TYBA-marathi-paper-8-SEM-6-Post-Modern-Marathi-Literature-munotes

Page 1

1 १अ
उत्तर आधुननकतावाद : संकल्पना नवचार
घटक रचना
१अ.१ ईद्दिष्टे
१अ.२ प्रस्ताव
१अ.३ द्दवषय द्दववेचन
१अ.३.१ ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील परस्परद्दवरोधी संदभभ
१अ.३.२ ईत्तर-अधुद्दनकतावादः अधुद्दनकतावादाला प्रद्दतद्दिया
१अ.३.३ ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे सांस्कृद्दतक संदभभ
१अ.३.४ ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील प्रमुख द्दवचार
१अ.३.५ ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे मूलभूत द्दवशेष
१अ.३.६ ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्य
१अ.४ समारोप
१अ.५ संदभभ ग्रंथ सूची
१अ.६ नमुना प्रश्न
१अ.७ ऄद्दधक वाचनासाठी पुस्तके
१अ.१ उनिष्टे हा घटक ऄभ्यासल्यानंतर अपल्याला पुढील ईिेश साध्य करता येतील:
१. ईत्तर-अधुद्दनकतावाद या संकल्पनेचे स्वरूप ध्यानात येइल.
२. अधुद्दनकतावाद अद्दण ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील साम्य-भेदांचा पररचय होइल.
३. ईत्तर-अधुद्दनकतेतील मूलभूत द्दवशेषांची चचाभ होइल.
४. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने प्रभाद्दवत केलेल्या साद्दहत्यद्दवशेषांची स्पष्टता होइल.
१अ.२ प्र प्रत्येक कालखंडात सामाद्दजक जी वन, राजकीय द्दस्थत्यंतरे, वेगवेगळ्या चळवळी,
जीवनशैली, सांस्कृद्दतक घडामोडी आत्यादींच्या पररणामातून नवनवीन संज्ञा-संकल्पना
द्दनमाभण होत ऄसतात. या संज्ञा-संकल्पनांचा साद्दहत्यद्दनद्दमभती अद्दण साद्दहत्यसमीक्षेवर द्दवशेष
पररणाम होत ऄसतो. या संज्ञा-संकल्पना चचाभद्दवश्वात रुळताना साद्दहत्याभ्यासप्रद्दियेत
त्यांचा कसा ईपयोग करून घेता येइल यावर साद्दहत्य ऄभ्यासक-संशोधकांचा द्दवचार सुरू
ऄसतो. अधुद्दनक, अधुद्दनकता, अधुद्दनकतावाद अद्दण ईत्तर-अधुद्दनकतावाद या संज्ञा-munotes.in

Page 2

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
2 संकल्पना काळ अद्दण नव्या द्दवश्वभानाच्या द्दनदेशासाठी संपूणभ जगभरात द्दवसाव्या शतकात
स्वीकारल्या गेल्या अहेत. यातील ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ही संस्कृती, तत्त्वज्ञान, कला
पयाभयाने साद्दहत्यकला यांनी युक्त ऄसलेली नवचळवळ म्हणून द्दवसाव्या शतकाच्या
ईत्तराधाभत द्दवशेष चद्दचभली गेली अहे.
एकोद्दणसाव्या शतकाच्या मध्यावधीपासून अधुद्दनक मराठी साद्दहत्यपरंपरा स्वतंत्रपणे द्दसद्ध
होतानाच ईत्तरोत्तर पाश्चात्त्य जीवनसंदभाभतून साद्दहत्यद्दवषयक द्दवद्दवध संकल्पना, नवनवे
द्दवचारप्रवाह, साद्दहत्यातील वाद, द्दवद्दशष्ट सैद्धांद्दतक भूद्दमका यांचा पररचय होत अलेला
अहे. पूवभ अधुद्दनक, अधुद्दनक अद्दण ईत्तर-अधुद्दनक हे पाश्चात्त्य जगाच्या आद्दतहासा तील
तीन महत्त्वपूणभ कालखंड मानले जातात. अधुद्दनकतावाद अद्दण ईत्तर-अधुद्दनकतावाद या
संकल्पना या एका द्दवद्दशष्ट सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक पररद्दस्थतीतून ईत्पन्न झालेल्या अहेत.
अधुद्दनकतावाद हा जसा मॉडद्दनभझमसाठी तसा पोस्ट-मॉडद्दनभझमसाठी ईत्तर-
अधुद्दनकतावाद हा शब्दप्रयोग अपल्याकडे रूढ अहे. या दोन्ही संकल्पना पाश्चात्त्य
तत्त्वद्दचंतनातून अपल्याकडे द्दवद्दशष्ट संदभाभतून स्वीकारल्या गेल्या अहेत. या संकल्पनांकडे
साद्दहत्यातील प्रवृत्ती म्हणून जसे पाद्दहले जाते तसे साद्दहत्य आद्दतहासातील कालखंड सूद्दचत
करताना देखील यांचा द्दवचार होतो. (ऄथाभत याबाबतचा कालखंड हा काटेकोरपणे पाडला
जाउ शकत नाही.) ऄथाभत या संकल्पना/प्रवृत्ती राजकीय, सामाद्दजक, अद्दथभक, सांस्कृद्दतक
पररद्दस्थतीचा ऄपररहायभ पररपाक ऄसतात. त्यामुळे प्रस्तुत काळातील सामाद्दजक-
सांस्कृद्दतक आद्दतहासाच्या मांडणीसाठी देखील अधुद्दनकतावाद, ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या
द्दववेचन-द्दवश्लेषणाची गरज अहे. अधुद्दनकतावाद युरोपीय संदभाभत १९१० ते १९३० या
कालखंडात प्रभावी ठरलेली संकल्पना अहे. द्दतथे १९३० नंतर अधुद्दनकतावादाला
ईतरती कळा लागली. अधुद्दनकतावादानंतरचा काळ म्हणजे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा
कालखंड होय. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारव्यूह हा द्दवशेषतः दुसऱ्या महायुद्धाच्या
पररणामातून अकाराला अलेल्या जगात रूढ झालेला अहे. हा द्दवचारव्यूह पाश्चात्त्याप्रमाणेच
अपल्याकडे देखील साद्दहत्यासोबत, ऄन्य कला, वास्तुशास्त्र, समाजशास्त्र, आद्दतहास आ.
क्षेत्रात द्दवशेष प्रभाव ठेवून अहे.
१अ.३ नवषय नववेचन पाश्चात्त्य तत्त्वदशभनातील समकाली न तत्त्वदशभन म्हणून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा द्दवचार
होतो. ही संकल्पना प्रथम स्थापत्य कलेच्या क्षेत्रात वापरली गेली. लास वेगासमध्ये
बांधण्यात अलेल्या काही आमारतींचा प्रकार हा ईत्तर-अधुद्दनक म्हणून घोद्दषत करण्यात
अला. १८७० मध्ये जोन वेट द्दकस्न यांनी फ्रान्स मधील दृकप्रत्ययवादी कलेला ईत्तर-
अधुद्दनकतावादी कला ऄस संबोधले. १९१७ मध्ये जमभन लेखक रुडोल्फ पेन्त्वीज याने
शून्यवादी अद्दण वेगवेगळ्या द्दवचारधारेच्या व्यक्तींना ईत्तर-अधुद्दनक मनुष्य ‘पोस्ट मॉडनभ
मॅन’ ऄसा शब्दप्रयोग केला. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी तत्त्वज्ञान हे एका कोणाच्या
तत्त्वद्दचंतनातून व्यक्त झाले नाही. याला ऄनेक केंद्र अहेत. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे
वैद्दशष्ट्य म्हणजे त्याचे स्वरूप द्दवकेंद्दद्रत ऄसे अहे. ऄनेक समकालीन द्दवचारवंतांच्या
ताद्दत्त्वक भूद्दमकेतून अद्दण भूद्दमकांमधील परस्परसंबंधातून ही संकल्पना पुढे अली. munotes.in

Page 3

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
3 अधुद्दनकतावादाचा ईदय-द्दव राचे कारण भांडवली व्यव ला मानले जाते. तर ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाच्या ईदय-द्दव राला नव-भांडवली व्यव ची द्दवशेष ऄवस्था कारणीभूत
मानली जाते. युरोपमध्ये द्दवसाव्या शतकाच्या प्रारंभीच्या टप्पप्पयावर अधुद्दनकतावादी तर
महायुद्धाच्या दारुण ऄनुभवानंतरचा कालखंड म्हणजे द्दवशेषतः १९६० नंतरचा कालखंड
हा ईत्तर-अधुद्दनकतवादी द्दवचारांचा मानला जातो. अपल्याकडे द्दवशेषतः १९६० नंतरचा
काळ हा अधुद्दनकतवादाचा तर १९८० नंतरचा काळ हा ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा म्हणून
ओळखला जातो. ऄथाभत काळबदल ऄसला तरी या द्दवचाराचा पररणाम युरोप अद्दण
अपल्याकडे देखील साद्दहत्यलेखनासह राजकारण, द्दचत्रपट, संगीत, स्थापत्यशास्त्र,
आद्दतहासमीमांसावर पडलेला अहे. ऄन्य कोणत्याही ज्ञानशाखेच्या तुलनेत या संकल्पनेचा
साद्दहत्यव्यवहारावर झालेला पररणाम हा ऄद्दधक व्यापक, ऄद्दधक ताद्दत्त्वक स्वरूपात
झालेला ऄनुभवास येतो.
१अ.३.१ उत्तर-आधुननकतावादातील परस्परनवरोधी संदर्भ:
अधुद्दनकतावादाप्रमाणे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाद्दवषयी झालेल्या चचेचे/मांडणीचे स्वरूप हे
द्दनद्दश्चत द्दसद्धान्तन ऄथवा द्दवचारव्यूह म्हणून झालेले नाही. द्दकंबहुना या ऄनुषंगाने झालेल्या
चचाभ/मांडणीतून परस्परद्दवरोधी/ऄंतद्दवभरोधी संदभभच ऄद्दधक प्रकषाभने पुढे येतात. मात्र ऄसे
ऄसले तरी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाद्दवषयी द्दववेचन करताना त्यातील परस्परद्दवरोधी संदभभ
ध्यानात घेत करावे लागेल. त्याद्दवषयीची द्दनद्दश्चत मांडणी पुढे अणत, त्यातील संगती ईभी
करत हा द्दवचारव्यूह ध्यानात घ्यावा लागेल. दुसऱ्या महायुद्धानंतर ईदयास अलेल्या या
द्दवचारव्यूहातून परस्परपूरक द्दवचार पुढे अला नसला तरी वेगाने बदलणाऱ्या नव्या
जगाद्दवषयीची मांडणी पुढे अणताना ईत्तर-अधुद्दनकतावादातून लक्षणीय अकलन समोर
अल्याचे नाकारता येत नाही.
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या द्दवचारातील खुलेपणा स्पष्ट करताना ऄसे म्हटले जाते की, हा
द्दवचार व्याख्येतून द्दनसटत राहणारा अहे. द्दतचा सातत्याने ऄथभद्दवस्तार होत अलेला अहे.
त्याचवेळी द्दवद्दवध परस्परद्दवरोधी ऄसे द्दवचार द्दतच्यामध्ये खूप सहजपणे समाद्दवष्ट होत
अलेले अहेत. अज सवभत्र ईत्तर-अधुद्दनकतावाद हा शब्दप्रयोग संकल्पनायुक्त वापरला
जातो मात्र त्याच्या वापराबाबतची संद्ददग्धता अजही द्दटकून अहे. एकीकडे ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाची चचाभ जोरजोरात केली जाते तर दुसरीकडे ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ऄशी
काही संकल्पना अहे का, ऄसा संशयही व्यक्त केला जातो. ऄथाभत या संकल्पनेच्या
ईपयुक्ततेबाबत संशय/प्रश्न ईपद्दस्थत केले जातात. एकीकडे हे प्रारूप समकालीन समाजाची
समीक्षा करण्यास ईपयुक्त नाही ऄसे द्दववेचन केले जाते तर दुसरीकडे समकालीन जगाच्या
द्दवश्लेषणासाठी ईत्तर-अधुद्दनकतावादी संकल्पनेची ऄपररहायभता स्पष्ट केली जाते.
अधुद्दनकतावादाच्या शेवटात ईभी राहणारी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची संकल्पना तशी
ऄनेक परस्परद्दवरोधी गोष्टींना स्वतःमध्ये सामावून घेते. याबाबत होणारी मांडणी-द्दवचार ही
त्या-त्या गटातील समीक्षकांनी स्वतंत्रपणे अद्दण परस्परद्दवरोधी ऄशी केली अहे. याचा ऄथभ
द्दतच्या ऄथाभबाबतची स्पष्टता ऄजून व्यवद्दस्थत होत नाही. पररणामी द्दतची नेमकी अद्दण
द्दनद्दश्चत व्याख्या करता येत नाही. munotes.in

Page 4

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
4 ही संकल्पना वापरताना त्याद्दवषयी ऄनेक संशय/प्रश्न द्दनमाभण होतात, मात्र ही संकल्पना
चचेला येण्यामागे ऄसणाऱ्या द्दवद्दवध गोष्टींचे भान ठेवायला हवे. यासोबत अणखी एक गोष्ट
ध्यानात घ्यायला हवी ती ही की, या द्दवचाराचा प्रभाव अद्दण पररणाम द्दवद्दवध ज्ञानक्षेत्रावर
होत ऄसल्यामुळे द्दतच्या पररणामातील बहुलता अद्दण सवभसमावेशक संदभभ द्दवशेष
ऄधोरेद्दखत होण्यासारखे अहे. अज समकालीन-राजकीय पररद्दस्थतीचे वणभन-द्दववेचन
करण्यासाठी, त्यावर बेतलेल्या संद्दहतांचा-संद्दहतांतगभत द्दवशेषांचा द्दनदेश करण्यासाठी, ऄथभ
स्पष्ट करण्यासाठी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची संज्ञा-संकल्पना वापरण्याचा प्रघात अहे.
''ईत्तर-अधुद्दनकता ऄसा शब्दप्रयोग मानवाची सद्यकालीन एकूण पररद्दस्थती ज्यात
मुख्यत्वेकरून राजकीय-सांस्कृद्दतक घटक येतात- या गोष्टी सुचद्दवतो. ईत्तर-अधुद्दनकता
द्दकंवा ईत्तर-अधुद्दनकतावाद एक समावेशक संज्ञा ऄसून त्यात बहुद्दवध द्दवचारप्रणालीचे
सहऄद्दस्तत्व ऄद्दभप्रेत अहे. पुष्कळदा परस्परद्दवरोधी ऄसले तरी अधुद्दनकतावाद युरोपात
तर ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ऄमेररकेत ईगम पावला ऄसे साधारणपणे मानले जाते. परंतु
सध्याच्या अंतरराष्रीय राजकीय-अद्दथभक पररद्दस्थतीच्या संदभाभत अद्दण प्रसार
माध्यमांच्या प्रगत ईपयोजनांच्या संदभाभत ईत्तर-अधुद्दनकता समकालीन आद्दतहासातली
मेद्ददनीय (ग्लोबल) घटना ठरते."१ अधुद्दनकतावादाचे मूळ युरोपमध्ये तर ऄद्दनयंद्दत्रत
भांडवलशाही ऄथभव्यवस्थेच्या प्रसाराचा पररपाक म्हणून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा
द्दवचारव्यूह द्दवशेषतः ऄमेररकेत अकाराला अल्याचे मानले जाते. नंतर मात्र
जागद्दतकीकरणाच्या संदभाभने ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा द्दवचारव्यूह हा जागद्दतक झाल्याचे
लपत नाही. प्रद्दतमा, संस्कृती, मूल्ये, संकल्पना यांची ऄभूतपूवभ ऄशी जी सरद्दमसळ होते
त्याला ईत्तर-अधुद्दनकतावादी ऄवस्था म्हणतात.
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या नका रात्मक प्रद्दियेत काही स्वीकारात्मक वैद्दशष्ट्ये अहेत.
त्यातील महत्त्वाचे वैद्दशष्ट्य ऄसे की, त्याने द्दवद्दवधतेचे महत्त्व स्पष्ट केले. लोकतत्त्वाला अद्दण
लोकशाहीला, द्दवकेंद्रीकरणाला प्राधान्य द्ददले. बुद्दद्धवादाला अद्दण आद्दतहासाला अव्हान
द्ददले. प्रत्येक गोष्टीकडे संशयाने पाहायला द्दशकवले. साद्दहत्याभ्यास अद्दण साद्दहत्य
वाचनाचा आद्दतहास ल क्षात घेतला तर वाचनाचे राजकारण लक्षात घेणे जरुरीचे अहे ऄसे
ईत्तर-अधुद्दनकवाद म्हणतो. "ईत्तर-अधुद्दनकतेकडे एक तत्कालीन मनोव्यथा म्हणून बघणे
अवश्यक अहे. एक अगळीवेगळी शैली व अशय हे ओघाने अलेच. मानवसंबंधी एकंदरीत
सवभच बाबतीत भ्रमद्दनरास (आद्दतहास, संस्कृती, परंपरा, नैद्दतकता आत्यादी) व त्यास आतर
कुठलाही ईपाय नसल्यामुळे व्याकूळ झालेले परंतु त्या दडपणाखाली मन न खचून गेलेली
जाणीव हा ईत्तर-अधुद्दनकतेचा गाभा म्हणता येइल."२ द्दवसाव्या शतकाच्या मध्यापासून पुढे
ऄनेक द्दवषयांमध्ये अधुद्दनकतावादाला नकार, द्दकंबहुना त्याला सोडून मांडणी होत गेली.
पैकी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा द्दवशेष ईल्लेख ऄपररहायभ अहे.
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची संकल्पना ध्यानात घेताना त्यातील द्दवचार मांडणीसोबत त्यावर
होणारी टीका देखील ध्यानात घेताना ऄसे लक्षात येते की, याद्दवषयीच्या मांडणीचे स्वरूप
हे वैद्दवध्यपूणभ अहे. एकीकडे द्दतची गुणात्मक चचाभ अहे, तर दुसरीकडे द्दतच्यातील
ऄथभहीनता स्पष्ट केली जाते. द्दकंबहुना ही संकल्पनाच ऄथभहीन ऄसल्याचे सांद्दगतले जाते.
ती कशी ऄस्पष्टतेला प्रोत्साहन देते याबाबत युद्दक्तवाद केला जातो. काही द्दवचारवंतांच्या
मते- ईत्तर-अधुद्दनकतावाद द्दनरथभक अहे, कारण ते द्दवश्लेषणात्मक द्दकंवा ऄनुभवजन्य
ज्ञानात काहीही भर घालत नाही. काहींच्या मते ईत्तर-अधुद्दनकतावाद वगैरे काही नाही तर munotes.in

Page 5

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
5 तो अधुद्दनकतावादच अहे, ऄशीही मांडणी होते. तर काहीजण समकालीन जगाच्या
द्दवश्लेषणाचे नेमके सूत्र म्हणून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाकडे पाहतात. ऄशा परस्परद्दवरोधी
धारणा अद्दण मतांवर ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची संकल्पना ईभी राद्दहलेली अहे.
१अ.३.२ उत्तर-आधुननकतावाद आधुननकतावादाला प्रनतनिया:
प्रारंभी साद्दहत्यसमीक्षेच्या पद्धतीतून ईदयास अलेली ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची संकल्पना
नंतरच्या काळात अधुद्दनकतेला नकार म्हणून द्दवकद्दसत झाली. अधुद्दनकतेतील महाकथने,
रचनात्मक कल्पनेला ईत्तर-अधुद्दनकतावादात द्दवरोध झालेला अहे. अधुद्दनकतेतील
द्दनद्दश्चत ऄथभ अद्दण भूद्दमकेवर जोर देण्याच्या दृष्टीबिल देखील प्रश्न ईपद्दस्थत केले गेले
अहेत. १६-१७ व्या शतकातील पुनरुज्जीवन चळवळ, धमभसुधारणा चळवळ,
प्रबोधनचळवळ, द्दशक्षण -द्दवज्ञानद्दवकासातून द्दनमाभण झालेल्या द्दवश्वभानाला या द्दवचारातून
अव्हान द्ददले गेले अहे. या काळात द्दनमाभण झालेल्या वस्तुद्दनष्ठ-तकभसंगत ज्ञानाला ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाकडून नकार द्ददला गेला अहे. ईत्तर-अधुद्दनकतावादामध्ये ऄस्पष्टतेला
चालना तर प्रबोधनात्मक युद्दक्तवाद, वैज्ञाद्दनक कठोरतेला नाकारले जाते. अधुद्दनकतेच्या
प्रस्थाद्दपत वृत्तीला बंडखोरी द्दकंवा प्रद्दतद्दिया म्हणून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा ईदय झाला
ऄसे म्हणता येइल.
या संकल्पनेने संगतीयुक्त द्दवश्लेषणात्मक ज्ञानात द्दवशेष कोणती भर घातली नसल्याची
टीका जरी होत ऄसली तरी, अधुद्दनकतेतील द्दवद्दवध द्दवचारसरणी ऄथवा आद्दतहासाच्या
मांडणीवर या द्दसद्धान्ताने प्रभाव पाडलेला अहे. अधुद्दनकतेतील वस्तुद्दनष्ठ दावे करण्याच्या
कल्पनेला हा द्दवचारव्यूह नाकारतो. वैधतेचा दावा करणाऱ्या स्पष्टीकरणांबिल एकीकडे
संशय तर त्याऐवजी व्यक्ती-व्यक्तीच्या सापेक्ष सत्यावर या द्दवचाराचे बारीक लक्ष अहे.
ऄथाभत वस्तुद्दनष्ठ वास्तव, नैद्दतकता, सत्य, भाषा अद्दण सामाद्दजक द्दवकास यासारख्या
व्यापक गोष्टी या द्दवचाराच्या द्दचद्दकत्सेच्या कक्षेत ऄसतात. एकूणच अधुद्दनकता,
अधुद्दनकतावादातील सवभ गांभीयाभने केलेल्या मांडणीला, मानवतावादाला नकार देत
ऄद्दभव्यक्तीचे नवीन रूपबंध द्दवकद्दसत करण्याच्या प्राधान्यिमावर ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची
चळवळ ईभी राद्दहलेली अहे. ऄनेक ऄभ्यासक-संशोधकांच्या मते १९५० नंतर ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाने अधुद्दनकतावादाशी स्पधाभ सुरू केली अद्दण १९६०च्या दशकात त्यावर
वचभस्व प्राप्त केले. एकीकडे ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ही अधुद्दनकतावादानंतर येणारी चळवळ
वाटत ऄसली तरी दुसरीकडे ती अधुद्दनकतावादाला प्रद्दतद्दिया देखील अहे, हे ध्यानात
घ्यावे लागेल.
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची घोषणा ही दुसऱ्या महायुद्धानंतर द्दस्थर झाली. ही घोषणा
अधुद्दनकतावादाचा शेवट या ऄथाभने झाली. ईत्तर या शब्दाचा येथे ऄपेद्दक्षत ऄसलेला ऄथभ
म्हणजे नंतर. ऄथाभत ईत्तर-अधुद्दनकतावाद म्हणजे अधुद्दनकतावादाच्या नंतरची गोष्ट. ती
अधुद्दनकतावादाचा शेवट या ऄथाभने द्दकंवा काही मंडळी अधुद्दनकतावादाचा द्दवस्तार या
ऄथाभने देखील घेतात. ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ही अधुद्दनकतावादाच्या शेवटानंतरची
ऄवस्था अहे की, अधुद्दनकतावादाचा द्दवस्तार म्हणून त्याच्याकडे पाद्दहले जाते, याबाबतही
सतत चचाभ ऄसते. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा शब्दशः ऄथभ घेताना अधुद्दनकतावादानंतरचा
काळ सूद्दचत होतो. ऄथाभत अधुद्दनकतावादाच्या नंतरचे जे काही अहे ते ईत्तर-munotes.in

Page 6

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
6 अधुद्दनकतावादी. यामध्ये दोन संभाव्य ऄथभ अहेत. एक म्हणजे अधुद्दनकतावादाचा शेवट,
अद्दण दुसरा अधुद्दनकतावादाचा द्दवस्तार होय. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या नेमक्या
स्वरूपाबिल ऄशा स्वरूपाने वेगवेगळी मते अहेत. ईदा. "काहींच्या मते ईत्तर-अधुद्दनकता
ही जास्त मूलभूत ऄशी अधुद्दनकता अहे तर काहींच्या मते ईत्तर-अधुद्दनकता ही
अधुद्दनकतेला नाकारते. ऄसाही एक द्दवचारप्रवाह अहे की, अधुद्दनकता व ईत्तर-
अधुद्दनकता ह्या दोन समांतर चळवळी अहेत."३ कोणत्याही शब्दासोबत जेव्हा ईत्तर हा
शब्द येतो तेव्हा साधारणपणे ईपरोक्त दोन्ही ऄथभ सूद्दचत होतात. पैकी एक म्हणजे ईत्तर
म्हणताना अधीची द्दस्थती अता नाही अद्दण दुसरी पूवभद्दस्थतीहून सवाभथाभने वेगळी द्दस्थती
अता समोर येउन ठेपलेली अहे. द्दकंवा मग पूवभद्दस्थतीची पुढची पायरी या ऄथाभने. त्यामुळे
वरील दोन्ही स्वरूपाचे ऄथभ ईत्तर-अधुद्दनकतावादामधून पुढे अणले जातात. एकुणात
अधुद्दनकतावादाला प्रद्दतद्दिया देत वाढणारा संकल्पनाद्दवचार म्हणून ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाकडे पाहता येइल. ऄथाभत अधुद्दनकतावादाच्या गृद्दहताद्दवना अपल्याला
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची चचाभ करता येणार नाही.
युरोपमधील ऄथवा अपल्याकडील साद्दहत्य-संस्कृतीच्या पारंपररक अद्दण सांकेद्दतक
रचनाव्यवस्थांपासून फारकत घेणे, हे अधुद्दनकतावादाचे एक महत्त्वपूणभ लक्षण म्हणून
नोंदद्दवता येइल. यासंदभाभत द्दवचार करता ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने हेच वैद्दशष्ट ऄनेकदा
ताणल्याचे द्ददसून येते. द्दकंबहुना परंपरेला प्रद्दतद्दिया देत अधुद्दनकतावादामध्ये कालांतराने
जे सांकेद्दतक ऄद्दधष्ठान तयार होत होते त्यापासून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने फारकत घेणे हे
लक्षणीय द्दवशेष म्हणून नोंदवावे लागेल. ऄथाभत अधुद्दनकतावादातून तयार होणारे द्दनदशभक
अद्दण त्याला द्दमळणारी ऄद्दभजन समाजमान्यता याही गोष्टी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने
त्याज्य मानल्या. याईलट बहुजन संस्कृतीतील कलाप्रकार, लोकद्दप्रय रचनातंत्र यांच्याशी
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने स्वतःशी जोडून घेतले. अधुद्दनकतावादी द्दवचारव्यूहातील मयाभदा
स्पष्ट होउ लागल्यानंतर, त्याला प्रद्दतद्दिया देताना ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची मांडणी पुढे
अलेली अहे. या ऄथाभने ईत्तर-अधुद्दनकतावादाला अधुद्दनकतावादाचा ईत्तराधभ म्हणता
येइल.
१अ.३.३ उत्तर-आधुननकतावादाचे सांस्कृनतक संदर्भ:
अधुद्दनकतावाद ही युरोपमध्ये द्दवशेषत्वाने एकोद्दणसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकापासून
द्दवसाव्या शतकातील पद्दहल्या महायुद्धापयंतच्या कालखंडात नव्याने ईदयाला अलेल्या
साद्दहत्यातील अद्दण कलेतील अशय, रूप, शैली, रचनातंत्र यातील वैद्दशष्ट्यांबाबत
वापरण्यात येणारी एक महत्त्वाची संकल्पना होय. दद्यो द्दगक िांतीनंतर अधुद्दनकीकरणाला
खऱ्या ऄथाभने सुरुवात झाली. दद्योद्दगकीकरण अद्दण महायुद्धाच्या द्दवदारक ऄनुभवामुळे
मानवाच्या परस्परसंबंधात कृद्दत्रमता अली. महायुद्धातील हानी व द्दवज्ञानाने द्दवकद्दसत
केलेली तंत्रपद्धती यांचा पररणाम अधुद्दनकतावादात द्ददसून येतो. अधुद्दनकतावादाने
जीवनाच्या द्दनद्दश्चत , एकसंध अद्दण एकात्म दशभनाची कल्पना नाकारली. एकोद्दणसाव्या
शतकात जमभन तत्त्वज्ञ द्दनत्शे याने 'देव मरण पावला अहे' ऄशी घोषणा केली. अधुद्दनक
युगातील मानवाला 'देव' या संकल्पनेच्या कालबाह्यतेमुळे एकाकी अद्दण ऄद्दनद्दश्चत वाटू
लागले. कारण 'देव' ही संकल्पना त्याच्या जगण्याचाच एक भाग होती. जीवनातील सवभ
चांगल्या गोष्टीचा तो कताभ अहे हा अधार त्यामागे होता. द्दनत्शेच्या या घोषणेनंतर हा munotes.in

Page 7

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
7 अधार नाहीसा होत अहे, ऄशी ऄसुरद्दक्षतता द्दनमाभण झाली. याच कालखंडात कालभ
माक्सभने केलेले वगाभद्दधद्दष्ठत समाजाचे द्दवश्लेषण, कष्टकरी वगाभच्या शोषणाद्दवरुद्ध ईठवलेला
अवाज यामुळे परंपरागत श्रद्धा ऄद्दधकच पोकळ झाल्या. द्दसग्मंड फ्रॉआड यांनी
मनोद्दवश्लेषणाचा द्दसद्धांत याच सुमारास मांडला. मानवी मन, नेणीव, ऄंतमभनातील सुप्त
आच्छा, अकांक्षा व मानवी व्यवहा र यांचा संबंध फ्रॉआडने दाखवला. डाद्दवभनचा
ईत्िांद्दतवादाचा द्दसद्धांत, फ्रेझरचे मानवशास्त्रीय संशोधन यामुळे मानवी ऄद्दस्तत्वाचा
नव्याने ऄथभ लावण्यात येउ लागला. या ज्ञानप्रकाशात प्रबोधनपरंपरेचा पुनद्दवभचार होउ
लागला. धमभभावना अद्दण द्दवज्ञानदृष्टी, द्दचद्दकत्सक द्दववेक अद्दण श्रद्धा यांच्यातील ताण, फ्रेंच
राज्यिांतीसारख्या द्दवद्दवध चळवळीतून अद्दण शैक्षद्दणक-दद्योद्दगक द्दवकासातून
अधुद्दनकतेचा सवभसमावेशक अश्वासक द्दवचारव्यूह तयार झाला होता. यातून सवांगीण
पररवतभनाचा जो बदलाव अलेला होता त्याच्या द्दवरोधातील प्रद्दतद्दिया म्हणून
अधुद्दनकतावादाची मांडणी झाली. यामध्ये प्रबोधनप्रद्दियेतून अद्दण दद्योद्दगक द्दवकासातून,
धमभद्दचद्दकत्सा अद्दण द्दववेकवादीदृष्टीतून तयार झालेल्या द्दवचारव्यूहाबाबत संशय व्यक्त केला
जाउ लागला. त्याच्या पुनमूभल्यनाची प्रद्दिया सुरू झाली. अधुद्दनकतावादाच्या या
दृद्दष्टकोनाला दुसरे महायुद्ध अद्दण त्यानंतरच्या पाश्चात्त्य जगातील द्दवद्दवध संदभांनी ऄनेक
अव्हाने ईभी केली. बदलत्या काळाच्या रेट्यापुढे अधुद्दनकतावादाचा द्दवचार मोडून पडला.
अद्दण त्याची जागा ईत्तर-अधुद्दनकतावादांनी घेतली. ऄथाभत ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ही गोष्ट
ईपरोक्त सांस्कृद्दतक संदभांनाचा जोडून येते. द्दकंबहुना या सांस्कृद्दतक जगाशी जोडूनच
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा द्दवचार होतो. हा द्दवचार प्रस्थाद्दपत सांस्कृद्दतक द्दवचारांना नव्याने
मांडणारा, त्यांना एक प्रकारे धक्का देत मुळातून नव्याने द्दवचार करायला लावणारा अहे.
१अ.३.४ उत्तर-आधुननकतावादातील प्रमुख नवचार:
प्रारंभ काळातील ईत्तर अधुद्दनक द्दसद्धान्तवादी म्हणून द्दनत्शे, द्दककेगाडभ, हायडेगर यांचा
द्दवचार होतो. (हाबरमासने ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारांचा संबंध मुख्यत्वेकरून द्दनत्शे व
हायडेगर ह्या त्या त्या काळात तत्त्वज्ञानाच्या मूळ प्रवाहांना द्दवरोध करणाऱ्या प्रद्दसद्ध जमभन
तत्त्ववेत्त्यांच्या द्दवचारांशी जोडला अहे.) तर जॅक देररदा, द्दमशेल फुको, जीन फ्रााँकोइस
ल्योतार, ररचडभ रोटी, युगभन हाबरमास, जीन बौद्दिलाडभ, फेद्दिक जेम्सन, डग्लस केलनर
आत्यादींनी तत्त्वज्ञानातील नवनवीन द्दवचारक्षेत्रांच्या ऄनुषंगाने या द्दवचाराचा द्दवकास केला,
ऄसे मानले जाते. यातील जॅक देररदा, द्दमशेल फुको, फ्रांन्सा ल्योतादभ अद्दण युगभन हाबरमास
या द्दवचारवंतांनी अपअपल्या मांडणीद्वारे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या द्दवद्दवध बाजूंवर
ईद्बोधक प्रकाश टाकलेला अहे. या मंडळींच्या मांडणीमधून ईभे राद्दहलेले अद्दण ज्याला
ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचार ऄसे संबोधले जाते त्याचे साररूप पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता
येइल.
१. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारव्यूहातील एक महत्त्वपूणभ मांडणी म्हणजे ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाने आद्दतहासातून साठवून अणलेल्या महाकथनांना म्हणजे द्दवद्दवध
द्दवचारप्रणाली, धमभद्दवचार, तत्त्वज्ञाने, श्रद्धा आत्यादींना नकार द्ददला. पयाभयाने
प्रबोधनातील द्दवचारप्रणाली, मानवतावाद, ईदारमतवाद, माक्सभवाद, द्दवज्ञान क्षेत्रातील
द्दवद्दवध संशोधने, ऄशा द्दवद्दवध अधुद्दनक जगातील महाकथनांना देखील संशयाने
पाद्दहले गेले. खरेतर प्रस्तुत महाकथनांनी अधुद्दनक काळातील मानवसमूहाला एक munotes.in

Page 8

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
8 तकभद्दनष्ठ, रचनाबद्ध द्दवचार द्ददलेला होता. प्रगती-द्दवकासाच्या काही द्ददशा या
महाकथनांकडून स्पष्ट झालेल्या होत्या. मात्र फ्राद्दन्सस ल्योतादभ सारख्या ईत्तर-
अधुद्दनकतावादी द्दवचारवंतांकडून ऄशा महाकथनांना नकार द्ददला गेला. ल्योतादभच्या
युद्दक्तवादातून संबंद्दधत महाकथनांकडे पाहताना त्यांच्या कोसळण्याचा संदभभ स्पष्ट
होतो. या महाकथनांनी दाखद्दवलेली अशा-स्वप्पने यांना दोन महायुद्धाच्या, ऄद्दतररक्त
भांडवली व्यवस्थेच्या वाढीतून बाद ठरद्दवलेलेही ऄनुभवास येते. ऄथाभत द्दवद्दशष्ट
महाकथने अद्दण त्यांनी ईभारलेल्या द्दवचारातून मोठ्या समाजाला खात्रीची ईत्तरे
द्दमळतील ऄशी पररद्दस्थती दुसऱ्या महायुद्धाच्या पररणामातून अकारलेल्या नव्या
समाजातून द्ददसून येत नाही, आतकी गुंतागुंतीची अद्दण व्याद्दमश्र व्यवस्था समकालीन
मानवी समूहापुढे ईभी ठाकलेली अहे, हा द्दवश्वास ईत्तर-अधुद्दनकतावादी
द्दवचारवंतांमध्ये अहे. त्यामुळे स्वाभाद्दवकच या द्दवचारातून महाकथनांना नकार अद्दण
छोट्या-छोट्या कथनांना महत्त्व प्राप्त झालेले अहे. ऄथाभत महाकथनांचे अजच्या
काळातले कोसळणे अद्दण त्याची घोषणा ही ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील एक
महत्त्वपूणभ द्दवचार अहे. ताद्दत्त्वकदृष्ट्या ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा द्दवचार हा प्रबोधन
काळात तयार झालेल्या अधुद्दनक मूल्यव्यवस्थांच्या नकारातून ईभा राहतो, ऄसे
म्हणता येइल. मागील तीन-चारशे वषाभत केंद्रस्थांनी अलेल्या अधुद्दनक
मूल्यव्यवस्थांची जागा यातून संशयग्रस्त करून ईत्तर-अधुद्दनकतावादामध्ये परीघावर
ऄसणाऱ्या द्दवचारव्यूहाला केंद्रस्थानी अणण्याचा प्रयत्न द्ददसतो.
२. ‘भाषा’ या घटकाला ईत्तर -अधुद्दनकतावादाने सावभभौम स्वरूपाचे ऄनन्यसाधारण
महत्त्व द्ददले अहे. याबाबत देरीदा अद्दण द्दमशेल फुको यांचे द्दवचार द्दवशेष लक्षणीय
अहेत. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या महत्त्वपूणभ द्दचंतनापैकी ऄसणारे एक द्दचंतन म्हणजे
द्दवरचना, ज्याची मांडणी जॉक देररदा यांनी द्दवकद्दसत केलेली ऄसून भाषाद्दवश्लेषणाचे
एक महत्त्वपूणभ द्दसद्धान्तन म्हणून त्याकडे पाद्दहले जाते. (सोबत तत्त्वज्ञान, साद्दहत्य
समीक्षेतही ती वापरली गेली.) द्दमशेल फुको यांच्या मते तर मानवी जीवन समजून
घेण्यासाठी त्याचा भाषाव्यवहार समजून घेणे फार महत्त्वाचे अहे. म्हणजेच भाषेच्या
व्यवहारातून मानवी जीवनाची जडण-घडण होत ऄसते. भूतकालीन मानवी जीवन
समजून घेण्यासाठी त्या-त्या कालखंडातील वाङ्मय समजून घेणे देखील िमप्राप्त
ठरते. यातून फुकोचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट होते की, ज्ञानाच्या सवभ क्षेत्रात एक द्दवद्दशष्ट
भाषाव्यवहार ऄसतो; अद्दण तो महत्त्वाचा ऄसतो. भाषेचे काही द्दनयम अद्दण संकेत
द्दनद्दश्चत केलेले ऄसतात. ऄथाभत या द्दनद्दश्चतीमागे समाजगट महत्त्वाचा ऄसतो. त्याच्या
पलीकडे जाउन त्या क्षेत्रात ऄन्यप्रकारचा भाद्दषक व्यवहार चालत नाही. समाजगटाने
घालून द्ददलेल्या भाषा व्यवहारासंदभाभत द्दनयम, ऄटी यांच्याद्दवरुद्ध द्दमशेल फुको व
ऄन्य ईत्तर अधुद्दनकतावादी तत्त्ववेत्यांनी अवाज ईठवला. भाद्दषक अधार घेत
मुख्यतः ईत्तर-अधुद्दनक तत्त्वज्ञानाची मीमांसा करण्याचा प्रयत्न झाला. द्दशवाय
यादृष्टीने अधुद्दनकतावादाला कशा मयाभदा पडत गेल्या याची द्दचद्दकत्सा देखील पुढे
अली.
ऄथाभत भाषेबाबतच्या पारंपररक कल्पनांना ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारानी धक्के द्ददले.
या द्दवचाराने सत्य, ज्ञान याला जोडून भाषेबाबत होणारी पारंपररक मांडणी नाकारली गेली.
द्दकंबहुना ज्ञान, सत्य अद्दण भाषा हा सहसंबंध सत्तेद्वारा द्दनधाभररत होत ऄसतो ऄशी कल्पना munotes.in

Page 9

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
9 ईत्तर-अधुद्दनकतावादातून पुढे अली. त्यामुळे भाषेद्वारे मानवाला जगाचे ज्ञान होत ऄसते,
या प्रद्दियेत भाषा महत्त्वपूणभ माध्यम अहे ही श्रद्धा संशयाने पाद्दहली जाउ लागली. द्दवसाव्या
शतकात भाषाद्दवज्ञानातील नवनव्या मांडणीला झालेला प्रारंभ, भाषेची द्दवशेषतः वणभनात्मक
भाषाद्दवज्ञान या ऄभ्यासशाखेची झालेली सुरुवात यातून भाषांच्या द्दचन्हयुक्त व्यवस्थेचे रूप
पुढे अले. याच्याच पाश्वभभूमीवर ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारवंतांची भाषा अद्दण
वस्तुद्दस्थती यांच्या संबंधांद्दवषयीची चचाभ पुढे अणली गेली. यातून भाषेचे रद्दचत ऄसणे स्पष्ट
झाले. भाषाही बाह्य जगाचे करत ऄसलेले वणभन हे समग्र वणभन नसून एखाद्या लेखकाने
भाषा ईपयोजनाने केलेली जगाची द्दनद्दमभती/वणभन ही केवळ त्याच्या दृद्दष्टकोनाचा भाग
ऄसतो. याच अधारे भाषेतून होणाऱ्या ज्ञानाचे वणभनही ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने सापेक्ष,
अभासी, भ्रममूलक ठरवले. त्याच्यातील संद्ददग्धता, मयाभदा पृष्ठस्तरावर अणली. पयाभयाने
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने वस्तुद्दनष्ठ ज्ञानाला संशद्दयत केले. भाषेच्या ऄनुषंगाने पुढे प्रस्तुत
द्दवचार हा ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील एक महत्त्वपूणभ द्दवचार म्हणून पाहता येइल. हा द्दवचार
द्दवशेषतः जॉक देररदाच्या मांडणीतून पुढे अला.
३. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारवंतांकडून ज्ञान अद्दण सत्तासंबंधाबाबतचे झालेले
द्दववेचन हेही ईत्तर-अधुद्दनकतावादी मूलभूत द्दवचार म्हणून द्दवशेष ऄधोरेद्दखत
होण्यासारखे अहे. याद्दवषयीची द्दमशेल फुकोची मांडणी महत्त्वपूणभ अहे. समाजामध्ये
तयार होणारे द्दवद्दशष्ट संभाद्दषत अद्दण त्याचा सत्ताकारणाशी ऄसणारा संबंध फुकोनी
ईघड केला. द्दकंबहुना संभाद्दषताच्या द्दनद्दमभतीमागे सत्ता गाजद्दवणे/प्रस्थाद्दपत करणे हाच
द्दवचार कसा ऄसतो हे स्पष्ट केले. ज्ञान, कायदे, द्दनयमव्यवस्था ऄशा संभाद्दषतांचा
त्याने याबाबत द्दवशेष द्दवचार केला अहे. याच्या वापराने समाजातील द्दवद्दशष्ट गटाकडून
संपूणभ समाजावर द्दनयंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न सुरू ऄसतो. द्दकंवा ऄशा प्रकारच्या
व्यवस्थाद्दनद्दमभतीच्या मुळातील ईिेश द्दनयंत्रणाचा/सत्ताकारणाचाच ऄसतो. फुकोंनी
अधुद्दनक जगात ईभारल्या गेलेल्या द्दवद्दवध व्यवस्थांमधून द्दस्थर झालेल्या ऄशा
संभाद्दषतांचे स्पष्टीकरण करून त्यातील शोषणाची प्रद्दिया ईघड केली. समाजातील
रूढ झालेल्या ज्ञानव्यवस्था, कायदाव्यवस्था, द्दनयमव्यवस्थांकडे बघण्याची ही दृष्टी
खास ईत्तर-अधुद्दनकतावादी दृष्टी/द्दवचार अहे.
१अ.३.५ उत्तर-आधुननकतावादाची मूलर्ूत वैनिष्ट्ये:
१. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे अधुद्दनकतावादाशी ऄसणारे नाते द्दवरोधाभासाचे ऄसून
त्यात स्वीकार अद्दण नकार दोन्ही अहेत.
२. अधुद्दनकतावादाने अधुद्दनक मूल्यव्यवस्थेची अद्दण त्यावर अधाररत द्दवद्दवध
सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक व्यवस्थांची द्दचद्दकत्सा केली, त्यातील मयाभदांवर बोट ठेवले.
याच द्दवचारप्रद्दियेत ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा ईदय द्ददसून येतो.
३. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची होत गेलेली मांडणी ही अधुद्दनकतावादासारखी रचनाबद्ध,
संगतीयुक्त झालेली नसून द्दवद्दवध ऄंतद्दवभरोधांनी भारलेली अहे. पररणामी द्दजला अपण
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची ताद्दत्त्वक मांडणी ऄसे म्हणू, ती परस्परांना छेदत, द्दवद्दवध
द्ददशांनी द्दवकद्दसत झालेली अहे. munotes.in

Page 10

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
10 ४. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारात शून्यवाद, ऄसंगती अद्दण अभासाला प्राधान्य अहे.
५. ईत्तर-अधुद्दनकतावाद ऄथभद्दनणभयन ही द्दनद्दश्चत गोष्ट नाही तर ती ऄद्दनद्दश्चत गोष्ट अहे
ऄसे मानते. कारण त्याचा संबंध ऄद्दनयंद्दत्रत अहे.
६. अधुद्दनकतेच्या प्रभावाने द्दनमाभण झालेल्या द्दवद्दवध ज्ञानशाखांना मोडीत काढत ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाने पुराण, द्दमथक अद्दण संस्कृतीच्या ऄभ्यासाला महत्त्व द्ददले. यामुळे
भूतकाळाशी पयाभयाने परंपरेशी ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे ऄसलेले संबंध हे संभ्रम
द्दनमाभण करणारे अहेत. ऄनेकदा यातून या द्दवचारात प्रद्दतगामी ऄवकाशही द्दनमाभण
होतो.
७. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारव्यूहाने आद्दतहासाकडे पाहण्याची नवी दृष्टी द्ददली.
ऄद्दभजनांच्या आद्दतहासापलीकडे आद्दतहासाचा एक मोठा ऄवकाश अहे याची जाणीव
करून द्ददली. आद्दतहासाचे ऄवलोकन वरून खाली ऄसे न करता खालून वर करण्याची
द्ददशा स्पष्ट केली. ऄथाभत सामान्यांचा, सामान्यस्तरावरील आद्दतहास या द्दवचाराने
केंद्रस्थानी अणला.
८. या द्दवचाराने द्दनद्दश्चतता अद्दण शाश्वतता कालबाह्य ठरवली. यामध्ये वैद्दचत्र्यपूणभ
ऄनुभवांची मांडणीही स्तब्धतेने केली जाते.
९. ईत्तर-अधुद्दनकतावादामध्ये मतद्दभन्नता ऄसते, त्यात एकसूत्रता अणण्याचा ऄट्टाहास
नसतो. ऄथाभत सांगणे ऄनेकरेषीय होउ लागते. स्वाभाद्दवकच त्यामध्ये द्दवद्दभन्नतेचे
भान पाळले जाते.
१०. भाषेतील शब्दांना द्दनद्दश्चत ऄथभ ऄसतात द्दकंवा द्दवश्वाचे काही एक द्दनद्दश्चत केंद्र ऄसते
द्दकंवा द्दचद्दकत्सा-मूल्यमापनाच्या द्दनद्दश्चत काही कसोट्या ऄसतात द्दकंवा एखादी वैद्दश्वक
व्यवस्था ऄसते हे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने नाकारले.
११. कोणत्याही प्रकारची वैद्दश्वक द्दसद्धान्तने अद्दण जटील प्रश्नांची सवभसमावेशक ईत्तरे
याबिल ईत्तर-अधुद्दनकतावादामध्ये ऄद्दवश्वास/संशय ऄसतो. तसेच अदशभ
द्दवचारप्रणालीबिलचा सवभसाधारण ऄद्दवश्वास हाही या द्दवचाराचा द्दवशेष अहे.
१२. ईत्तर अधुद्दनकतावादी द्दवचारवंतांच्या मते, सत्य हे द्दनरपेक्ष अद्दण सावभद्दत्रक
ऄसण्याऐवजी नेहमीच ती ऐद्दतहाद्दसक अद्दण सामाद्दजक संदभांवर ऄवलंबून ऄसते
अद्दण सत्य नेहमी पूणभ/द्दनद्दश्चत ऄसण्याऐवजी अंद्दशक ऄसते. त्यामुळे पयाभयाने
सत्याच्या गृहीत कल्पनेला अद्दण म्हणून महाकथनांबिल त्यांना संशय ऄसतो.
महाकथनांनी गृहीत धरलेल्या सत्याचीच संकल्पना ते नाकारत ऄसतात.
१३. या द्दवचारांमध्ये एकीकडे महाकथनांना द्दवरोध करताना छोट्या-छोट्या कथनांचे महत्त्व
स्पष्ट केले अहे.
१४. ईत्तर-अधुद्दनकतावाद हा ऄद्दधकारशाहीच्या द्दवरोधात जाणारा अहे. तसेच तो
कोणत्या गोष्टीला काही पाया ऄसतो ही भूद्दमका नाकारणाराही अहे. munotes.in

Page 11

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
11 १५. ज्ञान अद्दण सत्ता यांच्यातील संबंधांचा ईलगडा हा या द्दवचारव्यूहाचा महत्त्वपूणभ भाग
अहे. हा संबंध तपासला पाद्दहजे ऄथवा तपासला जात राहावा हा द्दवचार ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाने मांडला.
१६. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने द्दवद्दवध कलाव्यवहारातील शैली अद्दण माध्यमांची हेतुतः
सरद्दमसळ केली. ही द्दमसळन शैली अद्दण संकेतभानासह झालेली अहे. द्दशवाय द्दवद्दवध
माध्यमांमधील प्रद्दतमा-प्रतीकांचा देखील वैपुल्याने वापर केलेला अहे.
१७. मानवासंबंधी एकंदरीत सवभच बाबतीत भ्रमद्दनरास व त्यास आतर कुठलाही ईपाय
नसल्यामुळे व्याकूळ झालेले परंतु दडपणाखाली मन न खचून गेलेली जाणीव हा
ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचा गाभा म्हणता येइल.
१८. प्रामुख्याने ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या संकल्पनेसाठी ऄमेररका-युरोपमध्ये दुसऱ्या
महायुद्धानंतरचा काळ सूद्दचत होतो तर अपल्याकडे जागद्दतकीकरणाच्या नंतरच्या
प्रवृत्ती या संदभाभत द्दनदेद्दशल्या जातात.
१अ.३.५ उत्तर- आधुननकतावादी सानहत्य:
प्रारंभीच्या टप्पप्पयापासून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या संकल्पनेत साद्दहत्य अद्दण साद्दहत्य
समीक्षा ही केंद्रस्थानी अहे. द्दकंबहुना सुरुवातीला नमूद केल्याप्रमाणे द्दतच्या ईदयाची मुख्य
पाश्वभभूमी ही साद्दहत्यसमीक्षेत अहे. साद्दहत्यसमीक्षा म्हणजे साद्दहत्य, द्दतच्या मजकुराचे
स्वरूप, द्दतचा ऄथभ, द्दलद्दहणारा लेखक-वाचणारा वाचक, लेखन-वाचनप्रद्दिया यांच्यावर
भाष्य करत ईत्तर-अधुद्दनकतावादाची मांडणी अकारली अहे. अद्दण अताही द्दतच्या
केंद्रात ही गोष्ट अहे. त्यामुळे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाने प्रभाद्दवत केलेले साद्दहत्य ऄथाभत
ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्य पाहणे िमप्राप्त अहे. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याचे
स्वरूप पाहताना अत्मजाणीव, द्दचंतनपरता, खंद्दडतता, सातत्यद्दहनता, ऄद्दनद्दश्चतता,
स्वःसंदभभयुक्तता, अंतरसंद्दहतात्मकता, द्दवकेंद्दद्रतता, ऄव्यवस्था, हास्यास्पदता ऄशा काही
प्रमुख द्दवशेषांचा समावेश त्यामध्ये ऄसतो, हे लक्षात येते. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी
साद्दहत्यात ईपरोध, ईपहास, व्यंग अद्दण द्दवडंबन यांचा सढळ वापर ऄसतो. रचनातंत्राच्या
ऄंगाने टोकाची प्रयोगशीलता ही ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याचे महत्त्वपूणभ वैद्दशष्ट म्हणून
पाहता येइल. साद्दहत्यप्रकारांचे रूढ द्दनयम अद्दण संकेत जाणीवपूवभक ऄशा साद्दहत्यामध्ये
ओलांडले जातात. ऄशा साद्दहत्यामध्ये ठरीव शेवट नसतात द्दकंबहुना शेवटाचे ऄनेक पयाभय
खुले ठेवले जातात. अधुद्दनकतावादाप्रमाणेच प्रचद्दलत वास्तववादी द्दचत्रणपद्धतीचा ऄशा
साद्दहत्यामध्ये त्याग केलेला ऄसतो.
कोणत्याही साद्दहत्यकृतीच्या द्दनद्दमभतीला एककेंद्र ऄसत नाही तर ती द्दवकेंद्दद्रत ऄसते, ही
ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याची भूद्दमका अहे. त्यामुळे स्वाभाद्दवकच साद्दहत्यकृतीच्या
एकरचनेला नाकारून द्दतच्या द्दवरचनेला यात महत्त्व द्ददले गेले. साद्दहत्यकृती संबंद्दधत संद्दहता
अद्दण ईपसंद्दहता मांडण्याची कल्पना ही ईत्तर-अधुद्दनकतावादी द्दवचारव्यूहात मांडली गेली.
साद्दहत्यद्दनद्दमभतीत वापरले जाणारे प्रद्दतभा, प्रद्दतभावान ऄसे शब्द या द्दवचारव्यूहाने बाद
ठरवले. द्दकंबहुना लेखकाच्या ऄद्दधमान्यतेला नाकारले. संद्दहतेचे द्दनणभयन लेखक करत
नसून त्यामध्ये वाचकाचा सहभाग हा महत्त्वपूणभ ठरलेला अहे. ऄथाभत साद्दहत्यव्यवहारात munotes.in

Page 12

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
12 लेखकाचे वाढते महत्त्व कमी करणे हे ईत्तर-अधुद्दनकतावादाला महत्त्वाचे वाटते. ईत्तर-
अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याने ऄद्दभजन संस्कृती अद्दण लोकद्दप्रय संस्कृती यांच्यातील ऄंतर
काढून टाकले. द्दकंबहुना लोकद्दप्रय साद्दहत्याचे महत्त्व वाचकांच्या लक्षात अणून द्ददले.
साद्दहत्याचा ऄभ्यास म्हणजे संस्कृतीचा ऄभ्यास ऄशी द्ददशा ईत्तर-अधुद्दनकतावादी
द्दवचाराने रूजद्दवले.
ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्यात नानाद्दवध साद्दहत्यप्रकार, त्यांच्या नानाद्दवध द्दवशेषांसह
एकीकडे गांभीयभ व दुसरीकडे हलकेफुलकेपणा या सगळ्याला एकत्रीत केलेले ऄसते.
त्यामुळे रूढ साद्दहत्य परंपरेच्या चौकटीमध्ये त्यांचे वगीकरण करता येत नाही. द्दभन्न-द्दभन्न
कला, शैली व माध्यमे यांची जाणीवपूवभक सरद्दमसळ त्यात ऄसते. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी
संप्रदायातील प्रभावी समीक्षकात बौद्द्दलऄर, ल्योतादभ यांची नावे ऄग्रिमाने घेतली जातात.
‚समाजात द्दवचारांच्या अद्दण ऄनुभवांच्या सामान्यत: स्वीकारल्या गेलेल्या पद्धतीना धक्का
देउन ऄद्दस्तत्वाची द्दनरथभकता जाणवून देणे, तद्वतच अपली तथाकद्दथत सुरद्दक्षततेची
भावना ज्यावर लटकलेली ऄसते त्या खुंट्याचा पोकळपणा दाखवून देणे, ऄशी ईद्दिष्ट्येही
ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याच्या द्दनद्दमभतीमागे काही वेळा द्ददसून येतात.‛४ ऄशा प्रकारचे
साद्दहत्य बऱ्याचदा रूढ साद्दहत्यप्रकारचे द्दनयम न पाळणारे, साद्दहत्यकृतीला ठराद्दवक शेवट
नसलेले व शेवटाचे ऄनेक पयाभय समोर खुले ठेवणारे, ऄनेकद्दवध दृद्दष्टकोणांची एकाच वेळी
सरद्दमसळ करणारे, त्रोटक व तूटक, संकीणभ व ऄपुरे भासणारे अद्दण ऄमूतभ स्वरूपाचे ऄसते.
परंपरागत वास्तववादी द्दचत्रणाचा त्या ग अद्दण साद्दहत्यकृतीच्या घाटाबिलची ऄद्दतरेकी
जाणीव, फक्त शाद्दब्दक वा वैचाररक खेळ खेळण्यात तसेच कोडी ईलगडण्यात अनंद
घेण्याची प्रवृत्ती, केवळ सत्याच्या कल्पनेबिलचा एक खोलवर संशय व त्यामुळे
साद्दहत्याच्या द्दनखळ कद्दल्पत रूपावर द्ददलेला ऄनन्यसाधारण भर ही ईत्तर -
अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याची अणखी काही वैद्दशष्ट्ये अहेत. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाकडे
एक तत्कालीन मनोव्यथा म्हणून बघणे अवश्यक अहे, त्यामुळे एक अगळी वेगळी शैली व
अशय ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्यात द्दनमाभण होणे स्वाभाद्दवकच वाटू लागेल. जसे
महाकथनांना ईत्तर-अधुद्दनकतावादामध्ये द्दवरोध ऄसतो तसे त्यावर बेतलेल्या
साद्दहत्यकृतीच्या ऄथभद्दनणभयाचे ठरीव प्रारूप अद्दण त्यातील ऄद्दधकारशाही यालाही द्दवरोध
ऄसतो. मुख्यत्वे ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्यात साद्दहत्यकृती महत्त्वाची, ईपरोक्त
ईल्लेखाप्रमाणे लेखक हा महत्त्वाचा मानला जात नाही. द्दकंबहुना लेखक हा साद्दहत्यकृतीचा
द्दनमाभता म्हणून मानला जात नाही. पररणामी साद्दहत्यकृतीच्या ऄथाभवर लेखकाची कुठल्याही
स्वरूपाची मक्तेदारी राहत नाही. या साद्दहत्यात लेखकाचे ऄस्द्दतत्व एका ऄथाभने ऄटळ
ऄसते, मात्र त्याचे स्वरूप हे ऄशाश्वत ऄसते. ऄशा साद्दहत्यात व्यद्दक्तगत ऄनुभवांनीच
साद्दहत्यकृती रचली जाते, मात्र त्याच्या मांडणीचे स्वरूप चकवा देणारे ऄसते. ऄशा
साद्दहत्यात सत्याची कल्पना नाकारली जाते, द्दकंवा द्दनद्दश्चत ऄथाभची देखील. त्यामुळे त्यात
ऄथभ शोधण्याचा प्रयत्न होत नाही. पयाभयाने तसा प्रयत्न झालाच तर सवभकाही ऄथभशून्य
ऄसल्याचा प्रत्यय येतो.

munotes.in

Page 13

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
13 आपली प्रगती तपासा प्रश्न : अधुद्दनकतावादाची प्रद्दतद्दिया म्हणून ईत्तर-अधुद्दनकतावादाकडे पाद्दहले जाते, या
द्दवधानाची साधार चचाभ करा.






१अ.४ समारोप ईत्तर-अधुद्दनकतावाद हा द्दवद्दवध द्दवचार अद्दण द्दवश्लेषणपद्धतीने बनलेला अहे. या
द्दवचारव्यूहाने अधुद्दनक जगातील ऄंतद्दवभरोधांना ईघड केले. तसेच अधुद्दनक काळातील
प्रबोधनद्दवचारातील तत्त्वे, स्वप्पने अद्दण वस्तुद्दस्थती यातील गफलती पुढे अणल्या. ईत्तर-
अधुद्दनकतावादाने एकच एका द्दवचार-पद्धतीला द्दवरोध केला. द्दवद्दशष्ट द्दवचार, ज्ञानातून तयार
झालेली मक्तेदारी/सत्तेला द्दवरोध केला. यातून अपोअपच परीघावरील द्दवचार, ज्ञान,
कल्पना यांना महत्त्व येउ लागले, द्दवद्दवध केंद्रांतील संस्कृतीव्यवहाराला महत्त्व येउ लागले,
हे ध्यानात घ्यावे लागेल. दुसरीकडे मात्र या द्दवचाराने अधुद्दनक-प्रबोधनद्दवचाराती ल
ऄंतद्दवभरोधांना ईघड करताना अधुद्दनक मूल्यव्यवस्था ही द्दचद्दकत्सेच्या कक्षेत अणली.
यातून परंपरा अद्दण भूतकाळाकडे ऄद्दचद्दकत्सकपणे पाहणे दृढ होउ शकते, पररणामी पुन्हा
अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यवस्थेचे मोल स्पष्ट होउ शकते, अद्दण तसे ते होउ लागले अहे.
मुख्यत्वे अधुद्दनकतावाद अद्दण ईत्तर-अधुद्दनकतावाद या युरोपीय द्दचंतन क्षेत्रातून द्दनमाभण
झालेल्या संकल्पना अहेत. ऄशा संकल्पना या वेगवेगळ्या पररद्दस्थतीतून द्दनमाभण होत
ऄसतात. त्यांच्या द्दनद्दमभतीची पूरक पररद्दस्थती ही तत्कालीन काळात युरोप-ऄमेररकेत
द्दनमाभण झालेली होती. तशी पररद्दस्थती जेव्हा अपल्याकडे द्दनमाभण होउ लागली तसतशा
या संकल्पना अपल्याकडेही ऄथभपूणभ ठरू लागल्या. ऄथाभत यासंदभाभत येथील स्थाद्दनक
संदभभ महत्त्वाचे, हे जरी खरे ऄसले तरी या संकल्पनांना टाळता येइल ऄशी द्दस्थती नाही.
त्यामुळे या संकल्पनांचा, पयाभयाने त्यासोबत येणाऱ्या द्दसद्धान्तनांचा परकीय म्हणून दुस्वास
न करता समकालीन समाज, संस्कृती अद्दण साद्दहत्याच्या ऄथभ द्दनणभयनासाठी वापर होणे
महत्त्वपूणभ अहे. यातून समग्र व्यवहारांबाबत नवी अकलने ईभी राहू शकतात.
१अ.५ संदर्भ ग्रंथ सूची १. द्दकंबहुने, रवींद्रः ‘आंद्रनाथ चौधुरी यांच्या 'ईत्तर-अधुद्दनकता' या लेखावर संद्दक्षप्त
द्दटपण’, पंचधारा, संपा. नद्दलनी साधले, वषे ३६ वे , ऄंक १, एद्दप्रल-मे-जून १९९३,
पृ. ५०. munotes.in

Page 14

ईत्तर अधुद्दनक मराठी साद्दहत्य
14 २. भूमकर, संतोषः ‘आंग्लंड व ऄमेररकेतील काव्यांतगभत ईत्तर-अधुद्दनकता’, पंचधारा,
ईद्दन., पृ. १००.
३. तत्रैव, पृ. १०५.
४. वागळे, जद्दतनः ‘ईत्तर-अधुद्दनकतावाद’, ‘मराठी वाङ्मय कोश-चौथा खंड’, संपा.
द्दवजया राजाध्यक्ष, महा. राज्य साद्दहत्य अद्दण संस्कृती मंडळ, मुंबइ, २००२, पृ. ४७.
१अ.६ नमुना प्रश्न अ. दीघोत्तरी प्रश्न.
१. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या द्दवचारव्यूहातील प्रमुख द्दवचारांची चचाभ करा.
२. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाच्या संकल्पनेतील परस्परद्दवरोधी संदभांची मांडणी करा.
३. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे द्दवशेष नोंदवा.
४. ईत्तर-अधुद्दनकतावादी साद्दहत्याच्या स्वरूपद्दवशेषांची चचाभ करा.
ब. नटपा.
१. ज्ञान अद्दण सत्तासंबंध
२. ईत्तर-अधुद्दनकतावादातील भाषाद्दवचार
३. ईत्तर-अधुद्दनकतावादाचे सांस्कृद्दतक संदभभ
४. ईत्तर-अधुद्दनकतावाद अद्दण महाकथनांना द्दवरोध
१अ.७ अनधक वाचनासाठी पुस्तके / पूरक वाचन १. ऄहमद, एजाज, ‘िात्यांचे शतक’, ऄनु. नारकर ईदय, लोकवाङ्मयगृह, मुंबइ, २००४.
२. गुप्ते, द्दवश्राम, ‘ईत्तर-अधुद्दनकतेचे नमन, नवं जग नवी कद्दवता’, संस्कृती प्रकाशन, पुणे,
२०१६.
३. गुहा, रामचंद्र, ‘अधुद्दनक भारताचे द्दवचारस्तंभ’, ऄनु. शारदा साठे, रोहन प्रकाशन ,
पुणे, २०१८.
४. जाधव, मनोहर (संपा.), ‘समीक्षेतील नव्या संकल्पना’, स्वरूप प्रकाशन, पुणे, २००१.
५. थोरात, हररश्चंद्र, ‘मूल्यभानाची सामूग्री’, शब्द पद्दब्लकेशन, मुंबइ, २०१६.
६. थोरात, हररश्चंद्र, ‘साद्दहत्याचे संदभभ’, मौज प्रकाशन, मुंबइ, २००५.
७. दीद्दक्षत, राजा, ‘एकोद्दणसाव्या शतकातील महाराष्र -मध्यमवगाभचा ईदय’, डायमंड
पद्दब्लकेशन्स, पुणे, २००९. munotes.in

Page 15

ईत्तर अधुद्दनकतावाद : संकल्पना द्दवचार
15 ८. भोळे, भा.ल. । बेडद्दकहाळ, द्दकशोर (संपा.), ‘बदलता महाराष्र ’, एन. डी. पाटील
गौरवग्रंथ, अंबेडकर ऄकादमी, सातारा, २००३.
९. भोळे, भा.ल. । बेडद्दकहाळ, द्दकशोर (संपा.), ‘शतकाच्या वळणावर ’, अंबेडकर
ऄकादमी, सातारा, २००६.
१०. मालशे, द्दमद्दलंद । जोशी, ऄशोक : ‘अधुद्दनक समीक्षा-द्दसद्धान्त’, मौज प्रकाशन, मुंबइ,
प.अ., २००७.
११. राजाध्यक्ष, द्दवजयाः ‘समीक्षा-संज्ञा कोश, खंड ४था’, महा.राज्य साद्दहत्य अद्दण
संस्कृती मंडळ, मुंबइ, २००२
१२. व्होरा, राजेंद्र (संपा.) : अधुद्दनकता अद्दण परंपरा, ‘एकोद्दणसाव्या शतकातील
महाराष्र’, प्रद्दतमा प्रकाशन , प.अ., पुणे, २०००.
१३. वरखेडे, रमेश, ‘संशोधनाचे पद्धद्दतशास्त्र’, ग्रामण्ये आद्दन्स्टट्युट ऑफ एज्युकेशनल
एक्सलन्स, पुणे, २०१९.
१४. सुमंत, यशवंत, ‘द्दवचारसरणीच्या द्दवश्वात ’, युद्दनक ऄकादमी, पुणे, २०१८.

*****






munotes.in

Page 16

16 १आ
उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
घटक रचना
१आ.० उिĥĶे
१आ.१ ÿÖतावना
१आ.२ पूवाªËयास
१आ.३ उ°र आधुिनकतेचा काळ
१आ.४ उ°र आधुिनक काळ व काही ÿाितिनिधक कवी
१आ.५ समारोप
१आ.६ संदभª úंथ सूची
१.आ.७ नमुना ÿij
१आ.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर आपÐयाला पुढील उĥेश साÅय करता येतील:
१. उ°र आधुिनक काळाचे Öवłप समजून घेता येईल.
२. उ°र आधुिनक काळातील किवतेचा पåरचय कłन घेता येईल.
३. उ°र आधुिनक काळात िलिहणाö या ÿाितिनिधक कवéची ओळख होईल.
४. उ°र आधुिनक वैिशĶ्ये असणाö या किवतेतील आशय-िवषयाचे वेगळेपण व भाषेचे
Öवłप समजून घेता येईल.
१आ.१ ÿÖतावना मराठी किवतेला आठशे वषा«ची परंपरा आहे. या परंपरेची ÿेरणा धािमªक, आÅयािÂमक आहे.
या ÿेरणेतून मराठीमÅये िवपुल काÓयलेखन झाले. ÂयामÅये संत काÓय, पंिडती काÓय,
शािहरी काÓय अशा काÓया¸या धारा िनमाªण झाÐया. मराठी किवतेला अनेक संत, पंिडत व
शािहरांनी आपले भरीव योगदान िदले. ÂयामÅये अभंग, आरÂया, Öफुट काÓय, आ´यान
काÓय, Ô लोक इ. अशी िवपुल रचना झाली. पारमािथªक बोध, रंजनपरता, समाजÿबोधन या
उĥेशाने काÓयरचना केली गेली. आÅयािÂमक काÓयाची ÿेरणा इहवादाकडे झुकू लागली. हा
बदल ल± वेधून घेणारा होता. नंतर इंúजी राजवटीने मराठी समाजामÅये आमूलाú बदल
घडवून आणला. इंúजांनी मराठी समाजाला पाÔ चाßय संÖकृतीची ओळख कłन िदली .
इंúजांचे शासन भारतीयांवर असÐयाने या संÖकृतीला Łजायला व मराठी मनावर राºय
करायला फार सायास पडले नाहीत. भारतीय समाजात घडणारे बदल हे पाÔ चाßय
समाजात घडणाö या बदलांचे पडसाद होते असेही Ìहणावयास हरकत नाही. औīोिगक munotes.in

Page 17

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
17 øांतीतील समú बदलांनी ढवळून िनघणारा समाज व मना¸या ÿवृ°ी याने सािहÂय व
कलेवर पåरणाम घडवून आणला. मराठी सािहÂयात या सवª बदलास आधुिनकता व
आधुिनकतावाद अशा संकÐपना िदÐया गेÐया आहेत. परंतु Âयानंतरही जागितकìकरण,
उदारीकरण व खाजगीकरणा¸या काळात मानवी वृ°ीबदल घडून आला. Âयास उ°र
आधुिनकता Ìहणून संबोधले गेले. ही संकÐपना ÿामु´याने पाÔ चाßय देशात उदयास आली.
परंतु जागितकìकरणात जग जवळ आले. बहòसांÖकृितकता व अनेकता जगभर िनमाªण
झाली. Âयाचा पåरणाम भारतातही झाला. तेÓहा पाÔ चाßय संकÐपनेचे पडसाद भारतीय
समाजात िदसणे Öवाभािवक होते. या संकÐपनेचे िवशेष भारतीय संÖकृतीत व भारतीय
मनात िदसू लागले. Âयाचे मराठी किवतेतील Öवłप उ°र आधुिनक किवतेची संकÐपना
समजून घेताना अËयासावयाचे आहे. उ°र आधुिनकतेची संकÐपना समजून घेतÐयानंतर
आपणास येथे उ°र आधुिनकतेचे मराठी काÓयलेखनातील Öवłप व पåरणाम यांचा
अËयास करावयाचा आहे.
१आ.२ पूवाªËयास आधुिनक किवतेने अिभजाततेमÅये रमणाö या किवतेचा तŌडावळा बदलला. हा तÂकालीन
सामािजक, सांÖकृितक, राजकìय आिथªक पåरिÖथतीतील बदलाचा पåरणाम होता.
औīोिगक øांतीने मानवी जग व मन बदलून टाकले Âयाचा हा पåरणाम होता. मा नवा¸या
आÖथेची िठकाणं बदलून मानवा मानवातील सहसंबंधांचे Öवłप बदलले.
आधुिनकìकरणा¸या ÿिकयेत पयाªवरणाची हानी झाली. िनसगाªशी व मानवाशी जोडलेÐया
नाÂयाची नाळ तुटून मानवी संवेदनशीलता अिधकािधक बोथट होत जाÁयाचा हा काळ
होता. औīोिगक øांतीने मानवाला नवनÓया वÖतूंची ओळख कłन िदली. वेगवेगÑया संधी
उपलÊध कłन िदÐया. वाढÂया उपलÊधतेने मानवा¸या अपे±ा व ÖवÈनांना बळ िदले.
वै²ािनक ÿगतीने मानवी आयुÕय अिधक सुखी व सुलभ झाले. परंतु पåरणामतः माणूस व
िनसगाªतील जीवंततेची जागा वÖतूंनी घेतली. वÖतूंनी मानवावर अिधराºय गाजवायला
सुłवात केले आिण मानवी अिÖतÂवाचा ÿÔ न ÿखरपणे समोर उभा रािहला. १९६०
नंतरची किवता ÿामु´याने हे ÿÔ न घेऊन येते. ही किवता मानवी अिÖतÂवावरील नÓया
जगाचे अिधराºय सहन कł शकत नाही. Âयािवषयी ती उपरोध व उपहास Óयĉ करते.
िविभÆन संÖकृती संपकाªने गŌधळलेला व धाÖतावलेला मानव मानवी संÖकृती¸या मुळांशी
आपली नाळ जोडू पाहतो. Âयामुळेच या किवतेला वैिÔ वक भान आहे. मानवी अिÖतÂव
धो³यात आणणाö या काळातून सुटका कłन घेÁयाची वाट ितला सापडत नाही. बदला¸या
ÿÂयेक टÈÈयावर सािहÂय एक ताण अनुभवते. असा ताण या किवतेवरही होता. समता,
बंधुभाव व ÓयिĉÖवातंÞय या नÓया मूÐयांनी जुने आचार-िवचारांचे ढाचे बदलले.
केशवसुतांनी देखील या मूÐयांचा Öवीकार केÐयाने Âयांना िवरोध झाला. ÿÂयेक
टÈÈयावरील आधुिनकतेला मूÐयÓयवÖथेतील बदलाचा ता ण सहन करावा लागतो. या
काळात भौितक पातळीवरील बदल व मूÐयाÂमक पातळीवरील बदल हे ĬंĬ होते. १९४५
नंतर¸या काळात मानवमुĉìतील हे बदल Öवीकारणाö या कवé¸या किवता आरोपा¸या
क¤þÖथानी होÂया. परंतु हे बदल अपåरहायª असÐयाचे नंतर¸या काळाने िसĦ केले. यामÅये
मढ¥कर, करंदीकर, पु. िश. रेगे, िदलीप िचýे, नामदेव ढसाळ, अłण कोलटकर या कवéचा
समावेश होतो. आधुिनकतेचं नवं łप यां¸या किवतांमधून िदसतं. munotes.in

Page 18

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
18 १आ.३ उ°र आधुिनकतेचा काळ जागितकìकरणाने आधुिनक काळातील अनेक ताण सैल केले. मािहती तंý²ाना¸या
िवÖफोटाने अनेक संधी उपलÊध केÐया. या संधी आिथªक आहेत तशाच मुĉ
मानिसकते¸या देखील आहेत. Âयामुळे असंतोष या काळात िदसत नाही. उपभोĉा
असÁयाला अिधक महßव देणारा हा काळ जुÆया मूÐयांना सहज ितलांजली देतो. Âयागाला
महßव उरत नाही. सÂय सापे± बनते. मानवी मूÐयांबरोबरच संÖकृतीमÅयेही खळखळ
िनमाªण झाली. मानवी जगÁयावरच नÓहे तर सबंध जगावर िमिडयाची स°ा आहे. िततकेच
आकषªणाचे, मोहाचे जंजाळ आहे. या काळाची मानिसकता गŌधळलेली, संĂिमत, तुटलेली
आहे. या सवाªचं क¤þÖथान महानगर असÐयाने या किवतेमÅये महानगराची वैिशĶ्ये
सामावलेली आहेत. अशी किवता १९९० नंतरच िलिहली गेली. अशा या काळातील
किवतेचा आढावा आपणास उ°र आधुिनक कालखंडात काÓयलेखन करणाö या कवé¸या
माÅयमातून ¶यायचा आहे.
जागितकìकरणाने सारे िवÔ व ढवळून काढले. मानवी जीवनात अमूलाú बदल घडून आला.
सामािजक व आिथªक Öतरावर झालेÐया या बदलाने सािहÂयावरही पåरणाम घडून आला.
सािहÂयातील हा बदल साधारणतः १९९० नंतर जाणवतो. या काळात काÓयलेखन
करणाö या कवéमÅये ÿामु´याने ®ीधर ितळवे, सचीन केतकर, हेमंत िदवटे, संजीव खांडेकर,
मंगेश नारायणराव काळे, सलील वाघ, िदनकर मनवर , मÆया जोशी हे कवी िदसतात. या
कवé¸या किवतेत उ°र आधुिनकतेची वैिशĶ्ये सामावलेली आहेत. हे कवी मु´यतः
महानगरीय Ìहणून ओळखले जातात. यासोबतच वज¥श सोलंकì, संतोष पवार, अभय दाणी,
ऐÔ वयª पाटेकर, गोिवंद काजरेकर, ®ीकांत देशमुख, अिजत अभंग, मह¤þ भवरे, दा.गो. काळे,
रवéþ दामोदर लाखे, मनोज पाठक, राहòल पुंगिलया, राजू देसले, आशुतोष पोतदार, तेजस
मोडक यासारखे इतर अनेक कवी काÓयलेखन करत आहेत. ही किवता
जागितकìकरणा¸या जवळ आहे. यां¸या किवतेमÅये उ°र आधुिनक संवेदनशीलता
वेगवेगÑया पĦतीने ŀÔय होते. Âयामुळे ही किवता उ°र आधुिनकतेची काही वैिशĶ्ये
सामावून आहे. १९९० नंतर¸या ľीिलिखत किवतेची िÖथती देखील अशाच Öवłपाची
आहे. ही किवता जागितकìकरणाने ľीजीवनावर झालेÐया पåरणामांचे दशªन घडिवते.
आता आपण उ°र आधुिनकतेमधील ÿाितिनिधक कवé¸या किवता व Âयांचे Öवłप
यां¸याआधारे उ°र आधुिनक काळाची वैिशĶ्ये व Öवłप समजून घेऊया.
१आ.४ उ°र आधुिनक काळ व काही ÿाितिनिधक कवी १आ.४.१ हेमंत िदवटे:
उ°र आधुिनक काळातील हेमंत िदवटे हे महßवाचे कवी आहेत. ‘चौितशीपय«त¸या किवता’,
‘थांबताच येत नाही’, ‘या łममÅये आलं कì लाइफ सुł होतं’, ‘पॅरानोया’ हे Âयांचे
आतापय«तचे किवतासंúह आहेत. या काÓयसंúहां¸या शीषªकावłनही उ°र आधुिनक
संवेदनशीलता ल±ात येते. दरवेळी नÓया शीषªकासोबत नवा आशय घेऊन येणारा हा कवी
आहे. उ°र आधुिनक काळ हा अनेक āँडना ÿमोट करणारा आहे. हा काळच उपभोµयतेला munotes.in

Page 19

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
19 वाव देणारा आहे. Âयामुळेच या काळातील कवé¸या किवतांमधून अनेक āँड येतात. िदवटे
यां¸या किवतेमÅये िűमÉलॉवर हा टॅÐकम पावडरचा āँड येतो. जो ÿेयसीचे बायकोत
łपांतर झाÐयानंतरचा बदल सहज नŌदवून जातो. ÿेयसीला िűमÉलॉवरचा सुगंध येतो तर
कामा¸या Óयापात हरवलेÐया बायकोला घामाचा वास येतो. हे एक Âयाचे ÿतीक आहे. पण
सकाळी उठÐयापासून झोपेपय«त¸या सगÑया िदनचय¥ला किवतेत मोकळे करणारे कवी¸या
किवतांमधून असे अनेक āँड येतात. अगदी कोलगेट पासून कमोड¸या जॅ³वार या
āॅÆडपय«त. आपÐया जगÁयात वÖतूंचा िकती भरणा झाला आहे हे यातून या काळातील
कवी एकाअथê सांगतात. या सांगÁयाचं टोक हे कì, ‘माणूस हाच āॅÁड झाला आहे’ हे हेमंत
िदवटे पटवून देतात. यािवषयीचा ýागा Óयĉ करताना ते ‘पॅरानोया’ काÓयसंúहामधील Æयू
āॅÁड किवता या किवतेत Ìहणतात,
“कतªÓय केले तर उपकाराचा आव आणला
क¸चा माल इÌपोटª केला
प³का माल ए³Öपोटª केला
इ¸छेला āँड केलं
गरजेला रांड केलं”
या वÖतूंचा जगÁयावरील पåरणाम अËयासणे हा आपला िवषय आहे. तो काही ÿमाणात या
ओळéमधून समजून घेता येतो. हा पåरणाम Ìहणजेच उ°र आधुिनक संवेदनशीलता हे
देखील येथे ल±ात ¶यायला हवे. āॅÆड सोबत जागितकìकरणातील आणखी काय काय
आपÐयात िशरलं आहे याचाही आपणास शोध घेÁयास हे कवी भाग पाडतात. सिचन
केतकरां¸या एका किवतेचं शीषªक ‘माłतीľोत’ आहे. माłती हा कारचा āँड आहे. तर
हेमंत िदवटे यांची एका ‘āँडेवाची महाआरती चालू हे’ या शीषªकाची किवता आहे. या
किवतेमÅये Âयांनी माणसा¸या जगÁयात वÖतूंनी कसा िधंगाणा घातला आहे हे िचिýत केले
आहे.
माणसा¸या जगÁयात िशरलेÐया या वÖतू माणसाला उपभोगवादी बनवणाö या आहेत. या
वÖतू माणसा¸या जगÁयात सुख व आनंद भरणाö या असÐया तरी वÖतूं¸या वाढÂया
सहवासात माणसाचं हरवत चाललेलं माणूसपण हे या कवéचे दुःख आहे. िदवटे हे दुःख ‘मी
आ°ाच िÖलट केलेलं िचकन’ या किवतेतून Óयĉ करतात. Öलीट केलेले āँडेड िचकन
Ìहणजे नुकतीच कापलेली, सोललेली कŌबडी ही माणसा¸या उपभोगवादी असÁयाची
भयकारी ÿितमा आहे. चवदार िचकन खाताना कवी खाटीकाने केलेली कŌबडीची हÂया
िवसł शकत नाही. तेÓहा कŌबडीचे दुःख Óयĉ करताना ित¸या łपाने तो Öवतःचीही
तळमळ Óयĉ करतो. तो Ìहणतो ,
“जेÓहा मी तडफडत असते
आकांत करीत असते
झपाटलेÐया आवेशानं munotes.in

Page 20

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
20 या पÞया¸या डÊयात
ÿचंड जगÁया¸या तीĄ आसĉìनं
घनघोर लढत असते मरणाशी तेÓहा
जेÓहा माझी पंच¤िþयं
जग-जग जगÁया¸या कÐपनेशी
तादाÂÌय पावत असतात
Óयú असतात Óयथª आशेनं
तेÓहाच
तुम¸या मनात माझं मसालेदार नागडं
तुम¸या इ¸छांना शमवणारं तंदुरी łप
तरळत असतं”
या ÿितमे¸या िनिम°ाने कवी उपभोगवादाची िचिकÂसा करतो. मेůो शहरातील माणूस हा
आÂमक¤िþत Ìहणवला जातो, परंतु कŌबडीचं दुःख जाणणारा हा कवी या काळात देखील
माणूसपण िजवंत असÐयाची संवेदनशीलता ठळक करतो.
पूवê¸या काळात वाढÂया शहरीकरणाने दुभंगलेली कुटुंब हा िचंतेचा व चच¥चा िवषय होता.
Âयािवषयी दुःख Óयĉ केलं जात असे. अथªÓयवÖथेनं कुटुंबÓयवÖथेला शह िदला. आधुिनक
काळात देखील अशी किवता िलिहली गेली. दोन िपढ्यातील संघषª िपढीजात
असÐयासारखे आहेत. उ°र आधुिनकतेतील िपढीला देखील दुभंगÐया कुटुंबाचा ýास
होतो. परंतु या िपढीकडे Âयावर उपाय आहेत. Âयांचा वापर कłन दुःख हलके केले जाते.
याŀĶीने आता आपलं नातं कसं आई -बाप मुलाचं झालंय या किवतेतून येणारे वणªन पाहता
येईल. कवी Ìहणतो,
“आता आपÐयाला िकती सवय झालेय ना
फोनवर िवचारपूस करÁयाची...
....
फोनवर आपसूकच आपण
कने³टेड असÐयानं हॅलो बोलतो
सगळे कसे आहेत हे िवचारतो
सुखी असÐयाचा सुÖकारा सोडतो
फोनवरच आता आपलं नातं कसं अगदी
आई - बाप - मुलाचं झालंय munotes.in

Page 21

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
21 आिण ÿÂय± भेटलो कì आपण
कसे पर³या पर³यासारखे
एकमेकांना टाळत टाळत भेटतो”
रोज भेटणारे आई-वडील आता सिद¸छा भेटीत कधीतरी भेटतात. Âयांचे फोटो पॅरेÆटस्
फोÐडरमÅये सेÓह केले जातात. या फोटŌची सुरि±तता महßवाची वाटÐयाने ते ऑनलाइन
सेÓह केले जातात. हे एक काम Ìहणून केलं जातं तरी कवी या सवाªत गुंतलेÐया मनाला
सोडवू शकत नाही. यातून संगणकìय जगात वावरणारं मन िकती संवेदनशील असतं हे
ल±ात येतं.
उदास होणं हे ÿÂयेक काळातील कवéची मनःिÖथती रािहली आहे. शूÆय मना¸या घुमुटात
वावरणाö या भावनांची अिभÓयĉì हे एक आशयसूý आहे. परंतु काळ सुĦा अशा काही
आजारांनी ýÖत असतो. हेमंत िदवटे जेÓहा समकाळातील समूहा¸या उदासीची नŌद घेतात
तेÓहा Âयाचे Öवłप आजाराचे असते. या काळाला जडलेला हा आजार आहे. Âयाचा ते
उलगडा करÁयाचा ÿयÂन करतात. अँµझायटी नावा¸या गंभीर आजाराची ल±णं सांगताना
कवी Ìहणतो.
“सकाळी उठÐयापासून सकल नॉिशया सुł
संडास साफ नाही
मुतायला साफ नाही
ऍिसडीटीने लावलेत***
गाडीत चढलो एकटाच
गाडीतला ÿÂयेक जण बघतोय मा»याकडे
मी वेगळा आहे काय?
कुणीच ओळखीचं नाही बोलायला
कसा पोहोचेन मी Óहीटीला
पोहोचेन का
मला काही झालं तर
कोण मला हॉिÖपटलात नेईल?
आता या गदê¸या गाडीत
कोणता िवचार क ł?”
------ munotes.in

Page 22

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
22 या ओळीतील सुłवातीचा टोन फार गंभीर वाटत नाही. Âयामागचं एक कारण हे ýास
आज¸या युगात सामाÆय झाले आहेत. ते किवतेत येणं फार पåरणामकारक वाटत नाही. पण
जेÓहा कवी शारीåरक ýासाकडून मानिसक ýासाकडे वळतो तेÓहा Âया¸यातील गांभीयª
ल±ात येतं. इतका वेळ शेजारी बसूनही कोणी बोलायला असत नाही , ओळखीिशवाय
बोललं जात नाही ही समूहात वावरताना संवेदनशील मनाला अÖवÖथ करणारी बाब आहे.
कवी समूहमनाचा तळ गाठताना Âया¸या मनात अधून मधून डोकावणारे परंतु ±ुÐलक
समजून टाळलेले गंभीर ÿÔ न पृķतलावर आणून Âयाची नŌद घेतो. आिण Âयाचीच किवता
बनते. हेमंत िदवटे यांचा २०२० मÅये ÿकािशत झालेला ‘पॅरानोया’ हा संúह देखील असाच
आहे. पॅरानोया हा देखील एक आजार आहे. पॅरानोया Ìहणजे आपÐयाला कुणीतरी इजा
करेल, माłन टाकेल असं वाटणारी (काÐपिनक) भीती. पॅरानोया Ìहणजे खोट्याला खरं
ठरिवÁयाचा केलेला ÿयÂन. या शीषªकाचा अथª समजून घेतला कì हा आजार या काळात
िकती खोलवर łजलेला आहे हे ल±ात येते. अिवÔ वास, संशय, Öपधाª, दहशत आिण भय
यातून हा आजार िनमाªण झाला आहे. जसं जागितकìकरणाला आपण टाळू शकत नाही
तसंच या आजाराला देखील आपण टाळू शकत नाही. या आजाराने ýÖत संवेदनशील
माणूस जगÁयाचा हेतू शोधताना¸या या किवता आहेत.
१आ.४.२ संजीव खांडेकर:
‘सचª इंिजन’ हा खांडेकरांचा काÓयसंúह आहे. या किवता संúहात कवी पारंपåरक व
अिभजात ŀĶीने उ°र आधुिनक काळात िफरताना िदसतो. तर दुसरा संúह ‘All that I
wanna do ’ हा आहे. माक¥टला Öवतःचं एक मन आहे. माक¥टचं ठरािवक िनयोजन आहे. ते
संजीव खांडेकर सार´या कवीला मानवी ÓयवÖथांवर परकìय स°ेसारखं वाटतं. ही स°ा
उदार आहे. ‘All that I wanna do ’ या संúहाचे शीषªक याŀĶीने बोलके आहे. या
उदारतेत मानव हवे ते कł शकतो. परंतु यामÅये मानवाची कु°रओढ होते. माणूस अनेक
गोĶीत िवभागला जातो. Âयामुळेच ही स°ा िकतीही उदार असली तरी ती आपली िवरोधक
आहे असे Âयांना वाटते. या उदारतेमÅये िनवडीचं ÖवातंÞय आहे. पण िनवड करता येऊ
नये इतका गŌधळ व संिदµधता, बहòपयाªयीपणा वाÖतवात असणं हा या काळाचा गŌधळ
आहे. यातून या काळाला आपलं ÖवातंÞय िमळवायचे आहे. याचे भान संजीव खांडेकर
यांची किवता देते. खांडेकर Ìहणतात,
“इमॅजनेरी सगळी गंमत
केिवलवाणी åरऍिलटीची, तुला शोधÁया सगळी धडपड”
ÖवातंÞय िमळाÐयासारखे वाटणे हीच खरी अडचण आहे. आिण Óह¸युªअल åरऍिलटी सगळी
गंमत िनमाªण करते आहे. जागितकìकरणातील उदारतेने ÿÂयेकाला आपलं एक आभासी
जग बहाल केलं आहे. या जगात सÂय िकंवा ÖवातंÞय यासार´या तािßवक कÐपना सापे±
बनÐया आहेत. Âयामुळेच संिदµधता िनमाªण झाली आहे. अशा गŌधळलेÐया मानिसकतेवर
आभासी दुिनयेतील Ìहणजेच पडīावरील ÿितमा व वÖतू पटकन हावी होतात. पयªटन,
खाणंिपणं, सुखसोयी व िवलासा¸या गोĶी, आकषªक चकचकìतपणा, शरीर सŏदयª व
िदखाऊपणा Ļा Âयापैकìच होत. संपकाªची िविवध साधनं असणं, Âयांची गरज असणं पण
सोबत Âयांचा ितटकाराही वाटणं हा उ°र आधुिनक काळातील िवरोधाभास या संúहातील munotes.in

Page 23

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
23 किवतेतून समोर येतो. टेिलिÓहजन िकंवा माÅयमं अिधक लोकिÿय होत गेली ितथून उ°र
आधुिनक काळाची सुłवात झाली असे यावłन Ìहणता येते. या माÅयमांनी वÖतूंना
आपÐयापय«त संदेशासारखं पोहोचवलं. माÅयमांवरील वÖतू आपÐयाला जो संदेश देतात ते
उ°र आधुिनक माणसा¸या जगÁयाचे सूý असावे तसे आहे. संजीव खांडेकर यांनी
ÿामु´याने दीघª किवता िलिहलेली आहे. Âयामुळे ती मूळातून वाचणे अिधक पåरणाम करते.
१आ.४.३ मंगेश नारायणराव काळे:
उ°र आधुिनक काळात परंपरा या बोजड वाटाÓया अशा अस तात. परंपरेला हा काळ
आøमक असÐयाने भडक व िहंसक वाटतो. उ°र आधुिनक काळातील संवेदनशीलता ही
पारंपåरकतेमÅये िमसळणारी नसते हे ÖपĶ आहे. मंगेश काळे यां¸या पिहÐया ‘मंगेश
नारायणराव काळे¸या किवता’ या संúहात किवतांचं सूý एक िनवेदक सांभाळतो. तो
खांīावर परंपरे¸या संिचताचं ओझं घेऊन चालतो आहे असं िचýण येतं. एकूणच मंगेश
काळे यां¸या किवतांमधून पोÖटमॉडनª काळातील समाजाची सांÖकृितक ŀĶी कशी बदलली
आहे यािवषयीचे िववेचन येते. ही बदललेली ŀĶी जुÆया काळाचा व पयाªयाने कवीचा
शĉìपात करणारी आहे. शĉìपात Ìहणजे शĉìची हानी होय. ‘नाळ तुटÐया ÿथम पुłषाचे
ŀĶांत’, ‘तृतीय पुłषाचे आगमन’ आिण ‘मायािवये तहरीर’ हे Âयांचे इतर किवतासंúह होत.
हा कवी किवतेबĥल अिधक सजग असÐयाचे या संúहां¸या शीषªकावłन ल±ात येते. ते
किवता िविशĶ हेतू मनात बाळगून सादर करतात. Âयां¸या संúहात ितरÈया टाइपातील
ओळी अिधक ÿमाणात येतात. या ओळी Âयांचं Öवतःचं िचंतन असतं.
उ°र आधुिनक किवता ÿतीकाÂमक अिधक आहे. ®ीधर ितळवे हा कवी तर Öवतःला
िचÆहसृĶीचा कवी Ìहणवतो. ही ÿ तीकाÂमकता मंगेश काळे यां¸या किवतेतून अिधक िदसते.
जागितकìकरणाने जुÆया भाषेला काही नÓया शÊदांचे देणे िदले. ितचा वापर उ°र
आधुिनकतेतील कवी ÿतीकं व ÿितमांसारखा करतात. तेच काळे यां¸या किवतेबाबतही
घडून येताना िदसते. परंतु या ÿतीकांचा कवी¸या िचंतन ÿिøयेतील अथª लावणं कठीण
बनतं. कारण हे िचंतन अिधकािधक Óयिĉिनķ आहे. वाचकापय«त पोहोचताना किवतेतील
ÿतीकं व ÿितमांचे वणªन किवते¸या िनिमªतीÿिøयेमÅये येत नाही. Âयामुळे किवता
अिधकािधक ि³लĶ बनत जाते. किवतेमÅये या ÿतीकं व ÿितमांना जोडणारं सूý देखील
असत नाही. हे सूý शोधÁयासाठी खूप धडपड करावी लागते. ही धडपड अपेि±त आहे.
Âयासाठी जागितकìकरणातील सम ú वातावरण ल±ात ¶यावं लागतं. जसं कì,
“ÿवाह : ÿभाव
कोलाज : परंपरा
कामे¸छा : तालीम
उĥीिपत : उīापन
मुबारक : िचकनाहटयुĉ
िनव¥ध : गोÔत munotes.in

Page 24

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
24 चंþ : िबंþ
जायकेदार : सिलका”
या ओळी Ìहणजे ÿतीकांची मािलका आहे. जागितकìकरणा¸या रेट्यात सामील होणारे
ÿवाह हे केवळ वाहóन जाणारे ÿवाह नाहीत तर ÿÂयेकाचा ÓयवÖथेवर ÿभाव आहे. उÂसवी
वातावरणात मुबारक ही शुभे¸छेची भावना िचकनाहटयुĉ असÐयाचे सांगून कवी
उपहासाची एक ÿितमा उभी करतो . असे सवªच ÿितमांचे िवÔ लेषण जागितकìकरणा¸या
पåरघात करावे लागते. परंतु अशाÿकारे उ°र आधुिनक किवतेतील सवªच ÿितमांचे
िवÔ लेषण करता येत नाही. या किवतांमधील जािणवा या केवळ Âयाच Óयĉì¸या असाÓयात
अशा आहेत. Âयातून येणारी ि³लĶता समजून घेणे कठीण बनते आिण Âयामुळे या किवतेशी
संवाद साधता येत नाही.
नÓया जगात सतत कासावीस असणारा , तळमळणारा, ताण असणारा, कु°रओढ होणारा
‘Öव’ पाहायला िमळतो. Âयातून येणारी िनराशा ही या किवतेची एक ओळख आहे. यामÅये
सोिफÖटीकेटेडिवषयीचा रागही ÿसंगी Óयĉ होतो. हे सगळं वागवावं लागत असÐयाचा ताण
व राग देखील Óयĉ होतो. हे कवी जागितकìकरणात जगत असले तरी Âयांची मूळं ही
कुठÐयातरी खेड्यातील आहेत. ते खेड्यातून शहरात आलेले आहेत. Âयामुळे या दोन
जगाचा ताण देखील या किवतेमÅये पाहावयास िमळतो. महानगरातील अनेक ताणांमधील
हा एक ताण आहे. जागितकìकरणातील मनावरचा एक ताण ‘अनेक गोĶीत िवभागलं
जाÁया’चा सुĦा आहे. Âयाला या ÿÂयेक िठकाणी आपली गुंतवणूक कłन ¶यावी लागते.
कारण िमिडयािधिķत हे जग अनेक चॅनÐसवर चालतं. परंतु ÿÂयेक चॅनÐसवर तेच ते पाहóन
कवीला कंटाळा देखील येतो. जगÁयात पुÆहा पुÆहा, सालोसाल तेच चालू असÐयाशी हे
समांतर आहे. ‘परतवÐया åरकाÌया िपशवीसारखं लाइफ’ ही Âयासाठी एक ÿितमा आहे. हे
समजून घेÁयास पुढील ओळीतील अथª साहाÍयभूत ठरतो.
“शूÆय अंशावर येऊन
पोहचलंय बेमतलब िदवसांचं
वांझोटं देऊळ
‘शĉìपाताचे सूý’ या संúहातील किवतांचे सूý देखील जागितकìकरणातील मनावरचे हे
ताण आहेत. शĉìपात Ìहणजे काय हे समजून घेताना जगताना अनेकाथाªनी अथªहीन,
िनÕफळ, िनिÕøय वाटणाö या आयुÕयािवषयी¸या ÿितिøया पाहाÓया लागतात. Âयापैकì एक
Ìहणजे-
“पंचिवसेक वषाªचा हा नुÖता आकाराय
िन आपण थांबलोय अजून ितथेच
वया¸या िýºयेवर
िजथे आपण नसतोच कधी पोहोचलेलो munotes.in

Page 25

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
25 खरं Ìहणजे नुÖताच आकाराय हा आपला
आपÐया समोłन घरंगळत जाणारा...”
शĉìपाताची भावना अिÖतÂववा दी ÿवाहामÅये देखील कायम होती. मंगेश काळे यां¸या
किवतांमÅये अनेक िमथक कथा, पुराण कथा आिण लोककथा येतात, हे ितचे वैिशĶ्य आहे.
आपÐया भवतालाला अथªपूणªåरÂया सामावून घेणाö या या कथा आहेत. आज¸या काळात या
कथांचे कवीने लावलेले अथª वाचकाला िवचारÿवृ° करायला लावतात. जसं कì,
“आÂमहÂया हा शÊद
आता शेतकरी असाही िलिहता येतो.”
या ओळी वतªमानाला कवेत घेणाö या आहेत. अशा किवता मूळातून वाचÐया कì ÂयामÅये
दडलेला वतªमानाचा अथª हाती लागायला वेळ लागत नाही. भाषेत आपलं Ìहणणं पकडता
येत नसÐयाचं उ°र आधुिनक कवéचं दुखणं मंगेश काळे यांनाही जाणवतं. परंतु या
दुखÁयावरचा थोडाफार इलाज कवéना अशा िवचार करÁया¸या पĦतीतून व
शÊदसमु¸चयामधून काही ÿमाणात सापडतो आहे असं वाटतं. जगणं व वाÖतवाचा सोपा व
थेट अथª लावणारी संवेदनशीलता ही उ°र आधुिनकवादी आहे.
१आ.४.४ सलील वाघ:
सलील वाघ यां¸या किवतेतून उ°र आधुिनक काळाचे काही िवशेष जाणवतात. ही उ°र
आधुिनक असली तरी ÂयामÅये ÿेम, लोभ, आकषªण, आठवण, हòरहòर अशा काही
रोमँिटिसझम मधील भावना िदसतात. याचा एक अथª उ°र आधुिनकतेला या भावनांचे
वावडे नाही. तर या भावनांचे या काळातील Öवłप काय हे देखील दुसö या बाजूला ल±ात
¶यायला हवे. Âयांचे ‘िनवडक किवता ’, ‘सÅया¸या किवता ’, ‘रेसकोसª आिण इतर किवता’ हे
किवतासंúह आहेत. Âयांचा पिहला किवता संúह ‘िनवडक किवता ’ मÅये या भावना
अिध³याने जाणवतात. Âयां¸या किवतेतील ÿेमभावनेचे Öवłप ल±ात घेता ÿितमा व
मांडणी यांचे वेगळेपण ल±ात येते. ते Ìहणतात,
“ÿकाशाचा ľोत
जिमनीशी
जवळ जवळ एकशे ऐंशी अंशाचा कोन करतो
Âयावेळी
मऊÖमूथ मातीवर
±ुÐलक छोट्या खड्यां¸याही
सावÐया पडतात
Ļा िदवसात munotes.in

Page 26

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
26 तू नेहमी येतेस
हे मी अगदी ओळखलंय”
बोरकर, पाडगावकर, बापट यासार´या कवé¸या किवतेतील ÿेम, मीलन, हòरहòर या
भावनांची अिभÓयĉì आिण उ°र आधुिनक काळामÅये Âयाच भावनांची अिभÓयĉì यातील
फरक या ओळéमधून ल±ात घेता येतो. मऊÖमूथ हा नवा शÊद देखील भेटतो. उ°र
आधुिनकतेत सवª गोĶी तािßवक अंगाने तपासून घेतÐया जातात. हा काळ बौिĦक
वरचढपणाचा आहे. ही उलटतपासणी ÿेमभावनेमÅये ÿवेश करते तेÓहा आकाश आिण
धरती यांचं नातं गिणतीय बनतं. ±ुÐलक छोट्या खड्यां¸या सावÐया पडणाö या ÿकाशा¸या
ÿखरतेत ितचं भेटणं Ìहणजे ती ÿेमÖवłप सुखावह आहे आिण िततकंच संघषªÖवłप
देखील आहे हे ल±ात येतं. आपÐया जीवन संघषाªची धार कमी कłन घेÁयासाठी कवी
मीलनÖवłप ÿितमा वापरतो कì काय अशीही शंका मनात येते.
उ°र आधुिनकतेचा काळ हा ýास, ताण, मनाची कु°रओढ यांनी भरलेला आहे. अशा
जगÁयातून काहीच हाती लागत नसÐयाची खंत या काळातील सवªच कवéना आहे.
यावर¸या वेगवेगÑया कवé¸या वेगवेगÑया भाविनक ÿितिøया आहेत. सलील वाघ यावर
िचडिचड करतात. ते Ìहणतात,
“मूठभर जगÁयात मा»या
अटéिशवाय काहीच नाही
जÆमलेÐयाला मोठं Óहायची
वाढायची मरायची अट
मेलेÐयाला राखमाती Óहायची अट
ÿÔ नाला उ°राची अट
उ°राला आकलनाची अट ”
अटéवर जगवणारं आयुÕय कवीला ýासदायक वाटतं हे यातून ल±ात येते. यािवषयीचा ýागा
Óयĉ करताना कवी िलिहतो ,
“बाजारबुणµयां¸या बुजबुजाटात
िटकाव लागावा Ìहणून
येवढी झवझव. नाहीतर कशाला
याचसाठी केली | सारी झवझव | मी पणाची हाव | गोड Óहावी |”
या ओळéमधील अÔ ली ल वाटावे असे शÊद संघषªशील जगÁया¸या ýाµयातून येतात. Âया
शÊदां¸या मागचा संपूणª संघषª ल±ात घेतÐयािशवाय Âयातील भावनांची तीĄता पोहोचत
नाही. ‘मी पणाची हाव ’ हा या काळाचा क¤þिबंदू आहे. ही हाव या काळाला िन यंिýत करता
येत नाही Âयाचाही हा ýागा आहे. या लालसेमुळेच स°ा संघषª, जीवघेणी Öपधाª, munotes.in

Page 27

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
27 आकषªणा¸या वाढÂया जागा यांचे साăाºय मानवी जगÁयावर राºय करते आहे. संवेदनशील
मनाला हे सहन होत नाही तेÓहा असा ýागा Óयĉ होतो. अशावेळी कवी घाबरतो देखील.
परंतु या सवाªवर आपण काहीच कł शकत नाही , सगळं गृहीत धłन पुढे जावं लागणार ही
हताशा अंितमतः उरते.
१आ.४.५ वज¥श सोलंकì:
‘वज¥श सोलंकì¸या किवता’ असे साधे सरळ शीषªक घेऊन या कवीने काÓयÿांतात ÿवेश
केला आहे. हा संúह २००२ साली ÿकािशत झाला. Âयानंतरचा Âयांचा ‘ततपप’ हा
किवतासंúह ÿिसĦ झाला. हा कवी उ°र आधुिनक कवीपे±ा महानगरीय कवी Ìहणून
अिधक ओळखू येतो. हे Âयां¸या किवतां¸या वैिशĶ्यांवłन सहज ल±ात येते. या
किवतेमÅये महानगरीय जािणवेतील सामािजक, सांÖकृितक, आिथªक िवÔ लेषण आहे. या
किवतांमधून महानगर वारंवार डोकावतं. हे महानगर मुंबई आहे. महानगर Ìहणजेच सामूिहक
जािणवेचं एक जग होय. या जािणवेत गणेश चतुथê, नवराýीतला गरबा , दहीहंडी फोडणारी
गोिवंदापथकं, िसĦी िवनायकाचं िकंवा हाजीमलंगचं दशªन िकंवा लोकलमधली सामूिहक
भजनं आिण ितथली गदê होय. कामकö यांचं भािवक, धािमªक, परंपरािनķ जग ही गदê ŀÔय
करते. वज¥श सोलंकì¸या किवतेचे वैिशĶ्य Ìहणजे ती महानगरी गजबजाटाने अतोनात
भांबावलेली, दुखावलेली, थकलेली आहे. मुंबईत रोज¸या जगÁयाचे ताणतणाव, ितथली
गदê, Ļा गदêत शरीर मनाचे हाल आिण कŌडी होते. संवेदनशील, हळÓया कवीमनाची
कु°रओढ या किवतेतून वारंवार भेटते. Âयामुळेच या गदêत आपण कोण आिण कुठे या
ÿÔ नाचा कवी शोध घेतो. हरवणंच शोधाला कारण ठरतं. Âयाÿमाणेच उ°र आधुिनकतेतील
कवी बहòसंपकªशीलतेत, माÅयमक¤þांमÅये आिण वÖतूंमÅये हरवत चालÐया ‘Öव’चा शोध
घेÁयाचा ÿयÂन करतात.
वज¥श सोलंकì जेÓहा असा शोध घेतात तेÓहा Âयांना ‘Öव’ची ओळख अगदीच नÔ व र
गोĶéमÅये भेटते. तो Öवतःला कडी तुटलेला कप, उधई लागलेली िभंत, हातभĘीची दुग«धी,
मांजरीनं तŌड घातलेलं दूध, टमरेल, एकशेवीस प³कì सुपारी घातलेलं तंबाखूचं पान, नेमकं
पोटावर फाटलेलं बिनयान... अशा अनेक रोज¸या जगÁयातील गोĶé¸या माÅयमातून
समजून घेतो. माणसाला ही अिÖमता कधीच गौरवाÖपद असू शकत नाही. जसं मढ¥करां¸या
किवतेत उंदीर हे ÿतीक आहे तसं वज¥श सोलंकì¸या किवतेतील मुंµया हे एक ÿतीक
उदाहरणादाखल सांगता येतं. या मुंµया िमळेल Âया फटीतून कवी¸या घरात ÿवेश करत
आहे. मुंगी हा ±ुþ कìटक. परंतु एकदोन िदवसात या मुंµया चादरी, उशांपासून चड्डीवर
आिण देवघरापासून चÈपलÖटँडवर सगळीकडे आपÐया िवजयाचा झ¤डा रोवÐयासार´या
पसरतात. या मुंµया आपÐयावर चाल कłन येत आहेत असं वाटून Âया¸या मनातलं भीतीचं
वाłळ फुटतं असं कवी Ìहणतो. ही भीती आपÐया अिÖमतेवर ±ुþता, िनरथªकता कÊजा
करत असÐयाची आहे इतके यातून ल±ात घेता येते. मुंµयाÿमाणेच उंदीर हे ÿतीक Âयां¸या
किवतेमÅये येते. यासाठी उदहरणादाखल काही ओळी पाहता येतील.
“मी-आई-बाबा-काका-बहीण
कदािचत आÌहा साö यां¸या रĉातूनही वाहत गेली असावी
उंदरासारखी munotes.in

Page 28

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
28 एकमेकांना नाहक कुरतडÁयाची पाशवी शĉì
लाडूत िवषा¸या गोÑया सारÐयासारखे
आÌही जगत असावेत
नातेसंबंधा¸या नाजूक सŌगट्या
एकमेकांपुढे सराईततेने दामटत
घरात
उंदीर मłन पडलाय”
हे कौटुंिबक, सामािजक वाÖतव आहे. मानवी नातेसंबंधांना कुरतडणारा हा उंदीर आहे.
आज¸या ÖपधाªÂमक आिण बहòसंपकªशीलते¸या काळात टाळता न येणारी असूया, मोह,
लोभ मानवात अपåरहायªपणे येतो आहे. तेÓहा या उंदराचं असणं Öवाभािवक बनलं आहे. या
उंदराची दुग«धी सवªý पसłन रािहली आहे, असे कवी सांगतो. माणसाचं असणं नसणं सुĦा
िकती Öवाभािवक झालं आहे हे सांगताना कवी शेवटी ‘अगदी जवळ¸या Óयĉìचा मृÂयू’ या
किवतेत Ìहणतो,
“िÿय असा एक िदवस जात नाही कì तुझी आठवण येत नाही असे िलहीत
कोठÐयातरी Öमरिणकेत छापवतो जवळ¸या Óयĉìचा फोटो अगदी तपशीलाने”
....
“शेवटी अगदी जवळ¸या Óयĉìचा मृÂयूही आपण सहजतेनं
िजरवतो.”
एकूणच वज¥श सोलंकìची किवता मुंबईतील बहòसंÖकाåरत आिण अितसंपकªशील
पयाªवरणाशी वाटाघाटी करताना भय वाटते. हे भय माý जाणकार आहे. ‘ततपप’ हे Âयां¸या
दुसö या किवतासंúहाचं शीषªक आहे. ततपप Ìहणजे भीती वाटणे. ही वातावरणातÐया अमूतª
दहशतीची भीती आहे. ती कवी¸या मनात अंतबाªĻ Óयापून आहे. भय पयाªवरणातून िनमाªण
होते. Âयामुळे कवीचं कोमल Ńदय आøसतं हे या किवतासंúहातÐया किवतांचं सांगणं आहे.
ही एकÿकारे सामािजक भानाची किवता आहे. ही भीती उ°र आधुिनकते¸या जािणवेमÅये
सहसा नसते. उ°र आधुिनकता अशी भीती ओलांडून जाते. उ°र आधुिनकता
पåरिÖथतीने केलेÐया कŌडीची मजा घेते. तर ही भीती १९६० नंतर¸या अिÖतÂववादी
किवतेचे ल±ण आहे. सोलंकì यांची किवता ितकडे झुकणारी आहे.
वज¥श सोलंकì हे भीतीत जगणारे कवी आहेत. कवी Ìहणून आपलं सßव िकंवा मूलतßव हे
दुĶ पयाªवरण कायम शोधून घेतंय ही शिĉपाताची भावना जशी वज¥श¸या पिहÐया
किवतासंúहात Óयĉ होते तशीच ती दुसö यात सुĦा भेटते. िहंसेला िनःशÊद ÿोÂसाहन देणारं
सामािजक वाÖतव , ितला सकाराÂमक ÿितसाद देणारी मÅयमवगêय बुºवाª भीती, दहशत
Ļा किवतेत येते. शहरातÐया दहशतीने दारं बंद कłन घेतली जातातच आिण बाहेर दहशत
दबा धłन बसलेली असते. ितनं िवøाळ łप धारण केलेलं असतं. ते आपÐयापय«त पोहोचू munotes.in

Page 29

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
29 नये याची सामाÆय माणूस काळजी घेतो. या दहशतीत आिण Öवसंर±णात मूलतßवांचा
शĉìपात कसा होतो हे समजून घेता येते. अशा तंग वातावरणात हरएकाला मदत करणारा
खूप समजूतदार, मनिमळावू ²ान व िवचारवंत नागåरक आपली संवेदनशीलता हर वतो.
कवी Ìहणतो,
“घरात सार´यासार´या फरशीवर येणाö या धुळीसारखी
झटकता तुÌही सामािजक जाणीव
सकाळ¸या चहासारखी उबदार वाटायला लागते तुÌहाला िहंसा
उशीरा आलेÐया बससारखं
ताटकळून ठेवलेलं असतं तुÌही तुम¸या आतलं øौयª.”
हा शĉìपात शहरातÐया सतत¸या दहशतीचा पåरणाम आहे. Âयातूनच Âयाचा जÆम होतो, हे
या ओळéमधून ल±ात घेता येतं. हा शĉìपात सßवांचा आहे तसाच माणूस असÁयाचा
देखील आहे. या िहंसेत माणूस असÁया¸या श³यता Öवसंर±णाथª संपतात. परंतु
Öवसंर±णासाठी हे होत असÐयाने Âयाचं समथªनही केलं जातं. कारण ÿÂयेकाला आपला
जीव वाचवÁयाचा अिधकार आहे. उ°र आधुिनक काळ हा जगाला समजवÁयापे±ा
Öवतःचा जीव सांभाळÁयाचा, Öवतः¸या मागाªने Öवतः कोणाचीही िफकìर न करता पुढे
जाÁयाचा मागª Öवीकारणारा आहे.
या िहंसेत कोण कधी मारला जाऊ शकेल सांगू शकत नाही. िहंसा हे उ°र आधुिनक
काळातील सावªजिनक सÂय आहे. गावा-गावातÐया भांडणांपासून देशा देशातील
भांडणापय«त ही िहंसा माणसाला जीवाचे भय िनमाªण करणारी आहे. या िहंसेत सवाªिधक
भरडला जाणारा हा सामाÆय माणूस आहे. तो मेůो महानगरा¸या सवªच Óयवहारां¸या
क¤þÖथानी आहे. Âयामुळे सवªसामान Æयायाने जात, धमª, उच-िनच, गावठी-शहरी या सीमा
उÐलंघून या िहंसेला बळी पडणारा माणूस उ°र आधुिनकतेमÅये समोर येतो. दंगलीत
मारला जाणारा माणूस हे याचे एक उदाहरण होय. िहंदू-मुसलमान यां¸यातील दंगली हे
केवळ उ°र आधुिनकतेतच नÓहे तर आधुिनक काळातील किवतेचे देखील िवधान आहे.
‘एकमेका साहाÍय कł’ हे वĉÓय उ°र आधुिनकतेमÅये ‘Öवतःला वाचवा ’ या ÖलोगनमÅये
łपांतåरत होताना िदसते. िहंदू-मुसलमान दंगलीत जफर आिण मी यां¸यात कसे वैर
उÂपÆन केले गेले हे सांगताना कवी Ìहणतो,
“आÌही अफवा नÓहतो
आÌही संÿदायाची लेबलं नÓहतो
आÌही होतो दोनवेळ¸या दाल-चावलीची
सोय लावताना चालवलेली तंगडतोड
एकवेळची शांत झोप िमळवÁयासाठी चालवलेला
िदवसराý आकांत” munotes.in

Page 30

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
30 कोणÂयाही दंगलीत अथवा सामािजक वैरÂवात सामाÆय माणूस िहंदू-मुसलमान नसतो हे या
ओळी सांगतात. तर तो लेबलांसारखा वापरला जातो हे सÂय आहे. महानगरात सामाÆय
माणसाची Óयिĉगततेतून सावªजिनकतेत बदललेÐया ओळखीचे Öवłप आहे. पण मेůो
िसटीमÅये माý हे भय अिधकच वाढतं. महानगरातÐया दहशतीचं वतुªळ µलोबल बनतं. या
µलोबलायझेशनमÅये माणसाचं जगणं अशाÔ वत आहे. ‘चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर ’
या किवतेत अशाÔ वततेचं वणªन करतो. चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर रिशयन
सैिनकांकडून मी मारला गेलो असतो, युगांडात जÆमलो असतो तर रोगराईला बळी पडलो
असतो, पािकÖतानात जÆमलो असतो तर िशया-सुÆनé¸या दंगलीत कापला गेलो असतो,
कोलंबोत मानवी बॉÌबला बळी पडलो असतो , कुठेही असाच मारला गेलो असतो. मी
भारतात असो कì दुसö या देशात मा»या वाट्याला अपघाती मृÂयू येऊ शकतो हे सांगणाö या
किवतेत सावªजिनक िहंसेचं वणªन आहे. उ°र आधुिनक काळ हा अशाĵताचा काळ आहे.
दहशतवाद उ°र आधुिनक युगातला जीवघेणा रोग झाला आहे. Ļा दहशतवादाचे आपण
केÓहाही बळी होऊ शकतो हे सांगणारी वज¥शची किवता ‘आपण मारÐया जाऊ शकतो या
देशात’ असं Ìहणून सवªÓयापी दहशतीचं वणªन करते.
उ°र आधुिनकतेतील बाजाł Óयवहारात सÂय आिण अफवेतलं अंतर संपकªøांतीमुळे
िनłंद होतं. Âयातून मनात अतोनात गŌधळ सुł होतो. हाच गŌधळ वज¥श सोलंकì यांनी
‘तुÌही असता एक अफवा’ Ļा किवतेत मांडला आहे.
१आ.४.६ सिचन केतकर:
सिचन केतकर यांचे ‘िभंतीिशवाय¸या िखडकìतून डोकावताना’ आिण ‘जरासंधा¸या
Êलॉगवरचे काही अंश’ हे किवतासंúह ÿकािशत आहेत. यातील किवता ‘Öव’भोवती
िफरणाö या आहेत. हा एकÿकारे ‘Öव’चा धांडोळा आहे. ‘िभंतीिशवाय¸या िखडकìतून
डोकावताना’ मधील किवता Ļा आÂमसंवादी, आÂमिनķ आिण अिÖतÂववादी जािणवेतून
Öवतःचा आिण भवतालाचा तळ शोधतात. Âया एका िविशĶ कोनातून भवतालाचा,
वाÖतवाचा वेध घेतात. सिचन केतकर यां¸या किवतेत अिÖतÂववादी जािणवेत भेटणारे भय,
िचंता आिण िवखंडन आहे. हा धागा मागील िपढीचा आहे. परंतु समकालीन उ°र आधुिनक
काळातील आÂÌयाचा आ øोश ÂयामÅये आहे. Âयां¸या किवतेतून या आøोशाला Óयĉ
करणाö या समकालीन ÿितमा येतात. जे िदसतंय ते न बघता जे िदसत नाही, िकंवा जे
अवघड जागी लपलं आहे ते वाकून बघणं, अनुभवा¸या पाÔ वªभागाखाली डोकावून बघणं,
आिण Âया¸या नÓया ÿितमा िचतारणं हा Âयां¸या किवतेचा िवशेष आहे. कवी एकेिठकाणी
Ìहणतो,
“माझं तŌड Ìहणजे भारतीय बैठकìतलं
संडासाचं पांढरं Öव¸छ कमोड
ºयात िदसेल तुÌहाला
िवÔ वłप दशªन.
माझे कान कुलुपांची भोकं आहेत munotes.in

Page 31

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
31 ºयात माझी बायको
िवसłन गेलीय ितची िकÐली”
या ओळéमÅये शारीåरक अवयवांचे बदललेले łप िचतारणाö या ÿितमा या अितवाÖतववादी
आहेत. Âया ÿितमांमधून कवी ितरकसपणे आपली हताशा मांडतो. या ÿितमांमधून मानवी
अिÖतÂव Óयाकूळ बनून Óयĉ होते. Âयातील ‘Öव’ हताश असÐयाने Öवतःला अशाÿकारे
िवłप łपात Óयĉ करतो. सिचन केतकर ‘मी’पणाचं तीĄ भान आपले आÂमłप
िचतारताना Óयĉ करतात. हे एकÿकारे सेÐफ पोůेट असतं. बाहेरचं जग समजून घेताना
तर अनेक गŌधळ आहेतच परंतु आपÐया आतलं जग समजून घेताना देखील अनेक गŌधळ
होताना िदसतात. हेच ते अशा अितवाÖतववादी ÿितमांमधून मांडताना पुढे Ìहणतात,
“Ļा खोलीचं िचý काढतानाही
बरेच लोचे केलेत
िसिलंग फॅन¸या जागी आहे
माझं मुंडकं
अन् मुंड³या¸या जागी आहे
गरगरणारा पांढरा िसलéग फॅन
उकडायला लागलं तर
िसिलंगवर¸या मुंड³याची
Öपीड वाढवून ¶या.”
ही खोली आÂÌयाचे ÿतीक आहे. ित¸यातील ŀÔय अÖवÖथ करणारे आहे. आपण
आपÐयाकडे सामाÆयपणे पाहó शकत नाही इतकं बाहेर¸या जगाचं आøमण आहे.
जागितकìकरणानंतर अंतरबाĻ जग समजून घेताना अनेक गŌधळ झाले. हा संघषª आहे.
सिचन केतकर यांची आÂमिनķ व ‘Öव’ला समजून घेणारी किवता Óयिĉिनķ आिÖतÂवाचं
गूढ ºया घटकांनी िनधाªåरत केलं आहे Âयांची गोĶ आहे. Âयापैकì एक Ìहणजे Óयिĉिनķ
(subjec tive) अिÖतÂव आपÐया संवेदनांनी, भावनांनी िनधाªåरत होतं. वाÖतवातून या
सÂवाकडे जाणं िजकìरीचं होतं. Âवचा हे शारीåरक वाÖतव आहे. या Ĭारे सÂवापय«त
पोहोचतानाचा ताण Óयĉ करताना कवी Ìहण तात,
“सोल मला
बनव मा»या चामडीतून
चपला,
तुडव मा»या Âवचेला धुळीत munotes.in

Page 32

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
32 कारण आतापासून मी
उलटा केलेÐया शटाªसारखा
देह घालणार आहे”
जागितकìकरणातील बाजाł वृ°ी व वÖतूकरणाला सामोö या जाणाö या संवेदना, भावना या
अपåरहायªपणे उलट्या शटाªसार´या चढवाÓया लागतात याचा ताण कवी या ओळéमधून
Óयĉ करतो. हा ताण ‘मी’ला कोणाशी जोडून घेऊ देत नाही. ‘Öव’जे एकटेपण व दुभंगलेपण
अनुभवतो Âयाच भावनेतून दुसö याला देखील अनुभवलं जातं. कवी ÿेयसीकडे अशाÿकारे
पाहतो तेÓहा Ìहणतो,
“तु»या योनीसार´या कोरड्या
मा»या मना¸या पापÁया
ºयावर उरले आहेत फĉ
पांढरे खारट ±ार
मा»या िलंगासारखं िनłÂसाही
तुझं गारठलेलं काळीज
धł दे कोपरापासून कापलेले
माझे हात ताटलीत तु»या पायाशी
गाऊ दे मा»या छातीत दफनवलेÐया
जुÆया हेकट आमावÖया
व कुजत चाललेले चंþ
अन् उडून जाऊ दे एकदाचे
माझे डोळे खाचांमधून
तु»या अवकाशात”
उ°र आधुिनक किवतांमधून योनी व िलंगा¸या ÿितमा वारंवार येतात. या ÿितमा
जीवनÿेरणेला ŀÔय करतात. ही जीवनÿेरणा जागितकìकरणात केवळ बाĻक¤þी बनली
आहे. जुÆया संÖकारात वाढलेÐया मनाला हे Âया¸या ÖवÂवावरचे आøमण वाटते. Âयाने हा
‘Öव’ अÖवÖथ व िनłÂसाही बनतो. पांढरे खारट ±ार हे अशा नापीक ±ारयुĉ
जिमनीसार´या जीवनऊज¥ला ŀÔय करतात. आिण हे ŀÔय कवीला पाहायचं नाही Ìहणूनच
हे सगळं ŀÔय करणारे डोळे उडून ित¸या Ìहणजेच जीवनऊज¥¸या अवकाशात जावेत ही
Âयाची इ¸छा आहे. हे ÖवÂवावरचं आøमण अशाÿकारे Óयĉ होते. तर याला सामोरं munotes.in

Page 33

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
33 जाणाö या शरीरा¸या वेदना Óयĉ करताना कवी ‘मा»या फुट³या बासरीतून’ या किवतेमÅये
फुट³या बासरीची ÿितमा वापरतो. यातून येणारं अिÖतÂवभान हे देखील सचीन केतकर
यां¸या किवतेचं एक सूý आहे.
उ°र आधुिनक किवतेत सवªच कवéनी मािहती तंý²ाना¸या øांतीनंतर झालेले मानिसक
बदल रेखाटलेले आहेत. केतकर या øांतीतील माणसाची भूिमका Öपॅमची आहे असे
समजतात. Öपॅम Ìहणजे अनावÔयक मािहतीचा कचरा होय. Âयामुळे संगणक नादुłÖत
होतो. उ°र आधुिनक काळात िमिडया¸या कचाट्यात आÂमा सापडलेला आहे. Âयामुळे
यांिýक बनÐया मानवी जगÁयात ई िम िडयाचा असा कचरा साठला आहे. यािवषयी कवी
Ìहणतो,
“ॲटॅचमेÆटसबरोबर येतो
My Doom Óहायरस
आपÐया ÿÂयेक कोषा¸या नािभकेत िशłन
ÿसवतो Öवतः¸या ल±ावधी ÿती ±णाधाªत
अंिकत करीत Öवतःची िगचमीड िवÅवंसक िलपी
आपÐया जनुकìय संकेतÿणालीत
ककªरोगासारखा पसरत
बारा वाजवतो आपÐया ऑपरेटéग िसÖटीमचे
अगितक ठरतो
ÿितकारासाठी
माझा नॉरटन ÿोटे³टेड आÂमा
हòकवर तडफडणाö या
Ìयूटंट माशासारखा”
पोÖटमॉडनª काळात माणसाचे बालपणाचे संÖकार िनÕÿभ होतात. Âया ऐवजी सामािजक
संÖकार माणसा¸या ‘Öव’वर ताबा िमळवतात . बाĻ जगाचं आÂमÿकटीकरण Ìहणजे उ°र
आधुिनक किवता होय. Ļा बाĻ जगात संगणक, टीÓही, जािहराती, समाज माÅयमं, ई-
माÅयमं आहेत. जी माणसावर आøमण करतात. जािहराती तर आÂÌयाला कुरतडून
खाणाö या अÑया आहेत. परंतु सिचन केतकर यां¸यावरचे माणूसपणाचे संÖकार घĘ आहेत.
पोÖटमॉडनª जगात अनपेि±त आिण इले³ůॉिनक िमिडयाने ÿ±ेिपत केलेÐया संÖकारांशी
कायम वाटाघाटी करत जगावं लागतं. सिचन केतकरसारखा संवेदनशील कवी याने थकला
तरी तािßवक ŀĶीने यापासून दूर होतो. या ŀĶीमुळेच हा कवी Öपॅमला न बघताच िडलीट
करतो. munotes.in

Page 34

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
34 उ°र आधुिनक काळ Öवतः¸या असÁया¸या अनेकिवध श³यता पुढे ठेवतो. हा
‘Öव’भानाचा दुभंग आिण बहòभंग आहे. केतकरां¸या किवतेत जरासंध, रावण, इंþ
यासार´या पौरािणक पाý व कथां¸या माÅयमातून हा बहòभंग Óयĉ होतो. यातूनच मी कोण
हा ÿÔ न देखील िनमाªण होतो. Ļा सगÑया श³यता एकाच माणसा¸या अिÖतÂवात पूणªÂवास
जाऊ शकतात हे उ°र आधुिनक काळात श³य आहे, हे सिचन केतकर यां¸या किवतेतून
पåरणामकारकपणे येते.
१आ.४.७ मÆया जोशी:
मराठी किवते¸या इितहासात किवते¸या Öवłपात अमूलाú बदल झालेÐया ÿÂयेक
टÈÈयावर किवते¸या भाषेत अनेक बदल झाले. उ°र आधुिनक काळ देखील यापासून दूर
रािहलेला नाही. काळा¸या संवेदना बदलÐया कì पारंपåरक भाषेत बदल होणे Öवाभािवक
असÐयाचे या काळातील किवता देखील दाखवून देते. या काळातील कवé¸या
किवतांमधील ÿितमा बांधणीचे Öवłप व किवतेचे ŀÔयłप पािहले कì हे ल±ात येते. मÆया
जोशी व सलील वाघ यां¸या किवतेतून हे अúøमाने ÖपĶपणे ल±ात येते. मÆया जोशी
यां¸या किवतेतील पुढील ओळी महßवा¸या आहेत. ते Ìहणतात कì,
“अजून बातमीए
मी भाषा संपवतोय
धÆयवाद”
मÆया जोशी हे पारंपåरक भाषा संपवताना िदसतात. भाषा संपवÁयाची ही बंडखोरी मराठी
किवते¸या परंपरेत अनेकांनी केली. या काळात असा उ¸चार मÆया जोशी करतात. भाषा
संपवÁयाची øांती आपÐया अिभÓयĉìला अिधकािधक मोकळं करÁयासाठी होत आली
आहे. मÆया जोशी ही øांती कłन काय सांगतात हे ल±ात घेणे अिधक गरजेचे आहे. मÆया
जोशी यांची किवता भाषे¸या, अथाª¸या आिण ÿितमां¸या नवनÓया श³यता शोधायला
िनघालेली अपारंपåरक किवता आहे. अशा श³यता शोधताना ही किवता अिधकािधक
आशयसंपÆन बनताना ती अिधकािधक अÐपा±री बनत जाते. Âयामुळे ित¸या अथाª¸या
गाËयापय«त पोहोचणे देखील अिधकािधक िजकìरीचे बनते. उ°र आधुिनकता कोणतीच
गोĶ गांभीयाªने घेत नाही उलट गंभीयाªची टवाळी करते आिण ही टवाळीच गांभीयाªने ¶यावी
लागते. हे एकÿकारे उ°र आधुिनकतेचे वैिशĶ्य आहे. गांभीयª संपवणारी ही किवता कोणते
नवे भान देते हे देखील तपासायला लागते. कोणÂया तरी गोĶीचा अनादर आपले
Âयािवषयीचे गांभीयª संपिवते. Âयां¸या किवतेत कशाचातरी अनादार होतो. बहòसंÖकाåरत,
िमिडयाÿेåरत, आिथªकतावादी नÓया जगाबĥल अनादर होताना िदसतो. या जगाबĥल ते
कमीलीची तु¸छता Óयĉ करतात. मÆया जोशी Ļा जगाची िवडंबना करतात. पूºयभावाची
िखÐली उडवतात. यासाठी पारंपåरक भाषा Âयां¸या कामाची नाही. Ìहणूनच हे करताना ते
भाषेचा अतोनात संकोच करतात. भाषेिशवाय काही सांगणं श³य नसÐयाने ते Âयातील
कथनाÂमकतेचा आधार घेतात. आशय माý उ°र आधुिनक राहतो. सेिÆटम¤टल Ìहणजे
रडकì. गोबलाइºड कुसुम या किवतेतील कुसुम अशी आहे. ती जणू समú टेिलÓहीजन
Öøìनचे ÿितिनिधÂव करते. ितची Öटोरी सांगताना Âयांची किवता शÊदांचा संकोच करताना munotes.in

Page 35

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
35 अथª शोधणाö या पारंपåरक किवते¸या वाचकाला कशी हòलकावणी देते हे पाहता येते. कवी
Ìहणतात,
“बेवफा होऊन जाऊन
चौथा झालेल चावून
लवथव फदफद
साजण परागंदा
झग ओथंबून
लहर झळंबून
लोळागोळा ऊन
झाडां¸या आडोशात

टीÓही पाहते
पूवªúह बांधते
साजणाö या सईत
साजणी वाहते

मिÐटनॅशनल साजण
दूिषत कॉरपोरेशन
सजणी¸या काखेत
अकारिवÐहे इÐयुजन

जनिþयाचा चाळा
साजण िचकारवेळा
साजणी हवेत
स¤िटम¤टल पाचोळा

भांचोद
कुसुम कुठाय?” munotes.in

Page 36

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
36 टेिलिÓहजनवर ºयाम मºया सुł असते. बहòदा एम.टीÓही. चॅनेल. Âया मजेची ही नवी
किवता.
“इना िमना
सुपर िसना
भेदां¸या पार
िÓहºयुअल”
जे िÓहºयुअल करावं Âयाचं टेिलिÓहजनवर िदसणारं िचý कोणतंही क¤þ नसणारं आहे.
शÊदां¸या Öटोरीत नॅरेिटÓह असावं तसं हे क¤þ िवखुरलेलं आहे. कवीचं पारंपåरक मन
क¤þा¸या, िÓहºयुअल¸या संÖकारात वाढलेले आहे. Âया पåरÿे±ातून ते उ°र आधुिनक
भवतालाकडे पाहतात तेÓहा ही ºयाम मºया ते अनुभवतात. या जािणवांना अिभÓयĉ
करÁयासाठी कवी समकालीन फॉमª वापरतो. एखादा खेळ खेळावा तसा हा टेिलिÓहजन
आिण ‘Öव’¸या जािणवा आहेत आिण Âयातील ही मजा आहे. अशी मजा कवी अनेक
िठकाणी घेतो. परंपरेची मोडतोड करताना देखील ते अशीच मजा अनुभवतात. केशवसुत
आिण मढ¥कर यांचा उĦार करताना कवी Ìहणतो,
“एक तुतारी īा यास आणुनी
बसेल जो जी गांडीत घालुनी
परपुĶ उंदीर ओले
मłन पडतील ĻुमॅिनÖट”
साठ¸या िपढीतील कवéनी देखील आपला राग व Âवेश Óयĉ करÁयासाठी िशÓयांचा व
अपशÊदांचा वापर केला. तसा हा कवी देखील करतो. तो यािठकाणी मागील काळाला िÿय
मानवतावाद Öवक¤þी बाजारीकरणात कसा बाद ठरला आहे आिण जागितकìकरणातील
बहòसांÖकृितकतेवर पुĶ झालेली तłण िपढी कसा Âयाचा उदोउदो करते आहे हे
सांगÁयासाठी इथे हे शÊद वापरतो. आजचा मानवतावाद हा भŌगळ आहे हेच कवी यातून
सांगतो. कवी Ìहणतो,
“शौचािवना
जीवन सुना
मैफल सुनी
अडाणचोट पॅरलेल
अनÆय फतोÐया”
ही बĦकोķता जािणवांची आहे. Âयािवषयीचा राग कवी ‘अडाणचोट’ या शÊदातून Óयĉ
करतो. वाचकाला कठीण वाटणारी किवता अशाÿकारे उ°र आधुिनक जािणवांचे आकलन
कłन घेतÐयास सोपी होते. या किवतांमधील ÿितमांना अशाÿकारे उ°र आधुिनकतेतील munotes.in

Page 37

उ°र आधुिनक मराठी किवता : ऐितहािसक आढावा
37 पåरणामांसोबत सोबत समजून ¶यावे लागते. मागील काळातील िववेकिनķता या काळात
हरवलेली आहे. उ°र आधुिनक काळ भावनािनķ ÿितिøया देणारा आहे. पåरणामांचा
िवचार हा ताÂपुरÂया Öवłपात केला जातो. Âयामुळे उ°र आधुिनकतेतील वातावरण
कोलाहलयुĉ, संĂिमत करणारं आहे. कोणÂयाही एका गोĶीला, कृतीला, घटनेला एकाच
िनकषा¸या आधारावर तपासणं कठीण करणारा हा काळ आहे. Âयामुळे िनÕकषाªÿत येणं
कठीण होतं. उ°र आधुिनक कालखंडच अिÖथरते¸या पायावर उभा आहे. कोणÂयाही
संवेदनशील Óयĉìनं Âयािवषयीचा राग Óयĉ करणं िबनमहßवाचं वा दुÍयम ठरलं आहे इतका
हा काळ आøमकपणे पुढे सरकणारा, जाचक वाटणारा आहे. अशा िनłपाय झालेÐया
काळात कवी मºया घेÁयातूनच गांभीयª Óयĉ करतो.
१आ.५ समारोप एकूणच उ°र आधुिनक संकÐपनेचा अËयास करताना ल±ात ¶यावयास हवे कì, ही
पाश् चाßय भूमीतून आलेली संकÐपना आहे व ती बदलÂया काळाला िदलेली ÿितिøया
आहे. जागितकìकरण, उदारीकरण व खाजगीकरणा¸या काळात ही संकÐपना उदयास
आली. या काळात जगभर आपली संÖकृती, भाषा व िवशेष पोहोचवणे सोपे झाले. एकÿकारे
ितचा अपåरहायª Öवीकार ही काळाची गरज बनली. अशा काळात संवेदनशील व Öवकìय
संÖकृती¸या मुशीतील कवीला हा बदल Öवी कारणे कठीण होते. पूवªसंÖकाåरत मन टाळणे
कठीण असÐयाने भारतीय मना¸या जडणघडणीची पाÔ वªभूमी ल±ात घेऊनच मराठी
किवतेतील उ°र आधुिनकते¸या संÖकारांचा िवचार करावा लागतो. जागितकìकरणात
परकìय असे काही रािहले नाही हे जरी खरे असले तरी Öवीकारणे देखील सोपे असत नाही.
Âयामुळेच मराठी किवतेत उ°र आधुिनक किवतेचे िवशेष पूणा«शाने िदसत नाहीत. यापूवêचा
काळ हा महानगरीय किवतेचा होता. महानगरीय व उ°र आधुिनकता यां¸या सीमारेषेवरची
ही किवता आहे असे Ìहणता येते. महानगरीय किवतेपे±ा या किवतेतील वाÖतव व Âयाची
मांडणी वेगÑया Öवłपाची आहे. ÿितमा, भाषा व िवषय वेगळे आहे. वाÖतव अिधक दाहक
आहे परंतु ते आøमक कłन उपयोग नाही हे अंगी बाणवलेला हा काळ आहे. उ°र
आधुिनक काळ हा बहòसांÖकृितकतेचा, उदारीकरणाचा आहे. हा काळ मानवी जािणवांचा
दुभंग करणारा आहे. आधुिनकìकरण व यांिýकìकरण या¸या पåरणामÖवłप पुढील िपढीला
एकटेपणा, मानिसक अÖवाÖÃय , आभास यासारखे रोग जडले. या आजारांची किवता उ°र
आधुिनकते¸या क¤þÖथानी आहे. ही किवता मराठी ÿांतात नुकतीच जÆमाला आलेली व
अजूनही घडÁया¸या ÿिøयेत असÐयाने या किवतेला खास असा इितहास ना ही. या
किवतेचा इितहास Ìहणजेच ितचा साधारण १९९० नंतर सुł झालेला ÿवास आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij: उ°र आधुिनक कालखंडातील कोणÂयाही एका ľी कवियýी¸या किवतेचे िवशेष
नŌदवा.


munotes.in

Page 38

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
38 १ आ.६ संदभª úंथ सूची १. गुĮे, िव®ाम, : ‘नवं जग, नवं सािहÂय’, देशमुख आिण कंपनी ÿकाशन, ÿ. आ.
२०१६.
२. जाधव, मनोहर (संपा.), : ‘समी±ेतील नÓया संकÐपना’, Öवłप ÿकाशन, पुणे,
२००१.
३. थोरात, हåरIJंþ, : ‘सािहÂयाचे संदभª’, मौज ÿकाशन, मुंबई, २००५.
४. बी. रंगनाव, : ‘उ°रआधुिनकता : समकालीन सािहÂय, समाज व संÖकृती’, कुसुमाúज
ÿकाशन, नािशक, ÿथमावृ°ी : ७ ऑ³टो. २०१६.
१आ.७ नमुना ÿij अ. दीघō°री ÿÔ न.
१. उ°र आधुिनक संवेदनशीलता व ितची वैिशĶ्ये काही कवé¸या किवतांधारे ÖपĶ करा.
२. उ°र आधुिनक किवतेतील नावीÁयपूणª ÿितमांचा शोध घेऊन Âयांचे िवÔ लेषण करा.
ब. लघु°री ÿij.
१. िदवटे यां¸या किवतेचे Öवłप थोड³यात ÖपĶ करा.
२. सिचन केतकर यां¸या किवतांमधील पौरािणक पाýांचे उ°र आधुिनक जािणवां¸या
संदभाªत िवश् लेषण करा.
३. मंगेश नारायणराव काळे यांची शĉìपाताची संकÐपना ÖपĶ करा.
क. åरकाÌया जागा भरा.
१. कवी हेमंत िदवटे यां¸या किवतेत िűमÉलावर टॅÐकम पावडरचे łपांतर
.................... मÅये होते.
(अ. ÿेयसीत ब. बायकोत क. घामा¸या वा सात ड. ÿेमात)
२. उ°र आधुिनक कवé¸या किवतांमधून उंदीर आिण................... हा कìटक वारंवार
येतो.
(अ. साप ब. झुरळ क. पाल ड. मुंµया)
३. जरासंध हा ........................ तुकड्यात िवभागलेला होता.
(अ. तीन ब. दोन क. दहा ड. असं´य)
***** munotes.in

Page 39

39 २
उ°र आधुिनक मराठी किवता
(सलील वाघ, हेमंत िदवटे, सिचन केतकर, मंगेश नारायणराव काळे, संजीव
खांडेकर, ®ीधर ितळवे, वज¥श सोलंकì, मÆया जोशी, दा. गो. काळे,
किवता मुłमकर)
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ सलील वाघ यांची किवता
२.३ हेमंत िदवटे यांची किवता
२.४ सिचन केतकर यांची किवता
२.५ मंगेश नारायणराव काळे यांची किवता
२.६ संजीव खांडेकर यांची किवता
२.७ ®ीधर ितळवे यांची किवता
२.८ वज¥श सोलंकì यांची किवता
२.९ मÆया जोशी यांची किवता
२.१० दा. गो. काळे यांची किवता
२.११ किवता मुłमकर यांची किवता
२.१२ समारोप
२.१३ संदभª úंथ सूची
२.१४ नमुना ÿij
२.० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर आपÐयाला पुढील उĥेश साÅय करता येईल:
१. उ°र आधुिनकते¸या पाĵªभूमीवर मराठी किवतेचा अËयास करता येईल.
२. नÓवदो°री काळातील महßवा¸या कवéचा अËयास करता येईल.
३. नÓया काळाने िनमाªण केलेÐया ÓयवÖथेला कवी कसा ÿितसाद देतात याचे आकलन
होईल.
४. उ°र आधुिनक काळातील मराठी किवतेतील ÿितमांचा अËयास करता येईल.
५. उ°र आधुिनक मराठी किवतेचे रचनािवशेष आिण भाषाशैली अËयास ता येईल. munotes.in

Page 40

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
40 २.१ ÿÖतावना मागील घटकामÅये आपण उ°र आधुिनकतेची संकÐपना अगदी तपशीलात अËयासली
आहे. या घटकात आपण उ°र आधुिनकतेचा मराठी किवतेवर कोणको णता ÿभाव पडला,
Âयाचे Öवłप कसे होते, नÓया कवéनी ÿितमांचे नवे जग कसे उभे केले आिण Âयातून मराठी
काÓयजगत कसे समृĦ होत गेले याचा अËयास करणार आहोत . हा अËयास नेमलेÐया
काही मोज³या कवé¸या किवतां¸या आधारे करणार आहोत. ÿÖतुत ÿकरणात Âया Âया
कवीचा Öवतंýपणे अËयास केलेला आहे. ÿÂयेक कवीची शैली आिण अिभÓयĉìचे तंý
िनराळे होते Âयामुळे Âयाचा एकसुरी अËयास करÁयाचे टाळून ÿÂयेक कवी¸या वैिशĶ्यांचा
Öवतंý अËयास आपण येथे करणार आहोत. नÓया ÓयवÖथेने माणसाला िगöहाईक कसे
बनिवले आिण हे माक¥ट जािह रातबाजी¸या आधारावर आपली आिथªक मजबूतता कशी
िटकवून ठेवते याचे िचýण अनेक कवी करतात. तसेच या काळात माणसाचे यांिýकìकरण
कसे बनत गेले यावरही ही किवता भाÕय कर ते. आपÐया भोवतालातील रÖते, इमारती,
वारा, फिनªचर इÂयादी िनजêव गोĶéवर मानवी भावनांचे आरोपण केले जाते आिण Âया
वÖतूंना िजवंतपणा आणला जातो. िविवध वÖतूंना संवेदनशीलतेचा Öपशª देणे हे उ°र
आधुिनक किवतेचे महßवाचे ल±ण आहे. या साöया पाĵªभूमीवर आपण मराठीमधील ºया
कवéनी उ°र आधुिनक किवता िलिहली Âयाचे िवĴेषण पाहणार आहोत.
२.२ सलील वाघ यांची किवता (किवता - ‘सीरडी आओ धूम मचाओ’, åरअॅिलटी’, ‘पाटील -कांकåरया ÿोजे³ट्स’, ‘ठसका ’,
‘ÞयाÁणव ’)
सलील वाघ यांनी जी किवता िलिहलेली आहे ती कालिविशĶ किवता आहे. ितला
जागितकìकरणाचे अनेक पातÑयांवरचे संदभª आहेत. उ°र आधुिनक जगात क¤þ
हरवलेÐया माणसाचा शो ध हे Âयां¸या किवतेचे मु´य सूý आहे. ÿेमभाव, लोभ, आकषªण,
बुĦीची चमक, हòरहòर, ताजी ÿितमा अशा घटकांवर Âयांची किवता उभी आहे. ‘िनवडक
किवता ’ या नावाचा Âयांचा पिहला किवतासंúह ÿकािशत झाला. Âयां¸या दुसöया
किवतासंúहाचे नाव ‘सÅया¸या किवता ’ असं आहे. Öथलांतरणा¸या किवता Ìहणून या
किवतांकडे पाहता येईल. Âयानंतर ‘उलट सुलट,’ ‘रेसकोसª आिण इतर किवता’ असे काही
महßवाचे किवतासंúह Âयां¸या नावावर आहेत. बöयाचशा किवतांमÅये आयटी¸या जगातलं
वाÖतव Âयांनी मांडले आहे. कवी या जगाचं आतून िचýण करतो. ‘जगÁयातून असणं िसĦ
होतं’ या नÓवदो°र जािणवेत मानव मुĉì¸या श³यता आहेत.
आपÐया अËयासाला Âयां¸या ‘सीरडी आओ धूम मचाओ’, ‘åरअॅिलटी’, ‘पाटील -कांकåरया
ÿोजे³ट्स’, ‘ठसका आिण ÞयाÁणव ’ या किवता आहेत. पिहÐया च ‘सीरडी आओ धूम
मचाओ’ या किवतेत ते Ìहणतात -
“दोन नंबरका बालाजी हय
दो नंबरका गणपती बÈपा munotes.in

Page 41

उ°र आधुिनक मराठी किवता
41 नंबर दोकì बैijोदेवी
लगाव दोन नंबरपे प°ा”
या किवतेत िहंदी भाषेचा वापर केलेला आहे. िशडêला आÐयानंतर भĉांचा जो एक
सामूिहक िधंगाणा चाललेला असतो यावर औपरोिधक भाÕय या किवतेत ते करता ना
िदसतात. देव, धमª आिण नीतीमूÐये ही मानवी जीवनाचे पथदशªक आहेत. पण या¸या
आडून मानवी मूÐयांचा कसा बाजार केला जात आहे हा या किवतेचा क¤þिबंदू आहे. आिण
Ìहणूनच “येडा बनके पेडा खाओ , सीरडी आओ धूम मचाओ” हे ňुपद या किवतेत येते.
िनकालात िनघालेÐया पारंपåरक धािमªक व नैितक मूÐयांवर ही किवता भाÕय करते. नव
भांडवली धोरणाने माक¥ट कसे िनमाªण करावे व Âयातून पैसा कसा िनमाªण करावा हे
िशकवले. Âयाचा ÿयोग धमªकारणात केला गेला. Ìहणूनच बालाजी , गणपती , वैÕणोदेवी हे
दोन नंबर वर आहेत तर जुगाराचा आकडा दोन नंबर वर लावणे, देवाने ‘छÈपर फाडके देणे’,
‘मालामाल करणे’ हे िवकृतीकरण वाढले आहे. हा आशय या किवतेतून Óयĉ होतो.
किवतेचा आशय, ितचा नाद आिण ितची संकåरत भाषा ही तर उ°र आधुिनक किवतेची
अÖसल ओळख आहे. संÖकृतीचा नंगानाच सुł झाला हा शोकभाव कवी¸या किवतेत सुł
होतो. ‘ÞयाÁणव’ या किवतेत ते िलिहतात-
“तू येणार Ìहणून
परमानंदी येडागबाळा
नीटनेटका झालो
दाढी केली
शटªची गुंडी लावली

मेकॅिनझम ऑफ वेÓहजची
िफगर
िफिज³स¸या वहीत
तशीच राĻली

िखडकì
लावली
उघडली
सलील वाघ मेला
Âया¸या नावानं आंघोळ करा”
या ओळी वाटतात ित त³या साÅया , सरळ िकंवा िनरथªक नाहीत. ही किवते¸या
ÿयोगशीलतेची गोĶ आहे. शैलीचे ÿयोग अनेक कवéनी केलेले आहेत. सलील वाघ हेही munotes.in

Page 42

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
42 Âयापैकìच एक. रोज¸या उपयोगातÐया वÖतूंना Âयां¸या िविशĶ संदभाªतून बाहेर काढून
Âयांना जर कला Ìहणून आटª गॅलरीत सादर केलं तर Âयातून कलेची एक वेगळी धारणा
िनमाªण होते. ते उपरोध शैलीतून पोÖटमॉडनª संवेदनशीलतेत अनेकदा िविवध किवतांमधून
आपÐयाला पाहा यला िमळते. किवतेला कोणतीही भावना वजª नसते. अिभÓयĉìचं गूढ तßव
िजवंत ÿितमां¸या माÅयमातून उलगडले जाते. किवतेची ताकद Âया¸या टोकदार आिण
चमकदार शÊदांमÅये आहे. किवते¸या शेवटी- “पाचपाच łपैवालं, आईÖøìम वाटा, Âया¸या
नावानं शंख करा” या ओळीतून Öवतः¸या जगÁयाबĥल िकळस वाटणं हे आधुिनक
सािहÂयाचे िवधान आहे. Öवत:¸याच मृÂयूची कÐपना किवतेत मांडली आहे. ºया Ł±
जगÁयातून मानवाची िचडिचड होते आिण दुसöया बाजूला ‘मी’पणाची हाव Âयाला सतत
िøयाशील ठेवते या ĬंĬाचे िचýण किवतेत साकार होते. कवी फĉ भावनाशील नाही तर
बुिĦवादीही आहे. ²ानाची साधना करणारा माणूस सतत बदलत असतो. माणसाचे
अिÖतÂवच सतत घडत जाणारी, मोडत जाणारी ÿ िøया आहे असं आÅयािÂमक तßव
सलील वाघ आपÐया किवतेतून मांडतात. परंपरेचे तßव जसं साठो°री कवीने आधाåरत
केलं तसं नÓवदो°री किवतेने सुĦा हे परंपरेचे तßव अिधक ÿभावी बनवत नेले. सलील वाघ
यां¸या किवतेत आÂमभानाची संकÐपना मÅयवतê आहे. ती किवतेत कशी ÿकट होते हे
पाहायचे झाले तर पुढील किवता अËयासÁयासारखी आहे.
“िसµनल तोडून
गाडी घातली
िडमर डीपर
भेद मावळला
ब¤बीत बोट घातलं
इंगळी डÖली” (किवता - ‘ठसका ’)
तर ‘åरअॅिलटी’ या किवतेचा पोत भावनाशील आहे. ‘ऐलतटी औदुंबर’ ही ÿितमा फार
बोलकì आहे. इले³ůॉिनक मीिडयाने कवé¸या øांितकारी पािवÞयावर कशी कुरघोडी केली
हेही आपÐयाला इथे िदसते. “पैलथडी बोचा ओला/ आÌही सॉÉटवेअरचे भंगी/ काढू घन या
काठाला ” या ओळéमधी ल तीĄता बघून आपÐयाला कवी¸या िवचार करÁयाची शĉì कशी
आहे याची कÐपना येते. काही िठकाणचा आÂमसंवाद मजेशीर आहे. तर आधुिनक
माणसाचं आÂमभान एकसंघ नाही ते बहòिवध आिण बहòक¤þी आहे हे उ°राधुिनक काळातील
अनेक कवé¸या किवतांमधून ŀĶोÂप°ीस येते. आपण जे जगतोय जशी किवता करतोय
याबĥलचा एक आÂमिवĵास ही या कवé¸या ठाई आहे. भावनाशील कवी िवचारसरणी¸या
वनÓयात होरपळून गेला आ हे, तरीसुĦा तो किवतेतून किवतेपलीकडे जगÁयाची गूढ गोĶ
करतो. ते उÖफूतªतेला ÿाधाÆय देणारे कवी आहेत. ÿÂयेकाला Öवतःची िविशĶ ŀĶी असते
हे पोÖटमॉडनª महानगरी किवतेचे वैिशĶ्य नŌदवणं आवÔयक आहे. Öवतःचं आिण पर³याचं
िनरी±ण अिÖतÂववादी अिभ Óयĉìची हòकमी ओळख असते. तीĄ आÂमजाणीव आिण तीĄ
पराÂमभाव दोÆही टोका¸या जािणवा कलाकाराला चुकलेÐया नाहीत. ‘पाटील – कांकåरया
ÿोजे³ट्स’ या किवतेते ते Ìहणतात- munotes.in

Page 43

उ°र आधुिनक मराठी किवता
43 Öमशानवािटका डॉट कॉम सेÆůलाईज एसी
अīयावत पाचशे ÿेते
जाळायची सोय ब¸चेकंपनीसाठी
हॉसªराईड रपेट ³लोज सिकªट टीÓही
ºयेķनागåरकांना िपकप Āì”
नव भांडवली जगातील जािहराती चा भिडमार आिण Âयाचे असंवेदनशील (होऊ शकेल)
असे टोक या किवतेतून अवतरते. Ļा किवतेची मांडणी करताना कवी आज¸या बाजाł
जगाची भाषा वापरतात. संगणकक¤िþत मानवी म¤दूवर अटॅक करणारी ही जािहरातबाजी ही
पोÖटमॉडनª मधील आजारी वृ°ी कशी अटळ आहे हे कवी सांगतात. एकावर एक Āì
देÁयाचा जो फंडा आहे Âयामुळे इथेही ‘दोन ÿेतांवर एक अंÂयसंÖकार Āì’ अशी ही
जािहरात आहे. कार पािक«गची सोय आहे, कवटी फुटेपय«त थांबायला नको, ऑनलाईन
रेकॉिड«ग, तासात िÓहिडओ आिण चोवीस तासात हाडे घरपोच, ऑनलाईन बुिकंग चोवीस
तास आिण øेिडटकाडª Öवीकारतो अशी मरणानंतरची सगळी सोय कłन ठेवलेली आहे.
सलील वाघ यांचे शÊद आिण Âयांनी यातून दाखवलेले वाÖतव दोÆहीही िवचार करायला
लावणारे आहे.
एकूणच सलील वाघ यां¸या किवतेत उ°र आधुिनक ÌहणवÐया गेलेÐया समाजात ÿÂयेक
गोĶीत िमसळलेला बाजाłपणा , नÉया -तोट्याचे गिणत , जािहरातीचा भिडमार , नैितक
मूÐयांचे अध:पतन आिण या सवाªतून बोथट होत चाललेÐया संवेदना ŀÔयमान होतात .
आधुिनक युगातील शÊदांबĥल अतोनात जागłक असणारे ते आपÐया वाचकां¸या
जािणवेला वेगÑया तöहेने आवाहन करतात. नÓवदो°र कवé¸या किवतेतून वाचकांना
कवी¸या मनाचं पयाªवरण पारखून बघÁयाची संधी िमळते. शÊदांचा ÿÂय± आिण Åवनीत
अथª समजावून घेतला कì सलील वाघ यां¸या किवतेचे वाचन अिधक सोयीचे होते. एक
िच°वेधक किवता Ìहणून ही किवता मनात ठसते. नÓवदो°र जगात मातृभाषा आिण संपकª
भाषा या दोÆही भाषांचे महßव आहे. Âयामुळे कुåरअर, ऑनलाईन बुिकंग, øेिडटकाडª, कार
पािक«ग, सेÆůलाईज एसी,सीसीटीÓही या साöया शÊदांतून ते भाषेची अपåरहायªता दाखवून
देतात. सलील वाघ ÿखर शÊदभाना¸या किवता िलिहतात. Âयां¸या किवतेची भाषा एका
वेगÑया पĦतीने अवतरते. Âयांनी किवतेसाठी कालभानाची जाणीवही सतत ठेवलेली आहे
ही Âयां¸या किवतेची काही महßवाची वैिशĶ्ये नŌदिवता येतील.
२.३ हेमंत िदवटे यांची किवता (किवता - ‘पॅरानोया’, ‘लखलाभ ’, ‘अÖपĶच बोलायचं तर’, ‘िडÿेिसंगली मोनोटोनस
लॅÁडÖकेप’, ‘एक ÿचंड लांबीची बेचैन िभंत आहे’)
एकोणीसशे नÓवदनंतरचा एक महßवाचा कवी Ìहणून ओळख असणाöया हेमंत िदवटे यांची
किवता उ°र आधुिनकतेचे जे महानगरीय संदभª घेऊन अवतरते Âयाचा िवचार आपण
करणार आहोत. या किवतांमधून ÿतीत होणाöया उ°र आधुिनकतावादा¸या संकÐपनेची
तपासणी क रणार आहो त. ‘चौितशी पय«त¸या किवता’, ‘थांबताच येत नाही’, ‘या łममÅये munotes.in

Page 44

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
44 आलं कì लाइफ सुł होतं’ या तीन किवतासंúहातून Âयांनी सवा«चे ल± वेधून घेतले.
Âयां¸या पिहÐयाच ‘चौितशी पय«त¸या किवता’ या संúहाचा कवी िद.पु. िचýे यांनी ‘Óहायरस
अलटª’ या ना वाने अनुवाद केला. िद.पु. िचýे यां¸यासार´या ºयेķ कवीने नवोिदत कवीची
दखल ¶यावी यातच हेमंत िदवटे यां¸या काÓयसामÃयाªची जाणीव होते.
िदवटे यां¸या किवतेत मेůोपोिलयन िसटीमधला माणूस Öवतः¸या जगÁयाची ठसठस Óयĉ
करताना िदसतो. िसटीमधला िवखंिडत ‘Öव’ घेऊन जगणारा माणूस हा किवते¸या
क¤þÖथानी आहे. जागितकìकरणा¸या पåरणा माचे िचýण नÓया मूÐयविधªत जािणवांसह
किवतेत सा±ात करÁयाचा ÿयÂन िदवटे यांनी केला आहे. कवी भाषेचा सहजािवÕकार
करतानाच जगÁया¸या िविवध कÈÈयांमÅये येणाöया अनपेि±त गोĶी िवशेषतः भय, िचंता
यामुळे जी िविवधरंगी भावावÖथा येते Âयाचे िचýण करतात. जागितकìकरणामुळे
सवªसामाÆय माणसाचे जगणे माÅयमांनी कसे Óयापून टाकले आहे याचे उपरोिधक िचýण
किवतेत येते. माÅयमøांतीमुळे टेिलिÓहजन, मोबाईल कुटुंबा¸या जािणवेतून थेट नेिणवेत
कसा घुसला याचे वाÖतववादी िचýण Âयां¸या किवतेत येते. पोÖटमॉडनª भोवतालात बॅट,
बॉल, āश, कोलगेट, टीÓही यासार´या ÿितमा आधुिनक जाणीव अिभÓयĉìसाठी ते
वापरतात. या समकालीन ÿितमा कालसापे± किवतेसाठी अिधक उपयुĉ ठरतात. या
संदभाªने ‘िडÿेिसंगली मोनोटोनस लॅÁडÖकेप’ पुढील किवते¸या ओळी पाहता येतील.
“आताशा समोर सवªý पसरलेÐयाहेत
िबिÐडंगा, मॉल, हायवे, फॅ³टöया आिण ůािफक
आिण ितला लँडÖकेप काढायला सांिगतला कì
ती सनसेट काढते
वाहóन जाणारी नदी, झाडं, शेतं, देऊळ काढते
मा»या िचमुकÐया घनगदª आकाशात
उडणारे चार आकड्यांचे प±ी काढते
या अमयाªद शहरा¸या आरÁयातून तर कधीच िदसत नाही
मा»या मनातÐया घरापली कडचा सूयाªÖत
ही नदी, रÖता, देऊळ, प±ी, पायवाट
ित¸या मनात कुठून आले असतील?”
जागितकìकरणा¸या काळातील माणसांचे सुटत जाणारे गाव आिण शहरात वाढणारी वÖती
याचे िचý या किवतेत येते. पण एवढेच सांगून ही किवता थांबत नाही तर ही िÖथती गंभीर
आहे हे पुढील ओळीतून ते Óयĉ करतात . “मुंडकì नसणारी माणसं वाहóन नेताहेत, अनाथ
गावांची ÿेतं शहरां¸या Öमशानात .”
थोड³यात पोÖट मॉडिनªझम या संकÐपनेत आता किवतेसाठी, िचýांसाठी नīा, डŌगर,
सूयाªÖत, झाडे रािहली नाहीत. सा हिजकच किव तेसाठी Âया ÿितमा येत नाहीत. munotes.in

Page 45

उ°र आधुिनक मराठी किवता
45 उ°राधुिनकतेने िदलेÐया िवशेषतः जागितकìकरणानंतर लादलेÐया नÓया वÖतूकरणाचा
पåरणाम Ìह णून नÓया ÿितमा हेच पोÖटमॉडनª किवतेचं नेपÃय Ìहणून येतात. इथे मॉल,
रेÐवेÖटेशन, Éलॅटमधला िदवाणखाना, āँडेड गाड्या, āॅÁडेड वÖतू, मेगा मॉल, फूड मॉल,
सुपर मॉल, सुपर सुपर मॉल असं Ìहणता Ìहणता कवी शेवटी गोलमाल ही ÿितमा वापरतो.
एकूणच या भोवतालाने माणसा¸या जगÁयातली जैिवक नाÂयाची पोकळी वÖतूंनी भłन
काढली यामुळेच उ°राधुिनक जगात āॅÁडेड वÖतूंची स°ा चालते.
रोज¸या जग Áयातील िनराशा किवतेतून िविवध तöहांनी दाखवलेली आहे. किवतेत उदासीचे
तपशील आहेत. Ăमिनरास आहे. अनेक किवता िनवेदनाÂमक पĦतीने येतात.
जागितकìकरणाने पारंपåरक संÖकृती िवखंिडत होत गेली. नवी संÖकृतीरिचत कवéना
भाåरत करते. Âयामुळे या किवता नवÿितमांमधून सा±ात होतात. किवतेचं हे सा±ांकन
होताना अनेकदा ŀक ÿितमा, ®ाÓय ÿितमा यांचाही वापर होतो.
“घोषणा मा»यापय«त आÐयाच नाहीत
ना आÐया ÿित - घोषणा
फĉ धडाधड दारं बंद होत गेली
िखड³या बंद होत गेÐया
धडाधड डाऊन झाली शटसª
िहंदू मटन शॉपमÅये टांगलेली
बकöयाची बॉडी उतरली ”
यातील ‘धडाधड ’ ही ®ाÓय ÿितमा आिण ‘शटसª डाऊन होताना बकöयाची बॉडी उतरवणे’
या ŀक ÿितमांमधून उ°राधुिनकते¸या जगातले संदभª चपखलपणे जाणवतात. Âयासाठी
वापरली गेलेली भाषा अनुभवाला नेमकेपणाने Óयĉ करÁयासाठी धडपडताना िदसते.
जागितकìकरण हे सामािजक वाÖतव Ìहणून येत नाही तर अनेकदा संĂमाचे ÿतीक Ìहणून
येते. भाषेचं िटकणं, मेůो शहर, रÖÂयावरचे ÿसंग, ितथली गुंडागदê, आिथªक िववंचना,
देवाचं अिÖतÂव, इंटरनेट, टीÓही मािलका, िसरीयल, बातÌया, चचाª अशा िविवध कÐपनांची
सरिमसळ किव तेतून ÿितिबंिबत होते. माý हे सवª दाखवत असताना Âयात एक सुसंगतताही
येते. हे सवª एकमेकांवर कसे अवलंबून आहेत Âयातला सूàम धागा दाखवला जातो. खूप
आतून बाहेłन आपण जेÓहा या सगÑयाकडे पाहतो तेÓहा Âयातील अंत:सूý ल±ात येते.
“मुंबई¸या पोटात घुसलो
तेÓहापासून एक अज गराचं िपÐलू
मा»यात घुसलं
हळूहळू मोठं होत गेलं
Âया अजगरा¸या पोटाची आग munotes.in

Page 46

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
46 मÖतकातÐया आगीपे±ा भीषण असÐयाचं कळेपय«त
मा»यातला माणूस माłन गेला होता” (पॅरानोया)
नÓया काळात माणसाभोवती अनेक आकषªक गोĶéचं साăाºय िनमाªण केलं गेलं. Âयाला
úाहक बनवला आिण मा णसाचीच कशी गुंतवणूक केली, माणूस कसा गुंतवला गेला याचे
ÿखर भान या किवतेतून Óयĉ होते. माणसा¸या भावनेची आिण Âया¸या एकूणच िवचाराची
गुंतवणूक माणसांमÅये न करता वÖतूंमÅये कशी केली याचे िचýण येते.
“कापōरेट सगळे गावात, िच° नोटांत
आई¸या गावात, गाववाले शहरात ”
माणसाला िगöहाईक करणाöया या काळाचे उभे, आडवे धागे कवी आपÐया किवतेतून Óयĉ
करतो. जागितकìकरण ही या काळातÐया किवतेची मु´य आशय क¤þ भूिमका असली तरी
अिभÓयĉìसाठी जी शैली येते ती केवळ जागितकìकरण ÿभािवत नाही तर देरीदा¸या
संरचनावादाशी आ िण जेिमसन, फुको, साýª, सुिषर यां¸या उ°राधुिनक संकÐपनेशी नाते
जोडणा री आहे. वरवर पाहता या किवता सोÈया सुटसुटीत भाषेतून, लयकारी, नादानुकारी
रचनेतून, मुĉछंदातून आशय Óयĉ करत असÐया तरी Âयातून बहòÖतरीयता आिण
बहòÖवरीय आवाज Óय ĉ होतो. जुÆया किवतेला सजव Áयासाठी येणाöया दöया, डŌगर, सूयª,
चंþ, तारे अशा ÿितमा नÓव दो°र किव तेत येत नाहीत, तर हाडªवेअर, सॉÉटवेअर अशा
ÿितमा येतात. नÓया जगात मॉल फĉ जगÁयाचं वाÖतव उरत नाही तर मॉÐस उपभोगाचे
łपक बनतात. हेमंत िदवटे यां¸या किवतेत āँड्स, जािहरातबा जी, िहंसा, माणसाची
आÂमक¤þीत भूक अशा खूप गोĶéचा भेदक वणªन येते. शÊदांना कथाÂम िनवेदनाची झालर
िदलेली िदसते. उदाहरणादाखल पहावयाचे झाले तर “Âयाच Âया िठकाणी ितला / तेच ते
लोक िदसतात / तीच तीच भाषा बोलणारी / Âयाच Âयाच आ कारांची / Âयाच Âयाच
हावभावांची / Âयाच Âयाच आयडीटीकल Öटायलीत उभी ” िकंवा “Âयाच Âयाच ÿकारे
टीÓहीवर / कुठÐयाही टीÓही¸या कुठÐयाही चैनलवर / तशी तशीच दा खवली जाणारी /
तशीच तशीच उदासी वाढवणारी ŀÔये / मोनोटोनस मोनोटोनस / मोनोटोनस टोटली
मोनोटोनस / िडÿेिसंग मोनोटोनस / टोटली िडÿेिसंग / िडप िडप िडÿेÖड होऊन / ती िडप
िडप कोसळते” या ओळéतून पारंपåरक कथा िनवेदना¸या शैलीत गोĶ येते, ितला तशीच
भाषा वापरली जा ते. भाषेतली ही पुनरावृ°ी नÓया काळातील जगÁयातील तोचतोचपणा
दाखवÁयासाठी उपयोजली जाते.
किवतेत पुनरावृ° होणारे शÊद अनोखे वाटतात. åरपी ट जगणं कंटाळावानं िकंवा िनłपþवी
पĦतीने चमÂकृतीपूणª वाटू लागतं. पोÖटमॉडनª संवेदनशीलता åरपीटेिटÓह असते Âयामुळेच
ही पुनरावृ°ी किवतेतून येते. आज¸या िपढीची ही किवता नवी भाषा कशी वापरते याचा
वÖतूपाठ हेमंत िदवटे यां¸या किवतेतून िदसतो.
एकूणच ‘मुंबईत जगायचं तर जगायलाच लागतं” या Âयां¸या किवतेतून आशय Óयĉ होतो.
जगणं हे लादÐयासारखे वाटणे आिण ते लादलेपण घेऊन जगणं यातील कृýीमत कवी या
किवतांमधून नŌदवतो . आिण हे सवª कशामुळे घडते आहे याचे भान Öवत:चा भवताल वणªन
कłन वाचकांसमोर ते सा±ात करतात. munotes.in

Page 47

उ°र आधुिनक मराठी किवता
47 २.४ सिचन केतकर यांची किवता (किवता - ‘जेÌस बॉÁड िनवृ°ी जाहीर करतो ’, ‘मिÐटÈले³स म¤दूवर मानसोपचार ’, ‘माझा
रेिडओअॅि³टÓह चंþ’, ‘ह°ीरोग झालेÐया चार पायांना’, ‘तू नेहमीच मा»या खाली ’)
‘िभंती िशवाय¸या िखडकìतून डोकावता ना’ हा सिचन केतकर यांचा पिहला किवतासंúह
२००४ साली ÿकािशत झाला ; तर ‘जरासंधा¸या Êलॉग वर चे काही अंश’ हा Âयांचा दुसरा
किवतासंúह. अशा दोन किवतासंúहामधून ‘Öव’भोवती िफरणाöया ÿखर आÂमसंवादी
किवतेतून आिण अिÖतÂववादी जािणवेतून Öवतः¸या भोवतालाचा तळ शोधणारा कवी
Ìहणून सिचन केतकर यांची वेगळी ओळख आहे. आजवर¸या िविवध किवतांमधून Âयांनी
पोÖटमॉडनª जाणीव िविवध अयामांतून सतत उजागर केली आहे.
सिचन केतकर आपला एक Öवतंý पिवýा घेऊन काÓयलेखन करत आलेले आहेत. काही
वेळा गूढ ÿितमांचा वापर तर काही वेळा भेदक ÿितमांचा वापर हे Âयां¸या किवतेचे खास
वैिशĶ्य आहे. कवी Öवतःतून बाहेर िनघून Öवतःला िनरखतो तेÓहा तो टोकाचा पराÂमभाव
अनुभवतो. जागितकìकरणानंतर किवते¸या एकूण रचनेत आिण आशयात जो बदल झाला
Âयाला सामोरे जाताना कवीची ÖवÈनŀĶी, Âयाची जाणीव इÂयादी तपा सून पहावे लागते.
जािणवेपे±ा नेहमीच जागृत माणसा¸या अंतगªत ÿेरणा, Âयाचे वतªन आिण Âयाची नीितम°ा
िनधाªåरत करते, असं िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीला िसµमंड Āाईड यांनी Ìहटलेले आहे.
‘जेÌस बॉÁड िनवृ°ी जाहीर करतो’ Ļा किवतेत आधुिनक समाजाला ºयानं वेड लावलं Âया
टॉप िहरो¸या िनवृ°ीची उदास कथा येते. Ìहातारपण आिण जागितकìकरण कोणाला
चुकलेलं नाही. Âयामुळे लाईट ÿितमांमधून िनिमªलेला, अमर वाटणारा पडīावरचा जेÌस
बॉÁड पडīाबाहेर Ìहातारपणी अिलĮ होत मृÂयूची वाट बघतो हे या किवतेत येते.
“मी केÓहाच परत केलाय राणीला
माझा खून करÁयाचा परवाना
मी केÓहाच सोडून िदलाय
बाया िफतवÁयाचा मूखªपणा
मी सोडून िदलेत
एकाकì åरकामपणावरचे
असले ताÂपुरते उपाय
मी ºयांना माłन टाकलं ते अितरेकì होते
कì मा»यासारखेच येडझवे
हे आता ठामपणे सांगणं अश³य झालंय”
पोÖटमॉडनª कला अिÖथ र आहे कारण ितची संवेदना अिÖथर आहे. Ļा अिÖथरतेचे िचýमय
वणªन केतकर यां¸या या किवतेत येते. सिचन केतकर यांची ही उदास भेदक काÓयŀĶी munotes.in

Page 48

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
48 वाचका¸या मनात आÂमभानाची नैितक पोकळी भł शकते. केतकर हे उ°र आधुिनक
जाणीव आÂमसात केलेला अिÖतÂववादी कलावंत आहेत. ही किवता ÿायोिगक किवतेचा
Óयाकूळ जाहीरनामाही असू शकते. केतकर अशा काही तीĄ Óयाकूळ किवतेतून Öवतःचे
आÂमभान सोलून वाचकांसमोर ठेवतात. ल§िगकतेची ÿेरणा ही नैसिगªक आहे. ितचा संबंध
मानवी वंशसातÂयाशी आहे. Ļा ÿेरणेचे नीितशाľ आिण रा जकारण पारंपåरक मानवी
समुदायाने ÿÖथािपत केलेले आहे. ल§िगकता ही तहान, भूक, झोप इÂयादी जीवशाľीय
ÿेरणांसारखी सवªÓयापी आहे. Âयामुळे Ìहातारा झाला तरी जेÌस आधी¸या साöया ल§िगक
कृतéचा उÐलेख करतोच. ºया बायांबरोबर झोपला, बाया िफतवणे, उ°ेिजत तŁ णéचा
मधाळ ĵास आिण शेवटी बीचवरसुĦा Âयाला िबिकनी घातलेÐया बायकाच िदसतात. ही जी
अबोध Öत रावरची ÿेरणा आहे ितचे अनेक कंगोरे आिण मनातील ल§िगकता ÿÂयेक
कालखंडात (Ìहातारपणातही) कशी Óयĉ होते याचे िचýण या किवतेत येते.
पोÖटमॉडनª जगात कॉÌÈयुटर हा जगÁया चा एक उĥेश बनलेला आहे, अपåरहायª भाग
बनलेला आहे. Âयामुळे एकूणच माणसाचा संगणक कसा होतो, मािहती तंý²ाना¸या øांतीने
माणसा¸या मानिसकतेत कसे बदल झाले याचे िचýण अनेक किवतेत येते. नÓवदो°र
काळात मीिडया¸या अतोनात ÿसारामुळे माणसाचा म¤दू टेिलिÓहजनसारखा िविव ध चॅनÐस
दाखवणारा Öøìन झाला.
“राýीत मा»या मिÐटÈले³स म¤दू¸या
पाच Öøìनवर िदसतात
मला पाच वेगवेगळे िसनेमा” (‘मिÐटÈले³स म¤दूवर मानसोपचार ’)
उ°र आधुिनक युगात माणसाचे माणूसपण नĶ करायला िनघालेले हे वाÖतव कशाÿकारे
बहòिवध बनवते आिण माणसा¸या अिÖतÂवावर धाड टाकते याचे िचýण येते. Ļा किवतेत
वापरलेले शÊद आिण ÿितमा आधुिनक काळातील आहेत. पोÖटमॉडनª जगात इले³ůॉिनक
मीिडयाने ÿ±ेिपत केलेÐया संÖकारांशी कायम वाटाघाटी करत जगावं लागतं हे यातून
ŀµगोचर होते.
राýी¸या काÑया िवजारीची
चेन उघडली पूव¥तून
अन् समुþावł न आली
तीन लाख काÑया मांजराची ÿचंड लाट

माझं एक चतकोर करपलेÐया पोळीसारखं
अगितक गाव
बुडालं Ļा िवøाळ काÑया
कोलाह ला¸या Âसुनामीत (‘माझा रेिडओअॅि³टÓह चंþ’) munotes.in

Page 49

उ°र आधुिनक मराठी किवता
49 पोÖटमॉडनª काळात हे असे ŀÔय ÿितमांचे आरोपण वाचकांना कोड्यात टाकते. Âयां¸या या
किवतेचा उगम काळोखातून होतो Ìहणून Âयां¸या किवतेला Öवाभािवकपणे अंधाराची
ÿितमा सुचते. किवतेतली सामािजक जाणीव सांकेितक ÿितमांमधून येत नाही ती कवी¸या
िविशĶ वैचाåरक भूिमकेतून उभी राहते. मनातील उदा सीचे भाव िचतारते. ‘ह°ीरोग
झालेÐया चार पायांना’ या किवतेत शारीåरक वेदनेतून िनमाªण होणाöया अिÖत Âव भावनेचे हे
उदास वणªन आहे. ते वाचकांना Óयाकूळ करतं. किवतेत शारीåरक वेदनेपे±ा मनातÐया शूÆय
भावाची वेदना जाणवते. उदासी ही माणसाची अटळ अवÖथा आहे. Âयासाठी सिचन
केतकर यां¸या किवतेतÐया “दशकादशका¸या दÌयाची / िफ³Öड िडपॉिझट गोळा केली /
थकÓया¸या बँकेत / आता मी उÂसुकतेने वाट पाहतोय / लाईट जाÁयाची / माझं गोरं नागवं
शरीर / सबंध डŌगÑयांनी भरÁयाची” या सवª ÿितमा पुरेशा आहेत. केतकर पोÖटमॉडनª
काळात माणसाचे िवÖतारीत, िवखंिडत, िवपयाªस आिण िवरोधाभाषी Öवłप िवशद
करतात. पÖतीस साप, पं¸याह°र पाली, एकशे पं¸याह°र झुरळं, असं´य डŌगळे,
पिÖतशीत साजरं केलेलं सहľúहण दशªन अशा तöहेने Âयां¸या किवतां¸या ÿितमांना
अनेकदा आकड्यांचे संदभª िमळतात . ते मनातली उदासी जागवणारे आहेत. Âयां¸या सवªच
किवतेतÐया ÿितमांचा अिÖतÂववादी संदभª वादातीत आहेत. “िभंत Ìहणली बÐबला/ तूच
मा»या कुंकवाचा सूयª/ अन् मीच तुझी पृÃवी” या ÿितमेत ते सामाÆय घटकाकडे कसे
वेगÑया नजरेतून पाहतात हे िदसते. नवी अनपेि±त ÿितमा ते शÊदा¸या माÅयमातून रचत
जातात. Âयामुळेच सिचन केतकर हे िचýे- नेमाडे यां¸या परंपरेतील अिÖतÂववादी कवी
ठरतात.
२.५ मंगेश नारायणराव काळे यांची किवता (किवता - ‘हे काय कमी आहे’, ‘चåरýा¸या उभयाÆवयी जंगलातून’, ‘अडतीस सालात ’, ‘द
Öटील टाईम’, ‘पिहलं अ±र तेवढं िगरवायचं बाकì आहे’, घराचे ओझे झालेय’ )
मंगेश काळे यांचे आजपय«त चार किवतासंúह ÿकािशत झाले आहेत. Âयांचा पिहला
किवतासंúह ‘मंगेश नारायणराव काळेची किवता’ हा संúह २००१ साली ÿकािशत झाला.
Âयानंतर २००४ साली दुसरा किवतासंúह ‘शĉìपाताचे सूý’ या नावाचा ; तर २००७
साली ‘नाळ तुटÐया ÿथम पुŁषाचे ŀĶांत’ हा ितसरा संúह आिण २०१० साली ‘तृतीय
पुŁषाचे आगमन’ हा चौथा किवतासंúह ÿकािशत झाला. कवी आिण िचýकार Ìहणून
ÿिसĦ असणारे मंगेश काळे यां¸या किवता या पोÖट मॉ डनª कालखंडातील महßवा ¸या
किवता होत.
पोÖट मॉडनª किवता परंपरेला नाकाłन नÓया अिभÓयĉì¸या श³यता िनमाªण करते. या
श³यता नेम³या कोणÂया आहेत, ते ÿÂयेक कवी¸या काही किवता घेऊन आपण तपासत
आहोत. नÓवदो°री किवता महानगरीय जीवना चे िचýण करत असली त रीही मंगेश काळे
यांना महानगरीय, úामीण, दिलत, ľीवादी, देशीवादी अशा कोणÂयाही एका मोजमापात
बसवता येणार नाही. Âयां¸या अनेक किवतांना शहरांचे अवकाश असले तरी पारंपåरक
łपकाÂमकता Öवीकाłन ती उभी राहते Âयामुळे ितला Öथानक¤िþत करता येत नाही. मंगेश
काळे ºया शैलीत आपली िचýे काढतात या िचýांमÅये अमूतªता अिधक असते. Âयामुळे munotes.in

Page 50

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
50 Âयांची िचýे आिण Âयातली ÿतीकाÂमकता समजून घेणे वरवर वाटते िततके सोपे नाही
Âयाचÿमाणे Âयां¸या किवतेतील ÿितमा समजून घेणे िततकेसे सोपे नाही.
“दुपार सकाळ शाम होलनाईट
टाईट शेड्यूल¸या खुचêवर बसून
आपला ढेरपोट्या गणपती
मोदक खातोय िव®ाम मूडमÅये
या िस³वेÆस¸या पुढे अजून काय कł शकणार आहोत आपण ” (‘हे काय कमी आहे’)
या पिहÐयाच किवतेत आपÐयाला काळे यां¸या काÓयलेखनातील ÿितमासृĶीची श³यता
कोणÂया कोणÂया पातÑयांवर घेऊन जाते हे ल±ात येईल. िकंवा पुढ¸या किवतेते ते
Ìहणतात -
“शÊद फोडून
बाहेर येते गोमाशी
मुंगी¸या बगलेत
दबले आहेत चारही वेद
पाचÓया वेदा¸या कळा शोधतोय कवी
जनरल वाडाª¸या िचखलगदêत
नवसाला पावलंय पोर देवा¸या
बाळंतीणीने सुखłप मोकळी केलीय सुईण
आिण बोł कवीचा कान पकडून
िगरवून घेतोय बाराखडी
आता येईलच भाषा कवी¸या नेकेड मायाजालात
पिहलं अ±र तेवढं िगरवायचं बाकì आहे” (‘पिहलं अ±र तेवढं िगरवायचं बाकì आहे’)
या किवतेत भाषेला जे काही सांगायचे आहे Âयासंबंधीची भूिमका Óयĉ होते. कोणताही
माणूस भाषेिशवाय Óयĉ होऊ शकत नाही. Âयामुळे कवीसाठीही भाषा महßवाची असते.
कानामाýा हरवला कì कोणी िवचारत नाही. “भाषेचा Öवीच ऑन करायचा अ वकाश / पुŁष
िशरेल भाषे¸या महाकाय योनीत / अन् थेट जाऊन िमळेल समुþाला / िजथे भाषा झालीय
खारट अ न् ओली / उ¸चारÐयािशवाय ” (‘पिहलं अ±र तेवढं िगरवायचं बाकì आहे’) या
ÿगÐभ भािषक वाÖत वातून ही किवता जाते. वाचकाला या किवतेमÅये रोचक ÿितमांचा
खेळ िदसतो पण Âयांचा अथª ÓयिĉिविशĶ वाटतो. ही किव ता कवी बĥल आहे कदािचत
Âयाला आलेÐया अितभानाबĥलही असू शकते; पण मंगेश काळे ते ÿितमांमधून सांगतात. munotes.in

Page 51

उ°र आधुिनक मराठी किवता
51 वरीलÿ माणे खूप वेगवेगÑया भÆनाट ÿितमा ते वापरतात. महानुभावीय सांकेितकतेचे मंगेश
काळे यांना आकषªण आहे. यामुळे आपÐया ÿितमा सांकेितक होतील याची ते सतत
काळजी घेतात. मंगेश काळे यां¸या किवतेत अशा अनेक गूढ गमती भरलेÐया आहेत. ‘घराचे
ओझे झालेय’ या किवतेत ते Ìहणतात -
“बेतÐया मापात सदरा येत Æहाई
घुसत Æहाई जगद्Óयाळ डोकं
सदöया¸या आत
छाती पाठ पोट इंच इंचाने चळू ढळू
इतराम आला
होत नाही इंतजार आता उघड्या अंगांनं
सुदीक घर
बदलायला पायजेल”
इथे úामीण, शहरी, िहंदी, उदूª असे िविवध भािषक शÊद भेटतात. शÊदांची एक िविशĶ
ÿकारची रचना भेटते. या रचनेतून अथाª¸या ºया अनेक श³यता संभवतात तेच काळे
यां¸या किवतेचे वैिशĶ्य आहे. किवतेतÐया िविवध ÿितमांमधून, शÊदां¸या आितषबाजीतून
काही एक अथª शोधÁयाचा ÿयÂन करावा लागतो . काही ÿितमा आधुिनक वापरतात तशा
काही जुÆया ÿितमाही Âयांनी वापरलेले आहेत. ÿितमा ही किवतेची शĉì आहे, तीच
Âयां¸या किवतेची भाषा आहे. किवतेतली अनेक ÿतीकं परंपरेतून आलेली िदसतात. जणू ही
सांÖकृितक हÖतांतरणाची बाब आपÐयाला िदसते.
“एक åरकामी खोली असते ना
एक åरकामा माणूस असतो ना
एक शेजारी åरका मा असतो ना
एक åरकामा रकाना असतो ना
एक åरकामा åरकामा रािहलेला असतो ना
जो कधीच भरत नाही
जो कधीच नसतो तुडुंब” (चåरýा¸या उभयाÆवयी जंगलातून)
अिÖतÂववादी किवता ही Öवतःला जगा¸या तुलनेत जोखत राहते. ती कायम Öवतःचा
आिण जगाचा संबंध ÿÖथािपत करत अ सते. जगाशी संवाद करताना ती िविवध शľ
उपसते. ‘Öव’ बĥलची ही आÂमिनķ जाणीव जोरकसपणे किवतेत मांडणारा कवी Âया चा
आÂमिनķतेचा हा कस किवतेला स¸चेपणा देतो. आयुÕय अनाकलनीय आहे. मनासारखं munotes.in

Page 52

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
52 घडत नाही कì याचेही िचýण किवतेत वेगÑया बाजातून येते. माý रोज¸या जगÁयात येणारा
भाविनक आिण शारीåरक थकवा कवीला उदास करतो. सामाÆय माणूस थकला कì झोपतो.
कवीला झोपून चालत नाही . आपणच आपÐया घराची आयाळ खा जवत किवता करतो.
सामाÆय माणसा¸या भावभावना अशा पĦतीने ÿोजे³ट केÐया जातात. हे ÿोजे³शन
पोÖटमॉडनª काळाला साजेस आ हे. वरील अिÖतÂव वादी उģारात मंगेश काळे यां¸या
आवडÂया ÿतीकाचा उÐलेख येतो. मंगेश काळे यांची किवता सरणाöया कालभानाची
किवता आहे. Âयामुळे आपण Ļा जगात आजपय«त वष¥ काढली हे तÃय Óयथा Ìहणून ÿकट
होते. पारंपåरक ÿितकांचा कायम जÐलोष करणारी Âयांची किवता अचानक पो Öटमॉडनª
ÿितमांचा वापर करते. किवतेत आशय आिण शैली या दोÆही घटकांना अितशय महßव
असते.
२.६ संजीव खांडेकर यांची किवता (किवता - ‘Ìयुटािटस् ÌयुटािÆडस्’, ‘बॅÆडवाÐयाचे बंड अथाªत Rage Against Machine ’,
‘आणखी एक संशयाÖपद िटÈपण ’)
नÓवदो °री कालखंडात एक वेगळा िवचार करणारा कवी, कलावंत, िचýकार अशी ओळख
असणाöया संजीव खांडेकर यां¸या किवतेत उ°राधुिनकतेचे जे िविवधांगी संदभª सापडतात
Âयाचा िवचार आपण करणार आहोत. कॅनÓहासवर Âयांनी िचतारलेली िचýं वरवर िवभĉ
वाटत असली तरी खोलवर Âया चा िवचा र करता ना अव यवांना सुट्या Öवłपात मांडणारा हा
िचýकार जगÁयातील िवखंिडतता ŀÔय łपातून साकार कł पा हतो. आधुिनक समाज
Óयिĉगत आिण सामा िजक जीवना त जसजसा तंý²ानाचा वापर कł लागला तस तसा
Âयाचा आवाका बदलत गेला. यंýांना माणूस वापरÁयाऐवजी यंý माणसाला वापł लागले.
Âयामुळे या माÅयमाचा वापर नेमका चांगला कì वाईट असे अनेक ÿij कलावंताला भेडसावू
लागले. नÓया काळात सवªच अिÖथर असÐयामुळे Óयĉ करावयाचा आशय नेमकेपणाने
पकडणे कठीण होत आहे. अशावेळी किवता िलिहणे अिधक कठीण होऊन गेले. रोज¸या
जगÁयाला शÊद बĦ करताना किवता अ िधक Öवक¤िþत बनत गेली. पण आशया¸या बाबतीत
िवचार करता ती संदेशक¤िþत, माÅयमक¤þीत बनत गेली. जागितकìकरणानंतर सवªच ±ेýांना
एक मो ठे आÓहान उभे रािहले. यंýवत युगात माणसाचं अवमूÐयन होत रािहलं. माक¥टची
आधीस°ा आिण Âयातून िनमाªण झालेली ÓयवÖथा शÊदात पकडÁयासाठी कवéना
नवÿितमांची िनतांत िनकड भासू लागली. यामुळेच ही किवता समजून घेत असताना काही
मापदंड नÓयाने िनमाªण करावे लागतात. संजीव खंडेकरांची एकूणच किवता संकÐपनाÂमक
आिण ÿितकाÂमक आहे. माक¥ट, मीिडया, जािहरातीची शैली अशा अनेक बाĻ माÅय मांचा
किवतेत वापर केलेला िदसतो. हे किवतेतले शÊद खांडेकर केवळ सहजपणे शैली Ìहणून
वापरत नाहीत तर Âया शÊदांना एक नवे वजन ÿाĮ कłन देतात. पूवê¸या काही शÊदांमÅये
Âयांना योµय पĦतीने कलम कłन बसवतात. पारंपåरक िमथकांचा आिण शÊदांचा योµय
िमलाप घडवून एक नवे िम®ण करतात.
खांडेकरां¸या काही किवता छंदोबĦ आहेत, माý आपण आपÐया अËयासाला नेमलेÐया
किवतांचा िवचार इथे करणार आहोत . पिहÐया च ‘Ìयुटािटस ÌयुटाÆडीस’ या किवतेत एक
नवी ÿितमा वापरली. या शÊदाचा अथª आहे ‘एकदम तंतोतंत’. Ìहणजेच पिहÐयासा रखीच munotes.in

Page 53

उ°र आधुिनक मराठी किवता
53 दुसरी गोĶ . ही पोÖटमॉडनª जगÁयाची गोĶ किवतेत येताना कथनाÂमक पĦतीने येते.
नुकÂयाच बाळंत झालेÐया आईची, Âया¸या बापाची आिण एका िविच ý बाळा ची ही गोĶ
आहे. अंगावर िविचý पĘे आहेत, केस िहरवे आहेत अशा बाळाची गोĶ सांगताना नेपÃय
Ìहणून हॉिÖप टल येते. साहिजकच ितथले डॉ³टसª, नस¥स, पेशंट्स, आजूबाजूची माणसे
अशी पा ýे येतात. हे िविचý पĦतीचं जÆमाला आलेलं मूल आपलं मानायचं का? हा ÿij
आईबापासमोर आहे. मग हा पेच सोडवÁयासाठी बाप, आई, आजी, आजोबा, बिहणी या
सगÑया नातेवाईकां¸यावर तसेच पĘे मारले जातात आिण मुला¸या या िवि±Į łपाचा जणू
एक जनुकìय इितहास रचला जातो आिण हे िवि±Į मूल नॉमªल बनवÁयाचा ÿयÂन सुł
असतो . थोड³या त यासाठी मूल नॉमªल केले जात नाही तर Âयाचे आधीचे सगळे लोक तसे
बनिवÁयाचा ÿयÂन केला जातो. Ìहणजे जागितकìकरणानंतर जÆमाला आलेली गोĶ िविचý
असली तरी ती Öवीकारा, तुÌही बदलायचा ÿयÂन करा असा एक सूàम संदेश जणू या
काÓयकथनात आहे. आधुिनक जगातली धावपळ, अÖवÖथ ता गित शीलता ही किवताभर
येते. किवतेची भाषा बोÐड Öवłपाची आहे. उ°राधुिनक जगातील जेनेिट³स ÆयुरोसायÆस
हे िजतके ÿभावी आहे िततकेच िवरोधाभासी Ìहणून मंý-तंý, काळी जादू, बुवा हे सारे
एकाच किवतेत येते. किवते¸या अखेरीस बाळाची, पĘे आिण केसांचा िहरवा रंग
घालव Áयासाठी एक बुवा येतो. तो अंगारा धुपाöयाचा वापर कłन बाळाची इडा िपडा
घालवतो,
‘बाई चुडा भरा !’ बाबा गरजला
‘भरते’ बायको लाजत Ìहणाली
‘या गावचा, Âया गावचा कासार नाही आला,
भł मी कशी ?’ ितने पुÆहा लाजत िवचारले.
अशा पारंपåरक िमथकाचा वापर किवतेत केला आहे. पोÖट मॉडनª शैलीत िलिहलेÐया Ļा
किवतेत अनेकाथªता संभवते. किवतेतÐया ÿितमा वेगÑया तöहेने िजवंत होऊन सा±ात
होतात. भाषा रोज¸या जगÁयाची अस ली तरी, Ìहणजेच ‘रोजमराªची’ असली तरी किवतेचे
नेपÃय Ìहणून पारंपåरक बुवाबाजी, आधुिनक हॉिÖपटल आिण जेनेिट³स िन रोसायÆस असे
उ°र आधुिनक वाÖतव या साöयांचा कोलाज Ìहणजे ही किवता आहे.
संजीव खांडेकर आपÐया किव तेत पोÖटमॉडिनªझम ठसठशीतपणे ŀµगोचर करतात.
िच°वेधक ÿितमां¸या गजबजाटाने किवता सजवतात. Âयां¸या किवतेतील एकूणच
ÿितमांचा आिण संकÐपनांचा Öवतंýपणे अËयास कर ता येईल .
“मी या बाटलीत कसा बंद झालो
याचा िवचार करत बराच वेळ बसून होतो
बाटली¸या तळाशी मधाचे थ¤ब आहेत
अशी जािहरात वाचÐयामुळे असेल munotes.in

Page 54

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
54 िकंवा
Sale all stock must go
असे वाचÐयामुळे असेल” (आणखी एक संशयाÖपद िटÈपण )
अशा पĦतीने माणसा¸या इ¸छा- आकां±ा, जगÁयाची तöहा आरोपी त करÁया साठी संजीव
खांडेकर नवÿितमांची िनिमªती करतात. तर काही नÓया वै²ािनक ÿितमा वापरतात. क धी
कधी दोन ÿितĬंदी ÿितमांचा खेळ करतात. ÿितमांची अफरातफर करतात. बöयाचदा
पोÖटमॉडनª किवतेत केवळ यांिýक ÿितमांचा वापर काही कवéनी केलेला िदसतो पण
संजीव खांडेकरांची किवता पारंपåरक िमथकांचा आिण जगÁयाचा ÿितमांसाठी वाप र
करतात . यामुळे बöयाचदा किवतेत सÂयशोधन करायचा ÿयÂन केला तर काहीच हाती
लागत नाही. मुळात पोÖटमॉडनª किवतेला काहीतरी सÂय शोधून तुम¸यासमोर ठेवायचं
आहे असा अिवभाªवच नाहीये. कारण तुमचं सÂय माझं किÐपत असू शकतं, माझं सÂय
कदािचत तुÌहाला किÐपत वाटू शकतं. Âयामुळे सÂयाचा शोध घेÁयापे±ा आिण किवतेतून
काहीतरी उदा° िवचार वगैरे मांडÁयापे±ा ‘आहे हे असं आहे’ या धाटणीची किवता अिधक
येते. जागितकìकरणानंतर एकूणच भवताल अÂयंत Óयािम® बनलेला आहे. Âयाचा आवाज
बहòÖवरीय आहे. सवª गोĶी बाजारक¤िþत आहेत. यामुळे या भोवतालाला किवते¸या
पातळीवर आणताना कवéचीही दमछाक होते. किवतेला आिण सािहÂयाला अनोखी भाषा
पुरिवÁया¸या नादात काही कवéचा भािषक गŌधळ झालेलाही िदसेल. अनेक कवी सायबर
जगातली भाषा वा परतात. टे³नॉलॉजीमुळे किवतेची भाषा बदलली. नÓया संकÐपनां¸या
शोधात अनेक इंúजी शÊद किवतेचा घटक बनत गेले. Âयामुळे साचेबĦ ÿितमा आता
किवतेत रािहÐया नाहीत हेच पोÖटमॉडनª वाÖतव आहे. अनेक कवी केवळ ÿितमांची
उधळण करत राहतात. जणू ÿितमांची नेýदीपक अितशबाजी असते. यामुळे काही वेळा
किवतेचीही परवड होते. माý संजीव खांडेकर यांनी महानगरीय संवेदना उजागर करताना,
जागितकìकरणाचा भाविनक गŌधळ शÊदात पकड ताना किवतेचा एक नवा फॉमª शोधला. तो
पारंपåरक आिण आधुिनक याची जोड घेऊन उभा केला, Ìहणून संजीव खांडेकर यांची
किवता दखल घेÁयाजोगी किवता आहे.
२.७ ®ीधर ितळवे यांची किवता (किवता - ‘मी पेÈसी कोक पीत नाही’, ‘चøÓयूह’, ‘Öपायडरमॅन’, ‘(सायबर कॅफे):महानुभव’,
‘³लोन’ )
उ°र आधुिनक कालखंडातील आणखी एक महßवाचे कवी Ìहणून ®ीधर ितळवे यांची
ओळख आहे. ‘क. Óही. ’, ‘ľी वािहनी ’, ‘चॅनल: डी-Öůॉयरी’ हे Âयांचे महßवाचे किवतासंúह
आहेत. मराठी समी±ेत 'चवÃया नवतेची' संकÐपना मांडणारे समी±क Ìहणून ®ीधर ितळवे
यांची ओळ ख आहे. किवता, कादंबरी, समी±ा असे चौफेर लेखन करणारे ितळवे नÓवदो°री
महानगरी कवी Ìहणून आपला ठसा उमटिवतात. िचÆहसृĶी, चवथी नवता, सेिमओिट³स
इÂयादी संकÐपना ÿमाणभूत मानून ितळवे यांनी काÓयलेखन केले आहे. पोÖटमॉडनª जग
िचÆहाÂमकतेला महßव देते. ते िचÆहांनी अिधक गजबजलेले आहे अशी एक धारणा घेऊन
ितळवे यांची किवता आकारास येते. िचÆह Ìहणजेच ÿतीक. āँड बनवणे हाच धागा पकडून munotes.in

Page 55

उ°र आधुिनक मराठी किवता
55 जागितकìकरणाने वÖतूंचं जे āॅÁडेड łप बाजारात आणले Âयाचे पैलू किवतांमधून येतात.
जागितकìकरणानंतर उपभोµय वÖतूंना ÿचंड महßव आले Âयामुळे बाजारपेठ हाच महßवाचा
घटक ठरला. सहािजकच नवभांडवलवादी समाजÓयवÖथा िनमाªण झाली. ही ÓयवÖथा
कधीही Æयाया¸या बाजूने जाणारी नसते याचे कलावंताला भान आहे, कारण नवभांडवली
ÓयवÖथा अमाप वÖतूंची िनिमªती कłन सेवा देते असे भासवत असली तरी वेगवेगÑया
यु³Âया वापłन वÖतू लोकां¸या माथी मारÐया जातात. सगळे जगच िगö हाईक बनवले जाते.
जागितकìकरणात वÖतूंना िचÆहांचा िवशेष दजाª िमळाला. वÖतू िचÆहसŀÔय झाÐया कì Âया
āॅÁडेड होतात. उपभोµय वÖतूंचे łपांतर िचÆहवÖतूत होतं असे ®ीधर ितळवे यांचे मत
आहे. या संकÐपनेला धłन Âयांनी काÓयलेखन केले. िचÆहवÖतूं¸या उपभोगाचा खरा उĥेश
समाजात Öवतःचा उ¸च दजाª दाखिवणे हा असतो, हे वेबलनने सांिगतले. Öवतःचा बडेजाव
िमरवणाöया नव ®ीमंतां¸या या िदखाऊ उपभोगाला वेबलनने ‘कॉÆसी Èकुअस कÆसपशन’ हा
शÊद वा परला. आ ज आपण भोवताली पाहतो कì माणसा¸या Óय िĉमßवाला महßव नाही तर
तो कोणÂया वÖतू वापरतो, कोणÂया āँड¸या वापरतो यावर Âयाची उंची ठरिवली जाते.
Ìहणजेच िदखाऊपणाला , दाखवेिगरीला महßव आलेले आहे. तुÌही आयफोन वापरत
असाल तर ®ेķ आहात आिण फोन, टी Óही वापरत न साल तर एकदमच मागास िकंवा तु¸छ
आहात अशी एक नवी धारणा समाजात Łजू पाहते. या िचÆहÓयवÖथेची मराठी किवतेला
ओळख कłन देÁयाचे काम ®ीधर ितळवे यांनी पिहÐया ‘क. Óही. ’ या संúहातून कłन
िदली.
®ीधर ितळवे यांनी िचÆहसृĶीची किवता िलिहताना पिहÐया संúहासाठी टीÓहीचे हे जे łपक
वापłन ‘क.Óही. ’ असे नाव िदले. Öवतः¸या जािणवेला टेिलिÓहजनचं łपक मानणं हेच
कवीचे वेगळेपण आहे. आधुिनक काळात आपण आपला ‘Öव’ दुसöयासमोर कसा सादर
करतो हा मुĥाच उ°रआधुिनक कालखंडातला महßवाचा मुĥा आहे. टेिलिÓहजन हे
करमणुकìचे साधन उर लं नसून ते माणसाचा पयाªयी म¤दू बनलेला आहे. हÐली माणूस
िवचार करत नाही तर ही माÅयमं जो िवचार पेरतात तोच डो³यातून उगवून येतो अशी ही
पोÖटमॉडनª अवÖथा आहे. अशा किवता मराठीत सवªकािलक वाचÐया आिण िलिहÐया
जातात. ितळवे यां¸या किवतांना पारंपåरक किवतांचा बा ज आहे. Âयामुळे Âया किवतांची
पोÖटमॉडनª संदभाªत तपासणी करणे एक वेगळा िवषय होऊन जातो. जागितकìकरणा त
Öथािनक भाषा मागे पडÐया, कारण या भाषांमधून सांÖकृितक जीवन श³य असलं तरी
आिथªक ÿगतीचे मागª Öथािनक भाषांमÅये उपलÊध नाहीत यामुळे जी इंúजी भाषा वापर ली
जाऊ लागली Âयाचे ÿितिबंब किवतेतही िदसते. भािषक अिÖमतावादी राजकारण आकारास
येत असलं तरी या सांÖकृितक लढाईत कवी Ìहणजे भािषक सैिनक होतात. भाषा वाचवणे
हे या सैिनकांचे मु´य Åयेय असते. इंúजीला हरवणे हे उपÅयेय असते. या सगÑया
पाĵªभूमीवर कवी कलावंत सािहिÂय क जणू संÖकृतीर±क होतात. पोÖटमॉ डनª किवतेला
अनेकदा बौिĦक संदभª असतात. काही वेळा लेखकाची भूिमका दुÍयम ठरते. किवता
अिभÓयĉìमÅये आवेशपूणª Öवरांनी Óयĉ होतात. कवी काही वेळा भारावून गेÐयासारखे
शÊद फेक करत राहतात. बहòतेक कवी ÿेम, आÖथा, रÌय संÖकार या सगÑयांचा एक गुंता
कłन ठेवतात. ‘मी पेÈसी कोक पीत नाही’ या किवतेत ®ीधर तळवे मुĉछंदातून एक नवा
फॉमª उभा करतात. ते Ìहणतात-
munotes.in

Page 56

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
56 “मी पेÈसी कोक पीत नाही
मी मा»या तहानेला पाÁयामÅये कमळू देतो

मी एम टीÓहीत डुबकत नाही
मी मा»या बा यकोमÅये मॉडेिलंग न करता बुडून जातो

मी संगणकात संगणकत नाही
मी ÿोúॅम¸या चपला बाहेर काढून अनंतात नागडा िहंडतो

मी जीवन अटेÆड करत नाही
संपूणª जीवनात अटेिÆटÓहली असतो ”
पोÖटमॉडनª काळातील सांÖकृितक अवÖथा कवी िचिýत करतो. Âयाला Öव¸छ , िनतळ
Óहायचं आहे पण होता येत नाही . भोवताल¸या सांÖकृितक आिण भािषक िमसळीमुळे असं
Öव¸छ , िनखळ वेगळेपण जपता येत नाही.
‘Öव’ क¤þÖथानी आणÁयाचा ÿयÂन ®ीधर तळवे यांनी काही किवतांमधून केलेला आहे.
“गŌधळा¸या चøÓयूहात िशरताना मी फĉ वाहतोय िवदाऊट पाय िवदाऊट हात/ फĉ
बोटेच िदसतात संगणकाशी जोडलेली सगÑया कìज कौरवासार´या पहात ” (चøÓयूह)
अशा काही खास बोल³या शैलीतÐया किवता आहेत. या किवतेत किलयुगाचा मिहमा आहे.
पोÖटमॉडनª कवी लेखनासाठी गīाÂमकतेचा अिधक वापर करतात.
“आयुÕय रोिमंग जो थांबला तो आÂमहÂयेत संपला Ìहणून चरैवितचे डेÓहलपम¤ट ³लासेस
यशाचे पॉपकÐचर टॉपवर खाली Éलॉप अÅयाÂमाचे बुवाबाजी करणारे पॉजेस
चढत अथवा उतरत कुठेतरी कसातरी पायसुĦा बनून गेलेत कमिशªअल पायöया
ÖपॉÆसर करतायत काळ हाता¸या होडêंगवर टाईट डोÑयासाठी ऑलटाईम
वॉचेस” (Öपायडरमॅन)
अशा आशयाची ही किव ता ‘Öव’ उभा करते. ते करताना धावाधा व, गितशीलता हे आयुÕय
कसे आहे आिण आिण Âयावरचा नेमका वॉच माणसाचे यांिýकìकरण कसे बनवत जातो हे
दाखवते. या किवतेत कवी आपÐया बाजाł संÖकृतीची समी±ा करतो. कवीचे हे मुĉिचंतन
वाचकांना अंतमुªख करते. माý संवेदनशीलता कमी आिण आशयाची िविवधता , अिधक ता
अशी ही किव ता आहे, Âयामुळे ती ÿितमांपे±ा ÿतीकांमÅयेच अिधक अडकते.
munotes.in

Page 57

उ°र आधुिनक मराठी किवता
57 २.८ वज¥श सोलंकì यांची किवता (किवता -‘दहशत ’, ‘चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर’, ‘मुलं कंटाळतात बापाला ’, ‘भुगा’)
महानगरी य किवतेतील आणखी एक महßवाचे नाव Ìहणजे वज¥श सोलंकì. २००२ साली
Âयांचा पिहला किवतासंúह ‘वज¥श ईĵरलाल सोलंकì¸या किवता’ या नावाने ÿकािशत
झाला; तर Âयांचा दुसरा किवतासंúह २००९ साली ‘ततपप’ या नावाने ÿकािशत झाला.
जागितकìकरणाला िविवध तöहांनी ÿितसाद देणाöया िनवडक महानगरी य कवé¸या यादीत
वज¥श सोलंकì यां¸या किवतांचा समावेश होतो. Âयां¸या किवतेत मुंबई महानगर वारंवार
डोकावते. ÿादेिशक अिÖमतेचे ठसठशीत संदभª Âयां¸या किवतेला आहेत. गजबजाटाने
अतोनात भरलेÐया मुंबईत जगÁयाचे जे बहòिवध ताण-तणाव आहेत Âयाचे िचý किवतेत
येते. Âयाचबरोबर ितथली गदê, या गदêत िपचून जाणे आिण मनाची कŌडी होणे तसेच
संवेदनशील हळÓया मनाची कु°रओढ ही या किवतेत येते. आÂमचåरýाÂमक आवाज हे
नÓवदो°री क िवतेचे खास वैिशĶ्य आहे. वज¥श सोलंकì यांची किवता ही सुĦा
आÂमचåरýाÂमक आवाज घेऊन येते. सहज सोÈया भाषेचा वापर ही Âयांची शैली आहे. जणू
वाचकांशी मारलेÐया गÈपांसारखी ते किवता िलिह तात. सा Åया, सरळ, अनलंकृत भाषे¸या
वापरामुळे ती सुबोध आिण सरळ वाटते.
पोÖटमॉडनª समाजात Óयĉìचे जÆमद° अिधकार नĶ होऊन Óयĉìचे अंगभूत कौशÐय
िनणाªयक ठरतं. नÓवदो°री कवी मॉÐस, रÖते, वÖतू, कॉÌÈयुटसª, मीिडया, टेिलिÓहजन,
केबल टीÓही, इंटरनेट इÂयादी िवषयांवर किवता िलिहतात. वज¥श सोलंकì यां¸या किवतेचा
िवशेष Ìहणजे ती वरवर सोपी असली तरी अथाª¸या ŀĶीने सखोल आहे. संवादातून गहण
अÅयािÂमक खोलीकडे जाते. Âयां¸या किवतेतील उÖफूतªता सहज सुचलेÐया
बोलÁयासारखी वाटते. ते łढ ÿितमेचं किवतेतून åरसायकिलंग करतात.
जागितकìकरणो°र भौितक आिण मानिसक अवकाशात किवता रचताना या कालखंडातील
जािहरातीचे संदेश माणसा¸या जािणवेवर आघात कसे करतात हे या किवतांमधून िदसते.
जगणं Ìहणजे पोकळ भंकस, िसरीयस काहीच नाही, आपण िनसßव जगतो अशा आशयाची
किवता ते िलिहतात. किवतेत दैनंिदन संदभª येतात. नÓवदो°र िपढीने जागितकìकरणाला
जो ÿितसाद िदला तो बौिĦक ŀĶ्या ठोकळेबाज आिण सांकेितक आहे.
जागितकìकरणानंतर Öथैयª जाऊन अिÖथरता आली. łढ संबंध लयास गेले नवे संबंध
िनमाªण झाले. साöया नाÂयांचे संकेत बदलले. अवघा समाज उपभोµय वÖतूंसाठी वेडा
झाला. जुÆया गरजा भागÐया पण नÓया िनमाªण झाÐया. यातून जो पेच तयार झाला तो
किवतेचा िवषय बनला. अशा Öवłपाचा आशय Âयां¸या ‘मुलं कंटाळतात बापाला ’ या
किवतेत येतो.
किवतेतील तपिशलांना महßव देÁयात वज¥श सोलंकì यांना फारसे ÖवारÖय िदसत नाही.
Âयांची किवता Ìहटलं तर एका िÖथतीची आहे. ितला मानिसक ÿवाह िकंवा एक ÿलंिबत
मानवी घटना असेही Ìहणता येईल. िडÿेशनची िकंवा मानिसक भकासपणाची अवÖथा
नÓवदो°री कवé¸या रचनांमÅये भेटते. वज¥श सोलंकì यां¸या किवतेत कवीची मानिसकता
आिण शारीåरकता यांचा ताण ÿभावीपणे Óयĉ होतो. Âयां¸या किवतेपुरतं बोलायचं झालं तर
तो जुÆया रÌय जगातून नÓया महानगरी वाÖतवात आला आहे. पण हे Öथलांतरण Âया¸या munotes.in

Page 58

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
58 पचनी पडलेले िदसत नाही. Âयांचा दुसरा किवतासंúह २००९ साली ‘ततपप ’ या नावाने
ÿकािशत झाला. किवतासंúहा¸या शीषªकातच भीतीचे संकेत िदसतात. या काळाने
अनेकांची भंबेरी उडवली. भÐयाभÐयांची बोलती बंद केली. नवे फॉमª शोधÁयाचा ÿयÂन
वज¥श यांची किवता करताना िदसते. नÓवदो°र किवता आशय आिण िवषयाचे, शैली आिण
भाषेचे नवनवे ÿयोग करते. एकाच भयभीत आशयाला िनरिनराÑया घटनांमधून िभडते हे
सोलंकì यां¸या किवतेतून िदसते. दहशतीची भीती ही कवी¸या मनात अंतबाªĻ Óयापून
राहते. भय पयाªवरणातून पैदा होतं. महानगरात राहणाöया कवीला हा Óयĉìिनķ आिण
समाज ÿवण ताण चुकवता आला नाही. Âयाची कवी Ìहणून घुसमट होते. वज¥श सोलंकì
यां¸या बोल³या आिण सहज संवाद शैलीतून गīाÂमक वाटाÓयात अशा ओळी मागून ओळी
िठबकत राहतात.
“तुÌही घाबłन बंद केलेला असेल घराचा दरवाजा
बाहेर फाटलेली असेल दहशतीने शहराची Âवचा
शहर लŌबकळत असेल िवजे¸या तारांवर कावळा होऊन
तुम¸या िदशेने भरधाव येत असेल एखादं जळकट टायर
तुÌही घेतलेली असेल दखल
िकंकाÑया काना¸या पडīावर न येऊन धडकÁयाची ” (‘दहशत ’)
िहंसेला ÿोÂसाहन देणारे सामािजक वाÖतव, Âयाला ÿितसाद देणारी मÅयमवगêय भीती या
किवतेत येते. या भीतीतून संĂिमत झालेÐया महानगरीय माणसा¸या अंतमªनाचा वेध वज¥श
सोलंकì घेतात. या किवतेतÐया शेवट¸या चार ओळी िहंसेचा िनबंध वाटणाöया ग ī
किवतेला जादूई łप बहाल करतात. वज¥श सोलंकì यां¸या किवतेतला शोकभाव हा ÿाचीन
शोका¸या जातकुळीचा आहे. ‘चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर ’ Ļा किवतेत कवी उ°र
आधुिनक माणसा¸या जगÁयातÐया अशा Óयĉìचे िखÆन वणªन करतो-
“चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर
मारला गेलासतो
रिशयन सैिनकांकडून
िÓहएतनाममÅये
चुकवता आला नसता
अमेåरकन िवमानांचा ससेिमरा
युगांडात
कुठÐयातरी भयाण साथी¸या रोगाला
पडलासतो बळी munotes.in

Page 59

उ°र आधुिनक मराठी किवता
59 पािकÖतानात
कापला गेलासतो िशया - सुÆनी¸या
वाढÂया दंगलीत ” (चेचेÆयात जÆमाला आलो असतो तर )
कुठेही असाच मारÐया गेलो असतो. कोणी एकेकाळी जगणं शांत, िÖथर, सुिनिIJत आिण
सुरळीत होतं मग जगणं बदललं. जागितकìकरण आलं. भोवतालचा माहोल बदलू लागला.
मानवी संपकाªचे जाळं वाढलं. संधी वाढÐया. अित -संपकªशील उ°राधुिनक समाज
आकारास आला. कोलाह ल वाढला. माणसा¸या ‘Öव’ला एकच नÓहे तर अनेक क¤þे फुटली.
Âया¸या जािणवेची अनेक गोĶीत गुंतवणूक होऊ लागली. उ°राधुिनक माणसाचं
भावनाÂमक वाटप महानगरात ÿकषाªनं जाणवतं. महानगरात वाÖतÓय करणाöया माणसाची
ही संĂिमत अवÖथा आहे. महानगरातला माणूस अफवेला िसåरयसली घेऊन जगÁयाचे
िनणªय घेतो.
‘मुलं कंटाळतात बापाला’ या साÅया सरळ िनबंधसŀÔय किवतेत दोन िपढ्यांमधÐया
अंतराचा लेखाजोखा कवीने मांडलेला आहे. आधुिनक काळात मुलं कशी बेरकì आिण
शहाणी असतात आिण ती Âयां¸या बापाची बाप कशी होतात हे या किवतेत िचिýत होते.
“आपÐया िमशा दाढी िपकत जाता ना ट³कल पडताना
फुटलेली असते Âयांना मुसłड
गायब झालेलं असतं आपलं दाढीचं सामान
घरातली रĥी िवकली गेलेली असते िकंवा
आपÐया पािकटातली एक नोट गायब झालेली असते”
असं काही काही घडत जातं. जनरेशन आिण कÌयुिनकेशन गॅप वाढत जातो.
“माÆय नसतं Âयांना आपण आखून देलेलं ±ेýफळ
कानावर कपाळावर येत राहतात Âयांची झुलपं
बोटातून वाढत राहते आøमकता
...
नेटवरÐया सगÑयाच से³सी साईटवłन Âयांचं झालेलं असतं सिफ«ग
िसनेमातली सगळीच गाणी असतात Âयांना पाठ”
िसनेमातली गाणी, डायलॉग पाठ होता त Âयांना. Âयां¸या तŌडातून येणारा मेÆथोलचा वास
Âयानं िसगारेट ओढÐयाचं īोतक असतं. सवाªत शेवटी कवी Ìहणतो कì, अनुभवलेÐया
जगाशी आपली तŌडओळख कłन देतात मुÖकटात ठेवÐयासारखी’. ही बोलकì ÿितमा ते
इथे वापरतात. munotes.in

Page 60

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
60 पोÖटमॉडनª संवेदनशी लता अ नेकदा परÖपरिवरोधी दोन टोकांना एकý आणÁयाचं काम
करते. ‘भुगा’ या किवतेतील आशयात हे कवीने मांडले आहे. िजभेला तुम¸या नानािवध चवी
दाखवÐया जातील/ िकंवा अÆनधाÆयफळातून चवी काढून घेतÐया जातील आिण
ऑनलाईन अवताराची सातासफळ संपूणª झालेली कहाणी आपÐया पुढची िपढी आपणास
दाखवून देईल असे एक सूतोवाच कवी या किवतेतून करतो.
२.९ मÆया जोशी यांची किवता (किवता - ‘ºयाम मजा’, ‘घĘ कर’, ‘बहòतजन’, ‘hmm ’, ‘है ना?’)
मÆया जोशी यांचा आजपय«त एकच एक किवतासंúह ÿकािशत झालेला आहे. २००६
साली ‘ºयाम मºया’ या नावाचा हा किवतासंúह आहे. आधुिनक कालखंडातील ºया
चंगळवादी संÖकृतीला अिधक महßव आलेले आहे, ºया मौजमÖती चे सावªिýकìकरण केले
जाते Âया सवाªचे ÿाितिनिधक िचýण Ìहणजे या संúहातील किवता होय. या किवतेत
ÿितमा , ÿतीके जाÖत नाहीत िकंवा कोणतीही तािßवक िवधाने नाहीत . िमथकांचा वापर
नाही. केवळ भािषक रचना कłन किवता उभी केलेली आहे. Âयांची संपूणª किवता वाचत
असताना मीिडयाचे संदभª वारंवार भेटतात. पोÖटमॉ डनª माणसं िववेकाला महßव देत
नाहीत . ते केवळ चालू काळावर ÿेम करतात मीिडयाने माणसाचा म¤दू काबीज केला आहे
मीिडया बोले माणूस डोले अशी ही अवÖथा आहे. उ°र आधुिनक काळातील काही वेगवान
ÿितमांचा वापर आिण उĬेगापोटी आलेला िशÓयांचा वापर हे मÆया जोशी यां¸या किवतेचे
ल±ात येÁयाजोगे िवशेष आहेत. कमीत कमी शÊदांची किवता हे Âयांचे आणखी एक वैिशĶ्य
आहे. अËयासाला नेमलेÐया किवता ‘Öव’ची िविवध Öतरावरची अÖवÖथ करणारी उलघाल
Óयĉ करणारी आ हे. मॉडनª काळात सामािजक संÖकार Ìहणजे अनावÔयक गोĶ वाटते.
“घĘ क र मÆया घĘ
िपळून टाईट
एकाच वेळी
हजार वेबसाइट्स
िडÓहाइड हो ”
िकंवा

“अनेक हवाओं के साथ
Óह¸युªअल मÆया
संभोग से संभोग तक
बडे िदलŌकì मचमच ” (‘घĘ क र’) munotes.in

Page 61

उ°र आधुिनक मराठी किवता
61 हजार वेबसाइट्स बघणाöया आज¸या जी वाचं मन हजार गोĶीत िवभागले गेले आहे Ìहणून
तो िडÓहाइड हो हा उपदेश करतो. ल§िगक मुĉì¸या जमाÆयात संभोगातून समाधी नसते तर
संभोगातून नÓया संभोगाची िसरीज सुł होते. Öवतःच क¤þ शोधÁयासाठी मनाला
Öवतःसकट कÆÖů³ट हो असं बजावतो कारण रचना ही क¤þाभोवती साकारते असं
िलटरली थेरीतलं संरचनाशाľ सांगतं. किवतेचा अखेरचा शÊद ‘उĶं नॅरेिटÓह’ यामधील उĶं
हा शÊद सनातन िहंदू पारंपåरकता दाखवणा रा आहे. किवतेतला संवादी आवाज , बंबया
िहंदीत आलेली ही किवता अनेक भाषेची भेसळ करते. तसेच िवचारांचीही भेसळ करते.
भोवता लचे सामािजक , आिथªक तसेच राजकìय पयाªवरण कसे गढूळलेले आहे हे
सांगÁयासाठी किवता भाषेची आिण Âयातून Óयĉ करावया¸या आशयाचीही मोडतोड करते.
ýोटक शÊदां¸या वापरा मुळे किवता अिधकच तुटक वाटत जाते. “मÆया जोशी यांची किवता
पारंपåरक Ìहणजे भावूक, आदशªवादी, रोमँिटक, लोकिÿय , स¤टीम¤टल भाषा आिण ितचं
Óयाकरण संपिवते पण खोलात जाऊन बिघतलं तर मÆया¸या किवतेला एक अÅयाŃत
राजकìय सांÖकृितक आशय आहे. हा आशय समूहवादी नाही तर ÿखर Óयिĉवादी आहे.
तो अिभजनवादी वाटतो .” हे िव®ाम गुĮे यांनी केलेले िवधान किवतेचे नेमके मूÐयमापन
करते. Âयांची उपरोध शैली नेम³या कुठÐया सामािजकतेची िशकार करते हेच कळत नाही.
किवतेतले हे संशयतßव अÖवÖथ करते. किवता अनेक घटकांची िखÐली उडवते असं
वाटतं.
“१
ºयाम मºया ºयाम मºया ºया म
२
मेगा िम³स मसाला अनािद कॉÆÖट Æट उपरवाला
३
Èलश मॉÐस लखलखीत ĀेगरÆट अवकाश चकचकìत
४
भोĉा µलोबला ईºड मायøो जा ण िटकाऊ शॉ िपंग अजाण
५
कोकउडी कॉÖमेिटकबादशहा ऑÐटडª आयकन सुशोिभत गचकन
६
थांबला संपला गितरोधक खड्डा िडÓहायडेड मनकवडा
७
गती गती मती मती अनुÿसािदक उÆनती आड िनड munotes.in

Page 62

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
62 ८
गुŁ आहे सुł आहे िसिमयॉिटक मºया
९
मºया मºया लवकर ये ºयाम ºयाम ” (ºयाम मजा)
पोÖटमॉडनª संवेदनशीलता Óयिĉक¤िþत असली तरीही या किव तांमÅये सतत
सवªसमावेशकता राहील यासाठी कवी ÿयÂनशील िदसतात. भाषा संपत असÐयाची
सूचकता दाखवÁयासाठी मÆया जोशी यां¸या किवतेत शÊदांची रचना सहेतुक असते पण
कताª-कमª-िøयापदां¸या अभावामुळे Âयांची अथªपूणª वा³य होÁया ची श³यता संपवून
टाकतात. नÓवदो°र जग अनेकदा औपरोिधक तीĄ, ितखट Öव रात Óयĉ होताना जाणवते.
िमिडयाने माणसाला ÖवÖत करमणुकìचे गुलाम केले Âयामुळे मÆया जोशी यांची किवता
मीिडया िनयंिýत नÓया जगावर ितखट तŌडसुख घेते.
“ऑनलाईन गेममÅये
मुतून गेलेला मुलगा
िÓहिडओ चॅनेलमÅये
काहीही दाखवणारी मुलगी
कोणीही कसेही
संपकªतात हÐली ना ?
एक गलासी दो गलासी
»यगमग दुिनया” (‘है ना?’)
अितरेकì संपकाªमुळे सामािजक वाÖतवाचे तीनतेरा कसे वाजले आहेत आिण कĶकरी आई -
बाप नेमके कुठे आहेत याचे िचýण ÿÖतुत किवतेत येते. ही नवी किवता माý एकदम आशय
आिण अिभÓयĉì¸या पातळीवर िनराळी आहे. ितचा िवषय बाĻ जग नसून मानवी आयुÕय
आहे. ही किवता अिÖतÂवादी शैलीला Öमłन मानवी अवÖथेवर उदासीचे भाÕय करते.
किवतेत उदासीचा सूर अपवादानेच लागतो. जगÁयाची पोकळी िनमाªण होणे हे आजचे
वाÖतव आहे. मÆया जोशी यां¸या किवतेत अनेक सूचक शÊद भेटतात. सामािजक
घटनांकडे ते एका िटिपकल ितरकस नजरेने बघतात. जागितकìकरणा¸या पåरणामा बĥल
या किवता असूनही Âया पाठीमाग¸या अथªकारणावर किवता Óयĉ होत नाही. माý ÿखर
Óयिĉवाद आिण तीĄ कलाÂमक भान अशा मुशीतून पोÖटमॉडनª किवता अिभÓयĉ होत
राहते. सतत औपरोिधक Öवर अनेक कवé¸या किवतेत िदसतो, तोच मÆया जोशी यां¸याही
किवतेते आहे.
munotes.in

Page 63

उ°र आधुिनक मराठी किवता
63 २.१० दा. गो. काळे यांची किवता (किवता - ‘बाया’, ‘जीवघेणी टळटळीत दुपार’, ‘ही असंभव वेळ’)
दा.गो. काळे हे आणखी एक उ°र आधुिनक जािणवा Óयĉ करणारे महßवाचे कवी आहेत.
Âयांचा आजवर ‘अरÁय हत’ हा एक मेव किवतासंúह ÿकािशत झालेला असला तरी अनेक
वष¥ सातÂयाने काÓय लेखन आिण काÓय समी±ा या ±ेýात Âयांचे योगदान मोठे आहे.
‘आकळ ’ या समी±ाÂमक लेखनातून आिण ‘शÊदवेध’ या नÓवदो°री अिनयत कािलकातून
Âयांनी अनेक वषª काÓयलेखनावर चचाª घडवून आणलेली आहे. पिहÐयाच संúहातील
Âयांची किवता ल±वेधी आहे. ‘बाया’, ‘जीवघेणी टळटळीत दुपार’, ‘ही असंभव वेळ’ या
अËयासाला नेमलेÐया तीन किवतांचे िवĴेषण आपण येथे करणार आहोत. िľयां¸या
जगÁयाची अनंत काळापासूनची वेदना नेमकì पकडता येणे कठीण आहे.
“काय बोलत असतील बाया
एवढ्या तÆमयतेनं
तÑया¸या काठी
पदराआडून एकमेकéशी
हे अनंतकाळाचे अबोलपण
कì अरÁयाŁ दन” (‘बाया’)
Âयां¸यात असणारी समूहशील वृ°ी, Âया वृ°ी¸या तळाशी असणारी अÓय ĉता, वेदनेची
वीण किवतेत जाणवते. हयातभर िľया अशा एकमेकéशी संवाद साधत जगत असतात
आिण हे सारे करताना अचानक माणसांची(पुŁषांची) चाहóल लागते तेÓहा Âया झट³यात
बदलून जातात. तळघरातील कुĘ काळोखात बुडालेÐयाच असतात. काळोख तुडवत आता
Âया जंगलाकडे का िनघाÐया असाÓयात हा ÿ ij पडलेला आहे. अरÁयŁदन कोणते हेही
समजत नाही . ‘जीवघेणी टळटळीत दुपार’ या किवतेत पुÆहा महानगरीय जाणीव Óयĉ हो ते.
पोÖटमॉडनª काळातील अÖवÖथता हे सूý या किवतेत येते. वरवर शांत वाटत असलेलं
शहर जणू अजगरासारखं सुÖत पडून गेले आहे. माý काहीतरी घासून गेले आहे याचे
सूचनही आहे. पुÆहा या किवतेत माÅयमांचा हÓयास आहेच.
“फĉ एक िनवेिदका
पडझडी¸या ना³यावłन
हलवते सूý
ब¤बी¸या देठातून ÿामु´याने
ÿसवते सूýलàयी आ´याियका ” (‘जीवघेणी टळटळीत दुपार’) munotes.in

Page 64

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
64 थोड³यात मीिडया सÂय सांगत नाही हा सावªिýक अनुभव झाला आहे. असं´य वेळा तर
आ´याियकाच ÿसवत असतो हे कवीचे िनरी±ण आहे. भोवताला ¸या पसाöयात पाĵªभूमीवर
सामाÆयां¸या दुःखाला बहर येतो, काही मोहÐÐयांचे ÿदेश भÖमसात होतात. आपण माý
जÆमभर एवढेच असतो, कोणÂयाही अµनी तांडवा¸या ºवालाúही झळा Öपशूª शकत नाहीत.
Ìहणजेच हे उ°र आधुिनक पांढरपेशी मनाचे कोडगेपण जणू संवेदनशीलताच संपवून टाकते
आहे. काळाचे गिणत कसे अवघड िनघाले आहे हे ितसöया किवतेतून कवी िचिýत करतात.
“िदवस¤िदवस माझी गाýं/ होताहेत िवकल / सकलतेची चाकं/ łतत चालली आहेत/
जिमनीत ” (‘ही असंभव वेळ’) Âयामुळे आशेचा कŌभ Łजवणारा कुणीही रािहलेला नाही
आिण शेवट करताना तर कवी Ìहणतात कì , “नाहीत पाय अवतीभवती / झुकवायला माथा/
नाहीत हात पाठीवरती / बसतील थापा ” तसे हात आिण पाय रािहलेच नाहीत िजथे माथा
टेकून नतमÖतक Óहावे िकंवा ÿोÂसाहन देणारे, पाठीवर थाप टाकणारे आĵासक हातही
आता िशÐलक रािहले नाहीत ही नÓवदो°री काळातील उणीव आहे असे कवी नमूद करतो.
एकूणच दा.गो.काळे यां¸या किवता सहज सोÈया भाषेत आिवÕकृत होत असÐया आिण
ÿितमा , ÿतीकां¸या अरÁयात अडकत नसÐया तरी पोÖट मॉडनª जािणवांचे िविवध Öतर ते
आपÐया किवतेतून केवळ शÊदांची रचना करीत एका अलि±त िवĵात घेऊन जातात. ही
किवता केवळ महानगरीय संवेदना Óयĉ करीत नाही तर समúल±ी समाज जीवनाचा वेध
घेÁयाचा ÿयÂन करते. ती केवळ ‘Öव’ मÅये अडकत नाही तर Öवेतरां¸या जािणवा
पकडÁयाचाही ÿयÂन करते. सहज सोÈया शैलीतली, अनेकाथªता सामावÁयाची श³यता
असणारी दा. गो. काळे यांची किवता नŌद घेÁयाजोगी आहे.
२.११ किवता मुłमकर यांची किवता (किवता - ‘परकाया ÿवेशाची गोĶय’, ‘Öपशª परके झाले कì’, ‘शूÆय आहे’, ‘येतं का भेटता
आरशािशवाय ’)
उ°र आधुिनक काळातील किवता मुłमकर यां¸या चार किवतांचा अËयास आपण इथे
करणा र आहोत . ‘मी राधा ,’ ‘तुझीच किवता’ आिण ‘उसवायचाय तुझा पाषाण ’ हे तीन
महßवाचे किवतासंúह Âयां¸या नावावर आहेत. Âयाचबरोबर ‘मी सािवýी जो तीराव’ आिण
‘भैरवी’ या दोन कादंबöयाही Âयां¸या ÿकािशत झालेÐया आहेत. आपÐया अËयासाला
नेमलेÐया चारही किवता ‘उसवायचा य तुझा पाषाण’ या अलीकडेच ÿकािशत झालेÐया
संúहातील किवता आहेत. शीषªकापासूनच पोÖट मॉडनª जाणीव ŀµगोचर होते. पाषाण हे
वापरलेले ÿतीक अिधक बोलके आहे. ľीचे िविवध पातळीवरचे दुःख, वेदना Óयĉ
करताना समोर असणारी ÓयवÖथा पाषाण आहे हे संपूणª किवतांवर Åवनीत होत राहते.
पिहÐयाच ‘परकाया ÿवेशाची गोĶय’ या किवतेत पुŁषस°ाक ÓयवÖथेची आिण या
ÓयवÖथेत ľी¸या होणाöया घुसमटीची गोĶ येते. किवतेत कुठेही िववाह, पती हे शÊद येत
नसले तरी िववाहानंतर ľीचे अिÖतÂव संपून जाणे िकंवा ितने Öवतःला दुसöयात िवलीन
करणे हे या किवतेत येते. िववाहानंतर Öवतःच असणं ती पणाला लावत असते, जणू एका
देहातून दुसöया देहात ती ÿवेश करते.
munotes.in

Page 65

उ°र आधुिनक मराठी किवता
65 “िकती अवघड असतं
डोÑया देखत नĶ होणं
Öवतःचा िदवा मा लवणं
िन अंधाराला शरण जाणं
िन एका िनिबड अरÁयात िशł न
दुसöया देहमनात वावरणं”
हे िववाहानंतर वाट्याला येणारे दुःख कवियýी वेगÑया ÿितमांमधून Óयĉ करते. Öवतःचा
िदवा मालवणं आिण अंधाराला शरण जाणं यातून ते Óयĉ होते. ती Öवतःचं सवªÖव Âयागून
नÓया सृĶीत ÿवेश करत असते, पण तरीही Âया नÓया सृĶीत ितला संपूणªपणे सामावून
घेतले जाते असे नाही. अनेकदा ितलाच अनोळखी वाटू लागतं. Öवतःलाच हरवून बसावं
लागतं. Öवतःचं ÿितिबंब हरवÐयावर धाय मोकलून रडÁयािशवाय पयाªय उरत नाही.
जगÁयाचा नÓयाने åरयाज करता येत नाही आिण तो तर पाषाण होऊ न समोर असतो आिण
िहला माý तसे पाषाणासारखे िनिवªकार होता येत नाही. Ìहणजे परकाया ÿवेश झाला तरी
Âया¸यासारखे पाषाणŃदयी बनता येत नाही, ही खंत किवतेत येते. ľीला पाषाण
संÖकृतीशी जुळवून घेÁयािशवाय पयाªय नसतो ही अपåरहायªता यातून Óयĉ होते. ‘Öपशª
परके झाले कì’ या किवतेत ľी संवेदनशीलतेला कवियýीने एका वेगÑया उंचीवर नेले
आहे. Öपशª संवेदना ľीसाठी अितशय तरल असली तरी चार िभंती¸या आत हे सगÑया
Öपशा«चं वाłळ उभा राहतं, पण काही नको असणारे Öपशªसंवेदना इतकì बिधर कł न
टाकतात कì शरीर हे जणू यंýवत होतं. Âवचांचे Öपशªसंवेदन संपून जाते आिण एखाīा
खेळÁयाला चावी भरावी तसे जगणे यंýवत होऊन जातं. Öपशª हळूहळू परके होत गेले तर
माý पुÆहा जगÁयाला कोणतीच मीती राहत नाही , ही खंत किवतेतून येते आिण देहातून
नदीच अŀÔय हो ते असे कवियýी सांगते. यात नदीची ÿितमा वापłन कवियýी एकूणच ľी
जीवना ची ÿवािहतता Óयĉ करते. ľीचे अिÖतÂव शूÆय असÁयाची गोĶ ‘शूÆय आहे’ या
किवतेत येते. सतत देहाचं आिण मनाचं जे ĬंĬ सुł आहे Âया ĬंĬापलीकडे खरंखुरं जग
असेल कì नाही हा ितला सतत पडलेला ÿij आहे.
“Łजलंय इथेच मा»या अंगणात अवेळी
वाढेल इथेच, िहरवं होईल, पानं फुटतील
लगडून जाईल फांदीन फांदी, पाखरं िवसावतील
तेÓहा िमळेल का िवसावा ही होई, ±रण देहाचे?”
असा सनातन ÿij ितला पडतो . Öवतः¸या अंगणात सवª काही वाढवलेलं असतानाही पाखरं
िवसावतील का , िकंवा Öवतःला तरी िवसावा िमळेल का? हा ितला सततचा ÿ ij पडतो .
मोराला आपÐयाच िपसाöयाचं ओझं वाटावं, तसं नकळत आपलंही होईल कì काय आिण
पुÆहा नÓया तटबंदी¸या आत आपण शूÆयवत होऊ कì काय ही वेदना सतावते. munotes.in

Page 66

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
66 ‘येतं का भेटता आरशािशवाय’ या क िवतेत ľी आिण आरसा ही दोन ÿतीके अितशय
ÿभावी पĦती ने आलेली आहेत. आरसा , ÿितिबंब, चौकट , काच, पारा उडालेला आरसा,
चेहöयावरचे चेहरे अशा आरशाशी संबंिधत ÿितमांमधून कवियýी एक वेगळा कोलाज
आपÐयापुढे उभा करते.
“असेल का आरशािशवाय ल´ख िदसू शकणारं
दुसरं काही, गळाभेट घेणारं असणा रेय का काही?
शोधू शकणारं, भेटवणारं, भेटणारं कडकडून
कì देहासोबतच आरसाही होत जातो जीणª
जातात तडे, उडतो पारा , िनरĂ होते काच कायमची
खरंच येतं का भेटता आरशािशवाय Öवतःला
कुणा¸या पाषाणातÐया डोÑयात?”
या ÿितमांमÅये पुÆहा पाषाणाची ÿितमा येते. कविय ýीला Âयात ओलावा शोधायचा आहे.
ľी¸या मनात आरशा ची जी एक िवशेष नŌद असते आिण Âयाची एक ओढही असते. या
दोÆहéचा वापर किवतेत केला आहे. हा आरसा सतत अनेक संदभाªने ľी¸या आयुÕयात
डोकावत असतो . आरशा िशवाय जणू ओळख पूणª होऊ शकत नाही अशी ľीची धारणा
असते. पण हीच ओळख ितला शेवटपय«त भेटत नाही , ही वेदना किवतेतून Óयĉ होते.
जगातील सवª ľी¸या जीवनातील वाÖतव , Âया¸याशी खेळ मांडू पाहणारी ľी Óयĉ होते.
खरंतर ितला मुĉ संचार करायचा असतो. ती तशी इ¸छा बाळगून असते. पण समाज
ÓयवÖथेत ितला तो मुĉसंचार करता येत नाही, हे वाÖतव आहे. ľी¸या आयुÕयात येणारे
दुःख ‘फुटकì काच’ या ÿतीकातून येते. “जुनाट घरात वळचणीला पडलेली िन तरीही शाबूत
आहे पारा, ल´ख पाहता येतंय काचेत, िन शोधता येतायेत एकेक सुटून गेलेले जÆम” अशा
शÊदातून ती शोध घेऊ पाहते. ÿÂयेक ľी¸या मनात जे एक ÖवÈन असते, ºयात ती सतत
डोकाव त असते आिण Öवतःला शोधत असते ते ÖवÈन आरसाłपी ÿतीकातून येते. पाषाण
माý कठीण असतो . Âयाला पाझर कसा फोडायचा हा ित¸यापुढे ÿij पडला आहे. कधी
पाषाणाचे डोळे पाषाणतात, कधी पाषा ण िनिþÖत होतो , कधी माया वी होतो, परंतु
शतका नुशतका ¸या पुŁषÿधान ÓयवÖथेिवŁĦ ľी जाऊ श कत नाही . या पाषाणाला ती भेदू
शकत नाही . ľी िवषयीचे हे किवतेतले संवेदन आपले ल± वेधून घेते. ľीचे आिण
आरशाचे असणारे नाते घĘ करÁयाचा ÿयÂन या किवतेत कवियýी करते. ľीचे मन सतत
मारले जाते पण तरीही Öवतः¸या मनाचे पाषाण होऊ न देता ती ‘Öव’ला सतत िजवंत
ठेवÁयाचा ÿयÂन करत असते. जगातÐया ÿÂयेक ľीला तशी सवयच लागलेली असते.
आशय संपृĉ ÿितमा आिण नव संवेदनांची ÿतीके यातून किवता मुŁमकर यांची किवता
अिधक स±मपणे उभी राहते. अिभÓयĉì¸या अनुषंगाने अिधक ÿयोगशीलतेत अडकून न
पडता ľी¸या गो ĶीवेÐहाळ िनवेदन तंýाÿमाणे किवता सहज सा±ात होत जाते. सवªच
किवतांमधून ľी¸या जािणवा Óयĉ करत असताना वेदनेची जी कळ आहे ती अिधक
धारदार बनिवली आहे. ľीचे दुःख, वेदना मांडताना नदी , आरसा, काच या ÿतीकांमुळे
आशयाला अिधक काÓया Âम बनवतांना पोÖटमॉडनª काळा¸या या नÓया ÿितमांना कवियýी munotes.in

Page 67

उ°र आधुिनक मराठी किवता
67 आपÐयात मुरवून घेते. हीच Âयां¸या किवतेची एक मोठी ताकद आहे. ľी¸या सुĮ मनात
दडलेÐया इ¸छा आकां±ांचे किवतेतील हे ÿकटन अÖवÖथ कłन जाते. जेÓहा Öपशª परके
होतात तेÓहा देहातून वाहणारी नदी अŀÔय होते कायमची असे Âया Ìहणतात. Ìहणजे हे
पर³याचे आकषªण एक Ăम असतो आिण तो िवłन जातो . सजªनाचे ÿतीक असणारी नदी,
ितचे वाहतेपण आिण ľीचे Óयिĉमßव यांचे एकमेकांवरचे आरोपण ल±णीय आहे. खोलवर
असलेले दुःख, वेदनेचे संवेदन ÿभावीपणे Óयĉ झाले आहे. वłन आनंददायी मुखवटे
धारण केले असले तरी अंतयाªमीची वेदना सतत Óयĉ होत राहते आिण या अशा
पाषाणłपी संÖकृतीशी सतत जुळवून घेÁयािशवाय दुसरा कोणताही पयाªय राहत नाही हेच
या किवतेतून Óयĉ होते. वषाªनुवषª जोपासलेÐया या धारणांचा िनचरा करताना किवता
मुłमकर िमथकांचे उपयोजन आपÐया मनातील भाव ÿकटीकरणासाठी करतात . या
ÿतीकातून ľीचे संवेदन अिधक सहजपणे काÓयाÂमकतेने मांडले जाते. ľी¸या पåरवतªनीय
जीवनाचे िचý Âयांनी केले आहे. ‘उसवायचा य तुझा पाषाण ’ यामÅये ÿकृती आिण पुŁषाचे हे
अĬैत łप समजून घेÁयाचा हा काÓया Âम ÿवास आहे. पाषाण , नदी, झाड, समुþ, आरसा ,
काच, अंधार अशा िविवध घटकांचा वापर ÿितमातून केला आहे आिण वाचकांशी संवाद
साधला आहे. हा एकूणच ľीचा आÂमसंवाद असला तरी यातून असं´य ÿij ती या
पुŁषÿधान ÓयवÖथेला िवचारते. ľी¸या वैिĵक जीवनाची उकल करÁयासाठी अनुभवा¸या
पातळीवर जाऊन , Âयाला तरलतेने Öपशª कłन ही किवता आपÐयाला आशय, अिभÓयĉì
आिण शैली¸या पातळीवर वैिशĶ्यपूणª काहीतरी देते हे या किवतेचे वैिशĶ्य आहे.
आपली ÿगती तपासा : ÿij: कवी वज¥श सोलंकì यां¸या इतर किवतांमधील उ°र आधुिनकतावादाचे Öवłप
ÖपĶ करा.


२.१२ समारोप एकूणच पोÖटमॉडनª काळातील किवता या अिधक आÂमसंवादी आहेत. आÂमचåरýा¸या
कॅनÓहासवर किवता रंगवताना हे कवी जणू तÐलीन झाÐयासार खे जाणवतात. आÂमजाणीव
नÓवदो°र किवतेचा ÿॉÊलेम नसून ही नÓया किवतेची Öवाभािवक शĉì आहे. या किवतेचे
मु´य सूý ‘Öव’चा मानिसक आिण सांÖकृितक दुभंग हा आहे. पारंपåरक संÖकृती आिण
नÓयाने आÂमसात केलेली पाIJाßय संÖकृती या दोÆहéचा संगम Ìहणजेच पोÖटमॉडनª माणूस
आहे. किवतेचे दुसरे वेगळेपण ÿितमा-ÿतीकां¸या आिवÕकारणात आहे. कवी ºया ÿितमा
वापरतात Âया एकाच काळातÐया नाही त. ÂयामÅये ÿाचीन, मÅययुगीन आधुिनक आिण
उ°र आधुिनक अशा िविवध काळां¸या ÿितमांची एकिýत रचना आहे. पोÖटमॉडनª काळात munotes.in

Page 68

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
68 सावªजिनक म¤दूवर आकषªक, ल§िगक, हाÖयकारक , ŀÔय ÿितमांचे आरोपण सुł अस ते.
पोÖटमॉडनª काळातÐया अनेक कवéनी कायम दोन िवŁĦ टोकां¸या िबंदूंवर चढून दोÆही
ताण ÖपĶपणे दाखवले आहेत. उ°राधुिनकतेची संवेदनशीलता लाभलेला कवी ³विचत
सांकेितक यमकबĦ किवता करÁयात रमतो , अÆयथा ब हòसं´य कवी मुĉछंदात किवता
िलिहतात. हा मुĉछंद अनेकदा संपूणª रचना होÁयाचेही टाळतो. अपूणªता ही सततची बाब
होऊन जाते. जगाकडे बघताना एका िवकृत नंबर¸या चÕÌयातून का पिहले जाते आहे ते ही
किवता वाचÐयावर समजते. केवळ ‘सÂयम िशवम सुंदरम्’ हा अिभजात ŀिĶकोन
पोÖटमॉडनª काळात गैरलागू ठरला. Âया ऐव जी क ला ही जगÁयातलं वैयाथाªचं, अशुभाचं
आिण कुłपतेचं अÖवÖथ सुĉ आहे ही धारणा Óयािम® संवेदनशीलता धारण करणारे कवी
बाळगतात . नÓवदो°री कवéना िमथकांची एक नवी सृĶी उभी केली. पोÖटमॉडनª काळातील
माणसे जणू सुपरमाक¥ट आिण Âयामधील वÖतू यांनीच िनयत होत आहेत. Âयामुळे या
माक¥टपासून कुणाचीही सुटका नाही हे आता माÆय करावे लागते. उ°राधुिनक जगात
जगताना मॉलला गÂयंतर नाही हे वाÖतव आता महानगरी कवéनी आÂमसात केले आहे.
माक¥टचे वाÖतव हे मानवी अवÖथा आिण Âयानेच िनमाªण केलेली ÓयवÖथा या
पातÑयांवłन कसे ŀµगोचर होते हे या किवतांमधून िदसते. पोÖटमॉडनª जगात
उपभोगातलाच जाÖत महßव िदले गेÐयामुळे आिण माणूसच उपभोगवादा¸या आहारी
गेÐयामुळे जी एक िवकृती िनमाªण होऊ पाहते याचे िचýण होते. शÊदांचा खेळ हे आणखी
एक या काळातील किवतेचे वैिशĶ्य आहे. पारंपåरक संकÐपनांना ध³का देऊन
अिÖतÂवाची िनरथªकता जाणवून देÁयासाठी नवी भाषा, बोली यांचा सहज आिण सजग
आिवÕकार या किवतांमधून होताना िदसतो.
२.१३ संदभª úंथ सूची १. मालशे, िमिलंद आिण जोशी, अशोक : ‘आधुिनक समी±ा िसĦांत’,मौज ÿकाशन,
मुंबई. (२००७ )
२. गुĮे, िव®ाम : ‘नवं जग, नवी किवता ’, संÖकृती ÿकाशन, पुणे. (२०१६)
३. जाधव, मनोहर (संपा.) : ‘समी±ेतील नÓया संकÐपना’, Öवłप ÿकाशन , औरंगाबाद.
(२००० )
४. राºयाÅय± , िवजया : ‘मराठी वाđय कोश ’, खंड-चौथा, समी±ा सं²ा- (संपा.)
महाराÕů राºय सा िहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई. (२००२ )
५. काळे, दा. गो. आिण मनवर, िदनकर , -(संपा.) ‘अितåरĉ ’, (अिनयतकािलक) माचª
२०१३ आिण फेāुवारी २०१७ .
६. काळे, मंगेश नारायणराव (संपा.), ‘खेळ’ (िनयतकािलक) - सÈट¤बर २०१३ आिण
नोÓह¤बर २०१५
७. ितवारी, िवĵनाथ ÿसाद , कंबार, चंþशेखर आिण के ®ीिनवासराव, (संपा.)
‘समकालीन भारतीय सािहÂय ’, सािहÂय अकादमी ÿकाशन, नवी िदÐली. (नोÓह¤बर-
िडस¤बर २०१७) munotes.in

Page 69

उ°र आधुिनक मराठी किवता
69 २.१४ नमुना ÿij अ. दीघॉª°री ÿij.
१. मंगेश नारायणराव काळे यां¸या किवतेतील ÿतीकाÂमकता उलघडून दाखवा.
२. भावनासमृĦ किवता Ìहणून सलील वाघ यां¸या किवतेचे मूÐयमापन करा.
३. तीĄ अिÖतÂववादी किवता Ìहणून ®ीधर ितळवे आिण सिचन केतकर यां¸या किवतेची
वैिशĶ्ये सांगा.
४. संजीव खांडेकर यांची किवता łपकाÂमक अिधक आहे या िवधानाची सÂयता पटवा.
५. माक¥ट ÓयवÖथेने िनयत केलेला माणूस पोÖटमॉडनª किवतेतून कशा पĦतीने िचिýत
झाला आहे ते उदाहरणासह पटवून īा.
ब. टीपा िलहा.
१. किवता मुłमकर यां¸या किवतेतील ľी जाणीव
२. दा. गो. काळे यांची किवता
३. उ°र आधुिनक किवतेची भाषा

*****

munotes.in

Page 70

69 ३
उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
घटक रचना
३.० उĥेश
३.१ ÿÖतावना
३.२ उ°र आधुिनक पूवª मराठी नाटक
३.३ उ°र आधुिनक मराठी नाटक
३.४ समारोप
३.५ संदभª úंथ सूची
३.६ नमुना ÿij
३.० उĥेश हा घटक अËयासÐयानंतर आपणास पुढील उĥेश साÅय करता येतील:
१. उ°र आधुिनक कालखंडपूवª मराठी नाटकांचे Öवłप Åयानात येईल.
२. उ°र आधुिनक कालखंडातील नाटक या सािहÂय ÿकाराचे Öवłप व िवशेष Åयानात
येतील.
३. या कालखंडातील महßवाचे नाटककार व Âयां¸या नाट्य कृतéची मािहती िमळेल.
४. या कालखंडातील नाटकातून उ°र आधुिनकता कशी िदसते हे Åयानात येईल.
३.१ ÿÖतावना “उ°र आधुिनकता Ìहणजे आधुिनकतेपासून मुĉì देणारे िवखंिडत आंदोलन आहे’’, अशी
उ°र-आधुिनकतावादाची Óया´या åरचाडª गोट यांनी केलेली आहे. िजम मे³गूगन यांनी
“उ°र-आधुिनकतावादामÅये आधुिनक सामािजक संÖथा कमजोर कłन µलोबल समाज
िनमाªण केला जातो.”, असे उ°र-आधुिनकतावादाचे Öवłप ÖपĶ केले आहे. Âयाचबरोबर
Ðयोताडª उ°र-आधुिनकतावादाचे लàय ÖपĶ करताना Ìहणतात कì, “उ°र आधुिनकता
केवळ िविशĶ लोकां¸या हातातील साधन नसून िविशĶ गोĶéबĥल संवेदनशील कłन
उदारतेने Âया गोĶéचा Öवीकार करÁयाची योµयता िनमाªण करÁयाचे Âयाचे लàय असते.”
यावłन उ°र-आधुिनकतावादा¸या Öवłपावर ÿकाश पडतो.
आधुिनकतावादा¸या काळात मनोरंजन, कला, राजकारण, समाजकारण, धमª, अथªकारण
या सवª गोĶी आधुिनकतावाद मांडणाöया अिभजनवगाª¸या हाती रािहÐया. Âयांनी एका
अथाªने Óयĉéचे वÖतुकरण सुł केले. िव²ाना¸या नावाखाली बहòजन समाजाला िनयंिýत munotes.in

Page 71

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
70 करÁयाचे कायª आधुिनकतावादातून होत होते. वृ°वािहनी, जािहराती, मािलका, वृ°पýे,
रेिडओ क¤þ, ÿसारमाÅयमे यां¸यावर िनयंýण ठेवून यां¸याĬारे आधुिनकतावाद बहòजनांवर
आपले हे िनयंýण ÿÖथािपत करत होता. यािवरोधात Ā¤च, अमेåरका, इंµलंड या देशांमÅये
इ. स. १९६० नंतर¸या काळात उठाव सुł झाले. Ā¤च िवचारवंत झाँ Ðयोतार यांनी िविशĶ
ÿकार¸या सांÖकृितक कथनांचा वा महाकथनांचा öहास हे उ°र-आधुिनकतावादाचे मु´य
ल±ण मानले. Âयां¸या िवधानांमÅये िवसंगती आढळून येत असली, तरी Âयांनी
आधुिनकतावादातील महाकथनांचा दाखवून िदलेला फोलपणा आिण Âयातून
सवªसामाÆयांची होणारी हानी उ°र-आधुिनकतावादा¸या ŀĶीने महßवपूणª ठरते. Ðयोतार
यांनी ÿबोधना¸या चळवळीचा सूàम अËयास कłन या चळवळीने मांडलेÐया महाकथनांचा
फोलपणाही िसĦ केला. Âया¸या मते कोणतेही कथन हे अतीत वा िनरपे± पातळीवर जाऊ
शकत नाही. Âयाला सांÖकृितक िकंवा ऐितहािसक पैलू असतातच. महाकथनेही
संÖकृतीसापे± व इितहाससापे± कथनेच असतात. साăाºयवाद जगावर लादÁयासाठी या
महाकथनां¸या łपात पाIJाßय आधुिनकता मांडली गेली. उ°र-आधुिनकतावादामÅये ही
महाकथने कोसळून पडतात. यासाठी Ðयोतार यांनी आधुिनक ÖथापÂयशाľाचे उदाहरण
िदले. मुळात आधुिनक काळात ÖथापÂयशाľाचा िवकास मानवी गरजे¸या पाĵªभूमीवर
Óहायला हवा होता. परंतु तो तसा न होता या आधुिनक ÖथापÂयशाľाने Öवतंýपणे आपले
कायª केले. Âयामुळे शहरीकरणाची ÿिøया वाढली. सामाÆय माणूस या ÿिøयेतून बाहेर
फेकला गेला. या आधुिनक ÖथापÂयशाľाने जुÆया पारंपåरक ÖथापÂयशाľाला कालबाĻ
ठरवले. उ°र-आधुिनकवादाने ही गोĶ नाकारली. ÖथापÂया¸या या आøमक आिण िहंसक
भूिमकेला उ°र-आधुिनकतावादाने छेद िदला.
उ°र-आधुिनकतावादासंदभाªत जेमसन यांनी मांडलेली भूिमका महßवपूणª आहे. Âयां¸या
िवĴेषणामÅये संÖकृती ही आिथªक पायामुळे िनधाªåरत होत असते, ही कालª मा³सª यांची
भूिमका úाĻ धरÁयात आलेली आहे. उ°र - आधुिनकतावादाचा कलाÂमक
आिवÕकारावरील ÿभाव सांगताना दोन गोĶी मांडÐया आहेत.
१. ÿÖथािपत आधुिनकतावादाने जी कलाÂमक łपे łढ केली आहेत, Âयां¸यािवŁĦ
उ°र-आधुिनकतावादातील कलाÂमकता बंड करते.
२. अिभजन संÖकृती आिण बहòजन संÖकृती हा भेद उ°र-आधुिनकतावादातील
कलाÂमकतेत कोसळून पडतो.
Âयानंतर हे िवĴेषण जेमसन आिथªक पातळीवर घेऊन जातात. बाजारपेठेवर आधारलेÐया
भांडवलशाहीचे एकािधकारावर आधाåरत भांडवलशाहीमÅये łपांतर झाले तेÓहा आधुिनक
सांÖकृितक अवÖथा िनमाªण झाली. या अवÖथेने मÅयमवगêय आधुिनक संÖकृतीला तु¸छ
लेखले. दुसöया महायुĦानंतर भांडवलशाहीने उ°र-औīोिगक, úाहकवादी आिण
बहòराÕůीय łप धारण केले, तेÓहा उ°र-आधुिनकता िनमाªण झाली, असे जेमसन यांचे
Ìहणणे आहे. या उ°र-आधुिनकतावादी सांÖकृितक अवÖथेमÅये कलेमधील वाÖतवाचे
ÿितłपण होऊच शकत नाही, असे जेमसन यांना वाटते. तुटक-तुटक ÿितमांना, असंगत
तुकड्यांना एकý कłन यात कलाÂमकता साधÁयाचा ÿयÂन केला जातो. परंतु हे munotes.in

Page 72

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
71 वाÖतवापासूनचे तुटलेपण आहे. Âयामुळे या अवÖथेमÅये वाÖतव इितहास हा कले¸या
आवा³याबाहेरच राहतो, असे िवĴेषण जेमसन यांनी केले आहे.
भारतीय समाजा¸या पåरÿेàयामÅयेही उ°र-आधुिनकतावादाचा िवचार करता येतो. काही
अËयासकां¸या मते, अजून मराठी सािहÂयामÅये उ°र-आधुिनकतावाद पूणªपणे अवतåरत
झालेला नाही, तर काहé¸या मते १९९० नंतर¸या काळात हा ÿभाव जाणवतो. परंतु याची
सुŁवात आधुिनकतावादा¸या उ°राधाªपासूनच झालेली िदसते. नाट्यकले¸या बाबतीत
पाIJाßय नाटककारां¸या तंýाचा वापर या काळात नÓयाने होऊ लागला. आÂमिचिकÂसा न
करणारी úाहकवादी, चंगळवादी संÖकृती भारतामÅये इ. स. १९९० नंतर ÿामु´याने मूळ
धł लागली. पाIJाßय चंगळवाद, भोगवाद यांचा ÿभाव आता अिभजन संÖकृतीवर पडू
लागÐयाचे िदसून येते. जुÆया-नÓयाचे वेगळे िम®म या काळात िदसते. जािहरात, वृ°पýे,
राजकारण, धमªकारण या सवा«वर या गोĶéनी ÿभाव गाजवलेला िदसतो. धािमªक लोकां¸या
पोशाखामÅये आधुिनकते¸या łपाने फॅशन आलेली िदसते. फॅशन¸या जगातील लोकांनी
साडी, नथ, गजरा, भांग अशा पारंपåरक ÿतीकांचा केलेला Öवीकार हेही याचेच एक
उदाहरण आहे. याचबरोबर ľी-पुŁष यांनी एकमेकां¸या खुणा, पोशाख, राहणीमान,
केशरचना यांचा केलेला Öवीकार, राजकारणातील लोकांचा µलॅमरस लोकांशी येणारा संबंध,
भाषे¸या बाबतीत भाषेमÅये अÆय भाषांतले येणारे शÊद, गीतां¸या ±ेýातील अÆय
भाषांमधील शÊदांचे वाढते ÿमाण, यातून िनमाªण होणारी संिम®ता हे उ°र-
आधुिनकतावादाचे वैिशĶ्य या काळात ÿचिलत होऊ लागलेले िदसते. या अवÖथेबĥल ÿij
िनमाªण न होणे हे उ°र-आधुिनकतावाद सुł झाÐयाचे ल±ण आहे. कारण यात
सुसंगतीिवषयीचे ÿij हĥपार कłन िवसंगती हेच तßव Öवीकारलेले असते. केवळ úाहकांना
आकिषªत करणे हाच एक िनकष या काळात िटकून असतो. Âयाचबरोबर बहòसांÖकृितकता,
संÖकृतéची, भाषेची सरिमसळ हे उ°र-आधुिनकतावादाचे वातावरण िनमाªण झाÐयाचे
ल±ण आहे. वंश, वगª, िलंग, राÕůीयÂव, िभÆनवंशीयता यांचा उ°र-आधुिनकतावादात
िवचार केला जातो.
उ°र-आधुिनकतावाद हे एक सांÖकृितक ÿाłप Ìहणूनही Öवीकारले जाते. सामािजक,
आिथªक, राजकìय, सांÖकृितक ÿिøयेशी हा वाद जोडला गेलेला आहे. हा सािहÂय, कला
यातून Óयĉ होतो. िविवधतेला, अनेकतेला उ°र-आधुिनकतावाद Âयाच łपामÅये
Öवीकारतो. यामÅये ÿादेिशक गोĶéना अिधक महßव िदले जाते. या ŀĶीने ÿादेिशक अनुभव
असलेला कलावंत, ÿादेिशक बोली, अनुभव यांना उ°र-आधुिनकतावाद महßव देतो.
Âयावर लादÐया जाणाöया बंधनांना नाकारतो. महाकथने, महािसĦांत यांना हा िवचार
िवरोध करतो. जे समोर आहे, Âयावर ÿितिøया देणे, उपाय शोधणे यावर ही िवचारसरणी
भर देते. Âयामुळे यामÅये सखोलतेचा अभाव िदसून येतो. आधुिनक समाजामÅये झालेÐया
मूलभूत बदलांमधून हा िवचार सुł झाला. आधुिनकतावादाने पयाªवरणा¸या समÖया
िनमाªण केÐया, महायुĦासारखे सवªनाशाचे संकट जगासमोर उभे केले, माणसाची ±ूþता
अधोरेिखत केली, शहरीकरण-झोपडपĘी, बरोजगारी अशा समÖया िनमाªण केÐया,
संÖकृती-कला यां¸यावर बंधने लादली, समाजा¸या समÖया सोडवÁयात आधुिनकतावाद
अपयशी ठरला अशा अनेक कारणामुळे आधुिनकतावादाला िवरोध कłन उ°र-
आधुिनकतावाद िनमाªण झालेला आहे. munotes.in

Page 73

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
72 मराठी¸या ±ेýामÅयेही उ°र-आधुिनकतावादाचा ÿभाव दाखवता येतो. फँűी, सैराट, बबन
अशा मराठी िसनेमांचा िसनेसृĶीवरील ÿभाव, úामीण जीवनाकडे शहरी लोकांचे वाढते
आकषªण, शहरांमÅये मोठ्या हॉटेÐसमÅये थाटामाटाने वावरणारी चुलीवरील भाकरी, िविवध
ÿदेशांतील खाīपदाथª उपलÊध होणे हीसुĦा उ°र-आधुिनकतावादा¸या ÿभावाची
उदाहरणे Ìहणता येतील. सािहÂया¸या ±ेýात दिलत, úामीण, ľीवादी, आिदवासी या
वाđयीन चळवळéचे एकिवसाÓया शतकातील łप या ŀĶीने तपासून पाहता येते. या
वाđयÿवाहांचा आशय या काळात एकमेकांमÅये िमसळलेला िदसतो. ÿÂयेक चळवळीमÅये
िनमाªण झालेली ÿÖथािपत मानके, नेतृÂवाचे मूळ वगाªशी तुटलेले नाते उ°र-
आधुिनकतावादी सािहÂयामÅये मांडले गेलेले िदसते. ‘ÿितगामी’ या राकेश वानखेडे यां¸या
कादंबरीमधून ÿबोधन चळवळी¸या अपयशाचे आलेले िचýण या ŀĶीने बोलके आहे. सतीश
तांबे यांचा ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ हा कथासंúह आिण Âयातील याच शीषªकाची
कथाही संिम® संÖकृतीचे सूचन करणारी आहे. सािहÂयाची भाषा, ÿितमा, ÿतीके, łपके
यांचे बदललेले łप यातूनही उ°र-आधुिनकतावादात अËयासता येतो. मराठी वाđयामÅये
उ°र-आधुिनकतावादाचे पडसाद किवते¸या ±ेýात अिधक ÿमाणात िदसून येतात.
Âयानंतर कादंबरी आिण कथा या वाđयÿकारांमÅये हे पडसाद ÖपĶपणे अधोरेिखत करता
येतात. परंतु नाटक या वाđयÿकारावर उ°र-आधुिनकतावादाचा ÿभाव Âया मानाने कमी
िदसतो. याचे एक महßवाचे कारण नाटक हा वाđयÿकार Öवतंýतेपे±ा ÿे±क, ÿायोिगक
रंगभूमी, तांिýकता यांनी ÿभावीत होत असतो. Âयाचबरोबर ÂयामÅये नाटककार आिण
िदµदशªक हे दोन मु´य भूिमकेत असतात. यामुळे नाटका¸या łपाचा या दोÆही अंगांनी
वेगवेगळा िवचार करावा लागतो, जो कì अवघड असतो. या मयाªदांचा िवचार कłन पुढे
उ°र-आधुिनकतावादाची सुŁवात होÁयापासून¸या मराठी नाटकांचा आढावा घेतला आहे.
हा आढावा घेताना आधुिनकतावाद आिण उ°र-आधुिनकतावाद यां¸या सीमारेषेवर
असलेÐया नाटक-नाटककारांचाही िवचार मांडला आहे. काही नाटकांचा आधुिनक आिण
उ°र-आधुिनक अशा दोÆही ŀिĶकोणांतून िवचार करता येतो. काही कलाकृतéचा असा
िवचार करता येतो, ही गोĶ काही उ°र-आधुिनकतावादी अËयासकांनीही माÆय केलेली
आहे. मराठी नाटकांमÅये आधुिनकतावादाचा ÿभाव सुŁवाती¸या काळामÅये होता. नंतर
ÂयामÅये उ°र आधुिनकतावादाची वैिशĶ्ये उतरलेली िदसतात. उ°र-आधुिनकतावादाची
वैिशĶ्ये असलेली नाटके-नाटककार आिण कालखंड यांचा आढावा पुढीलÿमाणे घेता
येईल.
३.२ उ°र आधुिनक पूवª मराठी नाटक १९९०¸या आधी¸या काळातील अनेक नाटककार याही काळात लेखन करताना
िदसतात. १९९० नंतर नाटका¸या मांडणीत बदल होत गेले. यातील सहज ल±ात येणारा
बदल Ìहणजे या काळातील नाटके तीन अंकावłन दोन अंकावर आली. या काळातील
धकाधकì¸या जीवनाचा हा पåरणाम असावा. ÿे±कां¸या गितमान जीवनाचा िवचार कłन
अंक, ÿवेश नेमके व आटोपशीर झाले. लांबलचक संवादांचे आिण Öवगतांचे ÿमाण कमी
झाले. नेपÃय वाÖतववादी बनले. पाýां¸या मनाचा वेध घेÁयाचा ÿयÂन नाटककार कł
लागले. Óयावसाियक आिण ÿायोिगक नाटक असे वेगवेगळे ÿकार अधोरेिखत होत गेले.
नाटक हे मनोरंजन आिण जीवनदशªनासाठी आहे, याची जाणीव नाटककारांना होऊ munotes.in

Page 74

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
73 लागली. नÓया नाटककारांची फळी उदयास आलेली िदसते. जागितकìकरण, नवीन मूÐये,
चंगळवाद, अिÖतÂववाद यांचा ÿभाव नÓवद¸या दशकातील नाटकांवर पडलेला िदसतो. या
काळाचे िचýण या नाटकांमÅये झालेले िदसते. देवा¸या अिÖतÂवाला ÿij िवचारणारे
अिभराम भडकमकर यांचे 'ºयाचा Âयाचा ÿij', सजीव व मृत यां¸या सीमारेषेवर असलेÐया
पाýाचे िचýण करणारे डॉ. शेखर फणसळकर यांचे 'खेळीमेळी', लेखनÿिøयेिवषयी काही
सांगू पाहणारे िगरीश जोशी यांचे 'फायनल űाÉट', अÂयाधुिनक यंýिव²ानावर आधाåरत
ÿेमकथा रेखाटणारे रिसका जोशी, िमिलंद फाटक यांचे 'Óहाइट िलली आिण नाइट रायडर',
परेश मोकाशी यांचे 'मु. पो. बŌिबलवाडी', िकरण पोýेकर यांचे 'कळा या लागÐया िजवा'. डॉ.
समीर कुलकणê यांचे 'सोयरे सकळ' या अशा नाटककारांनी आिण नाटकांनी Óयावसाियक
रंगभूमीला वेगळेपण देÁयाचा यशÖवी ÿयÂन केला. Âयांनी आधुिनक नाटकां¸या
आशयामÅये मूलभूत बदल कłन Âयापे±ा नवीन िवषय आपÐया नाटकातून मांडले, हे
यातून सहज ल±ात येते. ÿताप फड यांनी िलिहलेले 'अनÆया' हे नाटक अलीकडे खूप
लोकिÿय झाले. अपंगाÂवर मात करणाöया कसरतीचे िचýण यात केले आहे.
मराठी नाट्य इितहासात जुÆया नाटकांचे पुनŁºजीवन करÁयाची दीघª परंपरा आढळते.
रंगभूमी ºया ºया वेळी संकटात आली, Âया Âया वेळी असे ÿयोग केले गेले. सुनील बव¥
यांनी राबिवलेला हब¥åरयमचा ÿयोग, चंþकांत कुलकणê यांनी महेश एलकुंचवार यां¸या
‘वाडा िचरेबंदीचे’ केलेले पुनŁºजीवन, याबरोबरच ‘ती फुलराणी’, ‘वö हाड चाललंय
लंडनला’, ‘हसवाफसवी’, ‘अलबÂया गलबÂया’, ‘शांतेचं काटª चालू आहे’ ही नाटके
पुनŁºजीवीत झाली. हे ÿयोग या नाटकापासून दूर गेलेÐया ÿे±काला पुÆहा नाटकाकडे
खेचून आणÁया¸या ÿयÂनाचे भाग होते. आधुिनक काळातील नाटकांचा आधार घेऊन
समकालीन ÿijां¸या अनुषंगाने नाट्याशय मांडÁयाचा ÿयÂन या नाटककारांनी केलेला
िदसतो. असा ÿयÂन सुनील बव¥ यांनी आपÐया ‘सुबक हब¥åरयम’ या नाट्यसंÖथेतफ¥ केला.
Âयामुळे काल¸या नाटकातील नाटकपणाची ओळख नवीन िपढीला झाली. मुĉनाट्य या
आगÑयावेगÑया łपातील 'दलपतिसंग येती गावा' आिण 'िशवाजी अंडरúाऊंड इन
भीमनगर मोहÐला' या नाटकांनी जनजागरणाचेही कायª केले. यातून नाटकांना एक वेगळी
लोकािभमुखता ÿाĮ झाली. या Óयावसाियक नाटकाला ÿे±कांनी उ°म ÿितसाद िदला.
उ°र आधुिनक कालखंड Ìहणजे १९९० नंतरचा कालखंड होय. सािहÂया¸या इितहासाचा
िवचार करत असताना हा कालखंड काटेकोरपणे मानता येत नाही. कारण या आधी¸या
कालखंडात लेखन करणारे अनेक नाटककार नÓवद नंतर¸या काळखंडातही लेखन
करताना िदसतात. उ°र आधुिनक काळाची वैिशĶ्ये ºयां¸या लेखनात िदसतात अशाच
लेखनाचा िवचार आपण इथे करणार आहोत. पण या लेखनाची पाĵªभूमी Ìहणून नÓवदपूवª
कालखंडातील नाटकांचा िवचार आपण सुŁवातीस कł.
‘बॅåरÖटर’ या जयवंत दळवी यां¸या नाटकामÅये पाIJाßय तßव²ानाने ÿभावीत झालेली
भौितक, शारीåरक सुखाचा आÖवाद सŏदयªपूणª रीतीने घेणारी Óयिĉरेखा नायका¸या łपात
भेटते. या नाटकातील आशय आधी Âयांनी कथेतून, नंतर कादंबरीतून आिण शेवटी या
नाटकातून मांडला. आधुिनक काळाने कलाÂमकतेचा आúह धłन जीवनात सŏदयªपूणªतेला
ÿाधाÆय िदले. Âयावर हे नाटक भाÕय करते. Âयाचबरोबर या जीवनातील मयाªदा, संघषªही
सूिचत करते. ‘सूयाªÖत’ या राजकìय नाटकामÅये दळवéनी बदलÂया राजकìय मूÐयांचे munotes.in

Page 75

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
74 आिण Âयातून घडणाö या शोकांितकेचे िचýण केले आहे. ‘सािवýी’ या नाटकातून Âयांनी
नोकरी करणाö या िľयां¸या समÖया मांडलेÐया आहेत. ‘नातीगोती’ या नाटकातून Âयांनी
मÅयमवगêय कुटुंबाचे िचýण केले आहे. ‘पयाªय’ या नाटकातून Âयांनी आधुिनक संदभाªतील
सासू-सून यां¸यातील संघषª दाखवला आहे. ‘पुŁष’ या नाटकामधून Âयांनी पैसा आिण
स°े¸या जोरावर केलेÐया बलाÂकाराचा सामना एक अबला धाडसाने कशी करते, ते
दाखवले आहे. थोड³यात, जयवंत दळवी यांचे नाटक आशया¸या ŀĶीने आधुिनकतावाद
आिण उ°र-आधुिनकतावाद यां¸या सीमारेषेवर वावरताना िदसतात.
Óयंकटेश माडगूळकरांचे ‘पित गेले गं काठेवाडी’ हे नाटक लोककथेवर आधारलेले आहे. या
नाटकाची ÿायोिगकता महßवाची ठरली. रंगभूषा, वेशभूषा, संगीत यांचे वेगळेपण या
नाटकातून जाणवते. माडगूळकरां¸या ‘तू वेडा कुंभार’ या नाटकामÅये यंýसंÖकृती आिण
जुनी úामीण संÖकृती यांचा संघषª मांडÁयात आलेला आहे. ‘अ®ूंची झाली फुले’ या
नाटकामÅये वसंत कानेटकरांनी महानगरातील िश±णाची पाĵªभूमी आधाराला घेतलेली
िदसते. ‘मला काही सांगायचंय’ या नाटकामÅये Âयांनी Æयायालयीन वातावरण िचिýत
केलेले िदसते. Âयांचे ‘सूयाªची िपÐले’ हे नाटक राजकìय Öवłपाचे असून यामÅये शहरी
जीवनाची पाĵªभूमी िदसते. ‘पंखांना ओढ पावलांची’ हे Âयांचे नाटक ľीजीवनाची
शोकांितका मांडणारे आहे. आपÐया चाळीस वषा«¸या लेखन कारिकदêत Âयांनी सुमारे
पंचेचाळीस नाटके िलिहली. समाजसुधारक महषê अÁणासाहेब कव¥, गाियका िहराबाई
पेडणेकर, इितहाससंशोधक राजवाडे, बालकवी, बाबा आमटे यां¸या उ°ुंग Óयिĉरेखा
Âयांनी आपÐया नाटकांमधून मांडÐया. आधुिनकतावादा¸या अंगाने िवचार करता
आधुिनकतेचे अनेक पैलू Âयांनी आपÐया नाटकांमधून मांडलेले आहेत.
िवजय त¤डुलकर यां¸या ‘गृहÖथ’, ‘®ीमंत’, ‘मधÐया िभंती’, ‘माणूस नावाचे बेट’, ‘घाशीराम
कोतवाल’, ‘अशी पाखरे येती’ या नाटकांमधून मÅयमवगêय जािणवांचे िचýण आलेले आहे.
यातून Âयांनी कौटुंिबक नातेसंबंधांचा वेध घेतलेला आहे. आधुिनकतावादाने घालून िदलेली
नैितक मूÐये नाकाłन वाÖतवावर आधाåरत नाट्याशय Âयांनी आपÐया या नाटकातून
मांडलेला िदसतो. मÅयमवगêय ľी-पुŁष संबंधिवषयक नैितक ÿijांची मांडणी, पारंपåरक
आिण आधुिनक ľी, दिलत आिण सवणª यां¸या लµनाचा संदभª, िľयांची समल§िगकता,
ľीदेह िवøìचा ÿij या िवषयाला Âयांनी हात घातलेला िदसतो. या अथाªने ते उ°र-
आधुिनकतावादा¸या आशयाला िभडताना िदसतात.
‘चैýवेल’ (१९७९), ‘संकेत मीलनाचा’ (१९८२), ‘कुणीतरी आहे ितथे’ (१९९०), ‘ती
वेळच तशी होती’ (१९९०) ही सुरेख खरे यांची महßवपूणª नाटके आहे. यातील ‘संकेत
मीलनाचा’ (१९८२) या नाटकामÅये रचनातंý आिण नाट्यपåरमाण यांचे वेगळेपण ल±ात
येते. नाजूक, कौटुंिबक िवषयांवरील काहीशी भडक मांडणी Âयांनी आपÐया नाटकांमधून
केलेली िदसते. अ¸युत वझे यांनी नाटकाची भाषा बöयाच ÿमाणात बदलली. पारंपåरक
नाट्यभाषेला Âयांनी छेद िदला. शÊद, शÊदांचा øम, वा³यांची रचना, िøयापदे यांचा वेगळा
वापर Âयां¸या लेखनामÅये िदसतो. Âयां¸या नाटकांमÅये Âयामुळे दुबōधता आलेली िदसते.
अ¸युत वझे यांची ‘चल रे भोपÑया टुणुक टुणुक’, ‘सोफा कम बेड’, ‘सायसाखर’ ही नाटके
महßवपूणª आहेत. तर ÿशांत दळवी यांनी आपÐया 'चारचौघी' आिण 'Åयानीमनी' या
नाटकातून ľीजािणवांचे आिण ľीसंवेदनांचे वेगळेपण मांडले. या नाटकातून Âयांनी munotes.in

Page 76

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
75 पारंपåरकते¸या िवरोधातला ľीचा संघषª मांडला आहे. 'Åयानीमनी' या नाटकात िनपुिýक
ľीचे आभासी िचý Âयांनी ÿभावीपणे दशªवले आहे. ‘डटê अपॉइÆटम¤ट’ या नाटकामधून
Âयांनी बदलेली कौटुंिबक मूÐये आिण Âयांचा सामना करताना उद्ÅवÖत होणारे कुटुंब
िचिýत केलेले आहे. हे नाटक ÖपĶपणे आधुिनक िवचारां¸या संकेतांना नाकारताना िदसते.
नÓवदो°र कालखंडा¸या पूवêपासून ते २१ Óया शतकापय«त रÂनाकर मतकरी यांचे
नाट्यलेखन सुł आहे. रÂनाकर मतकरी यांनी महािवīालयीन जीवनातील
नाट्यÖपध¥साठी Ìहणून सुŁवाती¸या काळात नाट्यलेखन केले. १९८० ते १९९० या
काळात मतकरी यांची जवळजवळ १२ नाटके रंगभूमीवर आली. ‘अĵमेध’ (१९८०), दुभंग
(१९८१), ‘माझं काय चुकलं?’ (१९८१), ‘Öपशª अमृताचा’ (१९८२), ‘खोल खोल पाणी’
(१९८३), ‘वटवट सािवýी’ (१९८४), ‘स°ांध’ (१९८६) ही Âयांची या काळातील
महßवाची नाटके. ‘िवठो रखुमाय’ या नाटकावर लोककथेचा ÿभाव आहे. ‘अĵमेध’ या
नाटकामधून काहीशा उ¸चĂू जािणवांचे दशªन घडते. ‘अिµनिदÓय’ या नाटकामÅये
हòंडाबळीची समÖया Âयांनी मांडलेली आहे. ‘खोल खोल पाणी’ या नाटकामधून Âयांनी
पौगंडावÖथेतील मुला¸या मनात असलेÐया ľी-पुŁष नाÂयासंबंधी¸या वैचाåरक बदलांचे
दशªन घडवले आहे. Âयां¸या अनेक नाटकांना महानगरांची पाĵªभूमी लाभलेली िदसते.
िविवधता आिण िवपुलता ही गुणवैिशĶ्ये कानेटकरांनंतर रÂनाकर मतकरी यां¸या नाटकात
िदसतात. 'घर ितघांचं हवं', 'खोल खोल पाणी', 'आरÁयक' आिण 'गांधीजी : अंितम पवª' ही
Âयांची काही उÐलेखनीय नाटके आहेत. रÂनाकर मतकरी यांनी जवळपास ३५ नाटकांचे
लेखन केलेले आहे. जे. बी. िÿÖटले या परदेशी नाटककारा¸या ‘टाइम Èले’ या तंýाचा वापर
कłन Âयांनी िलिहलेले ‘वतुªळाचे दुसरे टोक’ हे नाटक महßवपूणª आहे. Âयांचे ‘आरÁयक’ हे
नाटक पुराणकथा िकंवा िमथकां¸या आधाराने मांडलेले आिण नवा नाट्यानुभव देणारे
महßवपूणª नाटक आहे. ‘लोककथा ७८’ (१९७९) हे नाट्यलेखना¸या ÿिøये¸या संदभाªत
असलेले अगदी वेगÑया Öवłपाचे नाटक आहे. नाटकाचे िवषय, नाटकाचा आकृितबंध,
Óयिĉरेखा यां¸या बाबतीत वेगळेपण राखÁयाचा ते ÿयÂन या नाटकातून करताना िदसतात.
नाट्यसंिहतेतील संवादापलीकडचे समाजदशªन Âयां¸या नाटकातून घडते.
राजकìय िवचारांनी ÿेåरत होऊन नाटक िलिहणाöयांमÅये गो. पु. देशपांडे यांचे नाव
महßवपूणª आहे. ‘उद्ÅवÖत धमªशाळा’ हे Âयांचे नाटक एका िविशĶ िवचारसरणीवर िनķा
असणाöया आिण Âयाचा ÿचार-ÿसार करणाö या ®ीधर िवĵनाथ कुलकणê नावा¸या
ÿाÅयापका¸या जीवनकहाणीवर आधारलेले आहे. आधुिनक कालखंडातील बदललेले
राजकारण, Âयातून झालेली मूÐयांची घसरण, स°ेचा दुŁपयोग अशा अनेक गोĶéवर हे
नाटक भाÕय करते. ‘मामका: पांडवाIJैव’ (१९८९), ‘एक वाजून गेला आहे’ (१९८९),
‘अंधार याýा’ आिण ‘िवÕणुगुĮ चाण³य’ (१९९४) ही Âयांची आणखी काही महßवाची
नाटके. नाटका¸या माÅयमातून राजकìय िवचार-जािणवा यांचा ते गंभीरपणे िवचार करताना
िदसतात.
आधुिनक जगाने दिलत, उपेि±त यां¸या समÖया मांडÐया. परंतु āाĺण वगाªमÅयेही काही
उपेि±त, अÖपृÔय āाĺण वगª आहेत, यांची जाणीव २१ Óया शतकातील काही
नाटकाकारांनी कłन देÁयाचा ÿयÂन केला. ÂयामÅये ÿेमानंद गºवी यांचे नाव महßवपूणª
आहे. Âयां¸या ‘िकरवंत’ या नाटकामÅये āाĺण वगाªतील उपेि±त आिण दिलत मानÐया munotes.in

Page 77

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
76 जाणाöया िकरवंतांचे जीवनदशªन घडवले आहे. ‘आंबेडकर आिण गांधी’ या नाटकामधून
Âयांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण म. गांधी यां¸यामधील वैचाåरक ŀिĶकोणाचा फरक
अधोरेिखत केलेला आहे. यातील िवदूषकाची भूिमका िवशेष महßवपूणª आहे. यातून
नाटककाराने आपली भूिमका मांडलेली िदसते. दिलत नाटकांचा आशय गºवéनी अिधक
Óयापक बनवलेला िदसतो. ‘देवनवरी’ हे नाटक देवदासी ÿथेची समÖया मांडणारे आहे.
‘तनमाजोरी’ (१९८५) या नाटकामÅये Âयांनी वेठिबगारांचे भयावह वाÖतव मांडले आहे.
यां¸यानंतर महेश एलकुंचवार यांचे नाव हे ÿायोिगक मराठी नाटककारांमधले महßवाचे
नाव. ‘गाबō’ या नाटकामÅये Âयांनी एकाच ľीकडे वेगवेगÑया पुŁषांचा पाहÁयाचा ŀिĶकोण
आिण Âयातून घडणारी शोकांितका मांडलेली आहे. ‘वासनाकांड’, ‘सोनाटा’, ‘पाटê’, ‘वाडा
िचरेबंदी’, ‘मµन मÑयाकाठी’ आिण ‘युगाÆत’ हे या नाटकाचे पुढचे दोन भाग. बदललेली
मूÐये, Âयातून िनमाªण होणारा सूàम संघषª, जुÆया मूÐयांची िचिकÂसा, नÓया मूÐयांची
मांडणी असे दुहेरी कायª, उ¸च मÅयमवगêय लोकांचे बेगडी Öवłप, दोन िपढ्यां¸या
िवचारांमÅये होणारे संøमण इ. िवषय Âयां¸या नाटकातून येतात. िवषया¸या ŀĶीने नवमूÐय
मांडÁयाचा ÿयÂन Âयांची नाटके करताना िदसतात.
अनील बव¥ हे साÌयवादाने ÿभावीत असलेले नाटककार आहेत. ‘हमीदाबाईची कोठी’ हे
Âयांचे नाटक महानगरातील कोठीचे बदललेले Öवłप मांडते. ‘पुýकामेĶी’ या नाटकामÅये
Âयांनी गभाªशय भाड्याने घेÁयाची (टेÖट ट्युब बेबी) महानगरातील नवी पĦत मांडली आहे.
महानगरातील नवी नैितकता यातून अधोरेिखत करÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केलेला िदसतो.
‘थँ³यू िमÖटर µलाड’ या Âयां¸या नाटकामÅये ÖवातंÞयपूवª आिण ÖवातंÞयो°र काळाचे
िचýण येते. न±लवादाची पाĵªभूमी या नाटकाला लाभलेली आहे. µलाड¸या łपाने
øूरतेमÅये दडलेÐया एका ÿेमळ, भाविनक Óयĉìचे रेखाटन हे नाटक करताना िदसते.
मानिसक पåरवतªना¸या ŀĶीने या नाटकामÅये आलेले नाट्य महßवपूणª आहे. साÌयवादाचा
ÿभाव हे बव¥ यांचे वैिशĶ्य यातून जाणवते.
हे काही महßवाचे नाटककार या कालखंडात लेखन करताना िदसतात. आधुिनक
सामािजक जीवनाचा पैस Âयांनी यातून मांडला आहे. आशय आिण शैली या दोÆही बाबतीत
ही नाटके वेगळी ठरतात. यानंतर काळा¸या पुढ¸या टÈÈयावरील नाटकाचा िवचार आपण
इथे करणार आहोत.
३.३ उ°र आधुिनक मराठी नाटक या नÓवदो°र काळात नाट्य±ेýात योगदान देणाöया महßवपूणª नाटककारांचा थोड³यात
पåरचय पुढीलÿमाणे कłन घेता येईल.
मकरंद साठे:
मकरंद साठे Âयांचे ‘चारशे कोटी िवसरभोळे’ हे नाटक मा³सªवादी आहे. Âयानंतर ‘सूयª
पािहलेला माणूस’, ‘चौक’, ‘गोळायुग’, ‘दलपतिसंग येती गावा’, ‘ते पुढे गेले’ या नाटकांमधून
Âयांनी राजकìय-सामािजक िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे. या नाटकातून Âयांनी
शेतकöयां¸या आÂमहÂयांना कारणीभूत ठरणारी राजकìय पåरिÖथती यावर भाÕय केले आहे. munotes.in

Page 78

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
77 अÂयंत गंभीर आिण िवचारÿवृ° करणाöया या नाटकाने वैचाåरक नाट्या¸या ±ेýात एक नवे
युग िनमाªण केले. आधुिनक राजकìय वातावरणाने िनमाªण केलेÐया शेतकöयां¸या समÖया
यातून मांडÐया आहेत. आधुिनक काळातील राजकìय पåरिÖथतीने िनमाªण केलेÐया
समÖयांवर भाÕय करतानाच हे नाटक Âयामागील िवचारÓयवÖथेबĥल साशंकताही िनमाªण
करते. यािशवाय ‘सापÂनेकरांचे मूल’, ‘रोमन साăाºयाची पडझड’, ‘गंगाधर सुंदरी’,
‘गोळायुग डॉटकॉम’, ‘ठŌÊया’ ही मकरंद साठे यांची महßवपूणª नाटके आहेत. या नाटकां¸या
नावामÅयेच नवीनता आिण िविवधता दडलेली आहे. मानवी जीवनातील िवसंगती, वैिचÞय,
िवरोधाभास, अगितकता यांचे िचýण Âयां¸या नाटकांमधून येते. ‘सूयª पािहलेला माणूस’ हे
साठ¤चे नाटक सॉøेिटस यां¸या जीवनावर आधारलेले आहे. भवतालचे सामािजक,
राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक वाÖतव कलाÂमक पĦतीने नाट्यशयातून मांडÁयाचा ÿयÂन
Âयांनी केला आहे. मकरंद साठे यांनी महानगरीय जीवनातील अंतगªत ताणेबाणे ÿतीकाÂमक
Öवłपात आपÐया नाटकातून मांडलेले आहेत.
चेतन दातार:
‘चंþपूर¸या जंगलात’ हे चेतन दातार यांचे एक महßवाचे नाटक. या नाटकातून एड्सचा
िवषय Âयांनी मांडला आहे. Âयांनी आपÐया नाटकांमधून देवदासी ÿथा, समल§िगकता, एड्स
अशा संवेदनशील िवषयांवर लेखन केले आहे. ‘एक माधव बाग’ या नाटकामधून Âयांनी
समल§िगकते¸या िवषयाला हात घातला आहे. एका समिलंगी तŁणाचे ल§िगकतेबĥचे िवचार
या नाटतातील आईला िलिहलेÐया पýातून Óयĉ झाले आहेत. चेतन दातार यांनी अनेक
जमªन-इंúजी नाटकांचा मराठीमÅये अनुवादही केला आहे. यािशवाय ‘आरÁय िकरणं’ (मूळ
िहंदी लेखक -वसंत देव), ‘मÖताना रामपुरी ऊफª छÈपन छुरी’ (िहंदी, मूळ āे´तचे Three
Penny Opera ), ‘कॉटन ५६ (मूळ इंúजी, लेखक - रामू रामनाथन), ‘जंगल म¤ मंगल,
(Midsummer’s Night Dreams वरचा राजकìय फासª), ‘पॉिलएÖटर ८४’ (मूळ इंúजी,
लेखक - रामू रामनाथन), ‘म§ भी सुपरमॅन’(मूळ जमªन-इंúजी), ‘मागोवा’ (सहलेखक - राजीव
नाईक) ‘िगरीबाला’, ‘माता िहिडंबा’, ‘राधा वजा रानडे’, ‘सावÐया’ ही Âयांची महßवाची
नाटके आहेत. (संदभª- िविकपीिडया) ‘आिवÕकार’ या नाट्यसंÖथे¸या आधारÖतंभामÅये
Âयांचे योगदान महßवपूणª ठरले. ‘अचानक’ हे Âयांचे शेवटचे Óयावसाियक नाटक ठरले.
Âयांनी सुमारे २५ Öविलिखत आिण łपांतåरत नाटकांचे िदµदशªनही केलेले आहे.
राजीव नाईक:
‘या साठेचं काय करायचं’, ‘सांधा’ (१९९०) ही राजीव नाईक यांची महßवाची नाटके.
शे³सिपअर¸या ‘ए िमडसमर नाईटस् űीम’ या नाटकाचे łपांतर Âयांनी ‘ऐन वसंतात अÅयाª
राýी’ या नावाने केले. बालकवé¸या किवतेचा मनोहर वापर Âयांनी या łपांतरामÅये केलेला
आहे. ÿेम ही या नाटकाची मÅयवतê संकÐपना आहे. नाटक या माÅयमा¸या अिधकािधक
श³यतां¸या संदभाªत ÿयोग करÁयाचा ÿयÂन करणारे हे महßवाचे łपांतåरत नाटक Ìहणावे
लागेल. ‘अनाहत’ (१९८४), ‘अखेरचं पवª’ (१९९२) आिण ‘जातक-नाटक’ (२०००) ही
Âयांची िमथकांवर आधाåरत अशी नाटके आहेत. ही नाटके ‘सततची नाटके’ यामÅये
संúिहत आहेत. यातील ‘अनाहत’ ऋµवेदातÐया तीन संवादांवर, ‘अखेरचं पवª’
महाभारतावर, तर ‘जातक-नाटक’ दुगाªबाई भागवतांनी "पैस "मधÐया 'आसÆनमरण काळी munotes.in

Page 79

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
78 राणी' Ļा लिलतलेखात ºयांबĥल िलिहलं आहे Âया अिजंठ्यातÐया दोन िभि°िचýांचा मूळ
आधार असलेÐया जातक-कथांवर आधाåरत आहेत. (संदभª- िविकपीिडया)
जयंत पवार:
नÓवदो°र काळापासून लेखन करणारे जयंत पवार हे एकिवसाÓया शतकातील एक महßवाचे
नाटककार आहेत. Âयांचे 'अधांतर' हे नाटक १९९८ साली रंगमंचावर आले. दीघªकाळ
चाललेÐया िगरणी संपानंतर उद्ÅवÖत झालेÐया एका कामगार कुटुंबाचे भेदक दशªन हे
नाटक घडवते. ®िमकांचा संपूणª समाज, Âयांची संÖकृती या नाटकातून मांडली आहे.
भयावह वाÖतवाचे जशास जसे दशªन हे नाटक घडवते. 'काय ड¤जर वारा सुटलाय',
'ट¤गश¤¸या ÖवÈनात ůेन', 'माझं घर' अशी आणखी काही नाटकेही जयंत पवारांनी िलिहली.
जयंत पवार हे ‘अधांतर’, ‘वंश’, ‘माझं घर’, ‘नटरंग’ या नाटकांसाठी अिधक ÿिसĦ आहेत.
‘अधांतर’ हे Âयांचे िवशेष लोकिÿय झालेले नाटक. या नाटकातून Âयांनी मÅयमवगêय
कुटुंबातील संघषª मांडलेला आहे. उद्ÅवÖत होणारे कुटुंब, कुटुंब आिण बाĻ जीवनातील
ताण यातून िचिýत झाला आहे.
सतीश आळेकर:
सतीश आळेकर हे एकिवसाÓया शतकातील महßवाचे ÿायोिगक नाटककार आहेत. Âयां¸या
‘महािनवाªण’ या नाटकातील भाऊराव मरणानंतर आपÐयाच जगÁयाचे आ´यान मांडतो. या
नाटकाचा आशय मानवी जीवनाची अथªशूÆयता मांडणारा आहे. अितवाÖतववादाचा ÿभाव
या नाटकावर जाणवतो. यातील भाऊराव आपÐयाच जीवनाचे आ´यान सांगतो. ‘बेगम बव¥’
हे नाटक आरशातले िकंवा मनातले नाटक आहे, असा या नाटकाचा उÐलेख िव. भा.
देशपांडे करतात. ‘शिनवार-रिववार’ या Âयां¸या नाटकामÅये औīोिगकìकरणाचे संदभª
आलेले आहेत. पÂनी-पती यांना मूल नसÐयाने Âयांचे बनणारे भाविवĵ यातून साकार झाले
आहे. ‘अितरेकì’ या नाटकामÅये एक मÅयमवगêय कुटुंबातील कताª पुŁष आपला मुलगा
अितरेकì झाला तर काय होईल, याचे फायदे कसे घेतले जाऊ शकतील, याचा िवचार
करतो.
शफाअत खान:
शफाअत खान हे आधुिनक मराठी नाटककार, नाट्यिदµदशªक, नाट्यÿिश±क Ìहणून
लोकिÿय आहेत. िवषÁणगभª सुखािÂमक हा नाट्यÿकार Âयांनी अिधक ÿमाणात
हाताळलेला िदसतो. ‘मुंबईचे कावळे’ (१९७६) हे Âयांचे पिहले लोकिÿय नाटक. यातून
ÿखर सामािजक-राजकìय वाÖतव Âयांनी मांडले आहे. मुंबईतील धािमªक दंगली,
राजकारणातील नैितक मूÐयांची घसरण यांचे िचýण यात आले आहे. यांचे ‘रािहले दूर घर
माझे’ हे नाटक दंगलéचा िवषय थेटपणे मांडते. पािकÖतानातील लाहोरमधील िहंदूं¸या घरी
राहणाöया मुिÖलम कुटुंबातील øूरता आिण मानवता यांचे िचýण करणारे हे नाटक आहे.
िहंदू-मुÖलीम संघषाª¸या पाĵªभूमीवर वावरणारे हे नाटक शेवटी मानवतेचा संदेश देऊन
जाते. यांनी ‘भूिमतीचा फासª’ (१९८८) या आपÐया ÿायोिगक नाटकामधून नÓया युगातील
पेचÿसंगांना सामोरे जाताना¸या जािणवा Óयĉ केÐया. नवी नाट्यशैली आिण रंगशैलीचा
वेध हे नाटक घेताना िदसते. ‘शोभायाýा’ (२०००) या नाटकातूनही Âयांनी munotes.in

Page 80

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
79 समाजजीवनातील िहंसा, ĂĶाचार, खालावलेली नैितकता यांचे दाहक िचýण केलेले आहे.
‘भूिमतीचा फासª’, ‘िकÖसे भाग १ व २’ ही Âयां¸या महßवा¸या नाट्यकृती आहेत. Âयांची
लेखनशैली ितरकस, बोचरी, औपरोिधक, उपहासाÂमक अशा ÿकारची आहे. सामािजक
समÖयांचे िजवंत िचýण आिण मूÐयाÂमक िवचार हा Âयां¸या नाटकांचा Öथाियभाव आहे.
ÿाजĉ देशमुख:
एकिवसाÓया शतकातील ®ेķ नाटक Ìहणून ÿाजĉ देशमुखिलिखत 'देवबाभळी' या
नाटकाचा उÐलेख करावा लागेल. २२ िडस¤बर २०१७ रोजी हे नाटक रंगमंचावर आले.
दोन िľयां¸या Óयथांचे िचýण या नाटकामÅये आले आहे. यातील एक ľी तुकारामांची
बायको 'आवली’ आहे, तर दुसरी ľी ®ीकृÕणाची 'रखुमाय' आहे. या नाटकामÅये
संगीतीकेचा वापर केलेला आहे. यातून ÿे±कांना परंपरा आिण ÿगती यांतून िमळणारा
आनंद आिण दु:ख यांचा अनुभव हे नाटक देते. आजची मुĉ ľी आिण बंधनातली ľी यांचे
ÿितिनिधÂव करणारे हे नाटक वाटते. इतके सवªगुणसंपÆन आिण मनोरÌय नाटक मागील
अनेक वषा«त Óयावसाियक रंगमंचावर आले नÓहते.
धमªकìतê सुमंत:
‘चाł-आरो’, ‘पाणी’, ‘गेली एकवीस वष¥’, ‘नाटक नको’ ही धमªकìतê सुमंत यांची महßवाची
नाटके. िवचार कł पाहणारा आिण िवचारÿवृ° करणारा नाटककार Ìहणून या नाटकाने
सुमंत यांना ओळख िमळवून िदली. दोन ÿेिमकांमधील िकंवा एकý राहणाöया ľी-
पुŁषांमधील संवाद असे या नाटकाचे Öवłप आहे. एकिवसाÓया शतकातील
नाटककारां¸या िपढीतील ते एक महßवाचे नाटककार आहेत. २०१२ साली Âयांना युवा
सािहÂय अकादमी या पुरÖकाराने सÆमािनत करÁयात आले. उ°र आधुिनकतावादाची
वैिशĶ्ये आपÐया नाटकामधून आिवÕकृत करणाöया नाटककारांमÅये हे एक महßवाचे नाव
आहे. आधुिनक नाटकांनी ÿÖथािपत केलेÐया नाटकां¸या आशयापे±ा वेगळी वाट सुमंत
यांची नाटके शोधताना िदसतात.
मनिÖवनी लता रवéþ:
एकिवसाÓया शतकातील आणखी एक महßवा¸या नाटककार Ìहणून मनिÖवनी लता रवéþ
यां¸याकडे पाहावे लागते. नाटककार, अिभनेýी, िदµदशªक Ìहणून Âयांनी काम पािहले आहे.
पुणे िवīापीठा¸या लिलत कला क¤þातून Âयांनी नाट्याचे िश±ण घेतले. Âयानंतर
दूरिचýवाणी, िचýपट यासाठी संवादलेखन, पटकथा-लेखन, मािलकालेखन यामÅयेही
Âयांनी कायª केले आहे. ‘िसगारेट्स’ या नाटकातून आज¸या तŁण िपढीची बदलती
जीवनमूÐये, ल§िगक भावनांकडे Âयांचा िवचारपूवªक पाहÁयाचा ŀिĶकोण, ÿÂय± चुकांमधून
सुधारत जाÁयाची वृ°ी यांचे सूचन मनÖवीनी यांनी केलेले आहे. यातून Âयांनी घडवलेले
२१ Óया शतकातील तŁण िपढी¸या नातेसंबंधांमधील ±णभंगुरतेचे दशªन आचंिबत करणारे
आहे. यामÅये िनवडलेले शÊद आिण अनुभवांची बेधडक मांडणी यामुळे हे नाटक मनिÖवनी
लता रवéþ यां¸या अÆय नाटकांÿमाणेच अÖसल वाटते. Âयांना युवा सािहÂय अकादमी या
पुरÖकाराने सÆमािनत करÁयात आले आहे. ‘अलिवदा’, ‘मा»या वाटणéचं खरंखुरं’,
‘एकमेकात’, ‘लख लख चंदेरी’, ‘डावीकडून चौथी िबिÐडंग’ ही Âयांची आणखी काही munotes.in

Page 81

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
80 महßवाची नाटके आहेत. ľी-पुŁष नाÂयामधील ल§िगकते¸या, िलंगभावा¸या राजकारणाचं
भान Âयां¸या नाटकातून Óयĉ होते.
आशुतोष पोतदार:
बदलÂया सामािजक आिण सांÖकृितक जीवनाचे भान देणारे नाटककार Ìहणून आशुतोष
पोतदार यांना ओळखले जाते. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ हे Âयांचे नाटक उ°र
आधुिनकतावादाचा आशय िचिýत करणारे आहे. हे नाटक Ìहणजे ‘एकच Èयाला’ या राम
गणेश गडकरी यां¸या नाटकाचे पुनरªचन आहे. ‘एकच Èयाला’ या नाटका¸या चौÃया
अंका¸या पिहÐया ÿवेशापासून या नाटकाची सुŁवात होते. या नाटकातून एकच Èयाला
नाटकातील ÿसंग, पåरिÖथती, कालखंड यांचेही दशªन घडते. Âयाचबरोबर या नाटका¸या
आशयाचे आज¸या समकाळातील बदलते संदभªही हे नाटक सूिचत करते. नाटका¸या
±ेýातील हा एक वेगळा ÿयोग Ìहणून पोतदार यांचे हे लेखन महßवाचे ठरते.
यािशवाय म. िभ. िचटणीस, िव. तु. जाधव, नामदेव Óहटकर, मा. का. कारंडे, िभ. िश. िशंदे,
टे³सास गायकवाड, कमलाकर डहाट, अŁणकुमार इंगळे, रामनाथ चÓहाण, ÿकाश
िýभुवन, łÖतुम अचलखांब, हेमंत खोāागडे, ÿेमानंद गºवी, द°ा भगत या दिलत
नाटककारांनीही आपÐया जीवनानुभवाला नाट्य±ेýामÅये आणले. आपÐया नाटकांमधून
Âयांनी दिलतां¸या जीवनजािणवा, ÂयामÅये काळानुłप झालेले बदल, Âयांचा संघषª, Âयाचे
बदलते łप यांचे िचýण केलेले िदसते.
इ. स. २००० नंतर¸या नाटकांमÅये संजय नाव¥कर, भरत जाधव आिण संतोष पवार या
तीन युवा नाटककारांनी मु´य ÿवाहातील रंगमंचावर आपला िवशेष ठसा उमटवला.
Âयां¸यामुळे महािवīालयीन ÿे±क फार मोठ्या सं´येने Óयावसाियक नाटकांकडे वळला.
'यदाकदािचत', 'ऑल द बेÖट' आिण 'सही रे सही' ही Âयांची िवशेष उÐलेखनीय नाटके.
'यदा कदािचत' या नाटकामÅये रामायण व महाभारत यांचे हाÖयÖफोटक िम®ण आले आहे.
'ऑल द बेÖट' या नाटकामÅये अपंगÂवाचा हसतहसत सामना करणाöया पाýाचे िचýण
आले आहे. 'सही रे सही' या नाटकामÅये लोटपोट हसवणारी जादुई पाýे िदसतात.
'छापाकाटा' या इरावती किणªक यां¸या नाटकामÅये वैिशĶ्यपूणªता आहे. आज¸या
काळातील आई-मुली¸या नातेसंबंधांवर हे नाटक ÿकाश टाकते. मनिÖवनी लता रवéþ
आिण मधुगंधा कुलकणê यांनी 'अमर फोटो Öटुिडओ' आिण 'लµनकÐलोळ' ही वेगळी नाटकं
Óयावसाियक रंगभूमीला िदली.
कोरोना काळात नाट्यवाङ् मय कमी ÿमाणात िलिहले गेले. अशाही काळात छोट्या
पडīावरचा ऑनलाइन नाट्यािवÕकार सुनील बव¥ व Ńषीकेश जोशी यांनी सादर केला, तो
ÿभावी होता. या काळातील ÿ. ल. मयेकर हे एक ÿमुख नाटककार आहेत. यांनी
‘अिµनपंख’ (१९८६), ‘रातराणी’ (१९८७), ‘दीपÖतंभ’ (१९८८), ‘रमले मी’ (१९८९),
‘सवाल अंधाराचा’ ही महßवाची नाटके िलिहली. अशोक पाटोळे यांनी या काळात ‘डाऊन
िवथ द फेिÖटÓहल’, ‘आई åरटायर होते’ आिण ‘तांदूळ िनवडता िनवडता’ ही महßवाची
नाटके िलिहली. २१ Óया शतकातील काही नाटककार नÓवदो°र काळापासून लेखन
करताना िदसतात. Âयां¸या लेखनात २१ Óया शतकात बराच बदल झाÐयाचे जाणवते. munotes.in

Page 82

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
81 ‘काय ड¤जर वारा सुटलाय’, ‘िमý’, ‘गांधी िवŁĦ गांधी’, ‘सÂयशोधक’, ‘चाहóल’, ‘देहभान’,
‘युटनª’, ‘डॉ³टर तुÌहीसुĦा’, ‘ते पुढे गेले’, ‘ढोल ताशे’, ‘चारचौघी’, ‘िसगारेट्स’, ‘चौक’ ही
या काळातील काही महßवाची नाटके आहेत. ‘पुÆहा सही रे सही’, ‘ऑल िद बेÖट– 2’, ‘एका
लµनाची पुढची गोĶ’ असे काही आधी¸या नाटकाचे दुसरे भागही या काळात िलिहले गेले.
‘के िदल अभी भरा नही’ (शेखर ढवळीकर), ‘साखर खाÐलेला माणूस’ (िवīासागर
अÅयापक), ‘िसगारेट्स’ (मनिÖवनी लता रवीÆþ), ‘परफे³ट िमसमॅच’ (िहमांशु Öमातª) या
नाटकां¸या माÅयमातून नाटककारांनी Âयां¸या काळावर ÿितिøया देÁयाचा ÿयÂन केलेला
िदसतो. ‘समाजÖवाÖथ’, ‘सÂयशोधक’, ‘हवे पंख नवे’ ही चåरýाÂमक ÿभावळीत मोडणारी
या कालखंडातील तीन महßवाची नाटके. यातून अनुøमे र. धŌ. कव¥, म. फुले आिण डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचार व कायाªची मांडणी केली. Ļा नाटकांचे Öवłप
चåरýाÂमक असÐयामुळे रंगमंचीय अवकाशा¸या मयाªदा व नाटकांचे चåरýाÂमक Öवłप
Ļामुळे नाटका¸या मांडणीला मयाªदा आलेÐया िदसतात. अतुल पेठे यांनी ‘समाजÖवाÖथ’
आिण ‘सÂयशोधक’ या नाटकां¸या िनिम°ाने केलेले ÿयोग आिण मेहनत ही िनिIJतच मोठी
होती. Óयावसाियकतेचे ÿाबÐय असलेÐया काळात असे चौकटीबाहेरचे िवषय मांडÁयासाठी
Âयांनी केलेले धाåरĶ महßवाचे आहे. अतुल पेठे आिण ÿेमानंद गºवी यांनी ते वेळोवेळी
दाखिवले आहे. या काळात काही नाटककारांनी चारचौघात चिचªÐया न जाणाö या ल§िगक
िवषयावर नाट्यलेखन केले. हा नÓवदो°र रंगभूमीचा महßवाचा पैलू मानवा लागेल. यापूवê
‘यळकोट’ (Ôयाम मनोहर) , ‘बुĦीबळ आिण झÊबू’ (चं. ÿ. देशपांडे) या नाटकांमधून ल§िगक
िवषयाची चचाª झाली होती. ही चचाª ल§िगकतेवरचे नैसिगªक व सोपे भाÕय आहे. ‘एक चावट
संÅयाकाळ’(अशोक पाटोळे), ‘इट्स 2 अúेिसÓह’ (संतोष वाजे) ही नाटके उथळ आिण
मयाªिदत वाटतात. नÓवदो°र कालखंडातील नाटकांमÅये आलेले ल§िगक ÿij हे
समजूतदारपणे आिण सशĉ आशयासह मांडले गेले आहेत.
इ. स. १९९० नंतर¸या नाटकांचा िवचार करताना जाणवते कì, या काळातील नाटककार
Âयां¸या काळाचे ÿij यशÖवीपणे मांडÁयात यशÖवी झाले आहेत. या काळातील
नाटककारांनी ÿयोगशीलता हे वैिशĶ्ये आपÐया नाटकामÅये पाळलेले िदसते.
जागितकìकरण , खासगीकरण, उदारीकरण, मुĉ अथªÓयवÖथा, संगणक, इंटरनेट, चॅनÐस,
Óह¸युªअल åरॲिलटी, मोबाईल फोन आिण बाजारीकरण अशा अनेक कारणांमुळे झपाट्याने
बदलत चाललेÐया नÓवदनंतर¸या काळातील समाज िचिýत करणे ही बाब
नाट्यलेखनासाठी आÓहानाÂमक होती. हे नवे जग पूवê¸या जगापे±ा िनराळे, गुंतागुंतीचे
आिण अनाकलनीय होते. नÓवदो°र रंगभूमीत ÿे±काला कमालीचे महßव ÿाĮ झाले. या
काळातील नाटक सातÂयाने बदलताना, आशया¸या आिण सादरीकरणा¸या नÓया
श³यताना आजमावत काळाशी अिधकािधक सुसंगत होÁयाचा ÿयÂन करताना िदसते. या
नाटकांनी आशय आिण िवषयाला Óयापक Öवłप िमळवून िदले. या काळात चåरýाÂमक,
मनोरंजनाÂमक, Óयावसाियक, गंभीर, सामािजक, ÿयोगशील आिण पुनजêिवत अशी िविवध
ÿकारची नाटके िलिहली गेली. आधुिनक काळातील मूÐये, नाट्याशय यामÅये बदल घडवून
आणÁयाचे महßवाचे कायª या काळातील नाटककारांनी केलेले िदसते.

munotes.in

Page 83

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
82 आपली ÿगती तपासा ÿij- उ°र आधुिनक काळातील नाटकातून आिवÕकृत होणारी जीवन मूÐये ÖपĶ करा.



३.४ समारोप उ°र-आधुिनकतावाद ही संकÐपना आपÐयाकडे अलीकड¸या काळामÅये łढ Óहायला
लागलेली आहे. ितची पाळेमुळे नाट्यवाđयात सापडतात. आधुिनकतावादाचे पåरणाम
मांडणे, यातून िनमाªण होणाö या समÖया िचिýत करणे हे उ°र आधुिनकतावादी नाटकाचे
मु´य Öवłप आहे. ÿायोिगकता, नÓयाची ओढ, जुÆयाची नÓयाने मांडणी, इितहास-संÖकृती
यांची नÓयाने मांडणी, पुनिवªचार यांचा वापर १९९० नंतर¸या नाटकांमÅये झालेला िदसतो.
आधुिनकतावादाचा ÿभाव असलेÐया या काळातील नाटकांवर उ°र आधुिनकतावादाचाही
ÿभाव आपÐयाला जाणवतो. या काळातील बरेचशे नाट्यवाđय हे आधुिनकतावाद आिण
उ°र आधुिनकतावाद यां¸या संøमणा¸या काळातील आहे. Âयाचा ÿभावही या काळातील
नाटकांवर जाणवतो. यातूनच दुबōधता, Óयािम®ता, गुंतागुंत, िमथकांची मोडतोड व नÓयाने
मांडणी, इितहासाकडे नÓयाने पाहÁयाचा ŀिĶकोण, ÿायोिगकता, परंपरा-नवता यां¸यातील
संघषª या काळातील नाटकांची महßवाची वैिशĶ्ये बनलेली िदसतात.
३.५ संदभª úंथ सूची १. डहाके, वसंत आबाजी, ‘मराठी समी±ेची सī:िÖथती’, पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई,
ÿथमावृ°ी : २०११
२. मालशे, िमिलंद व जोशी, अशोक, ‘आधुिनक समी±ा-िसĦाÆत’, मौज ÿकाशन गृह,
तृतीयावृ°ी : पुनमुªþण ऑगÖट २०१८
३. थोरात, हåरIJंþ, ‘कथनाÂम सािहÂय आिण समी±ा’, शÊद पिÊलकेशÆस, मुंबई,
ÿथमावृ°ी : ११ जुलै २०११
४. बी. रंगनाव, ‘उ°रआधुिनकता : समकालीन सािहÂय, समाज व संÖकृती’, कुसुमाúज
ÿकाशन, नािशक, ÿथमावृ°ी : ७ ऑ³टो. २०१६
५. शेकडे, वसंत सीताराम व इतर, ‘मराठीतील ठळक वाđयीन ÿवाह’, ÿकाशक : सौ.
जय®ी शेकडे, अहमदनगर, ÿथमावृ°ी : २ ऑ³टो. २०१०
६. कानडे, मु. ®ी., ‘मराठी रंगभूमीची सÓवाशे वष¥’, Öनेहवधªन ÿकाशन, पुणे, ÿथमावृ°ी:
२३ एिÿल २०१० munotes.in

Page 84

उ°र आधुिनक मराठी नाटक : ऐितहािसक आढावा
83 ७. देशपांडे, सुनंदा, ‘रंगवेध’, नीहारा ÿकाशन, पुणे, ÿथमावृ°ी : २६ जाने. २००७
८. कोराÆने, मधुरा, ‘ľी-नाटककारांची नाटके’, Öनेहवधªन ÿकाशन, पुणे, ÿथमावृ°ी :
२४ माचª २००२
९. राजापुरे, पुÕपलता (संपा.), ‘नाटक : कालचं आिण आजचं’, सायन पिÊलकेशÆस, पुणे,
ÿथमावृ°ी : २०१२
१०. लोही, मधुकर नारायणराव, ‘मराठी नाटक आिण रंगभूमी’, लाखे ÿकाशन, नागपूर,
ÿथमावृ°ी : ५ एिÿल २००६
११. शेरे, नीळकंठ, यादव, नानासाहेब, वाघ, भटू (संपा.), ‘नवसंवेदन’, शÊदालय ÿकाशन,
®ीरामपूर, ÿथमावृ°ी : नोÓह¤. २०२१
१२. िविकपीिडया
३.६ नमुना ÿij अ. दीघॉª°री ÿij
१. उ°र आधुिनकतावाद ही संकÐपना ÖपĶ कłन मराठी नाटकांवरील या संकÐपनेचा
ÿभाव अधोरेिखत करा.
२. उ°र आधुिनकतावादाने ÿभािवत नाटककार आिण Âयांची नाटके यांचा पåरचय
कłन īा.
३. उ°र आधुिनकतावादा¸या कालखंडातील मराठी नाटकांची परंपरा ÖपĶ करा.
ब. टीपा िलहा.
१. उ°र आधुिनकतावाद
२. २१ Óया शतकातील ÿमुख पाच नाटककार
३. उ°र आधुिनकतावादी नाटकाची ÖवłपवैिशĶ्ये
क) एका वा³यात उ°रे िलहा :
१. ‘अलिवदा’ या नाटकाचे नाटककार कोण आहेत?
२. हाबरमास यांनी उ°र आधुिनकतावादाचा काय Ìहणून उÐलेख केला आहे?
३. आशुतोष पोतदार यां¸या कोणÂया नाटकामÅये उ°र आधुिनकतावादाची वैिशĶ्ये
ÖपĶपणे िदसतात?

***** munotes.in

Page 85

84 ४
उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण
इतर’
घटक रचना
४.१ उिĥĶे
४.२ ÿÖतावना
४.३ लेखक पåरचय
४.४ िवषय िववेचन
४.५ नाटकाचे कथानक
४.६ नाटकातील घटना – ÿसंग
४.७ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील पाýे
४.८ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ या नाटकाचे िवशेष
४.८.१ पाýांचे भूिमकांतर
४.८.२ काळ-अवकाशाची मोडतोड
४.८.३ काळाशी समरस होणे
४.८.४ पाýांचा मानसकाळ
४.८.५ नाट्य संिहतेतील रंगसूचना
४.८.६ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाची भाषा
४.९ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील आधुिनकता
४.१० समारोप
४.११ संदभª úंथ सूची
४.१२ ÖवाÅयाय
४.१३ अिधक वाचनासाठी पुÖतके / पूरक वाचन
४.१ उिĥĶे िवīाथê िमýहो या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपणास पुढील उĥेश साÅय करता
येतील:
 उ°र आधुिनकतावाद व नाटक यांचा अनुबंध ल±ात येईल.
 ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाचा आशय कळेल.
 ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील पाýांचा पåरचय होईल. munotes.in

Page 86

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
85  ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाचे वेगळेपण ल±ात येईल.
 ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाचे िवशेष Åयानात येईल.
४.२ ÿÖतावना ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे आशुतोष पोतदार िलिखत आिण आलोक राजवाडे
िदµदिशªत मराठीतील एक महßवपूणª नाटक होय. राम गणेश गडकरी यां¸या ‘एकच Èयाला ’
या नाटकाचे आज¸या काळाशी घातलेली ती सांगड आहे. मराठीत ‘एकच Èयाला ’ या
नाटकाची कथा पुÆहा यातून कथन केली आहे. नाटकाची सुŁवात कॉÖ¸युम िडझायनर,
अॅपल व रमा आिण रघू यां¸यासोबत होते. हे सवªजण ‘एकच Èयाला ’वर आधाåरत नवीन
िपåरयड िफÐमची तयारी करत आहेत. हे नाटक जेथे सुł होते आहे तो ‘एकच Èयाला ’
नाटकाचा अंितम ÿवेश आहे. ‘एकच Èयाला ’त िसंधू¸या िनधनानंतर सुधाकरचे पुढे काय
झाले असेल हा आपÐया सवा«नाच पडलेला ÿij होता. Âया ÿijाची उकल करÁयाचा ÿयÂन
या नाटकातून होताना िदसतो. वतªमानातील पाýांनी Öवत:ला इितहासात गुंतवून घेणे आिण
यातून Âयां¸या वाट्याला जे खंिडत वाÖतव येते Âयाचा अÆवयाथª लावणे याचे िचýण या
नाटकात आले आहे. पाýांनी Öवत:¸या ÿेरणेने ‘एकच Èयाला ’¸या पाýांमÅये गुंतून जाणे व
Öवत:चा वतªमानही सोडता न येणे हे येथे वारंवार घडते. ‘एकच Èयाला ’ हे नाटक केवळ
दाł¸या एका ÈयाÐयािवषयी बोलत नाही तर ते नाÂया¸या गुंÂयावरही मािमªक भाÕय करते
आहे. जे ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ मÅये ठळकपणे अधोरेिखत होते आहे.
४.३ लेखक पåरचय आशुतोष पोतदार हे नÓया िपढीतील महßवाचे नाटककार, कवी, कथालेखक, भाषांतरकार,
संपादक आिण संशोधक आहेत. ते मराठी आिण इंúजीमधून लेखन करतात. Âयांचे
‘आनंदभोग मॉल’, ‘पुलाखालचा बŌबÐया माŁती’, ‘F1/105 ’, ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’
असे Âयांचे चार नाटकांचे संúह ÿकािशत झाले आहेत. तसेच, Âयांचा 'खेळ खेळत राहतो
उंबरा' हा काÓयसंúहही ÿकािशत झाला आहे. आशुतोष पोतदार यांनी नाटकांबरोबर
एकांिकका आिण पथनाट्यांचे लेखनही केले आहे. तसेच ‘दाåरओ फो ’, ‘जॉ जने’ यांची
नाटके मराठीत अनुवािदत केली आहेत. Âयां¸या ‘आनंदभोग मॉल’, ‘F1/105 ’ तसेच ‘िसंधू,
सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकांचे ÿयोग अनुøमे आसĉ, पुणे आिण नाटक कंपनी,
पुणे यांनी महाराÕůात व भारतभरात वेगवेगÑया िठकाणी तसेच राÕůीय आिण आंतरराÕůीय
महोÂसवांतून केले आहेत. आशुतोष पोतदार यां¸या नाटकांना महाराÕů फाऊंडेशनचा ‘रा.
िचं. दातार’ पुरÖकार, महाराÕů राºय सरकारचा ‘राम गणेश गडकरी पुरÖकार’ तसेच बोधी
नाट्य पåरषद, मराठी नाट्य पåरषद अशा संÖथांचेही पुरÖकार ÿाĮ झाले आहेत.
आशुतोष पोतदार यांनी परफॉमªÆस मेिकंग अँड अरकाईव या िवषयाला वािहलेला एक
महßवाचा úंथ सहसंपािदत केला असून तो रौटलेज ÿकाशन संÖथेतफ¥ लवकरच ÿकािशत
केला जात आहे. िशवाय, सīा ते मराठीतÐया उÂकृĶ कथासािहÂयाचे इंúजीत भाषांतर
कłन Âयाचे संपादन करत आहेत. ‘हाकारा । hākārā’ या मराठी आिण इंúजीतून ÿकािशत
होणाöया ऑनलाईन िनयतकािलकाचे आशुतोष पोतदार संÖथापक असून ते या munotes.in

Page 87

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
86 िनयतकािलकाचे सहसंपादनही करतात. याबरोबरच दै.सकाळ, दै.िदÓय मराठी, दै. महाराÕů
टाईÌस या दैिनकातून, अनुĶóभ, खेळ, मुĉ शÊद, पåरवतªनाचा वाटसŁ याचबरोबर इंúजी
िनयतकािलकांमधून पोतदार यांचे संशोधनाÂमक लेखन, किवता तसेच कथा ÿकािशत
झाÐया आहेत. कथन मीमांसा, नाटक , भाषांतर, नाट्य-इितहास हे पोतदार यां¸या
Óयासंगाचे िवषय आहेत. पोतदार यांनी Öवीडन, जमªनी, नॉथª सायÿस, डेÆमाकª, अमेåरका,
बÐगेåरया तसेच भारतातील िविवध आंतरराÕůीय आिण राÕůीय चचाªसýांतून आपले
संशोधन लेखन सादर केले आहेत. ‘Èलायटफा ’, ‘सुख’, ‘शेतकरी डॉट कॉम’ या
एकांिककां¸या बरोबरच ‘अगुÖत’, ‘ÖतीÆदबगª’, ‘दåरओ फो या लेखकांची आई
दहशतवाīाची ’, ‘िमस जुली’ ही Łपांतरे Âयांनी केली आहेत. देशा¸या िविवध भागांत िफłन
‘आशुतोष कì अÐटरनेिटÓह ऑिखयोसे’ या शीषªकाखाली देशा¸या िविवध भागात ÿवास
कłन सामाÆय माणसां¸या जीवना¸या छायािचýांची मािलकाही ÿिसĦ झाली आहे.
कोÐहापूर िजÐĻातील कसबा सांगाव येथून आपले िश±ण पूणª केलेले आशुतोष पोतदार
गेले वीस वष¥ महाराÕůातील िविवध महािवīालये आिण िवīापीठातून इंúजी सािहÂय तसेच
मराठी सािहÂय आिण नाटकाचे अÅयापन करत आहेत. सīा ते Éलेम युिनÓहिसªटी, पुणे
येथे सािहÂय आिण नाट्य हे िवषय िशकिवतात.
४.४ िवषय िववेचन ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ हे आशुतोष पोतदार िलिखत महßवपूणª नाटक आहे.
िवसाÓया शतका¸या सुŁवाती¸या ÿिसĦ भारतीय नाटकांपैकì एक नाटक Ìहणून
चिचªलेÐया ‘एकच Èयाला ’ या नाटकाची कथा हे नाटक पुÆहा सांगते. ‘एकच Èयाला ’ या
नाटका¸या शेवट¸या अंकातील चौÃया ÿवेशाने या अंकाची सुŁवात झाली आहे. िसंधूचा
मानलेला भाऊ रामलाल हा सुधाकरने िसंधूचे मूल मारले Ìहणून फौजदाराकडे तøार
करायला आला आहे. सुधाकरला अिधकािधक िश±ा Óहावी ही पĪाकरची Ìहणजेच
िसंधू¸या स´या भावाची इ¸छा आहे. तो िसंधूलाही सुधाकरला अिधक िश±ा Óहावी या
उĥेशाने Âयाने िदलेÐया ýासाची हिककत कथन करÁयास सांगतो. पण पितĄता िसंधू
आपÐया नवöया¸या िवरोधात तøार करायला धजत नाही. उलट आपण दोन िदवस
उपाशी असÐयामुळे भोवळ येऊन पडलो असे सांगते. पĪाकर सुधाकरची कानउघडणी
करतो. Âयामुळे सुधाकरला सा±ाÂकार होतो. तो पIJातापाने दाłमÅये िवष ओततो. यापुढे
दाŁ¸या थ¤बालाही Öपशª करायचा नाही ठरवतो. िसंधूही Âयाला तशी शपथ घालते अन
मłन जाते. पुढे सुधाकरही रसकापूरसार´या भयंकर िवषिमि®त दाłचा Èयाला िपऊन
मłन जातो. इथून या नाटकाला सुŁवात होते आहे. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ या
नाटकामÅये कॉÖ¸युम िडझायनर अॅपल ही रमा आिण रघू यां¸यासोबत ‘एकच Èयाला ’वर
आधाåरत नवीन िपåरयड िफÐमची तयारी करत आहे. या िचýपटा¸या िनिमªती¸या पूवª
टÈÈयावर एक िशंपी (इंदर) आिण एक सायकलÖवार (िशवा) ÂयामÅये सामील होतात.
अॅपल, रघू, रमा व िश वा अशा वैिवÅयपूणª पाÔ वªभूमीतून आलेली आिण एकाच हेतूने ÿेåरत
असलेली पाýे ‘एकच Èयाला ’¸या पाýांमÅये आिण कथानकात गुंतून जातात. ºयामुळे
भूतकाळातील कथा वतªमाना¸या कथेत बदलते. वतªमानातील पाýे सुधाकर आिण िसंधू¸या
नाÂयाचा गुंता समजून घेताघेता Öवतःच ÂयामÅये गुरफटतात. आिण मग सुł होतो
Óयĉì¸या दडपÐया गेलेÐया भावनांचा खेळ. काळ–अवकाशाचा वेगळा खेळ उभा munotes.in

Page 88

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
87 राहÁयाबरोबरच Óयĉì¸या दडपÐया गेलेÐया भावना, मानवी नातेसंबंधां¸या लपलेÐया
जागा आिण समाजा¸या न बोललेÐया कथा हे सारे येथे घडते.
४.५ नाटकाचे कथानक रमा, रघू, इंदर आिण अॅपल हे चार िमý – मैिýणी िमळून एक नाटक बसिवÁयाची तयारी
करीत आहेत. िवसाÓया शतका¸या ÿारंभी जे सुधारणांचे वारे वाहó लागले Âयाचे ÿितिबंब
नाटकातून ÿकट होईल अशा पĦतीने नाटक बसिवÁयाचा Âयांचा ÿयÂन आहे. हे चार िमý
– मैिýणी वेगवेगÑया पेशात कायªरत आहेत. जसे कì, रमा ही कॉÖ¸युम िडझाईनर आहे. रघू
आयटीवाला आहे. जो ÿोड्युसर आहे. ते राम गणेश गडकरी यांनी १९१७ मÅये िलिहलेले
‘एकच Èयाला ’ या नाटकाचा आज¸या काळा¸या संदभाªत ÿयोग करायचा ठरवतात. ‘एकच
Èयाला ’ हा सायकॉ लॉिजकल űामा आहे असे रमाचे मत आहे. नाटकातील पाý सुधाकरची
कोटाªतील सनद रĥ झाÐयामुळे हा सारा खेळ घडतोय या मतापय«त रमा येते. मग आज¸या
काळा¸या संदभाªत Âयाचे काय औिचÂय आहे हे शोधÁया¸या ÿयÂनातून ते ‘एकच
Èयाला ’कडे वळतात. Âयासाठी ते ‘एकच Èया ला’ या नाटका¸या शेवट¸या अंकाची िनवड
करतात.
इथे ‘एकच Èयाला ’ नाटक बसिवÁयाचे काम सुł आहे. नेमकं Âया नाटकात काय घडलं
याची रमा , इंदर आिण Âया¸या सवªच िमýपåरवाराला उÂसुकता आहे. या उÂसुकतेपोटी ते
‘एकच Èयाला ’ नाटक करायचे ठरवतात; पण हे नाटक करणारे तŁण हे आधुिनक िवचारांचे
आहेत. अलीकड¸या काळातले हे तŁण–तŁणी Âयां¸या जगÁया¸या काळा¸या सुमारे स°र
ते ऐंशी वषª मागे जाऊन नेमके Âया नाटकात काय घडले असेल हे जाणून घेÁयाचा ÿयÂन
करताहेत. या नाटकात काम करणारी पाýे िसंधू व सुधाकर¸या łपाने Âयां¸या संवादातून
आपÐया काळाशी जोडून घेÁयाचा ÿयÂन करतात. रमा आपÐया एका संवादात Ìहणते,
“िसंधूची किमटम¤ट िकती úेट होती. पĜीनं काही झालं तरी नवöयाला सोडलं नाही” (पृ. ø.
७५) पण दुसरीकडे आपÐया आईला एक ľी Ìहणून ÖवातंÞय िमळालं नसÐयाची ितला
खंत आहे. Öवतः¸या काळात जगताना पाýांनी ‘एकच Èयाला ’ नाटकातÐया पाýांत गुंतून
पडणं आिण Âयातून होणारी Âयांची गोची या नाटकात िचिýत केली आहे.
४.६ नाटकातील घटना -ÿसंग ‘एकच Èयाला ’ हे नाटक इ.स.१९१७ मÅये राम गणेश गडकरी यांनी िलिहले. ºयामÅये
मīपान व Âयाचे दुÕपåरणाम कथन केले आहे. या नाटकात सुधाकर हे मÅयवतê पाý आहे.
पेशाने वकìल असलेÐया सुधाकरचा एक िदवस कोटाªमÅये अपमान होतो. यात मानभंग
झालेला सुधाकर हळूहळू दाł¸या आहारी जातो. एके िदवशी दाł¸या नशेत Âया¸या हातून
Âयाचा मुलगा मारला जातो. पुढे Âयाची पÂनी िसंधूचेही िनधन होते. अखेरीस सुधाकरही
पÂनी¸या िनधनानंतर िवष िप ऊन आÂमहÂया करतो. थोड³यात दाł¸या Óयसनामुळे
सुधाकर या विकलाचा कसा öहास होतो हे गडकरी यांनी या नाटकात मांडले आहे. वरवर
पाहत हे नाटक आपÐयाला सुधाकरची शोकांितका जरी वाटत असली तरी तरी केवळ
सुधाकरची रहात नाही तर Âयाची पÂनी िसंधूचीही शोकांितका होते. पितĄ ता ľी Ìहणून munotes.in

Page 89

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
88 िसंधू जे काही दु:ख या नाटकात भोगते Âया आधारे आपणास हे नाटक िसंधूचीही
शोकांितका वाटते.
‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक Ìहणजे राम गणेश गडकरी यां¸या ‘एकच Èयाला ’
नाटकात नेमके काय घडले असेल हे नÓयाने तपासून पाहÁया¸या भूिमकेतून िलिहÐयाचे
ÿथमदशªनी वाटते. हे नाटक आज¸या काळाचे, तŁणाईचे ÿितिनधीÂव करते आहे. ‘िसंधू,
सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक केवळ नऊ ŀÔया¸या मÅये घडते आहे.
‘एकच Èयाला ’ या मूळ नाटका¸या शेवट¸या ŀÔयापासून या नाटकाला ÿारंभ होतो. इथे
नाटककार आज¸या उ°र आ धुिनकते¸या पाĵªभूमीवर जवळपास शंभर वषाªपूवêची घटना
आपÐया काळा¸या पटलावर तपासून पाहत असÐयामुळे मूळ नाटकात सुधाकर, िसंधू
िकंवा इतर पाýे जशी दाखवली आहेत तशी ती इथे येत नाहीत. Âयांचं तस न येणं िकंवा तसे
न दाखव णे हेच आपÐया वाचक Ìहणून ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’बाबत वेगÑया
श³यता ÖवीकारÁयास भाग पाडते. नाटककार कोणती कृती घडली नसती तर ‘एकच
Èयाला ’त जे घडले ते कदािचत घडले नसते असे नाटककाराला वाटते. नाटकात घडलेÐया
घटनांमÅये नÓया श³यता कÐपून ती घटना व ितचा अथª नÓयाने लावÁयाचा ÿयÂन इथे
केलेला िदसतो. जसे कì, िसंधूने सुधाकरला इतकì दाł िपÁयाची मोकळीक िदली नसती
तर तो दाł¸या आहारी गेला नसता. अथवा िसंधूने आपÐया भावाचे ऐकून सुधाकरचे घर
सोडून माहेरी जाणे पसंद केले असते तर ती आिण ितचे मूलही वाचले असते. अशा
तकाªतून ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक उभे राहते आहे. ‘एकच Èयाला ’ ते
आजचा काळ असा जवळपास शंभर वषाªपूवêचा काळ केवळ नऊ ŀÔयातून आज¸या
काळाशी जोडून घेणे, शंभर वषाªपूवê घडलेÐया घटनांचा अÆवयाथª लावणे अशा साöया
श³यता आजमािवÁयातून ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील घटना - ÿसंग
उभे राहतात.
या नाटका¸या पिहÐया ŀÔयात िवसाÓया शतका¸या ÿारंभी जे सुधारणांचे वारे वाहó लागले
Âयाचे ÿितिबंब ÿकट होईल अशा पĦतीने रमा, रघू, इंदर आिण अॅपल यांना हे नाटक
बसवायचे आहे. हे सबंध नाटक एका ÖटुडीओमÅये घडवून आणायचे आहे. ÂयाŀĶीने
Âयांची चाचपणी सुł होते तेÓहा Âयांना अपेि±त पåरणाम साÅय करÁयास राम गणेश
गडकरी यांचे ‘एकच Èयाला ’ हे नाटक योµय वाटते. ते सवªजण हे नाटक बसवायला घेतात.
‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटका¸या कथानकास ‘एकच Èयाला ’ या नाटका¸या
शेवट¸या अंकातील चौÃया ÿवेशाने सुŁवात करतात. ºया ŀÔयात िसंधूचा भाऊ पĪाकर
हे पाý सुधाकरने िसंधूचे मूल मारले याची तøार करायला फौजदाराकडे जातो आहे अशी
घटना घडते. सुधाकरने Öवत:चे मूल मारले, आपÐया बिहणीची Âया¸यामुळे अशी दुदªशा
झाली या सवाªचा पĪाकरला राग येतो. तो सुधाकरची कानउघडणी करतो. मूल मेÐयामुळे
िसंधूलाही जगÁयाची इ¸छा उरत नाही. तीही मłन जाते. पुढे आपÐया साöया कृÂयाचा
सुधाकरला पIJाताप होतो. तो रसकापूर हे भयंकर असणारे िवष दाłमÅये िमसळून ते
िपऊन मłन जातो. हा कथाभाग पिहÐया ŀÔयात येतो.
नाटका¸या दुसöया ŀÔयात इंदर हे पाý झाडू माłन खुंटीला टांगून ठेवलेÐया सुधाकर¸या
कोटाशी संवाद साधÁयास ÿारंभ करतो. संवादा¸या ओघात तो कधी Öवत:शी तर कधी munotes.in

Page 90

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
89 सुधाकर¸या कोटाशी संवाद करतो. इंदरला Âया Âया पाýांची मनोवÖथा समजून ¶यायची
आहे. Âयासाठी तो कधी कोट घालून सुधाकर होतो तर कधी साडी नेसून िसंधू. या¸या
जोडीला तो Öवत: िसंधूसार´या सोिशक िľया आपण कुठे कुठे पािहÐया Âया आठवÁयाचा
ÿयÂन करतो. तेÓहा Âयाला आजूबाजू¸या समाजात, कॉलेज जीवनात अशा िसंधू
पािहÐयाचे आठवते. इंदर िसंधूमÅये आपÐया आईचे łप पाहतो.
‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकात रमाही िसंधू बनली आहे. रमा ही कॉÖचुम
िडझाईनर आहे. रमाला काळ िडझाईन करायचा आहे. जी सतत िसंधू आिण सुधाकर¸या
संवादाला Öवत:¸या काळाशी जोडून ¶यायला बघते आहे. ितला िसंधू आिण सुधाकर¸या
नाÂयात िसंधूची किमटम¤ट महßवाची वाटते. इंदर व रमा ‘एकच Èयाला ’तील काही ŀÔये
करÁयाचा ÿयÂन करतात पण हे नाटक जसे आहे तसे करÁयापे±ा जरा वेगÑया पĦतीने
केÐयास ÂयामÅये अिधक धमाल उडवून देता येईल या िवचाराÿत ते दोघेही येतात. येथे
ŀÔये संपते.
नाटका¸या ितसöया ŀÔयात ‘ºयामÅये तळीराम आिण इतर मंडळी आयª मिदरा मंडळाची
िनयमावली ठरिवÁयाबरोबरच दाłला इतका कमीपणा का िदला जातो? यावर ते िचंतन
करताहेत’ असे एक ŀÔय ‘एकच Èयाला ’तील घेतले आहे. एखाīाने िबडी ओढली तर चालते
पण एखाīा¸या तŌडाला दाłचा वास आला कì लोक लगेच नाक मुरडतात हे तळीराम¸या
मते योµय नाही. इतर पेयासारखा, Óयसनासारखा दाłचाही सÆमान Óहायला हवा असे
तळीराम आिण इतर मंडळीना वाटते. इंदर, खुदाब±, शाľी, रमा, रघू व अॅपल ही या
नाटकातील पाýे आहेत. हे सवªजण दाł िपÁयासाठी एकý जमले आहेत. ितथे िशवा
सायकल चालवत येतो अन् सुधाकरपंताची सनद सहा मिहÆयासाठी रĥ केÐयाची खबर
देतो. या ŀÔयात िशवाला रमा¸या कॉÖचुम िडझाईनर या कामािवषयी कमालीची उÂसुकता
वाटते. Âया अनुषंगाने तो या ŀÔयात रमाशी खूप चचाª करतो.
चौÃया ŀÔयात रामलाल सुधाकरला अिधक दाł न िपÁयािवषयी िवनंती करतो आहे. पण
सुधाकर इतके िदवस आपण दाł Èयालो आहे, आता ती कशाकरीता सोडायची असे
Ìहणतो. सुधाकर¸या मते, दाł ही एक मोठी शĉì असून या काळाचं ते मोठं अľ आहे.
Âयामुळे ती न सोडलेली बरी असे िवचार Óयĉ करतो आहे. यावेळी अॅपल, रमा आिण िशवा
दाŁ¸या åरकाÌया बा टÐया एकमेकावर रचून बाटÐयांचा खेळ खेळतात. या खेळात बाटÐया
एकमेकावर बसत नाहीत. तेÓहा एकमेकावर न बसणाöया बाटÐया पाहóन रमा Âयािवषयी मत
ÿकट करते कì, बाटली एकमेकांवर न बसणे Ìहणजे ůेजेडी आहे. िशवा रमाला Âया
बाटÐयांना ित¸या आयुÕयाचा भाग बनवून Âयातून ितची सुटका कłन ¶यायला सांगतो.
नाटका¸या पाचÓया ŀÔयात इंदर आिण िशवा ही दोन पाýे आहेत. सायकलवाÐया िशवाला
इंदर या सायकलीला िकती ओझे पेलवते असे िवचारतो. पुढे दोघेही दाłचे गूढ
शोधÁया¸या का मात गढून जातात. िशवा बालकवé¸या ‘औदुंबर’ किवते¸या शेवट¸या ओळी
तंþीत उ¸चारतो. Âयाचे हे कृÂय इंदरला अÓयĉाचे गूढłप वाटत नाही. उलट इंदर Âयाचा
संबंध दाłशी जोडून ‘दाł आिण गूढłप’ याबाबीवर Âया दोघांची Âयावर चचाª झडते. िशवा
माý आपण अÓयĉाचे गूढłप मांडतोय या मतावर ठाम राहतो. या ÿसंगात इंदर दाłला का
गूढłप मानत नाही याचाही वाचकांना उलगडा होतो. इंदर¸या बापाला इंúजी न येÁयाने munotes.in

Page 91

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
90 शाळेत सतत अपमािनत Óहावे लागत होते. Âयाचा बाप राýी-अपराýी दाł िपऊन येऊन
इंúजी बडबडायचा. इंúजी न येÁयाने शाळेत होणाöया अपमानामुळे इंदरचा बाप शाळेपासून
दूर जातो. इंदरला Âया¸या बापाची आठवण येऊ लागते. विडलां¸या पाठोपाठ आपलीही
शाळा सुटÐयाची खंत इंदर Óयĉ करतो. जर वडील िशकले असते तर आपणही िशकलो
असतो. आपÐया लहानपणी आईने आपÐयाला बटन लावायला िशकवले Ìहणून आपण
टेलर झालो. हा इंदरचा भूतकाळ दाłला गूढłप Ìहणून माÆयता देत नाही. असे हे
नाटकातील पाचवे ŀÔय.
या ŀÔयात पाýाची अदलाबदल होते. रघूला भगीरथ तर अॅपलला तळीराम बनून संवाद
करायचा असतो पण यापूवê िशवाने तळीराम हे पाý छान रंगिवलेले असÐयाने िशवानेच
तळीराम रंगवावा असा ÿÖताव अॅपल मांडते. ही अदलाबदल Âयांना केवळ जÖट फन
Ìहणून करायची आहे. आनंद Ìहणून करीत असलेला अिभनय पाहायला कुणी उपिÖथत
नसÐयाने िशवा¸या ऐवजी अॅपल तळीराम बनून अिभनय करÁयास तयार होते. ती आिण
रघू दोघेही भूिमकांतर कłन बायको आिण पदवी यावर चच¥स ÿारंभ करतात. Âया¸या
चच¥¸या ओघात ते दोघेही दाłपे±ा पदवीचे पåरणाम जाÖत असतात या िवचाराÿत येतात.
तळीराम बनलेली अॅपल सातÂयाने मīपान या िवषयावर ल± क¤þीत कłन मīपानावर
बोलत राहते. याचा भगीरथ बनलेÐया रघूला वैताग येतो. या ŀÔयातील गमतीचा भाग
Ìहणजे तळीराम बनलेला रघू आपले बनने िवसłन आपण इतरांशी ल§िगक संबंध ठेवÁयास
तयार असÐया चे बोलतो. काहीतरी िø एिटÓह घडेल Ìहणून Âयाला अॅपलशीही लµन करायचे
असते. तळीराम बनलेली अॅपलही आपले तळीराम बनणे िवसłन आपण तु»यासोबत
ल§िगक संबंध ठेवायला तयार असÐयाचे रघूला कळवते. या संपूणª ŀÔयात घडलेÐया
संवादात रघू आपले छुपे हेतू उघडे करत राहतो तर अॅपल कधी तळीराम, तर कधी िसंधू
बनणे पसंद कłन सारी ÿोसेस समजून घेते आहे.
नाटका¸या सातÓया ŀÔयात िशवा, सुंदर आिण रघू ही पाýे अनुøमे तळीराम, सुधाकर
आिण िसंधू बनतात. या ितघां¸या Óयितåरĉ शरिदनी हे चौथे पाý आहे. जे पाý कुणीही
करायला तयार नसते. Âयावेळी रघू¸या मते हे पाý िसंधू बनलेÐया िशवाने करावे असे
वाटते. Âयासाठी तो िशवाला आúह करतो. या घटनाøमा¸या संवाद घडÁयाबरोबरच
तळीरामने सुधाकरला दादासाहेब Ìहणणे, सुधाकरने तळीरामला दादासाहेबऐवजी
सुधाकरच ÌहणÁयाची िवनंती करणे, सुधाकरने रामलाल¸या घरी जाऊन रामलाल यालाच
Âया¸या घरी येÁयास ÿितबंध करणे इतका घटनाøम या ŀÔयात घडतो.
नाटका¸या आठÓया ŀÔयात पाýांची रेलचेल आहे. खुदाब±, शाľी, सुधाकर, मÆयाबापू,
सोÆयाबापू आिण तळीराम ही पाýे आहेत. खुदाब±¸या मते, उīा सुधाकरला सनद परत
िमळणार आहे Âयामुळे आज Âयाने दाł Èयावी यासाठी तो सुधाकरकडे आúह धरतो.
सुधाकर खुदाब±¸या आúहाला बळी पडून दाłचे µलास¸या µलास åरचवतो. या दरÌयान
Âयाचे होणारे संवाद हे मूळ नाटकाला धłन नाहीत याची अॅपल आठवण कłन देत Âयांना
मूळ नाटका¸या कथानकापासून दूर जाÁयास अटकाव करते. पण सुधाकर आपण काहीच
गैर वागलो नाही Ìहणत आपÐया मīपानाचे समथªन करतो. दुसरीकडे अितåरĉ दाł
िपÁयाने तळीराम मरणा¸या दारी उभा आहे. मÆयाबापू तळीरामला मł īायचं नाही असा
िनIJय करतो. शाľी ला तळीरामचे ÿेत िÓहÖकì¸या बाटÐयाभोवती येणाöया प¤ढ्यां¸या munotes.in

Page 92

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
91 िपशÓयांनी जाळायचे असते. Âयासाठी Âयाची तयारी चालते. तळीराम¸या ÿेत
जाळÁयािवषयी शाľीने मांडलेÐया ÿÖतावाला मÆयाबापू आिण सोÆयाबापू हे दोघे िवरोध
करतात. या ÿÖतावावर मÆयाबापू आिण सोÆयाबापू वेगवेगळे ÿÖताव मांडतात.
मÆयाबापू¸या मते, तळीरामचे ÿेत एखाīा दाł¸या भĘीत जाळावे तर सोÆयाबापू¸या मते,
आपण सवª गाढव आहोत व मी मेलो नाही असा ठराव मांडतो.
‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटका¸या अंितम ŀÔयात रमा आिण इंदर हे िसंधू
आिण सुधाकर बनले आहेत. सुधाकरने िसंधू¸या मांडीवर डोके ठेवले आहे. िसंधू बनलेली
रमा सुधाकरला ‘संसारात गुंफत जाणे वाईट आहे’ Ìहणते. संसारामुळे आपणास अपेि±त
काही करता आले नाही. अशी खंत Óयĉ करते. यावेळी सुधाकर बनलेला इंदर िसंधूला
आपण दोघेही मेलो आहे हे ित¸या ल±ात आणून देतो. ितला तू द°ासारखी िदसते आहेस
असे Ìहणतो. िसंधू, रम आिण एक दोÆहीचं एकिýत असे ितसरे अशी एकूण तीन तŌडे तुला
फुटून तू द° झाली आहेस. रमा आिण इंदर हे िसंधू आिण सुधाकर बनून जाम मºजा
घेताहेत. पुढे काळाची बंधने हलकì कłन ते पूवª पदावर येतात. इंदर रमा¸या मूळ
आिकªटे³चर कामाबĥल ित¸याशी बोलतो. दरÌयान रमाला ओÐड मंक िपÁयाची इ¸छा होते
ती इंदरलाही आúह करते पण इंदर -िसंधू काय Ìहणेल? असा अनाहóन ÿij उपिÖथत
कłन रम िपणे टाळतो. इथे हे नाटक संपते.
४.७ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ या नाटकातील पाýे: ‘िसंधू सुधाकर रम आिण इतर’ हे नाटक राम गणेश गडकरी यां¸या ‘एकच Èयाला ’ या
नाटका¸या कथानकावर बेतलेले आहे. या मूळ नाटकात येणारी सुधाकर, िसंधू, िसंधूचा
भाऊ पĪाकर , रामलाल , तळीराम ही पाýे असा एक िवचार तर ‘एकच Èयाला ’ नाटकातील
भूिमका कł पाहणारे तŁण Ìहणून रमा, अॅपल, िशवा, राघू ही पाýे असा दुहेरी पाýिवचार
इथे करावा लागतो.
सुधाकर:
कोटाªत झालेÐया अपमानाचा बदला घेÁयासाठी दाł¸या आहारी जाऊन आपÐया
आयुÕयाची धूळधाण करणारी Óयिĉरेखा Ìहणजे सुधाकर. Âयाला आपले मूल हे आपले
वाटत नाही. ते िसंधूला रामलालपासून झालेले आहे असे वाटते. Ìहणून तो नशेत Âया
मुलाला काठीने माłन टाकतो. Âया¸या हातून Öवत:चे मूल मारÁयाचे पातक घडूनही
Âयाची पÂनी िसंधू Âयाला Âयाने केलेÐया आजवर¸या सवª गुÆĻाबĥल माफ कłन मłन
जाते. मरताना इथून पुढे दाł न िपÁयािवषयी बजावते. पण पIJातापदµध झालेÐया
सुधाकरला आपÐया पÂनीस िदलेले वचन पाळणे श³य होत नाही. Âयाला जेÓहा संधी
िमळते तेÓहा तेÓहा तो पीत राहतो. Âया¸या अित Óयसनीपणाने िचंतीत झालेला रामलाल
जेÓहा Âयाला अिधक दाł न िपÁयािवषयी िवनंती करतो तेÓहा, ‘इतके िदवस दाł
ÈयाÐयावर दाł कशाला सोडायची. दाł ही चैनीची वÖतू नसून दु:ख िवसरÁयासाठी हवी
तेÓहा ती Èयावी व हवी तेÓहा ती सोडावी. काळा¸या भाÂयातील एक महßवाचं ती अľ
आहे.’ असे मत मांडतो. शेवटी तो रसकापूरसारखं भयंकर िवषिमि®त दाł िपऊन मłन
जातो. munotes.in

Page 93

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
92 िसंधू:
पतीĄता ľीचे मूितªमंत ÿतीक Ìहणजे िसंधू. िज¸या नवöयाने ितचे मूल मारले असूनही,
िनÂयाने मīपान कłन येऊन हरेकÿकारे ýास देऊनही ती Âयािवषयी चकार शÊद
बोलायला तयार नाही इतकì ती सोिशक आहे. नवöया¸या ýासािवषयी पोिलसाकडे तøार
करÁयास ÿवृ° करणाöया आपÐया रामलाल या मानलेÐया भावास ती “तु»या ताईचं
सौभाµय तूच आता जपून ठेवलं पािहजेस” असे Ìहणून Âयाला पोलीस तøारीपासून परावृ°
करते आहे. आपÐयाला भरÐया कपाळाने मरण यावे ही ितची इ¸छा आहे. आपण आपÐया
हातून झालेÐया गुÆĻाबĥल Öवत:ला कोणÂयाही ÿकारचा ýास कłन घेऊ नये असेही
बजावून शेवटी मłन जाते.
तळीराम:
अित मīपी Óयĉìस तळीराम नावाने संबोधले जाते. तळीराम हे पाý ‘एकच Èयाला ’ या
नाटकातील आहे. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकात कधी अॅपल तर कधी िशवा
Âयाची भूिमका कłन Âयाला समजून घेÁयाचा ÿयÂन करताहेत. तळीरामला पदवीही
भयंकर गोĶ वाटते आहे. Âया¸या मते, िश±ण घेऊन चार िदवस परी±ा देऊन जी पदवी
िमळते आहे ितचे पåरणाम हे दाłपे±ा वाईट आहेत. उलट मīपान हे नीतीम°ेला फार
पोषक आहे. कारण मīपी माणसे कधीही खोटे बोलत नाहीत. Âयाला दाłला िदला जाणारा
कमी मान सतत खटकतो. ‘लोकांना िवडी ओढलेली चालते मग लोक दाłलाच का कमी
लेखतात, नाक मुरडतात’ हा Âयाचा ÿij आहे. जेÓहा Âयाचे मरण जवळ येते Âयावेळी तो
तुळसीपýाऐवजी दाłची मागणी करतो. आपÐया साöया िमýपåरवाराला घरात दाłचा गुता
काढून Âयास ‘तळीराम मोफत मīालय ’ असे नाव देÁयाची सूचना करतो. गोरगरीबांना
मोफत तर िवīाथê यांना अÅयाª दरात दाł देÁयाची सूचना करतो आहे. अशी ही तळीराम
ही Óयिĉरेखा आहे.
रघू:
रघू आयटीवाला आहे. जो ÿोड्युसर आहे. ‘अपने मजê के मािलक’ असा मनमौजी
िवचाराचा तो तłण आहे. Âयाचे हे मनमौजीपन या नाटकात सतत अधोरेिखत होते. जसे
कì, एका ŀÔयामÅये तो भगीरथ हे पाý साकार करतो आहे. Âयाच ŀÔयात अॅपल ही तłणी
तळीराम बनलेली असते. ती रघूला सतत दाłिवषयी ऐकवत राहते Âयावेळी रघूला ित¸या
दाł या शÊदा चा वैताग येतो. Âया¸या मते, ‘केवळ दाł ही एकच Èयाला या नाटकाची
एकमेव थीम नाही’ जर िसंधू आिण सुधाकरने लµन केलं नसतं, ितने सुधाकरला हवी तेवढी
दाł Èयायची मोकळीक देऊन मी तु»यासोबत राहणार नाही असे सांगून िनघून गेली
असती िकंवा ितने भावाचे Ìहणजे पĪाकरचे ऐकून सुधाकरचे घर सोडून गेली असती तर हे
नाटकच घडलं नसतं अथवा नाटकाचा जो शोकाÂम शेवट झालाय तो झाला नसता या
िवचारापय«त रघू आलेला आहे.
रघू मािहती तंý²ानाचे कायª±ेý कायªरत असÐयामुळे आिण िवचारातील आधुिनकता यामुळे
िववाहसंÖथा, ल§िगकता यािवषयी Âयाची ठाम धारणा झाली आहे. अॅपल जेÓहा ल§िगक
संबंधा¸या अनुषंगाने आपली मते मांडायला ÿारंभ करते Âयावेळी तो िवनालµनाचा राहóन munotes.in

Page 94

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
93 ल§िगक सुख ¶यायला इ¸छूक आहे असे सांगून मोकळा होतो. Âया¸या मते, ‘सगळं करायला
लµनाचा काय ÿाÊलेम आहे. आपण आपÐया साöया सुखात नाहक लµन आडवे आणतो
आहोत. आपण पारंपåरक िवचाराचे आहोत.’ हे कबूल कłनही अॅपल आपÐयावर ÿेम करते
याचे Âयाला खूप कौतुक आहे. Âयाला अॅपलने Âया¸याशी लµन करणं हे िøएटीÓह वाटतं
आहे. Âयाची नातेसंबंधािवषयीची मते ठाम आहेत. Ìहणूनच तो िसंधूने सुधाकरशी लµन केले
Ìहणूनच ‘एकच Èयाला ’ नाटक घडले या िवचाराÿत आलेला आहे. जसा तो िसंधूने
सुधाकरशी लµन कłन एका खळबळजनक आयुÕयाचा अनुभव घेतला तसा अॅपलने
आपÐयाशी लµन करÁयाने ितलाही िसंधूसार´या तडजोडी कराÓया लागतील या तडजोडी
करÁयात खळबळ उडेल ती खळबळ रघूला हवी आहे. असे या नाटकातील रघू हे पाý.
रमा:
रमा ही कॉÖ¸युम िडझाईनर आहे. ती आधुिनक िवचाराची आहे. ितला आपला काळ
िडझाईन करायचा आहे. ितची आजी नेसायची Âया नेसÂया¸या मऊशार टे³Öचरशी ितला
खेळायचं आहे. अनेक हेतू मनात ठेवून ितचा िमýपåरवार बसवत असलेÐया ‘एकच Èयाला ’
या नाटकातील िसंधू ही भूिमका करायला ती तयार होते पण िसंधू बनलेÐया रमाला िसंधूचा
आवाज ýास देतो आहे. सुधाकर बनलेला िशवा जेÓहा सुधाकरला फìट झालेला कोट
काढÁयासाठी तो रमाला हाक मारतो तेÓहा रमाही िसंधू¸या भूिमकेत मंचावर हाफ
ÖलीÓहजचा टॉप, अधªवट गुंडाळलेले साडी आिण हातात िसगारेट अशा िÖथतीत मंचावर
येते. दुसöया एका ÿसंगात िसंधू बनलेली रमा सुधाकरने åरचिवलेÐया बाटÐया एकमेकावर
रचून Âयाचा बॅलÆस कł पाहात आहे. पण Âया बाटÐया एकमेकावर बसत नाहीत तेÓहा
िशवाला बाटली एकमेकावर न बसणे Ìहणजे भयानक ůेजेडी वाटते. तो यावर उपाय Ìहणून
रमाला बाटÐयांना ित¸या आयुÕयाचा भाग बनिवÁयाचा सÐला देतो. पण िशवाचा हा सÐला
रमाला पटत नाही . रमा¸या मते, या पेचातून सुटÁयासाठी दुसöयाला िगÐट देणे हा उपाय
आहे. ती Âया उपायाचा अवलंब करते.
कुणाशीही बोलताना रमा ती करत असलेÐया कॉÖ¸युम िडझाईनर या कामािवषयी सतत
बोलते. ित¸या अशा सतत¸या बोलÁयाने या नाटकातील िशवा नावा¸या पाýाला कॉÖ¸युम
िडझाईनर या कåरअर¸या ±ेýािवषयी कमालीची उÂसुकता उÂपÆन होते. कॉÖ¸युम
िडझाईनर Óयĉì नेमकì काय करते, Âयासाठी इतका अËयास करावा लागतो का? असाही
Âयाला ÿij पडतो. Âया¸या मते, कॉÖ¸युम िडझाईनर होÁयासाठी इतका अËयास करÁयाची
आवÔयकता नाही. या¸या उलट बाजूची रमाची मते आहेत. ित¸या मते टोपी, कोट, पुÖतक
अशा केवळ वÖतू (मटेåरयल) नाहीत तर ते मटेåरयल कÐचर आहे. “कॉÖ¸युम िडझायिनंग
इज अ कÐचर ” कॉÖ¸युम िडझाईनर केवळ कपडे हाताळत नाहीत तर तो कपड्याचा संबंध
भूत-वतªमान आिण भिवÕयाशी या िनिम°ाने जोडला जात असतो. तसा तो åरलेट होत
असतो. कॉÖ¸युम िडझाईन करणं Ìहणजे केवळ कपड्याचा िवचार नाही तर Âया Âया
काळाशी कने³ट होणं, जोडून घेणं आहे. Âया कपड्या¸या łपाने Âयाचा सवª काळ समजून
घेणं आहे. अशी रमाची कॉÖ¸युम िडझाईनर या कामािवषयीचे मते नाटकात सातÂयाने
ÿकट होत राहतात . munotes.in

Page 95

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
94 इंदर:
इंदरचा बाप दाłमुळे मेलेला आहे. इंदरची आईही िसंधूसारखी खूप सोिशक होती. ती
इतकì सोिशक होती कì , वडील िमý पåरवारासोबत दाł Èयायला बसले कì ती चकणा
Ìहणून भडंग आिण फरसाणा आणून īायची. इंदर रमा करत असलेÐया नाटकात टेलरचा
अिभनय करतो आहे. टेलरची भूिमका करणाöया इंदरला दाł गूढłप वाटत नाही कारण
Âयाला Âयावेळी दाł िपऊन येणाöया विडलांची आठवण येते आहे. जे वडील राýी बेराýी
दाł िपऊन यायचे आिण दारावर जोरात लाथा मारायचे, इंúजीत बडबडायचे Âयामुळे
Âयाला दाł गूढłप वाटत नाही. तो सुधाकर¸या कोटाªत होणाöया अपमानाचा संबंध
विडलां¸या शाळेत इंúजी न येÁयाने झालेÐया अपमानाशी जोडतो आहे. इंदर¸या बापाचा
शाळेत असताना इंúजी न येÁयाने अपमान झालेला. या अपमानाने विडलांची शाळा सुटली
व आपÐयालाही Âयामुळे िशकता आले नाही याची Âयाला खंत वाटते. आपली कोणतीच
िपढी शाळेत गेली नाही उलट आईने लहानपणी बटन लावायला िशकिवÐयामुळे Âयाला
टेलर होता आले याचा Âयाला आनंद वाटत असतो.
अॅपल:
अॅपल ही आधुिनक िवचाराची तŁणी आहे. ित¸या नावापासून ित¸यािवषयीची िज²ासा
वाचकां¸या मनात जागी होते. ‘एकच Èयाला ’ नाटकात नेमके काय घडले हे समजून घेणाöया
आधुिनक तŁणां¸या सारखी ती एक आहे. Âयासाठी ती आपला Öटुडीओ देते. अॅपलची
‘एकच Èयाला ’िवषयी खास मते आहेत. जसे कì, सुधाकरने िसंधूला मारणे आिण या
दरÌयान सुधाकरने िसंधूसाठी उगारलेली काठी मुलाला लागणे आिण Âयाचा मृÂयू होणे. ही
घटना ‘एकच Èयाला ’ या नाटकाला ůेजेडीकडे घेऊन जाते. अनेकांनी ‘एकच Èयाला ’चा
सुधाकर¸या दाł िपÁयाशी संबंध जोडून Âया नाटकाला ůेजेडी¸या पंगतीत नेऊन बसिवले
हे अॅपलला Łचत नाही. Ìहणूनच ितला िशकून पदवी घेऊन होणारे पåरणाम हे दाłपे±ा
मोठे वाटताहेत. आिण हे िवचार ती तळीराम¸या łपाने Óयĉ करते.
आपÐयाला भाषेने जे ÖवातंÞय िदले आहे Âयाचा ती हवा तसा फायदा घेऊन रघूसोबत
Éलटª करते. पुŁषाला आकिषªत करÁयासाठी जे करता येईल ते ती करते आहे. एकाचवेळी
ती लµनािशवाय रघूशी ल§िगक संबंध ठेवायला तयार आहे. व तो लµना¸या कचाट्यात
पडÐयास Âया¸याही वाट्याला िसंधू व सुधाकरची दु:खे येऊ शकतात Ìहणून काळजीत
आहे. ‘आयª मिदरा मंडळ’ Öथापन करÁया चा िवषय अज¤ड्यावर आÐयावर ितचा Öवत:वर
ताबा न राहता ती मÅये घुसून दाłची मोठी बाटली हाती घेते. अनेकदा ती पेचात पडते.
भूतकाळातील भूिमका करÁयाने ितला वतªमानाशी अपेि±त संवाद घडवता येत नाही.
Ìहणूनच जेÓहा रघूसोबत ती जेÓहा ‘एकच Èयाला ’तील ÿसंग रंगिवÁयाचा ÿयÂन करते तेÓहा
Âयातील भावनाÂमकता पाहóन हवी तशी भूिमका बजावता येत नाही. उलट आपण ‘एकच
Èयाला ’ या नाटकातील पाýां¸या भूिमका करता करता आपण यामÅये अडकत चाललो
आहोत याची ितला खंत वाटते आहे. ित¸या होणाöया भाविनक कŌडमाöया¸या ŀĶीने
या नाटकातील ŀÔय ø. आठ मधील Öवगत िवशेष महßवाचे वाटते.
munotes.in

Page 96

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
95 िशवा:
िशवा सायकलवाला आहे. कधी कधी तो तळीरामची भूिमका करतो. जेÓहा रघू आिण अॅपल
हे भगीरथ व तळीराम होऊन संवाद करायचे ठरवतात तेÓहा अॅपल ‘आपÐयाऐवजी िशवानेच
तळीराम रंगवावा’ असा ÿÖताव मांडते. िशवा अॅपलचा हा ÿÖताव धुडकावून लावतो. Âयाला
कोणतेही पाý जगÁयासाठी Ìहणून नÓहे तर केवळ आनंद Ìहणून अिभनयाĬारे रंगावायचे
आहे. अिभनय करÁयामागे जशी Âयाची उÂसुकता आहे तशीच उÂसुकता रमा¸या
कामािवषयी आहे. रमा Âयाला ‘आपण कॉÖ¸युम िडझाईनर आहे’ असे सांगते Âयावेळी
कॉÖ¸युम िडझाईनर ही गोĶ समजून घेÁयाची ÿचंड उÂसुकता Âयाला वाटू लागते. तो
माणसा¸या वासावłन Âयाचा पेशा ओळखत होता पण रमाबाबत Âयाचा अंदाज खोटा
ठरतो. रमाही िशवाने िवचारलेÐया ÿijांची उ°रे चतुराईने देणे टाळते. Âयावेळी िशवाला ती
चतुर वाटते.
िशवा अनेकदा तßववेÂया¸या भूिमकेत वावरतो. Âया¸या या तßववे°ेपणाची ÿिचती देणारे
काही ÿसंग या नाटकात आले आहेत. उदा. दाŁ¸या बाटÐया एकमेकावर रचÁयाचा ÿसंग.
या ÿसंगात िशवा, अॅपल आिण रमा सोबत सुधाकरने åरचवलेÐया दाł¸या बाटÐया
एकमेकावर रचÁयाचा खेळ खेळतो आहे. या खेळात बाटÐयांचा समतोल होत नाही. तो
समतोल करÁयासाठी रमा Âया¸याकडे ओÐड मंकची बाटली मागते Âयावेळी िशवा ितला ती
बाटली देÁयाऐवजी या समतोला¸या खेळाला रमा¸या आयुÕयाचा भाग बनिवÁयाचा सÐला
देतो. हा एक ÿसंग. दुसरा एक ÿसंग इंदर हे पाý दाłचे गूढłप नाकारते Âयावेळी िशवा
Âयाला आपण दाłचे गूढłप मानत नसून अÓयĉाचे गूढłप मांडतोय हे मत Âया¸यावर
खोलवर िबंबवून इंदरलाही अÓयĉाचे गूढłप ÖवीकारÁयास भाग पाडतो आहे.
४.८ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाचे िवशेष ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक ल§िगक संबंध, िववाह , वैवािहक संबंध, िश±ण ,
पदवीÿाĮ होऊनही न िमळणारी नोकरी या सवा«¸या िवषयीचे भाÕय आहे. एकìकडे
जगÁयातील उपरोध दाखवत तर दुसरीकडे आपÐया काळाशी िनगिडत समÖया मांडÁयाचा
ÿयÂन या नाटकातून होतो आहे. ‘एकच Èयाला ’ हे नाटक केवळ दाł¸या एका
ÈयाÐयािवषयी बोलत नाही तर ते नाÂया¸या गुंÂयावरही मािमªक भाÕय करते आहे. आधुिनक
िवचाराची तŁणाई , ľी-पुŁष, Âयांचे शारीåरक व वैवािहक नाते यािवषयीचे भाÕय यात आहे.
या नाटकाचे Ìहणून काही िवशेष अधोरेिखत करता येतात ते पुढीलÿमाणे. . .
४.८.१ पाýांचे भूिमकांतर:
‘एकच Èयाला ’ या नाटकात नेमके काय घडले आहे याचा शोध Ìहणजे हे नाटक. Âयामुळे तो
काळ आिण Âयाकाळची पåरिÖथती समजून घेÁयासाठी या नाटकातील पाýे हवे Âयावेळी
भूिमकांतर करताहेत. ºया पाýाची कमतरता आहे ती कमतरता भłन काढÁयासाठी
भूिमकांतर करतात. या नाटकात अशा भूिमकांतरांची असं´य उदाहरणे आहेत. ŀÔय सात munotes.in

Page 97

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
96 मÅये िशवा आिण सुंदर हे अनुøमे तळीराम आिण सुधाकर बनताहेत. रघू हा िसंधू बनतो
आहे. पुढे शरिदनी हे पाý करायला कुणी नाही ÌहटÐयावर िशवाला शरिदनी बनÁयाचा
आúह केला जातो आहे. िकंवा आठÓया ŀÔयात ºयामÅये खुदाब± सुधाकरला दाł
िपÁयािवषयी आúह करतो आहे Âयावेळी अॅपल सवा«ना ते लोक जो संवाद Ìहणताहेत तो या
नाटकातील नसून ‘एकच Èयाला ’तील असÐयाची जाणीव कłन देते. िशवाय Âयांना
Âयावेळी नेमके काय घडले असेल याची कमालीची उÂसुकता आहे. Âयापोटी या
नाटकातील पाýे सतत भूिमकांतर करत राहतात. पाýांचे भूिमकांतर हा जरी नाटकाचा
अिभÓयĉì िवशेष असला तरी यामागे नाटककाराचा उĥेश काय असावा हे ल±ात ¶यावे
लागते. Âयाबाबत काही श³यता जाणवतात. Âया पुढीलÿमाणे-
१. नाटक त टÖथपणे पाहता, अनुभवता यावे.
२. एकच पाý सतत केÐयामुळे Âया पाýाचीच बाजू ल±ात येते. दुसöया पाýाची बाजूही
Åयानात येÁयासाठी असे भूिमकांतर आवÔयक असावे.
३. नाटका¸या आशयाला पडलेÐया मयाªदांवर मात करणे.
४. नाटका¸या आशयाचा अवकाश िवÖतारणे.
५. पूवª नाटका चा शेवट असाच का याची उ°रे शोधत असताना अनेक श³यता उËया
राहतात.
या श³यता दाखिवताना असे भूिमकांतर होताना िदसते. अशा काही श³यता संभवतात.
िचýपटात ºयाÿकारे िवनोदिनिमªती (आंटी नं–१, अशी ही बनवाबनवी) िकंवा कोणÂया
गोĶीचा बदला, मूळ ओळख लपिवणे या हेतूने भूिमकांतर केलेÐयाची असं´य उदाहरणे
आहेत. अलीकडील नाटकात या श³यतेतून भूिमकांतर ही गोĶ घडत नाही. या उलट
आशया¸या वेगÑया श³यता उËया करणे. काळ आिण अवकाशाची मोडतोड करÁयातून हे
होताना िदसते.
४.८.२ काळ अवकाशाची मोडतोड :
‘एकच Èयाला ’ आिण ‘िसंधू, सुधाकर रम आिण इतर’ या दोन नाटकां¸या मÅये काळाचे
अंतर हे जवळपास शंभर वषाªचे आहे. तÂकालीन पåरिÖथती, सामािजकता आिण आज ते
नाटक कł इि¸छत असलेले तŁण, Âयांचा काळ व एकूणच सगÑयाच बाबéकडे बघÁयाची
नाटककाराची ŀĶी वेगळी आहे. जी या नाटकात भूिमका करणारे तłण – तŁणé¸या या
कृÂयातून अधोरेिखत होते. या तŁणाईचा िसंधू आिण सुधाकर यां¸या नाÂयाकडे बघÁयाचा
ŀिĶकोन उ भा करÁयासाठी, दोन वेगवेगÑया काळा¸या सामािजकतेची सांगड
घालÁयासाठी ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’ या नाटकात काळ -अवकाशा¸या अनेकिवध
³लृÈÂया लेखकाने आजमावÐया आहेत. नाटकाचे कथानक कधी भूतकाळाकडून
वतªमानाकडे तर कधी वतªमानाकडून भूतकाळाकडे वाटचाल करते Âयामुळे वाचक Ìहणून
आपण नाटका¸या कथानकामÅये जी सलगता अपेि±तो तशी सलगता येथे नाही. हे
नाटकाचे वेगळेपण आहे. munotes.in

Page 98

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
97 ४.८.३ काळाशी समरस होणे:
हे नाटक राम गणेश गडकरी यांनी १९१७ साली िलिहलेÐया ‘एकच Èयाला ’ या नाटकाचे
आज¸या काळा¸या संदभाªतील इंटरिÿटेशन आहे. रमा, रघू, इंदर आिण अॅपल हे आधुिनक
िवचाराचे तŁण जेÓहा ‘एकच Èयाला ’¸या दु:खद बाजूची चचाª करतात तेÓहा Âयांना हे नाटक
‘सायकॉलॉिजकल űामा ’ वाटतो आहे. जी िसंधू Âयाकाळी úेट होती तीच िसंधू Âयांना
आजही úेट वाटते आहे. याचे कारण Ìहणजे आता¸या काळातील िपढीमÅये नाÂयािवषयीची
असणारी उदासीनता िसंधू¸या łपाने Âया काळात Âयांना िदसत नाही. आजचा तłण
Âयां¸या आपापसातÐया नाÂयािवषयी ची बांिधलकì, किमटम¤ट िवसरलेला आहे. Âयामुळे
नाÂया बाबतची बांिधलकì िवसरलेÐया Âयां¸या काळात रमाला िसंधूची सुधाकरिवषयीची
बांिधलकì महßवाची वाटते. ºया गोĶी िनरथªक आहेत Âया¸यात अथª शोधÁयाचा ÿयÂन
कांहीअंशी ही िपढी करते. आिण Ìहणूनच सुधाकरने åरचिवलेÐया बाटÐया एकमेकावर न
बसणे ही आज¸या तŁणाईला भयानक ůेजेडी वाटू लागते. हे नाटकात ठळकपणे ŀÔयमान
होते. Öवत: बाबत िनमाªण होणाöया ÿÂयेक पेचातून सुटÁयासाठी दुसöयाला अपराधी ठरवणे
हा पयाªय वाटतो आहे. जो Âयां¸या काळाशी सुसंगत आहे. या तŁणाईला कोणÂयाही गोĶीत
यश ÿाĮ करणे Ìहणजे Âया गोĶीला आपÐया आयुÕयाचा भाग बनवणे वाटते आहे. आपÐया
आया िसंधूसार´या वाढÐया, आपÐयाला वेगळे वातावरण जगायला िमळाले याचाही Âयांना
आनंद आहे. दाłचे गूढłप शोधणारा इंदर सुधाकर¸या कोटाª¸या अपमाना¸या ÿसंगात
आपÐया इंúजी न येÁयाने अपमािनत होणाöया बापाचं दु:ख शोधतो आहे. अशी जुÆया
नाटकातील (एकच Èयाला) पåरिÖथती आिण सīिÖथती अशा दोÆही िबंदूतून या वतªमान
काळातील नाटकात अथª लावÁयाचा ÿयÂन नाटकातील पाýे करताना िदसतात. अशा
पĦतीने काळाशी समरस होणारी अनेक उदाहरणे नाटकात आढळतात.
४.८.४ पाýांचा मानसकाळ:
मानसकाळ Ìहणजे पाýाने मूळचा काळ पुढे गेलेला असतानाही पाýाने आपÐया काळाला
पकडून राहणे. यातून पाýाचे नाट्य कथानकातील काळाला अनुसłन वतªन न होणे असे
घडते. या नाटकात सुधाकर¸या कोटाकडे पाहात इंदरने मनपटलावर काही ÿसंग रंगवणे,
िसंधूची भूिमका करÁयाöया रमाने आपला कॉÖ¸युम िडझाईनरचा पेशा आपÐया संवादात
आणणे, िसंधू¸या किमटम¤टला आपला काळ जोडून पाहणे. रॅÌपवर चालÐयासारखे हातवारे
करणे, आठÓया ŀÔयात खुदाब±ने सुधाकरला दाł िपÁया¸या केलेÐया आúहा¸या
ÿसंगात अॅपलने मूळ नाटकात हा ÿसंग नाही हे सांगून Âयांना भानावर आणणे. या सगÑया
बाबी पाýां¸या मानसकाळाने घडताहेत.
४.८.५ नाट्य संिहतेतील रंगसूचना:
रंगसूचना Ìहणजे नाटक सादर होत असताना नाटकातील पाýांनी रंगमंचावर कोणÂया
शारीåरक हालचाली कराÓयात, तसेच संगीतकार व ÿकाश योजनाकार यांनी याचे संयोजन
कसे करावे याबाबत केलेÐया सूचना होत. या सूचना नाटकातील पाýे, नेपÃयकार, ÿकाश
संयोजक, Åवनीसंयोजक व िदµदशªक यांना मागªदशªन करत असतात. नाटका¸या िनिमªतीत,
आशया¸या सा±ातीकरण करÁयात रंगसूचनांचे काम महßवाचे असते. यालाच गंगाधर
पाटील यांनी ‘अभािषक िचÆहांची संिहता’ असे Ìहटले आहे. नाटककार राजीव नाईक याला munotes.in

Page 99

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
98 रंगसूचना–संिहता Ìहणतात. या रंगसूचनाबाबत िवजय त¤डुलकरांसारखे नाटककार खूप द±
असलेले िदसतात. Âयां¸या नाटकात रंगसूचनांचे वैपुÐय आहे. रंगकमêसाठी एक ÿयोग±म
आराखडा ÿदान करÁयाची जबाबदारी रंगसूचनांची असÐयाने गरजेनुसार,
नाटककारानुसार आपणास Âयाचे उपयोजन केलेले पहावयास िमळते. या रंगसूचनाबाबत
िदµदशªक रवéþ लाखे यांचे मत असे कì, “िदµदशªक हा Öवतंý ÿितभेचा असला तर तो Âया
रंगसूचनां¸या पलीकडे जाऊन संिहतेचा अथª लावू शकतो. अÆयथा मग नाटककाराने ºया
रंगसूचना िदÐया आहेत Âयाच गृहीत धłन संिहते¸या आशयाचा अथª लावला जातो. यामुळे
संिहता आिण ÿयोग यातील अंतर हे आशयाचं नसतं तर ते आयामाचं असतं. हे आयाम
िदµदशªकाला जाणवायला हवे मग काहीतरी वेगळे घडू शकतं आिण पयाªयाने ते उभं राहóन
ÿे±कां¸यापयªत पोहचू शकतं.” (रवéþ लाखे यां¸याशी झालेली चचाª) ‘िसंधू, सुधाकर, रम
आिण इतर ’ या नाटकाचे लेखक आशुतोष पोतदार यांनी रंगसूचनाबाबत िवशेष काळजी
घेतलेली आहे. Öटुडीओ¸या सीिमत अवकाशात हे नाटक घडत असÐयाने, पुÆहा काळाचा
एक मोठा पट , वाÖतव -ÿसंग उभे करÁयाची जबाबदारी, िशवाय ‘एकच Èयाला ’ या नाटकात
नेमके काय घडले अन् आज¸या काळा¸या पाĵªभूमीवर ते समजून घेÁयाचा केलेला ÿयÂन
या सवª बाबé¸यामुळे या नाटकात दीघª अशा रंगसूचना आलेÐया आहे. याबाबत पृ. ø. ८१,
९३, १०२ आिण ना टका¸या नवÓया ŀÔयात आलेले रंगसूचना िवचारात घेÁयासार´या
आहेत.
नाटका¸या संिहतेमÅये येणाöया रंगसूचना Ļा नेहमी कंसात िदलेÐया असतात. जेणेकłन
पाýांचे संवाद आिण रंगसूचना Ļा वाचकाला पटकन ल±ात येतील. Âयाची काही उदाहरणे
आपण इथे पाहó.
१. (इंदर उठून उभा राहóन किवता सादर कł लागतो तसे बाकìचे Âयाला जॉइन होतात.
रंगमंचावर भारावून गेलेले वातावरण िदसते. सगळे रंगमंचाभर िफरतात. किवतेचा
Åवनी रंगमंचावर ऐकू येतो. बाजूला ठेवलेÐया आकाराने ÿमाणापे±ा मोठ्या
असणाöया, िविचý बाटÐया आिण µलासेस घेऊन शाľी, खुदाब± आिण बाकìचे
येतात. बाटÐया आिण µलास काढून तयारी करतात. बाटÐयांवर Âयां¸या टोÈया आिण
कपडेही ठेवलेले िदसतात. ÿÂयेक जण टोÈया चढवतो. खोट्या िमशा, दाढ्या लावÐया
जातात. नाटकì हालचाली िदसतात. Âयात काही जणांना कपडे नीट बसतात, काही
जणांना नाही. काही जण शेवटपय«त टोपीत अÖवÖथ आहेत हे जाणवत राहते. िवशेष
कłन, शाľी पगडीत आिण खुदाब± आपÐया उंच टोपीत अÖवÖथ आहेत.) (पृ.
८१)
२. (अॅपल िसंधूची न³कल करते. िसंधूची साडी घेते. कशीबशी नेसते. एका मॅनेि³वन¸या
अंगावर कोट घातला आहे ते मॅनेि³वन ÿेमाने पुढे घेते. बाजूला पडलेली दोरी मंडोळी
कłन एका मॅनेि³वन¸या कपाळावर बांधते. दोघांवर ÿकाश.) (पृ. १०२) (मॅनेि³वन-
पुतळा) munotes.in

Page 100

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
99 ३. (अॅपल हळूहळू पुŁषाला अॅůॅ³ट करणारे हावभाव करत रॅÌपवर चालÐयासारखी चालू
लागते. रंगमंचावरचे वातावरण फॅशन शोमधले वाटावे असा ÿकाश.) (पृ. १०२)
४.८.६ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाची भाषा :
वसंत दावतर यांनी नाटक या वाđयÿकाराची संकÐपना मांडत असताना ‘संवाद Ìहणजे
नाट्य’ हे िवधान केले आहे. Âयां¸या मते “नाट्यवÖतू ÿकट होणे, ÿगत होणे, हे सारे
संवादातून घडते. िदµदशªकाला, नटाला, ®ोते आिण ÿे±क यांना आिण सवª तंý²ांना
आधार संवादाचाच” (वाđयÿकाराची संकÐपना व Öवłप (संपा.) आनंद वाÖकर)
नाटका¸या अिभÓयĉì¸या सवª श³यता संवादाशी जोडÐया असÐयामुळे आपण जेÓहा
नाटका¸या भाषेचा िवचार करतो तेÓहा आपणास नाटकाचे संवाद िवचारात ¶यावे लागतात.
‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक आज¸या िपढीचे आहे. Âयामुळे Âया नाटकाची
भाषा ही आधुिनक आिण आज¸या काळाची आहे असे ÌहणÁयास खूपसा वाव आहे.
नाटका¸या घटना ÿसंगात मÅये मÅये जोवर ‘एकच Èयाला ’चे कथानक येते आहे तोवर
आपणास िवसाÓया शतका¸या दुसöया दशकातील भाषा अनुभवायला येते. इथे भाषेबाबात
जाणवणारे आणखी एक वेगळेपण Ìहणजे अलीकडील तŁणाई Ļा भूिमका करत आहेत
Âयामुळे अनेकदा ते भूिमका करत असलेले पाý, Âया पाýाचा मूळ ÿकृतीधमª िवचारात
घेऊन भाषा वापरतात. या बाबतचे काही नमुने पुढील ÿमाणे...
१. “िसंधू, िसंधू, देवताÖवłप िसंधू! काय काय तुझी दुदªशा झाली ही! िसंधू, या दाłबाज
नवöया¸या पायी तूं बुडालीस! अपशÊदांनी तुझा अपमान केला! कधी तुला गोळाभर
अÆन िमळाल¤ नाही! पोटासाठी तुला दळायला लावलं! तुझे हालहाल केले! तु»या
पोटचा गोळा तु»या डोÑयांदेखत चेचून टाकला! देवé, संसारा¸या वनवासांत फाटकं
धोतर आड कłन तुला वणवणायला लावलं! िसंधू, िसंधू, उदारŃदये िसंधू, शापा¸या
एका शÊदानं मला िजता जाळून टाक! तु»या पुÁयाईनं Öवगाªचा संसार साजरा
करÁयाची तुझी योµयता; चौöयांशी ल± जÆमाची संिचत या जÆमी उभी रािहली आिण
िवधाÂयांनं ‘सुधाकर’ हे दाłनं ओथंबलेलं नांव तु»या फाट³या कपाळी कोरलं! िसंधू,
देवी मला ±मा कर! या अनंत अपराधी पात³याला ±मा कर!” (सुधाकरचा संवाद -
पृķ ø. ६३)
२. “छे छे! मुÆसफांची तर मुळीच चूक नाही! असं कोण कुणाचं बोलणं सहन कłन
घेणार? काय झालं – कुठÐयाशा मुīावर यांचं Ìहणणं मुÆसफांना पटेना, दादासाहेबांना
नीट पटेना, दादासाहेबांनी नीट समजावून īायला पािहजे होतं; पण नÓया दमात एवढा
पोच कुठून राहणार? हे रागारागानं बोलू लागले. चारचौघांनी हसून हेटाळणी करायला
सुŁवात केली. झालं दादासाहेबांचा सुमार सुटला आिण मुÆसफाला होय नÓहे ते
वाटेल ते बोलू लागले. त¤Óहा मुÆसफांन असं करणं भाग आलं. तरी Ìहातारा बराच पोĉ
Ìहणून सहा मिहÆया¸या मुदतीपुरतीच Âयानं सनद रĥ केली; दुसरा कोणी – अहो मी
असतो तरीसुĦा जÆमाचं संसारातून उठवलं असतं! हा एवढा ÿकार झाÐयावर मग
काय? ºयानं–Âयानं दादासाहेबांची हेटाळणी सुł केली Âया िबचाöयाला मरणापे±ा
अपेश खोटं असं होऊन गेलं! शेवटी कसंतरी घरी आणून पोचिवलं Âयांना, आणखी
तडक इकडे िनघून आलो. Ìहणून वेळ लागला. (तळीरामचा संवाद - पृķ ø. ८३) munotes.in

Page 101

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
100 अशी भाषेचे अनेक łपे या नाटकात िवखुरलेली आहेत. जी Âया Âया काळाचे ÿितिनिधÂव
करताहेत. या नाटकाची दुसरी बाजू Ìहणजे रमा, रघू, इंदर आिण अॅपल या आधुिनक
िवचारां¸या चार िमý – मैिýणी आिण ते बसवत असलेÐया नाटकाचा िवषय. या िमýां¸या
संवादाचा संबंध िजथे िजथे येतो ितथे ितथे माý सुधाकर, िसंधू आिण तळीराम¸या भाषेपे±ा
वेगळी भाषा अनुभवायला येते या बदलÂया भाषेचे काही नमुने पुढीलÿमाणे. . .
१.
रमा : कम ऑन डािल«ग, इट्स ‘एकच Èयाला ’
इंदर : (उभा राहóन बोलतो) ‘एकच Èयाला ’ हे राम गणेश गडकöयांनी १९१७ मÅये
िलिहलेलं नाटक आहे.
रघू : नाटक िलहóन पूणª झाÐयावर द रायटर फेल इल. समवनएÐस रोट सॉंµस इन द
Èले. (िटंग टॉंग)
इंदर : सुधाकरची दाłची नशा. कुटुंबाची वाताहत . . .
रमा : कारण , Âयाची कोटाªतील सनद रĥ होते. सायकॉलॉिजकल űामा इÆसÐटस
Āॉम सोसायटी. टू फरगेट द űामा, ही Öटाटªस िűंिकंग… (पृķ ø. ६७)
२.
सुधाकर : तूं मर ! आतां कारटं मर जाव! (काठी मारतो. मूल मरतं.) (पĪाकर येतो.
तो Ìहणतो , हरामखोरा , काय केलंस हे?)
काही नाही , आणखी ¶यायची आहे – एकच Èयाला!
(दीघª पॉज)
अॅपल : (हसत) अशी ůॅजेडी?
रघू : कौटुंिबक संदभाªत ती पीटी आिण िफअर िनमाªण करते.
अॅपल : ůॅजेडी आहे हे सांगायला!
इंदर : नवöयाची ůॅजेडी.
रघू : कॉÌÈले³स िथंग ऑफ इमॅिजनेशन !
अॅपल : आÖसं? जातो काठी घेतो आिण दाणिदशी पोरा¸या डो³यात घालतो?
रघू : भारतीय संदभª. कुटुंबÓयवÖथा. आपÐयाकडे मुलाबाळांकडे पाहÁया¸या
भाविनकते¸या पाĵªभूमीवर काठीने मारÁयाने िफअर गडद होते.
अॅपल : इट हॅज टु बी किÆविÆसंग.
रघू : इट्स अवर इंिडयन इथॉस. (पृ. ७९)
Öवगत हा जरी संवादाचा भाग असला तरी काळानुłप Âया¸या वापरामागे वेगवेगळे हेतू
असÐयाचे िदसतात. अलीकडे पाýा¸या अंतमªनाचे ÿितिबंब, िकंवा Âयाची अितभाविनकता, munotes.in

Page 102

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
101 पIJाताप या भावनािभÓयĉìसाठी नाट्यगत Öवगतांचा वापर केला जातो. येथे पृķ ø. ६२
वरील सुधाकरचे Öवगत िवचारात घेÁयासारखे आहे. या नाटका¸या रंगसूचनांचे वेगळेपण
जाणवते आहे. मुळात नाटका¸या संिहतेत ÿयोगाचे सूचन करणारा घटक Ìहणजे रंगसूचना.
या रंगसूचनांकåरता नाट्य अËयासक संजय आवêकर यांनी केलेले िवधान महßवाचे आहे. ते
Ìहणतात , “नाटककारा¸या मनामÅये वसत असलेÐया सुĮ िदµदशªका¸या मनातील
सादरीकरणािवषयक सूचना. रंगसूचनेमुळे वाचकाला नाटका¸या ÿयोगłपाचा अंदाज येतो,
पाýां¸या अिभनयाची िदशा कळते. अन् िदµदशªकìय ÿयोग घडताना या रंगसूचनां¸या
आधाराने संिहतेतून नाटका¸या ÿयोगाकडे वाटचाल होणे घडते.” (संजय आवêकर, पृ.
२१४) ही वाटचाल योµय िदशेने घडावी याची काळजी नाटककार आशुतोष पोतदार यांनी
घेतलेली िदसते. या नाटकातील रंगसूचना या दीघª आहेत. ºयातून संपूणª घटनाøम वाचक
– ÿे±कापुढे उभा राहतो आहे.”
४.९ ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील आधुिनकता: आधुिनक िवचारा¸या तŁणाईने ‘एकच Èयाला ’ नाटका¸या िनिम °ाने एका दांपÂयाची
जीिवत कहाणी समजून घेÁयाचा ÿयÂन Ìहणजे ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक.
इथे िसंधू, सुधाकर आिण Âयांचा कथाभाग हा केवळ िनिम°माý आहे. आपÐया काळाला
सामोरे जाताना जे पेच उभे राहताहेत Âयातून आपली कशी सुटका कłन ¶यायची हा
इथÐया रमा, रघू, िशवा, इंदर आिण अॅपल पुढील ÿij आहे. इतर लोक िसंधू, सुधाकर¸या
कथानकात जे दु:ख शोधताहेत िकंवा शोधून Âया दु:खाची जी कारणमीमांसा (सुधाकर¸या
सनद जाÁयाने तो Óयसनी बनला व Âयामुळे Âयाची शोकािÂमका झाली) केली आहे ती या
तŁणांना माÆय नाही. इंदर, िशवा या तŁणाईला दाł इतकì चार िदवस परी±ा देऊन
िमळालेली पदवी धोकादायक वाटते आहे. पदवी केवळ पदवी नसून आजचे नोकरी
िमळिवÁयाचे अथवा िमळवून देÁयाचे ते साधन आहे आिण जर Âयामुळे िमळालेली पदवी
अपयशी ठरली तर दाł िजतका िवनाश करणार नाही Âयापे±ा अिधक िवनाश होऊ
शकतो. हे या िवचाराचे वेगळेपण इथे सतत जाणवते.
या तŁणाई ची ल§िगकतेबĥल काही ठाम भूिमका आहे. आडपडīाचे िवषय इथे उघड उघड
चिचªले जाताहेत. कमालीचे ÓयĉìÖवातंÞय मानणारी या नाटकातील पाýे Âयांना केवळ
ताणतणावांचा अनुभव घेÁयासाठी लµन हवं आहे. या नाटकातील रघू हे पाý जो
िवनालµनाचा राहóन ल§िगक सुख ¶यायला इ¸छुक आहे. Âया¸या ŀĶीने, सगळं करायला
लµनाचा ÿाÊलेम असÁयाचे कारण नाही. Âयाला लµन हे किमटम¤ट वाटÁयापे±ा िøएटीÓह
अिधक वाटत आहे. जर अॅपलने आपÐयाशी लµन केले तर ितला आपÐया घरी तडजोडी
कराÓया लागतील यातून काही खळबळ उडेल. ती खळबळ अनुभवÁयासाठी रघूला लµन
हवे आहे.
अॅपलचे कमीअिधक फरकाने रघूसारखेच आहे. ती रघूसोबत Éलटª करते. पुŁषाला
आकिषªत करÁयासाठी जे करता येईल ते ती करते आहे. लµनािशवाय ती रघूशी ल§िगक
संबंध ठेवायला तयार आहे. ही या नाटकातील आधुिनक िवचार ŀĶी वाटते.
munotes.in

Page 103

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
102 आपली ÿगती तपासा ÿij- उ°र आधुिनक कालखंडातील आशुतोष पोतदार यां¸या इतर नाट्य संिहता वाचून
आपली मते नŌदवा.





४.१० समारोप आशुतोष पोतदार यांनी िलिहलेले ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक Ìहणजे
आज¸या काळाशी घातलेली सांगड होय. मराठीतील ‘एकच Èयाला ’ या नाटकावर आशुतोष
पोतदार यांनी िलिहलेले हे नाटक. या नाटकात राम गणेश गडकरी यांनी िलिहलेÐया ‘एकच
Èयाला ’ या नाटकात िसंधू¸या िनधनानंतर सुधाकरचे पुढे काय झाले याचा शोध घेÁयाचा
ÿयÂन केला आहे. ‘एकच Èयाला ’ नाटका¸या शेवट¸या ŀÔयापासून ‘िसंधू, सुधाकर, रम
आिण इतर ’ या नाटकाचा आरंभ होतो. गडकरी यां¸या या मूळ नाटकातील सुधाकर, िसंधू,
िसंधूचा भाऊ पĪाकर, रामलाल , तळीराम ही पाýे संपूणª नाटकभर संदभाªने वावरतात.
ÂयामÅये आज¸या काळातील अॅपल, रघू, इंदर, िशवा या पाýांची भर पडली आहे. अॅपल,
रघू, इंदर, िशवा या वतªमानातील पाýांनी Öवत:ला इितहासात गुंतवून घेणे, या गुंतवणूकìतून
Âयां¸या वाट्याला खंिडत वाÖतव येणे, पाýांनी Öवत:¸या ÿेरणेने एकच Èयाला¸या पाýांमÅये
गुंतून जाणे व Öवत:चा वतªमान Âयां¸या हातून न सुटणे या िøया या नाटकात वारंवार
घडतात. यातून नाटककार आशुतोष पोतदार यांना काळ अवकाशाचा एक नवा खेळ उभा
करÁयात यश आले आहे असे Ìहणावे लागले.
४.११ संदभª úंथ सूची १. पोतदार, आशुतोष : ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’, वॉटरमाकª पिÊलकेशन, पुणे, प.
आ. २०१७.
२. आवêकर , संजय: ‘शोध एलकुंचवारां¸या नाट्यकृतीचा’, पĪगंधा ÿकाशन, पुणे, प. आ.
फेāुवारी, २००१ .
३. बी. रंगराव: ‘उ°र आधुिनकता : समकालीन सािहÂय, समाज व संÖकृती’, कुसुमाúज
ÿकाशन , नािशक , आ³टŌबर २०१६
munotes.in

Page 104

उ°र आधुिनक मराठी नाटक- ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर’
103 ४.१२ ÖवाÅयाय अ. थोड³यात उ°रे िलहा.
१. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील पाýां¸या भूिमकांतराचा थोड³यात
पåरचय कłन īा.
२. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील रघू आिण अॅपल नातेसंबंधां¸या
आधारे नाटककार समाजातील कोणÂया बाबéवर बोट ठेवतो आहे. ते थोड³यात
िलहा.
३. ‘िसंधू, सुधाकर , रम आिण इतर ’ हे नाटक वतªमान जीवनातील पेचांवर भाÕय करते. हे
िवधान ÖपĶ करा.
४. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ हे नाटक नाÂया¸या गुंÂयावर मािमªक भाÕय करते हे
िवधान सोदाहरण ÖपĶ करा.
५. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाचे िवशेष िलहा.
ब. टीपा िलहा.
१. रघूचे ल§िगक संबंधािवषयीचे िवचार
२. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकाची भाषाशैली
३. रमा ही Óयिĉरेखा
४. अॅपल या Óयिĉरेखेचे वेगळेपण
क. åरकाÌया जागा भरा.
१. िसंधूचे मूल मारÐयाची पोिलसात तøार..................करतो.
अ. इंदर ब. सुधाकर
क. पĪाकर ड. तळीराम
२. इंदर¸या विडलांना ..................भाषेपायी वगाªत अपमान सहन करावा लागतो.
अ. मराठी ब. इंúजी
क. कÆनड ड. िहंदी
munotes.in

Page 105

उ°र आधुिनक मराठी सािहÂय
104 ३. ‘िसंधू, सुधाकर, रम आिण इतर ’ या नाटकातील.................. हे पाý कॉÖ¸युम
िडझाईनर आहे.
अ. रमा ब. इंदर
क. रामलाल ड. मÆयाबापू
४. सवª तळीराम मंडळी..................नावाचे मिदरा मंडळ काढायचे ठरवतात.
अ. सÂयशोधक ब. रामराम
क. आयª ड. Öवगª
५. उīा परत िमळणाöया सनदे¸या आधारावर..................हे सुधाकरला दाł िपÁयाचा
आúह करतात.
अ.शाľी व खुदाब± ब. खुदाब± व मÆयाबापू
क. मÆयाबापू व सोÆयाबापू ड. िशवा व रमा
उ°रे: १.- क, २.- ब., ३.- अ., ४.- क., ५ - ब.
४.१३ अिधक वाचनासाठी पुÖतके / पूरक वाचन १. मालशे, िमिलंद व जोशी, अशोक : ‘आधुिनक समी±ा-िसĦांत’, मौज ÿकाशन , मुंबई,
मे २००७.
२. िदनकर , मनवर , : ‘अितåरĉ ’- नाट्य िवशेषांक, संपा.- काळे, दा. गो. , मे २०१२.
३. वाÖकर , आनंद (संपा.) : ‘वाङमयÿकार : संकÐपना व Öवłप’, अÆवय ÿकाशन , पुणे,
मे २००४ .
५. सोनपंत दांडेकर महािवīालय आयोिजत ‘संवाद नाटकाशी’ या शीषªकाअंतगªत
नाटककार आशुतोष पोतदार यांची साधलेला संवाद
https://www.youtube.com/watch?v=Y1DCjMJ1CpE
६. डहाके, वसंत आबाजी, : ‘मराठी नाटक आिण रंगभूमी : िवसावे शतक’, पॉÈयुलर
ÿकाशन , मुंबई, २०१९.
७. साठे, मकरंद, : ‘मकरंद साठे िनवडक िनबंध-१’, मनोिवकास ÿकाशन , पुणे, एिÿल
२०१८.
***** munotes.in

Page 106

munotes.in