Page 1
1 घटक – १
१
िनद शन आिण न ेतृ व – १
(DIRECTING AND LEADING -I)
करण स ंरचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ सं ेषण: एक मह वाच े साधन
१.३ सं ेषणातील अडथळ े
१.४ सारांश
१.५ वा याय
१.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील
सं ेषणाचा अथ प करणे
सं ेषणाच े व प आिण वैिश ्ये यांचे वण न करणे
सं ेषणा या ि य ेची परेषा तयार करणे
१.१ तावना (INTRODUCTION )
कोण याही यवसाया या यव थापना या िनद शन /िदशादश न (संचालन ) य ेत
पय वे ण, ेरणा व न ेतृ वा इतकाच स ंदेशवहन हा घटक मह वाचा असतो . कोण याही
यवसायाच े यश ह े भावी स ंदेशवहनावर अवल ंबून असत े. िनद शनाचा उ ेश
सहका या ंना सं थेची उि े, संदेशवहन आिण न ेतृ व या ं या प ूत तेसाठी सि य करण े हा
असतो . हणूनच यव थापका ंनी आप या सहकारी कम चा या ंना आद ेश, सूचना,
योजना , धोरणे िनयम व काय प ती यािवषयीची मािहती द ेणे गरज ेचे असत े. तसेच
दैनंिदन कामकाजा स ंदभा त काही मह वा या न दी व र ा ंना मािहती असण े आव यक
असत े; जसे कामात उ वणा या सम या , कम चा या ंची कामिगरी , इ यादी . munotes.in
Page 2
यव थापन आिण संघटना िवकास
2 या करणाम य े आपण यावसाियक स ं थेतील स ंदेशवहनाचा अथ , याचे व प ,
वैिश ्ये आिण मह व , इ याद ची मािहती घ ेणार आहोत . सं थेम ये वापर या जाणा या
संदेशवहना या िविवध मा यमा ंमधील फरक , भावी स ंदेशवहनातील अडथळ े आिण
संदेशवहना या त वा ं या आधार े भावी स ंदेशवहन कस े करता य ेईल यािवषयी मािहती
घेणार आहोत .
१.२ भावी िनद शन आिण न ेतृ वासाठी एक मह वाच े साधन : सं ेषण
िकंवा संदेशवहन (COMMUNICATION AS AN
IMPORTANT TOOL FOR EFFECTIVE DIRECTION
AND LEADERSHIP )
१.२.१ - अथ : सं ेषण ह े मानवा या अि त वासाठी आिण जग यासाठी तस ेच
सं थांसाठी अ य ंत मह वाची ि या आह े. या ि य ेम ये सव घटका ंपय त मािहती
पोहोचिव यासाठी क पना , ये, त ये, भावना इ याद चा वापर क ेला जातो . एखादा
यव थापक उ च िव ा िवभूिषत अस ेल आिण क ुशल ही अस ेल, परंतु जर या याकड े
सं ेषण कौश य े नसतील तर याच े ान व क ुशलता यथ असत े. कोण याही
यव थापकास उ च दजा चे काम क न घ े यासाठी , आप या सहकारी व कम चा या ंना
अचूक िनद शन कराव े लागत े व भावी स ं ापन कराव े लागते.
१.२.२ – सं ेषण / दळणवळण (सं ापन ) ि या :
सं ेषण ही एक िनर ंतर चालणारी गितमान ि या आह े या ि य ेम ये ेषक हणज ेच
संदेश पाठिवणा या या क पना ं या स ंक पन ेपासून सु वात होत े . तो संदेश नंतर िविवध
मा यमा ंतून संदेश ा क या स सा रत क ेला जातो . संदेश ा कता अशा ा
झाले या स ंदेशाला अिभ ाय िक ंवा िति या द ेतो. अशा कार े संदेशवहन ि य ेम ये
सात म ुख घटका ंचा समाव ेश होतो . ते पुिढल माण े,
munotes.in
Page 3
िनद शन आिण न ेतृ व –१
3 १. ेषक (Sender) : ेषक िक ंवा संदेश पाठिवणारा िक ंवा सं ेषण कता ही अशी
य आह े जी क पना मा ंडते आिण स ंदेशवहन ि य े माफ त ती क पना
इतरांपय त पोहोचव ते यालाच ेषक अस े संबोधल े जाते.
२. सांकेितक भाष ेत पांतरण िकंवा संकेतन (Encoding ) : ेषकान े पाठिवल ेली
मािहती सांकेितक भाष ेत भाषांत रत िक ंवा पा ंत रत कर यासाठी िह ि या क ेली
जाते. याम य े संदेशाचे भाषांतर िक ंवा पा ंतर कर यासाठी िविश श द िक ंवा िच ह
िकंवा आकार इ याद चा वापर क ेला जातो . ेषकाच े ान , कौश ये, समज,
पा भूमी, मता इ याद चा स ंदेशा या यशावर मोठा भाव पडतो .
३. संदेश (Message) : ेषक मािहती सा रत कर याकरता या या बाब चा िक ंवा
गो चा वापर करतो याला स ंदेश अस े संबोधल े जाते . संदेशात आद ेश, सूचना,
मािहती , िवचार , मते, अहवाल , िच े, िच हे, आवाज , इ यादी गो चा समाव ेश होतो
४. संदेशवहनाच े मा यम (Chaneel) : एका य कड ून दुस या य स स ंदेश
दे यासाठी या साधना ंचा िकंवा मा यमा ंचा वापर क ेला जातो याला स ंदेशवहनाच े
मा यम अस े संबोधल े जात े. ेषक ह े मा यम िनवडतो या ा रे तो स ंदेश ा
क या स स ंदेश पाठिवतो . संदेशवहन भावी हो यासाठी स ंदेशवहनाच े मा यम
काळजीप ूव क िनवडल े पािहज े. मौिखक , आभासी , िलिखत , वनी, ु य, हावभाव ,
इ यादी काही सामा यपण े वापरल े जाणार े मा यम े आहेत .
५. संदेश ा कता िकंवा स ंदेश ाहक (Receiver) : या य ला स ंदेश िमळतो
ितला स ंदेश ा कता असे समजल े जाते संदेशवहनातील हा सवा त शेवटचा घटक
आहे. संदेश ा क य अनेक अस ू शकतात .
६. सांकेितक भाष ेतून समजणा या भाष े या मजक ुरात पांतरण िकंवा िवस ंकेतन
(Decoding) : संदेश ा कता स संदेश िमळा यान ंतर तो स ंदेश समजणा या
भाषे या मजक ुरात भाषांत रत िक ंवा पा ंतरीत क ेला जातो या ि य ेला डीकोड ग
असे संबोधल े जात े. ा कता संदेशाचा अथ िजतका चा ंग या प तीन े समज ून
घेईल स ंदेशवहन त ेवढे प रणामकारक होत असत े. हणूनच डीकोड ग ही ि या
मह वाची आह े.
७. िति या िक ंवा अिभ ाय (Feedback) : संदेश दा यान े संदेश ा क या
य स स ंदेश पाठिव यान ंतर स ंदेश ा कता याब ल आपली िति या
पाठिवतो . यालाच िति या िक ंवा अिभ ाय अस े संबोधल े जात े. ही िति या
अनुकूल िकंवा ितक ूल अस ू शकत े. संदेश दा यान े या उ ेशाने संदेश िदला तो
उ ेश पूण होत अस ेल तर स ंदेशवहन प रणामकारक होत े. िति या स ंदेश
दा यापय त पोहोचली हणज े संदेशवहन ि या प ूण होत असत े.
munotes.in
Page 4
यव थापन आिण संघटना िवकास
4 १.२.३ - िनद शन /िदशादश न (संचालन ):
िनयोजन , िनयं ण, िनद शन व अिभ ेरणा ही यव थापनातील मह वाची काय आहेत.
यवसायाची प ूव िनधा रत उि े सा य कर यासाठी िनयोजन क ेले जाते. िनयोजनान ंतर
िविश काम क न घ े यासाठी स ंघटन रचना थापन क ेली जात े. संघटनेत यो य
य ची िनवड क ेली जात े. याच माणे यवसायातील िविवध काम े कर यासाठी िनण य
घेतले जातात . परंतु फ वरील स ंघटन रचना िनमा ण क न काय पार पडत नाहीत तर
यासाठी किन ा ंना व सहकाया ना आद ेश ाव े लागतात , माग दश न कराव े लागत े, काय
ठरवून ावी लागतात व कम चा या ं या जबाबदा या िन ि त करा या लागतात , यांना
माग दश न व िद दश न कराव े लागत े, यालाच िनद शन /िदशादश न िकंवा संचालन अस े
हणतात .
थोड यात िनद शनात कम चा या ंना आद ेश व स ूचना द ेणे, कामे ठरवून देणे, काय प ती
समजाव ून सांगणे, य कामावर माग दश न करण े, काया वर िनय ं ण ठ ेवणे अशा अन ेक
काया चा समाव ेश होतो . िनद शनाम ुळे संघटनेम ये सुसू ता िनमा ण होत े व उि े सा य
करता य ेऊ शकतात .
िनद शनाची या या प ुढील माण े सांगता य ेते:
अ) या या :
१. कु टझ आिण ओडोन ेल - "िनद शन िक ंवा संचालन ह े ि ल का म अस ून याम य े
दु यम अिधका या ंना दीघ व अ पम ुदतीत प रणामकारक आिण काय मपण े काम
कर यासाठी ेरणा द ेणा या सव काया चा समाव ेश होतो "
२. िथओ ह ैमन - "िनद शन िक ंवा संचालनात क ृती, ि या , प ती िक ंवा तं या ार े
आदेश व स ूचना िद या जातात आिण अगोदर िनि त क ेलेली काम े व कृती मूलतः
िनयोजना माण े पार पाड या जातात याची खा ी क ेली जात े. िनद शन सव
प रणामा ंचा क िबंदू आहे"
ब) िनद शनाची व ैिश ्ये :
िनद शना या िविवध या या ंव न िनद शनाची व ैिश ्ये पुढील माण े सांगता य ेतील:
१. यापक काय - िनद शन ह े यव थापना या व र , म यम व किन अशा सव
तरांवर क ेले जात े. याची या ी मोठी असत े कारण यात आद ेश व स ूचना
दे याबरोबरच माग दश न, ेरणा, िनरी ण व स ंदेशवहन या ंचाही समाव ेश होत
असतो .
२. िनरंतर ि या - िनद शन ही एक सतत चालणारी ि या आह े; जोपय त यवसाय
संघटनेचे अि त व आह े तोपय त िनद शन िनर ंतर स ु राहत े. munotes.in
Page 5
िनद शन आिण न ेतृ व –१
5 ३. मानवी घटक - िनद शन काय यवसाय स ंघटनेतील सहकारी , अिधकारी , कम चारी,
इ यादी मानवी घटका ंची संबंिधत आह े. मानवी घटक अ ंतभू त अस यान े भाविनक
्या िनद शन काय कठीण व मह वाच े ठरते.
४. सज नशील ि या - िनद शन ही एक सज नशील ि या आह े. यात योजना ंचे
पांतर काया ारे य फलिन प ी म य े होते. या काया िशवाय कम चारी िनि य
तसेच भौितक स ंसाधन े िन पयोगी असतात . हणूनच िनद शन मह वाच े आहे.
५. कृतीशील काय - िनद शन ह े मानवा ंशी यवहार करणार े काय मानल े जाते. मानवी
वत न हे अ यािशत असत े हणूनच या काया त अिधका या ंना अितशय काळजीप ूव क
मानवी स ंसाधना ंना हाताळाव े लागत े.
६. ेरणा - िनद शनात किन ा ंनी प रणामकारकरी या व काय मपण े काम े करावीत
हणून या ंना व र ा ंमाफ त ेरणा िद या जातात . अशा ेरणांमुळे कम चारी मन लाव ून
काम करतात आिण याम ुळे औ ोिगक स ंबंधही स ुधारतात .
१.२.४ - संदेशवहन : िनद शनाच े एक मह वाच े साधन :
आज-काल यवसाय स ं थांचा आकार सात यान े वाढत अस याच े िदसून येते. मोठ्या
माणावरील उ पादनाम ुळे यवसाय स ंघटना ंम ये अनेक िवभाग व उपिवभाग िनमा ण
केले जातात . येक िवभागात अन ेक कम चारी काय करीत असतात . या कम चा या ंकडून
काय क न घ े यासाठी या ंना िनद शनाची गरज असत े. संदेशवहना ार े अशा
कम चा या ंना आद ेश िकंवा सूचना िदला जातात . आव यकत ेनुसार माग दश नही क ेले
जाते. हणूनच भावी स ंदेशवहन ह े िनद शनाच े मह वाच े साधन आह े असे आपण प ुढील
मुद् ां या आधार े प क शकतो .
१. काय वाहीस स ु वात - िनद शन काया स आपण काय वाहीचा ारंभिबंदू हणू शकतो .
कारण कम चा या ं या माफ त काय सु कर याच े काम िनद शना या माफ त होत े.
कम चा या ंना सूचना द ेणे, आराखडा द ेणे, य कामकाज अमलात आणण े ही सव काय
िनद शनात य ेतात.
२. काय एका मता - िनद शन काया त अिधकारी आप या स हका या ंना माग दश न ेरणा
व सूचना द ेऊन काय कर यासाठी े रत करतात . यासाठी य ेकाचे य न गरज ेचे
असतात . यवसाय स ं थेतील सव िवभाग , उपिवभाग , िवभाग म ुख, कम चारी,
अिधकारी या ंचे एक य न इथ े अपेि त असतात . भावी स ंदेशवहन व न ेतृ व या ारे हे
श य होऊ शकत े.
३. ेरणेचे साधन - िनद शन काय उि प ूत साठी मदत करत े. जे हा एखादा
यव थापक कम चा या ंना काय कर यासाठी े रत करतो ; ते हा यासाठी तो लोभन ,
ब ीस , बोनस ,आिथ क लोभ ने अशी व ेगवेगळे माग वापरतो . ते हा भावी संदेशवहन
िनद शनात मह वाच े ठरते. munotes.in
Page 6
यव थापन आिण संघटना िवकास
6 ४. ि थरता दान करत े - बाजारप ेठेम ये िचरंतन काळासाठी िटक यासाठी ि थरता व
समतोल ा गो ी मह वा या आह ेत हा समतोल राख यासाठी यवसाय यव थापक
िनद शनातील मह वाची काया ची सा ंगड घालतो . जसे यापक न ेतृ व, भावी स ंदेशवहन ,
पय वे ण व प रणामकारक मनो ेरणा, इ यादी . यवसाय स ंघटनेत उ क ृ प रणाम
साध यासाठी वरील चारही घटका ंचा अच ूक वापर यव थापकास करावा लागतो .
५. बदला ंचा सामना करता य ेणे - बदला ंना िवरोध ही मानवाची सहज व ृ ी आह े. परंतु
शा त िवका स आिण बाजारप ेठेतील मुख बन यासाठी यवसाया ंना बदल वीकाराव े
लागतात . यवसाय स ंघटनेत अंतग त व बा पया वरणात बदल घडिव यासाठी िनद शन
काय मह वाच े ठरत े. यव थापका नाला या स ंदभा त मह वाची भ ूिमका पार पाडावी
लागत े. भिव यातील बदल व यवसाय स ंघटनेतील बदल या स ंदभा त प क पना
कम चा या ंना ावी लागत े यासाठी भावी स ंदेशवहन व क ुशल न ेतृ वाची गरज असत े.
६. संसाधना ंचा काय म वापर - येक कम चा या ंची का य व जबाबदा या िनि त
कर याच े काय िनद शन करत े. भावी िनद शन संसाधना ंचा काय म व पया वापर
क न घ ेऊ शकत े. संसाधना ंचा अप यय , क वाया जाण े, काय मता च ुक या िदश ेने
वापरली जाण े ा गो ी टाळता य ेतात. मनु यबळ , यं साम ी , क चामाल आिण भा ंडवल
यांचा पया वापर होऊन उ पादन खचा त कपात करता य ेते व नफा वाढिवता य ेतो.
१.२.५ - नेतृ व :
यव थापनात कम चा या ंकडून काम े क न घ ेऊन यवसायाची उि े सा य करावया ची
असतात याम ुळेच यव थापनात न ेतृ वाला अ य ंत मह वाची भ ूिमका पार पाडावी
लागत े. यवसायात मानवी व भौितक साधन े वाप न यवसायाच े संचालन क ेले जाते.
यासा ठी मानवी स ंसाधन े, भांडवल, साधनसाम ी , इ याद चा वापर क ेला जातो . नेतृ व
हणज े कम चा या ंना आ मिव ास द ेऊन उ साहान े काम कर यास व ृ कर याची
यव थापकाची मता आह े. नेतृ व हणज े इतरा ं या वत नावर भाव टाक याची मता
होय. याम य े य समूहाला यो य िदशा ावयाची असत े. नेतृ व भावी अस ेल तर
यवसायास यश िनि त िमळत े. नेतृ व य स मुहांतील सभासदा ंना एक आण ून
एकमेकां या सहकाया ने काय करव ून घे याची कला आह े. यव थापना या िनयोजन ,
संघटन, सम वय , व िनयं ण या काया म ये नेतृ वाला अ य ंत मह वाच े थान आह े
भावी न ेतृ व अच ूक िनयोजन करत े, संघटनेतील सव घटका ंचा काय मतेने उपयोग
क न घ ेते, िनण य ि य ेत यो य िनण य घेऊन यवसायास यो य िदशा दाखवत े.
नेतृ वाची स ंक पना अिधक चा ंग या रीतीन े समजाव ून घे यासाठी न ेतृ वा या प ुढील
काही या या ंचा िवचार करण े आव यक आह े.
अ) या या :
१. िकथ ड ेि हस - "िनि त उि े गाठ यासाठी इतरा ंना व ृ क न ो सािहत
कर याची ि या हणज े नेतृ व होय ." munotes.in
Page 7
िनद शन आिण न ेतृ व –१
7 २. कु टझ व ओडोन ेल - "कोण याही साम ुदाियक उ ेशा या ा ीसाठी य ना काय
कर यास भािवत करण े हणज े नेतृ व होय ."
३. जॉज आर . टेरी - "पार प रक उ ेशा या पुत तेक रता व े छेने काय कर यास
भािवत करणारी यो यता हणज े नेतृ व होय ."
ब) नेतृ वाची व ैिश ्ये :
यव थापनात न ेतृ व हा अ य ंत मह वाचा घटक आह े. भावी व चा ंगले नेतृ व अस ेल
तर यवसायाला िनि त यश िमळत असत े . यवसाय स ं थांम ये अ नेक य या
सामूिहक य नान े यवसायाची उि े पूण करावयाची असतात . अशा य सम ूहाला
यो य माग दश न व यो य न ेतृ व लाभल े तर यवसायाची उि े पूण होऊ शकतात .
नेतृ वाची व ैिश ्ये पुढील माण े सांगता य ेतात:
१. सहका या ंना एक करण े - य सम ूहांिशवाय न ेतृ वाचे अि त व अ सुच शकत
नाही. एखादा न ेता सम ूहाला भािवत करत असतो , िदशा द ेत असतो , तसेच या
समूहाला आद ेश देत असतो आिण अनुयायी आद ेशाला उ फ ूत ितसाद द ेत
असतात . हणूनच सहका या ंना एकि त ठ ेवणे हे नेतृ वाचे मह वाच े वैिश ्य आह े.
२. सामूिहक उि े - सामूिहक उि े सा य कर यासाठी सम ूहाला माग दश न देणे हे
नेतृ वाचे वैिश ्य आह े. नेता व सम ूह यांचे उि समान असत े हणून ने याने आप या
अनुयायांना साम ूिहक उि ा ंची प क पना द ेणे आव यक आह े.
३. पार प रक स ंबंध - नेता व अन ुयायी या ं यातील स ंबंध हे नेतृ वाचे एक व ैिश ्य
आहे. हे संबंध संघटनेतील काया वर आधा रत असतात . ने याने सहकाया ना माग दश न
करताना या ं या सम या जाण ून घेणे आव यक असत े. नेता व सहकारी या ं यातील
संबंध मै ीचे व न ेहाचे असल े पािहज ेत. या दो ही घटका ंम ये काया मक स ंबंध
थािपत होण े गरजेचे आहे.
४. आचरण व यवहार भािवत करण े - नेता आप या सहका या ंचे यवहार व आचरण
भािवत करत असतो . सामूिहक उि ा ं या िदश ेने यवहार करण े व आचरण ठ ेवणे
गरजेचे असत े.
५. प रि थतीज य - नेतृ वात न ेहमी प रि थतीन ुसार बदल होत असतात . प रि थती
साधारण अस ेल तर न ेतृ वात बदल कर याची गरज नसत े. परंतु असामा य
प रि थतीम य े नेतृ वाम य े िनि तच बदल करण े आव यक असत े.
६. आदश वागण ूक - ने याची वत णूक सहका या ंसाठी माग दश क असत े. नेता कसा
वागतो , बोलतो , काम कस े करतो , कसा आह े याव न याच े मू यमापन क ेले जात े.
हणून ने याची वत णूक आदश असली पािहज े. munotes.in
Page 8
यव थापन आिण संघटना िवकास
8 ७. सहका या ं या यि म वाचा िवकास - कोण याही स ंघटनेत ने यासोबत सहा यक
िकंवा सहकारी काय करत असतात . अशा न े याने आप या सहका या ंसाठी सकारा मक
व सि य भ ूिमका ठ ेवावी.
८. या य भ ूिमका - ने याकड ून अन ुयायांना िमळणारी वागण ूक या य व समान
असावी , िन प पातीपण े सहका या ंचा िवचार क ेला जावा . यवसाय स ं थेत बढती ,
सवलती , िकंवा ब ीस द ेताना प पात क नय े.
१.२.६ - नेतृ व आिण स ंदेशवहन :
संदेशवहन ह े नेतृ वाचे मुख काय आह े. भावी स ंदेशवहन आिण भावी न ेतृ व
एकमेकांशी जोडल ेले आहेत. भावी न ेता हा क ुशल स ंभाषणकता असण े आव यक आह े.
ते संभाषण कौश य स ं था मक तरावर , मोठ्या सम ुदायांम ये, गटांम ये, कधी कधी
जागितक तरावर द ेखील स ंबंधांम ये उपय ु आह े. तरीही , काही सा ंि यक न ुसार
५७% कम चा या ंना व र ा ंकडून प िनद श िदल े जात नाही त अशी त ार आह े आिण
६९% यव थापक या ं या कम चा या ंशी सौहा द पूण संवाद साध यास सोयी कर
नाहीत .
येथे यव थापका ंना आ मिव ास नसण े िकंवा यश वी न ेता हो यासाठी आव यक
कौश य नसण े ही सम या नाही, तर ज े नेते संदेशवहनात कमी पडतात याचा
नकारा मक प रणाम कम चा या ंवर होत असतो . याचा प रणाम उ पादकत ेवर, कम चारी
समाधान , ेरणा, इ याद वर होतो . कोणत ेही मुख /नेते संदेशवहनािशवाय आप या
सहका या ंशी िक ंवा अन ुयायांशी जोडल ेले राह शकत नाही त. यवसायाम य े यश हव े
असेल तर भावी स ंदेशवहन व भावी न ेतृ व हे मह वाच े घटक आह ेत. कम चा या ंना
े रत करण े आिण उि पुत करण े यासाठी न े याकड े भावी स ंदेशवहन कौश य असण े
गरजेचे आ हे. एक न ेता हण ून प पण े िवचार य करायला याव े, मािहती सा रत
करता यावी , क पना य करता या वी अशा िकमान अप े ा असतात . चांगले नेतृ व
यवसाय स ं थेम ये ाहक , भागीदार , भागधारक व समाज या ं यात सा रत होणा या
मािहतीला भावीपण े हाताळ ू शकतो . हणूनच यवसाय स ं थेसाठी न ेतृ व ज ेवढे
मह वाच े आहे तेवढेच संदेशवहन हीस ु ा उ ोगा या यशाची ग ु िक ली आह े.
अ) भावी न ेतृ व स ं ेषणासाठी सव म प ती :
एक उ म न ेतृ व सं ेषक या य िक ंवा गटाशी स ंभाषण करत आह े यांचे रागरंग
(मूड), जोश िक ंवा उजा , ि कोन , मु ये आिण या ं यािवषयीची आ था जाणून घेतो.
एक न ेता हण ून तुम यािवषयीचा अिभ ाय , पर परस ंवाद, उ कृ संभाषणकार हण ून
तुमची ओळख , तसेच या पदावर त ु ही काम करता त े जाण ून घे यासाठी त ुम या
नेतृ व संवादा या प त म य े खालील सव म प ती वापर या ग े या पािहज ेत:
१. ामािणक पणे वागण े - लोक अ मािणक िक ंवा अिव ास ू य वर िव ास ठ ेवत
नाहीत . जे हा न े याचे वत न पारदश क व सात यप ूण असत े ते हा भागीदार , भागधारक ,
अनुयायी यावर सहज िव ास ठ ेवू शकतात . अशा न े यांसाठी व ेळ संगी कम चारी munotes.in
Page 9
िनद शन आिण न ेतृ व –१
9 जोखीम स ु ा प कारतात . हणूनच न े याचे चा र य व ामािणकपणा ही भावी न ेतृ व
सं ेषणाची सव म प त आह े.
२. वैयि क स ंबंध वाढव णे - भावी न ेतृ वासाठी स ंवाद अितशय गरज ेचा असतो .
संवाद िजतका भावी अस ेल िततक े दो ही प ा ंसाठी त े उपय ु ठरत े. ने याने
कम चा या ंपासून दूर न जाता या ं याशी व ैयि क व सात यप ूण संपक तयार करावा .
सात यप ूण संवाद, सम या ंचे िनराकरण , यातून भावी न ेतृ व स ं ेषण सा य होऊ
शकते.
३. संि िक ंवा प / िविश बनणे - भावी स ंवाद हा प त ेवर अवल ंबून असतो .
तु ही स ं ेषण करताना साधा व स ंि व पात करावा . फार ग ुंतागुंतीचा ग धळ
टाकणारा स ंवाद नसावा . तु हाला जो स ंदेश कम चारी िकंवा अन ुयायी या ंना ावयाचा
आहे तो व छ , प , संि श दा ंम ये असावा .
४. मागे पडल े या गो वर ल क ि त कर णे - ने याने काय रत असताना भ ूतकाळाच े
देखील प ुनरावलोकन करण े गरज ेचे आह े. हणूनच भ ूतकाळात झाल े या च ुका िक ंवा
राह न ग ेले या गो वर ल क ि त करण े गरजेचे आहे.
५. सकारा मक िवचार क रणे - नकारा मक मानिसकता ही आज या य ुगात नवीन
संधी उपल ध हो यातला अडथळा आह े. यामुळे ने यांनी सकारा मक मानिसकता
ठेवावी व कम चा या ंकडून येणारा य ेक िवचार , क पना तस ेच सूचनांचे वागतच क रावे.
ने याचे वैयि क िवचार व स ंक पना मह वा या आह ेतच पर ंतु चचा , वाद, िववाद ह े सु ा
सकारा मक प तीन े याव े.
६. जाणून घेणे - चांग या न े यातील एक मह वाचा ग ुण हणज े बोलण े कमी क न
जा तीत जा त ऐ कणे. भावी न े याने अनुयायांना आद ेश व माग दश न देणे मह वाच े
आहे. परंतु याचबरोबर सहका या ं या सम या , अडचणी यावर स ु ा िवचार िविनमय
होणे गरजेचे आहे.
७. मितताथ समज ून घेणे - भावी स ं ेषणासाठी न े याकड े काही कौश य े असाव ेत.
समोरचा काय हणतो आह े, याची सम या काय आह े याचा मितताथ ने याला पटकन
ल ात या यला ह वा.
८. ोते िकंवा अन ुयायांशी व ैयि क स ंबंध वाढ वणे - ने याने सतत आप या
सहकाया शी स ंपका त रहाव े. यां या अडचणी जाण ून घेऊन याच े िनराकरण कराव े.
यां या स ुख-दुःखांची चौकशी करावी ज ेणेक न अन ुयायांशी वैयि क स ंबंध थािपत
करता य ेतात.
munotes.in
Page 10
यव थापन आिण संघटना िवकास
10 आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. कोण याही यवसायाच े यश ह े भावी ________ वर अवल ंबून असत े.
२. िनद शनम य े योजना ंचे पांतर काया ारे य ______ म ये होते.
३. िनद शन काया स आपण काय वाहीचा ______ हणू शकतो .
४. भावी न ेता हा क ुशल _______ असण े आव यक आह े.
५. ने याचे चा र य व _______ ही भावी न ेतृ व सं ेषणाची सव म प त आह े.
ब) या या िलहा :
१. सं ेषण
२. िनद शन
३. नेतृ व
क) यो य जोड ्या जुळवा:
अ ब
१. ेषक अ संदेश ा क या ने िदलेली िति या
२. संकेतन ब जो क पना मा ंडतो आिण स ंदेशवहन
ि य े माफ त ती इतरा ंपय त पोहोचव तो
३. संदेश ा कता क या य ला स ंदेश िमळतो
४. िवसंकेतन िविश श द िक ंवा िच ह िक ंवा आकार
इ याद चा वापर
५. अिभ ाय इ संदेशाचे समजणा या भाष े या
मजकुरात भाषांतरण
१.३ सं ेषणातील अडथळ े (BARRIERS TO COMMUNICATION )
१.३.१ - या या : सं ेषण अडथळा हणज े संदेश ा कर या या आिण समजून
घे या या मागा त येणारी कोणतीही गो जी एखादी य या या क पना , िवचार िकंवा
इतर कोण याही कारची मािहती दे यासाठी संदेश सा रत करत े. सं ेषणाच े हे िविवध
अडथळ े कोणीतरी पाठव याचा य न करत असल े या संदेशाम य े अडथळा आणतात
िकंवा य यय आणतात . munotes.in
Page 11
िनद शन आिण न ेतृ व –१
11 १.३.२ - भावी सं ेषणातील अडथळ े : भावी सं ेषणा या मागा त असं य अडथळ े
येऊ शकतात . कारण ेषकान े पाठवल ेला मेसेज जसा समजायचा आहे तसा समजू
शकत नाही. देवाणघ ेवाणी दर या न संदेश िबघड ू शकतो . िविवध कारच े सं ेषण
अडथळ े सं ेषण ि य े या कोण याही ट यावर येऊ शकतात . हे कामा या िठकाणी
अि त वात असल े या पूव ह, एकसुरीपणा आिण सव सामा य िन कष काढ या या
प ती मुळे येऊ शकतात.
दळणवळणा या ि य ेत िविवध सम या आिण संकटे येतात यामुळे अनेकदा संवादात
अडथळ े िनमा ण होतात . दळणवळणातील अडथळ े हणज े य यय िकंवा ितबंध केवळ
क पना िकंवा मािहती या सारावरच न हे तर ती समजून घे यावर आिण वीकृतीवर
देखील प रणाम करतात . सं ेषणास पूण पणे ितबंध करणे, यातील काही भाग गाळला
जाणे िकंवा यास चुक चा अथ देणे यावर याचा प रणाम होतो. सं ेषणातील
अडथ या ंची तीन मु य कारण े आहेत: १. ेषकाची कमतरता , २. ऐकणा याची
कमतरता , ३. संवादाच े अयो य मा यम.
सं ेषण ि य ेतील िविवध अडथळ े खालील माण े िदले आहेत :
(अ) भौितक िकंवा पया वरणीय अडथळ े
(ब) शारी रक िकंवा जैिवक अडथळ े
(क) श द िक ंवा अथ िवषयक / भाषा अडथळ े
(ड) वैयि क अडथळ े
(इ) भाविनक अडथळ े
(फ) सामािजक -मानिसक अडथळ े
(ग) सां कृितक अडथळ े
(ह) संघटना मक अडथळ े
अ) भौितक िकंवा पया वरणीय अडथळ े : हे पया वरणीय घटक आहेत जे संदेश
पाठिव यात व ा कर यात मया दा आणतात . यात अंतर, आवाज , दळणवळण
मा यमातील िबघाड , सदोष यांि क उपकरण े, इ.
(१) कोलाहल / ग धळ : संवादासाठी हा सवा त मोठा अडथळा आहे. सं ेषण तरावर
होणार ्या आवाजाम ुळे सं ेषण िव कळीत होते. उदाहरणाथ , शाळेभोवती रहदारीचा
आवाज िव ाथ आिण िश क यां यातील मािहती या वाहात अडथळा आणतो .
याच माण े सेल फोनवर बोलत असताना िकंवा साव जिनक िनवेदन िक ंवा या यान
चालू अस याम ुळे िकंवा टी ही पाहताना खराब िस नलम ुळे देखील संवादात य यय
येतो. खराब हवामानाम ुळे काहीव ेळा दळणवळणात अडथळा िनमा ण होतो. munotes.in
Page 12
यव थापन आिण संघटना िवकास
12 (२) वेळ आिण अंतर : हे मािहती या सुरळीत वाहात अडथळा आणू शकतात .
उदाहरणाथ दोन िभ न देशांमधील वेळेचा फरक दोन लोकांमधील संवादावर प रणाम
क शकतो . दुसरे उदाहरण हणज े दोन वेगवेग या िश टम य े काम करणा या दोन
लोकांना भावीपण े संवाद साध यात सम या येऊ शकतात . वगा त अयो य
आसन यव था देखील संवादा या ि य ेत अडथळा हणून काम क शकते.
(३) मा यमाची चुक ची िनवड : ेषकान े संदेश सा रत कर या साठी चुक या
मा यमा चा वापर के यास सं ेषणात अडथळा येऊ शकतो जो संदेश ा क या साठी
अयो य आहे. उदाहरणाथ , जर एखा ा त ान े कारखा यातील अिशि त कामगारा ंसाठी
पॉवर पॉइंट ेझ टेशन वापरल े तर यांना ते समज या स कठीण असेल.
(४) सभोवताल : ितकूल िकंवा अितउ ण हवामान जसे क , खूप उ ण िकंवा खूप थंड,
यां या सभोवतालचा संवादा या प रणामकारकत ेवर थेट प रणाम होतो. वातावरणाम ुळे
एक मानिसक प रणाम होतो जसे क , खूप उ ण हवामान अ व थता आिण आ ता
िनमा ण करेल, तर खूप थंड हवामा नात एखा ा य ला संवाद साध यास अश य
िकंवा कठीण वाटते.
(५) अ प पण े य केलेला संदेश : ेषका या मनात क पना िकतीही प असली
तरीही , चुक चे िनवडल ेले श द, लांबलचक वा ये, गुंतागुंतीचे श द, क पना ंची चुक ची
रचना, श दश ैलीचा वापर यामुळे याचा िवपरीत प रणाम होऊ शकतो .
ब) शारी रक िकंवा जैिवक अडथळ े : शारी रक अडथळ े एखा ा य या आरो य
आिण स मत ेशी संबंिधत असतात . हे अपंग वाम ुळे िकंवा अ मत ेमुळे अथवा
िनब लतेमुळे उ वू शकतात याम ुळे ेषक िकंवा ा क या या शारी रक मतेवर
प रणाम होऊ शकतो . भावी संवादासाठी वर, हात, बोटे, डोळे यांचे यो य काय करणे
आव यक आहे. उदाहरणाथ :
सदोष वर अवयवाम ुळे अडखळण े, ग धळ होणे, अयो य आवाज उ चारण े यामुळे
बोल यावर िवप रत प रणाम होऊ शकतो .
सदोष वणश मुळे ऐकणे अ भावी ठ शकते.
हाताला दुखापत , सु नपणा , इ याद म ुळे लेखन अयश वी होऊ शकते.
खराब ीमुळे वाचनावर प रणाम होऊ शकतो .
क) श द िक ंवा अथ िवषयक / भाषा अडथळ े : ‘अथ ’ हा श द येथे श दां या अथा या
प तशीर अ यासाला सूिचत करतो . श द िक ंवा अथ िवषयक अडथळ े हणज े भाषेशी
संबंिधत अडथळ े. क पना आिण श द पांतरीत क र या या ि य ेदर यान ते संदेश
ा कर या या िकंवा समज या या ि य ेत अडथळ े िनमा ण करतात .
munotes.in
Page 13
िनद शन आिण न ेतृ व –१
13 सवा त सामा य अथ िवषयक अडथळ े खाली ल माण े आहेत :
(१) श दांचा चुक चा अथ लावण े : एकच श द वापरताना वेगवेगळे लोक वेगवेगळे अथ
काढतात .
(२) तांि क भाषेचा वापर : अनेकदा असे आढळ ून आले आहे क तांि क लोक तांि क
भाषा वापरतात , जी यां या यवसायाशी संबंिधत असत े; उदा.: एका यव थापकान े
नवीन सहा यकाला एक मह वाच े कागदप िदले आिण याला बन (Burn ) कर यास
सांिगतल े (येथे बन हणज े दुसर्या संगणकात कॉपी (Copy ) करणे.) परंतु नवीन
सहा यकान े बन या श दाचा वेगळा अथ घेतला आिण जाळून टाकला . डॉ टर , वक ल ,
इ. अशी भाषा वापरतात जी सामा य माणसाला या भाषे या ानाअभावी समजू शकत
नाही.
(३) श दस ं हा या कमतरत ेमुळे अडथ ळे : ेषक आिण ा कता दोघां याही
श दस ं हा या कमतरत ेमुळे सं ेषणात श द िक ंवा अथ िवषयक अडथळा िनमा ण होऊ
शकतो .
(४) वेगवेग या संदभा तील श दांचे अनेक अथ : गरजेनुसार/संदेशानुसार वेगवेगळे
श द वेगवेग या कार े वापरल े जातात . उदाहरणाथ , खालील वा या ंमधील 'आउट
(out)' श दाचा िवचार करा:
िनघून जा इथून (Get out of here )
मा या कारम य े काहीतरी िबघडल े आहे (something is out of order in my
car )
शेवटी स य बाहेर आले (the truth got out at last )
तो खरोखर या या वगा त वेगळा आहे (he really stand out in his class )
कामगार संपावर जात आहेत (the workers are going out on strike )
अशा कार े 'आउट (out)' हा श द वेगवेग या प रि थत म य े वापरला जातो ते हा
वेगळा अथ य करतो आिण यामुळे गैरसंवाद िनमा ण होतो.
(५) ता पय अथ / सुिचताथ : तो ात अथा पे ा पुण पणे वेगळा असतो. उदा: िनघण े,
जाणे, िनघून जाणे, सोडून जाण े, बाहेर जाणे, इ
ड) वैयि क अडथळ े : य या वैयि क आिण मानिस क जडणघडण ेतील फरका ंमुळे
लोकांम ये संदेशवहनात अ डथळा िनमा ण होऊ शकतो. ते िनण य, भावना आिण
लोकां या सामािजक मू यांमधून उ वतात . खालील काही वैयि क अडथळ े आहेत.
(१) ीकोन आिण मते : ा क या ब ल गृिहतक, पूव हदुिषत मत े आिण नकारा मक
भावना , जसे क श ु वाचा संदेशावर प रणाम होऊ शकतो . व र - अिधन थ
नातेसंबंधात, अिधन थ िवचा शकतो िकंवा िवचारताना घाब शकतो , munotes.in
Page 14
यव थापन आिण संघटना िवकास
14 भीतीम ुळे मािहती रोखू शकतो . काही पय वे क सूचना आिण अिभ ायासाठी खुले
नसतील कारण ते गृहीत धरतात क यांचे अधीन थ यांना स ला दे यास स म
नाहीत . यामुळे यां यात उदासीनता िनमा ण होते आिण अधीन था ंना ेरणा वाटत
नाही. यामुळे यांची वृ ी संवादात अडथळा िनमा ण करत े.
(२) आ मिव ासाचा अभाव : सं ेषण करताना ेषक िकंवा ा क या या बाजूने
आ मिव ासाचा अभाव यात अडथळा असू शकतो .
इ) भाविनक अडथळ े : भाविनक अडथळ े भावना आिण भावना ंशी संबंिधत आहेत.
(१) अवरोिधत मन : अवरोिधत मन केवळ मया िदत मािहतीचा िवचार करते आिण
अित र मािहतीकड े दुल करते िकंवा नाकारत े. अवरोिधत मन असल ेली य कठोर
आिण हटवादी असत े. ती सव िवरोधाभासी सं ेषणाचा ितकार करते आिण नवीन
क पना ंकडे कानाडोळा करतो.
(२) पुव ह आिण प पात : जर को या मना या िकंवा नकारा मक मानिस कते या
लोकांना संदेश नाकार याच े कारण िवचारल े गेले तर ते पूव ह कट क शकतात . ते
रागान े िति या देतात आिण यां याशी वाद घाल याचा य न करणा या ंना ती ण
फटकारतात . हे संवादात अडथळा हणून काम करते.
(३) भावना : एखा ा या मनाची ि थती संवादा या कृतीम य े मह वाची भूिमका
बजावत े. जर ेषक काळजीत असेल, उ सािहत असेल, घाबरल ेला असेल, िचंता त
असेल, तर तो याचा संदेश यवि थत मांडू शकणार नाही. याच माण े, जर
ा क या ची मानिसक ि थती यो य नसेल, तर तो संदेशाचा चुक चा अथ लावू शकतो.
फ) सामािजक -मानिसक अडथळ े : ते धारणा मक अडथ या ंसारख ेच असतात :
(१) िनवडक धारणा : याचा अथ ा कता यां या गरजा, ेरणा, अनुभव आिण अपे ा
यां या आधार े िनवडकपण े पाहतो आिण ऐकतो . सं ेषणाम य े, या वृ ीचा अथ असा
आहे क यांना जे ऐकायच े आहे ते ते ऐकतात आिण इतर संबंिधत मािहतीकड े दुल
करतात .
(२) ि थती चेतना : ेषक आिण ा कता यां यातील ि थती आिण श मधील फरक
आणखी एक अडथळा िनमा ण क शकतात . व र ांसमोर अिधन थ य ला खूप
बेचैनी, भीती वाटू शकत े तसेच व र संपूण मािहती दे यास अनु सुक असू शकतात .
(३) पूव ह : जे लोक चच साठी, नवीन क पना ंसाठी, ि कोनासाठी खुले नसतात
आिण को या मनाच े असतात ते संवादासाठी एक मोठा अडथळा असू शकतात .
(४) हॅलो इफे ट : काहीव ेळा ा क या ला एखा ा ेषकाब ल खूप सादरय ु िभती
असू शकत े िकंवा पूण पणे अिव ास ू असतो . जे हा सं ेषण करणार ्या प ांम ये पुरेसा
िव ास , आ मिव ास आिण भरवसा नसतो ते हा िनवडक संदेशवहन घडते. अशा
प रि थतीत अनेक कारच े 'कोलाहल / ग धळ ' संवाद ि य ेत वेश करतात . munotes.in
Page 15
िनद शन आिण न ेतृ व –१
15 याच माण े अिव ास , धमक , भीती यांसार या गो ी भावी सं ेषणासाठी मह वप ूण
अडथळ े आहेत.
(५) शारी रक व प : ा क या ला ेषकाच े शारी रक व प , आवाज , उ चार ,
बोली, याकरणाचा वापर िकंवा वागणूक नावडणार े असू शकत े. ेषकाच े सादरीकरण
ा क या स न च यास अडथळा ठ शकत े.
ग) सां कृितक अडथळ े : सं कृती आप या िवचार आिण वाग या या प तीला आकार
देते. रा ीय व , वंश, जातीवाद , धम , इ यादी आधारावर वग कृत केले या येक गटाची
वतःची िविश सं कृती आहे. सां कृितक फरका ंमुळे अनेकदा संवादात फरक पडतो .
हे उ वत े जे हा एका सामािजक गटातील य नी दुसर्या गटाशी संबंिधत य साठी
िभ न मानदंड, मू ये िकंवा वत न िवकिसत केले असत े. एकाच ेणीतील श द,
वा चार , िच हे, ि या रंगांचा अथ वेगवेग या सं कृत म य े वेगवेगळा अस ू शकतो .
उदा.: पा ा य देशांम ये काळा रंग शोक य कर याशी संबंिधत आहे, तर पूव कडील
पांढरा रंग शोकाचा रंग आहे. अमे रकेम ये लोकांना यां या पिह या नावान े संबोधल े
जाणे आवडत े, तर ि टनम य े लोकांना यां या आडनावान े संबोधल े जाते.
ह) सं था मक अडथळ े :
(१) गुंतागुंतीची स ंघटना मक रचना : गुंतागुंती या संघटना मक संरचनेत अनेक िकंवा
िव तृत सं ेषण मा यम े असतात जी सं ेषण खंिडत करतात .
(२) सं थेम ये अनेक तर : संदेशाला अनेक पात या ंमधून जावे लागत अस यान े
संदेशाचे िवकृतीकरण , िवलंब िकंवा संपूण अपयशाची श यता असत े.
(३) वेळ आिण समयसुचकता : यव थापका ं ारे संदेश घाईघाईन े आिण अपया पणे
सं ेषण के यामुळे वेळेचे दडपण एक गंभीर अडथळा असू शकते.
सं ेषणातील अडथळ े खालील कार े दूर केले जाऊ शकतात :
य शी संवाद साध यासाठी यो य वेळ आिण िठकाण आहे का ते तपासण े
प असण े आिण य ला समजेल अशी भाषा वापरण े
एका वेळी एक गो सं ेिषत करणे
एखा ा य या संवाद न कर या या इ छेचा आदर करणे
या य न े तु हाला बरोबर समजल े आहे का ते तपासण े
िवचिलत नसले या िठकाणी सं ेषण करणे
तु ही जे काही बोललात या य या कोण याही भाविनक ितसादाची कबुली
देणे.
munotes.in
Page 16
यव थापन आिण संघटना िवकास
16 १.४ सारांश (SUMMARY)
सं ेषण हणज े दोन िकंवा अिधक य ार े संदेश सा रत करणे िकंवा क पना , त ये,
मते िकंवा भावना ंची देवाणघ ेवाण. सं ेषणाम य े केवळ संदेश पाठवण े समािव नाही तर
ा क या ारे ते वीकारण े देखील समािव आहे. ही मूलत: ि माग ि या आहे.
ा क या ला संदेश समज यािशवाय आिण याची िति या ेषकापय त
पोहोच या िशवाय हे पूण होत नाही. सं ेषण ही एक सहकारी ि या आहे याम य े दोन
िकंवा अन ेक प ांचा समाव ेश असतो , येकाला याचा ितप (समोरचा ) काय
सं ेषण करतो ते सांग याची आिण ऐक याची मता असत े. सं ेषणाचा ितसाद मूळ
सं ेषणाइतकाच आव यक आहे. संदेश त डी, लेखी, हावभाव , िच हे िकंवा िच हा ं ारे
सं ेिषत केला जाऊ शकतो . सं ेषणाचा उ ेश हा हेतू, वार य आिण य ना ंची
समानता आण यासाठी मािहती आिण समजून घेणे आहे. यव थापनातील ही एक
िनरंतर ि या आहे. सं ेषण ि य ेत खालील घटका ंचा समाव ेश आहे; (१) ेषकाची
क पना िकंवा सम य ेची प समज, (२) इतर सहभा ग चा सहभाग , (३) संदेश सा रत
करणे, (४) ा क या ची ेरणा आिण (५) संवादा या प रणामकारकत ेचे मू यांकन.
संवाद भावी हो यासाठी , खालील घटका ंकडे यो य ल िदले पािहज े; (१) संवादा या
वाहाच े िनयमन करणे; (२) अिभ ाय ; (३) यो य भाषेचा वापर; (४) ल पूव क ऐकणे;
(५) भावना ंवर संयम; (६) अनुपालनाच े गैर-मौिखक संकेत िकंवा इशारा जाणण े; आिण
(७) एकमेकांचा िव ास आिण भरवसा .
१.५ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१. सवा त ेरक सं ेषण हणज े सं ेषणान ंतर संभाषणक या या ..........................
ारे य केले जाते. (कृती, गरजा, वार य , हेतू)
२. ................................. संवादात बोल याइतक ेच मह वाच े आहे.
(ऐकणे, वाचण े, िलिहण े, िशकण े)
३. _______ ही इि छत उि पूण कर यासाठी कम चा या ं या य ना ंना माग दश न
कर याची ि या आहे. (पय वे ण, िद दश न, िनयं ण, ेरणा)
४. िद दश न हे ________ काय आहे. ( यव थापक य ऐि छक दीघ कालीन ,
अ पकालीन )
५. िश त राखण े आिण भावी कामिगरी ब ीस देणे हा यव थापना या काया चा
________ भाग आहे. (िनयोजन , कम चारी, िद दश न, अंदाज)
munotes.in
Page 17
िनद शन आिण न ेतृ व –१
17 ब) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१. जे हा संदेश अ प श दांत पोचवला जातो ते हा सं ेषणाला अथ िवषयक अडथळ े
येतात.
२. त वान ुसार, अ पकालीन गरजा पूण करताना संवाद दीघ कालीन िहतस ंबंध आिण
उि ा ंशी सुसंगत असण े आव यक आहे.
३. ‘ थम येणा यास थम सेवा' या संदेशावर कारवाई केली जावी.
४. नेतृ व ही यव थापना सारखी गो नाही.
५. कोण याही यव थापक य काया त िनद शनाची आव यक नाही.
क) यो य जोड्या जुळवा.
गट ‘ ’ गट ‘य’
१. मौिखक संवाद अ पारदश कता आिण िव ास
२. अथ िवषयक अडथळ े ब मानिसक अडथळ े
३. यवसाय नैितकता क िश ण आिण माग दश न
४. िद दश न ड भाषा वापरात ून िवकिसत होते
५. अवरोिधत मन इ त डी आिण लेखी सं ेषण
ड) खालील स ंक पना ंवर टीपा िलहा .
१. संदेशवहनाची वैिश ्ये
२. संदेशवहना चे फायद े
३. नेतृ वाची काय
४. नेतृ व आिण संवाद
५. संवाद हे िद दश नाचे मह वाच े साधन
इ) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. सं ेषण ि य ेचे मूलभूत घटक सांगा आिण प करा.
२. भावी संदेशवहनातील अडथळ े कोणत े आहेत? यावर मात कशी करता येईल?
३. नेतृ व हणज े काय ते थोड यात प करा.
४. िद दश न या श दाची या या िलहा . याची वैिश ्ये प करा.
५. भौितक अडथ या ंवर एक संि टीप िलहा.
६. नेतृ वा या तीन ि कोना ंची चचा करा.
munotes.in
Page 18
18 घटक – १
२
िनद शन आिण न ेतृ व – २
(DIRECTING AND LEADING -II)
करण स ंरचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ सं ेषणासाठी समाज मा यम े वापर यातील नैितक सम या
२.३ यावसाियक सं थांमधील ने याची भूिमका
२.४ नेतृ वाची शैली
२.५ नेतृ व िनरंतरता
२.६ यावहा रक आिण प रवत नवादी नेते
२.७ सारांश
२.८ वा याय
२.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
संवादासाठी सोशल मीिडया वापर यातील नैितक सम या ंचा अथ प करणे
चांग या ने याचे वभाव आिण वैिश ्ये यांचे वण न करणे
नेतृ वा या शैलीची परेषा तयार करणे
२.१ तावना (INTRODUCTION )
यव थापका ं या नेतृ वा या भूिमकेतूनच कम चार्यांना यांची कत ये यो य रीतीन े पार
पाड यासाठी आिण समूह व ि यांम ये सुसंवाद राख यासाठी े रत केले जाऊ
शकते. औपचा रक अिधकार असल ेला यव थापक या या अधीन था ंना िनद िशत क
शकतो आिण माग दश न क शकतो आिण या या पदा या साम या ने यां या गौण munotes.in
Page 19
िनद शन आिण न ेतृ व – २
19 य ना आ ा देऊ शकतो . परंतु एक नेता हणून, यव थापक या या नेतृ व
मते या सहा या ने कामा या वत नावर भाव टाकू शकतो , याम ुळे सं ेषण, ेरणा
आिण गटातील सव सद या ंचे सहकाय िमळू शकते. या करणा म ये, तु ही नेतृ वाचे
मह व, िस ांत, शैली आिण काय िशकाल . नेतृ वाची भािवता आिण मनोबल यािवषयी
तु ही पुढे िशकाल .
२.२ सं ेषणासाठी समाज मा यम े वापर यातील नैितक सम या
(ETHICAL ISSUES IN USING SOCIAL MEDIA FOR
COMMUNICATION )
स या समाज मा यमा ंचा वापर मानवी जीवनाचा भाग बनला आहे. या साधनाम ुळे
वापरक या ना अगदी कमी वेळेत जगभरातील मािहती पाठिवता व िमळिवता य ेते.
२.२.१ - समाज मा यमा ंमधील नैितकता :
वेगवान युगाचा तं ाना या वाढीवरही भाव पडतो . आजकाल जवळजवळ येकजण
इंटरनेट ारे जोडल ेले आहेत व मा यमा ंचा भावी वापर क न मािहती िमळव ू शकतात,
आिण थेट संवाद साधू शकतात याम ुळे वेळ आिण खच वाचतो .
खरंच, वापरक या ना कोणाशीही संवाद साध यासाठी समाज मा यम े वापर याच े
वातं य आहे. इथे या गो ीकड े दुल केले जाते ते हणज े, ते वापर यातील नैितकता .
समाज मा यमा ंचे जाळे (सोशल नेटविक ग) वापरताना कोणती नैितकता ल ात घेतली
पािहज े हे वापरक या ना मािहत अस यास ते अिधक चांगले होईल.
अ) सं ेषणातील नैितकता : समाज मा यमा ं ारे सं ेषण करताना बरेचदा नैितकत ेकडे
दुल केले जाते.
१. समाज मा यमा ं ारे संभाषणादर यान जाणूनबुजून आिण अनावधानान े अनेक
अपमाना पद िकंवा िववादा पद श द वापरल े जातात . इंटरनेटवरील सं ेषण िवन
आिण यो य श द वापरत अस यास छान होईल. जे हा आपण समाज मा यमा ं ारे
कोणाशीही संवाद साधतो ते हा नेहमी यो य भाषेचा वापर करा.
२. जातीवाद , अि लता आिण िहंसाचाराचा सार टाळा : िविश जाती िकंवा
धमा शी संबंिधत मािहतीचा सार न के यास शहाणपणाच े ठरेल. फ उपयु मािहती
सा रत करा आिण इतरांशी संघष टाळा आिण िहंसक फोटो जसे क ॅिफक अपघात
फोटो िकंवा इतर िहंसक ितमा इंटरनेटवर स ं िमत करणे टाळावे.
३. बात या ंची वैधता तपासा : आजकाल समाज मा यमा ंवर इतर राजक य प ांना
बदनाम करणारी बातमी सा रत करणे खूप सामा य झाले आहे. फस या बात या
सं िमत करणे व मत े िमळिवण े हे काही प ांनी केले आहे. हणून, समाज मा यम े
वापरक या नी कोणतीही मािहती िमळिव यासाठी अिधक सजग असल े पािहज े. तु ही munotes.in
Page 20
20 यव थापन आिण संघटना िवकास बातमी सं िमत ( सा रत ) कर याप ूव , आधी बातमीची वैधता तपासण े अिधक
शहाणपणाच े ठरेल.
४. इतरां या कामाच े कौतुक करा : छायािच े, लेखन िकंवा ि हडीओ या व पात
इतरांची मािहती सं िमत ( सा रत ) करताना , इतरां या कामाब ल तुमची शंसा
दश िव यासाठी ोताचा उ लेख कर याच े सुिनि त करा. ोत न दाखवता कोणतीही
मािहती / साम ी कधीही आहे तशी उतरव ून घेऊन म ुि त क नका.
५. वैयि क मािहती जा त सं िमत ( सा रत ) क नका : समाज मा यम े
वापर या या बाबतीत तुमचे वैयि क आयु य मया िदत ठेवणे तुम यासाठी शहाणपणाच े
ठरेल. तुमची वैयि क मािहती जसे क फोन नंबर िकंवा घराचा प ा सं िमत ( सा रत )
क नका. तुम या संपक सुचीतील इतर तुमची हानी कर यासाठी मािहती वाप
शकतात.
यामुळे समाज मा यमा ंचा यो य आिण ह शारीन े वापर करा, िवशेषतः मािहतीचा सार
कर यासाठी . कृती कर याप ूव दोनदा िवचार करा.
२.३ यावसाियक सं थांमधील ने याची भूिमका (ROLE OF A
LEADER IN BUSINESS ORGANISATIONS )
नेतृ व हणज े येय सा य कर यासाठी सं थेतील लोकांना नेतृ व कर याची िकंवा
यासाठी अ ेसर राह याची ि या. कम चारी वत नावर अनेक कार े भाव टाकून नेते
नेतृ व करतात . नेता सं थेसाठी प ीकोन ठेवतो, कम चार्यांना े रत करतो ,
कम चार्यांना कामा या ि य ेत माग दश न करतो आिण मनोबल वाढवतो .
२.३.१ - ने या या जबाबदा या :
१. एक प ीकोन िनि त करणे : प ीकोन िनि त करणे हणज े
कम चार्यांना सं थेची भिव यातील ि थती समजून घे यासाठी आिण ि वकार यासाठी
भािवत करणे. त ण सैिनकांचे एक युिनट यां या व र अिधका या ने आदेश िदले या
िविश कामिगरी (िमशन ) वर िव ास ठेवू शकत नाही. पण एक चांगला नेता सैिनकांना
यांची कत ये पार पाड यासाठी दूर ी आिण प रणामातील यां या भूिमकेचे मह व
समजाव ून सांगेल.
२. कम चार्यांना े रत करणे : कम चार्यां या गरजा आिण इ छांब ल पुरेशी मािहती
िमळवण े, यांना आव यक ते देणे आिण चांग या कामासाठी शंसा करणे. घरापास ून
लांब अस यान े त ण सैिनकासाठी एकटेपणा असतो . एका चांग या ने याला हे मािहत
असत े आिण यां या गरजा आिण इ छांब ल अिधक जाणून घे यासाठी तो या या
तुकडीतील सहकाया शी संवाद साधतो . सैिनकांना यां या य ना ंब ल गोड भोजन
दे याइतक े हे सोपे असू शकते. munotes.in
Page 21
िनद शन आिण न ेतृ व – २
21 ३. कम चा या ंना माग दश न करणे : कामा या ि य ेत कम चा या ंची भूिमका िनि त
करणे आिण यांना यां या य ना ंम ये सहभागी हो यासाठी आव यक साधन े उपल ध
क न द ेणे मह वाच े आहे. बर्याचदा , श ू मागावर असताना बोगदा कसा खणायचा हे
समजाव ून सांग यासार या गुंतागुंती या तपशीला ंचा समाव ेश असल ेली काय कर याच े
आदेश िदले जातात .
४. एक चांगला नेता काय समजाव ून सांगेल, खोद याची साधन े देईल, काम िनद िशत
करेल आिण सैिनकांना सम या आ यास यांना मदत कर यासाठी उपल ध असेल.
५. मनोबल वाढव याम य े सवा ना एक आणून एका समान येयासाठी काय
कर यासाठी व ृ करणे अपेि त आह े. सैिनकांना बर्याचदा जा त तणावा या
प रि थतीत ठेवले जाते. यामुळे सैिनकांचे मनोबल उ च ठ ेव यासाठी काय कराव े लागत े
अ यथा याचा स ैिनकां या भाविनक वा यावर प रणाम होऊ शकतो िकंवा आणखी
वाईट हणज े भाविनक र या कोसळ ून जाऊ शकतात .
६. एक चांगला नेता सैिनकांना यां या कामाच े िकती कौतुक आहे हे सांगेल. गटाचे छोटे
िवजय ओळख यासाठी उ फ ूत पाट दे यासार या सो या क ृती सैिनकांना पु हा
विलत क शकतात .
२.३.२ - संघटनेतील ने याची वैिश ्ये :
यवसाय स ंघटनेत उ म न ेतृ व हा यव थापनाच कणा असतो . नेतृ वािशवाय इतर सव
यावसाियक घटक कुचकामी ठर तात. भावी नेते एखा ा सं थेला उ पादकता
वाढव यासाठी आिण यावसाियक उि े सा य कर यासाठी मदत क शकतात , तर
कमकुवत नेतृ व उ पादकत ेला हानी पोहोचव ू शकते आिण यवसायाच े आरो य धो यात
आणू शकते. नेतृ व हे सव सम या द ूर करणा री उपाययोजना नाही, तथािप , सं थेतील
अनेक सम या द ूर कर यासाठी अनेक िभ न घटक उपि थत असण े आव यक आहेत.
हे देखील िवचारात घेतले पािहज े क अनेक िभ न भावी -आिण अ भावी -नेतृ व शैली
आहेत. तुम या सं थेतील यव थापका ं या नेतृ व मता ंचे मू यांकन कर यासाठी ,
येक यव थापक खालील गो ी िकती चांग या कार े करतो याचा िवचार करा.
१. माग दश न करणे :
यव थापक कम चा या ंना अथ पूण माग दश न आिण स ला दे यास स म असाव ेत.
आव यक अस यास , यव थापका ंनी कम चार्यांना यांची नोकरीची काय अिधक
काय मतेने आिण भावीपण े कशी करावी हे दश वावे. कम चार्यां या वाढीसाठी आिण
िवकासासाठी आव यक असल ेले समथ न दान कर यात यव थापक स म असल े
पािहज ेत.
munotes.in
Page 22
22 यव थापन आिण संघटना िवकास २. कम चा या ंना े रत करते :
चांगले नेते कम चार्यांना कठोर प र म कर यास आिण संघटना मक गरजा पूण
कर यासाठी श य होईल या मा यमान े े रत करतात . काही नेते कम चार्यांना कठोर
प र म कर यास े रत क शकतात , तर इतर यव थापक कम चार्यांना कठोर
प र म न कर या या प रणामाची भीती दाखव ू शकतात . दो ही प ती ेरणेसाठी काय
करतात आिण यव थापकाची िविश शैली आिण सं थे या सं कृतीनुसार एक
दुसर्यापे ा चांगले काय क शकते.
३. कारवा हीस चालना द ेतात :
कोणती कामे कोण करणार , कामे के हा पूण होतील , कोणती कामे पूण होतील याचे
िनयोजन क न ने यांनी कृती सु करणे मह वाच े आहे. यावसाियक उि े पूण
कर यासाठी प पण े प रभािषत केले या योजन ेिशवाय आिण यव थापक आिण
संबंिधत प ांमधील चांगला संवाद, यव थापक य नेतृ वाचे इतर पैलू िकतीही मजबूत
असल े तरीही सं था अपयशी ठरेल. यव थापका ंनी यवसाय गरजा पूण कर यासाठी
मानवी संसाधना ंचा वापर कर यासाठी जलद कृती सु कर यास स म असल े पािहज े.
४. मनोबल वाढवत े आिण समाधान सुधारत े :
चांगले नेते कम चार्यांम ये आ मिव ास िनमा ण क न आिण उ पादकत ेसाठी अनुकूल
वातावरण िनमा ण क न कम चार्यांची उ पादकता वाढवतात . जे हा कम चार्यांना तणाव
िकंवा िवचिलत वाटते, ते हा नोकरीची कामिगरी आिण नोकरी या समाधा नामुळे ते
त न जात े. जे हा यव थापक मनोबल वाढवतात , ते हा ते धारणा सुधार यास ,
कम चार्यां या नोकरीतील समाधा न वाढिव यात मदत क शकते आिण मह वा या
गो वर अनुकूल प रणाम क शकते.
५. कम चा या ं या गरजा आिण सं था मक गरजा सम वियत करतात :
भावी हो यासाठी येक यव थापकान े करणे आव यक असल े या सवा त मह वा या
गो प ैक एक हणज े कम चारी गरजा आिण सं था मक गरजा यात सम वय राखण े.
कम चार्यांची ितभा , वार य े आिण इतर गरजा या सव गो ी सं था मक गरजा आिण
उि े यां याशी जुळवून घे यासाठी यव थापक िकती चांगले काय करतो यावर
अवल ंबून असत े. सव क ृ यव थापका ंना येक कम चार्यां या गरजा आिण कौश य े
सं थे या उि ा ंशी भावीपण े सम व ियत करा या लागतात .
६. ितिनध या जबाबदा या :
ने यांना खूप जा त ितिनधी व देणे श य आहे तसेच ने यांना फार कमी ितिनधी व
करणे श य आहे. भावी ने यांना काय सोपवायच े आिण काय हाताळायच े हे मािहत
असायला हव े, जेणेक न संघटना श य िततक उ पादक होईल. कम चार्यांचे समाधान
राख यासाठी पुरेसे ितिनधी मंडळ देखील आव यक आहे, कारण कम चारी खूप कमी munotes.in
Page 23
िनद शन आिण न ेतृ व – २
23 ितिनधी व करणार ्या यव थापकाचा फायदा घेऊ शकतात आिण खूप जा त
ितिनधी व करणार ्या यव थापकावर नाराज होऊ शकतात .
२.३.३ - संघटना मक नेतृ व
संघटना मक नेतृ व ही जादू नाही जी एका य कड े असत े आिण दुस याकड े नसते.
संघटना मक न ेतृ व हणज े असेही नाही िक , व र ा ंनी िदलेले आदेश िकती पाळल े
जातात हे पाहणे. सं थेचे नेतृ व हणज े, कम चा या ं या गरजा आिण कंपनीचे ल य
ल ात घेऊन कंपनीसाठी फायद े िमळवण े आिण यांचे संर ण करणे आिण समान
उि े सा य कर यासाठी यांना चांग या वातावरणात काम कर यासाठी एक
आण याचे य न कर णे. ही (Sansom १९९८ या मत े) यव थापनाची मता आहे.
उ ा ंती आिण संघटना वाढिव यात संघटना मक नेतृ वाची म यवत भूिमका असत े. हे
एखा ा सं थे या सद याला आिण काय रत संघांना आ हाना ंना त ड दे यास आिण
सं था मक येयासाठी यो य मागा ने काय कर यास मदत क शकते. ड फ आिण
टेस यांनी सं थे या नेतृ वाचे वण न “एक अशी य ” हणून केले आहे “जी एखा ा
सं थेम ये या या ी आिण रणनीती ार े बदल घडवून आणू शकते”
डंफ आिण टेस यां या १९९४ मधील िसिनअर मधील ल ेखानुसार आिण लेिमंग या
२००६ मधील ल ेखानुसार). झपाट्याने बदलणा या यवसाया चे कल आिण ाहका ं या
वाढ या मागणी या या युगात, नेतृ वाची भूिमका आजकाल अिधक मह वाची आहे.
संघटना ंसाठी अशा धोरणा मक नेतृ वाची गरज आहे, जे आव यक बदल आिण
बदला ंचा आगाऊ अंदाज लाव यास स म आहेत आिण हे बदल यश वीपण े समजून
घे यासाठी आिण ि वकार यासाठी कामगार आिण संघांसाठी आव यक वचनब ता
आिण अ यंत यो य वातावरण तयार क शक तात. ने यांची ही कृती केवळ सं थे या
प रणामकारकत ेसाठीच न हे तर ित या अि त वासाठी देखील िनणा यक आहे (बास -
१९९० ; बक आिण कूपर – २००४ मधील ल ेखानुसार). कोण याही धोरणा मक
यवसाय ि येचा अवल ंब के यािशवाय यावसाियक उि े सा य होऊ शकत नाहीत ,
याच माण े संघटना मक यश आिण िटकाव देखील ने यां या धोरणा मक भूिमकेिशवाय
पूण होऊ शकत नाही. संसाधना ं या वाटपापास ून ते संरेखनापय त, गो ी या
आकलनापास ून ते भिव यात ल क ि त करणे, संघटनेची उि े िमळिव यासाठी
संघांम ये वचनब ता तयार करणे आिण वृ करणे, शा त वाढीची पु ी करणे, इ. सव
काया साठी स ंघटना मक न ेतृ वाची या ी आह े. (McGuire – २००३ मधील
लेखानुसार).
दूरदश नेतृ व हणज े सं था आिण संघटना मक संघांना माग मण कर यासाठी नेतृ व
करणे. ने यांना आिण अनुयायांना कुठे जायच े हेच कळत नसेल तर नेतृ वाला काहीच
अथ नाही. यामुळे ने यांची ी प असण े मह वाच े आहे. जर आपण दूर ी ब ल
िवचार क ेला तर यात िभ न िच े असू शकतात . बेिनस आिण नानस यां या मते “दूर ी
ही सं थे या संभा य आिण इि छत भिव याची मानिसक ितमा आहे” (बेिनस आिण
नानस यां या १९८५ मधील , िलयल , मॅ सी २००० मधील पृ ४८ वरील munotes.in
Page 24
24 यव थापन आिण संघटना िवकास लेखानुसार) ही मानिसक ितमा ने यां या मनात वाढते . गो ी अचूकपणे समजून
घे याची आिण सं थे या सुधारणेसाठी आिण िटकाऊपणासाठी यांचा ह शारीन े वापर
कर याची संघटना मक न ेतृ वाची मता यावर अवल ंबून असत े. बेिनस हे देखील वण न
करतात क अशा काही यावहा रक ्या िस नेतृ व मता आहेत या एखा ा
सं थे या काय मतेवर प रणाम क शकतात , यात ‘दूर ी आिण येय िनि ती ’
(Vision and goal setting ), ‘पर पर कौश य े आिण वत: चे ान’ (Interpersonal
skills and personal knowledge ) यासह काही खास वैिश ्यांचा समाव ेश आहे या
कोण याही िविश यवसाया ंशी संबंिधत असू शकतात . कॉटर सांगतात क , दूर ी ही
एखा ा ने याची या ीने संघाला संरेिखत करताना भिव याकड े पाह याची मता
असत े आिण नंतर यांना या भिव या शी संबंिधत अपेि त उि े सा य करण्याची
ेरणा देते: “दूर ी हे िनिहत िकंवा अंतभू त असल ेल्या भिव याच े िच आहे. ते भिव य
घडव यासाठी लोकांनी य न का करावेत यावर प भा य आहे” (कोटर यां या
१९९६ मधील प ृ ६८ वरील ल ेखानुसार). सं था संघांवर आधा रत असतात आिण
गो ी घडव यासाठी समिप त संघकाय आव यक असत े. या लोकांना आिण संघांना
भिव याच े प िच हवे आहे जे यांना इि छत भिव य िमळिव यासाठी य ना ंची
पराका ा करतात . या लोकां या ीने हेही मह वाच े आहे क यां या कामाच े आिण
िनण यांचे कारण काय? ही ने याची ी असत े याम ुळे संघटना मक काय संघाचे कृती
आिण िनण य इि छत भिव या या वा तिवक िच ात बसतात याची खा ी देते (कोटर
यां या १९९६ मधील ल ेखानुसार) कोटर असेही चचा करतात क , ने यां या ीिशवाय
संघटनेतील लोकांची ेरणा खालाव ू शकते, कम चारी आिण यांची काम े िनरथ क
बनतात , यांचा प रणाम सं थेसाठी सवा त वाईट ठ शकतो. ते पुढे हतात क ,
"नेतृ वाचा ीकोन मह वाची भूिमका बजाव तो."
२.३.४ - ने याच े गुण :
ने याम य े बह आयामी गुण असतात जे याला भावी व आकष क बनवतात . चांग या
ने याम य े खालील गो ी आव यक आहेत:
१. शारी रक य व प : ने याचे व प आनंददायक असल े पािहजे. चांग या
ने यासाठी शरीर आिण आरो य खूप मह वाच े असत े.
२. व न े आिण दूर ी : जोपय त तो भिव याकडे सकारा मक नजर ेने पाहत आहे हे
दाखवत नाही तोपय त नेता भाव िटकव ून ठेवू शकत नाही. याला भिव यातील
प रि थतीची क पना करावी लागत े आिण या ा रे तािक क काय म तयार करावे
लागतात .
३. बुि म ा : सम या आिण कठीण प रि थती तपास यासाठी नेता पुरेसा ह शार
असावा . तो िव ेषणा मक मता असणारा असावा जो साधक - बाधका ंचा िवचार
करतो आिण नंतर प रि थतीचा सारांश देतो. हणून, मनाचा सकारा मक कल आिण
प रप व ीकोन खूप मह वाचा आहे. munotes.in
Page 25
िनद शन आिण न ेतृ व – २
25 ४. सं ेषण कौश य े : ने याने धोरणे आिण काय प ती प पण े, अचूकपणे आिण
भावीपण े सं ेषण कर यास स म असण े आव यक आहे. हे मन वळवण े आिण उ ेिजत
हो यास उपयु ठ शकते.
५. उि ्ये : नेता िन :प पाती असावा , एखा ा िविश य ब ल िन प ीकोन
असावा . याने वतःच े मत िवकिसत केले पािहज े आिण याचा िनण य हा त ये आिण
तका वर आधा रत असावा .
६. कामाच े ान : एखा ा ने याला या या अिधन था ं या कामाच े व प अगदी
अचूकपणे मािहत असल े पािहज े कारण ते हाच तो या या अिधन था ंचा िव ास आिण
मन िजंकू शकतो .
७. जबाबदारीची भावना : भावाची भावना ये यासाठी एखा ा य या कामाची
जबाबदारी आिण उ रदािय व खूप मह वाच े आहे. ने याला संघटना मक उि ा ं ती
जबाबदारीची जाणीव असण े आव यक आहे कारण तरच तो ख या अथा ने जा तीत
जा त मता ंचा वापर क शकतो . यासाठी , याला वतःला े रत करावे लागेल आिण
जागृत करावे लागेल आिण आप या मतेचे सव म फिलत दे याचा आ ह धरावा
लागेल. तरच तो अिधन था ंना उ म कामासाठी वृ क शकतो .
८. आ मिव ास आिण इ छाश : अिधन था ंचा आ मिव ास िमळिव यासाठी
वत: वरील आ मिव ास मह वाचा आहे. तो िव ासाह असावा आिण याने पूण
इ छाश न े प रि थती हाताळली पािहज े.
९. मानवतावादी : ने याम य े मानवता वादी ीको न असण े आव यक आहे कारण तो
मनु यांशी यवहा र करतो आिण यां याशी वैयि क संपका त असतो . याला या या
अिधन था ं या वैयि क सम या अ यंत काळजीप ूव क आिण ल पूव क हाताळा या
लागतात . हणूनच, अनुकूल वातावरण िनमा ण कर यासाठी मानवावर मानवतावादी
आधारावर उपचार करणे आव यक आहे.
१०. सहान ुभूती / सहवेदना : ने याने कम चा या ंचा सहान ुभूितपूव क िवचार करावा . नेता
सकारा मक व सहान ुभूतीने िवचार करत अस ेल तरच , िन प िनण य आिण व तुिन ता
येते. ने याने कम चार्यां या सम या आिण त ारी समजून घेत या पािहज ेत आिण
कम चार्यां या गरजा आिण आका ं ांचा देखील संपूण िवचार केला पािहज े. यामुळे
कम चा या ंशी मानवी संबंध आिण वैयि क संपक सुधार यास मदत होते.
ने याम य े असल े या वरील गुणांव न, नेतृ वाची या ी आिण यवसाया या
या ीसाठी याचे मह व समजू शकते. ने याम य े एकाच वेळी सव गुण असू शकत
नाहीत . परंतु यापैक काही भावी प रणाम सा य कर यात मदत करतात .
munotes.in
Page 26
26 यव थापन आिण संघटना िवकास आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. िविश जाती िकंवा धमा शी संबंिधत मािहतीचा सार के यास शहाणपणाच े ठरेल.
२. नेतृ व हणज े येय सा य कर यासाठी सं थेतील लोकांसोबत एक काम
कर याची ि या.
३. कमकुवत नेते एखा ा सं थेला उ पादकता वाढव यासाठी आिण यावसाियक
उि े सा य कर यासाठी मदत क शकतात .
४. संघटना मक नेतृ व सवा म ये असत े.
५. ने याम य े बह आयामी गुण असतात .
ब) टीपा िलहा:
१. समाज मा यमा ंमधील नैितकता
२. ने या या जबाबदा या
३. संघटनेतील ने याची वैिश ्ये
४. संघटना मक नेतृ व
५. ने याचे गुण
२.४ नेतृ वाची शैली (STYLE OF LEADERSHIP)
नेता ही अशी य असत े जी लोकां या समूहाला येय सा य कर यासाठी भािवत
करते तर नेतृ व ही एक सामा य येय सा य कर यासाठी लोकां या गटाला े रत
कर याची कला असत े. िभ न नेतृ व शैलीमुळे सं थेवर िभ न प रणाम होतो. ने याला
प रि थतीन ुसार नेतृ व शैलीचा सवा त भावी ीकोन िनवडावा लागतो कारण
संघटने या यशासाठी नेतृ व शैली मह वप ूण असत े. या नेतृ व शैली आिण यांचा भाव
समजून घेत यास , येकजण अिधक लविचक आिण चांगला नेता बनू शकतो .
२.४.१ - यावहा रक न ेतृ व :
ही एक सं ा आहे जी नेतृ व िस ांतां या गटाचे वग करण कर यासाठी वापरली जाते व
जी नेते आिण अनुयायांमधील पर परस ंवादात सम वय साधत े. नेतृ वाची ही शैली या
आधारावर सु होते क संघटनेतील सद य जे हा नोकरी ि वकारतात , ते हा यां या
ने याचे आदेश पूण पालन कर यास सहमती देतात. ‘ यवहार ’ हा सहसा संघ सद या ंना
यां या य न आिण अनुपालना या बद यात पैसे देतो. यामुळे, जर यांचे काय पूव -
िनधा रत मानका ंची पूत ता करत नसेल तर ने याला संघ सद या ंना ‘िश ा’ कर याचा
अिधकार आहे. काय संघाचे सद य यवहारा या नेतृ वाखाली यां या नोकरीतील
समाधान सुधार यासाठी काही ना काही तरी क शकतात . नेता गटा या सद या ंना munotes.in
Page 27
िनद शन आिण न ेतृ व – २
27 आिथ क िकंवा काही लोभने अथवा इनाम देऊन यांचे उ प न / मोबद याची िक ंमत
वाढव याची स ंधी देऊ शकतो , जे उ च मानका ंना िकंवा अिधक उ पादन मत ेला
ो साहन देतात. उलटप ी , यावहा रक न ेता ‘अपवादा चे यव थापन ’ क शकतो ,
या ार े, चांग या कामाच े ब ीस दे याऐवजी , आव यक मानका ंची पूत ता न झा यास तो
अनुयायांवर सुधारा मक कारवाई करेल.
यावहा रक न ेतृ व हे ख याखु या नेतृ व शैलीपे ा यव थापन कर याचा एक माग आहे,
कारण यात अ पकालीन काया वर ल क ि त केले जाते. ान-आधा रत िकंवा
सज नशील काया साठी याला ठळक मया दा आहेत, परंतु अनेक सं थांम ये ती एक
सामा य शैली हणून वापरली जात े.
२.४.२ - ह कूमशाही न ेतृ व :
ह कूमशाही नेतृ वाम य े कम चा या ंकडून जबरद ती , भीती व दडपण अशा मा यमान े
काम क न घ ेतले जाते. या नेतृ वाम य े िनण य घे याचा अिधका र यव थापकाचा आह े
असे समज यात य ेते. असा यव थापक िनण य ि य ेत कम चा या ंना सहभागी क न
घेत नाही . यामुळेच या न ेतृ वाला ह क ूमशाही िक ंवा एकत ं नेतृ व अस े संबोधल े जाते. या
नेतृ व कारात कम चा या ंना अिजबात थान िदल े जात नाही . यां या भाव नांचा आदर
केला जात नाही . यव थापक आपल े आचार , िवचार , िनण य िक ंवा वत णुक वर
कम चा या ंचा भाव पड ू देत नाही . अशा स ंरचनेत यश िमळा यास याच े ेय व कौत ुक
यव थापकाला िमळत े. परंतु अपयश आ यास याची जबाबदारी मा कम चा या ंवर
टाक यात य ेते. चुकांसाठी कम चा या ंना जबाबदार धरल े जात े. अनेकदा च ुकांसाठी
शासन करण े, मजुरीम य े कपात करण े, अशा िश ा होतात पर ंतु स यप रि थतीम य े
कामगार वग सुिशि त व स ंघिटत अस याम ुळे अशा कार या न ेतृ वाला िवरोध क ेला
जातो. असे नेतृ व स ंकटकाळी भावी वाटत असल े त र ी सामा य प रि थतीत मा
कुचकामी ठरत े.
ह कूमशाही न ेतृ वाचे काही फायद े आह ेत, जसे िनण य व रत होतो , संघटनेला यश
िमळा यास मोठ ्या माणात मोबदला िमळतो , संकटकालीन प रि थतीतही अप ेि त
उि प ुत होऊ शकत े. तसेच या न ेतृ वाचे काही तोट े आहेत उदाहरणाथ कम चा या ंना
दु यम थान िदल े जाते, कम चा या ंना ेरणा िदली जात नाही , िनण य ि य ेत समािव
केले जात नाही व कम चा या ंचे शोषण होत े, इ यादी .
२.४.३ - प रवत नवादी नेतृ व :
प रवत नशील नेतृ व ही एक नेतृ व शैली आहे याम य े अनुयायांम ये मौ यवान आिण
सकारा मक बदल घडवून आणत े. एक प रवत नवादी नेता एकमेकांना मदत
कर यासाठी , एकमेकांना शोध यासाठी , उ साहवध क आिण सामंज यप ूण बन यासाठी
आिण संपूण पणे सं थेची काळजी घे यासाठी इतरांचे ‘प रवत न’ कर यावर ल क ि त
करतो . या नेतृ वात, नेता या या अनुयायी गटाची ेरणा, मनोबल आिण कामिगरी
वाढवतो . ही नेतृ वशैली असल ेली य हा खरा नेता आहे जो या या िकंवा ित या munotes.in
Page 28
28 यव थापन आिण संघटना िवकास संघाला भिव या या सामाियक ीने े रत करतो . प रवत नवादी नेते अ यंत दूर ी
असतात आिण संवाद साध यात बराच वेळ घालवतात . ते नेतृ व करतातच असे नाही,
कारण ते यां या संघांम ये जबाबदारी सोपवतात .
ब याच सं थांम ये यावहा रक आिण प रवत नवादी नेतृ वाची गरज असत े. यावहा रक
नेते (िकंवा यव थापक ) हे सुिनि त करतात क िनयिमत काम िव ासाह तेने केले जाते,
तर प रवत नवादी नेते मु यवध क उप म हाताळतात .
२.४.४ - सेवक नेतृ व :
१९७० या दशकात रॉबट ीनलीफ यांनी तयार केलेली ही सं ा, अशा ने याचे वण न
करते याला सहसा औपचा रकपण े नेता असे हणून ओळखल े जात नाही. जे हा
एखादी य , एखा ा सं थेतील कोण याही तरावर , या या िकंवा ित या संघा या
गरजा पूण कर या या गुणव ेने नेतृ व करते, ते हा याचे िकंवा ितचे वण न ‘सेवक नेता’
हणून केले जाते. सेवक नेतृ वाचे सेवक हणून ने यावर ल क ि त होते, याची मु य
भूिमका संघा या सद या ंना िवकिसत करणे, स म करणे आिण यांना पािठंबा देणे,
यांना यांची मता पूण पणे िवकिसत कर यात आिण यांचे सव म दान कर यात
मदत करणे. अनेक कार े, सेवक नेतृ व हे लोकशाही नेतृ वाचे एक कार आहे, कारण
संपूण संघ िनण य ि य ेत गुंतलेला असतो .
सेवक नेतृ व रचनेचे समथ क सुचवतात क या जगात मू ये अिधकािधक मह वाची
आहेत आिण याम य े सेवक नेते यां या मू ये आिण आदशा या आधार े स ा ा
करतात अशा जगात हा एक मह वाचा माग आहे.
२.४.५ - क र माई नेतृ व : क र माई नेता आिण प रवत नवादी ने याम य े अनेक
समानता असतात , याम य े प रवत नवादी नेता क र माई असू शकतो . यांचा मु य
फरक यां या मूलभूत उि ा म ये आहे. प रवत नवादी ने याचा मु य उ ी सं थेत
प रवत न कर यावर असतो व क र माई ने याला िवशेष बदल करावया चे नसतात. एक
क र माई नेतृ व शैली ही प रवत नशील नेतृ व शैलीसारखीच असू शकते, याम य े नेता
या या िकंवा ित या संघाम ये उ साहा ची ेरणा द ेतो आिण इतरांना पुढे ने यात खूप
उ साही असतो .
तथािप , क र माई नेते यां या संघापे ा वतःवर अिधक िव ास ठेवू शकतात . यामुळे
नेता िनघून गे यास एखादा क प िकंवा अगदी संपूण सं था कोलमड ून पड याचा
धोका िनमा ण होऊ शकतो कारण यां या अनुयायां या ीने यश हे क र माई ने या या
उपि थतीशी जोडल ेले असत े. अशा कार े, क र माई नेतृ व मोठी जबाबदारी पार पाडते
आिण ने याकड ून दीघ कालीन वचनब तेची आव यकता असत े.
२.४.६ - लोकशाही न ेतृ व : सव सामा य प रि थतीत लोकशाही न ेतृ व आदश मानल े
जाते. लोकशाही न ेतृ व लोकशाहीवर अवल ंबून असत े. या कार या न ेतृ वात
कम चा या ंचे सि य सहकाय घेतले जात े. यांना मह वा या िनण य ि य ेत सहभाग
िदला जातो. एखा ा मह वा या ावर िनण य घे यापूव कम चा या ंची मत े जाणून घेतली munotes.in
Page 29
िनद शन आिण न ेतृ व – २
29 जातात . यांना यव थापनातही सहभाग िदला जातो . या नेतृ वात कम चा या ंना अन ेक
बाबतीत सहभागी क न घ ेतले जात े. या कार या न ेतृ वात अिधकारा या
क ीकरणाप े ा िव क ीकरणावर अिधक भर िदला जातो . कम चा या ंना चा ंगली वागण ूक
िदली जात े याम ुळे ते आपली जबाबदारी टाळत नाहीत . सामूिहक िनण य ि य ेमुळे
बह तेक जण या न ेतृ वाचा प ुर कार करतात . लोकशाही न ेतृ वाचे काही फायद े आहेत;
जसे कम चा या ंना िनण य ि य ेत समािव केले जाते, िनण य साम ूिहक प तीन े घेतला
जातो याम ुळे समूह भावना तयार होत े, कम चा या ंना ेरणा िद या जातात , संघष
हो याच े माण कमी होत े, इ यादी . लोकशाही न ेतृ वाचे काही तोट े आहेत; उदाहरणाथ
ने यावर कम चा या ंचा जा त भाव पड ू शकतो , कम चा यांना संघटने या सव ांची
जाण नसत े, सव कम चा या ंना िनण य ि य ेत समािव करता य ेत नाही , इ यादी .
२.४.७ – िनरंकुश (मु सोडल ेले / मु लगाम / बेलगाम ) नेतृ व (Laissez -Faire
- लैसी-फेअर) : िनरंकुश नेतृ व शैलीला ‘िबना-ह त ेपाची - hand s-off’ शैली हणून
देखील ओळखल े जाते. ही एक अशी श ैली आहे याम य े यव थापक कमी िकंवा
कोणतीही िदशा देत नाही आिण कम चाया ना श य िततके वातं य देतो. सव स ा िकंवा
अिधकार कम चार्यांना िदलेले असतात आिण यांनी वतःच येये िनि त करणे, िनण य
घेणे आिण सम या ंचे िनराकरण करणे अपेि त असत े.
िनरंकुश नेतृ व (Laissez -Faire - Leave it be ) या च वा चाराचा अथ "सोडून
ा" असा आहे आिण याचा वापर एखा ा ने याचे वण न कर यासाठी केला जातो जो
या या िकंवा ित या सहका या ंना यांचे काय कर यास सोडून देतो. ने याने काय सा य
होत आहे याचे िनरी ण केले आिण हे या या िकंवा ित या संघाला िनयिमतपण े
कळवल े तर ते भावी ठ शकते. बरेचदा, िनरंकुश नेतृ व अशा संघांसाठी उपयोगी
ठरते यात य खूप अनुभवी आिण कुशल तसेच वयं े रत असतात . दुद वाने, अशा
प रि थतीही उ वतात जेथे यव थापक पुरेसे िनयं ण ठेवत नाहीत . या कार या
शैलीचा फायदा केवळ या बाबतीत सकारा मक असतो जे हा कम चारी खूप जबाबदार
असतात आिण सज नशील नोक या ं या बाबतीत िजथे एखादी य ला या या वत:
या मह वा कां ां ारे माग दश न होते. या शैलीचे अिधक तोटे आहेत कारण ही शैली हा
सहसा ने या या वार या या अभावाचा प रणाम असतो याम ुळे तो ही शैली
वीकारतो . हे खराब यव थापन िस करते आिण कम चार्यांची िदशा आिण ल
क ि त कर याची भावना गमावत े. यव थापन आिण नेतृ वा या अना थ ेमुळे
कम चा या ंना यां या कामात रस कमी होतो आिण यां यात असंतोष वाढतो .
२.४.८ - नोकरशाही नेतृ व : ही नेतृ वाची शैली आहे जी बदल या वातावरणात
यांची उपयु ता िवचारात न घेता काय प ती आिण ऐितहािसक प त वर जोर देते.
नोकरशाही नेते िनयं ण वाढव ून सम या सोडव याचा य न करतात आिण यांची ही
मता मािहती या वाहावर िनयं ण ठेव यापास ून येते. नोकरशाही नेते ‘पु तका ार े’
काय करतात , हे सुिनि त करतात क यांचे कम चारी आदेशांचे अचूक पालन करतात . munotes.in
Page 30
30 यव थापन आिण संघटना िवकास यं साम ीसह काम करणे, िवषारी पदाथा सह, उंचीवर काम करणे िकंवा रोख हाताळणी
यांसार या मोठ्या रकमेचा समाव ेश असल े या जोखमी या कामासाठी ही अितशय
यो य शैली आहे. इतर प रि थत म य े, लविचकता आिण उ च पातळीच े िनयं ण
कम चार्यांचे मनोध ैय खचू शकते आिण बदल या बा प रि थत वर िति या दे याची
सं थेची मता कमी क शकते.
वर चचा केले या िविवध नेतृ व शैली हे िस करतात क नेतृ व शैली ही मह वप ुण
वैिश ्ये असतात जी संघटना ंमधील ने यांब ल विण लेली असतात . या व ेगवेग या
गुणधमा या श ैल चे अनुकूल एक ीकरण (अनु प िमलाप ) आहे आिण संपूण कंपनी
आिण िकंवा सं थे या सं कृतीवर दूरगामी भाव टाकतात .
२.५ नेतृ व सात य / िनरंतरता (LEADERSHIP CONTINUUM)
नेतृ व सात य िह संक पना म ूलतः १९५८ म ये टॅनेनबॉम आिण ि मट यांनी मांडली
होती आिण नंतर १९७३ म ये अ यावत केली गेली. यांचे िलखाण काय
यव थापकास उपल ध संभा य नेतृ व वत नाचे सात य सूिचत करते; आिण याम ुळे
िकतीतरी निवन न ेतृ व शैली थाप या जाऊ शकतात .
२. ५.१ - नेतृ व िनरंतरतेचे ा प (आराखडा / रचना ) :
नेतृ व िनर ंतरता यव थापका ार े वापर या जाणार्या अिधकारा या या ीशी आिण
िनण य घे या या बाबतीत गैर- यव थापका ंना िमळणा या वातं या या माणात
संबंिधत ि यांची िव तारक ा सादर करते. ह कुमशाही आिण िनरंकुश (आकृती 1 पहा)
या दोन टोकां या नेतृ व शैल या दर यान या िनरंतरतेवर नेतृ व शैलीची िव तृत ेणी
िचि त केली गेली आहे. डावी बाजू अशी शैली दश वते िजथे यव थापका ार े िनयं ण
ठेवले जाते आिण उजवी बाजू िनरंकुश नेतृ व दश िवते. तथािप , कोणत ेही टोक िनरपे
नसते आिण अिधकार आिण वातं य कधीही यां या मया दांिशवाय नसते.
टॅनेनबॉम आिण ि मट िनरंतरता, मॅक ेगर या िस ांत ‘X’ आिण िस ांत ‘Y’ या
क पन ेशी संबंिधत असू शकतात . व र क ि त न ेतृ व िस ा ंत ‘X’ व अिधन थ क ि त
नेतृ व िस ा ंत ‘Y’ कडे झुकलेले आहे.
munotes.in
Page 31
िनद शन आिण न ेतृ व – २
31
आकृती १: नेतृ व िनरंतरतेचे ा प (आराखडा / रचना) :
एक यव थापक या या ार े ठेवले या िनयं णा या मया दानुसार दश िवला जातो.
या ि कोनान ुसार, नेतृ वा या चार मु य शैली ओळख या जातात :
१. सांगतो (Tells ) : यव थापक सम या ओळखतो , िनण य घेतो आिण
अधीन था ंना याची सूचना द ेतो. अधीन थ िनण य घे या या ि य ेचा भाग नसतात
आिण यव थापकान े यां या िनण यांची लवकरात लवकर अंमलबजावणी करावी अशी
अपे ा असत े.
२. िवकतो (Sells ) : िनण य फ यव थापका ार े घेतला जातो परंतु याला हे समजत े
क या िनण याचा सामना करणार ्यांकडून काही माणात िवरोध होईल आिण हणून तो
वीकार यासाठी यांचे मन वळव याचा य न करतो .
३. स ला घेतो (Consults ) : यव थापकान े सम या ओळखली असली तरी तो
अंितम िनण य घेत नाही. अिधन था ंसमोर सम या मांडली जाते आिण अिधन था ंकडून
यावर उपाय सुचवले जातात .
४. सामील होतो (Joins) : यव थापक या मया दांम ये अिधन था ंकडून िनण य
घेतला जाऊ शकतो ते ठरवतो आिण नंतर अधीन था ंसह अंितम िनण य घेतो.
टॅनेनबॉम आिण ि मट यां या मते, जर एखा ाला यावहा रक आिण इ अशी नेतृ व
शैली िनवडायची असेल, तर याचे उ र खालील तीन घटका ंवर अवल ंबून असेल:
अ) यव थापका या वत नावर प रणाम करणार े घटक :
ने या या वत नावर याचे यि म व , पा भूमी, ान आिण अनुभव यांचा भाव पडतो .
यात पुढील घटका ंचा समाव ेश आहे:
munotes.in
Page 32
32 यव थापन आिण संघटना िवकास मू य णाली
अिधन था ंवर िव ास
नेतृ व वृ ी
अिनि त प रि थतीत सुरि ततेची भावना
ब) अिधन था ं या वत नावर प रणाम करणार े घटक : अिधन था ंचे यि म व आिण
ने याकड ून यां या अपे ा यांचा यां या वागणुक वर भाव पडतो . यात पुढील
घटका ंचा समाव ेश आहे:
िनण य घेताना जबाबदारी वीकार याची तयारी
अ प त ेसाठी सिह ण ुतेची मया दा
सम य ेम ये वार य आिण याचे मह व हणून भावना
वातं या या गरजांची ती ता
सम य ेला सामोर े जा यासाठी ान आिण अनुभव
सं थे या येयांसह समजून घेणे आिण ओळखण े
जर हे घटक सकारा मक बाजूने असतील तर ने या ार े अिधन था ंना अिधक वातं य
िदले जाऊ शकते.
क) प रि थती चे प रणाम करणार े घटक : पया वरणीय आिण सामा य प रि थती
देखील ने या या वत नावर प रणाम करतात . याम य े यात पुढील घटका ंचा समाव ेश
आहे::
सं थेचा कार
गट प रणामकारकता
सम य ेचे व प
वेळेचा दबाव
२.५.२ - भावी नेते िवकिसत कर या या प ती :
१. उि ा ंनुसार यव थापनाचा यो य वापर :
उि ा ंनुसार यव थापन हे िविश आिण आ हाना मक उि े थािपत कर यासाठी
एक अितशय भावी तं आहे. एकदा यव थापका ंनी प , िविश आिण आ हाना मक
उि े ठरव या न ंतर ते अिधन थांना िदशा देतात. यव थापका ंना काही सम या
आ यास ते अिधन था ंनाही मदत क शकतात .
munotes.in
Page 33
िनद शन आिण न ेतृ व – २
33 २. कम चार्यांना अथ पूण आिण आवडीची काम दान करणे :
यव थापका ंनी कम चा यांना अथ पूण व आवडीची कामे दान करावीत . कम चा यांना
काम कर याची उपजत इ छा असत े. यव थापका ंनी अशा कम चा यांना/ अिधन था ंना
आ हाना मक काम दान केले पािहज े. िशवाय , अिधन था ंनी एखाद े काय चांगले
के यावर यांना ब ीस िदले पािहज े. शेवटी, जसजस े ते अनुभव घेतात आिण यां या
कामात पारंगत होतात , तसतस े अिधन था ंना उ च जबाबदा या िद या पािहज ेत.
३. सं ेषण कौश य े सुधार यावर ल क ि त करणे :
भावी संवादासाठी यव थापका ंनी सव मुख अडथळ े दूर केले पािहज ेत. सूचना
देताना यव थापकान े प पण े, िवशेषत: आिण िनःसंिद धपण े संवाद साधला पािहज े.
नेता केवळ चांगला संवाद साधू शकत नाही, तर तो चांगला ोताही असला पािहज े. एक
चांगला ोता बनून, यव थापक कम चार्यां या िचंता समजून घे यास स म असतील
आिण यांना यो य प तीन े संबोिधत क शकतील . यव थापका ंनी ल द े यासारखा
आणखी एक मह वाच े पैलू हणज े अिभ ाय . यांनी अिधन था ंना आव यक अिभ ाय
ावा जेणेक न ते यांचे काय दश न सुधा शकतील .
४. अिधन था ंसाठी भावी काय दश न मू यांकन वापरण े :
अिधन था ंनी िकती चांगली कामिगरी केली हे यव थापकान े ठरवल े पािहज े, वा तिवक
कामिगरीची तुलना इि छत प रणामा ंशी केली पािहज े. काय दश न मू यांकनान े
कम चार्यां या भावी कामिगरीला ब ीस आिण बळकटी आणली पािहज े. मू यांकनान े
अिधन था ं या कमक ुवत े ावर देखील ल िद ले पािहज े आिण यांना यांचे
काय दश न कसे सुधारायच े ते दश वावे.
५. अिधकार आिण जबाबदारीच े यो य सुपुद करण :
िनयु काय कर यासाठी यव थापकान े अिधन था ंना पुरेसे अिधकार आिण जबाबदारी
िदली पािहज े. अिधन था ंची ेरणा पातळी वाढते जर यांना अिधक जबाबदा या िकंवा
काय िदली गेली जी यांना मह वाची वाटतात .
६. संघटन तयार करणे : यव थापकान े हे सुिनि त केले पािहज े क येक
अिधन थ य ला याची /ितची भूिमका आिण जबाबदा या समजतात . यव थापकान े
कम चार्यांना सं थेचे येय देखील समजाव ून िदले पािहज े आिण अिधन था ंना जाणीव
असली पािहज े क ते एका संघाचा भाग आहेत.
७. भावी िनण य घे यासाठी मानक ि या वापरण े : यव थापका ने हे सुिनि त
केले पािहज े क , घेतलेले िनण य यो य आहेत आिण ते िनयोिजत वेळेत घेतले आहेत
आिण कम चार्यांनी ते वीकारल े आहेत. यासाठी यव थापकान े िनण य घे याची
काय प ती थापन करावी . munotes.in
Page 34
34 यव थापन आिण संघटना िवकास २.५.३ - पथ- येय िस ा ंत (Path - Goal Theory) : पथ- येय िस ांत िकंवा
पाथ-गोल मॉडेल हे येय सा य कर यासाठी कम चार्यां या आिण कामा या
वातावरणाशी उ म कार े जुळणार े ने याची शैली िकंवा वत न िनिद कर यावर
आधा रत िस ांत आहे (हाऊस आिण िमशेल यां या १९७४ मधील ल ेखानुसार).
तुम या कम चार्यांची ेरणा, सश करण आिण समाधान वाढवण े हे येय आहे
जेणेक न ते सं थेचे उ पादक सद य बनतील .
पथ- येय हे ूम या (१९६४ मधील ल ेखानुसार) अपे ा िस ांतावर आधा रत आहे
याम य े एखादी य िविश कार े काय करेल या अपे ेवर आधा रत आहे क कृती
िदले या िनकालान ंतर आिण या प रणामा या आकष कतेवर आधा रत आहे. पथ- येय
िस ांत थम मािट न इ हा स (१९७० म ये) यांनी सादर केला आिण नंतर हाऊस
(१९७१ म ये) यांनी िवकिसत केला.
पथ- येय िस ांत हा एक ि या हणून िवचार केला जाऊ शकतो , याम य े नेते
कम चार्यां या गरजा आिण कामकाजा या वातावरणास अनुकूल अशी िविश वत णूक
िनवडतात जेणेक न ते कम चार्यांना यां या दैनंिदन कामा या ा ी या मागा वर
सव म माग दश न क शकतील . (नॉथ हाउस , २०१३ मधील ल ेखानुसार).
पथ- येय िस ांत ही तपशीलवार ि या नसली तरी, खालील आकृतीम ये
दश िव या माण े ती सामा यत : या मूलभूत चरणांचे अनुसरण करते:
कम चारी आिण पया वरणीय वैिश ्ये िनि त करणे
नेतृ व शैली िनवडणे
अशा ेरक घटका ंवर ल क ि त करणे जे कम चार्यांना यश वी हो यास मदत
करतील .
अ) कम चारी वैिश ्ये : कम चारी यां या गरजां या आधारावर यां या ने या या
वत नाचा अथ लावतात , जसे क यांना आव यक असल े या संरचनेची संल नता ,
समजल ेली मता आिण िनयं णाची इ छा इ यादी . उदाहरणाथ , जर एखा ा ने याने
यां या गरजेपे ा जा त ि ल रचना िदली तर ते कमी े रत होतात . अशा कार े,
ने याला यां या कम चार्यांना समजून घेणे आव यक आहे जेणेक न यांना सव म
कसे े रत करावे हे यांना मािहत आहे.
ब) काय आिण पया वरणीय वैिश ्ये : अडथ या ंवर मात करणे हे पथ- येय िस ांताचे
िवशेष ल आहे. जर एखादा अडथळा खूप मजबूत झाला, तर ने याने पाऊल उचलल े
पािहज े आिण कम चार्याला याभोवती काम कर यासाठी माग िनवड यास मदत केली
पािहज े. बरेचदा उ वणारी काही अिधक कठीण काय वैिश ्ये आहेत: munotes.in
Page 35
िनद शन आिण न ेतृ व – २
35 (१) काया ची रचना : काया या रचनेला ने या या मदतीची आव यकता असू शकते.
उदाहरणाथ , जर काय संिद ध असेल, तर ने याला यास अिधक रचना मक बनवाव े
लागेल िकंवा अ यंत कठीण काया या रचनेला ने या या मदतीची आव यकता भासेल.
(२) औपचा रक अिधकार णाली : काया या अिधकाराव र अवल ंबून, नेता प उि े
देऊ शकतो आिण/ िकंवा कम चा याला काही िकंवा सव िनयं ण देऊ शकतो .
(३) काय संघ : जर काय संघ मदत िक ंवा पाठ बा द ेणा या वभावाचा नस ेल, तर
ने याला एकसंधता आिण सहयोगी बनून कम चा या ंम ये तशी च ैत याची वृ ी (esprit -
de-corps ) आणण े आव यक आहे जी सव काय संघ सद या ंना उ साह आिण भ
दान करते.
(४) ने याच े वत न िकंवा शैली : पथ- येय िस ांतचे वतं कार हणज े ने याचे
वत न - नेता या या वत नाची शैली कम चार्यांशी आिण काय वैिश ्यांशी जुळवून घेतो
जेणेक न कम चा यां या ेरणेमुळे यांची उि े सफल होतात .
हाउस व िमश ेल यांनी (१९७४ मधील ल ेखानुसार) चार कारच े नेतृ व वत न िकंवा
शैली प रभािषत केली: िनद शक, सहा यक , सहभागी आिण कामिगरी (सफलता ). ते दोन
घटका ंवर आधा रत आहेत जे ओहायो टेट युिन हिस टी या अ यास वत नानुसार दोन
घटकात आधारल ेले आहे ( टोगिडल , १९७४ मधील ल ेखानुसार):
(अ) िवचार : संबंध वत न, जसे क आदर आिण िव ास .
(ब) आरंिभक रचना : काय वत न, जसे क आयोजन , वेळाप क आिण काय पूण झाले
आहे हे पाहणे. munotes.in
Page 36
36 यव थापन आिण संघटना िवकास खाली सूचीब केलेले पिहल े वत न, िनद शक - संरचनेला चालना द े यावर आधा रत
आहे. इतर तीन (सहा यक , सहभागी आिण कामिगरी (सफलता )) िवचारावर आधा रत
आहेत.
ने या या वत नाचे चार पथ-ल य कार आहेत:
(१) िनद शक : नेता अनुयायांना यां याकड ून काय अपेि त आहे याची मािहती देतो,
जसे क काय करावे, काय कसे करावे हे सांगणे आिण कामाच े वेळाप क आिण
सम वयन करणे. जे हा लोक कामाब ल अिनि त असतात िकंवा वातावरणात खूप
अिनि तता असत े ते हा ते सवा त भावीपण े िनद शन करता य ेते.
(२) सहा यक : नेता कामगारा ंसाठी काळजी दाखव ून आिण मै ीपूण आिण संपक
साध या ार े काम आनंददायी बनवतो . या प रि थतीत काय आिण नातेसंबंध शारी रक
िकंवा मानिसक ्या आ हाना मक असतात अशा प रि थतीत हे सवा त भावी आहे.
(३) सहभागी : पुढे कसे जायच े याचा िनण य घे यापूव नेता या या अनुयायांशी
स लामसलत करतो . जे हा अधीन थ उ च िशि त असतात आिण यां या कामात
गुंतलेले असतात ते हा ते सवा त भावी असत े.
(४) कामिगरी (सफलता ) : नेता अनुयायांसाठी आ हाना मक उि े िनि त करतात ,
यां याकड ून यां या उ च तरावर कामिगरी कर याची अपे ा करतात आिण ही
अपे ा पूण कर या या यां या मतेवर िव ास दाखव तात. तांि क, वै ािनक
यांसार या यावसाियक कामा या वातावरणात हे सवा त भावी आहे; िकंवा येय ा ी ,
उदा. िव .
नेतृ व शैली प रि थतीन ुसार वापर या जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , हाउस (१९९६
मधील लेखानुसार) ने इतर चार वत न प क ेले आहेत - ते पुढील माण े,
कामाची सोय
समूहािभम ुख िनण य ि या
काय गट ितिनिध व आिण जाळे
मू य आधा रत
आधी नमूद के या माण े, पथ- येय िस ांतचे वतं कार हे ने यांचे वत न आहेत,
अशा कार े पथ- येय िस ांत असे गृहीत धरते क लोक (नेते) लविचक आहेत कारण ते
प रि थतीन ुसार यांचे वत न िकंवा शैली बदलू शकतात . हे संशोधनाशी सुसंगत आहे क
नैसिग क ( वाभािवक ) हे आपल े अंतग त/ ाकृितक माग दश क असू शकतात , परंतु
अनुभव हा आपला शोधक आहे याला आपण काय करतो ( रडल े - २००३ मधील
लेखानुसार) ते समजत े.
munotes.in
Page 37
िनद शन आिण न ेतृ व – २
37 आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) यो य पया यावर ख ूण करा :
१. लोकशाही नेतृ वात अिधकारा या क ीकरणा वर/ िवक ीकरणावर अिधक भर
िदला जातो .
२. िनरंकुश नेतृ वा या शैलीम य े कम चा या ंना यां या कामात रस कमी होतो /
वाढतो .
३. टॅनेनबॉम आिण ि मट िनरंतरतेवर नेतृ व शैलीतील डावी बाजू यव थापका ार े
िनयं ण / िनरंकुश नेतृ व दश िवते.
४. यव थापका ंनी कम चा यांना आ हाना मक / सोपी कामे दान केली पािहज ेत.
५. ने या या वत नाचा िनद शक / सहा यक कार अनुयायांना यां याकड ून काय
अपेि त आहे याची मािहती देतो.
ब) यो य जोड ्या जुळवा:
अ ब १. यावहा रक न ेतृ व अ नेते आिण अनुयायांमधील पर परस ंवादात सम वय साधत े
२. ह कूमशाही न ेतृ व ब संपूण संघ िनण य ि य ेत गुंतलेला
असतो
३. प रवत नवादी नेतृ व क िनण य घे याचा अिधकार
यव थापकाचा असतो
४. सेवक नेतृ व नेता िनघून गे यास एखादा क प
िकंवा अगदी संपूण सं था कोलमड ून
पडते
५. क र माई नेतृ व इ अनुयायांम ये मौ यवान आिण
सकारा मक बदल घडवून आणत े
२.६ यावहा रक आिण प रवत नवादी नेते (TRANSACTIONAL AND
TRANSFORMATIONAL LEADERS)
यावहा रक न ेतृ व हा यव थापनासाठी अिधक संरिचत ीकोन आहे जो कंपनी या
उ पादन जीवनच ाम य े कठोर तपासणी आिण संतुलनांवर अवल ंबून असतो .
सामा यतः , कम चार्यांना यांची अ प-आिण दीघ कालीन उि े िदली जातात आिण
यां याकड े देखरेखीखाली काम करणे अपेि त असत े आिण येकाने कंपनीने िनि त
केले या कठोर माग दश क त वांचे पालन करणे अपेि त असत े. जे कम चारी यांचे येय munotes.in
Page 38
38 यव थापन आिण संघटना िवकास पूण करतात यांना पुर कृत केले जाते, तर जे यांची मुदत पूण कर यात अयश वी
ठरतात यांना समज िदली जाते.
हे खरे आहे क नेतृ वाचा हा कार सज नशील वातावरणात चांगले काय करत नाही जेथे
अिधक मु रचना पसंत केली जाते, यवहाराच े नेते अशा वातावरणात चांगले काय
करतात जे रचना आिण संघटना वाढतात . तसेच, कम चार्यांना कंपनी या धोरणा या
मया देत काही माणात वाय ता िदली जाते, जोपय त ते यांचे येय भावीपण े आिण
वेळेवर पूण कर यास स म आहेत. कंपनी या सात यप ूण धोरणा ंवर आधा रत
वातावरणात उ कृ कामिगरी करणार ्या कम चार्यांसाठी, कंपनीची उि े सा य
कर यासाठी यांना ो सा हन दे यासाठी यावहा रक न ेतृ व हे एक मुख ेरक घटक
असू शकते. िनयम , कायद े आिण उ च दजा ची संघटना हा पाया आहे यावर यवहार
करणार े नेते यांची संघटना तयार करतात .
यावहा रक न ेतृ व लागू कर यासाठी यव थापक य ि कोन तुम या सं था मक
रचनेनुसार बदलू शकतो . उदाहरणाथ , काही जण पूण केले या येक उि ासाठी
बि सा ंवर आधा रत ेरणा णाली तयार करणे िनवडू शकतात िकंवा कंपनी या
उि ा ंची पूत ता कर यासाठी कम चार्यांचे समथ न करत अस यास पय वे ण
कर या या अिधक गहन ि कोनावर अवल ंबून राह शकतात . हे नेतृ वासाठी अिधक
गहन ीकोन असू शकते, परंतु यो य वातावरणात , यामुळे अपवादा मक ेरणा आिण
प रणाम होऊ शकतात .
२.६.१ - प रवत नवादी नेते : प रवत ना मक नेतृ वाची या या एक नेतृ व ीकोन
हणून केली जाते याम ुळे य आिण सामािजक णाल म य े बदल होतो. या या
आदश व पात , अनुयायांना नेता हणून िवकिसत कर या या अंितम येयासह
अनुयायांम ये मौ यवान आिण सकारा मक बदल घडवून आणतो . या या अ सल
व पात अंमलात आणल ेले, प रवत नवादी नेतृ व िविवध यं णां ारे अनुयायांची ेरणा,
मनोबल आिण काय दश न वाढवत े. याम य े अनुयायांची ओळख आिण वतःची भावना
िमशन आिण सं थेची सामूिहक ओळख यां याशी जोडण े समािव आहे; अनुयायांसाठी
आदश बनणे जे यांना ेरणा देतात; अनुयायांना यां या कामासाठी अिधक मालक
घे यास आ हान देणे आिण अनुयायांची ताकद आिण कमकुवतपणा समजून घेणे,
जेणेक न नेता अनुयायांना यां या काय मतेसाठी अनुकूल काया सह संरेिखत क
शकेल.
२.६.२ - प रवत नवादी ने यांची वैिश ्ये :
१. वैयि क िवचार : नेता येक अनुयायां या गरजा या माणात पूण करतो ,
अनुयायासाठी माग दश क िकंवा िश क हणून काम करतो आिण अनुयायां या िचंता
आिण गरजा ऐकतो . नेता सहान ुभूती आिण समथ न देतो, संवाद खुला ठेवतो आिण
अनुयायांसमोर आ हान े ठेवतो. यात आदराची गरज देखील समािव आहे आिण येक
अनुयायी संघटनेसाठी देऊ शकणार े वैयि क योगदान करतो . अनुयायांकडे व-munotes.in
Page 39
िनद शन आिण न ेतृ व – २
39 िवकासाची इ छा आिण आका ं ा असत े आिण यां या काया साठी आंत रक ेरणा
असत े.
२. बौि क उ ेजना : नेता या माणात गृहीतका ंना आ हान देतो, जोखीम घेतो आिण
अनुयायां या क पना मागतो . या शैलीचे नेते यां या अनुयायांम ये सज नशीलता
उ ेिजत करतात आिण ो सािहत करतात . ते वतं पणे िवचार करणाया लोकांचे
पालनपोषण आिण िवकास करतात . अशा ने यासाठी , िशकण े हे एक मू य आहे आिण
अनपेि त प रि थ तीस िशक या ची संधी हणून पािहल े पािहज े . अनुयायी
िवचारतात , गो चा सखोल िवचार करतात आिण यांची काय पार पाड याच े चांगले माग
शोधतात .
३. ेरणादायी : नेता या माणात अनुयायांना आकष क आिण ेरणा देणारा ीकोन
य करतो . ेरणादायी ेरणा असल ेले नेते उ च दजा या अनुयायांना आ हान देतात,
भिव यातील उि ा ंब ल आशावादी संवाद साधतात आिण हाती असल े या काया ला
अथ देतात. अनुयायांना कृती कर यास वृ करायच े अस यास यांना उ ेशाची ती
भावना असण े आव यक आहे. उ ेश आिण अथ , जो समूहाला पुढे नेणारी ऊजा दान
करतो . नेतृ वा या दूरदश पैलूंना सं ेषण कौश या ारे समिथ त आहेत याम ुळे ी
समज यायो य , अचूक, शि शाली आिण आकष क बनते. अनुयायी यां या काया म ये
अिधक मेहनत घे यास इ छुक आहेत; ते भिव याब ल ो सािहत आिण आशावादी
आहेत आिण यां या मतेवर िव ास ठेवतात.
४. आदश भाव : ा कारच े नेते उ च नैितक वत नासाठी आदश थािपत करतात,
अिभमान जागृत करतात , आदर आिण िव ास िमळिवतात . िवकासाच े साधन हणून,
सरकारी सं थांसह पा ा य समाजातील सव े ांम ये प रवत नवादी नेतृ व आधीच
पसरल े आहे. उदाहरण हणून, िफि नश संर ण दल, यां या नेतृ व िश ण आिण
िवकासासाठी मूलभूत उपाय हणून मोठ्या माणावर डीप लीड मॉडेल वापरत आहे.
डीप लीड मॉडेल प रवत ना मक नेतृ वा या िस ांतावर आधा रत आहे.
यावहा रक आिण प रवत नीय नेतृ व यातील मुख फरक खालील माण े आहेत:
यावहा रक न ेतृ व हे नेतृ वाचा एक कार आहे, या ार े अनुयायांना आरंभ
कर यासाठी बि स े आिण िश ा यांचा वापर केला जातो. प रवत नवादी नेतृ व ही
एक नेतृ व शैली आहे याम य े नेता या या अनुयायांवर भाव टाक यासाठी
याचा क र मा आिण उ साह वापरला जा तो.
यवहा रात नेतृ व नेता, अनुयायांसह या या नातेसंबंधावर ताण देतो. याउलट ,
प रवत नवादी नेतृ वात नेता या या अनुयायांची मू ये, ा आिण गरजांवर भर
देतो.
यवहारा मक नेतृ व िति याशील असत े तर प रवत नवादी नेतृ व सि य असत े. munotes.in
Page 40
40 यव थापन आिण संघटना िवकास यावहा रक नेतृ व ि थर वातावरणासाठी सव म आहे, परंतु अशांत
वातावरणासाठी प रवत न चांगले आहे.
यावहा रक न ेतृ व सं थेची स याची प रि थती सुधार यासाठी काय करते.
दुसरीकड े, प रवत नवादी नेतृ व सं थेची स याची प रि थती बदल यासाठी काय
करते.
यावहा रक नेतृ व नोकरशाही असत े तर प रवत नवादी नेतृ व क र माई असत े.
यावहा रक न ेतृ वम ये, ुपम य े एकच नेता असतो . प रवत नवादी नेतृ वा या
उलट, याम य े एका गटात एकापे ा जा त नेते असू शकतात .
प रवत नवादी नेतृ वा या तुलनेत यवहारा मक नेतृ व िनयोजन आिण
अंमलबजावणीवर क ि त आहे याने नवक पना ो साहन िदले.
२.६.३ - यावहा रक िव प रवत नवादी नेता :
यावहा रक आिण प रवत नवादी नेतृ वामधील मु य फरक खालील माण े :
तुलना
कर याच े
घटक यावहा रक नेता प रवत नवादी नेता
अथ यावहा रक नेतृ व शैलीत
अनुयायांना चांग या कामाच े
ब ीस व च ुकांसाठी समज /
िश ा द ेवून काय े रत क ेले
जाते. प रवत नवादी न ेतृ व शैलीत
काम कर याच े उ साह व
क र माई वत न िकवा जाद ुई
वत न ठेवून अन ुयायांना
काय े रत क ेले जाते.
संक पना यात न ेता अन ुयायांशी
असणा या सा बंदांवर जो र देतो यात न ेता मू य,क पना ,
त व ,व अन ुयायां या गरजांवर जोर द ेतो.
व प ती याशील स य समप कता ि थर वातावरण अशांत/अि थर वातावरण
उपयु ता िव मान स ं था मक स ं कृती
िवकिसत कर यासाठी उपय ु िव मान स ं था मक
सं कृती िवकिसत बदल यासाठी उपय ु munotes.in
Page 41
िनद शन आिण न ेतृ व – २
41 तुलना
कर याच े
घटक यावहा रक नेता प रवत नवादी नेता शैली नोकरशाही क र माई
िकती लोक या
समूहात
असतात ? फ एक एकापे ा जा त क थानी िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी नवीनता
ेरणेचे तं हा नेता अन ुयायांचे िहतस ंबंध
थम थानी ठ ेवून या ंना
आप याकड े आकिष त करतो . सं था / समूहिहताला
ाधा य द ेवून या ीन े
अनुयायांना काय े रत / उ ु करतो
२.७ सारांश (SUMMARY)
नेतृ व ही िविश उि े सा य कर यासाठी सामुिहक उप मा ंवर भाव टाक याची
ि या आहे. ही एक सतत ि या आहे या ार े यव थापक गटाचे वे छेने सहकाय
सुरि त कर यासाठी अधीन था ं या वत नावर भाव पाडतो , माग दश न करतो आिण
िनद िशत करतो . यव थापकाम य े यव थापक य आिण नेतृ व भूिमकां या
संयोजनाम ुळे केवळ भावी काय दश नच होत नाही तर मानवी समाधान देखील िमळत े.
नेता- यव थापका या या या अधीन था ं या संबंधात बळ वत न प तीला नेतृ व
शैली हणून ओळखल े जाते. नेतृ वा या तीन मूलभूत शैली आहेत: (१) िनरंकुश, (२)
लासेझ फेअर आिण (३) लोकशाही शैली. एक िनरंकुश नेता वतःम य े श आिण
िनण य घे याचे क ीकरण करतो आिण अधीन था ंवर पूण िनयं ण ठेवतो. यामुळे याचे
मनोबल कमी होते आिण दीघ काळात उ पादकता कमी होते. लोकशाही शैलीत
ने याकड ून गटातील सद या ंशी स लामसलत क न आिण िनण य ि य ेत यांचा
सहभाग घेऊन िनण य घेतले जातात . हे अधीन था ंना यां या संभा य मता िवकिसत
कर यास मदत करते, नोकरीच े नेतृ व समाधान देते आिण मनोबल सुधारते. लेसेझ
फेअर शैलीम य े, अधीन था ंना िनण य घे यास आिण यांचे काय यां या आवडीन ुसार
कर यास सोडल े जाते. यामुळे या नेतृ वशैलीत अराजकता आिण गैर यव थापन असू
शकते. लीडर मॅनेजर या काया म ये हे समािव आहे: टीमवक िवकिसत करणे, गटाचे
ितिनिध व करणे आिण शीष यव थापनाशी दुवा हणून काम करणे, अधीन था ंना
स ला देणे आिण समुपदेशन करणे, कामा या कामिगरीच े वेळाप क यव थािपत करणे,
श चा यो य वापर करणे आिण गट य ना ंची भावीता सुरि त करणे. munotes.in
Page 42
42 यव थापन आिण संघटना िवकास भावी नेतृ व काय गटातील सद या ं या ेरणेवर सकारा मक भाव पाडते.
यव थापक -नेता भावी िकंवा कुचकामी असू शकतो हे याने वीकारल े या नेतृ व
शैलीवर अवल ंबून असत े. यव थापक य ि डची संक पना यव थापका ंना यांची
वतःची नेतृ वशैली ओळख यास मदत करते लोकां या िचंतेचे माण आिण शैलीम य े
एकि त कामाची िचंता. अिधक भावी शैली खालील हट या जातात या
यव थापकाचा अिभम ुखता ितिब ंिबत करतात : काय कारी, िवकासक , परोपकारी
ह कूमशहा आिण नोकरशहा . भावी ने याकड े शारी रक आिण मानिस क आरो य ,
सहान ुभूती, आ मिव ास , या या साम या ब ल आिण कमकुवतपणाची जाणीव ,
व तुिन ता , ान आिण बुि म ा , िनणा यकता , संवाद साध याची मता यांसारख े
काही गुण असण े आव यक आहे.
२.८ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१. _______ ही इि छत उि पूण कर यासाठी कम चा या ं या य ना ंना माग दश न
कर याची ि या आहे.
(पय वे ण, िद दश न, िनयं ण, ेरणा)
२. िद दश न हे ________ काय आहे.
( यव थापक य ऐि छक दीघ कालीन , अ पकालीन )
३. नेतृ व शैली जी "आदेश आिण िनयं ण ीकोन ____ चे अनुसरण करते
( यवहारा मक , पार सां कृितक, िनरंकुश, लोकशाही )
४. िश त राखण े आिण भावी कामिगरी ब ीस देणे हा यव थापना या काया चा
________ भाग आहे.
(िनयोजन , कम चारी, िद दश न, अंदाज)
५. यव थापनाच े िद दश न काय सूिचत करते ________
(कम चारी, नेतृ व, िनयं ण, आयोजन )
ब) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१. िद दश न काय सव यापी आहे.
२. यव थापनाच े िनद शा मक काय कृती आरंभ करते.
३. काही यव थापक नेतृ वाचा कोस िकंवा िश ण काय म न घेता भावी नेते असू
शकतात munotes.in
Page 43
िनद शन आिण न ेतृ व – २
43 ४. चांगले नेतृ व हणज े गणना करणे, िनयोजन करणे आिण चेकिल टच े पालन करणे.
५. एक चांगला नेता हो यासाठी तु हाला फ समज लागत े
क) यो य जोड्या जुळवा.
गट ‘ ’ गट ‘य’ १. नोकरशाही शैली अ नेता आप या गटासोबत सम य ेची चचा
करतो
२. आदेशातील एकवा यता ब नेता संपूण पणे िनयम आिण िनयमा ंचे पालन
करतो
३. औपचा रक सं था क िद दश न
४. मॅि स सं था ड अिधकारा या प रेषा
५. िनरंकुश नेतृ वाची शैली इ संक रत रचना
ड) खालील स ंक पना ंवर टीपा िलहा .
१. िद दश नातील ट पे
२. संवादातील नैितकता .
३. ने याचे गुण
४. पथ - येय िस ांत
५. नोकरशाही शैली.
इ) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. नेतृ वाची मुख वैिश ्ये सांगा
२. यावहा रक आिण प रवत नवादी नेते यां यात फरक करा.
३. िद दश नाची वैिश ्ये कोणती ?
४. सात यप ूण नेतृ व वत न थोड यात प करा.
५. नेतृ वा ार े तु हाला काय समजत े? थोड यात प करा.
munotes.in
Page 44
44 घटक – २
३
सम वय
(CO-ORDINATION)
करण स ंरचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ सम वय
३.३ सम वय िव सहकाय िव सलोखा
३.४ सारांश
३.५ वा याय
३.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
सम वय हणज े काय ते प करणे
सहकाय आिण सलोखा यातील फरक प करण े
ेरक घटक जाणण े
ेरणेचे वेगवेगळे िस ांत प करण े
३.१ तावना (INTRODUCTION )
हे संपूण करण सम वय आिण ेरणा यांवर आधा रत आहे. या करणा म ये सव
मूलभूत संक पना समािव आहेत जसे क सम वयाचा अथ आिण मह व,
यव थापनासाठी सम वय का अ यंत आव यक आहे. ेरणेचा अथ , ेरणा िस ांत,
कम चारी ि कोनात ून कसा खूप उपयु आहे. ेरक घटक येक य या
यावसाियक कारक द या िवकासावर कसा प रणाम करतात यावर देखील हे करण
ल क ि त करतो .
येथे मा लो चा गरज पदानु म िस ांत येक य या जीवन समाधानावर अिधक
ल क ि त करतो . या करणा या शेवटी िव ा या ना सम वय आिण सहकाया चे मू य
प पण े समजत े. तसेच ेरक िस ांत संघटना मक वातावरण आिण सं कृतीत िकती
भावी आहे हे ही समजत े. munotes.in
Page 45
सम वय
45 ३.२ सम वय (CO-ORDINATION )
सम वय हणज े एकाि मक करणे िकंवा आपण असे हणू शकतो क एखा ा सं थे या
सव उप मा ंना एक आणण े. हे सं थेचे येय सा य कर यासाठी केले जाते. संपूण
संघटना मक िवभागाम य े यो य सम वय असण े आव यक आहे. उ च- तरीय
यव थापन म यम - तरीय उप मा ंम ये सम वय साधत े. म यम पातळी खाल या
तरा या उप मा ंम ये सम वय करते. आिण िन न- तरीय यव थापक अिधन थां या
उप मा ंम ये सम वय साधतात . यव थापन त ां या मते, सम वय अ यंत आव यक
आहे कारण :
सम वय यव थापना या सव काया वर प रणाम करते जसे क , िनयोजन ,
आयोजन , िद दश न, िनयं ण आिण कम चारी भरती.
सम वय हे देखील यव थापनाच े मु य काय आहे.
मेरी पाक र फॉलेट या मते, सम वय हे "समूहाचे अिधक मू य" आहे. हणज ेच, जर
चांगला सम वय असेल तर एकि त गटाची कामिगरी (सफलता ) वैयि क
कामिगरी या एकूण कामिगरी पे ा जा त असेल, हणज े २+२=५. भौितक जगात हे
अश य आहे, परंतु मानवी यवहारात सम वयान े ते श य आहे.
३.२.१ - सम वयाच े मह व :
खालील मुद् ांव न सम वयाची गरज आिण मह व िनि तपण े ठरवता येईल.
१. सांिघक भावन ेला ो साहन िमळत े (Encourages Team -Spirit) : सव
सं थांम ये वैयि क , िवभागीय, रेषीय आिण कम चारीय, इ याद म य े काही संघष
असतात . संघष वैयि क आिण सं था मक उि ा ंम ये देखील असतात .
सं थेतील संघष कमी कर यासाठी सम वय मह वाची भूिमका बजावत े. हे munotes.in
Page 46
46 यव थापन आिण संघटना िवकास कम चाया ना एक संघ हणून काम कर यास आिण सं थेचे ल य सा य कर यासाठी
ो सािहत करते. यामुळे शेवटी कम चा या ंम ये सांिघक भावना वाढते.
२. यो य िदशा देते (Gives proper direction) : सं थेम ये अनेक िवभाग आहेत
जसे क , िव , िवपणन , मानव संसाधन , मानवी कम चारी, िव , पुरवठा, इ. येक
िवभाग वेगवेगळे उप म करतो . सम वयाम ुळे यांना सं थेची सामा य उि े सा य
कर यात मदत होते. अशा कार े, सम वयाम ुळे सं थे या सव िवभागा ंना यो य िदशा
िमळत े.
३. अिधन थांना े रत करते (Motivates subordinates) : सम वयाम ुळे
कम चा या ंना पूण वातं य िमळत े. हे यांना अनेक आिथ क आिण व इतर ो साहन
देखील देते. यामुळे, कम चार्यांना नोकरीत समाधान िमळत े आिण ते अिधक
चांगली कामिगरी कर यास वृ होतात .
४. संसाधना ंचा इ तम वापर साधला जातो (Brings o ptimum utilization of
resources) : सम वयाम ुळे सं थेची मानवी आिण भौितक संसाधन े एक
आण यास मदत होते. ही संसाधन े सं थेची उि े सा य कर यासाठी वापरली
जातात . हे सं थेतील संसाधना ंचा अप यय देखील कमी करते. सं थेची संसाधन े
सं थे या सद या ं ारे श य ितत या चांग या कार े वापरली जातात .
५. उि े सा य कर यात मदत करते (Helps to achieve objectives) :
सम वयाम ुळे सं थेची उि े सा य हो यास मदत होते. भावी सम वयाम ुळे
नातेसंबंध सुधारतात आिण याचा प रणाम सांिघक काया त होतो. यामुळे,
यवसाय आपली उि े सा य कर यासाठी स म बनतो .
६. यावसाियक संबंध सुधारतात (Improves relations) : उ च- तरीय
यव थापक म यम तरा या यव थापका ं या उप मा ंम ये सम वय साधतात
आिण यां याशी चांगले संबंध िवकिसत करतात . म यम तराच े यव थापक
खाल या तरावरील यव थापका ं या उप मा ंम ये सम वय साधतात आिण
यां याशी चांगले संबंध िवकिसत करतात . खाल या तरावरील यव थापक
कामगारा ं या उप मा ंम ये सम वय साधतात आिण यां याशी चांगले संबंध
िवकिसत करता त. अशा कार े, सम वयान े, एकूणच सं थेतील संबंध सुधारतात .
७. उ च काय मता साधली जात े (Leads higher efficiency) : काय मता हा
उ प न आिण खच यां यातील संबंध आहे. जे हा उ प न जा त असेल आिण खच
कमी असेल ते हा उ च काय मता असेल. अशा कार े, सम वयाम ुळे संसाधना ं या
इ तम वापरावर अिधक ल क ि त केले जाते. याचा प रणाम जा त उ प न आिण
कमी खचा त होतो. अशा कार े, सम व यामुळे उ च काय मता देखील साधली
जाते.
८. उ ोगध ं ां या बाजारप ेठेतील ितमा उंचावत े (Increases Corporate
image) : सम वयाम ुळे सं थेला उ च दजा या व तू आिण सेवा कमी िकमतीत munotes.in
Page 47
सम वय
47 िवक यास मदत होते. यामुळे सं थेची पत ित ा सुधारते आिण ितला बाजारप ेठ
आिण मंडळात िक ंवा उ ोगध ं ां या बाजारप ेठेत (कॉप र ेट जगता म ये) चांगले
नावलौिकक आिण ितमा िमळिव यास मदत होते.
३.२.२ - सम वय हे यव थापनाच े सार आहे :
"सम वय हे यव थापनाच े सार आहे" या वा याचा अथ असा होतो क , सम वयाम ुळे
यव थापना या सव काया वर प रणाम होतो. दुस या श दांत, तु ही असे हणू शकता ,
सम वयाम ुळे िनयोजन , आयोजन , कम चारी भरती, िनद श न, दळणवळण , नेतृ व, ेरणा
आिण िनयं ण यावर प रणाम होतो.
िनयोजन आिण सम वय (Planning and Co -ordination) : हॅरो ड
कूंट्झ या मते, "योजना हणज े काय करावे, ते कसे करावे, ते के हा करावे आिण
कोणी करावे हे आधीच ठरवल े जाते". यवसायात अनेक िवभागीय योजना
असतात . याम य े, खरेदी योजना , िव योजना , उ पादन योजना , िव योजना ,
इ याद चा समाव ेश होतो. या सव योजना ंचा सम वय असण े आव यक आहे आिण
संपूण यवसायासाठी एक बृहत / मु य योजना (मा टर लॅन) तयार करणे
आव यक असत े. हणून, आपण येथे असे हणू शकतो क िनयोजना वर सम वयाचा
प रणाम होतो.
आयोजन आिण सम वय (Organizing and Co -ordination) :
आयोजना म ये अनेक ट पे आहेत. संघटना मक उि े सा य कर यासाठी या सव
ट या ंम ये सम वय साधण े आव यक आहे. हणज े, नफा िमळिव यासाठी ,
पत ित ा िमळिव यासाठी आिण ाहका ंचे समाधान ा कर यासाठी . संघटनेत
उ च तर, म यम तर आिण खाल या तरावरील यव थापन सम वय munotes.in
Page 48
48 यव थापन आिण संघटना िवकास राख यासाठी मह वाची भूिमका बजावतात . उ च- तरीय यव थापका ंनी म यम
तरा या यव थापका ं या कामांम ये सम वय साधला पािहज े. म यम तरा या
यव थाप कांनी खाल या तरावरील यव थापका ं या कामांम ये सम वय साधला
पािहज े. खाल या तरावरील यव थापका ंनी कामगारा ं या कामांम ये सम वय
साधला पािहज े.
कम चारी भरती आिण सम वय (Staffing and Co -ordination) : कम चारी
भरतीम ये भरती आिण िनवड, िश ण , िनयु , पदो नती , बदली इ याद चा
समाव ेश होतो. या सव ट या ंम ये यो य सम वय असण े आव यक आहे.
यवसायाची उि े सा य कर यासाठी सव य , गट आिण िवभाग यांची कामे
सम वियत केली पािहज ेत. यामुळे कम चा या ं या सम वयावर प रणाम होतो.
िनद श न आिण सम वय (Directing and Co -ordination) : िनद नाचा अथ
कम चा या ंना आव यक मािहती , यो य सूचना आिण माग दश न देणे. उदा. उ पादन
िवभागाम य े उ पादन यव थापक सहकम चा या ंना ाहका ं या आव यकत ेनुसार
िविश व तूं या उ पादनाशी संबंिधत सूचना देतो. उदा. बूट, दािगन े, इले ॉिनक
उपकरण े. यामुळे सम वयावर प रणाम होतो.
सं ेषण आिण सम वय (Communicating and Co -ordination) :
यवसायात अनेक कार या संवाद / सं ेषण / दळणवळण प ती वापर या
जातात . या प त म य े औपचा रक सं ेषण, अनौपचा रक सं ेषण, ऊ व गामी आिण
अधोगामी सं ेषण, मौिखक आिण लेखी सं ेषण इ याद चा समाव ेश होतो. या सव
कार या सं ेषणांम ये यो य सम वय असण े आव यक आहे. चांग या सम वयाचा
अभाव शेवटी यवसाय ि य े या िव तारावर ितकुल प रणाम करतो . यामुळे
मह वा या मािहतीचा वाह मया िदत होईल आिण यवसायात अनेक आिथ क
सम या िनमा ण होतील . यामुळे संवाद आिण सम वयान े एकमेकांशी दुवा कायम
राहतो .
ेरक आिण सम वय (Motivating and Co -ordination) : सकारा मक ,
नकारा मक , आिथ क आिण व इतर ेरणा अशा अनेक कार या ेरणा आहेत. या
सव कार या ेरणांम ये यो य सम वय असण े आव यक आहे. यवसायाच े ल य
सा य कर यासाठी , येक सं था कम चार्यांना आिथ क आिण िबगर आिथ क लाभ
देते याम ुळे ेरणा िमळत े.
नेतृ व आिण सम वय (Leadning and Co -ordination) : येक
यव थापक हा चांगला नेता असला पािहज े. याने उि े सा य कर यासाठी
या या अिधन थां या कामांम ये सम वय साधला पािहज े. एक चांगला नेता
अस यान े, येक कम चा याला चांग या संवादावर , सम वयावर ल क ि त करावे
लागत े, कोण याही यावसाियक प रि थतीला आ मिव ासान े सामोर े जावे लागत े. munotes.in
Page 49
सम वय
49 याने सं थे या भौितक आिण आिथ क संसाधना ंचा सम वय देखील केला पािहज े.
चांग या सम वयािशवाय नेतृ व काय क शकणार नाही. यामुळे सम वयावर
प रणाम होतो.
िनयं ण आिण सम वय (Controlling and Co -ordination) : िनयं ण
हणज े वा तिवक कामिगरीच े िनरी ण करणे आिण आव यक अस यास
सुधारा मक उपाय करणे. सं थे या कामकाजावर िनयं ण ठेव यासाठी सम वयाची
गरज आहे. उदा. िनयं ण उपाय सु के यावर , यव थापकान े इि छत प रणाम
सा य कर यासाठी या या अिधन थां या उप मा ंम ये सम वय साधल े पािहज े.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. सम वय असेल तर एकि त गटाची कामिगरी वैयि क कामिगरी या एकूण
कामिगरी प े ा जा त असेल.
२. सम वयाम ुळे सं थेची मानवी आिण भौितक संसाधन े िवखुरतात.
३. जे हा उ प न जा त असेल आिण खच कमी असेल ते हा उ च काय मता असेल.
४. उ च- तरीय यव थापका ंनी खाल या तरावरील यव थापका ं या य ना ंम ये
सम वय साधला पािहज े.
५. चांग या सम वयाचा अभाव शेवटी यवसाय ि य े या िव तारावर अनुकुल
प रणाम करतो .
ब) थोड यात उ र े ा:
१. सम वयाम ुळे कम चा या ंम ये चांगले संबंध कसे िवकिसत होतात ?
२. सम वयाम ुळे सं थेची उि े सा य हो यास कशा कार े मदत होते?
३. कम चारी भरतीम य े सव ट या ंम ये सम वय असण े का आव यक आहे?
४. यवसायात कोणकोण या कार या सं ेषण प त चा समाव ेश होतो?
५. िनयं ण हणज े काय?
क) खालील िवधान े प करा :
१. सं थेतील संघष कमी कर यासाठी सम वय मह वाची भूिमका बजावत े.
२. सम वयाम ुळे संसाधना ं या इ तम वापरावर अिधक ल क ि त केले जाते.
३. संघटनेत सव तरीय यव थाप न सम वय राख यासाठी मह वाची भूिमका
बजावतात .
४. सव कार या ेरणांम ये यो य सम वय असण े आव यक आहे.
५. येक यव थापक हा चांगला नेता असला पािहज े. munotes.in
Page 50
50 यव थापन आिण संघटना िवकास ३.३ सम वय िव सहकार िव सलोखा (CO-ORDINATION
Vs. CO -OPERATION V s. CONCILIATION )
तुलना
कर याच े
घटक सम वय सहकार सलोखा
या या सम वय ही ि या
संघटनेतील य ेक
घटकाशी जोडल ेली
असत े. संघटनेचे
येय प ूण
कर यासाठी सव
सहकाया ना सोबत
घेवून सम वय
साधला जातो . संघटने या
येयपूत साठी अन ेक
लोकांनी वय ं फुत ने
एक य ेवून काम
करणे व य ेय गाठण े
या ि येलाच सहकार
असे संबोधल े जाते. यव थापन व कामगार संघटना
यां यातील वाद -िववाद िक ंवा
मतभेद िमटिव यासाठी , चचा
िकंवा साम ंज याच े जे तं वापरल े
जाते यास सम ेट िकंवा सलोखा
असे संबोधल े जाते.
ि या सम वय हा
यव थापन ि य ेचा
भाग आह े. सहकार ही पुण पणे
वयं ेरणेने व
अनौपचा रक
संबंधाव न घड ून
आलेली ि या असत े. सलोखा ही ि या वादातील
दो ही गटा ं या ि वकृती पास ून
सु हो ते व तो वाद
संपिव यासाठीच ही ि या
राबिवली जात े.
गरज येयपूत साठी
सम वयाची िनता ंत
आवशकता असत े. अनौपचा रक स ंबंध व
एकजुटीने काम करण े
क थानी असत े. कोण याही वादातील दो ही
गटांना एक य ेवून सम या / वाद
िमटिव याची ही शेवटची स ंधी
असत े. या दो ही सम ूहांनी
एकि त समज ुतीने िवचार करण े
गरजेचे असत े.
या ी िव तृत या ी मया िदत या ी िव तृत या ी
उप म सम वय ही ि या
संघटनेम ये मोठ ्या
कालावधीसाठी व
व र शासनाकड ून
पार पाडली जात े. सहकार हा
संघटनेतील य ेक
पातळीवर व छोट ्या
कालावधीसाठी स ु ा
वापरला जातो . सलोखा या ि य ेम ये अन ेक
वेगवेग या उप म / ि यांचा
समाव ेश करता य ेतो. उदा. वेतन
सुधार यासाठीच े दाव े,
रोजगारातील िववध पाय या ,
िश त -पालना संदभा तील दाव े,
ेणीसंदभा तील दावे,
काय प तीतील बद लांसंदभा तील
दावे, यवसाया या
पुनर चनेसंदभा तील दाव े, इ.
munotes.in
Page 51
सम वय
51 ३.४ सारांश (SUMMARY)
सं था मक िवकास ही एक मु य आिण िव ान -आधा रत ि या आहे जी सं थांना
धोरणे, संरचना आिण ि या िवकिसत , सुधारणे आिण मजबुत क न बदल याची
आिण अिधक प रणामकारकता ा कर याची मता िनमा ण कर यास मदत करते.
सम वय हे यव थापनाच े काय आहे जे िविवध िवभाग आिण गटांचे काय संकिलत िक ंवा
एक चाल ू अस याची खा ी करते. यामुळे कम चारी, गट आिण िवभागा ंम ये काया म ये
एकसु ीपणा य ेतो. हे सा य कर यासाठी िविवध काय आिण उप म पार पाड यात
एकोपा देखील आणत े. वरील चच नुसार सलोखा आिण सम वय ही सुरळीत ि या
आहे. सामंज य हा िववाद िनराकरण कर या चा पया य आहे. हे सम वया माण ेच
या ीम य े यापक आहे. कम चा या ं या सहकाया िशवाय , अिधन थ आिण सं था यांचे
येय सा य क शकणार नाहीत.
३.५ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१. ______ ि यां या जोड याचा संदभ देते.
(सं ेषण, सम वय , सहकाय , सलोखा )
२. _______ ाचे व प ऐि छक आहे.
(िनयं ण, सम वय , सहकाय , सलोखा )
३. जे हा संघष उ वतो ते हा _____ आव यक असत े.
(सं ेषण, सम वय , सहकाय , सलोखा )
४. ______ हे यव थापनाच े सार आहे.
( ेरणा, सम व य, सहकाय , सलोखा )
५. सं थेचा िवकास यव थापक आिण कम चारी यां यातील पर पर आिण ख या
_______ ला ो साहन देते.
(सहयोग , संयु उप म , सहकाय , सम वय )
ब) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१. सम वय हे सहकाया सारख ेच आहे.
२. िनयं णा ार े सुधारा मक कृती श य नाही.
३. संघटन ही सं थे या उप मा ंची या या आिण गटब कर याची ि या आहे. munotes.in
Page 52
52 यव थापन आिण संघटना िवकास ४. यव थापना या सव तरांवर सम वय आव यक आहे.
५. यव थापन आिण संघटना यां यातील िववाद सोडव याच े तं हणज े सामंज य.
उ रे : स य - ३,४,५; अस य - १,२
क) यो य जोड्या जुळवा.
गट ‘ ’ गट ‘य’ १. सलोखा /समेट अ िव तृत या ी
२. सहकाय ब हॅरो ड क ट्झ
३. सम वय क िववाद िनराकरण तं
४. िनयोजन आिण सम वय ड भरती आिण िनवड
५. कम चारी भरती इ मया िदत संक पना
उ रे : १ - (क), २ - (इ), ३ - (अ) ४ - (ब), ५ - (ड)
ड) खालील स ंक पना ंवर टीपा िलहा .
१. सम वयाच े मह व
२. कॉप र ेट ितमा
३. सहकाय
४. सलोखा / समेट
५. सम वय , सहकाय आिण सलो याची ि या
इ) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. सहकाराची काय प करा.
२. सम वय हे यव थापनाच े सार का आहे?
३. सम वय आिण सहकार यांमधील फरक प करा.
४. सम वय आिण सामंज य यांमधील फरक प करा.
५. सलो या ची संक पना थोड यात प करा.
munotes.in
Page 53
53 घटक – २
४
ेरणा
(MOTIVATION)
करण स ंरचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ ेरणा
४.३ आिथ क आिण इतर ेरक घटक
४.४ ेरणा िस ांत
४.५ सारांश
४.६ वा याय
४.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
ेरणेची संक पना जाणून घेणे
ेरणेचे कार जाणून घेणे
ेरणेचे िस ांत जाणून घेणे
४.१ तावना (INTRODUCTION )
या करण म ये तु ही ेरणा संक पना , संघटना मक िवकासासाठी ेरणा अ यंत
आव यक का आहे ते िशकणार आहात . िविवध ेरणा िस ांत आिण याची
आव यक ता अ यासणार आहोत .
४.२ ेरणा (MOTIVATION )
ेरणा हे एक ो साहन (आंत रक आिण बा मू य/ मह व असणार े) आहे जे सं थे या
वाढीसाठी आिण िवकासासाठी कम चार्यांचे ान आिण कौश य वापर यास मदत munotes.in
Page 54
54 यव थापन आिण संघटना िवकास करते. ती आंत रक ेरणा आहे जी तु हाला काहीतरी कर याची उजा देते. ही एक
आंत रक ेरणा आहे जी तु हाला काहीतरी कर यास वृ करते आिण एखा ा गो ीवर
ठाम ठेवते. उदाहरणाथ , भूक ही एक ेरणा आहे जी खा याची इ छा िनमा ण करते.
े रत य या गो ीचा आनंद घेते. े रत असल ेली य आप या वा तिवक जीवनात
जे काही करते याचा आनंद घेते. उदाहरणाथ , िशक यास उ सुक असल ेला िव ाथ .
ेरणा (Motivation) हा श द ‘हेतू’ (Motive) या श दापास ून आला आहे. येक
मानवी कृतीमाग े एक हेतू असतो . हणून, यव थापनान े लोकांना सं थेसाठी काय
कर यासाठी ेरणा देणे आव यक आहे. मायकेल युिशयस या श दात , " ेरणा हणज े
एखा ाला िकंवा वतःला इि छत कृती कर यासाठी उ ेिजत करणे, इि छत िति या
िमळिव यासाठी यो य क ृती करण े."
टी हन एल. मेशाने आिण मेरी अॅन यां या मते, " ेरणा हणजे एखा ा य मधील
श , जी या या िकंवा ित या िदशा, ती ता आिण ऐि छक वत ना या िचकाटीवर
प रणाम करतात ."
४.२.१ - ेरणेचे मह व :
ेरणेची ि या नफा िकंवा ना-नफा अशा कोण याही सं थेत म ये खूप मह वाची
भूिमका बजावत े. ेरणे या ि येसाठी िनदश नाची यव थापक य ि या आ िक ंवा
मुलभूत असत े कारण ती एखा ा कम चा या या मनात यव थापकान े ठरवल े या िदशेने
काम कर याची इ छा िनमा ण करते.
१. उ पादक तेम ये वाढ : ेरणा ही अशी ि या आहे याम ुळे कम चार्यांची
उ पादकता वाढते. ेरणा कम चार्यां या गरजा पूण करते आिण हणूनच सव म
कामावर अिधक ल क ि त करावयास हव े. एक चांगला सकारा मक कम चारी दुसर्या
िनराश कम चा याप े ा सं थे या भ यासाठी अिधक य न कर यास तयार असेल.
२. उ च काय मता : सं थेतील कम चार्यांचा ीकोन बदल यात ेरणा मह वाची
भूिमका बजावत े, ेरणे ारे घातक वृ ी कुशलताप ुव क न केली जाते. यामुळे े रत
कम चारी सं थेचे येय िनि तपण े सा य करतात .
३. अनुपि थती त घट : े रत कम चार्यांना असे वाटते क ते सं थेसाठी अ यंत
मह वाच े आहेत. यामुळे यांची अनुपि थती कमी होते. TCS, Infosys आिण L&T
ही सव म उदाहरण आहेत, िजथे सं था कम चार्यां या नोकरी या समाधानासाठी खूप
मेहनत घेते. जे हा कम चारी े रत नसतात ते हा ते अनुपि थत राह याच े कारण
शोधतात .
४. संसाधनांचा वापर : ेरणा कम चा या ंना उ ेिजत कर यास मदत करते. ते श य
ितत या सव म िनवडी करतात आिण यामुळे उ पादन आिण इतर संसाधना ं या
घटका ंचा सव म वापर करतात . वृ कम चारी यांचे काय दश न चांगले कर यासाठी
यांचा अप यय आिण खच कमी कर याचा य न करतात . munotes.in
Page 55
ेरणा
55 ५. बदलाची तयारी : येक सं था अितशय गितमान यावसाियक वातावरणात काय
करते. आिण वातावरणातील बदला ंसोबत , सं थेनेही काळाशी जुळवून घे यासाठी आिण
बदलत राहणे आव यक आहे. जे हा सं थेम ये असे तांि क, पया वरणीय इ यादी बदल
घडतात ते हा काहीव ेळा कम चारी असे बदल ि वकार यास आिण यां याशी जुळवून
घे यास कचरतात . परंतु े रत कम चारी व तुि थती सहज वीकार तात.
६. चांगले औ ोिगक संबंध : ेरणा सं थेम ये िनरोगी औ ोिगक संबंध िनमा ण करते.
ेरणे या मदतीन े यव थापन आिण कामगार संघटना यां यातील संबंध सुधारतात . तर,
ेरणा औ ोिगक े ात देखील िनरोगी संबंध दान करते.
७. सं था मक उि े सा य करणे : वृ कम चार्यांम ये सं थे या काया त संपूण
सहभागाची भावना िवकिसत होते आिण सं था मक उि े सा य कर यासाठी
मनापास ून काम करतात . कम चार्यांना सं था मक उि ा ंवर अिधक ल क ि त क न
यांना े रत केले पािहज े. अशा कार े ेरणा कम चार्यांची सं था मक उि े सा य
कर यास मदत करते.
८. अप यय आिण तोट्यांम ये घट : े रत कम चारी मशी स , सािह य आिण इतर
संसाधन े हाताळ यासाठी अ यंत काळजी घेतात. यामुळे अप यय आिण तुट-फुट कमी
होईल. यामुळे सं थेला जा त फायदा होतो. जे हा कम चारी े रत नसतात , ते हा ते
जाणूनबुजून सािह य वाया घालवतात आिण मशीन आिण उपकरण े खराब क शकतात
िकंवा तोडू शकतात .
९. पुढाकार आिण नवक पना सुलभ करते : समाधानी कम चारी सं थेची काय मता
सुधार याच े माग आिण मा यम शोधतात . गुणव ा सुधार यासाठी आिण खच कमी
कर यासाठी ते यां या व र ा ंना सूचना देतात. ते यां या कामा या कामिगरीम य े
नािव यप ूण माग आिण प ती शोध यासाठी पुढाकार घ ेतात.
१०. कॉप र ेट ितमा सुधारत े : समाधानी कम चारी कंपनीशी अिधक िन ावान
असतात . ते वचनब त ेने काम करतात .
४.३ आिथ क आिण गैर-आिथ क ेरक (FINANCIAL AND NON -
FINANCIAL MOTIVATORS )
ेरणे या िविवध प ती य ात कामा या िठकाणी लागू के या जाऊ शकतात ,
सामा यत : यांना आिथ क आिण गैर-आिथ क प त म य े िवभािजत करता येते. आिथ क
प त म य े थेट आिथ क बि स े समािव असतात , उदा., बोनस , वेतन वाढ,
िनवृ ीवेतन, इ. इतर (गैर-आिथ क) प ती जरी कदािचत अ य पण े आिथ क बि स े
देत अस या तरी, कामगारा ंना मानिसक फायद े दान करणे हे यांचे उिद असत े.
munotes.in
Page 56
56 यव थापन आिण संघटना िवकास आिथ क आिण इतर (गैर-आिथ क) ेरक खालील कार े आहेत: -
अ) आिथ क ेरक : हे थेट आिथ क लाभांशी संबंिधत असतात जे कम चार्यांना े रत
करतात आिण यां या काय मतेवर प रणाम करतात . याम य े पगार, बोनस , किमशन ,
कामिगरी वेतन, रोख ब ीस , भ े, इ याद चा समाव ेश होतो.
पेम ट/ पगार : दर मिह याचा पगार कम चा या ंना भूिमका पार पाड यासाठी दरमहा
िकंवा वष भरात िनि त र कम वृ करतो ; हे जवळजवळ सव कम चा या ंसाठी
िन याच े आहे.
वेतन : मजुरी बह तेकदा दर आठवड ्याला िदली जाते, मु यतः रोख व पात .
मजुर िकंवा रोजंदारी वर या कामगारा ंसाठी मोबदला दे याचा हा एक सामा य माग
आहे. हे दोन कार े मोजल े जाऊ शकते:
(१) उ पािदत व त ू /नगा या स ं येनुसार दर (पीस रेट) : येथेच कामगारा ंना तयार
केले या उ पादना ं या माणान ुसार पैसे िदले जातात . जे जा त उ पादन करतात ,
यांना जा त मजुरी िमळत े.
(२) वेळे माण े दर : ात तासान ुसार कामाचा मोबदला (पैसे) िदला जातो. तु ही
िजतक े जा त काम कराल िततके जा त पैसे तु हाला िमळतील .
भ े : कम चार्यांना यां या पगारा या पॅकेजचा भाग हणून िदलेली र कम िकंवा
सं थे या वतीने यां या वरखचा या पूत तेसाठी र कम अदा क ेली जात े. यात
शहर, घरभाड े, परदेशी वास , वाहतूक, वै क य भ ा, देखभाल भ ा यांचा
समाव ेश होता.
PLWL (Productivi ty Linked Wage Incentives ): हे उ पादक ते संबंिधत
वेतन ो साहन आहे. उ पादक ते संबंिधत ो साहन णाली ही एक अशी णाली
आहे जी पधा मकता वाढव यासाठी वेतन आिण उ पादकता यां यात जवळचा
संबंध थािपत करते.
बोनस : कामगारा ंना यां या ऐकले या कामाची शंसा हणून वषा तून एकदा िकंवा
वष भरा या अंतराने अित र र कम िदली जाते. यात परफॉम स बोनस ,
फेि ट हल बोनस आद चा समाव ेश होतो.
समभागांची मालक : कम चार्यां या कठोर प र माच े कौतुक हणून एखादा
यापारी या या कम चार्यांना समभाग िक ंवा शेअर चा पया य देऊ शकतो . हे यांना
अिधक मेहनतीन े काम कर यास वृ करते कारण ते कंपनीचे मालक देखील
असतात . munotes.in
Page 57
ेरणा
57 नफा वाटणी : काही यवसाय कम चार्यांना न याची ट केवारी देतात. ही र कम
पगारावर अवल ंबून आिण यां या सेवा ये ते नुसार असत े.
काय दश नाशी संबंिधत वेतन : कम चार्यांचे वेतन यां या कामावरील
कामिगरीशी जोडल ेले असत े. कम चार्यांचे मू यांकन केले जाते आिण यांना यां या
मू यांकनान ुसार पैसे िदले जातात .
किमशन : हे सहसा िव कम चार्यांना िदले जाते. किमशनची िविश ट केवारी
िव या एका िविश पातळीप े ा जा त असल े या िव ितिनधी ला िदली जाते.
हे िव कम चा या ंना अिधक िव कर यास वृ करते.
ि ंज बेिनिफट ्स : आिथ क ेरणे या इतर कारा ंम ये कंपनी या कार,
िनवृ ीवेतन योजना , सेवािनव ृ ी योजना , आजारपणाच े फायद े, अनुदािनत जेवण
आिण वास आिण कम चारी सवलती यांचा समाव ेश होतो. हे बर्याचदा मया िदत
फायद े ा शीष काखाली एक केले जातात .
ब) इतर (गैर-आिथ क) ेरक :
अ ाहम मा लो या गरजेचा पदानु माचा िस ांत, ए टन मेयोचा वत णूक िस ांत आिण
हझ बग या ेरणा घटक िस ांता या िस ांतानुसार, ेरणे या गैर-आिथ क प त चा
वापर कम चार्यां या आिण या ार े कंप यां या फाय ासाठी मालकान े केला पािहज े.
खाली वण न केले या ेरणे या गैर-आिथ क प ती यापैक काही िस ांताशी जोड या
जाऊ शकतात .
कंपनीम य े समान दजा : जर कंपनीम य े कामगारा ंना आपण एकमेकांपासून वेगळे
आहोत अस े वाटत असेल तर ते अ- ेरक असतील . एकच दजा , समान जेवणाची
सोय, कामगारा ंचा समान गणवेश सव कृि म अडथळ े दूर करेल आिण यामुळे
कम चा या ंना ेरणा िमळेल.
KSI (Knowledge of Secret Informat ion) : संघटना मक कम चार्यांना
िदलेली गु मािहतीच े ान, या कम चार्यांची काय मता वाढवू शकणार े एक गैर-
ेरक घटक आहे कारण यांना संघटना मक संबंधांचा एक अितशय मह वाचा भाग
हणून िवचारात घ ेतले गेलेले असत े.
CAO (Career Advancement Opportunity) : यवसाया या
कारक द मधील गती ची संधी - अनेक सं था यां या कम चार्यांना -
यवसाया या कारक द (क रअर ) ब ल माग दश न आिण मािहतीसाठी एक िव ास ू
स लागार आिण माग दश क शोधतात आिण यांना यां या पदो नतीसाठी
यवसाया या कारक द (क रअर ) या गतीची संधी देतात. munotes.in
Page 58
58 यव थापन आिण संघटना िवकास ERP (Employee Recognition Programme) : हा कम चा या ंना स मान
दे याचा िक ंवा या ंची कदर कर याचा उप म आहे, जेथे सं था ERP आयोिजत
करेल आिण काय म कम चार्यांना पुर कार आिण बि स े देईल.
यायाची हमी : सं थेने कम चार्यांना यां या कोण याही सम या ंची आव यकता
अस यास , या यत ेब ल वचनब केले पािहज े.
जॉब रोटेशन (Job Rotation) : बदलत े काम - िजथे कामगार एका कामात ून
दुस या कामावर जातात . यामुळे कम चारी वेगवेग या भूिमका िनभाऊ शकतात .
कामा या बदल या भ ूिमकांम ये वार य आिण ेरणा वाढव यासाठी कम चार्यां या
िविवध नोक या ं ारे थाना ंतरणाचा समाव ेश केला जातो . हे यां या ार े केले या
कामातील प रलु ता टाळत े आिण काय मता वाढवत े.
नोकरी त वाढ (Job Enlargement) : यात नोकरीची या ी वाढवण े िकंवा
काय क या ला नेमून िदलेले काय सा रत करणे समािव आहे. कम चार्याने
केले या कामात अिधक वैिव यप ूण कामाम ुळे अिधक समाधान िमळत े. नोकरी या
वाढीम य े नोकरीम य े अित र , समान , काय जोडण े समािव आहे. नोकरी या
वाढीम य े, नोकरी वतःच अप रवित त राहते.
कामात समृ ी (Job Enrichment) : जेथे कम चारी समान तरा या िविवध
कार या काया ऐवजी यां या कामाची या ी वाढवतात . ते िनण य घे यात आिण
सम या सोडव यात भाग घेतात. कामात सम ृ ी म य े कम चार्यांना सांिगतल े या
काया ची या ी आिण जिटलता वाढवून आिण यांना आव यक अिधकार देऊन
यांना अिधक जबाबदारी दे याचा य न कंपनी करते.
नोकरीची स ुर ा (Job Security) : कम चार्यांना जॉब िस य ु रटी आव यक
आहे कारण यामुळे यांची काय मता सुधारेल. ता पुरते कम चारी यां या कामावर
ल क ि त क शकत नाहीत याम ुळे उ पादकता कमी होते.
सांिघक काय (Team Working) : कामगारा ं या गटाला िविश ि या ,
उ पादन िकंवा िवकासासाठी जबाबदारी िदली जाते. गट / संघ िनण यात समािव
केले जाते आिण काम कसे करावे आिण काम कसे आयोिजत करावे हे ठरव यास
वातं िदल े जाते. हे हातातील कामासाठी उ ेश आिण वचनब त ेची भावना
िनमा ण करते, यामुळे अिधक समाधान िमळत े.
कम चा या ं या िविवध सुिवधा : कम चा या ंचे मनोबल वाढव यासाठी कंप यांकडून
इतर िविवध (गैर-आिथ क) सुिवधा उपल ध क न िद या जातात जसे क मुलांचे
मोफत िश ण , कंप यां या उ पादना ंवर सवलत , आरो य सुिवधा, कंपनीचे वाहन,
मोफत िनवास , कपड्यांचा खच आिण भोजन , रजा वास भ ा, पे शन सुिवधा, इ.
munotes.in
Page 59
ेरणा
59 ४.४ ेरणेचा िस ा ंत (THEORIES OF MOTIVATION )
"एखाद े येय सा य कर याचा हेतू, येय-िनद िशत वत नाकड े नेणारा असतो " यालाच
ेरणा अस े संबोधल े जाते.जे हा आपण हणतो क कोणीतरी े रत आहे, ते हा आपला
अथ असा होतो क एखादी य िविश काय पूण कर यासाठी खूप य न करीत
आहे. एखा ाला चांगली कामिगरी कर यासाठी ेरणा प पण े मह वाची आहे. केवळ
ेरणा पुरेशी नाही. ेरणा िस ांत हणज े एखा ा य ला िविश येय िकंवा
प रणामाकड े काय कर यास कशाम ुळे े रत करते हे समजून घे याचा अ यास . हे सव
समाजाशी संबंिधत आहे परंतु िवशेषतः यवसाय आिण यव थापनासाठी मह वाच े
आहे. कारण वृ कम चारी अिधक उ पादक असतो आिण अिधक उ पादक कम चारी
अिधक फायद ेशीर असतो . खरंच, संशोधनात असे िदसून आले आहे क आनंदी, े रत
कम चारी सुमारे १२% ने उ पादकता वाढवू शकतात .
४.४.१ - ेरणा िस ा ंत (पाया) :
बा घटक : ात कम चारी बा घटका ंमुळे े रत झाल ेले असता त जस े, कठोर
ी मासाठी बोन ुस िकंवा ल य प ूत साठी ब ीस इ .
आंत रक घटक : येथे लोक मानवी गरजा पूण कर या या इ छेने े रत होतात .
याम य े यां या व र ा ंना संतु कर याची िकंवा काही यावसाियक िकंवा वैयि क
उि े सा य कर याची इ छा समािव असू शकते.
बह तेक लोक बा आिण आंत रक ेरणा घटका ं या संयोजना ार े े रत असतात .
४.४.२ - उ पादकता वाढव यासाठी कम चार्यांचे ेरणा िस ा ंत वापरण े :
ब ीस : िवचारप ूव क तयार केलेली कम चारी ब ीस योजना तुम या काय संघाला
े रत कर यासा ठी आिण उ पादकता वाढव यासाठी खूप उपयु ठ शकते.
कम चार्यांना ब ीस दे याचे अनेक माग आहेत ब ीस योजना ही सव धोरणा ंसाठी
एक-आकाराची नाही. याऐवजी , तुम या समूहासाठी िवशेषत: काय चांगले काम
आहे याचा िवचार करा, यांना सव समाव ेशक आिण यो य बनवा.
ते वैयि क उि ा ंसाठी स ज असल े िकंवा कंपनी या मू यांना मूत प देत असल े
तरीही , तु ही तुमची टीम तुम या कंपनीची मू ये आिण चांगले काय संघ बळकट
करताना पहाल . लहान पुर कारा ंवर थांबू नका, हातान े िलिहल ेली छोटीशी टीप
िकंवा टीम मीिटंगम य े ओरडण े हे सुिनि त क शकते क तुमचा संघ े रत राहील .
िव ास : कम चार्यांना हे जाणून यायच े आहे क तुमचे सव क ृ िहत आहे तर
कम चार्यांना हे जाणून यायच े आहे क ते चांगले काम कर यासाठी कम चार्यांवर
िव ास ठेवू शकतात . िव ासाभोवती एक सं कृती िनमा ण के याने एक सकारा मक
वातावरण तयार होते जे तुम या कम चार्यांना े रत करते आिण उ पादन मत ेला
सुधा शकत े. munotes.in
Page 60
60 यव थापन आिण संघटना िवकास स मान िक ंवा कदर : कठोर प र म घ ेणा या कम चाया या प र मा ंची न द या .
अनौपचा रक "ध यवाद " िकंवा वषा या ठरािवक मिह या त पुर कार िवतरण
कम चार्यांम ये ेरणा िनमा ण क शकते.
यवसा ियक कारिकद ची गती : एका अ यासात असे आढळ ून आले क
कम चा या ंनी नोकरी सोड याच े पिहल े कारण हणज े क रअरचा िवकास . याचा अथ
होतो- कम चा या ंना यांची कौश य े वापरायची आहेत. यांनाही नवीन कौश य े
िशकायची आहेत. तुमची कंपनी प क रअर िवकास काय म राबवीत नस यास ,
ते सोडून जाऊ शकतात . आिण जर ते सोडून गेले नाहीत तर ते
उ पादन मत ेपासून दूर जातील. तुम या कम चार्यांशी यां या क रअर या
अपे ांब ल बोलून आिण तुम या यवसायात क रअरचा िवकास क न यावर माग
काढता य ेतो.
उ ेश : कम चा या ं या वाढ या सं येला पगाराप े ा यां या नोक या ंमधून अिधक
हवे असत े. अनेक कामगारा ंसाठी - िवशेषत: त ण कम चार्यांसाठी सं था मक हेतू
एक मजबूत ेरक आहे. तुमच्या कम चार्यांना तुम या व्यवसाया या उ ेशासोबत
गुंतवून ठेवल्याने तुम या यवसायाची वचनब ता वाढवण ्यात आिण ेरणा
सुधारण ्यात मदत होऊ शकते.
काया लयीन वातावरण : बरेचदा एखा ाला यांची नोकरी िकंवा काया लयातील
वातावरण आवड याची श यता कमी असत े. काय करताना अस े कम चारी
िन साही असतात .अ या व ेळी तुम या टीमला े रत करणे िजतक े मह वाच े आहे
िततकेच ते फाय ाच े आहे. कृत ताप ूव क, काया लयात राह यासाठी आनंददायी
वातावरण तयार करणे हा याला सामोर े जा याचा एक माग आहे. अ यासान े हे
देखील िस केले आहे क काया लयीन जीवन सुधार यासाठी आिण सकारा मकता
आिण ेरणा हा एक िकफायतशीर माग आहे.
अिभ ाय : आप या कामाची पावती िक ंवा अिभ ाय िमळण े िह कम चाया साठी
आनंदाची गो असत े. अिभ ाय द े याचे अ नेक फायद े आह ेत. कम चार्यांचा
िवकास , काय मतेत सुधारणा अस े अनेक फायद े आहेत.
बोला-आिण ऐका : मग ते काय दश न यव थापन बैठक म य े असो, कंपनी या
सव णात िकंवा वयंपाकघरात पेय बनवताना असो., तुम या कम चाया शी बोलण े
हा यांना कशाम ुळे े रत करतो हे समजून घे याचा सव म माग आहे. चांगले
संवाद हे एक भावी साधन आहे याचा उपयोग मनोबल आिण कम चारी मू य
वाढव यासाठी केला जाऊ शकतो . तुम या कम चाया ना काय हणायच े आहे ते
ऐक यासाठी वेळ काढा आिण यां या सम या ंचे िनराकरण कर याच े माग शोधा.
यांना काय हवे आहे ते िवचारा , परंतु वेगवेग या िपढ्यांना यां या नोकरी आिण
कामा या िठकाणी वेगवेग या गो ी ह या असतील यासाठी तयार रहा. munotes.in
Page 61
ेरणा
61 ४.४.३ - मा लोची गरज पदान ु म िस ा ंत ‘य’ : मा लो (१९४३ , १९५४ ) यांनी
सांिगतल े क लोक िविश गरजा सा य कर यासाठी े रत असतात आिण काही
गरजांना इतरांपे ा ाधा य देतात.
आपली सवा त मूलभूत गरज जग याची आहे आिण हीच आप या वत नास े रत करते.
एकदा ती पूण झाली क पुढची गरज हीच आप याला ेरणा देते
१. शारी रक गरजा : मानवी जग यासाठी काही म ुलभूत जैिवक गरजा आहेत उदा.
हवा, अ न, पेय, िनवारा , कपडे, उबदारपणा , झोप. या गरजा पूण झा या नाहीत तर
मानवी शरीर यो य र या काय क शकत नाही. मा लोन े शारी रक गरजा सवा त
मह वा या मान या कारण या गरजा पूण होईपय त इतर सव गरजा दु यम बनतात .
२. सुरि त ते या गरजा : एकदा एखा ा य या शारी रक गरजा पूण झा या क ,
सुर ा आिण सुरि तत े या गरजा मह वा या बनतात . लोकांना यां या आयु यात
अंदाज आिण िनयं ण अनुभवायच े आहे. या गरजा कुटुंब आिण समाजा ार े पूण के या
जाऊ शकतात (उदा. पोलीस , शाळा, यवसाय आिण वै क य सेवा) उदाहरणाथ ,
भाविनक सुर ा, आिथ क सुर ा (उदा. रोजगार , सामािजक क याण ), कायदा आिण
सु यव था , भीतीपास ून वातं य, सामािजक ि थरता , मालम ा , आरो य आिण
क याण (उदा. अपघात आिण दुखापत पास ून सुरि तता ).
३. ेम आिण आपुलक या गरजा : शारी रक आिण सुरि तत े या गरजा पूण
झा यान ंतर, मानवी गरजांचा ितसरा तर सामािजक असतो आिण यात ेम व
आपुलक ची भावना समािव असत े. आपल ेपणा, आंतरवैयि क संबंध, जोडणी आिण
समूहाचा भाग अस याची मानवी भाविनक गरज सूिचत करते. यात मै ी, िव ास आिण
वीकार , ेम आिण आदर यांचा समाव ेश आहे.
४. स माना या गरजा : हा मा लो या पदानु मातील चौथा तर आहे आिण यात
आ म-मू य, कतृ व आिण आदर समािव आहे. मा लोन े दोन ेण म य े वग कृत
केले या स मानाची आव यकता आहे: (१) वतःसाठी आदर ( ित ा , कतृ व, भु व,
वातं य) आिण (२) ित ा िकंवा इतरांकडून आदर िमळव याची इ छा (उदा. ि थती , munotes.in
Page 62
62 यव थापन आिण संघटना िवकास ित ा ). मा लोन े सूिचत केले क मुलांसाठी आिण िकशोरवयीन मुलांसाठी आदर िकंवा
ित ेची गरज अिधक मह वाची आहे आिण वा तिवक वािभमान िकंवा ित े या
आधी आहे.
५. व-वा तिवक गरजा : मा लो या पदानु मातील सव च पातळी आिण एखा ा
य ची मता , वत: ची पूत ता, वैयि क वाढ आिण िशखर अनुभव शोधण े याचा
संदभ आहे का? एखा ा य ला ही गरज िवशेषत: जाणव ू शकते िकंवा यावर ल
क ि त क शकते. उदाहरणाथ , एखा ा य ला आदश पालक बन याची ती इ छा
असू शकते. दुसया म ये, इ छा आिथ क, शै िणक ्या य केली जाऊ शकते.
इतरांसाठी, ते िच े, िच े िकंवा आिव कारा ंम ये सज नशीलपण े य केले जाऊ शकते.
४.४.४ - मॅक ेगर िस ा ंत ‘ ’ आिण िस ा ंत ‘य’: 1960 म ये, ड लस मॅक ेगर
यांनी थम "द ुमन साइड एंटर ाइझ" या यां या लेखात िस ांत ‘ ’ आिण िस ांत
‘य’ या िवषयावर आपली क पना मांडली. मॅक ेगर यांनी िस ांत ‘ ’ ला लोकांचे
यव थापन कर याचा पारंपा रक ीकोन आिण िस ांत ‘य’ला यव थापनाचा
यावसाियक ि कोन हटल ेले आहे.
िस ांत ‘ ’ आिण िस ांत ‘य’ खालील माण े काही गृिहतका ंवर आधा रत आहेत:
१. सज नशीलता :
िस ांत ‘ ’ असे गृहीत धरते क लोक सज नशील नाहीत . ते कंटाळवाण े आहेत
आिण तक शु िवचारा ंचा अभाव आहे.
िस ांत ‘य’ गृहीत धरते क लोक सज नशील आहेत. ते नािव यप ूण क पना मांडू
शकतात. जर ते यो य र या े रत असतील .
२. जबाबदारी : िस ांत ‘ ’ - बह तेक सरासरी य बेजबाबदार असत े. ते जबाबदारी
इतरांवर ह तांत रत कर याचा य न करतात .
िस ांत ‘य’ - लोक जबाबदार आहेत. ते यां या काया ची जबाबदारी वीकारतात .
३. सि यता :
िस ांत ‘ ’ - लोक मुळात आळशी असतात . यांना कामाचा ितर कार करतात .
काम न के याची सबब ते नेहमी देतात.
िस ांत ‘य’ - लोक सि य आिण सतक असतात . ते काम आ हान हणून घेतात
आिण वेळेपूव काय पूण करतात .
munotes.in
Page 63
ेरणा
63 ४. आ हान े :
िस ांत ‘ ’ - लोक िनयिमत काम कर यास ाधा य देतात; यांना यां या
नेहमी या कामात बदल करायचा नाही.
िस ांत ‘य’ - लोक आ हाना मक काय पसंत करतात . ते आ हाना मक आिण
कठीण काय अंमलात आणून समाधान िमळवतात .
५. वात ं य :
िस ांत ‘ ’ - लोक अनुयायी हो यास ाधा य देतात. ते नेहमी यां या व र ा ंकडून
माग दश न आिण िदशािनद श घेतात.
िस ांत ‘य’- लोक वतं राहणे पसंत करतात . यांना यां या कामात वातं य हवे
आहे. यांना सव प रि थतीत इतरांना माग दश न करायला आवड ेल.
६. बदला ंसाठी मोकळ ेपणा :
िस ांत ‘ ’ - लोक वभावान े सनातनी असतात . यांना नवे िवचार वीकारायच े
नाहीत .
िस ांत ‘य’- लोक नवीन क पना वीकार यास तयार आहेत. ते नेहमी
सभोवताल या प रि थतीन ुसार वतःम य े बदल करणे पसंत करतात .
७. संधी :
िस ांत ‘ ’ - लोकांना यां या मागा त येणा या संधी िहसकाव ून याय या नसतात .
िस ांत ‘य’- लोकां या नेहमी मह वाका ं ा असतात आिण संधी िमळव यासाठी ते
तयार असतात .
८. खाल या / उ च पातळी या गरजा :
िस ांत ‘ ’ असे गृहीत धरते क नोकरी या सुरि तत ेसार या िन न- तरीय गरजा
य वर वच व गाजवतात .
िस ांत ‘य’ असे गृहीत धरते क आदरा या गरजा सार या उ च पातळी या गरजा
य वर भु व िमळवतात .
९. व- ेरणा :
िस ांत ‘ ’ असे गृहीत धरते क लोकांम ये आ म- ेरणा नसते आिण यांना
िनयंि त आिण बारकाईन े पय वे ण कर याची आव यकता असते. munotes.in
Page 64
64 यव थापन आिण संघटना िवकास िस ांत ‘य’ असे गृहीत धरते क लोक वयं-िनद िशत असतात आिण व-िनयं ण
पसंत करतात .
१०. लोका ंचा वभाव :
िस ांत ‘ ’ असे गृहीत धरते क लोक वाथ असतात आिण केवळ यां या
वैयि क वाथा साठी काम करतात .
िस ांत ‘य’- गृहीत धरतो क लोक िनः वा थ असतात आिण यां या सं थे या
िहतासाठी काम करतात .
११. नेतृ व शैली: • िस ांत ‘ ’ - िनरंकुश नेतृ व शैलीवर ल क ि त करतो .
िस ांत ‘य’ -प रि थतीज य नेतृ व शैलीवर ल क ि त करते.
१२. क ीकरण आिण िवक ीकरण : • िस ांत ‘ ’ - अिधकारा या क ीकरणावर
ल क ि त करतो .
िस ांत ‘य’- अिधकारा या िवक ीकरणावर ल क ि त करते.
िन कष : वा तिवक यवहारात , यव थापक प रि थतीन ुसार, िस ांत ‘ ’ आिण
िस ांत ‘य’ या दो ही िस ांतांचे अनुसरण क शकतो . मानवी वभावािवषयी िस ांत
‘य’ समथ न करणार े यव थापक अ पावधीत काही लोकांसोबत अ यंत िनरंकुश आिण
िनयं णा मक प तीन े गृहीत ध शकतात , जेणेक न ते खरोखरच िस ांत ‘य’ लोक
होईपय त यांना िवकिसत हो यास मदत करतील .
४.४.५ - फेि क हझ बग चा दोन घटक िस ा ंत : िपट्सबग उ ोगाच े (अमे रका)
ितिनिध व करणार े २०० अकाऊ ंटनट व अिभय ं यां या म ुलाखतीवर आधा रत ," द
मोटी ह ेशन ट ू वक " या अ यासात ून, हझ बग व सहकाया ना दोन घटक असणार े पुरावे
सापडल े ते पुढील माण े,
१) एक नोकरी या असंतोषाशी संबंिधत आहे, आिण
२) दुसरी नोकरी या ेरणाशी संबंिधत.
अ) नोकरीच े असमाधानकारक घटक :
हझ बग या मते, असे काही घटक आहेत यांचे समाधान करणे आव यक आहे,
अ यथा , कम चारी कामावर असमाधानी असतील . यांनी अशा घटका ंना ' व छता
घटक ' असे संबोधल े आहे. व छता घटका ंची तरतूद नोकरीतील असंतोष कमी
कर यास मदत करेल.
munotes.in
Page 65
ेरणा
65 व छता घटका ंम ये हे समािव आहे:
पगार आिण वेतन
बोनस आिण इतर ो साहन े
काम प रि थती
नोकरीची शा ती
क याणकारी सुिवधा
ब) नोकरीसाठी ेरणा घटक :
हज बग या मते, जे हा कम चार्यांना काही ेरक घटक दान केले जातात ते हाच लोक
े रत होतील . हज बग यांनी भर िदला क कम चार्यांना भावीपण े काय कर यास वृ
कर यासाठी नोकरीसाठी ेरणा घटक नोकरीशी संबंिधत असल े पािहज ेत. यांनी अशा
घटका ंना " ेरक" हटल े. ेरकांम ये हे समािव आहे:
आ हाना मक काय
शंसा आिण ओळख
जबाबदारी
िश म ंडळ
क रअर िवकास
िन कष काढ यासाठी , असे हटल े जाऊ शकते क व छत ेचे घटक, समाधानी
असताना , असंतोष आिण कामावरील िनब ध दूर करतात , ते चांगले काय दश न
कर यास वृ करतात . ेरकांची उपि थती , एखा ा य ला वाढ यास आिण
िवकिस त कर यास परवानगी देते, याम ुळे बर्याचदा उ च काय मता ा होते.
व छत ेचे घटक एखा ा य या इ छेवर प रणाम करतात आिण ेरक य या
काय मतेवर िकंवा मतेवर प रणाम करतात .
४.५ सारांश (SUMMARY)
ेरणा ही अशी ि या आहे जी येय-देणारं वत न सु करते, माग दश न करते आिण
राखत े. तहान कमी कर यासाठी एक लास पाणी िपणे असो िकंवा ान िमळिव यासाठी
पु तक वाचण े असो हेच तु हाला कृती कर यास वृ करते. ेरणाम य े जैिवक,
भाविनक , सामािजक आिण सं ाना मक श चा समाव ेश असतो या वत न सि य
करतात . ेरक िस ांत हणज े एखा ा य ला िविश येय िकंवा प रणामाकड े काय
कर यास कशाम ुळे वृ करते हे समजून घे याचा अ यास .
munotes.in
Page 66
66 यव थापन आिण संघटना िवकास ४.६ वा याय (EXERCISE )
अ) िदले या पया यातून यो य पया य िनवड ून रका या जागा भरा .
१. ______ चा अथ एखा ा कम चा याला ो साहन हणून िदले या पगारावर आिण
याह न अिधक अित र देय आहे.
(हेतू, बोनस , पुर कार , शंसा)
२. अ ाहम मा लो या गरज पदान ु म िस ा ंतानुसार, गरजांचे _____ संच आहेत.
(चार, पाच, सहा, सात)
३. _____ अहंकार गरजांचा संदभ देते.
(सुर ा आिण सुर ा गरजा, सामािजक गरजा, स माना या गरजा, आ म-वा तिवक
गरजा)
४. िस ांत ‘ ’ आिण िस ांत ‘य’ थम ______ यांनी मांडले होते.
(अ ाहम ड लस , ड लस मॅक ेगर, फेि क हझ बग , पीटर कर)
५. नोकरीतील असंतोष घटका ंना _____ असेही हणतात .
( व छता घटक, नोकरी ेरणा घटक, ेरक, पुर कार )
६. अमे रकन ेरणा मानसशा ________ यांनी गरजां या िस ांताचा पदानु म
िवकिसत केला. (हे ी फेओल, हझ बग , ड लस मॅक ेगर, अ ाहम मा लो ).
७. हट झबग चा ि घटक िस ांत हा _______ ेरणा आहे. (साम ी िस ांत, दुःखी
िस ांत, असमाधानी िस ांत)
८. _______ चांगले काय दश न आिण प रणाम देते आिण लोकांना वाढ यास आिण
िवकिसत कर यास अनुमती देते. (िस ांत ‘ ’, िस ांत ‘झ’, िस ांत ‘म’)
ब) खालील िवधान े स य िक ंवा अस य त े िलहा.
१. ेरणेवर प रणाम करणारा अिधका र दान हा एक गैर-आिथ क घटक आहे.
२. अ ाहम मा लो या मते, शारी रक गरजा थम पूण के या पािहज ेत.
३. व छता घटक य या काय मतेवर प रणाम करतात तर ेरक य या
इ छेवर प रणाम करतात .
४. ेरणा ही य आिण प रि थती यां यातील पर परस ंवादाचा प रणाम आहे.
५. नोकरी वाढ यान े कामाची खोली वाढते.
उ रे : स य - १,२,४; अस य – ३,५
munotes.in
Page 67
ेरणा
67 क) यो य जोड्या जुळवा.
गट ‘ ’ गट ‘य’
१. सामािजक गरजा अ यव थापनाचा पारंपा रक ि कोन
२. व-वा तिवक गरजा ब क रअर िवकास
३. िस ांत ‘ ’ क इतरां ारे ेम आिण आपुलक
४. िस ांत ‘य’ ड यव थापनाचा यावसाियक ि कोन
५. जॉब मोिट ह ेटस इ पदानु माची सव च पातळी
उ रे : १- (क), २ - (इ), ३ - (अ) ४ - (ड), ५ - (ब)
ड) खालील स ंक पना ंवर टीपा िलहा .
१. कामा या बदल या भ ूिमका
२. ेरणेचे मह व
३. ेरक िस ांताचा पा या
४. आिथ क ेरक
५. यवसाया या कारक द मधील गतीची संधी
इ) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. ेरणा प रभािषत करा. ेरणेची गरज आिण मह व सांगा.
२. ेरणा भािवत करणार े आिथ क आिण गैर-आिथ क घटक प करा.
३. अ ाहम मा लो यांनी मांडले या गरज पदान ु म िस ांताचे प ीकरण ा.
४. मॅक ेगरचा िस ांत ‘ ’ आिण िस ांत ‘य’ चे प ीकरण ा.
५. हज बग ने मांडले या ि घटका ं या िस ांताचे थोड यात प ीकरण ा.
munotes.in
Page 68
68 घटक – ३
५
िनयं ण
CONTROLLING
करण स ंरचना :
५.० उिद े
५.१ तावना
५.२ िनयं णाची या या
५.३ िनयं ण ि य ेतील ट प े
५.४ धोरणा मक आिण काया मक िनय ं ण त ं े
५.५ भावी िनय ं ण णालीची आव यकता
५.६ सारांश
५.७ वा याय
५.० उिद े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
िनयं ण हणज े काय काय ते प करणे
िनयं णाच े कोणत े ट पे सं थे या भ यासाठी मदत करतात ते प करणे
धोरणा मक आिण काया मक िनय ं ण या ंमधील फरक जाणणे
सं थेम ये िनयं ण कस े भावी ठ शकत े ते प करणे
५.१ तावना (INTRODUCTION )
कोण याही स ं थेम ये कोणत ेही उि िक ंवा य े यसा य कर यासाठी ‘िनयं ण’ मोठी
भूिमका बजावत े. काम प ूण कर यासाठी यव थापकाला सव अिधन थांवर िनय ं ण
ठेवावे लागेल. िनयं णाचा िनयोजनाशी जवळचा स ंबंध आह े. िनयोजन आपणास रचना व
िनयं ण य ं णा प ुरवते. भावी िनय ं ण य ं णेिशवाय स ं था काय क शकत नाही .
िनयंि त करण े हणज े अ पेि त प रणाम आिण वा तिवक प रणाम या ं यात कोणत ेही
िवचलन नाही , हे पाहण े होय. िनयं ण, यव थापना या सव पैलूंचा समाव ेश करत े जसे
क आपण उ पादन िनय ं ण, गुणव ा िनय ं ण, साठा िनय ं ण, इ यादी श द वापरतो . munotes.in
Page 69
िनयं ण
69 या करणात आपण िनय ं ण िकती भावीपण े करता य ेते आिण िनय ं णाची त ं े कोणती
आहेत व चा ंग या िनय ं णासाठी काय आव यक आह े हे पाहणार आहोत .
५.२ िनयं णाची या या (DEFINITION OF CONTROLLING)
कोण याही स ं थेम ये ‘िनयं ण’ अितशय मह वाची भ ूिमका बजावत े कारण स ं थेतील
उप म योजना ंनुसार क ेले जातात क नाही ह े ‘िनयं ण’ सुिनि त करत े.
यव थापना या सव तरावरील हणज ेच उ च, म यम िक ंवा किन पातळीवर काम
करणा या यव थापका ंना यां या े ातील उप मा ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी िनय ं ण
काय करण े आव यक असत े.
िनयं णाम ुळे यव थापकाला या या अिधन थांकडून िनि त क ेले या मानका ंनुसार
काम प ूण कर यास मदत होत े. िनयं णाची या या खालील माण े केली जाऊ शकत े:
५.२.१ - या या :
जॉज आर. टेरी यां या मत े, "िनयं ण हणज े काय सा य क ेले जात आह े हे िनधा रत
करणे हणज े कामिगरीच े मू यांकन करण े आिण आव यक अस यास , सुधारा मक
उपाय लाग ू करण े जेणेक न कामिगरी योजना ंनुसार घडेल."
रॉबट एन. अँथनी यां या मत े, " यव थापन िनय ं ण ही अशी ि या आह े या ार े
यव थापक खा ी द ेतात क स ंसाधन े ा क ेली जातात आिण ती भावीपण े आिण
काय मतेने वापरली जातात ."
हेनरी फ ेयोल यां या श दात , “िनयं णात सव काही ि वकारल े या योजना , जारी
केले या स ूचना आिण थािपत क ेले या त वा ं या अन ु प आह े क नाही ह े तपासण े
समािव असत े. याचा उ ेश दुब लता ुटी आिण चुका शोधून या द ु त करण े आिण
पुनरावृ ी टाळ णे. ते येक गो ीवर , हणज े व तू, लोक आिण क ृत वर का य करत े.”
िबली ई . गोए झ यां या मत े, " यव थापन िनय ं ण योजना ं या अन ु प घटना ंवर
िनयं ण ठेव याचा य न करत े."
जे. एल. मे सीयां या मत े, "िनयं ण ही अशी ि या आह े जी वत मान कामिगरीच े
मोजमाप करत े आिण काही प ूव िनधा रत उि ा ंना माग दश न करत े."
वर िदल े या या या ंव न, असे समजत े क िनयोिजत सव काही योजना ंनुसार चालल े
आहे क नाही िक ंवा नस ेल तर का नाही ह े शोध या या ीकोनात ून िनयोिजत
कामिगरीसह काय दश न करण े हणज े िनयंि त करण े होय. आगाऊ िनयोजनािशवाय ,
आयोजनािशवाय आिण िनद िशत के यािशवाय िनय ं ण होऊ शकत नाही . िनयं ण ह े
यव थापना या इतर तीन म ूलभूत काया चा पाठप ुरावा कर याच े काय आहे.
भावी िनय ं णािशवाय स ं था काम क शकत नाही . िनयं ण ही एक िनयामक ि या
आहे. ती यव थापन ि य ेचा आ मा मानला जात े. munotes.in
Page 70
70 यव थापन आिण संघटना िवकास हे स य आ हे क िनय ं णािशवाय िनयोजन हा क ेवळ श ै िणक ि या ठरेल. िनयं ण
येक उ ोगास या या उि ा ंकडे कूच कर यास स म करत े.
५.२.२ - यव थापक य िनय ं णाची व ैिश ्ये :
१. िनयं णाम य े मोजमाप समािव असत े :
िनयं णाम य े वा तिवक कामिगरी तपास णे आिण न ंतर िनयोिजत उ ेशांशी तुलना करण े
समािव असत े. हे वा तिवक आिण िनयोिजत उ ेशांमधील मोजमाप आह े.
२. िनरंतर ि या :
िनयं ण ही एक अिवरत ि या आह े कारण स ं थे या स ंपूण काय कालावधीत ित या
कामिगरीवर ल ठ ेवणे आव यक असत े. सं थेम ये, एक ल य गाठल े क लग ेचच प ुढचे
ल य गाठ याच े येय ठरते.
३. कम चा या ंना भािवत करत े :
भावी िनय ं ण णालीन े, भावशाली श हण ून नेहमीच काम करण े आव यक
असत े. यामुळे कम चारी योजना ंनुसार भावीपण े आिण काय मतेने काम करतात .
४. साव ि क ि या :
िनयं णाचा वापर िक ंवा उपयोग साव ि क असतो कारण य ेक सं थेला या ंचे िनयोिजत
ल य सा य कर यासाठी या ं या उप मा ंवर िनय ं ण ठ ेवावे लागत े. सव तरावरील
यव थापका ंना या ं या अिधन थांवर िनय ं ण ठ ेवावे लागेल अस े के यामुळे अिधन थ
यांचे काम प ूण करतात .
५. सुलभ माग दश न :
िनयं ण, यव थापनाला क ृतीची िदशा ठरव यास मदत करत े. कामांना िनयोिजत
उप मा ं माण े िनद िशत क ेले जाते आिण अवा ंिछतउप म टाळल े जातात .
६. संसाधना ंचा भावी वापर :
िनयं णाम ुळे, संसाधना ंचा इ तम वापर कर यात मदत होते आिण साम ी तस ेच
खचा या बाबतीत होणारा अप यय टाळ यात मदत होत े.
७. येयािभम ुख :
िनयं ण हे धे यािभम ुख असत े कारण ज े उि े िकंवा येय सा य कर यासाठी िनयोिजत
असतात ते सा य कर यासाठीच े ‘िनयं ण’ केले जात े. उि ी त आिण वा तिवक
कामिगरीम य े फरक अस यास उि े िकंवा येय सा य कर यासाठी स ुधारा मक
उपाय क ेले जातात . munotes.in
Page 71
िनयं ण
71 ५.३ िनयं ण ि य ेतील ट प े (STEPS IN CONTROLLING
PROCESS )
कोण याही ि य ेवर िनय ं ण ठ ेवताना िविवध ट प े पार करा वे लागतात. िनयं ण का
आिण कस े कराव े हे खूप मह वाच े असते. जर िनय ं ण यो य रीतीन े केले गेले नाही िक ंवा
पावल े उचलली ग ेली नाहीत तर यासाठी िनय ं ण होत े ते आपण सा य क शकत
नाही.
५.३.१ - िनयं ण ि य ेतील ट प े :
१. मानक े थािपत करण े िकंवा िनि त करण े :
िनयं ण ि य ेतील पिहला ट पा हणज े मानक े िनि त करण े, यािशवाय आपण प ुढे
जाऊ शकत नाही कारण आप याला क ेले या कामावर िनय ं ण ठ ेवावे लागत े. जर
िनि त मानक े नसतील तर आप याला आपण क ेलेले काम यो य आह े क नाही ह े
कळणार नाही . (उदा. दररोज २,००० नग उ पादन करण े).
२. वा तिवक कामिगरी मोजण े :
िनयं ण ि येतील द ुसरा ट पा हणज े वा तिवक कामिगरी मोजण े हा होय . या ट यात
ि य ेसाठी िक ंवा कामासाठी िनि त क ेले या मानका ंशीवा तिवक कामिगरीची त ुलना
केली जात े. वा तिवक कामिगरी िनि त मानका ंनुसार अस ू शकत े िकंवा अस ू शकत
नाही. जर वा तिवक कामिगरी िनि त मानका ंनुसार नस ेल तर ती काही अनप ेि त
प रि थत म ुळे आिण ती सा य कर यासाठी घ ेतले या त कािलक िनण यांमुळे अ सू
शकते. यामुळे िवचलना ंमधील लहान फरक ि वकारण े इ असत े.
munotes.in
Page 72
72 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. तुलना :
िनयं णा या ितस या ट यातील िवचलन ओळख यासाठी य कामिगरीची त ुलना
मािणत कामिगरीशी क ेली जात े. िवचलनाच े कारण सदोष सािह य , यं साम ी ,
अनुभवाचा अभाव , इ यादी अस ू शकतात . यव थापकाला क ेवळ िवचलनाची या ीच
नाही तर िवचलनाची कारण े देखील शोधावी लागतात . हे शोधण े आव यक आह े कारण
काही िवचलन े िबनमह वाची असू शकतात , तर काही म ह वाची अस ू शकतात . यामुळे
याम य े त काळ ल द े याची आव यकता अस ू शकत े आिण यव थापका ार े
सुधारा मक कारवाई करावी लागत े.
४. सुधारा मक क ृती :
िनयं ण ि य ेतील चौथा ट पा हणज े उपचारा मक िक ंवा सुधारा मक क ृतीचा अवल ंब
करणे जेणेक न िवचलन प ु हा होऊ नय े आिण यव थापनाच े उि िक ंवा येय सा य
केले जाईल . सुधारा मक क ृती श य ितत या लवकर करण े आव यक असत े जेणेक न
सामा य ि थती लवकर ा करता य ेईल.
५. पाठप ुरावा :
‘पाठपुरावा’ हा ट पा िनय ं ण ि य ेतील सवा त मह वाचा ट पा आह े. केवळ स ुधारा मक
उपाया ं या अ ंमलबजावणी ार ेच िवचलन द ूर केले जाऊ शक ते यासाठी या अ ंतभू त
अिभ ाय य ं णेची आव यकता असत े.
जे हा तािक क प रणामा ंना ध न सुधारा मक मापन यो य र या क ेले जात े ते हाच
िनयं ण ि य ेची खरी कामिगरी (सफलता ) होते. हणून आपण अस े हणू शकतो क
िनयं ण ि य ेत, अिभ ाय य ं णा सवा त मह वाचीअसत े.
वरील म ुद् ांव न आपण समज ू शकतो क िनय ं णाला िविवध ट प े असतात .
थोड यात मानक े ठरवण े आिण न ंतर अिधन थांची य कामिगरी तपासण े.
यव थापक कामिगरीची त ुलना स ं थेने थािपत क ेले या मानका ंशी करतो . जर मानक
आिण वा तिवक कामिगरीम य े नकारा मक फरक अस ेल तर यव थापनाला यासाठी
सुधारा मक उपाय कराव े लागतात ज ेणेक न त े यावर मात क शकतील . मग श ेवटी
यव थापनाला स ुधारा मक उपाया ंचा पाठप ुरावा करावा लागतो ज े यांनी मानक
कामिगरी सा य कर यासाठी ि वकारल ेले असत े.
५.४ धोरणा मक आिण काया मक िनय ं ण त ं े (STRATEGIC AND
OPERATIONAL CONTROLLING TECHNIQUES )
यव थापकाला िनय ं णाच े े , उपकरण े आिण िनय ं णाची त ं े जाण ून घेणे मह वाच े
असत े. िनयं ण त ं ाचा यो य वापर य ेक सं थेला स या या आिथ क जगात िटक ून
राह यास मदत करतो . िनयं ण त ं ांचे िव त ृतपणे धोरणा मक िनय ं ण आिण ि या मक munotes.in
Page 73
िनयं ण
73 िनयं ण हण ून वग करण क ेले जाऊ शकत े. जे हा स ं था यो य रण िनती वापरत े आिण
यांचे काय यो य र या पार पडत े ते हा ते आपल े उि े िकंवा येय सा य क शकतात .
५.४.१ - या या :
पीअस आिण रॉिब सन यां या मत े, "धोरणा मक िनय ं ण ह े यवसायाच े धोरण
अंमलात आण यासाठी क ृती आिण िदशािनद श सुधार यासाठी , िवकास आिण या या
पया वरणीय आिण अ ंतग त प रि थत म य े बदल हो यासाठी पाया दान करीत असत े."
िनयं णाची त ं े ठरव यात स ंचालक म ंडळ, मु य काय कारी अिधकारी , िवभागीय म ुख
आिण यवसाय िनयोजन कम चारी ह े मुख सहभागी असतात . धोरणा मक िनय ं ण
कर यासाठी दोन स ंबंिधत िनण य आव यक आह ेत, पिहल े हणज े धोरणा मक
कामिगरीच े मोजमाप कर या साठी कोणत े िनकष वापराव े? आिण द ुसरे हणज े मू यांकन
ि य ेचे प रणाम यव थापनाला कस े िमळवाव ेत? रणनीती तयार करण े आिण
अंमलबजावणी करण े याम य े ब याच काळाच े अंतर असत े.
५.४.२ - धोरणा मक िनय ं णाची त ं े :
धोरणा मक िनय ं ण हणज े धोरणाची अ ंमलबजावणी हो त असताना याच े सतत
मू यमापन कर याची आिण आव यक या स ुधारा मक क ृती कर याची ि या होय .
यव थापना या उ च तरावरील अिधका या ं ारे धोरणा मक िनय ं ण वापरल े जाते. ते
सं थे या िक ंवा यव थापना या भिव यातील िदश ेशी स ंबंिधत असत े. हे दीघ कालीन
योजन ेवर ल क ि त करत े याम ुळे धोरणा मक िनय ं ण ही दीघ काल चालणारी ि या
आहे असे हणतात . याचा प रणाम स ं थे या बा वातावरणावर होतो . धोरणा मक
िनयं णाची म ु य त ं े हणज े पया वरणीय ीवलोकन , त य स ंकलन , िवचारण े
आिण प ुनरावलोकन करणे ही असतात . धोरणा मक िनय ं ण हणज े आपण यो य िदश ेने
जात आहोत का , हे तपासण े.
५.४.३ - धोरणा मक िनय ं णाच े चार म ूलभूत कार :
१. पायावर आधा रत िनयं ण :
येक सं था िविश ग ृहीतके िकंवा पायावर आधा रत धोरण तयार करत े. रणनीती
आिण अ ंमलबजावणीवर होणा या प रणा मांचे मु यांकन कर यासाठी या ं यातील
कोण याही बदलाचा मागोवा घे यासाठी ह े तयार क ेले जाते. िजत या लवकर आपण
चुक चा पाया ओळख ू, ितत या लवकर आपण आप या रण िनती या प ैलूंवर प रणाम
क शकतो . य ात य ेक धोरणा मक आधाराच े पुनरावलोकन करण े खूप कठीण
असत े. हणून,जे बदल याची िक ंवा आप या धोरणावर मोठा भाव पड याची श यता
आहे यां यावर ल क ि त कराव े. िनयोजना दर यान म ु य पाया िक ंवा आधार
ओळख ला पािहज े. काही पाया िक ंवा आधार िनयंि त करता य े याजोग े असतात तर
बह तेक पाया िक ंवा आधार अिनय ंि त असतात . यामुळे पायावर आधा रत िनयं णाच े
काय अ यंत आ हाना मक असत े.
munotes.in
Page 74
74 यव थापन आिण संघटना िवकास २. अंमलबजावणी िनय ं ण :
या कारच े िनयं ण, अंमलबजावणी या ि या ंचे येक ट यावर मु यांकन करते.
याम य े सं था मक उि े सा य कर यासाठी स ं थेला यो य िदशा िमळत े क नाही ह े
पाह यासाठी योजना ंचे तसेच क पांचे मु यांकन करण े इ यादी समािव असत े.
अंमलबजावणी िनय ं ण दोन प त ार े वापरल े जाते:
अ) धोरणा मक क पा ंचे िनरी ण
ब) गतीदश क घटना ंचा आढावा
अ) धोरणा मक क पा ंचे िनरी ण करण े :
क पा ंना ‘थर’ हणतात . मोठ्या धोरणा या अ ंमलबजावणीम य े अ न ेक नवीन
क पा ंचा समाव ेश होतो . हे क प मािहतीचा एक ोत दान करतात यामध ून
यव थापक अिभ ाय िमळव ू शकतात . एकंदर धोरणावर होणारी ि या िक ंवा ते
बदल याची आव यकता िनधा रत कर यात या िनरी णाची मदत होत े.
ब) गतीदश क घटना ंचा आढावा घ ेणे :
या प ती अ ंतग त िनणा यक गतीदश क ट पे’ ठरवल े जातात . रणिनती, मोठ्या संसाधन
वाटपा या व पात , गंभीर घटना ंना त ड द ेणे इ यादी व पात मोठ्या काळात
अंमलात आणली जात े. या प तीम ुळे धोरणाच े पूण माणात प ुनमू यांकन क ेले जाते.
उदा. जे हा एखादा क प हाती घ ेतला जातो त े हा तो उपल ध स ंसाधना ंसह िनिद
वेळेत पूण करण े आव यक असत े. याम य े, ‘खच ’ आिण ‘वेळ’हे िदशादश क घटक
ठरतात .
३. िवशेष द ता िनय ं ण :
िवशेष द ता िनय ं ण अशा कार े तयार क ेले जाते क ज े हा काही अनप ेि त घडत े
ते हा त े लागू केले जाऊ शकत े. अनपेि त घटन ेम ये, नैसिग क आप ी िक ंवा उ पादन
नाकारल े गे यामुळे कंपनीकड े परत पाठवण े असे काहीही अस ू शकत े. ही एक
पूव िनधा रत आकि मक योजना आह े जी धोरणा मक िनयोजन आिण न ेतृ व
काय संघा या सद या ंचा समाव ेश क न अ ंमलात आणली जात े.
४. धोरणा मक देखरेख :
सं थे या धोरणावर प रणाम क शकणा या , सं थे या आ तील आिण बाह ेरील िव तृत
काय े ातील घटना ंचे िनरी ण कर यासाठी िनय ं ण तयार क ेले जाते. देखरेखीम य े
औ ोिगक काशन े, औ ोगीक य कल , प रषद ेतील उप म , इ याद चा समाव ेश अस ू
शकतो .
munotes.in
Page 75
िनयं ण
75 ५.४.४ - काया मक िनय ं ण त ं :
काया मक िनय ं णाची या या
काया मक िनय ं ण हणज े िविवध स ं था मक घटका ं या कामिगरीच े मु यांकन आिण
सं था मक उि े सा य कर यासाठी या ं या योगदानाच े मु यांकन कर याची ि या
होय.
काया मक तरावरील अिधका या ं ारे काया मक िनयं ण वापरल े जात े. हे सं थे या
दैनंिदन कामकाजाशी स ंबंिधत असत े. सं थेचे कृती िनय ं ण करण े ही काया मक
िनयं णाची ाथिमक बाब आहे. काया मक िनय ं णाम ुळे अंतग त वातावरण भािवत
होते. अंदाजप तयार करण े, वेळाप क तयार करण े आिण उ ेशांवर आधा रत
यव थापन ही काया मक िनय ं णाची म ु य त ं े आहेत.
अ) काया मक िनय ं ण त ं ाचे कार खालील मा णे आहेत :
१. वैयि क िनरी ण :
हे तं यव थापकाला कामगाराचा कामाकड े पाह याचा ीकोन जाण ून घे यास आिण
आव यक अस यास या ंचे काय आिण प ती स ुधार यास मदत करत े. यामुळे कामगार
सतक होतात आिण या ंचा वेळ वाया जाण े टाळल े जाते. हे िनयं ण कर याच े सवा त जुने
तं आह े. यव थापक वतः , कम चारी आिण या ंचे काम पाहतो .
यामुळे यव थापकाचा कामगारा ंशी थेट संपक येतो आिण पय वे णा या काळात अन ेक
सम या ंचे िनराकरण होत े. वैयि क िनरी ण , यव थापकास ा थिमक मािहती ा
कर यास आिण कामगारा ंशी अिधक चा ंगला सम वय थािपत कर यास मदत होत े. हे
तं छोट ्या सं थे या बाबतीत सवा त यो य आह े.
२. आिथ क िववरणप े :
सव सं था नफा आिण तोटा , उ प न आिण खच , ताळेबंद यांसारखी िविवध आिथ क
िववरणप े तयार करतात . ही सव िववारणप े सं थेला सव कार े िनयं ण ठ ेव यास
मदत करतात . चालू वषा या िववरणपा ा ंची तुलना मागील वषा या आकड ेवारीशी क ेली
जाते आिण याम ुळे सं थेला िनण य घे यास मदत होत े.
यवसायाचा नफा , मालम ा आिण द ेणी या ंम ये बदल कर यासाठी िववरणा ंचा
तुलना मक अ यास क ेला जातो . अशा अ यासा या आधार े भिव यात आिथ क
यवहारा ंसाठी क प तयार करण े श य होत े.
आिथ क िववरणा ंची आकड ेवारी आिण िव ेषण कर यासाठी ग ुणो र िव ेषणाचा वापर
केला जाऊ शकतो . गुणो र िव ेषण हणज े एकम ेकांशी संबंिधत दोन स ं यांमधील
संबंध होय .
munotes.in
Page 76
76 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. अथ संक पीय िनय ं ण :
अंदाजप क ह े िनयोजन आिण िनय ं ण करणार े साधन आह े. अथ संक पीय िनय ं ण ह े
अंदाजप का ार े यव थापक य िनय ं णाच े तं आह े. उ प न , खच , उ पादन , भांडवल
आिण महस ूल या यवसाया या सव पैलुंवर अथ संक पीय िनय ं ण केले जाते.
शु याधार अ ंदाजप क ह े अ याध ुिनक त ं आह े. शु याधार अ ंदाजप क मागील वषा या
अंदाजप कावर आधा रत अ ंदाजप क तयार करत नाही . याचा आधार ‘शु य’ असतो .
याम य े, सं थे या फाय ा ं या आधारावर सव ि यांचे मु यमापन आिण मवारी
लावली जात े.
४. समख ंड िकंवा समपातळी िव ेषण (Break -Even Analysis) :
समख ंड िकंवा समपातळीिब ंदू हणज े ‘ना नफा – ना तोटा ’ दश वणारा िब ंदू होय. समख ंड
िकंवा समपातळीिब ंदू हे िनयं ण उपकरण हण ून काय करत े. हे सं थेला स ं थेची
कामिगरी शोध यात आिण भिव यात या ंची कामिगरी स ुधार यासाठी स ुधारा मक
कारवाई कर या स मदत करत े. हे एक साध े िनयं ण साधन आह े.
उदा.: जे हा एखादी स ं था, समख ंड िकंवा समपातळीिब ंदूवर २५,००० गाड्यांची िव
क शकत े ते हा याचा अथ असा क या िब ंदू या खाली कोण याही िव म ुळे तोटा
होईल आिण या िब ंदू या वरची कोणतीही िव नफा ा कर ेल.
५. काय म म ू यांकन आिण प ुनरावलोकन त ं आिण िनणा यक माग प त तं :
काय म म ू यांकन आिण प ुनरावलोकन त ं (Programme Evaluation and
Review Techniques - PERT ) आिण िनणा यक माग प त (Critical Path
Method - CPM ) तं . कोण याही काय मात िव िवध उप म व याच े लघु उप म
असतात . कोण याही उप मा ची यश वी प ूत ता हे काम िदल े या मान े आिण िदल े या
वेळेत कर यावर अवल ंबून असत े. या तं ांतग त िनणा यक उप म ओळख यास मह व
िदले जात े. या िनणा यक उप मा ं या प ूत तेला अिधक मह व िदल े जात े. यामुळे
िनणा यक उप मा ं या व ेळेवर िनय ं ण ठ ेवून कामाचा एक ूण वेळ आिण खच कमी क ेला
जातो.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. िनयं णाचा _______ शी जवळचा स ंबंध आह े.
२. िनयं ण हे वा तिवक आिण िनयोिजत येयांमधील मोजमाप आह े.
३. उि ी त आिण ______ कामिगरीम य े फरक अस यास उि े सा य
कर यासाठी स ुधारा मक उपाय क ेले जातात .
४. िवशेष द ता िनय ं ण ही एक प ूव िनधा रत ___________ योजना आह े .
५. __________ हे काया मक िनय ं ण कर याच े सवा त जुने तं आह े munotes.in
Page 77
िनयं ण
77 ब) थोड यात उ र े ा:
१. िनयं णा या या या िलहा .
२. यव थापक य िनय ं णाची व ैिश ्ये प करा .
३. िनयं ण ि य ेतील ट प े कोणत े आहेत?
४. धोरणा मक िनय ं णाच े मूलभूत कार िवषद करा .
५. अंमलबजावणी िनय ं णा या प त चे िववेचन करा .
क) खालील िवधान े प करा :
१. िनयं ण ही एक अिवरत ि या आह े.
२. िनयं ण ही एक साव ि क ि या आह े.
३. िवचलना ंमधील लहान फरक ि वकारण े इ असत े.
४. ‘पाठपुरावा’ हा ट पा िनय ं ण ि य ेतील सवा त मह वाचा ट पा आह े.
५. धोरणा मक िनय ं ण ही दीघ काल चालणारी ि या आह े.
५.५ भावी िनय ं ण णाली या गरजा (REQUIREMENTS OF
EFFECTIVE CONTROL SYSTEM)
सं थे या िनय ं ण णालीची प रणामकारकता स ुधारणे हे यव थापकाच े कत य आह े.
एक भावी िनय ं ण णाली , िबघाड क ुठे होत आह ेत आिण अपयशासाठी कोण
जबाबदार आह े हे उघड कर ेल आिण कोणती स ुधारा मक कारवा ई केली गेली आह े याची
खा ी कर ेल. भावी िनय ं ण णाल म य े काही सामा य व ैिश ्ये असतात . या
वैिश ्यांचे मह व प रि थतीन ुसार बदलत े, परंतु सव साधारणपण े भावी िनय ं ण
णाल म य े खालील व ैिश ्ये आहेत.
भावी िनय ं ण णाली या गरजा खाली ल माण े आहेत :
१. अचूकता :
यव थापक िनय ं ण णालीवर अवल ंबून अस यान े, णाली अच ूक असण े आव यक
आहे; जर ती च ुक ची अस ेल तर ती यव थापका ंनी घेतले या िनण यांवर प रणाम क
शकते.
२. समयसुचकता :
अशा अन ेक सम या आह ेत या ंना व रत कारवाईची आव यकता अस ू शकत े. अशा
सम य ेकडे व रत ल न िद यास सम या िनमा ण होऊ शकत े जी सोडवता य ेणार
नाही. यामुळे भावी िनय ं ण यव थ ेची समय सुचकता ही मह वाची गरज आह े.
munotes.in
Page 78
78 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. लविचकता :
आधुिनक जगात य ेक बदल उ फ ूत पणे घडतो आिण तो अचानक बदल स ं थे या
धोरणात लाग ू केला जातो यामुळे आपल े िनयं ण धोरण लविचक असण े आव यक
आहे.
४. एक ीकरण :
जे हा िनय ं ण यावसाियक म ू ये आिण स ं कृतीशी स ुसंगत असत े, ते हा त े सं था मक
धोरणा ंशी सुसंगतपण े काय करत े आिण याम ुळे अंमलबजावणी करण े सोपे होते.
५. दुर ी :
िनयं ण भिव यािभम ुख असल े पािहज े. अनेक िनय ं णे व रत िक ंवा अ य ंत वरीत घडत
असतात , यांनी भिव यातील क ृती कशा करता य ेतील यावर ल क ि त क ेले पािहज े.
६. उ ेश क ि त काय :
िनयं ण णालीन े नेहमी उि ा ंना मह व िदल े पािहज े. संघटना मक उि े पूण कर याच े
उि ठेवले पािहज े.
७. सुयो यता :
िनयं ण य ं णा स ं थे या आिण सव िवभागा ं या गरज ेनुसार यो य असली पािहज े कारण
ती यो य नस ेल तर आप याला आपली उि े सा य कर यात अडचणी य ेऊ शकतात .
८. साधेपणा :
िनयं ण णाली सोपी असण े आव यक आह े. हे दो ही प ा ंनी ह णजे जे वापरणार
आहेत िकंवा या ं यावर त े अंमलात आणल े जाणार आह े यांनी ते समज ून घेतले
पािहज े.
९. िमत ययी (परवडणारी ) :
िनयं ण णाली िमत ययी असण े आव यक आह े. यावर खच केले या रकम ेपे ा जा त
परतावा िमळायला हवा . सं थेला अस े वाटल े पािहज े क िनय ं ण णाली या ंना
परवडणारी आहे कारण ती दीघ काळात अिधक नफा द ेते.
१०. ेरक :
िनयं ण णालीन े कम चा या ंना काम कर यास पराव ृ कर याऐवजी या ंना काम
कर यास व ृ केले पािहज े. िनयं ण णालीची रचना अशा कार े केली गेली पािहज े
क ती य ना िश ा क र याऐवजी या ं या च ुका टाळ यास मदत कर ेल.
munotes.in
Page 79
िनयं ण
79 ५.६ सारांश (SUMMARY)
आपण या करणात िनय ं णािवषयी चचा केली आह े. िनयं णाम ुळे यव थापकाला
या या अिधन थांकडून िनि त मानका ंनुसार काम प ूण कर यास मदत होत े. िनयं ण
ि य ेम ये मानक े िनि त कर णे, वा तिवक कामिगरीच े मोजमाप , तुलना, सुधारा मक
कृती आिण पाठप ुरावा या ंचा समाव ेश होतो .
धोरणा मक िनय ं ण त ं ाम य े, अंमलात आणल े या रण िनतीचे सतत मू यमापन करण े
समािव असत े. यव थापना या गरज ेनुसार िक ंवा प रि थतीन ुसार उ च
यव थापना ार े सुधारा म क कृती केली जात े.
अ यावत िनय ं ण णाली , यव थापनासाठी सतत बदल या त ं ानाचा अवल ंब करण े
आव यक आह े आिण या ंची काळजी घ े यास स म असल े या ितभा िवकिसत करण े
आव यक आह े.
५.७ वा याय (EXERCISE)
अ) रका या जागा भरा .
१. िनयं ण हे ________ शी सब ंिधत आह े. (प रणाम )
२. ________ हे मानक उ पादनाशी स ंबंिधत आह ेत. (गुणव ा आिण माण )
३. िनयं ण ि य ेतील पिहली पायरी हणज े ________ ( मानके ठरवण े)
४. यव थापनाच े शेवटचे काय ________ हे आहे. (िनयं ण)
५. अंदाजप क य िनयं णासाठी _________ तयार करण े आव यक आ हे.
(अंदाजप क )
६. िनयं ण, यव थापका या ________ कामाशी सहस ंबंिधत आह े. (िनयोजन )
ब) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. िनयं णाची या या िलहा आिण याची व ैिश ्ये प करा .
२. िनयं ण त ं ाचे िविवध कार कोणत े आहेत ?
३. धोरणा मक िनय ं ण व याच े कार या ब ल थोड यात िलहा .
४. काया मक िनय ं ण व याच े कार याब ल थोड यात िलहा .
५. िनयं णातील िविवध ट प े कोणत े ?
६. चांग या िनय ं ण णाली या गरजा कोण या आह ेत ?
munotes.in
Page 80
80 घटक – ३
६
मािहती यव थापन
INFORMATION MANAGEMENT
करण स ंरचना :
६.० उिद े
६.१ तावना
६.२ सं थेतील मािहतीचा वाह
६.३ आधुिनक यव थापन मािहती णालीची (एम.आय.एस.) रचना आिण िवकास
६.४ यवसाया ं या संसाधन िनयोज नाची (ई.आर.पी.) ओळख
६.५ सारांश
६.६ वा याय
६.० उिद े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
सं थेम ये मािहतीचा वाह कसा होतो ते प करणे
एम.आय.एस. हणज े काय ते जाणण े
ई.आर.पी. चा प रचय क न घ ेणे
६.१ तावना (INTRODUCTION )
कोण याही स ं थेम ये यव थापन मािहती णाली मह वाची भ ूिमका बजावत े. येक
यव थापनाला या या स ुरळीत चाल यासाठी आिण कामकाजासाठी िविवध मािहतीची
आव यकता असत े. आधुिनक जगात ‘ई.आर.पी.’ यव थापनाला कमी कालावधीत सव
मािहती एकाच िठकाणी स ंकिलत कर या त मदत करत े. याच माण ेई.आर.पी., मािहतीची
साठवण ूक कमी जाग ेत व क ुठेही करत े आिण आव यकता अस यास मािहती उपल ध
क न द ेते. munotes.in
Page 81
मािहती यव थापन
81 ६.२ सं थेतील मािहतीचा वाह (FLOW OF INFORMATION IN
AN ORGANISATION )
सं थेतील मािहतीचा वाह िविवध िवभाग , अिधन थ आिण स ं थे या सुरळीत
कामकाजासाठी आव यक असल े या य ं णा या ं यात होणारा स ंवाद दश वतो. मािहतीचा
वाह यो य रीतीन े असला पािहज े कारण मािहती ही येक सं थेम ये खूप मह वाची
असत े. जर स ं थेत यो य स ंवाद वाह नस ेल तर स ं था यो य र या काय क शकत
नाही आिण आ पले ल य सा य क शकत नाही . मािहतीचा वाह ही य ेक सं थेची
म जास ं था हण ून ओळखली जात े.
सव सामा यतःमािहतीचा वाह खालील चार िदशा ंनी वाहतो :
१. अधोगामी िदशा
२. ऊ व गामी िदशा
३. आडवी िदशा
४. ितरक (कण ंय) िदशा
१. मािहती चा अधोगामी वाह :
अधोगामी मािह ती वाह हणज े उ च तरावरील अिधका या ंकडून खाल या तरावरील
कम चा या ंपय त मािहतीचा वाह होय . जे हा ज े हा उ च तरावरील यव थापना ार े
इतर तरावरील कम चा या ंना कोणतीही स ूचना जारी क ेली जात े ते हा तो मािहतीचा
अधोगामी वाह हण ून ओळखला जातो. उदाहरणाथ , उ च तरीय यव थापका ंनी
िवभाग यव थापका ंना िक ंवा काय कारी अिधका या ंना, कम चा या ंना जारी क ेले या
आगाऊ स ूचना.
अधोगामी मािहती वाह , यव थापका ंना सं थेची दूरगामी ी , येय, उि े, धोरणे
आिण काय प ती या ंची मािहती कम चा या ंना दे यासाठी उपय ु असतो . मौिखक
सं ेषण ह े समोरासमोरील संभाषण , सभा, भाषण े, प रषदा , इ यादी आिण िलिखत
सं ेषण जस े, नोिटस , प रप क े, िडिजटल बात या , दश न, इशारे, इ यादी पा ंम ये
असू शकतात .
अशा कार या स ं ेषणात िनरिनरा या ुटी येतात जस े क स ंदेशाची गळती , गैरसमज
आिण ग धळ , इ.
२. मािहतीचा ऊ व गामी वाह :
मािहतीचा ऊ व गामी वाह पदान ु मा या खाल या तरापास ून वर या तरापय त
होतो. ऊ व गामी स ं ेषणाचा म ु य उ ेश यव थापका ंना अिधन थांकडून मािहती दान
करणे हा आह े. खाल या तरावरील कम चारी वर या िदश ेने संवाद स ु करतात आिण munotes.in
Page 82
82 यव थापन आिण संघटना िवकास संदेश श ेवटी उ च पातळीवरील यव थापनापय त पोहोचतो . ऊ व गामी मािहती
वाहाला अन ुलंब मािहती वाह अस ेही हणतात .
वर या िदश ेने मािहती अिधना था ंकडून व र ा ंकडे वाहत े याम ुळे अिधन थांकडून
यव थापन िनण याची वीक ृती हो यास मदत होत े. तथािप , याला िनयं णाची दीघ
साखळी , व र ा ंवरील िव ासाची कमतरता , टीकेची भीती , सामाियक वाटणीचा अभाव
इ यादी िविवध मया दांचा सामना करावा लागतो .
या कार या मािहतीम य े संदेश हा मौिखक मा यमा ार े, िनयो ा-कम चारी ब ैठक ार े
आिण त ार , ि या इ यादी व िलिखत मा यम े - अहवाल , प े, त ारी , सूचना, इ.
ारे सा रत क ेला जाऊ शकतो .
३. मािहती चा आडवा वाह :
जे हा मािहतीचा वाह एखा ा स ं थेम ये एकाच तरावरील िवभागा ंम ये होतो, हणज े
सहकारी िम मंडळी म य े, दोन कम चा या ंमधील स ंवाद, यांना एकाच यव थापकाला
अहवाल ावा लागतो त े आड या िदश े या मािहती वाहाच े उदाहरण असत े.
सं था िटक यासाठी य ेक िवभागान े एकम ेकां या सोबतीन े काम क ेले पािहज े.
मािहती या आड या मागा म ये भावीपण े संवाद साध यासाठी िविवध िवभागा ं या
यव थापका ंसह समान ेणी िक ंवा पदावरील िविवध लोका ंम ये सम वय समािव
असतो . या कार या मािहतीची द ेवाणघ ेवाण स ं थेला अिधकािधक िवकिसत हो यास
मदत करत े.
यवसाय हण ून जर 'मूठ' आिण स ं थेतील िविवध िवभाग ही 'बोटं' असतील तर जशी
सव बोटे एक आ यास ती एक म ुठ बनत े अगदी याच प तीन े सव समान तराच े
यव थापक एक आल े तर त े ल य सहज सा य क शकतात . जो य ेक सं थेचा
उ ेश असतो .
४. मािहतीचा ितरका (कण ंय) वाह :
munotes.in
Page 83
मािहती यव थापन
83 जे हा मािहतीचा वाह स ं थे या िविवध तरांम ये होतो आिण मािहतीचा ितरपा िक ंवा
कण काय शील वाह द ेखील असतो ; जे हा मािहतीचा वाह व ेगवेग या तरावरील
य म य े िकंवा या ंचा एकम ेकांशी थेट संवादी स ंबंध नसतो , ते हा याला कण िकंवा
ितरपे सं ेषण हणतात .
कण हणज े दोन िब ंदूंमधील सवा त कमी अ ंतराची सरळ र ेषा होय . कण मािहती माग ही
सरळ र ेषा असत े. या णी स ं ेषण आव यक असत े त हा कण सं ेषण थ ेट
ा क या पय त मािहतीचा व ेगवान वाह पोहचता करत े.
एखा ा स ं थेतील मािहतीचा वाह हणज े िवभाग , कम चारी आिण णाली या ं यातील
सव संवाद जो यवसायासाठी यो य र या काय कर यासाठी आव यक असतो . वरील
मािहती या वाहाच े िविवध कार प क ेले आ ह ेत जे सं थेला स ुरळीतपण े काय
कर यास आिण याच े काय यो य र या कर यास मदत करतात .
६.३ आधुिनक यव थापन मािहती णालीची रचना आिण िवकास
(DESIGNING AND DEVELOPING MODERN MIS )
एम.आय.एस. हणज े यव थापन मािहती णाली . हे एखा ा स ं थेतील यव थापक य
िनण य यव थािपत कर यासाठी आिण समथ न दे यासाठी स ंगणक आिण इतर ब ुि मान
उपकरणा ं ारे मािहती ची ि या.
यव थापन मा िहती णाली (Management Information System – MIS -
एम.आय.एस.) हणज े लोक , तं ान , सं था आिण या ं यातील स ंबंध यांचा अ यास .
एम.आय.एस. हे लोकािभम ुख े आह े याम य े तं ाना ार े सेवेवर भर िदला जातो .
तु हाला त ं ानाम य े वार य अस या स आिण लोका ंचे जीवन स ुधार यासाठी
तं ानाचा वापर कर याची इ छा अस यास एम .आय.एस.मधील पदवी त ुम यासाठी
असू शकत े.
गती आिण स ि थतीची मािहती दान कर यासाठी तयार क ेलेली वय ंचिलत
णाली यव थापनाला िनण य घे यास मदत करत े.
एखा ा स ं थे या सव तरावरील यवसाय यव थापक , खाल या पातळी पास ून ते
उ च तरावरील अिधकारी या णाल मध ून तयार क ेले या अहवालावर अवल ंबून
असतात . यामुळे यांना या ं या द ैनंिदन यवसायाच े मू यांकन कर यात मदत होत े
तसेच णाली ार े तयार क ेले या अहवाला ं या मदतीन े िनण य घे यात मदत होत े.
एम.आय.एस. ही यव थापका ंना यो य व ेळी यो य िनण य घे यास मदत करत े कारण त े
बटणा या एका ि लकवर सव मािहती दान करत े.
कंप यां या द ैनंिदन कामकाजात यव थापन मािहती णाली ख ूप मह वाची आह े याचे
कारण हणज े ही णाली लोक , सं था, तं ान आिण क ंपनीवर प रणाम करणार े लोक
आिण स ं था या ं यातील संबंधांसह काय करत े. munotes.in
Page 84
84 यव थापन आिण संघटना िवकास ६.३.१ - एम.आय.एस. चे मह व खालील माण े आहे :
यव थापन मािहती णाली ही सारा ंश व पात मािहती गोळा कर याची औपचा रक
प त आह े. हे यव थापका ंना मािहती द े यासाठी स ं थांम ये थािपत क ेलेले जाळ े
आहे. हे सव तरावरील यव थापका ंना आव यक प तशीर आिण िव ेषणा मक
मािहती दान करत े. हे यव थापका ंना यो य व ेळी यो य िनण य घे यास मदत करत े.
एम.आय.एस. चे मह व खालील माण े वण न केले आहे:
१. एम.आय.एस. हे यव थापनािभम ुख आह े आिण यव थापना या सव तरा ंचा
समाव ेश करत े व सव आव यक मािहती अ पावधीत तयार करत े.
२. एम.आय.एस. ही एकाि मक ि या िक ंवा णाली आह े कारण ती सव िविवध
िवभागा ंना एक जोडत े.
३. एम.आय.एस. यव थापकास अ पकालीन तसेच दीघ कालीन योजना ंचे िनयोजन
कर यात मदत करत े कारण या ंना वय ंचिलत या ंि क करणाम ुळे सव मािहती ख ूप
जलद ा होत े.
४. एम.आय.एस. यव थापका ंना आधीच ठरवल े या उ ेश आिण िनय ं ण गो पे ा
वा तिवक कामिगरी मधील फरक जाणून घे यास मदत करत े.
५. एम.आय.एस. मुळे सं थेची काय मता वाढत े.
६. एम.आय.एस. यव थापनाला सव मािहती एकाच िठकाणी व काही स ेकंदात प ुरवते.
७. एम.आय.एस. पूण पणे संगणक क ृत आह े याम ुळे ते कमी साठवण जागा घ ेते आिण
अचूक प रणाम दान करत े.
८. एम.आय.एस. यव थापनाला िनण य घे यास मदत करत े.
यव थापन मािहती णा ली (एम.आय.एस.) म ये केवळ स ंगणक य णालीचा समाव ेश
नाही तर याम य े कोण याही अडथ यािशवाय स ं था चालव यासाठी आव यक
असल े या सव यवसाय ि या आिण स ंसाधना ंचा समाव ेश आह े. सं थे या सव
िवभागा ंकडून मािहती एकाच िठकाणी स ंकिलत क ेली जाते जेणेक न ती वापर क या ला
अनुकूल आिण व ेळेवर सादर क ेली जाऊ शकत े. यामुळे सव तरावरील यव थापक
यो य िनण य घे यासाठी ितचा वापर क शकतात . वा तिवक एम .आय.एस. ची रचना
अशा प तीन े केली जात े क क ंपनी िक ंवा सं था या ंचे धोरणा मक आिण रण नैितक
उि े सा य क शक ेल.
६.३.२ - यव थापन मािहती णालीच े व प आिण या ी :
एम.आय.एस. ची स ंक पना आ ंतरिव ाशाखीय व पाची आह े. हणज े ितने ित या
संक पना ल ेखा, संगणक, सं था, यव थापन , काय ि या, संशोधन आिण वत णूक munotes.in
Page 85
मािहती यव थापन
85 िव ान इ याद सार या िवषया ंतून मोठ ्या माणात घ ेतले या आह ेत. एम.आय.एस. हे
शु िव ान िकंवा कला नाही . ही दो हीच े संयोजन हण ून ओळखली जात े.
एम.आय.एस. अिधक यव थापनािभम ुख मानावी क स ंगणकािभम ुख या म ुद् ावर बर ेच
वादिववाद झाल े आ ह ेत. जरी दो ही बाज ूंनी समथ न केले असल े तरी, संगणक ह े
यव थापका ं या हातात फ साधन आह े या सा या तका मुळे एम.आय.एस. म ये
संगणकाप े ा यव थापन िवषयाचा अिधक िवचार क ेला पािहज े. अचूकता, वेग आिण
मोठ्या माणात मािहती हाताळ याची मता यासार या व ैिश ्यांसाठी स ंगणका ंचा
वापर क ेला जातो . आजकाल एम .आय.एस. चा सव तरा ंवर येक कार या यवसाय
सं थां या सव काया मक े ांम ये उपयोग केलेला आढळतो .
एम.आय.एस. हणज े काय आिण यव थापनाच े व प समज ून घेत यान ंतर, आता
आपण एम .आय.एस. या या ीकड े वळूया. आज या जगातील सवा त आशादायक
यावसाियक कारक द च े े बन यासाठी मािहती णाली जलद गतीन े वाढत आह े. सव
काही िडिजटल प तीन े होत अस यान े, एम.आय.एस. यावसाियका ंची मागणी प ूव पे ा
अिधक वाढत आह े.
एम.आय.एस. म ये एकाच व ेळी अन ेक काय करण े समािव असत े जसे क :
मािहतीवर ि या करण े.
यवहार सु करण े.
चौकशीला िति या द ेणे.
अहवाल तयार करण े आिण याच े सारांश िलिहण े.
एखा ा िविश यवसाया या स ंरचनेत तयार क ेलेली मािहती यव थािपत करण े.
एम.आय.एस. एखा ा स ं थेम ये एखा ा म जास ं थे माण ेच काय करत े आिण िनण य
घे या या ि येत सुलभतेसाठी स ंबंिधत मािहती दान करत े.
एम.आय.एस. चा उ ेश यवसायातील य ेका या मािहती या गरजा प ूण कर यासाठी
काय करण े हा आह े. याचा अथ यांना याची गरज आह े यांना संबंिधत मािहती दान
करणे.
अशा कार े, एम.आय.एस. म ये यवसाया या कामका जात वार य असल े या
य साठी सवा त आशादायक कारक द बन याची भरप ूर मता आह े.
६.४ यवसाया ंचे संसाधन िनयोजन [ENTERPRISE RESOURCE
PLANNING (ERP )]
यवसाया ंचे संसाधन िनयोजन (Enterprise Resource planning – ERP - ई.आर.पी.)
ही एक स ंगणक य णाली आह े जी िविवध औ ोिगक े ांशी संबंिधत स ं थांसाठी तयार
केली जात े. याम य े उ ोगाचा आवाका व साम य याचा िवचार क ेला जात नाही . munotes.in
Page 86
86 यव थापन आिण संघटना िवकास ई.आर.पी. संच हे यवसाय ि य े या जवळजवळ य ेक काया मक े ास समथ न
दे यासाठी आिण एकि त कर यासाठी तयार क ेलेले आहे जसे क व त ू आिण स ेवांची
खरेदी, िव आिण िवतरण , िव , लेखा, मानव स ंसाधन , उ पादन , उ पादन िनयोजन ,
पुरवठा व स ं हण यव थापन .
६.४.१ - ई.आर.पी. चा संि इितहास :
हा श द १९९० म ये गाट नरने सादर क ेला होता , परंतु याच े मूळ १९६० या दशकात
आहे. नंतर ही स ंक पना साठा यव थापन आिण उ पादन े ात िनय ं णासाठी लाग ू
झाली. संगणक णाली अिभय ं यांनी साठ ्याचे िनरी ण कर यासाठी , िश ल क चा मेळ
बसिव यासाठी आिण ि थतीचा अहवाल द े यासाठी स ंगणक काय म तयार क ेले.
१९७० या दशकापय त हे उ पादन ि या िनयोिजत कर यासाठी साम ी आव यकता
िनयोजन (एम.आर.पी.) णाल म य े िवकिसत झाल े.
१९८० या दशकात एम . आर.पी. अिधक उ पादन ि या ंचा समाव ेश कर यासाठी
वाढला , याम ुळे अ नेकांनी याला एम . आर.पी.-२ िकंवा उ पादन स ंसाधन िनयोजन
हण यास व ृ केले. १९९० पय त या णाल चा साठा िनय ं ण आिण इतर काया मक
ि य े या पलीकड े लेखा आिण मानवी स ंसाधना ंसार या इतर काया लयाची सहा यक
कामे इथपय त िव तार झाला होता .
िव गटाचे वयंयांि क करण (से स फोस ऑटोम ेशन - SFA), िवपणन
वयंयांि क करण आिण ई -वािण य या ंसार या काया लयांची मह वाची कामे
हाताळताना आज ई .आर.पी. ने यावसाियक ब ुि म ा समािव कर या इतपत िव तार
केला आह े. या उ पादना ं या गतीसह आिण या णाल मध ून आल े या यशोगाथा ,
घाऊक िवतरणापास ून ते ई-वािण य पय त उ ोगा ं या िव त ृत ेणीतील क ंप या
ई.आर.पी. उपाय वापरतात .
ई.आर.पी. ही यवसाय यव थापन स ंगणक णाली आह े. ई.आर.पी.सामा यत :
एकाि मक उपयोगा ंचा एक स ंच आह े याचा वापर क ंपनी अन ेक काया मक े ांमधून
मािहती गोळा कर यासाठी , सं िहत कर यासाठी , यव थािपत कर यासाठी आिण अथ
लाव यासाठी क शकत े .
६.४.२ - सं थेची िविवध काया मक े े खालील माण े आहेत :
अ. िव ल ेखाकम
ब. मानव स ंसाधन
क. ाहक स ंबंध यव थापन
ड. िव आिण िवतरण
इ. पुरवठा साखळी यव थापन , इ यादी munotes.in
Page 87
मािहती यव थापन
87 संगणक, स या या शतका त खूप मह वाची भ ूिमका बजावतात . जग ख ूप वेगाने आिण
कमी कालावधीत एकम ेकांशी जोडल े जात आह े. ई.आर.पी. सव मािहती व ि या मक
संगणक य णाली िवभागा ंना एकि त कर यात मदत करत े यात व ेश करण े आिण
िनयं ण करण े सोपे आहे. पूव जे हा ई.आर.पी. सादर क ेली गेली ते हा ती फ मोठ ्या
सं थां ारे वापरली जात होती पर ंतु स या लघ ूउ ोग द ेखील ई .आर.पी. चा लाभ घ ेतात.
६.४.३ - ई.आर.पी.संगणक य णाली :
ई.आर.पी. संगणक य णालीची म ुळे ९० या दशकात आह ेत. या काळात त े उ पादन
संसाधन िनयोजन (एम.आर.पी.) आिण स ंगणक स ंयु उ पादन (सी.आय.एम.) हणून
ओळखल े जात होत े.
तथािप , ई.आर.पी. यवसायाची सव मु य काय कर यासाठी िवकिसत होत ग ेले. येक
उ ोग े ात प रणामी , खाजगी आिण साव जिनक े ातील दो ही स ं था आता
कोण या ना कोण या व पात ई.आर.पी. संगणक य णाली वापरतात .
६.४.४ - ई.आर.पी. संगणक य णाली काय करत े ?
ई.आर.पी. णाली सामा यत : आिथ क आिण यवसाय िनयोजन काय पार पाडतात , जी
पूव अन ेक लहान वत ं अन ु योगा ं ारे पार पाडली जात असत .
उ पादन जीवनच यव थापन , पुरवठा साखळी यव थापन (उदाहरणा थ ख रेदी,
उ पादन आिण िवतरण ) वेअरहाऊस यव थापन , ाहक स ंबंध यव थापन
(सी.आर.एम.), िव ऑड र ि या , ऑनलाइन िव , आिथ क मानवी स ंसाधन े आिण
िनण य समथ न णाली या ंचा ई.आर.पी. णाली िवभागा ं या उदाहरणा ंम ये समािव
होतो.
६.४.५ - ई.आर.पी.संगणक य णाली का वापराव े ?
माणब ई .आर.पी. णाली अस याचा एक मोठा फायदा हणज े तो यवसाया या
अनेक ि या आिण भागा ंना एक जोड ू शकतो , याम ुळे यवसाय अिधक काय मतेने
चालतो .
िविवध काय वयंचिलत क े याने, सवा ना याचा फायदा होऊ शकतो , उदाहरणाथ व तू
मागणी माग तपासणी , वीकृती ते पूण कर यापय त. महसूल च ा या ीन े, तु ही रोख
पाव या ं ारे पाव यांचा माग लाव ू शकता .
ई.आर.पी. णाली एकाच िठकाणी मािहतीच े क ीकरण द ेखील करत े, याम ुळे एकािधक
णाल मधील बदल संकिलत िक ंवा एक चाल ू अस याची सम या द ूर होऊ शकत े
आिण यवसाय यव थापका ंना यवसाय मािहतीच े अिधक अच ूक य ा कर यास
अनुमती द ेते.
ई.आर.पी. यवसाया या वय ंचलनाम य े मदत करत े आिण मािहतीच े संकलन , िव ेषण
आिण या या अगदी सोपी करत े. munotes.in
Page 88
88 यव थापन आिण संघटना िवकास टाळेबंदी कालावधीम ुळे जे हा सं थांनी या ं या कम चा या ंना घ न काम कर याची
परवानगी िदली त े हा ई .आर.पी. ने खूप मह वाची भ ूिमका बजावली कारण ई .आर.पी.
मुळे सव मािहती इ टरन ेट वर एकाच िठकाणी हणज ेच लाऊड आधा रत स ं हणात
उपल ध होत े. महामारी या काळातही बह त ेक सं थांनी ई.आर.पी. वापर यास स ु वात
केली. अगदी िश ण े ाने िव ा या शी संपक साध यासाठी आिण या ं या परी ेसाठी
ई.आर.पी. चा वापर क ेला.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) खालील िवधान च ूक क बरोबर त े सांगा:
१. मािहतीचा वाह ही य ेक सं थेची म जा सं था हण ून ओळखली जात े.
२. एम.आय.एस. म ये सेवे ारे तं ानावर भर िदला जातो .
३. एम.आय.एस. कमी साठवण जागा घ ेते.
४. ई.आर.पी. कृषी े ांशी संबंिधत स ं थांसाठी तयार क ेली.
५. स या ई.आर.पी. फ मोठ ्या सं थां ारे वापरली जा ते.
ब) टीपा िलहा:
१. एम.आय.एस. चे मह व
२. एम.आय.एस. ची या ी
३. एम.आय.एस. ची काय
४. सं थेची िविवध काया मक े े
५. ई.आर.पी. चे यावसाियक फायद े
ड) यो य जोड ्या जुळवा:
अ ब
१. मािहतीचा अधोगामी वाह अ एखा ा स ं थेम ये एकाच तरावरील
िवभागा ंम ये होतो
२. मािहतीचा ऊ व गामी
वाह ब यव थापका ंना अिधन थांकडून
मािहती दान करण े
३. मािहतीचा आडवा वाह क मािहतीचा वाह व ेगवेग या तरावरील
िकंवा या ंचा एकम ेकांशी थेट संवादी
संबंध नसतो अशा य म य े
४. मािहतीचा ितरका (कण ंय)
वाह उ च तरावरील अिधका या ंकडून
खाल या तरावरील कम चा या ंपय त
munotes.in
Page 89
मािहती यव थापन
89 ६.४.६ - ई.आर.पी. चे यावसाियक फायद े :
सं था िक ंवा यवसायासाठी ई .आर.पी. चे अनेक फायद े आहेत याप ैक काही फायद े
खालील माण े आहेत:
१. काय मता :
ई.आर.पी.सं थेला काय मतेने काय कर यास मदत करत े कारण त े एकाच िठकाणी
मािहती संकिलत आिण स ं िहत क शकत े आिण स ंगणक करणाम ुळे ते सहजपण े
मािहती स ंपािदत क शकत े व बदल क शकत े. ई.आर.पी. एका व ेळी अन ेक कम चारी
वाप शकत े.
२. अंदाज :
ई.आर.पी. संगणक य णाली वापरकता , यव थापकास अिधक अच ूक अंदाज तयार
कर यास मदत करत े कारण ई .आर.पी. ारे दान क ेलेली मािहती अच ूक असत े आिण
यव थापकाला याच े यो य िव ेषण कर यास मदत करत े.
३. एकाि मक मािहती :
ई.आर.पी. कमी जाग ेत आिण एकाच िठकाणी सव मािहती साठव यात मदत करत े.
ई.आर.पी., मािहती सात यप ूण , अचूक आिण अि तीय ठ ेव यासाठी व सव एकाच
िठकाणी स ं िहत कर यात मदत करत े.
४. गितशीलता :
ई.आर.पी. चा एक फायदा असा आह े क गोळा क ेले या मािहतीम य े एकाच व ेळी अन ेक
अिधन थ िक ंवा यव थापका ंना व ेश असतो याम ुळे मािहतीची गितशीलता सहज
होते.
५. अहवाल ल ेखन :
ई.आर.पी. संगणक य णाली , अहवाल ल ेखन सो पे आिण अिधक सान ुकूिलत कर यात
मदत करत े. सुधा रत अहवाल ल ेखना या मता ंसह स ं था जिटल मािहती िवन ं यांना
अिधक सहजपण े ितसाद द ेऊ शकत े.
६. खच बचत :
वेळेत अच ूक मािहती या एका ोताम ुळे शासक य आिणकाया मकखच कमी होतो . हे
सं थेला काय ि या यव था िपत कर यास अन ुमती द ेते तसेच य यय आिण िवल ंब
ितबंिधत करत े.
munotes.in
Page 90
90 यव थापन आिण संघटना िवकास ७. माण ब ता :
संरिचतई .आर.पी. णाली नवीन वापरकत व काया ना जोड यास अन ुमती द ेतात आिण
कालांतराने सु वातीला अ ंमलात आणल ेले समाधान वाढवतात . जे हा स ं था
िव तारासाठी तयार असत े िकंवा ित ला अिधक स ंसाधना ंची आव यकता असत े, ते हा
ई.आर.पी. संगणक य णाली या वाढीस मदत कर यास स म असत े.
८. सहयोग :
कोण याही स ं थेला य ेक िवभाग एकम ेकांपासून वत ं पणे काय रत असल ेला एकल
यवसाय चालवायचा नाहीय . िवभागा ंमधील सहकाय हा स ं थेचा एक मह वा चा आिण
अनेकदा आव यक भाग आह े. ई.आर.पी. संगणक य णालीम य े िव क ेलेली तारीख
क ीकृत आिण स ुसंगत अस यान े, िवभाग एक काम क शकत नाहीत अस े कोणत ेही
कारण नाही . संगणक य णाली यवसाया या जवळजवळ य ेक पैलूला पश करत े,
अशा कार े सहयोगी आ ंतरिवभागीय य ना ंना वाभािवकपण े ो साहन िमळत े.
९. िनयामक अन ुपालन :
ई.आर.पी. संगणक य णालीचा एक फायदा जो काहीव ेळा ल न िदला जातो तो हणज े
ते सं थेतील िनयामक अन ुपालनाशी कस े चांगले जोडत े. शि शाली ई .आर.पी. उपाय
उ ोगातील िनयमा ंचा मागोवा ठ ेवतात आिण अनुपालनातील बदला ंवर ल ठ ेवतात .
१०. सुरि तता :
यवसायाकड े ई.आर.पी. उपाय अस ेल ते हा मािहती स ुरि तत ेची काळजी नसत े. नवीन
णाली सव अंगभूत संसाधन े व अि निनरोधिभ ंती ार ेमािहतीची अच ूकता, सात य आिण
सुरि तता स ुधारेल.
६.४.७ - ई.आर.पी. णालीच े तोटे :
ई.आर.पी. णाली य ेक वैयि क यवसायातील वा तिवक ग ुंतागुंत ल ात घ ेऊन
जिटल आिण सान ुकूिलत करण े कठीण अस याच े िस होऊ शकत े.
व यवसायात य त असल ेले बरेच उ ोग , मािहती त ं ान े ातील कम चा या ंसाठी
चालू असल े या िश णात प ुरेशी गुंतवणूक कर यात अयश वी ठरतात व ई .आर.पी.
णालीमधील मािहतीची अख ंडता आिण तो वापर या या प त च े संर ण कर यासाठी
अनेकदा यवसाया या धोरणाचा अभाव असतो .
नवीन ई .आर.पी. णालीम य े बस यासाठी यवसाय ि या ंना वार ंवार
पुनःअिभया ीक करण कराव े लागत े आिण याम ुळे ि या आिण कम चारी या ं यात
सम या िनमा ण होऊ शकतात .
तसेच ई.आर.पी. णाली ख ूप महाग अस ू शकत े. यामुळे लहान उ ोगा ंसाठी सो या
ई.आर.पी. णालीची नवीन जाती िनमा ण झाली आह े याची िक ंमत कमी आह े आिण munotes.in
Page 91
मािहती यव थापन
91 अनेक थािपत ई .आर.पी. िव ेते आता व ेबवर ऑफर क ेले या यव थािपत
ई.आर.पी.सेवा देतात.
शेवटी, ईआरपी णाली मािहतीच े एकाच िठकाणी क ीकरण क े याने सुर ेचा भ ंग
झा यास स ंवेदनशील मािहतीचा धोका वाढ ू शकतो .
६.४.६ - ई.आर.पी.ची िवभाग े े :
बाजारात अन ेक िव ेते आहेत जे पारंपा रक ई .आर.पी. उपाय िकंवा मेघ मृती उ क ृ
ई.आर.पी.उपाय दान करत आह ेत. सं थांवर अवल ंबून आव यक घटक एकि त क ेले
जातात आिण सान ुकूिलत ई.आर.पी. णाली तयार क ेली जात े. खाली नम ूद केलेले सव
िवभाग कोण याही ई .आर.पी. णालीम य े आढळ ू शकतात .
१. मानव स ंसाधन
२. साठा स ं हण
३. िव व िवपणन
४. खरेदी करण े
५. िव व ल ेखा
६. ाहक स ंबंध यव थापन (सी.आर.एम.)
७. अिभया ंि क /उ पादन
८. पुरवठा साखळी यव थापन (एस.सी.एम.)
चला िविवध िवभागा ंची ओळख क न घ ेऊ :
१. मानव स ंसाधनिवभाग :
मानव स ंसाधनिवभाग , मानव स ंसाधना ं या काय म यव थापनासाठी मानव
संसाधनकाय संघालामदत करत े. मानव स ंसाधनिवभाग , कम चा या ंची मािहती
यव थािपत कर यास आिण कामिगरी , उपि थती , नोकरीच े वण न इ यादी न द चा
मागोवा घ े यास मदत करत े.
२. साठा स ं हण िवभाग :
व तूं या साठ ्याचा मागोवा घ े यासाठी साठा स ं हण िवभागाचा वापर क ेला जाऊ
शकतो . ई.आर.पी. ारे िमळवल े याअन य अन ु मांकां ारेव तू ओळख या जाऊ
शकतात . व तू व रत ओळख यासाठी साठा स ंकेतांिकतद ेखील क ेला जाऊ शकतो .
munotes.in
Page 92
92 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. िव व िवपणन िवभाग :
िव ि य ेम ये िव चौकशी , नमुना मस ुदा तयार करण े, िव आ ा वीकारण े,
यो य कर आका रणीसह िव पाव या तयार करण े, सािह य िक ंवा स ेवा पाठवण े,
लंिबत िव आ ेचा मागोवा घ ेणे अशा िविवध ि या ंचा समाव ेश होतो . ही सव िव
काय िव आिण िवपणन िवभागा ार े यव थािपत क ेली जातात .
४. खरेदी िवभाग :
खरेदी िवभाग , साठा िक ंवा क या माला या खर ेदीचा भाग अमलात आणतो . तो
सं थेसाठी आव यक असणा यासव ि य ेची काळजी घ ेतो.
खरेदी िवभागाम य े पुरवठादारा ंची यादी , खरेदी आ ा तयार करण े, खरेदी साठ ्याचा
मागोवा घ ेणे, साठा अ यावत करण े आिण िविवध अहवाल या ंसारखी काय असतात .
५. िव व ल ेखा िवभाग :
हा िवभाग स ं थेला खा याशी स ंबंिधत सव यवहार जस े क खच , नफा व तोटा , िविवध
लेजर, बँक िववरण े, देयके व पाव या , कर भरणा इ याद चा मागोवा ठ ेव यास मदत
करतो . आिथ क मािहती ह े मह वाच े काय आहे जे यासाठी आव यक आह े.
६. ाहक स ंबंध यव थापन (सी.आर.एम.) िवभाग :
सी.आर.एम. िवभाग उ म ाहक स ेवे ारे आिण ाहका ंशी िनरोगी स ंबंध थािपत
क न िव काय दश न वाढिव यात मदत करतो .सी.आर.एम. िवभाग , ाहकाची
तपशीलवार मािहती जस े क स ंवाद, कॉल, सभा, ाहकान े केले या खर ेदीचे तपशील
यव थािपत कर यात आिण शोध यास मदत करत े. िव या स ंधी वाढिव यासाठी त े
िव सह एकि त क ेले जाऊ शकत े.
७. अिभया ंि क / उ पादन िवभाग :
या िवभागाम य े उ पादन िनयोजन , यं ांचे वेळाप क , क या मालाचा वापर , तयारी ,
दैनंिदन उ पादन अ ंदाज आिण वा तिवक उ पादन अहवाल या ंचा समाव ेश असतो .
८. पुरवठा साखळी यव थापन :
एस.सी.एम. िवभाग , उ पादक त े ाहक आिण ाहक त े िनमा याकड े उ पादन व त ूंचा
वाह यव थािपत करत े. सामा य भ ूिमकांम ये मागणी आिण प ुरवठा यव थापन , िव
परतावा आिण बदल याची ि या , िशिपंग आिण वाहत ूक चा शोध इ या द चा समाव ेश
असतो .
ई.आर.पी.सं थे या यवसाय काय यांनाकाय मतेने सु यवि थत क शकत े, वरील
िवभागाचा प रचय स ं थेला स ं थे या गरज ेनुसार ई .आर.पी. े िनवड यास आिण
सानुकूिलत कर यास मदत क शकत े. munotes.in
Page 93
मािहती यव थापन
93 ६.५ सारांश (SUMMARY)
आपण मािहती या वाहािवष यी चचा केली आह े जी एखा ा स ं थेम ये घडत े जी
कोण याही यव थापनासाठी सवा त मह वप ूण काय असत े. मािहती या वाहाच े चार
माग आहेत, ऊ व , अधो, आडवा आिण ितरका . यव थापन मािहती णाली आव यक
मािहतीच े एक ीकरण आिण िवतरणासाठी स ं थेला मदत करत े. यवसाया ंचे संसाधन
िनयोजन , हे मािहती यव थापनाच े आ ध ुिनक आिण सवा िधक मागणी असल ेले तं
आहे. हे यव थापनावर प रणाम करणा या सम या ंशी स ंबंिधत यो य िनण य घे यास
उ च यव थापनास मदत करत े.
६.६ वा याय (EXERCISE)
अ) रका या जागा भरा .
१. एम.आय.एस. ____________ हा िवकासा या ि य ेत आिथ क ् या व
तिक क ् या चांगली भ ूिमका िनभावतो . (मािहती वाह )
२. __________ हे येक ई.आर.पी. णालीच े दय असत े (मािहती आधार )
३. __________ संगणक णालीला ितस या िपढीची िनिम ती समजतात .
(ई.आर.पी.)
४. ______ ____ साली ई .आर.पी. िनिम ती/उ पादन उ ोगा ंना ल करीत होत े.
(१९९० )
५. ई.आर.पी. णाली _________ वर तयार क ेली ग ेली आह े याम य े कॉमन
कॉ य ुिटंग लॅटफॉम वापरला जातो . ( )
६. ई.आर.पी.साठा स ं हण णाली थािपत करण े _____________ आहे. (जिटल )
७. कोण याही स ं थेचा कणा ___________ हा असतो . (मािहती )
८. सामा यतः एम.आय.एस. िनयोजनाचा ार ंभ िबंदू ________ िनयोजन हा आह े.
( यवसाय )
९. अधोगामी मािहती ________ ते _______( ऊ व ते अधो) िदशेने वािहत होत े.
ब) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. एम.आय.एस. या या सा ंगा आिण याची व ैिश ्ये प करा .
२. ई.आर.पी. चा अथ काय आह े? वत मान प रि थती या स ंदभा त ई.आर.पी. प
करा.
३. सं थे या ई .आर.पी. म ये कोणत े वेगळे िवभाग अस ू शकतात ?
४. ई.आर.पी. चे फायद े आिण तोट े कोणत े?
munotes.in
Page 94
94 घटक – ४
७
यव थापनातील त कालीन सम या
CONTEMPORARY ISSUES IN
MANAGEMENT
करण स ंरचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ सं था मक वाढ आिण िवकासातील आ हान े
७.३ बदला ंचे यव थापन
७.४ सारांश
७.५ वा याय
७.६ संदभ
७.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
संघटना वाढ हणज े काय ते जाणण े
सं थे या िवकासाची ि या समजून घेणे
ेनरचे सं था मक वाढीच े मॉडेल प करणे
बदल यव थापनाची स ंक पना समजून घेणे
७.१ तावना (INTRODUCTION )
वै ािनक आिण ता ंि क नवक पना ंमुळे, औ ोिगक करण , आधुिनक करण ,
जागितक करण , इ. येक कार या यावसाियक उप मा ंम ये सतत बदल होत
असतात आिण अशा बदला ंचे यव थापन कर यासाठी िविवध यव थापन ीकोन
िवकिसत क ेले जातात . जागितक करणान े यव थापक य प त म य े पूव पे ा मोठ े बदल
केले आ ह ेत. जु या िस ा ंतां यित र काळा या गरज ेनुसार िविवध यव थापक य
िस ांत आधुिनक यव थापना ार े वापरल े जातात . यव थापना या िविवध
पात या ंवर, यवसायाम य े नवीन ता ंि क बदला ंशी ज ुळवून घेत यान े सं थे या munotes.in
Page 95
यव थापनातील त कालीन सम या
95 वाढीसाठी आिण िवकासासाठी िविवध आघाड ्यांवर िविवध सम या िक ंवा आ हान े
येतात.
या आ हाना ंना सामोर े जाऊन यवसाय चा ंगला करता य ेतो. यावसाियक स ं थांम ये
िविवध काय म राबवत असताना , यवसाया या यव थापनाम य े सामा यतः िविवध
त कालीन (स :कालीन ) सम या उ वतात . या हणज े आिथ क दबाव , सामािजक
सम या , पया वरणीय सम या , जागितक करण , नावी यप ूण उप म आिण बदल , ाहक
सेवा, ान यव थापन , बह सा ं कृितक प रणाम , कम चा या ंचे समाधान , काय बल
िविवधता , इ.
काही त कालीन (स :कालीन ) सम या खालील माण े आहेत:
सं था मक वाढ आिण िवकासातील काही आ हान े, यव थापन णालीतील बदल ,
भावी व ेळ यव थापनासाठी नािव यप ूण साधना ंसह व ेळ यव थापनातील नवीन
उपयोग, मानव स ंसाधनातील प रवत िनयत ेमुळे आले या व ैिव यत ेला त ड द ेणे आिण
संघष यव थापन , इ. मुळे त कालीन (स :कालीन ) सम या उ वतात .
७.२ सं था मकवाढ व िवकासातील आ हान े (CHALLENGES IN
ORGANISATIONAL GROWTH AND DEVELOPMENT )
िव यम एच . टारबक या ं या मत े, (‘सं था मक वाढ आिण िवकास ’ या या ं या
पु तकान ुसार) सं थेची 'वृ ी' ही सं थे या सद य व िक ंवा कामगार यां ारे सं थे या
या ीमधील बदल हण ून तर ‘िवकास ’ हा सं थे या काय वयानुसार मोजला जातो .
ही एक अशी ि या आहे, या ार े बह ेशीय प ती या सं थेची रचना ितची काय
आिण संबंध वाढवत े. सं था मक वाढ ही म ूलत: एक प रमाणा मक ि या आहे.
सं था मक वाढ हा एक ट पा आह े जे हा एखादी क ंपनी िव तार क इि छत े ते हा
अिधक महस ूल िनमा ण कर यासाठी अित र पया य शोध ू शकत े. सं था मक वाढ
अनेकदा उ ोग वाढीचा कल, यावसाियक जीवनच आिण मालका ं या समभागा या
िकंमतीतील वाढी या इ छेवर अवलंबून असत े.
‘वाढ’ आिण ‘िवकास ’ या श दा ंचा एकमेकां या बदली वारंवार वापर क ेला जातो , परंतु
दो ही स ंक पना न ैसिग क आिण सामािजक णाल मधील िभ न ि या ंचा संदभ देतात.
'एनसाय लोपीिडया ि टािनका ' नुसार ‘वाढ’ हणज े एखा ा घटका या आकारात िक ंवा
माणात वाढ होण े तर ‘िवकासा’ म ये केवळ आकारातच नाही तर काया म ये देखील
बदल समािव असतो .
‘वाढ’ हा परीणामा मक बा बदला ंशी संबंिधत आह े, जेणेक न तो पाहणे आिण मोजण े
सोपे होते तर ‘िवकास ’ हा गुणा मक आिण अ ंतग त व पाचा आह े, यामुळे व रत
मोजण े फार कठीण आिण सहज श य होत नाही . munotes.in
Page 96
96 यव थापन आिण संघटना िवकास ७.२.१ - ेनर या संघटना मक वाढीची िस ा ंतीय रचना :
लॅरी ई. ेनर या ंनी संघटना मक वाढीची एक अितशय उपय ु रचना मक ितक ृती
तयार क ेली आह े. ेनर या ंनी या ं या १९९८ या हाव ड यवसाय समी ा (िबझन ेस
र ू) लेखामधील "इ हो य ूशन अ ँड र हो य ूशन अॅज ऑग नायझ ेश स ोथ" या
िनबंधाम य े वाढीच े पाच ट प े प रभािषत क ेले आह ेत. या " ांती" ारे थांबलेली
ि थ य ंतरे हलली ग ेली आिण प ुढील ट यात व ेिशत झाली .
ेनरची संघटना मक वाढ ितक ृती ही सं थेब ल या खालील ग ृिहतकांवर आधा रत
आहे :
१. संघटना कठोर , नोकरशाही , िनयं ण-क ि त आिण क ीकृत सं था असतात .
२. सं था वतःच े भिव यातील यश या ं यावरच अवल ंबून आह े हे ओळख यात
अपयशी ठरतात .
३. सं था बदल या िवकासा या ि थतीच े मू यांकन कर यातही अपयशी ठरतात .
४. प रणामी , एखा ा य व थापना या स ं थे या िवकासातील आ हान े समज ून
घे या या अ मत ेमुळे, बाजारा या स ंभा यत ेची पवा न करता , सं थेला या या
स या या उ ा ंती या ट यात ( गतीम य े अपयश ) अडकून पडतात .
खाली िदल े या आकृती १ म ये ेनर या संघटना मक वाढी या रच ना मक
ितकृतीमधील पाच ट प े आहेत:
असे हटल े जाऊ शकत े क एका वाढ या स ं थेम ये, तुलनेने सौ य अस े पाच उ ा ंती
कालावधी असतात . येकाम य े संकट आिण ा ंतीचा कालावधी असतो .
munotes.in
Page 97
यव थापनातील त कालीन सम या
97 ७.२.२ - ेनरचे सं था मक वाढीच े मॉडेल :
१. सज नशीलता ट पा :
वाढी या ा पिह या ट यात , सं था मक उ ोजक मह वाची भ ूिमका बजावतात
आिण नवीन उ पादन े आिण बाजारप ेठेची िनिम ती कर यावर ल क ि त करतात .
तथािप , जसजस े सं था आकारात आिण जिटलत ेत वाढतात , यव थापना या िविवध
तरांचे अनौपचा रक स ं ेषण साखळीम य े सम व य साध यास आिण काय मता
आण यास असमथ होतात . प रणामी , अनेक नेतृ व सम या िनमा ण होतात कारण
उ ोजक कामासाठी यो य राहत नाहीत िक ंवा संघटना मक सम या हाताळ यास तयार
होत नाहीत . याचा प रणाम न ेतृ विवषयक सम या ं या िवकासात होतो आिण पिहला
ांितकारी काळ स ु होतो . कोणीतरी उ ोजक हण ून पुढाकार घ ेतो आिण स ं थेला
एक आणतो . काळा या गरज ेनुसार, अशा सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी एक नवीन
उ ा ंतीचा ट पा िनमा ण होतो .
२. नेतृ व ट पा :
या दुस या ट यात , उ पादक आिण यव थापन णाली बह ता ंश माणा त यव थापन
रचनेसाठी जबाबदार असतात . परंतु, खाल या तरावरील पय वे कांना वाय िनण य
घेणा या ंऐवजी काया मक त हण ून वागवल े जाते. याम ुळे पुढे जोखीम कालावधी य ेतो
व वाय त ेचे संकट उ वत े. या स ंकटावर मात कर यासाठी , वाढीचा ितसरा ट पा
हणज े अिधकारय ु ितिनधी म ंडळ काय रत करण े होय.
३. अिधकार दानाचा ट पा :
वाय त ेची सम या एका मजब ूत व र यव थापका ार े सोडवली जाऊ शकत े याला
काही अिधकारा ंची आिण काही अिधकारा ं या स ंतुलनाची आव यकता असत े. तथािप ,
अिधकारा ं या िवक ीकरणाम ुळे, किन अिधका या ंना आपण अ य ंत वैिव यप ूण
कंपनीवरील िनय ं ण गमावत आहोत अस े वाटत े. यामुळे, वा तिवक े ीय
यव थापका ंना योजना , िनधी, तं ान िक ंवा स ं थे या इतर सद या ंशी सम वय
साधण े, हणज े िनयं ण सम या िनमा ण करण े अस े वाटत े. ही सम या आ पणांस
सम वया या प ुढील उ ा ंती या ट यावर घ ेऊन जात े.
४. सम वय ट पा :
िनयं ण सम य ेवर मात कर यासाठी सम वय हा एक भावी माग आहे. िनरी क हण ून
व र यव थापनास अिधक चा ंगले सम वय साध यासाठी औपचा रक णालीम य े
सम वय असण े आव यक आह े. नवीन सम वय णाली िवकास साध यासाठी आिण
चांगले सहकाय िनमा ण कर यासाठी उपय ु ठ शकत े, परंतु यामुळे रेिखय यव थापन
आिण कम चारी, मु यालय आिण े सेवा या ं यात स ंघष िनमा ण होतो . यव थापन
कम चा या ंना काढ ून टाक ू शकत े, कम चारी असहकारी सहका या ंबाबत व र ा ंकडे त ार
करतात आिण य ेकजण नोकरशाही कागदी यव थ ेत अडक ून पडतो . नोकरशाही या munotes.in
Page 98
98 यव थापन आिण संघटना िवकास संकटावर मात कर यासाठी , संघटना ंना एक उपाय आव यक आह े जो प ुढील
उ ा ंतीचा ट पा आह े हणज ेच सहयोगाचा ट पा .
५. सहयोग ट पा :
मोठ्या सं थांना यो य , लविच क आिण वत ना मक ि कोनान े यव थापक य सम या ंचे
िनराकरण कर यासाठी सहयोग ट पा ाम ु यान े आव यक असतो . सम वय ट पा
औपचा रक णाली आिण काय प त ार े चालवला जात असताना , सहकार ट पा
पर पर िववाद क ुशलतेने सोडव यासाठी स ंघातील यव थापन ि या ं या वाढीव
उ फ ूत तेवर भर द ेतो. सामािजक िनय ं ण आिण आ म -िनयं ण- िश त औपचा रक
िनयं णाची जागा घ ेते.
ेनरला अस े आढळ ून आल े आह े क औपचा रक िनय ं णासाठी सहयोग हा उपाय
असतो . सांिघक काय संघटने या ती त ेमुळे मानिसक आिण शारी रक र या थकल े या
कम चा या ं या मानिसक अती प रपुण तेमुळे सहकाया नंतर पुढील स ंकट काय उभ े राहील
हे याला माहीत नसत े. असा अन ुभव आह े क , जे हा ज े हा स ंघटना हे सव हो या या
टोकापय त पोहोचतात त े हा ा ंती घडव ून संघटना मक रचन ेत मूलभूत बदल घडव ून
आणल े जातात आिण काही ट या वर तणाव कमी होतो .
७.२.३ - सं था मक वृ ीचे पाच ट प े :
येक सं था, खालील माण े वाढी या व ेगवेग या ट या ंतून जात े. कंपनी या वाढीच े
पाच ट प े (इंडीड संपादक य कम चा या ंचा अहवाल , यावसाियक कारक द िवकास ल ेख)
ारंिभक
ट पा वृ ी
ट पा कपात
ट पा प रप वता
ट पा हास / उतरंड ट पा संघटना मक व ृ ी
िव
वेळ
(वष )
७.२.२ आकृती २सं था मक व ृ ीचे पाच ट प े
munotes.in
Page 99
यव थापनातील त कालीन सम या
99 १. ारंिभक ट पा :
येक सं था सहसा आप या तरावर नवीन स ेवा आिण उ पादन े तयार क न आपला
यवसाय स ु करत े. ारंिभक ट यावर , सं थेची िव कमी असत े. परंतु, हळूहळू
वाढत जात े. कंप या, मू याधा रत (मह वाच े) िव ताव आिण त ुलना मक फाय ाचा
चार क न स ंभा य बाजारा साठी िवपणन कर यावर ल क ि त करतात . तथािप ,
ारंिभक टाट -अप खच जा त असतो , महसूल कमी असतो आिण या ट यावर
कंप यांना कमी परीप ुत शीतडजोड करावी लाग ेल.
२. वृ ी ट पा :
या ट यात , कंपनीची िव झपाट ्याने वाढत े, यामुळे जे हा समख ंड िक ंवा
समपातळीिब ंदू हणज े ‘ना नफा – ना तोटा ’ दश वणारा िब ंदू (एवढी उ पादन पातळी -
यावर उ पादनाची िक ंमत उ पादना या िव एवढी असत े) ओला ंडला जातो , ते हा
कंपनी नफा कमव ू लागत े. तथािप , िव च ाप े ा न याच े च म ंद असत े, यामुळे
कंपनीचा नफा िव इतका जा त अस ू शकत नाही . परंतु, या ट यावर , रोख वाह
सकारा मकआिणजा त असतो .
३. कपात ट पा :
बाजार समायो जन ट यात , नवीन पध क बाजारात व ेश करत असताना िक ंवा बाजार
संपृ ते या जवळ य ेत असताना , कंपनीचा नफा सतत म ंदावतो . िनरिवकरणा या
ट यात िव वाढिवली जाऊ शकत े आिण िव सतत वाढत अस यान े नफा कमी
होऊ शकतो . याचा अथ खचा त वाढ होत े.
४. प रप वता ट पा :
ठरािवक कालावधीन ंतर, जे हा क ंपनी प रप व होत े, ते हा िव कमी होऊ लागत े,
न याच े माण कमी होत े आिण रो खीचा वाह था ंबू शकतो . ही अशी अव था आह े िजथे
एखा ा स ं थेने पूण प रप वता ा क ेली, यवसायातील ितची सवा त मोठी ग ुंतवणूक
आिण रोख िनिम ती कंपनी या उ प न िववरणावरील न याप े ा जा त असत े.
जेणेक न , या ट यावर , कंप या काय रत होतात िक ंवा नवक पना करतात आिण
उदयो म ुख बाजारप ेठांम ये आिण नवीन त ं ानाम य े गुंतवणूक करतात . हे यांना
यां या उ ोगात वतःला थाना ंतरीत कर यात आिण बाजारप ेठेत वाढ कर यास
ो साहन द ेते.
५. हास िकंवा उतर ंड ट पा :
प रप वता ट यान ंतर, कंपनीला यश आिण ि थरता िमळत े प रंतु याच व ेळी नफा ,
िव , ँड ित ा (नावलौिकक ) आिण अ ंतग त रचना या े ांम ये घट हो याची अिधक
श यता असत े. जे हा मालक आिण अिधकारी , यापुढे तं ान िक ंवा कम चा या ंम ये
गुंतवणूक कर यात वार य दाखवत नसतील त े हा स ं थे या घसरणीच े िनि त िच ह munotes.in
Page 100
100 यव थापन आिण संघटना िवकास िदसत असत े. तथािप , घट स ु हो याप ूव स ं था न ूतनीकरणाच े काम स ु क
शकतात िक ंवा इतर काही भागात काय वाहीच े िनण य घेऊ शकतात . घसरण
प रि थतीत ून बाह ेर आण यासाठी बाजार व यवसाय िव ताराची अप े ा प ूण
कर यासाठी भावी न ेतृ व काय संघाची आव यकता असत े.
७.२.४ - संघटना िवकास :
रचड बेकहाड या मत े, संघटना िवकास (Organization Development – OD –
ओ. डी.) संक पना नवीन नाही ती जुनी आह े प रंतु उ ा ंतीवादी , मोठी आिण
गुंतागुंतीची आह े. अनेक यावसाियक स ं थांम ये अ पेि त प रणाम आण यासाठी
संघटना िवकासा या ट यात िविवध प ती , ि या लाग ू करतात .
िजनी हॉट लेने, एम.एस.ओ.डी.कॅल ट ेट युिनविस टी नॉथ रज या डेि हड ज ेिमसन या
काया वर काश टाकला व यातील ठळक म ु े, सन २,००९ म ये या या
सादरीकरणाम य े खालील भावी प तीन े वापरल े:
संघटना िवकासाम य े (Organization Development – OD – ओ. डी.),
“ओ” हणज े सव कार या स ं थांब ल ( णाली ) आहे; समाजातील एकक े, जी काही
उ ेश सा य कर यासाठी अि त वात असल े या मानवी स ं था आह ेत.
"डी" हणज े बदल आिण स ुधारणेब ल आह े; एखा ा गो ीकड े गत होण े, एखा ा या
येयात चा ंगले होणे, काम कस े केले जाते आिण लोक या ंचे जीवन कस े जगतात त े
सुधारणे होय.
“ओ” "डी" ही एक मानिसकता आह े (सं थेचे जग पाह याचा माग ). हा एक म ू य-
आधा रत ीकोना ंचा संच असतो .
अ) अ यासाच े े व सराव :
िमनेसोटा ऑग नायझ ेशन ड े हलपम ट नेटवक (एम.एन.ओ.डी.एन.) या अ यासान े
“ओडी” या स ंक पन ेवर खालील माण े थोड यात ी टाकल ेली आह े.
१. “ओ डी ” – संघटना िवकास ची पार ंपा रक या या :
“सं थेचा िवकास हा िनयोिजत , संघटना - यापी, आिण स ं थे या शीष यव थापनाकड ून
वत णूक, िव ान व ानाचा वापर क न स ं थे या ' ि या ंम ये' िनयोिजत ह त ेपां ारे
सं थेची प रणामकारकता आिण आरो य वाढव यासाठी क ेलेला य न आह े. (बेकहाड ,
‘ऑग नायझ ेशन ड े हलपम ट: ाटजीज व मॉड े स, एडीसनव े ली, १९६९ , पा. नं. ९)
खालील माण े संघटना िवकासा या नवीन या या िवकिसत होत आह ेत,
“सं थेचा िवकास हणज े... एखा ा स ं थे या सद या ंना या ंची उम ेदवारी
वाढव या साठी भािवत कर यासाठी आिण या ं या वतः या क ृत साठी मोठी munotes.in
Page 101
यव थापनातील त कालीन सम या
101 जबाबदारी घा यास तयार कर यासाठी य न करण ेआिण घ ेणे होय . संघटना
िवकासा या माग े गृहीतक अशी आह े क ज े हा लोक या दो ही उि ा ंचा पाठप ुरावा
करतात त हा एकाच व ेळी, यांना एक काम कर या चे नवीन माग सापड याची श यता
असत े याचा अन ुभव या ंना वतःची आिण या ंची सामाियक (सं था मक ) उि े
सा य कर यासाठी अिधक भावी करतो ..."
(नी सन , “िबकिम ंगअनओ .डी. ाि शनर ”, इंगलवूडि ल स , सी.ए.: े तीस हाल ,
१९८४ पा. नं. २-३)
रॉबट ए गॅलाघर (१९९७ ) यां या मत े,
ऑग नायझ ेशन ड े हलपम ट (OD) – संघटना िवकास हा स ं थेची वतःचीएक मानवी
आिण भावी णाली हण ून सुधारणा कर याचा व मता वाढव याचा एक य न होय .
(क) संघटना िवकासाची या या : औषधा ं संदभा त :
१. मानवी शरीरा या आरो या या त ुलनेत सं थांचे आरो य
२. शरीरशा आिण शरीरिव ानशा ~ संघटना मक िस ा ंत
३. मानसशा ~ सं था मक वत न
४. िचिक सक ~ सं था िवकास यावसाियक
२. संघटना िवकास यवसायाचा :- अितशय स ंि इितहास
१९४० या दशकात मोठ ्या माणावर सामािजक योगशाळा ंम ये (एन.टी.एल. –
टी.-गट इ.) सु झाला .
नंतर सव ण स ंशोधन /अिभ ायावर ल क ि तकेले गेले.
मग कृती संशोधन (कृतीवर स ंशोधन )
यानंतर काय जीवनाची ग ुणव ा (सामािजक -तांि क, कामाची रचना , काय मतेचा
अ यास , ेरणा, गुणव ा म ंडळे, इ.).
नंतर धोरणा मक ब दल (संघटना मक तरावर िनयोिजत बदल , मु - णाली
िनयोजन )
काही अ ेसर स ंशोधक : लेिवन, िलकट , बेककाड , बेिनस, ले ही, आग रस , शेन,
बक , इ.
३. संघटना िवकास य वसाय : -स याच े मुख िवषय :
कौतुका पद चौकशी , िश ण , िनरंतर िश ण , भाविनक ब ुि म ा , मोठ्या
माणावर ह त ेप, िश ण स ं था, ऑनलाइन िश ण , वयं- यव थािपत आिण
वयं-िद दिश त आिण वय ं-संघिटत काय संघ, णालीचा िवचार . munotes.in
Page 102
102 यव थापन आिण संघटना िवकास ४. िनयोिजत बदल – जलद बदलाची कारण े :
दूरसंचार
जागितक करण (िव ता रत बाजार इ .)
वाढल ेली पधा
वाढल ेली िविवधता
वाढल ेली साव जिनक जाणीव
५. िनयोिजत बदल - ठरािवक ट प े:
खालील पाय याप ूण तःरेखीय नाहीत तर च य आह ेत.
खालील ट प े उ म स लागार ि या तयार करत े.
ारंभ/ वेश/ करार
मू यांकन/ िनदान
ाहका ंना अिभ ाय
कृती िनयोजन
ह त ेप/ अंमलबजावणी / मू यांकन
पृथ करण
६. ह त ेपांचे कार :
मानवी ि या
उदा:टी-गट ि या स लामसलत , काय संघ बांधणी, शोध प रषद (मोठ्या माणात
ह त ेप), इ.
तांि क बा ंधणी
उदा:काम/ काय रचना , गुणव ा म ंडळे, संपूण गुणव ा यव थापन , पुनर चना, इ.
मानव स ंसाधन यव थापन
उदा : काय दश न यव थापन (कम चारी), कम चारी क याण , ब ीस णाली ,
िविवधता यव थापन , इ.
धोरणा मक
उदा: संघटना मक प रवत न, सां कृितक बदल , वयं-िनिम तसं था, धोरणा मक
यव थापन , इ. munotes.in
Page 103
यव थापनातील त कालीन सम या
103 ७. िनयोिजत बदल – मूलभूत त व े:
(एक या या – “संघटना म क बदल ”:संघटन-/समूह- यापी बदल )
(एक या या – “संघटना मक प रवत न”: मूलगामी , मूलभूत सं था मक बदल )
ी, ट पे, उपाया ंसह योजन े या मा यमात ून काय करण े; यात शीष यव थापन सामील
असण े आव यक असत े सामा यत : जर िनयोिजत आिण स ंघां ारे अंमलबजावणी क ेली
गेली तर एक अितउ क ृ िवज ेता तयार होतो . सं था मक स ंरचना आिण ि या ंम ये
बदल समािव अस यास सव म बदलाची आव यकता ी या िदश ेने नवीन ी व
गतीच े ट पे याब ल वार ंवार व िनर ंतर सं ेषण हणज े केवळ "अहाहा !" अनुभव नसतो .
९. संघटना िवकासा ची ठरािवक ि या :
१. ारंभ/ वेश/ करार
२. मू यांकन/ िनदान
३. त य सा ंकलन व अवलोकन
४. ाहका ंचा अिभ ाय
५. कृती िनयोजन
६. ह त ेप/ अंमलबजावणी / मू यांकन
७. पृथ करण
७.२.५ - संघटन िवकास ि य ेचे ट पे :
अ) सं था िवकास ि या :
१. वेश आिण करार :
यव थापक ज े हा चा ंग या प रणामा ंसाठी स ंधीचा फायदा घ ेतो ते हा पिहली पायरी स ु
होते. बा बदल , अंतग त संघष , त ार करणार े ाहक , एखा ा िवभागा चे नुकसान ,
नािव यप ूण तेचा अभाव , िकंवा उ च आजारपणाम ुळे अन ुपि थती िक ंवा कम चारी
उलाढाल यासह िविवध उ ेशांसाठी यव थापकाकड ून वेश आिण करार क ेला जातो .
या घटना सहसा स ंघटना िवकासा या आ हाना ंचा एक भाग असतात .
munotes.in
Page 104
104 यव थापन आिण संघटना िवकास
आकृती ३ : संघटन िवकास ि य ेचे ट पे
हा ट पा सम या सोडव याचा आह े. हे सहसा यव थापक आिण सद या ं या अ ंतग त
बैठक त घडत े. बा स ंघटन िवकास स लागारा ं या बाबतीत , हा ट पा अिधक
औपचा रक असतो . सं था, सं थे या कम चा या ंना काम कर यासाठी नावन दणी
करतात आिण स ं था मक िवकासासाठी स ं थे या कम चा या ंवर रोख र कम खच
करतात . भिव यात त े फलदायी ठ शक ेल िकंवा नाही पण हा कराराचा भाग स ं थे या
सुधारणेसाठी िवचारात घ ेतला जातो .
२. िनदान :
िनदान हा ि य ेचा दुसरा ट पा आह े. संघटन िवकास यावसाियक , वत मान णाली
समजून घे याचा य न करतो . ते सव ण, मुलाखती िक ंवा उपल ध मािहती ार े वत मान
संकटाशी स ंबंिधत मािहती गोळा करतात . या सवा चा उ ेश या सम य ेचे मूळ शोध याचा
य न असतो . युिमंग आिण वोरली (२००९ ) यां या मतान ुसार, भावी िनदान यो य
ह त ेप तयार कर यासाठी आव यक असल े या स ं थेचे प तशीर ान दान करत े.
प आदान , एक (बदल) ि या आिण दानच े हे िनदान चालिव यासाठी िविवध
संघटन िवका स ितक ृती वापरली जात े. ते सं थां या िविवध रचना मक घटका ंची रचना
कर यात मदत करतात (गॅल ेथ या टार तीक ृतीशी सा य ल ात या ). ही ितक ृती
प पण े िभ न रचना घटक दश वते जे िभ न स ं था मक तरा ंवर भ ूिमका बजावतात
( हणज े सं था मक , गट आिण वैयि क , इ.).
munotes.in
Page 105
यव थापनातील त कालीन सम या
105 ३. मािहती संकलन आिण िव ेषण :
या ट यात , संघटन िवकास यावसाियक मािहती संकलन आिण िव ेषण करतात .
मािहती गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या ाथिमक आिण द ु यम मािहती संकलन
प ती यात कामा या णाली या उपल ध न दी , ावली , मुलाखती , िनरी ण े आिण
'िभंत मण ' प ती , इ. समािव असतात .
काय संघा या यव थापकान े आजारपणाम ुळे रजा घ ेतली क , कम चा या ंनी सं थे या
भावाम ुळे रजा घेतली ह े संघटन िवकास शासक मािहत क न घ ेऊ शकतो .
बह तेकदा, त य स ंकलन आिण िव ेषण ह े कठीण काम असल े तरी ते य ेक
क पा या यशासाठी मह वाची भ ूिमका बजावत े. गोपनीयता , गु ता, अंितम उ ेश,
िनरी क -अपे ेचा पूवा ह आिण िन प भाव या मह वा या गो ी ल ात ठ ेवा यात .
ल ात ठ ेव याच े आणखी एक प रणाम हणज े सरासरी ची घट . हे या घटन ेला स ंदिभ त
करते जे हा एखादी अ य ंत गंभीर प रि थती उ वत े िकंवा प रि थतीबा होऊन , ती
या या सामा य ि थतीकड े परत य ेते. हणून जे हा प रि थती खरोखरच वाईट असत े
ते हा स लागार न ेमला जातो . पुढे वेळ िनघ ून गे याने प रि थतीची ती ता कमी होत े.
अशा प रि थतीत , प रि थती खरोखर वाईट त े फ वाईट प े ा, खरोखर वाईट त े
अगदी वाईट कड े जा या ची श यता कमी असत े – हणून सरासरी ची घट होते.
४. अिभ ाय :
या ट यात ,संघटन िवकास त ांसाठी ाहकाला वाजवी आिण क ृतीशीर प तीन े मािहती
दे याची परवानगी द ेणे मह वाच े आहे. मािहती समप क, वाजवी , प , अचूक, उिचत ,
ितबंिधत, मह वाची , तुलना मक आिण य ेयाधा रत असण े आव यक आह े. कथन
आिण क पना िव तार यासार या प ती आकष क प तीन े हे कर यासाठी वापर या
जाऊ शकतात . संघटन िवकास िवशेष लाइड -शो ार े दाखव ू शकतात , यांचे मुख
शोध शासनाला लाभदायक ठरतात . ते य ेक मु ाचा अहवाल द ेतात अस े वाटत े; जे
शासन स ंघटन िवकासा या स ंदभा त संघटना मक सम या ंचे िनराकरण कर या या
भिव यातील ि य ेत वेश क शकत े.
५. ह त ेपांची रचना करण े :
ाहकाला टीका क े यानंतर, म य थी तयार करण े आव यक आह े. ही म य थी
सं थे या इ छ ेनुसार असली पािहज े आिण प रणामा ं या कारणा मक मािहतीवर
आधा रत असावी . िव ताराम य े, सं थेला बदल भावीपण े आ मसात कर यास स म
असण े आव यक आह े. बदल तयारीचा एक म ुख भाग बदलासाठी िवजयाच े िनकष
दश िवतो. जे हा हे िनकष चा ंग या कार े प रभािषत क ेले जातात त े हाच गती मोजली
जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 106
106 यव थापन आिण संघटना िवकास ६. बदलाच े नेतृ व आिण यव थापन :
पुढील ट पा बदल ह त ेप काया ि वत कर याचा आह े. जरी बदला या अपयशाचा
अंदाज दर लावता य ेतो, परंतु हे पूण पणे स य नाही क बदल कठीण आह े आिण
बदलाम य े उ च अपयश अचानक अि त वात य ेते. भावी बदल यव थापन ह े
बदलाला वृ करण े, ी िनमा ण करण े, समथ न िवकिसत करण े, सं मण यव थािपत
करणे आिण गती िटकवण े याभोवती िफरत े. सु िस बदल ितक ृतीम य े जॉन
कोटर या स ं थेचे प रवत न कर या या आठ पाय या ंचा समाव ेश आह े. कम चा या ंची
बदली करताना काही कम चारी नोकरी सो ड याची श याता असत े. यामुळे य ा
बदलाला पािठ ंबा दे यासाठी यव थापनान े कम चा या ंनासमजाव ून सा ंगणे आव यक
आहे.
७. बदलाच े मू यमापन , पाठप ुरावा आिण स ं था मक करण :
बदल अ ंमलात आण याचा हा श ेवटचा ट पा आह े. खरंच, हे असूनही बदलाचा प रणाम
पूण पणे सा य होत नाही कारण स ंपूण बदल करण े कठीण असत े. भावी बदला ंसाठी
शासनान े ी िनि त क ेली पािहज े, यं णा तयार करण े, हालचाल वर द ेखरेख करण े
आिण पाठप ुरावा करण े हे आव यक आह े.
सु िस ऑ टर ितकृतीम य े जॉन कॉटर या स ंघटना बदल या या आठ पाय या
समािव आह ेत जे नवीन बदला ंम ये मदत करतात . तं ाना या जलद उ ा ंती,
यव थापक य प ती इ याद म ुळे जा त बदल झाल े आहेत. सव सं था मक णाली
िवकिसत होत आह ेत आिण यासाठी सतत अ ंमलबजावणी आव यक आह े.
णाली काया ि वत झा यान ंतर, सुधारणेसाठी िविवध स ंधी लाग ू के या जातात . सि य
कम चा या ं या सहभागासह स ंसाधना ंचा अिधक चा ंगला वापर कर यासाठी बदला ंचे अज
भावी िस होतील . अंमलबजावणीन ंतर िनयिमत म ू यमापन क न ह े श य होऊ
शकते.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) यो य पया यावर ख ूण करा :
१. काळा या गरज ेनुसार जु या िस ा ंतांसह / जु या िस ा ंतांना वगळ ून िविवध
यव थापक य िस ा ंत आधुिनक यव थापना ार े वापरल े जातात .
२. सं थेची 'वृ ी' ही सं थे या सद य व / काय वयानुसार मोजला जा ते.
३. सज नशीलता / नेतृ व ट यात , उ पादक आिण यव थापन णाली बह तांश
माणात यव थापन रचन ेसाठी जबाबदार असतात .
४. जे हा समपातळीिब ंदू ओला ंडला जातो ते हा कंपनीला नफा / तोटा होऊ लागतो.
५. रचड बेकहाड या मत े, संघटना िवकास संक पना नवीन / जुनी आह े. munotes.in
Page 107
यव थापनातील त कालीन सम या
107 क) थोड यात उ र े ा:
१. ेनरची संघटना मक वाढ ितक ृती ही सं थेब लची गृिहतके कोणती आह ेत?
२. ेनरचे सं था मक वाढीच े मॉडेल प करा .
३. सं था मक वृ ीचे पाच ट प े िवषद करा .
४. संघटना िवकास संक पन ेचे िववेचन करा .
५. संघटना िवकासाची ठरािवक ि या नमूद करा .
क) खालील िवधान े प करा :
१. यवसाया या यव थापनाम य े त काली न सम या उ वतात .
२. वाढ आिण िवकास व ेगवेगळे आहेत.
३. ेनरला अस े आढळ ून आल े आहे क औपचा रक िनय ं णासाठी सहयोग हा उपाय
असतो .
४. भावी िनदान यो य ह त ेप तयार कर यासाठी आव यक असल े या स ं थेचे
प तशीर ान दान करत े.
५. सव सं था मक णाली िवकिसत होत आह ेत.
७.२.६ - सं था मक िवकासातील आ हान े :
संघटन िवकासाच े अनेक फायद े आहेत, परंतु याच व ेळी स ंघटन िवकासा या यश वी
अंमलबजावणीसाठी स ं थांना काही आ हाना ंचा सामना करावा लागतो . संघटना िवकास
ि य ेतील काही सामा य आ हाना ंम ये पुढील गो चा समाव ेश आह े:
१. अ ाताची भीती :
कम चा या ंना नेहमीच बदला ंची भीती असत े कदािचत नवीन णाली , तं ान , प ती
इ याद याअ ंमलबजावणीची या ंना भीती असावी . ते अकाय मतेमुळे िकंवा नवीन बदल
लागू के यामुळे अिनि त दान उ प न करतील . यांना वाटत े क त े यां या नो क या
गमावतील . प रणामी , कम चारी सहकाय करीत नाहीत िक ंवा वतःला प ूण पणे गुंतऊन
घेत नाहीत .
२. अयो य स ं ेषण :
णालीतील नवीन बदला ंमुळे, सं ेषण प तीत बदल हो याची श यता अस ू शकत े.
सं थे या अयो य स ं ेषण णालीम ुळे, अपेि त स ंदेश िकंवा आ ा पोहो च यात अडचणी
िनमा ण हो याची श यता असत े. यो य स ंदेश िक ंवा स ूचना न िद यास स ंघटन
िवकासअ ंमलबजावणी या बाबतीत िदशाभ ूल हो याची श यता असत े. munotes.in
Page 108
108 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. समज ूतदारपणाचा अभाव :
सं थेचे काही कम चारी कठोर असतात िक ंवा या ंना बदलाची भीती असत े, हणून ते
संघटन बदला या बाब तीत सकारा मक ि कोन दाखवत नात . तर, ची नस याम ुळे
आिण बदलाच े मह व न समज याम ुळे, अशासव कार या आ हाना ंना संघटन बदल
अंमलबजावणीचीआ हान े मानली जातील . यो य िश ण आिण सम ुपदेशन कम चा या ंची
मानिसकता बदल ू शकत े जे संघटना मक स ं कृती स ुधार या स मदत करत े. यामुळे
सकारा मक स ंघटन बदलासाठी न क च समथ न िमळत े.
४. तणाव :
बदलाच े यो य ान आिण मह व नस यास आिण नवीन बदलाची भीतीअस यास ,
कम चारी स ंघटन िवकास अ ंमलबजावणीसाठी समथ न करीत नाहीत . यामुळे यांचा
ताण वाढतो . िनयो या ंनी केवळ यावहा रक क ृती करावी व यात ून कम चा या ंना
िश ण िदल े पािहज े, याम ुळे िवकासासाठी यो य मानिसकता िनमा ण होईल . अशा
कार या क ृतीमुळे कम चा या ंचा ताण िक ंवा संताप द ूर हो यासाठी आिण काय कम व
जीवन स ंतुलन स ुिनि त कर यासाठी स ं थांना मदत होत े.
५. अप रप व न ेतृ व :
संघटन िवकासकाय मा या अ ंमलबजावणीसाठी िविवध नािव यप ूण प ती लाग ू करण े
आव यक आह े. अप रप व न ेतृ व हे संघटन िवकास धोरणाच े आ हान मानल े जाते.
परंतु अंमलबजावणीसाठी स म नायका ंची गरज असत े जे संघटन िवकासा या यो य
िदशेने काय श च े नेतृ व क रतात. यो य न ेतृ व कौश य आिण प त िशवाय स ंघटन
िवकास ह े जवळजवळ अश य काम आह े.
६. कामगारा ंची िविवधता :
सं थांमधील लोक लोकस ं याशा ीय ्या (िद यांग, िलंग, वय, रा ीय म ूळ, गैर-
ि न , वंश आिण वद ेशी भागीदार ) अिधक िवषम असतात . वैिव यप ूण काय बलाम य े
मिहला , िद यांग, ये नाग रक ,इ याद चा समाव ेश होतो . या िविवधत ेचे यव थापन
करणे ही स या जागितक िच ंतेची बाब बनली आह े.
असे आढळत े िक, िविवधत ेचे यो य यव थापन क ेले जात नाही . यामुळे उ च
उलाढाल ,अिधक कठीण स ंवाद, वाढते पर पर स ंघष असे काही हो याची श यता
असत े. यव थापका ंनी कम चा या ंमधील फरक ओळखला पािहज े आिण कम चा या ंची
बांिधलक स ुिनि त कर ेल अशा कार े यांना ितसाद िदला ग ेला पािहज े.
कामगारा ं या गितशीलत ेमुळे अशा कार या िविवधत ेला हाताळ यासाठी
यव थापनाला बराच व ेळ आिण यव था पक य कौश याची आव यकता असत े आिण
याच व ेळी सा य कर या या काया वर ल क ि त करण े आव यक असत े. यामुळे, munotes.in
Page 109
यव थापनातील त कालीन सम या
109 सं था िवकासाच े काय सा य कर यासाठी अशा काय श या िविवधत ेला बा ंधणे हे
मोठे आ हान आह े.
७. ान यव थापन :
कम चारी ह े ानाच े ाथिमक ोत आह ेत. योजना आिण धोरण े तयार कर यासाठी
यव थापनान े यां या क पना एकि त क े या पािहज ेत. सं थेने यां या स ंघटन
िवकास ि य ेत नािव यप ूण प ती तयार करण े आव यक आह े कारण समाजाला नवीन
क पना , नवीन गो ी आिण कोण याही स ं थे या उ पादन िकंवा सेवेम ये सज नशीलता
याची आव यकता असत े. आव यकत े या आधारावर , एखा ा स ं थे या अ ंतग त
कम चा या ंम ये आव यक सज नशीलता व इतर गो ी न िमळा यास बाह े न नवीन ान
घेणे आव यक असत े.
८. बह सां कृितक भाव :
िमक गितशीलता आिण कामगारा ं या िविवधत ेमुळे बह -भािषक , बह - ादेिशक, बह -
सां कृितक व पस ं थेस ा होत े. आधुिनक दळणवळण आिण वाहत ूक यव थ े या
नािव यान े ब ह -सं कृती लोका ंना एक बा ंधते. ते यांची सामा य आिण यावसाियक
उि ेपूण कर यासाठी एक काम करतात . यामुळे, िविवध पर ंपरा, मु ये, सामािजक
ीकोन , धािम क ा आिण राहणीमान असल े या बह सा ं कृितक लोका ं या
सहभागाम ुळे कामकाजा या काळात या ं यात स ंघष िनमा ण झा यास
यव थापकासमोर नवीन आ हान िनमा ण होत े.
७.३ बदलांचे यव थापन
वै ािनक शोध , नवीन त ं ान , नवीन धोरण े, नवीन आिथ क धोरण े, नविव यप ूण प ती ,
पधा इ याद म ुळेजीवना या य ेक पैलूवर,आप याला नवीन प रि थती व आ हान े
इ याद चा सामना करावा लागतो . प रि थती िक ंवा आ हान े, संघटना मक वाढ आिण
िवकासातील सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी आप याला काही िन ण य याव े लागतात
आिण काही बदल कराव े लागतात .समाज हा सतत बदलत असतो आिण बदल ही
काळाची गरज आह े आिण जीवन तस ेच यवसाय िटकव यासाठी त े आव यक आह े.
आव यक बदला ंशी ज ुळवून घे यासाठी िविवध यव थापक य धोरण े असण े आव यक
आहेत याला 'बदल यव थापन ' असे हणतात . बदल यव थापन ही एक कारची
यव थापक य य ु िक ंवा सराव आह े जो बदला या अन ुकूलनाम ुळे उ वल े या िविवध
कार या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी यव थापना या िविवध तरा ं ारे लाग ू
केला जातो . संघटन वाढ आिण िवकासासाठी त े आव यक आह े.
munotes.in
Page 110
110 यव थापन आिण संघटना िवकास ७.३.१ - संघटना म क बदल :
या या :
"संघटना मक बदल कम चा या ंम ये साशंकता आिण ितकार िवकिसत क शकतात ,
याम ुळे सं था मक स ुधारणा अ ंमलात आणण े कधीकधी कठीण िक ंवा अश य होत े.
बदलाचा जा तीत जा त फायदा िमळिव याची यव थापनाची मता त े वातावरण
िकती भावीपण े तयार क रतात आिण राखतात यावर अवल ंबून असत े. जे लोका ंचे
ितरोधक वत न कमी करत े आिण वीक ृती आिण समथ नास ो साहन द ेते"कोट्सी
(१९९९ ).
थोड यात , संघटना बदल हणज े सं थे या भौितक वातावरणातील बदल , तांि क
बदल, यवसाय ि य ेतील बदल , कम चारी बदलण े, भरतीमधील बदल आिण िनवड
ि या , मू यमापनाची प त , कम चा या ंचे िश ण आिण िवकास , सं थे या स ं कृतीत,
इ यादी े ातील स ंपूण बदलहोय . या दोन भावा ंमुळे, हणज ेच बा भाव व
आंत रक भाव या ंमुळेसं थे या वरील े ांम ये ती बदला ंसह स ं थे या पूव या
प तीला नकार िदला जातो .
७.३.२ - बदल यव थापनाची ि या िक ंवा त व े:
बदल यव थापन ि या िक ंवा यश वी बदल यव थापनाची म ु य त व े:
१. बदल समज ून घेणे
२. बदलाची योजना तयार करण े
३. बदलाची अ ंमलबजावणी करणे
४. बदलाच े यो यस ं ेषण करण े
बदल घडव ून आण यासाठी ही त व े सहा यक आह ेत कारण ही माग दश क त व े, उ म
यावहा रक प रणामा ंसाठी त ं े दान करतात :
१) ट पा / त व १ : बदल समज ून घेणे:
बदला या फाय ा ंचा उपयोग क न घ े यासाठी थम बदल काय माची योजना
कर याप ूव खालील ा ंची उ र े देणे आव यक असत े:
बदलाची गरज का आह े? तुमची म ुख उि े काय आह ेत?
सं थेला कोण या कारच े फायद े िमळतील ?
बदलाचा लोका ंवर आिण लोक या प तीन े काम करतात यावर सकारा मक
प रणाम कसा होईल ? आिण
बदल सा य कर यासाठी लोका ंनी काय करण े आव यक आह े? munotes.in
Page 111
यव थापनातील त कालीन सम या
111 अशा कार े हा ट पा / त व बदला या सकारा मक आिण नकारा मक प रणामा ंवर िवचार
कर यास आिण ल क ि त कर यास मदत करतो .
२) ट पा / त व २ : बदलाची योजना तयार करण े:
अपेि त बदल योगायोगान े सा य होत नाहीत . सकारा मक प रणाम सा य कर यासाठी
यांचे भावी प तीन े िनयोजन करण े आव यक आह े. बदला ंदर यान , बदलाची
सखोलता बदलण े आव यक आह े कारण काही बदल कठोर असतात व सहज श य
नसतात आिण िभ न प ती आव यक आह ेत िकंवा काही बदल लविचक असतात .
योजना तयार कर यासाठी आपणास खालील गो चा िवचार करण े आव यक असत े –
बदलाच े समथ न तर आिण ायोजक व ,
सव म ि थतीत , अंतग त िकंवा बा कौश य / संसाधन े सं थेला बदलाची रचना
आिण अंमलबजावणी कर यास मदत करतात .
जे हा स ंपूण यवसायातील लोका ंकडून पािठ ंबा िमळतो त े हा बदल सवा त भावी
ठरतो.
शेवटी, यश कस े असाव े आिण कोणती उि े सा य करण े आव यक आह े यावर
ल क ि त करण े आव यक आह े?
अशी अन ेक साधन े आ हेत जी त ु ही बदलाची योजना तयार कर यासाठी वाप
शकता : बक -िलटिवनबदल ितक ृती, यवसायाची रचना , गितशीलता आिण वत मान
संदभा स अन ुकूल असा ि कोन तयार कर यास अन ुमती द ेते.
लेिवटस डायम ंडची रचना , ही काय , लोक, संरचना आिण त ं ानावर - कोण याही
तािवत बदला या भावात ून काम कर यासाठी उपय ु रचना आह े.
भाव िव ेषण बदलाच े अनप ेि त प रणाम उघड कर यास मदत क शकत े.
एस.आय.पी.ओ.सी. आकृती, ही सव समाव ेशक साधन े आह ेत जी प ुरवठादार ,
आदान , ि या , दान आिण ाहका ंवर बदल कसा प रणाम कर ेल ह े
तपास यासाठी वाप शकतात .
३) ट पा / त व ३ : बदलाची अ ंमलबजावणी करण े :
या ट यात सव म धोरण , काय प ती िक ंवा तं िनवड ून संच योजना लाग ू केली जात े.
उदाहरणाथ , कॉटरची अ पायरी बद ल ितक ृती, कृत म य े तातडीची भावना कशी
भरावी ह े प करत े, जेणेक न त े गती िनमा ण कर ेल आिण य ेकाला बदला ं या माग े
जा यासाठी ो सािहत कर ेल.
या दर यान बदल व , यव थापका ंना योजना क ृतीत आणताना लोका ं या भावना
ल ात ठ ेव याची आठवण क न द ेते. हे स व संघटन बदला दर यान जे ट पे पार
करतात त े दश िवते िक ध का आिण नकारापास ून, आपण नवीन ि कोनाम य े पूण पणे
गुंतलो ग ेलेलो आहोत . munotes.in
Page 112
112 यव थापन आिण संघटना िवकास िव यम व स ुसानि ज ेस अव था ंतर ितक ृती, बदला या काळात लोका ंना माग दश न
आिण समथ न कर यासाठी एक उपय ु साधन आह े. माईंडटू स लब आिण
यवसाियक सद य अव था ंतर त स ुसान ि ज ेसची मुलाखत ऐक ू शकतात .
यो य साधन े िनवड यान ंतर, आव यक बदल सकारा मक प तीन े अंमलात
आण यासाठी प ुढील पावल े उचलली जातात :
येकजण , गरजेनुसार बदला ंम ये सामील अस याची खा ी करण े, नकाशा तयार
करणे आिण ओळखण े.
बदला ंचे िनकष ठरवण े आिण त े िनयिमतपण े मोजल े जात अस याची खा ी करण े.
िश णाची य ेक गरज ओळखण े आिण "बदल ग ुमा ता " िनयु करण े, जे नवीन
ि कोनासाठी आदश हणून काम क शकतील .
लोकां या सवयी बदल याच े माग शोधण े आिण बदल ि य े दर यान य ेकाला
पािठंबा िमळ ेल याचीखा ी करण े.
४) ट पा / त व ४ : बदलाच े यो य स ं ेषण करण े:
सं ेषण ही बदल यव थापनाची एक मह वाची पायरी आह े. अंमलात आण यासाठी
आव यक असल ेले बदल प आिण स ंबंिधत असल े पािहज ेत, यामुळे लोका ंना
यां याकड ून काय अप ेि त आह े हे समजत े. यानंतरच, अचूक य ेय सा य कर यात
मदतहोत े. यव थापक य कम चा या ंकडेसंपक साध यायो य अस यास , प रणाम
सकारा मक आिण योजन ेनुसार होत असतो .
आदेशाम य े एकता असली पािहज े आिण यो य र ेखीव स ं ेषण व ेगवेग या तरा ंवर केले
गेले पािहजे जेणेक न यो य स ंदेश यो य व ेळी पोहोच ेल जो बदल सा य कर यास मदत
करेल.
ए.डी.के.ए.आर. बदल यव थापन ितक ृती हे िवशेषतः उपय ु साधन आह े जे आपण
आप या बदलाशी स ंवाद साध यात मदत कर यासाठी वाप शकतो . आप या
सं ेषणाम य े आपण या पाच गो ना स ंबोिधत केले पािहज े याम य े ते परेषा देते:
जाग कता (बदला या गरज ेची)
इ छा ( यात सहभाग होण े आिण समथ न कर याची )
ान (कसे बदलायच े याचे)
मता (बदल याची )
मजबुतीकरण (दीघ कालीन बदल टीकव ून ठेव यासाठी )
munotes.in
Page 113
यव थापनातील त कालीन सम या
113 ५) ट पा / त व ५ : बदल िटकव ून ठेवणे:
बदल ि येतील हा श ेवटचा ट पा / त व आह े जो वचनब त ेचा ट पा हण ून ओळखला
जातो. न यान े वीकारल े या बदला ंसाठी िकती िटकाऊ आधार िवकिसत झाला ह े
जाणून घे यास हा ट पा मदत करतो . एकाि मक प रणाम िद यान ंतर उपयोिजत बदल
यव थापन , अनु योग तरावर िकती यश वी झा ले याचा िन कष सं था काढ ू शकत े.
वरील सव ट या ंम ये आप ी प ुन ा ी योजना असण े आव यक आह े.
मोठी स ंसाधन े ठेव यान ंतर, यश वी बदल स ुिनि त करण े िह शीष यव थापनाची
जबाबदारी आह े. बदल यव थापन िक ंवा योजना , वेळखाऊ व ख ूप महाग असली तरी
काळजीप ूव क आिण िवचारप ूव क अंमलात आण यास ती ख ूप फायद ेशीर ठरत े.
७.४ सारांश (SUMMARY)
सं था मक व ृ ी हा एक ट पा आह े, जे हा एखादी क ंपनी ितचा िव तार क इि छत े
ते हा अिधक महस ूल वस ूल कर यासाठी अित र पया य शोध ू शकत े. सं था मक वाढ
अनेकदा उ ोग वा ढीचा कल यवसाियक जीवनच आिण मालका ं या समभागा या
िकंमतीतील वाढी या इ छेवर अवल ंबून असत े. सं थेची वाढ ही ट प े / पाय यामध ून
होणारी ि या आह े. यात अ ंतग त तस ेच बा िविवध अडथळ े देखील आह ेत.
संघटन िवकास स ं थेची भािवता वाढवत े, कम चारी अिधक स म बनवत े आिण
सं थे या कमतरता कमी करत े. हे कामा या िठकाणी स ंघकाया चे मह व द ेखील स ुधारते.
संघटन िवकास धोरण े सं थेनुसार िभ न अस ू शकतात . परंतु येक सं थेचे अंितम
उिद एक च असत े.
येक सं थेम ये बदल हा काही मागा नी होऊ शकतो – धोरणा मक , नेतृ व िक ंवा
तांि क बदल . अलीकड या वषा त, कंप यां या नवत ं ाना या अंमलबजावणीम य े
बदल यव थापन मह वप ूण भूिमका बजावत आह े. अनेकांना काळजी वाटत े क तं ान
जसजस े पुढे जाईल तसतस े ते काय थळा ंचा ताबा घ ेईल. यामुळे अनेकदा नवीन
तं ान लाग ू क पाहणा या क ंप यांम ये बदल हो यासाठी स ंघष होतो . कम चा या ंना,
बदल अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी ो सािहत क न , तु ही एक णाली
तयार करावी जी अिधक िव ता रत आिण बदल यास म ु असली पािहज े. बदल
यव थापन , ताण कमी कर यात आिण एक सोपी ि या तयार कर यात मदत क
शकते.
७.५ वा याय (EXERCISE)
ब) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. बदल यव थापन हणज े काय?
२. संघटना मक आ हाना ंवर िट पणी करा . munotes.in
Page 114
114 यव थापन आिण संघटना िवकास ३. संघटना मक तीकृत वर चचा करा.
४. सं था मक व ृ ी या पाच ट या ंवर चचा करा.
५. संघटन िवकास प करा .
७.६ संदभ (REFERENCE )
सी.एस. ही.मूत , “च ज मॅनेजम ट”, िहमालया पि लिश ंग हाऊस , मुंबई.
ए थर कॅमेरॉन आिण माईक ीन , "मेिकंगसे स ऑफ च ज मॅनेजम ट", कोगन प ेज
िलिमट ेड, ेट ि टन आिण य ुनायटेड टेट्स ारा कािशत (पुनमु ण-२००९ )
युिन हिस टी गु जांभे र, “ऑग नायझ ेशनल च जेस आिण इ ंटरवेनषण"
मुह मद हािशम , “च ज मॅनेजम ट”, इंटरनॅशनल जन ल ऑफ एक ेडिमक रसच इन
िबझन ेस अँड सोशल साय स ेस, जुलै २०१३ , हॉल. ३
ड य ू. लेम ट आिण ज ेसी ही . टोन फाउ ंडेशन, "ऑग नायझ ेशनल ोथ आिण
च ज यानेजम ट : इमिज ग या ले जेस आिण ल ेसनलन "
ो. पी. ीिनवास सु बाराव , डीन आिण स ंचालक , कूल ऑफ म ॅनेजम ट टडीज ,
एम.आय.टी.- व ड पीस य ुिन हिस टी, पुणे आिण प ुनीत क ुमार, “ऑग नायझ ेशनल
लीडरिशप अ ँड च ज मॅनेजम ट”-पॅरामाउ ंट पि लिश ंग हाऊस , नवी िद ली आिण
हैदराबाद .
उमास ेकरन, “ऑग नायझ ेशनल िबहेिवअर: टे टआिण क ेसेस”, टाटा म ॅक ॉ िहल
पि लिश ंग कंपनी, नवीिद ली .
मूरहेड, ेगरी आिण ि फ ेन, रक ड य ू., “ऑग नायझ ेशनल िबहेिवअर”, ए आय टी
बी एस काशक आिण िवतरक , नवी िद ली .
ि वेदी, आर.एस., “ ुमन रलेश स आिण ऑग नायझ ेशनल िबहेिवअर : ए लोबल
प प ि टव” मॅकिमलन इ ंिडया िलिमट ेड, नवी िद ली .
यू ॉम, जॉन ड य ू. आिण ड ेि हस क ेिनथ, “ऑग नायझ ेशनल िबहेिवअर: ुमन
िबहेिवअर अॅटवक ”, टाटा म ॅक ॉ िहल पि लिश ंग कंपनी, नवी िद ली .
https://www.iqvia.com/locations/united -states/blogs/2020/05/7 -
challenges -of-managing -change -and-how-to-deal-with-them
munotes.in
Page 115
115 घटक – ४
८
वेळ यव थापन
TIME MANAGEMENT
करण संरचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ वेळ यव थापन
८.३ वैिव यता हाताळण े
८.४ मतभेद िकंवा संघष यव थापन
८.५ सारांश
८.६ वा याय
८.७ संदभ
८.० उि े (OBJECTIVES)
ा करणा चा अ यास क े यानंतर िव ाथ खालील बाबतीत स म होऊ शक तील:
वेळ यव थापनाची स ंक पना ते जाणण े
वेळ यव थापनाच े मह व प करणे
मानवी स ंसाधना ं या गितशीलत ेमुळे िनिम त वैिव यत ेचे िनराकरण कस े कराव े ते
जाणण े
मतभेद िकंवा संघष यव थापन हणज े काय ते समजून घेणे
८.१ तावना (INTRODUCTION )
“काल िनघ ून गेला. उ ा अज ून आल ेला नाही . आम याकड े फ आज आह े. चला
सु वात क या .” - मदर थ ेरेसा
"कोण याही माणसाकड े वेळ हे एकम ेव भांडवल आह े, आिण तो गमाव ू शकतो अशी
एकमेव गो आह े." - थॉमस एिडसन . munotes.in
Page 116
116 यव थापन आिण संघटना िवकास या वा चारा ंम ये वेळे या मह वावर काश टाकला आह े. येका या जीवनात व ेळ हा
एक मह वाचा घटक आह े कारण ह े एक मह वाच े साधन आह े जे एखा ाला कोणत ेही
काय आयोिजत करण े, िनयोजन करण े, ाधा य द ेणे आिण यश वी र या प ूण कर यात
मदत करत े. एकदा ग ेलेली वेळ परत य ेत नाही . वैयि क जीवनात तस ेच यावसाियक
जीवनात व ेळ ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावत े. ब याच वेळा उ ोजक / यवसाय
यव थापन / यावसाियक इ याद ना आप या द ैनंिदन कामा ंम ये वेळे या मया दांवर मात
करावी लागत े कारण त े नेहमी घड ्याळाशी लढत असतात . तर, वेळ यव थापन ह े
“पुरेसा वेळ नाही ” या सम य ेचे उ र आह े. सो या भाष ेत सांगायचे तर, वेळ यव थापन
ही साधन े, कौश य े, ि या आिण य ेक िदवस अिधक काय मतेने काम कर यासाठी
आव यक असल े या मानिसकत ेभोवती िफरत े.
वेळ यव थापन :
पैशापे ा वेळेचे यव थापन मह वाच े आह े. वेळेचे मह व आिण याच े यव थापन
कर याच े माग अनेकदा द ुल ि त क ेले जातात . औ ोिगक ा ंती, आधुिनक करण ,
जागितक करण , उ पादन आिण िवतरण े ात नािव यप ूण तं े आिण धोरणा ंचा वापर ,
सामािजक , आिथ क, तांि क आिण राजक य वातावरणातील बदल , मनोवृ ी, अिभ ची
आिण िहतस ंबंध बदलण े, कम चा या ंची ची आिण ाहका ं या वत णुक तील बदल ,
समायोजन , यामुळे उ वल े या सम या ंवर हा एक उपचारा मक उपाय आह े.
ायन ेसी, एक ेरक व ा आिण स ं थेतील मानवी स ंसाधन े आिण व ेळ यव थापनात
रस असल ेले लेखक, यां या ‘टाइम मॅनेजम ट’ नावा या प ु तकात , असे प करतात
क , गो या तातडीची िकंवा अ याव यकतेची जाणीव आिण यासाठी गरज ेची
असल ेली आतील च ेतना जी आप याला िवल ंब न लावता सम या ंना सामोर े जा यास
वृ करत े, ही जोपास यासाठी या सवा त मौ यवान मानिसक सवय प ैक एक आह े.
जे स अ ॅलन हणतो क ,"सव थम त ु ही एका गो ीवर ल क ि त क ेले पािहज े:
तक संगत आिण उपय ु य ेय िनि त करा आिण त े सा य कर यासाठी मनापास ून
समिप त हा.” वयंिश त आिण ढिन य आ मस मान वाढव तो. चांग या ठरवल े या
उि ा ंवर ल क ि त करण े आिण व ेळेत कृत चे िनयोजन कर याची मता ही यशाची
गु िक ली आह े.
८.२ वेळेचे यव थापन (TIME MANAGEMENT )
ायन ेसी या हण या नुसार, “एका िमिनटाच े िनयोजन ह े एखा ा क ृतीची दहा िमिनट े
वाचवत े”."मग वेळ काय आह े? जर कोणी िवचारल े नाही तर मला मािहत आह े. कोणी
िवचारल े तर मला कस े समजावायच े ते कळत नाही . पण मी ठाम आह े क जर गो ी
िनघून गे या नाहीत तर भ ूतकाळ राहणार नाही ; जर गो ी घडत नसतील तर भिव यही
नसेल आिण जर गो ी अि त वात नसतील तर त ेथे वत मान अि त वात नसतो ”. munotes.in
Page 117
वेळ यव थापन
117 स ट ऑग टीन या मत े, “वेळ वाहत नसतो तर या व ेळेत वाहणा या गो ी असतात . वेळ
कधीच था ंबत नाही . वत मान ण भिव यात ून भूतकाळा त इत या व ेगाने वाहतो क याच े
कोणत ेही ठोस अि त व अस ू शकत नाही .”
िम टर िलन अंडरवुड (२००१ ) असे सूिचत करतात क , “वेळ यव थापन हणज े
वतःचा आिण इतरा ं या वेळेचे यव थापन करण े होय . एखा ाला वतः या
यि म वावर मात कर यासाठी स ंघष करावा लाग ू शकतो . जर एखादी अशी य
असेल जी अगदी श ेवट या णापय त काम े थांबवते, तर याला / ितला काम कर याची
प त बदल यासाठी ख ूप य न कराव े लागतील .”
ी. बेन रॉय (२००८ ) सांगतात क , वेळ यव थापन हणज े तुमचा व ेळ िविवध
उप मा ंम ये िवभागण े होय. तु हाला िदल े या या कालावधीत त ु ही सहभागी असता
याम य े संघटनन े िदलेली काम े, व र ा ंनी िदल ेली काम े आिण वत : घेतलेली काम े अशा
तीन ेण म य े वेळ यव था पनाची मदत होऊ शकत े.”
हॅरीस या मत े, "वेळ या मया देत िविश ि या / उप म पूण कर यासाठी आिण प रपुण
कर यासाठी क ुशलतेने वेळ लाग ू कर याची ि या हणज े वेळ यव थापन होय .”
८.२.१ - भावी व ेळ यव थापनाच े मह व :
खालील म ु े, भावी व ेळ यव थापनाच े मह व अधोर ेिखत करतात :
१. मया िदत व ेळ :
वेळ हा नदीसारखा मह वाचा ोत आह े जो साठव ू शकत नाही िक ंवा वाचव ू शकत नाही .
येकाला दररोज व ेळ िमळतो , परंतु जर तो आव यक ह ेतूसाठी वापरला ग ेला नाही तर
अपेि त उ पादन सा य होणार नाही . वेळ िदवसा या २४ तासांपुरता मया िदत आह े
आिण एकदा तो वाह न ग ेला क आपण याला प ु हा पकड ू शकत नाही . यामुळे आपल े
काय पूण कर यासाठी आपण आप या व ेळेचे सु पणे िनयोजन क ेले पािहज े.
२. दुिम ळ वेळ :
काम/ क प प ूण कर यासाठी व ेळ दुिम ळ असतो , सव शासक य / अिधका यांकडे
दररोज प ूण कर यासाठी भरप ूर िकंवा अन ेक काय असतात पर ंतु यासाठी या ं याकड े
पुरेसा वेळ नसतो . वेळे या कमतरत ेसह आणखी एक अन ेक कारण े देखील अपयशी
ठरतात उदा . खराब सवयी , खालावल ेली आिथ क ि थती , येय सा य न होण े, खूप
ताण, खराब स ंबंध, इ. वेळेचे यव थापन य ेकाला व ेळेचा ह शारीन े वापर कर यास
मदत करत े तसेच आपल े ाधा य म ठरव यास मदत करत े.
३. आयु यातील उि े सा य कर यासाठी व ेळ मदत कर ते :
शासक हण ून, मह वा या गो साठी व ेळ कसा काढायचा ह े िशकण े आव यक आह े.
वेळेचे यव थापन जाणीवप ूव क िनवडी कर यात मदत करत े, जेणेक न मह वा या munotes.in
Page 118
118 यव थापन आिण संघटना िवकास आिण मौ यवान गो ी प ूण कर यासाठी अिधक व ेळ घालवावा . शेवटी, जीवनाच े िकंवा
यवसायाच े कोणत ेही य ेय सा य कर यासाठी व ेळेचे िनयोजन / यव थापन आव यक
असत े आिण ह े वेळेचे यव थापन अ ंितम उि े ा कर यास मदत करत े.
४. कमीत कमी य ना ंनी जा तीत जा त काम आटोप यात वेळ मदत कर ते :
वाया जाणारा व ेळ आिण म ेहनत कमी क न , जर आपण काय सा य क ेले तर व ेळ
फलदायी होईल . या दो हीम ुळे आपा याला िविवध कार या कामांसाठी व ेळ काढता
येतो याम ुळे काय आिण याची प ूत ता याम य े संतुलन राख यास मदत होत े.
आप यासाठी मह वा या गो साठी आपण व ेळ काढला पािहज े. जर आपण यो य व ेळेचे
यव थापन क न आव यक व ेळ घालवला , तर आपण आप या काया पय त पोहोच ू
शकतो िक ंवा कमीतकमी य ना ंनी काम क शकतो .
५. वेळेसाठी ाधा य माचा पया य :
वेळ दुिम ळ ोत अस यान े आिण यासोबत आप याला अन ेक उप म / उि े पूण
करावी लागतात . परंतु हे कधीकधी आ हाना मक बनत े, हणून आपण ाधा य िदल े
पािहज े आिण व ेळेचे यव थापन क े हा आिण काय प ूण करायच े ते ठरवल े पािहज े. वेळेचे
यव थाप न आप याला जाणीवप ूव क िनवडी कर यात मदत करत े जेणेक न आपण
थम िविश काया साठी आव यक व ेळ घालव ू श क त ो आ ि ण न ंतर द ुस या
ाधा य मान ुसार व ेळ वाप शकतो .
६. वेळ आप याला यो य मागा वर ठेवतो :
दैनंिदन कामाची यादी आिण व ेळेचे िनयोजन याम ुळे आपण यो य मागा वर काम क
शकतो याम ुळे आपल े इि सत सा य होत े. रोज या कामाची यादी असो िकंवा
दीघ कालीन - यावसाियक कारक द (कामध ंदा) असो, वेळेचे िनयोिजत यव थापन
आप याला यो य मागा वर ठेवते. अशा कार े िनधा रत उिद ्ये आिण व ेळे या वाटपाम ुळे
आपण गती क शकतो .
७. िव ांतीसाठी व ेळ :
वेळे या यव थापनाम ुळे, काम िक ंवा काय वेळेवर सा य क ेले जाऊ शकत े जेणेक न
आपण व ेळोवेळी आराम क शकतो . वेळ यव थापन क ेवळ व ेळेचे कामा ंतच
यव थािपत कर यात मदत करत े असे नाही तर मनोर ंजन आिण िव ा ंतीसाठी द ेखील
वेळ तयार करत े. अशा कार े काम आिण िव ा ंती यां यातील व ेळे या यो य समतोलाम ुळे
य त लोकांपैक कोणीही एक यश वी य हण ून उदयास य ेऊ शकतो .
८. वेळ गो ना समयोिचत ठेवते :
कधीकधी आप याला अस े आढळत े क लोक त ार करतात क या ं या जीवनात
संतुलन नाही आिण या ंनी कधीही न संपणारे काम कर यात ग ुंतून आय ु यभर भरप ूर
वेळ घालवला . पण अशी जीवनातील िनराशा यो य व ेळ यव थापनान े कमी करता य ेते. munotes.in
Page 119
वेळ यव थापन
119 वेळेचे यव थापन मह वाच े का आह े याचे एक कारण हणज े ते आप याला गो ी यो य
संदभा त मांड यास मदत करत े.
९. काय पूण कर याची मता वाढव ते आिण तणाव पातळी कमी कर ते :
वेळेचे यव थापन , वेळेवर िटक ून राह यास मदत करत े याम ुळे कोणत ेही काम हाती
घे याची आिण व ेळेवर पूण कर याची मता स ुधारते याम ुळे तणावाची पातळी कमी
हो यास थ ेट मदत होत े.
१०. सुरळीत आिण उ म कामिगरी स ुिनि त कर ते :
वेळेचे यव थापन , वेळेचे िनयोजन क न धे यावर ल क ि त कर यास आिण स ुरळीत
आिण उ म कामिगरी स ुिनि त कर यास मदत करत े.
११. िवलंब कमी कर ते :
यो य व ेळे या यव थापना ार े कामा ंवर प िनय ं ण ठ ेवून िवल ंब कमी कर यास मदत
होते.
१२. उ पादकत ेत सुधारणा :
वेळ य व थापनाम ुळे, कमी व ेळेत जा त काम े करता य ेतात, याचा उ पादकता
वाढव यास मदत होत े.
१३. वैयि क जीवन आिण यवसा ियक कारक द यांचा समतोल राख ते :
वेळ यव थापन , हे काय व जीवन स ंतुलनास मदत करत े. वेळेचे यव थापन करण े
िशक यान े, य ला जीवना या सव े ांम ये फायद े िमळतात याम ुळे वैयि क जीवन
आिण यवसा ियक कारक द या दो हीची ित ा स ुधारते.
१४. जीवनाची ग ुणव ा स ुधारत े :
वेळेचे भावी यव थापन , जीवनाचा दजा सुधार यास मदत करत े. वेळे या
यव थापनान े, काही सामा य सम या जस ेक तणाव , िनराशा , अपयशाचा अपराधीपणा
आिण व ैयि क आवडीिनवडी जप यासाठी वेळेचा अभाव , इ यादी अगदी सहजपण े
सोडवता य ेतात.
१५. िनराशा कमी करत े :
जे हा आपण धकाधक या आिण क ंटाळवा या िदनचय ला सामोर े जाताना यावसाियक
आिण व ैयि क जीवनात स ंतुलन िनमा ण कर याचा य न करतो , ते हा वेळ हे एकम ेव
साधन असत े जे आप याला अिधक चा ंगले बनव ू शकत े ि कंवा आप याला ते काम
कर यापास ून रोख ू शकते. जे हा आपण मना या इ छ ेनुसार काय क इि छतो त े हा
वेळेचे यव थापन आप याला चा ंगले प रणाम िमळिव यात मदत करत े. आप या व ेळेचे
यो य यव थापन क े यास आपण सव िनराशा द ूर क शकतो . munotes.in
Page 120
120 यव थापन आिण संघटना िवकास १६. मनःशा ंती देते :
िनरोगी आिण रोगम ु जीवनासाठी , कोणालाही मनःशा ंती असण े आव यक आह े.
अ व थता आिण तणाव ह े शांतते या अभावाच े मूळ कारण आह े. हे आप याला
अिन च ेने िवचार कर यास आिण काय कर यास व ृ करत े आिण व ैयि क जीवन
आिण कारक द वर ितकूल प रणाम करत े. वेळेचे ह शारीन े यव थापन क े याने, आपण
वतःसाठी आिण आप या ि यजना ंसाठी ख ूप इि छत व ेळ आिण ल द े यास स म
होऊ शकतो . याच माण े शासक आिण या ं या सभोवतालच े लोक या ं यातील
सामािजक स ंबंध वेळे या यव थापना या मदतीन े मजब ूत होऊ शकतात .
१७. ऊजा पातळी वाढवत े :
भावी व ेळ यव थापन शासका ंची ऊजा पातळी मोठ ्या माणात वाढवत े. वेळेचे यो य
यव थापन क न , न हाताळल ेली काम े आिण अप ूण काम े ठरल े या व ेळेत करता
येतात. वेळेचे यो य यव थापन क े यास चा ंगले प रणाम िम ळतात याम ुळे आपली उजा
पातळी प ूव पे ा वाढत े. यामुळे, लंिबत कामा ंची िच ंता न करता , आपण हातातील
कामावर ल क ि त कर यास स म होतो .
१८. उ म व ेळ िमळतो :
वेळेचे भावी यव थापन शासका ंना चा ंगला व ेळ आिण िव ा ंती देते, याम ुळे तो
पुढील उि ा ंसाठी िवचार क शकतो आिण योजना क शकतो तस ेच य त
िदन मात अडक याऐवजी व ैयि क आिण यावसाियक जीवन स ंतुिलत क शकतो .
याचे कारण अस े क अशा अन ेक गो ी आह ेत याकड े आपण द ुल क शकतो , परंतु
तरीही आप या जग यासाठी या करा या लागतात .
८.२.२ - भावी वेळ यव थापनासाठी साधन े :
जे समँकटेलो या मत े, खालील साधन े अितशय मह वाची आह ेत आिण व ेळ
यव थापनातील सम या िक ंवा आ हान े सोडव यास मदत करतात :
१. ि या / कामांची न दवही :
अनेक िदवस ि या / कामांची न दवही ठ ेव यान े तु ही त ुमचा व ेळ कसा घालवता आिण
तु ही त ुमची सव म कामिगरी क े हा करता ह े समज यास मदत होत े. तुम या वत नात
बदल न करता , तु ही करत असल े या गो ी ि या / कामां या न दवहीत न दवा ; या
नंतर ि या / कामां या न दवहीच े िव ेषण क न त ु ही वेळ वाया घालवणारी िकंवा कमी
फायद ेशीर कामे ओळख यात आिण द ूर कर यात स म होऊ श कता. आपण िदवसा या
कोण या वेळेत सवा त भावी काम करतो ह े देखील आप याला मािहत असल े पािहज े,
जेणेक न आपण या काळात आपली सवा त मह वाची काय पार पाड ू शकतो .
munotes.in
Page 121
वेळ यव थापन
121 २. करावया या कामाची (टू-डू िल ट ) यादी - काय मता िव किसत कर याची
गु िक ली :
दररोज एक ट ू-डू िल ट बनव ून, तु हाला एकाच िठकाणी प ूण करायची असल ेली सव
कामे िमळण े सोपे होते. आपण गो ी िवसरणार अस यास टू-डू िल ट आव यक आह े.
यामुळे जे हा कामाला ाधा य द ेऊन, या मान े गो ी कराल या मान े योजना
बनवता य ेते, यामुळे तु हाला कोण या गो ीकड े ता काळ ल द े याची गरज आह े ते
तु ही सा ंगू शकाल आिण बराच व ेळ तुम या त े ल ात राहील . जर त ु हाला कामा या
अित र भरावर मात करायची अस ेल तर टू-डू िल ट हे एक आव यक साधन आह े.
टू-डू िल ट मुळे खालील गो ची खा ी करता य ेते.
सव आव यक काय पार पाडण े ल ात ठ ेवणे.
सवा त मह वा या कामा ंना आधी हाताळण े आिण ु लक कामात व ेळ वाया न
घालवण े.
मोठ्या सं येने िबनमह वा या कामा ंमुळे तु हाला ताण य ेऊ न द ेणे .
३. मह व व िनकड / अ याव यकता सं युह (मॅि स) (वेळ भावीपण े वापरण े,
केवळ काय मतेने न हे) :
वेळेचे भावीपण े यव थापन करण े, आिण त ु हाला या गो ी सा य कराय या आह ेत
या सा य करण े हणज े केवळ तातडी याच न ह े तर मह वा या गो वर त ुमचा व ेळ
घालवण े. हे कर यासाठी , आिण िदले या कमी व ेळेत काम स ंपिव याचा ताण कमी
कर यासाठी , तु हाला आव यक काम व मह वाच े काम या ंमधला फरक समज ून घेणे
आव यक आह े:
मह वा या ि या / कामांचा जो प रणाम असतो , यामुळे तुमची उि े सा य
होतात .
अ याव यक ि या / कामांकडे व रत ल द े याची गरज अस ते आिण या
बह तेकदा इतर कोणा यातरी उि ा ं या ा ीशी स ंबंिधत असतात .
या सं युहाम ये, दोन िव घटका ंचे मोजमाप आिण एक ीकरण कर या या क पन ेचे
ेय अम े रकेचे माजी अ य आयझ ेनहॉवर आिण डॉ टीफन कोव े यांना िदल े गेले आहे.
आयझ ेनहॉवर अस े हणतात क , "जे मह वाच े आहे ते विचतच तातडीच े असत े आिण
जे तातडीच े आहे ते विचतच मह वाच े असत े" अशा कार े सं यूहची स ंक पना अगदी
संयुि क ठरत े. हे िस "आयझ ेनहॉवर त व " वाप न आयझ ेनहॉवरन े आपली सव
काय यवि थत क ेली. munotes.in
Page 122
122 यव थापन आिण संघटना िवकास कोवेने ही क पना म ु य वाहा त आणली आिण या या सन १९९४ या ‘द सेवन
हॅिबट्स ऑफ हायली इफेि टव पीपल’ या िस यावसाियक पु तकात यान े या
सं युहास ‘अ याव यक / मह वाच े सं युह’ असे नाव िदल े.
खालील आक ृती . १ म ये दश िव या माण े, मह व आिण िनकड / अ याव यकत ेचे
सं यूह काढल े जाऊ शकत े:
आकृती . - १ : मह व आिण िनकड / अ याव यकत ेचा सं युह (मॅि स )
खाली िदल े या पाय या ि या / कामांचे ाधा य ठरव यासाठी सं युहाचा वापर
कर यास मदत करतात :
अ. पिहली पायरी हणज े तु हाला वाटत असल े या सव ि या / कामे आिण क पा ंची
यादी तयार करा . कामावर त ुमचा व ेळ लागणा या येक गो ीचा समाव ेश कर याचा
य न करा , जरी िबनमह वाच े काम अस ेल तरीही .
ब. पुढे, येक ि याकलापा ंना मह व ा - तु ही हे १ ते ५ या मा णात क शकता :
तुमची उि े आिण येय पूण कर या साठी हा उप म िकती मह वाचा आह े याचे हे
मोजमाप आह े. या ट यावर िनकडीची (तातडीची ) काळजी न कर याचा य न
करा, कारण ह े खरे मह व ा कर यास मदत करत े.
क. एकदा त ु ही य ेक ि या / कामांना ला मह व िदल े क , येक ि या / कामां या
िनकडीच े मु यांकन करा . तु ही ह े करत असताना , िदलेले मह व आिण िनकड
यानुसार त ु ही ठरवल े या गो च े िटपण या स ं युहावर क शकता .
ड. आता त ुमचे ाधा य म तयार कर यासाठी खाली वण न केले या रणनीती वाप न
मॅि सचा अ यास करा . munotes.in
Page 123
वेळ यव थापन
123 तातडी ची परंतु मह वा ची नसलेली ि या / कामे हणज े अशा गो ी आह ेत या त ु हाला
तुमचे येय सा य कर यापास ून आिण त ुमचे काम प ूण कर यापास ून रोखतात . वतःला
िवचारा क ही काय पु हा ठरवली जाऊ शकतात िक ंवा काही व ेळा लोका ंना "नाही"
हणण े यो य आह े ि कंवा या ंना वतः सम या सोडव या स ो सािहत करा . असे
के याने, तु ही त ुम या मह वा या ि या / कामांवर जा त काळ ल देऊ शकाल .
४. कृती ाधा य सं युह (मॅि स ) - तुम या स ंध चा प ुरेपूर फायदा क न घ ेणे :
याला प रणाम यवहाय ता सं युह (मॅि स ) देखील हणतात . हे एक साध े रेखांकनतं
आहे जे तु हाला कोण या ि या / कामांना ाधा य ायच े आिण कोण या ि या /
कामांना टाळायच े हे िनवड यात मदत करत े. तुम या व ेळेचा आिण स ंधीचा प ुरेपूर
फायदा कसा यायचा आह े हे या सं युह (मॅि स ) मधुन कळत े.
खाली िदल ेली आक ृती . २, कृती ाधा य सं युह (मॅि स ) दश वते:
आकृती . - २ : कृती ाधा य सं युह (मॅि स )
आले या अंकांचा वापर क न य ेक ि या / कामे कृती ाधा य सं युहावर आरेखून,
आपण आप या य ना ंवर सवा िधक परतावा द ेणारे उप म (कामे) व रत पाह शकतो
आिण सवा त यो य पया य वीका शकतो .
अ. व रत िवजय देणारे उप म (अिधक परतावा , कमी य न ):
हे सवा त चांगले िकंवा फलदायी उप म (कामे) असतात , जे तु हाला त ुलनेने कमी
य ना ंसाठी चा ंगला परतावा द ेतात. हणून, यावर ल क ि त करण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 124
124 यव थापन आिण संघटना िवकास ब. मह वा चे उप म (अिधक परतावा , अिधक य न ):
हे चांगले परतावा द ेत असल े तरी त े पूण हो यास बराच वेळ लागतो – हणज े एक ‘ मुख
क प ’ अनेक ‘ व रत िवजय ’ िमळव ू शकतो . जर त ु ही याम य े गुंतलेले असाल , तर
तु ही त े जलद आिण काय मतेने पूण के याची खा ी करा आिण त ु ही श य ितत या
लवकर त ुमची कामे पूण करा.
क. वेळकाढ ू काय (कमी परतावा , कमी य न ):
हे कर याब ल जा त काळजी क नका – जर त ुम याकड े मोकळा व ेळ अस ेल तर त े
करा, परंतु दुसरे काही चा ंगले आ यास त े सोडून ा.
ड. िबनफाय ाची काय (कमी परतावा , अिधक य न ) :
ही काम े टाळणे यो य असत े कारण ते केवळ कमी परतावा च देत नाहीत , तर ते वेळेचा
अप यय करतात , याचा इतर वापर करण े अिधक चांगले होईल .
हा सं युह वापर यामागील त व ह े आहे क , तु ही प ूण क इि छत असल े या येक
ि या / कामाला दोन प र माणांवर गुण िमळ तात – पिहल े हणज े या ि या / कामा या
प रणामावर आिण द ुसरे हणज े यासाठी लागल े या य ना ंवर.
५. य य याचे (अडथळा ) यव थाप न करा : ल क ि त ठेवा. तुम या व ेळेवर
िनयं ण ठ ेवा :
कामात दररोज य ेणारे य यय हा त ुमचा व ेळ भावीपण े यव थािपत कर यात मह वाचा
अडथळा ठ शकतो आिण श ेवटी त ुम या यशात अडथळा ठ शकतो . हे अडथळ े
हणज े फोनकॉ स , ईमे स, येता-जाताच े संभाषण , तुम या ऑिफसम य े थांबलेले
सहकारी िक ंवा अनप ेि तपण े तुमचे ल व ेधून घेणारे आिण अस े करताना , तुम या
हातातील कामापास ून ल िवचिलत करणार े असे इतर काहीही अस ू शकत े. य यया ंवर
िनयं ण ठ ेव याची ग ु िक ली हणज े ते काय आह ेत आिण त े आव यक आह ेत क नाही
हे जाणून घेणे आिण आप या द ैनंिदन व ेळाप कात या ंची योजना करण े.
अ. य यय न दवही ठ ेवा:
जर य यया ंमुळे तुमचा व ेळ आिण ऊजा सात यान े वापरली जात अस ेल िकंवा याम ुळे
तुमचे वेळाप क वारंवार बदलत अस ेल आिण िवल ंब होत अस ेल, तर य यय न दवही
ठेव याची व ेळ आली आह े असे आपण समजाव े.
आकृती . ३ य यय न दवहीम य े दश िव या माण े एका िदवसात त ु हाला य ेणा या
य यया ंची ही एक साधी न द करावयाची आहे. munotes.in
Page 125
वेळ यव थापन
125
आकृती . - ३ : य यय न दवही
ब. य यया ंचे िव ेषण करा आिण यावर िवजय िमळवा :
तुम या य यय न दवहीम य े तु हाला आढळल े या य यया ंचे िव ेषण कर यासाठी
आिण यावर िवजय िमळव यासाठी , थम य यय व ैध आह े क नाही त े पहा.
क. तुमचा फोन त ुम या कामासाठी वापरा (तुम या िव नाही ) :
दूर वनी य यया ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी थोड ेसे िनयोजन क े याने तु ही त ुमचे बरेचसे
काम प ूण क शकता , याचा अन ेकांना िदवसभर अन ुभव य ेतो. तु ही िनधा रत
कालमया देवर काम करत अस या स िकंवा तु ही जा त ल द े याची आव य कता
अस या स (आिण य यय नसाव े), नकॉल (फोन) कर या साठी तुम या
हॉइसम ेलचा वापर करा िक ंवा त ुम यासाठी संदेशवहनासाठी (दळणवळणासाठी /
संभाषणासाठी ) सहा यक ठ ेवा. खरं तर, ही दूर वनीची व ेळ तुम या व ेळाप कात
िनयोिजत क ेली जाऊ शकत े आिण याम ुळे तुम या कामा या िदवसाचा एक सामा य
भाग बन ू शकत े.
ड. ास (िव ाम िक ंवा िवराम ) या – िव ास ठ ेवा :
जे हा य यय य ेतो ते हा, बह तेक य यय ह े खरोखर स ंकट- े रत नसतात याम ुळे कृती
कर याप ूव थोडा व ेळ घेणे य ेकासाठी सव म अस ू शकत े. प रि थतीचा िवचार
कर यासाठी काही व ेळ या . ास (िव ाम िक ंवा िवराम ) या आिण आप या
डो यातील िवचार प करा. काही िमिनटा ंपैक एक अगदी एक छोटासा िव ाम िक ंवा
िवराम , प रि थतीच े अचूक मू यांकन कर यात आिण यो य र या िति या द े यास खूप
मदत करतो .
munotes.in
Page 126
126 यव थापन आिण संघटना िवकास इ. "नाही" हणायला िशका :
जे हा त ु ही य त असाल आिण दुसरे कोणीतरी त े काम हाताळ ू शकत अस ेल; जर त े
मह वाच े काम नस ेल िकंवा ते नंतर केले जाऊ शकत अस ेल; त हा त ु ही िवन ं या िक ंवा
काया ना "नाही" हणण ेच यो य मानाव े.
फ. ‘उपल ध ’ आिण ‘अनुपल ध ’ वेळ:
एक सोपी पण भावी गो हणज े तु ही के हा उपल ध असता व के हा नसता ह े
लोकांना मािहत क न ा . तुम या ‘अनुपल ध व ेळेत’ जर लोका ंना आव यक अस ेल
तरच या ंनी तु हाला स ंपक करावा ह े लोका ंना मािहत असाव े.
ग. ‘फ आम ं ण’ वेळ पाळण े:
तु ही या य शी अन ेकदा बोलता यां यासाठी िनयिमत व ेळाप क तयार करा . या
लोकांना चचा कर यासाठी आव यक असल े या गो ची एक यादी ठ ेव यास सा ंगा,
जेणेक न त ु ही एकाच व ेळी सव मु ांचा अ ंतभा व क शकता आिण वतःला त ेच
कर यास भाग पाडा . कधीही चचा कर यास य ेऊ देणे चांगले असत े, परंतु आपण
आप या काय े ात चचा कर यास य ेऊ िदल े या लोकांची स ं या मया िदत क ेली
पािहज े आिण आपण आपला उ ेश पूण के यानंतर आपण वत : ला या कामापास ून
अिल कल े पािहज े.
ह. अिनय ंि त य यय :
हे असे य यय असतात , जे िकतीही य न क ेले तरीही त ु ही िनय ं ण क शकत नाही .
बह तेक लोक अिधक सोयी कर वेळाप क कर यात आन ंिदत असतात , परंतु जे हा ह े
वेळाप क यवि थत काय करत नाही , ते हा य ययक या ला थांबवू नका आिण
बोल यात ग ुंतू नका. य ययक या ला थेट मुद् ापय त जा यासाठी ो सािहत करा आिण
िदलेली वेळ संपेपय त िनराकरण होत नसेल, तर पु हा भ ेट याची व ेळ ाआिण प ु हा,
यावर ठाम राहा .
६. द तर कला (तुमची कागदप े आिण त ुमचा व ेळ यव थािपत करण े) :
अ. वेळेचे यव थापन :
िनयिमत कामा या िदवशी , आपण अन ेक द त ऐवज, सादरीकरण े, रेखांकने आिण इतर
द तर े (फाईल ) हाताळतो . सव िठकाणा ंह न मािहतीचा झोत य ेत असतो यावर
आप याला ि या करण े आव यक असत े आिण आप याला आव यक अस ेल ते हा
यो य वेळी ही मािहतीची द तर े (फाईल ) उपल ध होऊ शकतात .
ब. मािहतीच े काय मतेने यव थापन करण े :
जे हा त ु हाला सहकारी , िव ेता िक ंवा ाहकाकड ून एखादी फाइल ई -मेलम य े ा
होते, ते हा ती काही फो डरम य े "आ ा ती बाजुला ठेवा" असा मोह होतो . काही munotes.in
Page 127
वेळ यव थापन
127 काळान ंतर, अशी अन ेक कागदप े तयार होतात , याम ुळे खूप ग धळ होतो . तु ही
कुठेतरी ठेवलेली मािहती शोध यात तास न्-तास मौ यवान व ेळ घालव ू शकता , कारण
द तराचे (फाईलच े) नाव िवसरण े सहज श य आह े – िकंवा ते कुठे ठेवले आ ह े हे
िवसरण े देखील सहज आह े. हणून, द तरांचे (फाईल ) यव थाप न कर यासाठी अिधक
चांगली प ती लागू करण े आव यक असत े.
क. भावी द त र यव थापन :
१) अनाव यक कागदप ा ंचे जतन टाळण े.
२) तुम या फाइ स आिण फो डस ना नाव द े यासाठी एक स ुसंगत प त राबवा .
३) संबंिधत द तऐवज एक साठवा , मग या ंचा कार कोणताही असो .
४) पूण झाले या कामापास ून सु असल ेले काम व ेगळे करा.
५) फो डर अित र भरण े टाळा .
६) तुम या द त रीकरणाची (बॅकअप ) दुसरीकड े सुरि त त ठ ेवली अस याची खा ी
करा.
ड. नुसार त ुम या फायल या कामा ंचा म ठरवा :
१) तारखा ंनुसार द त रांचे (फाइ स ) आयोजन करा.
२) आवृ ी मा ंकानुसार द तरांचे (फाइ स ) आयोजन करा.
आपली गती तपासा (Check your Progress ):
अ) रका या जागा भरा :
१. वयंिश त आिण ढिन य ________ वाढवतो.
२. वेळेचे यव थापन आप याला जाणीवप ूव क _______ कर यात मदत करत े.
३. दररोज एक _______ बनवून, तु हाला एकाच िठकाणी प ूण करायची असल ेली
सव कामे िमळण े सोपे होते.
४. ______ वर िनय ं ण ठ ेव याची ग ु िक ली हणज े ते काय आह ेत आिण त े
आव यक आह ेत क नाही ह े जाणून घेणे.
५. एक छोटासा _______ प रि थतीच े अचूक मू यांकन कर यात खूप मदत करतो .
munotes.in
Page 128
128 यव थापन आिण संघटना िवकास ब) टीपा िलहा:
१. वेळेचे यव थापन
२. भावी व ेळ यव थापनाच े मह व
३. भावी व ेळ यव थापना साठी साधन े
४. मह व व िनकड / अ याव यकता सं युह
५. कृती ाधा य सं युह
क) यो य जोड ्या जुळवा:
अ ब १. व रत िवजय देणारे
उप म अ ही काम े टाळा
२. मह वाच े उप म ब श य ितत या लवकर कामे पूण करा
३. िबनफाय ाची काय क जर त ुम याकड े मोकळा व ेळ अस ेल तर ते करा
४. वेळकाढ ू काय ड यावर ल क ि त करा
८.३ वैिव यता हाताळण े (ADDRESSING DIVERSITY )
जगा या सतत वाढ या जागितक करणाम ुळे कामगार बाजार आिण स ं थांम ये वाढ या
िवषमत ेला कारणीभ ूत घटका ंम ये वाढ झाली आह े. हे घटक हणज े लोकस ं याशा ीय
बदल (युरोिपयन द ेशांचे वैिश ्य), मनु यबळाच े घटत े माण आिण यासोबतच
मनु यबळाची वाढती मागणी , मिहला ंचा वाढता रोजगार आिण थला ंत रता ं या अिधक
समाव ेशासाठी क ेलेले य न (चाटा डेरि ह फा ट , २०१४ या अ यासान ुसार) होत.
कामगारा ं या भौगोिलक गतीिशलत ेम ये दुचाक , बस इ यादी साधना ंसह कामगारा ंचे
एका िठकाणाह न द ुसरीकड े जाण े समािव असत े तर कामगारा ं या यावसाियक
गितशीलत ेम ये कामगारा ंची नवीन नोकरी , उ ोग बदलण े, इतर े ांम ये बदली
इ याद चा समाव ेश असतो . दुस या अथा ने सांगायचे झाल े तर, कामगारा ंची गित शीलता
आिण काय बल हणज े कौश य स ुधार याची आिण पदो नती घ े याची िक ंवा इतर
नोक या ंचा फायदा घ े याची कामगाराची मता होय . या कार या गितशीलत ेला
ऊ व गामी गितशीलता अस े हणतात यासाठी अन ुभव, ान, सां कृितक यो यता ,
इतरांकडून वीक ृती इ याद ची आव यकता असत े. म आिण कम चा-यां या
गितशीलत ेम ये अनेक अडथळ े आह ेत जस े क शारी रक आिण मानिसक मता ,
भौगोिलक अडथळ े, िश ण पातळी आिण क ुटुंबा संबंिधत जबाबदा या .
munotes.in
Page 129
वेळ यव थापन
129 ८.३.१ – या या :
१. कॉ स न े (२०१३ म ये) वैिव यत ेची या या खालील माण े िदलेली आह े.
"वैिव यता हणज े प रभािषत रोजगार िक ंवा बाजार यव थापनातील एक अि त वात
असल े या लोका ंमधील सामािजक सा ं कृितक ओळखा ंमधील फरक ."
कम चा या ंची वैिव यता - वांिशक वारसा , वंश, ल िगक अिभम ुखता यासारख े मानवाशी
संबंिधत फरक . मानिसक / शारी रक मता आिण व ैिश ्ये, वय आिण िल ंगहे कंपनी या
कम चा या ंम ये बदल यासारख े नसतात .
२. टोनर आिण रस ेल-चॅिपन(१९९७ म ये)
वैिव यता यव थापन ह े सं था मक स ं कृती िनमा ण कर या या ि य ेशी स ंबंिधत
आहे याम य े काय बलातील फरक समजला जातो आिण म ू य ठरवल े जाते. याम य े
येक य चा प ूण तःउपयोग क न घ े याची स ंधी असत े. ही एक नवीन रचना आिण
ीकोन थािपत कर याशी स ंबंिधत आह े, याम य े वैयि क फरका ंची भ ूिमका
िनयंि त करणा या मु य म ू यांचा एक नवीन स ंच िवकिसत क ेला जाऊ शकतो ,
हणज ेच संघटना मक स ं कृतीला प ुनक ि त करण े आिण प ुनर चना करण े होय.
३. याि क व क ुमार (२०१२ म ये) यांनी वैिव यत ेम ये वीक ृती आिण आदर या ंचा
समाव ेश होतो अस े मत य क ेले आहे. हे येक कम चा या तील व ंश, वांिशकता , िलंग,
ल िगक अिभम ुखता, सामािजक -आिथ क ि थती , वय, शारी रक मता , धािम क आिण
राजक य ा िक ंवा इतर िवचारसरणी या र ेषेवर असणारा अन य फरक समज ून
घे यास मदत करत े. वैिव यत ेचे यव थापन श ंसनीय आह े कारण त े िविवध
कामगारा ं या सज नशील , सां कृितक आिण स ं ेषण मता ंचा वापर कर यास आिण
सं थेची धोरण े, उ पादन े आिण ाहक अन ुभव स ुधार यासाठी या कौश या ंचा वापर
कर यास स ं थांना मदत करत े.
४. डाईक (२०१३ म ये) यां यानुसार, काय थळातील वैिव यत ेची या या व ंश, िलंग,
वय, वग यांचा िवचार न करता व ैयि क फरक ओळखण े, समजून घेणे आिण वीकारण े
अशी क ेली जाऊ शकत े. (इंटरनॅशनल जन ल ऑफ एक ेडिमक रसच इन िबझन ेस अँड
सोशल साय स ेस)
८.३.२ - मानव स ंसाधन प रवत िनयता िनधा रत करणार े घटक :
१. िश ण आिण िश ण :
माची गितशीलता ही , िमक िकती माणात िशि त आिण िशि त आह े यावर
अवल ंबून असत े. उ च िक ंवा अिधक य स ुिशि त आिण क ुशल अस ेल तर एका
यवसायात ून िकंवा एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी जा याची याची श यता जा त
असत े. भौगोिलक आिण अन ुलंब गितशीलता ही िश ण आिण िश णावर ख ूप
अवल ंबूनअसत े. munotes.in
Page 130
130 यव थापन आिण संघटना िवकास २. आयु यात उ च थानी पोच याची इ छाश :
कामगारा ंची जीवनात वाढ हो याची आ ंत रक इ छा गितशीलता िनि त करत े. जर
कामगार आशावादी आिण यापक मनाच े असतील तर त े इतर नोक या आिण िठकाणी
जातील . अशाव ेळी भाषा , सवयी , धम जात इ यादीतील फरक या ं या हालचालीत
अडथळा ठरत नाहीत .
३. वाहत ूक व दळणवळणाची साधन े :
वाहतूक आिण दळणवळणाची स ुिवकिसत साधन े कामगारा ं या गितशीलत ेला ो साहन
देतात. कामगाराला मािहत आह े क घरी आणीबाणी या प रि थतीत आपण आप या
कुटुंबाशी द ूर वनीवर सहज स ंवाद साध ू शकतो िक ंवा देशा या आत ेनने ि कंवा तो
परदेशात अस यास िवमानान े येणे जाणे क शकतो .
४. सामािजक मा ंडणी/ यव था :
कामगारा ंची प रवत िनयता सामािजक रचन ेवर देखील अवल ंबून असत े. जाित यव था
आिण स ंयु कुटुंब प तीच े वच व असल े या समाजात कामगारा ंची प रवत िनयता
नसते. परंतु जेथे संयु कुटुंब आिण जाित यव था अि त वात नाही िक ंवा कुटुंबाचे
िवघटन झाल े आहे, तेथे कामगारा ंची प रवत िनयता वाढते.
५. कृषी िवकास :
िवकिसत क ृषी े ाम य े िकंवा जेथे कृषी िवकास आह े तेथे कामगार हंगामात जा त
लोकस ं येकडून कमी लोकस ं ये या भागात जातात .
८.३.३ - वैिव यता यव थापना या काही सव म प ती :
(अॅशले एम. गुइ ोझ , िलंडसे एम. कोटरबा आिण ड ॅिनयल आर . डेिनसन या ं या
काय थळा या वैिव यत ेवरील स ंशोधनान ुसार)
अशा अन ेक गो ी आह ेत या स ं था कामा या िठकाणी वैिव यत ेचा जा तीत जा त
फायदा िमळव यासाठी क शकतातआिण िविवध काय बल यश वी र या एकि त
करणे.
१. वैिव यता यव थापन उप म तया र करण े :
एका मता आिण िशक याची स ंधी हण ून वैिव यता यव थापन उप म तयार करा .
मागील स ंघष िकंवा भेदभाव अधोर ेिखत करणा या रीतीन े वैिव यत े या उप मा ंची रचना
के याने काय बल वैिव यता यश वी र या यव थािपत कर या या स ं थे या मत ेवर
नकारा म क प रणाम होऊ शकतो . िश ण आिण एका मत े या ि कोनावर जोर िद यान े
यव थापन आिण कम चारी या दोघा ंवरही ेरक भाव पडतो आिण वैिव यता
काय माच े दीघ कालीन यश स ुिनि त क शकतो . munotes.in
Page 131
वेळ यव थापन
131 २. व र यव थापन बा ंिधलक आिण उ रदािय व सुिनि त करण े :
कोण या ही सं था मक बदला या उप मा माण े, व र यव थापनान े काय थळा या
वैिव यत ेब ल या ंची वचनब ता दिश त करण े आव यक आह े आिण स ं थेम ये
वैिव यता धोरणे यश वी र या अ ंमलात आणली ग ेली आह ेत हे पाह यासाठी वतःला
आिण इतरा ंना जबाबदार धरल े पािहज े.
३. वैिव यत ेचे िववेचन करण े:
यवसाया या एक ूण काया साठी वैिव यता िकती मह वाची आह े हे प करा , मग त े
एखा ा िवभागा मधील नवीन ाहका ंना आकिष त करण े असो ज े परंपरेने तुमचे ाहक /
प कार नसतात िक ंवा तुम या कम चा या ंम ये नावी य वाढवण े असो - नवीन वैिव यता
धोरण क ंपनीला कशा कार े फायदा द ेईल याचा िवचार क ेला पािहज े.
४. सव कम चा या ं या वैिव यत े या म ू यावर जोर द ेणे:
एका लोकस ं या शा ीय गटावर वैिव यत े या उप मावर ल क ि त करण े, उदाहरण
ायच े झाल े तर, मिहला , काही वेळा अशा कम चा या ंवर ुवीकरणचा भाव टाक ू
शकतात ज े उप माच े ल य नसतात . या य ेनुसार वैिव यता हणज े "फरक िब ंदू" जो
येक य कड े असतो . सव कम चा या ं या वैिव यत ेला मह व द ेऊन कम चा या ंना
एकाच फलकाखाली एक क ेले जाणे आव यक असत े.
५. काय संघ िकंवा िवभागा या एकज ुटीवर जोर द ेणे:
अंत गट/ बा गट या ंचा भाव कमी कर यासाठी , काय समूहांना स ंघ-िनमा ण
वा याया ंम ये गुंतवा ज े सं ेषण आिण काय ि याकलापा ंचे एक ीकरण तस ेच
एखा ा या काय गट िक ंवा सं थेम ये अिभमान िनमा ण कर यास मदत करता त.
६. थािपत सं युहां ारे (मेि स ार े) वैिव यता यव थापन काय मां या
प रणामकारकत ेचे मू यांकन करण े:
वैिव यता काय मा या भावीत ेचे मू यांकन कर यासाठी यो य म ेि क ओळखण े आिण
वेळोवेळी या ंचे िनरी ण करण े. मेि सम य े कंपनी या लो कसं याशा ीय वभावाच े
िनरी ण करण े िकंवा वािष क कम चारी मत सव णातील ा ंचा समाव ेश अस ू शकतो जो
कम चा या ंना वैिव यत े या सभोवतालची स ं कृती िक ंवा िविवध कम चा या ंना एकि त
कर यासाठी अि त वात असल े या कोण याही अडथ या ंब ल या या ं या
समजाब ल िवचारतो .
८.३.४ - कामा या िठकाणी वैिव यता सुधार यासाठी काही इतर स ूचना -
कंप या या ं या कामा या िठकाणी वैिव यता सुधा शकतात अस े अनेक माग आहेत,
यापैक काह चा खाली समाव ेश केलेला आह े.
munotes.in
Page 132
132 यव थापन आिण संघटना िवकास १. आदर :
सव कम चा या ंना या ंची सा ं कृितक पा भूमी, िलंग, वय इ यादी िवचारात न घ ेता,
स मानान े आिण आदरान े वागवल े पािहज े.
२. चांगले नेतृ व :
कंपनीचे नेतृ व कम चा या ंसाठी चा ंगले आदश असाव े. यांनी सव कम चा या ंसाठी
सुरि तता तयार कर याब ल जाण ून घेणे.
३. चच साठी आम ंि त करण े :
कम चा या ंना अस े वाटण े आव यक आह े क या ंचे ऐकल े जाते. पारदश क असण े आिण
काय संघ सद या ंम ये चच ला आम ंि त करण े मह वाच े आहे.
४. माग दश न :
िविवध काय थळ माग दश न काय मां ारेसमज तयार करण े आिण वाढ करण े यो य
असत े. वेगवेग या पा भूमीतील माग दश क आिण िश य य ेकाला व ेगवेग या
ीकोना ंची सखोल मािहती िमळिव यात मदत कर यासाठी एक जोडल े जाऊ
शकतात . जा तीत जा त न ेतृ व पदा ंसाठी, वैिव यप ूण कम चारी िवकिसत कर यासाठी
माग दश न काय म द ेखील साधन े ह ण ून वापरल े जाऊ शकतात . माग दश न संगणक
आ ावली ार ेिविवध काय थळ माग दश न काय म स ु करण े आिण यव थािपत करण े
सोपे आहे.
केरी डॅिनयल आिण ित या टीमन े सोशल िलखाण ( लॉग)
blog.smarp.com/diversity -and-inclusion -best-practices -focus -on-in-
2020 वर सादर ( सा रत ) केले या इतर काही स ूचना खालील माण े आहेत:
(१) आपुलक ची भावना थािपत करण े :
कम चा या ंची कामिगरी सव म हो यासाठी या ं यात आप ुलक ची भावना थािपत
करणे मह वाच े आ हे. आपुलक ची भावना असण े ही सवा त मह वाची मानिसक गरज
आहे जी कम चा या ंना या ं या िनयो े आिण स ं थांशी जोडल ेले वाट यासाठी प ूण करण े
आव यक आह े.
(२) तुम या सव कम चा या ंना या य वागण ूक देणे :
कम चा या ंना म ू यवान वाटण े आिण वीकाराह वाटण े यासाठी िन प ता ही एक
मह वाची प ूव शत आहे. वेगवेग या पा व भूमीतील कम चा या ंसाठी अयो य पगार आिण
लाभ याम ुळे कामा या िठकाणी अ वा यकर स ं कृती आिण वैिव यत ेचा अभाव िनमा ण
होतो.
munotes.in
Page 133
वेळ यव थापन
133 (३) वाढी या समान स ंधी देणे :
वाढीची स ंधीही क ंप यांम ये ितभा आकिष त करणारा आिण िटकव ून ठेवणारा म ु य
घटक आह े. हणून, िनयो या ंनी या ं या कम चा या ंना वाजवी आिण समान वाढ आिण
कारक द गती या स ंधी दे याबाबत सावधिगरी बाळगण े आव यक आह े.
(४) नोकरी वण ने आिण नोकरी या जािहराती प ुनिल िखत करण े :
तु हाला अिधक व ैिव यप ूण ितभा आकिष त करायची अस यास , तु ही त ुम या
नोकरी या जािहरातीम य े वापरत असल ेली भाषा मोठा फरक पडत असत े.
(५) नवक पना आिण सज नशीलत ेला समथ न देणे :
वैिव यप ूण काय थळ तयार कर यासाठी , कंप यांनी या ं या स ं थांम ये सज नशीलत ेचे
समथ न केले पािहज े. नावी य आिण सज नशीलता ह े तुम या म ु य यावसाियक
उि ा ंपैक एक नस यास , कामा या िठकाणी वैिव यता िनमा ण करण े आिण राखण े
कठीण होईल .
(६) कम चा या ंना वैिव यता आिण ितचे अंतभु तीकरण (समाव ेश) यािवषयी िशि त
करणे :
तुम या स ं थेम ये काम कर यासाठी वैिव यता आिण ित या अ ंतभु तीकरणा (समाव ेश)
साठी, कम चा या ंना या उप मा ंना समथ न दे यासाठी फायद े आिण सव म
प त ब ल िशि त करण े आव यक आह े.
(७) संघकाय व सहयोग या ंना समथ न देणे :
संघकाय व सहयोग या ं या समथ नाची अप े ा कम चारी या ं या िनयो याकड ून
करतात . यामुळे, तुम या स ं थेम ये अिधक व ैिव यप ूण कम चारी वग आकिष त
कर यासाठी आिण ठ ेव यासाठी , सहयोग ह े तुम या क ंपनी या म ु य म ू यांपैक एक
असल े पािहज े.
(८) कामा या िठकाणी लविचकत ेचे समथ न करण े :
कामा या िठकाण या वैिव यत ेवरील स ंशोधनात अस े आढळ ून आल े आहे क िविवध
कम चा या ंना आकिष त कर यासाठी काय थळावरील सव म धोरणा ंपैक एक हणज े
लविचकता . एका पी .ड लु.सी. या सव णात अस े आढळ ून आल े क , जु या िपढ ्यां या
तुलनेत, िम ल ेिनअ स व ॅ यू कंपनी काय -जीवन स ंतुलना या सं कृतीला समथ न देते.
यामुळे, लविचक कामाची िठकाण े आिण तास पुरव यान े तु हाला अिधक व ैिव यप ूण
कम चारी आकिष त कर यात आिण िटकव ून ठेव यास मदत होत े.
munotes.in
Page 134
134 यव थापन आिण संघटना िवकास (९) कम चारी भरती ि य ेची पुनर चना करण े :
भरतीम य े, उमेदवार कोण या क ंपनीत काम करतात िक ंवा ते कोण या शाळ ेत गेले यावर
ल क ि त क े याने उमेदवार वािहनीची वैिव यता कमी होऊ शकत े. तथािप , एक व ैध
आिण िव ासाह यि म व म ू यमापन ह े उमेदवारा ंचे यि म व ग ुण, ेरणा आिण
कौश य े मोज यासाठी उ म साधन े आहेत.
(१०) सं थे या सव तरांवर वैिव यता आिण अंतभु तीकरणा (समाव ेशा)चा चार
करणे :
वैिव य आिण अंतभु तीकरण (समाव ेश) उप म काय कर या साठी, तुम या कंपनी या प
दानु मातील सव तरांनी ते समज ून घेणे आिण समथ न करण े आव य क आह े.
८.४ मतभेद (िवरोध / संघष ) यव थापन (CONFLICT
MANAGEMENT )
मतभेद (िवरोध / संघष ) हा मानवी जीवनाचा अिवभा य भाग आह े. जे हा जे हा स ंवाद
होतो त े हा मतभेद (िवरोध / संघष ) होतो. याची या या करता य ेत नाही . जे हा
एखादी स ं था स ंघात (गटाम य े) काम करत असत े त हा मतभेद (िवरोध / संघष ) ही
एक सतत ि या असत े. मतभेद (िवरोध / संघष ) टाळता य ेत नाही कारण तो
काय संघाचा ए क अप रहाय पैलू आहे. मतभेद (िवरोध / संघष ) हा वत नाचा प रणाम
आहे. तो नकारा मक अस ू शक तो. परंतु सं थे या वाढीसाठी त े काय संघाम य े
आव यक असत े. जर एखा ा स ं थेम ये कोणताही काय मतभ ेद (िवरोध / संघष )
नसेल तर ितथ े कािहतरी छ ु या गो ी असा यात , या भिव यात अचानकपण े वर य ेऊ
शकतात आिण प ुढे जाऊन या स ं थेला हािनकारक ठ शकतात . बदलासाठी
अवल ंिबले या नवीन योजना िक ंवा धोरणा ंना िमळाल ेला ितसाद हणज े मतभ ेद
(िवरोध / संघष ).
काही घटना ंम ये, संघटना मक वाढीसाठी काही स ंघष चांगले असतात , परंतु इतर
बह तेक संघष सं थे या िनरोगी वातावरणासाठी चा ंगले नसतात . ते यव थापक य
धोरणा ंना आ हान द ेत असतात . संघष हे यव थापक य रणनीत सह व ेळेवर सोडवल े
जाणे आव यक असत े.
िविवध कारच े संघष िवकिसत होण े हा स ंघ ि य ेचा नैसिग क भाग आह े. जे हा
िवरोधाभास नकारा मकत ेने पािहल े जातात , यावेळी जर का ते यो य र या यव थािपत
केले गेले तर याच े फायद ेच होत असतात . संघ यव थापक चा ंगले सामािजक स ंबंध
िटकव ून ठेव या या ह ेतूने संघष यां या वत : या प तीन े यव थािपत करतात आिण
उ च दजा चे प रणाम िवकिसत करतात .तणाव आिण इतर ितक ूल प रणाम
टाळ यासाठी स ंघष यो य व ेळी ितब ंिधत करण े आव यक आह े. अशा प रि थतीत
संघष यव थापन आपली भ ूिमका बजाव यास प ुढे येते. munotes.in
Page 135
वेळ यव थापन
135 संघष यव थापन हा यव थापक य कौश याचा भाग आह े कारण स ंघष हा काय संघांचा
एक भाग आह े. सं थेचे अंितम काय पूण कर यासाठी स ंघाम य े िनमा ण झाल े या
सम या ंचे उ म िनराकरण कर यासाठी िविवध तरा ंवर िविवध कारच े संघष
यव थािपत करण े आव यक आह े.
८.४.१ - या या :
१. अँडरसन (१९९० ) आिण बट न (१९८७ ) असे सांगतात क स ंघष यव थापनास
िव तृत उपयोग (वापर) करता य ेतात. बट न (१९८७ ) पुढे सांगतात क स ंघष
यव थापनाच े मह वप ूण वैिश ्य हणज े िववाद यव थािपत कर यासाठी िक ंवा संघष
वाढू नये हण ून यथाि थती ार े केलेला हा य न असतो . संघष िनराकरण हणज े
संघषा चे कारण हाताळण े ि कंवा दूर करण े हे संघषा चे नकारा मक प रणाम कमी
कर यासाठी आिण सहभागी सव प ांसाठी सकारा मक प रणाम वाढिव यासाठी तयार
केले या त ं ांचा आिण क पना ंचा संदभ देते.
२. ँक आरसी ड े िवट यां या मत े, संघष यव थापन हणज े िवसंगती िक ंवा मतभ ेद,
उदाहरणाथ , िभ न मत े, उि े आिण गरजा या ं याशी यवहार कर याची ि या हण ून
केली जाऊ शकत े. भावी स ंघष यव थापन त ं , संघषा चे नकारा मक प रणाम
मया िदत िक ंवा ितब ंिधत करत े, तसेच अप रहाय पणे संघष न सोडवता संभा य
फायद ेशीर भाव वाढवत े.
८.४.२ - संघष यव थापन धोरण े:
दरेश (२००२ ), ीन व इतर (२००२ ) आिण ह ॅ सन (२००३ )नुसार,संघष प रि थती
य ना चिलत स ंघषा ला ितसाद द े यासाठी अिधक यो य मानणारी श ैली
िनवड याची स ंधी द ेतात. खालील स ंघष यव थापन श ैली आह ेत या श ै िणक
यव थापका ं ारे यां या शाळा ंम ये िवरोधाभास हाताळ यासाठी वीकार या जाऊ
शकतात .
१. सम या सोडव याची सहकार रणनीती :
ही शैली वापरताना , लोक उपाय शोध याचा य न करतात ज े यांना या ं या आवडी
पूण कर यात मदत करतील आिण य ेकाला चा ंगले संबंध राख यास मदत करतील .
डॉि फन या श ैलीचे उदाहरण आह ेत. ते िश ी वाजवतात आिण एकम ेकांशी स ंवाद
साध यासाठी ि लक करतात आिण सहकाया ने अ न पकडतात आिण मदतही मागतात .
परंतु, ते प रि थतीन ुसार इतर श ैली िनवड ू शकतात ( ीन, लेनफोड व लो , २००२ ;
हॅ सन, २००३ ).
कम चारी कसा ितसाद द ेतो आिण स ंघषा चे िनराकरण करतो या माण े या कम चा याच े
यश स म होत े. केनेथ ड य ू. थॉमस आिण रा फ एच . िकलमन यां यानुसार
यव थापकान े अनुसरण कर यासार या पाच स ंघष शैली आहेत: munotes.in
Page 136
136 यव थापन आिण संघटना िवकास
आकृती . - ४ : थॉमस -िकलमन स ंघष शैली साधन े
२. पधा करण े :
ही शैली िनवड याचा अथ असा असतो क एखादी य इतर कोणा याही वार याला
ाधा य द ेत आह े. काही लोक ज े ही श ैली वापरतात त े यांना हव े ते िमळिव यासाठी
खूप य न करतात मग त े एकम ेकांतील म ै ी खराब होईल िक ंवा नाही यािवषयी िवचार
करीत नाहीत . ‘िसंह’ हे या श ैलीचे तीक आह े. उदाहरणाथ , जे हा िस ंहाचे कुटुंब भुकेले
असत े, ते हा िस ंह आप या ताकदीचा वापर क शकतो आिण अ न िमळव यासाठी
मोठ्याने गज ना क शकतो , कारण त े कुटुंबासाठी मह वाच े आहे(दरेश, २००२ ; ीन व
इतर,२००२ ).
३. तडजोड करण े :
ब याचदा , जे हा लोका ंना यां या काही आवडी प ूण करण े मह वाच े असत े, त हा अस े
लोक ही श ैली िनवडतात , परंतु सव च लोक िह श ैली िनवडतात अस े नाही. यांचे असे
हणण े असत े क आपण काहीही न कर याप े ा चा ंग या गो ीसाठी आपल े मतभ ेद
िवभािजत क यात . ‘झे ा’ हे या श ैलीचे तीक आह े.झे ा या अनो या व पाव न
असे िदसत े क तो काळा िक ंवा पांढरा घोडा आह े याची याला पवा नाही , हणून तो
“फरक िवभािजत करतो ” आिण काळ े आिण पा ंढरे प े िनवडतो , परंतु प रि थतीन ुसार
तो इतर श ैली िनवड ू शकतो ( ीन व इतर .,२००२ ; हॅ सन, २००३ ).
४. टाळण े :
ही शैली िनवडणार े लोक स ंघषा त पडत नाहीत , ते असे हणतात क "तु ही िनण य या
आिण मला यात ून सोडा ". ‘कासव ’ हे या श ैलीचे तीक आह े, कारण त े येकापास ून
दूर जा यासाठी याच े पाय आिण डोक े या या श ेलम य े ओढून सव काही टाळ ू शकत े. munotes.in
Page 137
वेळ यव थापन
137 ते इतर श ैली देखील िनवडत े, कारण त े नेहमी या या श ेलम य े राहण े आव यक नसत े
( ीन व इतर ., २००२ ; हॅ सन, २००३ ).
५. सहयोग करण े :
िह सवा त फायद ेशीर शैली आहे. िह ‘टाळण े’ या शैली या पर पर िव आह े.यात,
सामुिहक सम य ेचे संपूण पणे िनराकरण कर याक रता एक प रप ूण समाधान
शोध यासाठी िवरोधी प ा ंसोबतकाम कर या या ऐि छक य ना ंचा समाव ेश
होतो. याचबरोबर , यात पर पर सम या ंवर सज नशील उ र े शोध याचा य न करण े व
इतर य या अ ंत ीतून वतःला सम ृ करण े हे समािव असत े.
६. सामाव ून घेणे :
ही शैली िनवडणार े लोक या ंची वार य े शेवटपय त ठेवतात आिण या ंना हव े ते इतरा ंना
िमळू देतात. यांचा असा िव ास असतो क नात ेसंबंध िटकवण े इतर कोण याही
गो ीप े ा मह वाच े आह े. ‘सरडा ’ हे या श ैलीचे तीक आह े कारण तो या या
वातावरणाशी ज ुळ यासाठी याचा र ंग बदलतो . तो प रि थती नुसार इतर श ैली देखील
वापरतो . (दरेश, २००२ ; ीन व इतर .,२००२ ).
ो. शेईननुसार यव थापनाकड ून केले जाणार े काही स ंघष ितब ंधा मक उपाय खालील
माण े आहेत:
(अ) ब ीस णाली :
ब ीस णाली अशी असावी क ती िवभागाम य े वैयि क पधा िकंवा संघष िनमा ण
करणार नाही . ब ीस णाली सम ुहा या य ना ं या यो य माणात असावी आिण
आव यक ितथ े िवभागामधील पर परावल ंबनाचे माण ितिब ंिबतकरणारी असावी .
(ब) िव ास आिण स ंवाद :
िवभागा या सद या ंम ये िजतका अिधक िव ास अस ेल िततका या ं यातील स ंवाद
अिधक ा मािणक आिण ख ुला असतो . य आिण िवभागा ंना एकम ेकांशी मोकळ ेपणान े
संवाद साध यासाठी ो सािहत क ेले पािहज े जेणेक न त े सव एकम ेकांना समज ून घेऊ
शकतील , एकमेकां या सम या समज ून घेऊ शकतील आिण आव यक अस ेल ते हा
एकमेकांना मदत क शकतील .
(क) येय रचना :
उि े प पण े प रभािषत क ेली गेली पािहज ेत आिण स ंघटना मक य ेयासाठी य ेक
िवभागाची भ ूिमका आिण योगदान प पण े ओळखल े पािहज े. सव िवभाग आिण या
िवभागामधील य ना या ं या भ ूिमकेचे मह व मािहत असल े पािहज े आिण अस े मह व
पूण पणे ओळखल े गेले पािहज े.
munotes.in
Page 138
138 यव थापन आिण संघटना िवकास (ड) सम वय :
सम वय ही स ंवादाची प ुढची पायरी आह े. यो य र या सम वियति याकलाप स ंघष कमी
करतात . िजथे सम वयाम य े सम या असतील ितथ े अशा सम वयासाठी एक िवश ेष
संपक काया लय थापन क ेले गेले पािहज े.
८.४.३ - वत णुक शी स ंबंिधत स ंघष , ‘संघष यव थापना ’ ारे सोडवण े :
िविवध स ंशोधका ंनी वत ना मक स ंघषा चा प रणाम हाताळ यासाठी आिण कमी
कर यासाठी पाच ाथिमक धोरण े ओळखली आह ेत. जरी व ेगवेग या ल ेखकांनी या
रणनीत च े व ण न कर यासाठी िभ न श दावली िदली असली , तरीही या धोरणा ंची
मूलभूत साम ी आिण ीकोन समान आहेत. ते खालील माण े:
१. संघषा कडे दुल करण े :
काही िविश प रि थत म य े, िनि य भ ूिमका घ ेणे आिण ह े सव एक टाळण े उिचत
ठ शकत े. यव थापका या ीकोनात ून, हे िवशेषतः आव यक अस ू शकत े जे हा
एखा ा प रि थतीत सामील हो याम ुळे आणखी वाद िन मा ण होव ू शकतो िक ंवा जे हा
संघष इतका ु लक असतो क यात सामील हो यासाठी आिण त े सोडव याचा य न
करणे यामुळे यव थापकाचा बह तांश वेळ वाया जाव ू शकतो . हे देखील अस ू शकत े क
संघषा त गुंतले या प ा ं या सम या इत या म ूलभूत असतात क त े सोडव यासा ठी
एकतर या ं यावर सोडण े िकंवा घटना ंना या ं या वत : या मागा वर जाऊ द ेणे चांगले
होऊ शकत े.
२. सहज -सुरळीत करण े :
सहज करण े िकंवा सुरळीत करण े हणज े संघषा या सम य ेवर वतः ल द े याऐवजी
एकते या गरज ेचे आवाहन क न स ंघष आडोशाला टाकण े होय. अंतग त संघष असल ेली
य " या यावर असल े या क ृपा ीची मोजणी कर याचा " य न क शकत े आिण
संघष िवस शकत े. असेही होऊ शकत े क सम य ेकडे कधीही ल िदल े जात
नस याम ुळे, भावना आणखी वाढ ू शकतात आिण अचानक िव फोट होऊ शकतात .
अशा कार े सुरळीत करण े केवळ ता प ुरते उपाय दान करत े आिण काला ंतराने संघष
पु हा उ व ू शकतो . टाळण े यापे ा सुरळीत करण े हा अिधक स ंवेदनशील ीकोन आह े.
जोपय त य ेक प कारान े हे मा य क ेले आ ह े क स ंघष दश िव याप े ा स ंघष न
दाखव याच े अिधक फायद े आहेत, तोपय त संघष टाळता येऊ शकतो .
३. तडजोड :
संघषा तील तडजोड िववािदत प ा ं या माग या ंम ये समतोल साध ून आिण तोडगा
काढ यासाठी द े या या आिण घ े या या ि थतीत सौद ेबाजी क न गाठली जात े. येक
प काहीतरी सोड ून देतो आिण काही िमळवतो . कामगार स ंघटना आिण यव थापन
यां यातील वा टाघाट म य े संघष िनराकरणाच े हे तं अितशय सामा य आह े. कामगार munotes.in
Page 139
वेळ यव थापन
139 संघटना ंनी त े वीकार यास तयार असल े यापे ा जा त मागणी करण े आिण
यव थापनास स ु वाती या ट यात त े दे यास तयार असल े यापे ा कमी ऑफर
दे याची था बनली आह े. मग वाटाघाटी आिण सौद ेबाजी या ि य ेतून, मु यतः
म य था ं या उपि थतीत , ते तडजोड क न तोडगा काढतात .
४. जबरद ती :
वेबरने हट या माण े,"सवा त सोप े संक पना मक धोरण हणज े इतर प ाच े उ चाटन
करणे - िवरोधका ंना पळ ून जा यास आिण लढा सोड ून दे यास भाग पाडण े - िकंवा
यांना सव तोपरी स ंपवणे हे होय". हे वच वाचे तं आह े िजथ े वच व गाजवणा या ला
िवरोधी प ावर वतःच े मत लाग ू कर याचा अिधकार असतो . हे तं नेहमी एक प
पराभूत आिण द ुसरा प प िवज ेता हण ून संपते. हा ीकोन राग आिण श ु वास
कारणीभ ूत ठरतो आिण या चा उलट प रणाम होऊ शकतो . यामुळे यव थापनान े,
यापे ा अिधक चा ंगले पया य शोधल े पािहज ेत.
५. सम या सोडवण े :
सम य ेवर सव म उपाय शोध यासाठी या त ं ात "संघषा चा सामना करण े" समािव
आहे. हा ि कोन व त ुिन पण े असे गृहीत धरतो क सव सं थांम ये, ते िकतीही चा ंगले
यव थािपत क ेले असल े तरीही , मतांचे मतभ ेद असतील ज े चच ारे सोडवल े जाण े
आव यक आह े आिण िभ न ि कोना ंचा आदर करण े आव यक आह े. सव साधारणपण े,
अथ िवषयक गैरसमजा ंमुळे उ वणार े संघष सोडव यासाठी ह े तं खूप उपय ु आह े.
िभ न म ू य णाल वर आधा रत अशा ग ैर-संवादा मक कार या स ंघषा चे िनराकरण
कर यात त े इतक े भावी नाही , िजथे ते मतभ ेदअिधक ती क शकतात . तथािप
दीघ काळात , संघष सोडवण े आिण अशा कारच े ितब ंधा मक उपाय करण े चांगले आहे
याम ुळे अशा स ंघषा ची पुनरावृ ी हो याची श यता कमी होऊ शकत े.
८.५ सारांश (SUMMARY)
वेळ यव थापन हा जीवनाचा आिण कारक द चा अ यंत आव यक भाग आह े. हे
िनयोजन , ाधा य म आिण उप मा ंचे आयोजन क न प ूण केले जाऊ शकत े. चांग या
वेळे या यव थापनाचा फायदा घ ेऊ शकणा या लोका ंची यादी मोठी आहे आिण यात
िव ाथ , िश क , कारखाना कामगार , यव थापक , यवसाय मालक , कलाकार ,
संगीतकार , कं ाटदार , अिभय ंते, पा ी आिण इतर अस ं य लोका ंचा समाव ेश आह े. वेळ
यव थापन ह े त व े, प ती , कौश य े, साधन े आिण णाल चा एक स ंच आह े जो
आप याला हव े ते पूण कर यासाठी व ेळेचा वापर कर यास मदत करत े. वेळेचे भावीपण े
यव थापन क े याने सं थेम ये चांगले यि म व िवकिसत हो यास मदत होत े.
कामगार आिण कामगारा ंची प रवता िनयता हणज े एखा ा स ं थे या कामगारा ंची
हालचाल जी भौगोिलक िक ंवा यावसाियक अस ू शकत े. मानवी स ंसाधना ं या
प रवता िनयतेमुळे िनमा ण झाल े या यव थापनासमोर वैिव यता हे मोठे आ हान आह े. munotes.in
Page 140
140 यव थापन आिण संघटना िवकास अंतग त, बा , आडवी , ितरक , इ यादी िविवध कारची प रवता िनयता आह े आिण
जागितक करणासह इतर अन ेक भौगोिलक , यावसाियक , सामािजक , इ. कार या
प रवता िनयतेची यात भर पडली आह े.
वेळोवेळी आिण व ेगवेग या िठकाणी , भरती आिण िनवड , बदली आिण पदो नती
संबंिधत यव थापना ं ारे काय दश न मू यांकन आिण मोबदला यांसंदभा त िविवध
कार या व िविश प ती लाग ू के या जातात . हणून, मानवी स ंसाधन गितशीलत ेमुळे
वैिव यत ेला हाताळताना , दळणवळणातील अडथळ े, असमान वागण ूक, वगवणे आिण
अंतभू त करण े, सां कृितक िवषमता , भेदभाव इ यादी आ हान े जाण ून घेणे आव यक
आहे तसेच समानत ेसार या सव म नािव यप ूण प ती लाग ू क न या आ हाना ंवर
मात करण े आव यक आह े. भरती, िश ण , बदली आिण पदो नती , इ याद म य े
वैिव यता आिण समाव ेशाचा लाभ , संघकाय आिण सहयोग तयार करण े आव यक
असत े.
संघष हणज े बदला या उ ेशाने लागू केले या नवीन योजना / रणनीती या िवरोधात
दश िवलेले ितसाद िक ंवा िति या . आ म य ( वतःमधील ), आंतरवैयि क
( य मधील ), गटसद या ंतग त (समूहांतग त), आंतरगट (गटांमधील ) आिण आ ंतर-
संघटना मक (सं थांम ये) असे संघषा चे पाच तर आह ेत. हे संघष एखा ा स ं थे या
वाढीसाठी आ हान े ि कंवा अडथळ े असू शकतात . काही स ंघष चांगले असतात , परंतु
इतर बह त ेक स ंघष एखा ा स ं थे या िनरोगी वातावरणासाठी चा ंगले नसतात . ते
यव थापक य धोरणा ंना आ हान द ेत असतात . सव क ृ संघष यव थापक य
रणनीती , प ती आिण स ंघष सोडव या या प त या मदतीन े संघष वेळेवर सोडवल े
जाणे आव यक असत े.
८.६ वा याय (EXERCISE)
अ) खालील ा ंची उ रे िलहा .
१. वेळ यव थापनावर चचा करा.
२. मानवी स ंसाधन गितशीलता िनधा रत करणार े घटक प करा .
३. वैिव यत ेवर टीप िलहा .
४. संघष यव थापन प करा .
५. संघष यव थापना या धोरणा ंवर चचा करा.
८.७ संदभ (REFERENCE )
यू.ड लू. चॅपमन, मायकेल पुरेड यां या चा ंग या व ेळे या यव थापनासाठी १०
धोरणे
वेटमोरडीई (१९९९ ) - वेळ यव थापन आिण स ंतुिलत व ेळ munotes.in
Page 141
वेळ यव थापन
141 ंट एच. (२००४ ) – वेळ यव थापनासाठी श ेड्यूिलंगचे मह व .
हेनोह ज े. (२००० ) - यि म व िवकासात व ेळेचे मह व .
जॉ सन सी . (२००९ ) – भावी व ेळ यव थापनाच े मह व
अनुि ता क े. आिण अ ॅड ाइट सी . (२०११ ) - वेळ यव थापनाच े मह व : ल य
कसे सेट कराव े.
वक लेसडाय हिस टी म ॅनेजम ट: कॉप र ेट परफॉम स ाय हर , िटनुकेफॅपचुंडा,
लागस ट ेट युिन हिस टी
ुमन रसोस मोिबिलटी : बांगलाद ेश या खाजगी िव ापीठा या िश का ंवर
िव ेषणा मक अ यास , तैमूर रझा शरीफ , शम न जमाल – एना, एटल.
मानवी स ंसाधन यव थापना ार े वैिव यता यव थािपत करण े: एक आ ंतररा ीय
ीकोन आिण
संक पना मक ेमवक -जीशेना*, अशोक च ंदा, ायन डी 'नेटॉब आिण मनजीत
म गा
munotes.in