Page 1
1 १
गुणा मक संशोधन - व प , वैिश ्ये, मह व , िचिक सा
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ गुणा मक संशोधनाचा अथ
१.३ गुणा मक संशोधनाच े व प
१.४ गुणा मक संशोधनाची वैिश ्ये
१.५ गुणा मक संशोधनाच े मह व
१.६ गुणा मक संशोधनाची िचिक सा
१.७ सारांश
१.८
१.९ संदभ
१.० उि े
१) गुणा मक संशोधनाचा अथ समजून घेणे.
२) गुणा मक संशोधनाच े व प , वैिश ्ये, मह व जाणून घेणे.
१.१ तावना
या करणात तु ही गुणा मक संशोधनाचा अथ , याचे व प , वैिश ्ये, मह व आिण
िचिक सा जाणून याल . गुणा मक संशोधन प तीचा हा िवषय िशक यान े तु हाला
एनजीओम य े िकंवा अगदी पीएचडीपय त आिण यापुढील उ च िश णातही नोक या
िमळ यास मदत होईल. गुणा मक संशोधन हा एक मनोरंजक, अ यास संबंिधत िवषय
आहे कारण तो समाजशा ीय अ यास कर यावर भर देतो आिण तो एक यावहा रक
व पाचा अ यास आहे.
१.२ गुणा मक संशोधनाचा अथ
"गुणा मक " हा श द गो या वैिश ्यांवर तसेच ायोिगक र या तपासल ेले िकंवा
मोजल ेले नसले या (असं याक य ) कृती आिण अथा वर भर दे यास सूिचत करतो . munotes.in
Page 2
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
2 गुणा मक संशोधनाम य े वा तवाची सामािजक बांधणी, संशोधक आिण अ यासाचा
िवषय यां यातील घिन संबंध अि त वात असतो . गुणा मक संशोधका ं ारे संदभ
समजून घे यावर देखील ल क ि त केले जाते. हे संशोधक संशोधन िकती मू यविध त
आहे यावर भर देतात. ते दैनंिदन जीवनात सामािजक सं ेषण कसे िनमा ण होत े आिण
यास अथ कसा िदला जातो यासार या ांची उ रे शोधतात . दुसरीकड े
सं या मक अ यास , ि या ंपे ा चलामधील काय कारण संबंधांचे मोजमाप आिण
िव ेषण कर यावर अिधक भर देतात. अनेक सामािजक आिण वत णुक शी संबंिधत
शा चौकशी या गुणा मक प त कड े संशोधनाच े परी ण कसे करायच े या या
ीकोनात ून पाहतात (डेि झन, एट.अल. 2005).
गुणा मक संशोधनाच े उि , य का वत न करतात ?, का िति या देतात? आिण ते
या कार े करतात या माण े िवचार का करतात ? हे समजून घेणे आहे. गुणा मक
संशोधनाम य े मुलाखतीची प त मोठ्या माणात वापरली जाते. या मुलाखती एका
बैठक पास ून िटकू शकतात . जे 2-3 तास असू शकतात िकंवा आठवड ्यातून दोनदा
ठरािवक अंतराने देखील आयोिजत केले जाऊ शकतात . गुणा मक संशोधनात
वापर या जाणा या मुख साधना ंपैक एक साधन सहभागी िनरी ण आहे. हणून,
गुणा मक मुलाखत आिण अगदी ल यक ी गटांचा वापर संक पना , रणनीती तयार
कर यासाठी िकंवा उदाहरणाथ , गट िकंवा सं थां या ि य ेचे संशोधन कर यासाठी
केला जातो. गुणा मक संशोधनात नमुने सामा यतः लहान असतात . मािहती चे संकलन
आिण िव ेषण करताना , गुणा मक संशोधनाचा ल सामा यत : प रमाणवाचक (सं ये)
ऐवजी श दांवर असतो . जवळजवळ कोणतीही संशोधन प रि थती जी "िकती"
गुणा मक संशोधनासाठी वीकारली जाऊ शकते हे िनधा रत कर यावर भर देत नाही.
गुणा मक तं वापर याचा फायदा असा आहे क आप याला कठोर "प रक पना " सह
ारंभ कर याची आव यकता नाही जी िस करणे आव यक आहे. याऐवजी ,
उ पािदत मािहती आिण अंत ीची गुणव ा ारंभ-शेवट (ओपन -एंडेड) प ती ार े
सुधारली जाते, यात संशोधन केले जात असताना सुधा रत आिण बदलल े जाऊ
शकते. एक कार े, उ पािदत मािहती आिण अंत ीची गुणव ा ारंभ-शेवट प ती ार े
सुधारली जाते, यात संशोधन केले जात असताना सुधा रत आिण बदलल े जाऊ
शकते. गुणा मक संशोधनासाठी अ यास मािहती संकिलत कर यासाठी लविचक , मु
ि या ंचा वापर केला जातो आिण सहभाग या िविवध ितसादा ंचे मू य असत े.
गुणा मक संशोधनाम य े संशोधक आिण अ यासाचा िवषय यां यातील पर परस ंवादावर
भर िदला जातो. मानवी पर परस ंवाद आिण संबंध हे सतत कसे िवकिसत होत आहेत हे
मा य करते.
सू म िव ेषणाचा वापर क न , गुणा मक संशोधक सम या सोडवण े जसे क
उपचारातील ुटी, िशकवण े आिण िशकण े जसे क वाईट बातमी देणे, णाची सु ुषा न
करणे, " वभाव " यांसार या े ातील यं णा, वत न, णाली िकंवा सं था तपासतात ,
मू यांकन करतात आिण िनदान करतात . पर परस ंवाद जसे क बंध िकंवा संवेदनशील munotes.in
Page 3
गुणा मक संशोधन -
व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
3 सम या जसे क गैरवत न, िनद शक जसे क वेदना अिभ य , िकंवा प रि थती . उदा.,
औषध शासनाची यं णा िकंवा णां या काळजी घे याची सु ुषा प ती .
गुणा मक संशोधन हे अ यंत मह वाच े आहे आिण आरो यस ेवेची प रणामकारकता ,
खच , िवकृती आिण मृ युदर यािवषयी आप या आकलनात िनिव वादपण े भर पडते.
हे गुणव े या मानका ंनुसार यि िन तपास करते. हे समज, ा आिण मू ये
समजून घे यास मदत करते.
गुणा मक संशोधन केवळ प ीकरण , काश िकंवा आकलनाप े ा अिधक दान
करते. हे ान आ हाला चांग या आिण वाईट दो ही प रि थतीत आमची माणुसक
ओळख यास , आरो यस ेवा दे यास आिण सं था, काय म आिण धोरणे यो य र या
तयार कर यास स म करते. गुणा मक संशोधना ार े कोणतीही मह वप ूण मािहती
सहज दान केली जाते. मोस , जे. एम. (2004).
य अनुभव, अ सल अहवाल आिण वा तिवक संभाषणातील अवतरणा ंचा वापर
क न , गुणा मक संशोधन सखोल समजून घे याचा य न करते. सहभागी यां या
वातावरणाचा अथ कसा लावतात आिण या या याचा यां या वत नावर कसा
प रणाम होतो हे समजून घे याचा य न केला जातो.
गुणा मक संशोधनाम य े, िनरी णा ार े अ ययन साम ी संकिलत केला जातो.
मानवी ि याकलाप यां या वातावरणात घडतात या माण े िनवडण े आिण यांचे
द तऐवजीकरण करणे याला िनरी ण हणतात . जे हा इतर तं े कुचकामी असतात ,
ते हा िनरी णाचा उपयोग संशोधन कर यासाठी , गट िकंवा घटना ंचे तपशीलवार
वण न तयार कर यासाठी आिण अ यथा वेश कर यायो य नसलेली मािहती
शोध यासाठी केला जाऊ शकतो .
मानसशा , मानवव ंशशा , समाजशा आिण काय म मू यमापन या े ातील
संशोधक यां या कामात वारंवार िनरी णाचा वापर करतात . य िनरी णामुळे
िनरी क आिण जे िनरी ण केले जात आहे (उदा. ावली ) यां यातील साधनाम ुळे
होणारी िवकृती कमी होते. हे योगशाळ ेत िकंवा चांग या िनयंि त प रि थतीत नसून
बाहेर घडते. लोक आिण यां या सभोवतालच े िनरी ण करताना , आचरणाच े संदभ
िकंवा पा भूमी िवचारात घेतली जाते. तसेच, यांना बोल यात अडचण येत आहे,
याम य े लहान मुलांसह िकंवा असे कर यास नाखूष असल े या लोकांसाठी हे लागू केले
जाऊ शकते.
गुणा मक संशोधन रचनांचे काही मुख कार आहेत – य ी अ ययन , मानव अ यास ,
लोका वय प ती तीका मक पर परस ंवाद, घटनाशा , वण ना मक िव ेषण, पायाभ ूत
िस ांत, सहभागी कृती संशोधन , सां कृितक अ यास , िलंगभाव अ यास इ यादी .
munotes.in
Page 4
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
4 १.३ गुणा मक संशोधनाच े व प
गुणा मक संशोधनाच े व प समाजशा आिण मानवव ंशशा या दो ही िवषया ंतील
अनेक पूव या िव ाना ंनी े रत केले. वेबर, शुट्झ, गीट् झ, मािलनॉ क , िव यम हायट े
सारख े या िव ाना ंनी यां याब ल पु तके िलिह या या प ती िवकिसत के या आहेत.
या सव लोकांनी गुणा मक संशोधना या व पावर य िकंवा अ य पण े भाव
टाकला आहे. मािहती संकलनाच े उदाहरण घेऊ. सामािजक शा ा ंनी गुणा मक
संशोधनाशी संबंिधत मािहती संकलन तं ांचा दीघ काळ वापर केला आहे. यातील सवा त
सु िस तं हणज े सहभागी िनरी ण आहे, यासाठी संशोधकान े समूह, सं था िकंवा
जे काही ते समजून घे याचा य न करत आहेत याचे सव समाव ेशक, सखोल वण न
तयार कर यासाठी ते समजून घे याचा य न करत असल े या य म य े दीघ काळ
अ यास करणे आव यक आहे. .
मािलनॉ क यांनी या शतका या सु वातीलाच े अ यास (फ डवक ) प तीसाठी
प पण े युि वाद केला जे हा यांनी सामािजक मानवव ंशशा ा ंना चौकटी ( हरांडा)
सोडून थािनक लोकांम ये िमसळ यास सांिगतल े. गुणा मक संशोधनाच े वण न
कर यासाठी "एथनो ाफ " ( मानव अ यास ) हा श द वारंवार वापरला जातो आिण हे
सूिचत करते क सहभागी िनरी क आिण गुणा मक संशोधक सव साधारणपण े
मानवव ंशशा ाशी संबंिधत आहेत.
मािहती संकलनाची प त ही गुणा मक संशोधनाशी बह धा मजबूतपणे जोडल ेली असत े
ती हणज े सहभागी िनरी ण होय. असंरिचत मुलाखत हणज े िजथे संशोधकाला िदशा
नसते आिण यामुळे िवषया ंना भरपूर वातं य िमळत े आिण मुलाखती घेताना ही एक
पसंतीची रणनीती असत े. जरी बह तेक सहभागी िनरी क अशा कार या मुलाखत म य े
काही माणात गुंतले असल े तरी ते गुणा मक संशोधक आहेत जे ते जवळजवळ
औपचा रकता करतात . या मुलाखत च े येय सामा य सव ण प तीप े ा खूप वेगळे
असत े. काही िवषया ं या मु सं हासह काय करतात यांचे यांचे उि आहे, तर
काही गुणा मक संशोधक मुलाखत अनुसूची वापरतात . दो ही करणा ंम ये या िवषयावर
ल णीय अिधक कसून वापर केले जातात .
िविवध ीकोन गुणा मक संशोधना या िवकासाशी संबंिधत आहेत जसे क -
गुणा मक संशोधन प तीचा एक ताि वक अ दूत मॅ स वेबर यांची (अंतब ध )
व ट हेनची संक पना मानली जाते. वेबर यांनी िवसा या शतकात समाजशा ाला एक
आकलन हणून ाधा य िदले, असे सांगून क ते एक असे िव ान आहे याने
सामािजक कृतीची कारण े आिण प रणामा ंसाठी कारणा मक प ीकरणापय त
पोहोच यासाठी या या मकपण े समजून घे याचा य न केला. वेबर यांनी दोन कारच े
याचा अथ "समजण े" ओळखल े: " प ीकरणा मक " िकंवा " ेरक" समज, याम य े
"िविश कृती ि ये या सुगम मान े मांडली गेली आहे, हे ान आहे जे िदले या
कृती या अथा चे थेट िनरी ण क न िमळवता येते. " munotes.in
Page 5
गुणा मक संशोधन -
व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
5 घटनाशा ीय संशोधनाच े उ ी एखा ा घटनेचे मूलभूत घटक समजून घेणे आिण याचे
अथ वैिश ्यीकृत करणे आहे. संशोधका ंचा घटनाब ल या पूव क पना बाजूला ठेवून
काय प ती दैनंिदन जीवनातील मानवी अनुभवाच े परी ण करते.
ितका मक पर परस ंवाद हा एक समाजशा ीय सै ांितक ीकोन आहे जो
लोकांमधील िनयिमत सह संबंिधत समाज िनमा ण कर यास आिण िटकव ून ठेव यास
िकती अथ पूण आहे हे तपासतो .
िनसग वादाम य े दोन पर परस ंबंिधत संक पना समािव आहेत, हणजे कृि म संशोधन
प त ची नापस ंती जी सामािजक वा तवाची िवकृत ितमा िनमा ण करते आिण
सामािजक जगाला अशा कार े उघड कर याची इ छा आहे जी या या सहभाग या
या जगा या समजाशी सुसंगत आहे.
यामुळे गुणा मक संशोधना या व पावर अनेक िस ांत, संक पना, िवषय, िवचारव ंत
आिण िवचारसरणी यांचा भाव पडला आहे. गुणा मक संशोधन उ रदा यान े
िवचारल े या ासाठी िविश कार े उ र का िदले याचे उ र देऊ शकते. गुणा मक
संशोधना या मदतीन े समृ वण ना मक मािहती आिण अ यास िवषयाची सव समाव ेशक
ितमा ा केली जाते. हे समाज , णाली , प रि थती , पर परस ंवाद आिण ि या ंचे
सवा गीण वण न दान करते जे या या आिण िस ांत िवकास स म करते. गुणा मक
संशोधनातील सहभाग ना संशोधनाच े समान सद य हणून पािहल े जाते. यामुळे
आवाजहीना ंना आवाज दे यासा ठी गुणा मक संशोधन हा यो य पया य आहे. हे नवीन
अ यास िवषया ं या वाढीस मदत करते जे अ यथा ब याच काळापास ून अिवकिसत
रािहल े असत े.
तुमची गती तपासा
१. असंरिचत मुलाखत हणज े काय?
२. गुणा मक संशोधनाचा अथ िलहा.
१.४ गुणा मक संशोधनाची वैिश ्ये
१) नैसिग क िव : ेञ मािहती गुणा मक संशोधका ं ारे संकिलत केला जातो जेथे
सहभाग ना सम या िकंवा अ यासाधीन िवषयाचा सामना करावा लागतो . गुणा मक
प ती वापरणार े संशोधक य या दैनंिदन िदनचया िकंवा आसपास या
प रि थतीम य े बदल करत नाहीत . मािहती िमळिव या साठी य शी थेट संभाषण
आिण नैसिग क वातावरणात यां या कृत चे िनरी ण वापरल े जाते.
२) संशोधका ंना मह वप ूण साधन हणून वापरण े. गुणा मक संशोधका ंनी यांचा
वतःचा मािहती संकिलत कर यासाठी वापरल े या ाथिमक प त म य े सहभागी
िनरी ण , द तऐवजी करण आिण थेट सहभागी मुलाखती यांचा समाव ेश होतो. munotes.in
Page 6
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
6 अ यासासाठी मािहतीचा ते एकमेव ोत अस यान े, हे संशोधक सामा यत : इतर
संशोधका ंनी तयार केलेली कोणतीही साधन े िकंवा ावली वापरत नाहीत .
३) एकािधक मािहती ोत: केवळ मािहती या एका ोतावर अवल ंबून न राहता ,
गुणा मक संशोधक िवशेषत: मुलाखती , द तऐवजीकरण आिण िनरी णा ंसह िविवध
ोता ंकडून आव यक मािहती संकिलत कर याचा पया य िनवडतात .
४) मािहतीच े ेरक िव ेषण: गुणा मक संशोधक सव समाव ेशक िन कष काढ यासाठी
ेणी, नमुने आिण संक पना तयार करतात .
५) सहभाग चा अथ : पूव या लेखकांनी िकंवा संशोधका ंनी सािह या या िविश
कृत म य े सा रत केले या अथा वर ल क ि त कर याऐवजी , संशोधकान े
सहभाग कड ून िवषय िकंवा संशोधना या सम य ेब ल िशकल े या अथ समजून
घे यासाठी यांचे पूण ल िदले पािहज े. .
६) आराखडा िवकिस त करणे: गुणा मक संशोधका ंचे हणण े आहे क यांचे े
गितमान आिण नेहमी बदलणार े आहे. याचा अथ असा होऊ शकतो क ारंिभक
योजना ही एक आव यकता नाही याच े पालन केले पािहज े आिण एकदा संशोधकान े
े ात वेश केला आिण मािहती संकिलत कर यास सु वात केली क , संशोधनाच े
सव ट पे बदलू शकतात . जोपय त संशोधनाची उि े सा य कर यासाठी सुधारणा
सुसंगत राहतील , हणज े सम या िकंवा संशोधन सम य ेब ल अिधक जाणून घेणे
मदत करते.
७) एक सै ांितक ीकोन : संशोधन करताना , गुणा मक संशोधक वारंवार िविश
ीकोना ंवर ल क ि त करतात , यात वांिशकता , सां कृितक क पना , िलंगभाव
असमानता , वांिशकता आिण इतरांचा समाव ेश होतो.
८) या या मक प दती : गुणा मक संशोधका ंची िनरी ण े, धारणा आिण समज यांचा
अनेकदा अथ लावला जातो. संशोधक , वाचक आिण सहभागी वारंवार गुणा मक
संशोधनाचा वेग या प तीन े अथ लावत अस यान े, एखा ा िवषयावर िकंवा
सम य ेवर िविवध ीकोन मांडले गे याचे िदसून येते.
९) एक सव समाव ेशक ि कोन : अ यास , सम या िकंवा सम य ेचे सू म िच हे
गुणा मक संशोधक तयार कर याच े उि असत े. एकूणच सम य ेशी संबंिधत
ि कोन आिण घटक संशोधका ंनी वण न केले आहेत.
उ रदा यान े िवचारल े या ासाठी िविश प तीन े उ र का िदले? याचे उ र देखील
ते देऊ शकते. प रमाणवाचक संशोधनात वापरल ेली काय प ती िवषयाला पूरक असण े
आव यक आहे. गुणा मक संशोधनाम य े, संकिलत केले या मािहती म ये भिव यस ूचक
( अनुमान काढ याची ) गुणव ा असत े. हे मु यतः लविचक संरचनांम ये काय करते.
गुणा मक संशोधनात ून काढल ेले प रणाम मािहतीची जिटलता िवचारात घेऊ शकतात munotes.in
Page 7
गुणा मक संशोधन -
व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
7 आिण मानवी यि म व आिण यां या नैसिग क वातावरणातील वत न वैिश ्यांचे संपूण
आकलन कर यास ो सािहत करतात .
१.५ गुणा मक संशोधनाच े मह व
गुणा मक संशोधनाच े मह व खूप मोठे आहे. गुणा मक संशोधन "कसे" आिण "का" या
संबंधी संशोधन हाताळत े आिण अनुभव, घटना आिण संदभ यांचे सखोल ान
िमळव यास अनुभव िव देते. मानवी अनुभव िव अिधक चांग या कार े समजून
घे यासाठी , गुणा मक संशोधन तु हाला असे उभे कर यास स म करते यांचे
उ र देणे कठीण आहे. िवधायक सामािजक बदल घडवून आण यासाठी हे
आ य कारकपण े भावी आहे. गुणा मक संशोधनाम य े येक य या िविश त ेचा
आदर राखला जातो. सामािजक पर परस ंवादाचा अथ लाव याचा आिण समजून
घे याचा सव म माग हणज े संशोधन . गुणा मक संशोधनाम ुळे एखा ा िविश
िवषयासाठी संशोधकाचा उ साह वाढतो . गुणा मक संशोधना ार े एखा ा िवषयाच े
मू यमापन आिण मािहती संकिलत कर यासाठी अनेक, अ याध ुिनक प ती उपल ध
आहेत. गुणा मक संशोधनाम ुळे एखा ा िवषयाची मनोवृ ी, धारणा आिण भावना कट
होतात .
या यित र , ते मानवी संबंधा या पर पर आिण पर परावल ंबी व पास ो सािहत
करते. गुणा मक संशोधनाम ुळे संशोधका ं या सहकाया लाही ो साहन िमळत े, सव
मािहती अचूक आिण िव ासाह असत े. भावना , वृ ी आिण वत णूक यांची मवारी
आिण सं यांचे परी ण क न , ते एखा ा िवषयाच े आिण या या िवचार कर या या
आिण काय कर या या प तीच े संपूण आिण सखोल आकलन देखील दान करते.
उ रदा यान े िवचारल े या ासाठी िविश प तीन े उ र का िदले याचे उ र देखील
ते देऊ शकते.
तीन मु य े यांचा वापर गुणा मक संशोधन तं ांचा गट कर यासाठी केला जाऊ
शकतो यांचा वापर वारंवार केला जातो: (१.) य िकंवा गट मुलाखती , (2) िनरी ण
तं आिण (3) द तऐवज पुनरावलोकन े. गुणा मक संशोधन मुलाखतीच े उि
मुलाखतकारा ं या दैनंिदन जीवनात उपि थत असल े या िविश क पना ओळखण े
आिण समजून घेणे हे आहे.
या िवषयाचा अ यास केला जात आहे, सां कृितक वातावरण आिण क पाची उि े
यावर अवल ंबून, मुलाखती एका य या िकंवा गटांम ये (फोकस ु स) घेत या जाऊ
शकतात . वभाव संदभा तील वत न आिण पर परस ंवाद समजून घे यासाठी , गुणा मक
संशोधनाम य े संकिलत केले या िनरी णा मक साम ी म ये य आिण घटना ंचे
य िनरी ण करणे आव यक आहे. जे हा एखा ा यव थ ेची िकंवा घटनेची
सां कृितक वैिश ्ये समजून घेणे आव यक असत े, जे हा वार याची प रि थती लपवून
ठेवली जाते िकंवा जे हा यव थापनातील िवषय इतर गटांपे ा ल णीयपण े िभ न मते
ठेवतात ते हा गुणा मक अ यासाचा ीकोन फायद ेशीर ठरतो. दु यम मािहतीचा एक munotes.in
Page 8
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
8 उ म ोत अस यासोबतच , सं था मक न दी, वैयि क डायरी आिण ऐितहािसक
साव जिनक द त ऐवज यासारखी लेखी संसाधन े गटा या अनुभवांवर आिण
जीवनश ैलीवर काश टाकू शकतात . गुणा मक संशोधन एखा ा िवषयाच े सखोल
आकलन कर यासाठी उपयु आहे, िवशेषत: जे हा मु ा नाजूक असतो .
िलंगभाव अ यास , LGBTQ य , युअर अ यास , ीवादी मौिखक इितहास ,
अिभ य साठी कथन आिण िविवध मिहला आिण सामािजक सम या ंसार या गुणा मक
संशोधन साधना ंचा वापर करत आहेत. हे यांना यांचे मतांचे, जीवन अनुभवांचे
द तऐवजीकरण कर यास मदत करते आिण वा तिवक जीवनातील प रि थती आिण
यांचे आघात , शै िणक तसेच वा तिवक जीवनातील दो ही प रि थत म य े
यां यावरील अ याय य कर यासाठी एक यासपीठ दान करते.
१.६ गुणा मक संशोधनाव रल टीका
१. यि पूरक : गुणा मक संशोधन हे अधूनमधून गुणा मक अ यासावर टीका करणार े
सं या मक संशोधक हणतात , हे अितस ंवेदनशील आिण यि िन असत े. ही
टीका सामा यत : संशोधका या अ याव यक आिण मह वा या गो ब ल या
अतािक क समज तसेच अ यासा या िवषया ंशी संशोधकान े िवकिसत केलेले खोल
वैयि क संबंध, जे गुणा मक िन कषा वर जा त भाव टाकू शकतात या
व तुि थतीचा संदभ देते.
२. पुनरावृ ी करणे कठीण : गुणा मक संशोधक वारंवार असा दावा करतात क या
वृ ी आणखी एक सम या आहेत कारण अ यासाची पुनरावृ ी करणे खूप कठीण
आहे, तथािप सामािजक िव ानांम ये ितकृती तयार करणे हे या िविश
सम य ेपासून वतं पणे सोपे काम नाही. कारण ते असंरिचत आहे आिण वारंवार
गुणा मक संशोधका या सज नशीलत ेवर अवल ंबून असत े, वा तिवक ितकृती करणे
जवळजवळ अश य आहे कारण अनुसरण कर यासाठी काही कायम प ती आहेत.
गुणा मक संशोधनाम य े, संशोधक हा ाथिमक मािहती सं ाहक असतो , हणून जे
पािहल े आिण ऐकले जाते तसेच संशोधक यावर ल क ि त कर यासाठी िनवडतो
ते या या िकंवा ित या ाधा या ंचे प रणाम असतात .
३. सामा यीकरण सम या : हे वारंवार सूिचत केले जाते क गुणा मक संशोधना या
िन कषा ना एक संक ण या ी आहे. यांचे हणण े आहे क जे हा सहभागी
िनरी णाचा वापर केला जातो िकंवा जे हा एखा ा िविश सं थेतील िकंवा
समाजामधील अ पस ं ये या लोकांसह असंरिचत मुलाखती घेत या जातात ते हा
वेगवेग या प रि थत म य े प रणाम कसे लागू केले जाऊ शकतात हे जाणून घेणे
अश य आहे. फ काही करण े सव करणा ंचे ितिनिध व कसे क शकतात ?
४. पारदश कतेचा अभाव : गुणा मक संशोधनाम य े, संशोधकान े य ात काय केले
आिण अ यासाच े िन कष कसे पोहोचल े हे िनधा रत करणे आ हाना म क असू शकते.
उदाहरणाथ , िनरी ण िकंवा मुलाखतीसाठी य ची िनवड कशी केली गेली munotes.in
Page 9
गुणा मक संशोधन -
व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
9 यासार या मुद् ांवर गुणा मक संशोधनातील अ ययन साम ी कधीकधी संिद ध
असतो . ही कमतरता गुणा मक संशोधनामधील नमूना तं ां या कधीकधी -कंठाऊ (
बोल या या ) वण नां या अगदी िव आहे. गुणा मक संशोधना ार े तपशीलवार
िविश ीकरणाची क पना सा य करता ये यासारखी िदसत नाही.
५. साम ीच े िव ेषण करणे: साम ीच े यो य िव ेषण करणे खूप कठीण होते.
या यित र , डोमेनम य े अनुभवी य आव यक आहे. नमुने समजून घे यासाठी
आिण शोध यासाठी लागणारा वेळ खूप मोठा आहे. िवशेषत: जर अ यास खूप मोठा
असेल, तर संशोधका ंना अनेक वष घालवता येतील. यामुळे संसाधना ंचे माण , वेळ,
पैसा, मानवी ऊजा अिधक बनते. खूप जा त मानवी ह त ेपामुळे काही वेळा पूव ह
हो याची श यता असत े याची संशोधकाला सतत जाणीव ठेवावी लागत े अ यथा
लेखन प पाती असू शकते. िवशेषत: जे हा संशोधक या या समाजाचा अ यास
करत असतो ते हा या या /ित यासाठी समाजीकरणा या प त म ुळे वतः या
समाजावर टीका करणे कठीण काम असत े आिण अ ात पूवा ह देखील असू शकतो .
६. सांि यक गुणा मक संशोधनाच े अचूक िच ण करत नाही.
दान केलेली उ रे मोजली जात नाहीत कारण गुणा मक संशोधन ही ीकोन -
आधा रत प त आहे. जरी तुलना केली जाऊ शकते आिण याचा प रणाम मािहती या
चोरी म ये होऊ शकतो , परंतु बह तेक प रि थती यात सांि यक य ितिनिध वाची
आव यकता असत े आिण गुणा मक संशोधन ि य ेत समािव नसतात ते सं या मक
मािहतीसाठी आमंि त (कॉल) करतात . ही एक मोठी सम या बनते कारण मोठ्या
माणात अ यासात गुणा मक वापरता येत नाही.
तुमची गती तपासा
१. गुणा मक संशोधना या दोन बाजूंवर चचा करा.
२. काही गुणा मक संशोधन आराखड ्यांची यादी करा.
१.७ सारांश
या करणात आपण गुणा मक संशोधन प तीब ल िशकलो . नावा माण ेच मया िदत
िवषय, िवषयावर गुणा मक ल क ि त करते आिण याचा सखोल , तपशीलवार अ यास
केला आहे. "गुणा मक " हा श द िवषया या वैिश ्यांवर तसेच ायोिगक र या
तपासल े या िकंवा मोज या जात नसले या ि या आिण अथा वर भर दे यास सूिचत
करतो . गुणा मक संशोधनाम य े वा तवाची सामािजक संरचना, संशोधक आिण
अ यासाचा िवषय यां यातील घिन संबंध अि त वात असतो . गुणा मक संशोधका ं ारे
संदभ समजून घे यावर देखील ल क ि त केले जाते. हे संशोधक संशोधन िकती
मू यविध त आहे यावर भर देतात. ते दैनंिदन जीवनात सामािजक संवाद कसा िनमा ण
होतो आिण अथ कसा िदला जातो यासार या ांची उ रे शोधतात . सं या मक
अ यास , दुसरीकड े, ि या ंपे ा चलां या मधील काय कारण संबंधांचे मोजमाप आिण munotes.in
Page 10
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
10 िव ेषण कर यावर अिधक भर देतात. अनेक सामािजक आिण वत णुक शी संबंिधत
शा चौकशी या गुणा मक प त कड े संशोधनाच े परी ण कसे करायच े या या
ीकोनात ून पाहतात . गुणा मक संशोधनाच े उि , य का वत न करतात , िति या
देतात आिण ते या कार े वत न करतात या माण े िवचार का करतात ? हे समजून घेणे
आहे. अ यथा यमान नसलेले तपशील समोर आणून समाजाला सकारा मक मागा ने
पुढे जा यास मदत होते. य अनुभव, अ सल अहवाल आिण वा तिवक
संभाषणा तील अवतरणा ंचा वापर क न , गुणा मक संशोधन सखोल समजून घे याचा
य न करते. सहभागी यां या वातावरणाचा अथ कसा लावतात ? आिण या
या याचा यां या वत नावर कसा प रणाम होतो? हे समजून घे याचा य न केला
जातो. गुणा मक संशोधनाम य े काही नकारा मक मु े असल े तरी ते वेळ खाऊ,
खिच क, संशोधकाचा पूवा ह होऊ शकतो आिण मुलाखतकाराला मािहती संकिलत
कर यासाठी , िव ेषण कर यासाठी चांगले िश ण िदले पािहज े. अशा कार े, गुणा मक
संशोधनाच े वतःच े वेगळेपण आहे यायोग े ते थािनक लोकांचे द तऐवजीकरण
कर यासा ठी उपयु आहे, िजथे मुलाखती घेत या जात आहेत. गुणा मक संशोधक
अनेकदा अ यास े अ यास (फ डवक ) आयोिजत कर यात बराच वेळ घालवताना
िदसतात . याम ुळे िवषयाच े अिधक चांगले आकलन हो यास मदत होते आिण मनोरंजक
अंत ी ा होते. जी प रमाणा मक अ या साला िमळू शकत नाही. भारतीय
समाजशा ातील अनेक मुख अ यास काय जसे एम.एन. ीिनवास - कू स मधील धम ,
आठवणीतल े गाव, मुंबईतील िमिथली कृ णराज यांचा अ यास गुणा मक संशोधना ार े
कर यात आला आहे.
१.८
१. गुणा मक संशोधना या अथा वर एक टीप िलहा
२. गुणा मक संशोधना या मह वाची थोड यात चचा करा
३. गुणा मक संशोधनाच े व प प करा
४. गुणा मक संशोधना या वैिश ्यांची चचा करा.
१.९ संदभ
Pathak V, Jena B, Kalra S. Qualitative research. Perspect Clin Res.
201.3 Jul;4(3): 1.92. doi: 1.0.41.03/2229 -3485. 1.1.5389. PMID:
2401.0063; PMCID: PMC3757586.
Cleland JA. The qualitative orientation in medical education
research. Korean J Med Educ. 20 १.7 Jun;29 (2):61.-71. doi:
1.0.3946/kjme.20 1.7.53. Epub 20 1.7 May 29. PMID: 28597869;
PMCID: PMC5465434. munotes.in
Page 11
गुणा मक संशोधन -
व प , वैिश ्ये, मह व, िचिक सा
11 Bryman , A. (20 1.6). Social research methods. Oxford university
press.
Lewis -Beck, M., Bryma n, A. E., & Liao, T. F. (2003). The Sage
encyclopedia of s ocial science research methods. Sage
Publications.
Goode, W. J., & Hatt, P. K. ( 1.952). Methods in social researc h.
Carter, M.J., Montes Alvarado, A. (20 1.9). Symbolic Interactionism
as a Methodological Framework. In: Liamputtong, P. (eds)
Handbook of Research Methods in Health Social Sciences.
Springer, Singapore. https://doi.org/ 1.0.1.007/978 -981.-1.0-5251.-
4_62
Matsuda, M.. (20 1.5). Ethnogenesis in Anthropology. 1.0.1.01.6/
B978 -0-08-097086 -8.1.2064 -1.
https://lp2m.uma.ac.id/2020/ 1.1./21./qualitative -research -methods -
objectives -characteristics -and-strategies/
https://planningtank.com/market -research/importance -qualitative -
research
Morse, J. M. (2004). Qualitative significance. Qualitative Health
Research, 1.4(2), 1.5.-1.52.
Denzin, Norman. K. and Yvonna S. Lincoln. “Introduction: The
Discipline and Practice of Qualitative Research.” In The Sage
Handbook of Qualitati ve Research. Norman. K. Denzin and Yvonna
S. Lincoln, eds. 3rd edition. (Thousand Oaks, CA: Sage, 2005), p.
1.0.
https://libguides.usc.edu/writingguide/qualitative
munotes.in
Page 12
12 २
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ संशोधकाचा अथ
२.३ गुणा मक संशोधका ंची ओळख
२.४ गुणा मक संशोधका ंची आवड
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.० उि े
१. गुणा मक संशोधका ं या यवसाया ंब ल जाणून घेणे
२. संशोधका ंसाठी समािव असल े या ि य ेब ल जाणून घेणे.
२.१ तावना
या पाठात आपण गुणा मक संशोधका या यवसाया ंब ल जाणून घेणार आहोत .
गुणा मक संशोधन ही सामािजक घटना समजून घे यासाठी एक मह वप ूण प त आहे,
याम य े िविश संदभा तील य आिण गटां या वैयि क अनुभवांचे परी ण करणे
समािव आहे. ीकोन , ा आिण सां कृितक प ती यासार या मोजमाप िकंवा
प रमाण करणे सोपे नसले या जिटल सामािजक सम या हाताळताना हे िवशेष तं
उपयु आहे. गुणा मक संशोधक यि िन या या आिण समज यावर खूप भर
देतात. व तुिन मािहती संकिलत कर याऐवजी सहभाग ना यां या अनुभवांशी जोडुन
अथ आिण मह व समजून घेणे हे यांचे उि आहे. अशा समृ आिण सव समाव ेशक
मािहती संकिलत कर यासाठी , संशोधक िनरी ण , मु मुलाखती आिण ल य क ी
गट यासार या िविवध तं ांचा वापर करतात . या यित र , गुणा मक संशोधन मािहती
िव ेषणासाठी अनुकूल ि कोन वीकारत े. िनि त गृिहतका ंसह ारंभ कर याऐवजी ,
संशोधक एका िव तृत संशोधन ासह ारंभ करतात आिण मािहती यांना माग दश न
क देतात. ते नमुने आिण प दती ओळख यासाठी मािहतीच े पुनरावलोकन आिण munotes.in
Page 13
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
13 वग करण करतात , याचा वापर नंतर अ यास के या जात असल े या सामािजक
घटना ंब ल िस ांत आिण प ीकरण िवकिसत कर यासाठी केला जातो. गुणा मक
संशोधनाम य े समाजशा , मानवशा , मानसशा आिण िश णशा यासार या
अनेक े ांम ये िविवध उपयोग आहेत. सां कृितक प ती , सामािजक असमानता
आिण वैयि क ओळख यासह सामािजक घटना ं या िव तृत ेणीचा शोध घे यात ते
उपयु आहे. िशवाय , गुणा मक संशोधनाम य े अंत ी आिण ीकोन दान
कर याची मता असत े याकडे प रमाणा मक संशोधन प ती सहसा दुल करतात ,
याम ुळे जिटल सामािजक सम या अिधक गहनपण े समजून घे याचा य न करणा या
सामािजक शा ा ंसाठी ते एक मौ यवान साधन बनते. आपण संशोधकाब ल , सवा त
मह वा या अ यासाब ल जाणून घेऊया.
२.२ संशोधकाचा अथ
नवीन मािहती , त ये िकंवा संक पना अ यास कर या या िकंवा स यािपत कर या या
उ ेशाने संघिटत अ यास आिण संशोधन करणारी य संशोधक हणून ओळखली
जाते. िव ान , वै क, तं ान , सामािजक िव ान आिण मानवता यासार या िविवध
े ात संशोधक काम करता त. संशोधक मािहती संकिलत कर यासाठी आिण िव ेषण
कर यासाठी आिण यां या अ यासावर आधा रत िन कष काढ यासाठी योग,
सव ण, िनरी ण े, मुलाखती आिण मािहती िव ेषण यासार या संशोधन प त ची
ेणी वापरतात . संशोधकाच े ाथिमक उि यां या े ातील ान गत करणे आिण
समाजासाठी मह वप ूण योगदान देणे हे आहे.
२.३ गुणा मक संशोधक समज ून घेणे
गुणा मक संशोधक असा आहे जो मजकूर, ितमा आिण िनरी णा ंसह गैर-सं या मक
मािहतीला एकि त कर यासाठी आिण िव ेषण कर यासाठी गुणा मक संशोधन प ती
वापरतो. िविश संशोधन िकंवा घटनेची अिधक सखोल मािहती ा करणे हा हेतू
आहे. गुणा मक संशोधन प ती सामा यत : गुंतागुंती या सामािजक आिण मानवी
सम या ं या तपासणीसाठी लागू के या जातात या सहज प रमाण कर यायो य नसतात
आिण संदभ , िवषयिन ता आिण अनुभवांशी संल न वैयि क मह व ठळक करतात .
मािहती संकिलत कर यासाठी , गुणा मक संशोधक िविवध तं े वापरतात , जसे क
मुलाखती घेणे, ल क ीत गट (फोकस ुप) ठेवणे, वत नांचे िनरी ण करणे आिण
कागदप ा ंची छाननी करणे. मािहती िव ेषणाम य े नमुने, प दती आिण े या
ओळखण े समािव असत े आिण मािहतीची मवारी लाव यासाठी आिण याचा अथ
लाव यासाठी संकेतीकरण (कोिडंग) आिण वग करण ही धोरणे वापरण े समािव असत े.
गुणा मक संशोधनाच े उ ी संशोधन िकंवा अ यासात असल े या घटनेचे
सव समाव ेशक आिण तपशीलवा र खाते दान करणे आिण यात सहभागी असल े यां या
अनुभव आिण अथा ब ल अंत ी ा करणे आहे. munotes.in
Page 14
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
14 गुणा मक संशोधका ंम ये अनेक िविश वैिश ्ये आहेत जी यांना इतर कार या
संशोधका ंपे ा वेगळे करतात . ाथिमक फरक असा आहे क ते िविश घटना िकंवा
संशोधन ाच े सखोल ान िमळिव यासाठी श द, ितमा आिण िनरी ण े यांसार या
सं या मक नसले या मािहतीच े संकलन आिण िव ेषण कर यासाठी गुणा मक
संशोधन प ती वापरतात . हे संशोधक संदभ , िवषयिन ता आिण लोक यां या
अनुभवांचे ेय िदले या अथा या मह वावर देखील मह वप ूण भर देतात. मानवी वत न
आिण सामािजक घटना समजून घे यासाठी , गुणा मक संशोधक अनेकदा या या मक
ि कोन वापरतात . िशवाय , गुणा मक संशोधक संशोधनासाठी अिधक जुळवून घेणारा
आिण पुनरावृ ीचा ीकोन वीकारतात , िजथे संशोधनाच े आिण प ती िवकिसत
होऊ शकतात आिण संशोधन जसजस े पुढे जाईल तसतस े बदलू शकतात . ते संशोधन
ि य ेत सहभाग ना देखील समािव क शकतात , यांना अिभ ाय दान कर याची
आिण संशोधनावर भाव टाक याची संधी देतात.
गुणा मक संशोधनाचा आणखी एक अनोखा पैलू हणज े संशोधकाची भूिमका. गुणा मक
संशोधक सहभाग म य े वैयि क र या सहभागी होऊ शकतात आिण यांचे वतःच े
पूवा ह आिण ीकोन संशोधनावर प रणाम क शकतात . संशोधना या िन कषा वर
भाव पडू नये हणून, गुणा मक संशोधक आ म- ितिब ंब आिण िति पणाम य े
गुंततात . एकंदरीत, गुणा मक संशोधका या िविश वैिश ्यांम ये यांचा गुणा मक
संशोधन प त चा वापर, संदभ आिण यि िन त ेवर भर, संशोधनासाठी अनुकूल आिण
पुनरावृ ीचा ीकोन आिण यांचे वैयि क पूवा ह ओळख यात आिण यांचे
यव थापन कर या त यांची आ म-जाग कता यांचा समाव ेश होतो.
तुमची गती तपासा
१. संशोधक कोणास हणाव े ?
२. गुणा मक संशोधक या या आिण समज यावर भर देतात. तु ही सहमत आहात क
असहमत ते प करा .
२.४ गुणा मक संशोधका ंचे पूव यवसाय
१. िवषया ं या ीकोणात ुन जग पाहणे:
सामािजक िव ान आिण नैसिग क िव ानाच े िवषय िभ न आहेत ही क पना अनेक
गुणा मक संशोधका ं या मूलभूत गृहीतका ंपैक एक आहे. एक मह वाचा फरक असा आहे
क नैसिग क िव ाना या िव ेषणा मक व तू (अणू, रेणू, गेज, रसायनशा इ.) यां या
सभोवताल या घटना ंना मह व देऊ शकत नाहीत . पण सामािजक िव ान अ यासात
य हा िव ेषण व तू असतो . शुट्झ यांचा हा युि वाद अ यंत प आहे. शुट्झ या
व तुि थतीकड े ल वेधतात क , नैसिग क िव ाना या िवषया या उलट, सामािजक
संशोधनाचा िवषय - समाज - यां या सभोवतालचा अथ सांगू शकतात . प रणामी ,
अनेक गुणा मक संशोधक अ यास केले या लोकां या ीकोनात ून गो ी पाह यासाठी munotes.in
Page 15
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
15 समप ण घोिषत करतात . अ यासातील सहभागी वतःसाठी सामािजक जगावर
ितिब ंिबत क शकत नाहीत असे गृहीत धर याऐवजी , यां या ि कोनात ून ते पाहणे
मह वाच े आहे.
गुणा मक संशोधनाच े उि हे जग आिण घटना ंचा अ यास केले या िवषया ं या
ीकोनात ून पाहणे आहे. संशोधन होत असल े या िवषया ं या ि कोनात ून सामािजक
जगाकड े पाहणे मह वाच े आहे क ते याब ल वतःच े मत बनवू शकत नाहीत असे
मान याप े ा. गुणा मक संशोधनाच े माग दश न करणार े ानशा दोन मु य त वे आहेत:
"फेस-टू-फेस संवाद जो दुसर्या य या िवचारसरणीब ल िशक याची पूव अट आहे,
आिण (2) तु ही या पर परस ंवादात गुंतले पािहज े आिण इतरां या जागी असल े पािहज े
आिण याब ल लोकांचे अनुभव जाणून यावे. यामुळे, अनेक संशोधका ंनी यां या
तपासणी या अहवालात यांनी मुलाखत घेतले या लोकांची मते िवचारात घे याचा
य न के याचा दावा करणे अनपेि त नाही.
अपहरणा मक तक हा एक कारचा तक आहे जो सामा यतः गुणा मक संशोधनाम य े
वापरला जातो. गुणा मक संशोधनाम य े, चौकशीचा ारंभ िबंदू हा अनेकदा अ यास या
जाणार ्या िवषया ंचा ि कोन असतो . अपहरणा मक तका म ये यांची भाषा, अथ आिण
ीकोन यां या आधारावर लोक आिण संदभा चे सै ांितक आकलन तयार करणे
समािव आहे, जे यां या जागितक ि कोनाला आकार देतात. अपहरणा या ि य ेत,
संशोधकान े सहभाग या ि कोनात ून सामािजक जगाच े वै ािनक आकलन िवकिसत
करणे मह वाच े आहे, यांनी मािहती िदली यां या ार े जगाला या प तीन े समजल े
जाते या याशी संपक न गमावता हे यापकपण े ेरक ि कोनाच े अनुसरण करते,
अपहरण वेगळे आहे कारण ते सहभाग या जागितक यांचे प ीकरण आिण आकलन
यावर जोर देते.
२. सहान ुभूतीपूण ि कोन असण े:
संशोधका ंसाठी सहान ुभूती मह वाची आहे कारण ती यांना यां या िवषया ंचे ि कोन
आिण चकमक सखोल तराव र समजून घे यास स म करते. यां या िवषया ं या
ीकोनात ून गो ी पाह याचा य न क न , संशोधक यां या िवषया ं या सामािजक
आिण सां कृितक संदभा ची चांगली समज िवकिसत क शकतात आिण यांचे िव ास ,
मू ये आिण वत न समजून घेऊ शकतात . गुणा मक संशोधनाम ये, व तुिन त ये
आिण आकृ या मोज याप े ा य च े यि िन अनुभव आिण अथ समजून घे यास
ाधा य िदले जाते, सहान ुभूती आव यक बनते. सहान ुभूती संशोधका ंना यां या
सहभाग शी संबंध आिण िव ास िनमा ण कर यात मदत क शकते, प रणामी अिधक
अथ पूण आिण अचूक साम ी आिण एक पारदश संशोधन ि या आहे.
या य चा अ यास केला जात आहे यां या नजरेतून जगाकड े पाह याचा
सहान ुभूतीपूण ीकोन हा गुणा मक संशोधनाचा एक मह वाचा घटक आहे. ही
सहान ुभूतीपूण भूिमका या यावादाशी संरेिखत आहे आिण घटनाशा , तीका मक
पर परस ंवाद आिण व ट हेन यां याशी ानशा ीय संबंध कट करते. तथािप , हे munotes.in
Page 16
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
16 यावहा रक अडचण िशवाय श य होत नाही. उदाहरणाथ , संशोधक थािनक िवषयात
गुंतून जा याचा धोका असतो , जेथे संशोधक िवषयात खूप गुंतून जातो आिण यां या
संशोधनाकड े दुल करतो . िशवाय , संशोधकान े िकती दूर जावे हे ठरव याचा मु ा आहे,
िवशेषत: जर संशोधक एखा ा बेकायद ेशीर िकंवा धोकादायक ि याकलापा ंचा अ यास
करत असेल. यामुळे अ यासात आिण संशोधकालाही केवळ वत मान संशोधकासाठीच
नाही तर भिव यातील संशोधका साठीही धोका िनमा ण होऊ शकतो . हे देखील श य
आहे क संशोधक केवळ िविश य या ीकोनात ून सामािजक य पाह शकतो .
३. संदभ समज ून घेणे:
गुणा मक संशोधका ंनी य च े यि िन अनुभव आिण यां या सां कृितक आिण
सामािजक संदभा तील अंत ी ा कर यास ाधा य देणे आव यक आहे. हणूनच ते
अनेकदा यां या अहवाला ंम ये मोठ्या माणात वण ना मक तपशील समािव करतात .
ते केवळ वण नावर ल क ि त करत नाहीत - ते यांचे िन कष प कर यासाठी "का"
कारच े देखील िवचारतात . हे तपशील , वरवर ल णीय असल े तरी, वत न, मू ये
आिण िव ास समजून घे यासाठी खरोखर मह वप ूण आहेत. गुणा मक कार या
संशोधनाम य े संदभा वर भर देणे मह वाच े आहे. संदभा चा नकाशा तयार कर यासाठी
आिण अ यथा असम ंजसपणाच े वाटू शकणार े वत न समज यासाठी वण ना मक तपशील
वापरला जातो. तथािप , तपशीला ंम ये खूप अडक याचा धोका आहे, याम ुळे साम ी
िव ेषणास अडथळा येऊ शकतो .
संदभ य समजा यित र , गुणा मक संशोधक वण ना मक तपिशलावर भर दे याचे
आणखी एक कारण हणज े ते लोकां या िविश गटा या िकंवा घटनेब ल या
पूव कि पत क पना ंना िकंवा ढ ना आ हान दे यास मदत क शकते. संशोधन
सहभाग या अनुभवांचे आिण ीकोना ंचे समृ , सू म वण न दान क न , गुणा मक
संशोधक तपासाधीन सामािजक जगाच े अिधक अचूक आिण जिटल िच रंगवू शकतात .
तथािप , वण ना मक तपिशला ंम ये खूप अडकून पड याचा आिण मोठ्या संशोधन
ाची िकंवा सै ांितक चौकटीकड े दुल हो याचा धोका देखील असतो . गुणा मक
संशोधका ंनी यां या सहभाग च े संदभ आिण अनुभव समजून घे यासाठी पुरेसे
वण ना मक तपशील दान करताना संतुलन राखण े आव यक आहे, तसेच संशोधन
ावर आिण मोठ्या सै ांितक िचंतांवर प ल क ि त करणे आव यक आहे.
एकूणच, वण ना मक तपिशलावर भर देणे आिण संदभ य समज हे गुणा मक संशोधनाच े
मुख वैिश ्य आहे. तपासाधीन सामािजक जगाची समृ , तपशीलवार न द दान
क न , गुणा मक संशोधक संशोधन सहभाग या अनुभवांची आिण ीकोना ंची सखोल
मािहती िमळव ू शकतात आिण सामािजक घटना ंब ल पूव कि पत क पना ंना आ हान
देऊ शकतात .
गुणा मक संशोधक वण ना मक तपशीलावर जा त भर देतात कारण ते संशोधन
सहभाग च े संदभ आिण अनुभव समजून घे यास मदत करते. हे समृ , सू म वण न
सामािजक जगाचा अ यास करत असल े या अिधक अचूक आिण जिटल िच दान munotes.in
Page 17
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
17 क शकते आिण िविश गट िकंवा घटनेब ल ढीवादी िकंवा पूव कि पत क पना ंना
आ हान देऊ शकते. तथािप , मोठे संशोधन आिण सै ांितक चौकट ल ात ठेवून
पुरेसा वण ना मक तपशील दान करताना समतोल राखण े मह वाच े आहे. वण ना मक
तपिशलावर भर देणे आिण संदिभ त समज हा गुणा मक संशोधनाचा एक मह वाचा पैलू
आहे कारण ते संशोधन सहभाग ना सखोल समज दान करते आिण सामािजक
घटना ंब ल या पूव -अि त वात असल े या क पना ंना आ हान देऊ शकते.
गुणा मक संशोधका ंसाठी सामािजक आिण सां कृितक संदभ समजून घे यासाठी आिण
य या यि िन अनुभवांची अंत ी ा कर यासाठी वण ना मक तपशीलावर जोर
देणे मह वप ूण आहे, परंतु यां यासाठी संशोधन आिण सै ांितक चौकटीच े मोठे िच
िवस नये हे देखील िततकेच मह वाच े आहे. गुणा मक संशोधन हे वण ना मक
तपिशला ंवर आिण संदभ य समजुतीवर भर देऊन ओळखल े जाते, जे संशोधका ंना
तपासाधीन सामािजक जगाची सव समाव ेशक समज िवकिसत कर यास मदत करते
आिण सामािजक घटना ंब ल पूव कि पत क पना आिण ढीवाद दूर कर यास मदत
करते.
४. ि य ेवर भर:
ि य ेवर भर देणे हा गुणा मक संशोधनाचा एक म यवत पैलू आहे, िवशेषतः वांिशक
अ यासाम य े हे मा वाच े आहे. संशोधक सामािजक जीवन कसे िवकिसत होते आिण
कालांतराने कसे बदलत े, सहसा सहभाग च े िनरी ण आिण सखोल मुलाखती ार े हे
कट कर याचा य न करतात . सामािजक घटना ंची सू म आिण गितशील समज
दान क न , हा ि कोन सामािजक वा तवा या सा या आिण ि थर यांना आ हान
देतो.
सामािजक ि या ंवर भर देणे हे गुणा मक संशोधनाच े एक मह वप ूण वैिश ्य आहे, जे
कालांतराने घटना आिण नमुने कसे बदलतात हे प कर याचा य न करतात . मानव
शा ीय संशोधन , िवशेषतः, ि य ेवर भर देते कारण संशोधक िव ता रत
कालावधीसाठी सामािजक वातावरणात वतःला िवसिज त करतात . िनरी णा ार े,
संशोधक घटना ंचा िवकास आिण सामािजक यव थ ेतील िविवध घटका ंचा पर परस ंबंध
ओळख ू शकतात . अध -संरिचत आिण असंरिचत मुलाखत देखील सहभाग ना एखा ा
िविश प रि थतीकड े नेणा या िकंवा यानंतर या घटना ंवर िवचार कर यास ो सािहत
क न ि य ेची जाणीव देऊ शकते. सामािजक वा तवाच े ि थर िच मांड याचा धोका
असला तरी, गुणा मक संशोधनाम ुळे सामािजक जीवनाला पर परावल ंबी घटना आिण
घटका ं या वाहा या ीने बघून ि य ेची जाणीव होऊ शकते. जीवन -इितहास
ीकोन ही गुणा मक संशोधनाची एक प त आहे जी एखा ा य या जीवन
ि य े या तपशीलासाठी वापरली जाऊ शकते.
गुणा मक संशोधन सामािजक ि या ंवर मोठ्या माणात भर देते, याच े उि
वेळेनुसार घटना आिण नमुने कसे बदलतात हे दिश त करणे. ि य ेवर हा भर
िवशेषतः वांिशक संशोधनाम य े प केला जातो, कारण संशोधक िव ता रत munotes.in
Page 18
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
18 कालावधी साठी सामािजक यव था ंम ये य त असतात . सहभागी िनरी णा ार े,
संशोधक घटना ंचा िवकास आिण सामािजक णाली घटका ं या पर परस ंबंधांचे िनरी ण
क शकतात . याच माण े, अध -संरिचत आिण असंरिचत मुलाखती सहभाग ना
एखा ा िविश प रि थतीपय त नेणा या िकंवा यानंतर या घटना ंवर िवचार कर याची
परवानगी देऊन ि य ेची भावना िनमा ण क शकतात . सामािजक वा तवाचा ि थर
ि कोन मांड याची श यता असूनही, गुणा मक संशोधन पर परावल ंबी घटना आिण
घटका ं या ीने सामािजक जीवन समजून घेऊन ि य ेची भावना िनमा ण क शकते.
जीवन -इितहास ि कोन हे एक गुणा मक संशोधन तं आहे जे एखा ा य या जीवन
ि य ेचे सखोल ान दान क शकते.
५. कामात लविचकता :
गुणा मक संशोधन हे लविचक आिण असंरिचत ीकोन ारे दश िवले जाते जे
पूव िनधा रत व प टाळत े. संशोधक हा ीकोन पसंत करतात कारण संरिचत
प त चा अ यास केला जात असल े यांचे जागितक ि कोन वीकार याची यांची
मता मया िदत होऊ शकते. संशोधका ं या संदभा ची चौकट सहभाग वर लादण े
टाळ यासाठी रचना कमी करणे आिण सामा य िवचारण े हे येय आहे. या
ि कोनासाठी एथनो ाफ यो य आहे, कारण ते संशोधका ंना िनरी णा ंवर आधा रत
हळूहळू एक संकुिचत फोकस तयार कर यास अनुमती देते. हा ि कोन एखा ा
अप रिचत संशोधका ार े चुकले या सामािजक जगाच े मह वाच े पैलू कट क शकतो .
उदाहरणाथ , िकशोरवयीन मुलांमधील अ न सवय चा अ यास गुणा मक ीकोन
वाप न अ यास करणे आव यक आहे जेणेक न सहभाग या अनुभवांची संदिभ त
समज ा होईल, यां यावर िविश चौकट लाद यािशवाय . गुणा मक संशोधनाम य े,
संशोधक िविश संशोधन तयार कर यासाठी सामािजक वातावर णात बुडवून
िमळवल े या यां या िनरी णा ंवर आिण अंत ीवर अवल ंबून असतात . हा ीकोन
लविचक आहे याम य े कठोर रचना नाही, याचा अ यास केला जात असल े या
लोकां या जागितक ीकोनाची अिधक वा तिवक समज िमळू शकते.
गुंतागुंती या सामािजक घटना ंचा शोध घे यासाठी आिण नवीन अंत ी िनमा ण
कर यासाठी गुणा मक संशोधन हे एक मौ यवान साधन आहे. या भागात फारस े
मािहती नाही िकंवा पारंपा रक संशोधन प ती अयो य असू शकतात अशा े ांचा
अ यास करताना हे िवशेषतः उपयु आहे. याचे कारण असे क गुणा मक संशोधन
प ती लविचक असतात आिण िविश अ यासा या गरजा पूण कर यासाठी या
वीकार या जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , ल य क ी, मुलाखती आिण िनरी ण या सव
सामा यपण े वापर या जाणा या गुणा मक संशोधन प ती आहेत, यापैक येकाची
ताकद आिण कमतरता आहे.
गुणा मक संशोधनाचा एक मह वाचा फायदा हणज े मानवी वत न आिण अनुभवातील
बारकाव े िटप याची मता . सहभाग सोबत यां या नैसिग क वातावरणात गुंतून राह न,
संशोधक यां या जीवनाला आकार देणा या सामािजक आिण सां कृितक घटका ंची munotes.in
Page 19
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
19 सखोल मािहती िमळव ू शकतात . हा ीकोन संशोधका ंना अशा िवषया ंचा शोध घे यास
अनुमती देतो जे सहजपण े मोजता येणार नाहीत , जसे क भावना , िव ास आिण वृ ी.
तथािप , गुणा मक संशोधन या या आ हाना ंिशवाय नाही. हे वेळखाऊ आिण म-
क ि त असू शकते आिण साम ी िव ेषण जिटल आिण कठीण असू शकते.
या यित र , गुणा मक संशोधना या यि िन व पाचा अथ असा होतो क िन कष
इतर लोकस ं येसाठी िकंवा संदभा साठी सामा यीक ृत नसू शकतात . असे असल े तरी,
गुणा मक संशोधनाम ुळे िनमा ण झालेले अंत ी आरो यस ेवेपासून ते िश णापय त,
सामािजक धोरणापय त या िव तृत े ात धोरण आिण सरावाची मािहती दे यासाठी
बह मोल असू शकते.
दुस या श दात सांगायचे तर, गुणा मक संशोधनाम य े, साम ी संकलनासाठी एक
असंरिचत ीकोन वापरला जातो, जो प रमाणा मक संशोधनात वापर या जाणार ्या
संरिचत ि कोना ं या तुलनेत संशोधन ि य ेत अिधक लविचकता दान करतो .
गुणा मक संशोधक मुलाखती या कमी संरिचत प त ना ाधा य देतात या अिधक
खु या आहेत आिण या िवषयाचा अ यास केला जात आहे याब ल अिधक बारकाईन े
समजून घे याची परवानगी देतात. हा ीकोन तपासादर यान िदशा बदल यास
परवानगी देतो, संभा यत : चौकशीच े नवीन माग बनवत े. उदाहरणाथ , पेनमधील ि टीश
वासी लोकांवरील ओ'रेली या अ यासान े आपल े ल वृ ांकडून मोठ्या वयोमया देकडे
आिण कायम व पी रिहवाशा ंकडून थला ंतरा या अिधक ता पुर या व पाकड े
वळवल े. याच माणे, बदल या कौटुंिबक संरचनांवरील गेस नचे संशोधन एका त णा या
मुलाखतीन ंतर पुनिन द िशत केले गेले, याम ुळे ितला यां या रचनांऐवजी कुटुंबातील
बदला ं या ि य ेवर ल क ि त कर यास वृ केले गेले. गुणा मक संशोधनाच े
असंरिचत व प अनपेि त अंत ी आिण अ वेषणाच े नवीन े िनमा ण क शकते.
साम ी संकलना या संरिचत प त चा वापर, जसे क संरिचत मुलाखत आिण
िनरी ण , याचे फायद े आहेत परंतु या या मया दा देखील आहेत. सव ण
तपासणीम य े, मुलाखती श य ितत या तुलना मक असण े आव य क आहे, जे
संशोधका या यां या तपासणीचा माग बदल याची मता ितबंिधत करते. दुसरीकड े,
बह तेक गुणा मक संशोधनाम य े एक असंरिचत ीकोन समािव असतो , जो अिधक
लविचकता दान करतो , याम ुळे संशोधकाला तपासादर यान सहजपण े िदशा बदलता
येते. या लविचकत ेमुळे अ यास के या जात असल े या घटनेचे अिधक सखोल आिण
संदिभ त आकलन होऊ शकते. लुमर (1954) सुचिवतो क गुणा मक संशोधका ंनी
संवेदना म संक पना वापर या पािहज ेत, या प रमाणा मक संशोधनाम य े वापर या
जाणार ्या िनि त संक पना ं या िवपरीत , अिधक मु आहेत. अशा संक पना गुणा मक
संशोधना या असंरिचत व पाला अिधक अनुकूल असल े या अ वेषणा मक
ि कोनास अनुमती देतात.
एकूणच, गुणा मक संशोधनाच े असंरिचत व प अिधक अनुकूलता आिण लविचकता
दान करते, याम ुळे अनपेि त अंत ी आिण अ वेषणा या नवीन े ांचा शोध munotes.in
Page 20
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
20 लागतो . हे साम ी संकलनासाठी एक अ वेषणा मक ीकोन देखील अनुमती देते,
याम ुळे अ यास केला जात असल े या िवषयाच े अिधक सू म आकलन होते.
६. संशोधनातील नैितकता :
प रमाणा मक िकंवा गुणा मक संशोधन करत असल े तरीही , संशोधकान े संशोधना या
येक ट या वर नैितक असण े, मग ते साम ी संकलन , साम ी िव ेषण, नमुना
िनवडण े अशा मह वा या गो चा सराव करणे आव यक आहे. अ यासान ंतर साम ी
कुठे वापरला जाईल यासार या िवषयावर संशोधकाला स य सांगावे लागत े. ते शै िणक
हेतूसाठी कसे वापरल े जाते िकंवा ते कोण या उ ेशाने संकिलत केले जाते. य ची
ओळख सुरि त ठेवली पािहज े जेणेक न एकदा संशोधकान े ते िठकाण सोडल े क
मािहती देणा याला कोणताही ास होऊ नये. संवेदनशील करणा ंम ये जेथे धोका,
िहंसाचार , गैरवत न यांचा समाव ेश आहे अशा सुडो (बनावट ) नावे सिमती , पय वे क या
दोघांना कळवून िकंवा वतःचा िनण य घेऊन वापरण े चांगले. कारण या य च े
िवशेषत: लहान मुले, मिहला ं या बाबतीत संर ण होईल.
संशोधनाच े यो य आचरण ठरवणारी त वे आिण माग दश क त वे एकि तपण े
संशोधनातील नैितकता हणून ओळखली जातात . नैितक माग दश क त वांचे मु य
उि हे आहे क वै ािनक अखंडतेला ो साहन देताना संशोधन सहभाग या
स मानाच े, अिधकारा ंचे, सुरि तत ेचे आिण क याणाच े र ण होईल अशा प तीन े
संशोधन केले जाते. मािहतीप ूण संमती, गोपनीयता , जोखीम कमी करणे, सहभाग चा
आदर , वै ािनक अखंडता, सं था मक मा यता आिण सतत पुनरावलोकन ही
संशोधनातील नैितकत ेची काही मुख त वे आहेत. नैितक माग दश क त वांचे अंितम
उि संशोधन सहभाग या ह का ंचे आिण क याणाच े र ण करणे तसेच वै ािनक
अखंडता आिण संशोधनावर साव जिनक िव ास वाढवण े हे आहे. संशोधनात नैितक
त वांचे पालन कर यात अयश वी झा यास गंभीर प रणाम होऊ शकतात , यात
सहभाग ना हानी पोहोचण े, संशोधनावरील िव ास कमी होणे आिण कायद ेशीर िकंवा
यावसाियक दंड यांचा समाव ेश आहे.
नैितक माग दश क त वे पाळली जात आहेत याची खा ी कर यासाठी , अनेक सं थांना
संशोधका ंना सं था मक पुनरावलोकन मंडळ (IRB) कडून मा यता घेणे आव यक आहे
जे अनेक सं था, िव ापीठ े, मानवी सहभाग चा समाव ेश असल ेले संशोधन आयोिजत
कर याप ूव . IRB संशोधन तावाच े मू यमापन ते नैितक मानका ंची पूत ता करते याची
खा ी कर यासाठी करते आिण मा यता िमळ याप ूव अ यासा या रचनेत बदल िकंवा
सुधारणा ंची आव यकता असू शकते. या यित र , संशोधका ंनी यां या संशोधना या
आचरणाच े िनयिमतपण े पुनरावलोकन आिण मू यांकन करणे आव यक आहे जेणेक न
ते नैितक मानका ंची पूत ता करत राहतील याची खा ी करा. ही चालू पुनरावलोकन
ि या हे सुिनि त कर यात मदत करते क अ यासादर यान उ वल े या कोण याही
सम या िकंवा सम या वेळेवर सोडव या जाऊ शकतात . munotes.in
Page 21
गुणा मक संशोधका ंची ओळख
21 वै ािनक समुदायाचा िव ास आिण िव ासाह ता राख यासाठी संशोधनातील नैितक
त वांचे पालन करणे मह वाच े आहे. संशोधका ंची जबाबदारी आहे क ते संशोधन
सहभाग च े क याण आिण अिधकार यांना यां या वतः या िहतस ंबंधांपे ा ाधा य ा
आिण संशोधन पारदश क, ामािणक आिण जबाबदार रीतीन े करा. असे के याने, ते
सव च नैितक मानका ंचे पालन करताना ाना या गतीम य े योगदान देऊ शकतात .
तुमची गती तपासा
१. संशोधनात नैितकत ेचे पालन करणे आव यक आहे असे तु हाला वाटते का?
२. एखा ा िवषयाचा अ यास करताना गुणा मक संशोधक लविचक असतात असे
तु हाला वाटते का - िट पणी .
२.६ सारांश
शेवटी, गुणा मक संशोधन हा एक लविचक आिण असंरिचत ीकोन आहे जो
संशोधका ंना जिटल सामािजक घटना ंची सखोल मािहती िमळव ू देतो. रचना कमी क न
आिण पूव िनधा रत व प टाळून, गुणा मक संशोधन अिधक पारंपा रक संशोधन
प त ार े चुकलेले सू म आिण संदिभ त अंत ी दान क शकते. या ि कोनाशी
िनगडीत आ हान े असताना , फायद े प आहेत आिण गुणा मक संशोधन हे सामािजक
जग समजून घे यासाठी एक आव यक साधन बनले आहे. लोकां या नजरेतून पाहणे,
लविचक असण े, नैितकता इ यादी गुणा मक संशोधना या िविवध यापांब लही या
करणाम य े चचा कर यात आली आहे.
२.७
१. संशोधका या सहान ुभूतीपूण ि कोनावर चचा करा.
२. गुणा मक संशोधनातील संदभा वर टीप िलहा.
३. गुणा मक संशोधनातील ि य ेची थोड यात चचा करा.
२.८ संदभ REFERENCES
Given, L. M. (Ed.). (2008). The Sage encyclopedia of quali tative
research methods. Sage publications.
Bryman, A. (2016). Social research methods. Oxford university
press.
Lewis -Beck, M., Bryman, A. E., & Liao, T. F. (2003). The Sage
encyclopedia of social science research methods. Sage
Publications. munotes.in
Page 22
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
22 Mason, J., Le wis-Beck, M. S., Bryman, A., & Liao, T. F. (2004). The
SAGE encyclopedia of social science research methods. Michael S.
Lewis -‐Beck & Alan Bryman & Tim Futing Liao.
Sandelowski M. The call to experts in qualitative research. Res Nurs
Health. 1998 Oct;21 (5):467 -71. doi: 10.1002/ (sici) 1098 -240x
(199810) 21:5<467::aid -nur9>3.0.co;2 -l. PMID: 9761143.
munotes.in
Page 23
23 ३
सै ांितक िवचार –आंतरिव ेषणवाद / अ वयाथ / िनव चन
THEORETICAL CONSIDERATIONS - INTERPRETIVISM
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ सै ांितक आधार
३.३ अथ आिण मह व
३.४ फायद े आिण तोट े
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ आिण अिधकवा चन
३.० उि े
िनव चनवादाची ताि वक ि थती समज ून घेणे
िव ा या ना याचा अथ , मह व, फायद े आिण तोट े यांची ओळख क न द ेणे
३.१ तावना
समाजशा ीय िस ा ंत बह त ेक वेळा िव ानवाद ( िव ानवाद ) आिण िनव चनवादाम य े
िवभागल ेला असतो . िनव चनवादी असा य ुि वाद करतात क मानवी समाजाचा अ यास
अनुभवज य आिण किथत व त ुिन प ुरा या या पलीकड े जाऊन यि िन य े, मते,
भावना , मू ये समािव करण े आव यक आह े: या गो ी य पण े पिह या जाऊ शकत
नाहीत आिण मोज या जाऊ शकत नाहीत . या अशा घटना आह ेत या ंना अथ लावण े
आव यक आह े. खरंच, बह तेक िनव चनवादी प ुढे जाऊन अस े सुचवतील क स ंशोधन
खरोखरच सामािजक त य े थािपत क शकत नाही , समाज ह े सव यि िन म ू ये
आिण या या ंब ल आह े आिण क ेवळ त य े आिण आक ृ यांमधून समज ू शकत नाही .
सो या भाष ेत सा ंगायचे तर, आपण जगाब लच े ान कस े िमळव ू शकतो यावर
िव ानवाद आिण िनव चनवाद ह े दोन िभ न ीकोन आह ेत. ऑग ट कॉ ट आिण एिमल munotes.in
Page 24
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
24 डक हेम यांसार या स ु वाती या समाजशा ा ंनी िव ानवादी ि कोनाच े जोरदार
समथ न केले. तर, िनव चनवाद हा एक स ै ांितक ी कोन आह े जो समाज आिण
मानवा ंब लच े ान व त ुिन पण े ओळखल े जाऊ शकत नाही अस े सांगून सकारा मक
ि कोनाचा थ ेट िवरोध करतो . िव ानवादा या िवरोधात , िनव चनवादाचा म ूळ आधार हा
आहे क आपण जगाब लच े ान िमळिव यासाठी व ै ािनक प ती वाप शकत नाही .
३.२ सै ांितक आधार
मानवी क ृतीतील यि िन घटकाची ओळख सामािजक जगाला समज ून घे याचा मोठा
इितहास आह े आिण समाजशा ऐितहािसक यपटलावर य े यापूव चा इितहास ख ूप
मोठा आह े. ऐितहािसक ्या, ही मा यता ाचीन ीक दाश िनक आिण समाजशा
एिप ट ेटस या ं या िवचारा ंम ये शोधली जाऊ शकत े यान े हटल े आहे क , "मनु याला
घाबरवणा या िक ंवा ास द ेणा या कृती नाहीत , तर क ृत ब लची या ंची मत े आिण
क पना आह ेत". ही धारणा त े हापास ून त वव े े आिण समाजशा ा ंनी सामािजक जग
समजून घे या या आिण अथ लावताना चाल ू ठेवली आह े. उदाहरणाथ , अठरा या
शतका या प ूवा धा त, शोपेनहॉअरन े िनरी ण क ेले क लोक गो कड े पाह या या
ि कोनाम ुळे ि कंवा या ं यासाठी कोण या गो ी आह ेत हण ून आन ंदी िक ंवा दुःखी
होतात ; व तुिन पण े गो ी कशा हो या हण ून नाही .
19 या शतका या स ु वातीस , थॉमस या ंचा िस ा ंत थापन े ारे - "जर मानवान े
प रि थतीची वा तिवक हण ून या या क ेली, तर ते यां या प रणामा ंम ये वा तिवक
आहेत", िव यम आयझ ॅक थॉमस या ंनी शोप ेनहॉअर या िवचाराला आणखी प ु ी िदली .
अशा कार े, यि िन िवचा र आिण क पना ं ारे सामािजक जगाचा अ यास कर याची
ही प ती िनव चन या मह वाची प ु ी करत े याचा अ यास क ेला जात असल े या
लोकां या नजर ेतून जग पाहण े आ हे, यांना "एक वा तिवकता " ऐवजी वा तिवकत ेचे
अनेक ीकोन कर याचीिव ान परवानगी द ेते.
िनव चनची पाळेमुळे हम युिट स ( िनव चन) आिण घटनाशा ा या ताि वक पर ंपरांम ये
आहेत आिण जम न समाजशा म ॅ स व ेबर या ंना सामा यतः क ीय भाव अस याच े
ेय िदल े जाते. दुभाषी लोका ं या क ृत मागील अथ आिण ह ेतू शोधतात जस े: समाज
आिण स ं कृतीतील इतरा ंशी वागण े आिण पर परस ंवाद. याच माण े, लोकां या
क पना , िवचार आिण या ं यासाठी मह वप ूण असल े या अथा चा अ यास क न
सं कृतीचे आकलन क ेले जाऊ शकत े. मानवी क ृत ार े सां कृितक अ यासा या या
िवचारसरणीची थापना ा ंझ बोआस या ंनी या ं या आध ुिनक मानवव ंशशा ीय
संक पन ेत केली होती .
बोआस स ं कृतीकड े तीक , क पना आिण म ू यांची एकाि मक णाली हण ून पाहत
होते याचा अ यास एक काय णाली हण ून केला पािहज े, एक स ि य घटक स ंपूण
िजथे यान े लोका ं या मानिसक साम ीच े िनरी ण क ेले क य या स ंबंधात िनण य
घेतला जातो . मॅ स व ेबर आिण जॉज िसमेल यांनी विकली क ेले या सामािजक िव ान munotes.in
Page 25
सै ांितक िवचार –
आंतरिव ेषणवाद / अ वयाथ / िनव चन
25 अ यासाम य े बोआसच े िवचार िवरोधी -िव ान िक ंवा िनव चन आिण समज ून घेणारे
अंतब धआ ंतरिव ेषण समाजशा ाम य े ितिब ंिबत होतात . िनव चनवादा या या
ि कोनात ून, असा य ुि वाद क ेला जातो क म ू यमु साम ीिमळ ू शकत नाही , कारण
चौकशी ि य ेचे माग दश न कर यासाठी चौकशी कता यां या वत : या प ूव क पना
वापरतात आिण िशवाय , संशोधक चौकशी या मानवी िवषया ंशी संवाद साधतात , दो ही
बाजूं या धारणा बदलतात .
तुमची गती तपासा :
१. िनव चनवादा या पा भूमीवर एक टीप िलहा .
३.३ अथ आिण मह व
अंतिव ेषकांना असा िव ास आह े क जगाब लच े ान िमळव याचा यो य माग हणज े
लोक या याशी जोडल ेले अथ शोधण े. ान ज े हा सखोल असत े आिण ज े हा त े
लोकां या व ैयि क ि कोनाचा समाव ेश करत े ते हा त े सवा त मौ यवान असत े.
िनव चनचे मु य उि व त ुि थती शोधण े नाही , परंतु लोक िविश वत न आिण
अनुभवांना जोडणार े अथ समज ून घेणे. ते ओळखतात क ह े अंत ी यि िन आह ेत,
परंतु जगािवषयीच े ान िमळव या या बाबतीत याम य े अिधक म ू य पहा .
िनव चनवादाचा स ंदभ अशा ि कोना ंचा आह े जो लोका ं या चा र या या अथ पूण
व पावर आिण सामािजक आिण सा ं कृितक जीवनातील सहभागावर जोर द ेतो. हे
सूिचत करत े क स ंशोधना या प ती या अशा ि थतीचा अवल ंब करतात क लोका ंचे
वा तिवकत ेचे ान ह े मानवी क या चीसामािजक स ंरचनाआह े आिण हण ूनच त े नैसिग क
िव ाना या प त ना िविश पण े नकार द ेतात. अशा कार े, िनव चन, या या
वभावान ुसार, ाना या शोधात ग ुणा मक साम ीच े मू य वाढवत े.
समकालीन सामािजक जगाला या यावादी ि कोनात ून समज ून घ े यासाठी ,
verstehen (अंतब ध )हे भौितक व त ूं या हालचाल पास ून मानवी /सामािजक ि या कस े
वेगळे करत े हे प करण े मह वाच े आहे. लोक "अथ " म ये कसे वेश क शकतात
आिण कस े सामाव ून घेऊ शकतात ह े जाण ून घेणे देखील आव यक आह े?
Verstehen (अंतब ध )एक जम न श द आह े याचा अथ एखा ा घटन ेचे व प आिण
मह व समज ून घेणे, समजण े, जाणून घेणे आिण समज ून घेणे. अंतिव ेषकलोका ंचा
अिभ ेत िकंवा य क ेलेला अथ समज ून घे यासाठी याचा वापर करतात . वेबरने मानवी
कृतीचा ह ेतू आिण स ंदभ दो ही समज ून घे या या सामािजक शा ा या य नाचा
संदभ दे यासाठी हा श द वापरला .
सव साधारणपण े िनव चनवादी ीकोन खालील िव ासा ंवर आधा रत आह े:
१. सापे तावादी मानव अ यासकहा ीकोन वा तिवकत ेला आ ंतर- यि गतपण े
समजतो जो सामािजक आिण अन ुभवा मक तरावरील अथ आिण समजा ंवर
आधा रत आह े. munotes.in
Page 26
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
26 २. यवहारा मक िक ंवा िवषयवादी ानशा . या ि कोनान ुसार, लोकांना यां या
ानापास ून वेगळे करता य ेत नाही ; यामुळे संशोधक आिण स ंशोधन िवषय या ं यात
प द ुवा आह े.
तुमची गती तपासा :
१. िनव चनचे मह व काय आह े?
३.४ फायद े आिण तोट े
समाजशा ातील सव सै ांितक प दत माण ेच, िनव चनचा िवचार करताना आप याला
मह वाचे फायद े आिण तोट े आहेत.
फायद े:
गुणा मक स ंशोधन प ती वाप न ,अंतिव ेषक या ं या स ंशोधन िन कषा म ये उ च
पातळीची व ैधता स ुिनि त क शकतात . याचे कारण अस े क त े उ रदा यासोबत काही
संक पना प क शकतात आिण त े िवचारत अस यास त े कदािच त चुकले
असतील अशी मािहती शोध ू शकतात .
िशवाय , या यावादी ीकोन त े या घटना ंचा अ यास करत आह ेत या सामािजक
संदभा चा िवचार करतात , जे समाजशा ात िवश ेषतः स ंबंिधत आह े.
या यावादी स ंशोधन प त चा आणखी एक मह वाचा फायदा हणज े ते संशोधकाला
सखोलपण े, लोक या ं या सभोवताल या जगाशी जोडल ेले अथ आिण या या शोध ू
देतात.
तोटे:
या माण े अंतिव ेषकवादी सकारा मक ि कोनावर टीका करतात , याच माण े
िव ानवा ा ंनीही िनव चनवर अन ेक टीका क े या आह ेत.
गुणा मक स ंशोधन प ती या ंना या याकार मह व देतात, ते महाग आिण अ ंमलात
आण यासाठी व ेळखाऊ आह ेत. सखोल म ुलाखत च े आयोजन , उदाहरणाथ , एक साध े,
बंद- सव ण ऑनलाइन शािसत कर याप े ा जा त व ेळ लागतो . मु य प ती
हणून मुलाखत चा वापर क पाहणा या स ंशोधनासाठी क ुशल म ुलाखतकारा ंचीही
आव यकता अ सेल, यापैक अन ेकांना िवश ेषतः िशि त असण े आव यक आह े.
िशवाय , या यावादी ि कोन वाप न स ंकिलत क ेलेली मािहती यापक
लोकस ं येसाठी सामा यीक ृत केली जाऊ शकत नाही , परंतु ती फ एक लहान अ ंश
दश वते. मािणत प दतीचा अभाव हणज े दुभाषी स ंशोधन प ती न कल कर यायो य
नाहीत - ारंिभक प रणामा ंची पु ी कर यासाठी या वार ंवार आयोिजत क े या जाऊ
शकत नाहीत .
तुमची गती तपासा :
१. िनव चनवादाच े ि कोनाच े फायद े काय आह ेत? munotes.in
Page 27
सै ांितक िवचार –
आंतरिव ेषणवाद / अ वयाथ / िनव चन
27 ३.५ सारांश
िनव चनवाद "आदश वादा या ताि वक ि थतीशी स ंबंिधत आह े, आिण सामािजक
रचनावाद, घटनाशा आिण िनव चनासह िविवध ि कोना ंना एकि त कर यासाठी
वापरल े जात े; ीकोन ज े व त ुिन ि कोन नाकारतात याचा अथ चैत यपास ून
वतं पणे जगाम य े राहतो ”. िशवाय , िनव चन अ यास सहसा अथा वर ल क ि त
करतात आिण सम य ेचे िविवध प ैलू ितिब ंिबत कर यासाठी अन ेक प ती वाप
शकतात .
श दाथ :
आंतरिव ेषणवाद /अ वयाथ /िनव चन: अनुभवज य आिण किथत व त ुिन
पुरा या या पलीकड े जाऊन यि िन य े, मते, भावना , मू ये समािव करण े
आव यक आह े: या गो ी य पण े पिह या जाऊ श कत नाहीत आिण मोज या जाऊ
शकत नाहीत . या अशा घटना आह ेत या ंना अथ लावण े आव यक आह े असे मानून
सामािजक अ ययन व सानाशोधन क ेले जाते.घटना , घटक व कता ( समूहातील य )
या यातील आ ंतर संबंधांचा अ यास क ेला जातो .
३.६
िनव चनवाद ि कोनाच े तोटे काय आहेत?
िव ान आिण िनव चनवाद या ंची तुलना करा .
िनव चनचे मह व काय आह े?
३.७ संदभ आिण अिधकवाचन
Albrow, M. (1990). Max Weber’s Construction of Social Theory.
Basingstoke: Macmillan.
Chowdhury, M. (2014) Interpretivism in Aiding Our Understanding of
the Contemporary Social World. Open Journal of Philosophy , 4,
432-438.
Schwartz -Shea, P., &Yanow, D., (2020). Interpretivism, In P.
Atkinson, S. Delamont, A. Cernat, J.W. Sakshaug, & R.A. Williams
(Eds.), SAGE Research Methods Foundations.
Weber, M. (1949). The Methodology of the Social Sciences. New
York: Free Press.
munotes.in
Page 28
28 ४
गुणा मक आिण सं या मक स ंशोधनातील फरक
DISTINCTION BETWEEN QUALITATIVE AND
QUANTITATIVE RESEARCH
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ गुणा मक आिण स ं या मक स ंशोधनातील फरक
४.३ िम प ती
४.४ सारांश
४.५
४.६ संदभ
४.० उि े
१) गुणा मक आिण स ं या मक स ंशोधनातील फरक जाण ून घे यासाठी
२) वा तिवक जीवनातील काही उदाहरणा ं ारे फरक जाण ून घेणे.
४.१ तावना
संशोधनासाठी िविवध प त ार े साम ी ा क ेली जात े आिण िह मािहती िविवध
व पा ंम ये येते. अनेक लोका ंचा असा िव ास आ हे क साम ी चिलत स ंशोधन
मु यतः िव ाना ंम ये होते. सं या मक साम ी असल े या मािहतीम य े ेडशीटचा
समाव ेश अस याच े वारंवार िचि त क ेले जाते.िह दो ही ग ृहीतके खोटी आह ेत. सव
शै िणक िवषय स ंशोधन साम ी एकि त करतात आिण वापरतात , जे ेडशीट मधील
सं यां या व पात िक ंवा ि हिडओ , फोटो, कलाक ृती आिण द ैनंिदनी यासार या
िविवध मा यमा ं या व पात अस ू शकतात . सव शै िणक िवषया ंमधील िव ाप ूण
संशोधन अिधक साम ी -आधा रत होत आह े, मग त े मानवी वत न अिधक चा ंग या
कार े समज ून घे यासाठी सव ण साम ी गोळा करणार े मानसशा असोत , ितमा
आिण आवाज तयार कर यासाठी साम ी वापरणार े कलाकार असोत िक ंवा िविवध
सं कृत ब ल िनरी ण े न द कर यासाठी ऑिडओ र ेकॉिड ग ( वनी म ु ण ) वापरणार े
पुरात वशा असोत . munotes.in
Page 29
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
29 मागील करणाम य े आपण गुणा मक स ंशोधनाब ल तपशीलवार चचा केली होती जस े
क याच े व प , वैिश ्य, उपयु ता समज ून घेणे. या करणाम य े आपण ग ुणा मक
आिण स ं या मक स ंशोधन यातील फरक पाहणार आहोत कारण दो ही अि तीय
आहेत. या करणा ार े तु हाला या दो ही प त चा प रचय क न द ेणे आिण िनवड
कर यात मदत करण े ही क पना आह े जेणेक न ज े हा ज े हा त ुम याकड े एखादा क प
असेल, बंध िलिह यासाठी त ु ही िवषयाला अन ुकूल असा आिण त ुम या सोयीन ुसार
सव म िनवड क शकता . सं या मक आिण ग ुणा मक ह े दो ही बह िव ाशाखीय
िवषय आह ेत यांचा अ यास कला , िव ान , वािण य अ यासा ं ारे केला जातो हण ून ते
केवळ स ंशोधन समज ून घे यासाठीच न ह े तर द ैनंिदन जीवनातही ख ूप उपय ु आह ेत.
जसे संशोधन कौश य स ंच तु हाला मानवी वत न अिधक चा ंग या कार े समज ून
घे यास मदत क शकतात , नोकरी या म ुलाखती इ.
जे हा एखा ा स ंशोधकाला स ंशोधन िवषयातील "काय" िकंवा "िकती" ांची उ र े
ायची असतात , ते हा त े सं या मक साम ी वापरतात . यात अशी मािहती असत े
याची स ं या मक िक ंवा मोजणी क ेली जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , हे कॉलेजमधील थम
वषा या िव ा या चे माण िक ंवा कॅफे मॅकमधील खा पदाथा या क ॅिलबरच े 1ते4
केलचे मू यमापन अस ू शकत े. ही मािहती सामा यतः साधना ंचा वापर क न िमळवली
जाते, जसे क र ेिटंग केल असल ेली ावली िक ंवा हवामानिवषयक मािहती स ं हीत
कर यासाठी थमा मीटर. सं या मक साम ी िव ेषणाम य े वारंवार SPSS सार या
सांि यक य िव ेषण साधना ंचा वापर समािव असतो .
गुणा मक मािहती ग ुण िक ंवा गुणधमा चे व ण न करत े. हे िनरी ण , मुलाखती िक ंवा
ावली ार े एकि त क ेले जाते आिण वार ंवार कथा ंचे प धारण करत े. उदाहरणाथ , हे
ओपन -एंडेड स ह ची (मू सव ण) उ रे अस ू शकतात िक ंवा कॅफे मॅकमधील
खा पदाथा या क ॅिलबरवर ल य क ी सम ूहा या न दी अस ू शकतात . गुणा मक साम ी
अचूकतेने मोजण े आिण िव ेषण करण े आ हाना मक अस ू शकत े. मािहती वण ना मक
श दांचे प घ ेऊ शकत े जी कोड ेड ( संकेतन ) िकंवा अ यथा नम ुने िकंवा मह वासाठी
िव ेिषत क ेली जाऊ शकत े. संशोधक स ंशोधना या िवषया ंशी स ंबंिधत म ु य घटक
शोध यासाठी कोिड ंगचा वापर क न स ं या मक िव ेषण क शकतो आिण ग ुणा मक
साम ीच े वग करण क शकतो . गुणा मक मािहती ग ुण िकंवा गुणधमा चे वण न करत े. हे
िनरी ण , मुलाखती िक ंवा ावल ार े एकि त क ेले जाते आिण त े वण नात िदसत े.
गुणा मक स ंशोधनाम य े सं या मक स ंशोधनाप े ा काही मह वाच े फरक आह ेत. सवा त
प पण े, गुणा मक स ंशोधन स ं येपे ा श दा ंवर ल क ि त कर या स ाधा य द ेते, परंतु
आणखी तीन व ैिश ्ये िवशेषतः उ ल ेखनीय आह ेत.
१) संशोधन आिण िस ा ंत या ं यातील स ंबंधांचे एक ेरक य , याम य े नंतरचे
पूव पास ून तयार क ेले जाते; munotes.in
Page 30
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
30 २) एक या यावादी ानशा ीय ि थती , िजथे सं या मक अ यासाम य े नैसिग क
वै ािनक ितमान वापर या या िव , याचे उ रदात े याचा अथ कसा लावतात
या या परी णा ार े ान ा कर यावर भर िदला जातो .
३) एक स ंरचनावादी ानमीमा ंसक भ ूिमका, जी मानत े क सामािजक ग ुण वत ं
वा तव अस याऐवजी लोका ंमधील पर परस ंवादात ून उ वतात . हे सूिचत करत े क
सामािजक घटना ह े लोका ंमधील पर परस ंवादाच े प रणाम आह ेत.
लोकस ं ये या िव त ृत नम ु याचे घटक दान कर याऐवजी , गुणा मक स ंशोधन एखा ा
िविश स ं थेची िक ंवा काय माची स ंपूण मािहती िमळव याचा य न करत े. हे
सहभाग या गटाम य े संघटना , म आिण यापक वाहा ंचे चे प ितिनिध व द े याचा
य न करत े. े अ ययन िक ंवा एथनोम ेथोडॉलॉजी ( मानव अ यास प ती ) ही
याची इतर नाव े आहेत. हे सामािजक ्या ि थत मानवी गटा ंची मािहती तयार करत े.
गुणा मक स ंशोधनाम य े, कोणत ेही ह त ेप वापरल े जात नाहीत , चल बदलल े जात
नाहीत आिण सहभाग ना चाला ं या ि या मक या या वापर यास भाग पाडल े जात
नाही. याऐवजी , ते सहभाग ना अथ तयार कर यास अन ुमती द ेते. हे अिधक अन ुकूल
आहे कारण त े वातावरणात बदल ू शकत े. संशोधन जसजस े िवकिसत होत जाईल ,
तसतस े संक पना, साम ी स ंकलन साधन े आिण साम ी स ंकलन त ं बदलल े जाऊ
शकतात .
४.२ गुणा मक आिण स ं या मक स ंशोधनातील फरक
• गुणा मक स ंशोधना या प ती :
गुणा मक स ंशोधन िविवध कार े केले जाऊ शकत े, येकाचे वतःच े ताि वक आधार
आहेत. काही क पा ंसाठी, िविवध धो रणे च ांगले काय करतात . उदाहरणाथ : एकाक
लोकांसाठी, य ी अ ययन आिण वण ना मक अ यास सव म काय करतात . याम य े
य या जीवनातील य ेक पैलूचे सखोल परी ण क ेले जात े. घटना शा ाच े चे
येय घटना प करण े आ ह े. या कारच े लेखन जाणीव पूव क आिण व ैयि क र या
अनुभवले या िविवध घटना ंचे परी ण आिण वण न कर याचा य न करत े. ाउंडेड
िथअरी ( भू िस ा ंत ) वाप न ितमान आिण ि या िवकिसत आिण वण न के या
जातात . या प तीचा वापर क न , शा नवीन शोध लाव यासाठी स ंकिलत
केले या, तपासल े या आिण त ुलना क ेले या प ुरा यांव न एक िस ा ंत तयार क
शकतात . सां कृितक गटा ंचे वण न वांिशकशा ात क ेले आहे. या रणनीतीम य े वत नाचा
अ यास कर यासाठी स ंशोधका ंना सम ुदाय िक ंवा गटाम य े पूण पणे आ मसात करण े
समािव आह े.
munotes.in
Page 31
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
31 सं या मक स ंशोधना या प ती :
ऑग ट कॉ ट या ं या सकारा मकतावादी िस ा ंतासाठी , िनरी णा ार े ा क ेलेले
त या मक ान धारण करणार े आिण िव ासाह आहे, जे शेवटी "वै ािनक प त " हणून
ओळखल े गेले.
अ वेषकान े हे करण े आव यक आह े:
१) योगात काय घड ू शकत े हे प कर यासाठी िस ा ंत िकंवा गृहीतक तयार करा
आिण या ं या ाच े उ र द े यासाठी आव यक चल ओळखा .
२) घटना मोज यासाठी साधन े तयार करा . (जसे क सव ण इ .)
३) चल बदल यासाठी चाच या तयार करा
४) ायोिगक (मापन कर यायो य ) साम ी एक करा
५) साम ी िव ेषण
६) मोज यायो य प ती
१) काय िव. सं या: गुणा मक स ंशोधका ंना समाजाच े िव ेषण य कर यासाठी श द
वापरणार े समजल े जात े, तर स ं या मक स ंशोधका ंना वार ंवार सामािजक जीवनात
मापन त ं लाग ू कर यावर ल क ि त क ेले जाते.
२) सहभाग च े ीकोन िव . संशोधनाच े ीकोन : अ वेषक स ं या मक स ंशोधनाच े
भारी आह ेत. तपास हा िवषय घ ेऊन य ेणा या िचिक सा स ंकलना ार े तयार क ेला
जातो. अ य श दात , गुणा मक स ंशोधनाम य े, िदशािनद श िवषया ं या ीकोनात ून
िनधा रत क ेला जातो - ते काय मह व द ेतात आिण अथ पूण मानता त.
संशोधक आिण स ंशोधन सहभागी या ं यातील स ंबंध: सं या मक स ंशोधनात ,
संशोधका ंचा या ं या िवषया ंशी फारसा स ंवाद नसतो आिण काही प रि थत म य े,
अिजबात नाही , िवशेषतः जर अ यास पो टल सव ण िक ंवा सश ु क म ुलाखतकारा ंवर
आधा रत अस ेल. कारण या ंचा असा िव ास आ हे क त े या य चा अ यास करतात
यां याशी त े खूप य त झाल े तर या ं या तट थत ेवर प रणाम होऊ शकतो .
सं या मक स ंशोधक अध ूनमधून तपासातील सहभाग शी स ंबंध नसण े इ मानतात .
जरी ग ुणा मक स ंशोधका या बाबतीत अस े होत नसल े तरी त े एखा ा िठकाणी
राह याची वृ ी करतात , अ यास क े यावर लोका ंची भाषा िशकतात आिण
यां यापैक एक बन याचा य न करतात आिण न ंतर समाजाब ल िलिहतात . दुस या
श दांत, अ यास क ेले या य या ीकोनात ून जगाला ख या अथा ने समज ून
घे यासाठी , गुणा मक स ंशोधकाचा या ं याशी जवळचा स ंबंध ठेव याच े उि आह े. munotes.in
Page 32
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
32 गुणा मक स ंशोधनाम य े, साम ी गोळा कर या या ि य ेतून संक पना आिण
सै ांितक तक िवकिसत होतात . सं या मक असताना स ंशोधक वार ंवार त े वापरत
असल े या स ंशोधन उपकरणा ंवर पूव - थािपत स ंक पना लाग ू करतात .
४) टॅिटक िव ि या : चलांमधील स ंबंधांवर भर िद यान े, सं या मक स ंशोधन
हे सामािजक वा तवाच े ि थर िच ण हण ून वार ंवार िचि त क ेले जात े. सं या मक
प तीत स ंशोधना या स ंपूण काळात बदल आिण घटना ंमधील द ुवे विचतच ग ैर-यांि क
प तीन े िदसतात . ब याच करणा ंम ये, कालांतराने गो ी कशा िवकिसत होतात आिण
लोक सामािजक यव था ंम ये म य े कसे पर परस ंवाद साधतात याकड े ल द ेऊन
गुणा मक स ंशोधनाच े िच ण क ेले जाते.
५) उ च स ंरिचत िव . असंरिचत स ंशोधन : अ यासाच े क िबंदू असल े या अच ूक
संक पना आिण सम या ंचे परी ण कर यासाठी स ं या मक स ंशोधन वार ंवार उ च
संरिचत क ेले जात े. क या चे अथ आिण साम ी स ंकलनात ून उदयास आल े या
संक पना ंना समज ून घे याची श यता वाढव यासाठी ग ुणा मक स ंशोधन प ती न ेहमीच
असंरिचत असतात .
६) सामा यीकरण िव . संदभ य समज : सं या मक अ यास करणा या अ व ेषकांना
यांचे िन कष संबंिधत लोका ंपय त ह ता ंत रत कर यायो य असाव ेत अस े वाटत े.
गुणा मक स ंशोधक या ं या अ यासा या स ंदभा त वत न, मू ये, ा आिण िवषया ं या
जीवनातील इतर प ैलू समज ून घे याचा य न करतात .
-मापना ार े दान क ेले या अच ूकतेमुळे, सं या मक साम ी मजबूत आिण अ प
अस या या अथा ने वारंवार "कठीण " हणून िचि त क ेला जातो . हे समृ , सखोल
साम ी शी िवरोधाभास करत े. याउलट , गुणा मक स ंशोधक अस े ठामपण े सांगतात क
यांनी िमळवल ेला सम ृ साम ी हा या ं या संदभा नुकूल ि कोनात ून आिण वार ंवार
एखा ा प रि थतीत दीघ काळ ग ुंतलेला असतो .
७) थूल िव . सू म: सं या मक स ंशोधका ंना ब या चदा यापक सामािजक वाह
आिण चला ंमधील स ंबंध ओळख यात सि य हण ून िचि त क ेले जाते, तर गुणा मक
संशोधका ंना सामािजक वा तिवकत े या स ू म तपशीला ंवर ल क ि त क ेले जाते, जसे
क पर पर संवाद.
-असे सूिचत क ेले गेले आहे क ग ुणा मक स ंशोधक क ृती या अथा शी संबंिधत आह े, तर
सं या मक स ंशोधक लोका ं या क ृत शी स ंबंिधत आह े.
८) कृि म िव . नैसिग क वातावरण : सं या मक स ंशोधक लोकांचा क ृि म
यव था ंम ये म य े अ यास करतात , तर ग ुणा मक स ंशोधक वा तिवक -जगातील
यव था ंम ये लोका ंचा अ यास करतात .
munotes.in
Page 33
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
33 ९) आतील िव बाह ेरील: अ यासासाठी दो ही व ैध तं े असूनही, सं या मक िक ंवा
गुणा मक चौकशीचा वापर करणार े संशोधक अन ुभवज य स ंशोधनाकड े वेग या प तीन े
पाहतात . ए हरेट आिण ल ुईस (1981) यांनी "आतून चौकशी " आिण "बाहे न चौकशी "
( अंतग त व बिहग त ) या दो ही गो ना आधार द ेणा या गृिहतका ंचे वण न करतात ज े
वारंवार ग ुणा मक तपासणी ार े केले जातात . अनुभवा मक सहभाग , लोकांशी वैयि क
संवाद आिण थानाम य े शारी रक सहभागा या ीन े संशोधका या िवसज नाची पातळी
या प त म य े बदलत े. संशोधक ऐितहािसक ्या िविश प रि थतीत ून "आत" िकंवा
गुणा मक त ं वाप न सव समाव ेशक िच दान कर याचा य न करतो , जे हा
िविश ता अथा साठी मह वपूण असतात . ेरक ि कोनाचा वापर क न , संशोधक
साम ी ला बोल ू देतो. पारंपा रक "बाहेरील" िकंवा सं या मक स ंशोधक , दुसरीकड े,
इंि यगोचर व ेगळे कर याचा , िव ेषण स ुलभ कर यासाठी आिण आधीच िवकिसत
गृिहतका ंची चाचणी घ े याचा य न करतात .
तुमची गती तपासा
१. तुम या वतः या श दात ग ुणा मक स ंशोधन िलहा
२. सं या मक स ंशोधन सखोल म ुलाखत िट पणीम य े वापरत े का?
सं या मक गुणा मक
सं या श द
संशोधकाचा ि कोन सहभाग चा ि कोन
संशोधक द ूरचा संशोधक जवळचा
िस ांत चाचणी / तपासणी िस ांत उदयास येतो
ि थर ि या
संरिचत असंरचीत
सामा यीकरण संदभ य समज
सांि यक , िव ासाह साम ी समृ , सखोल साम ी
थूल सू म
वत नाचा अ यास अथा चा अ यास
कृि म यव था नैसिग क यव था
मोठा नम ुना लहान नम ुना
उ ोगांसाठी स ं या मक आिण ग ुणा मक या ंची उपय ु ता:
बाजारप ेठीय अ ययन सार या े ात स ं या मक स ंशोधनाचा वापर माक िटंग
रणनीती ार े ँडची ि थती , सेवा िकंवा संभा य ऑफर तपास यासाठी क ेला जातो . हे munotes.in
Page 34
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
34 खरेदी कर या या िनवडीची गितशीलता ओळख यासाठी वाप रले जाते. हे बाजार िवभाग
जसे क िविश लोकस ं याशा , वय ेणी आिण इतर अन ेक तपास यासाठी वापरल े
जाते. याचा वापर इ ंटरनेटवरील अस ं य पर परस ंवादी स ेवा िकंवा व त ूं या उपयोिगता
िमळिव यासाठी द ेखील क ेला जातो . सं या मक सव णाची रचना कर यासाठी ,
ाहकाची भाषा िनि त करण े ही सवा त मह वाची पायरी आह े. नवीन उ पादन क पना
तयार करण े आिण िवकिसत करण े. ँड आिण उ पादना ंची कमक ुवतता आिण साम य
िनमा ण करण े. साव जिनक व ृ ी, भावना आिण सामािजक घडामोड शी स ंबंिधत
सम या ंचा अ यास करण े आिण िविश ँड, उ पादन िक ंवा ेणीकड े यवसाय कसा
पाहतो याच े संपूण आकलन असण े.
गुणा मक स ंशोधन अस े काही प कर यास स म अस ू शकत े क एकट ्या सं या अस े
कर यास अ म आह ेत, जर उ र े संशोधका ं या ग ृिहतका ंशी ज ुळत नाहीत . गुणा मक
संशोधनाम ुळे, संशोधका ंना कोण या िव भागांवर ल क ि त करायच े आिण या ंचा तपास
कसा करायचा ह े ठरव यात अिधक वाव आह े. हे संशोधका या अ ंत ा नी िक ंवा
आतड ्यांसंबंधी िवचारा ं या अन ुषंगाने व रत साम ी स ंकलन स म करत े, िजथे
मौ यवान मािहती दान क ेली जाऊ शकत े. गुणा मक स ंशोधन ल य गटा या बदल या
वृ ीची न द करत े, जसे क काया लयीन कम चा या ंची वृ ी िक ंवा ाहका ंसाठी स ेवा िकंवा
उ पादन . गुणा मक स ंशोधन एक प त दान करत े जी अिधक अन ुकूल आह े. जर
िन कष उपय ु नसतील तर स ंशोधक यव था ंम ये िकंवा ह े रएब स बदल यासाठी
यां या वेर म य े बदल क शकतात .
• ांचे व प :
क पना करा क त ु हाला एखा ा िविश ज ंक फूड या वापरा या प त चा अ यास
करावा लाग ेल. खाली िदल े या िनसगा तील प रमाणवाचका ंवर आधा रत आह ेत.
१) तुम या व त ू आिण स ेवांसाठी बाजार अि त वात आह े का?
२) तुमचे उ पादन िक ंवा सेवा बाजारात िकती लोकि य आह े?
३) िकती य त ुमचे चांगले िकंवा सेवा घे याचा िवचार करत आह ेत?
४) कोण या कारच े लोक त ुमचे आदश ाहक बनवतात ?
५) ते कोण या कार या व त ू खरेदी करतात ?
६) तुम या ल य बाजारा या गरजा ंम ये कोणत े बदल आह ेत?
७) लोक त ुमची व ेबसाइट िकती काळ ाउझ करत आह ेत आिण त े कोण या प ृ ाव न
िनघून जातात ? munotes.in
Page 35
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
35 या ा ंची िजतक उ र े होय िक ंवा नाही म य े िदली जाऊ शकतात िक ंवा एकाच
केलम य े रेट केली जाऊ शकतात . या सवा ब ल एक सामा य श द असा आह े क
कसे, काय ह े आह ेत. एक का रे एक माण ब ल बोलत आह े.
आता याच िवषयासाठी ग ुणा मक स ंशोधनाच े पहा :
१) तुम या मत े, हे उ पादन या या ित प या ना माग े टाकत े असे का वाटत े? ते नाही
यावर त ुमचा िव ास का आह े?
२) तुमची आवड वाढव यासाठी त ु ही या नवीन स ेवेम ये कोणत े बदल कराल ?
३) तु हाला या नवीन यवसाय लोगोब ल कस े वाटत े?
४) तु ही या व ेबसाइट या ल ेआउटच े वण न कस े कराल ? ते िकती वापरकता -अनुकूल
आिण वापर यास सोप े आहे?
५) तु हाला ही छापील जािहरात कशी वाटत े?
येथे ांचे व प वण ना मक , अनुभव, मत िवचारण े असे आहे. एक कार े, तु ही फरक
पाह शकता क उ र े व तुिन आिण अ ंतरापे ा अिधक व ैयि क व पाची आह ेत.
उदाहरण - सव ण (सं या मक प त ) िव म ुलाखत (गुणा मक प त )
क पना करा क त ु हाला घरग ुती अ याचाराचा अ यास करावा लाग ेल. तु हाला या ंचा
अ यास करायचा आह े अशा लो कांची िनवड करण े ही पिहली पायरी अस ेल. कौटुंिबक
अ याचाराचा सामना करणा या लोका ंकडे ावली घ ेऊन जाण े शहाणपणाच े ठरेल अस े
तु हाला वाटत े का? ता काळ िति या अशी आह े क ितसादक या ने लगेचच दरवाजा
बंद केला. या उदाहरणा माण े, बया च भाविनक सम या ंचा समाव ेश आह े, आघात द ेखील
अि त वात आह े.
जनगणन ेदर यान त ु ही पािहल ं असेल क एक जनगणना म ुलाखतकता तुम या दारात
येतो, तु हाला काही िवचारतो आिण त ु ही या ंची उ र े देणे अपेि त आह े. संपूण
मुलाखत दोन त े तीन िमिनट े चालत े. विचतच कोणीतरी या अिधका यांना घरात
बोलावत े. तुम या घरात ज , वॉिशंग मशीन आह े का, असे त े िवचारतात .
तु हाला अस े वाटत े का क या य वर अ याचार झाला आह े या याशीही याच
कार े बोलता य ेईल. उ र नाही आह े. या या अन ैितक आिण सहान ुभूतीपूण वत नाचा
अभाव हण ून. संशोधकाला य ला मोकळ े हो यासाठी प ुरेसा वेळ ावा लागतो , या
य शी स ंबंध िनमा ण होतो . िव ासाची भावना क ेवळ याम य ेच िवकिसत क ेली जावी
याम य े सहभागी िव ास ठ ेवेल आिण न ंतर तपशील उघड कर ेल. सहभागी य म य े
पुरेसा आ मिव ास िनमा ण झाला पा िहजे, कारण य ेक वेळी ती ितची कथा सा ंगत
असताना , ितला ितच े अनुभव आठवाव े लागतील ज े िनसगा त वेदनादायक आह ेत. munotes.in
Page 36
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
36 यामुळे सं या मक स ंशोधन प त ही वतःची भावी प त असली तरी स ंवेदनशील
मुद् ांम ये सखोल म ुलाखतीसारखा ग ुणा मक ि कोन मदत करतो .
तथािप , याच स ं या मक प तीचा उपयोग मोठ ्या माणावर सव ण कर यासाठी
केला जाऊ शकतो जस े क न दी तपासण े, कोण या भागात मोठ ्या माणात ग ैर यवहार
होत आह ेत हे पाह यासाठी मोठ ्या माणात म ॅिपंग करण े, ते झोपडप ्या आह ेत का ,
कोणत ेही िविश वयोगट , संबंधांचे कार आह ेत. गुणा मक साम ी या आधार े पुढील
सं या मक स ंशोधन लाग ू केले जाऊ शकत े. एक कार े, येथे मु ा असा आह े क दो ही
प ती व ेग या आह ेत परंतु येकाची ास ंिगकता आह े.
४.३ िम प ती
आज या काळात अन ेक संशोधन े िम प त चा वापर करत आह ेत याब ल आपण
सिव तरपण े पाह . िम प ती प तशीरपण े सं या मक आिण ग ुणा मक स ंशोधन
प ती एक करतात . पो टपॉिझिटि ह ट काळात स ं या मक स ंशोधक ाम ु यान े
सं या मक साम ी च े िव ेषण कर यासाठी स ंघिटत माग गोळा कर यात आिण
वापर यात ग ुंतलेले असतात . ओपन -एंडेड (संपूण ) प त चा वापर क न वण ना मक
साम ी स ंकलन आिण िव ेषणावर ल क ि त क न , गुणा मक स ंशोधक अिधक
रचनावादी ीकोन वीकारतात . िम -प ती तपासणार े वा तववादी असतात ,
कथना मक आिण स ं या मक दो ही साम ी गोळा करतात , दो ही स ंरिचत आिण
उदयो म ुख िडझाइ स वापरतात , यां या साम ी च े सांि यक य तस ेच साम ी िव ेषण
दो ही वाप न िव ेषण करतात आिण न ंतर या ं या ग ुणा मक आिण स ं या मक दो ही
िन कषा मधून काढल ेले िन कष एक करतात . यां या स ंशोधन ा ंची उ रे हण ून
मेटा-अनुमान (तश कोरी , 2010).
Spotify चा केस टडी :
Spotify हा एक पॉडका ट ऍि लक ेशन आह े जो आजकाल ख ूप लोकि य आह े. हे
अॅि लकेशन अ ँ ॉइड मोबाइलम य े काम करत े जे गुगल ल े टोअर अ ॅप ारे डाउनलोड
केले जाते. Spotify चा वापर व ेगवेग या कलाकारा ंची गाणी ऐक यासाठी क ेला जातो
िकंवा तु ही त ुमची वतःची गाणी , चचा , चचा , तुमचा वतःचा आवाज न द क शकता
आिण वाप शकता . आज या काळात जरी सामा य य साठी Spotify हे सोशल
मीिडया ऍि लक ेशनसारख े िदसत े परंतु एक स ंशोधन िव ाथ हण ून तुम यासाठी तो
साम ी कसा स ंकिलत करतो त े पाह शकतो - संपूण जगभरात . हा साम ी स ंशोधक
सं कृती, चचा , िवषय, भाषा इ यादी समज ून घे यासाठी वापरतात . या साम ी ला िबग
साम ी हणतात . Spotify साम ी कसा स ंकिलत करत े ते खाली िदल ेले आ हे. हे
सं या मक आिण ग ुणा मक दो ही वापरत े.
खाते उघड यासाठी एखा ा य न े केलेली पिहली पायरी हणज े याचा िक ंवा ितचा
ईमेल आयडी वापरण े- आता ईम ेल आयडी जो सहसा Gmail असतो . या Gmail
खा याम य े तुमचे नाव, ज म िठकाण , ज मतारीख , थान यासारख े तपशील असतात . munotes.in
Page 37
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
37 पुढे, Spotify दो ही स ं या मक प ती वापरत े जसे स या Spotify म ये 100,000
तासांपे ा जा त ऑिडओ आिण 1 अ ज प े ा जा त िल य ंत रत श द आिण 100,000
भाग आह ेत. एिपसोडम य े िविवध ला ंबी, िवषय, शैली आिण ग ुण आह ेत. अंदाजे आकार
2 टीबी आह े जो स ंशोधनासाठी उपल ध आह े. यामुळे Spotify कडे असणारा साम ी
ची खरी मा ा ख ूप मोठी आह े. ाहका ंना आण याची प त हणज े मशीन लिन ग,
जािहराती आिण न ंतर सा ंि यक य मॉड े सचा वापर क न , हणज े सं या मक प ती .
तरीही त े वेळोवेळी म ुलाखत घ ेऊ शकतात , दो ही अन ु योगा ंचा वापरकता अ नुभव
समजून घे यासाठी िवचा शकतात .
हे या म ुद् ाकड े आकिष त करत े क आज क ंप या अन ेकदा स ं या मक आिण ग ुणा मक
अशा दो ही प ती वापरत आह ेत.
तुमची गती तपासा
१) गुणा मक स ंशोधना या काही प त ची यादी करा
२) सं या मक स ंशोधना या काही प त ची यादी करा
४.४ सारांश
या करणात आपण ग ुणा मक आिण स ं या मक स ंशोधनातील फरक िशकलो .
दो हीची िविश व ैिश ्ये आहेत जस े क स ं या मक मोठ ्या माणात अ यासासाठी
उपयु आह े, तर गुणा मक स ू म सखोल अ यासासाठी उपय ु आह े. सं या मक ह े
अिधक व त असत े तर ग ुणा मक स ंशोधन करण े हे िनसग तः महाग असत े. गुणा मक
संशोधन नावाची ि या समज ा कर यासाठी अ -सं या मक साम ी गोळा
कर यासाठी क ेली जात े. हे असंरिचत िक ंवा अध -संरिचत आिण ग ैर-सांि यक य आह े. हे
संशोधन िडझाइन वाप न गोळा क ेले या साम ी वर आधा रत आह े जे का याच े
प ीकरण दान करत े. एखा ा िवषयाच े मोजमाप कर याऐवजी याच े वण न कर याचा
उ ेश असल ेली मािहती ग ुणा मक साम ी वाप न गोळा क ेली जात े. आलेख िक ंवा
त याम य े दाखवला जाणारा अच ूक साम ी वापर याऐवजी , संशोधनाचा हा कार
मते, ीकोन आिण व ैिश ्यांचे मू यमापन करतो .
चल मोज यासाठी वापरता य ेणारा स ं या मक साम ी गोळा कर यासाठी , सं या मक
संशोधन त ं िवकिसत क ेले जातात . सं या मक साम ी सा ंि यक य ्या आयोिजत
केला जातो आिण याच े िन कष िनि त आिण िनणा यक असतात . हे एक ि कोन
वापरत े जे पुरावे गोळा करण े आिण काळजीप ूव क िव ेषण करण े यावर अवल ंबून असत े.
सं या मक स ंशोधन हा एक ीकोन आह े जो त ु हाला ज े हा त ुम या तपासणीत ून
यापक िन कष आिण प रणामा ंचा अ ंदाज लावायचा असतो त े हा मदत प ुरवतो.
सं या मक स ंशोधनासाठी सव ण ह े एक उ क ृ साधन आह े कारण त े लविचक ,
परवडणार े आिण ख ूप मोठ ्या नम ु या या आकारा ंमधून साम ी स ंकलन स म करतात .
गुणा मक स ंशोधन िविवध कार े केले जाऊ शकत े, येकाचे वतःच े ताि वक आधार
आहेत. काही क पा ंसाठी, िविवध धोरण े च ांगले काय करतात . उदाहरणाथ : एकाक munotes.in
Page 38
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
38 लोकांसाठी, केस टडी ( य ी अ ययन ) आिण वण ना मक अ यास सव म काय
करतात . याम य े य या जीवनातील य ेक पैलूचे सखोल परी ण क ेले जात े.
घटनाच े येय घटना प करण े आ ह े. या कारच े लेखन जाणीवप ूव क आिण
वैयि क र या अन ुभवले या िव िवध घटना ंचे परी ण आिण वण न कर याचा य न
करते. पायाभ ूत िस ा ंत वाप न ितमान आिण ि या िवकिसत आिण वण न के या
जातात . या प तीचा वापर क न , शा नवीन शोध लाव यासाठी गोळा क ेले या,
तपासल े या आिण त ुलना क ेले या प ुरा यांव न एक िस ा ंत तयार क शकतात .
सां कृितक गटा ंचे वण न वांिशकशा ात क ेले आहे. या रणनीतीम य े वत नाचा अ यास
कर यासाठी स ंशोधका ंना सम ुदाय िक ंवा गटाम य े पूण पणे आ मसात करण े समािव
आहे. सं या मक प ती वापर या जात असताना सव ण, संरिचत ावली इ .
४.५
१) गुणा मक आिण स ं या मक प त या काही फरका ंवर एक टीप िलहा
२) िम प त वर चचा करा
३) उ ोगा ंसाठी स ं या मक आिण ग ुणा मक प ती यां या उपय ु तेची चचा करा
४.६ संदभ
https://epgp.inflibnet.ac.in/Home/ViewSubject?catid=sP9KhysDemvbq
PHPOAmaYw==
https://planningtank.com/market -research/importance -qualitative -
research
Ospina, S. (2004). ARTICLE Qualitative Research. Encyclopedia of
leadership, 1 - 13.
LoBiondo -Wood, G., & Haber, J. (2010). Nursing research: Methods
and critical appraisal for evidence -based practice (7th ed.). St. Louis,
MO: Mosby Elsevier
Mertense, D. M. (2010). Research and evaluation in education and
psychology (3rd ed.). Los Angeles: SAGE
https://stevenson.libguides.com/c.php?g=236343#:~:text=In%20gener
al%2C%20quantitative%20research%20seeks,use%20of%20interview
s%20and%20observation .
munotes.in
Page 39
गुणा मक आिण सं या मक संशोधनातील फरक
39 https://www.thehartford.com/business -insurance/strategy/market -
research/quantitative -qualitative
https://podcastsdataset.byspotify.com/
A. Tashakkori, I. Newman, Mixed Methods, Editor(s): Penelope
Peterson, Eva Baker, Barry McGaw,
International Encyclop edia of Education (Third Edition), Elsevier, 2010,
Pages 514 -520,
https://www.verywellmind.com/what -is-the-difference -between -
quantitativ e-and-qualitative -research -4588136
https://libguides.macalester.edu/c.php?g=527786&p=3608639
munotes.in
Page 40
40 ५
गुणा मक स ंशोधनातील म ु य ट प े
MAIN STEPS IN QUALITATIVE RESEARCH
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ गुणा मक स ंशोधन हणज े काय?
५.३ गुणा मक स ंशोधनातील ट प े
५.४ मह व
५.५ सारांश
५.६
५.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
५.० उि े
गुणा मक स ंशोधन करण े हणज े काय ह े समज ून घेणे
िव ा या ना या या म ु य पाय या ंशी प रिचत करण े
५.१ तावना
गुणा मक स ंशोधन ही न ैसिग क चौकशीची ि या आह े जी या ं या न ैसिग क
यव थ ेम येसामािजक घटना ंचे सखोल आकलनकरत े. हे सामािजक घटन े या "काय"
ऐवजी "का" वर ल क ि त करत े आिण या ं या द ैनंिदन जीवनात अथ िनमा ण करणार े
घटक हणून मानवा ं या थ ेट अन ुभवांवर अवल ंबून असत े. तािक क आिण सा ंि यक य
ि य े या ऐवजी , गुणा मक स ंशोधक मानवी घटना ं या अ यासासाठी अन ेक चौकशी
णाली वापरतात यात च र , य ी अ ययन , ऐितहािसक िव ेषण, चचा िव िव ेषण,
मानव अ यास , पायाभ ूत िस ा ंत आिण घटनाशा या ंचा समाव ेश आह े.
ऐितहािसक ्या पािह यास , याला आज ग ुणा मक , िकंवा कधीकधी वा ंिशक,
िनव चाना मकस ंशोधन हणतात - िकंवा इतर अन ेक सं ा - कमी-अिधक माणात
नेहमीच अि त वात आह ेत. या व ेळी समाजशा ाच े सं थापक िवचारव ंत - िसमेल,
वेबर, डक हेम आिण या ं या आधी , मा स - िलिहत होत े, आिण म ेथोडे ेट munotes.in
Page 41
गुणा मक स ंशोधनातील म ु य
ट पे
41 ("प त ब ल िववाद ") या य ुगात याम य े जम न ऐितहािसक शाळ ेने वै ािनक प त वर
जोर िद ला होता . आपण िकमान ग ुणा मक बाज ू ब ल बोल ू शकतो .
५.२ गुणा मक स ंशोधन हणज े काय?
गुणा मक स ंशोधनाच े उि मानवा या जीवनाच े आिण सामािजक जगाच े अथ आिण
अनुभवाच े प रमाण समज ून घे याशी स ंबंिधत ा ंचे िनराकरण करण े आहे. चांग या
गुणा मक स ंशोधनाच े क हणज े संशोधन सहभाग च े यि िन अथ , कृती आिण
सामािजक स ंदभ , यांना समज या माण े, िस क ेले जातात .
गुणा मक स ंशोधन हणज े या या , िकंवा व ट हेन [अंतब ध ]. हे "बह -प ती " आहे,
याम य े िविवध कारच े अ नुभवज य सािह य आिण ीको नांचा स ं ह आिण वापर
यांचा समाव ेश आह े. हे केवळ वत ना या व त ुिन व पावरच ल क ि त करत नाही
तर या या यि िन अथा वर देखील ल क ि त करत े: य या या ं या मनोव ृ ी,
ेरणा, वत न, घटना आिण प रि थती - लोक काय हणतात आिण सा मािजक आिण
ऐिहक स ंदभा म ये िविश िठकाणी आिण स ं थांम ये काय हणतात आिण करतात . या
कारणा तव , वेबरचे अनुसरण क न , याचे या या मक िव ान हण ून वण न केले
जाऊ शकत े.
संशोधना या अन ेक या या आह ेत, परंतु या सवा म ये काय सा य आह े ते हणज े
एखा ा गो ीची चौकशी करण े िकंवा प तशीरपण े तपासणी ( संशोधन ) करणे. दैनंिदन
जीवनात आपण आप या िनण यांची मािहती द े यासाठी आिण िविश क ृतीचा िनण य
घे यासाठी “संशोधन करत आहोत ” याब ल बोलतो . गुणा मक स ंशोधका ंना लोक
यां या अन ुभवांचा अथ कसा लावतात , ते यांचे जग कस े तयार करतात आिण या ं या
अनुभवांचे ेय काय अथ देतात ह े समज ून घे यात वार य आह े. संशोधका या न ह े
तर सहभाग या ीकोनात ून वार याची घटना समज ून घेणे ही म ु य िच ंता आह े.
याला कधीकधी इिमक िक ंवा अ ंतग त ीकोन हण ून संबोधल े जाते, िव इिटक िक ंवा
बाहेरील य च े ीकोनात ून अ ययन क ेले जाते.
गुणा मक स ंशोधन सामािजक घटना ंचे प ीकरण िवकिसत कर याशी स ंबंिधत आह े.
आपण या सामािजक जगाम य े राहतो आिण गो ी तशा का आह ेत हे समज ून घे यास
मदत करण े हा याचा उ ेश आह े. हे आप या जगा या सामािजक प ैलूंशी संबंिधत आह े
आिण खालील ा ंची उ र े दे याचा य न करत े:
• लोक त े जसे वागतात तस े का वागतात
• मते आिण व ृ ी कशा तयार होतात
• लोकांवर या ं या आज ूबाजूला घडणा या घटना ंचा कसा प रणाम करतात
• सं कृती आिण था या ं या प तीन े कशा आिण का िवकिसत झा या आह ेत
तुमची गती तपासा
१. गुणा मक स ंशोधनावर एक टीप िलहा . munotes.in
Page 42
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
42 ५.३ गुणा मक स ंशोधनाच े ट पे
संरचनावाद , घटनाशा आिण ितका मक पर परस ंवादा या त व ानात ून रेखांकन
क न , गुणा मक स ंशोधका ंना लोक या ं या अन ुभवांचा अथ कसा ला वतात , ते यांचे
जग कस े बनवतात , यां या अन ुभवांचे ेय काय अथ देतात यात रस असतो . गुणा मक
संशोधनाची एक ंदर उि े हणज े लोक या ं या जीवनात ून कस े अथ ा करतात ह े
समजून घेणे, अथ िनमा ण कर या या ि य ेचे (प रणाम िक ंवा उ पादनाऐवजी ) वण न
करणे आिण लोक या ं या अन ुभवाचा अथ कसा लावतात याच े वण न करण े.
हे ल ात ठ ेवणे मह वाच े आहे क ग ुणा मक स ंशोधन कर यासाठी कोणत ेही मानक िक ंवा
िविश पाय या नाहीत . अथा त, तेथे यापक माग दश क त व े आहेत या ंचे पालन करण े
आव यक आह े. संभा य ग धळाचा एक ोत हणज े गुणा मक स ंशोधन कर यासाठी
अनेक िभ न प दती आह ेत. याचे कारण अस े क सव गुणा मक स ंशोधन एकाच
कारच े नसतात आिण कारण िभ न ग ुणा मक स ंशोधक स ंशोधनपर ंपरे या िव त ृत
ेणीतून येतात. हे समज ून घेणे मह वाच े आहे कारण िभ न ि कोन िभ न "जागितक
ये" सूिचत करतात .
१. संशोधन : संशोधन मह वाच े आ ह ेत कारण त े संपूण संशोधन ि य ेचे
माग दश न करतात . गुणा मक स ंशोधन क पाची स ु वात सामा यतः स ंपूण
तपासणी या े ापास ून होत े. सव े ांम ये काहीतरी िक ती अि त वात आह े हे
मोज याऐवजी काय घडत आह े िकंवा काय अन ुभवले जात आह े हे ओळखण े समािव
असू शकत े िकंवा एक गो या कार े बदल यान े दुस याम ये बदल होतो यावर ल
क ि त करण े, हणूनच ग ुणा मक ि कोन यो य आह ेत. या ट यावर सािह याची समी ा
अ यंत मह वाची आह े.
संशोधन प ुढे जा यासाठी , अिधक अच ूक होण े मह वाच े आहे. गुणा मक स ंशोधन हा
प रमाणवाचक स ंशोधन ायोिगक ग ृहीतका या िवपरीत असतो कारण तो एकाच
कारचा अ ंदाज बा ंधत नाही , परंतु दो ही ि कोना ंम ये संशोधन आिण प त
घिन प णे जोडल ेली असत े: ाच े िनराकरण कर यासाठी प त िनवडण े आव यक
आहे, तर संशोधका ं या स ंसाधन े आिण कौश या ंशी सुसंगत आह े.
२. गुणा मक ीकोन : संशोधन ि या स ंशोधका ंची एक टीम जी प तशीर ीकोन
अवल ंब याचा िनण य घेते ते ितिब ंिबत कर ेल. अनेक प तशीर ीकोना ंचे व ण न
यां या िव ेषणा या कारान ुसार क ेले जाते, जसे क खालील ि कोना ं या स ूचीमध ून
पािहल े जाऊ शकत े. वेगवेग या प दत म य े कोण या कारची मािहती (िकंवा ान )
मह वाची आह े यािवषयी व ेगवेग या ग ृिहतका ंचा समाव ेश होतो . या ट या वर, ल ात
ठेव यासाठी सवा त उपय ु संदेश हणज े गुणा मक स ंशोधनाच े अनेक कार आह ेत.
• मानवव ंश िव ान
• पायाभ ूत िस ा ंत (िकंवा यातील काही घटक , जसे क ि थर त ुलना मक ि कोन ) munotes.in
Page 43
गुणा मक स ंशोधनातील म ु य
ट पे
43 • िनव चना मक घटनाशा ीय िव ेषण
• चचा िव िव ेषण
• संभाषण िव ेषण
• साम ी िव ेषण (हा श द प रमाणा मक त ं ाचा स ंदभ घेऊ शकतो )
• वण ना मक िव ेषण
• आिण इतर
३. गुणा मक साम ी स ंकलन प ती : मु य प ती आह ेत:
1) मुलाखती 2) ल य क ी गट 3) िनरी ण 4) द तऐवजीकरण साम ी जस े क प े,
डायरी , छायािच े सं ह 5) कथा स ं ह 6) ावलीमधील ख ुले .
४. गुणा मक नम ुने आिण िनवड : गुणा मक स ंशोधनाम य े, साम ी गोळा करताना
आिण याचा अथ लावताना आिण अहवाल करताना अन ेक ट या ंवर नम ुना िनवड होऊ
शकते. गुणा मक स ंशोधनासाठी साम ी स ंकिलत करताना न मुने घेणे हे प रमाणा मक
संशोधनातील नम ुने घे यासारख े नसत े कारण स ंशोधका ंना सा ंि यक य तरावर
सामा यीकरण कर यात वार य नसत े – याऐवजी म ु य ह ेतू आहे िकंवा धोरणा मक
नमुना घेणे. यामुळे अनेकजण असा य ुि वाद करतील क स ंभा यता -आधा रत नम ुना
(उदा. या ि छ क नम ुना) अयो य आह े. नमुना िनवड धोरण अगोदरच ठरवल े जाऊ
शकते आिण /िकंवा संशोधन ि य ेदर यान िवकिसत क ेले जाऊ शकत े (नमुना संरचनेची
िमक या या ). नमुने घे या या सम या वीकार या जात असल े या ि कोनावर
अवल ंबून असतात .
५. गुणा मक िव ेषण: संशोधन क पातील साम ी या िव ेषणाम य े संकिलत
केले या साम ी या व त ुमानाचा सारा ंश देणे आिण सवा त मह वा या व ैिश ्यांशी
संवाद साधणार े प रणाम सादर करण े समािव आह े. गुणा मक स ंशोधनाम य े आ हाला
मोठे िच शोध यात वार य आह े परंतु ते शोध यासा ठी िभ न त ं े वापरतात . एखा ा
घटनेचे वण न कर यासाठी , याचा अथ काय आह े हे प कर यासाठी आिण समज ून
घे यासाठी साम ी वापर यात आ हाला बह ता ंश भागा ंम ये वार य आह े. वेगवेग या
प त ना व ेगवेग या कारच े िव ेषण आव यक असत े.
बह तेक कार या िव ेषणाम य े वग करण , सारांश आिण सारणी या उ ेशाने मौिखक
िकंवा वत णूक साम ीच े वग करण समािव असत े. साम ीच े दोन तरा ंवर िव ेषण केले
जाऊ शकत े. िव ेषणाची म ूलभूत पातळी ही साम ी च े वण ना मक खात े आहे: हे असे
सांिगतल े गेले, द तऐवजीकरण केले गेले िकंवा पािहल े गेले आिण यात काहीही वाचल ेले
नाही आिण याब ल काहीही ग ृिहत धरल े नाही . काही ंथ याला िव ेषणाची कट
पातळी हण ून संबोधतात . िव ेषणाची उ च पातळी या या मक आह े: ितसादाचा
अथ काय होता , काय अन ुमान काढल े गेले िकंवा िनिहत हो ते या याशी त े संबंिधत आह े.
याला कधीकधी िव ेषणाची स ु पातळी हणतात . munotes.in
Page 44
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
44 ६.न द ठ ेवणे आिण स ंघिटत होण े: कोणताही ग ुणा मक ीकोन ग ुंतलेला असला तरी ,
साम ी िक ंवा र ल ेि झ ह नोट ्स िकंवा मेमो िक ंवा द तऐवजा ंचे रेकॉड ठेवताना त े
यवि थत करण े खूप मह वा चे आह े. सव (गुणा मक िक ंवा प रमाणवाचक )
संशोधना माण े एक चा ंगलेतपासणी स ू राखण े मह वाच े आहे जे िस ा ंत वा इतरा ं ारे
तपासल े जाऊ शकत े. कोण याही जतन क ेले या न दी साम ी स ंर ण िनयमा ंनुसार
ठेव या ग े या आह ेत याची खा ी करण े देखील मह वाच े आ ह े. याम य े अ नेकदा
िडिजटल िक ंवा अ ॅनालॉग र ेकॉिड ग िकंवा द तऐवज आिण मजक ूर लेबिलंगम य े
काळजीप ूव क अनािमकरण ि या ंचा समाव ेश होतो .
तुमची गती तपासा
१. गुणा मक साम ी स ंकलन प ती काय आह ेत?
५.४ मह व
गुणा मक स ंशोधन आप या सामािजक जगाम य े गो ी कशा बन या याब ल आपली
समज वाढव याचा आिण /िकंवा सखोल कर याचा य न करत े. जर स ंशोधन ाम य े
लोक एखा ा गो ीचा कसा अन ुभव घ ेतात िक ंवा या ंची मत े काय आह ेत, एखा ा नवीन
े ाचा शोध घ ेणे, जेथे सम या अ ाप समज या नाहीत िक ंवा यो य र या ओळख या
जात नाहीत , नवीन स ेवा लाग ू कर यायो य आह े क नाही याच े मू यांकन करण े,
'वा तिवक -जीवन ' संदभ पाहण े, िकंवा संवेदनशील िवषय ज ेथे तु हाला ास होऊ नय े
हणून लविचकता आव यक आह े, तर बह धा ग ुणा मक प ती आव यक आह े.
मानवी सामािजक वत न आिण स ं कृत या अ या सात ग ुणा मक स ंशोधनाला सम ृ
परंपरा आह े. याचा सामा य ह ेतू अशा स ंक पना िवकिसत करण े हा आह े यायोग े
आ हाला श य अस ेल ितथ े, ायोिगक यव था ऐवजी न ैसिग क सामािजक घटना
समजून घे यासाठी , य च े अनुभव, धारणा आिण /िकंवा वत न आिण या ं याशी स ंल न
अथ समज ून घे यासाठी मदत होत े. नैदािनक , आरो य स ेवा आिण श ै िणक
संशोधनासह इतर िवषया ंम ये गुणा मक प त चा भावी वापर , जलद िव तारत आिण
मजबूत पुरावा आधार आह े. बह सं य सामािजक स ंशोधनाम य े गुणा मक ीकोना ंची
मता एक ेरी आिण स ं या मक प त या संयोजनातअसत े.
तुमची गती तपासा
१. गुणा मक स ंशोधनाच े मह व प करा .
५.५ सारांश
अशा कार े, गुणा मक प ती घटना ंचे वण न आिण या या क न काय चालल े आहे हे
कट कर यासाठी आराखडा क ेले आह ेत; एखादी घटना िक ंवा प रि थती कशी
उ वत े, िकती व ेळा घडत े हे मोज याचा त े य न करत नाहीत . गुणा मक प ती वाप न
केले जाणार े संशोधन सामा यत : मानवी वत नातील अ ंतिन िहत ग ुंतागुंत जप या या munotes.in
Page 45
गुणा मक स ंशोधनातील म ु य
ट पे
45 उ ेशाने केले जात े आिण घटन े या घटन ेची गणना आिण मोजमाप कर यासाठी या
िवषयाचा कमी करणारा ीकोन ग ृहीत धर याऐवजी क ेला जातो.
गुणा मक स ंशोधक ह ेतूपूण नमु याचा वापर करतात , या ार े संशोधन सहभाग ना
एखा ा िविश स ै ांितक आधाराची चाचणी घ े यासाठी जाण ूनबुजून िनवडल े जाते. येथे
नमुने घे याचा उ ेश सामा य लोकस ं ये या या ि छक उपसम ूहाची ओळख करण े हा
नाही यात ून सांि यक य ्या मह वप ूण प रणाम बाह ेर काढल े जाऊ शकतात , परंतु
िवचारात घ ेतले या ासाठी स ंबंिधत व ैिश ्ये असल े या य ना प तशीरपण े
ओळखण े. सामािजक िव ानाम य े अनेक दशका ंपासून गुणा मक स ंशोधन थािपत क ेले
गेले आह े आिण साम ी स ंकलन , िव ेषण आिण अथ लाव यासाठी प तशीर
साधना ंचा एक मौ यवान स ंच समािव आह े.
५.६
१) गुणा मक स ंशोधनात कोणत े ट पे आहेत?
२) गुणा मक आिण प रमाणा मक स ंशोधन िडझाइनम य े फरक करा .
३) गुणा मक स ंशोधन िव ेषण हणज े काय?
५.७ संदभ
Aspers, P., & Corte, U. (2019). What is qualitative in qualitative
research. Qualitative sociology, 42, 139 -160.
Fossey, E., Harvey, C., McDermott, F., & Davidson, L. (2002).
Understanding and evaluating qualitative research. Australian & New
Zealand journal of psychiatry, 36(6), 717 -732.
Hancock, B., Ockleford, E., &Windridge, K. (2001). An introduction to
qualitative research. London: Trent focus group.
Marshall, C., & Rossman, G. B. (2014). Designing qualitative research.
Sage publications.
Merriam, S. B. (2002). Introduction to qualitative research. Qualitative
research in practice: Examples for discussion and analysis, 1(1), 1 -17.
Merriam, S. B., &Tisdell, E. J. (2015). Qualitative research: A guide to
design and implementation. John Wiley & Sons.
Vishnevsky,T., &Beanlands,H. (2004). Qualita tive research. Nephrology
Nursing Journal, 31(2), 234.
munotes.in
Page 46
46 ६
गुणा मक स ंशोधनातील िव सनीयता आिण व ैधता
RELIABILITY AND VALIDITY IN QUALITATIVE RESEARCH
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ प रचय
६.२ गुणा मक स ंशोधनातील िव ासाह ता आिण व ैधता
६.३ िव ासाह तेसाठी धोरण े
६.४ सारांश
६.५
६.६ संदभ आिण अिधक वाच न
६.० उि े
संशोधनाम य े िव ासाह ता आिण व ैधता काय असत े हे समज ून घेणे
गुणा मक स ंशोधनासाठी िव ा या ना या प ैलूंची ओळख क न द ेणे
६.१ तावना
"िव सनीयता आिण व ैधता ही म ूलत: िव ानवादी ानशा ची साधन े आह ेत".
सं या मकस ंशोधनाम य े िव ा साह ता आिण व ैधता या ंचा वापर सामा य आह े आिण
आता ग ुणा मक स ंशोधना या ितमानाम य े याचा प ुनिव चार क ेला जातो . िव ासाह ता
आिण व ैधता सकारा मक ीकोनात जल ेली अस यान े नैसिग क ि कोनात या ंचा
वापर कर यासाठी या ंची पु हा या या क ेली पािहज े.
सं या मक स ंशोधनातील िव ासाह ता आिण व ैधते या या या दोन प ्या कट
करतात : थम, िव ासाह ते या स ंदभा त, सं या प ुनरावृ ी कर यायो य आह े क नाही .
दुसरे हणज े, वैधते या स ंदभा त, मोजमापाची साधन े अचूक आह ेत क नाही आिण त े जे
मोजायच े आ ह ेत ते मोजत आह ेत क नाही . तथािप , िव ासाह ता आिण व ैधता या
संक पना ंना गुणा मक स ंशोधका ं ारे वेग या प तीन े पािहल े जात े जे प रमाणवाचक
अट म य े प रभािषत क ेले या या स ंक पना ंना अपया मानतात . दुस याश दात ,
सं या मक अट म य े प रभािषत क े या माण े या अटी ग ुणा मक स ंशोधन ितमानाला munotes.in
Page 47
गुणा मक स ंशोधनातील
िव सनीयता आिण व ैधता
47 लागू होणार नाहीत . प रणामा ंमधील ितक ृतीचा या ं याशी स ंबंिधत नाही , परंतु
अचूकता, िव ासाह ता आिण ह ता ंतरण मता ग ुणा मक स ंशोधना या िन कषा चे
मू यांकन कर यासाठी ी दान करत े. या स ंदभा त, दोन स ंशोधन ि कोन िक ंवा
ीकोन म ूलत: िभ न ितमान आह ेत.
६.२ गुणा मक स ंशोधनातील िव ासाह ता आिण व ैधता
गुणा मक स ंशोधन एक न ैसिग क ीकोन वापरत े जे संदभ -िविश स ेिटं जमधील घटना
समजून घे याचा य न करत े, जसे क वा तिवक -जागितक यव था [जेथे] संशोधक
वार या या घटन ेत फेरफार कर याचा य न करत नाही . सं या मक स ंशोधका ं या
िवपरीत ज े काय कारणिन य , अंदाज आिण िन कषा चे सामा यीकरण शोधतात ,
गुणा मक स ंशोधक याऐवजी व त ुि थती , समज आिण त सम प रि थत म य े बा द ुवे
शोधतात . तथािप , गुणा मक आ िण सं या मक अशा दो ही स ंशोधका ंना या ंचे अ यास
िव ासाह अस याच े चाचणी करण े आिण त े दाखवण े आव यक आह े.
गुबा आिण िल ंकन (1981 ) यांनी सा ंिगतल े क सव संशोधनात "स य म ू य", "लागूपणा",
"सुसंगतता" आिण "तट थता " असण े आव यक आह े, परंतु तक संगत (िकंवा
प रमा णवाचक ) ितमानातील ानाच े व प आह े. नैसिग क (गुणा मक ) ितमानातील
ानाप े ा व ेगळे. प रणामी , येक ितमानाला "कठोरपणा " (बह धा तक संगत
ितमानाम य े वापरला जाणारा श द ) िकंवा "िव सनीयता " संबोिधत कर यासाठी
ितमान -िविश िनकष आव यक आह ेत, गुणा मक "कठोरपणा " साठी या ंची समा ंतर
सं ा. यांनी नम ूद केले क , तक संगत ितमानाम य े, कठोरत े या ल यापय त
पोहोच याच े िनकष हणज े अंतग त वैधता, बा व ैधता, िव ासाह ता आिण व त ुिन ता .
दुसरीकड े, यांनी तािवत क ेले क "िव ासाह ता" सुिनि त कर यासाठी ग ुणा मक
ितमानातील िनकष िव ासाह ता, यो यता , लेखापरी णता आिण प ु ी मता आह ेत.
सं या मक स ंशोधनातील िव ासाह ता ही साधनिनिम तीवर अवल ंबून असत े, तर
गुणा मक स ंशोधनात , "संशोधक ह े साधन असत े." अशा कार े, प रमाणवाचक स ंशोधक
जे हा स ंशोधनाची व ैधता आिण िव ासाह तेब ल बोलतात त े हा त े सहसा िव ासाह
असल े या स ंशोधनाचा स ंदभ घेतात. गुणा मक स ंशोधन ह े संशोधका या मत ेवर आिण
य ना ंवर अवल ंबून असत े. जरी िव ासाह ता आिण व ैधता स ं या मक अ यासाम य े
वतं पणे हाताळली जात असली तरी , या स ं ा ग ुणा मक स ंशोधनाम य े वेग या
प तीन े पािह या जात नाहीत . याऐवजी , िव ासाह ता, ह तांतरणीयता आिण
िव ासाह ता या दो ह चा समाव ेश असल ेली सं ा वापरल े.
जरी 'िव सनीयता ' हा श द स ं या मक स ंशोधना या चाचणीसाठी िक ंवा
मू यमापना साठी वापरला जाणारी स ंक पना असला तरी , ही क पना बह त ेकदा सव
कार या स ंशोधना ंम ये वापरली जात े. जर आपण चाचणीची क पना मािहती ा
कर याचा एक माग हण ून पािहली तर कोण याही ग ुणा मक अ यासाची सवा त
मह वाची चाचणी ही याची ग ुणव ा आह े. एक चा ंगला गुणा मक अ यास आप याला munotes.in
Page 48
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
48 "अ यथा ग ूढ िकंवा ग धळात टाकणारी प रि थती समज ून घे यास" मदत क शकतो .
हे चांग या दजा या स ंशोधना या स ंक पन ेशी स ंबंिधत आह े जे हा िव ासाह ता ही
" प ीकरणा या उ ेशाने" प रमाणा मक अ यासात ग ुणव ेचे मू यांकन कर या ची
संक पना असत े तर ग ुणा मक अ यासातील ग ुणव ा स ंक पन ेचा उ ेश "समज िनमा ण
करणे" हा असतो .
िव ासाह तेचे व ण न 'मापन य ं ाची स ुसंगतता िक ंवा ि थरता ' िकंवा 'सुसंगतता िक ंवा
िव ासाह तेची प ती या ार े साधन मोज यासाठी आर ेिखत क ेलेले गुणधम मोजत े' असे
केले जाऊ शकत े. गुणा मक स ंशोधनासाठी िव ासाह तेपे ा 'िव सनीयता ' हा अिधक
यो य श द आह े असा आ ह धर यासाठी ग ुणा मक वत ु ळात लोकि य चळवळ वाढत
अस याच े िदसत े. तथािप , िव ासाह ते या म ुळाशी असल ेली िच ंता ही िव ासाह तेसाठी
सारखीच आह े: साम ी संकलन ह े अवाजवी िभ नत ेपासून मु पणे सुसंगतपण े केले जाते
याची खा ी करण े जे नकळतपण े साम ी या व पावर प रणाम करत े.
वैधते या स ंक पन ेचे व ण न गुणा मक अ यासाम य े िव त ृत ेणी ार े केले जात े. ही
संक पना एकल , िनि त िक ंवा साव ि क स ंक पना नाही , तर "िविश स ंशोधन प ती
आिण क पा ं या ि या आिण ह ेतूंम ये अप रहाय पणे आधारल ेली एक आकि मक
रचना आह े". जरी काही ग ुणा मक स ंशोधका ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क व ैधता हा
श द ग ुणा मक स ंशोधनासाठी लाग ू होत नाही , परंतु याच व ेळी, यांना या ं या
संशोधनासाठी काही कारच े पा ता तपास याची िक ंवा मोजमापाची आव यकता ल ात
आली आह े.
तुमची गती तपासा
१. संशोधनातील ‘िव सनीयता ’ हणज े काय?
६.३ िव ासाह तेसाठी धोरण े
अ यासा या िन कषा या िव ासाह तेचे मू यांकन कर यासाठी स ंशोधक आिण
यावसाियका ंनी घेतले या प त चा वापर आिण यो यता आिण अ ंितम िन कषा या
अखंडते या स ंबंधात स ंशोधना या 'सु ढता' ब ल िनण य घेणे आव यक आह े. गुणा मक
संशोधनावर वार ंवार टीका क ेली जात े क व ै ािनक कठोरपणाचा अभाव आिण
अवल ंबले या प त च े कमी औिच य , िव ेषणा मक ि य ेत पारदश कतेचा अभाव
आिण िन कष केवळ स ंशोधका या प ूवा हा या अधीन असल े या व ैयि क मता ंचा सं ह
आहे.
सं या मक स ंशोधका ं या िवपरीत , जे संशोधन िन कषा ची वैधता आिण िव ासाह ता
थािपत कर यासा ठी सा ंि यक य प ती लाग ू करतात , गुणा मक स ंशोधक िन कषा ची
'िव ासाह ता' सुिनि त कर यासाठी प तशीर धोरण े आरेिखत आिण अ ंतभू त कर याच े
उि ठ ेवतात . अशा काही िच ंता िकंवा सम या असतील या ंचा अ ंदाज िक ंवा सामना munotes.in
Page 49
गुणा मक स ंशोधनातील
िव सनीयता आिण व ैधता
49 करणे आव यक आह े आिण या ार े यावर मात कर यासाठी काही धोरण े िवकिसत
करणे आव यक आह े, याम य े हे समािव आह े:
१) वैयि क प ूवा हांसाठी ल ेखांकन यान े िन कषा वर प रणाम क ेला अस ेल;
२) साम ी स ंकलन आिण िव ेषणाची प ुरेशी खोली आिण ास ंिगकता स ुिनि त
कर यासाठी नम ु यांमधील प ूवा ह आ िण प त च े सतत िचिक सक ितिब ंब मा य
करणे;
३) सावधिगरीन े न द ठ ेवणे, प िनण य दिश त करण े आिण साम ीच े प ीकरण
सुसंगत आिण पारदश क अस याची खा ी करण े;
४) िभ न ीकोन त ुत केले जातील याची खा ी कर यासाठी त ुलना करण
थािपत करण े/खा या ंमधील समानता आिण फरक शोधण े;
५) िन कषा ना समथ न दे यासाठी सहभाग या खा या ंचे स मृ आिण श दशः वण न
समािव करण े;
६) साम ी िव ेषण आिण यान ंतर या या य ेदर यान िवचार ि य े या ीन े प ता
दिश त करण े;
७) संशोधन प ूवा ह कमी कर यासा ठी इतर स ंशोधका ंसोबत ग ुंतणे
८) ितसादक या चे माणीकरण : मुलाखती या ितिलपीवर िट पणी कर यासाठी
सहभाग ना आम ंि त करण े आिण तयार क ेले या अ ंितम म ु य घटक आिण
संक पना तपास या जात असल े या घटना ंचे पुरेसे ितिब ंिबत करतात क नाही ह े
पाहणे.
९) साम ी ि कोण, या ार े िविवध प ती आिण ीकोन शोधा ंचा अिधक यापक स ंच
तयार कर यात मदत करतात .
सारांश, हे अ याव यक आह े क सव गुणा मक स ंशोधका ंनी संशोधन आराखडा आिण
अंमलबजावणी दर यान अ यासाची िव ासाह ता वाढिव यासाठी धोरण े समािव करण े
आव यक आह े, जरी गुणा मक स ंशोधनाच े मू यमापन कर यासाठी वापर या जाणा या
कोणतीही सव मा य श दावली आिण िनकष नाहीत .
तुमची गती तपासा
१. गुणा मक स ंशोधनाम य े िव ासाह ता स ुिनि त कर यासाठी कोणती रणनीती
वापरता य ेईल?
६.४ सारांश
सव संशोधन अ यास समालोचन आिण म ू यमापनासाठी ख ुले असल े पािहज ेत असा
सव साधारण करार आह े. अ यासा या म ू याचे मू यांकन कर यात अयश वी - या या
प तीची अच ूकता, या या िन कषा ची अच ूकता आिण क ेले या ग ृिहतका ंची िक ंवा munotes.in
Page 50
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
50 िन कषा ची अख ंडता - याचे गंभीर प रणाम होऊ शकतात . अ यासाच े मू यमापन, ते हा,
िन कषा या वापरासाठी आव यक प ूव -आव यकता आह े. पारंपा रकपण े, असे मू यांकन
िव ासाह ता आिण व ैधते या म ू यांकनावर क ि त आह े.
जरी प रमाणा मक स ंशोधनाची व ैधता आिण िव ासाह ता थािपत कर यासाठी
वापर या जाणा या चाच या आिण उपाय ग ुणा मक स ंशोधनावर लाग ू केले जाऊ शकत
नाहीत , तरीही ग ुणा मक स ंशोधनाच े मू यमापन कर यासाठी व ैधता, िव ासाह ता आिण
सामा यीकरण यासार या स ं ा यो य आह ेत क नाही याब ल सतत वादिववाद आह ेत.
यापक स ंदभा त या अटी लाग ू आहेत, वैधतेचा संदभ घेऊन क ेले या प त ची अख ंडता
आिण अन ु योग आिण अच ूकता याम य े िन कष अच ूकपणे साम ी ितिब ंिबत
करतात , तर िव ासाह ता िनयोिजत िव ेषणा मक ि य ेमधील स ुसंगततेचे वण न करत े.
६.५
गुणा मक स ंशोधनात ‘वैधता’ हणज े काय?
गुणा मक स ंशोधनाम य े िव ासाह ता आिण व ैधता अस यािव कोणत े युि वाद
आहेत?
६.६ संदभ
Franklin, C., &Ballan, M. (2001). Reliability and validity in qualitative
research. The handbook of social work research methods, 4(273 -
292).
Golafshani, N. (2003). Understanding reliability and validity in
qualitative research. The qualitative report, 8(4), 597 -607.
Kirk, J., Miller, M. L., & Miller, M. L. (1986). Reliability and validity in
qualitative research. Sage.
Long, T., & Johnson, M. (2000). Rigour, reliability and validity in
qualitative researc h. Clinical effectiveness in nursing, 4(1), 30 -37.
Noble H, Smith J. Issues of validity and reliability in qualitative
researchEvidence -Based Nursing 2015;18:34 -35.
munotes.in
Page 51
51 ७
लोकअ यास प ती
मानवव ंश िव ान
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ प रचय
७.२ लोकअ यास प तीचा भूतकाळ आिण वत मान
७.३ फायद े आिण तोटे
७.४ मह व
७.५ सारांश
७.६
७.७ संदभ आिण पुढील वाचन
७.० उि े (OBJECTIVES )
लोकअ यास प ती चे मह व समजून घेणे
िव ाथा ना याची काय णाली आिण पैलूंशी प रिचत कर या साठी
७.१ तावना (INTRODUCTION )
लोकअ यास प ती केवळ इतरांशीच न हे तर ते या समाजात राहतात या
समाजा या सं कृतीशी देखील य चा पर परस ंवाद समजून घे याचा य न करते.
गुणा मक संशोधना या िविवध कारा ंपैक , लोकअ यास प ती हे संशोधका ंना सवा त
प रिचत अस याची श यता आहे. याचा इितहास एकोिणसा या शतका या उ राधा त
" े " म ये सहभागी िनरी णात गुंतले या मानवव ंशशा ा ंकडे शोधला जाऊ शकतो .
मानवव ंशशा नृवंशिव ान , एक संशोधन ि या "करतात ", तसेच यांचे िन कष
नृवंशिव ान उ पादन हणून िलिहतात .
अशा कार े, नृवंशिव ान ही एक ि या आिण उ पादन दो ही आहे. जरी
वांिशकशा ाचा उगम मानवव ंशशा ा या फाय ड म ये झाला असला तरी, आजकाल
अनेक िफ ड आिण शाखा ंमधील संशोधक लोकअ यास प ती अ यासात गुंतू
शकतात . पुढे, आता जीवन इितहास , िचिक सक वांिशकशा , ऑटोएथनो ाफ आिण munotes.in
Page 52
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
52 ीवादी वांिशक वंशिव ान यासह वांिशकत ेचे अनेक कार आहेत. मानवव ंशशा ा या
सव कारा ंना एकि त करणारा घटक हणज े मानवी समाज आिण सं कृतीवर ल
क ि त करणे.
मानव अ यासास मानवव ंशशा ाची पा भूमी आहे. या श दाचा अथ "लोकांचे पो ट"
(व तू िच ) आहे आिण ही सं कृती आिण लोकां या वण ना मक अ यासाची प त
आहे. सां कृितक मोजमाप याचा अथ असा आहे क तपासाधीन लोकांम ये काहीतरी
सा य आहे. सामािजक मापना या या उदाहरणा ंम ये हे समािव आहे:
भौगोिलक - िविश देश िकंवा देश
धािम क
सामािजक / कौटुंिबक
देवाण घेवाण केलेला अनुभव
लोकअ यास प ती अ यासाम य े संशोधका ार े िव तृत े काय आव यक आहे.
मािहती संकलन तं ाम य े औपचा रक आिण अनौपचा रक मुलाखत घेणे, अनेकदा
अनेक संगी य ची मुलाखत घेणे आिण सहभागी िकंवा गैर-सहभागी िनरी ण यांचा
समाव ेश होतो. मानव अ यास अ यंत वेळखाऊ आहे कारण याम य े संशोधकान े या
े ात बराच वेळ घालवला आहे.
संशोधक सहभाग या ीकोनात ून मािहतीचा अथ लाव याचा य न करतो , याच
वेळी हे मा य करतो क एखा ा या वतः या ीकोना यित र "खरे" खाते देणे िकती
दूर श य आहे हे जाणून घेणे कठीण आहे. एखा ा समूहाची सं कृती समजून
घे यासाठी , एखा ान े अ यास केले या गटासह वेळ घालवला पािहज े. मािहती संकलन
प त या संदभा त, सहभागी िनरी क हणून अ यास े ावर राहणे ही मािहती
संकलनाची ाथिमक प त आहे. मुलाखती , औपचा रक आिण अनौपचा रक , आिण
द तऐवज , रेकॉड आिण कलाक ृत चे िव ेषण देखील येक िदवसा या घडामो डी,
वैयि क भावना , क पना , छाप िकंवा या घटना ंब ल या अंत ीसह े
अ यासका या द ैनंिदन न दीसह मािहती स ंगािहत क ेली जात े.
लोक अ ययना या क थानी " वण न" आहे - गीट् झ (1973) ने लोकि य केलेली
सं ा. गीट् झ िलिहतात , “सं कृती ही एक श नाही, याला सामािजक घटना , वत न,
सं था िकंवा ि या कारणीभ ूत ठ शकतात ; हा एक संदभ आहे, याम य े ते सुगमपण े
असू शकतात - हणज े, घनतेने - वण न केले जाऊ शकतात " . तथािप , एथनो ाफ च े
लेखन वण नापे ा अिधक आहे. जरी वांिशकशा ा ंना अथ सांगायचा असेल, तर
सहभागी यां या जीवनाचा अथ लावतात , ते यां या बाजूने काही या या क न तसे
करतात . munotes.in
Page 53
लोकअ यास प ती मानवव ंश िव ान
53 ७.२ लोकअ यास प ती चा भूतकाळ आिण वत मान (PAST AND
PRESENT OF ETHNOGRAPHY )
जीवना या इतर मागा चे वण न ाचीन काळातील मुळे असल ेली ि या आहे. हेरोडोटस ,
ीक वासी , आिण ईसापूव ५ या शतकातील इितहासकार , यांनी सुमारे ५०
वेगवेग या लोकांब ल िलिहल े यांना यांनी भेटले िकंवा ऐकले, यांचे कायद े,
सामािजक चालीरीती , धम आिण देखावा यावर भा य केले. अ वेषणा या युगापास ून
सु वात क न आिण 20 या शतका या सु वातीपय त, युरोिपयन यापारी , िमशनरी
आिण नंतर वसाहती शासका ं ारे गैर-युरोिपयन लोकांचे तपशीलवार न दी सादर केले
गेले.
आधुिनक मानवव ंशशा सामा यत : नृवंशिव ाना या थापन ेला यावसाियक े
हणून ओळखतात आिण मेलानेिशया या ोि अंड आयल ंड्स (सी. 1915) मधील
पोिलश -ज म ि टीश मानवव ंशशा ॉिन लॉ मािलनो क आिण अमे रकन
मानवव ंशशा मागा रेट मीड, यांचे पिहल े फ डवक सामोआ येथे होते. (1925).
एथनो ािफक फ डवक हा सां कृितक मानवव ंशशा ा या यवसायात वेश कर याचा
एक कारचा सं कार बनला आहे.
समकालीन लोकअ यास प ती सामा यत : वैयि क ऐवजी समुदायाला िचकट ून
राहते, ऐितहािसक घटना ंऐवजी वत मान प रि थती या वण नावर ल क ि त करते आिण
ल क ि त करते. पारंपा रकपण े, समूहा या सद या ंमधील समानत ेवर जोर दे यात
आला आहे, जरी अलीकडील नृवंशिव ानान े सां कृितक णाल मधील िभ नत े या
मह वाम य े वार य दश िव यास सु वात केली आहे. मानवअ यास यापुढे लहान
आिदम समाजा ंपुरते मया िदत नाही तर शहरी व तीसार या सामािजक घटका ंवर देखील
ल क ि त क शकते. मािलनो क या काळापास ून लोकअ यास प तीची साधन े
आमूला बदलली आहेत. तपशीलवार नोट्स अजूनही फ डवक चा मु य आधार
असताना , नृवंशशा ा ंनी यां या लेखी खा या ंम ये वाढ कर यासाठी मोशन िप चस
आिण टेप रेकॉड रसार या तांि क िवकासाचा पुरेपूर फायदा घेतला आहे.
तुमची गती तपासा
१. लोकअ यास प ती या इितहासावर एक टीप िलहा.
७.३ फायद े आिण तोटे (ADVANTAGES AND DISADVANTAGES )
इतर संशोधन प त माण ेच, लोकअ यास प ती वतःच े फायद े आिण तोटे आहेत.
यापैक काह चा समाव ेश आहे :
फायद े: (Advantages )
• सहभागा मक िनरी णाच े मु य उि हे आहे क अ यासा या अंतग त समाजात
िवसिज त करणे आिण नंतर सव काही रेकॉड करणे. हा अनुभव मानवव ंशशा ा ंना munotes.in
Page 54
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
54 अिधक आरामदायी रीतीन े अ यासाधीन लोकांना उघडू शकतो याम ुळे तो
जीवना या मागा चा एक धािम क ीकोन पाह या स स म होतो.
• हे अ यंत अचूक आहे आिण गोळा केलेला डेटा पूण पणे थम हात आहे.
• तसेच, सहभागा मक प तीन े संशोधन करत असताना , तु हाला अनपेि त प रणाम
आिण िनरी ण िमळू शकते जे संशोधकान े कधीही पािहल े न हत े.
• ही प त सं कृत ना वतःसाठी बोलू देते. ते यांना आवाज देते.
• लोकअ यास प ती धोरण िनमा यांना िविवध ि यां या सामािजक ीकोनाब ल
पया यी मागा ने िवचार कर यास मदत क शकते.
तोटे: (Disadvantages: )
• सहभागी आिण संशोधक असे दो ही काय िव ेषकांना यि िन बनवू शकते.
• दुसरी मह वाची कमतर ता हणज े एथनो ािफक अ यास आयोिजत कर यासाठी
लागणारा कालावधी .
• े काय साठी संशोधकाकड ून अिधक मेहनत, वचनब ता आिण ामािणकपणाची
आव यकता असत े आिण अशा सहभाग च े िनरी ण ही सामािजक संशोधनाची
सवा त वैयि क र या मागणी करणारी आिण िव ेषणा मक ्या कठीण प त आहे.
• संशोधकाच े आरो य धो यात येऊ शकते.
• ितकूल प रणामाचा आणखी एक मह वाचा पैलू हणज े गोपनीयत ेचा भंग.
• लोकअ यास प ती ि कोनाची आणखी एक टीका आयोिजत केले या
संशोधना या गुणव ेशी आिण काय प ती या प रणामकारकत ेशी संबंिधत आहे. ते
अ यंत संशया पद राहते.
तुमची गती तपासा
१. लोकअ यास प तीच े फायद े काय आहेत?
७.४ मह व (SIGNIFICANCE )
हे देखील िनदश नास आणल े जाऊ शकते क अभूतपूव गुणा मक अ यासा माण ेच,
काहीव ेळा अ यासा ंना " लोकअ यास प ती " असे शीष क केले जाते कारण गुणा मक
संशोधनाचा वंशिव ानाशी ऐितहािसक संबंध आहे. तथािप , एथनो ािफक अ यास
हो यासाठी , घटना समजून घे यासाठी सं कृती या ले सचा वापर करणे आव यक
आहे.
लोकअ यास प ती , िविश मानवी समाजाचा वण ना मक अ यास िकंवा असा अ यास
कर याची ि या . समकालीन नृवंशिव ान जवळजवळ संपूण पणे फ डवक वर
आधा रत आहे आिण या या अ यासाचा िवषय असल े या लोकां या सं कृतीत आिण
दैनंिदन जीवनात मानवव ंशशा ाच े संपूण िवसज न आव यक आहे. munotes.in
Page 55
लोकअ यास प ती मानवव ंश िव ान
55 लोकअ यास प ती , या या अंत य व पाम ुळे, अप रहाय पणे तुलना मक आहे. या
े ातील मानवव ंशशा अप रहाय पणे काही सां कृितक पूवा ह राखून ठेवतो हे
ल ात घेता, याची िनरी ण े आिण वण ने, काही माणात , तुलना मक असण े आव यक
आहे. अशा कार े, सं कृतीब ल सामा यीकरण तयार करणे आिण तुलनाच े रेखािच
अप रहाय पणे वांिशकत ेचे घटक बनतात .
तुमची गती तपासा
१. लोकअ यास प तीच े मह व प करा.
७.५ सारांश (SUMMARY )
मूलभूत गुणा मक अ यासा ं या पुढे, वांिशक अ यास हे सामा य आहेत आिण उदाहरण े
अनेक जन स आिण सराव े ात आढळ ू शकतात . हणून, लोकअ यास प ती हे
य , समाज आिण यांची सं कृती यांचे तंतोतंत संशोधन आहे. समाजा या सामािजक
आिण सां कृितक पैलूंचा अ यास करणे हे याचे उि आहे आिण संशोधक यासाठी
मािहती गोळा कर यावर ल क ि त करतो . हे लोक या सामािजक यव थ ेम ये
राहतात या संदभा त यां या वत नावर ल क ि त करते. े ीय अ यासाच े प रणाम
सामािजक संमेलना या जीवनात िश ण आिण प रणामा ंची मांडणी दश वतात.
७.६ (QUESTIONS )
• ‘लोकअ यास प ती ’ ही गुणा मक संशोधन प त हणून प करा.
• लोकअ यास प ती चे फायद े आिण तोटे काय आहेत?
• लोकअ यास प ती उपयु का आहे?
७.७ संदभ (REFERENCE S)
• Britannica, T.Editors of Encyclopaedia (2023, January 18).
ethnography. Encyclopedia Britannica.
• Hancock, B., Ockleford, E., & Windridge, K. (2001). An introduction
to qualitative research. London : Trent focus group.
• Khan, M. H. (2018). Ethnography: An analysis of its advantages and
disadvantages.
• Merriam, S. B. (2002). Introduction to qualitative research. Qualitative
research in practice: Examples for discussion and analysis, 1(1), 1 -17.
• Merriam , S. B., & Tisdell, E. J. (2015). Qualitative research: A guide to
design and implementation. John Wiley & Sons.
• Vishnevsky,T.,&Beanlands,H. (2004). Qualitative research. Nephrology
Nursing Journal, 31(2), 234.
munotes.in
Page 56
56 ८
य ी अ ययनप ती
(CASE STUDY METHOD)
घटक रचना :
८.० उि ये
८.१ तावना
८.२ य ी अ ययन प ती या या या
८.३ य ी अ ययन प तीची व ैिश ्ये
८.४ य ी अ ययनाच े कार
८.५ य ी अ ययनाच े मह व
८.६ य ी अ ययना या मया दा िकंवा दोष
८.७ य ी अ ययन प तीच े त य संकलनाच े तं व ोत
८.८ सारांश
८.९
८.१० संदभ
८.० उि ये
गुणा मक स ंशोधनाच े साधन हण ून य ी अ ययन प ती समज ून घेणे .
य ी अ ययन प तीच े कार समज ून घेणे
८.१ तावना
अ या साचा एकक य असो , गट िक ंवा सामािजक स ं था वा एखादा सम ुदाय असो .
या अ ययन एककाच े सांगोपांग वा प रप ूण असे अ ययन कर या या प तीस ' य ी
अ ययनप ती ' असे संबोध यात य ेते. य ी अ ययन प तीच े उि िविश य , गट,
सामािजक स ं था वा स मुदाय याप ैक अ ययनासाठी हण ून जो कोणता एकक घ े यात
आला अस ेल, या एककाचा न ैसिग क इितहास र ेखाटण े वा या एकका या िवकासाचा
तपशील वा व ृ ांत यवि थतपण े श दा ंिकत करण े हेच असत े. या उि ा ं या अन ुषंगाने
अ ययनकता अ ययनासाठी िनवडल े या सामािजक एकका ला या या सा ं कृितक munotes.in
Page 57
य ी अ ययनप ती
57 पया वरणात िविश आकार द ेणा या वा वळण लावणा या कारका ंचे सिव तर िववरण
देतो. प रपूण अ यास या त ं ाने केला जातो .
य ी अ ययन प ती ही ग ुणा मक प ती आह े. य ी अ ययनाचा सव थम उपयोग
हब ट पे सर या ि िटश समाजशा ाने केला. हब ट पे सर या ंनी व ेगवेग या
सं कृती या त ुलना मक अ ययनात य ी साम ीचा सव थम उपयोग क ेला. परंतु य ी
अ ययन प तीचा यवि थत व पात उपयोग ेड रक ल े ले यांनी केला. हणून
सामािजक शा ात य ी प ती आण याच े ेय ले ले यांना िदल े जाते. यांनी १९ या
शतकात ा समधील मज ूर कुटुंबाचे अ ययन या प ती ार े केले. यानंतर िविलयम
िहले यांनी य ी प तीचा उपयोग बाल ग ु हेगारी या अ ययनात क ेला. आिदवासी व
आधुिनक स ं कृती या वण नात, अ ययनात मानवशा ा ंनी य ी अ ययन प तीचा
उपयोग क ेला. थॉमस व झन ैक या ंनी 'दी िपलीश िपझ ंट' या अ ययनात य ी अ ययन
प तीचा उपयोग क ेला. थॉमस व झन ैक या ं या या अ ययनाम ुळे एक यवि थत े
संशोधन त ं हण ून य ी अ ययनप तीस िवश ेष चालना िमळाली .
य ी अ ययनाची या या यि गत एकका या सखोल आिण स ंपूण अ ययना या
पात िदली जाऊ शकत े. याम य े संशोधनकता आपल े संपूण कौश य आिण प तीचा
उपयोग करतो िक ंवा य ी अ ययनात कोण या य या स ंबंधात प ुरेशा मािहतीच े
यवि थत स ंकलन आह े, याम ुळे समाजा या एकका या पात कोण या कारच े काय
करीत आह े, ा गो ी आपण समज ून घेऊ शकतो .साधारणत : असे समजल े जाते क
य ी अ ययनप ती ारा एखा ा य या मनोव ृ ीचे व जीवन इितहासाच े गहन
अ ययन क ेले जाते, अशी धारणा अ ंिशक पान े बरोबर आह े परंतु संपूण त: बरोबर नाही.
या प ती ारा क ेवळ एका य च ेच गहन अ ययन क ेले जाते असे नाही तर कोण याही
सामािजक घटकाच े ज से- य , कुटुंब, समूह, सं था िक ंवा सम ुदायाला क मानल े
जाते.
८.२ य ी अ ययन प ती या या या
(Definitions of Case Study Method) य ी अ य यन प ती आज सामािजक
सव णाअ ंतग त अ य ंत उपय ु प ती मानली जात े. य ी अ ययन प ती या स ंदभा त
अनेक िवचारव ंतांनी या या क ेले या आह ेत.
१) ओडम व हॉवड (Hodum and Howard ):
य ी अ ययनप ती एक अस े तं आह े क यात य ेक यि गत कार ण मग त े एक
सं था असो िक ंवा सम ूह, समूहा या स ंबंिधत अ य कारणा ं या स ंबंधा या व पात
िव ेषण केले जाते.
२) पी. ही. यंग (P.V. Young) : य ी अ ययन एखा ा सामािजक एककाच े संपूण
िव ेषण कर याची प ती आह े. मग तो एकक य , कुटुंब, सं था, सां कृितक सम ूह
िकंवा सम ुदाय असो . ३) वॉटसन (Watson) munotes.in
Page 58
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
58 जे हा स ंशोधक एखा ा एककाला या या सामािजक , सां कृितक पा भूमी या
व पात प रप ूण पान े याच े अ ययन करतो , ते हा अशा अ ययनास य ी अ ययन
असे हणतात . असे एकक एखादा य , कुटुंब सामािजक सम ूह, सामािजक स ं था
िकंवा सामािजक सम ुदाय अस ू शकतो . िवशु सा ंि यक य प ती या िवप रत य ी
अ ययनात िविश कारच े अनुभव मब पान े त ुत केले जातात . हणज ेच
कालौघात िविवध अन ुभव सामािजक श तस ेच भावा ं या पा भूमीवर एखा ा
एककाच े गहन तक यु संशोधन य ी अ ययन आह े.
३) सीन पाओया ँग (Sin Pao Young) :
य ी अ ययन प तीला एखा ा य या स ू म, गहन तस ेच संपूण अ ययना या
पांम ये प रभािषत क ेले जाऊ शकत े. यात स ंशोधक आप या मता आिण प तीचा
योग करतो .
काही ल ेखकां या मत े य ी अ ययन ह े कमीत -कमी व ेळेत एखा ा िविश सम य े या
संदभा त गहन व पाचा अ यास क शकत े. य ी अ ययन िविभ न उ ेशातून,
वण ना मक , अ वेषणा मक स ंशोधनाक रता उपयोगात आण ून या ारा िस ा त
िवकिसत क ेला जातो . य ी अ ययन सामािजक शा ा अंतग तच न ह े तर व ै क य
संशोधनाबाबतही उपयोगात आणल े जाते. य ी अ ययन ग ुणा मक आिण प रणामा मक
अशा दो ही प तीन े केले जाऊ शकत े. साधारणत : य ी अ ययन ग ुणा मक
व पात ूनच क ेले जाते. संशोधक एखा ा य िक ंवा सामािजक एकका या स ंदभा त
ाथिमक व दु यम ोता आधार े गहन स ू म व िव त ृत व पाच े अ ययन क न
काय कारक स ंबंध थािपत कर याचा य न करतो . अ ययन िवषयाचा िचिक सक
अ यास क ेला जातो .
८.३ य ी अ ययन प तीची व ैिश ये (CHARACTERISTICS OF
CASE STUDY METHOD)
य ी अ ययनप ती या या य ेव न खालील व ैिश ये नमूद करता य ेऊ शकतील .
१) सू मतम अ ययन (Micro Study) :
अिधक सखोल प तीन े या प ती ारा अ ययनासाठी घ ेतले या एकका या य ेक
पैलूचे सू मतम व पाच े अ ययन क ेले जाते. संशोधक व ेळेची िच ंता न करता अ ययन
काया त म न राहतो . जोपय त तो या एककाच े सू मतम व पाच े अ ययन क न
त यांची ा ी क न घ ेत नाही तोपय त संशोधन अख ंडपणे चालू असत े.
२) िविश घटका ंचे अ ययन (Study of Specific Unit) :
य ी अ ययनप ती एक िविश सामािजक एककाच े संपूण अ ययन अस ून हे एकक मूत
िकंवा अम ूत व पाच े अ सू शकत े. िगड ज या ं या मत े, या प ती अ ंतग त अ ययन munotes.in
Page 59
य ी अ ययनप ती
59 केला जाणारा िवषय य िक ंवा या या जीवनातील एखादी घटना , संपूण रा िक ंवा
एखाद े इितहासातील िवश ेष कालख ंड अस ू शकत े.
३) वत मान व भ ूतकाळाच े अ ययन (Study of Prese nt and Past) :
य ी अ ययन प तीत वत मान व भ ूतकाळाचा सम वय होत असतो . संशोधक एखा ा
एकका या स ंदभा त भूतकाळातील त य जाण ून घे याबरोबरच या या वत मान
ि थतीशी सहस ंबंध जाण याचा य न करतो .
४) काय कारण स ंबंधाचे अ ययन (Cause Effect Relation Stu dy):
या प तीम य े एकका या िविभ न प रि थतीम य े असल ेले काय कारण स ंबंध ात क ेले
जातात . य ी अ ययनप ती ारा यि गत अ ययन क न ह े ात कर याचा य न
केला जातो क एखा ा िविश एकका या यवहारामागील ेरणा िक ंवा ो साहन द ेणारे
कारण कोणत े आह े. िविभ न प रि थतीम य े याची िति या कशा कारची आह े.
यातील पार ंप रक स ंबंधात कोणत े अंतर आह े. तसेच वत मान प रि थतीत भ ूतकालीन
प रि थतीचा कोण या कारचा भाव आह े. या बाब च े अ ययन या प तीत क ेले जाते.
५) सम या ंचे सखोल अ ययन (Intensive Study) :
य ी अ ययनात सम य े या स ंबंिधत एककाच े अिधक सखोल अ ययन क ेले जाते. हे
सखोल अ ययन बराच काळपय त कर यात य ेते. कारण एककाच े भूतकालीन आिण
या या उ प ीपास ून तर वत मान प रि थतीपय त अ ययन करण े अिनवाय असत े. या
एकका या स ंबंधात अित शय स ू म आिण िव त ृत मािहती स ंकिलत कर याचा य न
केला जातो .
६) यि गत अ ययन (Personal Study) :
य ी अ ययनात स ंशोधनकता य , कुटुंब, सं था, समूह िकंवा इतर कोण याही
एककाच े यि गत तरावर स ंपूण अ ययन कर यात य ेते.
७) एककाच े संपूण अ ययन (Holistic Study of Unit) :
य ी अ ययनात कोण याही एककाच े संपूण अ ययन क ेले जाते. याम य े एकका या
िविश प ैलू िकंवा पैलूंना घेऊन सव गो च े अ ययन करण े आव यक असत े. या
एकका या सामािजक , मानसशा ीय , आिथ क, धािम क या सव च ि कोना ंतून अ ययन
केले जाते. हणून गुड आिण ह ॅट यांनी नम ूद केले आहे क , हे असे तं आह े क याम य े
कोण याही सामािजक एककाच े एका सम ा या पात अ ययन क ेले जाते.
८) गुणा मक अ ययन (Qualitative Study) :
य ी अ ययनात एककाच े गुणा मक अ ययन क ेले जाते. या अ ययना त सं या मक
अ ययन क ेले जात नाही . य ी अ ययनप तीत एककाच े गुणा मक अ ययन व munotes.in
Page 60
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
60 गुणा मक त या ंचे संकलन क ेले जाते. या त या ंचे िव ेषण सा ंि यक य आधारावर क ेले
जात नाही . या प तीत वण ना मक िव ेषण त ुत केले जाते.
९) ऐितहािसक अ ययन (Historical Study) :
य ी अ ययनप तीत एककाच े बराच काळपय त अ ययन क ेले जात े. ऐितहािसक
अ ययनाम ुळे या- या एकका या वत मानांवर कोणता प रणाम झाला ह े ल ात य ेते.
सारा ताकोस या ं या प ेशल रसच ंथात य ी अ ययन प तीची काही व ैिश ये नमूद
केली आह ेत.
१) य ी अ ययनप तीत एकका ं या िनवड यात आल े या प ैलूंचा िक ंवा चला ंचा
अ यास न करता स ंपूण एककाचाच सम अ यास क ेला जातो .
२) संशोधनात कोण याही व पाची ुटी राह नय े यासाठी या प ती अ ंतग त त य
साम ी स ंकलनासाठी व ेगवेग या त ं ाचा वापर क ेला जातो .
३) उ रदा याला क ेवळ आधार साम ी या व पात न बघता याला एक त य
हणून बिघतल े जाते.
४) या प ती अ ंतग त ितका मक बाब च े अ ययन क ेले जाते.
८.४ य ी अ ययनाच े कार
य ी अ ययनप तीच े दोन भागा ंम ये वग करण क ेले जाते.
१) य च े य ी अ ययन (Case Study of Person) :
य ी अ ययना या या कारात य या जीवनाशी स ंबंिधत सव घटना ंचे अ ययन
केले जाते. हे अ ययन करताना अन ेक ोत वाप न मािहती ा क ेली जात े. यात
कुटुंब सद य , िम प रवार , शेजार गट , सहअ यायी , य ला ओळखणा या य ,
प यवहार , दैनंिदनी, आ मकथा , आठवणी , अनेक िलिखत ोता ं ारे मािहती ा क ेली
जाते.अ ययन (Case Study of Community) य ी अ ययना या द ुस या कारात
एखा ा सम ूह, सं था, समुदायाच े सू म, सखोल अ ययन क ेले जाते. याम य े एखा ा
वग , धम , जाती, सां कृितक सम ूहाचे अ ययन क ेले जाते. या कार या अ ययनातही
यि जीवना या अ ययनास साहा यभ ूत ठरणारी साधन ेच मािहती िमळिव याक रता
उपयोगात आणली जातात . य ी अ ययन प ती ार े समुदाया या एखा ा एकका या
संदभा तील ि थतीच े िव त ृत व पाच े ान ा होत े. या प ती ारा अ ययन करताना
संशोधका ंकडे अ यािधक ब ुि कौश य व अन ुभवाची आव यकता भासत े.
२) समुदायाच े य ी :
उपरो काराबरोबरच इक े टेयीन या ंनी य ी अ ययनाच े पाच कार नम ुद केले
आहेत. िवचार िच ण , य ी अ ययन , अनुशािसत त ुलना मक य ी अ ययन ,
वानुभिवक य ी अ ययन , स यपरी ण य ी अ ययन , मह वप ूण य ी अ ययन . munotes.in
Page 61
य ी अ ययनप ती
61 रॉबट ब स यांनी 'इ ॉड शन ट ू रसच मेथड' या ंथात य ी अ ययनाच े सहा कार
नमुद केले आहे.
१) िनरी ण य ी अ ययन (Obser vation Case Study) :
अशा व पा या अ ययनात स ंशोधक सहभागी िनरी णाचा वापर करतो िक ंवा
असहभागी िनरी णाचाही वापर क शकतो . िनरी ण तं ा या आधार े एखादी िविश
घटना , संघटना , नेता, िव ाथ इ . चे य ी अ ययन क ेले जाते.
२) ऐितहािसक य ी अ ययन (Historical Case Study) :
हे अ ययन एखा ा स ंघटनेचे िकंवा यव थ े या दीघ कालीन वाटचालीचा मागोवा घ ेणारे
असत े. या य ी अ ययन कारात म ुलाखतत ं व द तऐवजा ंचा आधार घ ेऊन स ंशोधन
पूण वास न ेले जाते.
३) मौिखक इितहास य ी अ ययन (Oral History Case Stu dy):
य ी अ ययना या या कारात स ंशोधक एखा ा य कड ून तं ा या मा यमात ून
िव तारान े मािहती एकि त करत असतो . उदा. एखा ा ग ु हेगारा या ग ु हेगारी
वृ ीमागील कारण े या याकड ून मुलाखती या मा यमात ून जाण ून घेतली जातात . या
कारची उपयोिगता उ रदा या ं या मदत व वभावावर प ूण त: अवल ंबून असत े.
४) िचिक सक य य ी अ ययन (Critical Case Study) :
या य ी अ ययन कारात य ला प ूण तः जाण ून घे या या उ ेशाने अ ययन क ेले
जाते. यासाठी म ुलाखत , िनरी ण न दी , द तऐवज इ . चा वापर क ेला जातो . उदा.
तु ंगामधील एखादा क ैदी, सुधारगृहातील एक बालग ु हेगार इ यादी .
५) घटना ंचे य ी अ ययन (Case Study of Phenomena) :
या य ी अ ययन कारात िविश घटना ंचे अ ययन क ेले जाते व यासाठी घटना ंशी
संबंिधत असल े या य कड ून मािहती िमळवली जात े. उदा. इंिदरा गा ंध या ह य ेनंतर
िशखा ंिव सा ं दाियक द ंगली कशा स ु झा या , याक रता िशखा ंिव कोण या
य एकि त आ या , कोण या कार े पोिलसा ंनी दंगलीत भ ूिमका घ ेतली, िविश
ने यांनी पोिलसा ंवर कसा दबाव टाकला , सव सामा य जनता व सार मा यमा ंची
िति या कशी होती अशा सव िवचारा ंना सोबत घ ेऊन स ंशोधक घटन ेचे सखोल
अ ययन कर ेल व यात ून ही घटना समज ून घेईल.
६) बह योग य ी अ ययन (Poly -Experimental Study) :
या अ ययन कारात य ी अ ययनाची प ुनरावृ ी क न िव ेषण क ेले जात े व या
आधार े िन कषा पय त पोहच याचा स ंशोधक य न करतो . या बह योग य ी
अ ययनाम ुळे काटेकोर व पाच े िन कष हाती य ेऊ शकतात . munotes.in
Page 62
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
62 ८.५ य ी अ ययनाच े मह व
य ी अ ययना ारा स ंशोधन सम य ेचे अ य ंत सू म व गहन अ ययन क ेले जात
अस याम ुळे सामािजक स ंशोधनात यावहा रक पातळीवर ही प ती अ य ंत उपय ु
ठरते. मानसशा ीय अ यासात तर य ी अ ययनप ती अिधक उपय ु ठरत े.
मानसशा ा ं या मत े बह ता ंशी आजार मानिसक व पाच े असतात . यामुळे य ी
अ ययना ारा अशा रोगा ंचा उपचार करता य ेणे श य होत े. या संदभा त य ी अ ययन
प तीच े मह व खालील माण े ल ात घ ेता येऊ शक ेल.
१) एककाच े सखोल अ ययन (Intensive Study of Case) :
य ी अ ययना ारा स ंशोधनास घ ेतले या एककाच े अ य ंत सू म गहन अ ययन क ेले
जाते. एकका या िविश प ैलूंचेच अ ययन न करता एकका या सव च पैलूंचे सम
अ ययन क ेले जाते. यामुळेच बज सने य ी अ ययनाला सामािजक स ू मदश क अस े
संबोधल े आहे.
२) मह वप ूण गृहीतक ृ याचा ोत (Source of Important Hypothesis ) : य ी
अ ययन प तीम ुळे उपय ु व पा या ग ृहीतकृ य िनिम तीला साहा यता िमळ ू शकत े.
कारण स ंशोधक स ंशोधन एककाच े सू मतम व पाच े अ ययन या प ती ारा प ूण क
शक याम ुळे अ य ंत मह वप ूण त य स ंशोधका या हाती य ेऊन या ारा उपय ु
गृहीतकृ याची िनिम ती स ंशोधकाला करता य ेऊ शकत े व काला ंतराने हेच गृहीतकृ य
संशोधकाला िदशा -िनद शन क शकत े.
३) वग कृत नम ुना िनवडीस सहा यक (Helpful in Finding Classified
Sample) :
य ी अ ययन िविभ न एकका ंना िविभ न सम ूहाम य े वग क ृत कर याम य े सहा यभ ूत
ठरते. अनेक सामािजक अ ययनात कोण याही एका नम ु या ारा सव कारची मािहती
ा क ेली जाऊ शकत नाही . ते हा सम अ ययनाक रता साधारणतः दोन िक ंवा तीन
तरांवर वेगवेगळा नम ुना िनवडण े आव यक ठरत े. अशा व ेळेस य ी अ ययना ारा ह े
ात क ेले जाते क अ ययनाशी स ंबंिधत व ेगवेग या व ैिश ्यांचे ितिनिध व करणारा
नमुना कसा ा करता य ेईल. कारण नम ुना िजतका अिधक ितिनिध व कर ेल ितत या
जा त माणात स ंशोधन व ै िनक बनत े.
४) मह वप ूण मािहती साधन े िवकिसत कर यास सहा य (Helpful inImportant
Study Tools) :
य ी अ ययन प तीत अ य ंत मह वप ूण मािहती साहा यभ ूत ठरत े. याम य े ावली ,
अनुसूची व म ुलाखती ही साधन े असू शकतात . य ी अ ययना ारा ज े हा munotes.in
Page 63
य ी अ ययनप ती
63 संशोधक अन ेक मह वप ूण त य माहीत क न घ ेतो व या आधारावर स ंशोधक ह े िनि त
करतो क ावलीत कोणत े समािव कराव ेत िकंवा कोण या ा ंना ावलीत ून
काढून टाकाव े.
गुड व ह ॅट यांनी ावली व अन ुसूचीला अ ंितम प द े याक रता य ी अ ययन प ती
मह वाची ठरत े असे प क ेले आहे.
५)संशोधका या ानात वाढ (Development of Knowledge in the
Researcher) :
लूमर या ं या मत े, ' य ी अ ययन प ती ारा ज े हा एखा ा सामािजक एककाशी
संबंिधत स ंशोधनक या या ानात क ेवळ व ृ ीच होत नाही तर या ंची स ंशोधना ती
असल ेली चीही वाढत जात े.' य ी अ ययनप ती ारा ज े हा स ंशोधक एकका या
बरोबर अ य ंत िनकटवत य संबंध साधतो त े हा स ंशोधकाम य े अ ययनास ंबंधी िविभ न
अशा प ैलूंचे िव ेषण कर याची अ ंत ी ा होत े.
६) अिभव ृ ी या अ ययनास साहा यक (Helpful in the Study of Attitudes) :
संशोधक जोपय त अ ययन एकका या स ंबंिधत य या मनोव ृ ीचे तसेच िवशेष
प रि थतीत या ंची वत न िति या समज ून घेत नाही तोपय त कोणत ेही अ ययन
वै ािनक बन ू शकत नाही . अिभव ृ ी ारा स ंबंिधत ग ुणा मक व ैिश ्यांचे अ ययन
कर याक रता य ी अ ययनप ती अ य ंत उपय ु आह े. या प ती ारा व ैयि क
अिभव ृ ना प रि थ तीनु प समज ून घेणे सोपे जात े. यामुळे कोणताही त ुलना मक
िन कष काढ याक रता य ी अ ययनप तीकड े सव म प ती हण ून बिघतल े जाते.
७) मानसशा अ ययनात साहा यक (Helpful in Psychological Studies)
मानसशा ीय अ ययनात य ी अ ययनप ती अ य ंत उपय ु ठरत े. कारण य या
बह तांशी ि या व यवहार या या मानिसक अव थ ेचेच प रणाम असतात . ही मानिसक
अव था क ेवळ ाथिमक िक ंवा दु यम साधना ार े अ ययन करता य ेऊ शकत नाही .
मानिसक ि या या प रि थतीच े प रणाम असतात या ंना केवळ य ी अ य यना ारा
समजून घेता येऊ शकतात . यामुळेच मानसोपचार त य या मानिसक अव थ ेची
िचिक सा िक ंवा अ ययन कर याक रता य ी अ ययनप तीचा अिधकािधक उपयोग
करतात .
८) दीघ ि या ंचे ान ा कर यास साहा यक (Helpful in the Knowledge
of Long Proce ss):
अनेक सामािजक घटना दीघ ि या पी असतात . कोणताही स ंशोधक अशा घटना ंना
ारंभीपास ून ते शेवटपय त पाह याची ती ा क शकत नाही . य ी अ ययना ं ारा
संशोधक अ ययन एकका या भ ूतकाळ , वत मानकाळ आिण भिव यकाळास ंबंिधत
मािहती जाण ून घेऊन या मािहतीत सम वय साध ून या ारा िन कष काढ यात यश वी
होऊ शकतो .
munotes.in
Page 64
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
64 ८.६ य ी अ ययना या मया दा िकंवा दोष
(Limitations or Demerits of Case Study Method) सामािजक स ंशोधनात य ी
अ ययनाच े िवशेष मह व आह े. परंतु याचबरोबर या प ती या काही मया दा आह ेत.
य ी अ ययना या मया दा या प ुढील माण े आहेत.
१) संशोधनक या चा प पात (Partiality of Researcher) :
संशोधनकता हा ब याच दीघ कालावधीपय त सू म व सखोल अ ययन करीत असतो .
यामुळे याचा या य शी अितशय घिन स ंबंध थािपत होतो . संशोधनक या ला
या य िवषयी आप ुलक , नेह वाटतो . यामुळे संशोधनकता नकळत प पात
कर याची श यता असत े.
२) केवळ काही एकका ं या आधारावर िन कष (Conclusion Only on Few
Units) :
य ी अ ययनप तीत काही िविश एकका ंचे सू म अ ययन क न या आधारावर
िन कष काढल े जातात . हणून काही एकका ंव न काढल ेले िन कष स व एकका ंसाठी
लागू करण े यो य नाही .
३) अशा ीय प त (Non-scientific Method) ;
य ी अ ययनप ती ही अशा ीय प त आह े अशी टीका क ेली जात े. कारण एकका ंची
िनवड आिण मािहती स ंकलनावर क ुणाचेही िनय ं ण नसत े. याच माण े शा ीय आिण
संघिटत प तीच े साहा य घ ेतले जात नाही . हणून ही प त अशा ीय प त मानली
जाते.
४) अिधक अश ु ता ( Most Impurity) :
य ी अ ययन प तीत द ैनंिदनी, प े, जीवनइितहास इ यादीचा मािहती िमळिव यासाठी
उपयोग क ेला जातो . परंतु हे सव रेकॉड आिण ल ेख हे खरे असतातच असे नाही. ही
वा तिवकता अस ून देखील या प तीत या सव साम ीवर िवश ेष भर िदला जातो .
यामुळे अ ययनात अन ेक दोष राह याची श यता असत े.
५) परी ण करण े श य नसल ेली त य े (Not Evolutionary Facts ) :
य ी अ ययना त संशोधनकता या त या ंचे संकलन करतो याच े परी ण करण े श य
नसते. एका य या जीवनास ंबंिधत जी काही मािहती स ंकिलत क ेली जात े या
मािहतीच े स यापन िक ंवा परी ण करण े अश य असत े. यामुळे या अ ययनातील
िन कष देखील च ुक चे असू शकतात .
munotes.in
Page 65
य ी अ ययनप ती
65 ६) नमुना िनवड प तीचा अभाव (Lack of Sample Method) :
य ी अ ययन प तीत नम ुना िनवड प तीचा अभाव अस ून यात ाितिनिधक एककाच े
अ ययन होत नाही . संशोधनकता आप या मतान ुसार काही एकका ंची िनवड क न
अ ययन करतो . हणून हे िन कष ाितिनिधक व पाच े राह शकत नाहीत .
७) दोषपूण जीवन ेितहास (Defective Life History ) :
य ी अ ययनात य इितहासाच े िवशेष मह व असत े. जीवन ेितहास हा खरा आह े हे
तपासण े कठीण असत े. या य शी स ंशोधनक या चा िनकटचा स ंबंध येत अस याम ुळे
या य िवषयी आदर व ेम वाट याची श यता असत े.
८) अिधक व ेळ आिण अिधक खच (Most Time and Most Expensive ) :
य ी अ ययन ह े दीघ काळपय त सु राहत े. या अ ययनास कमीत -कमी तीन वष
लागतात . याक रता बराच प ैसा लागतो . अ ययनास दीघ काळ लागत अस याम ुळे
अनेकदा अ ययन काय अपूण राह याचीद ेखील श यता असत े.
८.७ य ी अ ययन प तीच े त य संकलनाच े तं व ोत
(Tools and Techniques of Case Study Method) - संशोधन िवषया या
संदभा त जा तीत जा त मािहती स ंकलनाच े मा यम हण ून य ी अ ययनप तीकड े
पािहल े जात े. य ी अ ययनाअ ंतग त त य स ंकलनाक रता अनेक तं व ोता ंचा
उपयोग क ेला जातो . यामुळे य ी अ ययना ारा जा तीतजा त मािहती स ंकिलत क ेली
जाते.
१) रोजिनशी :
रोजिनशी या मा यमात ून य या द ैनंिदन जीवनास ंबंधीची मािहती ा होऊ शकत े
या ारा या या भावभावना समज ून घेता येतात. या या जीवनात िमळाल ेले यश-
अपयश , गु व पा या बाबी क ेवळ रोजिनशीमध ूनच समज ू शकत अस यान े य ी
अ ययनात रोजिनशीला अ य ंत मह वाच े थान आह े. २८६ / गत सामािजक स ंशोधन
प ती व सा ंि यक
२) प यवहार :
प ा ारा य आप या भावभावना ंचे िवचारा ंचे आदान - दान करत असत े. या ारा
य या मानसशा ीय अव था ंचे अ ययन करण े श य होऊ शकत े. या प
यवहारात ूनच य च े इतर य शी असल ेला स ंबंध सामािजक जीवनास ंबंधीचा
ि कोन याच े वैयि क अन ुभव इ. चे ान स ंशोधकाला होऊ शकत े.
munotes.in
Page 66
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
66 ३) कािशत -अ कािशत कागदप े:
य ी अ ययनात कािशत व अ कािशत कागदप ा ंनाही िवश ेष मह व आह े हे कागदप
आिण मािसक े तस ेच अ कािशत व पा या न दीत ूनही ा क ेले जात े. या
कागदप ा ं या मा यमात ून समाजजीवनातील िक ंवा यि जीवनातील िविवध घटना व
अनुभवांना जाण ून घेता येते.
४) जीवन ेितहास :
य ी अ ययन प तीत जीवन ेितहास अ य ंत मह वाच े साधन आह े. कारण या
साधना ार े य व समाजजीवनाच े संपूण िच स ंशोधका या नजर ेसमोर य ेऊ शकत े.
जीवन ेितहासात य या कौट ुंिबक पा भूमीची मािहती होऊन क ुटुंबाअंतग त घडल े या
मह वप ूण घटना ारा य च े जीवन कस े भावीत िक ंवा प रवित त झाल े व यि म व
िवकासात कस े सहा यभ ूत झाल े याचे ान ा होत े. वेगवेग या प रि थतीत य या
वेगवेग या िति या असतात . जीवन ेितहासात या िति या ंचेही िव ेषण करण े
आव यक ठरत े. य कधी -कधी काही य या स ंपका त आ याम ुळे या या
जीवनाला कलाटणी िमळत असत े. यामुळे अशा य ची भ ूिमकाही ल ात घ ेणे
आव यक ठरत े. भिव या ती य चा ि कोन िवचार भावना मह वा या ठरतात .
हणज ेच जीवन ेितहासात य ि जीवना या सव घटना व प ैलूंवर काश टाकल े जात
अस यान े तसेच सामािजक यवहारा यास ंबंधात सामा य िनयमा ंचे िनमा ण केले जाते.
जीवन ेितहास दोन व पात असतो . १) य वतः आपला जीवन ेितहास िलिहतो
याला आ मकथा हटल े जाते तर २) कधी-कधी द ुसरी य जी वनेितहास िलिहत े
यास जीवन -च र हटल े जाते.
५) इतर स ंकिलत साम ी :
शासक य व अशासक य स ं थां ारा स ंकिलत साम ी ार ेही मािहती स ंकिलत क ेली जात े.
यात शासक य काया लयाची कागदप े, य ची व ंशावळ , शाळा, पोिलस य ं णा,
यायालय , तु ंग इ. कागदप े, य या आवडीची प ु तके, फोटो, अ बम , जनगणन ेची
कागदप े इ. ाराही मािहती ा क ेली जात े.
उपरो ोता ंबरोबरच ाथिमक ोता या मा यमात ूनही मािहती स ंकिलत क ेली जात े.
संशोधक एकका या स ंबंिधत अन ेक त या ंचे संकलन ाथिमक ोताचा वापर क न
करतो . याक रता यि गत पातळीवर िनरी ण तस ेच मुलाखती या मा यमात ून मािहती
ा कर याचा य न क ेला जातो . या साधना ं ारा ा क ेलेली मािहती अिधक
िव सनीय व पाची आह े.
८.८ सारांश
एकक अ यास िक ंवा य ी अ ययनप ती ही ग ुणा मक व पाची अ ययनप ती
असून आध ुिनक समाजशा ा ं या मतान ुसार ही प ती स ं या मक प ती या त ुलनेत
उपयु ते या तरा ंवर थोडीही उपय ु ठरत नाही . संशोधनाच े सव म साधन munotes.in
Page 67
य ी अ ययनप ती
67 हणूनमानव अ यासक या त ं ास मानतात . पी. ही. यंग यांनी अस े मत य क ेले आहे
क , 'सांि यक य त सेच य ी अ ययनप ती एक द ुस याला प ूरक आह ेत. कारण यातील
येक तं एकाच सामािजक ि थतीकड े िविभ न ि कोनात ून पाहतात .' असे असल े
तरी दो ह च े काय सामािजक कारकावर िभ न िभ न पात ून भर द ेणे हे आह े. जे
समाजशा य ी अ ययनप तीला सा ंि यक य प तीप े ा िभ न मानतात , यां या
मते, य अ ययनप ती ही क ेवळ एक ग ुणा मक प ती अस ून सांि यक य प ती ारा
घटना ंचे प रणामा मक अ ययन क ेले जाऊ शकत े. सामािजक घटना ंचे व प इतक े
जिटल आिण व ैिव यप ूण आहे क य ेक अ ययनप तीत िविश कार या घटना ंचे
अ ययन कर याक रता उपय ु ठरत े. यामुळेच सव अ ययनप ती एक -दुस यांना पूरक
ठरतात . अमज मन समज ून घे यासाठी िह अ ययन प ती मोलाच े योगदान द ेते.
८.९
१. य ी अ ययन प ती त ं प करा .
२. य ी अ ययन त ं ाचे फायद े व दोष सांगा
३. य ी अ ययन त ं एक ग ुणा मक स ंशोधन त ं हण ून प करा .
८.१० संदभ
Franklin, C., &Ballan, M. (2001). Reliability and validity in qualitative
research. The handbook of social work research methods, 4(273 -
292).
Golafshani, N. (2003). U nderstanding reliability and validity in
qualitative research. The qualitative report, 8(4), 597 -607.
Kirk, J., Miller, M. L., & Miller, M. L. (1986). Reliability and validity in
qualitative research. Sage.
Long, T., & Johnson, M. (2000). Rigour, reliabili ty and validity in
qualitative research. Clinical effectiveness in nursing, 4(1), 30 -37.
Noble H, Smith J. Issues of validity and reliability in qualitative
research Evidence -Based Nursing 2015;18:34 -35.
डॉ. खैरनार िदलीप , गत सामािजक स ंशोधन प ती व सा ंि यक
munotes.in
Page 68
68 ९
ीवादी ीकोन
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ प रचय
९.२ गुणा मक स ंशोधनाम य े ीवादी ीकोन हणज े काय?
९.३ ीवादी ग ुणा मक स ंशोधनाच े मह व
९.४ सारांश
९.५
९.६ संदभ
९.० उि े
१. ीवादी स ंशोधनाची गरज समज ून घेणे.
२.िव ा या ना ीवादी स ंशोधना चे िचक सक आकलन क न द ेणे.
९.१ तावना
ीवाद स े या प ुनिव तरणासाठी या जगभरातील चळवळी शी संबंिधत आह े. ीवाद
हणज े अ) जगभरातील ि या ंना कोण या ना कोण या कार या दडपशाही िकंवा
शोषणाचा सामना करावा लागतो असा िव ास ब) शोषण कशाम ुळे होते व ते कसे
िटकव ून ठेवले जाते हे उघड कर याची आिण समज ून घे याची वचनब ता आिण क )
दडपशाही , िलंग, वग , वंश िकंवा सं कृती यावर आधा रत सव कार या शोषणाचा अ ंत
कर यासाठी द ैनंिदन जीवनात व ैयि क आिण साम ूिहकपण े कृती कर याची वचनब ता .
युनायटेड ट ेट्समधील ीवादी िस ा ंत आिण सि यता या ंचे मानक इितहासल ेखन
तीन लाटांम ये िवभागल े आहे. ीवादाचीपिहली लाट (१९३० –१९२० ) ामु यान े
ि या ं या मतािधकारावर आिण साव जिनक जागा ंवर कायद ेशीर र या अि त वात
असल े या ि या ं या ह का ंवर क ि त हो ती. दुस या लाट ेने (१९६० -१९८० ) पिह या
लाटे दर यान िज ंकलेले काही अिधकार वाढव याच े काम क ेले. या काळातील
काय क या नी मिहला कम चा या ंम ये मश म य े वेश कर याच े अिधकार , ल िगक
छळ, शै िणक समानता आिण गभ पाताच े अिधकार यावर ल क ि त क ेले. ितसरी लाट
(१९९० ते आतापय त) ही सहसा अंतिव भागीय लाट हणून ओळखली जाते, कारण munotes.in
Page 69
ीवादी ीकोन
69 काही ीवादी गटा ंनी िक बल ेनशॉ या अंतिव भागीयत े या स ंक पन ेचा (१९९१ )
उपयोग क न ह े समज यास स ु वात क ेली क , हेशोषण िलंग, वंश, वग , वय, मताया
सार या अनेक ेण ार े चालत े आिण या पर परिवरोधी शोषणा मुळे िविवध य
अनुभव य ेतात.
िचक सक संशोधन अन ेकदा ीवादी िस ा ंतातून काढल े जाते. िचक सक ीवादी
संशोधन िल ंगभावा या बाबतीत स ा आिण शोषणा या म ुद् ांवर ल क ि त करते.
मिहला ं या अन ुभवाच े राजक यीकरण ह े िचक सक ीवादी स ंशोधनात क थानी
असत े. ीवादी स ंशोधन ह े नैसिग क सामािजक वातावरणातील ि या ं या अन ुभवांवर
ल क ि त करत े, याचा उ ेश 'ि या ंना यमान बनवण े, यांची चेतना वाढवण े आिण
यांना स श करण े' हा आह े. ीवादी ि कोनाचा अवल ंब के याने संशोधका ं या
ांवर प रणाम होतो . ते यां या ड े मािहती ब ल कस े िवचार करतात , हे िवचारल े
जाते;परंतु मािहती चे यव थापन िक ंवा िव ेषण कस े केले जात े यावर याचा सहसा
भाव पडत नाही .
संशोधनावर ी वादी भावा ंचा जगािवषयीची आपली समज वाढव यात िनःसंशयपण े
योगदान आह े. संशोधनासाठीच े हे ि कोन हणज े सकारा मकता आिण पार ंपा रक
संशोधन धोरणा ं या िवरोधा तील िति या होती , यांना पु ष धान आिण ि या ंवर
अ याचार करणार े मानल े जात होत े. ीवादी स ंशोधका ंनी स ंशोधन य ना ंवर ल
क ि त क ेले जे स ा आिण शोषणा चे मु े उपि थत करतील . मिहला ंना स म
कर यासाठी नवीन ान आिण समज िनमा ण करण े हा यामागचा उ ेश होता .
९.२ गुणा मक स ंशोधनाम य े ीवादी ि कोन काय आह े?
ीवादी ग ुणा मक स ंशोधन, हे असे समज यापास ून सु होत े क सव ान लोका ं या
शरीरात आिण यि म वा ंम ये िवशेषत: ि या आिण ऐितहािसक ्या उप ेि त
गटांम ये ि थत आह े. ीवादी ग ुणा मक स ंशोधन ह े गुणा मक प त या ेणीम य े
पसरल ेले आहे, परंतु मानवशा ातील ीवादी स ंशोधन ह े उ र आधुिनक वळणात ून
बरेच ार ंिभक व पात उदयास आल े, जो वांिशक स ंशोधना या िल ंगिनरप े
प रणामा ंकडे दुल करणा या प ु ष मानवशा ा ंना िदल ेला ितसाद होता .
असे असल े तरी केवळ स ंशोधनान े िलंगभाव तपासल े हणज े ती ीवादी आह े असे
नाही. िव ेषणाची ेणी हण ून फ िल ंगभाव वापर याचा अथ असा नाही क , संशोधन
क पाची मािहती ीवादी िस ा ंत, नैितकता िक ंवा प त ार े िदली जात े;परंतु
संशोधका ंसाठी हा एक ार ंभिबंदूअसतो . जे संशोधक या कार े िलंगभाव संरचने या
गुनाताग ुंत या मागा म ये आिण त े सामािजक स ंशोधनाम य े वापर या या मागा म ये
वार य दाखवतात .
ीवादी ग ुणा मक स ंशोधनाची मािहती द ेणारे बरेचसे सै ांितक काय आज द ुस या
लाटे या ीवादी िवचार वाहा या बाह ेर उ वल े आहे. भूिम ी ानशा असे मानत े
क ,जे ान एखा ा या िविश सामािजक थानाव न िकंवा ि थतीव न येते,ते munotes.in
Page 70
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
70 यि िन असत ेआिण प ुढे ते वच ववादी ढीपास ून असत े जेथे शोषण अिधक प
िदसत े. ाना या प ु ष क ी आिण बोधन िस ा ंतांसमोर ह े एक मोठ े आ हान होत े
कारण हा भूमी ि कोन िस ांत अस े मा य करतो क , जगाची कोणतीही व ैि क अशी
समज नाही . हा िस ा ंत दुस या लाट ेतील ज े-जे खाजगी त े-ते राजक य या ीवादी
घोषण ेला संरेिखत करतो आिण शरीरात ून िनमा ण होणा या ाना या ि कोनाचा
पुर कार करतो .
ेन शॉ (१९९१ ) आिण कॉिल स (२००० ) यांनी भूमी ि कोन िस ा ंताला आ हान
िदले आिण या िस ांताला ाना या व ैयि क आकलना पलीक डील शोषणा या गट -
आधा रत िस ा ंतापय त िव त ृत केले. यां या आिण इतर क ृ णवण य आिण ीवादी
ीयां या काया ने ीवादी िव ा न आिण स ंशोधका ंसाठी स ंभा यत े या अन ेक जागा
खु या क े या, कारण या ंनी वच ववादी ीवादी िवचारा ंना आ हान िदल े. यांनी
ीवा ा ंना एका सा या िल ंगभाव आधा रत शोषणा या सपाटीकरणाऐवजी
अ याचारा या सव पैलूंकडे ल द े याचा स लािदला .
ीवादी संशोधन ह ेखालील तीन म ूलभूत त वा ंचे पालन करत े:
१. मिहला ंचे अनुभव या या तपासणी या क थानी ठ ेवणे.
२. संशोधनात स ंशोधक शोधण े.
३. िलंगभाव संबंधांचे ि थ य ंतर
अशा कार े ीवादी स ंशोधन क े ि या ं या िविवध प रि थत म य े िनमा ण होणा या
सम या ंवर ल क ि त करतात आिण या प रि थत ना आकार देणा या िविवध स ं था
आिण स ंरचनांचे परी ण करतात . तसेच प रवत ना मक स ंशोधन आयोिजत कर या या
उ ेशाने, ीवादी स ंशोधन प दती स ंशोधक आिण स ंशोधनातील सहभागी या ं यात ग ैर-
ेणीब आिण सहभागी स ंबंध िनमा ण कर याचा य न करतात .
तुमची गती तपासा :
१. ीवादी प तीशा हणज े काय?
९.३ ीवादी ग ुणा मक स ंशोधनाच े मह व
ीवादी स ंशोधन प ती िव मान म ु य वाहातील ानाला आ हान द ेते आिण या ार े
ानशा ीय ा ंतीचे ितिनिध व करत े जी शोषणा या संरचनांचे प रवत न कर यास
सांगते. ीवादी स ंशोधन नम ुना फुको या भाषेत, ान ही श आह े या मा यत ेवर
आधा रत आह े. िव मान म ु य वाहातील ान आिण ी या ि कोनात ून िनमा ण
होणा या नवीन ानाच े दावे कर याची ताकद अस या चा दावा कर याचा हा य न
आहे. munotes.in
Page 71
ीवादी ीकोन
71 ीवादी स ंशोधन सामािजक यायाला ो साहन द ेते आिण ि या ं या जीवनात
सामािजक बदल स ु कर यासाठी काय करत े. ीवादी स ंशोधन यवहार संशोधक
आिण स ंशोधन यां यातील स ा आिण अिधकारा या म ुद् ांवर भर द ेते, संपूण संशोधन
ि य ेम ये िवमषा मा े या यवहारा ारे या घटका ं या भावाची भरपाई करते. ीवादी
संशोधन नवीन ान , आ हाना मक िव ास आिण था िनमा ण कर याचा य न करत े
जे मानवी मता मया िदत करतात व याच ेअ वेषण करतात . मिहला आिण इतर उप ेि त
गटांचे जीवन आिण असमानता कमी कर यासाठी सामािजक िचिक सा आिण क ृती
सुलभ करत े. पुढे या ग ुणा मक , सं या मक िकंवा िम प ती अस ू शकतात यािविवध
िस ांत आिण धोरण े वाप शकतातआिण िविवध िवषया ंना संबोिधत क शकतात .
गुणा मक चौकशी हा एक सामा य ि कोन आ हे जो ीवादी उप ेि त गटा ं या िजव ंत
अनुभवांचा आिण मानवी मता मया िदत करणा या श चा अ यास कर यासाठी
वापरतात .
दुस या श दा ंत, ीवादी स ंशोधनाला माग दश न करणा या सामा य त वांम ये
िचिक स ेची ेरना संशोधनातील व त ुिन त े या दा या ंसाठी एक आ हान ,सामािजक
जीवन आिण िवचार आयोिजत करणारी श हण ून िलंगभेदाची जाणीव ,नैितक आिण
या य स ंशोधन प तीआिण व ैयि क , सं था मक , सै ांितक आिण सामािजक
प रवत नावर क ि त क ेलेले कृती अिभम ुखता इ. त वांचा समाव ेश होतो .
तुमची गती तपासा :
१. ीवादी ि कोनाच े मह व काय आहे?
९.४ सारांश
संशोधना या िनण यावर ीवादी भाव िक ंवा ीवादी िस ा ंतांचा स ंशोधना या
आचरणावर कसा भाव पड ू शकतो याब ल प तशीर सािह यात फारच कमी िलिहल े
गेले असल े तरी, गुणा मक स ंशोधनाम य े ही एक आशादायक प तीशा उरल े आहे.
ीवादी क पा ंना चालना द ेणारे बह धा ि या ं या जीवनातील अन ुभवांमधून
उ वतात , जसे क बाळ ंतपण िक ंवा ल िगक छळ , िलंगभावा या ि कोनात ून सामा य
गृहीतके आिण यवहारा ंचा आढावा घ े यापास ून आिण इितहास आिण स ंशोधनाम य े
अ य असल े या िविवध गटा ं या ि कोनांचा िवचार कर या पय त सवा चा समाव ेश
होतो. या माण े ीवादल िगक समानत े या शोधात असतो याम य ेिविवध गट , ा
आिण यवहार या ंचासमाव ेश असतो , याच माण े ीवादी स ंशोधनाम य े िविवध
संशोधक , िव ास आिण यवहार या ंचा समाव ेश होतो .
९.५
१) कोण या कारच े ीवादी ि कोनात ून उ वू शकतात ?
२) ीवादी ि कोन मह वाचा का आह े?
३) ीवादाचा इितहास शोधा . munotes.in
Page 72
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
72 ९.१० संदभ
1. Freeman, E. Feminist Theory and Its Use in Qualitative Research
in Education. Oxford Research Encyclopedia of Education.
2. Gelling, L. (2013). A feminist approach to research. Nurse
Researcher , 21(1), 6.
3. Maguire, P. (1987). Doing participatory research: A feminist
approach.
munotes.in
Page 73
73 १०
मुलाखत : असंरिचत , अध -संरिचत , सखोल मुलाखती
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ प रचय
१०.२ मुलाखतीचा अथ
१०.३ गुणा मक मुलाखतीच े िविवध कार
१०.३.१ संरिचत मुलाखती
१०.३.२ असंरिचत मुलाखती
१०.३.३ अध -संरिचत मुलाखती
१०.३.४ सखोल मुलाखती .
१०.४ गुणा मक मुलाखती घे या या पाय या
१०.५ मुलाखतीच े फायद े आिण तोटे.
१०.६ सारांश
१०.७
१०.८ संदभ आिण पुढील वाचन
१०.० उि े
१. मुलाखत घेताना कर या या िविवध ि य ेब ल जाणून घेणे.
२. मुलाखती या िविवध प ती समजून घेणे .
३. वतं मुलाखत घे यासाठी आव यक कौश य े ा करणे.
१०.१ प रचय
तुम या पदवी/पद य ु र िश णान ंतर तु ही नोकरीसाठी अज करत असाल तर
नोकरीसाठी िनवड हो यासाठी पिहली गो हणज े मुलाखतीची फेरी पूण करणे. दुस या
श दांत, क पना करा क तु ही नोकरी शोधणार े असाल आिण मुलाखत घेणारा दुसरा munotes.in
Page 74
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
74 कोणीतरी असू शकतो . ि या 10 ते 15 िमिनट े देखील िटकू शकते. तर, वा तिवक
जीवनातील प रि थती या ीने मुलाखतीच े हे उदाहरण आहे. तथािप , या करणात
आ ही मुलाखतीचा अथ आिण संशोधना या ि कोनात ून, िवशेषत: मािहती संकलनाच े
एक साधन हणून मुलाखती या िविवध ि य ेब ल चचा करणार आहोत . तु ही बस
िकंवा ेनम य े वास करत असताना या प रि थतीची क पना करा, काही कारणा तव
तु ही अनोळखी य शी बोल यास सु वात करता , तु ही काही बोलता , काही
तपशीला ंब ल प ीकरण देता, ही मुलाखत आहे. तु ही काही क पना देवाण-घेवाण
करता आिण दुसरी य देखील काहीतरी देवाण-घेवाण करते. अशा प रि थतीत
तु ही काही नोट्स काढ या , समोर याला कळव या आिण याची न दही केली तर ती
मुलाखत असत े. िवशेषतः जे हा नैितकता आिण यो य ि या पाळली जाते. दुस या
श दांत, आपण दररोज मुलाखत घेतो, संवाद साधतो आिण जाणीवप ूव क/नकळतपण े
मुलाखत घे या या ि य ेत सहभागी असतो . वतं पणे मुलाखत घे यासाठी
आव यक कौश य े तु हाला सुस ज करणे हा या करणाचा उ ेश आहे.
१०.३ मुलाखतीचा अथ
१. कॉिल स िड शनरीन ुसार, ‘मुलाखत हा औपचा रक बैठक चा एक कार आहे
याम य े कोणीतरी काही उ रे शोध यासाठी िवचारतो .
२. िलंडमॅनचा दावा आहे क , मुलाखतीम य े दोन लोकांमधील िकंवा अनेक लोकांमधील
बोलुन उ रा ंवर चचा असत े.
३. पॉिलन यंग िलिहतात क ,’मुलाखत हे े ीय अ यासाच े एक तं आहे याचा
उपयोग य च े वत न पाह यासाठी केला जातो आिण सामािजक गटातील
पर परस ंवादा या मूत भावा ंचे द तऐवजीकरण कर याचा य न केला जातो’, यंगने
असेही नमूद केले आहे क एखा ा य न े दुसर्या माणसा या जीवनात कमी-
अिधक माणात का पिनकपण े वेश कर याचा एक प तशीर माग हणून
मुलाखतीचा िवचार केला जाऊ शकतो . हे टेप रेकॉड र सारख े काय करते,
भूतकाळातील घटना , भावना आिण ितसाद पु हा ले करणे, वै ािनक मुलाखत
घेताना मुलाखतकारान े ऐकाव े. मुलाखती दर यान य ना िवचारण े मह वा चे
आहे, परंतु यां या ितसादा ंकडे ल देणे आव यक आहे.
१०.३ गुणा मक मुलाखतीच े िविवध कार
अनेक कार या मुलाखत च े िविवध य ार े िविवध कार े वग करण कर यात आले
आहे. मुलाखत च े मह वा या ेण म य े आहेत -
अ) वैयि क मुलाखत
ब) गट मुलाखत : याम य े एकच मुलाखतकार मुलाखत घेणा या ं या मोठ्या गटा या
अनेक मुलाखती घेतो. munotes.in
Page 75
मुलाखत : असंरिचत, अध -
संरिचत, सखोल मुलाखती
75 क) मािहती गोळा कर यावर आधा रत वग करण : ती मुलाखत ; साधी मुलाखत
थािपत कर यासाठी .
ड) काया नुसार िकंवा ते या उ ेशां मुलाखत च े अधूनमधून यांनी पूण केले या
काया नुसार िकंवा ते या उ ेशांसाठी वापरल े जातात यानुसार वग करण केले
जाऊ शकते.
इ) िनदान मुलाखती .
फ) मनो णा ं या मुलाखती
ग) नोकरीसाठी मुलाखती .
१०.३.१ संरिचत मुलाखती :
संरिचत मुलाखती ( चड इंटर ू) हा एक अितशय कठोर कार आहे. िगल एट
अल ारे वैिश ्यीकृत केलेली संरिचत मुलाखत (2008.) ही त डी िवतरीत केलेली
ावली आहे जी ॉ ट वापरत नाही आिण फॉलो -अप ांसाठी खूप मया िदत जागा
आहे. पुढील सखोल आिण तपशीलवार तपासाची मागणी करणा या उ रा ंचा शोध
घे यास वाव नाही.
यांना िनयंि त माग दिश त मुलाखती असेही संबोधल े जाते. या पर परस ंवादांम ये
व पा ंचा पूव िनधा रत संच असतो यांचे बारकाईन े पालन केले जाते. संरिचत
मुलाखत म य े, लोज -एंड, पूव िनधा रत वारंवार वापरल े जातात . मुलाखतकार
ांचा कोणताही म िकंवा वापरल ेली भाषा बदलत नाही. जर िवषयाला समजत
नसेल, तर मुलाखतकार फ याची पुनरावृ ी कर यास िकंवा अिधक प ीकरण
दे यास मोकळ े आहे परंतु बदलू शकत नाही. या मुलाखत म य े संशोधक मुलाखत
िनतीिनयमा ंचे काटेकोरपण े पालन करतो. केवळ मुलाखत िनतीिनयमा ंम ये सूचीब
केलेले िवचारल े जातात , याम ुळे ते औपचा रक मुलाखतीचा ि कोन बनते.
संरिचत मुलाखतीम य े मुलाखती या ां या उ रात सहभाग नी उपि थत केले या
िवषया ंचा अिधक तपशीलवार अ यास कर याची आिण पुढील तपासणी कर या या
फार कमी श यता असतात . हा ीकोन उपयु ठ शकतो कारण तो संशोधक या
िविश घटना िकंवा अनुभवाच े परी ण करत आहे यावर ल क ि त कर यास मदत
करतो जे हा यां याकड े मुलाखती या ांचा संपूण संच असतो . वगळल ेले िकंवा
िवसरल ेले सोडव यासाठी तु हाला फॉलो -अप मुलाखती घे याची फारशी
आव यकता नसावी कारण ते मुलाखतीला गती देते आिण तुम याकड े आव यक मािहती
अस याची खा ी करते.
तुमची गती तपासा
१. संरिचत मुलाखत प दती प करा.
२. मुलाखत प ती या िविवध कारा ंची यादी करा.
munotes.in
Page 76
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
76 १०.३.२ असंरिचत मुलाखती :
अिनय ंि त, िदशाहीन िकंवा थेट नॉन- चड मुलाखत ची इतर नावे आहेत. या
कार या मुलाखतीम य े ांची कोणतीही िनि त रचना नसते. संशोधकाला मािहती
गोळा कर यासाठी सामा य िवषया ंची यादी िदली जाते आिण यासाठी िवनाम ू य चचा
केली जाते. या कारची मुलाखत अि तीय आहे कारण ती ितसादक या ना
िवचार याची अिधक अनुकूल प त आहे. हे अिधक लोकि य आहे कारण ते
ितसादक या ना यांचे वैयि क अनुभव उघडपण े सामाियक कर यास वाव देते. या
मुलाखती िव ास आिण भावना ं या सामािजक आिण वैयि क प रि थतीच े मु वण न
कर यास परवानगी देतात.
मुलाखतकाराकड े ांचा म बदल यासाठी , अित र िवचार यासाठी िकंवा
वग करण आिण प ीकरण दान कर यासाठी अिधक अ ांश आहेत. थोड्या वेग या
ीकोनात ून, िगल आिण इतर (2008 ) असे नमूद करते क “असंरिचत मुलाखती
कोण याही पूव कि पत िस ांत िकंवा क पना ंना ितिब ंिबत करत नाहीत आिण थोड्या
िकंवा कोण याही सं थेसह के या जातात ," असे सूिचत करते क असंरिचत मुलाखती
घे याची ि या अधूनमधून थोडीशी रचना िकंवा िनयोजनासह थोडी ग धळ लेली असू
शकते.
चचा िवचाराधीन संशोधनािवषयी असूनही, ते वारंवार ठरािवक संभाषणा माण े पुढे
जातात . संशोधक या अनौपचा रक मुलाखत तं ाचा वापर सहभाग सोबत संबंध आिण
आराम िनमा ण कर यासाठी करतात . नाजूक िवषया ंवर चचा करताना ते िवशेषतः
उपयु आहे. सहभाग कड ून सवा त तपशीलवार आिण समृ मािहती गोळा
कर यासाठी , संशोधकान े यांना िव तृतपणे िवचारण े बंधनकारक आहे. तु ही ही
मुलाखत प त िनवड यास , कोणताही अ यास करताना हे ल ात ठेवा क तु हाला
आव यक असल ेला सव डेटा िमळिव यासाठी तुम या सहभाग या मुलाखत या
असं य फे या लागू शकतात . सहभाग च े वण न अधूनमधून वचनाला तु ही या
िवषयाच े परी ण क इि छता या िवषया या इतर भागांपासून दूर नेऊ शकते कारण
तु ही मुलाखतीची िनि त प त पाळत नाही, यामुळे कुशल मुलाखतकार पु हा चच ला
िवषयावर आणेल.
१०.३.३ अध -संरिचत मुलाखती :
अध -संरिचत मुलाखतीत , संशोधक संबोिधत कर यासाठी सामा य थीम थािपत
करतो , परंतु मुलाखत घेणार्याचे ितसाद मुलाखत कोण या िदशेने जाईल हे प रभािषत
करतात . या रणनीतीम य े संरिचत आिण असंरिचत मुलाखत मधील म यम ाउंड
वापरला जातो याचे वण न िगल एट अल यांनी केले आहे. (2008) अध -संरिचत
मुलाखत हणून. असे काही मह वाच े आहेत जे संशोधकाला अिधक तपशीलवार
ितसादात क पन ेचा पाठपुरावा कर यास मदत करतात . संशोधका ंना, समप क आिण
अंत ीपूण अध -संरिचत िवकिसत कर या साठी आव यक असल े या वार या या
िवषयाची सखोल मािहती िमळिव याची संधी दे यासाठी , अध -संरिचत मुलाखती munotes.in
Page 77
मुलाखत : असंरिचत, अध -
संरिचत, सखोल मुलाखती
77 वारंवार िनरी ण े, अनौपचा रक मुलाखती आिण असंरिचत मुलाखत या अगोदर
घेत या जातात .
ओपन -एंडेड ांचा समाव ेश आिण समप क थीम ए स लोर कर यासाठी
मुलाखतकारा ंचे िश ण कोण याही िवषयावर नवीन ीकोन उलगड यास मदत करते.
हणून संशोधकाला मुलाखती ि य े ारे मुलाखत िनतीिनयमा ार े माग दश न केले जाते.
जरी काही संभाषणा मक घटक समािव केले गेले असल े तरीही , ामु यान े संशोधक
आिण सहभागी यां या माग दिश त पर परस ंवादावर ल क ि त केले जाते. जरी ते काही
संरचना (अशा कार े अध -संरिचत नाव) संरि त करत असल े तरी, ते संशोधकाला
िवषयातील अित र मािहती ॉ ट कर यास अनुमती देते. हे ल ात ठेवा क हे
मुलाखत तं तु हाला संशोधक हणून वापरायच े अस यास तु हाला भरपूर पया य
उपल ध क न देते. हणून, मािहतीच े िव ेषण करणे थोडे कठीण होते.
तुम्हाला तुमच्या संशोधन समस्येचे नीट िनराकरण करण्यासाठी आवश ्यक असल ेली
सव मािहती संकिलत करण्यासाठी तुम्ही मुलाखतीच ्या िनतीिनयमाला िचकट ून
रािहल ्यापय त अनेक मुलाखती घेण्याची आवश ्यकता नाही. मुलाखत ि य ेचे उि
हणज े सहभाग कड ून यां या भावना , िवचार आिण मतांब ल मािहती गोळा करणे;
तथािप , असे कर यासाठी तु हाला आणखी िवचाराव े लागतील .
१०.३.४ सखोल मुलाखती :
सखोल मुलाखत च े उि वार य असल े या िवषयाची अिधक समृ , अिधक सखोल
समज ा करणे हे आहे. ते सामा यत : मानवव ंशशा ीय ि कोन समािव करतात
आिण सहभागी िनरी ण िकंवा कृती संशोधन यासार या ि कोना ंना पूरक असतात .
सखोल मुलाखती संशोधकाला अंतिन िहत संक पना ंचा उलगडा कर यासाठी आिण
संशोधन सम य ेब ल एक िस ांत िवकिसत कर यासाठी सहभागी या अनुभव, वत न,
भावना आिण/िकंवा वृ ीचा सखोल अ यास कर यास अनुमती देतात. संशोधक
संभाषणात माग दश न करणार अस यान े आिण यात कथा िकंवा वैयि क इितहास
दश िव याची श यता कमी अस यान े, सखोल मुलाखती कथा मक मुलाखत प े ा
अिधक संरिचत असतात . सखोल मुलाखती , अध -संरिचत मुलाखत या िव ,
तथािप , सहभाग ना मोकळ ेपणान े बोल याच े आिण अिधक तपशीलवार तपशील दे याचे
अिधक वातं य देतात. सखोल मुलाखतीत अस यान े संभाषणावर अवल ंबून होते,
ांचे व प अनेक वेळा िवचारल े जाते
सखोल मुलाखती घेताना, मुलाखतकार अधूनमधून संशोधन गृहीतकेचे सव तपशील
उघड करणे टाळतात कारण असे के याने एकि त केले या गुणा मक मािहतीवर
"नेतृ व" िकंवा " भाव " होऊ शकतो . याऐवजी , भरती आिण परवानगी दे याचा भाग
हणून, एकूण वार याच े े सहभागीला समजाव ून सांिगतल े जाते आिण यानंतर
मुलाखतकार ितसादा ं या आधार े मुलाखत िनद िशत करतो . munotes.in
Page 78
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
78 सखोल मुलाखतीसाठी ल क ि त, असंरिचत िकंवा एथनो ािफक मुलाखती ही इतर
नावे आहेत. या मुलाखती तं ाचे उि पूव -िनधा रत वापर याऐवजी मुलाखत
घेणार्याला यांची समजूत आिण अथ काढ यासाठी संभाषणात गुंतवून ठेवणे आहे. या
मुलाखती एखा ा िविश िवषयावर िकंवा संशोधना या ांशी िकंवा तपासाधीन
मुद् ाशी संबंिधत िवषयाशी संबंिधत संभाषणात सहभागी हो या या हेतुपुर सर
य नान े ओळख या जातात . सहभाग च े िनरी ण हे सखोल मुलाखत ना पूरक हणून
काम करते कारण ते दैनंिदन जीवनात अंत ी देते, तर मुलाखती सामािजक दैनंिदन
जीवन य कर यासाठी आिण समजून घे यासाठी अंत ी देतात.
बग ने सुचवले या दहा गुणा मक मुलाखती या आव यकता गुणा मक मुलाखतकार
हणून या या मह वप ूण अनुभवावर आधा रत मुलाखती घे यासाठी पुढील दहा मु े
आहेत:
१. कधीही कठोरपण े सु वात क नका; याऐवजी , ुत ासह चचा करा.
२. तुमचे येय ल ात ठेवणे.
३. िशक यात ची दाखवण े.
४. जाणीवप ूव क ऐकणे दिश त करा: उपि थत रहा आिण असे िदसत े.
५. आपल े सादरीकरण िवचारात यावे.
६. मुलाखत आरामशीर वातावरणात यावी .
७. एक-अ र ितसादा ंसाठी सेटल क नका; याऐवजी , आिण सूचना वापरा .
८. सराव करावा .
९. आदरणीय हावे.
१०. स य आिण यो य हावे.
१०.४ गुणा मक मुलाखती घे यासाठी पाय या
ितसादक या ना य मुलाखतीप े ा गुणा मक मुलाखती अिधक आकृष क वाटू
शकतात , परंतु संशोधक ितसादक या कडून श य िततके िशक याच े उि ठेवून
संवादाच े माग दश न करतो . गुणा मक मुलाखत म य े ओपन -एंडेड ांची उपि थती
यांना प रमाणा मक मुलाखतीपास ून ल णीय प तीन े वेगळे करते. ओपन -एंडेड हे
चौकशी आहेत यासाठी संशोधक संभा य उपाय देऊ शकत नाही. ितसाद
दे यासाठी सहभाग नी यांचे वतःच े श द, वा ये िकंवा वा ये आणली पािहज ेत हणून,
बंद-समा केले या चौकश पे ा मु ांचा यां यावर जा त भार पडू शकतो . munotes.in
Page 79
मुलाखत : असंरिचत, अध -
संरिचत, सखोल मुलाखती
79 १. मुलाखत माग दश क तयार कर याची पिहली पायरी हणज े सामा यत : िवचारम ंथन.
िवचारम ंथना या संपूण ट यात तु ही तुम या संशोधन ावर िवचार करत
असताना मनात येणा या कोण याही आिण सव क पना आिण िवचार समािव करा.
एकदा तुम याकड े तुलनेने स य यादी तयार झाली क , तु ही अनाव यक वाटणार े
आिण िवषय काढून टाकून आिण संबंिधत िवषया ंना एकि त क न ती कमी
कर यास सु वात क शकता . तु ही तुम या गटब े यांसाठी आिण िवषय
शीष के तयार क इि छत असाल जर तुम याकड े आधीच नसेल. संबंिधत
िवषया ं या तपासात इतर मुलाखतकारा ंनी कोण या कारच े िवचारल े आहेत हे
जाणून घे यासाठी , तु ही शै िणक सािह य देखील पहावे. प रमाणवाचक सव ण
संशोधना माण ेच िवशेषतः संवेदनशील मािहती वापरण े टाळण े चांगले.
२. मुलाखतीप ूव िनयोजन करणे खूप मह वाच े आहे. िवशेषत: सखोल मुलाखती या
बाबतीत आिण जर िवषय मु य मािहती देणारा िकंवा वक ल , पोलीस अिधकारी ,
यायाधीश इ यादीसार या शि शाली य चा असेल तर. पुरेसे पा भूमी वाचन
मदत करते. यामुळे, जर िवषयान े कोणताही िवचारला तर तो उ र दे यास
स म आहे. हे सम य ेचा संदभ अिधक तपशीलवार समजून घे यास देखील मदत
करेल. अशी काही उदाहरण े आहेत िजथे य नी मुलाखतकाराला िवचारल े क ,
तु हाला या िवषयाब ल आतापय त काय मािहती आहे ते मला सांगा. मुलाखत
घेणा या चा वेळ वाचव यासाठी तसेच मुलाखत घेणारा य मुलाखतीबाबत गंभीर
आहे हे इतर य ला कळाव े.
३. गुणा मक मुलाखत माग दश का या अगदी सु वातीला आिण प रमाणवाचक सव ण
संशोधनासह खरोखर नाजूक िकंवा संभा य संघष त ांचा समाव ेश टाळण े
अनेकदा चांगले असत े. तु ही मुलाखत घेणार्यांना प रि थतीची सवय हो याची
आिण तुम याशी बोल यात सहज वाट याची संधी िदली पािहज े. शेवटी, तुम या
मुलाखती माग दश कावर इनपुटसाठी िवचारा . एकदा तु ही तयार के यावर तु हाला
जे यो य माग दश क आहे असे वाटते, तुम या िम ांना, कुटुंिबयांना आिण
ा यापका ंना काही स ला आिण िशफारस साठी िवचारा . तु ही चुकवले या काही
गो ी यां या ल ात येऊ शकतात .
४. माग दश काम य े समािव केले या िविश ां या संदभा त ल ात ठेव यासारख े
काही िनयम आहेत. थम, होय िकंवा नाही असे सरळ उ र िदले जाऊ शकणार ्या
ांपासून दूर जा याचा य न करा िकंवा जर तु ही यांचा समाव ेश केलाच असेल,
तर फॉलो -अप चौकशी जोड याच े सुिनि त करा. ल ात ठेवा, गुणा मक
मुलाखत चा एक फायदा हणज े सहभाग कड ून अित र मािहती बाहेर आण याची
मता ; हे कर याची खा ी करा. फॉलो -अप िवचारण े ही चांगली क पना
असली तरी, "का" िवचारण े टाळा कारण ही िविश चौकशी तुमचा हेतू नसली तरीही
ती संघष मय असू शकते. बर्याच वेळा, लोकांना "का" उ र कसे ायच े हे कळत
नाही कदािचत कारण यांना वतःच उ र का समजत नाही आिण यांनी याब ल
आधी िवचारही केला नसावा .. "का" ऐवजी काहीतरी बोल याची िशफारस केली munotes.in
Page 80
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
80 जाते. जसे, "तु ही मला याब ल थोडे अिधक सांगू शकाल ?". िवषया ंचा अ यास
के याने मह वाची मािहती समोर ये यास मदत होते, तथािप , प रि थती आिण
वेळेनुसार संशोधकाला हे पार पाडाव े लागत े.
५. मुलाखत घेताना यो य भाषेचा वापर करणे आव यक आहे. शाि दक आिण गैर-
मौिखक दो ही भाषेची जाणीव असण े आव यक आहे. तु ही "का" या जागी 'तु ही
काही सांगू शकाल का, 'तु ही मला याब ल थोडे अिधक प क शकाल का?'
यासार या ओळी देखील वाप शकता . हे सहभाग ना आ मक प तीन े संशय न
घेता िकंवा न िवचारता अिधक तपशीलवार कर यास स म करते. तसेच,
अ ग य मांड यापास ून परावृ कर याचा य न करा. उदाहरणाथ , तु ही
िवचा शकता , "एखा ाला मुले नको आहेत हे ऐक यावर तुम या मनात काय येते,"
या या उलट, "मुले नको असल ेले बह तेक लोक वाथ असतात यावर तुमचा िव ास
नाही का?" तु ही असेही िवचा शकता , "अ पवयीन म पानाब ल तु हाला कसे
वाटते," या या िव , "म पान क न वाहन चालवणा या बालग ु हेगारांब ल तुमचे
काय मत आहे?" िकंवा "नशेत असताना गाडी चालवताना तु हाला कसे वाटते?"
६. शेवटचे पण कमीत कमी, या िवभागात आधी सांिगत या माण े तुमचे बह तेक ,
सव च नस यास , मु पणे सोड याच े ल ात ठेवा. सहभाग ना यां या वत: या
श दात आिण यां या वत: या प तीन े य हो याच े वातं य देणे ही यश वी
गुणा मक मुलाखतीची गु िक ली आहे. सहभाग नी ऑफर केलेला मािहती कशी
गोळा करायचा आिण याचा मागोवा कसा ठेवायचा हे संशोधक िनवडतो . बह धा,
गुणा मक मुलाखतकार ऑिडओम य े मुलाखती रेकॉड करतात .
७. मुलाखत च े रेकॉिड ग क न , संशोधक नोटबंदीमुळे बाजूला पडणे टाळू शकतात
आिण याऐवजी मुलाखतीतील सहभाग सोबत यां या य तत ेवर ल क ि त क
शकतात . साहिजकच , येक सहभागीला यांचे संभाषण रेकॉड कर यात
सोयी कर वाटत नाही आिण कधीकधी मुलाखत घेणा यालाही तो िवषय कॅ चर
कर यासाठी खूप नाजूक वाटतो . तसे अस यास , उ कृ नोट्स घेणे, उ कृ
िवचारण े आिण याह नही चांगले ऐकणे याम य े संतुलन राखण े हे संशोधकावर
अवल ंबून असेल. जरी या सव गो ी एकाच वेळी करणे कठीण आहे. हणूनच,
मुलाखतीची तयारी करणे अ याव यक आहे क तु ही यांचे रेकॉिड ग करणार आहात
क नाही (आिण िवशेषतः जर तु ही करणार नाही). आशेने, तु हाला एक िकंवा दोन
िम सापडतील जे काही चाच या ंम ये भाग घेतील आिण ते रेकॉड करतील .
याह नही चांगले, तु ही एक िकंवा दोन िम ांना भेटू शकता जे कमीतकमी काही
बाबत त तुम या नमु यासारख े असतील . ते तु हाला तुम या मुलाखतीच े आिण
वागणूक यासंबंधी सवा त उपयु टीका देऊ शकतात .
८. सव मुलाखतकारा ंनी मुलाखती कुठे याय या आिण मुलाखत घेणा या ंना श य
िततके आरामदायक कसे बनवायच े यासह इतर अनेक पैलूंची जाणीव , िवचार आिण munotes.in
Page 81
मुलाखत : असंरिचत, अध -
संरिचत, सखोल मुलाखती
81 तयारी असली पािहज े. या मुद् ांमुळे, गुणा मक आिण प रमाणवाचक
मुलाखतकारा ंनी यांना िवचारात घेतले पािहज े.
याचे ल एकल मुलाखतकार आिण एकच ितसाद क या या मुलाखत वर असला तरी
गुणा मक मुलाखती घे याचे इतर माग आहेत. अधूनमधून अनेक ितसादक या
यित र एकापे ा जा त मुलाखतकार उपि थत असू शकतात . फोकस ुप ही अशी
प रि थती आहे याम य े एकाच वेळी असं य ितसादकत मुलाखतीत भाग घेतात.
मािहती िमळिव यासाठी फोकस गट हे एक उ म तं असू शकते कारण इतर गट सद य
सम या िकंवा शंका आणू शकतात यांचा संशोधका ने िवचार केला न हता .
एखा ा िवषयाब ल अिधक जाणून घे याचे एक उ म तं हणज े उ रदा या ंनी
एकमेकांशी संवाद साधण े आिण यांना िवचारण े. संशोधकान े िवचारात न घेतलेले
केवळ ितसादकत च देऊ शकत नाहीत , तर संशोधक ितसादक या या संवादातून
आिण देहबोलीत ूनही िशकू शकतात . अथा त, समूह संदभा त डेटा गोळा करताना काही
िविश नैितक सम या असतात .
१०.५ मुलाखतीच े फायद े आिण तोटे
मुलाखत प त ही संशोधनात वापरली जाणारी एक मह वाची प त असली तरी या
प तीच े काही फायद े आिण तोटे आहेत, आपण थम फायदे पाह या .
मुलाखतीच े फायद े
१. सहभाग ना पूव िनधा रत ेण म य े मया िदत न राहता यां या वत: या श दात
यां यासाठी काय मह वाच े िकंवा आव यक आहे ते य कर याच े वातं य देते;
यामुळे सहभाग ना अिधक आराम आिण मोकळ े वाटू शकते.
२. प रणाम समृ करणार े आहेत आिण उ च िव ासाह ता आिण वैधता िव ासाह ता
िनमा ण झाली आहे.
३. सव णासार या तं ां या तुलनेत, मुलाखती मुलाखत घेणारा आिण मुलाखत घेणारा
यां यातील यि म व , शैली आिण पर परस ंवादांना अिधक ितसाद देणारी असू
शकतात .
४. मू यमापनक या ला अिधक तपशीलवार िवचार कर यास स म करते आिण हे
सुिनि त करते क सहभागी िनयोिजत माण े ांची उ रे देत आहेत.
५. मुलाखती सहभाग ना यांचे ान, कौश य आिण पर पर कौश य वाप न अनपेि त
क पना िकंवा थीम शोध याच े वातं य देतात.
munotes.in
Page 82
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
82 मुलाखतीच े तोटे:
१. प रमाणा मक प त प े ा मुलाखती अिधक िव तारीत मान या जाऊ शकतात ;
कारण सहभागी यां या हेतूपे ा जा त उघडू शकतात आिण नंतर प ा ाप क
शकतात .
२. गुणा मक मुलाखतीसाठी कौश य आिण अनुभव आव यक अस यान े,
मुलाखतकारा ंना िश ण देणे आिण मुलाखती घेणे महागात पडू शकते.
३. गुणा मक मुलाखत िव ेषण आिण या या प रमाणा मक मुलाखत िव ेषण आिण
या या पे ा खूप जा त वेळ घेते.
४. गुणा मक मुलाखत ही प रमाणा मक मुलाखत प े ा अिधक यि िन असत े कारण
अहवालाच े द तऐवजीकरण करताना कोणत े कोट िकंवा िविश उदाहरण े नमूद
करायची हे संशोधक िकंवा मू यमापनकता िनवडतात याम ुळे अंितम िनकाला ंम ये
प पात हो याची श यता असत े.
तुमची गती तपासा
१. मुलाखत प तीच े दोन फायद े आिण दोन तोटे चचा करा.
२. गुणा मक मुलाखतकार हणून या या मह वप ूण अनुभवावर आधा रत मुलाखती
घे यासाठी बग या कोण याही पाच मु ांवर चचा करा.
१०.६ िन कष
या करणात , मुलाखतीची रणनीती सामािजक जीवनाचा अंदाज लाव यासाठी
संशोधन -चािलत पर परस ंवादा या प रणामी संभाषणाचा वापर करते. गुणा मक
मुलाखत घेताना, संशोधकान े यां या ां या कारा कडे तसेच यां या भेट चे थान
आिण वेळेकडे ल िदले पािहज े. मुलाखतीच े चार मु य कार आहेत यात संरिचत
हणज े संरिचत आहेत यात ांचे व प िनि त केले जातात , असंरचीत याला
मू ावली असेही हणतात , ितसरा हा अध -संरिचत आहे. जेथे काही व प
िनि त केले जातात आिण काही एक शेवटचा , शेवटचा सखोल मुलाखतीत आहे
. जेथे संभाषणावर अवल ंबून, ांचे व प अनेक वेळा िवचारल े जाते. सखोल
मुलाखत च े उि वार य असल े या िवषयाची अिधक समृ , अिधक सखोल समज
ा करणे हे आहे. ते सामा यत : मानवव ंशशा ीय ि कोन समािव करतात आिण
सहभागी िनरी ण िकंवा कृती संशोधन यासार या ि कोना ंना पूरक असतात . आ ही
काही फाय ा ंब ल देखील चचा केली जसे क सहभाग ना पूव िनधा रत ेण म य े
मया िदत न राहता यां यासा ठी मह वप ूण िकंवा आव यक ते यां या श दात य
कर याच े वातं य देणे; यामुळे सहभाग ना अिधक आराम आिण मोकळ े वाटू शकते.
तथािप , मुलाखत प तीच े काही तोटे देखील आहेत जसे क गुणा मक मुलाखत
िव ेषण आिण या या प रमाणवाचक मुलाखत िव ेषण आिण या या पे ा जा त
वेळ घेते. munotes.in
Page 83
मुलाखत : असंरिचत, अध -
संरिचत, सखोल मुलाखती
83 १०.७
१. गुणा मक मुलाखती घे या या पाय याची चचा करा.
२. मुलाखतीच े काही फायद े आिण तोटे यांची चचा करा
३. संरिचत आिण असंरिचत मुलाखती प त प करा.
४. अध -संरिचत आिण सखोल मुलाखत चचा करा.
१०.८ संदभ आिण पुढील वाचन (REFERE NCES AND FURTHER
READINGS)
● Gubrium, J. F., & Holstein, J. A. (2001). Handbook of interview
research: Context and method. Sage Publications.
● Alshenqeeti, H. (2014). Interviewing as a data collection method: A
critical review. English linguistics research, 3(1), 39 -45.
● Hollway, W., & Jefferson, T. (2000). Doing qualitative research
differently: Free association, narrative and the interview method.
Sage.
● McGehee, N. G. (2012). Interview techniques. In Handbook of
research methods in tourism. Edward Elgar Pub lishing.
● Kothari, C. R. (2004). Research methodology: Methods and
techniques. New Age International.
● Gupta, A., & Gupta, N. (2022). Research methodology. SBPD
Publications.
● https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/interview
munotes.in
Page 84
84 ११
ल य क ि त गटचचा
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ ल य क ि त गट चचा चा अथ
११.३ ल य क ि त गट चचा ची ओळख
११.४ ल य क ि त गट चच चे कार
११.५ ल य क ीत गट चच म ये सहभागी हो याच े मुख ट पे
११.६ ल य क ि त गट चच चे फायद े आिण तोटे
११.७ सारांश
११.८
११.९ संदभ
११.० उि े
१) ल य क ि त गट चचा याचा अथ जाणून घेणे.
२) ल य क ि त गट चच चे मुख पाय या ंब ल जाणून घेणे.
३) ल य क ि त गट चच चे फायद े आिण तोटे मािहती क न घेणे.
४) ल य क ि त गट चच चे संशोधनात होणारी मदत जाणून घेणे.
११.१ तावना
ल य क ि त गट चचा (ल य ुप िड कशन - FGD ) हे एक ाथिमक मािहती िमळव ुन
देणारे साधन हणून ओळखल े जात आहे. जे संशोधनात देखील वापरल े जाते आिण ते
वेगवेग या िवषया ंची मािहती िमळव यासाठी वापरल े जाते. या साधनाब ल जाणून
घेत यान े तु हाला केवळ संशोधन करतानाच न हे तर तु ही वतः सहभागी होऊ
शकणा या कोण याही मुलाखत साठी देखील मदत होईल. उदाहरणाथ – तुम या
अ यासान ंतर दैनंिदन प रि थतीत जे हा तु ही नोकरी िकंवा उ च िश ण घेत असता
ते हा अनेकदा गटचचा आयोिजत केली जाते- एक फेरी िजथे एखादा िवषय िदला जातो munotes.in
Page 85
ल य क ि त गटचचा
85 आिण याब ल चचा करायची असत े. ल य क ि त गट चचा हणज े काय हे समजून
घे या आधी थम ल य क ि त गटाचा अथ जाणून घेऊ.
११.२ ल य क ि त गटाचा अथ
ल य क ि त गट "ल य ुप" या श दाचा अथ जे हा लोक एक येतात यात अनेक
वेळा कमी सं येने अ यासक सहभागी होतात आिण चचा -क ि त उि े असतात .
गटाचा उ ेश िनण यापय त पोहोचण े िकंवा िवषय समजून घेणे आहे. यािशवाय , ते ँड,
उ पादन िकंवा सेवेब ल या ाहका ं या धारणा समजून घे याचा आिण ओळख याचा
िकंवा एखा ा िवषयावर , सामािजक सम य ेवर चचा कर याचा य न करते. ल य गट
हा लोकांचा एक लहान गट आहे यांना संभाषणात भाग घे यास सांिगतल े जाते. समान
वार य असल े या इतरांना सम या , िविश व तू िकंवा सेवा िकंवा संक पना कसे
वाटते हे जाणून घे यासाठी ल य गटांचा वारंवार वापर केला जातो. सामािजक
िव ाना या े ात, ल य ुपची संक पना रॉबट मेट न यां याशी संबंिधत असू शकते.
मट नने वा तिवक जीवनातील सामािजक सम या ंम येही ल य ुपचा वापर केला.
केनेथ लाक या ाउन िव. बोड ऑफ ए युकेशनमधील ऐितहािसक संि माण े,
साव जिनक शाळांमधील वांिशक रेषेवर पृथ करणाच े धोरण संपु ात आणणार े सव च
यायालयाच े खटल े, एकाि मक अितप रिचत े ावरील या या संशोधना मुळे भािवत
झाले. मजकूर, रेिडओ काय म आिण िच पटा ंवरील गटांचे ितसाद काढ यासाठी
यांनी क ि त मुलाखतीचा वापर के याने "ल य ु स" बनले जे आज राजकारणी ,
यांचे यव थापक , िव ेते आिण हक टर (छोटे िव ेते) यांनी देखील वापरल े आहेत.
यांनी काय प ती या िवकासात योगदान िद यान ंतरही, िम टर मेट न यांनी याचा
गैरवापर आिण गैरवापर के याब ल खेद य केला आिण असेही हटल े क , "मला
यावर रॉय टी िमळाली असती ." मट नने आप या यावसाियक जीवनाचा एक मोठा भाग
कोलंिबया िव ापीठात यतीत केला, िजथे मट नने याचा ३५ वषा चा भागीदार पॉल एफ.
लाझास फे ड यां यासोबत ‘ युरो ऑफ अ लाइड सोशल रसच ची’ थापना केली,
यांचे १९७६ म ये िनधन झाले ते याच िठकाणापास ून सु वाती या ल य क ि त
गटाची सु वात झाली.
ल य क ि त गट संशोधनाच े उि लोकां या मते आिण ाधा या ंचे पे म समजून
घेणे आिण शोधण े हे आहे. ितसादकत कसे ितसाद देऊ शकतात हे गृिहत
धर याऐवजी िकंवा सामा यीकरण कर याऐवजी . अनेक करणा ंम ये, सहभाग ना
यां या ितसादा ंवर कोणत ेही िनब ध नसलेले मु िवचारल े जातात , जे सव
िशि त िनयं का ार े देखरेख ठेवतात. सामा यतः , वाद त िकंवा ोभक
असतात परंतु ते सोपे, थेट आिण एक-आयामी देखील असतात . अ यासाच े उि
आिण व प ल य गटाचा नमुना कार आिण आकार ठरवत े. एका िविश लि यत
लोकसं येसह ल य गटाशी जुळ यासाठी , संशोधक वारंवार सहभाग च े हेतुपूण नमुने
वापरतात . िविवध कार या सामािजक संशोधनासाठी आदश गट आकार 6 ते 8 munotes.in
Page 86
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
86 सहभागी असू शकतो , तर यावसाियक सम या गटासाठी 10 आिण 12 या दर यान
आव यक असू शकते.
ल य क ीत गट चच त िनयं क मह वाची भूिमका बजावतात . तो िनयं क असतो , जो
चच ची वेळ, सूचना, िवषय याब ल प ीकरण देतो. एखा ा बोड वर चच चे तपशील
देखील सूचीब क शकतात . िनयं काकड े काही गुण असण े आव यक आहे जसे क
संयम आिण अगदी यो य िश ण आिण चचा सु असल े या िवषयात काही कौश य
असण े मदत करते. यामुळे, जर काही सहभागी मु य िवषयापास ून दूर जात असेल, तर
तो/ती चचा िनद िशत क शकेल.
ितसादक या या उ फ ूत तेमुळे आिण ल य क ीत गटां या यव थ ेमुळे, यां याकड ून
मािहती गोळा करणे आ हाना मक असू शकते. काही ल य क ीत गट वैयि क र या
भेटतात , तर काही फोनवर िकंवा ऑनलाइन मािहती देतात. गटचचा दर यान , मह वाची
मािहती गोळा कर यासाठी ा सि ट , रेकॉिड ग, नोट्स आिण मेमरी-आधा रत साधन े
वापरण े सामा य आहे. तथाकिथत लाँग-टेबल ीकोन, याम य े संशोधक वारंवारता ,
िविश ता , भावना आिण यापकत े या संदभा त ितसादा ंचे िव ेषण करतात , अशा
गुणा मक मािहतीच े मू यांकन कर यासाठी एक िविश , चांगली आवडल ेली रणनीती
आहे. 20 या शतका या उ राधा पासून मािहती यव थािपत कर यासाठी आिण
मह वप ूण सं ा शोध यासाठी संशोधका ं ारे संगणका ंचा वापर केला जात आहे. ल य
गट हे यि िन सम या ंब ल लोकां या वा तिवक वृ ी आिण वत न कट कर यासाठी
एक उ कृ साधन आहे, परंतु एकसंध सहभाग या लहान गटाकड ून यि िन मािहती
गोळा करणे आ हाना मक असू शकते, यांची बा वैधता इतर संशोधन प त प े ा कमी
असू शकते. यामुळे ल य क ीत गटांम ये य केलेली मते मोठ्या गटांम ये वाढवली
जाऊ शकतात क नाही हे अ ाप अ ात आहे.
ल य क ीत गट हे संशोधकान े पुरवले या िवषया ंवर आधा रत सहभागी पर परस ंवाद
कॅ चर कर या या उ ेशाने गट मुलाखतीचा एक कार आहे. ल य क ीत गट
संशोधकाच े मु य उि सहभाग या वृ ी, भावना , िव ास , अनुभव आिण
िति या ंमधून काढण े हे आहे जे िनरी ण िकंवा मुलाखत यासार या प ती वापरताना
उपल ध नसतील . ही मते, भावना आिण िव ास एखा ा गट िकंवा या या सामािजक
वातावरणापास ून अंशतः वतं असू शकतात हे त य असूनही, ल य क ीत गटांचे
सामािजक पर परस ंवाद आिण संमेलने मोठ्या माणात मािहती आिण अंत ी िनमा ण
हो याची श यता वाढवतात . जे हा सहभागी आिण िनण य घेणारे िकंवा त यां यात
साम य िभ नता असत े ते हा ल य क ीत गट िवशेषतः उपयु असतात , कारण ते
िविश गटां या सां कृितक िनयमा ंब ल आिण िविश िवषय िकंवा िवषयाब ल तपशील
जाणून घे यास मदत करतात . हणूनच, जे हा िवषया ंना िविश कौश य असत े िकंवा
या िवषयाब ल काही मते/मािहती असत े ते हा बरेचदा ते मदत करते. ल य ुप प त
वापरताना , साधारणपण े िकमान चार मुलाखतकार उपि थत असतात . ही मुळात
पॅनेलची मुलाखत असत े. ल य क ीत गट तं ाचा भर गट पर परस ंवाद आिण अथा या munotes.in
Page 87
ल य क ि त गटचचा
87 सामूिहक बांधकामावर आहे. एखा ा िविश , काहीव ेळा घ पण े प रभािषत केले या
सम य ेब ल िवचारल े जातात .
ीवाद आिण ल य क ीत गट:
ल य क ीत गटांची इतर नावे गट मुलाखती िकंवा सामूिहक संभाषण े ही आहेत.
ीवाद संशोधनाम य े ल य क ीत गट देखील वापरल े जातात . कंबरेिलस आिण
िदिमि यािडस (2011) या मते, या लोकांवर अ याचार केले गेले आहेत यां याकड ून
मािहती उघड कर यासाठी , ल य क ीत गटातील सहभागी ोध, िनराशा आिण संघष ,
वैयि क आवाज यांना पूव बळ संभाषण दुल ि त केले गेले होते अशा समान शाखा
सामाियक करतात . Collins (2004) हे सांगतात क ‘ ीवादी समूह /गट िवशेषत:
मिहला ंना स म बनवत आहेत कारण ते यां या वतः या अनुभवांवर चचा
कर यासाठी आिण सामािजक यायाशी संबंिधत सम या ंची उ रे शोध यासाठी
सुरि त वातावरण दान करतात . सहभाग मधील संबंध देखील कालांतराने िवकिसत
होऊ शकतात आिण िव ास देखील सहजपण े तयार केला जातो. ीवादी
ीकोना ं या िविवधत ेमुळे, िवषय आिण संशोधक यां या वतः या पा भूमीब ल
आिण जागितक ि कोनाचा िवचार क न अिधक आ मिच ंतनशील बनू शकतात .
संशोधन ि या देखील आकष क, सहयोगी बनते. मा ीझ (1998) सारख े िव ानाच े
मत वेगळे आहे. मा ीझन े ल य वेधले क कौटुंिबक गरजा तसेच गृहिनमा ण, पैसा,
नोकरी आिण वाहतुक या सम या ंना ाधा य देणे अपेि त असल े या सां कृितक
सम या ंमुळे ल य क ीत गटांचा सहभाग िव सनीय असू शकत नाही. मु य ीवादी
संशोधन त व ान , तसेच पूवा ह, पूवा ह मापन ि या आिण मािहती संकलन
प त वरील यांची भूिमका अिधक चांग या अंत ी आिण मािहती संकलनासाठी ल य
क ीत गट Brown आयोिजत करताना अनुसरण करणे आव यक आहे.
११.३ ल य क ीत गट चचा ची ओळख :
ल य क ीत गट चचा (ल य ुप िड कशन -FGD) सारखी पा भूमी असल े या िकंवा
आवडी या िविश िवषयाच े परी ण कर यासाठी अनुभव असल े या सहभाग सोबत
आयोिजत केली जाते. या कार या गुणा मक संशोधनाम य े, लोकांना यां या
ीकोन , ि कोन , िव ास , मते िकंवा क पना ंब ल िवचारल े जातात . ल य क ीत
गट चचा सहभाग ना इतर गट सद या ंशी संवाद साध याची परवानगी देते, जे इतर
संशोधन प त या िव , सहभागी संभाषणा ंना ो साहन देते. गट मुलाखती वारंवार
वापर या जातात , येक गटात 8 ते 12 सहभागी असतात . वादिववाद एका
मुलाखतकारा ार े िनयंि त केला जातो आिण अनौपचा रकपण े संरिचत केला जातो,
याम य े िविवध कारच े मनोरंजक िवषय समािव असतात . गट काळजीप ूव क
िनवडला गेला पािहज े आिण मु संवादाला ो साहन देणारे शांत वातावरण दान
कर यासाठी चचा तयार केली जावी. ल य गट सहभाग ना सि यपण े चच त सि यपण े
सहभागी हो यासाठी ो सािहत करतात आिण यांना केवळ यांचे वतःच े मत य
कर यासाठीच न हे तर इतर गट सद या ं या क पना आिण ांना ितसाद दे यासाठी munotes.in
Page 88
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
88 देखील ो सािहत करतात . यामुळे चच त खोली , समृ ता आिण वैिव य येते जे
मतदानात श य होणार नाही. कारण याची संघटना , िदशा आिण अिभ य , FGDs
देखील बरीच मािहती वेगाने िवतरीत क शकतात . एखा ा िवषयावरील समुदाया या
ि कोनाब ल अिधक तपशीलवार मािहती िमळव याचा FGD हा एक उ म माग आहे.
वादिववादाची िदशा वारंवार पूव िनधा रत असत े आिण बह तांश िनयं क सव आव यक
िवषया ंचा अंतभा व अस याची खा ी कर यासाठी बा र ेखा िकंवा माग दश क वापरतात.
ल य ुपम य े एखा ा िवषयावरील यां या अनुभवांब ल आिण ि कोनाब ल अिधक
जाणून घे यासाठी िनवडल े या य या गटासह एक संघिटत चचा करणे समािव
असत े. ल य क ीत गट लोकां या दैनंिदन सामा य ानाची अंत ी िमळिव यात
आिण गट यव थ ेम ये लोक या कार े इतरांवर भाव पाडतात याम य े मदत करते.
एकाच िवषयावर अनेक ि कोन एकि त कर यासाठी िवशेषतः उपयु . िनयं काची
भूिमका अ याव यक आहे कारण चचा गटाला यो य मागा ने माग दश न कर यासाठी
चांगले गट नेतृ व आिण पर प र कौश य े आव यक असतात .
११.४ ल य क ीत गट चच चे कार
अ यासात असल े या िवषयावर अवल ंबून ल य क ीत गटाचा कार िनि तक ेले
जातात . तरीही ल य क ीत गट चच या िविवध कारा ंपैक काही मह वाच े कार
खालील माण े आहेत.
१) दुहेरी िनयं क गट: या काय मासाठी दोन िनयं क िकंवा दुहेरी िनयं क आहेत.
एक काय म काया चे आ ासन देतो, तर दुसरा खा ी देतो क येक ावर चचा
केली जाईल .
२) दुतफा / ि -माग गट: याम य े, िवषयावर आधारीत दोन िभ न गटां ारे वेगवेग या
वेळी चचा केली जाते. एक गट यांचे संशोधन करत असताना दुसरा गट भाषण
ऐकतो . या गटाने पिहल े स पािहल े तो समारोपा या वेळी संवाद सादर करतो .
दुसरा गट या िवषयात अिधक जाऊ शकतो आिण पिह या संभाषणाच े सा ीदार
असताना केले या िनरी णा ंव न रेखाटून पुढील ीकोन दान क शकतो .
३) छोटा गट: या कार या गटातील सहभागी 6-10 या िव 4-5 य पय त
मया िदत आहेत. जे हा ाहक याब ल चौकशी करतात ते हा या गटाचा वापर करा.
जे हा लाय ंट िवनंती करतात क तु ही ल य ुप ठेवा आिण यांनी िवनंती केली
यांना आमंि त करा.
४) सहभागी -िनयंि त गट: एक िकंवा अिधक सहभागी वतःला ता पुरते िनयं क
हणून िनयु करतात .
५) ऑनलाइन गट: या सं था इनपुट आिण िवचार िमळिव यासाठी ऑनलाइन मा यम
वापरतात . ऑनलाइन पॅनेलम य े तीन कारच े सहभागी असतात : िनरी क ,
िनयं क आिण ितसादकत असतात . munotes.in
Page 89
ल य क ि त गटचचा
89 ल य क ीत गट चच साठी आव यक कौश य े –
कोण याही संशोधन आिण अ यास प दत माण े, ल य क ीत गट चच साठी िविवध
कार या मता ंची आव यकता असत े, यासह :
• संशोधक लविचक आिण पूव हमु असण े आव यक आहे
• सम या , अडचण िकंवा संशोधन िवषयाची सखोल मािहती . यात यावहा रक ान
आिण बौि क आकलन दो ही समािव आहे.
• बोल या जात असल े या भाषेतील वीणता मदत करते ल य क ीत गट चचा
दुभा या ार े िकंवा तृतीय प ा ार े आयोिजत केली जाऊ शकत नाही, य च े
कौश य िवचारात न घेता.
• ल य क ीत गट मुलाखतीच े नेतृ व कर यासाठी आिण सुलभ कर यासाठी भरपूर
गट ि या कौश य लागत े. मुलाखत कशी यायची हे जाणून घेणे मह वाच े आहे
जेणेक न कोणीही एक िकंवा दोन सहभाग नी यात म ेदारी ठेवू नये आिण जे कमी
प व े आहेत ते यांचे मत य क शकतील .
• ान िकंवा यावहा रक अनुभव गट चच चे नेतृ व करतो . हे मह वप ूण आहे कारण
एक अननुभवी िनयं क अनावधानान े संभाषणाचा वाह ितबंिधत क शकतो
आिण अ यायकारक प रणाम देऊ शकतो .
तुमची गती तपासा
१. ीवादी संशोधना या ीने ल य क ीत गट चच या वापरावर चचा करा.
२. ल य क ीत गट चच या संदभा त मट नब ल चचा करा.
११.५ ल य क ीत गट चच म ये सहभागी हो याच े मुख ट पे (MAJOR
STEPS INVOLVED IN FOCUS GROUP DISCUSSION)
munotes.in
Page 90
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
90 १. यो य सहभाग ची भरती (Recruiting the right participant) :
अ यासाधीन िवषय ल ात घेऊन सहभाग ची िनवड करावी लागत े. उदाहरणाथ - जर
तु ही ये नाग रका ं या आरो य सम या ंब ल अ यास करत असाल तर मुलांची
मुलाखत घेऊन काही उपयोग होणार नाही.
२. संचालक /मॉडर ेटर िनवड (Choose a Moderator) :
अनेक वेळा, एक संशोधक हणून तु ही ल य क ीत गट चच आयोिजत कर यास स म
असाल जर सहभागी -अ यास े जवळपास असेल. एक कार े, तु ही िनयं काची
भूिमका बजाव ेल याची िनवड करणे. तथािप , जर िवषय य वेग या शहरात राहत
असतील आिण या बाबतीत तु ही वेग या शहरात असाल , तर तु हाला एकतर िनयु
करावे लागेल िकंवा िनयु करावे लागेल िकंवा एखा ाला िनयं क हो यासाठी िवनंती
करावी लागेल. िनयं काकड े संशोधकाच े मूलभूत अिभम ुखता असण े आव यक आहे.
जर हे देखील उपल ध नसेल तर िनयं कास याची भूिमका, कत ये आिण काय क
नये याब ल प पण े मािहती िदली पािहज े. तो/ती अशी य असावी जी सहभाग ना
हाताळ यास स म असेल. मोठ्या माणावर डेटा संकलन ि य ेत, अनेक िनयं कांची
आव यकता असत े यामुळे वेळ वाचेल. थािनक भागातील महािव ालयीन िव ा या ची
मदत घेतली जाऊ शकते कारण यामुळे भाषा आिण प रचय दो हीचा फायदा होईल.
३. भिव यातील वापरासाठी रेकॉड र (Record the meeting for futuer
Purpses) :
हे एकतर फोनम य े िकंवा वतं इले ॉिनक रेकॉड र हणून रेकॉिड ग िड हाइस
वापर यास मदत करते. अनेक अँ ॉइड्सम ये इनिब ट हॉईस रेकॉड र असतो .
तथािप , रेकॉिड ग कर याप ूव सहभाग कड ून परवानगी घेणे आव यक आहे. यांना
रेकॉिड गब ल आगाऊ मािहती ावी लागेल. रेकॉड र संशोधकाला नंतर नोट्स
बनव यास मदत क शकतो कारण चच दर यान उ च वेगाने भौितक नोट्स बनवण े
श य नाही
४. माग दश क त वे (Write the clear Group Discussion Guidelines):
चचा सु कर याप ूव माग दश क त वांची चचा के यास मदत होते. यामुळे िवषया ंना
प िदशा िमळत े.
५. मािहती िव ेषण (Condect the Session and Generat the Report) :
मािहती ची साफसफाई आिण िव ेषण करणे मह वाच े आहे, हणज े, संशोधना या या
ट यात काय मह वाच े आहे आिण काय क नये.
६. अहवाल तयार करणे (Ues the data to make a plan of action) :
मु े तयार करणे, ल य क ीत गट चच साठी अहवाल तयार कर यात मदत करते जे
अहवाल िकंवा थीिसस िकंवा काय िलिहताना उपयु ठ शकते. munotes.in
Page 91
ल य क ि त गटचचा
91 ११.६ ल य क ीत गट चच चे फायद े आिण तोटे
१) ल य क ीत गट चच चे काही फायद े खालील माण े आहेत:
• ितसादक या या मु आिण मु चच चा प रणाम नवीन क पना ं या िनिम तीम य े
होतो या िनण य घे यास अ यंत उपयु आहेत
• समूह ि याकलाप दर यान चच ला अिधक चांग या कार े मदत कर यासाठी
िनयं क काहीही बदलू शकतो .
• गैर-मौिखक अिभ य , अशा भाव आिण ि गर ि या, संशोधका ंना मह वप ूण मािहती
देऊ शकतात . या गुणिवश ेषा ार े ल य क ीत गट मािहती या बाबतीत मोठे प रणाम
तयार केले जातात .
ब) ल य क ीत गट चच चे काही तोटे खालील माण े आहेत:
• िनयं क या माणात चचा िनद िशत करतो ते या या ाना या तरावर अवल ंबून
असत े.
• ितसादकत संवेदनशील मते आिण िचंता साव जिनकपण े मांड यास नाखूष असू
शकतात , याम ुळे समूहावर वच व गाजव ू इि छणा या काही लोकांवर िनयं ण ठेवणे
नविश या िनयं कासाठी आ हाना मक बनू शकते.
• लहान नमुना आकार आिण वैयि क िभ नत ेमुळे, प रणाम अंदाज लाव यासाठी
िकंवा प रि थतीच े संपूण िच दे यासाठी पुरेसे असू शकत नाहीत.
● ल य क ीत गट चचा ( FGD) ही एक अ यंत उ पािदत प रि थती असू शकते
याम ुळे सहभाग ना िविच पण े वागणे आिण बोलण े श य होते. प रणाम पूण पणे
िव ासाह असू शकत नाहीत .
ल य क ीत गट चचा म ये काय कराव ेआिण काय क नये
१) थम संशोधना पासून सु वात क या
● अनिभ े क िकंवा ोता हा; यांना पूरक असा पोशाख घाला.
• तु ही आिण सहभागी समान पातळीवर अस यासारख े वागा.
• तु हाला काहीही मािहत असल े तरीही वतःला िनद ष हणून सादर करा.
• तुमचे सव तयार ठेवा.
• ल य क ीत गट आयोिजत कर या पे ा तु हाला आणखी काही कर याची गरज
नाही. एकदा आपण ते मागा वर आ यान ंतर ते यावहा रक र या वतःच चालल े
पािहज े.
• खुले िवचा न सु वात करा. munotes.in
Page 92
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
92 ● येकाला उ ेिजत कर यासाठी पिहला िव तृत असावा , जसे क सहभाग ना
िवषयाब ल काय वाटते. जर तु ही याआधी कधीही न ऐकलेली एखादी गो
कोणीतरी समोर आणत असेल तर यांना सिव तर सांगा. जे हा एखादी य
सामा य "मातृ व" िवधानासह ितसाद देते, ते हा यांना उदाहरणासाठी िवचारा .
• जर कोणाच े मत असेल, तर याकड े संपूण गट हणून पहा.
• ते तु हाला जी काही मािहती देतील याचे काय होईल ते यांना सांगा आिण तु ही ती
गु ठेवू याची यांना खा ी ा. आिण यांना तसे कर यास आमंि त करा. जर
अहवाल असेल तर तो कोणाला िमळेल आिण तो कसा वापरला जाईल ते िनिद
करा.
• तु ही यांची मािहती गोपनीय ठेवाल, तु ही यांना तसे कर यास आमंि त करत
आहात आिण यांनी तु हाला िदले या कोण याही मािहतीच े काय होईल हे प
करा. अहवाल कोणाला िमळेल आिण तो अस यास तो कसा वापरला जाईल याचे
वण न करा.
• येकाला सहभागी हो यासाठी तु ही खोलीभोवती िफरत असताना तुम या
सु वाती या ाला उ र दे यास सांगा.
• तुमची कृत ता य करत राहा आिण लोकां या य ना ंची शंसा करत रहा.
• सहभाग नी उपि थत केले या सम या ंब ल समजून या, जरी तु हाला वाटत
असेल क यां यापैक काही त ार कर यासाठी ल य ुपचा आउटल ेट हणून
वापर करत आहेत.
• िविश य ना य त ठेव यासाठी , यांना वारंवार िवचारा .
• जर एखादा िवषय नंतर या ाशी जोडला गेला असेल, तर मोक या मनाने
बदला .
• लोकां या योगदानाब ल यांचे आभार मानत राहा आिण तुमची शंसा करत रहा.
• जरी तु हाला असे वाटत असेल क काही सहभागी ल य क ीत गट चचा चा उपयोग
बाहेर काढ यासाठी एक संग हणून करत आहेत, यांनी उपि थत केले या
सम या ंब ल समजून या.
• लोकांना आकिष त कर यासाठी िविश लोकांना वारंवार िवचारा .
• नंतर या िवषयाशी संबंिधत िवषय समोर आण यास ांची पुनर चना कर यास
मोकळ े रहा.
ब) हे क नका Don’ts :
• िदशािनद श िवचारण े टाळण े चांगले आहे (जे कदािचत तु हाला िविश उ र शोधत
आहेत) munotes.in
Page 93
ल य क ि त गटचचा
93 • "होय िकंवा नाही" चौकशी टाळा कारण ते चचा िव सु करत नाहीत ; परंतु, जर
तु ही चुकून एखा ाला िवचारल े, तर तु ही "का" चा पाठपुरावा क शकता ?
• एकाच वेळी दोन-भागातील प करा (टाळा). एकाच वेळी दोन ांची उ रे
देता येत नाहीत .
• चुकले या य ला कधीही सुधा नका. यांचे बोलण े दु त क नका.
• कोणत ेही मत य करणे टाळा.
• सव साधारणपण े लोकांना य यय आणण े टाळा. ते जे काही देतात ते वीकारा , मग
ते काहीही असो.
• "ही अशी गो आहे याब ल आपण नंतर ग पा मा , आता नाही."
• जर तु हाला काही समजत नसेल, तर या ब ल लाज वाटू नका;
• जर कोणी खरोखरच लाजाळ ू वाटत असेल, तर याला बोल यास भाग पाडू नका.
● तु हाला प ीकरण हवे अस यास , एक िवनंती करा. गूढ, अ प आिण अ प
समजण े हे तुमचे कत य आहे.
● अ यासान ंतर ल य गटांब ल चुक ची मािहती पसरवण े टाळा.
● ल य क ीत गट चचा नंतर, संशोधनासाठी स कसे मौ यवान होते हे प क न ,
एक आरामशीर ि कोनात ून चच तील सहभाग ना िनकाल देऊ शकतो .
१) ल य क ीत गट चच या मया दा
ल य क ीत गटांना अथा या संयु िनिम तीवर संशोधनासाठी भरपूर आ ासन े आहेत
हे नाकारता येणार नाही.
१) वैयि क मुलाखती या तुलनेत संशोधकाच े कदािचत ि य ेवर कमी िनयं ण असत े.
२) मािहतीच े िव ेषण करणे आ हाना मक आहे. मािहती उ पादन खरोखर जलद असू
शकते. िव ेषणा मक तं िवकिसत करणे कठीण आहे जे य काय हणतात
आिण पर परस ंवादाच े व प या दो ही प दती िवचारात घेते.
३) ते यव था करणे आ हाना मक आहेत. सहभाग ना तुम या अ यासात सहभागी
हो यास सहमती दे यासोबतच , तु ही यांना एका िविश वेळी उपि थत
राह यासाठी पटवून देणे देखील आव यक आहे.
४) आवाजमधील बदला ंमुळे आिण कोण काय हणतो याचा काळजी घे याची
आव यकता अस याम ुळे, वैयि क मुलाखत या समान रेकॉिड गपे ा, रेकॉिड गला
िल यंतरण हो यासाठी जा त वेळ लाग याची श यता आहे. munotes.in
Page 94
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
94 ५) ल य क ीत गटांना वैयि क मुलाखत म य े सम या येत नाहीत , मु य हणज े दोन
िकंवा अिधक लोक एकाच वेळी बोल याची वृ ी. रेकॉिड गचे काही भाग जेथे हे
घडले आहे ते वारंवार प करणे अ यंत कठीण आहे आिण प रणामी , िल यंतरण
करणे अश य आहे.
तुमची गती तपासा
१. ल य क ीत गट चच या दोन कारा ंवर चचा करा.
२. ल य क ीत गट चच आयोिजत करताना काय आिण क नये याची तीन-तीन यादी
करा.
११.७ सारांश
ल य क ीत गट चच चे मूळ यात समाजशा मट न यां याशी आहे. मुलाखती ,
िनरी ण े घेऊन िविवध समुदायांमधील वांिशक पृथ करणाच े करण प कर यासाठी
यांनी याचा उपयोग केला. ल य क ीत गट चच सो या श दात हणज े एखा ा
िवषयावर चचा , छोट्या गटा ार े सम या सम या . िदले या िवषयाची उ म अंत ी
िनमा ण कर यासाठी हे केले जाते. ीवादी संशोधनान े ल य क ीत गट चच चा वापर
केला आहे कारण ते शोिषत आिण उपेि त गटाला वत:ला उघड यासाठी आिण य
हो यासाठी एक सुरि त जागा दान करते. ल य क ीत गट चच FGD चे अनेक
फायद े आिण तोटे आहेत जसे क उ म अंत ी,मािहती ल य क ीत गट चच ारे
िवकिसत केला जातो परंतु मािहती संकिलत कर यासाठी एक यो य िशि त िनयं क
असण े आव यक आहे जो चच वर िनयं ण ठेव यास आिण माग दश न कर यास स म
असेल जेणेक न वेळ आिण संसाधन े वाचतील . आज या काळात मानसशा , िवपणन
संशोधन हे ल य क ीत गट चच चा मोठ्या माणात वापर करत आहे.
११.८
१. ल य क ीत गट चच ना आयोिजत करताना काय करावे आिण काय क नका यावर
चचा करा.
२. ल य क ीत गट चच चे फायद े आिण तोटे थोड यात सांगा
३. ल य क ीत गट चच चा अथ थोड यात चचा करा
munotes.in
Page 95
ल य क ि त गटचचा
95 ११.९ संदभ REFERENCES
● https://www.questionpro.com/blog/focus -group
● Yun, H. Jung (2018, October 23). focus group. E ncyclopedia
Britannica. https://www. britannica.com/topic/focus -group
● https://ctb.ku.edu/en/table -of-contents/assessment/assessing -
community -needs -and-resources/conduct -focus -groups/main
● https://www.sagepub.com/sites/default/files/upm -
binaries/39360_978_1_84787_909_7.pdf
● Morgan, David. (2021) . Robert Merton and the History of Focus
Groups: Standing on the Shoulders of a Giant? The American
Sociologist. 53. 10.1007/s12108 -021-09500 -
munotes.in
Page 96
96 १२
संभाषण िव ेषण
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ प रचय
१२.२ संभाषण िव ेषण
१२.२.१ संभाषण िव ेषणाच े गृिहतक
१२.२.२ संभाषण िव ेषणाची मूलभूत साधन े
१२.३ चचा िव िव ेषण
१२.३.१ चचा िव िव ेषण हणज े काय?
१२.३.२ चचा िव िव ेषण ची आवृ ी
१२.३.३चचा िव िव ेषणातील थीम
१२.३.४ कृतीत चचा िव िव ेषण
१२.३.५ िचिक सक चचा िव िव ेषण (CDA)
१२.३.६ संदभ
१२.० उि े
• गुणा मक संशोधनात भाषेचे मह व समजून घेणे
• भाषेचे वण न कर यासाठी ि कोन ओळखण े
• वांिशक-प तीिवषयक ीकोनात ून संभाषण िव ेषण समजून घेणे
• संभाषण िव ेषणा मधील अनु मिणका आिण परावत कतेची म यवत क पना
तपास यासाठी
• गुणा मक संशोधनाम य े चचा िव िव ेषणा या मह वाच े िव ेषण करणे
munotes.in
Page 97
संभाषण िव ेषण
97 १२.१ तावना
सामािजक संशोधनासाठी भाषा मह वाची आहे. भाषा समजून घेणे हा संशोधनाचा एक
मह वाचा घटक आहे. दोन ि कोन आहेत जे भाषेला क िबंदू मानतात उदा:
१. संभाषण िव ेषण (CA) – Conversation analysis
२. चचा िव िव ेषण (DA)- Discourse analysis
१२.२ संभाषण िव ेषण
संभाषण िव ेषणा हे चच चे िव ेषण आहे कारण ते नैसिग क वातावरणात होते. संभाषण
रेकॉड केले आहे आिण िल यंतरण केले आहे जेणेक न तपशीलवार िव ेषण केले
जाऊ शकते. संभाषण िव ेषणा चे मूळ ethnomethodology ( घटनाशा ) म ये
आहे, ही एक समाजशा ीय ि थती आहे जी यूएसए म ये हॅरो ड गारिफंकेल आिण हाव
सॅ स यां या अंतग त िवकिसत झाली. Ethnomethodology ( लोका वाय प ती )
हणज े दैनंिदन जीवनात वापर या जाणार ्या प त चा अ यास या ार े सामािजक
यव था पूण केली जाते.
लोका वाय प ती या म यवत असल े या दोन क पना आहेत आिण या संभाषण
िव ेषणाम य े अिभ य शोधतात :
१. अनु मिणका : याचा अथ कृतीचा अथ आहे. संभाषण िव ेषणा म ये याचा अथ
मूलत: बोलल ेले श द िकंवा उ चार यात िवराम आिण वनी यांचा समाव ेश होतो,
तो कोण या संदभा त वापरला जातो यावर अवल ंबून असतो .
२. र ल ेि सि हटी : ( िति ) याचा अथ असा होतो क बोलल ेले श द हे या
सामािजक जगाम य े आहेत या समाजाच े घटक असतात . चचा हणज े केवळ
सामािजक जगाच े ितिनिध व नाही; हे फ दुस या गो ीसाठी उभे राह याप े ा
बरेच काही करते.
१२.२.१ संभाषण िव ेषणाच े गृिहतक ( Assu mptions of Conversation
Analysis )
संभाषण िव ेषणाकड े जा याचा ारंिभक माग बोलणारा या प तीन े काहीतरी बोलतो
याब ल काहीतरी मह वप ूण िकंवा ध कादायक िव ेषण क न आिण ल ात
घे यापास ून सु होतो. हे रटेजने अशा तीन गृिहतका ंचा ताव िदला आहे:
१. बोलण े संरिचत आहे: बोल याम य े म ये अप रवत नीय नमु यांचा समाव ेश होतो-
हणज े, ते संरिचत आहे. सहभाग ना या नमु यांची अधोर ेिखत करणा या िनयमाची
अ प जाणीव असत े. प रणामी संभाषण िव ेषणा िव ेषक व ा जे काही बोलतात
याव न यां या ेरणेचा अंदाज लाव याच े य न सोडून देतात िकंवा यांचे बोलण े munotes.in
Page 98
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
98 वैयि क वैिश ्यांशी जोडतात . अशी मािहती आव यक आहे, कारण संभाषण िव ेषक
कृती या अधोर ेिखत संरचनांकडे क ि त आहे, जसे क चच त कट होते.
२. चचा संदभा नुसार बनावट आहे: कृती बोल यात ून कट होते आिण अशा चच चे
या या संदभा नुसार िव ेषण केले पािहज े. याचा अथ असा आहे क या या आधी
झाले या चच या संदभा त कोणी काय हणतो हे आपण समजून घे याचा य न केला
पािहज े आिण हणून चच ला नमुनेदार अनु मांचे दश न हणून पािहल े जाते.
३. िव ेषण हे अ ययन साम ीवर आधा रत आहे: िव ेषण सव पूव या सै ांितक
योजना ंना नकार देतो आिण तक करतो क चच चे वैिश ्य आिण अनुभवज य
घटना ंम ये सामािजक यव थ ेचे व प अ ययन साम ी मधून े रत केले पािहज े.
हे रटेजने िलिहल े आहे क असे गृहीत धरले जाते क सामािजक कृती तपशीलवार काय
करते आिण हणून पर परस ंवादा या िविश तपशीला ंकडे दुल केले जाऊ शकत
नाही. हे संभाषण िव ेषणाच े वैिश ्य असल े या बारीकसारीक तपशीला ंवर (िवरामा ंची
लांबी, आवाज वाढवण े आिण यासह ) वर जोर दश वते.
१२.२.२ संभाषण िव ेषणाची मूलभूत साधन े: (Basic tools of Conversation
Analysis) :
संवादातील चच या तपशीलवार िव ेषणाचा हळूहळू संचय झा याम ुळे ते भाषण या
प तीन े आयोिजत केले जाते याची पुनरावृ ी होणारी वैिश ्ये ओळखली गेली. ही
वैिश ्ये संभाषणा या अनु मांवर लागू होणारी साधन े हणून ओळखली जाऊ शकतात .
१. टन -टेिकंग: संभाषण िव ेषणा मधील सवा त मूलभूत क पना ंपैक एक अशी
क पना आहे क दैनंिदन जीवनात या मागा नी म ा केला जाऊ शकतो
यापैक एक हणज े टन -टेिकंग. संभाषण िव ेषणा म ये हे मह वाच े आहे कारण
चचा शेअर केले या संकेतांवर अवल ंबून असत े. असे संकेत अि त वात नस यास ,
संभाषणात सोपे सं मण होणार नाही.
हचबी आिण वूिफट हे दश िवतात हणून या मॉडेलचा सारांश देतात
१. टन -टेिकंग होते
२. एका वेळी एक व ा बोलतो
३. बोल यातील बदल श य ितत या कमी अंतराने िकंवा यां या दर यान एकाचव ेळी
घेतले जातात
याचा अथ असा नाही क टन -टेिकंग म ये ' ुटी' होत नाहीत .
२. समीप जोड्या: संलग्नता जोड्याची क पना संभाषणात दोन जोडल ेले ट पे अंतभू त
करण्याच्या वृ ीकड े ल वेधते: एक श्न यानंतर उ र, आमं ण यानंतर
ितसाद ; िकंवा अिभवादन यानंतर परत आलेले अिभवादन . munotes.in
Page 99
संभाषण िव ेषण
99 पिह या ट याचा अथ असा आहे क समीप जोडीचा दुसरा भाग आगामी असेल -
उदाहरणाथ आमं णाला ितसाद िदला जाईल . दुसरा ट पा संभाषण िव ेषकासाठी
वार य आहे कारण तो ितसादासाठी ि ंगबोड आहे हणून नाही तर जोडणी या
यो य मानक संरचनेचे पालन के याने ारंिभक ट याला ितसाद कसा ायचा आहे
याची शंसा दश वते.
३.पसंती सं था: हे खरे असल े तरी संल न जोडी नेहमीच अपेि त असत े, काही
ितसाद प पण े इतरांना ाधा य देतात. एक उदाहरण असे आहे क , जे हा
आमं ण िकंवा िवनंती तािवत केली जाते, ते हा वीकृती या य असण े आव यक
नाही, तर नकार हे या य असण े आव यक नाही. आणखी एक उदाहरण हणज े,
जे हा वत: ची अवमू यन कर याचा य न केला जातो, ते हा तो करारा या ऐवजी
मतभेदाने भेटला जातो. येक बाबतीत पूव चा ( वीकृती, असहमती ) हा
ाधा याचा ितसाद असतो आिण नंतरचा (नकार , करार) हा अ ाधा य ितसाद
असतो . अशा कार े ारंिभक िवधाना या ितसादा ार े संभाषण िव ेषका ार े
ाधा य संरचना शोधली जाते.
४. खाती / न दी : संभाषण िव ेषणात मधील न दी म ये ल ात घे यासारख े मह वाच े
वैिश ्य हणज े यांचे िव ेषण संदभा नुसार केले जाते- हणज ेच, यांनी गृहीत
धरलेले व प या या आधी या गो ी (आमं ण) ारे हाताळल े जाते. उदा. लोक
कोण या स ंदभा ने बोलत आह ेत. ( उदा. नारळ देणे. – याचा अथ कामाव न काढून
टाकण े असाही होतो व नारळ द ेणे असाही होतो . )
५. दु तीची यं णा: संभाषणात गो ी चुक या होतात , जसे क जे हा टन -टेिकंग
संभाषण े पाळली जात नाहीत याम ुळे लोक बोलत असतात . िस हरम ॅनने नमूद
केले या दु तीची यं णा खालील माण े आहेतः
• जे हा कोणीतरी कोणीतरी पूण हो याआधी बोल यास सु वात करते, ते हा ारंिभक
पीकर याचे वळण पूण कर याप ूव बोलण े थांबवते;
• जे हा वळण ह तांतरण यो य िबंदूवर होत नाही (उदा. जे हा कोणी एखा ा ाला
उ र देत नाही), ते हा पीकर पु हा बोलू शकतो , कदािचत दुसर्या य ला
बोल याची गरज अिधक बळकट करेल (िव उदाहरण , ाला बळकट क न ).
• अशा यं णांब ल ल ात घे याजोगा मह वाचा मु ा असा आहे क ते वळण घे या या
िनयमा ंचे उ लंघन केले गेले असल े तरीही ते कायम ठेव याची परवानगी देतात.
१२.३ चचा िव िव ेषण (DISCOURSE ANALYSIS )
चचा िव िव ेषण हा भाषेचा एक ीकोन आहे जो बोल या यित र इतर सं ेषणा या
कारा ंवर लागू केला जाऊ शकतो . ते मजकूर सार या फॉम वर लागू केले जाऊ शकते,
जसे क यूज पेपर लेख आिण संभाषण िव ेषण पे ा अिधक लविचक आहे. डीएम य े munotes.in
Page 100
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
100 नैसिग क र या होणा या चच वर कमी भर िदला जातो. तथािप DA पूण पणे िव नाही
आिण CA या िव आहे.
१२.३.१: चचा िव िव ेषण हणज े काय? (What is Discourse Analysis?)
चचा िव िव ेषण म ये िमशेल फुकॉ ट या काया तील अंत ी िह संक पना समािव
आहे. या यासाठी चचा िव हा श द या प तीन े भािषक ेणीचा िविश संच या या
चौकटीच े िच ण करतो या माण े आपण व तू समजून घेतो. चचा िव याची एक
आवृ ी बनवत े. िशवाय , व तूची आवृ ी ती तयार कर यासाठी येते. उदाहरणाथ ,
मानिसक आजाराशी संबंिधत एक िविश चचा िव मानिसक ्या आजारी य कशी
असत े, यां या आजाराच े व प , यां याशी कसे वागल े पािहज े आिण यां यावर
उपचार कर याचा कायद ेशीर अिधकार कोणाला आहे याची आपली संक पना तयार
होते. चचा िव मानिसक ्या आजारी आिण यां या उपचार प त शी संबंिधत
िचिक सका ं या श च े समथ न कर यासाठी एक ेमवक बनते. अशा कार े चचा िव
हे भाषेपे ा बरेच काही आहे.
१२.३.२ चचा िव िव ेषण ची आवृ ी: (Version of DA)
चचा िव िव ेषण DA चे वण न ानशा आिण ऑ टोलॉजी या तरावर दोन िविश
वैिश ्ये दिश त करणार े हणून केले गेले आहे.
१. ते वा तववादी िवरोधी आहे; दुस या श दांत ते बा वा तव आहे हे नाकारत े.
२. तो बांधकामवादी आहे; सामािजक सेिटंग या सद या ंनी तपासल े या वा तवा या
आवृ ीवर भर िदला जातो.
१२.३.३ चचा िव िव ेषणातील थीम: (Themes in discourse analysis)
िगल (2000) यांनी DA मधील चार मुख िवषया ंकडे ल वेधले आहे.
१. चचा िव हा एक िवषय आहे: याचा अथ चचा िव हा वतःच चौकशीचा क िबंदू
आहे आिण यामागील सामािजक वा तवा या पैलूंपय त पोहोच याच े साधन नाही.
२. भाषा रचना मक आहे: चचा िव हा सामािजक वा तवाचा एक िविश ि कोन
तयार कर याचा एक माग आहे.
३. चचा िव हे कृतीचे व प आहे: भाषेकडे ' वतः या अिधकारात एक सराव हणून'
पािहले जाते. भाषा ही कृती पूण कर याचा एक माग आहे, जसे क दोष देणे,
वतःला िविश कार े सादर करणे िकंवा वाद घालण े. एखा ा य या वचनावर
तो िकंवा ती या संगाचा सामना करत आहे याचा प रणाम होतो.
४. चचा िव व ृ व प तीन े आयोिजत केले जाते: जे हा आपण घटना ंची आवृ ी िकंवा
काहीही सादर करतो ते हा आप याला इतरांचे मन वळवायच े असत े अशी एक
मा यता आहे. munotes.in
Page 101
संभाषण िव ेषण
101
१२.३.४ कृतीत चचा िव िव ेषण: (Discourse analysis in action: )
कॅ सर: युवर मनी ऑर युवर लाइफ या टेिलि हजन काय मातील त यांचे अ या साचे
ितिनिध व , िविवध ोता ंचा वापर केला आहे:
१. काय माच े ि हिडओ रेकॉिड ग;
२. काय म बनवणा या संघातील सद या ंपैक एकाच े िनरी ण , याने तो बनवला जात
असताना सहभागी िनरी क हणून काम केले;
३. ि टच े मसुदे, शूिटंग शेड्यूल आिण संपादन स ांचे रेकॉिड ग;
४. काय मासाठी घेतले या िविवध लोकां या संपूण मुलाखती
५. नंतर या काही लोकां या संशोधन मुलाखती ;
६. काय म तयार कर यात गुंतले या काही लोकां या संशोधन मुलाखती .
१२.३.५ िचिक सक चचा िव िव ेषण (CDA) (12.3.5: Critical discourse
analysis (CDA)):
िवचारधारा आिण सामािजक -सां कृितक बदला ंशी संबंिधत श संसाधन हणून
भाषे या भूिमकेवर जोर देते. फौकॉ ट िश तब सराव बांधणी ार े श वापर याच े
वाहन हणून वचनाच े गुणधम उघड करतात .
संघटना मक संदभा त, सीडीए ॅि टशनस या गो चा शोध घे याचा य न करतात
यापैक एक हणज े जागितक करणासार या िविश घटना ं या संदभा त वचन े कशी
तयार केली जातात आिण यांची देखभाल कशी केली जाते. िव ेषण हे कसे प
क न एखा ा िविश घटनेचा अथ कट कर याचा य न करते:
• चचा िव ला आज एक िविश अथ ा झाला जे हा 40 िकंवा 50 वषा पूव याचा
कोणताही िकंवा अगदी वेगळा अथ नसावा ;
• चचा िव इतर िवषया ंना आकिष त करते आिण भािवत करते;
• चचा िव मजकुरा ारे तयार केले जाते;
• चचा िव सामािजक जीवनाला अथ देते आिण काही ि याकला प श य, इ िकंवा
अप रहाय बनवत े;
• िवशेष कत यांची ि थती आिण कृती वैध कर यासाठी वचनावर आकिष त
करतात . munotes.in
Page 102
गुणा मक सामािजक स ंशोधन
102 १२.३.६ संदभ (References ):
1. Bryman Alan (2001) ‘Social Research Methods’, Oxford University
Press.
2. Cresswell,J.W, (2007) ‘Qualitative Inqui ry and Research
Design ‐ Choosing among five approaches’Sage Publication: New
Delhi
3. Somekh Bridget &Lewin Cathy (ed), (2005) ‘Research Methods in
Social Science’
4. Uwe Flick (2007), ‘Designing Qualitative Research’, The Sage
Qualitative Research Kit, Sage Pu blications.
5. Uwe Flick (2007), ‘Managing Quality in Qualitative Research’, The
Sage Qualitative Research Kit, Sage Publications.
munotes.in
Page 103
Faculty of Humanities
TYBA
(Choice Based Credit System, CBCS) Semester V and Semester VI Question Paper Pattern for T.Y.B.A
(CBCS) applicable to all the papers from Paper IV to Paper IX.
As per University rules and guidelines With Effect From 2018 -2019 (Time: 3 Hours)
Note: 1. Attempt all questions
2. All questions carry equal marks
(Total = 100 marks)
Q.1 (Based on Module I) (20 marks)
a.
or
b.
Q.2 (Based on Module II) (20 marks)
a.
or
b.
Q.3 (Based on Module III) (20 marks)
a.
or
b.
Q.4 (Based on Module IV) (20 marks)
a.
or
b.
Q.5 Attempt any two short notes. (Based on Module I, II, III and IV)
(20 marks)
a.
b.
c.
d.
***** munotes.in