Page 1
1 १
मानव स ंसाधन यव थापन
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ नेतृ व भूिमका
१.१.१ प रचय
१.१.२ ने याची काय
१.१.३ नेतृ वा या श ैली
१.१.४ सं था मक यव थापक
१.१.५ तुमची गती तपासा
१.२ वग यव थापन
१.२.१ प रचय
१.२.२ वग यव थापन मह वाच े का आह े?
१.२.३ वग यव थापन िवकिसत कर याच े तं
१.२.४ तुमची गती तपासा
१.३ िनण य घेणे
१.३.१ प रचय
१.३.२ िनण य घे याचे मह व .
१.३.३ िनण य घे या या पाय या .
१.४ िनयं ण आिण पय वे ण
१.४.१ िनयं ण
१.४.२ िनयं णाची त व े
१.४.३ पय वे ण
१.४.४ पय वे णाची त व े munotes.in
Page 2
शै िणक यव थापन
2 १.४.५ पय वे णावर प रणाम करणार े घटक
१.५ तणाव आिण स ंघष यव थापन
१.५.१ ताण हणज े काय?
१.५.२ तणावाचे कार
१.५.३ तणावाची रणनीती
१.५.४ संघष यव थापन
१.५.५ संघष यव थािपत कर यासाठी पाय या
१.५.६ संघष यव थापना या रणनीती / काय नीती
१.६ तुमची गती तपासा
१.० उि े
या मॉड ्यूल/िवभागा या अ यासान ंतर, िव ाथ खालील बाबतीत स म होतील -
१) नेतृ वा या श ैल म य े फरक करण े.
२) नेतृ व काया साठीच े वेगवेगळे ि कोन सम जून घेणे.
३) अनेक सं थां या न ेतृ व भूिमकेवर चचा करण े.
४) वग यव थापना या मह वाच े िचिक सकत ेने मू यमापन करणे.
५) िनण य घे या या कौश या या पाय या समज ून घेणे.
६) सं थेत पय वे ण कर या या गरज ेची समज िवकिसत करण े.
७) तणाव यव थापनासा ठी धोरण े लागू करण े.
१.१ नेतृ व भूिमका
१.१.१ प रचय :
नेतृ व या िवषयावर य े यापूव सं थेतील ‘नेता’ ही संक पना समज ून घेऊ. सामा यतः ,
कोण याही स ेटअप/ यव थ ेम ये, लोकांचा एक गट या ंचे येय सा य कर यासाठी अन ेक
पदांवर काय भार सांभाळ यात गुंतलेला असतो आिण अशा कार े ती उि े सा य
कर यासाठी एखा ाची मता , काय शैली, कौश य े िकंवा मता ं या स ंदभा त काही करार
आिण मतभ ेद अस ू शकतात. अशा कार या प रि थत म य े ही णाली िनय ंि त क
शकणा -या आिण काय म वातावरणा कडे नेऊ शकणा -या य ची आव यकता असत े
अशा य ला न ेता हणतात आिण या याकड े असल ेला गुण हणज े ‘नेतृ व’. munotes.in
Page 3
मानव स ंसाधन यव थापन
3 या या -
ऑ सफड िड शनरीन े प रभािषत के या माण े नेतृ व - "लोकां या गटाच े िकंवा सं थेचे
नेतृ व कर याची ि या ."
"िसंहा या न ेतृ वाखाली म ढरांचे सै य हे म ढ्यां या न ेतृ वाखालील िस ंहा या स ै यापे ा
चांगले आहे." अले झांडर द ेट.
लोकां या गटाला या कार े सूचना िद या जातात ते यां या न े याने िदले या स ूचनांशी
अ यंत माणब असतात . नूतन आिण अलौिकक अस े काहीही सा य कर या साठी एक
नेता इतरा ंना यो य माग दश न तर करतोच याचबरोबर यांचे सव म सा य कर यासाठी
े रतही करतो .
१.१.२ ने याची काय :
एखा ा न े याम य े येय सा य कर यासाठी इतरा ं या वत नावर भाव टाक याची ग ुणव ा
असत े. सो या भाष ेत, आपण अस े हणू शकतो क नेतृ व ही एक ि या आह े िजथे नेता
या या अन ुयायांना समान उि सा य कर यासाठी िनद िशत करतो . लोकांवर भाव
पाड यासाठी आिण या ंना िनद िशत कर यासाठी , ने याला खाली िदल े या िनद शांम ये
काय करावे लागेल-
सहा यकाची भूिमका: नेमून िदलेली काय पूण कर यासाठी न े याला अनुयायां या
पािठं यासाठी स म असण े आव यक आह े. नेतृ वाचे एकम ेव उि अन ुयायांना एखा ा
कृतीसाठी िनद श देणे एवढेच नाही तर ज े हा आव यक अस ेल ते हा अन ुयायांना माग दश न
क न िक ंवा या ं याशी स ंल न होऊन या ंचे समथ न करण े देखील आह े.
िवचारधारा तयार करण े: कोणत ेही उि सा य कर या साठी, एक इि छत मानिसकता
आव यक आह े जी एखा ा य नाच े मूळ ितिब ंिबत कर ेल. अशा कार े, ने याला
अनुयायांसाठी िव ास णाली तयार करणे आव यक आह े. ने यांनी सा य कराय या
उि ा ं या व पावर आधा रत सव म आराखडा तयार करणे आव यक आह े.
रोल मॉड ेल / आदश ने याची भूिमका: ने याने थम या या अन ुयायांसाठी वत : मू ये
अंगीबाणवावीत . आिण न ंतर लोका ंवर भाव पाड यासाठी तीआचरणातआण ून आदश
बनले पािहज . कोणतीही आ हाना म क प रि थती हाताळ यासाठी या याकड े सव गुण
आिण मता असण े आव यक आह े .अशी सव गुणसंप न य ,त या या अन ुयायांसाठी
सदैव ेरणादायी ठरते.
म य थाची भूिमका: नेता दैनंिदन प रि थतीत म य थ हण ून देखील काम करतो .
दबावप ूण वातावरणात , नेता लोका ं मधील स ंघष सोडव यासाठी म य थ हण ून काम करतो
आिण यांना पर पर सांमज या या िनण यावर पोहोच यासाठी माग दश न करतो नेता याच े
अनुयायी , संघटना आिण या याकड े असल े या म ू यां या सहा यान े वतःच े ितिनिध व
करतो . ितिनधी अस यान े , ने याला प रप वत ेने काय कर यास आिण मतभेदांशी संवाद
साध याची संधी िमळत े. munotes.in
Page 4
शै िणक यव थापन
4 ेरक/ ेरणादायी ोत: नेता हा या या अन ुयायांसाठी सतत ेरणा द ेणारा ोत असतो ,
तो या ंना पुढे जात राह यासाठी ेरणा द ेतो जे हा गो ी ितक ूलजातात त े हा या ंचा
आ मिव ास वाढवतो आिण या ंचे येय सा य कर यासाठी माग दश क देखील असतो .नेता
यांनी अिधक चा ंगली कामिगरी कर या साठी आिण या ंची उ पादकता वाढव यासाठी माग
हणूनबि स े आिण द ंड िनय ंि त करतो .
रणनीती बनवण े: सुरळीत ि य ेसाठी अन ुयायां या भ ूिमकेची रणनीती बन वणे हे ने याचे
मु य उि असत े . याम य े सांिघककाय कर यासाठी त व े आिण िनयम समािव आह ेत .
उि े सहज सा य कर यासाठी काया चे व प आिण अन ुयायां या साम या ला अन ुकूल
अशी काय णाली ला गू करण े हे ने याचेकाय आहे.
संघटकाची भूिमका: उ पादकता वाढव या साठी, ने याला िजथ े अन ुयायी या ं या
ज मजात ितभा दाखव ू शकतील तस ेच एकि तपण े काय हाताळ ू शकतील अशा प तीन े
गटाची यव था करावी लाग ेल न ेता काहीव ेळा अन ुयायांना या ं या मता एक
कर यासाठी आिण मोठ े काय यायप ूव क सा य कर यासाठी ए क आणतो .
स ेची उपय ु ता : अिधक साम या ने अिधक जबाबदारी य ेते आिण न ेता हण ून,
कोण याही बाबतीत कोणताही प ूव ह न ठ ेवता आिण कोण याही ग ुंतागुंतीिशवाय समानपण े
काय हाताळ यात आिण सोपिव या त अिधक जबाबदार असण े अपेि त आह े. नेता ही एक
माग दश क श आह े जी अन ुयायांना या ंचे उि सा य कर यासाठी तसेच वतःला
तयार कर यासाठी आधार देते.
१.१.३ नेतृ वा या श ैली:
नेतृ वशैली हे नेते यांची श कशी वापरतात यावर आधा रत असत े. साधारणपण े, नेतृ व
तीन यापक श ैल म य े वग क ृत केले जाते-
िनरंकुश / अिधकार वादी /कमांिडंग शैली:
नेता याला अहवाल द ेणा या अन ुयायांकडून कोणत ेही मत / मािहती स लामसलत
(इनपुट) न घेता िनण य घेतो. या पुरातन श ैलीचे फार कमी अन ुयायी आह ेत कारण ती बदल
वीकारत नाही. ही एक औपचा रक पया वरणीय काय शैली आह े. सारांश हणज े नेता
िनण य घेतो आ िण ने याला िवचार यास वाव नसतो .
लोकशाही श ैली:
येथील न ेता, अधीन था ंशी स लामसलत करतो आिण िनण य घे या या कौश या ंम ये
सहभागास ो सािहत करतो . नेता खु या मनाचा असतो आिण याम ुळे यां यातील स ंबंध
अनौपचा रक असतात .
मु / व छ ंद/लॅिसस फेअर श ैली:
लॅिसस फ ेअर टाइलला -रीन टाइल अस ेही हणतात . नेता आपली श जप ून
वापरतो . याम य े सं थे या द ैनंिदन कामकाजात यव थापनाचा िकमान ह त ेप असतो . munotes.in
Page 5
मानव स ंसाधन यव थापन
5 नेता हा अिधका -यापे ा / कमांडरपे ा अिधक समथ क असतो , बह तेक िनण य अधीन थ
घेतात आिण या ं या ार े आराखडा / ेमवक ची रणनीती क न त े सा य क ेले जाते
१.१.४ सं था मक यव थापक :
सं था मक यव थापक ही एकन े यांचीवैिश ्ये असल ेलीअशी य असत ेजीसं था
यव थािपत करत े. यव थापक अन ेक भूिमकांम ये काय करतात . यात अ ग य ,
मािहती सा माियक करण े आिण िनण य घेणे समािव आह े. हीभूिमका प ूण पणे यां या
यव थापना या तरावर आिण स ं थे या कारावर अवल ंबून असत े.
यव थापका ंची पातळी :
यव थापका ंची पातळी ही िवभागणीची ओळ आह े जी स ं थेतील िविवध यव थापक य
पदांदर यान अि त वात असत े. काय् े ातील िविवध स ं थां या मालक च े, यव थापनाच े
अनेक तर आह ेत जे सं थे या क याणा कडे ल द ेतात. यव थापनाच े तर तीन म ु य
ेण म य े वेगळे केले जाऊ शकतात यात िभ न व ैिश ्ये आहेत.
शीष तर यव थापक :
यव थापना या या तराला शासक य यव थापन अस ेही ह णतात . यात स ं थेचे
संचालनालय आिण सीईओ या ंचा समाव ेश आह े. या तराला सव च अिधकार आह े कारण
ते उि े आिण उि ा ंचे पय वे ण करत े आिण स ं थेसाठी धोरण े तयार करत े. यांचे
सव च ाधा य या ं या स ं थे या स ुरळीत का मकाजा स ंबंधीचे िनयोजन आिण याची
अंमलबजावणी करण े आहे.
यांची भूिमका आिण जबाबदा या खालील माण े आहेत-
• सं थेसाठी योजना आिण माग दश क त व े तयार करत े.
• म यम तरावरील यव थापक (िवभागीय म ुख) िनयु करण े
• एकूणच माग दश न, िदशा द ेणे आिण सहयोग आ िण एकत ेची भावना िनमा ण करण े.
• सं थेची उि े आिण धोरण े तयार करण े.
• िवभागाचा तपशीलवार खच , मु यमु े (अज डा) आिण काय म इ . तयार कर यासाठी
सूचना द ेणे.
• सव िवभागा ंचे िनयमन कर यासाठी आिण िनय ं ण ठ ेव यासाठी वातावरण तयार करण े.
• शासक य त रावर अस यान े, ते बा स ंसाधना ंशी स ंवाद साध यासाठी द ेखील
जबाबदार आह ेत आिण स ं थे या कामिगरीसाठी भागधारका ंना उ रदायी आह ेत.
munotes.in
Page 6
शै िणक यव थापन
6 म यम तर यव थापक :
याला यव थापनाच े काय कारी तर अस ेही हणतात . काय कारी तर िवभागीय म ुख
िकंवा पय वे क तयार कर तो. हे यव थापक सव बाब म य े या ं या िवभागा या
कामकाजासाठी उ च तरीय यव थापका ंना उ रदायी अ सतात . एका छोट ्याकाया लयात
म यम तरा वरील यव थापका ंचा एकच स ंच अस ू शकतो पर ंतु मोठ्या काया लयाम य े
म यम तरावरील यव थापका ंम ये अनेक किन आिण व र तर असतात .
यांची भूिमका आिण जबाबदा या खालील माण े आहेत-
• उ च- तरीय यव थापकान े िदल े या धोरण े आिण स ूचनां या संदभा त सं थे या
योजना ंची अंमलबजावणी करण े.
• िन न- तरीय यव थापनाची िनय ु करताना आ ंतरभरणाम य े योगदान द ेणे.
• सं थे या उ प-घटकाच े वेळाप क आिण काय मांचे िनयोजनकरण े.
• उ च- तरीय यव थापका ंनी मा ंडले या धोरणा ंब ल आिण िनद शांब ल िन न - तरीय
यव थापनाला िशि त करण े.
• किन यव थापका ं या कामिगरीच े वेळेवर मू यांकन करण े आिण भावी अिभ ाय
देणे.
१.१.५ तुमची गती तपासा :
नेतृ व प रभािषत करा आिण याची काय सूचीब करा .
• उ च आिण म यम तरावरील यव थापका ं या जबाबदा या ंची चचा करा.
१.२ वग यव थापन
१.२.१ प रचय :
कागदी िवमाना ंनी भरल े या वगा त चालत जा याची क पना करा , िव ाथ ड े कवर
उड्यामारत आह ेत, मागील बाज ू या ब चवरील िव ाथ िभ ंतीवर िलिहत आह ेत. तु ही
बोल याचा य न करत आहात पण वगा त फ या ंचे ओरडण े आिण ओरडण ेच ऐक ू
येतआह े. संपूण वगा त नुसता ग धळ , ग गाट आिण आरडाओरडा आहे. अशा वगा त तु ही
िफ शकाल का ?
हे अयो य व िनकृ वग यव थापनाच े उदाहरण होत े जे िच पटाप े ा नाट ्यमय आिण ती
असू शकते.
अ यापन हा फायद ेशीर तसेच आ हाना मक यवसाय अस ू शकतो . लास म म ॅनेजम ट/
वग यव थापन ही अशी ि या आह े याम य े िश का ं ारे अ ययन अ यापना या
स ादर यान या ं या वगा ची रचना , वत मान, काय म आिण स ु यवि थत ठ ेव यासाठी
िविवध कौश य े आिण त ं े वापरली जातात . भावी वग यव थापनाची ग ु िक ली हणज े munotes.in
Page 7
मानव स ंसाधन यव थापन
7 वैयि क गरजा , वेगवेग या वभावा ंसाठी स ंयम, चांगला व ेळ, अ यापना या मया दा आिण
अंतः ेरणाया ंची जाणीव होय.
१.२.२ वग यव थापन मह वाच े का आह े?
शै िणक वातावरणात वग यव थापन ह े मह वाच े साधन आह े. वग यव थापन त ं लाग ू
कर याचा म ु य उ ेश हणज े िव ा या चा शै िणक काया त सहभाग वाढवण े. हे
िव ा या ना उ पादक हो यास आिण नकारा मक वत न कमी कर यास मदत करत े. हे
वगा तील िश णाम य े सु यवि थत वातावरण िनमा ण कर यास मदत करत े याम ुळे
िशक यासाठी अन ुकूल वातावरण िनमा ण होत े. हे वगा तील ग ैरवत न कमी कर यास मदत
करते अ ययन अ यापन ि येचा मौ यवान व ेळवाचतो .. वग यव था पन िनयम आिण
प रणामांचा समाव ेश क न स ंरिचत वातावरण िनमा ण करत े. वग यव थापन / लास म
मॅनेजम ट िमळव या या म ु य घटका ंपैक एक हणज े तो िश का ंना श ै िणक े ात
यश वी हो यासाठी िव ा या ना गुंतवून ठेव याचा माग मोकळा करतो .
िव ा या ना मनाची उपि थ ती आिण अ ययनअ यापन ि य ेत ल द े यास अन ुमती
देतो.
१.२.३ वग यव थापनाम य े अंगभूत कर याच े तं :
िवषय त : कोण याही वगा या यव थापनाच े काय कर यासाठी , िश कान े िवषय त
असण े आव य क आह े. हणून, जे हा िव ाथ या ि छ क िवचारतात , ते हा िश क
यांना उ र द े यास स म असण े आव यक आह े.
िमरर/ ितिब ंिबत वत न: िमर र ंग वत न हे मूलत: एक वत न दश वते जे िश क वगा त ठेवू
इि छतात . वत न िमरर कर याचा एक सोपा माग हणज े एक रोल ल े / भूिमकािभनय
आयोिजत करण े िजथे िव ा थ पय वे क, शासक य कम चारी िक ंवा िव ा या या
प रषद ेशी स ंवाद साधत आह ेत आिण वगा त यो य वत न दश िवतात . याम य े िवन भाषा
वापरण े, ल िवचिलत न करता ल प ूव क ऐकण े, डो या ं ारेसंपक करण े, कोण याही
य ययािशवाय आदरप ूव क िवचारण े समािव आह े
वग िनयमावली तयार करणे: िव ा या ना वगा तील िनयम तयार कर यात सहभागी
हो यास परवानगी द ेणे हे एक आन ंददायक स बनल े आहे. हे िव ा या नाजाणव ून देते क
यांचा आवाज ऐकला जातो आिण तो मौ यवान आह े. यामुळे िव ा या ना
वत:चेम वजाणवत े आिण एक मजब ूत मत िवकिसत होत े जे जीवन कौश य हण ून
देखील पािहल े जाऊ शकत े.
चािट ग: जेिनकष /िनयम पर परस ंमतीन ेठरवल े गेले आहेत, िश क ह े िनयम वगा त पो ट
क शकतात ज ेणेक निव ाथ वगा तकुठेही उभ ेअसल ेतरीहे यांना सहजपण े पाहता
येईल. munotes.in
Page 8
शै िणक यव थापन
8 िश ा : संपूण वगा ला िश ा कर याऐवजी व ैयि क र या सम य ेचे िनराकरण करण े चांगले
आहे. संपूण वगा ला िश ा क े याने िश काला नापस ंत केले जाते. यामुळे ामािणक
िव ा या चे शै िणक नुकसान होते.
वगा चा सहभाग : वगा ला पर परस ंवाद फ ेरीत सहभागी होऊ दे यासाठी िश काला ेरणा
आिण ो साहन आव य क आह े. वगा त सव कारच े िव ाथ असतातआिण एक िश क
याचा उ म फायदा घ ेऊ शकतो आिण िव ा या ची य ेक मता समज ून घे यासाठी
तसेच काहीतरी नवीन शोध यासाठी असाइनम ट/काय देऊ शकतो याम ुळे िव ा या या
सवा गीण िवकासा स मदत होईल .
अिभ ाय : फ डब ॅक/ याभरण काही आठवड ्यांनंतर दे याऐवजी यो य व ेळी िद यावर
नेहमी यो यकाय करतो . त काळ अिभ ाय द ेणे चांगले काय करत े कारण च ुकांची पुनरावृ ी
होत नाही आिण िव ा या चे काय देखील मा य क ेले जाते.
हावभाव / जे र: सं ेषण ह े शाि द क आिण अ -शाि दक / गैर-मौिखक अस े दोन कारच े
असत े. गैर-मौिखक स ं ेषण िव ा या ना मनाची उपि थती आिण अ ययन अ यापन
ि य ेत ल द े यास अन ुमती द ेते.
उप म : उप म ह े भावी िश ण काय माचा एक भाग आह ेत. यात भ ूिमका िनभावण े,
जबाबदारी सोपवण े, डेटा/मािहती सादर करण े यांचा समाव ेश आह े. अशा सव ि या ंमुळे
िव ा या चा आ मिव ास वाढतो आिण या ंचे मनोबल वाढत े.
अ यापन सहा य : कोण याही वयोगटातील िव ा या ना या ंचे धडे आिण प ीकरण
समज यास सोप े जात े. तं ाना या िवकासाम ुळे आिण अन ेक नवनवीन शोधा ंमुळे,
िव ा या ना िशक यास हात भार लावण े आिण िशक याचा अन ुभव दान करण े सोपे आहे.
िवरोधाभासी वत नांना स ंबोिधत करण े: वग यव थापनाचा एक भाग हण ून, खुले
संभाषण करण े मह वाच े आह े मग त े सकारा मक िक ंवा िववािदत िवषय असो . आरंभ
कर यास स ंकोच टाळा . लगेच क ृती क े याने तु हाला फायदा होईल का रण
भावना ंचाउ ेकहोणारनाही .
१.२.४ तुमची गती तपासा
1. वग यव थापनाम य े अंतभू त कर या चे तं िव त ृतिलहा .
१.३ िनण य घेणे
१.३.१ प रचय :
दैनंिदन ि याकलापा ंम ये, आप याला काहीतरी ठरवाव े लागत े, मग ते कॉल ेजसाठी काय
घालायच े िकंवा पुढे कोणत े पु तक वाचायच े िकंवा सोशल मीिडयावर जायच े िकंवा आप या
आवड या ख ेळाचा सराव कर यासाठी अिधक व ेळ घालवायचा . munotes.in
Page 9
मानव स ंसाधन यव थापन
9 काहीही असो , तुमचे िनण य घे याचे कौश य त ु हाला त ुम या जीवनातील द ैनंिदन उ ि े
पूण कर यात मदत कर ेल.
१.३.२ िनण य घेणे हणज े काय?
िनण य घेणे ही िनण य ओळख ून, मािहती जमा क न आिण पया यांची यो यायो यता
पडताळ ून िनवड कर याची ि या आह े. िनण य घेणे हा स या या यव थापन णालीचा
अिवभा य भाग बनला आह े. ते िदवस ग ेले जे हा एखादा िनण य घे यास उशीर क शकतो
िकंवा एक अयो य िनण य घेणारा ठ शकतो , आज सव प रणामा ंचा सारासार िवचार क न
िकती व ेगाने िनण य घेऊ शकतो ह े सवा त मह वाच े आहे. येक यव थापकाला अन ेक
प रि थत वर िनण य यावा लागतो , येक आईला या ं या मुलां या आवडीिनवडी आिण
यांना या ं या स ुरि त वातावरणा (क फट झोन) मधून कधी बाह ेर काढायच े हे ठरवाव े
लागत े.
ेवाथा आिण य ूपोट या मत े िनण य ि येची या या खालील माण े आह े: "िनण य
ि य ेम ये िदल े या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी दो न िक ंवा अिधक स ंभा य
पया यांमधून कृतीचा माग िनवडण े समािव आह े".
याव न असा िन कष िनघतो क िनण य घे याम य े पया यांचा समाव ेश असतो आिण
प रणामा ंचा िवचार क न िनण य घेणारा प रणामकारक िनण य घेत असतो . िनण य घे याची
ि या णालीच े परी ण आिण समतोल हण ून पािहल े जाऊ शकत े. िनण य घे यासाठी
असं य तास खच केले जातात आिण अशा कार े चांगले िनण य घे या या कौश या ंम ये
स म कर यासाठी काही पाय या ंचे पालन क ेले पािहज े.
१.३.३ िनण य घे या या पाय या :
सम या मा य करण े: कोणताही िनण य घे यापूव , पिहली पायरी हणज े तु हाला कोणती
सम या सोडवायची आह े िकंवा कोणता त ु हाल भ ेडसावत आह े ते ओळखण े. सम या
वेळ-आधा रत आहे िकंवा प रि थती -आधा रत आह े.
मािहती आिण ड ेटा गोळा करण े: एकदा सम या मा य झा यान ंतर, दुसरी पायरी हणज े
मािहती गोळा करण े, संशोधन करण े आिण सा ंि यक य मािहती गोळा करण े. उदाहरणाथ -
सं थेतील एखा ा काय मादर यान , िश क सव िव ा या कडून काय म/इ ह टमधील
सहभाग आिण कामिगरीब ल मािहती गोळा करतील .
पया यां या यो या यो यत ेची पडताळणी करणे आिण पया यांमधून िनवड करण े: एकदा
मािहती आिण ड ेटा गोळा क े यावर , येथे य ला प रणाम मोज यासाठी व ेगवेगळे पया य
िमळतील . उदाहरण - जर त ुम या कॉल ेजला एखा ा कोस साठी अिधक / जा त सं येने
वेश िमळवायच े असतील , तर तुम या पया यांम ये सशु क जािहरात िक ंवा त डी जािहरात
िकंवा दोन गो चा समाव ेश अस ू शकतो . एकदा त ु ही पया यांची पडताळणी क े यावर ,
वेशादर यान अिधक िव ाथ िमळिव यासाठी प ूव ची महािव ालय े कोणती रणनीती
वापरत असत त े पाह शकता . munotes.in
Page 10
शै िणक यव थापन
10 योजना करा आिण अ ंमलात आणा : आता त ु ही तुमचे मतबनवल े आहे. तुम या िनण याशी
संबंिधत मनाचा नकाशा तयार करा आिण न ंतर त ुम या गटातील सोब या ंना काय
सोपव याची ि या स ु करा .
प रणामा ंचे मू यमापन करा : सम य ेचा तपशीलवार अ यास क े यानंतर आिण म ू यमापन
ि य ेनंतर त ु ही स ु वातीला ओळखल ेले प रणाम सा य झाल े आहेत क नाही. प रणाम
असमाधानकारक अस यास , अशा कार े अिधक पया य जोडल े पािहज ेत आिण
यानुसारपडताळणीक ेली पािहज े.
१.४ िनयं ण आिण पय वे ण
१.४.१ िनयं ण:
िनयं ण हा ल ॅिटन श द आह े याचा अथ "न दणी , काउंटर िक ंवा एखा ा गो ीची न द"
असा होतो .
सं थे या उि ा ंवर तयार क ेले या योजना ंचे पालन करणा या ि याकलापा ं या काया वर
िनयं ण ठ ेवणे होय. हे यव थापक य प ैलूचे शेवटचे काय आह े - िनयोजन , आयोजन ,
कम चारी आिण िद दश न.
िनयं णाम ुळे यव थापन च प ूण होते. येथे, यव थापन उि ा ंसह प रणामा ंचे िनरी ण
आिण त ुलना करत े आिण मानक े ठरवत े. यव थापक य काय सूचनांनुसार क ेली जातात ह े
समजून घे यासाठी काय दश नाचे माणीकरण समािव आह े. याम य े िमका ं या न दी
तपासण े, िश ण काय मांचे लेखापरी ण करण े, कम चा या ं या म ुलाखती घ ेणे, मू यांकन,
आकड ेवारी, अिभ ाय इ .
१.४.२ िनयं णाची त व े:
योजना ं या परावत नाचे त व : योजना आिण िनय ं ण ह े एकाच ना या या दोन बाज ू
अस यान े योजना ंचे परावत न यश वी होऊ शकत े. अशा कार े, यव थापकाकड े प
आिण प ूण योजना अस यास णाली भावीपण े िनयंि त क ेली जाऊ शकत े.
जबाबदारीच े त व : जर िनय ं णाच े काय नीटपण े चालवायच े असेल तर , गटाने जबाबदारी
वीकारण े अिनवाय आह े आिण ब ेजबाबदारतस ेचअंदाजप ंचेकामक नय े कारण याम ुळे
िवलंब आिण अकाय मता होऊ शकत े.
िनयं णा या काय मतेचे त व: जर क ंपनीने िनयम आिण िनय ं णे काटेकोरपण े िनि त
केली तर , ल य ताबडतोब सा य हो याची श यता असत े परंतु दीघ कालीन येय सा य
कर यासाठी ते अडथळा असत े, यामुळे यव थापकाकड ून काय म िनय ं ण अप ेि त
असत े.
सं था मक स ुयो यत ेचे त व : सं थेची वाढ , ि थरता आिण यश ह े केवळ काय म
िनयं णावरच अवल ंबून नाही तर त े सं थे या चा ंग या एकाि मक आिण प स ंरचनेवर munotes.in
Page 11
मानव स ंसाधन यव थापन
11 देखील अवल ंबून असत े, अशा कार े सं थे या स ंरचनेसाठी यो य अशा कार े उि े तयार
करणे.
लविच कतेचे त व : कामकाजा चे वातावरण कठोर असेल तर थगन प रि थती िनमा ण
होईल आिण अशा कार े ल य सा य कर यासाठी कामकाजाच े वातावरण
स प रि थतीन ुसार लविचक असण े आव यक आह े.
१.४.३ पय वे ण:
पय वे ण हा ल ॅिटन श द आह े याचा अथ सुपर हणज े वरील आिण ि हिझ ंग ( ी - मूळ
श द) हणज े पाहण े. सो या भाष ेत आपण अस े हणू शकतो क , पय वे ण करण े हणज े
इतरांचा ि याकलाप पाहण े.
पय वे ण म ु य व े िनय ं णाखाली असल े या इतरा ं या काय दश नावर द ेखरेख िक ंवा
िनरी ण कर याशी स ंबंिधत आह े. ते शास नातील मह वाच े सद य आह ेत. तो
कम चा या ंशी थ ेट जोडला ग ेला आह े आिण शासक आिण कम चारी या ं यातील एक
मा यम आह े.
१.४.४ पय वे णाची त व े:
कम चा या ंचे पय वे ण ह े सद या ंमधील मतभ ेद दूर कर याच े मा यम नसाव े, तर पय वे क
कम चा या ं या ज म जात मता ंना ो साहन देणारा आिण या ं या आंत रक कलाग ुणांना
वाव देणारा असावा तसेच ते आ म -अिभ य च े मा यम असल े पािहज े.
पय वे ण करणा या यव थापकान े जबाबदा या वीकार यासाठी कम चा या ंना काय
सोपवली पािहज ेत. अशा कार े सहकाय दाखिव या साठी, सांिघक भावना आण या साठी
आिण पर पर स ंबंधांवर काम कर यासाठी प ूण संधी असल ेले वातावरण िदल े पािहज े.
पय वे कान े कम चा या ंना य च े यि म व , मता आिण या ं या स ंबंिधत व ैिश ्यांनुसार
वातं य िदल े पािहज े. एक पय वे क अस यान े, याने/ितने नेहमी प ूव ह आ िण ेष
ठेव याप े ा कम चारी सद या ंना मदत क ेली पािहज े.
शेवटी, पय वे कांची िनवड कम चा या ंनी केली पािहज े. याने/ितने ह कूमशहा नसाव े कारण
यामुळे आ म -पराजय वाढ ेल. याने/ितने यां या अधीन था ं या सम या ल पूव क ऐक या
पािहज ेत . वाद घाल याप े ा पय वे कान ेसवा चीबाज ूऐकूनघेतलीपािहज े आिण न ंतर प पात
न करतायो यआद ेश जारी क ेले पािहज ेत.
१.४.५ पय वे णावर प रणाम करणार े घटक :
पय वे काच े कौश य स ंच: पय वे काकड े ेरणा द े याची , शासन कर याची , संवाद
साध याची , िनण य दे याची , ल पूव क ोता बन याची आिण माग दश न कर याची मता
असल ेली कौश य े असतातजीस ं थेची संप ी असत े, कारण अशी य एक शि शाली
नेता बन ू शकत े. कारण त े सहा यक हण ून काम करणा या लोका ं या मोठ ्या गटाच े
यव थापन क शकतात . munotes.in
Page 12
शै िणक यव थापन
12 सहा यकाचा कौश य स ंच: जे सहा यक क ुशल, सुिशि त , सुजाण आिण स म आह ेत
यांना कोण याही पय वे णाची विचतचआव यकता असत े आिण अशा कार े पय वे क
आपला व ेळ आिण श द ुस-या तरावर यव थािपत कर यासाठी वाप शकतो . असे
सहा यक स ं थेसाठी फायद ेशीर ठरतात आिण या ं यासाठी एकामालम े समान बनतात .
कामाच े व प : कामाच े व प आिण म ू य या ंची देखरेख कर यासाठी ल द ेणे
आव यक आह े आिण हापय वे णावर भाव पाडणारा द ुसरा घटक आह े. िनयिमत
कामासाठी पय वे काला जा त व ेळ लागत नाही . वेगवेग या स ं थांम ये पय वे णाच े
वेगवेगळे तर असतात . खाल या तरावरील पय वे क सहा यका ंचा मोठा गट हाताळ ू
शकतातव उ च तरावरील पय वे क जिटल कामात ग ुंतू शकतात यासाठी ल आिण
एका त ेसह काही सहा यका ंची आव यकता असत े.
काय िवभाजन : पय वे ण अिधक भावी आिण अन ुकूल बनवत े पय वे क सवा कडेसमान
ल देतात तस ेच कम चा या ंनाय या ं या मता ंचा पुरेपूर वापर करताय ेईल अशी कामे
सोपवतात . कामा या िठकाणी काय िवभाजनाम ुळे कम चारी केवळ या ं या िश णाची
अंमलबजावणी करत नाहीत तर याम ुळेपय वे क इतर जबाबदारी द ेखील प ूण क
शकतात .
पर परस ंवाद: कामावरील सं ेषण सव कार े, वर या िदश ेने, खाल या िदश ेने, ैितज,
ेपवाइन इ . होते. भावी स ं ेषण स ं थांमधील पय वे णांवर भाव पाडणारा एक मह वाचा
घटक आह े, िवशेषत: पय वे क आज ूबाजू या लोकांशी कस े संवाद साधतात , अशा स ं थेत
त डी / शाि दकजािहरात भावी भ ूिमका बजावत े, ते यि म व घडव ू शकत े िकंवा िबघडव ू
शकते.
योजना आिण अ ंमलबजावणी : कोण याही स ं थेतील काय यव थािपत कर यासाठी
िनयोजनाची ग ुणव ा ही एक मह वाची बाब आह े. यात य या मत ेवर आधा रत भ ूिमका
दानक ेलीजात े. य या मतेनुसार उपयोग क े याने एखाद े काय सहजत ेने, मतेने पूण
हो यास मदत होत े आिण याम ुळे पय वे कांचा समजाव ून सा ंग याचा व माग दश न
कर याचा भार कमी होतो .
संतुलनाची गरज : पय वे कान े, िनयु क ेले या भ ूिमकेत या ंचे सव म दश न
कर यासाठी कामा चा समतोल राखण े आव यक आह े. कूंट्झ आिण ओ 'डोनेल यां या मत े,
" येक यव थापक य ि थतीत एक य भावीपण े यव थािपत क शक ेल अशा
य ची स ं यामया िदत असत े, परंतु य ेक बाबतीत अच ूक स ं या अ ंतिन िहत
हे रएबल या / चला या भावान ुसार आिण यां या भावी यव थापनासाठी या
काळा या आव यकत ेवरील प रणामा ंनुसार बदलत े.
munotes.in
Page 13
मानव स ंसाधन यव थापन
13 १.५ तणाव आिण स ंघष यव थापन
१.५.१ ताण हणज े काय?
आप या सवा ना आय ु यात कधी ना कधी तणावाचा अन ुभव य ेतो, अ प आिण दीघ कालीन
तणाव असतो . या अ याध ुिनक त ं ाना या जीवनात िजथ े डेडलाइन /अंितममया दा,
टाग ट्स/ ल य, टा क /कृती, पधा आहे आिण याम ुळे आप या आय ु यात तणाव िनमा ण
होणे साहिजकच आह े. तणाव कोण याही प रि थतीत िवकिसत हो ऊ शकतो याम ुळे
आप याला नाराज , िचंता त , िनराश वाटत ेिकंवा राग य ेतो. ताण हा श द लॅिटन ‘ि ंगी’
मधून आला आह े याचा अथ घ िच काढण े. तणाव घरग ुती सम या ंपासून कामापय त
िकंवा कामापास ून घरग ुती सम या ंपय त सु होऊ शकतो .
तणावाच े तीन ट प े आह ेत: अलाम , ितकार आिण थकवा ट ेज. अलाम / गजरताण
/ ेसम य े तणावासाठी शरीराचा प िहला ितसाद असतो . या ट याला लढा िक ंवा
उड्डाण ितसाद द ेखील हणतात . गजरा या अव थ ेतील शारी रक ल ण े हणज े
दय प ंदन वेग वाढण े, डो या ंतीलप ुत या पसरण े, वचा िफकट होणे, तोतरेबोलण े, त ध
होणे. उदाहरणाथ - टेज ेट.
रेिझ ट स / रोध ट ेज/ ट पा: ही अशी अव था आह े िजथ े तुमचे शरीर एखा ा
आघातज य स ंगानंतर वतःला सावरत े. जर तणाव जा त काळ चाल ू रािह यास त ुमचे
शरीर तणाव स ं ेरक तयार कर यास स ुरवात करत े याम ुळे तुमचा र दाब वाढतो .
ितरोधक अव थ ेतील शारी रक ल णा ंम ये डोकेदुखी, िन ानाश , िचंता, ल न लागण े,
पाचन सम या या ंचा समाव ेश होतो . उदाहरणाथ - गॅसलाइिट ंग मै ी समा करण े.
थकवा य े या या अव थ ेत: दीघ काळापय त या तणावाचा प रणाम हणज े तुमची
शारी रक , भाविनक आिण मानिसक उजा कमी होत े. थकवा अव थ ेतील शारी रक
ल णा ंम ये - थकवा , िनराशा, शू य सहनशीलता पातळी , िचंता. उदाहरणाथ - जे हा
एखादी य ना यात सीमा ठरवत नाही आिण अन ेकदा वतःला समथ न ाव े लागत े.
munotes.in
Page 14
शै िणक यव थापन
14 १.५.२ तणावाच े कार :
भाविनक ताण : ही दैनंिदन ासा ंची एक सामा य िति या आह े, ती राग , दैनंिदन कामात
रस गमावण े, थकवा , असहायता , अपराधीपणाची भावना , कुटुंब आिण िम ा ंना टाळण े, काम
िकंवा घरा या नवीनत ेम ये गुंत यात अडचण य ेऊ शकत े.
औि मकतणाव / थम ल ेस: तापमानात बदल (पा ा य द ेशांम ये, िहवा यात , लोक
सहसा कमी काशाम ुळे हंगामी ताण सहन करतात ) जसे क गरमी िक ंवा
थंडपणा ,डोकेदुखी, मळमळ , घाम य ेणे, िचडिचड होण े.
शारी रक ताण : ती िक ंवा ती ण ताण हा शारी रक ताणाम य े येतो, यात अितसार ,
ब को ता , दयिवकार , मािसक पाळी या सम या , ल पणा िक ंवा वच े या सम या अस ू
शकतात .
१.५.३ तणावाचा सामना कर यासाठी या रणनीती :
आरो यदायी खा या या सवयीचा अवल ंब करा - असे हणण े सोपे आह े परंतु करणे
अवघड . तुम या आहारातील सा या बदला ंमुळे दीघ कालीन फायद े होतील . जसे क ,
सं याकाळी ६ या आधी ज ंक फूड खाण े, हंगामी फळ े खाण े, सकाळी कोमट पाणी िपण े.
क ची सफरच ंदे िकंवा गाजर े कुरकुरीत आवाज करत ताण कमी कर यासाठी खाणे.
यायाम : यायाम हणज े फ आठवड ्यातून एक तास यायाम करण े असे नाही , तर
िदवसात ून 10-30 िमिनट े फ चालण े आिण न ंतर जॉिग ंग, धावण े िकंवा ि ंट ारे पातळी
वाढवण े. यायामाम ुळे तुमची मनःि थती स ुधार यास मदत होत े आिण जर यायाम
िन य मान ुसार क ेला गेला तर त े तुम या मनाला अवा ंिछत िवचारा ंपासून मु कर यास
मदत करत े आिण त ु हाला शा ंती देते.
ास घ ेणे: लहानपणापास ून आप याला एक ूण एक गो करायला िशकवल े जात े, परंतु
आप याला कोणीही ास घ ेणे िशकवत नाही कारण त े नैसिग क मानल े जात े, परंतु
आप याला आपल े शरीर समज ून या यचे असेल तर आपण थम ास कसा यावा ह े
िशकल े पािहज े. ास घ े याचे अनेक फायद े आहेत, यामुळे राग कमी होतो , तु हाला शा ंतता
आिण समाधान िमळत े. येथे ास घ े याचा आिण आन ंदी हो याचा सोपा माग आहे.
बसा िक ंवा आरामदायक ि थ तीत झोपा आपल े हात आप या मा ंडीवर िक ंवा आप या
बाजूला ठेवाआिण आपल े पाय जिमनीवर सरळ ठ ेवा. आता त ुमचे डोळे बंद करा आिण
एखा ा ट ेकडीवर िक ंवा उ ा नात िक ंवा सम ु िकना यासार या आरामशीर िठकाणी आहोत
अशी वतःशी क पना करा , हळू हळू आत आिण बाह ेर दीघ ास या . हे एका व ेळी 5 ते
10 िमिनट े करा.
छंद िनवडण े /जोपासल े: आपल े जीवन य त आिण पधा मक आह े आिण याम ुळे
आपला ताण कमी कर यासाठी छ ंद असण े आव यक आह े. कोडे सोडवण े, बोड गेम
खेळणे, घराची सजावट करणे, बेिकंग करण े, हायिक ंग करण े, मािहतीपट पाहण े िकंवा वाचण े
यासारखे काहीही अस ू शकत े. munotes.in
Page 15
मानव स ंसाधन यव थापन
15 जन िलंग/ वैचा रक बैठक: आपल े िवचार जन िलंग के याने आप याला आपला ताण
कमीकर यास मदत होईल , आपल े िवचार यवि थत आिण शा ंत होतील . दैनंिदन जीवनात
कशाम ुळे तणावाला चालना िमळत े आिण आपला ताण वाढतो ह े समज यासही जन िलंग
आप याला मदत करत े. हे आप याला वतःला समज ून घे यास मदत कर ेल. हेएक
कौश य आह े जे फ काही लोक िमळव ू शकतात .
१.५.४ संघष यव थापन :
संघष यव थापन ही एक कला आह े जी स ंघषा ना िवव ेकपूण आिण काय मतेने समज ून
घे यास स म आह े. गरजा, इ छा, उि े िकंवा मता ं ारे उ वणारे मतभ ेद हाताळ याची ही
ि या आह े. यवसायातील स ंघष हा एक म ूलभूत भाग आह े आिण हण ूनच या िवषयावर
िशि त होऊन लोका ंचे यव थापन करण े मह वाच े आहे. कम चारी िनय ु करताना स ंघष
यव थापन हा एक म ुख पा ता िनकष आह े आिण याम ुळे या भागात जाणका र असण े
फायद ेशीर ठरेल.
१.५.५ संघष यव थािपत कर यासाठी पाय या :
आगीत तेल टाक याप े ा स ंघष सोडवण े हे येय असल े पािहज े आिण याम ुळे संघष
उ व यास याच े यव थापन कर यासाठी चार पाय या आह ेत: CARE सं ेषण करा
(Communicate ) : वतःला ठामपण े आिण न पण े य क े याने िववादाच े िनराकरण
होते. त यांब ल ामािणक रािह यान े तुम या क ृतीतून तुमचा ामािणकपणा िदस ून येईल.
संघष टाळ यासाठी ला ंबलचक अथ शू य बडबड , गैरसमजा ंब ल ख ुले, सरळ असण े नेहमी
चांगले असत े.
सि यपण े ऐका (Actively li sten) : ऐकणे आिण श द कानावर पडणे या वेगवेग या
गो ी आह ेत. हणून, आपण ल प ूव क ऐकणे आव यक आह े, हणज े, कोण याही
य ययािशवाय समोरच े काय बोलत आह े हे समज ून घेणे. एक चा ंगला ोता अस याम ुळे
समोर या य ला त ुम याम य े आ मिव ास िनमा ण होतो जो नेता बन याचा एक ग ुण
आहे. मु िवचार यान े तु हाला च ूक कोणाची आह े हे समज यास वाव िमळेल.
मतांचे पुनरावलोकन ( Review Opinions) : िविवध पया य शोधण े हे कधीही चुक चे
वैिश ्य नसत े, उलटसव प य ा यांवर नीट िवचार क न यो य व सोिय करपण े िनण य
संतुिलत कर यास अन ुमती द ेते.
िवजयासह समा करा ( End with a win ) : प रि थती िज ंकणे-पर पर सांमज यव
संमतीन े िनण याकड े येणे , िजथे कोण याही कठोर भावना ंचा समाव ेश नाही आिण दो ही प
भिव यात स ुलभ आिण सहजत ेने तसेच कोण याही िनि य आ मक वत नािशवाय काय
क शकतात .
munotes.in
Page 16
शै िणक यव थापन
16 १.५.६ संघष यव थापनासाठी या रणनीती :
वीकृती: संघषा पासून पळ ून जा यान े काही चा ंगले होणार नाही याउलट कामा या
िठकाणी नात ेसंबंधांना नुकसान होईल . लोकांम ये मु संवाद अस यास स ंघष टाळता
येऊ शकतो आिण ग ैरसमज एका स ातच द ूर केले जाऊ शकतात .
उि े: उि े सा य कर यासाठी , सव काय संघ सद य ए कमेकांसाठी ख ुले असण े आिण
लपिवल े या ग ृिहतका ंना बाह ेर काढ यासाठी म ु िवचारण े चांगले आहे. िनण य जाहीर
कर याप े ा खेळीमेळी या वातावरणात वतःला ख ुले ठेवणे चांगले.
लाल र ंग िहर या रंगात प रवत त करा: या धोरणाचा अथ असा आह े क सामाियक
उि ाव र िवजयी प रि थतीवर पर पर सामंज यान े मतभ ेदांना समानत ेम ये बदल याचा
य न क ेला पािहज े. सं थेतील अन ेक आ हान े ते सोडव ू शकतात .
तडजोड करण े: संघषा त, सम य ेचे िनराकरण करताना सामाियक रणनीती दो ही बाज ूंना
या य वाटणा या िदश ेने करावी . या माण े बोग ान ंतर काश असतो , येक सम य ेवर
उ म उपाय असतो अशी मानिसकता तयार कर या या िदश ेने काय करत े.
१.६ तुमची गती तपासा
• दैनंिदन जीवनात िनण य घे या या पाय -यांवर चचा करा.
• सं थेम ये िनयं णाची त व े कोणती आह ेत?
• पय वे णावर प रणाम करणार े घटक प करा .
• भाविनकता (Emotional Eating ) हे तणावाच े कारण आह े, याचे समथ न करा .
• कोण याही सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी स ंवाद ही ग ु िक ली आह े, संघष
यव थापना या स ंदभा त हे िवधान प करा
• तणावाच े ट पे कोणत े आहेत?
• पय वे क अस याच े एक मह वाच े वैिश ्य हणज े ितिनधी िनय ु करण े.
munotes.in
Page 17
17 २
आप ी / संकट यव थापन
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ पा भूमी
२.२ प रचय – आप ीची स ंक पना आिण याच े कार
२.३ तुमची गती तपासा - १
२.४ आप ी यव थापनाची स ंक पना
२.५ आप ी यव थापनाच े ट पे (शमन, ितबंध, तयारी , ितसाद , पुन ा ी)
२.६ तुमची गती तपासा - २
२.७ आप ी स ं ेषणाच े मह व
२.८ सं था मक आप ी यव थापन (संक पना आिण यावर मात कर याच े माग )
२.९ िन कष
२.१० तुमची गती तपासा – ३
२.११ संदभ
२.० उि े
हा घटक प ूण के यानंतर, िव ाथ स म होईल -
१. आप ी यव थापनाचा अथ समज ून या .
२. आप ी आिण आप ी यव थापनाम य े फरक करा
३. आप ी यव थापना या गरज ेब ल ान िमळवा
४. आप ी यव थापना या िविवध ट या ंब ल समज िवकिसत करा
५. आप ी स ं ेषणाचा अथ समज ून या
६. आप ी स ं ेषणा या गरज ेचे गंभीरपण े मू यांकन करा
७. आप ी स ं ेषणा या मह वाच े िव ेषण करा
८. संघटना मक आप ी यव थापनावर मात कर याच े माग सूचीब करा munotes.in
Page 18
शै िणक यव थापन
18 २.१ पा भूमी
"संकट य ेताच योजना िवकिसत कर याप े ा अक पनीय गो साठी तयार राहण े चांगले."
शाळेम ये कोण या कार या बा सम या उ व ू शकतात ह े गे या दशकान े आ हाला
दाखवल े आहे. क पना करा क कडा या या थ ंडीत सकाळी थािनक मा यिमक शाळेत
गोळीबा र झाला आह े.
या घटन ेने आता शाळ ेचा समतोल िबघडला आह े आिण िव ाथ , पालक आिण शाळ ेतील
कम चा या ंम ये असं य भावना िनमा ण झा या आह ेत. आप या मनात ता काळ उ वणार े
खालील माण े आहेत-
आता शाळ ेतील कम चा या ं या भ ूिमका आिण जबाबदा या काय आह ेत?
शाळा आता आपल े िव ाथ , िश क , पालक आिण भागधारका ंना मदत कर यासाठी
कोणती कारवाई कर ेल?
शाळा िव ा या ना या स ंकटात ून सावर या स कशी मदत क शकतात ?
शाळेकडेआप ी /संकट ितसाद स ंघ िकंवा संकट यव थापन योजना आह े का?
एखा ा अक पनीय घटन े या पा भूमीवर, कोणतीही स ं था िक ंवा संघटना िक ंवा शाळा
ािधकरणान े अशा स ंकट िक ंवा वेदनादायक घटना हाताळ यासाठी तयार असण े आव यक
आहे. यो य स ंकट यव थापन योजन ेिशवाय , िव ाथ , ा यापक आिण कम चारी आिण
मोठ्या माणावर सम ुदायाला भावीपण े ितसाद द ेणे सं थांना आ हाना मक वाट ू शकत े.
एखा ा ल ेशकारक घटन ेनंतर स ं थेचीआप ी / संकट यव थापन योजना न ेहमीच
मू यवान ठरत े.
२.२ प रचय - आप ी / संकट आिण कारा ंची संक पना
कोिवड -19 ने संपूण जगाला िशकवल ेला एक अितशय मह वाचा धडा हणज े आप ी िक ंवा
संकट कधीही य ेऊ शकत े, ते अचानक , अनाकलनीय आिण कोण याही सम ुदायावर य ेऊ
शकते. जगभरातील यवसाय , कंप या, सं था, शै िणक स ं थांना या ंचे दरवाज े बंद
कर यास भाग पाडल े गेले. एका रा ीत कम चा या ंची नोकरी ग ेली आिण या ंना घरी
पाठव यात आल े. अ याव यक स ेवांना काय कर यासाठी स ंघष करावा लागला आिण आज
आपण एखा ा क ंपनी या स ंकट यव थापन कौश या ंबाबतती कंपनीिकती भावी होती
याचा याय क शकतो . िजथे साथीचा रोग ही एक कारची आप ी आह े ितथे आप ीच े
वेगवेगळे कार आह ेत. ते मानविनिम त िकंवा नैसिग क अस ू शकतात . थम स ंकटाचा अथ
समजून घेऊ.
क ि ज िड शनरीन ुसार आप ी िक ंवा संकटाची या या अशी क ेली आह े, " चंड मतभ ेद,
ग धळ िक ंवा दुःखाचा काळ ." munotes.in
Page 19
आप ी / संकट यव थापन
19 कॉिल स िड शनरीन ुसार, संकट हणज े “ या प रि थतीम य े एखा ा गो ीला िक ंवा
कोणालातरी एक िक ंवा अिधक ग ंभीर सम या ंमुळे ास होतो .
हाव ड िबझन ेस कूल नेिदलेली या या एक स ंकट हणज े" एकतर अचानक िक ंवा िवकिसत
होत असल ेला बदल- याम ुळे एक तातडीची सम या उ वते याला व रत स ंबोिधत करण े
आव यक आह े" ( यूके आिण बाट न, 2004 ).
संकट हणज े अचानक अवा ंिछत घटना िक ंवा एखा ा स ं थेम ये घडणा या घटना ंची
मािलका . याचे प रणाम अ यािशत असतात याम ुळे सं थेत काम करणा या य म य े
अ व थता आिण अ यव था िनमा ण होत े. हे सामा यत : अगदी कमी प ूव सूचनेवर उ वत े
आिण या या अचानक व पा या प रणामी , संकट व ैयि क सद य , संपूण संघ, संपूण
सं था िक ंवा संपूण समाजावर प रणाम करत े. अशा कार े संकट ही एखा ा स ं थेम ये
उ वू शकणारी कोणतीही आप कालीन प रि थ ती आह े जी स ं थे या स ुरळीत कामकाजात
अडथळा आणत े. आप ी अनेकदा िव व ंसा या िदश ेने उ वणारीएक धोकादायक
प रि थती आहे.
अचानक उ वल े या स ंकटाम ुळे कम चा या ंम ये धो याची आिण भीतीची भावना िनमा ण
होते. सो या श दात स ंकटाम ुळे संिद धता िनमा ण होत े, याची िव मान म ू ये आिण उि े
धो यात य ेतात आिण स ं थेचे आिण कामगारा ंचे मोठे नुकसान होत े. यामुळे अनुकूलन
यं णा अप ुरी पडत े आिण तातडी या ितसादा ंची मागणी होत े.
हणून संघटना ंसाठी स ंकटाची स ु वातीची िच ह े जाणण े आिण कम चा या ंना या ं या
नकारा म क प रणामा ंपासून सावध करण े मह वाच े आहे. अशा व ेळी स ं थेचे नुकसान कमी
कर यासाठी वरीत िनण य घेणे अ याव यक आह े. संकट व ेळीच भावीपण े हाताळल े नाही
तर याचा प रणाम क ेवळ स ं थे या स ुरळीत कामकाजावर होत नाही तर स ं थे या
ित ेला आिण नावाला धोका िनमा ण होतो .
अशा कार े सं थांकडे एक स ु यवि थत योजना असावी जी स ंकटाप ूव , दर यान आिण
नंतर काय संघ सद या ं ारे पार पाडायची काय प करत े. एखा ा स ंकटाचा सामना
कर यासाठी काय प ती तयार क न व ेळ, पैसा आिण स ंसाधन े खच कर याप े ा सं थांना
यावसाियक आिण वय ंसेवक या दोघा ं या साम या चा फायदा होऊ शकतो हेही योजना
सुिनि त करत े अशा कार े येक सं थेने संकट यव थापना या ानाची क ेवळ जाणीव
ठेवली पािहज े असे नाही तर स ंकट समोर य ेताच योजना तयार कर याप े ा अक पनीय
प रि थतीसाठी आधीच तयार अ सले पािहज े.
संकटाच े कार ;
संकट व ेगवेग या कारच े असू शकत े. जर ते व रत आिण श ंसनीयपण े हाताळल े नाही
तर ते यापक व प धारण क न िवनाश घडव ू शकते आिण स ं थेची ित ा खराब क
शकते. अंतग त िकंवा बा श म ुळे संकट उ व ू शकत े. याम य े खालील कार समािव
असतात - munotes.in
Page 20
शै िणक यव थापन
20 नैसिग क आप ी : ही संकटे पया वरण आिण िनसगा मुळे उ वतात . आिण अशा
कार या या घटना मानवा या िनय ं णाबाह ेर आह ेत. उदाहरण : पूर, भूकंप, भू खलन ,
सुनामी, महामारी इ .
तांि क िबघाड : ते तं ानातील अपयशाम ुळे उ वतात . तांि क णाल मधील
सम या ंमुळे तांि क स ंकटे येतात. मिश सच े िबघाड , इंटरनेटमधील सम या ,
पासवड मधील ुटी खराब झाल ेले सॉ टव ेअर, सॉ टव ेअर ह ॅक होण े, इ यादी सव
गो चा प रणाम स ंकटात होतो .
संघषा ची संकटे : संघटना ंम ये अनेकदा कम चारी काही मतभ ेदांमुळे आपापसात िकंवा
अिधका या ंशी भा ंडतात . ते व र ा ंची अव ा करतात आिण सहकाय करतनाहीत .
कम चारी बिह कार , संप, अंतग त वाद , शासनाला िवरोध करण े इ यादी अन ु पादक
कृ यांम ये सहभागी होऊ शकतात . या सवा मुळे संघषा चे संकट िनमा ण होत े.
ेष : काही क ु यात कम चारी आिण / िकंवा िवरोधक ग ु हेगारी मागा चा वापर करतात
आिण या ं या माग या प ूण कर यासाठी , संघटनेब ल श ु व िक ंवा राग य
कर यासाठी टोकाची पावल े उचल ू शकतात . ते सं थेकडून फायदा िमळव यासाठी
तसेच कंपनीला अि थर िक ंवा न कर याच े उि ठ ेव यासाठी करतात . ते कंपनी या
अिधका या ंचे अपहरण करण े, उ पादनाशी छ ेडछाड करण े, अफवा पसरवण े आिण
यां या स ं थेची ितमा खराब कर यासाठी च ुक ची मािहती द ेणे, सुर ेचे उ ल ंघन
करणे इ यादी गु हेगारी कृ यांम ये गुंतू शकता .
संघटना मक ग ैरकृ ये : काही व ेळा काही स ंघटना मक अिधकारी िहतधारक आिण
बा प ा ं ती याच े हािनकारक प रणाम मािहत अस ूनही व रत िनकालासाठी च ुक चे
िनण य घेऊ शकतात . उदाहरण - यव थापन अ प -मुदती या वाढीस समथ न देते
आिण यापक सम या ंकडे दुल करत े, लाच वीकारण े, फसवण ूक, डेटा िक ंवा
मािहतीशी छ ेडछाड करण े यासार या ब ेकायद ेशीर क ृ यांम ये गुंतणे या सवा मुळे
सं थेवरसंकट उ वत े.
कॅ पस िह ंसा : जे हा एखा ा स ं थेचे कम चारी िक ंवा अंतग त सद य िह ंसाचार , चोरी,
दहशतवाद , गोळीबार / ह या/ आ मह या , कम चारी सद या ंवर ह ला , कम चारी िक ंवा
व र ा ंना आवारात मारहाण करण े यासार या िह ंसक क ृ यांम ये गुंततात त े हा
उ वणार े हे संकट आह े. संकटात खालील बाब चा समाव ेश होतो.
िनधीची कमतरता : सं था, जर त े यां या कज दारांना आिण इतर प ा ंना पैसे
दे यात अयश वी ठरल े तर याम ुळे िदवाळखोरीसार खे आिथ क संकट य ेऊ शकत े.
सुर ा िनयमा ंचे उ ल ंघन झा याम ुळे येणारे संकट: उदाहरण - आग, कूल बस
अपघात , गळती , इमारतीच े नुकसान इ .
munotes.in
Page 21
आप ी / संकट यव थापन
21 २.३ तुमची गती तपासा - १
संकट हणज े काय त े प करा .
संकटाची या या करा
शै िणक स ं थेला कोण या कार या स ंकटांचा साम ना करावा लाग ू शकतो ह े प
करा.
२.४ आप ी / संकट यव थापन : संक पना
आप ी / संकट यव थापन हणज े काय ?
सं थेची सवा त मह वाची भ ूिमका हणज े असामा य प रि थती पाह यास स म असण े जी
कालांतराने अचानक िदसत े. याला स ंकटे हणतात आिण त े अन ेकदा स ंघटना ंना
अडचणीत आणतात . संकट यव थापन ह े सं थेचे एक मह वप ूण काय आहे. अशा कार े
सं थांनी या स ंकटांचा भावीपण े सामना कर यास स म असाव े.
आप ी यव थापन ही स ं था स ं कृतीतील अनप ेि त आिण अचानक बदल हाताळ याची
एक सम यव थापन ि या आह े. हे एखा ा स ं थेवर संकटाचा स ंभा य धोका ओळखत े,
सं थेम ये लविचकता िनमा ण कर यासाठी एक स ंरचना दान करत े, ित या म ुख
भागधारका ंचे िहत, ित ा इ याद च े र ण कर याचा य न करत े.
संकट यव थापनाची या या :
"संकट यव थापन हणज े संघटना मक स ंकटे टाळ यासाठी िक ंवा उ वणा या
संकटां या घटना ंचे यव थापन कर याचा प तशीर य न " पीअरसन , सी.एम. आिण
लेअर, जे.ए. (1998 ).
"जिटल िव ान आिण त ं ानाचा समाव ेश असल ेले भावी स ंकट यव थापन प ूण पणे
सुिवचार क ेलेले, आिण सि यपण े सराव क ेलेले, संकट ितसाद योजना ंवर अवल ंबून
असत े." - हेनेमन, 2011
डेऑन कॅनयन(Deon Canyon ) या मत े, "संकटाच े नुकसान ओळख यासाठी ,
िनयंि त कर यासाठी आिण मया िदत कर यासाठी वापर यात य ेणारे उपाय आिण
प ती आिण याच े प रणाम हणज ेच आप ी यव थापन . "
अशा कार े या अ था ने आप ी यव थापन ही स ंभा य आप कालीन प रि थती िक ंवा
धोकादायक प रि थत ना सामोर े जा याची एक णाली आह े आिण अशा कार े संकट
यव थापन ह े अ य ंत वेळे या मया देत मया िदत स ंसाधना ंचा वापर क न संकटाच े
हािनकारक भाव कमी कर याच े काय करणारी यं णा मानली जात े. याला सहसा अचानक
आिण अनप ेि त असाधारण प रि थत ना सामोर े जा याची कला हण ून संबोधल े जात े
याम ुळे कम चारी, सं था, समाज आिण बा ाहका ंना ास होतो . यामुळे सं थे या munotes.in
Page 22
शै िणक यव थापन
22 ित ेला िक ंवा ितम ेला होणार े कोणत ेही नुकसान कमी कर यासा ठी िक ंवा नकारा मक
भाव मया िदत कर यासाठी स ं थेला मदत करण े सुिनि त होत े.
आप ी / संकट यव थापन सं थांना िविवध रणनीती लाग ू कर यास स म करत े आिण
यात अचानक उ वल े या आिण मह वप ूण नकारा मक घटन ेचा सामना कर यासाठी
अवल ंबलेली कौश य े आिण त ं े असतात . ते एखा ा स ं थेला स ंकटाचा सामना कर यास
आिण याचा नकारा मक भाव कमी कर यास मदत कर यासाठी आर ेिखत क ेलेले आहेत.
हे संकट य े याआधी , दर यान आिण न ंतर या काळातील प रि थती हाताळत े.
संकट यव थापनाची चार उि े आहेत:
१. घटनेदर यान तणाव कमी क रणे
२. संकट हाताळ यासाठी स ंघटना मक बा ंिधलक आिण कौश य दिश त करण े.
३. मािहतीचा वाह आिण अच ूकता िनय ंि त करण े
४. उपल ध स ंसाधना ंचे भावीपण े यव थापन करण े. ही उि े प पण े हाताळ यासाठी
संघटना मक न ेते आिण या ं या कम चा या ंना संकट यव थाप न नेतृ वाचे िश ण
देणे आव यक आह े. नेते तसेच कम चा या ंनी खालील बाब म य े स म असाव े.
लपलेले धोके असल े या अिनि त प रि थती ओळखण े,
प तशीर तयारी स ुिनि त करण े,
करावया या क ृती ओळखा ,
यो य व ेळी गंभीर िनण य घेऊन भावीपण े ितसाद ा ,
संकटा या प रि थतीवर मात कर यासाठी अन ुयायांना या या िविवध य ुिनट्सम य े
भावी सम वय राख यासाठी ो सािहत आिण े रत करण े आिण
प रणामकारक र या नकारा मक भाव कमी करा .
एखा ा स ं थे ारे संकट हाताळ यात अयश वी झा याम ुळे भागधारका ंना गंभीर धोका
िनमा ण होऊ शकतो , अखेरीस स ं थेचे नुकसान होऊ शकत े आिण याम ुळे सं थेचा अ ंत
होऊ शकतो .
संकट यव थापनाची गरज :
संकट यव थापन स ं थेला अनप ेि त आिण नकारा मक घटना ंना धैया ने आिण धीरान े
त ड द े यासाठी तयार करत े.
हे याच े कम चारी आिण भागधारका ंना सं थेतील अचान क झाल े या बदला ंशी जुळवून
घे यास स म करत े. munotes.in
Page 23
आप ी / संकट यव थापन
23 संघटना मक यव थापका ंना संकटाची स ु वातीची िच ह े ओळख यास स म करण े
आिण या ं या कम चा या ंना पूव सूचना द ेणे जेणेक न त े संकटा या कारणा ंचा शोध घ ेऊ
शकतील , खबरदारी घ ेऊ शकतील आिण यास भावीपण े सामोर े जाऊशकतील .
हे संघटना मक न े यांना संकटा या प रि थतीत ून बाह ेर ये यासाठी धोरण े िवकिसत
कर यास आिण भिव यातील क ृतीचा िनण य घे यास स म करत े.
आप ी / संकट यव थापन ह े सुिनि त करत े क यव थापनाची पूव तयारी आह े
आिण या ं याकड े संकटाकड े पाह याचा ासंिगक ीकोन नाहीतर गंभीर ीकोन
आहे. ते तळागाळातील तसेच मोठे संकट ओढव याआधी हाताळ यास स म
आहेत.
२.५ संकट यव थापनाच े ट प े (शमन, ितब ंध, तयारी , ितसाद ,
पुन ा ी)
संकटा या प रि थतीत स ं थांनीपाय या-पाय यांचा सु यवि थत ीकोन वीकारण े
आव यक आह े. अशा घटना ंम ये एखादी य आव ेगपूण आिण घाईघाईन े िनण य घेऊ
शकत नाही . सं थांनी एक सि य ीकोन अवल ंबणे आव यक आह े आिण अशा कार े
तक शु पणे िवचार करण े आिण धोरण े आखण े आव यक आह े याम ुळे संघटना स ंकट
प रि थतीत ून बाह ेर पड ेल याची खा ी क न या ंना लविचक बन यास मदत कर ेल.
संघटना तयार झा या तर िकतीही स ंकटे आली तरी या प ूव पे ा अिधक लविचक आिण
मजबूत होऊ शकतात . अशा कार े संकट यव थापन योजना आखण े आव यक आह े.
आप ी यव थापन योजना एक तपशीलवार योजना आह े याम य े संभा य स ंकट
प रि थतीला सामोर े जा यासाठी आव यक असल े या िविवध क ृती ठळकपण े प क े या
आहेत. ही योजना स ं थेला श य ितत या चा ंग या मागा ने संकटावर मात कर ेल याची
खा ी द ेईल.
संकट यव थापनाची ि या ही म ु यतः पाय या ंचा स ंच आह े या ार े एखादी सं था
िकंवा स ंघटना वतःसाठी , ित या भागधारका ंसाठी िक ंवा सव साधारणपण े लोका ंसाठी
धोकादायक ठरणा या स ंकटांना सामोर े जात े. हे संभा य स ंकटाचा सामना कर यासाठी
संसाधन े आयोिजत करतात आिण िनद िशत करतात . िजथे अंितम उि घटना ंचा भाव
कमी करण े आिण भा वी ितसाद आिण प ुन ा ी मता स ुिनि त करताना स ं थांची
लविचकता वाढवण े आह े. संकट यव थापना या सव समाव ेशक ि कोनाम य े पाच
ट या ंचा समाव ेश होतो , हणज े-
ितबंध,
शमिवण े,
तयारी ,
ितसाद
पुन ा ी munotes.in
Page 24
शै िणक यव थापन
24
आकृती ३.१ - संकट यव थापनाच े पाच ट प े
ितब ंध - एखाद े संकट िनघ ून गेले असेल आिण एखा ा स ं थेला अस े वाटू शकत े क
ितबंधा या ट या ंकडे दुल केले जाऊ शकत े. तथािप , हे आव यक आह े क स ंघटना ंनी
एकतर स ंभा य स ंकटाची घटना भिव यात होणार नाही याची खा ी कर यासाठी
ितबंधा मक उपाययोजना करण े िकंवा या या घटन ेची श यता कमी करण े आिण याच े
हािनकारक भाव कमी करण े. ितबंधाम य े धो या या घटना रोख यावर ल क ि त क ेले
जाते. संकट अ यािशत आह े आिण प रणामी सव धोके टाळता य ेत नाहीत . तथािप , संकटे
अनपेि त नसतात याम ुळे याच े प रणाम टाळता य ेतात. यो य िनयोजना ार े सं था सावध
िनवा सन योजना , अि नस ुर ा थापना इ याद ार े जीिवतहानी आिण द ुखापतीचा धोका
कमी क शकतात .
शमन - संकट य े यापूव आिण न ंतर शमन ट पा होतो . संकटाची प रि थती टाळ यासाठी ,
ितची ती ता व भाव कमी कर यासाठी , कोणतीही जी िवत आिण / िकंवा मालम ेची हानी
होणार नाही याची खा ी कर यासाठी आिण अप रहाय संकटाची ती ता िक ंवा प रणाम
कमी कर यासाठी क ेले या सव ि याकलापा ंचा यात समाव ेश आह े. हे अप रहाय
आप ीच े प रणाम कमी कर यासाठी आर ेिखत क ेले या दीघ कालीन उपाया ंवर ल क ि त
करते.
संकटाचा भाव मया िदत कर यासाठी स ं था स ंरचना मक आिण ग ैर-संरचना मक
उपाययोजना क शकत े.
संरचना मक शमन / चरल िमिटग ेशन - धो या ंचे संभा य भाव कमी
कर यासाठी िक ंवा टाळ यासाठी क ेले या भौितक बा ंधकामाशी स ंबंिधत आह े.
उदाहरण - संकटा या व ेळी इमारतीला झाल े या न ुकसानीपास ून बळकट कर याच े माग
शोध यासाठी व ेळेवर मालम ेची तपासणी करण े, पुरा या व ेळी इमारतीची उ ंची
वाढवण े, दीघ काळ वीज ख ंिडत हो याची श यता असल े या भागात जनर ेटर बसवण े.
गैर-संरचना मक शमन - धोरणे आिण कायद े, साव जिनक जाग कता वाढवण े,
िश ण आिण िश णा ार े संकटाचा भाव कमी कर यासाठी ान आिणसरावाचा
वापर करतो . उदाहरण – पूर िवमा इ . munotes.in
Page 25
आप ी / संकट यव थापन
25 तयारी - हे िनयोजन , संघटन, िश ण , सुस ज, यायाम , मू यमापन आिण स ुधारा मक
कृतीचे िनरंतर च आह े. आप कालीन प रि थती य े यापूव च येथे उप म स ु होतात .
सो या श दात स जता हणज े वेळेपूव च क ृती करण े आिण कोण याही स ंकटासाठी स ज
असण े. अशा कार े, या ट यात िश ण आिण यायाम योजना ंवर ल क ि त क ेले जाते
जसे क स ंघटना कोण याही स ंकटाला ितसाद द े यासाठी चा ंग या का रे तयार आिण
िशि त आह ेत. यात जीव वाचव यासाठी क ेले या तयारीचा समाव ेश अस ेल आिण
यानुसार कम चा या ंना यो य िश ण िदल े जाईल . उदाहरण - संकट य े यापूव जागाखाली
कर या या योजना / इ हॅ युएशन ल ॅ स, अ न आिण पा याचा साठा करण े, अि नशमन
सराव/फायर ि ल , सि य -नेमबाजी सराव/ शूटर ि ल आिण जागा खाली कर याचा सराव/
इ हॅ युएशन रहस ल, संकटा या व ेळी उपय ु असल े या व त ूंची यादी करण े आिण
साठवण े इ.
ितसाद - आप ीन ंतर लग ेचच हाट पा य ेतो. ही आप ीजनक घटना घड याची िति या
आहे. लोकांचे संर ण कर यासाठी आिण लोक हानीपास ून दूर आह ेत याची खा ी
कर यासाठी स ं था या ंचे ल क ि त करतात . ते कोण याही अित र मालम ेचे नुकसान
हो याचा धोका कमी कर याचा य न करतात . येथे जीव वाचवण े, आिथ क नुकसान कमी
करणे आिण द ुःख कमी करण े हे उि आहे. येथे ितसाद क ृत म य े आप कालीन
हॉटलाइनची थापना , आप ी त े े रकामी करण े, िनवारा आिण व ै क य स ेवा,
अि नशमन , बचाव काय सि य करण े इ याद चा समाव ेश अस ू शकतो .
ितसाद कालावधी जसजसा प ुढे जाईल , तसतस े सं थेचे ल न ुकसानीच े मू यांकन,
दु ती , आप ी ितसाद योजना राबिवण े, साफसफाई करण े, ऑपर ेश सची प ुन था पना
करणे आिण आव यकत ेनुसार स ंसाधना ंचे िवतरण स ु करण े याकड े वळत े. सद या ंची
सुरि तता आिण क याण म ु य व े आप ी या ह याप ूव स ंघटना ं या तयारी या
पातळीवर अवल ंबून असत े.
पुन ा ी- संकट यव थापन च ातील हा पाचवा आिण श ेवटचा ट पा आह े. यात स ंकट
संप यान ंतर लग ेच सु होणा या ि याकलापा ंचा समाव ेश आह े. ते काय पुनस चियत
कर याचा आिण स ं थेम ये ि थरता आण याचा य न करत े. यात अशा क ृत चा समाव ेश
आहे याचा अवल ंब केला जातो याम ुळे एखादी स ं था स ंकट आ यान ंतर स ुरि त
प रि थतीत परत य ेऊ शकत े. हा ट पा प ुनस चियत ट पा आह े आिण स ं थे या सद या ंना
आिण या या भागधारका ंना काही अ ंशी सामा य ि थतीत परत य े यास मदत करण े हे
याचे उि आह े. पुन ा ीसाठी दीघ काला वधी लाग ू शकतो , कधीकधी वष ही लागू
शकतात . पुन ा ीम य े थम अ याव यक स ेवा जस े क व ै क य स ेवा, अ न आिण
िप याच े पाणी , मूलभूत सुिवधा, वाहतूक इ याद ना ाधा य िदल े पािहज े जे पुनस चियत
केले जाणे आव यक आह े आिण न ंतर कमी -आव यक स ेवांचा िवचार केला जाईल .
िन कष काढ यासाठी , संकट यव थापनाच े वरील ट प े एखा ा स ं थे या यशासाठी
मह वप ूण आहेत परंतु एखा ान े परावित त िवचार ि य ेचे मह व कमी क नय े. munotes.in
Page 26
शै िणक यव थापन
26 "आ ही यात ून काय िशकलो ?" या व पाच े अन ेकदा स ं थां या संचालका ंना अ व थ
करतात , तथािप त े एखा ा स ं थे या िश णासाठी आिण िवकासासाठी आव यक
असतात .
२.६ तुमची गती तपासा - २
आप ी / संकट यव थापनाची स ंक पना प करा
संकट यव थापनाच े ट पे प करा
‘सं थे या अि त वासाठी आप ी / संकट यव थापन आव यक आह े.’ समथ न करा?
२.७ आप ी / संकट स ं ेषणाच े मह व व संकट स ं ेषणाचा अथ
संकट यव थापनादर यान सवा त मह वाचा घटक हणज े संकट स ं ेषण. आप ी / संकट
सं ेषण, असंतुलना या अ प कालावधीत होणार े सं ेषण आह े, जे सहसा एखा ा
संकटा या प रि थतीत सम या सोडव या या सवयी या प ती वाप न सामना कर यास
य ची असमथ ता दश वते. सं थे या ितम ेचे र ण करण े आिण बाजारप ेठेतील ितमा
कायम राखण े आिण उ ोगात ितची ख ंबीर ि थती राखण े हे याच े उि आह े.
चोरी, कायद ेशीर वाद , आग िक ंवा कोणतीही न ैसिग क आप ी यासा र या स ंकटा या
प रि थतीत आप कालीन स ंवाद होतो . जे हा एखाद े संकट य ेते, ते हा अ ंतग त कम चारी,
तसेच बा ाहक आिण मा यमा ंशी भावीपण े संवाद साधण े मह वाच े असत े. अशा व ेळी
पारदश कता आिण त परता अ य ंत आव यक आह े. संकट स ं ेषण ही एक कला आह े
याच े काळजीप ूव क िव ेषण क ेले पािहज े, जेणेक न िदशाभ ूल िक ंवा चुक चा स ंवाद
टाळता य ेईल.
२.७ आप ी / संकट स ं ेषणाची गरज / मह व
तं ाना या या य ुगात अन ेकदा अस े िदसून आल े आहे क स ंघटना मक न ेते वतःच
बात या कशा पसरतात याकड े ल व ेधून घेतात. प रणामी स ं थेला उ मादी मा यम
आिण साव जिनक ितसादाचा सामना करावा लागतो . असा सवाल स ंबंिधत आिण
संत जनत ेकडून केला जात आह े. सं थेने वेगाने तसेच िव ासाह तेने ितसाद द ेणे
अ याव यक आह े. सं थेने थम ती क ुठे उभी आह े याचे मू यांकन क ेले पािहज े आिण
नंतर लग ेच िव ासाह आिण अिधक ृत ितसाद ावा ज ेणेक न अफवा आिण च ुक ची
मािहती पस नय े.
संघटना ंनी आप ी / संकट स ं ेषण व े िनयु केले पािहज ेत आिण या ंना संकटा या
वेळी आ मिव ासान े आिण भावीपण े संवाद साध यास स म हो यासाठी िश ण
िदले पािहज े. हे सुिनि त कर ेल क त े सं थेला श य ितत या सव म आिण जलद
मागा ने संकट प रि थतीवर मात कर यास मदत करतील . munotes.in
Page 27
आप ी / संकट यव थापन
27 सं थेची ित ा आिण ओळख स ंरि त कर यासाठी - आप ी / संकट स ं ेषणाचा
उ ेश सं थेचे ँड नाव , या या भागधारका ं या ित ेचे र ण कर णे आिण साव जिनक
ितमा आिण चा ंगली इ छा राखण े हे आहे. संकट आ यान ंतर स ं ेषणाच े उि प ुढील
धोके आिण आ हाना ंपासून सं थेची ित ा वाचवण े हे असत े.
संकट स ं ेषण योजना आगाऊ / आधीच तयार क े याने गैरसंवाद कमी करण े सुिनि त होत े,
एक भावी स ं ेषण वा िहनी/ चॅनेल िनि त / सेट केले जाते आिण स ंदेश व रत पाठवल े
जातील याची खा ी होत े.
संकट स ं ेषण नकारा मक घटन ेमुळे होणारी हानी कमी कर यात मह वाची भ ूिमका
बजावत े कारण स ं था मक न े यांमधील भावी स ंकट स ंवाद या ंना व रत िनण य
घे यास स म क शकतो यामुळे यांना या ं या स ं थे या आप कालीन ितसाद
योजना व रत लाग ू कर यात मदत होईल .
हे सुिनि त करत े क स ंकट स ं ेषणाच े उि प , तंतोतंत, सात यप ूण आिण व ेळेवर
मािहती दान करण े आहे याम ुळे चुक चा स ंवाद, अयो यता आिण अफवा ंना ितब ंध
होतो.
हे सूिचत करत े क स ं था या ं या कम चा या ंची तस ेच या ं या भागधारका ंची काळजी
घेते.
कम चारी आिण भागधारका ंम ये भीती आिण अराजकता टाळ यासाठी श य ितत या
लवकर ग ंभीर मािहती जारी कर यासाठी स ंकटान ंतरचे सं ेषण आव यक आह े.
२.८ सं था मक आप ी / संकट यव थापन (संक पना आिण यावर
मात कर याच े माग )
सं था मक स ंकट यव थापन स ंक पना :
संकट अ यािशत आह े परंतु अनप ेि त नाही . एखादी स ंघटना या ं यावर स ंकटे येणार ह े
मा य करत े तर ती शहाणी समजली जात े पण कधी त े यांनाकळत नाही . संकटांचा अंदाज
येऊ शकतो . काही स ंकटे अचानक य ेतात, तथािप काही स ंकटे मोठ्या माणात पूव सूचना
देतात. आिण अशा कार े संघटना ंनी याचा सामना कर यासाठी तयार असल े पािहज े.
सं था मक आप ी / संकट यव थापन / ऑग नायझ ेशनल ायिसस म ॅनेजम ट ही अशी
ि या आह े या ार े एखादी सं था अचानक , नकारा मक आिण य यय आणणा या
घटनेला सामोर े जा यासाठी काही िविश धोरण े लागू करत े याम ुळे सं थेला िक ंवा ित या
भागधारका ंना हानी पोहोच याचा धोका असतो .
munotes.in
Page 28
शै िणक यव थापन
28 संघटना मक स ंकट यव थापनावर मात कर याच े माग :
िविवध मागा नी संघटना स ंकट प रि थ तीवर मात क शकत े:
जोखीम ओळखा - संकट यव थापन न ेहमीच स ंभा य धोक े िकंवा धो या ंचा अंदाज घ ेऊन
सु होत े. सव संभा य जोखम चा ड ेटा एकदा तयार क ेला गेला क , यानुसार स ं था या ंना
टाळ याच े िकंवा यो य व ेळी भावीपण े हाताळ याच े माग आख ू शकत े.
सं ेषण - संकटा या प रि थतीत स ं थांनी लप ून राह नय े तर या ंनी बाह ेर येऊन
संवाद साधला पािहज े. भागधारक / िहतधारक आिण मा यमा ंकडे दुल के याने
प रि थती आणखी िबघड ू शकत े.
व ा - संकटा या व ेळी, सं थांनी कम चारी, भागधारक आिण मा यमा ंशी स ंवाद
साध यासा ठी अिधक ृत व ा िनय ु केला पािहज े. संकटािवषयीची सव मािहती िक ंवा
अ तन े व ा आिण स ंकट स ं ेषण स ंघ यां यात सतत स ं ेिषत करण े आव यक
आहे. हे वेगवेग या लोका ंकडून वेगवेग या या या आिण िवतरणाम ुळे होणारा
कोणताही ग धळ टाळ ेल. व याला आधीच का ळजीप ूव क िनवडल े पािहज े आिण
िशि त क ेले पािहज े जेणेक न यान े/ ितने सं ेषणा या िविवध मा यमा ं ारे संवाद
साधायचा आह े.
भावी स ं ेषण - जर एखा ाला स ं थेतील स ंकटावर मात करायची अस ेल, तर
सं ेषणाची मा यम े प आिण भावी आह ेत याची खा ी करा वी लाग ेल. सं थे या
येक सद याला काय होत आह े आिण घ ेतलेले िनण य याची जाणीव असण े आव यक
आहे. संघटना मक न े यांनी गंभीर प रि थतीत कम चा या ंना जवळ ठ ेवणे आव यक
आहे. मािहती वरपास ून खालपय त आिण तळापास ून वरपय त पोहोचली पािहज े.
चचा - कम चा या ंना गंभीर म ुद् ांवर चचा कर यासाठी आिण या ं या व र ा ं या स ूचना
घे यासाठी ख ुला व ेश असावा . सहकारी कम चा या ंनी संकटाचा सामना कर यासाठी
पर पर वीकाराह उपाय शोध यासाठी सम या ंवर चचा करण े आव यक आह े.
क ि त ीकोन - सं थेला स ंकटाचा सा मना का करावा लागला याची कारण े
ओळख यासाठी स ं थांनी पुढाकार घ ेतला पािहज े. या भागात या ंची कमतरता आह े ते
ओळख यान ंतर स ं थेने संकट आ यास आप ीवर मात कर यासाठी यो य प दती तयार
करणे आव यक आह े.
यो य आिण स ंबंिधत मािहती गोळा करा - संकटा या प रि थतीत सं थेने ितसाद
दे यापूव आिण याच े नकारा मक प रणाम कमी कर यासाठी क ृती कर याप ूव
संकटाशी स ंबंिधत मािहती द ु पट तपासली पािहज े.
सं थेने यां या प ेशलायझ ेशन / वैिश ्यांनुसार या ं या कम चा या ंना भूिमका आिण
जबाबदा या सोपव या पािहज ेत. खु या मंचांम ये कम चा या ंना सव म कामिगरी munotes.in
Page 29
आप ी / संकट यव थापन
29 कर यासाठी आिण स ंकटा या प रि थतीवर मात कर यासाठी स ं थे या उि ा ंना
मदत कर यासाठी े रत क ेले पािहज े.
गंभीर प रि थतीत व रत िनण य घेणे आव यक आह े. संघटना आिण ित या
कम चा या ंनी संकटाची स ु वाती ची िच ह े ओळख ून व रत कारवाई करण े आव यक
आहे.
शांत आिण स ंयम बाळगा - संकटा या व ेळी सं थांना शा ंतता राखावी लागत े. तणावाम ुळे
प रि थती आणखी वाईट होऊ शकत े. यापे ा ने यांनी शा ंत राह न स ंकटावर मात
कर यासाठी भिव यातील क ृती ठरवावी .
२.९ िन कष
संकटे नकारा मक/ धो या या पात स ु होत असताना , भावी स ंकट यव थापन
नुकसान कमी क शकत े आिण काही बाबतीत एखा ा स ं थेला स ंकटाप ूव या त ुलनेत
अिधक मजब ूत होऊ द ेते. तथािप , संकटे ही स ं था स ुधार याचा आदश माग नाही. परंतु
कोणतीही स ं था स ंकटापास ून मु नाही हणून सवा नी यासाठी तयार हो यासाठी
सव तोपरी य न क ेले पािहज ेत.
शेवटी, संकट उ व यास , सं थेला मजब ूत िवकिसत हो याची आिण ित प या वर
फायदा िमळव याची स ंधी िमळ ू शकत े.
२.१० तुमची गती तपासा
आप ी / संकट स ं ेषणाची स ंक पना प करा
आप ी/ संकट स ं ेषणाच े मह व काय आह े ?
संघटना मक स ंकट यव थापनावर मात कर याच े माग प करा ?
२.११ संदभ
१. अज न बोईन , (2008 ). संकट यव थापन . सेज लाय री इन िबझन ेस अँड मॅनेजम ट,
2. सेज पि लक ेश स िलिमट ेड ISBN: 978 -1-84787 -088- व न प ुन ा
https://theisrm.org/public -library/Boin%20 -
%20Crisis%20Management%20(Book).pdf
२. कॅ यन, डी., (२०२० ). ायिसस म ॅनेजम ट आिण ायिसस लीडरिशप मधील
या या . एिशया -पॅिसिफक स टर फॉर िस य ु रटी टडीज य ेथून पुन ा
https://dkiapcss.edu/wp - content/upl oads/2020/01/Definitions -in-
crisis -management -and-crisis -leadership - 01242020.pdf munotes.in
Page 30
शै िणक यव थापन
30 ३. इझेिकएल ल ुका झािकरी , (2020 ) भावी स ंकट यव थापनात स ं ेषणाची भ ूिमका:
एक प तशीर सािह य प ुनरावलोकन े. इंटरनॅशनल जन ल ऑफ ुमॅिनटीज अ ँड
सोशल साय स , 10(6), pp 119 -124.
doi:10.30845/ijhss.v10n6p14Retrievedfrom
https://www.managementstudyguide.com/crisis -communication.htm
४. करीमी , एम. अँड जहािनयन , आर. (2016 ). संकट यव थापन आिण स ं थेतील
याची ि या . सोशल साय स ेसचे भूम यसागरीय जन ल, 7(5). पृ 143-148.
Doi:10.5901/ mjss.2016.v7n51p143.
५. पीअरसन , सी.एम. आिण ल ेअर, जे.ए. (1998 ). " र ेिमंग ायिसस म ॅनेजम ट."
अकादमी ऑफ म ॅनेजम ट र ू, 23, 59-76. https://slideplayer.com/
slide/9240262/ व न प ुन ा
६. वॅगन, एल. आिण काल स , बी. (2005 ). इ ह ट मॅनेजम ट. (3री आव ृ ी) िपयस न
ए युकेशन आिण डॉिल ग िकंडस ली.
७. वांग, जे. (2007 ). सं था मक िश ण आिण स ंकट यव थापन . बॅरी िव ापीठ .
https://files.eric.ed.gov/fulltext/ ED504551.pdf व न प ुन ा
८. संकट यव थापन (2017 ) 2016 UIC अित र जागितक स ुर ा काय मासा ठी
िशफारसी . https://uic.org/IMG/pdf/crisis_management_report.pdf व न
पुन ा
munotes.in
Page 31
31 ३
आलेखीय सादरीकरण
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ प रचय
३.२ आलेखीय सादरीकरणाची स ंक पना
३.२.१ मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाची या या
३.२.२ आलेखीय ितिनिध वाची त व े
३.३ आलेखीय ितिनिध वाच े मह व
३.४ आलेखीय सादरीकरणा या मया दा
३.५ मािहती या आलेखीय ितिनिध वाच े िनयम
३.६ मािहती या आलेखीय ितिनिध वाच े कार
३.७ जोड त ंभालेख
३.७.१ अथ
३.७.२ जोड त ंभालेखाची रचना
३.७.३ जोड त ंभालेखाचे मह व
३.८ वारंवारता बह भ ुज
३.८.१ अथ
३.८.२ वारंवारता बह भ ुजाची रचना
३.८.३ वारंवारता बह भ ुजाचे मह व
३.९ पाई आक ृती
३.९.१ अथ
३.९.२ मह व
३.९.३ पाई आकृतीची रचना
३.१० िन कष
३.११ तुमची गती तपासा munotes.in
Page 32
शै िणक यव थापन
32 ३.१२ संदभ
३.० उि े
१. िव ा या ना आल ेखीय ितिनिध व या स ंक पन ेचे ान ा कर यास स म करण े
२. मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाच े मह व समज ून घेणे
३. जोड त ंभालेख, वारंवारता बह भुज आिण पाई आक ृती यासार या िविवध कार या
आलेखीय सादरीकरणाब ल समज िवकिसत करण े
४. िविवध कार या आल ेखीय त ुतीकरणाच े गुण आिण दोष या ंची समज िवकिसत
करणे
५. जोड त ंभालेख, वारंवारता बह भुज आिण पाई आकृती यांसार या िविवध कार या
आलेखीय ितिनिध वा या रचना ंचे कौश य िवकिसत करण े.
३.१ प रचय
मािहती हा श द ल ॅिटन श द Datum पासून आलाआह े, याचा अथ काहीतरी द ेणे.
सव णा ार े संकिलत क ेले या स ं या मक आक ृ यांना मािहती हणतात आिण त े दोन
पात दश िवले जाऊ शकतात - सारणी आिण आल ेखा ार े य व पात . एकदा का
मािहती सतत िन र णा ं ारे गोळा क ेली गेली क , याची मा ंडणी, सारांश आिण वग करण
केले जाते आिण श ेवटी आल ेखा या पात याच े ितिनिध व क ेले जाते. मािहतीच े दोन
कार आह ेत - प रमाणवाचक आिण ग ुणा मक . प रमाण वाचक मािहती सांि यक य
मािहतीसह अ यास मातील अिधक स ंरिचत, सतत आिण व ेगळी असत े तर ग ुणा मक
मािहती असंरिचत अस याम ुळे ितचे िव ेषण केले जाऊ शकत नाही .
मािहतीच े आल ेखीय ितिनिध व .
३.२ संक पना
आलेखीय ितिनिध व हणज े आकृती िकंवा आल ेखा या व पाच े य दश न. त ा ह े
मािहतीच े आलेखीय ितिनिध व आह े, याम य े “मािहती िच हा ं ारे दश िवली जाते, जसे
क त ंभ आलेखामधील त ंभ, रेखा आलेखामधील र ेषा िकंवा पाई त यातील िवभाग ". हे
अथ पूण प तीन े मािहती या स ंचाचे ितिनिध व करत े. हे मािहतीच े आल ेखीय ितिनिध व
आहे ही स ं या मक मािहती दिश त कर याची एक आकष क प त आह े जी प रमाणवाचक
मािहतीच े य ्या िव ेषण आिण ितिनिध व कर यात मदत करत े. आलेख हा एक
कारचा त ता आहे िजथ े मािहती सम वयावर चल ह णून थािपत क ेला जातो . इतर
चला या बदला या आधार े एका चला या बदला या मया देचे िव ेषण करण े सोपे झाल े.
रेषा, थािपत िबंदू, आकृ या इ यादी िविवध मा यमा ं ारे मािहतीच े आल ेखीय ितिनिध व
केले जात े. मािहती या आल ेखीय ितिनिध वा या या मनोर ंजक स ंक पनेब ल, िविवध
कारा ंब ल आपण अिधक जाण ून घेऊ या आिण काही उदाहरण े सोडव ू या. munotes.in
Page 33
आलेखीय सादरीकरण
33
३.२.१ मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाची या या :
आलेखीय ितिनिध व ह े आल ेख, थािपत िबंदू आिण त ा वाप न मािहती आकड ेवारी-
आधा रत प रणामा ंचे य व प आह े. त या या व पात पाह याप े ा मािहती समज ून
घे यासाठी आिण त ुलना कर यात या कारच े ितिनिध व अिधक भावी आह े. आलेखीय
ितिनिध व मोठ ्या े कांसाठी समज यास सो या प तीन े मािहती पा ता , मवारी
आिण सादर कर यात मदत करत े. आलेख वेळ मािलका आिण वार ंवारता िवतरणा ार े दोन
चलांमधील कारण आिण प रणाम स ंबंधांचा अ यास कर यास स म करतात . वेगवेग या
सव णात ून िमळवल ेली मािहती काही िच हा ंचा वापर क न आल ेखीय त ुतीकरणात
समािव क ेली जात े, जसे क र ेखा आल ेखावरील र ेषा, तंभालेखावरील त ंभ िकंवा पाई
आकृतीचे िवभाग . हे य ितिनिध व स ं या मक मािहतीची प ता , तुलना आिण
समजून घे यास मदत करत े.मािहतीच े आल ेखीय सादरीकरण मािहतीमधील नात ेसंबंध
आिण नम ु यांची अंत ी िनमा ण करण े आिण ती अ ंत ी आिण प रणाम इतरा ंना प पण े
सं ेिषत करण े याब ल आह े.
३.२.२ मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाची त व े:
आलेखीय ितिनिध वाची त व े बीजगिणतीय आह ेत. आलेखाम य े, दोन र ेषा आह ेत या
अ िक ंवा सम वय अ हण ून ओळख या जातात . हे X-अ आिण Y-अ आह ेत.
ैितज अ X-अ आह े आिण अन ुलंब अ Y-अ आह े. ते एकम ेकांना लंब असतात
आिण O िकंवा उ प ी या िब ंदूला छ ेदतात . उ प ी या उज या बाज ूला, X-अ ाच े
सकारा मक म ू य आह े आिण डा या बाज ूला, याचे नकारा मक म ू य आह े. याच कार े,
उ प ी िबंदू या वर या बाज ूस Y-अ ावर आलेखीय सकारा मक म ू य आह े जेथे खाली
नकारा मक म ू य आह े. जे हा X-अ आिण Y-अ उगम थानी एकम ेकांना छेदतात त े हा
ते संपूण े ाचे चार भाग करतात या ंना चत ुथा श I, चतुथा श II, चतुथा श III, चतुथा श IV
असे हणतात . तुतीकरणाचा हा कार वार ंवारता िवतरणाम य े िदस ून येतो जो
जोड तंभालेख/ िह टो ाम , मूथ/ मृदूवारंवारता आलेख, पाई आकृती िकंवा पाई त ा,
संचयी िक ंवा वार ंवारता आल ेख आिण वार ंवारता बह भ ुज या चार प त म य े दश िवला
जातो.
३.३ मािहती याआल ेखीय ितिनिध वाच े मह व
मािहतीच े आलेखीय ितिनिध व वापर याच े काही फा यदे आिण तोट े खाली स ूचीब क ेले
आहेत:
हे िव ेषण आिण िशक याची प त स ुधारते कारण आल ेखीय ितिनिध व मािहती
समज यास सोप े करत े.
हे गिणत , भौितक शा ापास ून मानसशा ापय त जवळजवळ सव च े ात वापरल े
जाऊ शकत े. munotes.in
Page 34
शै िणक यव थापन
34 याचे य प रणाम समजण े सोपे आहे.
हे एका स ंगात स ंपूण आिण च ंड मािहती दाखवत े.
हे मु यतः व ेगवेग या मािहतीसाठी सरासरी , म यक आिण म यगा िनधा रत
कर यासाठी आकड ेवारीम य े वापरल े जाते
मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाचा म ु य उपयोग मािहतीचा वाह आिण नम ुने
समजून घेणे आिण ओळखण े आहे.
हे मोठ्या माणात िव ेषण कर यात , दोन िक ंवा अिधक मािहतीची त ुलना कर यात ,
अंदाज बा ंध यात आिण ठोस िनण य घे यात मदत करत े.
मािहतीच े य सादरीकरण कोण याही मािहतीचा ग धळ आिण प ुनरावृ ी टाळ यात
देखील मदत करत े. रेखा आल ेख आिण त ंभालेख या ंसारख े आल ेख, सो या
तुलनासाठी दोन िक ंवा अिधक मािहती प पण े दिश त करतात . िन कष इतरा ंना
कळव यात आिण मािहतीच े आकलन आिण िव ेषण कर यासाठी ह े मह वाच े आहे.
आलेखीय ितिनिध व अन ेकदा मािहती या स ंचाला समज यास स ुलभ करत े.
आलेखीय मािहती वाचण े आिण याचा अथ लावण े सोपे आहे.
हे आ हाला स ं या मक मािहतीच े िव ेषण कर यात मदत करत े
हे वेगवेग या वार ंवारता िवतरणाची एकम ेकांशी तुलना कर यात मदत करत े.
हे डो या ंना िखळव ून ठेवते आिण ल व ेधून घेते जे इतर सा ंि यक य प ुरावे आकिष त
क शकत नाहीत .
सं या मक त य े अिधक ठोस आिण स मज यायो य व पात भाषा ंत रत क न
क पना ंचा अम ूत पणा कमी कर यास मदत करत े.
३.४ आलेखीय ितिनिध वाच े तोटे/ मया दा/ दोष
मािहती या आलेखीय ितिनिध वाच े तोटे हणज े
१. सवा त यो य मािहती शोध यासाठी आिण न ंतर याच े आल ेखीय प तीन े ितिनिध व
कर यासा ठी खूप य न तस ेच संसाधन े लागतात .
२. काही व ेळा आल ेखीय सादरीकरणावर दशा ंश, अपूणा क इ. या बाबतीत ा ा ंक
दश िवणे फार कठीण असत े. munotes.in
Page 35
आलेखीय सादरीकरण
35 ३. आलेखीय ितिनिध वावर दश िवले या मािहतीचा अथ लाव यासाठी त ा ंचे ान
आव यक आह े.
४. कोण याही िदल े या वगा तरा या वर असल े या े ाचा भाग वार ंवारते या
पृ भागातील अिनयिमतत ेमुळे या वगा तरा या वार ंवारते या माणात घ ेतला जाऊ
शकत नाही .
५. वगा तरामधील सव ा ा ंक या वगा तरा या म यिब ंदूवर येतात ह े गृिहतक N लहान
असताना व N मोठे असताना मोठी ुटी िनमा ण करत े.
६. जोड तंभालेख/ िह टो ामप े ा ह े कमी अच ूक आह े कारण ते े फळ , येक
वगा तराची वार ंवारता इ. अचूकपणे दश वत नाही
३.५ मािहती या आलेखीय ितिनिध वाच े िनयम
आलेखीय प तीन ेमािहती सादर करताना , काही िनयम आह ेत या ंचे पालन करण े
आव यक आह े. ते खाली सूचीब आह ेत:
यो य शीष क: आलेखाचे शीष क सादरीकरणाचा िवषय स ूिचत करणार ेव यो य असाव े.
मापन एकक : आलेखाम य े मोजमाप एकक नम ूद केले पािहज े.
यो य माण : मािहतीच े अचूक ितिनिध व कर यासाठी यो य क ेल/ माण िनवडण े
आव यक आह े.
अनु मिणका : अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी , आलेखामधील यो य र ंग,
छटा, रेषा, िडझाइन अन ु िमत करा .
मािहती ोत : आलेखा या तळाशी िजथ े आव यक अस ेल ितथ े मािहती समािव क ेली
पािहज े.
साधेपणा: आलेखाचीरचना सहज समज ेलअशीपािहज े.
नीटनेटकेपणा: मािहती अच ूकपणे वाच यासाठी आल ेख आकार आिण अ रा या
ीने नीटन ेटका असावा .
३.६ मािहती या आलेखीय ितिनिध वाच े कार
मािहती व ेगवेग या कार या आल ेखांम ये दश िवलीजात े जसे क िब ंदू थािपत करणे, पाई
आकृ या, इ. ते खालील माण े आह ेत, सामा यतः , वारंवारता िवतरण चार प त म य े
दश िवले जाते, हणज े
िह टो ाम / जोड त ंभालेख munotes.in
Page 36
शै िणक यव थापन
36 गुळगुळीत/ मऊ / मृदूवारंवारता आल ेख
पाई आक ृती
संचयी वार ंवारता आल ेख
वारंवारता बह भ ुज
३.७ िह टो ाम / जोड त ंभालेख
३.७.१ अथ :
हा एक आल ेख आह े याम य े वगा तरx-अ नावा या ैितज अ ा या बाज ूने दश िवले
जातात आ िण या ं याशी स ंबंिधत वार ंवारता आयताक ृती प ्यां या व पात े ां ारे
दश िव या जातात .
अनुलंब Y-अ य ेक त ंभासाठी मािहतीमधील स ं या मक मािहती िकंवा घटना ंची
ट केवारी दश वतो असे िदसत े .
तंभ मािहती िवतरणा या नम ु यांची क पना कर या साठी वापरल े जाऊ शकतात .
३.७.२ जोड तंभालेख / िह टो ाम कसा तयार करायचा :
पायरी 1- आलेख कागदा या तळाशी एक ैितज र ेखा काढा यावर वगा तर दश व यासाठी
एकके िच हा ंिकत करा . सवा त कमी म ू या या वगा तराने सु वात करण े आव यक आह े.
पायरी 2- ैितज अ ा या टोकापय त एक उभी र ेषा काढा या या बाज ूने वगा तरांची
वारंवारता दश व यासाठी एकक े िच हा ंिकत करा . एक क ेल / माण िनवडा ज े बह भ ुजाची
सवा त मोठी वार ंवारता (उंची) आकृती या ंदी या अ ंदाजे 75 ट के असेल.
पायरी -3 वग एकका ंसह आयताक ृती आधार ह णून काढा , जसे क आयता ंचे े फळ
संबंिधत वगा या वार ंवारते या माणात असतील .
उदाहरणाथ :
शहरा या लोकस ं येवर ल क ि त क ेलेली जनगणना जोड तंभालेख / िह टो ामचा
वापर क न 0- 10, 11 - 20, 21 - 30, 31 - 40, 41 - 50, 51 -60, 61 - 70 आिण
71 – 80 वयोगटातील िकती लोक आह ेत हे दश वू शकत े.
हे जोड तंभालेख/ िह टो ाम उदाहरण खालील त यासारख े िदसेल. उ या अ ा या
बाजूचे अंक हजारो लोका ंचे ितिनिध व करतात अस े समजा . हे जोड तंभालेख/
िह टो ाम उदाहरण वाच यासाठी , तु ही ैितज अ ापास ून सु वात क शकता आिण
पहा क , डावीकड ून सु वात क न , शहरात अ ंदाजे 500 लोक आह ेत जे एक वषा पे ा munotes.in
Page 37
आलेखीय सादरीकरण
37 कमी त े 10 वष वयोगटातील आह ेत. शहरात 11 ते 20 वष वयोगटातील 4,000 लोक
आहेत. वगैरे.
िव ेषकां ारे जोड त ंभालेख/ िह टो ाम अन ेक कार े सानुकूिलत क ेले जाऊ शक तात. ते
तंभामधील म या ंतर बदल ू शकतात . वर स ंदिभ त उदाहरणाम य े, दहा या म या ंतरासह
आठ त ंभ आह ेत. हे 20 या अ ंतराने चार त ंभाम य े बदलल े जाऊ शकत े.
जोड त ंभालेख/ िह टो ाम सान ुकूल कर याचा द ुसरा माग हणज े y-अ प ु हा प रभािषत
करणे. वापरल ेले सवा त मूलभूत नामिनद शन मािहतीम य े आढळल े या घटना ंची वार ंवारता
आहे. तथािप , याऐवजी एखादी य एक ूण िकंवा घनत ेची ट क ेवारी द ेखील वाप
शकते.
जोड त ंभालेख / िह टो ामच े मह व :
१. हे सोपे आिण सहजग याबनवल े जाते.
२. एकाच िह टो ाम / जोड त ंभालेखा ार े वेगवेग या त ंभांची तुलना करता य ेते.
३. हे आप याला कोअर / ा ांकां या िवतरणाच े आल ेखीय व प द ेते, मग त े
केल या कमी िक ंवा उ च टोकाला संचियत केले जातात .
४. गुण समान रीतीन े आिण िनयिमतपण े िवतरीत क ेले जातात क नाही ह े आ हाला सा ंगते
५. जे हा क ेल या खाल या टोकाला ग ुणांचा संचय होतो , ते हा तीचाचणी कठीण
आहे,असेदश िवते जर त े वर या टोकावर जमा झाल े तर चाचणी सोपी आह े.
३.८ वारंवारता बह भुज
३.८.१ अथ :
बह भुज ही अन ेक कोन असल ेली ब ंिद त आक ृती आह े. वारंवारता िवतरण आल ेखीय
प तीन े दश िव याची द ुसरी प त आह े, याला वार ंवारता बह भ ुज हणतात . हे वारंवारता
िवतरणाच े आल ेखीय ितिनिध व आह े याम य े वगा तराचे म य िब ंदू वारंवारते या िव
थािपत क ेले जातात . munotes.in
Page 38
शै िणक यव थापन
38
३.८.२ वारंवारता बह भुज तयार कर यासाठी पाय या :
वारंवारता िवतरण िमळवा आिण य ेक वगा तराचे म यिबंदू शोधा .
x-अ ावर म यिब ंदू आिण y-अ ावर वारंवारता दश वा.
येक म यिब ंदूवर वार ंवारतेशी संबंिधत िब ंदू थािपत करा .
मान े रेषा वाप न ह े िबंदू जोडा .
बह भुज पूण कर यासाठी , येक टोकाला असल े या िब ंदूला x-अ ावरील खाल या
िकंवा उ च वगा या गुणांशी ताबडतोब सामील करा .
वारंवारता बह भुज रचना :
:
खालील मािहतीसाठी वार ंवारता बह भ ुज काढा
वग म या ंतर
Class
Interval 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
वारंवारता
Frequency 4 6 8 10 12 14 7 5
उपाय :
x-अ ावरवगा तर आिण y-अ ावर वारंवारतािच हा ंिकत करा .आता वग म या ंतरा यागणना
करा.
Class Intervals Midpoints Frequency वगा तर म यिब ंदू वारंवारता
0-10 5 0
10-20 15 4
20-30 25 6 munotes.in
Page 39
आलेखीय सादरीकरण
39 30-40 35 8
munotes.in
Page 40
शै िणक यव थापन
40
40-50 45 10
50-60 55 12
60-70 65 14
70-80 75 7
80-90 85 5
90-100 95 0
वरील सार णीतील म यिब ंदू आिण वार ंवारता म ू य वाप न , िबंदू A (5, 0), B (15, 4), C
(25, 6), D (35, 8), E (45, 10), थािपतकरा . F (55, 12), G (65, 14), H (75, 7),
I (85, 5) आिण J (95, 0).
वारंवारता बह भ ुज ABCDEFGHIJ ा कर यासाठी , AB, BC, CD, DE, EF, FG,
GH, HI, IJ रेषाखंड काढा आिण सव िबंदू जोडा .
३.८.३ मह व :
१. हे सोपे आिण सहज र याबनवल े जाते.
२. रंगीत र ेषा, तुटले या र ेषा, िठपकेदार र ेषा इ याद चा वापर क न एकाच आलेखावर
एकापे ा जा त वार ंवारता बह भ ुज दश िवणे श य आह े. munotes.in
Page 41
आलेखीय सादरीकरण
41 ३. वारंवारता बह भुजां ारे अनेक वार ंवारता िवतरणा ंची त ुलना सहजपण े केली जाऊ
शकते.
४. ते सहजग या सफाईदारपण े केले जाऊ शकत े.
३.९ पाय / पाईचाट
३.९.१ अथ : "पाय चाट " हा "वतु ळ चाट " हणून देखील ओळखला जातो , जो
सांि यक य ािफक / आलेखाला स ं या मक सम या प कर यासाठी िवभाग िक ंवा
िवभागा ंम ये िवभािजत करतो . येक े संपूण भागाचा / भागाप ैक एक माण दश िवतो.
एखा ा गो ीची रचना शोध यासाठी , पाई चाट हा एक कारचा आल ेख आह े याम य े
वतु ळ िवभागा ंम ये िवभागल े गेले आहे जेथे येक े संपूण भागांपैक माण दश वते.
३.९.२ पाई चाट चे मह व :
१. पाई चाट आ हाला आम या भागा ंचे माण समज यास मदत कर ेल. खच , लोकस ं या
गट आिण सव ण ितसाद यासार या िव त ृत ेण म य े माण दिश त कर यासाठी
ते सामा यतः यवसाय सादरीकरण े आिण िश णाम य े वापरल े जातात .
२. हे मािहतीच े एकूण आल ेखीय/ ािफक ितिनिध व द ेते याम ुळे वाचक िविवध े ां या
योगदानाची सहज त ुलना क शकतात .
३. हे सं या मक म ू यांवर आधा रत स ंशोधनाला चालना द े यासाठी द ेखील मदत करत े.
४. हे धोरण िनमा यांना पाई आकृतीमधील मािहती या अथा या आधार े िन कषा पय त
पोहोच यास मदत करत े.
५. हे सहजपण े काढल े जाऊ शकत े तसेच कोण याही य ला समज ू शकत े.
३.९.३ पाई आक ृती/ चाट रचना :
क पना करा क िशि का िव ा या या आवड या ख ेळां या आधार े ित या वगा चे सव ण
करते:
फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
10 5 5 10 10
वरील मािहती खालील माण े पाय चाट ारे दश िवली जाऊ शकत े आिण वत ु ळ आल ेख सू
वाप न , हणज ेच खाली िदल े या पाई चाट सू ाचा वापर क नह े येक भागाचा आकार
समज यास स ुलभ करत े.
munotes.in
Page 42
शै िणक यव थापन
42 पायरी 1: थम, त याम य े मािहती िव करा .
फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
10 5 5 10 10
पायरी 2: एकूण सं या िमळव यासाठी सारणीमधील सव मू ये जोडा / बेरीज करा हणज े
या उदाहरणात एक ूण 40 िव ाथ आह ेत.
पायरी 3: पुढे, येक मू याला एक ूण सं येने िवभािजत करा आिण ट क े िमळव यासाठी
100 ने गुणा:
फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
(10/40) ×
100
=25% (5/ 40) ×
100
=12.5% (5/40)
×100
=12.5% (10/ 40)
×100
=25% (10/40)×
100
=25%
पायरी 4: आ हाला य ेक "पाई स े टर" साठी िकती अ ंशांची आव यकता आह े हे जाणून
घे यासाठी , आ ही 360° चे पूण वतु ळ घेऊ आिण खालील गणन ेचे अनुसरण क :
येक घटकाचा म यवत कोन = ( येक घटकाच े मू य/सव घटका ं या म ू यांची
बेरीज)✕360° फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
(10/ 40)×
360°
=90° (5 / 40) ×
360°
=45° (5/40) ×
360°
=45° (10/ 40)×
360°
=90° (10/ 40) ×
360°
=90°
आता त ु ही पाई चाट काढू शकता .
munotes.in
Page 43
आलेखीय सादरीकरण
43 पायरी 5: वतु ळ काढा आिण य ेक से टर/ कंसाचे िड ी/ मापन कर यासाठी कोनमापक
वापरा .
25%
12.50%
12.50%25%25%
Favourite Sports Percentage football
hockey
cricket
basketballbadminton
३.१० िन कष
आलेखीय त ुतीकरण हा स ंशोधन आिण म ू यमापना या उ ेशाने मह वाचा घटक आह े.
हे अंक य मािहतीच े आकृतीब ितिनिध व आह े. हे सांि यक य मािहती य व पात
िचि त क न जिटल मािहती स ुलभ करत े. िदलेली मािहती काढण े आिण याच े
ितिनिध व करण े सोपे आहे. तथािप आल ेखीय सादरीकरणाम य े दश िवले या मािहती या
प ीकरणासाठी अ ंत ी आिण कौश य आव यक आह े. मािहती या आलेखीय
सादरीकरणाच े/ तुतीकरणाच े िविवध कार आह ेत. या घटकाम य े जोड त ंभालेख/
िह टो ाम , वारंवारता बह भुज / ि व े सी पॉलीगॉन आिण पाई चाट यांची या ं या स ंबंिधत
मह वासह चचा केली आह े.
३.११ तुमची गती त पासा
.१) आलेखीय ितिनिध व हणज े काय?
Q.2) मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाच े मह व प करा ?
Q.3) जोड त ंभालेख/ िह टो ाम आिण वार ंवारता बह भ ुज यां यात फरक करा .
Q.4) मािहती या आल ेखीय ितिनिध वाच े दोष स ूचीब करा .
Q.5) खालील वार ंवारता िवतरणा साठी जोड त ंभालेख / िह टो ाम तयार करा .
munotes.in
Page 44
शै िणक यव थापन
44 Height (in cm) उंची (सेमी म य े)
101 – 110
111 – 120
121 – 130
131 – 140
141 -150 Number of children 15 18 12 6 9
मुलांची सं या
Q.6) खालील मािहतीव न वार ंवारता बह भ ुजकाढा .
वग म या ंतर 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
वारंवारता 8 4 10 8 14 12 5 2
३.१२ संदभ
लोहेशकौल , शै िणक स ंशोधनाची प त , (ितसरी स ुधा रत आव ृ ी), िवकास काशन
गृह, ाय ह ेट िलिमट ेड, 1998 .
डॉ. लु ला, डॉ. मूत , डॉ. तनेजा, शै िणक म ू यमापन आिण मापन ., मोिहं कॅिपटल
पि लशस , १९७९ .
https://byjus.com/maths/graphical -representation/
https://byjus.com/maths/pie -chart/
https://www.edrawsoft.com/pie -chart.html
https://www.statisticshowto.com/probability -and-statistics/ descriptive -
statistics/histogram -make -chart/
munotes.in
Page 45
45 ४
आिथ क यव थापन
घटक संरचना :
४.० उि े
४.१ आिथ क यव थापनाची स ंक पना
४.२ आिथ क यव थापनाच े मह वाच े घटक
४.३ आिथ क यव थापनाची गरज
४.४ बजेिटंग / अथ संक प / खचा चे अंदाजप क तयार करणे
४.५ बजेट/ अथ संक प/ खचा चे अंदाजप काची ि या
४.६ िवभाग आिण उप मा ंना िव वाटप
४.७ काय म यव थापन /इ ह ट मॅनेजम ट
४.८ काय म यव थापन /इ ह ट मॅनेजम टची गरज आिण पाय या
४.९ शै िणक स ं था ह रत करण े
४.१० शै िणक स ं था ह रत क े यावर ऊजा आिण िव कस े वाचवता येईल
४.० उि े
१. िव ा या ना आिथ क यव थापनाचा अथ समज यास मदत करण े.
२. िव ा या ना िश णातील आिथ क यव थापनाच े मह व आिण गरज समज यास मदत
करणे.
३. िव ा या ना श ै िणक अ ंदाजप काचा अथ , याची अ ंमलबजावणी आिण मह व
समज यास मदत कर णे.
४. िव ा या ना िविवध िवभाग आिण उप मा ंना आिथ क संसाधना ंचे वाटप कर याची
ि या समज ून घे यास मदत करण े.
५. िव ा या ना काय म यव थापन / इ ह ट मॅनेजम टचा अथ समज ून घे यास मदत
कर यासाठी , याची गरज आिण पाय या आह ेत.
६. शै िणक स ं थे या ह रतीकरणाचा अथ िव ा या ना समज यास मदत करण े. munotes.in
Page 46
शै िणक यव थापन
46 ७. शै िणक स ं थे या ीिन ंग/ ह रतीकरणाअ ंतग त ऊजा आिण खच बचत कर या या
िविवध प ती समज ून घे यासाठी िव ा या ना मदत करण े.
८. उ कृ शै िणक यव थापक हो याच े ान, कौश य े दान करण े.
४.१ प रचय
जर आपण करणाच े नाव पािहल े तर आप याला दोन स ं ा आढळतात : एक आिथ क
आिण द ुसरी यव थापन . तर थम या 'आिथ क यव थापन ' या श दाचा अथ समज ून
घेऊया, सो या श दात अस े हणता य ेईल क िव ीय यव थापन हणज े यव थापनाची
काय फ िव ांवर लाग ू करणेन हे जेणेक न त े अिधक नफा िमळव या या उ ेशाने
भावीपण े वापरता य ेतील. जे हा आपण कोण याही स ं थेब ल बोलत असतो त े हा आपल े
मन हे फ या माणसा ंब ल िवचार करत नाही ज े काम करत आह ेत, ते काय कर यासाठी
वापर या जाणा या साम ीब ल तस ेच ते सं थेम ये यो य र या काय कर यासाठी
आव यक असल े या य ेक गो ीब ल आह े. कोण याही स ं थेम ये, सं थे या स ंसाधना ंचे
3 मु य ेण म य े वग करण क ेले जाऊ शकत े. या ेणी खालील माण े आहेत:
१. मानवी स ंसाधन े
२. भौितक स ंसाधन े
३. आिथ क संसाधन े
१. मानव स ंसाधन : मानवी स ंसाधन े हणज े एखा ा स ं थेत काम करणार े लोक . यात
िश क कम चारी, िश क ेतर कम चारी, सहायक कम चारी इ याद चा समाव ेश आह े.
२. भौितक स ंसाधन े : भौितक स ंसाधन े हणज े सव सािह य उदाहरणाथ , बाक, फलक ,
कपाट इ . जे दैनंिदन ि याकलापा ंसाठी स ं थेला आव यक आह े.
३. आिथ क स ंसाधन े : आिथ क स ंसाधन े हणज े मानवी स ंसाधन े आिण भौितक
संसाधना ंसह सव संसाधना ंचे कामकाज सुरळीत पार पाड यासाठी लागणारा प ैसा.
आप याला मािहत आह े क एखादी स ं था चालव यासाठी ख ूप मेहनत आिण भरप ूर
यव थापन कराव े लागत े हण ून सं थे या जवळ जवळ सव े ांम ये सवा त मह वाचा
घटक हणज े पैसा. यामुळे मुळात आिथ क यव थापन हणज े सं थेचे िव यवि थतपण े
यव थािपत करण े याम य े यव थापना या काया चे पालन करण े समािव आह े. थम
आपण यव थापना या ीन े आिथ क यव थापन हा श द प ुढील माण े प कर याचा
य न क .
४.२ आिथ क यव थापन हणज े काय?
आिथ क यव थापन हणज े एखा ा स ं थेम ये पैशाचे यो य िवतरण स ुिनि त कर यासाठी
धोरणा मक िनयोजन करण े, सं थे या िव ाच े िनद श आिण िनय ं ण करण े याम ुळे सं थेचे
कामकाज स ुरळीत होईल . कोण याही स ं थेम ये सवा त मह वाची गो हणज े सं थेने munotes.in
Page 47
आिथ क यव थापन
47 आधी ठरिव या माण े ितचे उि प ूण केले आहे याची खा ी करण े आिण अशी उि े
ते हाच सा य होऊ शकतात ज े हा ितच े आिथ क यव थापन यो य कार े केले जात े.
संक पना प कर यासाठी एक उदाहरण घ ेऊ,
"एखा ा शाळ ेत िश का ंचे पगार य ेक मिह या या पिह या िदवशी क ेले जातात .एका
मिह यात म ु या यापक रज ेवर असतात आिण याम ुळे या मिह या या पिह या िदवशी
पगार खा यात जमा होत नाहीत तर म ु या यापक परत आ यावर या मिह या या 15
तारख ेनंतर शाळ ेतील िश का ंचे पगार द े यात आले व पगारासाठी बराच उशीर झाला ,
यामुळे िश का ं या मनात एक कारचा अस ंतोष िनमा ण झाला , अशा कार े या शाळ े या
आिथ क यव थापनात असमतोल िनमा ण झाला ."
या उदाहरणात जर म ु या यापक सु ीवर जाणार अस तील, तर या ंनी आधी इतर
कोण यातरी स ंबंिधत य ला कळवायला हवे होते. यांनी धनाद ेशावर वा री क न
पगार जारी करायला हवा होता ज ेणेक न प ूव सारखाच वेळेवर पगार होऊ शकला असता .
यामुळे जर आपण व ेळाप कान ुसार कोणतीही क ृती कर यात अयश वी झालो िक ंवा
आप या िनयोजनान ुसार कोणतीही गो काया ि वत क ेली नाही तर याम ुळे ग धळाची
भावना िनमा ण होत े; यामुळे ितथ े काम करणा या लोका ं या मनात ग ैर यव थापनाची
भावना िनमा ण होत े. उदाहरण हणज े कम चा या ं या पगाराच े चुक चे यव थापन इतर
संसाधना ं या बाबतीतही घड ू शकते. यामुळे अशा कार या च ुका टाळ यासाठी यो य
आिथ क यव थापन करण े आव यक आह े. हणूनच श ै िणक स ं थेम ये आिथ क
यव थापनाला अ य ंत मह व असत े.
४.३ आिथ क यव थापनाच े सवा त मह वाच े घटक आह ेत खालील माण े
आहेत
१. बजेिटंग / अथ संक प / खचा चे अंदाजप क तयार करणे :
अथ संक प तयार क े यािशवाय आिथ क यव थापन श य नाही . अथ संक प हणज े
एखा ा स ं थेम ये वष भरातील सव खचा चा आिण उ प नाचा अ ंदाज. यामुळे कोणतीही
सं था चालवायची अस ेल तर या िविश वषा त व ेश कर याप ूव अथ संक प तयार करण े
आव यक आह े. जर िश ण स ं थेब ल बोलायच े असेल तर श ै िणक वषा या स ु वाती या
वेळी सिमतीन े बैठक च े आयोजन क न स ंबंिधतांना स ूचना ा यात . िवभाग आगामी
आिथ क वषा त अप ेि त उ प न आिण अप ेि त खचा साठी अ ंदाजप क तयार कर ेल.
२. संसाधना ंचे यो य वाटप :
सं थेचे काय कर यासाठी तीन कारची स ंसाधन े गुंतलेली असतात याम ुळे य ा
संसाधना ंवर स ं थेम ये िव यो य र या खच केले जाण े आव यक आह े जे बजेट/
अथ संक पाप े ा जा त नसाव े. याम य े, जा त खच नसावा याच माण े कोण याही
संसाधनांवर कमी खच नसावा . हणूनच स ंसाधना ंचे यो य वाटप करण े आव यक आह े जो
आिथ क यव थापनाचा मह वाचा भाग आह े.
munotes.in
Page 48
शै िणक यव थापन
48 ३. रोख वाह यव थापन :
आिथ क यव थापनाम य े रोख र कम जी आत आिण बाह ेर वाहत े आहे याचा अथ उ प न
आिण खच यांचे आिथ क यव थापन यो य र या यव थािपत करण े आव यक आह े.
४. अहवाल द ेणे:
आिथ क यव थापना ंतग त सव न दी अ ंदाजप क े, उ प न िववरणप े, खच केले या िविवध
कारची खाती यो य र या न दवल ेली असण े आव यक आह े. ते मॅ युअली/ वत: आिण
िडजीटल / तांि क कार ेदेखील ठ ेवता य ेतात. पुढील श ै िणक वषा साठी स ुरळीत कामकाज
आिण िनयोजन स ुिनि त कर यासाठी आज या काळात यो य िडिजटल / तांि क न दी
राखण े अ यंत आव यक आह े.
४.४ शै िणक स ं थेम ये आिथ क यव थापनाची आव यकता /मह व
A) अंदाज करण े सोपे जाते:
खचा साठी आव यक असल े या िनधीब ल अ ंदाज लावण े सोपे होते, तसेच सं थेम ये
यो य भा ंडवली रचना कर यासाठी िनधीच े ोत आणल े जाऊ शकतात .
B) अिनि तता कमी कर यास मदत करत े:
आिथ क िनयोजनाम ुळे ड / वाहामधील बदलाबाबत अिनि तता कमी हो यास मदत
होऊ शकत े जी प ुरेशा िनधी या मदती ने सहजपण े पूण केली जाऊ शकत े.
C) तरलता स ुिनि त करत े:
आव यकत ेनुसार ब ंधन घाल यासाठी िलि वड / वाहीिनधी राखल े जातात .
D) ि थरता राखण े:
आिथ क यव थापनाम ुळे िनधीचा वाह आिण आवक या ं यात वाजवी समतोल राख यात
मदत होत े जेणेक न ि थरता राखली जात े.
E) न यात वाढ :
हे यो य आिण धोरणा मक िनयोजन स ुिनि त करत े. हे गुंतवणूक योजना ंचे मू यमापन
कर यास मदत करत े कारण प रणामी नफा वाढतो .
F) वाढ आिण िव तारास मदत करत े:
हे सं थे या वाढीस आिण िव तारास मदत करत े याम ुळे सं थेचे दीघ कालीन अि त व
सुिनि त होत े.
munotes.in
Page 49
आिथ क यव थापन
49 G) सम या शोधण े:
हे िव ेषणा ार े सं थे या सम या शोध यात मदत करत े. हे सम या ंिव यो य कारवाई
कर यास मदत करत े.
H) जोखीम यव थापन :
जे हा आिथ क यव थापन क ेले जात े, ते ह स ं था भावीपण े यव थािपत कर या या
ि य ेत येणा या जोखम च े यव थापन क शकतो .
अशा कार े वरील माण े आिथ क यव थापनाचा तपशीलवार अथ पािहला आह े .यामुळे
तु हाला िव ीय यव थापनाशी स ंबंिधत प ुढील स ंक पना समज यास मदत होईल .
● तुमची गती तपासा :
१. आिथ क यव थापन हणज े काय?
२. आिथ क यव थापनाच े वेगवेगळे घटक कोणत े आहेत?
३. आिथ क यव थापनाची गरज का आह े?
४.५ िवभाग आिण उप मा ंना अथ संक प आिण आिथ क वाटप
सव साधारण अथ संक प आिण िवश ेष शै िणक अथ संक प ह े अितशय मह वाच े आहेत.
अथ संक प हणज े कोणताही उप म पार पाड याप ूव तयार क ेलेले अंदाजप क ,
जेणेक न ि याकलाप स ुरळीतपण े आिण कोण याही िक ंवा िकमान ुट िशवाय पार पाडता
येईल. अथ संक प या श दाचा अथ आपण प ुढील माण े तपशीलवार पाह :
अथ संक प हणज े काय?
समजा त ु हाला 10,000 पया ंचा मोबाईल यायचा आह े. तु ही द ुकानात ग ेलात आिण
दुकानदार त ु हाला 15,000 पया ंचा मोबाईल दाखवतो , ते हा त ु ही वतः िवचार करता
क हा मोबाईल महाग आह े कारण तो त ुम या बज ेट/ अंदाजेरकमे या बाह ेर जात आह े .
हणज े तुमची स ंसाधन े इ याद चा िवचार क न त ु ही नवीन मोबाईल फोन खर ेदी
कर यासाठी . 10,000 खच कर याची योजना आखली आहे."
बजेट हा श द च श द 'Bougette' व न आला आह े, याचा अथ लहान िपशवी असा
होतो. या उदाहरणाव न अथ संक पाचा अथ प होतो .दुस या श दा ंत अस े हणता
येईल क अथ संक प हणज े उ प न आिण खचा ची ल ू ि ंट/ आराखडाआह े जो िविश
कालावधीत प ूण केला जाईल . संघटना / फम / सं थे ारे ा होणा या सव खचा ची,
कमाईची ही पर ेषा आह े.
munotes.in
Page 50
शै िणक यव थापन
50 ४.६ शै िणक बज ेट/ अंदाजप क / अथ संक प
शै िणक स ं थेम ये न या या िनयोजनाचा िवचार करावा लागतो , उपल ध स ंसाधन े,
उपल ध िनधी , कामा या वाहाच े यव थापन आिण उि ा ंची पूत ता अशा अन ेक बाबी
िवचारात घ ेऊन ह े न याच े िनयोजन कराव े लागत े. या सवा साठी यो य िनयोजन आव यक
आहे, जर स ं थेने शै िणक बज ेट/ अंदाजप क तयार क ेले तर त े भावीपण े केले जाऊ
शकते. दुस या श दात अस े हणता य ेईल क श ै िणक अ ंदाजप क हणज े शै िणक वषा त
सं थेम ये राबिव या जाणा या ि याकलापा ंसाठी ल ू ि ंट / आराखडातयार करण े.
अथ संक प हणज े भिव यासाठी योजना तयार करण े जसे क , अंदाजप क ह े अपेि त
प रणामा ंचे िवधान असतात . साधारण पणे एका श ै िणक वषा साठी बज ेट/ अंदाजप क
तयार क ेले जाते. शै िणक अथ संक प ह े केवळ आिथ क िनयोजन द तऐवज िक ंवा खचा चा
मागोवा घ े याचे साधन नाही , तर स ं थे या श ै िणक आ ासना ंचे मूत िवतरण या या
समुदायाला क ेले जाते. सं थेची शै िणक उि े सा य कर यासाठी शाळेचे बजेट/ अंदाज
प क तयार करणेही िवकासाची ि या आह े. चांगले बजेट/ अंदाजप क ि ल नसत े.
शै िणक बज ेट/ अंदाजप क िवकिसत कर याची ि या खालील माण े आहे:
१. पुनरावलोकन :
भिव याचा आराखडा बनव याआधी भ ूतकाळात यश आिण च ुका/ ुटी शोधतात , या
ि य ेला पुनरावलोकन ह णतात . आ ही मागील अथ संक पाची अच ूकता शोध ू शकतो ,
आ ही कमी खच केला िक ंवा जा त खच केला. अशा गो म ुळे आपल े बजेट/ अंदाजप क
अिधक अच ूकपणे तयार कर यात मदत होऊ शकत े. यामुळे खचा तही बचत होऊ शकत े.
२. िनयोजन :
िनयोजन ट पा एक - पायरी ि या अस ू नये. तुम या सवा त मह वा या मािहतीवर
आधा रत उ प न आिण खचा या प र या ंची ेणी तयार करण े मह वाच े आहे. तुम या
िनयोजनात श य िततक े अचूक हो यासाठी , खालील मािहती िवचारात या जस े क :
िनधीमधील बदल (महसूल आिण भा ंडवली उ प न )
िव ा या ची सं या आिण या ंची वैिश ्ये
वग आिण गट आकार
टािफ ंग ोफाइल / कम चारी काय मािहती आिण वाढ
वेतन आिण िक ंमत वाढ
खरेदी आिण द ेखभाल munotes.in
Page 51
आिथ क यव थापन
51 मालम ा यव थापन , प रसर , कम चारी आिण IT/ICT सार या े ांम ये
दीघ कालीन िवकास योजना
थािनक ािधकरण योजना /क सरकार या योजना
३. अंदाज:
अंदाज हणज े भिव यात होणा या बदला ंब ल ग पा मारण े/ चचा करणे. अनेक वेळा
िनधी या उपल धत ेचा अ ंदाज बा ंध यासाठी ही गो क ेली जात े. हे बदल खालील
घटका ंमुळे िदसू शकतात :
वळण
अ यास मात बदल
िश क कम चा या ंचा पगार
शाळा िवकास यो जनांची उि े
दीघ कालीन स ुधारणा आिण िवकास आका ं ा
४. अंमलबजावणी आिण म ू यमापन :
अथ संक पाला शासक य म ंडळाकड ून मंजुरी िमळाली क अथ संक पाची अ ंमलबजावणी
होते. याच व ेळी, देखरेख आिण म ू यमापन स ु केले पािहज े हे आ हाला स ंभा य
धो याची े े लवक रात लवकर अधोर ेिखत कर यात मदत कर ेल. चालू असल ेले
मू यमापन आ हाला प ुढील वषा या प ुनरावलोकनाची स ु वात द ेते आिण अ ंदाज
वत व यात मदत करत े.
४.७ भावी स ं थांसाठी िनधीच े ोत
िव यव था भावीपण े यव थािपत कर यासाठी थम आप याला िनधीची आव यक ता
असत े िकंवा याला आपण प ैसे हणू शकतो . िश ण स ं थांना हा िनधी क ुठून िमळतो ? या
ाच े उ र प ुढील म ु ां या साहा यान े िदले जाऊ शकत े याम य े मी श ै िणक स ं थांना
पुरव या जाणा या िनधीच े िविवध ोत द े याचा य न क ेला आह े.
१) क सरकार :
क िकंवा क सरकार या िविवध योजना आिण धोरण े आह ेत जी स ंपूण भारतातील
शै िणक स ं थांना मोठ ्या माणात मदत करतात . क सरकार भारतातील जवळपास सव
शाळा िक ंवा शै िणक स ं थांना िविवध योजना ं या अ ंतग त िविवध धोरण े आिण क पा ं या
व पात िन धी उपल ध क न द ेते.
munotes.in
Page 52
शै िणक यव थापन
52 २) रा य सरकार :
या रा यात ती शै िणक स ं था आह े या रा य सरकारला िविवध उप म आिण काय ,
मु यत: िश णाची ि या पार पाड यासाठी आव यक असल ेला िनधी उपल ध क न
ावा लागतो . सरकार या िविवध योजना आिण धोरणा ंतग त हािनधी दान क ेला जातो .
३) थािनक सरकार :
या श ै िणक स ं था आह ेत या ंना थािनक सरकार िनधी उपल ध क न द े यासही मदत
करते.
४) इतर सरकारी स ं था:
शासनाच े वेगवेगळे िवभाग आिण िविवध स ं था आह ेत जे या श ै िणक स ं थांना लागणार े
सािह य िक ंवा पैशा या व पात िनधी देऊन िश ण े ाला मोठी मदत करतात .
५) खाजगी िनधी :
िविवध यावसाियक क ंप या, कॉप र ेट्स, बह रा ीय क ंप या आिण उ ोग आह ेत जे यांना
िविवध िनधी द ेऊन या िश ण े ा या वाढीसाठी मदत करत आह ेत. सीएसआर अ ंतग त,
जी कॉप र ेट सामािजक जबाबदारी आह े, अनेक कंप या शाल ेय मुलांना या ं या आवडी या
े ात गती कर यासाठी मदत कर यासाठी व ेगवेगळे क प हाती घ ेत आह ेत. ते िश ण
सं थेला िनधीही द ेतात.
६) वैयि क िनधी :
कोणतीही य याला श ै िणक स ं थेला िनधी ायचा आह े तो या स ं थेला िनधी द ेतो
तसेच वैयि क िनधीम य े शै िणक स ं थेचे खाजगी यव थापनही वतःचा िनधी या
सं थेम ये गुंतवते.
७) िव ा या कडून फ :
िव ा या कडून आकारल े जाणार े शु क ह े कोण याही िश ण स ं थे या िनधीच े मोठे
योगदान असत े. खाजगी स ं थांम ये ते िनधीच े मुख योगदानकता हणून काम करत े.
८) शै िणक स ं थेने हाती घ ेतले या इतर िनधी उभारणी मोिहम :
शै िणक स ं थेसाठी िनधीची यव था कर यासाठी स ं था िदवाळी म ेळा, गणपती म ेळा,
िविवध िवषया ंवरील दश ने इ यादी मनोर ंजक कारणा ंसाठी व ेगवेगळी मोहीम राबव ू शकत े.
अशा कार े, ोत क ुठून येतात आिण श ै िणक स ं थांना िनधी कोठ ून िमळ ू शकतो ह े
आपण पािहल े आहे. तथािप , िनधी िमळण े केवळ मह वाच े नाही तर िनधीच े यो य आिण
भावीपण े यव थापन करण े देखील अिधक मह वाच े आहे हणून या उ ेशांसाठी भावी
आिथ क यव थापन आव यक आह े.
munotes.in
Page 53
आिथ क यव थापन
53 ४.८ िवभाग आिण उप मा ंना िव वाटप
एकदा स ं थेकडे िनधी (िव ) आला क त े सव िवभागा ंना यो य र या वाटप क ेले जावे.
िवभाग आिण ि याकलापा ंना िव वाटप करताना खालील बाबी ल ात ठ ेवणे आव यक
आहे:
● या ी जाण ून घेणे
िव वाटप कर याप ूव , आप याला िवभाग आिण ि याकलाप मािहत असण े आव यक
आहे जसे क त े मोठे आहे क लहान , िदघ कालीनआह े क अ पकालीनइ .
● तुमची एक ूण खचा ची आव यकता िनि त करण े
शै िणक वषा त िकती प ैशांची / िनधीची आव यकता आह े हे आपण ठरवल े पािहज े.
● िवभागिनहाय िव वाटप
एखा ा स ं थेम ये शै िणक िवभाग अस े वेगवेगळे िवभाग असतात , शै िणक िवभागाम य े
असे िवभाग असतात यात अ ययन अ यापन , योगशाळा , परी ा इ . पायाभ ूत सुिवधा,
शासक य िवभाग , लेखा िवभाग इ याद चा समाव ेश असतो . या िव भागा या
आव यकत ेनुसार आिथ क वाटप क ेले जाईल .
• ि याकलापान ुसार िव वाटप
एखा ा स ं थेम ये िविवध उप म असतात काही उप म अ पकालीन िक ंवा दीघ कालीन
असू शकतात , काही ि याकलाप मोठ े िकंवा लहान अस ू शकतात याम ुळे यान ुसार
आिथ क वाटप करण े आव यक आह े.
● जा त िक ंवा कमी िव प ुरवठा क नका
सं थेसाठी आव यक असल े या िनधीच े िवभाग आिण उप मा ंम ये काळजीप ूव क वाटप
केले जाते. यासाठी अथ संक पाची ख ूप मदत होत े.
● "संकट/ आप ी र कम " राखून ठेवा
आगामी भिव यातील बदला ंचा अ ंदाज घ ेत यान ंतर हे केले जाऊ शकत े, आप याला एक
िविश र कम राख ून ठेवायची आह े जी काही स ंकटउ व यास स ंकट / आप कालीन
प रि थतीत वापरली जाऊ शकत े.
● तुमची गती तपासा :
१. अथ संक प हणज े काय ? याची ि यासा ंगा.
२. शै िणक स ं थेसाठी िनधीच े वेगवेगळे ोत कोणत ेआहेत ?
३. िविवध िवभाग आिण उप मा ंना िव प ुरवठा भावीपण े कसा क ेला जातो त े सांगा. munotes.in
Page 54
शै िणक यव थापन
54 ४.९ काय म यव थापन - गरज आिण पाय या
इ ह ट/ काय माचा अथ असा कोणताही स ंग जो लहान िक ंवा मोठ ्या माणात असतो . हे
संग कोणताही सण , प रषद , शालेय मेळावे, दश न इ यादी अस ू शकतात . इ ह ट
मॅनेजम ट/ काय म यव थापन इ ह ट/ काय मा या आधी िनि त क ेले या उि ा ं या
पूत तेवर ल क ि त करत े. इ ह ट मॅनेजम ट /काय म यव थापन हणज े कोणताही
काय म पार पाडताना यव थापनाची काय लाग ू कर यािशवाय द ुसरे काहीही नाही .
यव थापनाची खालीलकाय आहेत
● िनयोजन
● आयोजन
● टािफ ंग / कम चारीन ेमणूक
● िद दश न
● िनयं ण.
आपण करत असल े या य ेक गो ीच े यव थापन असण े आव यक आह े, जे हा कोणताही
काय म आयोिजत कर याचा िवचार क ेला जातो , ते हा तो यो य र या िनयोिजत , चांगला
काया ि वत व कृ ये आिण ुटी तपास यासाठी िनय ंि त असण े आव यक आह े.
४.१० इ ह ट मॅनेजम ट/ काय म यव थापनाची गरज
खालील म ुद् ांव न इ ह ट मॅनेजम ट / काय म यव थापन मह वाच े आहे
● हे तुम या क ंपनीच े ँड मू य वाढवत े
यो य काय म यव थापन त ुम या क ंपनीचे ँड मू य स ुधार यासाठी फायद ेशीर ठरत े
आिण श ै िणक स ं थे या ीन े काय म यो य र या लावल े गे यास ती या सम ुदायाशी
यवहार करत े या सम ुदायावर छाप िनमा ण करत े.
● नेतृ व वाढवत े
जे हा कोणतीही घटना यव थािपत कर या ची बाब असत े ते हा याच े नेतृ व एखा ा
ने याने केले पािहज े हणून ते नेतृ वा या थानावर असल े या य च े नेतृ व गुण वाढवत े
जेणेक न स ं थेत काम करणा या कम चा या ं या िवकासाच े साधन हण ून याचा वापर
केला जाऊ शकतो . भावी न ेतृ व काय म यश वी क न भावीपण े यव थािपत क
शकते.
munotes.in
Page 55
आिथ क यव थापन
55 ● येय पूण कर यासाठी
एखा ा स ं थेम ये येक काय म हा ठरािवक उि े आिण य ेया या अ ंतग त असतो ,
मूलभूत उि े काय मा या व पावर अवल ंबून असतात , ती डा पधा असू शकत े,
परी ा असू शकत े, कोणताही सम ुदाय काय म, कोणतीही प रषद इ . यो य काय म
यव थापन आप याला उि े सा य कर यास मदत करत े. सं थेने ठरव ून िदल ेले
काय म यव थापन यो य नसेल तर अशी घटना पा यात / वाया जाऊ शकत े प रणामी
यातून काहीही िन प न होणार नाही .
● सज नशीलत ेला वाव
इ ह ट म ॅनेजम ट/ काय म यव थापनाम ुळे नवक पना ं या िनिम ती या ीन े
सज नशीलत ेला वाव िमळ ू शकतो याची अ ंमलबजावणी करताना नवीन क पना राबव या
जाऊ शकतात अशा सज नशीलत ेमुळे सं थे या ँड मू याम य े वाढ होऊन स ं थे या
वाढीस मदत होत े.
●अथ संक प यव थािपत कर यात मदत करत े
जे हा कोणतीही घटना घडणार असत े ते हा स ं थे या िनधीचा िविनयोग िनि तच होतो जर
यो य काय म यव थापन केले तर अशा काय मासाठी आव यक असल ेला अथ संक प
यव थािपत कर यात मदत होऊ शकत े अशा अ ंदाजप काचे आगाऊ िनयोजन कर यात
मदत होत े. अंदाजे िनधीम य े िनधी कमी अस यास आगाऊ िनयोजनाम ुळे सम या
सोडवता येते.
● समाजात ितमा िनमा ण करण े
जे हा स ं थां या काय मांचे यो य िनयोजन क ेले जात े ते हा काय म यो य कार े पार
पडतील ह े िनि त असत े. अशा यो य काय म यव थापनाम ुळे सं थेची समाजात
सकारा मक ितमा िनमा ण हो यास मदत होत े. यामुळे सं थेवरील लोका ंचा िव ास वाढतो
हे साहिजकच स ं थेला वत मान आिण भिव यकाळात मदत करणार आह े.
● तुमची गती तपासा :
१. बजेिटंग/ अंदाजप क / अथ संक प हणज े काय? .
२. बजेटची / अंदाजप क / अथ संक प ि या काय आह े?
३. शै िणक स ं थेसाठी िनधीच े वेगवेगळे ोत कोणत े आहेत?
४.११ काय म यव थापनाच े ट पे
आपण काय म यव थापनाच े / इ ह ट मॅनेजम टचे मह व िक ंवा गरज पािहली आह े, आता
इ ह ट/ काय म यश वी कर यासाठी कोण याही काय माच े िनयोजन करताना कोण या munotes.in
Page 56
शै िणक यव थापन
56 वेगवेग या पाय या अ ंमलात आण या जाऊ शकतात याब ल चचा क . इ ह ट
मॅनेजम ट या/ काय म यव थापना या पाय या खालील माण े सांगता य ेतील.
१. येय / ल य आिण उि े प रभािषत करा : सवा त पिहली आिण मह वाची गो हणज े
काय माच े येय / ल यआिण उि े प रभािषत करण े. हे येयआिण उि े काय माच े
व प , सं थेसाठी आव यक असल ेले प रणाम , ती या लोकस ं येवर ल क ि त करणार
आहे आिण स ं थेला अप ेि त परतावा यान ुसार िनधा रत क ेले जाऊ शकत े.
२. काय माच े बजेट / अंदाजप क तयार करा : कोण याही काय मासाठी अ ंदाजप क
हे सवा त मह वाच े असत े. यामुळे कोण याही काय माच े िनयोजन कर याप ूव अंदाजप क
तयार क ेले पािहज े. काय मा या अ ंमलबजावणीसाठी य ेणारा खच यासार या व ेगवेग या
गो ी िवचारात घ ेऊन अ ंदाजप क बनवता य ेईल. काय मासाठी आव यक असल ेली
साम ी , काय माची िवपणन िक ंमत आिण काय मा या यव थापनाम य े गुंतलेली य ेक
िकंमत तसेच सं थेसाठी िनधीच े उपल ध ोत कोणत े असतील याचाही आपण िवचार
केला पािहज े.
३. संघाचे कम चारी िक ंवा इमारत : यव थापना या काया पैक एक हण ून कम चारी
िनयु करण े खूप मह वाच े आह े. कोण काय कत य कर ेल, कोणकोण या संबंिधत
गो साठी जबाबदार अस ेल या काय मात सामील आहेत. अशा सव गो ी टािफ ंग/
कम चारी िनय ु झा यावर ट यावर ठरव या जातात . आ ही व ेगवेग या य ना
जबाबदा या द ेतो, कामांची िवभागणी क ेली जात े, वेळाप क बनवल े जाते आिण यान ुसार
येकजण काय मा या िदश ेने कामाला लागतो .
४. थळ/ िठकाण आिण तारीख ठरवण े: या ट यावर इ ह ट मॅनेजम ट / काय म
यव थापन संघा या गटसद या ंम ये पर पर चचा क न काय माची तारीख आिण
िठकाण ठरवल े जाते. काय माची तारीख आिण िठकाण स ं था आिण लोकस ं या िक ंवा
ल य गट या ं यासाठी काय म आयोिजत क ेला जाईल अशा िविवध घटका ंचा िवचार
क न िनण य घेतला जातो .
५. काय माचे िवपणन िक ंवा ँिडंग: काय म लि यत लोका ंपय त पोहोचव यासाठी ,
माक िटंग/ जािहरातबाजी / िवपणन ख ूप मह वाच े आहे हे अशा कार े केले पािहज े क
अिधकािधक लोक काय माकड े आकिष त होतील , जेणेक न काय म यश वी करता
येईल. िवपणन स ं थे या िहतासह आिण काय मा या व पान ुसार क ेले पािहज े.
६. काय माची य अ ंमलबजावणी :
हा काय म या िदवशी होणार आह े तो िदवस ख ूप मह वाचा आह े. या ट यावर ,
यव थापनाच े िनय ं ण काय वापरल े जात े जेथे काय म पार पाडताना सव काही
यवि थत चालल े आहे याची खा ी कर यासाठी सतत पय वे ण क ेले जाते.
munotes.in
Page 57
आिथ क यव थापन
57 ७. काय माच े मू यमापन :
शेवटी काय म झा यान ंतर, काय माच े मू यमापन ख ूप मह वाच े आह े. काय माची
उपल धी आिण उणीवा / कमतरता शोध यासाठी हे गरजेचे आहे. हे यश स ं थेला भिव यात
असे काय म राबिव यासाठी ो सा हन द ेणारे ठ शकत े आिण सं थेला भिव यात
काय माच े िनयोजन राबवताना अशा च ुका टाळ यास सा ंगतील .
अशा कार े, काय म यव थापनाची गरज आिण पाय या वरील माण े नमूद के या आह ेत.
सवा त लहान असला तरी िनयोजन हा ट पा खूप मह वाचा आह े, हणून आप या स ं थेत
कोणताही छोटा काय म सादर करायचा अस ेल तर याकड े दुल क नय े कारण
काय माच े यव थापन यो य र या क ेले तर काय म खरोखरच यश वी होतो .
● तुमची गती तपासा
१. इ ह ट मॅनेजम ट/ काय म यव थापनाची या या करा आिण याची गरज सांगा.
२. इ ह ट मॅनेजम ट/ काय म यव थापनाच े वेगवेगळे ट पे कोणत े आहेत?
३. शै िणक स ं थेला इ ह ट मॅनेजम ट/ काय म यव थापन कस े उपय ु ठरत े ते सांगा.
४.१२ शै िणक स ं थेचे ह रतीकरण - ऊजा आिण खचा ची बचत
'िश ण स ं थेची िहरवाई ' या श दाच े तु हाला आ य वाटेल. खरं तर ही अितशय मनोर ंजक
सं ा आह े कारण ीिन ंग/ ह रतीकरण हा श द पया वरणाशी स ंबंिधत आह े. आज या जगात
िजथे आपण अन ेक सम या ंना त ड द ेत आहोत ितथ े िहरवाईचा स ंबंध िहरवळीशी आह े. जे
मानवान े िनमा ण केले आह े, जसे क द ूषण, जंगलतोड इ या दी ज े तांि क े ातील
भरभराट आह े हे मानवाला िस करत आह ेत. िव ान आिण त ं ाना या शोधाम ुळे जीवन
सवा त सोप े झाले आहे. यं ा ार े कामे वेगाने केली जात आह ेत परंतु अशा त ं ाना या सव
फाय ा ंनंतर काही तोट े आहेत. तसेच या आध ुिनक य ुगात आप या ला शा त पया वरणाच े
मह व आिण िनसगा चे मह व कळ ू लागल े आह े आिण हण ून आपण काही मागा नी
िनसगा कडे परत जाव े.
कोणत े संभा य माग आज स ं थेची ऊजा आिण खच वाचव ू शकतात ? िवजेचा खच , येक
उपकरणा या द ेखभालीचा खच िदवस िदवस वाढत आह े. हा क ेवळ स ं थे या
अथ संक पावर बोजा नस ून पया वरणालाही धोका आह े. मग अपार ंप रक ऊजा संसाधन े
वापर याच े माग राबव ून िश ण स ं था ह रत का क नय े.
ऊजा आिण खच वाचव यासाठी ीिन ंग/ ह रतीकरणासाठी िश ण स ं थेचे माग
खालील माण े आहेत
१. सौर ऊजा वापरण े:
सं थेत सोलर / सौरउजा पॅनल बसवता य ेतात आिण पार ंप रक िवज ेला पया य हण ून याचा
वापर करता य ेतो. जरी प ूण बदली करण े श य नाही पर ंतु सं थेतील उज या वापरासाठी munotes.in
Page 58
शै िणक यव थापन
58 आपण िनि तपण े िविवध कार या सौरऊज चा वापर क शकतो . यामुळे सं थे या
आिथ क यव थ ेवरील भार कमी होऊ शकतो .
२. पावसाच े पाणी पाठवण े:
आजकाल पावसा यात बह त ेक सुिशि त आिण पया वरणाशी स ंबंिधत लोक या त ं ाचा
अवल ंब करतात त े हणज े पावसाच े पाणी साठवण े. पा या या टाक त साठल े या सामा य
पा या या वापरास प ूरक हण ून पावसाच े पाणी िटकव ून ठेव यासाठी पावसा यात
पावसा या पा याची साठवण करता य ेते. अशा पा याचा वापर स ं थेम ये अनेक कामा ंसाठी
करता य ेईल, यामुळे पाणीप ुरवठा करणा या स ं थांवरील भार कमी होईल तस ेच सं थेचे
पाणी िबलही कमी होईल , यामुळे सं थे या िव ा या म ये पया वरण स ंर णाच े मू य
जवल े जाईल .
३. सं थे या प रसरात व ृ ारोपण :
िविवध कारची रोपे आिण झाड े जी व ेगवेग या उ ेशांसाठी क ॅ पस / सं थे या
प रसराम य े लावली जाऊ शकतात . कॅ पसच े वातावरण श ु आिण च ैत यमय राह यास
मदत होईल . कॅ पसमधील िहरव े आ छादन ह े एक आन ंददायी िच अ सेल.
४. पेपरलेस / कागदिवरिहत काय होणे :
िनद यीपण े वृ तोड क े याने जंगलतोड झाली आह े. वेगवेग या कारणा ंसाठी स ं थेत
कागदप ा ंचा मोठ ्या माणावर वापर क ेला जातो . यावेळी पेपर वक बदल यासाठी आपण
तं ानाची मदत घ ेऊ शकतो . पेपर फाइ सऐवजी ई -फाई स ठ ेवता येतात, इले ॉिनक
मा यमा ंचा वापर क न परी ा घ ेता येतात, रिज टस ऐवजी स ंगणकावर मािहती साठवता
येतो. िडिजटल / तं ाना या मदतीन े कागदी काम कमी हो यास आिण झाड े वाचिव यात
मदत होऊ शकत े.
५. सायकल चालव यासाठी ो साहन :
िव ाथ द ूर अंतराव न शाळ ेत जातात त े ल ात घ ेऊन आ ही या ंना इंधनावर चालणा या
वाहना ंऐवजी सायकल वापर यास ो सािहत क शकतो याम ुळे इंधनाची बचत आिण
दूषण कमी हो यास मदत होईल .
६. िव ाथ आिण सम ुदायासाठी िवश ेष मोिहमा :
पया वरणाच े र ण आिण ह रत हो याच े मह व यास ंबंधी िवशेष मोिहमा िव ा या साठी आिण
समाजासाठीही आयोिजत क े या जाऊ शकतात . तसेच पया वरण स ंर णाची म ू ये
जव यात मदत होईल .
७. सं थेसाठी इको - डली / पया वरणप ूरक आचारस ंिहता िनि त करण े:
इको डली आचारस ंिहतेम ये िविवध म ू येआिण न ैितकता असतात याच े पालन स ं थेत
काम करणा या य ेक य न े आिण िव ा या नी केले पािहज े. जेणेक न पया वरणाच े munotes.in
Page 59
आिथ क यव थापन
59 र ण होईल . गरज नसताना प ंखे आिण िदव े बंदकरण े, कचरा ड टिबन / कचराक ुंडीम य े
टाकण े, पा याची बचत करण े इ यादी िनयम आह ेत.
अशा कार े, शै िणक स ं था िहरवीगार हो यासाठी याम य े कोण या िविवध गो ी
राबव या जाऊ शकतात त े आ ही समजाव ून सांिगतल े आहे याम ुळे सं थेचा खच कमी
हो यास आिण उज ची बचत हो यास मदत होईल . हीच व ेळ आह े क आपण ह े ल ात
घेतले पािहज े क आपण पया वरणाकड े परत याव े.
● तुमची गती तपासा :
1. िश ण स ं थे या ह रतीकरणाच े वेगवेगळे माग कोणत े आहेत?
2. सं थे या ह रतीकरणाम ुळे सं थेची ऊजा आिण खच वाच यास कशी मदत होईल ?
िन कष
अशा कार े आिथ क यव थापना या वरील िवषयाम य े, आ ही आिथ क यव थापनाचा
अथ , आिथ क यव थापनातील मह वा चे घटक , शै िणक स ं थेम ये िव ीय यव थापन
का आव यक आह े यावर चचा केली आह े. शै िणक अथ संक पाची स ंक पना , शै िणक
अंदाजप क तयार कर याच े ट पे, शै िणक स ं थेसाठी िनधीच े ोत द ेखील आपण पािहल े
आहेत. आ ही िश ण स ं थे या िवभागा ंना आिण ि याकलापा ंना आिथ क वाटप कसे
करावे हे पािहल े आहे. पुढील िवभागात , आ ही काय म यव थापनाचा अथ , ट पे आिण
मह व/ आव यकता यावर चचा केली आह े. शेवटी, काळाची गरज असल ेली िश ण स ं था
ह रत करण े ही अ य ंत मह वाची स ंक पना आ ही हाताळली आह े. हे करण तु हाला
वरील माण े समािव असल े या सव िवषया ंचा िवकास आिण समज ून घे यास मदत कर ेल.
संदभ :
https://www.vancopayments.com/education/blog/school -budget-
planning -process?hs_amp=true
https://www.iegconsulting.vn/amp/four -critical -stages -of-school -
budgeting -process
https://guidebook.com/mobile -guides/event -planning -guide/
https://www.sundayguardianlive.com/lifestyle/educa tional -institutions -
taking -green -initiatives
munotes.in
Page 60
60 ५
शै िणक यव थापन ा यि क काय
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ प रचय
५.२ मािहतीस ंकलन त ं
५.३ मािहतीिव ेषण
५.४ यावहा रक काय : शै िणक स ं था यव थािपत करताना य ेणा या आ हाना ंब ल,
म यम तरावरील श ै िणक यव थापकाची म ुलाखत या
५.५ यावहा रक काय : वग यव थापनात य ेणा या आ हाना ंब ल शाळा िक ंवा
महािव ालयीन िश काची म ुलाखत या
५.६ यावहा रक काय : िनबंध लेखन: िदले या िवषयावर 1000 श दांचा िनब ंधिलहा
५.७ संदभ
५.० उि े
1. शै िणक स ं थेचे यव थापन करणा या म यम तरीय श ै िणक यव थापकाची त ुलना
करणे.
2. म यम तरावरील श ै िणक यव थापकासाठी सव ण साधन (Google Forms)
तयार करण े.
3. शै िणक स ं था यव थािपत करताना म यम तरावरील श ै िणक यव थापकाला
येणा या आ हाना ंचे ान ा करण े.
4. शै िणक सं था यव थािपत करताना म यम तरावरील श ै िणक यव थापका या
मतांचा अ यास करण े.
5. वग यव थापनाम य े शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश का ंची तुलना करण े.
6. वग यव थापनाम य े येणा या आ हाना ंचे ान घ ेणे.
७. शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश का ंसाठी वग यव थापनात य ेणा या आ हाना ंब ल
सव ण साधन (Google Forms) तयार करण े munotes.in
Page 61
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
61 8. सहभागी सद या ं या (वैयि क /सामूिहक) भूिमका ओळख याची मता िवकिसत करण े
आिण िविवध स ं था मक यव थापक य ि याकलापा ंची योजना करण े.
५.१ प रचय
शै िणक स ं थांचे यव थापन ह े शै िणक यव थापना या स ंशोधन आिण सरावाचा
क िबंदू आहे. शै िणक यव थापनाच े मु य ल यश ै िणक उि ा ंवर असत े. ही य ेयेिकंवा
उि े शै िणक स ं थां या यव थापनाला िदशा द े याची आव यक भावना दान करतात .
जे हा एखादा गट िश ण णालीची अ ंमलबजावणी कर यासाठी पय वे ण, योजना ,
रणनीती अ ंमलात आण यासाठी आिण स ंरचना लाग ू कर यासाठी लोक / मानवी आिण
भौितक स ंसाधन े एक करतो , ते हा याला श ै िणक यव थापन अस े हणतात .
शै िणक यव थापनासाठी क प अ यास म हा या घटकाचा िवषय आ हे.
िश णा या स ंदभा त यव थापना या िविवध स ंक पना कशा लाग ू के या जातात ह े
समजून घेणे हा या घटकाचा उ ेश आह े.
५.२ मािहतीस ंकलन त ं
शै िणक स ं थे या यव थापनातील आ हाना ंचा सामना कसा करायचा ह े तपास यासाठी
आिण ठरव यासाठी मािहती गोळा क ेलीजाईल . गोळा क ेले या मािहतीचा उपयोग काही
िन कष काढ यासाठी क ेला जाईल . हणूनच, शै िणक स ं थांचे यव थापन आिण म यम
तरावरील श ै िणक यव थापका ं या भ ूिमका समज ून घे यासाठी मािहती गोळा करण े
आव यक आह े. मािहतीस ंकलना या त ं ाकड े जा याप ूव मािहती गोळा करणे हणज े काय
आिण याचा िविवध े ांना कसा फायदा होतो याच े थम परी ण क या . (कौल एट
अल., २०१६ )
सांि यक मधील मािहती स ंकलन हणज े अ यासा या िवषयातीलसम य ेचे िनराकरण
कर यासाठी सव संबंिधत ोता ंकडून मािहती गोळा करण े तसेच मािहतीच े िव ेषण क न
सम य े या िनकालाच े मू यांकन करण े उपय ु ठरत े.मािहती गोळा कर या या त ं ाचा वापर
क न स ंबंिधत सम य े या उ रािवषयी िन कषा पय त पोहोच ू शकतो
A. चौकशी फॉम
B. िनरी ण
C. मुलाखत
D. समाजिमित
E. मानसशा ीय चाच या
munotes.in
Page 62
शै िणक यव थापन
62 मुलाखत :
जे हा स ंशोधक एक िक ंवा अिधक सहभाग ना िवचारतात आिण या ंची उ र े न दवतात
ते हा गुणा मक म ुलाखत होत े. संशोधक न ंतर िव ेषणासाठी स ंगणक फाइलम य े मािहतीच े
संकलन आिण ट ंकलेखन करतो . जे हा य पण े सहभाग च े िनरी ण करण े अश य
असत े, ते हा गुणा मक स ंशोधनातील म ुलाखती मह वप ूण मािहती द ेतात आिण सहभाग ना
सखोल व ैयि क मािहती य क द ेतात. मुलाखतकाराच े, िनरी का या त ुलनेत, ा
केले या मािहतीवर अिधक िनय ं ण असत े कारण त े ही मािहती शोध यासाठी िविश
िवचार यास स म असतात . (सी.आर. कोठारी , 1990 )
मुलाखत च े कार :
मुलाखतीसाठी आिण ावलीवरील िवचार यासाठीअन ेक प ती आह ेत. कोणता
मुलाखतीचा ि कोन वापरायचा ह े शेवटी य या व ेशयो यत ेवर, खचा वर आिण
उपल ध व ेळेवर अवल ंबून अस ेल.
वैयि क य मुलाखत : वैयि क म ुलाखती घ ेणे हा सवा त जा त व ेळखाऊआिण
खिच क ि कोन आह े. शै िणक स ंशोधनातील हाएक लोकि य ीकोन असून, ही एक
मािहती संकलन ि या आह े याम य े संशोधक िवचारतो आिण एका व ेळी फ
एकाच सहभागीकड ून उ र े न दिवलीजातात ..
फोकस / क ीयगटम ुलाखत : फोकस गटाचा उपयोग अन ेक य कड ून सामाियक समज
गोळा कर यासाठी तस ेच िविश लोका ंची मत े िमळिव यासाठी क ेला जाऊ शकतो . फोकस
गटमुलाखत ही लोका ं या एका गटा यािवश ेषत: चार त े सहा मुलाखती ार े मािहती गोळा
कर याची ि याआह े. संशोधक काही सामा य िवचारतो आिण गटातील सव
य कड ून ितसाद िमळवतो . जे हा म ुलाखत द ेणा या ंमधील पर पर संवादात ून सव म
मािहती िमळ याची श यता असत े आिण ज े हा म ुलाखतद ेणारे एकम ेकांसारख े असतात
आिण एकम ेकांना सहकाय करतात त े हा फोकस गट फायद ेशीर असतात .
ई-मेल मुलाखती : भौगोिलक ्या िवख ुरले या लोकां या गटाकड ून गुणा मकमािहती
पटकन गोळा कर यासाठी उपय ु म ुलाखतीचाहा कारआह े. ई-मेल मुलाखत म य े
संगणक आिण इ ंटरनेट वापरणा या य ची म ुलाखती ार े मािहती गोळा क ेली जात े. जर
तु ही ई -मेल या ा िक ंवा प े िमळव ू शकत असाल ,तर म ुलाखतीचा हा कार मोठ्या
सं येने लोका ंपय त जलद व ेश आिण ग ुणा मक िव ेषणासाठी तपशीलवार , समृ मजक ूर
डेटाबेस दान करतो . हे संशोधक आिण सहभागी या ना यान े तुम यातील स ंभाषणाचा
चार द ेखील क शकत े, जेणेक न फॉलो -अप स ंभाषणा ंमधून, तु ही अ यास करत
असल े या िवषयाब ल िकंवा क ीय घटन ेब ल त ुमची समज वाढव ू शकता .
रेिटंग केल / पदिन यन ेणी :
वेरी फॉम / ावलीप ैक एक हणज े रेिटंग केल. फॉम हा एक श द आह े याचा वापर
प रि थती , घटक िक ंवा वण य ांचे अिभ य िक ंवा मू यांकन कर यासाठी क ेला जातो .
सामा य तः, मते मू या या माणात सादर क ेली जातात . अशा िनण यांचे माण munotes.in
Page 63
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
63 ठरव यासाठी या उपकरणा ंम ये रेिटंग/ पदिन यन त ं ांचा समाव ेश होतो . गुणव ेचे
मू यांकन कर यासाठी र ेिटंग क ेल हे अ य ंत उपय ु साधन आह े, िवशेषत: जे हा
गुणव ेचे व त ुिन पण े मोजमा प करण े आ हाना मक असत े. "परफॉम स/ दश न िकती
चांगला होता ?" सारखा व त ुिन पण े उ र द ेणे कठीण आह े. रेिटंग केल िनण य िकंवा
यांचा मागोवा ठ ेवतात आिण एका र ेषेत गटब क ेले या िविवध ग ुणव ा तरा ंची िड ी
िकंवा माण दश वतात. उदाहरणाथ : दश न िकती भावी होत े?
उ कृ खूप चांगले चांगले सरासरी सरासरीप े ा कमी
___|___________|___________|_________|___________|_________
मू यांकन कर यासाठी ह े सवा त सामा यपण े वापरल े जाणार े साधन आह े. यात मो ठ्या
माणात फॉम आिण उपयोग आह ेत. सामा यतः , ते रेट के या जाणा या गो ी या अन ेक
पैलू िकंवा वैिश ्यांकडे ल द ेतात आिण िनवडल े या य ेक पैलूला म ू ये िनय ु
कर यासाठी क ेल दान करतात . ते सं यांची मािलका , गुणा मक स ं ा िक ंवा मौिखक
वण न वाप न एखा ा य च े िकंवा घटन ेचे िविश प ैलू िकंवा वैिश ्यांचे व प िक ंवा
िड ी मोज याचा य न करतात .
िलकट केल:
िलकट केल तावा या बाज ूने िकंवा िव श द योग क ेले या ा ंचा वापर करत े
आिण ितवादी या िवधानाला मा यता िक ंवा नापस ंतीची ताकद ितसादा या पाच -िबंदू
रेिटंग ारे य क ेली जात े. या ि कोनासह , त ांपुढे आयटम / घटक सबिमट /सादर
कर याची आव यकता नाही ज ेणेक न त े येक आयटमसाठी मोजल ेली मू ये िनधा रत
क शकतील . (डोना ड एरी एट अल ., 2010 )
पिहला ट पा ह णजे हातात असल े या सम य ेब ल िवधाना ंचा सम ूह संकिलत करण े.
िवधान े स य अस ू शकतात िक ंवा नस ू शकतात , परंतु यांनी लोकस ं ये या मोठ ्या भागाच े
िवचार ितिब ंिबत क ेले पािहज ेत. यांनी प पण े सांिगतल े पािहज े क त े एखा ा िविश
ि कोना या बाज ूने आहेत क िव आह ेत. सकारा मक आिण नकारा मक िट प या ंचे
गुणो र समान असाव े.
िलकट चे केिलंग तं पाच ितसादा ंपैक य ेकाला क ेल मू य िनय ु करत े. सव
अनुकूल िवधान े कमाल त े िकमान हणज े5 या कोअर व न 1 िकंवा 5 या कोअर पय त
संपूण तः सहमत आिण 1 वर स ंपूण तः असहमत . तावाला िवरोध करणार े नकारा मक
िवधान िक ंवा िवधान िव मान े कोअर क ेले जाईल , हणज े 1 या कोअरव न 5
िकंवा 1 या कोअरपय तसंपूण तः सहमतीसाठी आिण 5 असे संपूण तः असहमत
अस यासअस ेमू यठरवल ेजाते. सव आयटमवरील या एक ूण कोअरव न ातील
िवषयासाठी ितसादक या ची अन ुकूलता मोजली जात े.
munotes.in
Page 64
शै िणक यव थापन
64 ५.३ मािहती िव ेषण
मािहतीच े आल ेखीय ितिनिध व :
िवतरण ह े हे रएबल / चलासाठी िविश म ू यांची वार ंवारता िक ंवा मू यां या ेण चे
ितिनिध व करत े. सवा त सो या िवतरणाम य े हे रएबल /चला या य ेक क पनीय
मू यासह य ेक मू य असल े या य या स ं येचा समाव ेश अस ेल. वारंवारता िवतरण
अनु मे सारणी िक ंवा आल ेख हण ून दश िवले जाऊ शकत े. या या उदाहरणा ंम ये रेखा
आलेख, पाई चाट आिण बार / तंभ आल ेख समािव आह ेत. हे रएबल / चलावर गोळा
केले या कोअर / ा ांकाचे िवतरण बह त ेक वेळा िवतरणाचा आकार दिश त कर यासाठी
रेखा आल ेख वाप न दिश त केले जात े. बार/ तंभआक ृतीचा वापर क न , संशोधन
हे रएबल / चलावरील सरासरी ग ुणांची त ुलना अन ेक उपसम ूहांम ये केली जात े. पाई
चाट् सचा वापर ह े रएबल / चलांची िभ नता िक ंवा नम ु यातील िविवध उपसम ूहांची
ट केवारी दिश त कर यासाठी क ेला जातो .
सांि यक य आल ेख हे एक साधन आह े जे तु हाला लोकस ं ये या िक ंवा नम ु या या
आकार िक ंवा िवतरणाब ल मािहती द ेते. आकड ेमोडीप े ा मािहती य कर यासा ठी
आलेख हा अिधक भावी ीकोन अस ू शकतो कारण मािहती ल टर क ुठे आहेत आिण
फ काही मािहतीम ू ये आह ेत हे आपण पाह शकतो . वृ प े आिण व ेबसाइट नम ुने
दश िव यासाठी आल ेख वापरतात आिण वाचका ंसाठी मािहतीची ुतपणे तुलना करण े सोपे
करते. सांि यक शा सा मा यतः मािहतीची क पना कर यासाठी थम थािपत
करतात . अशा कार े, अिधक औपचा रक त ं े वापरण े यवहाय आह े.मािहतीसारा ंिशत
कर यासाठी आिण यवि थत कर यासाठी वापर या जाणा या आल ेख कारा ंम ये
िबंदू थािपतकरण े, तंभ आल ेख, जोड त ंभालेख, टेम-आिण-लीफ लॉट, वारंवारता
बह भुज, पाई चाट आिण र ेखा आल ेख यांचा समाव ेश होतो .
पाई चाट :
पाई चाट म ये, वतु ळ िवभागा ंम ये िवभागल े गेले आहे, यापैक य ेक संपूण भागाच े माण
दश वते. येक ेणी पाई चाट म ये पाई या त ुकड्या ार े दश िवली जात े. लाइसचा आकार
येक ेणीम य े येणा या उ रा ं या ट क ेवारीन ुसार बदलतो . सापे वार ंवारता फ 100
ने गुणाकार क ेली गेली आह े. पाई चाट काही िभ न ेण चे सापे वार ंवारता िवतरण
दश िव यासाठी उपय ु आह ेत. दोन िभ न सव णे िकंवा चाच या ं या प रणामा ंची तुलना
करणार े पाई चाट अनेकदा ग धळात टाकणार े असू शकतात .
तंभ आलेख :
मू यां या आन ुपाितक ला ंबीसह आयताक ृती प ्यांसह दश िवले यामािहतीचासम ूह हा एक
तंभ आल ेख आह े. तंभ एकतर अन ुलंब िकंवा ैितज र या थािपत क ेले जाऊ शकतात .
अनेक ेण चे वारंवारता िवतरण दिश त कर यासाठी त ंभ आल ेख देखील वापरल े जाऊ
शकतात . आ हाला वार ंवार अन ेक सव णां या िन कषा ची िक ंवा एकाच सव णातील
िविवध प रि थत ची त ुलना करावी लागत े. या उदाहरणात , आ ही सव सव णे िकंवा munotes.in
Page 65
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
65 प रि थत म य े उ रा ंचे "िवतरण " िवरोधाभास करत आहोत . दोन िवतरणा ंची श ेजारी
शेजारी त ुलना कर यासाठी त ंभ आल ेख नेहमी उ क ृ असतात .
रेषीय आल ेख:
मािहती र ेषा आल ेखाम य े सरळ र ेषांनी जोडल े या मािलका हण ून दश िवलीजात े. हे
अनु मेमाक र हण ून ओळखल े जातात . रेखा आल ेख नावाचा आल ेख कार काला ंतराने
िवकिसत होणारीमािहती दिश त कर यासाठी वापरला जातो . आ ही सरळ र ेषा वाप न
अनेक िबंदू एक जोड ून रेखा आल ेख तयार करतो . याला र ेषा आल ेख अस ेही हणतात .
'x' आिण 'y' अ ह े दोन अ आह ेत जे रेखा आल ेख बनवतात . x-अ ाला ैितज अ
असे संबोधल े जाते. y-अ ही उ या अ ासाठी स ं ा आह े
मािहती या आल ेखीय ितिनिध वासाठी सामा य िनयम :
आलेखीय त ुतीकरणात मािहती भावीपण े सादर कर यासाठी काही िनयम आह ेत.
तेखालील माण े आहेत:
• यो य शीष क: सादरीकरणाचा िवषय स ूिचत करणा या आल ेखाला यो य शीष क िदल ेले
आहे याची खा ी करा .
• मापन एकक : आलेखाम य े मापनएककाचा उ ल ेख करा .
• यो य क ेल / माण : मािहतीच े अचूक रीतीन े ितिनिध व कर यासाठी , यो य माण
िनवडा .
• अनु मिणका : अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी आल ेखामधील यो य र ंग,
छटा, रेषा, िडझाइन अन ु िमत करा .
• मािहती ोत : आलेखा या तळाशी िजथ े आव यक अस ेल ितथ े मािहतीचा ोत समािव
करा.
• सोपेपणा : येकाला समज ेल अशा सो या प तीन े आल ेख तयार करा .
• नीटनेटकेपणा: यो य आकार , फॉ ट, रंग इ यािद अशा कार े िनवडा क आल ेख
मािहती या सादरीकरणासाठी य सहा यक असावा .
येक िव ा या ने खालीलप ैक कोण याही एकावर अहवाल सादर करण े आव यक आह े:
a शै िणक स ं था यव थािपत करताना य ेणा या आ हाना ंब ल म यम तरावरील
शै िणक यव थापकाची म ुलाखत या
b वग यव थापनात य ेणा या आ हाना ंब
munotes.in
Page 66
शै िणक यव थापन
66 ५.४ यावहा रक काय : शै िणक स ं था यव थािपत करताना य ेणा या
आ हाना ंब ल, म यम तरावरील श ै िणक यव थापकाची म ुलाखत या
येक िव ा या ने शै िणक स ं था यव थािपत करताना य ेणा या आ हाना ंब ल म यम
तरावरील श ै िणक यव थापका ंची मुलाखत घे यासाठी एक साधन तयार क ेले पािहज े
आिण एक तपशीलवार अहवाल (प रचय , मह व, काय प ती , मािहती प रणाम , िन कष
आिण स ंपूण ंथसूचीसह ) सादर क ेला पािहज े.
िवषयाचा प रचय :
1. पा ता श ै िणक यव थापक , कामाचा ताण आिण आव यक कौश य े यांचे संपूण वण न
2. चांग या श ै िणक स ं थे या आव यकता ंचे संपूण वण न.
3. शै िणक यव थापका ं ारे यवहार क ेले या स ूचनांचे संपूण वण न.
4. शै िणक स ं थेसाठी सरकारी माग दश क त व े आिण िनयमा ंचे संपूण वण न.
मह व :
1. शै िणक स ं थांमधील श ै िणक यव था पकां या मह वा या भ ूिमकेचे संपूण वण न
2. शै िणक यव थापक आ हाना ंवर मात कशी करतात याच े संपूण वण न
मािहतीस ंकलन साधन (गूगलफॉम ):
साधन रचना / िनिम ती:
20 आयटम / िवधाना ंसह 5 िबंदू लीकट रेिटंग केल / पदिन यन ेणी वापरा
नमुना:
प र छ ेद िकंवा सारणीम य े, तुम या ावलीला ितसाद द ेणारे शै िणक यव थापक
आिण या ंचीमािहती स ूचीब करा .
मािहती संकलन ि या :
तु ही श ै िणक स ं था यव थापका ंना ावली कशी पाठवली आिण मािहतीकशी गोळा
केलीते प करा .
मािहती िव ेषण:
1.मािहतीच े आल ेखीय िव ेषण
शोिधत े आिण िन कष :
1. िव ेषण केले या मािहती या मह वप ूण िन कषा चा सारा ंश ा. munotes.in
Page 67
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
67 2. शै िणक यव थापका ंब ल मत य करा
3. तुम याम य े िवकिसत झाल े या कौश या ंची यादी करा
4. ितिब ंब
संदभ ंथ:
संदभ हणून वापरल े या प ु तकांची यादी , लेख, संकेत थळा ंचा प ा
५.५ यावहा रक काय : वग यव थापनात य ेणा या आ हाना ंब ल शाळा
िकंवा महािव ालयीन िश का ंची मुलाखत या .
येक िव ा या ने शाळ े या िक ंवा महािव ालयीन िश काची म ुलाखत घ े यासाठी , वग
यव थापनात य ेणा या आ हाना ंब ल
तपशीलवार अहवाल सादर कर यासाठी एक साधन तयार क ेले पािहज े (प रचय , मह व,
काय प ती , मािहती प रणाम , िन कष आिण स ंपूण ंथसूची)
िवषयाचा प रचय :
1. शाळा िक ंवा महािव ालयातील िश क , कामाचा ताण आिण आव यक कौश या ंचे संपूण
वण न
2. वग यव थापना या आव यकता ंचे संपूण वण न.
3. शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश का ार े यवहार क ेले या स ूचनांचे संपूण वण न.
4. वग यव थापनाम य े येणा या आ हाना ंचे संपूण वण न
मह व :
1. शै िणक स ं थांमधील शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश का या मह वा या भ ूिमकेचे
संपूण वण न
2. शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश क वग यव थापनात य ेणा या आ हाना ंवर कशी मात
करतात याच े संपूण वण न.
मािहतीस ंकलन साधन (गूगलफॉम ):
साधनरचना / िनिम ती : 20 आयटम / िवधाना ंसह 5 िबंदू लीकट रेिटंग क ेल /
पदिन यन ेणी वापरा
नमुना:
शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश क यान े तुम या ावलीला ितसाद िदला या ं या
मािहतीचीप र छ ेद िकंवा सारणीम य े यादी करा . munotes.in
Page 68
शै िणक यव थापन
68 मािहती संकलन ि या :
तु ही शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश का ंना ावली कशी पाठवली आिण
मािहतीकशीगोळा क ेली ते प करा .
मािहती िव ेषण:
1.मािहतीच ेपॅरा आल ेखीय िव ेषण.
2. मािहतीच ेआलेखीयिव ेषण
शोिधत े आिण िन कष :
1. िव ेषण केले यामािहती या मह वप ूण िन कषा चा सारा ंश ा.
2. शाळा िक ंवा महािव ालयीन िश काब ल मत य करा
3. तुम याम य े िवकिसत झाल े या कौश या ंची यादी करा
4. ितिब ंब
संदभ ंथ:
संदभ हणून वापरल े या प ु तका ंची यादी , लेख, संकेत थळा ंचा प ा
५.६ यावहा रक काय : िनबंध लेखन: िदले या िवषयावर 1000 श दांचा
िनबंध
शै िणक स ं थेचे काब न ऑिडट / लेखापरी ण यावर अ ंदाजे 1000 श दांचा िनब ंध िलहा .
िवषयाचा प रचय :
• लोबल वॉिम ग/ वैि कउ मा , ऊजा संसाधना ंचा वापर पया वरण सम या ंचे संपूण वण न
• काब न ऑिडट या अथा चे संपूण वण न
िवषयाच े वण न
• भारतातील श ै िणक स ं थां या इितहासाच े संपूण वण न
• भारतातील श ै िणक स ं थां या स या या ि थतीच े संपूण वण न
• शै िणक स ं थां या वािष क ऑिडटच े संपूण वण न
• शै िणक स ं थां ारे ऊजा संसाधना ंचा वापर
• शै िणक स ं थांम ये काब न ऑिडटची गरज
munotes.in
Page 69
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
69 संदभ ंथ:
संदभ हणून वापरल े या प ु तका ंची यादी , लेख, संकेत थळा ंचा प ा
शै िणक स ं थेचे काब न ऑिडट यावर अ ंदाजे 1000 श दांचा िनब ंध िलहा .
शै िणक स ं थेचे काब न ऑिडट :
स या जगासमोरील दोन म ु य पया वरणीय सम या हणज े लोबल वािम ग/ वैि कउ मा /
तापमान आिण हवामान बदल . वाढती लोकस ं या आिण अथ यव था याम ुळे ऊज चा
जा त वापर होतो . जीवा म इ ंधन वीज िनिम तीसाठी वापर या जाणा या ऊज चा मह वप ूण
भाग बनवतात , यामुळे जीवा म इ ंधनाचा प ुरवठा कमी हो याची सम या उ वत े. वर नम ूद
केलेली सम या CO2 आिण इतर " ीन हाऊस ग ॅसेस" (GHG) या वाढ या उ सज नामुळे
अिधक िबकट झाली आह े, याम ुळे पृ वीचे तापमान वाढत े आिण या ंना " लोबल वॉिम ग"
हणून संबोधल े जाते. ऊज चा वापर आिण प रणामी ह रतग ृह वाय ू उ सज न मया िदत करण े
हे आमच े काम आह े.
काब न ऑिडट सव ह रतग ृह वाय ू(GHG) उ सज न मोजत े, जे काब न डायऑ साइड
समतु य हणून त ुत केले जाते, िविश य , घटना , सं था, सेवा, े िकंवा उ पादन
(CO2e). जे हा जीवा म इ ंधन जाळल े जात े, जमीन साफ केली जात े आिण अ न ,
उ पािदत व त ू, सािह य , लाकूड, र ते, इमारती , वाहतूक आिण इतर स ेवांसारखी उ पादन े
तयार क ेली जाता त आिण वापरली जातात , ते हा ह रतग ृह वाय ू, जसे क काब नयु वाय ू
काब न डायऑ साइड आिण िमथ ेन. , वातावरणात सोडल े जाऊ शकत े. काब न ऑिडट
मू यांकन ह े काब न डायऑ साइड उ सज ना या एक ूण माणाच े मोजमाप आह े जे य
आिण अ य पण े एखा ा ि याकलापाम ुळे होते िकंवा उ पादना या जीवना या ट यावर
जमा होत े. जागितक GHG उ सज न स या ित वष सुमारे 34.5 अ ज टन CO2
समतु य आह े जे ित य ित वष सुमारे 5 टन इतक े आहे. काब न ऑिडटच े मू यांकन
आ हाला हवामान बदलाशी आम या क ृती कशा जोड या जातात हे अिधक चा ंग या कार े
समजून घे यास मदत करत े. काब न ऑिडट या श दाची या या एखा ा िविश
ि याकलापाशी स ंबंिधत काब न डायऑ साइड आिण इतर ह रतग ृह वाय ूंचे अनुमािनत
उ सज न हण ून केली जाऊ शकत े. शै िणक स ं थे या CEF ची गणना क े याने कॅ पस
अिधक िट काऊ बनतो आिण पया वरणास जबाबदार िव ाथ तयार कर यास मदत होईल .
देशा या अथ यव थ े या वाढीम य े शै िणक स ं था मह वाची भ ूिमका बजावतात .
असे मानल े जात े क भारतातील िश णाचा इितहास व ैिदक काळात स ु झाला , जे हा
िव ा या या लहान गटा ंना वेद, धम , गिणत आिण तक शा िशकवल े जात अस े. िश य
एका ग ु कड े जात असत , जी सामा यत : एक व ृ ,अनुभवीव ानी य होती जी ज ंगलात
राहत अस े. गु कुल णाली ह े या िश ण प तीच े नाव होत े. यावेळची इ ं जी िश ण
णाली औ ोिगक ा ंतीचा प रणाम होती . कला आ िण मानिवक सार या
िवषया ंनािपछाडीवर टाकल े कारण या ंनी िव ा या ना व रत रोजगार उपल ध हो यास
मदत क ेली नाही , तर िव ान आिण गिणत आघाडीवर होत े. ही िश ण यव था
जगभरातील ि टन या िविवध वसाहत म य े पाठव यात आली , भारत याप ैक एक आह े. munotes.in
Page 70
शै िणक यव थापन
70 िव ाथ आ िण समाजा या माग या प ूण कर यासाठी ग ु कुल काळापास ून आजपय त
शै िणक स ं थांम ये ल णीय बदल कर यात आल े आ ह ेत. पायाभ ूत सुिवधा आिण
शै िणक प त सह य ेक िवषयात प रवत न झाल े आहे. िश ण स ं था आता िश णाची
क े बनत आह ेत. समाजा या आिण िव ा या या गरजा प ूण कर यासाठी श ै िणक स ं था
अिधक उ पादन कर याचा य न करत आह ेत. िव ा या साठी, ते िविवध काय म,
िशकव या या प ती आिण िश णाच े वातावरण दान करतात . तथािप , या गरजा प ूण
के यामुळे, शै िणक स ं था अिधक ऊजा संसाधन े वापरत आह ेत, जसे क काश ,
वातान ुकूलन, आयटी ल ॅब/ योगशाळाइ .
न दणी आिण श ै िणक श ु क, देयक यवहार , दंड आिण िवल ंबशु क, िनधी आिण द ेण या,
वसितग ृह िनवास यव था , मालम ा आिण शाळा , महािव ालय े आिण िव ापीठा ंसार या
शै िणक स ं थां ारे ा आिथ क ट ेटमे ट, कर, खच आिण उ प न या ंचे प तशीरपण े
मू यांकन आिण द तऐवजीकरण कर याची ि या . गुंतवणूक, सरकारकड ून िकंवा इतर
ोता ंकडून िमळणार े अनुदान ह े शै िणक अ ंत ा नांचे ऑिडट िक ंवा शै िणक उ ोगातील
पु तका ंचे ऑिडट हण ून ओळखल े जाते. एखा ा शै िणक स ं थेचे काब न ऑिडट िक ंवा
काब न फूटि ंट हे समज ून घेणे खूप मह वाच े आह े क याच े मुख उ सज न ोत
ओळखल े जाऊ शकतात आिण काब न कमी कर यासाठी आव यक उपाया ंचा अवल ंब
केला जाऊ शकतो . आज या तारख ेला, फार कमी महािव ालय े यांचे काब न उ सज न
उघड करतात . पदवीधरा ंना िशि त क न आिण स ंशोधना ार े लोका ंना िशि त क न ,
शै िणक स ं थांचा थािनक आिण रा ीय धोरणिनिम तीवर मह वप ूण भाव पडतो . हे
त ण म दूंना िशि त कर यासाठी पाया घालत े जे भावी इनो ह ेशन इन य ूबेटर आिण
अनेक िटकाऊ य नांचे ोत हण ून काम करतात .
ऊजा ऑिडट ही ऊजा काय मता स ुधार यासाठी इमारती या ऊज या वापराची िनयिमत
तपासणी असत े. ऊज चा वापर करणा या उपकरणा ं ारे िकती ऊजा वापरली जात े हे
लेखापरी क पाहतात , या या व ेगवेग या भागा ं ारे ते कसे वापरल े जाते ते पाहतात आिण
पैसे वाचव या या स ंधी शोधतात . ऊजा ऑिडट ि य ेतील मानक पाय या आह ेत:
• तुम या णालीच े ऊजा काय दश न मू यमापन
• उपकरणा ंची ओळख EMO ( ऊजा यव थापन स ंधी)
• अंदाजे बचत मता
• ऊज चा वापर कमी कर या या धोरणा ंचा स ला िद ला जातो .
एनज ऑिडटच े / उजा लेखापरी णाच ेफायद े: एनज ऑिडट ह े ऊजा यव थापनाच े एक
शि शाली साधन आह े. ऊज ची बचत , उपकरण े आिण णाल या आय ुमा नात वाढ या
दो ही गो ी ऊज ची काय मता आिण स ंवध न सा य कर यासाठी सराव प ती शोध ून
आिण वाप न पूण के या जाऊ शकतात . हे सव आिथ क बचत दश वतात. वीज प ुरवठा
करणा या कंप या "जेवढी कमी उजा वापरली जाईल िततक े कमी जीवा म इ ंधन जाळल े
जाईल " या वय ंिस त ेवर आधा रत उ पादना ं ारे आिण उ सज न कमी करतील . प रणामी , munotes.in
Page 71
शै िणक यव थापन ा यि क
काय
71 सहभागी य ेकजण पया वरणाच े संर ण कर यास आिण शा त िवकासास प ुढे जा यास
मदत करतो .
देशा या अथ यव थ े या िवकासावर श ै िणक स ं थांचा मोठा भाव पडतो . हे असे े
आहे जे िव तारत आह े आिण यवसाय आिण मािहती त ं ान उ ोगा ंपे ा अिधक ऊजा
वापरत े. यामुळे शै िणक स ं थां या काब न भावाच े परी ण करण े मह वाच े आह े. या
कार या िश णा ार े िव ाथ या ं या काब न भावाब ल आिण या ं या जबाबदा या ंब ल
िशकतात . िव ापीठ े ही मा यिमको र िश ण आिण स ंशोधनासाठी वचनब असल े या
सुिवधा आह ेत या िविवध िवषया ंम ये शै िणक पदवी दान करतात . िश ण स ं थांना
वारंवार िव ापीठ े हणून संबोधल े जाते. प रणामी , संशोधन , अ यापन आिण साम ुदाियक
ि याकलापा ंम ये गुंतले या स ं था हण ून त े शा त िवकास आिण हवामान
बदलािव या लढाईत मह वप ूण योगदान द ेतात.
हवामान बदला मुळे लोका ंची राहणी आिण काम कर याची प त आधीच बदल ू लागली
आहे. शै िणक स ं थांनी या ंचे िव ाथ , कम चारी आिण समाजासाठी एक उदाहरण िदल े
पािहज े कारण त े िश ण आिण स ंशोधनासाठी समिप त सं था हण ून काम करतात आिण
शा त िवकास िटकव ून ठेव यासाठी जबाबदार आिण वार य असल ेले पदवीधर तयार
कर यात मह वप ूण भूिमका बजावतात .
शै िणक स ं थांनी ऊजा -बचत त ं ानाम य े गुंतवणूक केली पािहज े, शा त प ुरवठा
साखळी ओळखली पािहज े आिण अिधक पया वरणास अन ुकूल आिण िटकाऊ स ंरचनांसह
वाढीव ऊजा काय मतेला ाधा य िदल े पािहज े. अनेक शै िणक स ं थांनी वतःच े काब न
कमी कर याच े उि तयार क ेले आह े. शा त िवकास आिण हवामान आणीबाणीब ल
िव ा या ना िशि त करण े, जीवा म इ ंधना या ग ुंतवणुक तून बाह ेर पडण े, अ य उजा
ोता ंम ये पुनगु तवणूक करण े आिण या ं या िव ता रत द ेशावर झाड े लावण े यासह
शै िणक स ं थांनी या ंचे वतःच े काब न उ सज न कमी कर यासाठी अिधक क ृती करण े
आव यक आह े.
व र न ेतृ व, जे नेहमीहवामान बदलाला ाधा य द ेत नाहीत , यांनी अशा त ण
लोकांसोबत सामील झाल े पािहज े यांना पया वरणीय आप ी आिण हवामान आणीबाणी /
बदलयाम ुळे यां या भिव यावर काय ग ंभीरप रणामभोगाव ेलागतील याब ल ख ूप
काळजीआह े.
५.७ संदभ
1. सी.आर. कोठारी . (1990 ). संशोधन काय णाली . यू एज इ ंटरनॅशनल (पी) िलिमट ेड,
पि लशस , नवी िद ली .
2. डोना ड एरी , जेक स, एल. सी., आिण सोर ेनसेन, सी. के. (2010 ). संशोधन प तीचा
प रचय . Wads worth, Cengage Learning.
munotes.in
Page 72
शै िणक यव थापन
72 3. कौल, एल., कुमार, एच., दीपक , सी., आिण स धी , एन. (2016 ). शै िणक स ंशोधनाची
प त. 1-196. https://www. tripurauniv.ac.in/ साम ी /pdf/ अ यास सािह य
तपशील / एमए िश ण ि तीय स / EDCN -801C - शै िणक स ंशोधनाची प त .pdf
https://www.timeshighereducation.com/features/how -green -my-university
https://www.semanticscholar.org/paper/CARBON -FOOTPRINT -
ASSESSMENT -TOOL -FOR -UNIVERSITIES%3A -Valls -Val-
Bovea/49c06f4e038af831fedf68950fb00e5406b a86bb
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0967070X21003000?v
ia%3Dihub
https://ieeexplore.ieee.org/document/9242692
munotes.in