Page 1
1 १
मू यमापनाची साधन े
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ मू यमापन साधना ंची संक पना
१.२.१ मू यमापनाचा अथ .
१२.२ मू यमापनाची व ैिश ्ये
१.३ कामिगरी चाचणी (परफॉम स टे ट)
१.३.१ त डी चाचणी
१.३.२ ा यि क चाचणी
१.४ लेखी चाचणी
१.४.१ व तुिन कार चाचणी
१.४.२ िनबंध चाचणी .
१.५ नॉम - संदिभ त चाचणी
१.५.१ िनकष स ंदिभ त चाचणी
१.६ ऑनलाइन चाच या .
१.७ सारांश
१.८ संदभ
१.० उि े
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना मू यमापना या साधना ंची संक पना जाण ून
घेता येईल-
• मू यमापनाचा अथ , वैिश ्ये जाणून घेणे.
• कामिगरी चाचणीचा अथ समज ून घेणे. munotes.in
Page 2
शै णीक मू यमान
2 • त डी चाचणी , याचे गुण, मया दा आिण स ुधारणेसाठी स ूचना जाण ून घेणे.
• ा यि क चाचणीचा अथ , याची यो यता , मया दा आिण स ुधारणेसाठी स ूचना द ेणे.
.लेखी चाच या , व तुिन चा च या आिण यातील ग ुण, मया दा आिण स ुधारणा समजण े.
• िनबंध कार या चाच या , याचे गुण, मया दा आिण स ुधारणा ंसाठी स ूचना घ ेणे.
. सामा य स ंदिभ त चाचणी समज ून घेणे.
• िनकष स ंदिभ त चाचणी समज ून घेणे.
• ऑनलाइन चाच या जाण ून घेणे. आिण या ंची वैिश ्ये, गुणव े, मया दा आिण ऑनलाइन
चाच या ंसाठी आ हान े इ ल ात घ ेणे.
१.१ तावना
मू यमापन ही एखा ा गो ीचा याय कर या या उ ेशाने िनरी ण आिण मोजमाप
कर याची ि या आह े आिण एकतर समान गो शी िक ंवा मानका ंशी तुलना क न ितच े
मू य िनि त कर यासाठी मू यमापन आव यक आह े.
िव ा या नी शै िणक उि े िकती माणात आ मसात क ेली आह ेत, हे शोधून काढ याची
एक प तशीर ि या . मू यमापन हणज े केवळ िनरी ण न ह े, तर एक व त ुिन प तशीर
ि या आह े. या श ै िणक काय माच े मू यमापन करावयाच े असत े, या काय माची
काही उि े अगोदर ठरिवल ेली असतात . मू यमापन ही एक सव समाव ेशक व पाची
ि या अस ून तीत िव ा या या वत नाम य े घडल ेला मापनीय बदल व याचा अ वय या
दो ही गो ी समािव होतात .
मू यमापनाची साधन े हे सात यप ूण आिण या पक म ू यमापन (CCE ) ि य ेचे मह वाच े
घटक आह ेत. संकिलत क ेले या मािहतीचा अथ अंक य कोअर , ेड तस ेच गुणा मक
ीने देणे आव यक आह े.
मू यमापन हणज े केवळ व ेगवेगळी साधन े तयार क न या ं या साहा यान े िमळिवल ेले वृ
न हे. ती एक ि या अस ून उ ोगध ं ांम ये या ह ेतूने िवचार करतात , तसाच िवचार
िश णाम य ेही करण े आव यक मानल े जात े. उदा., या यवहाराम य े कोणती ग ुंतवणूक
कर यात आल ेली आह े, या यवहारातील िकय ेचे व प काय आह े, तसेच या िकय ेचे
फिलत कोणत े आहे अशा ह ेतूने िवचार करण े िश णाम य ेही आव यक असत े.
मू यमापनासाठी अन ेक साधन े वापरली जाऊ शकतात . मािणत आिण अ मािणत ही
मू यमापन साधन े वापरली जाऊ शकतात .
१.२ मू यमापनाची साधन े
मू यमापनात िविवध साधना ंचा व तं ांचा उपयोग केला जातो. िव ा या चे वय, शै िणक
पातळी , उि ाच े व प इ याद वर साधना ंची वा तं ांची िनवड अवल ंबून असत े. िविवध munotes.in
Page 3
मू यमापनाची साधन े
3 कार या कसोट ्या (िश क -रिचत, मािणत िन पादन कसोट ्या, बुि मापन कसोट ्या,
िनदाना मक कसोट ्या), पडताळास ूची, शोिधका , पदिन यन ेणी, मुलाखत अनुसूची,
ावली , संचयी न द, घटनािभल ेख, ेपण कसोट ्या, ानरचनावादी सािह य इ यादी
मू यमापनाची साधन े होत. लेखी परी ा , त डी परी ा , ा यि क परी ा , मुलाखत ,
िनरी ण , क पप ती , समाजिमती इ यादी मू यमापनाची तं े होत. आधुिनक काळात
मू यमापनासाठी िविवध तं े व साधन े वापरतात . यामुळे मू यमापन अिधक िव सनीय
होते; मा कोण याही साधनाक रता िकंवा कसोटीक रता यथाथ ता, िव सनीयता , यो यता ,
सुसा यता , भेदनश आिण माणीकरण हे गुण आव यक ठरतात .
१.२.१ मू यमापनाचा अथ
मू यमापन ही िविश मू यमापना ार े मू य िकंवा एखा ा गो ीचा याय कर याची ि या
आहे. मू यमापन ही सवा त जिटल आिण यापक ि या अस याच े हटल े जाते.
मू यमापन ही चाचणी िकंवा माप यासार या िनदाना मक सं ांपे ा यापक सं ा आहे.
मू यमापनाचा उ ेश केवळ िव ा या चे ान तपासण े हा नसून िशकणा या ं या सव पैलूंची
चाचणी घेणे हा आहे.
मू यमापना या या या
"शाळेत िश ण घेताना िकंवा गती करताना िव ा या या वत नात बदल होणे तसेच
िव ा या नी िमळवल े या मािहतीचा अथ लावण े या ि य ेला मू यमापन असे हणतात ”.
-ह ना.
” मू यमापन ही एक सतत चालणारी ि या आहे आिण ती िव ा या या औपचा रक
शै िणक कामिगरीशी संबंिधत आहे. य या िवकासाम य े या या भावना , िवचार आिण
कृती यां यातील वत ना मक बदला या संबंधात याचा अथ लावला जाणे हणज ेच
मू यमापन होय.
-मु फट
१.२.२ मू यमा पनाची वैिश ्ये
ही खालील माण े आहेत,
1. मू यमापन ही सतत चालणारी ि या आहे.
2. मू यमापनात शै िणक आिण गैर-शै िणक िवषया ंचा समाव ेश होतो.
3. मू यमापन ही उ पादन सुधार याची ि या आहे
4. एखा ा य या गरजा शोधण े आिण िशक या या अनुभवांची रचना करणे.
5. मू यमापन हे उ ेशािभम ुख असत े.
6. ही एक प तशीर ि या आहे.
7. मू यमापन ही सव समाव ेशक ि या आहे.
8. एखा ा य या गरजा शोधण े आिण िशक याचा अनुभव तयार करणे याचा
मू यमापना या वैिश ्यांत समाव ेश होतो.
9. शै िणक ि या सुधार यासाठी मू यमापन आव यक असत े. munotes.in
Page 4
शै णीक मू यमान
4 तुमची गती तपासा :
1. मू यमापनाची साधन े, मू यमापनाचा अथ आिण याची वैिश ्ये यांची चचा करा.
१.३ कामिगरी चाचणी (performance Test)
मी िव ा या चे यश, कामा या सवयी , वागणूक िकंवा वृ ी कशी मोज ू शकतो ?
काही कौश या ंचे मू यमापन प ेपर आिण प ेि सल चाचणी या आधार े केले जाते. परंतु इतर
कौश य े िवशेषत: वतं िनण य, गंभीर िवचार आिण िनण य घेणे यांचे सव म म ू यमापन
कामिगरी चाचणी ार े केले जाते.
"काय दश न चाचणी हणज े य िव ा या चे य , प तशी र िनरी ण आिण या
कामिगरीच े पूव - थािपत कामिगरी या िनकषा ंनुसार ेणी देणे हे होय."
-(The north Central Regional Educational Laboratory, NCREL 2001)
- उ र म य ाद ेिशक श ै िणक योगशाळा , NCREL 2001
काय दश न चाचणी ह े एक अस े मू यांकन आह े यासाठी परी ाथ ंनी िविश भागा ंचा
संदभ घेणा या ा ंची उ र े दे याऐवजी य ात एखाद े काय िकंवा ि याकलाप करण े
आव यक असत े. यासाठी िव ा या नी या ं याकड े काह काया ारे िकंवा िविश ट उ पादन
क न कौश य आिण मता आह ेत. हे दाखवून दे याची आव य कता आह े.
१.३.१ त डी चाचणी
त डी चाचणी ह े िव ा या ना िवचा न िशक या या प रणामा ंचे मू यांकन कर याच े थेट
मा यम आह े. िव ा या ला परी ेत उ ीण हो यासाठी या िवषयाच े पुरेसे ान दाखवता
येईल अशा प तीन े ाच े उ र ाव े लागत े.
त डी चाचणीच े गुण
हे खालील माण े आहेत
1. हे तयार करण े सोपे अस यान े, ते अिधक उपय ु साधन आह े.
2. िश का ं ारे जा त माणात वापरल े जाणार े साधन आह े.
3. सं ाना मक िश णा या ान , आकलन , िव ेषण, सं ेषण, अनु योग आिण
मू यमापन ट यात उ च तरीय वत न मोज यासाठी यो य .
4. या साधना ं या वापरान े िचिक सक िवचार ि या सहज मोजता य ेते.
5. िव ा या ला उ र द े याचे वात ं य आह े.
6. परी ेचा ताण कमी असतो .
7. िव ासाह ता वाढत े. munotes.in
Page 5
मू यमापनाची साधन े
5 8. छपाई करण े सोपे आहे.
9. उ च सहभाग असल े या गटा ंसाठी परी ा ंम ये वापरण े यो य आह े.
त डी चाचणी या मया दा.
हे खालील माण े आहेत
1. ही मुळात व ैयि क परी ा आह े आिण कोण याही एका ासाठी परी क आिण
परी ाथ या ं या त डी स ंवादाप ुरती मया िदत आह े.
2. िवशेषत: जे हा सखोल ा ंचा समाव ेश असतो त े हा ते वेळ घेणारे असत े.
3. या साधना ं या वापरासाठी अिधक व ेळ लागतो .
4. मू यांकनक या या प ूवा हासाठी ख ुली आह े. वेगवेगळे मू यांकनकत एकाच परी े या
पेपरला व ेगवेगळे ेड देऊ शकतात याव न या चाचणीत व ैधता कमी आह े असे िदसून
येते.
5. मानक करणाचा अभाव िदस ून येतो.
6. काही कारण े आिण स ंपका चा संभा य ग ैरवापर कर यास परवानगी द ेते.
7. एकाच व ेळी अन ेक गो च े मू यमापन करण े कठीण ( याकरण , श दस ं ह, उ चार )
या चाचणी या स ुधारण ेसाठी स ूचना
मौिखक चाचणीची व ैधता आिण िव ासाह ता दो ही वाढव या साठी औपचा रक िश ण
काय मांचा अवल ंब केला जाऊ शकतो . ओ रए ंटेशन म ॅ युअल, िदवसभर चालणा या
काय शाळा, एक परी क म ू यमापन णाली आयोिजत कर यासाठी आिण परी ेतील
अनाव यकता टाळ यासाठी एक िश ण काय म िवकिसत करण े गरजेचे असत े.
१.३.२ ा यि क चाचणी
ा यि क चाच या ंना कामिगरी चाच या अस ेही हणतात . नावात सा ंिगत या माण े, परी ा
उमेदवारा ंची कामिगरी आिण स ै ांितक ान य सराव ि थतीत लाग ू कर या या
मते या आधारावर तपासल े जात े. ा यि क परी ा सामा यतः शाळा , महािव ा लये
िकंवा िव ापीठा ंम ये अंितम टम दर यान घ ेत या जातात . ा यि क परी ेची तयारी करण े
हा िविश िवषय िशक याचा एक चा ंगला माग आहे. हे तु हाला त ुमची सम या सोडव याची
कौश य े सुधार यात मदत करत े कारण त ु ही त ुम या यावहा रक िश णा या अन ुभवाचा
उपयोग या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी कराल या त ु ही स ै ांितक र या िशकला
नसता .
munotes.in
Page 6
शै णीक मू यमान
6 ा यि क चाच या ंचे गुण
हे खालील माण े आहेत
1. हे तुमचे कौश य स ंच सुधारणे.
2. िवषयाची चा ंगली समज द ेणे.
3. ानधारण ेत वाढ होण े.
4. िस ांत भावीपण े लागू करण े.
5. सज नशीलता वाढवण े.
िशक या या या प तीम ुळे िव ा या ना तो िवषय दीघ काळ ल ात ठ ेव यास आिण यात
भु व िमळव यास मदत होत े. यावहा रक िश णाम ुळे िव ा या साठी अ यास अिधक
मनोरंजक आिण आकष क बनतो . ा यि क िश णावर आधा रत परी ा िव ा या ची खरी
बु ी दश वतात.
6. वरीत अ ंमलबजावणी क ेली जाऊ शकत े
7. यात त ुलना करता य ेते.
8. मोठ्या सं येने िव ा या ची चाचणी घ ेता येते.
मया दा
ा यि क परी े याही अन ेक मया दा आह ेत. ते खालील माण े आहेत
1. हे तुलनेने वरवरच े ान मोजत े.
2. ही वेळखाऊ ि या आह े.
3. मोठ्या गटासाठी त े यवहाय नाही
4. ही मू यमापनाची व त ुिन प त मानली जात नाही
5. परी ा उदासीनता िनमा ण क शकतात .
6. कमी प रणामकारकता .
ा यि क चाचणी स ुधार यासाठी स ूचना
1. प आिण स ंि स ूचना - सूचना प आिण स ंि आह ेत याची खा ी करा आिण
सव आव यक मािहती दान करा . सूचना सोपी असावी . समजून घे यासाठी , आिण
भाषा लि यत े कांसाठी यो य असावी .
2. यावहा रक चाच या िवकिसत करा या वा तिवक जगा या प रि थतीला उ ेिजत
करतात . munotes.in
Page 7
मू यमापनाची साधन े
7 3. फ डब ॅक ा - चाचणी घ ेणा या ंना फ डब ॅक देणे यांना या ंची ताकद आिण
कमकुवतपणा समज ून घ े यासाठी आिण या ंची कौश य े सुधार यास मदत
कर यासाठी आव यक आह े.
4. मािणत म ू यमापन िनकष - सव परी ाथ ंचे मू यमापन िन प आिण व त ुिन पण े
केले जाईल याची खा ी कर यासाठी मािणत म ू यमापन िनकष िवकिसत करा .
5. उपकरण े आिण सािह य - सव आव यक उपकरण े आिण सािह य उपल ध आिण
चांग या कामा या ि थतीत अस याची खा ी करा
6. सुसंगतता- समान उपकरण े आिण सािह य अस याची खा ी करा . हे चाचणी
प रि थती आिण प रणामा ंम ये सात य स ुिनि त कर यात मदत कर ेल.
7. मू यांकनक या साठी िश ण .- मू यमापनक या ना ते यावहा रक चाचणीच े भावीपण े
आिण सात यप ूण मू यांकन कर यास स म आह ेत याची खा ी कर यासाठी या ंना
िश ण ा . हे सव परी ाथ ंचे मू यमापन िन प आिण व त ुिन पण े केले जाईल
याची खा ी कर यात मदत कर ेल.
8. सतत स ुधारणा . ा यि क परी ेत सुधारणा कर यासाठी े े ओळख यासाठी
परी ाथ म ू यांकनकता आिण इतर भागधारका ंकडून अिभ ाय गोळा करा .
तुमची गती तपासा .
1. कामिगरी चाचणीवर (performance Test) थोड यात टीप िलहा
2. त डी चाचणी या ग ुण आिण मया दा प करा .
3. ा यि क चाचणी या स ुधारण ेसाठी ग ुण, मया दा आिण स ूचना प करा
१.४ लेखी चाचणी
लेखी परी ा ह े िव ा या चे ान, कौश य े िकंवा मता ंचे मू यांकन कर याच े तं आह े.
चाच या सामा यतः व ेगवेग या भागा ंम ये िवभाग या जातात , ते कागदावर िक ंवा
संगणकावर िद या जातात . लेखी चाचणी िक ंवा कामाचा भाग हणज े काहीतरी यावहा रक
कर याऐवजी िक ंवा बोल ून उ र े दे याऐवजी या ंत िलखाणाचा समाव ेश केला जातो . यांची
असामा य िवचारसरणी , आ मम ू यांकन, अपयशावर मात कर यासाठी , सकारा मकत ेने
भर यासाठी ल ेखी परी ेचे मह व अिधक असत े.
लेखी परी ेचे कार
लेखी चाच या ंचे कार आह ेत
1. व तुिन चाचणी
2. यि िन चाचणी munotes.in
Page 8
शै णीक मू यमान
8 १.४.१ व तुिन चाचणी
व तुिन चाचणी ही एक चाचणी आह े याम य े यो य िक ंवा चुक ची उ र े असतात आिण
यामुळे व त ुिन ता िच हा ंिकत क ेली जाऊ शकत े. व तुिन चाचणीसाठी वापरक या ने
िनवडल े या ाच े उ र द ेणे आव यक असत े, तसेच यो य उ र प ूव िनधा रत असत े.
यात एकािधक िनवड ज ुळणार े पया य समािव असतात . व तुिन चाचणी सामा यत :
ान, आकलन आिण अन ु योग यासार या िन न तरावरील कौश या ंचे मू यांकन करत े.
शािसत करण े, िव ेषण करण े आिण िनदाना मक म ू यांकनासाठी वापरल े जाते.
व तुिन चाच या ंचे गुण.
हे खालील माण े आहेत,
1. हे व तुिन त ेवर आधा रत आह े, यांत यि िन त ेला वाव नाही .
2. सिव तर िलिह याची गरज नाही .
3. यासाठी लहान आिण िविश उ र आव यक असत े.
4. ान ओळख यासाठी त े अिधक चा ंगले आहे.
5. प पातास वाव नाही .
6. सहज ग ुण िमळवता य ेते. गुणांकन व ेळोवेळी िक ंवा परी कान ुसार बदलत नाही .
परी का या म ूडचा गुणांवर कोणताही प रणाम होत नाही .
7. िव तृत अ यास मासाठी िह चाचणी ख ुप उपयोगी आह े.
व तुिन चाचणी या मया दा
व तुिन चाचणी या काही मया दा खालील माण े आहेत.
1. तािक क आिण स ुसंगत प तीन े िवषय मा ंड याची मता इ यादी उि ा ंचे मू यमापन
केले जाऊ शकत नाही .
2. अंदाज लावण े श य आह े. मोठ्या माणात व त ूंचा समाव ेश के याने यशाची श यता
कमी होऊ शकत े यात श ंका नाही .
3. ितसादक या ने सव ितसाद यो य हण ून िच हा ंिकत क े यास , प रणाम िदशाभ ूल
करणारा अस ू शकतो .
4. व तुिन चाचणी तयार करण े कठीण आह े, परंतु उ र े देणे खूप सोप े आहे.
5. या चाच या स ं ेषणापे ा अिधक िव ेषणाची मागणी करतात .
6. अिभ चीची भािषक मता अिजबात तपासली जात नाही .
7. छपाईची िक ंमत िनब ंध चाचणीप े ा खूपच जा त आह े. munotes.in
Page 9
मू यमापनाची साधन े
9 व तुिन चाच या स ुधार यासाठी स ूचना
व तुिन चा च यां या स ुधारणेसाठी काही सामा य स ूचना आह ेत.
1. चाचणी प पण े य क ेला पािहज े हणज े चाचणी िलिह यात अच ूकता असण े
आव यक आह े.
2. मह वा या व त ुि थतीची आिण ानाची चाचणी या आिण ु लक तपशीला ंसाठी
नाही.
3. अ प िवधान े टाळा . येक पया याला एक आिण फ एकच अथ असला पािहज े.
4. गुणा मक श दा ंऐवजी प रमाणवाचक श द वापराव ेत. काही, अनेक, उ च, मोठे इ यादी
श द अ प , अिनि त आह ेत आिण हण ून ते टाळाव ेत.
5. पाठ्यपु तकात ून िवधान े श दशः उचलण े टाळा . परी ेत पाठ ्यपु तकातील भाष ेचा
वापर िव ा या ला िवषय समज ून घे याऐवजी ल ात ठ ेव यास ो सािहत करतो .
6. फ एकच बरोबर उ र असाव े.
7. श य अस ेल ते हा नकारा मक टाळा . अिवव ेक पणा टाळला पािहज े. यामुळे उ र
ायला अज ून वेळ लाग ेल.
१.४.२ िनबंध चाचणी
लहान उ र े आिण व त ुिन कार या ा ंची अिधकािधक यापकता अस ूनही, िनबंध
चाच या अज ूनही सामा यतः म ू यमापनाची साधन े चाचणी वापरली जातात . िनबंध चाचणी
िव ा या ना िकतीही पान े िलिह याच े पूण वात ं य द ेऊ शकत े. आव यक ितसाद
लांबीम य े िभ न अस ू शकतो .
िनबंध कारातील ांसाठी िव ा या ने वतः या उ राची योजना क न त े वतः या
श दात प कराव े लागत े. िव ाथ या या क पना िनवडण े, संघिटत करण े आिण
मांड याच े बरेच वात ं य वापरतो . िनबंध चाचणी िव ा या या िश णातील वा तिवक
कामिगरीचा चा ंगला कल दान करत े. िव या या नी िदल े या उ रा ार े यां या वभावाची
आिण ग ुणव ेची मािहती िमळिवता य ेते.
हणज ेच, िव ाथ या या क पना कशा मा ंडतात ( याची सादरीकरणाची प त स ुसंगत,
तािक क आिण प तशीर आह े का) आिण तो कसा िन कष काढतो याच े आपण म ू यांकन
क शकतो . दुस या श दा ंत, िव ा या चे उ र िव ा या या मानिसक जीवनाची रचना ,
गितशीलता कट करत े.
िनबंधातील ह े सामा यतः पार ंपा रक कारच े मानल े जातात या ंना ला ंबलचक
उ रा ंची आव यकता असत े.
munotes.in
Page 10
शै णीक मू यमान
10 िनबंध चाच या ंचे गुण
हे खालील माण े आहेत
1. ६० ांची व त ुिन चाचणी तयार कर याप े ा सहा ा ं या िव ता रत ितसाद
िनबंध चाचणी तयार करण े करण े तुलनेने सोपे आहे.
2. हे एकम ेव मा यम आह े जे परी ाथ ं या क पना ंना तािक क आिण स ुसंगत प तीन े
मांड याची मता िमळव ू शकत े.
3. यावहा रक ्या सव शालेय िवषया ंसाठी त े यश वी र या वापरल े जाऊ शकत े.
4. काही उि े जसे क क पना भावीपण े य कर याची मता , िवधानावर टीका
कर याची िक ंवा याच े समथ न कर याची मता , अथ लाव याची मता इ . या
कार या चाचणी ार े उ म कार े मोजल े जाऊ शकत े.
5. तािक क िवचार आिण ग ंभीर तक , प तशीर सादरीकरण इ यादी या कार या
चाचणी ार े सव म िवकिसत होऊ शकतात .
6. हे चांग या अ यासा या सवयी लावायला मदत करत े जसे क बा र ेखा आिण सारा ंश
तयार करण े, बाजू आिण िव य ुि वाद आयो िजत करण े इ.
7. िव ाथ या ं या प ुढाकारात ून या ं या िवचारा ंची मौिलकता आिण या ं या क पन ेची
सुपीकता दश वू शकतात कारण या ंना ितसादाच े वात ं य आह े.
8. िव ा या चे ितसाद प ूण पणे बरोबर िक ंवा चुक चे अस याची गरज नाही .
9. या चाचणी या आ धारे अंदाज य करण े श य होत े.
10. काया मक ान आिण िव ा या या अिभ य ची श तपास यासाठी त े मौ यवान
आहेत.
मया दा
हे खालील माण े आहेत
1. िनबंध चाच या ं या ग ंभीर मया दांपैक एक हणज े या चाच या मोठ ्या माणात वाव द ेत
नाहीत .
2. अशा चाच या िनवडक वाचनलाच ो साहन द ेतात.
3. िशवाय , रंगीत शाई , नीटनेटकेपणा, याकरण , उ राची ला ंबी प ेिलंग, चांगले ह ता र
इ. यामुळे कोअ र ंग भािवत होऊ शकत े.
4. लांब-उ र कारच े कमी व ैध आिण कमी िव ासाह आह ेत आिण हण ून या ंचे
अंदाजे मू य कमी आह े. munotes.in
Page 11
मू यमापनाची साधन े
11 5. मु यांकन करताना िव ा या ना िलिह यासाठी जा त व ेळ ावा लागतो , िनबंध वाचण े
खूप वेळखाऊ आिण क ाच े असत े.
6. हे केवळ िश क िक ंवा स म यावसाियका ं ारेच मू यांकन क ेले जाऊ शकत े.
7. अयो य आिण स ंिद ध श दरचना िव ाथ आिण म ू यमाप क दोघा ंनाही अडथळा
आणत े.
8. परी का या मनःि थतीचा प रणाम ग ुणांवर होऊ शकतो .
िनबंध चाच या स ुधार यासाठी स ूचना.
िश क कधीकधी , िनबंध चाच या ं ारे, िव ा या या मता ं या अडचण ब ल स ुधा रत
अंत ी ा क शकतो आिण अशा कार े या या /ित या िश णासाठी माग दश न क
शकतो .
िनबंधातील ा ं या तयारीसाठी प ुरेसा वेळ आिण िवचार ा , जेणेक न त े वापर याप ूव ते
पु हा तपासल े, सुधा रत आिण स ंपािदत क ेले जातील . यामुळे चाचणीची व ैधता वाढ ेल.
1. वतःच िदशा देणारे श द वापरा उदा. या या , प ीकरण, बा र ेखा, िनवडा इ
2. इि छत ितसाद िमळिव यासाठी िव ा या ना िविश िनद श ा.
3. ाच े मू य आिण उ र दे यासाठी सुचवलेला वेळ प पण े दश वा.
4. ांची श दरचना प आिण असंिद ध असावी .
5. िव ा या ना िनबंध लेखनासाठी आव यक िशक ्षण ा.
6. िनबंध ांनी मू य गुण आिण िच हा ंकन योजना दान के या पािहज ेत.
तुमची गती तपासा .
1 व तुिन चाचणीची गुणव ेसह चचा करा.
2. व तुिन चाचणी सुधार यासाठी मया दा आिण सूचना प करा.
3. िनबंध चाचणी या गुणव ेची, मया दांसह चचा करा. आिण सुधारणेसाठी सूचना ा.
१.५ माणक स ंदभ य चाचणी
सन 1960 म ये ॉ ं ग या िश ण शा ान े काही म ू यमापन प ती परी ा प ती
िवकिसत क े या या नवीन परी ा प तीची रचना व ै ािनक आिण मानसशा ीय त वावर
केली होती या परी ा प ती सव ि कोनात ून प रप ूण नस या तरीही पार ंपा रक प तीप े ा
या े हो या
1960 या दर यान म ू यमापना या े ात ल णीय बदल झाल े यातूनच िनकष स ंदभ य
चाच या आिण मािणक माणात स ंदभ य चाच या या स ंक पना ंचा उदय झाला या
चाच या ंचा िवकास सा मा यतः समानच आह े
munotes.in
Page 12
शै णीक मू यमान
12 माणक संदभ य चाच या ंना ‘ मािणत िश क िनिम त चाच या ’ असे हटल े जाते, माणात
संदभ य चाचणीचा उ ेश िव ा या ची ानपातळी , िविवध मता ंची संपादणूक तपासण े हा
असतो .
“िव ा या नी िविवध मता ंची स ंपादणूक िकती क ेली आह े हे पाह यासाठी मािणत
संपादकन माणका या स ंदभ गटाशी त ुलना कर यासाठी जी चाचणी तयार क ेलेली असत े,
ितला माणक संदभ य चाचणी अस े हणतात ”
माणक संदभ य चाचणी ाम ु यान े िव ा या या मता -संपादनातील फरक प
कर यासाठी वापरली जात े.तसेच या चाचणी ार े िव ा या ची उ चतम व य ूनतम पातळी
िनि त क ेली जात े. या िनि त क ेले या पातळीला ‘ माणक े’ असे हणतात .
िनकष स ंदभ य चाचणी ही माणक स ंदभ य चाचणीप े ा अिधक उपयोगी असत े कारण या
चाच या आप या िविश उि ा ं या ा ीसाठी मद त करतात िनकष स ंदभ य चाचणी व
माणक स ंदभ य चाचणीत काही बाबतीत समानता आढळत े, तर काही बाबतीत िभ नता
आढळत े दो ही चाच या ंचे व प समान आह े.तसेच दो ही चाच या व त ुिन त े या
त वावर तयार क े या जातात .
१.५.१ िनकष स ंदभ य चाचणी
िनकष स ंदभ य चाचणीच े काय े पाठ ्यश,पाठ्य व त ू असत े आिण या चाचणी ार े याच े
मू यमापन क ेले जाते. हणज ेच या चाचणी ार े िव ा या ने पाठ्य व त ूचे िकती आकलन
केले आहे याचे मापन क ेले जाते.
या या
“िव ा या या िविवध ानपातळीच े शै िणक गतीच े िकंवा अन ेक मता ंचे मू यमापन
कर यासाठी िविश अशा पाठ ्यव त ू संपादनुक चे संदभ नजर ेसमोर ठ ेवून तुलना
कर यासाठी तयार क ेलेली असत े, ितला िनकष स ंदभ य चाचणी अस े हणतात ”
िनकष स ंदभ य चाचणीची व ैिश ्ये
1. या चाचणीचा उ ेश पाठ ्यव त ूिवषयी स ंपादनूक तपासण े हा असतो .
िवषया या या ीला िव सनीयत ेला मह व असत े.
िनकष स ंदभ य व माणक स ंदभ य चाच यातील सा य
1. माण िव ा या या यशाच े ान क न द ेतात.
2. ांचे व प समान असत े.
3. पाठ्यांशाचा म ुख आधार हण ून वापर क ेला जातो .
4. व तुिन ा ं माणे दो ही चाच या ंचे गुणांकन क ेले जाते. munotes.in
Page 13
मू यमापनाची साधन े
13 5. िव ा या चे यश अपयश ह े चाचणीच े मूलभूत त व आह े.
6. िनकष स ंदभ य चाचणीत िव ा या या मता ंचे मापन क ेले जाते, तर माणक स ंदभ य
चाचणीत िव ा या या ानपातळीच े मापन क ेले जाते.
7. पारंपा रक परी ा प तीप े ा सुधा रत व प हण ून या चाचणीचा वापर क ेला जातो .
तुमची गती तपासा
1. माणक स ंदभ य चाचणीिवषयी तपशीलवार िटपा िलहा .
2. िनकष स ंदिभ त चाचणीिवषयी तपशीलवार िटपा िलहा .
3. माणक स ंदभ य चाचणी आिण िनकष स ंदिभ त चाचणी यातील फरक करा .
१.५ ऑनलाइन चाच या .
ऑनलाइन चाचणी ही एखा ा िविश िवषयावरील सहभाग च े िशकण े आिण भ ु व
मोज यासाठी ऑनलाइन चाचणी आयोिजत कर याची ि या आह े. उमेदवाराची कौश य े,
ान िक ंवा िशक याची मता तपासण े यासार या िविश ह ेतूने ऑनलाइन चाच या
घेत या जाऊ शकतात .
ऑनलाइन चाच या ंम ये सं या मक तक , ेरक तािक क िवचार आिण मौिखक तक
मू यांकन, यि म व ावली आिण यािशवाय बर ेच काही समािव अस ू शकत े.
सो या भाष ेत ऑनलाइन चाचणी ही एखा ा य च े कौश य , वैिश ्ये, ान िक ंवा
कौश य या ंचे संरिचत, सू म मू यमापन असत े. चाचणी आध ुिनक त ं ाना ार े ऑनलाइन
आयोिजत क ेली जात े.
यात ा ं या मािलक ेचा समाव ेश आह े जे परी का या अन ेक पैलूंचे मू यांकन करतात .
ऑनलाइन चाच या ंची वैिश ्ये.
प तशीर ऑनलाइन चाचणीचा वापर क न , सं थेसाठी िनयतकािलक आिण सतत
मू यांकन करण े खूप सोप े झाल े आहे. हे यांना वेळ आिण प ैसा दो ही वाचव यास मदत
करते तरीही िव ा या या ानाच े सतत म ू यांकन कर यासाठी एक चा ंगले साधन दान
करते.
परी ेचे वेळाप क आिण िनयोजन सोप े आहे.
1. िविवध कारच े स ंरचीत करण े
2. झटपट िनका ल मू यांकन करण े.
3. झटपट प रणाम िव ेषण श य आह े.
munotes.in
Page 14
शै णीक मू यमान
14 ऑनलाइन चाचणीच े गुण
हे खालील माण े आहेत.
1. वेशयो यता आिण स ुिवधा: कोठूनही व ेश करण े, वा तुिश पातील अडथळ े कमी करण े
िकंवा दूर करण े िकंवा िव थापनाम ुळे येणारे इतर कोणत ेही अडथळ े दूर करता य ेतात.
2. वेळेची आिण वासाची बचत - परी ा द े यासाठी त ु हाला कोठ ेही जा याची गरज नाही ,
तु ही त े तुम या घरात ून िनवडल े या िठकाणाह न आिण वासात व ेळ न घालवता त े
क शकता .
2. खचा त कपात - ऑनलाइन चाचणीसाठी स ंगणक आिण इ ंटरनेट कन े शन या पलीकड े
कागदाची िक ंवा समथ न साम ीची आव यकता नाही . हे सव सहभाग साठी प
आिथ क बचत दश वते.
3. िव ा या या मोठ ्या गटा ंचे एकाचव ेळी मू यांकन.
4. त काळ ेड मू यांकना या कारावर अवल ंबून, चाचणी प ूण होताच धारक ग ुण पाह
शकतात .
6. मि टपल चॉइस ट े टम य े स ज ेि टि ह टीला जागा नाही .
ऑनलाइन चाच या ंची मया दा.
हे खालील माण े आहेत,
1. यासाठी त ं ानात व ेश आव यक आह े.
2. परी ा द े यासाठी अट म य े कोणतीही समानता नाही .
3. तांि क सम या िक ंवा कन े शन ुटी येऊ शकतात .
4. परी ाथ चा स ंदभ परी ा द े याशी िवस ंगत अस ू शकतो .
5. आभासी कामाची सवय नस याम ुळे िव ा या ला एका त ेची कमतरता भास ू शकत े.
6. तोतयािगरी , तृतीय प ा ंचा सहभाग िक ंवा अनिधक ृत ोता ंचा स ला घ ेत यान े
ऑनलाइन चाचणी ह ॅक कर याचा धोका आह े.
ऑनलाइन चाचणीची आ हान े.
हे खालील माण े
1. िव ा या म ये ेरणाचा अभाव .
2. पायाभ ूत सम या .
3. िडिजटल सा रता आिण ता ंि क सम या .
4. य मधील पर परस ंवादाचा अभाव .
5. िव ा या या िवश ेष गरजा ंसाठी ऑनलाइन िश ण पया यांचा अभाव
6. अ यास माची रचना आिण ग ुणव ा .
7. सव च िव ापीठा ंकडून मा य ता ा पद या ंचा अभाव .
8. मुबलक िवचलन , िश तीचा अभाव .
munotes.in
Page 15
मू यमापनाची साधन े
15 तुमची गती तपासा
1. ऑनलाइन चाचणीवर टीप िलहा
2. ऑनलाइन चाचणीची व ैिश ्ये प करा .
3. ऑनलाइन चाचणीच े गुण आिण मया दा प करा .
4. ऑनलाइन चाच या ंची आ हान े प करा .
१.६ सारांश
हा घटक त ु हाला म ू यमापना या साधना ंची संक पना , याचा अथ आिण व ैिश ्ये समज ून
घे यास स म करत े. पुढे हा घटक त ु हाला परफॉम स ट े ट, त डी चाचणी ा यि क
चाचणी , लेखी चाचणी , व तुिन चाचणी यािवषयी तपशीलवार मािहती , गुणव े, मया दा
आिण यात स ुधारणा क र या या स ूचनांब ल अिधक जाण ून घे यास स म करत े.
पुढे हा घटक त ु हाला िनब ंध चाचणी , माणक स ंदभ य चाचणी ,िनकष स ंदिभ त चाचणी
तपशीलवार समज ून घे यास स म करत े.
पुढे हा घटक त ु हाला ऑनलाइन चाचणी काय आह े आिण याची व ैिश ्ये, गुण आिण
मया दा काय आह े हे शोध यास स म करत े. आिण ऑनलाइन चाचणीची आ हान े देखील
समजून घे यास मदत करत े.
१.७ संदभ
1. https://www slideshare.net.
2. https://study.com
3. https://wikipedia.org
4. https://www.learningspiral.co.in.
5. https://www.questionpro.com
6. Research M ethodology Dr. Shefali Pandya
munotes.in
Page 16
16 २
िनरी ण त ं
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ प रचय
२.२ िनरी ण त ं ाची स ंक पना .
२.३ पडताळा स ूची
२.३.१ पडताळा स ूची ची व ैिश ्ये
२.३.२ पडताळा स ूची चे गुण.
२.३.३ पडताळा स ूची ची मया दा.
२.४ पदिन यन ेणी
२.४.१ पदिन यन ेणी चे कार
२.४.२ पदिन यन ेणी ची व ैिश ्ये
२.४.३ पदिन यन ेणी चे गुण.
२.४.४ पदिन यन ेणी या मया दा
२.५ ासंिगक न दी
२.५.१ ासंिगक न दी च े वैिश ्य.
२.५.२ ासंिगक न दी च े गुण.
२.५.३ ासंिगक न दी या मया दा.
२.६ सारांश
२.७ संदभ
munotes.in
Page 17
िनरी ण त ं
17 २.० उि े.
युिनटचा अ यास क े यानंतर िव ाथ ,
• िनरी ण त ं ाची स ंक पना समज ून घे यास स म होतील .
• पडताळा स ूची चा अथ , याची व ैिश ्ये, गुण आिण मया दा.
• पदिन यन ेणी अथ , याचे कार , वैिश ्ये, गुण आिण र ेिटंग क ेल या मया दा
समजून घे यास स म होतील .
• ासंिगक न दी समज ून घेणे आिण याची व ैिश ्ये, गुणव े आिण मया दा समज ून
घे यास स म होतील .
२.१ प रचय
मािहती स ंकलन हणज े काय?
मािहती या दजा वर स ंशोधनाचा दजा अवल ंबून असतो ही मािहती मािणत चाच या
अ मान े चाच या स ंशोधका ंनी वतः तयार क ेलेली साधन े आिण उपल ध स ंबंिधत सािह य
या ार े िमळिवता य ेते मािहती मािणत चाच या व उपल ध स ंबंिधत चाच या ं या ार े
िमळाली तर ती शा ीय , व तुिन , िव सनीय व व ै असत े.
चाच या स ंशोधकान े वतः तयार क ेलेली साधन े जा तीत जा त प रप ूण असतील ,
िव सनीय , वै असतील तर एक ूण िमळाल े या मािहतीचा दजा अितशय उ च दजा चा
राहतो स ंपूण संशोधन ि य ेचा तो गाभा आह े
संबंिधत मािहती स ंकलन कर यासाठी अन ेक पया य उपल ध आह ेत. संशोधकान े तपासाच े
व प , या ी आिण चौकशीच े उि , आिथ क खच , वेळेची उपल धता आिण इि छत
अचूकता ल ात घ ेऊन ड ेटा गोळा कर या या या प त प ैक एक िनवडावी . िव ासाह
मािहती स ंकलन करण े हे एक कठीण काम आह े. हणून, कोणती प त मािहती स ंकलन
साठी वापरायची ह े संशोधनाची उि े आिण य ेक प तीच े फायद े आिण तोट े य ावर
अवल ंबून असत े.
२.२ िनरी ण त ं ाची स ंक पना .
िनरी ण त ं .
िनरी ण या त ं ाला व ै ािनक अथवा शा ीय प ती हटल े जाते. िनरी ण क ेवळ व ै ािनक
संशोधनाचा मह वाचा म ूलाधार नाही , तर आप या द ैनंिदन जीवनाला समज ून घे यासाठी
याची मह वप ूण भूिमका असत े. नैसिग क शा , भौितक शा इ याद च े ान वषा नुवष
सू ब पण े िनरी णा या आधारावरच मानवान े सं िहत क ेले आह े. या स ंदभा त जॉन
डॉलाड हणतात , संशोधनाच े सवा त मह वाच े ाथिमक त ं हे मानव आिण या ं या
अनुभवा या आधार े केलेले ‘िनरी ण ’ आहे. या ार े घडल े या मह वा या घटना ंना आपण munotes.in
Page 18
शै णीक मू यमान
18 जाणून घेऊ शकतो . िनरी णाच े मह व अिधक प करताना ग ुड आिण ह ॅट हणतात ,
िव ानाचा ार ंभच म ुळी िनरी णान े होतो . हणून समाजशा ा ंनी िनरी ण करताना
अितशय सावधानता बाळगली पािहज े. मोझर हणतात , िनरी ण ह े शा ीय /वै ािनक
संशोधनासाठी शा ीय प ती ( लािसकल म ेथड) आहे. ती वै ािनक प तीची मह वप ूण
प त आह े. कोण याही कारच े ान स ंपादन कर यासाठी िनरी ण ह े अ य ंत मह वाच े
आहे.
कोण याही िवषयाबाबत स ंशोधन करताना ते शा ीय प तीन े आिण यो य स ंशोधन प ती
वाप न करण े आव यक असत े. चुक या प त वर अवल ंबून संशोधन क े यास च ुक चे
िन कष हाती लागतात आिण याचा काही उपयोग होत नाही . संशोधन करत असताना एक
िकंवा एकाप े ा जा त स ंशोधन प त चा वापर क ेला जाऊ शकतो ; परंतु संशोधन क पाच े
व प , उि ्ये व गृहीतके यांवर आधा रत साधना ंची िनवड करावी लागत े.
सामािजक स ंशोधन प तीम य े िनरी ण प तीचा वापर मोठ ्या माणावर क ेला जातो .
एका िविश वातावरणात मन ु य अथवा सम ूह कस े वत न करतात , तसेच या ं या द ैनंिदन
सम या , जीवन जग याची प त , समाज स ं कृती इ यादी ह े िनरी ण प तीचा वापर
क न जाण ून घेता येते. अशा कार े नैसिग क वातावरणात राह न स ंशोधक आपली िनरी ण े
न दवीत असतो . यामुळे संशोधकान े केलेले िनरी ण ह े य असत े आिण याम ुळे
एखा ा िविश गटाच े अथवा य च े वत न नेमके कसे घडत े, यामाग े काही घटक काय
करतात का , याचे वा तव दश न या प तीमाफ त होत े.
िनरी ण प त ही स ंशोधनासाठी मािहती गोळा कर याची एक न ैसिग क प त हण ून
ओळखली जात े. सु वाती या ट याम य े मानवशा व मानसशा या ंनी या प तीचा
वापर क न िविवध स ंशोधन अ यास समोर आणल े. या प तीचा वापर म ु यतः ग ुणा मक
प तीशा व लोकल ेखा क ि त अ यासा ंम ये जा त होतो . या िनरी ण प तीम य े
संशोिधत सम ूहाचे अथवा य च े आिण या या वत णुक चे तपशीलवार वण न व न ंतर
िव ेषण क ेले जात े. जे हा स ंशोधकास िविश सामािजक िक ंवा सा ं कृितक
वातावरणामधील लोका ंब ल अिधक जाण ून यायच े असत े, परंतु इतर कोण याही कार े
तो मािहती िमळव ू शकत नाही , ते हा िनरी ण प त वापली जात े. ही प त वापरत
असताना स ंशोधकान े संशोिधत सम ूह अथवा य या वत नावर स ू म ल ठ ेवणे
आव यक अस ून तपशीलवार े न दी घ ेणे गरज ेचे असत े. संशोधक स ंशोिधत
समूह/ य या म ुलाखतही घ ेऊ शकतात , संशोधन े ामधून कागदप े गोळा क
शकतात , वनीम ुि त क शकतात , आिण क - ा य (ि हिडओ र ेकॉिड ग) साधनाचा वाप र
क न तशा न दी घ ेऊ शकतात .
िनरी ण प तीच े कार :
िनरी ण प तीच े मु यतः तीन कार आह ेत.
(१) िनयंि त िनरी ण : मु यतः िनय ंि त िनरी ण प तीचा वापर मानसशा ाम य े
योगशाळा अथवा िजथ े वातावरण प ूण पणे िनयंि त आह े, अशा िठकाणी क ेला जातो . या
प तीम य े संशोधक िठकाण , वेळ, सहभाग ची स ं या, प रि थती ह े सव िनि त करतो . munotes.in
Page 19
िनरी ण त ं
19 उदा., िडम ट आिण लीटम ॅन यांनी झोप े या दर यान डो या ं या हालचाल चा व नातील
कृत शी स ंबंध अ यास यासाठी िनय ंि त वातावरणात तपशीलवार न दी करत अ यास
केला होता (१९५७).
(२) नैसिग क िनरी ण : या प तीम य े संशोधक न ैसिग क वातावरणात या सम ूहाचा
अथवा य चा अ यास करायचा आह े, तेथे जाऊन आपल े िनरी ण न दिवतो . येथे
संशोधकाच े िनयं ण नसत े. उदा., ितकाराच े अितर ंजन (रोमा स ऑफ र ेिस ट स ) या
अ यासाम य े लीला अब ु-लुघोद या प ॅले टाइन -अमे रकन मानवशा ा ंनी िनरी ण
प तीचा अवल ंब करत ब ेदूइन (उ र आि का ख ंडातील एक भटक जमात ) जमातीतील
ि या द ैनंिदन जीवनाम य े स ास ंबंधांना कशा कार े आ हान िनमा ण करीत ितकाराच े
अवकाश िनमा ण करतात , यािवषयी मा ंडणी करता त. मानवा या अ यासाप ती म ये लुघोद
यांनी बेदूइन जमातीमधील ि या ं या द ैनंिदन वत णुक चे ल िगकता , िववाह , गाणी या बाब च े
बारीक िनरी ण क ेले आहे.
िनरी ण त ं ात मािहती स ंकलनाची तीन म ुख साधन े आहेत.
a) पडताळा स ूची / Check lists
b) पदिन यन ेणी Rating scales
c) Anecdotal records.
यापैक य ेकाचे तपशीलवार वण न पुढील भागात क ेले आहे.
२.३ पडताळा स ूची / चेकिल ट
पडताळा स ूची व प
िनरी णावर आधा रत अस े आणखी एक साधन हणज े पडताळा स ूची एखा दी य
ि या वा स ं था इ याद ब ल या िवधानाची तयार क ेलेली यादी हणज े पडताळा स ूची..
एक साधन हणज े पडताळा स ूची एखादी य , ि या या स ं था इ याद व न िवधाना ंची
तयार क ेलेली यादी हणज े पडताळा स ूची. एखा ा य त िविश ग ुण पा ता कौश य
अपेि त वत णे क पना इ यादी आढळतात क नाही ह े या िवधानाव न पडताळता य ेते.
िनरी ण या वतः योजन ही त ुत िवधान े लागू पडतात क नाही त े या िवधानाव न
खुणा क न दश वू शकतो . तर तयार स ूची मुळे िनरी ण अिधक प तशीर जलद व स ुलभ
होते. सव च मह वा या बाब ची िनरी ण क ेले गेले आहे याचा पडताळा पटतो.
पण पडताळा स ूची मुळे िविश बाब च े अि त व क ेवळ कळ ू शकत े. मापन नाही याम ुळे
संशोधन काया त हे गोन साध ून ठरत े िविश ग ुणा या स ंदभा त एखा ा म ुखप ीवर ती य
कोठे आह े हे पडताळा स ूची या उपयोगाण े ठरिवतात य ेत नाही यासाठी पदिन यन
ेणीचा उपयोग क ेला जाईल अधिन न ेणी प े ा हा कार तयार कर यासाठी व
वापर यासाठी बराच सोपा असला तरीही यात ग ुणा या े किन ान ुसार प रणामकारक
वत न श य होत नाही कारण पडताळा स ूचीचा उपयोग करताना एका च योजना या munotes.in
Page 20
शै णीक मू यमान
20 िनरिनरा या िनरी का ंनी वेळोवेळी केले या िनरी णा ंची सरासरी न काढता क ेवळ न द
केलेली असत े याम ुळे िनरिनरा या सरा ंनी िनरिनरा या ि थती या या वत नातील
िविवधता व िव तार प होतो .
२.३.१ पडताळा स ूची ची या या
1.” पडताळा स ूची हे एक अस े साधन आह े याम य े अपेि त कामिगरी िक ंवा गुणधमा ची
तयार क ेलेली यादी असत े, जी स ंशोधका ार े यां या उपि थती िक ंवा अन ुपि थतीसाठी
तपासली जात े”.
2. उ पादनाची उपि थती िक ंवा अन ुपि थती िनिद करणा या उ पादनाची काय मता
आिण ग ुणव ेचा भ ंग क न पडताळा स ूची तयार क े या जातात , जे गुणधम िकंवा
वैिश ्यांची उपि थती िक ंवा अन ुपि थती िनिद करत े जे नंतर र ेटर/िनरी का ार े
"तपासल े" जाते.
कार
पडताळा स ुिचत अप ेि त यो य व अयो य वर या ंनी िविश क ृतीसाठी आव यक कौश य
िकंवा क पना इ या दी संबंधी िविवध िवधान े केलेली असतात ही िवधान े वा य वा य चार
एक अ री वा प र छ ेदां या व पातही अस ू शकतील यान ुसार पडताळा स ूचीचे अनेक
कार पडतात उदाहरणाथ िव ा या म ये
यो य या आरो य सवयी आह ेत क नाही त े पाहण े.
एका री वा यात वा य
दात, व छ दात, रोज सकाळी आपल े दात व छ करतो .
नाक साफ नाक आपल े नाक साफ करतो .
डोळे ध ुतलेले डोळे रोज याच े डोळे व छ ध ुतलेले असतात .
2. क पना ंचा संच
उदाहरणाथ बेकारी व प ुढील क पना यात योग काही स ंबंध लावतो का त े पहा
मानवी जीवनावरील भाव सामािजक , राजक य , मानिसक , भावना मक , आिथ क इ यादी .
ब सामािजक स ं थांवरील भाव उ ोग स ंघटना , शासन , शै िणक स ं था, धम सं था,
राजक य प , वृ प े ,रेिडओ इ यादी .
3. कृतीतील म
िविश ि या करताना योग यान े कोणकोण या िवक ृती केले या व या ंचा म कसा आह े
यािवषयी मािहती िमळव ून काय प तीच े यो य त े मू यमापन करता य ेईल उदाहरणाथ
टेलरची स ू मदश काखाली व त ू पाह न याची क ृत ची स ूची. munotes.in
Page 21
िनरी ण त ं
21 4. काही स ूची केवळ मािहती िवचार यासाठी तयार क ेले या जातात उदाहरणाथ तु ही
आकाशवाणीवरील कोणत े काय म ऐकता ही मािहती िमळिव यासाठी िसन े संगीत,
शा ीय स ंगीत, नाट्यसंगीत, कथा, जुनी कथा , बात या , प रसंवाद इ यादी काय माची
पडताळा स ूची तयार करता य ेईल.
5. पडताळा स ूचीचा आणखी एक कार हणज े सम या स ूची यात िविवध े ातील
उ वणा या अडचण चा ाथिमक स ंच समािव क ेलेला असतो याव न योजना या
यि म वातील अडचणी स ंबंधी मािहती िमळिवता य ेते व याव न यो य त े िन कष काढता
येतात उदाहरणाथ मुल ची सम या पडताळा स ूची यात आरो य व शारी रक वाढ , शाळा,
घर व क ुटुंब मुला म ुल चे संबंध इतरा ंशी स ंबंध वय ं क ि त बाबी या शीष काखाली
िव ािथ नी िव ा या या िनरिनरा या सम या िदल े या असतात
िनवडक श द, वा या ंश वा य िक ंवा प र छ ेद याची यादी हणज े पडताळा स ूची होय .
िनरी ण क ेले या गो ी असतील अथवा नसतील तर या या समोर िनरी क ✔िकंवा X
अशी ख ूण करतो .
एखा ा ि य ेचे िविवध घटक , एखा ा स ं थेमधील िविवध घटक , तसेच एखा ा
य मधील िविवध ग ुणधम याची यादी क न ज े हा िनरी काला िदली जात े व ते उपल ध
अस यास होकाराथ ✔व नस यास नकाराथ X या माण े न द कर यास सा ंिगतल े जाते
ते हा या तयार क ेले या साधना पधा सूची अस े हणतात .
हणज ेच िविश वगा शी स ंबंिधत घटका ंची एक स ूची, यादी तया र केली जात े व ठरािवक
िठकाणी या यादीतील कोणकोणत े घटक आह ेत हे पहावयास स ंबंिधत व न दिव यास
सांिगतल े जाते
पडताळा स ूची हे साधन चा ंगले तयार हो यासाठी प ूव िविवध स ंशोधका ंनी तयार क ेले या
पडताळा स ूचीचा अ यास करावा या साधना ं या ार े तो िविश घटक आह े का नाही एवढ े
समजत े याचा दजा समजत नाही एखा ा चा ंग या शाळ ेत कोणकोणत े घटक आव यक
आहेत याची यादी क न यान ुसार या शाळ ेत या ंपैक कोणकोणत े घटक उपल ध आह े
याचा पडताळा घ ेणे या माण े आप या स ंशोधना िवषयाशी स ंबंिधत कोण या बाब म य े
आपण पडताळा स ूचीचा उ पयोग क शकतो या स ंशोधनान े वतः िनण य यावा .
पडताळा स ूची चे उदाहरण .
त ुम या शाळ ेत पुढीलप ैक कोण कोणत े अ यासावर ती काय म होतात .
जो काय म होतो या याप ुढे ✔अशी ख ूण करा व जो होत नाही या याप ुढे Xअशी ख ून
करा
• व ृ व पधा
• डा पधा
• वािष क न ेहसंमेलन munotes.in
Page 22
शै णीक मू यमान
22 • पाठांतर पधा
• ह ता र पधा
• सहली
• िच कला पधा
• रांगोळी
• पधा या स ंबंधातील काय म
• नाट्य पधा
पडताळा स ूची हा एक फॉम आहे जो ड ेटा जलद आिण सहजपण े रेकॉड कर यासाठी िक ंवा
ि या िक ंवा आव यकता ओळख यासाठी वापरला जातो . पडताळा स ूची मध ून उपय ु
रीतीन े अचूक डेटा काढण े सहसा सोप े असत े. िवशेषत: घटना , काय िकंवा सम या ंची न द
कर यासाठी ह े भावी आह े. काय दश न मू यमापनासाठी पडताळा स ूची ह े सवा त
सामा यपण े वापर या जाणा या साधना ंपैक एक आह े. पडताळा स ूची िनरी का ंना केवळ
एक व ैिश ्य आह े क नाही ह े ल ात घ े यास स म करत े.
२.३.२ पडताळा स ूची ची व ैिश ्ये.
हे खालील माण े आहेत,
1. एका व ेळी एक ितसाद पाहण े.
2. पाळ या जाणा या वत नाची व ैिश ्ये प पण े िनिद करण े.
3. अिधक ग ुंतागुंतीचे ल ण टाळ यासाठी फ काळजीप ूव क तयार क ेलेली पडताळा स ूची
वापरण े.
4. िन र काला िन र ण आिण िनरी ण वत न कस े न दवायच े याचे िश ण िदल े पािहज े.
5. जे हा त ु हाला िविश व ैिश ्यांची गणना कर यात वार य अस ेल ते हाच पडताळा
सूची वापरण े.
6. पडताळा स ूची म य े अपेि त प रणामा ंवर आधा रत यशाच े िनकष असाव ेत.
7. पडताळा स ूची यावहा रक हो यासाठी प ुरेशी लहान असावी (उदा. कागदाची एक शीट )
8. पडताळा स ूची म य े तािक क िवभागा ंम ये काय असली पािहज ेत.
२.३.३ पडताळा स ूची चे गुण.
हे खालील माण े आहेत,
1. पडताळा स ूची आ ंतर- यि गत त ुलना कर यास परवानगी द ेते.
2. ते िनरी ण े रेकॉड कर यासाठी सोपी प त दान करतात . munotes.in
Page 23
िनरी ण त ं
23 3. ते िवषय े ाशी ज ुळवून घेतात.
4. अपेि त िशक या या ि याकलापा ंचे मू यमापन कर यासाठी ह े उपय ु आह े.
5. काय प ती या कामाच े मू यमापन कर यात त े उपयु ठरतात .
6. यो य र या तयार क ेले या पडताळा स ूची मुळे िनरी काच े थेट ल व ेधून घेता येते.
7. पडताळा स ूची म य े व तुिन पण े वैिश ्यांचे मू यांकन करण े आव यक आह े.
8. हे िनरी णातील ुट ची श यता कमी करत े.
9. हे अितशय सहजत ेने, पटकन िवकिसत क ेले जाऊ शकत े.
10. पालक आिण इतर भागधारका ंसह मािहती सामाियक कर यासाठी उपय ु .
11. वतःसाठी आिण समवय का ं या म ू यांकनासाठी भावी .
12. िव ा या ना कामा या आव यकता ंची जाणीव क न द े यास मदत करत े. यांना
गतीच े व-िनरी ण कर याची परवानगी द ेते.
२.३.४ पडताळा स ूची ची मया दा.
1. पडताळा स ूची एकच य तयार करतात याम ुळे अपूण अस याची श यता असत े.
2. काही लोका ंना ला ंबलचक पडताळा स ूची िनराश करणारी िक ंवा िवचिलत करणारी
वाटतात .
3. पडताळा स ूची समािव कर यासाठी अ यापन आिण म ू यमापन वत न जुळवून घेणे
िश का ंना अवघड जात े.
4. सं था ितची उि े सा य कर ेल क नाही ह े पडताळा स ूची तु हाला सा ंगत नाहीत .
5. काय दश न कस े सुधाराव े याब ल मया िदत मािहती दान करत े.
6. हे कामिगरीची ग ुणव ा दश वत नाही .
7. हे केवळ वत नाची उपि थती िक ंवा अन ुपि थती सुिनि त करत े.
8. याची उपय ु ता मया िदत आह े.
9. हे वेळ घेणारे असू शकत े.
10. िश क पडताळा स ूची सह म ू यांकनांना वैध उपाय मान ू शकत नाहीत .
munotes.in
Page 24
शै णीक मू यमान
24 गती तपासा .
1. िनरी ण त ं ाची चचा करा.
2. पडताळा स ूची ची या या ा .
3. पडताळा स ूची चे गुण आिण मया दा प करा .
4. पडताळा स ूची या व ैिश ्यांची चचा करा.
२.४ पदिन यन ेणी
मािहती या न दीच े हे गुणा मक साधन आह े एखा ा य म य े एखादा ग ुण िकंवा वैिश ्य
िकती माणात उपल ध आह े हे समज ून घे यासाठी या साधनाचा उपयोग क ेला जातो
यासाठी तीन , पाच, सात, नऊ, असे िबंदू असल े या ेणी वापरता य ेतात. या ेणीपूव
िनयोिजत असतात ज ेवढ्या ेणी अिधक त ेवढ्या माणात या ग ुणा या वा व ैिश ्यां या
िविवधत ेची िक ंवा भेदाची अिधक बारकाईन े न द करता य ेते म यभागी सामा य िक ंवा
म यम ेणी येते डा या बाज ूस किन व उज या बाज ू े ेणी येतात
पदिन यन ेणीहा एक ब ंिद त कारचा सव ण आह े याचा वापर िविश
वैिश ्यांसाठी/उ पादन े/सेवांसाठी त ुलना मक व पात ितवादी अिभ ायाच े ितिनिध व
कर यासाठी क ेला जातो . ऑनलाइन आिण ऑफलाइन सव णांसाठी हा सवा त थािपत
कारा ंपैक एक आह े. जेथे सव ण ितसादक या नी िवश ेषता िक ंवा वैिश ्य रेट करण े
अपेि त आह े. रेिटंग केल हा लोकि य बह िवध िनवड ाचा एक कार आह े जो िविश
िवषयाब ल साप े मािहती दान करणारी मािहती एकि त कर यासाठी मोठ ्या माणावर
वापरला जातो .
जे हा स ंशोधक एखा ा उ पादना या िक ंवा वैिश ्या या िविवध प ैलूंशी गुणा मक माप
संब कर याचा या ंचा ह ेतू असतो त े हा स ंशोधनाम य े रेिटंग क ेल वापरतात .
साधारणपण े, हे माण म ू यमापन कर यासाठी वापरल े जाते. उ पादन िक ंवा स ेवेचे
काय दश न, कम चारी कौश य े ाहक स ेवा, कम चारी कौश य े, ाहक स ेवा काय दश न,
ाहक थम धोरण , िविश उि ासाठी अन ुसरण क ेले या ि या इ . रेिटंग केल सव ण
ाची त ुलना च ेकबॉ स ाशी क ेली जाऊ शकते, परंतु रेिटंग केल फ होय / नाही
पे ा अिधक मािहती दान करत े.
पदिन यन ेणीची या या
यांचे िनरी ण अथवा म ू यांकन करावयाच े आहे अशा य ेक ल णाची अथवा क ृतीची
त व म ठरिव यासाठी या माणाचा उपयोग क ेला जातो यास पदिन यन ेणी अस े
संबोधल े जाते.
1. रेिटंग क ेल हे मता ं या स ंचाला स ंदिभ त करत े, जे पाळ या जाणा या वृ ी या
वेगवेग या प रमाणा ंचे वण न करत े. munotes.in
Page 25
िनरी ण त ं
25 2. पदिन यन ेणी हे असे उपकरण आह े या ार े गुणिवश ेषासंबंधीचे मत स ु यवि थत
केले जाऊ शकत े.
3. Barr आिण इतरा ंनी- रेिटंगची या या अशी क ेली आह े क “रेिटंग ही काही प रि थती ,
व तू िकंवा वण य ां याब ल मत िक ंवा िनण य य कर यासाठी लाग ू केलेली स ं ा
आहे. मत सामा यतः म ू यां या माणात य क ेले जाते. रेिटंग तं ही अशी उपकरण े
आहेत या ार े अशा िनण यांचे माण िनि त क ेले जाऊ शकत े"
२.४.१ पदिन यन ेणीचे कार
मािहती या न दीच े हे गुणा मक साधन आह े एखा ा य म य े एखादा ग ुण िकंवा वैिश ्य
िकती माणात उपल ध आह े हे समज ून घे यासाठी या साधनाचा उपयोग क ेला जातो
यासाठी तीन पाच सात नऊ अस े िबंदू असल े या ेणी वापरता य ेतात या ेणीपूव
िनयोिजत असतात . जेवढ्या ेणी अिधक त ेवढ्या माणात या ग ुणा या वा व ैिश ्यां या
िविवधत ेची िक ंवा भेदाची अिधक बारकाईन े न द करता य ेते. म यभागी सामा य िक ंवा
म यम ेणी येते डा या बाज ूस किन व उज या बाज ू े ेणी येतात.
१. वण ना मक
या कारात वर िद या माण े ेणीचे वग करण िदल ेले असत े याच काराचा अिधक सवा त
वापर उपयोग होताना िदस ून येतो.
2. मािणत ेणी
काही नम ुने िदलेले असतात व िविश घटक िदल े या नम ु यांपैक कोण या काराशी
िमळता ज ुळता आहे हे पािहल े जात े उदाहरणाथ ह ता राच े पाच नम ुने िविश द ेऊन
िविश िव ा या चे ह ता र कोण या नम ुना वरह क ूम आह े हे ितसादकास िवचारल े जाते.
3. रेखीत ेणी
एक आडवी र ेषा व यावर मान े आकड े असतात स ु वातीस श ू य या ेणीवर ितक ूल
म यभागी असल े या अ ंकांवर सरासरी व श ेवट या अ ंकांवर अ य ंत अन ुकूल अस े िलिहल ेले
असत े यान ुसार सव अंकांचा मान े यो य अथ येथे ितसादकास यानात य ेतो ितसाद
या दजा नुसार यो य
यो य अ ंकावर असा अथ ितसादक यानात घ ेतो ितसादक या दजा नुसार यो य
अंकांवर ेणीवर न द करतो हणज ेच एखा ा ह ता रा या दजा संबंधी ितसाद का
ेण ची न द करायची आह े हे ह ता र याला ख ूप चांगले वाटल े पण सवा त चांगले वाटल े
नाही तर तो श ेवटून दुस या अ ंकां या खाली या ह ता राची ेणी ठरिवतो .
4. स ची िनव ड तं
येक वैिश ्यांसंबंधी चार वा य िदल ेली असतात व याप ैक दोनची िनवड करण े स च े
असत े. ितसादक दोन वा या ंची िनवड करतो उदाहरणाथ मराठी या िश का ंसंबंधी शंका munotes.in
Page 26
शै णीक मू यमान
26 िवचारलास उ ेजन द ेणे, शंका िवचार यास हरकत घ ेतात वगा त लोकशाही प तीन े
वागतात या मुळे आ ही
यामुळे आ ही पाठ ्यंशावर अिधक भाग घ ेतो.
वगा त ह कूमशाही प तीन े वागतात याम ुळे आ ही फ ऐक याच े काम करतो
या चार वा याप ैक एक वा य अस े िनवड यास सा ंगावे जे संबंिधत य ला अ य ंत यो य
ठरते व दुसरे असे िनवड यास सा ंगावे जे संबंिधत य ला प ूण पणे अयो य ठरत े.
5. सं यांिकत
एक त े पाच एक त े सात िक ंवा एक त े नऊ अस े फ अ ंक िदल ेले असतात िविश व ैिश ्य
कोण या ेणीम य े आहे हे ितसादका न े ठरवाव े नंतर यो य अशा अ ंकांखा खाल या न द
करावी अशी अप े ा असत े
२.४.२ रेिटंग केलची व ैिश ्ये
1. ते दुस या य ार े एका य या ग ुणधमा चे मू य िनण य आह ेत
2. संरिचत िनरी ण े पार पाड यासाठी ही क ेल सवा त सामा यपण े वापरली जाणारी
साधन े आहेत.
3. ते सामा यतः प रमाणवाचक ग ुणधमा ब ल प रमाणवाचक िनण य घे यासाठी िवकिसत
केले जाता त.
4. ते काय दश न पातळी िक ंवा िवषया ंमधील ग ुणधमा ची उपि थती तपास यासाठी अिधक
लविचकता दान करतात .
5. प ता - सो या आिण अ प भाष ेत लहान , संि िवधान े वाप न त े तयार क ेले
पािहज े.
6. ासंिगकता - िवधान घटन ेशी स ुसंगत असल े पािहज े आिण त े तंतोतंत हे रएब स
अंडर टडीन ुसार असाव े.
7. िवधाना ंम ये िविवधता - एकसंधता टाळली पािहज े आिण िवधाना ंम ये िविवधता आिण
फरक स ुिनि त करण े आव यक आह े.
8. व तुिन ता - ती व त ुिन व पाची असली पािहज े जेणेक न अ यासाधीन िवषया ंचे
गुण िकंवा काय दश न तपा सणे रेटरला सोयीच े होईल .
9. िविश ता - तयार क ेलेले येक िवधान वतःच अि तीय असल े पािहज े जेणेक न
िवशेषतांचा यो य याय करता य ेईल
munotes.in
Page 27
िनरी ण त ं
27 पदिन यन ेणी तयार करताना यावयाची काळजी
ेणी या िब ंदूंची सं या तीन , पाच,सात नऊ , अशी िवषम असावी .
यामुळे म यभागी सरासरी म यम अशी न द करण े यामुळे श य होत े.
येक िबंदूवरील वापरल े या श दा ंचा अथ सहज प होणारा असावा .
ेण या िब ंदूंची सं या पाच िक ंवा सात असण े हे अिधक यो य असत े. तीन िब ंदू असतील
तर भ ेद फारच कमी असतो व नऊ िब ंदू असतील तर ितसादकाला न द करताना फार
िवचार करावा लागतो व काही व ेळा हे अडचणीच े पडत े.
वैिश ्यांची सं या फार नसावी याम ुळे एकाचा द ुस यावर प रणाम होऊ शकतो .
२.४.३ पदिन यनाच े गुण
1. िनरी णात बारकावा य ेतो
2. पूरक मािहती हण ून उपयोग होतो
3. वमु यांकनाकरीता या साधनाचा उ पयोग होतो
िव ा या या अ ंग या िविवध कला या ंनी तयार क ेले या व त ू या ं यामधील
गुणवैिश ्यांची या ं या योगशाळ ेत काय शाळेत मैदाना न ेहसंमेलनात िविवध काय मात
भाग घ े याची प त याचा दजा इतरा ं या ि कोनात ून कसा आह े कोण या ेणीचा आ हे.
या गो च े मू यमापन या साधना ार े करता य ेते याचबरोबर स ंशोधकास स ंशोधन काया त
व इतर श ै िणक िक ंवा इतर ावली याचा उपयोग क ेला जाऊ शकतो .
२.४.४ मया दा
सरासरी या जवळपास न द कर याची सव सामा य व ृ ी असत े याच माण े अगदी
टोकाकड या िब ंदूवर न द न कर याची व ृ ी असत े,असे िदसून येते यावर उपाय हणज े
संशोधकान े ितसादकास मोकळ ेपणान े न द कर याच े मह व पटव ून देणे.
एका व ैिश ्यांची ितसादकान े जर उ म िब ंदूवर न द क ेली तर द ुस या व ैिश ्यांची या ं या
जवळपास न द कर याची याची मनोभ ूिमका िनमा ण हो याची श यता असत े येथेही
संशोधकान े यो य स ूचना द ेऊन हा दोष द ूर करता य ेतो.
पूव हदूिषत पदिन यन हो याची श यता असत े हा ही दोष वरील प तीन े दूर करता य ेऊ
शकतो .
हे साधन य िन अस यान े प रणामी अ मान े साधन आह े.
munotes.in
Page 28
शै णीक मू यमान
28 तुमची गती तपासा :
1] पदिन यन ेणी या या या ा
2] पदिन यन ेणी गुण आिण मया दा प करा .
3] पदिन यन ेणी या व ैिश ्यांची चचा करा.
२.५ ासंिगक न दी ANECDOTAL RECORDS
िश क वगा त िकंवा मैदानावर िव ा या चे नैसिग क वातावरणात िनरी ण क न काही
ासंिगक न दी क न ठ ेवतात हणज ेच िव ा या या जीवनातील अथ पूण घटन ेचा अहवाल
तयार क ेला जातो व या अन ुषंगाने माग दश न केले जाते
ासंिगक न दी ह े एक िनरी ण आह े जे एखा ा लहान कथ े माण े िलिहल ेले असत े. यात
घटना िक ंवा घटना ंचे वण न असत े जे िनरी ण करणा या य साठी मह वाच े असत े. या
न दी लहान , व तुिन आिण श य ितत या अच ूक असतात .
अथ
िश का ंनी वेळोवेळी िनरी ण क ेले या िव ा या चे वत न न द कर यासाठी वापरल ेले
अनौपचा रक उपकरण आह े.
हे वत नाचे एक िचर थायी न द करत े जे नंतर एखा ा िव ा या ब ल या िनण याम य े
योगदान द े यासाठी उपय ु ठ शकत े.
या या
ासंिगक न दी हणज े िव ा या या आचार -िवचारातील काही मह वा या बाब ची न द ,
िव ा या या जीवनातील एका स ंगाची न द , कृतीत असल े या िव ा या चे श द िच ,
तसेच घटना ंचे कोणत ेही कथन याम य े याच े यि म वास ंबंधी असल ेली मह वप ूण न द
होय.
- रँडल
ासंिगक न दी ही एक िनरी ण प त आह े जी वगा त िकंवा िश ण े ात म य े वारंवार
वापरली जात े. याम य े िनरी क घटना घड यान ंतर एका िवकासा मक घटन ेचा सारा ंश
देतो.
ासंिगक न दी प का रत े या व पात िलिह या जातात . ते एखा ा िविश घटन ेचे कोण,
काय, कुठे, के हा आिण कस े घडल े हे ओळखतात , प रि थतीतील िवषया या िविश
आचरणावर ल क ि त करतात . बालपणी या स ु वाती या िश णाम य े, िश क लहान
मुलांमधील कौश य िवकासाच े मू यमापन कर यासाठी सामा य यवहारात ास ंिगक न दी
वापरतात . रेकॉड केलेली िनरी ण े मुलाची स याची कौश य पातळी , आवडी आिण प ुढील
िवकासासाठी कौश य े ओळख यासाठी आह ेत. munotes.in
Page 29
िनरी ण त ं
29 ासंिगक न दी म य े नेहमी िव ा या या क ृती आिण वत ना या व त ुिन र ेकॉिड ग
असा यात . न दी नॉन -जजम टल प तीन े िलिह या पािहज ेत. एखा ा िव ा या ब ल या
ासंिगक न दी या स ं हासह , मुला या िवकासा मक गतीच े द तऐवजीकरण क ेले जाऊ
शकते आिण िव ा या या व ैयि क गरजा प ूण कर यासाठी अ यापन तयार क ेले जाऊ
शकते.िक सादश क न दी त या मक असतात , परंतु या कोण याही व ै ािनक िक ंवा
प तशीर ि कोनाचा प रणाम नसतात .
ासंिगक न दी च े कार
िव ा या या वत नाबाबत व ेळोवेळी केले या न दी .
न दी बरोबरच िनरी क आपला अिभ ाय न दिवतात .
िनरी का ंनी केलेली न द या ंचा अिभ ाय आिण उपायही िलिहल े जातात .
२.५.१ ासंिगक न दी व ैिश ्ये
ासंिगक न दी म य े खाली िद या माण े काही व ैिश ्ये असण े आव यक आह े.
1. यात काय घडल े, ते के हा घडल े आिण कोण या प र ि थतीत वत न झाल े याच े
त या मक वण न असाव े लागत े.
2. या या आिण िशफारस क ेलेली कृती वण नापास ून वत ं पणे ल ात घ ेणे.
3. येक ास ंिगक न दी म य े एकाच घटन ेची न द असण े.
4. न दवल ेली घटना ही िव ा या या वाढीसाठी आिण उदाहरणा या िवकासासाठी
मह वप ूण मानली जावी . यात ,
• वत नाचे साधे अहवाल
• य िनरी णाचा प रणाम
• अचूक आिण िविश
• मुला या वत नाचा स ंदभ देणे.
• ठरािवक िक ंवा असामा य वत न रेकॉड करण े.
२.५.२ ासंिगक न दी च े गुण.
हे खालील माण े आहेत,
1. इतर स ंरिचत साधना ंम ये पूरक आिण मािणत साधन .
2. एकूण वत ना मक घटना ंम ये अंत ीची तरत ूद.
3. िवशेष िश णाची गरज नाही . munotes.in
Page 30
शै णीक मू यमान
30 4. फॉम िटव फ डब ॅकचा वापर .
5. आिथ क ्या िवकिसत कर यास सोप े.
6. अनपेि त घटना सहज ल ात य ेउ शकतात .
7. वत न िकंवा आवडी या घटना िनवडण े श य .( जसे वेगवेग या काळातील वातावरण
आिण लोक )
8. नैसिग क वातावरणात वत नाची िनरी ण क न न दी अस याम ुळे तो अ यास अिधक
शा ीय होतो .
9. िव ाथ क ि त न दी अस याम ुळे माग दश न करण े सोपे जाते
२.५.३ ासंिगक न दी या मया दा.
हे खालील माणे आहेत.
1. िन काळजीपण े न द क े यास उ ेश पूण होणार नाही .
2. केवळ िनरी ण करणा या य या आवडी या घटना ंची न द करत े.
3. घटना स ंदभा बाहेर काढ या जाऊ शकतात .
4. स जेि टि हटी
5. मानक करणाचा अभाव .
6. कोअर कर यात अडचण .
7. वेळ घेणारे.
8. िविश कारच े वत न रेकॉड करण े चुकू शकत े.
9. मया िदत अज
10. िन काळजीपण े य िन ास ंिगक न दीम ुळे िन कषा ला ामािणक राहत नाही .
२.६ सारांश
हे घटक त ु हाला िनरी ण त ं ाची स ंक पना समज ून घे यास स म करत े. पुढे हे घटक
िनरी ण त ं ात ड ेटा संकलनाची 3 मुख साधन े जाणून घे यास स म करत े.
अ) पडताळा स ूची
b) पदिन यन ेणी
c) ासंिगक न दी munotes.in
Page 31
िनरी ण त ं
31 पुढे, हे घटक त ु हाला पडताळा स ूची ची व ैिश ्ये, पडताळा स ूची ची ग ुणव ा आिण मया दा,
पदिन यन ेणी ची व ैिश ्ये, गुणव ेची वैिश ्ये समज ून घे यास स म करत े.
आिण पदिन यन ेणी या मया दा, तसेच हे ासंिगक न दी ची या या , वैिश ्ये, गुणव े
आिण मया दा शोध यास स म करत े.
२.७ संदभ
1. Educational Research - Shefali R. Pandya
2. Research Methodology - Dr. Shefali Pandya.
3. http s://www.questionpro.com
4. https:// www.slideshare.net.
5. https:// study.com
6. https:// wikipedia.org.
munotes.in
Page 32
32 ३
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ आलेखी सादरीकरणाची स ंक पना
३.२.१. मािहती या आल ेखी सादरीकरणाची या या
३.२.२ आलेखी सादरीकरणाची त व े
३.३ आलेखी सादरीकरणाच े मह व
३.४ आलेखी सादरीकरणा या मया दा
३.५ मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े िनयम
३.६ मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े कार
३.७ तंभालेख
३.७.१ अथ
३.७.२ तंभालेखाची आखणी
३.७.३ तंभालेखाचे मह व
३.८ वारंवारता बह भ ुज
३.८.१ अथ
३.८.२ वारंवारता बह भ ुजची आखणी
३.८.३ वारंवारता बह भ ुजाचे मह व
३.९ पाई आक ृती
३.९.१ अथ
३.९.२ मह व
३.९.३ पाई त याची आखणी munotes.in
Page 33
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
33 ३.१० सारांश
३.११ वा याय
३.१२ संदभ
३.० उि े
१) िव ा या ना आल ेखी सादरीकरण या स ंक पन ेचे ान ा कर यास स म करण े.
२) मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े मह व समज ून घेणे.
३) तंभालेख, वारंवारता बह भ ुज आिण पाई आक ृती यासार या िविवध कार या आल ेखी
सादरीकरणाब ल समज िवकिसत करण े.
४) िविवध कार या आल ेखी सादरीकरणाच े गुण आिण तोट े यांची समज िवकिसत करण े.
५) तंभालेख, वारंवारता बह भ ुज आ िण पाई आक ृती यासार या िविवध कार या आल ेखी
सादरीकरणा या आखणीच े कौश य िवकिसत करण े.
३.१ तावना
(मािहती ) डेटा हा श द ल ॅिटन श द Datum पासून बनला आह े, याचा अथ काहीतरी
िदलेले असा आह े. सव णा ार े संकिलत क ेले या स ं यांना (मािहती ) डेटा हणतात आिण
या दोन पात दश िव या जाऊ शकतात - सारणी आिण आल ेखा ार े - य व पात .
एकदा का मािहती िनरी णा ार े गोळा क ेली, क ती मा ंडणी, सारांिशत आिण वग क ृत क न
शेवटी आल ेखा या पात दश िवली जात े. मािहतीच े दोन कार आह ेत - गुणा मक आिण
सं या मक . सं या मक मािहती (quantitative data ) सांि यक य मािहतीसह अिधक
संरिचत, अखंड / खंिडत असत े तर ग ुणा मक मािहती (qualitative data ) असंरिचत
असत े आिण ितच े िव ेषण केले जाऊ शकत नाही .
मािहतीच े आल ेखी सादरीकरण
३.२ संक पना
आलेखी सादरीकरण हणज े आक ृती िक ंवा आलेखा या व पात मािहतीच े य
सादरीकरण . त ा ह े मािहतीच े आल ेखी सादरीकरण आह े, याम य े " मािहती िच हा ं ारे
दश िवली जात े, जसे क त ंभालेखातील त ंभ, रेषा त यातील र ेषा िक ंवा पाई
त यामधील िह सा ". हे अथ पूण प तीन े मािहती या स ंचाचे सादरी करण करत े. मािहतीच े
आलेखी सादरीकरण ही स ं या मक मािहती दिश त कर याची एक आकष क प त आह े
जी स ं या मक मािहतीच े य िव ेषण आिण सादरीकरण कर यात मदत करत े. आलेख
हा एक कारचा त ता आहे िजथे मािहती अ ावर चल हण ून मांडली जात े. इतर चला ं या
बदला या आधारावर एका चला या बदला या या ीच े िव ेषण करण े सोपे जाते. रेषा,
लॉट, आकृती इ यादी िविवध मा यमा ं ारे मािहतीच े आल ेखी सादरीकरण क ेले जात े. munotes.in
Page 34
शै णीक मू यमान
34 मािहती या आल ेखी सादरीकरण या मनोर ंजक स ंक पन ेब ल, िविवध कारा ंब ल आपण
अिधक जाण ून घेऊया आिण काही उ दाहरण े सोडव ू या.
३.२.१. मािहती या आल ेखी सादरीकरणाची या या
आलेखी सादरीकरण ह े आ ल ेख, लॉट आिण त ा वाप न मािहतीच े सा ंि यक -
प रणामा ंवर आधा रत य सादरीकरण आह े. त ा व पात पाह याप े ा मािहती समज ून
घे यासाठी आिण त ुलना कर यासाठी या कारच े सादरीकरण अिधक भावी आह े. जा त
लोकांना मािहती सो या प तीन े मवार समज यास आिण सादर कर यात आल ेखी
सादरीकरण मदत करत े. आलेख व ेळ-मािलका आिण वार ंवारता िवतरणा ार े दोन
चलांमधील कारण आिण प रणाम या ं या स ंबंधांचा अ यास कर यास मदत करतात .
वेगवेग या सव णातून िमळवल ेली मािहती काही िच हा ंचा वापर क न आल ेखी
सादरीकरणात समािव क ेली जात े, जसे क र ेखा आल ेखावरील र ेषा, तंभलेखामधील
तंभ िकंवा पाई त याच े िह स े. हे य सादरीकरण सं या मक मािहतीची प ता ,
तुलना आिण आकलनास मदत करत े. मािहतीच े आलेखी सादरीक रण मािहतीमधील
नातेसंबंध आिण नमु यांची अंत ी (insights into the relationships and patterns )
िनमा ण करण े आिण ती अ ंत ी आिण प रणाम इतरा ंना प पण े सं ेिषत करण े याब ल
आहे.
३.२.२ आलेखी सादरीकरणाची त व े
आलेखी सादरीकरणाची त व े बीजगिणतीय आ हेत. आलेखाम य े, दोन र ेषा आह ेत या
अ िक ंवा सम वय अ हण ून ओळख या जातात . हे X-अ आिण Y-अ आह ेत.
ैितज अ X-अ आह े आिण अन ुलंब अ Y-अ आह े. ते एकम ेकांना लंब असतात
आिण O िकंवा उ प ी या िब ंदूला छ ेदतात . उ प ी या उज या बाज ूला, X-अ ाचे धन
मू य आह े आिण डा या बाज ूला, याचे ऋण म ू य आह े. याच कार े, उ पि Y-अ ा या
वर या बाज ूस धन म ू य आह े जेथे खाली ऋण म ू य आह े. जे हा X -अ आिण y-अ
उगम थानी एकम ेकांना छेदतात त े हा त े तलाच े चार भाग करतात याला चत ुथा श I,
चतुथा श II, चतुथा श III, चतुथा श IV हणतात . तुतीकरणाचा हा कार वार ंवा रता
िवतरणाम य े िदसून येतो, जो त ंभालेख, मूथ वार ंवा रता आल ेख, पाई आक ृती िकंवा पाई
त ा, संचयी िक ंवा ओजाई ह (ogive ) वारंवा रता आल ेख आिण वार ंवारता बह भ ुज या चार
प त म य े दश िवला जातो .
३.३ आलेखी सादरीकरणाच े मह व
मािहतीच े आल ेखी सादरीकरण वापर याच े काही फायद े आिण तोट े खाली स ूचीब क ेले
आहेत:
आलेखी सादरीकरण मािहतीच े िव ेषण आिण आकलन करणे सुलभ करते.
हे गिणतापास ून भौितकशा ापास ून मानसशा ापय त जवळज वळ सव च े ात
वापरल े जाऊ शकते.
याचे य प रणाम समजण े सोपे आहे. munotes.in
Page 35
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
35 हे एकाच वेळी पु कळ आिण संपूण मािहती दश िवते.
हे मु यतः सांि यक म य े वेगवेग या मािहतीसाठी सरासरी (म यमान mean),
म यांक (median) आिण म यगा (mode) िनधा रत कर यासाठी आकड ेवारीम ये
वापरल े जाते.
आलेखी सादरीकरण चा मु य वापर हणज े आकलन आिण मािहतीचा कल आिण
नमुने (patterns) ओळखण े.
हे मोठ्या माणात उपल ध असल े या मािहतीच े िव ेषण कर यात , दोन िकंवा
अिधक मािहतीची तुलना कर यात , अंदाज बांध यात आिण ठोस िनण य घे यात मदत
करते.
मािहतीच े य सादरीकरण , कोण याही मािहतीचा ग धळ आिण आ छादन
(ओ हरल ॅिपंग) टाळ यात देखील मदत करते. रेखा आलेख आिण तंभालेख
यांसारख े आलेख, सो या तुलनासाठी दोन िकंवा अिधक मािहतीची प पण े मांडणी
करतात . िन कष इतरांना कळव यात आिण मािहतीच े आकलन आिण िव ेषण
कर यासाठी हे मह वाच े आहे.
आलेखी सादरीकरण अनेकदा मािहती या संचाचे आकलन सुलभ करते.
आलेखी मािहती वाचण े आिण याचा िन कष काढण े सोपे असत े.
हे सं या मक मािहतीच े िव ेषण कर यात मदत करते.
हे वेगवेग या वारंवारता िवतरणाची एकमेकांशी तुलना कर यात मदत करते.
इतर सांि यक य पुरावे ल आकिष त कर यात अयश वी ठरतात तेथे हे पुरावे ल
वेधून घेतात.
सं या मक त ये अिधक ठोस आिण समज यायो य व पात भाषांत रत क न
क पना ंचा अमूत पणा कमी कर यास मदत करते.
३.४ आलेखी सादरीकरणाच े तोटे / मया दा
मािहती या आलेखी सादरीकरणाच े तोटे हणज े -
१) सवा त यो य मािहती शोध यासाठी आिण न ंतर याच े आल ेखी प तीन े सादरीकरण
कर यासाठी ख ूप य न तस ेच संसाधन े लागतात .
२) काही व ेळा आल ेखी सादरीकरणात दशा ंश, अपूणा क सं या दश िवणे खूप कठीण असत े.
३) आलेखी सादरीकरणात दश िवले या मािहतीचा अथ लाव यासाठी त ान आव यक
आहे.
४) कोण याही िदल े या वगा तर या वर असल े या े ाचा भाग वार ंवारते या
अिनयिमतत ेमुळे या वग म या ंतरा या वार ंवारते या माणात घ ेतला जाऊ शकत
नाही. munotes.in
Page 36
शै णीक मू यमान
36 ५) वगा तरालमधील सव सं या या म या ंतरा या म यिब ंदूवर येतात ह े गृिहतक N लहान
असताना प ॆ ा N मोठे असताना मोठी ुटी िनमा ण करत े.
६) तंभालेख े फळा या ीन े, येक म या ंतराची वार ंवारता अच ूकपणे दश वत
नस यान े कमी अच ूक आह े.
३.५ मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े िनयम
आलेख प ती ने मािहती सादर करताना , काही िनयम आह ेत या ंचे पालन करण े आव यक
आहे. ते खाली स ूचीब आह ेत:
• यो य शीष क: आलेखाचे शीष क सादरीकरणाचा िवषय स ूिचत करणार े यो य असाव े.
• मापन एकक : आलेखाम य े मोजमाप एकक नम ूद केले पािहज े.
• यो य माण ( केल): मािहतीच े अचूक ितिन िध व कर यासाठी यो य माण िनवडण े
आव यक आह े.
• अनु मिणका : अिधक चा ंग या कार े समज ून घे यासाठी , आलेखामधील यो य र ंग,
छटा, रेषा, आकृ या (िडझाइन ) अनु िमत करा .
• मािहती ोत : आलेखा या तळाशी िजथ े आव यक अस ेल ितथ े मािहती समािव क ेली
पािहज े.
• साधे / सोपे: आलेखाची आखणी सहज समजली पािहज े.
• नीटनेटका: मािहती अचूकपणे वाच यासाठी आल ेखाचा आकार आिण फॉ ट या ीन े
नीटनेटका असावा .
३.६ मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े कार
मािहती वेगवेग या कार या आल ेखांम ये दश िवली जात े जसे क लॉट , पाई, आकृ या,
इ. ते खाली ल माण े आहेत, सामा यतः , वारंवारता िवतरण चार प त म य े दश वले जाते,
हणज े
• तंभालेख
• मूथंङ वार ंवारता आल ेख
• पाई आक ृती
• संचयी िक ंवा ओजी ह वार ंवारता आल ेख
• वारंवारता बह भ ुज
munotes.in
Page 37
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
37 ३.७ तंभालेख
३.७.१ अथ
हा एक आलेख आहे याम य े वगा तर x-अ नावा या ैितज अ ा या बाजूने
दश िवले जातात आिण यां या संबंिधत वारंवा रता आयताक ृती प ्यां या पात
े ा ार े दश िव या जातात .
अनुलंब y-अ येक तंभासाठी मािहतीमधील सं या िकंवा घटना ंची ट केवारी
दश वतो. असे िदसत े क तंभ आलेखांची मािलका एका उ या रचनेम ये बाजूबाजूला
ठेवली आहे.
मािहती िवतरणा या नमु यांची क पना कर यासाठी तंभांचा वापर केला जाऊ
शकतो .
३.७.२ तंभालेख कसा तयार करायचा ?
पायरी - १ आलेख कागदा या तळाशी एक ैितज र ेषा काढा यावर वगा तर दश व यासाठी
एकके िच हा ंिकत करा . नेहमी सवा त कमी म ू या या वगा तराने सु वात करा .
पायरी – २ ैितज अ ा या टोकापय त एक उभी र ेषा काढा या या बाज ूने वगा तरांची
वारंवारता दश व यासाठी एकक े िच हा ंिकत करा . एक एकक ( केल) िनवडा ज े बह भ ुजाची
सवा त मोठी वार ंवारता (उंची) आकृती या ंदी या अ ंदाजे ७५ ट के करेल.
पायरी - ३ वग एकक पाया ध न आयताक ृती काढा , जेण क न आयता ंचे े फळ स ंबंिधत
वगा या वार ंवा रत े या माणात असतील .
उदाहरणाथ :
शहरा या लोकस ं येवर ल क ि त क ेलेली जनगणना त ंभालेखाचा वापर क न श ू य -
१०, ११ - २०, २१ - ३०, ३१ - ४०, ४१ - ५०, ५१ - ६०, ६१ - ७० आिण ७१ –
८० वयोगटातील िकती लोक आह ेत हे दश वू शकत े.
हे तंभालेख उदाहरण खालील त यासारख े िदसेल. उ या अ ा या बाज ूचे अंक हजारो
लोकांचे ितिनिध व करतात अस े समजा . हे तंभालेख उदाहरण वा चा, तु ही ैितज
अ ापास ून सु वात क शकता आिण पहा क , डावीकड ून सु वात क न , शहरात अ ंदाजे
५०० लोक आह ेत जे एक वषा पे ा कमी वयापास ून ते १० वषा पय तचे आहेत. शहरात ११
ते २० वष वयोगटातील ४,००० लोक आह ेत. वगैरे.
िव ेषकां ारे तंभालेख आव यक तेनुसार अन ेक कार े तयार क ेले जाऊ शकतात .
गटांमधील अ ंतर बदल ू शकतात . वर स ंदिभ त उदाहरणाम य े, दहा या अ ंतरासह आठ गट
आहेत. हे २० या अ ंतराने चार गटा ंम ये बदलल े जाऊ शकत े.
तंभालेख आव यकत ेनुसार तयार कर याचा द ुसरा माग हणज े y-अ प ु हा प रभािषत
करणे. वापरल ेला सवा त मूलभूत गट हणज े मािहतीम य े आढळल े या घटना ंची वार ंवारता munotes.in
Page 38
शै णीक मू यमान
38 आहे. तथािप , याऐवजी एखादी य एक ूण िकंवा घनत ेची ट क ेवारी द ेखील वाप
शकते.
तंभालेखाचे मह व
१) हे सोपे आिण सहज बनवल े जाते.
२) एकाच त ंभालेखा ार े वेगवेग या त ंभांची तुलना करता य ेते.
३) हे आप याला ग ुणां या िवतरणाच े आल ेखी व प द ेते, मग त े ेणी या कमी िक ंवा
उ च टोकाला एकि त क ेले जातात .
४) गुण समान रीतीन े आिण िनयिमतपण े िवत रत क ेले जातात क नाही ह े समजत े.
५) जे हा ेणी या खाल या टोकाला ग ुण एकि त होतात , ते हा ते दाखवत े क चाचणी
अवघड आह े, जर त े वर या टोकाला जमल े तर चाचणी सोपी आह े.
३.८ वारंवारता बह भुज
३.८.१ अथ
बह भुज ही अन ेक कोन असल ेली बंद आक ृती आह े. वारंवारता िवतरण आल ेखी प तीन े
दश िव याची द ुसरी प त आह े, याला वार ंवारता बह भ ुज हणतात . हे वारंवारता िवतरणाच े
आलेखी ितिनिध व आह े याम य े वगा तराचे म य िब ंदू वारंवारीत े या िव मा ंडले
जातात .
३.८.२ वारंवारता बह भुज तयार कर यासाठी पाय या
वारंवारता िवतरण िमळवा आिण य ेक वग वगा तराचे म यिब ंदू शोधा .
• x-अ ासह म यिब ंदू आिण y- अ ा या बाजूने वारंवा रता दश वा.
• येक म यिब ंदूवर वारंवा रत ेशी संबंिधत िब ंदू मांडा करा . munotes.in
Page 39
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
39 • मान े रेषा वाप न ह े िबंदू जोडा .
• बह भुज पूण कर यासाठी , येक टोकाला असल े या िब ंदूला x-अ ावरील खाल या
िकंवा वर या वगा या ग ुणांशी ताबडतोब जोडा .
वारंवा रता बह भ ुज काढण े
:
खालील ड ेटासाठी वार ंवारता बह भुज काढा :
वगा तर १० –
२० २० -
३० ३० –
४० ४०-
५० ५० -
६० ६० -
७० ७० -
८० ८० -
९०
वारंवा रता ४ ६ ८ १० १२ १४ ७ ५
x-अ ावर वगा तराला आिण y-अ ावर वार ंवा रता िच हा ंिकत करा .
असे गृहीत ध क , ० - १० वगा तराची आिण ९०-१०० वगा तराची वार ंवा रता श ू य
आहे
आता वगा तरा या म यिब ंदूची गणना करा .
वगा तरा म यिब ंदू वारंवा रता
० – १० ५ ०
१० – २० १५ ४
२० – ३० २५ ६
३० – ४० ३५ ८
४०- ५० ४५ १०
५० – ६० ५५ १२
६० – ७० ६५ १४
७० – ८० ७५ ७
८० – ९० ८५ ५
९० – १०० ९५ ०
वरील सारणीतील म यिब ंदू आिण वार ंवारता म ू य वाप न , िबंदू A (५, ०), B (१५, ४),
C (२५, ६), D (३५, ८), E (४५, १०), F (५५, १२), G (६५, १४), H (७५, ७), I
(८५, ५) आिण J (९५, ०) लॉट करा . munotes.in
Page 40
शै णीक मू यमान
40 वारंवारता बह भ ुज ABCDEFGHIJ ा कर यासाठी , AB, BC, CD, DE, EF, FG,
GH, HI, IJ रेषाखंड काढा आिण सव िबंदू जोडा .
३.८.३ वारंवारता बह भुजाचे मह व
१) हे सोपे आिण सहज बनवल े जाते.
२) रंगीत र ेषा, तुटले या र ेषा, िठपकेदार र ेषा इ याद चा वापर क न आल ेखावर एकाप े ा
जा त वार ंवारता बह भ ुज काढण े श य आह े.
३) वारंवारता बह भ ुजां ारे अनेक वार ंवारता िवतरणा ंची तुलना सहजपण े केली जाऊ शकत े.
४) ते मूथ केले जाऊ शकत े.
३.९ पाई आक ृती
३.९.१ अथ : तो "पाय चाट " जो "वतु ळ त ा " हणूनही ओळखला जातो , तो सा ंि यक य
आलेखाला स ं या मक सम या प कर यासाठी िवभाग िक ंवा िवभागा ंम ये िवभािजत
करतो . येक े संपूण भागाचा एक माणशीर िह सा दश िवतो. एखा ा गो ीची रचना
शोध यासाठी . पाई त ा हा एक कारचा आल ेख आह े याम य े वतु ळ िह या ंम ये
िवभागल े गेले आहे जेथे येक िह सा प ूण वतु ळाचा एक माणशीर भा ग दश िवतो.
३.९.२ पाई त याच े मह व
१) पाई त या भागांचे माण समज यास मदत करतो . ते सामा यतः यवसाय
सादरीकरण े आिण िश णाम य े खच , लोकस ं या गट आिण सव ण ितसाद
यासार या िव तृत ेण म य े माण दिश त कर यासाठी ते सामा यतः वापरले
जातात . munotes.in
Page 41
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
41 २) हा एक ूण मािहतीच े आल ेखी ितिनिध व द ेते याम ुळे वाचकाला िविवध िह या या
योगदानाची सहज त ुलना कर यासाठी मदत होत े.
३) हा स ं या मक म ू यांवर आधा रत स ंशोधनाला चालना द े यासाठी द ेखील मदत
करतो .
४) हा धोरण -िनमा यांना पाई आक ृतीमधील मािहती या अथा या आधार े िन कषा पय त
पोहोच यास मदत करतो .
५) हा सहजपण े काढला जाऊ शकतो तस ेच कोण याही य ला समज ू शकतो .
३.९.३ पाई त याची आखणी
क पना करा क िशि का िव ा या या आवड या ख ेळां या आधार े ित या वगा चे सव ण
करते:
फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
१० ५ ५ १० १०
वरील मािहती खालील माण े पाई त या ार े आिण वत ु ळ आल ेख सू वाप न , हणज े
खाली िदल े या पाई त ा स ू ा ार े दश िवला जाऊ शकतो . हे भागाचा आकार समज यास
सुलभ करत े.
पायरी १: थम, सारणीम य े मािहती िव करा .
फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
१० ५ ५ १० १०
पायरी २: एकूण िमळव यासाठी सारणीमधील सव मू ये जोडा . हणज े या करणात एक ूण
४० िव ाथ आह ेत.
पायरी ३: पुढे, येक मू याला एक ूणने िवभािजत करा आिण ट क े िमळव यासाठी १००
ने गुणा: फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
(१०/ ४०)
१००
२५ (५/ ४०)
१००
१२.५ (५/ ४०)
१००
१२.५ (१०/ ४०)
१००
२५ (१०/ ४०)
१००
२५
munotes.in
Page 42
शै णीक मू यमान
42 पायरी ४: येक "पाई िह या " साठी िकती अ ंशांची आव यकता आह े हे जाण ून
घे यासाठी , आ ही 360° चे पूण वतु ळ घेऊन आिण खालील गणन ेचे अनुसरण क :
येक घटकाचा म यवत कोन = ( येक घटकाच े मू य/सव घटका ं या म ू यांची
बेरीज✕)360° फुटबॉल हॉक ि केट बा केटबॉल बॅडिमंटन
(१०/ ४०)
३६००
९०० (५/ ४०)
३६००
४५० (५/ ४०)
३६००
४५० (१०/ ४०)
३६००
९०० (१०/ ४०)
३६००
९००
आता त ु ही पाई त ा काढ ू शकता .
पायरी ५: वतु ळ काढा आिण य ेक िह याच े अंश मोज यासाठी कोनमापक वापरा .
३.१० सारांश
आलेखी सादरीकरण हा स ंशोधन आिण म ू यमापना या उ ेशाने मह वाचा घटक आह े. हे
अंक य मािहतीच े आकृतीब सादरीकरण आह े. हे जिटल सा ंि यक य मािहती िच
व पात िचि त क न सोपी करत े. िदले या मािहतीच े आल ेखी सादरीकरण करण े सोपे
आहे. तथािप आल ेखी सादरीकरणा - म ये दश िवले या मािहती या प ीकरणासाठी
अंत ी आिण कौश य आव यक आह े. मािहती या आ लेखी सादरीकरणाच े िविवध कार
आहेत. या घटकाम य े तंभालेख, वारंवा रता बह भ ुज आिण पाई त ा या ंची या ं या
संबंिधत मह वासह चचा केली आह े.
munotes.in
Page 43
आलेखा ार े सादरीकरण (मांडणी)
43 ३.११ वा याय
. १. आलेखी सादरीकरण हणज े काय?
. २.मािहती या आल ेखी सादरीकरणाच े मह व प करा .
. ३. तंभालेख, वारंवा रता बह भ ुज यां यातील फरक प करा .
. ४. मािहती या आल ेखी सादरीकरणा या ुटी िलहा .
. ५. खालील वार ंवारता िवतरणासाठी त ंभालेख तयार करा .
उंची (सेमी. म ये) १०१ -
११० १११ -
१२० १२१ -
१३० १३१ -
१४० १४१ -
१५०
मुलांची सं या १५ १८ १२ ६ ९
. ६. खालील मािहतीसाठी वार ंवारता बह भ ुज काढा .
वगा तर १० -
२० २० -
३० ३० -
४० ४० -
५० ५० -
६० ६०-
७० ७०-
८० ८० -
९०
वारंवा रता ८ ४ १० ८ १४ १२ ५ २
३.१२ संदभ
• Lokesh koul, Methodology of educational research , ( third revised
Edition), Vikas publishing house , Pvt Ltd,1998.
• Dr Lulla, Dr Murthy, Dr.Taneja , Educational Evaluation and
measurement., Mohindra Capital Publishers,1979.
• https://byjus.com/maths/graphical -representation/
• https://byjus.com/maths/pie -chart/
• https://www.edrawsoft.com/pie -chart.html
• https://www.statisticshowto.com/probability -and-statistics/descriptive -
statistics/histogram -make -chart/
munotes.in
Page 44
44 ४
िन कषा चे प ीकरण
घटक रचना
४.१ वग मू यमापना या मािहतीची ज ुळणी करण े
४.२ क ीय व ृ ी या प रमाणा ंची - मा यमान , म यांक आिण म यगा - गणती आिण
प ीकरण
४.३ सामा य स ंभा यता व - संक पना , अथ आिण व ैिश ्ये
४.४ शततमक म (पेस टाईल रँक)
४.५ संदभ
४.१ वग मू यमापना या मािहतीची ज ुळणी करण े
मानवी वत नाचे ान वाढव याचा य न कर या या सामािजक स ंशोधका ंकडून, मािहती
संकिलत कर यासाठी , गांभीया ने य न करण े आव यक आह े. क याण / वा य ा कत
(वे फर र ेिसपीए ंटस), महािव ालयीन िव ाथ , अंमली पदाथा चे यसन करणार िकंवा इतर
ितसादक या ची मुलाखत घ े यासाठी िक ंवा अ य मािहती िमळिव यासाठी े ात य
वेळ घालवला नाही तरी काही माणात द ूर ी, काळजीप ूव क िनयोजन आिण िनय ं ण
आव यक आह े. संकलनात ून िम ळणारी मािहती , सामािजक स ंशोधक िव ेषण
कर यासाठी , प रणाम ा कर यासाठी आिण सामािजक वा तवा या व पािवषयी
प रक पना तपास यासाठी वापरतात .
सुतार लाकडाच े फिन चरम य े पा ंतर करतात ; आचारी क या अ नाच े जेवणा या
टेबलवर िद या जाणा या अिधक चकर पदा था म ये / यंजनांम ये पा ंत रत करतो .
त सम ि य े ारे, सू े आिण सा ंि यक त ं यां या मदतीन े सामािजक स ंशोधक -
िमळाल े या मािहतीच े अथ पूण आिण स ंघिटत उपाया ंम ये पा ंतर कर याचा य न
करतात , याचा वापर ग ृिहतका ंची चाचणी घ े यासाठी क ेला जा ऊ शकतो . पिहली पायरी
हणज े सारणी या व पात वार ंवारता िवतरण तयार करण े.
मािहती एक स ुसंगत आिण वण ना मक फाइल नामकरण णाली वाप न ल ेबल क ेली
पािहज े.
मािहती स ुसंगत आिण वाच यासाठी (नेि हगेट कर यास ) सुलभ फाइल स ंरचनेसह
यवि थत ठ ेवली पािहज े. अशी, ( यवि थ त) राखून ठेव यान े मािहती न हो याचा धोका
आिण अनाव यक ितक ृती कमी हो यास मदत होत े.
munotes.in
Page 45
िन कषा चे प ीकरण
45 पर पर स ंबंध संदभ देतात. मािहती आिण इतर सािह य अशा कार े आयोिजत क ेले
पािहज े जे यां यातील द ु यांना मह व द ेतील. हे एकाच फाईल या िभ न आव ृ यांचा िकंवा
एकाच उि ाशी िक ंवा क पाशी स ंबंिधत िभ न फायल चा स ंदभ घेऊ शकत े.
मािहतीच े आयोजन हणज े वग करण , सारणी , आलेखी सादरीकरण आिण मािहतीच े
आकृती ार े सादरीकरण . मािहती यवि थत आयोिजत कर यासाठी वापरल े या
प त म य े वग करण , सारणी आिण आक ृतीबंध सादरीक रण समािव आह े.
मािहतीच े आयोजन हणज े मािहतीच े वग करण . याम य े वैयि क ग ुणां या (scores )
वारंवारतेचा सारा ंश िकंवा चलासाठी ग ुणां या ेण चा समाव ेश आह े. मािहती या ं या
समानत े या आधारावर गटब क ेली जात े. दुसरी प त हणज े मािहतीची सारणी . पं
आिण त ंभांम ये मािहती यवि थतपण े मांड याचा हा माग आहे. अ यासाच े उि ल ात
घेऊन सादरीकरण स ुलभ करण े आिण त ुलना स ुलभ करण े हा उ ेश आह े.
दुसरे तं हणज े आल ेखी सादरीकरण . आड या आिण उ या र ेषांनी बनल े या िच मय
सपाट प ृ भागावर ( लॅटफॉम वर) मािहती मा ंडली ( लॉट क ेली) जाते. मािहती "पाह याचा "
आिण समज ून घे याचा एक प तशीर माग दान करण े हा उ ेश आह े.
४.२ क ीय व ृ ी या प रमाणा ंची - मा यमान , म यांक आिण म यगा -
गणती आिण प ीकरण
अनेक े ातील स ंशोधका ंनी, ‘हाय क ूल आिण महािव ालयीन पदवीधरा ंनी िमळिवल ेले
सरासरी उ प न काय आह े? सरासरी िकशोरवयीन य िकती िसगार ेट ओढत े? मिहला
महािव ालयीन िव ािथ नीची ेड = पॉइंट सरासरी िकती आह े?’, असे
िवचार यासाठी सरासरी हा श द वापरला आह े. सरासरी , िकती ऑटोमोबाईल अपघात
होतात , ते थेट प रणाम हण ून क ीय व ृ ीचे मोजमाप हण ून ओळखल े जाणार े कारण त े
सामा यत : िवतरणा या म यभागी िक ंवा क - भागी असत े, जेथे बह त ेक मािहती क ि त
होते. सामािजक स ंशोधनाची स ंक पना अिधक अच ूक आह े. क ीय व ृ ी या िविवध
कार या मापना ंपैक एक हण ून हे सं या मक र या य क ेले जाते. मािहती या समान
संचाम य े अगदी िभ न स ं या मक म ू ये येऊ शकतात . अशा क ीय व ृ ीचे तीन
सव क ृ मापन े आहेत:
१. मा यमान ,
२. म यांक
३. म यगा
१. म य (मा यमान ): आतापय त सवा त जा त वापरल े जाणार े क ीय वृ ीचे प रमाण ,
अंकगिणत सरासरी , x, हा गुणांचा संच जोडून आिण गुणसं येने भागून ा होते. अिधक
औपचा रकपण े, मा यमान हणज े संचातील गुणांची बेरीज भािगल े संचातील एकूण गुण.
munotes.in
Page 46
शै णीक मू यमान
46 सू ानुसार X= EX/N
जेथे X = अथ
E=Sum ( ीक क ॅिपटल अ र िस मा हण ून य केले जाते)
कोअर या स ंचाम य े X = क चा ग ुण
N=संचातील एक ूण गुण सं या
म यभागी िवतरणाच े "गु वाकष णाचे क " हणून ओळखल े जाऊ शकत े.
भा रत अथ :
संशोधका ंना कधीकधी " मा यमाना ंचे मा यमान (मीन ऑफ मी स )" िमळवण े उपय ु
वाटते - हणज े, िविवध गटा ंसाठी एक ूण सरासरी काढण े.
उदाहरणाथ समजा , ा तािवक समाजशा ा या तीन व ेगवेग या िवभागा ंतील िव ा या ना
यां या अ यास मा या अ ंितम परी ेत खालील सरासरी ग ुण िमळाल े.
िवभाग १: X१=८५ N१=२८
िवभाग २: X२=७२ N२=२८
िवभाग ३: X३=७९ N३=२८
अ यास मा या य ेक िवभागात न ेम या सार याच स ं येने िव ा या नी न दणी
के यामुळे एकूण सरासरी ग ुणांची गणना करण े सोपे होते.
X१+X२+X३/३=८५+७२+७९/३=२३६/३
= ७८.६७
२. म यांक: जे हा मवाचक (ऑिड नल) िकंवा (अंतराल ) इंटर हल मािहती आकारा या
मान े मांडला जातो , ते हा िवतरणाम य े म यिब ंदू शोधण े श य होत े. हणून, या माण े
महामागा ची म यवत प ी दोन भागा ंम ये िवभागत े, या माण े म या ंक, जे क ीय व ृ ीचे
माप मानल े जाते, ते २ समान भागा ंम ये िवभागत े. क ीय म ू याची जागा िनरी णा ार े िकंवा
सू ा ार े शोधली जाऊ शकत े. म यांकाची ि थती =N+१/२. जर ग ुणांची िवषम स ं या
असेल, तर म या ंक हा असा ग ुण अस ेल जो िवतरणा या अगदी म यभागी य ेतो. अशा कार े
१६ हे ११, १२, १३, १६, १७, २०, २५ गुणांचे म या ंक मू य आह े; ही अशी स ं या
आहे जी स ं यां या िवतरणाला िवभािजत करत े, याम ुळे या या दो ही बाज ूला ३ गुण
येतात. जर ग ुणांची सं या सम अस ेल तर , म यांक हा न ेहमी तो िब ंदू असतो या या वर
५०% गुण येतात आिण या या खाली ५०% गुण येतात. सम स ं ये या िवतरणासाठी ,
मधले २ गुण िवचारात घ ेतले जातात . उदाहरणाथ , सं या १६ आिण १७ खालील
मािहतीसाठी मधल े गुण दश वतात : ११, १२, १३, १६, १७, २०, २५, २६. munotes.in
Page 47
िन कषा चे प ीकरण
47 सू (८+१)/२=४.५, म यांक चौ या आिण पाच या ग ुणां याम य े म यभागी पड ेल; या
िवतरणातील सवा त मधला िब ंदू १६.५ आहे; कारण तो १६ आिण १७ या म यभागी
आहे, संचातील चौथा आिण पाचवा गुण ( कोअर ). याच माण े, िवतरण २, ५, ८, १०,
११, १२ म ये म या ंक ९ आहे, कारण त े २ म यभागी असल ेले गुण (६+१)/ २=३.५ या
म यभागी ि थत आह े.
३. म यगा : म यगा (मोड) हे िवतरणातील सवा त वार ंवार, सवा त िविश िक ंवा सवा त
सामा य म ू य आह े. उदाहरणाथ , युनायटेड ट ेट्सम य े इतर कोण याही धमा या
लोकांपे ा ोट े टंट्स जा त आह ेत: हणून, या धमा चा म यगा हण ून उ ल ेख करता
येईल. याच माण े, िदले या िव ापीठात , अिभया ंि क हा सवा त लोकि य िवषय
अस यास , हे देखील म यगा दश वेल, ितिनिध व क रेल. धम आिण महािव ालयीन
यासार या सा ंकेितक (नॉिमनल ) चलासाठी म यगा ह े एकम ेव उपल ध क ीय व ृ ीचे माप
आहे.
म यगा शोध यासाठी , िवतरणाम य े बह तेक वेळा आढळणारी ेणी शोधा . गणने या ऐवजी
िनरी ण क न म यगा सहज शोधता य ेते, उदाहरणाथ १,२,३,१,१,६, ५,४,१,४,४,३,
म यगा १ आहे. कारण ही स ं या आह े जी स ंचातील इतर कोण याही स ं येपे ा जा त
वेळा (४ वेळा) येते.
मा यमान , म यांक आिण म यगा हे वण ना मक आकड ेवारीचा एक भाग आह ेत.
४.३ सामा य स ंभा यता व - संक पना , अथ आिण व ैिश ्ये
संभा यता माण ह णून प क ेली आह े. संभा यता हणज े काय ? जे हा आपण
िनकाला या अप ेि त साप े वार ंवारतेब ल बोलतो . प रणाम हणज े काय? तु ही य न
करत असल े या योगाचा हा प रणाम आह े. वारंवारता हणज े काय? वारंवारता हणज े
एखा ा गो ीची िकती व ेळा पुनरावृ ी होते. तुलना मक वार ंवा रता ( रलेिट ह ि व े सी)
हणज े एखादी गो िकती व ेळा घडली असती या या त ुलनेत िकती व ेळा घडत े.
आपण अस े िवचारतो क 'या परी ेत मला ‘ए’ िमळ याची श यता िकती आह े? ‘हे
ल न िटक याची िकतपत श यता आह े?’ “हा संघ मािलका िज ंक या ची श यता िकती
आहे?”. दैनंिदन स ंभाषणात , आपण या ा ंची उ र े अ प आिण यि िन िवचारा ंनी
देतो, जसे क 'बह दा', "बरी / चांगली स ंधी," िकंवा "संभा य."
संभा यत ेचे दोन कार आह ेत, एक स ै ांितक गिणतावर आधा रत आिण द ुसरी प तशीर
िनरी णावर आधा रत . सै ांितक स ंभा यता स ंधी िक ंवा या ि छकत ेचे काय आपण
घटना ंब ल बनवल े या काही ग ृिहतका ं या आधारावर ितिब ंिबत करत े. सवा त सो या
करणात आप याला मािहत आह े क नाण े फेिकत, आपण अस े गृहीत धरतो क , नाणे
यो य माणात वजन क ेलेले आह े जेणेक न दो ही बा जूनां जिमनीवर ि थरावताना
सारखीच स ंधी आह े आिण ह ेड िमळ याची स ंभा यता ०.५ आहे. ायोिगक स ंभा यत ेत
मू य ठरिव यासाठी िक ंवा याचा अ ंदाज बा ंध यासाठी आप याला िनरी णा ंवर अवल ंबून munotes.in
Page 48
शै णीक मू यमान
48 राहाव े लागत े. उदा. (जुळे िकंवा ितळ े हो याची श यता बाज ूला ठेवता), जरी दो न संभा य
प रणाम आह ेत, तरी, ि या ंपे ा पु षांची सं या अिधक आह े.
प रणाम िक ंवा घटना िकती व ेळा येऊ शकतात =
उदाहरणाथ , जर एका खोलीत तीन प ु ष आिण सात ि या असतील तर , खोलीत ून बाह ेर
येणारी प ुढची य प ु ष अस याची श यता १० पैक ३ आहे. संभा यत ेचे एक मह वाच े
वैिश ्य अित र िनयमात आढळत े, जे असे नमूद करत े क स ंभा यता अन ेक िभ न - िभ न
प रणामा ंपैक कोणत ेही एक ा करण े, यां या वत ं संभा यत े या ब ेरजेइतके असत े.
उदाहरणाथ , समजा , ५२ प यां या चा ंग या कार े िमसळल े या पॅकमधून एका ॉम य े
इि पकचा ए का , चौकटची राणी िक ंवा बदामचा राजा काढ याची स ंभा यता आप याला
शोधायची आह े. यां या वत ं संभा यता (१/५२+१/५२+१/५२) जोडून, असे िदसत े क
यापैक कोणताही एक प ा एकाच ॉम य े िमळ याची स ंभा यता ३/५२ (P= ०.०६.) या
बरोबरीची आह े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, एकाच ॉम य े इि पकचा ए का , चौकटची
राणी िक ंवा बदामचा राजा िमळिव यासाठी आप याकड े १०० म ये ६ संधी आह ेत.
संभा यत ेचा आणखी एक मह वाचा ग ुणधम गुणाकार िनयमात आढळतो , जो स ंयोजनात
दोन िक ंवा अिधक प रणाम िमळिव या या सम य ेवर ल क ि त करतो . गुणाकार िनयम
सांगतो क वत ं प रणामा ंचे संयोजन िमळ याची स ंभा यता या ं या वत ं संभा यत े या
गुणाकारा या बरोबरीची असत े. वतं प रणामा ंचे गृिहतक हणज े एका या घटन ेने
दुस याची श यता बदलत नाही . उदाहरणाथ , दोन-ना या ं या दो ही नाण ेफेक वर ह ेड
िमळ याची स ंभा यता िकती आह े- हणज े, पिह यावर ह ेड आिण द ुस या नाण ेफेक वर ह ेड?
आ ही य ेथे एकाच व ेळी दोन िभ न नाणीफ ेक कर याचा स ंदभ देतो, परंतु आ ही ा
केलेले सव प रणाम एकाच ना या या दोन सलग पलट या ंवर समा न रीतीन े लागू होतात .
पिह या नाण ेफेक वर, हेड िमळ याची स ंभा यता १⁄२ (P=०.५०); दुस या नाण ेफेक वर,
संभा यता द ेखील १/२ (P=०.५०) आहे.
संभा यता िवतरण हण ून सामा य व
सामा य व ग ुणां या िवतरणाच े वण न कर यासाठी , मानक िवचलनाचा (standard
deviation) अथ लाव यासाठी , संभा यत ेचे िवधान कर यासाठी वापरल े जाऊ शकत े.
सामा य व हा सा ंि यक य िनण य घे याचा अ याव यक घटक आह े या ार े संशोधक
आपल े िन कष नमु यांपासून ते लोकस ं येपय त सामा यीक ृत करतो . िन कषा वर चचा
कर याप ूव , सामा य व या गुणधमा ब ल समज ून घेणे आव यक आह े.
सामा य व ाची व ैिश ्ये
सामा य व हा एक कारचा म ूथ, समिमतीय व आह े याचा आकार अन ेक य ना
घंटा-आकारा या व त ेची आठवण क न द ेतो. कदािचत सामा य व ाच े सवा त
उ लेखनीय व ैिश ्य हणज े याची समिमती : जर आप याला व क थानी या या munotes.in
Page 49
िन कषा चे प ीकरण
49 सव च िब ंदूवर दुमड यास सा ंिगतल े गेले तर आपण दोन समान भाग तयार क , जी
येक दुस याची आरसा ितमा (िमरर–इमेज) असत े.
या यित र , सामा य व हा एक प असतो , याम य े कमाल वार ंवारतेचा फ एक
िशखर िक ंवा िबंदू असतो - व या म यभागी तो िब ंदू यावर मा यमान , म यांक आिण
म यगा एक प होतात . सामा य िवतरणा या गोलाकार म यवत िशखराव न , व दो ही
बाजूंनी हळ ूहळू खाली य ेतो, दो ही बाज ूंनी िनर ंतर िव तारतो आिण य ात म ूळ अ ा या
रेषे या जवळ जातो प ण या यापय त पोहोचत नाही .
हे देखील ल ात घ ेतले पािहज े क सामािजक िव ानातील काही चल , इतर , सामा य
िवतरणा या स ै ांितक क पन ेशी ज ुळत नाहीत . अनेक िवतरण े िवचिलत असतात :
इतरांम ये एकाप े ा जा त िशखर े असतात ; काही समिमतीय असतात पर ंतु बेल-आकाराच े
नसता त. एक ठोस उदाहरण हण ून आपण जगभर स ंप ी या िवतरणाचा िवचार क या . हे
सव ात आह े क (have -nots) गरीब लोका ंची सं या मोठ ्या माणात आह े.
ट केवारी, शततमक म (पस टाइल र ँक) आिण शततमक (पस टाइ सच े) प ीकरण
तुलनेसाठी ट क ेवारी उपय ु आह े. कोण या ही दोन स ं या ( वांिटिटज ) माण , यां या
ट केवारी या व पात दश िव यास , सहजपण े मू यांकन क ेले जाऊ शकत े. याचे कारण
असे क स ं या िकतीही असो , जे हा त े ' ित १००' या पात पा ंत रत क ेले जातात
ते हा या ंचे प ीकरण सोप े होते.
खालील िवधाना ंचा िवचार क या :
अि मताला गिणता या परी ेत ९६% गुण िमळाल े.
रटान े ित या िखशातील ४०% पैसे खच केले.
अण व या १०% कँडी ॉबेरी आहेत.
- यांचा पुढील अथ लावला जाऊ शकतो :
अि मताला १०० पैक ९६ गुण िमळाल े.
रटा ितला िमळणा या येक १०० पया ं या पॉकेटमनीमाग े ४० पये खच करते.
अण वकडे असल े या येक १०० कॅंडीजप ैक १० ॉबेरी आहेत
४.४ शततमक म (पस टाइल र ँक)
सांि यक या जगात , शततमक म (पस टाइल र ँक) गुणा या ट क ेवारीचा स ंदभ देते जे
िदले या ग ुणा या बरोबरीच े िकंवा कमी असतात . ट केवारी ेणी, ट केवारी माण े, ० ते
१०० पय त या सात या ंवर य ेतात. उदाहरणाथ , ६५ चा शततमक म दश वते क
सं यां या िवतरणातील ६५% सं या ३५ या शततमका या (पस टाइल या ) सं येवर
िकंवा खाली य ेतात. सं यां या िवतरणाम य े िविश स ं येची तुलना इतर सं यांशी कशी
होते हे पटकन समज ून यायच े असेल ते हा शततमक म उपय ु ठरतो . उदाहरणाथ ,
एखा ान े परी ेत २३५ गुण िमळवल े हे जाणून घेऊन त ु हाला फारस े समजणार नाही . munotes.in
Page 50
शै णीक मू यमान
50 िकती ग ुण िमळण े श य होत े हे तु हाला माहीत नाही आिण त ु ही जरी माहीत क ेले तरी, या
य चे गुण या या इतर वग िम ां या त ुलनेत कसा आह े हे तु हाला माहीत नाही . तथािप ,
जर त ु हाला सा ंिगतल े गेले क यान े ९० या ट क ेवारीत ग ुण िमळवल े, तर तु हाला कळ ेल
क यान े या या वगा तील ९०% िव ां या एवढे िकंवा या ं यापे ापे ा चा ंगले केले आहे.
शततमक माची गणना कर याच े सू तुलनेने सोपे आिण सरळ आह े. केवळ स ं यांचे
िवतरण जाण ून घेत यास , तु ही िवतरणातील कोण याही स ं येसाठी शततमक म
(पस टाइल र ँक) सहजपण े काढू शकता .
शततमक माच े सू आह े:
R=P/१००(N+१) R हा सं येचा दजा म दश वतो. N िवतरणातील ग ुणांची स ं या
दश वते.
४.५ संदभ
1. Jack Levin, James Alan Fox
Elementary statistics in Social Research, 10th Edition,2006 Pearson
education, Delhi India
2. www.examrace.com
3. https://study.com/academy/lesson/percentile -rank-in-statistics -
definition -formula -quiz.html
4. https://byjus.com/maths/interpreting -converting -percentages
5. http://researchdata.org/organizing -data/
munotes.in
Page 51
51 ५अ
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण आिण प ीकरण
घटक रचना :
५अ.० उि े
५अ.१ वगा या म ू यांकनाचा अथ
५अ.२ वग मू यांकनाच े उपयोग
५अ.३ वगा चे मू यांकन त ं
५अ.४ वगा या म ू यांकनाच े व प
५अ.५ वग मू यांकनाची उदाहरण े
५अ.६ संगणक वाप न वग मू यांकन मािहतीच े िव ेषण आिण प ीकरण
५अ.७ सारांश
५अ.८ वा याय
५अ.९ संदभ
५अ.० उि े
१. िव ा या ना वग मू यांकनाचा अथ समज यास स म करण े.
२. िव ा या ना वग मू यांकनाच े उपयोग समज यास स म करण े.
३. िव ा या ना िविवध वगा तील म ू यांकन त ं ांचे समालोचना मक िव ेषण कर यास
स म करण े.
४. िव ा या ना वगा तील म ू यांकनाच े व प तपास यास स म करण े.
५. िव ा या ना स ंगणक वाप न वगा तील म ू यांकनाच े िव ेषण आिण प ीकरण
कर यास स म करण े.
५अ.१ तावना
मू यांकन (असेसम ट), मू यमापन (इ हॅ युएशन) आिण मापन (मेजरम ट) हे श द
एकमेकांसाठी अदल ून - बदलून वापरल े जात अस यान े, कोण या उ ेशांसाठी कोणता श द
वापरायचा ह े ग धळात टाकणार े बनत े. अनेक त दावा करतात क म ू यांकनाम य े munotes.in
Page 52
शै णीक मू यमान
52 मोजमाप , चाचणी आिण म ू यमापन देखील समािव आह े. तथािप म ू यांकन, मू यमापन
मापन आिण चाचणी या सवा चा अथ आिण उपयोग िभ न आह ेत.
हाँगकाँग इि टट ्यूट ऑफ ए य ुकेशनमधील अ यास म आिण िनद श िवभागा या
सहयोगी ा यापक आिण उप म ुख रटा ब ेरी यांनी या स ंक पना प कर यासाठी प ुढील
उदाहरण िदल े आहे.
उदाहरणाथ , एका िश काला ित या वगा तील िव ाथ चा ंगले ऐकू शकतात क नाही ह े
तपासायच े आहे. ती खालील गो ी करत े -
१. यां या स ुनावणीची चाचणी घ े याची योजना .
२. यां या ऐक याची ती णता मोजणारी यो य ि या वापरण े.
३. चाचणी या प रणामा ंवर िवस ंबून वण य ं ां या या ं या गरज ेचे मू यांकन करण े.
४. िव ाथ आता िकती माणात स ूचना ऐक ू आिण समज ू शकतात याच े मू यांकन क न
आिण वणय ं िव ा या साठी चा ंगले होते क नाही ह े तपास ून, केले या कारवाई या
प रणामकारकत ेचे मू यमाप न करत े.
(एसआरए - ॅटेिजक रसच स अकादमी ) ी कूल ऍड टह ड दर यान िव ा या चे शै िणक
संपादन / गती आिण कौश य े मोज यासाठी आिण न दी कर यासाठी िश का ंनी
वापरल े या िविवध प ती हण ून मू यांकन प रभािषत करत े. काय म, उ पादन , य ,
धोरण, ताव िक ंवा योजन ेची ि थती िक ंवा गुणव ेचा िन कष काढणार े पुरावे गोळा करण े
आिण स ं ेिषत करण े ही चौकशीची ि या आह े.
वग मू यांकनाच े तीन कार अस ू शकतात
• अ ययनासाठी मू यांकन (assessment for learning)
• अ ययन हणून मू यांकन (assessment a s learning)
• अ ययनाच े मू यांकन (assessment of learning)
‘अ ययनासाठीच े मू यांकन’ हे अ ययन होत असताना होणार े मू यांकन -िनमा णा मक
(फॉम िट ह अस ेसम ट) हणूनही गणल े जाऊ शकत े. िव ा या ना ान िमळव यात आिण
यां या ज मजात मता , साम य आिण ुटी / कमतरता शोध यात मदत करण े हे
‘अ ययनासाठी म ू यांकनाच े’ उि आह े. हे वगा त सतत घडत े. यामुळे अ ययनासाठीच े
मू यांकन ह े अ ययना या ि य ेदर यान घडत े, शेवटी िक ंवा नंतर नाही .
‘अ ययन हण ून म ू यांकनात ’ िव ा या ना वगा दर यान वतःच े आिण या ं या
समवय का ंचे मू यांकन कर याची स ंधी िदली जात े. हे िव ा या ना या ं या कमक ुवततेवर
काय कर यासाठी आ मिव ेषण कर यास स म करत े.
‘अ ययनाच े मू यांकन’ हणज े अ ययना या कालावधी या श ेवटी श ै िणक उि े सा य
करणे. याला िव िश अ ययन कालावधीन ंतर होणार े सारांशा मक म ू यांकन हण ून देखील
ओळखल े जात े. हे जगभरातील सवा त लोकि य कारच े मू यांकन आह े. अनेक शाळा
शाळे या पिह या िदवसापास ूनच िव ा या ना तयार करतात . munotes.in
Page 53
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
53 वगा चे मू यांकन
वग मू यांकन ही एक अ यापनाची प द ्ती आिण त ं ांचा संच आह े. अ यापनाचा ि कोन
हणून वगा चे मू यांकन हणज े िव ाथ वगा त काय आिण कस े िशकत आह ेत याच े ान. हे
ान िश काला ित या / या या अ यापन काया ची अिधक चा ंग या कार े योजना कर यास
स म करत े. तं हे सोपे, ेणीब न सलेले, िननावी , कधीकधी उ फ ूत वगा तील क ृती
असतात ज े िश क आिण ित या िव ा या ला अ यापन आिण अ ययन ि य े या
प रणामकारकत ेब ल उपय ु अिभ ाय द ेतात.
वगा तील म ू यांकन आिण इतर कारा ंमधील फरक
वग मू यांकन ह े ‘अ ययनासाठीच े मू यांकन’ आिण ‘अ ययन हण ून मू यांकन’ मानल े
जाऊ शकत े. अ ययन होत असताना होणा या (फॉम िट ह म ू यांकन) िनमा णा मक
मु यांकनाचा तो भाग आह े. हे ेणी िनय ु कर यासाठी नाही . वग मू यांकन ह े
सव साधारणपण े िव ा या या िश णात स ुधारणा कर या या उ ेशाने असते. िव ा या चे
अ ययन समज ून घेणे हणज े एखा ाच े अ ययन स ुधारणे.
५अ.२ वगा चे मू यमापन िश क तस ेच िव ा या साठी उपय ु ठ शकत े
(वग मू यांकनाच े उपयोग )
िश कासाठी
• वगा चे मू यांकन िश का ंना तस ेच िव ा या ना अ पकालीन (ता काळ ) अिभ ा य देणे
श य करतात . हे अ यापन अ ययना या ि य ेदर यान कोणत ेही बदल िक ंवा सुधारणा
करणे श य करत े.
• पारंपा रक म ू यांकन प तीच े िनयोजन आिण अ ंमलबजावणीवर जा त भर न द ेता
उपयु मािहती दान करत े.
• हे िव ाथ आिण िश क या ं यातील चा ंगले संबंध वाढ वते.
• हे अ यापनाची आिण अ यायनाची काय मता वाढवत े.
• हे िश का ंना ित या वगा तील िव ा या या अ यायना या अडचणी आिण अ मता
जाणून घे यास स म करत े. यानंतर यो य ह त ेप क न यावर कारवाई क ेली जाऊ
शकते.
• वगा चे मू यांकन िव ा या या उ च तरीय िवचार कौश याच े मू यांकन कर यात मदत
करते.
िव ा या साठी
• वगा चे मू यांकन िव ा या ना या ं या वतः या गतीवर ल ठ ेव यास स म करत े.
• िव ा या ना मोठ ्या आिण जा त कालावधीसाठी असणा या अ यास मा ंदर यान
जाणवणारा ख ंड जाणव ू देत नाही . munotes.in
Page 54
शै णीक मू यमान
54 • हे एखा ा या अ यायनाची सवय आिण अ यायना या श ैली ितिब ंिबत क न िव ेषण
सुलभ करत े.
• वगा चे मू यांकन िश क आिण िव ाथ या ं यातील जोडणी हण ून येते.
५अ.३ वगा चे मू यांकन त ं (CAT)
कॅट (CAT) हे पॉट च ेक आह ेत जे जलद सोप े आिण भावी आह ेत. हे िव ा या ला या ंचे
वतःच े आकलन तपास यास आिण या ं या वतः या क पना ंची पुनर चना कर यास
स म करत े. िदले या वगा या स ात कोण याही व ेळी मािहतीचा प रचय , प ीकरण आिण
सारांश दे यासाठी ह े उप म भावी आह ेत. अ यापन आिण अ यापन भावी हो यासाठी
या तं ां ारे वगा तील म ू यांकन अिधक व ेळा आयोिजत करण े उिचत आिण आव यक आह े.
कॅट (CAT) यो य स ंक पना िनिम तीला बळकट करत े आिण ग ैरसमज प करत े.
५अ.४ वगा या म ू यांकनाच े व प
टॅनर आिण ऍलन (२००४ ), वगा तील म ू यांकना या पुनरावृ ीचे व प च हण ून वण न
करतात -
• िव ा या या अ ययनाब ल िवचारा
• वगा तील म ू यांकनाची मािहती गोळा करा
• िव ा या या आकलनाच े िव ेषण करण े
• अ यापनाब ल या िनवडी करण े
िव ा या या अ ययना ब ल िवचारा .
िनद शा मक िनवड करा
वगा तील म ू यांकन
मािहती
गोळा क रा
िव ा या या आकलनाच े िव ेषण करा
वगा तील म ू यांकनाच े पर परस ंवादी व प वगा तील
मू यांकनाच े पर परस ंवादी
व प
munotes.in
Page 55
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
55 १. िव ा या या िश णाब ल िवचारा : िश कान े िवचारताना खालील गो ची
खा ी करण े आव यक आह े. यो य व ेळेत यो य उ म प रणाम द ेतात
• अ यास माची उि े ल ात ठ ेवा
• िविश आिण थेट
• संपूण वगा ला िवचारा
• एका व ेळी एक िवचारा , दोन िक ंवा अिधक एक िवचारण े टाळा (तु हाला
कोण या ाच े उ र ऐकायच े आह े याब ल िव ा या ना खा ी नस याम ुळे ग धळ
होतो)
• (ओपन -एंडेड) दीघ री िवचारा (होय िक ंवा नाही टाळा )
• ाना मक े ा या िविवध तरा ं या उि ा ंचा समाव ेश कर यासाठी ल ूम यां या
वग करणाचा आधार या िव ा या म ये सं ाना मक मता असत े.
• स ुधारा आिण वगा नंतर िवचारल े या ा ंवर िवचार करा आिण त े सुधारा.
२. वग मू यांकनाची मािहती गोळा करा : वगा तील म ू यांकन मािहती गोळा कर याच े
अनेक माग आहेत. खालील त ं े िश का ंना या ं या िव ा या ब ल आव यक मािहती गोळा
कर यात मदत करतात . काही त ं काही िश का ंसाठी इतरा ंपे ा चा ंगले असू शकत े. काही
तं े िविश वगा त इतरा ंपे ा चा ंगली अस ू शकतात .
िनमा णा मक मािहती (अ ययन होत असताना िमळणारी मािहती ): लहान मंजुषा,
ो र े, हात आिण माने या हालचाली
िनरी णा मक मािहती : िव ा या शी संवाद साधताना िनरी ण करणे - जे हा ते वत:
िकंवा गटात काम (असाइनम टवर) काम करत असतात .
िव ाथ न दी आिण िव ा या ने िदलेली मािहती : िव ाथ न दी उपयु मािहती दान
करतात . ( टुडंट पोट फोिलओ ) िव ा या नी बनिवल े या यां या काया या न दी,
समुपदेशन न दी इ. िव ा या या अ ययनाब ल काही संदर्भ मु े देतात.
३. िव ा या या आकलनाच े िव ेषण करा: िव ा या या आकलनाच े िव ेषण आिण
िश का ं ारे िव ा या ना अ ययनाची पुढील उि े िनि त कर यासाठी वृ केले
जाते.
िव ा या ला काय मािहत असण े आव यक आहे आिण ते ते कसे िशकतील ते
समजाव ून सांगा
िव ा या चे आ मिव ेषणा मक िवचार भिव यातील िनयोजन करताना सामाव ून घेतले
पािहज े
munotes.in
Page 56
शै णीक मू यमान
56 मू यांकन मािहतीच े िव ेषण कर या या प त ची उदाहरण े
: मायकेलने ६५ गुण िमळवल े तर याच े मू यांकन कस े केले?
उ र: मायकेलने मू यांकनात चा ंगले केले क नाही ह े जाणून घे यासाठी , ६५ गुणांची तुलना
इतर गो शी करण े आव यक आह े:
उदाहरण
ाच े मू यांकना ार े
उ र िदल े मािहती या
िव ेषणाची
प त(ती) आ हान
५५ला उ ीण
आिण ७० हे
यो य ग ुण िव ाथ मा या मानका या दजा पय त
पोहोचता त का? मानका ंवर
आधा रत ,
मतािधि त ,
िनकष स ंदिभ त कृतीचे ढ मानक
ठरिवण े
वगा ची सरासरी
७५ िव ा या ची या ं या
िम ांबरोबर कशी त ुलना
होते
यूनतम मानद ंड,
समक िव ाथ
आधा रत , मानक
संदिभ त यो य समक
िव ा या कडून
मािहती िमळवण े
सं थेची
सरासरी ७५
पण सनी
ओरॅ जची ८५
आहे िव ाथ वगा तील उ क ृ
िव ा या बरोबर कशी
तुलना करतात ? उ म प ती
ि कोन "वगा त
उ म" अ ययन -
अ यापनात
सुधारणा कर याची
बांिधलक ; यो य
उ म प ती
मायक ेलने
वषा पूव ३५ गुण
िमळवल े िवदया या ची गती होत
आहे का?
मू यािधि त
ि कोन ,वाढ,
बदल, सुधारणा :
आधीची - नंतरची चुक या
मू यांकनाम ुळे
िवकास झाकला
जातो, िव ा या ना
पूव -परी ेसाठी
े रत करण े,
िवकास हा
'आप याम ुळे' आहे
वग सरासरी
आता ७५ आहे
आिण तीन
वषा पूव ४०
होती अ यापन आिण
अ यास म ात
सुधारणा होत आह े का?
रेखीय ि कोन सार या मू यांकना या वापर
munotes.in
Page 57
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
57 उदाहरण िल ंडा सु क , यांन म य रा य उ च िश ण आयोग , जून 2005 सादरीकरणान े
दान क ेले होते, "िव ाथ िश ण म ू यांकन काय तयार करण े: मू यमापनाची स ं कृती
तयार करण े आिण चा ंग या वापरासाठी प रणाम ठ ेवणे"
४. िश णा मक िनवडी करा : वगा या म ू यांकना या ि य े ारे िश क धोरणा मकपण े
योजना आख यासाठी आिण िशकव या या द ैनंिदन यवहारात धोरणा मक स ूचना
दे यासाठी म ू यांकन मािहती गोळा क शकतात .
• वगा तील मािहती स ंकिलत क ेली जात े आिण अ यापना ार े याच े मू यमापन क ेले जाते.
• दैनंिदन अ यापना ार े धोरण े िवकिसत करा
• आकलन ढ कर यासाठी यो य स ंसाधन े दान करण े
• िव ाथ आिण िश क या ं यासाठी भिव यातील उि े िनि त करण े
टॅडमन (२००८ ) यांनी वगा त कॅट वापर याप ूव खालील स ुचवले आहेत
कॅट चा उ ेश कॅट िनवडताना िवचारात घ े यासारख े
िव ा या चे अ ययन
सुधार यासाठी "सुधारल े या" िव ा या या अ ययनाची माझी या या
काय आह े?
या CAT मधून माझ े िव ाथ यां या अ ययनाब ल काय
िशकतील ?
या कॅटम य े काही अ ययनाची धोरण े आहेत का?
िव ा या या
अ ययनाच े िनरी ण
करणे मा या िव ा या या आकलनाब ल मी काय िशक ेन?
अ यापन
सुधार यासाठी
मला कोणती कौश य े सुधार यात वार य आह े?
मा या अ यापनात बदल कर यासाठी मी याभरणाचा
वापर कसा क ?
अ यापन आिण
वगा तील ि याब ल
अिभ ाय ा
कर यासाठी मा या अ यापनाब ल मला काय िशक याची अप े ा आह े?
मला कोण या प ती िक ंवा वगा तील ि यावर अिभ ाय
आव यक आह े?
िव ा या शी स ंवाद
आिण सहकाय
सुधार यासाठी हा कॅट िव ा या ना वग िनयंि त कर यात मत मा ंडणीसाठी
आिण भागीदारी कशी द ेते?
munotes.in
Page 58
शै णीक मू यमान
58 ५अ.५ वग मू यांकनाची उदाहरण े
वग मू यांकन मािहती िव ेषण आिण म ू यमापनासाठी खालील उदाहरण े िशकवताना
िवचारात घ ेतली जाऊ शकतात :
नाव वण न मािहतीच े काय
करायच े आव यक व ेळ
िमिनट प ेपर वग कालावधी या
शेवट या काही
िमिनटा ंत, िव ा या ना
अ या कागदावर उ र
दे यास सा ंगा: "तु ही
आज सवा त मह वाचा
मु ा कोणता
िशकलात ?"; आिण,
"तु हाला कोणता म ु ा
सवा त कमी प
आहे?". एका िविश
वगा या स ा िवषयी
िव ा या या
आकलनािवषयी
मािहती िमळवण े हा
उ ेश आह े ितसादा ंचे
पुनरावलोकन करा
आिण प ुढील वग
कालावधीत
कोण याही उपय ु
िट प या ल ात या
आिण सम या ंवर भर
ा. तयारी : कमी
वगा त: कमी
िव ेषण: कमी
चेन नोट ्स
िव ाथ एक िलफाफा
िफरवतात यावर
िश कान े वगा ब ल एक
िलिहला आह े.
जे हा िलफाफा
िव ा या पय त
पोहोचतो त े हा तो /ती
ाच े उ र द े यासाठी
काही ण घालवतो
आिण न ंतर ितसाद
िलफा यात ठ ेवतो िव ा या या
ितसादा ंचा अ यास
करा आिण ितसाद
नमुने शोध या या
उ ेशाने मािहतीच े
वग करण
कर यासाठी
सव म िनकष
िनि त करा .
िव ा या शी
ितसादा ं या
नमु यांची चचा
के याने चा ंगले
अ यापन आिण
अ ययन श य आह े तयारी : कमी
वगा त: कमी
िव ेषण: कमी munotes.in
Page 59
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
59
वतः या
श दात सा ंगणे िव ा या ना या ंनी
नुक याच िशकल ेली
एखादी गो वतः या
श दात िलिह यास
सांगा -- वतःसाठी
िकंवा इतरा ंसाठी
यां या स ंक पना
समजून घ े या या
आिण ह ता ंत रत
कर या या मत ेचे
मू यांकन कर यासाठी
तु हाला मह वा या
वाटत असल े या
वैिश ्यांनुसार
िव ा या या
ितसादा ंचे वग करण
करा. िव ा या या
गरजा त ु ही कशा
कार े संबोिधत क
शकता त े ल ात
घेऊन ेणीम य े
आिण े यांमधील
ितसादा ंचे िव ल ेषण
करा. तयारी : कमी
वगा त: म यम िव ेषण: म यम
एक-वा य
सारांश "कोण कोणाला काय
करते, कधी, कुठे, कसे
आिण का ?" या ा ंची
उ रे देणारे एक वा य
तयार क न िव ाथ
िवषयाच े ान सारा ंिशत
करतात . िव ा या नी
एखा ा क पन ेची
केवळ मह वाची
वैिश ्ये िनवडण े
आव यक आह े हा
उ ेश आह े येक सारा ंशा या
गुणव ेचे व रत
आिण सम पण े
मू यमापन करा .
िव ा या नी वग
िवषया या आव यक
संक पना आिण
यांचे पर परस ंबंध
ओळखल े आहेत का
ते ल ात या . तुमची
िनरी ण े त ुम या
िव ा या - ना सा ंगा. तयारी : कमी
वगा त: म यम िव ेषण: म यम
उपयोजन काड एखादा मह वाचा
िस ांत, त व िक ंवा
काय प ती
िशकव या नंतर, ते
यांचे िश ण िकती
चांगले ह ता ंत रत क
शकतात ह े िनधा रत
कर यासाठी न ुकतेच
काय िशकल े आह ेत
यावर िकमान एक
वा तिवक - य ातील
उपयोजन िव ा या ना
िलहायला सा ंगा. उपयोजनामध ून
एकदा पटकन वाचा
आिण या ं या
गुणव ेनुसार या ंचे
वग करण करा .
उदाहरणा ंची िव त ृत
ेणी िनवडा आिण
ती वगा त सादर करा . तयारी : कमी
वगा त: कमी
िव ेषण: म यम munotes.in
Page 60
शै णीक मू यमान
60 िव ा या नी
चाचणी
तयार क ेले िव ा या ना िविश
घटका ं साठी परी ा ंशी
सुसंगत व पात
चाचणी आिण
नमुना उ र े िलिह यास
सांगा., यामुळे
िव ा या ना
अ यास मा या
िवषया ंचे म ू यमापन
कर याची , यांना काय
समजल े आह े आिण
कोण या
चाचणीतील कोणती
िवधान े चांगली आह ेत
यावर िवचार कर याची
संधी िमळ ेल. तुम या िव ा या नी
मांडले या ा ंची
आिण या ंनी
सामािवत क ेले या
िवषया ंची एक ढोबळ
गणना करा. ांचे
मू यमापन करा
आिण चा ंग या
ांचा चच साठी
हणून वापर करा .
तु हाला ना ंची
उजळणी क न ती
आगामी परी ेसाठी
वापरायची आह े. तयारी : म यम
वगा त: उ च
िव ेषण: उ च
(गृहपाठ अस ू
शकते)
(मडीए ट पॉई ंट)
नीचांक िव ा या ना या या न,
चचा , गृहपाठ, गृहपाठ
इ यादी या सवा त
अ प /ग धळात
टाकणा या भागाच े
वण न कर यास
अनुमती ा .
िव ा या ना एका ाच े
ुत ितसाद िलहायला
सांगा '........ मधील
सवा त नीचा ंक कोणता
होता?' ितसाद वाचा आिण
चांग या आिण
अिधक समप क
उदाहरणा ंसह िवषय
पु हा मा ंडा भेट तयारी : कमी
वगा त: म यम
िव ेषण: म यम
संक पना
नकाशा िव ा या ना एक
संक पना नकाशा
तयार कर यास सा ंगा
जो वाचन िक ंवा चच तून
आले या क पना ंचे
िव ेषण आिण स ं ेषण
करेल. िव ा या नी
वेगवेग या
संक पना ंम ये कसा
संबंध िनमा ण केला
आिण त े य र या
कसे त ुत क ेले
याचे िव ेषण करा .
संक पना
नकाशातील प ता
चांगली समज दश वते तयारी : कमी
वगा त: म यम
िव ेषण: म यम munotes.in
Page 61
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
61 उपयोजन काड िव ा या ना या ंनी
िशकल े या स ंक पना ,
िस ांत, त वाचा एक
संभा य वा तिव क
प रि थतीत वापर यास
सांगा. वगा त िशकवल े या
संक पन ेब ल
िव ा या ने कोणताही
गैरसमज अस ेल तर
ते पहा.
चांग या आिण
समप क
उदाहरणा ंसह
िवषयाला प ु हा
मांडा. तयारी : कमी
वग : म यम
िव ेषण: म यम
५अ.६ संगणक वाप न वग मू यांकन मािहतीच े िव ेषण आिण या या
खालील म ू यांकन साधन े वगा तील म ू यांकन मािहती स ंकिलत आिण िव ेषण कर यात
मदत करतील
• िव ा या नी कॅल डर मिह यात लॉग ऑन के यावर यांना मािसक मू यांकन ा
होते.
• मागणी के यावर मू यांकन (ऑन िडमांड असेसम ट) शालेय वषा दर यान मािसक
मु यांकन कधीही िदले जाऊ शकते.
• मू यांकन अहवाल वैयि क तरावर (िव ाथ ), वग तरावर (वगा तील सव िव ाथ ),
शालेय तरावर (अ यास मात बदल) भावी उपाय कर यासाठी मू यांकन अहवाल
प रणामकारकरी या वापरल े जाऊ शकतात .
मू यांकन मािहतीच े िव ेषण
• िव ा या ना जी कौश य े आ मसात कर यास कठीण जातात या कौश या ंसाठी,
यांना सुधार यास मदत कर यासाठी व ैयि क िनद शा मक ह त ेपाची योजना करा .
िश क , यांवर वगा त भर द ेणे आव यक आह े, िवचारप ूव क अशी कौश य े िवकिसत
क शकतात . िश क िव ा या ना िशकव यासाठी अित र सहा यक धोरणा ंची
योजना क शकतात .
• संपूण िच पाह यासाठी द ैनंिदन स ूचना धोरण े िवकिसत करा . हे िश का ंना वैयि क
िव ा या चे मू यांकन क न स ंबंिधत म ू यांकन मािहती या कलावर आधा रत
िव ा या चे गट कर यास स म करतात .
• िव ाथ आिण िश का ंसाठी लि यत उि े भावी अ यापनासाठी यश स ुिनि त
करतात .
• अ पकालीन आिण दीघ कालीन उि े जी िविश , मोजता य े याजोगी आिण स ंबंिधत
आहेत आिण ा य आह ेत ते िश क आिण िव ाथ दोघा ंसाठीही स ुिनि त क ेले
पािहज ेत munotes.in
Page 62
शै णीक मू यमान
62 • िव ाथ आिण िश का ं या गतीच े िनरी ण करा : एक सव समाव ेशक म ू यांकन साधन
िव ाथ आिण िश क या ं या गतीच े िव ेषण कर यात मदत कर ेल. िनयिमत कालान े
िनरी ण क े याने अ यापन आिण अ ययनाची प रणामकारकता िदस ून येईल.
५अ.७ सारांश
अ यापन आिण अ ययन अिधक भावी कर यासाठी सव िश क या ं या यावसाियक
बांिधलक चा एक भाग हण ून वगा चे मू यांकन करतात . िव ा या ची ेरणा वाढव यात ,
िव ा या या कामिगरीच े द तऐवजीकरण कर यात आिण उ रदािय वा या उ ेशाने
अहवाल द े यासाठी वगा चे मू यांकन मह वा ची भूिमका बजावत े. वगा तील िविवध म ू यांकन
आहेत याचा उपयोग हातात असल ेला उ ेश आिण व ेळ ल ात घ ेऊन क ेला जाऊ शकतो .
सव तं ांची वतःची मया दा आिण प रणामकारकता आह े. िश कान े याच े मू यांकन उ च
दजा या ात स ंकेतकांवर आधा रत क ेले पािहज े, िव ा या चे िश ण आिण ेरणा स ुलभ
कर यासाठी अथ पूण अिभ ायासह या ंचे मू यांकन प आिण यो य उि ा ंसह स ंरेिखत
केले पािहज े.
५अ.८ वा याय
१. वगा चे मू यांकन हणज े काय?
२. िनमा णा मक म ू यांकन (फॉम िट ह अस ेसम ट) वगा चे मू यांकन कस े सुलभ करत े?
३. वगा या म ू यांकना या व पाच े वण न करा .
४. िश का ंना आिण िव ा या ना वग मू यांकनाच े काय उपयोग आह ेत?
५. ा यि क
१. कोण याही िविश अ यापनशा ावर (इं जी, गिणत , सामािजक िव ान , िव ान )
वरीलप ैक कोण याही CAT चा तप शीलवार अहवाल तयार करा .
खालील माण े अहवाल सादर करा
• शीष क पृ – अ यासाचा िवषय
• प रचय
• सम या सा ंगणे
• मािहती गोळा करण े
• मािहती िव ेषण
• प रणाम
• आपल े िवचार /मते
• ंथसूची
munotes.in
Page 63
वग मू यांकन मािहती अ : िव ेषण
आिण प ीकरण
63 ५अ.९ संदभ
https://www.hunter.cuny.edu/academicassessment/repository/fil es/
What%20is%20classroom%20assessment -1.pdf
https://ctl.iupui.edu/Resources/Assessing -Student -
Learning/Classroom -Assessment -Techniques -CATs
https://www.teachthought.com/learning/8 -frequent -sources - formative -
assessment -data/
https://journals.asm.org/d oi/full/10.1128/jmbe.00260 -21?af=R
munotes.in
Page 64
64 ५ ब
पद िन यन ेणी
घटक रचना :
५ब.० उि े
५ब.१ पद िन यन ेणीचा अथ
५ब.२ पद िन यन ेणीचे कार
५ब.३ पद िन यन ेणीचे उपयोग
५ब.४ पद िन यन ेणी तयार करण े
५ब.५ पद िन यन ेणीचे फायद े
५ब.६ पद िन यन ेणीची मया दा
५ब.७ पद िन य न ेणीची उदाहरण े
५ब.८ सारांश
५ब.९ वा याय
५ब.१० संदभ
५ब.० उि े
१. िव ा या ना पद िन यन ेणीचा अथ समज यास स म करण े
२. िव ा या ना िविवध कारच े पद िन यन ेणी समज यास स म कर यासाठी
३. िव ा या ना पद िन यन ेणीचे फायद े प कर यासाठी स म करण े.
४. िव ा या ना पद िन यन ेणी या मया दा सा ंग यास स म करण े
५. िव ा या ना िदल े या उदाहरणा ं या आधार े पद िन यन ेणी तयार कर यास स म
करणे.
५ब.१ तावना
वगा तील म ू यांकनाम य े, पद िन यन ेणीचा वापर अिधकािधक लोकि य होत आह े. पद
िन यन ह े एक त ं आह े याम य े एखा ा िविश व ैिश ्याब ल या मताची अिभ य
प तशीर आिण स ं ेिषत क ेली जात े याम ुळे वत न/वैिश ्य आिण य ब ल िनण य munotes.in
Page 65
पद िन यन ेणी
65 घेतला जातो . मािहतीची त ुलना कर यासाठी आिण यो य िन कष काढ यासाठी पद
िन यन ेणी वापरली जाऊ शकत े.
पद िन यन ेणी या या या
रग ॅंग ‘पद िन यन ह े सार आह े, िनद िशत िनरी ण .
ए.एस. बॅर आिण इतर , ' पद िन यन ही काही प रि थती , व तू िकंवा वण यां याब ल मत
िकंवा िनण य य कर यासाठी लागू केलेली स ं ा आह े. मत सामा यतः म ू यां या
माणात य क ेले जाते. पद िन यन त ं ही अशी उपकरण े आहेत या ार े अशा िनण यांचे
माण िनि त क ेले जाऊ शकत े.
एखा ा य म य े िविश वत णूक गुणधम व तुिन चाच या ं ारे सहज शोधता य ेत नाहीत,
ते एखा ा य म य े िकती पातळीपय त आह े ते शोध या -साठी ग ॅरेट पद िन यन ेणी हे
एक साधन आह े.
राइट टोन 'पद िन यन ेणी’ ही श द , वा ये, श द सम ुदाय िक ंवा प र छ ेदांची
िनवडल ेली यादी आह े यान ंतर िनरी क म ू यां या काही व त ुिन ेणीवर आधा रत म ू य
िकंवा रेिटंग रेकॉड करतो .
वरील या य ेचा सारा ंश िद यास , असा अ ंदाज लावला जाऊ शकतो क िश णातील पद
िन यन ेणी एखा ा य च े यि म व आिण काय मतेचे मोजमाप कर यास स म
करते. तुलना मक व पात ितसादक या या अिभ ा याचे ितिनिध व कर यासाठी
वापरला जाणारा ब ंद / िविश सव ण हण ून तो मानला जातो . ऑनलाइन आिण
ऑफलाइन सव णांसाठी हा सवा त थािपत कारा ंपैक एक आह े जेथे सव ण
ितसादक या नी िवश ेषता /वैिश ्य पद िन यन करण े अपेि त आहे.
िश क /िव ाथ /अ यास म इ याद या कामिगरीच े मू यांकन कर यासाठी स ंशोधक
शै िणक स ंशोधना ंम ये पद िन यन ेणी वापरतात . पद िन यन ेणी हे सूचीपे ा िव त ृत
असत े. सूची फ िविश व ैिश ्याची उपि थती स ुिनि त करत े. पद िन यन ेणी िविश
वैिश ्या या उपि थतीचा िव तार (िड ी) िनधा रत करत े.
५ब.२ पद िन यन ेणीचे कार
मोठ्या माणावर पद िन यन ेणी दोन ेण म य े िवभागल े जाऊ शकत े: मवाचक ेणी
(ऑिड नल क ेल) आिण अ ंतराल ेणी (इंटर हल क ेल)
१. मवाचक ेणी (ऑिड नल क ेल): ही एक पद िन यन ेणी आह े जे मान ुसार उ र
पया याचे िच ण करत े. दोन उ र पया यांमधील फरक मोजता य ेणार नाही पर ंतु उ र
पया य एका िविश मान े असतील . पद िन यन ेणीला अिभव ृ ी ेणी (अॅिटट्यूड
केल) असेही संबोधल े जाते कारण या चा उ ेश एखा ा य चा एखा ा गो ीकड े
पाह याचा ि कोन असतो .
munotes.in
Page 66
शै णीक मू यमान
66 उदाहरणाथ :
पूण पणे
सहमत सहमत अिनिण त असहमत
पूण पणे
असहमत
४ ३ २ १ ०
मवाचक ेणी (ऑिड नल क ेल) हा िमक चला ंचा सं ह आह े जो एका िविश मान े
असतो : 'उ च, उ चतर , उ चतम ,' िकंवा 'समाधानी , असमाधानी , अ यंत असमाधानी '.
दोन पया यांमधील फरक समान िक ंवा एकसमान नाही .
२. अंतराल ेणी (इंटर हल क ेल): सम अ ंतर ेणी ही एक ेणी आह े िजथ े केवळ
पया यांचा म थािपत क ेला जात नाही तर दोन मान े मांडले या पया यांमधील
फरक मोजता य ेतो. पूण िकंवा खर े शू य मू य सम अ ंतर ेणी ये उपि थत नाही .
सेि सअस िक ंवा फार ेनहाइटमधील तापमान ह े सवा त लोकि य उदाहरण आह े.
अंतराल ेणीची उदाहरण े
• (IQ) बुि मापन चाचणीम य े बुि मापनासाठी श ू य गुण नाही . माणसाची ब ुि म ा श ू य
असू शकत नाही . बुि मापन हा एक िनि त मापन ेणी वाप न अ ंतराने य क ेलेली
अंक य मािहती आह े.
• वय ह े आणखी एक चल आह े जे अंतराल ेणीवर मोजल े जाऊ शकत े. जर अ १५
वषा चा अस ेल आिण ब २० वषा चा अस ेल, तर हे प आह े क ब च े वय अ प े ा ५
वषा नी मोठ े आहे.
२. सं या मक ेणी: अशा ेणीम य े, येक वैिश ्यासाठी ग ुण िनय ु केले जातात .
अशी ेणी िविवध कारची अस ू शकत े. ते साधारणपण े ३ िबंदू ेणी, ५ िबंदू ेणी
आिण ७ िबंदू ेणी असतात . ३ िबंदू ेणी कोअरम य े ३ हणज े या व ैिश ्याची
जा तीत जा त घटना . तथािप ७ िबंदू ेणी ७ म ये या व ैिश ्या या कमाल
माणाची घटना दश वते.
१ ते ५ या ेणीवर, व शीरपणावर त ु ही वतःची गणती कशी कराल ?
कमी समाधानी
(१) समाधानी
(२) खूप समाधानी (३)
व शीरपणावर
तु ही वतःला कस े
रेट कराल
munotes.in
Page 67
पद िन यन ेणी
67
४. आलेखीय पद िन यन ेणी ( ािफक र ेिटंग केल): आलेखीय ेणी 'वत णूक िवधान
ेणी' हणून देखील ओळखली जात े. हे वण ना मक ेणीसारख ेच आह े. याला सतत
पद िन यन ेणी अस ेही हणतात . हे अगदी सोप े आहे आिण सामा यतः सरावाम य े
वापरल े जात े. आलेखीय ेणीला सात य वापरतो यासह या व ैिश ्या या
उपि थती या स ंदभा त य वतः / वतःला र ेट करतो .
उदाहरण : एखा ा िश काला िव ा या या यि म वाच े मू यमापन करायच े अस यास .
िव ा या या यि म व मापना ंसाठी खालील आल ेखीय पद िन यन ेणी वापरल े जाऊ
शकते.
a भाविनक ि थरता अि थर
चांगले संतुिलत
………………………………………………………………………..
१ २ ३ ४
b संघटना अ यवि थत ...............................................
अ यंत सु यवि थत १ २ ३ ४
आलेखीय पद िन यन ेणी वापर यास त ुलनेने सोपी आह े आिण िविश व ैिश ्यांचे
अिधक प र क ृत (refined ) मू यांकन करण े श य करत े. तथािप आल ेखीय पद िन यन
ितसादक या या स ंदभ चौकटीवर ( ेम ऑफ र ेफेर स) वर अवल ंबून अस ू शकत े.
५. वण ना मक ेणी: वण ना मक ेणीम य े, एखा ा य म य े िविश व ैिश ्ये आहेत अस े
मानल े जात े अस े वण ना मक काय िकंवा वा य े असतात . अंक य म ू य न ेहमीच
आलेखीय पद िन यन ेणी मधील उ र पया यांशी संबंिधत नसत े.
वत णूक पद िन यन ेणीचे उदाहरण
नैितकता
मू य कधीच
नाही विचत कधी
कधी सहसा नेहमीच
मी परी ेत फसवण ूक करतो
मी लोका ंना माफ क ेले आह े
(जर या ंनी मा याशी काही
चूक केली अस ेल)
munotes.in
Page 68
शै णीक मू यमान
68 ५ब.३ पद िन यन ेणीचे उपयोग
पद िन यन ेणी सामा यतः म ू यांकन कर यासाठी वापरल े जातात . शै िणक े ात, पद
िन यन ेणी िव ाथ िक ंवा िश का ंचे मू यांकन कर यासाठी वापरल े जाऊ शकतात . पद
िन यन ेणी एखा ा य या अन ेक पैलू/वैिश ्यांकडे थेट ल व ेधून घेते आिण
सं यांची मािलका , गुणा मक स ं ा आिण नामा ंिकत ग ुणधमा या मौिखक वण न वापरा ार े
एखा ा य या /घटने या व ैिश ्यां या य ेक पैलूंना मू ये िनयु कर यासाठी एक ेणी
दान करत े. शै िणक े ात पद िन यन ेणीचा वापर अन ेक कार े केला जातो
िविश िव ा या ब ल स ंबंिधत मािहती िमळवा .
िश क र ेिटंग िनवड , मू यमापन आिण अ ंदाज यासाठी वापरली जातात
यि म व र ेिटंगचा वापर िव ा या या चा ंग या िनमा णा मक म ू यांकनासाठी क ेला
जातो.
अ यास म म ू यमापन िविवध प ती , काय मां या प रणामकारकत ेचे मू यांकन
कर यासाठी वापरल े जाते.
िदले या श ै िणक वषा तील िव ा या या गतीच े मू यांकन कर यासाठी या ं या
िनमा णा मक मािहतीची क ेले तुलना आिण या ंचे िव ेषण केले जाते.
५ब.४ पद िन यन ेणी तयार करण े
१. रेिटंग केलम य े तीन घटक समािव आह ेत
• पद िन यन क ेला जाणारा िवषय / संग
• सात य या िव षयावर (वैयि क ) रेट केले जाईल
• कोण पद िन यन करतील त े ठरिवल े जात े हे एखा ा य या िविश व ैिश ्या या
मया िदत स ं ये या प ैलू आहेत. हणून ते काळजीप ूव क प रभािषत आिण तयार क ेले
पािहज े.
2. सात य : पद िन यान ेणीचे अनेक िवभाग अस ू शकतात . तथािप , सहसा याम य े पाच
िवभाग असतात . येकाला मा ंक देऊन मवारीत िवभागणी सरासरी आिण प ुढील
सांि यक य अन ु योगासाठी वण न अंकगिणत म ू यांम ये पांत रत क ेले जाऊ शकत े.
पद िन यान ेणी दोन भागा ंनी बनल ेली आह े
• एक स ूचना जी िवषयाला नाव द ेते आिण सात य प रभािषत करत े
• एक ेणी रेिटंगम य े वापर या जाणा या पॉइंट्सची या या करत े.
सामा यतः आपण पद िन यान ेणी चार कार े बनवू शकतो . munotes.in
Page 69
पद िन यन ेणी
69 अ. सरळ र ेषेवर IDOL अ यास म सािह य आह े
-------------------------------------------------------------------- ---
खूप चांगले चांगले सरासरी खराब ख ूप खराब
ब. ितसादाला घ े न/अधोर ेिखत कर या या स ूचनेसह र ेिटंग उजवीकडील त ंभात
िच हा ंिकत क ेले जाऊ शकत े
IDOL अ यास माच े सािह य आह े: खूप चांगले/चांगले/सरासरी /खराब /खूप खराब
क. केल पृ खाली द ेखील चाल ू शकते आिण स ूचीसारख े िदसू शकत े
आयडॉल अ यास माच े सािह य आह े -
अ. समजायला ख ूप अवघड
ब. समज यास अवघड
क. यथोिचत समज यासारख े
ड. प पण े समज यासारख े
ड. पद िन यन ेणी पसंती/िनवडीन ुसार िवधानाला म द े या या व पात द ेखील अस ू
शकते. रेटरला िदल े या पया यातून िनवड करावी लाग ेल
खालील अ यास म साम ी साम ी या स ंदभा त रँक करा .
• समकालीन भारतातील िश ण
• शै िणक म ू यमापन
• शै िणक मानसशा
• िश णातील ICT
अ - १, ब - २, क - ३, ड - ४
जेथे अ – समाधानकारक , ब - सरासरी , क - चांगले, ड - खूप चांगले.
५ब.५ पद िन यन ेणीचे फायद े
• पद िन यन ेणी या मदतीन े िव ा या चे अहवाल िलिहण े सोयीच े आहे.
• ही प त एखा ा य च े मू यांकन कर या या इतर प त ना पूरक आहे.
• ही प त माग दश न ि य ेम ये स लागाराला स म करते.
• पद िन यन ेणी िव ा या ना े रत करतात कारण ते यां या कमकुवतपणात
सुधारणा कर यास मदत करतात .
• पद िन यन ेणी िश का ं या प रणामकारकत ेचे मू यांकन कर यात मदत करतात . munotes.in
Page 70
शै णीक मू यमान
70 • शै िणक कामिगरी , यि म व वैिश ्ये आिण िव ा या या वत न वैिश ्यांब लच े ान
ा कर यासाठी पद िन यन ेणी उपयु आहे.
• मू यांकनाची प त हणून पद िन यन ेणी
• समजण े सोपे आहे
• गुणा मक आिण प रमाणवाचक दो ही मािहती गोळा कर यासाठी पद िन यन ेणी
वापरल े जातात
५ब.६ पद िन यन ेणीची मया दा
मू यांकनाची प त हण ून पद िन यन ेणीम य े खालील मया दा अस ू शकतात .
• दजा ठरवणा याच े पूवा ह (रॅटरचे पूवा ह)
• अवै ािनक पद िन यन ेणी
रेटरचे पूवा ह: पद िन यन ेणी बनव या या सम या ंपैक एक हणज े रेटरला न ेम या
कोण या ग ुणव ेचे मू यांकन करायच े आहे हे सांगणे.
• वलय भाव (हॅलो इफ े ट): ही ुटी उ वत े जे हा दजा ठरवणारा एखा ा य ला अन ेक
वैिश ्यांवर दजा उ च िक ंवा कमी करतो कारण दजा ठरवणारा याला दजा देत आह े या
िवषयावर याची सामा य धारणा असत े.
• वैयि क पूवा ह: ही एक ुटी आहे जी एखा ा िविश गट/ य या संदभा त दजा
ठरवणारा पूव हदूिषत केली जाते आिण िविश वैिश ्यांवर खूप कमी िकंवा जा त दजा
िदला जातो.
• औदाय ुटी: काहीव ेळा दजा ठरवणारा ेणी या खाल या टोकाला कोणताही दजा
दे यास फारच नाख ूष असतात . हणून ते य ेकाला सव वैिश ्यांवर सरासरी िक ंवा
सरासरीप े ा जा त दजा िदला जातो .
• उदारता आिण ती ता : ती व ृ ी असल ेला सव वैिश ्यांवर दजा ठरवणारा य ेकाला
खूप कमी दजा देतो तर उदार व ृ ी असल ेला य ेकाला ख ूप उ च दजा देतो.
अवै ािनक पद िन यन ेणी:
• याचा सहजपण े चुक चा अथ लावला जाऊ शकतो अशा अटी प पण े प रभािषत करा :
'मू य', 'नैितक' इ यादी श द व ेगवेग या लोका ं ारे वेग या प तीन े अथ लावल े जाऊ
शकतात . यामुळे पद िन यन ेणीचे श दा ंकन अ गदी प असल े पािहज ेत.
• दुहेरी नकारा मक िवधान टाळल े पािहज े:
शाळांम ये यायामशाळा वग िकंवा नाही : पूण पणे सहमत / सहमत / तट थ / असहमत /
पूण पणे असहमत munotes.in
Page 71
पद िन यन ेणी
71 हे शाळा ंमधील यायामशाळा वग हणून पु हा श दब क ेले जावे: पूण पणे सहमत / सहमत /
तट थ / असहमत / पूण पणे असहमत
पुरेसे पया य ा
शाळांमधील यायामशाळा वग : पूण पणे सहमत /सहमत /असहमती / पूण पणे असहमत
वरील पया यावर दजा ठरवणारा तट थ अस ू शकतो . यामुळे पुरेसा पया य िदला पािहज े.
• दुहेरी िवधान े टाळा
िवशेष मुलांना वत ं पणे िशकवल े पािहज े आिण या ं यासाठी िवश ेष शाळा अस या
पािहज ेत.
शाळा : पूण पणे सहमत / सहमत / तट थ / असहमत / पूण पणे असहमत
वरील िवधानात दजा ठरवणारा व ेग या िवचारा ं या बाज ूने अस ू शकतो पर ंतु िवश ेष
शाळे या िवरोधात अस ू शकतो . हणून िजथ े िजथे दोन व ेग या िवचारा ंचे मू यमापन क ेले
जाते ते दोन िभ न िवधाना ंम ये असल े पािहज े.
िवशेष मुलांना वत ं पणे सूचना िद या पािहज ेत: पूण पणे सहमत / सहमत / तट थ /
असहमत / पूण पणे असहमत
िवशेष मुलांना िवश ेष शाळ ेत िनय ु करण े आव यक आह े: पूण पणे सहमत / सहमत / तट थ /
असहमत / पूण पणे असहमत .
५ब.७ पद िन यन ेणीची उदाहरण े
शै िणक े ातील पद िन यन ेणीची काही उदाहरण े खालील माण े आहेत
आंत रक ेरणा पूण पणे
सहमत सहमत असहमत पूण पणे
असहमत
१. मला अ ययन
आनंददायक आिण
समाधानकारक
वाटते.
२. मला शाळ ेतील
मा या िवषया ंचा
आनंद िमळतो
३. मला कठीण आिण आ हाना मक ग ृहपाठ आवडतात . munotes.in
Page 72
शै णीक मू यमान
72 ४. मला नवीन गो ी
िशक यात रस आह े.
५. मला िशकण े
आनंददायी वाटत े.
६. मी वगा त एका
िविश काया त
सामील होतो कारण
मला त े आ हाना मक
वाटते.
७. शाळेतील उप म
मला आन ंद देतात.
८. मला नवीन गो ी
िशकायला आव डतात
कारण याम ुळे माझा
आ मिव ास वाढतो .
९. मला वगा तील
अ वल िव ा या पैक
एक हण ून ओळखल े
जावे असे वाटत े.
१०. मी शाल ेय
काया त भाग घ ेतो
कारण मला त े
समाधानकारक
वाटते.
अ ययन श ैली यादी
SA A D SD
पूण पणे सहमत सहमत असहमत प ूण पणे असहमत
१. मी वाच याप े ा ि हिडओ पाहण े पसंत करतो .
२. जे हा मी मा या सीडी िक ंवा रेिडओ सोबत गातो त े हा मला त े गा याच े श द मािहत
असतात .
३. मा याकड े ऍथल ेिटक मता आह े.
४. मी वाचत असल े या कथ ेची सेिटंग मी िचि त क शकतो . munotes.in
Page 73
पद िन यन ेणी
73 ५. मी पा भूमीत स ंगीत लाव ून चांगला अ यास करतो .
६. मला य काय क न िशक याचा आन ंद िमळतो .
७. एखा ाला ख ेळताना पाह याप े ा मी ख ेळ खेळू इि छतो .
८. मोठ्याने वाचण े मला ल ात ठ ेव यास मदत करत े.
९. मी य ात य े यापूव एखा ाला एखाद े कौश य िक ंवा काय करताना पाहण े पसंत
करतो .
१०. मी मा या कपड ्यांचे रंग-सम वय करतो .
११. मी यमक आिण र ॅिपंगम य े चांगला आह े.
१२. एखादी गो समज याप ूव मला ती अन ेक वेळा पाहावी लागत े.
१३. लेखीपे ा िश का ंनी त डी िनद श देणे मला जा त आवडत े.
१४. मला दीघ काळ ि थर राह यास ास होतो .
SA- पूण पणे सहमत , A- सहमत , D- असहमत , SD- पूण पणे असहमत
५ब.८ िन कष
अ यापन आिण अ यापनाची ि या अिधक भावी कर यासाठी िव ा या ना आिण
िश का ंना गुंतवून ठेव यासाठी पद िन यन ेणी हा एक जलद, सरळ आिण सोपा माग
आहे. ते उ र द े यास सोप े आह े. अ यापन अ यापना या ि य े या
प रणामकारकत ेब ल ख ुले एकि त क न पया याम य े ितब ंिधत क न मया दा भ न
काढली जाऊ शकत े. अिधक अम ूत आिण यि िन घटना प रमाणवाचकपण े
मोज यासाठी पद िन यन ेणी भावीपण े वापरली जाऊ शकतात . इतर ा ं या
व पा या िवपरीत , पद िन यन ेणी एखा ा य च े समाधान , मा यता , वारंवारता ,
वार य आिण या घटन ेचे मह व समज ून घे यास मदत करतात . हणून िव ेषणाचा
िवषय काळजीप ूव क िवचारात घ ेणे आव य क आह े. याचे कारण अस े क काही पद िन यन
ेणी िविश कार या िवषया ंसाठी इतरा ंपे ा अिधक यो य असतात . उदाहरणाथ ,
सं या मक ेणी िव ा या या प रमाणवाचक िवषय िट ही पाह या या सवयी ,
िव ा या या अ यासा या सवयी इ याद साठी अिधक यो य आहे.
५ब.९ वा याय
1. पद िन यन ेणी हणज े काय?
2. पद िन यन ेणीचे उपयोग काय आह ेत?
3. पद िन यन ेणीचे फायद े आिण तोट े मोजा . munotes.in
Page 74
शै णीक मू यमान
74 4. चांगले पद िन यन ेणी तयार कर यासाठी िनकष प करा .
5. ा यि क काय
िव ा या ने िश णा या कोण या ही िवषयावर पद िन यन ेणी तयार करण े आव यक आह े
आिण १० य कड ून भ न घ ेऊन याच े िव ेषण करा आिण याचा अथ लावा आिण
अहवाल सादर करा .
५ब.१० संदभ
https://www.coursehero.com/file/28404551/Learning -Styles -Inventorypdf/
https://www.questionpro.com/blo g/rating -scale/
https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/9574/1/Unit -2.pdf
https://ccsuniversity.ac.in/bridge -library/pdf/Dept -Education -1705 -MEd-
IV-SEM -Rating -Scale.pdf
munotes.in