Page 1
1 मॉडयुल १ : कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र
१
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - १
घटक संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ कामगार संघटनेचा ऄथथ
१.३ कामगार संघटनेची संकल्पना
१.४ कामगार संघटनांची ईत्क्ांती
१.५ कामगार संघटनांची भूद्दमका
१.६ कामगार संघटनांच्या ईगमाचे ष्ष्टीक न
१.७ सारांश
१.८ प्रश्न
१.० उद्दिष्टे (OBJECTIVES) • कामगार संघटनांचा ऄथथ अद्दण संकल्पना जाणून घेणे.
• कामगार संघटनांच्या ईत्क्ांतीचा ऄभ्यास करणे.
• कामगार संघटनांच्या भूद्दमकेचा ऄभ्यास करणे.
• कामगार संघटनांच्या ईत्कपत्तीच्या ष्द्दष्टक नाचा ऄभ्यास करणे.
१.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION) कामगारांना कायद्याच्या चौकटीत राहून द्दवद्दवध सुद्दवधा पुरद्दवणे, हे ईद्य जकांचे कतथव्य
ऄसते. ऄनेक ईद्य जक समस्यांना त्कयांच्या हक्काच्या स इ सुद्दवधा पुरवून कामाचे द्दिकाण
अनंददायी बनद्दवण्याचा प्रयत्कन करतात. परंतु काही ईद्य ग अद्दण ईद्य गसंस्था ऄद्दधक
नफा कमद्दवण्याच्या ईिेशाने याकडे स यीस्करपणे दुर्थक्ष करतात. ऄशावेळी श्रद्दमक एकत्र
येउन संघटना स्थापन करतात. ऄशा प्रकारच्या संघटना स्थापन करण्याचा हक्क त्कयांना
कायद्यान्वये प्राप्त झार्ा अहे.
श्रद्दमक द्दकंवा कमथचारी अपल्या कामाच्या द्दिकाणचे वातावरण व एकंदर द्दस्थती य ग्य
ऄसावी , ऄनुकूर् सुद्दवधा प्राप्त व्हाव्यात, य ग्य वेतन द्दमळावे या व ऄशा आतर ऄनेक
ईद्दिष्टांची पूतथता करण्यासािी एकद्दत्रत येउन संघटना स्थापन करतात. ईद्य जकांच्या
बर बर करार व ऄटी मान्य करण्यासािी वाटाघाटीद्वारे प्रश्न स डवर्े जातात. कामगारांना
ऄसुरद्दक्षत ऄशा द्दकंवा ऄय ग्य ऄशा वातावरणापासून संरक्षण देण्याचे कायथ या संघटना पार munotes.in
Page 2
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
2 पाडतात. एखाद्या ईद्य गांमध्ये काम करणाऱ्या सवथ कमथचाऱ्यांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्कव संघटना करते.
ईद्य जक अद्दण कमथचाऱ्यांमध्ये ह णारे सवथ संवाद अद्दण वाटाघाटी सामान्यपणे संघटनांच्या
माध्यमातून ह तात. कमथचाऱ्यांत द्दशस्त राखणे याचे दाद्दयत्कव अद्दण जबाबदारी संघटनांना
घ्यावी र्ागते. यामध्ये ईद्य जक अद्दण कमथचारी यांच्यात सुसंबद्ध अहे का ? ते पाहणे
अद्दण त राखर्ा जाइर् याकडे र्क्ष देणे हा प्रमुख ईिेश ऄसत . कमथचाऱ्यांकडून
बेद्दशस्तीचे वतथन ह उन कामगार - ईद्य जकांचे संबंध द्दबघडल्यास तसेच शांतता व
सुव्यवस्थेर्ा बाधा अल्यास ऄशा वेळी संघटना संबंद्दधत कमथचाऱ्यावर द्दशस्तभंगाची
कारवाइ करू शकतात.
व्यापार व श्रम संघटनांचे कायदे द्दवद्दवध देशात द्दभन्नद्दभन्न स्वरूपात द्दनयद्दमत केर्े गेर्े
अहेत. प्रत्कयेक देशातीर् कायद्याच्या अधारे संघटनेची स्थापना करीत ऄसताना त्कया
देशातीर् संस्था स्थापनेची प्रद्द्या व पद्धती यांचा ऄवर्ंब करून तेथीर् कायद्याच्या
अधारे संघटनेची नोंद करावी र्ागते. देशातीर् कायद्याच्या अधारे स्थापन केल्या
जाणाऱ्या संबंद्दधत देशातीर् कामगार संघट कायद्याने द्ददर्ेर्े र्ाभ प्राप्त ह तात. हे
कायद्याच्या ऄनुषंगाने द्दमळार्ेर्े र्ाभ व हक्क याबर बरच संघटनांना कमथचाऱ्यांच्या
बाबतीत काही कतथव्येदेखीर् पार पाडावी र्ागतात. सामूद्दहक सौदा शक्ती हे कामगार
संघटनांचे मुख्य ध्येय ऄसते. भारतात व्यापारामध्ये ऄथवा व्यवसायामध्ये कायथरत
ऄसर्ेल्या व्यक्तनना कामगार संघटना स्थापन करता येते.
सद्यद्दस्थतीत द्दवद्दवध संघद्दटत क्षेत्रांमध्ये कद्दनष्ठ वगाथतीर् श्रद्दमकांनी अपर्ी सौदा शक्ती
वाढद्दवण्यासािी संघटनांची स्थापना केर्ी अहे. सावथजद्दनक क्षेत्रांमध्ये ही प्रवृत्ती ऄद्दधक
द्ददसून येते. १९७७ मध्ये नागपूर येथे पद्दहर्ी व्यापार संघटना सुरू झार्ी तर पद्दहर्ा
कारखानदारी कायदा १८८१ मध्ये पाररत करण्यात अर्ा. १९१९ मध्ये मद्रास येथे सुरू
झार्ेर्ी श्रद्दमक संघटना ही भारतातीर् पद्दहर्ी संघटना ह य.
१.२ अथथ व व्याख्या (MEANING AND DEFINITION OF TRADE UNIONS) १.२.१ अथथ (Meaning):
कामगार संघटना या मुख्यत्कवे कमथचाऱ्यांच्या संस्था अहेत. कमथचाऱ्यांची ईद्य जकांकडून
द्दपळवणूक ह उ नये याकररता त्कयांना संरक्षण देणे व त्कयांच्या राहणीमानात सुधारणा घडवून
अणणे ऄशा ईिेशाने संघटनांची स्थापना केर्ी जाते. सामूद्दहक सौदा शक्तीच्या अधारे
ऄशा संघटनाना द्दवद्दशष्ट व्यापार द्दकंवा ईद्य गांमध्ये कामगारांना वेतनासंबंधीचे र्ाभ,
कामाची पररद्दस्थती , सामाद्दजक व राजकीय द्दस्थतीत सुधारणा आत्कयादी र्ाभ प्राप्त करून
देण्याचा प्रयत्कन करतात.
munotes.in
Page 3
कामगार संघटनांचे ऄथथशास्त्र - १
3 १.२.२ व्याख्या (Definitions) :
संघटनांच्या काही महत्त्वाच्या व्याख्या पुढीर्प्रमाणे अहेत.
१. सेर् य डर यांच्या मते, ‚कामगार संघटना ही कमथचाऱ्यांची द्दनरंतर, दीघथकार्ीन संस्था
ऄसून सभासदांच्या कामकाजासंबंधी द्दहताचे रक्षण करण्याच्या द्दवद्दशष्ट हेतूने स्थापन
करून त्कया चार्वल्या जातात. ‛
२. द्दिद्दटश ट्रेड युद्दनयन कायदा १९५३ नुसार, ‚ट्रेड युद्दनयन ही कामगारांची संघटना
ऄसून कामगार अद्दण मार्क यांच्यामधीर् संबंधांचे द्दनयमन करण्याच्या ईिेशाने
क णताही व्यापार ऄथवा व्यवसाय चार्वताना त्कयावर प्रद्दतबंधात्कमक आर्ाज अद्दण
सभासदांना देखीर् र्ाभ प्राप्त करून देणे याकररता स्थापन करण्यात अल्या अहेत.‛
३. द्दसडनी व द्दिऄट्रीस वेब यांच्या मते, ‚मजूरी द्दमळद्दवणाऱ्या व्यक्तननी अपर्ी काम
करण्याची पररद्दस्थती द्दटकवून िेवण्याच्या द्दकंवा त्कयामध्ये सुधारणा करण्याच्या
ईिेशाने स्थापन केर्ेर्ी एक द्दनयद्दमत स्वरुपाची संघटना म्हणजे कामगार संघटना
ह य.‛
(Sydney and Beatrice webb - Trade union is a continuous
association of wages errors for the purpose maintaining and
improving the condition of their working lives.)
४. व्ही. व्ही. द्दगरी यांच्या मते, ‚सामूद्दहक कृतीद्वारे अपर्े द्दहतसंबंध प्रस्थाद्दपत
करण्यासािी व ते ऄबाद्दधत िेवण्यासािी कामगारांनी स्थापन केर्ेर्ी संघटना म्हणजे
कामगार संघटना ह य.‛
(V. V. Giri. - Trade union are voluntary organisations of workers
formed to promote and protect their interests by collective actions)
५. ए. सी. ज न्स. यांच्या मते, ‚कामगार संघटना ही मार्कांची, सहभागीदारांची द्दकंवा
स्वतंत्रपणे काम करणाऱ्या कामगारांची संघटना नसून ती मुख्यत्कवे वेतन द्दमळद्दवणाऱ् या
कामगारांची संघटना अहे.‛
(A. C. Jones. - A trade union is essentially and organisation of
employees, not of the employers nor the independence workers.)
६. एस. डी. पुणेकर. यांच्या मते, ‚कामगार संघटना ही ईद्य गातीर् व्यक्तनची एक द्दनयद्दमत
संघटना ऄसते. मग ती ईद्य जक ऄस त ऄथवा स्वतंत्रपणे काम करणारे कामगार
ऄस त ते ज्या व्यापार, ईद्य गांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्कव करतात त्कयामधीर् सदस्यांच्या
द्दहतसंबंधांची पूतथता करण्याच्या ईिेशाने ऄशा संघटनेची स्थापना केर्ी जाते.‛
७. र्ेस्टर यांच्या मते, ‚कामगार संघटना ही कमथचाऱ्यांची संघटना अहे. ऄशा या
संघटनेचा संघटनेतीर् सदस्यांच्या र जगाराची द्दस्थती कायम िेवणे ऄथवा त्कयांच्या
द्दस्थतीमध्ये सुधारणा .‛ munotes.in
Page 4
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
4 (According to Lester, A trade union is an association of employe es
designed primary to maintain or improve the condition of
employment of its members.)
वरील व्याख्याच्या आधारे कामगार संघटनांच्याबाबत पुढील वैद्दशष्टये आढळून येतात.
१. कामगार संघटना या ऐद्दच्िक स्वरूपाच्या संघटना ऄसून ऄशा संघटनांची स्थापना
सामुद्दहक कृतीच्या अधारे त्कयांच्या द्दहतांची ज पासना करण्यासािी कमथचाऱ्यांकडून
केर्ी जाते.
२. यामध्ये कमथचारी अद्दण ईद्य जक यांचे संय जन ऄसते.
३. हे संय जन कायमचे द्दकंवा तात्कपुरते ऄसू शकते.
४. कामगार संघटनांची द्दशखर संस्था ऄसू शकते ज्यामध्ये द न द्दकंवा ऄद्दधक संघटनांचा
समावेश ऄसेर्.
५. कामगार संघटनांच्या ऄंतगथत कमथचाऱ्यांमध्ये व मार्कांमध्ये, कमथचारी व कमथचारी
यांच्यामध्ये तसेच ईद्य जक व ईद्य जक यांच्यामध्ये संबंधाचे द्दनयमन केर्े जाते.
१.३ कामगार संघटना संकल्पना (CONCEPT OF TRADE UNIONS) कामगार संघटना या कमथचाऱ्यांच्या संघटना अहेत, ज्या कमथचाऱ्यांच्या द्दहतांचे संरक्षण
करण्यासािी स्थापन झाल्या अहेत. या संघटना राजकीय प्रद्दतष्ठा द्दकंवा स्थान ऄसर्ेल्या
बहुईिेशीय संस्था अहेत. औद्य द्दगक र् कशाहीच्या त्कया प्राथद्दमक पातळीवरीर् संस्था
ऄसून कमथचाऱ्यावर भांडवर्दारांकडून ह णाऱ्या ऄन्यायाद्दवरुद्ध अवाज ईिवणाऱ्या संस्था
अहेत. सामूद्दहक सौदा शक्तीच्या अधारे कमथचाऱ्यांच्या द्दहताचे रक्षण या संघटना करतात.
खरे तर संघटन ऄथथ ‚ते काय करते‛ . तर संघटनावाद याचा ऄथथ ‚ते काय
अहे‛ म्हणजे वस्तुद्दस्थती काय अहे हे द्दनदेद्दशत ह ते. समूह मानसशास्त्रामुळे कामगार
संघटना ईदयास येतात ऄसे सवथसाधारण द्दववेचन अढळते. कामगारांना भेडसवणाऱ्या
समस्यांशी संबंद्दधत समजुतीतून समूहाच्या अधारे कामगारांमध्ये सुधारणा घडवून
अणण्याचा एक सामान्य कायथ्म ऄसे संब धन कामगार संघटनांबिर् केर्े जाते. कामगार
संघटना या ऄशा कायथ्मांच्या अय जनाचे केंद्र अहेत. कामगारांना त्कयांच्या शक्ती
एकवटण्यासािी त्कयांना संधी प्राप्त करून देण्याचे कायथ या संघटना करतात. समाज
संघटनेत बदर् घडवून अणण्यासािी कामगार वगाथच्या कायाथत्कमक संघटनेचे ते केंद्रद्दबंदू
अहेत. कामगारांच्या ऐद्दच्िक प्रयत्कनातून कामगार संघटना द्दवकद्दसत ह तात. त्कयांचा हेतू
स्पधेर्ा अळा घार्णे, सौदेबाजीची द्दस्थती बळकट करणे अद्दण अपल्या कामाची द्दस्थती
सुधारणे हा ऄसत .
कामगार संघटना व्यवस्थापकीय हुकुमशाहीवर मात करण्यासािी, वैयद्दक्तक पातळीवर
कामगारांचे सक्षमीकरण करण्यासािी तसेच कामाच्या द्दस्थतीचे द्दनयमन अद्दण सुधारणा
करण्याची संधी ईपर्ब्ध करून देणारी संस्था म्हणून देखीर् ओळखर्ी जाउ शकते.
संघटना कामगारांच्या हक्कासािी संघषथ करतात. व्यवस्थापकाकडून कामगारांचे श षण munotes.in
Page 5
कामगार संघटनांचे ऄथथशास्त्र - १
5 ह उ नये याकररता कामगार संघटना महत्त्वाची भूद्दमका बजावतात. वषाथनुवषे चार्त अर्ेर्े
मार्क अद्दण न कर ऄसे व्यवस्थापन अद्दण कामगार यांच्यामधीर् संबंध मार्क अद्दण
कमथचारी ऄसे बदर्र्े अहेत. ‚कामगारांना कामावर घ्या अद्दण त्कयांचे श षण करा‛ (Hire
and fire) ऄशा प्रकारचे व्यवस्थापनाचे ध रण कामगार संघटनांच्या हस्तक्षेपामुळे सुधारर्े
गेर्े.
संघटनेच्या स्थापनेद्दशवाय कमथचाऱ्यांना त्कयांचे हक्क वैयद्दक्तक पातळीवरच द्दमळू शकतीर्.
कारण त्कयांची सौदाशक्ती कमकुवत ऄसते अद्दण ते खार्च्या पातळीवरच राहतीर्. परंतु
संघटनेच्या माध्यमातून ते एकद्दत्रतपणे अपल्या खऱ्या मागण्यांसािी दबाव अणू शकतात
अद्दण समाजात त्कयांचे स्थान सुधारू शकतात.
१.४ कामगार संघटनांची उत्क्ांती (ENVOLUTION OF TRADE UNIONS) ऄिराव्या शतकात आंग्र्ंडमध्ये झार्ेल्या औद्य द्दगक ्ांतीमुळे अद्दथथक क्षेत्रात खूप बदर्
घडून अर्े. या बदर्ामुळे जुनी समाजव्यवस्था व ऄथथव्यवस्था संपुष्टात अर्ी. त्कयातून
ज्या समस्या द्दनमाथण झाल्या, त्कयात कामगार वगाथची समस्या ही महत्त्वाची समस्या ह ती.
औद्य द्दगक ्ांतीमुळे गृह ईद्य ग बंद पडर्े व त्कयाची जागा यंत्र ईत्कपादन पद्धतीने घेतर्ी.
यामुळे मार्क व कामगार यांचे संबंध सर् ख्याचे राद्दहर्े नाहीत. कारखानदारी पद्धतीत
प्रचंड प्रमाणात ईत्कपादन झाल्याने त्कयांच्यामध्ये प्रत्कयक्ष संबंध राद्दहर्े नाहीत. मार्क वगाथर्ा
म िया प्रमाणात फायदा ह उ र्ागर्ा. मात्र त्कयाचवेळी मार्क वगाथने कामगारांच्या
हार्ऄपेष्टांची दखर् घेतर्ी नाही, ते कामगारांची द्दपळवणूक करू र्ागर्े. त्कयामुळे मार्क व
कामगार यांच्यामधीर् संबंध दुरावत गेर्े. कामगारांच्या पररद्दस्थतीकडे मार्कांनी
सहानुभूतीने पाद्दहर्े नाही, त्कयामुळे या पररद्दस्थतीत बदर् घडवून अणण्यासािी कामगार
वगाथर्ा स्वतः प्रयत्कन करावे र्ागर्े. सवथ कामगार अपल्या न्याय्य हक्कांच्या मागण्यासािी
एकत्र अर्े. अपल्या हक्कांचे रक्षण करण्यासािी त्कयांनी संघटना स्थापन करण्यास
सुरुवात केर्ी.
औद्य द्दगक ष्ष्टया प्रगत ऄसर्ेल्या सवथच देशात संघटना ही प्रभावी शक्ती म्हणून ईदयास
अर्ी. द्दवकसनशीर् देशात सुद्धा जसजशी प्रगती ह त गेर्ी तसतशी कामगार संघटनांमध्ये
वाढ ह त गेर्ी. पूवी सरकार अद्दण भांडवर्दार यांचा कामगार संघटनेकडे पाहण्याचा
ष्द्दष्टक न ऄनुकूर् नव्हता. कामगार संघटना अपल्या सदस्यांना अद्दथथक मागण्यांसािी
भांडणे / संप करायर्ा र्ावत अद्दण त्कयामुळे ईद्य गधंद्यात द्दवस्कळीतपणा येत , ऄसे
भांडवर्दारांना वाटत ऄसे. सरकारची भूद्दमका सुद्धा तटस्थ ह ती. परंतु कार्ांतराने
कामगार संघटनांकडे पाहण्याचा ष्द्दष्टक न बदर्त गेर्ा. कामगार संघटना अपल्या न्याय्य
मागण्यांसािी व हक्कांसािी झगडत ऄसतात. तसेच देशाच्या औद्य द्दगक प्रगतीच्या अधारे
देशाच्या अद्दथथक द्दवकासार्ा हातभार र्ावतात, हे द्दसद्ध झार्े अहे. कामगार संघटनांच्या
ईत्क्ांतीचे टप्पे ऄभ्यासणे या ष्ष्टीने महत्त्वाचे िरते.
द्दिद्दटशांनी १६०० च्या दशकात भारतीय ईपखंडात वसाहत सुरू केर्ी अद्दण द्दिटनमधीर्
औद्य द्दगक ्ांतीप्रमाणेच भारतात कारखाने अद्दण द्दगरण्या ईभारण्यास सुरुवात केर्ी. munotes.in
Page 6
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
6 द्दिटीशांना भारतात औद्य द्दगकीकरण सुरू करणे य ग्य वाटण्याचे मुख्य कारण म्हणजे
भारतात ईद्य ग ईभारण्यासािी नैसद्दगथक संसाधने अद्दण जमीन यासह स्वस्त अद्दण गरीब
कामगारांची मुबर्कता ह ती. १८५१ मध्ये मुंबइत सूतद्दगरणीची स्थापना झार्ी अद्दण
बंगार्मध्ये १८५५ मध्ये पद्दहर्ी ज्यूट द्दमर् सुरू झार्ी. द्दिटनप्रमाणेच भारतातही
कामगारांची पररद्दस्थती वाइट ह ती. कामाचे तास, मजुरी अद्दण हिपार करण्याच्या
ध रणांसारख्या श षणात्कमक अद्दण दयनीय कामाच्या ऄटनमुळे मजूरांचे द्दस्थती ऄद्दधकच
दयनीय झार्ी. यामुळे सवथ कामगारांनी एकत्र येउन या सवाथचा तीव्रपणे द्दनषेध केर्ा.
१८७७ मध्ये ऄचानक मजुरी कमी केल्यामुळे नागपूर येथीर् एम्प्रेस द्दमर्च्या मजुरांनी संप
पुकारर्ा. ऄशाप्रकारचा संघटनावाद हा त्कया काळात एक नवीन घटना ऄसल्याने नवीन
कामगार संघटनांना कायदेशीर अद्दण द्दनयमन करण्यासािी क णताही कायदा ऄद्दस्तत्कवात
नव्हता. कामगार वगाथमध्ये वाढता ऄसंत ष अद्दण ऄशांतता तसेच मार्क वगाथशी ह णारी
सतत भांडणे, ऄशा पररद्दस्थतीची चौकशी अद्दण द्दनराकरण करण्यासािी काही पावर्े
ईचर्र्ी गेर्ी.
१. कारखाना आयो ग (फॅक्टरीज कद्दमशन)१८७५:
कारखाना अय ग , हा पद्दहर्ा अय ग १८७५ मध्ये स्थापन केर्ा गेर्ा. या अय गाने
कारखान्यांच्या पररद्दस्थतीची य ग्य चौकशी केर्ी अद्दण हा अय ग याबाबतीत काही
कायदेशीर मयाथदा अवश्यक ऄसल्याच्या द्दनष्कषाथपयंत प ह चर्ा. पुढे कारखाना कायदा
१८८१ पाररत क रण्यात अर्ा.
२. कारखाना आयोग , १८८५:
कारखानदार अद्दण कामगारांच्या प्रश्नासंदभाथत हा दुसरा अय ग १८८५ मध्ये स्थापन
करण्यात अर्ा अद्दण त्कया चौकशीच्या अधारे १८९१ मध्ये दुसरा कारखाना कायदा मंजूर
करण्यात अर्ा.
३. रॉयल कद्दमशन ऑन लेबर, १८९२:
या अय गाने कारखान्यांमध्ये कामाच्या तासांवर मयाथदा र्ादल्या. कारखाना अय ग अद्दण
कारखाना कायद्यांमुळे भारतातीर् कामगार वगाथच्या कामाच्या पररद्दस्थतीत क णतीही
सुधारणा झार्ी नाही. १८८५ मध्ये भारतातीर् सवथ कामगारांनी त्कयांच्या ईद्य जकांस बत
कामाच्या बाबतीत द्दकमान मूर्भूत पररद्दस्थती प्रदान करण्यासंबधी मसुद्यावर ेमेम रमडमवर
स्वाक्षरी केर्ी. मात्र, त्कयानंतरदेखीर् पररद्दस्थतीत फारशी सुधारणा झार्ी नाही. भारतीय
राष्ट्रीय कामग्रेसची स्थापना अद्दण महात्कमा गांधननी सुरू केर्ेल्या ऄद्दहंसा चळवळीच्या
पार्श्थभूमीवर मजुरांचा प्रारंद्दभक ष्द्दष्टक न मानवतावादी ह ता.
४. पद्दिल्या मिायुद्धानंतरचा काळ:
जेव्हा पद्दहर्े महायुद्ध सुरू झार्े तेव्हा युद्धाच्या गरजा पूणथ करण्यासािी सवथ संसाधने
ऄचानक त्कयाकडे वळवर्ी गेर्ी. या पररद्दस्थतीत मार्क पूणथपणे मजुरांवर ऄवर्ंबून ह ते.
तेव्हा मजुरांच्या र्क्षात अर्े की त्कयांना त्कयांच्या मार्कांची द्दजतकी गरज अहे द्दततकीच
मार्कांना त्कयांची गरज अहे. यामुळे त्कयांना एकप्रकारे सौदाशक्ती ेबागेद्दनंग प्राप्त झार्ी. munotes.in
Page 7
कामगार संघटनांचे ऄथथशास्त्र - १
7 भारतात कामगार संघटना या काळात सूरू झाल्या. परंतू समाजवादी सुधारकांच्या
नेतृत्कवामुळे ही प्रद्द्या मंदावर्ी. तरीदेखीर् ऄनेक कामगार संघटना तयार ह उ र्ागल्या
ह त्कया. १९१८ मध्ये मद्रास र्ेबर युद्दनयन या पद्दहल्या म िया कामगार संघटनेची स्थापना
श्री. बी. पी. वाद्दडया यांच्या ऄध्यक्षतेखार्ी झार्ी. यानंतर १९२० मध्ये ऑर् आंद्दडया ट्रेड
युद्दनयन कामग्रेसची स्थापना झार्ी. कामगार संघटनांच्या स्थापनेनंतर, कामगारांनी त्कयांच्या
कामाचे तास कमी करणे, द्दकमान मूर्भूत वेतन, यासारख्या मागण्यांसािी संप अद्दण
अंद र्ने अय द्दजत करण्यास सुरुवात केर्ी.
५. बद्दकंगिॅम द्दमल प्रकरण :
कामगार संघटनांची द्दनद्दमथती, कामगारांचा संप अद्दण अंद र्नांचे मार्क वगाथने स्वागत केर्े
नाही. नव्याने स्थापन झार्ेल्या कामगार संघटनांना व त्कयांच्या कृती कायथ्मांना अळा
घार्ण्यासािी अद्दण द्दनद्दमथतीस प्रद्दतबंध करण्यासािी ईद्य जकांनी कायदेशीर मागथ श धर्ा.
श्री बी. पी. वाद्दडया यांच्या द्दवरुद्ध दाखर् करण्यात अर्ेर्ा सवाथत महत्त्वाचा खटर्ा ह ता.
वाद्दडया हे मद्रास मजदूर संघाचे ऄध्यक्ष ह ते. त्कयांनी कामगारांस बत संपासािी व्युहरचना
तयार करून कामगारांचा संप घडवून अणर्ा व याद्वारे व्यापारावर ऄंकुश िेवर्ा गेर्ा.
ईद्य जकांनी कामगार संघटनांनी केर्ेर्ा द्दनषेध अद्दण कृती कायथ्म रि करण्यासािी
अदेश काढण्याची द्दवनंती केर्ी. या संदभाथत ईद्य जकांनी पुढीर् मुिे मांडर्े.
१. संप बेकायदेशीर अहे. कारण त भारतीय करार कायद्याच्या कर्म २७ नुसार
व्यापारावर प्रद्दतबंध अणणारा अहे.
२. भारतीय दंड संद्दहता, १८६० च्या कर्म १२० A ऄंतगथत सदर संपात गुन्हेगारी कट
रचर्ेर्ा द्ददसून येत .
३. संपाने नागरी कायद्यांतगथत नागरी षडयंत्र देखीर् तयार केर्े अहे.
या संदभाथत मद्रास ईच्च न्यायार्याने तीन कारणास्तव संपावर स्थद्दगती देण्याचे अदेश
द्ददर्े.
१. ईद्य जकांच्या बाजूने कारवाइचे वैध कारण ह ते.
२. कामगारांकडून कायद्याचे ईल्र्ंघन झार्े.
३. कामगार संघटनेच्या कृतनमुळे ईद्य जकांचे नुकसान झार्े.
यावरून ऄसे द्ददसते की, या काळात कामगार संघटनांना कायदेशीर शक्ती द्दकंवा पाद्दिंबा
देणारे क णतेही कायदे नव्हते. मद्रास ईच्च न्यायार्याच्या अदेशाने भारतामध्ये कामगार
संघटनावादार्ा (ट्रेड युद्दनयनवादार्ा) कायदेशीर मान्यता देणारा क णताही कायदा
नसल्याची सत्कयता पुढे अर्ी. कामगार समथथक कायदे बनवण्याच्या वाढत्कया गरजेमुळे
आंद्दडयन ट्रेड युद्दनयन कायदा १९२६ मध्ये पास झार्ा. त्कयामधीर् "आंद्दडया" हा शब्द नंतर
वगळण्यात अर्ा अद्दण ‘ट्रेड युद्दनयन कायदा, १९२६ ’ नावाचा कायदा ऄद्दस्तत्कवा त अर्ा.
या कायद्याच्या प्र वनेत "ट्रेड युद्दनयन्सच्या नोंदणीसािी अद्दण काही द्दवद्दशष्ट बाबतीत
नोंदणीकृत ट्रेड युद्दनयन्सशी संबंद्दधत कायद्याची स्पष्टता देण्यात अर्ी.‛ पद्दहल्या munotes.in
Page 8
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
8 महायुद्धानंतर कामगारांचा राहणीमानाचा खचथ वाढर्ा अद्दण वसाहतवादी राजवटीद्दवरुद्ध
अंद र्ने वाढत गेर्ी. ट्रेड युद्दनयन कायदा पास झाल्यानंतर "द्दमद्दर्टरी ट्रेड युद्दनयद्दनझम"
चा ईदय झार्ा. पररणामी या द्दवर धात ट्रेड युद्दनयन्सने ऄनेक संप अद्दण द्दनषेध नोंदवर्े.
पुढे भारत अंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेचा संस्थापक सदस्य म्हणून सामीर् झार्ा.
६. १९४७ नंतरचा कालावधी:
१९२६ च्या कायद्यातीर् एक महत्त्वाची कमतरता म्हणजे ट्रेड युद्दनयन्सच्या ऐद्दच्िक
नोंदणीची तर तूद त्कयात ऄसर्ी तरी त्कयात ईद्य जकांद्वारे ट्रेड युद्दनयन्सना ऄद्दनवायथ मान्यता
देण्याची तरतूद नव्हती. त्कयामुळे ईद्य जकांनी ट्रेड युद्दनयन्सना मान्यता द्ददर्ी नाही. यामुळे
कामगार संघटनांचा द्दवकास पुन्हा िप्प झार्ा. ईदाहरणाथथ, जेव्हा जेव्हा ट्रेड युद्दनयनचे
सदस्य द्दकंवा त्कयांचे वकीर् ईद्य जकांशी वाटाघाटी करण्यासािी गेर्े, तेव्हा ईद्य जक फक्त
मान्यता नसल्याचे कारण देउन त्कयांच्याशी वाटाघाटी करण्यास तयार ह त नव्हते. तरीही
या संस्था नोंदणीकृत ह त्कया. १९४७ मध्ये या कायद्यात सुधारणा करण्यात अर्ी. ज्याद्वारे
कामगार संघटनांना मान्यता द्दमळण्याची तरतूद करण्यात अर्ी. मात्र, हा सुधाररत कायदा
ऄद्याप र्ागू झार्ेर्ा नाही.
७. १९५० ते १९७० पयंत भारतातील ट्रेड युद्दनयनवाद:
भारतीय स्वातंत्र्य भारतातीर् कामगार संघटनांसािी म िया प्रमाणात फायदेशीर िरर्े.
कारण भारतीय नेतृत्कवाने ऄद्दभव्यक्ती स्वातंत्र्यासह सवांसािी समानता, न्याय अद्दण
स्वातंत्र्य ही तत्त्वे स्वीकारर्ी. भारतीय राज्यघटनेनेही संघटनेच्या स्वातंत्र्यार्ा मूर्भूत
ऄद्दधकार म्हणून मान्यता द्ददर्ी अहे. पंचवाद्दषथक य जनांचा मागथ देखीर् भारताने
स्वीकारर्ा. पद्दहल्या द न पंचवाद्दषथक य जनांचा भर प्रामुख्याने ईद्य ग अद्दण शेतीवर ह ता.
ज्यामुळे सावथजद्दनक क्षेत्रातीर् म िया ईद्य गांची स्थापना झार्ी. ईद्य गांच्या ईभारणीबर बर
कामगारांची गरज वाढर्ी अद्दण कामगार संघटना सद्द्य झाल्या. मात्र, कामगार
संघटनेतीर् संघटनाऄंतगथत तणाव, राजकीय हस्तक्षेप अद्दण य ग्य नेतृत्कवाच्या ऄभावामुळे
संघटनेत संघषथ द्दनमाथण झार्ा. राज्याने द्दपतृसत्ताक ष्ष्टीक न स्वीकारल्यामुळे कामगार
संघटनांवर हुकुमशाही र्ादल्याचे द्दचत्र द्दनमाथण झार्े. त्कयामुळे १९५० नंतरच्या काळात संप
अद्दण अंद र्ने कमी झार्ी.
८. १९७० ते १९९० पयंत भारतातील ट्रेड युद्दनयनवाद:
१९६० च्या मध्यापासून, भारताची अद्दथथक पररद्दस्थती द्दबघडण्यास सुरुवात झार्ी ह ती.
मुख्यत: १९५० च्या दशकात भारताने पाद्दहर्ेल्या दुष्काळ अद्दण युद्धांमुळे महागाइचा दर
अद्दण ऄन्नधान्याच्या द्दकमती वाढल्या. ऄथथव्यवस्थेतीर् संरचनात्कमक बदर्ांमुळे
ईद्य गांवरही पररणाम झार्ा. या काळात कामगार संघटनांनी ऄद्दधक द्दनदशथने, संप अद्दण
टाळेबंदी केर्ी. १९७५ ते १९७७ पयंत पंतप्रधान आंद्ददरा गांधी यांच्या कारद्दकदीत र्ागू
करण्यात अर्ेल्या राष्ट्रव्यापी अणीबाणीने संघटना स्थापन करण्याचा ऄद्दधकार अद्दण
संप करण्याचा ऄद्दधकार यासह सवथ मूर्भूत ऄद्दधकार द्दनर्ंद्दबत केर्े गेर्े. अणीबाणीनंतर
सरकारने औद्य द्दगक संबंध द्दवधेयक ऄंमर्ात अणण्याचा प्रयत्कन केर्ा ह ता ज्याचा ईिेश
ऄत्कयावश्यक सेवा अद्दण ईद्य गामध्ये संप अद्दण टाळेबंदीवर बंदी घार्ण्यात अर्ी. तथाद्दप, munotes.in
Page 9
कामगार संघटनांचे ऄथथशास्त्र - १
9 या द्दवधेयकार्ा द्दवद्दवध संघटनांकडून, द्दवशेषतः कामगार संघटनांकडून तीव्र द्दवर ध झार्ा.
पररणामी सदर द्दवधेयक मंजूर झार्े नाही. कामगार संघटनांनी यावेळी अपर्ा दबदबा
द्दनमाथण केर्ा ह ता. त्कयांनी त्कयांच्या सौदेबाजीच्या सामर्थयाथचा वापर केर्ा ह ता. तसेच या
काळात कामगार संघटना ऄद्दधक संघटीत झाल्या. तसेच संघटनांना वाटाघाटी अद्दण
संपाद्वारे त्कयांच्या गरजा पूणथ करण्यास बळ द्दमळार्े.
९. भारतातील ट्रेड युद्दनयनवाद १९९० ते १९९९:
१९९१ मध्ये सरकारने ‚नवीन अद्दथथक ध रण‛ (NEP) अणून ऄथथव्यवस्था खुर्ी
करण्याचा द्दनणथय घेतर्ा. ईदारीकरण, खाजगीकरण अद्दण जागद्दतकीकरणाच्या दबावामुळे
भारतातीर् ट्रेड युद्दनयनमध्ये फाटाफूट झार्ी. कारण सरकारचा कामगार-ऄनुकूर् ष्द्दष्टक न
बदर्ून त ऄद्दधक गुंतवणूकदार-ऄनुकूर् बनर्ा. जागद्दतकीकरणामुळे कामगारांमध्ये म िया
प्रमाणात कपात झार्ी. या काळात कामगार संघटना कामगारांच्या न कऱ्या वाचवण्यासािी
अट काट प्रयत्कन करत ह त्कया. १९९१ मध्ये ईदारीकरणाच्या अगमनानंतर औद्य द्दगक
संबंधांचे ध रण बदर्ू र्ागर्े. हे ध रण मार्कांकडे झुकर्े ह ते. ईद्य जकांनी कामगार कमी
करण्याचा पयाथय द्दनवडर्ा, स्वेच्िाद्दनवृत्ती य जनांची ध रणे अणर्ी. कामाच्या द्दिकाणी
र्वद्दचकताही वाढर्ी. संरक्षणवादाचे जुने ध रण भारतीय ईद्य गांना स्पधाथत्कमक राहण्यासािी
ऄडचणीचे िरर्े. कारण र्वद्दचकतेच्या ऄभावामुळे ईत्कपादकांना गंभीर ध का द्दनमाथण झार्ा.
तसेच त्कयांना अंतरराष्ट्रीय बाजारपेिेत स्पधाथ करावी र्ागर्ी. ऄशा प्रकारे
जागद्दतकीकरणाने भारतातीर् औद्य द्दगक संबंध ध रणात म िे बदर् घडवून अणर्े.
जागद्दतकीकरणानंतर ट्रेड युद्दनयनवादाची मुख्य वैद्दशष्टये पुढीर्प्रमाणे द्ददसून अर्ी. ती
म्हणजे सदस्यसंख्येचा र्हान अकार, पुरेशा द्दवत्ताचा ऄभाव, कल्याणकारी य जनांची
पूतथता न ह णे, राजकीय पक्षांचे द्दनयंत्रण अद्दण कामगार संघटनांच्या कायाथत आतर बाह्य
हस्तक्षेप आत्कयादी ह य.
१०. २१ व्या शतकातील ट्रेड युद्दनयनवाद:
नवीन अद्दथथक ध रणामुळे कामगार संघटनांना ऄनेक समस्यांचा सामना करावा र्ागर्ा.
परंतु कामगार संघटनांची संख्या, ईत्तम संघटना अद्दण कायथप्रणार्ी ही मजबूत ह ती. र्ेबर
ब्युर च्या अकडेवारीनुसार, भारतात सुमारे ११,५५६ नोंदणीकृत कामगार संघटना अहेत
ज्यात प्रत्कयेक संघटनेत द्दकमान १२८३ सदस्य अहेत. २००१ मध्ये कामगार संघटना
कायद्यात सुधारणा करण्यात अर्ी. कायद्यातीर् प्रमुख तरतुदी अद्दण दुरुस्त्कया
खार्ीर्प्रमाणे अहेत.
i) कलम ४ मध्ये केलेली सुधारणा:
२००१ च्या दुरुस्तीनंतर ज डर्ेल्या कर्म ४ मधीर् तरतुदीनुसार, संघटना नोंदणीसािी
ऄजथ करताना सबंद्दधत व्यक्ती कामगार संघटनेचा सदस्य ऄसणे अवश्यक मानर्े .
तसेच द्दकमान संख्या द्दनधाथररत करण्यात अर्ी. ज पयंत संघटनेच्या एकूण कामगारांपैकी
द्दकमान दहा टक्के वा शंभर यापैकी जे कमी ऄसेर्, परंतु ते कामगार सबंद्दधत
अस्थापनेमध्ये द्दकंवा ईद्य गाशी ज डर्े गेर्ेर्े ऄसतीर्. ऄन्यथा कामगारांच्या क णत्कयाही
ट्रेड युद्दनयनची नोंदणी केर्ी जाणार नाही. munotes.in
Page 10
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
10 ii) नोंदणीसाठी अजथ करण्याची तारीख:
ट्रेड युद्दनयनची नोंदणी करण्यासािी ऄजथ केल्याच्या तारखेर्ा संघटनेचे द्दकमान ७ सदस्य
ऄसावेत. ते सदस्य सदर अस्थापने द्दकंवा ईद्य गामध्ये कायथरत ऄसावेत.
iii) कलम ९A समाद्दवष्ट करणे:
कामगार कायद्यामध्ये कर्म ९A समाद्दवष्ट करून त्कयात सदस्यत्कवाची द्दकमान संख्या
िरद्दवण्यात अर्ी. नवीन कर्म ९A नुसार िरद्दवण्यात अर्ेल्या द्दकमान संख्येपेक्षा
कामगारांची नोंदणी कमी नसावी.
१.५ कामगार संघटनांची भूद्दमका (ROLE OF TRADE UNIONS) कामगार संघटनांची नवीन भूद्दमका कामगारांचे द्दहत ज पासन्याबर बरच संघटनेचेही द्दहत
जपते. तथाद्दप संघटनांनी ऄनेकद्दवध द्दवकासात्कमक कामे हाती घेण्याची गरज अहे. तसेच
त्कयांना सकारात्कमक कायथसंस्कृती द्दवकद्दसत करावी र्ागेर्, परस्परद्दवर धी समस्यांचे
द्दनराकरण करण्यासािी जबरदस्तीच्या ईपायांऐवजी सामूद्दहक सौदेबाजीने प्रश्न स डवावे
र्ागतीर्. संघटनांनी बळजबरीने सौदेबाजी करण्याऐवजी सल्र्ागार, मागथदशथक अद्दण
प्रेरक ऄशी भूद्दमका पार पाडावी. संघटनांनी ईदारीकरण अद्दण जागद्दतकीकरणाद्वारे प्रदान
केर्ेल्या नवीन संधनचा श ध घेण्यासािी सहभागी व्यवस्थापन अद्दण भागीदार म्हणून कायथ
करणे अवश्यक अहे.
अज संघटना वेगळ्या वाटेवर अहेत. त्कया नवीन मागथ जर्दगतीने स्वीकारू आद्दच्ितात.
त्कयांना बेर जगार, कंत्राटी कामगारांच्या संदभाथत त्कयांच्या सामाद्दजक जबाबदाऱ्या द्दनधाथररत
कराव्या र्ागतात. येत्कया काळात जागद्दतक समाजव्यवस्थेसािी, य ग्य नवीन ट्रेड
युद्दनयनवादासािी नवीन नेतृत्कव द्दवकद्दसत करण्याचे मागथ श धणे गरजेचे अहे.
कामगार संघटनांनी कामगा ना संस्थेची ईद्दिष्टे, ध्येय अद्दण य जना समजावून सांगून
माद्दहती देण्यासािी पुढाकार घेतर्ा पाद्दहजे. कामगारांना कररऄरच्या संधी, अद्दथथक
गुंतवणूक, द्दवद्दवध ईप्म , मुर्ांचे द्दशक्षण आत्कयादनबाबत समुपदेशन अद्दण व्यावसाद्दयक
मागथदशथन केर्े पाद्दहजे. कामगार संघटनांनी कामगारांना गैरहजर राहणे, व्यसनाधीनता ,
कजथबाजारीपणा आत्कयादी सामाद्दजक समस्यांबाबत समुपदेशन करावे. कामगार संघटनांच्या
भूद्दमकेचा द्दनषेध न करता संघटना ही द्दवकास संस्था म्हणून ओळखर्े गेर्े पाद्दहजे. कामगार
संघटनांच्या नेतृत्कवानी कमथचाऱ्यांच्या द्दवकासासािी मानव संसाधन व्यवस्थापन तत्त्वज्ञान
तयार करावे.
१.६ कामगार संघटनांच्या उगमाचे दृष्टीकोन (APPROACHES TO THE ORIGIN OF TRADE UNIONS) कामगार संघटनांचे द्दवद्दवध ष्द्दष्टक न खार्ीर् पाच प्रकारांमध्ये वगीकृत केर्े जाउ शकतात.
munotes.in
Page 11
कामगार संघटनांचे ऄथथशास्त्र - १
11 १. ्ांद्दतकारी द्दसद्धांत:
कार्थ माक्सथने कामगार संघटनांचा ्ांद्दतकारी ष्द्दष्टक न द्दवकद्दसत केर्ा अहे. हा द्दसद्धांत
"वगथसंघषथ अद्दण द्वंद्वात्कमक भौद्दतकवादाचा द्दसद्धांत" म्हणूनही ओळखर्ा जात . माक्सथच्या
मते, कामगार वगाथच्या शक्तनना सुव्यवद्दस्थत करण्यासािी, य ग्य स्थान द्दनमाथण करून
देण्यासािी कामगार संघटना ही एक महत्त्वाचे केंद्र िरते. माक्सथच्या मते, कामगार संघटना
या भांडवर्शाहीचा पाडाव करण्याचे साधन अहेत. ऄशा प्रकारे कामगार अद्दण
भांडवर्दार व्यापारी यांच्यातीर् वगथसंघषाथचे संघटना या प्रमुख साधन िरतात. माक्सथच्या
मते, कामगार वगाथने त्कयाच्या ्ांद्दतकारी कायथ्मापासून स्वतःर्ा द्दवचद्दर्त करू नये, कारण
कामगार संघषथच भांडवर्शाही नष्ट करू शकत . माक्सथच्या मते, कामगारांचे स्वातंत्र्य हे
भांडवर्शाहीच्या ईच्चाटनामध्ये दडर्े अहे.
२. उत्क्ांती द्दसद्धांत:
ईत्क्ांती द्दसद्धांत हा "औद्य द्दगक र् कशाहीचा द्दसद्धांत" म्हणून ओळखर्ा जात . त बीद्दट्रस
वेब्स यांनी मांडर्ा. वेब्सच्या मते, ट्रेड युद्दनयनवाद हा औद्य द्दगक क्षेत्रातीर् र् कशाहीच्या
तत्त्वाचा द्दवस्तार अहे. ट्रेड युद्दनयनवाद हे भांडवर्शाहीर्ा ईर्थून टाकण्याचे साधन नाही,
तर कामगार अद्दण भांडवर्ाची सौदेबाजी करण्याची शक्ती समान करण्याचे साधन अहे.
ट्रेड युद्दनयनवाद एक ऄसे माध्यम अहे की, ज्याद्वारे कामगार एकीकडे व्यवस्थापकीय
हुकूमशाहीवर मात करतात अद्दण दुसरीकडे त्कयांना क णत्कया पररद्दस्थतीत काम करावे
र्ागेर् हे िरवण्यासािी अवाज ईिवतात.
३. औद्योद्दगक न्यायशास्त्रा चा द्दसद्धांत:
‚औद्य द्दगक न्यायशास्त्राचा द्दसद्धांत‛ एस. एच. द्दस्र्चर यांनी मांडर्ा. त्कयांच्या मते, कामगार
त्कयांच्या द्दहतसंबंधांचे रक्षण करण्यासािी मार्कांशी सौदेबाजी करण्यात वैयद्दक्तकररत्कया
ऄपयशी िरतात. त्कयांच्या मते, कामगार संघटना कामगारांना कामात त्कयांचे संरक्षण
करण्याचे साधन म्हणून काम करतात. ट्रेड युद्दनयनवादाच्या ऄशा ष्द्दष्टक नार्ा, द्दस्र्चरने
"औद्य द्दगक न्यायशास्त्राची प्रणार्ी" ऄसे संब धर्े अहे.
४. द्दवद्रोि द्दसद्धांत:
"द्दवद्र ह द्दसद्धांत" चे प्रवतथक फ्रमक टॅनेनबॉम यांच्या मते, ट्रेड युद्दनयनवाद हा
यांद्दत्रकीकरणाच्या वाढीचा ईत्कस्फूतथ पररणाम अहे. यंत्रांच्या वापरामुळे कामगारांचे श षण
ह ते, ऄसे त्कयांचे मत अहे. ऄशाप्रकारे, यंत्र हे कारण अहे अद्दण कामगार चळवळ, म्हणजेच
ट्रेड युद्दनयनवाद हा पररणाम अहे. दुस-या शब्दात सांगायचे तर, कामगार संघटना
ईद्य गसंस्थांमधीर् कामगारांच्या द्दहताचे रक्षण करण्यासािी औद्य द्दगक समाजाच्या
यांद्दत्रकीकरण अद्दण स्वयंचद्दर्तीकरणाद्दवरूद्धचा बंडख र ष्द्दष्टक न अहे.
५. गांधीवादी दृष्टीकोन:
ट्रेड युद्दनयनवादाचा गांधीवादी ष्द्दष्टक न "वगथ संघषथ अद्दण संघषाथऐवजी वगीय सहकायाथवर"
अधाररत अहे. कामगारांमध्ये सुधारणा अद्दण अत्कमभान याद्वारे भांडवर्दाराकडून munotes.in
Page 12
भारतातीर् कामगार संघटना व औद्य द्दगक संबंध
12 कामगारांचा य ग्य वाटा घेण्याच्या कल्पनेने कामगार संघटनांचा ईदय झार्ा. ऄशा प्रकारे,
ट्रेड युद्दनयनवादाचा गांधीवादी ष्ष्टीक न केवळ भौद्दतक पैर्ूंशी संबंद्दधत नाही, तर नैद्दतक
अद्दण बौद्दद्धक पैर्ूंशी देखीर् संबंद्दधत अहे.
गांधनजीनी यावर भर द्ददर्ा की, ट्रेड युद्दनयनचे राजकीय हे ऄंद्दतम ईद्दिष्ट नाही. तर
संघटनांचे प्रत्कयक्ष ईद्दिष्ट हे ऄंतगथत सुधारणा अद्दण ऄंतगथत शक्तीची ईत्क्ांती हे अहे.
गांधीवादी ष्द्दष्टक नानुसार, ट्रेड युद्दनयनवाद सामान्यत: भांडवर्द्दवर धी नाही.
१.७ सारांश (SUMMARY) भारतात संघटनावाद म िया प्रमाणा त द्दवकद्दसत झार्ा अहे. सुरवातीच्या कार्खंडात
संघटनांना संप करणे, नोंदणी प्रद्द्या अद्दण मान्यता बंधनकारक करणे यासंबंधी कायदेशीर
पािबळ द्दम ळत नव्हते. ऄर्ीकडच्या काळात कायदेशीर पािबळ तसेच सद्दवस्तर कायदे
अद्दण द्दवशेष न्यायार्ये ईपर्ब्ध ऄसल्यामुळे, भारतातीर् कामगार संघटनांना कामगार
चळवळीत ईल्र्ेखनीय दजाथ प्राप्त झार्ा अहे. तथाद्दप, ऄद्याप ही काही ऄडचणनना साम रे
जावे र्ागत अहे, जसे की अद्दथथक संसाधनांची कमतरता अद्दण सरकारी समथथन. यामुळेच
भारतात ट्रेड युद्दनयनवादाच्या द्दवकासार्ा ऄजूनही वाव अहे.
१.८ प्रश्न (QUESTIONS) १. कामगार संघटनांवर द्दटप द्दर्हा.
२. कामगार संघटनांची ईत्क्ांती द्दवशद करा.
३. कामगार संघटनांची व्याख्या देवून भूद्दमका द्दवशद करा.
४. कामगार संघटनांची ईत्क्ांती स्पष्ट करा.
५. कामगार संघटनांचे ईगमाचे द्दवद्दवध ष्द्दष्टक न स्पष्ट करा.
***** munotes.in
Page 13
13 २
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
घटक संरचना
२.० उद्दिष्टये
२.१ प्रस्तावना
२.२ वेतनाचा सौदा द्दसद्ाांत
२.३ सांघटनाांचा उत्पादकतेवरील पररणाम
२.४ सांघटनाांचा वेतनावरील पररणाम
२.५ रोजगार सुरक्षा आद्दण काययक्षमता
२.६ असांघद्दटत क्षेत्र
२.७ साराांश
२.८ प्रश्न
२.० उद्दिष्टये (OBJECTIVE) • श्रद्दमक सांघटनेच्या अथयशास्त्राचे आकलन आद्दण मजुरीचा सौदा द्दसद्ाांत समजून घेणे.
• श्रद्दमक सांघटनाांचा उत्पादकता आद्दण मजुरी यावरील प्रभाव समजून घेणे.
• रोजगार सुरक्षा आद्दण काययक्षमता यामधीलसांबांधाांचे आकलन होईल.
२.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION) द्दवद्दवध सांघटनाांचे अभ्यासक, अथयशास्त्रज्ञ याांच्या मते, कामगार सांघटना या एक प्रकारे
काटेल सांघाप्रमाणे काम करतात. जयाांचे कायय हे द्दवद्दवध उद्योगसांस्था आद्दण उद्योगाांना
मजुराांचा पुरवठा मयायद्ददत करून स्पधायत्मक पातळीपेक्षा जास्त वेतन वाढवणे हे असते.
बहुताांशी सांघटना आपल्या सदस्याांचे वेतन वाढ आद्दण कामाची पररद्दस्थती सुधारण्याच्या
कामी यशस्वी ठरल्या आहेत. तथाद्दप, या प्रद्दियेत, सांघटनाकृत कांपनयाांमध्ये उपलब्ध
नोकऱयाांची सांख्या कमी झाल्याचे आढळून येते. मागणीच्या मूलभूत द्दनयमानुसार पाद्दहल्यास
वेतन वाढीमुळे एका अथायने आद्दथयक कल्याणाचे नुकसान होते असे हणहणता येईल. उदा, जर
सांघटनेने मजुराांची द्दकांमत यशस्वीररत्या वाढवली तर, मालक ते कमी खरेदी करतील.
अशाप्रकारे सांघटना या श्रम बाजारातील स्पधायद्दवरोधी एक प्रमुख प्रद्दतस्पधी शक्ती ठरतात.
सांघटनाांना द्दमळणाऱया अश्या प्रकारच्या लाभाचा भार हा ग्राहक, सांघटना द्दवरहीत कामगार,
रोजगार, करदाते आद्दण कांपनयाांचे मालक याांना सोसावा लागतो.
हावयडयचे अथयशास्त्रज्ञ ररचडय फ्रीडमन आद्दण जेहणस मॅडॉफ याांच्या मते, "सवयच सांघटनाांची
नसली तरी बहुताांशी, सांघटनाांची यामध्ये मक्तेदारी आहे आद्दण याचाच वापर करून या
सांघटना स्पधायत्मक पातळीपेक्षा वेतन वाढ करू शकतात." सांघटनाांच्या सदस्याांचा हणहणजे munotes.in
Page 14
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
14 श्रद्दमकाांच्या वेतनामध्ये वाढ करण्याकरता अथवा उच्च वेतनवाढ द्दनद्दित करण्याकररता
आपल्या अद्दधकाराचा वापर सांघटना करतात. हे अद्दधकार सांघटनाांना सरकारकडून
द्दमळालेल्या कायदेशीर उच्चाद्दधकारावर तसेच प्रद्दतकार करण्याच्या अद्दधकारावर अवलांबून
असते. कायद्याच्या आधारे सांघटनाांना हे अद्दधकार प्राप्त होतात. तसेच इतर कायद्याांची
अांमलबजावणी न केल्यामुळे देखील सांघटनाांना हे शक्य होते. अशा उच्च अद्दधकाराांचा हेतू
हा इतराांना कमी वेतनावर काम करण्यापासून प्रद्दतबांद्दधत करणे हा आहे. सांघटनाांचे
जगभरात अनेक कायदेशीर द्दवशेषाद्दधकार आहेत. सांघटना या कर आकारणी आद्दण
MRTP ( मक्तेदारी आद्दण प्रद्दतबांधात्मक व्यापार प्रथा कायदा) कायद्यापासून मुक्त आहेत.
उद्योग सांस्थाांना सांघटनाांशी सौदेबाजी करणे भाग पडते. श्रद्दमकाांच्या समूहाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व
करणारी सांघटना अशी मानयता सरकारने मांजूर केल्यानांतर द्दवद्दशष्ट कमयचाऱयाांना सामुद्दहक
प्रद्दतद्दनद्दधत्व हवे आहे की नाही हे न पाहता सांघटना प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतात. इ. स. २००२
मध्ये कामगार सांघटनाांनी अमेररकेमध्ये मजुरी आद्दण पगारदार कमयचाऱयाांचे सांघटनाांचे
सदस्य नसतानादेखील प्रद्दतद्दनद्दधत्व केले. अनेक वेळा सांघटना कामगाराांकडून गोळा
केलेला द्दनधी राजकीय मोद्दहमा आद्दण मतदार नोंदणी या सारख्या राजकीय हेतूसाठी
वापरतात. हे सामूद्दहक सौदेबाजी अथवा कमयचाऱ याांच्या तिारीशी सांबांद्दधत नसते. कामगार
द्दवभागाांमध्ये झालेल्या दुखापतीसाठी, नयायालयाच्या आदेशापासून आद्दण राजयाच्या
कायद्या अांतगयत सांघटना तुलनेने सुरद्दक्षत असतात. स्पधायत्मक वातावरणात सांघटनाांची
प्रगती होऊ शकत नाही. औद्योद्दगक सांघटना अथवा काटेल ग्रुप यासारख्या सांस्थाांप्रमाणे या
सांघटना देखील ते सरकारी कवच आद्दण सांरक्षणावर अवलांबून आहेत. १९३० ची महामांदी
आद्दण दोन महा युद्ादरहणयान कामगार सांघटना काटेल या स्वरूपात वाढल्या. भारतात
कामगाराांच्या हक्काांचे सांरक्षण करणारे कामगार कायदे आद्दण कामगार सांघटनाांची द्दनद्दमयती
आद्दण मानयता यासांबांधीचे कायदे तसेच औद्योद्दगक सांबांधाबाबतचे कायदे देशातील ट्रेड
युद्दनयनवादाचे रक्षण करतात आद्दण एका अथायने कामगार सांघटनावादाला मदत करतात.
उदाहरणाथय १९२६ चा ट्रेड युद्दनयन कायदा कामगाराांना सांघटना स्थापन करण्याचा
अद्दधकार प्राप्त करून देतो. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७ नुसार कामगार सांघटनाांना
मध्यस्थाांची भुद्दमका हणहणजेच करार एजांट हणहणून स्थान द्ददले आहे आद्दण द्दनयुक्ती करताना
उद्योजकाांना सांघटनेसोबत बसून सामूद्दहक वेतन करार अांमलात आणण्याचे कायदेशीर
बांधन आहे. अमेररकेमध्ये खाजगी क्षेत्रातील बहुतेक सांघटना हस्तकला उद्योगाांमध्ये आहेत
आद्दण जया उद्योगाांमध्ये पेढयाांची सांख्या अल्प आहे असे उद्योग द्दवद्दशष्ट प्रदेशात केंद्दित
आहेत. अशाप्रकारे काही उद्योजक व प्रादेद्दशक केंद्दित उद्योजक या रचनेमुळे सांघटनाांचे
आयोजन सुलभ होते. याउलट उद्योजकाांची मोठी सांख्या आद्दण उद्योजकाांचे क्षेत्रीय द्दवतरण
यामुळे व्यापार, सेवा आद्दण शेती क्षेत्रातील सांघटनीकरणाला खीळ बसली. २००२ मध्ये
सरकारी क्षेत्रात सांघीकरणाचा दर ३७.५ टक्के होता. तर खाजगी क्षेत्रात केवळ ८.५ टक्के
होता. यावरून हे स्पष्ट होते की, जेव्हा मोठया प्रमाणात द्दनयमन केले जाते व मक्तेदारीचे
स्वरूप असते अशा वेळी कामगार सांघटना सवोत्तम काम करतात. खाजगी क्षेत्रामध्ये
देखील कामगार सांघटनाांचा दर २८ टक्के आढळून आला. यामध्ये वाहतूक हणहणजेच हवाई
मागय, रेल्वे मागय, शहरातील पररवहन इत्यादींचा समावेश होतो. तसेच सावयजद्दनक
उपयोद्दगतेचा द्दवचार केल्यास सावयजद्दनक क्षेत्रातील दोन मोठया द्दनयांद्दत्रत उद्योगाांमध्ये हे
प्रमाण २१.८ टक्के होते. भारतात पररवहन, साठवणूक आद्दण दळणवळण या उद्योगाांमध्ये
सांघटनाांचे सदस्यत्व सवायद्दधक हणहणजे ४० टक्के होते. त्यानांतर १९९७ मध्ये व्यापार, munotes.in
Page 15
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
15 हॉटेल्स आद्दण रेस्टॉरांट मध्ये ३६ टक्के सभासदत्व होते. कृषी क्षेत्रामध्ये वनीकरण,
मासेमारी असे एकांदर प्राथद्दमक क्षेत्राचा द्दवचार केल्यास १९९७ मध्ये फक्त २१ टक्के
सांघटनाांचे सभासद होते.
संघटनांचे आद्दथथक पररणाम:
अमेररकेचा द्दवचार केल्यास २००२ मध्ये द्दतथे पूणयवेळ काम करणाऱया व सांघटनेचे
सदस्यत्व नसलेल्या कामगाराांची आठवडयाांची कमाई ५८७ डॉलर इतकी होती. तर
सांघटनेचे सदस्य असलेल्याांची कमाई ७४० डॉलर इतकी होती. याचा अथय असा की,
सांघटना द्दवरद्दहत कामगाराांची कमाई २१ टक्के कमी होती. अथयशास्त्रज्ञाांचे अभ्यासदेखील
हेच दशयवतात. एच. ग्रेग ईस याांनी १९८५ मध्ये २०० सदस्याांच्या अभ्यासातून असा
द्दनष्कषय काढला की, सांघटनाांच्या अद्दस्तत्वामुळे सदस्य असलेल्या कामगाराांचे वेतन
सांघटना नसलेल्या परांतु समान कुशलता असलेल्या कामगाराांपेक्षा १४ ते १५ टक्के जास्त
होते. हावयडय द्दवद्यापीठातील ररचडय फ्रीडमन आद्दण जेहणस मॅडॉफ तसेच पेनद्दसल्वेद्दनया
द्दवद्यापीठाचे पीटर लीमन आद्दण मायकल याांनी असा दावा केला की, १९८० च्या दशकात
सांघट मुळे कामगाराांचा लाभ २० ते ३० टक्के अद्दधक झाला असल्याचे द्ददसून येते.
अलीकडच्या काळात नॅशनल ब्युरो ऑफ इकॉनोद्दमक एनाद्दलद्दसस या अभ्यासामध्ये
अथयशास्त्रज्ञाांना १८ टक्के इतकी वेतनातील द्दभननता आढळून आली.
वेतनाचे लाभ हे उ गद्दनहाय व व्यापार चिाच्या अवस्थेनुसार बदलत राहतात. कापड
उद्योगातील कामगार , पाांढरपेशा सरकारी कमयचारी वगय आद्दण द्दशक्षक याांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व
करणाऱया सांघटनाांचा वेतनावर फारसा पररणाम झालेला द्ददसून येत नाही. परांतु सांघटना
असलेल्या खाण कामगार, बाांधकाम क्षेत्र, हवाई क्षेत्रातील कमयचारी, मचंट नेव्हीतील
कमयचारी, टपाल कामगार , रेल्वेतील कामगार, ऑटो आद्दण स्टी ल कामगार याांचे वेतन
कुशल अशा परांतु सांघटना नसलेल्या कमयचाऱयाांच्या वेतनापेक्षा २५ टक्के द्दकांवा त्याहून
अद्दधक आढळून आले. १९९० च्या उत्तराधायत वेतन प्रचांड प्रमाणात वाढले. यावेळी
ऐद्दतहाद्दसक स्वरूपाचा अवलांब केल्याने कामगार सांघटनाांमध्ये फारसा वेतनवाढीचा फरक
द्ददसून आला नाही. कारण सांघटनाांचे वेतन सुमारे तीन वषायसाठी द्दनद्दित केलेले असतात
आद्दण त्याचे काटेकोरपणे पालन केले जाते. यामुळे वृद्ीच्या काळात उद्योजकाांना अद्दधक
सकारात्मक प्रद्दतसाद द्दमळतो. अशावेळी असांघद्दटत क्षेत्रातील वेतनापेक्षा कमी लाभ
द्दमळतात. २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीला रोजगारात घसरण द्दनमायण झाली व उलट
पररद्दस्थती द्दनमायण झाली. कारण असांघद्दटत क्षेत्रातील वेतनवाढ घसरली आद्दण सांघद्दटत
क्षेत्रातील वेतनवाढ अद्दधक झाली. कारण असांघद्दटत क्षेत्रातील द्दनयुक्त्या कमी होतात.
सांघद्दटत कामगाराांना वेतनासांदभायत द्दमळणारे लाभ हे दोन कारणाांमुळे प्राप्त होतात. पद्दहले
हणहणजे मक्तेदारी स्वरूपातील सांघटना स्पधायत्मक स्तरातील वेतनापेक्षा आपले वेतन
वाढवतात. दुसरे हणहणजे असांघद्दटत कामगाराांची मजुरी कमी होते. याचे कारण हणहणजे
सांघटनाांच्या दबावामुळे वेतनामध्ये जी वाढ होते त्यामुळे कामगाराांना नोकऱयाांमधून
द्दवस्थाद्दपत व्हावे लागते आद्दण ते अपररहाययपणे सांघद्दटत क्षेत्रात जातात आद्दण तेथील वेतन
कमी होते. अशाप्रकारे सांघद्दटत क्षेत्रातील कामगाराांना सुद्ा कमी पगाराच्या नोकऱयाकडे
जावे लागते द्दकांवा बेरोजगार व्हावे लागते. अद्दतरेकी वेतनवाढ जर नफ्यावर प्रभाव पाडू munotes.in
Page 16
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
16 लागली तर अशी द्दस्थती द्दनमायण होते. तसेच खाजगी क्षेत्रातील सांघटनाांना मक्तेदारी आद्दण
वचयस्व प्राप्त झाल्याने सरकारी पाांढरपेशा सांघटनाांची घसरण झाली. बाजारपेठेतील शाांत,
द्दस्थर शक्ती त्याांना सतत कमजोर करत असतात. अथयशास्त्रज्ञ द्दवल्यम काटयर आद्दण
द्दलनमन ना असे आढळून आले की, गेल्या वीस वषायत सांघटनेमुळे ६४ टक्के इतका
वेतनाचा लाभ द्दमळाला. पण त्यामुळे रोजगाराच्या वाटा मात्र कमी झाला. हणहणजेच सांघटना
वेतन वाढवण्यात यशस्वी होत असल्या तरी त्याचा रोजगारावर दूरगामी पररणाम होत
असल्याचे द्ददसून आले.
१९७३ ते १९८७ दरहणयान रेल्वेमागय कामगाराांचे वेतन लाभ समान कुशलता असलेल्या
द्दबगर रेल्वे कामगारापेक्षा सरासरीने ३२ टक्केवरून ५० टक्के इतके वाढले. परांतु
त्याचवेळी रेल्वेमागायवरील रोजगार ५२०००० वरून २४९००० पयंत घसरला. १९८७
पासून रेल्वे मागय रोजगारामध्ये १३ टक्के इतकी घट झाली. २००२ पयंत रेल्वे मागायतील
रोजगार २१६००० इतका घसरला तर याच कालावधीत एकूण द्दबगर शेती रोजगारात २६
टक्के इतकी वाढ झाली. सतत वाढणाऱया वेतन लाभामुळे बाांधकाम उत्पादन आद्दण
दळणवळण क्षेत्रात सांघटना अांतगयत रोजगारात घट झाल्याचे आढळून येते. कामगार
सांघटनाना कमजोर करणाऱया काही बाबी असतात. या बाबी हणहणजे बाजार व्यवस्था द्दस्थर
व सांयमाने चालावी, यासाठी प्रवृत्त करणाऱया शक्ती असतात. यामुळे अथयव्यवस्थेत बाजार
व्यवस्था शाांततेत वाटचाल करीत असते आद्दण पयाययाने कामगार सांघटनाांचे प्राबल्य कमी
होते.
अमेररकेमध्ये हीच द्दस्थती आढळून येते. अलीकडच्या दशकात येथील सवय खाजगी
उद्योगाांमध्ये कामगार सांघटनाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व कमी झाले आहे. याचे प्रमुख कारण हणहणजे
कामगाराांना सांघटना आवडत नाही. अमेररकेतील अभ्यासाअांती असे आढळून आले की, ते
सांघटनाांच्या द्दनवडणुकीत मतदानासाठी सुद्ा धजत नाहीत. प्रत्येक तीन कमयचारी पैकी
फक्त एक कमयचारी मतदानासाठी पुढे येतो. सांघद्दटत कामगाराांपेक्षा गैर असांघद्दटत कमयचारी
आपल्या नोकरीची सुरद्दक्षतता, नोकरीतील कामद्दगरीमुळे द्दनमायण होणारी स्वतःची ओळख
आद्दण त्याांच्या नोकऱयावर पररणाम करणाऱ या द्दनणययाांमध्ये सहभाग घेऊन ते अद्दधक
समाधानी आहेत. अमेररकेतील छोटया- छोटया कांपनयाांमध्ये होत असलेली उत्िाांती,
दद्दक्षण आद्दण उत्तरेकडील भाग, उच्च तांत्रज्ञान उत्पादने तसेच अत्युच्च व्यावसाद्दयक आद्दण
ताांद्दत्रक कौशल्य आधाररत व्यक्ती या द्दवद्दवध बाबतीत सांघटनाांची सदस्य सांख्या कमी होत
आहे.
अमेररकेमध्ये खाजगी क्षेत्रातील सांघटनाांची सदस्यसांख्या १९७० मध्ये १७ दशलक्ष इतकी
उच्च पातळीला पोहोचली होती आद्दण २००२ मध्ये ती सुमारे अधी हणहणजेच ८.८ दशलक्ष
इतकी घटली.
२.२ वेतनाचा सौदा द्दसद्ांत (BARGANING THEORY OF WAGES) जॉन डेद्दव्हडसन याांनी १८९३ साली वेतनाचा सौदा द्दसद्ाांत द्दवकद्दसत केला. या
द्दसद्ाांतानुसार वेतन हे उद्योजक आद्दण कामगार याांच्या सापेक्ष सौदा शक्तीच्या आधारे
द्दनधायररत केले जाते. जर श्रद्दमकाांची सौदाशक्ती उद्योजकाांपेक्षा अद्दधक असल्यास वेतन munotes.in
Page 17
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
17 तसेच कामाच्या द्दस्थतीबाबत सौदा अद्दधक फायदेशीर ठरेल. याउलट पररद्दस्थतीत नेमके
उलटे घडते. हा द्दसद्ाांत थोऊनयटन, डेद्दव्हडसन, मॉररस डॉब, द्दसडनी वेब आद्दण द्दबट्रीस वेब
याांनी माांडला होता. या द्दसद्ाांताला १९३३ नांतर अद्दधक चालना द्दमळाली. अथयव्यवस्थेत
एकूण मागणी प्रभाद्दवत करण्याकररता तसेच आद्दथयक सांकटावर मात करण्यासाठी याची
उपयुक्तता मानय करून प्रद्दसद् अथयतज्ञ लॉडय जे. एम. केनस याांनी या द्दसद्ाांताचे समथयन
केले. राष्ट्रीय उत्पननाचे हस्ताांतरण श्रीमांताकडून कामगाराांकडे झाल्यास एकूण मागणीमध्ये
वाढ होऊन आद्दथयक सांकटावर मात करता येते. यादृष्टीने या द्दसद्ाांताचे त्याांनी समथयन केले.
अडम द्दस्मथ याांच्या लेखणीतून देखील सौदाशक्ती द्दसद्ाांताच्या बाबतीत द्दवचार स्पष्ट झाले
आहेत. अडम द्दस्मथ याने स्पष्ट केले आहे की, वेतन दराबाबतीतील द्दवभागाांमध्ये
उद्योजकाांना फायदा आहे. कारण अद्दधक सहज ररत्या ते एकीकरण घडवून आणू शकतात.
गृद्दिते (Assumptions) :
वेतन सौदा द्दसद्ाांत पुढील गृद्दहतावर आधारलेला आहे.
१) मजुरी, कामाचे तास आद्दण कामाची पररद्दस्थती , कामगार आद्दण मालक याांच्या सापेक्ष
सौदाबाजीच्या सामर्थयायने द्दनधायररत केली जाते.
२) सांघटनाांचे अद्दस्तत्व नसल्यास आद्दण त्याांच्याकडून ठोस कृती काययिम आखला न
गेल्यास कामगाराांना आवश्यक सुद्दवधा व कामाच्या द्दठकाणची द्दस्थती योग्य असणार
नाही. कद्दनष्ठ द्दस्थती व सुद्दवधा पुरद्दवण्याकडे कल असेल.
३) सांघद्दटत व्यापार क्षेत्रात द्दवद्दवध घटकाांच्या काययवाही मध्ये सुरद्दक्षतता आढळून येत
नाही.
४) ही एक लवद्दचक अशी बदल करण्यायोग्य पररद्दस्थती असते आद्दण यामध्ये सांघद्दटत
प्रयत्नाांच्या आधारे वेतन, कामाचे तास आद्दण कामगार करार इ. महत्त्वाच्या बाबतीत
तसेच प्रशासनामध्ये सकारात्मक सुधारणा आद्दण सुरद्दक्षतता आणली जाऊ शकते.
या द्दसद्ाांताचे समथयन डेद्दवडसन आद्दण डॉब तसेच द्दसडनी आद्दण द्दबट्रीस वेब
इतर समथयकाांच्या मते, मजुरीचे दर हे उच्च व कमी या दोघाांच्या मयायदेमध्ये द्दनद्दित
केले जातात. उद्योजक नेहमी कमी पगार देऊ पाहतात आद्दण एका मयायदेपलीकडे ते वेतन
देऊ इद्दच्छत नाहीत. वेतन द्दनद्दिती करताना उद्योजक श्रद्दमकाांची उत्पादकता, भाांडवल
सामग्रीमधील गुांतवणूक, कजायऊ रक्कमेचा खचय, उद्योगसांस्थामधील स्पधाय आद्दण
उत्पादनामध्ये श्रमाच्या जागी यांत्र द्दकांवा जद्दमनीच्या आदलाबदलाची शक्यता इत्यादी घटक
लक्षात घेतात. तर श्रद्दमकाांकडून श्रद्दमकाांचे राहणीमान, स्वप्रद्दतष्ठा, इतर सांबांद्दधत घटकाांचे
मत, इतर उद्योगातील कामाची द्दस्थती कामगार सांघटनाांचे धोरण इत्यादी बाबी लक्षात
घेतल्या जातात. प्रत्यक्षात या दोन मयायदेमधून वेतन द्दनद्दित होते आद्दण ते या दोन पक्षातील
तुलनात्मक सौदाशक्तीवर अवलांबून असते. हा द्दसद्ाांत हे स्पष्ट करतो की, सांघटनाांच्या
दबावामुळे वेतनात वाढ होते आद्दण कामगाराांना राष्ट्रीय उत्पननात जास्त वाटा द्दमळतो. पण
हा द्दमळालेला वाटा वेतनेतर उत्पनन द्दमळवणाऱ या कामगाराांच्या मोबदल्यात हणहणजेच
त्याांच्या उत्पननात घट करून द्दमळतो, हे नाकारता येत नाही. श्रद्दमकाांना द्ददली जाणारी
वेतनाची महत्तम मयायदा ही त्याांच्या सीमाांत उत्पादकतेनुसार ठरेल. तर नयूनत्तम मयायदा ही munotes.in
Page 18
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
18 श्रद्दमकाांना त्याांचे वतयमान काळातील राहणीमान राखण्याकररता पुरेसे असेल. हा द्दसद्ाांत
सूद्दचत करतो की, दोहोंचे एकत्रीकरण न केल्यास श्रद्दमकाांची सौदाशक्ती कमकुवत होईल.
वेतनाचा सौदा द्दसद्ाांत हेदेखील सुद्दचत करतो की, जर श्रद्दमकाांच्या सौदाशक्तीत सक्षमता
आणल्यास मक्तेदाराांना श्रम बाजार व वस्तू बाजारात द्दमळणाऱया अद्दतररक्त नफ्याचे भागीदार
बनवू शकतात. त्याचप्रमाणे समजुतीच्या अनुकूल वातावरणात द्दकांवा अनुकूल पररद्दस्थतीत
सीमाांत उत्पादकतेपेक्षा अद्दधक उत्पादन मक्तेदाराच्या नफ्यातून काढून घेतले जाते.
वेतन सौदा द्दसद्ाांत हा अपूणय स्पधेच्या द्दस्थतीमध्ये लागू होतो. या द्दसद्ाांतामध्ये द्दवद्दभनन
वेतन दराचे द्दवश्लेषण देखील स्पष्ट केले आहे, परांतु हा द्दसद्ाांत टीकेपासून दूर नाही. या
द्दसद्ाांतावर टीका केली जाते की, हा द्दसद्ाांत पूणय द्दसद्ाांत नाही. याची अपूणयता दीघयकालीन
माांडणीतील अपयशामुळे स्पष्ट होते. सामूद्दहक सौदेबाजीमुळे कामगाराांना नयाय द्दकांवा
आद्दथयक फायदा होणार नाही, असे मानले जाते. यामुळे कामगाराांच्या रोजगार सां ना
आणखी हानी पोहोचेल आद्दण कामगाराांच्या बेजबाबदार वतयनाला प्रोत्साहन द्दमळेल.
सौदाशक्ती वर आधाररत वेतन द्दनद्दितीमुळे सांप आद्दण टाळेबांदी या स्वरूपात सामाद्दजक
खचय येत असतो. सामूद्दहक सौदा शक्तीमुळे वेतनामध्ये द्दभननता द्दनमायण होते जयामध्ये
समानतेची गरज द्दनमायण होते. उलटपक्षी द्दवद्दवध उपाय व दुरुस्तीच्या आधारे समानता
आणल्यास द्दभननता आवश्यक वाटू लागते.
२.३ संघटनांचा उत्पादकतेवरील पररणाम (IMPACT OF UNIONS ON PRODUCTIVITY) सांघटनाांचा उत्पादकतेवरील पररणाम हे श्रद्दमक सांघटनाांचे मूल्याांकन, कामद्दगरी आद्दण
श्रद्दमक कायदे या दृष्टीने समजा न घेणे महत्त्वाचे ठरते. उत्पादकता हणहणजे द्ददलेल्या
आदानाच्या पातळीला घेण्यात येणारे उत्पादन होय. एखादी उद्योगसांस्था इतर
उद्योगसांस्थेपेक्षा अद्दधक उत्पादनक्षम असेल जेव्हा तेव च उत्पादन घटकाांचा द्दकांवा
साधनाांचा उपयोग करून अद्दधक उत्पादन घेईल. हणहणजेच इतर उद्योगसांस्थे इतक्याच
आदानाच्या सांयोगाचा वापर करून अशी उद्योग सांस्था अद्दधक उत्पादन घेईल द्दकांवा समान
पातळीवर कमी आदानाांचा वापर करून तेवढेच उत्पादन घेईल. सांघटनाांच्यामुळे
उत्पादकतेतील वाढ झाली, असा अथय अशावेळी काढता येईल. जेव्हा सीमाांत उत्पादन
द्दस्थतीमध्ये वास्तद्दवक द्दस्थत्यांतर घडून येईल. फक्त उच्च वेतनवाढीचा प्रद्दतसाद हणहणून
श्रम बाजार विावरील वरच्या बाजू वरील हालचाल हणहणजेच उच्च भाांडवल श्रम गुणोत्तर
यावरून ते ठरद्दवता येणार नाही. जर कामाच्या द्दठकाणी सामूद्दहक सौदेबाजी च्या आधारे ही
उत्पादकता वाढद्दवण्यासाठी पद्तशीरपणे प्रयत्न केले गेले अस आद्दण अशा मयायदेपयंत
ते पूणय भरपाई करणार असतील तर सांघटनाांचे आयोजन सुलभ होईल. अशा प्रकारची जी
धोरणे असतात त्या धोरणाांचा जोरदार युद्दक्तवाद केला जाऊ शकतो. उत्पादकता वाढीच्या
बाबतीत असा युद्दक्तवाद केला गेला की, उत्पादकतेतील सामूद्दहक दबावाला
व्यवस्थापनाकडून योग्य सांस्थात्मक प्रद्दतसाद द्दमळाल्यास उत्पादकता प्रभाद्दवत होते आद्दण
त्यामध्ये वाढ होते. या मतप्रवा च्या आधारे सांघटना आपली उलाढाल कमी करतात
आद्दण कामाच्या द्दठकाणी अद्दधक काययक्षम प्रशासकीय सांरचना द्दनमायण करतात. सावयजद्दनक
वस्तू पुरक उत्पादन आद्दण दीघयकालीन करार सांबांध अशा या रचनेची वैद्दशष्ट्ये आढळतात. munotes.in
Page 19
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
19 सांघटना उत्पादकतेत महत्त्वपूणय वाढ घडवून आणतात, हे अभ्यासाच्या आधारे योग्य रीतीने
माांडले गेले नाही. त्यानांतरच्या द्दवद्दवध अभ्यासात असे आढळून आले की, सांघटनाांचा
उत्पादकतेवर सकारात्मक पररणाम होण्याऐवजी नकारात्मक पररणाम होतो. सांघटनाांच्या
उत्पादकतेत मोठी वाढ घडून येते, हे नफा आद्दण रोजगार या बाबतीत द्ददल्या जाणाऱया
पुराव्याशी द्दवसांगत आहे. सांघटद्दनकरण व त्याचे वाढते पररणाम तसेच उत्पादकता, द्दविी
आद्दण रोजगाराच्या वाढीवर सांघटनाांचा नकारात्मक प्रभाव आढळून येतो, याकडे लक्ष
केंद्दित केले गेले. जया उद्योगाांमध्ये सांघटनाकृत वेतनाचे लाभ सवायत अद्दधक आहेत अशा
उद्योगाांमध्ये उत्पादकतेवर होणारे पररणाम सवायत मोठे असतात. या प्रकारची रचना अशा
प्रकारे द्दनमायण होते जसे उत्पादनफल बाबत टीकाकाराांनी भाकीत केल्याप्रमाणे
सांघटनाांच्या घनतेचा सहसांबांध तपासल्यास हे लक्षात येते की, हा प्रभाव उत्पादनापेक्षा
वेतनावर होतो, हे द्दनष्कषय नागरीकरणाच्या द्दवश्लेषणाशी सुसांगत आहेत. या द्दवश्लेष मध्ये
‘धक्का प्रभाव’ लक्षात घेऊन व्यवस्थापनाने असा प्रद्दतसाद द्यावा की, कामगाराांचा खचय
वाढल्यास त्याला प्रद्दतसाद हणहणून व्यवस्थापक आद्दण सक्षमतेने सांघद्दटत होते, मांदीवर मात
केली जाते आद्दण उत्पादकता वाढ ही द्दचद्दकत्सकपणे मोजली जाते. सांघटनाांचा
उत्पादकतेवर सकारात्मक पररणाम हा द्दवद्दशष्ट पणे अशा द्दठकाणी अद्दधक असतो द्दजथे
स्पधायत्मक दबाव अद्दस्तत्वात असतो आद्दण अशा प्रकारचे सकारात्मक पररणाम मुख्यत्वे
खाजगी नफादायी क्षेत्रापुरते मयायद्ददत असतात. सावयजद्दनक शाळाांचे बाांधकाम, सावयजद्दनक
ग्रांथालये, सरकारी अस्थापना , शाळा कायद्याची अांमलबजावणी तसेच रुग्णालये इत्यादींच्या
उत्पादकतेवर सांघटनेचे सकारात्मक पररणाम आढळून येत नाहीत. उत्पादकतेच्या या
द्दवश्लेष मध्ये जे अभ्यास झाले त्यामध्ये एक औत्सुक्यपूणय असे गोंधळात टाकणारे
अभ्यास द्ददसून येतात. कारण पुराव्याच्या आधारे हे स्पष्ट करण्यात आले आहे की, तुलनेने
स्पधायत्मक, खचय कपातीचे आद्दथयक वातावरण ही सांघटनाांचा उत्पादकतेवर सकारात्मक
प्रभाव पाडण्याची एक आवश्यक अट आहे आद्दण यामध्ये व्यवस्थापनाचा प्रद्दतसाद खांबीर
असायला हवा . जेवढा सांघटनाांचा दबाव अद्दधक तेवढा अद्दधक दबाव नफ्यावर पडत
असतो. अथायत अशा स्पधायत्मक वातावरणात व्यवस्थापकीय द्दढलाई तुलनेने कमी असावी
लागते आद्दण सांघटनाांना सांघद्दटत होण्यासाठी आद्दण वेतनवाढीसाठी वाव देऊ नये अथवा
कमीत कमी वाव असावा. त्यामुळे सांपूणय अथयव्यवस्थेतील उत्पादकतेवर सांघटनाांच्या
आधारे मोठया प्रमाणावर पररणाम होण्याची शक्यता मयायद्ददत द्ददसून येते.
इतर देशाांमधील याबाबतचे पुरावे खूपच मयायद्ददत आहेत. द्दिटनमधील अभ्यास सांख्येने
कमी आहेत. परांतु तेथे सांघटनाांची घनता आद्दण उत्पादकता पातळी याांच्यामध्ये नकारात्मक
सांबांध आढळून आले. कॅनडामध्ये १९२६ ते १९७८ या कालावधीत उत्पादन आद्दण
वेळेची शृांखला या माद्दहतीवर आधाररत पुरावे पाहण्यात आले. येथे सुरुवातीला
उत्पादकतेवर सांघटनाांचे सकारात्मक धक्का पररणाम आढळून आले. सांघटनाांच्या
प्रभावामुळे जरी उत्पादकता कमी आढळून आली असली तरी पाच ते आठ वषाय
कालावधीत सांघटनाांच्या प्रभावाचे सकारात्मक पररणाम द्ददसून येतात. जमयनीसारख्या
देशात पुरावे शोधणे द्दजद्दकरीचे होते. कारण राष्ट्रीय पातळीवर द्दकांवा केंिीकृत सांघटनाांचा
द्दवस्तार अद्दतशय व्यापक स्वरूपाचा असून सांघटनाांच्या आद्दण गैर सांघटनाांच्या अांतगयत
मोठया प्रमाणात कायय पररषदा होतात जया अद्दनवायय आहेत. जपानच्या बाबतीत बणेलो
(१९९२) याांच्या अभ्यासात असे आढळून आले की, छोटया पुरवठादाराांसाठी कायय munotes.in
Page 20
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
20 करणाऱया सांघटना वगळता जपानमध्ये उत्पादकतेवर आद्दण नफ्यावर नकारात्मक पररणाम
द्ददसून येतात. हे आांतरराष्ट्रीय पुरावे मयायद्ददत असले तरी उपलब्ध असलेल्या पुराव्यानुसार
अमेररकेतील पुराव्याांना समथयन देणारे आहेत.
२.४ संघटनांचा वेतनावरील प्रभाव (IMPACT OF UNIONS ON WAGES) सरकारी धोरण आद्दण श्रद्दमक कायद्याची आखणी या सांदभायत कामगार सांघटनाांचा
उद्योगसांस्थाांच्या कामद्दगरीवर होणारा पररणाम आद्दण अथयव्यवस्थेतील स्पधायत्मकता
अभ्यासणे महत्त्वाचे ठरते. यामुळे सांघटनाांचे सौदाशक्तीचे हक्क आद्दण आयोजन याांचे
द्दनयमन करणाऱया कायद्याांना सक्षम बनवणे अथवा कमकुवत करण्याच्या कामी वैचाररक
सुज्ञता प्राप्त करून द्ददली जाते. प्रो. बॅरर द्दट हषय याांनी कामगार सांघटनाांचा उत्पादकता, नफा,
गुांतवणूक आद्दण रोजगार वृद्ी यावर होणाऱया पररणामाांचा अभ्यास केला. प्रो. बॅरर याांचा
अभ्यास अमेररका, कॅनडा, जपान आद्दण द्दिटेन या देशाांवर आधाररत आहे. त्याांनी असा
द्दनष्कषय काढला की, कामगार सांघटनाांचा उत्पादकता आद्दण उत्पादकता वृद्ीवर अल्प
पररणाम द्ददसून येतो. सांघटनाांमुळे वेतनात वाढ होऊन खचायमध्ये जी वाढ होते ती भरून
काढली जात नाही. या अभ्यासामध्ये जे पुरावे सादर करण्यात आले आहे ते स्पष्टपणे असे
द्दनदेद्दशत करतात की, सांघटकीकरणामुळे नफा कमी होतो. उद्योगाच्या अथवा
उद्योगसांस्थेच्या पातळीवर सांघटनाांचा नफाक्षमतेवरील पररणाम अशा प्रकारे असतो की,
सांघटनाकृत उद्योगसांस्थाांचा नफा व असांघटीत उद्योगसांस्थाांच्या नफ्यापेक्षा दहा टक्के ते
वीस टक्क्याांनी कमी आहे. द्दिटनमधील अभ्यासाच्या आधारे देखील हे स्पष्ट झाले की, बांद
पडलेल्या दुकानाांच्या सांघटनाांचा नाक्यावरील पररणाम अद्दतशय नकारात्मक आढळून
आला. अलीकडील सांशोधनामध्ये देखील हे स्पष्ट झाले आहे की, सांघटनाांच्या मक्तेदारीमुळे
भौद्दतक भाांडवलातील गुांतवणूक, सांशोधन आद्दण द्दवकास तसेच इतर नाद्दवनयपूणय अशा
द्दिया मध्ये घट झाली.
प्रो. हषय याांनी केलेल्या या ५०० सावयजद्दनक व्यापारकृत अमेररकन उत्पादन क्षेत्रातील
उद्योगसांस्थाांच्या अभ्यासानुसार सांघटन असलेल्या उद्योगसांस्थाांमधील भाांडवल गुांतवणूक
सांघटनाां नसलेल्या उद्योगसांस्थाांच्या तुलनेत सहा टक्के कमी होती. हषय याांना असेही
आढळून आले की, सांघटनाकृत उद्योगसांस्थाांमधील सांशोधन व द्दवकास यावरील खचय १५
टक्के इतका कमी होता. कॅनडामधील समग्र द्दखकीय माद्दहतीच्या आधारे केलेल्या
अभ्यासात देखील आढळून आले की, सांघटना भौद्दतक भाांडवलातील गुांतवणूक लक्षणीय
फरकाने कमी करतात.
सांघटनाकृत उद्योगसां मध्ये वेतन दर उच्च असतात. द्ददलेल्या उच्च वेतनाला आद्दण
अल्प नफा आ द्दण गुांतवणुकीच्या पातळीला सांघटनाकृत उद्योगसांस्थाांमध्ये रोजगार वृद्ी दर
कमी असतो. सांघटनाांचा (सांघटनीकरणाचा) रोजगारावरील पररणामाांच्या कॅनडा, अमेररका
आद्दण द्दिटन मधील अभ्यासाअांती असे आढळून आले की, रोजगार वृध्दीवर
सांघटनीकरणाचा नकारात्मक पररणाम होतो. प्रो. ररचडय लॉग याांनी १९९३ मध्ये केलेल्या
अभ्यासामध्ये आांतरराष्ट्रीय पुराव्याला पुद्दष्ट द्ददली. या अभ्यासाअांतगयत १९८० ते १९८५
या कालावधीत ५१० उत्पादक कांपनयाांच्या कामद्दगरीचे परीक्षण करण्यात आले. या munotes.in
Page 21
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
21 अभ्यासामध्ये असे आढळून आले की, या कालावधीत सांघटना नसलेल्या उद्योगसांस्थाांच्या
वाढीचा दर २७ टक्के होता, तर सांघटनाकृत उद्योगसांस्थाांचा वाढीचा दर शुनय होता.
२.५ रोजगार सुरक्षा आद्दण कायथक्षमता (EMPLOYMENT SECURITY AND EFFICIENCY) रोजगार सुरक्षा आद्दण काययक्षमता या एकमेकाांशी सांबांद्दधत आहेत. रोजगार सुरक्षा आद्दण
काययक्षमता यामध्ये सकारात्मक सांबांध आढळतो की नकारात्मक, हा खरा प्रश्न आहे. या
दोहोमधील सकारात्मक सांबांध याचा अथय असा होतो की, जर रोजगार सुरक्षेची पातळी
उच्च असेल, तर कामगाराांची काययक्षमता देखील उच्च असेल; तर या दोहोंमधील
नकारात्मक सांबांध हणहणजे जेव्हा रोजगार सुरक्षा वाढते, तेव्हा कमयचाऱयाांची काययक्षमता कमी
होते. भारताच्या बाबतीत एक मुिा या सांदभायत नमूद करण्याजोगा आहे. तो हणहणजे एखादी
व्यक्ती हणहणू शकते की, इथे सावयजद्दनक क्षेत्रातील कमयचाऱयाांना उच्च पातळीवर रोजगार
सुरक्षा द्दमळते. परांतु त्याांची काययक्षमता पातळी तुलनेने खालच्या पातळीवरील रोजगार
सुरक्षा उपभोगणाऱया सांघद्दटत खाजगी क्षेत्रातील कमयचाऱ याांच्या तुलनेत कमी
असांघद्दटत क्षेत्रात काम करणाऱया कमयचाऱयाांच्या बाबतीत रोजगार सुरक्षा ही उद्योजकाांच्या
मजीवर अथवा समाधानावर अवलांबून असते. परांतु त्याांची काययक्षमतेची पातळी सावयजद्दनक
क्षेत्रातील अथवा समकक्ष अशा खाजगी सांघद्दटत क्षेत्रातील काययक्षमतेपेक्षा खूपच अद्दधक
असू शकते तथाद्दप इथे द्दवचार करण्यायोग्य मुिा असा आहे की, केवळ रोजगार सुरक्षा हीच
कमयचाऱयाांच्या काययक्षमतेवर प्रभाव टाकू शकते की इतर अनेक घटक आहेत जे
कमयचाऱयाांच्या काययक्षमतेवर पररणाम करतात ?
कमयचारी काययक्षमतेची व्याख्या प्रद्दत व्यक्ती प्रद्दत तासाला द्दमळणाऱया भौद्दतक उत्पादनाच्या
स्वरूपातील रक्कम अशी केली जाते. तथाद्दप उत्पादन हे एक कमयचाऱयाचे कायय नाही.
उत्पाद वर पररणाम करणारे इतर अनेक घटक आहेत ते हणहणजे कामाची पररद्दस्थती,
भाांडवली सांपदा, कच्च्या मालाची गुणवत्ता, व्यवस्थापकीय प्रणाली इत्यादी . भारतीय
कमयचाऱयाांची काययक्षमता, युरोप, अमेररका आद्दण जपानमधील समकक्ष कमयचाऱयाांपेक्षा कमी
मानली जाते. तथाद्दप कापड उद्योग याांसारख्या सांघद्दटत उद्योगाांमधील वाढत्या भाांडवलामुळे
भारतीय कामगाराांच्या काययक्षमतेत सुधारणा होण्यास हातभार लागला आहे. कापूस
उद्योगाच्या अगदी द्दवरुद् अशा कोळसा खाण उद्योगाने द्दवसाव्या शतकाच्या मध्याला
कमयचाऱयाांच्या काययक्षमतेत घट अनुभवली अशा घसरणीचे मूळ हे भारतीय
कमयचाऱयाांच्या उपजत अशा काही लक्षणाांमुळे नेमकेपणाने शोधता येत नाही. परांतु भारतीय
उद्योगाांमध्ये हे कामगार कोणत्या पररद्दस्थतीत काम करतात, हे पाहणे देद्दखल या सांदभायत
महत्त्वाचे ठरते. कमयचाऱयाांची क्षमता ही आहार, द्दनवास, हवामान ,कामाचे तास, प्रद्दशक्षण,
पुनप्रयद्दशक्षण, कामाची पररद्दस्थती इत्यादी घटकाांवर अवलांबून असते. काम करण्याची इच्छा
ही उद्योजकाांच्या वतयनावर, उध्वय आद्दण गद्दतशीलतेच्या शक्यतेवर तसेच
कमयचाऱयाांची वाटचाल आद्दण पुढाकार याांवर अवलांबून असते.
भारतातील औद्योद्दगक कामगाराांच्या कमकुवत काययक्षमतेसाठी कारणीभूत असणारे घटक
खालीलप्रमाणे साांगता येतील: munotes.in
Page 22
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
22 १) अद्दधक काययक्षमता आद्दण उत्पादकता यासाठी हवामानाची द्दस्थती अनुकूल नाही.
२) भारतीय कामगार पूणयपणे शहरीकरण असलेले नाहीत त्यामुळे अांतगयत स्थलाांतराला
बळी पडतात.
३) द्दनहणन वेतन आद्दण द्दनहणन राहणीमान उदाहरणाथय भारतात केवळ सात टक्के
कामगार सांघद्दटत क्षेत्रात काम करतात जयाांना रोजगार सुरक्षा आद्दण इतर फायदे
द्दमळतात.
४) भाांडवल आद्दण कच्चा मालाची गुणवत्ता द्दनकृष्ट असल्यामुळे काययक्षमता देखील द्दनकृष्ट
आहे.
५) द्दशक्षण आद्दण प्रद्दशक्षणाची पातळी कमी असल्यामुळे भारतातील मानवी सांसाधनाांची
गुणवत्तादे खील खराब असून कामगाराांना पुरेसा मोबदला द्ददला जात नाही.
भारतात वरील प्रमाणे कमी काययक्षमतेला कारणीभूत ठरणारी कारणे दूर केल्यास भारतातील
कामगाराांची काययक्षमता सुधारली जाऊ शकते.
२.६ असंघद्दटत क्षेत्र (UNORGANISED SECTOR) भारतीय श्रम बाजार सांघद्दटत आद्दण असांघद्दटत अशा दोन द्दवभागाांमध्ये द्दकांवा क्षेत्राांमध्ये
द्दवभागलेला आहे. हे दोन द्दवभाग सांघद्दटत आद्दण असांघद्दटत क्षेत्र हणहणून ओळखले जातात.
श्रम बाजाराचे सांघद्दटत क्षेत्र खूपच लहान आहे. टक्केवारीच्या दृष्टीने पाद्दहल्यास देशातील
एकूण रोजगारापैकी ते सुमारे ७% इतके आहे. उत्पादन द्दवज वाहतूक आद्दण द्दवत्तीय सेवा
मोठया प्रमाणावर उत्पादन सांघद्दटत क्षेत्रात आहेत. असांघद्दटत क्षेत्रामध्ये कृषी क्षेत्र हे
सवायत मोठे क्षेत्र असून या क्षेत्रामध्ये ६५ % इतकी लोकसांख्या प्रत्यक्षपणे अवलांबून आहे.
शेती व्यद्दतररक्त असांघद्दटत क्षेत्रात समाद्दवष्ट असणाऱया इतर उद्योगाांमध्ये खाणकाम,
उत्पादन, बाांधकाम, व्यापार, वाहतूक, सामुदाद्दयक, सामाद्दजक आद्दण वैयद्दक्तक सेवा याांचा
समावेश होतो.
असांघद्दटत कामगार क्षेत्र ९७ टक्के कामगाराांना रोजगार पुरवते. असांघद्दटत कामगाराांच्या
व्याख्येनुसार असांघद्दटत कामगार हे असे कामगार आहेत जे स्वतःला सांघद्दटत करू शकत
नाहीत आद्दण रोजगाराचे अनौपचाररक स्वरूप अज्ञा आद्दण द्दनरक्षर, लहान आद्दण
द्दवखुरलेल्या स्थापना आद्दण उद्योजकाांची उच्च शक्ती यावर मात करणे इत्यादी सामानय
उद्दिष्टाांची पूतयता करू शकत नाहीत. या क्षेत्रामध्ये बाांधकाम मजूर, अनौपचाररक मजूर, लघु
उद्योगात काम करणारे कामगार, हातमाग आद्दण यांत्रमाग कामगार, द्दशगारेट उद्योगातील
कामगार, दुकाने आद्दण व्यवसाद्दयक आस्थापनातील कामगार, सफाई कामगार , मदतनीस
कामगार, आद्ददवासी कामगार आद्दण इतर असुरद्दक्षत प्रकारचे कामगार याांचा समावेश होतो.
कांत्राटी कामगार हा देखील असांघटीत कामगार क्षेत्राचा एक भाग आहे.
असंघद्दटत कामगार क्षेत्राच्या कािी द्दवद्दशष्ट समस्या पुढीलप्रमाणे सांगता येतील:
१) असांघद्दटत क्षेत्रातील सवय कामगाराांना द्दकमान सांरक्षण आद्दण कल्याणाची हमी देणाऱया
कायद्याांचा अभाव. munotes.in
Page 23
कामगार संघटनांचे अथथशास्त्र - २
23 २) कामगाराांना द्दनयद्दमत आद्दण अद्दधकृत ओळखपत्र द्ददले जात नाही. ओळखपत्र
असलेल्या कामगाराांना कायदेशीर ओळख आद्दण मानयता द्दमळत असते.
३) असांघटीत क्षेत्रातील कामगाराांच्या रोजगाराला कोणतेही कायदेशीर सांरक्षण नाही
त्यामुळे त्याांचे वेगवेगळ्या प्रकारे शोषण केले जाते. मनमानी पद्तीने बडतफय करणे,
द्दकमान वेतन नाकारणे, वेतन देण्यास द्दवलांब, वेतनाचे द्दनद्दित द्ददवस नसणे कामाच्या
द्दठकाणी जखमी झालेल्या कामगाराांना भरपाई न द्दमळणे, कल्याणकारी सुद्दवधाांची
अनुपद्दस्थती इत्यादी.
४) असांघद्दटत कामगार सामाद्दजक सुरक्षा कायद्यात समाद्दवष्ट नाहीत त्याांना भद्दवष्य द्दनवायह
द्दनधी, द्दनवृत्ती वेतन, वैद्यकीय सेवा, बाल सांगोपन आद्दण मातृत्व लाभ या सुद्दवधाांचा
उपयोग घेण्यापासून वगळण्यात आले आहे. कामगाराांना सांरक्षण देण्यासाठी राष्ट्रीय
कामगार आयोगाने २००२ मध्ये सांघद्दटत क्षेत्रातील सवय कामगाराांना द्दकमान सांरक्षण
आद्दण कल्याणाची हमी देणाऱया एकछत्री कायद्याची द्दशफारस केली आहे.
२.७ सारांश (SUMMARY) कामगार सांघटनाांचा मुख्य हेतू हा कामगाराांना उच्च वेतन द्दमळावे, कामाच्या पररद्दस्थतीत
सुधारणा व्हावी, हा त्याांचा प्रमुख हेतू असतो. श्रम बाजारातील कामगार सांघटना या
स्पधायत्मक द्दवरोधी शक्ती ठरतात. सांघटनाांना जो लाभ प्राप्त होतो त्याची द्दकांमत मात्र
असांघद्दटत कमयचाऱयाांना, बेकाराांना, करदात्याांना, कांपनयाांच्या मालकाांना त्याची द्दकांमत
मोजावी लागते. द्दवद्दवध देशाांमधील कामगार सांघटनाांच्या शक्तीचा अभ्यास स्पष्ट करतो की,
सांघटना असलेल्या या उद्योगाांमध्ये वेतन वाढ मोठया प्रमाणात होत असल्याचे द्ददसून येते.
तुलनेने त्याांना अद्दधक लाभ देखील द्दमळतात, परांतु या सवांचा पररणाम रोजगार वाढीवर
होतो.
प्रो. डेद्दव्हडसन याांनी १८९३ मध्ये माांडलेल्या वेतन सौदा द्दसद्ाांतानुसार कामगाराांचे वेतन
हे दोनही पक्षाांच्या सौदा शक्तीवर अवलांबून असते. उद्योजक एका द्दवद्दशष्ट मयायदेपयंत वेतन
देऊ पाहतात आद्दण वेतन द्दनद्दिती करताना उत्पादकता, गुांतवणूक, भाांडवल सांपदा,
कजायऊ रकमेचा खचय इत्यादी बाबी लक्षात घेतात. राहणीमान आद्दण स्वप्रद्दतष्ठा, कामाच्या
द्दठकाणची द्दस्थती , इतर उद्योगाांमधील वेतन या बाबी सांघटनेकडून लक्षात घेतल्या जातात.
या अपेक्षाांच्या आधारे उच्च आद्दण कमी वेतन पातळी या दोहोंचा मध्य काढून वेतन
द्दनधायररत होत असते, असे या द्दसद्ाांताचे स्पष्टीकरण काही गृहीताच्या आधारे करण्यात
आले आहे.
सांघटनाांचे उत्पादकतेवर पररणाम हे साधारणपणे नकारात्मक . बहुताांशी
उदाहरणाांमध्ये उत्पादकतेवर प्रद्दतकूल पररणाम झाल्याचे आढळून येते. सांघटनाांचा
उत्पादकतेवर सकारात्मक पररणाम हा द्दवद्दशष्टपणे अशा द्दठकाणी अद्दधक असतो द्दजथे
स्पधायत्मक दबाव अद्दस्तत्वात असतो आद्दण अशा प्रकारचे सकारात्मक पररणाम मुख्यत्वे
खाजगी नफादायी क्षेत्रापुरते मयायद्ददत असतात. munotes.in
Page 24
भारतातील कामगार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
24 कामगार सांघटनाांचा वेतनावरील पररणामाच्या सांदभायत प्रो. बॅरर याांनी असा द्दनष्कषय काढला
की, कामगार सांघटनाांचा उत्पादकता आद्दण उत्पादकता वृद्ीवर अल्प पररणाम द्ददसून येतो.
केवळ रोजगार सुरक्षा हीच कमयचाऱयाांच्या काययक्षमतेवर प्रभाव टाकू शकते असे नसून इतर
अनेक घटकही कमयचाऱयाांच्या काययक्षमतेवर पररणाम करत असतात. त्याचे स्वरूप
सकारात्मक व नकारात्मक अस ते.
असांघद्दटत क्षेत्रातील कामगाराांना अनेक समस्याांना सामोरे जावे लागते. शासकीय
पातळीवरून त्यावर द्दवद्दवध उपाय शोधले जात आहेत. त्याचा सार हा प्रामुख्याने
कामगाराांना द्दकमान सांरक्षण आद्दण कल्याणाची हमी देणे हा द्ददसून येतो.
२.८ प्रश्न (QUESTIONS) १. कामगार सांघटनाांचे अथयशास्त्र यावर टीप द्दलहा.
२. वेतनाचा सौदा द्दसद्ाांत स्पष्ट करा.
३. कामगार सांघटनाांचा उत्पादकता आद्दण वेतनावरील पररणामाांची चचाय करा.
४. रोजगार सुरक्षा आद्दण काययक्षमता यावर टीप द्दलहा.
*****
munotes.in
Page 25
25 मॉडयुल २ : औद्योगिक संबंध
३
औद्योगिक संबंध - १
घटक संरचना
३.० ईद्दिष्टे
३.१ प्रस्तावना
३.२ औद्योद्दगक संबंधांची व्याख्या
३.३ औद्योद्दगक संबंधांची व्याप्ती
३.४ औद्योद्दगक संबंधांचा दृष्टीकोन
३.४.१ प्रणाली दृष्टीकोन
३.४.२ वगग संघषग दृष्टीकोन
३.५ सारांश
३.६ प्रश्न
३.० उगिष्टे (OBJECTIVES ) औद्योद्दगक संबंधांची व्याख्या अद्दण व्याप्ती ऄभ्यासणे.
औद्योद्दगक संबंधांच्या द्दवद्दवध दृद्दष्टकोनांचा ऄभ्यास करणे.
३.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION ) व्यापार एकीकरणवाद हा कारखाना व्यवस्थेमुळे अद्दण भांडवलशाही व्यवस्थेमुळे ईदयास
अलेला घटक अहे. १८५० च्या दरम्यान रस्ते अद्दण रेल्वे मागाांचा द्दवकास तसेच पद्दहल्या
कापूस अद्दण ताग कारखान्याची स्थापना झाली, तेव्हा खऱ्या ऄथागने भारतात अधुद्दनक
औद्योद्दगकीकरणाची सुरुवात झाली ऄसे म्हणावे लागेल. तथाद्दप, भारतातील कामगार
संघटना १९व्या शतकाच्या शेवटच्या टप्पप्पयात ईदयास अली. १८७५ हे वषग भारतातील
व्यापार संघटनांच्या चळवळीच्या आद्दतहासातील एक महत्वाचे वषग म्हणून गणले जाते, कारण
कारखान्यातील कामगार पद्दहल्यांदाच त्यांच्या मागण्या पूणग करण्यासाठी एकत्र अले होते
अद्दण चळवळीच्या माध्यमातून न्याय मागत होते.
munotes.in
Page 26
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
26 ३.२ औद्योगिक संबंधांची व्याख्या (DEFINITION OF INDUSTRIAL RELATIONS ) डेल योडर यांच्या मते, "औद्योद्दगक संबंध हे रोजगार संबंधातून द्दनमागण होणाऱ्या
व्यवस्थापक अद्दण कमगचारी यांच्यातील संबंधांचे वणगन करतात अद्दण या संबंधांचा हेतू हा
महत्तम नफा प्राप्त करणे ऄसतो."
अंतरराष्ट्रीय श्रम ऄभ्यास संस्थेने याची व्याख्या "ईत्पादनातील सामाद्दजक संबंध" ऄशी
केली अहे. मीड अद्दण मेटकाफ यांनीदेखील औद्योद्दगक संबंधांची ऄद्दतशय अदशगवादी
व्याख्या द्ददली अहे. मीड अद्दण मेटकाफ यांच्या मते, "औद्योद्दगक संबंध हे द्दनयोक्ता अद्दण
कमगचारी यांच्या एकमेकांबिलच्या वृत्ती अद्दण दृष्टीकोनांचे एकद्दत्रत पररणाम दशगद्दवतात,
ज्यात द्दकमान मानवी प्रयत्न अद्दण संघषाांसह एखाद्या संस्थेच्या द्दियाकलापांचे द्दनयोजन,
पयगवेक्षण, द्ददशा अद्दण समन्वय तसेच सहकायागची ईत्साही भावना अद्दण संस्थेच्या सवग
सदस्यांच्या खऱ्या कल्याणासाठी योग्य द्दवचार केला जातो."
प्राध्यापक क्लेग यांच्या मते, औद्योद्दगक संबंध म्हणजे "द्दनयम बनवण्याच्या अद्दण
बदलण्याच्या पद्धती ऄसून अद्दण या द्दनयमांची योग्य अद्दण द्दनयोद्दजत ऄंमलबजावणी होय."
औद्योद्दगक संबंधांचा सार हा द्दनयोक्ता अद्दण कामगार यांच्या रोजच्या व्यवहारातून द्दनरीद्दक्षत
केला जातो. द्दनयोक्त्याचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व व्यवस्थापनाद्वारे केले जाते अद्दण कमगचाऱ्यांचे
प्रद्दतद्दनद्दधत्व त्यांच्या कामगार संघटनांद्वारे केले जाते, म्हणून याला "व्यवस्थापन-संघ
संबंध" ऄसे देखील संबोधतात. राज्य हा औद्योद्दगक संबंधांमधील सवागत महत्त्वाचा घटक
अहे कारण प्रत्येक राज्य हे औद्योद्दगक संबंधांच्या चौकटीमध्ये कायग करत ऄसताना
द्दनयमावली तयार करून त्या द्दनयमांची ऄंमलबजावणी करण्याच्या दृद्दष्टकोनातून पाउल
ईचलते.
३.३ औद्योगिक संबंधांची व्याप्ती (SCOPE OF INDUSTRIAL RELATIONS ) औद्योद्दगक संबंध मुख्यतः व्यवस्थापक अद्दण कामगारातील संबंध / मालक व कामगार
संबंध यांच्याशी संबंद्दधत अहे. ऄथगव्यवस्थेच्या द्दवकासाच्या दृद्दष्टकोनातून औद्योद्दगक संबंध
हा घटक खूप महत्वाचा अहे. औद्योद्दगक संबंधाच्या व्याप्तीमध्ये खालील बाबींचा समावेश
होतो:
१. कामगार संबंध म्हणजे, कामगार संघटना व त्यांच्या व्यवस्थापनातील संबंध होय.
२. कामगार-मालक संबंध म्हणजे, व्यवस्थापक अद्दण मालक व कामगारांचा संबंध होय.
३. समूह संबंध म्हणजे, कामगारांच्या द्दवद्दवध गटांमधील संबंध होय.
४. सावगजद्दनक संबंध म्हणजे, ईद्योगसंस्था अद्दण समाज यांच्यातील संबंध होय.
munotes.in
Page 27
औद्योद्दगक संबंध – १
27 ३.४ औद्योगिक संबंधांचा दृष्टीकोन (APPROACH ES TO INDUSTRIAL RELATIONS ) औद्योद्दगक संबंध हा बहु-द्दवषय अद्दण अंतर-द्दवषय घटक अहे. त्याचे मूळ सामाद्दजक
शास्त्ांमध्ये ऄसल्यामुळे त्याला राजकीय, सामाद्दजक, अद्दथगक अद्दण मानद्दसक अयाम
अहेत. आद्दतहास, सामाद्दजक मानववंशशास्त्, कायदा अद्दण व्यवस्थापन यासारख्या आतर
सामाद्दजक शास्त्ांशी देखील ते संबंद्दधत अहे. अंतरद्दवद्याशाखीय ज्ञानशाखा म्हणून
औद्योद्दगक संबंध सवग सामाद्दजक शास्त्ांमध्ये ऄभ्यासले जातात अद्दण यातूनच त्याचा एक
स्वतंत्र ईपयोद्दजत ज्ञानशाखा म्हणून ईदय होतो. "अद्दथगक द्दकंवा भौद्दतक लाभाच्या
मोबदल्याच्या ऄपेक्षेने केलेल्या शारीररक-मानद्दसक ऄशा प्रयत्नांना श्रम म्हणावे", हेच वाक्य
श्रम ऄथगशास्त्ाला द्दचद्दत्रत करते. त्याचप्रमाणे, समाजशास्त् हा द्दवषय औद्योद्दगक
समाजशास्त्ाच्या माध्यमातून कामगारांची सामाद्दजक पार्श्गभूमी अद्दण सामाद्दयक मूल्ये,
अद्दण द्दनयमांचा मानवी वतगनावर होणारा पररणाम स्पष्ट करते. औद्योद्दगक मानसशास्त् हा
द्दवषय भरती, द्दनयुक्ती, प्रद्दशक्षण, थकवा, मनोबल आत्यादी बाबी हाताळण्यासाठी मोजमाप
साधने अद्दण संकल्पना द्दवशद करतो. कामगार कायदे, त्यांचे द्दववेचन तसेच त्या
कायद्यातील सुधारणा या सवग बाबी औद्योद्दगक न्यायशास्त् सुधारण्यास मदत करतात.
पररमाणात्मक पद्धती अद्दण सांद्दख्यकी तंत्रे देश, राज्य द्दकंवा शहरातील औद्योद्दगक संबंधांची
नेमकी द्दस्थती समजून घेण्यास मदत करतात.
द्दवषयाच्या बहु-ऄनुशासनात्मक स्वरूपामुळे, ऄनेक सामाद्दजक शास्त्ज्ञांनी औद्योद्दगक
संबंधांचे स्पष्टीकरण केले अहे, जे अता औद्योद्दगक संबंधांचे द्दसद्धांत द्दकंवा दृद्दष्टकोन म्हणून
ओळखले जाते. औद्योद्दगक संबंधांचे काही महत्त्वाचे द्दसद्धांत अद्दण दृद्दष्टकोन खाली स्पष्ट
केले अहेत.
३.४.१ औद्योगिक संबंधांचा प्रणाली दृष्टीकोन (System Approaches ):
जॉन डनलॉप यांनी औद्योद्दगक संबंधांबाबतच्या प्रणाली दृद्दष्टकोन मांडला अहे. हा दृद्दष्टकोन
औद्योद्दगक संबंध प्रद्दियेतील सहभागी, नैसद्दगगक शक्ती अद्दण ईत्पादनावर लक्ष केंद्दित
करतो. हा द्दसद्धांत औद्योद्दगक संबंधांचे द्दवद्दवध पैलू तसेच परस्परसंबंधांच्या कारणांचा
ऄभ्यास करतो. प्रणालीचा दृष्टीकोन अकृती ३.१ मध्ये स्पष्ट केला अहे. प्रणाली
दृद्दष्टकोनाचे मूलभूत घटक खालीलप्रमाणे अहेत:
१. प्रणालीमधील सहभाि:
या प्रणालीमध्ये तीन सहभागी अहेत अद्दण ते पुढीलप्रमाणे अहेत: कामगार अद्दण त्यांच्या
संस्था, व्यवस्थापन अद्दण त्यांचे प्रद्दतद्दनधी अद्दण द्दवशेष सरकारी संस्था जसे की कामगार
न्यायालये. हे सहभागी सामाद्दजक अद्दण अद्दथगक चौकटीत एकमेकांचा द्दवचार करतात.
त्यांच्या परस्परसंवादामध्ये तीन महत्त्वपूणग स्तरांचा समावेश अहे ज्यांना डनलॉपने
'औद्योद्दगक संबंध प्रणालीची ईप-प्रणाली' ऄसे म्हटले अहे.
munotes.in
Page 28
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
28 २. वैचाररक आधार:
ईप-प्रणालींमधील संबंध त्यांच्या वैचाररक तत्वांद्वारे द्दनयंद्दत्रत केले जातात. डनलॉपच्या
मते, ही द्दवचारधारा सामान्यत: कलाकारांद्वारे धारण केलेल्या कल्पना अद्दण द्दवर्श्ासांचा एक
संच अहे जी एक ऄद्दस्तत्व म्हणून एकद्दत्रतपणे प्रणाली तयार करण्यास द्दकंवा एकद्दत्रत
करण्यास मदत करते.
३. पयाावरण गकंवा त्या संबंधीचे घटक:
पयागवरण द्दकंवा त्या संबंधीचे घटक हा एक ऄसा भाग अहे, ज्यामध्ये सहभागी एकमेकांशी
संवाद साधतात. डनलॉपने तीन प्रकारचे पयागवरण सांद्दगतले अहेत जे औद्योद्दगक संबंधांशी
संबंद्दधत अहेत. ते पुढीलप्रमाणे अहेत: कायगशाळेची तांद्दत्रक वैद्दशष्ट्ये, बाजार द्दकंवा अद्दथगक
मयागदा अद्दण समाजात द्दवद्यमान शक्तीचे स्थान अद्दण संतुलन. हे तीन प्रकारचे पयागवरण
द्दकंवा घटक ईपप्रणाली म्हणून ओळखले जातात. या ईपप्रणालींना तांद्दत्रक ईपप्रणाली,
अद्दथगक ईपप्रणाली अद्दण राजकीय ईपप्रणाली ऄसे म्हटले जाउ शकते.
अ) तांगिक उपप्रणाली: औद्योद्दगक संबंध हे तंत्रज्ञानाच्या द्दनवडीवर अद्दण ईपलब्धतेवर
ऄवलंबून ऄसतात, ऄशा प्रकारे, श्रम अद्दण भांडवल केंद्दित तंत्रज्ञानाऄंतगगत औद्योद्दगक
संबंध हे पूणगपणे द्दभन्न ऄसतात. तंत्रज्ञानातील बदल हा कामगारांच्या कौशल्यांबिल
मालकाच्या ऄपेक्षा सतत वाढवतात. अधुद्दनक तंत्रांचा स्वीकार केल्याने हाताने ईत्पादन
प्रद्दिया कमी होते अद्दण कामगार त्यांच्या कामावर यंत्रांद्वारे ऄद्दधक द्दनयंत्रण द्दमळवून महत्तम
ईत्पादन द्दमळवण्यात यशस्वी होतात.
ब) आगथाक उपप्रणाली: बाजार द्दकंवा अद्दथगक मयागदा देखील औद्योद्दगक संबंधांवर पररणाम
करतात, कारण श्रमाची गरज अद्दण वस्तूंची मागणी यांचा जवळचा संबंध अहे. स्पधाग
वाढत ऄसताना, ईद्योगसंस्थांचे बाजार समभाग ऄद्दनद्दित होतात अद्दण त्यामुळे औद्योद्दगक
संबंधांवर पररणाम होतो.
क) राजकीय उपप्रणाली: सामान्यपणे ऄथगव्यवस्थेतील तीन शद्दक्तशाली अद्दण
सामर्थयगवान घटक कामगार संघटना, द्दनयोक्ते अद्दण सरकार यांच्यामुळे कामगार अद्दण
व्यवस्थापन यांच्या संबंधांवर पररणाम होतात. ईत्पादन प्रद्दियेच्या सुरुवातीच्या काळात,
कामगार अद्दण द्दनयोक्ते हे त्यांचे द्दहतसंबंध सकारात्मकररत्या पुढे नेण्यासाठी पुरेपूर प्रयत्न
करतात. त्यामुळे औद्योद्दगक संबंधांचा नमुना तयार करण्यात सरकारची द्दनयामक भूद्दमका
महत्त्वाचा भाग अहे. जेव्हा पक्ष कमी पररपक्व ऄसतात, शक्ती जागरूक ऄसतात अद्दण
म्हणूनच अिमक ऄसतात तेव्हा संघषग तीव्रपणे ईद्भवतो. थोडक्यात, जेव्हा पक्ष ऄद्दधक
पररपक्व, जबाबदार अद्दण सामर्थयगवान बनतात अद्दण स्वतःला एकमेकांबरोबर सामावून
घेण्यास द्दशकतात, तेव्हा संघषग हा घटक दुलगद्दक्षत होउन द्दवकासाच्या दृद्दष्टकोनातून
मागगिमन केले जाते. munotes.in
Page 29
औद्योद्दगक संबंध – १
29
आकृती ३.१: डनलॉपचा औद्योगिक संबंधांचा दृष्टीकोन
या ईप-प्रणालींमधील खेळाडू प्रद्दतद्दिया देतात अद्दण एकमेकांशी संवाद साधतात. त्यांचे हे
द्दियाकलाप आतरांवर प्रभाव पडतात अद्दण तेसुद्धा आतरांच्यामुळे प्रभाद्दवत होताना
पाहावयास द्दमळते. त्यांचे परस्परसंवाद द्दवद्दवध प्रकारच्या घटकांच्या प्रभावाखाली अद्दण
द्दवद्दशष्ट वातावरणात घडतात. ईदाहरणाथग, महागाइसारख्या अद्दथगक घटकांचा औद्योद्दगक
संबंधांवर मोठा प्रभाव पडतो. प्रत्येक चलनवाढीची पररद्दस्थती औद्योद्दगक ऄशांततेच्या
ऄनैद्दच्िक घटनांना कारणीभूत ठरते अद्दण प्रत्येक मंदीच्या पररद्दस्थतीमुळे सामान्यतः
औद्योद्दगक द्दिया कमी होतात. या संभाव्य द्दवस्कळीत समस्या त्याच्या स्वयंचद्दलत
समायोजनासाठी द्दनयम तयार करून हाताळल्या जातात. ईदाहरणाथग, ऄमेररकेमध्ये,
महागाइची भरपाइ सामूद्दहक सौदेबाजीच्या ऄधीन अहे. भारतात, महागाइ भत्ता ग्राहक
द्दकंमत द्दनदेशांकाशी जोडून त्याच्यावर द्दनयंत्रण केले जाते. भांडवल-केंद्दित ईद्योगाच्या
तुलनेत कामगार-केंद्दित ईद्योगात पुढील औद्योद्दगक संबंध वेगळे ऄसतात. खेळाडूंची शक्ती
केंिांशी जवळीक देखील प्रद्दियेवर पररणाम करते. अद्दथगक, सामाद्दजक अद्दण तांद्दत्रक घटक
या द्दतन्ही स्तरांवर कायग करणार्या घटकांमुळे त्यांच्या संबंधांवर पररणाम होतो तेव्हा ते
द्दनयम द्दकंवा कायदे तयार केले जातात.
डनलॉपच्या प्रणाली दृगष्टकोनाच्या मयाादा:
डनलॉपने प्रेरणा, धारणा अद्दण दृष्टीकोन अद्दण द्दनयम बनद्दवणाऱ्या संस्थांवर लक्ष केंद्दित
करण्याची प्रवृत्ती अद्दण संघषागचे द्दनराकरण यासारख्या ऄथगव्यवस्थेतील बदलांकडे लक्ष
द्ददले नाही. तथाद्दप, डनलॉपचा द्दसद्धांत औद्योद्दगक संबंध प्रद्दियेची जद्दटलता लक्षात घेतो
अद्दण कोणत्याही देशात द्दकंवा कोणत्याही पररद्दस्थतीत वापरण्यासाठी व ऄनुकूल
करण्यासाठी लवद्दचक अहे. औद्योद्दगक संबंधांमध्ये द्दनयम हा एकमेव घटक नसून त्यात
आतर घटकांचा देखील समावेश ऄसतो अद्दण ते प्रणालीचे द्दवस्तृत मागगदशगक तत्त्वे प्रदान
करतात अद्दण मूलभूत वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट करण्यात मदतदेखील करतात. ते प्रणालीच्या
अकलनामध्ये धारणा अद्दण वतगणूक घटकांचे एकत्रीकरण रोखत नाहीत. त्यामुळे हा
द्दसद्धांत भारतीय औद्योद्दगक संबंध प्रणालीच्या द्दवश्लेषणासाठी ऄद्दतशय ईपयुक्त चौकट
प्रदान करतो. शेवटी, डनलॉपचा द्दसद्धांत हा नैसद्दगगकररत्या मानकीय नाही, परंतु औद्योद्दगक
संबंधांमध्ये गुंतलेल्या द्दवद्दवध प्रद्दियांची कारणे अद्दण पररणाम स्पष्ट करण्यासाठी पुरेसा
अहे. munotes.in
Page 30
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
30 ३.४.२ औद्योगिक संबंधांसाठी विा संघषााचा दृष्टीकोन (Class Conflict
Approaches ):
कालग माक्सग (१८१८-१८८३) च्या मते, कामगार अद्दण भांडवलदार यांच्यातील
औद्योद्दगक संबंध हे परस्परद्दवरोधी ऄसतात. संबंधांमधील द्दवरोधाभास हा वगाांच्या
द्दवरोधाभासी ईद्दिष्टांचा पररणाम ऄसतो. माक्सगचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की, भांडवलदारांचे
ईद्दिष्ट जास्तीत जास्त नफा द्दमळवणे अद्दण कामगारांचे ध्येय जास्तीत जास्त वेतन वाढवणे
ऄसतो. दोन ईद्दिष्टांचा ताळमेळ बसू शकत नाही, कारण औद्योद्दगक संबंध हा एक शून्य
बेरीज खेळ अहे, ज्यामध्ये एकाला गमवावे लागते अद्दण दुसऱ्याला फायदा होतो. ऄशा
प्रकारे, भांडवलदार ईत्पादन साधनांचे मालक म्हणून श्रमाच्या अधारावर नफा
द्दमळद्दवण्याचा प्रयत्न करत ऄसतात. भांडवलदारांच्या वगागचा नाश करूनच या द्दवरोधाभासी
अद्दण ऄपद्दवत्र संबंधाचा ऄंत केला जाउ शकतो अद्दण वगगहीन समाजाची स्थापना केली
जाउ शकते ऄसे कालग माक्सग यांचे मत होते. वगगद्दवहीन समाजाची स्थापना वगगसंघषागतूनच
होउ शकते. कामगार (मजूरवगग) अद्दण भांडवलदार (भांडवलदारवगग) यांच्यातील
वगगसंघषागचे मुख्य साधन म्हणजे कामगार संघटना होय. अत्म-नाशाची बीजे
भांडवलशाहीमध्ये रुजलेली ऄसतात अद्दण ती तीन महत्त्वाच्या अत्म-द्दवनाशकारी
प्रवृत्तींमध्ये प्रकट होतात. याचे कल खालीलप्रमाणे अहेत:
अ) काही मोठ्या भांडवलदारांच्या हातात संपत्ती आगण उत्पन्नाचे केंद्रीकरण:
कामगार वगग हे केवळ त्यांची श्रमशक्ती द्दवकू शकतात अद्दण ईदरद्दनवागहाचे वेतन द्दमळवू
शकतात. भांडवलदार वगग ईत्पादनाच्या साधनांचे मालक ऄसतात अद्दण ऄद्दतररक्त मूल्य
काढून कामगारांचे नेहमीच शोषण करत ऄसतात.
ब) भांडवलदारांमधील स्पधेचा पररणाम स्पधाात्मक तंिज्ञान आगण भांडवलाची वाढती
सेंगद्रय रचना यामध्ये होतो:
मजुरांना केवळ ईदरद्दनवागहाचे वेतन द्ददले जात ऄसल्याने, वेतनात अणखी कपात होण्याची
शक्यता नसते अद्दण त्यामुळे भांडवलदार वगागला अपापसात स्पधाग करावी लागते. यामुळे
श्रमशक्ती कमी होते. श्रमशक्ती हेच ऄद्दतररक्त मूल्य द्दकंवा नफ्याचे एकमेव स्त्ोत ऄसल्याने,
श्रमशक्ती कमी झाल्यामुळे एकीकडे ऄद्दधशेष मूल्य घसरते अद्दण दुसरीकडे औद्योद्दगक
राखीव सैन्यात वाढ होते. वाढत्या बेरोजगारीमुळे अद्दण वाढत्या भांडवलदारांच्या वाढत्या
वगागमुळे वाढत्या ईत्पादनामुळे भांडवलदारांचा वगग अणखी कमकुवत होतो, ऄशा प्रकारे
भांडवलदार वगागच्या द्दवनाशाची बीजे पेरली जातात.
क) सहकारी भांडवलदारांचे स्पधाात्मक गवलोपन:
स्पधाग सहकारी भांडवलदारांना संपवते अद्दण ज्यांना काढून टाकले जाते, ते औद्योद्दगक
राखीव सैन्याच्या श्रेणीत सामील होतात अद्दण कामगार त्यांच्या दुदगशेचे कारण ओळखून,
समाजवादाचा मागग तयार करण्यासाठी भांडवलशाही व्यवस्थेला ईलथून टाकण्यासाठी
एकत्र येतात. munotes.in
Page 31
औद्योद्दगक संबंध – १
31 माक्सगचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की, औद्योद्दगक भांडवलशाहीने व्यापार एकत्रीकरणवादाला
जन्म द्ददला, कारण जगाच्या अद्दथगक आद्दतहासात प्रथमच, कामगार नावाचा चेहरा नसलेला
एक वगग कारखान्यांमध्ये एकत्र काम करत होता, कामाची पररद्दस्थती ऄमानवीय होती, वेतन
ऄनेकदा द्दनवागह दरापेक्षा कमी द्ददले जात होते अद्दण कामगार एक वगग म्हणून कामाच्या
प्रद्दियेपासून, कामाच्या ईत्पादनापासून अद्दण समाजापासून पूणगपणे ऄद्दलप्त होते. त्यामुळे
कामगार हा भांडवलदार वगागद्दवरुद्ध संघद्दटत होउ लागला द्दकंवा व्यापक संघटना बनवू
लागला. माक्सगचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की, कामगार संघटनांनी त्यांचे कायग मजुरी अद्दण
कामाची पररद्दस्थती सुधारण्यापुरते मयागद्ददत करू नये. त्यांनी अपल्या संघद्दटत शक्तीचा
वापर कामगारांना मुक्त करण्यासाठी अद्दण भांडवलशाही व्यवस्था नष्ट करण्यासाठी केला
पाद्दहजे. स्वत:मध्ये एक वगग बनण्यापासून स्वत:साठी वगग बनण्यासाठी, कामगारांना त्यांचे
अद्दथगक संबंध बदलणे अवश्यक अहे अद्दण हे केवळ राजकीय संघषागतूनच शक्य अहे.
त्यांनी जगातील कामगारांना एकत्र येउन भांडवलशाही व्यवस्थेला िांतीच्या माध्यमातून
ईलथून टाकण्याचे अवाहन केले. त्यांचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की, समाजवाद प्रस्थाद्दपत
करण्याच्या या लढ्यात कामगार वगग यशस्वी होइल ज्यामध्ये ईत्पादनाची साधने राज्याच्या
मालकीची ऄसतील अद्दण राज्याचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व केवळ कामगार वगग नावाच्या एका वगागद्वारे
केले जाइल, कारण कामगार वगागद्दशवाय दुसरा कोणताही वगग नाही.
भांडवलदार अद्दण कामगार संघटनांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारे कामगार यांच्यातील संघषग
भांडवलशाही व्यवस्थेत ऄंतभूगत अहेत. माक्सगच्या मते, औद्योद्दगक भांडवलशाही द्दकंवा
कारखाना व्यवस्थेच्या काळात ईदयास अलेल्या कामगार-वगागच्या संघषागचा व्यापार
एकत्रीकरणवाद हा केवळ एक प्रकार अहे. कामगार संघटनांना समाजाच्या िांद्दतकारी
पररवतगनाच्या मागागवर समाजवादाकडे नेण्याची गरज अहे, ऄसे त्यांचे मत होते.
३.५ सारांश (SUMMARY) १. औद्योद्दगक संबंधांमध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो:
ऄ. कामगार संबंध म्हणजे, कामगार संघटना व त्यांच्या व्यवस्थापनातील संबंध होय.
ब. कामगार-मालक संबंध म्हणजे, व्यवस्थापक अद्दण मालक व कामगारांचा संबंध
होय.
क. समूह संबंध म्हणजे, कामगारांच्या द्दवद्दवध गटांमधील संबंध होय.
ड. सावगजद्दनक संबंध म्हणजे, ईद्योगसंस्था अद्दण समाज यांच्यातील संबंध होय.
२. औद्योद्दगक संबंधांसाठी प्रणालीचा दृष्टीकोन जॉन डनलॉप यांनी मांडला अहे. हे
औद्योद्दगक संबंध प्रद्दियेतील सहभागी, पयागवरणीय शक्ती अद्दण ईत्पादनावर लक्ष
केंद्दित करते अद्दण औद्योद्दगक संबंधांच्या द्दवद्दवध पैलूंमधील या परस्पर संबंधांच्या
कारणांचा ऄभ्यास करते.
३. कालग माक्सग (१८१८-१८८३) च्या मते, कामगार अद्दण भांडवलदार यांच्यातील
औद्योद्दगक संबंध हे परस्परद्दवरोधी ऄसतात. संबंधांमधील द्दवरोधाभास हा वगाांच्या
द्दवरोधाभासी ईद्दिष्टांचा पररणाम ऄसतो. माक्सगचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की, munotes.in
Page 32
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
32 भांडवलदारांचे ईद्दिष्ट जास्तीत जास्त नफा द्दमळवणे अद्दण कामगारांचे ध्येय जास्तीत
जास्त वेतन वाढवणे ऄसतो. दोन ईद्दिष्टांचा ताळमेळ बसू शकत नाही, कारण
औद्योद्दगक संबंध हा एक बेरीज रकमेचा खेळ अहे, ज्यामध्ये एकाला गमवावे लागते
अद्दण दुसऱ्याला फायदा होतो.
४. व्यापार एकीकरणवाद हा कारखाना व्यवस्थेमुळे अद्दण भांडवलशाही व्यवस्थेमुळे
ईदयास अलेला घटक अहे. १८५० च्या दरम्यान रस्ते अद्दण रेल्वे मागाांचा द्दवकास
तसेच पद्दहल्या कापूस अद्दण ताग कारखान्याची स्थापना झाली, तेव्हा खऱ्या ऄथागने
भारतात अधुद्दनक औद्योद्दगकीकरणाची सुरुवात झाली ऄसे म्हणावे लागेल. तथाद्दप,
भारतातील कामगार संघटना १९व्या शतकाच्या शेवटच्या टप्पप्पयात ईदयास अली.
१८७५ हे वषग भारतातील व्यापार संघटनांच्या चळवळीच्या आद्दतहासातील एक
महत्वाचे वषग म्हणून गणले जाते, कारण कारखान्यातील कामगार पद्दहल्यांदाच त्यांच्या
मागण्या पूणग करण्यासाठी एकत्र अले होते अद्दण चळवळीच्या माध्यमातून न्याय
मागत होते.
५. भारतीय श्रम बाजार संघद्दटत अद्दण ऄसंघद्दटत क्षेत्रात द्दवभागलेला अहे. श्रद्दमक
बाजाराचे संघद्दटत क्षेत्र खूपच लहान अहे अद्दण टक्केवारीच्या दृष्टीने देशातील एकूण
रोजगाराच्या सुमारे ७% अहे. ईत्पादन, वीज, वाहतूक अद्दण द्दवत्तीय सेवा मोठ्या
प्रमाणावर संघद्दटत क्षेत्रात अहेत. ऄसंघद्दटत क्षेत्रात, शेती व्यद्दतररक्त, ऄसंघद्दटत
क्षेत्रातील आतर ईद्योग खाणकाम, ईत्पादन, बांधकाम, व्यापार, वाहतूक अद्दण समुदाय,
सामाद्दजक अद्दण वैयद्दक्तक सेवा अहेत.
६. औद्योद्दगक समस्यांचे समाजशास्त्ीय मूळ समाजशास्त्ीय घटक जसे की, मूल्य
प्रणाली, रीद्दतररवाज, द्दनकष, द्दचन्हे, वृत्ती अद्दण श्रम अद्दण व्यवस्थापन या दोघांची
धारणा अद्दण औद्योद्दगक संबंधांवर द्दवद्दवध मागाांनी पररणाम करणारे घटक शोधले
जाउ शकतात. हे घटक कामगारांची वतगणूक ठरवतात. औद्योद्दगकीकरणाचे सामाद्दजक
पररणाम जसे की, संघटना, सामाद्दजक गद्दतशीलता, स्थलांतरामुळे ऄनेक सामाद्दजक
दुष्ट्कृत्ये द्दनमागण होतात जसे, कौटुंद्दबक द्दवघटन, तणाव अद्दण ताण, ऄपराध, वैयद्दक्तक
अद्दण सामाद्दजक ऄव्यवस्था कामगारांच्या कायगक्षमतेवर अद्दण ईत्पादकतेवर पररणाम
करतात, ज्यामुळे ईद्योगाच्या औद्योद्दगक संबंध प्रणालीवर पररणाम होतो.
३.६ प्रश्न (QUESTIONS) १. औद्योद्दगक संबंधांच्या प्रणालीच्या दृद्दष्टकोनाची चचाग करा.
२. औद्योद्दगक संबंधांच्या वगग संघषागच्या दृद्दष्टकोनाचे द्दवश्लेषण करा.
३. भारतातील संघद्दटत अद्दण ऄसंघद्दटत कामगारांच्या समस्यांची तुलना अद्दण त्याचा
द्दवरोधाभास द्दवशद करा.
४. श्रम बाजाराच्या समाजशास्त्ीय दृद्दष्टकोनाचे द्दवश्लेषण करा.
***** munotes.in
Page 33
33 ४
औद्योगगक संबंध - २
घटक संरचना
४.० ईद्दिष्टे
४.१ टेलरवाद
४.२ फोद्दडिझम
४.३ पोस्ट-फॉद्दडिझम
४.४ नव-फॉद्दडिझम
४.५ बहुलवाद
४.६ मानवी संबंध स्कूल अद्दण संस्थात्मक वतिन दृष्टीकोन
४.७ सारांश
४.८ प्रश्न
४.० उगिष्टे (OBJECTIVES ) • टेलरवादाच्या संकल्पनेचा ऄभ्यास करणे.
• फोद्दडिझम, पोस्ट-फॉद्दडिझम अद्दण नव-फॉद्दडिझमच्या संकल्पनांचा ऄभ्यास करणे.
• मानवी संबंधांचे स्कूल अद्दण संस्थात्मक वतिन दृद्दष्टकोनाचा ऄभ्यास करणे.
४.१ टेलरवाद (TAYLORISM ) वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन द्दकंवा टेलरवाद हा व्यवस्थापनाचा एक द्दसद्ांत अहे, जो
कायिप्रवाहांचे द्दवश्लेषण अद्दण संश्लेषण करतो. या द्दसद्ांताचे मुख्य ईद्दिष्ट अद्दथिक
कायिक्षमता, द्दवशेषतः कामगार ईत्पादकता सुधारणे हे अहे. हा प्रद्दियांच्या ऄद्दभयांद्दिकी
अद्दण व्यवस्थापनासाठी द्दवज्ञान लागू करण्याचा हा सवाित पद्दहला प्रयत्न होता. १८८०
अद्दण १८९० च्या दशकात फ्रेडररक द्दवन्सस्लो टेलरने ईत्पादन ईद्योगांमध्ये या प्रद्दियांचा
द्दवकास सुरू केला. १९१० च्या दशकात त्याच्या पररणामाची सवोत्तम कामद्दगरी ऄनुभवली
गेली. १९२० च्या दशकापयंत, ते प्रभावशाली होते, परंतु त्यानंतर द्दवरोधी द्दकंवा पूरक
कल्पनांसह स्पधाि अद्दण समन्सवयाचे युग सुरू झाले. १९३० च्या दशकात एक वेगळा
द्दसद्ांत द्दकंवा द्दवचारांचे स्कूल म्हणून वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन कालबाह्य झाले ऄसले तरी,
त्यातील बहुतेक केंद्रद्दवषय अजही औद्योद्दगक ऄद्दभयांद्दिकी अद्दण व्यवस्थापनाचे महत्त्वपूणि
भाग अहेत. यामध्ये द्दवश्लेषण, संश्लेषण, तकिशास्त्र, तकिसंगतता, ऄनुभववाद, कायि
नैद्दतकता, कायिक्षमता अद्दण कचरा द्दनमूिलन, सवोत्तम पद्तींचे मानकीकरण, केवळ
स्वतःच्या फायद्यासाठी द्दकंवा द्दवद्दशष्ट कौशल्य ऄसलेल्या द्दवद्दशष्ट कामगारांच्या सामाद्दजक
द्दस्थतीचे रक्षण करण्यासाठी परंपरेबिल द्दतरस्कार, हस्तकला ईत्पादनाचे मोठ्या प्रमाणात munotes.in
Page 34
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
34 ईत्पादनात रूपांतर, अद्दण कामगार अद्दण कामगारांमधील ज्ञान हस्तांतरण साधने, प्रद्दिया
अद्दण दस्तऐवजीकरण यांचा समावेश होतो.
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाच्या मूळ कल्पना टेलरने १८८० अद्दण १८९० च्या दशकात
द्दवकद्दसत केल्या होत्या अद्दण प्रथम त्याची मोनोग्राफ ए पीस रेट द्दसस्टम (१८९५), शॉप
मॅनेजमेंट (१९०३) अद्दण वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाची तत्त्वे (१९११) मध्ये प्रकाद्दशत झाली
होती. द्दमडवेल स्टीलमध्ये, चियंि चालक अद्दण समादेशक म्हणून काम करत ऄसताना,
टेलरने कामगारांमधील ईत्पादकतेतील नैसद्दगिक फरक लक्षात घेतला, जे प्रद्दतभा, बुद्दद्मत्ता
द्दकंवा प्रेरणा यातील फरकांसह द्दवद्दवध कारणांमुळे प्रेररत झाले होते. या ऄनुप्रयुद्दिवर
द्दवज्ञान लागू करण्याचा प्रयत्न करणार्या पद्दहल्या लोकांपैकी ते एक होते, म्हणजे हे फरक
का? अद्दण कसे ऄद्दस्तत्वात अहेत? अद्दण सवोत्तम पद्तींचे द्दवश्लेषण अद्दण संश्लेषण कसे
केले जाउ शकते? हे समजून घेउन, नंतर प्रद्दियेच्या चरणांच्या मानकीकरणाद्वारे आतर
कामगारांना प्रसाररत केले. त्यांचा ऄसा द्दवश्वास होता की, परंपरा अद्दण ऄंगठ्याच्या
द्दनयमांवर अधाररत द्दनणिय घेण्याऐवजी हे द्दनणिय ऄभ्यासपूविक घेतले पाद्दहजेत म्हणजे
भद्दवष्यात ऄचूकता प्राप्त करणे सोपे जाइल, यामध्ये वेळ अद्दण गती ऄभ्यास, कोणताही
"एक सवोत्तम मागि" शोधण्याचा द्दकंवा संश्लेद्दषत करण्याचा कल समाद्दवष्ट ऄसतो. या सवांचे
एकच ईद्दिष्ट होते अद्दण ते म्हणजे कमीतकमी प्रयत्नांमध्ये ईत्पादकता महत्तम करणे हे
होय.
व्यवस्थापन साद्दहत्यात, "वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन" या शब्दाचा सवाित जास्त वापर टेलर
अद्दण त्याच्या द्दवद्यार्थयांच्या कायािच्या संदभाित अहे ("शास्त्रीय", ज्याचा ऄथि "यापुढे चालू
नाही, परंतु तरीही त्याच्या मूलभूत मूल्यांचा अदर ऄसतो") नवीन बदलांच्या द्दवरूद्,
कायिक्षमता शोधण्याच्या पद्तींच्या सुधाररत अवृत्त्या खूप महत्वाच्या अहेत कारण
यामुळेच भद्दवष्यातील द्दवकासाच्या द्ददशा ठरतात. राजकीय अद्दण समाजशास्त्रीय दृष्टीने,
टेलररझमची द्दवचारसरणी ही कामगार द्दवभागणीच्या ताद्दकिक टोकाकडे ढकलली जाते,
पररणामी कामगारांचे कौशल्य कमी होते अद्दण कामगार अद्दण कामाच्या द्दठकाणी
ऄमानवीकरण होते. फोद्दडिझम सोबत टेलररझमचा ईल्लेख ऄनेकदा केला जातो, कारण ते
दोघेही कारखान्सयांमधील मोठ्या प्रमाणात ईत्पादन पद्तींचा ऄभ्यास करणारे शास्त्रज्ञ होते.
ऄलीकडच्या काळात, कामाच्या द्दमळकतीचे देय महत्तद्दमकरण हे ईद्योगात सविव्यापी
महत्वाचे अहे कारण, याद्दशवाय महत्तम ईत्पादनदेखील शक्य होणार नाही.
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन हे व्यवस्थापन अद्दण प्रद्दिया सुधारणेला वैज्ञाद्दनक समस्या म्हणून
पद्तशीरपणे हाताळण्याचा हा पद्दहला प्रयत्न होता. आतर संकल्पनांच्या बरोबरीने अजही
ईपयुि ठरणारी संकल्पना "बॉटम-ऄप" ही या द्दठकाणी स्वीकारली जाणारी कदाद्दचत
पद्दहलीच संकल्पना होती.
या प्राथद्दमकतेचे दोन पररणाम म्हणजे
(१) वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन प्रद्दसद् झाले अद्दण
(२) ही केवळ दीघि-द्दवकसनशील द्दवचारसरणीची पद्दहली अवृत्ती होती अद्दण त्यानंतर
ऄनेक अवृत्त्या अल्या. munotes.in
Page 35
औद्योद्दगक संबंध – २
35 तथाद्दप, वेगवेगळे सामान्सय घटक यांना एकि अणतात. सांद्दख्यकीय पद्तींच्या प्रगतीमुळे,
गुणवत्ता अश्वासन अद्दण गुणवत्ता द्दनयंिण १९२० अद्दण १९३० च्या दशकात सुरू होउ
शकले. १९४० अद्दण १९५० च्या दरम्यान, वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन करण्यासाठी ज्ञानाचा
मुख्य भाग प्रद्दियात्मक व्यवस्थापन, प्रद्दियात्मक संशोधन अद्दण व्यवस्थापन
संवहनशास्त्रामध्ये द्दवकद्दसत झाला. १९८० च्या दशकात एकूण गुणवत्ता व्यवस्थापन
मोठ्या प्रमाणावर लोकद्दप्रय झाले अद्दण १९९० च्या दशकात "पुन्सहा ऄद्दभयांद्दिकी" हे एका
साध्या शब्दापासून गूढतेपयंत गेले. (एक प्रकारची ईत्िांती जी दुदैवाने, बँडवॅगन म्हणजे
काय हे समजून न घेता बँडवॅगनवर ईडी मारण्यासाठी वाइट व्यवस्थापकांना अकद्दषित
करते). अजच्या सहा द्दसग्मा अद्दण द्दनकृष्ट वस्तुद्दनमािणाला नवीन प्रकारचे वैज्ञाद्दनक
व्यवस्थापन म्हणून पाद्दहले जाउ शकते, त्याच्या ईत्िांतीचे मुळ आतके मोठे अहे की,
त्याची तुलना भ्रामक वाटू शकते. द्दवशेषतः, टोयोटा ईत्पादन प्रणालीच्या प्रवतिकांपैकी एक
द्दशगेओ द्दशंगोचा ऄसा द्दवश्वास होता की, ही प्रणाली अद्दण सविसाधारण जपानी व्यवस्थापन
संस्कृती यांच्याकडे एक प्रकारचे "वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन" म्हणून पाद्दहले पाद्दहजे.
पीटर ड्रकरने फ्रेडररक टेलरला ज्ञान व्यवस्थापनाचा द्दनमािता म्हणून संबोधले, कारण
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाचे ईद्दिष्ट कामाच्या प्रद्दियेत सुधारणा कशी करावी याबिलचे ज्ञान
द्दनमािण करणे हे होते. वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाचा द्दवद्दशष्ट ईपयोग ईत्पादन द्दनद्दमितीचा ऄसला
तरी, टेलरने स्वत: सवि प्रकारच्या कामांसाठी वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाचा स्वीकार अद्दण
ऄंमल केले, यामध्ये द्दवद्यापीठे अद्दण सरकारचे व्यवस्थापन समाद्दवष्ट अहेत. ईदाहरणाथि,
टेलरचा ऄसा द्दवश्वास होता की, वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन "अपल्या द्दविेत्याच्या मAमहत्तम
नफ्यासाठी" वाढवले जाउ शकते. टेलरच्या मृत्यूच्या काही काळानंतर, त्याचा ऄनुयायी
हालो एस. या व्यिीने सामुदाद्दयक प्रेक्षकांना "द्दविी ऄद्दभयांद्दिकी" साठी टेलोररझम
वापरण्याच्या शक्यतेवर व्याख्यान देण्यास सुरुवात केली. सामुदाद्दयक द्दवपणनाच्या
आद्दतहासातील हा एक डोळे द्ददपवणारा घटनािम होता.
सामान्सयपणे, अजचे सैन्सय हे वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाची सवि प्रमुख ईद्दिष्टे अद्दण युक्त्या
स्वीकारतात अद्दण वापरतात. मुख्य घटक मुद्द्यांपैकी, वाढीव ईत्पादनासाठी वेतन
प्रोत्साहन वगळता सवि अधुद्दनक लष्करी संघटना वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाचे शस्त्र वापरतात.
वेतन प्रोत्साहन हे नाममाि कौशल्य बोनसच्या रूपात द्ददसून येते. खेळांमध्ये वैज्ञाद्दनक
व्यवस्थापनाचा महत्त्वाचा प्रभाव अहे, जेथे थांबे घड्याळे अद्दण गती ऄभ्यास द्ददवसावर
राज्य करतात. (टेलरने स्वतः खेळांचा, द्दवशेषत: टेद्दनस अद्दण गोल्फचा अनंद लुटला.
त्याने अद्दण एका जोडीदाराने दुहेरी टेद्दनसमध्ये राष्रीय द्दवजेतेपद द्दजंकले. त्याने
ऄत्याधुद्दनक टेद्दनस रॅकेट अद्दण ऄत्याधुद्दनक गोल्फ क्लब शोधून काढले, जरी आतर
खेळाडूंना त्याच्या ऄपारंपररक रचनांबिल त्याला द्दडवचले अद्दण द्दचडवले तरी त्याने त्यावर
प्रद्दतसाद देणे महत्वाचे समजले नाही.)
वैज्ञागनक व्यवस्थापन आगि यांगिकीकरि, स्वयंचलन आगि अपतटशी त्याचा संबंध:
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन ऄशा युगात द्दवकद्दसत झाले जेव्हा यांद्दिकीकरण अद्दण स्वयंचलन
त्यांच्या द्दवकासाच्या सुरुवातीच्या टप्पप्पयात होते. या वस्तुद्दस्थतीतुन दोन महत्त्वाच्या द्दनष्कषि
द्दनघतात: munotes.in
Page 36
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
36 (१) वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाच्या कल्पना अद्दण पद्ती या ऄमेररकन ईत्पादन प्रणालीमध्ये
हस्तकलेच्या कामापासून यांद्दिकीकरणापयंत अद्दण स्वयंचलनापयंत (मनुष्य केवळ
संभाव्य मध्यस्थ म्हणून) पररवतिनाचा द्दवस्तार करण्यासाठी नेमके काय समाद्दवष्ट
करणे अवश्यक होते?; पण,
(२) टेलरला स्वतः हे माद्दहत नव्हते अद्दण त्याच्या ईद्दिष्टांमध्ये ईत्पादन प्रद्दियेतून मानवी
भांडवलाला मोठ्या प्रमाणावर टाळणे हे समाद्दवष्ट नव्हते. त्याच्या हयातीत, ही कल्पना
द्दवज्ञान कल्पनेसारखी वाटली ऄसती, कारण ऄशा जगाचा तांद्दिक पूल ऄद्याप
प्रशंसनीय द्ददसत नव्हता, परंतु बहुतेक लोकांनी ऄसे घडू शकते, याचा द्दवचारही केला
नव्हता.
द्दशल्प ईत्पादन (कुशल कामगारांच्या मदतीने) अद्दण संपूणि स्वयंचलन यांच्यामध्ये,
काळजीपूविक रेखांकन केलेल्या ऄल्गोररदद्दमक कायिप्रवाहामध्ये, ऄधिकुशल अद्दण ऄकुशल
कामगारांच्या मदतीने द्दवकद्दसत यांद्दिकीकरण अद्दण अंद्दशक स्वयंचलन द्दमद्दित
ऄद्दभयांद्दिक प्रणाली यांचे हे नैसद्दगिक मध्यम मागि अहेत. ऄशी प्रणाली तयार करण्यासाठी
अद्दण त्याचा द्दवकास साध्य करण्यासाठी ज्ञानाची देवाणघेवाण होणे अवश्यक अहे, जे
सुरुवातीला सोपे वाटू शकते, परंतु हे यशस्वी होण्यासाठी भरीव ऄद्दभयांद्दिकीची
अवश्यकता भासू शकते. जरी टेलरची वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाची मूळ प्रेरणा केवळ द्दनकृष्ट
कामाच्या पद्ती या ऄद्दधक चांगल्या पद्तींमध्ये बदलणे ही होती, परंतु त्याच प्रद्दिया
ऄद्दभयांद्दिकी ज्याचा त्याने पुरस्कार केला ती ईपकरणे अद्दण प्रद्दियांमध्ये कौशल्य द्दनमािण
करण्याकडे त्याचा जास्त कल होता, ज्यामुळे कामगारांमधील कौशल्याची गरज कमी होते.
हे ऄद्दभयांद्दिकी केवळ वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाचेच नाही तर त्यानंतरच्या बहुतेक औद्योद्दगक
ऄद्दभयांद्दिकीचे सार होते तसेच हे ऄपतटचे सार देखील अहे. या सवि प्रकरणांमध्ये सामान्सय
द्दवषयसूि ऄसे अहे की, व्यावसाद्दयक त्यांच्या मोठ्या प्रमाणात कुशल कामगारांच्या
गरजेतून अद्दण त्यांना द्दटकवून ठेवण्यासाठी महत्तम वेतन ऄदा करून यातून मागि काढतात.
बाजार अथथव्यवस्थेतील कामगार संबंधांवर वैज्ञागनक व्यवस्थापनाचे पररिाम:
कामगारांबिल टेलरचा दृद्दष्टकोन ऄद्दतशय गुंतागुंतीचा होता. जो कोणी कामगारांच्या मोठ्या
संघाचे व्यवस्थापन करतो, तो ऄनुभवावरून सांगू शकतो की, टेलरचा दृद्दष्टकोन अद्दण
द्दवचारसरणी हे दोन्सही योग्य होते. काही कामगार प्रद्दतभा द्दकंवा बुद्दद्मत्तेवर ऄवलंबून राहू
शकत नाहीत. अजही ईद्योगसंस्थाना ऄसे वाटते की, प्रद्दतभा ही दुद्दमिळ संसाधन अहे.
परंतु ज्यांच्याकडे प्रद्दतभा द्दकंवा बुद्दद्मत्ता अहे ऄशा कामगारांसाठी तो त्याच्या प्रणालीमध्ये
जागा द्दनमािण करण्यात ऄयशस्वी ठरला, ऄसे म्हणावे लागेल. त्यापैकी काही सुरुवातीच्या
टप्पप्पयात (ऄभ्यास अद्दण मसलती) योग्यररत्या वापरल्या जातील, परंतु नंतरच्या काही
वषांमध्ये चलाख कामगारांचे काय जे ड्रोनच्या िेणीतून बाहेर पडतील? जीद्दवकेच्या
प्रगतीसाठी द्दकंवा सामाद्दजक अद्दथिक प्रगतीसाठी त्यांना कोणत्या संधी ऄसतील? ड्रोन-आश
कामगारांच्या भद्दवतव्याचा योग्य द्दवचार करण्यातही टेलर ऄयशस्वी ठरला. कदाद्दचत
त्यांच्याकडे ईच्च-स्तरीय नोकऱयांसाठी क्षमता कमी ऄसेल, परंतु त्यांना त्यांच्या द्दवद्यमान
भूद्दमकांमध्ये समाधानी ठेवण्याबिल काय? munotes.in
Page 37
औद्योद्दगक संबंध – २
37 टेलरवादाने त्यांच्या गरजा पूणि करण्याच्या द्ददशेने काही पावले ईचलली (ईदाहरणाथि,
टेलरने वारंवार द्दविांती अद्दण चांगल्या पगाराला कायम पाद्दठंबा द्ददला), परंतु तरीही टेलरने
कमी हुशार कामगारांबिल द्दशष्ट दृद्दष्टकोन बाळगला, ज्यांची तो कधीकधी मसुदा प्राण्यांशी
तुलना करतो अद्दण कदाद्दचत टेलर त्याच्या समोरच्या द्दवशाल कायाित (जगाला समजून
घेण्यास अद्दण वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाच्या सुरुवातीच्या टप्पप्पयांची ऄंमलबजावणी करण्यात)
आतका मग्न झाला होता की, पुढील पायऱयांबिल (सुरुवातीच्या टप्पप्पयांनंतर प्रणालीचा
द्दटकाउपणा) धोरणे अखण्यात तो ऄयशस्वी ठरला.
१९३० च्या दशकात मानवी संबंध व्यवस्थापन द्दवद्यालय द्दवकद्दसत झाले. हॅरी ब्रेव्हरमन
सारख्या काही द्दवद्वानांनी ऄसा अग्रह धरला की, मानवी संबंधांनी टेलरवादाची जागा
घेतली नसून दोन्सहीही दृद्दष्टकोन एकमेकांना पूरक अहेत. टेलरवाद हे ईद्योगसंस्थांच्या
कामाच्या प्रद्दियेची वास्तद्दवक दद्दशिवते अद्दण मानवी संबंध कामगारांना नवीन प्रद्दियेशी
जुळवून घेण्यास मदत करतात. अजच्या कायिक्षमता दशिवण्याच्या पद्ती, जसे की द्दनकृष्ट
वस्तुद्दनद्दमिती, कामगारांबिलचा अदर अद्दण द्दसद्ांताचा ऄंगभूत भाग म्हणून त्यांच्या गरजा
पूणि करणे समाद्दवष्ट अहे. (व्यावसाद्दयक जगामध्ये कामाच्या द्ददवसात काम करणाऱया
कामगारांना या पद्तींच्या सदोष ऄंमलबजावणीचा सामना करावा लागतो ज्यामुळे नोकर्या
ऄद्दप्रय होतात; परंतु या ऄंमलबजावणीमध्ये सामान्सयतः ऄंमलबजावणीच्या द्दसद्ांताशी
जुळवून घेण्यात व्यवस्थापकीय सक्षमता नसते.) स्पष्टपणे सांगायचे झाल्यास, टेलरच्या
द्दवचारप्रणालीपासूनच्या काळापासून एक समिमण द्दनमािण झाले अहे, जरी त्याची
ऄंमलबजावणी झाली अहे तरी अद्दण हे ऄसमान मोजमाप अहे, कारण सक्षम हातात दुबळे
व्यवस्थापन केल्याने व्यवस्थापक अद्दण कामगार दोघांसाठी चांगले पररणाम झाले अहेत,
परंतु ऄक्षम हातांनी ईद्योगांचे नुकसान केले अहे.
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनाची ऄंमलबजावणी सहसा ऄनेक ऄंतद्दनिद्दहत अव्हानांमुळे ऄयशस्वी
ठरते, ती अव्हाने खालीलप्रमाणे सांगता येतील:
१. प्रत्येक व्यिी एकमेकांपासून द्दभन्सन स्वरूपाची ऄसते: एका व्यिीसाठी काम
करण्याचा सवाित कायिक्षम मागि हा दुसऱया व्यिीसाठी ऄकायिक्षम ऄसू शकतो.
२. कामगार अद्दण व्यवस्थापन यांचे अद्दथिक द्दहतसंबंध क्वद्दचतच एकसारखे ऄसतात
त्यामुळे मोजमाप प्रद्दिया अद्दण टेलरच्या पद्तींनुसार अवश्यक ऄसणारे पुन:
प्रद्दशक्षण दोन्सहीचा कामगारांकडून वारंवार द्दवरोध होतो अद्दण काहीवेळा
कमिचार्यांकडून तोडफोडदेखील केली जाते.
टेलरने स्वतः ही अव्हाने ओळखली होती अद्दण त्या अव्हानांना तोंड देण्यासाठी काही
चांगल्या कल्पना स्वीकारल्या होत्या. तरीसुद्ा, त्याच्या स्वतःच्या प्रणालीची
ऄंमलबजावणी (ईदा., वॉटरटाईन असेनल, द्दलंक-बेल्ट कॉपोरेशन, द्दमडव्हेल अद्दण
बेथलेहेम) खरोखर फारशी यशस्वी नव्हती. नंतर टेलरचे ऄनुसरण करणाऱया ऄनेक
व्यवस्थापकांनी ऄंमलबजावणीची काही अणखी वाइट कामे केली. सामान्सयतः, ते कमी
द्दवश्लेषणात्मक प्रद्दतभाशाली व्यवस्थापक होते, ज्यांनी ईत्पादनाच्या प्रद्दत नग खचाित कपात
करण्यासाठी नवीनतम खूळ म्हणून वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापनावर लक्ष केंद्दद्रत केले होते.
अजही वाइट व्यवस्थापकांप्रमाणे ते मोठ्या शब्दांचा ऄथि काय अहे हे समजून न घेता ते munotes.in
Page 38
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
38 वापरतात. टेलरला माद्दहत होते की, जोपयंत कामगारांचा नफा वाढत नाही तोपयंत
वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन योग्य प्रकारे कायि करू शकत नाही. टेलरने मालक/व्यवस्थापकाचा
नफा अद्दण कामगारांचा नफा या दुहेरी वाढ द्दनमािण करण्यासाठी एक पद्त द्दवकद्दसत केली
होती, कारण, या पद्तीमध्ये योग्यररत्या कायि करण्यासाठी या दोन्सही पररणामांचे ऄवलंबत्व
होते. परंतु ऄनेक मालक अद्दण व्यवस्थापकांनी या पद्तींवर अशा प्रकारे कब्जा केला की,
नफा केवळ द्दकंवा बहुतेक स्वतःसाठी राखून ठेवला जाउ शकतो अद्दण प्रणाली केवळ
ऄद्दधकाराच्या जोरावर ऄद्दनद्दित काळ द्दटकू शकते. कामगार हे शेवटी मानव ऄसतात:
त्यांच्या वैयद्दिक गरजा पूणि करणे ऄत्यंत अवश्यक ऄसते, अद्दण ते त्यांच्या नोकऱयात
आतके गुंतलेले ऄसतात की, त्यांना अराम करायला वेळ नसतो अद्दण ही नोकरी आतकी
ऄवघड ऄसते की त्यांना नवद्दनद्दमितीची संधी देखील नसते, तेव्हा त्यांना खूप वास्तद्दवक
ऄडचणी येतात.
४.२ फोगडथझम (FORDISM) फोद्दडिझम म्हणजे १९४० ते १९६० च्या दशकात ईच्च द्दवकद्दसत ऄथिव्यवस्थांच्या मोठ्या
प्रमाणावर ईत्पादन अद्दण ईपभोगाची प्रणाली होय. फोद्दडिझम म्हणजे शाश्वत अद्दथिक
वृद्ीसाठी मोठ्या प्रमाणात ईत्पादनाबरोबर मोठ्या प्रमाणात ईपभोग करणे होय. १९७० ते
१९९० हा काळ मंद वाढीचा अद्दण वाढत्या ईत्पन्सन ऄसमानतेचा काळ होता. या
कालावधीत, ईत्पादन अद्दण ईपभोगाच्या संघटनेच्या प्रणालीमध्ये दुसरे पररवतिन झाले
अहे. या नवीन प्रणालीला "लवद्दचक ईत्पादन प्रणाली" (एफ एस पी) द्दकंवा "जपानी
व्यवस्थापन प्रणाली" ऄसे संबोधले जाते. ईत्पादनाच्या बाजूने द्दवचार केला तर, एफ एस पी
चे वैद्दशष्ट्य माद्दहतीच्या खचाित अद्दण वरकड खचािमधील नाट्यमय घट, एकूण गुणवत्ता
व्यवस्थापन (टी क्यू एम), वेळेवर वस्तुसूची द्दनयंिण, अद्दण नेतृत्वहीन कायि गट अद्दण
ईपभोगाच्या बाजूने द्दवचार केल्यास, ग्राहकोपयोगी वस्तूंच्या बाजाराच्या
जागद्दतकीकरणाद्वारे, गद्दतशील ईत्पादन जीवन चि, अद्दण त्याहून ऄद्दधक
ईत्पादन/बाजाराचे द्दवभाजन अद्दण द्दभन्सनता आत्यादी घटकांचा यात समावेश होतो.
हेन्री फोडि हे एकेकाळी शेतीपासून औद्योद्दगक, मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादन, मोठ्या प्रमाणावर
ईपभोगाच्या ऄथिव्यवस्थेतील पररवतिनाचे लोकद्दप्रय प्रतीक होते. यातील पद्दहले पररवतिन
हस्तकला ईत्पादनापासून मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादन हे होते. यामुळे प्रमाण अद्दण
व्याप्तीच्या ऄथिव्यवस्थेवर अधाररत बाजारपेठ तयार करण्यात मदत झाली अद्दण
कायाित्मक द्दवशेषीकरण अद्दण िम द्दवभागणी यांच्या अधारे बनलेल्या द्दवशाल संस्थांचा
जन्सम झाला. द्दस्थर खचािचा प्रसार करून, द्दवशेषत: यंिसंच अद्दण ईपकरणे अद्दण ईत्पादन
द्दवभाजनाची संघटना, ईत्पादनासाठी मोठ्या प्रमाणावरील गुंतवणूक, ज्यामुळे प्रद्दत नग खचि
कमी होतो, याद्वारे मोठ्या प्रमाणावर ऄथिव्यवस्था तयार केली जाउ शकते. िम
द्दवभागणीचे शोषण करून व्याप्तीच्या ऄथिव्यवस्थेची द्दनद्दमिती केली गेली ऄनुिमे द्दवशेष
कायाित्मक घटक, द्दवशेषत: वरकड खचि जसे की, वृत्तांतलेखन, पुस्तपालन, कमिचारी,
खरेदी द्दकंवा गुणवत्ता हमी, द्दवद्दवध मागांनी एकि करून एका वस्तूचे ईत्पादन करण्यापेक्षा
द्दवद्दवध वस्तूंचे ईत्पादन करणे हे एका द्दवशेष बाजारापेक्षा कमी खद्दचिक होते अद्दण
अद्दथिकदृष्ट्या परवडणारे होते. बाजारातील ऄपयश कमी करण्यासाठी अद्दण अधुद्दनक munotes.in
Page 39
औद्योद्दगक संबंध – २
39 औद्योद्दगक व्यवस्था अद्दण पद्तींमध्ये सुधारणा करण्याच्या हेतूने द्दवद्दवध साविजद्दनक
धोरणे, संस्था अद्दण शासन यंिणा देखील तयार केली.
प्रद्दिया ऄद्दभयांद्दिकी क्षेिात मोठ्या प्रमाणात ईत्पादन/ईपभोगासाठी फोडिचे मुख्य योगदान
होते. त्याच्या प्रणालीचे द्दवद्दशष्ट वैद्दशष्ट्य म्हणजे प्रामाद्दणत घटक, प्रमाद्दणत ईत्पादन प्रद्दिया
अद्दण एक साधे, सोपे ईत्पादन अद्दण दुरुस्ती करणे होय. मानकीकरणासाठी भागांची
जवळजवळ पररपूणि ऄदलाबदली अवश्यक अहे. ऄदलाबदली साध्य करण्यासाठी, फोडिने
यंि साद्दहत्य अद्दण द्दस्थरावलोकन प्रणालीच्या प्रगतीचा फायदा घेतला. या नवकल्पनांमुळे
ऄद्दस्थर द्दकंवा सतत एकिीकरण फळी शक्य झाली, ज्यामध्ये प्रत्येक एकिीकरण
करणाऱयाने पुनरावृत्ती कायि केले. कामाच्या प्रवाहात सुधार करण्यासाठी आलेद्दक्रक
मोटरच्या ताकदीची जाणीव करून देणारे फोडि हे पद्दहले ऄथितज्ञ होते. पूवी मध्यवती ईजाि
स्त्रोताद्दवषयी मांडलेले यंि अता एकिीकरणच्या मागािवर अणले जाउ शकतात, ज्यामुळे
कामाचा वेग अद्दण ईत्पादन खूप जास्त प्रमाणात वाढू शकते. गद्दतमान एकिीकरण क्षेि
प्रथम १९१४ मध्ये द्दमचीगन येथील हायलँड ईद्यानात फोडिच्या नमुनाकृद्दत-टी
यंिसंचामध्ये कायािद्दन्सवत करण्यात अले, िम ईत्पादकता दहापटीने वाढवली अद्दण
१९१० मध्ये $७८० वरून १९१४ मध्ये $३६० द्दकंमती कमी करण्यास परवानगी द्ददली.
त्यामुळे, 'फोद्दडिझम' या शब्दाचा ऄथि "मानकीकरण करणे" ऄसा होतो. एखादे ईत्पादन
अद्दण त्याचे ईत्पादन सामान्सय माणसाला द्दवकत घेणे परवडेल आतक्या कमी द्दकमतीत
त्याचा व्यवहार होणे या द्दठकाणी ऄपेद्दक्षत ऄसते.
मोठ्या प्रमाणात ईत्पादन करत ऄसताना, केवळ घटकांची ऄदलाबदली करणे योग्य नसते
तर त्याचे एकिीकरण देखील महत्वाचे ऄसते. परंतु मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनाच्या
वातावरणात एकिीकरणाची फळी ऄकायिक्षम ऄसते, ऄसे त्यांचे मत होते. या सवि
प्रद्दियेमध्ये ईच्च पातळीच्या एकाग्रतेची अवश्यकता अहे अद्दण ही बाब ऄत्यंत
कंटाळवाणी ऄसू शकते, ऄसे त्यांचे मत होते. पररणामी, १९१३ मध्ये फोडि यांनी िम
क्षेिात खूप जास्त प्रमाणात ईलाढाल ऄनुभवली, यामध्ये ३८० टक्क्यांपयंत बदल
ऄनुभवले गेले. (अजही, मोठ्या प्रमाणात ईत्पादन एकिीकरण फळीमध्ये ऄसमानता
बघायला द्दमळते, या ऄसमानतेला कमी करण्यासाठी चांगल्या गुणवत्तेचे कामगार ऄत्यंत
अवश्यक अहेत, जे यशस्वी एकिीकरणाचे कारण बनू शकतात). खऱया ऄथािने, फोडिने
कामगार ईलाढालीला पाद्दठंबा दुप्पपट पगार $५ प्रद्दतद्ददन करून केला; आतर ईत्पादकांनी
त्याच्या ईत्पादन पद्तींसाठी फोडिच्या वेतन धोरणांचे ऄनुकरण केले; अद्दण शेवटी
फोडिच्या द्दवचारांनी सवि द्दनयोक्त्यांना ईत्पादन प्रद्दियेसाठी ऄकुशल कामगारांच्या आतकेच
वेतन देण्यास भाग पाडले. दुसर्या शब्दांत: ग्राम्ससीने मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनाची
"नीरस, द्दनकृष्ट अद्दण अयुष्य कमी करणारी कायि प्रद्दिया" ऄसे वणिन केलेल्या गोष्टींना
कमी करण्यासाठी चांगल्या प्रकारचे वेतन हा महत्वाचा दुवा मानला.
साधनांची पवाि न करता, ऄकुशल कामगारांनी ऄखेरीस त्यांची ईत्पादकता वाढवून
कामाच्या तासांमध्ये चाळीस टक्के कपात अद्दण वेतनात पंचवीस पट वाढीमुळे भरीव नफा
द्दमळद्दवण्यात यश प्राप्त केले. आंग्रजी भाद्दषक जगात, संघटनांनी त्यांच्या सदस्यांसाठी
स्पधाित्मक वेतना पेक्षा जास्त वेतन द्दमळद्दवण्यासाठी कृद्दिम टंचाइ द्दनमािण केली, ही टंचाइ
त्यांनी कधी स्वतःहून द्दनमािण केली, कधी आतर संघटनांच्या सहकायािने केली गेली, तर munotes.in
Page 40
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
40 कधी द्दवद्दशष्ट ईद्योगसंस्थांच्या संगनमताने हा घटक पुढे नेला. ईत्तर युरोपातील सामाद्दजक
बाजारातील ऄथिव्यवस्थांमध्ये कामगारांनी अणखी चांगले काम केले अहे. द्दनयोक्त्यांच्या
राष्रीय संघटना अद्दण राष्रीय कामगार संघटना यांनी संपाद्दशवाय समद्दन्सवत वेतन योजना
लागू केल्या, तसेच ब्लू-कॉलर संघटनांच्या नेतृत्वाखाली ईच्च वेतन अद्दण ईत्पन्सन
समानता या दोन्सही गोष्टी साध्य केल्या.
त्याचप्रमाणे, ऄकुशल कमिचार्यांची सवोच्च स्पधाित्मक वेतन द्दमळद्दवण्याची अद्दण
ठरद्दवण्याची क्षमता त्यांच्या राजकीय शिीवर ऄवलंबून ऄसते. १९५० च्या दशकापयंत,
मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनाच्या वाढीमुळे या कामगारांचे प्रत्येक द्दवकद्दसत देशात सवाित मोठे
एकल गट बनले होते. त्यांच्या द्दनयोक्त्यांनी अधीच संघद्दटत केलेले व त्यांच्या स्वतःच्या
द्दहतसंबंधांसाठी ते सहजपणे एकि केले गेले. प्रत्येक द्दवकद्दसत देशात, कामगार संघटना
संघद्दटत अद्दण सवाित शद्दिशाली राजकीय शिी म्हणून ईदयास अल्या. त्यांनी केवळ
कामगारांना कायद्याच्याच नाही, तर साविजद्दनक धोरणाच्या चौकटीत ही बसवले. ते पूणि
रोजगार, सामाद्दजक सुरक्षा अद्दण ईत्पन्सन समानता याबरोबरच केनेद्दशयन कल्याणकारी
ऄथिशास्त्राचे मुख्य समथिकदेखील होते. पररणामी, काही ऄथितज्ज्ञांनी या कल्याणकारी
द्दस्थतीला ‚फोद्दडिस्ट राज्य‛ ऄसेही देखील संबोधले.
ऄकुशल औद्योद्दगक कामगारांना नफा द्दमळूनही, फोडिच्या ईत्पादन प्रणालीवर टीका झाली.
फ्रेडररक टेलर ज्यांनी फोद्दडिझम हा शब्द द्दवकद्दसत केला त्यांनी एकिीकरण फळीच्या
कामगारांच्या कुशलतेवर टीका केली तसेच फोडिच्या एकिीकरणाच्या धोरणाची तुलना
प्रद्दशद्दक्षत गोररल्लांशी केली. आटाद्दलयन माक्सिवादी, ऄँटोद्दनयो ग्राम्सी यांनी ऄमेररकद्दनझम
इ-फोद्दडिझममध्ये द्दनरीक्षण केले (१९२९-३२ मध्ये द्दलद्दहले गेले परंतु १९४९ मध्ये
प्रकाद्दशत झाले), की "टेलर हा ऄथितज्ज्ञ ऄमेररकन समाजाचा खरा ईिेश व्यि करतो, तो
मानद्दसक अद्दण शारीररकदृष्ट्या जुन्सया कामगारांच्या जागी व्यावसाद्दयक कामगारांची
द्दशफारस करतो जे स्वयंचद्दलत अद्दण यांद्दिक वृत्तीसह सद्दिय सहभाग, बुद्दद्मत्ता,
कल्पनारम्य अद्दण नवप्रवतिनावर लक्ष केंद्दद्रत करतात. हे औद्योद्दगक धोरणापासून
स्वीकारलेले सवाित महत्वाचे अद्दण जुने धोरण अहे. एक नवीन मानद्दसक अद्दण भौद्दतक
संबंध तयार करून, त्याच्या पूविवती अद्दण िेष्ठ या दोन्सही घटकांपेक्षा द्दभन्सन प्रावस्था मागे
टाकल्या जातील याची त्यांना खािी होती. पररणामी, जुन्सया कामगार वगािचा एक भाग
कदाद्दचत नष्ट केला जाइल, ऄसे त्यांचे मत होते."
४.३ पोस्ट-फोगडथझम (POST -FORDISM ) पोस्ट-फॉद्दडिझम (लवद्दचकतावाद ) हे २० व्या शतकाच्या ईत्तराधािपासून बहुतेक औद्योद्दगक
देशांमध्ये अद्दथिक ईत्पादन, ईपभोग अद्दण संबंद्दधत सामाद्दजक-अद्दथिक घटनांच्या प्रबळ
प्रणालीला द्ददलेले नाव अहे. त्याचा हेन्री फोडिच्या स्वंयचद्दलि कारखान्सयांमध्ये तयार
केलेल्या फोद्दडिझम प्रणालीशी द्दवरोधाभास होता, ज्यामध्ये कामगार हे ईत्पादन
महत्तमीकरणाच्या हेतूने काम करतात, त्यांची द्दवशेष काये देखील या द्दठकाणी तेवढीच
महत्वाची अहेत.
munotes.in
Page 41
औद्योद्दगक संबंध – २
41 पोस्ट-फोगडथझमची वैगशष्टे खालीलप्रमािे आहेत:
१. लहान-तुकडी ईत्पादन.
२. व्याप्तीची ऄथिव्यवस्था.
३. द्दवशेष ईत्पादने अद्दण नोकर्या.
४. नवीन माद्दहती तंिज्ञान.
५. सामाद्दजक वगािवरील पूवीच्या भराच्या तुलनेत ग्राहकांच्या प्रकारांवर भर.
६. सेवेचा ईदय अद्दण सफेद कॉलर कामगार.
७. कायिक्षेिाचे स्त्रीकरण.
पोस्ट-फॉगडथझमचे गसद्ांत:
अधुद्दनक सामाद्दजक प्रद्दियेच्या संपूणि व्यवस्थेचे वणिन करण्यासाठी पोस्ट-फॉद्दडिझमचा
व्यापक दृद्दष्टकोनातून संदभि लागू केला जाउ शकतो. कारण, पोस्ट-फॉद्दडिझम हा अजच्या
जगाचे वणिन करतो, द्दवद्दवध ऄथिशास्त्रज्ञांची त्याचे स्वरूप अद्दण पररणाम यावर वेगवेगळी
मते अहेत. द्दसद्ांत द्दवकद्दसत होत ऄसताना, तो सामान्सयतः तीन द्दवचारांच्या गटामध्ये
द्दवभागला जातो: लवद्दचक द्दवशेषीकरण, नव -शूम्पेटेररयन अद्दण द्दनयामक स्कूल.
लवगचक गवशेषीकरि:
पोस्ट-फॉद्दडिझमसाठी लवद्दचक द्दवशेषीकरण दृद्दष्टकोन (ज्याला नव-द्दस्मद्दथयन दृष्टीकोन
म्हणूनही ओळखले जाते) समथिकांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की, अंतरराष्रीय
ऄथिव्यवस्थेतील मूलभूत बदलांनी, द्दवशेषत: १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीस,
ईद्योगसंस्थांना मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनातून लवद्दचक द्दवशेषीकरण म्हणून ओळखल्या
जाणार्या नवीन प्रवाहाकडे जाण्यास भाग पाडले. १९७३ चे तेलाचे धक्के,
जागद्दतकीकरणामुळे परकीय बाजारपेठेतील (द्दवशेषत: अग्नेय अद्दशया) वाढलेली स्पधाि,
द्दद्वतीय द्दवश्वयुद्ानंतरची भरभराट अद्दण वाढत्या खाजगीकरणामुळे मोठ्या प्रमाणात
एकद्दजनसी ईत्पादनाची जुनी व्यवस्था, ऄप्रद्दतस्पधी िम तसेच स्वस्त वस्तू द्दवभाजन या
सवि घटकांचा यात समावेश होतो.
फि काही द्दनवडक वस्तूंचे ईत्पादन करण्याऐवजी, ईद्योगसंस्थांना ग्राहकांच्या द्दवद्दवध
गटांना लक्ष्य करून, त्यांची चव अद्दण फॅशनच्या कलांचा ऄंदाज घेउन द्दवद्दवध ईत्पादने
तयार करणे ऄद्दधक फायदेशीर वाटले. एकाच वस्तूच्या मोठ्या प्रमाणात ईत्पादनासाठी
जास्त प्रमाणात पैसे गुंतवण्याऐवजी, ईद्योगसंस्थांना अता कामगार अद्दण यंिांची योग्य
प्रणाली तयार करणे गरजेचे अहे कारण हे घटक लवद्दचक अहेत अद्दण बाजारातील
बदलांना तात्काळ प्रद्दतसाद देउ शकतात. सामान्सयपणे लवद्दचक ईत्पादनाशी संबंद्दधत
तंिज्ञान हे संख्यात्मक द्दनयंिक होते, जे १९५० मध्ये ऄमेररकेमध्ये द्दवकद्दसत केले गेले होते
परंतु, जपानमध्ये द्दवकद्दसत झालेल्या सी एन सी (CNC) ने नंतर त्याची जागा घेतली.
लवद्दचक द्दवशेषीकरणाच्या तंिज्ञानासाठी संगणकाचा द्दवकास खूप महत्त्वाचा होता. संगणक munotes.in
Page 42
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
42 केवळ ईत्पाद्ददत केलेल्या मालाची वैद्दशष्ट्ये बदलू शकत नाही, तर चालू मागणीनुसार पुरवठा
िमबद् करण्यासाठी अद्दण वस्तूंचे ईत्पादन करण्यासाठी माद्दहतीचे द्दवश्लेषण देखील करू
शकतो. या सवि बाबी संगणकासारख्या तंिज्ञानाने समायोद्दजत करणे सोपे अद्दण सहज
झाले, ज्यामुळे ऄल्प काळात द्दवद्दशष्ट ईत्पादन करणे अद्दथिकदृष्ट्या व्यवहायि होउ लागले.
िमात लवद्दचकता अद्दण कौशल्य या दोन्सही बाजू महत्त्वाच्या अहेत. मनुष्यबळ हा घटक
कौशल्य-लवद्दचक अद्दण वेळ-लवद्दचक पररघांमध्ये द्दवभागला गेला अहे. कामगारांचे
कौशल्य अद्दण ज्ञान तसेच ईत्पादनासाठी वापरल्या जाणार्या यंिांमध्ये लवद्दचकता अद्दण
द्दवद्दवधता या वस्तूंच्या ईत्पादनासाठी पूरक ऄसतात. अधुद्दनक तंिज्ञानाचा ठरलेल्या
वेळेत ईत्पादन करण्यासाठी ईपयोग करून घेणे, हा लवद्दचकतेच्या दृद्दष्टकोनाचा भाग अहे.
त्याचप्रमाणे, काही काळानंतर द्दवद्दशष्ट क्षेि स्तरावर ईत्पादन रचना बदलू लागली. कच्च्या
मालापासून ते ऄंद्दतम ईत्पादनापयंत एकिीकरण फळीचे व्यवस्थापन एकाच ईद्योगसंस्थेने
करण्याऐवजी, वैयद्दिक ईद्योगसंस्था त्यांच्या कौशल्याच्या क्षेिात द्दवशेष बनल्यामुळे
ईत्पादन प्रद्दिया खंद्दडत झाली. द्दवशेषीकरणाच्या या द्दसद्ांताचा पुरावा म्हणून, समथिक
ऄसा दावा करतात की, द्दसद्दलकॉन व्हॅली, जटलँड, स्मालँड अद्दण आटलीच्या ऄनेक
भागांमध्ये माशिद्दलयन "औद्योद्दगक द्दजल्हे" द्दकंवा एकाद्दत्मक ईद्योगसंस्थांचे समूह द्दवकद्दसत
झाले अहेत.
२. नव-शूपेटेररगनझम:
पोस्ट-फोद्दडिझमचा नव-शूम्पेटेररयन दृष्टीकोन कोंड्राद्दटव्ह लाटांच्या द्दसद्ांतावर अधाररत
अहे. (ज्याला दीघि लाटा ऄसे देखील म्हणतात). या द्दसद्ांतानुसार, "तांद्दिक-अद्दथिक
प्रद्दतमान" प्रत्येक दीघि लहरीचे वैद्दशष्ट्य अहे. फोद्दडिझम हे चौर्थया कोंड्राद्दटव्ह लाटांचे
तांद्दिक-अद्दथिक प्रद्दतमान अहे अद्दण पोस्ट-फोद्दडिझम हे पाचव्या कोंड्राद्दटव्ह लाटांचे
तांद्दिक-अद्दथिक प्रद्दतमान अहे, या दोन्सहीही प्रद्दतमानांवर माद्दहती अद्दण दळणवळण
तंिज्ञानाचे (ICT) वचिस्व अहे. नव-शूम्पेटेररयन द्दवचारवंतांमध्ये, कालोटा पेरेझ अद्दण
द्दिस्तोफर फ्रीमन, तसेच मायकेल स्टॉपिर अद्दण ररचडि वॉकर यांचा समावेश होतो.
द्दनयमन स्कूल द्दकंवा द्दनयमन दृष्टीकोन हे (याला नव-माक्सिवादी द्दकंवा फ्रेंच द्दनयामक स्कूल
देखील म्हटले जाते), भांडवलशाहीमध्ये संकट, बदल अद्दण ऄद्दस्थरता तसेच संस्था,
द्दनयम अद्दण द्दनकषांना द्दस्थर करण्याची क्षमता या दोन्सही घटकांच्या बाबतीत कसा कल
अहे अद्दण यांच्या बाबतीत द्दकती द्दवरोधाभास अहे याचे द्दनरीक्षण करण्यासाठी हा द्दसद्ांत
तयार केला होता. हा द्दसद्ांत दोन मुख्य संकल्पनांवर अधाररत अहे. "संचयनाचे द्दनयम"
म्हणजे ईत्पादन अद्दण ईपभोगाच्या प्रणाली ज्यामध्ये फोद्दडिझम अद्दण पोस्ट-फोद्दडिझम
यांचा समावेश होतो. "द्दनयमांच्या पद्ती" म्हणजे समाजाचे द्दलद्दखत अद्दण ऄद्दलद्दखत कायदे
होय, जे संचयन करण्याच्या पद्तीवर द्दनयंिण ठेवतात अद्दण त्याचे स्वरूप द्दनधािररत
करतात.
द्दनयमन द्दसद्ांतानुसार, संचयनाची प्रत्येक व्यवस्था संकटाच्या टप्पप्पयावर पोहोचेल अद्दण
याचे द्दनयमन पद्ती यापुढे समथिन करणार नाही अद्दण समाजाला नवीन द्दनयम शोधण्यास
भाग पाडले जाइल अद्दण त्यामुळे नवीन द्दनयमन पद्ती तयार होइल. यामुळे संचयाची
नवीन व्यवस्था सुरू होइल, जी ऄखेरीस एक द्दवद्दशष्ठ टप्पप्पयावर पोहोचेल. द्दनयमन munotes.in
Page 43
औद्योद्दगक संबंध – २
43 द्दसद्ांताच्या समथिकांमध्ये, द्दमशेल ऄॅद्दग्लएटा, रॉबटि बॉयर, बॉब जेसॉप अद्दण ऄॅलेन
द्दलद्दपएत्झ यांचा समावेश होतो.
फोगडथझम ते पोस्ट-फोगडथझममधील बदल:
पोस्ट-फोद्दडिझमने ईपभोग अद्दण ईत्पादनाकडे पाहण्याचा नवीन दृद्दष्टकोण बदलला अहे.
महत्त्वाच्या बाजारपेठांच्या समाधानाने मोठ्या प्रमाणावर ईपभोग अद्दण ईच्च जीवनमानाचा
पाठपुरावा पोस्ट-फोद्दडिझम माफित झाला अहे. या बदलामुळे ईत्पादनाच्या दृद्दष्टकोनातून,
बाजारपेठेकडे पाहण्याचा दृद्दष्टकोन बदलला ऄसे म्हणणे वावगे ठरणार नाही. त्याच्याकडे
मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनाच्या माध्यमातून सेवा देणारा एक समूह बाजार म्हणून
पाहण्याऐवजी ग्राहकांकडे द्दवद्दवध ईद्दिष्टांचा पाठपुरावा करणारे द्दभन्सन गट म्हणून पाद्दहले
जाउ लागले, ज्यांना द्दवद्दशष्ट वस्तूंच्या ऄल्प ईत्पादनासह ऄद्दधक चांगली सेवा द्ददली जाउ
शकते अद्दण त्याच वेळी चैनीच्या, प्रथेच्या, द्दकंवा द्दस्थतीत्मक वस्तूंमध्ये खूप मोठया
प्रमाणावर बदल होउ लागले. ईत्पादन हे द्दवषम, मानक, ऄद्दधक वैद्दवध्यपूणि अद्दण द्दभन्सन
बनले कारण, ईद्योगसंस्था अद्दण द्दमतव्यय लाभाच्या जागी, ईद्योगसंस्था अद्दण व्याप्तीच्या
ऄथिव्यवस्था अल्या.
फोद्दडिझम ते पोस्ट-फॉद्दडिझम या बदलाबरोबर ईत्पादनातील बदल, ऄथिव्यवस्थेतील बदल,
राजकारण अद्दण प्रमुख द्दवचारधारांमध्ये खूप मोठ्या प्रमाणावर बदल द्दनरीद्दक्षत केला गेला
अहे. अद्दथिक क्षेिात, पोस्ट फोद्दडिझमने राष्र-राज्याद्वारे द्दनयमन अद्दण ईत्पादनात घट
अणली अद्दण जागद्दतक बाजारपेठ अद्दण महामंडळाचा ईदय झाला. समूह द्दवपणनाची
जागा लवद्दचक द्दवशेषीकरणाने घेतली अद्दण संघटनांनी अदेशापेक्षा संवादावर ऄद्दधक भर
द्यायला सुरुवात केली. ऄंतगित द्दवपणन, फ्रेंचायद्दझंग अद्दण ईपकंिाटींगमध्ये वाढ अद्दण
ऄधिवेळ, तात्पुरते, स्वयंरोजगार अद्दण घरातील कामगारांच्या वाढीसह मनुष्यबळ पूणिपणे
बदलले. राजकीयदृष्ट्या, गट-अधाररत राजकीय पक्ष कमी झाले अद्दण प्रदेश, द्दलंग द्दकंवा
वंशावर अधाररत सामाद्दजक बदल होउ लागले. त्याच दरम्यान मानवी भांडवल कमी होउ
लागले अद्दण त्याच्या जागी स्वयंचद्दलत यंिसंच ईपयोगात अणले जाउ लागले.
सांस्कृद्दतक अद्दण वैचाररक बदलांमध्ये व्यद्दिवादी द्दवचार अद्दण ईद्योजकतेची संस्कृती
आत्यादींचा समावेश होतो. ईत्पादनातील बदलानंतर ऄद्दधक ज्ञान अधाररत कामगारांची
गरज भासत ऄसल्याचे द्दचि द्दनमािण होउन द्दशक्षण हे कमी प्रमाद्दणत अद्दण ऄद्दधक द्दवद्दशष्ट
बनले. ईदयास अलेल्या प्रमुख द्दवचारधारांमध्ये, मूल्य द्दवखंडन अद्दण बहुवचनवाद, तसेच,
अधुद्दनकोत्तर मतसंग्रहवाद अद्दण सांस्कृद्दतक लोकवादी दृद्दष्टकोन यांचा समावेश होतो.
आटली अद्दण जपान ही पोस्ट-फोद्दडिझमची महत्वाची ईदाहरणे अहेत.
टीका:
पोस्ट-फोद्दडिझम, फोद्दडिस्ट िांतीचे स्वरूप हे पूणिपणे चुकीचे अहे अद्दण फोद्दडिझम
द्दवचासारणी कधीही संकटात नव्हती, या द्दवचारसरणीचा द्दवकास होत होता अद्दण पुढेही
द्दवकद्दसत होत राहील. आतर द्दवचारवंतांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की, पोस्ट-फोद्दडिझम
ऄद्दस्तत्त्वात अहे, परंतु फोद्दडिझमसह ऄद्दस्तत्वात अहे. स्वयंचद्दलत ईद्योगांनी मोठ्या
प्रमाणावर ईत्पादन अद्दण लवद्दचक द्दवशेषकरणाने या दोन्सहींचा वापर करून फोद्दडिस्ट अद्दण
पोस्टफोद्दडिस्ट धोरणे एकि अणली अहेत. फोडिने मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनामध्ये munotes.in
Page 44
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
44 लवद्दचकता अणली, जेणेकरून फोडिवाद सतत द्दवकद्दसत होत राहील. पोस्ट फोद्दडिझमचे
समथिन करणाऱयांनी हे लक्षात घेणे गरजेचे अहे की, प्रामुख्याने लवद्दचक द्दवशेषकरणावर
लक्ष केंद्दद्रत करणारा घटक आतर क्षेिांमध्ये फोद्दडिस्ट नंतरच्या बदलांकडे दुलिक्ष करतो अद्दण
पोस्ट-फोद्दडिझमचे परीक्षण करताना फि लवद्दचक द्दवशेषकरणाकडे लक्ष देणे योग्य नसून
त्याच्या पद्दलकडेदेखील ऄनेक घटक अहेत ज्यांच्यावर प्रकाश टाकणे महत्त्वाचे अहे.
दुसरी टीका ऄशी अहे की, पोस्टफोद्दडिझम हे द्दतसऱया आटली अद्दण जपानच्या ईदाहरणांवर
खूप जास्त ऄवलंबून अहे. काही द्दवचावंतांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की, जपान हा देश
फोद्दडिस्ट द्दकंवा पोस्ट-फोद्दडिस्ट द्दवचारांचा समथिक नसून ऄनुलंब द्दवघटन अद्दण मोठ्या
प्रमाणात ईत्पादन हे घटक त्यांच्या हातात अहे. आतरांचा ऄसा युद्दिवाद अहे की,
आटलीमधील नवीन लहान ईद्योगसंस्था स्वायत्तपणे द्दवकद्दसत झाल्या नसून त्या
ईद्योगसंस्था या मोठ्या ईद्योगसंस्थांच्या साहाय्याने ईभारल्या गेल्या अहेत तसेच लहान
ईद्योगसंस्थांना फि कमी मूल्यांच्या वस्तूंचे ईत्पादन करण्याची संधी ईपलब्ध करून द्ददली
गेली. आतर टीकाकारांचा ऄसा युद्दिवाद अहे की, लवद्दचक द्दवशेषकरण हे मोठ्या प्रमाणावर
होत नाही तसेच मोठ्या प्रमाणात ईत्पादनासोबत लहान ईद्योगसंस्था नेहमीच ऄद्दस्तत्वात
ऄसतात, कारण लहान ईद्योगसंस्था या मोठ्या ईदोगसंस्थांना पूरक वस्तू प्रदान करण्याचे
काम करतात. "पोस्ट-फॉद्दडिझम" हा शब्द साद्दहत्यात "ज्ञान ऄथिव्यवस्था", "संज्ञानात्मक
भांडवलशाही", "संज्ञानात्मक-सांस्कृद्दतक ऄथिव्यवस्था" आत्यादी पयाियी शब्दांच्या स्वरूपात
कायम वापरला गेला अहे.
४.४ नव-फोगडथझम (NEO -FORDISM ) कामाच्या द्दनरस वातावरणाचा वाढता नकारात्मक पररणाम, अद्दण द्दनवडक्षमतेचा ऄभाव
त्याचप्रमाणे लवद्दचकतेचा ऄभाव या सवि घटकांमुळे 'द्दवशेषीकरण' ते 'लवद्दचकीकरण' ऄसे
संिमण झाले, ज्याला "नव-फॉद्दडिझम" चौकट ऄसेही म्हणतात. नव-फॉद्दडिझम
द्दवचारवंतानुसार, "लवद्दचक' कामगाराला अयुष्यभर नोकरी नसते, परंतु िमाच्या बाजार
मागणीनुसार ते ईपलब्ध होतात अद्दण प्रत्येक वेळी नवीन द्दठकाणी कामाचे प्रद्दशक्षण
घेतात". द्दशवाय, पोस्ट-फोद्दडिस्ट कामगारांच्या लवद्दचकतेचा स्तर हा कामाचे तास, पगार
अद्दण लाभ, अरोग्य अद्दण सुरद्दक्षतता आत्यादी मानकांशी संबंद्दधत अहे.
द्दशवाय, ‘पोस्ट-फोद्दडिझम’ द्दकंवा ‘नव-फॉद्दडिझम’ म्हणून ओळखले जाणारे सामाद्दजक अद्दण
अद्दथिक द्दसध्दांत १९७० अद्दण १९८० च्या दशकात तांद्दिक िांतीदरम्यान ईदयास
अले.
१९७० च्या दशकात संगणक-सहाद्दय्यत द्दडझाआन (CAD), संगणक-सहाद्दय्यत
वस्तुद्दनद्दमिती (CAM), संगणक-एकाद्दत्मक ईत्पादन (CIM), अद्दण संगणक संख्यात्मक
द्दनयंिण (CNC) यांच्या द्दवकासामुळे झालेल्या महत्त्वपूणि तांद्दिक बदलांचा फोद्दडिझमच्या
ईत्पादन प्रद्दियेवर नकारात्मक पररणाम झाला अहे.
या सवांमुळे फोद्दडिझमला पयाियी व्यासपीठ द्दनमािण झाले अहे अद्दण एकूण गुणवत्ता
व्यवस्थापन (TQM), दजािहीन द्दनद्दमिती, जस्ट-आन-टाआम (JIT) ऄशा प्रणालींचा ईदय
झाला. महत्त्वाचे म्हणजे, ‚फॉरद्दडस्ट नंतर पोस्ट फोद्दडिझम द्दवचारसरणी द्दवकद्दसत होते, munotes.in
Page 45
औद्योद्दगक संबंध – २
45 ज्यामध्ये योग्य अद्दण ईच्च कुशल लवद्दचक कामगारांचा वापर करून बदलत्या अद्दण द्दभन्सन
बाजारपेठेसाठी गुणवत्तापूविक अद्दण स्पधाित्मक ईत्पादनावर भर द्ददला जातो अद्दण या सवि
बाबी फोद्दडिस्ट नंतरच्या द्दनयमन पद्तींनी पुरस्कृत अहेत. िम बाजारावरील राज्यांचा
हस्तक्षेप कमी करणे, राज्याकडून द्दनयोिे द्दकंवा खाजगी व्यिींना कल्याणकारी कामाच्या
जबाबदारीतून मुि करणे अद्दण रोजगार संबंधांबाबत ऄद्दधक लवद्दचक अद्दण द्दवद्दवध
दृद्दष्टकोन स्वीकारणे यांचा यात समावेश होतो.
दुसऱया शब्दांत, द्दवसाव्या शतकाच्या ईत्तराधाित अद्दण एकद्दवसाव्या शतकाच्या सुरूवातीस
जागद्दतक बाजारपेठेतील वातावरण ऄत्यंत ऄद्दनद्दित अद्दण स्पधाित्मक बनले, वाढत्या
व्यवसायांना तांद्दिक प्रगती अद्दण द्दवद्दवध क्षेिातील माद्दहती तंिज्ञानाच्या ऄद्दधक संस्थात्मक
प्रद्दिया एकिीकरणाद्वारे स्पधाित्मक फायद्यांचे ऄद्दतररि स्रोत सापडले.
त्यामुळे, नवीन जागद्दतक व्यावसाद्दयक हे वास्तव गरजा पूणि करण्यासाठी अद्दण
ईद्योगसंस्थांना सक्षम करण्यासाठी फोद्दडिझमनंतरच्या युगाच्या रूपाने पयाियी मूल्ये अद्दण
तत्त्वांसह ईदयास अले अहे.
४.५ बहुलवाद (PLURALISM ) बहुलवाद हा द्दवद्दवध प्रबळ संघटना, द्दभन्सन ईप-समूह-व्यवस्थापन अद्दण कामगार संघटनांनी
बनलेला ऄसतो. बहुलवाद हा दृष्टीकोन सामान्सय ऄसून यामध्ये नफ्याच्या द्दवतरणावर
व्यवस्थापक अद्दण कामगार यांच्यातील द्दहतसंबंधांचा अद्दण मतभेदांचा ऄभ्यास केला
जातो. पररणामी, व्यवस्थापकांची ऄंमलबजावणीची अद्दण द्दनयंिणाची भूद्दमका कमी होउन
समन्सवयाची भूद्दमका जास्त होते. साधारणपणे, कामगार संघटनांना कमिचाऱयांचे द्दनयामक
प्रद्दतद्दनधी ऄसे मानले जाते. संघषि हा घटक सामूद्दहक सौदेबाजीने हाताळला जातो तसेच
त्याला वाइट वतिणूक म्हणून पाद्दहले जात नाही अद्दण जर संघषािला योग्यररत्या
व्यवस्थाद्दपत केले तर ते ईत्िांती अद्दण सकारात्मक बदलाकडे वळवले जाउ शकते.
वास्तववादी व्यवस्थापकांनी संघषािचा स्वीकार केला पाद्दहजे, कारण संघषािमुळे द्दवकासाच्या
दृद्दष्टकोनातून द्दनणिय घेतले जाउ शकतात. सामंजस्यापेक्षा संघषािची प्रवृत्ती जास्त
महत्वाची ऄसते, ऄसे बहुलवादयांचे मत अहे. द्दववादांचे द्दनराकरण करण्यासाठी योग्य त्या
प्रद्दिया हाताळून त्याचे द्दनराकरण केले पाद्दहजे. बहुलवाद दृद्दष्टकोनाचे पररणाम खालीप्रमाणे
अहेत:
१. ईद्योगसंस्थांचे चांगले औद्योद्दगक संबंध ऄसावेत तसेच ईद्योगसंस्थांमध्ये तज्ञ
कमिचारी ऄसावेत जे व्यवस्थापकांना सल्ला देतील तसेच हे तज्ञ कमिचारी सामान्सय
कमिचाऱयांना अद्दण संघटनांना सल्लामसलत अद्दण वाटाघाटी संदभाित सेवा प्रदान
करतील.
२. द्दववादांचे द्दनराकरण करण्यासाठी स्वतंि बाह्य मध्यस्थांचा वापर केला जाणे हा
घटकसुद्ा यामध्ये ऄंतभूित अहे.
३. संघाच्या मान्सयतेला प्रोत्साहन द्ददले पाद्दहजे अद्दण संघ प्रद्दतद्दनधींना त्यांची प्रद्दतद्दनधी
कतिव्ये पार पाडण्यासाठी वाव द्ददला गेला पाद्दहजे. munotes.in
Page 46
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
46 केर हे बहुलवादाचे पुरस्कते अहेत. ते म्हणतात की, औद्योद्दगक संघषांमध्ये सामाद्दजक
वातावरण हा एक महत्त्वाचा घटक अहे. ऄसंघद्दटत गटांच्या तुलनेत संघद्दटत कामगार
संपावर जाण्याची शक्यता जास्त ऄसते. जेव्हा औद्योद्दगक नोकऱया ऄद्दधक समाधानी
ऄसतात अद्दण कमिचारी व्यापकररत्या समाजाशी एकरूप होतात, तेव्हा संपाचे प्रमाण कमी
होइल, ऄसे त्यांचे मत होते. रॉस अद्दण हाटिमॅन यांनी देशांमधील वेगवेगळ्या संपांची तुलना
करून मोठ्या औद्योद्दगक संघषांचे द्दनराकरण करण्यासाठी योग्य संस्थात्मक चौकट
द्दवकद्दसत केली अद्दण यामुळे संपाच्या घटना कमी होण्यास मदत झाली. रॉस अद्दण
हाटिमॅनच्या मते, संघटनांच्या संख्येत वाढ होत ऄसताना देखील जगभरातील संपाच्या
प्रमाणात घट होत अहे.
भांडवल-िम संबंद्दधत बहुलवादी द्दसद्ांत साठ अद्दण सत्तरच्या दशकात ऄद्दस्तत्वात अले,
त्याच वेळी आंग्लंडमध्ये औद्योद्दगक संघषांचे पुनरुत्थान देखील ऄनुभवयास द्दमळाले. फ्लॅंडसि
अद्दण फॉक्स हे दोन्सही ऄथितज्ज्ञ द्दब्रटीश बहुलवादाचे प्रवतिक होते. फ्लॅंडसिच्या मते,
औद्योद्दगक व्यवस्थेमध्ये संघषि हा ऄंतभूितच ऄसतो अद्दण सामूद्दहक सौदेबाजी ही
औद्योद्दगक द्दववाद सोडवण्याची शास्त्रीय पद्त अहे. फॉक्स हे भांडवल अद्दण िम
यांच्यातील संबंधांच्या दोन पैलूंमध्ये फरक करण्याचा प्रयत्न करतात. बाजारातील घटक हे
मजूर द्दनयुि करण्याच्या ऄटी व शतींशी संबंद्दधत ऄसतात. हे संबंध अद्दथिक स्वरूपाचे
ऄसतात अद्दण दोन द्दकंवा दोनपेक्षा जास्त पक्षांमधील ऄंमलात अणलेल्या करारांवर
अधाररत ऄसतात. दुसऱया बाजूला, व्यवस्थापन अद्दण कामगार यांच्यातील संबंध, त्यांच्या
परस्परसंवादाचे स्वरूप, संघटना अद्दण व्यवस्थापन यांच्यातील वाटाघाटी, संघटनेतील
शिीचे द्दवतरण अद्दण संयुि द्दनणिय घेण्यात संघटनांचा महत्वाचा सहभाग ऄसतो.
४.६ मानवी संबंध स्कूल आगि संस्थात्मक वतथन दृष्टीकोन (HUMAN RELATIONS SCHOOL AND ORGANISATIONAL
BEHAVIOUR APPROACH) मानवी संबंध दृद्दष्टकोनाच्या भांडवल-िम संबंधांची पाळेमुळे ही पद्दहल्या महायुद्ाच्या
काळात द्दशकागो येथील वेस्टनि आलेद्दक्रक ईद्योगसंस्थेच्या हॉथॉनिच्या ऄभ्यासामध्ये
शोधली जाउ शकतात. दोन दीघि युद्ांदरम्यान अद्दण नंतर लोकशाही नेतृत्वाच्या ईदयाचा
मानवी संबंधांच्या दृद्दष्टकोनाच्या लोकद्दप्रयतेवर सवाित मोठा प्रभाव पडला. या द्दवचारवंतांचे
ऄसे मत होते की, ऄद्दधक समाधानी कमिचारी गट हा मानवी संबंधांच्या दृद्दष्टकोनातून साध्य
केला जाउ शकतो अद्दण यामुळे ईत्पादकता सुधारू शकते. अधुद्दनक काळातील मानवी
संबंधांचा दृद्दष्टकोन हा भांडवल-िम संबंधांच्या जवळजवळ सवि क्षेिांचा समावेश करतो
अद्दण त्यात सुरक्षा, ईत्पादन द्दनयंिण, खचि द्दनयंिण, ईद्योगसंस्था संघटना, ईद्योगसंस्था
धोरणे, नोकरीचे मूल्यांकन, प्रोत्साहन देयक, कमिचारी प्रेरणा अद्दण वृत्ती, गट गद्दतशीलता,
संप्रेषण, समुपदेशन अद्दण लोकशाही नेतृत्व आत्यादींचा समावेश होतो. व्यवस्थापन द्दकंवा
ईद्योगसमूहामध्ये मूति स्वरूप ऄसलेले िम अद्दण भांडवल यांच्यातील संबंध मानवी
संबंधांपैकी एक अहे. भारतासारख्या द्दवकसनशील देशापुढे औद्योद्दगक शांतता प्रस्थाद्दपत
करणे अद्दण त्याची देखभाल करणे हे महत्त्वाचे काम अहे.
munotes.in
Page 47
औद्योद्दगक संबंध – २
47 डेल योडर अद्दण आतर ऄथितज्ज्ञांच्या मते, मानवी संबंध दृष्टीकोन हे द्दि-मागी संप्रेषण अद्दण
द्दनणिय प्रद्दियेत कमिचाऱयांच्या सहभागाचे महत्त्वाचे साधन अहे. ऄशा प्रकारे, या द्दठकाणी
तांद्दिक अद्दण अद्दथिक घटकांपेक्षा कमिचार्यांच्या मानवी पैलूकडे जास्त लक्ष द्ददले जाते.
कीथ डेद्दव्हसच्या मते, मानवी संबंध म्हणजे "कामाच्या पररद्दस्थतीत लोकांचे एकिीकरण जे
त्यांना ईत्पादकपणे, सहकायािने अद्दण अद्दथिक, मानद्दसक अद्दण सामाद्दजक समाधानासह
एकि काम करण्यास प्रेररत करते." मानवी संबंधांचा थोडक्यात ऄथि लोकांना ईत्पादन
द्दमळवून देणे, परस्पर स्वारस्यातून सहकायि करणे अद्दण त्यांच्या नातेसंबंधातून समाधान
द्दमळवणे होय. मानवी संबंध स्कूलची स्थापना एल्टन मेयो यांनी केली अद्दण नंतर
रॉथद्दलसबगिर, व्हाइटहेड अद्दण व्हायटे यांनी त्या स्कुलचा प्रचार केला. हा दृष्टीकोन
कमिचार्यांचे मनोबल, कायिक्षमता अद्दण नोकरीतील समाधान सुधारण्यासाठी काही धोरणे
अद्दण तंिांवर लक्ष केंद्दद्रत करतो. हा दृष्टीकोन हा वेगवेगळ्या वातावरणांच्या पररद्दस्थतीवर
द्दनयंिण ठेवण्यास प्रोत्साद्दहत करते. मानवी संसाधनांच्या ऄयोग्य व्यवस्थापनामुळे
औद्योद्दगक संबंधांच्या समस्या ईद्भवतात. वैयद्दिक अद्दण गट पातळीवर मानवी वतिनाची
गद्दतशीलता व्यवस्थाद्दपत करून या समस्या सोडवल्या जाउ शकतात. नेतृत्व अद्दण प्रेरणा
यांच्याशी संबंद्दधत मानव संसाधन व्यवस्थापन धोरण हा घटक कामाच्या द्दठकाणी
कामगारांच्या ईत्पादकतेवर प्रभाव पडतो. ईदाहरणाथि, द्दनरंकुश शैली वापरणारा
व्यवस्थापक एक जवळची देखरेख प्रणाली अकृद्दतबंध करतो अद्दण त्याला वाटते की,
ऄद्दधकाराचे प्रदशिन लोकांना काम करण्यास प्रवृत्त करेल. परंतु या शैलीमुळे लोकांमध्ये
ऄसंतोष अद्दण द्वेष द्दनमािण होतो. तथाद्दप, नेतृत्वाच्या लोकशाही शैली ऄंतगित,
कमिचार्यांच्या गरजा अद्दण आच्छा योग्यररत्या पूणि झाल्यास आद्दच्छत संघटनात्मक वतिन
द्दवकद्दसत केले जाउ शकते. लोकशाही शैलीने काम करणारा व्यवस्थापक लोकांना
सकारात्मक प्रेरणा देतो. कोणतीही नेतृत्वशैली स्वतःमध्ये कधीही पूणि नसते, ऄसे त्यांचे
मत अहे. वेगवेगळ्या पररद्दस्थतींमध्ये प्रसंगाला ऄनुरूप वेगवेगळ्या शैलींची अवश्यकता
ऄसते. सविसाधारणपणे चांगले मानवी संबंध अद्दण द्दवशेषतः औद्योद्दगक संबंध राखण्यासाठी
मानवी गरजांच्या ऄभ्यासाला खूप महत्त्व अहे. यामध्ये चार मूलभूत गरजांचा समावेश
होतो. त्या गरजा म्हणजे भौद्दतक, सुरद्दक्षतता, सामाद्दजक अद्दण स्वद्दहतपर गरजा होय.
भौद्दतक गरजांमध्ये ऄन्सन, पाणी, वस्त्र द्दनवारा, द्दलंग आत्यादींचा समावेश होतो. या गरजा
मानवजातीच्या संरक्षणासाठी अद्दण कायिक्षमतेसाठी महत्त्वाच्या अहेत. सुरद्दक्षतता अद्दण
सुरद्दक्षततेच्या गरजांमध्ये भौद्दतक सुरक्षा, अद्दथिक अद्दण नोकरीची सुरक्षा यांचा समावेश
होतो. सामाद्दजक गरजांमध्ये साहचयि, अपुलकी अद्दण अत्मीयता यांचा समावेश होतो.
स्वद्दहतपर गरजा या ईच्च स्तराच्या गरजा ऄसतात अद्दण एखाद्याच्या अत्मसन्समानाच्या
आच्छेशी संबंद्दधत ऄसतात. या गरजा परस्परावलंबी ऄसतात म्हणजे एकापेक्षा जास्त गरजा
द्दकंवा वेगवेगळ्या स्तरावरील गरजा एकि करून व्यिी त्या गरजा पूणि करू शकतात.
त्यामुळे संस्थेमध्ये चांगले मानवी संबंध राखण्यासाठी अवश्यक ऄसलेल्या त्यांच्या आष्टतम
गरजा समाधानासाठी वातावरण ईपलब्ध करून देण्यासाठी व्यवस्थापनाने एक योग्य प्रेरक
धोरण अखणे अवश्यक अहे. मानवी संबंध व्यवस्थापन तंि सुसंवादी औद्योद्दगक संबंध
राखण्यासाठी खूप ईपयुि अहेत. कामगारांनी नोकरीत जास्त समाधान द्दमळवणे, कामात
सहभागी होणे अद्दण संस्थेच्या ईद्दिष्टांशी त्यांची ईद्दिष्टे एकद्दित होणे गरजेचे ऄसते.
munotes.in
Page 48
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
48 भांडवल-श्रम संबंधांचा मानसशास्त्रीय दृष्टीकोन:
औद्योद्दगक संबंधांच्या मानसशास्त्रीय दृद्दष्टकोनानुसार, औद्योद्दगक संबंधांच्या समस्यांचे मूळ
हे या प्रद्दियेमध्ये सहभाग घेणाऱया वेगवेगळ्या द्दवचारसरणीवर अधाररत अहे. मेसन हॅरीने
यांनी व्यिीच्या वतिणुकीवर अकलनाचा कसा प्रभाव पडतो याचा ऄभ्यास केला. त्यांनी
संघटना पुढारी अद्दण कायिकारी या दोन वेगवेगळ्या गटांच्या वतिनाचा ऄभ्यास केला. दोन्सही
गटांना मध्यमवयीन व्यिीचे छायाद्दचि मूलयीत करण्यास सांद्दगतले. संघटना पुढाऱयांनी
छायाद्दचिातील व्यिीला व्यवस्थापक म्हणून मूलयीत केले तर कायिकारी ऄद्दधकाऱयांनी त्या
व्यिीला संघटना पुढारी म्हणून मूलयीत केले. मेसन हॅरी यांनी त्यांच्या ऄभ्यासातून
खालील द्दनष्कषि काढले: १. एखाद्या व्यिीबिलची सामान्सय धारणा पूणिपणे द्दभन्सन ऄसते,
जेव्हा त्याला एक सामान्सय व्यिीच्या पलीकडे जाउन एक व्यवस्थापनाचा प्रद्दतद्दनधी म्हणून
पाद्दहले जाते. २. व्यवस्थापन अद्दण कामगार एकमेकांचा त्यांच्या कामाबिल गौरव करत
नाहीत. ३. व्यवस्थापन अद्दण कामगार एकमेकांना कमी द्दवश्वासू म्हणून पाहतात. ४.
व्यवस्थापन अद्दण कामगार एकमेकांची भावद्दनक बाजू अद्दण परस्पर संबंधांबिल कमी
द्दवचार करतात.
४.७ सारांश (SUMMARY ) १. वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन द्दकंवा टेलरवाद हा व्यवस्थापनाचा एक द्दसद्ांत अहे, जो
कायिप्रवाहांचे द्दवश्लेषण अद्दण संश्लेषण करतो. या द्दसद्ांताचे मुख्य ईद्दिष्ट अद्दथिक
कायिक्षमता, द्दवशेषतः कामगार ईत्पादकता सुधारणे हे अहे. हा प्रद्दियांच्या
ऄद्दभयांद्दिकी अद्दण व्यवस्थापनासाठी द्दवज्ञान लागू करण्याचा हा सवाित पद्दहला प्रयत्न
होता. १८८० अद्दण १८९० च्या दशकात फ्रेडररक द्दवन्सस्लो टेलरने ईत्पादन
ईद्योगांमध्ये या प्रद्दियांचा द्दवकास सुरू केला.
२. फोद्दडिझम म्हणजे शाश्वत अद्दथिक वृद्ीसाठी मोठ्या प्रमाणात ईत्पादनाबरोबर मोठ्या
प्रमाणात ईपभोग करणे होय. १९७० ते १९९० हा काळ मंद वाढीचा अद्दण वाढत्या
ईत्पन्सन ऄसमानतेचा काळ होता.
३. हेन्री फोडि हे एकेकाळी शेतीपासून औद्योद्दगक, मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादन, मोठ्या
प्रमाणावर ईपभोगाच्या ऄथिव्यवस्थेतील पररवतिनाचे लोकद्दप्रय प्रतीक होते. यातील
पद्दहले पररवतिन हस्तकला ईत्पादनापासून मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादन हे होते.
४. पोस्ट-फॉद्दडिझमसाठी लवद्दचक द्दवशेषीकरण दृद्दष्टकोन (ज्याला नव-द्दस्मद्दथयन दृष्टीकोन
म्हणूनही ओळखले जाते) समथिकांचा ऄसा द्दवश्वास अहे की, अंतरराष्रीय
ऄथिव्यवस्थेतील मूलभूत बदलांनी, द्दवशेषत: १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीस,
ईद्योगसंस्थांना मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादनातून लवद्दचक द्दवशेषीकरण म्हणून
ओळखल्या जाणार्या नवीन प्रवाहाकडे जाण्यास भाग पाडले.
५. पोस्ट-फोद्दडिझमचा नव-शूम्पेटेररयन दृष्टीकोन कोंड्राद्दटव्ह लाटांच्या द्दसद्ांतावर
अधाररत अहे. (ज्याला दीघि लाटा ऄसे देखील म्हणतात). या द्दसद्ांतानुसार,
"तांद्दिक-अद्दथिक प्रद्दतमान" प्रत्येक दीघि लहरीचे वैद्दशष्ट्य अहे. फोद्दडिझम हे चौर्थया munotes.in
Page 49
औद्योद्दगक संबंध – २
49 कोंड्राद्दटव्ह लाटांचे तांद्दिक-अद्दथिक प्रद्दतमान अहे अद्दण पोस्ट-फोद्दडिझम हे पाचव्या
कोंड्राद्दटव्ह लाटांचे तांद्दिक-अद्दथिक प्रद्दतमान अहे, या दोन्सहीही प्रद्दतमानांवर माद्दहती
अद्दण दळणवळण तंिज्ञानाचे (ICT) वचिस्व अहे.
६. द्दनयमन द्दसद्ांतानुसार, संचयनाची प्रत्येक व्यवस्था संकटाच्या टप्पप्पयावर पोहोचेल
अद्दण याचे द्दनयमन पद्ती यापुढे समथिन करणार नाही अद्दण समाजाला नवीन द्दनयम
शोधण्यास भाग पाडले जाइल अद्दण त्यामुळे नवीन द्दनयमन पद्ती तयार होइल.
यामुळे संचयाची नवीन व्यवस्था सुरू होइल, जी ऄखेरीस एक द्दवद्दशष्ठ टप्पप्पयावर
पोहोचेल. द्दनयमन द्दसद्ांताच्या समथिकांमध्ये, द्दमशेल ऄॅद्दग्लएटा, रॉबटि बॉयर, बॉब
जेसॉप अद्दण ऄॅलेन द्दलद्दपएत्झ यांचा समावेश होतो.
७. बहुलवाद दृद्दष्टकोनाचे पररणाम खालीप्रमाणे अहेत:
१. ईद्योगसंस्थांचे चांगले औद्योद्दगक संबंध ऄसावेत तसेच ईद्योगसंस्थांमध्ये तज्ञ
कमिचारी ऄसावेत जे व्यवस्थापकांना सल्ला देतील तसेच हे तज्ञ कमिचारी
सामान्सय कमिचाऱयांना अद्दण संघटनांना सल्लामसलत अद्दण वाटाघाटी संदभाित
सेवा प्रदान करतील.
२. द्दववादांचे द्दनराकरण करण्यासाठी स्वतंि बाह्य मध्यस्थांचा वापर केला जाणे हा
घटकसुद्ा यामध्ये ऄंतभूित अहे.
३. संघाच्या मान्सयतेला प्रोत्साहन द्ददले पाद्दहजे अद्दण संघ प्रद्दतद्दनधींना त्यांची
प्रद्दतद्दनधी कतिव्ये पार पाडण्यासाठी वाव द्ददला गेला पाद्दहजे.
८. अधुद्दनक काळातील मानवी संबंधांचा दृद्दष्टकोन हा भांडवल-िम संबंधांच्या
जवळजवळ सवि क्षेिांचा समावेश करतो अद्दण त्यात सुरक्षा, ईत्पादन द्दनयंिण, खचि
द्दनयंिण, ईद्योगसंस्था संघटना, ईद्योगसंस्था धोरणे, नोकरीचे मूल्यांकन, प्रोत्साहन
देयक, कमिचारी प्रेरणा अद्दण वृत्ती, गट गद्दतशीलता, संप्रेषण, समुपदेशन अद्दण
लोकशाही नेतृत्व आत्यादींचा समावेश होतो.
४.८ प्रश्न (QUESTIONS) १. वैज्ञाद्दनक व्यवस्थापन द्दकंवा टेलरवाद या संकल्पनेची सद्दवस्तर चचाि करा.
२. फोद्दडिझम, पोस्ट फोद्दडिझम अद्दण ईत्पादनाची लवद्दचक प्रणाली या संकल्पनांचे वणिन
करा.
३. भांडवल-िम संबंधांचा संदभि घेउन फोद्दडिझम, पोस्ट फोद्दडिझम अद्दण बहुलवादाच्या
द्दसद्ांतांची तुलना करा.
*****
munotes.in
Page 50
50 मॉडयुल ३ : भारतातील औद्योगिक संबंध
५
भारतातील औद्योगिक संबंध - I
प्रकरण रचना
५.० ईद्दिष्टे
५.१ कामगार संघटना अद्दण कामगार: भारतातील कामगारांचे औद्योद्दगक समाजशास्त्र
५.२ कामगार संघटनांचा आद्दतहास
५.३ कामगार संघटनांची वाढ
५.४ कामगार संघटनांची रचना
५.५ कामगार संघटना अद्दण कंत्राटी कामगार
५.६ द्दनयोक्त्याच्या संस्था: औद्योद्दगक संबंधांमध्ये व्यवस्थापकीय वगााची भूद्दमका
५.७ सारांश
५.८ प्रश्न
५.० उगिष्टे (OBJECTIVES) • कामगार संघटनां आद्दतहास ऄभ्यास णे.
• कामगार संघटनांच्या ऄभ्यास करणे.
• कामगार संघटनांच्या संरचनेचा ऄभ्यास करणे.
• भारतातील स्वतंत्र अद्दण व्हाइट कॉलर (पांढरपेशा संघटना) युद्दनयनचा ऄभ्यास
करणे.
५.१ कामिार संघटना आगण कामिार: भारतातील कामिारांचे औद्योगिक समाजशास्त्र (TRADE UNIONS AND WORKERS:
INDUSTRIAL SOCIOLOGY OF WORKERS IN INDIA) ईद्योग हे एक सूक्ष्म सामाद्दजक जग अहे अद्दण कायाशाळा, द्दवद्दवध व्यद्दिमत्त्वे, शैक्षद्दणक
पार्श्ाभूमी, कौटुंद्दबक पार्श्ाभूमी, भावना, अवडी-द्दनवडी अद्दण दृद्दष्टकोन अद्दण वागणूक
यासारख्या ऄनेक वैयद्दिक घटकांसह द्दवद्दवध व्यिी अद्दण गटांनी बनलेला समुदाय अहे.
हे घटक औद्योद्दगक समाजाच्या सदस्यांमध्ये संघषा अद्दण स्पधच्यच्या समस्या द्दनमााण
करतात. औद्योद्दगक समस्यांचे समाजशास्त्रीय मूळ समाजशास्त्रीय घटक जसे की मूल्य
प्रणाली, रीद्दतररवाज, द्दनकष, द्दचन्हे, वृत्ती अद्दण श्रम अद्दण व्यवस्थापन या दोघांची धारणा
अद्दण औद्योद्दगक संबंधांवर द्दवद्दवध मागाांनी पररणाम करणारे घटक शोधले जाउ शकतात. munotes.in
Page 51
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
51 हेच घटक कामगारांचे वतान . औद्योद्दगकीकरणाचे सामाद्दजक पररणाम जसे
की संघटना, सामाद्दजक गद्दतशीलता , स्थलांतर यामुळे ऄनेक सामाद्दजक दुष्कृ्ये द्दनमााण
होतात. जसे कौटुंद्दबक द्दवघटन, -तणाव, ऄपराध, वैयद्दिक अद्दण सामाद्दजक
ऄव्यवस्था इ. कामगारांच्या कायाक्षमतेवर अद्दण ई्पादकतेवर पररणाम करतात ज्यामुळे
ईद्योगाच्या औद्योद्दगक संबंध प्रणालीवर पररणाम होतो. औद्योद्दगकीकरणाला गती द्दमळाली
नवीन औद्योद्दगक अद्दण सामाद्दजक नमुन्यांचा एक संच ईदयास येतो अद्दण ्याच्या
पार्श्ाभूमीवर, नवीन संबंध, संस्था, वताणूक पद्धती अद्दण मानवी संसाधने हाताळण्याचे तंत्र
द्दवकद्दसत होते. याचा प्रभाव औद्योद्दगक संबंध एकापेक्षा जास्त प्रकारे द्दनधााररत कर
.
सामाद्दजक बदल श्रम अद्दण व्यवस्थापन मुळे औद्योद्दगक संबंधांवर प्रभाव टाकतात.
ईदाहरणाथा, अधुद्दनक व्यवस्थापन व्यावसाद्दयक बनले अहे अद्दण मानवी वतान
हाताळताना वतान तंत्राच्या वापरावर ऄद्दधक ऄवलंबून अहे. द्दनणाय घेण्याबाबत
द्दवकेंद्रीकरण झाले अहे; ऄद्दधकार, शिी अद्दण द्दनयंत्रण याद्दवषयीच्या कल्पनांमध्ये मोठे
बदल झाले अहेत. औद्योद्दगक कामगारांची व्यद्दिरेखा बदलली अहे. तो अता स्थलांतररत
नसून स्थाद्दयक शहरी कामगार अहे. कामगार वगााच्या औद्योद्दगक संवधानाच्या प्रद्दियेने
सामाद्दजक गद्दतशीलता स्थाद्दपत केली अहे अद्दण एक द्दमद्दश्रत औद्योद्दगक कायाशिी
ईदयास अली अहे.
या बदलांच्या प्रकाशात राज्य अद्दण राजकीय पक्षांच्या भूद्दमकेची पुनव्यााख्या करण्यात
अली अहे. या गुंतागुंतीच्या बदलांचा औद्योद्दगक संबंधांवर खोलवर पररणाम झाला अहे.
ज्यामुळे ते वैचाररकतेपेक्षा ऄद्दधक व्यावहाररक बनले अहेत. haves and havenots या
संकल्पना वार् यासोबत गेल्या अहेत अद्दण अता औद्योद्दगक संबंध सत्तेच्या समतोलाने
ठरवले जातात. संघषा अद्दण सहयोग हे द्दवचारधारेवर अधाररत नसून मुद्द्यावर अधाररत
झाले अहेत.
५.२ कामिार संघटनांचा इगतहास (HISTORY OF TRADE UNIONS) भारतातील कामगार संघटनांच्या ऐद्दतहाद्दसक द्दवकासाचा द्दवद्दवध कालखंडात ऄभ्यास केला
जाउ शकतो. प्र्येक कालखंडाचे एक प्रभावी वैद्दशष्ट्य ऄसते अद्दण म्हणूनच ते ्याद्वारे
ओळखले जाते. हे कालावधी खालीलप्रमाणे अहेत :
१. सामाद्दजक कल्याण कालावधी (१८७५ -१९१८).
२. सुरवातीचा भारतीय कामगार संघटनांचा कालावधी (१९१८ - १९२४).
३. द पीररयड ऑफ द्दमद्दलटंट ट्रेड युद्दनयद्दनझम (१९२४-१९३५).
४. द्दवस्तृत कामगार संघटनांच्या ईपिमांचा कालावधी (१९३५ -१९३९).
५. कामगार संघटना चळवळीच्या ध्रुवीकरणाचा कालावधी (१९३९-१९४६).
६. स्वातंत्र्योत्तर काळ (१९४७ नंतर). munotes.in
Page 52
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
52 १. सामागजक कल्याण कालावधी (१८७५ -१९१८):
१९७५ मध्ये श्री. एस.एस. बंगाली यांनी कारखान्यांतील ऄमानुष कामाच्या द्दस्थतीपासून
संरक्षण करण्यासाठी मुंबइत अंदोलन सुरू केले. पद्दहला कारखाना अयोग १९७५ मध्ये
मुंबइत द्दनयुि करण्यात अला अद्दण पद्दहला कारखाना कायदा १८८१ मध्ये संमत
करण्यात अला. श्री. एन.एम. लोखंडे, एक कारखाना कामगार , जे संघाचे नेते बनले, ्यांनी
अंदोलने केली अद्दण १८८४ मध्ये द्दनयुि केलेल्या दुसर्या कारखाना अयोगाला द्दनवेदन
द्ददले. श्री. लोखंडे यांनी एद्दप्रल १८९० मध्ये मुंबइत १०,००० कामगारांची एक सामूद्दहक
सभा अयोद्दजत केली होती. ज्यात कामाचे तास कमी करणे, साप्ताद्दहक द्दवश्रांतीचे द्ददवस,
मध्यान्ह सुट्टी अद्दण दुखापतींची भरपाइ या मागण्या हो्या. याला प्रद्दतसाद म्हणून बॉम्बे
द्दमल ओनसा ऄसोद्दसएशनने द्दगरणी कामगारांना साप्ताद्दहक सुट्टी द्ददली. ्यानंतर श्री लोखंडे
यांनी बॉम्बे द्दमल-हँड्स ऄसोद्दसएशनची स्थापना केली. ज्याचे ते द्दन ऄध्यक्ष होते.
कामगार वगााचे पद्दहले वृत्तपत्रही सुरू झाले.
१८९० नंतर मोठ प्रमाणात कामगार संघटना ऄद्दस्त्वात अल्या. १८९७ मध्ये रेल्वे
सव्हांट्स ऑफ आंद्दडयाची एकद्दत्रत सोसायटी, १९०७ मध्ये द्दप्रंटसा युद्दनयन, १९१० मध्ये
कामगार द्दहतवधाा सभा अद्दण १९१० मध्ये सोशल सद्दव्हास लीगची स्थापना करण्यात
अली. या सवा संघटनांना ट्रेड युद्दनयन मानले जाउ शकत नाही. ्या प्र्यक्षात कामगार
कल्याणकारी संघटना हो्या. कामगार वगााला अधुद्दनक कारखाना व्यवस्थेचे दुष्कृ्य
कळले नव्हते. संपाच्या ऄद्दधकाराचा प्रभावीपणे वापर करण्यासाठी कोणतीही ठोस, द्दस्थर
अद्दण सुसंघद्दटत संघटना नव्हती अद्दण पररणामी या काळात एकही संप झाला नाही. या
काळात भारतातील कामगार चळवळ पूणापणे ऄसंघद्दटत अद्दण सामाद्दजक स्वरूपाची होती.
्यांच्याकडे द्दनद्दित ईद्दिष्टे अद्दण संद्दवधानांचा ऄभाव होता. श्री लोखंडे हे स्वत: कामगार
संघषााचे प्रणेते नसून कामगार कायद्याचे अद्दण कामगार कल्याणाचे परोपकारी प्रवताक होते.
्यामुळे डॉ.पुणेकरांनी हा काळ भारतीय कामगार संघटना चळवळीचा समाज कल्याण
कालखंड म्हणून वणान केला अहे.
२. सुरवातीचा भारतीय कामिार संघटनांचा कालावधी (१९१८ - १९२४):
पद्दहल्या महायुद्धाच्या समाप्तीपासून कामगार चळवळीची खर्या ऄथााने सुरुवात झाली.
अद्दथाक अद्दण राजकीय पररद्दस्थतीने नवीन जागृत होण्यास हातभार
लावला. श्री बी.पी. वाद्दडया यांनी १९१८ मध्ये मद्रास लेबर युद्दनयन म्हणून ओळखली
जाणारी पद्दहली औद्योद्दगक संघटना स्थापन केली. १९१९ ते १९२३ या काळात ऄनेक
संघटना ऄद्दस्त्वात अल्या. ऄहमदाबादमध्ये द्दस्पनसा अद्दण द्दवणकर संघटना सारख्या
हस्त व्यवसाय संघटनाची स्थापना करण्यात अली जी ऄहमदाबादच्या टेक्तसटाइल लेबर
ऄसोद्दसएशन म्हणून ओळखल्या जाणार् या औद्योद्दगक युद्दनयनमध्ये सामील झाली. ऄद्दखल
भारतीय श्रद्दमक संघ ग्रेसची (All India Trade Union Congress - AITUC )
स्थापना १९२० मध्ये झाली. AITUC ने कामगार चळवळीला दजाा द्ददला. वादद्दववाद
अद्दण चचच्यसाठी व्यासपीठ ईपलब्ध करून द्ददले. या काळात मद्रास अद्दण आतर राज्यांमध्ये
मोठ प्रमाणात संप करण्यात अले. १९२० मध्ये देशभरात सुमारे २०० संप जाहीर munotes.in
Page 53
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
53 करण्यात अले. १९२२ मध्ये सुमारे २७८ संप झाले. ज्यात चार लाखांहून ऄद्दधक
कामगार सहभागी झाले होते.
या काळात राजकीय अद्दण अ द्दथाक पररद्दस्थती कामगार संघटना वादाच्या वाढीस ऄनुकूल
होती. अद्दथाक भरभराट, महागाइ अद्दण सततच्या वेतनामुळे ऄसंतोष द्दनमााण झाला अद्दण
पीद्दडत कामगारांमध्ये वगीय चेतना वाढली अद्दण ्यांना सामूद्दहक कृतीसाठी प्रेररत केले.
पुढे, १९१९ मध्ये अंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेची स्थापना अद्दण रद्दशयन िांतीमुळे
भारतातील कामगार चळवळीला मोठी मदत झाली. तथाद्दप , या काळात स्थापन झालेल्या
संघटना द्दस्थर अद्दण कायमस्वरूपी नव्ह्या. ता्काळ ईद्दिष्टे साध्य झाल्यावर बहुतेक
संघटना द्दवसद्दजात झाल्या. तरीही या काळात काही चांगल्या अद्दण द्दस्थर कामगार संघटना
द्दनमााण झाल्या. भारतीय कामगार जागृत झाले अद्दण पुढील द्दवकासाचा पाया रचला गेला.
डॉ.पुणेकरांनी या कालखंडाचे प्रारंद्दभक भारतीय व्यापार कालावधी ऄसे वणान केले अहे.
३. द पीररयड ऑफ गमगलटंट ट्रेड युगनयगनझम (१९२४-१९३५):
या काळात देशातील कामगार चळवळीत लढाउ प्रवृत्ती अद्दण िांद्दतकारी कामगार
संघटनावादाची द्दचन्हे द्ददसली. या काळात, साम्यवाद्यांनी कामगार चळवळ द्दनयंद्दत्रत केली
अद्दण भारतातील काही सवाात द्दहंसक संप केले. १९२९ मध्ये ऑल आंद्दडया ट्रेड युद्दनयन
काँग्रेसचे द्दवभाजन झाले. श्री एन. एम. जोशी, श्री व्ही. व्ही. द्दगरी अद्दण आतरांच्या
नेतृ्वाखाली मध्यम वगााने नॅशनल ट्रेड युद्दनयन फेडरेशन म्हणून ओळखली जाणारी एक
वेगळी संघटना स्थापन केली. जी कम्युद्दनस्ट नसलेल्या कामगार संघटनांच्या कायाात
समन्वय ठेवते. १९२८ - २९ मध्ये मुंबइ, कानपूर, लापूर अद्दण जमशेदपूर येथे मोठ
प्रमाणात संपाचे अयोजन करण्यात अले होते. रॉयल कद्दमशन ऑन लेबर १९२९ मध्ये
नेमण्यात अले. या अयोगाने माचा १९३१ मध्ये ऄहवाल सादर केला. १९३१
मध्ये, ट्रेड युद्दनयन काँग्रेसच्या कलकत्ता ऄद्दधवेशनात अणखी एक फूट पडली अद्दण श्री.
एस.व्ही. देशपांडे अद्दण बी. टी. रणद्ददवे यांच्या नेतृ्वाखाली ऄ्यंत डाव्या पक्षांनी ऑल
आंद्दडया रेड ट्रेड युद्दनयन काँग्रेसची स्थापना केली. १९३४ मध्ये, वेतन कपात अद्दण
छाटणीपासून संरक्षण करण्यासाठी ऄद्दखल भारतीय वस्त्रोद्योग कामगारांची पररषद
अयोद्दजत करण्यात अली अद्दण देशव्यापी सामान्य संप अयोद्दजत करण्यात अला. भारत
सरकारने कम्युद्दनस्ट पक्षाला बेकायदेशीर संघटना म्हणून घोद्दषत केले. भारतीय ट्रेड
युद्दनयन कायदा १९२९ मध्ये मंजूर करण्यात अला. ज्यामध्ये कामगार संघटनांच्या
स्वेच्छेने नोंदणीची तरतूद करण्यात अली. या काळात कामगार संघटनांच्या ने्यांच्या
द्दवचारसरणीतील फरक ईघडपणे समोर अला अद्दण राजकीय द्दवचारसरणीच्या धतीवर
कामगार संघटना स्थापन झाल्या. ऄशा प्रकारे या काळात भारतीय कामगार संघटनेची
चळवळ वैचाररक .
४. गवस्तृत कामिार संघटनांच्या उपक्रमांचा कालावधी (१९३५ -१९३९):
१९३५ मध्ये भारताची नवीन राज्यघटना स्वीकारण्यात अली ज्या ऄंतगात कामगार
प्रद्दतद्दनधी स्वत:ला कामगार मतदारसंघातून द्दनवडून देउ शकत होते. ्यामुळे कामगार
संघटनांचे प्रय्न ऄद्दधक तीव्र झाले. १९३५ मध्ये रेड ट्रेड युद्दनयन काँग्रेसचे AITUC मध्ये
द्दवलीनीकरण करण्यात अले. १९३८ मध्ये नॅशनल ट्रेड युद्दनयन फेडरेशनने स्वतःला munotes.in
Page 54
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
54 AITUC शी संलग्न केले. या दोन प्रमुख घटनांमुळे कामगार संघटनांचे ऐक्तय अद्दण कामगार
संघटनांच्या ईपिमांचे पुनरुज्जीवन झाले. कामगार संघटनांची संख्या १९३५ मध्ये १०१
वरून १९३९ मध्ये १६९ पयांत वाढली. पुनरुज्जीवनाची कारणे फार फारशी नव्हती.
प्रांतातील लोकद्दप्रय मंत्रालयांनी द्दनवडणूक जाहीरनामा ऄंमलात अणण्याचे अर्श्ासन द्ददले.
ज्यामध्ये कामगारांना ऄद्दधक ऄद्दधकार देण्याबिल बोलले गेले. नोंदणीकृत कामगार
संघटना मतदारसंघांद्वारे द्दवधीमंडळांमध्ये कामगार जागांसाठी तरतूद करण्यात अली.
कामगार संघटनांची ऄपररहायाता कमाचा नी ओळखली अद्दण कामगार संघटनांबिलचा
्यांचा दृद्दष्टकोन बदलला. तथाद्दप , या कालावधीत , १९३९ मध्ये संपाची संख्या ३९९ वर
गेली. १९३९ चा द्ददग्बोइ ऑआल द्दफल्ड संप सवाात लक्षणीय होता. कारण व्हाइसरॉयला
तोडगा काढण्यासाठी हस्तक्षेप करावा लागला .
५. कामिार संघटना चळवळीच्या कालावधी (१९३९-१९४६):
दुस-या महायुद्धाच्या सुरुवातीस भारतात ट्रेड युद्दनयनवाद मजबूत झाला. युद्धामुळे अद्दथाक
घडामोडींना वेग अला अद्दण कामगार संघटनांनी या काळात बरीच प्रगती केली. १९४०
मध्ये नॅशनल ट्रेड युद्दनयन फेडरेशनने स्वतः द्दवसद्दजात केले. AITUC मध्ये द्दवलीन झाले.
तथाद्दप, नवीन मतभेदांमुळे, AITUC पुन्हा कमकुवत झाले. सीमेन्स ऄसोद्दसएशन,
कलकत्ताचे ऄध्यक्ष डॉ. अफताब ऄली यांनी AITUC मधून संबंध काढून टाकले अद्दण
श्री.एम. एन रॉय यांनी १९४१ मध्ये आंद्दडयन फेडरेशन ऑफ लेबरची स्थापना केली.
द्दहंदुस्थान मजदूर सेवक संघ गांधीवादी तत्त्वांवर देशभर कामगार संघद्दटत करण्याचे काम
करत होता. संघ मात्र एक सल्लागार संस्था म्हणून काम करत होता, कामगार संघटनांचा
महासंघ म्हणून नाही. १९४१ मध्ये AITUC चे द्दवभाजन अद्दण कमकुवत होणे, हे ्याच्या
घटकांमधील वैचाररक मतभेदांमुळे होते. AITUC द्दिटीश भारताच्या युद्ध प्रय्नात तटस्थ
ऄसताना श्री. एम.एन. रॉय यांच्या नेतृ्वाखालील ्याच्या घटक पक्षाने द्दिटीश युद्धाच्या
प्रय्नांना सवातोपरी पाद्दठंबा द्ददला.
६. स्वातंत्र्योत्तर काळ (१९४७ नंतर):
हा काळ राजकीय बहुलवादाचा काळ म्हणूनही ओळखला जातो. युद्धानंतर, राजकीय
वातावरण ऄद्दनद्दित होते. ज्यामुळे कामगार संघटना चळवळीत गोंधळ द्दनमााण झाला.
राजकीय द्दवचारधारा अद्दण कायािमाच्या अधारे ध्रुवीकरणाची प्रद्दिया याच काळात सुरू
झाली. कम्युद्दनस्ट अद्दण काँग्रेसमध्ये तीव्र मतभेद होते. कॉंग्रेसच्या लोकांना गांधीवादी
धतीवर कामगार संघटना चळवळ द्दवकद्दसत करण्याची गरज वाटली. जेणेकरून ती ्यांच्या
सरकारच्या ईद्दिष्टांना अद्दण कायािमांना ऄनुकूल होइल. युद्धानंतर भारतीय ईद्योगात मंदी
अद्दण तकाशुद्धीकरण अले. पररणामी, ऄसंख्य ईद्योग अद्दण सेवांमध्ये व्यापक कामगार
ऄशांतता पसरली होती. पररणामी, भारतीय कामगार संघटना चळवळ एक जोरदार शिी
बनली अद्दण समाजवाद हे चळवळीचे मागादशाक तत्त्वज्ञान बनले. भारत सरकारने राष्ट्रीय
अद्दण अंतरराष्ट्रीय पररषदांमध्ये प्रद्दतद्दनद्दध्व करण्यासाठी INTUC, AITUC, UTUC
अद्दण HMS यांना मान्यता द्ददली होती. भाजपशी संलग्न BMS ची स्थापना १९५५ मध्ये
झाली अद्दण संयुि समाजवादी पक्षाचा ईदय झाला.द्दहंद मजदूर पंचायतीची स्थापना
१९६५ मध्ये झाली. जेव्हा कम्युद्दनस्टांनी स्वतःला CPI अद्दण CPM मध्ये द्दवभागले. munotes.in
Page 55
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
55 तेव्हा AITUC, CPI च्या ऄंतगात अली अद्दण CPM ने १९७० मध्ये सेंटर ऑफ आंद्दडयन
ट्रेड युद्दनयन्स (CITU) म्हणून ओळखल्या जाणार् या नवीन ऄद्दखल भारतीय कामगार
संघटनेची स्थापना केली. UTUC मधील द्दवभाजनामुळे UTUC ( लेद्दनन-सरानी) या नावाने
ओळखल्या जाणार् या नवीन संघटनेची द्दनद्दमाती झाली.
भारतीय व्यापारसंघांच्या ग्रसची राष्ट्रीय अघाडी ( NFITUC), राष्ट्रीय श्रम संघटन
(NLO) अद्दण व्यापार संघांच्या समन्वयाचे केंद्र (TUCC) जे २० व्या शतकाच्या शेवटच्या
द्दतमाहीत ऄद्दस्त्वात अले. ऄशा प्रकारे भारत सरकारद्वारे मान्यताप्राप्त दहा केंद्रीय
कामगार संघटना अहेत. ऑल आंद्दडया बँक एम््लॉइज ऄसोद्दसएशन, नॅशनल फेडरेशन
ऑफ पोस्ट ऄँड टेद्दलग्राफ वकासा आ्यादी आतर ऄद्दखल भारतीय महासंघ देखील
ऄद्दस्त्वात अले अहेत. तथाद्दप, मोठ संख्येने लहान युद्दनयन स्वतंत्र युद्दनट म्हणून काम
करण्यास प्राधान्य देतात अद्दण म्हणून केंद्रीय नेतृ्वापासून स्वतंत्र अहेत. पुढे, कामगार
संघटनांचे केंद्रीय नेतृ्व कामगार वगााच्या नव्हे, तर राजकारण्यांच्या हातात अहे. वरील
गोष्टी ऄसूनही, देशातील कामगारांच्या सामाद्दजक-अद्दथाक पररद्दस्थतीत लक्षणीय सुधारणा
झाली अहे.
१९९१ चे नवीन औद्योद्दगक धोरण हे पूवीच्या धोरणांपासून एक मोठे प्रस्थान होते.
्यानुसार, २० व्या शतकाच्या ईत्तराधाात भारताला जगातील सवाात मोठी मुि बाजार
ऄथाव्यवस्था बनवण्याचे ईद्दिष्ट होते अद्दण हे ईद्दिष्ट ईदारीकरण, खाजगीकरण अद्दण
जागद्दतकीकरणाद्वारे साध्य करायचे होते. ईदारीकरण अद्दण खाजगीकरण या दोन्हींमुळे
खाजगी तसेच सावाजद्दनक क्षेत्रातील ऄनेक कंपन्यांचे तकासंगतीकरण, सावाजद्दनक क्षेत्रातील
कंपन्यांचे खाजगीकरण अद्दण ऄव्यवहाया युद्दनट्स बंद करण्यात अली. सरकारने कामगार
कायद्यात सुधारणा करून ते ऄद्दधक ईद्योगस्नेही करण्याचा प्रय्न केला. औद्योद्दगक द्दववाद
कायदा, १९४७ अद्दण भारतीय ट्रेड युद्दनयन कायदा १९२६ मध्ये कामगारांच्या द्दहतासाठी
हाद्दनकारक ऄशा प्रकारे सुधारणा करण्याचा प्रय्न करण्यात अला. नवीन धोरणाला
प्रद्दतसाद म्हणून, केंद्रीय कामगार संघटनांनी, द्दवशेषत: कम्युद्दनस्ट संघटनांनी मोचच्य, बंद
अद्दण संपाच्या रूपात व्यापक अंदोलने सुरू केली अद्दण देशातील कामगारद्दवरोधी कायदे
थांबवण्यात ्यांना यश अले.
५.३ कामिार संघटनांची वाढ (GROTH OF TRADE UNIONS) कामगार संघटना या अधुद्दनक औद्योद्दगक समाजाची एक घटना अहे. हा कामगारांचा एक
समूह अहे, जो एका द्दवद्दशष्ट व्यापारात चांगली मजुरी, कामाचे कमी तास अद्दण कामगारांची
सुधाररत पररद्दस्थती द्दमळवण्याच्या ईिेशाने गुंतलेला ऄसतो. अधुद्दनक भांडवलशाही
समाजात कामगार हा एक द्दनयुि लेला कमाचारी अहे, ज्याला ्याच्या वेतनाव्यद्दतररि
कारखाना द्दकंवा कायाालयाशी फारसा संबंध नाही.
सुरुवातीच्या कामगार संघटना या कामगारांच्या छोट संघटना हो्या ज्या कमाचार्यांच्या
द्दवरुद्ध ्यांची कमजोरी कमी करण्यासाठी काही माध्यम शोधत हो्या. मात्र, ्यांना
सरकारच्या द्दवरो धाला सामोरे जावे लागले. आंग्लंडमध्ये अद्दण खंडात कामगारांना
स्वसंरक्षणासाठी एकत्र येण्याचा ऄद्दधकार वापरण्यापासून रोखले गेले. munotes.in
Page 56
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
56 ऄशा प्रकारे, १७२९ मध्ये अयररश संसदेने एक कायदा संमत केला. ज्यामध्ये कोण्याही
व्यापाराच्या संयोजनावर बंदी होती. १७९९ चा द्दिटीश कायदा कामगार संघटनांना दंड
करणारा एक ऄद्दतशय कठोर ईपाय होता. वेबर यांनी द्दलद्दहलेल्या ‘ऑपरेद्दटव्हज्
कॉद्दम्बनेशन्स’ हे ्यांच्या द्दनयोिे अद्दण मालकांद्दवरुद्धच्या द्दवद्रोहाचे स्वरूप मानले जात
होते; व्यापाराच्या द्दवस्तारासाठी अवश्यक ऄसलेल्या द्दशस्तीचे द्दवध्वंसक अद्दण
मालकाच्या स्व त:च्या भांडवलाने ्याला जे अवडते, ते करण्याच्या ऄद्दधकारात हस्तक्षेप
करणे‛ तथाद्दप, हळूहळू ऄनेकांच्या मनात हे स्य ईमटू लागले की, भांडवलदारांद्दवरुद्ध
स्वतःचा बचाव करण्यास सक्षम होण्यासाठी कामगारांना एकत्र येण्याचा ऄद्दधकार अहे
अद्दण ्यांचा सरकारवर दबाव अहे.
ऄशा प्रकारे, अधुद्दनक काळात कामगार संघटनांना केवळ सहन केले जात नाही, तर
देशाच्या अद्दथाक रचनेत अवश्यक म्हणून ओळखले जाते. ्यांचा अकार अद्दण संख्या
खूप वाढली अहे अद्दण अता ते वेतन, कामाचे तास अद्दण पररद्दस्थती द्दनद्दित करण्यात
महत्त्वपूणा भूद्दमका बजावतात.
५.४ कामिार संघटनांची रचना (STRUCTURE OF TRADE UNIONS) कालांतराने द्दवद्दवध संरचना्मक संघटना ईदयास अल्या अहेत हस्त व्यवसाय
संघटना, औद्योद्दगक संघटना, सामान्य संघटना, धंदेद्दनहाय संघटना अद्दण राष्ट्रीय संघ
इ . या प्र्येक प्रकारच्या युद्दनयनची मुख्य वैद्दशष्ट प्र रेखांद्दकत केली
अहेत.
१. हस्त व्यवसाय संघटना (Craft Unions) :
हस्त व्यवसाय संघटना या एखाद्या द्दवद्दशष्ट हस्तकला द्दकंवा व्यापारात द्दकंवा एकल द्दकंवा
संबंद्दधत व्यापार / हस्तव्यवसायामध्ये गुंतलेल्या कामगारांची संघटना अहे. ज्यांच्याकडे
समान कौशल्ये, हस्तकला प्रद्दशक्षण अद्दण द्दवशेषीकरण अहे ऄशा कामगारांना ऄशा संस्था
जोडतात. िाफ्ट युद्दनयन नॉन-मॅन्युऄल कमाचारी अद्दण व्यावसाद्दयक कामगारांमध्ये
अढळतात.
उदाहरणे आहेत: स्टील ्लांटमधील िेन ड्रायव्हसा ऄसोद्दसएशन, एऄर आंद्दडयाच्या
पायलट ऄसोद्दसएशन , स्टेनोग्राफसा ऄसोद्दसएशन आ. ऄशा युद्दनयन्सच्या स्थापनेमागील तका
ऄसा अहे की, ्याच िाफ्टशी संबंद्दधत कुशल कामगारांना समान समस्यांचा सामना
करावा लागतो.
हस्त व्यवसाय संघटना एखाद्या ईद्योगाच्या द्दवद्दशष्ट ्लांट/संचामध्ये द्दकंवा द्दवद्दशष्ट क्षेत्रात
ऄसलेल्या द्दवद्दशष्ट ईद्योगाच्या वेगवेगळ्या ्लांटमध्ये द्दकंवा द्दवद्दशष्ट क्षेत्रात ऄसलेल्या द्दवद्दवध
ईद्योगांमध्ये ्या हस्तकलामध्ये गुंतलेल्या सवा कामगारांचा समावेश करू शकते. पुन्हा,
हस्त व्यवसाय संघटना ्या हस्त व्यवसायामध्ये गुंतलेल्या सवा कामगारांचा समावेश करू
शकतात. मग ते ज्या ईद्योगात कायारत अहेत ्याकडे दुलाक्ष करून ऄशा प्रकारे, munotes.in
Page 57
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
57 लघुलेखक वेगवेगळ्या ईद्योगांमध्ये काम करत ऄसले, तरी ते केवळ लघुलेखकांचे संघ
बनवू शकतात.
हस्त व्यवसाय संघट एक फायदा ऄसा अहे की, ते कामगार संघटनांच्या एकतेसाठी
भक्तकम अधार देतात. कुशल हस्त व्यवसाय संघट मध्ये ऄकुशल कामगारांपेक्षा संघद्दटत
होण्याची क्षमता जास्त ऄसते. कारण ्यांच्याकडे मजबूत वैयद्दिक सौदेबाजीची शिी
अद्दण यशस्वी व्यवसायासारखी संस्था चालवण्याची संस्था्मक कौशल्ये ऄसतात.
हस्तकलेच्या सदस्यांमधील समान स्वारस्य, मैत्री अद्दण परस्पर अदराचे नैसद्दगाक बंध
गहन एकता सुद्दनद्दित करतात. हस्त व्यवसाय संघटना सवाात कठीण अहेत, ऄगदी
कठीण काळातही द्दटकून अहेत. ऐद्दतहाद्दसकदृष्ट या संघटनांनीच कामगार संघटना
चळवळीला द्दस्थरता द्ददली.
हस्त व्यवसाय संघटनामध्ये मात्र काही कमतरता अहेत. मुख्य कमतरता ऄशी अहे की,
जेव्हा एका ्लांटमध्ये िाफ्ट प्रकारच्या ऄनेक लहान संघटना अयोद्दजत केल्या जातात
अद्दण प्र्येकजण द्दनयोक्त्याबरोबर स्वतःच्या करारावर स्वाक्षरी करतो, जे वेगवेगळ्या वेळी
कालबाह्य होउ शकतात , आतकेच नाही तर संपूणा संघटनांसाठी संयुि कारवाइ करणे
कठीण होते. ्लांटमध्ये, परंतु बहु-युद्दनयन पररद्दस्थतीचा फायदा घेउन द्दनयोिा एक
युद्दनयन द्दवरुद्ध दुसर् या संघाची भूद्दमका बजावू शकतो.
हस्त व्यवसाय संघटनाच्या कमकुवतपणाचा अणखी एक स्त्रोत वेगाने प्रगत तंत्रज्ञानामुळे
हस्तकला द्दभन्नता हळूहळू नष्ट होत अहे, ज्यामुळे पारंपाररक हस्तकलेचे द्दवस्थापन होते.
हस्त व्यवसाय संघट च्या कमकुवतपणाचा अणखी एक मुिा ऄसा अहे की, या
संघटनांच्या सदस्यांची (कुशल कामगार) स्वकेंद्दद्रत राहण्याची प्रवृत्ती अहे अद्दण म्हणून, ते
ऄकुशल कामगारांच्या द्वारे अवश्यक ऄसलेले कोणतेही समथान अद्दण मागादशान प्रदान
करत नाहीत. हस्त व्यवसाय संघटनाच्या सदस्यांची ऄशी प्रवृत्ती कामगार एकता कमी
करते हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही.
२. औद्योगिक संघटना (Industrial Unions) :
औद्योद्दगक संघटना ही कामगारांची एक संघटना अहे, जी कोण्याही एका ईद्योगातील
कामगारांच्या सवा श्रेणींना हस्तकला, कौशल्य, श्रेणी, द्दस्थती द्दकंवा द्दलंग यातील फरक
द्दवचारात न घेता जोडते. औद्योद्दगक संघटनेची सभासदसंख्या सामान्यतः मोठी ऄसते.
औद्योद्दगक संघटना ्लांट स्तरावर (ईदा. TISCO मधील टाटा वकासा युद्दनयन), प्रादेद्दशक
स्तरावर (द्दबहार शुगर वकासा फेडरेशन) अद्दण राष्ट्रीय स्तरावर (भारतीय कोलरी मजदूर
सभा) स्थापन केल्या जाउ शकतात.
औद्योद्दगक संघटनांचा एक फायदा ऄसा अहे की, द्दवद्दशष्ट ईद्योगातील संघटना सवा
श्रेणीतील कामगारांचे द्दहत द्दनयोिा (चे) सह एकाच करारात समाद्दवष्ट करू शकते.
औद्योद्दगक संघटनांच्या ताकदीचा अणखी एक मुिा ऄसा अहे की, कामगारांच्या द्दवद्दवध
श्रेणी- कुशल, ऄधा-कुशल अद्दण ऄकुशल-एकसंध सेंद्दद्रय गटांमध्ये संघद्दटत करण्याचा munotes.in
Page 58
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
58 प्रय्न करून ते कामगारांमध्ये एकतेची भावना द्दनमााण करतात अद्दण ्यामुळे व्यापारात
महत्त्वपूणा योगदान कामगार संघटना देतात.
औद्योद्दगक संघटनांची एक मोठी कमजोरी ही अहे की, ऄकुशल कामगारांनी भरलेल्या या
संघटना स्पष्टपणे, द्दवद्दशष्ट गरजा पूणा करण्यात अद्दण ज्यांची संख्या कमी अहे, ऄशा कुशल
कामगारांच्या द्दहताचे रक्षण करण्यात ऄक्षम अहेत.
३. सामान्य संघटना (General Unions) :
सामान्य संघटना म्हणजे, ज्याचे सदस्य्व ऄनेक ईद्योग, रोजगार अद्दण हस्तकलांमध्ये
कायारत कामगार ते. जमशेदपूर मजदूर संघ हे या प्रकारच्या संघटनेचे
ईदाहरण अहे. या संघटनांच्या सदस्य्वामध्ये पोलाद ईद्योग अद्दण जमशेदपूरमधील
केबल, ट्यूब, लोकोमोद्दटव्ह, द्दटन्लेट आ्यादी ऄद्दभयांद्दत्रकी ईद्योगांशी संबंद्दधत कामगारांचा
समावेश होतो.
सामान्य संघटना एकता दृद्दष्टकोनातून अदशा अहेत. तथाद्दप, द्दवद्दवध ईद्योगांचे प्रद्दतद्दनधी्व
करणार् या कामगारांमध्ये ऄशा प्रकारच्या संघटना तयार करण्यासाठी खूप ईच्च स्तरावरील
चेतना अवश्यक अहे.
४. व्यावसागयक संघटना (Occupational Unions) :
कॉंबले यांनी (१९९१ मध्ये), ऄमेररकेच्या संदभाात ्यांच्या 'युद्दनयन्स ऑफ वेट्रेसेस' या
पुस्तकात युद्दनयद्दनझम वरील द्दतच्या पुस्तकात व्यावसाद्दयक युद्दनयद्दनझम ही संज्ञा द्ददली
अहे. नंतर, १९९३ मध्ये, वेल यांनी यू. एस. ए मधील कमी वेतनाच्या सेवांमध्ये
युद्दनयनवादाच्या ईदयोन्मुख संघटना्मक संरचना या द्दवषयावरील ्यांच्या पेपरमध्ये हा
शब्द वापरला.
व्यावसाद्दयक घट मूलत: कुशल कामगार वजा हस्त व्यवसाय संघटना ऄस .
, एका व्यावसाद्दयक संघटनांचे वणान करतात, ज्यामध्ये कमी वेतन कामगारांना
भौगोद्दलकदृष्ट संघद्दटत केले जाते. ईदाहरणाथा, यू. एस. ए मध्ये, जद्दस्टस फॉर
जॅद्दनटसा, सद्दव्हास एम््लॉइज अंतरराष्ट्रीय संघटनांचा एक कायािम, भौगोद्दलक क्षेत्रातील
सवा रखवालदारांना (सेवा ईद्योग ईभारणीत काम करणार् या) एकाच स्थाद्दनक संघटनामध्ये
अयोद्दजत करतो. ्यानंतर ्या क्षेत्रातील सवा कमाचार् यांना चौकीदारांसाठी रोजगाराच्या
अद्दथाक ऄटींचा एकसमान संच ठेवण्यासाठी राजी करण्याचा प्रय्न केला जातो.
हॉटेल कामगारांसाठी हॉटेल ऄँड रेस्टॉरंट एम््लॉइज युद्दनयन, नद्दसांग होममधील हेल्थ
केऄर एम््लॉइज युद्दनयनच्या ‚द्दडद्दस्ट्रक्तट ११९९‛ साठी समान धोरण वापरले जाते.
संघवादाचा हा प्रकार द्दवशेषतः योग्य ऄसू शकतो जेथे वंश अद्दण वांद्दशकता यांसारख्या
एकतेची कारणे अहेत जी हस्तकलेच्या बंधनांची जागा घेण्यास सक्षम अहेत. (व्हीलर:
2000, पृ. 109).
कामगार संघटना फेडरेशन्स स्पधाा्मक व्यावसाद्दयक वातावरणात ्यांच्या बहुतेक
समस्या स्वतःहून सोडवत नाहीत, हे कामगार संघटनाच्या लक्षात अल्याने ्यांनी munotes.in
Page 59
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
59 औद्योद्दगक, राष्ट्रीय अद्दण अंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठ संघटना अद्दण कामगार
संघटनांची/फेडरेशनची स्थापना केली. ऑल आंद्दडया पोटा ऄँड डॉक वकासा फेडरेशन हा
राष्ट्रीय स्तरावर कायारत ऄसलेला औद्योद्दगक महासंघ अहे.
यू.पी द्दचनी मजदूर फेडरेशन हे प्रादेद्दशक स्तरावर कायारत औद्योद्दगक महासंघाचे ईदाहरण
अहे. द्दिद्दटश ट्रेड युद्दनयन कॉंग्रेस अद्दण AFL-CIO ( ऄमेररकन फेडरेशन ऑफ लेबर ऄँड
कॉंग्रेस ऑफ आंडद्दस्ट्रयल ऑगानायझेशन), AITUC, INTUC, HMS, UTUC अद्दण
CITU ही कामगार संघटनांच्या राष्ट्रीय स्तरावरील केंद्रांची ईदाहरणे अहेत.
वल्डा फेडरेशन ऑफ ट्रेड युद्दनयन्स (WFTU) अद्दण आंटरनॅशनल कॉन्फेडरेशन ऑफ फ्री
ट्रेड युद्दनयन्स (ICFTU) ही अंतरराष्ट्रीय स्तरावरील फेडरेशनची ईदाहरणे अहेत.
ऄशा प्रकारे, स्वतःला संघद्दटत करणार् या वैयद्दिक संघटनांकडे वास्तद्दवक शिी ऄसते
अद्दण ते जास्तीत जास्त स्वायत्ततेचा अनंद घेतात. संघ धोरणे बनवतात अद्दण ्यांच्या
ऄंतगात ऄसलेल्या संघटनाना मागादशान करतात, परंतु स्थाद्दनक संच धोरणांची
ऄंमलबजावणी करतात. स्थाद्दनक युद्दनट्स, ्यांच्या प्र्यक्ष अद्दण दैनंद्ददन संपकाामुळे खर्या
श्रेणीतील कामगारांशी, फेडरेशनच्या तुलनेत ऄद्दधक शिी ईपभोगतात. ्यांच्या
प्रभावशाली ऄसण्याचे अणखी एक कारण म्हणजे हीच युद्दनट्स महासंघांना द्दनधी
पुरवण्याचे मुख्य स्त्रोत अहेत.
५.५ कामिार संघटना आगण कंत्राटी कामिार (TRADE UNIONS AND CONTRACT LABOUR) कामगार कराराच्या बाबतीत , कंत्राटदार फि मुख्य मालकाला कामाच्या द्दवद्दवध श्रेणींमध्ये
रोजगारासाठी मजूर पुरवतो. कामगारांना ्याने ठरद्दवल्यानुसार मजुरी देण्यास कंत्राटदार
जबाबदार . कंत्राटी कामगार ऄकुशल अद्दण कुशल कामगार म्हणून काम करतात.
ऄकुशल कामगारांमध्ये सफाइ कामगार, मदतनीस आ्यादी समावेश होतो अद्दण कुशल
कामगारांमध्ये आलेद्दक्तट्रद्दशयन, सुतार, लोहार आ्यादी समावेश होतो. कंत्राटी कामगार हे
सामान्यतः ऄद्दभयांद्दत्रकी, कापड, चटइ द्दवणकाम , आमारत बांधकाम, द्दसंचन प्रकल्प, रस्ते
बांधणी आ्यादी ईद्योगांमध्ये अढळतात. यापैकी खाण अद्दण बांधकाम ईद्योग हे कंत्राटी
कामगारांचे प्रमुख मालक अहेत. कंत्राटी कामगार हे श्रमाचे सवाात शोद्दषत प्रकार होते.
कंत्राटदार तसेच मुख्य मालक दोघांनीही कंत्राटी मजुरांची तसदी घेतली नाही. ्यामुळे
कंत्राटी कामगारांचे शोषण रोखण्यासाठी भारत सरकारने कंत्राटी कामगार कायदा केला.
कंत्राटी कामगार (द्दनयमन अद्दण द्दनमूालन) कायदा, १९७० मध्ये कंत्राटी कामगारांच्या
कल्याणासाठी कामाची पररद्दस्थती , अरोग्य अद्दण सुरद्दक्षतता, वेतन अद्दण आतर सुद्दवधांचे
द्दनयमन करण्याची तरतूद अहे. कंत्राटदाराने कंत्राटी कामगारांच्या वापरासाठी ईपहारगृह
(कॅन्टीन), द्दवश्रांती कक्ष, शौचालय, प्रसाधनगृह, द्दपण्याचे पाणी, हात धुण्याची सुद्दवधा अद्दण
प्रथमोपचार पेटी देणे अवश्यक अहे. जर कंत्राटदार सुद्दवधा पुरवण्यात द्दकंवा वेतन देण्यास
ऄपयशी ठरला , तर मुख्य मालक कंत्राटी कामगारांना सुद्दवधा देण्यासाठी द्दकंवा वेतन
देण्यास जबाबदार ऄसेल अद्दण मुख्य मालक कंत्राटदाराकडून ऄसा खचा वसूल करू
शकतो. munotes.in
Page 60
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
60 या कायद्याचा ईिेश कंत्राटी कामगारांच्या कामावर बंदी घालणे हा अहे अद्दण जेथे प्रद्दतबंध
करणे शक्तय नाही तेथे कंत्राटी कामगारांच्या कामाच्या पररद्दस्थतीमध्ये सुधारणा करण्याचा
प्रय्न केला अहे. वीस द्दकंवा ्याहून ऄद्दधक कामगारांना कंत्राटी कामगार म्हणून काम
करणार् या प्र्येक अस्थापनाला अद्दण वीस द्दकंवा ्याहून ऄद्दधक कामगारांना काम
करणार् या प्र्येक कंत्राटदाराला हा कायदा लागू अहे. हा कायदा केंद्र अद्दण राज्य
सरकारांना वीस पेक्षा कमी कामगार काम करणार्या कोण्याही अस्थापना द्दकंवा
कंत्राटदाराला कायद्याच्या तरतुदी लागू करण्याचा ऄद्दधकार देतो. केंद्र सरकारने कोळसा,
लोहखद्दनज, चुनखडी, डोलोमाइट, मॅंगनीज, िोमाइट, मॅग्नेसाआट, द्दज्सम, ऄभ्रक अद्दण
ऄद्दग्नशामक मातीच्या खाणी , बांधकाम ईद्योग अद्दण रेल्वेमध्ये कामाच्या श्रेणींमध्ये कंत्राटी
कामगारांना कामावर बंदी घातली अहे. केंद्रीय ऄन्न महामंडळाची गोदामे अद्दण पोटा
ट्रस्टमध्ये कंत्राटी कामगारांना बंदी अहे.
५.६ मालक संस्था: औद्योगिक संबंधांमध्ये व्यवस्थापकीय विााची भूगमका (EMPLOYER’S ORGANISATIONS ROLE
MANAGERIAL CLASS IN INDUSTRIAL RELATIONS) भारतीय कामगार संघट चळवळीला १९२० च्या दशकातच गती द्दमळाली. तोपयांत
कामगारांकडून मालकांना कोणताही गंभीर धोका नव्हता अद्दण म्हणून मालकांच्या
संघटनाही नव्ह्या. १९१९ मध्ये जगभरातील कामगारांच्या द्दहताची प्रगती अद्दण संरक्षण
करण्यासाठी अंतरराष्ट्रीय कामगार संघटना स्थापन करण्यात अल्या. अंतरराष्ट्रीय श्रम
संघटनेच्या (ILO) प्रभावाखाली कामगार कायदे फि १९२० मध्ये अद्दण जगभरातील
अंतरराष्ट्रीय श्रम संघटनेच्या सदस्य देशांनी औद्योद्दगक संबंध अद्दण कामगार कल्याण
संदभाात अंतरराष्ट्रीय श्रम संघटनेने केलेली ऄद्दधवेशने अद्दण द्दशफारशींवर कायदे केले.
ऄशा प्रकारे मालक संघटना स्थापन करण्याची तीव्र गरज १९२०च्या दशकातच जाणवली.
५.६.१ स्वातंत्र्यापूवी आगण स्वातंत्र्यानंतर मालक संघटना (Employer’s
Associations before and after Independence) :
१९३० च्या दशकात आंग्रज ईद्योगपतींनी ्यांच्या द्दहतसंबंधांचे रक्षण करण्यासाठी १९३३
मध्ये पद्दहल्या दोन मालकांच्या संघटना स्थापन केल्या हो्या. या ऑल आंद्दडया
ऑगानायझेशन ऑफ आंडद्दस्ट्रयल एम््लॉयसाची स्थापना करण्यात अली. ्याचे मुख्यालय
द्ददल्ली हे करण्यात अले. ्यानंर एम््लॉयसा फेडरेशन ऑफ आंद्दडयाची स्थापना करण्यात
अली अद्दण ्याचे मुख्यालय मुंबइत होते. यानंतर १९४१ मध्ये बॉम्बेमध्ये ऑल आंद्दडया
मॅन्युफॅक्तचरसा ऑगानायझेशन नावाच्या स्वदेशी संघटनेची स्थापना झाली, जी मध्यम
ईद्योगाचे प्रद्दतद्दनद्दध्व करते.
AIOIE अद्दण EFI यांनी एकत्र द्दवलीन येउन १९५६ मध्ये भारतीय मालकांची पररषद
स्थापन केली जेणेकरून ते भारत सरकारला द्दवद्दवध मुद्द्यांवर ्यांची भूद्दमका प्रभावीपणे
मांडू शकतील. आंद्दडयन ज्यूट द्दमल्स ऄसोद्दसएशन अद्दण एम््लॉयसा फेडरेशन ऑफ आंद्दडया
सारख्या संघटना भारतीय ट्रेड युद्दनयन कायदा, १९२६ ऄंतगात नोंदणीकृत हो्या.
ऄसोद्दसएटेड चेंबसा ऑफ कॉमसा ऄँड आंडस्ट्रीची (ASSOCHAM) १९२० मध्ये स्थापन
करण्यात अली अद्दण भारतीय वाद्दणज्य अद्दण ईद्योग महासंघ (FICC I) ) १९२७ मध्ये munotes.in
Page 61
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
61 स्थापन करण्यात अला. ्यानंतर भारतीय कंपनी कायदा, १९५६ ऄंतगात नोंदणीकृत
झाली. FICCI भारतीय व्यावसाद्दयक द्दहतसंबंधांचे प्रद्दतद्दनद्दध्व करते, तर ASSOCHAM
आंग्रजी व्यावसाद्दयक द्दहतांचे प्रद्दतद्दनद्दध्व करते. FICCI अद्दण ASSOCHAM या दोन्ही
संस्थांचे मुख्यालय द्ददल्लीत अहे.
मालकांच्या संघटना अहेत, ज्या सोसायटी नोंदणी कायदा , १९६० ऄंतगात देखील
नोंदणीकृत अहेत. सावाजद्दनक क्षेत्रातील ईपिमांच्या मुख्य कायाकारी ऄद्दधकार्यांनी
स्टँद्दडंग कॉन्फरन्स ऑफ पद्दब्लक एंटरप्रायझेस (SCOPE) नावाची संघटना स्थापन केली
अद्दण भारतीय मालकांच्या पररषदेचे सदस्य बनले. CIE हे िुसेल्स येथे ऄसलेल्या
आंटरनॅशनल ऑगानायझेशन ऑफ एम््लॉयसाचे सदस्य अहे. लघुईद्योगांची स्वतःची एक
संघटना अहे. हे फेडरेशन ऑफ ऄसोद्दसएशन ऑफ स्मॉल आंडस्ट्रीज आन आंद्दडया (FASII)
म्हणून ओळखले जाते. FASII ची स्थापना १९५९ मध्ये झाली अद्दण ती द्ददल्ली येथे
स्थाद्दपत अहे. भारतातील मालक संघटना तीन वेगवेगळ्या स्तरांवर अद्दण तीन वेगवेगळ्या
क्षमतेमध्ये कायारत अहेत. स्थाद्दनक, प्रादेद्दशक अद्दण राष्ट्रीय ऄसे तीन स्तर अहेत.
कापूस अद्दण ज्यूट टेक्तसटाइल ईद्योग, ऄद्दभयांद्दत्रकी, द्दसमेंट अद्दण पेपर ईद्योग अद्दण
साखर ईद्योगांमध्ये देखील ईद्योग स्तरावरील मालक संघटना अहेत.
५.६.२ मालक (गनयोक्ता) संघटनांची उगिष्टे (Objectives of Employer’s
Associations) :
श्री नवल टाटा यांनी सांद्दगतल्यानुसार मालक (द्दनयोिा) संघटनांची सवासाधारण ईद्दिष्टे
खालीलप्रमाणे अहेत:
१. मालकांच्या (द्दनयोक्त्यांच्या) दृद्दष्टकोनाचे प्रद्दतद्दनद्दध्व सरकारला एकद्दत्रतपणे करणे.
२. औद्योद्दगक सुसंवाद प्रस्थाद्दपत करणे अद्दण द्दस्थर अद्दण द्दनरोगी औद्योद्दगक संबंध
द्दवकद्दसत करणे.
३. द्दवद्दवध स्तरांवर सामूद्दहक सौदेबाजीला चालना देणे अद्दण औद्योद्दगक लोकशाही
प्रस्थाद्दपत करणे.
४. राज्य अद्दण राष्ट्री य स्तरावरील कामगार पररषदा अद्दण अयोग अद्दण अंतरराष्ट्रीय
श्रम संघटनांसारख्या राष्ट्रीय अद्दण अंतरराष्ट्रीय मंचांवर मालकांचे (द्दनयोक्त्यांचे)
प्रद्दतद्दनद्दध्व करणे.
५.६.३ मालक (गनयोक्ता) संघटनांचे मूल्यांकन (Assessment of Employer’s
Associations) :
औद्योद्दगक संबंधांच्या क्षेत्रात मालक (द्दनयोक्त्यांच्या) संघटनेचे योगदान मयााद्ददत ऄसल्याचे
द्ददसून येते. केंद्रीय स्तरावरील मालक (द्दनयोिा) महासंघ सामूद्दहक सौदेबाजीत सहभागी
होत नाहीत. चेंबसा ऑफ कॉमसा देखील या प्रद्दियेत सहभागी होत नाहीत. केवळ ईद्योग
स्तरावरील संघटनाच सामूद्दहक सौदेबाजीत सद्दियपणे सहभागी होतात. munotes.in
Page 62
भारतातील र संघटना व औद्योद्दगक संबंध
62 मालक (द्दनयोिा) संघटना ्यांच्या स्वतःच्या अद्दथाक द्दहतसंबंधांना चालना देण्यासाठी
द्दनयोक्त्यांद्वारे तयार केल्या जातात, ्यांना ना-नफा संस्था देखील म्हणतात. कारण
्यांच्या ई्पन्नाचा कोणताही भाग ्यांच्या सदस्यांना द्दवतररत केला जाउ शकत नाही.
नॅशनल लेबर कद्दमशनला वाटते की, द्दनयोक्त्यांच्या संघटनांनी ्यांच्या अद्दथाक
द्दहतसंबंधांसाठी काही सामाद्दजक ईद्दिष्टे देखील पूणा केली पाद्दहजेत. NLC नुसार,
मालकांच्या (द्दनयोक्त्यांच्या) संघटनांच्या सामाद्दजक जबाबदार्या खालीलप्रमाणे अहेत:
१. मालक संघटनांची धोरणे अद्दण कायािम समाजाच्या अद्दण देशाच्या सामाद्दजक
ईद्दिष्टांशी सुसंगत ऄसले पाद्दहजेत.
२. द्दवकसनशील ऄथाव्यवस्थेच्या गरजा, द्दनयोद्दजत वाढीच्या गरजा , औद्योद्दगक शांतता
राखणे, राष्ट्रीय एका्मतेला चालना देणे, ई्पादकता सुधारण्यासाठी कामगार
संघटनांचे सहकाया द्दमळवणे अद्दण अंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत गुणवत्ता अद्दण द्दकमतीचे
ईच्च दजाा राखणे या सवा गोष्टींमध्ये सवोच्च स्थान ऄसावे.
भारतातील द्दनयोिा संघटना पूणापणे एकद्दत्रत अद्दण एकीकृत नाहीत. ्यामुळे ्यांनी
सरकारला अद्दण स्वतःला एकसंध दृद्दष्टकोन मांडण्यासाठी स्वतःला एकत्र केले पाद्दहजे.
५.७ सारांश (SUMMARY) १. औद्योद्दगक संबंधांमध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो :
ऄ) कामगार संबंध म्हणजे संघ अद्दण व्यवस्थापन यांच्यातील संबंध .
ब) द्दनयोिा-कमाचारी संबंध म्हणजे व्यवस्थापन अद्दण कामगार यांच्यातील संबंध .
क) समूह संबंध म्हणजे कामगारांच्या द्दवद्दवध गटांमधील संबंध .
ड) समुदाय द्दकंवा जनसंपका म्हणजे ईद्योग अद्दण समाज यांच्यातील संबंध .
२. औद्योद्दगक संबंधांसाठी पद्धती दृष्टीकोन जॉन डनलॉप यांनी मांडला होता. हे
औद्योद्दगक संबंध प्रद्दियेतील सहभागी, पयाावरणीय शिी अद्दण ई्पादनावर लक्ष
केंद्दद्रत करते अद्दण औद्योद्दगक संबंधांच्या द्दवद्दवध पैलूंमधील या परस्पर संबंधांच्या
कारणांचा ऄभ्यास करते.
३. काला माक्तसा (१८१८-१८८३) च्या मते, कामगार अद्दण भांडवलदार यांच्यातील
औद्योद्दगक संबंध स्वभावाने परस्परद्दवरोधी अहेत. संबंधांमधील द्दवरोधाभास हा
वगाांच्या द्दवरोधाभासी ईद्दिष्टांचा पररणाम अहे. माक्तसाचा ऄसा द्दवर्श्ास होता की,
भांडवलदारांचे ईद्दिष्ट जास्तीत जास्त नफा द्दमळवणे अद्दण कामगारांचे ध्येय
जास्तीत जास्त वेतन वाढवणे अहे. दोन ईद्दिष्टांचा ताळमेळ बसू शकत नाही कारण
औद्योद्दगक संबंध हा एक शून्य रकमेचा खेळ अहे ज्यामध्ये एका ट अद्दण
दुसर्याला फायदा होतो. munotes.in
Page 63
भारतातील औद्योद्दगक संबंध – I
63 ४. कामगार संघटनामागील त्वे, व्यव अद्दण समाजाच्या भांडवलशाही
व्यवस्थेचा पररणाम अहे. भारतातील अधुद्दनक औद्योद्दगकीकरणाची सुरुवात
१८५० पासून झाली. जेव्हा रस्ते अद्दण रेल्वे मागाांच्या द्दवकासासह पद्दहल्या कापूस
अद्दण ज्यूट द्दमल्सची स्थापना झाली. १८७५ हे वषा भारतातील कामगार संघट
चळवळीच्या आद्दतहासात एक महत्त्वाची खूण अहे. कारण कारखान्यातील कामगार
पद्दहल्यांदाच चांगल्या कामाची पररद्दस्थती सुरद्दक्षत करण्यासाठी एकत्र अले होते.
५. भारतीय श्रम बाजार संघद्दटत अद्दण ऄसंघद्दटत क्षेत्रात द्दवभागलेला अहे. श्रद्दमक
बाजाराचे संघद्दटत क्षेत्र खूपच लहान अहे अद्दण टक्तकेवारीच्या दृष्टीने देशातील
एकूण रोजगाराच्या सुमारे ७% अहे. ई्पादन, वीज, वाहतूक अद्दण द्दवत्तीय सेवा
मोठ्या प्रमाणावर संघद्दटत क्षेत्रात अहेत. ऄसंघद्दटत क्षेत्रात, शेती व्यद्दतररि,
ऄसंघद्दटत क्षेत्रातील आतर ईद्योग खाणकाम , ई्पादन, बांधकाम, व्यापार, वाहतूक
अद्दण समुदाय, सामाद्दजक अद्दण वैयद्दिक सेवा अहेत.
६. औद्योद्दगक समस्यांचे समाजशास्त्रीय मूळ समाजशास्त्रीय घटक, जसे की मूल्य
प्रणाली, रीद्दतररवाज, द्दनकष, द्दचन्हे, वृत्ती अद्दण श्रम अद्दण व्यवस्थापन या दोघांची
धारणा अद्दण औद्योद्दगक संबंधांवर द्दवद्दवध मागाांनी पररणाम करणारे घटक शोधले
जाउ शकतात. हे घटक कामगारांचे वतान ठरवतात. औद्योद्दगकीकरणाचे सामाद्दजक
पररणाम जसे की संघटना, सामाद्दजक गद्दतशीलता , स्थलांतरामुळे ऄनेक सामाद्दजक
दुष्कृ्ये द्दनमााण होतात, जसे कौटुंद्दबक द्दवघटन, तणाव अद्दण ताण, ऄपराध,
वैयद्दिक अद्दण सामाद्दजक ऄव्यवस्था कामगारांच्या कायाक्षमतेवर अद्दण
ई्पादकतेवर पररणाम करतात. ज्यामुळे ईद्योगाच्या औद्योद्दगक संबंध प्रणालीवर
पररणाम होतो.
५.८ प्रश्न (QUESTIONS) १. औद्योद्दगक संबंधांकडे प्रणाली दृद्दष्टकोनाचे द्दचद्दक्सक परीक्षण करा.
२. औद्योद्दगक संबंधांच्या वगा संघषा दृद्दष्टकोनाचे द्दवलेषेषण करा.
३. भारतातील कामगार संघट चळवळीचा आद्दतहास शोधा.
४. भारतातील संघद्दटत अद्दण ऄसंघद्दटत कामगारांच्या समस्यांची तुलना अद्दण
द्दवरोधाभास स्पष्ट करा.
५. श्रद्दमक बाजार द्दवलेषेषणासाठी समाजशास्त्रीय दृद्दष्टकोनाचे द्दचद्दक्सक परीक्षण करा.
***** munotes.in
Page 64
64 ६
भारतातील औद्योगगक संबंध – II
प्रकरण रचना
६.० ईद्दिष्ट
६.१ औद्योद्दगक संघषषाचष पररचय अद्दण ऄथा
६.२ संघषषाचे प्रकषर
६.३ संप
६.४ टषळेबंदी
६.५ ऄनुपद्दथथती
६.६ कमाचषरी पररवतान
६.७ औद्योद्दगक द्दववषदषंची कषरणे
६.८ औद्योद्दगक द्दववषदषंचे पररणषम
६.९ औद्योद्दगक द्दववषदषंमधील कल / प्रवृत्ती
६.१० प्रश्न
६.० उगिष्ट (OBJECTIVES) औद्योद्दगक संघषषाचष ऄथा अद्दण प्रकषर ऄभ्यषसणे.
संप, टषळेबंदी व ऄनुपद्दथथती ह्यष संकल्पनष ऄभ्यषसणे.
औद्योद्दगक द्दववषदषंची करणे, पररणषम व प्रवृत्ती ऄभ्यषसणे.
६.१ औद्योगगक संघषााचा अथा (MEANING OF INDUSTRIAL CONDLICT) औद्योद्दगक संघषा ही एक संकल्पनष अहे, जी रोजगषर संबंधषंमधील ऄसमषधषनषच्यष सवा
ऄद्दभव्यक्ती, द्दवशेषत: रोजगषर करषरषशी संबंद्दधत अद्दण प्रयत्न करषरषशी संबंद्दधत अहे.
द्दवद्दवध प्रकषरचे औद्योद्दगक संघषा दोन मोठ्यष वगषांमध्ये द्दवभषगले जषउ शकतषत-
ऄनौपचषररक अद्दण औपचषररक.
६.२ संघषााचे प्रकार (FORMS OF CONFLICT) औपचषररक औद्योद्दगक संघषा अद्दण ऄनौपचषररक औद्योद्दगक संघषा ऄसे संघषषाचे दोन
प्रकषर अहेत.
munotes.in
Page 65
भषरतषतील औद्योद्दगक संबंध – II
65 १. औपचाररक औद्योगगक संघषा (Formal Industrial Conflict) :
औपचषररक औद्योद्दगक संघषा, हे कषमगषर संघटनष द्दकंवष आतर कषमगषर प्रद्दतद्दनधींद्वषरे व्यक्त
केलेल्यष संघषषाच्यष संघद्दटत ऄद्दभव्यक्तीसषठी रषखीव अहे. त्यषचष कद्दथत ईिेश
धोरणषत्मक द्दकंवष सषधनषत्मक अहे. बहुतेकदष, त्यष कषमगषरषंचष समषवेश ऄसू शकतो
जयषंनष, द्दववषदषत धोक्यषत ऄसलेल्यष समथयषंबिल थवतःहून वैयद्दक्तक सहभषग नसतो.
त्यषचे वैद्दशष्ट्यपूणा थवरूप म्हणजे संघद्दटत संप म्हणजे, कषमगषर मषगे घेणे जसे की करषरषचष
तषत्पुरतष भंग करणे, कषमगषरषंच्यष सषमूद्दहक शक्तीचष वषपर करून मंजुरी टषळण्यषसषठी
अद्दण वेतन द्दकंवष कषमषच्यष ऄटीमध्ये समषयोजन सषध्य करणे. संपषलष आतर प्रकषरच्यष
औपचषररक मंजुरींद्वषरे मजबुत केले जषउ शकते. कषमगषर संघटनष नेतृत्वषच्यष अदेशषनुसषर
अद्दण कषयद्यषनुसषर अद्दण प्रद्दियषत्मक सषमूद्दहक सौदषशक्ती करषरषनुसषर संप पुकषरलष
गेलष ऄसेल तर तो ऄद्दधकृत मषनलष जषतो. ऄनौपचषररक द्दकंवष 'वषआल्ड कॅट' हष शब्द
दुकषनषतील कषरभषरी द्दकंवष मषन्यतष नसलेल्यष संघटनेद्वषरे द्दकंवष आतर कषही मषगषांनी जयषने
प्रथथषद्दपत सषमूद्दहक-सौदषशक्ती कषयदे अद्दण प्रद्दियषंचे ईल्लंघन केले अहे. ऄशष
ऄनोळखी नेत्यषंद्वषरे पुकषरलेल्यष संपषंनष लषगू केले जषते. सषहद्दजकच, वषआल्ड कॅट थरषआक
अद्दण ऄनौपचषररक संघषषाच्यष कषही ऄद्दधक सषमूद्दहक थवरूपषंमध्ये व्यवहषरषत थपष्ट फरक
नषही.
२. अनौपचाररक औद्योगगक संघषा (Informal Industrial Conflict) :
ऄनौपचषररक औद्योद्दगक संघषा हे कोणत्यषही पद्धतशीर संघटनेवर अधषररत नषही,
प्रत्यक्ष तिषरीच्यष भषवनेतून ईद्भव अद्दण ऄसे मषनले जषते की, ते पूणापणे ऄद्दभव्यक्त
थवरूपषचे अहे . गैरहजर रषहणे, वषरंवषर नोकरी बदलणे, द्दनष्कषळजीपणष अद्दण ऄगदी
कषमषच्यष द्दठकषणी होणषरे ऄपघषत यषसह पूणापणे वैयद्दक्तकृत अद्दण ऄगदी बेशुद्ध द्दनषेधषचे
थवरूप, ऄसमंजसपणषचे द्ददसणषरे औद्योद्दगक तोडफोडीचे ऄनेक प्रकषर यष ऄथषाने
औद्योद्दगक संघषा द्दनमषाण करतील. औद्योद्दगक समषजशषस्त्रज्षंनी ईत्थफूता वॉक-अईट अद्दण
संप यषंनष ऄनौपचषररक औद्योद्दगक संघषषाची ईदषहरणे अहेत. तसेच ईत्पषदन,
प्रद्दतबंधषत्मक पद्धती, गुप्ततष द्दकंवष वररष्षंच्यष आतर संरक्षणषत्मक वषगणुकीचे द्दनयमन
करणषर् यष कषयासमूह द्दनयमषंमध्ये व्यक्त केलेल्यष व्यवथथषपनषस सतत द्दवरोध म्हणून मषनले
अहे. ऄशष प्रकषरे ऄनौपचषररक औद्योद्दगक संघषषाची कल्पनष वतानषच्यष मुळषंकडे लक्ष वेधून
घेते, जी व्यवथथषपनषच्यष दृद्दष्टकोनषतून ऄनषकलनीय वषटू शकते.
६.३ संप (STRIKES) ६.३.१ व्याख्या आगण अथा (Definition and meaning of Strikes) :
द्दपटरसनच्यष म्हणण्यषनुसषर, "संप म्हणजे कमाचषर् यषंच्यष गटषने त्यषंची तिषर व्यक्त
करण्यषसषठी द्दकंवष कषमषच्यष पररद्दथथतीतील बदलषंसंबंधीची मषगणी लषगू करण्यषसषठी
तषत्पुरते कषम बंद करणे होय." munotes.in
Page 66
भषरतषतील व्यषपषर संघटनष व औद्योद्दगक संबंध
66 औद्योद्दगक द्दववषद कषयदष , १९४७ च्यष ऄनु द २ (q) मध्ये, संपषची व्यषख्यष “कोणत्यषही
ईद्योगषत कषम करणषर्यष व्यक्तींच्यष संथथेने एकद्दितपणे कषम करणे द्दकंवष ऄनेक व्यक्तींच्यष
सषमषइक समजूतीनुसषर एकद्दितपणे नकषर देणे” ऄशी केली अहे.
६.३.२ संपाचे प्रकार (Types of Strikes) :
संपषचे ढोबळपणे दोन प्रकषरषंत वगीकरण केले जषते, ते म्हणजे:
१) प्रषथद्दमक संप अद्दण
२) दुय्यम संप
प्रषथद्दमक संप सषमषन्यत जयष मषलकषंशी द्दववषद ऄद्दथतत्वषत अहे, त्यष मषलकषंच्यष
द्दवरोधषत ऄसतषत. ते बैठष संप, थटे-आन, द्दसट-डषईन, पेन-डषईन द्दकंवष टूल-डषईन थरषआक,
मंद गती कषम संप, द्दनयमषप्रमषणे कषम करून संप, टोकन द्दकंवष द्दनषेध थरषआक, अकद्दथमक
द्दकंवष कॅट कॉल संप, बद्दहष्कषर संप .
दुय्यम संप हे अहेत, जयषत दबषव प्रषथद्दमक मषलकषंद्दवरुद्ध नषही, तर त्यषच्यषशी
चषंगले व्यषपषर संबंध ऄसलेल्यष द्दतसर्यष व्यक्तीवर दबषव अणलष जषतो, जयषचष संबंध
तोडलष जषतो अद्दण प्रषथद्दमक मषलकषंचे नुकसषन होते. ऄशष प्रकषरचे संप यू. एस. ए मध्ये
लोकद्दप्रय अहेत, परंतु भषरतषत नषही.
६.४ टाळेबंदी (LOCKOUT) 'टषळेबंदी' यष शब्दषचष ऄथा मषलकषंनी (सेवषयोजकषंनी) ईपिम तषत्पुरते बंद करणे द्दकंवष
त्यषंच्यष कमाचषर् यषंनष एकतर त्यषंनी केलेल्यष मषगण्यष मषन्य करण्यषस भषग पषडणे द्दकंवष
केलेल्यष मषगण्यष मषगे घेण्यषच्यष ईिेशषने कषम देण्यषस नकषर देणे. औद्योद्दगक द्दववषद
कषयदष, १९४७ ऄंतगात, “टषळेबंदी” म्हणजे व्यवसषय द्दकंवष नोकरीचे द्दठकषण बंद करणे
द्दकंवष कषमषचे द्दनलंबन द्दकंवष मषलकषंनी (सेवषयोजकषंनी) त्यषंच्यषद्वषरे द्दनयुक्त केलेल्यष
द्दकतीही व्यक्तींनष कषमषवर ठेवण्यषस नकषर देणे. ऄशष प्रकषरे टषळेबंदीचे खषलीलप्रमषणे
वणान केले जषउ शकते :
१. टषळेबंदी म्हणजे औद्योद्दगक वषद, द्दहंसषचषर अद्दण मषलमत्तेचे नुकसषन झषल्यषच्यष
धषथतीमुळे औद्योद्दगक ईपिम बंद करणे.
२. मषलक (सेवषयोजक) कषमगषरषंनष कषम देण्यषस नकषर देत नषही, तोपयांत द्दकंवष
त्यषच्यषवर केलेल्यष मषगण्यष मषगे घेइपयांत नोकरीचे द्दठकषण बंद केल्यषमुळे अद्दण
कषमषचे द्दनलंबन केल्यषमुळे हे द्दनलंबन झषलेले अहे.
३. टषळेबंदी संकल्पनष संपष द्दवरोधी संकल्पनष . जयषप्रमषणे कमाचषरी संपषवर
जषउन मषलकषलष त्यषंच्यष मषगण्यष मषन्य करण्यषस भषग पषडतषत , त्यषचप्रमषणे मषलक
त्यषंनष त्यषंच्यष अवषरषतून टषळे ठोकतो अद्दण कषमगषरषंनी त्यषंच्यष मषगण्यष मषगे
घेतल्यषद्दशवषय द्दकंवष त्यषंच्यष मषगण्यष मषन्य केल्यषद्दशवषय त्यषंनष कषमषवर परत येउ
देत नषही. munotes.in
Page 67
भषरतषतील औद्योद्दगक संबंध – II
67 ४. टषळेबंदीचष वषपर कषमगषरषंनष बळजबरी करण्यषसषठी द्दकंवष ऄटींवर येण्यषसषठी सक्ती
करण्यषसषठी केलष जषतो. टषळेबंदीमध्ये मषलकषंमध्ये एक वैरभषवनष कषमगषरषंबिल
द्दनमषाण होते. कषमषचे तषत्पुरते द्दनलंबन टषळेबंदीसषरखे होणषर नषही अद्दण कषमगषर बंद
होण्यषच्यष कषलषवधीसषठी वेतनषचष दषवष करू शकत नषहीत.
खालील गोष्टी टाळेबंदीला कारणीभूत मानल्या जाऊ शकत नाहीत:
१. वैयद्दक्तक कमाचषर्यषलष कषमषवरून बंद करणे म्हणजे टषळेबंदी नषही.
२. कषमगषर कपषतीद्वषरे रोजगषर संपुष्टषत अणणे म्हणजे टषळेबंदी नषही.
३. एकषच वेळी एकषपेक्षष जषथत व्यक्तींच्यष सेवष बंद करणे म्हणजे टषळेबंदी नषही.
४. कषमगषरषंनी कषमषवर हजर रषहण्यषपषसून परषवृत्त केल् यषच् यष अधषरषवर मषलकषंनी
(सेवषयोजकषंनी) टषळेबंदीची घोषणष करणे म्हणजे टषळेबंदी नषही.
संपषप्रमषणेच, टषळेबं मुळे ईत्पषदनषचे नुकसषन होते अद्दण कषमगषरषंनष वेतन देण्यषस
थथद्दगती द्दमळते.
६.५ अनुपगथथती / गैरहजेरी (ABSENTEEISM) "नोकरी द्दकंवष वचनबद्धतेसषठी कोणतेही वैध कषरण नसतषनष सतत ऄनुपद्दथथत रषहणे
यषलष गैरहजेरी म्हणतषत."
६.५.१ अनुपगथथतीचे दोन प्रकार आहेत:
१. गनदोष / गनष्पाप गैरहजेरी / अनुपगथथती:
कमाचषर् यषंकडे ऄनुपद्दथथतीची रजष घेण्यषची प्रषमषद्दणक कषरणे ऄस .
ईदषहरणषथा, कषमगषर थवतः द्दकंवष त्यषंचे कुटुंबीय अजषरी पडणे,पषलकषंच्यष गैरहजेरीत
त्यषंच्यष मुलषंनष तषत्पुरते सषंभषळणषरी व्यक्ती ऄचषनक गैरहजर रषहणे.
२. दोषी /अपराधी गैरहजेरी / अनुपगथथती:
कषमषवरून ऄद्दनयोद्दज त ऄनुपद्दथथतीचे कषरण खरे नसल्यषस,
म्हणतषत.
ईदषहरणषथा, कमाचषरी अजषरी ऄसल्यषबिल खोटे बोलत अहेत द्दकंवष फक्त घरी रषहू
आद्दच्ितषत.
६५२ अनुपगथथती गणना:
ईद्योगषसषठी गैरहजर रषहण्यषच्यष टक्केवषरीची गणनष करण्यषसषठी ऄनुपद्दथथतीचे सूि
प्र : munotes.in
Page 68
भषरतषतील व्यषपषर संघटनष व औद्योद्दगक संबंध
68
कमाचाऱ्याच्या अनुपगथथतीची टक्केवारी मोजण्यासाठी गैरहजेरी सूत्र खालीलप्रमाणे:
गैरहजेरी दर = ( ऄनुपद्दथथतीचष )/एकूण कषलषवधी) x १०० = गैरहजेरीचष
६.५.३ अनुपगथथतीची कारणे:
१. लहान मुलांची देखभाल करणे गकंवा वृद्ांची काळजी घेणे:
जर कमाचषर् यषंच्यष घरी लहषन मुले द्दकंवष अइ-वडील ऄसतील , जयषंची कषळजी घेणे
अवश्यक अहे. नेहमीच्यष व्यवथथेने कषम केले नषही द्दकंवष अद्दित व्यक्ती जखमी द्दकंवष
अजषरी ऄसल्यषस त्यषंनष घरीच रषहषवे लषगेल.
२. थकवा गकंवा दबाव:
जषथत कषमषचष तषण , कमाचषर् यषंवर दबषव अणणषरी सषदरीकरणे ै बैठकष अद्दण कमी
मूल्यमषपन कमाचषर् यषंनष परषवृत्त करू शकते. ते कषमषवर येउ आद्दच्ित नषही.
३. धमकावणे आगण छळ करणे:
कषमषच्यष द्दठकषणी धमकषवणे अद्दण िळ यषंसषरख्यष भीतीदषयक पररद्दथथतींमुळे कमाचषरी
कषमषवर हजर रषहू आद्दच्ि त .
४. नैराश्य:
जेव्हष कमाचषरी त्यषंच्यष दुःख अद्दण नैरषश्यषसषठी थव-औषध म्हणून ऄल्कोहोल द्दकंवष
व्यसनद्दधनतेकडे वळतषत, तेव्हष ते ऄनषवश्यक गोष्टीनषं जन्म देउ शकतषत.
५. आजारपण:
डॉक्टरषंच्यष भेटी, अजषरपण अद्दण जखमष एखषद्यष व्यक्तीलष कषमषवर न येण्यषस भषग पषडू
शकतषत. ऄनुपद्दथथतीची ही सवषात जषथत नोंदवलेली कषरणे अहेत. परंतु कषहीवेळष ती
वषथतद्दवक कषरणे नसतषत.
६. कमाचाऱ् यांना कामाच्या बाहेर आगण दोी ही गठकाणी अपघात होऊ शकतात:
पषठदुखी अद्दण मषनदुखी यषंसषरख्यष सततच्यष दुखषपती, ही ऄनुपद्दथथतीची सवषात
सषमषन्य कषरणे अहेत. ते सहसष ऄशष पररद्दथथतीत अजषरी पररद्दथथतीलष सषमोरे जषतषत.
७. संबंध तोडणे :
कषमषवर हजर रषहण्यषची प्रेरणष नसलेले अद्दण त्यषंच्यष कंपनी, नोकर्यष द्दकंवष सहकषर्यषंशी
एकद्दनष् नसलेले कमाचषरी कषम सोडून जषण्यषची शक्यतष ऄसते. गैरहजेरी दर = (सरषसरी कमाचषरी X चुकलेल्यष कषमषचे द्ददवस) ै (सरषसरी कमाचषरी X एकूण कषमषच्यष द्ददवस) * १०० munotes.in
Page 69
भषरतषतील औद्योद्दगक संबंध – II
69 ८. आंगशक गशफ्ट:
कषमषच्यष द्दठकषणी मनोबल अद्दण ईत्पषदकतष यष दोन्ही गोष्टींवर नकषरषत्मक प्रभषव पडतो ,
जसे की दीघा द्दविषंती, लवकर येणे अद्दण ईद्दशरष सुट्टी होणे , जयषलष ऄनुपद्दथथती देखील
मषनले जषते.
९. दुसरीकडे नोकरी शोधणे:
जेव्हष कमाचषरी नोकरी शोधत ऄसतषत, मुख्य भेट देत ऄसतषत, नोकरीच्यष
मुलषखतींनष ईपद्दथथत ऄसतषत द्दकंवष रेझ्युमेवर कषम करत ऄसतषत तेव्हष त्यषंची गैरहजेरी
होउ शकते.
१०. वाहतुकीतील अडथळे:
ईशीरष वषहतुकीमुळे द्दकंवष कमाचषरी लषंब रषद्दहल्यषमुळे कषमषवर ईशीर होणे.
११. खराब काया नैगतकता:
तुमच् यष कंपनीशी द्दकंवष तुमच् यष कषमषशी वचनबद्ध न होणे, डेडलषइनपेक्षष ईद्दशरष प्रकल् प
पूणा करणे, कषमषवर ईद्दशरष येणे, आ. हे सवा प्रकषरची खरषब कषमषची नैद्दतकतष अहे.
६.६ कमाचारी / श्रम पररवतान (EMPLOYEE TURN OVER) कमाचषर् यषंचे ै िम पररवतान म्हणजे एखषद्यष संथथेत अद्दण बषहेरील कमाचषर् यषंचे थथलषंतर
अद्दण म्हणूनच त्यषलष कषमगषरषंची ईद्योगषंतगात गद्दतशीलतष ऄसेही संबोधले जषते.
कमाचषर् यषंच्यष पररवतानची व्यषख्यष "िम पररवतान हे द्दवद्दशष्ट कषळषत एखषद्यष ईद्योग
संथथेतील िद्दमकषंमध्ये घडून येणषरष बदल ऄसतो" ऄशी व्यषख्यष केली जषते . कमाचषर् यषंचे
ै िम पररवतान हे मोजमषप करते की, द्ददलेल्यष कषलषवधीत द्दवद्यमषन कमाचषरी द्दकती
प्रमषणषत कषम सोडतषत अद्दण नवीन कमाचषरी संथथेच्यष सेवषंमध्ये द्दकती प्रमषणषत प्रवेश
करतषत. कमाचषरी ै िम पररवतान व्यषख्यष कषमगषर ऄशषंततेचे मोजमषप म्हणून
देखील केली जषते. कषरण संप ही कषमगषर ऄशषंततेची थपष्ट ऄद्दभव्यक्ती अहेत.
कमाचषर् यषंचेैिम पररवतान कमाचषर्यषंचे मनोबल अद्दण त्यषंची कषयाक्षमतष मोजते.
पररवतानषचष दर द्दजतकष जषथत, द्दततके मनोबल अद्दण कमाचषर्यषंची क्षमतष कमी ऄसते.
संथथेच्यष यशषसषठी मनोबल अद्दण कषयाक्षमतष हे दोन पैलू केंद्रथथषनी अहेत अद्दण
म्हणूनच त्यषकडे गषंभीयषाने लक्ष देणे अवश्यक अहे.
सषंद्दख्यकीयदृष्ट , कमाचषरी पररवतान हे त्यष कषलषवधीसषठी पूणावेळ कमाचषर् यषंच्यष सरषसरी
संख्येशी वषद्दषाक द्दकंवष मषद्दसक द्दवयुक्ती दरषचे गुणोत्तर म्हणून व्यक्त केले जषते. ऄसे गृहीत
धरले जषते की, एखषद्यष ईद्योगसंथथेमध्ये एकूण ईपलब्ध नोकर्यषंची संख्यष द्दथथर अहे.
िम पररवतान मोजण्यषचे खषलील मषगा अहे .
१. एकूण बदली सूत्रानुसार, कमाचारी पररवतान व्यक्त के जाते: 100RTW munotes.in
Page 70
भषरतषतील व्यषपषर संघटनष व औद्योद्दगक संबंध
70 जेथे R एकूण बदली दर अहे अद्दण W हे सरषसरी कषयाशक्ती अहे.
२. एकूण टाळता येण्याजोग्या गवयुक्ती दरानुसार , कमाचाऱ् यांचे पररवतान
खालीलप्रमाणे: 100SUTW
जेथे S म्हणजे द्दवयुक्ती होणे, U म्हणजे ऄपररहषया वेगळे होणे (द्दनवृत्ती, मृत्यू आ.) अद्दण W
म्हणजे सरषसरी कषयाशक्ती.
३. एकूण गनयुक्ती दरानुसार, कमाचारी पररवतान खालील सूत्राद्वारे व्यक्त केली जाते:
123652PPTA SM
जेथे A म्हणजे युक्ती , S द्दवयुक्ती , P1 अद्दण P2 म्हणजे ऄनुिमे मद्दहन्यषच्यष सुरूवषतीस
अद्दण शेवटी एकूण कमाचषर् यषंच्यष संख्येसषठी अद्दण M म्हणजे मद्दहन्यषतील द्ददवसषंची
संख्यष.
४. सषमषन्यतः, जयष कषलषवधीसषठी मोजमषप ऄपेद्दक्षत अहे, त्यष कषलषवधीत रो जगषरषच्यष
समषप्तीच्यष संख्येच्यष टक्केवषरीनुसषर कमाचषर् यषंच्यष पररवतानषची गणनष केली जषते. ऄशष
प्रकषरे, कमाचषरी पररवतान अहे. 100STF
जेथे T हष पररवतानषचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करतो, S म्हणजे कषलषवधी दरम्यषन एकूण द्दवयुक्ती
अद्दण F कषलषवधी दरम्यष न सरषसरी कषमगषर शक्ती.
कमाचारी / श्रम पररवतानाची कारणे :
सेवषद्दनवृत्ती, रषजीनषमष, ले-ऑफ अद्दण बडतफी ही कमाचषरी पररवतानषची सषमषन्य कषरणे
अहेत. यषपैकी द्दनवृत्ती हे ऄपररहषया कषरण अहे. तथषद्दप, संथथेमध्ये कमाचषरी कषयम
ठेवण्यषची धोरणे लषगू करून रषजीनषमष अद्दण बडतफी दोन्ही कमी करतष येतषत. ऄपररहषया
पररवतानषची जयषलष नैसद्दगाक ईलषढषल देखील म्हणतषत, मृत्यू, सेवषद्दनवृत्ती,
नोकरीवरून कषढणे अद्दण घषाण बेरोजगषरी यषसषरख्यष कषरणषंमुळे ईद्भवते. मंदी, हंगषमी
अद्दण थपधेमुळे कषमषत कपषत झषल्यषमुळे कमाचषर्यषंनष कषमषवरून कमी केले
जषउ शकते.
रषजीनषमे अद्दण बडतफी ही पररवतानषची प्रमुख कषरणे ऄसल्यषचे अढळून अले अहे.
कषमषच्यष पररद्दथथतीबिल ऄसंतोष, कमी वेतन, कमकुवत अरोग्य, अजषरपण, कौटुंद्दबक
पररद्दथथती आत्यषदींमुळे रषजीनषमष द्ददलष जषउ शकतो. संपषत सहभषग, गैरवतान, ऄनषथथष,
ऄकषयाक्षमतेच्यष प्रकरणषंमध्ये द्दशथतभंगषची कषरवषइ आत्यषदी कषरणषंमुळे बडतफी होउ
शकते. कषपडषतील बदली व्यवथथष ईद्योग हे कमाचषरी पररवतानषचे महत्त्वषचे कषरण munotes.in
Page 71
भषरतषतील औद्योद्दगक संबंध – II
71 ऄसल्यषचे अढळून अले. ईच्च पगषर ऄसलेल्यष व्यवथथषपकीय कमाचषर् यषंमध्ये कमाचषरी
पररवतान देखील जषथत अहे. कषरण तुम्ही द्दजतके जषथत एकष संथथेतून दुसर् यष संथथेत
बदल करषल, द्दततके तुम्ही संथथष वषढीच्यष द्दशडीवर पोहचषल . नवीन कमाचषरी, ऄनषकषाक
नोकर्यष, कमी कुशल कषमगषर अद्दण तरुण लोकषंमध्ये कमाचषर्यषं पररवतान जषथत अहे.
कमाचारी / श्रम पररवतानाचे पररणाम :
कमाचषर्यषंच्यष पररवतानषमुळे कमाचषर्यषंची कषयाक्षमतष कमी होते अद्दण ते द्दनष्ेचष लषभ
घेण्यषच्यष द्दथथतीत नसतषत. ईच्च पररवतानषमुळे कमाचषर् यषंच्यष एकतेवर द्दवपररत पररणषम
होतो. पररवतानषमुळे मषलकषंचषही तोटष होतो. द्दशकण्यषच्यष कषलषवधीत कमाचषर् यषंची
ईत्पषदकतष कमी ऄसते यषचष ऄथा द्दशक्षणषचष खचा मषलक ईचलतषत. एकदष कष कमाचषरी
त्यषच्यष कषमषत पुरेसष द्दनपुण झषलष अद्दण तो द्दकंवष द्दतने नोकरी सोडली की, यषमुळे
मषलकषंचे थपष्टपणे नुकसषन होते.
तथषद्दप, जर कमाचषर् यषंचे पररवतान संपूणा ईद्योगषत द्दततकेच जषथत ऄसेल, तर कुशल
कमाचषर् यषंचष तोटष ईद्योगषतील आतर ईद्योगसंथथषमधून येणषरष कुशल कमाचषरी द्दमळवून प्त
केलष जषउ शकतो. तथषद्दप, नवीन कमाचषर् यषंचे संपषदन नेहमीच जषथत द्दकंमतीत ऄसते.
तथषद्दप, ईच्च कमाचषरी पररवतान, देशषतील संसषधनषंचष पयषाप्त वषपर प्रद्दतबंद्दधत करते.
कमाचाऱ्यांचे पररवतान कमी करण्यासाठी उपाययोजना :
संपूणा ईद्योगषतील कमाचषर् यषंचे पररवतान कमी करण्यषसषठी , संपूणा ईद्योगषंमध्ये अद्दण
ईद्योगषंमधील भषगषंमध्ये पररवतानषच्यष मयषादेचे मूल्यषंकन करण्यषसषठी समथयेचष वैज्षद्दनक
ऄभ्यषस करणे अवश्यक अहे. योग्य व्यक्तीलष योग्य वेळी योग्य द्दठकषणी ठेवण्यषसषठी
ईदयॊगसंथथषंची भरती द्दकंवष द्दनयुक्ती धोरण वैज्षद्दनक ऄसले पषद्दहजे. कमी कषलषवधीत
ईद्योगसंथथष सोडण्यषची चुकीची शक्यतष अहे. कमाचषर्यषंच्यष ईलषढषलीची समथयष कमी
करण्यषसषठी कंपन्यषंची भरती, द्दनयुक्ती अद्दण प्रद्दशक्षण धोरणे योग्य ऄसणे अवश्यक अहे.
द्दनवड अद्दण द्दनयुक्ती करण्यषपूवी नोकरीची वैद्दशष्ट्ये अद्दण मषनवी वैद्दशष्ट्ये जुळली
पषद्दहजेत. शेवटी, प्रबुद्ध कमाचषरी पयावेक्षण, चषंगली कषमषची पररद्दथथती, वेतनषचष दजषा,
नोकरीच्यष प्रगतीची चषंगली प्रणषली, चषंगले वेगळे फषयदे अद्दण सहषनुभूतीपूणा व्यवथथषपन
कमाचषरी पररवतानषची समथयष द्दनद्दितपणे कमी करू शकते.
६.७ औद्योगगक गववादांची कारणे (CAUSES OF INDUSTRIAL DISPUTES) औद्योद्दगक द्दववषदषंची कषरणे खषलीलप्रमषणे अहेत:
१. आगथाक कारणे:
ऄ) औद्योद्दगक कषमगषरषंसषठी ऄद्दखल भषरतीय ग्रषहक द्दकंमत द्दनदेशषंकषत वषढ झषल्यषमुळे
वेतनषत वषढ करण्यषची मषगणी रषहते . मजुरी वषढवण्यषची मषगणी कषरखषन्यषतील सवा
िेणीतील कषमगषरषंसषठी केली जषउ शकते.
ब) ईच्च अनुतोद्दषक अद्दण आतर सेवषद्दनवृत्ती लषभषंची मषगणी. munotes.in
Page 72
भषरतषतील व्यषपषर संघटनष व औद्योद्दगक संबंध
72 क) जषथत बोनसची मषगणी.
ड) घरभषडे भत्तष, वैद्यकीय भत्तष, रषिपषळी भत्तष , वषहतूक भत्तष यषसषरख्यष कषही
भत्त्यषंची मषगणी.
आ ) सशुल्क सुट्टीची मषगणी
फ ) कषमषचे तषस कमी करणे
ग ) ईत्तम कषमषची पररद्दथथती आत्यषदी.
२. राजकीय कारणे:
भषरतषतील कषमगषर संघटनष द्दवद्दवध रषजकीय पक्षषंचे द्दनयंिणष खषली अहेत. ऄनेक
प्रकरणषंमध्ये, त्यषंचे नेतृत्व ऄशष रषजकीय व्यक्तींच्यष हषतषत ऄसते, जयषंनष कषमगषरषंच्यष
द्दहतषपेक्षष त्यषंचे रषजकीय द्दहत सषधण्यषत ऄद्दधक रस ऄसतो.
३. वैयगक्तक कारणे:
कषहीवेळष, कमाचषर् यषंच्यष समथयषंमुळे औद्योद्दगक द्दववषद ईद्भवतषत. जसे की कषमगषर
कपषत, कषमषवरून कषही कषळषसषठी कमी करणे ै कषढून टषकणे, बदली, पदोन्नती आ.
४. अनुशासन संगहता:
कषमगषरषंच्यष ऄनुशषसन संद्दहतेमुळे अद्दण द्दहंसषचषरषमुळे औद्योद्दगक द्दववषद देखील होतषत.
ऄनुशषसनसंद्दहतष अद्दण द्दहंसषचषर रोखण्यषसषठी व्यवथथषपनषंकडून तषळेबंदीचष ऄवलंब
केलष जषतो.
६.८ औद्योगगक गववादांचे पररणाम (CONSEQUENCES OF INDUSTRIAL DISPITES) औद्योद्दगक द्दववषदषंचे पररणषम ऄनेकदष दूरगषमी ऄसतषत. कषरण ते देशषच्यष अद्दथाक,
सषमषद्दजक अद्दण रषजकीय जीवनषत ऄडथळष अणतषत. औद्योद्दगक द्दववषदषंमुळे
व्यवथथषपन अद्दण कषमगषर यषंच्यषत तेढ द्दनमषाण होते. वथतुतः ही वषइट औद्योद्दगक
संबंधषंची लक्षणे अहेत. संथथष वषइट औद्योद्दगक संबंधषंच्यष लक्षणषंच्यष पकडीत
. तणषवपूणा औद्योद्दगक संबंधषंच्यष पकडीत ऄसलेल्यष एखषद्यष संथथेलष केवळ
द्दवद्दवध औद्योद्दगक ऄद्दभयषंद्दिकी तंिषंद्वषरे कोणतेही नषवीन्य अणणे द्दकंवष कोणत्यषही
ईत्पषदकतष सुधषरणेवर पररणषम करणे ऄशक्य वषटते. एखषद्यष संथथेतील खरषब औद्योद्दगक
संबंध केवळ त्यषंच्यषसषठी हषद्दनकषरक नसतषत, संपूणा समषजषच्यष द्दहतषच्यष द्दवरोधषत
ऄसतषत. औद्योद्दगक संघषषांचे प्रद्दतकूल पररणषम खषलीलप्रमषणे जष शकतषत:
१. औद्योद्दगक शषंततेचष भंग
२. बदलषंचष प्रद्दतकषर
३. कमाचषर्यषंमध्ये द्दनरषशष munotes.in
Page 73
भषरतषतील औद्योद्दगक संबंध – II
73 ४. सषमषद्दजक तणषवषची तीव्रतष
५. ऄथाव्यवथथेवर द्दवपरीत पररणषम
सवासषधषरणपणे, औद्योद्दगक द्दववषद हषनीकषरक , ऄवषंिनीय अद्दण धोकषदषयक देखील
ऄसतषत. ते ईद्योगषत ऄशषंततष द्दनमषाण करतषत अद्दण मषलक अद्दण कमाचषर्यषंमध्ये तणषव
द्दनमषाण करतषत.
६.९ औद्योगगक गववादांमधील कल / प्रवृत्ती (TRENDS IN INDUSTRIAL DISPUTES) औद्योगगक गववादांच्या तीव्रतेमधील कल २००१-२०११
तक्ता क्र. ६.१: अनु. वषा गववाद कामगारांचा सहभाग मॅन-डे लॉस (०००) १ २००१ ६७४ ९८७७७८ २३७६७ २ २००२ ५७९ १०७९४३४ २६५८६ ३ २००३ ५५२ १८१५९४५ ३०२५६ ४ २००४ ४४७ २०७२२२१ २३८६६ ५ २००५ ४५६ २९१३६०१ २९६६५ ६ २००६ ४३० १८१०३४८ २०३२४ ७ २००७ ३८९ ७२४५७४ २७१६७ ८ २००८ ४२१ १५७९२९८ १७४३४ ९ २००९ ३९२ १६२५५०५ १३३६५ १० २०१० ४२५ १०५९६६४ १७९१२ ११ २०११ ९१ ४८१५६ ३२१
वरील तक्त्यषमध्ये २००१ पषसून २०११ यष कषलषवधीतील औद्योद्दगक द्दववषदषंची प्रवृत्ती
द्ददली अहे.
६.११ प्रश्न १) औद्योद्दगक संघषषाची व्यषख्यष देवून प्रकषर द्दवशद करष.
२) पूढील बषबींवर द्दटपष द्दलहष.
i) संप
ii) टषळेबंदी
iii) ऄनुपद्दथथती
iv) कमाचषरी पररवतान
३) औद्योद्दगक द्दववषदषंची करणे, पररणषम व प्रवृत्ती ै कल थपष्ट करष.
***** munotes.in
Page 74
74 मॉडयुल ४ : भारतातील औद्योगगक संबंधांमधील राजयांची
भूगमका
७
भारतातील औद्योगगक संबंधांमधील राजयांची भूगमका - १
घटक संरचना
७.० ईद्दिष्टे
७.१ प्रस्तावना
७.२ भारतातील श्रम धोरण: सुधारणापूवव अद्दण नंतरची पररद्दस्थती
७.३ जागद्दतकीकरणाचा प्रभाव
७.४ द्दिपक्षीय
७.५ औद्योद्दगक संबंधांवर पररणाम करणारे कामगार कायदे: औद्योद्दगक द्दववादांचे द्दनराकरण
करण्यासाठी वैधाद्दनक अद्दण गैर-वैधाद्दनक ईपाय
७.६ सारांश
७.७ प्रश्न
७.० उगिष्टे (OBJECTIVES) भारतातील कामगार धोरणांमध्ये पूवव अद्दण नंतरच्या सुधारणांचा ऄभ्यास करणे.
जागद्दतकीकरण , द्दिपक्षीय अद्दण औद्योद्दगक संबंधांवर पररणाम करणाऱ्या कामगार
कायद्याच्या प्रभावाचा ऄभ्यास करणे.
७.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION) राज्य अद्दण औद्योद्दगक संबंधांची भूद्दमका ही तुलनात्मक दृद्दष्टकोन (युरोद्दपयन युद्दनयन,
फ्रान्स, स्पेन, जमवनी, आटली, जपान, चीन, ऄमेररका, ब्राझील, दद्दक्षण अद्दफ्रका अद्दण
भारत) वापरून जागद्दतक औद्योद्दगक संबंधांच्या सामान्य चौकटीचा पुनद्दववकास करते.
अव्हाने अद्दण भद्दवष्यातील संभाव्यता लक्षात घेउन राज्यासाठी नवीन कायवक्रम संरद्दचत
करणे हे ऄद्दतशय महत्वाचे अहे. औद्योद्दगक संबंधांचे नवे युग जे ऄलीकडच्या दशकात हळू-
हळू बदलत अहे अद्दण हे नवे युग ऄशा टप्पप्पयावर पोहोचले अहे की, त्याचे पद्धतशीरपणे
परीक्षण अद्दण द्दवश्लेषण केले जाउ शकते, कारण अद्दथवक संकटानंतर "रेंगाळणारे
पुननववीकरण" हा घटक प्रकषावने पुढे अला अहे. २००८ च्या ऄत्यावश्यक अद्दथवक
संरचनेमध्ये राज्यांच्या हस्तक्षेपांना पुनरुज्जीद्दवत केले अहे. जागद्दतकीकरणाच्या
संकल्पनेनुसार, ऄथवव्यवस्थेचे अंतरराष्रीयीकरण अद्दण वाढत्या स्पधावत्मक दबावामुळे
औद्योद्दगक संबंध नवीन द्ददशेने द्दवकद्दसत होत अहेत. munotes.in
Page 75
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
75 औद्योद्दगक संबंध हे ऄभ्यासाचे ते व्यासपीठ अहे ज्या द्दठकाणी प्रशासन अद्दण संस्थेचे
कमवचारी यांच्यातील संबंधांचे परीक्षण केले जाते अद्दण त्याद्दशवाय द्दवद्दवध औद्योद्दगक
द्दववादांचे द्दनराकरण करण्यासाठीची संधी या द्दठकाणी ईपलब्ध होते. ही कल्पना
एकोद्दणसाव्या शतकाच्या ईत्तराधावत औद्योद्दगक क्रांतीमुळे द्दवकद्दसत झाली. एखाद्या
ईद्योगाकडे अद्दथवक द्दक्रयाकलाप म्हणून पाद्दहले जाउ शकते, कारण यामध्ये ईत्पादन,
द्दनद्दमवती द्दकंवा वस्तूंची प्रद्दक्रया द्दकंवा सेवा द्दकंवा प्रशासन यांचा समावेश होतो अद्दण हे सवव
कामगारांच्या गटांद्वारे साध्य केले जाते. संबंध म्हणजे कामाच्या द्दठकाणी कामगार अद्दण
द्दनयोक्ता यांच्यातील संबंध अद्दण संप्रेषण (दळणवळण) होय.
७.२ भारतातील श्रम धोरण: सुधारणापूवव आगण नंतरची पररगस्थती (LABOUR POLICY IN INDIA: PRE AND POST -REFORM
SCENARIO) भूमी, भांडवल अद्दण संयोजकाबरोबर श्रम हा ईत्पादनाचा एक महत्वाचा घटक अहे अद्दण
श्रम बाजार ही ऄशी बाजारपेठ अहे द्दजथे कामगार नोकऱ्यांसाठी स्पधाव करतात अद्दण
ईद्योगसंस्था कामगारांसाठी स्पधाव करतात. नव सनातनवादी द्दवचारवंत ऄसे गृहीत धरतात
की, भांडवल अद्दण श्रम हे एकमेकांसाठी पयावयी घटक म्हणून काम करू शकतात म्हणजेच
ते लवद्दचक अहेत ऄसे म्हणणे योग्य राहील. तथाद्दप, हे समजून घेतले पाद्दहजे की,
ईत्पादनासाठी वापरला जाणारा श्रम हा घटक भांडवलापेक्षा बराच वेगळा ऄसतो. श्रमशक्ती
ही अद्दथवकदृष्ट्या गररबांकडे ऄसते अद्दण हे लोक ईत्पादनक्षम रोजगाराद्वारे त्यांच्या मूलभूत
द्दकमान गरजा पूणव करण्यासाठी अपली श्रमशक्ती द्दवकतात. पण जेव्हा या श्रमशक्तीच्या
जागी भांडवल हा घटक पयावय म्हणून समोर येतो, तेव्हा त्याचा पररणाम बेरोजगारी द्दकंवा
रोजगाराच्या द्दस्थतीवर होतो. म्हणूनच ऄसे म्हणता येइल की, जरी ऄथवव्यवस्था ईच्च
वृद्धीच्या मागाववर ऄसली तरीही (म्हणजे भांडवलाच्या ऄद्दधक ईपयोजनामुळे), जर त्या
राष्राच्या श्रमशक्तीला कोणतेही 'ऄथवपूणव' प्रदान केले गेले नाही, तर ईच्च अद्दथवक
द्दवकासाचा कोणताही हेतू साध्य होणार नाही. श्रमशक्तीचा कामगारांच्या जीवनावर थेट
पररणाम होतो हे लक्षात घेता, श्रद्दमक बाजारातील सुधारणांचा मुिा एकंदरीत एक ऄद्दतशय
संवेदनशील मुिा अहे, ज्याचा एक प्रकारे संपूणव ऄथवव्यवस्थेवर पररणाम होतो.
श्रम बाजार सुधारणा करण्यासाठी बाजारातील वेगवेगळ्या श्रम संस्था एकि येउन
त्यासाठी प्रयत्न करतात, ज्यामध्ये द्दवद्दवध कायदे, द्दनयम अद्दण ऄटी यांचा समावेश होतो
अद्दण याचा प्रत्यक्ष अद्दण ऄप्रत्यक्ष पररणाम श्रम मागणी, श्रम पुरवठा, मजुरी आत्यादींवर
होतो. मुळात कामगार हककांचे संरक्षण, सामाद्दजक सुरद्दक्षततेसाठी अद्दण मालकांच्या हातून
कामगारांचे शोषण रोखण्यासाठी हे कायदे अद्दण द्दनयम ऄद्दभप्रेत ऄसतात. ऄलीकडील
वषाांत, श्रम बाजार सुधारणांच्या मुद्द्याने भारतातील धोरणात्मक चचेचा केंद्रद्दबंदू घेतला
अहे अद्दण दोन्ही पक्षांकडून या सुधारणांच्या बाबतीत तकवद्दवतकव लढवले जात अहेत.
(१) गिकाऊ उमेदवार अगधगनयम, १९६१ मधील सुधारणा: हा कायदा ईद्योग अद्दण
तरुणांना ऄद्दधक सकारात्मक प्रद्दतसाद देण्यासाठी द्दडसेंबर २०१४ मध्ये सुधाररत
करण्यात अला. वस्तुद्दनमावण क्षेिातील सूक्ष्म, लघु, मध्यम ईद्योगात (MSME) काम
करणाऱ्या द्दशकाउ ईमेदवारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी द्दशकाउ प्रोत्साहन योजना सुरू munotes.in
Page 76
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
76 करण्यात अली. सूक्ष्म, लघु, मध्यम ईद्योगामधील क्षेिातील मोठ्या रोजगार क्षमता
लक्षात घेता, या सुधारणेमुळे कामगारांची ईत्पादकता वाढू शकते अद्दण मोठ्या
प्रमाणावर रोजगार द्दनद्दमवती होउन कायवक्षमतेत वाढ होउ शकते.
(२) श्रम सुगवधा पोर्वल: ही एक एकीकृत कामगार पोटवल योजना अहे, जी तक्रारींचे
वेळेवर द्दनराकरण करण्यासाठी अद्दण औद्योद्दगक द्दवकासासाठी ऄनुकूल वातावरण
द्दनमावण करण्यासाठी सुरू करण्यात अली अहे. या पोटवलच्या मुख्य वैद्दशष्ट्यांमध्ये
खालील घटक समाद्दवष्ट होतात:
(i) ऑनलाआन नोंदणी सुलभ करण्यासाठी द्दवशेष कामगार ओळख क्रमांक (LIN);
(ii) ईद्योगांद्वारे १६ स्वतंि परताव्याऐवजी स्वयं-प्रमाद्दणत अद्दण सरलीकृत एकल
ऑनलाआन परतावा भरण्यास मदत करण्यासाठी स्व-प्रमाणन;
(iii) भ्रष्टाचार कमी करण्यासाठी पारदशवक कामगार तपासणी योजना. जोखीम-अधाररत
द्दनकषांनुसार तपासणी संगणकीकृत प्रणालीद्वारे केली जाइल अद्दण तपासणी ऄहवाल
कामगार द्दनरीक्षकांद्वारे ७२ तासांच्या अत ऄपलोड केले जातात.
(३) कमवचारी राजय गवमा महामंडळ (ESIC) अंतगवत पंचदीप प्रकल्प: द्दनयोक्ते अद्दण
द्दवमाधारक व्यक्तींना सेवांमध्ये कायवक्षमता सुद्दनद्दित करण्यासाठी ऄंतगवत अद्दण बाह्य
प्रद्दक्रयांचे द्दडद्दजटायझेशन करणे हे या प्रकल्पाचे ईद्दिष्ट अहे.
(४) युगनव्हसवल खाते क्रमांक (UAN) आगण कमवचारी भगवष्य गनवावह गनधी (EPF)
अंतगवत मागहतीचे गडगिर्ायझेिन: EPF सदस्यांच्या माद्दहतीचे द्दडद्दजटायझेशन
अद्दण सदस्य खात्यांची सुवाह्यता सुलभ करण्यासाठी प्रत्येक सदस्याला युद्दनव्हसवल
खाते क्रमांक (UAN) चे द्दवतरण केले जाते. अद्दथवक समावेशनाला प्रोत्साहन
देण्यासाठी UAN ला बँक खाते, अधार काडव अद्दण आतर KYC तपशीलांसह जोडले
जाते. इपीएफ खात्यांमध्ये थेट प्रवेश केल्याने सदस्यांना मागील खात्यांमध्ये प्रवेश
अद्दण एकिीकरण करता येते, तसेच हे खाते द्दनयंद्दित करणे ऄद्दतशय सुलभ होते.
(५) राष्रीय स्वास््य बीमा योिना (RSBY): ऄसंघद्दटत कामगार सामाद्दजक सुरक्षा
ऄद्दधद्दनयम २००८ ऄंतगवत ही ऄसंघद्दटत कामगारांसाठीची एक योजना अहे. ही एक
स्माटव काडव-अधाररत रोकडरद्दहत अरोग्य द्दवमा योजना अहे, ज्यामध्ये प्रसूती
फायद्यांचा समावेश अहे, ज्यामध्ये ३०,००० रुपयांचे संरक्षण ईपलब्ध अहे.
ऄसंघद्दटत क्षेिातील दाररद्र्यरेषेखालील (बीपीएल) कुटुंबांना कुटुंब फ्लोटर अधारावर
प्रद्दत कुटुंब दरवषी टप्पप्पयाटप्पप्पयाने सवव ऄसंघद्दटत कामगारांसाठी राष्रीय स्वास््य
बीमा योजनेसचा द्दवस्तार करण्याचा प्रस्ताव अहे.
(६) औद्योद्दगक प्रद्दशक्षण संस्था (ITI), द्दशकाउ योजना अद्दण सवव NCVT प्रद्दशक्षण
ऄभ्यासक्रमांचे मूल्यमापन/प्रमाणीकरण यांच्या कामकाजात सुसूिता अणण्यासाठी
राष्रीय व्यावसाद्दयक प्रद्दशक्षण-व्यवस्थापन माद्दहती प्रणाली (NCVT -MIS) पोटवल
द्दवकद्दसत केले गेले अहे. munotes.in
Page 77
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
77 (७) कमवचारी भगवष्य गनवावह गनधी (EPF) अंतगवत: ४२.३ दशलक्ष EPF सदस्यांच्या
संपूणव माद्दहतीचे द्दडद्दजटायझेशन अद्दण प्रत्येक सदस्याला युद्दनव्हसवल खाते क्रमांक
(UAN) चे वाटप, जे सदस्य खात्यांची सुवाह्यता सुलभ करते. अद्दथवक समावेशनाला
प्रोत्साहन देण्यासाठी UAN ला बँक खाते, अधार काडव अद्दण आतर KYC
तपशीलांसह जोडले जाते. इपीएफ खात्यांमध्ये थेट प्रवेश केल्याने सदस्यांना मागील
खात्यांमध्ये प्रवेश अद्दण एकिीकरण करता येते. ऑनलाआन द्दनवृत्तीवेतनधारक त्यांचे
खाते अद्दण द्दवतरण तपशील ऑनलाआन पाहू शकतात. कमवचारी भद्दवष्य द्दनवावह द्दनधी
अद्दण द्दवद्दवध तरतुदी (EPF&MP) कायद्यांतगवत वैधाद्दनक वेतन मयावदा रु. १५,०००
दरमहा पयांत वाढवण्यात अली अद्दण द्दकमान द्दनवृत्तीवेतन रु. १,००० एवढे
करण्यात अले. हे बदल सप्पटेंबर २०१४ पासून कमवचारी द्दनवावह द्दनधी योजना-
१९९५ ऄंतगवत द्दनवृत्तीवेतनधारकांसाठी करण्यात अले अहेत.
(८) असंघगर्त कामगारांसाठी: राष्रीय स्वास््य द्दवमा योजना (RSBY) ही ऄसंघद्दटत
कामगार सामाद्दजक सुरक्षा कायदा २००८ ऄंतगवत एक योजना अहे. ही एक स्माटव
काडव-अधाररत रोकडरद्दहत अरोग्य द्दवमा योजना अहे, ज्यामध्ये मातृत्व लाभाचा
समावेश अहे, या योजनेच्या माफवत ऄसंघद्दटत क्षेिातील दाररद्र्य रेषेखालील
(बीपीएल) कुटुंबांना रु. ३०,००० प्रद्दत वषव एवढा कव्हर द्ददला जातो, टप्पप्पयाटप्पप्पयाने
सवव ऄसंघद्दटत कामगारांसाठी राष्रीय स्वास््य द्दवमा योजनेचा द्दवस्तार करण्याचा
प्रस्ताव अहे
(९) राष्रीय िीगवका सेवा पोर्वल: सरकारला अपल्या नागररकांसाठी मोफत रोजगार
सेवा चालू ठेवणे बंधनकारक ऄसते. जुलै २०१५ मध्ये राष्रीय जीद्दवका सेवा
(एनसीएस) पोटवल सुरु केल्याने रोजगारात लक्षणीय वाढ होइल ऄशी ऄपेक्षा अहे.
एनसीएस एक द्दडद्दजटल पोटवल म्हणून कायावद्दन्वत अहे जे नोकरी शोधणारे अद्दण
द्दनयोक्ते यांना गद्दतशील, कायवक्षम अद्दण नोकरीच्या जुळणीसाठी देशव्यापी ऑनलाआन
व्यासपीठ प्रदान करते.
(१०) अगधलाभांि देय (सुधारणा) अगधगनयम २०१५: द्दडसेंबर २०१५ मध्ये पाररत
झालेल्या कायद्याने ऄद्दधलाभांश देय ऄद्दधद्दनयम १९६५ च्या ऄद्दधलाभांश देयाची
पािता रु. १०,००० वरून रु. २१,००० प्रद्दत मद्दहना केली. या द्दनणवयाने
कमवचार्यांचे केवळ ऄद्दधलाभांश देयच वाढद्दवले नाही तर त्यांना ऄद्दधक पाि देखील
बनद्दवले.
(११) राष्रीय बालकामगार प्रकल्प (NCLP) योिना: २०१५ मध्ये, भारत सरकारने
राष्रीय बालकामगार प्रकल्प (NCLP) योजना सुरू केली ज्या ऄंतगवत ९-१४ वषे
वयोगटातील कामातून सुटका/काढलेल्या मुलांची NCLP मध्ये द्दवशेष प्रद्दशक्षणात
नोंदणी केली जाते. या द्दठकाणी ते औपचाररक द्दशक्षण व्यवस्थेत मुख्य प्रवाहात
येण्यापूवी सेतू द्दशक्षण, व्यावसाद्दयक प्रद्दशक्षण, मध्यान भोजन, द्दवद्यावेतन, अरोग्य
सेवा आ. ५-८ वषे वयोगटातील मुले सवव द्दशक्षा ऄद्दभयान (SSA) च्या जवळच्या
समन्वयाने औपचाररक द्दशक्षण प्रणालीशी थेट जोडली जातात. सरकारने
बालकामगार (प्रद्दतबंध अद्दण द्दनयमन) ऄद्दधद्दनयम, १९८६ मध्ये एक दुरुस्ती देखील munotes.in
Page 78
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
78 प्रस्ताद्दवत केली अहे, ज्याचा ईिेश १४ वषाांखालील मुलांच्या रोजगारावर पूणव बंदी
घालणे अद्दण मुलांच्या मोफत अद्दण सक्तीच्या द्दशक्षणाच्या ऄद्दधद्दनयमा ऄंतगवत
त्यांनी द्दशक्षण घेतले पाद्दहजे ऄसे ऄपेद्दक्षत अहे. या दुरुस्तीमध्ये द्दनयोकत्यांना कठोर
द्दशक्षेच्या तरतुदींचाही समावेश अहे.
७.३ िागगतकीकरणाचा पररणाम (IMPACT OF GLOBALISATION ) भारतीय ईद्योगांना जागद्दतक स्तरावर स्पधावत्मक बनवणे हे ईदारीकरणाचे एक ईद्दिष्ट अहे.
यासाठी, भारत सरकारने तीन प्रकारच्या सुधारणांचा प्रस्ताव मंडला अहे: पद्दहला,
औद्योद्दगक द्दनयंिणांचे जद्दटल जाळे, औद्योद्दगक परवाना प्रणाली नष्ट करणे; दुसरा, द्दवदेशी
व्यापार अद्दण चलन व्यवहारांचे ईदारीकरण अद्दण द्दतसरा, थेट द्दवदेशी गुंतवणूक
(एफडीअय) प्रवाह सुलभ करण्यासाठी ऄनेक ईपायांची योजना करणे. हे ईपाय १९९१
मध्ये सुरू करण्यात अले होते अद्दण ईदारीकरण प्रद्दक्रया ऄजूनही सुरू अहे. बाजार प्रवेश
अद्दण परवानाद्दवषयक ऄडथळे दूर केल्याने भारतीय ईद्योगसंस्था अंतरराष्रीय स्पधेला
सामोरे जाइल, त्यांची कायवक्षमता अद्दण ईत्पादकता सुधारण्यास मदत होइल, नवीन
प्रद्दक्रया अद्दण ईत्पादने तयार केली जातील. भारतीय ईद्योगसंस्थांना जागद्दतक
बाजारपेठेसमोर अणण्याच्या ईिेशाने व्यापार सुधारणा त्यांना चांगल्या दजावच्या वस्तूंचे
ईत्पादन करण्यास भाग पाडतील. अयात द्दनबांध अद्दण चलन व्यवहारामुळे ते ऄद्दधक
चांगल्या दजावचे साद्दहत्य, घटक अद्दण तंिज्ञान अयात करू शकतील. एफडीअय
प्रवाहामुळे तंिज्ञान अद्दण ईत्पादकता वाढेल अद्दण भारतीय ईद्योगसंस्थांची ईत्पादकता
सुधारेल.
जागद्दतकीकरण औद्योद्दगक संबंध प्रणालींना प्रत्यक्ष अद्दण ऄप्रत्यक्षपणे प्रभाद्दवत करते अद्दण
त्याच्या अजूबाजूच्या अद्दथवक घटकांवरदेखील याचा प्रभाव पडतो. ईदाहरणाथव,
बाजारपेठेचे अंतरराष्रीयीकरण, भांडवल अद्दण कामगारांची मुक्त हालचाल, वाढती स्पधाव
अद्दण बाजारपेठांचे महत्त्व जागद्दतक औद्योद्दगक संबंध प्रणालींवर पररणाम करते. हे
देशांमधील अद्दथवक परस्परावलंबनाला गती देत ऄसतात, यामुळे जागद्दतक औद्योद्दगक
संबंधांचे एकिीकरण होउ शकते. जास्तीत जास्त संस्थांनी त्यांचा व्यवसाय जागद्दतक
स्तरावर नेण्यास सुरुवात केल्याने, कामाची मानके अद्दण वेतन समतोलीत होउ लागते
अद्दण वेगवेगळ्या देशातील कायवसंस्कृतीतील फरकांमुळे ईद्योगसंस्थांना त्यांच्या भरती
धोरणांमध्ये बदल करावे लागतात. द्दवकद्दसत देश कामगारांची मागणी अद्दण पुरवठ्यातील
तफावत भरून काढण्यासाठी द्दवकसनशील देशांकडून ऄद्दधक कामगार अयात करण्याचा
द्दवचार करतात. कामगारांच्या कमतरतेमुळे त्यांची अद्दथवक वाढ, अंतरराष्रीय
स्पधावत्मकता अद्दण ईत्पादकता कामद्दगरी हे घटक धोकयात येउ शकतात.
सकारात्मक पररणाम:
परवाना देणे, ईद्योगांवरील सरकारी द्दनबांध हटवणे अद्दण परदेशी गुंतवणुकीचे ईदारीकरण
यामुळे सरकारकडून मंजूरी द्दमळद्दवण्यासाठी औपचाररक प्रद्दक्रयेमध्ये खचव होणारा वेळ
अद्दण पैसा कमी झाला अहे. यामुळे ईद्योगसंस्थांचे लक्ष वास्तव ईत्पादनाच्या
व्यवसायाकडे वळले अहे अद्दण त्यामुळे प्रकल्पांचा खचव ऄल्प झाला अहे. द्दनयावत वाढली munotes.in
Page 79
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
79 ऄसून व्यापाराचे प्रमाणही वाढले अहे. परकीय गुंतवणुकीच्या क्षेिातील धोरणांमुळे परकीय
भांडवलाचा प्रवाह द्दवशेषत: आलेद्दकरकल ईपकरणे, सेवा अद्दण दूरसंचार यांसारख्या
क्षेिांमध्ये अकद्दषवत झाला अहे. भारतीय ईद्योग अद्दण द्दवत्तीय संस्थांनी परदेशात गुंतवणूक
केली अहे. ऄनेक भारतीय ईद्योगसंस्थांनी परदेशी ईद्योगसंस्थांसोबत संयुक्त ईपक्रम
योजले अहेत, त्यामुळे ते अंतरराष्रीय स्तरावर ऄजूनच स्पधावत्मक होत अहेत. SEZ
(द्दवशेष अद्दथवक क्षेि) स्थापन करून भारत अपली द्दनयावत ऄद्दभमुखता वाढवत अहे अद्दण
द्दवलीनीकरण तसेच ऄद्दधग्रहणाद्वारे ते त्यांचे अंतरराष्रीय ऄद्दस्तत्व तयार करत अहेत.
वाढती स्पधाव अद्दण परदेशी ज्ञानाचा ओघ यामुळे औद्योद्दगक कामगार ऄद्दधक कायवक्षम
अद्दण कुशल झाले अहेत. औद्योद्दगक ईत्पादकता वाढली अहे, जी वाढीव औद्योद्दगक
वेतनामध्ये द्ददसून येते तसेच औद्योद्दगक ऄडचणींच्या घटना कमी झाल्या अहेत. या
स्पधावत्मक पररद्दस्थतीमध्ये, भारतीय ईद्योगांनी ईत्पाद्ददत केलेल्या वस्तु, स्पधावत्मक
द्दकंमतीत द्दवकल्या गेल्यामुळे भारतीय ग्राहकांना ईच्च दजावचे समाधान द्दमळते. प्राधान्य
कजव, सूक्ष्म द्दवत्त अद्दण आतर प्रकारचे कजव ईपलब्ध करून द्ददल्याने लघु ईद्योग क्षेि ऄद्दधक
मजबूत होत अहे. काही लघुईद्योगांचे रूपांतर मध्यम स्तरावरील ईद्योगांमध्ये झाले अहे.
नकारात्मक पररणाम:
ऄथवव्यवस्था ही परदेशी गुंतवणुकीसाठी खुली ऄसताना काही क्षेिे अधीच चांगली
प्रस्थाद्दपत होती, ज्यामुळे बहुराष्रीय ईद्योगसंस्थांवर प्रभुत्व द्दमळवून त्यांच्या संसाधनांचे
शोषण होत होते अद्दण त्यांचे स्वतःचे संशोधन अद्दण द्दवकासाचे प्रयत्न रोखले जाउन
ऄडथळे द्दनमावण होत होते. तथाद्दप, परदेशी तंिज्ञानाचा वापर भारतीय पररद्दस्थतीशी
जुळवून घेणारा ऄसेलच याची शाश्वती नाही. कधीकधी बहुराष्रीय ईद्योगसंस्था त्यांच्या
ईपईद्योगसंस्थांमध्ये जाणीवपूववक कमी ऄत्याधुद्दनक तंिज्ञान वापरतात. बाजारपेठेत
ऄत्याद्दधक स्पधाव ऄसल्यामुळे देशांतगवत ईद्योगसंस्थांवर ईत्पादकता वाढवण्यासाठी,
ईत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी खूप दबाव येतो. वाढते शहरी औद्योद्दगक वेतन हे
ग्रामीण वेतनापेक्षा खूप जास्त अहे अद्दण यामुळेच ईत्पन्नात ऄसमानता येते. ऄद्दनयंद्दित
ईपभोक्तावादाची वाढ अद्दण ग्राहक म्हणून भरपूर प्रमाणात समस्या ईद्भवतात. व्यवसाय
केवळ खाजगी नफ्याने प्रेररत ऄसतात. जागद्दतकीकरणामुळे वस्तुतः ईत्पादनातील
भांडवलाची तीव्रता वाढली अहे अद्दण याचा रोजगारावर द्दवपरीत पररणाम झाला अहे,
कारण कामगारांची जागा यंिासमग्रीने घेतली अहे. जागद्दतकीकरणामुळे देशांतगवत
ईद्योगसंस्थांना द्दकंमतीतील चढईतार, नफ्याची ऄद्दस्थरता अद्दण मागणी अद्दण पुरवठ्याची
ऄद्दनद्दितता यांसारख्या जोखमींना तोंड द्यावे लागत अहे.
७.४ गिपक्षीयता (TRIPARTISM ) १९५७ ते १९६५ या कालावधीत सरकारला कामगार धोरण एकद्दित करण्याची गरज
भासली. कामगार क्षेिात द्दिपक्षीयता हा घटक दृढ झाला. दुसऱ्या अद्दण द्दतसऱ्या पंचवाद्दषवक
योजनांमध्ये कामगार कायदे लागू करण्यात अले अद्दण तीन संद्दहता स्वीकारण्यात अल्या.
या तीन संद्दहता व्यवस्थापन अद्दण संघटनांच्या द्दशस्तीच्या संद्दहतेशी संबंद्दधत होत्या. munotes.in
Page 80
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
80 दुसऱ्या पंचवाद्दषवक योजनेत (१९५६-६१) कामगारांच्या व्यवस्थापनासह वाढलेल्या
संबंधावर भर देण्यात अला. त्यात म्हटले अहे की, प्रद्दतद्दनधी संघटनांना वेतन, भत्ते अद्दण
सेवांच्या आतर ऄटी व शतींच्या संदभावत व्यवस्थापन, द्दववादांचे प्रकरण हाताळण्याचा
एकमाि ऄद्दधकार ऄसावा. संघटनेचे पदाद्दधकारी म्हणून बाहेरील लोकांच्या संख्येवर द्दनबांध
घालण्यात अले अद्दण पदाद्दधकार्यांना बाहेरील लोकांपासून प्रभाद्दवत होण्यापासून संरक्षण
देण्याचे अवाहन केले गेले. स्वैद्दच्िक लवादाच्या कामगारांच्या मागणीला प्रद्दतसाद म्हणून,
दुसऱ्या योजनेत द्दववादांचे द्दनराकरण करण्यासाठी ऐद्दच्िक लवादाचा वापर करण्याची
मागणी करण्यात अली. केंद्र सरकारने औद्योद्दगक द्दववाद कायद्यात सुधारणा करून कलम
१०ऄ समाद्दवष्ट केले, ज्यात द्दववादांचा ऐद्दच्िक लवादाकडे संदभव देण्याची तरतूद केली
अद्दण लवाद कायदा, १९४० ला ऐद्दच्िक लवादापासून वेगळे केले. कमवचारी भद्दवष्य द्दनवावह
द्दनधी कायदा १०,००० द्दकंवा त्याहून ऄद्दधक कामगार ऄसलेल्या ईद्योग अद्दण
व्यावसाद्दयक अस्थापनांना समाद्दवष्ट करण्यासाठी द्दवस्ताररत करण्यात अला. कमवचारी
राज्य द्दवमा कायद्याऄंतगवत कामगारांच्या कुटुंबांना फायदा देण्याचा प्रस्ताव होता.
ईद्योगाच्या व्यवस्थापनात कामगारांचा सहभाग सुद्दनद्दित करण्यासाठी संयुक्त व्यवस्थापन
पररषद सुरू करण्यात अली.
गतसऱ्या पंचवागषवक योिनेत (१९६१-६६) कामगार धोरणाच्या बाबतीत पुढील
घर्कांचा समावेि होता:
१. १९५८ मध्ये तीन संद्दहतांचे पुनरुज्जीवन अद्दण सुधारणा करणे.
२. द्दनणवय बदलण्यासाठी ऐद्दच्िक लवादावर भर देणे.
३. व्यवस्थापनातील कामगारांच्या सहभागावर भर देणे.
४. कामगारांच्या शैक्षद्दणक कायवक्रमांची सद्दक्रय ऄंमलबजावणी करणे.
५. पूवीच्या १५० वरून २० काम करणार्या अस्थापनांपयांत कायद्याचे व्याद्दिक्षेि
वाढवून ३ दशलक्ष कामगारांच्या कुटुंबांपयांत ESI योजनेची व्यािी वाढवणे.
या धोरणात्मक पैलूंनी कामगारांना समानतेची अद्दण योग्य दजावची भावना द्ददली अद्दण
“संपत्तीच्या द्दनद्दमवतीमध्ये समान भागीदार” या घोषणेला वास्तववादी अवाज द्ददला. १९६६
मध्ये राष्रीय सुरक्षा पररषद स्थापन करण्यात अली. ऄद्दधलाभांशाचा भरणा द्दनयद्दमत
करण्यासाठी ऄद्दधलाभांश अयोगाची स्थापना करण्यात अली.
१९१९ मध्ये भारत हा अंतरराष्रीय कामगार संघटनेचा सदस्य झाल्यामुळे श्रम क्षेिात
द्दिपक्षवाद रूढ झाला. भारतातील औद्योद्दगक संबंध धोरणे व तत्त्वे राष्रीय अद्दण औद्योद्दगक
स्तरावर द्दिपक्षवाद सल्लामसलतींद्वारे द्दवकद्दसत करण्यात अला अहे. श्रम धोरणातील
द्दनणवय, संबंद्दधत दोन मुख्य पक्षांच्या सहभागाद्दशवाय लादता येत नाहीत, हे लक्षात अल्याने
द्दिपक्षवाद संस्थात्मक झाला. सरकार, कामगार संघटना अद्दण औद्योद्दगक संघटना हे
द्दिपक्षीयय स्तंभ अहेत. सध्या राष्रीय स्तरावर ४४ द्दिपक्षीयय सद्दमत्या अहेत. ऄनेक
द्दिपक्षीयय बैठका वेळोवेळी घेतल्या जातात, या बैठकांमध्ये राष्रीय वस्त्रोद्योग
महामंडळातील ऄडचणी, राष्रीय नूतनीकरण द्दनधी अद्दण कामगार तकवसंगतीकरण या munotes.in
Page 81
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
81 घटकांवर द्दनणवय घेतले जातात. राज्यस्तरावर ठराद्दवक मुद्द्यांवर वेळोवेळी द्दिपक्षीयय
बैठका घेतल्या जातात.
७.५ औद्योगगक संबंधांवर पररणाम करणारे कामगार कायदे: औद्योगगक गववादांचे गनराकरण करण्यासाठी वैधागनक आगण गैर-वैधागनक उपाय
(LABOUR LEGISLATION AFFECTING INDUSTRIAL
RELATIONS: STATUTORY AND NON -STATUTORY
MEASURES TO SETTLE INDUSTRIAL DISPUTES) भारतातील औद्योद्दगक संबंधांवर प्रभाव टाकणारे महत्त्वाचे कायदे म्हणजे व्यापार संघटना
कायदा १९२६, औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७, औद्योद्दगक रोजगार (स्थायी अदेश)
कायदा १९४६, कारखाना कायदा १९४८ अद्दण कामगार भरपाइ कायदा १९२३ होय.
१. व्यापार संघर्ना कायदा १९२६:
व्यापार संघटना कायदा १९२६ मध्ये मंजूर झाला अद्दण ०१ जून, १९२७ पासून लागू
झाला. या कायद्यात १९७० मध्ये सुधारणा करण्यात अली जेणेकरून तो जम्मू अद्दण
काश्मीरमध्ये लागू होइल अद्दण ही दुरुस्ती ०१ सप्पटेंबर १९७१ पासून लागू झाली.
भारतातील सवव व्यापारी संघटना या कायद्याच्या ऄंतगवत येतात. हा कायदा मुळात संघटना
पुढाऱ्यांच्या संरक्षणासाठी लागू करण्यात अला होता. कामगार संघटनांच्या नोंदणीसाठी
कायद्यात १९२९ मध्ये सुधारणा करण्यात अली. या कायद्याच्या ऄंतगवत द्दनमावण,
नोंदणीच्या ऄटी, नोंदणीचे फायदे अद्दण युद्दनयन नेत्यांना द्ददवाणी अद्दण फौजदारी दोन्ही
कायद्यांपासून द्दमळणाऱ्या प्रद्दतकारशक्ती द्दनद्दमवती, प्रद्दक्रया, नोंदणी या घटकांची तरतूद अहे.
भारतीय व्यापार संघटना कायद्याच्या व्याख्येनुसार, "कोणतेही संयोजन, मग ते तात्पुरते
द्दकंवा कायमस्वरूपी, प्रामुख्याने कामगार अद्दण कामगार यांच्यातील संबंधांचे द्दनयमन
करण्याच्या ईिेशाने, कामगार अद्दण द्दनयोक्ते यांच्यातील द्दकंवा द्दनयोक्ता अद्दण द्दनयोक्ता
यांच्यातील द्दकंवा कामगारांवर प्रद्दतबंधात्मक ऄटी लादण्यासाठी तयार केले गेले ज्यामध्ये
दोन द्दकंवा ऄद्दधक कामगार संघटनांच्या कोणत्याही महासंघाचा समावेश होतो.” ही वेतन
प्राि करणाऱ्यांची एक संघटना अहे, जी व्यापार संघटना या कायद्याने बांधील ऄसलेल्या
त्यांच्या व्यावसाद्दयक द्दहतसंबंधांच्या रक्षणासाठी सामूद्दहक कृती करण्याच्या ईिेशाने
स्थापन करण्यात अली अहे. संघटन म्हणजे कोणत्याही प्रकारच्या लोकांचे एकिीकरण
अद्दण हे एकद्दित झालेले लोक कामगारच ऄसतील ऄसे नाही तर ते वेगवेगळ्या क्षेिातील
लोक ऄसू शकतात. कामगार संघटना ही कामगारांची एक संघटना अहे. व्यापार
वादद्दववादाची व्याख्या ही पुढीलप्रमाणे करता येइल- "द्दनयोक्ता अद्दण कामगार यांच्यातील
द्दकंवा कामगार अद्दण कामगारांमधील द्दकंवा द्दनयोक्ता अद्दण द्दनयोक्ता यांच्यातील कोणताही
द्दववाद जो रोजगार द्दकंवा बेरोजगारी द्दकंवा रोजगाराच्या ऄटी द्दकंवा कामगारांच्या ऄटींशी
संबंद्दधत ऄसतो" [कलम २(g)].
munotes.in
Page 82
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
82 २. औद्योगगक गववाद अगधगनयम १९४७:
औद्योद्दगक द्दववाद ऄद्दधद्दनयम १९४७ हा भारतातील औद्योद्दगक द्दनणवयाशी संबंद्दधत मूलभूत
कायदा अहे. हा कायदा औद्योद्दगक द्दववाद अद्दण त्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी मूलभूत
कायदेशीर चौकट प्रदान करतो. औद्योद्दगक कमवचार्यांची पररद्दस्थती सुधारणे अद्दण
औद्योद्दगक क्षेिात शांतता अद्दण सुसंवाद द्दनमावण करणे हे त्याचे ईद्दिष्ट अहे. या कायद्याच्या
ऄंतगवत व्यवस्थापन अद्दण कामगार यांच्यातील संघषव कमी करणे अद्दण सामाद्दजक न्याय
सुद्दनद्दित करणे हे देखील समाद्दवष्ट केले अहे. काही ईद्योगांमधील द्दववादांचे द्दनराकरण
अद्दण द्दववाद रोखण्यासाठी सववसमावेशक तरतुदी करण्यात अल्या अहेत. ०१ एद्दप्रल,
१९४७ रोजी ऄंमलात अलेल्या कायद्याने काही प्रकरणांमध्ये औद्योद्दगक द्दववादांचे
ऄद्दनवायव सामंजस्य अद्दण द्दनणवयाचे तत्त्व लागू केले अद्दण पुढील दोन नवीन संस्थांची
स्थापना केली: कामगार सद्दमती अद्दण ऄद्दधकरण.
हा कायदा औद्योद्दगक द्दववादांना "द्दनयोक्ता अद्दण द्दनयोक्ता यांच्यातील द्दकंवा द्दनयोक्ता अद्दण
कामगारांमधील द्दकंवा कामगार अद्दण कामगार यांच्यातील कोणताही द्दववाद द्दकंवा फरक जो
रोजगार द्दकंवा गैर-रोजगार द्दकंवा रोजगाराच्या ऄटींशी द्दकंवा कोणत्याही व्यक्तीच्या श्रमाच्या
ऄटींशी संबंद्दधत अहे [कलम २ (के)]. जेव्हा कोणताही द्दनयोक्ता एखाद्या वैयद्दक्तक
कामगाराच्या सेवा काढून टाकतो, बडतफव करतो, िाटतो द्दकंवा ऄन्यथा समाि करतो, त्या
कामगार अद्दण त्याच्या द्दनयोकत्यामधील कोणताही द्दववाद द्दकंवा फरक त्याच्याशी संबंद्दधत
द्दकंवा ईद्भवलेला ऄसतो, ऄशा प्रकारची मुक्तता, बडतफी, िाटणी द्दकंवा समािी हा
औद्योद्दगक द्दववाद ऄसल्याचे मानले जाते. ऄसे ऄसूनही, आतर कोणताही कामगार द्दकंवा
कामगारांची कोणतीही संघटना या वादाचा पक्ष नसतो. [कलम २ (के), २ ऄ].
या कायद्यानुसार ईद्योग म्हणजे "द्दनयोक्ता अद्दण कामगार यांच्यातील सहकायावने चालणारा
कोणताही पद्धतशीर द्दक्रयाकलाप होय (मग ऄशा कामगारांना ऄशा द्दनयोकत्याने थेट द्दकंवा
कंिाटदारासह कोणत्याही एजन्सीद्वारे द्दकंवा द्वारे द्दनयुक्त केले ऄसले तरीही). मानवी गरजा
द्दकंवा आच्िा (गरजा द्दकंवा आच्िा ज्या केवळ अध्याद्दत्मक द्दकंवा धाद्दमवक स्वरूपाच्या
नसतात) पूणव करण्याच्या दृष्टीकोनातून वस्तू द्दकंवा सेवांचा- (ऄ) ऄशा प्रकारचा
द्दक्रयाकलाप करण्यासाठी कोणतेही भांडवल गुंतवले गेले अहे द्दकंवा नाही (ब) ऄसा ईपक्रम
कोणताही फायदा द्दकंवा नफा द्दमळवण्याच्या ईिेशाने चालवला जातो अद्दण त्यात (i) गोदी
कामगार कायदा, १९४८ ऄंतगवत स्थापन केलेल्या गोदी कामगार मंडळाच्या कोणताही
द्दक्रयाकलाप अद्दण (ii) द्दवक्री द्दकंवा व्यवसायाच्या जाद्दहरातीशी संबंद्दधत कोणताही
द्दक्रयाकलाप द्दकंवा दोन्ही अस्थापनेद्वारे चालवले जातात परंतु एकाद्दत्मक कृषी पररक्रमा,
आद्दस्पतळ द्दकंवा दवाखाने, शैक्षद्दणक, वैज्ञाद्दनक, संशोधन द्दकंवा प्रद्दशक्षण संस्था वगळता
आतर कोणत्याही कृषी पररक्रमांचा समावेश नाही, खादी द्दकंवा ग्रामोद्योग, कोणतीही घरगुती
सेवा आत्यादी देखील यात समावेश नाही.
या कायद्यांतगवत द्दववादांचे प्रद्दतबंध द्दकंवा द्दनराकरण करण्यासाठी प्राद्दधकरणांमध्ये (१)
तक्रार द्दनवारण प्राद्दधकरण, (२) कायव सद्दमती (३) सामंजस्य ऄद्दधकारी, (४) सलोखा
मंडळ, (५) चौकशी न्यायालय, (६) कामगार न्यायालय, (७) न्यायाद्दधकरण, (८) राष्रीय
न्यायाद्दधकरण अद्दण (९) लवाद. कामगार न्यायालय, न्यायाद्दधकरण अद्दण राष्रीय munotes.in
Page 83
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
83 न्यायाद्दधकरण हे औद्योद्दगक द्दववादांच्या द्दनणवयाचे ऄद्दधकारी अहेत तर सामंजस्य ऄद्दधकारी
अद्दण सलोखा मंडळ हे सामंजस्य ऄद्दधकारी अहेत. ऐद्दच्िक लवादाची प्रकरणे लवादाकडे
पाठवली जातात. तक्रार द्दनवारण प्राद्दधकरण हे प्रामुख्याने वैयद्दक्तक द्दववाद हाताळण्यासाठी
ऄसते. कामगार सद्दमती ही औद्योद्दगक द्दववाद रोखण्यासाठीची एक यंिणा अहे.
३. कामगार भरपाई कायदा, १९२३:
सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने पद्दहले पाउल भारत सरकारने १९२३ मध्ये कामगार भरपाइ
कायदा पाररत करून ईचलले. या कायद्यांतगवत रोजगाराच्या दरम्यान ईद्भवलेल्या
ऄपघातांसाठी कामगारांना भरपाइ देण्याची तरतूद अहे अद्दण ही भरपाइ मालकाला देणे
ऄद्दनवायव अहे, मृत्यू द्दकंवा तीन द्ददवसांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी पूणव द्दकंवा अंद्दशक
ऄपंगत्व येते तेव्हा ही भरपाइ देण्याचे प्रावधान या कायद्यात अहे. हा कायदा द्दनयोकत्याच्या
व्यापार द्दकंवा व्यवसायाच्या ईिेशाने द्दनयुक्त केलेल्या कामगारांच्या सवव श्रेणींना लागू होतो.
त्या कामगाराचा दुखापतीमुळे मृत्यू होण्याऐवजी त्याच्या चुकीमुळे ईदा., पेये, ड्रग्ज, एखाद्या
अदेशाची जाणूनबुजून ऄवज्ञा आत्यादीमुळे झाला ऄसल्यास कोणतीही भरपाइ देय नसते.
रोजगाराच्या दरम्यान रोग झालेल्या कामगारांना भरपाइ देय ऄसते. मृत्यू, कायमचे संपूणव
ऄपंगत्व, अंद्दशक ऄपंगत्व अद्दण तात्पुरते ऄपंगत्व यासाठी भरपाइ देय ऄसते. हा कायदा
राज्य सरकारांकडून कामगारांच्या भरपाइसाठी अयुक्तांमाफवत प्रशाद्दसत केला जातो. ज्या
भागात कमवचारी राज्य द्दवमा कायदा लागू अहे तेथे हा कायदा लागू होत नाही. दरमहा रु.
४०००/- द्दकंवा त्यापेक्षा कमी पगार घेणारे कमवचारी भरपाइसाठी पाि ऄसतात.
नुकसानभरपाइची द्दकमान रककम मृत्यूसाठी रु.८०,००० अद्दण कायमस्वरूपी
ऄपंगत्वासाठी रु.६०,०००/- अहे. ऄंत्यसंस्काराच्या खचावसाठी रु. २५००/- द्ददले
जातात.
४. औद्योगगक रोिगार (स्थायी आदेि) अगधगनयम, १९४६:
ज्या ईद्योगसंस्थेत १०० द्दकंवा त्यापेक्षा जास्त कामगार काम करत ऄसतात त्या प्रत्येक
औद्योद्दगक अस्थापनांना हा कायदा लागू होतो, परंतु केंद्र अद्दण राज्य सरकारे १०० पेक्षा
कमी कामगार काम करणाऱ्या कोणत्याही औद्योद्दगक अस्थापनांना या कायद्याच्या तरतुदी
लागू करू शकतात. तथाद्दप, ऄद्दधकृत राजपिात ऄद्दधसूचनेद्वारे दोन मद्दहन्यांपूवी सूचना देणे
अवश्यक अहे. हा कायदा (i) मुंबइ औद्योद्दगक संबंध कायदा, १९४६ ऄंतगवत स्थायी
अदेश (प्रकरण VII) संबंद्दधत द्दवभागांद्वारे समाद्दवष्ट ऄसलेल्या ईद्योगांना लागू होत नाही,
अद्दण (ii) केंद्र सरकारच्या द्दनयंिणाखालील औद्योद्दगक प्रद्दतष्ठान वगळता, मध्य प्रदेश
औद्योद्दगक रोजगार (स्थायी अदेश) ऄद्दधद्दनयम, १९६१ लागू होतो.
केंद्र सरकार द्दकंवा रेल्वे प्रशासनाच्या द्दनयंिणाखाली ऄसलेल्या औद्योद्दगक अस्थापनांच्या
बाबतीत द्दकंवा प्रमुख बंदर, खाण द्दकंवा तेल क्षेि या क्षेिांसाठी केंद्र सरकार योग्य अहे अद्दण
आतर सवव क्षेिांसाठी राज्य सरकार योग्य सरकार अहे [कलम २(ब)]. ऄद्दधद्दनयमांतगवत
समाद्दवष्ट ऄसलेल्या प्रत्येक औद्योद्दगक अस्थापनाच्या द्दनयोकत्याने त्याच्या औद्योद्दगक
अस्थापनामध्ये दत्तक घेण्यासाठी प्रस्ताद्दवत केलेल्या मसुद्याच्या स्थायी अदेशाच्या पाच
प्रती प्रमाद्दणत ऄद्दधकाऱ्याला सादर करणे अवश्यक अहे. मसुद्यात ऄनुसूचीमध्ये नमूद
केलेल्या प्रत्येक बाबींसाठी तरतूद केली पाद्दहजे अद्दण जेथे नमुनाकृद्दत स्थायी हुकूम द्दवद्दहत munotes.in
Page 84
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
84 केले गेले अहेत ते नमुनाकृद्दतच्या ऄनुरूप ऄसले पाद्दहजेत. ऄद्दधद्दनयमाच्या ऄनुसूचीमध्ये
पुढील गोष्टींचा समावेश होतो.
१. कामगारांचे वगीकरण (कायमस्वरूपी, तात्पुरते, द्दशकाउ, पररवीक्षाधीन द्दकंवा बदली).
कामगारांचा कालावधी अद्दण कामाचे तास, सुट्ट्या, वेतन-द्ददवस अद्दण वेतन दर
सूद्दचत करण्याची पद्धत आत्यादी.
२. पाळी काम, ईपद्दस्थती अद्दण ईशीरा येणे. ऄटी, ऄजव करण्याची प्रद्दक्रया द्दकंवा अद्दण
रजा अद्दण सुट्ट्या मंजूर करू शकणारे प्राद्दधकरण. ठराद्दवक प्रवेशद्वारे पररसरात प्रवेश
करण्याची अवश्यकता अद्दण शोधण्याची जबाबदारी.
३. औद्योद्दगक अस्थापनांचे द्दवभाग बंद करणे अद्दण पुन्हा ईघडणे अद्दण काम तात्पुरते
थांबणे अद्दण त्यातून ईद्भवणारे द्दनयोक्ता अद्दण कामगारांचे ऄद्दधकार अद्दण दाद्दयत्वे.
४. नोकरी संपुष्टात अणणे अद्दण त्याची सूचना द्दनयोक्ता अद्दण कामगारांनी देणे.
५. गैरवतवनासाठी द्दनलंबन द्दकंवा बडतफी करणे.
६. द्दनयोक्ता द्दकंवा त्याचे मध्यस्थी द्दकंवा नोकर यांच्याकडून ऄन्यायकारक वागणूक द्दकंवा
चुकीची अकारणी अद्दण द्दवद्दहत केलेल्या आतर कोणत्याही बाबींच्या द्दवरोधात
कामगारांसाठी द्दनवारणाचे साधन यांचा यात समावेश होतो. प्रमाद्दणत करणार्या
ऄद्दधकाऱ्याने मसुद्याच्या स्थायी अदेशाची प्रत कामगारांच्या व्यापार संघटनेला
पाठवणे अवश्यक अहे, जेथे कामगार संघटना नसेल तेथे द्दवद्दहत पद्धतीने अक्षेप
नोंदवण्यासाठी द्दवद्दहत नमुन्यातील सुचनेसह ते सादर करणे अवश्यक अहे.
अवश्यक सुधारणा केल्यानंतर, प्रमाद्दणत करणारा ऄद्दधकारी मसुदा स्थायी अदेश
प्रमाद्दणत करतो अद्दण त्याच्या प्रती द्दनयोक्ता अद्दण कामगार संघटना द्दकंवा
कामगारांच्या प्रद्दतद्दनधींना प्रमाणपिाच्या सात द्ददवसांच्या अत पाठवतो. [कलम ५].
५. कारखाना कायदा, १९४८:
कारखाना कायदा, १९४८ हा भारतातील कामगारांच्या सेवा अद्दण कामाच्या पररद्दस्थतीचे
द्दनयमन करतो. या कायद्यांतगवत, ज्या कारखान्यात वीज वापरली जाते ऄशा सवव
औद्योद्दगक अस्थापनांमध्ये दहा द्दकंवा त्याहून ऄद्दधक कामगार अद्दण आतर सवव प्रकारच्या
औद्योद्दगक अस्थापनांमध्ये वीस द्दकंवा त्याहून ऄद्दधक कामगारांचा समावेश करण्याची
तरतूद करण्यात अली अहे. हा कायदा कामगारांचे अरोग्य, सुरक्षा अद्दण कल्याणाशी
संबंद्दधत मूलभूत द्दकमान सुद्दवधांशी संबंद्दधत अहे. कामगार हा ऄसा घटक ऄसतो, जो
अस्थापनेत काम करतो अद्दण ईत्पादन प्रद्दक्रयेत थेट द्दकंवा ऄप्रत्यक्ष मागाांनी सबंद्दधत
ऄसतो. रोजगाराच्या संकल्पनेमध्ये द्दनयोक्ता, कमवचारी अद्दण रोजगाराचा करार यांचा
समावेश होतो. द्दनयोक्ता हा एक ऄसा घटक ऄसतो, जो दुसर्या व्यक्तीच्या सेवांना कामावर
ठेवतो द्दकंवा गुंतवून ठेवतो तर कमवचारी हा एक ऄसा घटक अहे जो दुसर्यासाठी काम
करतो अद्दण रोजगार हा द्दनयोक्ताच्या द्दनयंिण अद्दण पयववेक्षणाच्या ऄधीन ऄसलेला
द्दनयोक्ता अद्दण कमवचारी यांच्यातील सेवेचा करार ऄसतो. munotes.in
Page 85
भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमध्ये राज्याची भूद्दमका- १
85 कारखाना ऄद्दधद्दनयम १९४८ हा कारखान्यांची मान्यता, परवाना अद्दण नोंदणीसाठीची
प्रद्दक्रया द्दवद्दहत करतो. कारखाना कायदा, १९४८ हा सववसाधारणपणे सवव कारखान्यांना
द्दनयमानुसार लागू होतो. कारखाना कायद्याचा ५वा ऄध्याय हा कामगार कल्याणाशी
संबंद्दधत अहे. कायद्यातील कलम ११ ते २० कामगारांच्या अरोग्याशी संबंद्दधत अहेत.
कलम २१ ते ४१ कामगारांच्या सुरक्षेशी संबंद्दधत अहेत अद्दण कलम ४२ ते ५०
कामगारांच्या कल्याणाशी संबंद्दधत अहेत. अरोग्य, सुरक्षा अद्दण कल्याणाशी संबंद्दधत
तरतुदी खालीलप्रमाणे अहेत:
१. कलम ११ ते २० कामगारांच्या अरोग्याशी संबंद्दधत अहे.
२. कलम २१ ते ४१ कामगारांच्या सुरक्षेशी संबंद्दधत अहे.
३. कलम ४२ ते ५० कामगारांच्या कल्याणाशी संबंद्दधत अहे.
७.६ सारांि (SUMMARY) १. भारतातील द्दनयोक्ता संघटना तीन वेगवेगळ्या स्तरांवर अद्दण तीन वेगवेगळ्या क्षमतेने
कायवरत अहेत. स्थाद्दनक, प्रादेद्दशक अद्दण राष्रीय ऄसे तीन स्तर अहेत. कापूस
अद्दण ताग वस्त्रद्दनमावण ईद्योगात तसेच ऄद्दभयांद्दिकी, द्दसमेंट, अद्दण पेपर अद्दण साखर
ईद्योगांमध्ये ईद्योग स्तरावरील २१९ द्दनयोक्ता संघटना अहेत.
२. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७ चे कलम २(q), संपाची व्याख्या "कोणत्याही
ईद्योगसंस्थेत काम करणार्या व्यक्तींच्या गटाने एकद्दितपणे काम काम बंद करणे द्दकंवा
ऄनेक व्यक्तींच्या सामाइक आच्िेनुसार कामास एकद्दितपणे नकार देणे होय.”
३. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७ ऄंतगवत, "लॉकअईट" म्हणजे व्यवसाय द्दकंवा
रोजगाराचे द्दठकाण बंद करणे द्दकंवा कामाचे द्दनलंबन द्दकंवा द्दनयोकत्याने त्याच्याद्वारे
द्दनयुक्त केलेल्या द्दकतीही व्यक्तींना कामावर ठेवण्यास नकार देणे.
४. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७ च्या कलम २५के ऄंतगवत औद्योद्दगक अस्थापना
बंद करण्याचा आरादा ऄसलेल्या द्दनयोकत्याने, बंद करण्याच्या पूवव परवानगीसाठी ज्या
तारखेपासून बंद करणे प्रस्ताद्दवत ऄसेल त्या तारखेच्या द्दकमान ९० द्ददवस अधी
योग्य सरकारकडे ऄजव करणे ऄद्दनवायव अहे. ईद्योगसंस्था बंद करण्याची कारणे
ऄजावमध्ये स्पष्टपणे नमूद करणे अवश्यक अहे. ऄजावची प्रत संबंद्दधत कामगारांच्या
प्रद्दतद्दनधींनाही त्याच वेळी द्ददली जाणे अवश्यक अहे. आमारती, पूल, रस्ते, कालवे,
बंधारे द्दकंवा आतर बांधकामासाठी ईभारलेल्या ईपक्रमांच्या बाबतीत बंद करण्याची
परवानगी अवश्यक नसते.
५. कमवचा ना द्ददलेल्या वेतनाव्यद्दतररक्त, द्दनयोक्ता वाद्दषवक अधारावर कामगारांना
नफ्याचा एक भाग देखील देतो. ऄद्दधलाभांश भरणा कायदा १९६५ ऄंतगवत वैधाद्दनक
अवश्यकतेनुसार वाद्दषवक अधारावर द्ददला जातो, तर द्दनयोक्ते अद्दण कमवचारी
यांच्यातील नफा वाटणी ही सद्दक्रय अद्दण प्रबुद्ध व्यवस्थापनाची बाब अहे. नफ्याची
वाटणी द्दनयोक्ता अद्दण कमवचारी यांच्यातील करारावर अधाररत ऄसते. munotes.in
Page 86
भारतातील व्यापार संघटना व औद्योद्दगक संबंध
86 ६. व्यवस्थापनातील कामगारांचा सहभाग खालील तीन स्तरांवर ऄसावा: ऄ. दुकान
स्तरावर ब. द्दवभागीय स्तरावर क. धोरण तयार करणे अद्दण ऄंमलबजावणी. या
संदभावत या तीन स्तरांवरील द्दनणवय घेणार्या ऄद्दधकार्यांवर ईच्च-स्तरीय कामगारांचा
सहभाग हा पररणाम करतो. तसेच, कामगारांद्वारे सहभागाचा पररणाम हा सकारात्मक
होउन जबाबदाऱ्या स्वेच्िेने स्वीकारण्यात येतात.
७. भारतातील औद्योद्दगक संबंधांवर पररणाम करणारे महत्त्वाचे कायदे म्हणजे व्यापार
संघटना कायदा १९२६, औद्योद्दगक द्दववाद कायदा १९४७, औद्योद्दगक रोजगार
(स्थायी अदेश) कायदा १९४६, कारखाना कायदा १९४८ अद्दण कामगार भरपाइ
कायदा १९२३ होय.
७.७ प्रश्न (QUESTIONS) १. कामगार व्यवस्थापन संबंधांमध्ये, द्दनयोक्ता संघटनांच्या भूद्दमकेवर सद्दवस्तर द्दटप
द्दलहा.
२. भारतीय ईद्योगातील नफा वाटणीवर टीप द्दलहा.
३. संप, ताळेबंद अद्दण बंद यावर तपशीलवार टीप द्दलहा.
४. भारतातील औद्योद्दगक संबंधांमधील द्दिपक्षीयतेच्या भूद्दमकेचे वणवन करा.
५. औद्योद्दगक संबंधांवर पररणाम करणाऱ्या कामगार कायद्याचे वणवन करा.
*****
munotes.in
Page 87
87 ८
भारतातील औद्योगगक संबंधांमधील राजयांची भूगमका- २
घटक संरचना
८.० ाईद्दिष्टे
८.१ प्रस्तावना
८.२ व्यवस्थापनात कामगाराांचा सहभाग
८.३ स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजना
८.४ सामाद्दजक सुरक्षा ाईपाय
८.५ बेरोजगारी द्दवमा
८.६ व्यावसाद्दयक सुरक्षा ाअद्दण ाअरोग्य व्यवस्थापन प्रणाली
८.७ भारत ाअद्दण ILO
८.८ साराांश
८.९ प्रश्न
८.० उगिष्टे (OBJECTIVES) व्यवस्थापन ाअद्दण स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजनाांमधील कामगाराांच्या सहभागाचा ाऄभ्यास
करणे.
कामगार ाअद्दण ILO शी सांबांद्दधत सामाद्दजक घटनाांचे द्दवश्लेषण करणे.
८.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION ) औद्योद्दगक सांबांधाांच्या प्रणालीमध्ये, राज्य (सरकार) द्दनयामक ाअद्दण परीक्षक मध्यस्थी
म्हणून कायय करते. तसेच, केवळ केंद्र सरकारच नाही तर राज्य ाअद्दण प्रादेद्दशक स्तरावरील
सरकारे औद्योद्दगक सांबांधाांच्या व्यवस्थेवर पररणाम करतात, तसेच राज्याांचे ाऄद्दधकारी ाअद्दण
न्यायपाद्दलका याांसारख्या ाआतर काययकारी घटकाांचादेखील व्यवस्थेवर द्दनद्दित प्रभाव पडतो.
ाऄद्दलकडच्या काळात, राज्याांनी द्दवद्दवध देशाांमधील औद्योद्दगक सांबांधाांचे द्दनयमन करण्यात
महत्त्वाची भूद्दमका बजावली ाअहे. परांतु या प्रद्दियेत त्याचा सहभाग द्दकती प्रमाणात ाअहे हे
देशातील सामाद्दजक ाअद्दण ाअद्दथयक द्दवकासाच्या पातळीवर द्दनद्दित केले जाते. राज्याच्या
हस्तक्षेपाची पद्धत देशातील प्रचद्दलत राजकीय व्यवस्थेवर ाअद्दण ाअद्दथयक द्दवकासावरही
प्रभाव टाकते. ाईदा. भारतासारख्या द्दवकसनशील देशात, दावे द्दनकाली काढण्यासाठी काम
थाांबवल्याने द्दवकद्दसत ाऄथयव्यवस्थेपेक्षा ाऄद्दधक गांभीर पररणाम होतात त्याचप्रमाणे, मुक्त-
बाजार ाऄथयव्यवस्थेत पक्षाांना सांप ाअद्दण ताळेबांदीद्वारे त्याांच्या ाऄडचणी सोडवण्याचे
स्वातांत्र्य ाऄसते, परांतु ाआतर बाजाराांमध्ये या ाऄडचणी सोडवण्याच्या पद्धती वेगळ्या ाऄसू munotes.in
Page 88
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
88 शकतात. औद्योद्दगक सांबांध मजबूत करण्यासाठी राज्याांचा हस्तक्षेप ाऄत्यांत ाअवश्यक ाअहे.
कामगार सांबांधाांचे द्दनयमन करण्यासाठी राज्याने गृहीत धरलेले ाऄद्दधकार देशा-देशाांनुसार
द्दभन्न ाऄसतात. काही देशाांमध्ये, व्यवस्थापन ाअद्दण कामगाराांद्वारे पाळण्यासाठीचे कठोर
द्दनयम घालण्याचे काययिम हाती घेतले ाअहेत, तर ाआतर द्दनयमाांमध्ये राजकीय ाअद्दण
सामाद्दजक सांबांधाांचे द्दवस्तृत क्षेत्र समाद्दवष्ट करण्यात ाअले ाअहेत ाअद्दण या द्दनयमाांच्या
ाऄांमलबजावणीवर द्दततकेच जास्त सूक्ष्म द्दनरीक्षण होणे गरजेचे ाअहे. ाईदाहरणाथय: युकेमध्ये,
औद्योद्दगक सांबांध प्रणाली ही पक्षाांमधील द्दवनामूल्य सामूद्दहक सौदेबाजीच्या प्राथद्दमकतेद्वारे
द्दचन्हाांद्दकत केली गेली ाअहे. ाऄद्दधकारक्षेत्राशी सांबांद्दधत द्दववाद हे प्रामुख्याने द्दिटीश व्यापार
सांघटना कााँग्रेसच्या ाऄांतगयत बाबींवर ाऄवलांबून ाअहेत.
८.२ व्यवस्थापनात कामगारांचा सहभाग (WORKERS PARTICIPATION IN MANAGEMENT) अथथ:
जमैका सरकारने स्थापन केलेल्या द्दवशेष सल्लागार सद्दमतीने व्यवस्थापनातील
कामगाराांच्या सहभागाची व्याख्या "कामाच्या द्दठकाणी व्यक्तीच्या मानवी हककाांचा द्दवस्तार"
ाऄशी केली ाअहे. त्यात पुढे ाऄसे म्हटले ाअहे की, व्यवस्थापनाच्या काययपद्धती, द्दनयम
ाअद्दण शैलींमुळे कामगाराांना एक माणूस म्हणून ओळख, वागणूक ाअद्दण लक्ष द्ददले पाद्दहजे
ाअद्दण त्याच्याकडे केवळ ाईत्पादनाचे स्त्रोत म्हणून पाद्दहले नाही गेले पाद्दहजे.
व्यवस्थापनातील कामगाराांचा सहभाग हा कामगाराांना व्यवस्थापकीय काऱयाांमध्ये भाग
घेण्यास प्रवृत्त करून व्यवस्थापकीय ाअद्दण िीयाशील काऱयाांमधील ाऄांतर कमी करण्याचा
प्रयत्न करतो. व्यवस्थापनातील कामगाराांचा सहभाग हा खालील तीन स्तराांवर ाऄसला
पाद्दहजे:
१. दुकान स्तरावर.
२. द्दवभागीय स्तरावर.
३. द्दशखर स्तरावर.
कामगाराांचे सहभाग धोरण तयार करणे ाअद्दण ाऄांमलबजावणी करणे या सांदभायत या तीन
स्तराांवर द्दनणयय घेणार्या प्राद्दधकरणाचा प्रभाव हा एक महत्वाचा भाग ाअहे. तसेच, सद्दिय
सहभागामुळे कामगार हे स्वेच्छेने जबाबदाऱया स्वीकारण्यास तयार होतात.
संरचना:
व्यवस्थापनातील कामगाराांच्या सहभागाच्या योजनेमध्ये वेगवेगळ्या सद्दमत्या, पररषद ाअद्दण
कामगार सांचालकाांची द्दनयुक्ती समाद्दवष्ट ाऄसते. सद्दमत्या ाअद्दण पररषद या सांयुक्त सांस्था
ाऄसतात, ज्यात व्यवस्थापन प्रद्दतद्दनद्दधत्व एकतर पूणयपणे ाऄनुपद्दस्थत ाऄसते द्दकांवा
कामगाराांच्या तुलनेत ते कमी ाऄसते. कामगाराांचे द्दनवडून ाअलेले प्रद्दतद्दनधी हे सद्दमत्या munotes.in
Page 89
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
89 ाअद्दण पररषदाांचे सदस्य ाऄसतात. कामगार सांचालकाांची व्यवस्था ाऄशी ाअहे ज्यामध्ये
कामगार सांघटना या त्याांचे प्रद्दतद्दनधी सांचालक मांडळावर पाठवतात.
उगिष्टे:
व्यवस्थापनातील कामगाराांच्या सहभागाच्या योजनेची ाईद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे ाअहेत.
१. ाईपिम, कमयचारी ाअद्दण समुदायाच्या ाऄद्दधक फायद्यासाठी वाढीव ाईत्पादकतेला
प्रोत्साहन देणे.
२. कामगार ाअद्दण ाईद्योगसांस्थेच्या कामकाजातील त्याांची भूद्दमका ाअद्दण ाईत्पादन
प्रद्दियेतील चाांगली समज द्दनमायण करणे.
३. कामगाराांच्या ाअत्म-ाऄद्दभव्यक्तीची गरज पूणय करणे, कारण त्यामुळे औद्योद्दगक शाांतता,
चाांगले सांबांध ाअद्दण सहकायय वाढू शकते.
व्यवस्थापनातील कामगाराांच्या सहभागाच्या योजनेचे मूळ ाईद्दिष्ट पक्षाांच्या मनोवृत्तीत बदल
घडवून ाअणणे हा ाअहे जेणेकरून परस्पर सांशयाची जागा परस्पर द्दवश्वासाने घेतली जााइल,
द्दवरोधाभास समजून घेाउन द्दस्थर औद्योद्दगक शाांतता प्रस्थाद्दपत होाइल, ाऄशा प्रकारे
औद्योद्दगक सांबांध सुधारणे हे सवायत महत्त्वाचे ाईद्दिष्ट ाअहे.
भारतातील व्यवस्थापनातील कामगारांच्या सहभागाची उत्क्ांती:
भारतातील व्यवस्थापनातील कामगाराांच्या सहभागाची योजना भारत सरकारने प्रायोद्दजत
केली होती. व्यवस्थापनात सहभागी होण्याची मागणी कामगार सांघटनाांकडून कधीच केली
गेली नाही. औद्योद्दगक द्दववाद कायदा, १९४७ च्या कलम ३ ने केंद्र ाअद्दण राज्य सरकाराांना
१०० द्दकांवा त्याहून ाऄद्दधक कामगाराांना काम करणार्या औद्योद्दगक ाअस्थापनाांच्या
द्दनयोकत्याांना कायय सद्दमत्या स्थापन करण्याचे ाअदेश देण्याचा ाऄद्दधकार द्ददला. १९४७
मध्ये, औद्योद्दगक पररषदेमध्ये स्वीकारलेल्या औद्योद्दगक युद्धद्दवराम ठरावानुसार,
कामगाराांच्या काययक्षमतेला चालना देण्यासाठी ाअद्दण ाईत्पादन सुधारण्यासाठी औद्योद्दगक
ाअस्थापनाांमध्ये तुकडी ाईत्पादन सद्दमत्याांची स्थापना करण्याची द्दशफारस करण्यात ाअली
होती. १९४८ च्या औद्योद्दगक धोरणाच्या ठरावानुसार, भारत सरकारने द्दद्वपक्षीय ाईत्पादन
सद्दमत्याांची स्थापना करण्याची गरज मान्य केली. १९५८ मध्ये, सांयुक्त व्यवस्थापन
पररषदाांसाठी योजना सुरू करण्यात ाअली. १९७७ मध्ये, सावयजद्दनक क्षेत्रातील
व्यावसाद्दयक ाअद्दण सेवा सांस्थाांमध्ये WPM ची स्थापना करण्यात ाअली. १९७६ मध्ये,
भारतीय राज्यघटनेत राज्य धोरणाच्या द्दनदेशात्मक तत्त्वाांतगयत कलम ४३ ाऄ समाद्दवष्ट
करण्यात ाअले. DPSP च्या कलम ४३ ाऄ मध्ये ाऄसे म्हटले ाअहे की, "राज्याने
कोणत्याही ाईद्योगात गुांतलेल्या ाईपिम, ाअस्थापना द्दकांवा ाआतर सांस्थाांच्या
व्यवस्थापनामध्ये कामगाराांचा सहभाग सुरद्दक्षत करण्यासाठी योग्य कायदे द्दकांवा ाआतर
कोणत्याही मागायने पावले ाईचलली पाद्दहजेत." १९८३ मध्ये, सावयजद्दनक क्षेत्रातील
ाईपिमाांसाठी व्यवस्थापनातील कमयचाऱयाांच्या सहभागाची नवीन योजना सुरू करण्यात
ाअली. १९९० मध्ये, WPM सांदभायत एक सवयसमावेशक द्दवधेयक सांसदेत सादर करण्यात
ाअले. हे द्दवधेयक ाऄजून मांजूर व्हायचे ाअहे. munotes.in
Page 90
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
90 भारतात लागू केलेल्या WPM च्या मुख्य योजना खालीलप्रमाणे आहेत:
१. कायय सद्दमती, १९४७.
२. सांयुक्त व्यवस्थापन पररषद, १९५८.
३. मांडळ स्तरीय सहभाग, १९७०.
४. जुना २० कलमी काययिम, १९७५ ाऄांतगयत दुकान पररषद ाअद्दण सांयुक्त पररषदा.
५. सावयजद्दनक क्षेत्रातील व्यावसाद्दयक ाअद्दण सेवा सांस्थाांमध्ये तुकडी पररषद ाअद्दण सांयुक्त
पररषद, १९७७.
६. सावयजद्दनक क्षेत्रातील ाईपिमाांसाठी व्यवस्थापनातील कमयचाऱयाांच्या सहभागाच्या
सांस्था, १९८३.
७. सरकारी सेवाांमध्ये सांयुक्त पररषद, १९५६, ाअद्दण
८. काही खाजगी क्षेत्रातील ाईपिमाांमधील सांस्था.
८.३ स्वेच्छागनवृत्ती योजना (VOLUNTARY RETIREMENT SCHEMES) या योजनेंतगयत, कमयचार्याला सेवाद्दनवृत्तीच्या तारखेपूवी ाईद्योगसांस्थेकडून स्वेच्छेने
सेवाद्दनवृत्त होण्याचा प्रस्ताव द्ददला जातो. कमयचाऱयाांचे सांख्याबळ कमी करण्यासाठी
स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजनाांचा ाऄवलांब केला जातो. कामगार, ाईद्योगसांस्थाांचे ाऄद्दधकारी, सहकारी
सांस्थाांचे ाऄद्दधकारी ाआत्यादी स्वेच्छाद्दनवृत्ती घेाउ शकतात. सावयजद्दनक ाअद्दण खाजगी या
दोन्ही क्षेत्राांतील ाईद्योगसांस्था स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजना देाउ करू शकतात. ही योजना
"गोल्डन हाँडशेक" म्हणूनही ओळखली जाते. स्वेच्छाद्दनवृत्तीद्वारे, कमयचाऱयाांची सांख्या कमी
केले जाते, जेणेकरून ाईद्योगसांस्थाचा एकूण खचय कमी होाउ शकेल. स्वेच्छाद्दनवृत्ती ाऄांतगयत
ाऄनेक द्दनयम ाअद्दण कायदे ाअहेत. सवायत मूलभूत द्दनयमाांपैकी एक म्हणजे सेवाद्दनवृत्त
होणाऱया कमयचाऱयाने त्याच ाईद्योगाशी सांबांद्दधत ाऄसलेल्या दुसऱया ाईद्योगसांस्थेमध्ये ाऄजय
करू शकत नाही.
उगिष्टे:
ाअद्दथयक समस्येमुळे कमयचाऱयाांना पगार देाउ न शकणाऱया ाईद्योगसांस्थेतील कमयचाऱयाांची
सांख्या कमी करणे हा या योजनेचा मुख्य ाईिेश ाअहे. स्वेच्छाद्दनवृत्तीचा प्रस्ताव देाउन
ाईद्योगसांस्था खचय कमी करू शकते. या योजनेंतगयत, कमयचाऱयाांना देखील ाऄनेक फायदे देाउ
केले जातात, जसे की कमयचाऱयाांना पुनवयसन सुद्दवधा, द्दनधी व्यवस्थाद्दपत करण्यासाठी
सल्ला ाआ. ज्यामुळे ाअपोाअप त्याांच्या ाईत्पन्नामध्ये सुधारणा होाइल.
munotes.in
Page 91
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
91 वैगिष्ट्ये:
१. या योजनेंतगयत, कमयचाऱयाांना सेवेतून स्वेच्छाद्दनवृत्तीचा प्रस्ताव द्ददला जातो. ही
सेवाद्दनवृत्ती द्दनवृत्तीच्या तारखेपूवी येते.
२. स्वेच्छाद्दनवृत्ती ही एक सक्तीची द्दनवृत्ती नसून नोकरी सोडणे द्दकांवा नोकरीवर राहणे हे
पूणयपणे कमयचाऱयाांच्या हातात ाऄसते.
३. स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजना फक्त ाऄशा कमयचाऱयाांना लागू केली जाते ज्याांनी १० वषे सेवा
पूणय केली ाअहे द्दकांवा ४० वषाांपेक्षा जास्त वय पूणय केले ाअहे.
४. ही योजना सावयजद्दनक ाअद्दण खाजगी क्षेत्रातील दोन्ही ाईद्योगसांस्थाांद्वारे देाउ केली
जाते.
५. ही योजना “गोल्डन हाँडशेक” म्हणूनही ओळखली जाते.
६. कमयचा च्या स्वेच्छाद्दनवृत्तीद्वारे, ाईद्योगसांस्थाांचा खचय कमी करण्यासाठी
कमयचाऱयाांची सांख्या कमी केली जाते.
७. स्वेच्छाद्दनवृत्ती घेणाऱया व्यक्तीला त्याच ाईद्योगाशी सांबांद्दधत ाऄसलेल्या दुसऱया
ाईद्योगसांस्थेमध्ये ाऄजय करण्याची परवानगी नसते.
८. स्वेच्छाद्दनवृत्ती घेणाऱया व्यक्तीला ाईद्योगसांस्थेकडून पुनवयसन सुद्दवधा, समुपदेशन
ाआत्यादी द्दवद्दवध फायदे द्ददले जातात.
९. सेवाद्दनवृत्त कमयचाऱयाांनाही भरपााइ द्ददली जाते जी द्दवद्दशष्ट रकमेपयांत करमुक्त ाऄसते.
१०. कमयचा ना सेवाद्दनवृत्तीच्या वेळी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाअद्दण ाईपदान देय द्ददले
जातात.
भरपाई:
i) स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजनेाऄांतगयत भरपााइची गणना कमयचाऱयाच्या शेवटच्या काढलेल्या
पगारावर केली जाते.
ii) ाईद्योगसांस्थेने देाउ केलेले देय कमयचार्याच्या सेवेच्या प्रत्येक पूणय वषायच्या ३
मद्दहन्याांच्या पगाराच्या बरोबरीचे ाऄसते द्दकांवा सेवाद्दनवृत्तीच्या वेळी कमयचार्याचा पगार
मूळ तारखेपूवी द्दशल्लक राद्दहलेल्या मद्दहन्याच्या सेवेने गुणला जातो.
iii) सावयजद्दनक क्षेत्रातील बाँकाांच्या बाबतीत नुकसान भरपााइ प्रत्येक वषायच्या सेवेसाठी ४५
द्ददवसाांच्या पगाराच्या द्दकांवा ाईवयररत कालावधीतील पगार यापैकी जे कमी ाऄसेल
त्यानुसार मोजले जाते.
munotes.in
Page 92
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
92 फायदे:
i) कमयचाऱयाला प्रत्येक पूणय केलेल्या सेवेसाठी ४५ द्ददवसाांचा पगार द्दकांवा सेवाद्दनवृत्तीच्या
वेळी माद्दसक वेतन या दोहोंपैकी जे कमी ाऄसेल, ते सेवेच्या सामान्य तारखेपूवी
ाईवयररत मद्दहन्याने गुणले जाते.
ii) कमयचाऱयाला भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाअद्दण कृतज्ञता देय देखील द्दमळते.
iii) स्वेच्छाद्दनवृत्तीच्या वेळी द्दमळणारी भरपााइ द्दवद्दहत रकमेपयांत करमुक्त ाऄसते.
iv) स्वेच्छाद्दनवृत्तीची द्दनवड करणार्या कमयचाऱयाांना ाईद्योगसांस्था लाभ पॅकेज देखील देाउ
करतात.
पात्रता:
i) ाऄजयदाराचे वय द्दकमान ४० वषे ाऄसावे.
ii) ाऄजयदार द्दकमान १० वषे ाईद्योगसांस्थेत काम करत ाऄसावा.
iii) ाईद्योगसांस्थेचे सांचालक द्दकांवा सहकारी सांस्था याांचा ाऄपवाद वगळता केवळ
ाईद्योगसांस्थेचे कमयचारी या योजनेचा लाभ घेाउ शकतात.
८.४ सामागजक सुरक्षा उपाय (SOCIAL SECURITY MEASURES) प्रत्येक द्दवकसनशील देशासाठी सामाद्दजक सुरक्षा ाईपायाांना दुप्पट महत्त्व ाअहे. प्रथम,
सामाद्दजक सुरक्षा हे कल्याणकारी राज्याच्या ाईद्दिष्टाच्या द्ददशेने एक महत्त्वाचे पााउल ाअहे,
ज्यामध्ये लोकाांचे राहणीमान ाअद्दण कामाची पररद्दस्थती सुधारली जाते ाअद्दण भद्दवष्यातील
ाऄद्दनद्दिततेपासून सांरद्दक्षत केले जाते. दुसरे म्हणजे, औद्योद्दगकीकरण प्रद्दिया मजबूत
करण्यासाठी सामाद्दजक सुरक्षा महत्त्वाची ाअहे. हे कामगाराांना ाऄद्दधक काययक्षम बनण्यास
सक्षम करते ाअद्दण औद्योद्दगक द्दववादाांमुळे होणारा ाऄपव्यय कमी करते. ाअजारपण ाअद्दण
ाऄपांगत्वामुळे व्यक्ती दगावणे देखील कमी झाले ाअहे. सामाद्दजक सुरक्षेचा ाऄभाव ाईत्पादनात
ाऄडथळा ाअणतो ाअद्दण द्दस्थर ाअद्दण काययक्षम कामगार शक्ती तयार होण्यास प्रद्दतबांध करतो.
त्यामुळे सामाद्दजक सुरक्षा ही एक महत्वाची गुांतवणूक ाअहे जी दीघयकाळात चाांगला लाभाांश
देते.
भारतात केंद्र सरकारने औद्योगगक कामगारांना संरक्षण देण्यासाठी खालील सामागजक
सुरक्षा उपाययोजना केल्या आहेत:
१. कामगार भरपााइ कायदा, १९२३
२. कमयचारी राज्य द्दवमा कायदा, १९४८
३. कोळसा खाणी ाऄद्दधलाभाांश योजना ाअद्दण भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा, १९४८
४. गोदी कामगार (द्दनयमन ाअद्दण रोजगार) कायदा, १९४८ munotes.in
Page 93
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
93 ५. वृक्षारोपण कामगार कायदा, १९५१
६. कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा, १९५२
७. ाअसाम चहा लागवड कायदा, १९५५
८. मातृत्व लाभ कायदा, १९६१
९. नाद्दवक भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा, १९६६
१०. कमयचारी कुटुांब द्दनवृत्ती वेतन योजना, १९७१
११. ाईत्तरजीद्दवत्व द्दनवृद्दत्तवेतन योजना
१२. सावयजद्दनक क्षेत्रातील वृद्धापकाळ द्दनवृत्ती वेतन योजना
१३. ाअनुतोद्दषक देयक कायदा, १९७२
१४. कमयचा ची ठेव सांलद्दग्नत द्दवमा योजना, १९७६
१. कामगार भरपाई कायदा, १९२३:
सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने पद्दहले पााउल भारत सरकारने १९२३ मध्ये कामगार भरपााइ
कायदा पाररत करून ाईचलले. हा कायदा रोजगाराच्या दरम्यान ाईद्भवलेल्या ाऄपघाताांसाठी
कामगाराांना भरपााइ देण्याचे बांधन द्दनयोकत्याांवर लादतो, तीन द्ददवसाांपेक्षा जास्त
कालावधीसाठी पूणय द्दकांवा ाअांद्दशक ाऄपांगत्व द्दकांवा मृत्यू येतो तेव्हा हा कायदा लागू होतो. हा
कायदा द्दनयोकत्याच्या व्यापार द्दकांवा व्यवसायाच्या ाईिेशाने द्दनयुक्त केलेल्या कामगाराांच्या
सवय श्रेणींना लागू होतो. जर काम करताना दुखापतीमुळे मृत्यू न होता कामगाराच्या
चुकीमुळे ाईदा., पेये, ड्रग्ज, ाआत्यादीमुळे मृत्यू झाला ाऄसल्यास कोणतीही भरपााइ देय नसते.
कतयव्य करताना ाअजार झालेल्या कामगाराांच्या बाबतीत भरपााइ देय ाऄसते. मृत्यू, कायमचे
सांपूणय ाऄपांगत्व, ाअांद्दशक ाऄपांगत्व ाअद्दण तात्पुरते ाऄपांगत्व यासाठी भरपााइ देय ाऄसते. हा
कायदा राज्य सरकाराांकडून कामगाराांच्या भरपााइसाठी ाअयुक्ताांमाफयत प्रशाद्दसत केला
जातो. ज्या भागात कमयचारी राज्य द्दवमा कायदा काययरत ाअहे तेथे हा कायदा लागू होत
नाही. दरमहा रु. ४०००/- द्दकांवा त्यापेक्षा कमी पगार घेणारे कमयचारी भरपााइसाठी पात्र
ाऄसतात. नुकसानभरपााइची द्दकमान रककम मृत्यूसाठी रु.८०,०००/- ाअद्दण कायमस्वरूपी
ाऄपांगत्वासाठी रु.६०,०००/- ाऄसते. ाऄांत्यसांस्काराच्या खचायसाठी रु. २५००/- द्ददले
जातात.
२. कमथचारी राजय गवमा कायदा, १९४८:
कमयचारी राज्य द्दवमा कायदा, १९४८ हे भारतातील सामाद्दजक द्दवम्याच्या द्ददशेने टाकलेले
ाअणखी एक पााउल ाअहे. हा कायदा कमयचाऱयाांना ाअजारपण, प्रसूती ाअद्दण रोजगार
दुखापत झाल्यास काही फायदे प्रदान करतो. हा कायदा १० पेक्षा जास्त व्यक्तींना
द्दवजेसद्दहत द्दकांवा २० पेक्षा जास्त व्यक्तींना रोजगार देणारे कारखाने द्दकांवा १० पेक्षा जास्त
व्यक्तींना रोजगार देणार्या सवय कारखान्याांना लागू होतो. हा कायदा हांगामी कारखान्याांना munotes.in
Page 94
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
94 लागू होत नाही ाअद्दण ज्या कामगाराांची मजुरी रु. ४०००/- पेक्षा जास्त नाही ाऄशा
कामगाराांचा या योजनेत समावेश होतो. हा कायदा कमयचारी/राज्य द्दवमा महामांडळाद्वारे
प्रशाद्दसत केला जातो. द्दवमा योजनेला कमयचारी राज्य द्दवमा द्दनधीद्वारे द्दवत्तपुरवठा केला
जातो जो द्दनयोक्ता ाअद्दण कमयचारी याांच्या योगदानाद्वारे ाअद्दण केंद्र ाअद्दण राज्य सरकार,
स्थाद्दनक ाऄद्दधकारी द्दकांवा ाआतर कोणत्याही व्यक्ती द्दकांवा सांस्था याांच्याकडून ाऄनुदान,
देणग्या ाअद्दण भेटवस्तूांद्वारे ाईभारला जातो. द्दनयोक्ते कमयचाऱयाांना देय वेतनाच्या चार टकके
योगदान देतात ाअद्दण कमयचारी त्याांच्या वेतनाच्या १.५ टकके दराने योगदान देतात.
वैद्यकीय सेवेवरील खचायत राज्य सरकारे द्दकमान १२.५ टकके योगदान देतात.
३. कोळसा खाणी अगधलाभांि योजना आगण भगवष्य गनवाथह गनधी कायदा, १९४८:
जम्मू-काश्मीर वगळता देशातील सवय कोळसा खाणींना हा कायदा लागू ाअहे. कोळसा
खाणी ाऄसलेल्या राज्याांमध्ये चार कोळसा खाणी बोनस योजना काययरत ाअहेत. या योजना
कामगाराांना ाऄद्दधक द्दनयद्दमत ाईपद्दस्थतीत राहण्यासाठी प्रोत्साहन देतात ाअद्दण त्याद्वारे
कोळसा खाण ाईद्योगात एक द्दस्थर कामगार शक्ती द्दनमायण करते. गैरहजेरी कमी
करण्यासाठी, जे कामगार एका द्दतमाहीत ठराद्दवक द्ददवसाांची हजेरी लावतात ाअद्दण
बेकायदेशीर सांपात भाग घेत नाहीत त्याांना त्रैमाद्दसक ाऄद्दधलाभाांश देण्याची तरतूद केली
जाते.
ही योजना कोळसा खाणींमधील सवय कमयचाऱयाांना लागू होते ज्याांची माद्दसक मूळ कमााइ
रु.७३० पेक्षा जास्त नाही. रस्ते ाअद्दण ाआमारतींच्या बाांधकामावर कांत्राटदाराद्वारे द्दकांवा
त्याद्वारे द्दनयुक्त केलेल्या कामगाराांना ाऄद्दधलाभाांश देय नसते. योजनाांना (ाअसाम
योजनाांव्यद्दतररक्त) द्दकमान ाईपद्दस्थतीशी सांबांद्दधत काही ाऄटी पूणय केल्या गेल्या ाऄसतील तर
द्दतमाहीत मूळ कमााइच्या १०% दराने त्रैमाद्दसक ाऄद्दधलाभाांश देणे ाअवश्यक ाऄसते.
ाऄद्दधलाभाांश द्दतमाहीच्या दोन मद्दहन्याांत देय ाऄसते. योजनेच्या प्रशासनाची जबाबदारी मुख्य
कामगार ाअयुक्ताांवर ाऄसते.
४. गोदी कामगार (गनयमन आगण रोजगार) कायदा, १९४८:
भारतीय गोदी कामगारा द्दनयमन, १९४८ मध्ये गोदी कामगाराांची सुरक्षा, ाअरोग्य ाअद्दण
कल्याण याांचा समाद्दवष्ट केला ाअहे. हा कायदा मुांबाइ, कलकत्ता, मद्रास, द्दवशाखापट्टणम ,
कोचीन, मुरमुगाव ाअद्दण काांडला या प्रमुख बांदराांमध्ये लागू ाअहे. कामगाराांची साधारणपणे
माद्दसक ाअद्दण राखीव कामगाराांमध्ये द्दवभागणी केली जाते. माद्दसक कामगार हे द्दनयद्दमत
कामगार ाऄसतात ाअद्दण त्याांना रोजगाराची सुरद्दक्षतता ाऄसते. कामगाराांच्या ाआतर श्रेणीची
नोंदणी राखीव कामगाराांमध्ये केली जाते ाअद्दण त्याांना गोदी कामगार मांडळाद्वारे द्दनयुक्त केले
जाते. गोदी कामगाराांना वषयभरात द्दकमान ाअठ सुट्या पगारासह द्ददल्या जातात. सवय राखीव
कामगाराांना रोजगाराच्या समान सांधी सुद्दनद्दित करण्यासाठी त्याांना चिावतयनद्वारे द्दनयुक्त
केले जाते. कामगाराांना भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाअद्दण ाईपदानाचा लाभ द्दमळतो. त्याांच्यासाठी
स्वतांत्र गृहद्दनमायण योजना ाअखण्यात ाअल्या ाअहेत. त्याांना वैद्यकीय सुद्दवधा ाअद्दण
मुलाांच्या द्दशक्षणाच्या बाबतीत काही सवलतीही द्ददल्या जातात. त्याांच्यासाठी ाईपाहार गृह
ाअद्दण रास्त भाव दुकानेही ाईपलब्ध केली जातात. munotes.in
Page 95
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
95 ५. वृक्षारोपण कामगार कायदा, १९५१:
वृक्षारोपणातील कामगाराांना वृक्षारोपण कामगार कायदा, १९५१ ाऄांतगयत वैद्यकीय ाअरोग्य,
मातृत्व ाअद्दण ाआतर लाभ द्दमळण्याचा ाऄद्दधकार ाअहे. या कायद्यात वृक्षारोपण कामगार ाअद्दण
त्याांच्या कुटुांबीयाांवर ाईपचार करण्यासाठी ाईद्यान, रुग्णालय, समूह रुग्णालये ाअद्दण
दवाखाने ाईभारण्याची तरतूद ाअहे. वृक्षारोपण कमयचाऱयाांनी ाअजारपणाचे प्रमाणपत्र
द्ददल्यास १४ द्ददवसाांची ाअजारी रजा द्ददली जाते. रजेच्या कालावधीत, कामगाराांना त्याांच्या
दैनांद्ददन सरासरी कमााइच्या ६६% दराने रु. १६३ वेतन द्ददले जाते. या कायद्याांतगयत
वृक्षारोपण कामगाराांना वैद्यकीय, ाअरोग्य ाअद्दण मातृत्व याांसारखे फायदे द्ददले जातात.
६. कमथचारी भगवष्य गनवाथह गनधी कायदा, १९५२:
कारखाने ाअद्दण ाआतर ाअस्थापनाांमधील कमयचाऱयाांसाठी ाऄद्दनवायय भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीची
स्थापना करण्याची तरतूद या कायद्यात ाअहे. कमयचाऱयाांना द्दवभक्त झाल्यानांतर द्दकांवा
द्दनवृत्तीनांतर द्दकांवा लवकर मृत्यू झाल्यास त्याांच्या ाऄवलांद्दबताांना सामाद्दजक सुरक्षा प्रदान
करणे हा या कायद्याचा ाईिेश ाअहे. द्दनयोक्ता ाअद्दण कमयचाऱयाांकडून ाऄद्दधद्दनयमानुसार देय
योगदानाचा दर वेतनाच्या ८.३३% ाअहे. केंद्र सरकारने ५० द्दकांवा त्याहून ाऄद्दधक व्यक्तींना
रोजगार देणाऱया ाअस्थापनाांच्या बाबतीत हा दर सुधाररत करून १०% केला ाअहे. या
योजनेाऄांतगयत, द्दनयोकत्याांनी प्रत्येक कमयचार्यासाठी एक योगदान पत्र राखणे ाअवश्यक
ाअहे ाअद्दण ही पत्रे EPF ाअयुक्ताांच्या तपासणीच्या ाऄधीन ाऄसतात. प्रत्येक कमयचाऱयाला
द्दनधीमध्ये जमा केलेल्या रकमेवर व्याज द्दमळते. एखाद्या सदस्याचा मृत्यू झाल्यास, त्याच्या
खात्यावर जमा ाऄसलेली रककम त्याच्या नामद्दनदेद्दशत व्यक्तींना द्ददली जाते. ही योजना
सदस्याांना ाअजारपण, ाऄवैधता ाआत्यादी सारख्या पररद्दस्थतीत ाऄांशताः पैसे काढण्याची
परवानगी देाउन ाअद्दथयक सहाय्य प्रदान करते ाअद्दण त्याांना त्याांच्या सामाद्दजक जबाबदाऱया
जसे की, बहीण/भााउ/मुलगी/मुलाचे लग्न द्दकांवा मुलाांचे ाईच्च द्दशक्षण द्दकांवा घराचे बाांधकाम
करण्यास सक्षम करण्यासाठी द्दनधी प्रदान करते.
७. आसाम चहा लागवड कायदा, १९५५:
या कायद्यात ाअसाममधील चहाच्या मळ्यातील सवय श्रेणींच्या कमयचाऱयाांचा समावेश ाअहे.
कमयचाऱयाांचे योगदान हे द्दनयोकत्याांद्वारे देण्यात येणाऱया योगदानासह वेतनाच्या ८% ाअहे.
१९६३ मध्ये भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी सदस्याांसाठी गट द्दवमा योजना सुरू करण्यात ाअली
होती. या योजनेाऄांतगयत १८-४० वयोगटातील सवय भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी सदस्याांसाठी एक
घोंगडी धोरण ाअखण्यात ाअले होते. या योजनेाऄांतगयत पुरुष सदस्याांना रु. ५००, मद्दहला
रु. २५० ाअद्दण कमयचारी याांना प्रत्येकी रु. १००० प्रदान केले जातात. द्दवश्वस्त
मांडळाकडून सदस्याांच्या भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीतून द्दवम्याचा हप्ता कापला जातो. राष्रीय
करारानुसार, १९५६ पासून ाअसाममध्ये वृक्षारोपणात काम करणार्या प्रत्येक कामगाराला
रु.१३५ ाऄद्दधलाभाांश म्हणून देय ाअहेत. एक द्दनवृत्तीवेतन योजना १९६७ मध्ये सुरू
करण्यात ाअली होती. या योजनेत भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी व्यद्दतररक्त वृक्षारोपण कामगाराांना
पेन्शन लाभ देण्याची तरतूद ाअहे. भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीच्या न द्दवतररत झालेल्या व्याजाच्या
रकमेतून द्दनवृत्तीवेतन द्ददले जाते. munotes.in
Page 96
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
96 ८. मातृत्कव लाभ कायदा, १९६१:
केंद्र ाअद्दण राज्य सरकारच्या द्दवद्दवध मातृत्व लाभ कायद्याांमध्ये, मातृत्व लाभ तरतुदींमधील
मतभेद दूर करण्यासाठी केंद्र सरकारने १९६१ चा मातृत्व लाभ कायदा नावाचा एक नवीन
कायदा सांमत केला. हा कायदा त्या ाअस्थापनाांना लागू होतो जेथे कमयचारी राज्य द्दवमा
कायदा लागू नाही. १९९५ च्या कायद्यातील दुरुस्तीनुसार, गभयधारणा झाल्यास मद्दहला
कमयचाऱयाांना वेतनासह सहा ाअठवड्याांची रजा, क्षयरोग शस्त्रद्दिया करणाऱया मद्दहला
कमयचाऱयाांना वेतनासह दोन ाअठवड्याांची रजा ाअद्दण ाअजारपणात जास्तीत जास्त एक
मद्दहन्याच्या वेतनासह रजा देण्यात येते. मातृत्व लाभ (सुधारणा) कायदा, १९९५ हा ०१
फेिुवारी १९९६ रोजी लागू झाला.
९. नागवक भगवष्य गनवाथह गनधी कायदा, १९६६:
जहाजावर ाऄल्प कालावधीसाठी काम करणा नाद्दवकाांच्या समस्या द्दवशेष स्वरूपाच्या
ाऄसतात ाअद्दण म्हणूनच १९६६ मध्ये नाद्दवक भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा पाररत करण्यात
ाअला. व्यापारी वाहतूक १९५८ कायद्याांतगयत प्रत्येक नाद्दवकाने जहाजाच्या िूचा सदस्य
म्हणून काम केलेले ाऄसावे, परांतु काही श्रेणीतील ाऄद्दधकारी व ाआतर कमयचारी वगळून या
योजनेत सवाांचा समावेश होतो. या कायद्याांतगयत समाद्दवष्ट ाऄसलेल्या प्रत्येक द्दनयोकत्याने
जुलै १९६४ ते जुलै १९६८ या कालावधीमध्ये द्ददलेल्या वेतनाच्या ६% ाअद्दण त्यानांतर
त्याच्याद्वारे द्दनयुक्त केलेल्या प्रत्येक नाद्दवकाला ८% द्दनधीमध्ये योगदान देणे ाअवश्यक
ाअहे. या द्दठकाणी नाद्दवकाने पुरेसे योगदान द्ददले पाद्दहजे ाऄसे ाऄपेद्दक्षत ाऄसते.
भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी हा मृत्यू द्दकांवा ाऄवैधतेच्या ाअकद्दस्मकतेसाठी पुरेसा मानला जात
नसल्यामुळे, राष्रीय कामगार ाअयोग, १९६९ ने भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीचा काही भाग
सेवाद्दनवृत्ती-सह-कौटुांद्दबक द्दनवृत्तीवेतनात रूपाांतररत करण्याची द्दशफारस केली. त्यानुसार,
भारत सरकारने १९७१ मध्ये कौटुांद्दबक द्दनवृत्तीवेतन योजना सुरू केली, ज्यामध्ये कोळसा
खाणी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा १९४८, कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा १९५२
ाअद्दण ाअसाम चहा लागवड कायदा १९५५ द्वारे समाद्दवष्ट ाऄसलेल्या सवय कामगाराांचा
समावेश होता.
१०. कमथचारी कुटुंब गनवृत्ती वेतन योजना, १९७१:
कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाऄद्दधद्दनयम, १९५२ मध्ये, १९७१ ची कमयचारी कुटुांब
द्दनवृत्तीवेतन योजना सुरू करण्याची तरतूद करण्यात ाअली. ही योजना सेवेत ाऄकाली मरण
पावलेल्या कामगाराांच्या कुटुांबाला दीघयकालीन सांरक्षण प्रदान करते. ही योजना कमयचारी
भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी योजनेच्या सवय सदस्याांना ाऄद्दनवाययपणे लागू होते. कौटुांद्दबक
द्दनवृत्तीवेतन, जीवन द्दवमा लाभ ाअद्दण सेवाद्दनवृत्तीचे पैसे काढण्याचे फायदे या योजनेाऄांतगयत
ाईपलब्ध ाअहेत. १९९५ मध्ये या योजनेत ाअणखी सुधारणा करण्यात ाअली ाअद्दण
"कमयचारी द्दनवृत्तीवेतन योजना १९९५" ाऄसे नामकरण करण्यात ाअले. नवीन योजनेचा
ाईिेश सदस्य ाअद्दण त्याच्या कुटुांबाला वृद्धापकाळात ाअद्दथयक सहाय्य प्रदान करणे ाअद्दण
ाईदरद्दनवायहासाठी ाअद्दथयक ाअधार प्रदान करणे हा ाअहे. द्दनयोकत्याचे ८.३३% योगदान
द्दनवृत्तीवेतन खात्यात जमा केले जाते. कमयचाऱयाांच्या वेतनात केंद्र सरकारचे योगदान १.१६ munotes.in
Page 97
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
97 टकके ाऄसते. कौटुांद्दबक द्दनवृत्तीवेतन योजना, १९७१ चे सदस्य ाऄसलेल्या सवय लोकाांसाठी
ाअद्दण १६ नोव्हेंबर १९९५ पासून जे कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीचे सदस्य झाले
त्याांच्यासाठी ही योजना ाऄद्दनवायय ाअहे.
११. वृद्धापकाळ गनवृत्ती वेतन योजना:
यूपी, केरळ, ाअांध्र प्रदेश, द्दबहार, ताद्दमळनाडू, पांजाब, पद्दिम बांगाल ाअद्दण राजस्थान या
राज्याांनी वृद्धापकाळ द्दनवृत्तीवेतन योजना सुरू केल्या ाअहेत. ज्याांच्याकडे ाईत्पन्नाचा
कोणताही स्रोत नाही ाऄशा गरजूांना मदत करणे हा या योजनेचा ाईिेश ाअहे. या योजनेला
वैधाद्दनक ाअधार ाऄसून या योजनेद्वारे ६० वषे द्दकांवा त्याहून ाऄद्दधक वयाच्या द्दनराधाराांना
ज्याांना कोणतेही ाईत्पन्न द्दकांवा ाईत्पन्नाचा स्रोत नाही त्याांना द्दनवृत्तीवेतन प्रदान केले जाते.
वृद्धापकाळाच्या द्दनवृत्तीवेतनाची रककम मात्र खूपच कमी ाअद्दण नगण्य ाअहे.
१२. सावथजगनक क्षेत्रातील वृद्धापकाळ गनवृत्ती वेतन योजना:
राज्ये ाअद्दण केंद्र सरकारचे औद्योद्दगक कमयचारी त्याांच्या सेवा शतीांचा एक भाग म्हणून द्दवना-
साहाय्य पेन्शनसाठी पात्र ाअहेत. केंद्र सरकारच्या कौटुांद्दबक द्दनवृत्ती वेतन योजना १९६४
ाऄांतगयत, सामान्य द्दस्थतीत सेवाद्दनवृत्त झालेल्या कमयचाऱयाला द्दनवृत्तीवेतन द्दमळते जे
मृत्यूपयांत द्दमळत राहते ाअद्दण ाअनुतोद्दषकाच्या रूपात एकरकमी देखील द्दमळते. त्याचा मृत्यू
झाल्यास, त्याचे ाअद्दश्रत कुटुांब द्दनवृत्ती वेतन ाअद्दण ाअनुतोद्दषकाचे हककदार बनतात.
१३. आनुतोगिक देयक कायदा, १९७२:
हा कायदा सांपूणय देशात लागू ाअहे. हा कायदा प्रत्येक कारखाना, खाण, तेलक्षेत्र, वृक्षारोपण,
बांदर ाअद्दण रेल्वे ाईद्योगसांस्था, दुकान द्दकांवा ाअस्थापना ाअद्दण ज्या ाईद्योगसांस्थेत दहा
द्दकांवा ाऄद्दधक व्यक्ती काययरत ाअहेत त्याांना लागू होतो. कोणत्याही कुशल, ाऄधय-कुशल द्दकांवा
ाऄकुशल, द्दनयमपुद्दस्तका, पययवेक्षी, ताांद्दत्रक द्दकांवा कारकुनी काम करण्यासाठी द्दनयुक्त
केलेल्या सवय कमयचाऱयाांचा या कायद्यात समावेश होतो. केंद्र द्दकांवा राज्य सरकारच्या ाऄांतगयत
पदावर ाऄसलेल्या ाअद्दण ाआतर कोणत्याही कायद्याद्वारे द्दकांवा ाअनुतोद्दषकाच्या देयकासाठी
प्रदान केलेल्या कोणत्याही द्दनयमाांद्वारे शाद्दसत ाऄसलेल्या व्यक्तीला हा कायदा लागू होत
नाही. ३५००/- मजुरी मयायदा काढून टाकण्यासाठी ाऄद्दधद्दनयमात १९९४ मध्ये सुधारणा
करण्यात ाअली ाअहे.
या कायद्याांतगयत समाद्दवष्ट ाऄसलेल्या कमयचाऱयाला त्याच्या सेवाद्दनवृत्ती, राजीनामा, मृत्यू
द्दकांवा ाऄपांगत्व यामुळे नोकरी सांपुष्टात ाअली तर त्या व्यक्तीला ाअनुतोद्दषक प्राप्त होते.
१४. कमथचाऱयांची ठेव संलगननत गवमा योजना, १९७६:
कोळसा खाण भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाअद्दण कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीच्या सदस्याांना द्दवमा
सांरक्षण देण्यासाठी ठेव-सांलद्दग्नत द्दवमा योजना म्हणून ओळखली जाणारी नवीन सामाद्दजक
सुरक्षा योजना लागू करण्यासाठी कामगार भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी कायदा (सुधारणा)
ाऄध्यादेश १९७६ सदस्याांद्वारे कोणत्याही प्रीद्दमयमद्दशवाय लागू करण्यात ाअला. या
ाऄध्यादेशात ाऄशी तरतूद ाअहे की, कमयचारी भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी ाऄद्दधद्दनयम १९५२ munotes.in
Page 98
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
98 ाऄांतगयत समाद्दवष्ट ाऄसलेल्या भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीचे सदस्यत्व घेतलेल्या कमयचाऱयाचा मृत्यू
झाल्यास मागील बारा मद्दहन्याांत मृत व्यक्तीच्या भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधीसह, त्याच्या भद्दवष्य
द्दनवायह द्दनधीचे पैसे प्राप्त करण्याचा ाऄद्दधकार ाऄसलेल्या व्यक्तीला देखील 'सरासरी
द्दशल्लक' च्या समतुल्य ाऄद्दतररक्त देय प्राप्त करण्याचा हकक ाऄसेल. देय लाभाची रककम रु.
१५,००० ाअद्दण रु. ५,००० पेक्षा जास्त रकमेच्या २५% ाआतकी ाऄसेल ज्याची कमाल
मयायदा रु. २५,००० ाऄसेल. पात्र होण्यासाठी ाअवश्यक द्दकमान सरासरी द्दशल्लक रु.
५००/- ाऄसेल जी मागील १२ मद्दहन्याांत त्याच्या सदस्यत्वाच्या कालावधीत प्राप्त झाली
ाऄसेल. द्दनयोक्ता ाअद्दण केंद्र सरकार याांनी कमयचाऱयाांच्या दरमहा वेतन द्दबलाच्या ाऄनुिमे
०.५ ाअद्दण ०.२५% दराने योगदान देणे ाअवश्यक ाअहे. भद्दवष्य द्दनवायह द्दनधी सदस्याांच्या
फायद्यासाठी सरकारने पेन्शन योजनाही सुरू केली ाअहे.
गनष्किथ:
बेरोजगार द्दवम्याची योजना ाअद्दण सवयसमावेशक एकाद्दत्मक सामाद्दजक सुरक्षा योजना भारत
सरकारच्या द्दवचाराधीन ाअहेत. सामाद्दजक सुरक्षेचे सवय द्दवद्यमान ाईपाय सरकारचे प्रयत्न
म्हणून मानले जााउ शकतात. तसेच, सामाद्दजक सुरक्षेच्या द्दवद्यमान योजनाांमध्ये केवळ
सांघद्दटत कामगाराांचा समावेश ाअहे, जे भारतातील कमयचाऱयाांचा फक्त एक छोटासा भाग
ाअहे. जे ाऄनैद्दच्छकपणे बेरोजगार ाअहेत, त्याांच्यासाठी बेरोजगार द्दवम्याची योजना
भारतातील कामगाराांना सामाद्दजक सुरक्षा प्रदान करण्यासाठी लागू करणे ाअवश्यक ाअहे.
देशातील सवय श्रेणीतील लोकसांख्येचा समावेश करण्यासाठी एकाद्दत्मक सामाद्दजक सुरक्षेची
व्यापक योजना ाअवश्यक ाअहे.
८.५ बेरोजगारी गवमा भारतामध्ये बेरोजगारी ही नेहमीच मोठी समस्या राद्दहली ाअहे, ज्यामुळे वाढत्या गुन्हेगारीचे
प्रमाण ाअद्दण ाअत्महत्या दर यासारख्या मोठ्या समस्या द्दनमायण होतात. सेंटर फॉर
मॉद्दनटररांग ाआांद्दडयन ाआकॉनॉमी (CMIE) च्या ाऄहवालानुसार, माचय २०१८ पयांत भारतातील
३१ दशलक्ष लोक बेरोजगार होते. भारतातील बेरोजगारीची द्दस्थती ाऄद्यापही सुधारली
नाही. ाऄशा पररद्दस्थतीत, ाऄनेक तज्ञाांनी बेरोजगार द्दवम्याच्या ाऄद्दस्तत्वावर ाअद्दण
व्यवहाययतेवर प्रश्नद्दचन्ह ाईपद्दस्थत केले ाअहेत.
बेरोजगार द्दवम्याच्या ाऄांतगयत, द्दवमाधारकाांना त्याांच्या कोणत्याही दोषाद्दशवाय त्याांची नोकरी
गमावल्यास त्याांना फायदे द्दमळतात. हा द्दवमा प्रामुख्याने सरकारद्वारे प्रदान केला जातो. हा
द्दवमा ाईद्योगसांस्थाांद्वारे द्ददला जात नाही, ाअद्दण याचे फायदे मयायद्ददत कालावधीसाठी द्दमळू
शकतात. पात्रतेचे ाआतर द्दनकषदेखील ाअहेत जे त्याांना बेरोजगारीसाठी द्दवमा दावा द्दसद्ध
करण्यासाठी मदत करू शकतात. स्वयांरोजगार द्दकांवा स्वैद्दच्छक बेरोजगारी सारख्या
पररद्दस्थतींमध्ये, ती व्यक्ती कोणत्याही दाव्यासाठी पात्र नसते.
बहुसांख्य भारतीय लोकाांना या द्दवम्याची माद्दहती नाही, परांतु भारत सरकार बेरोजगार
लोकाांना या द्दवम्याच्या माध्यमातून ाऄनेक फायदे प्रदान करते. देशातील कामगाराांचे
कल्याण सुद्दनद्दित करण्यासाठी भारतात कामगार कायदे तयार केले ाअहेत. कामगार
कायद्याांतगयत कमयचाऱयाांना ाऄनेक फायदे प्रदान केले जातात ाअद्दण कमयचारी राज्य द्दवमा munotes.in
Page 99
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
99 कायदा, १९४८ ाऄांतगयत द्दवमा लाभ प्रदान केले जातात. या फायद्याांची जागरूकता फारच
कमी ाअहे, ाअद्दण म्हणूनच भारतातील बहुसांख्य बेरोजगार नागररक याचा लाभ घेाउ शकत
नाहीत. भारत सरकारच्या वतीने बेरोजगाराांना द्दवमा प्रदान करणाऱया योजनेचे नाव "राजीव
गाांधी श्रद्दमक कल्याण योजना" (RGSKY) ाऄसे ाअहे.
राजीव गांधी श्रगमक कल्याण योजना (RGSKY) :
RGSKY ही योजना १ एद्दप्रल २००५ रोजी केंद्र सरकारने सुरू केली. कमयचारी राज्य
द्दवमा (ESI) कायद्याांतगयत सवय कमयचाऱयाांना या फायद्याांचा हकक ाअहे. कमयचारी
ाऄनैद्दच्छकपणे बेरोजगार झाल्यास त्याांना फायदे द्ददले जातात. ाऄनैद्दच्छक बेरोजगारीचे
कारण कामाच्या द्दठकाणी दुखापत ाअद्दण व्यवसाय बांद झाल्यामुळे द्दनमायण होणारी
बेरोजगारी ाऄसू शकते. योजनेचे फायदे ाअद्दण ाआतर ाऄटी व शती वेळोवेळी सुधाररत केल्या
जातात. देशातील वाढती बेरोजगारी लक्षात घेाउन भारतीय तरुणाांच्या द्दहतासाठी बनवलेले
हे एक धोरण ाअहे.
RGSKY ची वैगिष्ट्ये:
ज्या व्यक्तींना ESI कायद्याांतगयत तीन वषाांचा ाऄनुभव ाअहे, ते RGSKY ाऄांतगयत लाभ
द्दमळद्दवण्यासाठी पात्र ाअहेत.
भत्ते हे कमाल १ वषायच्या कालावधीसाठी प्रदान केले जातात.
द्दवमा दावा बेरोजगार झाल्यानांतर ६ मद्दहन्याांच्या ाअत केला जातो.
ाऄनैद्दच्छक बेरोजगारीच्या २४ मद्दहन्याांत द्दवमाधारक ाअद्दण त्याच्या/द्दतच्या कुटुांबाला
वैद्यकीय लाभाांची तरतूद ाअहे.
लाभाथी कामावर रुजू होताच भत्त्याची तरतूद बांद होते.
बेरोजगारीच्या वाढत्या दरामुळे बेरोजगार द्दवमा हा खाजगी द्दवमा ाईद्योगसांस्थाांच्या
माध्यमातून द्दवकला जात नाही. सरकारने याबाबत पुढाकार घेणे गरजेचे ाअहे. २००५
साली हे धोरण ाअणण्यात ाअले ाऄसले तरी ते ाऄजून सवयसामान्य लोकाांपयांत पोहोचले
नाही, या द्दठकाणी जनजागृतीची सवायद्दधक गरज ाअहे.
८.६ व्यावसागयक सुरक्षा आगण आरोनय व्यवस्थापन प्रणाली व्यावसाद्दयक धोके हा रोजगाराशी सांबांद्दधत धोका ाअहे. व्यावसाद्दयक ाऄपघात ाअद्दण
ाअजाराांमुळे दरवषी १.८ लाखाांहून ाऄद्दधक कामगाराांचा मृत्यू होतो ाअद्दण ११० दशलक्ष
कामगार रोजगार सांबांद्दधत जखमाांमुळे प्रभाद्दवत होतात. ाईपचारापेक्षा प्रद्दतबांध नेहमीच
चाांगला ाऄसतो. व्यावसाद्दयक ाअरोग्य हे सवय सांभाव्य ाऄपघात ाअद्दण ाअजार टाळण्यासाठी
ाअद्दण ाअजार होण्यााअधी घेतलेला एक प्रद्दतबांधात्मक ाईपाय होय. ाअांतरराष्रीय कामगार
सांघटनेने त्याांच्या द्दशफारशींद्वारे जगभरातील सरकाराांना व्यावसाद्दयक ाअरोग्य सेवाांवर
कायदा करण्यासाठी प्रवृत्त केले ाअहे. १९८१ मध्ये, ाअांतरराष्रीय कामगार सांघटनेने
व्यावसाद्दयक सुरक्षा ाअद्दण ाअरोग्य ाअद्दण कामकाजाच्या वातावरणावर एक ाऄद्दधवेशन घेतले munotes.in
Page 100
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
100 होते ाअद्दण या ाऄद्दधवेशनात औद्योद्दगक घटकाांच्या स्तरावर द्दवकद्दसत करण्यासाठीचे राष्रीय
धोरण ाअद्दण कृती पररभाद्दषत करण्याची द्दशफारस स्वीकारली होती.
व्यावसागयक सुरक्षेची उगिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:
१. काम ाअद्दण कामाच्या वातावरणामुळे ाईद्भवणाऱया ाअरोग्याच्या सांबांद्दधत धोकयाांपासून
कामगाराांचे सांरक्षण सुद्दनद्दित करणे.
२. कामगाराांचे शारीररक ाअद्दण मानद्दसक कल्याण सुद्दनद्दित करणे.
व्यावसागयक आरोनय सेवांची काये खालीलप्रमाणे आहेत:
१. व्यावसाद्दयक धोके ाअद्दण रोग ओळखणे ाअद्दण प्रद्दतबांधात्मक तसेच द्दनयांत्रण ाईपाय
सुचवणे.
२. कामगाराांची वेळोवेळी कामाची पाळी बदलणे जेणेकरून कोणत्याही एका कामगाराचे
स्वताःचे नुकसान द्दकांवा त्याच्यावर ाऄन्याय होणार नाही.
३. सवय कामगाराांना ाअरोग्यासांबांधीत द्दशक्षण देणे.
भारतीय ाऄथयव्यवस्थेच्या सापेक्ष मागासलेपणामुळे भारतात व्यावसाद्दयक ाअरोग्य ाअद्दण
सुरद्दक्षततेकडे मोठ्या प्रमाणात दुलयक्ष केले जाते. ाऄथयव्यवस्थेच्या ाऄसांघद्दटत क्षेत्राांबाबत हे
ाऄगदी खरे ाअहे, जेथे कामगाराांना कामाच्या द्दठकाणी कोणत्याही प्रकारचे सांरक्षण न देता
द्दकांवा कामगाराांना ाऄपघात द्दकांवा रोग झाल्यास त्याांना कोणत्याही प्रकारची भरपााइ न देता
सवय प्रकारच्या धोकयाांचा सामना करावा लागतो. राष्रीय कामगार ाअयोग, २००२ ने
ाऄसांघद्दटत क्षेत्रात काम करणाऱया कामगाराांसाठी सवयसमावेशक कायद्याची द्दशफारस केली
ाअहे. हा कायदा लागू झाल्यानांतर भारतीय ाईद्योगाांमध्ये व्यावसाद्दयक ाअरोग्य ाअद्दण
सुरद्दक्षतता मोठ्या प्रमाणात सुधारली जााइल ाऄशी ाऄपेक्षा ाअहे.
व्यावसागयक रोग:
व्यावसाद्दयक रोगाांच्या बाबतीत लोकाांना ाऄद्दतशय कमी माद्दहती ाअहे. व्यावसाद्दयक रोगाांमुळे
केवळ काही द्दनवडक कामगाराांनाच त्रास होतो, त्यामुळे व्यावसाद्दयक रोगाांवर कोणतेही
प्रभावी ाईपचार ाईपलब्ध नाहीत. तथाद्दप, ाईद्योगसांस्थाांमध्ये प्रभावी सांरक्षणात्मक ाअद्दण
प्रद्दतबांधात्मक ाईपाययोजना केल्यास व्यावसाद्दयक रोग टाळता येाउ शकतात. व्यावसाद्दयक
रोग म्हणजे ाऄसे रोग जे रोजगारामुळे द्दकांवा रोजगारादरम्यान ाईद्भवतात.
काही व्यावसाद्दयक रोग खालीलप्रमाणे ाअहेत- एस्बेस्टोद्दसस, द्दसद्दलकॉद्दसस, बॅगासोाआस,
बायद्दसओद्दसस , कॅसन द्दडसीज, कोल मायनसय न्यूमोकोद्दनओद्दसस, टेद्दलग्राद्दफस्ट्स िॅम्प,
लीड पॉयझद्दनांग, फॉस्फरस पॉयझद्दनांग, ाऄाँथ्रॅकस, मकयुयरी पॉाआझद्दनांग, मॅांगनीज पॉाआझद्दनांग
ाआत्यादी.
munotes.in
Page 101
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
101 ८.७ भारत आगण आंतरराष्रीय श्रम संघटना (INDIA AND ILO) ११ एद्दप्रल १९१९ रोजी लीग ऑफ नेशन्सचा भाग म्हणून ILO ची स्थापना झाली. भारत
हा ILO चा सांस्थापक सदस्य ाअहे. सध्या ILO चे १७५ सदस्य ाअहेत. ही एक द्दत्रपक्षीय
सांस्था ाअहे, ज्यामध्ये सदस्य म्हणून देशाांचे सरकार, द्दनयोक्ते ाअद्दण कामगार याांचे
प्रद्दतद्दनधी ाऄसतात. ILO चे सदस्यत्व हे सदस्य देशाांमध्ये द्दत्रपक्षीय प्रणालीची स्थापना
ाअद्दण वाढ सुद्दनद्दित करते.
ILO ची ध्येये आगण उगिष्टे:
ाअांतरराष्रीय कामगार सांघटनेची ध्येये ाअद्दण ाईद्दिष्टे खालीलप्रमाणे ाअहेत:
१. जगभरातील मोठ्या कष्टकरी लोकाांवरील ाऄन्याय, त्रास ाअद्दण एकटेपणा दूर करणे.
२. त्याांचे राहणीमान ाअद्दण कामकाजाची पररद्दस्थती सुधारणे ाअद्दण ाऄशा प्रकारे
सामाद्दजक न्यायावर ाअधाररत सावयद्दत्रक ाअद्दण द्दचरस्थायी शाांतता प्रस्थाद्दपत करणे.
३. कामाच्या तासाांचे द्दनयमन तसेच द्ददवस ाअद्दण ाअठवड्यासाठी जास्तीत-जास्त
कामाचा भार कमी करणे.
४. बेरोजगारी रोखण्यासाठी सूचना ाअद्दण द्दशफारशी देणे.
५. रोजगारातून ाईद्भवणारे ाअजार, रोग ाअद्दण दुखापतींपासून कामगाराांच्या सांरक्षणासाठी
योग्य पााउले ाईचलणे.
६. लहान मुले ाअद्दण मद्दहलाांच्या सांरक्षणासाठी पााउले ाईचलणे ाअद्दण द्दवशेष लक्ष देणे.
७. समान मूल्याच्या कामासाठी समान मोबदला या तत्त्वाची मान्यता ाअद्दण
ाऄांमलबजावणीसाठी पााउले ाईचलणे.
८. सांघटनेच्या स्वातांत्र्याच्या तत्त्वाची मान्यता ाअद्दण ाऄांमलबजावणीसाठी पााउले
ाईचलणे.
९. व्यावसाद्दयक ाअद्दण ताांद्दत्रक द्दशक्षणासाठीची तरतूद करणे.
१०. ज्या कामगाराांनी त्याांच्या स्वताःच्या देशा व्यद्दतररक्त ाआतर देशाांमध्ये काम केले ाअहे,
त्याांच्या द्दहताच्या सांरक्षणासाठी पााउले ाईचलणे.
ILO ची रचना:
ILO मध्ये ाअांतरराष्रीय कामगार पररषद, द्दनयामक मांडळ ाअद्दण ाअांतरराष्रीय कामगार
कायायलय याांचा समावेश होतो. पररषद ही ILO ची सवोच्च द्दवचाराधीन सांस्था ाअहे, जी
दरवषी ILO चे मुख्यालय ाऄसलेल्या द्दजद्दनव्हा येथे भरते. पररषदेतील राष्रीय
प्रद्दतद्दनद्दधत्वामध्ये दोन सरकारी प्रद्दतद्दनधी, मालक ाअद्दण कामगार सांघटनाांकडून प्रत्येकी
एक प्रद्दतद्दनधी ाऄसतो. पररषदेद्वारे द्दनवडलेल्या द्दनयामक मांडळात २८ सरकारी सदस्य, १४
कामगार प्रद्दतद्दनधी ाअद्दण १४ द्दनयोक्ता प्रद्दतद्दनधींचा समावेश होतो तसेच ही एक काययकारी munotes.in
Page 102
भारतातील व्यापार सांघटना व औद्योद्दगक सांबांध
102 पररषद ाऄसते जी सद्दियपणे कायय करत ाऄसते. दहा सरकार त्याांच्या औद्योद्दगक महत्त्वामुळे
द्दनयामक मांडळावर कायमस्वरूपी ाअरद्दक्षत ाऄसतात, त्यामध्ये िाझील, चीन, जमयनी,
फ्रान्स, भारत, ाआटली, जपान, यूएसए, रद्दशया ाअद्दण यूके याांचा समावेश होतो. ाईवयररत १८
सरकारी जागा पररषदेद्वारे द्दनवडल्या जातात. ाअांतरराष्रीय कामगार कायायलय हे औद्योद्दगक
जीवन ाअद्दण कामगाराांच्या पररद्दस्थतीशी सांबांद्दधत द्दवषयाांवरील माद्दहतीचे सांकलन ाअद्दण
द्दवतरण, पररषद ाअद्दण सद्दमत्याांसमोर येणार्या द्दवषयाांची तपासणी ाअद्दण त्यावरील
कागदपत्रे तयार करणे, द्दवशेष तपासणी करणे ाआत्यादीसाठी जबाबदार ाऄसते. ाअांतरराष्रीय
कामगार कायायलय हे ाअांतरराष्रीय श्रम पुनरावलोकन, पाद्दक्षक ाईद्योग ाअद्दण कामगार ाअद्दण
ाआतर द्दनयतकाद्दलके प्रकाद्दशत करते.
ILO ची काये:
ाअांतरराष्रीय कामगार ाऄद्दधवेशने ाअद्दण द्दशफारशींच्या माध्यमातून ाअांतरराष्रीय मानके
तयार करणे हे ILO चे एक महत्त्वाचे कायय ाअहे. सदस्य देशाांनी त्याांच्या सक्षम राष्रीय
ाऄद्दधकाऱयाांना मान्यता देण्याच्या दृष्टीकोनातून ाऄद्दधवेशने ाअयोद्दजत करणे ाअवश्यक ाअहे.
जर एखाद्या देशाने ाऄद्दधवेशनास मान्यता द्ददली तर ते त्याचे कायदे हे त्याच्या ाऄटींनुसार
ाअणण्यास ाअद्दण हे द्दनयम कसे लागू केले जात ाअहेत याचा वेळोवेळी ाऄहवाल देण्यास
सहमती दशयवते. द्दशफारशींना मान्यता देण्याची गरज नसते. २३४ सदस्य राज्ये ही
केलेल्या द्दशफारशींना द्दवचारात घेण्यास बाांधील ाऄसतात जेणेकरुन त्याांच्या तरतुदी
वैधाद्दनक कृतीद्वारे ाऄांमलात येतील. सांमत झालेल्या द्दशफारशींना कायदेशीर मान्यता प्राप्त
होते ाअद्दण द्दशफारशींचे पालन करणे सवय सरकाराांसाठी ऐद्दच्छक ाऄसते. ILO च्या घटनेत
ाऄसे नमूद केले ाअहे की, ाऄद्दधवेशन स्वीकारल्यानांतर ते प्रत्येक देशाच्या सवोच्च कायदे
मांडळासमोर एक वषय द्दकांवा १८ मद्दहन्याांच्या ाअत ाऄपवादात्मक प्रकरणाांमध्ये मांजुरीसाठी
ठेवले पाद्दहजे ाअद्दण जर ते मांजूर झाले नाही तर प्रत्येक सरकारला कारणे द्यावी लागतील.
ाऄद्दधवेशने ाअद्दण द्दशफारशी एकद्दत्रतपणे ाअांतरराष्रीय कामगार सांद्दहता व द्दनयमावली तयार
करतात. ाऄद्दधवेशने ाअद्दण द्दशफारशी या कामगार कायदे ाअद्दण ाआतर ाईपायाांसाठी द्दकमान
ाअांतरराष्रीय मानके माांडतात.
खाली काही गवस्तृत गविय गदले आहेत, जयांच्या अंतगथत अगधवेिने आगण गिफारिी
वगीकृत केल्या जातात:
१. मूलभूत मानवी हकक.
२. रोजगार.
३. कामाच्या ाऄटी ाअद्दण सामाद्दजक धोरण.
४. सामाद्दजक सुरक्षा.
५. औद्योद्दगक सांबांध.
६. मद्दहलाांचा रोजगार.
७. मुले ाअद्दण तरुण व्यक्तींना रोजगार. munotes.in
Page 103
भारतातील औद्योगगक संबंधांमध्ये राजयाची भूगमका- २
103 ८. कामगाराांच्या द्दवशेष श्रेणी (ाईदा. खलाशी, मच्छीमार, ाअद्ददवासी कामगार,
स्थलाांतररत कामगार ाआ.).
९. कामगार प्रशासन.
१०. द्दत्रपक्षीय सल्लामसलत.
ILO ने त्याच्या स्थापनेपासून १८० हून ाऄद्दधक ाऄद्दधवेशने ाअद्दण १९० हून ाऄद्दधक
द्दशफारशी स्वीकारल्या ाअहेत. भारताने ाअतापयांत ILO च्या ३९ ाऄद्दधवेशनाांना मान्यता
द्ददली ाअहे.
१. कामगाराांचे ाअांतरराष्रीय द्दवभाजन ाअद्दण द्दवकसनशील देशाांसाठी त्याचे पररणाम.
२. ILO ची भूद्दमका ाअद्दण काये.
३. सांरचनात्मक समायोजन धोरणे ाअद्दण त्याांचा श्रमाांवर होणारा पररणाम.
८.८ सारांि (SUMMARY) ११ एद्दप्रल १९१९ रोजी लीग ऑफ नेशन्सचा भाग म्हणून ILO ची स्थापना झाली. भारत
हा ILO चा सांस्थापक सदस्य ाअहे. सध्या ILO चे १७५ सदस्य ाअहेत. ही एक द्दत्रपक्षीय
सांस्था ाअहे, ज्यामध्ये सदस्य म्हणून देशाांचे सरकार, द्दनयोक्ते ाअद्दण कामगार याांचे
प्रद्दतद्दनधी ाऄसतात. ILO चे सदस्यत्व हे सदस्य देशाांमध्ये द्दत्रपक्षीय प्रणालीची स्थापना
ाअद्दण वाढ सुद्दनद्दित करते.
८.९ प्रश्न (QUESTIONS) १. भारतातील व्यवस्थापनातील कामगाराांच्या सहभागाचे तपशीलवार वणयन करा.
२. स्वेच्छाद्दनवृत्ती योजनेची सद्दवस्तर चचाय करा.
३. भारतातील औद्योद्दगक कामगाराांना सांरक्षण देण्यासाठी द्दवद्दवध सामाद्दजक सुरक्षा ाईपाय
काय ाअहेत?
४. भारतातील बेरोजगार द्दवम्याची तपशीलवार चचाय करा.
५. ाअांतरराष्रीय कामगार सांघटनेची ध्येये, ाईद्दिष्टे ाअद्दण काये स्पष्ट करा.
*****
munotes.in