Urban-Governance-in-Maharashtra-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १ परिचय शहरी शासन: अर्थ आणि उत्क्ाांती, महाराष्ट्रातील शहरीकरि, शहरी लोकसांख्येचे बदलते स्वरूप, स्र्लाांतर घटक िचना १.१. उणिष्ट १.२. शहरी शासन १.२.१. अर्थ आणि उत्क्ाांती १.२.२. महाराष्ट्रातील शहरीकरि १.२.३. शहरी लोकसांख्येचे बदलते स्वरूप १.२.४. स्र्लाांतर १.३. महाराष्ट्रातील सांस्र्ात्कमक व्यवस्र्ा १.३.१. सांणवधाणनक तरतुदी १.३.२. राज्य नगरपाणलका कायदे १.३.३. न्याणयक हस्तक्षेप १.३.४. राज्य आणि केंद्रीय णवत्तीय सांस्र्ाांची भूणमका १.३.५. शहरी स्र्ाणनक सांस्र्ाांना णवत्तपुरवठा १.४. शहरी प्रशासनात राज्येतर कलाकाराांची भूणमका १.४.१. कॉपोरेट क्षेत्र १.४.२. नागरी समाज १.५. साराांश १.६. स्वयंअध्ययनासाठी प्रश्न १.७. सांदभथ १.१ उद्दिष्ट णवद्यार्थयाांना शहरी शासनाच्या सांकल्पनेची ओळख करून देिे हे मॉड्यूलचे उणिष्ट आहे. हे युणनट पूिथ झाल्यानांतर णवद्यार्ी • नागरीकरिाची सांकल्पना आणि अर्थ आणि महाराष्ट्रातील नागरीकरिाची प्रण्या समजावून साांगू शकतील • स्र्लाांतराची सांकल्पना आणि लोकसांख्याशास्त्राची बदलती पद्धत स्पष्ट करू शकतील munotes.in

Page 2

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
2 • सांस्र्ात्कमक व्यवस्र्ा, घटनात्कमक तरतुदी आणि न्यायालयीन हस्तक्षेप स्पष्ट करू शकतील. शहरी स्र्ाणनक सरकार आणि प्रशासन • शहरी प्रशासनामध्ये कॉपोरेट क्षेत्र आणि नागरी समाजाची भूणमका स्पष्ट करा १.२. शहिी शासन १.२.१. अर्थ आद्दि उत्क्ाांती शहरी प्रशासन म्हिजे वैयणिक आणि सांस्र्ा, सावथजणनक आणि खाजगी योजना आणि शहरातील सामान्य व्यवहार व्यवस्र्ाणपत करण्याच्या अनेक मागाांची बेरीज. ही एक सतत चालिारी प्रण्या आहे ज्याद्वारे णवणवध आणि वैणवध्यपूिथ णहतसांबांध समाणवष्ट केले जातात आणि शहरी णवकासाच्या अनुषांगाने सहकारी कृती केल्या जातात. शासनाच्या सांकल्पनेतून व्युत्कपन्न केलेले, शहरी प्रशासन नागररकाांच्या कल्यािासाठी णवणवध सावथजणनक सेवा णवतरिाचे आयोजन कसे केले जाते हे प्रणतणबांणबत करिारे शहरी भागाांच्या सांदभाथत प्रशासनाशी सांबांणधत आहे. डी टोक्वाणवले या प्रणसद्ध फ्रेंच लेखकाने "एखादे राष्ट्र स्वयांशासनाची व्यवस्र्ा प्रस्र्ाणपत करू शकते, परांतु नगरपाणलका सांस्र्ेच्या आत्कम्याणशवाय त्कयात स्वातांत्र्याचा आत्कमा असू शकत नाही" असे उच्चारले आहे. मानवी इणतहासातील सवाथत जुनी नागरी वस्ती म्हिून णसांधू सांस्कृती. शतकानुशतके भारतात शहरी परांपरा चालू राणहली आणि प्राचीन काळात देशाच्या णवणवध भागाांमध्ये अनेक सुणनयोणजत शहरे णदसली. णवकणसत आणि णवकसनशील देशाांमधील नागरीकरिाच्या प्रण्येत फरक करताना, णवकणसत देशाांमध्ये शहरीकरिाची प्रण्या उच्च पातळीच्या शहरीकरिाद्वारे दशथणवली जाते, तर णवकसनशील देशाांमध्ये, शहरीकरिाचा दर खूप वेगवान आहे आणि परांतु औद्योणगकीकरिाबरोबरच वेगाने वाढ होत आहे. णवकसनशील देशाांच्या अर्थव्यवस्र्ाांमधील सेवा क्षेत्राचे. जगाच्या लोकसांख्येची भणवष्ट्यातील वाढ कमी णवकणसत देशाांच्या शहरी भागात होईल असे मानले जाते. येर्े शहरी लोकसांख्येच्या आकारमानात भारताचे योगदान मोठे आहे. २०११ च्या जनगिनेनुसार भारतातील ३१ टक्के लोकसांख्या शहरी भागात राहते आणि भारताच्या शहरी लोकसांख्येच्या सांयुि राष्ट्राांच्या अांदाजानुसार २०२० मध्ये शहरी भागात ३५ टक्क्याांहून कमी लोक असतील आणि २०३० मध्ये अांदाजे ४० टक्के लोकसांख्या असेल आणि २०३० पयांत लोकसांख्या २२५ दशलक्ष लोकाांची आिखी भर पडेल आणि भारत हा शहरी भागात राहिाऱ्या सवाथणधक लोकसांख्येपैकी एक होईल. १.२.२. महािाष्ट्रातील नागिीकिि १९५१ मध्ये महाराष्ट्रात ९ दशलक्ष लोक शहरी भागात राहत होते. तर्ाणप, आज शहरी भागात ५१दशलक्षाहून अणधक लोक राहतात आणि ‘नॅशनल कणमशन ऑन पॉप्युलेशन’ (नॅशनल कणमशन ऑन पॉप्युलेशन, २०१९) याांनी केलेल्या लोकसांख्येच्या अांदाजानुसार २०३६ पयांत ७१दशलक्ष लोकाांचा आकडा पार करण्याचा अांदाज आहे. महाराष्ट्रात शहरी केंद्राांची सांख्या १९६१ मधील २६६ वरून २०११ मध्ये ५३४ पयांत वाढली असून १९६१ ते १९८१ दरम्यान शहरी केंद्राांची वाढ १५.४१% झाली आहे आणि १९८१ ते २००१ दरम्यान शहरी केंद्राांची सांख्या २६६ ते ३०७ पयांत वाढली आहे. ३०७ वरून ३७८ वर २३.१३ टक्के वाढ झाली. १९८१-९१ मध्ये महाराष्ट्रातील शहराांची वाढ १०% पेक्षा कमी munotes.in

Page 3

जमीन व गृहणनमाथि
3 होती, जी सांपूिथ भारतातील शहराांच्या वाढीपेक्षा खूपच कमी होती जी १६.२१% होती. परांतु महाराष्ट्र राज्याच्या एकूि लोकसांख्येमध्ये शहरी लोकसांख्येचा वाटा (४२.४२%) सांपूिथ देशाच्या तुलनेत (२७.८%) खूप जास्त होता. २०११ च्या जनगिनेच्या आकडेवारीनुसार महाराष्ट्रात अांदाजे ५.०८ कोटी लोक शहरी भागात राहतात आणि त्कयामुळे शहरी भागात राहिाऱ्या लोकाांमध्ये सवाथणधक लोकसांख्या आहे. ४५.२३% शहरी लोकसांख्येसह, महाराष्ट्र हे आता ताणमळनाडूनांतर सवाथत मोठ्या राज्याांमध्ये णतसरे सवाथणधक शहरीकरि झाले आहे ज्यात ४८.४५% शहरी लोकसांख्या आहे आणि केरळमध्ये ४७.७२% आहे. राज्यातील शहरी लोकसांख्या २००१ ते २०११ दरम्यान ग्रामीि भागातील १० टक्क्याांच्या तुलनेत २४ टक्क्याांनी वाढली आहे. राज्यातील या शहरी वाढीपैकी णनम्मी वाढ नैसणगथक वाढीमुळे (५१ टक्के) झाली असून शहरी भागात णनव्वळ स्र्लाांतर ३१ टक्के आहे आणि ग्रामीि भागाांचे शहरी भागात पुनवथगीकरि झाल्यामुळे शहरी लोकसांख्येतील वाढ राज्यातील एकूि शहरी लोकसांख्येच्या १८ टक्के आहे. १.२.३. शहिी लोकसांख्येचे बदलते स्वरूप २०११ मध्ये, भारताची शहरी लोकसांख्या सुमारे ३७७ दशलक्ष होती, जी देशाच्या एकूि लोकसांख्येच्या ३१.२% बनते आणि चीननांतर जगातील दुसऱ्या ्माांकाची शहरी लोकसांख्या दशथवते. गेल्या दशकात भारताची शहरी लोकसांख्या ९० दशलक्ष लोकाांनी वाढली आहे. २०११ च्या जनगिनेनुसार, २००१ ते २०११ दरम्यान भारताची शहरी लोकसांख्या प्रणतवषी २.७६% वाढली, तर ग्रामीि वाढ, जी याच कालावधीत दरवषी १.१५% पयांत घसरली. २०११ मध्ये, एकूि ३७७ दशलक्ष शहरी लोकसांख्येपैकी ७०% (२६४.९ दशलक्ष) शहरे आणि १००,००० आणि त्कयाहून अणधक लोकसांख्येच्या शहरी समूहात राहत होते. याउलट, १००,००० आणि त्कयावरील शहरे १९०१ मध्ये एकूि शहरी लोकसांख्येच्या केवळ २६% होती. महाराष्ट्रातील एकूि लोकसांख्येच्या वाढीपैकी, शहरी लोकसांख्या वाढीचा वाटा ६२.८% इतका आहे ज्यामध्ये मुांबई, ठािे, नागपूर आणि पुिे हे सवाथणधक शहरीकरि झाले आहे. णजल्हे आणि गडणचरोली, णसांधुदुगथ आणि णहांगोली हे सवाथत कमी शहरीकरि झालेले आहेत. महाराष्ट्रातील नागरी लोकसांख्येची सवाथणधक टक्केवारी मुांबई आणि मुांबई (उपनगरी) या दोन णजल््ाांमध्ये आढळते. २०११ च्या जनगिनेनुसार, महाराष्ट्र हे स्र्लाांतररत राज्याांपैकी एक आहे आणि मोठ्या प्रमािात आांतरराज्य स्र्लाांतररत झाले आहे, महाराष्ट्रात आांतरराज्य स्र्लाांतर दर २.७ (प्रणत १००० लोकसांख्ये) होता जो देशातील दुसऱ्या ्माांकाचा सवोच्च आहे. महाराष्ट्रात सवाथणधक लोक शहरी भागात राहतात. देशातील एकूि शहरी लोकसांख्येपैकी हे प्रमाि १३.५ टक्के आहे. अांदाजे ११.८ दशलक्ष लोकसांख्या झोपडपट््याांमध्ये राहते जी राज्यातील एकूि शहरी लोकसांख्येच्या जवळपास एक चतुर्ाांश (२३.३ टक्के) आहे (णनबांधक जनरल आणि जनगिना आयुि कायाथलय, २०११). १.२.४. स्र्लाांति णशक्षि, नोकरी, णनवारा णकांवा इतर काही कारिाांसाठी एका णठकािाहून दुसऱ्या शहर, राज्य णकांवा देशात लोकाांचे स्र्लाांतर म्हितात. भारतात गेल्या काही वषाांत ग्रामीि भागातून शहरी भागात स्र्लाांतर वाढले आहे. स्र्लाांतराची कारिे आणर्थक, सामाणजक-राजकीय आणि munotes.in

Page 4

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
4 पयाथवरिीय घटकाांमध्ये वगीकृत केली जाऊ शकतात आणर्थक घटक पुश आणि पुल घटकाांद्वारे समजले जाऊ शकतात. बेरोजगारी णकांवा रोजगाराच्या सांधींचा अभाव, ग्रामीि दाररद्र्य, णटकाऊ उपजीणवका इ. सारखे घटक आणि नोकरीच्या सांधी, चाांगले उत्कपन्न आणि सांपत्ती णनणमथतीच्या शक्यता, नवीन उद्योगासाठी औद्योणगक नवकल्पना आणि ताांणत्रक ज्ञान, णवशेष णशक्षिाचा पाठपुरावा यासारखे घटक इत्कयादी स्र्लाांतराचे प्रमुख कारि आहे. सामाणजक-राजकीय घटक पुश आणि पुल घटकाांद्वारे समजले जाऊ शकतात. राजकीय अणस्र्रता, सुरणक्षतता आणि सुरक्षा णचांता (जातीय, धाणमथक, वाांणशक णकांवा साांस्कृणतक छळ), सांघषथ णकांवा सांघषाथचा धोका, गुलामणगरी णकांवा बांधनकारक कामगार, अपयाथप्त णकांवा मयाथणदत शहरी सेवा आणि पायाभूत सुणवधा यासारखे पुश घटक. कौटुांणबक पुनणमथलन, स्वातांत्र्य आणि स्वातांत्र्य, एकात्कमता आणि सामाणजक एकसांधता, अन्न सुरक्षा आणि परवडिाऱ्या आणि सुलभ शहरी सेवा यासारखे घटक देखील स्र्लाांतराचे आिखी एक प्रमुख कारि आहेत. पयाथवरिीय घटकाांमध्ये पयाथवरिीय घटकाांचा समावेश होतो, जसे की हवामान बदल आणि नैसणगथक सांसाधनाांची उपलब्धता, ज्यामुळे व्यिी अणधक अनुकूल पयाथवरिीय पररणस्र्तीच्या शोधात स्र्लाांतर करतात. १.३. सांस्र्ात्कमक व्यवस्र्ा १.३.१. घटनात्कमक तितुदी: भारतीय राज्यघटनेने मूळत: राज्य सरकाराांना शहरी णवकासाची जबाबदारी सोपवली आहे. १९९२ मध्ये ७४ व्या घटनादुरुस्तीच्या अांमलबजाविीसह नागरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांना सरकारचा णतसरा स्तर म्हिून औपचाररक मान्यता णमळाली. राज्य सरकाराांनी १२ व्या अनुसूची अांतगथत काही णवणशष्ट काये स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांना हस्ताांतररत करून त्कयाांना सोपवली जावीत असे या दुरुस्तीने अणनवायथ केले आहे. त्कया अनुषांगाने, शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांना णनयुि केलेल्या जबाबदारी आणि कायाांमध्ये शहरी णनयोजन, नगर णनयोजन याांचा समावेश होतो; जमीन वापराचे णनयमन, इमारतींचे बाांधकाम, रस्ते; पाण्याची तरतूद; सावथजणनक आरोग्य; आणि घनकचरा व्यवस्र्ापन. • ७४ व्या दुरुस्ती कायद्याने भारतीय राज्यघटनेत एक नवीन भाग IX-A जोडला आहे. हा भाग 'द म्युणनणसपाणलटीज' म्हिून पात्र आहे आणि त्कयात कलम २४३-P ते २४३-ZG पयांतच्या तरतुदी आहेत. • अनुच्छेद २४३Q मध्ये नगरपाणलकाांची रचना आणि नगरपाणलकाांचे प्रकार उदा. सां्मिकालीन क्षेत्रासाठी नगर पांचायत, लहान शहरी भागासाठी नगर पररषद आणि मोठ्या शहरी भागासाठी महानगरपाणलका. • घटनेचे कलम २४३R नगरपाणलकाांच्या णनवडिुकाांशी सांबांणधत आहे. त्कयात अशी तरतूद आहे की नगरपाणलकेचे सवथ सदस्य र्ेट जनतेद्वारे णनवडले जातील. महानगरपाणलका क्षेत्राची प्रभागात णवभागिी केली जाईल. नगरपाणलकेच्या अध्यक्षपदाच्या णनवडिुकीच्या पद्धतीसाठी राज्य सरकार तरतूद करू शकते. हे णवशेष ज्ञान असलेल्या लोकाांसाठी, लोकसभेच्या राज्यसभेचे खासदार/आमदार णकांवा राज्य णवधानसभा आणि पररषदेत प्रणतणनधीत्कव देऊ शकते. munotes.in

Page 5

जमीन व गृहणनमाथि
5 • अनुच्छेद २४३ S मध्ये प्रभाग सणमत्कयाांची रचना आणि रचना याांचा उल्लेख आहे. ३ लाख णकांवा त्कयाहून अणधक लोकसांख्या असलेल्या दोन णकांवा अणधक प्रभागाांची एक प्रभाग सणमती स्र्ापन केली जाईल. या प्रभाग सणमत्कया कशा भरायच्या हे राज्य सरकार णनणदथष्ट करू शकते. राज्य सरकार इतर सणमत्कयाही बनवू शकते. • अनुच्छेद २४३ टी प्रत्कयेक नगरपाणलकेतील जागाांचे आरक्षि अनुसूणचत जाती आणि अनुसूणचत जमातींसाठी त्कयाांच्या लोकसांख्येच्या प्रमािात आणि सवथ नगरपाणलकाांमध्ये आणि अध्यक्षपदासाठी १/३ मणहला आरक्षिाशी सांबांणधत आहे. नगरपाणलकेत आणि सभापतीपदाांमध्ये मागासवगीयाांनाही आरक्षि देता येईल. • कलम २४३ ZE म्हिते की प्रत्कयेक महानगर प्रदेशात एकांदर महानगर क्षेत्रासाठी सुधाररत आराखडा तयार करण्यासाठी एक महानगर णनयोजन सणमती असेल. राज्य णवणधमांडळ सणमतीची रचना, काये, सदस्य आणि अध्यक्षाांच्या णनवडीची पद्धत आणि त्कयात केंद्र, राज्य सरकार आणि इतर सांस्र्ाांचे प्रणतणनणधत्कव ठरवू शकते. • दोन-तृतीयाांश सदस्य महानगर प्रदेशाच्या क्षेत्रातील नगरपाणलकाांचे णनवडून आलेले प्रणतणनधी आणि पांचायतींचे अध्यक्ष आपापसाांतून णनवडले जातील. त्कयाांचे गुिोत्तर णजल््ाच्या ग्रामीि आणि शहरी लोकसांख्येचे गुिोत्तर असेल. १.३.२. िाज्य महानगिपाद्दलका कायदे महाराष्ट्रात तीन नगरपाणलका कायदे लागू आहेत: महाराष्ट्र नगरपररषदा, नगर पांचायती आणि औद्योणगक नगरी अणधणनयम, १९६५: • हे नगरपररषदाांशी सांबांणधत कायद्याचे एकत्रीकरि आणि दुरुस्ती करते आणि राज्यातील नगर पांचायती आणि औद्योणगक टाऊनणशप्सच्या स्र्ापनेची तरतूद करते. महाराष्ट्राचा. • हे राज्यघटना, प्रशासन आणि नगरपाणलकाांच्या अणधकाराांसाठी एकसांध नमुना प्रदान करते. • या हेतूांसाठी महाराष्ट्र सरकारने या णवषयाांवर सल्ला देण्यासाठी एक सणमती नेमली होती. राज्यातील नगरपाणलकाांशी सांबांणधत कायद्यात एकीकरि, एकत्रीकरि आणि सुधारिा करण्यासाठी सणमतीच्या अहवालावर णवचार केल्यानांतर हा कायदा लागू करण्यात आला. • त्कयात तरतूद आहे की - राज्य सरकार अणधकृत राजपत्रातील अणधसूचनेद्वारे, भारतीय सांणवधानाच्या कलम २४३-Q च्या खांड (२) मध्ये नमूद केलेल्या घटकाांनुसार कोितेही स्र्ाणनक क्षेत्र लहान शहरी क्षेत्र म्हिून णनणदथष्ट करू शकते. प्रत्कयेकासाठी राज्य सरकारने णनणदथष्ट केलेले लहान शहरी क्षेत्र, तेर्े एक नगरपररषद स्र्ापन केली जाईल. प्रत्कयेक लहान शहरी क्षेत्राचे राज्य सरकार लोकसांख्येच्या आधारावर 'अ' वगथ, 'ब' वगथ णकांवा 'क' वगथ म्हिून वगीकरि करेल. प्रत्कयेक नगरपाणलका क्षेत्रासाठी या कायद्याच्या तरतुदी पार पाडण्यासाठी शुल्क आकारलेले नगरपाणलका अणधकारी म्हिजे पररषद; अध्यक्ष; स्र्ायी सणमती; णवषय सणमत्कया, प्रभाग सणमती जेर्े स्र्ापन munotes.in

Page 6

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
6 करण्यात आली आहे आणि मुख्य अणधकारी. महाराष्ट्र महानगरपाणलका अणधणनयम १९४९ • पूवी बॉम्बे प्राांणतक महानगरपाणलका अणधणनयम, १९४९ म्हिून ओळखले जािारे, या कायद्याचे २०१२ मध्ये नामकरि करण्यात आले • महाराष्ट्र राज्यातील बृहन मुांबई वगळता सवथ मोठ्या शहरी भागाांसाठी महानगरपाणलका स्र्ापन करण्याची तरतूद आहे. राज्यातील मोठ्या शहरी भागातील एक चाांगले नगरपाणलका सरकार • प्रत्कयेक कॉपोरेट एक सांस्र्ा असेल आणि णतच्यावर शाश्वत उत्तराणधकार आणि एक सामाईक णशक्का असेल आणि अशा नावाने खटला दाखल केला जाऊ शकतो. • राज्य णनवडिूक आयुि वेळोवेळी, अणधकृत राजपत्रातील अणधसूचनेद्वारे, प्रत्कयेक शहरासाठी नगरसेवकाांच्या प्रभाग णनवडिुकीच्या उिेशाने अशा शहराची णवभागिी कोित्कया प्रभागाांमध्ये केली जाईल, त्कयाांची सांख्या आणि सीमा णनणदथष्ट करतील. कॉपोरेशनमध्ये णनवडिुकीद्वारे भरले जातील, अनुसूणचत जाती, अनुसूणचत जमाती, नागररक आणि मणहलाांच्या मागास प्रवगाथतील व्यिींसाठी राखीव जागा असतील, जसे की राज्य णनवडिूक आयुि णवणहत पद्धतीने ठरवतील • प्रत्कयेक महामांडळ, लवकर णवसणजथत केल्याणशवाय, पणहल्या सभेसाठी णनयुि केलेल्या तारखेपासून पाच वषाांच्या कालावधीसाठी चालू राहील आणि यापुढे नाही. • कॉपोरेशनचा कालावधी सांपण्यापूवी त्कयाचे णवसजथन झाल्यावर स्र्ापन केलेले कॉपोरेशन, ज्या कालावधीसाठी णवसणजथत कॉपोरेशन चालू राणहले असते त्कया उवथररत कालावधीसाठी सुरू राहील. • नगरसेवकाांच्या पदाचा कायथकाळ कॉपोरेशनच्या कालावधीसह सह-टणमथनस असेल • एखादी व्यिी णनवडून येण्यासाठी आणि नगरसेवक होण्यासाठी अपात्र ठरवली जाईल, जर अशा व्यिीने कलम ५ सुरू झाल्यानांतर कोित्कयाही वेळी महाराष्ट्र महानगरपाणलका (सुधारिा) अणधणनयम, १९७०, कलम १५३A णकांवा भारतीय दांड सांणहता, १८६० च्या कलम ५०५ मधील उप-कलम (२) णकांवा (३) अांतगथत दांडनीय गुन््ासाठी दोषी ठरले आहे. मुांबई महानगरपाणलका अणधणनयम, १८८८ • अणधणनयम तरतूद आहे की – • महामांडळात प्रभाग णनवडिुकीत र्ेट णनवडून आलेले २२७ नगरसेवक आणि महानगरपाणलका प्रशासनातील णवशेष ज्ञान णकांवा अनुभव असलेले पाच नामणनदेणशत नगरसेवक याांचा समावेश असेल ज्याांना महानगरपाणलकेद्वारे णवणहत पद्धतीने नामणनदेणशत केले जाईल • महानगरपाणलका "महानगरपाणलका" या नावाने बृहन मुांबई” ही सांस्र्ा कॉपोरेट असेल आणि णतच्यावर शाश्वत उत्तराणधकार आणि सामाईक णशक्का असेल आणि अशा नावाने खटला भरला जाऊ शकतो आणि खटला भरला जाऊ शकतो munotes.in

Page 7

जमीन व गृहणनमाथि
7 • कॉपोरेशन पाच वषाांच्या कालावधीसाठी चालू राहील पणहल्या बैठकीसाठी णनयुि केलेल्या तारखेपासून आणि यापुढे नाही. • नगरसेवकाांच्या पदाचा कायथकाळ कॉपोरेशनच्या कालावधीसह सह-टणमथनस असेल. • कॉपोरेशनची स्र्ापना करण्याची णनवडिूक णतचा कालावधी सांपण्यापूवी पूिथ केली जाईल. १.३.३. न्याद्दयक हस्तक्षेप भारतीय राज्यघटनेने स्र्ापन केलेल्या अणधकाराांनुसार न्यायपाणलकेने शहरी रणहवाशाांच्या हक्काांची खात्री आणि सांरक्षि करण्याच्या हेतूने आणि शहरी स्र्ाणनक सरकाराांच्या सांदभाथत राज्यघटनेच्या तरतुदींची अांमलबजाविी करण्याच्या हेतूने शहरी प्रशासनाच्या वतथनात हस्तक्षेप केला आहे. अलीकडे, मुांबई महानगर प्रदेशात (एमएमआर) मोठ्या प्रमािावर बेकायदेशीर बाांधकामाांचा सांदभथ देत, मुांबई उच्च न्यायालयाने साांणगतले की पररणस्र्ती "हाताबाहेर" गेली आहे आणि महाराष्ट्र सरकारकडे "लोकाांचा मृत्कयू होऊ देिारी" धोरिे नसावीत. १ जानेवारी २००० पूवी बाांधलेल्या आणि १४ फुटाांपेक्षा उांच नसलेल्या झोपडपट्ी सदणनकाांना णवध्वांस आणि णनष्ट्कासनापासून वैधाणनक सांरक्षि देिाऱ् या महाराष्ट्र सरकारच्या झोपडपट्ी पुनवथसन धोरिाांच्या सांदभाथत, सरन्यायाधीश दीपांकर दत्ता आणि न्यायमूती जी.एस. कुलकिी याांच्या खांडपीठाने उपनगरातील मालविी येर्े ९ जून रोजी एक णनवासी इमारत कोसळिे हा "णनव्वळ लालसेचा" पररिाम असल्याचे नमूद केले आणि राज्य अणधकाऱ्याांनी गररबाांसाठीच्या घराांच्या "णसांगापूर मॉडेल" पासून प्रेरिा घ्यावी आणि असे सुचवले की "फि मुांबईतच अणत्मि होते. सरकारी जणमनीवर आणि त्कया बदल्यात मोफत घरे णदली जातात.” इमारती कोसळण्याच्या घटनाांबाबत, मुांबई उच्च न्यायालयाने फेब्रुवारी २०२२ मध्ये णभवांडीतील इमारत कोसळल्यानांतर सप्टेंबर २०२० मध्ये सुरू करण्यात आलेल्या जनणहत याणचकेवर णनदेश णदले, मुांबईबाहेरचे एक शहर. अचानक कोसळल्याबिल बीएमसी आणि इतर पाणलका अणधकाऱ्याांना जबाबदार धरण्याच्या गरजेवर उच्च न्यायालयाने भर णदला. ज्या इमारती धोकादायक म्हिून वगीकृत आहेत. उपजीणवकेच्या अणधकारात सुरणक्षत इमारती आणि घराांमध्ये राहण्याचा अणधकार समाणवष्ट असेल, असेही हायकोटाथने नमूद केले. हे पालन करण्यासाठी मागथदशथक तत्त्वे देते जसे की नागरी अणधकाऱ् याांकडून इमारतींचे णनयतकाणलक ऑणडट करिे, या इमारती धोकादायक णकांवा जीिथ असल्यास त्कयाांचे वगीकरि करिे आणि जीणवतहानी टाळण्यासाठी धोकादायक णकांवा जीिथ सांरचना शक्य णततक्या लवकर ररकामी करिे. १.३.४. िाज्य आद्दि केंद्रीय द्दवत्तीय सांस्र्ाांची भूद्दमका स्र्ाणनक सरकार हा राज्याचा णवषय असल्याने आणि शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ा या सावथभौम सांस्र्ा नसल्यामुळे, राज्य सरकाराांना स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांच्या णवणवध पैलूांवर कायदे करण्याचा अणधकार णदला जातो. ते शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांचे अणधकार, काये, रचना इत्कयादी ठरवतात. णनयांत्रि कायदेशीर, न्याणयक, प्रशासकीय णकांवा आणर्थक स्वरूपाचे असू शकते. राज्य सरकारे आणि केंद्र सरकार शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांच्या णवत्ताचे णनयमन आणि णनयांत्रि खालील प्रकारे करतात: munotes.in

Page 8

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
8 • कर आकारिी - सध्याचा कर वाढवण्याचा, कमी करण्याचा णकांवा रि करण्याच्या महापाणलका सरकारच्या प्रत्कयेक ठरावाला राज्य सरकार आणि काही णवणशष्ट प्रकरिाांमध्ये केंद्र सरकारची मान्यता घ्यावी लागते. सरकारला कोित्कयाही मालमत्ता णकांवा व्यिीला कोित्कयाही कर भरण्यापासून सूट देण्याचा अणधकार आहे. राज्य सरकारे नागरी सांस्र्ाांना सध्याच्या सरकारी कराांमध्ये पूरक दर जोडण्याची परवानगी देऊ शकतात. • खचाथवर णनयांत्रि - राज्य सरकार महापाणलका सरकारच्या खचाथची मयाथदा णनणित करून आणि खचाथसाठी पाळले जािारे णनयम आणि णनयम घालून त्कयाचे णनयमन करू शकते. • अर्थसांकल्प - शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ा त्कयाांचे अांदाजपत्रक राज्य सरकारने णवणहत केलेल्या पद्धतीने तयार करतात. अर्थसांकल्पाच्या अांमलबजाविीसाठी राज्य सरकारची पूवथपरवानगी आवश्यक असते. राज्य सरकारलाही कोिताही बदल करण्याचा अणधकार आहे. • कजथ – शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांकडून घेतलेली कजे स्र्ाणनक प्राणधकरि कजथ कायदा, १९१४ अांतगथत णनयांणत्रत केली जातात. शहरी स्र्ाणनक सरकारच्या कोित्कयाही कजथ प्रस्तावाला मांजुरी देण्यापूवी राज्य सरकार; प्रस्ताव, योजना तपासते, स्र्ाणनक सांस्र्ाांची आणर्थक णस्र्ती, परतफेडीचा कालावधी आणि कजथ घेण्याची पद्धत याांचा आढावा घेतो. • अनुदान - राज्य सरकार अनुदानाचा कायथक्षम वापर आणि अनणधकृत वापरासाठी त्कयाचा गैरवापर रोखण्याची खात्री देते. शहरी प्रशासनात केंद्रीय णवत्त आयोगाची भूणमका • राज्यातील नगरपाणलकाांच्या सांसाधनाांना पूरक म्हिून राज्याचा एकणत्रत णनधी वाढवण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपाययोजनाांबाबत णशफारशी करा. • भारताच्या एकणत्रत णनधीतून राज्याांच्या महसुलाच्या अनुदानाचे णनयमन करिारी तत्त्वे जी पुढे शहरी स्र्ाणनक सांस्र्ा आणि पांचायती राज सांस्र्ाांना णदली जातात. शहिी प्रशासनात िाज्य द्दवत्त आयोगाच्या भूद्दमकेची द्दशफािस केली आहे - • शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांद्वारे आकारलेले णकांवा णवणनयोजन केलेले कर, शुल्क आणि शुल्क • राज्याच्या एकणत्रत णनधीतून शहरी स्र्ाणनक सरकारला अनुदान. • शहरी स्र्ाणनक सरकारची आणर्थक णस्र्ती सुधारण्याचे मागथ. • शहरी स्र्ाणनक सरकारच्या णवत्तपुरवठ्यात सवाांगीि सुधारिा करण्यासाठी उपाययोजना. munotes.in

Page 9

जमीन व गृहणनमाथि
9 १.३.५. शहिी स्र्ाद्दनक स्विाज्य सांस्र्ाांना द्दवत्तपुिवठा कििे शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांच्या यश, कायथक्षमता आणि उत्कपादकतेसाठी पुरेशी आणर्थक सांसाधने ही पूवथ-आवश्यकता आहे, त्कयाणशवाय स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ा राज्य सरकाराांच्या केवळ अधीनस्र् घटक आहेत. दजेदार सावथजणनक उपयोणगता सेवाांचे णवतरि सुणनणित करण्यासाठी आणि मोठ्या प्रमािावर समुदायाच्या गरजा पूिथ करण्यासाठी ते आवश्यक आहेत. शहिी स्र्ाद्दनक सिकािाांसाठी द्दवत्त स्रोत खालीलप्रमािे आहेत – • कर महसूल - हे शहरी स्र्ाणनक सरकारच्या उत्कपन्नाचे प्रमुख प्रमाि आहे. गोळा केलेले मुख्य कर हे आहेत – व्यापार आणि व्यवसायाांवरील कर, वतथमानपत्रात प्रणसद्ध होिाऱ्या जाणहरातींव्यणतररि इतर जाणहरातींवरील कर, वाहने, णचत्रपटगृह, टोल टॅक्स, जकात णकांवा टणमथनल टॅक्स इ. • करोत्तर महसूल – यामध्ये सावथजणनक उपयोणगता सेवाांमधून णमळिारा नफा समाणवष्ट आहे. जसे की वाहतूक, वीजपुरवठा, महानगरपाणलकेच्या मालमत्तेच्या भाड्याची पावती, गुांतविुकीवरील व्याज, महानगरपाणलकेच्या उपणनयमाांणवरुद्धच्या गुन््ाांसाठी दांड, परवाने णकांवा परवाने जारी करण्यासाठी शुल्क. • अनुदान-मदत - ते शहरी सरकाराांद्वारे प्रदान केलेल्या काही सेवाांसाठी राज्य सरकारद्वारे णदले जािारे अनुदान आहेत. आवती आणि नॉन-ररकररांग अशा दोन प्रकारात वगीकरि केलेले, आवती अनुदान राज्य सरकारकडून आवती खचाथतील तफावत भरून काढण्यासाठी णदले जाते, तर शाळाांच्या इमारती, रुग्िालये, पािीपुरवठा इत्कयादी प्रकल्पाांसाठी नॉन-आवती अनुदान पाणलकाांना णदले जाते. • कजथ – शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांची कजे आणि कजे केंद्रीय कायदा स्र्ाणनक प्राणधकरि कजथ कायदा, १९१४ अांतगथत णनयांणत्रत केली जातात. कजाांना राज्य सरकारकडून आणि काही प्रकरिाांमध्ये केंद्र सरकारकडून पूवथ मांजुरी देिे आवश्यक आहे. ते बँका, णवत्तीय सांस्र्ा, LIC इत्कयादींकडून कजथ घेऊ शकतात. पेमेंटची पद्धत, व्याज दर, मुदत आणि वापराचे उपाय प्रत्कयेक बाबतीत बदलतात. नागरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांच्या णवत्तापुढील आव्हाने: • एकूि नगरपाणलका महसुलात नगरपाणलकाांच्या स्वतःच्या महसुलाचा वाटा २००७-०८ मध्ये ५५% वरून २०१७-१८ मध्ये ४३% पयांत घसरला आहे. • २००७ ते २०१७-१८ या कालावधीत जीडीपीच्या जवळपास १% वर णस्र्र राणहलेले नगरपाणलका महसूल ते GDP गुिोत्तर कमी • २०१०-११ पासून नगरपाणलका महसुलात आांतरसरकारी हस्ताांतरिाचा वाटा वाढला आहे परांतु तरीही तो अपुरा आहे. munotes.in

Page 10

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
10 • स्र्ाणनक सरकाराांवरील CAG अहवाल नगरपाणलका खाती तयार करण्यात कमतरता दशथवतात जसे की बजेट तयार करिे, ULBs द्वारे खात्कयाांचे अद्ययावतीकरि आणि वेळेवर सादरीकरि • राज्य णवत्त आयोगाचे अकायथक्षम कायथ. • जीएसटी लागू केल्याने, जकात, स्र्ाणनक सांस्र्ा कर, प्रवेश कर आणि जाणहरात कर याांसारख्या शहरी स्र्ाणनक सांस्र्ाांकडून कर महसुलाची महत्त्वपूिथ सांसाधने काढून घेतली गेली आहेत. • भारतातील नगरपाणलकेच्या कर महसुलात सुमारे ६०% योगदान देिारा मालमत्ता कर हा एकमेव प्रमुख कर असलेल्या कर सांसाधनाांचे कमी वैणवध्यीकरि - शहरी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांच्या णवत्तवृद्धीसाठी उपाय – • राज्य सरकाराांनी स्र्ाणनक स्वराज्य सांस्र्ाांना कराांच्या बाबतीत पुरेसे अणधकार णदलेले आहेत याची खात्री करावी. द्दवद्दनयोग आद्दि कायथक्षम वापि • राज्याांनी स्र्ाणनक सरकाराांना त्कयाांच्या महसुलाच्या नुकसानीची भरपाई करण्यासाठी एक यांत्रिा तयार करावी. • नगरपाणलकाांच्या प्रकल्पाांसाठी णनयणमत प्रभाव अभ्यास. • न वीन पारदशथक आणि सरलीकृत करप्रिाली सादर करिे. १.४. शहिी प्रशासनात िाज्येति कलाकािाांची भूद्दमका १.४.१. कॉपोिेट क्षेत्राची भूद्दमका अर्थव्यवस्र्ेच्या महत्त्वपूिथ प्रेरक शिींपैकी एक, मुख्य रोजगार णनमाथते आणि राष्ट्रीय उत्कपन्नात एक प्रमुख योगदानकताथ म्हिून, खाजगी क्षेत्र शहरी प्रशासन आणि आणर्थक णवकासामध्ये महत्त्वाची भूणमका बजावते. णवकासाच्या सवथसमावेशकतेवर प्रभाव टाकून, शाश्वत णवकासासाठी साधनाांचा अवलांब करून आणि अणस्र्रता, बणहष्ट्कार आणि बेरोजगारी याांसारख्या सांघषथ आणि सांकटाांना तोंड देऊन ते शासनात महत्त्वाची भूणमका बजावतात. खाजगी क्षेत्र खालील मागाांनी णवकास आणि शहरी प्रशासनात महत्त्वाची भूणमका बजावत आहे – • अनेक देशाांमध्ये ते गररबाांना वस्तू आणि सेवाांचे मुख्य प्रदाता आहेत. • पायाभूत सुणवधाांच्या णवकासासाठी सावथजणनक-खाजगी भागीदारीच्या मागाथने, खाजगी क्षेत्र सावथजणनक मालमत्ता णकांवा सेवा प्रदान करण्यात मदत करते ज्यामध्ये ते जोखीम आणि व्यवस्र्ापनाची जबाबदारी घेते आणि त्कयाचा मोबदला कामणगरीशी जोडलेला असतो. munotes.in

Page 11

जमीन व गृहणनमाथि
11 • OECD ने अांदाज व्यि केला आहे की २०३० पयांत जागणतक पायाभूत सुणवधा गुांतविुकीसाठी $७१ णरणलयन खचथ करिे आवश्यक आहे आणि त्कयापैकी बरीचशी उदयोन्मुख अर्थव्यवस्र्ाांमध्ये आवश्यक आहे. PPPs हे एक सांभाव्य उपाय म्हिून ओळखले गेले आहे • खाजगी क्षेत्राांसोबत भागीदारी – o कमी णकमतीच्या घराांमध्ये गुांतविूक वाढवू शकते. o गरीब णकांवा अनौपचाररक समुदायाांमध्ये सेवाांचा णवस्तार करा o सुरणक्षत कामाची णठकािे प्रदान करा o सूक्ष्म-णवत्त पुरवठ्याद्वारे गरीबाांना कजथ णमळवण्यास मदत करा शहरी प्रशासनातील खाजगी क्षेत्राची भूणमका आणि पायाभूत णनधीतील तफावत लक्षात घेता, सावथजणनक क्षेत्र खालील उपाययोजना करू शकते. सावथजणनक धोरि, शहरी णनयोजन आणि णवकासामध्ये कॉपोरेट क्षेत्राचा सहभाग वाढविे – • खाजगी क्षेत्राच्या सहभागाला प्रोत्कसाहन देण्यासाठी प्रोत्कसाहन • खाजगी क्षेत्राशी स्पधाथ करण्यापेक्षा त्कयाांना पूरक, समन्वय आणि सहयोग करण्यासाठी धोरिे आणि हस्तक्षेपाांची अांमलबजाविी करा. सावथजणनक खाजगी भागीदारी प्रकल्पाांची उणिष्टे आणि कायथपद्धतीची स्पष्ट दृष्टी. नागिी प्रशासनाच्या सांदभाथत भाितातील महत्त्वपूिथ PPP प्रकल्प – • मुांबई मेरो • DND णलांक रोड • कनाथटकातील यशणस्वनी आरोग्य योजना • उत्तराांचल मोबाइल हॉणस्पटल आणि सांशोधन केंद्र १.४.२. नागिी समाजाची भूद्दमका जागणतक बँकेच्या मते, नागरी समाज म्हिजे सांस्र्ा, समुदाय गट, गैर-सरकारी सांस्र्ा (एनजीओ), कामगार सांघटना, स्वदेशी गट, धमाथदाय सांस्र्ा, णवश्वासावर आधाररत सांस्र्ा, व्यावसाणयक सांघटना आणि फाउांडेशन अशी णवस्तृत श्रेिी समजली जाऊ शकते. ते गैर-सरकारी सांस्र्ाांपेक्षा (एनजीओ) णभन्न आहेत कारि एनजीओ केवळ सामाणजक-आणर्थक णवकास आणि राजकारिात नागररकाांचा सहभाग सण्य करण्यात आणि धोरिावर प्रभाव टाकण्यासाठी भूणमका बजावत असलेल्या नागरी समाजाचा एक भाग आहेत, तर नागरी समाज, एक व्यापक सांकल्पना, ज्यामध्ये सवथ सांस्र्ा आणि सांघटनाांचा समावेश आहे. राज्य आणि बाजारपेठेबाहेर अणस्तत्कवात आहे. munotes.in

Page 12

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
12 भारतातील नागरी सांस्र्ाांचे प्रकार – • सहकारी • स्र्ाणनक भागधारक गट, सूक्ष्म कजथ आणि णिफ्ट एांटरप्रायझेस • स्वयां-मदत गट • नोंदिीकृत सांस्र्ा णवणशष्ट उिेशाांसाठी तयार केल्या गेल्या • धमाथदाय सांस्र्ा आणि रस्ट • कामगार सांघटना • आांतरराष्ट्रीय शाांतता आणि मानवाणधकार सांघटना नागिी समाजाने बजावलेली भूद्दमका शहिी शासनामध्ये – • राज्य कायथप्रदशथन आणि सावथजणनक अणधकाऱ् याांची कृती आणि वतथन याांचे णनयमन आणि णनरीक्षि; • धोरिाांचे णवश्लेषि • ते प्रणतणनणधत्कव करत असलेल्या णहतसांबांधाांच्या मागण्या माांडून वणकलाची भूणमका • नागररकाांना त्कयाांच्या हक्काांबिल णशणक्षत करा • सवाांगीि कल्याि सुधारण्यासाठी णवकास कायथ सुरू ठेवा • अणधकारी आणि सरकारी एजांट पोहोचत नसलेल्या भागात सेवा प्रदान करा • योग्य खात्री करा राज्याच्या अणधकाराांवर णनयांत्रि आणि समतोल नागिी समाजाला भेडसाविािी आव्हाने जी नागिी प्रशासनातील त्कयाांची भूद्दमका िोखतात – • णनसगाथत असांघणटत • णनयामक फ्रेमवकथचा अभाव • कामकाजात पारदशथकतेचा अभाव यामध्ये नागरी समाजाची भूणमका वाढवण्यासाठी पुढील उपाययोजना केल्या जाऊ शकतात. नागरी प्रशासन – • नागरी समाज, स्वयांसेवी सांस्र्ा आणि स्वयांसेवी सांस्र्ाांच्या आणर्थक ण्याकलापाांचे णनयमन करण्याची यांत्रिा • कॉपोरेट प्रशासन तत्त्वे अांमलात आििे • उत्तरदाणयत्कव आणि पारदशथकता वाढविे • डेटा आणि माणहतीसाठी नागरी समाजाची सुलभता वाढविे munotes.in

Page 13

जमीन व गृहणनमाथि
13 १.५. सािाांश १.६ ÖवयंअÅययनासाठी ÿij १) नागरी प्रशासन संकल्पना स्पष्ट करा. २) महाराष्ट्रातील नागररकरणांवर ननबंध नलहा ३) नागरी प्रशासनानवषयीच्या घटनात्मक व कायदेशीर तरतुदींची मांडणी करा. ४) स्थननक नागरी स्वराज्य संस्थाच्या आनथिक संसाधनांची चचाि करा. ५) नागरी प्रशासनातील ३१-राज्य घटकांची सनवस्तर चचाि करा. िटपा िलहा. १) नागरी समाज व नागरी प्रशासन २) स्थलांतर ३) न्यायालयीन ननणिय व नागरी प्रशासन ४) नागरी प्रशासनाचे बदलते स्वरूप १.७ संदभª सूची १) बंग के. आर. `महाराष्ट्र शासन व राजकारण' नवद्या बुक्स पनललशसि औरंगपूरा, औरंगाबाद, २०१३. २) पळशीकर सुहास, `महाराष्ट्राचे राजकारण राजकीय प्रनियेचे स्थाननक संदर्ि, प्रतमा प्रकाशन, पुणे, २००४. ३) पाटील नवलास, `महाराष्ट्र शासन व राजकारण, फडके प्रकाशन, कोल्हापुर २००३. ४) नसरसीकर व. म. `आधुननक महाराष्ट्राचे राजकारण' कॉन्टीनेन्टल प्रकाशन, पुणे, २००८ munotes.in

Page 14

43 २ जमीन व गृहिनमाªण घटक रचना २.१ उिĥĶ्ये २.२ ÿÖतावना २.३ जागेची समÖया २.४ महाराÕůाचे गृहिनमाªण धोरण २.५ झोपडपĘीची समÖया २.६ झोपडपĘी पुनवªसन २.७ ÖवयंअÅययनासाठी ÿij २.८ अिधक वाचनासाठी पुÖतके २.१ उिĥĶे :- १. शहरी भागातील जिमनीचा ÿij व समÖया समजून घेणे. २. महाराÕů शासना¸या गृहिनमाªण धोरणाचा अËयास करणे. ३. शहरी भागातील झोपडपĘीची समÖया जाणून घेणे व Âयावरील उपायांचा आढावा घेणे. ४. झोपडपĘी पुनवªसनाचे Öवłप समजून घेणे, Âयाचबरोबर पुनवªसना¸या शासकìय धोरणांचा/ योजनांचा अËयास करणे. २.२ ÿÖतावना :- वाढÂया नागरी लोकसं´येमुळे भारतात शहरांची सं´या ही जोमाने वाढत आहे. २०११ ¸या जनगणनेनुसार भारतातील एकूण शहरांची सं´या सुमारे ८ हजार पय«त पोहोचली आहे. Âयामुळे साहिजकच राहÂया जागेचा ÿij व Âया लोकसं´येसाठी आवÔयक िनवाöयाची ÓयवÖथा करणे हे एक मोठे ÿijिचÆह नागरी ÿशासनासमोर आहे. भारतामÅये सवाªत जाÖत नागरी लोकसं´या महाराÕů राºयात राहते. महाराÕůा¸या एकूण लोकसं´येपैकì िनÌÌयापे±ा जाÖत लोकसं´या ही शहरी भागात वाÖतÓय करते. Âयामुळे शहरी ÿशासनासमोर जे अनेक ÿij उभे आहेत Âयापैकì जागेचा ÿij, अवैध झोपडपĘी हे दोन ÿij महßवाचे आहेत. úामीण भागातील लोकसं´येचे शहरी भागात होणारे Öथलांतर हे Âयाचे एक ÿमुख कारण सांगता येईल. अितåरĉ लोकसं´येमुळे शहरात घरांची टंचाई, जागेचा ÿij, गिल¸छ वÖÂया इ. समÖया वाढत आहेत व Âयांचे िनराकरण करणे ही शहरी ÿशासनासमोरील डोकेदुखी ठरते. munotes.in

Page 15

नागरी समाज आिण लोकशाही
44 वाढÂया नागरीकरणामुळे जिमनीचा तुटवडा िनमाªण झालेला आहे. िनवासासाठी घरांची समÖया िनमाªण होत आहे. याचाच पåरणाम Ìहणजे शहरातील जिमनé¸या िकमती भरमसाठ वाढलेÐया आहेत. ÿित चौरस मीटर काही हजार Łपयाने Éलॅट खरेदी करावे लागत असÐयाने शहरी भागातील मÅयमवगêयांचे जीवन असĻ झालेले आहे. पåरणामी शहरातील गरीब लोकांना झोपडपĘ्यांमÅये राहóन आपले जीवन जगावे लागत असÐयाचे िचý सराªस पहावयास िमळते. अनेकदा रÖÂयां¸या बाजूला असलेले फुटपाथ, रेÐवे Öटेशनची मोकळी जागा, Öकायवॉक¸या खाली हे लोक Öवतःचा िनवारा तयार करतात व आपली गुजराण करतात. सīिÖथतीत शहरांमÅये आपले Öवतःचे घर बांधणे िकंवा िवकत घेणे अितशय अवघड होत चालले आहे. Öवतःचे घर नसÐयास घर भाड्याने घेणे हा दुÍयम पयाªयही उपलÊध आहे, परंतु आता तर घरांचे भाडे देखील मोठ्या ÿमाणात वाढलेले असÐयाने आिथªक ŀĶीने परवडणारे नाही. भाड्याने घर घेÁयाची ±मता नसलेला कामगारवगª, मजूरदार पयाªय Ìहणून झोपडपĘीचा मागª Öवीकारतात. Âयामुळे झोपडपĘयांची सं´यासुĦा िदवस¤गिणक वाढत आहे. झोपडपĘीवर ÿितबंध घालून तेथील लोकांना परवडणारी घरे उपलÊध कłन देणे ही शहरी ÿशासनासाठी महßवाची बाब ठरते. Âयामुळे अनेक शहरी गृहिनमाªण योजना सुŁ करÁयात आलेÐया आहेत. २.३ जागेची समÖया :- वाढती लोकसं´या हा भारता¸या िवकासातील मोठा अडथळा आहे. वाढÂया लोकसं´ये¸या तुलनेत जागेमÅये वाढ होत नसÐयाने या अितåरĉ लोकसं´येला सामावून घेणे अितशय िजिकरीचे आहे. एका पाहणीनुसार, महाराÕůा¸या शहरीकरणाची ट³केवारी सन २०३० पय«त ५८ ट³के होÁयाची श³यता आहे. परंतु एवढ्या मोठ्या लोकसं´येला कसे सामावून ¶यायचे हा मोठाच ÿij आहे. शहरातील बहòतांश लोकसं´या ही सवªसाधारण उÂपÆन गटातील असते. शहरातील जागांचे भाव गगनाला िभडलेले आहेत. जिमनी¸या वाढÂया दराने तसेच बांधकामा¸या वाढीव खचाªमुळे सवªसामाÆयांना परवडणाöया िकमतीमÅये घरे उपलÊध होत नाहीत. Âयामुळे नाईलाजाÖतव ते झोपडपĘीत वाÖतÓय करतात. आज मुंबईची ६० ट³के लोकसं´या झोपडपĘीत राहत आहे व भिवÕयात ही सं´या वाढÁयाची श³यता अिधक आहे. शहरांमधील जागा गृहÿकÐपांनी ÓयाĮ असÐयाने मोकळी जागा िमळणे अश³य झाले आहे. शहरांमÅये जागे¸या कमतरतेमुळे टोलेजंग इमारती उËया राहत आहेत. Âयातून बö याच ÿमाणात वाढÂया लोकसं´येला सामावून घेता येते. तरीही जागेची टंचाई ही भासत आहे. शहरांमÅये दरवषê ४ लाख ६० हजार नवे रिहवासी येत असतात. Ìहणजेच सुमारे लाखभर कुटुंबांना नÓयाने घरांची गरज भासत असते. Âयामुळे नवीन शहरांची िनिमªती होणे गरजेचे ठरते. मुंबईसार´या शहरांमÅये तर एवढा जागेचा पुरवठा करÁयाची ±मता नाही. या समÖयेला सामोरे जाÁयासाठी नवी मुंबई ÿमाणे मुंबईचा आणखी िवÖतार होणे आवÔयक ठरते. देशातील सवाªिधक लोकसं´या असलेÐया मुंबई शहरात लाखो लोक बेघर असÐयाची आकडेवारी सांगते या बेघरांसाठी िनवारा कसा उपलÊध करायचा हा देखील एक मोठा ÿij munotes.in

Page 16

जमीन व गृहिनमाªण
45 आहे Âयामुळे जागेची टंचाई हा ÿशासनासमोर अडथळा ठरतो याच साठी ÿÖतुत ÿकरणात आपण जागे¸या टंचाईवरील ÿमुख उपाय असलेÐया गृहिनमाªण धोरणाचा अËयास करणार आहोत यामÅये झोपडपĘी चा मुĥा सुĦा अंतभूªत आहे कारण झोपडपĘी समÖयेचे िनराकरण करणे हासुĦा गृहिनमाªण धोरणाचाच एक भाग आहे. शहरांमÅये झालेली गदê, झोपडपĘी व घरांची टंचाई या तीन बाबी परÖपरांशी िनगिडत आहेत. वाढÂया लोकसं´ये¸या ÿमाणात घरांची उपलÊधता न झाÐयाने घरटंचाई ही समÖया देखील उú łप धारण करीत आहे. जागेची टंचाई व गृहिनमाªण समÖया या वरवर¸या बाबी वाटत असÐया तरी Âयातून होणारे दुÕपåरणाम नजरेआड करता येणार नाहीत. या कारणांमुळेच पुढे गुÆहेगारी, बालगुÆहेगारी, अनैितकता, ÿदूषण, सांडपाणी समÖया इ. समÖयांचा जÆम होत असतो. Âयामुळेच ÿÂयेक नागरी ÿशासनाने याची वेळीच दखल घेऊन Âयावर उपाययोजना करणे अिनवायª ठरते. वाÖतिवक शहरांचे सुशोिभकरण करÁयासाठी मोकÑया जागांची गरज असते व Âयासाठीच अनेक भूखंड ÿशासनाने राखीव ठेवलेले असतात. परंतु अवैध झोपडपĘीमुळे भिवÕयात शहरां¸या िवकासासमोर पेचÿसंग िनमाªण होत असतो. यासाठीच Âयाचे योµय िनयोजन होणे आवÔयक आहे. ÿÖतुत ÿकरणात आपण शहरीकरणातून िनमाªण झालेला झोपडपĘीचा ÿij व Âयावर उपाय Ìहणून कायªरत असलेले शासनाचे पुनवªसन धोरण, गृहिनमाªण धोरण इÂयादी बाबéचा अËयास करणार आहोत. २.४ महाराÕůाचे गृहिनमाªण धोरण :- जगातील बहòतेक सवªच देशांसमोर वाढÂया लोकसं´येमुळे िनवाö याची समÖया िनमाªण झालेली आहे. भारतापुरता िवचार केÐयास महाराÕů हे वेगाने नागरीकरण होणारे राºय आहे. महाराÕůातील नागरी लोकसं´या िनÌÌयावर पोहोचली आहे. सहािजकच नागरी भागात जागेची समÖया िनमाªण झाÐयाने तेथील गृहिनमाªणाला (घरबांधणी) महßव ÿाĮ झालेले आहे. नागरीकरण ही अटळ ÿिøया असÐयाने Âया¸याकडे कानाडोळा करणे कोणÂयाही शासनाला अश³य आहे. úामीण भागातील लोकांचे रोजगार वा इतर कारणाÖतव शहरांकडे मोठ्या ÿमाणात Öथलांतर होत असते. Âयामुळे या वाढÂया लोकसं´ये¸या िनवाöयाचा ÿij, मूलभूत सुिवधा, दळणवळण, रोजगार या सवª बाबéचा शासनाला िवचार करावा लागतो. महाराÕů हे देशातील ÿगत राºय आहे. आतापय«त िनवाöयाचा ÿij सोडिवÁयासाठी राºय शासनाने नेहमीच पुढाकार घेतला आहे. शहरातील वाढÂया लोकसं´येला घरे पुरिवणे, झोपडपĘीवासीयांना घरे उपलÊध कłन देणे याबाबत महाराÕů शासनाचा अúøम रािहला आहे. Âयामुळे शहरी भागातील नागåरकांची िनवाöयाची गरज पूणª करÁयासाठी व Âयाचे भिवÕयकालीन िनयोजन करÁयासाठी महाराÕů शासनाने सुĦा क¤þा¸या धतêवर गृहिनमाªण धोरण आखलेले आहे. या गृहिनमाªण धोरणाची मािहती आपण या मुद्īात अËयासणार आहोत. २.४.१ महाराÕůा¸या गृहिनमाªण धोरणाची उिĥĶ्ये :  úामीण व शहरी भागातील जनतेला परवडतील अशा घरां¸या िनिमªतीस ÿोÂसाहन देणे. दाåरþ्य रेषेखालील लोकांसाठी िनवारा उपलÊध कłन देणे, तसेच आिथªकŀĶ्या दुबªल घटक. अÐप उÂपÆन व मÅयम उÂपÆन गटासाठी पुरेशा घरांची िनिमªती करणे. munotes.in

Page 17

नागरी समाज आिण लोकशाही
46  झोपडपĘीची समÖया नĶ करÁयासाठी झोपडपĘ्यांचा िवकास व पुनवªसन करणे, Âयासोबतच शहरी भागातील गरीब लोकां¸या िनवाöयाची ÓयवÖथा करणे.  सावªजिनक व खाजगी भागीदारीला ÿोÂसाहन देऊन गृहिनमाªण ±ेýात Öपधाª िनमाªण करणे. जेणेकłन, अÐप उÂपÆन गटातील आिण दुबªल गटातील लोकांसाठी िनवाö याची सुलभ ÓयवÖथा होऊ शकेल.  गृहिनमाªण ÿÖताव मंजूर करÁयाची ÿिøया सुलभ करणे. तसेच बांधकाम िवकास िनयमात सुसूýता आणणे.  भाडेतßवावरील घरांची िनिमªती करणे. भाडेिनयंýण कायīात दुŁÖती कłन दुबªल घटकातील रिहवाशांना Âयां¸या गरजेनुłप घरांची िनवड करता येईल अशी ÓयवÖथा िनमाªण करणे.  शहरातील अितजीणª व मोडकळीस आलेÐया इमारतé¸या पुनिवªकासासाठी/ पुनबा«धणीसाठी ÿोÂसाहन देणे. शहरातील ऐितहािसक वारसा लाभलेÐया इमारतéचे व वाÖतूंचे जतन करणे.  शहरांमÅये पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी िनधीची ÓयवÖथा करणे व जमा झालेला िनधी Âयाच कामासाठी उपयोगात आणणे.  पयाªवरणपूरक अशा शहरांची व उपनगरांची िनिमªती करणे.  मुंबईसार´या झोपडपĘीúÖत शहरातील जुÆया व मोडकळीस आलेÐया इमारतé¸या पुनिवªकासासाठी िनयोजनबĦ कायªøम हाती घेणे.  महाराÕů शासना¸या गृहिनमाªण धोरणाची वरील ÿमाणे उिĥĶ असलेली आपणास सांगता येतील. २.४.२ महाराÕůा¸या गृहिनमाªण धोरणाची वैिशĶ्ये : महाराÕůाचे पिहले गृहिनमाªण धोरण १ नोÓह¤बर, २००६ रोजी जाहीर करÁयात आले. हे धोरण ठरिवताना िविवध संघटना, लोकÿितिनधी व नागåरकांनी केलेÐया सूचनांचाही िवचार करÁयात आलेला आहे. महाराÕůातील जनतेला ह³काचा िनवारा उपलÊध कłन देणे व हे करताना शहरांचे योµय ÿकारे िनयोजन करणे हा ÿमुख हेतू यामागे होता. महाराÕůा¸या गृहिनमाªण धोरणाची महßवाची वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे सांगता येतील : अ) जिमन उपलÊध करणे :- महाराÕůा¸या गृहिनमाªण धोरणाचे हे ÿमुख वैिशĶ्य सांगता येईल. अÐप उÂपÆन असलेÐया िकंवा आिथªक कमकुवत असलेÐया कुटुंबासाठी Âयाच शहरात िकंवा शहरालगत¸या भागात जमीन उपलÊध कłन देणे हे या गृहिनमाªण धोरणाचे वैिशĶ्य आहे. ºया िठकाणी शहर संपते Âया शहराला लागून असलेÐया munotes.in

Page 18

जमीन व गृहिनमाªण
47 ±ेýात नागåरकांना परवडणाöया िकमतीमÅये घरे उपलÊध कłन देÁयाचे िनयोजन या गृहिनमाªण धोरणात आहे. Âयासाठी जिमनीचा अगदी सुिनयंिýत वापर कłन वाढीव चटई िनद¥शांक (एफएसआय) सुĦा उपलÊध कŁन देÁयाची तरतूद केलेली आहे. शहरातील आरि±त असलेÐया जिमनी खासगी सहभागाने िवकिसत कłन Âया जागेवर सावªजिनक गृहिनमाªण संकुले उभी कłन बेघरांसाठी घरे उपलÊध कłन देणे हे उिĥĶ यामÅये िनधाªåरत करÁयात आलेले आहे. नगरपािलका अिÖतÂवात असलेÐया ±ेýांमÅये एखाīा जमीन मालकास बांधकाम परवानगी घेताना अनेक अडचणी येत असतात. Âयामुळे बांधकाम ÿिøयेमÅये ÓयÂयय येत असतो. ही अडचण दूर Óहावी यासाठीही िनयमांमÅये काही ÿमाणात बदल करÁयात आलेला आहे. थोड³यात, घरे बांधÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात जमीन उपलÊध कŁन देÁयाचे या धोरणात िनिIJत केलेले आहे. ब) आिथªक मदतीची तरतूद :- शहरी भागातील अÐप उÂपÆन असलेÐया गटांना गृहिनमाªण ÿकÐपां¸या उभारणीसाठी आवÔयक ती शासकìय जमीन सवलती¸या दराने उपलÊध कłन देÁयाची तरतूद या धोरणात आहे. अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती व सामािजक ŀĶ्या दुबªल घटकांसाठी क¤þपुरÖकृत गृहिनमाªण योजनांसाठी शासनाकडून िनिIJत आिथªक वाटा उचलÁयाचीही बाब यामÅये आढळते. राºयातील गृहिनमाªण संÖथा (जसे कì: Ìहाडा, िसडको, ÿादेिशक मंडळे) यां¸यामाफªत अÐप उÂपÆन असलेÐया नागåरकांसाठी गृहिनमाªण योजना कायाªिÆवत करणे, अगदी सवलती¸या दराने बांधकाम कłन दुबªल घटकांना िनधीचा पुरवठा करणे अशीही तरतूद या गृहिनमाªण धोरणांमÅये करÁयात आलेली आहे. क) पायाभूत सुिवधा उपलÊध करणे ;- नागरी भागातील खाजगी िकंवा शासकìय गृहिनमाªण ÿकÐपांमÅये पायाभूत सुिवधा उपलÊध कłन देणे अिनवायª असेल असे या धोरणात िनिIJत केलेले आहे. यामÅये रÖते, पाणीपुरवठा, गटारे, मलिन:सारण या पायाभूत सुिवधांचा समावेश आहे. आवÔयकता असÐयास यासाठी शासकìय िनधीही उपलÊध कłन िदला जाईल. पायाभूत सुिवधां¸या पूतªतेसाठी मुंबई महानगर ÿदेश िवकास ÿािधकरण (MMRDA), Ìहाडा, िसडको यासार´या शासकìय संÖथा मदत करतील. तसेच खाजगी गृहिनमाªण ÿकÐपांमÅये आवÔयक Âया पायाभूत सुिवधा उपलÊध करÁयाची जबाबदारी िबÐडसªवर सोपिवÁयात आलेली आहे. हे देखील या गृहिनमाªण धोरणाचे वैिशĶ्य आहे. ड) उपनगरांचा िवकास करणे:- वाढÂया नागरीकरणामुळे अनेक शहरे दाटीवाटीने वसलेली आहेत. अशा शहरांना लागून असलेÐया उपनगरांचा िवकास करÁया¸या उĥेशाने नवीन गृहिनमाªण धोरणाची आखणी करÁयात आलेली आहे. महाराÕů राºयात वेगाने होणारे नागरीकरण व Âयामुळे मुंबई शहराची वाढती लोकसं´या या बाबéचा िवचार कłन शासनाने इतर उपनगरे एकमेकांना जोडÁयाला िवशेष ÿाधाÆय िदले आहे. उदा. मुंबई महानगरासोबत लागून असलेली उपनगरे यांचा िवकास करणे. यासाठी गृहिनमाªणाबरोबरच या उपनगरां¸या पायाभूत सुिवधांसाठीही आराखडा तयार करÁयाचे सदर धोरणात ÿÖतािवत आहे. munotes.in

Page 19

नागरी समाज आिण लोकशाही
48 इ) खाजगी ±ेýाचा सहभाग महßवपूणª :- राºया¸या गृहिनमाªण धोरणात खाजगी ±ेýाचा सहभाग सुĦा तेवढाच महßवपूणª मानलेला आहे. शहराचे सुÓयविÖथत िनयोजन करÁयामÅये खाजगी ±ेýाचे तांिýक सहकायª घेÁयावर भर देÁयात आलेला आहे. खाजगी बांधकाम Óयावसाियकां¸या मदतीने अÐप उÂपÆन गटासाठी सदिनका (घरे) उपलÊध करणे व या सदिनकांमÅये पायाभूत सुिवधांचा िवकास करणे अिभÿेत आहे. घर बांधणी करताना आधुिनक तंý²ानाचा वापर कłन साधनसंप°ीचा िवकास करणे हे देखील यात समािवĶ आहे. शहरातील झोपडपĘयांचा पुनिवªकास कłन आवÔयकता असेल तेथे भाडेतßवावरील घरांची उपलÊधता करणे हे या गृहिनमाªण धोरणात अंतभूªत आहे. ई) झोपडपĘी सुधारणा व िनमूªलन:- शहरांमधील सावªजिनक ÿकÐप कायाªिÆवत करताना ºया झोपडपĘीधारकांना िवÖथािपत Óहावे लागेल, Âयांचे पायाभूत सुिवधा देऊन पुनवªसन करÁयाला ÿाधाÆय राहील. झोपडपĘी असलेÐया जागेवर नवीन गृहिनमाªण योजना राबवून झोपडपĘी िवकासाला ÿाधाÆय देÁयात येईल. खाजगी ±ेýाची मदत घेऊन झोपडपĘीवासीयांची सहकारी गृहिनमाªण संÖथा कायाªिÆवत करणे व या झोपडपĘीधारकांना आिथªक मदतीची गरज असÐयास Âयाच जागेचा तारण Ìहणून उपयोग करता येईल. यासाठी आवÔयक ते िनयम तयार करÁयात आले आहेत. पारदशªक ÿिøयेचा वापर कłन पुनिवªकास योजनेतून लाभधारकांची िनवड करणे व Âयाचे वेळोवेळी ऑिडट करणे ही बाब देखील या धोरणामÅये समािवĶ केलेली असÐयाने हे धोरण महßवाचे ठरते. उ) जुÆया व मोडकळीस आलेÐया इमारतéचा पुनिवªकास :- मुंबईसार´या शहरातील अनेक इमारती जुÆया झालेÐया असून मोडकळीस आलेÐया आहेत. मुंबईत घरांची भाडी गोठिवÁयात आÐयाने अनेक इमारत मालकांनी इमारतéची देखभाल व दुŁÖती बंद केलेली आहे. Âयामुळे या इमारती केÓहाही कोसळÁया¸या िÖथतीत आहेत. अशा या इमारतé¸या पुनिवªकासाचे धोरण याĬारे ÖवीकारÁयात आलेले आहे. पुन:िवकासामुळे भाडेकłंसाठी चांगÐया ÿतीची घरे उपलÊध होतील, तसेच अितåरĉ घरांचा पुरवठा सुĦा करता येऊ शकेल. यामुळे पावसाÑयात इमारती कोसळÁयाचे ÿमाण टाळता येऊ शकेल व िव° तसेच जीिवत हानी सुĦा रोखता येऊ शकेल. Ìहणून महाराÕů शासना¸या गृहिनमाªण धोरणात या बाबéना िवशेष ÿाधाÆय देÁयात आलेले आहे. वरील ÿमाणे शासना¸या गृहिनमाªण धोरणाची ठळक वैिशĶ्ये आपणास ÖपĶ करता येतील. २.५ झोपडपĘीची समÖया :- महाराÕůाची लोकसं´या झपाट्याने वाढत आहे. शहरांमÅये होत असलेÐया औīोिगकìकरणामुळे तसेच शहरी आकषªणामुळे úामीण लोकसं´येचे शहरी भागाकडे मोठ्या ÿमाणात Öथलांतर होत आहे. अशा या वाढÂया लोकसं´येमुळे शहरांमÅये घरांची टंचाई िनमाªण होते. मुंबई-पुणे-नािशक यासार´या शहरांमÅये ही बाब ÿकषाªने िदसून येईल. घरांचा तुटवडा, वाढलेले दर, वाढीव भाडे या कारणांमुळे शहरांमधील िनÌÌयापे±ा अिधक munotes.in

Page 20

जमीन व गृहिनमाªण
49 लोकसं´या झोपडपĘीमÅये राहात असÐयाचे िचý समोर येते. दाटीवाटीने वसलेÐया या झोपडपĘ्यांमÅये अनेक पायाभूत सुिवधांची वाणवा असते. पाणी, गटारे, वीज, सांडपाणी या सुिवधांचा अभाव असÐयाने झोपडपĘीमÅये आरोµयाचा गंभीर ÿij िनमाªण होतो. झोपडपĘीला इंúजीत 'Slum' असा शÊदÿयोग आहे. याचा अथª दाट, कŌदट व मानवी जीवनास हािनकारक अशी गिल¸छ वÖती होय. २.५.१ झोपडपĘी Óया´या : झोपडपĘी¸या Óया´या िविवध िवचारवंतांनी पुढीलÿमाणे मांडÐया आहेत. १) फोडª :- “झोपडपĘी Ìहणजे अशी वÖती कì, जेथील घरे अßयंत अपूरी व िनकृĶ ÿतीची असून तेथील पåरसर मानवाचे आरोµय, सुरि±तता व नीती मĉे¸या ŀĶीकोनातून तसेच कÐयाणा¸या ŀĶीकोनातून अßयंत धोकादायक आहे." २) एस. के. गुĮा :- “मानवी जीवनासाठी अयोµय अशा घरांची गदê असलेली वÖती Ìहणजे झोपडपĘी होय." ३) माशªल बी ि³लनाडª : “साधारणत: असे सांगता येईल कì, झोपडपĘी Ìहणजे घरांची दाटी असलेली, दुलªि±त केलेला, िनकृĶ दजाª जीवनमान असलेला शहराचा िविशĶ भाग होय.” ४) इ. सी. बग¥ल :- "झोपटपĘी Ìहणजे शहरातील िनवासÖथानांचा किनķ दजाª असलेला भाग होय." (५) संयुĉ राÕůसंघ :- “अßयािधक गदê, सवª ÿकारचे अध:पतन, अÖव¸छता आिण मानवी जीवन जगÁयासाठी आवÔयक असणाöया सुिवधांचा अभाव असणाöया एखाīा इमारतीला, इमारती¸या समुदायाला िकंवा अशी घरे असणाöया ÿदेशाला 'झोपडपĘी' Ìहणतात.” शहरांमÅये वाढलेली लोकसं´या, घरांची टंचाई व झोपडपĘी या समÖया एकमेकांवर अवलंबून आहेत. शासकìय मोकÑया भूखंडांवर अितøमण कłन या जागा बळकावÐया जातात व Âयाचे अवैध झोपडपĘीमÅये łपांतर होते. झोपडपĘीमÅये आरोµयाचाही गंभीर ÿij िनमाªण होत असतो. Óयसनाधीनता, गुÆहेगारी, वेÔयाÓयवसाय यासारखे दुÕपåरणाम झोपडपĘी मुळे होत असÐयाने या समÖयेचे िनराकरण करÁयाचा ÿयÂन नागरी ÿशासनाकडून केला जातो. परंतु Âयाला पािहजे Âया ÿमाणात यश िमळत नाही. गिल¸छ वÖतीचे łपांतरण सुÓयविÖथत नागरी वÖतीमÅये होÁयासाठी शासकìय Öतरावर ÿयÂन होणे गरजेचे असते. शासनाने िविवध योजना राबवून झोपडपĘी िनमूªलनाचे ÿयÂन आतापय«त केलेले आहेत. झोपडपĘी ही समÖया नेमकì काय आहे? Âयाचे शहरी ÿशासनावर होणारे दुÕपåरणाम कोणते आहेत? याची चचाª आपण संबंिधत ÿकरणात करणार आहोत. munotes.in

Page 21

नागरी समाज आिण लोकशाही
50 २.५.२ झोपडपĘी िनमाªण होÁयाची कारणे :- झोपडपĘी ही शहरी ÿशासनासमोरील सÅयाची सवाªत गंभीर समÖया आहे. Ìहणून झोपडपĘी िनमाªण होÁया¸या कारणांचा शोध घेणे महÂवाचे ठरते. झोपडपĘी िनमाªण होÁयाची ÿमुख कारणे खालील ÿमाणे आहेत : अ) वाढती लोकसं´या :- वेगवेगÑया कारणांमुळे úामीण भागातील लोकसं´या शहरी भागाकडे Öथलांतåरत होत असते. परंतु वाढÂया लोकसं´येला सामावून घेÁयाएवढ्या घरांची िनिमªती होत नाही, िकंवा जरी झाली तरी ते िवकत घेÁयाची ±मता शहरातील गरीब कुटुंबांची नसते. पåरणामी झोपडपĘीचा आधार घेÁयाची पाळी या कुटुंबावर येते. बöयाचदा शहरी भागातील जागांचे भाव गगनाला िभडलेले असÐयाने भाड्याने घर घेÁयाचा पयाªय िशÐलक असतो. सīिÖथतीत घरांचे भाडे भरमसाठ वाढलेले असÐयाने कुटुंबाचा उदरिनवाªह करÁयासाठी झोपडपĘीचाच आधार ¶यावा लागतो. Ìहणून शहरी भागातील वाढती लोकसं´या हे झोपडपĘी िनमाªण होÁयाचे ÿमुख कारण आहे. ब) शहरातील वाढते औīोगीकरण :- औīोगीकरण हे झोपडपĘीमÅये वाढ होÁयाचे ÿमुख कारण आहे. वाढÂया औīोिगकरणामुळे शहरी भागात नोकरी व Óयवसाया¸या अनेक संधी िनमाªण होत असतात. नोकरीसाठी úामीण भागातून Öथलांतåरत झालेला कामगार सुŁवाती¸या काळात आपला ह³काचा िनवारा िवकत घेऊ शकत नाही. Âयामुळे सहािजकच शहरातील मोकÑया जागा भागात िनमाªण झालेÐया झोपडपĘ्यांमÅये तो आ®य घेत असतो. शहरात आवÔयक ते घर िमळत नसÐयाने गिल¸छ वÖतीमÅये राहÁयािशवाय Âयां¸याकडे पयाªय िशÐलक नसतो. Âयामुळेही झोपडपĘीमÅये वाढ होत आहे. क) नैसिगªक संकटे :- वेगवेगÑया ÿकार¸या िनमाªण झालेÐया नैसिगªक संकटांमुळे जीवन जगÁयासाठी úामीण भागातील लोक शहराकडे येत असतात. िवशेषता शेतीÿधान ÓयवÖथेत पूर, दुÕकाळ, भूकंप, वादळे इ. नैसिगªक संकटांमुळे लोकांचे Öथलांतर शहराकडे होते. नैसिगªक संकटांमुळे हतबल झालेली कुटुंबे शहरांमÅये भाड्याने िकंवा िवकत घर घेऊन राहó शकत नाहीत. शेवटचा पयाªय Ìहणून झोपडपĘीचा आ®य हे लोक घेत असतात. नैसिगªक संकटांपासून वाचÁयासाठी Ļा लोकांना शहरे हा एक मोठा आधार वाटत असतो. पोटाची खळगी भरÁयासाठी आवÔयक तो रोजगार व नोकरी शहरात सहजासहजी उपलÊध होत असÐयाने ते शहराकडे येतात व झोपडपĘी मÅये आ®य घेतात. Âयामुळे झोपडपĘी मÅये िदवस¤िदवस वाढ होत असÐयाचे िदसते. ड) गरीबी व घरांची टंचाई :- महाराÕů हे ÿगतशील राºय असले तरी शहरी भागातील गåरबीचे ÿमाणही भयावह आहे. गåरबीमÅये जीवन जगत असताना लोकांना आपÐया मूलभूत गरजा भागिवताना सुĦा मोठी कसरत करावी लागते. असे असताना ते चांगÐया वÖतीत घर िवकत घेऊ शकत नाहीत. Ìहणून नाईलाजाÖतव सुĦा अनेक कुटुंबांना झोपडपĘीमÅये वाÖतÓय करावे लागते. शहरी भागांमÅये ºया ÿमाणात लोकसं´या वाढते Âया ÿमाणात बöयाचदा घरेही उपलÊध नसतात. घर टंचाई¸या समÖयेमुळे घरांचे भाडे व िकमतीसुĦा आकिÖमकपणे वाढत असतात िकंवा munotes.in

Page 22

जमीन व गृहिनमाªण
51 वाढिवÐया जातात. ÖवÖतात िमळणारी घरे उपलÊध नसÐयाने Öथलांतåरत झालेले लोक झोपडपĘीमÅये वाÖतÓय कł लागतात. Âयानंतर हेच लोक आपÐया नातेवाईकांना सुĦा आमंिýत करतात व अशा ÿकारे झोपडपĘीमÅये िदवसागिणक वाढ होत आहे. इ) राजकìय व सामािजक कारणे :- वरील कारणासोबत राजकìय व सामािजक कारणांमुळेही झोपडपĘ्यांमÅये वाढ होत असÐयाचे ÿकषाªने जाणवते. झोपडपĘीमÅये अवैधåरÂया राहत असलेÐया नागåरकांना Öथािनक ÿशासना¸या सहकायाªने वाÖतÓयाचा दाखला िदला जातो. या आधारावर Âयांची िनवडणुकìतील मतदार Ìहणून नŌद होत असते. झोपडपĘीतील या मतांची जबाबदारी एखादा झोपडपĘी दादा (भूमािफया) घेत असतो. अशा एकगęा मतां¸या ÿाĮीसाठी या भूमािफयांकडून झोपडपĘीला ÿोÂसाहन िदले जाते. मतां¸या मोबदÐयात या झोपडपĘी¸या संर±णाची हमी राजकìय ÿितिनधी घेत असतात. Âयामुळे झोपडपĘीमÅये वाढ होत आहे. या कारणासोबतच úामीण लोकसं´येला शहरी भागाचे असलेले आकषªण हेदेखील झोपडपĘी वाढÁयाचे एक कारण आहे. शहरी आकषªणामुळे úामीण भागातील लŌढे शहरात दाखल होत असतात व झोपडपĘयां¸या आधारावर जगत असतात. शेतीतून िनमाªण झालेÐया बेकारीतून रोजगारा¸या शोधाथª गरीब कुटुंबे शहरात येतात व गिल¸छ वÖती मÅये वाÖतÓय करतात. या सवª कारणांमुळे झोपडपĘीची समÖया उú łप धारण करीत आहे. २.५.३ झोपडपĘी िनमूªलनाचे उपाय :- झोपडपĘी¸या वाढÂया ÿमाणामुळे नागरी ÿशासनासमोर िविवध समÖया उËया राहत असतात. शहरां¸या िवकासावर सुĦा Âयाचा िवघातक पåरणाम होत असतो. झोपडपĘी िनमूªलनासाठी क¤þ सरकार व राºय सरकारांनी िविवध योजना राबवून या समÖयेचे िनराकरण करÁयाचा ÿयÂन केलेला िदसतो. झोपडपĘी िनमाªण होÁयाची कारणे शोधून या कारणांचे िनराकरण केले तर अÿÂय±पणे झोपडपĘी िनमूªलन होऊ शकेल. खालील उपाययोजना कłन झोपडपĘी समÖयेचे िनराकरण करता येऊ शकेल : अ) बेकारी व गåरबी िनमूªलन :- गरीबी व बेकारी हे झोपडपĘीत वाÖतÓय करÁयाचे ÿमुख कारण आहे. मजूर, कामगार, गरीब याच लोकांचे झोपडपĘीत मोठ्या ÿमाणात वाÖतÓय असते. अशा कुटुंबांना झोपडपĘीत चांगÐया सुिवधा उपलÊध कłन िदÐयास Âयां¸या राहणीमानात बदल घडून येईल. Âयांचा आिथªक Öतर उंचावून जीवनमानात बदल झाÐयास गिल¸छ वÖतीतील वातावरण सहज बदलू शकते. Ìहणून झोपडपĘीची समÖया सोडिवÁयासाठी बेकारी व गåरबी िनमूªलनाचा उपाय महßवाचा ठरतो. झोपडपĘीत राहणाöया कुटुंबांना उदरिनवाªहाचे साधन Ìहणून जवळच रोजगार उपलÊध झाÐयास ही समÖया बöयाच ÿमाणात सुटू शकेल. ब) आवÔयक तेथे उīोगांची उभारणी करणे :- शहरी भागात उīोगधंīांचे ÿमाण वाढत असÐयाने रोजगारा¸या शोधाथª úामीण भागातून मोठ्या ÿमाणात Öथलांतर होत असते. मुंबई, पुणे, नािशक यासार´या शहरांमÅये झोपडपĘी िनमाªण होÁयामागचे हेच ÿमुख कारण आहे. Âयामुळे शासनाने उīोगांना परवानगी देताना हे उīोगधंदे munotes.in

Page 23

नागरी समाज आिण लोकशाही
52 िनमशहरी भागात िकंवा रोजगाराची उपलÊधता कमी असलेÐया िठकाणी उभारÐयास Öथािनक िठकाणी रोजगार उपलÊध होऊ शकेल व झोपडपĘीवर ÿितबंध बसू शकेल. उīोगधंदे िविवध िठकाणी उभे करÁयास परवानगी िदÐयास Ìहणजेच उīोगांचे िवक¤þीकरण केÐयास रोजगारासाठी लोकांना शहरात येÁयाची गरज भासणार नाही व याचा पåरणाम Ìहणजे झोपडपĘी िनमाªण होणार नाही. क) निवन घरे बांधणे :- शहरांमÅये घरांचा असलेला तुटवडा िकंवा अनूपलÊधता यामुळे झोपडपĘीची िनिमªती होत असते. वाढÂया लोकसं´येचा िवचार कłन शहरी ÿशासनाने नवीन गृहसंकुलां¸या उभारणीस ÿाधाÆय िदले पािहजे. शासकìय राखीव भूखंडांवर सरकारी ÿािधकरणां¸या सहाÍयाने (जसे कì Ìहाडा, िसडको) नवीन घरांची िनिमªती करायला हवी. हे करताना अÐप उÂपÆन गट व मÅयम उÂपÆन गट, गरीब कुटुंब यांचा िवचार करावयास हवा. झोपडपĘी¸या उ¸चाटनासाठी शहरांमÅये नवीन गृहसंकुलांची उभारणी केÐयास झोपडपĘीमÅये िनवारा शोधÁयाची गरज िनमाªण होणार नाही. गåरबांना परवडणाöया दरांमÅये घरे उपलÊध कłन īायला हवीत व हे करत असताना पाणी, गटारे, वीज, सांडपाणी, पयाªवरण या बाबी पायाभूत Ìहणून उपलÊध कłन िदÐयास झोपडपĘीची समÖया बöयाच ÿमाणात सुटू शकेल यात शंका नाही. ड) अवैध Óयवसायांवर ÿितबंध:- झोपडपĘया Ìहणजे अवैध Óयवसायांचे क¤þ समजले जाते. अगदी गÐलीबोळामÅये झोपडपĘीचा आधार घेऊन िविवध अनैितक व अवैध Óयवसाय सुł असतात. यामÅये जुगार, मīपान, मटका, बालगुÆहेगारी, चोरी इÂयादी गुÆĻांचा समावेश होतो. Ìहणून झोपडपĘीतील या अवैध Óयवसायांचे समूळ उ¸चाटन करणे महßवाचे ठरते. अवैध Óयवसायांचे िनमूªलन केÐयास या िठकाणचा िविवधांगी िवकास साÅय करता येऊ शकेल. Âयामुळे ÿशासन, पोिलस यंýणा यां¸या सहकायाªने झोपडपĘीमÅये चालू आहे असलेले अनैितक Óयवसाय बंद पाडले पािहजेत. हे Óयवसाय बंद झाÐयास झोपडपĘीची समÖया बöयाच अंशी सुटू शकेल. ड) झोपडपĘी सुधारणा :- झोपडपĘी¸या नावाने नुसती ओरड कłन हा ÿij सुटणारा नाही. अनेकदा नाईलाजाÖतव गरीब लोकांना झोपडपĘीचा आधार ¶यावा लागत असतो. Ìहणून मानवीयते¸या ŀिĶकोनातून झोपडपĘ्यांमÅये वीज, पाणी, आरोµय, गटारे, रÖते, Öव¸छता या सुिवधा िनमाªण करायला हÓयात. वरील सवª सुिवधांची िनिमªती केÐयास झोपडपĘीचे Öवłप बदलू शकेल. गिल¸छ वÖतीमÅये जीवन जगणे कोणालाही नको असते. परंतु अंितम पयाªय Ìहणूनच या मागाªचा वापर केला जातो. Ìहणून शासनाने िविवध िनधी उपलÊध कŁन पायाभूत सुिवधांची िनिमªती झोपडपĘीमÅये करावयास हवी. झोपडपĘ्यांमÅये सुधारणा करÁयास Öथािनक ÿशासनाने ÿाधाÆय िदले पािहजे. मानवी जीवनास आवÔयक असे वातावरण यािठकाणी िनमाªण Óहायला हवे! असे केÐयास झोपडपĘीचे łपांतर सुÓयविÖथत नागरी वÖतीमÅये होऊ शकेल. वरील ÿकारचे वेगवेगळे उपाय केÐयास झोपडपĘी समÖयेवर बöयाच अंशी िनयंýण ठेवता येऊ शकेल. Âयासाठी शासनासोबतच झोपडपĘीतील नागåरकां¸या मानिसकतेत बदल होणे munotes.in

Page 24

जमीन व गृहिनमाªण
53 आवÔयक आहे. बö याचदा झोपडपĘीधारकांना सदिनका उपलÊध कłन िदÐयानंतरही Âयांनी पुÆहा नवीन झोपडपĘीमÅये वाÖतÓय केÐयाचे अनेक पुरावे आहेत. यासाठी शहरी ÿशासनासमोर डोकेदुखी बनलेÐया झोपडपĘी समÖयेवर कायमचा तोडगा काढणे अÂयावÔयक आहे. २.५.४ झोपडपĘीचे दुÕपåरणाम :- झोपडपĘी ही फĉ शहरी भागापुरती मयाªिदत समÖया नाही, तर देशा¸या अथªÓयवÖथेवर देखील ितचे दुÕपåरणाम िदसून येतात झोपडपĘी¸या काही दुÕपåरणामांची चचाª आपण येथे करणार आहोत : १. शहरांमÅये गुÆहेगारी ÿवृ°ी वाढÁयामÅये झोपडपĘीची महßवाची भूिमका आहे. झोपडपĘीमुळे वेगवेगÑया गुÆहेगारी ÿवृ°ीचे लोक िनमाªण झालेले असून तेथेच ते आसरा घेत असतात. २. झोपडपĘी असलेÐया िठकाणी साचलेली गटारे, कचöयाचे साăाºय या कारणामुळे म¸छरांची पैदास या िठकाणी होत असते. Âयामुळे फĉ झोपडपĘीलाच नÓहे तर संपूणª शहराला आरोµयाचा धोका िनमाªण होतो. ३. झोपडपĘीमÅये िविवध अवैध Óयवसाय चालतात. यामÅये दाłिवøì, गांजा-चरस पदाथा«ची िवøì, वेÔया Óयवसाय, बालगुÆहेगारी अशा गुÆĻांचा समावेश होतो. हे Óयवसाय समाज िवघातक असÐयाने Âयाचे ÿशासनावर दूरगामी पåरणाम िदसून येतात. ४. झोपडपĘयांमुळे नागरी ÿशासनावर मोठ्या ÿमाणात ताण पडत असतो. यामÅये पाणी, िवज, िश±ण, आरोµय इÂयादी सुिवधांचा समावेश होतो झोपडपĘीत अवैध नागåरक राहत असÐयाने Âयांची अिधकृत नŌद ÿशासनाकडे नसते. Âयामुळे या सवª पायाभूत सुिवधांवर ताण पडू शकतो. ५. झोपडपĘ्यां¸या िठकाणी कचöयाचे ढीग पसरलेले असÐयाने दुग«धीयुĉ वातावरण िनमाªण होत असते. तेथे सावªजिनक शौचालय नसÐयाने उघड्यावर हे िवधी उरकले जातात, Âयामुळे िविवध रोगराईचा ÿसार होतो. ६. िविवध झोपडपĘ्या हया दाटीवाटीने वसलेÐया असतात. Âयामुळे तेथे शुĦ पाणी, सूयªÿकाश, पुरेशी हवा व पयाªवरणीय गोĶéचा अभाव असतो. अशा िठकाणी साथी¸या रोगांचा ÿादुभाªव मोठ्या ÿमाणात होतो व तो इतरý लवकरात लवकर पसरतो. ७. झोपडपĘ्यांमÅये आरोµया¸या सुिवधांचा अभाव असतो. Âयाचबरोबर िनर±रता, दाåरþ्य कुपोषण यांचे माहेरघर Ìहणून झोपडपĘी कडे पािहले जाते. झोपडपĘ्यां¸या वाढÂया सं´येमुळे िनिIJतच Ļा बाबéमÅये वाढ होत असते. अशा िविवध बाबéचा झोपडपĘ्यामुळे सुळसुळाट होत असतो. झोपडपĘी ही वरकरणी सवªसाधारण समÖया वाटत असली तरी शहरातील सवª मु´य समÖयांचे मूळ Ìहणजे munotes.in

Page 25

नागरी समाज आिण लोकशाही
54 झोपडपĘी असÐयाचे िविवध अहवालात ÖपĶ झालेले आहे. Âयामुळे झोपडपĘीवर लगाम घालणे अितशय गरजेचे आहे. २.६ झोपडपĘी पुनवªसन :- मुंबई शहर, िदÐली, कलक°ा, मþास या सार´या महानगरात झोपडपĘ्यांची समÖया मोठ्या ÿमाणात आढळते. या समÖयां¸या िनमूªलनासाठी क¤þ सरकार, राºय सरकार ÿयÂन करीत आहेत. या झोपडपĘयांमुळे मुंबईसार´या शहरात अनेक समÖया िनमाªण झालेÐया आहेत. Ìहणून झोपडपĘीतील लोकांना मूलभूत सेवा-सुिवधा देÁयासाठी झोपडपĘीचे पुनवªसन करÁयात येत आहे. यासाठी Ìहाडा, िसडको, एमएमआरडीए इ. संÖथांनी पुनवªसन करÁयाचा ÿयÂन सुł केला आहे. या योजनांतगªत मुंबईतील मालाड येिथल मालवणी, च¤बूरमधील झोपडपĘी, कुÐयाªतील झोपडपĘी यांचे पुनवªसन करÁयात आले आहे. मुंबई¸या मÅय भागातील झोपडपĘयांबरोबरच मुंबई बाहेरील उपनगरातील झोपडपĘ्यांचे सुĦा पुनवªसन केले गेले आहे. उÐहासनगर, िभवंडी, िवरार, वसई इÂयादी शहरांसाठी सुĦा ही पुनवªसन योजना राबवली जात आहे. Ìहणजेच झोपडपĘी पुनवªसनातून गिल¸छ वÖÂयांचे Öवłप बदलÁयाचा शासनाचा ÿयÂन आहे. चांगÐया कåरयर¸या संधी आिण चांगली जीवनशैली शोधÁयासाठी úामीण लोकसं´या शहरी भागात Öथलांतरीत होत असते. Âयामुळे मेůो शहरांसाठी जागे¸या अभावाची समÖया नेहमीच कायम राहील. या समÖयेचा िवचार कłन, मेůो शहरांकåरता पुनिवªकास ही काळाची गरज आहे. मेůो शहरांमÅये झोपडपĘ्या पुनिवªकास आिण औīोिगक ³लÖटसªसह एकिýतपणे शहरे िवकिसत केÐयाने आवÔयक गृहिनमाªणची मागणी पूणª करता येईल. सोबत तेथील लोकांसाठी रोजगारा¸या संधी िनमाªण करणे आिण अित गदê असलेÐया शहरांमÅये गदê कमी करणे श³य होईल. देशभरात अिÖतÂवात असलेÐया नवीन शहरांकåरता शहरी िनयोजनाची ÓयाĮी वाढिवÁयासाठी पुनिवªकास आवÔयक आहे. २.६.१ झोपडपĘी पुनवªसनाचे सरकारी धोरण :- एखाīा झोपडपĘीत राहणाöया लोकांना Âया जागेवłन हलवून नवीन िठकाणी Âयांना प³के घर देÁयात येते यालाच 'पुनवªसन' असे Ìहणतात. पुनवªसना संदभाªत १९९७ चा कायदा महßवपूणª आहे. झोपडपĘीचे पुनवªसन करताना शासन पुढील गोĶी पाहóन पुनवªसन करत असते:  सदर झोपडपĘीतील लोकांनी सरकारी सोसायटीची नŌदणी करावी.  या योजनेत सहभागी न झालेÐया झोपडीधारकांवर कारवाई केली जाते.  झोपडपĘी¸या जिमनीची पाहणी व मोजणी करावी.  Âया इमारत बांधकामास मंजुरी िमळालेली असावी.  भोगवटा ÿमाणपý िमळालेले असावे. munotes.in

Page 26

जमीन व गृहिनमाªण
55 वरील गोĶéची पूतªता झाÐयानंतर सरकारकडून झोपडपĘी पुनवªसनाचा मागª मोकळा होतो. झोपडपĘ्यांचे पुनवªसन करÁयासाठी सरकार वेगवेगळे धोरण आखत असते. यानुसार सरकारने इंिदरा आवास योजना ही घरकुल योजना राबिवली होती. या योजनेचा लाभ दाåरþय रेषेखालील लोकांना उपलÊध कłन िदला गेला. मुंबई तसेच आिशया खंडातील सवाªत मोठी झोपडपĘी Ìहणजेच धारावी झोपडपĘी होय. अÖताÓयÖत पसरलेÐया या झोपडपĘीचे पुनवªसन करÁयाचा सवªतोपरी ÿयÂन केला जात आहे. मुंबईतील अशा अनेक झोपडपĘ्यांचे पुनवªसन करÁयासाठी ओमकार åरयािलटी, लासªन अँड टुāो, गोदरेज यासार´या कंपÆयांना अिधकार िदलेले आहेत. या संÖथांĬारे पुनवªसन करÁयाचा ÿयÂन केला जात आहे. राखीव तसेच पडीक जमीन िमळवून Âयावर उंच इमारती बांधून झोपडीधारकांना पुनवªिसत करÁयासाठी ही योजना कायªरत आहे. Âयासाठी एमएमआरडीए, Ìहाडा यांना महßवपूणª अिधकार िदले गेले आहेत. झोपडपĘी सुधारÁयासाठी शेकडो कोटी अनुदान िमळत असले तरी हे अनुदान कमी पडत आहे. आतापय«त महाराÕů सरकारने अनेक झोपड्या या योजने अंतगªत पुनवªिसत केलेÐया आहेत. यामÅये जनता कॉलनी (देवनार), इंिदरा गांधी नगर (कांिदवली), इंिदरा नगर (बांþा) या ÿमुख नगरांचे नाव घेता येईल. मुंबईतील अनेक झोपड्या रेÐवे¸या बाजूला आहेत. अशा सुमारे ४५ ट³के झोपडीधारकांचे रेÐवे Öटेशन पासून दूर ३० िकमी. अंतरावर पुनवªसन करÁयात आले. क¤þ सरकारने १९७६ मÅये नागरी कमाल जमीन धारणा कायदा मंजूर केला. या कायīामÅये राºय सरकारला खाजगी जमीन अितशय कमी िकमतीत िमळÁयाचे अिधकार ÿाĮ झाले. यामुळेही झोपडपĘी¸या पुनवªसनाचा ÿयÂन यशÖवी होत आहे. २.६.२.झोपडपĘी पुनवªसना¸या योजना :- अ) झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरण :- झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरणा¸या कायाªची सुŁवात २५ िडस¤बर १९९५ पासून झाली. जानेवारी १९९७ पासून या ÿािधकरणाला महामंडळाचा दजाª देÁयात आला आहे. ÿािधकरण ही एक Öवाय° संÖथा असून Öथािनक Öवराºय संÖथांचे िनयोजन करणारे ÿािधकरण Ìहणून Âयास घोिषत करÁयात आले आहे. महाराÕů ÿदेश आिण रचना अिधिनयम- १९६६ मÅये दुŁÖती कłन झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरणास मुंबई¸या िवकास आराखड्यामÅये िनयोजन व सुधारणा करÁयासाठी ÿÖताव तयार करÁयाचे अिधकार िदलेले आहेत. झोपडपĘी पुनवªसन योजनेची अंमलबजावणी करणे, झोपडपĘ्यां¸या पुनवªसनासाठी आवÔयक Âया गोĶी अंमलात आणणे, झोपडपĘी पुनवªसना¸या योजना तयार करणे, झोपडपĘीचे सव¥±ण करणे अशा जबाबदाöया झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरणास देÁयात आलेÐया आहेत. महाराÕů शासनाने झोपडपĘीने Óयापलेली जमीन हा मूलभूत उÂपÆनाचा ľोत Ìहणून Âयावर चटई±ेý िनद¥शांक(FSI) िदला आहे, जेणेकłन या योजनेतून झोपडपĘी वािसयांना मोफत घरे िमळतील. सहकारी गृहिनमाªण संÖथेची Öथापना, झोपडपĘी munotes.in

Page 27

नागरी समाज आिण लोकशाही
56 धारकांची पाýता ÿमािणत करणे, झोपडपĘीचे सव¥±ण कłन योजनेची अनुमती देणे, अनुदान मंजूर करणे इÂ यादी काय¥ झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरण करत असते. "झोपडपĘी मुĉ मुंबई" हे या ÿािधकरणाचे घोषवा³य आहे. महाराÕů राºयाचे मु´यमंýी हे या ÿािधकरणाचे पदिसĦ अÅय± असून भारतीय ÿशासकìय सेवेतील अिधकारी पूणªवेळ 'मु´य कायªकारी अिधकारी' Ìहणून या ÿािधकरणाचे काम पाहत असतो. आज¸या घडीला ५० ट³केपे±ा जाÖत रिहवासी सुमारे २४०० गिल¸छ समूहांमÅये िवखुरलेले आहेत. अितशय गिल¸छ िठकाणी ते आपले जीवन जगत आहेत. वाÖतिवक शासना¸या १९७० पय«त¸या धोरणाÿमाणे या झोपडपĘ्या अनिधकृत असÐयाने Âया तोडÁयाची भूिमका घेतली गेली होती. परंतु यानंतर या धोरणात बदल कłन महाराÕů शासनाने झोपडपĘी ±ेý अिधिनयम- १९७१ मंजूर केला. Âयानुसार झोपडपĘी पुनवªसनाचे धोरण ÖवीकारÁयात आले. आतापय«त झोपडपĘी पुनवªसन ÿािधकरण अंतगªत सुमारे १५०० ÿकÐप कायाªिÆवत करÁयात आलेले आहेत. ब) एकािÂमक गृहिनमाªण आिण झोपडपĘी िवकास कायªøम (Integrated Housing and Slum Development Program):- ३ िडस¤बर, २००५ मÅये 'एकािÂमक गृहिनमाªण आिण झोपडपĘी िवकास कायªøमाची' सुŁवात करÁयात आली. शहरातील झोपडपĘयांमÅये राहणाöया नागåरकांसाठी ही योजना ÿाधाÆयाने सुł करÁयात आली आहे. राÕůीय झोपडपĘी िवकास कायªøम, वाÐमीिक- आंबेडकर आवास योजना यांचे एकýीकरण कŁन हा कायªøम (योजना) सुł केलेला आहे. शहरी भागातील झोपडपĘीत राहणाöया लोकां¸या राहणीमानात सुधारणा घडवून आणÁयासाठी ही योजना कायाªिÆवत केलेली आहे. ही योजना काही अपवाद वगळता देशातील सवª शहरांसाठी लागू करÁयात आलेली आहे. गिल¸छ वÖÂयांमÅये सुधारणा करणे, गिल¸छ वÖÂयांचे आधुिनकìकरण करणे, नवीन घरांची िनिमªती करणे व Âया िठकाणी पाणी, रÖते, वीज, गटारे, सांडपाणी ÓयवÖथा, Öव¸छता इÂयादी आवÔयक व भौितक सुिवधांचा पुरवठा करणे हे या योजनेचे ÿमुख उिĥĶ आहे. झोपडपĘ्यांमÅये आरोµयदायी वातावरण िनमाªण कłन Âयांचा सवा«गीण िवकास घडवून आणÁया¸या उĥेशाने या कायªøमाची सुŁवात झाली. एकािÂमक गृहिनमाªण आिण झोपडपĘी िवकास कायªøमाĬारे शहरी भागांमÅये गृहिनमाªण सुिवधा व भौितक सुिवधां¸या िवकासासाठी खासगी तसेच सावªजिनक गुंतवणुकìसाठी ÿोÂसाहन िदले जाते. झोपडपĘीधारकांना पुरेसा िनवारा व मूलभूत सुिवधा पुरवून Âयािठकाणी िनरोगी वातावरण तयार करणे या उĥेशाने राºय सरकार Ĭारे ही योजना राबिवली जाते. या योजनेमÅये क¤þ सरकार ८० ट³के, राºय सरकार १० ट³के व लाभाÃयाªचे १० ट³के रकमेचे योगदान िदले जाते. क¤þ शासना¸या जवाहरलाल नेहł राÕůीय नागरी पुनŁÂथान अिभयान (JNnurm) अंतगªत राºयातील छोट्या व मÅयम शहरातील नागåरकांसाठी एकािÂमक गृहिनमाªण व झोपडपĘी िवकास योजना राबिवली जाते. munotes.in

Page 28

जमीन व गृहिनमाªण
57 क) मुंबई नागरी िवकास ÿकÐप ( Mumbai Urban Development Project ) :- इ.स. १९६१ मÅये मुंबईमÅये १२ ट³के लोकसं´या झोपडपĘीत राहत होती. १९९१ मÅये हीच लोकसं´या ५१ ट³के इतकì झाली. यावłन असे ल±ात येते कì, झोपडपĘीत राहणाöयांचे ÿमाण िदवस¤िदवस वाढत आहे. मुंबई शहर िवकास ÿकÐप याचसाठी राबिवÁयात आला. या योजनेअंतगªत जागितक बँकेने सुĦा कजª उपलÊध केले आहे. साधारणत: जागितक बँकेकडून २०,८०० कोटी Łपये कजª मंजूर झाले आहे. मुंबई नागरी िवकास ÿकÐप हा मुंबई शहराचा िवकास करÁयासाठी राबिवला जातो. एमएमआरडीए यां¸याकडे हा ÿकÐप सोपिवÁयात आला आहे. जागितक बँक व महाराÕů शासन यां¸या माफªत हा ÿकÐप राबिवला जातो. २.६.३ झोपडपĘी पुनवªसनातील अडचणी :- झोपडपĘीचे पुनवªसन होणे फार गरजेचे असले तरीही यामÅये अनेक समÖया उĩवतात. या समÖया पुढील ÿमाणे :  झोपडपĘी पुनवªसनाला मंजुरी िमळाÐयानंतर Âया इमारतीचे बांधकाम लवकर सुł केले जात नाही ही ÿमुख अडचण आहे.  झोपडपĘी पुनवªसनाची जागा िविशĶ ±ेýापे±ा जाÖत असÐयास Âयासाठी िबÐडरला पयाªवरण खाÂयाची परवानगी ¶यावी लागते. हा परवानगी कालावधी सुमारे दोन वषाªचा असÐयाने ही योजना रखडते.  काही वेळेला झोपडीधारक सोसायटी¸या िकंवा िबÐडर¸या िवरोधात Æयायालयात जातात. हा खटला लवकर िनकालात िनघत नाही. Æयायालयाचा िनकाल येईपय«त थांबावे लागत असÐयाने झोपडपĘी पुनवªसनाचे काम मागाªस लागत नाही.  झोपडीधारकांचे पुनवªसन होईपय«त िबÐडरांनी या झोपडीधारकांची इतर िठकाणी िकंवा Âया जागेवर राहÁयाची पयाªयी सोय करणे गरजेचे आहे. यासाठी सदर भाडे देखील िबÐडरांनी भरणे गरजेचे आहे. परंतु, िबÐडर नंतर याकडे दुलª± करतात. Âयामुळे ही योजना रखडते.  झोपडपĘी पुनवªसन अंतगªत ÿÂयेक झोपडीधारकांना २६९ चौरस फुटाचा Éलॅट देणे बंधनकारक आहे. परंतु िबÐडर यातून पळवाटा काढून Âयाहीपे±ा कमी आकाराचे Éलॅट देतात. यातूनही झोपडपĘी पुनवªसनाचा ÿयÂन मागê लागत नाही. अशाÿकारे, झोपडपĘी पुनवªसनाचे ÿयÂन केले जात असले तरी झोपडपĘीवािसयांचे पुनवªसन पूणªता झालेले नाही. व Âयातूनही ही समÖया अिधक गुंतागुंतीची होत जाते. munotes.in

Page 29

नागरी समाज आिण लोकशाही
58 २.७ ÖवयंअÅययनासाठी ÿij : १. महाराÕůाचे गृहिनमाªण धोरण ÖपĶ करा. २. महाराÕůा¸या गृहिनमाªण धोरणाची वैिशķ्ये ÖपĶ करा. ३. झोपडपĘीची समÖया ÖपĶ कłन झोपडपĘीची कारणे सांगा. ४. झोपडपĘी समÖयेवरील उपाय योजना सांगा. ५. झोपडपĘी पुनवªसना¸या िविवध योजनांचा आढावा ¶या. ६. टीपा िलहा. अ) पुनवªसनाचे सरकारी धोरण ब) पुनवªसनात येणाöया अडचणी क) झोपडपĘीचे दुÕपåरणाम २.८. अिधक वाचनासाठी पुÖतके ( संदभª ) : १. "úामीण समÖया आिण नागरी ÿij", डॉ. जी.एन.मोरे, एºयुकेशनल पिÊलिशंग. २. "शहरी समाजशाľ", डॉ. सुनील मायी, डायमंड पिÊलकशÆस. ३. "भारतातील Öथािनक Öवराºय संÖथा", डॉ. वा.भा. पाटील, ÿशांत पिÊलकेशन जळगाव.२००९ ४. नागरी समाजशाľ, ÿा. साहेबराव िहवाळे, िचÆमय ÿकाशन, औरंगाबाद. ५. www.housing.maharashtra.gov.in munotes.in

Page 30

30 ३ िवशेष सोयी सुिवधा (Select utilities) घटक रचना ३.० घटकाची उिदĶे ३.१ ÿÖतावना ३.२ आरोµय धोरण (Health Policy) ३.३ जल ±ेýासाठी धोरण (Policy for water Sector) ३.४ वाहतूक ±ेý (Transport Sector) ३.५ कचरा ÓयवÖथापन - घनकचरा आिण सांडपाणी (Waste Management solid waste and sewerage.) ३.६ सारांश ३.०: उिदĶे या घटका¸या अËयासाचे पुढीलÿमाणे उिदĶेआहेत, १) शहरी ±ेýातील पायाभूत सोयी सुिवधेचे िवशेष घटक ल±ात घेणे २) शहरी भागातील 'आरोµय' या िवशेष सोयी सुिवधेचा एक घटक Ìहणून अËयास करतांना, Âयासबंधी शासना¸या आरोµयिवषयक धोरणाचा आढावा घेणे ३) िपÁयाचे शुÅद पाणी ही नागरी भागातील महÂवाची सुिवधा पुरिवÁया संदभाªत नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथा तसेच राºयशासन यां¸या धोरणाचा अËयास करणे. तसेच यासंदभाªत येणाÂया अडचणीचा आढावा घेणे. ४) नागरी ±ेýातील वाहतूक, रÖते, रेÐवे, जलवाहतूक इÂयादी वाहतुकì संदभाªत सेवांचा आढावा घेणे. वाहतूक संदभाªत िनमाªण झालेले ÿij Âयावर उपाय Ìहणून क¤þ, राºय तसेच नागरी Öथािनक शासनाकडून राबिवÐया जाणाöया िविवध योजनांचा आढावा घेणे. ५) कचरा ÓयवÖथापन ही नागरी भागातील महÂवाची यंýणा आहे. शहरी भागात कचöया संदभाªत घनकचरा व सांडपाणी ÓयवÖथापन या संबंधी यंýणेचा अËयास करणे. ३.१ ÿÖतावना : कोणÂयाही शासन िकंवा ÿशासनाची कायª±मता ही Âयांनी पायाभूत सोयी-सुिवधांचा िवकास िकती केला आिण Âयाचा लाभ सवªसामाÆय जनतेला आपले जीवन सुखी व समृĦ करÁयासाठी िकती झाला, यावłन मोजली जाते. भारतात जागितकìकरणाची ÿिøया सुł झाÐयापासून शहरीकरणात झपाटयाने वाढ झाली. या वाढÂया शहरीकरणाबरोबरच शहरी munotes.in

Page 31

जमीन व गृहननममाण
31 Öथािनक Öवराºय संÖथांना (नगरपािलका, नगरपåरषद, महानगपािलका) नागरी सोयी सुिवधा देÁयासाठी अनेक आÓहाणांना तŌड दयावे लागत आहे. वाढÂया शहरीकरणामुळे पािलकांना Âयां¸या पåर±ेýात जािÖतत जाÖत लोकांना समावून घेÁयास आिण Âयांना सवª सोयी सुिवधा देÁयास मोठी कसरत करावी लागत आहे. आरोµय ÓयवÖथा, पाणीपुरवठा दळणवळण व वाहतूक ÓयवÖथा, रÖÂयांची िनिमªती व Âयांची रखरखाव, कचरा ÓयवÖथापन, मल:िनसारण सुिवधेत वाढ, सांडपाÁयाची ÓयवÖथा इÂयादी सवª सोयी सुिवधा पुरिवÁयासाठी अितåरĉ िनिधची आवÔयकता भासते. या सोयी-सुिवधा पुरिवÁयाची योजना िकंवा धोरण जसे एखाद् या पािलकेचे असते, Âयाचÿमाणे शहरी िवकासासाठी, सोियसुिवधेसाठी क¤þ तसेच राºयां¸या योजना व कायªøम असतात. या दशका¸या अखेåरस (2020) भारत सरकारने राÕůीय शहरी योजना आराखडा (एनयुपीएफ) तयार केला. शहरी िवकास हा राºया¸या अखÂयाåरतील िवषय असÐयाने, क¤þ सरकार शहरी िवकासासाठी योजना तयार कłन Âया¸या अंमलबजावणीसाठी राºयांना ÿोÂसाहन देते. शहरी सोयी-सुिवधांचा िवकास करÁयासाठी क¤þ तसेच राºयांकडून येणाöया िनधीचा योµय वापर कłन शहरी सोयी-सुिवधांचे जाळे तयार केले जाते. पािलकांकडे साधने मयाªिदत असतात. Âयामुळे शहरां¸या िवकासाचे िनयोजन करतांना िवशेषतः सरकार पुरÖकृत योजना अंमलात आणÁयाकडे मोठ्या शहरांचा कल असतो. शहरा¸या िवकासाचे िनयोजन करताना, पािलका आपÐया मयाªिदत साधनाबरोबरच क¤þ व राºया¸या योजनांची अंमलबजावणी िकती ÿभावीपणे करते यावर शहरांचे मुÐयांकन केले जाते. Âयामुळे शहरी सोयी सुिवधा पुरिवणाöया धोरणांची पािलका कशी कामिगरी करते, यावर शहराचा िवकास व दजाª अवलंबून असतो. ३.२ आरोµय धोरण ( Health Policy) आरोµय हे मानवी िवकासाचे महÂवाचे संकेतक (Indicator) मानले जाते. आरोµया¸या बाबतीत úामीण भागा¸या तुलनेत शहरी भागात चांगली िÖथती असते. परंतु जागितकìकरणा¸या ÿिøयेनंतर भारतातील शहरी आरोµय ÓयवÖथा िदवस¤िदवस संकुिचत होत चालली आहे. नागåरकांना अिधकािधक खाज गी आरोµय सेवांवर अवलंबून राहावे लागत आहे. असे असले तरी आजही शहरी भागातील गरीब जनतेला सावªजिनक आरोµय सेवांवर मोठ्या ÿमाणात अवलंबून राहावे लागत आहे. Âयामुळे शहरी भागातील आरोµया¸या सुिवधेसंदभाªत क¤þ तसेच राºयांचे काय धोरण आहे आिण Âयाची अंमलबजावणी नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांकडून कशी केली जाते हे समजून घेणे आवÔयक ठरते. शहरां¸या ºया ÿमुख समÖया आहेत, Âयात आरोµयाची समÖया ही सवाªत मोठी समÖया आहे. शहरां¸या िविशĶ ÿकार¸या रचनेमुळे तसेच लोकसंखेची वाढलेली घनता, िवषम आिथªक पåरिÖथती, वाहतूकìची समÖया, वायु आिण Åवनी ÿदूषण, वेळेचे ÓयवÖथापण आिण Âयातून िनमाªण होणार ताण - तणाव इÂयादी कारणामुळे नागरी वÖतीत आजार बळावतात. या सगÑया पåरिÖथतीचा नागरी आरोµयावर गंिभर पåरणाम होतो. शहरी भागात िनमाªण झालेÐया आरोµयिवषयक समÖयांवर तोडगा काढÁयासाठी लोकािभमुख आरोµय धोरणाची गरज असते. या समÖयेला तŌड देÁयाची पूणª ±मता Öथािनक पािलका ÿशासनाची नसते. Âयासाठी Âयांना क¤þ व राºया¸या मदतीची आवÔयकता भासते. क¤þ राºय - पािलका यां¸या संयोगातून शहरी आरोµय िवषयक सुिवधांचे एक धोरण तयार केले जाते. हे शहरी आरोµय munotes.in

Page 32

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
32 िवषयक धोरण समजून घेÆयाÁयापूवê शहरी आरोµय समÖयेचे Öवłप ल±ात घेणे आवÔयक ठरते. साधारणत, शहरी आरोµय समÖयांचे चार ÿकारात वगêकरण करता येते. १) गिल¸छ वÖती आिण शहरी गरीबी यां¸याशी संबंधीत आजार: शहरात िवषम आिथªक िÖथितमुळे अनेक िठकाणी अनािधकृत वÖÂया तयार होतात. या गिल¸छ वÖÂयांमÅये राहणारा वगª आिथªकŀĶ्या अथाªतच दुबªल असतो. या गिल¸छ वÖÂया अिनब«ध वाढलेÐया असÐयामुळे Âया िठकाणी नगर िनयोजनाचा कोणताच िनयम लागू होत नसतात. शहरे जसजशी वाढत जातात तसतशा या गिल¸छ वÖÂयांची सं´या आिण आकारही वाढत जातो. अशा वÖÂयांमÅये शुĦ पाणी, मलिनःसारण वगैरेसार´या मूलभूत सुिवधांचा वानवा असते. Âयामुळे शहरातील इतर भागापे±ा अशा वÖÂयांमÅये कायमच आरोµया¸या समÖया िनमाªण होत असतात. दाटीवाटी¸या वÖÂयांमÅये वायुिवजनाची अपूरी सोय असते. पåरणामी ±यरोगासारखे संसगªजÆय आजाराचा अशा वÖÂयांमÅये ÿादुभाव वाढतो. याच कारणामुळे करोनाकाळात अशा वÖÂयांमÅये करोनाचा फैलाव मोठ्या ÿमाणात झाला होता. पाÁयाची साठवण करतांना Âयाची योµय काळजी न घेतÐयास ड¤µयूसारखे जलजÆय आजार फैलावतात. कचöयाची योµय िवÐहेवाट न लावÐयास मलेåरया, टायफाईड असे आजार, फैलÁयाची दाट श³यता असते. ÿदूिषत हवेमुळे ĵसनाचे िवकार,तर अशुĦ पाणी ÈयायÐयाने अितसारासारखे आजार फैलतात. शहरां¸या गिल¸छ वÖÂयांमÅये असे आजार मोठ्या ÿमाणात फैलतांना िदसतात: २) बैठे काम व कामा¸या अिनयिमत वेळेमुळे होणारे आजार: बैठे करणारे तसेच कामा¸या वेळा अिनयिमत असणाöया कमªचारी व कामगारांचा मोठा वगª शहरी भागात असतो. या वगाª¸या जीवनशैलीमुळे ÖथूलÂव, हायपर टेÆशन, मधुमेह, रĉदाब यासारखे आजार होतात. जीवनशैलीशी संबंधीत असलेले हे आजार सÅया úामीण भागात तसेच शहरातील गिल¸छ वÖÂयांमÅयेही सराªस आढळून येत असले तरी, साधारणत: मÅयम वा उ¸चमÅयमवगª िकंवा नव®ीमंतांमÅये हे आजार मोठ्या ÿमाणात िदसून येतात. बैठे काम आिण गितमान आयुÕय यामुळे मÅयमवगêयांची जीवनशैली बदलत चालली आहे. तंý²ाना¸या िवकासामुळे बैठ कामाचे Öवłप वाढलेले आहे. अनेकदा नोकöयांमधील कामा¸या वेळा अिनयिमत असतात. वेगवेगÑया पाÑयांमÅये काम करणाöया कामगारांचे आयुÕय िनवृ°ीपय«त िनयिमत होत नाही. या बैठे काम व अिनयिमत वेळेमुळे शरीर व मनावर तनाव िनमाªण होतो आिण Âयामुळे खाÁया¸या सवयीही बदलतात. साधारणपणे जगातील इतर शहरां¸या तुलनेत भारतीय शहरांमÅये ÿितचौरस िकलोिमटर पåरसरात राहणाöयांची सं´या जाÖत आहे. कमी ±ेýफळात घनदाट लोकसं´या या ÓयÖत ÿमाणामुळे मनोरंजन तसेच Óयायामासाठी पुरेशा ÿमाणात मोकÑया जागा शहरांमÅये उपलÊध होत नाहीत. याचा पåरणाम Ìहणून Öथूलपणा, मधुमेह आिण हायपरटेÆशन हे आजार बळावतात. कामाचा ताण, रोगट munotes.in

Page 33

जमीन व गृहननममाण
33 जीवनशैली आिण ÿदुिषत अÆनाचे सेवन यामुळे िविवध ÿकार¸या ककªरोगांना िनमंýण िमळते. भारतात ककªŁµणांची सं´या िदवस¤िदवस वाढत चालली आहे. दरवषê लाखो ककªŁµणांची देशात नŌद होते. २०२५ पय«त Âयात पाचपट वाढ होईल, असे भािकत वतªिवÁयात आले असून हे िनिIJतच िचंताजनक आहे. ३) शहरी सामािजक रचनेतून िनमाªण होणारे आजार:- शहरीकरणाने सामािजक रचनाÂमक आिण कौटुंिबक जीवना¸या पĦतीतही बदल घडवून आणले आहेत. खेडोपाडी जो सामािजक ऋनानुबंध सहज उपलÊध असायचा तो आता शहरी समाजपåरिÖथतीत कमालीचा कमी झाला आहे. िवभĉ कुटुंबपĦतीमुळे शहरातील जीवन एकाकì, उदास आिण एकलकŌड् यासारखे झाले आहे. Âयामुळे मानिसक आिण म¤दूचे आजारांचे ÿमाण वाढले आहे. या आजारामÅये वेड लागणे, नैराÔय, पदाथाªचा दुŁपयोग (सबटÆस एÊयुज), यथे¸छ मĥपान करणे आिण कुटुंबापासून दुरावणे इÂयादीचा समावेश आहे. अिलकडेच जागितक आरोµय संघटनेने (WHO) ‘द म¤टल हेÐथ कॉÆटे³Öट’ असे शीषªक असलेला अहवाल ÿिसĦ केला आहे. Âयात जगात मनोŁµणांची सं´या इतर Łµणां¸या तुलनेत १२ ट³के एवढी असÐयाचे ÖपĶ करÁयात आले आहे. २०२० पय«त ही ट³केवारी १५ ट³³यांपय«त वाढÁयाची श³यता असून Âयास 'िडसअॅिबिलटी अॅडजÖटेड लाईफ इयसª' असे संबोधले जाते. उÐलेखणीय Ìहणजे मनोŁµणांमÅये तŁणांची सं´या ल±णीय आहे. सवाªिधक सजªनशील असलेला तłनवगªच मानिसक आजारांना बळी पडू लागÐयाचे ल±ण न³कìच िचंताजनक आहे. आगामी काळात भारतातील १५ कोटी लोकांना मानसोपचार त²ांची गरज भासणार असÐयाचा अंदाज आहे. ४) साथीचे आजार : भारतातील अनेक शहरांमÅये वायु ÿदुषणाचे ÿमाण िदवस¤िदवस वाढत चालÐयाचे िदसून येते. २०१६ मÅये जाग ितक आरोµय संघटनेने जगातील सवाªिधक ÿदूिषत अशा २० देशांची यादी तयार केली. Âयात भारतातील १४ शहराचा समावेश होता. यावłन ÿदूषणाचा हा भÖमासूर िकती मोठ्या ÿमाणात वाढत चालला आहे, याची ÿिचती येते. हवेतील वाढÂया ÿदुषणामुळे ĵसना¸या िवकारांमÅयेही वाढ होऊ लागली आहे. ĵसनामाग¥ अनेक ÿदूिषत धुिलकण लोकां¸या फुÉफुसात तसेच रĉवािहÆयांमÅये जाऊन बसू लागले आहेत. Âयामुळे ककªरोग आिण म¤दूचे िवकार यासार´या आजारांमÅये वाढ होऊ लागली आहे. भारतात ड¤µयू आिण िचकुनगुिनया आजारांचे ÿमाण गेÐया काही वषा«पासून सातÂयाने वाढत असÐयाचे एका पाहणीत आढळून आले आहे. हे आजार ÿामु´याने एिडस या डासाकडून संøिमत होतात. एिडस हा डास शहरी वातावरणाला आता चांगलाच सरावला आहे. Âयामुळे शहरांमÅये ड¤µयूचे ÿमाण जाÖत आहे. अलीकडेच करÁयात आलेÐया एका पाहणीत भारतात या दोन आजारांचे ÿमाण सातÂयाने वाढत असÐयाचे आढळून आले आहे. दरवषê साधारणतः ३ कोटी 20 लाख लोकांना ÿÂय± या आजाराची लागण होते, तर दहा कोटी लोकांमÅये Âयाची ÿाथिमक ल±णे आढळून येतात. उदा. राजधानी िदÐलीतील एकूण लोकसं´यां¸या ४० ट³के लोकांना Âयां¸या munotes.in

Page 34

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
34 आयुÕयात एकदा तरी ड¤µयुची लागण होते, असे एका अËयासात आढळून आले आहे. शहराचे सवª भाग परÖपरांना जोडले गेले असÐयाने डेµयुचा फैलाव मोठ्या ÿमाणात होतो आिण Âयासाठी काही सामािजक - आिथªक बंधने उरत नाहीत. करोना¸या महामारीने ते आणखीनच ÖपĶ केले आहे. करोना साथीला शहरातच काय शेजारील गावांमÅयेही िकतीही आयसोलेटेट करÁयाचे िनयोजन कŁनही करोना िनयंिýत करणे किठन झाले होते. करोना हा ड¤µयू, मलेåरया व िचकूनगुिनयासाखा दर वषê ऋतूमानानुसार येणार आजार नाही. ड¤µयू, मलेåरया¸या शहरांमÅये दरवषê साथ येते. ड¤µयु¸या तुलनेने िचकुनगुिनयाचे ÿमाण कमी आहे. २०१६ मÅये राजधानीत ६४ हजार ५७ िचकुनगुिनयाचे Łµण होते. हेच ÿमाण २०१५ मÅये २७हजार ५५३ एवढे होते. शहरी आरोµय धोरण :- Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या आिथªक ±मतांचा िवचार करता पािलका ÿशासनाला आरोµय सुिवधांवर ÿचंड ÿमाणात खचª करणे परवडणारे नाही. Âयामुळे क¤þ आिण राºय सरकारांनी योµय तो पुढाकार घेऊन शहरां¸या आरोµयाकडे अिधकािधक ल± पुरिवणे अपेि±त आहे. क¤þ सरकारचे राÕůीय आरोµय धोरण : राÕůीय आरोµय िमशन (National Health mission) चे उपिमशन Ìहणून राÕůीय शहरी आरोµय अिभयान (National Urban Health mission) 1 मे 2013 रोजी मंिýमंडळाने मंजूर केले आहे. Âयांना आवÔयक ÿाथिमक आरोµय सेवा उपलÊध कŁण देणे आिण उपचारासाठी Âया¸या िखशातील खचª कमी करने. िवīमान आरोµय सेवा िवतरण ÿणाली मजबूत कłन, झोपडपĘीत राहणाöया लोकांना लàय बनवून आिण शहरी िवकास मंýालयातफ¥ लागू केलेÐया िपÁयाचे पाणी, Öव¸छता, शालेय िश±ण इÂयादी आरोµया¸या Óयापक िनधाªåरकांशी संबंिधत िविवध योजनांशी जुळवून हे साÅय केले जाईल. या कायªøमाचे Åयेयः १) शहरी गरीब आिण इतर असुरि±त घटकां¸या िविवध आरोµय सेवा गरजा पूणª करÁयासाठी शहरावर आधारीत शहरी आरोµय ÿणाली िनमाªण करणे. २) झपाटयाने वाढणाöया शहरी लोकसं´ये¸या आरोµयाशी संबंधीत आÓहानांचा सामना करÁयासाठी संÖथाÂमक यंýणा आिण ÓयवÖथापन ÿणाली िनमाªण करणे. ३) आरोµय उपøमाचे िनयोजन, अंमलबजावणी आिण देखरेख मÅये अिधक सिøय सहभागासाठी समुदाय व Öथािनक संÖथांची भािगदारी वाढिवणे. ४) शहरी गरीबांना अÂयावÔयक ÿाथिमक आरोµय सेवा देÁयासाठी संसाधने उपलÊध कłन देणे. ५) Öवयंसेवी संÖथांसोबत भािगदारी नÉयासाठी न करता आरोµय सेवेसाठी करणे. munotes.in

Page 35

जमीन व गृहननममाण
35 अंमलबजावणीसाठी यंýणा : शहरी आरोµया¸या समÖया सोडिवÁयासाठी मंýालयाने NHM अंतगªत NUHM हे िमशन ÿÂयेक महानगरपािलका, नगरपािलका, आधुसूिचत ±ेý सिमती आिण नगर पंचायत आरोµय सुिवधां¸या Öथापनेसाठी Öवत:¸या माÆयताÿाĮ Óयापक िनकषांसह िनयोजनाचे एकक बनितल. ल± गट :- सवª राºयांची राजधानी, िजÐहा मु´यालये आिण ५००० पे±ा जाÖत लोकसं´या असलेली शहरे समािवĶ असेल. हे ÿामु´याने झोपडपĘीतील रिहवासी आिण åर±ाचालक, रÖÂयावरचे िवøेते, रेÐवे आिण बस Öटेशन कूली, बेघर लोक, रÖÂयावरील मुले यांवर ल± क¤िþत करेल. ५० हजार लोकसं´येमागे शहरात एक ÿाथिमक आरोµय क¤þ असते. ५ लाखांपे±ा जाÖत लोकसं´येमागे शहरात ५० खाटांचे शहरी समुदाय आरोµय क¤þ असते. सवª राºयांसाठी क¤þ-राºय िनधीचा पॅटनª 75:25 असतो. महाराÕů शहरी आरोµय अिभयान गरीब, दुलªि±त तसेच गरजु úामीण जनतेस सहजसाÅय परवडÁयाजोगी, कायª±म, उ°रदायी आिण, िवĵासाहª आरोµय सेवा उपलÊध कłन देÁया¸या उĥेशाने क¤þ शासनाने संपूणª देशात १२ एिÿल २००५ पासून राÕůीय úामीण आरोµय अिभयान सुł केले. आरोµयावर पåरणाम करणाöया महÂवा¸या घटकांचा उदा. आहार, पåरसर Öव¸छता, सुरि±त पाणीपुरवठा, मिहला व बालिवकास इÂयादी बाबéचा या अिभयानामÅये एकिýत िवचार करÁयात आला. राÕůीय úामीण आरोµय अिभयाना¸या धतêवर शहरातील झोपडपĘीवासीयांसह इतर गरीब नागåरकांना आरोµया¸या सोयी सुिवधा सहजपणे उपलÊध ÓहाÓयात यासाठी महाराÕů सरकारने २०१४ साली शहरी आरोµय अिभयान धोरण तयार कłन, Âयाला क¤þ सरकारने मंजुरी िदली आहे. राºयातील ९५ शहरांमÅये ही योजना राबवायला सुŁवात झाली. क¤þाने या योजनेसाठी राºयासाठी १६२ कोटी ५८ लाख łपयाचा िनधी देÁयाचे माÆय केले. ÿÂयेक ५० हजार लोकसं´येमागे एक शहरी ÿाथिमक आरोµय क¤þ तर अडीच लाख लोकसं´येमागे एक कÌयुिनटी हेÐथ स¤टर कायाªिÆवत करÁयात आले. शहरामÅये ही योजना राबिवताना क¤þातफ¥ केवळ संबंिधत शहरांना वैī कìय अिधकारी, पåरचाåरकासह कमªचारी िनयुिĉसाठी Öवतंý िनधी िदला जातो. तसेच इमारती¸या बांधकामांसाठीही िनधी िदला जातो. राÕůीय आरोµय अिटयानांतगªत शहरी आरोµयासाठी क¤þ शासनाचा िहÖसा ६० ट³के तर राºय सरकारचा ४० ट³के असतो. या अिभयानांतगªत येणाöया िनधीचा वापर लसीकरण, अंधÂव िनवारण, मलेåरया, कुķरोग, मौिखक आजार िनवारण, वृĦांचे आरोµय, संसगªजÆय आजार तसेच असंसगêक आजार आदीसाठी ÿामु´याने केला जातो. शहरी आरोµय अिभयानांतगªत आरोµय ÓयवÖथापनाचे बळकटीकरण करणे, वैīिकय अिधकारी, पåरचाåरका, ÿयोगशाळा तंý², औषधिनमाªता आदी पदांची भरती केली जाते. मुंबईत munotes.in

Page 36

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
36 मोबाईल मेिडकल युिनट तसेच औषधास ÿितसाद न देणाöया ±यरोग Łµणांसाठी पुरक आहारासाठी िवशेष िनधीची तरतूद केली जाते. Łµण कÐयाण सिमती तसेच िजÐहा व शहरी पातळीवर द±ता व सिनयंýण सिमतीची Öथापना करÁयाचाही िनणªय घेÁयात आला. २०१४ ते २०१८ या कालावधीत क¤þ शासनाने राÕůीय आरोµय अिभयानांतगªत १२ हजार कोटी Łपये मंजुर केले. Âयात राºयाचा वाटा जवळपास तीन हजार कोटी एवढा आहे. ३.३ : जल±ेýासाठी धोरण (Policy for Water sector) पाणीपुरवठा : आरोµयपूणª राहणीमानासाठी पुढील दोन िकमान आवÔयक गरजा आहेत - १) िपÁयाचे शुĦ पाणी २) सांडपाÁया¸या िनःसारणाची ÓयवÖथा. या सुिवधा जनतेला पुरिवÁयाची जबाबदारी राºय व नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथांवर आहे. िपÁया¸या पाÁयाचा तुटवडा व िपÁया¸या पाÁयाचे नवीन ľोत शोधÁयाबाबत नागरी ÿशासनाची असमथªता यामुळे िपÁया¸या पाणीपुरवठ् यासंबंधी गंभीर समÖया िनमाªण होत आहेत. उÆहाÑयामÅये िनमाªण होणारी िपÁया¸या पाÁयाची तीĄ टंचाई ही िनÂयाची बाब आहे. आठÓया पंचवािषªक योजनेपय«त राºयातील २४० शहरात नळ पाणीपुरवठ्याची सुिवधा उपलÊध कłन देÁयात आलेली होती. क¤þ व राºय शासनाने पेयजल पुरवठा कायªøमास अÂयु¸च ÿाधाÆय िदले आहे. या कायªøमाचा समावेश ‘२० कलमी कायªøम’, तसेच 'राÕůीय िकमान गरजा कायªøमात ' केला आहे. úामीण भागातील िपÁया¸या पाणीपुरवठा योज ना या उपलÊध पाÁयाचे ľोत, भुÿदेश व खेड्याची लोकसं´या या बाबी िवचारात घेऊन नळ पाणीपुरवठा, िवंधण िविहरी, याÓदारे राबिवÁयात येतात. २०११ ¸या जनगणनेनुसार राºयातील कुटूंबापैकì ६७.९ ट³के कुटुंबांकडे नळाÓदारे पाणीपुरवठा ही सुिवधा होती. यावłन शुĦ िपÁयाचे पाणी घराघरात पोहचिवÁयाचे Åयेय गाठणे अजुनही लांब आहे. यासाठी क¤þ तसेच राºय सरकारांचे अनेक धोरणे व कायªøम आहेत. राºयातील महानगरपािलका व नगरपािलकांना पाणी पुरवठा योजना यासाठी शासनाÓदारे अनुदान देÁयात येते. शासन अनुदािनत पाणीपुरवठा योजना महाराÕů जीवन ÿािधकरणा माफªत राबिवÁयात येतात. तसेच योजना पूणª झाÐयानंतर Âया योजना दैनंिदन देखभाल व दुŁÖतीसाठी Öथािनक नागरी Öवराºय संÖथांकडे हÖतांतरीत करÁयात येतात. नागरी संÖथांचा पाणीपुरवठा योजना राबिवÁयामÅये लोकसहभाग असावा Ìहणून १०% लोकवगªणीची अट १५ जुलै २००० ¸या शासन िनणªयाने िविहत करÁयात आली. क¤þ शासना¸या नगरिवकास िवभागाने नागरी भागातील दरडोई दर िदवशी करावया¸या पाणी पुरवÁयाचे िनकष खालीलÿमाणे िविहत केले आहेत. munotes.in

Page 37

जमीन व गृहननममाण
37 १) ºया शहरात भुयारी गटार नाहीत अशा शहरात ७० िलटसª. २) ºया शहरात भुयारी गटार योजना आहेत अशा िठकाणी १३५ िलटसª. 3) महानगरे/ मेगा नगरे - २५० िलटसª. महाराÕů सुजल व िनमªल अिधिनयम २०१० - नागरी संÖथांची आिथªक िÖथती स±म नसÐयामुळे पाणी पुरवठा व मलिन:सारण योजनांसाठी शासकìय अनुदाना Óयितåरĉ कजª उपलÊध होऊ शकत नाही. तसेच िव°ीय संÖथा व खुÐया बाजारातून सुĦा कजª उभारÁया इतपत Âयांची िÖथती नसÐयामुळे Âयांना ÿाĮ होणाöया अनुदाना¸या िव°ीय आकृतीबंधामÅये सुधारणा कłन अनुदाना¸या ÿमाणात भरीव वाढ केÐयास नागरी संÖथांना कमी कजª उभारावे लागेल. तसेच कजª परतफेडीचे उ°राियÂव सुÅदा काही अंशी कमी होऊन ÿगतीपथावरील योजना पूणª होतील. Âयामुळे महाराÕů राºया¸या Öथापनेस २०१० साली ५० वष¥ पूणª झाÐयाचे िनिम° साधुन सुवणªजयंती वषाªिनिम° महाराÕů सुजल व िनमªल अिभयान २०१० राबिवÁयाचा िनणªय २०/१०/२००८ ¸या शासन िनणªयाने घेÁयात आला. याÓदारे शासकìय अनुदानामÅये सुधारणा करÁयात आली. तथापी सुधाåरत िव°ीय आकृती - बंधानुसार वाढीव अनुदान ÿाĮ करÁयासाठी नागरी संÖथा पाणीपुरवठा, मलिन:सारण, शौचालय बांधकाम व घन कचरा ÓयवÖथापन ±ेýात सुधारणा करणे बंधनकारक करÁयात आले आहे. नागरी दिलतवÖती पाणी पुरवठा योजना : राºयातील नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथातील दिलत वÖÂयांमÅये अथवा दिलत लोकसं´या मोठ्या ÿमाणावर असणाöया नागरी भागात िपÁया¸या पाÁयाची ÓयवÖथा करÁयासाठी २५ ऑगÖट २००६ ¸या शासनिनणªयाÆवये नागरी दिलत वÖती पाणीपुरवठा योजना राबिवÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. ही योजना नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या ±ेýातील अनुसूिचत जातीसाठी आरि±त ÿभागात राबिवÁयात येते. जर या आरि±त ÿभागात पाणीपुरवÁयाची पयाªĮ सुिवधा अिÖतÂवात असेल तर शहरातील अÆय ÿभागापैकì ºया ÿभागात अनुसूिचत जाती व नवबौĦ यांची लोकसं´या िकमान १५० आहे तेथे राबिवÁयात येते. या योजनेतंगªत नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या वगªवारीनुसार खालीलÿमाणे अनुदान अनु²ेय आहे. नागरी Öथािनक Öवराºय संÖथा - कमाल अनुशेष अनुदान महानगरपािलका Ł. ३२.०० ल± अ वगª नगरपािलका Ł. १५.०० ल± ब वगª नगरपािलका Ł. १२.०० ल± क वगª नगरपािलका Ł १०.०० ल± munotes.in

Page 38

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
38 महाराÕů सुवणª महोÂसवी नागरी दिलत वÖती पाणी पुरवठा व Öव¸छता योजना- राºयातील नागरी भागातील अनुसूिचत जाती व नवबौĦ घटकांमधील कुटूंिबयांना खाजगी नळजोडÁया व वैयिĉक शौचालय उपलÊध कłन देÁयासाठी महाराÕů सुवणªमहोÂसवी नागरी दिलत वÖती पाणीपुरवठा व Öव¸छता योजना २५ जुन २०१० ¸या शासन िनणªयाने कायाªिÆवत झाली . सदर योजने अंतगªत लाभाथê कुटूंबांना वैयिĉक शौचालये बांधÁयाकरीता Ł. १२,००० व खाजगी नळजोडणीकरीता ४००० इतके अनुदान आहे. सदर योजनेअंतगªत नागरी संÖथांना ९०% अनुदान देÁयात येते. नागरी पाणीपुरवठा योजनांसाठी िव°ीय आकृतीबंध ( लोकवगªणीची अट लागू केÐयानंतर ) नागरी Öथािनक संÖथा अनुदान% कजª % लोकवगªणी % १ महानगरपािलका (बृहÆमुंबई वगळून) २३.३३ ६६.६७ १० २ अ वगª नगरपािलका २५ ६५ १० ३ ब वगª नगरपािलका ४० ५० १० ४ क वगª नगरपािलका (१९९१ जनगणने नुसार ५० ४० १० 20 हजार पे±ा जाÖत लोकसं´या) ५ अÆय क वगª नगरपािलका ९० काही नाही १० नागरी भागातील दरडोई दर िदवशी पाणी पुरवठयाचे महाराÕů शासनाचे िनकष. शहरांची लोकसं´या इतरý मांजरा खोöयात १ २०,००० पे±ा कमी ७० िलटसª ५५ िलटसª २ २०,००० ते ६०,००० १०० िलटसª ७० िलटसª ३ ६०,००० ते १,००,००० १२५ िलटसª ८५ िलटसª ४ ९ लाखापे±ा जाÖत १५० िलटसª १०० िलटसª ३.४- वाहतूक ±ेý (Transport Sector) वमहतूक नकिंवम पररवहन व दळणवळण यम क्षेत्रमत खमलील आठ उपक्षेत्रमिंचम सममवेश होतो. १) रस्ते नवकमस (रस्ते व पूल) २) ममगा पररवहन munotes.in

Page 39

जमीन व गृहननममाण
39 ३) मोटमर वमहन नवभमग ४) बिंदरे व दीपगृहे ५) अिंतगात जल वमहतूक ६) नमगरी हवमई वमहतूक ७) रेल्वे वमहतूक - उपनगरीय रेल्वे वमहतूक ८) नमगरी वमहतूक औध्योनगकीकरणममुळे वमहतूक व्यवस्थेचम पमयम खुप वमढलम आहे. आधुननक तिंत्रज्ञमनममुळे वेळ, पैसम व श्रम यमचम अपव्यय बऱ्यमच प्रममणमत कमी झमलम असलम तरी वमहतूक कोंडी, प्रदूषण, अपघमत यमसमरख्यम समस्यम ननममाण झमल्यम आहे. जमगनतकीकरणमच्यम प्रनियेनिंतर भमरतमतील शहरमिंची वमढ मोठ्यम प्रममणमत होत आहे. तसेच शहरे व खेडे यमिंच्यमतील सिंपकासुद्धम वमढलेलम आहे. त्यममुळे वमढत्यम गरजेनुसमर शहरमतील वमहतूक व्यवस्थम अध्यमवत केली नमही तर शहरमलम १) पयमावरणमची हमणी २) आनथाक वमढीवर ननबंध ३) वमहतूक कोंडीमुळे वेळेचम अपव्यय आनण ४) समममनजक स्वमस्थमचम ऱ्हमस यम समस्यमिंनम तोंड दयमवे लमगते. त्यममुळे बदलत्यम वमहतूक गरजे नुसमर, स्थमननक नमगरी स्वरमज्य सिंस्थमिंनी केंद्र व रमज्य शमसनमच्यम मदतीने यमतून ममगा कमढणे अगत्यमचे ठरते. महाराÕůातील रÖते: रस्त्यमिंच्यम पमयमभूत सुनवधमिंचम नवकमस महमरमष्ट्र शमसनमचम समवाजननक बमिंधकमम नवभमग, नजल्हम पररषद, महमनगरपमनलकम, नगरपररषदम, महमरमष्ट्र रमज्य रस्ते नवकमस महममिंडळ, वन नवभमग, MIDC, नसड को इत्यमदींकडून करण्यमत येतो. समवाजननक बमिंधकमम नवभमग व नजल्हम पररषदमिंच्यम देखभमलीखमलील रमज्यमतील रस्त्यमिंची एकूण लमिंबी २.३४ लमख नकमी. असून यमपैकी जवळपमस ५० टक्के रस्ते कॉिीटचे आनण डमिंबरी आहेत. दहमव्यम पिंचवमनषाक योजनेच्यम कमलमवधीत रस्त्यमिंची एकूण लमिंबी केवळ ५ टक्क्यमने वमढली, तर मोटर वमहनमिंची सिंख्यम ५४ टक्क्यमिंनी वमढली. रमज्यमत प्रनत हजमर चौरस नकमी. क्षेत्रमममगे रस्त्यमिंची सरमसरी लमिंबी ८७ नकमी. असून रमष्ट्रीय पमतळीवर ती ७५ नकमी. आहे. परिंतु ती तमनमळनमडू १२८ नकमी. व उत्तरप्रदेश व पनिम बिंगमल मध्ये १०३ नकमी. च्यम सरमसरी तूलनेत बरीच कमी आहे. आपल्यम देशमत शेतीपमसून उद्योगमकडे वळवल्यमचम पररणमम म्हणून आनथाक नियमकलमपमिंच्यम क्षेत्रमतील लोकसिंख्येचे नवतरण बदलले आहे आनण पररणममी, ग्रमनमण आधमररत वस्तीची जमगम शहरी- आधमररत munotes.in

Page 40

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
40 वस्तीने घेतली आहे. यम सुरू असलेल्यम प्रनियेच्यम पुढील टप्यमत शहरे वमढतच जमतील आनण गदीच्यम शहरममध्ये वसमहत, नमगरी पमयमभूत सुनवधम आनण वमहतूकीचे प्रश्न अनधक महत्वमचे होतील. शहरी वाहतूकì¸या अडचणी : खेडेगमवमतून शहरमकडे स्थलमिंतरमच्यम प्रनियेत अरूिंद भमगमत एकत्र येऊन अव्यवस्थीत आकमरमस आलेल्यम शहरमिंमध्ये, लोकमिंच्यम आनथाक पररनस्थतीतील बदलमबरोबर रमहण्यमच्यम जमगमिंबद्दलच्यम अपेक्षमही बदलत आहेत. जुन्यम शहरमची रचनम ज्यममध्ये कमर पमका नमही म्हणून फूटपमथ कमर पमनकंग म्हणून वमपरले जमते, जेथे खेळमचे मैदमन नसल्यममुळे मुले रस्त्यमवर खेळतमत आनण ज्यममध्ये अरिंद रस्ते आनण एकमेकमिंनम खेटून धरमच्यम नभिंती आहेत. शहरमच्यम अशम भमगमचे पुनारचनम करणे आवश्यक होते. नमगरी रचनम आनण वमहतूक व्यवस्थम ननममाण करण्यमच्यम दृष्टीने महत्वमचे आहे. ज्यम देशमत औद्योनगकीकरण पूणा केले आहे आनण पमयमभूत सुनवधम नवकनसत केल्यम आहेत, अशम शहरमिंमध्ये समवाजननक वमहतूक सेवम व्यवस्थीत असते. व्यवसमय केंद्र, व्यमवसमनयक नियमकलमप एकत्र केले जमतमत. लहमन आनण मध्यम आकमरमच्यम शहरमिंमध्ये समवाजननक वमहतुकीसमठी नमनीबस आनण पुरेशम बसेस असल्यम तरी, मोठ्यम शहरममध्ये वमहनमिंची सिंख्यम आनण घनतम वमढल्यमने वमहतूकीची वेग कमी होतो. वमहतूक कोंडी ही मोठ्यम शहरममध्ये गिंभीर समस्यम असते. म्हणून वमहतुकीसमठी पयमायी उपमय (बस ममगा, मेरोबस, रॉलीबस , रेल्वे व्यवस्थम) जलद प्रवमसमसमठी आवश्यक आहे. भूपृष्ठमवरील रस्ते वमहतुकीलम जेव्हम मयमादम येतमत अशमवेळी मेरोबस आनण रॉलीबस हे रेल्वे व्यवस्थेच्यम तूलनेत कमी खचीक नजथे बस पुरेशम नमहीत तेथे उपयोगमच्यम ठरतमत. शहरी समवाजननक वमहतूक व्यवस्थम अनधक मजबूत करण्यमसमठी रेल्वे पद्धती ज्यममध्ये रॅमवे, लमईट रेल, उपनगरीय रेल्वे, मेरो आनण मोनोरेल यमिंचम सममवेश होतो. रेल्वेच्यम आधमरे वमहतूक व्यवल्यम मजबूत करण्यमसमठी खचा तसेच नदघा मुदतीचे व्यवस्थमपन आवश्यक ठरते. बस, मेरोबस आनण रेल्वे यिंत्रणमिंनम स्वतिंत्र वमहतूक कॉररडॉर आवश्यक आहे. नवशेषतः उच्च क्षमतेची वमहतूक व्यवस्थम असलेल्यम रेल्वे प्रणमली शहरमिंच्यम नवकमस प्रनियेवरही पररणमम करतमत. शहरी घनतम ननममाण झमल्यमनिंतर पूवी शहरमिंच्यम नवकमस आरमखड्यमत सममनवष्ट नसलेली रेल्वे यिंत्रणेचे ननयोजन आनण बमिंधकमम खचमाबमबत गिंनभर समस्यम ननममाण करते. शहरमतील दमटीवमटीच्यम भमगमत जनमनीवरून रेल्वे व्यवस्थम करणे कठीण व खचीक असते. त्यमसमठी पूणापणे भुयमरी रेल्वे नकिंवम हवेतील ममगा प्रणमली उपयुक्त ठरते. महमनगरपमनलकमिंनी पुढील ४० वषमात शहरमिंचम आकमर कसम असेल हे लक्षमत घेऊन वमहतूकीचे ननयोजन व धोरण ठरनवणे अगत्यमचे ठरते. वमहतूकीच्यम दृनष्टने भमरतमतील शहरमिंसमोर वमढत्यम लोकसिंख्येचे मोठे आव्हमण आहे. शहरी लोकसिंख्येच्यम वमढीची ममगील दशकभरमतील टक्केवमरी २००१ यम वषमात २.२६ टक्के होती. २०३१ पयंत शहरी लोकसिंख्यम वमढीचम दर ४ टक्के होण्यमची शक्यतम आहे. म्हणजेच २०३१ पयंत शहरमिंतील लोकसिंख्यम अिंदमजे दुपटीने वमढेल, असे अनुममन आहे. munotes.in

Page 41

जमीन व गृहननममाण
41 लोकसिंख्यमच्यम वमढत्यम दरमच्यम तुलनेत शहरमिंतील समवाजननक वमहतुकीची अवस्थम अनतशय नबकट बनेल. वमहतूक क्षेत्रमतील आणखी आव्हमन म्हणजे रस्त्यमिंची कमी सिंख्यम. भमरत सरकमरच्यम शहर नवकमस मिंत्रमलयमकडून ममचा २०११ मध्ये नेमण्यमत आलेल्यम उच्चस्तरीय तज्ञ सनमतीच्यम अिंदमजम नुसमर भमरतमतील शहरमिंमध्ये ५० ते ८० टक्क्यमिंपयंत शहरी रस्त्यमिंचम अनुशेष आहे. शहरमिंतील वमहतूक व पमयमभूत सुनवधमिंच्यम वमढीलम पुरक अशम नव्यम वमहतूक ममगमाची ममगणी ननममाण होण्यमआधी शहरमिंतील रस्त्यमिंची कमतरतम भरून येणे आवश्यक आहे. यम सवा आव्हमनमिंसोबत आणखी एक आव्हमन म्हणजे शहरमिंतील सेवम व सुनवधमिंचम नवकमस करतमिंनम पयमावरणमचे सिंरक्षण करणे. यमसमठी हररत वमहतूक धोरणमचम पमठपुरमवम करणे अगत्यमचे ममनले जमते. यमसमठी केंद्र सरकमरने २०१३ मध्ये स्वयिं इिंधन धोरणमबमबत सनमतीची ननयुनक्त केली. यम सनमतीने दुचमकी, नतचमकी, आनण चमरचमकी वमहनमिंसमठी २०२५ पयंत नदघाकमलीन उपमययोजनम सुचवल्यम आहेत. पयमावरण सिंरक्षण आनण प्रदुषण ननयिंत्रणमच्यम दृनष्टने हररत वमहतूक धोरण अनतशय उपयुक्त आहे, नागरी वाहतुकìची सुधारणा: नमगरी वमहतुकीमध्ये सुधमरणम करण्यमचे धोरण ठरनवतमिंनम कमही नवशेष अडचणी येतमत. एकतर नमगरी वमहतूकीची समस्यम नदवसेंनदवस बदलत जमते आनण भनवष्ट्यकमलमसमठी कशम प्रकमरची वमहतूकव्यवस्थम असमवी, हे नननित करणे कनठन जमते. नशवमय सुधमरणेसमठी लमगणमरम खचा नकतपत वसूल होईल, भमडेवमढ सहन करण्यमस लोक नकतपत तयमर होतील हे नननित समिंगतम येत नमही. ननरमळी वमहतूक व्यवस्थम ननममाण करण्यमसमठी नदघा मुदतीचम भमिंडवली खचा लमगतो नशवमय अनधक जनमन नमळनवणे आवश्यक असल्यमस जनमन अनधग्रहणमचम प्रश्न नबकट बनतो. यम सवा अडचणीतून नमगरी वमहतूकीचे प्रश्न सोडनवण्यमसमठी आधुननक तिंत्रज्ञमनमचम मोठम उपयोग होत आहे. वमहतूक समठी तिंत्रज्ञमनमचम वमपर खचीक बमब आहे. सवाच पमनलकमिंनम तो झेपणमरम नसतो. वमहतुकीच्यम सोयीमध्ये सुधमरणम व्हमवी म्हणून केंद्रशमसन पमनलकमिंनम कजमाऊ मदत करते. तसेच वमहतूक क्षेत्रमच्यम नवकमसमसमठी जमगनतक बँक कडून कजा उपलब्ध होते. तसेच जमगनतकीकरणमच्यम प्रनियेनिंतर बहुतमिंश महमनगरपमनलकमिंनम बमिंधम-वमपरम-हस्तमिंतरीत करम यम तत्वमनुसमर समवाजननक खमजगी भमनगदमरीच्यम ममध्यममतून अनेक मोठे वमहतूक प्रकल्प पूणा केलेली आहेत. मुंबई मेůो ÿकÐप २१ जून २००६ रोजी पिंत प्रधमनमिंच्यम हस्ते मुिंबई मेरो रेल्वे प्रकल्पमचम शुभमरिंभ आनण वसोवम-अधेरी-घमटकोपर ममगमाचे भूनमपुजन झमले. हम प्रकल्प मुिंबई महमनगर प्रदेश नवकमस प्रमनधकरण, ररलमयन्स अननल नधरूभमई अिंबमनी ग्रुप यमिंचम सिंयुक्त प्रकल्प आहे. प्रकल्पमची ठळक वैनशष्ट्ये - munotes.in

Page 42

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
42 १) तीन टप्प्यमिंमध्ये १४६ नकमी. मेरो रेल्वेच्यम जमळ्यमची उभमरणी करण्यमची योजनम. २) सध्यमच्यम उपनगरी रेल्वे यिंत्रमणेने जोडले न गेलेले नवभमग जोडण्यमसमठी ननवडलेले ९ ममगा. ३) पनहल्यम टप्प्यममध्ये वसोवम - अिंधेरी - घमटकोपर- कूलमबम -ममहीम-चमरकोप, वमिंद्रे-कुलमा - ममनखुदा, (६२.४४ नकमी.) ममगमाची ननवड. ४) समवाजननक- खमजगी भमनगदमरीद्वमरे वसोवम - अिंधेरी- घमटकोपर ममगमावरील रपये २३५६ कोटींच्यम प्रकत्ल्पमिंच्यम अिंमलबजमवणीलम अिंनतम रूप. ५) प्रवमसमचम कमलमवधी ७१ नमननटमिंवरून २१ नमननटे ६) पनहलम टप्पम - ६२.६४ नकमी. वसोवम - अिंधेरी- घमटकोपर, कुलमबम - ममनहम - चमरकोप, वमिंद्रे-कुलमा - ममनखुदा. ७) दुसरम टप्पम -१९-६० नकमी. चमरकोप - दनहसर, घमटकोपर-मुलुिंड ८) नतसरम टप्पम- ६१.८३ नकमी. नब. के.सी. - कमिंजूरममगा नवममनतळ ममगे अिंधेरी (पु)- दनहसर (पु), हुतमत्मम चौक - घमटकोपर, नशवडी- प्रभमदेवी मुिंबई, हैद्रमबमद व बिंगळूरमध्ये भूनमगत मेरो रेल्वेलम केंद्र सरकमरने ७ एनप्रल २००६ लम मिंजुरी नदली. मुंबई महानगर ±ेýातील वाहतुक : मुिंबई महमनगर क्षेत्रमिंतगात ७ महमनगरपमनलकम १३ नगरपररषदम आनण ठमणे व रमयगड नजल्यमतील कमही ग्रममीण भमगमचम सममवेश आहे. मुिंबई महमनगर नवकमस प्रमनधकरण नमगरी पमयमभूत सुनवधमिंच्यम नवकमसमलम चमलनम देऊन महमनगर प्रदेशमत आनथाक व्यवहमरमचे महत्वमचे केंद्र बननवण्यमसमठी प्रयत्नशील आहे. मुिंबईतील लोकल रेल्वे ही मुिंबईकरमिंची जीवनवमनहनी आहे. लोकल गमड्यमिंची प्रवमसी वमहून नेण्यमच्यम क्षमतेतील वृद्धीचम वेग व प्रत्यक्ष प्रवमशमिंच्यम सिंख्येतील वमढीचम वेग यमत मोठी तफमवत आहे. मुिंबई मेरो रेल प्रकल्प हम समवाजननक खमजगी भमगीदमरी तत्वमवर रमबनवण्यमत येणमरम देशमतील पनहलम सममुनहक वमहतुक प्रणमली प्रकल्प आहे. ३.५ कचरा ÓयवÖथापन - घनकचरा आिण सांडपाणी Waste Management - Solid Waste and Sewage वमढत्यम शहरीकरणममुळे अस्वच्छतम आनण पयमावरण प्रदुषणमची जी समस्यम ननममाण झमली आहे, त्यमत कचऱ्यमचे व्यवस्थमपण, धन कचऱ्यमचे एकत्रीकरण आनण समिंडपमण्यमची व्यवस्थम ही फमर महत्वमची समस्यम बनलेली आहे. शहरमतील आरोग्य व्यवस्थम आनण ननरोगी नमगरी जीवनमसमठी कचरम व्यवस्थमपन हम महत्वमचम नवषय आहे. यम दृनष्टने महमरमष्ट्र शमसनमने सिंत गमडगे बमबम नमगरी स्वच्छतम अनभयमन ही अनतशय स्वमगतमहा योजनम सुरू केली आहे. यम munotes.in

Page 43

जमीन व गृहननममाण
43 योजनेत लोकसहभमग वमढनवणे आवश्यक आहे. शमसन तसेच जनतेचम सहभमग यमतून यम समस्येवर ममगा ननघू शकतो. घनकचरा िनिमªती कोणत्यमही नमगरी जीवनममध्ये घनकचऱ्यमची नननमाती होणे ही सहमजीक प्रनियम आहे. घन कचऱ्यमची नननमाती घरमघरमतून होत असल्यमने गोळम होणमऱ्यम घनकचऱ्यमचे प्रममण व दजमा यमवर ननयिंत्रण ठेवतम येत नमही. कचरम गोळम करणे, त्यमची वमहतूक व्यवस्थम, त्यमची समठवण आनण त्यमवर प्रनियम करण्यमसमठी कमयाक्षम यिंत्रणम तयमर ठेवणे आवश्यक ठरते. यमसमठी लमगणमरी समधनसममुग्री, मनुष्ट्यबळ व आनथाक तरतूद बहुतमिंश नमगरी शमसन सिंस्थमिंसमठी आवमक्यमबमहेरची गोष्ट असते. त्यममुळे बहुतमिंश शहरमत रस्तोरस्ती कचऱ्यमचे ढीग बमजूलम पडलेली असणे, कचरम कुिंडीतून कचरम ओसमिंडून वमहणे, तेथेच कुजून दुगंधी पसरणे, पमण्यमत नमसळल्यमने पमणी दूनषत होने व शहरी पररसर अस्वच्छ नदसणे यम गोष्टी प्रत्येक शहरमसमठी सवासमममन्य झमल्यम आहेत. यमनशवमय मोठमोठ्यम शहरमत वमढत्यम औध्योनगकीकरणममुळे कमरखमन्यमतून ननघणमरे रसमयननमनश्रत पमणी, त्यमवर प्रनियम न करतम ते स्वच्छ पमण्यमत सोडल्यमस पमण्यमचे प्रदुषण तर होतेच, त्यमचे घमतक आरोग्यनवषयक नदघाकमलीन पररणमम ममनवी जीवनमवर पडतमत. नशवमय कमरखमण्यमतून ननघणमरम घनकचरम, ई-कचरम यमचे नीट व्यवस्थमपन होणे गरजेचे असते. धनकचöयाचे ľोत: १) घरगुती कचरम :- हम कचरम घरममधून तयमर होतो उदम. टमकमऊ कमगद, कमगदी वस्तू व वेष्टणे, प्लमस्टीक, कमच, रबर, धमतू, चममड्यमच्यम वस्तू, वमयम गेलेले अन्न पदमथा इत्यमदी. २) औध्योनगक कचरम :- रिंग, गरळ, तेल, रमख, जड धमतू इत्यमदी ३) धोकमदमयक कचरम :- रमसमयननक, जैनवक, स्फोटक, रोगप्रसमरक इत्यमदी ४) नैसनगाक घन कचरम :- झमडमिंची पमने, फूले व फमिंद यम, फळे, भमजीपमलम, जनमवरमिंचे मलमुत्र इत्यमदी ५) ई. कचरम :- टमकमऊ दूरदशान सिंच, म्युनसक नसनस्टम्स, रेनडयो, मोबमईल फोन, सिंगणक समनहत्य इत्यमदी. ६) जैववैध्यनकय कचरम:- रग्णमलयममधील बँडेज, हमतमोजे, सुयम, वमपरलेले कमपूस, तमपममपकमतील पमरम, औषधे इत्यमदी. कचरा ÓयवÖथापना¸या सवªसाधारण पĦती - अ) सेंनद्रय खतमची नननमाती - मोठ्यम शहरममध्ये भूनमभरणमसमठी जमगेची कमतरतम असल्यममुळे कचरम गोळम करण्यमची योग्य ती यिंत्रणम उभमरून जैवनवघटननशल कचऱ्यमचे नवघटन केले जमते. यमतून ममतीलम चमिंगल्यम दजमाचे पोषण नमळेल असे सेंनद्रय munotes.in

Page 44

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
44 खत तयमर केले जमते. त्यममुळे ममतीची गुण वत्तम आनण उत्पमदन क्षमतम वमढते. भमरतमत तयमर होणमऱ्यम महमपमनलकेतील धन कचऱ्यमिंमध्ये ३५-४० टक्के सेंनद्रय घटक असतमत. यम कचऱ्यमच्यम नवल्हेवमटीचम सवमात जुनम आनण चमिंगलम ममगा म्हणजे सेंनद्रय पद्धतीने पुननावीनीकरण करणे. ही नैसनगाक प्रनियम असून यमतून पोषक द्रव्यमने युक्त असे सेंनद्रय खत तयमर होते. ब) भस्मीकरण - भस्मीकरण म्हणजे फक्त नशल्लक होईपयंत ज्वलन करणे. कचरम आनण अन्य प्रकमरचे टमकमऊ पदमथा यमिंची रमख होईपयंत ज्वलनमसमठी भस्मक हे यिंत्र वमपरले जमते. भस्मीकरण ही नवल्हेवमट पद्धती असून त्यमत घन सेंनद्रय कचऱ्यमिंचे ज्वलन केले जमते तसेच त्यमयोगे त्यमिंनम अवशेष आनण वमयुजन्य उत्पमदनमिंमध्ये रूपमिंतरीत करतम येते. ही पद्धत घन कचरम व्यवस्थमपन आनण समिंडपमणी व्यवस्थमपणमतील अवशेष यम दोन्ही गोष्टींची नवल्हेवमटीसमठी उपयुक्त आहे. . यम प्रनियेमुळे घनकचऱ्यमचे प्रममण मुळ धनफळमच्यम २० - ३० टक्के कमी होते. भस्मीकरण आनण इतर उच्च तमपममन कचरम व्यवस्थमपन प्रणमली कधीकधी ‘औनष्ट्णक उपचमर’ (thermal treatment) म्हणून वनणाल्यम जमतमत. कचऱ्यमचे भस्मीकरण छोट्यम स्तरमत सुद्धम नदसून येते. घरमतील कचऱ्यमचे सवासमममन्य ज्वलन हे छोटयम प्रममनमतल भस्मीकरण तसेच उध्योगमिंतील मोठ्यम प्रममणमवर आनण जमस्त कचऱ्यमचे सवासमममन्य ज्वलन हे छोट्यम प्रममणमतील भस्मीकरण तसेच उद्योगमतील मोठ्यम प्रममणमवर आनण जमस्त कचऱ्यमचे केलेले ज्चलन मोठ्यम स्तरमतील भस्मीकरण म्हणतम येते. धन, द्रव आनण वमयु यम प्रकमरमिंच्यम कचऱ्यमची नवल्हेवमट लमवण्यमसमठी ही पद्धत वमपरतम येते. कमही घमतक टमकमऊ पदमथमाची नवल्हेवमट लमवण्यमची एक व्यमवहमररक पद्धत म्हणून ओळखली जमते. वमयुचे प्रदुषण कमी करणे यमसमरख्यम अडचणीमुळे कचऱ्यमच्यम नवल्हेवमटीचम हम एक नववमदमत्मक उपमय आहे. क] भूनमकरण : यम पद्धतीत कचरम पमतळ थरमिंत पसरलम जमतो, त्यमवर घट्ट गमळ आनण नचकणममती नकिंवम लॅनस्टकचम थर नदलम जमतो. आधुननक भूनमभरण पद्धतीमध्ये तळमशी लॅनस्टकचे प्रचिंड मोठे अनच्छद्र पटल पसरले जमते, त्यमवर नचकण ममती, जमड प्लॅनस्टक आनण वमळूचे अनेक थर नदले जमतमत. अशी पद्धत अवलिंनबल्यममुळे पमझरलेले पमणी भुजलमत नमनश्रत होत नमही व भुजल प्रदूषण टमळतम येते. प्लॅनस्टकच्यम तळमशी पमझरलेले पमणी समचल्यमस खमली पिंप टमकून पमणी वर खेचले जमते आनण त्यमवर, प्रनियम करून शुद्धीकरण केले जमते. पमण्यमच्यम गळतीमुळे होणमरे भुजल प्रदूषण रोखण्यमसमठी व भूनमभरणमच्यम क्षेत्रमचे ननरीक्षण करण्यमसमठी त्यमच्यम आजुबमजूलम अनेक नवनहरी खोदल्यम जमतमत. कचऱ्यमच्यम अवमयुजीवी (anaerobic) नवघटनमने तयमर झमलेलम नमथेन वमयु समठवलम जमतो आनण त्यमचम वमपर नवद्युत नकिंवम उष्ट्णतम ननममाण करण्यमसमठी केलम जमतो. कचरम व समिंडपमणी व्यवस्थमपनमचे यम पद्धती उपयुक्त असल्यम तरी खचीक असल्यममुळे मोठ्यम महमनगरपमनलकमनम यम प्रणमली वमपरणे शक्य होते. गोळम केलेलम सवा स्वरूपमचम कचरम यमची नवल्हेवमट कशी लमवमयची हम प्रश्न नकिंवम समस्यम सवाच पमनलिंकमपुढे उभम असतो. munotes.in

Page 45

जमीन व गृहननममाण
45 त्यममुळेच भमरतमतील बहुतेक छोटयम मोठ्यम शहरमिंच्यम बमजूलम कचऱ्यमचे पडलेले मोठे ढीग, त्यमतून पसरणमरी दुगाधी, आरोग्य धोक्यमत घमलणमरे नवषमरी वमयु हे नचत्र असलेले नदसते. धनकचऱ्यमचे अयोग्य व्यवस्थमपनमचे पररणमम : १) नैसनगाक सौंदया कमी होणे : पसरलेल्यम घन कचऱ्यममुळे नैसनगाक सौंदया कमी होते. २) कचऱ्यमची दुगाधी :- समठनवलेल्यम कचऱ्यमपमसून दुगाधी ननममाण होते. ३) नवषमरी वमयु : नमगरी घन कचरम नवल्हेवमटीची नठकमणी नकिंवम भूनमकरण नठकमणे यमिंमधून नवजमरी वमयु बमहेर पडतमत. ४) रोगमिंचम प्रसमर : घन कचरम नवल्हेवमटीची नठकमणे अनेक रोगमिंनम आमिंनत्रत करतमत. घनकचरम ननमुालन ही समस्यम न ममनतम सिंधी सुद्धम होऊ शकते, शहरमत दररोज ननममाण होणमन्यम कचऱ्यमपमसून खत ननममाण करण्यमसमठी मोठे प्रकल्प उभमरण्यमची गरज नमही. वॉडमामध्ये छोटे छोटे प्रकल्प करून कचऱ्यमपमसून खत नननमाती करून कचऱ्यमचे रूपमिंतर सिंपत्तीत करणे शक्य आहे. वैज्ञमननक पद्धतीने धनकचऱ्यमची नवल्हेवमट लमवणे यमकडे सगळ्यमच शहरमत कमी अनधक प्रममणमत समतत्यमने दुलाक्ष होते. शहरमच्यम लगत कचरम डेपो तयमर केलम जमतो. त्यमतून आरोग्यमच्यम प्रश्नमपमसून भुजल प्रदुषणम पयंत अनेक समस्यम ननममाण होतमत. ओल्यम कचऱ्यमचे नवघटन करून खत ननममाण करने सहज शक्य आहे. ऑगाननक वेस्ट कन्वहटार मशीनद्वमरे ओल्यम कचऱ्यमपमसून एकम नदवसमत रॉ कम्पोस्ट तयमर होते, त्यमचे रूपमिंतर १० नदवसमत किंपोस्ट खतमत होते. शहरमच्यम आकमरममणमनुसमर वेगवेगळ्यम नठकमणी अशी यिंत्रे बसवून शहरमतील कचऱ्यमच्यम समस्येवर उपमय शोधणे सहज शक्य आहे. यममुळे कचरम वमहतूक, कचरम डेपोसमठी मोठी जमगम आनद समस्यम ननयिंत्रणमत आणतम येतील. सांडपाणी ÓयवÖथापन : पमणी वमपरले जमत असतमिंनम त्यमत अनेक गोष्टी नमसळल्यम जमतमत. त्यममुळे असे पमणी अशुद्ध होऊन ते पुन्हम वमपरतम येत नमही, अशम अशुद्ध पमण्यमलम समिंडपमणी म्हणतमत. असे समिंडपमणी घरघुती वमपरमतून, उद्योगमतून बमहेर पडते. असे पमणी घरमभोवती,रस्त्यमत आनण गटमरीत जेव्हम तुिंबते तेव्हम ते आरोग्यमस घमतक असते. तसेच त्यमचम घमण वमस येतो. तुिंबलेल्यम समिंडपमण्यमत डमसमिंनम अिंडी घमलमयलम जमगम नमळते, त्यमतून मलेररयम समरखे आजमर पसरतमत. मोठ्यम शहरमिंमध्ये समिंडपमणी शौचमलय, न्हमणीघर, स्वयिंपमकघर, इत्यमदी घरघुती पमण्यमच्यम वमपरमतून होतेच त्यमचबरोबर मोठ्यम कमरखमन्यमतून हे समिंडपमणी नमल्यमिंच्यम वमटेने थेट नदी-नमल्यमत सोडले जमते, त्यमतून पमण्यमचे प्रदूषण होऊन त्यमतून अनेक समस्यम ननममाण होतमत. त्यमसमठी समिंडपमणी व्यवस्थमपन यमचे महत्व आहे. सांडपाणी ÓयवÖथापनाचे महÂव : पमण्यमचम वमपर ममनवी जीवनमस आवश्यक आहे. पमण्यमच्यम वमपरमनिंतर जे पमणी अशुद्ध होऊन पुनवमापरमस लमयक नसते अशम पमण्यमलम समिंडपमणी म्हणतमत. आजच्यम युगमत munotes.in

Page 46

महमरमष्ट्रमतील नमगरी शमसन
46 समिंडपमणी हे ममनवी तसेच औध्योनगक वमपरमतून तयमर होते. यमचे दोन भमगमत वगीकरण करतम येईल. नमगरी समिंडपमणी व औध्योनगक समिंडपमणी. अ) नमगरी समिंडपमणी -: नमगरी समिंडपमणी हे मुख्यत्वे नमगरी वमपरमतून तयमर होते. उदम. मलमूत्र नवसजानमलम वमपरण्यमत येऊन तयमर होणमरे, आिंघोळ तसेच स्वयिंपमक घरमतून तयमर होणमरे, कपडे व भमिंडी धुण्यमतून तयमर होणमरे समिंडपमणी. अशम समिंडपमण्यमची नवल्हेवमट लमवणे हे नमगरी आरोग्यमच्यम दृनष्टने महत्वमचे असते. २०११ च्यम जनगणनेनुसमर महमरमष्ट्रमतील समधमरण ३.७ कोटी जनतम समिंडपमणी वमहून नेण्यमच्यम सुनवधेपमसून विंनचत आहेत. उरलेल्यम घरमिंपैकी ज्यमिंच्यमकडे ही सुनवधम आहे, तेथे अध्यमाहून अनधक समिंडपमण्यमची गटमरे उघडी आहेत. भमरतमच्यम महमनगरमिंमध्ये वमपरल्यम जमणमऱ्यम एकून पमण्यमपैकी जवळ जवळ ८०% पमण्यमचे समिंडपमण्यमत रूपमिंतरीत होते. यम सगळ्यम समिंडपमण्यमवर प्रनियम होत नमही. ५०% हून अनधक समिंडपमणी कोणत्यमही प्रनियेनशवमय तसेच ननदत सोडले जमते. यमचे कमरण की समिंडपमणी शुद्धीकरण प्रनियम यिंत्रणेच्यम क्षमतेपेक्षम जमस्त असते. त्यममुळे समिंडपमण्यमचे व्यवस्थमपन करून, सवा समिंडपमण्यमवर शुद्धीप्रनियम करने आवश्यक ठरते. सांडपाणी ÿिøया करÁया¸या पĦती : नमगरी भमगमतील समिंडपमणी दोन प्रकमरचे असते. एक स्वयिंपमकघर व स्नमनगृहमतील आनण दुसरे शौचमलयमिंतील. यमतील शौचमलयमतील समिंडपमणी प्रनियम जरम नक्लष्ट असते, त्यममुळे त्यमचम खचा जमस्त असतो. स्वयिंपमकघर आनण स्नमनगृहमतील समिंडपमणी एकत्र करून त्यमवर प्रनियम करून त्यमचम पुनवमापर करणे शक्य होते. अशम समिंडपमण्यमवर प्रनियम करण्यमच्यम दोन पद्धती आहेत. १) तिंत्रज्ञमनमच्यम आधमरे प्रनियम :- तिंत्रज्ञमन वमपरून उपमययोजनम केली तर त्यममध्ये कमी जमगेमध्ये कमम करतम येते. यमत कमही यमिंनत्रक प्रनियम करणमरी समधने वमपरून समिंडपमण्यमवर प्रनियम केली जमते. यममध्ये यिंत्र आनण तिंत्रज्ञमनमचम वमपर केलम जमत असल्यमने यमच्यम वमपरमसमठी होणमरम भमिंडवली खचा आनण रोजचम हम उपमय चमलनवण्यमचम खचा, यममुळे छोट्यम पमनलकमिंनम हम ममगा न झेपणमरम असतो. त्यमचप्रममणे यमसमठी प्रनशनक्षत मनुष्ट्यबळ आनण मोठ् यम प्रममणमत उजेची गरज लमगते. अथमात मोठ्यम महमनगरपमनलकमिंनम असे तिंत्रज्ञमन वमपरन समिंडपमणी प्रनियम करणे हम सहजशक्य उपमय आहे. २) नैसनगाक पद्धतीने समिंडपमणी प्रनियम:- ज्यम पमनलकमिंनम जमस्त खचा करने शक्य नमही, पण नजथे जमगम उपलब्ध आहे आनण समिंडपमणी प्रनियम करण्यमची इच्छम आहे अशम नठकमणी नैसनगाक पद्धतीने समिंडपमणी प्रनियम करणे शक्य आहे. ही समिंड पमणी प्रनियम कमी खचमात करतम येते. हे नवशेषत: ननवमसी शमळम, महमनवद्यमलये, नजथे मोकळी जमगम उपलब्ध आहे अशी ननवमसी सिंकूले, व्यमपरी सिंकुले इत्यमदी नठकमणी करणे फमयद् यमचे ठरते. यममध्ये कमही ननवडक, नवनशष्ट प्रकमरे वमढवलेली वैनशष्टपूणा झमडे आनण पमण्यमच्यम दजमाप्रममणे अभ्यमस करून तयमर केलेले नजवमणु कल्चर यम गोष्टींचम वमपर करून पमण्यमवर प्रनियम केली जमते. यममध्ये कोणत्यमही प्रकमरची यिंत्रे वमपरली जमत नसल्यमने यममध्ये एकदम ही munotes.in

Page 47

जमीन व गृहननममाण
47 उपमययोजनम कमयमानन्वत झमली की निंतर चमलनवणे आनण देखभमल यमवर फमरसम खचा करण्यमची आवश्यकतम रमहत नमही. ननरोगी शहरमसमठी कचरम व्यवस्थमपनमबरोबरच समिंडपमणी व्यवस्थमपन ही आज आवश्यक बमब आहे. समिंडपमणी व्यवस्थमपन व्यवनस्थत न झमल्यमस नध्यमिंनम गटमरमचे स्वरूप येते. छोटे नमले देखील प्रदूनषत होऊन उघड्यम, तुिंबलेल्यम गटमरममुळे अनेक प्रकमरच्यम रोगमिंनम आमिंत्रण नमळते. हे टमळण्यमसमठी समिंडपमण्यमवर १००% प्रनियम करण्यमचे उनद्दष्ट ठेवमवे लमगेल. समिंडपमणी व्यवस्थमपनमलम ३R (ररड्यूस, ररसमइकल आनण ररयुझ-कमी करम, प्रनियम करम आनण पून्हम वमपरम) यम तत्वमच्यम आधमरे प्रोत्समहन दयमवे लमगते. त्यमसमठी ही प्रनियम नवकेंद्रीत करणे आवश्यक आहे. शक्यतो समिंडपमण्यमचम उगम नजथे होतो नतथेच प्रनियम जर झमली तर यिंत्रणेवरचम तमण आनण खचा कमी होतो. यमसोबतच समिंडपमणी व्यवस्थमपन आनण समवाजननक स्वच्छतम यमसमठी जनजमगृती व व्यमपक लोकसहभमग आवश्यक असतो. समिंडपमणी व्यवस्थमपन प्रनियेत स्थमननक लोकमिंनम सहभमगी करून घेणे अनतशय आवश्यक आहे. शुद्ध पमण्यमचम वमपर नकती व कसम करमवम, घरगुती समिंडपमणी इतर कोणत्यम कमममसमठी त्यमवर प्रनियम करून आपण वमपरू शकतो, यमची ममनहती लोकमिंनम कळली तर, समिंडपमणी ननयोजन यशस्वीरीत्यम करतम येईल. पमण्यमचम अपव्यय टळेल आनण तसेच समिंडपमणी शुद्धीकरण प्रनियम यिंत्रनेवरचम भमर देखील कमी होईल. ३.६ सारांश राÕůीय आरोµय अिभयानाने राºयांचे हात मजबूत करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. महाराÕů भारतातील िवकिसत राºयांपैकì एक आहे. तथािप इतर राºयां¸या तुलनेत महाराÕůाची आरोµय िÖथती पूणª ÖवłपामÅये बरेच अंतर आहे. अिभयानाने आरोµया¸या सेवा अिधक मजबूत करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. भारता¸या एकून लोकसं´येपैकì केवळ एक तृितयांश लोकसं´याच शहरांमÅये वसली असली तरी देशांतील एकूण दवाखाÁयांपैकì ७५ ट³के दवाखाने, ६० ट³के Łµणालये आिण ८० ट³के वैīक शहरांमÅये वसले आहेत. माý शहरातील गåरबां¸या सं´येत सातÂयाने होत चालली वाढ आिण काही आजारांचे चमÂकाåरक Öवłप पाहता नागरी आरोµय सेवांची Öवतंýपणे धोरण ठरिवणे आवÔयक आहे. शहरी Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या आिथªक ±मतांचा िवचार करता आरोµय सुिवधांवर ÿचंड ÿमाणात खचª करणे Âयांना परवडणारे नाही. Âयामुळे क¤þ आिण राºय सरकारांनी योµय तो पुढाकार घेऊन शहरां¸या आरोµयाकडे अिधकािधक ल± देणे गरजेचे आहे. munotes.in

Page 48

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
48 ४ कायदा व सुÓयवÖथा घटक रचना ४.१ उिĥĶये ४.२ ÿमुख समÖया – दाåरþय, गुÆहेगारी, दहशतवाद, जमातवाद ४.३ पोिलसांची भूिमका ४.४ पोिलसांची सामािजक भूिमका ४.५ सारांश ४.६ आपण काय िशकलो? ४.१उिदĶे प्रस्तावना: कायदा आणि सुव्यवस्था राखिे हे राज्याचे सवाात महत्वाचे आणि णनिाायक काया आहे, कारि कायदा आणि सुव्यवस्था णिघडल्याने नागररकाांचा सरकारवरील णवश्वास नष्ट होण्याची क्षमता असते. आणि त्याची वैधता नष्ट होते. अत्यांत गररिी, गुन्हेगारी, दहशतवाद, जातीय दांगली देशाच्या सामाणजक जडिघडिीला धोका देऊ शकतात, राष्ट्रीय एकात्मता धोक्यात आिू शकतात आणि आणथाक वाढ आणि णवकासाच्या शक्यता नष्ट करू शकतात. 'पोलीस' आणि 'सावाजणनक सुव्यवस्था' हे भारतीय राज्यघटनेच्या सातव्या अनुसूची अांतगात राज्याचे णवषय आहेत. गुन्हे रोखिे, शोधिे, नोंदविे आणि तपास करिे आणि गुन्हेगाराांवर खटला चालविे हे राज्य सरकाराांचे प्राथणमक कताव्य आहे. तथाणप, केंद्र सरकार राज्य सरकाराांच्या प्रयत्नाांना त्याांच्या पोणलस दलाांच्या आधुणनकीकरिासाठी शस्त्रे, दळिवळि, उपकरिे, गणतशीलता, प्रणशक्षि आणि राज्य पोणलस दलाांच्या आधुणनकीकरि योजनेअांतगात इतर पायाभूत सुणवधाांच्या िाितीत आणथाक सहाय्य पुरवते. ४.२ ÿमुख समÖया – दाåरþय, गुÆहेगारी, दहशतवाद, जमातवाद गåरबी - गररिी ही अशी णस्थती णकांवा णस्थती आहे ज्यामध्ये एखाद्या व्यक्तीकडे णकमान जीवनमानासाठी सांसाधनाांचा अभाव असतो. पारांपाररकपिे, गररिी या शब्दाचा अथा जीवनाच्या मूलभूत गरजा - अन्न, शुद्ध पािी, णनवारा आणि कपडे पुरवण्यासाठी पुरेशा सांसाधनाांचा अभाव आहे. परांतु आधुणनक अथाशास्त्रज्ाांनी आरोग्य सेवा, णशक्षि आणि अगदी वाहतुकीचा समावेश करण्यासाठी मुदत वाढवली आहे. जागणतक िँकेच्या मते, दाररद्र्य हे आरोग्याच्या दृष्टीने वांणचत आहे आणि त्यात अनेक आयाम आहेत. त्यामध्ये कमी उत्पन्न आणि सन्मानाने जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या मूलभूत वस्तू आणि सेवा घेण्यास असमथाता समाणवष्ट आहे. गररिीमध्ये आरोग्य आणि णशक्षिाची खालची पातळी, स्वच्छ पािी आणि स्वच्छतेची अपुरी उपलब्धता, अपुरी भौणतक सुरक्षा, आवाजाचा अभाव आणि अपुरी क्षमता आणि एखाद्याचे जीवन चाांगले करण्याची सांधी याांचा munotes.in

Page 49

कायदा व सुव्यवस्था
49 समावेश होतो. २०११ च्या जनगिनेनुसार, भारतातील २१.९% लोकसांख्या राष्ट्रीय दाररद्र्यरेषेखाली राहते. गुÆहेगारी - गुन्हेगारीचे मुख्य कारि गररिी आहे. जोपयंत तुमच्याकडे गररिी आहे, तोपयंत तुमच्यावर गुन्हे असतील. भारतात णकांवा इतर कोित्याही देशात तुरांगात असलेले िहुतेक लोक गरीि आहेत. जोपयंत तुम्ही सामाणजक आणि राजकीय व्यवस्था णनमााि करत नाही ज्यामध्ये प्रत्येकाला सभ्य जीवन णमळेल, म्हिजे योग्य रोजगार, योग्य उत्पन्न, आरोग्यसेवा, णशक्षि आणि मुलाांसाठी पोषक आहार, तोपयंत तुम्ही गररिी आणि गुन्हेगारी नष्ट करू शकत नाही. दहशतवाद - दहशतवाद हा केवळ भारताच्या लोकशाहीलाच नव्हे तर जगभरातील लोकाांच्या हक्काांवर पररिाम करिाऱ्या देशाांना धोका आहे. दहशतवादाने मानवी जीवनाच्या जवळपास सवाच क्षेत्ाांना फटकारले आहे आणि प्रभाणवत केले आहे, मग ते आणथाक णकांवा राजकीय णकांवा सामाणजक जीवन असो. दहशतवाद हा शब्द खूप व्यापक आहे आणि या सांज्ेची कोितीही सवामान्य व्याख्या नाही. वेगवेगळ्या व्यक्ती आणि सांघटनाांनी दहशतवादाची आपापली व्याख्या माांडली आहे. सामान्यतः, दहशतवाद हा शब्द एखाद्या व्यक्तीने णकांवा व्यक्तींच्या गटाने णकांवा एखाद्या सांस्थेद्वारे सामान्य लोकाांमध्ये दहशत माजवण्यासाठी आणि सावाजणनक आणि सरकाराांना सांदेश पाठवण्यासाठी, त्याांचा अजेंडा पूिा करण्यासाठी केलेल्या गुन्हेगारी आणि णहांसक णियाकलापाांना सूणचत करतो. युनायटेड नेशन्सने दहशतवादाची व्याख्या अशी केली आहे की, सामान्य जनतेमध्ये दहशतीची णस्थती णनमााि करण्याच्या हेतूने णकांवा गिना केलेली कोितीही गुन्हेगारी कृत्ये, व्यक्तींचा समूह णकांवा णवणशष्ट हेतूसाठी णवणशष्ट व्यक्ती कोित्याही पररणस्थतीत अन्यायकारक आहेत, राजकीय, ताणत्वक णवचार काहीही असो, वैचाररक, वाांणशक, वाांणशक, धाणमाक णकांवा इतर कोितेही स्वरूप जे त्याांना न्याय्य ठरवण्यासाठी आवाहन केले जाऊ शकते. दहशतवाद, त्याच्या सवा स्वरपात, मानवी हक्काांचे सवाात मोठे उल्लांघन करिारा आणि देशातील कायदा आणि सुव्यवस्थेला थेट आव्हान आहे. णनष्ट्पाप लोकाांची णनदायी, रानटी, अमानुष हत्या केवळ सरकारच्या अणधकारालाच आव्हान देण्यासाठी नाही तर देशाची सुरक्षा आणि सावाभौमत्व धोक्यात आिण्याच्या उद्देशाने दहशतवादी करतात. सांÿदाियक दंगली - राजकीय तत्त्वज्ान म्हिून साांप्रदाणयकतेचे मूळ भारताच्या धाणमाक आणि साांस्कृणतक णवणवधतेमध्ये आहे. धाणमाक आणि जातीय अणस्मतेच्या आधारावर समुदायाांमध्ये फूट, मतभेद आणि तिाव णनमााि करण्यासाठी राजकीय प्रचाराचे साधन म्हिून याचा वापर केला जातो ज्यामुळे जातीय द्वेष आणि णहांसाचार होतो. साांप्रदाणयक दांगल ही एक अशी घटना आहे णजथे दोन णभन्न धाणमाक समुदायाांचे लोक एकत् येतात आणि एकमेकाांणवरद्ध द्वेष आणि शत्ुत्वाच्या भावनाांनी एकमेकाांवर हल्ला करतात. भारत स्वातांत्र्यापासून जातीयवादाचा िळी आहे. फुटीरतावादी राजकारि, आणथाक कारिे, जातीय दांगलींचा इणतहास, तुष्टीकरिाचे राजकारि, प्रशासकीय अपयश, प्रसारमाध्यमाांची भूणमका आणि सोशल मीणडया इत्यादी भारतातील जातीय णहांसाचाराला कारिीभूत असलेले प्रमुख घटक होते ज्यामुळे देशातील कायदा आणि सुव्यवस्थेचा प्रश्न णनमााि झाला होता. munotes.in

Page 50

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
50 ४.३ पोिलसांची भूिमका पåरचय - 'पोलीस' हा शब्द ग्रीक शब्द 'polis' वरून आला आहे ज्याचा अथा राज्य आहे. पोणलस हे राज्याच्या अणधकाराांचे प्रकटीकरि म्हिून समजले जाऊ शकते. राज्याचा एक िळजिरी शाखा म्हिून काम करत, त्याांना केंद्र, राज्य, णजल्हा आणि उपणजल्हा स्तरावर शहरी तसेच ग्रामीि भागात कायदा व सुव्यवस्था राखण्याची जिािदारी सोपणवण्यात आली आहे. णमश्रा आणि मोहांती (१९९२) याांनी णनरीक्षि केले की कोित्याही देशातील पोणलसाांची भूणमका आणि काया हे राज्याचे स्वरूप आणि अणधकार यावर अवलांिून असते. मुघलाांच्या राजवटीत भारतात णनयणमत पोलीस यांत्िा स्थापन झाली. पुढे, १८५७ च्या ईस्ट इांणडया कांपनीणवरद्धच्या िांडानांतर णिणटशाांनी पोलीस यांत्िेत िदल आणि सुधारिा केल्या. १८६१ मध्ये त्याांनी पोणलस कायदा आिला जो भारतातील पोणलस यांत्िा णनयणमत करण्यासाठी लागू करण्यात आला. लोकसांख्या, शहरीकरि आणि औद्योणगकीकरिात झपाट्याने वाढ होत आहे; सामाणजक समस्या अणधक गुांतागुांतीच्या झाल्या आहेत. जातीय णहांसाचार, कृषी णनदशाने, कामगार आणि णवद्याथी णनषेध, दहशतवाद. अशा पररणस्थतीत पोलीस कमाचारी हे सरकारचे सवाात मोठे हात आहेत. पोणलस हे सरकारची प्रशासकीय यांत्िा म्हिून काम करतात आणि शाांतता, सुव्यवस्था, शाांतता राखण्यासाठी, गुन्हे रोखण्यासाठी आणि शोधण्यासाठी आणि सावाजणनक आरोग्य, नैणतकता आणि सुरणक्षततेला प्रोत्साहन देण्यासाठी जिािदार असतात. पोिलसां¸या संदभाªत भारतातील महßवाचे कायदे - भारतातील पोणलसाांचे सांणवधान, काये आणि कताव्ये णनयांणत्त करण्यासाठी लागू केलेले काही महत्त्वाचे कायदे आणि कायदे खालीलप्रमािे आहेत: १. पोणलस कायदा, १८६१- हा प्राथणमक कायदा आहे. हे राज्यणनहाय पोणलसाांच्या एकूि प्रशासनाची तरतूद करते. या कायद्याच्या कलम २ मध्ये अशी तरतूद आहे की पोणलसाांमध्ये कायारत असलेल्या अणधकाऱ्याांची सांख्या सांिांणधत राज्य सरकार वेळोवेळी ठरवेल आणि सांपूिा प्रशासन आणि णवणशष्ट राज्यातील पोणलस दलाचे कामकाज सांचालकाांच्या हातात असेल. पोलीस जनरल. पोलीस कायद्याच्या कलम ४ मध्ये पुढे अशी तरतूद आहे की णजल्हा दांडाणधकाऱ् याांच्या णनदेशानुसार णजल्यातील प्रशासन णजल्हा पोलीस अधीक्षकाांच्या हातात असेल. २. पोणलस कायदा, १८८८ - या कायद्याच्या कलम २ मध्ये अशी तरतूद आहे की केंद्र सरकारने अणधकृत राजपत्ातील अणधसूचनेद्वारे दोन णकांवा अणधक राज्याांच्या भागाांना सामावून घेिारा एक णवशेष पोणलस णजल्हा तयार केला आहे आणि पोणलस दलातील सदस्याांना अणधकार णदले आहेत. अणधसूचनेत णदल्याप्रमािे उक्त णजल्याच्या प्रत्येक भागात राज्य. ३. पोलीस कायदा १९४९- हा कायदा केंद्रशाणसत प्रदेशाांमध्ये पोलीस दलाच्या प्रशासनाची तरतूद करतो. कलम ५ नुसार, सांपूिा पोलीस णजल््यातील पोलीस munotes.in

Page 51

कायदा व सुव्यवस्था
51 अधीक्षकाांचा वापर केंद्र सरकारकडून केला जातो. ४. णदल्ली णवशेष पोलीस आस्थापना कायदा, १९४६ – या कायद्यामध्ये णदल्लीत णवशेष पोलीस दल स्थापन करण्याची तरतूद आहे ५. मॉडेल पोलीस कायदा, २००६- हा कायदा पोलीस अणधकाऱ् याांची घटना, णनयुक्ती, अणधकार, भूणमका आणि जिािदाऱ्या नमूद करतो. पोिलसांची भूिमका मॉडेल पोणलस कायदा, २००६ चे कलम ५७, पोणलसाांची भूणमका, काये आणि कताव्ये नमूद करते. सवासाधारिपिे पोणलसाांची भूणमका आणि काये आहेत:  णनःपक्षपातीपिे कायद्याचे समथान करिे आणि त्याची अांमलिजाविी करिे  लोकाांचे जीवन, स्वातांत्र्य, मालमत्ता, प्रणतष्ठा आणि मानवी हक्काांचे सांरक्षि करिे; सावाजणनक सुव्यवस्थेचा प्रचार आणि रक्षि करण्यासाठी;  अांतगात सुरक्षेचे रक्षि करण्यासाठी  सांघषा टाळण्यासाठी आणि सौहादा वाढवण्यासाठी;  दहशतवादी कारवाया, साांप्रदाणयक सौहादााचा भांग, अणतरेकी कारवाया रोखिे आणि णनयांणत्त करिे  सावाजणनक मालमत्तेचे रक्षि करिे  गुन्याांना प्रणतिांध करिे  गुन्हेगाराांना पकडिे, आणि गुन्हेगाराांवर खटला चालवण्यासाठी आवश्यक सहाय्य करिे;  समाजामध्ये सुरणक्षततेची भावना णनमााि करिे आणि राखिे;  सावाजणनक शाांततेवर पररिाम करिाऱ्या िािींशी सांिांणधत गुप्त माणहती गोळा करिे  त्याांच्याकडे आलेल्या तिारींची नोंद करिे आणि त्यानांतर तत्काळ कारवाई करिे  कताव्यावर असलेले पोणलस अणधकारी म्हिून सवा िेणहशेिी मालमत्तेची जिािदारी घेिे आणि त्याांच्या सुरणक्षत कस्टडी आणि णवल्हेवाटीसाठी कारवाई करिे  तिारींद्वारे णकांवा अन्यथा त्याांच्या णनदशानास येिाऱ् या सवा दखलपात् गुन्याांची नोंद करिे आणि तपास करिे  नैसणगाक णकांवा मानवणनणमात आपत्तींमुळे उद्भवलेल्या पररणस्थतीत मदत पुरविे  त्याांच्या व्यक्तीला णकांवा मालमत्तेचे शारीररक नुकसान होण्याचा धोका असलेल्या व्यक्तींना मदत करिे; munotes.in

Page 52

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
52 ४.४ पोिलसां¸या सामािजक भूिमका आिण जबाबदाöयांमÅये पुढील गोĶéचा समावेश होतो:  जनतेशी सौजन्याने आणि सभ्यतेने वागिे, णवशेषत: ज्येष्ठ नागररक, णस्त्रया आणि मुलाांशी  वैद्यकीय-कायदेशीर औपचाररकता लक्षात न घेता त्वररत वैद्यकीय मदत सुणनणित करिे  सावाजणनक सदस्याांना, णवशेषतः ज्येष्ठाांना मागादशान आणि सहाय्य करिे नागररक, णस्त्रया, मुले, गरीि आणि गरीि  सावाजणनक णठकािी आणि सावाजणनक वाहतुकीत मणहला आणि मुलाांचा छळ रोखिे,;  सरकारकडून उपलब्ध असलेल्या कायदेशीर सहाय्य योजनाांच्या तरतुदींच्या ताब्यात असलेल्या व्यक्तींना माणहती देिे;  कोठडीत असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला कायदेशीरररत्या अनुज्ेय पालनपोषि आणि आश्रय देण्याची व्यवस्था करा  गुन्हेगारी आणि रस्ते अपघाताांना िळी पडलेल्याांना सवा आवश्यक सहाय्य प्रदान करा  सवा पररणस्थतींमध्ये पोणलसाांचे आचरि नेहमी णनःपक्षपातीपिा आणि मानवी हक्काांच्या णनयमाांद्वारे णनयांणत्त केले जाते याची खात्ी करा;  दुिाल घटकाांचे मानवी हक्क आणि णहत जतन, प्रचार आणि सांरक्षि. इतर भूिमका आिण जबाबदाöया –  अत्यावश्यक सेवाांची देखभाल - जेव्हा राज्य सरकार कोितीही सेवा अत्यावश्यक सेवा असल्याचे घोणषत करते, तेव्हा या अत्यावश्यक सेवाांची देखभाल करिे पोणलसाांचे कताव्य असते.  सामाणजक कायद्याांची अांमलिजाविी.  णनवडिूक सांिांणधत कताव्ये  सावाजणनक रेकॉडाची देखभाल पोिलस दलांसंबंधीचे महßवाचे मुĥे  पोणलसाांचे कायाक्षम प्रशासन सुणनणित करण्यासाठी आणि भणवष्ट्यात होिारे िांड टाळण्यासाठी १८६१ चा पोणलस कायदा णिणटशाांनी १८५७ च्या िांडानांतर तयार केला होता. िदललेल्या काळानुसार आणि वाढत्या गुांतागुांतीमुळे पोणलसाांच्या भूणमका munotes.in

Page 53

कायदा व सुव्यवस्था
53 आणि कताव्ये सरकारकेंणद्रत ते लोककेंणद्रत झाली आहेत. परांतु पोणलसाांवर णनयांत्ि ठेविारे कायदे सरकारकेंणद्रत आहेत.  पायाभूत सुणवधाांची कमतरता.  लोक भ्रष्ट, प्रणतसादहीन, अकायाक्षम आणि राजकीय पक्षपाती असल्याचे समजत असल्याने पोणलस-जनसांपका णिघडला आहे  पोणलस कमाचाऱ् याांवर प्रभाव पाडण्यासाठी आणि त्याांना वैयणक्तक णकांवा राजकीय णहत साधण्यासाठी पोणलस दलावरील राजकीय णनयांत्िाचा राजकीय कायाकाररिीकडून गैरवापर केला जातो.  शाणब्दक णशवीगाळ णकांवा अमानुष कामाच्या पररणस्थतीमुळे आणि कामाच्या वातावरिात सामांजस्य नसल्यामुळे णवशेषतः खालच्या दजााच्या पोणलस कमाचाऱ् याांवर मानणसक भार पडतो आणि त्याांच्या कायाक्षमतेवर आणि जनतेशी असलेल्या त्याांच्या सांिांधाांवर पररिाम झाला आहे.  जास्त भार  पोलीस दलातील ररक्त पदाांची उच्च टक्केवारी पोलीस सुधारणा कोित्याही देशातील णवशेषत: भारतासारख्या णवकसनशील देशामध्ये, गुांतागुांतीची सामाणजक रचना, तुलनेने सांघषा आणि गुांतागुांतीच्या घटनाांचे प्रमाि जास्त असल्याने पोलीस यांत्िेचे महत्त्व लक्षात घेऊन; कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी पोलीस यांत्िेत िदल आणि सुधारिाांची गरज आहे. काही सुधारिा आवश्यक आहेत – (१) पोणलस दलाला राजकीय अणधकाऱ्याांच्या ताब्यातून वेगळे करिे आणि त्याांच्या कामकाजात अणधक स्वायत्तता आणि स्वातांत्र्य देिे आवश्यक आहे. (२) पोणलसाांना योग्य प्रणशक्षि णदले पाणहजे, णवशेषत: खालच्या दजााच्या अणधकाऱ् याांना, ज्याांच्यावर थेट जनतेशी सांवाद साधण्याची जिािदारी सोपवण्यात आली आहे. (३) पोलीसाांनी नागररकाांसाठी सेवाणभमुख असायला हवे या प्रकाश णसांग प्रकरिात सवोच्च न्यायालयाच्या णनदेशाांची आपि अक्षरशः अांमलिजाविी करिे आवश्यक आहे. ते कायाक्षम, वैज्ाणनक आणि मानवी प्रणतष्ठेचा आदर करिारे असावेत. (४) पोणलसाांना त्याांच्या जिािदाऱ्या पार पाडण्यासाठी ऑपरेशनल स्वातांत्र्य असले पाणहजे. (५) त्याांना कामाची समाधानकारक पररणस्थती णदली पाणहजे. (६) त्याच वेळी पोलीस कमाचाऱ्याांना खराि कामणगरी णकांवा अणधकाराच्या गैरवापरासाठी वैयणक्तकररत्या जिािदार धरले जावे. munotes.in

Page 54

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
54 (७) पोलीस दलातील ररक्त पदे तातडीने भरण्याची गरज आहे. (८) पोणलसाांना णदलेल्या पायाभूत सुणवधाांमध्ये सुधारिा करण्याची गरज आहे उदा. वाहतूक, गृहणनमााि, न्यायवैद्यकशास्त्र, इ. ४.६ सारांश िनÕकषª काळाच्या सुरवातीपासून, सभ्यतेतील प्रत्येक समाजात लोकाांचे जीवन, स्वातांत्र्य आणि हक्क याांचे रक्षि करण्यासाठी सांस्था आणि प्रिाली स्थापन केल्या आहेत. जसजशी समाजातील गुांतागुांत वाढत गेली, तसतशी सांघटना णवकणसत झाली ज्याला आपि आज आधुणनक पोलीस यांत्िा म्हिून ओळखतो. गुन्हेगारी रोखिे आणि सावाजणनक सुव्यवस्था राखिे ही पोणलसाांची प्रमुख कामे आहेत. नागररकाांचे रक्षि करिे, कायदा व सुव्यवस्था राखिे आणि मालमत्तेचे रक्षि करिे ही जिािदारी पोणलसाांवर सोपणवण्यात आली आहे. ते यापुढे प्रणतिांधात्मक भूणमका िजावत नाहीत, उलट पोणलसाांच्या भूणमकेसह समाजात सामाणजक सांरक्षिामध्ये सकारात्मक भूणमका िजाविे अपेणक्षत आहे.  भारतातील कÌयुिनटी पोिलिसंग पåरचय मागील युणनट ‘पोणलसाांची भूणमका’ मध्ये अभ्यासल्याप्रमािे, पोलीस कमाचारी हे कोित्याही समाजासाठी अपररहाया आहेत हे समजू शकते. ते कायदा आणि सुव्यवस्था, सुरक्षा, आपत्ती व्यवस्थापनाच्या वेळी मदत सुणनणित करतात; णजल्हा प्रशासनाला इतर सेवाांसह सेवा देण्यास मदत करा. याच्या प्रकाशात, समुदाय-पोलीस इांटरफेस सुधारून कायाक्षमता वाढवण्यासाठी, समुदाय पोणलणसांगची सांकल्पना णवकणसत करण्यात आली आहे. हे पोणलस आणि समुदाय याांच्यातील सांिांध मजिूत करण्याचा प्रयत्न करते ज्यामुळे मोठ्या प्रमािावर पोणलसाांची जनतेसमोर जिािदारी वाढते. लोकशाही पोणलणसांगच्या सांकल्पनेशी त्याचा जवळचा सांिांध आहे. हे पोणलसाांवरील णवश्वास आणि आत्मणवश्वास वाढविे आणि समाजात न्याय आणि समानता सुलभ करण्यासाठी समथान करते. कम्युणनटी पोणलणसांग म्हिजे सणिय सल्लामसलत, सांवाद, समुदायासह भागीदारीसह पोणलणसांग. गुन्हेगारी रोखण्यासाठी, सावाजणनक सुव्यवस्था राखण्यासाठी आणि जनतेमध्ये उत्तम जीवनमान आणि सुरक्षा प्रदान करण्यासाठी सांघषा सोडवण्यासाठी पोणलसाांनी समुदायासोित एकणत्तपिे काम करण्याची वणकली केली आहे. त्यासाठी समाजातील पोणलसाांचे स्वरूप, कायापद्धती आणि भूणमका िदलिे आवश्यक आहे. पोणलस यांत्िेची अशी व्यवस्था करण्याचा प्रयत्न केला जातो की पोणलस सांघटनेची काये स्पष्ट करताना समाजाला महत्त्वपूिा भूणमका णदली जाते. पोणलसच गुन्हेगारी कमी करू शकतात आणि कायदा व सुव्यवस्था सुधारू शकतात ही पुरातन धारिा दूर करते. सुरक्षेची खात्ी करण्यासाठी आणि समाजातील अराजकता रोखण्यासाठी प्रत्येक नागररकामध्ये पोणलस आणि पोणलसाांमध्ये नागररकाला पुढे आििे हे आहे. जॉन ऍग्नेलने समुदाय पोणलणसांगचे विान करण्यासाठी munotes.in

Page 55

कायदा व सुव्यवस्था
55 "लोकशाही पोणलणसांग" या कायााचा वापर केला होता जेथे त्याांनी िदलाची मागिी केली होती जेिेकरून पोणलसाांनी समाजात सेवा कशी दाखवावी हे ठरवण्यात नागररकाांची भूणमका असेल. या सांकल्पनेमागील सांकल्पना अशी आहे की पोणलस यांत्िेला नागररकाांकडून भरल्या जािाऱ् या कराांचे समथान होते. त्यामुळे पोलीस सेवेने समाजातील काये आणि प्रशासन कसे पार पाडावे हे ठरवण्यात आणि ठरवण्यात नागररकाांची भूणमका असली पाणहजे. सांकल्पनेची उत्िाांती जमानी, इांग्लांड आणि णसांगापूर सारखे देश १९७० आणि १९८० च्या दशकात त्याांच्या देशाांतील पोणलस यांत्िेच्या व्यावसाणयक नोकरशाही मॉडेलला िदलण्याचा आणि पयााय आिण्याचा प्रयत्न करीत होते. युनायटेड स्टेट्समधील सांकल्पना एकोणिसाव्या शतकातील शोधली जाऊ शकते. त्याांना लोक आणि पोणलस याांच्यातील वाढती दरी कमी करायची होती ज्याने पोणलसाांना समाजापासून मोठ्या प्रमािात वेगळे केले होते आणि त्यामुळे सांशय आणि अणवश्वास णनमााि झाला होता. कम्युणनटी पोणलणसांगच्या स्थापनेमागचा प्राथणमक उद्देश म्हिजे पोणलस दलाांनी समुदायाांशी सांपका साधावा आणि सांप्रेषिाची माध्यमे आणि समाजातील सदस्य आणि कायद्याची अांमलिजाविी करिारे कमाचारी याांच्यात मजिूत सांिांध णनमााि करावेत. कम्युणनटी पोणलणसांगमध्ये गुांतलेल्या काही सुरवातीच्या उपायाांमध्ये अणधका-याांनी ते सेवा देत असलेल्या पररसरात पायी गस्त घालिे समाणवष्ट होते. िदलत्या सामाणजक पद्धती आणि ताांणत्क णवकासासह, आधुणनक युगातील कायद्याच्या अांमलिजाविीने रणहवाशाांपयंत माणहती प्रसाररत करण्यासाठी सोशल मीणडया आणि समुदाय प्रणतिद्धता प्रिालीचा वापर समाणवष्ट केला आहे. मूलभूत घटक समुदाय पोणलणसांगमध्ये खालील प्राथणमक घटकाांचा समावेश आहे:  समस्या सोडविे  सहभाग आणि समुदाय भागीदारी  सांघटनात्मक िदल आणि आदेशाचे णवकेंद्रीकरि  समुदाय पोणलणसांगची वाढीव उत्तरदाणयत्व उिĥĶे  समुदाय पोणलणसांगचे मुख्य उणद्दष्ट गुन्हेगारीचे प्रमाि कमी करिे आहे  सावाजणनक सुधारिा करिे हे त्याचे उणद्दष्ट आहे. आणि पोणलस भागीदारी.  कायदा आणि सुव्यवस्था पुनसंचणयत करून आणि गुन्याांना प्रणतिांध करून अणतपररणचत समस्या आणि समस्या सोडवा.  कायदेशीर प्रणियेिद्दल आदर वाढविे आणि समाजातील पोणलसाांचे भय दूर करिे.  मणहला आणि समाजातील दुिाल घटकाांवरील गुन्हे कमी करिे. munotes.in

Page 56

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
56  समुदायाची सुरक्षा आणि सुरक्षा सुणनणित करण्यासाठी णवणवध णवभाग आणि एजन्सींमध्ये योग्य समन्वय आणि सांवाद सुणनणित करा.  पोणलणसांगच्या नोकरशाही मॉडेलचा उत्तम पयााय कारि नांतरचे पोणलस आणि समुदाय याांच्यातील सांपका आणि सांवाद मयााणदत करते.  पोणलसाांच्या भागीदारीत समस्या सोडविाऱ् या गटाांमध्ये स्वतःला सांघणटत करण्यासाठी समुदाय णहत गटाांना सुणवधा देिे  गुन्हेगारी कायद्याच्या सांदभाात लोकाांना त्याांचे अणधकार आणि जिािदाऱ्याांिद्दल णशणक्षत करिे. भारतातील सामुदाियक पोिलिसंग भारतातील समुदाय पोणलणसांग प्राचीन काळापासून शोधून काढले जाऊ शकते ज्यात आपल्या प्राचीन पोणलस यांत्िेतील एक महत्त्वाचा घटक समुदाय अणभमुखता आणि सहभाग होता. पोणलस सांघटनेची प्रथा भारतातील मौया काळातील शोधली जाऊ शकते णजथे प्रणतिांधात्मक, तपास आणि खटला चालवण्याचे अणधकार यासारख्या कायद्याची अांमलिजाविी करिाऱ् या कमाचाऱ् याांना णवणशष्ट अणधकार आणि कताव्ये सोपणवण्यात आली होती. मध्ययुगीन भारतामध्ये, मुकद्दम णकांवा सरपांच नावाचा गावप्रमुख पोणलस अणधकाऱ्याची काये पार पाडत असे आणि त्याला गावातील समाजाच्या मदतीने कायदा व सुव्यवस्था राखण्याचे कताव्य सोपणवण्यात आले. फौजदार, ख्वाजा आणि मुसारीफ याांचे प्रणतणनधी असलेले उच्च स्तरावरील मुहाणसल णकांवा गुमास्थ देखील समुदाय पोणलणसांगला मदत करत असत. तथाणप, सल्तनत आणि मुघल काळात पोणलणसांग दुय्यम िनले आणि सरकारी सैन्याच्या प्राथणमक णचांता अणधक सैन्यवादी िनल्या आणि काही महसूल गोळा करण्याच्या कायााकडे पुनणनादेणशत केले गेले. प्राांताांना वांशपरांपरागत सुभेदाराांच्या देखरेखीखाली ठेवण्यात आले होते ज्याांच्याकडे फौजदारी न्यायाची अांमलिजाविी आणि कायदा व सुव्यवस्था राखिे यासह प्रशासनाची जिािदारी होती. मध्ययुगीन कालखांडातील प्राांताांची पुढे सरकाराांमध्ये णवभागिी करण्यात आली ज्याांची स्थूलमानाने सध्याच्या णजल्याांशी िरोिरी केली जाऊ शकते आणि या सरकाराांमध्ये फौजदाराांची णनयुक्ती करण्यात आली होती जे कायदा, सुव्यवस्था आणि गुन्हेगारी आणि िांडखोरी दडपण्यासाठी जिािदार होते. सुरणक्षतता, सुरक्षा आणि कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी खेड्यातील समुदायाकडून पुढील गावातील चौकीदार णकांवा चौकीदार देखील णनयुक्त केले गेले. मध्ययुगीन शहरी भागात कोतवाल हे शहर पोणलसाांचे प्रमुख होते. णिटीशाांच्या काळात कम्युणनटी पोणलणसांगची प्रासांणगकता हरवली होती. लॉडा कॉनावॉणलसने केलेल्या िदलानुसार कायदा व सुव्यवस्था राखण्याचे काम जमीनदाराांच्या हाती देण्यात आले. णशवाय प्रत्येक णजल्यात दरोगासह एकसमान पोलीस यांत्िा स्थापन करण्यात आली, ज्याला णजल्हा न्यायाधीशाांना जिािदार करण्यात आले.. स्वातांत्र्यानांतर, सांघराज्यीय शासन पद्धती स्वीकारून कायदा व सुव्यवस्था हा राज्याचा णवषय िनला. यासह काही राज्याांनी कम्युणनटी पोणलणसांग लागू करण्याचा प्रयत्न केला. उदाहरिाथा, ग्रामीि भागातील डकैताांचा सामना करण्यासाठी पणिम िांगाल सरकारने णव्हलेज रेणझस्टन्स ग्रुप सुरू केला होता. गुजरात आणि महाराष्ट्रात ग्राम रक्षक दलाची स्थापना munotes.in

Page 57

कायदा व सुव्यवस्था
57 करण्यात आली, तर कनााटकने १९६४ चा कनााटक णव्हलेज णडफेन्स पाटीज कायदा लागू केला, ज्याचा उद्देश समुदाय पोणलणसांग स्थाणपत करिे आहे. देशा¸या िविवध भागांमÅये इतर ÿमुख समुदाय पोिलिसंग उपøम:  पररवार परमषा केंद्र, रायगड णजल्हा, मध्य प्रदेश.  जनमैत्ी सुरक्षा पदथी, केरळ  राजनाांदगाव, छत्तीसगड येथे ग्राम/नगर रक्षा सणमती.  फ्रेंड्स ऑफ पोणलस मूव्हमेंट (FOP), रामनाद णजल्हा, ताणमळनाडू.  आरोग्य, णशक्षि, पयाावरिणवषयक समस्या, साांप्रदाणयक सौहादााशी सांिांणधत समस्या इत्यादींसारख्या समुदायाशी सांिांणधत समस्याांचे णनराकरि करण्यासाठी मुांिईत मोहल्ला कणमटी मूव्हमेंट रस्टची स्थापना केली  उत्तराखांडमधील समुदाय सांपका गट.  सांयुक्त पेरोणलांग सणमत्या: राजस्थान  मीरा पायिी: मणिपूर  समुदाय पोणलणसांग प्रकल्प: पणिम िांगाल  मैत्ी: आांध्र प्रदेश समुदाय पोिलिसंगचे फायदे  सुधाररत समुदाय पुढाकार आणि गुन्हेगारी प्रणतिांध आणि सांघषा णनराकरिासाठी प्रणतसाद  पोणलणसांग प्रयत्नाांसाठी वणधात समुदाय समथान  सामूणहक दृष्टीकोनातून सामान्य समस्याांचे णनराकरि करण्यासाठी समुदायामध्ये स्वयांसेवीपिाची सुधाररत भावना  सुधाररत सावाजणनक सुरक्षा आणि समुदायामध्ये सुरणक्षततेची भावना  कामाच्या समाधानासाठी मागा मोकळा होतो  पोलीस आणि समुदाय याांच्यातील माणहतीचा उत्तम प्रवाह.  समाजातील सुधाररत कायद्याचे पालन करिारी णनसगा  सुधाररत तात्काळ वातावरि.  वणधात णवश्वास, सुधाररत णवश्वासाहाता आणि पोणलसाांची प्रणतमा  गुन्याांचा सहज शोध आणि प्रभावी गस्त munotes.in

Page 58

महाराष्ट्रातील नागरी शासन
58  गुन्याांची भीती कमी  पोणलस नागररक सांघषाात घट  पोणलसाांिद्दल सकारात्मक दृष्टीकोन णनमााि  पोणलस-समुदाय सांिांध सुधारले  समुदायाांचे सक्षमीकरि आणि णनवारि त्याांच्या तिारी. कÌयुिनटी पोिलिसंग¸या अंमलबजावणीतील आÓहाने  सामान्य लोकाांमध्ये पोणलस दलाची खराि धारिा आणि सावाजणनक प्रणतमा.  "समुदाय" रेखाटण्यात अडचिी. समुदाय आणि त्याचा आकार काय आहे हा प्रश्न.  अणभनेत्याांमध्ये खराि समन्वय.  पोलीस दलातील खराि ग्राहक सेवा आणि तिार णनवारि यांत्िा.  अपुरे धोरिात्मक णनयोजन.  ज्ानाचा अपुरा सांचय आणि थोडे धडे णशकिे.  योग्य मूल्यमापनाचा अभाव.  अपुरा णनधी. समुदाय पोणलणसांगच्या यशाची खात्ी करण्यासाठी, समुदायामध्ये समुदाय पोणलणसांगच्या सरावािद्दल जागरूकता णवकणसत करिे आवश्यक आहे जे जनजागृती मोणहमेद्वारे आणि समुदायाांमध्ये पोहोचण्याच्या कायािमाांद्वारे प्राप्त केले जाऊ शकते. सामुदाणयक पोणलणसांग उपिम आणि उपिमाांमध्ये समुदाय सदस्याांना सामील करून घेण्यासाठी समुदाय पोणलणसांगवर समुदाय िैठका वेळोवेळी आयोणजत केल्या जाऊ शकतात, तसेच, णप्रांट आणि इलेक्रॉणनक मीणडयाचा वापर समुदाय पोणलणसांगची माणहती असलेल्या पॅम््लेटचे णवतरि तसेच टीव्ही वापरून माणहतीचा जास्तीत जास्त प्रसार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. आणि रेणडओ टॉक शो. कायद्याची अांमलिजाविी करिाऱ् या कमाचाऱ् याांमध्ये सामुदाणयक भूणमका आणि जिािदाऱ्याांवर कायाशाळा आणि प्रणशक्षि आयोणजत करून क्षमता वाढवण्याचे कायािम सुरू ठेवण्याची देखील गरज आहे. ४.६ आपण काय िशकलो? १) नागरी ÿशासनातील कायदा व सुÓयवÖथे¸या ŀĶीने ÿमुख बाधक घटकांची चचाª करा. २) नागरी ÿशासनातील दाåरþय व जमातवादी घटकांची भूिमका िलहा. ३) नागरी ÿशासनातील पोिलस ÿशासनावर िनबंध िलहा. ४) सामािजक ŀĶया पोिलसां¸या भूिमकेची मांडणी करा. munotes.in

Page 59

कायदा व सुव्यवस्था
59 िटपा िलहा. १) दाåरþय २) जमातवाद ३) दहशतवाद ४) गुÆहेगारी ५) पोिलसांची भूिमका संदभª सूची १) बंग, के. आर., `महाराÕů शासन व राजकारण – िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगपुरा, औरंगाबाद, २०१३ २) `पळशीकर सुहास, महाराÕůाचे राजकारण – राजकìय ÿिøयेचे Öथािनक संदभª, ÿितभा ÿकाशन, पुणे २००४ ३) पािटल िवलास, `महाराÕů शासन व राजकारण' फडके ÿकाशन कोÐहापुर, २००३ िसरलीकर व. म., `आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण, कॉÆटीनेÆटल ÿकाशन, पुणे, २००८. munotes.in