Page 1
1 १
भारतीय रंगभूमीचा पररचय
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ रंगभूमीची संकल्पना
१.१.१ ऄर्थ
१.१.२ स्वरुप
१.१.३ महत्त्व
१.२ रंगभूमीचे घटक
१.२.१ व्याप्ती
१.२.२ प्रेक्षक
१.२.३ वेळ
१.२.४ कामद्दगरी
१.३ रंगभूमीचे रूप अद्दि शैली
१.३.१ व्यंगद्दचत्र अद्दि शोकांद्दिका
१.३.२ अनंदक्षोभ नाटक,(मेलोड्रामा)
१.३.३ संगीि रंगभूमी
१.३.४ पर्नाट्य रंगभूमी
१.३.५ लोकनाट्य रंगभूमी
१.४ सारांश
१.५ स्वाध्याय
१.० उद्दिष्टे हा घटक वाचल्यानंिर, िुम्ही हे करू शकाल,
१. रंगभूमीचा ऄर्थ स्पष्ट कराल,
२. रंगभूमीच्या स्वरूपाची चचाथ कराल,
३. रंगभूमीच्या महत्त्वाचे द्दवश्लेषि कराल,
४. रंगभूमीचे घटक विथन कराल,
५. रंगभूमीचे द्दवद्दवध रूप अद्दि शैलीची चचाथ कराल. munotes.in
Page 2
रंगभूमी द्दशक्षि
2 १.१ रंगभूमीची संकल्पना १.१.१ ऄथथ:
रंगभूमी :
रंगभूमी ही एक प्रकारची सहकार कामद्दगरी , कला अहे जी र्ेट कलाकार, सामान्यि:
ऄद्दभनेिे द्दकंवा ऄद्दभनेत्री वापरिे, वास्िद्दवक द्दकंवा काल्पद्दनक कायथक्रमाचा ऄनुभव र्ेट
प्रेक्षकांसमोर एका पररभाद्दषि द्दिकािी सादर करण्यासािी सामान्यि: रंगमंचावर
(स्टेजवर) हा संवेदना हावभाव, संभाषि, गािे, संगीि, कोद्दटद्दलयन याद्वारे प्रेक्षकांपयंि
पोहोचविा येिे. भौद्दिकिा , ईपद्दस्र्िी अद्दि समीपिा वाढद्दवण्यासािी रंगीि सजावट
अद्दि रंगमंच प्रकाशझोि (स्टेजक्राफ्ट) जसे की प्रकाशयोजना यासारख्या कलेच्या
मूलभूि गोष्टींचा वापर केला जािो. कामद्दगरीचे ऄचूक स्र्ान "रंगभूमी" या शब्दाद्वारे
देखील सूद्दचि केले जािे, जे स्विः पाहण्यासािी, द्दनरीक्षि करण्या सािी (द्दर्एट्रॉन
"पाहण्याचे द्दिकाि") िे प्राचीन ग्रीक वरून अले अहे.
अधुद्दनक पाश्चात्य रंगभूमीवर प्राचीन ग्रीक रंगभूमीचा खूप प्रभाव अहे, ज्यािून िे द्दवद्दशष्ट
शब्दसंग्रह, पट््यांमध्ये द्दवभागिी अद्दि त्यािील ऄनेक द्दवचार(र्ीम), भूद्दमका संग्रह
(स्टॉक कॅरेक्टसथ) अद्दि कर्ानकांचे मूलित्त्व (पॅद्दट्रस पॅद्दव्हस) द्दमळद्दविे. एक रंगभूमी
कलाकार , नाट्यमयिा, नाट्यमय भाषा, रंगमंचावरील संक्षेप अद्दि रंगभूमीचे वेगळेपि या
समान संकल्पना म्हिून विथन करिाि, जे आिर कला, साद्दहत्य अद्दि सामान्यि:अदान -
प्रदाना पेक्षा रंगभूमीला वेगळे करिाि.
रंगमंच, हा एक सहयोगी कला प्रकार अहे, जो शब्द , अवाज , हालचाल अद्दि अभासी
ियारी (द्दव्हज्युऄल रूद्दिमेंट्स) च्या वापराद्वारे ऄर्थ व्यक्त करिो. रंगभूमी मध्ये केवळ
र्ेट-प्रसारि (लाआव्ह एक्सटेम्पो- राआज्ि) अद्दि द्दचत्रि (द्दस्क्रप्ट) केलेले काम नाही िर
दूरदशथन (टेद्दलद्दव्हजन) अद्दि आिर िांद्दत्रक माध्यमांशी साधम्यथ ऄसलेले नाट्यमय प्रकार
देखील समाद्दवष्ट अहेि. सध्याच्या नाट्य माध्यमांच्या कमी होि चाललेल्या प्रभावामुळे,
प्रचद्दलि नागरी जीवनाि रंगभूमीला महत्त्वपूिथ स्र्ान अहे. द्दवद्वान जोपयंि िे समजि
नाहीि अद्दि रंगभूमीशी हािद्दमळविी करि नाहीि िोपयंि िे माध्यम कौशल्य प्राप्त करू
शकि नाहीि.रंगभूमी हे ॲबेसेिेररयन नश्वर दुद्दवधा शोधिे अद्दि त्यावर िोिगा काढिे हे
अहे अद्दि िे परस्पर संबंध समजून घेिे अद्दि सादर करिे यावर अधाररि अहे.
रंगभूमी कायथ संशोधकांना जीवनािील अवश्यक पैलूंवर प्रद्दिद्दबंद्दबि करण्यास ऄनुमिी
देिे अद्दि आिरांच्या दृष्टीकोनांची त्यांची संवेदनशीलिा अद्दि समजूि देखील मजबूि
करिे. नाट्यसाद्दहत्याचा व्यापक, जागद्दिक अधार द्दकंवा शक्ती जपानी काबुकी अद्दि
शेक्सद्दपयर यांच्याशी िुलना करिा येिाऱ्या शास्त्रीय प्रकारांपासून, पारंपाररक
किपुिळीशी िुलना करिा येिाऱ्या लोक प्रकारांपासून,जोििी (ॲद्दनमेटेि) व्यंगद्दचत्रे
अद्दि द्दचत्रांशी िुलना करिा येिाऱ्या समकालीन रूपांपयंि अहे.
दजेदार रंगभूमी द्दशक्षि (द्दर्एटर एज्युकेशन) देखील व्यापक-अधार िज्ञ रंगभूमीपासून
कमांद्दिंगपयंिच्या क्षेत्रािील द्दवद्वानांची कौशल्ये वाढवण्या सािी ऄद्दभनय द्दनदेशांच्या
पलीकिे जाउन अद्दि शक्तीच्या सजथनशील िसेच शाद्दब्दक पररसराचे परीक्षि munotes.in
Page 3
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
3 करण्यापासून िे त्यांच्या स्वि: च्या बाह्य द्दकंवा द्दचत्रि कायथशाळा द्दवकद्दसि
करण्यापयंिअहे.
मेरीम-वेबस्टर द्दथएटरची व्याख्या- "प्राचीन ग्रीस अद्दि रोम मध्ये नाट्य प्रदशथनासािी
द्दकंवा चष्म्यांसािी वापरण्याि येिारी बाह्य रचना" ऄशी करिे.
"एखादी रचना , खोली द्दकंवा असनांच्या पंक्तींसह बाहेरील रचना, प्रत्येक पंक्ती
साधारिपिे समोरच्यापेक्षा ऄद्दधक मागे ऄसिे, ज्यािून लोक कामद्दगरी द्दकंवा आिर
प्रयत्नांचे द्दनरीक्षि करू शकिाि ," केंद्दिज शब्दकोशानुसार.
१.१.२ रंगभूमीचे स्वरूप:
प्राचीन सोल्मद्दनिी केवळ रंगभूमीच्या लबाि अद्दि बदनामीसािी योग्य होिी. नाट्य
शब्दावली (खेळ, शो, ऄद्दभनय) वापरून , हे सूद्दचि करिे की रंगभूमी हे प्रौढांची द्दन
अहे. रंगभूमीकिे केवळ करमिुकीचे कायदेशीर स्रोि म्हिून पाद्दहले जाि नाही, िर नश्वर
जेस्टचे खरे द्दचत्रि म्हिूनही पाद्दहले जाि होिे.
रस्त्यांवरील ईत्सव अद्दि द्दमरविुका यासारखे समान कायथक्रम अयोद्दजि केले जािाि
(द्दचत्रि , द्दचत्रि द्दकंवा द्दनयोद्दजि). रंगभूमीच्या बऱ्याच शैलींमध्ये क सािी ऄ, ब सादर
करिो. नाटकाि कर्ानक , संवाद द्दकंवा संघषथ नाही. नाट्यमय मनोरंजनां मध्ये सुधाररि
दृश्ये, मूकनाट्य (पँटोमाआम), संगीि नाटके अद्दि बोलपट (स्पोकन ड्रामा) यांचा समावेश
होिो. िे छोटे द्दकंवा मोिे देखील ऄसू शकिाि. आिर रंगभूमी ची सामग्री महत्त्वाच्या
द्दवषयांवर द्दवचार द्दकंवा कृिी करण्याची क्षमिा िेविाि.
या ईलट रंगभूमीच्या द्दवरुद्ध घटक, कामद्दगरी गुंिागुंिीचा अहे. नाट्यप्रदशथना सािी
स्पष्टपिे अखिी (द्दिझाआन) केलेल्या संरचनेपासून िे रस्िा, िेमेस्ने द्दकंवा कॅफेपयंि
द्दवद्दवध जोििी (सेद्दटंग्ज) मध्ये कायथप्रदशथन घििे. हे श्रोत्यांना सहभागींना घेरण्याची
परवानगी देउ शकिे. संगीिासािी ऄद्दिररक्त संगीिकार, वादक , गायक , नृत्यद्ददग्दशथक
अद्दि सारख्या लोकद्दप्रय अवृत्ांची अवश्यकिा ऄसिे (हॉप फँटम ऑफ द ऑपेरा).
रंगभूमीचा द्दतसरा वगथ म्हणजे: प्रेक्षक:
हे र्ेट द्दत्रमीिी हे रंगभूमीचे वैद्दशष्ट्यपूिथ वैद्दशष्ट्य अहे. व्यावसाद्दयक भद्दवष्याचे अद्दि रात्री -
रात्रीपयंि कामद्दगरीिील फरकांचे मुख्य प्रार्द्दमक कारि अहे. स्वदेशी रंगभूमी, कमी
खचथ अद्दि प्रवेश द्दकमिींसह, कमी जोखीम घेउ शकिाि अद्दि व्यापकपिे ऄद्दधक
केंद्दिि प्रेक्षक शोधू शकिाि. जरी या िीन मूलित्त्वांवर – द्दचत्रि (द्दस्क्रप्ट) , कायथप्रदशथन
अद्दि ऄनुयायी - स्विंत्रपिे चचाथ केली जाउ शकिे, िरीही िे व्यवहाराि एकमेकांशी
संवाद साधिाि अद्दि प्रभाद्दवि करिाि. रंगभूमी प्रद्दिद्दक्रयांची द्दवस्िृि श्रेिी प्राप्त करिे.
रंगभूमी ही एक प्रकारची कला अहे अद्दि कला ही अरामदायक द्दकंवा सुखदायक
ऄसेलच ऄसे नाही. जगाकिे ऄस्वस्र् मागांनी पाहण्याचा अद्दि स्विःकिे पाहण्याच्या
अपल्या पद्धिींना अद्दि अपि जगाकिे पाहण्याचा मागथ ज्या संस्कृिीने ियार केला
अहे त्या संस्कृिीला अव्हान देण्याचा अपला हक्क, हे द्दनयद्दमिपिे सांगि अहे. सौदे
दोन श्रेिींमध्ये द्दवभाद्दजि होिाि. "फायदेशीर" अद्दि "चांगले". दुदैवाने, समकालीन munotes.in
Page 4
रंगभूमी द्दशक्षि
4 काळाि , कला हा शब्द मूल्याचा द्दनिथय म्हिून ओळखला जािो. लोकद्दप्रय संस्कृिी
अद्दि सहसंस्कृिी लोकद्दप्रय संस्कृिीमध्ये बहुधा रत्न संगीि, टी व्ही प्रस्िुिी, जाद्दहराि
कला अद्दि संगीिमय हास्य,व्यंगद्दचत्र यासारख्या ऄद्दभव्यक्तीचे प्रकार समाद्दवष्ट ऄसिील;
गटाि, गटद्दनहाय संद्दगि कक्षाि/ गट स्वरूपाि संद्दगिकक्षा (म्युद्दझकल हॉल) मध्ये
सामान्यिः ऐकल्या जािाऱ्या संगीिाचे प्रकार, गॅलरी अद्दि गॅलरींमध्ये प्रदद्दशथि अभासी
कला (द्दव्हज्युऄल अटथ) अद्दि ना-नफा द्दकंवा स्वदेशी रंगभूमीमध्ये द्ददसिारी ऄनेक
नाट्य ईत्पादने यांचा समावेश ऄसेल. हे सहज ओळखिा येण्याजोगे विथ प्रकार,
पररद्दस्र्िी अद्दि नाट्यमय मुिे वापरिे, द्दवनोदी होण्यासािी पुरेशा चािु ने हािाळिे
परंिु सामान्यि: ऄनुयायांची मूल्ये अद्दि गृद्दहिकांना िोंि देिारी त्रासदायक समस्या
द्दनमाथि न करिा १९५० च्या दशकाि सॅम्युऄल बेकेटच्या वेद्दटंग फॉर गोिॉटचा प्रीद्दमयर
होिाच , ऄनेक समीक्षक कधीही न द्ददसिाऱ्या व्यक्तीची वाट पाहि ऄसलेल्या दोन
दृश्याद्दशवाय आिर कोित्याही स्पष्ट कर्ानका द्दशवाय नाटकाशी जोिू घेउ शकले नाहीि.
या प्रत्यक्ष समर्॔क (ग्राईंििेद्दकंग) नाटकावरील ऄनेकांच्या प्रद्दिद्दक्रया नाटकाच्या एका
भाषिाि सारांवृशीि केल्या होत्या पि “काही येि नाही, काही जाि नाही. ” ही अपत्ी
अहे.”
काल्पद्दनक ऄनुभव जािून घेण्यासािी अद्दि समजून घेण्यासािी वापरला जाउ शकिो
का? शेक्सद्दपयर ॲज यू लाआक आट (ॲक्ट II, सीन ७) मध्ये प्रद्दिसाद देिो: "सवथ जग
एक रंगभूमी अहे अद्दि सवथ पुरुष अद्दि द्दस्त्रया फक्त कलाकार अहेि." सॅम्युऄल टेलर
कोलररजने म्हटल्याप्रमािे, "ऄद्दवश्वासाच्या आच्छेचा संभ्रम(सस्पेन्स)", नाटकािील
घिामोिी वास्िद्दवक नसिाि. हे जरी अम्हाला माहीि ऄसले िरी, अम्ही त्यांना त्या
काळासािी दूल॔द्दशि (द्दिसद्दमस) न करण्याचे मान्य करिो. सहभागाची ही भावना कधी
कधी सहानुभूिी म्हिून ओळखली जािे. अपल्याला अनंद द्दमळवून देउन, अपल्या
अकलनाचा द्दवस्िार करून , आिरांबिल अद्दि अपल्या पयाथवरिाबिलची अपली
अकलनशक्ती वाढवूिे, नैद्दिक अद्दि सामाद्दजक प्रकल्पांना भौद्दिकवादी ढोंगांपेक्षा
प्राधान्य देउन, जीवनाची गुिवत्ा सुधारण्याच्या क्षमिे सािी कला मौल्यवान अहे.
१.१.३ महत्त्व:
१) मॉटथल्स द्दथएटर परफॉमथन्स:
रंगभूमीची कामद्दगरी हा एक सावथद्दत्रक कलात्मक चमत्कार अहे. जो जगभरािील सवथ
समाजांमध्ये ऄद्दस्ित्वाि अहे. फक्त नश्वर मानवच रंगमंच बनविाि. रंगभूमी समजून
घेिल्याने अपल्याला नश्वर ऄसिे काय अहे हे ऄद्दधक चांगल्या प्रकारे समजून घेिा
येिे.
२) अवाजाद्वारे ऄद्दभव्यक्ती:
रंगमंच अपल्याला ऄद्दधक प्रभावीपिे संवाद कसा साधायचा हे द्दशकविे. हे अमचा
ऄभ्यास अद्दि अवि आिरांपयंि पोहोचवण्याची अमची क्षमिा सुधारिे, ज्यामुळे
अम्हाला अमचे संबंध अद्दि अमच्या सभोविालचे जग पररपूिथ करिा येिे.
munotes.in
Page 5
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
5 ३) स्वतःला समजून घेणे:
रंगभूमीच्या माध्यमािून अपि स्विःबिल द्दशकिो. अपली मने अद्दि आिरांची मने कशी
कायथ करिाि, हे समजून घेण्याि हे अपल्याला मदि करिे. अपि कोि अहोि अद्दि
अपि कोि बनिार अहोि यावर अपल्या सभोविालचा कसा प्रभाव पििो हे
अपल्याला पाहण्या ची परवानगी देिे.
४) आद्दतहासाबिल जाणून घेण्यासाठी रंगभूमी आद्दतहास (द्दहस्री द्दथएटर) :
ही एक ईत्म पद्धि अहे. आद्दिहास चांगल्या मजकुराि वाचून समजून घेण्यापेक्षा रंगभूमी
आद्दिहासाला अपल्या िोळयांसमोर द्दजवंि करिे. रंगभूमीच्या वापरामुळे आद्दिहासाबिल
द्दशकिे ऄद्दधक अनंददायक बनिे.
५) बॉडी द्दथएटर(ऄद्दभनय रंगभूमी):
अम्हाला अिवि करून देिो की, या सिि बदलत्या संगिक युगाि, प्रत्येक संगिक
द्दवक्रीच्या केंिस्र्ानी एक नश्वर शरीर अहे. भद्दवष्यािील रचनेि मध्ये शरीराचा
लेखाजोखा अपल्याला अपल्या द्दवरुद्ध न करिा अपल्यासािी कायथ करिारे िंत्रज्ञान
ियार करण्यास सक्षम करेल.
६) जागद्दतकीकरण :
अपल्याला कला आिर संस्कृिीिील लोक समजून घेण्यास मदि करिाि. जगभरािील
ऄनेक समाजािील लोकांच्या कामद्दगरीचा ऄभ्यास करून अपि त्यांच्याबिल बरेच
काही द्दशकू शकिो. ऄसे केल्याने, अपि कमी वांद्दशक अद्दि आिरांना ऄद्दधक
स्वीकारण्या स द्दशकू शकिो.
७) अवाजातील च ढउतार(टोन कमीशद्दनंग):
अपल्या दैनंद्ददन जीवनािील प्रत्येक पैलू कायथक्षमिेने प्रभाद्दवि होिाि. वीज जोििी
ियार करण्यासािी कामद्दगरी वापरली जािे. अपल्या अजूबाजूला कामद्दगरी(परफॉमथन्स)
कसे घििाि हे समजून घेिे अपल्याला साजरे करण्याि अद्दि अपल्यावर पररिाम
करिाऱ्या गद्दिमान शक्तींवर(पॉवर िायनॅद्दमक्सवर) द्दनयंत्रि िेवण्यास मदि करू शकिे.
८) समाजातील बदलाचे "रंगमंच":
हे एक कलात्मक द्दिकाि अहे ज्यामध्ये समाज सूक्ष्मिेने स्विःचे परीक्षि करिो.
रंगभूमीला पारंपाररकपिे एक प्रयोगशाळा म्हिून ओळखले जािे, ज्यामध्ये अपि
संशोधन करू शकिो अद्दि सामाद्दजक समस्या सोिवण्यासािी प्रयत्न करू शकिो.
९) रंगभूमी द्दशक्षण(एज्युकेशन द्दथएटर) :
हे एक ईत्कृष्ट द्दशक्षि साधन अहे. रंगभूमी मध्ये जाण्याने अपल्याला लोक, द्दिकािे
अद्दि कल्पना समोर येिाि ज्यांना अपि ऄन्यर्ा भेटू शकि नाही.नाट्यमय संदभाथि
द्दशकल्यास साक्षरिा ऄद्दधक अनंददायक बनिे. munotes.in
Page 6
रंगभूमी द्दशक्षि
6 १०) सजथनशील कला:
रंगभूमी अपल्या सजथनशीलिेच्या द्दवकासाि मदि करिे. अपली शैक्षद्दिक प्रिाली
शहािपि , िंत्रज्ञान, ऄद्दभयांद्दत्रकी अद्दि ऄंकगद्दिि यावर कमी होि चाललेली लक्ष
केंिीि करिे, म्हिून अपि कलेचे महत्त्व दुलथद्दक्षि करूच नये.
११) रंगभूमी सहानुभूती अद्दण समुदाय सहवास वाढवते:
रंगभूमी अपल्याला नवीन दृष्टीकोनांसमोर अििे ज्याचा अपि पूवी द्दवचार केला नसेल
द्दकंवा भीिी वाटली नसेल. रंगमंच ज्या पद्धिीने संभाषि, संभाषि अद्दि विथ िपासिे िे
अम्हाला अमच्या सहानुभूिीच्या स्नायूंचा वापर करण्यास मदि करिे. रंगभूमी समजून
घेिे, आिर मागांनी, अपल्याला नश्वर ऄसिे म्हिजे काय हे समजण्यास मदि करिे. र्ेट
रंगभूमी द्दनमीिी पाद्दहल्याने नाटकाि द्दचद्दत्रि केलेल्या गटांबिल अपली सहानुभूिी वाढू
शकिे, ज्यामुळे परोपकारी विथनाि बदल होउ शकिाि.
१२) र्ेट रंगभूमी द्दनमीिी पाहण्यापूवी द्दकंवा नंिर ऄसंयम ऄसिे. ऄद्दभनेत्यांचे स्र्ान
जािीय सीमांकन, ईत्पन्न ऄसमानिा , कल्याि , व्यावसाद्दयक द्दनयम , संपत्ी
पुनद्दवथभागिी अद्दि होकारार्ी कृिीकिे वळले.कामद्दगरीनंिर त्यांनी त्यांचे धमाथदाय
योगदान देखील वाढवले.
१३) रंगभूमी मधून जाि ऄसिाना, अम्ही केवळ समोरच्या कलाकारांशीच गुंिि नाही,
िर खोलीिील आिर रंगभूमीमध्ये जािाऱ्यांसोबिही ऄसिो. रंगभूमी मध्ये भाग घेिल्याने
अम्हाला समद्दवचारी अद्दि ईत्साही व्यक्तींच्या समुदायाशी जोिले जािे अद्दि ज्यांना
त्यांच्या शैक्षद्दिक द्दकंवा व्यावसाद्दयक वािावरिाि ऄद्दलप्त द्दकंवा कमी वाटि अहे त्यांना
वारंवार मदि करू शकिे.
१४) रंगभूमी ही "अरसा " म्हणून काम करते:
"सवथ जग एक रंगमंच अहे?" हा शब्दप्रयोग िुम्ही कधी ऐकला अहे का? रंगमंच हा
मनोरंजना पेक्षा जास्ि अहे;हे समाजा समोर एकअरसा वाटिे अद्दि अत्म-शोधाला
प्रोत्साहन देिे. अपल्या समोर काय घििे याचे द्दनरीक्षि करून, अपि स्विःबिल
अद्दि अपि ज्या जगामध्ये राहिो त्याबिल काहीिरी नवीन द्दशकू शकिो. रंगभूमीचे
ऄनेक प्रकार नैद्दिकिावादी अहेि अद्दि द्दशक्षिाच्या ईिेशाने अहेि, नैद्दिक द्दनदेश हे
दुय्यम ध्येय अहे. ऄसंख्य रंगभूमी शैली अहेि, जे केवळ त्यांच्या प्रेक्षकांना प्रद्दिद्दबंद्दबि
करण्यासािी अद्दि परीक्षि करण्यास प्रोत्साद्दहि करण्यासािी ऄद्दस्ित्वाि अहेि.
द्दभन्न द्दवचार , द्दकंवा ऄनेक द्ददशांनी द्दवचार करण्याची क्षमिा, नाट्य अद्दि नाटक
द्दशक्षिाच्या प्रद्दक्रयेद्वारे वाढद्दवली जािे. रंगभूमी ियार करिे, ही वारंवार शोधाची प्रद्दक्रया
ऄसिे, मग िी कर्ा कुिे जािे द्दकंवा कर्ा कशी सांद्दगिली जािे अद्दि पात्रांसािी त्याचा
ऄर्थ काय हे शोधिे अवश्यक ऄसिे.
munotes.in
Page 7
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
7 १.२ रंगभूमीचे घटक १.२.१. जागा / द्दठकाण :
नश्वर गरजा , आच्छा, द्दवनविी अद्दि भीिी व्यक्त करण्यासािी रंगभूमीचा वापर द्दलद्दखि
आद्दिहासाच्या अधीपासून अहे. हा नेहमीच बहुअयामी अद्दि प्रसार माध्यमांचा प्रयत्न
ऄसिो. अकष॔क द्दभंिींवर अद्दि प्राचीन स्वरूपािील सवाथि जुने ऄहवाल दाखविाि की
कामद्दगरीमध्ये संगीि, कोद्दटद्दलयन अद्दि पुनरुत्पादन वाक्प्रचार यांचा समावेश होिा.
कामद्दगरी च्या महत्त्वाकांक्षा पूवी अध्याद्दत्मक, सामाद्दजक , शैक्षद्दिक अद्दि मनोरंजक
होत्या. कलाकारांची संख्या, माध्यमांची जद्दटलिा अद्दि रंगभूमीमध्ये ऄनुयायी
स्वरूपाची प्रर्ा यांमुळे, रंगभूमीच्या क्षिा-क्षिाची पररद्दस्र्िी अद्दि घटना देखील आिर
ऄसंख्य कला प्रकारांपेक्षा ऄद्दधक ऄवघि अहेि.
रंगभूमीचे प्रेक्षक, कलाकार अद्दि माध्यमांचे परीक्षि या माध्यमाचे सखोल विथन देउ
शकिे अद्दि आिर कला प्रकारांपेक्षा वेगळे करिारी वैद्दशष्ट्ये प्रामुक्याने स्पष्ट करू
शकिाि. र्ेट मूकऄद्दभनय(पँटोमाआम) अद्दि र्ेट प्रेक्षक हेच घटक रंगभूमी द्दनद्दमथिीसािी
अवश्यक ऄसिाि. िरीही , सवाथि महत्त्वाच्या नाट्यमय क्षिाि मोि्या संख्येने ऄद्दिररक्त
कलाकार , िंत्रज्ञ अद्दि व्यावसाद्दयक कामगारांचा समावेश ऄसिो. सजावट, पोशाख ,
प्रकाशयोजना अद्दि ध्वनी ियार करण्यासािी वापरलेली सामग्री ही सवथ रंगभूमी
माध्यमाची ईदाहरिे अहेि.
रंगभूमीच्या प्रेक्षकांची द्दवद्दशष्ट वैद्दशष्ट्ये म्हिजे, िे र्ेट अद्दि ऄसंख्य व्यक्तींनी बनलेले
ऄसिे, जे प्रदशथनासािी द्दवद्दवध दृष्टीकोन अििे. प्रचंि अद्दि सुंदर सुशोद्दभि घरांपासून
रस्त्याच्या कोपऱ्यां पयंि रंगभूमी द्दवद्दवध छटांमध्ये होउ शकिे. जरी नाट्यप्रदशथन
द्दवशेषि: हेिूने बनवलेल्या सुद्दवधांमध्ये अयोद्दजि केले जाि ऄसले िरी,रंगभूमी सािी
अवश्यक - अवश्यकिा ही एक र्ेट प्रकटन मूकऄद्दभनय (पॅन्टोमाआम) अद्दि र्ेट प्रेक्षक
अहे, िी रचना नाही.
रंगभूमी कामद्दगरीची जागा सादरी करिाचे चार प्रकारांमध्ये वगीकरि केले अहे:
मुख्य पिदा व वाद्यवृंद दरम्यानचा भाग (प्रोसाद्दनयम द्दर्एटर)
द्दत्रद्दमिी रंगभूमी (थ्रस्ट द्दर्एटर)
चद्दक्रय रंगभूमी (ररंगि द्दर्एटर)
जोििी ऄंिर (सेटऄप स्पेस).
आटाद्दलयन पुनजाथगरि काळाि, मुख्य पिदा िे वाद्यवृंद दरम्यानच्या भाग (प्रोसेद्दनयम
द्दर्एटर) ज्यांना द्दचत्रिाचे टप्पे म्हिून ओळखले जािे, िे ईदयास अले. प्रोसेद्दनयम
धनुष्याच्या "द्दचत्र फ्रेम" मधून िोकावून, प्रेक्षक नाट्य कायथक्रमाची ऄपेक्षा करिाि.
द्दचत्रपटगृहाप्रमािे, सवथ ऄनुयायी सदस्य धनुष्याच्या एका बाजूला बसलेले ऄसिाि,
अद्दि सवथ कलाकार अद्दि द्दनसगथरम्य देखावे धनुष्याच्या अि द्दकंवा त्याच्या समोर
ियार केलेले ऄसिाि. प्रोसेद्दनयम रंगभूमीचा प्रार्द्दमक फायदा ऄसा अहे, की िे आिर munotes.in
Page 8
रंगभूमी द्दशक्षि
8 दृश्यांसािी अद्दि मंत्रालयाच्या द्दनसगथरम्य वैद्दशष्ट्यांसािी वापरलेले कलाकार अद्दि
सजावट लपविे द्दकंवा "मुखवटे" लाविे. प्रोसेद्दनयम फ्रेम प्रेक्षकांच्या दृष्टीकोनािून
रंगमंचाच्या वरील, खाली अद्दि बाजूंना व्यापिे.
मलवस्त्र (एप्रन) हा प्रोसेद्दनयमच्या समोर रंगमंचाच्या िळाचा भाग अहे. कारि
रंगमंचाच्या क्षेत्रांचे विथन ऄनुयायींना सामोरे जाि ऄसलेल्या ऄद्दभनेत्याच्या दृष्टीकोनािून
सादर केले जािे, ईजवा म्हिजे ऄद्दभनेत्याच्या द्दवशेषाद्दधकाराच्या मागाथवर, परंिु
ऄनुयायींच्या िाव्या द्दवंगचा वरचा रंगमंच (ऄपस्टेज) अद्दि खालचा रंगमंच (िाईनस्टेज)
ही रेनेसाँची शब्दावली अहे. जेव्हा रंगमंचाचा िळावर द्दकंवा खेळपट्ीवर िेवला जािो
िेव्हा ऄनुयायांच्या दृष्टीच्या रेषा अद्दि अकष॔किेवर रंगवलेल्या दृष्टीकोनाच्या दृष्टीला
मदि करण्यासािी. या ऐद्दिहाद्दसक रंगभूमीमध्ये, रंगमंचाचा मागचा भाग पुढच्या भागापेक्षा
ऄद्दधक पुढे होिा अद्दि अिा अम्ही सजावट (स्टेद्दजंग) द्दवभागांना प्रेक्षकांपासून दूर
"वरचा रंगमंच "ऄपस्टेज" म्हिून संबोधिो.
बहुिेक रंगभूमीमध्ये सापळे द्दकंवा रंगमंचाच्या िळाशी ऄसलेले भाग ऄसिाि जे
कलाकार अद्दि सजावट कमी करण्यासािी अद्दि वाढवण्यासािी काढले जाउ
शकिाि. काही रंगभूमी मधील पिदे, मलवस्त्र (ऍप्रन) खाली ईिरून वाद्य , द्दसम्फनी
होल बनिो , जो संगीिाच्या स्लॅपद्दस्टक मध्ये वापरला जािो. मृिदेह रंगमंचाच्या प्रत्येक
बाजूला द्दस्र्ि अहेि, प्रोसेद्दनयम द्वारे प्रेक्षकांपासून लपलेले अहेि अद्दि जेर्े सजावट
िेवली अहे, द्ददवे लावले अहेि अद्दि कलाकार प्रवेश करण्यासािी र्ांबिाि.
रंगमंचाच्या वर सामान्यि: एक पाइप, कव्हर गॅरेट ऄसिे, द्दजर्े ऄद्दिररक्त प्रकाशयोजना
स्र्ाद्दपि केली जािे अद्दि सजावट, जसे की रंगीि केलेल्या पाश्वथभूमी, वापर केला जाउ
शकिो अद्दि रंगमंचाच्या िळाशी खाली केले जाउ शकिे द्दकंवा प्रेक्षकांच्या नजरेिून ईंच
केले जाउ शकिे. ऄपाटथमेंट, र्ेंब, प्लॅटफॉमथ, गाि्या, झािे अद्दि बॅटन्स हे काही
प्रास्िाद्दवक द्दनसगथरम्य अद्दि प्रकाशयोजना अहेि जे वर( कव्हर गॅरेट) मध्ये, रंगमंचाच्या
बाहेरील भागांमध्ये द्दकंवा बाजूला मध्ये िेवलेले अहेि. फ्लॅट्स सामान्यि: फ्रेमवर
पसरलेल्या िेलाने बनलेले ऄसिाि अद्दि अिील द्दकंवा बाहेरील द्दभंिी, झािे द्दकंवा
आिर काही प्रमािाि सपाट वस्िूंसारखे रंगवलेले ऄसिाि. र्ेंब हे फॅद्दिकचे मोिे िुकिे
ऄसिाि जे पाइप्समधून द्दनलंद्दबि केले जािाि अद्दि सामान्यिः द्दनसग॔, अिील भाग
द्दकंवा आिर पररद्दस्र्िी दशथवण्यासािी रंगीि केले जािाि. द्दस्क्रम अद्दि सायक्लोरामा हे
र्ेंबासारखेच अहेि कारि िे दोन्ही मोिे, लटकलेले कापिाचे िुकिे अहेि, परंिु
प्रत्येकाचे स्विःचे वैद्दशष्ट्य अहे. द्दस्क्रम हे द्दविलेले कापि अहे. जे समोरून प्रकाद्दशि
केल्यावर ऄपारदशथक द्ददसिे परंिु मागील बाजूने प्रकाद्दशि केल्यावर ऄधथपारदशथक द्दकंवा
पारदशथक द्ददसिे. सायक्लोरामाचा वापर प्रकाश साधनांच्या संयोगाने केला जािो कारि
िो पांढरा ऄसिो अद्दि द्दनसगथरम्य पाश्वथभूमीचा रंग अद्दि नमुना बदलण्यासािी
कोित्याही रंगाच्या प्रकाशाने प्रक्षेद्दपि केला जाउ शकिो.
चौर्रा (प्लॅटफॉमथ) सामान्यि: लाकिाचे बनलेले ऄसिाि अद्दि वेगवेगळया ईंचीवर
मांिलेले ऄसिाि; िे घराच्या पयाथयी िळाचे, बोटीचे प्रगि सूयोदय (सनिेक) द्दकंवा
रंगमंचाच्या मजल्यावरील पररद्दस्र्िी पासून वेगळे स्र्ान दशथवू शकिाि जे प्रेक्षकांनी एकाच
वेळी पाद्दहले पाद्दहजे. काटथ म्हिजे बस द्दकंवा ट्रॅकवर चालिारा चौर्रा (प्लॅटफॉमथ). munotes.in
Page 9
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
9 प्रकाशाची साधने सामान्यि: रंगमंचाच्या वर, समोरील ऄनुयायींवर द्दकंवा बाजूने शरीराि
द्दनलंद्दबि केली जािाि. बॅटन्स हे लाआद्दटंग ईपकरिांसािी क्षैद्दिजररत्या िेवलेले पाइप्स
, िर झािे ईभ्या िेवलेल्या पाइप्स अहेि.
टीझसथ, एक प्रकारचा पिदा , सामान्यिः या सवथ आमारिींना ऄनुयायांच्या दृष्टीकोनािून
लपवण्यासािी वापरला जािो. िळभागािील लांब काळे पिदे अहेि जे वस्िू लपविाि.
द्दनलंद्दबि वस्िू लपद्दवण्यासािी, कव्हर गॅरेटमधील पाइप्स मधून सीमा टांगल्या जािाि.
प्रोसेद्दनयम धनुष्याची रचना दोन पाय, एक सीमा अद्दि रंगमंचाच्या िळाच्या संयोजनाने
प्रद्दिध्वनी केली जािे. प्रोसेद्दनयम धनुष्य अद्दि वरची द्दभंि यांच्या दरम्यान, बहुिेक
द्दचत्रपटगृहांमध्ये टीझरचे िीन संच ऄसिाि. पररिामी , कलाकार अद्दि सजावट
रंगमंचाच्या दोन्ही बाजूंच्या चारपैकी कोित्याही ऄंिरािून प्रवेश करू शकिाि. हे ऄंिर
रंगमंचाच्या वरच्या िे वरच्या टप्प्यापयंि क्रमांद्दकि केले अहे; ईदा, ईजव्या -हािािून
रंगमंचावर प्रवेश करिारा ऄद्दभनेिा पिद्याअि धनुष्यसह अद्दि रंगमंचाच्या ईजवीकिे
प्रवेश करिो. मुख्य म्हिजे मोिापिदा जो प्रेक्षक अि जािाना वारंवार काढला जािो;
काही रंगभूमी मध्ये, रंगीि केलेल्या द्दकंवा द्दविलेल्या प्रद्दिमांसह िे खूपच द्दवस्िृि अहे.
रंगभूमीचे ऄनुयायी क्षेत्र हे घर म्हिून ओळखले जािे. रंगमंचाला सामोरे जािाना
ऄनुयायांच्या दृष्टीकोनािून या जागेिील द्ददशाद्दनदेश सांद्दगिले जािाि; म्हिून, घराचा
हक्क म्हिजे बसलेल्या ऄनुयायी सदस्याच्या हक्काचा संदभथ. संयुक्तराष्टामधील
ऄनुयायी असनाचा सवाथि लहान प्रदेश संगीि वाद्य (द्दसम्फनी) म्हिून ओळखला जािो
अद्दि हे संगीि वाद्य सीट बहुिेक वेळा सवाथि मौल्यवान ऄसिाि. मोि्या रंगभूमी मध्ये
सहसा द्दकमान एक िेक ऄसिो अद्दि ऄनेक जुन्या रंगभूमी मध्ये िेकच्या स्र्ानावर
नाट्यगृहाच्या बाजूने खोल्या (बॉक्स) ऄसिाि.
द्दत्रद्दमिी (थ्रस्ट) रंगभूमीमध्ये रंगमंचाच्या िीन बाजूंनी प्रेक्षक सदस्य ऄसिाि, एक बाजू
ईच्च सजावटीसािी राखीव ऄसिे. याला त्रीद्दमि कक्ष (थ्री क्वाटथर राईंि) ऄसेही
म्हििाि. द्दत्रद्दमि (थ्रस्टस्टेज) प्राचीन ग्रीस अद्दि एद्दलझाबेर्न आंग्लंि मध्ये लोकद्दप्रय
होिे; रंगमंचाच्या या स्वरूपाचा मुख्य फायदा ऄसा अहे की िो ऄद्दभनेिाला प्रेक्षकांच्या
जवळ अििो. रंगमंचाच्या िीन बाजूंपैकी प्रत्येकी िीन पुढच्या पंक्तींचा ऄर्थ ऄसा होिो
की अिखी बरेच प्रेक्षक सदस्य कलाकारांच्या जवळ ऄसिील. अकषथक अराम कक्ष
(िेकोर स्टोऄर हाउस) सािी क्षेत्रे अद्दि द्दनसगथरम्य मंत्रालय लपवण्याच्या शैली,
दुसरीकिे, मोि्या प्रमािाि कमी झाल्या अहेि. ईंचीची सजावट (द्दभंिी, पाश्वथभूमी)
रंगमंचाच्या फक्त एका बाजूला वापरली जाउ शकिे द्दजर्े हा बसलेले नाही. थ्रस्ट
रंगमंचावर, रंगभूमीची दृष्टी खूप कमी झाली अहे कारि बहुिेक ऄनुयायी सदस्यांना
अयोजीि केलेला नाट्यकायथक्रम द्ददसिार नाही परंिु रंगमंचा वर अद्दि रंगमंचाचे दोन्ही
कायथक्रम समोर बसलेल्या ऄनुयायी सदस्यांना द्ददसिील.
द्दवसाव्या शिकाि द्दत्रद्दमिी रंगभूमीना पुन्हा लोकद्दप्रयिा द्दमळाली. द्दमद्दनयापोद्दलस मधील –
गुर्री द्दर्एटर (द्दप्रंट पहा) , लंिनमधील–रॉयल नॅशनल द्दर्एटरमधील ऑद्दलद्दव्हयर अद्दि
स्ट्रॅटफोिथ, ओंटाररयो मधील–फेद्दस्टव्हल द्दर्एटर ही सवथ सध्याच्या घिीला द्दत्रद्दमि
रंगमंचावर ऄसलेली प्रद्दसद्ध द्दिकािे अहेि. munotes.in
Page 10
रंगभूमी द्दशक्षि
10 द्दत्रद्दमिी रंगभूमी (थ्रस्ट द्दर्एटर) मध्ये, मुख्य पिदा िे वाद्यवृंद दरम्यानच्या भागासािी
सवाथि सामान्य शब्द समान अहेि द्दकंवा र्ोिेसे सुधाररि अहेि. रंगमंचाच्या वर द्दकंवा
खाली ईदाहरिार्थ, ऄनुयायी असन नसलेल्या एका द्दभंिीशी संबंद्दधि अहेि. काही
वाक्ये लागू होि नाहीि; ईदाहरिार्थ, द्दत्रद्दमिी रंगभूमी (थ्रस्ट द्दर्एटर) मध्ये क्वद्दचिच
फ्लाय कॉकलॉफ्ट्स द्दकंवा मृिदेह अढळिाि. व्होद्दमटोररयम , खेळािूंच्या प्रवेशद्वारांची
रचना जी प्राचीन रोमन रंग भूमी मध्ये ईद्भवली, ही एक नवीन रचना अहे जी वारंवार
बांधली जािे. हा एक चलपट (रॅम्प) अहे जो द्दवशेष (फॉलोऄरद्दशप) असनाच्या खाली
सुरू होिो अद्दि द्दत्रद्दमि रंगमंचावर शेवटी नेिो. वारंवार दोन प्रवेश (व्होद्दमटोररया)
ऄसिाि , एक प्रत्येक रंगमंचाच्या खालील रंगमंच(िाईन स्टेज) कोपऱ्याकिे जािो. हे
कलाकार अद्दि वादकसािी सुरू अद्दि बंद रंगमंचकिे नेण्यासािी वापरले जािे.
खास सदस्य चौरसाच्या सवथ कोपऱ्यांवर द्दकंवा ररंगिाच्या रंगमंचावर ऄप्रत्यक्ष रंगमंच
बसलेले ऄसिाि. हे सवांि प्राचीन प्रकारचे कायथप्रदशथन क्षेत्र अहे, जे द्दलद्दखि
आद्दिहासाच्या अधीच्या प्राचीन संस्कारां पयंि परि पसरले अहे. याक्षिी कोििी ही
िुलनात्मक संरचना ऄद्दस्ित्वाि नसली िरी, प्राचीन ग्रीक रंगभूमीच्या ऄवशेषांमध्ये
स्र्ाद्दपि केलेली ऄप्रत्यक्ष वादकांना (द्दसम्फनी ग्रेव्हस्टोन) रंगभूमीच्या बांधकामा पूवीच्या
प्राचीन कामद्दगरी च्या परंपरेकिे द्दनदेश करिे. ररंगि/चद्दक्रय रंगभूमी नाटकीय दृष्टीची
शक्यिा कमी करिाना खेळािू अद्दि प्रेक्षक यांच्यािील संबंध वाढविे. द्दवसाव्या
शिकाच्या ईत्राधाथि वॉद्दशंग्टन, िी.सी.मधील – एररना स्टेज अद्दि न्यूयॉकथ शहरािील
–सकथल आन द स्क्वेऄर यासह ऄनेक ररंगि द्दर्एटर/चद्दक्रय रंगभूमी बांधले गेले.
द्दवद्दवध प्रकारच्या नाटकांना द्दकंवा द्दवद्दवध वादनशैलींना ऄनुकूल ऄसलेल्या वेगवेगळया
नाट्यव्यवस्र्ांचे द्दवसाव्या शिकािील नाट्य दुभाष्यांनी परीक्षि केले अहे. मॅक्स
रेनहाटथ- एक जमथन द्ददग्दशथक, ऄनेक प्रकारची रंगभूमी ऄसलेल्या रंगभूमी संचाची
(कॉम्प्लेक्स) वद्दकली करिारे पद्दहले होिे, जसे की मोिे वाद्यसंगीि द्दकंवा द्दत्रद्दमिी
कक्ष(थ्रस्ट हाउस) अद्दि एक लहान चद्दक्रय रंगमंच अद्दि द्दवद्दवध नाटकां ना वेगवेगळया
प्रकारच्या रंगभूमीची अवश्यकिा ऄसिे.
न्यूयॉकथच्या– द्दलंकन सेंटर,
लंिनच्या– रॉयल नॅशनल द्दर्एटर
अद्दि बाद्दबथकन सेंटर,
ऄटलांटा:
ऄलायन्स द्दर्एटर िसेच *द्दशकागोच्या– गुिमन द्दर्एटरमध्ये ित्सम द्दर्एटर कॉम्प्लेक्स
अढळू शकिाि. द्दवसाव्या शिकािील समान दृष्टीकोन म्हिजे एक लवद्दचक रंगभूमी
ियार करिे ज्यामध्ये ऄनुयायी अद्दि रंगमंच क्षेत्रे िीन सुरुवािीच्या कॉद्दन्फगरेशन पैकी
कोििीही ियार करण्यासािी पुनरथचना केली जाउ शकिाि.
munotes.in
Page 11
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
11 केंद्दिजमधील:
ऄमेररकन रेपटथरी द्दर्एटरसािी -लोएब सेंटर हे एक ईदाहरि अहे. (ब्लॅक बॉक्स द्दर्एटर)
अमच्याकिे जेनेद्दसओमध्ये अहे त्यासारखे हे रंगभूमी कलाकाराच्या द्दनद्दमिी सािी
जागा योग्य बनवण्याच्या आच्छेचा एक साधा पररिाम अहे. ही फक्त काळया रंगाि
रंगलेली खोली अहे, ज्यामध्ये ऄनुयायी बसण्याची व्यवस्र्ा,रंगमंच चौर्रा, प्रकाश
व्यवस्र्ा अद्दि सजावट खोलीि कुिेही िेवली जाउ शकिे अद्दि प्रत्येक नाटकासािी
बदलली जा उ शकिे.
कांही रंगमंच कलाकार नाटकाच्या द्दनद्दमत्ीि बसण्यासािी काळी खोली(ब्लॅक बॉक्स
द्दर्एटर)चे रूपांिर करण्यापेक्षा ऄद्दधक मूलगामी दृद्दष्टकोन घेिाि; त्यांना एक जागा
सापिली जी मूळि: रंगभूमी म्हिून बांधली गेली नव्हिी. याला द्दनयोद्दजि जागा (सेटऄप
स्पेस) म्हिून संबोधले जािे. ित्सम कलाकारांनी आमारिी, महानगर , मेगाद्दसटी स्र्ाने,
खेिूि मैदाने, कोद्दटद्दलयन क्लब अद्दि रस्त्याच्या कोपऱ्याि नाट्यद्दनद्दमथिी केली अहे.
(रोिहाउस परफॉमथन्स "सेट ऄप स्पेस") प्रमािे अहे, ज्यामध्ये प्रेक्षक सदस्य टेबलवर
बसून खाण्याद्दपण्याची सूचना देिाि अद्दि रंगमंच पररसर (स्टेज एररया) सामान्यिः एक
नवीन हाि अहे ज्यामध्ये ऄन्न सेवा सामावून घेिे अवश्यक अहे. सेट ऄप स्पेस ऄशा
संरचनेचा देखील संदभथ घेउ शकिे जी त्याच्या मूळ ईिेशापासून चालू ऄसलेल्या
रंगभूमी द्दनमीिीस समर्थन देण्यासािी सुधाररि केली गेली अहे. न्यूयॉकथ शहरािील
ऄनेक रंगमंच हे (ऑफ -िॉिवे द्दर्एटसथ) पूवीच्या द्दिकािी सुद्दवधा द्दकंवा चचथमध्ये अहेि.
सेट ऄप स्पेस पयाथवरिीय जोििी मध्ये देखील प्रगिी करिाि, ज्यामध्ये कलाकारां
सािी जागा अद्दि ऄनुयायांसािी जागा सहजपिे ओळखली जाि नाही. सामान्य कक्ष ,
ईदाहरिार्थ, एखादा गीिका र येउन िुमच्या टेबलावर कामद्दगरी (परफॉमथ) करू शकिो,
द्दकंवा कलाकार ऄनुयायांच्या समान प्रवेशद्वारांचा वापर करू शकिाि. पयाथवरिीय
कामद्दगरी ईत्ेजक ऄसू शकिे, कारि पुढेकाय होइल द्दकंवा िे कुिे होइल हे िुम्हाला
कधीच माहीि नसिे.
रंगमंचा अकार अद्दि ऄनुयायी जागेची पवाथ न करिा नाटकाच्या द्दनद्दमथिीसािी अवश्यक
ऄसलेल्या द्दवद्दवध वािावरिीय िे (कंद्दिशद्दनंग)सािी रंगभूमी खालील जागा प्रदान
करिाि. खाली पाद्दहलेल्या वास्िद्दवक द्दनमीिीचा द्दवचार करा फक्त एक नाट्यमय बफाथचे
टोक अहे. ऄद्दभनेत्यां सािी कपिे अद्दि सुशोद्दभििा कक्ष (ड्रेद्दसंग अद्दि मेकऄप
ऄपाटथमेंट), एक ग्रीन रूम द्दजर्े कलाकार रंगमंचावर नसिाना राहिाि, देखावा, सुशोद्दभि
अद्दि पोशाखांची दुकाने द्दजर्े िेकोर अद्दि पोशाख ईभारले जािाि द्दकंवा ऄनुकूल केले
जािाि , सजावटीसािी संग्रहकक्षाची (स्टोऄरहाउस) जागा, पोशाख अद्दि द्ददवे, प्रकाश
अद्दि ध्वनी सेल ज्यािून िंत्रज्ञ कामद्दगरी बाजारू कामगार दल दरम्यान द्ददवे अद्दि
ध्वनी चालवा , द्दिकीटकक्ष (बॉक्स ऑद्दफस) द्दजर्े लोक द्दिद्दकटे खरेदी करू शकिाि,
आिर जागेच्या पररद्दस्र्िीची ईदाहरिे अहेि, एक द्दकंवा लॉबी ज्यामध्ये ऄनुयायी
द्दवश्रांिी घेउ शकिाि अद्दि मध्यंत्रा दरम्यान ऄल्पोपाहार खरेदी करू शकिाि अद्दि
कायथकारी कमथचा सािी कायाथलयीन जागा बाजारू कामगार दल, (माकेद्दटंग लेबर
फोसथ) सारखीच अहे . munotes.in
Page 12
रंगभूमी द्दशक्षि
12 १.२.२ ऄनुयायी / प्रेक्षक:
मूकऄद्दभनया (पॅन्टोमाआम) सोबि, ऄनुयायी हे र्ेट नाट्यप्रदशथनाच्या दोन मूलभूि
पैलूंपैकी एक अहे. किथव्यकला (परफॉद्दमंग अट्थस) मयाथद्ददि जागेि अद्दि वेळेि
ऄद्दस्ित्वाि ऄसिाि ; म्हिूनच, नाट्यगृहा िील कलाकृिी ऄसलेल्या कामद्दगरीला वेळेि
मयाथद्ददि वास्िद्दवकिा ऄसिे. िे सुरू होिे, अद्दि नंिर िे संपले. पुढील रात्री अिखी
एक समान कलाकृिी ियार केली जाउ शकिे,परंिु खेळािूंमधील द्दभन्न ऄनुयायी अद्दि
द्दभन्निा यामुळे कलेचे एक वेगळे कायथ होइल. कि॔व्यकले (परफॉद्दमंग अट्थस)च्या या
पैलूची त्याच्याशी िुलना करा. द्दवद्दवध पंर् वेळोवेळी द्दकंवा शिकानुशिके येउ शकिाि,
परंिु कलाकृिी कालांिराने द्दस्र्र राहिे अद्दि कालांिराने प्रभाद्दवि होि नाही.
र्ेट कामद्दगरीमध्ये, प्रेक्षक खेळािूंशी संवाद साधिाि, जे सिि मध्ये-मध्ये
(क्लोव्हरलीफ) प्रेक्षकांना प्रद्दिसाद देिाि. ऄद्दभनेिे एखाद्या पंर्ाची ईजाथ, द्दवशेषि:
व्यंगद्दचत्रा(कॉमेिी)मध्ये, अद्दि मूिथ प्रकारे प्रद्दिसाद न देिाऱ्या पंर्ांबिल चीि व्यक्त
करिील. मोि्या प्रमािाि प्रेक्षकांच्या ऄद्दभप्रायामुळे ऄद्दभनेत्यांची कामद्दगरी एका
रात्रीपासून दुसऱ्या रात्रीि नाटकीयररत्या बदलेल. िुम्ही ऄनेकदा पाद्दहलेल्या
द्दचत्रपटावरील िुमच्या प्रद्दिद्दक्रयांमधील फरक द्दवचाराि घ्या; िुमच्या पाहण्याच्या
पररद्दस्र्िीं मुळे द्दचत्रपट अद्दि िुमच्या प्रद्दिद्दक्रया वेगळी वाटिील—परंिु या पररद्दस्र्िीि
िुमच्या अद्दि पात्रांमध्ये र्ेट देवािघेवाि नाही. खालील सदस्य एकमेकांच्या द्दटप्पण्या
देखील सूद्दचि करिील. लहान पंर्ांपेक्षा मोि्या पंर्ांनी हसण्याची द्दकंवा मोि्याने लक्षाि
िेवण्या ची ऄद्दधक शक्यिा ऄसिे, काही ऄंशी ऄस्पष्टिेमुळे अद्दि काही प्रमािाि आिर
लोकांच्या प्रद्दिसादांमुळे िुम्हाला प्रोत्साहन द्दमळिे अद्दि िे मोिे होिे.
िुम्ही जास्ि हसू शकिा, जोराि रिू शकिा, िुमच्या असनावर ईिी मारू शकिा द्दकंवा
मोि्या, व्यस्ि प्रेक्षकांसमोर सावथजद्दनकपिे ईत्र देउ शकिा. पुन्हा, जर िुमचे बहुसंख्य
ऄनुयायी िुम्हाला द्दिरस्कारी वाटि ऄसलेल्या वस्िूचा अनंद घेि ऄसिील, िर िुमच्या
सभोविालच्या ऄनुकूल प्रद्दिद्दक्रया ऐकण्यासािी िे िुमच्या स्विःच्या नकारात्मक
प्रद्दिद्दक्रयांना बळकटी देउ शकिे.
प्राचीन काळािील अध्याद्दत्मक , सामाद्दजक , शैक्षद्दिक अद्दि सांस्कृद्दिक ईद्दिष्टांचे द्दमश्रि
ऄसलेल्या समारंभांिून रंगभूमीचा ईदय झाला. या संस्कारांमध्ये पंर्ाचा मोिा सहभाग
होिा. प्राचीन पंर्ांप्रमािे, रंगभूमी पंर् वैयद्दक्तक संभावनांसह एकद्दत्रि होिाि, ईत्पादन
ज्ञानाची द्दवद्दवधिा अद्दि द्दवद्दवध द्दवद्दशष्ट ऄद्दभरुचीनुसार. कामद्दगरीच्या कालावधी सािी,
प्रत्येक ऄनुयायी एक सामूद्दहक ओळख द्दनमाथि करेल. जरी समर्॔क सदस्य िे पाहिाि
त्या कामद्दगरीमध्ये काही मागांनी सहभागी होि ऄसले िरी, समन्वय सहज समर्॔क
ऄद्दभप्राय(फॉलोऄरद्दशप जेस्ट मोमेंट कन्व्हेन्शन) त्यांच्या सहभागावर मयाथदा घालिाि.
प्राचीन काळािील अध्याद्दत्मक , सामाद्दजक , शैक्षद्दिक अद्दि सांस्कृद्दिक ईद्दिष्टांचे द्दमश्रि
ऄसलेल्या समारंभांिून रंगभूमीचा ईदय झाला. या द्दवधींमध्ये पंर्ाचा मोिा सहभाग
होिा. प्राचीन पंर्ांप्रमािे, रंगभूमी पंर् वैयद्दक्तक संभावना, द्दवद्दवध ईत्पादन ज्ञान
पररद्दस्र्िी अद्दि द्दवद्दवध द्दवद्दशष्ट ऄद्दभरुचीसह एकद्दत्रि होिाि. कामद्दगरीच्या
कालावधीसािी , प्रत्येक ऄनुयायी एक सहयोगी ओळख ियार करेल. munotes.in
Page 13
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
13 जरी ऄनुयायी सदस्य ईपद्दस्र्ि ऄसलेल्या कामद्दगरीमध्ये काही मागांनी सहभागी होि
ऄसले िरी, ऄनुयायी (गेस्टे मोमेंट) ऄद्दधवेशने द्दवधीच्या वैद्दशष्ट्यपूिथ कायथ प्रदशथनािील
सहभागाचे प्रकार मयाथद्ददि करिाि. कल्ट हेल, हसिे, बू, अद्दि कदाद्दचि मोि्याने
लक्षाि िेवा, परंिु िे ऄपररहायथ पूिथिा प्रदान करण्यास, सोबि गाण्यास द्दकंवा रंगमंच,
स्टेज अद्दि कॉद्दटद्दलयनवर ईिण्यास संकोच करिाि.
प्रेक्षकांच्या सहभागाला प्रोत्साहन देिाऱ्या रंगभूमीच्या काही शैली सध्या लोकद्दप्रय
अहेि; ईदाहरिांमध्ये मुलांची रंगभूमी, व्यंगद्दचत्र अद्दि जादुचे काय॔क्रम (मॅद्दजक शो
अद्दि कॉ मेिी) सुधारिे समाद्दवष्ट अहे.
द्दवधी कायथप्रदशथन दीघथकाळापासून नश्वर आद्दिहासाचा एक भाग अहे, परंिु अपल्या पैकी
प्रत्येकाच्या कामद्दगरीच्या स्विःच्या कर्ा अहेि. मुले कर्ा, खेळ, प्रौढांचे प्रदशथन
पाहिारे प्रभाव अद्दि त्यांनी शोधलेले पररिाम याद्वारे द्दशकिाि; करमिूक ही नश्वर
साक्षरिेची एक प्राद्दिद्दनद्दधक (ऄॅबेसेिेररयन) पद्धि अहे. प्रौढ म्हिून, अम्ही अमच्या
कल्पना प्रत्यक्षाि ईिरवण्याि कमी वेळ घालविो अद्दि नवीन कर्ा, द्दवनंत्या द्दकंवा
स्वप्ने पाहण्याि जास्ि वेळ घालविो. जेव्हा िुम्ही एखादे नाटक पाहिा,एखादे पुस्िक
वाचिा द्दकंवा द्दचत्रपट पहािा िेव्हा अनंदाचा एक मोिा भाग िुमच्या पात्रांबिलच्या
सहानुभूिीिून अद्दि पात्रांच्या पररद्दस्र्िीबिलच्या िुमच्या ऄनुभवािून येिो.
द्दचत्रपट समर्थकांनी प्रेक्षकत्वाचे ऄद्दधक गुंिागुंिचे प्रद्दिमान (द्दक्लष्ट मॉिेल) ियार
करण्यासािी मनोद्दवश्लेषिात्मक प्रस्िावांना समर्थन द्ददले अहे, द्दकंवा अम्ही एखाद्या
द्दचत्रपटाच्या घटनेशी कसे संबंद्दधि अहोि, जे रंगभूमीशी देखील व्यापकपिे संबंद्दधि
अहे. प्रर्म प्रकारचा प्रेक्षकवगथ फ्रॉआिच्या मनोद्दवश्लेषि (“स्कोलोपोद्दफ द्दलया ”) या
संकल्पनेवर अधाररि अहे, ज्याचा शाद्दब्दक ऄर्थ “पाहण्याि अनंद” ऄसा हो िो. जेव्हा
पंर्ासािी वापरले जािे, िेव्हा ही कल्पना ऄनुयायी अद्दि घटने मधील दृश्यात्मक दुवा
दशथविे, जे काही प्रकारच्या रंगभूमीपेक्षा द्दचत्रपटासािी ऄद्दधक योग्य ऄसू शकिे, जे
दृश्यात्मक पेक्षा ऄद्दधक सहभागी ऄसू शकिे. मनोद्दवश्लेषि (स्कोपोद्दफद्दलया) ऄसे
सुचद्दविो की नाट्यमय द्दक्रया प्रेक्षकांसमोर जादूने ईलगििे, ऄनुयायी प्रद्दिद्दक्रयांमुळे
प्रभाद्दवि होि नाही , परंिु दशथकांना नाटकाच्या घिामोिींमध्ये भाग घेण्याचा द्दकंवा ऄगदी
द्दनयंद्दत्रि करण्याचा भ्रम द्दनमाथि करिो. एखाद्या वस्िूने त्याला धमकावल्यावर द्दकंवा िो
एखाद्या शत्रूला पराभूि करिो, िेव्हा शक्तीची भावना ऄनुभवि ऄसिाना, द्दचत्रपटाच्या
मूिीशी अपि कसे ओळखिो याचा द्दवचार करिे. शेवटी त्याने नाद्दयकेचे मन द्दजंकले
नाही िर अम्ही द्दनराश होिो.
एक वेगळी कल्पना लॅकनच्या "काच रंगमंच", (ग्लास स्टेज) मधून ईद्भविे, जी
मनोद्दवश्लेषिामध्ये ऄद्दधक पररभाद्दषि केली जािे. अपि स्विःला ऄक्षरशः काचेि
पाहिो अद्दि लाक्षद्दिकररत्या अपल्यासारख्या आिर लोकांमध्ये (मामा द्दकंवा द्दपिा)
अद्दि अपि स्विःला काचेि पाहि ऄसलेल्यां सारखे अहोि ऄशी कल्पना करिो, जे
सामान्यि:अपल्यापेक्षा ऄद्दधक महत्त्वाचे ऄसिाि, द्दवशेषि: हा टप्पा वयाच्या
असपासच्या मुलांचे विथन करिो. िर्ाद्दप, द्दचत्रपट समर्थकांचा ऄसा युद्दक्तवाद अहे की
स्विःला अपल्यापेक्षा ऄद्दधक सक्षम समजिे हे अपल्याला अकार देि राहिे, munotes.in
Page 14
रंगभूमी द्दशक्षि
14 प्रामुख्याने कर्ांमधील पात्रांसोबिच्या अपल्या परस्परसंवादािून. हे स्पष्ट करिे की
अपि कृिीद्दचत्र भूमी (ऄॅक्शन द्दफल्मलँि ऑर लव्हज) सारख्या शैलीिील पात्रांकिे का
अकद्दषथि होिो, ज्या मध्येअपि ओळखिो -अद्दि शक्यिो ऄक्षरशःअपल्या हालचालीं
चे प्रद्दिमान करिो. कृिी मूिीच्या ऄलौद्दकक क्षमिा द्दकंवा ऄत्यंि मोहक, शांि अद्दि
प्रद्दिभावान प्रियरम्य (रोमँटीक) मूिी द्दकंवा नाद्दयका समीक्षक द्दकंवा समीक्षक रंगभूमी
द्दवशेष समज ऄसलेल्या प्रेक्षकांचा सदस्य म्हिून काम करिाि.
चांगल्या समीक्षकाला नाट्यसाद्दहत्य अद्दि ईत्पादनाचे प्रद्दशक्षि द्ददले जािे अद्दि िो
सामान्य लोकांसािी द्दनमीिीचे मूल्यांकन करिो; म्हिून िो द्दकंवा िी त्याच्या ज्ञानाच्या
शरीराचा ऄवलंब करू शकिे, परंिु सामान्य प्रेक्षकांना द्दनद्दमिीचे विथन करण्याि मदि
होिे.
समीक्षकाचे कायथ युरोपमध्ये शिकानुशिके ऄद्दस्ित्त्वाि अहे, परंिु स्विःमध्ये अद्दि
नोकरी म्हिून, िे िुलनेने नवीन अहे. या क्षिी , व्यापक , िवे समीक्षक मुख्य न्यूयॉकथ
वृत्पत्रांसािी द्दलद्दहिारे द्दनमीिीच्या भद्दविव्यावर लक्षिीय शक्ती वापरिाि. समीक्षकांचे
ऄंदाज बरोबर ऄसल्यास, सामान्य लोकांना िो फायदेशीर होण्या सािी पुरेशा संख्येने
शो द्ददसिार नाही. जरी समीक्षकाला नाट्यसाद्दहत्य अद्दि द्दनद्दमिीचया क्षेत्राि प्रद्दशक्षि
द्ददलेले ऄसले िरी, त्याचे द्दकंवा द्दिचे कायथ द्दवद्दशष्ट द्दनद्दमिीची जाद्दहराि करिे नाही, परंिु,
द्दनद्दमिीच्या गुिवत्ेचा न्याय करून, त्याने द्दकंवा द्दिने सामान्यिः कला प्रकाराची सेवा
केली पाद्दहजे.
१. समीक्षक समीक्षिाि खालीलपैकी एक द्दकंवा ऄद्दधक प्रकारे नाट्य द्दनमीिीचे परीक्षि
करिो. समीक्षक द्दनद्दमिीला ऄशा संदभाथि िेविो ज्यामुळे प्रेक्षकांना नाटका ची
ऄद्दधक सूक्ष्म वैद्दशष्ट्ये समजण्यास मदि व्हावी. ईदाहरिार्थ, समीक्षक हे नाटक
अद्दि नाटककाराचे कायथ यािील संबंधांवर लक्ष केंद्दिि करू शकिो, नाटका च्या
शाद्दब्दक वािावरिाचा द्दवस्िार करू शकिो द्दकंवा द्दनद्दमिीची कायथप्रदशथन शैली
सांस्कृद्दिक द्दकंवा शाद्दब्दक शब्दांि स्पष्ट करू शकिो.
२. समीक्षक द्दवचाराधीन द्दवद्दशष्ट कामद्दगरीचे ढोंग िपासिो. एक हॅम्लेट द्दनद्दमिी
दुसऱ्यापेक्षा कायथक्षमिेसािी पूिथपिे द्दभन्न दृष्टीकोन घेउ शकिे.
३. समीक्षक लेखिीच्या यशाचे अद्दि नाटककाराच्या कायाथचे मूल्यांकन करिो.
४. समीक्षक सांस्कृद्दिक पलटिच्या प्रयत्नांच्या मूल्यावर वादद्दववाद करिाि.
ईदाहरिार्थ, लोकद्दप्रय संगीि व्यगद्दचत्र, (िॉिवे म्युद्दझकल कॉमेिीचे स्टेद्दजंग) जे
कोििेही नवीन ऄर्थ जोिि नाही िे मोि्या प्रमािाि मनोरंजक ऄसू शकिे परंिु
काही संगीि अद्दि गीिांचे पुनलेखन द्दकंवा ऄद्यिद्दनि करिारे द्दभन्न ईत्पादन
म्हिून कलात्मकदृष्ट्या फायदेशीर नाही, पात्रांचा नवीन मागाथने ऄर्थ लाविारे िारे
शोधिाि , अद्दि एका द्ददग्दशथकाची द्दनयुक्ती करिो जो पूिथपिे नवीन एकद्दत्रि
संकल्पना लागू करिो ज्यामुळे संगीि द्दवशे षि: त्या वेळी अमच्यासािी ईपयुक्त
िरिे. munotes.in
Page 15
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
15 बहुिेक प्रमुख विथमानपत्रे, रेद्दिओ स्टेशन अकाशवािी केंि, दूरदशथन केंि द्दट वी केंि
अद्दि माद्दसके एकिर रंगभूमी समीक्षक द्दकंवा प्रघाि (ट्रेि) समीक्षक द्दनयुक्त करिाि जे
ऄनेक कि॔व्यकला प्राप्त, (परफॉद्दमंग अट्थस कव्हर) करू शकिाि.
शैक्षद्दणक समीक्षक :
हा समीक्षकाचा अिखी एक प्र कार अहे. या संशोधकांचा द्दवद्दशष्ट नाट्य द्दनमीिीच्या
यशावर कमी प्रभाव ऄसू शकिो, परंिु त्यांचा कलेच्या आद्दिहासावर जास्ि प्रभाव ऄसू
शकिो. हे समीक्षक नाटकाच्या पाि्यपुस्िकांचे संकलन करिाि; रंगभूमी दुभाषी अद्दि
द्दवद्वानांच्या िांद्दत्रक ऄनुयायां सािी ऄद्दभनेिे, द्ददग्दशथक अद्दि द्दनमाथत्यांचे मूल्यांकन करिे
अद्दि िांद्दत्रक ऄनुयायीं सािी त्यांच्या सजथनशील संदभांमध्ये खेळाची पाि्यपुस्िके
अद्दि कायथप्रदशथन पाि्यपुस्िकांचा ऄभ्यास करिे. हे समीक्षक अहेि जे िुम्हाला
द्दवद्यापीिाच्या वगाथि रंगभूमी बिल द्दशद्दक्षि करिाि, िुम्ही कोििी नाटके वाचिा िे
द्दनवििाि अद्दि िुमची अवि अद्दि द्दवश्लेषिाच्या ऄटींवर प्रभाव टाकिाि, ज्या िुम्ही
नाट्यमय घटनांना लागू करिा. दुसऱ्या शब्दांि सांगायचे िर, कोििी नाटके अद्दि
कलाकार द्दपढ्यानद्दपढ्या हस्िांिररि केले जािाि, िसेच रंगभूमीमध्ये कोििे कलात्मक
मुिे ऄंिभूथि अहेि हे द्दनधाथररि करण्याि हे समीक्षक योगदान देिाि.
१.२.३ वेळ:
रंगभूमीचा कालावधी ४०द्दमनीट (twinkles) िे १ िास अद्दि ४०द्दमनीट (twinkles)
ऄसावा. हे वयोगटावर देखील ऄवलंबून ऄसिे. नाटकाचा कालावधी लहान मुलांसािी
ऄसल्यास ४०द्दमनीट (ट्द्दवंकल्स) अद्दि प्रौढांसािी ऄसल्यास १ िास अद्दि ४०द्दमनीट
(ट्द्दवंकल्स) ऄसावा. ऄपेक्षेपेक्षा जास्ि वेळ लागल्यास, लोकांचा त्याि रस अद्दि त्याचा
पररिाम कमी होिो.
१.२.४ कामद्दगरी:
रंगभूमी, व्यापक ऄर्ाथने, सवथ द्दवद्दवधिेिून काही प्रास्िाद्दवक गुि प्रदद्दशथि करिे. याि
एखाद्या ऄद्दभनेत्याने केलेले कायथप्रदशथन (सामग्री) द्दकंवा द्दवद्दशष्ट स्र्ानावर द्दकंवा जागेवर
लघुध्वनीप्रक्षेपक, मूकऄद्दभनय (पॅन्टोमाआम) ऄसिे जे लोकांच्या समूहा द्वारे द्दकंवा द्दवद्दशष्ट
क्षिी ऄनुयायींनी पाद्दहले जािे. हे नाटकीय ऄर्ाथने घटक, स्र्ान , मूकऄद्दभनय
(पँटोमाआम) ऄनुयायी अद्दि वेळ यांच्याशी संबंद्दधि अहे. रंगभूमी कामद्दगरी मध्ये द्दवद्दशष्ट
द्दवचार ऄसिो. हे द्दहंसक करमिूक, कॉद्दटद्दलयन , संगीि द्दकंवा समाजाच्या संस्कृिीचे
प्रद्दिद्दबंब, भूिकाळ द्दकंवा विथमान द्दकंवा दैनंद्ददन जीवनाि जे पाद्दहले जािे त्यावर
अधाररि ऄसू शकिे. रंगमंचावर, कलाकार ऄनुयायांचा स्वर साकारि अहेि. यामुळे
ऄनुयायांना सहभागाची जािीव होिे. िसेच रंगभूमीची कला कलाकारांचा सवाथि सखोल
ऄभ्यास अद्दि िे ियार करि ऄसलेल्या कर्ा द्दकंवा द्दवचाराबिलची अवि व्यक्त
करण्याशी संबंद्दधि अहे, जेिेकरून प्रेक्षक कायथक्रमाि सहभागी होउ शकिील.
रंगभूमीच्या प्रास्िाद्दवक घटकांची क्रमवारी कशी लावायची यावर द्दवद्दवध नाट्य
कायथकत्यांनी अपली मिे मांिली अहेि. अिापयंि ऄनुयायी िे ओळखू शकिाि,
प्रभावी ऄद्दभव्यक्ती जवळजवळ नेहमीच ऄद्दभनेत्याची कामद्दगरीची सवाथि महत्वाची बाजू munotes.in
Page 16
रंगभूमी द्दशक्षि
16 ऄसिे. "ऄद्दभनेिा' हा कोित्याही नाट्यप्रदशथनाचा केंिद्दबंदू ऄसिो. त्याचे पाि्यपुस्िक
अपल्या प्रेक्षकांसमोर द्दजवंि करण्यासािी लेखक ऄद्दभनेत्यावर ऄवलंबून ऄसिो.
पररिामी , ऄनुयायी हे कलाकारांवर ऄवलंबून ऄसिाि. कारि कल्पना द्दकंवा सामग्री
त्यांच्याद्वारे पूिथपिे प्रकट होिे, मग िे शब्द, हावभाव द्दकंवा कृिींद्वारे. नाटकीय कला (िो
कोित्याही स्वरूपाि) ऄद्दभनेत्याच्या ऄनौपचाररक सादरीकरि अद्दि िी द्दवकद्दसि होिे,
अद्दि बक्षीस देिारा समाज ज्या गुिवत्ेसािी प्रद्दिसाद द्दनयुक्त करिो त्यािून त्याचे
समाधान प्राप्त होिे. बहुसंख्य अद्दशयाइ पारंपाररक रंगभूमी कलाकारांवर लक्ष केंद्दिि
करिाि. ऄद्दभनेिा हा द्दवषय प्रेक्षकांपयंि पोहोचविारा ऄसिो. अद्दशयाइ रंगभूमीमधील
ऄद्दभनेिा हा एक गािारा, ऄवघि (एक्रोबॅट) अद्दि सौम्य, मनद्दमळाउ ऄसावा. त्याने
केलेला प्रत्येक हावभाव महत्त्वाचा अद्दि स्वीकृि परंपरेशी सुसंगि ऄसला पाद्दहजे.
बहुिेक वेळा, ऄद्दभनेिा हा गीिकार, संगीिकार, कोद्दटद्दलयन , कोररओग्राफर द्दकंवा
द्ददग्दशथक देखील ऄसिो. मूकऄद्दभनय लघुध्वनीप्रक्षेपक एखाद्या व्यावसाद्दयक
कलाकाराने सादर केले पाद्दहजे जे रंगभूमी कामद्दगरीच्या द्दनयमांचे पालन करिाि.
पररिामी , द्ददग्दशथकाची दृष्टी, जी पाश्चात्य रंगभूमी सािी अवश्यक ऄसिे, िी पारंपाररक
रंगभूमीच्या पट््यांमध्ये कमी महत्त्वाची ऄसिे.
ऄद्दभनेिे अद्दि आिर ऄद्दभनेिे अवाजावर प्रभुत्व िेवण्यास सक्षम ऄसले पाद्दहजेि, िसेच
ऄद्दभनेत्याचा अवाज ऄपवादात्मक पिे चांगला ऄसावा. पररिामी, प्रवेश केलेल्या
संरचनेच्या ऄद्दधक सौंदयाथवर भर द्ददल्यामुळे, पाश्चात्य आद्दिहासकारांनी त्याला
"ऄद्दभनेत्यांची रंगभूमी" म्हिून वारंवार संबोधले. स्त्री ची िोियाद्दगरी देखील ऄद्दभनयाचा
एक ईपसंच अहे. कारि रंगभूमी हा एक सहयोगी कला प्रकार अहे, "कायथप्रदशथन नेहमी
एखाद्यासािी 'करून ' घिले जािे." रंगभूमीसह बहुिेक व्यवहार, कामद्दगरी
ओळखण्यासािी अद्दि प्रमाद्दिि करण्यासािी प्रेक्षकांच्या साि- प्रद्दिसादा वर ऄवलंबून
ऄसिा ि. जर मन भरले नाही िर िे त्याची शक्ती गमाविे. जेव्हा एखादे कायथप्रदशथन
चांगले होि ऄसिे, िेव्हा प्रेक्षकांचे सदस्य गदीच्या लोकांपेक्षा त्यांच्या स्विंत्र
व्यद्दक्तमत्त्वावर वचथस्व गाजविाि. पररिामी , प्रेक्षक अद्दि ऄनुयायी सद्दक्रयपिे भाग घेिाि
अद्दि ियार करिा ि ऄशा घटनेच्या रूपाि कामद्दगरीचे ऄद्दधक मूल्य द्ददले जािे.
नाट्यप्रदशथनासािी ही जागा अवश्यक अहे. अकार , अकृिीअद्दि जागेचा प्रकार नाट्य
ईत्पादनावर ऄवलंबून बदलू शकिो. प्रत्येक नवीन देखावा द्दकंवा कामद्दगरीसािी, जागेचा
अकार बदलला जाउ शकिो अद्दि पुन्हा सजावट केली जाउ शकिे. ऄनेक नाट्य
कलाकार अद्दि सेवांचा वापर ऄंिराच्या ईच्चार अद्दि अकाराि केला जािो.
१.३ रंगभूमीचे रूप अद्दण शैली 'नाटक ' हे सवथ व्यवसायांची जननी म्हिून ओळखले जािे, कारि त्याचा ईपयोग लोकांना
द्दशकवण्यासािी , द्दशक्षि देण्यासािी अद्दि मनोरंजन करण्यासािी केला जािो.
नाट्यप्रदशथनासािी ऄद्दभप्रेि ऄसलेले लेखन ज्यामध्ये ऄद्दभनेिे पात्रांच्या भूद्दमका घेिाि,
सुचवलेली कृिी करिाि अद्दि द्दलद्दखि भाषि बोलिाि. नाटक हा शब्द ग्रीक भाषेिून
अला अहे ज्याचा ऄर्थ "कृिी करिे द्दकंवा सादर करिे" अहे अद्दि नाटक करिे हे
ऄद्दिशय सूक्ष्म अद्दि वैद्दवध्यपूिथ ऄर्ाथने सुरू झाले ऄसे म्हििा येइल. नाटक हा munotes.in
Page 17
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
17 साद्दहत्याचा प्रमुख प्रकार अहे. पररष्कृि स्वरूप, रूप म्हिून, िे रंगभूमी सािी अहे
कारि पात्रांना भाग द्दनयुक्त केले जािाि अद्दि कृिी रंगमंचावर ईलगिि ऄसिाना
त्यांच्या भूद्दमका साकारिाि. नाटकाला ऄद्दभनया पासून वेगळे करिे किीि अहे कारि
नाटक रंगमंचाच्या सादरीकरिा दरम्यान नाटक जीवनाचे ऄनुयायी बनविे. त्यामुळे
संवादािून नाटक मांिले जािे.
l नाटक म्हणजे काय?:
'नाटक ' हे जीवनाचे मनोरंजन अहे. 'नाटक ' हे त्याच्या द्दवद्दशष्ट गुिांमुळे आिर प्रकारच्या
साद्दहत्यापेक्षा वेगळे अहे. हे वाचले जािे, परंिु िे प्रामुख्याने सादर करण्यासािी
द्दलद्दहलेले ऄसिे, म्हिून नाट्य रचनांचे-ऄंद्दिम ध्येय हे प्रेक्षकांसमोर रंगमंचावर द्दविररि
करिे अहे. हे सूद्दचि करिे की िे संवादाचे साधन म्हिून काम करिे. त्याच्या
ऄनुयायांशी संवाद साधण्या सािी संप्रेषि-प्रिाली अहे. हा संवाद ऄद्दभनेत्यांच्या
वापरािून व्यक्त केला जािो.
१.३.१ ऄ) व्यंगद्दचत्र (कॉमडी):
नाटकाच्या सवाथि जुन्या प्रकारांपैकी एक व्यंगद्दचत्र अहे. व्यंगद्दचत्र मत्यथ प्राण्यांच्या
मूखथपिावर अद्दि त्यांच्या बदलण्याच्या ऄक्षमिेवर जोर देिे. दैनंद्ददन संभाषिात्मक
आंग्रजीमध्ये व्यंगद्दचत्र अद्दि शब्दद्दचत्रीि (कॉमेिी अद्दि कॉद्दमक) हे शब्द मनोरंजन द्दकंवा
मनोरंजक कोित्याही गोष्टीला सूद्दचि करिाि. जेव्हा अपि व्यंगा बिल बोलिो िेव्हा
अमचा ऄर्थ सामान्यिः हलक्या फुलक्या अवाजा (टोन) सह नाटक अहे.
ऑररस्टॉटल (ज्याने त्याच्या पोएद्दटक्स मध्ये या द्दवषयावर ऄनुमान काढले अहे) च्या
मिे, प्राचीन नक्कलेची सुरुवाि शब्द द्दचत्राने (कॉद्दमक) झाली,एक ईत्सुकअद्दि
संशयास्पद देखावा ज्यामध्ये अनंदी पुरुषां चा एक समूह कद्दर्िपिे लाजथफॅलस च्या
प्रद्दिमेभोविी गािे, नृत्य अद्दि जुगार खेळि ऄसे. िर्ाद्दप , िे “स्टँि-ऄप रूटीन ” या
वाक्यांशाला एक संपूिथ नवीन ऄर्थ प्रदान करिे(जर हा प्रस्िाव खरा ऄसेल िर.)
व्यंगाच्या ईत्पत्ीचा संबंध एखाद्या प्रकारच्या, व्यंगद्दचत्र द्दवधी द्दकंवा अनंदोत्सवाच्या
जयंिीशी जोििे ऄनुमाद्दनि अद्दि लागू दोन्ही द्ददसिे, कारि १४व्या शिकापासून-
ऄॅररस्टोफेनेस पासून िे सेन फेल्ि पयंिच्या आद्दिहासाच्या बहुिांश भागा सािी, व्यंग हा
नेहमीच नश्वर व्यद्दभचाराचा ईच्च-ईत्साही ईत्सव अद्दि कल्पकिेच्या द्दवजयाबिल
राद्दहला अहे. शोकांद्दिका सहसा रिांगिावर द्दकंवा राजवाि्याच्या भव्य सभागृहाि munotes.in
Page 18
रंगभूमी द्दशक्षि
18 घििाि ; व्यंगद्दचत्र शयन कक्ष, व्यंगद्दचत्र शयनगॄह, स्नानगृह, बेिरूम मध्ये द्दकंवा
बार्रूममध्ये होण्याची शक्यिा जास्ि ऄसिे. दुसरी किे, व्यंग म्हिून वगीकृि
होण्यासािी द्दचत्रपट द्दकंवा ऄभ्यासपूिथ कायाथमध्ये प्रियरम्य द्दवनोद ऄसिे अवश्यक
अहे द्दकंवाअनंदीऄसिे अवश्यक अहे हे खरे नाही. फक्त एक अनंद दायक द्दनष्कषथ
अवश्यक अहे. द्दकंबहुना, द्दकमान ऄररस्टॉटल पासून द्दवनोदा च्या प्रास्िाद्दवक सूत्राचा
चौकोन अद्दि पात्र समन्वय (प्लॉट अद्दि कॅरेक्टर कन्व्हेन्शन्शी) जास्ि संबंध अला
अहे त्यापेक्षा ऄश्लील द्दवनोद द्दकंवा व्यंगकार (काटूथद्दनश प्लंज) च्या मागिीशी.
र्ोिक्याि , व्यंगद्दचत्र, ही सहानुभूिी ऄसलेल्या प्रार्द्दमक पात्राच्या संपत्ीच्या वाढीची
कर्ा अहे. "व्यंगद्दचत्र, (कॉमेिी)" हा शब्द द्दवशेषि: केवळ रंगमंचावरील नाटकांना द्दकंवा
द्दचत्रपट ईद्योगाि खळबळ ईिवून देिाऱ्या द्दचत्रपटांनाच लागू केला जािो. जॉन द्दस्टलची
ग्रामर गुटथनची नीिल ही पद्दहली खरी व्यंगद्दचत्रकर्ा होिी, परंिु द्दनकोलस ईिाल यांनी
द्दनद्दमथि राल्फ रॉयस्टर - िॉयस्टर ही कृिी अद्दि दृश्यां मध्ये द्दवभागलेली द्दनयद्दमि
कर्ानक ऄसलेली द्दवनोदी व्यंगद्दचत्र अहे. द्दवनोदी, शोकांद्दिके प्रमािे, शैली अद्दि रचने
मध्ये पारंपाररक द्दकंवा रोमँद्दटक-प्रियरम्य ऄसू शकिे. शास्त्रीय द्दनयमांचे पालन करिाऱ्या
स्लॅपद्दस्टक्सला शास्त्रीय- स्लॅपद्दस्टक्स म्हिून ओळखले जािे, िर जे शास्त्रीय द्दनयमांचे
पालन करि नाहीि त्यांना रोमँद्दटक-स्लॅपद्दस्टक्स म्हिून ओळखले जािे. बेन जॉन्सन
अद्दि ररस्टोरेशन नाटककारांनी शास्त्रीय स्वरूपाचे समर्थन केले होिे. शेक्सद्दपयर अद्दि
"युद्दनव्हद्दसथटी द्दवट्स" द्वारे आद्दिहास ऄॅस्टोफेनेसने प्राचीन ग्रीक रंगभूमीचे मूखथ नाटककार
अद्दि सरिोद्दनक लेखक, यांनी ४२५ BCE पासून ४० स्लॅपद्दस्टक्स रचल्या, त्यापैकी
११ द्दटकून अहेि. ऄॅररस्टोफेन्स ची व्यंगद्दचत्र (कॉमेिी) पूवीच्या वूमनलायझर
नाटकांमधून द्दवकद्दसि झाली, जी वारंवार मोि्या प्रमािावर प्रद्दसद्ध होिे. वूमन लायझर
नाटकांची एकमेव द्दजवंि ईदाहरिे युररपाआि्सची अहेि, जी ईदाहरिां नंिर महत्त्वाची
अहेि परंिु मुळद्दपंिाचे सूचक नाहीि. कॉमेिी-व्यंगद्दचत्रची सुरुवाि प्राचीन ग्रीसमध्ये
बाविी अद्दि ररबाल्ि गािी द्दकंवा फॅद्दलक द्दमरविुका अद्दि प्रजनन काद्दनथव्हल्स द्दकंवा
मेळाव्यांद्वारे केली गेली. ऄॅररस्टॉटलने ३३५ BCEच्या असपास त्याच्या "पोएद्दटक्स"
या ग्रंर्ाि म्हटले अहे, की व्यंगद्दचत्रची सुरुवाि फॅद्दलक द्दमरविुकी पासून झाली अद्दि
ऄन्यर्ा बेस अद्दि ऄनाकषथक ऄशी हलकी द्दचद्दकत्सा केली. िो ऄसा दावा करिो की
व्यंगद्दचत्र-कॉमेिीची द्दनद्दमिी ऄस्पष्ट अहे,कारि िी सुरुवािीपासूनच गांभीयाथने घेिली
गेली नाही. ऑररस्टॉटलने द्दशकवले की द्दवनोद हा समाजासािी सामान्यि: फायदेशीर
अहे कारि त्यािून अनंद द्दनमाथि होिो, जो ऑररस्टॉटलसािी 'अदशथ राज्य' होिा,
कोित्याही प्रयत्नांचा ऄंद्दिम पररिाम. ऑररस्टॉटलचा ऄसा द्दवश्वास होिा की कॉमेिी-
व्यंगद्दचत्रामध्ये प्रियरम्यिा ऄसिे अवश्यक नसिे. एक द्दवनोदी द्दचत्रपट सहानुभूिी
ऄसलेल्या पात्राच्या भाग्यवान देखाव्याभोविी द्दफरिो. प्रहसन व्यंगद्दचत्र, प्रियरम्य -
व्यंगद्दचत्र अद्दि लॅम्पून व्यंगद्दचत्र हे ऑररस्टॉटलचे िीन अदेश ऄर्वा व्यंगद्दचत्राच्या
(ऑिथर द्दकंवा कॉमेिी) ईपशैली अहेि. ईलटपक्षी, प्लेटोने द्दशकवले की द्दवनोदी स्वर नष्ट
करिे. त्याचा ऄसा द्दवश्वास होिा की यामुळे एक भावना द्दनमाथि झाली ज्याने संज्ञानात्मक
अवाज द्दनयंत्रि अद्दि साक्षरिेवर माि केली. ररपद्दब्लक (प्लेटो) मध्ये, िे म्हििाि की
राज्याच्या पालकांनी हॉसथलॉफ टाळले पाद्दहजे, कारि "साहद्दजकच , जेव्हा एखादी व्यक्ती
द्दहंसक द्दस्र्िीि हॉसथलॉफमध्ये स्विःला सोिून देिे, िेव्हा त्याची द्दस्र्िी द्दहंसक munotes.in
Page 19
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
19 प्रद्दिसाद देिे." अदशथ द्दस्र्िी प्राप्त करायची ऄसेल िर द्दवनोदावर काटेकोरपिे द्दनयंत्रि
केले पाद्दहजे, ऄसे प्लेटोचे मि अहे.
ऑररस्टॉटलने व्यंगद्दचत्राला काव्यशास्त्रािील साद्दहत्याच्या मूळ चार पट््यांपैकी एक
म्हिून ओळखले. शोकांद्दिका, भव्य-कद्दविा अद्दि गेय-कद्दविा हे आिर िीन पट्े अहेि.
ऑररस्टॉटलने साद्दहत्याची व्याख्या सवथसाधारि पिे "जीवनाचे पुनरुत्पादन द्दकंवा
द्दममेद्दसस" म्हिून केली अहे. द्दवनोद हा साद्दहत्याचा द्दिसरा प्रकार अहे अद्दि िो शुद्ध
जीवन पुनरत्पादन पासून सवाथि दूर अहे. सवाथि प्रामाद्दिक जीवन पुनरूत्पादन म्हिजे
शोकांद्दिका, त्यानंिर भव्य कद्दविा, द्दवनोदी अद्दि गीिात्मक कद्दविा. ऑररस्टॉटलच्या
संकल्पने नुसार,व्यंगद्दचत्र-द्दवद्दशष्ट (पॅटनथ) शैली द्वारे द्दनधाथररि केली जािे.स्लॅपद्दस्टक्स
क्षुल्लक गुि शोधिाऱ्या कमी द्दकंवा खालील विांपासून सुरू होिाि अद्दि द्दबंदूंच्या काही
ईपलब्धीसह समाप्त होिाि , जे एकिर मूळ पाया (बेसनेस) हलके करिाि द्दकंवा मुद्याची
(पॉआंट) शून्यिा प्रकट करिाि.
व्यंगद्दचत्राचे वणथन:
जेव्हा अपि व्यंगद्दचत्र बिल बोलिो, िेव्हा अमचा ऄर्थ सामान्यिः हलक्या फुलक्या
अवाजाि अद्दि अनंददायी शेवट ऄसलेले नाटक ऄसा होिो. व्यंगद्दचत्र (कॉमेिी) सवाथि
सामान्य द्दवद्वानकृिी (ऑपरेशन) मध्ये एक ऄसे कायथ अहे, ज्या मध्ये सामग्रीचे नाव द्ददले
जािे अद्दि मुख्यिः अम्हाला स्वारस्य , गुंिवून िेवण्या सािी अद्दि अम्हाला पुन्हा
सांगण्या सािी व्यवस्र्ाद्दपि केले जािे अद्दि त्यांचे गोंधळ अमच्या गहन द्दचंिेपेक्षा
अमचे अनंद दायक लक्ष वेधून घेिाि. कोििीही मोिी अपत्ी पुरेशी नाही ऄसा द्दवश्वास
वाटिो , अद्दि कृिी सामान्यि: मुख्य पात्रांसािी अनंदाने वळिे व्यंगद्दचत्र (कॉमेिी) हे एक
नाटक अहे ज्यामध्ये पात्रांना कमी-ऄद्दधक मनोरंजक पररद्दस्र्िीि िेवले जािे, हाल-
चाल हलकी अद्दि वारंवार अनंददायक ऄसिे अद्दि नाटकाचा समारोप होिो.
सवथसाधारिपिे चांगली आच्छा अद्दि अनंद."म्हिजे व्यंगद्दचत्र, -िब्ल्यूटी यंग.
व्यंगद्दचत्राचे प्रकार(कॉमेडीचे वैद्दवध्य):
आंग्रज व्यंगद्दचत्रा (कॉमेडी) च्या ऄनेक श्रेणी अहेत:
१) प्रियरम्य व्यंगद्दचत्र (रोमँद्दटक कॉमेिी)
२) व्यंग्यात्मक व्यंग्यद्दचत्र (मोर कॉमिी)
३) व्यंग्यात्मक र्प्पि (द्दबद्दटंग कॉमेिी)
४) प्रहसन ,हास्य व्यंगद्दचत्र (फास॔ कॉमेिी)
५) द्दवनोदी व्यंगद्दचत्र (हुमोरोस कॉमेिी)
६) नद्दवनिम व्यंगद्दचत्र (न्यू-एज कॉमेिी)
७) शोकांद्दिका व्यंगद्दचत्र (िाकथ कॉमेिी) munotes.in
Page 20
रंगभूमी द्दशक्षि
20 १) प्रणयरम्य व्यंगद्दचत्र:
हा शब्दप्रयोग एका प्रकारच्या नाटकाला सूद्दचि करिो, ज्यामध्ये प्रेम हा केंिद्दबंदू ऄसिो
अद्दि त्याचा पररिाम अनंददायक होिो. प्रियरम्य व्यंगद्दचत्र हा रंगमंचावर ऄसो द्दकंवा
द्दचत्रपटाि ऄसो , सवथ हास्या- स्पद शैलींपैकी सवाथि जास्ि पसंि केला जािो. प्रियरम्य
व्यंगद्दचत्र" हे वाक्य हेिु पुरस्सर ऄस्पष्ट अहे; हे ऄशा प्रकारच्या नाटकाचा संदभथ देिे,
ज्यामध्ये प्रेम हा केंिद्दबंदू ऄसिो अद्दि त्याचा पररिाम अनंददायक होिो. शेक्सद्दपयरने
अधुद्दनक व्यंगद्दचत्रावरअधाररि प्रियरम्य व्यंगद्दचत्र ियार केलेि.
ही नाटके द्दवशेषि: प्रियरम्य नािेसंबंधां वर केंद्दिि ऄसिाि. ज्याि एक अश्चयथकारक
अद्दि अदशथ नाद्दयका ऄसिे. जरी हे संबंध नेहमी सुरळीिपिे पुढे जाि नसले, िरी िे
शेवटी यशस्वी होिाि अद्दि अनंदी वैवाद्दहक जीवनाि पररिाम करिाि. या प्रकारचे चे
मुख्य वेगळे वैद्दशष्ट्य म्हिजे एक प्रेमकर्ा अहे ज्यामध्ये दोन सहानुभूिीशील अद्दि
सुसंगि शोषक एकत्र द्दकंवा ऄनुरूप अहेि. सामान्य प्रियरम्य व्यंगद्दचत्रा मध्ये, दोन पात्र
- सहसा िरुि , अविण्यायोग्य अद्दि कद्दर्िपिे एकमेकांसािी ऄसिाि. िर्ाद्दप, काही
किीि पररद्दस्र्िी (जसे की वगाथिील फरक, मािृत्वाचा ऄिर्ळा , पूवीची मुलगी) सवथ
अव्हानांवर माि करून लग्न होइपयंि त्यांना वेगळे िेविाि. जवळ जवळ नेहमीच
लग्नाची घंटा, परीकर्ा शैलीचा अनंदी शेवट ऄसिो. ईदा. म्हिजे द्दनिाथयक ऄगं अद्दि
बाहुल्या , द्दसएटल मध्ये द्दनिानाश, काहीही नाही.
२) व्यंग्यात्मक व्यंगद्दचत्र:
व्यंग्यात्मक व्यंगद्दचत्र राजकीय द्दकंवा िाद्दत्वक द्दसद्धांिांची द्दखल्ली ईिविो द्दकंवा
सामाद्दजक व्यवस्र्ेिील द्दवचलनांवर टीका देखील करिो जे त्याचे द्दनयम द्दकंवा नैद्दिक
मानकांचे ऄवज्ञा करिाि. ग्रीक नाटककार ऄररस्टोफेन्स, जो आ.स. ४५० Bc अद्दि
३८५ BC व्यंग्यात्मक व्यंगद्दचत्राचा पद्दहला जनक मानला जािो. त्यांच्या नाटकांनी
त्यांच्या काळािील राजकीय, िाद्दत्वक अद्दि शैक्षद्दिक द्दवषयांची द्दखल्ली ईिवली.
द्दविंबन द्दवषय मूखथपिा अद्दि घािक दुगुथि अहे. कॉनेद्दटस्ट, गुन्हेगार,
जादूटोिा,फसविूक करिारे, व्हीलर - िीलसथ, टू-टाआमर , ढोंगी अद्दि भद्दवष्य - प्रचारक हे
त्याच्या पात्रांपैकी अहेि, जसे की भोळसट, चाकू, मूखथ अद्दि कुकल्ि्स अहेि जे
त्यांच्या सवथ-आच्छेने बळी म्हिून कायथ करिाि.
३) व्यंग्यात्मक थप्पड:
द्दवनोदाच्या आिर प्रकारांपेक्षा द्दभन्न अहेि कारि िे मुख्य पात्राच्या नद्दशबाच्या प्रगिीचे
ऄनुसरि करिाि. िर्ाद्दप , या प्रसंगाि, मुख्य पात्र (जसे नाटक द्दकंवा कर्ेिील
जवळजवळ प्रत्येकजि वेगळया पद्धिीने) काय॔ करिे.
४) प्रहसन, हास्य व्यंगद्दचत्र:
ही व्यंगाची एक शैली अहे ज्याचा ऄर्थ प्रेक्षकांकिून साधे, रृदयस्पशी हशा-द्दकंवा िे
रंगभूमीमध्ये म्हििाि त्याप्रमािे, "गट हस्स" —प्रेक्षकांकिून. हे करण्यासािी, िे वारंवार
ऄद्दिशयोक्तीपूिथ द्दकंवा व्यंगद्दचद्दत्रि प्रकारचे विथ वापरिे, त्यांना संशयास्पद अद्दि munotes.in
Page 21
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
21 हास्यास्पद पररद्दस्र्िीि िेविे अद्दि मुक्तपिे लैंद्दगक द्दमश्रि, ऄसभ्य भाषा , शारीरर क
गोंधळ अद्दि र्प्पि यांचा समावेश करिे. प्रहसनाि द्दनलथज्जपिा, चपखल द्दवनोदअद्दि
द्दनरर्थक ऄसंभाव्यिा ही पररभाद्दषि वैद्दशष्ट्ये अहेि. व्यंग्यात्मक पात्रे द्दवलक्षि द्दकंवा
हास्यास्पद ऄसिाि अद्दि सामान्यि: आिर प्रकारच्या व्यंगापेक्षा जास्ि मूखथ ऄसिाि.
या व्यद्दिररक्त , प्रहसनात्म क कर्ांमध्ये सामान्यिः ऄपमानकारक एकरूपिा अद्दि वरवर
कधीही न संपिाऱ्या समस्या ऄसिाि. खोटीओळख , वेश अद्दि फसविूक यांचा
समावेश ऄसलेल्या गुंिागुंिीच्या मूखथ योजना हे सवथसामान्य प्रमाि अहेि.
५) द्दवनोदी व्यंग्यात्मक:
ही आंग्रजी व्यंगद्दचत्राची एक महत्त्व पूिथ ईपशैली अहे जी बेन जॉन्सनने ियार केली अद्दि
लोकद्दप्रय केली. "हास्य" हा शब्द शारीररक िवपदार्ांचा संदभथ देिो जे मध्ययुगीन औषध
द्दवद्दवध रंगीबेरंगी नश्वर प्रवृत्ीशी संबंद्दधि होिे अद्दि िे शरीराि कोिे चढि होिे,यावर
ऄवलंबून ऄसिे. म्हिून, ज्या व्यक्तीने रक्त ओलांिले अहे त्याचे विथन "स्वच्छ" ऄसे
केले जाइल, परंिु जो जास्ि सुन्न ऄसेल त्याचे "ईदासीन" ऄसे विथन केले जाइल अद्दि
ज्याला खूप कॉलर (ऄनहेरोआक संक्षारकिा) अहे. त्याचे हॄदय दुखी होइल. जॉन्सनच्या
"कॉमेिी ऑफ ह्युमसथ" मधील प्रत्येक मुख्य पात्राि एक सुसंिुद्दलि ऄद्दस्ित्व
ऄसण्या ऐवजी द्दवनोदाचे प्राबल्य अहे, ज्यामुळे त्याला एक द्दवद्दशष्ट द्दवकृिी द्दकंवा द्दजज्ञासू
वागिूक द्दमळिे. जॉन्सनने 'एव्हरी मॅन आन द्दहज राइट माआंि' या नाटका च्या
"प्रस्िावना"मध्ये त्याच्या दाव्याचे स्पष्टी करि द्ददले अहे.
६) नवीनत्म व्यंगद्दचत्र:
१८व्या शिकािील कादंबरी व्यंगद्दचत्र ही मूलि: ररस्टोरेशन युगाच्या कॉमेिी ऑफ मोरेस
च्या द्दवरोधाि प्रद्दिद्दक्रया होिी. नश्वर सद्गुिांचे सवथ फायदे ईपभोगिाऱ्या मध्यम वगाथिील
पात्रांना नवलचक द्दवनोदी द्दचत्रपटाि त्रास सहन करावा लागिो अद्दि जे िे गुि द्दटकवून
िेवि नाहीि त्यांना त्यांच्या वेदना द्दकंवा सहानुभूिी जािविे. (नोव्हेलेद्दटश स्लॅपद्दस्टक)
याचा ईिेश मानवी दुगुथिांची र्ट्ा करिे अद्दि मानवी सद्गुिांची प्रशंसा करिे हा होिा. या
स्लॅपद्दस्टक्स यासंदभाथिनैद्दिक स्लॅपद्दस्टक्स पेक्षा ऄद्दधक काही नाहीि. ईदाहरिार्थ,
ऑद्दलव्हर गोल्िद्दस्मर्च्या प्रदीघथ गीिाचा "प्रद्दिशोध" द्दवचाराि घेिे. जेरेमी कॉद्दलयर, जे
१६५० िे १७२६ पयंि जगले, त्यांनी "ऄगेन्स्ट द परद्दमद्दसव्हनेस ऑफ द कॉमेिी ऑफ
मोरस" या शीषथकाचा एक भाग द्दलद्दहला, द्दवशेषि: कॉन्ग्रेव्ह अद्दि व्हॅनिग यांनी
द्दलद्दहलेला.
७) शोकांद्दतका व्यंगद्दचत्र:
भयंकर ऄशी ऄनेक नाटके अहेि जी पूिथपिे व व्यंगद्दचत्रभावनेला धरून नाहीि द्दकंवा
दयनीय भावनांना पकिि नाहीि. जरी िे हॉलवेमध्ये अनंदी द्ददसि ऄसले िरी िे
जीवनािील काही नकारात्मक पैलू देखील िळक करिाि. िर्ाद्दप, ही नाटके सामान्यिः
स्लॅपद्दस्टक्स म्हिून वगीकृि केली जािाि. ईदाहरिार्थ, शेक्सद्दपयरचा मेजर फॉर मेजर
अद्दि एद्दलयटचा द कॉकटेल पाटी, दोन्ही स्लॅपद्दस्टक कॉमेिी अहेि, परंिु आंग्रजी
स्लॅपद्दस्टक शैलीच्या मध्यविी र्ीममध्ये त्यांच्याि फारच कमी साम्य अहे. "ट्रॅजी-munotes.in
Page 22
रंगभूमी द्दशक्षि
22 कॉमेिी," "ब्लॅक कॉमेिी," अद्दि "िाकथ ह्युमर" या सवथ शब्दांचा वापर या द्दनद्दमथिीचे विथन
करण्या सािी केला गेला अहे. शेक्सद्दपयरची ऄलीकिील शोकांद्दिका-स्लॅपद्दस्टक
नाटके, जसे की द द्दवंटसथ टेल अद्दि द्दसम्बेलाआन, ऄशा पद्धिीचे ऄनुसरि करिाि, जेर्े
कर्ानकांमध्ये ऄटकेिून ऄनपेद्दक्षि सुटका समाद्दवष्ट अहे. काळा हा शब्द समकालीन
नाटकाि वापरला जािो.
ब) शोकांद्दतका:
ही पाश्चात्य नाटकांचा एक महत्त्वाचा घटक अहे. हे एक वािावरि स्र्ाद्दपि करिे, जे
गंभीर हेिू प्रकाशीि करिे. कधीकधी काही हास्यास्पद हेिू ऄसू शकिो द्दकंवा नसूही
शकिो. एक द्दवलक्षि परंिु सदोष व्यक्ती शोकांद्दिका ऄनुभविे अद्दि बहुिेकदा, मूिीमध्ये
मृत्यू होिो. वास्िद्दवकिेचा ईिेश, नद्दशबाचे स्वरूप, नैद्दिकिा अद्दि सामाद्दजक द्दकंवा
बौद्दद्धक संबंध हे या देिगीद्वारे ईपद्दस्र्ि केलेल्या मुद्द्यांपैकीच अहेि.
शोकांद्दिका ऄस्सलिा (ट्रॅजेिीज ओररद्दजन) ग्रीक नाट्य कृिी सािव्या शिकाच्या
पूवाथधाथि सादर केल्या गेल्या होत्या. वाआन अद्दि प्रजनन क्षमिेचा ग्रीक देव िायोद्दनसचे
नाट्यीकरि, काद्दनथव्हल्स नृत्य अद्दि गायनासह(कोरल परफॉमथन्स) सादर केले गेले.
५३४ BC मध्ये नाट्य स्पधाथ सुरू झाल्या. र्ेद्दस्पसने शोकांद्दिके सािी अपली या
प्रकारचीपद्दहली स्पधाथ द्दजंकली. पाचवे शिक B.C. प्राचीन ग्रीक नाटका िील सवाथि
महत्त्वाचा काळ होिा. वारंवार होिाऱ्या धाद्दमथक अद्दि नागरी ईत्सवांचा एक भाग म्हिून
बहु-द्ददवसीय काद्दनथव्हल्स मध्ये शोकांद्दिका खेळल्या गेल्या. फॅशनेबल शोकांद्दिकेला
बळीच्या बकऱ्यांसह जीवंि स्वरूपाि बक्षीस द्दमळाले. ग्रीक शब्द "tragaoidia," ज्याचे
भाषांिर "बळीचा बकरा" (tragos= बळीचा बकरा , aeidein = गािे) ऄसा होिो, िेर्ून
"ट्रॅजेद्दिया" हे नाव अले अहे. शोकांद्दिका साद्दहत्य सामान्यि: ईदास, काव्यात्मक अद्दि
िाद्दत्वक होिे.
या शोकांद्दिका लोककर्ांमध्ये मूळ होत्या. सवथसाधारिपिे,मुख्य पात्र प्रशंसनीय होिे,
परंिु सदोष होिे अद्दि किीि नैद्दिक द्दनिथयाचा सामना केला होिा. शोकांद्दिका
सामान्यि: प्रद्दिकूल शक्तींद्दवरुद्ध संघषथ करून हरल्या नंिर पात्राच्या द्दनधनाने संपली.
शोकांद्दिका कोरल ओि्सद्वारे द्दवभक्त केलेल्या घटना म्हिून सादर केल्या गेल्या, ज्या
दरम्यान कोरस संगीिाकिे िावीकिे, ईजवीकिे अद्दि मध्यभागी हलद्दवला गेला.
पात्राची ओळख सांगण्यासािी कलाकारांनी मुखवटे घािले. munotes.in
Page 23
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
23 प्रद्दतद्दित ग्रीक शोकांद्दतका:
*एद्दस्कलस , *सोफोद्दक्लस अद्दि *युररपाआि्स हे त्यापैकी होिे. या नाटककारांनी
सामान्यि: द्दिहेरी नाटके द्दकंवा िीन नाटकांचे संच ियार केले.
िीन महत्त्वाच्या ग्रीक शोकांद्दिका म्हिजे मेद्दिया बाय *युररपाआि्स, *एद्दस्कलस
*ओरेद्दस्टया अद्दि *सोफोक्लीस आद्दिपस रेक्स.
द्दिस्िपूवथ द्दिसऱ्या शिकापासून ग्रीक नाटक बंद पिले. द्दलद्दवयस ऄँड्रॉद्दनकसने रोममध्ये
शोकांद्दिका अिली.
पि सध्या फक्त लुद्दसयस ॲनेयस सेनेका च्या शोकांद्दिका ईरल्या अहेि. रोम मध्ये
शोकांद्दिकेपेक्षाव्यंगद्दचत्र (कॉमेिी) ऄद्दधक लोकद्दप्रय होिी. पुनजाथगरिाच्या काळाि
सेनेकाच्या नाटकांचा खरा प्रभाव होिा. ऄलीकिे, पाश्चात्य नाटककारांनी ऄनेक सेनेकन
िंत्रांचा ऄवलंब केला अहे, ज्याि पाच -कृिींची रचना, ईलगििारे कर्ानक, फुलांची
भाषा, सूिाचे द्दवषय, जादू, भुिे आत्यादींचा समावेश अहे. द्दनकोलच्या मिे, आंग्लंिमधील
नाटक स्विःच द्दवकद्दसि झाले अहे.िर्ाद्दप, िे ग्रीक नाटकाच्या समान टप्प्यांिून गेले.
द्दलटद्दजथकल सद्दव्हथसेस द्दजर्े िे पद्दहल्यांदा द्ददसले. द्दमद्दस्टद्दफकेशन्स अद्दि द्दमरॅकल नाटके
हे नाट्यीकरिाचे पद्दहले प्रकार होिे. नंिरच्या काळाि नैद्दिकिेची नाटके द्ददसू लागली.
या नंिर द्दवराम अला. शेवटी सोळाव्या शिकाि या नाटकाचे आंग्लंिमध्ये अगमन झाले.
र्ॉमस हािी यांनी १५६२ मध्ये द्दलद्दहलेली, गोबोिुक ही सवाथि जुनी आंग्रजी शोकांद्दिका
होिी.
शेक्सद्दपयर, वेबस्टर अद्दि आिर लेखक र्ॉमस द्दकि अद्दि द्दक्रस्टोफर मालो यांनी शक्य
केले. ऍररस्टॉटलचे पोएद्दटक्स, जे नाटकावरील सवाथि महत्वाचे अद्दि लक्षिीय द्दनबंध
अहे, िे चौथ्या शिकाि द्दलद्दहले गेले. त्यांच्या काळािील ग्रीक नाटकांचे सखोल परीक्षि
केल्यानंिर हा लेख अला. या लेखाि त्यांनी द्दवशेषि: शोकांद्दिकेची वैद्दशष्ट्ये अद्दि ईिेश
अद्दि सवथसाधारिपिे कद्दविेची चचाथ केली अहे.
ऑररस्टॉटलचे शोकांद्दिकेचे विथन अिा पाहू. "शोकांद्दिका म्हिजे एखाद्या कृिीचे
मनोरंजन करिे जी गंभीर, पूिथ अद्दि द्दवद्दशष्ट पररमाि अहे; प्रत्येक प्रकारच्या
सांस्कृद्दिक ऄलंकाराने पसरलेल्या भाषेि, नाटकाच्या स्विंत्र पररयोजना-कॉररिॉर मध्ये
द्दवद्दवध प्रकार स्र्ाद्दपि केले जािाि; कृिीच्या स्वरूपाि,कर्ेचे नाही; दया अद्दि
दहशिीद्वारे या भावनांचे चांगले द्दवघटन घिवून अििे. शोकांद्दिकेचे दोन मूलभूि पैलू-
"द्दिचे स्वरूप" अद्दि त्याचा "ईिेश" खालील पररच्छेदाि सारांद्दशि केले अहेि.
विथनानुसार, शोकांद्दिका ही आिर कोित्या ही प्रमािेच पुनरुत्पादन अहे.एक प्रकारची
कला. िर्ाद्दप , िी एखाद्या ईपक्रमाची प्रद्दिकृिी अहे जी गंभीर स्वरूपाची अहे, द्दवद्दशष्ट
पट्ी अहे अद्दि पूिथ झाली अहे (म्हिजे एक द्दनद्दश्चि सकाळ, मध्य अद्दि शेवट अहे).
भाषा सांस्कृद्दिक अहे अद्दि बनलेली अहे. शोकांद्दिकेच्या दोलायमान दालनाि
ईभारण्याि अलेले द्दवद्दवध प्रकारचे-सुशोभीकरि. शोकांद्दिकेचा सवाथि महत्त्वाचा पैलू
म्हिजे िो मोि्याने वाचण्या ऐवजी र्ेट अद्दि कृिीिून प्रेक्षकां समोर मांिला जािो. munotes.in
Page 24
रंगभूमी द्दशक्षि
24 शोकपूिथ कामद्दगरीचे ईद्दिष्ट हे अहे की प्रेक्षकांना दुःखी होण्याऐवजी सांत्वन वाटेल अद्दि
दया अद्दि द्दचंिेची भावना द्दनमाथि करून ज्याला "दुःखदायक अनंद" म्हििाि, िे प्रदान
करिे. ऄॅररस्टॉटलच्या मिे, दया अद्दि दहशि यासारख्या काही भावनांचा संवद्दधथि
जीवनाि कमी वापर केला जािो. म्हिून दुःखद घटनांचा ईिेश या भावना जागृि करिे
अद्दि मानद्दसक शांििा वाढवण्यासािी त्यांना प्रवाद्दहि करिे हे ऄसिे. भयंकर मूिीच्या
द्दनविीमध्ये हे मूलभूि ित्त्व म्हिून काम करिे. शोकांद्दिका कर्ानकाचे घटक, पात्र,
जुििी-सेद्दटंग, परवानगी , शब्दलेखन, िमाशा अद्दि गािे हे शोकांद्दिकेचे काही मूलभूि
घटक अहेि. रंगमंच सूचना अद्दि देखावा, हे अिा शोकांद्दिकेचे मूलभूि घटक मानले
जािाि. ही मूलभूि ित्त्वे कर्ानकाि देखील अहेि, परंिु काही फरक अहेि.
दु:खद घटना कृिीचे रूप घेिाि, पि कादंबरी विथनात्मक स्वरूपाि द्दलद्दहली जािे.
सवथसाधारिपिे,नव्यावर लांबीचे कोििेही बंधन नाही. शोकांद्दिकां सह कोििेही नाटक,
ऄनेक िासांच्या कालावधीि त्याचा संदेश द्यायला हवा.
नाटकाि पाळले पाद्दहजे ऄसे "िीन प्रमाि घटक" ऑररस्टॉटलने विथन केले अहे.
प्रर्म, "वेळेची एकिा" अहे, ज्या नुसार शोकांद्दिके मध्ये एक संपूिथ द्दक्रया ऄसावी, जी
"सूयाथची एक क्रांिी द्दकंवा द्दकंद्दचि पुढे" म्हिजे, ऄद्दधक कालावधी लागूच नये.
नंिर "स्र्ानाची एकिा" एक द्ददवसा मध्ये दश॔द्दवली जाइल, या पेक्षा यामुळे नैसद्दगथक
रीत्या घटनेची यामुळे ओळख झाली, ज्या मध्ये द्दक्रया एकाच क्षेत्राि द्दकंवा स्र्ाना वर
झाली. वाहिुकीसािी आिर कोििेही पयाथय नसल्यामुळे हे ऄपररहायथ होिे.िसेच
शोकांद्दिकेचे कर्ानक कसेद्दवकद्दसि होिे अद्दि त्यािील पात्रे कशी पररभाद्दषि केली
जािाि .
यावर या सवांचा महत्त्वपूिथ प्रभाव पििो. कादंबरीकाराच्या कायाथचा ऄंद्दिम पररिाम
द्दवशेषिः कोिावरही ऄवलंबून नसिो, िर नाटककाराने ऄद्दभ- नेिा, रंगमंच द्ददग्दशथक
अद्दि आिर ऄसंख्य लोकांवर ऄवलंबून ऄसिे अवश्यक अहे. कादंबरीकाराप्रमािे
नाटककार अपल्या प्रेक्षकांना र्ेट संबोद्दधि करू शकि नाही ; िो केवळ त्यांच्या
संदेशाच्या पत्राद्वारेच ऄसे करू शकिो.
१) कथानक:
कर्ानक: म्हिजे घटना, घटना अद्दि पररद्दस्र्िी यांचा एक िोस, समाधानकारक
संरचनेि संबंध ऄसिो अद्दि िो द्दवद्दशष्ट भावद्दनक अद्दि सांस्कृद्दिक वस्िूंच्या प्राप्ती
सािी प्रस्िुि केला जािो, म्हिजे कर्ानकाि व्यद्दक्तरेखांची वैद्दशष्ट्ये द्दवचाराि घेिली
जािाि , घटना एखाद्याशी कशा जोिल्या जािाि. दुसरा, अद्दि त्यांचा नाट्यमय प्रभाव.
प्रत्यक्षाि , कर्ानक घटनांच्या सूचीपेक्षा ऄद्दधक अहे. ऄस्सल भाषि अद्दि रंगमंच कृिी
वापरून , द्दबन महत्त्वाचे दुलथक्ष केले जािे अद्दि महत्त्व पूिथ राखले जािे अद्दि अम्हाला
स्पष्टपिे कळवले जािे. नाटकाची मूलभूि चौकट गुस्िाव फ्रेटॅग यांनी त्यांच्या नाटकाच्या
फॅशन (१८६३) या पुस्िकाि द्ददली अहे. त्याचा अकार द्दपरॅद्दमिसारखा अहे. दु:खद
नाटकांची रचना आिर सवथ नाटकांप्रमािेच ऄसिे. प्रत्येक नाटकाला देखावा सेट
करण्यासािी द्दकंवा कृिी कोित्या पररद्दस्र्िीि होइल हे स्पष्ट करण्यासािी पररचय munotes.in
Page 25
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
25 अवश्यक अहे; एक गुंिागुंि (द्दकंवा वाढिारी द्दक्रया) ज्या दरम्यान िी प्रगिी करिे द्दकंवा
ऄद्दधक गुंििे; जेव्हा गोष्टी वाइट होिाि िेव्हा कळस (द्दकंवा संकट); अद्दि एक द्दनंदा
(द्दकंवा फॉद्दलंग ॲक्शन) जी गुंिागुंि अद्दि अपत्ीचे द्दनराकरि करिे जे पात्राचे भद्दविव्य
िरविे.
पाच-कृती शोकांद्दतकेची:
पद्दहली कृिी द्दकंवा त्यानंिरची घटना सहसा प्रदशथनासािी समद्दपथि ऄसिे.
दुसरा कायदा अद्दि द्दिसऱ्याचा काही भाग आमारिीिील ििाव,
द्दिसऱ्या कायद्याचा कळस अद्दि द्दनषेध, िसेच ईवथररि
चौर्ा अद्दि पाचव्या कायद्याच्या ऄंद्दिम अपत्ीचा एक भाग दशथद्दविो.
प्रत्येक टप्प्याची लांबी खूपच कमी ऄसिे. ऑररस्टॉटलच्या मिे कर्ानक हे शोकांद्दिकेचे
सार अहे. प्लॉट्स दोन फ्लेवसथमध्ये येिाि: साधे अद्दि ऄत्याधुद्दनक. सरळ कर्ानकाि ,
पेररपेद्दटया (पररद्दस्र्िी ईलटा येिे) द्दकंवा ऑनाग्नोररद्दसस नसिे अद्दि द्दक्रया सिि संपूिथ
(ओळख द्दकंवा शोध) म्हिून ईलगििे. िर्ाद्दप , एक जद्दटल कर्ानक ही ऄशी अहे
ज्यामध्ये बदल एकिर पररद्दस्र्िी द्दकंवा ओळख द्दकंवा दोन्ही बदलांसह ऄसिो.
पररद्दस्र्िी ईलर्ा पालर् अद्दि साकार होण्यासािी अश्चयथ हा पाया अहे. िर्ाद्दप,
ऄॅररस्टॉटलने द्दहंसक द्दकंवा ऄत्याचारी भागांवरअधाररि कर्ांना फारच कमी रेद्दटंग द्ददले
अहे, कारि िे द्दमन्स्ट्रेल च्या क्राफ्टमध्ये कौशल्याचा ऄभाव दशथविाि. याव्यद्दिररक्त ,
ऑररस्टॉटल सबप्लॉट्सच्या वापरास द्दवरोध करिो. सामान्यि: जेव्हा सबप्लॉट प्रत्येक
टप्प्याची लांबी लक्षिीयरीत्या कमी होिे. ऑररस्टॉटल च्या मिे, शोकांद्दिकेचा गाभा
म्हिजे त्याचे कर्ानक. प्लॉटचे दोन प्रकार अहेि: सरळ अद्दि गुंिागुंिीचे. साध्या
प्लॉट्स मध्ये पेररपेद्दटया (पररद्दस्र्िी ईलटा येिे) द्दकंवा ऑनाग्नोररद्दससचा समावेश नाही
अद्दि द्दक्रया एका सिि क्रमाने होिे (ओळख द्दकंवा शोध). िर्ाद्दप , एक जद्दटल कर्ानक
ऄसा अहे ज्यामध्ये बदल पररद्दस्र्िी, मान्यिा द्दकंवा दोन्ही बदलांसह ऄसिो.
पररद्दस्र्िी ईलर्ापालर् अद्दि प्राप्ती सािी अधारद्दशला अश्चयथ अहे. िर्ाद्दप,
मंद्दत्रमंिळाच्या व्यापाराि त्यांच्या क्षमिेचा ऄभाव द्ददसून येि ऄसल्याने, ऄॅररस्टॉटल
द्दहंसक द्दकंवा त्रासदायक पररद्दस्र्िींवर केंिीि ऄसलेल्या कर्ांना ऄत्यंि कमी दजाथचे
स्र्ान देिाि. ऑररस्टॉटल देखील सबप्लॉट्सच्या द्दवरोधाि अहे. ऄनेकदा जेव्हा
सबप्लॉट
२) पात्रे:
पात्रे, म्हिजे कर्ानक पुढे नेिाऱ्या व्यक्ती. कर्ानकानंिर व्यद्दक्तद्दचत्रि हा नाटकाचा
महत्त्वाचा घटक ऄसिो. ऑररस्टॉटलने "नैद्दिकिा ," नैद्दिक मानकांची प्रिाली म्हिून
त्याचा संदभथ द्ददला. पात्रांचे मूल्यमापन त्यांच्या कृिी अद्दि शब्दांच्या अधारे केले जािे,
िसेच आिर पात्रांचे त्यांच्याबिल काय म्हििे अहे. जेव्हा अपि त्यांना नाटकाच्या
व्यापक द्दवषयाशी जोििो , िेव्हा अपल्याला त्यांच्या खऱ्या संदभाथि िे समजून घेिा येिे.
ऑररस्टॉटल च्या काळाि अद्दि सध्याच्या काळाि या पात्राची कल्पना वेगळया पद्धिीने munotes.in
Page 26
रंगभूमी द्दशक्षि
26 करण्याि अली होिी.शास्त्रीय परंपरेचे सदस्य ऄसले ल्या ऑररस्टॉटलने व्यक्तीकिे न
पाहिा समाजाला केंि मानले. िर्ाद्दप, एक पात्र अिा ऄनुकूलिेने पाद्दहले जािे.
३) शब्दलेखन:
हे ऄर्ाथच्या शाद्दब्दकीकरिाचा संदभथ देिे. हे दुःखद पात्रांमधील शाद्दब्दक संवाद अहे.
याला सामान्यिः संभाषि ऄसे संबोधले जािे, यमक द्दकंवा गद्याि कृिी हलविे अद्दि
नाटककार काय सांगण्याचा प्रयत्न करीि अहे यावर एक काच वाढविे. पात्रांमधील
नािेसंबंध प्रकट होिाि. सहली अद्दि स्वगि हे देखील नाट्यमय भाषिाचे महत्त्वपूिथ
घटक अहेि कारि िे विथ समजण्यास मदि करिाि.
४) जुडणी:
द्दक्रयेचे सामान्य स्र्ान अद्दि ऄक्षरशः वेळ सेद्दटंग, जुििी म्हिून संबोधले जािे. द्दवद्दशष्ट
भौद्दिक स्र्ान ज्यामध्ये एखादी घटना द्दकंवा दृश्य घििे त्याला कामाची सेद्दटंग,जुििी
म्हिून संबोधले जािे. ईदा. मॅकबेर्ची एकूि पाश्वथभूमी मध्ययुगीन स्कॉटलंि अहे, िर
मॅकबेर्ला चेटद्दकिींशी समस्या ऄसलेले दृश्य एक भयानक स्पधाथ अहे. कामाचा मूि
ियार करण्याि भौद्दिक वािावरि महत्त्वपूिथ भूद्दमका बजाविे. रंगभूमी द्दनमीिीच्या
संदभाथि वापरल्या जािाऱ्या रंगमंचावरील कॅद्दबनेटरी द्दकंवा पॅकेजेसच्या पोटेबल
िुकि्यांना जोििी देखील संदद्दभथि करिे. हे ऄधूनमधून एखाद्या दृश्याि ऄद्दभनेिे कोिे
िेवले अहेि याचा द्दवचार केला जािो.
५) टप्पे:
टप्पे रंगमंचावरील सूचना त्या नाटककाराने ऄनेकदा नाटकाच्या पटकर्ेि संरक्षकाला
केलेल्या द्दशफारसी ऄसिाि. िे समजण्यास सोपे अद्दि जुन्या रंगभूमी मध्ये ऄसंख्य
होिे. िे नाटककार अद्दि काव्यसंग्रह यांच्याि एक संबंध द्दनमाथि करिाि. सामान्यिः ,
ग्रीक नाटकाि , कोरसने हा ईिेश पूिथ केला. ऄत्याधुद्दनक नाटकांच्या रंगमंचावरील
द्ददग्दशथन द्दवपुल, गुंिागुंिीचे अद्दि ऄद्दिशय िपशीलवार द्ददलेले ऄसिाि. िे
नाटककाराला ऄचूक वािावरि ियार करण्याि मदि करिाि.
६) संघषथ :
हा शब्द एखाद्या प्रकारच्या संघषथ द्दकंवा प्रद्दिस्पध्याथला सूद्दचि करिो. नाटक
ऄसण्यासािी संघषथ अवश्यक ऄसिो. संघषाथचे दोन प्रकार अहेि: ऄंिगथि अद्दि बाह्य.
हे दोन व्यक्ती, ऄभ्यास द्दकंवा संकल्पना यांच्यािील मिभेद ऄसू शकिाि. िे मानद्दसक,
शारीररक द्दकंवा बौद्दद्धक ऄसू शकिे. जेव्हा एखाद्या ऄद्दस्ित्वाने दोन धाद्दमथक कृिींमधून
द्दनवि केली पाद्दहजे, जो त्याच्यासािी सवाथि किीि अद्दि मागिी करिारा ऄनुभव अहे,
िेव्हा हेगेल नमूद करिाि की हे ऄसे होिे जेव्हा नश्वर जीवनाला त्याचे वैभव प्राप्त करून
देिारा सवाथि द्दनद्दश्चि संघषथ पररभाद्दषि केला जािो. संघषथ नाटकाि त्याच्या सवथ
जद्दटलिेमध्ये अद्दि द्दवद्दवध दृद्दष्टकोनािून द्दचद्दत्रि केला जािो. शेक्सद्दपयर बाह्य
संघषाथपेक्षा ऄंिगथि संघषाथला ऄनुकूल ऄसल्याचे द्ददसिे, परंिु त्याच्या नाटकांमध्ये munotes.in
Page 27
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
27 ऄनेक बाह्य संघषाथचे ऄनुक्रम अहेि. अजच्या हास्यास्पद पररद्दस्र्िीि संघषथ केंिस्र्ानी
अहे
७) साथ, कोरथस:
पन्नास लोकांचा समावेश ऄसलेला कोरस हा ग्रीक नाटकाचा एक महत्त्वाचा घटक होिा.
हे न्यायाधीश म्हिून काम करिे अद्दि व्याख्यात्मक भूद्दमका बजाविे. ग्रीक ट्रॅजेिीजमध्ये
ऄशा पात्रांचा समावेश होिा ज्यांनी संभाषि अद्दि कर्ानक पुढे नेण्यासािी कृिीमध्ये
ऄधूनमधून ओि्स अद्दि िेक्स जोिि हलवले, नाचले अद्दि एकत्र गायले. ग्रीक
शोकांद्दिकेि कोरसने द्दनमाथि केलेल्या ईत्कृष्ट वस्िूंपैकी एक म्हिजे "मंचावर काय
चालले अहे हे पाहून त्याच्यामध्ये जागृि झालेल्या ईत्कट भावना प्रेक्षकांसािी एकत्र
करिे, एकसंध करिे अद्दि एकद्दत्रि करिे." िे न्यायाधीश द्दकंवा द्दनवेदक म्हिूनही काम
करि होिे. स्टेजच्या बाहेर ऄसले पाद्दहजे ऄसे अचरि वाचले जािे, द्दवशेषिः द्दहंसाचार,
युद्ध आ.
८) द्दवचार:
पररद्दस्र्िीनुसार जे शक्य अहे िे सांगण्याची क्षमिा.
९) गाणे:
ग्रीक शोकांद्दिकेि, हे ऄलंकारांमध्ये सवोच्च स्र्ान होिे
१०) प्रदशथक, द्दडस्प्ले:
जरी याि एक ऄनोखा भावद्दनक ओढ अहे, िरी हा पररसर (कॉररिॉर) द्दकमान
सांस्कृद्दिकदृष्ट्या वैद्दवध्यपूिथ अहे. रंगमंचाचे माध्यम , द्दमनस्ट्रेलची कला नाही, हे
नेत्रदीपक वस्िू िरविे.
शोकांद्दतका खालील श्रेणींमध्ये वगीकृत केल्या जाऊ शकतात:
१) शास्त्रीय द्दकंवा ग्रीक शोकांद्दतका:
ऑररस्टॉटलचे काव्यशास्त्र हे एद्दस्कलस, सोफोक्लीस अद्दि युररपाआि्स यांनी केलेल्या
ग्रीक शोकांद्दिकेच्या द्दवश्लेषिावर अधाररि अहे. म्हिून, ग्रीक शोकांद्दिकेच्या गुिांचे
विथन करण्यासािी पोएद्दटक्स चांगले काम करिाि. या पुरािकर्ांचे ऄनुयायी जािि
होिे की या शोकांद्दिकेिील कर्ा त्यांच्यावर अधाररि अहेि. पररिामी, त्यांनी खरोखर
कोिालाही अश्चयथचद्दकि केले नाही. नाटकांमध्ये एक महत्त्वपूिथ धमथशास्त्रीय अद्दि नैद्दिक
घटक होिे कारि िे धाद्दमथक ईत्सवांचा एक भाग होिे. नेमद्दसस, द्दकंवा भाग्य, प्रबळ होिे.
जरी द्दवषय सहसा धक्कादायक अद्दि भयानक ऄसले िरीही, ग्रीक शोकांद्दिका, त्याच्या
क्षमिेनुसार, स्टेजवर भयानक द्दहंसाचाराचे प्रदशथन टाळले. नाटकाि पाच -सहा पात्रं होिी.
पन्नास लोकांचा समावेश ऄसलेल्या कोरसमध्ये ऄशाच घटनांचे पिि होिे. ऄसाधारि
चाररत्र्याचा मािूस, िरीही एक दोष ज्याने त्याला शेवटी ईद्ध्वस्ि केले. गुलाम अद्दि
द्दस्त्रया शोकांद्दिकेसािी योग्य पात्र द्ददसले नाहीि. शोकांद्दिकेशी मूखथपिाचे कोििेही munotes.in
Page 28
रंगभूमी द्दशक्षि
28 द्दमश्रि नव्हिे, म्हिून शोकांद्दिका "शुद्ध शोकांद्दिका" होत्या, कृिीच्या एकिेचे पालन
करिाि. द्दट्रपलेट द्दकंवा िीन कृिींचा संच, ग्रीक शोकांद्दिका कशा प्रकारे केल्या जाि
होत्या. िर्ाद्दप , शोकांद्दिकेपासून स्विंत्र ऄसलेले अद्दि वारंवार क्रूरपिे हास्यास्पद
ऄसलेले "सॅद्दटर नाटक" सहसा गंभीर नाटकांचे ऄनुसरि करिे.
२) एद्दलझाबेथन / पुनजाथगरण शोकांद्दतका:
आंग्लंिने, आिर युरोपीय देशांपेक्षा र्ोि्या वेळाने, सोळाव्या शिकाच्या मध्यभागी
पुनजाथगरि द्दकंवा कलेचे पुनजथन्म ऄनुभवले. आंद्दग्लश नाटककारांच्या कल्पनाशक्तीला
रेनेसान्सच्या शास्त्रीय पुनरुत्र्ानाच्या वाढीमुळे चालना द्दमळाली, ज्याने द्दमद्दस्टद्दफकेशन्स
अद्दि नैद्दिकिा नाटकांच्या आंग्रजी मध्ययुगीन वारशासह एकद्दत्रि केले. सेनेकाचा
द्दवशेषिः शोकांद्दिकेवर महत्त्वपूिथ प्रभाव अहे. सेनेकन सराव करिाि, ज्याि त्यांची
पाच-कृिी चौकट फ्रेमवकथ, ईलगििारी कर्ा अद्दि फुलांची भाषा समाद्दवष्ट अहे
पुनजाथगरि नाटककारांनी प्रद्दिशोध, जादू, भुिे आत्यादी द्दवषय ईघिपिे स्वीकारले.
शोकांद्दिकेच्या क्षेत्राि र्ॉमस द्दकि, द्दक्रस्टोफर मालो अद्दि आिर युद्दनव्हद्दसथटी द्दवट्स यांनी
शेक्सद्दपयर, वेबस्टर, टूनथर अद्दि आिरांसािी मागथ ियार केला. पुनजाथगरि नाटककारांनी,
ग्रीक लोकांप्रमािेच, रंगमंचावर द्दहंसक पररद्दस्र्िीचे द्दचत्रि केले. शेक्सद्दपयर हा या
काळािील सवाथि प्रद्दसद्ध नाटककार अहे. शेक्सद्दपयरने ग्रीक शोकांद्दिकेच्या मूळ र्ीमचे
पालन केले िरीही त्याने फॉमथ अद्दि पात्रांमध्ये बदल केले. दयनीय मूिीला ड्रायद्दव्हंगची
अवि द्दकंवा स्वारस्य ऄसिे जे, ऄसामान्य पररद्दस्र्िीि , त्याच्या दयनीय ईत्सजथनाि
बदलिे. ड्रॉच्या नद्दशबापेक्षा शेक्सद्दपयरची पात्रे नद्दशबाने िरलेली अहेि, िर्ाद्दप त्याच्या
पिझिीि र्ोिीशी संधी अद्दि योगायोग अहे. बाह्य संघषाथच्या द्दवरूद्ध त्या काळािील
शोकांद्दिका ररकाम्या श्लोकाि रचल्या गेल्या अद्दि लक्षिीय व्यक्ती , संख्यात्मक मूल्ये
आत्यादींवर लक्ष केंद्दिि केले गेले. सेनेका, र्ॉमस द्दकि (हायरोनेमो, द स्पॅद्दनश ट्रॅजेिी)
अद्दि वेबस्टर (द िचेस ऑफ माल्फी, द व्हाइट िेद्दव्हल) यांच्या प्रभावाखाली भयपट
नाटके ियार केली. ज्यामध्ये वारंवार भुिे, चेटकीि अद्दि खून द्ददसून येिाि.
३) वीर नाटक, द द्दहरोआक प्ले:
द ररस्टोरेशन ट्रॅजेिी ररस्टोरेशन युगाचा एक ऄनोखा ईपईत्पादन म्हिजे द्दहरोआक प्ले
(१६६० -१७००). त्यावर सामान्यिः कृद्दत्रम, परकीय अद्दि ऄनैसद्दगथक ऄसल्याचा
अरोप करण्याि अला. जीिथ झालेल्या, द्दनराश झालेल्या अद्दि क्षीि झालेल्या
गुिवत्ेच्या अध्याद्दत्मक गरजांचा पररिाम म्हिून िे साकार झाले. त्या काळािील
ईदासीन जीवनाच्या ईलट , त्याने प्रेम, सद्गुि अद्दि महानिेने भरलेले स्वप्न-जग द्दनमाथि
केले. याि प्रेम, सन्मान अद्दि किथव्य या द्दवषयांचा समावेश होिा. हे एक ईत्पाद्ददि द्दवश्व
अहे जे प्रविथकासािी "वीर" म्हिून द्दनयुक्त केले जाउ शकिे अद्दि त्याच्या कृिी अद्दि
वािावरिावर त्याचे पूिथ द्दनयंत्रि अहे. द्दहरोआक प्ले विथ, शैली अद्दि द्दवशेषिः द्दहरोआक
मीटरच्या वापराच्या बाबिीि एद्दपकशी ऄद्दिररक्त समानिा प्रदद्दशथि करिे.
वीर नाटक दोन भाउ , दोन मस्केद्दटयसथ द्दकंवा एकाच स्त्रीवर प्रेम करिारे दोन पुरुष
यासारख्याच ऄिचिी दाखविाि. यामुळे मूिीचे नशीब ऄनपेद्दक्षि वळि घेिे. वीर munotes.in
Page 29
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
29 नाटकाचा सामान्यि: अनंददायक शेवट झाला कारि लेखकाला मूिीला अदशथ म्हिून
दाखवायचे होिे. पररिामी, त्याला शेवटी बक्षीस द्दमळाले. ग्रीक द्दकंवा शेक्सद्दपयरच्या
शोकांद्दिकेच्या ईलट, शोकांद्दिकेला गीिात्मक न्याय अहे. ररकाम्या श्लोक शोकांद्दिकेि
वीर िेस ऐवजी कोरा श्लोक मीटर म्हिून वापरला जािो, जो या प्रकारच्या नाटकाचा ऄर्थ
लावण्याचा अिखी एक मागथ अहे. जॉन ड्रायिेनने िुलनात्मक वीर नाटकांची द्दनद्दमथिी
केली. शेक्सद्दपयरच्या ऄँटनी अद्दि द्दक्लयोपेट्रावर अधाररि द्दहज ऑल फॉर लव्ह हे एक
प्रद्दसद्ध वीर नाटक अहे.
४) घरगुती शोकांद्दतका:
ऄिराव्या शिकाि या शोकांद्दिका सामान्य होत्या. हे सामान्य मध्यमवगीय लोकांच्या
घरगुिी दैनंद्ददन ईपक्रमांवर लक्ष केंद्दिि करिे अद्दि पिी द्दकंवा पत्नी सद्गुिाच्या
मागाथपासून दूर गेल्यास कौटुंद्दबक जीवन अद्दि अनंद कसा ईध्वस्ि होिो हे दाखविे.
ईदासीनिा वाढल्यामुळे ऄशा प्रकारच्या शोकांद्दिका वाढल्या. वीर नाटकाची वक्तृत्वशैली
सामान्य अद्दि दैनंद्ददन बनवण्यासािी मुिाम कमी करण्याचा प्रयत्न केला जािो.
लेखकांनी मानले की ऄशाच पररद्दस्र्िीमुळे भावना व्यक्त करण्याची संधी द्दमळिे,
म्हिूनच या प्रकारच्या शोकांद्दिकेि नद्दशबाने महत्त्वपूिथ भूद्दमका बजावली. होम
शोकांद्दिकेचे सवाथि लक्षिीय लेखक जॉजथ द्दललो होिे. त्यांचे १९७३ चे प्रकाशन, द
लंिन ट्रॅस्कर द्दकंवा द द्दहस्ट्री ऑफ जॉजथ बानथवेल.
१.३.२ अनंदक्षोभ नाटक (मेलोड्रामा) :
१८०० च्या दशकाि , सवाथि लोकद्दप्रय नाट्य प्रकारांपैकी एक म्हिजे
मनोद्दवश्लेषिात्मक, ऄद्दिशयोक्तीपूिथ ऄद्दभनय अद्दि संगीि वापरून एका पंर्ाचा
मनोरंजन करिे हे अनंदक्षोभ नाटकाचे (मेलोड्रामा) ध्येय होिे. त्यांनी द्दहंसा, प्रेम अद्दि
सैकररनली र्ोिक्याि, कृिीक्रमबध्द (ॲक्श न-पॅकद्दसक्वेन्स) एकत्र केले. त्याच्या
फॅशनच्या पराक्रमाची जाद्दहराि करण्यासािी, त्यांनी भव्य पाश्वथभूमी संगीिाि प्रवेश,
ऄद्दिशयोक्तीपूिथ ऄद्दभनय अद्दि मोहक ऄनुयायी व्यापार (द्दहद्दसंग, बूआंग, द्दचयररंग आ.)
वापरला. अनंदक्षोभ नाटका (मेलोड्रामा) च्या फॅशने बल ऄसण्याची ऄनेक कारिे
(पयाथवरि) होिी. एकोद्दिसाव्या शिकाि युरोपाि औद्योद्दगक क्रांिी सुरू झाली होिी.
बरेच लोक धोकादायक अद्दि गोंगाट करिाऱ्या ईद्योगांमध्ये अश्चयथकारकपिे दीघथकाळ
श्रम घालविाि. या व्यक्तींमध्ये लक्षिीय (प्लॉटोक्रसी) चा ऄभाव होिा अद्दि munotes.in
Page 30
रंगभूमी द्दशक्षि
30 त्यांच्यापैकी बरेच जि द्दनरक्षर होिे. अयुष्य सोपे नव्हिे. द्दर्एटर हा एकच मागथ होिा.
प्रत्येक शहराि मोि्या प्रमािाि रंगभूमी होत्या अद्दि स्वस्ि द्दिद्दकटांमुळे लोकांना
त्यांच्या त्रासाची द्दचंिा न करिा शो चा अनंद घेिे सोपे होिे. त्यांना ईत्साह, ईत्कटिा
अद्दि जोखीम घेण्याची आच्छा होिी. त्यांना चांगल्या लोकांचा द्दवजय अद्दि
खलनायकांना द्दशक्षा हवी होिी. त्यांना मूिीची अद्दि नाद्दयकेची त्यानंिरची प्रेमकर्ा
अद्दि अनंदी ऄंि पाहण्याची आच्छा होिी. रंगभूमी लोकद्दप्रय झाल्यामुळे स्र्ळे मोिी होि
गेली. काही द्दचत्रपटगृहांची कमाल क्षमिा, शिकाि , ००० अहे. मोि्या टप्प्यांमुळे
(द्दवशेषि: सवाथि गरीब लोकांसािी ज्यांच्याकिे सवाथि स्वस्ि जागा अहेि; स्टेजपासून
सवाथि लांब) ऄसल्यामुळे प्रत्येक रंगमंच प्रभाव (स्टेज आफेक्ट) ऄद्दिशयोक्तीपूिथ अहे.
बरेच लोक धोकादायक अद्दि गोंगाटाच्या वािावरिाि खूप वेळ काम करिाि. हे लोक
मुख्यत्वे ऄज्ञानी होिे अद्दि त्यांच्याकिे लक्षिीय (प्लुटोक्रसी) चा ऄभाव होिा. जीवन
साधे नव्हिे. सुटकेच्या काही मागांपैकी एक रंगभूमी होिी. प्रत्येक शहराि रंगभूमीची
एक मोिी द्दनवि होिी अद्दि परवििाऱ्या द्दिकीटांमुळे लोकांना ििावाद्दशवाय कामद्दगरी
पाहिे सोपे झाले. त्यांना धोका पत्करण्याची, ईत्कटिा अद्दि ईत्साहाची आच्छा होिी.
त्यांना सत्पुरुषांची द्दशक्षा अद्दि दुष्टांची द्दनंदा हवी होिी. त्यांना नंिरची प्रेमकर्ा अद्दि
मूिी अद्दि नाद्दयका यांच्यािील द्दवजयी द्दनष्कषथ पाहायचा होिा. द्दर्एटरच्या लोकद्दप्रयिे
मुळे, स्र्ळे मोि्या प्रमािाि वाढि गेली. काही द्दचत्रपटगृहांमध्ये कमाल असनक्षमिा,
००० अहे. प्रत्येक स्टेज प्रभाव ईिविे अवश्यक अहे कारि. पररिामी , गिी अद्दि
हावभाव ऄद्दिशयोक्तीपूिथ अद्दि जीवनापेक्षा मोिे होिे अद्दि वीज अद्दि स्फोट
यांसारख्या नाट्यमय वस्िूंचा समावेश करण्याि अला. द्दवलक्षि करमिूक शैलीने
संध्याकाळच्या कृिीक्रमबध्द (ॲक्शन -पॅक) अद्दि नाट्यमय मनोरंजनाि योगदान द्ददले.
मनोनाट्य (सायकोड्रामा) हे नाव "हवा" अद्दि "नाटक" या शब्दांवरून अले अहे अद्दि
यामध्ये संगीिाची भूद्दमका महत्त्वाची अहे. संगीिाच्या टेम्पोनुसार, ऄद्दभनेिे त्यांच्या
व्यद्दक्तमत्त्वे अद्दि भावना सहजपिे प्रकट करून, व्यद्दक्तरेखेबाहेर ऄद्दभनय करिील.
अनंदक्षोभ पात्रे ही (स्टॉक द्दफगसथ मेलोड्रामा) फारशी द्दजवंि ऄसायला हवीि ऄसे नाही.
त्याऐवजी , िे प्रत्येकासािी सहज ओळखण्यायोग्य अद्दि रूढीवादी होिे. त्यामध्ये
"प्रचद्दलि पात्रे" अद्दि A श्रेष्ठ अयिल' अकषथक, शद्दक्तशाली , दृढ, प्रामाद्दिक अद्दि
द्दवश्वासाहथ ऄसिाि. एक िरबेज (चॅद्दम्पयन). सुंदर, शूर, द्दनष्पाप अद्दि ईघि. एक वाइट
मािूस. दुष्ट, धूिथ, नैद्दिकदृष्ट्या द्ददवाळखोर , अद्दि ऄप्रामाद्दिक ऄसा.
उत्पत्ती, ORIGINS ऑरीगीन्स :
१८व्या अद्दि १९व्या शिकाि आंग्लंि अद्दि फ्रान्समध्ये मोि्या प्रमािावर वाचल्या
गेलेल्या कर्ाकादंबरीच्या पुस्िकांनी मनोनाट्य (सायकोड्रामा) िंत्राचे पुनरुत्र्ान केले.
फ्रेंच राज्यक्रांिी, कृद्दत्रम क्रांिी, अधुद्दनकीकरिाकिे होिारे संक्रमि अद्दि कुटुंब, प्रेम
अद्दि द्दववाह यांसंबंधीच्या नैद्दिक ित्त्वांचा अरसा म्हिून या नाट्यकृिी अद्दि
कादंबऱ्यांचा ऄर्थ लाविे शक्य अहे. बऱ्याच नाटकांमधील वगथ संघषाथसािी एक सामान्य
कर्ानक साद्दहत्यामध्ये मध्यमवगाथिील एक िरुि स्त्री सामील होिी द्दजला एका
खानदानी बदमाश व्यक्तीकिून ऄवांद्दछि लैंद्दगक प्रगिी झालेली. ऄद्दभजािसत्ेचे munotes.in
Page 31
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
31 "दलाल" अद्दि वंद्दचि कामगार वगथ "जमाव" या दोघांना घाबरलेल्या मध्यमवगाथच्या
औद्योद्दगक क्रांिीनंिरच्या द्दचंिा मनोनाट्य, (सायकोड्रामा) मध्ये प्रद्दिद्दबंद्दबि झाल्या.
मनोनाट्य (सायकोड्रामा) जो १८ व्या शिकाि लोकद्दप्रय होिा , त्याि संद्दक्षप्त
संगीिरचनेसह (आंटरल्यूि्स) बोललेली गिना वैद्दशष्ट्यपूिथ होिी. ित्सम कायथशाळा
ऄनेकदा संगीि अद्दि शाद्दब्दक संवादामध्ये बदलल्या जािाि अद्दि कधीकधी
संगीिासह मुकऄद्दभनय देखील केले जािाि.
जे.इ. एबरद्दलनच्या लॅद्दटन ऄकादमीिील द्दसद्दगसमंिस नाटकािील दृश्ये ईत्म ईदाहरिे
देिाि (१७५३). जीन-जॅक रौसो यांचे द्दपग्मॅद्दलयन, ज्यांचे पाि्यपुस्िक १७६२ मध्ये
द्दलद्दहले गेले होिे परंिु १७७० मध्ये प्रर्म स्िरामध्ये सादर केले गेले होिे, हा पद्दहला
संपूिथ मनोनाट्य (सायकोड्रामा) प्रकार होिा. प्रस्िावना ऄँिांटे रौसो यांनी द्दलद्दहली होिे,
परंिु होरेस कोआग्नेटने बहुिेक संगीि द्दलद्दहले होिे. जमथनीमध्ये १८व्या शिकाच्या
शेवटच्या िीन वषांि सुमारे ३० अिखी मनोनाट्य (सायकोड्रामा) ियार केले गेले.
जोिीचे नाटक "ि्युओड्रामा" हा शब्द दोन कलाकारांचा सहभाग ऄसिाना वापरला
जाउ शकिो. जॉजथ बेंिा यांचे जोिीचे नाटक द्दवशेषिः लोकद्दप्रय होिे.
१६६० मध्ये चाल्सथ II च्या आंद्दग्लश ररस्टोरेशननंिर बऱ्याच द्दिद्दटश रंगभूमीना "गंभीर"
नाटक सादर करण्यास मनाइ होिी , परंिु िरीही त्यांना द्दवनोदी द्दकंवा संगीि नाटके ियार
करण्याची परवानगी होिी. फक्त दोन लंिन रंगभूमी कंपन्यांना "गंभीर" नाटक
रंगवण्यासािी चाल्सथ II ने जारी केलेल्या पेटंटद्वारा ऄद्दधकृि केले होिे. सरिेशेवटी,
ऄनेक ऄद्दिररक्त आंग्रजी शहरे अद्दि शहरांमधील प्रत्येकी एका रंगभूमी ला पुढील पात्रांचे
पेटंट द्दमळाले. प्रद्दिबंध टाळण्यासािी, आिर रंगभूमीनी संगीिाद्वारे ऄधोरेद्दखि केलेली
नाटके सादर केली अद्दि "सायकोड्रामा" मनोनाट्य" हा फ्रेंच शब्द वापरला. शेवटी,
१८४३ च्या रंगभूमी कायद्या मुळे सवथ रंगभूमीना नाटक रंगविा अले.
१९व्या शिकाच्या ऄखेरीस, "सायकोड्रामा" मनोनाट्य" हा शब्द जवळजवळ एकाच
प्रकारच्या सलून मनोरंजनामध्ये कमी झाला होिा ज्यामध्ये कमी-ऄद्दधक िालबद्धपिे
बोलले जािारे शब्द (बहुिेकदा कद्दविा), कधीकधी कमी -ऄद्दधक द्दवधाने अद्दि द्दकमान
काही नाट्यमय रचना यांचा समावेश होिा. द्दकंवा प्लॉट जे संगीिाच्या घटनेसह होिे
(सामान्यि: द्दपयानो).
नाटके ऑपेरांची ऄफाट पररपक्विा प्रदद्दशथि करिाि. योग्य संगीि भावद्दनक दबाव व्यक्त
करिे अद्दि िीव्र करिे. विथ युद्ध, देशिोह, स्मारकीय प्रेम, खून, सूि, द्दफलीऄल कलह ,
द्दकंवा प्रौढ कर्ानकांमध्ये िुलना करिा येण्याजोग्या भव्य पररद्दस्र्िींसारख्या जीवनापेक्षा
मोि्या घटनांना लोटांगि घालिाि द्दकंवा देिाि. बऱ्याच विथ साधेपिाने रेखाटले अहेि,
चांगल्या अद्दि वाइटाचे विथन करिाऱ्या वेगळया रेषा अहेि अद्दि चररत्र द्दवकास अद्दि
कर्ानकाची हुशारी या दोन्ही गोष्टी प्रदान केल्या अहेि. व्यद्दक्तरेखांच्या वैद्दशष्ट्यांचा
त्यांच्यावर भावद्दनकररत्या कसा प्रभाव पििो अद्दि िे आिर लोकांवर कसा प्रभाव
पाििाि हे दशथद्दवण्यासािी घटनांचे द्दनयोजन केले जािे.
munotes.in
Page 32
रंगभूमी द्दशक्षि
32 १.३.३ संगीत रंगभूमी:
हा नाट्यप्रदशथनाचा एक प्रकार अहे ज्यामध्ये गािी, बोललेले संवाद, ऄद्दभनय अ द्दि
नृत्य यांचा समावेश होिो. संगीिाची कर्ा अद्दि भावद्दनक अशय – द्दवनोद , पॅर्ोस,
प्रेम, राग – शब्द, संगीि, हालचाल अद्दि मनोरंजनाच्या िांद्दत्रक पैलूंद्वारे एकाद्दत्मक
संपूिथपिे संवाद साधला जािो. संगीि रंगभूमी हे ऑपेरा अद्दि नृत्य यांसारख्या आिर
नाट्य प्रकारांशी ओव्हरलॅप होि ऄसले िरी, संवाद, हालचाल अद्दि आिर घटकांच्या
िुलनेि संगीिाला द्ददलेल्या समान महत्त्वामुळे िे वेगळे केले जाउ शकिे. २० व्या
शिकाच्या सुरुवािीपासून, संगीि नाटक रंगमंचावरील कामांना सामान्यिः, साधेपिाने,
संगीि म्हटले जािे.
प्राचीन काळापासून संगीि नाटकीय सादरीकरिाचा एक भाग ऄसले िरी, अधुद्दनक
पाश्चात्य संगीि रंगभूमीचा ईदय १९व्या शिकाि झाला , ज्यामध्ये द्दिटनमधील द्दगल्बटथ
अद्दि सुद्दलव्हन अद्दि ऄमेररकेिील हॅररगन अद्दि हाटथ यांच्या कायाथद्वारे ऄनेक
संरचनात्मक घटक स्र्ाद्दपि केले गेले. यानंिर २० व्या शिकाच्या शेवटी जॉजथ एम.
कोहान सारख्या ऄमेररकन द्दनमाथत्याच्या ऄसंख्य एिवद्दिथयन संगीिमय व्यंगद्दचत्र अद्दि
संगीि रंगभूमी काये अली. द्दप्रन्सेस द्दर्एटर म्युद्दझकल्स (१९१५ -१९१८) हे २० व्या
शिकाच्या सुरुवािीच्या काळाि ररव्ह्यू अद्दि आिर फेसाळलेल्या मनोरंजनांच्या पलीकिे
कलात्मक पाउले होिे अद्दि शो बोट (१९२७) , ऑफ दी अय द्दसंग (१९३१) अद्दि
ओकलाह! (१९४३).
त्यानंिरच्या दशकािील काही प्रद्दसद्ध संगीिाि माय फेऄर लेिी (१९५६) , द
फॅन्टाद्दस्टक्स (१९६०) , हेऄर (१९६७) , ऄकोरस लाआन (१९७५) , लेस द्दमसरेबल्स
(१९८५) , द फँटम ऑफ द ऑपेरा (१९८६) यांचा समावेश अहे, रेंट (१९९६) ,द
प्रोि्यूसर (२००१) , द्दवक्ि (२००३) अद्दि हॅद्दमल्टन (२०१५).
१.३.४ पथनाट्य रंगभूमी:
munotes.in
Page 33
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
33 द्दवद्दनद्ददथष्ट पैसे देिाऱ्या प्रेक्षकांद्दशवाय, पर्नाट्य हा एक प्रकारचा नाट्यप्रदशथन अद्दि
मैदानी सावथजद्दनक द्दिकािी देिगी अहे. हे क्षेत्र कुिेही अढळू शकिाि, ज्याि शॉद्दपंग
मॉल्स , पररषद द्दकंवा द्दवद्यापीिांसािी पाद्दकंगची जागा अद्दि रस्त्याच्या कोपऱ्यावरील
मनोरंजन क्षेत्रांचा समावेश अहे. िे द्दवशेषिः मानवांच्या दाट लोकसंख्येच्या बाहेरील
भागाि प्रचद्दलि अहेि. रोि रंगभूमी करिाऱ्या कलाकारांची श्रेिी नंिरपासून िे संघद्दटि
रंगभूमी संस्र्ा द्दकंवा गटांपयंि ऄसिे ज्यांना द्दवद्दवध कामद्दगरींची जोििी वापरून
पहायच्या ऄसिाि द्दकंवा त्यांच्या ऄद्दधक प्रद्दसद्ध कामाचा प्रचार करायचा ऄसिो. जेव्हा
टीव्ही द्दकंवा रेद्दिओ सारखे आिर कोििेही माध्यम नव्हिे िेव्हा िे लोकांसािी माद्दहिीचे
स्त्रोि म्हिून काम करि होिे. या क्षिी , प्रेक्षकांशी संवाद साधण्यासािी रस्त्यावरील
नाटकांचा ईपयोग केला जािो. पर्नाट्य हा ऄद्दभनयाचा सवाथि ऄस्पष्ट प्रकार मानला
जािो.
प्रत्यक्षाि , धाद्दमथक ईत्कट नाटके अद्दि आिर द्दवद्दवध शैलींसह लोकद्दप्रय करमिुकीचे
प्रकार , त्यांची मुळे रस्त्यावरील ऄद्दभनयाि अहेि, ज्यामुळे पर्नाट्य हे नाट्यगृहाचे
सवाथि जुने प्रकार बनले अहे. एकेकाळी द्दवद्दवध रंगभूमी, संद्दगिकक्ष अद्दि
वाईिेद्दव्हलमध्ये व्यावसाद्दयक कामद्दगरी करिारे खेळािू अिा जगभरािील ऄनेक
नामांद्दकि रस्िे कामद्दगरीच्या द्दिकािी वारंवार ऄसे करिाि. रस्िा कामद्दगरी खेळािू
म्हिून अपल्या अयुषाची सुरुवाि करिाऱ्या ईल्लेखनीय कलाकारांमध्ये रॉद्दबन
द्दवल्यम्स , िेद्दव्हि बोवी, ज्वेल अद्दि हॅरी ऄँिरसन यांचा समावेश अहे.
जे लोक पारंपाररक रंगमंचावर कधीच सहभागी झाले नसिील द्दकंवा िे करण्यास पात्र
नसिील िे अिा पर्नाट्याचे अभार मानू शकिाि. कोिीही अद्दि प्रत्येकजि ज्याला
ऄनुयायांना पहायचे अद्दि त्यांचे समर्थन करायचे अहे िे ऄनुयायींचा एक भाग अहे.
सामाद्दजकदृष्ट्या जागरूक कामद्दगरी करिारे कलाकार र्ेट अव्हान देण्यासािी द्दकंवा
प्रेक्षकांशी संवाद साधण्याचा मागथ म्हिून त्यांचे काम रस्त्यावर घेण्याचे िरवू
शकिाि.ईदाहरि म्हिून, प्रसारमाध्यम कलाकार सीझर द्दपंक अद्दि द आम्पीररयल ऑगी
या नावाने ओळखल्या जािाऱ्या कलाकारांच्या टोळीने ऄवर िेली िेि नावाचा एक भाग
सादर केला ज्याने न्यूयॉकथच्या अद्दर्थक द्दजल्ह्याच्या रस्त्यावर सहभागींना पदपर्ांवर
समारंभपूवथक वंिर िेि रोटी िेवण्यासािी अमंद्दत्रि केले, ज्यामध्ये प्रत्येकाला एक पट्ी
होिी. भौद्दिक वस्िूंच्या बदल्याि लोकांचे अत्मे द्दवकि घेण्याची ऑफर देिारा सैिानाचा
संदेश. जेव्हा पोद्दलसांना पाचारि करण्याि अले अद्दि बॉम्बसारखा वास ऄसलेल्या
मुलांना सापळयासािी िेि िपासण्यासािी अिण्याि अले िेव्हा या कामद्दगरीने एकच
खळबळ ईिाली.
आिर कलाकार पैसे देिाऱ्या, रंगभूमीला जािाऱ्या प्रेक्षकांसािी कामद्दगरी िे ज्या
प्रेक्षकांपयंि पोहोचण्याचा प्रयत्न करि अहेि त्या प्रेक्षकांचे प्रद्दिद्दनद्दधत्व न करिारे
म्हिून पाहू शकिाि अद्दि "रस्त्यावरील मािूस" सािी सादर करिे ऄद्दधक पसंिीचा
प्रकार म्हिून पाहू शकिाि. त्यांना त्यांच्या मूळ जोििीच्या शक्य द्दििक्या जवळ
ऄसलेल्या जोििी मध्ये िेवण्यासािी, ऄनेक समकालीन रोि रंगभूमी दुभाष्यांनी munotes.in
Page 34
रंगभूमी द्दशक्षि
34 पूवीपासून ऄद्दस्ित्वाि ऄसलेले रस्िे अद्दि लोकद्दप्रय नाट्य परंपरा, जसे की काद्दनथव्हल,
कॉमेिीया िेल' अटथ आ. यांचे द्दवस्िृिपिे संशोधन केले अहे.
प्रेरिा काहीही ऄसो, रस्िा पारंपाररक रंगभूमी जोििी मध्ये न सापिलेल्या संधींचा एक
ऄनोखा संच प्रदान करिो. वेल्फेऄर स्टेट आंटरनॅशनलच्या स्यू द्दगल यांच्या मिे, रस्िा
रंगभूमी सादर करिे हे ऄंिगथि प्रदशथन करण्यापेक्षा द्दकंवा रंगमंचावर िुम्ही जे काही करिा
त्याची केवळ प्रद्दिकृिी बनवण्यापेक्षा कमी नाही.
१९६० अद्दि १९७० च्या दशकाि , ल्युद्दमएर अद्दि सन, जॉन बुल पफोरेशन फॉमथ
टॅकल, एक्सप्लोि अय अद्दि नॅचरल द्दर्एटर कंपनी या संस्र्ांनी भूद्दमका–अधाररि
प्रवासी रंगभूमी (ट्रॅव्हद्दलंग द्दर्एटर) ियार केले. अश्चयथकारक द्दकंवा द्दवलक्षि द्दकंवा फक्त
संभाषिाि प्रेक्षकांना गुंिवून िेवि ऄसिाना पूवथ-द्दलखीि द्दचत्रिाचा ऄद्दभनय करिारी
पात्रांसह ऄघोद्दषि कामद्दगरी समाद्दवष्ट केली गेली. कॅद्दन्िि कॅमेरा ऄर्ाथने फसविूक
करण्याचा त्यांचा हेिू नव्हिा; त्याऐवजी , त्यांनी प्रेक्षकांना त्यांच्यासोबि ऄद्दभनय
करण्यासािी अमंद्दत्रि केले. कोििीही चाचिी द्दकंवा द्दनयोजन काय होइल हे िरवू शकि
नाही.
१.३.५ लोकनाट्य:
पूवी सूद्दचि केल्याप्रमािे लोकनाट्यगृहे द्ददसू लागली अहेि, न्यायालयांच्या संरक्षिामुळे
संस्कृि रंगभूमी त्यांच्या स्र्ापने नंिर वाढू लागल्या अद्दि १० व्या शिकाि त्यांनी
द्दशखर गािले. दहाव्या शिकािील सांस्कृद्दिक अद्दि राजकीय पररदृश्यािील बदलांमुळे
संस्कृि रंगभूमींचा हळूहळू त्यांचा ऱ्हास होि गेला. गझनीच्या महमूद प्रमािेच संस्कृि
रंगभूमीच्या ऱ्हासाचे श्रेय वायव्य-पद्दश्चमी द्दवघटनाला द्ददले जािे, ज्याने भारिाच्या
ईत्रेकिील जागा कमकुवि केली अद्दि शेवटी पंधराव्या शिकाि मुघल समूहाशी संबंध
अला. राजकीय ईलर्ापालर्ीचा हा काळ संस्कृि दरबारी रंगभूमी सहन करू शकले
नाहीि.
या काळाि नवीन भाषा मानदंि देखील ईदयास अले. भारिाच्या खेिूि पररघा मध्ये,
या काळाि नवीन भाषा अद्दि द्दशकलेल्या परंपरा ईदयास येउ लागल्या. पररिामी ,
न्यायालयीन भाषा संस्कृिची ऄनन्यिा हा देशाच्या नाट्यपरंपरेच्या हळूहळू ऱ्हास
होण्याचा अिखी एक घटक होिा. परंपरा अद्दि द्दवधी, िर्ाद्दप , कधीही पूिथपिे नाहीसे
होि नाहीि ईलट नवीन अकार घेिाि. संपूिथ भारिाि, रंगभूमी ऄनेक देशी भाषांमध्ये munotes.in
Page 35
भारिीय रंगभूमीचा पररचय
35 प्रकट झाली अहे. यामुळे न्यायालये समाजाि खरी ईपद्दस्र्िी बनून त्यांच्या गरजा पूिथ
करिाि.
लोकनाट्य ऄशा द्दवद्दवधिेने ईदयास अले की त्यािील काही अजही जिन केलेले
नाहीि.
वैष्िव (१२वे शिक) या नावाने ओळखल्या जािाऱ्या एका धमथशास्त्रीय चळवळीने,
ज्याने द्दवष्िूचा पुनजथन्म ऄसलेल्या कृष्िाच्या रूपािील देवाच्या भक्तीवर भर द्ददला,
त्याने लोकनाट्याच्या द्दवकासािही भूद्दमका बजावली. देवांचे जीवन घिविे अद्दि
कायाथत्मक स्वरूपाि धमथ व्यक्त करिे याला नंिर धाद्दमथक संिाचा दजाथ प्राप्त झाला.
धाद्दमथक ऄनुभवाशी द्दनगिीि लोकनाट्याची ईत्रेकिील–रामलीला अद्दि रासलीला ,
असाममधील –ऄंद्दकया नाट, िाद्दमळनािूिील–भागविमेळा, महाराष्ट्रािील -दशाविार ,
केरळ मधील –कृष्ित्म अद्दि अंध्र प्रदेशािील –कुचीपुिी यांचा समावेश अहे.
संभाषिात्मक भाषांमधून ईदयास अलेल्या आिर लोक परंपरांचा ईगम ऄद्दधक चक्रीय
होिा अद्दि सामाद्दजक अनंदासािी त्यांचा सराव केला जाि ऄसे. गुजरािमधील—
भावइ,बंगाल,द्दबहारअद्दि ओररसािील —-जत्रा,ईत्रप्रदेशािील— नौटंकी, हररयािा
अद्दि पंजाबमधील—स्वांग, मद्दिपूरमधील—सुमंगलीला अद्दि कनाथटकािील—यक्षगान
ही त्याची काही ईदाहरिे अहेि. हे लोक स्वरूप त्यांच्या मूळ समुदायांमध्ये द्दवकद्दसि
झाले होिे अद्दि प्रत्येकाची द्दवद्दशष्ट–वैद्दशष्ट्ये होिी. संस्कृि परंपरेिील मूलभूि संगीि
घटक, कोद्दटद्दलयन नृत्य, द्दवधी, शैलीत्मक देिगी अद्दि स्टॉक कॅरेक्टसथ एकाच वेळी
लोकनाट्यगृहांनी रुपांिररि केले अद्दि नवीन सामाद्दजक-कलात्मक संदभांमध्ये समाद्दवष्ट
केले.
शैक्षद्दिक ग्रंर्ांवर अधाररि ऄसलेल्या संस्कृि नाट्यपरंपरेच्या द्दवपरीि, हे स्वरूप
पूवथद्दनधाथररि पाि्यपुस्िकांपेक्षा एक्सटेम्पो रायझेशनवर ऄद्दधक ऄवलंबून होिे.
पारंपाररक रंगभूमीचे द्दवषय सामान्यिः पौराद्दिक कर्ा अद्दि दंिकर्ेिून घेिलेले
ऄसल्याने, कोित्याही स्वरूपाद्वारे लेखकत्व स्र्ाद्दपि केले जाउ शकि नाही. िे संपूिथ
लोकसंख्येसािी ईपलब्ध ऄसिील अद्दि सावथजद्दनक ररंगिांमध्ये सादर केले जािील.
यापैकी बहुिेक शैलींनी संस्कृि रंगभूमी सह िमाशा, िमाशा अद्दि शैलीकरिाचे घटक
सामाद्दयक केले. यापैकी काही शैलींनी संस्कृि रंगभूमीमधून द्दवधी अद्दि द्दवस्िृि पिे
चालू िेवल्या. ईदाहरिार्थ, कर्कली अद्दि कृष्ित्म यांसारखी नाटके आिर कला
प्रकारांपेक्षा "कोद्दटद्दलयन" या शब्दाला ऄद्दधक ऄनुकूल होिी. आिर, जसे
महाराष्ट्रािील —-िमाशा अद्दि गुजरािमधील—-भावइ, त्यांना संवाद, द्दवनोद अद्दि
व्यंगद्दचत्राची सवय होिी.
लोकनाट्य सादरीकरिामध्ये संगीि अद्दि कोद्दटद्दलयन यांचा समावेश होिा, ज्याचे
ऄनेक नाट्यमय हेिू होिे. यापैकी बऱ्याच लोक प्रकारांमध्ये रंगभूमीकिे कलात्मक,
ऄवास्िववादी दृष्टीकोन होिा , ज्यासािी संमेलने, महागिे सजावट अद्दि भव्य पोशाख
वापरिे अवश्यक होिे. यक्षगान , कृष्ित्म अद्दि िेरुकुट्ूच्या शैलीिील मुकुट, मुखवटे
अद्दि द्दशरोभूषिांचा वापर केला जािो अद्दि द्दवद्दवध प्रकारच्या पात्रांसािी योग्य वैद्दशष्ट्ये
अद्दि रंगांनी चेहरे रंगवले जािाि. कामद्दगरीमध्ये सामान्यि: प्रेक्षक सामील होिे अद्दि
िो ऄनौपचाररक समुदायीक ईपक्रम होिो. munotes.in
Page 36
रंगभूमी द्दशक्षि
36 बळवंि गागी यांनी भारिािील रंगमंच या त्यांच्या महत्त्वाच्या कामाि संस्कृि अद्दि
लोकनाट्यांमध्ये फरक करण्याचे काही मागथ खालीलप्रमािे अहेि: दरबारींच्या
ऄत्याधुद्दनक प्रेक्षकांना अकद्दषथि करण्यासािी, संस्कृि नाटकाने मुख्यिः द्दवस्िृि भाषा
वापरली ज्याचा दैनंद्ददन जीवनावर फारसा पररिाम होि नाही. त्यांचे जीवन
लोकनाट्याने त्याच्या द्दवद्दवध ऄद्दभव्यक्तींमध्ये ओिलेले अहे. बदलत्या सामाद्दज क
पररद्दस्र्िीशी जुळवून घेण्यासािी िे द्दवकद्दसि झाले अहे, बदलले अहे अद्दि रुपांिररि
झाले अहे.
लोकनाट्यांचे प्रेक्षक जास्ि प्रमािाि होिे कारि िे संस्कृि रंगभूमीपेक्षा ऄद्दधक जुळवून
घेिारे, प्रासंद्दगक अद्दि सहभागी होिे. या प्रत्येक नाट्य ईपशैलीचा स्र्ाद्दनक
संस्कृिींमध्ये द्दवकास अद्दि एकत्रीकरिाचा स्विःचा आद्दिहास अहे.
या नाट्य प्रकारांचा ऄभ्यास ऄपररहायथपिे बदल अद्दि सहनशक्तीचा ऄभ्यास अहे,
िसेच सध्याच्या मागण्या पूिथ करण्यासािी परंपरांचे पुनवथसन अहे. शिकानुशिके त्यांनी
महत्त्वाचा स्िर द्दवकद्दसि केल्यामुळे हे रूप प्रत्यक्षाि चैिन्यशील अद्दि सहकारी
जीवनाचे प्रिीक अहेि. िे भारिाच्या दोलायमान प्रदेशािील सामान्य लोकांच्या दैनंद्ददन
जीवनाची नोंद म्हिून काम करिाि, ज्यामुळे िे देशाच्या कलात्मक आद्दिहासाचा मागोवा
घेण्यासािी महत्त्वपूिथ बनिाि.
१.४ सारांश रंगभूमी, हा एक सहयोगी कामद्दगरी कला प्रकार अहे ज्यामध्ये प्रत्यक्ष द्दकंवा काल्पद्दनक
कायथक्रमाचा ऄनुभव एका द्दवद्दशष्ट जुििी मध्ये, द्दवशेषि: रंगमंचा मध्ये र्ेट प्रेक्षकांसमोर
द्दचद्दत्रि करण्यासािी र्ेट ऄद्दभनेिे द्दकंवा ऄद्दभनेत्रींना द्दनयुक्त केले जािे. हा ऄनुभव
प्रेक्षकांसोबि शेऄर करण्यासािी खेळािू हावभाव, अवाज , गािे, संगीि अद्दि नृत्य
वापरू शकिाि. अम्ही या प्रत्करिा दरम्यान रंगभूमीच्या कल्पनेबिल, त्याची
प्रासंद्दगकिा, स्वरूप अद्दि ऄर्थ जािून घेिले. जागा, वेळ, कामद्दगरी अद्दि प्रेक्षक हे
रंगभूमीचे महत्त्वाचे घटक अहेि. या प्रत्येक घटकाबिल ऄद्दधक जािून घ्या अद्दि िे
नाटकाच्या का मद्दगरीसािी द्दकिी महत्त्वाचे अहेि. द्दशवाय, अम्ही अनंदक्षोभ, संगीि
नाटक , पर्नाट्य अद्दि लोकनाट्ये, िसेच द्दवनोद अद्दि शोकांद्दिकेचा आद्दिहास अद्दि
वैद्दशष्ट्ये यासह ऄनेक रंगभूमी शैलींबिल द्दशकलो.
१.५ स्वाध्याय १. शोकांद्दिका' रंगभूमी'चा लेखाजोखा द्दलहा.
२. 'रंगभूमी'चे महत्त्वाचे घटक कोििे अहेि?
३. 'रंगभूमी'चा ऄर्थ अद्दि स्वरूप स्पष्ट करा?
४. द्दशक्षि अद्दि सामाद्दजक जीवनाि 'रंगभूमी' द्दकिी महत्त्वाची अहे?
५. अनंदक्षोभ नाटक अद्दि लोकनाट्य यांचे महत्त्व सांगा?
***** munotes.in
Page 37
37 २
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ पåरचय
२.२ भारतीय ÿदेशातील िवधी आिण पुराणकथा
२.३ नाट्यशाľ
२.४ नवरस
२.५ भारतीय रंगभूमीचा पाया
२.६ भारतीत शाľीय रंगभूमी-कथकली, य±गान
२.७ सारांश
२.८ ÖवाÅयाय
२.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर, तुÌही हे कł शकाल:
भारतीय ÿदेशातील िवधी आिण पुराणकथा ÖपĶ कराल.
भारतीय नाटकाची उÂप°ी Ìहणून नाट्यशाľाची चचाª कराल.
नवरस आिण Âयाचा नाटकाशी असलेला संबंध याचे िवĴेषण कराल.
िवशेषत: भारतीय रंगभूमी¸या पायाचे वणªन कराल.
भारतीय शाľीय रंगभूमी कथकली आिण य±गान यांची चचाª कराल.
२.१ पåरचय " रंगभूमी ", ही नाटके आिण संगीता¸या सादरीकरणाशी संबंिधत 'सादरीकरण कलांची' एक
शाखा आहे. Âयाची ÓयाĮी जगभर आहे आिण Âयाचा ÿभाव खोलवर आहे. रंगभूमीची कला
ही कलाकारां¸या थेट कामिगरीबĥलची िचंता असते, ºयामÅये िनिIJत वेळेत ÿे±कांमÅये
िनिIJत काय॔ नाटकाची सुसंगत आिण महßवपूणª भावना िनमाªण करÁयासाठी कृतीची नेमकì
योजना केली जाते. रंगभूमीमÅये मानवी उपøमाĬारे सामािजक-राजकìय आिण भौगोिलक
वातावरणाĬारे मंजूर केलेÐया िविवध सामúी आिण Öवłपांचा समावेश आहे. रंगभूमी¸या
उिĥĶाबाबत वेगवेगळी मते आहेत. काहéनी असे पािहले कì रंगभूमी हा एक गंभीर उĥेशाचे
उिĥĶ आहे, तर काहéनी मनोरंजन, िश±ण देÁयाचे माÅयम Ìहणून रंगभूमीवर भर िदला
आिण तरीही काहéना रंगभूमी एकाच वेळी गंभीर लोकांचे मनोरंजन करÁयाचे कारण नाही. munotes.in
Page 38
रंगभूमी िश±ण
38 सामाÆय शÊदात "रंगभूमी " हे नाट्यमय Öवłपा¸या कायªÿदशªनास हातभार लावणाöया सवª
घटकांचा समावेश असतो. रंगभूमी खरोखरच गुंतागुंतीची असते आिण Âया¸या गुंतागुंती¸या
Öवłपामुळे ती सं²ा आिण Âया¸या Óया´ये¸या िवĴेषणाने सुŁवात कłनच समजू शकते
आिण चचाª करता येते. ' रंगभूमी ' या शÊदाचे मूळ "िथओमॅफ" मÅये आहे ºयाचा अथª आहे,
"पाहणे" आिण "रंगभूमी" मधून देखील जे शÊदशः ÿे±कांसाठी "ÿे±ागृह िकंवा जागा" सूिचत
करते. सह ÿारंभ करÁयासाठी मूळ शÊद; जेÓहा एखादी Óयĉì नाटकाचा भाग बनÁयासाठी
जाते, तेÓहा ते िचýपटपहÁया सारखेच असते, Ìहणून úीक शÊद "पाहÁयासाठी जागा" साठी
समानाथê शÊद घेतलेला आहे. "
एखाīा ÿे±ागृहात िकंवा कोणÂयाही जागेत बसÐयाने "रंगभूमी "चा अथª “एक िठकाण” िकंवा
“®वण” असा देखील होतो. रंगभूमी देखील "एक िकंवा अिधक मानवांची कृती" दशªवते
ºयाचा अथª "एखादे कृÂय करणे" आहे. Ìहणून, "कृती" िकंवा कृती मÅये "पाहणे" "ऐकणे" या
तीन घटकांĬारे, नाट्यकृती पूणª होते. "नाट्य कायªøमांसाठी ÿे±क "जे पाहतात" Ìहणून
ओळखले जात असे ÖपĶपणे सूिचत करते कì एखादे ÿदशªन पाहणे हे ऐकणे िजतके
महßवाचे आहे िततकेच महßवाचे आहे.
२.२ भारतीय ÿदेशातील िवधी आिण पुराणकथा "रंगभूमी" ¸या उÂप°ीबĥल अनेक Óया´या आहेत. ÿाचीन काळातील मानवा¸या िÖथतीची
कÐपना करÁयात आिण समजून घेÁयासाठी बहòतेक िवĬान मानववंशशाľीय अËयासाची
मदत करतात. अनादी काळापासून, जेÓहा मनुÕय Âया¸या पलीकडे असलेÐया सवō¸च
शĉé¸या अिÖतÂवावर िवĵास ठेवू लागला, तेÓहा या परम शĉéची पूजा करÁयाची िकंवा
Âयांना ÿसÆन करÁयाची ÿथा िवधéĬारे सुł झाली. मानवा¸या सांÖकृितक उÂøांती¸या
तुलनेने नंतर¸या टÈÈयावर एक कला ÿकार Ìहणून रंगभूमीचा उदय झाला असला तरी
Âयाची मूळे आिदम धािमªक िवधéमÅये असÐयाचे मानले जाते. आिदम समाजां¸या वतªनात
असे नमुने होते, जे नाटकपूवª Ìहणून ÆयाÍय ठł शकतात. िविवध नमुÆयांनी अÿÂयािशत
गूढ चøांचा अनुभव घेत असलेÐया लोकांची मानिसक िÖथती दशªिवली. Âयांनी िवधीत
केले, जे Âयां¸या कÐयाणकारी मागªदशªन आिण सुरि±ततेसाठी िविवध घटकांवर िनयंýण
ठेवÁयासाठी Âयांना िवĵास ठेवणारे आवाहन होते.
सुŁवाती¸या काळात िवधी उपøमात एकतर घटना िकंवा Âयां¸याशी संबंिधत असलेÐया
वÖतूंचे साधे अनुकरण करÁयापुरते मयाªिदत होते. Âया Óयĉì िकंवा मु´य कलाकारांनी थेट
संÖकारां¸या उÂसवात सहभाग घेतला होता, Âयांनी िनसगाªची łपे, धािमªक पाýे िकंवा
देवाशी संबंिधत ÿतीके पåरधान केली होती. अिभनेते, िकंवा माÅयम ताÊयात होते आिण
देवाने परमानंदा¸या िशखरावर कÊजा केला असा िवĵास होता. Ìहणून, पाळÁयाचे आिण
कायªÿदशªनाचे असे गंभीर संÖकार केवळ अनुकरण नÓहते तर łपांतर देखील होते.
िविवÂध संÖकार Ìहणून ओळखÐया जाणाöया इतर संÖकारांमÅये ÿामु´याने सÆमान, आदर
आिण सवª मदतीबĥल धÆयवाद तसेच Âयांना िमळालेÐया आशीवाªदांचा समावेश होता.
अशा ÿसंगी, समाज उÂÖफूतªपणे सहभागी होत असे आिण ÿदशªन आिण उÂसवांना
ÿितसाद देत असे. िवĬानांनी सवाªत आधी¸या पाIJाÂय नाट्यÿकारांना पिवý संÖकारांशी munotes.in
Page 39
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
39 जवळून जोडलेले असÐयाचे पािहले कारण पिवý संÖकार नेहमीच Âया¸या धािमªक
उÂप°ीशी काही संबंध जपत असत. हे सवª साÅया अनुकरणाने सुł झाले परंतु ÿिøयेत
संÖकार आिण िवधी कठोर परंपरेचा एक भाग बनले. आिण आजही अशा अनेक पारंपाåरक
łपांनी ÿामु´याने भारतात ÿाचीन धािमªक उगमाशी असलेला संबंध जपला आिण जपला
आहे.
धािमªक नृÂय आिण िवधéमधून सुŁवाती¸या काळात रंगभूमी िवकिसत झाÐयामुळे नृÂयांकडे
जवळून पािहÐयास रंगभूमीचा िनसगाªशी जवळचा संबंध असÐयाचे िदसून आले.
अनाकलनीय आिण अ²ात वातावरण Âयांना िनसगाªतील शĉì¸या ľोतांशी संपकª
Öथािपत करÁयास समजते जे अित उÕणता, थंडी, दुÕकाळ, पूर आिण वादळ यांसारखे
सवाªत िवनाशकारी वाटले.
अशाÿकारे, मानवी शरीराने शरीरा¸या भाषेत, हावभाव आिण तालबĦ हालचालéमÅये
िनसगाª¸या या उपøमांचे अनुकरण केले. नृÂया¸या पायर्या िनसगाª¸या घटनांचे साधे
अनुकरण होते, जे सवª धािमªक कृतéचा "आÂमा" आहे. भावनांना नंतर पूरक असे. Âया¸या
वाढी¸या काळात, नृÂये पåरÕकृत, िनिदªĶ आिण कठोर आचारसंिहता तयार केली गेली. पुढे
ते अिधक शैलीदार झाले. कामिगरी नÓहती िमरवणुका काढून, काही पावले आिण ताल
चालवून िकंवा टाÑया वाजवून आिण मंýो¸चार कłन समुदाय सहभागी झाला Ìहणून
Óयिĉवादी. ते Öवतः पåरवतªन झाले नसले तरी Âयांनी पåरवतªनाला मदत केली.
िवशेषीकरण आिण ®म िवभागणीĬारे संघिटत समाजा¸या िदशेने आिदवासी समुदायां¸या
संøमणाने मनुÕयावर मोठ्या ÿमाणावर शारीåरक आिण मानिसक ÿितबंध लादले होते.
तथािप, Âयाने सवª कलांना आÓहान िदले आहे कì ते केवळ माणसा¸या आÂम-अिभÓयĉìचे
साधन Ìहणून काम न करता, Âयां¸या " संÖकृतीचा अिवभाºय भाग " बनून िवकिसत होत
गेले. संवाद आिण औपचाåरक कथनाने िवĵासाहª कृती बनवÁया¸या शैलीत नृÂया¸या
िवधéचे łपांतर तपासणे कठीण होते, कारण बदलÂया सामािजक ÓयवÖथेतील घटना आिण
तपशील नŌदवÁयाचा फारसा ÿयÂन नÓहता. तथािप, लोकांनी Âयांचे समृĦ अनुभव जपले
आिण तŌडी िकंवा तŌडी पुढील िपढ्यांपय«त ÿसाåरत केले. Âयानंतर¸या िपढीला Âयां¸या
सÅया¸या गरजांना Âवåरत ÿितसाद Ìहणून उÂÖफूतª नवकÐपना आिण सुधारणांसह
परंपरांचा वारसा िमळाला. नाटक, नृÂय, संगीत, गाणी, वेशभूषा, न³कल करणारी िøया
आिण समुदायाचा सहभाग अशा िविवध मूलभूत तßवांना महßव िमळाÐयाने िवधéमÅये बदल
करÁयात आले. धािमªक कायªøम आिण औपचाåरक वातावरणातील यापैकì बरेच घटक
नाट्यगृहा¸या वाढीस कारणीभूत ठरले. अशा ÿकारे, रंगभूमी आिण िवधी अगदी
सुŁवातीपासूनच एकý अिÖतÂवात होते आिण रंगभूमी हा मानवी सËयते¸या आिदम िवĵास
ÿणालीचा एक महßवाचा घटक होता. रंगभूमी, Âयामुळे, िवकासाची दीघª ÿिøया िटकून
रािहली, ºयामुळे पाIJाÂय रंगभूमीचा उदय नाट्यÿकारांना झाला.
अशा ÿकारे, पिIJमेकडे," रंगभूमी" हा मनोरंजनाचा एक संपूणª ÿकार Ìहणून उदयास आला.
इिजिÈशयन, úीक आिण रोमन िचýपट ÿामु´याने िवधी, दफन समारंभ, िमरवणुका,
मृतां¸या फोटोचे Öमरण, उÂसव, ÿजनन±मतेचे नूतनीकरण, संगीत नृÂय सादरीकरण आिण
ÿितभावान Öपधा«शी संबंिधत पĦतéमधून उदयास आले. बहòतेक रंगभूमी त² आिण munotes.in
Page 40
रंगभूमी िश±ण
40 इितहासकारांनी úीक रंगभूमीकडे पाIJाÂय रंगभूमी आिण पाIJाÂय नाटका¸या उदयाचे वेगळे
ąोत Ìहणून पािहले. मÅययुगीन युरोपातील धािमªक उÂसवांमÅये रंगभूमीचा पुÆहा उदय
झाला. धािमªक úंथासंबंधी कायªÿदशªन (मु´यतः चचªमधील पुजारी Ĭारे मूितªपूजक संÖकार
नĶ करÁयासाठी केले जाते) चचªची देखरेख कमी केली आिण सामाÆय लोकांपय«त
िवÖताåरत केली. नाटकाचा आशय धमªिनरपे± बनला आिण १९Óया शतकापय«त रंगभूमी
लोकशाही िकंवा सवª कायªøमांमÅये अिधक मÅयमवगाªिभमुख बनली.
आज " रंगभूमी " हा ÿकार अÂयंत लोकिÿय झाला आहे. रंगमंच वापर जसजसा वाढत
आहे, तसतसे िवĬान आिण त²ांची एक संÖथा टीकाÂमक िवĴेषण आिण भाÕय यावर काम
करत आहे, जे सामाÆय माणसाला गŌधळात टाकणारे आहे. पािIJमाÂय रंगभूमीची वैचाåरक
समृĦता आिण तीàण अिभÓयĉì समजून घेÁयासाठी, रंगभूमी आिण नाटक या दोन िभÆन
कला ÿकारांÿमाणे जवळीक आिण वेगळेपण समजून घेणे आवÔयक आहे. रंगभूमी आिण
नाटक हे एकमेकांवर अवलंबून आहेत आिण Âयाच वेळी Öवतंýपणे अिÖतÂवात असू
शकतात. "रंगभूमी" हा एक कला सादरीकयाªचे िठकाण Ìहणून अिÖतÂवात आहे. जेÓहा
अिभनेता बोलले जाणारे शÊद, आवाज, शरीराची हालचाल, संगीत, किवता, नृÂय आिण
िशÐप (माईÌल) या माÅयमांचा वापर कłन ÿे±कांसमोर Âया¸या आंतåरक भावना आिण
िवचार Óयĉ करतो. दुसरीकडे, 'नाटक' हा सािहिÂयक कला ÿकार िकंवा कायªÿदशªन
मजकूर Ìहणून ÿचिलत होऊ शकतो ºयामÅये लेखक सािहÂया¸या माÅयमाचा वापर कłन
कÐपना िकंवा िवचार Óयĉ करतो. तथािप, नाटक आिण रंगभूमी यातील फरक कधीकधी
पुसट होतो. "सवªसाधारणपणे, असे Ìहटले जाऊ शकते कì नाटक िकंवा िलिखत मजकूर
एकांतात वाचला आिण अËयासला जाऊ शकतो जेथे रंगभूमी मÅये नाटका¸या ÿभावी
उपøम आिण मजकूरासह नाटकाचे ÿितिनिधÂव या सवª गोĶéचा समावेश होतो." रंगभूमी,
इमारतीÓयितåरĉ , ÿे±कांसमोर नाटकांचे सादरीकरण देखील सवª घटक एकý करते, जे ते
सादरीकरण करतात. तरीही, रंगभूमी आिण नाटक हे परÖपरावलंबी आहेत कारण एकाला
दुसöयापासून वेगळे केले तर अथªहीन आहे. पण ÿÂयेक रंगभूमीवर नाटकाचे Öवतःचे घटक
असतात. नाटक आिण रंगभूमी यांचा घिनĶ संबंध आिण तरीही Âयां¸यातील फरकांमुळे
रंगभूमीची संकÐपना िनिIJत करÁयात नेहमीच काही समÖया िनमाªण झाÐया आहेत.
इ.स.पूवª ५ Óया शतकात सोफो³लीस, एिÖकलस इÂयादéनी िलिहलेÐया नाटकां¸या
कामिगरीने नाटकाचा उदय झाला, तर िवधीपूवª नाट्य Öवłपांचे अिÖतÂव ÿागैितहािसक
काळापय«त आढळून आले. ते अजूनही आिशया आिण आिĀके¸या अनेक भागांमÅये
पारंपाåरक नाट्य ÿकारात िटकून आहेत. नाटकाचा अथª "सवª िलिखत नाटके Âयां¸या शैली
िकंवा Öवłपाकडे दुलª± कłन" असा केला जातो. नाटक हे एक नाटक आहे जे िवशेषतः
ÿे±क आिण अिभनेते यां¸या Óयवहारातून िमळणाöया एकूण िøया साÅय करÁयासाठी
िलिहलेले असते. पाIJाÂय रंगभूमी िकंवा रंगभूमीचे अॅåरÖटॉटेिलयन ÿितमान Ìहणून
लोकिÿय आहे ºयामÅये िलिखत नाटक आिण बोलले जाणारे शÊद ÿाबÐय आहेत हे
रंगमंचाचे ÿ´यात अËयासक डाकō सुरिवन यांनी "नाट्यरंगभूमी'' Ìहणून तयार केले आहे.
munotes.in
Page 41
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
41 २.३ नाट्यशाľ पåरचय:
भारतातील "नाट्य सािहÂय" हा सािहÂयिवĵातील एक जुना ÿकार आहे. Âयाचा इितहास हा
ऋµवेदाचा आहे, जो भारतीय सािहÂयातील सवाªत ÿाचीन आिण वैिदक संúहांपैकì सवाªत
जुना आहे. भारतातील नाटक हे भारतीय चालीरीतéइतकेच जुने आहे आिण Âयाचे िनदान
आī बॅलड किवतेत Âयाचे मु´य मूळ आहे. भारतीय नाट्यशाľाचा उÂøांतीचा पुरावा
वैिदक कालखंडात महाकाÓय, पुरािणक, बौĦ आिण जैन सािहÂयातून िदसतो आिण Âयात
जुÆया भारतीय महाकाÓयांचा उगम शोधणे आपÐयाला बंधनकारक आहे. वेबॅलड्सना
महाकाÓयां¸या िवकासासाठी आवÔयक आधार ÿदान केÐयाÿमाणे, नाटकाने Âयाच
बॅलड्स¸या नाट्यमय घटकांपासून मूळ धरले ºयामÅये य² आिण मेजवानीमधील देव
आिण देवी-देवां¸या कथा कथन केÐया गेÐया.
भारतातील नाटकाचा ÿवास संÖकृत नाटकांनी सुł झाला होता. ए.एल.बशम, एक ÿ´यात
इितहासकार, यांनी असे मत मांडले आहे कì “भारतीय रंगभूमीची उÂप°ी अजूनही अÖपĶ
आहे. तथािप, हे िनिIJत आहे कì वैिदक काळातही काही ÿकारचे नाट्यमय ÿदशªन िदले
गेले होते, आिण सुŁवाती¸या ľोतांमÅये िदलेले संदभª धािमªक पौरािणक कथां¸या सणां¸या
वेळी कायīा¸या अंमलबजावणीकडे िनद¥श करतात. वैिदक संúहांनी नाट्यमय रंगभूमीचे
िवदारक िचý मांडले आहे आिण ÂयामÅये संिहता सापडते ºयात संवाद Öवłपात
िलिहलेली पंधरा Öतोýे आहेत, ºयात नाटकासाठी मु´य सामúी गुंतलेली आहे. पौरािणक
कथेनुसार, मह¤þ आिण इतर देवता āĺदेवाकडे, िनमाªÂयाकडे गेले, Âयांनी िवनंती केली कì
तो एक मनोरंजन तयार करतो जो सवª मानवजातीला सामाियक करेल. िनमाªÂयाने
ऋµवेदातील शÊद, सामवेदातील संगीत आिण गाणी, यजुव¥दातील अिभनयाचा दजाª आिण
अथवªवेदातील सŏदयाªचा Öवाद घेऊन नाट्यवेदातील काÓयशाľाशी िनगडीत नाट्यवेदाची
रचना केली. भारतीय नाटय़ांची एक अनोखी सुŁवात आहे, एक अिĬतीय वैिशĶ्य आहे
आिण नाटयशाľात सुरेखपणे िश³कामोतªब केले आहे.
नाट्यशाľ –भारतीय नाट्यपरंपरा नाट्यशाľामÅये जतन केÐया आहेत, नाटका¸या
िसĦांतातील सवाªत जुने úंथ, ºयांचे लेखकÂव "भरत मनू"असे मानले जाते. नाट्यशाľ
दैवी उÂप°ी आिण पिवý वेदांशी जवळचा संबंध असÐयाचा दावा करतो.
नाटयशाľाúथावłन आपण ÖपĶपणे जाणू शकतो कì भरत हा केवळ वेद आिण ²ाना¸या
पदानुøमात Âयांची िÖथती पåरिचत नाही तर ÿÂयेकाची सामúी, पदाथª आिण Öवłप
देखील पåरिचत आहे. वेद आिण ितķांचा अिधकारही Âयांनी ओळखला आहे Âयां¸या
आधारे Âया¸या Öवतः¸या िसĦांत तयार करÁयास अ±रशः स±म केले. के. वाÂÖयायन
यांनी भरता¸या नाट्यशाľावर पुढील शÊदांवर भाÕय केले आहे:
तो ऋगवेदातील शÊद (सबदा) नÓहे तर पÃय, उ¸चाåरत बोलला जाणारा शÊद ओळखतो हे
महßवाचे आहे. मंýमुµध शÊद, उ¸चारलेले शÊद आिण Âयाचे ÿ±ेपण, हा एक मूलभूत
आधार आहे. तर, यजुव¥दाला अनुķान आिण देहबोली आिण हावभाव यांचा ąोत Ìहणून munotes.in
Page 42
रंगभूमी िश±ण
42 ओळखले जाते. वैिदक य² हा कतृªÂवाÂमक कृती Ìहणून आधार मानला जातो (वाÂÖयायन
१२-१४).
भारताचे नाट्यशाľ:
भारतातील हे शाľीय नाटकìय िसĦांताचे मु´य कायª आहे, ºयामÅये नृÂय आिण संगीत
समािवĶ आहे. हे २०० B.C.E ¸या दरÌयान िलिहले गेले असे मानले जाते. आिण २००
C.E. “नाट्यशाľ हे वंशपरंपरागत अिभनेÂयां¸या अनेक शतकां¸या नाट्य सरावाचे फिलत
आहे, ºयांनी Âयांची परंपरा तŌडी िपढ्यानिपढ्या पार केली. हे भरत आिण Âया¸याकडे
जाणारे अनेक मुनी यां¸यातील एक सैल संवादाचे Öवłप आहे, जे नाट्यवेदाबĥल
िवचारतात ("नाट्यशाľ")
नाट्यशाľामÅये सािहिÂयक बांधणी¸या मुद्īांपासून, रंगभूमी¸या (मंडपा¸या) संरचनेपय«त,
संगीता¸या तराजूचे आिण हालचालéचे (मुछाªना) तपशीलवार िवĴेषणापय«त, नृÂया¸या
Öवłपा¸या िवĴेषणापय«त िविवध ÿकार¸या िवषयांवर चचाª केली जाते, ºयामÅये
शरीरा¸या हालचालé¸या अनेक ®ेणéचा आिण Âयां¸या ÿभावाचा िवचार केला जातो. जगाने
सुवणªयुगापासून सुसंवाद नाकारला तेÓहा समाजात िनमाªण झालेÐया संघषा«मुळे नाटकाची
उÂप°ी झाली आहे, आिण Ìहणूनच नाटकाने नेहमीच संघषाªचे आिण Âयाचे िनराकरणाचे
ÿितिनिधÂव केले आहे. भरताचा नाटकाचा िसĦांत भाव, अिभनेते करत असलेÐया
भावनांचे अनुकरण आिण ÿे±कांना ÿेरणा देणारे रस (भाविनक ÿितसाद) यांचा संदभª देते.
आठ मूलभूत भाव (भावना) आहेत: १) ÿेम, २) िवनोद, ३) ऊजाª, ४) øोध, ५) भय, ६)
दुःख,७) िकळस आिण ८) आIJयª. या भावनांचे िनरी±ण आिण कÐपना कłन, ÿे±क
आठ मु´य ÿितिøया अनुभवतात: ÿेम, दया, राग, िकळस, वीरता, िवÖमय, दहशत आिण
िवनोद. या मजकुरात नृÂय, संगीत आिण रंगभूमी यां¸या लेखन आिण कायªÿदशªनावरील
िनयमांचा एक संच आहे आिण, रंगमंचावरील Âया¸या ÿाथिमक Óयवहाराने भारतीय संगीत,
नृÂय, िशÐपकला, िचýकला आिण सािहÂयावरही ÿभाव टाकला आहे. Ìहणून,
नाट्यशाľाला भारतातील लिलत कलांचा पाया मानला आहे. जर नाटकाचा जÆम
दैवीयुगापासून झाला असेल, तर Âयात घडणाöया घटना, ÿकटीकरण, एक अंत²ाªनी
अनुभव आहे. Âयाचे Öवłप आिण रचना आहे आिण Åवनी आिण वाणीची ÿाथिमक
संवेदना ही Âयाची साधने आहेत. "हे ŀÔयमान आिण ऐकू येÁयाजोगे Óयवहार करते, शरीर
आिण भाषा (हावभाव), भाषण, संगीत, पोशाख, पोशाख आिण मानिसक अवÖथांचे
आकलन वापरते, जे अनैि¸छकपणे Öवतःला भौितक शरीरात ÿितिबंिबत करतात, उदा.,
अ®ू, भयावहता, इ. Óयĉ करÁयासाठी आिण Óयĉ करÁयासाठी अथª आिण भाविनक
अवÖथा" (वाÂÖयायन). भरताने आपÐया नाट्यिवĵाची संकÐपना आिण कÐपना
करÁयासाठी य²ाची रचना आिण तपशीलवार पĦती या¸या Âया¸या पåरचयातून ÿेरणा
घेतली आहे.Âयाने आपÐया सŏदयªशाľा¸या िसĦांताचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी िबजाचे
łपक (बीज) पुढे आणले आहे. झाड िबयाणे आिण फुले आिण फळे पासून वाढते,
ºयामÅये बीज असते; भाग एकमेकांपासून वेगळे आिण वेगळे आहेत परंतु एकमेकांशी
संबंिधत आहेत, समान ľोतापासून काहीतरी आहे. भाग आिण संपूणª यांचा परÖपर संबंध
आिण परÖपरावलंबन मूलभूत आहे. वाढीची ÿिøया, ÿÂयेक भागाचा ÿसार िभÆन आिण
वेगळा असणे, आिण तरीही एकाÂमक ľोतापासून िवकिसत होणे, मूलभूत आहे. भरताने munotes.in
Page 43
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
43 ही संकÐपना केवळ मÅयवतê तßव Ìहणूनच Öवीकारली आिण आÂमसात केली नाही तर
कलाÂमक अिभÓयĉì आिण संÿेषणा¸या ÿिøयेचे ÿितपादन Ìहणूनही. łपक पाणीरोधक
नाही आिण, Ìहणून, शÊदशः वाढवायचे नाही आिण हा नाट्यशाľा¸या मजकुराचा अŀÔय
पाया आहे. " रंगभूमी " हा एक जीव आहे ºयाÿमाणे जीवन हा एक जीव आहे ºयामÅये
वेगवेगळे भाग संपूणª संपूणª बनवतात आिण ते एकमेकांशी अतूटपणे जोडलेले असतात, जरी
ÿÂयेक अवयव इतरांपे±ा वेगळा असतो. के. वाÂÖयायन यांनीही भरता¸या नाट्यशाľा¸या
मजकुराची सखोल तपासणी केली आहे. Âयांनी ÖपĶ केले आहे कì “नाट्यशाľ" हे पुŁष
िकंवा घटकांचा ÖपĶपणे संदभª देत नाही. तथािप, मजकुराचे बारकाईने वाचन केÐयास हे
ÖपĶ होते कì ‘नाटक’ ची रचना ही एक पुłष आहे, िविवध अंगांची आिण अंगांची रचना
आहे िजथे ÿÂयेक भाग संपूणª भागाशी संबंिधत आहे. शारीåरक, मानिसक, वैयिĉक,
सामािजक, ±ैितज आिण अनुलंब पåरमाणे एकमेकांशी जोडलेले आहेत" (वाÂÖयायन).
Âयामुळे नाट्यशाľाची संकÐपना पुŁषा¸या संकÐपनेशी सारखीच आहे. शरीराचे वेगवेगळे
भाग संपूणª माणूस बनवतात आिण एक भाग नसÐयामुळे अपूणª माणूस बनतो. थोड³यात
शरीर आिण मन हे एकमेकांवर अवलंबून आहेत. ते परÖपर ÿभावी आिण भावपूणª आहेत.
माणसामÅये बुĦी महÂवाची आहे पण संवेदना आिण भावना मूलभूत आहेत.
नाट्यशाľा¸या मजकूरात आिण संदभाªकडे पुढे जाताना, छ°ीस ÿकरणांमÅये िवभागलेले
पुÖतक, कला आिण Âयाचे Öवłप ÖपĶ करÁया¸या हेतूने पुÆहा तीन िवभागांमÅये िवभागले
जाऊ शकते. ÿथम कलाÂमक अनुभव, नंतर कलाÂमक सामúी िकंवा अिÖतÂवाची अवÖथा,
शÊद, आवाज, हावभाव, पोशाख, सजावट आिण शारीåरक हालचाल, भाषण आिण
मानिसक अवÖथा यां¸यातील पýÓयवहार ÿÖथािपत करÁया¸या पĦती, तसेच ÿे±क िकंवा
वाचकांकडून संवाद आिण Öवागत. शेवटी नाटकìय Öवłपाची रचना, लोकिÿय अनुवािदत
असते.asplot.
२.४ नवरस भारतीयसŏदयªशाľात,"रस"(संÖकृत: रस) चा शÊदशः अथª "अमृत, सार िकंवा चव" असा
होतो. हे भारतीय कलांमÅये कोणÂयाही ŀÔय, सािहिÂयक िकंवा संगीता¸या कायाª¸या
सŏदयाªÂमक चवबĥल¸या संकÐपनेला सूिचत करते जे वाचक िकंवा ÿे±कांमÅये भावना
िकंवा भावना जागृत करते परंतु वणªन केले जाऊ शकत नाही. हे लेखकाने कामात/लेखनात
रचलेÐया भाविनक चव/साराचा संदभª देते आिण 'संवेदनशील ÿे±क' िकंवा सĆदयाने
अनुभवले, ºयाचे अ±रशः "Ńदय आहे" आिण कोरडेपणािशवाय, भावनांसह कामाशी
जोडले जाऊ शकते. " रस " हे भावाने मना¸या अवÖथेतून तयार केले जातात.
"रस" िसĦांताचा संÖकृत मजकूर नाट्यशाľामÅये एक समिपªत िवभाग (अÅयाय ६) आहे,
जो भरत मुनéना ®ेय िदलेला बीसीई १Ðया सहąाÊदीमधील कलांचा एक ÿाचीन मजकूर
आहे. तथािप, नाटक, गाणी आिण इतर कायªÿदशªन कलांमÅये Âयाचे सवाªत संपूणª ÿदशªन
कािÔमरी शैव तßववे°ा अिभनवगुĮ (सी. १००० सी.ई.) यां¸या कृतéमÅये आढळते, जे
दीघªकाळ िटकून रािहलेÐया सŏदयाªÂमक टीकÁया¸या ŀढतेचे ÿदशªन करते. ÿाचीन
भारताचे रेिडशन.. नाट्यशाľा¸या रसिसĦांतानुसार, मनोरंजन हे परफॉमªÆस
आट्ªस/सादरीकरण केले चा इि¸छत पåरणाम आहे. परंतु ÿाथिमक Åयेय नाही आिण मु´य munotes.in
Page 44
रंगभूमी िश±ण
44 Åयेय Ìहणजे ÿे±कांना आIJयª आिण आनंदाने भरलेÐया दुसर्या समांतर वाÖतवात नेणे,
िजथे ते Âयां¸या Öवतः¸या चेतनेचे सार अनुभवतात आिण आÅयािÂमक आिण नैितक
ÿijांवर िवचार करतात. नृÂय, संगीत, नाट्य, िचýकला, िशÐपकला आिण सािहÂय यासह
भारतीय कलां¸या अनेक ÿकारांसाठी रस ही संकÐपना मूलभूत असली तरी, िविशĶ
रासची Óया´या आिण अंमलबजावणी वेगवेगÑया शैली आिण शाळांमÅये िभÆन असते.
रासचा भारतीय िसĦांत बाली आिण जावा (इंडोनेिशया) मधील िहंदू कला आिण रामायण
संगीत िनिमªतीमÅये देखील आढळतो, परंतु ÿादेिशक सजªनशील उÂøांतीसह रस हा शÊद
ÿाचीन वैिदक सािहÂयात आढळतो. ऋµवेदात, ते þव, अकª आिण चव सूिचत करते.
अथवªवेदामÅये, अनेक संदभा«मÅये रस Ìहणजे "Öवाद" आिण "धाÆयाचा रस" असा अथª
देखील होतो.
डॅिनयल मेयर-िडंकúॅफे – नाटकाचे ÿाÅयापक यां¸या मते, उपिनषदातील रस हा "सार,
Öव-ÿकािशत जाणीव, िवल±णता" पण काही संदभा«मÅये "Öवाद" देखील सूिचत करतो.
वेदो°र सािहÂयात, हा शÊद सामाÆयतः "अकª, सार, रस िकंवा चवदार þव" असा अथª
लावतो.
सŏदयाª¸या ŀĶीने रस वैिदक सािहÂयात सुचवला आहे, परंतु िहंदू धमाª¸या रस िसĦांतासह,
सवाªत जुनी हयात असलेली हÖतिलिखते नाट्यशाľातील आहेत.
संÖकृत मजकूर नाट्यशाľ अÅयाय ६ मÅये रस िसĦांत मांडतो, हा मजकूर भरत मुनéना
िदलेला आहे. मजकूर आपली चचाª भारतीय सŏदयªशाľात रससूý Ìहणून ओळखÐया
जाणार्या सूýाने करतो:
रस िनधाªरक (िवभाव), पåरणाम (अनुभव) आिण ±णभंगुर अवÖथा (Óयिभचाåरभाव) यां¸या
संयोगातून तयार होतो.
नाट्यशाľानुसार, रंगभूमीची उिĥĶे Ìहणजे सŏदयाªचा अनुभव आिण भाविनक रस ÿदान
करणे. मजकुरात असे Ìहटले आहे कì कलेचे उिĥĶ अनेक पटéनी आहे. बöयाच
ÿकरणांमÅये, ®माने थकलेÐया, िकंवा दुःखाने Óयाकूळ झालेÐया, िकंवा दुःखाने भारलेÐया
िकंवा कठोर काळाने úासलेÐयांसाठी आराम आिण आराम िनमाªण करणे हे Âयाचे उिĥĶ
आहे. तरीही मनोरंजन हा एक ÿभाव आहे, परंतु नाट्यशाľानुसार कलांचे ÿाथिमक Åयेय
नाही. रस तयार करणे हे ÿाथिमक उिĥĶ आहे जेणेकŁन ÿे±कांना अंितम वाÖतव आिण
अतéिþय मूÐयां¸या अिभÓयĉìकडे नेणे आिण नेणे.
'अिभनवभारती' हे नाट्यशाľावरील सवाªत जाÖत अËयासलेले भाÕय आहे, जे अिभनवगुĮ
(९५०-१०२० CE) यांनी िलिहलेले आहे, ºयांनी नाट्यशाľाला "नाट्यवेद" असेही
Ìहटले आहे. अिभनवगुĮाचे नाट्यशाľाचे िवĴेषण Âया¸या सŏदयªिवषयक आिण
ऑनटोलॉिजकल ÿijां¸या िवÖतृत चच¥साठी उÐलेखनीय आहे. अिभनवगुĮा¸या मते,
एखाīा कलाÂमक कामिगरीचे यश हे उÂपादनाला िमळालेÐया समी±ा, पुरÖकार िकंवा
माÆयता यावłन मोजले जात नाही, तर ते कुशल अचूकतेने, एकिनķ िवĵासाने आिण शुĦ
एकाúतेने सादर केले जाते जेणेकŁन कलाकार ÿे±क भाविनकåरÂया गढून जाईल. कला
आिण ÿे±कांना रस अनुभवा¸या िनखळ आनंदाने मµन करते. munotes.in
Page 45
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
45 भरत मुनéनी नाट्यशाľातील आठ रास, नाटकìय िसĦांत आिण इतर कायªÿदशªन कलांचा
एक ÿाचीन संÖकृत मजकूर, २०० ईसापूवª ते २०० इसवी सन दरÌयान िलिहलेला आहे.
भारतीय परफॉिम«ग आट्ªस/सादरीकरण कलांमÅये, रस ही एक भावना िकंवा भाव आहे जी
कलेĬारे ÿे±कां¸या ÿÂयेक सदÖयामÅये िनमाªण होते. नाट्यशाľ एका िवभागात सहा
रसांचा उÐलेख करते, परंतु रसावरील समिपªत िवभागात ते आठ ÿाथिमक रसांचे वणªन
आिण चचाª करते. नाट्यशाľानुसार ÿÂयेक रसाला एक ÿमुख देवता आिण िविशĶ रंग
असतो. रसा¸या ४ जोड्या आहेत. उदाहरणाथª, हाÖय हा शृंगारामधून िनमाªण होतो.
'घाबरलेÐया Óयĉìची आभा काळी असते' आिण 'रागावलेÐया Óयĉìची आभा लाल असते'.
भरत मुनéनी खालील गोĶéची Öथापना केली.
१) "शृङ्गारः (शृङ्गारः)": ÿणय, ÿेम, आकषªकता. ÿमुख देवता: िवÕणू. रंग: हलका
िहरवा.
२) " हÖयम् (हाÖयं)": हाÖय, आनंद, िवनोद. ÿमुख देवता: िशव. रंग: पांढरा.
३) " रौþम (रौþं)": राग. ÿमुख देवता: िशव. रंग: लाल.
४) "काŁÁयम (काŁÁयं)": कŁणा, दया. ÿमुख देवता: यम. रंग: राखाडी.
५) " िबभÂसम (बीभÂसं)": ितरÖकार, ितरÖकार. ÿमुख देवता: िशव. रंग: िनळा.
६) "भयानकम (भयानकं)": भयपट, दहशत. ÿमुख देवता: यम. रंग: काळा.
७) " वीरम (वीरं)": वीरता. ÿमुख देवता: इंþ. रंग: भगवा.
८) "अĩूतम् (अĩुतं)": आIJयª, आIJयª. ÿमुख देवता: āĺा. रंग: िपवळा.
९) " शंतम रस " नंतर¸या लेखकांनी नववा रस जोडला.
बहòसं´य अलंकाåरकांनी ते माÆय करÁयाआधी, आिण "नवरसा" (नऊ रस) ही अिभÓयĉì
ÿचिलत होÁयाआधी सहाÓया आिण दहाÓया शतकात या जोडणीला बराच संघषª करावा
लागला.
शंतम: शांतता िकंवा शांतता. देवता: िवÕणू. रंग: शाĵत पांढरा.
शांता-रस रसां¸या संचाचा एक समान सदÖय Ìहणून कायª करतो, परंतु तो एकाच वेळी
सŏदयाªचा आनंदाचा सवाªत ÖपĶ ÿकार Ìहणून वेगळा आहे. अिभनवगुĮाने Âयाची उपमा
रÂनजिडत हारा¸या ताराशी िदली आहे; जरी बहòतेक लोकांसाठी हे सवाªत आकषªक नसले
तरी, ही िÖůंग आहे जी नेकलेसला Öवłप देते आिण इतर आठ रसां¸या दािगÆयांचा आनंद
घेऊ देते. रास आिण िवशेषत: शांता-रसाचा आÖवाद घेणे हे योगéनी अनुभवलेÐया आÂम-
सा±ाÂकारा¸या आनंदासारखे-उ°म-परंतु कधीही बरोबरीचे नसÐयाचा संकेत आहे.
munotes.in
Page 46
रंगभूमी िश±ण
46 भाव:
नाट्यशाľानुसार, भाव तीन ÿकारचे असतात: Öथयी, संचारी, सािÂवक ते
सŏदयाªनुभवा¸या दरÌयान कसे िवकिसत िकंवा लागू केले जातात यावर आधाåरत. हे
पुढील उताöयात िदसून येते:
पुनIJभानवàयािमÖथाियÖचाचाåरससßवजान् ॥६.१६॥
काही भाव इतर भवातून उĩवÐयास Âयांना अनुभव असे देखील वणªन केले जाते.
Öथयी:
नाट्यशाľात आठ संबंिधत रसांसह आठ िÖथरभावांची यादी िदली आहे:
रती (ÿेम)
हÖया (आनंद)
सोका (शोक) (दु:ख)
øोधा (राग)
उÂसाहा (ऊजाª)
भाया (दहशत)
जुगुÈसा (िकळस)
िवÖमया (आIJयª)
ही यादी खालील पåर¸छेदातून आहे:
रितहासशोकIJøोधसाहौभयंतथा ।
जुगुÈसािवÖमयIJेितÖथाियभावाः ÿकìितªताः ॥६.१७॥
संचारी:
" संचारी " भव Ìहणजे, Âया ओलांडणाöया भावना ºया कायमÖवłपी मनःिÖथतीला पूरक
असतात. ÂयामÅये ३३ भावसार ची यादी आहे.
िनव¥दµलािनशङ्का´याÖतथासूयामदः®मः।
आलÖयचैविदÆयंिचÆतामोहःÖमृितिदªः ॥१८॥
Ąीडाचपलताहषªआवेगोजडताथा ।
गवōिवषादऔÂसु³यंिनþापÖमारएवच ॥१९॥ munotes.in
Page 47
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
47
सुĮंिवबोधोमषªचािपअविहतंअथोúता ।
मितÓयाªिधÖतथा उÆमादÖतमरणमेवच ॥२०॥
ýासचैविवतकªिव²ेयाÓयिभचाåरणः ।
िýिľंशदमीभावाःसमा´याताÖतुनामतः ॥२१॥
सािÂवक:
" सािÂवक"–-- भाव Öवतः खाली सूचीबĦ आहेत. आठ सािÂवक-भाव आहेत.
ÖतÌभःÖवेदोऽथरोमा¼चःÖवरभेदोऽथवेपथुः।
वैवÁय«अ®ु-ÿलयइÂयĶौसािÂवकाःÖमृताः ॥२२॥
हे भरत आिण धिनका यांनी खालीलÿमाणे ÖपĶ केले आहे:
"सतßवममनःÿभवम्। एतदेवसमािहतमनÖतवदुÂपīते। " इितभरतः।
"एतदेवाÖयसÂवं तÂवंयÂदुःिखतेन ÿहिषªतेनवाअ®ु-रोमा¼चािदयोिनवÂयªÆते।
तेनसßवेन िनवृª°ाभावः - सािßवकःभावाः । तĩावनांचभावः । इितधिनकः ।
"पृथµभावाभवÆÂयÆयेऽनुभावÂवेऽिपसािßवकः।
सßवदेवसमुÂप°ेÖत¸चतĩावनाम् ॥" इितधिनकः ।
Âयामुळे मनातील भावनां¸या शारीåरक अिभÓयĉìला सािÂवक Ìहणतात.
नाट्यशाľानुसार, रस ही एक कृिýम घटना आहे आिण कोणÂयाही सजªनशील कामिगरी
कला, वĉृÂव, िचýकला िकंवा सािहÂयाचे Åयेय आहे. वॉलेस डेस यांनी रसा¸या ÿाचीन
मजकुरा¸या ÖपĶीकरणाचे भाषांतर "ÿेम, दया, भय, वीरता िकंवा गूढता यांसार´या मूलभूत
मानवी भावनांचा Öवाद, जे नाट्यमय भागाची ÿबळ िटप बनवते; ही ÿबळ भावना, ÿे±कांनी
चाखÐयाÿमाणे, वाÖतिवक जीवनात उ°ेिजत केलेÐया गुणापे±ा वेगळा गुण आहे; रसाला
सŏदयाª¸या आनंदाने łपांतåरत केलेली मूळ भावना Ìहटले जाऊ शकते.
रस, अनेक माÅयमांĬारे तयार केले जातात आिण ÿाचीन भारतीय úंथांमÅये अशा अनेक
माÅयमांची चचाª आहे. उदाहरणाथª, एक मागª Ìहणजे अिभनेÂयां¸या हातवारे आिण
चेहयाªवरील हावभाव वापरणे. शाľीय भारतीय नृÂय ÿकारात रस Óयĉ करणे याला "रस-
अिभनय" असे Ìहटले जाते.
भरतनाट्यम, कथकली, कÃथक, कुचीपुडी, ओिडसी, मिणपुरी, कुिडयाĘम आिण इतर
यांसार´या सवª भारतीय शाľीय नृÂय आिण रंगभूमी¸या सŏदयाªचा आधार रसाचा िसĦांत
तयार करतो. munotes.in
Page 48
रंगभूमी िश±ण
48 भारतीय शाľीय संगीतामÅये, ÿÂयेक राग ही िविशĶ मूळसाठी ÿेåरत िनिमªती आहे, िजथे
संगीतकार िकंवा संगीतकार ®ोÂयामÅये रस तयार करतात. तथािप, मु´यतः िहंदू
परंपरेतील सवª राग आिण संगीताचे ÿदशªन हे सहा रसांपैकì एका रसाला उĥेशून असते,
ºयामÅये संगीत हे ®ोÂयामÅये "ÿेम, कŁणा, शांती, वीरता, हाÖय िकंवा आIJयाªची भावना"
िचिýत करÁयाचा एक ÿकार आहे. राग, ितरÖकार, भीती आिण अशा भावना हे रसाचे
िवषय नसून ते नाट्यकलेवरील भारतीय िसĦांतांचा भाग आहेत. भारतीय संगीतामÅये
ºया सहा रसांचा उĥेश आहे, Âयापैकì ÿÂयेकाला उप-®ेणी आहेत. उदाहरणाथª, िहंदू
कÐपनेतील ÿेम रसामÅये अनेक संगीताचे Öवाद आहेत, जसे कì कामुक ÿेम (®ृंगार) आिण
आÅयािÂमक भĉì ÿेम (भĉì).
भारतीय काÓयशाľा¸या िसĦांतांमÅये, ÿाचीन िवĬानांनी असे Ìहटले आहे कì सािहिÂयक
रचनेची पåरणामकारकता काय सांिगतले आहे आिण ते कसे सांिगतले आहे (शÊद,
Óयाकरण, लय) या दोÆहéवर अवलंबून आहे, तो सुचवलेला अथª आिण रसाचा अनुभव
आहे. काÓयशाľ आिण सािहÂयकृतé¸या िसĦांतावरील िहंदू परंपरेतील सवाªत ÿिसĦ
आहेत, ५Óया शतकातील भतृªहरी आिण ९Óया शतकातील आनंदवधªन, परंतु सािहिÂयक
कलाकृतéमÅये रस एकिýत करÁयाची सैĦांितक परंपरा कदािचत अिधक ÿाचीन
काळापय«त परत जाईल. Åवनी, शÊदतßव आिण Öफोटा या भारतीय संकÐपनांतगªत
सामाÆयतः यावर चचाª केली जाते.
भागवत पुराणातील सािहÂयकृती रस उपयोिजत करते, कृÕणाची भĉì सŏदयाª¸या ŀĶीने
सादर करते. तो जो रस सादर करतो तो भाविनक चव, मूड आहे, ºयाला Öथयी भव
Ìहणतात. आनंददायी अवÖथेकडे होणारा हा िवकास पåरचर भाविनक पåरिÖथतé¸या
परÖपरसंवादामुळे पåरणाम होतो, ºयांना िवचार, अनुभव आिण संचारी भाव Ìहणतात.
िवभाव Ìहणजे करण िकंवा कारण: ते दोन ÿकारचे असते - अलंबना, वैयिĉक िकंवा मानवी
वÖतू आिण अवतरण आिण उĥीपन, उ°ेजक. नावाÿमाणे अनुभव, Ìहणजे भावनां¸या
उदयानंतर होणारे पåरणाम िकंवा पåरणाम. संचारी भाव Ìहणजे Âया ओलांडणाöया भावना
ºया मूडला पूरक असतात. नंतर¸या िवĬानांनी सािÂवक भावासार´या अिधक भाविनक
अवÖथा जोडÐया.
"िशÐप आिण ÖथापÂयशाľा "वरील भारतीय िसĦांतांमÅये (िशÐप शाľे), रस िसĦांत,
अंशतः, ÿितमा आिण संरचनांमधील łपे, आकार, ÓयवÖथा आिण अिभÓयĉì चालवतात.
िशÐपावर ÿितमा कोरणे आिण बनवणे यावरील काही भारतीय úंथ नऊ रस सुचवतात.
२.५ " भारतीय रंगभूमीची Öथापना "- ' फाउंडेशन ऑफ इंिडयन िथएटर ' आिशयातील पारंपाåरक रंगभूमी वैिवÅयपूणª आहेत आिण ते Öवतंýपणे हाताळले जाऊ
शकतात. परंतु अनेक आिशयाई देशांमÅये समान नाट्य तßवे आिण अिधवेशने आहेत.
ÿÂयेक "भाषा, धािमªक ŀÔये, सामािजक संरचना आिण लोकांचे दैनंिदन जीवन - कलाकार
आिण ÿे±क - ºयांनी ते तयार केले आहे ते ÿितिबंिबत करते. ÿÂयेकाची Öवतःची रचना,
संगीत, हालचाल, अिभनय शैली आिण Óयासपीठीय सÐलामसलत/ Öटेिजंग कॉÆÓहेÆशन
आिण नाट्यमय आशय आिण उÂसाह(फॉमª) Ĭारे ओळखले जाते.” आिशयामÅये भारतात munotes.in
Page 49
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
49 रंगभूमीची तािकªक सुŁवात झाली आहे. भारत हा आिशयातील सवाªिधक रंगभूमीचा ľोत
मानला जात होता आिण अजूनही Âया¸या काही उ¸च िवकिसत आिण महßवा¸या कलांचे
तािÂवक मूळ आहे. "किवता, नृÂय आिण िशÐपांचा वापर, महाकाÓय आिण किवता आिण
कथा आिण नाट्यमय कथा सामúीचे एकýीकरण, वेळ आिण िठकाणा¸या एकतेपासून
मुĉता, काÓयाÂमक कÐपनाशĉìवर भर, हावभाव, िÖथती/पोझेस आिण हालचालéवर
ÿकाश टाकणारी अिभनयाची उ¸च शैलीकृत आिण कोåरओúािफक / सहअिभनयशैली.
अिभनेÂयांची, भाषणाची अिधवेशने, जसे कì गī आिण वापर संवादांमÅये बदल, एक
शैलीकृत, वाचनाÂमक आिण लयबĦ िवतरण पĦती आिण िवतरण पĦतéचा बहòिवधता,
कोरस आिण नॅटेटसªचा वापर आिण िविवध रंगभूमी संमेलने - जी मु´य वैिशĶ्ये आहेत.
भारतीय अिभजात आिण लोकनाट्य परंपरा सवª आिशयाई नाटकांचे वैिशĶ्य दशªवतात
आिण ही वैिशĶ्ये आिण घटक आिशयाई रंगभूमीला एक पĦतशीर संिम® आिण संपूणª पाý
देतात.”
भारतीय रंगभूमी¸या वाढीचे तीन टÈपे आहेत ºयाची सुŁवात संÖकृत रंगमंचापासून होते,
úामीण रंगभूमी¸या łपात सुł होते आिण नवरंगभूमीने समाĮ होते. ÿाचीनतम ²ात
संÖकृत नाटकांचे तुकडे इ.स. १Ðया शतकात सापडले आहेत. यावłन असे सुचवले गेले
कì िजवंत नाट्यपरंपरा भारतात काहीशा पूवê¸या तारखेला अिÖतÂवात असावी. ÿाचीन
भारतातील संÖकृत रंगभूमी¸या परंपरेचे वैिशĶ्य ÿÖथािपत करÁयाचा सवाªत महßवाचा
एकल ąोत Ìहणजे रंगभूमी िकंवा नाट्यशाľावरील एक िवÖतृत úंथ, ºयाचे ®ेय भरत
मुनéना िदलेले आहे आिण २०० ईसापूवª २०० पू. आिण A.D २००. नाट्य Ìहणजे
नाटककार, रंगभूमी आिण शाľ हा कोणÂयाही हòकूमशाही मजकुराचा संदभª देणारा सामाÆय
शÊद आहे. भारतीय पारंपाåरक रंगभूमी नेमकì कशाची रचना आहे हे िनिIJत करÁयात
अडचणी माý िवचारात घेतÐया पािहजेत. पारंपाåरक रंगभूमीमÅये भारतीय संदभाªत
नाट्यशाľात अिभनयाचे दोन पैलू िकंवा शैली सांिगतलेली आहे ती Ìहणजे–"नाट्यधमê
आिण लोकधमê".
नाट्यधमê:
या शाľीय Öवłपाचा उÐलेख सामाÆयतः उ¸च सरंजामशाही शĉìĬारे ÿथा, संिहता
आिण अफाट सŏदयाªÂमक मूÐये आिण उ¸च सËयता øमा¸या ÿदशªनासह आयोिजत
केलेले शाľीय सादरीकरण Ìहणून केले जाते. हा इतर ®ेणीतील पारंपाåरक ÿकार जवळ
जवळ अनÆय मजकूरात ल± ÿाĮ करतो.
लोकधमê:
लोक Öवłप बहòतेक लोकिÿय आिण एक सैल रचना आिण िकमान
कोिडिफकेशनसह/िवशेषओळखीसह समुदायािभमुख आहे. अनेक कायªÿदशªन वेगवेगÑया
उ¸च तßवांमÅये होते. किपला वाÂÖयायन यांनी सादरीकरणा¸या दोन ÿमुख पĦतéवरही
भाÕय केले. "चे िछÆनीबĦ शैलीकरण ते ÿथम रंगभूमी¸या सूचक गितशीलतेमÅये
वाÖतवा¸या संवेदनशील शुĦीकरणाĬारे ÿाĮ केले गेले आहे; दुसरे शÊद, आवाज आिण
हालचाल यां¸या काही ÿमाणात मुĉ संबंधांना अनुमती देते" munotes.in
Page 50
रंगभूमी िश±ण
50 मंिदरातील उÂसवां¸या संदभाªत महßवपूणª धािमªक काय¥ साजरी करÁयासाठी संÖकृत
रंगभूमीचे łपांतर झाले. हे पåरपूणª वतªन Ìहणून काम करते; भूखंड िवचारात घेतले कारण
संÖकृत नाटक आंतरराÕůीय सािहÂया¸या मु´य भागाने Âया¸या सŏदयाªÂमक तßवाचे
योगदान िदले आहे. रंगभूमीघटने¸या/ िथएटर इÓह¤ट¸या लàय बाजारा¸या िवĵासासाठी
भावनाÂमकतेची संकÐपना या तंýात रंगभूमी कलाकारा¸या योगदानाÓयितåरĉ . ÿÂयेक
नाटकात ÿबळ भावना होÂया ºयांनी लàय बाजारामÅये संबंिधत भावना िनमाªण केÐया
होÂया. अिभजात संÖकृत नाटकांनी दहाÓया शतका¸या आसपास भारतात मुिÖलम राजवट
उदयास आÐयाने Âयाची घसरण झाली. रंगभूमी नोकरशाही िविशĶ िवĵास आदेश आिण
िविशĶ आिशयाई ÿदेशा¸या सांÖकृितक ÿभावांĬारे भरभराट झाली. ºयाने नवीन
नाट्यÿकारांची वाढ आिण िवकास घडवून आणला. भारतीय महाकाÓये रामायण आिण
महाभारत आिण जातक Öमृती िविवध पारंपåरक नाट्य अिभÓयĉìसाठी िवचार बनÐया.
रंगभूमी ÿामु´याने बाली, जावा, वायंिगन इंडोनेिशया आिण मलेिशया, खोिनन थायलंड,
नांµसबेिकन कंबोिडया आिण अशाच िठकाणी आढळलेÐया िवचारांवर आधाåरत आहे.
आिशयाई रंगभूमीचे जाÖतीत जाÖत ÿकार आजकाल अनेक पौरािणक कथा आिण
दंतकथांवर आधाåरत आहेत. शेकडो नाटकांपैकì दहा "आिशया आिण ÿशांत
महासागरातील नाटके गैर-धमªिनरपे± आदशª, अÅयािÂमक िमथक, दंतकथा आिण सा±,
संत, देव, आÂमे आिण रा±सांची पाýे आिण अंतिनªिहत गैर-धमªिनरपे± जागितक ŀÔये सवª
राÕůां¸या पारंपाåरक नाटकाचे जोडणी देतात."
नाट्यशाľ आिण Âया¸या शाľीय िÖथती¸या मूलभूत संकÐपना नाटयधमêनुसार
कथकली, कुĘीअĘम, तÍयम, य±गान, अंिकया नाट आिण रास लीला (मिणपूर) यांसार´या
नाट्य ÿकारांचे आयोजन करणार्या िविवध ±ेýांमÅये पसरलेÐया आहेत. वरील उÐलेख
केलेÐया Öवłपांना पािIJमाÂय देशां¸या सहाÍयाने नृÂय रंगभूमी असेही Ìहटले जाते कारण
मु´यतः नृÂय आिण पिवý वातावरणातील कमªकांडाचे घटक. मानवी इ¸छा पूणª
करÁयासाठी Öथािनक भाषांमÅये Öवतःचे अचूक आिण अिधक महßवाचे आहे.
कोटªłममÅये आिण मंिदरा¸या आत संÖकृत¸या ÿचंड वापरामुळे संÖकृत रंगभूमीने राÕůीय
चåरý ÿदिशªत केले आहे. úामीण रंगभूमी नोकरशाही यामुळे (ºया वारस गटांमÅये ते
उĩवले होते) ¸या सीमा ओलांडत नाहीत. १५ Óया ते १९ स¤टीमीटर दरÌयान एक घटना
घडली, ºयामÅये उपखंडातील ÿÂयेक कÈÈयात रंगभूमीचे Öवłप िवकिसत झाले.
भारतातील रंगभूमी¸या पुनŁÂथानासाठी मु´य उÂÿेरक वैÕणव बनले, एक धािमªक चळवळ
ही भĉì िकंवा भĉìवर आधाåरत आहे. वैÕणव, धमाª¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िविवध
िठकाणी आिण उदाहरणे येथे अनेक नाट्य ÿकार िनमाªण झाले, उदाहरणाथª अंिकया नट,
रास लीला, कुिचपुडी, कृÕणअĘम आिण इतर अनेक. “भारतीय शाľीय रंगभूमीमÅये ÿÂयेक
अिभनय Öवतंýपणे सादर केला जाऊ शकतो, अनेक लोक मािलका Ìहणून सादर करतात.
राम आिण कृÕण चø नाटके असं´य नाटक-िदवसांमÅये िवभागली गेली आहेत. नाट्यमय
एकाÂमते¸या कायīांपासून मुĉता नाटका¸या िवषयासंबंधी¸या िविवधतेला वाढवÁयास
सुलभ करते आिण चळवळीची बहòलता आिण एकाच वेळी श³य करते." भारतातील बहòतेक
úामीण रंगभूमी नोकरशाहीला ýास होऊ लागतो ÿाÖतािवक आिण समारोप िवधी आिण
सामúी सामúीसह मु´यतः िहंदू पौरािणक कथांमधून घेतलेली आहे. Âयापैकì काही धािमªक
आवेशाची िनवड Ìहणून ÿकट झाले आिण Âयामुळे बहòतेक धमªिनरपे± िचंतेत संøमण munotes.in
Page 51
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
51 झाले. आजकाल Óयावसाियक वातावरणात डझनभर िविवध ÿादेिशक पारंपाåरक कागदपýे
सादर केली जातात, उदाहरणाथª, जýा, कथकली, तमाशा, य±गान इ.
बहòतेक दि±ण भारतीय नोकरशाही नृÂयावर दबाव आणते आिण िनिIJतच Âयापैकì
अनेकांनी कथकली आिण कृÕणअĘम यांचा समावेश असलेÐया नृÂयनाट्यांसाठी पाýता
ÿाĮ केली. उ°र भारतीय नोकरशाही यावर जोर देते आिण ºयां¸यावर संवादावर ताण येतो
ते Ìहणजे जýासोफ बंगाल. कठपुतळी रंगभूमी नोकरशाहीचे उÂकृĶ अॅरे देखील भारतीय
गावातील ऐितहािसक भूतकाळाचा एक भाग आहेत. भरत नाट्यम सार´या भारतीय
नामांकìत केलेÐया नृÂया¸या वैिवÅयपूणª सोलो शैलéमÅयेही नाट्यमय सामúी आढळू
शकते. काही ÿदेशातील िवशेषत: तेÍयाम¸या धािमªक िवधéमÅये नाट्यमय सामúी समृĦ
आहे.
२.६ शाľीय भारतीय रंगभूमी- कथकली, य±गान: अ) कथकली:
भारता¸या दि±ण-पिIJम कोनाड्यात केरळ हा देश आहे, जो दि±णेकडील ýावणकोर आिण
कोचीन या पूवê¸या संÖथानांतून तयार झाला आहे आिण उ°रेकडील मþास राºया¸या
मलबार िजÐĻामÅये आहे.
अहवाल:
कथकली कलेचे घटक िहंदू मंिदरां¸या ऐितहािसक िवधी नाटकांमÅये आिण असं´य नृÂय
ÿकारांमÅये सहज ल±ात येतात जे केरळमÅये सुŁवातीपासूनच हळूहळू िवकिसत झाले
होते कारण २d शतक सोळाÓया शतका¸या अखेरीपय«त. Âयाची अनेक वैिशĶ्ये Âया¸या
सािहÂयापे±ा खूप जुनी आहेत कारण ती जुÆया परंपरांची अखंडता आहे, तथािप, १७ Óया
शतकापय«त हे Öफिटक बनले नाही जेÓहा ÿाथिमक ýावणकोरमधील एक लहान संÖथान
कोĘार³करा राजाने ÿामु´याने िहंदूंवर आधाåरत कामिगरी िलिहली. संÖकृतीकृत
मÐयाळममधील महाकाÓय रामायण जे िनयिमत लोकांना समजू शकते; आ°ापय«त कथा
शुĦ संÖकृतमÅये रचÐया गेÐया, ºया काही िवĬान लोकांसाठी सवा«त सुÿिसĦ बनÐया.
पåरणामी कथकली ही नृÂय-नाटकाची Óयिĉरेखा Ìहणून भूतकाळातील पारंपाåरक
नृÂयांमधून 'मानवांचे रंगमंच' Ìहणून उदयास आली. ही नाटके राजा¸या Öवत:¸या
कलाकारां¸या #कंपनीने चालवली होती, ती आता मंिदरे आिण दरबारात साधीसुधी नसून
गावागावात आिण घराघरापय«त होती. अगदी नवीन कलाकृती (ºयाला 'रामनĘम' Ìहणून
संबोधले जाते) मÐयाळम# बोलÁया¸या पåरसरात सवªý पटकन खूप लोकिÿय झाले.
मलबार¸या सरंजामदार सरदारांनी (जसे हे ±ेý Âयावेळचे Ìहणून ओळखले जाते) ÿथम
दजाª¸या कथकली टोÑयांचा पुरवठा करÁया¸या Âयां¸या ÿयÂनात एकमेकांशी भांडू लागले
आिण या िवरोधामुळे या कलेचा अÐप कालावधीत जलद िवकास होÁयास हातभार लागला.
या िवकासाचा एक गंभीर पåरणाम Ìहणजे उ°र मलबारमधील राजाहोफ कोĘायम यांनी ४
मधील Ĵोक सादर केलेÐया रचनांमÅये मु´यतः अिधक रंगीबेरंगी िहंदू महाकाÓय,
महाभारतातील कथांवर आधाåरत रचना बनली. ती अनेक जाणकारांना कथकली
सािहÂयातील ÿथम दजाªची उदाहरणे वाटतात. munotes.in
Page 52
रंगभूमी िश±ण
52 कथकली, ही शे³सिपयरने आपली नाटके िलिहली तेÓहापासूनची आहे. Âया वेळी
मलबारमÅये नटां¸या टोÑयांĬारे िदलेले सादरीकरण, ºयांना शेजार¸या राजे आिण िभÆन
उ¸चĂू (ÿामु´याने नंबूिदरी िकंवा मलबारचे āािĸÆस) यां¸या आ®यÖथानाने आकिषªत
केले होते आिण Âयां¸यावर ÿेम केले होते, ते अनेक ÿकारे मÖकांसारखे होते. १६Óया आिण
१७Óया शतकात इंµलंडमÅये फॅशनमÅये होती, ºयामÅये मुखवटा घातलेले कलाकार
अिभनय आिण नृÂय करतात, संगीतासह नाटका¸या łपात वाढतात. मुळे तेÓहा कथकली
आहे मेक-अप आिण गाऊन, नृÂयाचा आकार आिण िदसÁयाचे तंý यामÅये िवकासा¸या
अनेक पातÑयांवłन पुढे गेले.
िश±ण:
कथकÐया पुŁषांĬारे पूणª केÐया ºयांनी Âयां¸या पौगंडावÖथेतील शारीåरक शालेय
िश±णाचा गहन अËयासøम आिण अिभनय (ÿदशªन) आिण नृÂय (नृÂय) मÅये िवÖताåरत
ÿिश±ण घेतले आहे. मुþा वापłन पूरक चेहöया¸या अिभÓयĉéĬारे भावना आिण मूडचे
िचýण, एखादी वÖतू िकंवा हालचाल सूिचत करÁयासाठी िविशĶ ÿकारे हात आिण बोटां¸या
वणªनाÂमक आिण ÿतीकाÂमक हालचाली. कथकली अिभनेता बोललेÐया वा³यांशा¸या
िठकाणी मुþा वापरतो.
आज भारतातील कथकिलý ÿिश±ण शाळांची सं´या. मु´य कथकली कोचीन¸या उ°रेस
६s मैल अंतरावर चेŁथुŁथी येथे आहे, िजथे १९३० मÅये मÐयाळम कवी वÐलाथोल
नारायणमेनन यांनी कथकलीला लुĮ होÁयापासून वाचवÁया¸या ŀĶीकोनातून केरळ
कलामंडलम (िकंवा कला अकादमी) ची Öथापना केली, कारण ती Âया वेळी एक मृÂयू
कलाकृती बनली होती. कलामंडलम, जी आता एक क¤þीय ÿािधकरण संÖथा आहे, ÿÂयेक
वषê पाच िकंवा सहा ÿिशि±त अिभनेते आिण दोन िकंवा तीन कुशल ढोलकì वाजवणारे
आिण गायक िदसतात, जेÓहा ते वया¸या १३ Óया वषê सुł होणारे आिण ६ वषा«पय«त
चालणाöया कठोर मागाªवłन जातात.
अ±रे:
कथकली पाýे ३ जगा¸या पौरािणक ÿाÁयांचे ÿितिनिधÂव करतात - देवांचे (देवांचे वरचे
जग), मानवांचे मधले जग आिण असुरांचे (रा±सांचे) खालचे जग. वणª सकाराÂमक
िनिIJतपणे पåरभािषत ÿकार¸या खाली गटबĦ केले आहेत; ते आता सवōÂकृĶ Óयĉì नसून
ÿतीकाÂमक ÓयिĉमÂव देखील आहेत. हँिगंग मेकअप आिण पोशाख कलाकारांना मानिसक
आिण शारीåरकŀĶ्या ÿÂयेक पाýां¸या शैलéमÅये łपांतåरत करÁयासाठी रचना केले आहेत
ºयांना ते िचिýत करायचे आहेत.
ľी पाýे आिण ऋषी आिण पिवý लोकांसार´या सौÌय Óयĉì वगळता, सवª पाýांचे चेहरे
ÖपĶ रंगात रंगवलेले आहेत: मूलत: नायक, देव आिण राजे यां¸यासाठी िहरवा, दुĶ आिण
उú लोकांसाठी लाल आिण काळा, आिण िविवध कठीण ÿाÁयां¸या ÿकारांसाठीची रचना,
आखणी.
munotes.in
Page 53
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
53 सौदयª,सुशोिभत,मेक-अप:
आिशयाई नाटकां¸या अनेक ÿकारांमÅये कलाकार मुखवटा घालतात आिण चेहरा िकंवा
डोÑयां¸या कोणÂयाही हालचाली ÖपĶ करणे Óयवहायª नसÐयामुळे, भावनांमधील
समायोजन मुखवटा¸या हालचालéĬारे िचिýत केले जावे. कथकलीमÅये, परंतु,
अिभनेÂयाचा साज इतका जाड आहे कì तो एक शिĉशाली रंगवलेले मुखवटे दशªवू शकेल
आिण Âयाचे फायदे ÿदान करेल, तथािप ते थेट चेहöयावर नेले जाते Ìहणून ते चेहöयाचे
संपूणª भाव देखील दशªवू देते आिण डोळे, Ìहणून Âयाला अपवादाÂमक भावना रंगवÁयाची
परवानगी िदली जी सवª िहंदू नाटकांचे एक महßवाचे वैिशĶ्य असू शकते.
अिभनेÂया¸या चेहöयावर रंगीबेरंगी शैली रंगवÐया, सजवÐया जाऊ शकतात. Âया िविवध
दगड आिण पावडरपासून बनवÐया जातात ºयामÅये पाणी िकंवा खोबरेल तेल आिण
अंगरखा एकý कłन साज करÁयाची ÿिøया सुł होÁयापूवê अननुभवी खोलीत उÂकृĶ
पेÖट बनवता येते. अिभनेता Âया¸या चेहöयावर बाĻरेखा नमुना आिण ÿाथिमक रंगछटा
लागू करतो. तो एकषीत देखील करतो आिण रंगीत, कलåरंµज मÅये भरतो, परंतु सौदयाªचा,
मेकअपचा सवाªत िवÖतृत भाग, चुटी (हनुवटीपासून गाला¸या दोÆही बाजूला तयार केलेÐया
पांढर्या पĘ्यांचा एक øम, चेहöयावर िचÆहांिकत कłन आिण आत एक Āेम बनवते. जे
अिभनेता Âया¸या भावना ÖपĶ कł शकतो)सुशोिभत, मेकअप कआिटªÖट¸यालाकारा¸या
मदतीने करणे आवÔयक आहे. तो एक िवÖताåरत मधून उ°ीणª झालेला माणूस आहे
कथकली¸या या िविशĶ घटकातील शालेय िश±णाचा कालावधी आिण तो कथकली
गटाचा सवाªत महßवाचा सदÖय आहे. छुटीची अंमलबजावणी होत असताना, अिभनेता
पुÆहा Âया¸या अंगावर पडून असतो आिण अनेकदा झोपायला जातो. ±ुÐलक ÿसंग असोत,
िकंवा नाटकातली Óयĉì िकती लहान असली तरी, सौदयाª, मेकअप¸या उपयुĉतेवर समान
सावधिगरी बाळगली जाते, ही ÿिøया ÿÂयेक पाý अिभनेÂयाला पूणª होÁयासाठी दोन िकंवा
तीन तास लागतात. अिभनेता ÿÂयेक डोÑयात एक लहान बीज ठेवतो ºयामुळे Âया¸या
डोÑयांचे पांढरे िकरिमजी रंगाचे होतात. हा लालसरपणा, जो वेदनादायक नसतो आिण
सुमारे पाच तास िटकतो, डोÑयां¸या अिभÓयĉéना ल±णीयरीÂया पूरक ठरतो जे कथकली
सादरीकरणात महßवपूणª भूिमका बजावतात.
सुशोिभत/ साज/ मेक-अप पाच मु´य वगा«मÅये होतो:
प¸चा (Ìहणजे 'िहरवा'),
कĘी ('चाकू'),
ताडी ('दाढी'),
कारी ('काळा') आिण
िमनु³कू ('तेजÖवी'). चला या ÿÂयेक धड्याचा Öवतंý अËयास कłया!
munotes.in
Page 54
रंगभूमी िश±ण
54 प¸चा Paccha ( िहरवा) :
हे वीर, राजे आिण िदÓय ÿकार आहेत. Âयांचे चेहरे अननुभवी रंगवलेले आहेत, आिण
Âयां¸या डोÑयांभोवती आिण भुवयाभोवती मोठ्या काÑया खुणा आहेत, Âयां¸या कपाळावर
िवÕणूचे पिवý िचÆह आिण Âयां¸या तŌडावर िसंदूर आहे. ते एक चुटी घालतात, ºया¸या
कडा तांदळा¸या पांढöया कागदा¸या टोलेपासून बनवलेÐया असू शकतात. Âयां¸या
डो³यावर सोÆयाचा मुकुट घालतात ºयाला "केसभरमिकåरटा" Ìहणतात
या वगाªत िवÕणू-कृÕण आिण राम-आिण रामाचा भाऊ लàमण आिण जुळी मुले लाव आिण
कुस, िशवाय कृÕणाचा नातू अिनŁĦ यांचे अवतार येतात. Âयांचा एकसारखा ®ृंगार आहे,
परंतु Âयाऐवजी सोनेरी िकरीटा, ºयाचे कपडे चांदी¸या मुकुटाने घातलेले आहेत.
कृÕणमुिटओर मुटी Ìहणून ओळखÐया जाणार्या शीषªÖथानी मोरा¸या िपसांची िदशािनद¥श.
चार िभÆन पाýे, बलराम, āĺा, िशव आिण सूयª यांचे सौदयª, मेक-अप सारखाच आहे आिण
ते सारखेच िकरीटास धारण करतात, परंतु Âयांचे चेहरे अननुभवéना ÿाधाÆय देÁयासाठी
केशरी गुलाबी रंगाचे आहेत; Âयां¸या मेकअप,सौदयाªला "पझुÈपू" Ìहणतात.
कĘी (चाकू):
ही पाýे गिवªķ आिण दुĶ आहेत, परंतु Âयां¸यात शौयाªचा बाज आहे. ते एकसार´या चुटी
आिण िकरीटास प¸चा वणª घालतात, आिण Âयांचा मेकअप, सŏदयª मुळात अननुभवी आहे,
हे सूिचत करÁयासाठी कì ते जाÖत जÆमलेले आहेत, तथािप केरळमÅये ÿिसĦ असलेÐया
िमशा िकंवा चाकूसारखे गुलाबी िचÆह ÿÂयेक गालावर रंगवलेले आहे. ते दुĶ आहेत हे
दाखवÁयासाठी Âयां¸या नाकावर आिण कपाळावर पांढर्या पĘ्या असतात.
ताडी (दाढी) :
या अिभजाततेचे तीन वेगळे ÿकार आहेत: चुवÆना ताडी (िकरिमजी दाढी), वेÐला ताडी
(पांढरी दाढी) आिण कŁ°ाताडी (काळी दाढी). ितघेही Âयां¸या योµय रंगछटांमÅये कृिýम
छाटलेÐया दाढी ठेवतात ºयाने फĉ मान गुंडाळली आहे.
पोशाख:
कथकली अिभनेÂयाचा अंगरखा,गाऊन सवाªत शोभेचा आहे. पुŁष पाýांमÅये (बहòतेक
िमनु³कू वणª बाजूला ठेवून) एक चांगला आकाराचा 'Öकटª' असतो ºयामÅये SS याडª
सामúीचा समावेश असतो, Âया¸या वर एक जाड लोकरीचे जाकìट असते ºयामÅये
फॅिāकची लांबी असते. हे नावाजलेले भारी कपडे घालणे हे खरे तर उĥेशपूणª आहे, कारण
Öकटªचा लयबĦ डोलारा अिभनेÂया¸या हालचालीला एक िविशĶ वैभव ÿदान करतो आिण
Âयाचा आवाज या मोठ्या आकारा¸या आकृÂयांना योµय संतुलन ÿदान करतो. ते सादर
करत असलेली पुरेशी जागा पायां¸या हालचाली सुलभतेने अनुमती देते, जो या मदाªनी
कलाकृतीचा एक महßवाचा भाग आहे. सवª मु´य पाýांचे पोशाख जवळजवळ सारखेच
आहेत, तथािप िविवध ÿकारचे आकषªक िशर-पोशाख पåरधान केले जातात, जसे कì
आÌही मागील पåर¸छेदांमÅये सांिगतले आहे. प¸चा आिण कĘी पाýांनी पåरधान केलेÐया
सोनेरी िकरीटावर सोÆयाचे मुलामा, आरसे आिण न³कल केलेले दगड आहेत, तर munotes.in
Page 55
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
55 जांभÑया दाढी¸या पाýांचा वापर कłन पåरधान केलेले आकाराचे िकरिमजी मुकुट Âयां¸या
उú Öवłपावर लावले जातात. हल³या लाकडापासून बनवलेले असले तरी, हे िवल±ण
मुकूट अÂयंत जड आहे, आिण कथकली अिभनेÂयाला पूणªपणे उÕण आिण दमट हवामानात
तासनतास ११,१२ तास घालावे लागणाöया पोशाखा¸या वजनात ल±णीय भर पडते.
रंगमंच:
ठेकथकली पातळी ही िततकìच सोपी आहे. कोणÂयाही देखाÓयाची आवÔयकता नाही
कारण कलाकार Âयां¸या मुþा आिण चेहöयावरील हावभावां¸या मदतीने ÿÂयेक गोĶीचे वणªन
करतात. लेÓहल¸या पुढील भागावर, जी पारंपाåरकपणे मजÐयावरील खुली जागा आहे िहंदू
मंिदर, एक मोठा घंटा धातूचा िदवा उभा आहे ºयातून नारळात तरंगणाöया कापसा¸या
िवड्या मधुर आिण उÂसाहवधªक ÿकाश देतात. कारण असे असले पािहजे, परंतु
आजकालचे सादरीकरण सामाÆयत: हॉलमÅये फूटलाइट्स, मायøोफोÆस आिण सÅया¸या
िडúी¸या िवŁĦ अडथÑयांसह िदले जातात. परंतु िदवा, ºयाला धमªिनरपे± महßव नाही,
तो सामाÆयतः पदवी¸या समोर असतो आिण सवª िøया िदÓयावर एकý होतात.
एक टेबल आिण एक ओटªवाÖटूल Óयितåरĉ, वापरलेली एकमाý वÖतू Ìहणजे ितरसीला,
चमकदार रंगांचा एक भÓय चौकोनी पडदा, जो एकूण कामिगरी सुł होÁयाआधी आिण
ब¤िझन सीन¸या आधी िडúी हातां¸या मदतीने धरला जातो. ÿÂयेक वेळी ÿभावी िकंवा वाईट
पाýे ÿथमच िदसÐयावर, ते पडīामागे उभे राहतात आिण हळू हळू ते वर¸या बाजूला
पाहतात, िविचý आवाज उÂसिजªत करतात. ती एक पारंपाåरक औपचाåरकता आहे ºयाला
ितरनो³कू िकंवा पडदा देखावा Ìहणून ओळखले जाते आिण ते संगीतकार आिण ढोलकì
वाजवणाöयां¸या माÅयमातून तयार केलेÐया रोमांचक वातावरणा¸या मदतीने केले जाते.
संगीतकार:
रंगभूमी¸या मागे डावीकडे ÿे±क आिण ढोलकì वाजवणारे िदसतात. एक च¤दा वाजवतो,
एक दंडगोलाकार डफ उभा असतो आिण सवाªत जाÖत भाग लाठीसह सादर केला जातो,
उलट मĥलम वाजतो, आडवा धरला जातो आिण तळहाताने वाजिवला जातो. डावीकडील
टोक तळहाताने केले जाते आिण उजवीकडे हाताने हार घातला जातो, ºयापैकì ÿÂयेकाला
आखीव Öथान( Öटॉल) आहे जे जोडणी(फॅिāक) ¸या पĘीवर तांदूळ आिण चुनापासून
बनवलेले आहे. ढोलकì वादक कृतीला साथ देतात, ताल देतात आिण कलाकारां¸या मुþा
आिण नेÂयांवर, ÖटेÈसवर जोर देतात.
पडīा¸या उजवीकडे उËया असलेÐया दोन गायकांसह िथओक¥Öůास पूणª केले. ÿमुख एक
गŌग आिण Âयाचा सहाÍयक दोन झांज करतो. गायक नाटकाची कथा, Ĵोका¸या सहाÍयाने
संÖकृत मÐयाळममÅये Ĵोक सांगतात, ºयाचे कलाकार Âयां¸या मुþा आिण चेहöयावरील
हावभावांĬारे शÊदासाठी वा³यांशाचा अथª लावतात, Âयानंतर कलासम Ìहणून ओळखÐया
जाणार्या शुĦ नृÂयाची लांबी असू शकते, जेÓहा एखादा भाग पिहÐया Ĵोकाची पुनरावृ°ी
केली जाते. Âयानंतर पुढील Ĵोक सुसंगत अशा पĦतीने नाटकाची संपूणª कथा सांिगतली
जाते.
munotes.in
Page 56
रंगभूमी िश±ण
56 अिभनेते:
अिभनेÂयांनी वापरलेÐया चेहöयावरील हावभाव ९ अÂयावÔयक सŏदयªिवषयक भावना –
ÿेम, शौयª, रोग, चमÂकार, उपहास, भय, ितरÖकार, राग आिण शांतता इ. मुþा Âयांना संपूणª
हावभावां¸या भाषेत िवतरीत करतात, ºयामुळे Âयांना कथेतील ताणांचा अथª लावणे सोपे
नसते, परंतु Âया Óयितåरĉ घटनेशी, इÓह¤टशी संबंिधत िवषयांवर एकमेकांशी बोलणे देखील
श³य होते. केरळमÅये, जुÆया तंý²ाना¸या लिàयत बाजारपेठेतील बहòतेक सदÖय मुþांची
सांकेितक भाषा पाहó शकतात, परंतु Âयांची सं´या संपुĶात आली आहे आिण फĉ काही
तŁण तंý²ानालाच कथकलीमÅये समान कĘर छंद आहे. जरी मुþा ि³लĶ िदसू शकतात,
तरीही अनÆय लोकांना देखील Âयातील बरेच माÅयम समजू शकतात. जर एखाīाला या
कथेबĥल मािहती असेल, कारण ती इतकì ÖपĶ असू शकतात. आता कलाकारांĬारे एकही
वा³ÿचार उ¸चारला जात नाही, जरी दुĶ आिण ÿाणी पाý Âयां¸या आÂम-महßवावर जोर
देÁयासाठी वारंवार िविचý आवाज सोडतात.
या ई-पुÖतकातील ३६ नाटकां¸या आत २०९ अिĬतीय पाýे आहेत जी ३४० िविशĶ
भूिमकांमÅये िदसतात : आिण Âयािशवाय कमी वेळा सादर केलेÐया नाटकांमÅये अनेक
अितåरĉ आहेत. ÿÂयेक अिभनेÂयाला कोणÂयाही नाटकात कोणतीही भूिमका करÁयास
स±म असणे आवÔयक असÐयाने, ÿÂयेक अिभनेÂयाने मनापासून संशोधन केले पािहजे
अशा िवशाल भांडाराचे कौतुक करÁयासाठी Âयाला थोडी सजªनशीलता हवी आहे. आिण
संगीतकारांना सवª आठवणीतील सवª वा³ये गाÁयास स±म असणे आवÔयक आहे, तर
ढोलकì वादक कलाकारांना सेट लयांसह करÁयास स±म असले पािहजेत.
कामिगरी:
पारंपाåरक कामिगरी केरळात सकाळी ८ वाजेपय«त चालते. हे केिलकोĘóĬारे सूयाªÖता¸या
आधी (संÅयाकाळी ६.३० आिण संÅयाकाळी ७.०० सात¸या दरÌयान) केिलकोĘóĬारे केले
जाते, जेÓहा संÅयाकाळची शांतता २ डफ, गŌग आिण झांज यां¸या आवाजाने खराब होते,
Âया Öथाना¸या जवळ¸या आत वाजवले जाते. ºयामÅये राýी¸या वेळेची कामिगरी ÿवेश
घेणे आहे. हे Öथािनक लोकांना सांगतात कì Âया राýी¸या वेळी कथकली ÿदशªन होत
आहे.
पिहले नाटक सुł होÁयापूवê, ४ ÿारंिभक सुर/पदम/ट्यून आिण नृÂय ÿाÂयि±के आहेत:
१. अरनुकेली, िदÓयासमोरील िÖथती, मॅडलमÈलेअर वापłन वाजवÐया जाणाöया
डफाचा/ űिमंगचा कालावधी.
२. तोड³यम, जो मूलत: देवतांचे ÿाथªनेसाठी केला जाणारा एक संÖकार आहे, तथािप
Âयाचे भाषांतर 'सुŁवात' असे केले जाते. ते िकंवा अिधक किनķ अिभनेÂयांĬारे आिण
सुशोिभत/ मेकअप न वापरता रंगमंचा¸या मािगल भागात, बॅकÖटेजवर पूणª केलेले
ÿाथिमक आवाहनाÂमक नृÂय आहे. अिभनेÂया¸या शालेय िश±णामÅये हे खूप
महßवाचे आहे कारण Âयात कथकलीचे सवª नृÂय नमुने आहेत, परंतु Âयात आजकाल
वगळÁयात आलेले देखील समािवĶ आहेत. munotes.in
Page 57
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
57 ३. पुरÈपाडू, ºयाचा अथª 'पुढे जाणे' आहे, शुĦ नृÂयातील एक आगमन जे Âया¸या
अÖसल आकारात साÅय होत असलेÐया नाटका¸या ľी िकंवा पुŁषाची ओळख
कłन देÁयाचा हेतू आहे. आजकाल फĉ एक िकंवा दोन किनķ अिभनेÂयांना -
यावेळी पूणª सौदयª व अंगरखा/ मेकअप आिण गाऊन मÅये– Âयांची नृÂय ÿितभा ÿकट
करÁयाची संधी असते, Âयाच वेळी संगीतकार आदशª संगीत गातात.
ब) य±गान:
भारतातील कÆनड भािषक िठकाण, ºयाला सामाÆयतः कनाªटक Ìहटले जाते, एक ®ीमंत
रंगभूमी आहे ºयाला 'य±गान' असे संबोधले जाते. पूवê¸या उदाहरणांमÅये ते एके काळी
'भागवततार', 'दशावतार' िकंवा िनिIJतपणे 'बायलता' Ìहणून ओळखले जात असे.
कÆनडमÅये 'अटा' पĦतीने एक नाटक. मुळात रंगभूमीचा हा आकार भगवान कृÕणा¸या
कथांशी सामना करायचा आिण Ìहणून Âयाला 'भगवताराता' Ìहणतात. Âयानंतर, Âयात
भगवान िवÕणू¸या १० अवतारां¸या कथांचे वणªन करÁयास सुŁवात झाली; या कारणाÖतव
'दशावतारता' Ìहणतात. खुली-हवेशीर रंगभूमी / ओपन एअर िथएटर असÐयाने ते
'बायलता' Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. 'य±गान' हे नामकरण Âया सादरीकरण¸या
सोबत असलेÐया सुरां¸या एका खास लयबंधते मधून आले. ही पूणªपणे ऐितहािसक शैली
आहे, कारण दहाÓया आिण बाराÓया शतकातील कÆनड सािहÂयात या पÅदतीचा उÐलेख
आहे. चंþÿभा पुराण ( १ १ आठ नऊ ) आकाराचे ÖपĶीकरण देते. नागचंþाचे मÐलीनाथ
पुराण (१ १ ०५)
य±गानाचा संदभª, "कमळा¸या आत लàमीभवोला मोहक" असा आहे. सोळाÓया शतकात
कवी रÂनाकर वणê Âयां¸या भारतेशवैभवात य±गानािवषयी बोलतात. तो दि±ण कानरा या
ÿदेशाचा असÐयामुळे य±गानाचा आकार ितथपय«त पसरला असावा असा अंदाज बांधता
येतो.
य±गानाने पूवê¸या काळात राजेशाही Óयक्तéपे±ा पूवê वाजवलेÐया गाÁयाचा आकार
Öवीकारला होता. Âयानंतर, िहंदुÖतानी आिण कनाªटक पÅदती सार´या अिधक िवकिसत
ÿकार¸या गाÁयां¸या आगमनाने, य±गान पाĵªभूमीत खूप कमी झाले. पूणªपणे असणे
आवÔयक आहे. आहे आÌही हा आकार चुकìचा ठेवला, परंतु· ऑपेरा सारखी नाटके या
शैलीत Óहायची सुŁवात झाली आिण Âयां¸या पातळी¸या यशाने आजकाल िटकून
राहÁयास हातभार लावला, हे सÂय आहे. कÆनड u ¸या आत. एस. ए . आम¸याकडे
३०० पे±ा जाÖत य±गान नाटके आहेत, जी िकमान सोळाÓया शतका¸या कालावधीतील
अनेक िवĄतांनी िलिहलेली आहेत. अशा ÿकारची कामिगरी मांडÁयाची संÖकृती गेÐया
शतकानुशतके िटकून रािहली आहे, Âया¸या सामाÆय Öतरावरील धोरणे िवकिसत होत
आहेत.
Âया नाटकांचे एक महßवपूणª वैिशĶ्य Ìहणजे हे नाटक नायक, देव आिण दानव यां¸याशी
िनगडीत एक Ăम आहे; िचýणासाठी िनवडलेले बनावणी आपÐया दंतकथा आिण
दंतकथांमधून येते. अशा कथा ŀĶीकोनात नैितक असतात आिण बöयाचदा वाईटावर
देवा¸या िवजयाचे िचýण करतात. आपले बहòतेक पारंपाåरक नाटक अशा पौरािणक कथांवर munotes.in
Page 58
रंगभूमी िश±ण
58 ल± क¤िþत करते. ůॅक, नृÂय आिण सािहÂया¸या माÅयमातून कथे¸या सादरीकरणात
य±गानाचे वेगळेपण िदसून येते.
य±गानाचा पाठीचा कणा हाच Âयाचा शÐय आहे; Âया¸या िवषयां¸या कथनासाठी गाणी
आिण Ĵोक वापरले जातात. ते काही# वेळा ितसöया ÓयĉìमÅये आिण िनयिमतपणे
पिहÐया आिण अÆय पुŁष आिण िľयांमÅये साÅय केले जाते. गाÁयांमÅये अनेक संगीत
शैलéचा समावेश आहे, जी पुराण कथांमÅये असलेÐया ÿÂयेक ÿकार¸या भावना Óयĉ
करÁयासाठी बनलेली आहे. भाषा सोपी आिण सरळ आहे आिण सामाÆय ®ोÂयांना समजू
शकते. भागवथार, िकंवा नाटका¸या सूýधाराला, सवª गाणी (पुढील अनेक वणªनाÂमक
Ĵोक) झांज आिण ढोलकì¸या साथीने गाणे आवÔयक आहे.
कÆनड रचना पूणªपणे संÖकृत रचनांवर आधाåरत या ÿासंगां¸या पुरवठ्याला आकार देतात.
Âयात कुमार Óयासांचे भरत, तोरवे नरहरीचे रामायाण आिण बĘलेĵराचे कौिशक रामायण
आिण भागवत कथा यांचा समावेश आहे. Âयां¸याĬारेच खेड्यातील ÿे±क आम¸या
महाकाÓय कागदपýांशी Âयांची लवकरात लवकर ओळख कłन देतात. नेरोइकÿासंग
ºयां¸या लढायां¸या वैिशĶ्यांमÅये Âयां¸या शीषªकांमÅये कलगाईन # हा शÊद समािवĶ आहे.
Âयात बĂुवाहनका!गा, सुधÆवनाका!गा मरीमुखका!गा आिण इतर समािवĶ आहेत.
का!गॅसोलीन. वैवािहक आनंदाकडे नेणाöयांना का!यानोर पåरणय हा शÊद शीषªकामÅये
समािवĶ केला आहे. उदाहरणाथª, सुभþा पåरणयाओर कनकंगी पåरणया. िदµदशªना¸या
बाबतीत, सादरीकरणाशी सुसंगत असलेÐया मजेदार तपशीलावर हनुमाननायकाची पूणªपणे
मĉेदारी आहे. सभा-!अ±णाने आपÐयाला बालगोपाला¸या नृÂयिदµदशªनाची आिण ľी-
वेषा¸या अनुøमांची ओळख कłन िदली. वाड्डोला Âया¸या नृÂयात उÂकृĶ संÖथाÂमक
रचनांचा समावेश आहे.
य±गान गाÁयात एकेकाळी सुमारे एकशे पÆनास राग आिण सुमारे सात ता/Âया¸या संगीत
शैलीत (ओहाटी) भाड्याने घेतले होते. आजचे भागवतकार यातील बहòतेक राग िवसरले
आहेत; दुसरीकडे Âयाची संगीत शैली (ओहािट). अÂयाधुिनक भागवतकार Âया रागांपैकì
जाÖतीत जाÖत िवसरले आहेत; तथािप संगीत शैली असं´य मीटर एक िविशĶ वैिशĶ्य
पूणª करतात. एक उदाहरण Ìहणून, कÆनड मीटरकांडा, ÿामु´याने संÖकृत आया«वर
आधाåरत, कथेची गती वाढवÁयास मदत करते. Vrittais वापरले तेÓहा देवतांची Öतुती
केली जाते. ओवीपिडया आिण भािमनीशतपिडयारे एक कथा सांगÁयासाठी िनयुĉ केले.
य±गान कधीही अलंकृत नसतो आिण ®ीकृÕण बाळा¸या आतील गाÁयांसारखी अनेक
गाणी!इला लोकगीतांपासून जवळून घेतात. Åवजापुरा येथील कवी नागÈपाया यांनी
रचलेÐया चंþावली¸या सुÿिसĦ ÿासंगात ÿेम आिण पÃये आिण मनःिÖथतीचे ŃदयÖपशê
साधेपण आहे. गīासाठी भागवÂथरची सोय मु´यÂवेकłन काही # घटक रोमांचक
घडÁयाची अपे±ा असताना जी िटकून रािहली आहेत ती Âया नाटकां¸या असं´य अनो´या
मूडचे जोरदारपणे िचýण करÁयासाठी पुरेशी आहेत. जर पूवêचे सवª राग आता
पुनŁºजीिवत केले गेले तर, आÌही या आकारा¸या कायाªÂमक उÂकृĶतेचा पुÆहा आनंद
घेऊ शकू. रागांमÅये समृĦता आिण सामÃयª असू शकते आिण वापरÐयाÿमाणे; ते िविवध
कÐपना आिण भावना Óयĉ करÁयास स±म आहेत. शाľीय सुरांमÅये, िहंदुÖथानी आिण
कनाªटक दोÆही, आपÐयाकडे अनेक राग आहेत, तथािप Âयांची संकÐपना सामाÆयतः भĉì munotes.in
Page 59
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
59 िकंवा दुःखदायक असते. यात भĉाचा आøोश, Öवत:ची िनंदा िकंवा गैर-सावªजिनक
देवतेची Öतुती आहे. अगदी Öनेहा¸या गोĶी¸या आतही, ते िवरहलेम¤ट (िवयोगा¸या वेदना
आिण नजरेतून गायब झालेÐया िÿयकरा¸या उपिÖथतीची तळमळ) आहे. नाटक Öवतःला
या भावनांपुरते मयाªिदत कł शकत नाही. राग, मÂसर, øोध िकंवा आनंद यासार´या इतर
मानवी भावनांना सामोरे जावे लागते. ते Âयाचे भाविनक क¤þ पॅथोस, भĉì िकंवा Öतुतीपुरते
मयाªिदत कł शकत नाही. Âयामुळे य±#गण संगीतकाराला अिभÓयĉì नमुने तयार
करÁया¸या अिधक संधी िमळाÐया आहेत, जे Öवतःला तालबĦ नृÂय अिभÓयĉì देखील
देऊ शकतात.
य±गानसोममÅये कनाªटकì नावे आहेत (उदाहरणाथª गौला). इतरांना पूणªपणे कÆनड चव
आहे-कोरवी, मेचाली िकंवा गोपनाइट. कोरवी कनाªटकì सुरां¸या कुŁंजीजवळ आहे.
िĬजवंती ही िहंदुÖथानी जयजयवंतीÿमाणेच; पहाडéना पहाडी आवडतात. शाľीय
िवĬानां¸या मदतीने आमचे काही पारंपाåरक भगवÂसांड एकý करणे (ÿÂयेक कनाªटक आिण
िहंदुÖथानी शैलéमÅये मी • साठहóन अिधक राग शोधÁयात स±म होतो, ºयांचे नमुने आमचे
भागवतरिसक अजूनही िवसरत नाहीत, परंतु Âयांची नावे िवसरली आहेत. आता Âयां¸या
तराजूत िनिIJत नसÐयामुळे, ते सहसा रागातून रागाकडे Öथलांतåरत होतात; ÿसंगी ते
नीरस असतात. आम¸या ल±ात आले कì जेÓहा जेÓहा एखादी जुनी रचना (िविशĶ रागात
बÅध केलेली) जाणूनबुजून िकंवा नकळत बदलली जाते तेÓहा ितची अिभÓयĉì ऊजाª कमी
होते. िहंदुÖथानी आिण कनाªटक महािवīालयांतून गमका (मॉड्युलेशनची शैली) आयात
केÐयाने य±गानावरही ÿितकूल पåरणाम झाला आहे. या मुद्īाने ते िवŁĦ दोन
शाळांपासून वेगळे केले आहे. भागा#वथाथōची ÿवृ°ी मराठी Öतरावरील सुर आिण
भĉìगीतेचे अनुकरण करते. पुरंदरदासांसार´या संतांनीही अÖसल शैलीत बदल कłन
ितची शुĦता िबघडवली.
य±गानमÅये एक घटक आहे; ºयाला सÅया¸या भागवतर आिण Âया¸या साथीदारां¸या
हातून सौदा सहन करावा लागला आहे. भावाथाथª आपÐया सÅया¸या भाषा-सामúीकडे
दुलª± करतो आिण मु´य घटक Âया¸या लय आिण तालावर ल± क¤िþत करतो. साथीदार
िवशेषत: गढून गेले आहेत. ÿÂयेक गाÁयानंतर पाý Âयांची वा³ये ÿितिķत गīात बोलतात;
ही कला अनेक वषा«¸या आनंदात जोपासली जाणे आवÔयक आहे. गī पåर¸छेद रेटून
िशकता येत नाहीत. नाटका¸या संपूणª मागाªत भगवतरहसांनी एकामागून एक Ĵोक
गायÐयानंतर ताÂकाळ एक भाषण जोडले जाते आिण बरेचदा सुधाåरत केले जाते. िवरोधी
पाýे, िकंवा नातेसंबंध जोडपे, अशा ÿकारे आपापसात एक आकषªक संवाद वाढवू शकतात;
य±गान अवÖथेतील िदµगजांचा वापर कłन हे अनेकदा कुशलतेने हाताळले जाते.
कथकली:
Âया¸या वर मजबूत हातवारे आिण हावभावाची भाषा, कलाकारां¸या मदतीने
बोलÐयािशवाय बोलू देत नाही. य±गणात नृÂयाचा तपशील आता ÿमुख नाही.
अिभनेÂयांचा वापर कłन उ¸चारलेÐया वा³ÿचारांतून ही कथा उलगडते. या नृÂयाचे
समथªन केले आहे चांदे आिण मĥलेची लय आिण भागवथाराची गती. भािमनीचे सोपे मीटर
शतपदी नतªकाला योµय गती देते. ľीवेष नृÂया¸या अÖया तपशीलाकडे ल± देतात. पुŁष munotes.in
Page 60
रंगभूमी िश±ण
60 पाý शौयª आिण øोध ÿदिशªत करतात. हनुमाननायका¸या चालéमÅये िवनोद आिण आनंद
आहे. साखळीचा मु´य मूळ Ìहणून नृÂयांमÅये अनेक संवेदनशील भावनांचे िचýण होत
नाही. ते Âया¸या वणªनाला लयबĦ ऐितहािसक भूतकाळ ÿदान करतात. पåरणामी, नृÂय
(फेवÓह उपøमांÓयितåरĉ, दौरे, युĦ आिण शौयª िचिýत केले जातात) हे गī नाटका¸या
शोभेपे±ा मोठे नाही. बोलला जाणारा आवेग vvord हा ÿाथिमक घटक आहे आिण ÿे±क
Âयां¸यासमोर मांडलेÐया नाटकाचे िनÕøìय िनरी±क राहतात.
य±गानातील गंभीर समÖया Ìहणजे नृÂयाला गī माÅयमापासून मुĉ करणे. नृÂयासोबत
गाणे ÖवतःĬारे नाटका¸या अनेक घटकांचे समथªन कł शकते. कÐपना-सामúी भाषे¸या
±ेýात आहे; परंतु भावनांना गाणे आिण नृÂयाĬारे एक अÂयंत आिण सूàम अिभÓयĉì
देखील िमळू शकते. Âया संधी शोधÁयासाठी, मी मा»या नृÂयनाट्यांमधून बोललेले गī
पूणªपणे काढून टाकले. गाÁयांमÅये आवेग शÊद होते; Âयांनी गतीचा øम बद्ह केला.
तथािप, नतªकांना पदकाय॔,ÿितमा दश॔क, जेIJर, चेहöयावरील हावभाव, आिण
नृÂयिदµदशªना¸या संदभाªत Âयां¸या भावना Óयĉ करÁयास िशकवले गेले आहे. हे यापुढे
ÿÂयेक बोललेÐया आवेगा शÊद साठी जेIJरचे ÿितÖथापन सूिचत करत नाही. सामाÆयतः
समजÐया जाणार्या जेIJरचा वापर केला जातो. संपूणª Āेम अिभÓयĉì¸या वाहनात
बदलली. फूटवोकªला वश केले गेले िकंवा भावनांचे Öवłप आिण खेळपĘीवर िडपिफिनिशंग
केले गेले. ÖटेÈस यापुढे तांिýक कौशÐयामÅये øìडा Öपधाª असÐयाचे मानले जात नाही.
नतªका¸या शरीरा¸या हालचाली आिण िÖथतीचा एक भाग असणे आवÔयक आहे.
नतªकां¸या चालéमÅये अनुłप ÿितिबंब िनमाªण करÁयासाठी गाÁयां¸या तालांची
आवÔयकता असते. अनेक वषा«चा अËयास आिण कसरत मला या िनÕकषाªपय«त पोहोचवते
कì एक माÅयम दुस-याचे अनुकरण कłन Öवतःला ³विचतच समृĦ करते हे सÂय
Öवीकाłन आपÐया भारतीय नृÂयाचा खूप फायदा होतो. माझी Öवतःची ÿितभा ही ना
कलाकृती आहे ना शाľ; राग आिण ताल मधील कलाबाजी नृÂय िकंवा संगीत
अिभÓयĉì¸या गरजा पूणª कł शकत नाही.
या आकारातील ±मतेचा एकूण वापर कłन Âयाचा ÿतीमा, कॅनÓहास मोठा केला जाऊ
शकतो. उदाहरण Ìहणून, जीवनपĦतीने हनुमाननायकाला बोलÁयाची आिण गतीची पूणª
ÖवातंÞय िदलेली आहे. तो नोकर, चाकर िकंवा गुĮहेरासार´या सौÌय भूिमका घेतो. तो
नृÂया¸या आत िवनोदाचा घटक देतो. अशा कोणÂयाही Öवभावाला अनुłप नृÂय केÐयाने
Âया¸या भूिमकेतील अÓयĉ संधी वाढू शकतात. य±गानाचे काही ÿाथिमक नृÂय नमुने
आहेत परंतु ते संघषाª¸या कालावधीसाठी आिण ÿवासा¸या अनुøमांसाठी मु´य पाýां¸या
कामिगरीपुरते मयाªिदत आहेत. Âयांना वेगवेगÑया पåरिÖथतéचा समावेश करÁयासाठी
िनयुĉ केले जाऊ शकते.
य±गानने एका अनो´या िवषयात अनेक भारतीय रंगभूमी िलखीतकाय॔ला मागे टाकले आहे,
ते Ìहणजे पोशाख आिण सौदयाª¸या बाबतीत. Âया सादरीकरणाची मूळ कÐपना Ìहणून
कÐपना केली गेली होती आिण अËयासकांनी भरपूर ÿकारचे पोशाख िवकिसत केले.
Âयांची रचना आता ऐितहािसक कलाकृती िकंवा िशÐपकलेतून ÿेåरत झाली नाही: ती
पाýां¸या महßवा¸या Öवłपावर पूणªपणे आधाåरत आहे. ÿाथिमक वगाªत कणª आिण अजुªन
सारखे वीर िकंवा राम िकंवा कृÕणासारखे अवतारपुŁष आहेत. दुसöया ÿकारात वीर पाýांचा munotes.in
Page 61
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
61 समावेश होतो. ºयांना Âयां¸या पराøमाचा ±ुÐलक अिभमान आहे आिण Ìहणूनच ते
अपåरप³व आहेत. या अिभजाततेसाठी इंþ िकंवा गया (गंधवª) आहे. १/३ संÖथेत या
सार´यांचा समावेश आहे
िकराटा:
जे िनभªय आहेत, तरी ही ते िवशेषतः असंÖकृत िकंवा अगदी मूखª आहेत. मग रावण आिण
कुंभकणª सारखे रा±स आहेत जे Âयां¸या वैयिĉकåरÂया शूर आहेत परंतु, एकूणच, Âयां¸या
पĦतé¸या अगदी ÿितकूल आहेत. दुसöया गटात अशा Óयĉéचा समावेश होतो ºयांचा जÆम
भुतांमध्ये झाला असला तरी बरोबर आिण चुकìची संिहता असते. यापैकì रावणाचा भाऊ
िवभूषण िकंवा रावणाचा पुý अितकाय हे आहेत. Âयां¸यासाठी एक अनोखा ÿकारचा
पोशाख तयार करÁयात आला आहे. मग वीरभþ आिण नरिसंह यांसार´या देवता आहेत
ºयां¸यावर रा±सांचा नायनाट करÁयाचे कठीण काम सोपवÁयात आले आहे. या देव-
दानव-मानव समूहातील पाýे सोडली तर हनुमान, बळी आिण जांबवा सारखी इतर पाýे
आहेत. मग तेथे थेट पाýे आहेत, जसे कì ऋषी िकंवा िवशेष². ľी-वेषात राÁया, राजकÆया
आिण पåरचारकांचा समावेश होतो.
राýी य±गानाचा कायªøम होत असे. पåरसर उजळÁयासाठी िदÓयांचा वापर करÁयात आला
होता. मंद, िपवळसर ºवाला चमकत होÂया आिण चकचकìत पोशाखांनी आजूबाजूला
Ăमाचा ÿÖताव िदला होता. जुÆया काळातील आराडला (िपवळा orpiment) नारळा¸या
तेलात िमसळून शरीरा¸या उघड्या भागांवर लावला जात असे. बहòरंगी( पेůोमॅ³स) िदवे
तयार केÐयावर - एक पांढरा रंग, सौÌय िकरिमजी रंगाचा, बदलला गेला. डोÑयां¸या जवळ
असलेÐया मंिदरांचे ±ेý पांढरे आिण िकरिमजी रंगा¸या रेषांनी रेखाटलेले आहे. कपाळावर
पांढरी रंगाची िटकली आिण मÅयभागी एक काळी रेषा काढलेली आहे. ľीवेषात कपाळावर
गुलाबी रंगाचा िटळक असतो. बालगोपाल, लव-कुश, कृÕण यांना िमशा नाहीत
मेलÈपडम :
२ ढोलकì¸या सहाÍयाने ढोलवादनाचे ÿदशªन गŌगंडिसंबÐसĬारे होते जे ढोलकì आिण
गायकांना Âयां¸या ±मतांचे वणªन करÁयास स±म करते. कारण मेलाÈपडममधील संगीतकार
गीता गोिवंदातील एक पदम (ट्यून) गातात, ºयाची सुŁवात मंजुतारा या शÊदाने होते,
ºयाचा कालखंड अधूनमधून मैलांचा काळ ओळखला जातो.
जेÓहा, या िविवध ÿाÂयि±कांपैकì काही "अितरेक" करतात, तेÓहाच नाटक सुł होते.
िवंटेज िदवसांमÅये, सवōÂकृĶ एक नाटक Âया¸या पूणª आकारात साकारले गेले जे संपूणª
राýभर चालले, परंतु आजकाल ते िकंवा ३ मधील िनवडक ŀÔये पूणª करणे नेहमीचे आहे.
सुŁवातीची ŀÔये शांत आहेत आिण असुरि±त लोकांसाठी खूप आळशी वाटतात, परंतु ते
वागणे तांिýकŀĶ्या सवाªत कठीण असू शकतात. जाÖतीतजाÖत सादरीकरणा¸या
सुŁवातीला िदसणारे Öनेहाचे ŀÔय आता कथेवर नेहमीच ÿभाव पाडत नाही: हे शृंगार-रस
(आपुलकìची भावना) ¸या महßवावर जोर देते आिण अिभनेÂयाला Âयाचे सģुण ÿदिशªत
कł देते. राýीची वेळ सुł असÐयामुळे, पहाटे¸या अगदी शेवट¸या ŀÔयांपय«त गती अिधक
वेगवान आिण वेगवान होत जाते, मोठ्याने ढोल वाजवून आिण िनतांत आनंदाने, िवशेषत: munotes.in
Page 62
रंगभूमी िश±ण
62 भयंकर लढाई आिण भुतांचा वध कłन एकूण कामिगरी थांबते. अगदी शेवट¸या ŀÔया¸या
समारोपा¸या वेळी, जेÓहा ते नुकतेच हलके होत आहे, तेÓहा Âयातील एक कलाकार Âया
ŀÔयात धनसीची भूिमका आहे, एक लहान एकल नृÂय मािलका ºयामÅये राýी¸या
काळोखात गरमागरम वातावरणात सल´या(प¤िटंग¸या िहट िफिनिशंग टच)साठी देवाकडे
मागण सादर केला जातो आिण (टाग¥ट माक¥ट) फायīांची मागणी केली जाते.
२.७ सारांश जेÓहा मनुÕय Âया¸या पलीकडे असलेÐया सवō¸च शĉé¸या अिÖतÂवावर िवĵास ठेवू
लागला. िवधéĬारे या सवō¸च शĉéची उपासना िकंवा ÿसÆन करÁयाची ÿथा सुł झाली.
तरी रंगभूमी हा एक कला ÿकार Ìहणून माणसा¸या सांÖकृितक उÂøांती¸या तुलनेने उिशरा
अवÖथेत उदयास आला पण तो साधारणपणे असे मानले जाते कì Âयाचे मूळ आिदम
धािमªक िवधéमÅये आहे. सुŁवातीला िवधी उपøपांसाठी एकतर इंिþयगोचर िकंवा िनरी±ण
केलेÐया वÖतूंचे साधे अनुकरण करÁयापुरते मयाªिदत होते. Âयां¸याशी संबंिधत.Âया Óयĉì
िकंवा मु´य कलाकार थेट उÂसवात सहभागी होतात. संÖकारांमÅये िनसगाªचे Öवłप,
धािमªक वणª िकंवा ÿतीकांशी संबंिधत देव समुदाय उÂÖफूतªपणे सहभागी Óहायचा आिण
कामिगरीवर ÿितिøया īायचा आिण उÂसव जे नंतर िविवध राºयांमÅये कला ÿकार Ìहणून
िवकिसत होत नाहीत. भारत आपÐया संÖकृतीने समृĦ आहे आिण वारसा ÿÂयेक
राºयाला Âया¸या पौरािणक िवĵास आिण चालीरीती आहेत ºयांचे नृÂयात łपांतर होते
आिण नाटकचा जर आपण वेदांमÅये Âयाचा आधार शोधÁयाचा ÿयÂन केला तर
आपÐयाकडे Âया¸याशी संबंिधत अनेक पुराणे आहेत आिण एक अिभनया¸या उÂप°ीबĥल
सांगणारे नाट्यशाý आहे. आजही आपण ते पाहó शकतो
ताÂपयª :
नवरस आपÐया भावनांशी िनगिडत आहे, मनुÕय भावनांनी भरलेला आहे, आठ आहेत.
Âयात वणªन केलेÐया भावना आिण भावांचे ÿकार. भारतात ÿÂयेक राºयाचे Öवतःचे नृÂय
आहे. Âयां¸या पौरािणक कथांवर आधाåरत आिण आता ते Âया राºयाचे शाľीय नृÂय
Ìहणून ओळखले जाते,कथकली आिण य±गान हे भारतातील सवाªत जुने łप आहे, Âयाची
उÂप°ी आिण वैिशĶ्ये आपण जाणून घेत आहोत.
२.८ ÖवाÅयाय १. नाटका¸या िवकासात भारतातील ÿांतातील िवधी आिण पुराणकथांचे महßव सांगा.
२. ÿाचीन रंगभूमी¸या उÂप°ीचे वणªन करा.
३. संÖकृत परंपरेची महßवाची वैिशĶ्ये कोणती, ती कारणे आिण ती नाट्यशाÔýामÅये
उदयास कधी आली आहे ?
४. नाट्यशाľाचे तपशीलवार वणªन करा.?
munotes.in
Page 63
भारतीय रंगभूमीचा इितहास
63 ५. भारतीय नाटका¸या पायाचे वणªन करा.
६. रंगभूमी ची कथकली कशी उदयास आली आिण Âयांची िविशĶ वैिशĶ्ये काय आहेत?
७. शाľीय भारतीय रंगभूमी Ìहणून य±गानची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा?
८. नवरस, हा भारतीय नाटकाचा आवÔयक पैलू Ìहणून चचाª करा.
९. नाट्यशाľात कोणÂया नाट्य पĦती आिण िसĦांत मांडले आहेत ?
संदभª : https://www.google.com/search?q=classical+indian+theatre++yaksh
gaan++pdf&hl=en -US&authuser= १&ei=HHBGY -
_pNqGl ३LUP९bSRuA ८&ved= ०ahUKEwjv ५९PhmNr ६PDQUAct+Ac
+Ac+Ac+ ४AhUKEwjv ५९PhmNr ६PDQUAct+
+pdf&gs_lcp=Cgdnd ३Mtd२l६EAMyCgghEMMEEAoQoAE ६CggAEE
cQ१gQQsAM ६BQgAEKIEOgUIABCABDoFCAAQhgM ६BwgAEIAEE
A०६CAghEMMEEKABOgQIIRAKSgQITRgBSgQIQRgASgQIRhgAU
KcbWKLoAWCCkAJoA ३ABeACAAf ४BiAHHG ५IBBjAuMTMuNpgBA
KABAcgBAsABAQ&scli ent=gws -wiz
https://blogmedia.testbook.com/blog/wp -
content/uploads/ २०२२/०५/kathakali -indian -classical -dance -form-
a४७२६e०५.pdf
file:///C:/Users/sonal/Dropbox/My% २०PC% २०(LAPTOP -
BC६I३DS६)/Desktop/THEATER/folk% २०theatre.pdf
file:///C:/Users/sonal/Dropbox/My% २०PC% २०(LAPTOP -
BC६I३DS६)/Desktop/THEATER/Kathakali -Introduction.pdf
*****
munotes.in
Page 64
64 ३
िश±णातील रंगभूमीचा पåरचय
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ पåरचय
३.२ िश±णातील रंगभूमीचा इितहास
३.३ िश±णातील रंगभूमीची संकÐपना
३.४ िश±णात रंगभूमीचे महßव
३.५ िश±णातील रंगभूमीचे फायदे
३.६ रंगभूमीचे तंý एक िशकवÁयाचे साधन
३.७ सारांश
३.८ ÖवाÅयाय
३.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर, तुÌही हे समजू शकाल:
िश±णातील रंगभूमी¸या इितहासासंबंधी मािहती गोळा करणे.
िश±णातील रंगभूमीची संकÐपना समजून घेणे.
िश±णातील रंगभूमीचे महßव अËयासणे.
िश±णातील रंगभूमी¸या गुणाचा अËयास करणे.
रंगभूमी हे अÅयापनाचे साधन आिण तंý समजून घेणे.
३.१ ÿÖतावना िश±णातील रंगभूमी िवīाÃया«ना समजूतदार वातावरणात कठीण सामािजक पåरिÖथती
आिण असुरि±त भावना शोधÁयाची परवानगी देते. रंगमंच हा एक एकिýत कला ÿकार आहे
ºयामÅये मजकूर, आवाज, िभÆनता आिण ŀÔयमान भा ग यांचा अथª Óयĉ केला जातो.
िश±णातील रंगभूमी हे नाटक, भूिमका-खेळ, नाट्य अËयासासाठी मदत Ìहणून िथएटर
वापłन परÖपरसंवादी ÿिøयेचा एक शै±िणक मागª आहे. Âयामुळे िवīाथê कÐपकतेने िशकू
शकतात आिण ÿगतीशील मनाशी संवाद साधू शकतात. Ìहणूनच, िश±णातील रंगमंच
िवīाÃया«ची मूÐये आिण समÖया सोडवणे, ÿभावी संवाद कौशÐय, परÖपर कौशÐय , भावना
आिण तणाव यांचा सामना करÁयास िशकवते इ. munotes.in
Page 65
िश±णातील रंगभूमीचा पåरचय
65 ३.२ िश±णातील रंगभूमीचा इितहास िāटनमÅये १९६५ िह साली िश±णामÅये रंगभूमी (िथएटर) संकÐपना उĩवली. मुळात,
रंगभूमी िह शै±िणक संÖथांचा भाग आहे आिण शाळांमधील तŁणांसाठीच् कायªरत आहे.
िश±णातून रंगमंच िवīाÃया«चे मन, शरीर आिण आवाज िवकिसत करÁयासाठी नाटक
िकंवा Öटेज शो करत असे. १९८० to १९९० मÅये शै±िणक धोरणात बदल केÐयामुळे
िश±ण ±ेýात नाट्यगृहात आणीबाणी आली. १९८८ ¸या शै±िणक सुधारणा कायīात,
राÕůीय अËयासøमाची जागा बदलली Ìहणजे ३ मु´य िवषय जसे कì, इंúजी, गिणत आिण
िव²ान आिण पायाभूत िवषय कला आिण संगीत एकý पण रंगभूमी हा Óयावसाियक
िश±णाचा एक भाग आहे असे घोिषत केले.
ऐितहािसकŀĶ्या यूएसए (USA) मÅये, रंगभूमी हे सवाªत जुÆया सामाÆय कलेचा,
अनुकरणाची कÐपना आिण सहज असा ÿकार आहे. यूएसए(USA) मधील लोकांचा असा
िवĵास होता कì रंगभूमीची उÂप°ी ही मानवी अनुभवासाठी सवाªत अंत²ाªनी कला आहे.
ÿाचीन úीसमÅये, िथएटरचा उपयोग औपचाåरक िश±ण साधन Ìहणून केला जातो.
लोकांपय«त ÿभावीपणे संवाद साधÁयासाठी úीसने नाट्यकलेचा योµय वापर केला. úीक
संÖकृती रंगभूमीला बौिĦक Óयायाम बनवÁयाचा िवचार करत होती.
मÅययुगीन युरोपमÅये, रंगभूमी हे एक शिĉशाली िश±ण साधन आहे. या काळात ůॉÈस,
बायबलचा छोटा उतारा लॅिटनमÅये संगीता¸या Öवłपात चचªमÅये सादर केला जात असे.
या काळातही धािमªक आिण भĉì नाटके मनोरंजनाची साधने समजत होते. Ìहणूनच,
मÅययुगीन युरोपमÅये रंगभूमी हे शै±िणक साधन Ìहणून जाणीवपूवªक आिण अचूकतेने
समजून घेÁयासाठी खूप उपयुĉ होतेo.
ऐितहािसकŀĶ्या रंगभूमीने मुलांचे सामािजकìकरण करÁयाचे आिण अनेक कौशÐयांसह
एकमेकांशी संवाद साधÁयाचे Âयाचे उ°म साधन िसĦ केले आहे. सÅया रंगभूमी ही एक
औपचाåरक अÅयापन मदत आहे, जे िश±णा¸या अंदाजपýकातून बाहेर पडले आहे.
एकंदरीत, रंगभूमीचा इितहास इसवी सनपूवª ६Óया शतकात सापडतो , जेÓहा úीक लोकांनी
ÿथम Âयांचे नाटक, िवनोद आिण मनोरंजनाचे इतर ÿकार सादर केले. या काळात लोकांना
रंगभूमीचा आनंद घेÁयास सवाªिधक रस होता. रंगभूमी ही एक सामािजक संÖथा Ìहणून
िश±णाची मदत आहे आिण समकालीन जगामÅये ित¸यावर पåरणाम होणारी संÖकृती आहे.
३.३ िश±णातील रंगभूमीची संकÐपना िश±णातील रंगभूमी ही िश±ण ±ेýाला मदत करणारी एक ÿिøया आहे ºयामÅये िवīाथê
िकंवा समुदाय एक कलाकार Ìहणून एकý काम करणारे आिण एकमेकांवर ÿभाव टाकणारे
लोक समािवĶ करतात. िश±णातील रंगभूमी देखील िवīाÃया«ना Âयांची वृ°ी बदलÁयास
मदत करते. चेतनाला आÓहान िदले जाऊ शकते असे वातावरण तयार करÁयासाठी
िवīाÃयाªने रंगभूमी मधील Âयां¸या कौशÐयाचे सादरीकरणातून दशªकांचे ²ान आिण भावना
आकिषªत करणे आवÔयक आहे. रंगमंच आपÐयाला इतर Óयĉì¸या ŀिĶकोनातून
पåरिÖथती समजून घेÁयासारखे िविवध ŀिĶकोन पाहÁयास मदत करते. ÿÂयेकाची munotes.in
Page 66
रंगभूमी िश±ण
66 िशकÁयाची ताकद वेगळी असते. िश±णातील रंगभूमीमÅये ŀÕय, कणªमधुर, शािÊदक आिण
शारीåरक यासार´या िभÆन िश±ण शैलीचा समावेश होतो जे िभÆन िशकणाö यांना
वेगवेगÑया िशकÁया¸या सामÃया«सह पूणª करते. हे Âयांना सुरि±त आिण सहाÍयक
वातावरणात आÓहानाÂमक पåरिÖथतéचा तपास करÁयासाठी ÿोÂसािहत करते आिण स±म
करते. याचा उपयोग िवīाÃया«ना वेगवेगÑया पåरिÖथतीत आÂमिनयंýण, सहानुभूती, ÿेरणा
आिण सामािजक कौशÐये िशकÁयासाठी केला जातो. Âयामुळे िश±णातील रंगभूमीला
जागितक लोकिÿयता ÿाĮ झाली आहे कारण ती िशकवणे आिण िशकणे यांना ÿोÂसाहन
देÁयासाठी वेगÑया ÿकार¸या कलेचा वापर करते. याचा िवīाÃया«वर सकाराÂमक ÿभाव
पडतो ºयामुळे Âयांना समÖया सोडवणे, संवाद कौशÐय इ. सारखी िविवध कौशÐये
िवकिसत करÁयात मदत होते. िश±णातील रंगभूमीला सकाराÂमक िदवे िमळालेले आहेत
आिण अनेक शै±िणक आघाड्यांवर Âयाचा अवलंब केला गेला आहे, Âयामुळे अनेक
आÓहानांना तŌड īावे लागले आहे.
३.४ िश±णात रंगभूमीचे महßव िश±ण हे सहसा शाळांसार´या संÖथाÂमक चौकटéशी संबंिधत असते. मुला¸या
सवªसमावेशक आिण संतुिलत िवकासास उ°ेजन देते. रंगमंच कला ही मुलां¸या जीवनात
महßवाची भूिमका बजावते. ÿभावी िश±ण ®ेणीसुधाåरत करÁयासाठी जगभरातील अनेक
संÖथांमÅये अËयासøमाचा एक भाग Ìहणून Âयाचे रोपण करÁयात आले आहे. मग ते
कठपुतळी¸या माÅयमातून असो िकंवा रोल Èले, ůेल इÂयादé¸या माÅयमातून असो,
िवīाथê Öवत: आिण तसेच लोकांमधील संवादातून िशकतात.
िश±णात रंगभूमीचे महßव:
१. सं²ानाÂमक आिण मानसशाľीय ŀिĶकोन: िवīाथê संवाद ÿणालीचे महßव आिण
सजªनशीलतेने समÖया सोडवतात. िवīाथê देखील सामना करÁयास िवकिसत
िशकतात. िवīाथê आपÐया आकलनास आÓहान देतात आिण आपÐया वतªनाचा
आिण मनाचा अËयास करÁयास िशकतात.
२. SWOT िवĴेषण: िवīाÃया«ना आपली ताकद आिण कमकुवतपणा जाणून ¶यायला
िशकतात. शाľांÿमाणेच, रंगभूमी कलेत िवīाÃया«¸या जीवनाला ÿिशि±त आिण
ÿेåरत करÁयाची शĉì आहे.
३. खंबीरपणा: िवīाथê िश±णात रंगभूमीचा वापर कłन आिण सजªनशील िवचारांĬारे
आÂमअिभÓयĉìचे महßव जाणून घेतात.
४. मनोसामािजक कौशÐये: हे िवīाÃया«ना सहानुभूती, भावनांचे ÓयवÖथापन, संघकायª,
कŁणा आिण आÂमिनयंýण यासारखी िविवध कौशÐये ÿदान करते.
५. अिभÿाय देणे आिण कÐपना सामाियक करणे: आपले Öवतःचे मूÐयांकन, ÿशंसा,
िटÈपणी आिण Öवतःबĥल टीका यासार´या काही ±ेýांमÅये Öवतःला सुधारÁयासाठी
मदत िमळते. munotes.in
Page 67
िश±णातील रंगभूमीचा पåरचय
67 ६. अिĬतीय ÓयिĉमÂव: िश±णातील रंगमंचावłन, िवīाथê Öवतःचे िवचार आिण वतªन
पĦती ÓयविÖथत करायला िशकतात.
७. अंतगªत गुण शोधा: िश±णातील रंगमंचाĬारे, िवīाथê Öवतःचा 'आवाज' शोधू
शकतात आिण Âयांची आंतåरक कौशÐये आिण ÿवीणता सुधाł शकतात.
८. समÖया सोडवÁयाची कौशÐये: िवīाथê Âयांची कÐपनाशĉì,सजªनशील िवचार
यासार´या ±मता िशकतात आिण दाखवतात आिण गटाचे Åयेय साÅय करÁयासाठी
िविवध तंýांवर काम करतात.
९. नेतृÂव आिण सांिघक कायª िशका: िश±णातील रंगमंचावłन, िवīाथê Âयांची शĉì
आिण ±मता ÿदिशªत करÁयास िशकतात आिण गटाला मागªदशªन व िदशा देतात.
िश±णातील रंगमंच िश±ण ±ेýात लागू होऊ शकणाö या नवीन िशकÁया¸या धोरणांचा शोध
घेÁयाचे िठकाण Ìहणून रंगमं¸या¸या ±ेýात नवीन ŀĶीकोन ÿदान करते. हे िश±क आिण
रंगभूमीवरील Óयिĉमßवांमधील दरी कमी करते आिण Âयांना भारतात एक ÿगत िश±ण
ÿणाली Öथािपत करÁयासाठी एकý आण u शकेल.
३.५ िश±णातील रंगभूमीचे फायदे िश±णात रंगभूमीला खूप महßव आहे ते केवळ मनोरंजना¸या उĥेशाने नाही तर रंगभूमी हे
एकल िकंवा सामूिहक कला सादर करÁयाचे िठकाण आहे. जेÓहा िवīाÃया«ला ²ान
िमळवायचे असते, आिण समाजाÿती ŀĶीकोन आिण वागणूक सुधारायची असते, तेÓहा
सुिशि±त िकंवा ÿिशि±त अिभनेते िकंवा िश±कांची गरज असते. िश±णात रंगभूमीचे िविवध
फायदे आहेत. िश±णातील रंगभूमी अनेक ÿकारे Óयिĉमßव घडवÁयास आिण वाढवÁयास
मदत करते. रंगभूमी िशकÁयात खेळ, िवनोद आिण हशा आणते आिण ÿेरणा सुधारते आिण
तणाव कमी करते. िश±णातील रंगभूमीचे खालील काही फायदे आहेत:
१. भाविनक बुिĦम°ा आिण आरोµय वतªन सुधार: िश±णातील रंगभूमी िवचार ÿवृ°
करणारी कौशÐये सुधारते जे भाविनक बुिĦम°ा िवकिसत करÁयास मदत करते.
िश±णातील रंगभूमी भाविनकŀĶ्या सुरि±त आिण आĵासक वातावरण ÿदान करते
आिण िवīाÃया«ना दैनंिदन जीवनात आÓहानाÂमक पåरिÖथतीचा सामना करÁयास
मदत करते. िवīाÃया«ची मूÐयमापन कौशÐये िश±णात रंगभूमी¸या माÅयमातून
िवकिसत केली जात आहेत आिण ते समाजा¸या पåरिÖथतीचे िकंवा Âयां¸या
आजूबाजू¸या गदêचे गंभीरपणे परी±ण कł शकतात.
२. ÿेरणा: िश±णातील रंगभूमी िवīाÃया«मÅये जागłकता िनमाªण करते आिण Âयांना
िथएटरमÅये नािवÆयपूणª तंý िशकÁयात ÓयÖत ठेवते. िवīाÃया«ना दैनंिदन जीवनातील
अनुभवातून कला सादर करणे, िशकता येते आिण रंगभूमीत थेट सादरीकरणाĬारे
कला दाखवू शकतात. ÿÂय± सादरीकरणा¸या मदतीने ते सामािजक समÖयांबाबत
समाजात जागłकता िन माªण कł शकतात. munotes.in
Page 68
रंगभूमी िश±ण
68 ३. धारणांना आÓहान देते आिण ŀĶीकोन आिण वतªन बदलते: रंगभूमीचेo िश±ण
िशकून िवīाÃया«ना Âयां¸या Öवतः¸या कृतéबĥल Âयां¸या भूिमका आिण जबाबदाöया
समजतात. ते महान कलाकारांचे िसĦांत िशकतात.
४. आÂमसÆमान, ÿेरणा आिण यश सुधारते: िवīाथê Öवािभमान , सजªनशीलता,
आÂमिवĵास आिण Öटेज डेअåरंग यांसारखी िविवध कौशÐये आÂमसात करतात. ते
नमूद केलेली रंगभूमी कौशÐये िशकून ÿेåरत होतात आिण Âयामुळे Âयां¸या जीवनात
यश िमळते.
५. सहज समजले जाणारे आिण ल±ात ठेवणारे महßवाचे संदेश देते: नाट्यिश±णात
िशकत असताना िवīाथê िशकत असलेÐया महßवा¸या पैलूंपैकì चौकसपणा हे
कौशÐय आहे. चौकसपणा या कौशÐयाचा हा पैलू िवīाÃया«ना Âयां¸या सभोवताल¸या
सामािजक वतªनाबĥल िज²ासू बनवतो आिण Âयांची िनणªय±मता सुधारतो. जर
एखाīा िवīाÃयाªने खेळ पĦतीने एखादी गोĶ िशकली तर ती आयुÕयभर ल±ात
ठेवता येते.
६. अÅययन कौशÐये वाढते: हे नािवÆयपूणª साधने आिण तंýांचा वापर कłन
िवīाÃया«ची दूरदशê तसेच संवाद कौशÐये वाढवते. िवīाÃया«ना ऐकणे, बोलणे, वाचन
आिण लेखन कौशÐये रंगभूमी¸या माÅयमातून िश±णात आÂमसात कł शकतात.
७. भावी िपढ्यांवर सकाराÂमक ÿभाव: आजकाल अनेक गितमान संÖथांमÅये
िश±णातील रंगभूमी हा भिवÕयातील िपढ्यांवर सकाराÂमक ÿभाव पाडÁयासाठी
सवाªत जाÖत िशकवला जाणारा िवषय बनत आहे.
८. ल± आिण ऐकÁयाची कौशÐये सुधारा: शै±िणक संदेश ÿाĮ करणे आिण समजून
घेणे यासोबतच थेट रंगभूमी पाहणे िवīाÃया«साठी आनंददायी आहे. तसेच, हे
िवīाÃयाªचे ल± आिण ऐकÁयाचे कौशÐय सुधारते.
९. सजªनशीलता: िश±णातील रंगभूमीĬारे अËयासøमaसह िविवध उपøम कłन
िवīाÃया«¸या जÆमजात ÿितभा आिण सजªनशील िवचारांचे ÿितिनिधÂव करÁयास
मदत करते.
१०. कौशÐय िवकास : कला आिण हÖतकला तŁण िवīाÃया«मधील चपळता सुधारÁयास
मदत करतात उदा. रेखािचý, रंग, िचýकला इ.
११. शै±िणक कामिगरी सुधारते: िश±णातील रंगमंच केवळ िवīाÃया«ची कलाÂमक
कामिगरी सुधारत नाही तर िविवध शै±िणक संबंिधत उपøम आयोिजत कłन
शै±िणक कामिगरी देखील सुधारते.
१२. आÂमिवĵास: िवīाÃया«चे गुण आिण कौशÐये ओळखून िश±णातील रंगमंचा¸या
माÅयमातून िवīाÃया«मÅये आÂमिवĵासाचे कौशÐय िवकिसत केले जाते.
१३. िचकाटी: िवīाÃया«मÅये ŀढिनIJय Âयांना Âयां¸या जीवनात यश िमळवून देÁयासाठी
आÂमसात केले जाते. munotes.in
Page 69
िश±णातील रंगभूमीचा पåरचय
69 १४. Åयेयावर ल± क¤िþकरण: िøयाकलाप करत असताना एकाúता िशकणाöयाला
अिधक क¤िþत आिण सिøय बनवते.
१५. उ°रदाियÂव: रंगमंच हे सांिघक कायª आहे याचा अथª ÿÂयेकाने समूहात सादर
करÁयाची जबाबदारी Öवीकारली पािहजे. Âयामुळे संघातील ÿÂयेकाची जबाबदारी
समान आहे.
१६. सहयोग: रंगमंच हे एक संघ कायª आहे ºयामÅये कोणÂयाही ÿकारची कला, मग ती
ŀÕय असो वा थेट सादरीकरण यासाठी इतरांमधील समÆवय आिण संवाद आवÔयक
असतो.
१७. िनणªय: िविवध कला-संबंिधत िøयाकलाप करत असताना ÓयवÖथापन कौशÐये
आिण कायª±मता खूप महßवाची भूिमका बजावते. कला-संबंिधत िøयाकलापांमÅये
नृÂय, रेखािचý, िशÐपकला, कथा तयार करणे इ.
१८. सामािजक बुिĦम°ा आिण Öव-िनयमन कौशÐय सुधारणे: िश±णातील रंगमंच
िवīाÃया«मÅये Öवयं-िशÖत आिण परÖपर संबंध लागू करÁयाचे मागª िवकिसत
करÁयास मदत करते. तसेच, हे समाजाचा आशावादी ŀिĶकोन वाढवÁयास मदत
करते.
३.६ रंगभूमी- एक िशकवÁयाचे साधन आिण तंý िश±णाĬारे नाट्य िशकत असताना िश±क िवīाÃया«साठी नाटके, सÂय घटना िकंवा
घटनांवर आधाåरत आशय आिण पाýांनी पåरपूणª असलेÐया कथा िलिहतात. िवīाथê
Âयां¸या ÿिशि±त अिभनय कौशÐयाने कथानकानुसार नाटक सादर करतात. िशकणाöयांना
Óयावसाियक तसेच समी±कांनी ÿशंिसत अनुभव िमळतात. िश±कांनी िलिहलेÐया कथेचे
कथानक िवīाथê नाट्यłपाने समजून घेतात. रंगभूमी हे आता केवळ नाटके िकंवा
रंगमंचावरील सादरीकरणांपुरतेच रािहलेले नाही तर आता ते मÐटीमीिडया, टीÓही,
इंटरएि³टÓह सýे इ.चे संयोजन झाले आहे. िश±णात रंगभूमीवरील ÿÂयेकाशी िवīाÃया«चा
संवाद ही सवō°म गोĶ मानली जाते आिण िवīाÃया«ना Âयाचा आनंद िमळतो.
रंगभूमी आिण िश±ण या नाÁया¸या दोन बाजू आहेत. िवīाÃया«ची ±मता सुधारणे आिण
Âयांना Öवयंपूणª बनवणे ही िश±काची भूिमका आहे. िवīाथê भाषे¸या बाबतीत येणाöया
अडचणéवर मात क łन आÂमिवĵास वाढवू शकतात. िश±णात रंगभूमीt िशकत असताना
िवīाथê केवळ थेट सादरीकरण िशकत नाहीत तर ते िदµदशªन, संपादन, नृÂयिदµदशªन,
िÓहºयुअल इफे³ट्स इÂयादी रंगभूमी मागील िøयाकलाप िशकतात. िवīाÃया«नी िश±णात
रंगभूमीवर िशकलेली कौशÐये जसे भाषा कौशÐये आिण सामािजक कौशÐये Âयां¸या
उººवल भिवÕयासाठी उपयुĉ ठरतात. हे Âयांना नािवÆयपूणª िवचार करÁयास मदत
करÁयासाठी, Âयांची काÐपिनक आिण ŀÔय कौशÐये सुधारते. िशकणारा बहòमुखी बनतो
आिण इतर ±ेýातही तंý वापł शकतो.
रंगभूमी िह िशकणाöयांसाठी िनःप±पातीपणा आिण सवª ÿकार¸या िवīाÃया«ना सवª ÿकारचे
कौशÐय िशकÁयाची परवानगी आहे. नाटकाचे िविवध पैलू Ìहणजे Óहॉइस मॉड्युलेशन, munotes.in
Page 70
रंगभूमी िश±ण
70 एखादे ŀÔय साकारणे, पाýाचा ŀĶीकोन सादर करणे, िमिमंग, एकपाýी आिण संवाद. िविवध
मुīां¸या साहाÍयाने कथा िवकिसत करणे, कथा सांगणे आिण सादर करणे, शेवट ठरवणे
इÂयादी गोĶी िशकत असताना राबवÐया जातात. पाýांĬारे केÐया जाणाö या ÿÂय± कृतéĬारे
िवīाÃया«ची संवेदनशीलता वाढते. अिभनय कौशÐयाचे ÿदशªन हा Âयांना अिधक
सजªनशील बनिवÁयाचा मागª आहे. कथे¸या कथानकावर चचाª कłन िवīाथê समूह
िøयाकलाप कł शकतात. मौिखक संवाद सुधारÁयासाठी िवīाथê िविवध सुÿिसĦ
पाýांची भूिमका बजावतात. िविवध पाýांचे िचýण िवīाÃया«ना िनणªय घेÁयासाठी इतरांशी
समÆवय साधÁयास मदत करते. ºया पुÖतकांवर नाटके आधाåरत आहेत ती पुÖतके
वाचÁयासाठी िवīाÃया«ना ÿेरणा िमळते. िवÐयम शे³सिपयर, लॉरेÆस इÂयादी सुÿिसĦ
नाटककार आहेत.
रंगभूमीचा इितहास िशकणाöयाला िविवध ÿकारचे नाट्य आिण इतर कलांची मािहती कłन
घेÁयास मदत करते. रंगभूमी¸या इितहासात úीक आिण रोमन शोकांितका, मÅययुगीन
उÂकट नाटके, इटािलयन आिण इंúजी पुनजाªगरण तुकडे, पुनस«चियत िवनोद आिण
शतकातील वाÖतववाद आिण िनसगªवाद यांचा समावेश आहे. वगाªत नाटक, कठपुतळी शो
यासारखे उपøम राबवत असताना अËयासाÿमाणेच अिधक महßव िदले पािहजे.
िश±णातील रंगमंच िवīाÃया«ना शािÊदक आिण मौिखक संभाषण कौशÐये सुधारÁयासाठी
नेहमीच मदत करते. िवīाथê संघात काम करायला िशकतात आिण Âयां¸यात समÆवय
िवकिसत करतात , इतर कौशÐयांबरोबरच Öपशª कौशÐय देखील िशकतात. नाटक
िशकताना वाचन आिण ऐकÁयाची ÿिøयाही िततकìच महßवा ची आहे. नाटक हे
िशकणाöयांसाठी उ°म ÿेरक आहेत. रंगभूमी िशकणाöयांना एक िदवस यशÖवी अिभनेता
Óहायचे असेल, तर Âयांनी नाटक, भूिमका बजावणे इÂयादी िविवध उपøम केले पािहजेत.
िश±णात चाåरÞय िवकास आिण कथाकथन रंगभूमी यासारखी कामिगरी कौशÐये
वाढवÁयासाठी िविवध तंýे वापरली जातात. िश±णातील रंगभूमी तंýाची खालील आकृती:
जगात िश±ण ±ेýाला राजकारण, मÐटीमीिडया आिण िवचारवंतां इतकेच महßव आहे.
िश±कांकडून िवīाÃया«ना चांगले ÿिश±ण आिण ÿेरणा िमळाÐयास िशकणाöया
िवīाÃया«मÅये न³कìच सुधारणा होईल. रंगभूमी कला िशकÁयासाठी खालील मुĥे
फायदेशीर ठरतील:
१. िवīाथê समÆवयाचे मूÐय िशकतात.
२. िवīाÃया«ची िशकÁयाची ±मता वाढते.
३. िवīाथê समाजा¸या भाविनक गरजा पूणª करायला िशकतात.
४. िवīाथê आपापÐया ±ेýात अúेसर होतात.
५. िवīाÃया«मÅये समÖया सोडवÁयाची वृ°ी आिण नेतृÂव कौशÐये िवकिसत होतात.
६. िवīाथê चांगले ÿदशªन करतात आिण बदल घडवणारे बनÁयासाठी ÿेåरत होतात.
७. िश±णाचा गाभा वापłन िवīाÃया«ची सजªनशीलता िवकिसत केली जाते. munotes.in
Page 71
िश±णातील रंगभूमीचा पåरचय
71 ३.७ सारांश िश±णातील रंगमंच हा िशकÁयाचा एक उÂपादक मागª आहे कारण Âयात िवīाÃया«चा
सवा«गीण िवकास Ìहणजेच सं²ानाÂमक, भाविनक आिण िøयाÂमक िवकास यांचा समावेश
होतो. याचा अथª िवīाथê एकमेकांशी संवाद समजून घेतात तसेच आĵासक िठकाणी
देहबोली आिण हावभाव िशकतात. सुधारणा, मूकनाट्य, नाटक बनवणे आिण ŀÔयाची
पुनरªचना उपøम सहभागéची सजªनशील ±मता िवकिसत करतात आिण गंभीर िवचार
कौशÐय िवकिसत करÁयास मदत करतात.
३.८ ÖवाÅयाय १. ‘िश±णातील रंगभूमी’ संकÐपनेचा अथª काय?
२. रंगभूमी हे िशकवÁयाचे साधन Ìहणून योµय उदाहरणासह ÖपĶ करा.
३. Óयĉì आिण समाज दोघांनाही मदत करÁयासाठी िश±णातील रंगभूमी ही एक ÿभावी
पĦत कशी आहे असे तुÌहाला वाटते?
४. िश±णात रंगमंच िशकणाöया िवīाÃया«साठी िश±णाची भूिमका ÖपĶ करा.
५. मुलांसाठी आिण िकशोरवयीन मुलांसाठी नाट्यिश±ण महßवाचे आहे असे तुÌहाला
काय वाटले?
६. िश±णातील रंगभूमी¸या इितहासाचे वणªन करा.
टीप िलहा:
१. िश±णात रंगभूमीचे महßव
२. िश±णात रंगभूमीचे फायदे
३. िश±णात िशकवÁयाचे तंý Ìहणून रंगभूमी
३.९ संदभª Hobgood, B ( १९९०) A Short History of Teaching T heatre, Vol २,
Issue १
Gardner, H ( १९८३) Frames of Mind, Basic Books, New York, NY.
Gardner, H ( २००८) Five minds for the future, Harvard Business
School Press, Boston, MA.
Anthony, J and Chris. V ( २०१३) Learning through Theatre: The
changing Face of Theatr e in Education, London (UK), Taylor and
Francis Ltd. ISBN १३ ९७८०४१५५३०७०५
Yvonne, L ( २०१६) Arts Integration in Education: Teachers and
Teaching Artists as Agents of Change, Intellect books Ltd. ISBN
९७८१७८३२०५२७१
***** munotes.in
Page 72
72 ४
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
घटक रचना
४.१ उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ भारतीय नाटककारांचा अËयास
४.२.१ रवéþनाथ टागोर
४.२.२ िवजय त¤डुलकर
४.२.३ भारत¤दु हåरIJंþ
४.२.४ बादल सरकार
४.३ भारतीय िदµदशªकांचा अËयास:
४.३.१ िवजया मेहता
४.३.२ दामूक¤करे
४.३.३ रतन िथÍयम
४.३.४ सÂयदेव दुबे
४.४ राÕůीय आिण ÿादेिशक Öतरावर रंगभूमीमधील नवीन ů¤डचा संि±Į अËयास
४. ४.१ आय पी टी ए / IPTA चळवळ
४.४.२ नवनाट्य चळवळ
४.४.३ ितसरी रंगभूमी
४.४.४ पयाªयी रंगभूमी
४.५ सारांश
४.६ ÖवाÅयाय
४.० उिĥĶे Ļा घटका¸या अËयासानंतर िवīाÃया«ना पुढील गोĶéची मािहती होईल.:
िविवध भारतीय नाटककार .
वेगवेगळे भारतीय िदµदशªक.
राÕůीय Öतरावरील रंगभूमीमधील नवÿवाह.
ÿादेिशक Öतरावरील रंगभूमीमधील नवÿवाह.
munotes.in
Page 73
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
73 ४.१ ÿÖतावना आधुिनक भारतीय रंगभूमीचा वारसा िविवध ąोतांĬारे ÿभािवत आिण ÿेåरत आहे.
आधुिनक रंगभूमी िकंवा ºयाला ऐितहािसकŀĶ्या पािIJमाÂय ÿोसेिनयम ÿकार रंगभूमी
Ìहणून ओळखले जाते, ते अठराÓया शतका¸या उ°राधाªपय«त भारतात सुł झाले नÓहते.
िāटीश साăाºय भारता¸या िविवध भागात एकý येत होते. पाIJाÂय ÿोसेिनयम- शैलीतील
रंगभूमी िāटीशांमुळे भारतीय िकनायाªपय«त पोहोचली. भारता¸या उ°र-मÅययुगीन िकंवा
आधुिनक भारतीय रंगभूमीने वसाहती काळात आकार घेतला. ÿाचीन संÖकृतúंथ आिण
पाIJाÂय अिभजात úंथांचे भाषांतर उपलÊध झाले, Âयामुळे रंगभूमीला चालना िमळाली.
४.२ भारतीय नाटककारांचा अËयास भारतात नाटकाला मोठा इितहास आहे. रवéþनाथ टागोर हे पिहले ÿमुख नाटककार होते.
Âयांनी भारतीय नाटकाला गीताÂमक उÂकृĶता, ÿतीकाÂमकता आिण łपकाÂमकŀĶ्या
महßव िदले. Âयानंतर अनेक नाटककारांनी भारतीय नाटक िवकिसत करÁयात योगदान
िदले आहे. Âयापैकì काहéची चचाª येथे करत आहोत.
४.२.१ रिवंþनाथ टागोर:
रिवंþनाथ टागोर हे बंगाली कवी, लघुकथा लेखक, गीतरचनाकार , नाटककार , िनबंधकार
आिण िचýकार असलेले एक अĶपैलू ÓयिĉमÂव होते.ºयांनी बंगाली सािहÂयात नवीन गī
आिण पīÿकार आिण बोलीभाषेचा वापर केला,ºयामुळे ते शाľीय संÖकृतवर आधाåरत
पारंपाåरक ÿितमानापासून मुĉ झाले. भारतीय संÖकृतीचा पािIJमाÂय देशांना पåरचय कłन
देÁयात Âयांचा खूप ÿभाव होता आिण Âयांना साधारणपणे िवसाÓया शतका¸या
सुŁवाती¸या भारतातील उÂकृĶ सजªनशील कलाकार Ìहणून ओळखले जाते. इ.स. १९१३
मÅये ते सािहÂयाचे नोबेल पाåरतोिषक िमळवणारे पिहले गैर-युरोिपयन बनले.
बालपण आिण ÿारंिभक िश±ण:
रवéþनाथ टागोर यांचा जÆम ७ मे १८६१ रोजी कलक°ा येथे झाला. ते धमªसुधारक
देब¤þनाथ टागोर यांचे सुपुý होते. रवéþनाथ टागोरांना शालेय िश±ण आवडत नÓहते आिण munotes.in
Page 74
रंगभूमी िश±ण
74 ते बहòतेक वेळा तासनतास िवचार करत असत. िश±ण घेÁयासाठी ते सवाªत ÿितिķत
असणाöया स¤ट झेिवयसª ÖकूलमÅये गेले. Âयानंतर इंµलंडमधील िāटन येथील
लंडनिवīापीठात कायīाचे िश±ण घेÁयासाठी आिण बॅåरÖटर बनÁयासाठी गेले. इ.स.
१८७० ¸या उ°राधाªत इंµलंडमधील अपूणª अËयासानंतर ते भारतात परतले.
सािहिÂयक योगदान :
टागोरांनी सवª सािहÂय ÿकारात यशÖवीपणे लेखन केले असले तरी सवªÿथम ते कवी होते.
Âयां¸या किवतां¸या पÆनास आिण िवषमखंडांपैकì पुढील काही ÿमुख पुढीलÿमाणे:
• मानसी (१८९०) , सोनारतारी (१८९४) , गीतांजली (१९१०) , गीितमÐय (१९१४) ,
आिण बालक (१९१६)
• दगाडªनर (१९१३) , आिण दÉयुिजिटÓह (१९२१) यांचा समावेश असलेÐया Âयां¸या
किवतेचे इंúजी अनुवाद.
• गोरा (१९१०) , घरे-बैरे (१९१६) आिण योगयोग (१९२९) यापैकì अनेक लघुकथा
आिण अनेक कादंबöयांचे ते लेखक आहेत.
यािशवाय Âयांनी संगीतनाटके, नृÂयनाटके, सवªÿकारचे िनबंध, ÿवास दैनंिदनी आिण दोन
आÂमचåरý िलिहले.एक Âयां¸या मधÐयाकाळात आिण दुसरे इ.स. १९४१ मÅये Ìहणजे
Âयां¸या मृÂयू¸या काही काळापूवê. टागोरांनी असं´य रेखािचýे आिण िचýे रेखाटली आिण
गाणी देखील िलिहली ºयाला Âयांनी Öवतः संगीत िदले. वािÐमकì ÿितभा या Âयां¸या
पिहÐया मूळनाट्यकृतीतही Âयांनी शीषªक भूिमकाही केली होती.
ÿिसĦ नाटके:
टागोरांची ÿमुख नाटके खालीलÿमाणे आहेत.
राजा ( १९१०)
डाकघर (१९१२)
अचलायतन (१९१२)
मुĉधारा (१९२२)
रĉकारवी (१९२६)
munotes.in
Page 75
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
75 ४.२.२ िवजय त¤डुलकर:
िवजय त¤डुलकर हे िवसाÓया शतकातील, िवशेषतः मराठी भाषेतील भारतातील सवाªत
ÿभावशाली आिण ÿिसĦ नाटककारांपैकì एक होते.
बालपण आिण ÿारंिभक िश±ण:
त¤डुलकरांचा जÆम ६ जानेवारी १९२८ रोजी महाराÕůातील कोÐहापूर येथे एका āाĺण
कुटुंबात झाला. वया¸या चौदाÓया वषê Âयांनी शाळा सोडली कारण ते गांधé¸या
िāटीशिवरोधी भारतछोडो आंदोलनात सामील होते. Âयांनी उÂÖफूतªपणे वाचन केले, अनेक
नाट्यÿदशªनांना हजेरी लावली आिण वतªमानपýांसाठी िलहायला सुŁवात केली. इ.स.
१९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीस, ते िसनेमाकडे वळले, Âयांनी पटकथा िलिहÐया, जी
पुढे जाऊन भारताची नवीन िसनेमा लहर चळवळ बनली.
सािहिÂयक योगदान :
त¤डुलकर Âयां¸या लेखना¸या आवडीबĥल Ìहणतात, “मला एक कोणता ही कागद आिण एक
पेन īा आिण मी जसा सहजपणे प±ी उडतो िकंवा मासा पोहतो तसे नैसिगªकåरÂया
िलहीन. ”
इ.स. १९५० ¸या दशकात , त¤डुलकर Âयां¸या पýकाåरते¸या कारिकदêसाठी बॉÌबे (आजचे
मुंबई) येथे गेले आिण शहरी झोपडपĘी जीवनातील वाÖतवाचा Âयां¸यावर जोरदार पåरणाम
झाला.
इ.स. १९५६ मÅये, अिववािहत , एकलमाता हा िवषय वादúÖत होता तरी Âयांनी Âयां¸याकडे
अिधक सकाराÂमक ल± वेधले.
इ.स. १९७२ मÅये ‘सखारामबाईंडर’ आिण ‘घाशीरामकोतवाल ’ हे राजकìय Óयंगिचý आिण
संगीतमय नाटक होते. “त¤डुलकरां¸या लेखनाने इ.स. १९५० आिण ६०¸या दशकात
आधुिनक मराठी रंगभूमी¸या कथानकात झपाट्याने बदल केला.रंगायन सार´या
नाट्यसमूहांनी ÿायोिगक सादरीकरण केले." असे समी±क शĉì ÖपĶ करतात. इ.स.
१९७० आिण १९८० ¸या दशकात , त¤डुलकरने िनशांत (१९७४) , आøोश (१९८०) , munotes.in
Page 76
रंगभूमी िश±ण
76 आिण अधªसÂय (१९८४) यांसार´या िचýपटांसाठी असं´य पटकथा िलिहÐया. Âयांनी
एकंदरीत िहंदीत अकरा आिण मराठीत आठ िचýपट िलिहले.
इ.स. १९९० आिण २००० ¸या दशकात , सफर (१९९१) आिण दमॅसूर (२००१) या
नाटकांसह आिण कादंबरी: डॉन आिण कादंबरी: एक, या कादंबöयांसह ते सािहÂय आिण
रंगभूमीवर परतले. Âयाचे इंúजी भाषेतील पिहले नाटक िह जिफÉथ वुमन (२००४) होते.
ÿिसĦ नाटके:
घाशीराम कोतवाल
शांतता! कोटª चालू आहे
सखाराम बाईंडर
त¤डुलकरां¸या बहòतेक नाटकांमÅये सामािजक आिण राजकìय जागृतीवर आधाåरत
िवषयांचा समावेश होता. ºयामुळे तो इतर नाटककारांपे±ा वेगळा होता. Âयांची कारकìदª
संपूणª पाचदशकांहóन अिधक काळ पसरली आिण Âयानंतर Âयांनी २५ एकांिकका आिण
२७ पूणª लांबी¸या नाटकांसह ५०हóन अिधक कलाकृती िनमाªण केÐया आहेत जे केवळ
कौतुकाÖपद आहे.
४.२.३ भारत¤दु हåरIJंþ:
आधुिनक िहंदीसािहÂय आिण िहंदी रंगभूमीचे जनक Ìहणून ओळखले जाणारे भारत¤दु
हåरIJंþ. Âयांचा जÆम ९/९/१८५० रोजी बनारस येथे झाला. आधुिनक िहंदी सािहÂयात
Âयांनी ३५ वष¥ सेवा केली. ते Âयां¸या महान कृतéसाठी ओळखले जाणारे कवी होते आिण
आधुिनक भारतातील सवō¸च िहंदी लेखक, कादंबरीकार आिण नाटककार Ìहणून ते ÿिसĦ
होते.
सािहिÂयक योगदान :
हåरIJंþांनी किववचनसुधा, हåरIJंþ मािसक, हåरIJंþपिýका आिण बालवोिधनी या मािसकांचे
संपादन केले. munotes.in
Page 77
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
77 Âयांनी िगरधरदास या टोपणनावाने लेखन केले. इ.स. १८८० मÅये लेखक, संर±क आिण
आधुिनकतावादी Ìहणून Âयां¸या सेवांचा गौरव Ìहणून काशी¸या िवĬानां¸या जाहीरसभेत
Âयांना "भारत¤दू" ("भारताचाचंþ") असे शीषªक देÁयात आले.
किवता:
भĉसवª²
ÿेममिलका१८७२
ÿेममाधुरी, १८७५
ÿेमतरंग, १८७७
ÿेमसंकÐप, ÿेमफुलवारी आिण ÿेमसरोवर, १८८३
होळी (१८७४)
मधुमुकुल, १८८१
रागसंúाह, १८८०
वषाªिवनोद, १८८०
िवनयÿेमपाचसा, १८८१
फुलŌकागु¸छा१८८२
चंþावली, १८७६ आिण कृÕणचåरý१८८३
उ°राधाªभĉमल, १८७६ -७७
ÿिसĦ नाटककार :
भारत¤दु हåरIJंþ लवकरच िदµदशªक, ÓयवÖथापक आिण नाटककार बनले. Âयांनी रंगभूमीचा
उपयोग जनमत घडवÁयाचे साधन Ìहणून केला. Âयांची ÿमुख नाटके आहेत:
वैिदकिहंसा नाभावली , १८७३ (वैिदकिहंसानभवित)
सÂयहåरIJंþ, १८७६ (सÂयहåरIJंþ)
भारतदुदªशा, १८७५
नीलादेवी, १८८१
अंधेरनगरी, (अंधाराचे शहर), १८८१:
आधुिनक िहंदी नाटकाचे लोकिÿय नाटक आिण राजकìय Óयंगिचý. ÿ´यात भारतीय
िदµदशªकांनी अनेक भारतीय भाषांमÅये अनुवािदत केले आिण सादर केले. munotes.in
Page 78
रंगभूमी िश±ण
78 ४.२.४ बादल सरकार :
बादलसरकार हे समकालीन नाट्य±ेýातील एक ÿिसĦ नाव आहे. ते भारतातील
‘Æयूिथएटåरकल मूÓहम¤ट’ चे ÿितिनिधÂव करतात. Âयांनी एक योµय ‘लोकरंगभूमी’ Ìहणजेच
लोकां¸या पािठंÊयाने तयार केलेले रंगभूमी सुł केली आहे. Âयां¸या कारिकदêची सुŁवात
िवनोदीनाटक ‘सोÐयूशनए³स’ पासून झाली. Âयां¸या नाटकांमÅये इÓहान इंþजीत
(१९६२) , दॅट अदर िहÖůी (१९६४) आिण देअर इज नोएंड (१९७१) यांचा समावेश
आहे. ही सवª नाटके राजकìय, सामािज क, मानिसक आिण अिÖतÂवा¸या समÖयांवर
आधाåरत आहेत.
बालपण आिण ÿारंिभक िश±ण:
बादलसरकार , ºयांचे खरे नाव 'सुधéþसरकार' होते, Âयांचा जÆम कलक°ा येथील भारतीय
कुटुंबात झाला. Âयाची सुŁवातीची शाळा Öकॉिटश चचª कॉलेिजएट ÖकूलमÅये झाली होती.
तेथून बदली झाÐयानंतर Âयांनी बंगाल अिभयांिýकì महािवīालयात िश±ण घेतले, जेथे
Âयांचे वडील इितहासाचे ÿाÅयापक होते. Âयानंतर Âयांनी िशबपूर, हावडा आिण नंतर
कलक°ा िवīापीठात िश±ण घेतले. इ.स. १९९२ मÅये Âयांनी कलक°ा येथील जाधवपूर
िवīापीठातून तुलनाÂमक सािहÂयात पदÓयु°र पदवी पूणª केली.
ÿिसĦ नाटके:
इवमइंþिजत
बासीखबर
बाकìइितहास
ÿलाप
िýंगशा शताÊदी
पगला घोडा
Öपाटाªकस munotes.in
Page 79
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
79 ÿÖतव
िमिछल (िमरवणूक)
भोमा
उपाय
बरोपीिशमा
सारारातीर
बारोिपिसमा
कबीकिहनी
मानुषेमानुषे
बोलोवपुरेर Łपकथा
सुखपÃय भरोतेर इितहास (भारतीय इितहास मेडइझी)
गŌडी
निदतेदुिबयेदाओ (एडवडªबॉÆड¸या 'आÌही नदीकडे येतो' चे Łपांतर)
िसʼnी
बाग
काचातातापा (एकÓयंगिचý)
बगळाचåरत मानस
ओरेिबहंगा
िĬरथ
मानुषेमानुषे
जÆमवूमीआज (एककिवतामोनाझ)
मारा-साद
चोŁइवती (फना«डोअरबाल यां¸या "िपकिनकइनदबॅटलिफÐड" चे łपांतर)
४.३ भारतीय िदµदशªकांचा अËयास िदµदशªक हे कुशल Óयावसाियक असतात जे िचýीकरण, संपादन आिण सादरीकरणा¸या
एकूण ÿिøयेचे ÿभारी असतात. सहभागी संघाला िदशा िकंवा आचारसंिहता देणे हे Âयांचे munotes.in
Page 80
रंगभूमी िश±ण
80 काम आहे. िचýीकरण आिण िचýपटा¸या øू, िडझायिनंगटी म आिण िचýपट िनिमªती¸या
सवª सजªनशील पैलूंचे िचýीकरण आिण मागªदशªन कłन ÖवÈनवत कÐपना ÿÂय±ात
आणÁयासाठी िदµदशªक ÿामु´याने जबाबदार असतात.
हे ±ेý समृĦ करÁयासाठी िविवध िदµदशªकांनी योगदान िदले आहे. Âयापैकì काहéची आÌही
येथे चचाª करत आहोत.
४.३.१ िवजया मेहता:
वारकरी संÿदाय परंपरेला अनुसłन, कĘर मानवतावादी कुटुंबात जÆमलेली, तŁण िवजया
ित¸या िकशोरवयात जयÿकाश नारायण यां¸या सोबत होती. कॉलेजिनिमªत (“ऑथेलो”)
मÅये डेÖडेमोना Ìहणून ित¸या यशानंतर, िदµगज इāािहम अÐकाझी यां¸या सोबत
एकरंगभूमी पदिवका अËयासøम हे एक वळणिबंदू ठरला. आिदमाझªबान सोबत बॅकÖटेज
आिण िदµदशªना¸या ÿिश±णामुळे ितची समज मजबूत झाली. िवजय त¤डुलकर आिण
अरिवंद देशपांडे यां¸या समवेत ितने Öथापन केलेÐया ‘रंगायन’ या नाट्यÿयोग शाळेने
(इ.स. १९६० मÅये) भारतीय नाटकां¸या (त¤डुलकरांचे “शांतता! कोटª चालू आहे”,
खानोलकरांचे “बाजीराव एक शूÆय”, एलकुंचवार” या ऐितहािसक नाटकां¸या िनिमªती
सहमराठीत ÿायोिगक नाट्यचळवळ सुł केली.
िवजया मेहता‘नॅशनलÖकूल ऑफ űामा’¸या अÅय±ा आहेत आिण‘नॅशनल स¤टर फॉर द
परफॉिम«ग आट्ªस’¸या डायरे³टर आहेत.
ÿारंिभक जीवन आिण िश±ण:
िवजया मेहता यांचा जÆम गुजरात मधील वडोदरा येथे एका मÅयमवगêय महाराÕůीय
कुटुंबात झाला. ितने मुंबई िवīापीठातून पदवी घेतली. ितने िदÐलीत इāािहम अÐकाझी
यां¸याकडे आिदमाझªबान सोबत रंगभूमीचे िश±ण घेतले.
िदµदशªक Ìहणून योगदान:
इ.स. १९५३ मÅये िवÐसन कॉलेज, बॉÌबे येथे ित¸या अंितमवषाªत शे³सिपयर¸या
ऑथेलोमÅये डेÖडेमोना¸या भूिमकेने इāािहम अÐकाझीला ÿभािवत केले. Âयाने ितला munotes.in
Page 81
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
81 रंगभूमी úुपमÅये Âया¸या हाताखाली ÿिश±ण घेÁयासाठी आमंिýत केले. मुंबईत इंúजी
भाषेतील नाटके करणारी ही सवाªत महßवाची मंडळी होती. ितने Öवीकारले, परंतु इ.स.
१९५४ मÅये भारतीय नाट्यकला अकादमीमÅये आिदमाझªबानमÅये सामील झाले. या दोन
िदµदशªकांकडून ितला जे काही िशकायला िमळाले ते ितने Öवतः¸या सरावाचा पाया Ìहणून
आÂमसात केले. इ.स. १९५५ मÅये ितने पिहÐयांदा Óयावसाियक मराठी रंगभूमीचा
आÖवाद घेतला, जेÓहा ओथेलो मधील जी. बी. देवलयांनी Łपांतåरत केलेÐया झुंजारराव या
मुंबईमराठी सािहÂय संघा¸या िनिमªती मÅये मु´य अिभनेýीची जागा घेÁयास बोलावले. ितने
िफÐमÖटार दुगाª खोटे यां¸या मुलाशी लµन केले. परंतु Âयाचा इ. स. १९६२ मÅये मृÂयू
झाला. नंतर ितने इंúजी रंगभूमीमÅये काम करणाöया फारोख मेहताशी लµन केले.
इ.स. १९६० मÅये, नाटककार िवजय त¤डुलकर, अिभनेता माधव वाटवे आिण अिभनेता-
िदµदशªक अरिवंद देशपांडे यांसार´या काही जवळ¸या सहकाöयांसोबत ितने‘रंगायन’नावाची
नाट्यÿयोगशाळा Öथापन केली, जी महाराÕůातील ÿायोिगक नाट्य चळवळीची ÿणेता
ठरली. त¤डुलकर, सी. टी. खानोलकर आिण महेश एल कुंचवार यांसार´या नवीन मराठी
लेखकां¸या पटकथा आिण समकालीन पाIJाÂय नाटकांचे भाषांतर िकंवा łपांतर मांडणे हा
Âयाचा उĥेश होता. ÿयोगशाळा याना Âयाने ÿÂयेक नाटकाचे मयाªिदत ÿयोग करÁयाचे वचन
िदले आिण ते यशÖवीपणे पार पाडले. Âयाची काही ÿशंिसत िनिमªती Ìहणजे
आयोनेÖकोचेअसª Ìहणजे इ.स. १९६२ मधला 'कलम¸यª', इ.स. १९६३ मधला
त¤डुलकरांचा 'मी िजंकलो मी हरलो' आिण १९६७ मधील ‘शांतता! कोटª चालु आहे, इ.स.
१९६६ मधील ‘एकसफर ' आिण १९७० मधील एलकुंचवारांची ‘होळी’. ‘रंगायन’ इ.स.
१९७२ मÅये बंद झाले आिण मेहता यांनी मराठी रंगभूमीवरील मु´य ÿवाहात ÿवेश केला.
ितने िदµदिशªत केलेÐया आिण Âयात अिभनय केलेÐया सवाªत ल±णीय नाटकांमÅये इ.स.
१९७५ मÅये सई परांजप¤¸या ‘जाÖवदé ’Ìहणजेच 'िहिबÖकस ', १९७७ मधील जयवंत
दळवी यांचे‘बॅåरÖटर’आिण १९८१ मÅये‘सािवýी ’आिण अिनलबव¥ यांचे‘हमीदाबाईची कोठी ’
मधील 'हिमदाबाई ' ¸या Ìहाताöया मिहले¸या अिभनयाचा समावेश होता.
दळवé¸या ‘संÅयाछाया’Ìहणजेच १९७३ सालामधील 'इÓहिनंगशॅडोज' आिण १९८५ मधील
महेश एल कुंचवार ‘वाडािचरेबंदी’ Ìहणजेच 'ओÐडÖटोन मॅÆशन' हे Âयांचे दोन उÂकृĶ
िचýपट Ìहणून गौरवले गेले. ित¸या संयिमत Öवभावाने मु´य ÿवाहा¸या रंगमंचावर वचªÖव
असलेÐया मेलोűामॅिटक शैलीला एक ÿभावी पयाªय िदला गेला. तथािप, Ļा ÿवासी
Óयवसायाने ितला शारीåरक आिण सजªनशीलपणे थकवले.
नवीन मागª शोधत, ती वाÖतववादापासून वेशभूषा, किवता , संगीत आिण नृÂययारंगभूमीकडे
वळाली. ितने यापूवê अनेक ÿिसĦ नाटकांचे िदµदशªन केले होते. सािहÂयसंघासाठी अजब
Æयायवतुªळाचा, १९७३ मधील ‘Öů¤ज जिÖटस ऑफ द सकªल’ आिण पूवêचे, पूवª जमªन
िदµदशªक िĀट्झबेनेिवट्झ यां¸या बरोबर¸या अनेक सहयोगी ÿयोगांपैकì पिहले
इ.स.१९७५ मÅये िवशाखद°ची मुþारा±स Ìहणजेच ‘रा±साची िस µनेटåरंग. तर इ.स.
१९७३ मÅये बिलªन¸या āे´त महोÂसवात मोठ्या कौतुकासाठी सहभागी झाले होते. मेहता
यांनी १९७६ सालामÅये वेमर नॅशनल रंगभूमीसाठी मुþा-रा±स केले. इ.स. १९७९ मÅये
Âयांनी कािलदासा¸या शकुंतलाचे मराठीत िदµदशªन केले. जमªन भाषेतील सहयोगी िनिमªती
इ.स. १९८० मÅये लाइपिझग रंगभूमीमÅये गेली. िगरीश कनाªड यां¸या हया वदनाची िहंदी
Óया´या सन १९८४ मÅये आली, Âयाच वषê वायमर येथे जमªन आवृ°ी रंगली. मेहता यांनी munotes.in
Page 82
रंगभूमी िश±ण
82 १९९१ साली कनाªड यां¸या नागा-मंडलाचे िदµदशªन केले, १९९२ Ļा वषê जमªनीमÅये
फेिÖटÓहल ऑफ इंिडया¸या रंगभूमी सेगम¤टचे उĤाटन Âयां¸या जमªन समक±ाने केले.
िवजया मेहता एक सूàमिदµदिशªका होÂया ºयांनी अगदी लहान तपशीलांवर ल± िदले.
कठोर , िशÖतिÿय अशी मेहता यांची ´याती आहे. इ.स. १९८३ मÅये Öमृतीिचýे िकंवा
मेमरी एिपसोड्स', १९८६ मÅये दळवé¸या बॅåरÖटरमधील रावसाहेब आिण १९८७ मÅये
पेÖटनजी यासार´या िचýपटांचे िदµदशªन केले, पिहÐया दोन िचýपटामÅये अिभनय केला.
इ.स. १९१९ मधील गोिवंद िनहलानी यां¸या एलकुंचवार यां¸या पाटê¸या आवृ°ीमÅये
पåरचाåरका Ìहणून होती. नॅशनल स¤टर फॉर परफॉिम«ग आट्ªस, मुंबई या पदावर कायªकारी
संचालक Ìहणून िनयुĉì केली.
४.३.२ दामू क¤करे:
दामू क¤करे यांचा जÆम १९२८ साली झाला. Âयांचा जÆम मागō, भारतीय क¤þशािसतÿदेश
गोवा येथे झाला. दामू क¤करे यांचे मूळनाव दामोदर कािशनाथ होते. Âयांनी Óयावसाियक
कलाकार Ìहणून अËयास केला आिण मराठी रंगभूमी¸या पारंपाåरकते आधुिनकतेकडे
वाटचाल केली. इ.स. १९५० ¸या दशका¸या सुŁवातीस, Âयांना िवजया मेहता, िवजय
त¤डुलकर आिण अरिवंद देशपांडे यांनी सामील केले. पाĵªनाथ आळतेकर यां¸या
ÿभावाखाली , Âयांनी १९४० ¸या दशकात भारतीय िवīाभवन¸या आंतरमहािवīालयीन
एकांिकका Öपधा«मधून अिभनेता आिण िदµदशªक Ìहणून आपली नाट्य कारकìदª सुł केली.
अÖव¸छ तंýांचे आधुिनकìकरण कłन आिण उÂपादना¸या िनिमªतीमÅये एकिýत ऐ³य
Ìहणून पोशाख, िदवे, संगीत आिण सेट यां¸या वापराबĥल ÿथम अंतŀªĶी ÿदान कłन
Âयांनी तेथे आपला ठसा उमटिवला. Âयांनी सन १९५५ मÅये पूवª जमªनीचा दौरा केला
आिण युनायटेड िकंµडममÅये एक वषª ÿिश±ण घेतले.
दामू क¤करे यांनी रंगभूमीवरील जीवनात परत आÐयावर इ.स.१९५६ मÅये शे³सिपयर
िलिखत ‘हॅÌलेट’ ¸या नवीन मुĉ-Ĵोक łपांतरात िदµदशªन केले आिण मु´य भूिमकाही
केली. सन १९५७ मÅये Âयांनी पु.ल. देशपांडे यां¸या "तुझे आहे तुजपाशी" आिण ‘सुंदर मी
होणार ’ मÅये अिभनय करÁयाची संधी िमळाली. मुंबई मराठी सािहÂय संघासाठी १९५८
मÅये Óयावसाियक िदµदशªनाची कारकìदª सुł करÁयापूवê Âयांनी हौशी आधारावर munotes.in
Page 83
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
83 Âयां¸यासाठी असं´य िनिमªतीचे िदµदशªन केले आिण अिभनय केला. दामूक¤करे यांनी शैली,
ÿकार आिण िडझाइनचे ÿयोग केले आिण हे Âयांचे वैिशĶ्य होते. ³लािसकल हॅÌलेट,
त¤डुलकरांचे िनसगªवादी मन नावाचे बेट Ìहणजे १९५६ मधील 'ऑन आयलँड कॉÐडमॅन',
अशोक परांजपे लोकगीते ‘कìतªन आत, तमाशाबाहेर', इ.स. १९५७ मÅये एस.एन. प¤डसे
यांचे ÿॉÊलेम, इ.स. १९६९ मधला "अँडदेनइटकेमडे', रÂनाकर मतकरéचा कॉमेडी, ‘िबöहाड
बजला ’, Ìहणजेच १९७२ मधला "बॅग अँड बॅगेज" िकंवा वसंत कानेटकरांचे मधुरनाटक
‘अखेरचा सवाल’ Ìहणजेच इ.स. १९७४ मधला 'शेवटचा ÿij' वगैरे आिण बरेच काही केले.
क¤करे यांनी ÿितिķत सर जे. जे. इिÆÖटट्यूट ऑफ अÈलाइड आटª, मुंबई येथे ÿाÅयापक
Ìहणून आिण Öकूल ऑफ आटª, औरंगाबाद चेडीन Ìहणून काम केले. महाराÕů शासनाचे
सांÖकृितक कायªसंचालक Ìहणूनही Âयांनी काम पािहले. आिण Âयांनी Öथापन केलेÐया
कला अकादमी , गोवाचे ÿमुख. Âयांनी गोवा िहंदू असोिसएशनसाठी िदµदशªन केले आिण ते
अंतरनाट्य या ÿायोिगक नाट्यसमूहाचे अÅय±ही आहेत.
४.३.३ रतन िथÍयाम:
रतनिथÍयाम यांचे रंगभूमी मधील जीवन:
रतनिथयाम हे सवाªत ÿिसĦ िदµदशªक मानले जातात. ते ÿाचीन भारतीय नाट्यपरंपरेचा
वापरकरणारी नाटके िलिहÁयासाठी आिण मंथन करÁयासाठी ओळखले जातात. Âयांना इ.
स. १९८९ मÅये भारत सरकारकडून पĪ®ी, तसेच २०१२ साली संगीतनाटक अकादमी
फेलोिशप, संगीतनाटक अकादमीने ÿदान केलेला परफॉिम«ग आट्ªसमधील सवō¸च सÆमान
देÁयात आला. ते इंफाळ, मिणपूर येथील 'कोरसåर पटªरी रंगभूमी'चे संÖथापक -िदµदशªक
आहेत. इ.स. २०१३ मÅये, भारता¸या राÕůपतéनी रतनिथयाम यांची चार वषा«¸या
कालावधीसाठी नॅशनलÖकूल ऑफ űामा (NSD) चे अÅय± Ìहणून िनयुĉì केली.
रतनिथयाम यांचा जÆम २० जानेवारी १९४८ रोजी इंफाळ येथे मिणपुरीनृÂय
कलाकारां¸या कुटुंबात झाला. िचýकला आिण िहंदुÖथानी शाľीय संगीत या िशवाय Âयाला
मिणपुरी नृÂयाचेही ÿिश±ण िदले आहे. िथयाम यांनी इ. स. १९७४ मÅये नॅशनल Öकूल munotes.in
Page 84
रंगभूमी िश±ण
84 ऑफ űामा , नवी िदÐली येथून पदवी पूणª केली. Âयांनी इ. स. १९७६ मÅये कोरसरेपटªरी
रंगभूमीची Öथापना केली.
³युबाला जाऊन µवेरा सारखा øांितकारक बनÁयाचे ÖवÈन Âयांनी लहानपणीच पािहले.
िथयामची बंडखोरी नाटकातून Óयĉ झाली. ४५ वषा«पासून Âयां¸या नाटकांनी स°ेला
आÓहान िदले आहे.
वया¸या २२ Óया वषê िथयाम यांनी Âयांची पिहली कादंबरी िलिहली आिण ÿकािशत केली.
Âयानंतर Âयांनी अनेक कादंबöया िलिहÐया. िथयाम हे Âयां¸या उÂकृĶ कामांसाठी ÿिसĦ
आहेत जसे कì - चøÓयूह (द Óहील ऑफ वॉर), इ.स. १९८४ मधील Âयांनी िलिहलेले
उ°र िÿयदशê (द फायनल बीिटट्यूड, िहंदी नाटककार अगयेया यांनी), इ.स. १९६६
मधील , उŁभंगम आिण Êलाइंडएज.
इ.स.२००१ मÅये मिणपूर¸या नॅशनॅिलÖट सोशािलÖट कौिÆसल ऑफ नागालँड सोबत
मिणपूर¸या युĦिवरामाला मुदतवाढ देÁया¸या क¤þा¸या घोषणे¸या िनषेधाथª Âयांनी भारत
सरकारला Âयांचा "पĪ®ी" पुरÖकार परत केÐयावर िथयाम लोकां¸या Åयानात आला.
िथयामयांना २०१३ साली पुÁयातील 'सरहद ' या अशासकìय संÖथेने दुसरा भूपेन
हजाåरका राÕůीय पुरÖकार ÿदान केला होता. या ÿसंगी ते Ìहणाले, “आÌही िचंपांझी
संÖकृतीशी जुळवून घेत आहोत. या संÖकृतीत िचंपांझीला ÿÂयेक बाबतीत ÿिश±ण िदले
जाते आिण तो Âयानुसार वागतो. पण िचंपांझी गंगेचे पिवýपाणी आिण िमनरल वॉटरमÅये
कधीही भेदभाव कł शकत नाही. Âयाचÿमाणे आपण चीनमधून सवªकाही आयात करतो.
जागितकìकरण हा एक झाडू आहे जो आपली वैयिĉक ओळख काढून टाकतो.” Âयांनी डॉ.
भूपेन हजाåरका यांचे Öमरण केले आिण ते Ìहणाले, "भूपेन हजाåरका यां¸या नावाने
पुरÖकाराने सÆमािनत झाÐयाबĥल मी नă आहे. ते माझे भाऊ होते. आÌही एकý काम केले
आिण जीवनातील अनेक अनुभव शेअर केले".
रतनिथÍयाम यांना िमळालेला सÆमान:
नॅशनलÖकूल ऑफ űामा (NSD), सन २०१३ चे अÅय± Ìहणून िनयुĉì.
नोÓह¤बर २०१३ मÅये सरहद फाऊंडेशनतफ¥ भूपेनहजाåरका फाउंडेशन पुरÖकार
मे २०१३ मÅये आसाम िवīापीठाने DLit डॉ³टरेट पदवी
संगीतनाटक अकादमी फेलोिशप (अकादमीरÂन) , (२०१२)
भारतमुनी सÆमान, (२०११)
आिशयाई सांÖकृितक पåरषद, यूएसए, २००८ Ĭारे जॉनडीरॉक फेलर पुरÖकार
कािलदास सÆमान , (२००५)
रंगभूमी आिण मानवतावाद, १९९८ -१९९९ मÅये या ±ेýातील आंतरराÕůीय पुŁष
िडÈलोमा ऑफ सव¦िटनो इंटरनॅशनल फेिÖटÓहल (मेि³सको) , (१९९०) munotes.in
Page 85
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
85 पĪ®ी (पĪ®ी) , (१९८९)
संगीतनाटक अकादमी पुरÖकार, (१९८७)
एिडनबगª इंटरनॅशनल फेिÖटÓहलĬारे िĀंजफÖट्ªस अवॉडª, (१९८७)
इंडो-úीक Ā¤डिशप अवॉडª (úीस), (१९८४)
४.३.४ सÂयदेव दुबे:
सÂयदेव दुबे यांचा जÆम १९३६ मÅये िबलासपूर येथील एका उ¸चवणêय कुटुंबात झाला.
आपले ÿाथिमक िश±ण संपवून ते बी.ए. पूणª करÁयासाठी ते मुंबईला गेले. इ.स. १९५२
मÅये Âयांनी इंúजी सािहÂयात ÿवेश केला. परंतु Âयांना रंगभूमीमÅये रस िनमाªण झाला
आिण िøकेट खेळाडू बनÁयाची इ¸छा होती. Âयांनी िदµदशªक इāािहम अÐकाझी यांनी
चालवलेÐया रंगभूमी युिनटमÅये अिभनय करÁयास सुŁवात केली. जेÓहा िमÖटर अÐकाझी
नॅशनलÖकूल ऑफ űामा¸या देखरेखीसाठी ते िदÐलीला रवाना झाले तेÓहा ®ी दुबे यांनी
रंगभूमी युिनट ताÊयात घेतले आिण अनेक ÿशंिसत नाटकांची िनिमªती केली. इ.स. १९६०
¸या दशकात जेÓहा िहंदी रंगभूमी सुÖत होती, तेÓहा ते पुनŁºजीिवत करÁयाचे काम Âयांनी
केले.
दुबे यांनी १९६२ साल¸या धरमवीर भारती¸या रेिडओ नाटक "अंधायुग" चे Öटेज
ÿोड³शन केले. जे युĦा¸या काळात गुÆहेगारी आिण हÂयाकांडा¸या वतªनावर आधाåरत
होते. हे भारतीय रंगभूमीवरील एका नवीन युगाची सुŁवात Ìहणून ओळखले जाते. िगरीश
कनाªड यां¸या "ययाती" मÅये ®ी. पुरी यां¸या मु´य भूिमकेत असलेÐया Âयां¸या Öटेिजंगने
®ी. दुबे यांना एक वेगळी ŀĶी असलेले िदµदशªक Ìहणून ÿÖथािपत केले.
®ी. दुबे हे भारता¸या िहंदी Ńदयातून आले असले तरी Âयांची ŀĶी राÕůीय आिण
आंतरराÕůीय दोÆही होती. िहंदी, गुजराती, मराठी , कÆनड आिण बंगाली भाषेतील
िथएटसªना एकý आणÁयात Âयांनी महßवाची भूिमका बजावली. munotes.in
Page 86
रंगभूमी िश±ण
86 दुबे िचýपटातही सिøय होते. Âयांनी अनेक समी±ने, ÿशंिसत िहंदी िचýपटांसाठी पटकथा
आिण संवाद िलिहले आिण िचýपट िनमाªते महेश भĘ यां¸या सोबत िविवध पदांवर काम
केले. एकेकाळी मुंबईत ÿचिलत असलेÐया इंúजी भाषेतील रंगभूमीशी Öपधाª करÁयास
स±म कłन दुबे यांनी िहंदी रंगभूमीचे पुनŁºजीवन तर केलेच पण आधुिनकìकरण ही केले.
ÿेरणेसाठी युरोिपयन रंगभूमीकडे पाहताना, Âयांनी अÐबटªकामू¸या “øॉसपपªज” आिण जीन -
पॉलसाýª¸या “नोएि³झट ” आिण जॉजªबनाªडª शॉ आिण िमसेस यां¸यातील पýÓयवहारावर
आधाåरत जेरोम िकÐटी¸या “िडयरलायर ” या नाटकाचे िहंदी łपांतर तयार केले.
दुबे मूळत: भारतातील इंúजी भाषेतील रंगभूमीचा ितरÖकार करत होते आिण Âयाला
वसाहतवादी वारसा Ìहणत होते, ºयात फĉ उ¸चĂूलोकच भाग घेतात. Âयांनी नंतर Âयांचे
मत बदलले, "औपिनवेिशक सामानातून" Öवतःला "मुĉ" केले. शॉ आिण इतरांĬारे Âयांनी
इंúजी भाषेतील नाटकांची िनिमªतीच केली नाही तर ती Âयांनी Öवतः िलिहली.
भारतीय रंगभूमीवरील Âयां¸या योगदानाची दखल घेऊन भारतातील ितसरा सवō¸च नागरी
सÆमान , पĪभूषण िमळाला.
Âयाची िनिमªती “शांतता! कोटª चालू आहे" ("मौन! कोटª इज इन सेशन") Āेडåरक ड्युरेन
मॅटची कथा "डायपन" ("ůॅÈस") चे łपांतर होते. ते रंगभूमी िश±क देखील होते. Âयां¸या
िवīाÃया«मÅये बॉलीवूड खलनायक अमरीशपुरी, अिभनेता-िचýपटिनमाªता अमोलपालेकर
आिण िदµदशªक आिण िसनेमॅटोúाफर गोिवंद िनहलानी यांचा समावेश होता.
४.४ राÕůीय आिण ÿादेिशक Öतरावरील रंगभूमीमधील नवÿवाहांचा अËयास भारतीय रंगभूमी ही सवाªत ÿाचीन ÿकारांपैकì एक आहे आिण Âयात तपशीलवार मजकूर,
िशÐप आिण नाट्यमय ÿभाव आहेत. भारतीय रंगभूमीचे िविवध ÿकार आहेत जसे कì
पारंपाåरक रंगभूमी, िहंदुÖथानी रंगभूमी, भारतीय कठपुतळी रंगभूमी, मोबाईल रंगभूमी इ.
®ीलंकेचे कायªकत¥ अिनलडी िसÐवा यांना Âयाचे पिहले सरिचटणीस आिण एन. एम.जोशी,
ůेडयुिनयनचे नेते, Âयाचे पिहले अÅय± Ìहणून िनयुĉ करÁयात आले. आयपीटीए¸या
Öथापनेमागील सुŁवातीचा ÿेरक हा मानव िनिमªत बंगालचा दुÕकाळ होता आिण वािमक
जौनपुरी यांची उदूª किवता, भूका है बांगल ('बंगाल इज हंúी') ही Âयाची रॅलéग øाय बनली.
लवकरच जवळजवळ सवª मोठ्या 'इझÌस ' काळ Âया¸या साठी चकचकìत झाला:
वसाहतवाद िवरोधी , फॅिसझम िवरोधी, साăाºयवाद िवरोधी , ľीवाद , जमीन सुधारणा,
औīोिगक कामगार , शेतकरी आिण भूिमहीन कामगारांचे ह³क, राÕůीय एकाÂमता , जातीय
सलोखा , संÖकृतीवाद, धमªिनरपे±ता, बहòलवाद आिण बहòसं´येचा उÐलेख वगैरे.
आयपी टीए पथकांनी देशा¸या ÿÂयेक भागात रंगभूमी कशी नेली,ल§िगकÆयाय आिण
मिहलां¸या दुदªशेकडे ल± वेधणे हे कोणÂयाही माÅयमाची पवाª न करता ित¸या ÿयÂनां¸या
क¤þÖथानी रािहले. अ±रशः, Âया¸या Öथापनेपासून, आयपीटीएचा ÿभाव आIJयªकारकपणे
वैिवÅयपूणª रािहला – कैफì आझमीची दीघªकिवता औरत, सोिÓहएत नाियका ताÆया¸या
जीवनावरील नाटक , केरळचे कथकली नृÂय, बंगालमधील नजŁल इÖलाम आिण munotes.in
Page 87
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
87 रवéþनाथ टागोर यांची गाणी –अशी ÿवासाची यादी आहे. पारंपाåरक आिण आधुिनक शैली
आिण Öवłप एकý कłन उदय शंकर यां¸या नतªक आिण संगीतकारां¸या गटाने, ºयात
जोहरा आिण उजरा या बिहणéचा समावेश होता, Âयांनी दुÕकाळ िनवारणासाठी देणगी गोळा
करÁयासाठी देशाचा दौरा केला.
´वाजा अहमद अÊबास यांचा धरती के लाल ('िचÐűन ऑफ द अथª') हा िचýपट िवशेषत:
पुरोगामी लेखक कृÕणचंदर आिण िबजोन भĘाचायª यांनी िलहीलेला, सरदार जाफरी ,
नेमीचंþ जैन, वािमक जौनपुरी आिण ÿेमधवन यां¸या गीतांसह आयपीटीएसाठी िलिहलेला,
मोठ्या ÿमाणावर िवतåरत करÁयात आला. यूएसएसआर आिण रेÓह पुनरावलोकने ÿाĮ
झाली.
चायनीज लोकांची रंगभूमी चळवळ आिण िवशेषत: नािवÆयपूणª वृ°पýÖवłप (जेथे
Öथािनक घटना िकंवा बातÌया नाट्यमय ÖवŁपात सांिगतÐया जातात) पासून ÿेरणा
घेऊन, आयपीटीए ने नृÂय, नाटक आिण गाÁयातील देशी िकंवा लोक घटकांना एकिýत
करÁयाचा ÿयÂन केला. सुŁवातीला उदूªकिवता आिण रिशयन नृÂयनाट्य,'पथके'
(बंगालÖ³वॉड, पंजाबÖ³वॉड , स¤ůलÖ³वॉड, इ.) आिण नंतर 'टॉप' Ìहणून ओळखÐया
जाणाöया आयपीटीए सादरीकरण करणाöया गटांनी, ůेन¸या अनेक बोगी भाड्याने घेऊन,
छोट्या गावांमÅये सादरीकरण कłन देशा¸या िविवध भागांचा दौरा केला.
लोकिÿय गाÁयां Óयितåरĉ, काही सुÿिसĦ कवéनी िलिहलेले, काही कमी ÿिसĦ लोकांनी,
िहंदी, उदूª, तेलुगु आिण मÐयाळम भाषेत िलिहलेले आिण कामगार आिण शेतकरी
यां¸याबĥल बोलणारी लोकगीते आिण बालगी ते देखील संúहात जोडली गेली.
इ.स. १९३५ ते १९४७ या काळात सी.पी.आय. चे सरिचटणीस Ìहणून पी. सी. जोशी
यां¸या कायªकाळात संÖकृती, सािहÂय आिण सादरीकरण कलेचा पुरेपूर वापर झाला. जोशी
यांनी या टÈÈयापय«त, देशातील नामवंत लेखक, पýकार , कलाकार , अथªतº²,
इितहासकार , िचýपट आिण रंगमंचावरील कलाकारांना प± संघटना, नॅशनलĀंट आिण
नंतर पीपÐसवॉर आिण पीपÐस एजयां¸या भोवती रॅली काढÁयाची ÿथा सुł केली होती.
Âयांनी सुनील जाना यांना १९४३ साल¸या बंगाल¸या दुÕकाळाची छायािचýे काढÁयाची
आिण तेलंगणासार´या इतरý लोकां¸या चळवळीचे दÖतऐवजीकरण करÁयाचे काम िदले.
जोशी यांनी संÖकृतीचा िजवंत साधन Ìहणून वापर करÁयाची गरज समजून घेतली आिण
Âयाचे भांडवल केले आिण एका भािषक गटातील लोकांना इतर भािषक गटां¸या लोकपरंपरा
जाणून ¶याय¸या असतील तर लोकपरंपरेचे पुनŁºजीवन करणे अÂयावÔयक आहे असा
िवĵास Âयांनी Óयĉ केला.
लेिननवरील गाणी, Öटॅिलन úाड¸या संर±णावरील नृÂयनाट्य, रेडआमêची वीरता ,
øांितकारीक झाककवी जांबुलजबीर यांचे उदूª भाषांतर, ºयांनी 'ÖटािलनकॉÐस ' िलिहली ,
पंजाब मधील हीर नावाची शतके जुनी नृÂयनािटका, िवणÁयासाठी नवीन łपात तयार
करÁयात आली. सांÿदाियक सौहादाª¸या आकृितबंधात – भारता¸या समृĦ, बहòलवादी
वारशाचे पुनŁºजीवन करणे आिण Âयाचे ÿदशªन करणे आिण Âयाचवेळी रिशया, चीन, Öपेन
तसेच Öथािनक िकंवा Öथािनक øांतéमधील ÿितमा आिण कÐपनांचा वापर कłन कĶकरी munotes.in
Page 88
रंगभूमी िश±ण
88 वगाª¸या दुदªशेकडे ल± वेधणे, तेलंगणा िकंवा मलबार उठाव यासार´या घरगुती चळवळी
यांचा समावेश होता. जरी ते िवरोधाभासी वाटत असले तरी, आय पी टी ए आिण पी. डÊलू.
ए. ने एक िविशĶ वैिĵकता आिण एक ‘Öथािनकवाद ' िकंवा' नेिटिÓहझम' आणला , ºयाची
कÐपना एकसमान कारण बनवणे आिण दडपशाही िवłĦ िभÆन आवाज एकाच
Óयासपीठावर आणणे ही आहे.
इ. स. १९४० ते ५० ¸या दशकात , आय.पी .टी.ए, पी.डÊÐयू.ए.आिण बॉÌबेिफÐम इंडÖůी
हे तीन एकमेकांशी जोडलेÐया मंडळांसारखे होते. ºयामÅये आ¸छािदत सदÖयÂव आिण
इतर अनेक सामाÆय समÖया होÂया. या सामाÆय िचंत¤पैकì अúगÁय एक सामािजक
पåरवतªनाचा अज¤डा होता जो नवीन राÕůा¸या गरजा पूणª करेल. यासाठी , Âयांनी केवळ
मा³सªवादी िवचारसरणी आिण िवचारवंतांकडूनच नÓहे तर समाजवादा¸या काँúेस-ÿेåरत
आवृ°ीकडूनही ÿेरणा घेतली आिण ÖवातंÞयो°र भारतात वाढÂया नेहłवादी ‘भारताची
कÐपना ' ºयाने ‘आधुिनक भारताची मंिदरे' शाळा, महािवīालये, धरणे आिण कारखाÆयांचे
Öवागत केले.
आय.पी.टी.ए.आिण पी. डÊÐयू.ए.चे सदÖय:
ºयापैकì काहéनी िचýपट उīोगात अिभनेता, िदµदशªक, पटकथा लेखक, गीतकार , तंý²
इ. जसे ÿेमधवन, पृÃवीराज कपूर, सलील चौधरी , शैल¤þ, ए.के. हंगल, बलराज आिण
दमयंती साहनी, इ. तसेच चेतन आिण उमा आनंद, शौकत आझमी , ´वाजा अहमद
अÊबास , इÖमत चुगताई आिण इतरांनी िचýपट पाहणाöयां¸या अनेक िपढ्यांवर ÿभाव
पाडणाöया ÿितमा , łपकांचा, शÊदसंúह आिण अगदी सŏदयªशाľाचा मूलत: नवीन संच
तयार करÁयासाठी एकिýतपणे काम केले. Âयांचा सवाªत ŀÔयमान आिण ताÂकािलक
पåरणाम Ìहणजे गैर-सांÿदाियक आचार-िवचारांचा पåरचय होता.जो जात, पंथ आिण
धमाª¸या संकुिचत मयाªदे¸यावर उठला होता आिण आधी, नंतर आिण जातीय आøोशांमुळे
आघात झालेÐया राÕůीय मानिसकतेवर मलम सारखे काम करत होता.
४.४.२ नवनाट्य चळवळ:
नवनाट्य चळवळ ही छोटी रंगभूमी चळवळ इ. स. १९१० मÅये सुł झाली. याने ÿबळ
Óयावसाियक रंगभूमी िबझनेस मॉडेÐसना आÓहान िदले आिण लहान रंगभूमी कलाकार
तयार केले जे अिधक कलाÂमक ŀĶ्या धाडसी असू शकतात. नाट्य±ेýातील आिथªक
पåरिÖथती सुधारÁयासाठी, अिधक कलाÂमक शोधांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण
नाटककारां¸या नवीन नाटकांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी ही चळवळ उपयुĉ ठरली. अÂयंत
तपशीलवारपणे वाÖतववादा¸या ÿितमानामÅये काही छोटी नाटके िलिहली गेली. अगदी
काही नाटके अिभÓयĉì वादासार´या िनयोिजत काÓयाÂमक आिण ÖवÈनासार´या
Öवłपात िलिहली गेली. नवनाट्य चळवळीची नाटके समाजातील िľयांचे Öथान,
शहरीकरण आिण यांिýकìकरणाची िकंमत आिण मानवी वतªना¸या वै²ािनक आकलनाचे
मूÐय या सार´या िवषयांवर बोलÁयासाठी आधुिनक नाट्यशाľाची शĉì दशªवतात.
munotes.in
Page 89
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
89 ४.४.३ ितसरी रंगभूमी:
पåरचय:
ितसरी रंगभूमी ही सं²ा युजेिनयो बाबाªने तयार केली आहे. अÐपसं´याकता, Öवयं-
िश±णवाद , हÖतकलेचे अिÖतÂव आिण नैितक पåरमाण आिण एक नवीन सामािजक
Óयवसायही Âया¸यासाठी अशा गटांनी बनलेÐया वाÖतिवकतेची मूलभूत वैिशĶ्ये आहेत जी
Öवत:ला पारंपाåरक रंगभूमीशी जोडत नाहीत. हा संि±Į मजकूर बी. आय. टी. इ.
एफ/रंगभूमी ऑफ नेशÆस, बेलúेड इ.स. १९७६ दरÌयान बाबाª िदµदिशªत, रंगभूमी
संशोधनावरील इंटरनॅशनल एÆकाउंटर¸या सहभागéसाठी अंतगªत दÖतऐवज Ìहणून
अिभÿेत होता. तथािप, ते Âवरीत जाहीरनाÌयाचे मूÐय गृहीत धरले गेले. युरोप आिण लॅिटन
अमेåरकेतील अनेक गट जे एक संदभª िबंदू बनले.
बेलúेड, इ.स. १९७६ मधील कायªøमात सहभागी होणाöया रंगभूमी गटांमÅये हे समािवĶ
होते: एÐसकॉमेिडयंट्स; ³युआůोटेबÐस (पेł); िटएůोडीÓह¤चुरा (इटली); कािडªफ
ÿयोगशाळा (वेÐस); आंतरराÕůीय िÓहºयुअल रंगभूमी (ĀाÆस); रॉयहाटª रंगभूमी (ĀाÆस);
अकादमी Łचू (पोलंड); Theâtre Élémentaire ( बेिÐजयम);
कÌयुनाÆयूि³लयोअÐटरनेिट वा (एजेिÆटना); िटएůोसकō (उŁµवे); Teatro de Arte
Infantil e Juventud ( Óहेनेझुएला).
ÿथम'जािहरनामा ' "इंटरनॅशनल रंगभूमी इÆफॉम¥शन", युनेÖको, पॅåरस येथे १९७६
सालामÅये ÿकािशत झाला आिण बाबाªĬारे Éलोिटंग आयलंड्समÅये पुनमुªिþत करÁयात
आला. इ.स. १९७९ मÅये डेÆमाकªमÅये थॉमसेÆस बोग िů³केरी यांनी ÿकािशत केला
आिण कािडªफ ÿयोगशाळा रंगभूमीĬारे यूकेमÅये िवतåरत केला आिण अलीकडे पुÆहा
पुनŁÂपािदत केला. रंगभूमीमÅये: सॉिलट्यूड, øाÉट , åरÓहॉÐट , १९९९ साली
Êलॅकमाउंटन ÿेसने ÿकािशत केले.
अथª:
गेÐया काही वषा«मÅये अनेक देशांमÅये एकनाट्यसमूह तयार होत आहे. ते जवळजवळ
अ²ात असून ³विचतच ÿितिबंिबत होत असतात. ते कोणÂयाही उÂसवांमÅये सादर केले
जात नाही आिण समी±क Âयाबĥल िलिहत नाहीत.
हे संÖकृती¸या जगाĬारे ओळखÐया जाणाöया रंगभूमीचे िननावी टोक आहे असे िदसते.
एकìकडे संÖथाÂमक रंगमंच हे संरि±त आिण अनुदािनत सांÖकृितक मूÐयांमुळे ते ÿसाåरत
होत असÐयाचे िदसते. तसेच भूतकाळातील आिण वतªमानातील मजकूर िकंवा मनोरंजन
Óयवसायाची "उÂकृĶ" आवृ°ी Ìहणूनदेखील ते एक सजªनशील संघषाªची िजवंत ÿितमा
Ìहणून िदसते. दुसरीकडे, अवंत-गाड¥रंगभूमी, ÿयोगशील , संशोधन, कठीण िकंवा बदलांचे
रंगमंच, नवीन मौिलकते¸या शोधात , परंपरे¸या पलीकडे जाÁया¸या आवÔयकते¸या
नावाखाली आिण कलाÂमक ±ेýात नवीनतेसाठी खुले होते. समाजात ितसरी रंगभूमी हा
बहòतेकवेळा क¤þां¸या बाहेर िकंवा संÖकृती¸या राजधानी¸या बाहेर राहतो. हे एक रंगमंच
आहे जे Öवत: ला अिभनेते, िदµदशªक, रंगभूमी कामगार Ìहणून पåरभािषत करतात. Âयांनी
³विचतच पारंपाåरक नाट्यिश±ण घेतलेले असते आिण Ìहणून Âयांना Óयावसाियक Ìहणून munotes.in
Page 90
रंगभूमी िश±ण
90 ओळखले जात नाही. Âयांचा संपूणª िदवस नाट्य अनुभवाने भरलेला असतो , काही वेळा ते
ºयाला ÿिश±ण Ìहणतात. Âया Ĭारे िकंवा सादरीकरणा¸या तयारीने ºयासाठी Âयांना ÿे±क
शोधÁयासाठी संघषª करावा लागतो.
पारंपाåरक रंगभूमी मानकांनुसार, घटना ±ुÐलक वाटू शकते. पण समाजशाľीय
ŀिĶकोनातून ितसरी रंगभूमी िवचारांना अÆन पुरवते, ÿेåरत करते.
भारतीय संदभाªत, बादल सरकार हे आधुिनक भारतीय नाट्यचळवळीतील अúगÁय आिण
सवाªत ÿभावशाली नाटककार आिण िदµदशªक होते. úोटोÓÖकì आिण युिजिनयो बाबाª
यां¸या ÿेरणेने Âयांनी भारतीय नाट्यिवĵात एक नवीन चळवळ सुł केली, ºयाला ‘ितसरी
रंगभूमी’ Ìहणूनही ओळखले जाते.
ितसरी रंगभूमीचे पैलू:
ितसरी रंगभूमीमÅये खालीलÿमाणे काही िविशĶ पैलू आहेत:
१. úामीण आिण शहरी एकता :
ितसरी रंगभूमी/ ितसरे रंगमंच Ìहणजे úामीण आिण शहरी रंगभूमीचा िमलाफ होय. सरकार
यांनी संशोधनात लोकनाट्याची अंगभूत वैिशĶ्ये पािहली. थेट सादरीकरण आिण थेट
संÿेषण तंý आिण ÿोसेिनयम रंगभूमीमधील सेट-अप आिण यांिýक उपकरणांपे±ा
कलाकारां¸या कलाकृतीवर भर िदला जातो. अशा ÿकारे सरकारने úामीण आिण शहरी
रंगभूमीची ही वैिशĶ्ये एकý केली आिण या दोन नाट्यगृहांचे संĴेषण Ìहणून ितसरे रंगभूमी
बनवले.
२. ÿे±कां¸यासह भागावर भर:
रंगमंच ही मानवीकृती आहे. अनुभव हा ÿÂयेक कलेचा मु´य शÊद आहे आिण रंगभूमी ही
देखील एकÿकारची कला आहे िजथे लोकांना अनुभव येतो. बादल सरकार रंगभूमी हे
ÿे±कांसह सहभागé¸या सामािजक जािणवा जागृत करÁयासाठी आिण वाढिवÁयासाठी
एकसामूिहक आयाम असावा. Âयामुळे ÿे±क सहभागी होऊ शकतील अशा मोकÑया हवेत
रंगभूमी तयार करणे Âयांनी पसंत केले. सरकारने Öवतः¸या रंगभूमीबĥल असे Ìहटले आहे
कì: वेगळा Öटेज नाही-ÿदशªन मजÐयावर आहे; ते कलाकार आिण ÿे±क एकाच
वातावरणात असतात. हे अंतरंगरंग मंच आहे. कलाकार ÿे±काला ÖपĶपणे पाहó शकतात ,
वैयिĉकåरÂया Âया¸याकडे जाऊ शकतात, Âया¸या कानात कुजबुजू शकतात, Âयाला हवे
असÐयास Âयाला Öपशªदेखील कł शकतात.
३. िवरोधी ÿोसेिनयम Öवłप:
ितसरी रंगभूमी हे ÿोसेिनयम िवरोधी आहे. ÿोसेिनयम रंगभूमीमÅये िवÖतृत Öटेजसेट-अप,
ÿॉÈस, Öपॉटलाइट , वेशभूषा, मेक-अप इÂयादéचा वापर वाÖतिवकतेचा Ăम िनमाªण
करÁयासाठी केला जातो. पण ितसöया रंगभूमीमÅये सेट, ÿॉÈस आिण कॉÖ¸युÌसपे±ा
कलाकारा¸या शरीरावर भर िदला जातो. ÿोसेिनयम रंगभूमीमÅये ÿे±कांपासून अंतर
ठेवÁयासाठी उंच Öटेजचा वापर केला जातो. पण ितसरी रंगभूमी ÿे±कांना मोकळेपणा देतो. munotes.in
Page 91
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
91 ४. पोट¥िबिलटी, लविचकता आिण ÖवÖत :
ितसरी रंगभूमी पोट¥बल आहे, कारण ते कुठेही हलवता येते. जडसेट-अप, Öपॉटलाइट ,
फिनªचर, पोशाख इÂयादéची आवÔयकता नसÐयामुळे ते पोट¥बल होते. ितसरी रंगभूमी
लविचक आहे कारण नाटक कुठेही सादर करता येते, Âयाला रंगमंचाची आवÔयकता नसते.
एक असे रंगभूमी जे ठरािवक िठकाणी येÁयाची वाट न पाहता लोक िजथे आहेत ितथे जाऊ
शकतात. हे रंगभूमीची िकंमत कमी करत असÐयाने आिण ते िवनामूÐय िदले जाऊ शकते,
ते ÖवÖत आहे. खरेदीदार आिण िवøेÂया¸या नातेसंबंधावर नÓहे तर मानवी नाते संबंधावर
सरकारचा िवĵास होता. रंगभूमीही मानवीकृती आहे, असे Âयांचे मत होते; कला हे पैसे
कमवÁयाचे साधन नाही.
५. अिभनयाकडे पाहÁयाचा ŀĶीकोन:
ितसöया रंगभूमीमÅये मांडणी, वेशभूषा यापे±ा अिभनयावर भर िदला जातो. सेट-अप हे
सामूिहक मानवीकृतीचे बनलेले आहेत. मानवी शरीरावर पूणªपणे भर िदला जातो.
कृतीखेळां¸या मुĉ ÿवाहासाठी कायªशाळेत Óयायाम घेतले जातात. सुधारणे¸या
माÅयमातून कलाकारांना ÿिश±ण िदले जाते. ठरािवक रंगमंचावरील आवाज आिण
हालचालéचे अनुकरण करÁयाऐवजी, कलाकारांना Öवतः¸या खöया अिभÓयĉìĬारे
रंगभूमीमधील बनावट बदलून आतून अिधक देÁयास िशकवले जाते. Âयांना वाÖतववादी
िचýणा¸या मयाªदांपासून मुĉ कłन, बादल सरकारने कलाकारांना काियक अिभनयाĬारे
Óयĉ करÁयासाठी हालचाली , ताल, माइम, फॉम¥शÆस आिण कंटोशªन वापरÁयास
ÿोÂसािहत केले.
६. रंगभूमी Ìहणजे राÕůवादाचा एक सेवक:
अÆवेषणा दरÌयान, शहरी आिण úामीण जीवनात मूलभूत िĬभाज निनमाªण करणाöया दोन
सांÖकृितक ÿवृ°éचे अिÖतÂव एकमेकाला समांतर चालत असÐयाचे सरकार यांना
जाणवले.या समजुतीने Âयांना úामीण आिण शहरीभागात दोन वेगÑया ÿकार¸या
नाट्यगृहांचे अिÖतÂव जाणवले. तो मुळात कलकßयाचा मÅयमवगêय माणूस असÐयामुळे तो
कलक°ा शहराशी जोडला गेला होता. इंúजी िश±णावर आधाåरत परदेशी संÖकृतीचे शहर,
देशाची खरी संÖकृती दडपून टाकते, िवकृत करते, खरेदी करते, िवøìसाठी ÿोÂसाहन देते
असे Âयांचे Ìहणणे होते. सरकार यांना या शहरातील नागरी िववेकाची जवळून जाणीव होती
आिण Âयांना मÅयमवगêय जीवनाची सखोल जाण होती आिण Âयां¸या जवळपास सवªच
ÿमुख नाटकांमधून ते कलक°ा मÅयमवगêय मनाचा शोध घेताना िदसतात. सरकार यांनी
Âयां¸या ितसरी रंगभूमीĬारे दोन रंगभूमीमÅये दुवा िनमाªण करÁयाची इ¸छा असÐयाने
úामीण आिण शहरी िĬधातेवर पåरणाम करणारी नाटके तयार केली.
७. राजकìय िवचारसरणीचे एक साधन Ìहणून रंगभूमी:
इ.स. १९४० ¸या दशकात , ÖवातंÞया¸या दशकात सरकार अिवभािजत भारतीय
कÌयुिनÖट प±ाचे सिøय सदÖय होते. ते Ìहणतात कì Âयांनी प±ावर टीका केली आिण
Âयांना िनलंिबत करÁयात आले. िनलंबना¸या वषªभरानंतर ही ते संघिटत राजकारणात
रािहले. इ.स. १९५० ¸या दशका¸या सुŁवातीला Âयांनी राजकारण कधीही परत न munotes.in
Page 92
रंगभूमी िश±ण
92 येÁयासाठी सोडले असले तरी Âयांची राजकìय िवचारधारा बदललेली नाही. Âयांनी
ÌहटÐयाÿमाणे प±ाने Âयांना िनराश केले पण मा³सªवादा¸या िवचारसरणीने Âयांना िजवंत
ठेवले आहे. सरकार यांचा साÌयवादावर िवĵास असÐयाने Âयांना समाजासाठी काम
करÁयाची इ¸छा होती. जग बदलÁयाची Âयाची इ¸छा होती . मÅयमवगêयां¸या परकेपणाचे
िचýण करÁयापासून ते कामगार आिण शेतकöयां¸या जीवनािवषयी िलिहÁयापय«तचे
संøमणही मा³सªवादी ÿगती आहे. हे Âया¸या हĘामलार ओपरे (हĘामाला¸या भूमी¸या
पलीकडे, १९७७) नाटकात उ°मÿकारे मांडले आहे. केना (िवकत) आिणबेचा (िवकलेले)
नावा¸या दोन चोरांची कथा, ÖपĶपणे भांडवलशाही¸या दुÕकृÂयांचे ÿितिनधी आहे ºयामÅये
पैसा नसलेÐया जिमनीवर कÌयुिनÖट तßवानुसार काम केले जाते.जे ÿÂयेका¸या Âया¸या
±मतेनुसार आिण ÿÂयेका¸या योµयतेनुसार चालते. अनेक पलायनानंतर ते लºजाÖपदपणे
Âयांचे वाईट मागª सोडून या नवीन भूमीत राहÁयाचा िनणªय घेतात, एक गवंडी Ìहणून आिण
दुसरा माळी Ìहणून. हĘामाला कोरस गायनाने संपतो “आÌही जे काही एकý आहे ते शेअर
कł. चला , सवªकाही एकý शेअर कłया.”
४.४.४ पयाªयी रंगभूमी:
इ.स. १९६० ¸या दशका ¸या उ°राधाªत रंगभूमी¸या मु´यÿवाहािवłĦ एकजोरदार
ÿितिøया उमटली , जगभरातील राजकìय िनषेधाची लाट, Ā¤च आिण अमेåरकन अÓहांत-
गाड¥ कंपÆयां¸या भेटी, "पयाªयी संÖकृती" चा उदय आिण लॉडªच¤बर लेनचे उ¸चाटन झाले.
सेÆसॉरिशपचे अिधकार (१९६८). एिडन बगªमधील ůॅÓहसª रंगभूमी¸या उदाहरणाचे
अनुसरण कłन, łपांतåरत तळघर, गोदामे आिण पब¸या मागील खोÐयांमÅये “िĀंज”
रंगभूमीची िवपुलता िनमाªण झाली. पीपल शो, िपपिसमÆस रंगभूमी úुप आिण केन
कॅÌपबेलचा रोडशो यांसार´या गटांसाठी रॉकसंगीत, दादा आिणअँ टोिनन आटॉªड हे
ÿेरणाÖथान होते. इतर कंपÆया-फोकोनोवो , पोट¥बल रंगभूमी, बेÐट आिण āेसेस अिधक
राजकìय ŀĶ्या ÿेåरत होÂया. यातून हॉवडª ā¤टन, डेिÓहड हेअर, ůेÓहरिúिफÃस आिण
डेिÓहड एडगर यां¸यासह अनेक ÿमुख नाटककार आले. हे सवª इ.स. १९७० ¸या
दशका¸या अखेरी समु´य ÿवाहात (आपली समाजवादी धार कायम राखत असताना)
रंगभूमीवर आÂमसात झाले. जरी बहòतेक िĀंज नाटके Âवरीत ůेसिशवाय गायब झाली
असली तरी , अनेक यशÖवीपणे लंडन¸या वेÖट एंडला हÖतांतåरत केली गेली. खरंच,
२१Óया शतका¸या उ°राधाªत, िāटीश रंगभूमीसाठी िकनाöयाने एक महßवपूणª उ°ेजन देणे
सुł ठेवले.
सरकारी अनुदाने:
िāिटश रंगभूमीसाठी राºयमदत इ. स. १९४० मÅये कौिÆसल फॉर द एÆकोरेजम¤ट ऑफ
Ìयुिझक अँड द आट्ªस (CEMA) ¸या Öथापनेपासून सुł झाली. यातून आट्ªस कौिÆसल
ऑफ úेट िāटनची Öथापना इ. स. १९४६ मÅये “कलेसाठी राºयसमथªन” करÁयासाठी
करÁयात आली. लंडनमÅये आिण संपूणª úेट िāटनमÅये अÂयावÔयक कला समुदाय
िवकिसत करÁयात , नवीन नाटककारां¸या िपढ्यांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण िĀंज,
टूåरंग, समुदाय आिण रेपटªरी रंगभूमीला समथªन देÁयासाठी हे लवकरच महßवपूणª ठरले. इ.
स. १९६० ¸या दशका¸या सुŁवातीपासून Âयाचे बजेट ल±णीयरीÂया वाढले आिण munotes.in
Page 93
आधुिनक भारतीय रंगभूमी
93 १९६० आिण १९७० ¸या दशकात नवीन नाट्यकृतéचा Öफोट हा कला पåरषदे¸या
िनधी¸या ÿाधाÆय øमाचा पåरणाम होता. इ.स. १९८० ¸या सुŁवातीस, तथािप ,
लागोपाठ¸या स रकारांनी फĉ सवाªत मोठ्या कंपÆयांना पसंती िदली. इ.स. १९९० ¸या
दशकात - जेÓहा úेट िāटनची कला पåरषद इंµलंड, Öकॉटलंड, वेÐस आिण उ°र
आयल«डसाठी वैयिĉक पåरषदांमÅये िवभागली गेली होती. नॅशनल लॉटरी¸या नÉयाĬारे
ÖपधाªÂमक िनधी हा रंगभूमी कंपÆयांसाठी िनधीचा आणखी एक महßवाचा ąोत होता ,
महसुलातील कमतरता दूर करÁयासाठी खाजगी ±ेýाकडून ÿायोजकÂव ºयांनी वाढÂया
ÿमाणात मागणी केली होती.
४.५ सारांश भारतात नाटकाला मोठा इितहास आहे. टागोर हे पिहले ÿमुख नाटककार होते, Âयांनी
भारतीय इंúजी नाटकाला गीताÂमक उÂकृĶता, ÿतीकाÂमकता आिण łपकाÂमक महßव
िदले. Âयानंतर िवजय त¤डुलकर, भारत¤दू हåरIJंþ, बादलसरकार इÂयादी अनेक
नाटककारांनी भारतीय नाट्य िवकिसत करÁयात योगदान िदले आहे.
िदµदशªक हे कुशल Óयावसाियक असतात जे िचýीकरण, संपादन आिण सादरीकरणा¸या
एकूण ÿिøयेचे ÿभारी असतात. सहभागी संघाला िदशा िकंवा आचारसंिहता देणे हे Âयांचे
काम आहे. िचýीकरण आिण िचýपटा¸या øू, िडझायिनंग टीम आिण िचýपट िनिमªती¸या
सवª सजªनशील पैलूंचे िचýीकरण आिण मागªदशªन कłन िÓहºयुअलायझेशन ÿÂय±ात
आणÁयासाठी िदµदशªक ÿामु´याने जबाबदार असतात.
हे ±ेý समृĦ करÁयासाठी िविवध िदµदशªकांनी योगदान िदले आहे. िवजया मेहता, दामू
क¤करे, रतन िथÍयाम आिण सÂयदेव दुबे यां¸यापैकì काहéची चचाª या घटकामÅये केलेली
आहे.
४.६ ÖवाÅयाय १. भारतीय नाटककार Ìह णून रवéþनाथ टागोर यां¸या योगदानाची सिवÖतर चचाª करा.
२. भारतीय नाटककार Ìहणून िवजय त¤डुलकरां¸या योगदानाची सिवÖतर चचाª करा.
३. भारतीय नाटककार Ìहणून भारत¤दु हåरIJंþ यां¸या योगदानाची सिवÖतर चचाª करा.
४. भारतीय नाटककार Ìहणून बादल सरकार¸या योगदानाची सिवÖतर चचाª करा.
५. भारतीय िदµदिशªका Ìहणून िवजया मेहता यांची भूिमका ÖपĶ करा.
६. भारतीय िदµदशªक Ìहणून दामू क¤करे यांची भूिमका ÖपĶ करा.
७. भारतीय िदµदशªक Ìहणून रतन िथÍयामची भूिमका ÖपĶ करा.
८. भारतीय िदµदशªक Ìहणून सÂयदेव दुबे यांची भूिमका ÖपĶ करा.
९. रंगभूमीमधील िविवध नवीन ů¤ड सांगा आिण ÖपĶ करा.
***** munotes.in
Page 94
94 ५
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ नाटकाची संकÐपना - पåरचय
५.१.१ भारतीय नाटकाची संकÐपना
५.१.२ नाटकाची पाIJाÂय संकÐपना
५.२ नाटकाचे घटक आिण रचना
५.२.१ भारतीय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक
५.२.२ पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक
५.२.३ भारतीय नाट्यशाľानुसार नाटकाची रचना
५.२.४ पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाची रचना
५.३ नाटका¸या संबंधात वाद ('isms')
५.३.१ वाÖतववाद
५.३.२ िनसगªवाद
५.३.३ ÿतीकवाद
५.३.४ अिभÓयĉìवाद
५.४ सारांश
५.५ ÖवाÅयाय
५.६ संदभª
५.० उिĥĶे हा घटक वाचÐयानंतर, िवīाथê खालील गोĶी कł शकतील:
नाटकाची भारतीय संकÐपना ÖपĶ करणे
नाटकाची पाIJाÂय संकÐपना ÖपĶ करणे
भारतीय नाट्यशाľानुसार नाटकातील घटकांचे वणªन करणे
पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकातील घटकांची चचाª करणे
पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकìय रचना ÖपĶ करणे
नाटका¸या संदभाªत िविवध वादांवर चचाª करणे
munotes.in
Page 95
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
95 ५.१ नाटकाची संकÐपना – पåरचय úीक रंगभूमीची मौिखक परंपरा आिण अथेिनयन लोकांचे धािमªक आिण सामािजक जीवन हे
आधुिनक पाIJाÂय नाटकाचे ąोत आहेत. तर भारतीय नाटकाचा उगम इसवी सनपूवª
दुसöया शतकात Ìहणजे सुमारे ५,००० वषा«पूवê झाला. कालांतराने, नृÂय नाटकाने
ÿदशªनाÂमक वतªना¸या या सुŁवाती¸या टÈÈयाची जागा घेतली, ºयामुळे औपचाåरकपणे
िलिखत आिण सादर केलेÐया नाटकांचा मागª तयार झाला. हाघटक नाटका¸या
संकÐपनेवर ल± क¤िþत करतो आिण नंतर भारतीय तसेच पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार
नाटकाचे घटक आिण रचना यावर जोर देतो. Âयानंतर खालील वाद िवषद केले आहेत:
वाÖतववाद, िनसगªवाद, ÿतीकवाद आिण नाटका¸या संबंधात अिभÓयĉìवाद. Ìहणून,
ÿथम "नाटक Ìहणजे काय?" हे समजून घेणे महßवाचे आहे.
नाटक: सामाÆय संकÐपना:
"űामा" हा शÊद úीक शÊद 'δρᾶµα''(űामा)) पासून आला आहे ºयाचा अथª ' एखादी
कृती, नाटक िकंवा कृÂय' आिण 'δράω' (dráō) ºयाचा अथª 'करणे, कृती करणे' असा
होतो. हे अॅåरÖटॉटल¸या काळापासून (िùÖतपूवª३३५) वापरले जात आहे. ‘नाटक’ हा शÊद
कृतीत सादर केलेÐया सुिलिखत, एकिýत कथानकाला सूिचत करतो.
मेåरयम-वेबÖटर िड³शनरीनुसार, "नाटक Ìहणजे Ĵोक िकंवा गīातील रचना जी जीवनाचे
िकंवा पाýाचे िचýण करÁयासाठी िकंवा कृती आिण संवादाĬारे सामाÆयतः संघषª आिण
भावनांचा समावेश असलेली कथा सांगÁयासाठी असते आिण सामाÆयत: नाटकìय
कामिगरीसाठी आखलेली असते."
एकासंि±Į इंúजी शÊदकोशानुसार नाटकाची Óया´या "पī िकंवा गī आिण पīामधील
रचना, रंगमंचावर अिभनय करÁयासाठी łपांतåरत केली जाते, ºयामÅये कथा संवाद आिण
कृतीĬारे संबंिधत असते आिण वाÖतिवक जीवनाÿमाणेच हावभाव, वेशभूषा आिण ŀÔयांसह
ÿÖतुत केली जाते."
नाटक, सािहÂयात, काÐपिनक िकंवा वाÖतिवक जीवनातील घटनेचे वणªन आहे जे गī
िकंवा पī Öवłपात िलिहलेले संवाद वापłन सादर केले जाते. "खरे नाटक िýिमतीय
असते; ते आपÐया डोÑयांसमोर चालता - बोलता मजकूर आहे," असे माजōरी बोÐटन
यांनी ÿितपादन केले आहे.
पीकॉक¸या (१९५७) नाटका¸या सैĦांितक Óया´येनुसार, “एक कृती असली पािहजे, ती
Ìहणजे घटना आिण घटनांना तणाव, अचानक बदल आिण कळस यासह सादर करणे
आवÔयक आहे. धािमªक, नैितक, भाविनक िकंवा मानसशाľीय असो, ÿे±कां¸या मनाला
आिण Ńदयाशी ÿितÅविनत करणारा एक मूलभूत संदेश असला पािहजे.
वरील िवĬ°ापूणª िववेचन पािहÐयानंतर "नाटक" या शÊदाचा अथª ÖपĶ करÁयासाठी
खालील महßवाचे मुĥे मांडता येतील: munotes.in
Page 96
रंगभूमी िश±ण
96 नाटक हे एक सािहिÂयक कायª आहे ºयामÅये संघषª, कृती, संकट आिण भावना यांचा
समावेश होतो आिण कलाकारांĬारे ÿे±कांसमोर रंगमंचावर सादर करÁयाचा हेतू
असतो.
हा संवादासह मजकूराचा एक भाग आहे जो अिभनयाĬारे कलाÂमकपणे सादर केला
जातो.
ही एक ÿकारची रचना आहे ºयामÅये नाट्यÿदशªनासाठी कलाकार पाýांचे अिभनय
बजावतात.
हे पाýांना नैसिगªक आिण सÂय ÿितत होणारे गुणधमª ÿदान करते, ते आकषªक,
ÿभावशाली आिण वाÖतिवक बनवते.
एक नाटक, थोड³यात, एक सÂय पåरिÖथती (लाइÓह सेिटंग) तयार करते िजथे पाýे
वाÖतिवक असतात आिण नैसिगªकåरÂया कथा सांगतात.
नाटकाचा अËयास केवळ सािहिÂयक ŀिĶकोनातून करता येत नाही. ते रंगमंच आिण
रंगभूमी¸या ÿकाशात समजून घेतले पािहजे.
नाटके Öथळ आिण काळा¸या सीमा आिण संरचनांमÅये घडतात. Âयाचा काळाशी
असलेला अनोखा, गुंतागुंतीचा संबंध Âयाला सािहÂया¸या इतर ÿकारांपासून वेगळे
करतो. भूतकाळातील, वतªमानात िकंवा भिवÕयकाळात घडणाöया घटनांचे कथन हे
कथाकलेचा क¤þिबंदू आहे. पण संगीत आिण नृÂयाबरोबरच एक सादरीकरणाची कला
(परफॉिम«ग आटª) Ìहणून ितचे अिÖतÂव काळा¸या ओघात आहे. Âयामुळे ही
कालबािधत कृती आहे.
यात लहान कथेसह अनेक समानता आहेत, िवशेषत: पाýे, कथानक, पåरिÖथती
(सेिटंग) आिण ÿतीकाÂमकता. तथािप, लघुकथा आिण नाटक यात फरक आहे कारण
लघुकथेचे ÿे±कांसमोर सादरीकरण होत नाही तर नाटकाचे सादरीकरण होते.
पुढील उपघटकांमÅये भारतीय आिण पाIJाÂय ŀिĶकोनातून नाटका¸या संकÐपनेची सखोल
चचाª केली आहे.
५.१.१ नाटकाची भारतीय संकÐपना:
भारतीय िकंवा पाIJाÂय ŀĶीकोनातून नाटक एका संकÐपनेत समावेिशत करता येत नाही.
एक कला ÿकार Ìहणून नाटका¸या उÂøांतीसह नाट्य घटक आिण संबंिधत संकÐपना
कालांतराने ÿगत झाÐया आहेत आिण बदलÐया आहेत. Âयामुळे नाटकाची संकÐपना
आिण समपªक इितहास या दोÆही गोĶी पूणªपणे समजून घेणे महßवाचे आहे. हे संकÐपना
अिधक ÖपĶपणे समजून घेÁयास मदत करेल.
भारतीय नाटकाचा इितहास ÿाचीन वैिदक काळापासूनचा आहे. भारतीय नाटक एक
कथाÂमक कला ÿकार Ìहणून िवकिसत झाले ºयामÅये अिभनय, नृÂय आिण संगीत यांचा
समावेश आहे. पठण, नृÂय, संगीत हे सवª रंगमंचावर सादर करÁयात आले. वैिदक munotes.in
Page 97
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
97 काळातील नाटक आिण रंगभूमीचे सार ऋµवेदातील उषा सूĉ, सरमापाणी, इंþ-इंþाणी,
यम-यमी आिण पुŁरवा-उवªशी या उताöयांमÅये आढळते. भरत मुनé¸या नाट्यशाľात असे
Ìहटले आहे कì āĺदेवाने चार वेदांतील सािहÂय एकý कłन देवां¸या मनोरंजनासाठी
नाट्यवेदाची रचना केली. नाट्यशाľ या नावाने ओळखला जाणारा नाट्यशाľावरील
पिहला औपचाåरक úंथ िùÖतपूवª २०० ते इसवीसन २०० दरÌयान भरत मुनéनी रचला
होता, ºयांना भारतीय नाटकाचे जनक मानले जाते.भारतीय नाटकाचा इितहास िजथे सुł
झाला आिण िवकिसत झाला ितथून भारतात संÖकृतचे भांडार िदसते. पारंपाåरक भारतीय
नाटकावर िहंदू धमाªचा महßवपूणª ÿभाव आहे, जे Öथािनक पातळीवर कलाकार आिण
कलाकारांनी तयार केले होते आिण ते पाIJाÂय ÿवाहाची ÿितकृती नाही. शाľीय संÖकृत
रंगमंच, नाटक आिण रंगभूमीचा सवाªत जुना ÿकार अजूनही अिÖतÂवात आहे, याचा
भारतीय नाटका¸या िवकासावर महßवपूणª ÿभाव आहे. िùÖतपूवª पाचÓया शतकातील
संÖकृत Óयाकरणकार पािणनी¸या िलखाणात अिभनयावरील सूýे आहेत आिण कौिटÐयाचा
राºयकारभारावरील úंथ, “अथªशाľ”, जो िùÖतपूवª चौÃया शतकात िलिहलेला आहे,
Âयातही नट, नतªक, मूक नाटकातील नट (ममसª), नाट्यकंपÆया आिण नाट्यसंÖÃयांचा
उÐलेख आहे.
अशा ÿकारे, शाľीय भारतीय नाटकाची उÂप°ी बहòधा गुĮ कालखंडापे±ा जुनी आहे जी
४Ãया शतका¸या सुŁवातीपासून ते ६Óया शतका¸या उ°राधाªत अिÖतÂवात होती. गुĮ
काळात, बहòसं´य सािहÂयकृती गुंतागुंती¸या, बहòÖतरीय आहेत ºया जीवन आिण कलेचे
परÖपरिवरोधी तßव²ान सादर करतात. बौĦ कवी अĵघोषाने िलिहलेलीतुकड्या -
तुकड्यात उपलÊध नाटके ही नाटकांचे सवाªत ÿाचीन अिÖतÂवातील काय¥ आहेत. गुĮ
काळात नाटक हा लोकिÿय सािहÂयाचा एक उ¸च दजाªचा ÿकार बनला. कािलदासाचे
नाट्यमय ÿणय आिण िवशाखद°चे ‘मुþारा±स’ हे राजकìय नाटक यांचे सादरीकरण
Óहायचे. सुþक, भास, भवभूती, हषª आिण कािलदास यांसार´या नाटककारां¸या कृतéमुळे
संÖकृत नाटकाला आकार देÁयास मदत झाली. पाýे, पåरिÖथती आिण कथानक Âयां¸या
िविशĶ पĦतीने मांडÁया¸या Âयां¸या सािहिÂयक ÿितभेमुळे ते हजारो वषा«पासून िटकून
आहेत. जवळजवळ सवª महान संÖकृत नाटककारांना राजा®य लाभला, ते
राजघराÁयातील िकंवा राजेही होते.
संÖकृत शÊद "नाटक" मूळ "नाटा" पासून आला आहे, ºयाचा संÖकृतमÅये अथª नतªक
असा होतो. नाटका¸या इतर नावांमÅये łपका, ŀÔयकाÓय आिण ÿे±काÓय यांचा समावेश
होतो.
भरत मुनé¸या मते, “नाटक ही मानवी वतªनाची ÿितकृती आहे जी अनेक पåरिÖथतéचे
िचýण करते आिण िविवध भावनांनी समृĦ असते. हे मानवजाती¸या चांगÐया, वाईट आिण
तटÖथ वतªनांशी संबंिधत आहे आिण Âया सवा«ना शौयª, करमणूक, आनंद आिण सÐला देते.
भरत मुनéनी िलिहलेले नाट्यशाľ हे नृÂय आिण नाट्य, िवशेषतः संÖकृत रंगभूमीसाठी
मूलभूत मागªदशªक तßवे आहेत. नाट्यशाľ नाटकांचे दोन मु´य ÿकारांमÅये वगêकरण
करतो: नाटक आिण ÿकरण. ÿकरण दैनंिदन जीवनावर अिधक ल± क¤िþत करते, तर
नाटकांचा संबंध देव, राजे आिण पौरािणक कथांशी आहे. नाट्यशाľानुसार लोकधमê munotes.in
Page 98
रंगभूमी िश±ण
98 आिण नाट्यधमê हे िहंदू नाटकांचे दोन मु´य ÿकार आहेत. लोकधमê मधील नाटक हे
अिधक वाÖतववादी आहे कारण ते रंगमंचावरील वाÖतिवक-जगातील घटना आिण मानवी
वतªन दशªवते. नाट्यधमê शैलीतील भारतीय नाटकात, सुÖपĶ ÿतीकाÂमकता आिण
ŀÕयŀĶ्या आकषªक कथाकथन असते.
डॉ. एम. रामेĵर िसंग (२०१९) यांनी Âयां¸या "भरत मुनीचे नाट्यशाľ: एक सवªसमावेशक
अËयास" या संशोधन लेखात संÖकृत नाटकाची वैिशĶ्ये Öथािपत केली आहेत. जसे:
१. हे पिवý सामúीचे बनलेले आहे.
२. हे अशा ÿे±कासाठी आहे ºयांनासादरीकरणा¸या (परफॉमªÆस¸या) परंपरेची जाण
आहे.
३. हे जाितÓयवÖथेतील सवō¸च पदावरील सदÖयांĬारे केले जाते, Ìहणजे, पुरोिहत.
४. हे कायाªिÆवत करÁयासाठी िवशेष ²ान आिण कौशÐय आवÔयक आहे.
५. नृÂय, संगीत, पठण आिण धािमªक िवधé¸या भाषेची संपूणª मािहती असणे आवÔयक
आहे.
६. याचे ÿिश±ण ही वंशपरंपरागत ÿिøया आहे जी थेट देवाकडून येते आिण
विडलांकडून मुलाकडे जाते.
७. हे पिवý कायाªसाठी नेमून िदलेÐया भूमीवरच केले पािहजे.
८. हे िश±ण आिण मनोरंजन दु असे दुहेरी उĥेश पूणª करते.
भारतीय नाटक आिण रंगभूमीला úीक बरोबरीने धािमªक वारसा आहे. रामायण आिण
महाभारत या दोन महान भारतीय महाकाÓयांनी पुरातन काळातील सादरीकरण (परफॉिम«ग)
कलांमÅये महßवपूणª योगदान िदले. भरत मुनéचे नाट्यशाľ सण आिण सावªजिनक
मेळाÓयात नाट्यकलेचा कसा वापर केला जातो हे दाखवते. भारतीय नाटकात अिभनय,
वĉृÂव, काÓय आिण संगीत यासारखी अनेक तंýे वापरली जातात. कलेचे वणªनाÂमक
Öवłप Ìहणून Âया¸या सुŁवाती¸या िवकासा¸या टÈÈयात Öथािनक इितहास, समाजाची
आचारसंिहता आिण इतर िवषय ÿसाåरत करÁयासाठी पठण, नृÂय आिण गाणे वापरÁयात
आले. हे उÂÖफूतª सजªनशीलतेवर आधाåरत आहे जे अशा पåरिÖथतीत उĩवते जेथे
अिभÓयĉì आिण नैसिगªक भावनांची तीĄता कोणÂयाही शाľीय िकंवा Óयाकरणा¸या
आधारावर न ठेवता सामािजक रचनेतून िनमाªण होते. जवळजवळ नेहमीच, धािमªक उÂसव,
धािमªक दानधमª िवधी, मेळावे आिण ÿाथªना दरÌयान पारंपाåरक नाट्यÿदशªन घडते. हे
नेहमी¸या लोकांचे वतªन, ŀिĶकोन, सामािजक जागłकता आिण भावनांचे िचýण करते.
यात धािमªक िवधéसह मनोरंजनाची जोड िदली जाते.
भारताने नृÂयनाट्याची एक शैली िवकिसत केली आहे जी Âया¸या शाľीय आिण
लोकपरंपरेतून सवªसमावेशक रंगभूमीचे Öवłप आहे. नाटकात नृÂय करÁयासाठी
कलाकाराने वापरलेली एक जिटल हावभाव भाषा Âया¸या जगभरातील आकषªणामुळे munotes.in
Page 99
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
99 उपखंडा¸या बहòभािषकतेला मागे टाकते. कथकली, कुचीपुडी आिण भागवत मेळा यांसारखे
काही शाľीय नृÂय-नाट्य ÿकार, सुÿिसĦ िहंदू पौरािणक कथा पुÆहा सांगतात. इसवी
सना¸या पिहÐया आठ शतकांमÅये िहंदू शासकां¸या भरभराटी¸या काळात अिभनेते आिण
नतªकांना वेगळे Öथान िदले गेले. उदाहरणाथª, १७ Óया शतकात दि±ण भारतातील एका
राºयावर राºय करणार्या कोĘर³करा¸या राजाने कथकली नृÂय-नाटकाची िनिमªती केली.
मराठा राºयातील ÿभावी पेशÓयांनी १८ Óया शतकात तमाशा लोकनाट्याला पािठंबा िदला.
बनारस¸या (वाराणसी) महाराजांनी २० Óया शतकात रामलीला, रामा¸या जीवनावरील ३१
िदवसां¸या कालचøìय नाटकाचे ÿायोजकÂव कłन आिण िनिमªती कłन ही ÿथा चालू
ठेवली, जी Âयाने आपÐया भÓय ह°ीवर बसून ÿÂयेक राýी पािहली. ३०,००० हóन अिधक
लोक िवशेष कायªøमांना उपिÖथत होते.
भारतीय नाटका¸या संकÐपनेची चचाª संपवÁयापूवê ÿादेिशक आिण लोकनाट्यांवर ÿकाश
टाकणे आवÔयक आहे. Âया¸या िनिमªतीनंतर लगेचच, सवª नाट्यगृहे आिण सावªजिनक
िठकाणी नाटकांचे ÿदशªन इÖलािमक िवजेÂयांनी बेकायदेशीर ठरवले. आपÐया समाजातील
कथा आिण कथावृ°ांत (नारªटीÓह) जतन करÁयासाठी, भारतीयांनी Âयां¸या गावांमÅये
एकांतात नाटक सादर करÁयास सुŁवात केली. संÖकृत नाट्य, जे पूवê राÕůीय घटना होती
आिण आता ÿादेिशक ÿकारां¸या िवÖतृत ®ेणीत िवभागली गेली होती - जी मूलत: úामीण
कला होती, पंधराÓया शतका¸या आसपास ितने भारतात िवजयी पुनरागमन केले. या
ÿादेिशक नाटकांनी Âयांची वेगळी सादरीकरण शैली िवकिसत केली. आपÐया लोकां¸या
गरजा पूणª करÁयासाठी, ÿÂयेकजण Âया ±ेýाची भाषा बोलत असे. साहिजकच हे
नाट्यÿकार आपापÐया भौगोिलक ±ेýापुरतेच मयाªिदत रािहले. भारतातील जवळजवळ
ÿÂयेक ÿदेशाने १५ Óया आिण १९ Óया शतका¸या दरÌयान Öवतःचे नाट्य Öवłप तयार
केले आिण यापैकì अनेक भावई, भागवत मेळा, नौटंकì आजही अिÖतÂवात आहेत. जरी या
ÿादेिशक Öवłपांची अंमलबजावणी, वेशभूषा, रंगभूषा, नेपÃय आिण अिभनय शैली
एकमेकांपासून ल±णीय िभÆन आहेत, तरीही काही सामाÆय समानता आहेत. उदाहरणाथª,
केरळमधील कृÕणअĘम आिण कनाªटकातील य±गान यासार´या दि±ण भारतीय
ÿकारांमÅये नृÂया¸या घटकावर वारंवार जोर िदला जातो, तर पिIJम बंगालमधील जýा,
महाराÕůातील तमाशा आिण गुजरातमधील भावई बोलÐया जाणार्या शÊदांवर अिधक जोर
देतात.
भारतीय नाटक जगले आिण पुÆहा बहरले. भारतीय संÖकृती रंगभूमीवर खूप अवलंबून
आहे, जी मागील ५००० वषा«हóन अिधक काळ रंगभूमीवर इतर कोणÂयाही संÖकृतीपे±ा
संबंिधत रािहली आहे. भारतातील सादरीकरण कला (परफॉिम«ग आट्ªस) भÓय आहेत हे
ल±ात घेÁयासारखे आहे कारण ते सतत बदलत असताना एकाच वेळी िÖथर राहतात. हे
नाटका¸या (िथएटर¸या) सुŁवाती¸या पĦती आिण परंपरांशी जोडलेले आहे.
५.१.२ नाटकाची पाIJाÂय संकÐपना:
पाIJाÂय संÖकृतीतील नाट्य सािहÂयाचा इितहास “पािIJमाßय रंगभूमी” ("वेÖटनª िथएटर")
Ìहणून ओळखला जातो आिण Âयात इंúज, Ā¤च, úीस, जमªन इÂयादी अनेक भाषा, देश
आिण भौगोिलक ±ेýांतील कलाकृतéचा समावेश आहे. úीसची राजधानी अथेÆस हे munotes.in
Page 100
रंगभूमी िश±ण
100 २५००वषा«पूवêचे शहर. िùÖतपूवª ६०० ते २०० दरÌयान वाÖतÓय करणार्या ÿाचीन
अथेिनयन लोकांनी एक (िथएटर) नाट्य संÖकृती िवकिसत केली ºयाची रचना, कायªपĦती
आिण शÊदावली दोन सहąाÊदी िटकून आहे. Âयांनी नाटकांची िनिमªतीही केली जी आज
जागितक नाटकातील काही उÂकृĶ कलाकृती Ìहणून गणली जातात. ÿाचीन अथेÆस -
एिलझाबेथन इंµलंड आिण िवसाÓया शतका¸या वैभवाशी तुलना करता येÁयाजोगे केवळ
दोनच ऐितहािसक रंगभूमी (िथएटर) कालखंड आहेत हे ल±ात घेता - Âयांची कामिगरी
अÂयंत िवल±ण आहे.
अॅåरÖटॉटलचा ‘पोएिट³स’ हा पाIJाÂय नाट्यिसĦांताचा पिहला ÿमुख úंथ आहे.
अॅåरÖटॉटलने सांिगतले कì िडिथरॅÌब हे úीक नाटकाचे - अिधक िवशेषतः, úीक शोकांितका
úीक नाटकाचे मूळ आहे. िडिथरॅÌब हे मु´य गायक आिण गायकवृंद (कोरस) यां¸यातील
देवाणघेवाण आहे. िपिसÖůॅटस¸या कारिकदêत, िदिथरॅÌबचा मु´य गायक थेिÖपसने
िùÖतपूवª ५३४ मÅये डायोिनिशया येथे एका अिभनेÂयाला गायकवृंदात (कोरसमÅये)
सामील होÁयासाठी आमंिýत केले होते, ºयामुळे संभाÓय नाट्यमय कृतीचा मागª तयार
झाला होता. अखेरीस, अिधक कलाकारांची ओळख झाली आिण úीक नाटक िवकिसत
झाले.
पाIJाÂय नाटकाची संकÐपना समजून घेÁयासाठी, úीक नाटकां¸या काही ÿमुख वैिशĶ्यांवर
ल± क¤िþत कłया.
सवªसाधारणपणे, नंतर¸या नाटकांपे±ा पूवê¸या úीक नाटकांमÅये गायक वृंदाला अिधक
महßव िदले जाते. गायकवृंदातील पाýे Óयिĉमßव आिण पåरिÖथतीला उठाव आणÁयासाठी
तसेच एिÖकलस¸या उÂकृĶ काया«मधील कृतीवर नैितक ŀĶीकोन ÿदान करÁयासाठी कायª
करतात. एिÖकलस¸या नाटकांमधील कोरसमÅये Âया¸या बöयाच उÂकृĶ किवता आहेत.
कलाकारांची सं´या जाÖत असÐयामुळे सांÖकृितक मुद्īांपे±ा आिण िवचारसरणीपे±ा
लोकांमधील नाट्यमय संघषª अिधक महßवाचा बनला. जरी ते गायकवृंदा¸या नृÂयाने
अिधक नाट्यमय बनवले गेले, तरी बहòसं´य नाटकांमÅये लांबलचक Öवगत आिण गाणी
असायची.
आंतरवैयिĉक संÿेषणावरील हा भर वाÖतववादाकडे ÖपĶ झुकाव दशªिवतो. úीक
नाटकांमÅये सामाÆय, दैवी-नसलेÐया Óयĉéचा समावेश होतो आिण देवता हे
सवªशिĉमानतेचे ŀÕय ÿतीक Ìहणून कथानकाची योजना Ìहणून ओळखले जातात, जसे कì
Medea, िùÖतपूवª ४३१, ºयामÅये deus ex machina वापरला जातो. दैवी आिण
मानव यां¸यातील शाľीय वाÖतववादी आिण ÿतीकाÂमक, सामंजÖय, सोफो³लीस¸या
नाटकांमÅये उÂकृĶ उदाहरण आहे.
कृती, Öथळ आिण काळ यांची एकता ही तीन एकता Ìहणून संबोधले जाते - हे
अॅåरÖटॉटलने मांडलेÐया मूलभूत तßवांपैकì एक आहे. सोÈया भाषेत सांगायचे तर, कृती
तßवाचे ऐ³य असे सांगते कì नाटकात दशªिवलेÐया कृतीने ते कोणÂया पåरिÖथतीत रंगवले
जाते ते बारकाईने ÿितिबंिबत केले पािहजे, Öथाना¸या एकतेचे तßव असे सांगते कì कृती
फĉ एकाच िठकाणी झाली पािहजे आिण एकता वेळेचे तÂव सांगते कì नाटक फĉ दोन
िकंवा तीन तासांसाठी सादर केले जाते. Ìहणूनच, úीक शोकांितकेने सामाÆयत: अनावÔयक munotes.in
Page 101
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
101 तपशीलांिशवाय आिण एकाच िठकाणी िøया पूणª करÁयाचा ÿयÂन केला. बहòतेक कृती,
िवशेषत: खून आिण इतर शोकांितका, देखाÓयातील बदलां¸या अभावामुळे आिण
कलाकारां¸या कमतरतेमुळे पडīामागे (ऑफÖटेज) झाÐया.
úीकनाटकांनी सादरीकरणासाठी मुखवटे मोठ्या ÿमाणावर वापरले. थिलया, द Ìयुझ ऑफ
कॉमेडी आिण मेलपोमेन, द Ìयुझ ऑफ ůॅजेडी, हे नाटकाचे दोन उÂकृĶ मुखवटे आहेत जे
Âयांचे ÿितिनिधÂव करतात: हसणारा चेहरा आिण रडणारा चेहरा. कालांतराने, अिभनेते
आिण गायकवृंद (कोरस) यां¸या मुखवट्यांनी Âयां¸यापाýां¸याÿकारां¸या मानकìकरणामुळे
(ÖटॅÁडडाªयझेशन)अिभÓयĉì ÿाĮ केली, जसे कì, वृĦ राजा, तŁण राजा, सैिनक, इÂयादी.
मुखवट्यांमुळे मोठ्या ÿे±कांना चेहयाªवरील वैिशĶ्ये वेगळे करणे देखील सोपे झाले आिण
ľी पाýे साकारणारे पुŁष कलाकारां¸या चेहöया¸या वैिशĶ्यांमÅये वाढ झाली.
जुÆया úीक िवनोदात उपरोधाÂमकता (satire) जाÖत होती. हे अÂयंत काÐपिनक
सामúीĬारे वेगळे केले गेले होते ºयामÅये प±ी, बेडूक, कìटक िकंवा ढग यां¸यासाठी
गायकवृंद उभे राहó शकतहोते. ते एक िविचý, असËय आिण िवनोदी Öवर वापरतात जे -
तरीही उÂकृĶ गीताÂमक सŏदयाª¸या किवतेला सामावून घेऊ शकतहोते. कलाकारांचे कपडे,
ºयात सुटलेले पोट दाखिवणारे जाकìट आिण मोठे िलंग (फÐली) यांचा समावेश होता.
शोकांितकेÿमाणे मुखवटे घातले गेले होते, परंतु ते िवनोदी ÿभावासाठी अितशयोĉìपूणª
होते.
úीक नाटका¸या िवĴेषणावłन नाट्यिवधी¸या कायाªचा नाटकावर आिण अिभनयावर
कसा पåरणाम होतो हे िदसून येते. रोमन लोकांनी úीक शोकांितका आिण िवनोदाचा अवलंब
केÐयामुळे हा िवधीवादी घटक नĶ झाला. रोमन नाटककार Èलॉटस (िùÖतपूवª२५४-
१८४) आिण टेरेÆस (िùÖतपूवª १८६/१८५-१५९) यांनी चतुर परंतु ितरÖकरणीय िवनोद
तयार केले. मÅययुगीन चचªमÅये पाIJाÂय नाटकाला एक नवीन सुŁवात झाली होती, आिण
पुÆहा, नाटकाची समाजात धािमªक भूिमका होती. मÅययुगीन नाटकां¸या लेखकांनी Âयां¸या
®ोÂयांना बायबल¸या कथेचे एकल, मोठ्या ÿमाणात सांÿदाियक अनुभवाऐवजी अनेक,
अंतरंग नाट्यीकरण िदले. Âयांनी Âयां¸या शैलीबĦ आिण अनुÿािसक (ऑिलटरेिटÓह)
किवतेत िवल±ण साधेपणा, ÿादेिशक वैिशĶ्ये, ओळखÁयायोµय वतªणुकìचे संकेत आिण
मÅययुगीन जीवनातील िवनोद आिण कठोरता सोदाहरण दशªिवÁया¸या आIJयªकारक घटना
एकý केÐया.
१६ Óया शतकात, इंµलंड आिण Öपेनने नाटकासाठी आवÔयक अनुकूल पåरिÖथती ÿदान
केली होती जसे: सावªजिनक आिण खाजगी दोÆही नाटकगृहे, कÐपनारÌय ÿे±क, गीताÂमक
अिभÓयĉìला ÿोÂसाहन देणारी समृĦ भाषा, Óयावसाियक कामिगरी करणार्या कंपÆयांची
भरभराट आिण एक सरळ पण जुळवून घेणारा रंगमंच. या सवª घटकांनी एकý येऊन
नाटककारांना एक नवीन, ÿायोिगक नाटक िवकिसत करÁयाची संधी िदली. एिलझाबेथन
नाटककारांनी Âयां¸या शैली वारंवार िमसळÐया. अंितम उÂपादन नाटकाचा एक मनोरंजक
आिण ÿायोिगक भाग होता. िवनोद आिण उÂकटतेची सांगड घालणे, पī आिण गī
यां¸यात अदलाबदल कłन क¤þÖथान आिण ŀĶीकोन बदलणे, लोकिÿय िवदूषकाचा वापर
वाढवणे, ľी भूिमका िनभावत असलेÐया पुŁष कलाकारांनी िनमाªण केलेÐया अÓयĉ दुहेरी munotes.in
Page 102
रंगभूमी िश±ण
102 सादकरणाचे परी±ण करणे यासह िविवध नवनवीन तंýे वापरÁयात आली. अिभनेÂयाची
भूिमका आिण पाýाबाहेरील, परंतु सवाªत महßवाचे Ìहणजे, एक अिवĵसनीय बदल घडवून
आणणारी नाट्यमय पīिवकिसतकरणे.
सतराÓया आिण अठराÓया शतकातील नाटकांमधील देखावा, पाýे, भाषा आिण िवषय हे
आदशª आिण अितशय शैलीबĦ होते. सतराÓया आिण अठराÓया शतकातील नाटकातील
एक महßवाचा िवकास Ìहणजे नवनवीनरंगभूमी("पेटंट" िथएटसª) आिण लहान नाट्यगृहांचा
उदय. एकोिणसाÓया आिण िवसाÓया शतकातील नाटके ÿोसेिनयम िकंवा िचý-
चौकटबĦरंगभूमीĬारे(िप³चर Āेम ÖटेजĬारे) ओळखली जातात, ºयाची रचना अशा ÿकारे
केली जाते कì ÿे±क नाटकाकडे एखाīा िचýाÿमाणे पाहतील. देखावा तपशीलवार आिण
अचूक असतो. नवीन तंý²ानामुळे, िवÖतृत रंगभूमीवरील सािहÂय (Öटेज ÿॉÈस), ÿकाश
आिण Åवनी ÿणाली आता श³य आहेत. जसजसा काळ गेला आहे, नाटकìय ताकद
वाढली आहे, कलाÂमक कौशÐय सुधारले आहे आिण पåरिÖथती अिधक धमªिनरपे± आिण
सावªिýक बनली आहे. २०Óया शतकात, पाIJाÂय रंगभूमी, वेगÑया राÕůीय सािहिÂयक
परंपरांचा पåरणाम Ìहणून कमी, पण पिहÐया महायुĦानंतर, अिधक जागितक Öतरावर
एकिýत Öवłपात िवकिसत झाली. संपूणª शतकात महßवा¸या नाटकांवर वाÖतववाद,
िनसगªवाद, अिभÓयĉìवाद आिण ÿतीकवाद (जे ५.३ अंतगªत समािवĶ केले जाईल) यांचा
ÿभाव रािहला.
तुमची ÿगती तपासा:
१. नाटक Ìहणजे काय? संÖकृत नाटकाचे ÿमुख वैिशĶ्य सांगा.
२. úीक नाटकाची ÿमुख वैिशĶ्ये कोणती आहेत?
५.२ नाटकाचे घटक आिण रचना एम.एच. अāाÌस (१९७१) यां¸या ‘अ µलोसरी ऑफ िलटररी टÌसª’ नुसार, "नाटक ही
रंगमंचावरील(िथएटरमधील) कामिगरीसाठी आखलेली रचना आहे, ºयामÅये कलाकार
पाýां¸या भूिमका घेतात, सूिचत कृती करतात आिण िलिखत संवाद उ¸चारतात".
कलाकार, संवाद, मांडणी, कथानक आिण कृती हे नाटकाचे मु´य घटक आहेत. हे
ÿामु´याने रंगमंचावर सादर करÁयाचा हेतू आहे. भारतीय आिण पाIJाÂय नाट्यशाľा¸या
ŀĶीकोनातून नाटकाचे घटक आिण रचना यािवषयी पुढील भागांमÅये तपशीलवार चचाª
केली आहे. भारतीय िकंवा पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक आिण रचना या¸या
चच¥कडे जाÁयापूवê ‘नाट्यशाľ’ ही सं²ा समजून घेणे आवÔयक आहे.
नाट्यशाľ: अथª
űामाटोगōस, úीक भाषेत उĩवलेली एक सामािसक सं²ा, मूलतः नाटककार िकंवा नाटक
संगीतकार सूिचत करते. ऍåरÖटॉटल¸या मते, मूळ िøयापद, ºयाचा अथª फĉ "करणे"
िकंवा "तयार करणे" असा होतो, ते "नाटक" या शÊदाचे मूळ आहे. दुसरा मॉिफªम, "टूगōस"
हा úीक शÊद "एगō" वłन आला आहे, ºयाचा अथª "एकý काम करणे" िकंवा "रचना" असा
होतो. अशा ÿकारे, "űामाटोगōस" हा शÊद मूळतः अशा Óयĉìला संदिभªत करतो ºयामÅये munotes.in
Page 103
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
103 अनेक नाट्यमय िøया एक अथªपूणª आिण कसून अनुøिमत करÁयाची ±मता असते. पण
आता नाट्यरचनेचा अËयास आिण नाटकाचे ÿाथिमक घटक रंगमंचावर कसे िचिýत केले
जातात याला नाट्यशाľ असे Ìहणतात. नाट्यशाľ हे नाटक कोणÂया संदभाªत मांडले
आहे याचे सखोल परी±ण आहे. हे खालील मुद्īांचे सवªसमावेशक अÆवेषण करते:
कृतीचा भौितक, सामािजक, राजकìय आिण आिथªक संदभª;
पाýांचा मानसशाľीय पाया;
नाटकातील िवषयाची िविवध łपकाÂमक Óया´या; आिण
रचना, लय, ÿवाह आिण पाýांची वैयिĉक शÊद िनवड यासार´या ÿÂयेक पैलूवर ल±
क¤िþत करणारे सािहÂयाचे कायª Ìहणून नाटकाचे तांिýक मूÐयांकन.
अशाÿकारे, नाटकìय रचनेतील ÿÂयेक घटक ओळखÁयाची आिण िवĴेषण करÁयाची
±मता नाट्यशाľासाठी आवÔयक आहे. पुढील चच¥त भारतीय आिण पाIJाÂय
नाट्यशाľीय ŀĶीकोनातून नाटकाचे घटक आिण संरचनेची मािहती समािवĶ आहे.
५.२.१ भारतीय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक:
भारतीय नाट्यशाľाचे जनक Ìहणून ओळखले जाणारे भरत मुनी यांनी भारतीय नाटकाचा
उÐलेख पाचवा वेद Ìहणून केला. भरताचे नाट्यशाľ हे नाटकाची कला पĦतशीरपणे
िवकिसत आिण िनमाªण करणारे पिहले कायª असÐयाचे िदसते. हे दहा ÿकार¸या नाट्यांचे
वणªन करते, एक-कृतé तेदहा-कृतéपय«त आिण शाľीय संÖकृत सािहÂया¸या सवª पैलूंचा
समावेश आहे. भरतने Âयां¸या नाट्यशाľात रंगमंचा¸या ÿÂयेक पैलूचा समावेश केला आहे,
ºयात संगीत, रंगमंच रचना, रंगभूषा (मेक-अप), नृÂय आिण भारतीय नाटकाचा इतर ÿÂयेक
भाग समािवĶ आहे. नाट्यशाľा¸या शोभादशªक यंý (कॅिलडोÖकोप) पĦतीमुळे भारतीय
नाटका¸या वाढीला आिण िवकासाला नवा आयाम ÿाĮ झाला आहे. नाटकात कशाचे
िचýण केले जावे यािवषयी सूचना देÁयाबरोबरच, नाट्यशाľ हे करÁया¸या योµय पĦतीही
सांगते.
‘नाट्यशाľ’ या नाट्यशाľावरील úंथाने सŏदयªिवषयक मागªदशªक तßवांसह पारंपाåरक
रचना, Öवłप आिण सादरीकरण आिण मांडणी करÁयाची शैली एकिýत केली आहे. भरत
मुनéनी नाट्य िनिमªती¸या यशासाठी मु´य पĦती ओळखÐया: भाषण आिण किवता, नृÂय
आिण संगीत, िøया आिण भावना. नाटकाचे Öवłप, तंý आिण िवषया¸या बाबतीत úीक
लोकांसाठी अåरÖटॉटल तसेभारतीयांसाठीभरतमुनीकाय आहेत.भारतीय नाटका¸या
िवशेषत: पारंपाåरक संÖकृत नाटका¸या असं´य घटकांची सिवÖतर चचाª पुढीलÿमाणे
आहे:
भारतीय नाटकातील कथानक :
नाटकातील घटनां¸या øमाला नाटकाचे कथानक असे संबोधले जाते. कथानक हे मुळात
िवचारांचे िवणणे आिण घटनांचा øम आहे जे काय सूिचत करते यापे±ा जे घडते Âयास
जोडते. कथानकाची रचना सामाÆयत: कृती आिण ŀÔयांमÅये केली जाते आिण नाटकातील munotes.in
Page 104
रंगभूमी िश±ण
104 िøया आिण हालचाल पिहÐया गुंफÁयापासून सुł होते आिण मÅयभागी िविवध िøयांĬारे
सुŁ रहाते संकÐपने¸या ठरलेÐया अंितम टÈÈयापय«त पोहोचते. वेगवेगÑया ÿकार¸या
नाटकांसाठी, कथानकामुळे िनमाªण होणाö या ÖवारÖयांमÅये कमी - जाÖत फरक असतो.
पण एकंदरीत, सवª नाटक, नाटका¸या कथानकाची सुŁवात, मÅय आिण शेवट दशªिवते.
भरताचे नाट्यशाľ अÅयाय १४ ते २० अंतगªत सादरीकरण कलेचे समथªन करणाö या
अंतिनªिहत मजकूरा¸या कथानकाची आिण संघटनेची चचाª करते. संÖकृत िवडंबन िसĦांत,
संगीताचा छंद (लय – ताल) (मीटर) आिण अिभÓयĉì भाषा हे या भागांमÅये समािवĶ
असलेले काही िवषय आहेत.
भारतीय नाटकातील अिभ नय (ऍ³टéग):
कायªÿदशªन िकती चांगले िकंवा खराब झाले याचा ÿÂयेक गोĶीवर पåरणाम होतो.
नाट्यशाľानुसार, महßव िकंवा अथाªने ®ेķ असलेले नाटक उÂकृĶपणे सादर केÐयावर
ÿे±कांसाठी सुंदर बनते, परंतु जे नाटक महßव िकंवा अथाªने कमी आहे ते गŌधळात टाकते
आिण खराब खेळले गेÐयावर ÿे±क गमावते. नाट्यशाľाचा बराचसा भाग आिण इतर
भारतीय नाट्यशाľ या दोÆही सािहÂयात Ĵोकातील अिभनेÂया¸या ÿिश±णाची चचाª
आहे. अिभनय (अिभनय) मÅये रस (Éलेवसª), भाव (भावना) आिण संगीत-नृÂय (संगीत
आिण नृÂय) यांचा समावेश होतो असे ते ठासून सांगतात. भरत अिभनयाला चार ÿकारात
िवभागतो:
१. शरीरासह (अंिगका) कायª करणे, ºयामÅये हावभाव (जेIJर) आिण हालचालéचा
समावेश आहे
२. वाणी (वाकाया) Ĭारे अिभनय, आवाज Öवर, पठण आिण गायन .
३. भाविनक संकेतांĬारे कायª करणे (सािÂवक), ºयामÅये अ®ूंसार´या भावनांचे बाĻ
ÿदशªन समािवĶ आहे.
४. ®ृंगार, पोशाख, दािगने आिण रंगमं¸यावरील सािहÂय (ÿॉपÖटो)यांसार´या गोĶी
(अॅ³सेसरीज -आहायª) समािवĶ केÐयाने एखाīाचा अिभनय वाढवते.
सवōÂकृĶ अिभनेÂयाचे ÿिश±ण एक Óयĉì Ìहणून अिभनेÂया¸या वाढीस ÿोÂसाहन देते
आिण Âयाची चेतना वाढवते, अिभनेÂयाला उ¸च चेतने¸या अवÖथेतून िवचार Óयĉ
करÁयास स±म करते. अिभनय हे केवळ शारीåरक कौशÐय िकंवा पाठ केलेÐया ओळéपे±ा
जाÖत आहे; हे भाविनक संÿेषण आिण मजकूराचा अंतिनªिहत अथª आिण चेतनेचे Öतर
देखील आहे. नाट्यशाľा¸या ८ ते १२ अÅयायांमÅये अिभनय हावभाव आिण हालचाली
तसेच Âयांचे कायªÿदशªन आिण महßव यािवषयी िविशĶ सूचना समािवĶ आहेत. हे ल±ात
घेÁयासारखे आहे कì भारतीय शाľीय नाटकाने मिहला कलाकारांना भूिमका करÁयास
कधीही मनाई केली नाही. दुसरीकडे, पाIJाÂय शाľीय नाटकात ľी कलाकारांवर बंदी
होती. नाटयशाľातही िľयांना कला ÿिश±ण देÁयाचे अनेक Ĵोक आहेत.
munotes.in
Page 105
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
105 भारतीय नाटकातील रस (सŏदयª घटक) आिण भाव (भावना):
भरताने रचलेÐया रसा¸या कÐपनेला कलेचे सार असे संबोधले जाते. हे Ńदय, आÂमा,
कले¸या ÿÂयेक कायाªचे क¤þक आहे आिण कलाकार, कला आिण ÿे±क यां¸यातील संबंध
Ìहणून Âयाचा अथª लावला जातो. रस हा संÖकृत नाटकाचा एक महßवाचा पैलू आहे कारण
नाटकाĬारे ÿे±कांचा भाविनक ÿितसादिमळवलाजातो. रसाचे आठ वेगवेगÑया ®ेणéमÅये
वगêकरण केले जाऊ शकते: कामुक (®ृंगार), हाÖय (हाÖय), दयनीय (कŁणा), उú (रौþ),
वीर (िवरा), भयंकर (भयनक), ितरÖकरणीय/िकळसवाणा (िबभातासा), आिण आIJयªकारक
(®ृंगारा) (अदभूत). कले¸या सŏदयाªनुभवाचे घटक या आठ वगा«मÅये िवभागले आहेत.
रस Óयितåरĉ, भरतमुनी Öथाियन (मूलभूत) आिण सांकारी िकंवा Óयाभचारी (संबंिधत)
सार´या सं²ा वापłन भव (भावना) चे वगêकरण गंभीर पĦतीने करतात. आठ Öथानी भाव
Ìहणजे ÿेम, िवनोद, कŁणा, भय, वीर, भय, ितरÖकार आिण आIJयª. तेहतीस संकरी िकंवा
Óयािभचारी भव Ìहणजे िनराशा, आळशीपणा, संशय, मÂसर, मोह, थकवा, आळस,
अÖवÖथता, असहाÍयता, गŌधळ, Öमरणशĉì, धैयª, लºजाÖपदपणा , चंचलपणा, आनंद,
उÂसाह, झोप, िनराशा, अिभमान, दु:ख, अधीरता, िवÖमरण, ÖवÈन, जागरण, असिहÕणुता,
िवसजªन, उúता, इ¸छा, आजारपण, वेडेपणा, मृÂयू, भीती.
भारतीय नाटकातील संवाद:
नाटककारांची शÊद िनवड आिण कलाकारांनी ओळéचे उ¸चारण याला भारतीय नाटकात
संवाद Ìहणून संबोधले जाते. िविवध पाýांचे ÿदशªन आिण Óयिĉिचýण करÁयाबरोबरच,
पाýांनी वापरलेली भाषा आिण भाषण कथानक आिण कृतीला पुढे आणते. नाट्यशाľा¸या
१८ Óया अÅयायात सादरीकरणातील वाक् आिण अिभÓयĉì या कलेची चचाª केली आहे.
सारांशात, संवाद देखील थीममÅये योगदान देतात. नंतर¸या संÖकृत नाटकाचा एक
अनोखा पैलू Ìहणजे Âयाचे िĬभािषक Öवłप. राजा िकंवा āाĺण यांसार´या उ¸चवणêयांचा
नायक संÖकृतमÅये बोलत असे तर समाजातील खाल¸या वगाªतील लोक जसे सैिनक,
नोकर इÂयादी िविवध ÿाकृत भाषा बोलत.
भारतीय नाटकातील पाýे:
हेच लोक कथानकात गुंतलेले असÐयाचं नाटक दाखवतं. नाटकात ÿÂयेक पाýाचे वेगळे
ÓयिĉमÂव, वय, देखावा, ŀĶीकोन, सामािजक आिथªक पाĵªभूमी आिण भाषा असते.
Óयिĉिचýण ही एक ÿिøया आहे ºयाĬारे एक अिभनेता भूिमका करतो आिण नाटकातील
पाý िवकिसत करÁयासाठी Âयां¸या अिभनय ±मतेचा वापर करतो. भारतीय नाटकात
सामाÆयतः सूýधार - िदµदशªक, नटक -नायक, नाियका- (ÿमुख ľी पाý – नाियका) आिण
िवदुषक-जेÖटर सार´या पाýांचा समावेश होतो. संÖकृत नाटक पाýां¸या दुःखद अंतावर
ÿकाश टाकत नाही कारण िहंदू िवĵिव²ानात मृÂयू हा शेवट नसून जीवन िकंवा पुनजªÆम या
चøातून आÅयािÂमक मुĉì िमळवÁयाचा मागª आहे.
munotes.in
Page 106
रंगभूमी िश±ण
106 भारतीय नाटकातील संगीत आिण नृÂय:
भारतीय नाटकात भाषणातील Öवर , लय आिण चाल यांना संगीत असे संबोधले जाते.
संगीत हे संगीत रचनां¸या मधुर घटकांचा संदभª घेऊ शकते, जसे कì संगीत नाटकामÅये,
िकंवा ते एखाīा नाटकातील संभाषण आिण भाषणां¸या लयचा देखील संदभª घेऊ शकते.
गाणी, नाटकाचे अधोरेखनासाठी वापरलेले (अंडरÖकोåरंग Ìहणून वापरलेले) वाī संगीत,
Åवनी ÿभाव आिण अिभनेÂयाचे आवाज ही सवª संगीत Âया¸या ÿभावा¸या ±ेýाचा िवÖतार
कसा कł शकतो याची उदाहरणे आहेत. संगीता¸या पैलूंमÅये, गाणी कधीकधी कथानक
पुढे नेÁयासाठी आिण कथनात तणाव वाढवÁयासाठी वापरली जातात .
नाट्यशाľात संगीताचा वापर नाट्यशाľात समािवĶ आहे. अĜावीसÓया अÅयायात जाित
(मधुर ÿकार िकंवा मातृका), ®ुती (सूàम अंतराल), Öवर (नोट्स), úाम (ÖकेÐस) आिण
मु¸छªना (मोड िकंवा राग) हे िवषय समािवĶ आहेत. एकोिणसाÓया अÅयायात वीणेसार´या
तंतुवाīांची चचाª केली आहे. मौिखक संगीत (Óहोकल Ìयुिझक) हे वाī संगीत (इंÖůðम¤टल
Ìयुिझक) पासून वेगळे केले जाते आिण पुढे दोन ®ेणéमÅये िवभागले गेले आहे: गीती, िकंवा
"गाणे," ºयामÅये गीते आहेत, आिण वणª, िकंवा "रंग", ºयामÅये पूणªपणे शÊदावयव
(िसलेिब³स) वापरतात. संगीत आिण नृÂय हे रस आिण भाव या दोन मूलभूत घटकांचा
समावेश कłन कामिगरीचा अथª वाढवतात. भारतीय नाट्यशाľावरील Âयां¸या कायाªत,
भरताने रस आिण भावाची सिवÖतर चचाª केली आहे. भारतीय नाट्यशाľावरील Âयां¸या
कायाªत, भरताने रस आिण भाव ÿदिशªत करÁयासाठी गाणे आिण नृÂय यां¸या भूिमकेबĥल
िवÖतृतपणे चचाª केली आहे.
भारतीय नाटकातील अिभनय (आहयª अिभनय):
वतªन, पोशाख आिण भाषा यासह ÿÂयेक नाटकाचे Öवतःचे वेगळे आिण िवशेष वणª गुण
असतात. जेÓहा एखादा लेखक नाटका¸या ±ेýािवषयी िनणªय घेतो, जसे कì लोकांचे ÿकार,
ऐितहािसक कालखंड, Öथाने, भाषा, Óयिĉिचýण तंý, ÿतीकाÂमकता आिण िवषय (थीम),
हे िनणªय Âयां¸या लेखन शैलीवर ÿभाव पाडतात. अĻ कायाªला वािहलेÐया नाट्यशाľा¸या
२१ Óया अÅयायातही याचीच चचाª करÁयात आली आहे. रंगभूषा (मेकअप), पोशाख,
रंगमंच सामुúी (ÿॉÈस), मुखवटे आिण साधी रंगमंच सजावट या िवषयांवर ल± िदले जाते.
मजकूरात १० िविवध ÿकार¸या नाटकांचा समावेश आहे आिण ÿÂयेका¸या कथा, वेशभूषा
आिण रंगभूषेबĥल तपशीलवार चचाª केली आहे.
भारतीय नाटकाचे ÿे±क:
नाटके कशी तयार केली जातात यावर थेट ÿे±काचा महßवपूणª ÿभाव असÐयाने, नाटकाला
ÿे±क आवÔयक असतो. ÿे±कांची शारीåरक उपिÖथती कलाकारांना ÿेåरत कłन आिण
अपे±ांची िवÖतृत ®ेणी िनमाªण कłन कायªÿदशªन बदलू शकते. पåरणामी, लेखकावर
ÿे±कां¸या शांत ÿितिøयेऐवजी ÿे±कांचा ÿभाव कारणीभूत ठरतो. ÿे±कांना आकिषªत
करÁयासाठी आिण Âयां¸याशी संबंिधत असलेÐया समÖयांना सामोरे जाÁयासाठी, बहòतेक
उÂकृĶ (³लािसक) संÖकृत नाटके हे ल±ात घेऊन तयार केली जातात. munotes.in
Page 107
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
107 भरताचे नाट्यशाľ पिहÐया ÿकरणात नाटकातील ÿे±कां¸या ÿितिøया आिण सहभागाची
चचाª करते. ÿे±क सभासद सवª सामािजक Öतरांतून भेदभाव न करता येतात, परंतु Âयांना
नाट्य-रसúहणची िकमान मूलभूत मािहती असणे अपेि±त आहे. यामुळे ते सहानुभूतीपूणª
‘सŃदय’ Ìहणून कलेवर योµय ÿकारे ÿितिøया देतील.
नाटकातील ÿे±ागृह (सभागृह):
ÿे±ागृह िकंवा सभागृहाचे मानक नाट्यशाľा¸या दुसöया अÅयायात मांडले आहेत. हे वाईट
ÿकृती, दुĶ आÂमे, ÿाणी आिण लोकां¸या शĉéनी आणलेÐया कोणÂयाही अडचणéपासून
कामिगरीचे संर±ण करते. ते दावा करते कì मÅयम आकाराची आयताकृती खोली,
ºयामÅये ४०० ÿे±क बसू शकतात, ŀÔयमानता आिण ®वणीयतेसाठी उ°म आहे.
भरतमुनी चौकोनी आिण िýकोणी खोली (हॉल), तसेच लहान आिण मोठ्या, ÿÂयेक या
आकारा¸या अधाª आिण दुÈपट, संरचनेची देखील िशफारस करतात. भरतमुनीने
नाट्यशाľा¸या दुसöया अÅयायात तपशीलवार वणªनकेलेÐया डोÑयां¸या हालचाली आिण
चेहöयावरील इतर हावभाव ल±ात घेता, अंतरंग रंगमंचाची Âयांची संकÐपना योµय होती.
नाट्यशाľ नाटक आिण रंगभूमी¸या कलेचे वणªन मानवी ±मता पुनस«चियत करÁयाचा
आिण एक ÿबुĦ जीवनाचा उĥेश आहे. नाटकìय कलांमÅये Âयाची उिĥĶे साÅय
करÁयासाठी उपलÊध असलेÐया रणनीतéवर चचाª करÁयासाठी हे खूप तपशीलात जाते. या
पुÖतकात अिभनेÂयांनी दशªकांशी संवाद साधÁयाचे चार मागª सांिगतले आहेत: शÊद,
हावभाव, कपडे आिण आहयª (®ृंगार, सŏदयªÿसाधने), या सवा«नी नाटकाĬारे सूिचत
केलेÐया भावाला (मूडला) पूरक असावे. मजकूर,रंगमंच आखणीची (Öटेज िडझाइनची)
वैिशĶ्ये, कलाकारांची िÖथती, संबंिधत Öथाने, रंगमंचावरील हालचाल, ÿवेशĬार आिण
बाहेर जाÁयाचे मागª, पाĵªभूमीतील बदल, संøमण आिण सादर केलेÐया गोĶéचे परी±ण
करते, कलाकारांसाठी रंगमंच हे सादरीकरण कायाªसाठी पिवý Öथान Ìहणून वणªन करते.
समकालीन भारतीय नाटकात िदसणाö या इतर घटकांमÅये ÿतीकाÂमकता, रचना, ŀÔय
घटक, िवरोध (कॉÆůाÖट) इÂयादéचा समावेश होतो. ÿे±क आता ÿदिशªत होत असलेÐया
बहòसं´य नाटकांमÅये वर नमूद केलेÐया सवª घटकांचे संयोजन शोधतात, कारण बहòतेक
नाटककार ÿÂयेक वैिशĶ्य थोडेफार वापरतात.
५.२.२ पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक:
जरी रंगभूमी (िथएटर) ही सांÖकृितक ÿथा Ìहणून आIJयªकारकपणे वैिवÅयपूणª असली
तरीही, सवª नाटकांमÅये काही घटक सामाियक असतात. कथा, पाýे, भावना आिण
आÓहाने यातून नाटक आपÐयाशी सावªिýक भाषेत संवाद साधते. ही "सावªभौिमक
नाट्यमय भाषा" केवळ िभÆन संÖकृती िकंवा वयोगटांमÅयेच नÓहे तर शतकानुशतके
समजली जाते. शे³सिपयरचे इंúजी समजून घेणे थोडे आÓहानाÂमक असले तरीही
कथांमÅये असे काहीतरी आहे जे आपÐयाशी ÿितÅविनत होते आिण आपÐयाला अथª देते.
Âयामुळे, रंगभूमीची (िथएटरची) सावªिýक भाषा कशी कायª करते आिण ते कोणते घटक
बनवतात असा ÿij िवचारÁयात अथª आहे. munotes.in
Page 108
रंगभूमी िश±ण
108 जरी आईसचालस (Aeschylus) ने पिहले पाIJाÂय नाटक िलिहले असले तरी ऍåरÖटॉटल
(िùÖतपूवª ३८४-३२२) हे पिहले पाIJाÂय नाटककार होते. अ◌ॅåरÖटॉटलचे पोएिट³स हे
पुÖतक सुसंरिचत रंगभूमी¸या औपचाåरक िनयमांचे वणªन करÁयाचा ÿयÂन करणारे पिहले
पाIJाÂय कायª होते. अॅåरÖटॉटलने आदशª सूý शोधÁया¸या ÿयÂनात यशÖवी नाट्य
िनिमªती¸या ÿÂयेक घटकाचे िव¸छेदन केले. अॅåरÖटॉटलने सखोलपणे शोधलेÐया
िवषयांपैकì नाटक हा एक िवषय बनला. ते या िनÕकषाªपय«त पोहोचले कì नाटकात
कथानक, चåरý, िवचार, शÊदलेखन, चाल आिण नाट्य असे सहा घटक असतात. ÿÂयेक
घटकाचा नाटकाशी कसा संबंध आहे यासह खाली थोड³यात चचाª केली जाईल.
कथानक - "िमथॉस":
ॲåरÖटॉटलने द पोएिट³समÅये कथानकाची Óया´या "घटनांची मांडणी" अशी केली आहे
आिण Âयाला रंगभूमीचा सवाªत महßवाचा घटक मानतो. कथानकामÅये (ÈलॉटमÅये)
आकषªक आिण तािकªक सुŁवात, मÅय आिण शेवट यासह सवª आवÔयक घटक असणे
आवÔयक आहे. घटना अशा ÿकारे मांडÐया गेÐया पािहजेत कì कारण-आिण-ÿभाव
साखळी ÿितिøया (डेिसस) कळस आिण शेवटी वाÖतववादी आिण आंतåरकपणे सुसंगत
उकल-अनवाइंिडंग (लुिसस) कडे घेऊन जाते. यशÖवी कथानकामÅये åरÓहसªल
(पेåरपेिटया), ओळख (ॲनाµनोåरिसस) आिण दुःखाचे ŀÔय (पॅथोस) समािवĶ असते आिण
Âयात सवª घटक योµय øमाने असतात. यामुळे भावांनाना योµय वाट मोकळी होते.
सुŁवाती¸या अåरÖटॉटेिलयन मॉडेलमÅये, űामाटगª हा कथानक आिण घटनां¸या øमाशी
िकंवा नाट्यमय संरचनेशी सवाªत संबंिधत आहे.
अॅåरÖटॉटल¸या मते, नाटका¸या कथानकात "रेÓहसªल ऑफ फॉरचून" दशªिवली जाते,
याचा अथª असा कì गोĶी चांगÐया ÿकारे सुł होऊ शकतात आिण बर्याच
शोकांितकांÿमाणेच वाईट होऊ शकतात िकंवा बहòतेक रोमँिटक िवनोदांÿमाणेच
सकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतात. तो असे ठामपणे सांगतो कì कथानक हे सवª गोĶéसाठी
पाया ठरते. रंगमंच हा जीवनासारखाच आहे कारण ते िøयां¸या मािलकेने बनलेले आहे जे
पåरणाम देतात. तर, कथानक हे मु´यतः कथा बनवते.
वणª - "इथोस":
ऍåरÖटॉटलसाठी , नाटकातील पाýे कथानकासाठी दुÍयम आहेत. पाýे हे कथानक (Èलॉट)
अमलात आणतात. कथानका¸या घटनांमागील कारणे (ÿेरणा) पाýांĬारे ÿदान केली
जातात. पाýांचा मु´य उĥेश िविशĶ नैितकता िकंवा गुण (Ìहणजे Âयांचे चाåरÞय) िचिýत
करणे आिण ती नैितकता िकंवा गुण कथानका¸या मागाªवर कसा ÿभाव पाडतात आिण
सातÂयराखतातहे आवÔयक आहे. ते संघषाªसाठी उÂÿेरक Ìहणून कायª करतात. हे
आपÐयाला चांगÐया िकंवा भयंकर वैिशĶ्यांबĥल, ते चांगले िकंवा वाईट कसे होऊ शकतात
याबĥल समतोल ŀिĶकोन ÿदान करते. अॅåरÖटॉटल¸या मते, "रेÓहसªल ऑफ फॉरचून" -
कथानकाचा ÿाथिमक "उĥेश" - थेट पाýा¸या Óयिĉमßवावर िकंवा िनणªयांवर ÿभाव
पाडतो.
munotes.in
Page 109
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
109 िवचार - "डायनोइया":
नाटकाचा िवषय हा तो िवचार असतो. नाटककाराला कदािचत एखाīा िविशĶ िवचाराने,
ओळखून िकंवा अनुभूतीने हा भाग िलिहÁयाची ÿेरणा िमळाली असेल, जी नंतर संपूणª
कथानकात गुंतली जाते. उदाहरणाथª, अिनिIJतता, ही हॅÌलेट¸या कथानकाचाएक
िवचारआहे. नाटकात, पाýे सामाÆयत: िटÈपÁया करतात िकंवा कथानकाबĥल ÿij
िवचारतात,आिण ÿे±कांना तसेच करÁयास ÿेåरत करतात. लेखक ÿितमां¸या वापराĬारे
आिण ŀÔयातील कलाकारां¸या ÖथानाĬारे िविशĶ िवषय Óयĉ करतो.
भाषाशैली - "लेि³सस":
अॅåरÖटॉटलने कथा Óयĉ करÁयासाठी वापरÐया जाणार्या भाषेचा संदभª देÁयासाठी
"िड³शन" हा शÊद वापरला. मािहती मौिखकपणे (गाणे िकंवा भाषणाĬारे) िकंवा गैर-
मौिखकपणे (चेहöयावरील भाव) संÿेिषत केली जाऊ शकते. अ◌ॅåरÖटॉटलचा असा िवĵास
होता कì काÓयाÂमक आिण गī (ÿॉिसक) भाषेमÅये योµय संतुलन राखÁयासाठी लेखना¸या
भागासाठी हे महßवपूणª आहे. तो Âया¸या काÓयशाľामÅये अितशयोĉìपूणª शÊदलेखन
वापरÁयाचा सÐला देतो. Âयाला काÓयाÂमक भाषेची (łपक, उपमा इ.) रोज¸या भाषेशी
जोड हवी असते. िनयिमत भाषण ÖपĶ करते, काÓयाÂमक भाषण सुंदर आहे आिण
िवचारांना उ°ेजन देते, परंतु दोÆही एकिýतपणे वापरणे आवÔयक आहे.
मेलोडी - "मेलोस":
कथेतील संगीता¸या वापराचे वणªन करÁयासाठी मेलडी हा शÊद वापरला जातो. ÿाचीन
úीक नाटकांमधील कोरस कृतीवर भाÕय करतात आिण अधूनमधून नृÂय आिण गायन
करतात. घटनां¸या नैसिगªक ÿगतीला वारंवार मेलडी Ìहणून संबोधले जाते. संगीताÿमाणेच,
कथानकाला "कायª" करÁयासाठी िविशĶ ÿवाह असणे आवÔयक आहे.
देखावा - "ऑिÈसस":
ॲåरÖटॉटलने शÊदलेखनाची Óया´या कथा सांगÁयासाठी वापरली जाणारी भाषा Ìहणून
केली. देखावा नाटका¸या ŀÔय शैलीचे वणªन करतो. नाटकात, बारीक ल± देऊन
तपशीलवारबनिवलेलेकपडे आिण बारकाÓयांकडे ल± देऊन रचलेली रंगमंच सामúी (सेट
पीस) ÿे±कां¸या ÓयÖततेला ÿोÂसाहन देतात. सादरीकरणामÅये वापरलेले देखावे, पोशाख
आिण िवशेष पåरणाम साधणारे ÿभाव (Öपेशल इफे³ट्स) हे सवª ŀÔय घटकांचे ÿकार
आहेत जे सभागृहात देखावा उभा करतात. याÓयितåरĉ, देखावा (सेिटंµज) आिण पोशाख
यासारखे काही नाट्यमय घटक कसे िवकिसत केले जातात याचे वणªन करते. साहिजकच
कलाकृती हा िनÓवळ देखावा असू शकत नाही. याÓयितåरĉ, एक आकषªक कथानक
(Èलॉट) असणे आवÔयक आहे.
अॅåरÖटॉटल¸या नाटकातील सहा घटक अजूनही खूप महßवाचे आिण संबंिधत आहेत
आिण सÅया¸या युगातील नाटकात अजूनही या मूलभूत गोĶéचा समावेश आहे. भारतीय
आिण पाIJाÂय नाट्यपरंपरेमÅये काही समानता आहेत, जसे कì कथानक ÿामु´याने
ऐितहािसक आिण पौरािणक Óयिĉरेखांवर क¤िþत असते, नाटकाची कृती आिण ŀÔयांमÅये munotes.in
Page 110
रंगभूमी िश±ण
110 िवभागणी, गायकवृंदाचा (कोरसचा) वापर आिण ठरािवकपाýांचा (Öटॉक कॅरे³टसªचा)
िवकास. अॅåरÖटॉटल¸या मते नाटकाचा मूळ उĥेश ²ान देणे आिण चåरý घडवणे हा आहे.
भरत कथानकाला नाटकाचे सार न मानता शरीर Ìहणून पाहतात, तर अॅåरÖटॉटल याला
शोकांितकेचा आÂमा मानतो. अ ॅåरÖटॉटल¸या शोकांितके¸या सहा घटकांनुसार - कथानक,
चåरý, िवचार, शÊदलेखन, चाल आिण देखावा - 'पोएिट³स'¸या सहाÓया अÅयायात
उÐलेिखत, तर,भरताचे नाट्यशाľ हे वाÖतु (कथानक), नेता (नायक), रस (Öवाद) यांनी
बनलेले आहे., ल±ण (िचÆहे आिण ल±णे), आलमकारा (कलाÂमक जोड) , नृÂय-संिगत
(नृÂय आिण संगीत), आिण अिभनय (ऍ³टéग). दोन परंपरांमधील फरकाचा आणखी एक
मुĥा असा आहे कì भारतीय नाट्यपरंपरेत शोकांितकेचा अभाव आहे, ºयाचे पाIJाÂय
नाट्यपरंपरेत खूप कौतुक होते. यािशवाय, úीक नाटक काल , Öथळ आिण कृती या तीन
एकाÂमतेचे पालन करते; हे भारतीय नाटकात काटेकोरपणे पाळले जात नाही िजथे कृती
पृÃवीवरील िठकाणाहóन Öवगाªत बदलते आिण रामायण िकंवा महाभारताÿमाणे काही
वषा«¸या कालावधीत कथा देखील घडते.
५.२.३ भारतीय नाट्यशाľानुसार नाटकाची रचना:
नाटकìय रचना ही मजकुरा¸या सांगाड्यासारखी असते. नाटकìय रचना नाटका¸या
शैलीशी आिण कथानक ºयापĦतीने सादर केले जाते, पाýे िचिýत केली जातात आिण /
िकंवा िवषय (थीम) संबोिधत केले जातात Âयाशी संबंिधत असतात. रंगमंचावर नाटक
ºयाøमाने िकंवा øमाने िवकिसत होते Âयाला रंगभूमीमधील रचना असे संबोधले जाते.
दज¥दार (³लािसक) संÖकृत नाटका¸या कथनाÂमक रचनेत पाच टÈपे असतात ºयामुळे
घटनांचे िचýण शेवटी िनÕकषाªपय«त पोहोचते.
मु´यघटना "मूळ" (मुख) आहे, जी कथानका¸या कृतीची ÿारंिभक बीजे रोवते.
दुसरी "घटना" (ÿितमुखा) आहे, जी अनुकूल आिण ÿितकूल अशा दोÆही पåरिÖथती
दाखवून कथा पुढे नेते.
ितसरा "जंतू" (गभª) आहे, जेथे सकाराÂमक कृÂये Åयेया¸या (फला) जवळ जातात.
चौथी अवÖथा "संकट" (िवमसª) आहे, ºयामÅये नकाराÂमक कृÂये सकाराÂमक
गोĶéवर वचªÖव गाजवतात आिण मूळ Åयेयापासून ल±णीयåरÂया िवचिलत होतात.
नाटकाची "पूणªता" (िनवाªहन), जी सवª कथा एकý कłन Âयांना ÖपĶ शेवटपय«त
आणते, ही पाचवी कृती आहे.
५.२.४ पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाची रचना:
नाटकìय रचना Ìहणजे नाटककार Âया¸या ±ेýातील (डोमेनमधील) नाट्यमय सामúी िकंवा
कृती आयोिजत करÁयासाठी वापरत असलेÐया Óयापक आराखडा (Āेमवकª) िकंवा
ÿिøयेचा संदभª देते. अॅåरÖटॉटलने शोकांितके¸या चच¥त यशÖवी नाटकाचीआदशª रचना
आिण कथानक मांडले. ॲåरÖटॉटलचा असा िवĵास होता कì कथानकाची सुŁवात, मÅय
आिण शेवट असणे आवÔयक आहे आिण तीन-कृतé¸या मूलभूत संरचनेचे पालन केले munotes.in
Page 111
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
111 पािहजे. Âयाने Âयाला ÿोटािसस, एिपटािसस आिण कॅटोÖůॉफ असे नाव िदले. नायक
अयशÖवी का होतो याचे खाýीशीर तकª असायला हवे. शोकांितकेचा अंितम उĥेश
ÿे±कांमÅये भीती आिण दया िनमाªण कłन भावनांना वाटमोकळी कłन देणे (कॅथिसªस
िनमाªण करणे) हाआहे.
रोमन िथएटर समी±क होरेस यांनी पाच कृतé¸या संरचनेचा पुरÖकार केला आिण नाटक हे
पाच कृतéपे±ा लांब िकंवा लहान नसावे असा सÐला िदला. नंतर १८६३ मÅये, जमªन
नाटककार गुÖता व Āेटॅग यांनी Âयां¸या ५ अिभनय नाटकìय संरचनेचा िवÖतृत अËयास
केÐयानंतर एक िपरॅिमड आकृती तयार केली. Āायटॅग¸या िपरॅिमडनुसार, कथेचे कथानक
पाच िवभागांमÅये िवभागले गेले आहे: िवषादीकरण (मूळतः पåरचय Ìहणतात), उदय,
कळस (³लायमॅ³स), ÿÂयागमन (åरटनª िकंवा फॉल आिण नंतर एक अनपेि±त आप°ी),
उकल िकंवा ÿकटीकरण (िडनो उम¤ट, åरझोÐयूशन िकंवा िडÖ³लोजर)." कळस उदय ÿÂयागमन पåरचय ÿकटीकरण
ąोत:
https://upload.w ikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Freytag%27
s_Pyramid_with_English_text.svg/220px -
Freytag%27s_Pyramid_with_English_text.svg.png
ÿदशªन िकंवा पåरचय:
पåरचय, Âया¸या नावाÿमाणेच, देखावा (सेिटंग) आिण पाĵªभूमी Öथािपत केली आहे. ÿे±क
या ±णी पाýांना भेटतात आिण पुढे काय घडेल या बĥल ते महßवपूणª तपशील देखील
िशकतात.
िøयेचा उदय:
ÿÖतावनेत घडलेÐया घटनेनंतर आता आतुरता/ अिनिIJतता (सÖपेÆस) िनमाªण झाला
आहे. पाýांची कृती िकंवा वागणूक ÿे±कांना कळसासाठी (³लायमॅ³ससाठी) तयार करते.
येथे, आतुरता/ अिनिIJतता (सÖपेÆस) िनमाªण करणारे घटक आिण नाट्यशाľ यां¸या
उपयोजनातून तणाव िनमाªण होतो.
munotes.in
Page 112
रंगभूमी िश±ण
112 कळस:
सामाÆय वापरा¸या िवłĦ, Āेटॅग¸या मॉडेलमधील "³लायमॅ³स" "शेवट" असा अथª देत
नाही. Âया ऐवजी, ते कथे¸या िनणाªयक ±णाशी जोडते. तणाव िनमाªण करणाöया घटना
आिण शेवट¸या कृतéमधला हा काळ आहे ºयामुळे कथा जवळ येते. कथेची िदशा बदलणारे
ÿकटीकरण कलाटणी देणारा ±ण (टिन«गपॉइंट) Ìहणून ओळखले जाते िकंवा Āेटॅगसाठी
"Èलॉटट्िवÖट" ³लायमॅ³स आहे.
ÿÂयागमन:
कळसा¸या (³लायमॅ³स¸या) मागे येणारी िøया ÿÂयागमन (फॉल िकंवा फॉिलंग अॅ³शन)
Ìहणूनओळखलीजाते. िनमाªण होत असलेले वाद आिण तणाव उलगडणे असा हा टÈपा
मानला जाऊ शकतो. या टÈÈयावर कथा कुठे चालली आहे याचा अंदाज वाचक िकंवा
ÿे±कांना येऊ शकतो.
ÿकटीकरण िकंवा उकल:
ही नाटकाची िकंवा कायाªची अंितम िøया आहे, ºयाला कधी कधी उकल िकंवा
ÿकटीकरण Ìहणून ओळखले जाते. सवª काही शेवटी ÿे±कांसमोर येते.
या ÿकारची नाट्यमय रचना दाखवÁयासाठी , १६२३ मधील शे³सिपयरचे मॅकबेथ हे एक
उÂकृĶ उदाहरण आहे. मॅकबेथचे पाच-अिभनय नाटक मॅकबेथ¸या उदय आिण पतनावर
क¤िþत आहे.
कृती एक: पåरचय:
यात मॅकबेथला एक शूरसैिनक आिण डंकन¸या राजाचा िवĵासू Ìहणून िचिýत केले आहे.
घरी जाताना तीन जादूगारांशी झालेली भेट मॅकबेथ¸या िसंहासनावर आłढ झाÐयाची
कÐपना देते.
कृती दोन: उदय
लेडी मॅकबेथ¸या ÿभावामुळे डंकन झोपेत असताना या जोडÈयाने Âयाचा खून करÁयाची
योजना आखली. राजा Ìहणून डंकनची जागा मॅकबेथने घेतली. बॅÆकोला मॅकबेथने मारले
कारण मॅकबेथ बॅÆकोला Âया¸या नÓयाने िमळवलेÐया स°ेसाठी धोका Ìहणून पाहतो.
कृती तीन: कळस:
Âयां¸या घरी आयोिजत राýी¸या जेवणात, मॅकबेथला बॅÆको¸या भूताचा सामना करावा
लागतो. लेडी मॅकबेथला जेने आिण पåरणामां¸या िचंतेने वेडी झाली आहे.
कृती चार: ÿÂयागमन:
मॅकबेथ Âया¸या भेटी दरÌयान तीन जादूगारांकडून सांÂवन शोधतो. ते Âयाला तीन
भिवÕयवाÁया देतात, Âयातील ÿÂयेक कथनात पुढील ŀÔय ठरते (सेट करते). munotes.in
Page 113
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
113 बंडखोरीपासून Öवतःचे र±ण करÁयासाठी, मॅकबेथने मॅकडफ¸या कुटुंबाची हÂया केली,
ºयामुळे मॅकडफला मॅकबेथ िवŁĦ सूड उगवÁयास ÿवृ° केले.
कृती पाच:
ÿकटीकरण िकंवा उकल कृती पाच मॅकबेथला आIJयªचिकत आिण िनराशाजनक करणारी
चेटकìणां¸या भिवÕय वाÁयांची पूतªता दशªिवतो. मॅकबेथ मारÐयानंतर माÐकम Öकॉटलंडचा
राजा झाला. महßवाकां±ा आिण नैितक ±य याकडे मॅकबेथची दुःखददुबªलता Ìहणून पािहले
जाते.
Āì टॅगचे िपरॅिमड हे नाट्यमय संरचनेचे उÂकृĶ उदाहरण आहे, जरी सवª नाटकांनी Âयाचे
पालन केले पािहजे असे नाही. सािहÂयात ÿयोगशीलता आिण सजªनशीलता वाढते Ìहणून
अिधक लेखक कामिगरी¸या सीमा तपासÁयासाठी उÂसुक असतात. वेळ, जागा आिण कथा
सांगÁयाची शैली यासह िविवधरचना िभÆन आहेत. िāिटश नाटका¸या पाच कृती ÿथम
एिलझाबेथन नाटककारांनी िवकिसत केÐया होÂया. एकोिणसाÓया आिण िवसाÓया
शतकातील चार¸या ऐवजी संगीत नसलेÐया नाटकांमÅये आज फĉ तीन अिभनय आहेत.
काही नाट्यमय रचनांमÅये एकरेषीय नसलेÐया (नॉनिलिनअर) कथा सांगÁयासाठी
Éलॅशबॅक आिण Éलॅश फॉरवड्ªस वापरतात. नाटककार या तंýाचा वापर कłन जिटलता,
वाढणारी िøया, कळस आिण ÿकटीकरण (³लायमॅ³स आिण åरझोÐयूशन) चा नमुना
तयार करतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. भारतीय आिण पाIJाÂय नाटकां¸या नाट्यमय संरचनेत फरक करा.
२. Āायटॅग¸या िपरॅिमडनुसार नाट्यमय रचना ÖपĶ करा.
५.३ नाटका¸या संबंधात वाद ('isms') ºयाने संपूणª िÓह³टोåरयन युगात नाट्यमय घट अनुभवली, Âया नाटकाचे, २० Óया
शतका¸या सुłवातीस एक शिĉशाली पुनŁºजीवन झाले. २० Óया शतकातील नाटक जे
िलिहले गेले आिण सादर केले गेले ते मागील ÿयÂनांपे±ा ल±णीय िभÆन आहे. असं´य
नवनवीन शोध आिण ÿयोग केले गेले आहेत आिण ते सुसंÖकृत जगा¸या
(िसिÓहलीझेशन¸या) ÿगतीशी आिण सामाÆय लोकांसमोरील संकटांशी जोडलेले आहेत.
ऐितहािसक, सामािजक, राजकìय, आिथªक आिण वै²ािनक चळवळéनी या युगाचा टÈपा
ÿभािवत केला आिण बदलला. दोन महायुĦे, महामंदी आिण तांिýक िवकास या सवा«नी
मानवी मना¸या वैिवÅयपूणª आिण अनेक िवÖतारांना/ÿगतéना हातभार लावला आहे.
ÖवातंÞय, समानता आिण बंधुता तसेच कला आिण जीवनयािवषयी आÓहानाÂमक ŀिĶकोन
यांचा २०Óया शतकातील नवीन चळवळéवर ÿभाव होता. एक नवीन अिभनय ŀĶीकोन
िदसून आला जो कमीत काकì असलेला (कमीपॉिलश), परंतु मजबूत, अिधक थेट आिण
Öवतंý होता. अनेक गुंतागुंती¸या आिण गŌधळात टाकणाöया हालचाली होÂया. सहा
दशकां¸या कालावधीत, १९ Óया शतका¸या उ°राधाªपासून ते २०Óया शतकातील
िथएटर¸या सुŁवाती¸या दशकांपय«त अनेक नवीन कल/वळण (ů¤ड) आिण ÿवाह िदसून munotes.in
Page 114
रंगभूमी िश±ण
114 आले. हा उपघटक, इतर वळणांबरोबरच (ů¤डबरोबरच), नाटकातील वाÖतववाद,
िनसगªवाद, ÿतीकवाद आिण अिभÓयĉìवादयावर चचाª करÁयावर ल± क¤िþत करतो.
५.३.१ वाÖतववाद:
वाÖतववादाचा उदय तीन महßवपूणª घडामोडéनी ÿभािवत झाला. सवªÿथम, ऑगÖट कॉÌटे
(१७९८-१८५७), ºयांना "समाजशाľाचे संÖथापक" Ìहणून संबोधले जाते, Âयांनी
सकाराÂमकता वादाचा िसĦांत िवकिसत केला. कॉÌटे¸या तßवांपैकì एकाने िनसगाªची
कारणे आिण पåरणाम ठरवÁयासाठी एक पĦत Ìहणून काळजीपूवªक िनरी±णाला ÿोÂसाहन
िदले. दुसरे Ìहणजे, चाÐसª डािवªन (१८०९ - १८८२) यांनी १८५९ मÅये ÿकािशत
केलेÐया द ओåरिजन ऑफ Öपीसीजने लोकांना असे िवचार करÁयास ÿेåरत केले कì
िव²ान जीवनातील ÿÂयेक गोĶ ÖपĶ कł शकते. डािवªन¸या पुÖतकाचा मु´य युिĉवाद
असा होता कì जीवन एका सामाÆय पूवªजापासून हळूहळू िवकिसत झाले आिण ते
"सुयोµयाचे जगणे (सवाªयवल ऑफ द िफटेÖट)" ला अनुकूल आहे. साÌयवादाचे संÖथापक,
कालªमा³सª (१८१८-१८३३), यांनी १८४० ¸या उ°राधाªत राजकìय तßव²ानाचा ÿचार
केला.
Âयांनी समान संप°ी िवतरणा¸या बाजूने आिण शहरीकरणा¸या िवरोधात युिĉवादकेला.
हीच वेळ आहे जेÓहा सामाÆय माणसाने माÆयता मािगतली आिण मÅयमवगाªने अिधक
अिधकारांची मागणी केली.
यातील कÐपनांनी एका नवीन ÿकार¸या रंगभूमीचा मागª मोकळा केला जो इतर सवा«पे±ा
वेगळा असेल.
या नवीन सामािजक आिण सŏदयª िवषयक पåरिÖथतé¸या ÿितिøया Ìहणून वाÖतववाद
अंशतः िवकिसत झाला. Âयाची सुŁवात ĀाÆसमÅये झाली आिण १८६० पय«त कलेचे
उिĥĶ मानवजातीची ÿगती करणे हे आहे असा िवĵास होता. आधुिनक
परीिÖथतीत(सेिटंµज) आिण काळातील मानवी वतªनाचे थेट िनरी±ण समािवĶ करणे आिण
िवषय दैनंिदन जीवन आिण समÖयांशी संबंिधत असले पािहजेत असा नाटकाचा हेतू होता.
१८५९ ते १९०० पय«त, मेलोűामा, तमाशा, नाटके, िवनोदी संगीितका (कॉिमकऑपेरा)
रंगभूमी¸या मु´यÿवाहावर वचªÖव गाजवत रािहले. १९ Óयाशतका¸या उ°राधाªत नाट्यमय
वाÖतववादाचा िवकास झाला – एक सािहिÂयक आिण कलाÂमक चळवळ, जी १८७० ¸या
दशकात सुł झाली. नाट्यगृहांची उपिÖथती वाढवÁयासाठी हे कायाªिÆवत करÁयात आले
जेणेकŁन जाÖतीत जाÖत लोक सादरीकरणाशी संबंिधत असतील आिण Âयाचा आनंद
घेऊ शकतील. १९ Óया शतका¸या उ°राधाª¸या नाटकाने कृिýम कÐपनािवलास (रोमँिटक)
शैलीऐवजी योµय पåरिÖथतीत सामाÆय लोकांचे अचूक िचýण करÁयाचा ÿयÂन केला.
कृिýम आिण कÐपनािवलास (रोमँिटक) पåरिÖथतीचे िचýण करÁयाची परंपरा नाटकात
सुŁवातीपासूनच होती. १९ Óया शतकातील िदµदशªक आिण लेखकांनी ही ÿथा नाकारली
आिण Ăमापे±ा वाÖतवाला ÿाधाÆय देÁयाचा ÿयÂन केला. या चळवळीने आधुिनक रंगमंच
पूणªपणे बदलून टाकला, ºयामÅये देखावा (सेिटंग), सादरीकरण (परफॉिम«ग) तंý, कथानक
(िÖøÈट) आिण अगदी रंगभूषेचा (मेकअपचा) Ļांचा समावेश होता. इंµलंड, ĀाÆस आिण munotes.in
Page 115
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
115 युनायटेड Öटेट्समÅये १९२० ¸या दशकात वाÖतववाद लोकिÿय झाला होता.
हेिʼnकइÊसेन, ºयांना आधुिनक वाÖतववादाचे जनक Ìहणून वारंवार संबोधले जाते, Âयांनी
Âयांना भावना ±ोभ करणाöया (आनंदपयाªवसायी) नाटकापासून (मेलोűामापासून) दूर नेले.
वाÖतिवक जीवनाची अिधक िनķा रंगमंचावर आणÁयाचा Âयांचा उĥेश होता आिण Âयांनी
समाजा¸या मूÐयांवर आøमण केले आिण नाटकात अपारंपåरक िवषय आणले.
वाÖतववादी नाटकांची ठळक वैिशĶ्ये:
वाÖतववाद हा नाट्यमय आिण नाट्यिवषयक िनयमांचा िवकिसत संच आहे ºयाचा
उĥेश नाटकांचे मजकूर आिण कायªÿदशªन यांचा वाÖतिवक जीवनाशी अिधक चांगले
साÌय देणे आहे.
वाÖतिवक-जगातील पåरिÖथतéमÅये सामाÆय लोकां¸या वाÖतववादी िचýणांसह
उÂपािदत रोमँिटक शैली पुनिÖथªत करÁयाचा हा एक ÿयÂन आहे.
जग जसे आहे तसे थेट पाहÁयाचे हे एक नाट्यमय तंý आहे. ते दैनंिदन आचरण आिण
कठोर िनणªयांवर ÿकाश टाकते
सरळ रीतीने, ते मानवते¸या समÖया आिण ýासांवर ÿकाश टाकू इि¸छत आहे.
वाÖतववादी नाटकांची मांडणी सामाÆय कायाªलय देखावा (ऑिफससेिटंग), शहरे,
िनवासÖथान, समाज आिण मूलत: दैनंिदन जीवन ल±ात आणते.
ÿबंध नाटकांमÅये कृिýम भाषणा¸या जागी वाÖतवाची साधी खरी भाषा वापरली गेली.
िवĵासाहª संवाद तयार करÁयासाठी सामाÆय दैनंिदन देखावा (सेिटंµज) वापरली
जातात.
वाÖतववादी नाटककारांनी देखावा (सेिटंµज), िवरोध, संघषª आिण रंगमंच (Öटेिजंग)
तयार केले जे वाÖतिवक-जगातील घटनांवर आधाåरत आहेत.
वाÖतववादाचा लàय सÂयता आिण सÂयावर होता, आिण जे काही अितशयोĉìपूणª
असÐयाचे दाखवले गेले Âयाचा िनषेध करÁयात आला.
ÿमुख योगदान:
वाÖतववादी नाटकाची संकÐपना ÿथम हे िʼnकइÊसेन यांनी मांडली. Âयां¸या नाटकांनी
सामािजक िनयमांना आÓहान िदले आिण अपारंपåरक कथानके (थीम) शोधÐया. इÊसेनने
उ°मिलिखत नाटकाचे सूý सुधारले आिण ÿयÂनपूवªक आिण खöया पĦतीचा वापर कłन
अितशय ýासदायक िवषय असलेली आपली नाटके Öवीकाराहª बनवली. Öवगत, वगैरे
बाजूला टाकले. Âयां¸या नाटकांमÅये आंतåरक मनोवै²ािनक ÿेरणेवर भर िदला गेला.
देखाÓयाचा (सेिटंगचा) पाýां¸या Óयिĉमßवावर ÿभाव पडला आिण पाýांनी केलेÐया ÿÂयेक
गोĶीत आिण Âयांनी वापरलेली ÿÂयेक गोĶ Âयां¸या सामािजक-आिथªक वातावरणाला
ÿितिबंिबत केले. Âयांनी इतर वाÖतववादी लेखकांसाठी आराखडा (टेÌपलेट) Ìहणून काम
केले. munotes.in
Page 116
रंगभूमी िश±ण
116 इ¸छा मरण, िľयांचे Öथान, Óयवसाय आिण युĦ आिण िसिफलीस हेइÊसेन ने Âया¸या
नाटकांमÅये समािवĶ केलेले काही िवषय आहेत. उदाहरणाथª, इÊसेनचे १८७७ चे "िपलसª
ऑफ सोसायटी" हे नाटक Óयवसाय आिण युĦाशी संबंिधत आहे. नाटका¸या शेवटी,
“हेड्डागॅबलर” (१८९०), समाजाला कंटाळलेली एक ÿभावशाली ľी आÂमहÂया करते.
१८७९ मÅये िलिहलेÐया "एडॉÐस हाऊस' या Âयां¸या नाटकात Âयांनी मिहलां¸या
घरातील भूिमका आिण Âयां¸या िनब«धांवर चचाª केली. नोरा, नाियका, ितला ित¸या
विडलांनी िकंवा ित¸या जोडीदाराने कधीही वाढू आिण ľीमÅये बदलू िदले नाही.
"एडॉÐसहाऊस" मधील ľी मूळतः एकबाहòली नÓहती, ितने फĉ तसे असÐयाचे ढŌग केले.
येथे, नोराने फĉ तसे असÐयाचे ढŌग केले कारण ितला एका बाहòली¸या घरात कैद केले
गेले होते जेथे ती सुंदर आिण खेळकर, आ²ाधारक आिण िनबुªĦ असणे अपेि±त होते.
नाटका¸या शेवटी, नोरा ितचा नवरा टोरवाÐड आिण ित¸या मुलांना सोडून देते.
१८५६ ते १९५० या काळात जगलेÐया िāिटश नाटककार जॉजªबनाªडª शॉ यांनी
मनोरंजनाचा उपयोग समाजात बदल आिण समाजÿबोधन, या कÐपनेची थĘा केली.
"आÌसª अँड द मॅन" (१८९४) या ÿेम, लढाई आिण सÆमानावरील Âयांचे नाटक, परंपरागत
ŀĶीकोन पाडÁयाआधी आिण Öवत:चे पयाªय सादर करÁयाकडे ÿवृ° होते. "द ÿोफेशन
ऑफ िमसेस वॉरन ®ीमती" हे नाटक वेÔया Óयवसायाचे वाÖतववादी सादरीकरण आहे.
रिशयन नाटककार अँटोनचे खॉÓह (१८६० - १९०४) हे “द Ňी िसÖटसª” आिण “द चेरी
ऑचªडª” या नाटकांसाठी ÿिसĦ आहेत. आकषªक मनोवै²ािनक वाÖतव, िविचý सामािजक
पåरिÖथतéमÅये अडकलेली पाýे आिण िवषमपåरिÖथती असतानासुĦा आशावादी असणारी
पाýे यांचे िचýण Âया¸या नाटकांना पूणªपणे वाÖतववादी बनवते. ®ीमंत लोक ही मानवी
अिÖतÂवा¸या एकाकìपणा आिण अिनिIJततेपासून वाचू शकत नाहीत. यूजीनओ' नील
(१८८८-१९५३), सवाªत महßवपूणª अमेåरकन नाटककारांपैकì एक, यांनी āॉडवे –एक
ÿभावी Öवłप Ìहणून गंभीर वाÖतववादी रंगभूमी¸या िवकासात योगदान िदले.
वाÖतववादी नाटक १९Óया शतकात िजतके लोकिÿय होते िततके लोकिÿय नसले तरी
२०Óया शतकातही ते िटकून रािहले तसेच आजही जगा¸या िविवध ±ेýांमÅये Âयाचा ÿभाव
कायम आहे.
५.३.२ िनसगªवाद:
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत आिण िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत युरोपीय नाटक
आिण नाट्य±ेýात िनसगªवाद चळवळीचा उदय झाला. वाÖतिवकतेचा Ăम Óयĉ करÁया¸या
ÿयÂनात िनसगªवादी नाटकामÅये िविवध नाट्य आिण रंगभूमी तंýांचा वापर केला जातो.
Öव¸छंदतावाद िकंवा अितवाÖतववाद , जे समÖयांना अÂयंत ÿितकाÂमक, आदशªवादी िकंवा
अगदी अलौिकक ŀिĶकोन देऊ शकतात, यांसार´या चळवळé¸या िवłĦ, िनसगªवाद ही
नाट्य आिण सािहÂयातील एक चळवळ आहे ºयाचा उĥेश दररोज¸या वाÖतववादी
वाÖतवाची ÿितकृती बनवणे आहे. Ļा रंगभूमीवर गुंतागुंतीचे संच, वाÖतिवक लोकां¸या
भाषणाची न³कल करणारे Ł± नीरस लेखन आिण वाÖतिवकतेचा सवाªत िवĵासाहª Ăम
िनमाªण करÁयासाठी वाÖतिवकतेची ÿितकृती बनवÁयाचा ÿयÂन करणारे अिभनय
वापरतात. वाÖतववाद जो Óयĉì ÿÂय±ात आहेत तसे ÿितिनिधÂव करÁयाचा ÿयÂन करतो munotes.in
Page 117
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
117 Âया¸यािवłĦ, िनसगªवाद, शाľोĉपणे पयाªवरण िकंवा आनुवंिशकता यांसार´या
अंतिनªिहत शĉéचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन करतो.
Ā¤चतßव² आिण नाटककार एिमल झोला हे िनसगªवादाचे ÿमुख समथªक आहेत. १८६७
¸या सुŁवातीस, झोलाने नाट्यकलांमधील सवª कलाकृती नाकारÁयाचे आवाहन केले होते,
अशी मागणी केली होती कì नाटके वतªनाची िवĵासू नŌद असावीत, Ìहणजे जीवनाचे
वै²ािनक िवĴेषण असावे. पिहले ÖपĶपणे िनसगªवादी नाटक झोलाचे "थेरेसरॅकìन"
(१८७३) होते, जे१८६७ मÅये ÿकािशत झालेÐया Âयां¸या Öवत:¸या कादंबरीचे पुनÿªवतªन
होते. ‘लानोÓहेल फॉÌयुªल’ हा झोलाचा िनसगªवादाचा वा³यांश आहे. फेयरĄाई, फेअरúँड
आिण फेअरिसंपलही िनसगªवादाची तीन मु´य तßवे आहेत आिण िनसगªवादी नाटकाचे
मु´य वैिशĶ्य Ìहणून काम करतात. ते खालीलÿमाणे आहेत.
नाटक हे वाÖतववादी असले पािहजे आिण मानवीवतªन आिण मानसशाľा¸या
सवªसमावेशक परी±णाचा पåरणाम असावा. पाýे वाÖतिवक ÿेरणा आिण कृती
असलेले वाÖतिवक लोक असले पािहजेत जे Âयां¸या आनुवंिशकतेवर आिण
वातावरणावर आधाåरत आहेत.
देखावा आिण सादरीकरणा¸या संदभाªत, नैसिगªक नाटक हे अवाजवी िकंवा नाट्यमय
पĦतीने न मांडता वाÖतववादी पĦतीने सादर केले पािहजे.
नाटक साधे असले पािहजे आिण गुंतागुंती¸या उपकथानकांनी िकंवा ÿदीघª
ÖपĶीकरणांनी भरलेली नसावीत.
वर सांिगतलेÐया तीन पैलूंÓयितåरĉ, िनसगªवादी नाटकाचे मु´य पैलूपुढीलÿमाणे
आहेत:
नैसिगªक नाटकांमÅये, डािवªन¸या संकÐपना, िवशेषत: ºयाÿकारे वातावरणाचा
चाåरÞयावर पडणारा आिण ÿेरणाľोत Ìहणून पडणारा ÿभाव संपूणª नाटकांत
उपिÖथत असतात.
िनसगªवाद सामाÆय बोलÁयाची पĦत, ÿशंसनीय लेखन आिण मानवी Óयवहारात
हÖत±ेप करणाöया भूत िकंवा आÂÌयांसार´या अलौिकक गोĶéपासून दूर राहÁयावर
भर देतो.
िवषयाची िनवड वाजवी आिण सī संदभाªतील असते आिण दूर¸या, अनोळखी िकंवा
इतर जगापासून दूर असते.
िचिýत केलेÐया पाýां¸या सामािजक गटाचा (Öपे³ůमचा) िवÖतार, मÅयम आिण
कामगार-वगाªतील नायकांपासून ते शाľीय नाटकातील ®ेķांपय«त पसरलेले आहे.
Ā¤च तÂववे°ा आिण नाटककार एिमल झोला यां¸या मागªदशªनाखाली िनसगªवाīांनी
रंगमंचावरील जीवन सूàमदशªकाĬारे पाहÁयाचा ÿयÂन केला. रंगभूमीला िनसगªवादाने ºया
रंगभूमीचा पुरÖकार केला Âयाला Âयांनी खोटे मानले. Âयां¸या ŀĶीने वाÖतववादही खोटा-तो
जीवनाची मांडणी करÁयाऐवजी Âयाचे अनुकरण करतो. एिमल झोला यांचा असा िवĵास munotes.in
Page 118
रंगभूमी िश±ण
118 होता कì रंगभूमीची भरभराट होÁयासाठी सÂयाचा ÿचार करणे आवÔयक आहे आिण ते
ÿे±क आिण समाजासाठी देखील महßवाचे असले पािहजे. झोलासाठी, रंगमंच (िथएटर)
मानवी Öवभावाची Æयायवैīक (फोरेिÆसक) आिण अनुभवजÆय कसोटी होती. या¸या
ÿकाशात, िनसगªवादी नाटके वाÖतववादापे±ा कमी ÿभावशाली होती, जरी Âयांचा रंगमंच
ÓयवÖथापन आिण रचनेवर मोठा ÿभाव पडला.
ÿमुखयोगदान:
जोहान ऑगÖटिÖůंड बगª (१८४९-१९१२), एक Öवीिडश नाटककार, कादंबरीकार, कवी,
िनबंधकार आिण िचýकार यांनी "दफादर" (१८८७), "िमसºयुली" (१८८८), आिण
"øेिडटसª" (१८८९) सार´या िनसगªवादी नाटकांची िनिमªती केली.
मॅि³समगॉकê (१८६८ - १९३६), हेʼnीबेक (१८३७ -१८९९), आिण गेरहाटª हॉÈटमन
(१८६२-१९४६४) हे मु´य िनसगªवादी नाटककार होते. "द लोअर डेÈÃस" या मॅि³सम
गॉकê¸या नाटकात øांतीनंतर¸या रिशयन क¸¸या राहÂया घरांमधील (Éलॉपहाऊसमधील )
िबकट राहणीमानाचे परी±ण केले. ते इतके िजवंत असायचे कì तुÌहाला कìटक िदसायचे
आिण आजूबाजूचा पåरसर िकती गिल¸छ आहे याचा वास यायचा. हेʼnीबेक¸या "दवÐचसª"
ने आजारी आिण मरणोÆमुखांवर जीवन जगणाöयां¸या दुĶ बाजूचा शोध घेतला. बेकस,
ºयांचे िवशेषतः अपशÊद वापरÐयाबĥल कौतुक केले जाते, ÂयामÅये वाÖतववादी Öवर
आहे. "द वीÓहसª" या नाटकाĬारे, गेहाटª हॉÈटमन यांनी कुटीर उīोगातील कामगारां¸या
कठीण पåरिÖथतीचे आिण Âयां¸या मालम°ा आिण जीवनाचे र±ण करÁयासाठी केलेÐया
संघषा«चे परी±ण कłन शैली¸या िवकासाला पुढे नेले. नैसिगªक कलाकृतीने रोग,
वेÔयाÓयवसाय, ÿदूषण, वणªĬेष आिण गåरबी यांसार´या अिÖतÂवाचे भीषण वाÖतव
दाखवले. िनसगªवादी लेखकांना खूप सरळ असÐयाबĥल वारंवार िनषेध केला गेला.
५.३.३ ÿतीकवाद:
Ā¤च कवé¸या गटाने १९Óया शतका¸या उ°राधाªत ÿतीकवादाची अनौपचाåरकåरÂया
संघिटत सािहिÂयक आिण कलाÂमक चळवळ सुł केली. १८८५ ते १९१० या काळात
जेÓहां ही चळवळ Âया¸या अÂयुच िशखरावर होती तेÓहा Ā¤च कवी जीनमोर
यांनी१८८६मÅये ÿितकवादी जाहीरनामा ÿकािशत केला. नंतर ते िचýकला आिण
रंगभूमीकडे वळले आिण २०Óया शतकात युरोिपयन आिण अमेåरकन सािहÂयावर Âयाचा
िविवध ÿमाणात ÿभाव पडला. रंगभूमीवर (िथएटरमÅये), एकोिणसाÓया शतका¸या
उ°राधाªत एिमल झोला आिण इतर िनसगªवादी लेखकां¸या शÊदशः, वणªनाÂमक शैलीला
आवÔयक ÿितसाद Ìहणून ÿतीकवाद एक जाणीवपूवªक चळवळ Ìहणून उदयास आला.
अÂयंत ÿितकाÂमक भाषे¸या सूàमपणे सूचक वापराĬारे, ÿतीकवादी कलाकारांनी ÿÂयेक
दशªकाचा अनोखा भाविनक अनुभव Óयĉ करÁयाचे उिĥĶ ठेवले. रंगभूमीवर (िथएटरमÅये),
ÿतीकाÂमकताही २०Óया शतका¸या सुłवातीस िनसगªवाद आिण वाÖतववादाचे
ÿितिनिधÂव करणाöया नाटकांिवŁĦची ÿितिøया मानली जात होती.
ÿतीकवाīांनी सनसनाटी आिण कÐपनािवलासी भावनाÿधानतेची (मेलोűामा आिण
रोमँिटिसझमची) सवª िचÆहे तसेच कोणÂयाही अनुकरणीय िकंवा नैसिगªक अिभनयाचे munotes.in
Page 119
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
119 िनमूªलन करÁयाचा ÿयÂन केला. िसĦांतानुसार, अिभनेÂयाने रंगमंचावर जे काही आहे
Âयापे±ा सखोल अथª दशªिवणारे एक Öवतःचा ठसा न उमटवता, (िडपसōनालाईºड ) ÿतीक
Ìहणून काम करायचे होते. नाटककारांनी ĀाÆस¸या ÿितकवादी कवéकडून, िवशेषतः
मÐलाम¥ यां¸याकडून ÿेरणा घेतली. १८७०¸या दशकात नाटक समी±क Ìहणून, मÐलाम¥
यांनी ÿबळ वाÖतववादी रंगभूमी¸या िवरोधात युिĉवाद केला आिण मानवता आिण िवĵाचा
अंतिनªिहत गूढ वाद Óयĉ करणाöया काÓयाÂमक रंगभूमीचा पुरÖकार केला. मÐलम¥¸या मते,
रंगभूमी हा एक पिवý संÖकार असावा िजथे कवी-नाटककार आपÐया काÓयाÂमक भाषे¸या
सूचक शĉìचा वापर कłन ŀÔय आिण अŀÔय जगांमधील पýÓयवहार ÿकट करतो.
ÿतीकाÂमक नाटकांची ठळक वैिशĶ्ये आहेत:
ÿतीकाÂमक नाटकांनी जीवनाचे वाÖतववादी ÿितिनिधÂव आंतåरक सÂया¸या
अिभÓयĉìसह बदलÁयाचा ÿयÂन केला.
ÿतीकवादी नाटकाने काÐपिनक कथा, दंतकथा आिण ÿतीके वापरली आिण
दररोज¸या वाÖतवा¸या पलीकडे जाÁयाचा ÿयÂन केला.
वापरलेली िचÆहे शािÊदक सूचनेपे±ा मोठा अथª सूिचत करतात. अशा ÿकारे,
िनवडलेÐया िचÆहांनी खरोखर जे संÿेिषत केले होते Âयापे±ा अिधक खोल अथª
सुचवला.
पाý, रंग, हालचाल, साधनसामúी (ÿॉÈस) आिण वेशभूषा नाटकात ÿतीकाÂमकता पूणª
करÁयासाठी वापरली गेली.
काटेकोरपणे ÿतीकाÂमक नाटकांनी ÿतीके, łपकांचा आिण संगीताचा जाÖतीत
जाÖत वापर कłन आिण कमीत कमी कथानक कृतीसह गीताÂमक नाटकाचे łप
घेतले.
या नाटकांमÅये कधी कधी गूढवाद आिण अÅयाÂमाचा मजबूत घटक असतो.
ÿतीकाÂमक नाटकांमÅये, अिभनय आिण संवाद अÂयंत शैलीबĦ आिण
अनैसिगªक/वाÖतव िवरोधी होते.
ÿमुख योगदान:
बेिÐजयम मधील लेखक मॉåरसमेटर िलंक हे सवाªत यशÖवी ÿतीकवादी नाटककार मानले
जात होते. Âया¸या "द इंůñडर" या नाटकात मृÂयूचा िवषय (थीम) वापरला गेला. अúगÁय
ÿतीकवादी नाटककारांपैकì एक ऑगÖटे िÓहिलयसªडीएल' आयल-अॅडम, Âया¸या
"दए³सेल" नाटकासाठी ÿिसĦ आहे जे ÿेम आिण धमाª¸या िवषया भोवती िफरते.
पॉल³लॉडेल, ĀाÆसमधील, Âयां¸या उÐलेखनीय कायाªसह "द िटिडंµज āाउट टू मेरी"
(१९२१) हे ÿमुख ÿितकवादी नाटककार आहेत. Öवीिडश नाटककार ऑगÖटिÖůंड बगª
आिण आयåरश कवी आिण नाटककार डÊÐयू. बी. येट्स दोघेही ÿितकवादी िवचारांनी
ÿभािवत होते. munotes.in
Page 120
रंगभूमी िश±ण
120 आÐĀेड जॅरीचे तीĄ उपहासाÂमक उबुरोई (१८९६) हे ÿतीकाÂमक रंगभूमीची
(िसÌबोिलÖट िथएटरची) उÐलेखनीय उदाहरणे आहेत. रा±सी उबूबĥलचे भयंकर ÿहसन,
ºयाची मूलतः जॅरी¸या एका िश±काची िवडंबन Ìहणून कÐपना केली गेली होती, ती Âवरीत
Ā¤च मÅयमवगाª¸या ÓयंµयांमÅये िवकिसत झाली.
एकसंध चळवळ Ìहणून ÿतीकवादी रंगभूमीचे आयुÕय कमी असूनही, वाÖतववादी
भूतकाळापासून Âयाचे महßवपूणªबदल आिण कÐपनारÌय, वातावरण आिण मनःिÖथती
यावर अवलंबून रािहÐयाने २०Óया शतकात लेखक आिण नाट्यिनिमªतीवर पåरणाम झाला.
५.३.४ अिभÓयĉìवाद :
अिभÓयĉìवाद हा एकÓयिĉिनķ कलाÿकार आहे जो भाविनक ÿभावासाठी वाÖतिवकता
बदलÁया¸या कलाकारा¸या ÿवृ°ीचा संदभª देतो. िचýकला, लेखन, नाट्य, वाÖतुकला
आिण संगीत यासार´या िविवध कलाÂमक माÅयमांमÅये अिभÓयĉìवाद िदसून येतो.
अिभÓयĉìवाद ही नाटक आिण रंगभूमीमधील आधुिनकतावादी चळवळ आहे जी युरोपमÅये
(िवशेषतः जमªनीमÅये) २०Óया शतका¸या सुŁवाती¸या दशकात आिण नंतर युनायटेड
Öटेट्समÅये िवकिसत झाली. हे कलांमÅये अिभÓयĉì वादा¸या Óयापक चळवळीचा एक
भाग बनते. बहòसं´य लेखकांनी वाढÂया औīोिगकìकरणा¸या िवषया¸या िनषेधाथª सहभाग
घेतला. अिभÓयĉì वाद Ìहणजे "रचना आिण रंगमंचकलेचे Öवłप ºयाĬारे मानवी मना¸या
इ¸छा, भीती आिण Åयास ®वणीय आिण ŀÔयमान केले जातात," एथनमॉडªन यांचे मत
आहे.
जॉजª कैसर आिण अÆÖटªटो लरहे २०Óया शतका¸या सुŁवाती¸या जमªन अिभÓयĉìवादी
चळवळीतील सवाªत ÿिसĦ नाटककार होते. अिभÓयĉìवादी लेखकांनी अिभÓयĉìवादी
रंगभूमीचा (िथएटरचा) वापर मोठ्या ÿमाणात ÿे±कांपय«त Âयांची ŀĶी पोहोचवÁयासाठी
Âयांनी अनुभवलेÐया आिण कÐपना केलेÐया घटना रेखाÂमक िचýांनी (úािफकåरÂया)
िचिýत करÁयासाठी वापरÐया. अिभÓयĉìवादी नाटकाने रंगमंच-पåरणाम (Öटेज इफे³ट्स)
आिण कÐपक देखाÓयाला (सेिटंµजला) ÿाधाÆय िदले, तर वाÖतववादी नाटकाचा संरिचत
नमुना नाकारला. अिभÓयĉìवादी नाटकात दैनंिदन अिÖतÂवा¸या वाÖतवाला महßव नÓहते.
नाटककाराची वाÖतवाची Öवतःची धारणा अिभÓयĉì नाटकांतून Óयĉ होते. हे जीवनाचे
पूणªपणे याŀि¸छक आिण Óयिĉिनķ िचýण होते. इतर ÿमुख वैिशĶ्ये आहेत:
हे पाýांचे आंतåरक िवचार ÿदिशªत करÁयावर ल± क¤िþत करते. हाÖयाÖपद
संघषा«मधील पाýांचे िचýण कłन, कधीकधी ÿे±कांना ध³का बसला.
पाýे माणूस, वडील आिण मुलगा (दमॅन, दफादर आिण दसन) सार´या िननावी
पदनामांमÅये कमी करÁयात आली.
देखावा (सेिटंग) आिण पाýे अÖसल असली तरी, लेखका¸या पूवªकÐपना आिण
ÿाधाÆय ते रंगमंचावर कसे सादर केले जातात यावर िनयंýण ठेवतात. munotes.in
Page 121
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
121 रंगमंच खूप गुंतागुंतीचा िकंवा पूणªपणे नापीक असू शकतो आिण ÿकाश, कपडे, संगीत
आिण ŀÔयांचा वापर गैर-वाÖतववादी आहे. सजावटीमÅये वारंवार िविचý आकार
आिण ºवलंतरंग आढळतात.
अिभÓयĉìवादी नाटकांमÅये वारंवार तीĄ शÊद आिण हालचालéसह ÖवÈनासारखी
ÿितमा वापरली जाते.
यात एकसंध कथानकाचा अभाव आहे, कथानक िवÖकळीत आिण भाग /घटनांमÅये
मोडलेले आहे, ÿÂयेकाने Öवतःचा मुĥा मांडला आहे.
वेळ, Öथळ आिण कृती यां¸यातील सीमांकडे दुलª± केले गेले. कथा सांगणे हे ÖपĶपणे
ÖवÈनासारखे िकंवा भयानक आहे.
याने जीवनातील शूÆयता आिण अिनिIJततेची भावना Óयĉ केली.
ÿमुख योगदान:
ऑÖकर कोकोÖकायांचे "मडªरर, दहोप ऑफ वुमन" हे रंगभूमीसाठी (Öटेजसाठी) पिहले खरे
अिभÓयĉìवादी काम होते, ºयाचा पिहला खेळ (ÿीिमयर) १९०९मÅये िÓहएÆना येथे
झाला. अनािमक पुŁष आिण ľी Âयात वचªÖवासाठी Öपधाª करतात. हे पौरािणक ÿकार,
गानवृंदाचा पåरणाम (कोरल इफे³ट्स), घोषणाÂमक भाषा आिण वाढीव तीĄता यांमÅये
मूलगामी घट हे रंगशाľ (øेमॅिटिÖट³स); नंतर¸या अिभÓयĉìवादीना टकांĬारे मोठ्या
ÿमाणावर वापरले गेले.
पिहÐया महायुĦात जमªनीमÅये अिभÓयĉìवाद ÿÖथािपत करÁयास मदत करणारे सवाªत
ÿमुख नाटककार जॉजª कैसर होते. Âयाचे काम "गॅस" (१९१२) हे गॅस-उÂपादक िगरणीची
कथा िचिýत करते जी लोकशाही पĦतीने िनयंिýत आहे आिण नफा वाटणी धोरणे वापरते.
तथािप, िगरणीचा Öफोट होतो, नायक-िगरणी मालकाचा मुलगा—नैितक कŌडीत सापडतो.
तो, अिभÓयĉìवादी कलाकारांÿमाणे, अनेक जीवन उÅवÖत केलेÐया िगरणीची पुनबा«धणी
कł इि¸छत नाही. यंýसामúी¸या िनयंýणापासून मुĉ राहóन चांगले जीवन जगÁयाचे मूÐय
पूणªपणे समजून घेणारे ते एकमेव पाý आहे. खरा आनंद कशासाठी आहे यावरील ही नैितक
दुिवधा दशªिवते कì औīोिगकìकरणाने ÿÂयेकासाठी-केवळ कलाकार, कामगार आिण संपूणª
मानवतेसाठी िकती अडचणी िनमाªण केÐया आहेत.
रेनहाडª सॉजª, वॉÐटर हॅसेन ³लेÓहर, हॅÆस हेनीजाĹ आिण अनōÐट āोनन हे काही इतर
ÿिसĦ अिभÓयĉìवादी नाटककार होते. Âयां¸या नाट्यमय ÿयोगांचे मॉडेल Ìहणून Âयांनी
जमªन अिभनेता आिण नाटककार Āँक वेडेिकंड आिण Öवीिडश नाटककार ऑगÖट
िÖůंडबगª यां¸याकडे पािहले. वॉÐटर हॅसेन ³लेÓहरचे “दसन” आिण रेनहाडª सॉजªचे “दबेगर”
या सारखी अिभÓयĉìवादी नाटके दोÆही महßवा¸या कामिगरी होÂया. या नाटकांनी
विडलांची आकृती नाकारणारे आिण ताŁÁयात दैवी आÂमिवĵास दशªिवणारे यां¸यातील
िपढ्यानिपढ्या संघषाªचे िचýण केले. munotes.in
Page 122
रंगभूमी िश±ण
122 "दहेअरीएप", "द एÌपरर जोÆस" आिण "द úेट गॉडāाउन" ही युजीन ओ' नीलची तीन
नाटके आहेत जी अमेåरकन िथएटरमÅये लोकिÿय अिभÓयĉìवादी नाटके होती. इतर
उÐलेखनीय योगदानांमÅये सोफì ůेड वेलची "मशीन", लाजोस एúीची "रॅिपड ůािÆझट"
आिण एÐमर राईसची "द अॅिडंग मशीन" यांचा समावेश आहे. अमेåरकन नाट्य
इितहासातील महान लेखकांपैकì एक असलेÐया टेनेसी िवÐयÌस यांचा अमेåरकन
रंगभूमीवर अिभÓयĉìवादी ÿभाव होता. Âयाचे सुÿिसĦ नाटक "द µलास मेनेजरी" हे २०Óया
शतका¸या सुŁवाती¸या युरोिपयन अिभÓयĉìवादाचे एकसातÂय होते.
मूलभूतपणे, कोणताही “वाद“ ("ism") ही ÿितिøया असते. उदाहरणाथª, वाÖतववाद ही
१९Óया शतका¸या सुŁवाती¸या Öव¸छंदतावादाची ÿितिøया होती. अिभÓयĉìवाद हा
कलांमÅये अिधक ÿचिलत असलेÐया िनसगªवादाचा िनषेध आहे आिण Âयाचे मूळ
एकोिणसाÓया शतकातील भौितकवादात आहे. आज, नाटककार अनेक िभÆन नाट्यÿकार
आिण रचनांसह ÿयोग करÁयास मोकळे आहेत—जोपय«त Âयांचा ŀĶीकोन ÿे±कांना
भावतो.
तुमची ÿगती तपासा:
१. नाटका¸या वाÖतववादी ŀिĶकोनाचे वणªन करा.
२. नाटकातील अिभÓयĉìवाद Ìहणजे काय? ÿिसĦ अिभÓयĉìवादी नाटक कोणते?
५.४ सारांश भारतीय आिण पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटकाचे घटक आिण रचना यावर जोर
देÁयापूवê नाटकाची चचाª ÿथम नाटका¸या संकÐपनेवर क¤िþत झाली. हे नंतर थोड³यात
वाÖतववाद, िनसगªवाद, ÿतीकवाद आिण अिभÓयĉì वादयावर ल± क¤िþत करते आिण
नाटकìय कलांमÅये महßवपूणª योगदान देते. नाटक ही सवाªत वैिवÅयपूणª कला आहे, कारण
ती केवळ जीवनाचे िचýणच करत नाही, तर ित¸याकडे एक अनोखा ŀĶीकोनही देते, असे
Ìहटले तर अितशयोĉì होणार नाही. नाटके समाजावर िवडंबन कł शकतात िकंवा मानवी
शĉì तसेच दुबªलतेवर सूàमपणे ÿकाश टाकू शकतात. शोकांितका लोकांची महानता आिण
±मता ÿकट कł शकतात, तर सÅयाचे िनसगªवादी नाट्यलेखन मानवी मनाचा शोध घेते.
नंतर¸या मÅययुगातील नैितक नाटके िकंवा १९Óया शतकातील मेलोűामा आिण २०Óया
शतकातील चचाª नाटकांÿमाणे नाटकाचाही अिधक उघडपणे उपदेशाÂमक हेतू असू शकतो.
वेगवेगÑया कालखंडात नाटकांनी जे अनेक उĥेश साधले ते नाटकां¸या पटकथेत
नŌदवलेले आहेत आिण हे सॅÌयुअल जॉÆसन¸या दाÓयाचे समथªन करते कì
नाटककारांसाठी उपलÊध रचनां¸या ÿकारांवर कोणतेही िनब«ध नाहीत.
५.५ ÖवाÅयाय १. भारतीय नाटकाची संकÐपना ÖपĶ करा. Âयाची वैिशĶ्ये िवशद करा.
२. "खरे नाटक िýिमतीय असते." नाटका¸या संकÐपने¸या संदभाªसह बोÐटन¸या
िवधानाचे समथªन करा. munotes.in
Page 123
नाटक आिण Âयाचे िसĦांत: भारतीय आिण पाIJाÂय
123 ३. भारतीय आिण पाIJाÂय नाट्यशाľानुसार नाटका¸या िविवध घटकांची गंभीरपणे
तुलना करा.
४. पाIJाÂय नाटका¸या नाट्यमय रचनेची सिवÖतर चचाª करा.
५. नाटकातील ÿतीकवाद Ìहणजे काय? ÿतीकाÂमक नाटकाची ÿिसĦ उदाहरणे कोणती
आहेत?
५.६ संदभª J. L. Styan (1963). The Elements of Drama, Cambridge University
Press. Digitised by University of Fl orida in 2011. Retrieved from
https://edisciplinas.usp.br/pluginfile.php/3817779/mod_resource/cont
ent/1/ELEMENTS%20OF%20DRAMA.%20ST YAN..pdf
LenagalaSiriniwasaThero (2017). The Structure of a Sanskrit Drama.
International Journal of Science and Research (IJSR) Volume 6
Issue 1. DOI: 10.21275/ART20163180 Retrieved from:
https://www.ijsr.net/archive/v6i1/ART20163180.pdf
Singh Rameshwor (2019). Bharata Muni’s Natyashastra: A
Comprehensive Study. International Journal of English Language,
Literature and Translation Studies, Vol.6.Issue.1. Retrieved from:
https://doi.org/10.33329/ijelr.6 119.85
https://encyclopedia2.thefreedictionary.com/drama%2C+Western
https://literariness.org/2020/11/12/drama -theory/
https://www.britannica.com/art/South -Asian -arts/Indian -theatre
https://www.britannica.com/art/Symbolism -literary -and-artistic -
movement
https://www.ijsr.net/archive/v6i1/ART20163180.pd f
https://www.infoplease.com/encyclopedia/arts/ performing/theater/dra
ma-western/greek -
drama#:~:text=The%20Western%20dramatic%20tradition%20has,tr
agedy%2C%20originated%20in%20the%20dithyramb . munotes.in
Page 124
रंगभूमी िश±ण
124 https://www.lkouniv.ac.in/site/writereaddata/siteContent/2020041206
32194475nishi_Natyashastra.pdf
https://www.merriam -
webster.com/dictionary/drama#:~:text=1%20%3A%20a%20written%
20work%20that,drama%20occurring%20in%20the%20courtroom .
https://www.wisdomlib.org/hindui sm/book/the -
natyashastra/d/doc202318.html
*****
munotes.in
Page 125
125 ६
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ कला सादर करÁया¸या संदभाªत संÿेषण आिण माÅयम समजून घेणे.
६.३ संÿेषण माÅयमांĬारे कला सादरीकरणाचा ÿचार आिण जनसंपकª
६.४ तंý²ान आिण ±मता बदलणे, माÅयमांमधील तंý²ाना¸या मयाªदा
६.५ सारांश
६.६ ÖवाÅयाय
६.० उिĥĶे Ļा घटका¸या अËयासानंतर िवīाÍया«ना पुढील गोĶéची मािहती होईल.:
• कला सादर करÁया¸या संदभाªत संÿेषण आिण माÅयम.
• संÿेषण माÅयमांĬारे कला सादरीकरणाचा ÿचार आिण जनसंपकª.
• तंý²ान आिण ±मता बदलणे, मीिडयामधील तंý²ाना¸या मयाªदा.
६.१ ÿÖतावना संÿेषण हे एक सामािजक साधन आहे ºयामÅये सूचना, मन वळवणे, िश±ण, मनोरंजन,
िवकास आिण या सार´या िवÖतृत काया«चा समावेश होतो. कालांतराने, संवादाची िविवध
काय¥ सामावून घेÁयासाठी सवª संÿेषण माÅयमे िवकिसत झाली आहेत आिण हे रंगभूमी¸या
बाबतीतही खरे आहे.
संÿेषणाचा एक मौÐयवान ÿकार Ìहणून नाटक िशकणाöयांना सामाियक जीवनात
सहकायाªने एकý काम करÁयाची संधी देते. हे िवīाÃया«ना अिधक ÿभावीपणे Óयĉ
होÁयाची संधी देते. कÐपनां¸या शािÊदक आिण गैर-मौिखक अिभÓयĉì वाढिवÁयासाठी
नाटकदेखील उपयुĉ आहे. हे आवाज ÿ±ेपण, शÊदांचे उ¸चार, भाषेसह ÿवाह आिण मन
वळवणारे भाषण सुधारते. नाटक खेळ खेळून, ÿे±क बनून, तालीम कłन आिण
सादरीकरण कłन ऐकÁयाची आिण िनरी±णाची कौशÐये िवकिसत होतात.
munotes.in
Page 126
रंगभूमी िश±ण
126 ६.२ कलासादर करÁया¸या संदभाªत संÿेषण आिण माÅयम समजून घेणे रंगभूमीमÅये संÿेषण महßवपूणª भूिमका बजावते कारण ते लोकांमधील संवाद आहे. मािहती,
िवचार, मतेइ. ÿदान करणे िकंवा देवाण घेवाण करणे उपयुĉ आहे. नाटक हा एक दुतफाª
रÖता आहे. रंगभूमीवłन जे पाठवले जाते Âयाला ÿे±कांचा Âवåरत ÿितसाद िमळतो.
भारतीय संÖकृतीत नाटकाला महßवाचं Öथान आहे. भारत कलाÿेमéसाठी नेहमीच Öवगª
रािहला आहे, मग ते संगीत असो, नृÂय असो िकंवा नाटक असो. नाटका¸या िविवध पैलूंवर
ÿाचीन भारतातील नाट्यशाľ नावा¸या एका िविशĶ úंथात चचाª केली जाते. नाटक हा
संÖकृत शÊद आहे. अिभनया¸या माÅयमातून िविवध भावना आिण पåरिÖथती ÿ±ेिपत
केÐया जातात. अिभनय हा शÊद 'अिभ' आिण 'िन' या दोन शÊदांचा संयोग आहे ºयाचा
अथª अनुøमे "कडे" आिण "वाहणे" असा होतो. यातून अिभनय Ìहणजे सादरीकरण
ÿे±कांपय«त घेऊन जाणे.
इथे ÿij असा पडतो कì अिभनेÂयाने तो अथª ÿे±कांपय«त कसा पोहोचवायचा. तर इथून
संवादाची भूिमका आिण महßव सुł होते. संÿेषण ही अशी िøया आहे जी महßवपूणª
िचÆहां¸या वापराĬारे कÐपना Óयĉ करते. हे दोन िकंवा अिधक Óयĉéमधील संबंध आहे.
जेÓहा ÓयĉéĬारे संवाद साधÁयासाठी अथªपूणª िचÆहे वापरली जातात तेÓहा ते सामािजक
जीवनासाठी महßवपूणª असते. संÿेषण एखाīा Óयĉìची मािहती सामाियकरण ±मता,
िविशĶ ŀĶीकोन , िनरोगी सामािजक संबंधांना समथªन देणारी मूÐये िवकिसत करÁयास
मदत करते. ते नैसिगªकरीÂया बहòआयामी आहे. हे सूचना, मन वळवणे, िश±ण, मनोरंजन,
िवकास इÂयादी िविवध काय¥ करते. आÌही येथे काही ÿमुख काया«ची खालीलÿमाणे चचाª
करणार आहोत.
१. मािहती कायª:
हे कोणÂयाही संÿेषणाचे पिहले आिण महßवाचे ÿाथिमक कायª आहे. ÿाचीन काळापासून,
कला सादरीकरणाचे मु´य कायª मािहती ÿसाåरत करणे हे आहे. केवळ मनोरंजन करणे नÓहे
तर ÿे±कांना मािहती देणे हे कलाकाराचे कतªÓय आहे. िविवध पातÑयावर Öवतःला िसĦ
करÁयासाठी तसेच सादर कÂयाªसाठी हे फायदेशीर आहे. उदा., कारिगल संघषाªची मािहती
ओåरसा, उ°रÿदेश आिण िबहार इÂयादी úामीण भागातील जनतेला देÁयासाठी या
माÅयमाचा वापर करÁयात आला. आज¸या आधुिनक युगात िजथे झपाट्याने वाढ होत
आहे, तेÓहा अशा ÿकारची नाटक/नाटककला úामीण लोकांना जागłक करÁयासाठी
उपयुĉ आहे.
२. आदेश िकंवा उपदेशाÂमक कायª:
संÿेषणाचे हे दुसरे महßवाचे कायª आहे. हे करा आिण कłन कायािवषयी जागłक
करÁयाशी संबंिधत संÿेषणाचा संदभª देते. ÿाचीन रंगभूमी हे िश±णाचे सदाबहार माÅयम
आहे. “तेल, महागाई, युĦ, सामािजक संघषª, कुटुंब, धमª, मांसबाजार हे सवª नाट्यÿÖतुतीचे
िवषय बनले. कोरसने ÿे±कांना अ²ात तÃयांबĥल ÿबोधन केले आहे. Âयांना योµय आिण
अचूककृतीचे मागª दाखवले गेले. रंगभूमी हे तßववेßयांसाठी एक िवषय बनले आहे, परंतु munotes.in
Page 127
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
127 केवळ अशा तßव²ांसाठी जे जगाचे ÖपĶीकरण देऊ इि¸छत नाही तर ते बदलू इि¸छत
आहे. Âयामुळे आम¸याकडे तßव²ान होते, आÌहाला सूचना होÂया. बटōÐट āे´तयांनी
बरोबरच Ìहटले आहे.
३. ÿेरक कायª:
संÿेषणाचे हे ितसरे महßवाचे कायª आहे. संÿेषणाची मु´य भूिमका Ìहणजे लोकांवर ÿभाव
टाकणे आिण Âयांना गंभीरपणे िवचार करÁयास ÿवृ° करणे ºयामुळे इि¸छत िदशेने वागणूक
बदलते. िचýपटगृहे िविशĶ मनोवृ°ी आिण वतªनपĦती वापłन ÿे±कांना आकिषªत कł
शकतात. ते आंदोलन आिण ÿचाराचे कायª देखील कł शकते. भारतातील सामािजक
िनषेधाचे पिहले ल±णीय नाटक Ìहणजे दीनबंधू िमýा यांचे नीलदपªण (दिमरर ऑफ इंिडगो
Èलांटसª) हे इ.स. १८६० मÅये ÿकािशत झाले. इ.स. १८५८ ¸या øांतीपासून काही घटना
या नाटकातून मांडÐया गेÐया आहेत.
४. शै±िणक कायª:
हे संÿेषणा¸या सवाªत महÂवा¸या काया«पैकì एक आहे. औपचाåरक संÿेषणाचा वापर
िश±णात केला जातो आिण Óयावहाåरक जीवनात माý ³विचतच होतो. माý, नाट्य हे
िश±णाचे माÅयम Ìहणून ÿभावीपणे वापरले जाऊ शकते. आज¸या घडीला िवīाÃया«चा
ओढा पुÖतके िशकÁयाकडे आहे. या संदभाª तरंगभूमी मदत कł शकते. खेळ आिण
संभाषणा¸या Öवłपात नाटकाचे तंý वापरले जाऊ शकते. काहीवेळा अगदी ÿÂय±ात
Âया¸या भौितकøमखाली खंिडत होतो. िश±क आिण िशकिवलेले सामािजक अंतर कमी
केÐयाने नंतरचा िवĵास वाढतो आिण संभाषण श³य होते. परÖपर संवादापे±ा,
कथाकथनातील मुलां¸या शाळा बाĻकौशÐयांचा सÆमान करणाöया सामुदाियक पĦतéचा
आदर आिण आदर मुलांना संÿेषणशील बनवÁयात खूप मोठा पÐला गाठू शकतो.
५. मनोरंजन कायªøम:
मनोरंजन हे संवादाचे महßवाचे कायª Ìहणून उदयास आले आहे. संवादाचे मनोरंजन कायª
ÿथम चाÐसª राइट यांनी ÿÖतािवत केले होते. मनोरंजन माÅयम हे मु´यतः ÖवारÖय आिण
शारीåरक आकषªणाशी संबंिधत आहे. या वैिशĶ्यांĬारे हे माÅयम लोकांना आकिषªत करते.
सामाÆयतः, टीÓही आिण िचýपटांसारखे ÿसारणमाÅयम हे कायª उ°मÿकारे ÿितिबंिबत
करतात. मनोरंजनासाठी नाट्यगृह सुł झाले. मनोरंजन तथािप, लोकांना िदलासा
देÁया¸या Óयापक कृतीला संबोिधत करणारी अिभÓयĉì Ìहणून येथे पािहले पािहजे. Âयात
आनंद, करमणूक, मनोरंजन िकंवा वाÖतिवक जीवनातील समÖयांपासून िवचिलत होणे
यासार´या िविवध पैलूंचा समावेश होतो.
६. िवकास कायª:
लोकांची जमवाजमव करÁयात आिण देशा¸या िवकासात Âयांचा Öवे¸छेने सहभाग
घेÁयासाठी संवादाचे महßव सवª®ुत आहे.भारतामÅये, लोकांपय«त पोहोचणे, Âयां¸याशी
संवाद साधणे आिण Âयांना नवीन कौशÐये सुसºज करणे यावरील िचंतेवर देशा¸या
िनयोजनबĦ िवकासाची Êलूिÿंट देणाöया सलग पंचवािषªक योजनांमÅये वारंवार जोर देÁयात munotes.in
Page 128
रंगभूमी िश±ण
128 आला आहे. िवकासासाठी संÿेषण हे सामाÆयत: आधुिनक माÅयमां¸या िविवध ÿकार
वापरास सूिचत केले गेले असले तरी, गेÐया सहąाÊदी¸या उ°राधाªने आपÐयाला हे
दाखवून िदले आहे कì आधुिनक माÅयमां¸या िविवध ÿकार िवकास संÿेषण िनयोजकां¸या
अपे±ा पूणª कł शकले नाहीत. हे ÿामु´याने या वÖतुिÖथतीमुळे आहे कì लोक अजूनही
आधुिनक माÅयमां¸या संÖथांशी संवाद साधÁया¸या पारंपाåरक माÅयम ÿकारांÿमाणे
आरामात जोडू शकत नाहीत.
६.३ संÿेषण माÅयमांĬारे कला सादरीकरणाचा ÿचार आिण जनसंपकª जनसंपकª (पीआर) हा एखाīा Óयĉì िकंवा कंपनीबĥलची मािहती लोकांपय«त आिण
िवशेषत: माÅयमांमÅये कशी ÿसाåरत केली जाते हे ÓयवÖथािपत करÁयाशी संबंिधत तंý
आिण धोरणांचासंचआहे.
सोÈया भाषेत सांगायचे तर, जनसंपकª (PR) Ìहणजे संÖथा आिण ितचे लोक यां¸यातील
संवादाचे ÓयवÖथापन करणे होय. जागłकता िनमाªण करÁयासाठी, सावªजिनक मतांवर
ÿभाव टाकÁयासाठी , ÿितķेचा ÿचार आिण संर±ण करÁयासाठी लàय-क¤िþत मािहती
ÿिøयेĬारे सिøय संÿेषणाची ÓयवÖथा करणे हा Âयाचा उĥेश आहे.
जनसंपकª हा सवाªत जुÆया Óयवसायांपैकì एक आहे. जेÓहापासून लोक आिण समुदायांना
संवाद साधायचा होता तेÓहापासून Âयांनी जनसंपकª कौशÐयांचा वापर केला आहे, परंतु
अलीकड¸या काळातही कौशÐये एका वेगÑया िशÖतीत एकिýत केली गेली आहेत.
आधुिनक जनसंपकाªचे मूळ अमेåरकेत आहे. ÖवातंÞयाची घोषणा, राºयघटना आिण
ह³काचे िवधेयक या सवा«कडे Âयां¸या काळातील उ°म जनसंपकª दÖतऐवज Ìहणून पािहले
जाऊ शकते. इ.स. १८०० ¸या दशका¸या उ°राधाªत, अमेåरकेतील अनेक कंपÆयांनी
Âयां¸या कÐपना आिण उÂपादनांचा ÿचार करÁयासाठी ÿेस एजंट्सना िनयुĉ करÁयास
सुŁवात केली. असोिसएशन ऑफ अमेåरकन रेलरोड्सचा दावा आहे कì इ.स. १९८७
मÅये रेÐवे सािहÂया¸या वािषªक अहवालात जनसंपकª/पिÊलक åरलेशन हा शÊद वापरणारी
ही पिहली कंपनी होती). इ.स. १८८२ मÅये अमेåरकन वकìल डोरमनईटन यांनी
पिहÐयांदा जनसंपकª वापरला होता असे इतर ľोत सांगतात. Âयांनी येललॉÖकूलमÅये
जनसंपकª Ìहणजे सामाÆय िहतासाठी संबंध असे ÖपĶ केले. तथािप, अमेåरकेची पिहली
ÿिसĦी फमª, द पिÊलिसटी Êयुरो, इ.स. १९०० मÅये बोÖटनमÅये Öथापन झाली आिण
Öवतंý जनसंपकª िवभागांची सुŁवात झाली.
जनसंपकª िवभागाची भूिमका:
जनसंपकª िवभाग आिण सामािजक माÅयमे ही संवादावर आधाåरत आहेत.परंतु समाज
मÅयम, Âया¸या माफªत पाठिवÁयात येणाöया िनरोपांसह, तुमचा संपकª वाढवतो. ºयामुळे
जनसंपकª अिधक मजबूत आिण ÿभावशाली होऊ शकते. Æयूजåरलीझ, ईमेल आिण इतर
जनसंपकª संबंिधत माÅयमांĬारे ÿकािशत केलेली सामúी अिधक काळ जगू शकते, वेगाने
पसł शकते आिण समाज माÅयमां¸या मदतीने पुढे पोहोचू शकते.
• मािहती पýके munotes.in
Page 129
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
129 • हँडबुक
• अ±रे
• पोÖटसª
• Éलायसª
• वािषªक अहवाल
• िबिलंग/पेइÆसटª
• ŀक®ाÓय मािहती
• वेबपेजेस
• Êलॉग
• फेसबुक
• ट्िवटर
या मÅये तुमची कंपनी तयार करत असलेÐया िविवध ÿकार¸या जािहरातéचा देखील
समावेश आहे:
• छापा
• ÿसाåरत करा
• सामािजक माÅयमे
• थेटमेल
• बॅनर
• िचÆहे
• जािहराती
• िवशेष वÖतू (पेन, बटणे आिण मेमोपॅड)
जनसंपकªचे महßव:
ÿभावीपणे संवाद कसा साधायचा ? तुÌही ही माÅयमे ÿभावीपणे कशी वापł शकता हे
जाणून घेणे महßवाचे आहे. िवचारात घेÁयासार´या घटकांमÅये खालील गोĶéचा
समावेशआहे:
munotes.in
Page 130
रंगभूमी िश±ण
130 १. ąोत:
तुमचा ąोत िवĵासाहª, अनुभवी आिण तुम¸या लिàयत ÿे±कांशी समानता साधणारा
असायला हवा.
२. संदेश (ठळक मािहती):
तुम¸या संदेशातील मजकूर ÿितसादाÂमक जीवावर पåरणाम करणारी शिĉशाली मािहती
असÐयाची खाýी करा.
३. मौिखक/अशािÊदक संकेत:
नेहमी ÖपĶ आिण अचूक अशी ÿभावी भाषा वापरा. तुम¸या ÿे±कांसाठी योµय आिण
संवेदनशील अशी िचÆहे, शÊद आिण ÿितमा वापरा.
४. िĬ-मागª संÿेषण:
तुम¸या ÿे±कांना अिभÿाय देÁयाची अनुमती देऊन संभाषणाची संधी तयार करा. यामÅये
खुलेमंच, सूचनापेटी, ÿijो°रांसह भाषणे, ÿितसाद काडª आिण सव¥±ण यांचा समावेश
आहे. सामािजक माÅयमे हे तुम¸या ÿे±कांशी थेट संवाद साधÁयासाठी आिण ÿितबĦतेला
ÿोÂसाहन देÁयासाठी एक उÂकृĶ साधन आहे.
५. ÿे±कांचा सहभाग:
जेÓहा श³य असेल तेÓहा, कायªøमात तुमचे ÿे±क सहभागी होऊ शकतील अशा संधी
शोधा. ÿे±क ÿितबĦता आपÐया कंपनीसाठी जागłकता वाढवते. ÿे±कांना सहभागी
कłन घेÁयासाठी िवशेष कायªøम आिण Öपधाª वापłन पहा.
ÿÂयेक कंपनीने संवादाची ही माÅयमे वापरणे महßवाचे आहे. अि³झया पिÊलक åरलेशÆस
(Axia Public Relations) ला मािहत आहे कì िनयंिýत आिण अिनयंिýत संÿेषण तसेच
PESO ÿितमान सवªसमावेशक जनसंपकª योजना तयार करÁयासाठी महßवाचे आहे.
संÿेषण माÅयमाĬारे सादरीकरण कलेची जािहरात आिण जनसंपकª माÅयमाचे फायदे-
जनसंपकªचा उĥेश जागłकता िनमाªण करÁयासाठी, जनमतांवर ÿभाव टाकÁयासाठी,
ÿितķेला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण संरि±त करÁयासाठी लàय-क¤िþत मािहती ÿिøयेĬारे
सिøय संÿेषणाची ÓयवÖथा करणे हा आहे. जनसंपकª िवभागाने माÅयमांचा फायदा घेऊन
जािहरात करÁयाचे ÿकार खालीलÿमाणे आहेत -
१. āँड जागłकता िनमाªण करणे:
एक मजबूत जनसंपकª संबंध मोहीम संÖथे¸या āँडसाठी लिàयत ÿे±कांमÅये ŀÔयमानता
वाढिवÁयात मदत कł शकते. तुम¸या Óयापक िवपणन संÿेषण योजनेमÅये जनसंपकª
माÅयमांचा समावेश कłन, तुÌही िवĵसनीय मीिडया आउटलेट्स मÅये सकाराÂमक
ÿिसĦी िमळवून āँड जागłकता िनमाªण कł शकता. तुमची जनसंपकª संÖथा तुमचे Öथान,
भौगोिलक पोहोच , उīोग आिण लिàयत ÿे±कांसह िविवध घटकांवर आधाåरत munotes.in
Page 131
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
131 कÓहरेजसाठी लिàयत करÁयासाठी आउटलेटचा सानुकूल माÅयम मािहती िवकिसत
करेल. बहòधा, ते वतªमानपý, वेबसाइट, Êलॉग, पॉडकाÖट, टेिलिÓहजन ÖटेशÆस, रेिडओ शो
इÂयादéसह िविवध ÿकार¸या आउटलेट ÿकारांमÅये तुम¸या āँडबĥल कथा गोळा
करÁयाचा ÿयÂन करतील. Âयां¸या ÿसारामुळे होणारे मीिडया कÓहरेज अनेक Öवłपात
येऊ शकते. येथे काही सवाªत लोकिÿय ÿकारआहेत:
२. उÂपादन राउंड-अप:
अनेक ÿकारची माÅयमे िनयिमतपणे उÂपादन राउंड अपशेअर करतात आिण जागłकता
वाढवÁयासाठी तुम¸या āँडवर ÿकाश टाकÁयाचा हा एक उ°ममागª असू शकतो. तुम¸या
कंपनी¸या उÂपादनाचा ÿकार आिण िकंमत टॅगवर अवलंबून, संपादक, åरपोटªर िकंवा
Êलॉगर, Âयाबĥल िलिहÁयापूवê िकंवा Âयाबĥल बोलÁयापूवê ते उÂपादन ÿाĮ कł शकतात.
पुनरावलोकन आिण अनबॉि³संग िÓहिडओंची गेÐया काही वषा«मÅये लोकिÿयता वाढली
आहे, Âयामुळे तुमचे उÂपादन या ÿकार¸या कÓहरेजसाठी उधार देत असÐयास, तुमची
जनसंपकª संÖथा समी±कांची लिàयत यादी आिण नमुना पाठवते.
३. संÖथा ÿवĉा यांनी मांडलेले िवचार:
जर तुम¸या कंपनीचा ÿवĉा असेल जो Âया¸या ±ेýातील त² असेल, तर तुमची जनसंपकª
संÖथा तुम¸या ÿव³Âयाला उīोग-संबंिधत बातÌयांबĥल बोलू शकते. Óयापार कथा िकंवा
िनरी±णे अनेकदा या ÿकार¸या माÅयम ÿिसĦीसाठी संधी देतात.
४. योगदान िदलेला लेख:
योगदान िदलेला भागकंपनीने िकंवा जनसंपकª िवभागा¸या ÿव³Âयाने िलिहला आिण
लेखा¸या "बायलाइन"मÅये लेखकाचे नाव आिण शीषªक िदले तर याचा फायदा संÖथेला
होतो.संÖथेचा संचालक िकंवा संÖथेतील कोणी तरी बायलाइन/योगदान िदलेला लेख
िलिहणे हा āँड जागłकता पसरवÁयाचा आिण तुम¸या उīोगा¸या बातÌयांमÅये िवशेषतः
गुंतवणूक केलेÐया ÿे±कांपय«त पोहोचÁयाचा एक उ°म मागª आहे. यासारखे लेख तुम¸या
āँड¸या उīोगात िवĵासाहªता ÿÖथािपत करÁयात मदत कł शकतात आिण तुम¸या
कंपनीला तुमची कंपनी उÂकटतेची गोĶ ठळक कłन तुम¸या लिàयत ÿे±कांशी
सखोलसंबंध बनवू शकते. एकदा तुÌही तुम¸या लेखा¸या िवषयावर िनणªय घेतÐयानंतर,
तुमचा जनसंपकª कायªसंघ सवōÂकृĶ लेखक शोधÁयासाठी वेगवेगÑया ÿकाशनांĬारे
तपासणी करÁयास स±म असेल. आउटलेट्स Âयां¸या ÿे±कांसाठी नेहमीच नवीन सामúी,
नवीन कÐपना आिण ŀĶीकोन शोधत असतात.एकदा तुम¸या संÖथेने यासारखे काही
मोहक लेखाचे तुकडे तयार केले कì, ते Âया िविशĶ आउटलेट्सशी मजबूत नातेसंबंध
िनमाªण करÁयास अनुमती देईल.
५. वैिशĶ्यपूणª बातÌया:
तुम¸या संÖथेमÅये काय घडत आहे यावर अवलंबून, तुम¸या जनसंपकª िवभागाला तुम¸या
संÖथेबĥल िवशेषकथा, लेख िलिहÁयाची िकंवा िवभाग सुरि±त करÁयाची संधी असू शकते.
या ÿकरणात, आपÐया संÖथे¸या बातÌया एखाīा तुकड्याचे ÖपĶीकरण करतील. munotes.in
Page 132
रंगभूमी िश±ण
132 उदाहरणाथª, आमचे ³लायंट स¤ट पीटर युिनÓहिसªटी हॉिÖपटल राºयातील पिहले जÆमक¤þ
उघडÁया¸या ÿिøयेत आहे जे हॉिÖपटल कॅÌपसमÅये आहे. या बातमीदार घटनेमुळे
आÌहाला Łµणालया¸या भौगोिलक ±ेýाचा समावेश करणाöया दैिनक वृ°पýापय«त
पोहोचÁयास ÿवृ° केले ºयाचा पåरणाम बातÌया वैिशĶ्यात झाला. हे ल±ात ठेवणे महßवाचे
आहे कì कंपनी िकंवा बातÌयांचे वैिशĶ्य सुरि±त करÁयासाठी तुम¸या संÖथेला मीिडया
आउटलेट¸या ÿे±कांना ÖवारÖय असेल हे सांगÁयासाठी एक कथा असणे आवÔयक आहे.
६. िवĵासाहªता वाढवणे:
तुÌही Öटाटª-अप असाल िकंवा ५०वा वधाªपनिदन साजरा करणारी संÖथा असाल तरीही
तुÌहाला तुम¸या लिàयत ÿे±कांचा िवĵास संपादन करणे आवÔयक आहे. úाहकांचा कल
āँड आिण उÂपादनांशी एकिनķ असतो ºयावर Âयांचा िवĵास आहे. खरंतर, बहòतेक लोक
वषाªनुवष¥ एकच उÂपादन, कंपनी, संÖथा इÂयादी वापरतात कारण Âयां¸यात āँडबाँड
िवकिसत होतो आिण Âयांना नवीन गोĶéमÅये łपांतåरत करणे कठीण होऊ
शकते.एवढ्याकाळासाठी úाहक ºया āँडला िचकटून राहतो तो āँड बनू पहात आहात?
माÅयम ÿिसĦी ,सÂयता, िवĵास, पारदशªकता आिण िवĵासाहªता वाढवून हे साÅय करÁयात
मदत कł शकते. úाहक केवळ āँड िकंवा संÖथांशीच िनķावान नसतात, तर मीिडया
आउटलेट्सशीही एकिनķ असतात. याचा िवचार करणे आवÔयक आहे. बातÌया
वापरÁयासाठी ÿÂयेकाकडे Âयांचे २-३ माÅयम ąोत असतात , Ìहणूनच समाज माÅयमांचे
जग समजून घेणारा जनसंपकª संघ असणे आिण तुमची सामúी योµय िदशेकडे जात आहे
याची खाýीकरÁयासाठी कोणÂया आउटलेटला लàय करायचे आहे हे महßवाचे आहे. जेÓहा
ÿे±क िवĵासाहªतेचा ÿij येतो, तेÓहा तुमचे लिàयत úाहक āँडमÅये काय शोधत आहेत हे
समजून घेणे महßवाचे आहे. उदा. फोÊसª¸या अलीकडील अËयासानुसार, ३३% úाहक
खरेदी करÁयापूवê Êलॉगवर अवलंबून असतात आिण ४३% úाहक सÂयतेला महßव देतात.
एकदा तुमचा āँड समाज माÅयमां¸या जगतात Öथािपत झाला आिण वाढला कì, ती माÅयमे
संबंध सतत वाढत आिण िवकिसत होऊ शकतात.
७. माÅयम संबंध ÿÖथािपत करणे:
संÖथा úाहकांना नेहमी सांगते कì आÌही फĉ माÅयमांकडे जात नाही, ते आम¸याकडे
येतात. मीिडया आउटलेट्ससह परÖपर फायदेशीर संबंध िनमाªण करÁया¸या अनेक
वषा«¸या समपªणाचा हा पåरणाम आहे. मीिडया आिण जनसंपकª Óयावसाियकांना कथा तयार
करÁयासाठी आिण ÿे±कांना गुंतवून ठेवÁयासाठी एकमेकांची गरज असते. जनसंपकª
िवभागाला माÅयमांशी हे महßवाचे संबंध असÁयाचा आिण सातÂयाने नवीन िनमाªण
केÐयाबĥल अिभमान वाटतो.
जर एखाīा िविशĶ िवभागाला िकंवा वाताªहराला मािहत असेल कì तुमची संÖथा Âयां¸या
ÿे±कांना ÖवारÖय असलेÐया िवषयाबĥल वेळेवर आिण मौÐयवान मािहती देऊ शकते, तर
ते इतरý जाÁयापे±ा तुम¸या संÖथेकडे ąोत Ìहणून येÁयाची अिधक श³यता असते. munotes.in
Page 133
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
133 िवशेषत:, Âयां¸या कथेत योगदान देणाöया कंपनी¸या संचालक िकंवा ÿव³Âयाची मुलाखत
घेÁयाचा Âयांना सकाराÂमक अनुभव असÐयासv एकदाv काv तुÌहीv संवाद साधला कì,
एक सुंदर नातं फुलतं ºयाचा भिवÕयात दोÆही प±ांना फायदा होतो.
८. संकटावर िनयंýण करणे:
एकदा तुम¸या āँडचा सिøय आिण िवकिसत होणारा जनसंपकª िवभाग कायªøम आला कì,
माÅयमांशी जोपासलेले संबंध संकटा¸यावेळी महßवपूणª बनू शकतात. जेÓहा एखादे संकट
येते तेÓहा, पारदशªक असणे आिण श³य ितत³या लवकर माÅयमांना िनवेदन पाठवणे
महÂवाचे आहे. संकटा¸यावेळी अफवा आिण गैरसमज फार लवकर पसरतात आिण ते
तुम¸या āँडसाठी हािनकारक ठł शकतात. तथािप, जेÓहा तुम¸या āँड/संÖथेचा माÅयमांशी
िवīमान संबंध असतो, तेÓहा तुम¸या बाबत ÿसाåरत होत असलेÐया बातÌयांवर अथवा
अफवांवर िनयंýण ठेवता येते.
āँड जागłकता िनमाªण करÁयासाठी, िवĵासाहªता आिण सÂयता वाढवÁयासाठी,
माÅयमांशी संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी आिण संकटिनयंýणासाठी माÅयमांशी संबंध एक
मजबूत घटक असू शकतो.
६.४ तंý²ान आिण ±मता बदलणे, माÅयमांमधील तंý²ाना¸या मयाªदा तंý²ान आिण ±मता बदलÁयाचा अथª:
पयाªवरणीय धोरणामÅये तांिýकबदल महßवाची भूिमका बजावतात. नवीन तंý²ानामुळे
Öव¸छ उÂपादन आिण संसाधनांचा अिधक कायª±म वापर करणे श³य होते. सावªजिनक
धोरण नसताना , Öव¸छ तंý²ाना¸या िवकासासाठी बाजारपेठेला योµय ÿोÂसाहन
िमळÁयाची श³यता नाही. तांिýक बदला¸या इतर ±ेýांÿमाणेच, ²ाना¸या ÿसारामुळे
खाजगी कंपÆयांकडून संशोधन आिण िवकास कायाªमÅये कमी गुंतवणूक होते.
Óया´या:
आिवÕकार, नावीÆय आिण ÿसार ÿिøयेĬारे िदलेÐया अंतगªत घटकां¸या पातळी
सहउÂपादनामÅये वाढ करणे हे तांिýकबदल Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकते.
माÅयमांमÅये तंý²ानाची भूिमका:
तंý²ानामुळे लोकांमधील संवाद वाढतो. तंý²ानामुळे संवादा¸या एकापे±ा जाÖतपĦती
वापरÁयाची सोय होते. आता लोक ईमेल, समाज माÅयमे, चॅट मेस¤जर, िÓहिडओ
कॉÆफरिÆसंग, िÓहिडओ कॉल , ÿितमा, िÓहिडओ, िचÆहे, आकृती, चाटª आिण इमोिटकॉन
इÂयादी वापł शकतात.
माÅयमांमधील तंý²ान आिण तंý²ानाची ±मता बदलत आहे:
Êलॉकचेन तंý²ानासह इंटरनेट¸या सामÃयाªने िवतरक आिण संÖथांĬारे Âयां¸या मािहतीवर
मालकì आिण मालकì¸या समÖया सोडवÁयाचा मागª बदलला आहे. ए आर / AR आिणÓही munotes.in
Page 134
रंगभूमी िश±ण
134 आर/VR तंý²ानाने कथा-चालीतां पासून ते नेýदीपकपणे ÿÖतुत केलेÐया कथा ते
अनुभव-चािलत मनोरंजनापय«त िविवध अनुभव तयार करÁयात मदत केली आहे. आकषªक
पåरणामांसाठी एआर/AR आिण Óही आर/ VR वाÖतिवक-जगातील घटकांना आभासी
घटकांसह एकý करतात. पोकेमॉनगो आिण रेडीÈलेयर वन ही ए.आर. ची दोन अचूक
उदाहरणे आहेत.
आवाज/Óहॉईस तंý²ानातील नवकÐपनांमÅये úाहक संगीत कसे शोधतात आिण ऐकतात
ते बदलÁयाची ±मता ठेवतात. िवĴेषणाÂमक ±ेýमािहती घटक कृती करÁयायोµय
करÁयासाठी नािवÆयपूणª उपाय िवकिसत करत असÐयाने मशीन लिन«ग आिण ए.आय./AI
माÅयम उīोगात वा ढÂया ÿमाणात ÿवेश करतील. मािहती आकषªक, वैयिĉ कृत आिण
पारदशªक करÁयासाठी ÿगत िवĴेषणे वापरली जातात.
अÐगोåरदम वैयिĉकृत पĦतीने सामúी िवतरीत करतात. जािहरातदारांसाठी, हे ÿे±क
वापरत असलेÐया माÅयमांवर आधाåरत अचूकपणे लिàयत करÁयाची संधी देते, ºयामुळे
łपांतरणाची श³यता वाढते.
³लाउड इÆĀाÖů³चर मॅनेजम¤ट सोÐयूशÆस मीिडया कंपÆयांना ±मता मोजÁयात मदत
करतात आिण ÿगत िवĴेषणे Âयांना जािहरात यादी¸या मागणीचा अंदाज लावू देतात.
माÅयम संÖथाना Âयां¸या मािहती-चािलत ÿवासाला गती देÁयासाठी दर मिहÆयाला नÓया
तंý²ानाचा उदय होत आहे. ÖमाटªÖपीकर, Öमाटªफोन, कने³टेड घरे आिण कने³टेड कार
यासार´या उÂपादनां¸या िवÖतृत ®ेणीवर Öमाटª तंý²ानाचा ÿवेश वाढला आहे. हे लोकांना
कधीही, कोठूनही ऑनलाइन राहÁयास आिण अमयाªदसंगीत, िÓहिडओ ÿवािहत करÁयास
आिण इंटरनेट कनेि³टिÓहटी होईपय«त पुÖतके वाचÁयास अनुमती देते. यामुळे िनिमªती
बदलÁयासाठी आिण िवतरण सुधारÁयासाठी डेटाची मागणी देखील वाढली आहे.
फेिशयल रेकिµनशन काही अॅÈसना चेहरा शोधÁयात, चेहöयाची वैिशĶ्ये ओळखÁयास आिण
3D जाळी तयार करÁयास स±म करते जे चेहöयावरील िविशĶ िनद¥शांकांवर ÿितमा
आ¸छािदत करते, Âया¸यासह हलते. मांजरी¸या वैिशĶ्यांसह (कान, मूंछ, शेपटी इ.)
Âयां¸या वैिशĶ्यांवर काहीसे अखंडपणे िमसळून लोक पोज देऊ शकतात आिण Öवतःचा
फोटो घेऊ शकतात. अगदी अलीकडे, अशा अॅÈसनी फोटोमधील वैिशĶ्ये ओळखणे आिण
नंतर ते आ¸छादन Ìहणून वापरणे िकंवा 3D अॅिनमेशन तयार करÁयाचा पयाªय ÿदान करणे
सुł केले आहे.
ए. आय नवीन सामúी तयार करÁयाची ÿिøया Óयवसाय , ÿकाशने आिण ऑनलाइन
िनमाªÂयांसाठी ल±णीयरीÂया अिधक कायª±म बनवत आहे. फोÊसª बटê नावाचा बॉट वापर
तो जो मागील आउटपुटवर आधाåरत योगदान कÂया«साठी लेखिवषयांची िशफारस करतो.
Âयाचÿमाणे, एआय/AI चा वापर नवीन जािहराती आिण िचýपट ůेलर, Öवयंचिलत
उपशीषªक आिणÿी- आिण पोÖट-ÿॉड³शन ÿिøया सुÓयविÖथत करÁयासाठी, सवªपायöया
अिधक एकिýत , कमी खिचªक आिण जलद बनवÁयासाठी केला जाऊ शकतो. ए आय / AI
¸या वापरामुळे, वतªणुकìशी संबंिधत मािहती आिण चेहöयावरील ओळखी¸या जािहराती munotes.in
Page 135
नाटक आिण संÿेषण माÅयम
135 इत³या वैयिĉक झाÐया आहेत कì ÿÂयेक जािहरात िविशĶ खरेदीदार ÓयिĉमÂवावर
िनद¥िशत केली जाते.
माÅयमांतील तंý²ाना¸या मयाªदा:
१. िनराशा आिण एकाúतेचा अभाव:
आपले जीवन समाज माÅयमांवर अवलंबून असते आिण आपण सवªजण Âयां¸याशी
जोडलेले असतो,Âयामुळे आपण इतरां¸या जीवनशैलीमुळे िनराश होऊ आिण ईÕयाª बाळगू
शकतो. आपण Âयांची ÿशंसा करतो आिण Âयां¸यासारखे बनू इि¸छतो कारण आपण
Âयां¸या जगÁया¸या पĦतीचे अनुसरण कł इि¸छतो आिण ते जे काही करतात ते कł
इि¸छतो. Âयां¸या आयुÕयात, परंतु अचानक हे सवª श³य नाही कारण ÿÂयेक Óयĉìचे
Öवतःचे Óयिĉमßव असते आपण एखाīा सारखे बनÁयाचा ÿयÂन कł शकत नाही,
Âयामुळे आपÐया जीवनात नैराÔय आिण िनराशा येते आिण आपण असे िवचार कł लागतो
कì आपण अपयशी आहोत आिण आपण आयुÕयात काहीही साÅय कł शकत नाही वगैरे.
आिण जेÓहा तुÌही अशा ÿकारची मानिसक िÖथती असता तेÓहा तुम¸यात एकाúता असली
पािहजे, तुÌही इतरांशी Öपधाª करÁयािशवाय कशावरही ल± क¤िþत करणार नाही.
२. सुर±ा आिण गोपनीयता राखणेया सारखी आÓहाने:
सामािजक माÅयम हे असे एक माÅयम आहे िजथे आपली ÿÂयेक ि³लक सुरि±त आहे
आिण आपली मािहती ते कुठेतरी संúिहत करते. तंý²ान आम¸या मयाªदे¸या इतके
पलीकडे गेले आहे कì तुमचा िवĵास बसणार नाही कì तुमची सवª मािहती एखाīाने हॅक
केली आहे आिण तो/ती ती कशी वापरतो याबĥल तुÌहाला मािहती नाही. गोपनीयते¸या
काही समÖया आहेत, कì तुमची वैयिĉक मािहती सहजपणे पसरते आिण हॅिकंगची मु´य
समÖयाही आहे कì ºयाला हॅिकंग मािहत आहे तो तुमची सवª सोशलमीिडया खाती िनयंिýत
करतो आिण दुसöया िसÖटमवłन सहजपणे िनयंिýत कł शकतो आिण तुमची सवª मािहती
गोळा कł शकतो.
३. सायबर रधमकì:
आज काल हे खूप सामाÆय आहे कì, कोणतेही बनावट खाते तयार करा आिण अनोळखी
Óयĉéÿमाणे तुम¸या िमýाला धमकावणे सुł करा, काही वेळा ही सायबर धमकì खूप गंभीर
असते कì काही मुले गुंडांकडून गुंडाळली जातात आिण अपमानानंतर आÂमहÂयेचा ÿयÂन
करतात. सोशल नेटविक«ग साइट्सवर िवĵासाची समÖया आहे Ìहणून सावधिगरी बाळगा
आिण कोणावरही िवĵास ठेवू नका आिण ºयाला तुÌहाला मािहत नाही आिण जो
तुम¸यासाठी पूणªपणे अनोळखी आहे अशा Óयĉìसमोर तुमची सवª रहÖये उघडू नका.
४. Óयसन आिण आरोµय समÖया:
फĉ मुलांबĥल बोलत नाही तर काही तŁण ÿौढ सोशल मीिडयाचे इतके गंभीरपणे Óयसन
करतात कìÂयांना संगणक िकंवा मोबाईल समोर घालवलेÐया वेळेची कÐपना नसते.ते
Âयांचे आरोµय िबघडवतात आिण मानिसक िÖथरता देखील. Âयाचे आÂम-िनयंýण ढळते.
समाज माÅयमांनी Âयांचे जीवन लोकां¸या आिण समाजा¸या सामािजक संवादापासून दूर
केले आहे. Âयांना Âयां¸या कुटुंबासोबत घालवायला वेळ नाही आिण ते Âयां¸या पालकांशी munotes.in
Page 136
रंगभूमी िश±ण
136 काहीही चचाª करत नाहीत आिण Âयां¸या बाजूला कोणीही नको आहे. अशाÿकारे, Óयसन
करणाöयाना आरोµया¸या समÖया आहेत जसे कì डोÑयांची समÖया, कमी ऊजाª,
िनþानाश, नैराÔय, िनराशा, िविचýवागणूक, मानिसकसमÖया , खूप िवचार करणेइ.
५. गुÆहे आिण ल§िगक शोषण:
आपÐया सवा«ना मािहती आहे कì सामािजक माÅयमे एक खुला मंच आहे आिण Âयाला पूणª
ÖवातंÞय आहे.ºयामुळे तŁणिपढी आपली Óयिĉमßव आिण काहीतरी नवीन आिण
सजªनशील िवचार करÁयाची ±मता खराब करते आिण सायबर-गुÆĻां¸या ÿकारात अडकते
आिण ल§िगक शोषणातही सामील होते.
६.५ सारांश नाटक हे संÿेषणाचा एक मौÐयवान ÿकार Ìहणून िशकणाöयांना सामुिहकजीवनात
सहकायाªने एकý काम करÁयाची संधी देते. हे िवīाÃया«ना अिधक ÿभावीपणे Óयĉ
होÁयाची संधी देते. कÐपनां¸या शािÊदक आिण गैर-मौिखक अिभÓयĉì वाढिवÁयासाठी
नाटकदेखील उपयुĉ आहे. हे आवाज ÿ±ेपण, शÊदांचे उ¸चार, भाषेसह ÿवाह आिण मन
वळवणारे भाषण सुधारते. नाटकाचे खेळ खेळून, ÿे±क बनून, तालीम कłन आिण
सादरीकरण कłन ऐकÁयाची आिण िनरी±णाची कौशÐये िवकिसत होतात. Âयामुळे संवाद
आिण ÿसारमाÅयमे यां¸यातील संबंध समजून घेणे महßवाचे ठरते आिण या घटकात Âयाची
सिवÖतर चचाª केली आहे.
जनसंपकª (पीआर) हा एखाīा Óयĉì िकंवा संÖथेबĥलची मािहती लोकांपय«त आिण
िवशेषत: माÅयमांमÅये कशी ÿसाåरत केली जाते हे ÓयवÖथािपत करÁयाशी संबंिधत तंý
आिण धोरणांचा संच आहे. माÅयमांमÅये जनसंपकाªची गरज आिण भूिमका महßवाचीआहे.
तंý²ानामुळे लोकांमधील संवाद वाढतो. तंý²ानामुळे संवादा¸या एकापे±ा जाÖतपĦती
वापरÁयाची सोय होते. या घटकाने तंý²ाना¸या ±मतांसह Âयाची भूिमका, गरज आिण
आÓहाने समजून घेÁयासाठी काही िवषयांवर ÿकाश टाकला आहे.
६.६ ÖवाÅयाय १. कला सादर करÁया¸या संदभाªत संवाद आिण माÅयम यां¸यातील संबंधांवर चचाª
करा.
२. संÿेषण माÅयमांĬारे कला सादरीकरणात ÿोÂसाहन देÁयाची गरज नमूद करा.
३. संपकª माÅयमांĬारे सादरीकरणा¸या कलेमÅये जनसंपकाªची भूिमका काय आहे ते
ÖपĶ करा.
४. बदलÂया तंý²ानातील िविवध ÿवाह काय आहेत?
५. माÅयमांमÅये तंý²ाना¸या िविवध मयाªदा सांगा.
*****
munotes.in