िवīाÃया«¸या बौिĦक, भावपूणª आिण िøयाÂमक ±ेýांचा िवकास होतो. Âयामुळे
कायªिश±णामुळे िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास होतो.
६.४.२ सामािजक िवकास:
कायª िश±णामुळे मुलांमÅये सामुदाियक जीवन िवकिसत होते. सांिघक भावना, खांīाला
खांदा लावून काम करणे Ìहणजे सहकायª आिण परÖपर मदतीची भावना. मुले सामुदाियक
जीवनातून सामािजक समायोजनाची ±मता आÂमसात करतात. पारंपाåरक िश±ण-munotes.in

Page 96

कायª िश±ण
96 ÓयवÖथेत केवळ वगª-खोÐयातील अÅयापन सामूिहकåरÂया केले जाते. तेथेही उपøमांऐवजी
भाषण िकंवा Óया´याना¸या माÅयमातून िश±ण िदले जात आहे. पåरणामी मुलांमÅये
सामािजकतेचा िवकास अपेि±त पातळीवर होत नाही. कायªिश±ण ÓयवÖथेत, दैनंिदन
जीवनातील Óयवहार आिण उīोगातील िविवध कायªøमां¸याĬारे सामुदाियक जीवनाचे
िश±ण िदले जाते. शालेय दैनंिदन उपøम आिण ®िमक, सजªनशील आिण उÂपादक
उपøम हे सामुदाियक िश±णाचे माÅयम बनले आहे. अशाÿकारे मुलामÅये नैसिगªकåरÂया
सामािजकता िवकिसत होते.
कायª िश±ण िविवध ÿकार¸या Óयवसायांसाठी कुशल कामगार देखील ÿदान करते. Âयामुळे
िवīाथê आिण पालकांमÅये Óयावसाियक िश±णा¸या कÐपनेला चालना िमळते.
६.४.३ राजकìय आिण आिथªक िवकास:
भारत हा खूप मोठ्या लोकसं´येचा देश आहे. Âयामुळे गåरबी आिण बेरोजगारी¸या
समÖयांना नेहमीच सामोरे जावे लागते. भारतासार´या िवकसनशील देशा¸या राÕůीय
धोरणात वेगवान आिण ÖपधाªÂमक ÿगती िदसून आली पािहजे. हे ÿÂयेक Óयĉìची
उÂपादकता वाढवÁयाची आपली जबाबदारी देखील दशªवते. आपÐया देशासमोरील िविवध
समÖयांपैकì ÿÂयेकाला रोजगार उपलÊध कłन देणे ही एक महßवाची समÖया आहे. या
समÖयेवर उपाय Ìहणजे कायª िश±ण या िवषयाचा समावेश करणे. राÕůा¸या िवकासात
नैसिगªक संसाधने आिण मानव संसाधनांचा मोठा वाटा आहे. कायª िश±णातून मनुÕयबळ
िवकास साधता येतो. कायª िश±ण हे एक ÿकारचे िश±ण आहे ºयामुळे राÕůीय उÂपादकता
वाढते आिण Âयामुळे अिधक रोजगार, सामािजक िवकास होतो आिण देशाचा आिथªक
िवकास होतो.
६.४.४ राÕůीय आिण आंतरराÕůीय िवकास:
राÕůीय िवकास हा नेहमीच उīोग आिण देशा¸या आिथªक िवकासावर अवलंबून असतो.
कायª िश±ण िøयेतून अÅययना¸या धोरणावर भर देते. हे िविवध Óयवसायांशी संबंिधत
िविवध कौशÐये िवकिसत करÁयावर देखील भर देते. Ìहणून कायª िश±णाला "नोकरी
िमळवÁयासाठीचे िश±ण" असेही Ìहणता येईल. कामा¸या माÅयमातून उīोगाला कुशल
कामगार िमळू शकतात ºयामुळे उÂपादनाचा दर वाढतो आिण देशाचा आिथªक िवकास
जलद होतो. जसजसा आिथªक िवकास वेगवान होतो तसतसा राÕůीय िवकासाचा दर
वाढतो. उÂपादकता वाढणे, उīोगांची सं´या वाढणे, आिथªक िवकासात होणारी वाढ
यासवा«मुळेच राÕůीय िवकास होतो.
आंतरराÕůीय िवकास हा जगभरातील िविवध राÕůां¸या िवकासावर अवलंबून असतो. जर
िविवध देशांमÅये अिधक रोजगार ±मता आिण कुशलकामगार उपलÊध असतील तर ते
िविवध देशांतील लोकांचे जीवनमान सुधारेल ºयामुळे आंतरराÕůीय िवकासासाठी िÖथर
आिण शांत जीवन जगता येईल.

munotes.in

Page 97

कायªिश±ण आिण िवकासासाठी बहòउĥेशीय शाळा
97 ६.५ पुनरावृ°ी मुदिलयार आयोगा¸या िशफारशéमधून बहòउĥेशीय शाळेची संकÐपना िनमाªण झाली. भारत
सरकारने पिहÐयांदा ऑ³टोबर १९५४ मÅये ही योजना सुł केली. पिहÐया पंचवािषªक
योजनेत २५० असलेÐया या शाळांची सं´या दुस-या योजनेत हजाराहóन अिधक झाली.
परंतु िश±कांची कमतरता, योµय पाठ्यपुÖतकांची कमतरता आिण बहòउĥेशीय शाळा ही
संकÐपना भारतात फारशी काम कł शकली नाही. वेळापýकाची अयोµयता, नवीन शाळा
उघडÁयात अडचण आिण पåरवतªनाची अडचण, संपूणª तांिýक अËयासøम उपलÊध कłन
देÁयात अडचण, अËयासøम िनवडÁयात अडचण आिण पालकां¸या असंतोषा¸या
समÖया. कायª िश±ण हे शालेय िश±ण, अÅयापक िश±ण आिण उ¸च िश±णाचा अिनवायª
भाग असणे आवÔयक आहे जेणे कŁन िविवध Óयवसायाशी संबंिधत मूÐये Łजवणे आिण
उīोगांसाठी आवÔयक कुशल कामगार तयार करणे. कामा¸या िश±णामुळे भारता सार´या
िवकसनशील देशात बेरोजगारी कमी होईल आिण तŁणांमÅये आÂमिनभªरता, ®माचा
सÆमान, आिथªक ÖवातंÞय यांसारखी मूÐये Łजतील. Âयामुळे शेवटी आिथªक, राÕůीय
आिण आंतरराÕůीय िवकास होईल.
६.६ ÖवाÅयाय १. बहòउĥेशीय शाळेची संकÐपना सांगा.
२. बहòउĥेशीय शाळेची गरज काय आहे?
३. बहòउĥेशीय शाळा Ìहणजे काय ? Âयाचे महßव ÖपĶ करा.
४. समाजातील बहòउĥेशीय शाळे¸या भूिमकेचे वणªन करा.
५. शालेय Öतरावर कायªिश±ण उपøम िनवडÁयाचे िनकष ÖपĶ करा.
६. तुÌही उ¸च िश±ण Öतरावर कायª िश±णाचे िनकष कसे ठरवाल.
७. अÅयापक ÿिश±ण संÖथेतील कायª िश±णाचे िनकष ÖपĶ करा.
८. “कायª िश±णामुळे िवīाÃया«चा सवा«गीण िवकास होतो”समथªन करा.
९. “कायª िश±णामुळे राÕůीय िवकास होतो”समथªन करा.
६.७ संदभªसूची Bibliography:
 Aggarwal, J.C. and Aggarwal, S.P.(1987) Vocational Education, New
Delhi, Doba House Publication
 Bagade, Vishakha and Gore, Madhav (2010) Work Education, Pune,
Nirali Prakashan munotes.in

Page 98

कायª िश±ण
98  Magre, S. and Francis, R. (2018) Project Based Activities: Insightful
Journey, Mumbai, Dyan Prakash Publication.
 Report of Secondary Education Commission( 1952 -53)
 Report of National education policy 1986
 Report of National education policy 2020
Webliography:
 https://www.shareyouressays.com/knowledge/short -essay -on-the-
importance -of-multi -purpose -schools -in-india
 https://www.yourarticlelibrary.com/education/suggestions -by-
mudaliar -commission -to-improve -secondary -education -in-
india/44843
 https://www.mkgandhi.org/articles/basic_edu.htm
 https://www.nios.ac.in/media/documents/dled/Block3_508.pdf


*****

munotes.in