Page 1
1 १
संघटना मक वत न हणज े काय?
पाठाची रचना :
१.० उि े
१.१ प रचय
१.२ आंतरवैयि क कौश या ंचे मह व आिण यव थापक काय करतात ?
१.३ संघटना मक वत नाची या या
१.४ प तशीर अ ंत ा न पूरक अ यास
१.५ सं था मक वत न े ात योगदान द ेणा या िश त
१.६ संघटना मक वत नाम य े काही िनरप े ता आहेत
१.७ सं था मक वत नासाठी आ हान े आिण स ंधी
१.८ संघटना मक वत णूक मॉड ेल िवकिसत करण े
१.९ सारांश
१.१० श दकोष
१.११ सुचिवल ेले वाचन
१.१२
१.० उि े
या युिनटचा अ यास क े यान ंतर त ु ही खालील गो क रता स म हाल :
पर पर कौश या या मह वाची श ंसा करण े;
यव थापक काय करतात ह े समज ून घेणे,
संघटना मक वत न प रभािषत कर यास स म होणे.
प तशीर अ यासासह अ ंत ा न पूरक होणे.
काय े ातील वत न (Organisational Behaviour ओबी) े ांम ये योगदान द ेणा या
िश त समज ून घेणे.
ओबीम य े काही वत ने िनरप े आह ेत हे समजण े.
ओबीसाठी आ हान े आिण स ंधी जाण ूनघेणे.
ओबी मॉड ेल िवकिसत करण े. munotes.in
Page 2
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
2 १.१ प रचय
संघटना मक वत ना या अ यासातील हा प रचया मक आिण सवा त मह वाचा पाठ आह े.
या पाठाम य े आपण िवशेषतः िम ंट्झबग या यव थापक य भ ूिमकां या स ंदभा त आ ंतर
वैयि क कौश या ं या अ यासा या मह वावर चचा क आिण यव थापक काय
करतातयाचा अ यास कर या सोबत , आपण म ुळात यव थापन काया चे परी ण करणार
आहोत . आपण िविवध यव थापन कौश य े व भावी आिण यश वी यव थापक य
ि याकलापा ंमधील फरक यावर द ेखील चचा करणार आहोत .
संघटना मक वत नाचा अ यास करताना थम स ंघटना मक वत न प रभािषत करण े
मह वाच े आह े. सं था मक वत न प रभािषत क े यानंतर प तशीर अ यासासह
अंत ा नपूरक या िवषयावर चचा केली जाईल . यानंतर आपण स ंघटना मकवत न े ात
योगदान द ेणा या िविवध िवषया ंवर चचा क यात . हे ल ात ठ ेवले पािहज े क स ंघटना मक
वत नात काही िनरप े ता आह ेत, यांची चचा केली जाईल . आज संघटना मक वत नासाठी
अनेक आ हान े आिण स ंधी आहेत, या य ेकावर तपशीलवार चचा केली जाईल . या
पाठा या श ेवटी आपण स ंघटना मक वत न मॉड ेल िवकिसत कर या या िवषयावर चचा
क यात .
यव थापकाची प रणामकारकता ठरव यासाठी मानवीवत न समज ून घेणे खूप मह वाच े
आहे. यश िमळव यासाठी इतरा ंम ये िमसळ याची मता ख ूप मह वाची असत े.
यव थापक ह णून चांगले आंतर-वैयि क कौश य े अंगी असण े खूप मह वाच े आहे.आंतर
वैयि क कौश य े इतर लोका ंसह चा ंगले काम कर याची मता दश वतात. या य कड े
हे कौश य आह े ते इतरा ंशी चा ंगले संवाद साध ू शकतात , नेतृ व कौश य दाखव ू शकतात
आिण स ं थेतील स ंघषा ना यश वी पणे सामोर े जाऊ शकतात . चांगले आंतर वैयि क
कौश य असल ेले यव थापक कामाची जागा अिधक आन ंददायी बनव याची श यता
असत े आिण याम ुळे उ च कामिगरी करणा या पा लोका ंना िनय ु करण े आिण कामावर
ठेवणे सोपे होते.
१.२ आंतरवैयि क कौश या ंचे मह व आिण यव थापक काय करतात ?
१.२.१ यव थापक कोण आह ेत? यव थापक काय करतात ?
यव थापक अशा य असतात ज े इतर लोका ं ारे कामे क नघ ेतात. ते िनण य घेतात,
संसाधन े वाटप करतात आिण य ेय सा य कर यासाठी इतरां या ि याकलापा ंना िनद िशत
करतात . यव थापक या ंचे काय एका अशा स ं थेम ये करतात ज े जाणीवप ूव क समि वत
सामािजकएकक असत े जे दोन िक ंवा अिधक लोका ंचे बनल ेले असत े जे एक सामा य य ेय
िकंवा उि े सा य कर यासाठी त ुलनेने िनरंतर आधारावर काय करत े. सं थांची उदाहरण े
हणज ेशाळा, णालय े, चच , रटेल टोअस , पोिलस िव भाग, थािनक , रा य आिण क
सरकार , एज सी इ .जे इतरा ं या ि याकलापा ंवर देखरेख करतात आिण या स ं थांम ये
यव थापक िक ंवा शासक च असतात ज े या स ं थांचे उि े सा य कर यासाठी
जबाबदार असतात . munotes.in
Page 3
संघटना मक वत न हणज े
काय?
3 १.२.२ यव थापन काय .
िवसा या शतका या प ूवा धा त, हे ीफेयोल या च उ ोगपतीन े सांिगतल े क यव थापक
पाच यव थापन काय करतात ; िनयोजन , आयोजन , कमांिडंग, सम वय आिण िनय ं ण.
आज, आपण यातील चार संि क ेली आह ेत. ती हणज े िनयोजन , आयोजन , नेतृ व
आिण िनय ं ण.
िनयोजन
िनयोजनाम य े सं थेची उि े िनि त करण े, आिण ही उि े सा य कर यासाठी धोरण े व
समाकिलत कर यासाठी योजना िवकिसत करण े तसेच ि याकलाप सम वियत करण े इ.
चा समाव ेश होतो .
आयोजन
कोणती काम े करायची आह ेत, ती कोणी करायची आह ेत, काय कशीगटब करायची
आहेत, कोणाला अहवाल ायचा आह े आिण कोणत े िनण य यायच े आहेत हे आयोजन
ठरवत े.
नेतृ व करणे
इतरां या ि याकलाप िनद िशत क ेले जायला हव े, तसेच यात सवा त भावी स ं ेषण मा यम ं
िनवडून सद या ंचे आपसातील स ंघष सोडवण े समािव आह े.
िनयं ण
िनयंि त करण े यात ह े सुिनि त करण े आव यक आह े क गो ी जस े पािहज ेतसे चाल ू
आहेतना. यासाठी यव थापनान े सं थे या कामिगरीवर ल ठ ेवले पािहज े.
१.२.३ यव थापन भ ूिमका
१९६० या उ राधा त हे ी िम ंट्झबग य ांनी या ं या िनरी णा या आधार े असा िन कष
काढला क यव थापक १० अ यंत संबंिधत भ ूिमकापार पाडतात या ंना खालील
त याम य े दश िव या माण े तीन मोठ ्या ेण म य े गटब क ेले जाऊ शकत े.
दश न १-१ िमंट्झबग या यव थापक य भ ूिमका
भूिमका वण न
आंतरवैयि क
नामधारी प ुढारी (िफगरह ेड) तीका मक प ुढारी; याने कायद ेशीर िक ंवा सामािजक
व पाची अन ेक िनयिमत कत ये पार पाडण े अपेि त
असत े
नेता कम चा या ंना ेरणा व िदशा दश िव यासाठी जबाबदार
संपक अनुकूलता आिण मािहती दान करणा या बाहेरील
संपका चे नेटवक राखत े munotes.in
Page 4
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
4 मािहतीप ूण
मॉिनटर िविवध कारची मािहती ा करत े आिण सं थेची
अंतग त आिण बा म जात ंतू क हण ून काम करत े
सारक बाहे न िक ंवा इतर कम चा या ंकडून िमळाल ेली मािहती
सं थे या सद या ंपय त पोहोचवत े
व ा सं थे या योजना , धोरणे, कृती आिण प रणामा ंची
मािहती बाह ेरील लोका ंपय त पोहोचवत े,सं थे या
उ ोगाती ल त हण ूनकाम करत े
िनण य म
उ ोजक सं था आिण याच े वातावरण यातीलस ंधी शोधून
आिण यासाठी बदल घडव ून आण यासाठी क प
सु करत े.
य ययहाताळणारा जे हा स ं थेला मह वप ूण , अनपेि त अडथळ े येतात
ते हा स ुधारा मक कारवाईसाठी जबाबदार असत े.
संसाधन वाटप करणार े ल णीय स ं था मक िनण य घेते िकंवा मंजूर करत े
वाटाघाटी करणार े (िनगोिशएटर ) मुख वाटाघाट म य े सं थेचे ितिनिध व कर यासाठी
जबाबदार
१. आंतरवैयि क भ ूिमका.
सव यव थापका ंना औपचा रक आिण तीका मक व पाची कत ये पार पाडण े
आव यक आह े. जे हा यव थापक कायद ेशीर िक ंवा सामािजक व पाची अन ेक िन य
कत ये पार पाडतात , ते हा ते यि म वा या भ ूिमकेत वागत असतात . सव यव थापका ंची
नेतृ वाची भ ूिमका द ेखील असत े याम य े कम चारी िनय ु करण े, िश ण द ेणे, ेरणा द ेणे
आिण यांना िश तब करण ेया काया चा समाव ेश होतो . यव थापक द ेखील स ंपका ची
भूिमका बजावतात , बाहेरील ज े लोक या ंना मािहती द ेतात यालोकांशी संपक साधतात .
२. मािहतीप ूण भूिमका.
सव यव थापक म ॅगिझन वाच ून, इतर लोका ंशी बोल ून तस ेच इतर बाह ेरील सं था आिण
सं थांकडून मािहती गोळा करतात . िमंट्झबग याला मॉिनटर रोल हणतात . यव थापक
सं था मक सद या ंना देखील मािहती सा रत क शकतात . ही सारकाची भ ूिमका आह े.
जे हा त े बाहेरील लोकांसमोर स ं थेचे ितिनिध व करतात त े हा यव थापक व याची
भूिमका पार पाडता त.
३. िनणा यक भ ूिमका.
उ ोजका या भ ूिमकेत, यव थापक नवीन क प स ु करतात आिण या ंची देखरेख
करतात . य यय हाताळणार े (िड टब स ह ँडलर) हणून, यांना काही सम या ंवर
सुधारा मक कारवाई करावी लाग ेल. संसाधन वाटप करणार े यव थापक हणून मानवी , munotes.in
Page 5
संघटना मक वत न हणज े
काय?
5 भौितक आिण आिथ क स ंसाधना ंचे वाटप कर यासाठी त े जबाबदार असतात .
वाता कारा या भ ूिमकेत, ते सम या ंवर चचा करतात आिण या ं या वतः या य ुिनटसाठी
फायद े िमळिव यासाठी इतर य ुिनट्सशी सौद ेबाजी देखील करतात .
१.२.४ यव थापन कौश य े
यव थापका ंना या ंचे उि सा य कर या साठी कौश य े िकंवा मता आव यक असत े.
रॉबट कॅट्झ यांनी 3 आव यक यव थापन कौश य े ओळखली आह ेत: तांि क, मानवी
आिण व ैचा रक .
I. तांि क कौश य े.
औपचा रक िश णा ार े, यांनी या ं या े ातील िवश ेष ान आिण प ती िशक या आह ेत.
सव नोक या ंना काही िवश ेष कौश याची आव यकता असत े आिण बर ेच लोक नोकरीवर
यांची ता ंि क कौश य े िवकिसत करतात .
II. मानवी कौश य े.
वैयि क इतर लोका ंसोबत आिण गटात काम कर याची , यांना समज ून घे याची
आिण या ंना े रत कर याची मता आह े. लोक ता ंि क ्या िनप ुण असू शकतात, परंतु ते
कमी माणात ोत े असू शकतात िक ंवा इतरा ं या गरजा समज ूशकत नाहीत िक ंवा या ंना
संघष यव थािपत कर यात अडचण य ेऊ शकत े. कारण यव थापक इतर लोका ं ारे कामे
क न घ ेतात, यां याकड े संवाद साध यासाठी , वृ कर यासाठी आिण िनय ु
कर यासाठी चांगली मानवी कौश य े असण े आव यक आह े.
III. संक पना मक कौश य े
यव थापका ंकडे जिटल प रि थत च े िव ेषण आिण िनदान कर याची मानिसक मता
असण े आव यक आह े. या कामा ंसाठी व ैचा रक कौश य े आव यक असतात .
१.२.५ भावी िव यश वी यव थापक य ि यािशलता .
संशोधन अ यासात ून अस े िदसून आल े आह े क ज े यव थापक या ं या नोक या ंम ये
सवा त भावी आह ेत या ंना सवा त जलद पदो नती िदली जात े. युथा स एट . अल. ने
४५० पे ा जा त यव थापका ंचा अ यास क ेला आिण अस े आढळल े क भावी
यव थापक त े होते यांनी काया या स ं या मक आिण ग ुणव ा मक माण या दो ही
बाबतीत चा ंगली कामिगरी क ेली होती.तसेच या ं या कम चा या ंनी समाधान आिण
वचनब ता न दवली होती.
हे सव यव थापक ४ यव थापक य कामा ंम ये गुंतलेले अस याच े यांना आढळ ून आल े.
१. पारंपा रक यव थापन .
याम ये िनण य घेणे, िनयोजन करण े आिण िनय ं ण करण े समािव आहे.
munotes.in
Page 6
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
6 २. सं ेषण.
याम य े मािहतीची द ेवाणघ ेवाण आिण कागदप ा ंवर ि या करण े समािव आह े.
३. मानव स ंसाधन यव थापन .
याम य े वृ करण े, िश त लावण े, संघषा चे यव थापन करण े, कम चारी िनवडण े आिण
िश ण या ंचा समाव ेश होतो .
४. नेटविक ग.
याम य े सं थे या आत आिण बाह ेर समाजीकरण करण े आिण लोका ंशी संपक करण े
समािव आह े.
युथा स एट . अल. यांना सरासरी , भावी आिण यश वी यव थापकान ेचार
यव थापक य ि याकलापा ंवर घालवल े या व ेळे या संदभा त च ंड फरक आढळला .
यांना आढळल े क :
अ) सरासरी यव थापका ंनी पार ंपा रक यव थापनावर जा तीतजा त व ेळ आिण
नेटविक गवर कमीत कमी व ेळ घालवला .
ब) भावी यव थापका ंनी स ंवादासाठी जा तीत जा त व ेळ आिणपार ंपा रक
यव थापनावर कमीत कमी व ेळ घालवला .
क) यश वी यव थापका ंनी जा तीत जा त व ेळ नेटविक गवर आिण कमीत
कमी व ेळ मानव स ंसाधन यव थापनावर घालवला .
हे प रणाम दश वतात क पदो नती कामिगरीवर आधा रत नसून यव थापका या न ेटवक
आिण राजकारण ख ेळ या या मत ेवर आधा रत आह ेत.
munotes.in
Page 7
संघटना मक वत न हणज े
काय?
7 १.३ सं था मक वत नाची या या
रॉिब स अ ँड जज (२००९ ) सं था मक वत नाची या या अ यासाच े एक े हण ून
करतात जी य , गट आिण स ंरचनेचा सं थांमधील वत नावर होणा या भावाची तपासणी
करते, अशा ानाचा उपयोग स ं थेची प रणामकारकता स ुधार यासाठी कर या या उ ेशाने
करते. सं था मक वत न हे अ यासाच े एक े आह े, याचाच अथ ते ाना या सामा य
काय का रणी सहत ा ंचे एक व ेगळे अस े े आह े. हे तीन घटका ंचा अ यास करत े
जेसं थेतील य , गट आिण स ंरचनेतील वत न िनधा रत करतात . संघटना अिधक
भावीपण े काय कर यासाठी उ ोग , गट आिण वत नावरील संरचनेचा भाव याब ल
िमळवल े या ानावर आधारीत राह न सं था मक वत न लाग ू करत े. हे सं थेम ये लोक
काय करतात आिण यां या वत नाचा स ं थे या काय मतेवर कसा प रणाम होतोया याशी
संबंिधत आह े.
१.४ प तशीर अ ंत ा नपूरक अ यास
लोक सहसा अ ंत ा नावर आधा रत इतरा ं या वत नाचा अंदाज लाव याचा य न करतात .
पण आपली अ ंत ा न चुक चे असू शकत े. सं था मक वत न अितशय प तशीर प तीन े
वत नाचा अ यास करत े. सं था मक वत णूक स असा िव ास आह े क वत नया ि छक
नाही पर ंतु सव य या वत नाम य े काही म ूलभूत सुसंगतता आह ेत आिण जर आपण या
सुसंगतता ओळख ू शकलो तर त े आप याला वत नाब ल वाजवीपण े अच ूक अ ंदाज
लाव यास मदत कर ेल.
जे हा आपण प तशीर अ यास हा वा या ंश वापरतो त े हा आप याला प ुढील अथ
अिभ ेत असतो ;
अ) नातेसंबंधांकडे पाहण े, ब) कारण आिण प रणा मांचे ेय दे याचा य न करण े
क) वै ािनक प ुरा यांवर आधा रत आपल े िन कष .वत ना या प तशीर अ यासासोबत ,
सं था मक वत न देखील पुरावा-आधा रत यव थापन (EBM) वापरत े. याम य े सव म
उपल ध वै ािनक प ुरा यावर यव थापक य िनण यांचा समाव ेश असतो . लोक
यव थापना या सम या ंना त ड द ेत असताना यव थापका ंनी वै ािनक ि कोन
बाळगावा अशी स ं था मक वत नाची इ छा असत े.
सं था मक वत नाचे ान (प तशीर अ यासावर आधा रत ) आिण EBM अंत ा न वाढवत े
आिण वत नाचा अिधक अच ूकपणे अंदाज ला व याची श यता वाढवत े.
१.५ सं था मक वत न े ांम ये योगदान द ेणा या िश ती
सं था मक वत न हे एक उपयोिजत वत णूक िव ान आहे जे अनेक वत णुक शी स ंबंिधत
िवषया ं या योगदानावर आधा रत आह े. मानसशा , सामािजक मानसशा , समाजशा
आिण मानवव ंशशा ही म ुख शा े आहेत. मानसशा ाच े योगदान व ैयि क िक ंवा सू म
तरावर अिधक आह े तर इतर शाखा स ू म िक ंवा गट तरावर आह ेत. munotes.in
Page 8
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
8 १. मानसशा ह े असे िव ान आह े जे मानव आिण इतर ा या ं या वत नाचे मोजमाप ,
प ीकरण आिण काहीव ेळा या ंत बदल कर याचा य न करत े. मानवी वत न समज ून घेणे
आिण प करण े हा य ेथे मु य स ंबंध आह े. ारंिभक औ ोिगक स ंघटना मक
मानसशा थकवा , कंटाळवाण ेपणा आिण काय म काय दश नात अडथळा आणू
शकणा या इतर घटका ं या सम या ंशी स ंबंिधत होत े. अलीकड े यांनी िशकण े, धारणा ,
यि म व , भावना , िश ण , नेतृ व, प रणामकारकता , नोकरीच े समाधान , िनण य घे याची
ि या , काय दश न मू यांकन, वृ ी मापन , नोकरीचा ताण इ . मोलाच े योगदान िदल े आहे.
२. सामािजक मानसशा . हे मानसशा ाच े ते े आह े जेमानसशा आिण
समाजशा ातील स ंक पना ंचे िम ण करत े आिण लोकां या एकम ेकांवरील भावावर ल
क ि त करत े. सामािजक मानसशा ा ंनी वत णूक आिण व ृ ी बदल , सं ेषण, गट ि या
आिणिनण य घेणे, बदल- ते कसे अंमलात आणायच े आिण या या वीक ृतीतील अडथळ े
कसे कमी करायच े इ याद म य े मह वप ूण योगदान िदल ेआहे.
3. समाजशा लोका ंचा या ं या सामािजक वातावरण आिण सं कृती या स ंबंधात अ यास
करते. समाजशा ा ंनी स ंघटना ंमधील गट वत न, संघटना मक िस ा ंत, सं ेषण,
संघटना मक त ं ान , श आिण स ंघष यां या अ यासा ारे सं था मक वत नात योगदान
िदले आहे.
४. मानवव ंशशा हणज े मानव आिण या ं या ि याकलापा ंब ल जाणून घे यासाठी
समाजा ंचा अ यास होय. मानवव ंश शा ा ं या काया मुळे OB ला िविवध द ेशांतील आिण
िविवध स ं थां या लोका ंचीमू ये, ीकोन आिण वत नातील फरक समज यास मदत झाली
आहे. संघटना मक सं कृती आिण स ंघटना मक वातावरणा िवषयी या आप या स या या
समजाम य े देखील ह े योगदान िदल े आहे.
१.६ संघटना मक वत नाम य े काही िनरप े ता आहेत
माणस ं गुंतागुंतीची असतात . दोन य एकाच प रि थतीत खूप वेग या प तीने वागतात
आिण एकाच य च े वागण े वेगवेग या प रि थतीत बदलत े.
हणूनच, मानवी वत नाचा अ ंदाज लावण े सोपे काम नाही . तेथे कारण आिण प रणाम
संबंध प कर यासाठी कोणतीही साधी आिण साव ि क त व े नाहीत .
दुसरे हणज े, मानव हा अितशय ग ुंतागुंतीचा ाणी आह े कारण कोणतीही दोन य
एकसारखी नसतात , कोणतीही दोन प रि थती एकसारखी नसत े. आिण दोन लोक न ेहमी
एकाच प रि थतीत एकाच प तीन े वागू शकत नाहीत आिण याच प रि थतीत एकच
य याच प तीन े वागणार नाही . परंतु याचा अथ असा नाही क आपण मानवी वत नाचे
वाजवीपण े अचूक प ीकरण द ेऊ शकत नाही . आपण अस े हणू शकतोक X ने Y चे
नेतृ व केले, परंतु हे केवळ Z म ये िनिद केले या वैिश ्यपूण प रि थतीत - आकि मक
चल ( हे रएब स ). आकि मक ह े रएब स ह े प रि थतीज य घटक आहेत जे दोन िक ंवा
अिधक चला ंमधील स ंबंधांवर प रणाम करतात . munotes.in
Page 9
संघटना मक वत न हणज े
काय?
9 १.७ सं था मक वत नापुढील आ हान े आिण स ंधी
यव थापक लोका ं या अशा सम या ंना सामोर े जातात या ंना यांनी याप ूव कधीही त ड
िदले नाही. सं थांमधील लोका ंचे वत न समज ून घे याची गरज प ूव पे ा अिधक मह वाची
झाली आह े.स या स ंघटना ंम ये नाट्यमय बदल होत आह ेत. हणूनच, आज
यव थापका ंसमोर स ं था मक वत न संक पना वापर यासाठी अन ेक आ हान े आिण स ंधी
आहेत.
१.७.१ जागितक करणाला ितसाद :
संघटना याप ुढे रा ीय सीमा ं ारे मया िदत नाहीत . उदा.,बग र िकंग ही ि टीश फम या
मालक ची आह े आिण म ॅक डोना ड च े फ USA म येच न ह े तर जगा या अन ेक भागात
हॅ बग र िवकल े जात आह े. जगहे लोबल ि हल ेज बनल े आहे. लोकांचे यव थापन आिण
यवसाय चालव या या प तीवर जागितक करणाचा च ंड भाव पडतो . या ि य ेत,
यव थापकाची काय बदलत आह ेत.
i) वाढल ेली परद ेशी कामिगरी .
जागितक करणाम ुळे, बरेच कम चारी िनयिमतपण े परद ेशी कामिगरीवर पाठवल े जातात .
अंतग त बद या सामा य आह ेत. यव थापक व ेगवेग या द ेशांम ये काया लये आिण िवभाग
यव थािपत करतात आिण हण ून या कम चा या ं या गरजा, वृ ी आिण आका ं ा घरी
परतल े यांपे ा खूप वेग या असतात अशा कम चा या ंचे यव थापन कराव े लागत े.
ii) िविवध स ं कृतीतील लोका ंसोबत काम करण े.
वेगवेग या सं कृतीतील लोका ंसोबत भावीपण े काम कर यासाठी , यव थापका ंना यांची
सं कृती, भूगोल आिण धम यांनी या ंना कस े आकार िदले हे समज ून घेणे आव यक आह े.
हणून, यव थापक हण ून भावी हो यासाठी , यव थापका ंनी यान ुसार या ंची
यव थापन श ैली बदलण े आव यक आहे.
iii) भांडवलशाही िवरोधी िति या ंचा सामनाकरण े.
यूएसए, ऑ ेिलया इ यादी भा ंडवलशाही द ेश काय मता , वाढ आिण नफा यावर ल
क ि त करतात पर ंतु ही म ू ये जगा या इतर भागा ंम ये जसे क ा स , म य प ूव
इ याद म य े फारशी लोकि य नाहीत , यामुळे यव थापका ंसमोर या ं या कम चा या ं या
िविवध मू यांब ल स ंवेदनशील राह याच े आ हान आह े.
iv) कमी िकमतीत मज ूर असल े या द ेशांम ये नोक या ं या हालचाल वर ल ठेवणे.
जागितक अथ यव थ ेत, नोक या अशा िठकाणी वािहत होतात ज ेथे यावसाियक
कंप यांना कमी खच तुलना मक फायदा द ेतात. यामुळे नोक या िवकसनशील द ेशांम ये
जा त उपल ध होत अस ून िवकिसत द ेशांम ये बेरोजगारीची सम या िनमा ण होत आह े.
नोक या ं या आउटसोिस गमुळे कामगार गट तस ेच राजकार या ंकडून ती टीका झाली
आहे. यामुळे यव थापका ंनी येक िनण य काळजीप ूव क घेणे आव यक असत े. सं थेची munotes.in
Page 10
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
10 उि े आिण त े कामकरत असल े या समाजा ती या ंची जबाबदारी या ं यात समतोल
असण े आव यक आह े.
v) दहशतवादािव या य ु ादर यान लोका ंचे यव थापन करण े.
यापार जगतावर दहशतवादाचा मोठा प रणाम झाला आह े. दहशतवादी ह या ं या
भीतीम ुळे यव थापका ंनी या ं या यावसाियक वासात कपात क े याचे अ यासात
आढळ ून आल े आह े. पण वास ही एकचिच ंता नाही. कम चा या ं या स ुर ेला सामोर े
जा यासाठी स ं थांनीही माग शोधण े आव यक आह े. भावना , ेरणा, सं ेषण आिण न ेतृ व
यासार या स ं था मक वत निवषया ंची समज यव थापका ंना या ं या कम चा या ं या
दहशतवादाब ल या भीतीला अिधक भावीपण े सामोर े जा या स मदत क शकत े.
१.७.२ काय बल िविवधता यव थािपत करण े:
स या स ं थांसमोरील सवा त मह वाच े आ हान हणज े िभ न असल े या लोका ंशी ज ुळवून
घेणे हे आहे. कामगारा ंची िविवधता . हणज े संघटना बनत चाल या आह ेत. िलंग, वय, वंश,
वांिशकता आिण ल िगक अिभम ुखते या बा बतीत लोका ंचे अिधक िवषम िम ण . वैिव यप ूण
काय बल, उदाहरणाथ , मिहला , वणा चे लोक , शारी रक ्या अ म , ये नाग रक आिण
समिल ंगी आिण समल िगकांचा समाव ेश होतो .
भारतात , सं थांना या ं या सामािजक -आिथ क, वांिशक आिण भािषक रचन े या ीन े खूप
वैिव यप ूण काय बल सामाव ून याव े लागत े.
कामगारा ं या िविवधत े या िविवध ेणी आह ेत:
अ) भारत सरकार या अिधस ूचनेनुसार अन ुसूिचत जाती आिणअन ुसूिचत जमाती .
आ) इतर मागास जाती .
इ) रा यातील बोनाफाईड सद य . हे लोका ं या एका रा यात ून दुस या रा यात आिण
िवशेषत: ामीण भागात ून शहरी क ांकडे थला ंतर कर या या सम य ेवर िनय ं ण
ठेव यास मदत कर ेल.
ई) माजी स ंर ण कम चारी आिण िनमल करी कम चारी. या म ये सव ेणीतील िनव ृ
संर ण कम चा या ंचे पुनव सन कर याच े आदेश आह ेत.
उ) अपंग य - यांची काम कर याची मता या ं या मानिसक िक ंवा शारी रक
मतेमुळे मया िदत आह े आिण या ंना साव जिनक े ांत नोकरीचा लाभ घ ेता येतो.
ऊ) िव थािपत य - सरकार आप या रोजगार िनिम ती योजन ेचा एक भाग हण ून,
साव जिनक े ातील उप मा ं या िवकासाम ुळे िव थािपत झाल े या येक
कुटुंबातील एका सद याला कारखा यात नोकरी द े याचे वचन द ेते. यापैक बह त ेक
लोकांची पा भूमी कृषी आह े आिण त े िततक ेसे िशि त नाहीत आिण हण ून या ंना
यां या सा रत े या आिण कौश या ं या पातळीला अनुकूल असा रोजगार उपल ध
क न ावा लाग ेल. munotes.in
Page 11
संघटना मक वत न हणज े
काय?
11 ए) िलंग- भारतात मिहला ंची स ं या अिधक आह े. यामुळे सूतीरजा , मुलांची काळजी ,
ल िगक छळ इ यादी मह वा या मुद् ांवर िच ंता िनमा ण झाली आह े.
ऐ) वय- वृ आिण त ण कामगारा ंम ये वयावर आधा रत भ ेदभाव केला जाऊ शकतो . वृ
कामगारा ंना सामाव ून घे यासाठी संघटना ंनी धोरण े आख याची गरज आह े.
ओ) ता पुरते/आकि मक करार . ता पुर या िक ंवा क ं ाटी प तीन े काम करणा या
कामगारा ंना सरकारन े ठरव या माण े िकमान िनि त व ेतन िदल े जात े. ते एखा ा
सं थेचे कायम व पी कम चारी नस याम ुळे, नोकरी या अटी व शत स ं थे या
िनयिमत कम चा या ंपे ा खूपच कमी आह ेत.
कम चा या ंम ये िविवधता अितशय प आह े आिणप ूव चे यव थापक स ं थांमधील
फरका ंकडे िवतळ याचा ि कोन घेत असत याचा अथ असा होता क ज े कम चारी िभ न
आहेत ते शेवटी यां याशी ज ुळवून घेतील. लोकांना या ंची सा ं कृितक म ू येआिण मतभ ेद
िवस न जायच े नाही आिण हण ूनच ह े एक कठीण काम आह े. िविवध जीवनश ैली आिण
कौटुंिबक गरजा इ यादी िवचारात घेऊन लोका ं या िविवध गटा ंना अिधक सामाव ून घेणारी
सं था.तसंच ता ंि क यवसाय आिण यव था पक य नोक या ंम येही मिहला ं या
कम चा या ंम ये सामील हो याची ट केवारी वाढली आह े.
भारत लवकरच िमका ंचा सवा त मोठा ोत अस ेल. असाअ ंदाज आह े क भारताकड े ४७
दशल लोकस ं येसह प ुरेशी स ंसाधन े असतील . यव थापन सरावासाठी कामगारा ं या
िविवधत ेचा मह वप ूण प रणाम होतो . यव थापका ंनी या फरका ंना ितसाद िदला पािहज े
जेणेक न अिधक उ पादकता आिण कम चारी िटकव ून ठेवता य ेईल. ते कम चा या ंना
वैिव यप ूण िश ण द ेऊन आिणिविवध कम चा या ं या गरजा प ूण कर यासाठी क याण
आिण लाभ काय मांम ये बदल क न असे क शकतात .
१.७.३ गुणव ा आिण उ पादकता स ुधारण े:
१९०० या दशकात , कंप यांना ाहका ं या मागणीत वाढ हो याची अपे ा होती . यामुळे
ही मागणी प ूण कर यासाठी नवीन कारखान े, नवीन सुिवधा, अिधक स ेवा आिण वाढीव
कम चारी जोड यात आल े. पण आज जवळपास येक उ ोगाला अित र प ुरवठ्याचा
फटका बसतो आहे. खूप जा त मॉ स आिण शॉिप ंग स टस आहेत. भारतात , यामुळे पधा
वाढली आह े आिण यामुळे यव थापका ंना खच कमी कर यास तस ेच उ पादन े आिण
सेवांची उ पादकता -गुणव ा स ुधार यास भाग पाडल े जात आह े. हणून यव थापका ंनी
काम करण े आिण ग ुणव ा यव थापन ि या अिभया ंि क काय म सादर करण े
आव यक आह े. काय मात कम चा या ंचा समाव ेश असण े आव यक आह े.
१.७.४ ाहक स ेवा सुधारण े:
िवकिसत द ेशांतील बह स ं य कम चारी आज स ेवा नोक या ंम ये काम करतात . ाहका ंना
खूश कर या साठी कम चा या ंनी काय कराव े हे यव थापनान े सुिनि त करण े आव यक
आहे. अनुकूल आिण काय म ाहक स ेवा ाहक िक ंवा ाहक िटकव ून ठेव यास मदत क
शकते. सं था मक वत णूक यव थापका ंना कम चा या ंची व ृ ी आिण ाहका ं या munotes.in
Page 12
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
12 समाधानाशी संबंिधत वत न सुधार यास मदत क शकत े. हे यव थापका ंना अशी सं कृती
िनमा ण कर यासाठी माग दश न क शकत े याम य े क म चारी मै ीपूण आिण स य ,
वेशयो य , ानी, त पर स ेवा दान करतात आिण ाहका ंना खूश कर यासाठी आव यक
ते सव कर यास तयार असतात .
१.७.५ लोका ंची कौश य े सुधारण े:
यव थापक य प रणामकारकत ेसाठी लोक कौश य े मह वप ूण आहेत. ऐक याच े कौश य
सुधारणे, आपुलक आिण स ंघभावना िनमा ण करणे, ेरक नोक या िडझाइन कर याच े माग
िशकण े, यव थापकासाठी आ हाना मक काय आहे.
१.७.६ उ ेजक नवक पना आिण बदल :
कोणतीही यश वी स ं था बदलाची कला पार ंगत कर यास स म असण े आव यक आह े
अ यथा ती नामश ेष होईल . सं था लविचक आिण नािव यप ूण असा यात आिण या ंची
गुणव ा सतत स ुधारत रािहली पािहज े. महाकाय स ं था ब ंद पड या आह ेत िकंवा ते
बदलाशी जुळवून घेऊ शकल े नाहीत हण ून जग या साठी स ंघष करत आह ेत. उदाहरण े,
TWA, मफतलाल इ .तथािप , कम चा या ं या पािठ ं यािशवाय , नािव य आिणबदल करण े खूप
कठीण आह े. हे काय कम चा या ंचा सहभाग वाढव ून,कम चा या ंची सज नशीलता वाढव ून
आिण बदलासाठी कम चा या ंची सहनशीलता वाढव ून केले जाऊ शकत े.
१.७.७ "ता पुरतेपणा" चा सामना करण े:
बदलाबरोबरच ता प ुरतेपणाही य ेतो. जागितक करण व गत त ं ान हे सं था जलद आिण
जग यासाठी लविचक बन या मागच े कारण आह े.
सं थांम ये ता पुरतेपणा व ेगवेग या कार े अनुभवता य ेतो. नोक या ंची सतत प ुनर चना
केली जात असत े. नोकरी कर णारे संघ लविचक आह ेत आिण क ंप या ता प ुर या
कामगारा ंवर अिधक अवल ंबून आह ेत. तसेच नोक या इतर क ंप यांना उपकॉ ॅ ट क े या
जातात आिण लोक नोकरी बदलतात ते हा या ं याबरोबर जा यासाठी प े शनची प ुनर चना
केलीजात े. ता पुरतेपणाचा सामना कर यासाठी :
अ) कम चा यांना या ंची नवीन काम े कर यासाठी या ंचे ान आिण कौश य े सतत अपड ेट
करावी लागतात .
ब) ते लविचक असल े पािहज े कारण त े एका काय गटात ून दुस या काय गटात आिण एका
क पात ून दुस या क पात हलवल े जातात .
क) यांना अनप ेि तता आिण अस ुरि तत ेसह जगण े िशकाव े लागेल.
रोजगार संघटना ंची आज द ुरव था झाली आह े. ते सतत या ं या िवभागा ंची पुनर चना करत
आहेत, चांगले काम करत नसल े या यवसाया ंची िव करत आह ेत, ऑपर ेश स कमी
करत आह ेत, उपकं ाट स ेवा आिण ऑपर ेश स इतरस ं थांना देत आह ेत आिण कायम
कम चा या ं या जागी ता प ुर या कामगारा ंची िनय ु करत आह ेत. munotes.in
Page 13
संघटना मक वत न हणज े
काय?
13 १.७.८ नेटव ड ् संघटना ंम ये काम करण े:
संगणक करण , इंटरनेट, पोट बल क य ुिनकेशन टू स जस ेक िथ ंक पॅड, लॅपटॉप कॉ य ुटर,
ि हिडओ कॉ फरि स ंग, से युलरफोन इ याद नी "नेटव ड " सं था तयार क ेली आह े. अशा
तं ानाम ुळे मैलो दूर अस ूनही लोक स ंवाद साध ू शकतात आिण एक काम क शकतात .
सॉ टव ेअर ो ामर , ािफकिडझायनर , िस टमिव ेषक, तांि क ल ेखक, फोटो स ंशोधक ,
पु तक स ंपादक यासारख े लोक घ न िक ंवा इतर काया लय नसल े या िठकाणी काम क
शकतात . येथे यव थापकान े लोका ंना "ऑनलाइन " सहयोगी िनण य घे यासाठी े रत
करणे आिण नेतृ व करण े आव यक आह े. सं था मक वत न यव थापकास नवीन कौश य े
िवकिसत कर यास मदत क शकत े.
१.७.९ कम चा या ंना काय -जीवन स ंघष संतुिलत कर यास मदत करण े:
यापूव १९६० आिण १९७० या दशकात कामाच े िठकाण आिण तास प पण े नमूद केले
होते. पण आज , काम आिण काम नसल ेली वेळ यातील र ेषा पुसट झाली आह े आिण
यामुळे खूप संघष आिण तणाव िनमा ण झाला आह े. कम चा या ंचे कामाच े जीवन आिण
वैयि क जीवन या दर यान या र ेषा अ प कर यासाठी अन ेक घटका ंनी योगदान िदल े
आहे.
अ) जागितक स ं थांची िनिम ती. कोण याही िदवशी कोण याही वेळी कम चारी कुठेतरी
काम करत असतात आिण याचा अथ असा क अन ेक जागितक क ंप यांचे कम चारी २४
तास "कॉलवर " असतात .
ब) दळणवळण त ं ानातील गती कम चा या ंना जगातील कोठूनही काय कर यास
अनुमती द ेते.
क) सं था अिधक मागणी करत आह ेत आिण या ं या कम चा या ंनी जा त व ेळ काम कराव े
अशी अप े ा आह े.
ड) दुहेरी-क रअर जोड या ंची सं या वाढली आह े आिण आह ेघर, जोडीदार , मुले, पालक
आिण िम या ंना वेळ देणे कठीण .
कम चा या ंम ये काय -जीवन असमतोल असमाधानी वाढत आह े. हा असमतोल दु त
कर यासाठी , कम चारी या ं या नोकरी आिण कामा या व ेळाप कात अिधक लविचकत ेची
मागणी करत आह ेत. कामगारा ंना काय -जीवन स ंतुलन साधायच े आहे आिण यव थापका ंनी
कम चा या ंना या ंचे काम आिण व ैयि कजीवन या ं यातील स ंतुलन साध यास मदत क ेली
पािहज े जर या ंना ितभावान आिण े रत कम चा या ंना आकिष त करायच े असेल आिण
यांना कायम ठ ेवायच े असेल.
१.७.१० सकारा मक कामाच े वातावरण तयार करण े:
िवशेषतः ज े हा बह त ेक सं थांवर पधा मक दबाव असतो त े हा यव थापकासाठी ह े
आणखी एक आ हान असत े िम टरज ेफ इ म ेट या ंनी अलीकड ेच या ं या शीष
यव थापका ंना सांिगतल े क , " यवसायाब ल अशा ंतता आिण िनंदकते या काळात munotes.in
Page 14
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
14 तु हाला उ कट , सकारा मक न ेते असण े आव यक आह े."सकारा मक स ं था मक
िश यव ृ ी (यास सकारा मक स ंघटना मक वत न देखील हटल े जाते) हे सं था मक वत न
संशोधनाच े एक े आह े याम य े सं था मानवी श कशी िवकिसत करतात , चैत य
आिण लविचकता कशा वाढवतात आिण संभा यता कशा अनलॉक करतात . हे " र ले टेड
बे ट-से फ" नावा या संक पन े ारे केले जाते. या तं ानुसार, िनयो या ंनी कम चा या ंना
यां या "वैयि क सव म " िकंवा अपवादा मकरी या चा ंग या ि थतीच े वण न कर यास
सांिगतल े पािहज े. यांनी या ं या कम चा या ंची ताकद समजून घे याचा य न क ेला पािहज े
आिण न ंतर कम चा या ं या कमक ुवततेवर ल क ि त कर याऐवजी याचा फायदा घ े याचा
य न केला पािहज े.
१.७.११ नैितक वत न सुधारण े:
यव थापका ंना सतत न ैितक द ुिवधांचा सामना करावा लागतो , याप रि थतीत या ंना
यो य आिण च ुक चे आचरण प रभािषत करण े आव यक असत े. बेकायद ेशीर क ृ ये
उघडक स आण यास या ंनी "िश ी वाजवावी " क नाही याब ल कम चा या ंना अ नेकदा
शंका य ेते. यांनी वैयि क र या सहमत नसले या आद ेशांचे पालन कराव े का? यांनी
िविवध कार या अन ैितक यवहारा ंम ये गुंतले पािहज े का. यव थापक हण ून या ं याकड े
आचारस ंिहता असत े जी त े यां या कम चा या ंना माग दश न कर यासाठी िवत रत करतात .
ते नैितक वत न सुधार यासाठी स ेिमनार , काय शाळा आिण इतर िश ण काय म द ेतात.
नैितकसम या हाताळ यासाठी इन -हाउस स लागार िदल े जातात . कम चा या ंसाठी
नैितक ्या िनरोगी वातावरण िनमा ण करण े हे यव थापकासाठी मोठ े आ हान आह े.
१.८ एक स ं था मक वत न मॉडेल िवकिसतकरण े
मॉडेल हणज े वा तिवकत ेचे अमूत , एक सरलीक ृत आिण काही वा तिवक जगा या अप ूव
घटनेचे ितिनिध व असत े (रॉिब स आिणजज २००९ ). या मॉड ेलनुसार िव ेषणाच े 3
तर आह ेत.
अ) पिहली पातळी व ैयि क पातळीवर आह े.
ब) दुसरे िव ेषण गट तरावर आह े.
क)ितसरे िव ेषण स ं था मक णाली तरावर आह े.
येक तर प ुढील तरासाठी िबि ड ंग लॉक हण ून काय करते हणज ेच, येक तर
मागील तरावर बा ंधला जातो . हे मॉडेलसमज ून घे यासाठी आप याला दोन स ं ा समज ून
घेणे आव यक आहे: वतं हे रएबल आिण िडप ड ट हे रएबल .
वतं ह े रएबल हा घटक आह े जो अवल ंबून हे रएबलम य े बदल घडव ून आणतो .
"आि त ह े रएबलमधील काही बदला ंचे हेगृिहत कारण आह े (रॉिब स आिण जज ,
२००९ ). munotes.in
Page 15
संघटना मक वत न हणज े
काय?
15 अवल ंिबत ह े रएबल हा एक मह वाचा घटक आह े याचा त ु हाला प ीकरण िकंवा अंदाज
ायचा आह े आिण तो इतर काही घटका ंमुळे भािवत होतो. हा ितसाद िक ंवा वत न आह े
जो वत ं हे रएबलचा प रणाम आह े.
उदा.,अनुपि थती , उलाढाल , नोकरीतील समाधान , उ पादकता . अलीकड े िवचिलत
काय थळ वत न आिण स ं था मक नाग रक व वत न यास ूचीम य े जोडल े गेले आहे. चला ह े
हे रएब स अिधक तपशीलवार समजून घे याचा य न क या .
अवल ंिबत ह े रएबल : अवल ंिबत ह े रएबलच े अनेक कार आहेत. कामा या वत नाशी
संबंिधत सहा सवा त सामा य अवल ंिबत ह े रएबलबाबत खाली चचा के या आह ेत:
१) उ पादकता हे काय दश न मोजमाप आहे याम य े प रणा मकारकता आिण काय मता
समािव आह े. एखा ा स ं थेने आपल े उि सा य क ेले तर ती उ पादक अस याच े
हटल े जात े आिण ती कमीत कमी खचा त आउटप ुटम य े इनप ुट ह ता ंत रत क न ह े
सा य करत े.
उदा.. एखादी स ं था आप या ाहका ं या गरजा यश वीपण े पूण करत े ते हा भावी ठरत े,
परंतु जे हा ती कमी खचा त क शकत े ते हा ती काय म मानली जात े. आपण व ैयि क
कम चा या या ीकोनात ून उ पादकत ेकडे देखील पाह शकतो . येथे जे हा आपण
उ पादकत ेचे मोजमाप करतो त े हा आपण य ेय गाठ यासाठी लागणारा खच िवचारात
घेतला पा िहजे. सेवा सं थांम ये कम चा या ंची वृ ी आिण वागण ूक उ पादकत ेशी जोडल ेली
असत े. जर कम चा या ं या व ृ ीम य े सुधारणा झाली , तर याम ुळे आपोआप ाहका ं या
समाधानात वाढ होईल याम ुळे सं थे या महस ुलात वाढ होईल .
2) गैरहजेरीची या या कामावर त ार कर या त अपयश हण ून केली जात े.
अनुपि थतीचा भाव
अ) हे खूप खिच क तस ेच सं थेसाठी य यय आणणार े असू शकत े.
ब) कम चा या ंनी कामाचा अहवाल न िद यास स ं थेला स ुरळीतपण ेकाय करण े आिण ितच े
उि सा य करण े खूप कठीण होईल .
क) कामाचा वाह िव कळीत होतो आिण अन ेकदा ज े िनण य याव े लागतात ते घे यास
िवलंब होऊ शकतो .
ड) उ पादना या ग ुणव ेत मोठी घट होऊ शकत े तसेच काही िवभाग ब ंद कर यास सु ा
कारणीभ ूत ठरतात .
इ) जे कामाचा अहवाल द ेतात या कम चा-यांवर अित र दबाव य ेऊ शकतो .
परंतु अनुपि थती न ेहमीच वाईट नसत े. काहीव ेळा, य आजारी अस ेल िकंवा मानिसक
िकंवा शारी रक ्या थकल ेला अस ेल तर कामापास ूनदूर राहण े चांगले. याचे कारण अस े
क काही नोक या ंम ये अिधकसतक ता आव यक अस ू शकत े (उदा., पायलट आिण सज न)
आिण अगदी लहान अपघातद ेखीलिवनाशकारी अस ू शकतो . munotes.in
Page 16
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
16 ३) उलाढाल हणज े एखा ा सं थेतून ऐि छक आिण अन ैि छक कायम व पी काढण े.
(रॉिब स अ ँड जज , २००९ ) हे लोक या दरान े सं था सोडतात .
उ च उलाढालीच े प रणाम :
अ) यामुळे भरती , िनवड आिण िश ण खच वाढतो . यामुळे सं थेला ते खूप महागात
पडते.
ब) िवशेषत: अनुभवी कम चारी िनघ ून गे यावर सं थे या काय म कारभारात य यय य ेतो.
कारण अन ुभवी कम चा या ंना कामाची सखोल मािहती असत े आिण अशा कम चा या ंची
बदली करायची झा यास नवीन कम चा या ंना काम िशकायला व ेळ लागतो . अशा म ुख
कम चा या ंची बदली करण े अनेकदा कठीण असत े.
क) तसेच अशा उ च उलाढालीच े सा ीदार असल ेले कम चारी म ू यवान सहकम चा या ं या
नुकसानीम ुळे िनराश होऊ शकतात आिण इ तम तरावर काय क शकत नाहीत .
ड) अशा उ च उलाढालीच े प रणाम व प स ं थेची ित ा कमी होऊ शकत े.
दुसरीकड े उलाढाल द ेखील स ं थेसाठी सकारा मक आिण फायद ेशीर अस ू शकत े.
अ) जे हा "यो य" लोक सोड ून जातात , हणज े, खराब कामिगरी करणा या
य सोडतात त े हा त े सं थेसाठी फायद ेशीर असत े. हे अशा य ची िनवड कर याची
संधी िनमा ण क शकत े या याकड े नोकरीसाठी चांगली कौश य े आिण ेरणा दो ही
आहेत.
आ) यामुळे सं थेम ये पदो नतीसाठी अिधक स ंधीिनमा ण होतात .
इ) सं थेला यापास ून त आिण नवीन क पना ंचा फायदा होऊ शकतो या नवीन
कम चारी या ं या सोबत कामावर घ ेऊन य ेऊ शकतात .
परंतु जे हा उलाढाल जा त असत े िकंवा जे हा यात म ुख कम चारी गमावण े समािव
असत े ते हा ते सं थे या प रणामकारकत ेम ये अडथळा ठ शकत े.
४) कामा या िठकाणी िवचिलत वत नाला असामािजक वत न िकंवा कामा या िठकाणी
अस यता अस ेही हणतात . हे ऐि छक वत न आह े जे मह वा या सं था मक िनयमा ंचे
उ लंघन करत े आिण याम ुळे इतर कम चा या ं या आरो यास धोका िनमा ण करत े. चोरी
करणे, तोडफोड करण े,ग पा मारण े,मोठ्याने संगीत वाजवण े, सहकारी िक ंवा ाहका ंचा
अपमान करण े िकंवा अपमान करण े, सहकम िक ंवा ाहका ंना िचडवण े ही अशा िवचिलत
वागणुक ची काही उदाहरण े आहेत. या सव वत नामुळे सं थेचे मोठे आिथ क नुकसान होऊ
शकते.
एक अस माधानी कम चारी वतःला अन ेक िवचिलत मागा नी य क शकतो आिण
जोपय त यव थापक या या अस ंतोषाच े मूळ कारण समज ून घे याचा य न करत नाही
आिण यास सामोर े जात नाही तोपय त कोणताही उपाय होऊशकत नाही . munotes.in
Page 17
संघटना मक वत न हणज े
काय?
17 5) सं था मक नाग रक व वत न हे "िववेका मक वत न आह े जे कम चा या ं या औपचा रक
नोकरी या आव यकता ंचा भाग नसते,परंतु तरीही त े सं थे या भावी काया स
ो साहनद ेते." (रॉिब स अ ँड जज , २००९ ) सं थांना अशा कम चा या ंची गरज असत े जे
"चांग या" नाग रक वा या वत नात ग ुंततील जस े क इतरांना मदत करण े आिण गटातील
इतरांना सहकाय करण े, अित र काम करण े, संघष टाळण े, कामा या िठकाणी िकरकोळ
उप व आिण िचडिचड सहन करण े,उ साह दाखवण े आिण काय पूण कर यासाठी अित र
य न करण े. यव थापका ंनी कम चा या ंना स ं था मक नाग रक व वत नात गुंत यासाठी
े रत आिण ो सािहत कर याच े माग शोधल े पािहज ेत.
6) नोकरीतील समाधान ही एखा ा या नोकरीब लची सकारा मक भावना आह े जी
नोकरी या िविवध व ैिश ्यांचे वैयि क म ू यमापन करते. ती वत णुक पे ा एक व ृ ी आह े.
असंतु कम चा या ंपे ा समाधानी कम चारी अिधक उ पा दन म असतात , असा समज
होता. सहसा अस ंतु कम चारी ग ैरहजर राह याची आिण या ंची नोकरी सोड याची श यता
असत े. मजबूत मानवतावादी म ू ये असल ेले संशोधक असा य ुि वाद करतात क समाधान
हे सं थेचे वैध उि आह े. गत समाजा ंनी केवळ जीवना या माणाशीच न ह े तर या या
गुणव ेशीही स ंबंिधत असल े पािहज े. आिण हण ून, येथील यव थापकान े पु हा पाहाव े क
कम चा या ंना मनोर ंजक, आ हाना मक आिण आ ंत रक ्याफायद ेशीर अशा नोक या
िद या जातात .
वतं चल .(इंिडप ड ट हे रएबल )
आधी सा ंिगत या माण े वत ं ह े रएबल ह े आि त ह े रएबलम य े बदल घडव ून
आण यासाठी जबाबदार घटक आह ेत. वतं ह े रएबल व ैयि क िक ंवा गट िक ंवा
सं था मक णाली तरावर अस ू शकत े.
अ) वैयि क तरावरील चल . सं थेतील य ेक य व ेगळी असत े आिण िविश अख ंड
वैिश ्यांसह स ं थेम ये येत असतात , याम ुळे यां या कामा या वत नावर प रणाम होउ
शकतो . वय, िलंग आिण व ैवािहक ि थती , यि म व व ैिश ्ये जसे क िविवध भावना , मू ये
आिण ीकोन आिण म ूलभूत मता पातळी यासारखी व ैयि क िक ंवा च र ा मक व ैिश ्ये
याची उदाहरण े आहेत. यव था पन या ंना बदल यासाठी फारस े काही क शकत नाही .
तरीही या ंचा कम चा या ं या वत नावर, धारणा , वैयि क िनण य घेणे, िशकण े आिण
ेरणायावर य भाव पडतो .
ब) गट तरावरील चल . समूहातील लोका ंचे वत न या ं या एकट े असताना यां या
वाग याप े ा वेगळे असत े. यामुळे समूह यवहाराचा अ यास मह वाचा आह े. गटातील
य गटा ार े भािवत होतात आिण सम ूहाने वीकारल े या वत नाचे नमुने अनु प
असतात आिण या ंचे दश न करतात . गटाचे काय कसे चालत े याचे ान मह वाच े आहे. गट
िनयम, गटाची एकस ंधता, गट आका र, सं ेषणप ती , नेतृ व, श आिण राजकारण आिण
संघषा चे तर ह ेकाही घटक आह ेत जे सं थांमधील कम चा या ं या वत नावरप रणाम
करतात . munotes.in
Page 18
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
18 क) सं था मक णाली तरावरील चल . या तरावरील अन ेक घटक ,जसे क , सं थेची
धोरणे आिण प ती , कम चारी िनवड, िश ण आिण िवकास काय म, काय दश न
मू यमापन प ती या ंचा वत ं चला ंवर भाव पडतो .
१.९ सारांश
या पाठाम य े आपण आ ंतरवैयि क कौश या ं या अ यासा या मह वावर चचा केली आह े
आिण यव थापक काय करतातयाच े परी ण क ेले आह े, आपण िनयोजन , आयोजन ,
नेतृ व आिण िनयं ण या यव थापन काया चा देखील अ यास क ेला आह े. िमंट्झबग ने
िदले या व ेगवेग या यव थापन भ ूिमकांवरही आपण चचा केली आह े. तांि क कौश य े,
मानवी कौश य े आिण स ंक पना मक कौश य े अशा िविवध यव थापन कौश या ंवरही
चचा कर यात आली . भावी आिण यश वी यव थापक य ि याकलापा ंमधील फरका ंवर
देखील चचा कर यात आली . यानंतर आपण संघटना मक वत नाची स ंक पना प रभािषत
केली होती . सं था मक वत न प रभािषत क े यानंतर प तशीर अ यासासह अंत ा नपूरक
या िवषयावरही चचा कर यात आली . संघटना मक वत न े ात योगदान देणा या िविवध
िवषया ंवरही चचा कर यात आली . हे ल ात ठ ेवले पािहज े क स ंघटना मक वत नात काही
िनरपे ता आह ेत या य ेक िनरप े तेवर देखील चचा केली गेली. संघटना मक वत नासाठी
काही मह वाची आ हान े आिण स ंधी, यावर सिव तर चचा कर यात आली . या पाठा या
शेवटी आपण स ंघटना मक वत णूक मॉड ेल िवकिसत कर या या िवषयावर चचा केली.
१.१० श दकोष
संघटना : हे एक जाणीवप ूव क समि वत सामािजक एकक हण ून प रभािषत केले जाऊ
शकते, याम य े दोन िक ंवा अिधक लोक असतात ज े एक सामा य येय िकंवा उि े सा य
कर या साठी त ुलनेने सतत आधार हण ून काय करतात .
सं था मक वत न: ऑग नायझ ेशनल िबह ेिवयर (OB)थेट सं थांमधील मानवी वत नाची
समज, अंदाज आिण िनय ं णाशी संबंिधत आह े"
एि हड स -बे ड म ॅनेजम ट (EBM): ही म ॅनेजम ट ॅि टस या े ातील अलीकडील
संक पना आह े, जी सव म उपल ध वै ािनक प ुरा यांवर आधा रत यव थापक य
िनण याचा स ंदभ देते. EBM यव थापन सम या ंसाठी व ै ािनक ीकोन घ े यावर भर देते.
काय बल िविवधता : याचा स ंदभ िभ न असल े या लोका ंशी जुळवून घेणे होय.
नेटवक ऑग नायझ ेशन: ही एक स ं था आह े जी पा रंपा रक स ं था संरचनािशवाय श य
ितत या द ूर काय करत े. याऐवजी , ते िविश क प हाताळ यासाठी स ंघ तयार करत े
आिण ज े हा ते क पप ूण होतात , ते हा स ंघ खंिडत करतात आिण नवीन तयार करतात .
द िडप ड ट ह े रएबल : हे िवषया या वत नाचे मोजमापिक ंवा एखा ा उ ेजकत ेला
िवषया या ितसादाचा अहवाल , औषध घ ेत यान ंतर वत नातील बदल , चाचणीवरील गुण
इ. आि त ह े रएबल जवळजवळ न ेहमीच सहभागी या वत नाचे काही मोजमाप असत े. munotes.in
Page 19
संघटना मक वत न हणज े
काय?
19 उलाढाल : याचा स ंदभ एखा ा स ं थेतून ऐि छक तस ेच अन ैि छक कायम व पी काढण े
होय.
सं था मक नाग र क व वत न: हे िववेकाधीन वत नाचा स ंदभ देते जे कम चा या ं या
औपचा रक नोकरी या आव यकता ंचा भाग नाही पर ंतु तरीही त े सं थे या भावी काया स
ो साहन द ेते.
वतं हे रएबल : संशोधक याचा भाव शोध ू इि छतो तो घटक हणून याची या या
केली जाऊ शकते. दुस या श दा ंत ती संशोधकान े िनवडल ेली अट आह े.
१.११ सुचिवल ेले वाचन
१. रॉिब स , एस. पी., जज, टी. ए., आिण स ंघी, एस.(२००९ ). संघटना मक वत न. (१३वी
आवृ ी), िपअस न ए य ुकेशन,डोिल ग िकंडस ली, नवी िद ली .
2. कुमार ही . बी. (२०११ ) कामावर मानवी वत नाचे मानसशा ,िहमालय पि लिश ंग
हाऊस , मुंबई, पृ ३-३२.
१.१२
. १- सं था मक वत ना या अ यासात पर पर कौश या ंचे मह व चचा करा.
.२- िविवध यव थापन काय प करा .
.३- यव थापक कोणती भ ूिमका पार पाडतो ?
िकंवा
हे ी िम ंट्झबग ने शोधल े या यव थापकाकड ून के या जाणा या िविवध भ ूिमकांची चचा
करा.
. ४- यव थापका ंकडे असल े या िविवध कार या कौश या ंची चचा करा.
.५- संघटना मक वत नात योगदान द ेणा या िविवध िवषया ंवर चचा करा.
.६- संघटना मक वत नातील िविवध आ हान े आिण संध ची चचा करा.
. ७- िडप डंट हे रएबलची या या करा आिण ऑग नायझ ेशनल िबह ेिवयरम य े असणा या
वेगवेग या कार या िडप डंट हे रएबलची चचा करा.
. ८- वतं चल हणज े काय? सं था मक वत ना या अ यासात वत ं चल या िविवध
तरांवर चचा करा.
.९- खालील गो वर थोड यात िटपा िलहा :
भावी िव यश वी यव थापक
संघटना मक वत नाची या या
पुरावा आधा रत यव थापन munotes.in
Page 20
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
20 "ता पुरतेपणा"शी सामना
नैितक वत न सुधारणे
.१०- खालील स ं ा प रभािषत करा िक ंवा प करा :
संघटना
संघटना मक वत न.
Evidence -आधा रत यव थापन (EBM)
काय बल िविवधता
नेटवक संघटना
आि त ह े रएबल
उलाढाल
सं था मक नाग रक व वत न
वतं हे रएबल
munotes.in
Page 21
21 २
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील समाधान - I
पाठाची रचना :
२.० उि े
२.१ प रचय
२.२ वृ ी आिण याच े मु य घटक
२.३ मॉडरेिटंग हे रएब स
२.४ मु य जॉब अ ॅिटट्यूड
२.५ सारांश
२.६ श दकोष
२.७ सुचिवल ेले वाचन
२.८
२.० उि े:
या युिनटची म ुख उि े आहेत:
वृ ीचे व प आिण या या यावर चचा करण े.
वृ ीचे मु य घटक समज ून घेणे.
वागणूक नेहमी व ृ ीचे अनुसरण करत े क नाही ह े जाणून घे यासाठी ?
मॉडरेिटंग हे रएब सवर चचा कर यासाठी आिण िनय ं कांना समज ून घे यासाठी
वृ ी वत न संबंध. मु य नोकरी
वृ ी चचा कर यासाठी .
२.१ प रचय :
अिभव ृ ी ह े सामािजक वत न आिण िवचारा ंचे मह वाच े घटकआह ेत. अिभव ृ ी ही
मानसशा ातील सवा त म यवत स ंक पना ंपैक एक आह े. सं थे या स ुरळीत कामकाजात
कम चा या ंची अिभव ृ ी मह वाची भ ूिमका बजावत े. संघटना मक कामकाजा या
अनेकपैलूंवर याचा भाव पडतो . कम चा या ंची नकारा मक अिभव ृ ी ह ेमूळ सम या ंचे
ल ण आह े आिण स ं थेतील आगामी अडचण च े कारण आहे. अिभव ृ ी हा मानवी वत नाचा munotes.in
Page 22
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
22 सवा त मह वाचा प ैलू आह े.हे सं था मक वत ना या अन ेक पैलूंवर भाव टाकत े ज से
क नोकरीचवरील काम िगरी, अनुपि थती आिण नोकरीची उलाढाल . इ.. या युिनटम य े
आपण अिभव ृ ीचे व प आिण या या तस ेच अिभव ृ ीचे मु यघटक यावर चचा क .
आपण मॉडर ेिटंग हे रएब स आिण म ु यनोकरी या ि कोनावर द ेखील चचा करणार
आहोत . नोकरीतील काही म ुख अिभव ृ ी या ंची थोड यात चचा केली जाईल यात
नोकरीतील समाधान , नोकरीतील सहभाग , सं था मक बा ंिधलक , जाणल ेले सं था मक
समथ न आिणकम चा या ंची ितब ता आिण नोकरीतील य तता या ंचासमाव ेश होतो .
२.२ अिभव ृ ी आिण याच े मु य घटक :
बा जगा या िविश प ैलूंब ल भावना , िव ास आिण वत ना मकह ेतू य ांचे ि थर सम ूह
हणून अिभव ृ ीची या या क ेली जाऊ शकत े. अिभव ृ ीची या या सामािजक िक ंवा
भौितक जगा या िविवध वैिश ्यांचे मानिसक ितिनिध व हण ून देखील क ेली जाऊ
शकते. ते अनुभवा ार े ा क ेले जातात आिण यान ंतर या व त नावर थ ेट भाव पाडतात .
अिभव ृ ी ही लोका ंब ल िक ंवा घटना ंब ल अन ुकूल िकंवा ितक ूल अशी म ू यमापना मक
िवधान े आहेत. यात एखा ा गो ीब ल आप याला कस े वाटते ते ते ितिब ंिबत करतात .
उदा., जे हा एखादी य "मला माझ े काम आवडत े"असे हणत े ते हा तो कामाब लचा
याचा ि कोन य करतो . अिभव ृ ी व तू, क पना िक ंवा लोका ंब ल या ा , भावना
आिण क ृती व ृ ी दश वतात. वृ ी हणज े िविश लोक , व तूिकंवा प रि थत ना
सकारा मक (अनुकूल) िकंवा नकारा मक ( ितकूल) ितसाद द े याची व ृ ी. दुस या
श दांत, एका िदश ेने िकंवा दुसया िदशेने भाविनक िति या द े याची व ृ ी आह े.
अिभव ृ ी मया िदत असतात . या का पिनक रचना आह ेत. यांचे य िनरी ण करता
येत नाही . ते केवळ िनरी ण िक ंवा िनरी णीय ितसादा ं या आधार े अनुमािनत क ेले जाऊ
शकतात . अिभव ृ ी जिटलआह ेत. ते श दात य करण े कठीण आह े. तु ही लोका ंना
यां या धम , सं कृती िकंवा ते या स ं थेसाठी काम करतात याब ल या ं या वृ ीब ल
िवचार यास , तु हाला एक साधा ितसाद िमळ ेल, परंतु ितसादाची म ूळ कारण े कदािचत
गुंतागुंतीची अस ू शकतात .
मानसशा ा ंना कामाशी स ंबंिधत ि कोन समज ून घे यात, यािवषयी अंदाज लाव यात
आिण त े बदल यात रस असतो . मानसशा दोन कारणा ंसाठी कामाशी स ंबंिधत व ृ ी
बदलू इि छतात :
वृ ी आिण नोकरी या कामिगरी या िविवध प ैलूंम ये (उलाढाल आिण अनुपि थती )
एक घिन स ंबंध आह े. नोकरीवरील कामिगरी या काही प ैलूंम ये बदल कर यासाठी ,
ि कोन बदलण े आव यक आह े.
आपण अिभव ृ ी बदल ू इि छत अस याच े दुसरे कारण हणज े या अिभव ृ म य े
सुधारणा करण े.
munotes.in
Page 23
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - I
23 अिभव ृ ी पूण पणे समज ून घे यासाठी , आप याला या ंचे मूलभूत गुणधम िकंवा
घटक िवचारात घ ेणे आव यक आह े.
अिभव ृ ी तीन कार े दश िवली जाऊ शकत े:
अ) थम, यां यात नवीन बदल घड यासाठी काहीतरी क ेले जात नाही तोपय त
या तशाच िटक ून राहतात
आ) दुसरे, अिभव ृ ी अ यंत अन ुकूल ते अ य ंत ितक ूल अशा सात यप ूण एका
बाजूने कुठेही ज ू शकत े.
इ) ितसर े, अिभव ृ ी एखा ा व त ूकडे िनद िशत क ेली जात े याब ल एखा ा
य ला भावना (कधीकधी " भाव " हटल े जाते) आिण िव ास असतात .
अिभव ृ ीचे मु य घटक : सव साधारणपण े, वृ ीम य े तीन म ुख घटक असतात
१. भावी घ टक: एखा ा घटन ेब ल िक ंवा व त ूब ल या स ंवेदना, मतं,
मनःि थती आिण भावना ह े अिभव ृ ीचे भाविनक घटक बनतात .
२. वत णूक घटक : वृ ीचा वत णूक घटक एखा ा य शी िक ंवा कशाशीही िविश
कार े वाग याचा ह ेतू दश िवतो.
३. बोधना मक घटक : हे िव ास , मत, ान, िकंवा य कड े असल ेली मािहती
यासंदभा त आह े.
वरील तीन घटक एकम ेकांशी स ंबंिधत अस ून, ते एकि तरी या काय करतात . हे
घट॒क आप याला व ृ ी आिण वत न यां यातील स ंबंध अिधक चा ंग या कार े
समजून घे यास मदत करतात . उदा. समजा क एखादी य िविश कार या
सॉ टव ेअर (बोधना मक ) ब ल ती , नकारा मक व ृ ी बाळगत अस ेल. तर
कम चा या ं या भरती दर यान , ही य ह े सॉ टव ेअर (वत न) वापरणा या
कम चा या ंना नाकार ेल. अनुभूती आिण भाव अन ेक कारा ंनी हे अिवभा य
आहेत. ते एकम ेकांत गुंफलेले असतात . सं थांम ये, यां या वत णुक या
घटकासाठी ि कोन मह वाचा असतो .
वत णूक नेहमी अिभव ृ ीचे अनुसरण करत े का?
अिभव ृ ीवरील स ंशोधनाशी स ंबंिधत सवा त मह वाचा म ु ा हणज े वत न आिण
वृ ी या ं यात काही स ंबंध आह े का. िविश मनोव ृ ी एखा ा य या प ुढील
वत नावर भाव पाडतात का ? अिभव ृ ी आिण वत न यांचा पर परस ंबंध काय
आहे. या मुद् ांवर थोड यात चचा क यात .
munotes.in
Page 24
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
24 अिभव ृ वरील स ु वाती या स ंशोधनात ज े गृहीत धरल े आह े क त े अस े
काय कारणभावान े वत नाशी स ंबंिधत आह ेत, हणज े, लोक काय करतात त े
अिभवृ ी ठरवतात . फेि टंगरने असा य ुि वाद क ेला क वत नानंतरची अिभव ृ ी
बोधना मक िवस ंगतीचा भाव प करत े.
बोधना मक िवस ंगती दोन िक ंवा अिधक अिभव ृ मधील िक ंवा वत न आिण
अिभव ृ मधील कोण याही िवस ंगतीचा स ंदभ देते. बोधना मक िवसंगती ही एक
अि य अंतग त ि थती हण ून प रभािषत क ेलीजाऊ शकत े याचा प रणाम ज े हा
य ना या ं या दोन िक ंवा अिधकव ृ म य े िकंवा या ं या व ृ ी आिण या ं या
वत नाम य े िवसंगती िदस ून येते ते हा आढळ ून येतो. या या सो या व पात ,
बोधना मक िवसंगतीचा िस ा ंत सांगतो क मानवी वत न हे एका ता (सुसंगतता)
ा कर या या व ृ ीने े रत होत े आिण एखा ा य च े पुढे येणारे िव ास ,
ीकोन , मू ये, ान, मािहती स ं ाना मक अनुभवा या स ं थेम ये िवस ंगती
(िवसंगतता) टाळ याच े काय करत े.
फेि टंगर या मते, एखा ा य या एक ूण अन ुभवातील सं ाना मक घटक ह े
वेगळे आिण अस ंबंिधत नस ून एकम ेकांशी जोडल ेले असतात . एखा ा य या
ीकोन , िव ास , मू ये एकम ेकांशी संबंिधत नसतात पर ंतु या या स ं थेचा भाग
असतात , ते एकमेकांवर अवलंबून असतात आिण पर परस ंवादी असतात .
ाउन या मत े, सं ाना मक िवसंगतीची ि थती ही मानिसक अ व थता िक ंवा
तणावाची ि थती आह े जी एकस ंधता ा कर यासाठी य ना ंना े रत करत े.
(i) ि थरता आिण स ुसंगततेपय त पोहोच यासाठी य ह े अस अ ंतर िक ंवा
िवसंगती कमी कर याचा य न करतात.
(ii) सुसंगतता ही वृ ी बदल ून, वत नात बदल क न िक ंवा तक शु ीकरणा ार े
ा होत े.
(iii) िवसंगती कमी कर याची इ छा या पुढीलघटका ंवर अवल ंबून असत े:
इ छा तयार करणा या घटका ंचे मह व .
य ला वाटत असणा या याचा या घटका ंवरील भावाचा अ ंश.
जे हा मनोव ृ ी िक ंवा वागण ूक मह वाची असत े िकंवा जे हा या ंनाअस े
वाटते क िवस ंगती त े िनयंि त क शकतील अशा एखा ा गो ीम ुळे
आहे, ते हा यि अस ंतोष कमी कर यासाठी अिधक व ृ होते.
िवसंगतीत प ुर काराचा द ेखील सहभाग असतो . उ च बि स े
िवसंगतीम य े अंतिन िहत तणाव कमी करतात .
संशोधनान े साधारणपण े असा िन कष काढला ग ेला आह े क लोक या ं या व ृ ी या
म यभागी आिण या ं या दोन व ृ म य े व या ं या वागण ुक त सुसंगतता शोधतात . अिधक
अलीकडील स ंशोधन अस े दश िवते क , ब याच करणा ंम ये ीकोन भिव यातील
वत नाचा अ ंदाज लावतात आिण फ ेि टंगर या ‘काही "िनयंि त हे रएब स " दुवा मजब ूत
क शकतात ’ या मूळ िव ासाची प ु ी करत े. munotes.in
Page 25
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - I
25 २.३ मॉडर ेिटंग हे रएब स :
याला मॉडर ेटर ह े रएबल अस ेही हणतात . मॉडरेिटंग हे रएबल हणज े याचा वत ं
आिण अवल ंबीत या दो ही हे रएबल स ंबंधांवर मजब ूत आकि मक भाव असतो . हणज े
ितस या ह े रएबलची उपि थती वत ं आिण अवल ंबीत हे रएब समधील म ूळ संबंध
सुधारते. उदाहरणाथ , असे आढळ ून आल े आह े क उ पादन करणा या कम चा या ंना
असल े या स ंदभ सूचीचा वापर कर याची म ुभा उपल ध असण े आिण केले गेलेले उ पादन
नाकारल े जाण ेयात स ंबंध आह े. कामगार ज े हा स ूचीम य े नमूद केले या ि य ेचे पालन
करतात ; ते हा ते िनद षपण े उ पादन े तयार कर यासस म असतात . जरी ह े संबंध
सव साधारणपण े सव कामगारा ंसाठी खर े आह ेत अस े हटल े जाऊ शकत े, तरीही य ेक
वेळीनवीन काय प तीचा अवल ंब करताना िनयमावलीकड े ल दे याची कम चा या ंची इ छा
िकंवा आ ह यावर अवल ंबून असत े.
अिभव ृ ी वत ना या नातेसंबंधांचे सवा त शि शाली िनय ं क हे पुढल माण े आहेत:
(i) अिभव ृ ीचे मह व : य या व ृ ना मह वा या मानता त या वत णुक शी एक मजब ूत
संबंधश वतात. मह वा या वृ चा वत नाशी मजब ूत संबंध असतो .
(ii) वत नातील प यवहार : वृ ी आिण वत न िजतक े अिधक जवळून जुळले िकंवा अन ु प
असेल िततक े नाते अिधक मजब ूत होईल . िविश व ृ ी िविश वत नाचा अ ंदाज लावत े तर
सामा यव ृ ी सामा य वत नाचा अ ंदाज लावत े.
(iii) सुलभता : आपण सहजपण े ल ात ठ ेवले या व ृ मुळे आप या वत नाचा अ ंदाज ये याची
श यता जा त असत े
(iv) सामािजक दबावा ंचे अि त व : इतर मह वा या य कड ून सामािजक दबाव , िवशेषत:
यां याशी आपण भाविनक ्या जोडल ेले आहो त अशा लोका ंचा आप या मनोव ृ ीवर
बराच भाव पडतो .
(v) वृ ीचा व ैयि क आिण थ ेट अन ुभव: वैयि क अन ुभवावर आधा रत व ृ ी अिधक मजब ूत
भिव यस ूचक असतात .
(vi) वृ ी आिण वत न यां यातील ज ुळणी िजतक जवळ अस ेल िततक ेनाते अिधक मजब ूत
होईल :
िविश व ृ ी िविश वत नाचा अ ंदाज लावतात
सामा य व ृ ी सामा य वत नाचा अ ंदाज लावत े
(vii) एखादी व ृ ी िजतक वार ंवार य क ेली जात े िततका चा ंगला अंदाज लावणारा असतो : एक
वृ ी जी अिधक वारंवार य क ेली जाते िततक च ती िदल े या वत नाचा अ ंदाज लावत े.
(viii) उ च सामािजक दबाव : नातेसंबंध कमी करा आिण िवसंगती होऊ शकत े.
munotes.in
Page 26
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
26 २.४ नोकरी या म ु य अिभव ृ ी:
य म य े नोकरी -संबंिधत व ृ ीचे अनेक कार असतात , सं था मक वत न केवळ मया िदत
सं ये या नोकरी -संबंिधत मनोव ृ वर ल क ि तकरत े, बह तेक स ंशोधना ंनी खालील
मह वा या कार या नोकरी -संबंिधत मनोवृ चा तपशीलवार अ यास क ेला आह े.
1. नोकरीच े समाधान
2. नोकरीतील सहभाग
3. संघटना मक बा ंिधलक
4. सं था मक समथ नाबाबतचा ि कोन
5, कम चारी ितब ता िक ंवा नोकरी ितब ता
आपण या य ेकाची थोड यात चचा क .
1. नोकरी चे समाधान : हे एखा ा या कामाब ल या सकारा मक भावना ंना सूिचत करत े जे
या या व ैिश ्यांचे मू यांकन करत े. या य ला नोकरीत उ च पातळीच े समाधान आह े
या या /ित या नोकरीब ल सकारा मक भावना असतील . ब याचदा, नोकरीतील समाधान
हे कम चा या ं या व ृ ीशी समतु य असत े. ओबी स ंशोधका ंम ये याकड े मोठ्या माणावर
संशोधनाच े ल व ेधले गेले आहे. नोकरीतील समाधान या िवषयावर प ुढील घटकाम य ेत
पशीलवार चचा केली आह े.
2. नोकरीतील सहभाग : हे नोकरी या समाधानाशी स ंबंिधत आह े. नोकरीतील सहभाग हणज े
एखा ा य ची या या कामाव न ओळखला जाण े, याने यात सि यपण ेभाग घ ेणे
आिण वतः या कामिगरीला वत : या म ू यासाठी मह वाची मानण े. अशी या या क ेली
जाऊ शकत े क कम चारी या ं या नोक या ंम ये वतःला म नकरतात , यां याम य े वेळ
आिण ऊजा गुंतवतात . आिण या ं या एक ूण जीवनाचा म यवत भाग हण ून काय कडे
पाहतात . दुस-या श दात , एखादा य मानसशा ीय ्या या या /ित या कामाला
वत:ची ओळख बनिव यासाठी या कामाला िकती मह वाच े मानतो याचा कल असा संदभ
आहे. याकम चा या ंम ये उ च पातळीवरील कामाचा सहभाग आह े ते ठामपण े अशी
ओळख िनमा ण कर तील आिण त े कोण या कारच े काम करतात याची खरोखर काळजी
घेतील. कमी गैरहजेरी आिण राजीना याच े कमी दर या ं याशी स ंबंिधत नोकरीतील
उ चपातळीचा सहभाग आढळला आह े. असेही सुचव यात आल े आह े क नोक रीतील
सहभाग हा लोक या ंचे काम आिण याकड े पाह याचा या ंचा ीकोन या याशी स ंबंिधत
आहे आिण त े यांचे काम िकती चा ंगले करतात या याशी कमीस ंबंिधत आह े. नोकरी या
सहभागाशी जवळ ून संबंिधत असल ेली एक मह वाची संक पना हणज े मानसशा ीय
स मीकरण . हे कम चा यां या या ं या कामा या वातावरणावर , यां या काय मतेवर,
यां या नोक या ंची अथ पूण ता आिण या ं या कामातील वाय त ेवर िकती माणात भाव
टाकतात यावर या ं या िव ासाचा स ंदभ देते. संशोधन अ यासात अस े आढळ ून आल े
आहे क चा ंगले नेते यां या कम चा या ंना िनण यांम ये सामील क न या ंना स म munotes.in
Page 27
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - I
27 बनवतात , यांना या ंचे काम “आपण वतः होऊन आपल े काम प ूण करायच े आहे.” या
वृ ीकड े घेऊन जात े. असेही न दिवल े गेले आह े क उ च पातळीवरील नोकरीतील
सहभाग आिण मानसशा ीय स मीकरण ह े सकारा मक र या खा लील गो शी स ंबंिधत
आहे:
(a) सं था मक नाग रक व
(b) विध त काय कामिगरी
(c) अनुपि थत ची स ं याकमी
(d) राजीनामा दरकमी
3. संघटना मक बा ंिधलक :ही एका अशा ि थतीचा स ंदभ देते याम य े कम चारी एखा ा
िविश स ं थेत ओळखिनमा ण करतो आिण ितच े उि आिण स ं थेम ये सद य व
राख याची इ छा बाळगतो . सं था मक बांिधलक एखा ा य ची या या /ित या
सं थेशी िकती माणात िनमा ण झाल ेली ओळख आिण यात ग ुंतलेली असण े आिण ती
सं थेस सोड यास तयार नसण े हे ितिब ंिबत करत े.
नोकरीतील उ च सहभाग हणज े तुमची नोकरीतील िविश ओळख . दुसरीकड े उ च
संघटना मक बा ंिधलक हणज े तुम या रोजगार द ेणा या स ं थेची ओळख . सं था मक
वचनब त ेला कम चारी िन ा अस ेही हणतात . सं था मक बा ंिधलक ची या या
पुढील माण े केली जाऊ शकत े, कम चारी संघटनेशी िकती माणात ओळख िनमा ण करतो
आिण यात सि यपण े सहभागी होऊ इि छतो . सं था मक बा ंिधलक ह े भिव यात
कंपनीसोबत राह या या कम चा या या इ छ ेचे मोजमाप आह े. दुस या श दा ंत सांगायचे
तर,एखा ा कम चा याला या या /ित या िनयो या ती िन ेची भावना िकती माणात
जाणवत े या स ंदभा त आहे.
संघटना मक बा ंिधलक म य े खालील गो चा समाव ेश होतो :
हे कम चा या ं या उि ा ंवर िव ास ठ ेव याच े एक माप आह े आिण सं थेचे येय.
हे सं थे या उि ा ंची पूत ता कर याक रता खच पडणार े य न आिण इ छाशि
दश वते.
हे कम चा या या स ं थेसोबत काम करत राह या या प ुढील िनयिमतत े या इ छ ेला
देखील स ूिचत करत े.
असे िदस ून आल े आह े क खालील व ैिश ्ये असल े या कम चा या ंम ये संघटना मक
बांिधलक अिधक आिण बळ असत े.
जे दीघ काळापास ून संघटनेत आह ेत असे कम चारी.
यांनी सं थेम ये वैयि क यश अन ुभवले आहे.
जे वचनब ता असल े या कम चारी गटात काम करतात . munotes.in
Page 28
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
28 संघटना मक बा ंिधलक या ेणीवर उ च ग ुण िमळवणार े कम चारी साधारणपण े खालील
वैिश ्ये दश वतात.
यांची उपि थती चा ंगली असत े. यांची उपि थती जा त असत े आिण कम चारी उलाढाल
कमी असत े.
ते कंपनी या धोरणा ंचे पालन कर याची इ छा दश वतात.
ते अनेक लोका ंना, हणज े सहकारी , ाहक , लाय ंट, डीलस ,इ याद ना एक धारण
करणारी आिण सम वय साधणारी श हण ून काम करतात .
संघटना मक बा ंिधलक च े तीन व ेगळे आयाम आह ेत:
(अ) भावी वचनब ता
(ब) सात यप ूण वचनब ता
(क) मानक वचनब ता
आपण या य ेकाची थोड यात चचा क यात .
(अ) भावी वचनब ता : याचा स ंदभ हा भाविनक स ंल नता संघटना आिण या या म ू यांवर
असल ेला िव ास यां याशी आह े.
(ब) सात यप ूण वचनब ता : हे कम चारी स ंघटना सोड याशी संबंिधत असल े या खचा वर
आधा रत वचनब त ेचा संदभ देते. सं था सोड या या त ुलनेत सं थेम ये राहण े हे समजल े
गेलेले आिथ क मू य आह े. नोकरी चा ंगला पगार द ेणारी आह े असे समजणाराकम चारी
अिधक वचनब अस ेल कारण ती सोड यास या या /ित यासाठी आिथ क अडचणी
िनमा ण होतील .
(क) सामा य वचनब ता: नैितक िक ंवा नैितक कारणा ंसाठी सं थेसोबत राहण े हे बंधन आह े.
सं था मक बा ंिधलक नोकरी या उ पादकत ेशी सकारा मकपण े सहस ंबंिधत असत े. नवीन
कम चा या ंसाठी वचनब ता आिण नोकरीची कामिगरी या ं यातील संबंध सवा त मजब ूत
असतो आिण अिधक अन ुभवी कम चा या ंसाठी कमी परतीचा असतो . संघटना मक
बांिधलक आिण अन ुपि थती तसेच उलाढाल या ं यात नकारा मक स ंबंध असतो .
संशोधन अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क िविवध कम चारीस ं कृती वेगवेग या कार े
यां या स ंघटना ंसाठी वचनब आहेत.
कॅनेिडयन आिण दि ण को रया या नम ु यांऐवजी िचनी न मु यात सामा य वचनब ता
जा त होती .
कॅनडा आिण दि ण को रया या त ुलनेत चीनम य े भावी वचनब ता अिधक अस याच े
िदसून आल े.
अलीकडील स ंशोधनात अस ेही दाखव ून िदल े आहे क स ंघटना मक बांिधलक कदािचत
पूव पे ा कामाशी संबंिधत व ृ ी हणून कमी मह वाची आह े. munotes.in
Page 29
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - I
29 4. सं था मक समथ नाबाबतचा ि कोन (POS): सं था कम चा या ं या योगदानाची
िकती कदर करत े आिण या ं या क याणाची कशी काळजी घ ेते या माणावर कम चा या ंना
असल ेला िव ास अशी याची या या करता य ेईल. लोक या ं या सं थेला सहा यक
समजतात ज े हा:
बि स े वाजवी मानली जातात .
जे हा िनण यांम ये कम चा या ंचा सहभागअसतो .
जे हा या ं या पय वे कांना एक आधार हण ून पािहल े जाते.
हे देखील िनदश नास आल े आह े क मजब ूत POS धारणा असल े या कम चा या ंम ये
सं था मक नाग रक व वत णूक (OCB) आिण नोकरीचीकामिगरी उ च पातळी वर
अस याची श यता असत े. सं था मक नाग रक वाच े वत न (OCB) हे वत नाचे एक
अनौपचा रक व प आह े याम य े लोक या ं या स ं थे या आिण यामधील लोका ं या
क याणासाठी योगदान द े यासाठी औपचा रकपण े अपेि त असल े या मया दे या पलीकड े
जातात .
5. कम चा या ंची ितब ता आिण नोकरीची ितब ता : कम चा या ं या सहभागाची या या
तो/ती करत असल े या कामात य चा सहभाग , समाधान आिण उ साह अशी क ेली
जाऊ शकत े. उ च पातळीवर गुंतले या कम चा या ंना या ं या कामाची आवड असत े आिण
यांना या ं या कंपनीशी खोल सहास ंबंध वाटते. िव कळीत कम चारी या ंची संपूण श
िकंवापुरेसे य न करत नाहीत , ते फ या ंचा वेळ घालवतात . असे िनदश नास आल ेआहे
क ज े कम चारी सरासरी तळीप े ा जा त य तत ेचे दश न करतात या ंनी पुढील व ैिश े
दश वले:
(a) ाहका ं या समाधानाची पातळी उ च
(b) अिधक उ पादक म असल ेले
(c) उ च पातळीचा नफा असल ेले आिण
(d) उलाढाल आिण अपघाता ंची पातळी कमी असल ेले
वॉटसन आिण वायट या सव ण अहवालात अस े िदस ून आल े आह े क आिशया -
पॅिसिफक द ेशात, सहभागास कारणीभ ूत ठरणा या म ुख घटका ंम ये पुढील घटक
समािव आह े:
ाहका ंवर ल क ि त असण े
भरपाई आिण फायद े
संवाद
भारतात , य तत ेचा म ु य चालक हासंवादाप े ा काय दश न यव थापन हा आह े.
पुढीलप ैक हे देखील ल ात आल े आहे क : munotes.in
Page 30
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
30 अ यंत य त कम चारी वचनब आिण ल यक ि त आह ेत.
ते सवा िधक कामिगरी करणार े अस या ची देखील अिधक श यता असत े.
यां या क ंप यांम ये जा त काळविधपय त राह याचा या ंचा कलअसतो . गुंतले या
कम चा या ंना अपघात हो याची श यतापाच पट कमी होती आिण ज े हा त े घडल े ते हा
ते कमी ग ंभीर आिणकमी खिच क होत े.
य तत ेत वाढ झा याम ुळे त ारी कमी हो तात आिण अ य ंतसमाधानी ाहक वाढतात .
नोकरीची य तता त े हा होत े जे हा:
नोकरी माग दश क त व े प असतात .
नोकरी या कामिगरीवर व ैयि क िनय ं ण/ वाय ता असण े.
एखा ा या व -ओळखीशी स ुसंगत काम करण े.
सं था मक बा ंिधलक , नोकरीतील सहभाग , जाणल ेले सं था मक समथ न इ. यासार या
िविवध नोकरी या ीकोना ंचा एकम ेकांशी अ य ंत जवळचा स ंबंध आह े.
२.५ सारांश:
या पाठा य े आपण अिभव ृ ीचे व प , या या आिण अिभव ृ ीचे मु य घटक यावर चचा
केली आह े. मनोवृ ीचे तीन म ु यघटक या ंची आपण चचा केली त े हणज े भा वी
घटक,वत णूक घटक आिण स ं ाना मक घटक . वत न नेहमी अिभव ृ ीचे अनुसरण करते का
यावर द ेखील आपण चचा केली आह े. आपण स ं ाना मक िवसंगतीची स ंक पना आिण
वृ ी या स ंदभा त चल िनय ंि त कर या या स ंक पन ेवर चचा केली आह े. आपण व ृ ी
वत नसंबंधातील काही सवा त शि शाली िनय ं कांवर द ेखील चचा केलीहोती . यानंतर
आपण म ु य नोकरीशी स ंबंिधत व ृ वर चचा केली. नोकरीशी स ंबंिधत पाच म ुख
मनोवृ म य े नोकरीच े समाधान , नोकरीतील सहभाग , संघटना मक बा ंिधलक ,
सं था मक समथ नाबाबतचा ि कोन , कम चारी ितब ता िक ंवा नोकरी ितब ता या ंचा
समाव ेश होतो .
२.६ श दकोष :
अिभव ृ ी:अिभव ृ ी व त ू, क पना िक ंवा लोका ं या ित असणार े िव ास , भावना आिण
कृती यांचा कल दश वतात.
बोधना मक िवसंगती:दोन िक ंवा अिधक अिभव ृ मधील िक ंवा वत न आिण
अिभव ृ मधील कोण याही िवस ंगतीचा संदभ देते. बोधना मक िवस ंगती ही एक अि य
अंतग त ि थती हण ून प रभािषत क ेली जाऊ शकत े याचा प रणाम ज े हा य ना
यां या दोन िक ंवा अिधक वृ म य े िकंवा या ं या व ृ ी आिण या ं या वत नाम य े िवसंगती
िदसून येते ते हा आढळ ून येतो. munotes.in
Page 31
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - I
31 मॉडर ेिटंग हे रएबल : मॉडरेिटंग हे रएबल हा या ह े रएबलचा वतं हे रएबल आिण
अवल ंबीत ह े रएबल स ंबंधांवर मजब ूत आकि मक भाव असतो .
नोकरीतील सहभाग : एखा ा य ला नोकरीची ओळख , यात स यपण े सहभागी होण े
आिण वत : या म ू यासाठी
कामिगरी मह वाची मानत े. हे कम चारी या ं या नोक या ंम ये वतःला म न करतात ,
यां याम य े वेळ आिण श ग ुंतवतात आिण कामाला या ं या एक ूण जीवनाचा म यवत
भाग हण ून पाहतात .
सं था मक बा ंिधलक : हे अशा रा याचा स ंदभ देते याम य े कम चारी एखा ा िविश
सं थेशी ओळख िनमा ण कर तो व ितच े उि आिण स ं थेम ये सद य व राख याची इ छा
बाळगतो .
कम चारी य तता : कम चा या ं या य तत ेला जॉब ए ंगेजम ट असेही हणतात . एखा ा
य चा तो /ती करत असल े या कामात याचा सहभाग , समाधान आिण उ साह अशी
या या क ेली जाऊ शकत े.
सं था मक समथ नाबाबतचा ि कोन (POS): या माणात कम चा या ंना िव ास आह े क
सं था या ं या योगदानाची कदर करत े आिण या ं या क याणाची काळजी घ ेते अशी याची
या या क ेली जात े.
munotes.in
Page 32
32 ३
अिभवृ ी आिण नोकरीतील समाधान - II
पाठाची रचना :
३.० उि े
३.१ प रचय
३.२ नोकरी -समाधानाच े मापन
३.३ नोकरी या समाधानाची कारण े
३.४ नोकरीतील समाधान /नोकरी -असंतोषाच े प रणाम
३.५ जागितक प रणाम
३.६ सारांश
३.७ श दकोष
३,८ सुचवलेले वाचन
३,९
३.० उि े
या पाठाचीप ुढील उि े आहेत.
नोकरी -समाधानाची स ंक पना आिण व प समज ून घेणे.
नोकरी या समाधानाच े िविवध उपाय जाण ून घेणे.
नोकरी -समाधाना या िविवध कारणा ंवर चचा करण े.
नोकरीतील समाधान /नोकरी -असंतोषाच े िविवध प रणाम प कर यासाठी ॉस
क चरल ड ेटावर च चा क न नोकरी -समाधानाच े जागितक प रणाम समज ून घेणे.
३.१ प रचय :
या पाठाम य े आपण नोकरी या समाधाना या स ंक पन ेवर चचा क यात , जी एक कारची
नोकरीची अिभव ृ ी आह े. नोकरीतील समाधानह े नोकरीब ल या सकारा मक भावन ेचे
वण न करत े जे या या वैिश ्यां या म ू यांकनाम ुळे होत े, मानसशा नोकरी या
समाधानाच े मोजमाप , नोकरीच े समाधान कशाम ुळे होते आिण कामा या िठकाणी
कम चा या ं या वत नावर समाधानआिण अस ंतोष या ंचा भाव पडतो याव न munotes.in
Page 33
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - II
33 करतात .पाठा या श ेवटी, आपण नोकरी या समाधाना या जागितक प रणामा ंब ल चचा
क यात.
नोकरीतील समाधान हा कामाशी स ंबंिधत अिभवृ ीचा एक मह वाचा घटक आह े, याला
अनुकूल िकंवा ितक ूल भावना आिण भावना ंचा संच हण ून प रभािषत क ेले जाऊ शकत े
या ार े कम चारी या ं या कामाकड े पाहतात . नोकरीतील समाधानाची या या एखा ा
कम चा याची क ंपनी, नोकरीची साम ी , पय वे ण, पगार आिण बि स े, कामाच े वातावरण ,
सहकारी आिण इतर कामाशी स ंबंिधत घटका ं ती असल े या एक ूण वृ ीची ब ेरीज हण ून
देखीलक ेली जात े. नोकरीतील समाधान हा श द एकाच कम चा या या व ृ ीचा
संदभ दे यासाठी वापरला जातो . ही स ं ा सव गटां या मनोबलातील समाधानासाठी
वापरला जात े.
३.२ नोकरी -समाधानाच े मापन :
एखा ा कम चा या ने केले या कामात तो /ती िकती समाधानी आह ेयाचे मू यांकन ह े
नोकरीतील अन ेक वेग या घटका ंचा एक जिटल सारा ंश आह े,कारण एखा ा य या
नोकरीम य े अनेक गो चा समाव ेश होतो, यातील काही खालील माण े आहेत.
i. कागदपा ा ंची हाताळणी
ii. ो ाम कोड िलिहण े
iii. ाहका ंची वाट पाहत असण े
iv. क चालवत असण े
v. सहकम चारी, मालक , ाहक , आशील इ . यां याशी स ंवाद साधण े,
vi. संघटना मक िनयम आिण धोरणा ंचे पालन करण े
vii. कामिगरी मानका ंची पूत ता करणे
viii. नेहमी आदशा पे ा कमी असल े या कामा या प रि थतीसह जगण े,इ.
नोकरी या समाधानाच े मू यांकन कर यासाठी मोठ ्या माणात वापर या जाणा या
प त त प ुढील दोन मह वा या प त चा समाव ेश होतो :
1. एकल जागितक मानक (Single Global Rating ): िसंगल लोबल र ेिटंग प त ही
एका ाचे उ र आह े, जसे क "एकंदरीत त ु ही पाच पॉइ ंट क ेलवर त ुम या
नोकरीब ल िकती समाधानी आहात ."
2. अनेक पैलूंनी बनल ेला गुणां या स ं ये या सारा ंशाची ब ेरीज: दुसरा ि कोन याम य े
नोकरी या अन ेक पैलूंनी बनल े या ग ुणां या स ं ये या सारा ंशा या ब ेरीजचा समाव ेश
असतो , तो अिधक अ याध ुिनक आह े, तो नोकरीमधील म ु य घटक ओळखतो आिण
येकाब ल कम चा या या भावना िवचारतो .
या ठरािवकघटका ंम ये हे समािव आह े:
कामाच े व प
पय वे ण
स याच े वेतन munotes.in
Page 34
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
34 पदो नती या स ंधी
सहका या ंशी असल ेले संबंध
ितसादकत या घटका ंना मािणत ेणीवर ग ुणांक त करतात आिण संशोधक एक ूण नोकरी
समाधानी कोअर तयार कर यासाठी ह े गुणांकन जोडतात . काही स ंशोधका ंचा असा
िव ास आह े क ब ेरीज कोअर
वापर याचा ि कोन नोकरी या समाधानाच े अिधक अच ूक मू यांकन द ेतो.
लोक या ं या नोकरीत िकती समाधा नी आह ेत? यूएसए आिण बह त ेक िवकिसत
देशांम ये गे या काही वषा त केले या स ंशोधन अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क
बह तेक लोक या ं या नोक या ंब ल समाधानी आह ेत.
नोकरी या समाधाना या कोण या प ैलूंवर एक उपायक ेला जातो यान ुसार समाधानाची
पातळी ल णीयरी या बदलल ेली आढळली आह े. लोक, सरासरी र या , पुढील तीन गो च े
पालन क न समाधानीअस याच े आढळल े आहे:
यांचे एकूण असल ेले काम
यांची वतःची असल ेली काय
यां या पय वे क आिण सहका या ंसह संबंध
सव साधारणपण े लोक या ं या पगारावर आिण पदो नती या संध ब ल कमी समाधानी
अस याच े िदस ून येते. आिशया -पॅिसिफक देशात क ेले या अ यासात भरपाई आिण
फायद े देखील कम चा या ंम ये त ारीच े मुख ोत अस याच े आढळल े आहे. डझनभर
आिशयाई देशांम ये ५०० ह न अिधक क ंप यांचा समाव ेश असल े या एका अ यासात असे
आढळ ून आल े आह े क केवळ 30 ट के कम चारी न ुकसान भरपाई या फाय ा ंवर
समाधानी आह ेत.
३.३ नोकरी -समाधानाची कारण े:
संशोधन अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क खालील घटक नोकरी या समाधानासाठी
योगदान द े यात योगदान द ेतात. (ते मश :च असण े गरजेचे नाही)
i. आ हाना मक आिण उ ेजक कामाच े वातावरण .
ii. कामाच े व प
iii. पगार
iv. गतीची स ंधी
v. पय वे ण
vi. सहकारी
vii. िश णा या स ंधी, िविवधता , वातं य आिण िनय ं ण दान करणा या नोक या munotes.in
Page 35
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - II
35 संशोधन अ यासात अस ेही आढळ ून आल े आहे क पगार आिण नोकरीतील समाधान ह े
अ यंत पर परस ंबंिधत आह ेत, िवशेषत: गरीब द ेशांतील लोकांम ये. तथािप , एकदा एखादी
य आरामदायी जीवना या पातळीवर पोहोचली क , नातेसंबंध अ रशः नाहीस े होतात .
नोकरीतील समाधाना या अन ुभवावर व ैयि क र या बदल द ेखील भाव पाडतात . हे
न दवल े गेले आहे क ज े लोक वतःब ल कमी सकारा मक असतात या ं या नोक या ंची
आवडीची श यता कमी असत े. या लोका ंकडे सकारा मक कोर म ू यमापन आह े, हणज े,
यांना या ं या आ ंत रक म ू यावर आिण मूलभूत मत ेवर िव ास आह े ते नकारा मक
मु य म ू यमापन असल े या लोका ंपे ा यां या नोक या ंब ल अिधक समाधानी आह ेत.
यांनी केवळ या ंचे काय अिधक आ हाना मक आिण प रप ूण हणून पािहल े नाही तर त े
आ हाना मकनोक या ंकडे आकिष त हो याचीही अिधक श यता आह े. यांचे मु य व -
मू यांकन नकारा मक आह े ते सामा यतः कमी मह वाका ं ी य ेय िनि त करतातआिण
जे हा या ंना अडचणी य ेतात त े हा त े काम सोड ून दे याची अिधक श यता असत े. यांचे
आ म-मू यांकन नकारा मक आह े ते कंटाळवाण े हो याची श यता असत े. नोकरीतील
होणा या पुनरावृ ीमुळे नोकरीतील अस ंतोषाचा अन ुभव य ेऊ शकतो .
३.४ नोकरी -समाधान / नोकरी -असंतोषाच े प रणाम :
कम चा या ं या अस ंतोषाच े प रणाम प कर यात मदत करणा या ा पा म ये चार कारच े
वत न समािव आह े. "बाहेर पडण े, आवाज , िन ा आिण द ुल .”
बाहेर पडण े: जे हा कम चारी स ं था सोड याची तयारी करतात त े हा हा ितसाद य ेतो, असे
कम चारी नवीन नोक या , पदे, सं था इ यादीशोधतात , ते वे छािनव ृ ी घ ेतात, पुढे
जातात . अिनि त काळासाठी नोकरी सोडवण े िकंवा राजीनामा द ेणे,
आवाज : या ितसादाम य े प रि थती /ि थती स ुधार या क रता िवधायक य न करण े
समािव आह े.ते सुधारणा स ुचवतात : पय वे क , मालक , यव थापनाशी सम या ंवर चचा
करणे,काही कारच े संघठण ि याकलाप करण े, आंदोलनात भाग घ ेणे,इ. देखील करतात .
िन ा: या ितसादाम य े िन यपण े परंतु आशावादीपण े प रि थती सुधार याची ती ा
करणे समािव आह े. ते यव थापन /मालक या ं यावर टीका करतनाहीत . ते अनेकदा
बाहेरील टीक ेला त ड द ेत सं थे या पाठीशी उभ े राहतातआिण या ंचा यव थापनावर
िव ास असतो त े यां यावर आिणस ं थेवर यो य गो वर िव ास ठ ेवतात."
दुल : या ितसादात प रि थितला िबघड याक रता िन यपण े परवानगी द ेणे समािव
आहे. यामुळे गैरहजर राहण े, उिशरा य ेणे यासारख े वत न होत े. िनकृ काम करण े, य न
कमी करण े, ुटी दर वाढण े,आउटप ुटची खराब ग ुणव ा .
बाहेर पडण े आिण द ुल ितसाद तीन कारा ंचे कामा या िठकाणी वत न अन ुसरण करतात
1. उ पादकता कमी करण े
2. वाढल ेली अन ुपि थती
3. उलाढाल वाढली munotes.in
Page 36
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
36 आवाज आिण िन ा ह े असंतोषाला रचना मक ितसाद द ेतात. हे कम चा या ंची सिह ण ुता
दश वते. संघिटत सद य खालील मागा नी अस ंतोष य करतात
त ार ि या
करार वाटाघाटी
कम चा या ंचे समाधान आिण /िकंवा कामा या िठकाणी असमाधानाच े खालील प रणाम
ल ात घ े यासारख े आहेत आिण यावर स ंि पणे चचा केली जाईल
१. नोकरीतील समाधान आिण नोकरीवरील कामिगरी
२. नोकरीच े समाधान आिणOCB
३. नोकरीच े समाधान आिण ाहका ंचे समाधान
४. नोकरीतील समाधान आिण अन ुपि थती
५. नोकरीच े समाधान आिण उलाढाल
६. नोकरीतील समाधान आिण कामा या िठकाणी िवचलन
७. कम चा या ं या समाधानाब ल यव था पकांची समज /असंतोष
आपण यावर य ेक सिव तर चचा क यात .
१. नोकरीतील समाधान आिण नोकरीवरील कामिगरी : नोकरीतील समाधान आिण
नोकरी या कामिगरीम य े उ च सकारा मक स ंबंध िदस ूनआला आह े. आनंदी कामगार
हे सवा त उ पादक कामगार अस याच े आढळल े आहे.जजएट अल या ंनी केले या 300
ह न अिधक अ यासा ंचे अलीकडील प ुनरावलोकनान ुसार (2001) असे आढळल े आहे
क नोकरीतील समाधान आिण नोकरीची कामिगरी या ं यातील साम ंज य ख ूप मजब ूत
आहे. असेही आढळ ून आल े आहे क कमी समाधानी कम चारी असल े या स ं थांपे ा
अिधक समाधानी कम चारी असल े या स ं था अिधक भावी असतात .
२. नोकरीतील समाधान आिण स ं थेचे नाग रक व वत न (OCB): नोकरीतील समाधान
हे कम चा या या OCB चे मुख िनधा रक अस याच े आढळ ून आल ेआहे. समाधानी
कम चारी स ं थेब ल सकारा मक बोल याची , इतरांना मदत कर याची आिण या ं या
नोकरीम य े सामा य अप े ांपे ा प ुढे जा याचीअिधक श यता असत े. समाधानी
कम चारी अन ेकदा या ं या कत या या पलीकड े जातात कारण या ंना या ं या
सकारा मक अन ुभवांची ितप ूत करायची असत े. काही स ंशोधन अ यासात ून अस े
िदसून आल े आहे क नोकरीतील समाधान ह े OCB शी माफक माणात स ंबंिधत
आहे. जे लोक या ं यानोक या ंब ल अिधक समाधानी आह ेत ते OCB म ये सहभागी
होऊ शकतात . जे समाधानी आह ेत या ंना प रणाम , काय प ती आिण उपचारा ं या
संदभा त यां या नोक या ंम येही कमीपणा जाणवतो .
३. नोकरीच े समाधान आिण ाहका ंचे समाधान : अनेकदा िवचारला ग ेलेला एक
मह वाचा हणज े कम चारी समाधान हे सकारा मक ाहक प रणामा ंशी स ंबंिधत
आहे का. मोठ्या सं येने संशोधन अ यासा ं ारे दान क ेलेले उ र "होय" आहे. असे munotes.in
Page 37
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - II
37 आढळ ून आल ेआहे क समाधानी कम चारी ाहका ंचे समाधान आिण िन ा वाढवत े.
सेवा सं थेतील कम चा यांचे समाधान ह े खूप मह वाच े असत े कारण अशा स ं थेम ये
ाहक िटकव ून ठेवणे आिण प ांतर करण े हे आघाडीच े कम चारी ाहका ंशी कस े
वागतात यावरअवल ंबून असतात . समाधानी कम चारी ह े ाहका ंना अन ुकूल, उ साही
आिण ितसाद द ेणारे अस याची अिधक श यता असत े याचे ाहका ंकडून कौतुक
केले जाते. समाधानी कम चारी ाहका ंशी चा ंगले स य आिण स ंबंध थािपत करतात .
असेही िनदश नास आल े आ ह े क , असंतु ाहका ंमुळे कम चा या ंचाअस ंतोष वाढ ू
शकतो . अशा ाहका ंशी िनयिमत स ंपक असल ेले कम चारी अन ेकदा त ार करतात क
अस य ,अिवचारी िक ंवा अवा तव मागणी करणार े ाहक कम चा या ं या नोकरी या
समाधानावर िवप रत प रणाम करतात . अनेक सेवा सं थांना या ं या ाहका ंना ख ूश
कर याच े वेड असत े. यात प ुढील काही स ं थांचा समाव ेश आह े
फेडे स
साउथव े ट एअरलाइ स
फोर सीझन
अमे रकन ए स ेस
ऑिफस ड ेपो, इ.
या सं था ाम ु यान े यां या ाहका ंना खूश कर यासाठी ाथिमकता द ेत अस यान े,
यांचे कम चारी समाधानीराहतील याकड ेही या ंचा कल असतो . ते या ं या
कम चा या ं या समाधानाची पातळी उ च ठेव यासाठी सि यत ेने य न करतात .
कम चा या ंचे समाधान आिण ाहका ंचे समाधान िमळिव यासाठी , यासं था मािहती
दे यास भाग पाडतात
उ साही आिण म ै ीपूण कम चारी िनय ु करण े.
कम चा या ंना ाहक स ेवेचे मह व िशि त करण े.
ते ाहक स ेवेला ब ीस द ेतात.
ते कम चा या ंना कामाच े वातावरण दानकरता त
ते िनयिमतपण े एका उ ंचीव न कम चारी समाधानाचा सव ण ार े मागोवा घ ेतात.
४. नोकरीतील समाधान आिण अन ुपि थती : समाधान आिण गैरहजेरी यां यात म यम
ते कमी नकारा मक स ंबंध आह े. असंतु कम चारी काम च ुक याची , रजेवर जा याची
श यता जा त असत े, जसे क - वै क य िकंवा दीघ िवना व ेतन रजा इ . उ च
अनुपि थती स ं थे या काय म काया साठी हािनकारक आह े. अिधक लोक अन ुपि थत
रािहल े तर क ंपनीची स ंसाधन े पूण पणे वापरली जाऊ शकत नाहीत . वाढल ेली
अनुपि थती हे असंतु ीचे िच ह आह े. वाढ या अन ुपि थती म ुळे सं थे या स ंसाधना ंचा
देखील िनचरा करतो कारण बदलल े या कम चा या ंना ओ हरटाइम िक ंवा दु पट पगार
ावा लाग ू शकतो . गैरहजर असल े यां या जागी बदली झाल ेले कम चारी, िनयिमत
कम चा या ं माण े काय म नसतील . munotes.in
Page 38
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
38 ५. नोकरीच े समाधान आिण उलाढाल : उलाढालीची या या हीिदलेला कालावधी
(सामा य तः एक वष ) आिण कम चा या ंचे सं था सोड याच े माण याव न क ेली जात े.
नोकरीतील समाधानाचा उलढालीशी नकारा मक स ंबंध आह े. गैरहजेरीत आढळल े या
पे ातो अिधक बळ आह े. कम चा या ंवर उलढालीचा भाव पडतो
आकष क नोकरी या स ंध ची उपल धता .
सं थे या काय काळाचा कालावधी .
कामिगरीची पातळी , हणज ेतु ही स ुमार िक ंवा उ च कामिगरीकरणार े असोत .
उ म कामिगरी करणार े कम चारी िटकव ून ठेव याप े ा खराब कामिगरी करणा या ंवर भाव
टाक यासाठी नोकरीतील समाधान अिधक मह वाच े आहे.
समाधानी कम चारी सहसा स ं था सोड याचा िवचार करत नाहीत . यांना नोकरीतील
समाधान कमी आह े सामा यत : अशा कम चा या ंम ये उलढालीचा दर उ च आढळतो . पुढे
असे काही नोकरीतील उ च उलढालीशी स ंबंिधत मह वाच े घटक आह ेत:
वयं पूण तेचा अभाव
एखा ा या कामाची यो य दखल न घ ेतली जाण े.
पय वे क िक ंवा सहका यांशी सतत स ंघष अनुभवणे.
एखा ा या वैयि क कारिकद चा आल ेख पठारावर पोहोचण े.
उ च कम चारी उलाढालीच े अनेक नकारा मक प रणाम आह ेत:
यापैक काही खालील माण ेआहेत:
सामा य कम चा या ं या त ुलनेत िवशेषतः अन ुभवी कम चा या या बदलीची िक ंमत,
खूपजा त असत े.
उलाढालीम ुळे सहकम चा याच े नुकसान होत अस यास , उव रत कामगारा ंवर याचा
िनराशाजनक भाव होऊ शकतो .
जोपय त यो य बदली कम चारी िमळत नाही तोपय त कामआिण सामािजक
प दतीम य े अनेकदा य यय िनमा ण होतो आिण तो यो य नसतो .
उ च उलाढालीम ुळे यवसाय , ाहक संबंध आिण थ ैय ा झाल े या कामकाजावर
प रणाम होऊ शकतो . या यव थापका या िवभागात उ चउलाढाल आह े ती या
यव थापकावर वाईट प रणाम करत े, असे सूिचत क ेले जाते क या यव थापकात एकतर
आव यक मानवी स ंबंधांसाठी आव यक कौश याचा अभाव आह े िकंवा या या
रणनीतीम य े काहीतरी अयो य आह े जे या या /ित या िवभागातील उ च उलाढालीच े
कारण ठरत े आहे.
जरी उ च कम चारी उलाढालीच े नकारा मक प रणाम असल े, तरी तीच े अनेक काया मक
भाव द ेखील आहेत. ती अ ंतग त बढतीसाठीस ंधी दान करत े. कमी कम चारी उलाढाल
असणा या िनयो या ंची काही मह वाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:- munotes.in
Page 39
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - II
39 ते नोकरीची अिभ य प करतात .
कम चा या ंना उ क ृ तेची संधी दान करतात .
ते यां याकम चा या ं या कौश या ंचा इ तम प तीन े वापर करतात .
ते िनयिमतपण े कामाची दखल घ ेतात आिण श ंसा करतात .
ते यां या कम चा या ंना दाखव ून देतात व या ंना अस े वाटू देतात क िनयो ा या ंची
काळजी घ ेतो आह े आिण या ं याशी स ंबंिधत आह ेत.
६. नोकरीतील समाधान आिण कामा या िठकाणच े िवचलन : नोकरीतील समाधान द ेखील
खालील गो शी अ य ंत संबंिधत अस याच े आढळ ून आल े आहे:
संघीकरणाच े य न
पदाथ दु पयोग
कामा या िठकाणी चोरी करण े
अवाजवी समािजकरण
मंदपणा
संशोधका ंचे मत आह े क ही “कामा या िठकाणची िवचिलत व वत णूक” हणून ओळख या
जाणा या सम य ेचा एक भाग आह े, याला कम चारी काढ ून घेणे देखील हणतात .
७. कम चा या ं या समा धाना/असंतोषाब ल यव थापका ंचीधारणा : कम चारी या ं या
नोकरीत िकती माणात समाधानी आह ेतहे यव थापक जा त माणात म ू यांकन
करतात , यव थापकाची धारणा कम चा या ंची ि थती कशी असत े यापे ा व ेगळी
असत े, एका अ यासात , हॉलंड (२००७ ) असे आढळल े क ८५ ट के व र
यव थापका ंना या ं या स ं थेने आप या कम चा या ंना चा ंगले वागवल े असा
िव ासहोता पर ंतु केवळ ५५ ट के कम चा या ंनी सहमती दश िवली, याच माण े,५५%
यव थापका ंना केवळ ३८ ट के कम चा या ं या त ुलनेत वाटत े क या ं या स ं थेतील
मनोबल चा ंगले होते.
३.५ जागितक प रणाम
लोक व ेगवेग या द ेशांम ये नोकरी या समाधानावर कस े कट होतात आिण िति या
देतात. नोकरी या समाधाना या स ंदभा तफारसा सा ं कृितक फरक नाही . जागितक
प रणाम आिण नोकरी या समाधानास ंबंधी दोन मह वाच े खालील माण े आहेत:
अ) पाि मा य स ं कृत मधील कम चारी या ं या नोक या ंबाबत अिधक समाधानी आहेत
का?
आ) आिशयाई कम चारी समाधाना या आिण ितब ता या ंबाबतीत कस े वागतात ?
munotes.in
Page 40
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
40 आपण या ब ल चचा क यात
अ) पाि मा य स ं कृत मधील कम चारी या ं या नोक या ंबाबत अिधक समाधानी आहेत
का? जरी सा ं कृितक चौकट या पलीकडील फरक कमी असल े तरी िविवध
सं कृत म य े नोकरीच े समाधान मह वाच े आहे. एक मह वाचा सा ं कृितक चौकट या
पलीकडील फरक हा नोकरी या समाधाना या पातळी या स ंदभा त आह े. असे
िदसूनआल े आह े क कम चारी प ूव कडील द ेशांपे ा पा ा य सं कृत म य ेनोकरीतील
समाधानाच े माण जा त आह े. ब झ आिण े (२००३ ) यांनाअस े आढळ ून आल े क
डे माक , ि व झल ड आिण य ूएसए मधील कम चा या ंना रिशया या त ुलनेत नोकरीतील
समाधानाची पातळी उ च आह े.
आ) आिशयाई कम चारी समाधाना या आिण ितब ता या ंबाबतीत कसे वागतात ?
भारतीय कामगार या ं या न ुकसान भरपाई या लाभा ंबाबत कमीतकमी समाधानी
अस याच ेआढळ ून आल ेआहे. इतर आिशयाई द ेशांतील कम चा या ं या त ुलनेत भारतीय
कामगार प ुढील गो ीम य े अिधक आन ंदी अस याच ेही आढळ ून आल े आहे
यां या कामाच े वातावरण
संघाकाय
पय वे ण
कामा या िठकाणच े िश ण
कम चा या ं या य तत े या स ंदभा त, असे आढळ ून आल े आह े क य ुरोिपयन कामगार
ितब त े या पातळीवर सवा िधक ग ुण िमळवतात आिण यान ंतर या मवारीत आिशया -
पॅिसिफक द ेशातील कामगार आह ेत. यूएसए कामगारकमीत कमी ग ुंतलेले अस याच े
आढळून आल े. युरोपम य े य तता खालील कारणा ंमुळे जा त होती :
कामाच े छोटे आठवड े
काम आिण जीवन स ंतुलन
सु ीचा कालावधी
आिशया म य े, खालील घटका ंमुळे कामगार य त असल ेले िदसून आल े
• अथ यव थ ेत भरभराट
• नोकरीतील आशावादी ि कोन
आिशया -पॅिसिफक द ेशात भारत ७८% ितब ता पातळ म य े आघाडीवर आह े,
यानंतर िफिलपाइ स आिण जपान आहेत. ितब ता पातळीवर चीनला कमी ग ुण िमळाल े
munotes.in
Page 41
अिभव ृ ी आिण नोकरीतील
समाधान - II
41 ३.५ सारांश:
या य ुिनटम य े आपण नोकरी या समाधानाची स ंक पना , व प आिण नोकरी या
समाधानाच े मोजमाप यावर चचा केली आह े. नोकरीतील समाधान मो ज यासाठी मोठ ्या
माणावर वापर या जाणा या दोन प त वरचचा कर यात आली . याम य े िसंगल लोबल
रेिटंग आिण च ेह यां या स ं येने बनलेला सम ेशन कोअर समािव आह े.
लोकांचे नोकरीतील समाधान या ं या कामा या तीनप ैलूं या स ंदभा त बदलत े जे यां या
ओ हरच े काम, यांचे काय आिण या ंचे पय वे क आिण सहकम या ं या स ंदभा त कृती
करतात .असे आढळ ून आल े आह े क , सव साधारणपण े, लोक या ं या पदावर आिण
पदो नती या स ंध ब ल कमी समाधानी अस याच े आढळल े आहे,
नोकरीतील समाधान आिण असमाधान या ंचे प रणाम प ुढील चार का र या वत ना या
संदभा त चचा कर यात आली याम य े "एि झट , हॉइस , लॉय टी आिण द ुल यांचा
समाव ेश आह े, नोकरी या समाधानाच े प रणाम , नोकरीची कामिगरी , OCB, ाहका ंचे
समाधान या ंसार या िविवध कार या वत ना या स ंदभा त तस ेच, अनुपि थती , उलाढाल ,
कामा या िठकाणी िवचलन आिण कम चा या ंचे समाधानआिण अस ंतोष या ं या स ंदभा त
यव थापका ंची समज , यांवर देखील चचा कर यात आली .
या पाठा या श ेवटी आपण नोकरी या समाधाना या जागितक प रणामा ंवर िवश ेषत: लोक
वेगवेग या द ेशांम ये नोकरी या समाधानावर कस े कट होतात आ िण िति या द ेतात या
संदभा त चचा केली.
३.७ श दावली :
ऑग नायझ ेशनल िसझनिशप िबह ेि हयर (OCB): ऑग न (1988) ारेप रभािषत
के या माण े "वैयि क वत न जे िववेकाधीन आह े, औपचा रक ब ीस णाली ार े य पण े
िकंवा प पण े ओळखल े जातनाही आिण एक ूणच स ं थे या काय म आिण भावी काया स
ो साहन द ेते (p. 4).
उलाढाल : िदले या कालावधीत (सामा यतः एक वष ) कम चा या ंनी सं था सोड याच े
माण हण ून प रभािषत क ेले आहे.
३.८ सुचिवल ेले वाचन :
रॉिब स , एस. पी., यायाधीश , टी. ए., आिण सा ंघी, एस. (2008). सं था मकवत न (१३
सं करण ), िपअस न ए य ुकेशन, डोिल ग िकंडस ली, यू दे ही.
मुिच क , पी.एम. (2008). पॅशॉलॉजी अ लाइड ट ू वक (७ वे एिडशन ). वॅड्सवथ थॉमसन
लिन ग
लँडी, एफ. जे., आिण कॉ ट े, जे. एम. (2004). वक इन द 21स युरी, (इंटरनॅशनल एड .),
McGraw Hill.co. munotes.in
Page 42
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
42 ३.९ :
१. नोकरीच े समाधान हणज े काय? मापन आिण कारण े चचा करा.
२. कामा या िठकाणी कम चारी समाधान आिण अस ंतोष या ं या भावावर चचा करा.
३. "िनग मन, आवाज , िन ा आिण द ुल यावर कम चारी अस ंतोष प रणाम स ंदभा सह एक
टीप िलहा .
४. जागित क प रणाम आिण नोकरीच े समाधान यावर एक टीप िलहा .
५. वर एक टीप िलहा
अ) नोकरीतील समाधान आिण उलाढाल .
ब) नोकरीच े समाधान आिण ाहका ंचे समाधान .
munotes.in
Page 43
43 ४
ेरणा स ंक पना
पाठाची रचना :
४.० उि
४.१ प रचय
४.२ ेरणेची या या
४.३ ेरणेचे ारंिभक िस ा ंत –गराजा ंचा पदान ु म िस ा ंत
४.४ ि घटक िस ा ंत
४.५ िस ांत X आिण िस ा ंत Y
४.६ सारांश
४.७ श दकोष
४.८ सुचिवल ेले वाचन
४.९
४.० उि े
ेरणेची या या आिण व ैिश ्य समज ून घेणे.
ेरणेचे मॉडेल समज ून घेणे.
गराजा ंचा पदान ु म िस ा ंत समज ून घेणे.
ि घटक िस ा ंत संकि पत करण े.
िस ांत X आिण िस ा ंत Y समजून घेणे.
४.१ प रचय
ेरणा हा स ं था मक वत ना (OB) मधील सवा िधक चच त असल े या िवषया ंपैक एक आहे.
बरेच लोक ेरणेला एक यि म व ग ुणधम हणून पाहतात ज े स यनाही . ेरणा ही य
आिण प रि थती या ं या पर पर संवादाचा प रणाम आहे. ेरणा ही एक जिटल ि या
आहे. मनु याला श , पैसा, गव इ यादी िविवध कारणा ंमुळे काम कर यास व ृ केले जाते.
मनु याला काम कर याच े अ नेक हेतू असतात आिण यव थापका ंना कम चा या ंना व ृ
करणे कठीण होत े. जर याला यात यश िमळवायच े असेल, तर याला िविवध ि या आिण munotes.in
Page 44
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
44 ेरणां या िविवध िस ा ंतांची पूण मािहती असली पािहज े. या पाठाम ये आपण ेरणेची
ि या आिण ा प जाण ून घे याचा य न क यात . आपण ेरणे या िविवध ार ंिभक
िस ांतांवर देखील चचा क यात ज े गरजा आिण इ छा या ंवर आधा रत आह ेत.
४.२ ेरणेची या या
माणस ं िविवध कारणा ंसाठी काम करतात . कुणी पैशासाठी काम करतात , कुणी पद आिण
स ेसाठी काम करतात , कुणी आपली सज नशील इ छा य कर यासाठी काम करतात ,
कुणी कामात ून िमळणा या िनखळ आन ंदासाठी वग ैरे. आपली सव जाणीवप ूव क वागण ूक
े रत असत े. 'मोटीव ेशन' ( ेरणा) हा श द 'मोिट ह ' या श दापास ून बनला आह े. हेतू
एखा ा य ला काहीतरी कर यास िक ंवा िविश मागा नेवाग यास व ृ करणारा अ ंतग त
इ छा िक ंवा हेतू दश िवतो. ही अशी ि या आह े जी एखा ा य ची ती ता , िदशा आिण
येय गाठ यासाठी य ना ंची िचकाटी दश वते.
बड सन आिण टाइन या ं या मत े. "हेतू ही एक आ ंत रक ि थती आह े जी उजा देते, सि य
करते िकंवा हालचाल करत े आिण जी वत न ल याकड े िनद िशत करत े िकंवा वत नाचे
मा यम बनत े".
ेरणेची खालील व ैिश ्ये आहेत:
१) ेरणा ही यव थापका ंची कृती आह े: यव थापक या ं या अधीन था ंना आिथ क
आिण/िकंवा गैर- आिथ क ो साहन द ेऊन े रत करतात .
२) ेरणा सकारा मक िक ंवा नकारा मक अस ू शकत े: उ च श , पद इ यादीसार या
सकारा मक ो साहन द ेऊन सकारा मक ेरणा उ ेिजत क ेली जाऊ शकत े.
नकारा मक ेरणा हणज े िश ा, दंड इ याद चा वापर होय.
३) ेरणा ही य ेयािभम ुख असत े: यो य र या े रत अस यास , कम चारी िनि त क ेलेले
उि सा य कर यासाठी श य िततक े य न करतात .
४) ेरणा िनसग त: जिटल आह े: वेगवेग या य ो साहना ं या िदले या स ंचापे ा
वेग या प तीन े वागतात . हणून, यो य ो साहन दान कर या साठी यव थापका ंनी
कामा या िठकाणी मानवी वत नाचा सतत अ यास क ेला पािहज े.
५) ेरणा ही णाली क ि त आह े: हा घटका ं या तीन गटा ंचा एकि त प रणाम आह े;
(अ) एखा ा य म य े काय रत असल े या श , हणज े, या या गरजा , मू ये इ.
(ब) सं थेम ये काय रत असल े या श , हणज े, नोकरीच े व प , कामाची
प रि थती , नातेसंबंध इ. बा वातावरणात काय रत असल े या श , हणज े,
सं कृती, ढी, धम इ.
munotes.in
Page 45
ेरणा स ंक पना
45 ेरणेचे एक ा प
जॉन य ू ॉम आिण क थ ड ेि हस या ंनी ेरणेचे एक ा प िवकिसत क ेले आहे जे ेरणेचे
व प प कर याचा य न करत े.
संधी
मता
या मॉड ेलनुसार; ेरणेत खालील पाय या समािव ीत आह े:-
१) ेरणेची ि या अप ूण इ छा िक ंवा गरजेपासून सु होत े. उदाहरणाथ , पदो न तीची
गरज.
२) अपूण गरजेमुळे य म य े तणाव िनमा ण होतो .
३) तणाव कमी कर यासाठी य काही ि याकलाप ( य न ) करतात .
४) य नाम ुळे कामिगरी प ूण होते. कामिगरीवर य या मत ेनुसार प रणाम होतो .
५) कामिगरीम ुळे य ला अप ेि त ब ीस ( मोशन) िमळेल. अशा कार े, पदो नतीची
आव यकता पूण होते आिण तणाव कमी होतो .
6) कालांतराने, नवीन गरजा िनमा ण होतील आिण स ंपूण ि या पु हा पु हा केली जाईल .
ब ीस पया वरण गरजा आिण इ छा कामिगरी य न तणाव येय आिण ो साहणे समाधानाची आव यकता
munotes.in
Page 46
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
46 ४.३ ेरणेचे सु वातीच े िस ा ंत:- गरजा ंचा पदान ु म िस ा ंत
गरजा ंचा पदान ु म िस ा ंत:
अ ाहम म ॅ लो (१९४३ ) यांनी तािवत क ेले क सव मानवा ं या गरजा ंचा मूलभूत संच
असतो आिण या गरजा य या जीवन कालावधीवर अ ंतग त इ छा हण ून य होतात .
गरजाव ंिचतता आिण सि यत े या ि य े ारे वत नाशी जोड या जातात . वंिचतत ेमुळे
वच व िनमा ण होते, वच व सि यत े कडे घेऊन जात े, सि यत ेमुळे सापे समाधान
िमळत े, तृ ीमुळेही गरज ब ुडते आिण द ुसरी गरज वच व िमळवत े. हे च आप या
आयु यभर चाल ू असत े. जशी एखादी गरज प ूण होते आिण ितची जागा घ े यासाठी द ुसरी
गरज उठत े आिण ही कधीही न स ंपणारी ि या असत े.
मॅ लोन े सुचवले क य ेक य कड े पाच म ूलभूत गरजा असतात . या गरजा पदान ु मान े
मांड या जातात . हे गरज ेचेसंच सवा त कमी िक ंवा सवा त मूलभूत ते सव च िक ंवा
सवा त गत अस े आहेत.
मॅ लोचा गरजा ंचा पदान ु म
४.३.१ शारी रक गरजा : या मानवी वत ना या म ूलभूत गरजा आह ेत. यात अ न , हवा,
पाणी, िलंग, झोप इ . चा समाव ेश होतो .
४.३.२ सुरि तता गरजा : या गरजा ं या मवारीत द ुस या मा ंकावर आहेत. यात
धोकादायक कामा या वातावरणापास ून वात ं य आिण आिथ क सुर ा जस े क नोकरीची
सुर ा, सेवािनव ृ ी योजना इ.
४.३.३ सामािजक गरजा : गरजां या पदान ु मात या ितस या आह ेत.हे आपुलक , ेम,
कामात सामािजक सहभाग इ याद या गरज ेचा संदभ देते. कोणतीही यि उव रत
समाज िक ंवा सम ूहापास ून एकट े राहणे पसंत करणार नाही . ते इतरा ं ारे जसे क , कुटुंब,
सहकम , िम , व र आिण इतरा ं ारे ेम केले जाणे पसंत करतात . munotes.in
Page 47
ेरणा स ंक पना
47 ४.३.४ आदरा या गरजा : गरजां या मवारीत या चौ या आह ेत आिण अहंकारा या
गरजा स ूिचत करतात . लोकांना अस े वाटत े क इतरा ंनी या ंचा आदर करावा , ते सरावाच े
हावे आिण या ंना ओळखाव े. यासाठी कत ृ व, यो यता , ित ा , शंसा इ याद ची गरज
असत े.
४.३.५ आ म -वा तिवक करणा या गरजा : या गरजा ं या सव च पातळी आह ेत. या
गरजा एखा ा य या या या मता ंचा पूण िवकास कर या या इ छ ेचा संदभ देतात.
मॅ लो या मत े केवळ काहीलोक हीगरज प ूण पणे पूण क शक तील. अशा गरजा एखा ा
य ला काहीतरी िवश ेष सा य कर यासाठी े रत करतात ज े इतरा ंनी केले नाही.
४.३.६ गरज पदान ु म िस ा ंताचे मह व :
१) िस ांत यव थापका ंना वेगवेग या प रि थतीत आिण व ेगवेग या वेळी मानवी वत नाचा
अ यास कर यास स म करतो . हे कम चा या ं या शारी रक गरजा प ूण कर यासाठी
यो य व ेतन धोरण े तयार कर यास मदत करते.
२) सुर े या गरजा ंचा अ यास यव थापका ंना कम चा या ंना या ं या सुरि तत ेची
(नोकरीची स ुर ा, सुरि तता आिण आरो य उपाय ) गरज प ूण कर यासाठी
कायम व पी मदत करतो .
3) आधुिनक यव थापका ंचे मह व प ूण पणे जाग क आह े कम चा या ंची स ंल नता
आव यकता . ही गरज भागव यासाठी , सं था सामािजक काय मांम ये सहभागी
हो यास ो सािहत करतात जस े क सहली , खेळ, कामा या जोडीदारा ंसह
मेजवा या इ .
4) पदो नती अ िधक चा ंगले पद, नेतृ व इ यादी द ेऊन यव थापक कम चा या ं या
स माना या गरजा प ूण क शकतात .
5) हा िस ा ंत यव थापका ंना गितमान आिण नािव यप ूण कम चा या ंना आ हाना मक
नोक या दान कर यास आिण वय ं वा तिवकत े या गरजाप ूण कर यास स म करतो .
४.३.७ गंभीर म ू यांकन:
१) सव य या गरजा समान नसतात .
२) गरजांना पदान ु मा या प तीच े अनुसरण कर याची आव यकता नाही . उदाहरणाथ ,
धािम क नेते यां या आ म -वा तिवकत ेची गरज ओळख यासाठी िदवसभर उपवास
क शकतात .
3) केवळ गरजाच वत नाचे िनधा रक नसा वेत. इतर घटक जस ेक अन ुभव, खच , समज इ .
देखील वत नाला िनद िशत करतात आिण भािवत करतात .
4) गरजांचे जा त सरलीकरण . मा लोन े मानवी गरजा अिधक सरलीक ृत के या आह ेत.
munotes.in
Page 48
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
48 याचा हा िस ा ंत मह वाचा आह े कारण कामा या िठकाणी वेगवेग या लोका ं या
वेगवेग या गरजा असू शकतात ह े मा य करणारा हापिहला िस ा ंत होता . या िस ा ंताने
ेरणे या इतर अन ेक िस ांतांना ज म िदला जस े क ि घटक िस ा ंत, ERG िस ांत इ.
तुमची गती तपासा
१. िविवध कार या गरजा काय आह ेत?
२. गराजा ं या पदान ु म िस ा ंताचे मू यांकन करा .
३. शारी रक गरजा प करा .
४.४ ि घटक िस ा ंत
ेड रक हझ बग आिण या ं या सहका या ंनी १९५० म ये २०० लेखापाल आिण
अिभय ं यांवर एक सव ण क ेले. ितसाद क या ना नोकरी या अन ुकूल आिण ितकूल
अनुभवांची त ार कर यास सा ंग यात आल े. जे हा या ंना यां या नोक या ंब ल
अपवादा मक आन ंद वाटत अस ेल आिण ज े हा या ंना या ं या नोकरीब ल
अपवादा मक र या नाख ूष वाट ेल ते हा या ंना त ार कर यास सा ंिगतल े गेले. याअट म ुळे
कोणकोण या प रि थती िनमा ण झा या , याचेही वण न कर यास सांिगतल े होते.
हज बग ला अस े आढळ ून आल े क ेरणा िनमा ण करणार े घटक ेरणां या अभावासाठी
जबाबदार असल े या घटका ंपे ा पूण पणे िवलग आिण व ेगळे आह ेत. उदाहरणाथ , जरी
अि य कामकाजा या प रि थतीम ुळे ेरणा िमळ ू शकत े, परंतु कामा या स ुखद
प रि थतीम ुळे कम चा या ंना ेरणा िमळत नाही . या अ यासा या िनकाला या आधार े, दोन
वेग या घटका ंनी ेरणा भािवत क े याचा िन कष काढ यात आला .
ते हे दोन घटक होत े -
१) व छता घटक
२) ेरक घटक
४.४.१ व छता घटक :
एखा ा य ला अस ंतोषात ून तट थ ि थतीत आण यासाठी व छता घटका ंची
आव यकता असत े. यांना "मे टेन सफ ॅ टस " असेही हणतात . व छता घटका ंम ये
पगाराचा समाव ेश होतो आिण व ेतन, बोनस आिण इतर ो साहन े, कामा या प रि थती ,
नोकरीची सुरि तता , इ. हे घटक ाम ु यान े नोकरी या स ंदभा शी स ंबंिधत आहेत. या
घटका ंना "बा घटक " असेही हणतात . जे हा हे घटक समाधानत े या पातळीवर असतात ,
ते हा त े असंतोष द ूर करतात , परंतु ते चांग या कामिगरीसाठी एखा ा य ला े रत
कर यासाठी फारस े काही करत नाहीत . दुस या श दा ंत, व छत ेचे घटक स ुधार यान े
नोकरीतील अस ंतोष कमी होतो पर ंतु याम ुळे नोकरीतील समाधान वाढ ू शकत नाही .
munotes.in
Page 49
ेरणा स ंक पना
49 ४.४.२ ेरक घटक :
एखा ा य ला चा ंग या कामिगरीसाठी े रत कर याक रता ेरक घटक आव यक
असतात . यांना " ेरक" असेही हणतात . याम य े उपल धी , जबाबदारी , वतःच े काम ,
ओळख , ितिनधी व इ . हे घटक "नोकरीतील साम ी " शी संबंिधत आह ेत. या घटका ंना
"अंगभूत घटक " असेही हणतात . जे हा ह े घटक समाधानी असतात , ते हा त ेएखा ा
य ला वाढ यास आिण िवकिसत कर यास व ृ करतात , प रणामी उ च काय मता
ा होत े.
ि -घटक िस ा ंताने नोकरी या साम ी या मह वावर नवीन काश टाकला . तोपय त, जे हा
जे हा कोण याही यव थापनाला कम चा या ंचे मनोबल कमी हो या या सम य ेचा सामना
करावा लागला ते हा यव थापनाच े उ र न ेहमीच उ च व ेतन, चांगली कामाची प रि थती
आिण अिधक फायद े अस े होत े. यानंतरही कम चारी े रत झाले नाहीत आ िण
यव थापनाला कारण समजल े नाही.
हझ बग या मत े, कंपनी या मानवी स ंसाधना ंची देखभाल कर यासाठी व छता घटक
आव यक आह ेत, परंतु ते कम चा या ंना े रत कर यासाठी प ुरेसे नाहीत . हे ते ेरक
मह वाच े आहेत.
४.४.३ टीका:
या मॉड ेलचे िन कष सव लाग ू होत नाहीत कारण हा अ यासवर या तरावरील हाईट
कॉलर कम चा या ंवर होता .
यात एकूणच समाधानाच े कोणत ेही उपाय वापरल े गेले नाहीत . एखादी य
या यानोकरीचा काही भाग नापस ंत क शकत े, तरीही ती नोकरी वीकाराह आहे असे
वाटते. हािस ा ंत प रि थतीज य चला ंकडे दुल करतो .
दोन म ुख घटका ंम ये पूण भेद नाही .देखभाल घटक काही लोका ंसाठी ेरक अस ू शकतात
आिणइतरा ंसाठी ेरक देखभाल घटक अस ू शकतात .
४.४.४ वरील टीका अस ूनही, हझ बग चा िस ा ंत खालील कारणा ंमुळे शंसनीय आिण
सव िस आह े.-
१) नोकरी सम ृ कर या ची प त या िस ा ंताचे योगदान आह े.
२) हे यव थापका ंना ेरक पातळी स ुधार याक रता िशफारस क ेले या िविश क ृतीची
ऑफर द ेते
३) हािस ा ंत नोकरी या साम ीवर कम चारी ेरणेचा बळ ोत हण ून काश टाकतो .
टीका अस ूनही, हा िस ा ंत संघटना मक ेरणा े ातएक महान योगदान आह े.
munotes.in
Page 50
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
50 तुमची गती तपासा
१. ेरणा या दोन घटक िस ा ंताचे मू यांकन करा .
२. या िस ा ंतातील व छता घटक प करा .
३. ेरणा ब ल ५० श द िलहा .
४.५ िस ा ंत X आिण िस ा ंत Y
ड लस म ॅक ेगरने मनु यािवषयी 2 िभ न िवचार मा ंडले: एक म ुळात नकारा मक , िस ांत X
लेबल क ेलेले आिण द ुसरे मूलतः सकारा मक अस े लेबल क ेलेले िस ा ंत Y. यव थापक
कम चा या ंशी या प तीन े वागतो त े पािह यान ंतर म ॅक ेगरने असा िन कष काढला क
मनु या या वभावािवषयी यव थापकाचा ि कोन आहे. गृिहतका ं या िविश गटावर
आधा रत आिण या ग ृिहतका ंनुसार कम चा या ंकडे याच े िकंवा ितच े वत न तयार
कर याचाकल आह े.
िस ांत X अंतग त, यव थापका ं ारे चार ग ृिहतके आहेत:
१) कम चा या ंना मूळतः काम आवडत नाही आिण ज े हा श य अस ेल ते हा त ेटाळ याचा
य न क रतील .
२) कम चा या ंना काम आवडत नस याम ुळे, येय सा य कर यासाठी या ंना
जबरद ती ,िनयंि त िक ंवा िश ेची धमक िदली ग ेली पािहज े.
३) कम चारी जबाबदाया टाळतील आिण श य अस ेल ते हा औपचा रक िदशा शोधतील .
४) बह तेक कामगार कामाशी िनगिडत इतर सव घटका ंपे ा उ सुकतेला थान द ेतात आिण
कमी मह वाका ं ा दाखवतात .
मानवी व पाब ल या या नकारा मक मता ं या उलट , मॅक ेगर या ंनी चार सकारा मक
गृिहतका ंची यादी क ेली आह े याने यास िस ा ंत वाय हटल े.
१) कम चारी कामाला िव ा ंती िकंवा खेळासारख े नैसिग क हण ून पाह शकतात .
२) जर त े उि ा ंसाठी वचनब असतील तर लोक वत : ची िदशा आिण आ म -िनयं ण
वापरतील .
३) सरासरी य जबाबदारी वीकार यास िशक ू शकत े, िकंबह ना जबाबदारी शोध ू शकत े.
४) नािव यप ूण िनण य घे याची मता स ंपूण लोकस ं येम ये िवख ुरलेली आह े आिण
यव थापन पदा ंवर असणा या ंचा हा एकम ेव ांत आह े असे नाही.
िस ांत ए स अस े गृहीत धरत े क खाल या मवारीतील य वर भु व असण े
आव यक आह े. िस ांत Y गृहीत धरत े क उ च - मवारीतील य वर गरजा वच व
ठेवतात. िस ांत X पे ा िस ा ंत Y ची गृहीतके अिधक व ैध आह ेत यावर म ॅक ेगर वतः
िव ास ठ ेवतहोत े. हणून, यांनी सहभागी िनण य घेणे, जबाबदार आिण आ हाना मक
नोक या आिण चा ंगले गट स ंबंध यासार या क पना मा ंड या याम ुळे कम चा या ची नोकरी
ेरणा वाढ ेल. munotes.in
Page 51
ेरणा स ंक पना
51 दुद वाने, एकतर ग ृिहतका ंचा स ंच वैध आह े िकंवा िस ा ंत Y गृिहतक वीकारण े आिण
यानुसार एखा ा या क ृतीत बदल क े याने अिधक व ृ कामगार िमळतील याची प ु ी
करणारा कोणताही प ुरावा उपल ध नाही.
४.६ सारांश
या पाठाम य े आपण व ैयि क ह ेतू आिण गरजा ंब ल अन ेक ि कोना ंवर चचा केली.
यां यातील फरक अस ूनही, िस ांत अन ेक िबंदूंवर छ ेदतात हे पािहल े. ए डरफर आिण
मॅ लो या ंनी गरजा ंची पदान ु मे िनि त केली, तर हझ बग ने गरजा ं या दोन ेणी तािवत
के या.
मॅ लो या मत े, मानवी गरजा शारी रक त े आ म -वा तिवकत ेपय त मह वा या ेणीनुसार
मांड या जातात . अ डरफरचाईआरजी िस ा ंत हा मा लो या गरजा ं या म ूळ पदान ु माच े
प र करण आह े. हझ बग या दोन घटक िस ा ंताम य े, समाधान आिण असमाधान ह े
ेरणाचे दोन आयाम आह ेत.
४.७ श दावली
शारी रक गरजा : बा र या प ूण झाल े या गरजा , यात शारी रक आिण सुरि तता
यांचा समाव ेश होतो .
िस ांत X:- िनयो या ंना काम आवडत नाही ही धारणा आळशी आिण ब ेजबाबदार
आहे.
िस ांत Y :- कम चा या ंना काम आवडत े, ते सज नशील आिण जबाबदार असतात ह े
गृिहतक .
४.८ सुचवलेले वाचन
१. लु ट स , एफ., (2005). संघटना मक वत न (10वी एड ),मॅक ॉ िहल .
२. ीनबग जे, आिण Bqran R.A. (1997) सं थांमधील वत न, 6वी एड . िटस-हॉल
इंटरनॅशनल इ ंक.
४.९
१. ेरणा प रभािषत करा आिण म ॅ लोचा ेरणा िस ा ंत प करा .
२. दोन घटक िस ा ंत तपशीलवार प करा .
३. यावर थोड यात िटप िलहा :
अ) िस ांत X आिण िस ा ंत Y
ब) व-वा तिवक गरजा
क) ेरणा ि या
munotes.in
Page 52
52 ५
ेरणा स ंक पना - II
पाठाची रचना :
५.० उि
५.१ प रचय
५.२ अपे ा िस ा ंत
५.३ इि वटी िस ा ंत
५.४ येय सेिटंग िस ा ंत
५.५ ERG िस ांत
५.६ ेरणाचे समकालीन िस ा ंत एकि त करण े
५.७ जागितक प रणाम
५.८ सारांश
५.९ श दकोष
५.१० सुचिवल ेले वाचन
५.११
५.० उि े
ेरणे या अप े ा िस ा ंताची स ंक पना करण े.
ेरणेचा इि वटी िस ा ंत समज ून घे यासाठी .
उि ठरव या या िस ा ंतािवषयी जाण ून घेणे.
ेरणेचा ERG िस ांत समज ून घे यासाठी .
ेरणेचे सव िस ा ंत एक करण े.
याचे जागितक प र णाम समज ून घेणे.
munotes.in
Page 53
ेरणा स ंक पना -ii
53 ५.१ प रचय
आपण अन ेक मूलभूत ेरक स ंक पना आिण िस ा ंतांवर चचा केली. परंतु हे िस ा ंत मानवी
वत नाची जिटलता पकड यात अ म आह ेत. ेरणेचे आध ुिनक िस ा ंतहे ेरणेचे
अ याध ुिनक स ंक पना आह ेत. हे िस ा ंत प करतात क लोक या ं या गरजा कशा प ूण
करतातआिण लोक वत न पया यांपैक कस े िनवडतात . थम, आपण सव ेरक अप े े या
िस ांतां या सवा त प रप ूण काय चौकटीवर चचा क यात . पुढे, आपण िन :प पाती
(इि वटी ) िस ांतावर चचा क यात यात अस े हटल ेआहे क लोका ंना या य वागण ूक
िमळावी . येय िनि ती िस ा ंत ेरक ि य ेत संयम, साधन आिण अप े ा या ंना मह व द ेते.
ईआरजीिस ा ंत मॅ लो या गराजा ंचा पदान ु म िस ा ंत ेरणे या कमक ुवततेवर मात
कर याचा य न करतो .
५.२ अपे ा िस ा ंत
हा िस ा ंत ि ह टर ूम यांनी १९६४ म ये मांडला होता आिण न ंतर "पोट र आिण लॉलर "
यांनी प र क ृत केला होता . ूमने तीन स ंक पना मांड या या लोका ं या ेरणेवर प रणाम
करतात .
िविनयोग मता (Valence )
साधनसाम ी (इं म टॅिलटी)
अपे ा
५.२.१ िविनयोग मता ( हॅले स):
हॅले स हे एखा ा िविश प रणामासाठी िक ंवा पुर कारासाठी एखा ा य या पस ंतीची
ताकद असत े. हे "प रणामा ंचे आकष ण "आहे. हे एका कामगाराला य ेय िकती माणात हव े
आहे याचा स ंदभ देते. उदाहरणाथ , जर एखा ा कामगाराला पगारवाढ हवी अस ेल, तर या
कम चा यासाठी पगारवाढी चा उ च म ू य असतो .
ब ीसासाठी ह ॅले स य ेक काय क या साठी अि तीय आहे आिण अशा कार े ते वैयि क
फरका ंचे मह व ितिब ंिबत करते. ब ीसासाठी कामगाराची ह ॅले स अन ुभवान ुसार अट
असत े, ती काला ंतराने बदलू शकत े, कारण ज ु या गरजा प ूण होतात आिण नवी न उदयास
येतात.
हॅले स सकारा मक , नकारा मक िक ंवा शू य अस ू शकत े. हॅले स सकारा मक असतो
जे हा काय कता प रणाम ा न कर या या तुलनेत प रणाम ा कर यास ाधा य द ेतो.
हॅले स हे नकारा मक असत े जे हा काय कता प रणाम ा कर या या तुलनेत प रणाम
ा न करण े पसंत करतो . जे हा काय कता प रणामाब ल उदासीन असतो त े हा ह ॅले स
शू य असत े.
munotes.in
Page 54
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
54 ती ाधा य ती
(उदासीनता ) टाळाटाळ
-१ ० +१
काही करणा ंम ये कामगारा ंना वतः या कामात आ ंत रक स ंयम आढळतो . एखाद े काय
यो य कार े पूण के याची िक ंवा एखादी गो िनमा ण कर या या भावन ेतून या ंना या ं या
कामात ून थेट समाधान िमळत े. असे कम चारी वय ं े रत असतात . यांचे प रणाम
यव थापना ार े कमी िनय ंि त असतात .
५.२.२ अपे ा:
अपे ा िस ा ंताचा द ुसरा घटक , कम चा या या िव ासाशी संबंिधत होता , जसे क याच े
िविश वत न (उदा. कठोर प र म ) िविश प रणामाकड े नेईल (उदा. पदो नती ). अपे ेची
या या शू य त े एक अशी संभा यता हणून केली जात े जी िविश य ना ंमुळे िविश
प रणाम िमळव ून देते. जर कम चा याला अस े वाटत अस ेल क याला ल य प ूण कर याची
कोणतीही स ंधी नाही तर याची अप े ा शू य आह े. दुसरीकड े, जर कम चा याला ल य सा य
कर याचा िव ास अस ेल तर याची अप े ा दोन टोका ं या दर यान असत े.
+१ ०
य ना ंची कामिगरीकड े नेणारी य ना ंची कामिगरीकड े नेणारी
उ च सा ंभा यता कमी स ंभा यता
अपे ेची ताकद ेरणा भािवत करत े. उदाहरणाथ , जर एखा ा िव े याला या या िव चे
ल य गाठ ू शकेल अस े वाटत अस ेल तरच तोकठोर प र म कर ेल. तथािप , जर याला
वाटत अस ेल क यान े िकतीही य न क ेले तरी तो िव च े ल य गाठ ू शकणार नाही तरतो
कोणत ेही य न करणार नाही .
य न - कामिगरी स ंबंध = अपे ा
वयं-काय मता :
अपे ा कामिगरी या य ना ंम ये योगदान द ेणारी एकश हणज े कम चा या ंची वय ं-
काय मता . वयं-काय मता हा कम चा याचा िव ास आह े क तो /ती एखाद े काय कर यास
स म आह े. उ च पातळीची वय ं-काय मता असल े या कम चा या ंना िव ास आह े
क या ं या य ना ंमुळे समाधानकारक कामिगरी होईल . उ च व -काय मता उ च अपे ेचे
मू यांकन तयार करत े. munotes.in
Page 55
ेरणा स ंक पना -ii
55 कमी आ म -काय मता असल ेले लोक खोट ेपणान े त असतात . यांचा वतः या
मतेवर आिण मत ेवर िव ास नाही . यांची अपे ा कमी आह े. ते आ म -शंकेने भरल ेले
आहेत, जोखीम घे यास घाबरतात आिण विचतच मदतीसाठी िवचारणा करतात .
५.२.३ साधन मता (इं म टॅिलटी):
ूम या िस ा ंतातील ितसरा घटक , साधन मता , कम चा यान े केलेला यि िन िनण य
आहे. काम प ूण झा यावर ब ीस िमळ ेल, असा कम चा या ंचा िव ास आह े. हे काय दश न
आिण िविश प रणामाची ा ी या ं यातील संबंधांशी स ंबंिधत आह े. उदाहरणाथ ,
िव े याला पदो नतीची इ छा आह े. तथािप , याने िव च े ल य गाठल े तरच याची
पदो नती श य आह े. िव े याला त े हा काम कर यास व ृ केले जाईलज े हा याला
अपे ा असेल क या या य ना ंमुळे िव च े ल य सा य होईल आिण याम ुळे याला
पदो नती िमळ ेल.
0 १
साधन मताच े मू य 0 ते 1 पय त असत े. जर कम चा या चा ठाम िव ास अस ेल क
कामिगरीम ुळे पदो नती होते तर साधन मता उ च आह े. दुसरीकड े, पदो नती काय ठरवत े
हे कम चा या ला प नस यास , साधन मता कमी असत े.
0 +१
बि सा ंकडे नेणा या कामिगरीची बि सा ंकडे नेणा या कामिगरीची
कमी स ंभा याता उ च स ंभा याता
कामिगरी –ब ीस = साधन मता
(अ) हा िस ा ंत हणतो क ेरणा ही अप े ा - साधन मता – हॅले सया तीनही घटका ंचे
उ पादन आह े. हे तीन घटक अन ेक संयोगान े एक य ेऊ शकतात . येक कम चा याम य े
या तीन घटका ंचाएक अि तीय स ंयोजन असतो . असे घडत े कारण आपल े अनुभव
आप या ला वेगवेग या प ुर कारा ंचे वेग या कार े मू य द े यास िशकवतात . जे हा ह े
तीनही घटक जा त असतात त े हा ेरणा सवा त मजब ूत असत े.
(ब) तीनपैक कोणत ेही घटक कमी अस यास ेरणा कमी अस ेल. या तीन घटका ंपैक कोणत ेही
शू य अस यास ेरणा श ू य अस ेल. जर ब ीसा साठी याची ह ॅले स नकारा मक अस ेल
तर ेरणा नकारा मक असेल. खाली िदल ेली सारणी व ेगवेग या स ंयोजना ंचे ेरकप रणाम
प करत े.
munotes.in
Page 56
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
56 हॅले स अपे ा साधन मता ेरणा
+१ +१ +१ ती ेरणा
+१ +१ 0 म यम ेरणा
+१ 0 +१ म यम ेरणा
+१ 0 0 दुब ल ेरणा
-१ 0 0 दुब ल ेरणा
-१ +१ 0 म यम ेरणा
-१ 0 +१ म यम ेरणा
-१ +१ +१ दुब ल ेरणा
५.२.४ अिनि तत ेचा भाव :
अपे ा ा प ह े कम चाया या य न , कामिगरी आिण बि स े य ां यातील स ंबंधां या
धारणेवर अवल ंबून असत े. तथािप , या संबंधातील अन ेक पैलू अिनि त आह ेत.
अिनि तताखालील कारणा ंमुळे आहे:
१) प रि थतीम य े इतर िविवध घटक असतात आिण याम ुळे कम चा या ंना खा ी अस ू शकत
नाही क एखा ा िविश क ृतीचा प रणाम इि छत ब ीस हण ून होईल काय . उदाहरणाथ ,
एखादा कम चारी पदो नती इि छतो परंतु ते िमळ याची श यता क ेवळ या या कामिगरी
अवल ंबून नस ून इतरा ं या कामिगरीवर ही अवल ंबून असत े.
२) कम चा या ं या क ृत ाथिमक आिण द ु यम प रणामा ंकडे घेऊन जातात . ाथिमक प रणाम
थेट कृतीतून होतात . दु यम प रणाम ाथिमकत ेचे अनुसरण करतात . उदाहरणाथ , उ च
वेतनासह पदो नतीहा ाथिमक प रणाम अस ू शकतो पर ंतु पदो नतीन ंतर उ च दजा
हादु यम प रणाम आह े. एखादी य कठोर प र म क न पदो नती ( ाथिमक प रणाम )
िमळव ू शकत े परंतु तरीही याला अप ेि तदजा (दु यम) िमळू शकत नाही . यामुळे प रि थती
गुंतागुंतीची होते आिण अिनि तत ेत भर पडत े.
३) बरेच प रणाम इतरा ं ारे िनयंि त क ेले जातात आिण इतर कम चारी कस े िति या देतील
याची कधीही खा ी नसत े. उदाहरणाथ , पदो नतीची मागणी करणारा कम चारी ह े िनि त
क शकत नाही क यव थापन याची कामिगरी ओळख ेल आिण याला बढती द ेईल.
यामुळे अिनि तता िनमा ण होत े.
munotes.in
Page 57
ेरणा स ंक पना -ii
57 ५.२.५ अपे ा ा पाच े फायद े आिण मया दा:
१) मानिसक ि या ंचा भाव : हे मॉडेल यव थापका ंना मानिसक ि या ंब ल िवचार
कर यास मदत करते या ार े ेरणािमळत े. िवचार , तक आिण धारणा या ंचा ेरणेवर
जोरदार भाव पडतो .
२) वैयि क फरका ंचे मह व : हे मॉडेल ेरणेमधील व ैयि क फरका ंचे मह व प करत े. हे
यव थापका ंना कम चा या ं या व ैयि क गरजा ल ात घ ेऊन ेरक रचना िवकिसत
कर यास मदत करत े.
३) ेरक वातावरण तयार करण े: हे मॉडेल यव थापका ंना कम चा या ंशी भावी स ंवाद
साधून ेरक वातावरण िनमा ण कर यास ो सािहत करत े. हे शोधून काढल े जाऊ शकत े:
कम चा या ं ारे कोणत े पुर कार सवा त जा त मानल े जातात .
कम चा याला अस े वाटत े क या या य नाचा प रणाम कामिगरीवर होईल .
याला अस े वाटत े क या या कामिगरीम ुळे ब ीस िमळ ेल.
५.२.६ मया दा:
१) सं ाना मक घटक द ुल ि त: VIE िस ांतात यि म व आिण भावना ंसार या
िनवडीतील अन ेक गैर-सं ाना मक घटका ंकडे दुल केले गेले आहे.
२) पुढील चाचणी आव यक : या िस ा ंताम य े ठोस स ंशोधन प ुरावेनाहीत आिण याम ुळे
पुढील चाचणी आव यक आह े. आंत रक आिण बा प ुर कारा ंची भूिमका, एकल य ना ंचे
अनेक प रणाम , संध ची भूिमका, इ याद साठी प ुढील चाचणी आिण स ंशोधन आव यक
आहे.
३) आव यक उपाय : हॅले स अप े ेचे िव सनीय उपायआिण उपकरण े िवकिसत करण े
आव यक आह े.
४) वेळ आिण स ंसाधना ं या मया दा: अनेक यव थापका ंकडे या मॉड ेलवर आधा रत जिटल
ेरक णाली वापर यासाठी व ेळ िकंवा संसाधन े नसतात .
तुमची गती तपासा
1. या िस ा ंताचे साधन मता आिण अप े ा घटक प करा .
2. या िस ा ंता या टीक ेची चचा करा.
५.३ समानता िस ांत
समानता ा प सामािजक त ुलनांवर आधा रत आह े. हे मॉड ेलक कम चारी अशा
सामािजक णालीम य े काम करतात याम य े य ेकजण काही माणात इतरा ंवर
अवल ंबून असतो ह े ओळखत े. ते एकम ेकांचे िनरी ण करतात , एकमेकांचा याय करतात
आिण त ुलना करतात . या मॉड ेलनुसार कम चारी क ेवळ या ं या गरजा प ूण कर याशी munotes.in
Page 58
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
58 संबंिधत नसतात , तर या ंना या ंचे ब ीसही या य असाव े अशी या ंची इ छा असत े.बि स े
मानिसक , सामािजक आिण आिथ क अस ू शकतात पर ंतु ते या य असल े पािहज ेत.
कम चा या ंचे िश ण , ये ता, पूव चा कामाचा अनुभव, िन ा आिण वचनब ता , वेळ आिण
मेहनत, सज नशीलता आिण नोकरीची कामिगरी या सव घटका ंचा समाव ेश इनपुटम य े
होतो.
पगार, बोनस , ि ंज, फायद े, नोकरीची स ुर ा, सामािजक बि स े आिण मानसशा ीय
बि स े यांसार या नोक या ंमधून या ंना िमळाल ेले बि स े हे प रणाम आहेत. जे हा य
अशी त ुलना करतात , ते हा तीनप ैक एक प रि थती उ व ू शकत े, िन प ता , अटी प ुर कार
समानता िकंवा फसवण ूकपूण पुर कार असमानता .
1) समानता : जे हा एखादा कम चारी या या प रणामा ं या ग ुणो राची दुस या कम चा याशी
तुलना करतो आिण याला वा टते क त े या य आह े, ते हा याला समानत ेचा अन ुभव य ेतो.
कम चा या ंना असे वाटत े क या या इनप ुटसह या या बि स े िकंवा प रणामा ंचे गुणो र
इतर कम चा या ं या बरोबरीच े आहे या याशी तो वतःची त ुलना करतो . जर कम चा या ंना
समानता समजली , तरते समान पा तळीवर योगदान द ेत राहतील . तुलना इतर कोण याही
य शी केली जाऊ शकत े. दुसरी य एकाच स ं थेची िक ंवा दुस या सं थेशी संबंिधत
असू शकत े, याच पदावर काम करत अस ू शकत े िकंवा याच वयोगटातील असू शकत े.
समनत ेची ही भावना खालील माण े य क ेली जाऊ शकत े:
एखा ाचे वतःच े प रणाम इतरांचे प रणाम
=
एखा ाच े वतःच ेइनपुट इतरांचे इनपुट
2) अित-पुर कार असमानता : जे हा एखादा कम चारी या या प रणामा ं यागुणो राची त ुलना
दुस या कम चा या ंशी करतो आिण याला अस े वाटत े क यालाद ुस यापे ा जा त िमळत
आहे, ते हा याला ब ीस असमानत ेचा अन ुभव य ेतो.हे खालील माण े दश िवले जाऊ
शकते:
एखा ाच े वतःच े प रणाम इतरांचे प रणाम
>
एखा ाच े वतःच ेइनपुट इतरांचे इनपुट
कम चा या ला अस े वाटत े क याला ज े हवे आहे या ऐवजी इतरच काही याला वार ंवार
िमळत े आहे. यानंतर याला अस ंतुलन आिण तणावाची ि थती य ेते आिण तो संतुलन
पुनस चियत कर याचा य न कर ेल. munotes.in
Page 59
ेरणा स ंक पना -ii
59 या या असमानत ेचा सामना कर यासाठी तो अन ेक वत न िति या वाप शकतो . हे
अंतग त िकंवा बा अस ू शकतात . शारी रक िक ंवा मानिसक . या िति या ंमुळे चार स ंयोग
होऊ शकतात .
अ) अंतग त, शारी रक : तो अिधक म ेहनत करतो .
ब) अंतग त, मानसशा ीय : तो पुर कारावर स ूट देतो.
क) बा , शारी रक : तो समोर या य ला अिधक बि स े माग यासाठी ो सािहत करतो .
ड) बा , मानसशा ीय : तो य (संदिभ त य ) बदलतो आिण या याशी तो वत :
ची तुलना
करत आह े अशा य ची िनवड करतो .
३) फसवण ूकपूण पुर कार असमानता : जे हा एखादा कम चारी या या प रणामा ं या
गुणो राची त ुलना द ुस या कम चा या या इनप ुटशी करतो आिण याला वाटत े क याला
इतरांपे ा कमी िमळत आह े, ते हा याला प ुर कार असमानत ेचा अन ुभव येतो. कम चा या ला
असे वाटत े क तो या याम ुळे जे आहे याप े ा कमीप ुनरावृ ी होत आह े. हे खालील माण े
य क ेले आहे:
एखा ाच े वतःच े प रणाम इतरांचे प रणाम
<
एखा ाच े वतःच ेइनपुट इतरांचे इनपुट
यानंतर याला तणाव आिण अस ंतुलनाची ि थती य ेते आिण तोअस ंतुलन प ुनस चियत
कर याचा य न क शकतो . तो स ंतुलन प ुनस चियत कर यासाठी अंतग त, बा ,
शारी र क िकंवा मानिसक िति या वाप शकतो . या िति या ंचे प रणाम चार स ंयोग
होऊ शकतात .
अ) अंतग त, शारी रक : तो उ पादकता कमी क शकतो .
ब) अंतग त, मानिसक : तो पुर काराच े मू य वाढव ू शकतो .
क) बा , शारी रक : तो अिधकसाठी सौदा क शकतो िक ंवा सोड ू शकतो .
ड) बा , मानसशा ीय : तो वतःची त ुलना इतर कोणाशी तरीक शकतो (संदभ बदला ).
समानता मॉड ेलने सामािजक त ुलनेचा भाव ओळख ून ेरणा े ावर नवीन काश टाकला .
य क ेवळ या ं या य ना ंब ल या ंना िमळणा या प ूण रकम ेशी संबंिधत नस ून या रकम ेचा
इतरांना िमळणा या स ंबंधाशीद ेखील स ंबंिधत आह े.
समानता मॉड ेलवरील स ंशोधनान े अनुकूल प रणाम िदल े आहेत. प रणाम कमी प ुर कृत
असमानत ेसाठी अिधक समथ न करणार े आहेत परंतु जा त पुर कृत असमानत ेसाठी तस े
कमी आह ेत. munotes.in
Page 60
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
60 इि वटी मॉड ेल मया दांपासून मु नाही . हे मॉडेल वापरताना यव था पकांना या काही
अडचणी य ेतात या प ुढील माण े आहेत:-
१) असमानत ेचा अ ंदाज लाव यात अडचण : असमानत ेचा अ ंदाज लावण े अनेकदा कठीण
असत े कारण कम चारी अन ेक संदभ गट िनवडतात . सं थे या आत आिण बाह ेर दो ही .
कम चारी द ेखील त ुलना करतात या ंना सवा त अन ुकूल असल े या मा नकांनुसार.
उदाहरणाथ , सुिशि त कम चारी पा त ेवर भर द ेतात, तर दीघ सेवा असल ेले कम चारी बळ
िनकष हण ून य े तेवर भर देतात.
२) समानता स ंवेदनशीलता : वेगवेग या य ची समनत ेसाठी वेगवेगळी ाधा य े असतात .
काही लोक जा त प ुर कृत होण े पसंत करतात तर काही लोक कमी ब ीस िमळण े पसंत
करतात . कम चारी कोण या ेणीतील आह े हे ओळखण े यव थापका ंसाठी सोप े काम नाही .
तुमची गती तपासा
१) समानता मॉड ेलचे घटक हण ून इनप ुट आिण आउटप ुट प करा .
२) या िस ा ंता या अित -पुर कार असमानत ेची चचा करा.
५.४ येय-िनधा रण िस ा ंत
हा िस ा ंत लॉक े यांनी मा ंडला होता यान े ेरणाचा आधार हण ून येय सा य कर यावर
भर िदला होता . १९६० या दशका या उ राधा त, एडिवन लॉकन े तािवत क ेले क
येयाकड े काय कर याचा ह ेतू हा कामा या ेरणाचा एक म ुख ोत आहे. हणज ेच,
उि े कम चा या ला सा ंगतात क काय कराव े लागेल आिण िकती य न कराव े लागतील .
पुरावे येया या म ू याच े जोरदार समथ न करतात . अिधक म ुद् ापय त, आपण अस े हणू
शकतो क िविश उि े कामिगरी वाढवतात , कठीण उि े, जे हा वीकारली जातात ,
ते हा सो या उि ा ंपे ा उ च काय दश न होत े आिण अिभ ाय अ - ितसदाप े ा उ च
काय दश नाकड े नेतो.
कम चा या ंना े रत करण े हे उि अस यास खालील चारघटक मह वाच े आहेत.
१) िविश उि े:
सामा य उि ा ंपे ा िविश उि े ेय कर असतात . एक िविश य ेय हे प पण े
प रभािषत मोज यायो य ल य आह े. याब ल कोणतीही स ंिद धता नाही . संशोधनान े
कम चा या ंना िविश उि े दे यापे ा या ंना या ंचे सव म काय कर यास सा ंगणे खूप
चांगले आहे हे थािपत क दाखिवल े आहे. जे हा कोण याही य ला िविश उ पादन
ल य िदले जात े, ते हा तो त े गाठ याचा य न करतो . येय व त ुिन , प रमाणा मक
अट म य े िनिद केली पािहज ेत. यांना ठोस क ृती योजना आिण उि ा ंची साथ हवी .
munotes.in
Page 61
ेरणा स ंक पना -ii
61 २) आ हा ना मक उि े:
सो या सा ंसा रक उि ा ंपे ा अवघड , आ हाना मक उि े अिधक ेय कर असतात .
कठीण पण सा य कर यायो य य ेय नोकरीच े आ हान वाढवत े. संशोधनान े हे िस क ेले
आहे क क ेवळ आ हाना मक नोकरी साम ी कम चा या ंना े रत करत े. जे हा एखा दे
आ हान ग ुंतलेले असत े ते हाच य ेक य वतःमधील सव म गो ी बाह ेर आणत े,
तेआ हान हणज े य या आ मस माना या गरजा ंना आवाहन असत े. येकजण तो
िकंवा ती स म आह े हे िस कर यासाठी उ स ुक आह े. यामुळेच आ हाना मक उि े
लोकांना े रत करतात . तथािप , जरएखा ान े यांना खूप कठीण अशी उि े िदली तर त े
कम चा या ंना े रत करणार नाहीत .
3) वतःची उि े:
वीकाय उि े लादल े या उि ा ंपे ा ेय कर असतात . उि े केवळ िविश आिण
आ हाना मक असली पािहज ेत अस े नाही तर त े कम चा या ंना मा य असल े पािहज ेत, काही
िविश आव यकता प ूण के या पािहज ेत.
अ) सहभाग : पिहली आव यकता हणज े क म चा या ंना य ेय ठरव या या आिण िनण य
घे या या ि य ेत भाग घ े यास परवानगी द ेणे.
ब) मानसशा ीय करार : मानसशा ीय करार ह णजे कम चा या ंना उि ा ंसाठी साव जिनक
वचनब ता िमळव ून देणे.
क) पय वे ी समथ न: एकदा उि े िद यान ंतर, पय वे कांनी याची खा ी करण े आव यक
आहे क कम चा या ंना यं साम ी , सािह य , काय प रि थती काय प ती िनयम आिण
िनयम आिण माग दश न यां या बाबतीत आव यक समथ न िमळ ेल.
ड) िववेक: यांना य ेयांमागील तक आिण िवव ेक समजाव ून सांगणे आव यक आह े.
4) काय दश न िनरी ण आिण अिभ ाय :
याचा अथ कम चा या ंना य ेय ा ीबाबत अिभ ाय दान करण े. अिभ ाय कम चा या ंना
अिधक सहभागासह का म कर यास मदत करतो आिण समाधानाची भावना िनमा ण करतो .
अिभ ाय कामात यशाची ेरणा िनमा ण करतो .
कम चा या ं या कामाच े िनरी ण करण े आिण या ंचे िनरी ण करण े हे यांना सूिचत करत े क
यांचे काय मह वाच े आहे, यांचे य न आव यक आह ेत आिण स ं था या ं या योगदानाची
कदर करत े.
वयं-काय मता एखा ा य या िव ासाचा स ंदभ देते क तो िकंवा ती एखाद े काय
कर यास स म आह े. तुमची आ म -काय मता िजतक जा त असेल िततका एखा ा
कामात आ मिव ास वाढ ेल. हणूनच, कठीण प रि थतीत , आ हाला आढळत े क कमी
आ म-काय मता असल ेले लोक या ंचे य न कमी करतात िक ंवापूण पणे सोडून देतात, तर
उ च आ म -काय मता असल ेले लोक आ हानावर भ ु व िमळिव यासाठी अिधक य न munotes.in
Page 62
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
62 करतात . या यित र , उ च व -काय मता असल े या य वाढीव य न आिण ेरणांसह
नकारा मक अिभ ायाला ितसाद द ेतात अस े िदसत े, तर या ंची आ म -काय मता कमी
आहे यांना नकारा मक िति या िद यास यांचे य न कमी हो याची श यता आह े.
५.४.१ टीका:
१. संशोधन अस े दश िवते क व ैयि क य ेय सेिटंग सव काया वरिततक ेच चांगले काय करत
नाही.
2. पर परावल ंबी काया वर, गट उि े ेय कर आह ेत.
३. येय-िनधा रण िस ा ंत सं कृतीशी बा ंधील आह े, तो य ुनायटेड टेट्स आिण क ॅनडा
सार या द ेशांम ये चांग या कार े अनुकूल आह े कारण याच े मु य घटक उ र
अमे रकन स ं कृत शी वाजवीपण े संरेिखत करतात . एकंदरीत िन कष असा आह े क
यो य प रि थतीतत े उ च काय दश न क शकतात . मा , याचा कोणताही प ुरावा
नाहीअशी उि े नोकरीतील वाढीव समाधानाशी स ंबंिधत आह ेत.
तुमची गती तपासा
१. एखा ा य ला े रत कर यासाठी िविश य ेयांची भूिमका प करा.
२. येय-िनि ती िस ा ंता या टीक ेची चचा करा.
५.५ ERG िस ा ंत
लेटन अ डरफरन े मॅ लो या गराजा ं या पदान ु म िस ा ंता या कमकुवतपणावर मात
कर यासाठी ERG मॉडेल (1969, 1972) िवकिसत केले. अ डरफरचा उ च आिण
खाल या तरा ं या गरजा वग करणा वर देखील िव ास होता . यांनी सुचवले क म ॅ लो या
पाचघटका ं या रचन ेऐवजी , मानवी गरजा ंचा िवचार तीन तरा ंम ये केला जातो . यांनी या
तरांना "अि त व " Existanc e (मॅ लोच े शारी रक आिण स ुरि तत ेचे तर ), "संबंध"
Releatedness (मॅ लो ेम आिण स माना या गरजा) आिण "वाढ" Growth ( वयं-
वा तिवक गरजा ) असे लेबल िदल े. हणून, याला ERG िस ांत हणतात ).
१) अि त वा या गरजा : या गरजा म ॅ लो या शारी रक आिण स ुरि तत े या गरजा प ूण
आहेत. यात अ न , व , िनवारा , उ मपगार , चांगली कामाची प रि थती , नोकरीची
सुर ा इ .
२) नातेसंबंधा या गरजा : या गरजा य या आ ंतर-वैयि क आिण सामािजक स ंबंधांशी
जोडल े या असतात . याम य े इतरा ं ारे ेम करण े आिण या ंची काळजी घ ेणे, इतर लोका ंशी
संवाद साधण े, साव जिनक ओळख ा करण े आिण लोका ंभोवती स ुरि त वाटण े समािव
आहे. munotes.in
Page 63
ेरणा स ंक पना -ii
63 ३) वाढी या गरजा : हे मा लो या स मान आिण आ म -वा तिवक गरजा या ं याशी ज ुळते.
यात इतरा ंकडून श ंसा आिण मा यता समािव आह ेआिण एखा ा या मत ेची पूण
जाणीव क न द ेणे.
ERG िस ांत यावर जोर द ेते क एकाच व ेळी एकाप े ा जा तगरजा काय रत अस ू शकतात .
िनयो याच े वत न मा लो या िस ा ंता या िवपरीत एकाप े ा जा त गरजा ं ारे एकाच व ेळी
े रत होत े, ERG िस ांताम य े "िनराशा - र ेशन ि या " समािव असत े या ार े,जे उ च
पातळीची गरज प ूण क शकत नाहीत , ते खाल या तरावरील गरजा ंवरल क ि त
कर यासाठी परत य ेऊ शकतात आिण न ंतर पु हा गती क शकतात .उदाहरणाथ , जर
अि त व आिण स ंबंिधतत े या गरजा प ूण के यागे या असतील पर ंतु वाढी या गरजा ंची
पूत ता अवरोिधत क ेली गेली असेल, तर य िनराश होईल आिण नात ेसंबंधा या गरजा
पु हा ेरणेचा मुख ोत हण ून उदयास य ेतील.
ERG िस ांताची यो यता अशी आह े क त े पूव या िस ा ंतांचे मजबूत मु े घेते आिण कमी
मया िदत आिण कमी ितब ंिधत आह े. मॅ लो या पदान ु मातील पाच ेण पे ा अ डरफरन े
तािवत क ेले या तीन ेण म य े मानवी गरजा अिधक स ुबकपण े एकि त आण या .
एकूणच, ERG िस ांत गरज पदान ु म िस ा ंताची अिधक व ैध आव ृ ी दश वते.
तुमची गती तपासा
1. ERG िस ांताचे गुण प करा .
2. या िस ा ंता या स ंबंिधत गरजा ंची चचा करा.
3. या िस ा ंता या अि त वा या गरजा प करा .
५.६ ेरणेचे समकालीन िस ा ंत एक करण े
आपण या िवषयातील अनेक ेरणा िस ा ंत पािहल े आहेत. यापैक अनेक िस ा ंतांना जरी
समथ न िदल े गेले आह े तरी यातील ग ुंतागुंत अडचणीची ठरत े. परंतु हे सव िस ा ंत
एकमेकांशी पधा करत नाहीत . एक व ैध अस याम ुळे इतरा ंना आपोआप अव ैधबनवत नाही .
िकंबह ना या करणात मा ंडलेले अनेक िस ा ंतपूरक आह ेत. यांचे पर परस ंबंध समज ून
घे यासाठी यािस ा ंतांना एक बा ंध याच े आ हान आता आह े. याचाम ूळ पाया अप े ा
मॉडेल आह े.संधी वैयि क य ना ंना मदत क शकतात िक ंवा अडथळा आण ू शकतात
हेसंधी एखा ा यि या य ना ंना मदत िक ंवा अडथळा िनमा ण क शकतात ह े ओळख ून
आपण स ु वात करतो .हे य या उि ा ंमधून बाह ेर पडत े. येय-िनधा रण िस ा ंताशी
सुसंगत, ल य- य न ही पळवाट आप याला ल य थ ेट वत नाला िदशा दश क असत े हे
ल ात आण ून देते.
अपे ेचा िस ा ंत असा अ ंदाज लावतो क जर एखा ा कम चा याला य न आिण कामिगरी ,
कामिगरी आिण बि स े आिण वैयि क उि ा ंचे समाधान या ं यात मजब ूत संबंध अस याच े
ल ात आल े तर तो उ च तरावर य न कर ेल. यातील य ेक नातेसंबंध काही घटका ंनी
भािव त होतात . चांग या कामिगरीसाठी य न कर यासाठी य कड े कामिगरी munotes.in
Page 64
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
64 कर याची आव यक मता असण े आव यक आह े आिण काय दश न मू यमापन णालीजी
एखा ा य या काय मतेचे मोजमाप करत े ती िन प आिण व त ुिन अस याच े
समजल े पािहज े. काय दश न पुर कार स ंबंध मजब ूत होईल जर एखा ा य ला अस े
समजल े क ही कामिगरी ( ये ता, वैयि क आवडी िक ंवा इतर िनकषा ंऐवजी) पुर कृत
आहे. वा तिवक कामा या िठकाणी स ं ाना मक म ू यमापन िस ा ंत पूण पणे वैध
अस यास , आ ही य ेथे भाक त क क कामिगरीवर आधा रत बि से य ची आ ंत रक
ेरणा कमी करतात . अपे ा िस ा ंतातील अंितम द ुवा हणज े बि स े- येय संबंध. या
ट यावर ERG िस ांत य ात य ेईल. एखा ा य ला या या िक ंवा ित या उ च
काय मतेसाठी िमळाल े या प ुर कारा ंनी या या वैयि क उि ा ंशी स ुसंगत बळ गरजा
पूण के या या माणात ेरणा उ च अस ेल.
यशाची गरज , आंत रक ेरणा आिण मजब ुतीकरण आिण इि वटी िस ांतांवर बारकाईन े
नजर टाक यास अस े िदसून येते क उ च ा कता या या िक ंवा ित या काय मतेचे
िकंवा स ं था मक ब ीसाच े सं थे या म ू यांकनान े े रत होत नाही , जोपय त ते करत
असल े या नोक या दान करत आह ेत तोपय त उ च य ेय सा य करणार े कम चारी
वैयि क जबाबदारी , अिभ ाय आिण म यमजोखीम या ंक रता आ ंत रक र या े रत
असतात . ते य न कामिगरी प ुर कार िक ंवा पुर कार - येय या सहस ंबंधाशी संबंिधत
नसतात . याच माण े, पीएफ काय , िनवड, मता , अथ पूण ता आिण गती दान
कर या या प रणामी आ ंत रक ेरणा िनमा ण करतात न ंतर वैयि क य ना ंना उि ा ं या
िदशेने चालिवल े पािहज े.
मजबुतीकरण िस ा ंत हे ओळखत े क स ं थांचे पुर कार य या कामिगरीला बळकटी
देतात. जर यव थापनान े ब ीस णालीची रचना क ेली अस ेल, तर याला कम चा या ंनी
चांग या कामिगरीसाठी "पेम ट ऑफ " हणून पािहल े असेल तर बि स े अिधक मजब ूत
होतीलआिण चा ंग या कामिगरीला ो साहन द ेतील. इि वटी िस ा ंताम य े बि स े देखील
मह वाची भ ूिमका बजावतात . य या ंना िमळाल े या इनपुटमधून िमळाल े या
पुर कारा ंची (प रणाम ) तुलना प रणामाशी करतील - इनपुट गुणो र आिण असमानता खच
केले या य ना ंवर प रणाम क शकतात .
५.७ जागितक प रणाम
सं कृत म य े ेरणा दे याबाबत काही िविश प रणाम देखील काढल े जाऊ शकतात .
मॅ लोची गरजा ंची पदान ु म. उदाहरणाथ , काही स ं कृत म य े िभ नता आिण इतरा ंम ये
ि थरता अस याच े दश िवले गेले आहे. काही द ेशांम ये अशा जपान आिण ीसस ुर ा गरजा
सवा त मह वा या आह ेत तर सामािजक गर जा वीडन आिण नॉव म ये वच व राखातात .
दुसरीकड े पे , भारत, मेि सको , म यप ूव आिण क ॅनडा या काही भागा ंम ये पदानु म
ब याप ैक ि थर अस याच े िदसत े.
संशोधनात अस ेही आढळ ून आल े आहे क कत ृ वाची गरज , हझ बग चा दोन घटक िस ा ंत
आिण ेरणाची अप े ा िस ांत सव सं कृत म य े िभ न आह ेत. उदाहरणाथ , अनेक यूएस
यव थापका ंना यां या कठोर प र माम ुळे उ च काय मतेची अप े ा असत े. याउलट , munotes.in
Page 65
ेरणा स ंक पना -ii
65 मुि लम यव थापका ंचा असा िव ास आह े क या ंचेयश क ेवळ ई रान े िनि त क ेले आहे.
हा िस ा ंत लाग ू करताना य ेय सेिटंग घेणे आव यक आह े कारण त े साव ि क नसल ेली
सां कृितक व ैिश ्ये गृहीत धरत े. यािवषयात मा ंडले या अन ेक िस ा ंतांसाठी ह े खरे आहे.
बह तेक वत मान ेरणा िस ा ंत अम े रकन लोका ं ारे युनायटेड ट ेट्सम य े िवकिसत केले
गेले आह ेत आिण िस ा ंतांब ल य ि वाद आिण जीवनाच े माण यावर जोरदार जोर
दे यात आला आह े. उदाहरणाथ , दो ही येय िनि ती आिण अप े ा िस ा ंत य ेय िस ी
तसेच तक शु आिण व ैयि क िवचारा ंवर जोर द ेतात.
मॅ लो या गरजा पदान ु माचा असा य ुि वाद आह े क लोक शारी रक तरावर ार ंभ
करतात आिण न ंतर या मान े मवारीत गती करतात . शारी रक , सुरि तता , सामािजक ,
स मान आिण आ म -वा तिवकता . हे पदान ु म, अमे रकन स ं कृतीशी स ंरेिखत क ेलेले
कोणत ेही अन ु योग अस यास . डे माक , वीडन , नॉव , नेदरलँड आिण िफनल ंडयां या
जीवना या ग ुणव े या गुणव ेवर उ च ग ुण िमळवणा या द ेशां या सामािजक गरजा सवा त
वर या असतील . जे हा द ेशाची सं कृती समानत े या िनकषावर उ च ग ुण िमळवत े ते हा
समूह काय कम चा या ंना अिधक े रत कर ेल अस े आपण भाक त क शकतो .
आणखी एक ेरणा स ंक पना याम य े प पण े अमे रकन पूवा ह आह े ती हणज े संपादन
गरज. उ च स ंपादन गरज असण े हा ि कोन अ ंतग त ेरक हण ून काय करतो .
दोनसा ं कृितक व ैिश ्ये - म यम माणात जोखीम वीकार याची इ छा आिण काय
दश नाची िच ंता. हे संयोजन य ुनायटेड टेट्स, कॅनडा आिण ेट ि टन या ंसार या अ ँ लो
अमे रकन देशांम ये आढळत े. दुसरीकड े ही व ैिश ्ये िचली आिण पोत ु गालसार या
देशांम ये तुलनेने अनुपि थत आह ेत. इि वटी िस ा ंताला य ुनायटेड ट ेट्सम य े तुलनेने
मजबूत अन ुयाई िमळाल े आहे. यू.एस. शैली पुर कार णाली या ग ृहीतकावर आधा र त
अस यान े कामगार ब ीस वाटपातील इि वटीसाठी अ य ंत संवेदनशील असतात .आिण
युनायटेड ट ेट्सम य े इि वटी हणज े पगाराला कामिगरीशी जवळून जोडण े. तथािप ,
अलीकडील प ुरावे असे सूिचत करतात क साम ूिहक सं कृत म य े िवशेषत: म य आिण प ूव
युरोपमधील प ूव या समाजवादी देशांम ये कम चा या ंना या ं या व ैयि क गरजा तस ेच
यांचे काय दश न ितिब ंिबत कर यासाठी प ुर कारा ंची अप े ा आह े. हे िन कष सूिचत
करतात क य ूएस श ैलीतील व ेतन प त म य े सुधारणा आव यक अस ू शकत े, िवशेषत:
रिशया आिण माजी क य ुिन ट द ेशांम ये कम चा या ंना या य हण ून समजल े जावे.
यात कोणतीही स ं कृत पलीकडची स ुसंगतता नाही . उदाहरणाथ , वार यप ूण कामाची
इ छा या ं या रा ीय स ं कृतीकड े दुल क न जवळजवळ सव कामगारा ंना मह वाची
वाटते. सात द ेशां या अ यासात , बेि जयम , ि टन, इ ायल आिण य ुनायटेड टेट्समधील
कम चा या ंनी कामा या उि ा ंम ये "रंजक काम " थम मा ंकावर आह े. आिण हा घटक
जपान , नेदरलँड्स आिण जम नीम य े दुसरा िक ंवा ितसरा मांकावर होता . याच माण े,
युनायटेड ट ेट्स, कॅनडा, ऑ ेिलया आिण िस ंगापूरमधील पदवीध र िव ा या म ये
नोकरी - ाधा यया ंची तुलना करणा या अ यासात , कतृ व आिण जबाबदारी या ंनाशीष तीन
रेट केले गेले आिण समान मवारी होती . हे दो ही अ यासदोन घटक िस ा ंतातील
आंत रक घटका ं या मह वासाठी काही साव ि कता स ूिचत करतात . munotes.in
Page 66
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
66 ५.८ सारांश
या पाठाम य े आपण ेरणे या िविवध िस ा ंतांवर चचा केली आहे. अपे ा िस ा ंत हे गृहीत
ध न चालत े क लोका ंना य ेय हवे अस यास या िदश ेने काय कर यास व ृ केले जाते
आिण या ंना ते सा य कर याची वाजवी स ंधी आह े असे वाटत े. अपे ा हा िव ास आह े क
य नांमुळे कामिगरी होईल , कामिगरीचा प रणाम िनि त प रणाम आह े. हॅले स हणज े
कामिगरी या िविवध स ंभा य प रणामा ंची य ची इ ता. इि वटी िस ा ंत अस े गृहीत धरत े
क लोका ंना या य वागण ूक िमळावी . यात अस े हटल े आहे क लोक या ं या स ं थेतील
वतः या इनपुट-टू-आउटकम ग ुणो राची त ुलना इतर त ुलना क ेले या गुणो राशी
करतात . यांची वागण ूक तुलनेने असमान आह े असे यांनावाटत अस यास त े असमानता
कमी कर यासाठी पावल े उचलतात . ि घटक िस ांत, समाधान आिण असमाधान ह े समान
प रमाणा ं या िव टोका ंऐवजी दोन िभ न प रमाण े आह ेत. ेरणा घटक समाधानावर
प रणाम करतात आिण अस ंतोष भािवत कर यासाठी व छता घटका ंवर प रणाम
करतात अस े मानल े जाते. परंतु ेरणा द ेखील िभ न िभ न सा ं कृितक घटका ंमुळे भािवत
होते.
५.९ श दावली
• व-काय मता - िविश काय कर यासाठी िक ंवा िव िश य ेय गाठ या या मत ेवर
िव ास .
• इनपुट- िश ण , य न , कौश य े आिण मता ज े कम चारी – यां या कामात
आणतात िक ंवा गुंतवणूक करतात .
• आउटप ुट- नुकसान भरपाई , समाधान आिण इतर फायद े कम चारी या ं या कामात ून
िमळवतात .
५.१० सुचिवल ेले वाचन
कॅ पबेल, जेपी (1990a). औ ोिगक आिण स ं था मक मानसशा ातील िस ांताची
भूिमका, मानसशा ेस क सि ट ंग.
ँक जे. लँडी आिण ज े एम . कॉ टे., 21 या शतकातील काय . (2005). टाटा म ॅक ॉ
िहल.
५.११
1. ेरणे या अप े ा िस ा ंतावर िव त ृतपणे सांगा.
2. ेरणेचा ERG िस ांत प करा .
3. ेरणेचे येय ठरव या या िस ा ंतावर चचा करा.
munotes.in
Page 67
67 ६
नेतृ व - I
पाठाची रचना
६.० उि े
६.१ प रचय : नेतृ व
६.१.१ नेतृ व हणज े काय
६.१.२ नामंजूर नेतृ व
६.२ वैिश ्य िस ा ंत
६.३ वत णूक िस ा ंत
६.३.१ आरंभ रचना
६.३.२ िवचार
६.४ आकि मक िस ा ंत
६.४.१ िफडलर मॉड ेल
६.४.२ प रि थती िस ा ंत
६.४.३ पथ- येय िस ा ंत
६.४.४ नेता- सहभागाच े मॉडेल
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.० उि े
या पाठाचा अ यास क े यानंतर तु ही पुढील बाब क रता स म हाल :
िविवध न ेतृ व शैली समज ून घेणे
नेतृ वाचे व प जाण ून घेणे
नेते आिण स ंघटना या ं यातील स ंबंधांचा अ या स करण े. munotes.in
Page 68
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
68 नेतृ व आिण स ंबंिधत िवषया ंचा अ यास करण
नेतृ व शैली कामा या वातावरणावर कसा भाव टाक ू शकत े हे जाणून घेणे
नेतृ वाशी स ंबंिधत िविवध िस ा ंत समज ून घेणे.
६.१ प रचय : नेतृ व
Google चे उदाहरण दश िवते क , नेतृ व श ैली ल णीय र या िभ न असतात . तर
कोण या श ैली आिण कोणत े लोक सवा त भावी आह ेत? असे काही आह ेत जे आपण
या करणात हाताळणार आहोत . या करणात , आपण भावी न ेता कशाम ुळे बनतो आिण
नेतृ व गुण नसले या न े यांपे ा काय व ेगळे करतो त े पाह यात . थम, आपण व ैिश ्य
िस ांताचा अ यास क यात , याने 1940 या दशका या उ राधा पय त नेतृ वा या
अ यासावर भ ु व िमळवल े. यानंतर आपण 1960 या दशका या उ राधा पय त
लोकि य असल े या वत ना मक िस ा ंतांवर चचा करणार आहोत . शेवटी, आपण सादर
केलेले आकि मकता आिण पर परस ंवादी िस ा ंत पाह यात . या करणात चचा केलेले
बह तेक संशोधन इ ं जी भािषक द ेशांम ये आयोिजत क ेले गेले होते. िवशेषत: पूव कडील
सं कृत म य े, िस ांतां या व ैधतेवर स ं कृतीचा कसा भाव पडतो याब ल आ हाला
फारच कमी मािहती आह े. तथािप , जागितक न ेतृ व आिण स ं था मक वत नातील
भािवपणा [Global Leadership and Organizational Behavior Effectiveness
(GLOBE) ] संशोधन क पा या िव ेषणान े काही उपय ु ाथिमक अ ंत ी िनमा ण
के या आह ेत या ंची आपण स ंपूण चचा करतो आहोत . परंतु थम , नेतृ व हणज े काय त े
प क यात .
६.१.१ नेतृ व हणज े काय?
एखादी ी िक ंवा य ेये पूण कर यासाठी लोका ं या सम ूहावर भाव टाक याची मता
अशी आपण न ेतृ वाची या या करतो . या भावाचा ोत औपचा रक अस ू शकतो , जसे
क एखा ा स ं थेम ये यव थापक य ेणी ार े दान क ेला गेलेला असतो . परंतु सव नेते
यव थापक नसतात , िकंवा या बाबतीत , सव यव थापक न ेते नसतात . केवळ एखादी
सं था ित या यव थापका ंना काही औपचा रक अिधकार दान करत े हणून ते भावीपण े
नेतृ व करतील याची खा ी द ेता येत नाही .
६.१.२ नामंजूर नेतृ व
नामंजूर नेतृ व हणज े इतरा ंवर भाव टाक याची ती मता जी स ं थे या औपचा रक
रचने या बाह ेर उ वत े, हे सहसा औपचा रक भावाप े ा मह वाच े िकंवा अिधक मह वाच े
असत े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, नेते समूहातून तस ेच औपचा रक िनय ु ार े उदयास
येऊ शकतात . चांग या प रणामकारकत ेसाठी स ं थांना मजब ूत नेतृ व आिण मजब ूत
यव थापन आव यक आह े. यथाि थतीला आ हान द े यासाठी , येय सा य कर यासाठी ,
भिव याची ी िनमा ण कर यासाठी आिण स ं था मक सद या ंना ा त सा य
कर यासाठी , यांना े रत कर यासाठी आज आप याला न े यांची आव यकता आह े. munotes.in
Page 69
नेतृ व - I
69 तपशीलवार योजना तयार कर यासाठी , काय म स ं था मक स ंरचना तयार कर यासाठी
आिण द ैनंिदन कामकाजावर द ेखरेख कर यासाठी आप याला यव थापका ंची देखील
आव यकता असत े.
६.२ वैिश ्य िस ा ंत
वैिश ्य िस ा ंत हे असे िस ा ंत आहेत जे वैयि क ग ुण आिण व ैिश ्ये िवचारात घ ेतात ज े
नेते नसल े याना न े यांपासून वेगळे करतात .
संपूण इितहासात , आपण ब ु , नेपोिलयन , माओ, चिच ल, झवे ट, रेगन या बलवान
ने यांचे यां या व ैिश ्यांनुसार वण न केलेले पािहल े आहे. नेतृ वाचे वैिश ्य िस ांत हे अशा
कार े एखा ा य या व ैयि क ग ुणांवर आिण व ैिश ्यांवर ल क ि त करतात . आपण
दि ण आि क ेचे ने सन म ंडेला, हिज न ुपचे सीईओ रचड ॅ सन, Apple चे सह-
सं थापक टी ह जॉ स आिण अम े रकन ए स ेसचे चेअरमन क ेन चेनॉ ट या ंसार या
ने यांना क र माई , तापट, उ साही आिण ध ैय वान हण ून ओळखतो . नेतृ व संशोधना या
सु वाती या ट यावर न े यांना जे लोक न ेते न हत े यां या पास ून वेगळेकर याक रता
यि म व , सामािजक , शारी रक िक ंवा बौि क ग ुणधमा चा शोध घेतला ग ेला. नेतृ व गुण
वेगळे कर या या स ु वाती या स ंशोधना या य ना ंम ये अनेक वाटा प ूण पणे बंद झाल े या
आढळ ून आ या . 1960 या दशका या उ राधा त 20 वेगवेग या अ यासा ं या
पुनरावलोकनात जवळपास 80 नेतृ व ग ुण ओळखल े गेले, परंतु 4 िकंवा अिधक
तपासा ंम ये फ 5 नेतृ व गुण सामा य होत े. 1990 या दशकापय त, असं य अ यास
आिण िव ेषणांनंतर, आपण अिधक उ म कार े हण ू शकतो क बह त ेक नेते "इतर
लोकांसारख े नसतात " परंतु या ंचे वैिश ्य दश िवणारी िविश व ैिश ्ये िविवध
पुनरावलोकनाम य े खूप िभ न आह ेत. संशोधका ंनी िबग फाइ ह यि म व ेमवक या
आसपास व ैिश ्ये आयोिजत कर यास स ु वात क ेली ते हा एक कारची गती चा माग
िमळाला . नेतृ वा या िविवध समी या ंमधील डझनभर ग ुणधमा पैक बह त ेक गुण िबग फाइ ह
(उदाहरणाथ , मह वाका ं ा आिण उजा हे बिहम ु खतेचा भाग आह ेत) पैक एका या खाली
बसतात , जे नेतृ वाचे भिव यकथन करणार े गुणधमा ना मजब ूत समथ न देतात.
नेतृ व सािह याचा स ंपूण आढावा , जे हा िबग फाइ ह या आसपास आयोिजत क ेला जातो
ते हा अस े आढळल े आहे क बिहम ु खता ह े भावी न े यांचे सवा त ल णीय व ैिश ्य आह े,
परंतु ते यां या प रणामकारकत ेपे ा या ं या उदय हो या या मागा शी अिधक ढपण े
संबंिधत आह े. मनिमळाऊ आिण वच व असल ेले लोक सम ुह प रि थत म य े वतःला
ठामपण े य कर याची अिधक श यता असत े, परंतु ने यांनी हे सुिनि त करण े आव यक
आहे क त े खूप ठाम नाहीत - एका अ यासात अस े िदसून आल े आहे क या न े यांनी
ामािणकपणावर ख ूप उ च ग ुण िमळवल े आहेत ते म यम उ च असल े या लोका ंपे ा कमी
भावी आह ेत. सहमती आिण भाविनक ि थरत े या िवपरीत , ामािणकपणा आिण
मोकळ ेपणा जरी अन ुभवासाठी बिहम ु खतेसारख े मजब ूत नसल े तरी द ेखील न ेतृ वाशी
मजबूत संबंध दश िवते. एकूणच, वैिश ्यपूण ीकोनातद ेऊ कर यासाठी काहीतरी आह े.
या न े यांना लोका ंभोवती आिण सामािजक वातावरणात राहण े आवडत े आिण ज े वतःला
ठामपण े सांग यास स म आह ेत (बा ), जे िश तब आह ेत आिण या ंनी केले या munotes.in
Page 70
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
70 वचनब त ेचे पालन कर यास स म आह ेत (िववेकशील ), आिण ज े सज नशील आिण
लविचक (खुले) आहेत या ंना प फायदा होतो . नेतृ वाकड े येतांना, हे सुचवले जाते क
चांग या न े यांम ये मु य व ैिश ्ये समान असतात . एक कारण हणज े ामािणकपणा आिण
बिहमु खता ह े सकारा म कपणे ने यां या आ म -काय मतेशी स ंबंिधत आह ेत, याने
नेतृ वा या कामिगरी या अधीन था ं या ेण मधील बह त ेक फरक प क ेले आहेत. लोक
आ मिव ास असल े या आिण यो य िदश ेने जात असल े या य च े अनुसरण कर याची
अिधक श यता असत े. आणखी एक व ैिश ्य जे भावी न ेतृ व दश वू शकत े ते हणज े
भाविनक ब ुि म ा (EI).
भाविनक ब ुि म ा (EI) हणज े इतरा ंशी संवाद साध यासाठी आिण या ं याशी भावीपण े
आिण रचना मकपण े संबंध ठेव यासाठी भावना ंना जाण याची , यांचा अथ लाव याची , या
दिश त कर याची , यांना िनय ंि त कर याची , यांचे मू यमापन कर याची आिण या
वापर याची मता होय. भाविनक ब ुि म े या अन ुयायांचा असा य ुि वाद आह े क ,
एखा ा य ला उ क ृ िश ण , एक अ य ंत िव ेषणा मक मन , एक आकष क ी आिण
उ कृ क पना ंचा अ ंतहीन प ुरवठा अस ू शकला तरीही भाविनक ब ुि म ेिशवाय तो एक
महान न ेता बन ू शकत नाही . यामुळे भावी न ेता हो यासाठी भाविनक ब ुि म ा उ च
असण े अ य ंत आव यक आह े. य एखा ा स ं थेत पुढे जात असताना ह े िवशेषतः खर े
असू शकत े. भावी न ेतृ वासाठी भाविनक ब ुि म ा इतक मह वाची का आह े? भाविनक
बुि म ेचा मु य घटक हणज े सहान ुभूती. सहान ुभूतीशील न ेते इतरा ं या गरजा जाण ू
शकतात , अनुयायी काय हणतात त े (आिण ज े बोलत नाहीत ते ही)ऐकू शकतात आिण
इतरां या िति या वाच ू शकतात . ते इतर लोका ंना या ं या ि कोनात ून समजून घेतात.
ते वतःला इतर य या प रि थित ंम ये ठेवू शकतात आिण या ंना समज ू शकतात . एक
नेता जो भावीपण े भावना दिश त करतो आिण यव थािपत करतो याला अन ुयायां या
भावना ंवर चा ंग या कामिगरीब ल खरी सहान ुभूती आिण उ साह य क न आिण
कामिगरी क र यात अयश वी झाल े यांसाठी िचडिचड िक ंवा राग या दो ही ार े भाव
टाकण े सोप े होते. भाविनक ब ुि म ा आिण न ेतृ व प रणामकारकता या ं यातील द ुवा
अिधक तपशीलवार तपास यासारखा अस ू शकतो . काही अलीकडील स ंशोधना ंनी हे
दाखव ून िदल े आह े क भाविनक ब ुि म ेने उ च असल ेले लोक न ेते हण ून उदयास
ये याची अिधक श यता असत े, जरी बोधना मक मता आिण यि म व ल ात घ ेऊन,
जे या स ंशोधनातील काही सवा त मह वप ूण टीकेला उ र द े यास मदत करत े. नवीनतम
िन कषा वर आधा रत , दोन िन कष देऊ केले जातात . थम, आपण 20 वषा पूव या
गो वर िव ास ठ ेवत होतो आिण िबग फाइ हच े आभार मानतो या या िव , आपण अस े
हणू शकतो क व ैिश ्ये नेतृ वाचा अ ंदाज लाव ू शकतात . दुसरे, भावी आिण क ुचकामी
ने यांम ये फरक कर याप े ा न े यां या उदयाचा आिण न ेतृ वा या द ेखा याचा अ ंदाज
लाव याच े गुण अिधक चा ंगले काम करतात . एखादी य ग ुण दश वत असेल आिण इतर
याला िक ंवा ितला न ेता मानत असतील तर याचा अथ असा होत नाही क न ेता सम ूहाला
याचे येय सा य कर यात यश वी झाला आह े.
munotes.in
Page 71
नेतृ व - I
71 यि म व व ैिश ्यांचे उदाहरण आिण काया या कामिगरीवर याचा भाव :-
इं ा नूई यांचे वैयि क ग ुण आिण व ैिश ्ये ितला एक महान न ेता बनवतात . नूईया Pepsi
Co या सीईओ आिण बोड चेअरमन आह ेत, ही जगातील द ुसरी सवा त मोठी फ ूड आिण
बे हरेज फम आहे. ितचे वण न करता ंना मज ेदार, िमलनसार , सहमत असणारी , ामािणक ,
भाविन क ्या ि थर आिण अन ुभवांसाठी ख ुली असणारी अस े केले जात े. नूई या
यि म वा या व ैिश ्यांनी ित या नोकरी या कामिगरीम य े आिण क रअर या यशात
योगदान िदल े आहे. ितने 1994 म ये कॉप र ेट रणनीती म ुख हण ून PepsiCo म ये वेश
केला आिण फम या उ च यव थापन पदावर जा याप ूव अ य आिण म ु य आिथ क
अिधकारी हण ून पदो नती झाली . नूई यांना यवसायातील सवा त शि शाली मिहला आिण
जगातील सवा त शि शाली मिहला ंपैक एक हण ून घोिषत कर यात आल े आहे.
६.४ वत णूक िस ा ंत
वत णूक िस ा ंत हेिविश वत णूक ने यांना जे नेते नाहीत या ं यापास ून वेगळे कर यासाठी
तािवत करणार े िस ा ंत आह ेत.
नेतृ वाचा वत णूक िस ा ंत या व त ुि थतीवर भर द ेतो क न ेतृ व हे वत ना या भावी
भूिमकेचे प रणाम आह ेत. हे मु यतः एखा ा य या व ैिश ्यांऐवजी या या कृत वर
अवल ंबून असत े. या ि कोनाखाली न ेतृ वाचे वण न नेते वतः काय आह ेत याऐवजी न ेते
काय करतात अस े केले जाते. हा िस ा ंत सांगतो क न े याने भावी हो यासाठी याच े काय
अशा कार े केले पािहज े क याम ुळे गटाला याच े येय सा य करता य ेईल.
सु वाती या व ैिश ्यां या अ यासातील अपयशाम ुळे १९४० या दशका या उ राधा त व
१९६० या दशकात स ंशोधका ंना आ य वाटू लागल े क भावी न े यां या वाग यात
काहीतरी व ेगळे असे काही आह े का. नेतृ वासाठी यो य लोका ंची िनवड कर यासाठी
वैिश ्य संशोधन एक आधार दान करत े. याउलट , नेतृ वा या वत णुक शी स ंबंिधत
िस ांत सूिचत करतात क आपण लोका ंना नेते हो यासाठी िशि त क शकतो .
१९४० या उ राधा त ओहायो ट ेट संशोधनामध ून सवा त यापक िस ा ंत ा झाल े,
याने ने या या वत नाचे वतं प रमाण ओळख या चा य न क ेला. एक हजाराह न अिधक
प रमाणा ंसह स ु वात क न , हे संशोधन अशा दोन य ांम ये समािव क ेले गेले याम य े
कम चा या ंनी वण न केले या न ेतृ वा या वत नाचा मोठ ्या माणात समाव ेश होतो : या
हणज े आरंभीक स ंरचना आिण िवचाराह गो ी.
६.३.१ आरंिभक स ंरचना
आरंिभक रचना हणज े येय ा ी या शोधात न ेता या या िक ंवा ित या आिण
कम चा या ं या भ ूिमकेची या या आिण रचना कर याची श यता असत े. कंपनी या
क याणासाठी सव काही यो य मान े आिण यवि थत असायला हव े. याम य े काय ,
काय - संबंध आिण उि े आयोिजत कर याचा य न करणार े वत न समािव आह े.
सु वाती या स ंरचनेत उ च तरावर नेता अशी य आह े जी "गटातील सद या ंना
िविश काया साठी िनय ु करत े," "कामगारा ंकडून कामिगरीच े िनि त मानक राखल े munotes.in
Page 72
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
72 जा याची अप े ा करत े," आिण "िदले या म ुदती या आत काम प ूण कर यावर जोर द ेते."
तर, सं था मक उि े िनि त क ेली जातात आिण सव काय कम चा या ंना चा ंग या कार े
समजाव ून सांिगतली जातात . कामासाठी आव यक कौश यान ुसार कामाची िवभागणी क ेली
जाते. कम चा या ंनी िदल ेली काम े वेळेवर आिण अ ंितम मुदतीपूव पूण करावी लागतात .
कामाच े िनरी ण आिण म ू यमापन गट सद य आिण न ेते करतात .
६.३.२ िवचाराह गो :
िवचाराह गो ची या ी एखा ा य च े नोकरीतील नात ेसंबंध पर पर िव ास ,
कम चा या ं या क पना ंचा आदर आिण या ं या भावना ंचा आदर या ा रे वैिश ्यीकृत केली
जाते. िवचारात असल ेला न ेता कम चा या ंना वैयि क सम या ंसह मदत करतो , मै ीपूण
आिण स ंपक साधणारा असतो , सव कम चा या ंना समान वागण ूक देतो तसेच कौतुक आिण
समथ न य करतो . असे नेते आप या कम चा या ंचे मतही िवचारात घ ेतात. नुक याच
झाले या सव णात , करांचाया ना कामावर सवा त जा त कशाम ुळे े रत क ेले हे सूिचत
कर यास सा ंिगतल े असता , 66 ट के कम चा या ंनी कौत ुकाचा उ ल ेख केला. िमिशगन
िव ापीठा या सव ण स ंशोधन क ाम य े झाल े या न ेतृ व अ यासाची समान उि े
पुढील माण े होती: ने यांची काय मतेशी संबंिधत वत णूक वैिश ्ये शोधण े. िमिशगनसम ुहाने
दोन वत ना मक प रमाण े देखील समोर आणली : कम चारी-क ि त न े याने कम चा या ं या
गरजांम ये वैयि क वार य घ ेऊन आिण या ं यातील व ैयि क फरक वीका न पर पर
संबंधांवर जोर िदला आिण उ पादन द ेणा या ने याने नोकरी या ता ंि क िक ंवा काय पैलूंवर
जोर िदला .गटाची काय पूण कर यावर ल क ि त करण े. हे प रमाण ओहायो रा या या
प रमाणा ंशी जवळ ून संबंिधत आह ेत. कम चारी-क ि त न ेतृ व िवचारासारख ेच असत े आिण
उ पादन-क ि त न ेतृ व स ंरचना आर ंभ कर यासारख े असत े. खरं पाहता , बह तेक नेतृ व-
संशोधक समानाथ श द वापरतात . एकेकाळी, वत णूक िस ा ंतां या चाचणीच े प रणाम
िनराशाजनक अस याच े मानल े जात होत े. तथािप , १६० अ यासा ं या अलीकडील
पुनरावलोकनात अस े आढळल े आह े क िवचा रात घ ेतले या न े यांचे अनुयायी या ं या
नोक या ंब ल अिधक समाधानी होत े, अिधक े रत होत े आिण या ं या न े याब ल अिधक
आदरय ु होत े. सु वातीची रचना उ च पातळी या गट आिण स ं थे या उ पादकत ेशी
आिण अिधक सकारा मक कामिगरी म ू यमापनाशी स ंबंिधत होती . GLOBE अ यासातील
काही स ंशोधन अस े सूिचत करतात क रचना आिण िवचार स ु कर या या ाधा याम य े
आंतररा ीय फरक आह ेत. ािझिलयन कम चा या ं या म ू यांवर आधा रत , ाझीलमधील
संघाचे नेतृ व करणा या यू.एस. यव थापकाला स ंघािभम ुख, सहभागी आिण मानवीय
असण े आव यक आह े. िवचारात असल ेले नेते या स ं कृतीत उ म कार े यश वी होतील .
एका ािझिलयन यव थापकान े GLOBE अ यासात हट या माण े, “आ ही वशािसत
िनण य घेणा या आिण गटाला न ज ुमानता एकट े काम करणा या ने यांना ाधा य द ेत नाही .
आपण कोण आहोत याचा हा एक भाग आह े.” यूएस कम चा या ं या त ुलनेत, च लोका ंचा
ने यांब ल अिधक नोकरशाही ीकोन आह े आिण या ं याकड ून मानवीय आिण
िवचारशील अस याची अप े ा कर याची श यता कमी आह े. आरंिभक रचना (तुलनेने
काया िभमुख) एक न ेता सव म काय करेल आिण त ुलनेने िनरंकुश प तीन े िनण य घेऊ
शकेल. एक यव थापक जो िवचारात उ च ग ुण िमळवतो (लोकािभम ुख) याला ा सम य े
ही शैली उलटस ुलट वाट ू शकत े. GLOBE अ यासान ुसार, िचनी स ं कृती न , िवचारशील munotes.in
Page 73
नेतृ व - I
73 आिण िन वाथ अस यावर जोर द ेते, परंतु यात उ च काय दश न अिभम ुखता द ेखील
आहे. अशा कार े, िवचार करण े आिण रचना स ु करण े दो ही मह वाच े असू शकतात .
या न े यांम ये काही िविश व ैिश ्ये आहेत आिण ज े िवचार आिण स ंरचना मक वत न
दिश त करतात त े अिधक भावी िदसतात . कदािचत त ु ही िवचार करत असाल क
कत यिन (वैिश ्य)नेते हे रचना मक (वत णूक) आिण बिहम ु ख नेते (वैिश ्य) िवचारशील
(वत णूक) अस याची अिधक श यता असत े. दुद वाने, आपण खा ी क शकत नाही क
यां यात काही स ंबंध आह ेत . या प ती एकि त कर यासाठी भिव यातील स ंशोधन
आव यक आह े. काही न े यांम ये यो य गुण अस ू शकतात िक ंवा यो य आचरण दिश त
करतात आिण तरीही त े अपयशी ठरतात . भावी तस ेच कुचकामी न ेते ओळख यासाठी ग ुण
आिण वत न दो हीही मह वाच े आहेत, ते यशाची हमी द ेत नाहीत . याक रता स ंदभ देखील
मह वाच े आहेत.
६.४ आकि मक िस ा ंत
काही कणखर व ृ ीचे नेते जे हा स ंघष करणा या क ंप यांचा ताबा घ ेतात आिण या ंना
त धत ेतून बाह ेर काढ यास मदत करतात त े हा या ंना भरप ूर शंसक िमळतात . होम ड ेपो
आिण ि लरन े यां या िवजयी यि म वाम ुळे माजी सीईओ बॉब नाड ली या ंना िनय ु
केले नाही. मा , प रि थ ती ि थर झा यावर अस े नेतेही झटपट बाद झाल ेले िदसतात . बॉब
नाड ली सार या न े यांचा उदय आिण पतन ह े प करत े क न ेतृ व यशाचा अ ंदाज लावण े
हे काही ग ुण िकंवा वत न वेगळे कर याप े ा अिधक जिटल आह े. यां या बाबतीत , जे खूप
वाईट काळात आिण ख ूप चांग या का ळात काम क ेले ते दीघ कालीन यशात पा ंत रत
होताना िदसत नाही . जे हा स ंशोधका ंनी प रि थतीज य भावा ंकडे पािहल े ते हा अस े
िदसून आल े क अ ि थतीत न ेतृ व शैली x यो य अस ेल, तर शैली y ि थती ब साठी आिण
शैली z ि थती कसाठी अिधक यो य होती . पण अ , ब, क अटी काय हो या ? आपण प ुढे
प रि थतीज य चल व ेगळे कर या या तीन प दत चा िवचार करतो : िफडलर मॉड ेल,
प रि थतीज य िस ा ंत, माग - येय िस ा ंत आिण न ेता-सहभागी मॉड ेल.
६.४.१ िफडलर मॉड ेल
ेड िफडलरन े नेतृ वासाठी पिहल े सव समाव ेशक आकि मक मॉड ेल िवकिसत क ेले.
िफडलर आक ि मकता मॉड ेल अस े सुचवते क भावी गट काय दश न ही न े याची श ैली
आिण प रि थती न े याला कोण या माणात िनय ं ण द ेते यामधील यो य ज ुळणीवर
अवल ंबून असत े. भावीपण े काय कर यासाठी य -वातावरण त ंदु त असण े फार
मह वाच े आहे.
नेतृ व श ैली ओळखण े
िफडलरचा असा िव ास आह े क न ेतृ वा या यशाम य े य ची म ूलभूत नेतृ व शैली हा
एक मह वाचा घटक आह े. एखादी य काय िकंवा नात ेसंबंधािभम ुख आह े क नाही ह े
मोजून ती श ैली ओळख यासाठी यान े सवा त कमी पस ंतीची सहकारी (LPC) ावली
तयार क ेली. LPC ावली उ रदा या ंना या ं याकड े असल े या सव सहकम चा या ंचा munotes.in
Page 74
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
74 िवचार कर यास सा ंगते आिण िवरोधाभासी िवश ेषणां या य ेक 16 संचासाठी (जसे क
सुखद- अि य , काय म-अकाय म, मु -सुरि त, समथ न- ितकूल). तु ही या
य सोबत काम कर यास कमीत क मी स म आहात या अन ुकूल अट म य े (उ च LPC
कोअर ) तु ही वण न के यास , िफडलरत ु हाला नात ेसंबंधािभम ुख अस े लेबल द ेईल.
तु हाला त ुमचा सवा त कमी - ाधा य असल ेला सहकारी ितक ूल अट म य े (कमी LPC
कोअर ) िदस यास , तु हाला ाम ु यान े उ पादकत ेम ये वार य आह े आिण त ु ही
काया िभमुख आहात . सुमारे 16 ट के उ रदा या ंनी म यम ेणी 18 म ये कोअर क ेला
आहे आिण याम ुळे ते िस ा ंता या अ ंदाजां या बाह ेर पडतात . आपली उव रत चचा ८४ %
लोकांशी स ंबंिधत आह े जे LPC ावली या उ च िक ंवा िन न ेणीत ग ुण िमळवतात .
िफडलर ग ृहीत धरतो क एखा ा य ची न ेतृ व श ैली िनि त आह े. याचा अथ जर
एखा ा प रि थतीसाठी नात ेसंबंध-क ि त न ेता आव यक अस ेल आिण न ेतृ व थानावरील
य काया िभमुख अस ेल, यामुळे एकतर प रि थ ती स ुधारावी लाग ेल िक ंवा इ तम
प रणामकारकता ा कर यासाठी न े याला बदलाव े लागेल.
प रि थती प रभािषत करण े
LPC ावली ार े एखा ा य या म ूलभूत नेतृ व शैलीचे मू यांकन क े यानंतर, आपण
ने याला प रि थतीशी ज ुळवून पाहतो . िफडलरन े तीन आकि मकता िकंवा प रि थतीज य
प रमाण े ओळखल े आहेत:
1. नेता-सद य स ंबंध हणज े सद या ंना या ं या न े याम य े असल ेला आ मिव ास ,
िव ास आिण आदर .
2. नेमून िदल े या कामाची रचना हणज े नोकरीतील कामाची ि या या माणात क ेली
जाते ( हणज े, संरिचत िक ंवा अस ंरिचत).
3. पदाच े अिधकार हणज े नेमणूक, िनयु , िश त , पदो नती आिण पगार वाढ यासार या
अिधकार चलावर न े या या भावाचा कल .
या तीन चला ं या स ंदभा त प रि थतीच े मू यांकन करण े ही प ुढील पायरी आह े. िफडलर
हणतो क न ेता-सद य स ंबंध िजतक े चांगले असतील िततक े काम अिधक संरिचत अस ेल
आिण थान श िजतक मजब ूत अस ेल िततक े ने याचे िनयं ण अिधक अस ेल. अितशय
अनुकूल प रि थती ( याम य े ने याचे बरेच िनय ं ण असत े) म ये एक व ेतन यव थापक
समािव अस ू शकतो याचा आदर क ेला जातो आिण कम चा या ंना ित यावर िव ास
असतो (चांगले नेता-सद य स ंबंध); उप म ज े प आिण िविश आह ेत—जसे क व ेतन
गणना , चेक लेखन आिण अहवाल दाखल करण े (उ च काय संरचना); आिण कम चा या ंना
ब ीस आिण िश ा द े या या ल णीय वात ं याची तरत ूद (मजबूत ि थती श ).
वयंसेवक हणून नापस ंत असल े या य ुनायटेड वे िनधी उभारणी गटा या अ य ाची
ितकूल प रि थती अस ू शकत े. या नोकरीत न े याचे िनयं ण फार कमी असत े.
तीन आकि मक प रमाण े एक करणार े नेते आिण प रि थती ज ुळव यान े आठ स ंभा य
प रि थती उ वतात याम य े नेते वतःचा शोध घ ेऊ शकतात ( दश न 6-1). िफडलर
मॉडेल य चा LPC कोअर आिण या आठ प रि थत शी ज ुळवून जा तीत जा त न ेतृ व
प रणामकारकता ा कर याचा ताव द ेतो. िफडलरन े असा िन कष काढला क munotes.in
Page 75
नेतृ व - I
75 काया िभमुख नेते यां यासाठी अितशय अन ुकूल आिण ितक ूल प रि थतीत चा ंगली
कामिगरी करतात . हणून, जे हा ेणी I, II, III, VII, िकंवा VIII प रि थतीचा सामना
करावा लागतो त े हा काया िभमुख नेते अिधक चा ंगली कामिगरी करतात . सहास ंबंधािभम ुख
नेते, तथािप , माफक माणात अन ुकूल प रि थतीत चा ंगली कामिगरी करतात - IV, V,
आिण VI ेणी. अिलकड या वषा त, िफडलर ने या आठ प रि थती तीनपय त कमी क े या
आहेत. ते आता हणतात क काय -देणारे नेते उ च आिण कमी िनय ं णा या प रि थतीत
सव म कामिगरी करतात , तर स ंबंध-देणारे नेते म यम िनय ं ण प रि थतीत सव म
कामिगरी करतात . तु ही िफडलरच े िन कष कसे लागू कराल ? तु ही न े यांशी- यां या LPC
कोअर या स ंदभा त-प रि थती या काराशी -नेते-सद य स ंबंध, काय रचना आिण ि थती
साम या या स ंदभा त- यासाठी त े सव म अन ुकूल होत े यां याशी ज ुळतात का त े पहाल .
परंतु ल ात ठ ेवा क िफडलर य ची न ेतृ व शैली िनि त हण ून पाहतो . हणून, ने याची
भावीता स ुधार याच े दोनच माग आहेत. थम, तु ही प रि थतीशी ज ुळवून घे यासाठी
नेता बदल ू शकता -जसा ब ेसबॉल यव थापक िहटरवर अवल ंबून उज या िक ंवा डा या
हाताचा िपचर ग ेमम य े ठेवतो. जर एखा ा गटाची प रि थती अ य ंत ितकूल अस ेल पर ंतु
स या स ंबंध-क ि त यव थापका या न ेतृ वाखाली अस ेल, तर काय -क ि त
यव थापका या अ ंतग त गटाची कामिगरी स ुधारली जाऊ शकत े. दुसरा पया य हणज े
काया ची प ुनर चना क न िक ंवा पगार वाढ , पदो नती आिण अन ुशासना मक क ृती
यासार या घटका ंवर िनयं ण ठ ेव यासाठी न े याची श वाढव ून िकंवा कमी क न
ने याला बस यासाठी प रि थती बदलण े. िफडलर मॉड ेल या एक ूण वैधतेची चाचणी
करणा या मू यमापन अ यासा ंना यातील मह वप ूण भागांचे समथ न कर यासाठी मह वप ूण
पुरावे सापडतात . आपण म ूळ आठ ऐवजी फ तीन ेणी वापर यास , भरपूर पुरावे
िफडलर या िन कषा ना समथ न देतात. परंतु LPC ावलीच े तक शा नीट समजल ेले
नाही आिण यातील ितसादक या चे गुण ि थर नाहीत . आकि मक चल द ेखील जिटल
आहेत आिण अ यासका ंसाठी म ू यांकन करण े कठीण आह े.
िफडलर मॉड ेलमधील िन कष :
दश न6.1 munotes.in
Page 76
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
76 ( ोत- Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra,, N.(2013)
Organizational Behavior (15th Edition)Pearson Education.)
इतर आकि मक िस ा ंत
जरी LPC िस ांत हा सवा त मोठ ्या माणावर स ंशोधन क ेलेला आकि मक िस ा ंत
असला , तरीही इतर तीन िस ांतांचा उ लेख करण े आव यक आह े.
६.४.२ प रि थतीज य न ेतृ व िस ा ंत
प रि थतीज य न ेतृ व िस ा ंत (SLT) अनुयायांवर ल क ि त करत े. यात अस े हटल े
आहे क यश वी न ेतृ व हे अनुयायां या तयारीवर िक ंवा िविश काय पूण कर यास इ छ ुक
आिण स म असल े या मया देवर यो य न ेतृ व शैली िनवड यावर अवल ंबून असत े. ने याने
अनुयायां या तयारीवर अवल ंबून चार वत नांपैक एक िनवडायला हवा . अनुयायी एखाद े
काय कर यास असमथ आिण इ छ ुक नस यास , ने याने प आिण िविश िदशािनद श
देणे आव यक आह े; ते असमथ आिण इ छ ुक अस यास , ने याला न े या या इ छा
"खरेदी" कर यासाठी अन ुयायां या मत े या अभावाची भरपाई कर यासाठी आिण उ च
संबंध अिभम ुखता भ न काढ यासाठी उ च काय अिभम ुखता दिश त करण े आव यक
आहे. जर अन ुयायी स म आिण इ छ ुक नसतील , तर ने याने आ ासक आिण सहभागी
शैली वापरण े आव यक आह े; जर त े दो ही स म आिण इ छ ुक असतील तर न े याला
जा त काही कर याची गरज नाही . प रि थतीज य न ेतृ व िस ा ंता म य े अंत ा नाचे
आवाहन आहे. हे अनुयायांचे मह व मा य करत े आिण न ेते यां या मया िदत मत ेची आिण
ेरणांची भरपाई क शकतात या तका वर आधा रत आह े. यामुळे ने याने संघटने या
माग या , प रि थती आिण कम चा या ं या वत नानुसार काय करण े मह वाच े आहे.
प रि थतीचा ीकोन न ेतृ वातील व ैयि क व ैिश ्यांचे मह व नाकारत नाही . परंतुते नेतृ व
वेगवेग या प रि थतीत िभ न असू शकत े . बावेलास आिण ब ॅरेट यांनी केले या संशोधन
अ यासात अस े आढळ ून आल े आह े क सव सहभाग ना मािहती हाताळ यास समान
अनुमित असेल ते हा कोणीही न ेता हण ून उदयास य ेत नाही आिण जा तीत जा त मािहती
देणारी य लवकरच िक ंवा नंतर नेता हण ून उदयास य ेऊ शकत े.
६.४.३ पथ- येय िस ा ंत(Path –Goal Theory )
रॉबट हाऊसन े िवकिसत क ेलेला, पथ– येय िस ा ंत हा ओहायो रा य न ेतृ व संशोधनात ून
संरचना आिण िवचार व ेरणेचा अप े ा िस ा ंतावरील घटक प करतो . अनुयायांना या ंचे
उि सा य कर यासाठी आव यक असल ेली मािहती , समथ न िकंवा इतर स ंसाधन े दान
करणे हे ने याचे काम आह े असे यात हटल े आहे. (पथ– येय या श दाचा अथ भावी न ेते
यां या अन ुयायांचे माग प करतात आिण काय येये सा य करतात आिण अडथळ े कमी
क न वास स ुलभ करतात .) पथ– येय िस ा ंतानुसार, नेता िदशादश क िकंवा आ ासक
असला पािहज े िकंवा इतर काही प रि थती या जिटल िव ेषणावर अवल ंबून वत न
दिश त केले पािहज े. यातून पुढील गो चा अ ंदाज लावला जाव ू शकतो : munotes.in
Page 77
नेतृ व - I
77 िनद शक न ेतृ वामुळेजे हा काय अ य ंत संरिचत आिण चा ंग या कार े मांडलेली
असतात याप े ा जे हा काय संिद ध िक ंवा तणावप ूण असतात त े हा जा त समाधान
िमळत े.
सहा यक न ेतृ वामुळे कम चारी स ंरिचत काय करत असताना उ च कामिगरी आिण
समाधान िमळत े.
उ च मता िक ंवा ल णीय अन ुभव असल े या कम चा या ंम ये िनद शक न ेतृ व
अनाव यक मानल े जा याची श यता आह े.
पथ- येय िस ा ंतांची चाचणी घेणे सोपे न हत े.पुरा या या प ुनरावलोकनात अडथळ े दूर
करणे ह ा भ ा व ी न ेतृ वाचा घटक आह े य ा त ा व ा ल ा स ंिम समथ न िमळाल े. दुस या
पुनरावलोकनात समथ नाचा अभाव "ध कादायक आिण िनराशाजनक " आढळला . इतरांचा
असा य ुि वाद आह े क िस ा ंता या प ुरेशा चाच या अ ाप झाल े या नाहीत . अशा कार े,
याय ि य ेतील प ंच अ ाप बाह ेर आह ेत. कारण पथ – येय िस ा ंत चाचणीसाठी ख ूप
गुंतागुंतीचा आह े, तो काही काळापय त िटक ून राह शकतो .
द तऐवज - ि या करणा या सं थेतील १६२ कामगारा ं या अ यासात , संशोधका ंना अस े
आढळ ून आल े क कामगारा ंची कत यिन ता ही कामिगरी या उ च पातळीशी स ंबंिधत
होती. जे हा पय वे कांकडून ल य े आिण प रभािषत भ ूिमका, जबाबदा या आिण
ाधा य म िनि त क ेली गेली होती . इतर स ंशोधनात अस े आढळ ून आल े आहे क य ेय-
क ि त न ेतृ वामुळे कत यद ता आिण भाविनक ि थरता कमी असल े या अधीन था ंना
उ च पातळीवरील भाविनक थकवा य ेऊ शकतो . या अ यासात ून अस े िदसून येते क ज े
नेते येये ठेवतात त े ामािणक अन ुयायांना उ च काय दश न सा य कर यास स म
करतात आिण या कामगारा ंम ये ामािणकपणा कमी आह े यां यासाठी तणाव िनमा ण
होऊ शकतो .
६.४.४ नेता-सहभागाच े ा प (Leader -Participation Model )
आपण पािहल ेला अ ंितम आकि मक िस ा ंत असा य ुि वाद करतो क न ेता या प तीन े
िनण य घेतो ते हा यात एवढ ेच मह वाच े आहे क ती िक ंवा तो काय िनण य घेतो.
ि ह टर ूम आिण िफिलप य ेटन या ंचे लीडर -पािट िसपेशन मॉड ेल नेतृ वाची वागण ूक आिण
िनण य घे यामधील सहभागाशी स ंबंिधत आह े. पथ- येय िस ा ंता माण े, काय रचना
ितिब ंिबत कर यासाठी न े याचे वत न समायोिजत करण े आव यक आह े. हे ा प म ूल
नमूना घाल ून देणारे आहे - िनण य घे यामधील सहभागाच े व प आिण माण िनधा रत
कर यासाठी त े सात आकि मकता आिण पाच न ेतृ व शैल चे िनण य वृ दान करत े. ूम
आिण जागो न े सुधा रत मॉड ेलमधील सव िनण य शाखा ं ारे यव थापका ंना माग दश न
कर यासाठी स ंगणक ो ाम िवकिसत क ेला असला तरी , सराव करणा या यव थापका ंनी
एका सम य ेवर िनण य ि या िनवड यासाठी १२ आकि मक चल , आठ सम या कार
आिण पाच न ेतृ व शैली िवचारात घ े याची अप े ा करण े फारस े वा तववादी नाही . एका
नेतृ व अ यासकान े नमूद के या माण े, "नेते शू यात अि त वात नसतात "; नेतृ व हे नेते munotes.in
Page 78
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
78 आिण अन ुयायी या ं यातील सहजीवन स ंबंध आह े. परंतु आपण या म ु ापय त या
िस ांतांचा समाव ेश केला आह े ते असे गृहीत धरतात क न ेते यां या काय गटामधील
येकासह ब यापैक एकस ंध शैली वापरतात . गटांम ये तुम या अन ुभवांचा िवचार करतात .
नेते अनेकदा व ेगवेग या लोका ंब ल ख ूप वेग या प तीन े वागतात का ? आपला प ुढील
िस ांत वेगवेग या अन ुयायांसह न े यां या स ंबंधांमधील फरका ंचा िवचार करतो .
नेता-सद य िविनमय िस ा ंत(Lead er–member exchange (LMX) theory )
तु हाला माहीत असल े या न े याचा िवचार करा . या ने याचे आवडत े लोक आह ेत का
यांनी याचा सम ूह बनवला आहे ? तु ही "होय" असे उ र िद यास , तु ही न ेता-सद य
िविनमय िस ा ंताचा पाया मा य करत आहात . नेता-सद य िविनमय (LMX) िस ांत असा
तक करतो क , वेळे या दबावाम ुळे, नेते यां या अन ुयायां या एका लहान गटाशी िवश ेष
संबंध थािपत करतात . या य सम ूह बनवतात - ते िव ास ू असतात , ने याचे ल व ेधून
घेतात आिण या ंना खास िवश ेषािधकार िमळ याची अिधक श यता असत े. इतर अन ुयायी
बा सम ूहाम य े मोडतात . िस ांत अस े सुचिवतो क न ेता आिण अन ुयायी या ं यातील
पर परस ंवादा या इितहासा या स ु वातीस , नेता प पण े अनुयायाच े "आत" िकंवा "बाहेर"
असे वग करण करतो आिण त े नाते काला ंतराने तुलनेने ि थर असत े. या कम चा या ंशी
यांना जवळच े संबंध हव े आहेत या ंना ब ीस द ेऊन आिण या ं याशी तस े संबंध नाहीत
यांना िश ा क न न ेते नेता-सद य िविनमय व ृ करतात . परंतु नेता-सद य िविनमयाच े
नाते अबािधत राह यासाठी , नेता आिण आन ुयायान े नातेसंबंधात ग ुंतवणूक केली पािहज े.
नेता य ेक ेणीम य े कोण य ेणार ह े कसे िनवडतो ही ि या अ प आह े, परंतु असे
पुरावे आह ेत क सम ूह सद या ंम ये लोकस ं याशा , वृ ी आिण यि म व व ैिश ्ये
यां या न े यासारखीच असतात िक ंवा बा सम ूह सद या ंपे ा या ं यात उ च पातळीची
मता असत े.
समान िल ंगाचे नेते आिण अन ुयायी व ेगवेग या िल ंगां या त ुलनेत जवळच े (उ च LMX)
नातेसंबंध ठेवतात. नेता िनवड करत असला तरी , अनुयायांची वैिश ्ये वग करणाचा िनण य
घेतात. LMX िस ांताची चाचणी घ े यासाठीच े संशोधन सामा यतः समथ नीय आह े, याच े
काही प ुरावे उपल ध आह ेत, जसे क नेते अनुयायांम ये फरक करतात ; या असल े या
असमानता या ि छकत े पासून दूर आह ेत; याम ुळे समूहाति थत असल े या अन ुयायांना
उ च काय दश न गुणांकन ेणीिमळू शकतात , काया त अिधक मदत िक ंवा "नाग रक व "
दश िवणा या वत नात य त राहतील आिण या ं या व र ा ंब ल अिधक समाधान
न दवतील . पोतु गाल आिण य ुनायटेड ट ेट्स या दो ही द ेशांम ये आयोिजत क ेले या एका
अ यासात अस े आढळ ून आल े आहे क िवश ेषत: जे हा न ेते सं थेची मू ये आिण ओळख
मूत व प धारण करतात ते हा न ेता-सद य या ं यातील िविनमय अन ुयायां या स ंघटने या
बांिधलक शी स ंबंिधत आह े. समूह सद या ंसाठी ह े सकारा मक िन कष आ य कारक
नसाव ेत, आप या आ म -पूण भिव यवाणीब लच े ान पाहता . नेते यां याकड ून त े
सव म कामिगरीची अप े ा करतात या अन ुयायांम ये यां या स ंसाधना ंची गुंतवणूक
करतातव सम ूहातील सद य सवा त स म आह ेत अस े मानून नेते यांना अस े मानतात
आिण नकळत या ंची भिव यवाणी प ूण करतात . याउलट , तुक मधील एका अ यासात अस े
िदसून आल े आहे क ज े हा ने यांनी या ं या अन ुयायांम ये यां या नात ेसंबंधां या बाबतीत munotes.in
Page 79
नेतृ व - I
79 जोरदार फरक क ेला होता (काही अन ुयायांम ये खूप सकारा मक न ेता-सद य िविनमय
होते, तर इतर ख ूप सुमार दजा चे होते), कम चा या ंनी अिधक नकारा मक कामाची व ृ ी
आिण उ च पातळी या प ैसे काढ या या वत नाने ितसाद िदला . नेता-अनुयायी स ंबंध
अिधक मजब ूत होऊ शकतात ज े हा अन ुयायांची या ं या व त: या नोकरी या
कामिगरीला आकार द े यात अिधक सि य भ ूिमका असत े. २८७ सॉ टव ेअर िवकिसत
करणा या आिण १६४ पय वे कांवरील स ंशोधनात अस े िदस ून आल े आह े क ज े हा
कम चा या ंना वाय त ेचे उ च तर आिण िनय ं णाच े अिधक अ ंतग त थान असत े ते हा
नेता-सद य स ंबंधांचा कम चा या ं या कामिगरीवर आिण व ृ ीवर अिधक मजब ूत भाव
पडतो .
नेते व सद य या ंतील द ेवाणघ ेवाण िस ा ंत(Leader – Member exchange
Theory )
दश न 6.2
( ोत - Based on Robbins, S.P. Judge , T.A. & Vohra,, N.(2013)
Organizational Behavior (15th Ed ition)Pearson Education.)
सां कृितक मया दा ओला ंडून जाणारी नेतृ व श ैली(Cross - Cultural Leadership
Style ):-
नेतृ व शैली आिण या ं या प रणामकारकत ेमधील आ ंतररा ीय फरका ंब ल बर ेच काही
सांिगतल े गेले असल े तरी, बह तेक सं थांसाठी आणखी एक म ु ा अिधक मह वा चा आह े: तो
हणज े, आपण सा ं कृितक सीमा ओला ंडून भावी ठरणार े नेते कसे िवकिसत क शकतो ?
खरोखर ज े सव सं कृत म य े िव तार ेल अशी जागितक न ेतृ व शैली तयार करण े श य
आहे का? सां कृितक मया दा ओला ंडून जाणा या नेतृ व श ैली या े ात अलीकडील
काही य न जागितक स ं था कशा प ुढे जातील याची श यता ठळक करतात . आपण या
करणात वण न केले या काही न ेतृ व श ैली स ंपूण सं कृत म य े सामा यीक ृत
के यासार या वाटतात . उदाहरणाथ , संशोधन अस े सूिचत करत े क क र माई न ेतृ व
िविवध रा ीय स ंदभा म ये भावी आहे. ब याच सं कृत म य े, ा, तीका मक आिण
आ म यागी यासार या स ं ा भावी न े यांचे वण न करणार े हण ून िदसतात आिण
सकारा मक न ेता व सद य यांतील देवाणघ ेवाण द ेखील िविवध स ं कृत म य े उ च munotes.in
Page 80
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
80 काय मतेशी स ंबंिधत आह ेत. सां कृितक ्या ह शा र नेते लविचक आिण ज ुळवून घेणारे
असतात , ते यां या न ेतृ व शैलीला जागितक कामगार दला या िविश आिण बदल या
गरजांनुसार तयार करतात . संशोधक सहमत आह ेत क जागितक न ेता हो यासाठी
िशक यासाठी एकाच व ेळी अन ेक सं कृत शी यवहार कर याचा सि य अन ुभव िमळवण े
आव यक आहे.
हे अनुभव न े यांना िविवध न ेतृ व शैली लोका ं या व ेगवेग या गटा ंसोबत कस े काय करतात
आिण सा ं कृितक सीमा ओला ंडून काम कर याचा आ मिव ास िनमा ण करतात ह े
पाह याची स ंधी देतात. नेतृ व िवकास काय म पय वे क, सहकारी आिण अधीन थ
यां याकड ून 360 अंशांतील ितसाद द ेखील वाप शकतात ज ेणेक न न ेतृ व
कम चा या ं या िविश लोकस ं येम ये यांचे वत न भावी नसत े हे ओळख यात मदत होत े.
PepsiCo आिण Ford सार या क ंप यांकडे यांचे सवा त भावी जागितक न ेते
उदयो म ुख ने यांना सेिमनार द ेतात ज ेणेक न त े िवशेषतः भावी ठरल े या प त च े वण न
क शकतील .
६.५ सारांश
वैिश ्य िस ा ंत आिण वत णूक िस ा ंतांचा सारा ंश
या न े यांम ये काही िविश व ैिश ्ये आहेत आिण ज े िवचार आिण स ंरचना मक वत न
दिश त करतात त े अिधक भावी िदसतात . कदािचत त ु ही िवचार क रत असाल क
कत यिन न ेते (गुणवैिश ्य असल ेले ) हे रचना मकत े (वत णूक)म ये बिहम ु ख (गुणवैिश ्य
असल े या) नेते िवचारशील (वत णूक) यां या त ुलनेत अिधक चा ंगले अस याची श यता
असत े. दुद वाने, आपण खा ी क शकत नाही क यात सह संबंध आहे. या प ती एकि त
कर यासाठी भिव यात अिधक संशोधन आव यक आह े. काही न े यांम ये यो य ग ुण अस ू
शकतात िक ंवा यो य आचरण दिश त करतात आिण तरीही त े अपयशी ठरतात . भावी
िकंवा कुचकामी न ेते ओळख यासाठी ग ुण आिण वत न िजतक े मह वाच े आहेत, ते यशाची
हमी द ेत नाहीत . यासाठी चे संदभ देखील मह वाच े आहेत.
नेतृ व हे समूहाचे वत न समज ून घे यात म यवत भ ूिमका बजावत े, कारण हा न ेताच असतो
जो आप याला आप या य ेयांकडे िनद िशत करत असतो . एक चा ंगला न ेता कशाम ुळे
बनतो ह े जाणून घेणे हे समूह काय दश न सुधार यासाठी मौ यवान ठ रत असत े.
●साव ि क न ेतृ व गुणां या स ंचाचा ार ंिभक शोध अयश वी झाला . तथािप , िबग फाइ ह
यि म वाची ेमवक वाप न अलीकडील न े यांचे केले जाणार े य न न ेतृ व आिण
बिहमु खता, ामािणकपणा आिण अन ुभवासाठी मोकळ ेपणा या ं यातील मजब ूत आिण
सात यप ूण संबंध दश वतात.
●वत ना मक ि कोनाच े मुख योगदान न ेतृ वाला काया िभमुख ( ारंिभक रचना ) आिण
लोकािभम ुख (िवचार ) शैल म य े मया िदत ठ ेव याच े होते. munotes.in
Page 81
नेतृ व - I
81 नेता या प रि थतीत काय करतो या प रि थतीचा िवचार क न , आकि मक िस ा ंतांनी
वत णुक या ि को नात स ुधारणा कर याच े आ ासन िदल े, परंतु केवळ LPC िस ांत
नेतृ व संशोधनात चा ंगले काम क शकला आह े.
६.६
अ) िदघ उ र े िलहा :
a) वैिश ्य िस ा ंतांब ल तपशीलवार चचा करा.
b) वत णूक िस ा ंतांब ल चचा करा.
c) नेतृ वशैलीचा स ं थे या कामिगरी वर कसा प रणाम होतो त े प करा .
ब) थोड यात िटपा िलहा :
अ) नेतृ व हणज े काय?
ब) नेता- सद य िविनमय िस ा ंत
क) पथ- येय िस ा ंत.
ड) िफडलर मॉड ेलचे प ीकरण ा .
६.७ संदभ
Robbins, S. P. Judge, T. A. & Vohra, N. (2013). Organizational Behavior.
(15th ed.), Indian subcontinent adaptation, New Delhi: Pearson
Education, Dorling Kindersley India pvt ltd.
Top 3 Leadership Theories: Trait, Situation and Behaviour Theories
(yourarticlelibrary.com)
munotes.in
Page 82
82 ७
नेतृ व – II
पाठाची रचना
७.० उि े
७.१ प रचय : समकालीन न ेतृ व िस ा ंत
७.१.१ क र माई न ेतृ व
७.१.२ क र माई न े याची म ुख वैिश ्ये
७.१.३ क र माई न ेते अनुयायांवर कसा भाव पाडतात
७.१.४ क र माई न ेतृ वावर स ंशोधन
७.१.५ क र माई न ेतृ व िस ा ंता या मया दा
७.२ प रवत नवादी न ेतृ व
७.२.१ यवहारीक न ेतृ व
७.२.२ यवहारीक आिण प रवत नवादी न े यांची वैिश ्ये
७.२.३ प रवत ना मक न ेतृ वाचे मू यमापन
७.३ ामािणक न ेतृ व हणज े काय?
७.४ भिव यासाठी अ ग य : माग दश न
७.४.१ माग दश न नात ेसंबंधाचे क रअर आिण मानिसक काय
७.५ भावी न ेते शोधण े आिण तयार करण े
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ
munotes.in
Page 83
नेतृ व - II
83 ७.० उि े
या युिनटचा अ यास क े यानंतर तु ही पुढील गो साठी स म हाल :
भाषेची रचना समज ून घेणे
भाषा िवकासाच े व प जाण ून घेणे
िवचार आिण भा षा यां यातील स ंबंधांचा अ यास करण े.
भाषा आिण स ंबंिधत िवषया ंचा अ यास करण े.
भाषेचा िवचारा ंवर कसा भाव पडतो ह े जाणून घेणे.
भाविनक ब ुि म े या स ंक पना समज ून घेणे.
७.१ प रचय : समकालीन न ेतृ व िस ा ंत
या िवभागात , आपण दोन समकालीन न ेतृ व िस ा ंत सादर करतो आहोत -क र माई न ेतृ व
आिण प रवत नशील न ेतृ व—एका सामा य उ ेशा या िवषयासह : ते ने यांना या ं या श द ,
क पना आिण वत ना ार े अनुयायांना े रत करणार े य हण ून दश वतात.
७.१.१ क र माई न ेतृ व
जॉन एफ . केनेडी, मािट न य ूथर िक ंग जूिनयर, रोना ड र ेगन, िबल ि ल ंटन, मेरी के ऍश
(सं थापक क र माई न ेते.) यां यात काय सा य आह े?
क र माई न ेतृ व हणज े काय?
मॅ स व ेबर या समाजशा ान े शतकाह न अिधक वषा पूव क र माइची या या ( ीक
भाषेतून "भेट") अशी क ेली होती , "वैयि क यि म वा ची िविश ग ुणव ा , या या आधार े
याला िक ंवा ितला स ंप न मानल े जात े. अ ुत, अलौिकक , िकंवा िकमान िवश ेषतः
अपवादा मक श िक ंवा गुण या बाबत याला सामा य लोका ंपासून वेगळे केले जाते. या
सवा म ये सामा य य साठी व ेश करण े सहजश य नसत े, तसेच ते दैवी उ प ी िक ंवा
अनुकरणीय मानल े जातात आिण या ं या आधारावर स ंबंिधत य ला न ेता मानल े जाते. ”
वेबरने असा य ुि वाद क ेला क क र माई न ेतृ व हे अिधकारा या अन ेक आदश कारा ंपैक
एक आह े. OB या ीन े क र माई न ेतृ वाचा िवचार करणार े पिहल े संशोधक रॉबट हाऊस
होते. हाऊस या क र माई न ेतृ व िस ा ंतानुसार, अनुयायी िविश वत नांचे िनरी ण
करतात त े हा वीर िक ंवा िवल ण न ेतृ व मता दश वतात. अनेक अ यासा ंनी क र माई
ने यांची वैिश ्ये ओळख याचा य न क ेला आह े: यां याकड े एक ी आह े, ती ी
सा य कर यासाठी त े वैयि क जोखीम घ े यास तयार आह ेत, ते अनुयायां या गरजा ित
संवेदनशील आह ेत आिण याबाबत त े असाधारण वत न दिश त करतात . munotes.in
Page 84
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
84 क र माई न ेतृ व हा त ुलनेने नवीन आिण व ेगळा असा नमुना आह े. 1970 पासून,
संशोधका ंनी यव थापन , शै िणक , सै य आिण सरकार यासार या े ांम ये क र माई
नेतृ वावर अ यास क ेला आह े. जरी स ंशोधका ंनी क र माई न ेतृ वाचा अ यास कर यासाठी
वेगवेग या प त चा वापर क ेला असला तरी , यांचे िन कष ब या पैक स ुसंगत आह ेत.
ायोिगक तपासणी ार े, संशोधका ंनी क र मा ई नेतृ वाची म ुख वैिश ्ये उघड क ेली आह ेत.
क र माई न ेतृ व िस ा ंत असाधारण व ैिश ्ये दश वतो ज े अनुयायांम ये भ आिण ेरणा
िनमा ण करतात आिण क र माई न ेते आिण या ंचे अनुयायी या ं यातील स ंबंध ठळक
करतात . झालेले अ यास क र माई न े यांचे अ य ंत भावशाली आिण िव ास ू य हण ून
वण न करतात या ंना ढ िव ास आह े, ते बदल करणार े एजंट आह ेत जे यांची ी
इतरांपय त पोहोचवतात , उ च अप े ा ठेवतात, यां या अन ुयायां या गरजा प ूण करतात
आिण अपार ंप रक प तीन े वागतात . संशोधका ंनी अस े ितपादन केले क क र माई न ेतृ व
हे संकटा या प रि थतीत , जे हा न ेता उ च अिधकारावर असतो , जे हा अ प आिण
ि ल काय नेमून िदल े जातात आिण ज े हा बा बि स े िदली जात नाहीत त े हा वतःला
कट करत े. ही प रि थती क र माई न े यांना बदलाची अ ंमलबजावणी कर या साठी आिण
यां या ीला ो साहन द े यासाठी स ंधी दान करत े.
क र माई न ेते मूळतः े रत आिण या ंचे येय िनि त कर यासाठी आिण प ूण कर यासाठी
वचनब असतात . ते नैसिग क र या म ु स ी आह ेत आिण स ंघटना मक सम या
ओळख यासाठी आिण आ हान े व जोखीम वीकार यासाठी या ं या अन ुयायांसह
भागीदारीन े काय करतात . अनुयायांना संघटना मक आिण व ैयि क दो ही उि े सा य
कर यास मदत करणार े िदशािनद श दान करताना त े सामूिहक ओळखीच े पोषण करत
असतात .
७.१.२ क र माई न े याची म ुख वैिश ्ये
1. दूर ी आ िण प अिभ यि . दूर ी असणा या ं ने यांना —एक आदश उि हण ून
य क ेले जाते —जे यथाि थतीप े ा चा ंगले भिव य स ुचवतात ; आिण इतरा ंना समज ेल
अशा प तीन े दूर ी च े मह व प कर यास स म असतात .
2. वैयि क जोखीम . उ च पातळीची व ैयि क जोखीम प कर याची तयारी असल ेले, उ च
मोल च ुकव याची तयारी असल ेले आिण द ूर ी ा कर यासाठी वत : या बळावर
य त असतात .
3. अनुयायां या गराजा ंिवषयी स ंवेदनशीलता . इतरां या मता ंची जाणीव आिण या ं या
गरजा आिण भावना ंना ितसाद द ेणारे असतात .
4. अपार ंप रक वत न. एखा ा काद ंबरी माण े समज या जाणा या आिण िनयमा ं या िव
असल े या वत नांम ये गुंतलेले असतात .
munotes.in
Page 85
नेतृ व - II
85 क र माई न ेते ज माला य ेतात क न ंतर घडतात ?
क र माई न ेते यां या ग ुणांसह ज माला य ेतात का ? िकंवा लोक खरोखर क र माई न ेते
बनणे िशकू शकतात ? होय, य अशा व ैिश ्यांसह ज माला य ेतात ज े यांना क र माई
बनवतात . िकंबह ना, समान ज ु या म ुलां या अ यासात अस े आढळ ून आल े आहे क त े
क र माई न ेतृ व उपाया ंवर समान ग ुण िमळवतात , जरी त े वेगवेग या घरा ंम ये वाढल ेले
असल े आिण कधीही भ ेटले नसल े तरीही . यि म वाचा स ंबंधही क र माई न ेतृ वाशी
असतो ; क र माई न ेते बिहम ु ख, आ मिव ास आिण यशािभम ुख आिण नवीन अन ुभवांसाठी
खुले अस याची श यता असत े. बराक ओबामा आिण रोना ड र ेगन या रा ा य ा ंचा
िवचार करा : यां यासारख े असो िक ंवा नसोत , यांची तुलना अनेकदा क ेली जात े कारण
दोघांम ये क र माई न े यांचे गुण आह ेत. ब याच त ा ंचा असा िव ास आह े क य ना
क र माई वत न दिश त कर यासाठी िशि त क ेले जाऊ शकत े. शेवटी, आप याला
िविश व ृ ी वारशान े िमळतात याचा अथ असा नाही क आपण बदलायला िश कू शकत
नाही. लेखकांचा एक गट तीन -चरण ि या तािवत करतो .
थम,आशावादी ि कोन राख ून क र माची आभा िवकिसत करण े, वतः या य ेयांब ल
आशावादी असण े; उ साह िनमा ण कर यासाठी उ ेरक हण ून उ कटत ेचा वापर करण े;
आिण स ंपूण शरीराशी स ंवाद साधण े, आिण केवळ श दा ं ारे नाही तर ग ैर-मौिखक द ेहबोली
वापरण े.
दुसरे,इतरांना अन ुसरण कर यास ेरणा द ेणारे ढ नात े तयार क न यात या ंचा समाव ेश
करणे.
ितसर े,अनुयायां या भावना ंना पश क न या ं यातील मता बाह ेर आणण े. ने यांनी
यां या अन ुयायांब ल सहान ुभूतीशील असाव े.
पदवीप ूव यवसाय िश ण घ ेणा या िव ा या ना क र माई "भूिमका (Play)" वाटिव यास
सांगणा या स ंशोधका ं या मत े, हा ि कोन काय करत अस याच े िदसत े. िव ा या ना एक
यापक उि प करण े, उ च काय मते या अप े ांवर स ंवाद सा धणे, या अप े ा पूण
कर या या अन ुयायां या मत ेवर आ मिव ास दिश त करण े आिण या ं या अन ुयायां या
गरजांब ल सहान ुभूती दाखवण े िशकवल े गेले; ते एक शि शाली , आ मिव ासप ूण आिण
गितशील उपि थती ेिपत कर यास िशकल े; आिण या ंनी मनमोहक आिण आक ष क
आवाज वाप न सराव क ेला. यांना क र माई अशाि दक व ैिश ्ये जागृत कर यासाठी
देखील िशि त क ेले गेले: यां यात ड े क या काठावर बसता ंना आिण ड े क म य े अंतर
ठेवतांना बदल िदस ून आला , यु ां या िदश ेने पुढे झुकले, यांनी थेट ने संपक राखला
आिण आरामशीर म ु ा आिण च ेहया वरील हावभाव आन ंदी होत े. यां या अन ुयायांम ये
क र माई नसल े या न े यां या अन ुयायांपे ा उ च काय दश न, काय समायोजन आिण न ेता
व गट याम ये समायोजन होत े.
७.१.३ क र माई न ेते अनुयायांवर कसा भाव पाडतात
क र माई न ेते य ात अन ुयायांवर कसा भाव पाडतात ? या बाबत चा पुरावा चार -चरण
ि या स ूिचत करतो . याची स ु वात एक आकष क दूर ी, सं थे या चा ंग या भिव याशी munotes.in
Page 86
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
86 वत मानाशी स ंबंध जोड ून, येय गाठ यासाठी दीघ कालीन धोरण मा ंड यापास ून होत े. इ
ीकोन व ेळ आिण प रि थतीशी ज ुळतात आिण स ं थेचे वेगळेपण ितिब ंिबत करतात .
दुसरे, एखा ा स ं थे या द ूर ी अिभ य करणा या घोषवा या िशवाय या स ं थेची
दूर ी अप ूण वाटत े. क र माई न ेते अनुयायांवर एक यापक य ेय आिण उ ेशांची छाप
टा यासाठी द ूर ी दश िवणारी िवधान े वाप शकतात . ते अनुयायांचा आ मस मान आिण
आ मिव ास वाढवतात , उ च कामिगरी या अप े ा आिण अन ुयायी त े िमळव ू शकतात या
िव ासान े. पुढे, श द आिण क ृत ार े नेता मू यांचा एक नवीन स ंच य करतो आिण
अनुयायांसाठी अन ुकरण कर याक रता एक उदाहरण िन ि त करतो . इ ायली ब ँक
कम चा या ं या एका अ यासात अस े िदसून आल े आहे क क र माई न ेते अिधक भावी
होते कारण या ंचे कम चारी या ं याशी व ैयि क र या ओळखल े जातात . क र माई न ेते
देखील सहकाय करतात आिण पर पर समथ न दिश त करतात .
११५ सरकारी कम चा यां या अ यासात अस े आढळ ून आल े क ज े हा या ं याकड े
क र माई न ेते असतात त े हा या ं याकड े कामा या िठकाणी व ैयि क स ंबंधाची ती भावना
असत े, याम ुळे यांची मदत आिण अन ुपालन -क ि त वत न कर यात ग ुंत याची या ंची
इ छा वाढत े. अखेरीस, क र माई न ेता भावना ेरक आिण ब या चदा अपार ंप रक वत नात
गुंततो आिण द ूर ीब ल ध ैय आिण खा ी दाखवतो . अनुयायी या ंचा नेता य करत
असल े या भावना "पकडतात ".
भावी क र माई न ेतृ व प रि थतीवर अवल ंबून असत े का?
संशोधन क र माई न ेतृ व आिण उ च काय दश न आिण अन ुयायांम ये समाधान
यां यातील भावी सहस ंबंध दश िवते. क र माई न े यांसाठी काम करणार े लोक अित र
य न कर यास व ृ होतात , कारण या ंना ते आवडत े आिण त े याचा आदर करतात , व
याबाबत अिधक समाधान य करतात . क र माई सीईओ असल े या स ं था द ेखील
अिधक फायद ेशीर आह ेत आिण क र माई महािव ालयातील ा यापक उ च अ यास म
मू यमापनाचा आन ंद घेतात. तथािप , जे हा अन ुयायां या काया त वैचा रक घटक असतो
िकंवा वातावरणात उ च माणात तणाव आिण अिनि तता असत े ते हा क र माई न ेता
सवा त यश वी िदस ून येतो. योगशाळ े या अ यासातही , जे हा लोक मानिसक ्या जाग ृत
असतात , ते हा त े क र माई न े यांना ितसाद द े याची अिधक श यता असत े. जे हा
क र माई न ेते समोर य ेतात त े हा त े राजकारणात िक ंवा धमा त िकंवा यु काळात िक ंवा
एखादा यवसाय बा याव थ ेत असताना िक ंवा जीवघ े या स ंकटाला त ड द ेत असताना त े
का अस याची श यता असत े हे याव न प होऊ शकत े. ँकिलन डी . झवे ट या ंनी
१९३० या दशकात य ुनायटेड टेट्सला महाम ंदीतून बाह ेर काढ यासाठी एक ी िदली .
१९९७ म ये, जे हा ऍपल कॉ य ुटर धडपडत होता आिण िदशाही न होत होती , ते हा
बोडा ने क र माई सह -सं थापक टी ह जॉ स या ंना अंत रम सीईओ हण ून परत य े यास
आिण क ंपनीला ित या नािव यप ूण मुळांकडे परत य े यास राजी क ेले.
क र मा मया िदत करणारा आणखी एक प रि थतीज य घटक हणज े सं थेतील पातळी .
उ च अिधकारी ी िनमा ण करतात ; खाल या - तरीय यव थापन नोक या ंम ये एखा ा
य या क र माई न ेतृ व गुणांचा वापर करण े िकंवा सं थे या मोठ ्या उि ा ंशी याची munotes.in
Page 87
नेतृ व - II
87 ी स ंरेिखत करण े अिधक कठीण आह े. शेवटी, जे हा या ंना संकट जाणवत े, जे हा त े
तणावाखाली असतात िक ंवा जे हा या ंना या ं या जीवाची भीती असत े ते हा लोक
िवशेषतः क र माई न ेतृ वास वीकारतात . क र माई न ेते यां या कम चा या ंचा ताण कमी
कर यास स म असतात , कदािचत त े काम अिधक अथ पूण आिण मनोर ंजक बनिव यात
मदत करतात . आिण काही लोका ंची यि म व े िवशेषतः क र माई न ेतृ वासाठी स ंवेदना म
असतात . आ मस मानाचा िवचार करा . या य म य े आ मस मानाचा अभाव असतो
आिण वत : या म ू यावर िच ह िनमा ण होत े, तो ने याचा माग िकंवा िवचार कर याची
वतःची प त थािपत कर याऐवजी न े याची िदशा आ म सात कर याची अिधक
श यता असत े.
७.१.४ क र माई न ेतृ वावर स ंशोधन
संशोधका ंनी क र माई न ेतृ वा या सकारा मक प रणामा ंचे द तऐवजीकरण क ेले आह े.
उदाहरणाथ , यांना आढळल े आहे क क र माई न े यांचे अनुयायी क ेवळ या ं या न े याचे
समथ न आिण िव ास ठ ेवत नाही त तर या ं या यव थापकाच े येय पूण कर याचा य न
देखील करतात . ते सहसा या ं या न े याकड ून िशकतात आिण या या वागण ुक चे
अनुकरण करतात . अ यास स ुचिवतो क अन ुयायी न े याचा आ मिव ास , अपवादा मक
यि म व , िवल ण ी , िवचारधारा आिण या या िक ंवा ित या अधीन था ंची मता
वाढव याची ेरणा या कारणा ंमुळे क र माई न ेता आिण या या िक ंवा ित या य ेयाचा
वीकार करतात . सामा यतः , क र माई न े यांिशवाय अन ुयायी समक ा ंपे ा जा त
समाधान अन ुभवतात . तथािप , मागील अ यासातील िन कष दश िवतात क क र माई न ेते
ते नेतृ व करत असल े या गटा ंम ये िवभागणी द ेखील क शकतात , अिधक ृत यव थापन
शैली दिश त क शकतात आिण ु लक गो वर ल क ि त क शकतात .
क र माई न ेतृ वाची गडद बाज ू
एआयजीच े हॅंक ीनबग , जीईच े जॅक वे च, टायकोच े डेिनस कोझलो क , साउथव े ट
एअरलाइ सच े हब के हेर, िड नेचे मायक ेल आयसनर आिण एचपीच े काल िफओ रना
यासारख े क र माई यवसाय न ेते डेि हड ब ेकहॅम आिण म ॅडोना या ं या आद ेशानुसार
सेिलि टी बनल े. येक कंपनीला एक क र माई सीईओ हवा होता , आिण या ंना आकिष त
कर यासाठी स ंचालक म ंडळान े यांना िवल ण वात ं य आिण स ंसाधन े िदली —खाजगी
जेट आिण कोट ्यवधी -डॉलस , प टहाऊसचा वापर , समु िकनारी घर े आिण कलाक ृती
खरेदी कर यासाठी याजम ु कज , सुर ा कम चारी आिण त सम रॉय टी व फायद े इ..
एका अ यासात अस े िदसून आल े आह े क क र मा ई सीईओ या ंची कामिगरी म यम
असतानाही उ च पगाराचा लाभ घ ेऊ शकतात . दुद वाने, आयु यापे ा मोठ े असल ेले
क र माई न ेते यां या स ं थां या िहतासाठी काय करत नाहीत . अनेकांनी या ं या व ैयि क
उि ा ंना स ं थे या उि ा ंना माग े टाकू िदल े आह े. एनरॉन , टायको , व ड कॉम आिण
हे थसाउथ सार या क ंप यांचे िनकाल अस े नेते होते यांनी संघटना मक स ंसाधना ंचा
बेपवा ईने यां या व ैयि क फाय ासाठी वापर क ेला आिण अिधकारी या ंनी टॉक या
िकमती वाढव यासाठी कायद े आिण न ैितक सीमा ंचे उ ल ंघन क ेले आिण न े यांना टॉ क
पया यांम ये लाखो डॉलस ची रोख र कम िदली . संशोधनात अस े िदसून आल े आहे क या munotes.in
Page 88
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
88 य मादक असतात त े क र माई न ेतृ वाशी स ंबंिधत काही वत नांम ये देखील अिधक
असतात . असे नाही क क र माई न ेतृ व भावी नाही ; एकूणच, ते आहे, परंतु क र माई
नेता नेहमीच उपा य नसतो . यश ह े काही माणात प रि थती आिण न े या या ीवर
अवल ंबून असत े. काही क र माई न ेते-उदाहरणाथ िहटलर -आप या अन ुयायांना
िवनाशकारी ठ शकणा या ीचा पाठप ुरावा कर यास पटव ून दे यात ख ूप यश वी
झालेले आहेत.
७.१.५ क र माई न ेतृ व िस ा ंता या मया दा
क र माई न ेतृ व िस ा ंतावर िकतीही स ंशोधन क ेले गेले असल े तरी, क र माई न ेतृ वाची
नेमक या या अिनि त रािहली आह े. काही स ंशोधका ंनी अस े ितपादन क ेले क ज े हा
अनुयायी या ं या न े याला असाधारण ग ुणधम असल ेले समजतात आिण ज े हा अन ुयायी
यां या ने याशी मजब ूत संबंध िनमा ण करतात त े हा त े क र माई मानल े जातात ; तथािप ,
असे गुणधम अनेक गृिहतका ंवर आधा रत आह ेत: जसे क , ने या या वत नात दश िवले या
घटका ंचे माण , घटका ंचे मह व आिण घटका ं या भावाच े माण . यातील काही
घटका ंम ये ने याचे संघटना मक वातावरण , भिव यातील उि े आिण पस ंती यावर ल
क ि त क ेले जाते. काही स ंशोधका ंनी पु ी केली क जरी अन ुयायी न े याला अपवादा मक
िकंवा क र माई हण ून ओळखत नसला तरीही ज े हा एखादा न ेता अन ुयायां या व ृ ीवर
आिण मोिहम ेवर प रणाम करतो त े हा क र मा ई नेतृ व अि त वात असत े. वैकि पक र या ,
इतरांचा असा य ुि वाद आह े क न े याचे गुण, अनुयायी आिण प रि थती एकि तपण े
क र माई ग ुण आह ेत क नाही ह े ठरवतात .
संशोधक स ुचवतात क क र माई न ेतृ व मह वप ूण िकंवा आव यक नाही . काही लोक असा
तक करतात क स ंघटनेची ी न ेते आिण अधीन था ं या सहयोगी य ना ं ारे तयार क ेली
जाते आिण काहीजण असा आ ह करतात क प रवत नवादी न े यां या प रणामी
संघटना ंम ये मोठे प रवत न घडतात . तरीही इतर लोक असा य ुि वाद करतात क अशा ंत
िकंवा तणावप ूण काळात क र माई न ेतृ वाची आव यकता असत े - उदाहरणाथ , जे हा
एखा ा क ंपनीला ित या कम चा या ंम ये घट य ेते िकंवा जे हा स ं था मक िवलीनीकरण
होते.
क र माई न ेतृ व िस ा ंत अंतिन िहत भाव ि या ं या मह वाच े प ीकरण दान कर यात
अयश वी ठरतो . काही िस ा ंतकारा ंनी अस े मांडले आहे क व ैयि क ओळख ही ाथिमक
भावाची ि या आह े, तर इतरा ंचे हणण े आह े क साम ूिहक ओळख आिण
आंत रक करण या भावशाली ि या आह ेत. ते दावा करतात क अन ुयायी या ं या
ने याशी एकिन होतात आिण न े याची काय आिण उि े उ स ुकतेने पार पा डतात . हे
समिप त अन ुयायी या ं या क र माई न े याची मा यता िमळिव यासाठी प र मप ूव क काय
करतात आिण या ं या न े या या वत नाचे अनुकरण करतात .
दुसरीकड े, इतरांचा असा दावा आह े क साम ूिहक ओळख आिण अ ंतग तीकरण या
भावशाली ि या आह ेत. यांचा असा दावा आहे क जर आ ंत रक करण ही बळ
भावाची ि या अस ेल आिण अन ुयायी य ेयािभम ुख असतील , तर य ेयांची ा ी हा
यां या आ मिव ासाचा अिवभा य भाग अस ेल. प रणामी , अनुयायी या ंचे येय पूण munotes.in
Page 89
नेतृ व - II
89 कर यासाठी प र मप ूव क काय करतील आिण क र माई न े यापे ा यां या काया वर
अिधक िन ा दाखवतील . अनुयायी कदािचत न े याची अवा तव उि े पूण कर यापास ून
परावृ होतील आिण या ं या त वा ंचे उ ल ंघन करणारी उि े नाकारतील .
दुद वाने, क र माई न ेतृ वा या म ूलभूत वत नांची सामाियक समज नाही . जरी क र मा ई
नेतृ वावरील बह त ेक अ यासा ंनी न े या या वत णुक ला स ंबोिधत क ेले असल े तरी,
क र माई न ेतृ वा या आव यक वत नांब ल िस ा ंतवा ा ंम ये स या कोण तीही सहमती
नाही िक ंवा ने याचे वत न आिण या वत नामागील तक य ां यातील स ंबंधांची प समज
नाही. बह तेक वत णूक या ं या क र मा या ग ुणांशी जोड याऐवजी सामािजक न ेतृ वा या
भावीत ेशी संबंिधत अस याच े िदसत े.
या यित र , हाताळणी या वत णुक पे ा सामािजक र या वीकार या जाणा या वत नांवर
जा त ल क ि त क ेलेले िदसत े. काही क र माई न ेते संकटाच े िच ण कर यासाठी ,
यां या अपघाता ंब ल इतरा ंना फटकारण े आिण या ं या कत ृ वाचा अितर ेक क न
प रि थती वाढव ून हेराफेरी कर या या वत नात ग ुंतलेले असतात . हे फेरफार करणार े वत न
अनेकदा आि त अन ुयायी आिण न े यांना त हण ून पाह याची व ृ ी िनमा ण करतात .
७.२ प रवत नवादी न ेतृ व
प रवत ना मक न ेतृ व हा िवकासा मक स ंबंधांवर आधा रत भावाचा एक कार आह े जो
इतरांना नैितक आिण यावसाियक िवकासा या उ च तरावर पोहोचवतो , अनुकूलता
आिण बदला ंना ो साहन द ेतो आिण अप े ेपे ा जा त काय दश न घडव ून आणतो .
यवहारा मक न ेतृ व
यवहारा मक न ेतृ व हा िविनमय स ंबंधांवर आधा रत भावाचा एक कार आह े याम य े
नेता अन ुयायांकडून मा य क ेले या कामिगरी या िवतरणा या बद यात िदशा आिण
पुर कार दान करतो . एकि तपण े, या नेतृ व शैली बाजारप ेठेतील बदला ंसाठी अनुकूलता
आिण ितसाद मता वाढव ू शकतात , सम या ंवर अिधक सज नशील िनराकरण े िनमा ण
कर यासाठी साम ूिहक कौश य स ंच िव त ृत क शकतात आिण लोका ंना आ हान द ेऊ
शकतात आिण या ंचा अिधक प ूण िवकास क शकतात . सं थांम ये उ पादकता आिण
नफा िमळव यासाठी अशा ि या आव यक असतात .
संशोधना या एका वाहान े यवहारातील न े यांपासून प रवत नाला व ेगळे कर यावर ल
क ि त क ेले आह े. ओहायो ट ेट टडीज , िफडलरच े मॉडेल आिण पथ - येय िस ा ंत
यवहारातील न े यांचे वण न करतात , जे यां या अन ुयायांना भ ूिमका आिण काय
आव यकता प क न थािपत उि ा ंकडे पोहोच याक रता माग दश न करतात .
प रवत नवादी न ेते अन ुयायांना स ं थे या भ यासाठी या ं या वाथा या पलीकड े
जा यासाठी े रत करतात आिण या ं या अन ुयायांवर िवल ण भाव टाक ू शकतात .
ए हॉन य ेथील अ ँि या ज ंग, हिज न ुपचे रचड ॅ सन आिण बोई ंगचे िजम म ॅकनन ह े
सव प रवत नवादी न ेते आहेत. ते वैयि क अन ुयायां या िच ंता आिण गरजा ंकडे ल द ेतात;
जु या सम या ंकडे नवीन मागा नी पाह यास मदत क न त े अनुयायांची सम या ंब ल munotes.in
Page 90
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
90 जाग कता बदलतात ; आिण त े अनुयायांना उ ेिजत करतात आिण सम ूह उि े सा य
कर यासाठी अित र य न कर यास े रत करतात .
यवहारा मक आिण प रवत नवादी न ेतृ व एकम ेकांना पूरक आह ेत; ते गो ी प ूण कर या या
ि कोनाला िवरोध करत नाहीत . प रवत नवादी न ेतृ व यवहारा या नेतृ वावर तयार होत े
आिण अन ुयायी य न आिण काय मतेचे तर िनमा ण करत े जे केवळ यवहारी न ेतृ व क
शकते. पण उलट स य नाही हण ून जर त ु ही चा ंगले यवहार करणार े नेते असाल पर ंतु
तुम यात प रवत नाचे गुण नसतील तर त ु ही फ एक म यम न ेता असाल . सव म न ेते
यवहार आिण प रवत नवादी असतात .
७.२२ यवहारा मक आिण प रवत नवादी न े यांची वैिश ्ये
यवहारा मक न ेता
आकि मक प ुर कार : य ना ंसाठी प ुर कारा ंची द ेवाणघ ेवाण करार , चांग या
कामिगरीसाठी पुर कार दे याचे वचन द ेते, िस ी ओळखतात .
अपवादान ुसार य व थापन (सि य ): िनयम आिण मानका ंमधील िवचलन पाहत े आिण
शोधत े, यो य कारवाई करत े.
अपवादान ुसार यव थापन (िनि य ): मानका ंची पूत ता होत नस यासच ह त ेप करत े.
य या वात ं यावर सरकारी िनय ं ण न ठ ेव याच े धोरण (Laissez -
Faire ):जबाबदा या सोडतो , िनण य घेणे टाळतो .
प रवत नवादी न ेता
आदश भाव : ी आिण य ेयाची भावना दान करत े, अिभमान जाग ृत करत े, आदर
आिण िव ास ा करत े.
ेरणादायी ेरणा: उ च अप े ा स ं ेषण करत े, य ना ंवर ल क ि त कर यासाठी
तीका ंचा वापर करत े, सो या मागा नी मह वप ूण हेतू य करत े.
बौि क उ ेजना: बुि म ा , तक शु ता आिण काळजीप ूव क सम या सोडव यास
ो साहन द ेते.
वैयि क िवचार : वैयि क ल द ेते, येक कम चा याशी व ैयि क र या वागत े, िश क ,
स ला द ेते.
यवहार /प रवत ना मक नेतृ वाचे प रणाम
प रवत नशील आिण यवहारा मक CR नेतृ वाचे िविवध कारच े सकारा मक प रणाम
होऊ शकतात . अशा न ेतृ वामुळे अनुयायांना या ं या न े याब ल समाधानी , सश आिण
वयं े रत वाटत े आिण या ं या नोकरी या वण नात ज े समािव आह े याप े ा अिधक काय
कर यास व ृ करत े. प रणामी , अनुयायी अन ेकदा कमाई या जािहराती न दवतात . असे
नेतृ व अन ुयायांना अित र य न कर यास आिण या ं या नोक या ंम ये अिधक munotes.in
Page 91
नेतृ व - II
91 सज नशील आिण भावीहो यासाठी े रत करत े. हे अनुयायांचा ताण आिण बन आउट कमी
कर यास द ेखील मदत करत े.
गटांसाठी, प रवत नवादी न ेतृ व अिधक साम ूिहक आ मिव ास , मनोबल आिण एकस ंधता
िनमा ण करत े.
याचा प रणाम गट उ पादकता , प रणामकारकता आिण सज नशीलता आिण न ेता आिण
काया ब ल समाधान िमळत े. हे सामाियक न ेतृ व देखील तयार क शकत े, याची या या
"संघाचे नेतृ व" हणून केली जात े, याम य े नेतृ व काय सद या ंम ये िवतरीत क ेली
जातात .
प रवत ना मक न ेतृ वामुळे िनमा ण होणा या सं था मक प रणामा ंम ये नावी य , धारणा ,
सं था मक बा ंिधलक , यवसाय य ुिनटच े येय गाठण े, युिनटची आिथ क कामिगरी ,
बाजारातील वाटा आिण ाहका ंचे समाधान आिण यावसाियक स ुर ा या ंचा समाव ेश होतो .
नेतृ वाची स ंपूण ेणी
Laissez -faire हे सवा त िन य आिण हण ून नेता वत न कमी भावी आह े. अपवादान े
यव थापन —सि य िक ंवा िनि य —िकंिचत चा ंगले आह े, परंतु तरीही त े कुचकामी
मानले जाते. यव थापन - ारा-अपवाद न ेते केवळ सम या असतानाच उपल ध असतात ,
यात अन ेकदा उशीर झाल ेला असतो . आकि मक ब ीस न ेतृ व ही न ेतृ वाची भावी श ैली
असू शकत े परंतु कम चा या ंना कत या या पलीकड े जा याची स ंधी िमळत नाही .
केवळ चार उव रत श ैल सह -प रवत ना मक न ेतृ वा या सव पैलूंसह-नेते अन ुयायांना
अपे ेपे ा जा त काय कर यास आिण स ं थे या फाय ासाठी या ं या वाथा या पलीकड े
जा यास व ृ कर यास स म आह ेत. वैयि क िवचार , बौि क उ ेजना, ेरणादायी
ेरणा आिण आदश भाव या सवा चा प रणाम कामगारा ंकडून अित र य न , उ च
उ पादकता , उ च मनोबल आिण समाधान , उ च स ं था मक प रणामकारकता , कमी
उलाढाल , कमी अन ुपि थती आिण अिधक स ंघटना मक अन ुकूलता यात होतो . या
मॉडेल या आधार े, नेते सामा यतः ज े हा त े िनयिमतपण े चार प रवत नीय वत नांचा वापर
करतात त े हा सवा त भावी असतात .
प रवत नवादी न ेतृ व कस े काय करत े
प रवत नवादी न ेते अिधक भावी असतात कारण त े अिधक सज नशील असतात , परंतु ते
यांचे अन ुसरण करणा या ंना द ेखील सज नशील हो यासाठी ो सािहत करतात .
प रवत नवादी न ेते असल े या कंप यांम ये जबाबदारीच े अिधक िवक ीकरण असत े,
यव थापका ंना जोखीम घ े याची अिधक व ृ ी असत े आिण न ुकसानभरपाई योजना
दीघ कालीन प रणामा ंसाठी तयार क े या जातात - या सव कॉप र ेट उ ोजकता स ुलभ
करतात . चीनमधील मािहती त ं ान कम चा या ं या एका अ या सात अस े आढळ ून आल े
क न ेतृ वा या वत नाला सश बनव याम ुळे कामगारा ंम ये सकारा मक व ैयि क
िनयं णाची भावना िनमा ण झाली , याम ुळे कामावर या ंची सज नशीलता वाढली .
प रवत नवादी न ेते असल े या क ंप या स ं थे या उि ा ंब ल शीष यव थापका ंम ये अिधक munotes.in
Page 92
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
92 सहमती दश वतात, याम ुळे उ कृ सं था मक कामिगरी िमळत े. इ ायली स ै याने समान
प रणाम पािहल े आहेत, हे दश िवते क प रवत नवादी न ेते गट सद या ंम ये एकमत िनमा ण
क न कामिगरी स ुधारतात .
प रवत नवादी न ेते अनुयायांची आ म -काय मता वाढव यास स म आहेत, याम ुळे गटाला
"क शकतो " चेतना िमळत े. अनुयायी मह वाका ं ी उि ा ंचा पाठप ुरावा करतील ,
सं थे या धोरणा मक उि ा ंशी सहमत असतील आिण त े या य ेयांचा पाठप ुरावा करत
आहेत ते वैयि क र या मह वाच े आहेत असा िव ास ठ ेव याची श यता असत े. या माण े
दूर ी क र माई न ेतृ व कस े काय करत े हे प कर यात मदत करत े, तसेच ते
प रवत ना मक न ेतृ वा या भावाचा भाग द ेखील प करत े. एका अ यासात अस े िदसून
आले आह े क उ ोजक क ंप यां या यशाच े प ीकरण द े यासाठी क र माई ( भावी ,
गितमा न, चैत यशील ) संवाद श ैलीपे ा ी अिधक मह वाची आह े. शेवटी, प रवत नवादी
नेतृ व अन ुयायां या बाज ूने वचनब ता िनमा ण करत े आिण न े यावर अिधक िव ास िनमा ण
करते.
७.२.३ प रवत नवादी न ेतृ वाचे मू यांकन
प रवत नवादी न ेतृ व सव प रि थत म य े िततक ेच भावी नसत े. अिधक जिटल स ं थांपे ा
लहान , खाजगी र या आयोिजत क ेले या क ंप यांम ये तळा या ेण वर याचा अिधक
भाव पडतो . जे हा न ेते बा स ंचालक म ंडळाला अहवाल द ेतात िक ंवा जिटल नोकरशाही
संरचनेशी यवहार करतात याप े ा जे हा नेते थेट कम चा यांशी संवाद साध ू शकतात आिण
िनण य घेऊ शकतात त े हा प रवत ना मक न ेतृ वाचे वैयि क व प सवा त भावी अस ू
शकते. दुस या अ यासात अस े िदसून आल े आहे क प रवत नवादी न ेते श , अंतर आिण
सामूिहकत ेम ये उ च स ंघांम ये गट साम य सुधार यासाठी अिधक भा वी होत े. चीन
आिण य ुनायटेड ट ेट्स या दो ही द ेशांतील कम चा या ं या नम ु याचा वापर क न इतर
अलीकडील स ंशोधनात अस े आढळ ून आल े आहे क प रवत नवादी न ेतृ वाचा श -अंतर
अिभम ुखतेम ये कमी असल े या य मधील किथत ि या मक यायाशी अिधक
सकारा मक स ंबंध आहे, जो अिधक मजब ूत प रवत नशील न ेतृ व-नाग रक वाशी आिण ज े
पॉवर िड ट सम य े जा त असल े यांमधील वत न संबंधाशी स ंबंिधत आह े. प रवत नवादी
ने यांना उ च तरावरील िव ास द ेखील ा होतो , याम ुळे अनुयायांसाठी तणाव कमी
होतो. थोड यात , प रवत नवादी न ेतृ व िविवध ि या ं ारे काय करत े.
७.३ अ सल न ेतृ व हणज े काय?
माईक उ मन , जे सी प े नी CEO, असा य ुि वाद करतात क न े यांनी िनः वाथ , चांगले
ऐकणे आिण ामािणक असण े आव यक आह े. कॅ पबेल सूपचे सीईओ ड लस आर . कोनंट
हे िनि तपण े कमी क ेले गेले आहेत. कॅ पबेल सूप या भ कम कामिगरीवर िवचार करायला
सांिगत यावर , तो हणतो , "आ ही आमची गती थोडी जा त करत आहोत (आम या
समवय का ंपे ा)." तो िनयिमतपण े चुका कब ूल करतो आिण अन ेकदा हणतो , “मी अिधक
चांगले क शकतो .” उलमन आिण कोन ंट हे अ सल न ेतृ वाचे उ म उ दाहरण आह ेत.
अ सल न े यांना ते कोण आह ेत हे माहीत असत े, ते काय िव ास ठ ेवतात आिण या ंना munotes.in
Page 93
नेतृ व - II
93 मह व असत े आिण या म ू यांवर आिण िव ासा ंवर उघडपण े आिण प पण े कृती करतात .
यांचे अनुयायी या ंना नैितकता असल ेला यि मानतात . अ सल न ेतृ वाने िनमा ण
केलेली ाथिमक ग ुणव ा हणज े िव ास . अ सल न ेते मािहती सामाियक करतात , मु
सं ेषणास ो साहन द ेतात आिण या ं या आदशा ना िचकट ून राहतात . प रणाम : लोक
यां यावर िव ास ठ ेवतात. ही संक पना नवीन अस याम ुळे, अ सल न ेतृ वावर फारस े
संशोधन झाल ेले नाही . तथािप, नैितकता आिण न ेतृ वावर िव ास ठ ेव याचा हा एक
आ ासक माग आह े कारण तो न ेता हो या या न ैितक प ैलूंवर ल क ि त करतो .
प रवत नवादी िक ंवा क र माई न े यांची ी अस ू शकत े आिण त े मनापास ून संवाद साध ू
शकतात , परंतु कधीकधी ी च ुक ची असत े (जसे क िहटलर या बाबतीत ), िकंवा नेता
या या वत : या गरजा िक ंवा आन ंदांब ल अिधक िच ंितत असतो , जसे क ड ेिनस
कोझलो क (माजी- टायकोच े सीईओ )जेफ ि किल ंग (एनरॉनच े माजी सीईओ ), आिण
राज राजर नम (गॅिलयन ुपचे सं थापक ).
७.४ भिव यासाठी अ ग य : माग दश न
नेते अनेकदा भिव यातील न ेतृ व घडव याची जबाबदारी घ ेतात. माग दश न कशाम ुळे
मौ यवान बनवत े तसेच या या स ंभा य तोट ्यांचा िवचार क यात . माग दश न एक
माग दश क हा एक व र कम चारी असतो जो कमी -अनुभवी कम चा याला ायोिजत करतो
आिण याला एक आि त हण ून पािठंबा देतो. यश वी माग दश क चांगले िश क असतात .
ते क पना प पण े मांडतात , नीट ऐकतात आिण आि त या सम या ंब ल सहान ुभूती
दाखवतात . माग दश न संबंध क रअर फ ं श स आिण मनो सामािजक काय णाली दो ही
दान करतात . पारंपा रक अनौपचा रक माग दश न संबंध ते हा िवकिसत होतात ज े हा न ेते
कमी अन ुभवी, खाल या तरावरील अशा कम चा या ची ओळख करतात या यात
भिव यातील िवकासाची मता आह े असे िदसत े. य ची अन ेकदा िवश ेषत:आ हाना मक
काय देऊन चाचणी क ेली जात े. जर तो िक ंवा ितन े वीकाराह कामिगरी क ेली तर , गु
नातेसंबंध िवकिसत क ेले जाते. तो अनौपचा रकपण े य ला दश वेल क स ं था खरोखर
या या औपचा रक स ंरचना आिण ि या ं या बाह ेर कशी काय करत े आहे.
एखा ा न े याला माग दश क का हायच े असत े?
अनेकांना अस े वाटत े क या ं याकड े त ण िपढीसोबत काहीतरी वाट ून ायच े आहे आिण
यांना वारसा दान करायचा आह े. माग दश नामुळे खाल या दजा या कम चा या ं या व ृ ीवर
अ य ताबा िमळतो आिण य स ंभा य स ं था मक सम याप ूव शी च ेतावणी स ंकेतां
ओळखणारा उ कृ ोत बन ू शकत े. एखा ा स ं थेतील सव कम चारी माग दश न संबंधात
सहभागी हो याची समान श यता आह े का? दुद वाने, युनायटेड ट ेट्सम य े, बह तेक
सं थांमधील वरच े यव थापक ह े पारंपा रकपण े गोरे पु ष िनवडल े आहेत कारण पा भूमी,
िश ण , िलंग, वंश, वांिशकता आिण धम , अ पस ं याक आिण ि या या ं यात सार याच
य ची िनवड कर याचा स लागारा ंचा कल असतो . "लोक न ैसिग क र या माग दश काकड े
जातात आिण या ंना ते जवळ ून ओळखतात या ं याशी त े अिधक सहजपण े संवाद साध ू
शकतात ." ल िगक आकष ण िकंवा ग पाट पा यासार या सम या कमी कर यासाठी व र
पु ष यव था पक द ेखील प ु ष आि त िनवड ू शकतात . अनेक सं थांनी अ पस ं याक munotes.in
Page 94
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
94 आिण मिहला ंना माग दश न करणार े संबंध िततक ेच उपल ध आह ेत का हे सुिनि त
कर यासाठी औपचा रक काय म तयार क ेले आहेत. जरी चा ंग या ह ेतूने सु वात क ेली
असली तरी , हे औपचा रक स ंबंध अनौपचा रक स ंबंधांइतके भावी ठरत नाहीत .
सुमार दजा चे िनयोजन आिण स ंरचना ह े अनेकदा कारण अस ू शकत े. काय मा या
भावीत ेसाठी माग दश क वचनब ता मह वप ूण आहे; माग दश कांनी नात ेसंबंध वतःसाठी
आिण आि ता ंसाठी फायद ेशीर हण ून पािहल े पािहज े. आि त य ला द ेखील असे
वाटल े पािहज े क यान े नातेसंबंधात काही द ेऊ शकत े आहे; याला अस े वाटत े क त े
या यावर िक ंवा ित यावर लादल े गेले आह े तो फ हालचाल मध ून पुढे जाईल .
औपचा रक माग दश न काय म द ेखील त े हा यश वी हो याची श यता असत े जे हा त े
काय शैली, गरजा आिण िश क आिण माग दश क या ं या कौश या ंशी यो य र या ज ुळले
जातात . नुकसान भरपाई आिण नोकरी या कामिगरीसार या व त ुिन प रणामा ंसाठी
माग दश न हे मौ यवान आह े असे तु ही गृहीत ध शकता , परंतु संशोधन अस े सूिचत करत े
क नफा ाम ु यान े मानिसक कारचा आह े.
एका पुनरावलोकनान े िन कष काढला क , "माग दश क हे क रअरसाठी प ूण पणे िन पयोगी
संक पना यो य र या ल ेबल क ेले जात नसल े तरी, मता आिण यि म व यासार या
क रअर या यशावरील इतर भावा ं या म ु य भावा ंइतके ते मह वाच े आहे असा य ुि वाद
केला जाऊ शकत नाही." एखादा ग ु िमळण े छान वाट ू शकत े, परंतु असे िदसून येत नाही
क एक चा ंगला माग दश क िकंवा कोणताही ग ु असण े तुम या क रअरसाठी मह वाच े आहे.
माग दश क ते दान क ेले या काया मुळे नाही तर त े िमळव ू शकत असल े या संसाधना ंमुळे
भावी अस ू शकतात : एक शि शाली णालीशी जोडल ेला माग दश क संबंध िनमा ण क
शकतो याम ुळे आि त य ला प ुढे जा यास मदत होत े. बह तेक पुरावे असे सूिचत
करतात क न ेटवक संबंध, माग दश का ार े तयार क ेले गेले असल े िकंवा नसल े तरी,
क रअर या यशाच े ते मह वप ूण भिव यस ूचक आह ेत. जर एखादा ग ु चा ंगला जोडल ेला
नसेल िकंवा खूप बळ कामिगरी करणारा नस ेल, तर जगातील सव म माग दश क ठरणारा
स ला द ेखील फारसा फायद ेशीर ठरत नाही .
७.४.१ माग दश क संबंधाची रल ेशनिशपच े क रअर आिण मानसशा ीय काय
क रअरची काय
आि त य ला आ हा ना मक आिण यमान काय िमळव यासाठी दबाव आणण े
आि त य ला याच े कौश य िवकिसत कर यासाठी आिण कामाची उि े सा य
कर यासाठी िश ण द ेणे
सं थेतील भावशाली य ना कौश य दाखिव यासाठी वाव द ेणे.
ती या िक ंवा या या ित ेचे संभा य जोखम पास ून संर ण करण े
संभा य गती िक ंवा पदो नतीसाठी याला िक ंवा ितला नामिनद िशत क न ायोिजत
करणे munotes.in
Page 95
नेतृ व - II
95 आि त य थ ेट पय वे कासह सामाियक कर यास कचरत अस ेले या क पना
मांड यासाठी एक मजब ूत सूचकाच े काय करण े.
मनोसामािजक काय
आि ता ंना या चा आ मिव ास वाढव यासाठी सम ुपदेशन करण े
आि ता ंसोबत व ैयि क अन ुभव वाटण े
मै ी आिण वीक ृती दान करण े
आदश हणून काम करण े
७.५ भावी न ेते शोधण े आिण तयार करण े
सं था भावी न ेते कसे श ो ध ू शकतात िक ंवा तयार क शकतात ? या ाच े उ र
दे याचा य न क यात .
नेते िनवडण े
यव थापनाची पद े भर यासाठी स ं थांसंपूण ि यामध ून जातात ही म ूलत: भावी न ेते
ओळख याचा य न कर याचा सराव आह े. काय भावीपण े कर यासाठी आव यक ान ,
कौश य े आिण मता ंचे पुनरावलोकन क न त ु ही स ु वात क शकता . यि म व
चाच या न ेतृ वाशी स ंबंिधत ग ुणधम ओळख ू शकतात - बिहमु खता, िववेकशीलता आिण
अनुभवासाठी मोकळ ेपणा. उ च व -िनरी क प रि थती वाच यात आिण यान ुसार या ंचे
वत न समायोिजत कर यात चा ंगलेअसतात . िवशेषत: प रवत ना मक न ेतृ वाची आव यकता
असल े या प रि थ तीत उ च भाविनक ब ुि म ा असल े या उम ेदवारा ंना फायदा असायला
हवा. अनुभव हा न े या या प रणामकारकत ेचा स ुमार अ ंदाज आह े, परंतु प रि थतीन ु प
अनुभव हा साज ेसा अस ू शकतो . कारण कोणतीही गो कायम व पी िटकत नाही , सवा त
मह वाची घटना यासाठी स ं थेने योजना आखण े आव यक आह े ते हणज े नेतृ वातील
बदल. अलीकड े, ऍपलच े संचालक म ंडळ टी ह जॉ सचा उ रािधकारी ओळख यासाठी
खूप िचंितत आह े. इतर स ं था न ेतृ वा या उ रािधकारावर व ेळ घालवत नाहीत अस े िदसत े
आिण ज े हा या ंची िनवड च ुकते ते हा याच े आ य वाटू लागत े.
ने यांना िश ण देणे
नेतृ व िश ण आिण िवकासासाठी स ं था अ जावधी डॉलस खच करतात . हे य न
अनेक प े घेतात—हाव ड सार या िव ापीठा ंनी ऑफर क ेले या $५०,००० काय कारी
नेतृ व काय मांपासून ते आउटवड बाउ ंड ो ाम ार े ऑफर क ेले या नौकानयन
अनुभवांपय त. डाट माउथ , एमआयटी आिण ट ॅनफोड सार या काही उ च ू काय मांसह
िबझन ेस क ूल, नेतृ व िवकासावर न यान े भर द ेत आह ेत. काही क ंप या द ेखील न ेतृ व
िवकासावर ख ूप भर द ेतात. गो डमन स ॅ स िवकसनशील न े यांसाठी िस आह े; munotes.in
Page 96
कामाव रील मानवी वत नाचे
मानसशा
96 िबझन ेसवीकन े याला "लीडरिशप फ ॅ टरी" हटल े आह े. यव थापक या ं या न ेतृ व-
िश ण बज ेटमधून जा तीत जा त भाव कसा िमळव ू शकतात ?
थम, प पण े हे ल ात घ ेऊयात . उ च व -िनरी का ंसह कोण याही कारच े नेतृ व
िश ण अिधक यश वी हो याची श यता आह े. अशा य म य े वत न बदल याची
लविचकता असत े.
दुसरे, उ च न े या या भावीत ेशी संबंिधत स ं था काय िशकव ू शकतात ?
७.६ सारांश
सारांश म ये , प रवत नवादी न ेतृ व हे यवहारा मकत े या न ेतृ वापे ा अिधक ढपण े
संबंिधत आह े. कमी उलाढाल दर , उ च उ पादकता , कमी कम चारी ताण आिण बन आउट ,
आिण उ च कम चारी समाधान . क र माई माण े, हे िशकता य ेते. कॅनेिडयन ब ँक
यव थापका ं या एका अ यासात अस े आढळ ून आल े क या ंनी प रवत ना मक न ेतृ व
िश ण घ ेतले यां या ार े यव थािपत क ेले या अशा शाखा , या शाखा ं या
यव थापका ंना िश ण िमळाल े नाही या शाखा ंपे ा ल णीय कामिगरी क ेली. इतर
अ यास समान प रणाम दश वतात .
कदािचत " ी िनमा ण" ऐवजी बह धा , अंमलबजावणी कौश य े हे जा त अप ेि त असाव ेत.
आपण लोका ंना " भावी ट म ये मह वप ूण साम ी िवषयाब ल समज " िवकिसत
कर यासाठी िशि त क शकतो . आपण िव ास िनमा ण करण े आिण माग दश न करण े
यासारखी कौश य े देखील िशकव ू शकतो . आिण न े यांना प रि थतीज य -िव ेषण कौश य े
िशकवली जाऊ शकतात . ते प रि थतीच े मू यमापन कस े करायच े ते िशकू शकतात ,
यां या श ैलीम य े अिधक चा ंग या कार े सपखल बस यासाठी या स ुधारणा क
शकतात आिण िदल े या प रि थतीत न े यांचे कोणत े वत न सवा त भावी अस ू शकत े याचे
मू यांकन क शकतात . BHP Billiton, Best Buy, Nokia आिण Adobe ने उ च
अिधका या ंना या ंची पर पर कौश य े सुधार यासाठी आिण कमी िनर ंकुशपणे वाग यासाठी
मदत कर यासाठी िश क िनय ु केले आह ेत. मॉडेिलंग सरावा ं ारे वत णूक िश ण
एखा ा य ची क र माई न ेतृ व ग ुण दिश त कर याची मता वाढव ू शकत े. या
संशोधका ंना आठवाव े यांनी पदवीप ूव यवसायातील िव ा या ना क र मा ई “भूिमका”
कर यासाठी ि ट क ेले. शेवटी, कॅनेिडयन ब ँकांची आिथ क कामिगरी असो िक ंवा
इ ायली स ंर ण दलातील स ैिनकांची प रणामकारकता असो , तळागाळातील प रणाम
देणा या प रवत नशील न ेतृ व कौश या ंम ये ने यांना िशि त क ेले जाऊ शकत े.
यव थापकासाठी सारा ंश आिण प रणाम
क र माई आिण प रवत नवादी न ेतृ वावरील स ंशोधनान े नेतृ व भावीपणा समज ून
घे यात मोठ े योगदान िदल े आहे. सं थांना अस े यव थापक हव े असतात ज े प रवत नवादी
नेतृ व गुण दिश त क शकतील आिण या ं याकड े ते पार पाड याची ी आिण क र मा
असेल. munotes.in
Page 97
नेतृ व - II
97 भावी यव थापका ंनी अन ुयायांसह िव ासाह संबंध िवकिसत क ेले पािहज ेत
कारण , सं था कमी ि थर आिण अ ंदाज कर यायो य झा या आह ेत, िव ासाच े मजब ूत
बंधने अपे ा आिण स ंबंध प रभािषत कर यासाठी नोकरशाही िनयमा ंची जागा घ ेत आह ेत.
चाच या आिण म ुलाखती न ेतृ वगुण असल े या लोका ंना ओळख यात मदत
करतात . यव थापका ंनी औपचा रक अ यास म , काय शाळा, िफर या नोकरी या
जबाबदा या , कोिचंग आिण माग दश न यासार या न ेतृ व िश णाम य े गुंतवणूक कर याचा
िवचार क ेला पािहज े.
७.७
१) िदघ उ र े िलहा :
अ ) क र माई ने या या व ैिश ्यांवर चचा करा.
ब) यवहार करणा या न े या या व ैिश ्यांब ल चचा करा.
क) प रवत नवादी न े याची व ैिश ्ये प करा .
ड) नेतृ वासाठी माग दश न कस े मौ यवान आह े? भावी माग दश ना या िक या काय
आहेत?
इ) सं था भावी न ेते कसे िनवड ू शकतात आिण िवकिसत क शकतात ?
२) थोड यात िटपा िलहा :
अ ) क र माई न ेते अनुयायांवर कसा भाव पाडतात
ब) नेते िनवडण े
क) ने यांचे िश ण
ड) म टॉ रंग रल ेशनिशपची क रअर आिण मानसशा ीय काय
७.८ संदभ
1. Robbi ns, S. P. Judge, T. A. & Vohra, N. (2 013). Organizational
Behavior. (15th ed.), Indian subcontinent adaptation, New Delhi:
Pearson Education, Dorling Kindersley India pvt ltd.
2. Avolio, B. J. (1999). Full leadership development: Building the vital
forces in organizations. Thousand Oaks, CA: Sag e.
3. Bass, B. M. (1985). Leadership and performance beyond
expectations. New York: Free Press.
4. Burns, J. M. (1978). Leadership. New York: Harper & Row.
munotes.in