Page 1
1 १
संघटना : संघटनेची वैिश ्ये आिण त व े
करण रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संघटना हणज े काय?
१.३ सं थेची वैिश ्ये
१.४ सं थेची त व े
१.५ सारांश
१.६
१.७ संदभ
१.० उि े
१. संघटना हणज े काय ह े समज ून घेणे.
२. संघटनेची वैिश ्ये आिण त व े यांचा प रचय क न द ेणे.
१.१ तावना
संघटना हणज े लोका ंचा स ं ह, जे प रभािषत उि े पूण कर यात ग ुंतलेले असतात .
संघटना ही एक सामािजक यव था असून, याम य े सव औपचा रक मानवी स ंबंध
समािव असतात . सं थेम ये कम चा या ंम ये कामाच े िवभाजन आिण क ंपनी या
उि ा ं या िदशेने काया चे संरेखन समािव आह े. याला द ुसरे सवा त मह वाच े
यव थापक य काय हण ून देखील स ंबोधल े जाऊ शकत े. ते कम चा या ं या कामात
सम वय साधत े, संसाधन े िमळवत े आिण क ंपनी या उि ा ं या अन ुषंगाने दो ही एक
आणून काम करते.
एखा ा स ं थेस ितची वत :ची वैिश ्ये, संरचना, कार , त वे इ यादी िविवध बाबी
असतात . अशा कार े संघटना ही गितशील वातावरणात सामा य उि े सा य
कर यासाठी लोक , रचना आिण त ं ानाची बनल ेली एक सामािजक यव था असत े.
दुस-या श दात सा ंगायचे त र संघटना ही एक मानवी स ंघटना आह े, िजथे दोन िक ंवा munotes.in
Page 2
संघटनाचे समाजशा
2 अिधक लोक िविश सामा य उि े आिण साधन े आिण िनयोिजत स ंयु य न आिण
सांिघक काया ारे िविश सामा य उि े सा य कर या या इ छ ेसह एक य ेतात.
या करणा म ये सं था हणज े काय ह े समज ून घे यासोबतच आपण सं थेची मह वाची
वैिश ्ये आिण त व े जाणून घेणार आहोत .
१.२ संघटना हणज े काय?
एस. ए. शेल कर आिण ही . एस. शेल कर यां या मत े, “संघटना ही एक अशी यं णा
िकंवा मूलभूत चौकट आह े जी य ला एकि तपण े काय कर यास स म करते
एकाि मक गट य नात ून िनधा रत उि े सा य करत े. यव थापनासाठी
यव थापक य काय कर यासाठी ह े एक मा यम आह े.”
ड य ू. जे. डंकन या मत े, "सं था हणज े पर पर संवादी आिण पर परावल ंबी य चा
असा समु चय आह े क , जो सामा य उि ांसाठी काय करतो आिण यांचे संबंध एका
िविश स ंरचनेनुसार िनधा रत क ेले जातात ."
थोड यात , संघटना ही एक िविश रचना असल ेली जागा आह े, िजथे बदल या
वातावरणात लोक एक येतात आिण एक समान य ेय सा य कर यासाठी एक काम
करतात .
जमाती , वांिशक गट , कुटुंबे ही स ंघटनेची उदाहरण े नाहीत .
सं थेक रता तीन आव यक गो ी आह ेत:-
अ) लोक
ब) सामा य येय
क) संयु य न
सं थे या दोन स ंक पना आह ेत:
१. ि थर स ंक पना :
ि थर स ंक पना अ ंतग त 'सं था' हा श द रचना , अि त व िक ंवा िनिद संबंधांचे नेटवक
हणून वापरला जातो . या अ था ने संघटना हणज े सामा य उि े सा य कर यासाठी
औपचा रक नात ेसंबंधात बा ंधले या लोका ंचा सम ूह. ही संक पना य वर न ह े त र
थानावर भर द ेते.
२. गितशील संक पना :
गितशील संक पनेअंतग त 'सं था' हा श द चाल ू ि याकलापाची ि या हण ून वापरला
जातो. या अथा ने संघटना ही काय , लोक आिण णाली आयोिजत कर याची ि या
आहे. हे उि सा य कर यासाठी आव यक असल े या ि याकलापा ंचे िनधा रण munotes.in
Page 3
संघटना : संघटनेची
वैिश ्ये आिण त व े
3 कर या या ि य ेशी स ंबंिधत आह े आिण य ना िनय ु केले या यो य गटा ंम ये
यांची यव था करण े आव यक आह े. ते संघटनेला एक म ु द क णाली मानत े,
बंिद त णाली हण ून नाही . गितशील संक पना य वर भर द ेते आिण स ं थेला सतत
चालणारी ि या मानत े.
कोण याही स ं थेम ये यव थापका ंना अन ेक कार या स ं था मक संरचनेमधून िनवड
करणे आव यक असत े. सं थे या उि ा ंपय त पोहोच यासाठी यव थापक आिण
यां या स ं थेची रचना कर याचा माग हणज े सं था मक रचना . िवभाग आिण
य म य े कत ये, काय आिण जबाबदा यांचे वाटप हा स ं था मक रच नेचे घटक आह ेत.
इतर स ंरचना मक घटका ंम ये अहवाल स ंबंध आिण स ं थे या पदान ु मातील तरा ंची
सं या समािव आह े.
काही आध ुिनक स ं था मक रचना स ंगणक आिण स ं ेषण त ं ानावर अवल ंबून
असतात . इतरांनी स ु थािपत संरचना काढ या आहेत या यव थापका ंनी आिण
सं थांनी अन ेक वषा पासून वापर या आह ेत. संघटना मक रचना काहीही असो , या
सवा म ये एक साधी िटकाऊ ग ुणव ा असत े. सं थेतील पदानु म अिधकार स ंबंधांवर
अवल ंबून असतात . सं था मक त े सं थेची औपचा रक रचना दश वतात . ते सं थेची
वत मान जुळवणी िकंवा सं थे या यव थापका ंना हव े असल ेली भिव यातील जुळवणी
दश वतात. हे त े सामा यत : सं थेतील थान दश िव यासाठी बॉ स ेस आिण
अहवाला मक संबंध दश िव यासाठी बॉ सला जोडणा या र ेषा वापरतात .
आप या समाजात िविवध कार या स ंघटना पाहायला िमळतात . या सं थांचे व प
आिण उ ेशानुसार वग करण क ेले जाते. ते खालील माण े आहेत:-
यवसाय स ं था: नफा िमळिव यासाठी थापन क ेले या स ं थेला यवसाय स ं था
हणून ओळखल े जाते. या सं थांचे मुख लाभाथ मालक िक ंवा भागधारक असतात .
उदा. सूया नेपाळ क ंपनी, बु एअर इ .
ना-नफा सामािजक स ं था: या स ं था नफा कमाव यासा ठी नस ून ाहक िकंवा
समुदायाला स ेवा दे यासाठी िक ंवा पुरव यासाठी थापन क े या जातात या ना -नफा
सामािजक स ं था आह ेत. उदा. ि भुवन िव ापीठ , नेपाळ र ेड ॉस , बीर हॉि पटल इ .
सहकारी स ं था: पध चे य न कमी कर यासाठी आिण सहकाया चे मू य जा तीत
जा त वाढव यासाठी या कार या स ं था थापन क े या जातात . या सं थेचे मु य
उि साम ूिहक य नात ून सहभागी सव सद या ं या व ैयि क गरजा आिण सम ृ ीची
गरज पूण करण े आहे.
सरकारी स ं था : सव सामा या ंना सेवा दे यासाठी सरकारन े थापन क ेलेली स ं था
हणजे सरकारी स ं था. ते मं ालय े, िवभाग , सै य, पोलीस इ यादी अस ू शकतात . या
कार या स ं थेचे मु य उि िनयमन आिण सामा य लोका ंचे क याण हे असत े. munotes.in
Page 4
संघटनाचे समाजशा
4 आंतररा ी य संघटना : िविवध द ेशां या सहभागान े यां या िहतासाठी था पन
कर या त आल े या संघटना ंना आ ंतररा ी य सं था अ से हणतात . उदा. ASEAN ,
SAARC , UNDP , IMF इ. या स ंघटना सद य द ेशां या साम ूिहक िहतस ंबंधांना
ो साहन द े यासाठी न ेहमीच काय रत असतात .
तुमची गती तपासा :
१. 'संघटना ' या श दा तून तु हाला काय अथ बोध होतो ते सांगा.
१.३ सं थेची वैिश ्ये
िविवध लेखक या ं या वत : या ि कोनातून ‘ संघटना ’ हा श दा कडे पाहतात . सव
ि कोना ंम ये एक गो समान आह े ती हणज े संघटना हणज े य म य े अिधकार
संबंध थािपत करण े जेणेक न त े सं था मक उि े सा य कर यास मदत कर तील.
सं थेची काही व ैिश ्ये खालील माण े -
१. कामाच े िवभाजन :
सं था यवसायाच े संपूण काय हाताळत े. यवसा याचे एकूण काय ि याकलाप आिण
काया म ये िवभागल े गेले आहे. वेगवेग या य ना या ं या काय म िस ीसाठी िविवध
उप म िनय ु केले जातात . यामुळे मांचे िवभाजन होत े. एक य अन ेक काय पार
पाडू शकत नाही असे नाही ; परंतु एखा ाची काय मता वाढिव यासाठी िविवध
ि याकलापा ंम ये काय िवशेषीकरण आव यक असत े. सं था स ंबंिधत ि याकलापा ंम ये
काम िवभािजत कर यात मदत करत े. यासाठी वेगवेग या य ना िनय ु केले जाते.
२. सम वय :
काय िवभागणी इतक ेच िविवध उप मा ंचा सम वय असण े ही आव यक आह े. हे िविवध
ि याकलापा ंचे एक ीकरण आिण स ुसंवाद साध यास मदत करत े. सम वयाम ुळे कामाची
पुनरावृ ी आिण िवल ंब टळतात . खरं तर सं थेतील िविवध काय एकम ेकांवर अवल ंबून
असतात आिण एकाची कामिगरी द ुस यावर भाव टाकत े. या सवा चा यो य सम वय
साधला ग ेला नाही तर सव िवभागा ं या कामिगरीवर िवप रत प रणाम होतो .
३. सामा य उि े :
सव सं था मक रचना यवसाया या उि ा ं या ा ीसाठी एक साधन आहे. िविवध
िवभागांची उि े मुख यावसाियक उि े सा य करतात . संघटना मक रचना सामा य
आिण प उि ा ंभोवती तयार क ेली पािहज े. ते यां या यो य िस ीस मदत करेल.
४. सहकारी स ंबंध :
एखादी स ं था सम ूहातील िविवध सद या ंम ये सहकारी स ंबंध िनमा ण करत े. सं था एका
य ार े थापन करता य ेत नाही . यासाठी िकमान दोन िक ंवा अिधक य ची गरज munotes.in
Page 5
संघटना : संघटनेची
वैिश ्ये आिण त व े
5 आहे. संघटना ही एक अशी णाली आह े, जी य म य े अथ पूण संबंध िनमा ण
कर यास मदत करत े. िविवध िवभागा ं या सद या ंमधील स ंबंध अन ुलंब आिण ैितज
दो ही असाव ेत. सं थेची रचना अशी क ेली पािहज े क , ती लोका ंना या ंचे काय
एकि तपण े कर यास व ृ कर ता येईल.
५. सु-प रभािषत ािधकरण -जबाबदारी स ंबंध :
एखा ा स ं थेम ये चांग या, प रभािषत अिधकार आिण जबाबदारीसह पदान ु मात
यव था क ेलेली िविवध पद े असतात . नेहमीच एक म य वत ािधकरण अस ते,
यामध ून अिधकार स ंबंधांची साखळी स ंपूण सं थेम ये पसरल ेली असत े. पदांचे
पदानु म स ं ेषणा या ओळी आिण नात ेसंबंधांचे व प प रभािषत करतात .
तुमची गती तपासा :
१. सं थे या कोण याही दोन सवा त मह वा या व ैिश ्यांब ल तपशीलवार सा ंगा.
१.४ सं थेची त व े
हाव ड िबझन ेस र ूनुसार, सं था मक प ती आिण मानवी वत नातील अ ंत ी यां या
बरोबरीने सं थेचा िवकास होत असताना या े ाचा एक मोठा त ुकडा अज ूनही यातून
गहाळ आह े, असे जाणवत े. त वांचा एक स ंच जो स ंघटना ंनी भरभराटीसाठी काय चा ंगले
केले पािहज े हे सांगतो. यानुसार सं थेतील िवकासा मक उप मा ंना माग दश न
कर यासाठी खाली ल १० त वे सांिगतली आहेत.
१. सहकाया ला ो साहन ा :
सहकारी स ं था मक सु यव था ा करण े आिण ता पुरता वाथ न करण े हे सं था
िवकासाच े मु य उि आह े. अिधक भावी आिण िचर थायी धोरण हणज े कामा या
संबंधांचे व प बदलण े. िम अनोळखी लोका ंपे ा अिधक सहकाय करतात , जेथे वत:
ची जा तीत जा त वत णूक चांगली कर या चे आकष ण जा त असत े. प रणामी चांग या
कंप या कम चा या ंम ये मजब ूत सामािजक ब ंधने िनमा ण कर यासाठी मोठ ्या माणात
ऊजा खच करतात .
२. बदलासाठी स ंघिटत हा :
या स ं थांना बदल याची आव यकता असत े या सहसा बदलत नाहीत . एकेकाळ या
महान क ंप यांना लो -मू हस आिण ह ॅज-बी स या िव त ृत मशानभ ूमीत या ंची अंितम
िव ांतीची िठकाण े सापडली आह ेत. या कंप या अयश वी झा या कारण या बदल या
प रि थतीशी ज ुळवून घेऊ शक या नाहीत आिण भा ंडवलशाही या अ ामािणक
स याला बळी पड या . भावी स ंघटना ंम ये नेते अथ आिण क ृतीचे एकमत तयार क न
प ाघाताचा सामना करतात . ते बदलासाठी क ेस तयार करतात , बदलासाठी
सकारा मक मानिसकता तयार करतात , बदला या य ना ंचे मू य आिण व ैधता इतरा ंना
पटवून देतात आिण स ं था मक जड वा या णालीगत श िव लढा द ेतात ज े munotes.in
Page 6
संघटनाचे समाजशा
6 कंप यांना यां या वत मान, िदशाभ ूल माग बंद करतात . आ मिव ास , ढिन य आिण
धैय हे या वासातील उपय ु साथीदार आह ेत, कारण सव बदल सहज िदस ून येत
नाहीत आिण याची प गरज आिण स ंधीची िखडक ब ंद हो याप ूव ते केले पािहज ेत.
३. भिव याचा अ ंदाज या :
येक स ंघटना मक म ृ यू टाळता य े यासारखा नाही . असे हटल े आह े क ,
कॉप र ेशनला जीवना या काठावर अिनि त काळासाठी र गाळ याची िक ंवा अकाली
मर याची गरज नाही . एखा ा स ं थेचे जतन ह े यां या न े यांकडे संचालना मक िनण य
आिण या ं या क ंप यांना पुढे काय हवे आहे यासाठी तयार कर याच े कौश य यावर
अवल ंबून असत े. तथािप , जे हा भिव यकाळ य ेतो ते हा अन ेक कंप या नवीन बाजारप ेठा
आिण ाहका ं या अिभ चीन ुसार आव यक असल े या माग या प ूण क शकत नाहीत ,
कारण दीघ कालीन आका ं ा अ प मुदती या आव ेगांमुळे नाकार या जातात .
४. लविचक राहा :
संघटना िश त ब आिण लविचक असायला ह यात . अशांत काळात अनप ेि त गो वर
िववेक पण े िति या द ेणा या आिण मागणीचा जोर आ यावर लविचकपण े वाकणा या
आिण नंतर प रवत नाची गरज स ंप यानंतर या ंचा आकार प ु हा िमळवणा या ाहक /
माक ट या मागणीला ितसाद हण ून प रि थतीन ुसार पांत रत कर याची ही मता
सामा यत : सुधा रत ऑटोम ेशन ार े आिण त ं ाना या स ंरेिखत कर या या य नात
आिण ाहका ंना जे हवे आहे, ते लोक ज े हा त े हवे आहे - वापर या या खचा तील ुटी
टाळून संरेिखत कर या या य नात कम चा या ंची सं या िक ंवा काय या ार े ा क ेली
जाते.
५. िविश जागा तयार करा :
कामा या वातावरणाची ग ुणव ा आिण कम चा या ं या आरो य , समाधान आिण कामिगरी
यां यातील दु याचे समथ न न करणार े अ यास शोधण े कठीण आह े. पया वरणीय
इनडोअर ग ुणव ेचे मूलभूत प रमाण उदा. सुस उ णता , हवेची गुणव ा , काश ,
विनक ग ुणव ा आिण फिन चरची अग नॉिमक व ैिश ्ये विध त काय मतेशी
सकारा मकपण े संबंिधत आह ेत. पया वरणाची ग ुणव ा द ुिम ळ मानिसक आिण भाविनक
संसाधना ंसाठी स ंभा य ित पध आह े जी एक तर िश ण आिण काय मतेस स म
िकंवा दुब ळ क शकत े.
६. तुम या कम चा या ंम ये िविवधता आणा आिण सव समाव ेशक वातावरण तयार
करा :
जिटल काय समाधानकारकपण े पूण कर यासाठी िविवध ि कोन आिण मता ंचे िम ण
आव यक आह े. कार तयार कर यासाठी िडझा यनर, संगणक शा , अिभय ंते आिण
िनमा ते यांचे िम ण लागत े. सम या सोडव यासाठी शारी रक व ृ ी आिण बौि क स ंप ी
एक कर यासाठी व ेगवेग या लोका ंची आव यकता असत े. munotes.in
Page 7
संघटना : संघटनेची
वैिश ्ये आिण त व े
7 ७. वैयि क वाढीस ो साहन ा :
एक भावी 'गुणव ा यव थापन काय म' असा आह े याम य े कंपनीकड े स म , बा
नोकरीच े उमेदवार, िव मान पदा ंचे पुरेसे स म क हर ेज, संपूण सं थेत उ रािधकार
योजना आिण समथ न काय मांचा एक मोठा सम ूह असतो . कम चा या ंची क रअर मता ,
जीवन येये वाढव यासाठी क रअर सम ुपदेशन आिण िवकास , क रअर िनयो जन
काय शाळा आिण यावसाियक म ू यमापन , माग दश न आिण िश ण काय म आिण इन -
हाउस िश ण आिण श ै िणक सहा य इ. आव यक असत े. असे हटल े आहे क ,
सं थांनी लोका ंना स ुधार याची अप े ा कर याचा सवा त उ ल ेखनीय माग हणज े
यां या कौश याचा स मान करणे होय.
८. लोका ंना स म करा :
सं थांम ये सबलीकरणाची था बह त ेक पालका ंसारखी असत े. यां या िकशोरवयीन
मुलाकड े उ च काय मते या वा हनाची चावी िदली जात े आिण िदव साअख ेरीस कार
अखंड परत य ेईल, अशी आशा बाळग ली जात े. फ द ुस या या हाती स ा सोपव यान े
यातून काहीतरी सकारा मक होईल याची खा ी िमळत नाही . या बदलाम ुळे सं कृती
आिण ऑपर ेश सम य े ल णीय बदल होतो . याम ये मािहतीची द ेवाणघ ेवाण, तांि क
सुधारणा , सहभागी िनण य घेणे, यापक िश ण , सहयोगी सम या सोडवण े आिण
सांिघक िव ास यांचा समाव ेश होतो .
९. उ च कामिगरी करणा या ंना ब ीस ा :
कामिगरी या योजना ंसाठी यो य ग ुणव ेवर आधा रत व ेतन िद यास नोकरीच े समाधान
वाढते आिण क ृतीस व ृ करत े आिण ज े हा यो य स ंरिचत वातावरण तयार कर यात
मह वप ूण ठरत े याम य े उव रत काय सव म हो यास मदत होत े. संघटनेत चांगले
काम करणा या सद यांचा गौरव क ेला पािहज े जेणेक न कमी स म सद या ंना आपली
कामिगरी उ ंचाव यासाठी ेरणा िमळ ेल.
१०. नेतृ व सं कृती वाढवा :
येकाने या सं थेत काम क ेले आहे यांना सं थेतील नेतृ वाची भावी श आिण
सं कृतीवर होणार े चांगले आिण वाईट प रणाम दो ही चांगले माहीत असतात . एक कड े
कम चा या ं या काय मतेवर मानिसक आिण शारी रक आरो य , तसेच अपमाना पद
पय वे ण आिण िवचलनाच े दु प रणाम होत असतात . दुसरीकड े सहा यक सव समाव ेशक
यव थापन प ती स ुरि तत ेची आ ासन देते, जी लोकांना वाजवी जोखीम घ े यास,
चुका कर यास परवानगी द ेते, तसेच बोल याची आिण यथाि थित आ हान दे याची
आिण मदत माग याची आिण संसाधना ंना सुधारणा कर यासाठी िवन ंती करते.
तुमची गती तपासा :
१. संघटना ं या कोण याही पाच त वे सिव तर िलहा. munotes.in
Page 8
संघटनाचे समाजशा
8 १.५ सारांश
अशा कार े संघटना हणज े दोन िक ंवा अिधक य चा सम ूह आिण समान उि िक ंवा
उि ाभोवती स ंसाधना ंचे समि वत वाटप होय. य या सहवासापास ून सं थेला वेगळे
करणार े घटक खालील माण े आहेत:
लोक - सव सं थांना मानवी सद या ंची आव यकता असत े. जरी स ं थेकडे भांडवल
आिण उपकरण े यासारखी इतर का रची स ंसाधन े असतात ; परंतु मानवा ंचा सहभाग
आव यक असतो .
वेगळा उ ेश - सं थेचे सद य 'िमशन , टेटम ट' म ये नमूद केले या उ ेशासारखा
वेगळा उ ेश सा य कर यासाठी सहयोग करतात . सं था मक उ ेशाम य े सामा यतः
काय पूण करण े िकंवा इि छत प रणाम ा करण े समािव असत े.
रचना - सं थेची एक रचना असत े. सामा यतः सव सद या ं ारे याच े पालन केले जाते.
एखादी स ं था कायद ेशीर यवसाय अि त वाची ि थती ग ृहीत ध शकत े, जी ितची
सं था मक रचना िनय ंि त करत े.
१.६
१. संघटना मक रचना हणज े काय?
२. सं थांची वैिश ्ये प करा .
३. संघटना ंची त व े काय आह ेत?
१.७ संदभ
Bekmezci , I. (2022 ). Concepts of Management . Characteristics ,
Levels , Functions , Skills , and Importance : GRIN Verlag .
Champoux , J. E. (2020 ). Organi zational Behavior : Integrating
Individuals , Groups , and Organizations : Taylor & Francis .
Malone , T. W., Laubacher , R., Morton , (2003 ). Inventing the
Organizations of the 21st Century : MIT Press .
munotes.in
Page 9
9 २
संघटना मक स ंरचना
(ORGANISATIONAL STR UCTURE)
करण रचना :
२.० उि ्ये
२.१ तावना
२.२ संघटना ंचा अथ आिण या या
२.२.१ व प
२.२.२ गरज आिण मह व
२.२.३ आधार
२.२.४ मूलत व े / िनयम
२.२.५ काय
२.३ संघटना मक स ंरचनेचा अथ
२.४ औपचा र क संघटना
२.४.१ अथ व या या
२.४.२ वैिश ये
२.४.३ गुण
२.४.४ मया दा
२.५ संरचनेचे कार
२.५.१ रेषीय स ंघटन
२.५.२ कम चारी स ंघटन
२.५.३ काया मक स ंघटन
२.५.४ लंबाकृती संघटन
२.५.५ सम तरीय स ंघटन
२.६ सारांश
२.७ munotes.in
Page 10
संघटना चे समाजशा
10 २.० उि ्ये
अ) संघटनेची संरचना जाण ून घेणे.
ब) औपचा रक स ंघटनेचा अ यास करण े.
क) औपचा रक स ंघटनेचे कार सखोल अ यासण े.
२.१ तावना
आधुिनक समाजात उ ोगास मह वाच े थान ा झाले आहे. समाजातील य या
िविवध गरजा प ूण कर यासाठी समाजात अन ेक यव था आिण उप यव था िनमा ण
झाले या आहेत. उ ोग ही अशीच एक मह वप ूण यव था समाजात आढ ळते.
समाजातील य ना स ेवा दे यासाठी यव था आिण उप यव था याची िनिम ती झाली .
येक यव थ ेचे आिण उप यव थ ेचे काय सु यवि थतपण े चालाव े ह ण ून संघटनेची
िनिम ती झाली . संघटनांची काही उि ये आिण य ेये असतात . ती सा य कर यासाठी
एक िनयम णाली तयार क ेलेली असत े. या िविश चौकटीत राह न यव थापक
संघटनेची य ेये सा य कर याचा य न करतो . यासाठी स ंघटनेत िविवध तर िनमा ण
केले जातात . िविवध िवभाग आिण उपिवभागा ंची िनिम ती केली जात े. येक तरावर
एक अिधकारी न ेमून या याकड े काही अिधकार व जबाबदा या सोपिव या जातात . तो
अिधकारी आप या सहकाया वर आिण हाताखाली काम करणा या य वर िनय ं ण
ठेवून या ं यामाफ त स ंघटनेची उि ्ये सा य कर याचा य न करतो . अशा
संघटना मक स ंरचनेचा आपण अ यास करणार आहोत .
२.२ संघटना ंचा अथ आिण या या
या व ेळेस दोन िक ंवा अिधक य आप या य ेय पूत तेसाठी एक य ेऊन पर परा ंशी
सहकाय क न आप या य ेय पूत तेसाठी य न करतात , ते हा या य या
एक करणास संघटना हणता त. 'संघटन' या श दाला इ ं जीत 'Oraganisation '
हणतात . हा श द ‘Organism ’ या श दापास ून िनमा ण झाला अस ून, याचा अथ
िविवध िवभागात िवभागल ेली रचना होय. हे सव िवभाग पर पर िनगडीत असतात .
'संघटन' या श दाचा अथ अिधक प हो यासाठी मानवी शरीररचन ेचे उदाहरण द ेता
येईल. मानवी शरीरातील अवयव एका ीन े वतं पणे काम करतात . तरी य ेक
अवयव काही अ ंशी दुस यावर अवल ंबून असतात . पर परा ंना पूरक काम करतात .
यामुळेच मानवी शरीराच े काय वत ं पणे न पाहता पर परप ूरक ीकोनात ून पाहाव े
लागत े. तसेच उ पादन ि येचेही िवभाजन अन ेक िवभागात झाल ेले असत े. यांचे ही
उपिवभाग असतात . येक िवभागात पदािधकारी , कम चारी, तं वत ं पणे काम
करतात . तरीही य ेक िवभागाच े उपिवभाग एकम ेकांशी िनगडीत असतात . सव िवभाग
आिण उपिवभाग उ ोगा या य ेयधोरणा ंशी, उि ा ंशी सुसंगत काय करतात .
munotes.in
Page 11
संघटना मक स ं कृती
11 संघटना ं या िविवध या या खालील माण े सांगता य ेतील -
१) आर. सी. डेि हस - “ने याने िदल े या आद ेशानुसार सामा य ह ेतू पूत तेसाठी
सहकाया ने य न करणा या य या सम ूहास स ंघटना हणतात .”
२) पेिगल व ला सबग - “एखा ा उप मातील अन ेकिवध घटका ंमधील रचना मक
संबंध हणज े संघटना होय .”
३) नायडर - “संघटना ं या य ेयाशी स ुसंगत िक ंवा स ंघटनािभम ुख अस े पर पर
संबंिधत व िनगडीत िनण य घेणा या लोकांचा सम ूह हणज े संघटना होय .”
४) टॉलकॉट पास स - “िविश य ेया या पूत तेसाठी ज े मानवी सम ूह िकंवा सामािजक
एकके मु ाम रचली जातात आिण गरज ेनुसार या ंची पुनर चना होत राहत े, यांना
संघटना हणतात .”
५) ा. एस. बोराड े - “उ पादन यव थ ेत समान उि सा य कर याक रता
एकि त र या काय करणा या मानवी स ंरचनेस संघटना अस े हणतात .”
२.२.१ व प :
उ ोगध ं ाची उि ्ये सा य कर यासाठी स ंघटना तयार करावी लागत े. यवसायात
िकंवा उ ोगात िविवध कारची काय करावी लागतात . ती कोणी व कोण या माने
करावीत याबाबत स ंघटना एक तक संगत आराखडा ठरिवत े. िविश काम े कर यासाठी
यव थापनाच े तर िनमा ण केले जातात . कोण या तरावर कोणी व कोणती काम े
करायची ह े ठरव ून या माण े अिधकार व जबाबदा यांचे वाटप कर यात य ेते. अशा
रतीन े उ ोगातील िविवध काय िविवध तरावर मा माने क न घ े यासाठी क ेले या
रचनेला संघटना अस े हणतात .
संघटन रचन ेची तुलना मानवी शरी रातील हाडा ं या सा ंगाड्याशी करता य ेते. माणसा या
शरीरात हाडा ंची िविश प तीन े जुळवणी क े यामुळे हाडांचा साप ळा तयार होतो व
मानवी शरीराची रचना तयार होत े. या रचन ेत य ेक सा ंधा व हाड अ य ंत मह वाच े
असत े. माणसा या हालचाल साठी या ंचा सतत उपयोग होतो . याच माण े
यवसाया या स ंचालनासाठी संघटन रचना अ य ंत मह वाची आह े. ही संघटन रचना
यवसायाची उि ्ये पूण कर यासाठी िनमा ण केलेली असत े. थोड यात , संघटनेतील
िविवध काया चे सव कम चा याम ये िवभाजन क न या ंची मवारी ठरिवण े व
संघिटतपण े काम क रणे हणज ेच संघटना रचना होय .
२.२.२. गरज आिण मह व :
(१) आधुिनक उ ोगध ंदा सुरळीत चालिव याक रता स ंघटन अ य ंत मह वाच े असत े.
आधुिनक उ पादन प ती सव च बाज ूंनी यापक आह े. यासाठी उ पादना ं या
िविवध साधना ंचा वापर क न उ पादन काया स वेग दे यासाठी , िनि त व munotes.in
Page 12
संघटना चे समाजशा
12 योजनाब री या सव काय घडव ून आण यासाठी समथ व भावी यं णेची
आव यकता असत े.
(२) येक उ ोगध ं ाची उि ्ये, उ पादन ि य ेचे व प , काया चा याप इ . िनि त
क न संघटनेची उभारणी केली जाते. संघटनेची उभारणी के यानंतर ही यं णा
अ यंत कौश यान े राबिव याच े काम काय का रणीच े असत े. उ म शासनाची
या याच समथ संघटने या थापन ेत केलेली असत े. यो य व ेळी व यो य िठकाणी
अचूक िनण य घे यासाठी उभ े केलेले संघटन हणज ेच अच ूक शासन होय . कारण
संघटनेत एकच य िक ंवा य चा सम ूह िनण य घेत नाही , तर स ंघटनेतील
उ च तरीय अिधका या ंपासून त े संघटनेचे काय य ात उतरिवणा या
कामगारा ंपय त सवा नी िनण य घेणे आव यक असत े.
(३) समपातळीवरील सव ि यांचा सम वय घडव ून आणण े, संघटनेतील सव य ना
यो य या जबाबदा या देणे व या ंची िनण य घे याची मता वाढिवण े इ. गो ी मोठ ्या
उ ोगध ं ात असतात . साहिजकच स ंघटनेतील िविवध भागात काम करणा या
य या अिभव ृ ी, यां या सवयी व मनाचा कल स ंघटने या य ेयाशी स ुसंगत
असेल तर स ंघटनेचे यश िनि त असत े. संघटनेतील य ेक य ची काय क ा,
जबाबदारी , ह क व अिधकार या ंचे िनधा रण होत अस यान े य ेक य ला
दुस या य च े थान व दजा याची िनि त मािहती िम ळते. यामुळे उ म स ंघटनात
बेिश तपणा व ग ध ळ यांचा अभाव असतो . नायडर हणतात क , “अशा
संघटनेची रचना उ म क या संघटना त अशा थाना ंवर कम चा या ंची िनय ु
केलेली असत े क या थाना ंव न कम चा या ंना स ंघटने या उि ा ंशी स ुसंगत
िनण य घेता येतात व अच ूक िनण य घे यासाठी या ंना यो य ती मािहती प ुरिवली
जाते.”
(४) उ ोगध ं ांची उि ्ये सा य कर याक रता व उ पादन का य अ य ंत काय म
कर यासाठी संघटनेची आव यकता असत े. हे संघटन िजतक े काय म असत े तेवढे
संघटनेला िक ंवा उ ोगध ं ास च ंड यश होत े. उ ोगध ंदा ही क ेवळ आिथ क
संघटना आह े, हा िवचार आता कालबा झाला आह े. आिथ क व त ू व सेवा यांचे
उ पादन करणारा उ ोगध ंदा ही एक मानवी संघटना मानली जाऊ लागली आह े.
(५) 'संघटन' उभारताना उ पादन काया बरोबरच िनमा ण होणा या मानवी ा ंचाही
िवचार क ेला जातो. उ ोगध ं ात अस ं य कम चारी य ं ां या सहा यान े उ पादन
काया त गुंतले या असतात . यामुळे उ पादना या सव ि यांचे संबंध जुळिवणे
आिण य ं व मानव या ंचे नाते थािपत करणे आव यक असत े. उ ोगध ं ांचे
उि सा य कर यासाठी सव कम चा या ंचे संबंध िविश रतीन े संघिटत क ेले
जातात . कम चा या ं या कामाची िदशा व वत न कार यात एकवा यता आणली
जाते. यामुळे उ ोगध ं ात स ंघटन नस ेल तर उ ोगध ं ातील कम चा या ंवर िनय ं ण
ठेवून या ं याकड ून काय मतेने उ पादनकाय क न घ ेणे श य होत नाही . एवढेच munotes.in
Page 13
संघटना मक स ं कृती
13 नाही तर संघटने या अभावी उ ोगध ं ातील सव कम चा या ंचा सम ूह िदशाहीन
य चा क ेवळ समु चय बनतो.
उ ोगधं ातील स ंबंिधत य ना एक आण ून व या ंना एकि त व पात कायम ठेवून
यांना उ ोगध ं ा या ह ेतू पूत तेसाठी समथ र या काय रत करण े हा स ंघटना उ चतम
हेतू असतो .
आपली गती तपासा
१) संघटना ंचा अथ आिण या या , व प , गरज आिण मह व िवशद करा .
२.२.३. संघटनेचे आधार िक ंवा घटक :
संघटनेत काही घटक अ य ंत मह वाच े असतात . या घटका ंची चचा पुढील माण े -
१) सुसू ता: संघटनेची काय णाली स ुसूि त हणज ेच िविश स ंरचनेवर आधा रत
असावी . संघटनेत िविवध पद े व थान े असावीत . यानुसार भ ूिमका व दजा यांचे
वाटप क ेले जावे. येकास आपाप या भ ूिमकानुसार जबाबदारी व काया चे िवभाजन
करावे लागत े. कोण याही काया या स ंदभा त सम या िनमा ण होऊ नय ेत यासाठी
येक कामगारा ंना म िवभाजनामाफ त काम े ठरवून देऊन स ुसू ता िनमा ण केली
जाते.
२) समूह भावना : संघटनेतील य ेक सद यात सम ूह भावना असण े आव यक असत े.
संघटने या सा मूिहक उि प ूत क रता सव कामगार एकि त आल ेले असतात .
येकाची काय णाली िभ न असत े; परंतु संघटनेसाठी पोषक काय कर याच े येय
मा समान असत े. यासाठी सव सद या ंम ये एकत ेची भा वना असण े गरजेचे असत े.
३) म िवभाजनाच े त व: संघटनेतील सद या ंम ये िविवध ग ुण व कौश य े असतात .
यां या गुण व कौश यांचा िवचार क न काया ची िवभागणी क ेली जात े. तसेच एकाच
य ला अनेक काम े िद यास दोष िनमा ण होऊ शकतो . परंतु येकाला एक वत ं
जबाबदा री िद यास तो ती कौश यप ूण रीतीन े पार पाड ू शकतो . यासाठी स ंघटनेत
म िवभाजनाच े त व राबिवल े जाते.
४) एकवा यता : संघटने या उि प ूत क रता आिण सव कामगारा ं या िहताक रता सव
कामगार वा कम चारी सम ूह एका मत े या भावन ेतून एकि त य ेऊन स ंघटनेत काय
करतात . जर स ंघटनेत एकवा यता नस ेल तर स ंघटनेचे अि त व धो यात य ेऊ
शकते. हणून संघटने या काय णाली स ंदभा त य ेक स ंघटना सद यात
एकवा यता हणज ेच 'एकता ' असण े गरज ेचे असत े. यामुळे संघटनेची उि प ूत
सहज र या सा य होऊ शकत े.
आपली गती तपासा :
१) संघटनेचे आधार िक ंवा घटक िवशद करा . munotes.in
Page 14
संघटना चे समाजशा
14 २.२.४ मूलत व े िकंवा िनयम :
आधुिनक उ ोगध ं ांचे यश समथ संघटनेवर अवल ंबून असत े. उ ोगध ं ांची येयधोरण े
उदा असली िक ंवा कम चारी कत बगार असला तरी , जर या ं या न े याम य े संघटन
कौश य नस ेल तर आिण या ंचे संघटन िनद ष आिण स ु यवि थत नस ेल तर
उ ोगध ं ातील य ेयधोरणा ंची काय वाही क ुशलतेने होऊ शकत नाही . हणून
काय का रणीला अचूक, भावी आिण शा श ु संघटन उभारता य ेणे अ याव यक बनत े.
संघटन कौश य अिधक व ै ािनक व व त ुिन कर यासाठी काही मूलत वे सांिगतली
आहेत. या म ूलत वा ंचे िव ेषण पुढील माण े -
१) उि त व : येक संघटनेचे येय िनि त असल े पािहज े. तसेच संघटनेतील य ेक
िवभाग याच उि प ूत साठी य नशील असावा .
२) िविश ीकरणाच े त व: िविश ीकरण म िवभाजनात ून िनमा ण होत े. यो य जाग ेसाठी
यो य य न ेमणे म िवभाजनात ून श य होत े. हणज ेच य या अ ंगी असणार े
गुण व कौश य या ंचा अ यास क न ितला िविश पदाचा काय भार सा ंभाळ यास
सांगावे. तसेच ित यावर िविश कारची जबाबदारी सोपवताना ितन े अवगत क ेलेले
ान वा िश ण याचा िवचार क े यास सोपिवल ेली जबाबदारी य वा कम चारी
यो य रीतीन े पार पाड ू शकतो .
३) सम वयाच े त व: संघटना ही एक मोठी काय णाली असत े. ितचे व प अवाढ य
असत े. यामुळे ितचा काय भार करण े यापक बाब होऊ शकत े. यामुळे अशा मोठ ्या
संघटनेचे वा उ ोगध ं ाचे िविवध िवभाग पाडल े जातात . अशा िविवध िवभागाच े
िवभाजन िविवध उपिवभागातही क ेले जाते. वेगवेग या जबाबदा या आिण काय या
िवभागा वर सोपिव या जातात . परंतु सव िवभाग व उपिवभागाच े येय समान असत े.
तसेच सव िवभागात उि ्ये, साधन े व काय यांम ये सम व य साधल ेला असतो .
४) जबाबदारीच े त व: संघटनेचे िविवध िवभाग व उपिवभागात िवभाजन झाल ेले असल े
तरी य ेक िवभागास व उपिवभागास िविश जबाबदारी सोपिवल ेली असत े. कामाच े
वाटप क ेलेले असत े. यामुळे येक कम चा यास आप या जबाबदारीची जाणीव
असत े. ही जबाबदारी या ंनी कशी पार पाडावी यासाठी या ंना वेळोवेळी माग दश नही
केले जाते.
५) अिधकारात े त व: संघटनेचे जे िविवध िवभागात आिण उपिवभागात वाटप झाल ेले
असत े या य ेक िवभागात एक िविश ेणीरचना तयार क ेलेली असत े. यात
अिधकारी आिण कम चारी या ंचा समाव ेश असतो . यांना िविवध काम े वाटून िदल ेली
असतात . तसेच काही अिधकारही िदल ेले असतात . येकास कोणत े अिधकार व
कामे िदलेली आह ेत याची मािहती या िवभागात काम करणा या येक य स
असत े. यामुळे शासना या कामात ग ध ळ होत नाही .
६) िनि तीच े त व : संघटनेतील य ेक िवभाग आिण उपिवभागात काम करणा या
असं य कम चा यांना आपल े अिधकार , काय आिण जबाबदा या व ह क या ंची munotes.in
Page 15
संघटना मक स ं कृती
15 िनि त व िनःसंिद ध क पना असण े गरज ेचे असत े. यामुळे ते या िविश क ेत
राह न आपली कामे क शकतात . तसेच या ंना आपल े अिधकार व मया दा या ंची
मािहती िम ळते.
७) लविचकत ेचे त व: प रवत न वा बदल हा िनसगा चा िनयम आह े. याला औ ोिगक
संघटना वा उ ोगध ंदे अपवाद नाहीत . बदल या प रि थतीन ुसार स ंघटनेची
येयधोरण ेही बदलावी लागतात . यायोगे बदलल े या प रि थतीशी सम वय साधण े
श य होत े. यासाठी संघटना लविचक असावी लागत े. संघटनेत लविचकत ेचे धोरण
अस यास स ंघटन सात यान े िटकून राहत े. धोरण ताठर अस यास स ंघटनेवर याचा
प रणाम होऊन बदलल े या प रि थतीशी स ंघटना म ेळ साधू शकत नाही .
८) आदेशां या एकत ेचे त व: उ ोगध ं ातील अस ं य कम चा यांम ये सम वय व म ेळ
असण े आव यक असत े. येक कम चा यास आपण कोणाशी बा ंधील आहोत ,
आपली जबाबदारी व काम काय आह े, याची प जाणीव असावी लागत े.
कम चा यास कोणी आदेश ायच े, कशा व पाच े ायच े हे ठरल ेले असत े. हे भावी
शासनाच े ोतक असत े.
९) अिधका यांतील स ंबंधाचे त व : उ ोगध ं ातील सव िवभाग व उपिवभागातील
अिधका यांम ये पर पर सम वय असण े अ याव यक असत े. उ ोगध ं ा या
शासनातील सव थरातील अिधका यां या पर परस ंबंधात एकस ू ता असण े हे
यश वी उ ोगाच े ल ण आहे.
१०) िनयं ण े ाचे त व: उ ोगध ं ातील अिधका यांचे शासनावर िन यं ण असण े
आव यक असत े. यां या हाताखालील कम चा यांची सं या, अिधकार , जबाबदारी ,
ह क आिण काय क ा या ंची प जाणीव स ंबंिधत अिधका यांना व या - या
कम चा यांना असावी लागत े. यामुळे शासन काय म व भावी बनत े.
आपली गती तपासा :
१) संघटनेचे मूलत व े सांगा.
२) संघटनेचे िनयम िवशद करा .
२.२.५ काय :
संघटना िविवध तरावरील , िवभागातील िक ंवा उपिवभागातील कम चा यांम ये
पर परस ंबंध थािपत कर याचा य न करत े. िविवध तरावरील य म य े यि ग त
संबंध थािपत झा याम ुळे कामा या िठका णचे वातावरण उ पादन यो य होत े व अिधक
उ पादन िमळ यास मदत होत े. संघटनेचे उि प ूत साठी पोषक वातावरण िनिम तीही
होते. कामगार वा कम चारी अिधक काय मतेने काम करतात . यावेळेस संघटना
िनिम ती केली जाते ते हा काही काय आपोआप स ंघटनेमाफ त केली जाता त. या
काया ची चचा पुढील माण े - munotes.in
Page 16
संघटना चे समाजशा
16 १) म िवभागणी :
संघटनेची थापना करताना ितच े काय सुरळीतपणे पार पड यासाठी ितची िवभागणी
वेगवेगळया तरात , िवभागात आिण उपिवभागात क ेली जात े. येक तरावरील य
संघटनेची उि ्ये सा य कर यासाठी य नशील अ सतात . वेगवेगळी उि ्ये िकंवा
कामे दोन िकंवा अिधक य म य े वाटली जातात . यांना िविश अिधकार व
जबाबदा या ही िद या जातात . येकास कामाची वाटणी यो य कार े के याने संघटनेचे
उि साध यास मदत होत े. तसेच य ेयपूत तेसाठी माग दश न कर याच े काय
यव थापकामाफ त केले जात े. कम चा यांम ये केले या म िवभागणीम ुळे संघटना
सुरळीत व भावीपण े काम करत े. हणज ेच य - य त कामाची िवभागणी िक ंवा म
िवभागणी कर याच े काय संघटनेमाफ त केले जाते.
२) कामगारा ंचे एक करण :
संघटना म िवभागणी चे त वानुसार कामाची वाटणी जरी िविवध य म य े करीत
असली तरी या सव कम चा यांम ये एकोपा राख याच े कामही स ंघटनेमाफ त केले जाते.
कारण येक तरातील , िवभागातील य ची व ैयि क काम े जरी व ेगवेगळी असली
तरी सवा चे उि स ंघटनेचा िवकास सा धणे वा य ेयपूत करण े हेच असत े. यासाठी सव
तरातील कम चा यांना एक य ेऊनच काम े करावी लागतात . यां या कामाची वाटणी
फ या ं या कौश यान ुसार, गुणांनुसार व क ुवतीनुसार क ेलेली असत े. हणज े
नकळतपणे संघटना कामगारा ंम ये एकोपा िनमा ण कर याच े काय करते.
३) सम वय साधण े:
वेगवेगळया तरात , गटात वा िवभागात िवभागल े या अिधकारी व कम चारी या ं यात
सम वय साध याच े काम न े याला कराव े लागत े. हणज े संघटनेचा म ुख या ना यान े
यव थापकास कराव े लागत े. यव थापक िविवध िवभागातील अिधका यांची काम े,
यांना िदले या िविवध जबाबदा या व ह क या ं यावर िनय ं ण ठ ेवतो. कम चा यां या
कामाचीही प पण े िवभागणी करतो . यामुळे संघटनेत कोण याही कारचा ग ध ळ
िनमा ण होत नाही . येक तरावरील आिण िवभागातील य ची काम े पर परावल ंबी
आिण पर परप ूरक अस याम ुळे यां यात आपोआपच सम वय साध ून ये यास मदत
होते. हणज ेच संघटना सद या ंम ये सम वय साध याच े काय करत े, असे हणता य ेईल.
आपली गती तपासा
१) संघटनेचे काय सांगा.
२.३ संघटना मक स ंरचनेचा अथ
टालकॉ ट पास स या ं या मत े, “िविवध य ेया या प ूत तेसाठी ज े मानवी सम ूह िकंवा
सामािजक एकक े मु ाम रचली जातात आिण गरज ेनुसार या ंनी पुनर चना होत राहत े
यांना संघटना मक स ंरचना अस े हणतात .” munotes.in
Page 17
संघटना मक स ं कृती
17 वरील या य ेव न अस े हणता य ेते क , य या िविवध गरजा ं या व य ेयां या
पूत तेसाठी स ंघटना जाणीवप ूव क िक ंवा मु ाम िनमा ण केली जात े. प रि थतीन ुसार
येयात िक ंवा गरजांत प रवत न झाल े तर स ंघटने या स ंरचनेतही प रवत न केले जाते.
उदा. िविवध महाम ंडळे, सेनादल े, शाळा-महािव ालय े, दवाखान े, देव थान े इ. चा
समाव ेश संघटना मक स ंरचनेत केला जातो.
संघटना मक स ंरचनेत खालील बा ब चा समाव ेश होतो .
१) संघटनेतील िविवध यव था , उप यव था आिण तरा ंचा समाव ेश संरचनेत होतो .
२) संघटना मक स ंरचने ारा य या य ेयाची आिण गरजा ंची पूत ता केली जात े.
३) य या य ेयात व गर जांत प रवत न झा यास स ंघटना मक स ंरचनेतही प ुनर चना
केली जात े.
४) संघटना मक स ंरचना ह ेतूपूव क तयार क ेली जात े. यासाठी कमीत कमी दोन िक ंवा
यापे ा अिधक य ची गरज असत े.
५) समाजाचा काया मक घटक हण ून संघटना मक स ंरचनेकडे पािहज े जाते.
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक स ंरचनेचा अथ सांगा.
२.४ औपचा रक स ंघटना
२.४.१ अथ व या या :
आज या आध ुिनक य ुगात आप याला औपचा रक स ंघटना ंची गरज असत े. कम चा यांना
िदले जाणार े अिधकार व क ेलेली कामाची वाटणी या आधार े कम चा यांचे िविवध तर
िनमा ण केले जातात . हणज ेच उि पूत तेसाठी उ ोगातील मानवी घटका ंची मु ाम व
प तशीरप णे जी स ंघटना तयार क ेली जात े ितला औपचा रक स ंघटना अस े हणतात .
यात िविवध तरावर काम करणा या य चा समाव ेश असतो . उदा. अ य , संचालक ,
काय कारी, तं , पय वे क, फोरमन व कामगार इ .
अशा कार या अिधकार त ं ाचा वापर उ ोग े ातच क ेला जात नाही तर जीवनातील
सव े ात याचा वापर क ेला जातो . उदा. इिज मधील कालव े व इतर बा ंधकाम े ात
काम करणा या लोकांनी औपचा रक ेणी रचनेचे तं वापर याचा ाचीन का ळातील
पुरावा सापडला आहे.
उ ोगध ं ांचे उि सा य कर यासाठी ज री असल े या काय म संघटन कौश याची
िनिम ती जाणीवप ूव क क ेली जात े. उपल ध असणारी मन ु यश व न ैसिग क
साधनसाम ु ी यां यात सम वय साधला जातो . यासाठी जे हा उ ोगध ं ा या
येयधोरणा ंशी स ुसंगत अशी यं णा ह ेतुपूव क उभी क ेली जात े. ते हा या य ं णेला munotes.in
Page 18
संघटना चे समाजशा
18 औपचा रक स ंघटन अस े हणतात . चे टर आय . बनि ड यां या मत े, “’दोन िक ंवा
अिधक य या ि या िक ंवा श यांचा जाणीवप ूव क सम वय घडव ून आणणारी
प ती हणज े औपचा रक स ंघटन होय ”. ा. सज राव बोराड े यां या मते, “उ ोगध ं ाची
उि ये सा य कर यासाठी उ ोगध ं ातील कम चा यांचे रचना मक स ंबंध जाणीवप ूव क
िनमा ण केले जातात . यालाच औपचा रक स ंघटन असे हणतात .”
२.४.२. वैिश ये
औपचा रक स ंघटने या व ैिश यांवर चे टर बनि ड या ंनी िवव ेचन क ेले असून, यातील
काही म ु े खालील माण े -
अ) अवैयि क आिण अम ूत संबंध: औपचा रक स ंघटनेत काम करणा या य मधील
संबंध अव ैयि क असतात . हणज ेच या स ंघटनेत कामाची जी िवभागणी केलेली असत े.
या िवभागणीन ुसार य ला िविश दजा ा होतो. तसेच या स ंघटनेतील पद , पदाचे
काय व पदाची भ ूिमका या ंना मह व असत े. पण या पदावर को णती य काम करत े या
गो ीला मह व नसत े. हणज े औपचा रक स ंघटनेत िविश पदावर काम करणा या
य ला ती या पदावर अस ेपय त मान िदला जातो . परंतु जर य च े पद बदलल े तर
ितला कोणताही मानस मान िदला जात नाही . या िठकाणी पदास मह व असत े. पदावर
काम करणा या य स मह व िदल े जात नाही . यात य िविश पदावर आह े तोपय त
ती या पदा या काया मुळे व काया शी िनगडीत भ ूिमकेमुळे मह वाची मानली जात े.
पदा या भ ूिमकेतूनच य च े संबंध ठरतात . यालाच अव ैयि कता अस े हणतात .
ब) िनयोजनब संबंध: औपचा रक स ंघटनेतील अस ं य कम चाया चे संबंध पर परा ंशी
कसे असाव ेत, याबाबत आराखडा तयार क ेला जातो . औपचा रक स ंघटनेत य -
य तील सामािजक स ंबंधातही एक कारची औपचा रकता असत े. हणज ेच य
या पदावर काम करते या पदा ारा य ला काही ह क आिण कत ये पार पाडावी
लागतात . ितची काय क ा िनधा रत क ेली जात े. िदले या काय क ेत राह न य ला
काय पार पाडावी लागतात . य न े ितला िनधा रत क ेले या आप या काय क ेचे
उ लंघन क नये याची जाणीव या पदावर काम करणा या य ला िदली जात े.
य न े आप या पदा या काय क ेचे उ ल ंघन क ेले तर या य ला यो य िश ा
कर याची तरत ूदही उ ोग वा अ य े ातील औपचा रक स ंघटनेत आढळते. उदा.
िवधानसभा वा लोकसभ ेतील म ं यांना िविश कारची काम े खात ेवाटपा ारा सोपिवली
जातात . िदले या पदान ुसार जबाबदा या पार पाड या नाहीत तर या ंना पदाचा याग
करावा लागतो . बोफोस करणात म ंि पदा या काय क ेचे उ ल ंघन के याने पररा म ं ी
ी. माधवराव सोल ंक या ंना पदाचा राजीनामा ावा लागला .
क) लविचकता : औपचा रक स ंघटनेत य - य तील स ंबंध दु यम व पाचे
असतात . संघटनेचा ह ेतू सा य कर यासाठी अन ेक लोक एक य ेतात. यांना
िमळाले या पदान ुसार या ंचे इतर य शी असणार े संबंध िनि त क ेले जात असल े तरी
संघटनेची प रि थती बदलली क औपचा रक स ंघटनेतील य च े अिधकार व
जबाबदा या याम य े बदल क ेला जातो . munotes.in
Page 19
संघटना मक स ं कृती
19 आपली गती तपासा :
१) औपचा रक स ंघटनेचा अथ व या या सा ंगून ितची वैिश ये प करा .
२.४.३ औपचा रक स ंघटनेचे गुण:
औपचा रक स ंघटना काही उि ्ये सा य कर यासाठी य ना स ंघिटत करत े. यां या
जबाबदा या आिण काय े या ंची िनि ती करत े. यामुळे य ला आप या
जबाबदा यांची िनि त जाणीव होत े व या ीने ते य नशील राहतात . औपचा रक
संघटनेत आढळणारी प ता , लविचकता आिण िनःस ंिद धता याम ुळे औपचा रक
संघटनेचे काही फायद े होतात . यांचे िव ेषण पुढील माण े –
अ) साधनसाम ु ीचा यो य वापर :
औपचा रक स ंघटनेत उ ोगध ं ाचे उि सा य े कर यासाठी ज री असल े या काय म
संघटन कौश याची िनिम ती जाणीवप ूव क केलेली असत े. मनु यश व न ैसिग क
साधनसाम ु ी या ंचा यो य सम वय साधला जातो . हणज ेच उि प ूत साठी आव यक
असल े या घटका ंचा सम वय यो य रीतीन े केला जात अस यान े उि प ूत लवकरात
लवकर होत े. तसेच उपल ध साधनसाम ु ीचा यो य वापर करता य ेतो. साधनसाम ु ीचा
अप यय टा ळला जातो .
ब) उि ा ं या प त ेमुळे ग धळाचा अभाव :
औपचा रक स ंघटनेत काम करणा या येक कम चा याने कोणत े काम करा वे, कोणत े
काय क नये, याचे अिधकार व कत ये यांची िनि तता क ेलेली असत े. तसेच
कम चा याने कोणाशी कस े संबंध थािपत कराव ेत, कोण या य या हाताखाली काम
करावे याबाबतची मािहती कम चा यास िदल ेली असत े. उि ाची ही िनि तता असत े.
याची प जाणीव कम चा यास िदल ेली अस यान े कम चा या या मनात उि ाबाबत
कोणताही स ं म राहत नाही . कम चारी आपल े काय अिधक काय मतेने करतो .
क) यो य म िवभाजनाम ुळे उि प ूत स मदत :
औपचा रक स ंघटनेत य ेक य न े वा कम चा याने करावया या कामा ची िवभागणी
केलेली असत े. नेमून िदल े या कामा ारा उि पूत तेस कम चारी हातभार लावत असतो .
येक य या ग ुणांनुसार वा मत ेनुसार य ला काय नेमून िदल ेले असत े. अशा
कार या म िवभाजनाम ुळे उि प ूत हो यास मदत होत े.
ड) यो य ेणीरचनेमुळे पर पर सहकाया त वाढ :
औपचा रक स ंघटनेत कामगारा ंपासून ते सव च दजा या काय का रणीपय त िविवध पद े
िनमा ण केलेले असतात . संघटनेत िविवध तर िनमा ण क न िविवध कामांची वाटणी ही
िविवध तरा ंवर, िवभागात आिण उपिवभागात क ेलेली असत े. य ना वाट लेले
अिधकार आिण िदल े या जबाबदा या ही या ं या पदान ुसार िनि त क ेले या असतात . munotes.in
Page 20
संघटना चे समाजशा
20 यांचे काय े िनि त क ेलेले अस याम ुळे आिण य ेक पदावर काम करणारी य
ेणीरचन ेतील इतर पदांवर अवल ंबून अस यान े यांना पर परा ंना सहकाय करण े
अ याव यक असत े. पर पर सहकाया िवना स ंघटनेत कोणत ेही काम होऊ शकत नाही .
हणूनच औपचा रक स ंघटनेत असणा या ेणीरचन ेमुळे कम चा यांम ये पर पर सहकाय
कर याची व ृ ी वाढीस लागत े.
इ) लोकशाहीवादी त वा ं या अ ंगीकाराम ुळे कम चा यांचे िहत साधण े श य :
औपचा रक स ंघटनेत काम करणार े िविवध कम चारी एकम ेकांना सहकाय तर करतातच ,
पण याचबरोबर त े पर परा ंकडे मानवत े या ीन े पाहतात . तसेच या िठकाणी काय
करणारा नेता आप या सहका यां या व कम चा यां या िहतासाठी सत त झटत असतो .
संघटनेची उि ये सा य करताना आप या कम चा यांचेही िहत तो ल ात घ ेत असतो .
यासाठी स ंघटनेत िविवध योजना आिण काय मांचे आयोजन कर याची जबाबदारी
नेता या ना यान े यव थापक वा संयोजक करीत असतो . कम चा या ंम ये एक िनमा ण
झा याम ुळे यांचे िहत साधण े ने यास स ुलभ होते. कम चा या ंम ये ऐ य िनमा ण कर याचे
काम औपचा रक स ंघटनेत नेता करीत असतो .
ई) कम चा या ं या कौ श यान ुसार वग करण करण े सुलभ :
औपचा रक स ंघटनेत जे िविवध तर पाडल े जातात िक ंवा काम े िविवध िवभागात वा
उपिवभागात वाटली जातात त े हा या या िवभागात काम कर यासाठी ज े कम चारी
नेमले जातात त े यांना अवगत असणा या कौश यान ुसार न ेमले जातात . हणज े तरा ंची
रचना ही मुळात य या कौश यान ुसार क ेली जात े. कौश यान ुसार कामाची वाटणी
के यामुळे संघटनेचे उि साधण े सुलभ होत े. यामुळे संघटनेचा वा उ ोगाचा
िवकासही घड ून येतो.
आपली गती तपासा :
१) औपचा रक स ंघटनेचे गुण सांगा.
२.४.४ औपचा रक स ंघटनेचे दोष वा मया दा :
अ) प रवत नानुसार पर पर संबंधात िकंवा काया त बदल करण े अश य :
औपचा रक स ंघटनेतील सव िनयम िलिखत व पात व ताठर व पाच े असतात .
संघटनेतील य ेक कम चा याने कोणत े काम कराव े, कशा कार े कराव े, कोणाशी स ंबंध
ठेवावेत, कशा व पाच े संबंध ठेवावेत, ितला कोणत े पद िदल े आहे, यानुसार ित या
जबाबदा या कोण या आह ेत, ितने कोणती कत ये पार पाडावीत याबाबत काही िनयम
तयार केलेले असतात . संघटनेत कोण या ही व पाचा बदल झाला तरी कम चा या ंना
िदले या पदात व जबाबदा या त बदल हो यास व ेळ लागतो . काही व ेळेस तर यात बदल
करणे अश य होत े.
munotes.in
Page 21
संघटना मक स ं कृती
21 ब) कत य व िदल े या जबाबदा या नुसारच कौश य ग ुण दाखिव यास वाव :
औपचा रक स ंघटनेत य ेक कम चा यास वा य स ित या पदान ुसार काही कत ये पार
पाडावी लाग तात. तसेच ितला िदल े या जबाबदा या पूण करा या लागतात . या ारा
य ला आपल े कौश य दा खिव यास प ूण पणे वाव िदला जातो ; परंतु या यित र
य या अ ंगी इतर गुण अस यास त े ती य इतरा ंना दाखव यास असमथ असतात .
कारण ितच े वत न िविश चौकटीत ब ंिद त क ेलेले असत े. उदा. नृ य कला िक ंवा गायन
कला.
क) यि गत स ंबंधातील अडथ ळे:
औपचा रक स ंघटनेतील य ेक तरावर व िवभागात काम करणा या कम चा यांना
यां या जबाबदा या सांिगतल े या असतात . यांचे कत ये व काय े ही ठरल ेले असत े.
कम चा यांनी संघटनेतील कोण या य शी यि गत स ंबंध ठेवावेत. ाबाबतही काही
िलिखत िनयम असतात . याचे य उ ल ंघन क शकत नाही . उ लंघन करणा या
य स िविश कारची िश ा क ेली जात े. यि गत स ंबंधाबाबतच े िनयम िलिखत
व पात व कठोर व पाच े अस यान े य स ंघटनेतील िनयमान ुसारच इतर य शी
संबंध ठेवते.
ड) इतर काम े कर यास कम चारी ना खूश:
औपचा रक स ंघटनेतील य ेक पदावर काम करणा या य ला िविश कारची कामे
नेमून िदल ेली असतात . िदले या जबाबदा या पूण कर यास य सतत य नशील
असत े. या जबाबदा या पूण कर यासाठी व उि ये सा य कर यासाठी य ला
संघटनेमाफ त मोबदला िदला जातो . िदला जाणारा मोबदला ब याच वेळेस पैशा या
व पातला असतो . नेमून िदले या कामा यित र कोणत ेही काम कम चा याने केले तरी
याला याचा मोबदला िदला जात नाही. यामुळे कम चारी न ेमून िदल े या
कामा यित र द ुसरे काम कर यास तयार नसत े.
इ) कम चा याकडे मानवतावादी ि कोनात ून पािहल े जात नाही :
आज या औ ोिगक य ुगात िविवध काम े यं ा ार े पार पाडली जातात . य सव
गो कड े शा ीय ीन े पाहताना आ ढळते. उ ोगध ं ात व ेगवेगळया यं ांचा वापर क ेला
जातो. यं ांना जशी िव ा ंती िदली जात नाही या माण े ती य ं े चालिवणा या
कम चा यासही िव ा ंती िदली जात नाही . सकाळपासून सं याका ळपय त य य ं ा माण े
काम करताना आढ ळते. यं ांवर काम करणा या य स िव ा ंतीही कमी िदली जात े.
उदा. कामावर आ यान ंतर कामगारास चहासाठी व ज ेवणासाठी प ंधरा त े तीस
िमिनटा ंपय तच िव ा ंती िदली जात े. य या मानिसक वा भाविनक गरजा ंची पूत ता
संघटनेत केली जात नाही . संघटनेत खेळीमेळीचे वातावरण िनमा ण केले जात नाही .
याचा अभाव असतो .
munotes.in
Page 22
संघटना चे समाजशा
22 ई) कुशल कम चारी उपल ध होत नाहीत :
काही औपचा रक स ंघटनेत िविश कामासाठी क ुशल कम चा यांचीच आव यकता
असत े. कुशल कामगारा ंची कमतरता अस यास त े आप या कामा या मोबद यात
संघटनेकडे जा तीत जा त प ैशाची मागणी करतात . आपला प ैसा वाचिव यासाठी
कुशल कामगारा ं या जागी अकुशल कामगारा ंची नेमणुक करतात . यामुळे उि प ूत तेत
अडथ ळे िनमा ण होतात . उदा. िश ण स ं थांम ये B.Ed., D. Ed. पदवी न घेतले या
िश का ंची नेमणूक केली जाते.
आपली गती तपासा :
१) औपचा रक स ंघटनेचे दोष / मया दा / तोटे सांगा.
२.५ संघटन स ंरचनेचे कार
औपचा रक स ंघटनेचा जसजसा िवकास होतो तसतशी स ंघटना िव त ृत तर बनत ेच, पण
याचबरोबर ती ग ुंतागुंतीची बनत े. संघटना ग ुंतागुतीची बन याम ुळे संघटन काया चे
व पही गुंतागुंतीचे बनत े. अशा प रि थतीत स ंघटने या काया या स ुलभतेसाठी ितच े
िविवध िवभागात िवभाजन क ेले जाते. िवभागान ुसार स ंघटन स ंरचनेचे काही म ुख कार
पडतात . यातील काही मुख कार खालील माण े -
२.५.१ रेषीय स ंघटन:
अ) अथ :
एखादा उ ोग ज े हा च ंड आकार वा व प धारण करतो त े हा या स ंपूण संघटनेवर
िनयं ण ठ ेव यासाठी िक ंवा स ंघटनेचे यव थापन चा ंगले हो यासाठी या स ंघटनेत
रचना मक यव था तयार क ेली जात े. या यव थ ेत अिध कारांचे वाटप े वाकड ून
किन वाकड े केले जाते. वेगवेगळया व पाच े तर पाड ून सव च तरावर काम
करणा या य ला अिधक अिधकार िदल े जातात . ित या वर अिधक जबाबदा या ही
असतात . ती य स ंघटने या स ंपूण काय भारास जबाबदार असत े. ित या खालील
तरावर काम करणा या य ला या मानान े कमी अिधकार व जबाबदा या िद या
जातात . जसजसा तर खाली जातो तसतस े अिधकार कमी होतात .
अिधकाराच े वाटप ज े हा एका र ेषेत वर या अिधका याकडून खाल या अिधका याकडे
होते ते हा यास र ेषीय स ंघटना वा र ेखा मक स ंघटन अस े हणतात . यात सव च
पदावर काम करणारी य िनण य घे याचे काम करत े तर ित या हाताखाल या य
याची काय वाही करतात .
लुईस अ ॅलन या ं या मत े, “रेषीय स ंघटन हणज े अशी साख ळी क , यात सव च
काय कारी म ंडळापासून िन न तरावर काम करणा या ितिनध पय त अिधकार व
जबाबदारीच े वाटप क ेले जाते.” munotes.in
Page 23
संघटना मक स ं कृती
23 रेषीय स ंघटनात वर या तराव न खाल या तराकड े अिधकार व जबाबदरीच े वाटप
केले जात े. व र ा ंचा आप या कम चा यांवर पूण पणे ताबा असतो . कम चारी क ेले या
कामाची मािहती आप या व र ा ंना सतत द ेतात.
आपली गती तपासा :
१) संघटन स ंरचनेचे कार प करा .
खालील उदाहर णा ारे रेषीय स ंघटन प हो यास मदत होईल .
१) पोिलस आय ु या ंचे पद सव च व पाच े असत े. यांना िविवध अ िधकार
िमळालेले असतात . यांनी घेतले या िनण याची काय वाही पोलीस उपायु करतात .
पोलीस उपायु ांना पोलीस आय ु ांपे ा कमी अिधकार ा झालेले असता त; पण
यांना इ प े टर जनरल ऑफ पोिलसा ंपे ा अिधक अिधकार ा झालेले
असतात . या संरचनेत िशपाया ंस कोणतेही अिधकार नसतात . तो या या वरील सव
अिधका यां या िनण यांची अंमलबजावणी करताना आढ ळतो.
२) येक तरावर काम करणा या अिधका याने इतरांशी कस े संबंध ठेवावेत, याची
िनि ती झालेली असत े. उदा. पोलीस आय ु ांशी य स ंबंध फ पोलीस
उपायु ठेवू शकतो . यां याशी वाता लाप कर याचा अिधकार फ उपायु ांनाच
असतो . िशपाई िक ंवा हवालदार पोलीस आयु ांशी सर ळ संबंध थािपत क
शकत नाही . िशपाई हवालदाराशी स ंबंध साध ू शकतो , हवालदार जमादाराशी स ंबंध
साधतो तर जमादार पोलीस उपिनरी काशी स ंबंध साधतो . अशा कारची साखळी
संबंधांबाबत तयार झाल ेली असत े.
३) येक व र अिधका यांचे किन य वर िनय ं ण असत े. व र अिधका यास
िनण य घे याचा अिधकार असतो . याने घेतले या िनण याची अ ंमलबजावणी वा
काय वाही किन अिधकारी करतो . किन अिधकारी आपण िदल ेला ह क ूम मानतो
क , नाही, नेमून िदल ेले काम यो य कार े करतो क , नाही, इतर कोणकोण या
य शी स ंबंध ठेवतो, ते संबंध कशा कारच े आहेत अशा सव गो वर िनय ं ण
ठेव याच े काम व र अिधका यास करावे लागत े.
४) रेषीय स ंघटनेत य ेक तरावर अिधकार व जबाबदारी या ंचे वाटप झाल ेले
अस यान े िविश तरावर काम करणा या य स कोणत े अिधकार िम ळाले
आहेत? या अिधकारा ंची अंमलबजावणी ितन े कशी करावी ? ितचे काय े िकती
आहे? ितने कोणकोण या जबाबदा या पार पाडा यात ? याबाबत िलिखत िनयम
अस यान े ते प आिण िनःस ंिद ध अस यान े अिधका र व जबाबदारी याबाबत
ग धळ िनमा ण होऊ शकत नाही . अशा कारची िविवध व ैिश ्ये रेषीय स ंघटनेत
आढळतात.
munotes.in
Page 24
संघटना चे समाजशा
24 क) गुण िकंवा फायद े
रेषीय स ंघटनेचे पुढील फायद े आढळतात.
१) रेषीय स ंरचना हा स ंघटनेचा जुना आिण साधा कार आह े. या कारात य ेक
तरावरील अिधका यास िमळालेले अिधकार , जबाबदा या आिण यान े बजावायची
कत ये याबाबतची मािहती या ंना िदल ेली असत े. याची प जाणीव अिधका यास
अस यान े यां या मनात अिधकार व जबाबदारीबाबत कोणताही स ं म िनमा ण होऊ
शकत नाही . येकास आपला दजा कळलेला असतो . िमळाले या दजा नुसार
येक जण आपल े काय पार पाडतो .
२) रेषीय स ंरचनेत काम करणा या येक य स व ेगवेगळे अिधकार ा झाल ेले
असतात . येकावर व ेगवेगळया कारची जबाबदारी सोपिवल ेली असत े. अिप त
दजा नुसार जबाबदारी प ेल याच े काम य ेक अिधकारी व कम चारी करतो .
येका या जबाबदारीची आिण अिधकाराची िनि ती झाल ेली असत े.
३) या संरचनेत व र अिधकारी स ंघटने या िवकासासाठी व ेगवेगळया कारच े िनण य
घेऊ शकतो . तसेच यान े घेतले या िनण याची काय वाही क ेली जात आह े क नाही ,
याची पाहणीस ु ा व र अिधकारी करतो . व र अिधका यावर टाकल े या
जबाबदा या पूण कर या साठी आिण स ंघटनेची उि ये पूण कर यासाठी अिधकारी
िनण य घेऊ शकतो . या यावर कोण याही कारच े बंधन नसत े.
४) रेषीय स ंरचनेत अिधकारा ंची आिण जबाबदार ची िनि ती झाल ेली असत े. येकाची
कामे वाटल ेली असतात . िनण य कोणी या यचा व याची काय वाही कोणी करायची
याबाबत िनि तता अस यान े अिधका यामाफ त यो य व ेळी त परत ेने िनण य घेतले
जातात व यांची काय वाही ही लवकरात लवकर क ेली जात े.
५) अिधकार व जबाबदारीची वाटणी झाल ेली अस यान े िनण य त परत ेने घेतले
जातातच . पण याचबरोबर अिध का यां या हाताखाली िकती कम चारी काम
करतात , येकास कोणत े काम ायच े याबाबत िनि तता अस यान े अिधका यांना
आप या कम चा यांवर िनय ं ण ठेवणे सुलभ जात े. तसेच पर पर संबंधाबाबतही
िनयम असतात . या माण े कम चा यांना वत न कराव े लागत े.
६) येक अिधका री व किन कम चारी या ं याम य े काही स ंबंध थािपत झाल ेले
असतात . व र अिधकारी किन कम चा यावर जसा अवल ंबून असतो तसाच व र
अिधका या ंवर किन कम चारी अवल ंबून असतो . पर परावल ंबन त वाम ुळे
संघटनेचा िवकास घडव ून आण यास सव जण एकि तपण े य न करतात .
प रणामतः स ंघटनेचा िवकास लवकर घडून येतो.
वरील सव घटक स ंघटना मक िवकास र ेषीय मागा ने घडव ून आणतात . रेषीय स ंघटनेत
आढळणा या गुणांमुळे आधुिनक का ळातही या कारचा वापर ब याच िठकाणी क ेला
जातो. munotes.in
Page 25
संघटना मक स ं कृती
25 ड) तोटे / दोष :
रेषीय स ंघटनेचे ज स े फायद े असतात तस ेच याच े काही तोट ेही आह ेत. हे तोट े
पुढील माण े -
१) व र अिधका या ंवर कामाचा अित र बोजा :
या कारात स ंघटनेचे िविवध तरावरील आिण िवभागात िवभाजन क ेले जाते. येक
िवभागात अन ेक कम चारी काम करतात . यां या कामाची वाटणी क ेलेली असत े. परंतु
या सव कम चा यांवर िनय ं ण ठ ेव याच े काम एक अिधकारी करत असतो . या
अिधका यास य ेक कम चारी काम यो य कार े आिण न ेमून िदल े या व ेळेत काम करतो
क नाही ह े पहाव े लागत े. अशी िविवध कारची काम े व र अिधका यास एकाच व ेळी
करावी लाग यान े कामाचा बोजा वाढतो .
२) िनरंकुश नेतृ व :
रेषीय स ंघटनेत संपूण उ ोगाची िवभागणी िविवध िवभागात क ेलेली असत े. येक
िवभागाला िविश काम िदल ेले असत े. येक िवभागाचा एक व र अिधकारी असतो .
तो या िवभागाबाबत सव कारच े िनण य घेतो. याने घेतले या िनण याची या
िवभागातील कम चा यांना काय वाही करावी लागत े. या या िनण यावर कोणीही िनय ं ण
ठेवू शकत नाही .
३) किन पात ळीवरील प ुढाकाराचा अभाव :
येक िवभागात आिण तरावर काम करणा या किन कम चा यांना कोण याही कार ेच
अिधकार नसतात . ते फ व र ा ंनी िदल े या आ ेचे पालन क शकतात . कोण याही
कारचा िनण य ते घेऊ शकत नाहीत . यामुळे किन पात ळीवरील कम चारी कोण याही
कामात पुढाकार घ ेत नाहीत . फ न ेमून िदल ेले काम करण े पसंत करतात .
४) िवशेषीकरणाचा अभाव :
संपूण िवभागातील कामाची रचना अशा कार े केलेली असत े क , यावर िनण य व
िनयं ण ठ ेव याची जबाबदारी एकाच अिधका यास िदल ेली असत े. िविश तरावर
होणा या सव कामात एकच अिधकारी क ुशल नसतो . सव िवभागातील काम े एक य
क शकत नाही . नवीन बदल न ि वकार याम ुळे िवशेषीकरण झाल ेले नसत े.
५) व र अिधका यावर अवा तव परावल ंबन : या कार या स ंघटनेत व र
पदावर काम करणा या य वर किन तरावरील कामगार प ूण पणे अवल ंबून असतात .
जोपय त व र अिधकारी कोणताही िनण य घेत नाही तोपय त या कामाची काय वाहीही
केली जात नाही . कोण याही कामाबाबत किन अिधकारी व र अिधका यावर
अवल ंबून असतात .
munotes.in
Page 26
संघटना चे समाजशा
26 ६) ताठरता :
सव कार या अिधकार आिण िनण याबाबत िविश चौकट ठरवल ेली असत े. या
चौकटीच े उ ल ंघन कोणीही क शकत नाही . संघटनेचे यश काही ठरािवक य वर
अवल ंबून असत े. या य ची स ं या मया िदत अस यान े संघटनेचा िव तार िविश
मया देपय तच होतो .
७) सांिघक व सहकाय वृ ीचा अभाव :
व र अिधका यांनी घेतले या िनण याची अ ंमलबजावणी करण े, नेमून िदल ेले काम करणे
व यात कोण याही कारचा बदल किन पात ळीवरील अिधकारी क शकत नाहीत .
यामुळे यांचे जीवन या ंि क बनत े. ते एकस ंध िकंवा गट हणून पर परा ंकडे पाह याच े
टाळतात. तसेच या ं यातील सहकाया ची वृ ी ही ह ळूहळू लोप होत े.
अशा कारच े दोष र ेषीय स ंघटनेत आढ ळतात. संघटना िक ंवा उ ोगाच े व प लहान
अस यास यातील कम चा यांची सं या मया िदत अस यास आिण कामाच े व प साध े
अस यास र ेषीय संघटना उपय ु ठरत े.
आपली गती तपासा :
१) रेषीय स ंघटनेचे गुण दोष सा ंगा.
इ) रेषीय स ंघटनेचे उप कार :
रेषीय स ंघटनेचे दोन उप कार पडतात . यांची मािहती आपण पाह -
१) साधे रेषीय स ंघटन:
या कार या स ंघटनेचे व प अ य ंत साध े असत े. अिधकारा या िवतरणात वा वाटपात
कोण या ही कारची स ंिद धता िक ंवा गुंतागुंत नसते. अिधकारी व कामगार या दोन
पदांचा समाव ेश असतो . यांचा पर पर स ंबंध येतो. यामुळे सव च पदावर असल ेला
अिधकारी आपल े आदेश, सूचना िक ंवा इतर बाबी कामगारास य बोलाव ून सांगतो.
तसेच कामगारास कामाबा बत कोणतीही अडचण आ यास तो व र अिधका याकडे
य जाऊन या सोडिव यासाठी माग दश न घेतो. यामुळे यांना पर परा ंब ल
आपुलक राहत े. उ ोग वा संघटनेचे व प लहान अस यास व यातील कम चा यांची
सं या प ंधरापय त मया िदत अस यास हा कार यश वी होतो.
२) संिम र ेषीय स ंघटन (िवभागीय ) :
संघटने या या कारात स ंघटनेचे वा उ ोगाच े िविवध िवभागात िवभाजन क ेले जाते.
तसेच कामाची व अिधका रांची वाटणी क ेलेली असत े. येक िवभागाचा एक म ुख
यव थापक असतो आिण या सवा वर िनय ं ण ठ ेवणारा एक सव च यव थापक
असतो . सव च यव थापकाला िम ळालेले अिधकार आिण यान े पार पाडायची
जबाबदारी फार मोठी असत े. या मानान े य ेक िवभागा या म ुख यव थापकास munotes.in
Page 27
संघटना मक स ं कृती
27 िमळालेले अिधकार कमी असतात . सव च पदावरील यव थापकान े िदलेले आदेश,
सूचना आिण इतर बाबी कामगारा ंपय त पोहोचिव याच े काम या या िवभागाचा
यव थापक करतो . सव च यव थापक आिण कामगार या ं यात कधीही य स ंबंध
येत नाही . यामुळे यां यात कोण याही व पाच े यि गत स ंबंध थािपत होत
नाहीत . संघटना िक ंवा उ ोगाच े व प िवशाल असलयास अशा कारची संरचना
प रणामकारक आिण उपय ु पडत े. तसेच अशा कार या िवभाजनाम ुळे उ ोग यश वी
हो यास मदत होत े.
आपली गती तपासा :
१) रेषीय स ंघटनेचे उप कार सा ंगा.
२.५.२ कम चारी स ंघटन :
आधुिनक उ ोगात ता ंि क बदल झपाट ्याने होतात . आजच े तं ान भिव यात उपयोगी
पडेलच अस े नाही. तं शा , अथ शा , कायद े आिण सामािजक शा े यात नवीन ान,
साधनसाम ु ी यांची भर पडत े. नवीन शोध आिण त ं ाचा प रणाम य -अ य रतीन े
उ ोगावर होतो . उदा. यापार यव थापन , उ पादन व बाजार इ . उ ोग े ात न वीन
शोधाम ुळे िनमा ण होणा या बदल या प रि थतीस सामोर े जा यासाठी आिण उ ोगाची
गती िटकव ून ठेव यासाठी िवश ेष ांची गरज असत े. यात त ं , सामािजक स ंशोधक व
शा , कायद ेत , यापार त , अिभया ंि क त इ . चा समाव ेश होतो. येक
उ ोगातील वरी ल कार या िवश ेष ांची न ेमणूक व या ंचे संघटन करण े हणज ेच
कम चारी स ंघटन होय .
अ) कम चारी स ंघटनेची काय :
कम चारी स ंघटनेतील अिधकारी र ेषीय स ंघटनेतील सद या ंवर य पण े िनयं ण ठ ेवत
नाहीत . कम चारी स ंघटनेतील अिधकारी आप या यावसाियक व ता ंि क ा नाचा वापर
क न रेषीय कम चा यांस यो य स ला द ेतात. यांनी िदल ेला स ला र ेषीय अिधका यास
बंधनकारक नसतो . यांनी िदल े या स याचा उपयोग उ ोगाची गती कर यासाठी
होतो. ते िविवध िवषया ंवर स ला द े याचे काम करतात . उदा. िनयोजन , कामाची प ती ,
संशोधन आ िण िविश काम कर यासाठी कोणत े गुण वा यो यता असणा या य ची
िनयु करावी याबाबत स ला देतात. कम चारी स ंघटनेतील अिधकारी उ पादनाशी
य पण े संबंिधत नसतात . ते उ पादनाशी वा इतर घटका ंसंदभा त आव यक ती
मािहती व ेगवेगळया िवभागा ंना पुरवतात . यांनी पुरिवले या मािहतीचा उपयोग िकती व
कसा करायचा , याचे संपूण वात ं य रेषीय स ंघटनेतील अिधका यांना असत े.
ब) रेषीय व कम चारी स ंघटनेतील स ंघष :
(१) रेषीय आिण कम चारी स ंघटनेत काम करणा या अिधका या ं या कामाची िवभागणी
अशा कार े केलेली असत े क , यात कम चारी संघटनेतील अिधकारी इतरा ंना
स ला द े याचे काम करतात . संशोधन , लेखाकामाबाबत अिधकािधक अ यास munotes.in
Page 28
संघटना चे समाजशा
28 क न स ला द ेतात, तर र ेषीय कम चा यास फ सामा यपण े आद ेश पाळणे,
उ पादन आिण िवतरणाच े काम िश लक राहत े.
(२) दो ही अिधका या ंनी एकि त य ेऊन पर परा ंशी स लामसलत क न संघटनेचा
िवकास घडवून आण याच े उि असत े; परंतु वा तवतः त े पर परा ंना मदत न
करता पर परा ंना कमी लेखतात व ितर कार करतात . यामुळे यां यात मतभ ेद
िनमा ण होतात .
(३) रेषीय कम चा यां या मत े, कम चारी स ंघटनेतील अिधका यांमुळे रेषीय स ंघटनेचा
दजा ढासळतो, ते पोकळ वा अवा तव िवचार करतात , संपूण कामाच े ेय वतःला
घेतात.
(४) कम चारी स ंघटने या सद या ं या मत े, रेषीय स ंघटनेत िनण य लवकर व ग भत ेने
घेतले जात नाहीत . यात िदर ंगाई होत े. ते प रवत नास तयार नसतात , याचा
िवरोध करतात , उपल ध साधनसाम ु ी, ग भ िवचा र व कौश य या ंचा यो य वापर
क शकत नाहीत . िविवध योजना आिण काय मांची अ ंमलबजावणी कर याच े
टाळतात.
अशा कारची म ते दो ही कार या स ंघटनेतील कामगारा ंम ये अस यान े यां यात
संघष िनमा ण होतो .
आपली गती तपासा :
१) कम चारी स ंघटनेची काय सांगा.
क) रेषीय व कम चारी स ंघटनेतील स ंघषा वरील उपाय :
वरील दो हीमधील स ंघष िमटिव यासाठी दो ह या कामा या मया दा ठरव ून ा यात .
कम चारी स ंघटनेतील य नी िदल ेले स ल े व स ूचना यो य रतीन े अंमलात
आण यासाठी रेषीय स ंघटनेतील कम चारी स ुिशि त असाव ेत. संघटनेचे उि ्य सा य
कर यासाठी प ूरक िश ण घ ेतलेले असाव ेत. संघटनेत बदल प ूण तः घड ून येत नाही , तो
अंशतः घडतो याची जाणीव कम चारी स ंघटनेतील अिधका या ंना असावी . यासाठी
यांनी सतत य न क ेले पािहज ेत. नवनवीन योजना तयार क न या ंची काय वाही
यव थापकाकड ून हो यासाठी याचा पाठपुरावा करावा . संघटनेतील सद या ंना सतत
ो साहन द ेत राहावे. कामगारा ंना काम करताना थकवा वाटणार नाही िक ंवा कंटाळा
येणार नाही या ीने सतत य न कराव ेत. दो ही संघटनेतील कम चा यांनी पर परा ंशी
चचा व िवचार िविनमय क न एक मतान े कोणताही िनण य घेत यास या ं यात त ंटा
िनमा ण होणार नाही . तसेच संशोधक वा त ान े संघटनेत करायचा िवकास व यासाठी
करावे लागणार े बदल या सव गो ची मािहती यव थापकाला समज ेल, अशा भाषेत
आिण व ेगवेगळया पुरा यां या आधार े ावी . यामुळे दोघांमधील तंटा िमटतोच पण
याचबरोबर स ंघटनेचा िवकास साध यासही मदत होत े. यासाठी मानवी स ंसाधनाच े तं
संघटनेत आमलात आनण े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 29
संघटना मक स ं कृती
29 २.५.३ काया मक स ंघटन:
औ ोिगक स ंघटनेचा कारभार स ुरळीतपणे चाल यासाठी या स ंघटनेचे िविवध िवभागात
िवभाजन क ेले जात े. येक िव भागात िविश काम न ेमून िदल े जात े. येक
िवभागामाफ त वेगवेगळी काय पार पाडली जात असली तरी त े सव िवभाग स ंघटने या
िवकासासाठी य नशील असतात . कामाची वाटणी क ेलेली अस यान े कोण याही
कारचा ग धळ िनमा ण होत नाही . काया बाबत य ेक िवभाग सतक राहतो. नेमून
िदलेली काम े अिधक चांग या कार े पार पाडतो .
अ) काया मक स ंघटनाचा अथ :
कोणताही उ ोग िक ंवा संघटना िनमा ण झाली क ितची काय वाही यो य रतीन े पार
पाड यासाठी व ेगवेगळया स ंरचनांचा अ यास क न संघटने या व पान ुसार िविश
संरचनेची िनवड क ेली जाते. संघटना िक ंवा उ ोग मोठा अस यास काया मक स ंघटनेची
थापना क ेली जाते.
काया मक स ंघटना हणज े काय सुलभते या ि कोनात ून औ ोिगक स ंघटनेचे िविवध
िवभागात िवभाजन करण े होय.
या प तीचा अ यास थम एफ . टायलर या ंनी केला. यांना रेषीय स ंघटनेत काही दोष
आढळून आल े होते. या प तीम ुळे कोण याही िनण याची अ ंमलबजावणी कर यात
येणारी िदरंगाई तस ेच सव च यव थापक आिण कामगार या ं यात न घड ून येणारा
संवाद वा य संबंध वगैरे यांचा अ यास क ेला आह े.
काया मक स ंघटना ही िवश ेषीकरणावर आधा रत असत े. तसेच येक िवभागातील
व र अिधकारी आिण या ं या खाली काम करणार े इतर कामगार कामाबाबतच े अंशतः
िनण य घेऊ शकतात . तसेच ते आपाप या कामात क ुशल असतात . यांचा आप या
व र अिधका या ंशी य स ंबंध येतो. अिधकारी व कम चारी दोघ ेही आपाप या
िवषयात िन णात व कुशल अस यान े उ वल े या सम या ंचे िनराकरण क शकतात .
अिधका याने िदले या ह कूमाची काय वाही ताबडतोब क ेली जात े. काया मक स ंघटनेत जे
िविवध िवभाग पाडल े जातात ते पर परप ूरक काम े करतात व एकम ेकांवर अवल ंबून
असतात . उदा. िहशोब ठ ेव याच े काम लेखा िवभागाकड े असत े, माला या उ पादनावर
देखरेख ठेव याच े काम उ पादन िवभागाकड े, बाजारात मालाची िव कर याच े काय
िव िवभागाकड े सोपिवल ेले असत े.
ब) काया मक स ंघटनेचे फायद े:
काया मक स ंघटनेत काम करणा या य या अ ंगी पुढील ग ुण अस यान े कामाची
काय वाही यो य रतीने हो यास मदत होत े. उदा. कुशल ब ु ी, िश ण , तांि क ान ,
शारी रक व मानिसक श , यवहार चातुय , कामाचा उ साह , िनण य घे याची मता ,
चांगले आरो य व मािणकपणा इ . गो म ुळे काया मक स ंघटनेचे पुढील फायद े होतात . munotes.in
Page 30
संघटना चे समाजशा
30 १) संघटनेतील य ेक अिधकारी व का मगार आपाप या कामात क ुशल अस यान े
संघटनेचा िवकास घड ून ये यास मदत होत े. तसेच या ंनी कामाबाबतच े िवशेष
िश ण घ ेतले असत े वा ते िवशेष असतात याम ुळे यां या ान आिण अन ुभवाचा
फायदा होतो .
२) संघटनेची िवभागणी व ेगवेगळया तरावर व िवभागात क ेलेली असत े, येकास
िविश काम न ेमून िदल ेले अस यान े व यात कोण याही कारची ि ल ता व
संिद धता नस यान े मोठ्या माणात उ पादन िनिम ती होत े.
३) या कार या स ंरचनेत संशोधन आिण िवकास अशी दो ही काम े एकाच व ेळी पार
पाडली जातात . हणज ेच वेगवेगळे संशोधन क न याचा अवल ंब केला जातो क
यायोग े संघटने या िवकासास हातभार लागतो .
४) वेगवेगळया िवभागाची थापना क न िविवध पदा ंची िनिम ती केली जात े. य या
पा तेनुसार आिण मत ेनुसार या या पदावर कामगारा ंची िनय ु केली जात े.
५) कामगार या कारच े काम कर तो यानुसार याचा मोबदला िदला जातो . येक
पदावर काम करणा या कामगाराला िकती मोबदला ायचा याबाबत िलिखत िनयम
अस यान े कोण याही कारचा भ ेदभाव क ेला जात नाही .
६) या संघटनेतील य ेक अिधकारी आप या िवभागातील कम चा यांशी य स ंबंध
ठेवतात. यांना कम चा यां या सम या ंची जाणीव असत े व याम ुळे ते सम या ंचे
िनराकरणही करतात . तसेच कम चा या ंकडून अिधक त परत ेने काम क न घेतात.
यांना ो सािहत करतात .
७) म िवभागणी या त वाम ुळे होणार े फायद े या कार या स ंघटनेलाही ा होतात .
क) काया मक स ंघटनेचे तोटे / मया दा :
काया मक स ंघटनेमुळे जरी िविवध फायद े संघटनेला ा होत असल े तरी या प तीच े
काही तोट ेही आह ेत. ते पुढील माण े -
१) दोन व ेगवेगळया पात ळयांवर काम करणा या कामगारा ंत कामाबाबत वाद हो याची
संभावना असत े. तसेच कामाबाबत ग ध ळ व मतभ ेद असतात . यामुळे िनण याची
काय वाही हो यास उशीर लाग ू शकतो .
२) काही व ेळेस कामगारा ंना कामाबाबत िनमा ण झाल े या सम या कोणाला सा ंगाय या
तसेच स ला कोणाचा यायचा याबाबत श ंका िनमा ण होत े.
३) कामाची िवभागणी क ेलेली अस यान े िनण य घे यास उशीर लागतो .
४) संघटने या िवकासा या ीन े कामगारा ंना व अिधका यांना िश ण िदल े जात
नाही. यामुळे भावी का ळात संघटनेला यो य न ेतृ व िमळू शकत नाही . munotes.in
Page 31
संघटना मक स ं कृती
31 आपली गती तपासा :
१) काया मक स ंघटनाचा अथ सांगून या ंचे फायद े व तोट े सांगा.
२.५.४ लंबाकृती संघटन:
या कार या स ंघटनेत िविवध तर तयार क न या ं याकड े िविवध िवभाग सोपिवल े
जातात . येक िवभागाचा एक यव थापक असतो . या या िनय ं णाखाली पय वे क
काम करतात . हे प य वे क स ंघटनेतील अिधका र यव थापकान े िदल ेले आद ेश
पाळतात. ते आदेश आप या िनय ं णाखाली काम करणा या कामगारा ंपय त पोहोचवतात .
या कामागारा ंची सं या मया िदत व कमी असत े. पय वे क य ेकाशी यि गत स ंबंध
थािपत क न या ंना उि प ूत साठी ो सािहत करत असतो . पय वे काच े
कम चा या ंवर सतत ल अस यान े काही वेळेस कामगारा ंकडून चांगले काम होत े, तर
काही व ेळेस या ं यावर दडपण य ेऊ शकत े.
२.५.५ सम तरीय स ंघटन:
या कारात िविवध िवभागात काम करणा या अिधका यां या िनय ं णाखाली काम
करणा या कामगारा ंची स ं या जा त असत े. उदा. चाळीस ते प नास . हे अिधकारी
कामगारा ंवर िनयं ण ठ ेवतात . तसेच या स ंघटन काराच े िवभाजन दोन त े तीन
पातळयांपय तच क ेलेले असत े. यामुळे व र पात ळीवरील अिधकारी किन
पातळीवरील अिधका यांशी स ंपक साध ून शकतात . आपल े िनण य व आ ा
कामगारा ंनाही द ेऊ शकतात . उि प ूत साठी त े कामगारा ंना े सािहत करतात व
कामगारा ं या सम या व जाण ून घेऊन याच े िनराकरण करतात .
२.६ सारांश
येक संघटनेत िकंवा उ ोगात स ंघटनेचे िविवध तरावर व िवभागात िवभाजन केलेले
असत े. संघटनेचा कारभार स ुलभ हो या या ीन े ही िवभागणी क ेलेली असत े.
संघटनाच े मु यतः ज े दोन कार पडतात यातील औपचा रक स ंघटनेला िवश ेष मह व
असत े. या स ंघटन काराच े िनयम िलिख त व अंशतः ताठर व पाच े असतात .
औपचा रक स ंघटनेला संघटन कारात मह वाच े थान असल े तरी अनौपचा रक
संघटन कारही िततकाच मह वाचा आहे. संघटना मक स ंरचनेचे इतर काही कार
आहेत. यात र ेषीय स ंघटन आिण कम चारी संघटन कार मह वपूण आहेत. या संघटन
कारात िविवध तरावर िवभागल ेले काया ची मािहती िदली ग ेली आह े. हे संघटन कार
लहान उ ोगा ंसाठी मह वप ूण ठरतो , तर काया मक संघटन कार िवशाल उ ोगा ंसाठी
मह वाचा असतो . य या पा ता व मत ेनुसार कामाची िवभागणी केलेली असत े.
संघटनेत िविवध िवभागाची रचना याच ्ंया काया नुसार क ेलेली असली तरी सव िवभाग
पर परा ंशी िनगडीत व पर परावल ंबी असल ेले आढ ळतात. काया ची िवभागणी नेमक
केलेली अस यान े संघटनेचा िवकास घड ून ये यास मदत होत े. यामुळे संघटना मक
संरचनेला िवश ेष मह व झाल ेले आढळते. munotes.in
Page 32
संघटना चे समाजशा
32 २.७ िव पीठीय
१) औपचा रक स ंघटना ंचे मह व , वैिश ये आिण मया दांची चचा करा.
२) रेषीय स ंघटन आिण कम चारी संघटनातील सा य व फरकाची चचा करा.
३) काया मक स ंघटन सोदाहरण प करा .
४) संघटनेची गरज व मह व िवशद करा .
५) संघटना ंची काय कोणती ते सांगा.
६) संघटना ंची मूलत व े प करा .
२) िटपा िलहा:
१) संघटना
२) संघटनाच े काय
३) औपचा रक स ंघटना
४) औपचा रक स ंघटनेचे वैिश ये
५) लंबाकृती संघटन
६) सम तरीय स ंघटन
munotes.in
Page 33
33 ३
अनौपचा रक स ंघटन अथ आिण औपचा रक
संघटनेवरील प रणाम
(INFORM AL ORGANIZATION )
करण रचना :
३.० उि य े
३.१ तावना
३.२ अनौपचा रक स ंघटना : अथ व या या
३.३ अनौपचा रक स ंघटनेची वैिश य े
३.४ अनौपचा रक स ंघटना अि त वात य ेणारी कारण े
३.५ अनौपचा रक स ंघटनेची काय
३.६ अनौपचा रक स ंघटनेचे मह व व फायद े
३.७ अनौपचा रक स ंघटनेचे तोटे
३.८ औपचा रक स ंघटना व अनौपचा रक स ंघटना यातील स ंबंध व प रणाम
३.९ सारांश
३.१० श दाथ
३.११
३.० उि ये
१. अनौपचा रक स ंघटना हणज े काय ते समजून घेणे.
२. कामगारा ं या िहता ंचे जतन कर याच े माग समजून घेणे.
३. काय म स ंघटन कौश याच े ान िमळ िवणे.
४. मनु यश नैसिग क साधनस ंप ी या ंचा यो य सम वय साध याच े कौश य
आ मसात कर याची मािहती क न घेणे.
munotes.in
Page 34
संघटना चे समाजशा
34 ३.१ तावना
उ ोग ही समाजाची एक मह वाची यव था आह े. उ ोग े ातील काम े यश वी रतीन े
पार पाडली जावीत हण ून संघटनेची थापना कर यात आ या आह ेत. औ ोिगक
ांतीनंतर औ ोिगक उ पादन वाढल े. या न या उ पादन प तीम ुळे उ पादनाचा व ेग
वाढला व मो ठ्या माणात उ पादन होऊ लागल े. या उ पादन प तीचा मालक व
कामगार या ं या स ंबंधावरही द ूरगामी व पाच े प रणाम झाल े. पूव या काळात मालक व
कामगार या ं यात य स ंबंध होत े. यामुळे यां यातील स ंघषा चे व प ती
व पाच े न हत े. उलट सलो याच े संबंध असत . परंतु औ ोिगक उ पादन प तीम ुळे
उ पादना या साधनावर प ूण त: मालक वगा ची मालक थािपत झाली . मालक व
कामगार या ं यात अ य व पाच े संबंध िनमा ण झाल े. कामगारा ंना आप या
उपजीिवक े या साधना ंसाठी प ूण त: मालक वगा वर अवल ंबून रहाव े लागत े. या
प रि थती चा मालक वगा ने गैरफायदा घ ेऊन कामगारा ंची मो ठ्या माणावर िपळवण ूक,
शोषण सु केले. मालक व कामगार या ं यातील स ंबंध संघषा चे, पर पर िवरोधाच े बनल े.
मालक व कामगार या ं यातील स ंघषा त यि गत कामगार हा न ेहमीच द ुबळा ठरतो . अशा
या कामगारा ंना जर याय ा यचा अस ेल आिण मालक वगा या दडपशाहीला त ड
ावयाच े असेल तर स ंघिटत हो याची गरज आह े. यातूनच जाणीवप ूव क व उ फ ूत पणे
औपचा रक आिण अनौपचा रक संघटना अि त वात आ या . या स ंघटनेमाफ त
कामगार आपल े िहतस ंबंध जोपास याच े काय क लागल े.
३.२ अनौपचा रक स ंघटनेचा अथ व या या
आधुिनक उ ोग यवसायात अनौपचा रक स ंबंध हे अ य ंत मह वाचे आहेत. हे संबंध
उ फ ूत हणज ेच वय ं े रत असतात . औपचा रक स ंघटना ा िविश उि ा
कर यासा ठी मु ामह न थापन क े या जातात , तर अनौपचा रक संघटना कोण याही
थळी , कोण याही व ेळेला कामगारा ं या आ ंतरि यांतून िनमा ण होतात . औपचा रक
संघटने माण ेच अनौपचा रक स ंघटनाही अ य ंत मह वा या असतात . औपचा रक
संघटनेपे ाही अनौपचा रक स ंघटना या स ंघष िवरिहत चा ंगले काम क शकतात . हणून
आधुिनक काळात औपचा रक स ंघटने माण ेच अनौपचा रक स ंघटनेचे मह वही वाढत
चालल े आहे.
अनौपचा रक स ंघटना जाणीवप ूव क िनमा ण केले या नस ून काय पूत या उ ेशाने एकि त
येऊन कामगार क याणासाठी सहज सव कामगार एकि त य ेऊन अनौपचा रक स ंघटना
िनमा ण करतात . यां यात एक समान य ेय, उि असत े. समान स ंघटना िनमा ण
होतात . या स ंघटना कोण याही थळी , कोण याही व ेळेला िनमा ण होतात . या उ फ ूत
असतात . अनौपचा रक स ंघटनेत कोणत ेही नी ितिनयम , बंधने, कायद े नसतात . या
संघटनेतील सभासद वय ं ेरणेने वतःची जबाबदारी पार पाडतात . वयं-िनण य
घे याची मता या ं याजवळ असत े. कामगार वय ं ेरणेने आपल े काम भावीपण े करीत
अस यान े कामगा रांची काय मता मो ठ्या माणात वाढत े. यामुळे उ पादन वाढत े. munotes.in
Page 35
अनौपचा रक स ंघटन अथ औपचा रक संघटनेवरील प रणाम
35 अनौपचा रक स ंघटने या या या :
१) पी. िगलबट यां या मत े, “जरी अनौपचा रक स ंघटना ंचे काय असल े तरी त े
आकि म त नाही . यातील सामािजक स ंबंध, संरचना आिण या स ंघटनाच े नेतृ व हे
सव उ फ ूत असत े.”
२) पीटर एम . ाऊन या ं या मत े, “एकेरी नावाचा उपयोग , वैयि क स ंबंधाची
थापना , िकरकोळ िनयमा ंकडे दुल यामुळे काय कारी अिधकारी आप या
कम चा या ंकडून काही व ेळेला िव शेष काय क न घ ेऊ शकतो . यामुळे कोण याही
क पा या गती या ीने य या अनौपचा रक स ंबंधाकड े दुल करण े, यांना
दु यम ल ेखणे िकंवा हे संबंध न कर याचा य न करण े िहतावह नसत े.
३) अनौपचा रक औ ोिगक स ंघटनाची िनिम ती ही उ फ ूत सामा िजक स ंबंधातून
कोण याही व ेळेला आिण कोण याही थळी य – य तील आ ंतरि यांतून
सात यान े होत असत े.
अनौपचा रक स ंघटने या वरील िविवध या या ल ात घ ेता अस े हणता य ेईल क ,
अनौपचा रक स ंघटना ा अिनयोिजत असतात . यांची िविश अशी स ंरचना नसत े.
कोणाचेही वच व, दबाव व िनय ं ण नसत े. या वय ं े रत, उ फ ूत असतात . वतःह न
जबाबदा री वीकारतात व ती यो यपण े पारही पाडतात . यांनाच अनौपचा रक स ंघटना
असे हणतात .
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा रक स ंघटनेचा अथ व या या सा ंगा.
३.३ अनौपचा रक स ंघटनेची वैिश य े
१) अनौपचा रक स ंघटना वय ंपूण असतात :
अनौपचा रक स ंघटना जाणीवप ूव क िनमा ण के या जात नाहीत . अनौपचा रक स ंघटनाची
िनिम ती उ फ ूत सामािजक संबंधातून कुठेही कधीही क ेली जात े. कामगारा ं या
आंतरि य ेमधून अनौपचा रक स ंघटना िनमा ण होतात . अनौपचा र क संघटनेची िविश
अशी स ंरचना नसत े.
२) अनौपचा रक स ंघटनेची िनिम ती समान उ ेशातून झाल ेली असत े :
उ ोगध ं ात असणार े कम चारी समान छ ंद, ची व अिभ ची असणार े असतात . ते
सव जण एक य ेऊन अनौपचा रक स ंघटना िनमा ण होत े. समान अिभ ची आिण उ ेश
यां या पूत तेसाठी एक येऊन स ंघटना िनमा ण होतात . उदा. िविवध उ ोगात िनमा ण
झालेली कामगारा ंची डा म ंडळे, नाट्य मंडळे िकंवा सा ं कृितक म ंडळे इ. चा
अनौपचा रक स ंघटन हो य. munotes.in
Page 36
संघटना चे समाजशा
36 ३) अनौपचा रक स ंघटनेचे व प ाथिमक असत े :
समान छ ंद, अिभ ची असणार े एकि त य ेऊन अनौपचा रक स ंघटना थापन करतात .
यांचा िव तार कमी अस याम ुळे यां याम य े इतर औपचा रक स ंघटनेसारख े दु यम
संबंध नसतात , तर ाथिमक व पाच े आिण समोरासमोरच े संबंध िनमा ण झाल ेले
असतात . हणूनच अनौपचा रक स ंघटनेत आपल ेपणा, िज हाळा , आ मीयता असत े.
संघटनेतील य पर प रांशी वैयि क स ंबंधांनी जोडल ेले असतात .
४) िनयंि कांचा/ नीितिनयमा ंचा अभाव :
औपचा रक स ंघटना जाणीवप ूव क िनमा ण के या जातात . हणून या स ंघटनेची
काही नी ितिनयम, कायद े असतात . ते सव कायद े यांना पाळाव ेच लागतात . परंतु
अनौपचा रक स ंघटना उ फ ुत पणे िनमा ण झाल े या अस यान े यातील कामगारा ंम ये
आपल ेपणाच े बंध िनमा ण झाल ेले असत े. या यासाठी कायद े िकंवा नी ितिनयमा ंचे बंधन
नसते. कोणाच ेही वच व नसत े. हणज ेच अनौपचा रक स ंघटनेत िनय ं णाचा भाव
िवशेष जाणवत नाही .
५) अनौपचा रक स ंघटना य सा पे असतात :
अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगार कोण याही पदाव न न ओळखता कामगार एक
य हण ून ओळखला जातो . कामगारा ंची पर पर व ैयि क संबंध िनमा ण झाल ेले
असतात . हे य साप े संबंध असतात . यामुळे संघटना स ंबंध अिधक प रप व होतात .
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा रक संघटनेची वैिश य े सांगा.
३.४ अनौपचा रक संघटना अि त वात य े याची कारण े
१) अनौपचा रक स ंघटना अि त वात य े यासाठी कामगारा ंची एक समान ग ुण, छंद
अिभ ची असण े आव यक आह े.
२) समान य ेय उि य असत े. ते येय, उि य पूण कर यासाठी अनौपचा रक
संघटनेची िनिम ती झाल ेली असत े.
३) संप, टाळेबंदी सारख े िवघातक क ृ य टाळ यासाठी अनौपचा रक स ंघटना िनमा ण
झालेली असत े.
४) कामगार व उ ोग या ं यात सहकाय िनमा ण कर यासाठी अनौपचा रक स ंघटना
िनमा ण कर यात आ या आह ेत.
५) एकि त काम करीत असताना कामगारा ंम ये जवळीकता िनमा ण झा या ने
उ फ ूत पणे अनौपचा रक स ंघटनाची िनिम ती झाली . munotes.in
Page 37
अनौपचा रक स ंघटन अथ औपचा रक संघटनेवरील प रणाम
37 ६) कामगाराला एक कारची स ुरि तता ा हावी हण ूनही अनौपचा रक स ंघटना
िनमा ण झा या आह ेत.
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा रक स ंघटना अि त वात य े याची कारण े सांगा.
३.५ अनौपचा रक स ंघटनेची काय
१) अिनि त अिधकार आिण जबाबदारी –
अनौपचा रक स ंघटनेत औपचा रक स ंघटने माण े काम े ठरवल ेली नसतात . तर या
संघटनेतील सद या ंना वतःह न व े छेने जबाबदारी वीकारावी लागत े. अनौपचा रक
संघटनेची िविश अशी स ंरचना नसत े. यामुळे ेणीरचना नसत े. कोणत ेही िविश पद ,
पदभार नसतो . हणून जी जबाबदारी पार पाडावयाची तस े अिधकार िदल े जातात .
यानुसार आपली जबाबदारी यो य पार पड याच े काय या स ंघटनेतील कामगारा ंना
करावे लागत े.
२) गरजा ंची पूत ता करणे –
अनौपचा रक स ंघटनेचे मह वाच े काय हणज े कामगारा ं या गरजा ंची प ूत करण े.
अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंम ये ाथिमक व पाच े संबंध िनमा ण झाल ेले
असतात . सहकाय िनमा ण झाल ेले असत े. यातूनच कामगारा ं या गरजा ंची पूत ता केली
जाते. कामगारा ं या छोट ्या – मोठ्या गो ीकडेही ल िदल े जात े व या गरजा प ूण
कर याचा य न अनौपचा रक स ंघटनेमाफ त केले जाते.
३) काय मता वाढिव यासाठी -
अनौपचा रक स ंघटनेमाफ त कामगारा ं या काय मता वाढिव याचा य न क ेला
जातो. कामगारा ंवर अनौपचा रक स ंघटनेमाफ त कोणाच ेही िनयं ण नसते. यामुळे
कामगार अगदी मोकळ ेपणान े वत ं पणे आपल े काय पूण कर याचा य न करतात .
यामुळे कामगारा ं या काय मतेत मोठ्या माणात वाढ होत े. यामुळे उ पादन मोठ्या
माणात वाढत े.
४) कामगारा ंम ये एकवा यता / सहकाय िनमा ण कर यासाठी –
अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंम ये सहकाय िनमा ण कर याच े काय या
संघटनेमाफ त केले जात े. कारण या स ंघटनेतील कामगारा ंची स ं या कमी असत े. या
संघटनेचा िव तार कमी असतो . आपोआपच या कामगारा ंम ये सहकाया ची भावना
िनमा ण होत े. या सहकाया या सा ान ेच या स ंघटनेतील कामगार गरजा , येय, उि य
पूण करतो .
munotes.in
Page 38
संघटना चे समाजशा
38 ५) सामािजक ि को न :
अनौपचा रक स ंघटनेत त व णालीचा अभाव अस यान े या स ंघटनेत मानवा या
गरजांचा थम िवचार क ेला जातो . कामगारा ं या मूलभूत गरजा थमत : ल ात घेत या
जातात . वतःप े ा इतरा ंचा िवचार कर याची व ृ ी वाढ यास मदत होत े.
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा र क संघटनेचे काय सांगा.
३.६ अनौपचा रक स ंघटनेचे मह व व फायद े
१) शासक य काया स मदत :
अनौपचा रक स ंघटनेम ये वय ं ेरणेने काय केले जाते. कामगार वतःह न जबाबदारी
पार पडतात आिण उ फ ुत पणे काम करतात . कामगारा ंवर कोणाच ेही िनय ं ण नसत े.
यामुळे कामगारा ंची काय मता वाढ यास मदत होत े. पया याने शासक य काया स मदत
होते.
२) माचा सद ुपयोग :
अनौपचा रक स ंघटनेत कामगारा ंवर कशाच ेही बंधन नसत े. कोणतीही िनयमावली नसत े.
कामगार आप या आवडीिनवडीन ुसार म करतात . जा तीत जा त उ पादन
वाढिव याचा य न कर तात. हणज ेच कामगार आप या माचा प ुरेपूर उपयोग क न
उ पादन वाढिव याचा यतन करतात .
३) िनि त जबाबदारी :
अनौपचा रक स ंघटनेम ये कोणत ेही िविश स ंरचना नसत े. कोणतीही ेणीरचना नसत े.
कामगारा ंना कोणतीही जबाबदारी िदल ेली नसत े. तरीही कामगार वतःचा आपली
जबाबदारी वीका न उ पादन काया संबंधी करावया या काया या स ंदभा त वय ं मया दा
िनमा ण क न घ ेतात. हे उ ोगा या ि कोनात ून फायद ेशीर असत े.
४) यवसायाचा आकार वाढिवण े :
उ ोग े ाचा िदवस िदवस िव तार होत आह े. अशावेळी अनौपचा रक स ंघटन मह वाची
गो आहे. कारण अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगा रांवर कोणत ेही िनय ं ण नस यान े
तसेच कोणा याही आद ेशाची वाट न पाहता िनण य घे याची मता िनमा ण झालेली
असत े. वाढ या उ ोगध ं ा या ि कोनात ून अनौपचा रक स ंघटनेचे यव थापन
फाय ाच े ठरते. यामुळे यवसायाचा आकार वाढिवण े श य होत े.
munotes.in
Page 39
अनौपचा रक स ंघटन अथ औपचा रक संघटनेवरील प रणाम
39 ५) अिधकार दान :
अनौपचा रक स ंघटनेत यो य अशी स ंरचना नस यान े कोणताही अिधकारी न ेमला जात
नाही, परंतु कामगार आप या काय मतेचा/ कौश याचा वापर क न एक व ेगळाच ठसा
िनमा ण करतात व उ ोग े ात आप या ग ुण कौश याची झलक दाखिवतात . यामुळे
आपोआपच स ंघटनेकडून कामगारा ंना अिधकार दान क ेले जातात . हा घटक
कामगारा ं या ि कोनात ून िहताचा आह े.
६) काय पूत ता करण े :
यव थापनातील काय णाली प रप ूण कर याची जबाबदारी कामगारान े वय ं ेरणेने
ि वकारल ेली असत े. यामुळे यव थापनातील स ंपूण कामे यो य रतीन े पार पाड यास
अनौपचा रक स ंघटनेची णाली फायद ेशीर ठरत े. कामगारा ंवर कोणतीही जबाबदारी
ि वकार याची स क ेलेली नसते. ती जबाबदारी यो य रतीन े पार पाड यासाठी
कामगार सतत काय रत राहतो . आपली जबाबदारी यो य रतीन े पार पड ून काय पूत ता
करतो .
७) एकवा यता :
अनौपचा रक स ंघटना वय ं ेरणेने िनमा ण झाल ेली असत े. यामुळे संघटने या य ेय
आिण उ ेशा या एक वा यत ेब ल म तभेद राहत नाही . यामुळे उ पादना या ि य ेने सव
कामगारात समानता तािपत करता येते. इतर औपचा रक स ंघटनेत म
िवभागणीन ुसार कामाची वाटणी क ेली गेलेली असत े. कामगारा ंम येही मतभ ेद असतात .
परंतु अनौपचा रक स ंघटनेत सहकाया ची भावना आढळत े. यां यात समानता िन मा ण
झालेली िदसत े. अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंची आवड िनवड सारखीच अस यान े
हे कामगार उ फ ुत पणे एकि त य ेतात. यां यात आपल ेपणा िनमा ण झाल ेला असतो .
यामुळेच अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंम ये एकवा यता िनमा ण होत े.
अनौपचा रक स ंघटनेचे फायद े :
१) अनौपचा रक स ंघटना ही उ फ ूत अस यान े या स ंघटनेतील कामगारा ंवर कोणत ेही
िनयं ण नसत े. यामुळे कामगार वत ं पणे आनंदाने आपल े काम करतो .
२) अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगा रांवर कोण याही य चा दबाव नसतो . यामुळे
काम करताना या ंना दडपण येत नाही. याचा प रणाम उ पा दनावर होतो . यांची
काय मता वाढत े. प रणामी उ पादन मो ठ्या माणात वाढत े. यामुळे आिथ क
िवकास होतो.
३) अनौपचा रक स ंघटना ही कामगार व मालक या ं यात सम वय घाल याचा य न
करते. यामुळे संप, टाळेबंदी सारख े िवघातक कार टाळ ू शकतात . सम वयाम ुळे
मालक व कामगारातील स ंबंध टाळ यास मदत होत े. munotes.in
Page 40
संघटना चे समाजशा
40 ४) अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगाराम य े एकता िदसून येते. यां यात आपल ेपणा,
जवळीक िनमा ण झाल ेली असत े. सव कामगारा ंचे सम या सोडिव यासाठी
सव जण एकि त र या य न करतात .
५) अनौपचा रक स ंघटनेम ये िविश अशी स ंरचना, ेणीरचना नस यान े अनौपचा रक
संघटनेतील सवा ना समान दजा , ित ा िदली जात े. अनौपचा रक स ंघटनेतील
कामगारा ंम ये े - किन वाची भावना नसत े.
६) अनौपचा रक स ंघटनेत कामगा रांवर कोण याही य च े आद ेश पाळ याच े बंधन
नसते. कामगार वतः िनण य घेऊ शकतो . कामगारा ंम ये िनण य घे याची मता
असत े. तो िनण य त परता दाखव ू शकतो .
७) अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगार आपला फ ुरसतीचा / रकामा व ेळ स कारणी
लावतात . या रका या व ेळेचा यो य तो उपयोग क न घ ेतात. “ रकाम े डोके
सैतानाच े घर” हणून कामगार सतत काय रत राह याचा य न करतात . यामुळे
कामगारा ंम ये िव व ंसक व ृ ी कमी होऊन सामािजक व ृ ी वाढ यास मदत होत े.
८) औपचा रक स ंघटनेत कामाव न कमी कर याची भीती कामगारा ंना सतत वाटत
असत े. याउलट अनौपचा रक स ंघटनेतील मानिसक व भाविनक स ुरि तता िमळत े.
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा रक स ंघटनेचे मह व व फायद े सांगा.
३.७ अनौपचा रक स ंघटनेतील तोट े
१) अनौपचा रक स ंघटनेम ये िविश अशी स ंरचना नसत े. हणून या स ंघटनेतील
यव थापक चत ुर असला पािहज े. नाही तर स ंघटनेचे िवघटन हो याची श यता
असत े.
२) संघटना अनौपचा रक अस यान े या स ंघटनेतील काम गारांसाठी कोणत ेही
नीितिनयम नसतात . वयंिश त बाळगावी लागत े. िश तीचा अवल ंब न क े यास
ग धळ िनमा ण हो याची श यता असत े.
३) अनौपचा रक स ंघटनेम ये जा तीत जा त मानवी बा जूंचाच िवचार क े यामुळे
तांि क बाज ूकडे पूण पणे दुल केले जाते. याचा प रणाम उ ो गधं ावर होतो .
४) अनौपचा रक स ंघटनेम ये ेणीरचना नस यान े कामगारा ंवर कोण याही य च े
िनयं ण नसत े. कोणाच ेही आद ेश पाळ याच े बंधन नसत े. अशा व ेळेस कामगार मन
मानेल तस े वाग याचा धोका असतो .
munotes.in
Page 41
अनौपचा रक स ंघटन अथ औपचा रक संघटनेवरील प रणाम
41 ३.८ औपचा रक व अनौपचा रक स ंघटना यातील स ंबंध
औपचा रक स ंघटना (Formal Organization ) अनौपचा रक स ंघटना (Informal Organization )
१) दोन िक ंवा अिधक य ची ि या
िकंवा श या ंचा जाणीवप ूव क घडव ून
आणणारी ि या १)अनौपचा रक स ंघटनांची िनिम ती ही
उ फ ूत सामािजक स ंबंधातून झाल ेली
असत े.
२) औपचा रक स ंघटन य िनरप े
असत े. उदा. एखादा अिधकारी िकंवा
कामगार िनव ृ झाला क या ंची जागा
दुसरा अिधकारी िक ंवा कामगार होतो .
कोणावरही कसलाही प रणाम होत
नाही. २)अनौपचा रक स ंघटन य साप े
असत े. कामगा र वैयि क स ंबंधाने
जोडल े गेलेले असतात . यामुळे
संघटनेवर याचा प रणाम होतो . या
कामगाराची जागा कोणीही भ न काढ ू
शकत नाही .
३) य - य च े संबंध जाणीवप ूव क
िनमा ण केलेले असतात . कामगाराच े
संबंध कशा कारच े असाव ेत,
यािवषयी िविश असा आराखडा
तयार क ेलेला असतो . ३) कामगारा ं या उ फ ूत संबंधातून ही
संघटना िनमा ण झाल ेली आह े. या
संघटनेतील कामगारा ंचे स ंबंध
ाथिमक सम ूहासारख े असत े. या
संबंधाबाबत कोणताही आराखडा
नसतो .
४) औपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंवर व र ा ंचे िनयं ण असत े. व र ान े
िदलेले आदेश पाळाव े लागतात . या
संघटनेतील कामगारा ंना िनण य
घे याचा अिधकार नसतो . ४) अनौपचा रक स ंघटनेत िव िश
ेणीरचना नस यान े या स ंघटनेतील
कामगारा ंना कोणाच ेही आद ेश पाळाव े
लागत नाही , तर िनण य घ े याचा
अिधकार असतो .
५) औपचा रक स ंघटनेम ये िविवध तर ,
पात या असतात . उदा. अ य ,
संचालक , काय कारी त ं , पय वे क,
फोरमन , कामगार या सवा ची वेगवेगळी
तररचना असत े. या तर रचनेव न
यांना आपली जबाबदारी पार पाडावी
लागत े. ५)अनौपचा रक स ंघटनेत कोणतीही ेणी
िकंवा तर नसतात . मया िदत
य चाच यात समाव ेश असतो . या
संघटनेतील य एका िविश
धा यान े जोडल े गेलेले असतात . उदा.
एखा ा कारखा यातील कवी ए क
येऊन ‘कवी लब’ थापन करतात .
अशा कार े नाट्य मंडळ, सां कृितक
मंडळ थापन क ेले जाते. munotes.in
Page 42
संघटना चे समाजशा
42
६) औपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंचे
जीवन चाकोरीब असत े. या
संघटनेतील कामगारा ंना िश त अ य ंत
आव यक असत े. ६)अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंचे
जीवन चाकोरीब नसत े. िश ती चे
पालन क ेले जाते.
७) औपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंना
कामाव न कमी कर याची भीती
असत े. भाविनक स ुरि तता नसत े. ७)अनौपचा रक स ंघटनेतील कामगारा ंना
कामाव न कमी कर याची भीती
नसते.
८) यव थापक यव थ ेसाठी चा ंग या
कार े िनयोजना मक वापर आव यक ८)आधुिनक काळात अ नौपचा रक
संघटना अ य ंत आव यक
आपली गती तपासा :
१) औपचा रक व अनौपचा रक संघटना यातील फरक प करा .
३.८ अनौपचा रक स ंघटनेचा औपचा रक स ंघटनेवरील प रणाम
एका िठकाणी एकि तपण े काम करणा या कामगारा ं या पर पर स ंबंधातून अनौपचा रक
संघटना िनमा ण झाल ेली असत े. औपचा रक स ंघटनेपे ा अनौपच रक स ंघटना ही भावी
आिण मह वाची ठरत े. अनौपचा रक स ंघटने या यव थापना चा कामगारा ं या
काय मतेवर िनि तचा चा ंगला प रणाम होत असतो . कामगारा ंम ये सहकाया ची भावना
वाढून, एक िनमा ण होत े. मतभेद कमी होतात . सहकाया ने काम कर याची व ृ ी वाढत े.
याचा प रणाम उ पादकत ेवर होतो . उ ोगध ं ातील कामगारा ं या अनेक सम या
असतात . वैयि क , सामािजक , भाविनक अशा अन ेक कार या सम या िनमा ण
झाले या असतात . या सम यांचे िनराकरण अनौपचा रक स ंघटने ारेच करण े श य
होते. कोण याही संघटनेची िविश अशी उि े असतात . ती उि े कामगारा ं या
माफ तच प ूण कर याचा य न क ेला जातो . तेथील काम करणा या य या
मा यमात ूनच सा य केली जातात . कामगारा ं या आिथ क ेरणा, भावी दळणवळण
यव था , यव थापका ंचे नेतृ व, िश ण , कम चा या ंमधील पर पर स ंबंध, कम चा या ंचा
यव थापनातील सहभाग इ . िविवध गो वर यवसायाच े यशापयश अवल ंबून असत े.
अनौपचा रक स ंघटने माण े औपचा रक स ंघटनेम येदेखील बदल होत आह े. या माण े
अनौपचा रक स ंघटनेवर कोणाच ेही िनय ं ण, दबाव नसतो . याच माण े औपचा रक
संघटनेवरही िनय ं णिवरिहत रचना राबिव याचा य न क ेला जात आह े. जेणेक न
संघटनेम ये आन ंदी, सहकाया चे संबंध िनमा ण होतील . मोकळ ेपणा, िनण य घे याचा
अिधकार इ . गो ीचा वापर कर याचा य न क ेला जात आह े. मालक व कामगार
यां यात सम वय साध ून आपआपसातील मतभेद कमी क न उ पादन वाढिव यावर
भर दे यात य ेत आह े. यव थापन िटकिव यासाठी स ंघटना स ु ढ असण े गरजेचे असत े. munotes.in
Page 43
अनौपचा रक स ंघटन अथ औपचा रक संघटनेवरील प रणाम
43 यामुळे मालक व कामगार या दो ही वगा ला याचा फायदा होतो . आिथ क उ पादन
वाढते. यामुळे रा ीय उ प नात वाढ हो यास मदत होत े. जेवढे मनमोकळे वातावरण
तेवढी कामगारा ंची काय मता वाढत े.
आपली गती तपासा :
१) अनौपचा रक स ंघटनेचा औपचा रक स ंघटनेवरील प र णाम सांगा.
३.९ सारांश
औ ोिगक ा ंतीनंतर जगभर अन ेक यं ावर आधा रत उ ोगध ंदे िनमा ण झाल . या
उ ोगध ं ाम य े म करणा रा वग ही वाढला . कामगार वगा ची िपळवण ूक केली जाऊ
लागली . ही िपळवण ूक िकंवा कामगारा ं या सम या सोडिव यासाठी कामगार स ंघिटत
होऊन आप या सम या सोडव ू लागल े. या स ंघटनेतून औपचा रक व अनौपचा रक
संघटना िनमा ण झा या . मु ामह न जाणीवप ूव क िनमा ण केलेली आिण वय ं फूत ने
िनमा ण झाल ेली स ंघटना हणज े अनौपचा रक स ंघटना होय . अनौपचा रक स ंघटनेतील
कामगारा ंचे उ ेश, येय एक असत े. समान य ेय, आवड , ची असणा या य एक
येऊन अनौपचा रक स ंघटना िनमा ण करतात . समान य ेय अस याम ुळे या स ंघटनेतील
कामगारा ंम ये आपल ेपणा, िज हाळा िनमा ण झाल ेला असतो . यामुळे कामगारा ंम ये एक
कारचा मनमोकळ ेपणा िनमा ण झाल ेला असतो . या सव गो ीचा कामगारा ं या
काय मतेवर चा ंगला प रणाम हो तो. कामगारा ंची काय मता वाढिव या साठी
अनौपचा रक स ंघटनेचे वातावरण , यव थापन कारणीभ ूत ठरत े. अनौपचा रक
संघटनेवरील कामगारा ंवर कोणाच ेही िनय ं ण नसत े. यामुळे कामगारा ंवर दडपण
नस यान े ते कोण याही य या आद ेशाची वाट न पाहता विनण य घेतो. या या म ये
िनण य त परता असत े. आप या ग ुणकौश याचा वापर क न स ंघटनेतील कामगार
उ पादन वाढिव यावर तस ेच कामगारा ं या सम या , सोडिव याचा य न करतात .
३.१० श दाथ
अनौपचा रक – सहज स ंबंधातून िनमा ण झाल ेले.
औपचा रक – मु ामह न जाणीवप ूव क िनमा ण केलेले.
३.११
१) अनौपचा रक स ंघटनेची या या सा ंगून ितची वैिश य े प करा .
२) अनौपचा रक स ंघटना अि त वात य े याची सिव तर कारण े सांगा.
३) अनौपचा रक स ंघटना व औपचा रक स ंघटना यातील फरक प करा .
४) अनौपचा रक स ंघटनेचे िविवध काय प करा . munotes.in
Page 44
संघटना चे समाजशा
44 ५) अनौपचा रक स ंघटनेचे मह व व फायद े सांगा.
६) अनौपचा रक स ंघटना व औपचा रक स ंघटना यातील स ंबंध व प रणाम प करा .
७) िटपा िलहा.
१) औपचा रक व अनौपचा रक स ंघटन
२) अनौपचा रक स ंघटनेची वैिश य े
३) अनौपचा रक स ंघटना अि त वात य े याची कारण े
४) अनौपचा रक स ंघटनेची काय
५) अनौपचा रक स ंघटनेचे तोटे
munotes.in
Page 45
45 ४
संघटना मक िनयोजन
करण रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ संघटना मक िनयोजनाच े मह व
४.३ संघटना मक िनयोजनावर प रणाम करणार े घटक
४.४ मागणी अ ंदाज
४.५ पुरवठा अ ंदाज
४.६ िन कष
४.७ सारांश
४.८
४.९ संदभ
४.० उि े
१) िव ा या ना स ंघटना मक िनयोजन , मागणी आिण प ुरवठा अ ंदाज या स ंक पन ेची
ओळख क न द ेणे.
२) संघटना मक िनयोजनाच े मह व समज ून घेणे.
३) संघटना मक िनयोजन ि य ेतील ुटी समज ून घेणे.
४.१ तावना
सं थे या अ प आिण दीघ कालीन उि ा ंची ओळख , तसेच ते सा य क र यासाठी
तपशीलवार योजना तयार करण े आिण या ंचे िनरी ण करण े, सं था मक ि या तयार
करते.
मानव स ंसाधन िनयोजन (HRP) िकंवा मन ु यबळ िनयोजन ही अशी प त आह े, जी यो य
सं या आिण कम चारी यो य व ेळी, यो य िठकाणी उपि थत अस याची खा ी द ेते, ती
कत ये यश वीपण े आिण काय मतेने पार पाड यास स म असतात जी स ं थेला ितच े
येय सा य कर यात मदत करतात . टेनर या मत े, "मनु यबळ िनयोजन " हे "संपादन,
उपयोग , वाढीसाठी एक उपयु धोरण आह े. munotes.in
Page 46
संघटना चे समाजशा
46 ४.२ संघटना मक िनयोजनाच े मह व
संघटना मक िनयोजन मानवी स ंसाधना ंचे योगदान वाढव या या उ ेशाने योजना तयार
क न , मानवी स ंसाधन िनयोजन स ं थेची उि े सा य कर यासाठीची मता िटकव ून
ठेव याचा आिण वाढव याचा य न करत े.
१. भरती या तरा ंचे मू यमापन करण े.
२. टाळेबंदीचा अ ंदाज लावण े आिण अनाव यक िनलंबनाला ितब ंध करण े.
३. आदश िश ण तर थािपत करण े.
४. यव थापन िवकास काय मासाठी पाया हण ून काम करण े.
५. भिव यातील क पा ंसाठी कामगारा ंचा पुनवा पर करण े.
६. उ पादकता संदभा त वाटाघाटी कर या साठी मदत कर णे.
७. संभा य सम या ओळख यात स ं थेला मदत करण े.
८. ओ हरह ेड िकंमत आिण सेवा काया चे मू य तपासण े.
९. काही ि याकलाप बा मदतीन े केले जावेत िकंवा नाही ह े िनधा रत कर णे.
४.३ मानव स ंसाधन योजन ेवर प रणाम करणार े घटक
मानव स ंसाधन काय म (HRP ) भािवत करणार े अनेक घटक आह ेत. हे घटक बा
घटक आिण अंतग त घटक अशा दोन घटका ंम ये वग क ृत केले जाऊ शकतात .
(अ) बा घटक :-
१. सरकारी धोरण े:- सरकारी धोरण े उदा. कामगार धोरण , औ ोिगक स ंबंध धोरण आिण
िविश सम ुदायांसाठी िविश रोजगार राख ून ठेवणारी धोरण े य ांचा मानव स ंसाधन
काय माव र प रणाम होतो .
२. आिथ क िवकासाची पातळी : आिथ क िवकासाची पातळी देशातील मानव संसाधन
िवकासावर प रणाम करत े आिण तसेच भिव यात मानवी स ंसाधना ं या प ुरवठ्यावर
प रणाम करत े.
३. यवसाय पया वरण: बा यवसाय पया वरणीय घटक उ पादन खंड आिण िम णावर
प रणाम करतात .
४. मािहती त ं ान : मािहती त ं ानान े यवसाय चालव याची प त बदलली आह े.
यवसाय ि या अिभया ंि क , यवसाय संसाधन िनयोजन आिण प ुरवठा साखळी
यव थापन ही या बदला ंची उदाह रणे आह ेत. या घडामोड म ुळे पारंप रक मानवी
संसाधना ंची ऐितहािसक ्या कमी पातळी आिण सॉ टव ेअर यावसाियका ंम ये वाढ munotes.in
Page 47
सं था मक िनयोजन
47 झाली. तथािप , या सुधारणा ंमुळे नंतर सॉ टव ेअर यावसाियका ंची गरज कमी झाली .
या यित र संगणक सहाियत त ं ाना ने स याच े मानवी स ंसाधन कमी क ेले.
५. तं ान पातळी : तं ानाची पातळी मानवी स ंसाधना ं या कारावर प रणाम करत े.
६. आंतररा ीय चल : िविवध रा ा ंमधील मानवी स ंसाधनाची मागणी आिण प ुरवठा
यासारखे आंतररा ीय घटक मानव संसाधनावर प रणाम करीत असतात .
(ब) अंतग त घटक :-
१. कंपनीची उि े: कंपनीची उि े आिण धोरण े यांचा िव तार , िविवधीकरण , भागीदारी
इ. चा मानवी स ंसाधना ं या मागणीची ग ुणव ा आिण माण यावर प रणाम होतो .
२. मानव स ंसाधन धोरण े: मानवी स ंसाधनाची ग ुणव ा , पगाराची पातळी , कामा या
िठकाणाची प रि थती , दैनंिदन जीवन ग ुणव ा , कंपनीची मानवी स ंसाधन े धोरण े इ. चा
मानवी स ंसाधन धोरणावर प रणाम होतो.
३. नोकरीच े िव ेषण: मानवी स ंसाधन धोरण ह े मूलभूतपणे नोकरी या िव ेषणावर
आधा र त असत े. कंपनीला कोण या कारच े कम चारी आव यक आह ेत? याचे
तपशील आप याला नोकरी या िव ेषणातून समजत े.
४. दीघ कालीन िवचार : ि थर पधा मक वातावरणातील यवसाय दीघ कालीन योजना
आखतील , तर अि थर पधा मक वातावरणातील क ंप या क ेवळ अ प म ुदतीसाठीच
तयारी क शकतात .
५. मािहतीचा कार आिण ग ुणव ा : कोण याही िनयोजन ि य ेसाठी ग ुणा मक आिण
अचूक मािहती आव यक असत े. हे िवशेषतः मानव स ंसाधन योजना ंसाठी आव यक
असत े.
बा घटक अंतग त घटक
सरकारी धोरण े कंपनीची रणनीती
मानव स ंसाधना या भिव यातील
पुरवठ्यासह आिथ क िवकासाचा तर कंपनीचे मानव स ंसाधन धोरण
यवसाय वातावरण औपचा रक आिण अनौपचा रक गट
मािहती त ं ान नोकरी िव ेषण
तं ानाची पातळी दीघ कालीन िवचार
नैसिग क घटक मािहतीचा कार आिण ग ुणव ा
आंतररा ीय घटक कंपनीचे उ पादन / ऑपर ेशन धोरण
ेड युिनयन munotes.in
Page 48
संघटना चे समाजशा
48 ६. उ पादन / ऑपर ेशन धोरण : अंितम उ पादन तयार कर यासाठी बाह ेरील
ोता ंकडून िकती करायच े आिण िकती अंतग त िमळवायच े यावरील क ंपनीचे धोरण
आव यक असल े या कम चा या ंची सं या आिण कार ठरवत े.
७. ेड युिनय स : कामगार स ंघटना ंचा भाव दर आठवड ्याला कामा या तासा ंची सं या
आिण भरतीचे ोत आिण या माण ेच मानव स ंसाधन काय मावर प रणाम होतो .
४.४ मागणी अ ंदाज
मागणी अ ंदाज हणज े सं थे या भिव यातील माग या प ूण कर यासाठी आव यक
असल े या कम चा या ंची स ं या आिण ग ुणव ा िनयोिजत कर याची था आह े. रोजगार
िकंवा कम चा या ंचे िनयोजन ही यवसायाला कोण या भ ूिमका कराय या आह ेत आिण या
कशा के या जातील ह े ठरव याची ि या आह े. कािम क िनयोजनाम य े सं थेतील
देखभाल िलिपका ंपासून सीईओपय त या भिव यातील सव रोजगारा ंचा समाव ेश होतो .
मागणीचा अ ंदाज ही स या या व त ू आिण स ेवांमधील ाहका ं या िहता या पातळीचा
अंदाज घ े याची ि या आह े, कोणत े बदल करायच े हे शोधण े आिण कोण या नवीन ऑफर
ल व ेधून घेतील ह े ओळखण े. तरीही लोकांना काय हव े आहे, िकती माणात आिण क े हा
हवे आहे याचा अ ंदाज लावण े सोपे काम नाही . यासाठी अितशय तपशीलवार व ेळाप के
तयार करण े आव यक असत े. उदा. "गु वारप े ा शु वारी अिधक िच स पाठवायला ह यात
का?" ते "पुढील क ॅल डर वषा या दर यान " िकंवा "आतापास ून एक मिह या या दर यान "
सार या कालमया दादेखील क हर क शकतात . मागणीचा अ ंदाज हा एक यापक िवषय
आहे आिण अ यासक याकड े अनेक ीकोनात ून पाहतात . काह चा असा िव ास आह े
क , भिव यातील ाहका ं या मागणीचा अ ंदाज घ े यासाठी त े भूतकाळातील आिण वत मान
िव ड ेटा वापरत े. परंतु याचा अथ असा आह े क , आ ही नवीन उ पादना ं या मागणीचा
अंदाज लाव ू शकत नाही ज े चुक चे आहेत. यादर यान , आिथ क अंदाजत ह े प ग ृहीत
ध न काम करतात क , मागणीचा अ ंदाज हा एक ूण ाहका ं या मागणीब ल असतो ,
ाहका ंकडून मागणीचा अ ंदाज लाव याचा य न करणा या क ंप यांसाठी एक मह वाचा
िवचार हणज े तु ही याकड े दुल करत असाल तर ग धळ होऊ शक तो. मु ा असा आह े
क , मागणीचा अ ंदाज लावण े हणज े प रि थतीची पवा न करता लोका ंना काय , िकती
आिण क े हा हव े असेल? याचा अ ंदाज लावण े.
यव थापन रोजगार योजना सव यश वी योजना ं माण े भिव यातील काही ग ृिहतका ंवर
आधा रत आह े. रोजगारा या आव यकता ंचे अंदाज लावता ना तीन गो ी नेहमी आव यक
असतात :
१. कम चारी गरज
२. आतील उम ेदवारा ंचा पुरवठा
३. बाहेरील उम ेदवारा ंचा पुरवठा munotes.in
Page 49
सं था मक िनयोजन
49 कािम क गरजा ंचा अंदाज लाव याची पिहली पायरी हणज े उ पादना या अ ंदािजत मागणीच े
मू यांकन करण े. अपेि त मागणी यित र कम चारी िनयोजन देखील िवचारात घ ेऊ
शकता त :
१. क प उलाढाल (समा ी िक ंवा प रणामी राजीनामा ).
२. कम चा या ंची गुणव ा आिण मता .
३. उ पादनाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी धोरणा मक िनण य.
४. उ पादनाला चालना द ेणारी ता ंि क िक ंवा इतर गती .
५. एका िवभागासाठी उपल ध िनधीची र कम .
रोजगारा या गरजा सा ंग यासा ठी खालील अन ेक प ती आह ेत:
१. कल म ू यमापन :
हे मागील काही वषा तील क ंपनीतील रोजगारा या िविवध नम ु यांची तपासणी कर यासाठी
आहे. वषा या श ेवटी कामगारा ंची सं या कम चा या ं या चा र याच े ठोस स ंकेत देऊ शकत े,
ते काम शोधत आह ेत िकंवा ितथेच राह इि छतात . भिव यात िटक ून राहणारा कल शोधण े
हे या मू यमापनाच े येय आह े.
२. गुणो र िव ेषण :
गुणो र िव ेषणासाठी आणखी एक त ं हणज े (अ) ासंिगक घटक (उदा. महसूल िकंवा
खंड) आिण (ब) आव यक कम चा या ंची स ं या (उदा. िव करणा या ंची स ं या)
यां यातील ग ुणो रावर आधा रत अ ंदाज लावण े. अित र ा ी / उ प न वाढव यासाठी
अिधक िव ेते िनयु करण े आिण न ंतर या ंना िश ण द ेणे आव यक अस ू शकत े.
३. िव त ृत अंदाज :
यवसाय ि याकलापा ंचे मोजमाप आिण यवसाय रोजगार पातळी यासारख े दोन चल कस े
जोडल ेले आहेत, हणज े यवसाय कसा चाल ू आहे आिण यवसाय जोरात असताना िकती
कामगार काम करत आह ेत हे यमानपण े दश वते. कंपनी या ि याकलापा ंची ती ता
िनयोिजत केली जाऊ शकत े, तर कािम क आव यकता ंचा अंदाज लावला जाऊ शकतो .
४. कम चा या ं या गरजा ंचा अंदाज घ े यासाठी स ंगणक वापरण े :
िनयो े यां या कम चा या ं या गरजा ंचा अ ंदाज घे यासाठी स ंगणक क ृत अन ु योगद ेखील
वापरतात . आव य क ठरािवक आकड ेवारीम य े उ पादनाच े एक य ुिनट (उ पादकत ेचे
मोजमाप ) तयार कर यासाठी लागणार े थेट म आिण सम या असल े या उ पादनासाठी
तीन िव अ ंदाज (िकमान , कमाल आिण स ंभा य) यांचा समाव ेश होतो . अशा मािहती या
आधार े एक सामा य सॉ टव ेअर उ पादना या मागणी या गरजा प ूण कर यासाठी
आव यक असणा -या कम चा या ं या सरासरी तरावर , तसेच य म , अ य म
आिण म ु कामगारा ंसाठी व ेगळे संगणक क ृत अंदाज दान करत े. munotes.in
Page 50
संघटना चे समाजशा
50 ५. यव थापक य िनण य:
अंदाजान ुसार उलाढाल िक ंवा नवीन बाजारप ेठेत व ेश कर याची इ छा यासार या
घटका ंवर आधा रत अ ंदाज स ुधा रत करण े आव यक आह े. जरी मोठ ्या कॉप र ेशनसाठी ,
अपवादा मक र या कम चारी अ ंदाज थािपत करण े ही या ंि क ि या असत े.
आज जागितक स ंकट आिण बाजारातील म ंदीमुळे अंदाज बा ंधणे कठीण आह े, परंतु
भारतातील अन ेक िवमान क ंप यांनी िश ण स ुिवधांमधून बरेच कम चारी तस ेच संभा य
कम चा या ंना काढ ून टाकल े आहे, यामुळे भिव यात कमी नोक या िमळ तील. एअरलाइ सन े
िव मान कम चा या ंसाठी सरासरी न ुकसानभरपाईम य े १० % कपात कर याची घोषणा
केली आहे.
िन कष :
ही सव तं े स या या व त ू, भिव यातील िवपणन अ ंदाज, तांि क गती योजना आिण
िवलीनीकरण , संयु उप म , भिव यातील स ं था मक रचना आिण भरती धोरणातील
बदला ंची आव यकता दश िवतात .
४.५ पुरवठा अ ंदाज
मागणी अ ंदाज अ यास यव थापका ंना आव यक असल े या कम चा या ंची स ं या आिण
कार अ ंदाज लाव ू देते. पुढील तािक क पायरी हणज े आव यक कम चारी स ं या आिण
अशा खर ेदीचे ोत ा करण े श य होईल का ? याचे मू यांकन करण े. पुरवठा अ ंदाज ही
मािहती दान करत े. गैरहजेरी, कम चारी उलाढाल , अंतग त हालचाली आिण पदो नती ,
आिण कामाच े तास आिण इतर कामकाजा या प रि थतीत बदल क े यानंतर पुरवठा
अंदाज स ं थे या आत आिण बाह े न उपल ध अस याची अप े ा असल े या य ची
सं या िनधा रत कर तो. पुरवठा अंदाज पुरवठादारा ंब लचा ड ेटा पाहतो (मग त े तयार
व तूंचा पुरवठा करत असतील िक ंवा पुरवठा साखळी या प ुढे जोडणी केलेले भाग) आिण
याचा वापर माण िनि त कर यासाठी आिण क े हा अ ंदाज लाव यासाठी करत े. हे
िदले या व ेळेत िकती ऑड र केले जाऊ शकत े आिण िवत रत क ेले जाऊ शकत े हे िनधा रत
कर यात मदत करत े. पुरवठा अ ंदाजासाठी मह वाचा ड ेटा उ पादन िक ंवा पुरवठा
मतेपुरता मया िदत नसतो . अथ यव था , तं ान आिण अगदी हवामान या ंसारख े घटक
यात भाग घ ेतात.
केवळ अ ंतग त उम ेदवार भ न िक ंवा समायोिजत क न िक ंवा बा अज दारां ारे कम चारी
आव यकता प ूण करण े आव यक आह े का? हा खरा आह े. बह तेक कंप या अ ंतग त
अज दारांपासून सु वात करतात .
अ . आतील उम ेदवार यादी तयार करतात :
स याच े कम चारी आगामी पदा ंसाठी पा आह ेत क नाही याच े मू यांकन करण े हे येथे मुख
येय आह े. यासाठी या ं या िव मान काय मता आिण पा त ेब ल ान आव यक आह े.
यव थापका ंनी पा ता यादीवर अवल ंबून असण े आव यक आह े. हे काय दश न पुर कार
आिण चार मता यासारखी मािहती दान करतात . स याच े कम चारी ग तीसाठी िक ंवा munotes.in
Page 51
सं था मक िनयोजन
51 बदलीसाठी पा आह ेत क नाही ? हे िनधा रत कर यात त े यव थापका ंना मदत करतात .
या यादी हाती बनवल े या िकंवा इल े ॉिनक अस ू शकतात .
हाती बनवल ेली यादी:
येक कम चा याची पा ता , मािहती कम चारी यादी आिण िवकास र ेकॉड म ये समािव
केली जात े. िश ण , कंपनी- ायोिजत अ यास म प ूण , क रअर आिण िवकास वार य े,
भाषा आिण मता ह े सव सािह याचा भाग आह ेत.
कम चारी बदली चाट :
येक पदा या संभा य बदलीची स याची कामिगरी आिण पदो नतीची श यता दिश त
करते.
संगणक क ृत यादी :
कम चारी आिण मान व संसाधन िवभाग कम चा या ंचा इितहास , अनुभव आिण ितभा ंब ल
मािहती िव करतात . वारंवार क ंपनी या िहताचा वापर करतात . संभा य उम ेदवारा ंचा
डेटाबेस कॅन के यानंतर ही णाली पा अज दारांची यादी तयार करत े.
ब. बाहेरील उम ेदवारा ं या प ुरवठ्याचा अ ंदाज:
अंदािजत जागा भर यासाठी अप ुरे अंतग त अज दार अस यास बा उम ेदवारा ं या
उपल धत ेचा अंदाज लाव यावर ल क ि त करण े आव यक असत े.
याम य े अनेक ि याकलापा ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
१. एकूण आिथ क प रि थती
२. अपेि त रोजगार दर
बेरोजगारीचा दर िजतका कमी अस ेल िततके कामगार िमळवण े अिधक कठीण आह े. आयटी
यावसाियका ंसार या काही नोक या ंना इतक मागणी आह े क , अथ यव था म ंदावली
असतानाही या ंना कायम मागणी अस याच े िदसत े. मानव स ंसाधन ऑिडट हातात
असताना िनयोजक अ ंतग त पुरवठा िव ेषणाकड े जाऊ शकतात . या उ ेशासाठी वापर या
जाणा या डावप ेचांचा समाव ेश होतो .
अ. आवक आिण बिहवा ह,
ब. उलाढाल दर ,
क. कामाची प रि थती -अनुपि थती
ड. उ पादकता पातळी आिण नोकरी बदलण े.
४.६ िन कष
सं थे या मन ु यबळा या उि ा ंवर प रणाम करणा या थूल आिण स ू म वातावरणाच े
मू यांकन क े यानंतर गती आिण िवकासासाठी वा तववादी योजना िवकिसत क े या
पािहज ेत. मागणी आिण प ुरवठा अ ंदाज दो ही ही सं थे या िवकासासाठी मह वाची साधन े
आहेत, कारण त े सं थेची वत मान आिण भिव यातील उि े पूण कर यात मदत करतात . munotes.in
Page 52
संघटना चे समाजशा
52 ४.७ सारांश
संघटना मक िनयोजन नावा या रणनीती आिण काय प त चा स ं ह क ंपनी या द ैनंिदन
कामकाजाला अिधक काय म कर यासाठी वापरला जातो . याम य े ाधा य म आिण
उि े थािपत करण े, संसाधन े आिण मालम ेचा कसा वापर क ेला जातो ? याचे िनयोजन
करणे, बदल या वातावरणाशी स ुसंगत राह यासाठी स ं थे या यवसाय धोरणाच े मू यांकन
करणे आिण बदलण े आिण सव कम चारी आिण भागधारक एकाच उि ासाठी काम करत
आहेत याची खा ी करण े हे आह ेत. कंपनीला यो य िदश ेने ने यासाठी आिण श ेवटी
यवसायाचा नाश क शकणा या आप ीजनक ुटी टाळ यासाठी आव यक असल े या
ि याकलापा ंपैक एक हणज े संघटना मक िनयोजन होय. याम य े मागणी आिण प ुरवठा
अंदाजाच े तं समािव आह े. सं थे या काया चा य ेक पैलू यवि थत , यश वी , िश तब
आिण शा त ठ ेवणे आव यक आह े. सव िवभागातील कम चारी जबाबदारी , मता आिण
ितभ ेचे वेगवेगळे माण तसेच ते एकूण िच ात कस े बसतात ह े िवचारात घेतात. ते हा त े
आव यक असत े.
४.८
१. संघटना मक िनयोजनाची स ंक पना प करा . संघटना मक िनयोजना या ि य ेत
अंतभू त असल े या िविवध प त च े तपशीलवार वण न करा .
३. मागणी आिण प ुरवठा अ ंदाज प करा.
४.९ REFERENCES
१. P.Subba Rao — Human Resources Management and Industrial
Relations.
२. E.V.Schneider — Industrial Sociology.
३. Mamoria and Gankar — Personnel Management.
४. K. Aswathappa — Organizational Behaviour.
५. A.M. Sarma — Personnel and Human Resource Management.
६. Gary Dessler — Human Resource Management
७. Stephen p. Robbins — Organizational Behavior
८. Kale & Ahmed — Management and Human Resource Development
munotes.in
Page 53
53 ५
संघटना मक िवकास
(ORGANISATIONAL DEVELOPMENT )
करण रचना :
५.० उि ये
५.१ तावना
५.२ संघटना मक िवकासाचा अथ आिण या या
५.३ संघटना मक िवकासाची वैिश य े
५.४ संघटना म क िवकासाची य ेये वा उि ये
५.५ संघटना मक िवकासाच े आधार
५.६ संघटना मक िवकासाची ि या
५.७ संघटना मक प रवत नाचा अथ व या या
५.८ संघटना मक प रवत नाची गरज
५.९ संघटना मक प रवत नाची कारण े
५.१० संघटना मक प रवत नातील अडथ ळे
५.११ संघटना मक प रवत नाचे िनयोजन व अ ंमलबजावणी
५.१२ सारांश
५.१३ श दाथ
५.१४
५.० उि ये
अ) संघटना मक िवकासाचा अथ समजाव ून घेणे.
ब) संघटना मक प रवत नास जबाबदार घटका ंची मािहती िम ळिवणे.
क) संघटना मक प रवत नाचे कार व कारण े जाणून घेणे.
munotes.in
Page 54
संघटना चे समाजशा
54 ५.१ तावना
प रवत न हा िनसगा चा िनयम आह े. ज माला आल े या य ेक घटका त बदल घड ून येत
असतो . येक गो ीचा िवकासही घड ून येतो. ज म, िवकास व हास या तीन ट या ारा
येक सजीव गो ीत बदल घड ून येतो. जसे सामािजक प रवत न वा बदल घड ून येते
तसेच संघटनेतही बदल घड ून येत असत े. संघटनेत सामा यतः िविवध उ पादन
णालीचा वापर क ेला जातो. यातील काही प ती सदोष अस यास याचा प रणाम
उ पादनावर होतो . याचा प रणाम सव संघटनेला भोगावा लागतो . हणून संघटनेत या
उ पादन स ं कृतीचा वापर क ेला जातो यात जर उणीवा असतील तर या द ूर के या
जातात . या उ पादन प तीत बदल क न नवीन उ पाद न यव था वापरली जात े.
यायोग े उ पादन स ुरळीत होऊन उ पादनाचा दजा उंचावतो आिण न या या व पात
संघटनेला फायदा होतो . संघटने या िवकासाला गती िम ळून संघटना मक िवकासाची
ि या सु होते. या ि ये ारा कामगारा ंचा आिण यव थापक य मंडळाचाही िवका स
होतो. काही व ेळेस नवीन उ पादन त ं ाचा वापर क ेला जातो िक ंवा कामगारा ंना आध ुिनक
प तीच े िश ण िदले जाते. यामुळे संघटने या िवकासास मदत होऊ शकते.
५.२ संघटना म क िवकासाचा अथ आिण या या
संघटना मक िवकास हणज े संघटनेत प तशीरपण े बदल िक ंवा प रवत न करण े. हे
प रवत न करताना स ंघटनेचे उि सा य कर यासाठी नवीन त ं ाचाही वापर करता य ेतो
व याबरोबर कामगारा ं या स ुखाचाही िवचार क ेला गेला पािहज े.
१. बुरके यां या मत े, "संघटना मक िवकास हणज े संघटना मक स ं कृतीत
प तशीरपण े बदल घडवून आण यासाठी वत नशा , तं शा , संशोधन आिण
िस ांताचा वापर क ेला जातो ."
२. च आिण ब ेल यां या मते, "संघटना मक िवकास हणज े अशी ि या क यात
कामा या प रि थतीत चा ंगले व यो य प रवत न घडव ून आणल े जाते."
३. ा. एस. बो हाड े, "औ ोिगक स ंघटनेत या पार ंप रक प ती ने उ पादन क ेले जाते.
या उ पादनात बदल घडव ून आण ून ाहकांना ह या या स ेवा दे याक रता स ंघटन
ि येत जो बदल घडिवला जातो यास स ंघटना मक िवकास हणतात ."
वरील या या ं या आधार े असे प होत े क , संघटना मक िवकास ही एक िनयोिजत
बदल प ती अस ून, यात स ंघटना वाढव ून वा िवशाल क न स ंघटनेतील
अिधका या ंपासून ते कामगारा ंपय त चांग या सोयी उपल ध क न देणे, कम चा या ंकडून
जा तीत जा त चा ंगले काम कसे उपल ध होऊ शक ेल यासाठी य न करण े, अिधकारी
व कम चारी, कम चारी व कम चारी यां यातील स ंबंध सुधारणे यासार या गो चा समाव ेश
होतो. संघटना मक िवकासात प ुढील गो ी मह वा या असतात -
अ) संघटना मक िवकासात िनयोिजत प रवत न घडव ून आणल े जाते.
ब) संघटना िवशाल कर याचा य न क ेला जातो . munotes.in
Page 55
संघटना मक िवकास
55 क) संघटनेत दीघ कालीन व अ पकालीन योजना आख या जातात .
ड) तं ानात वा ता ंि क बदल घडवल े जातात .
इ) संघटनेतील सव सम या ंचे िनराकरण कर याचा य न क ेला जातो .
फ) संघटना मक िवकास मानवी आिण सामािजक स ंबंधाशी िनगडीत असतो .
संघटना मक िवकास घडव ून आण यासाठी पुढील ीकोन अवल ंिबला जातो -
क) थम यव थापनात वा यव थ ेत बदल घडव ून आणला जातो . यामुळे आपोआप
वत नातही बदल घड ून येतो.
ख) काही व ेळेस कामगार ता ंि क बदलास तयार नसतात उदा . यांि क करण . परंतु
कालांतराने कामगार तयार होतात .
ग) सनातनी य सामािजक प रवत नास लवकर तयार होत नाही त े हा या ं या
ि कोनात थम बदल घड वून आणावा लागतो .
५.३ संघटना मक िवकासाची वैिश य े
संघटना मक िवकास प तशीरपण े िनयोजन क न घडव ून आणला जातो . यामुळे
संघटनेतंग त मानवी स ंबंधात स ुधारणा होत े. कामगारा ंना िदल े या िश णाम ुळे िविवध
िवभागात व तेथील स ं कृतीतही स ुधारणा घड ून येते. संघटनेचे येये व उि ये सा य
कर यासाठी या गो चा उपयोग होत अस यान े अशा स ंघटना मक िवकासाची वैिश य े
समजाव ून घेणे आव यक आह े. ती वैिश य े खालील माण े -
१) मानवतावादी म ू ये: संघटना मक िवकास ि येत या घटकाला िवश ेष मह व िदल े
जाते. मानव स ंसाधन अिधका री संघटनेचा िवकास घडव ून आणताना इतर अिधकारी
आिण कम चारी या ंना समान वागण ूक देतो. कोण याही एका घटकावर अ याय होणार
नाही याची काळजी घेतो. येका या अ ंगी असल ेले गुण व कौश य पाह न कामाची
िवभागणी करतो . अिधकारी आिण कामगार वा कम चारी या ं यातील स ंबंध चांगले
राह यासाठी य न करतो . कामगारा ंना जा तीत जा त काम कर यासाठी व चा ंगले
काम कर यासाठी े रत करतो . यासाठी अिधकारी कामगारा ंशी चा ंगले संबंध
ठेवतात.
२) सम या ंचे िनराकरण : संघटना मक िवकासा ारा सम या ंचे िनराकरण क ेले जात े.
संघटनेशी िनगडीत असणा या सव सम या ंचा अ यास क न या ंचे िनराकरण
कर याचा य न क ेला जातो . सम या कोण याही कार या अ सू शकतात. उदा.
कामगारा ं या कामाशी संबंिधत, कामगार -कामगारा ंमधील स ंबंधाबाबत , अिधकारी -
कामगार स ंबंधाबाबत . यासाठी कामगारास क थानी ठ ेवून याची सव मािहती गो ळा
क न यातील काही सम या ंचा अ यास क न यावर उपाय योजना क ेली जात े.
याम ुळे कामगार स ंतु होऊन उ पादन काया त उ साहान े हातभार लावतो . munotes.in
Page 56
संघटना चे समाजशा
56 ३) िश णाचा अ ंगीकार: काया स उपय ु असणार े िश ण कामगारास
संघटनेमाफ त िदले जातेच; पण याबरोबर य ेक कामगा र काम करताना याम य े
होणा या चूकांतून अिधक िश ण घ ेत असतो . काम करताना कामगारा ंकडून थम
या च ूका होतात या चूका कामगार न ंतर या कामात टा ळतो. यामुळे कामगाराच े
काय अिधक दोषम ु तर होतेच पण याच बरोबर कामगार अिधक क ुशल बनतो .
यासाठी बदल या उ पादन प रि थतीन ुसार िश ण िदल े जाते.
४) कोण याही तरावर म य थी करण े िकंवा अन ेक तरा ंवर म य थी करण े:
संघटना अिधकािधक भावशाली आिण ग भ बनिवण े हे संघटना मक िवकासाच े
मुख येय असत े. यासाठी स ंघटने या कोण याही तरावर , िवभागात वा
उपिवभागात कोणती ही सम या िन मा ण झाली तरी याच े िनराकरण ताबडतोब केले
जाते. यासाठी मानव स ंसाधन अिधकारी सतत य नशील असतो . उदा.
कामगारा ंचा संप वा िवभाग अिधका या ंची मनमानी या सार या सम या सोडवण े.
५) िनण याची त परता : संघटनेत कोणतीही चा ंगली वा वाईट घटना घड यान ंतर
याबाबतची स ंपूण मािहती गो ळा क न, ितचा सखोल अ यास क न या स ंदभा त
यो य असणारा िनण य त परत ेने घेणे आव यक असत े. िनण य घे यास उशीर
झा यास संघटनेचा िवकासही खो ळंबतो आिण कामगारा ंची वा अिधका या ंची कामेही
उिशरा होतात .
६) प रवत न घडवून आणणा या य स म ह व: संघटना मक िवकास होताना
संघटनेत काही बदल होत असतात . हे बदल घडव ून आण यासाठी स ंघटना ंतग त
कामगार वा घटक कारणीभ ूत असतात िक ंवा स ंघटनेबाहेरील घटक ही यास
कारणीभ ूत असतात . संघटनेतील य संघटने या भिव याचा स ंपूण अ यास क न
िवकासास पूरक घटका ंना चा लना द ेते. यासाठी ती अिधकारी आिण कम चारी
यां यात सहकाया ची भावना िनमा ण करत े. उदा. मानव स ंसाधन अिधकारी काही
वेळेस संघटना मक िवकास घडवून आण यासाठी िविश य ची िनय ु करतात .
या य ला ही संघटनेतील सव कम चा या ंनी सहकाय करण े आव यक अ सते.
कम चा या ं या सहकाया िशवाय स ंघटना मक िवकासाच े काम होऊ शकत नाही .
७) सांिघक काया स उ ेजन: संघटना ही िविवध तरावर िवभागात आिण उपिवभागात
िवभागल ेली असत े. येक िवभागास िनि त काम न ेमून िदल ेले असल े तरी य ेक
िवभागाच े काम दुस या िवभागाशी िनगडीत व पर पर स ंबंिधत असत े. यामुळे येक
िवभागान े इतर िवभागाशी स ंबंध ठेवून उ म काम करण े आव यक असत े.
संघटनेतील िवभाग व ेगवेगळे असल े तरी य ेक िवभागातील य न े स ांिघक
ऐ याची भावना जोपासण े आव यक असत े. हे ऐ य जोपास याच े काम स ंघटना मक
िवकासात घड ून येते.
munotes.in
Page 57
संघटना मक िवकास
57 ८) आव यकत ेनुसार प रवत न: संघटनेत िनमा ण झाल े या सम या वा बा कारणा ंमुळे
संघटनेत काही प रवत न घड ून येते. काही व ेळेस हे बदल स ंघटना मक िवकासास
कारणीभ ूत ठरतात .
९) िनरंतर चालणारी ि या : संघटनेत सतत कोण या ना कोण या व पात बदल
घडत असतात . काही वेळेस हे बदल सामा य लोका ं या ल ात य े याइतपत
असतात तर काही वेळेस ते सहजासहजी ल ात य ेत नाहीत . पण बदल होत
असतोच . यातून संघटना मक िवकास घड ून येतो.
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक िवकासाचा अथ आिण या या सा ंगून याची वैिश य े सांगा.
५.४ संघटना म क िवकासाची य ेये
संघटना मक प रि थतीत बदल घडव ून आण याच े काम स ंघटना मक िवकासा ारा केले
जाते. संपूण यव थ ेत याम ुळे बदल घड ून येतो. संघटनेत काम करणारा यव थापक
संघटनेतील प रि थतीत स ुधारणा कर यास जबाबदार असतो . यासाठी यव थापकास
या या मतेनुसार बदल घडव ून आणाव े लागतात . यामुळे संघटनेतील प र थती
सुधा न कामगार आप या क ुवतीचा जा तीत जा त उपयोग स ंघटनेचे येय सा य
कर यासाठी करतात .
संघटना मक िवकासाची य ेये खालील माण े -
१) यवहाय प तीचा िवकास करण े: संघटना मक िवकास अिधक ग भत ेने घडून
ये यासाठी यवहाय प तीचा अवल ंब करण े गरज ेचे असत े. हणज ेच अिधकारी
आिण कामगारांना या ंची काम े नेमून देणे, ती काम े चांग या रतीन े पार पाड यासाठी
यांना े रत करणे, यासाठी कामगारा ंना वेळोवेळी िश ण देणे, वतः या कामाच े
मू यमापन कर या ची सवय लावण े व केलेले काम िनद षप ूण कर याची सवय लावण े.
२) िव ास आिण सहकाय वृ ी वाढिवण े: संघटनेत काम करणा या येक
सद या ंम ये िव ास आिण सहकाया ची भावना जिव याम ुळे ते अिधक ग भत ेने
काम करतात . एका िवभागात काम करणा या य न े दुस या िवभागात काम
करणा या य स सहकाय करणे अ याव यक असत े. ही सहकाया ची व ृ ी
संघटना मक िवकासात कामगारा ंम ये जिवली जात े.
३) ान आिण कौश यास मह व द ेणे: संघटना मक िवकास यो य रतीन े घडून
ये यासाठी ान आिण कौश य या गो ना अिधक मह व असत े. संघटनेचे येये
सा य कर यासाठी यान ु प कौश य व ान कम चा या ंकडे असण े गरज ेचे असत े.
हणज ेच िविश कौश य ग ुण आिण ान असणा या य लाच धा य द ेणे,
अिधकार , जबाबदारी व कामाची वाटणी करताना कम चा या ं या कौश य ग ुणांचा
अ यास करण े. तसे के यास संघटना मक िवकास घड ून ये यास मदत होत े. munotes.in
Page 58
संघटना चे समाजशा
58 ४) पर पर संबंधात वाढ करण े: संघटनेत काम करणा या सव कम चा या ंचे पर परा ंशी
असणा या संबंधात स ुधारणा कर याच े येय संघटना मक िवकासात साधल े जाते.
संघटनेत काम करणा या सव तरावरील व िवभागातील य मधील स ंबंध चांगले
अस यास त े आप या अिधका या ंशी मनमोक यापणान े वाता लाप क शकतात .
आप या सम या या ंना सा ंगू शकतात . तसेच याम ुळे यव थापकाला सहकाय
कर याच े काम कामगारा ंमाफ त केले जात े. यव थापका ंनी घ ेतले या िनण याची
अंमलबजावणी क ेली जाते. यामुळे संघटनेचा िवकास घड ून ये यास मदत होत े.
५) यि गत व साम ुदाियक जबाबदारीत वाढ करण े: संघटना मक िवकासा त
यि गत व साम ुदाियक जबाबदारीत वाढ क ेली जात े. संघटनेची उि ्ये सा य
कर यासाठी य , समुदायावर िक ंवा गटावर वेगवेग या व पा या जबाबदा या
टाक या जाता त. जबाबदा या ंचे वाटप यो य रतीन े व िनयोजनप ूण के यामुळे याची
काय वाहीही ग भत ेने हो यास मदत होत े.
६) उ चतम सहकाय आिण िन नतम पध स वाव द ेणे: संघटनेत िकंवा उ ोगात
िविवध तर, िवभाग आिण उपिवभागा ंची िनिम ती केलेली असत े. या िवभागा ंम ये
पर पर सहकाया ची भावना िनमा ण होऊन या ारा स ंघटनेचे उि सा य कर याचा
य न क ेला जातो. यामुळे येक िवभागाच े काम स ुरळीतपणे चाल यास मदत होत े.
तसेच वेगवेग या िवभागात कामाबाबत आिण इतर गो बाबत पधा बंदीचा य न
केले जातात . येक िवभागात कमी पधा आिण जा तीत जा त सहकाय िनमा ण
कर याच े येय संघटना मक िवकासा ारा साधल े जाते.
७) यो य रतीन े संघष प रि थती हाता ळणे: संघटनेतील िविवध िवभागात िक ंवा
य - य त स ंघष िनमा ण झालाच तर ती प रि थती ही स ंघटना मक िवकासात
यो य रतीन े हाताळली जात े. अिधकारी व कामगार या ं यात मतभ ेद होऊन
कलहज य प रि थती उ वणार नाही याची का ळजी स ंघटना मक िवकासात घ ेतली
जाते. उदा. अिधकार व जबाबदारी याबाबत िलिखत िनयम तयार क ेले जातात .
यामुळे कोणी कोणत े काम करावे? कसे कराव े? याबाबतची मािहती य ेकास
िदलेली असत े. यामुळे संघष पूण प रि थती िनमा ण होत नाही .
८) आ हाना मक य ेये तयार करण े: यव थापक स ंघटनेची य ेये ठरवताना ती
अिधक वा तववादी आिण त ववादी कर याचा य न करतात . येये वा तववादी
अस याम ुळे ती सा य करण े सुलभ जात े. याची िनिम ती स ंघटना म क िवकासात
केली जात े.
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक िवकासाची य ेये सांगा.
५.५ संघटना मक िवकासाच े आधार
आधुिनक समाज हा अिध क प रवत नशील असतो . यास स ंघटना ही अपवाद नाही .
समाजात झाल े या बदलान ुसार स ंघटनेतही बदल घडव ून आणल े जातात . संघटनेत munotes.in
Page 59
संघटना मक िवकास
59 काम करणा या येक य या ा ंचे िनराकरण कर याच े काम स ंघटनेमाफ त केले
जाते. यासाठी स ंघटनेत जे बदल आव यक असतात त े बदल घडव ून आणल े जातात .
पण ज े हा संघटना िक ंवा उ ोगाच े व प िवशाल बनत े ते हा यातील िविवध िवभागात
संवाद साधण े अवघड होत े. अशा व ेळेस संघटना म क िवकासाचा ि कोना ारा िविवध
िवभागात पर परस ंबंध िनमा ण क न या ं यात पर परावल ंबनाची व ृ ी तयार क ेली
जाते. िविवध िवभागात पर परावल ंबन वाढिव यासाठी स ंरचना, तं ान आिण कम चारी
वा कमगारा ंचा िवचार करावा लागतो . िविवध गट , िवभाग आिण प रि थतीन ुसार
कामगारा ं या वत नात बदल हो याची गरज असत े. यात बदल घड ून आ यास
संघटना मक िवकासास मदत होत े. संघटना मक िवकासातील मूलभूत आधार
पुढील माण े आहेत-
अ) िश ण व िश ण : संघटने या उि ान ुसार कामगारा ंना, कम चा या ंना आिण
अिधका या ंना िश ण व िश ण देऊन याचा उपयोग उि प ूत साठी करता य ेतो. उदा.
संघटनेत एखाद े नवीन य ं आ यास त े कसे चालवाव े याचे िश ण संबंिधत कामगारास
िदले जाते.
ब) मानवी स ंबंध िनिम ती: संघटनेतील िविवध तरावर व िवभागात स ंबंध िनमा ण
कर यासाठी या ं यात पर परप ूरक स ंबंध िनमा ण केले जातात . येक िवभाग इतर
िवभागावर अवल ंबून असतो . यामुळे यांना पर परप ूरक काम े करावी लागतात . यामुळे
मानवी स ंबंधाची िनिम ती हो यास मदत होत े.
क) शासक य सहकाय : संघटना मक िवकास घडवून ये यासाठी संघटनेला कामगार व
यव थापकाच े सहकाय तर आव यक असत ेच; पण याचबरोबर शासक य
सहकाया चीही गरज असत े. उदा. शासक य अन ुदान, परवाना वग ैरे.
ड) तं ान : संघटना मक िवकास यो य रतीन े हो यासाठी स ंघटने या त ं ानात
बदल करणे गरज ेचे असत े. काळानुसार य ं साम ु ीत बदल करावा . पारंप रक य ं प ती
वाप नये. यं साम ु ीत बदल क े यामुळे उ पादनात वाढ होऊन स ंघटना िक ंवा
उ ोगास नफा होतो. तसेच आध ुिनक पधा मक य ुगात उ ोग िटक ून राहतो .
ई) यव थापक य काय : येक संघटनेत िकंवा उ ोगात एक यव थापक असतो . हा
यव थापक स ंघटनेची उि ये ठरिव या चे काम करतो . तसेच ते उि सा य
कर यासाठी को ण या मागा चा अवल ंब करायचा ह ेही ठरवतो . तसेच या सव गो ी
ठरवताना तो कामगार आिण इतर कम चारी यां या क याणाचाही िवचार करतो .
कम चा या ंमधील कलह िमटवतो व कलहाची प रि थती िनमा ण होणार नाही , याची
काळजी घेतो. िविवध िवभाग आिण उपिवभागात पर परस ंबंध िनमा ण करतो . याम ुळे
िविवध िवभागात पधा होत नाही . तसेच संघटनेचे उि सा य कर यासाठी िविवध
िवभाग संघिटतपण े य न करतात .
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक िवकासाच े आधार सा ंगा. munotes.in
Page 60
संघटना चे समाजशा
60 ५.६ संघटना मक िवकासाची ि या
जगातील कोणतीही स ं था ही प ूण पणे दोषिवरहीत नसत े. येक सं थेत वा म ंडळात
कोण या ना कोण या व पाच े दोष असतात . या दोषाच े माण कमी -जा त असत े. या
गो ीला एखादा उ ोग वा स ंघटना अपवाद नसतो . कोण या ही कार या उ ोगात
कोण या ना कोण या व पात ुटी असतात . संघटनेत असणा या ुटी भ न
काढ याची जबाबदारी स ंघटनेची असत े. संघटनेत असणार े दोष, ुटी भ न
काढ यासाठी वा न कर यासाठी सव सामा यपण े संघटनेतील य काय करते.
संघटनेतील यव थापक ह े दोष न कर याचा य न करतात . पण सामा यतः
संघटनेतील दोष कोणतीही एक य द ूर क शकत नाही . यासाठी स ंघटने या
यव थापन मंडळाचा या य ला पािठ ंबा असण े आव यक असत े. कारण स ंघटनेतील
दोष द ूर कर यासाठी स ंघटनेतील कारभारात बदल कर याची आव यकता असत े. तो
बदल एकटी य क शकत नाही . उदा. िविश क ंपनीत जर हातमागावर कापडाच े
उ पादन क ेले जात असेल. पण या प ती ारा कापडाच े उ पादन कमी होत े व तस ेच
िनमा ण होणार े कापड उ म असेलच अस े सांगता य ेत नाही . अशा व ेळेस हातमाग
यं ा याऐवजी आध ुिनक य ं ाचा वापर करणे गरजेचे असत े. या य ं ाची खर ेदी करणे, यं
चालव याच े िश ण कामगारा ंना देणे अशा िविवध गो ीत एकच य बदल क
शकत नाही . यासाठी यव थापन म ंडळाचा पािठ ंबा असण े आव यक असत े. तसेच
काही व ेळेस स ंघटना मक िवकास घडव ून आण यासाठी या खंबीर न ेतृ वाची
आव यकता स ंघटनेला असत े ते खंबीर नेतृ व वा यव थापक स ंघटनेत नसतो . अशा
वेळेस संघटना ख ंबीर न ेतृ वगुण असणारी य िनवडत े व ित या हाती संघटनाचा
िवकासा मक कारभार सोपिवत े. ही य स ंघटनेचा अिधकािधक िवकास हो यासाठी
पुरेपुर य न करत े. अशा व पाचा स ंघटना मक िवकास घडव ून आण यासाठी
यव थापकास प ुढील गो चा िवचार करावा लागतो . यालाच स ंघटना मक िवकासाच े
ट पे वा संघटना मक िवकास ि या असे संबोधल े जात े. ही िवकास ि या
पुढील माण े -
अ) सम या ंचे अवलोकन :
संघटनेत असणा या सम या जाण ून घेणे हा स ंघटना मक िवकास ि येतील अ यंत
मह वाचा आिण पिहला ट पा आह े. यात स ंघटनेत वा उ ोगात असणा या सव गो चा
सखोल अ यास क ेला जातो . संघटनेत कोणकोण या सम या आह ेत? यांचे व प
काय आह े? याचा अ यास क ेला जातो . यात स ंघटने या िवकासातील अडथ ळे,
कामगारा ं या सम या , मानवी संसाधना चा वापर कसा क ेला जातो आिण स ंघटना भावी
िकंवा प रणामकारक बनिव यातील अडथ ळे कोणत े? या सव गो ी थम जाण ून घेत या
जातात . उदा. कारखा यात होणार े उ पादन दजा चांगला आह े क नाही, उ पादन वा
माल तयार करताना कामगारा ंना कोणकोण या अडचणी य ेतात, याचे व प कस े आहे,
कारखा यात काम करणार े कामगार समाधानी आह ेत क नाही , कारखा यातील अ ंतग त
प रि थती कशी आह े, कारखा यातील यव थापन म ंडळाचा कामगारा ंकडे पाह याचा munotes.in
Page 61
संघटना मक िवकास
61 ि कोन कसा आह े, ते कामगारा ं या कौश य गुणांना वाव द ेते क नाही, तसेच उ पािदत
झाले या मालाला बा जारपेठेत मागणी आह े क नाही , ती मागणी कशा व पाची आह े,
पधा कोणाशी करावी लागत े, अशा अन ेक गो चा िवचार स ंघटना मक िवकास घडवून
आणताना क ेला जातो .
ब) मािहती गो ळा करणे:
संघटनेतील सम या जाण ून घे याबरोबरच या िवषयीची मािहती गो ळा कर यास ही
िवशेष मह व आहे. ही मािहती गो ळा करताना कोण या त ं ाचा वापर करायचा ह े ठरिवण े
आव यक असत े. उदा. ावली , मुलाखत वा सव ण िक ंवा िनरी ण . यातील कोण या
तं ा ारा आपणा ंस प रणामकारक , यो य आिण स य िक ंवा वा तव मािहती िम ळू शकेल
हे यावेळेस िनमा ण झाल ेली प रि थती िक ंवा कोण या व पाची सम या आह े यावर
अवल ंबून असत े. मािहती गो ळा करताना जर ावली त ं ाचा वापर करायचा अस ेल तर
िविवध स ंच तयार करण े आव यक असत े. तर काही व ेळेस मुलाखत त ं ाचा वापर
कराचया अस यास कोण या य ची म ुलाखतीसाठी िनवड करायची ह े ठरिवण े
अ याव यक असत े. तसेच कामगार िक ंवा स ंघटनेतील अिधकारी जा तीत जा त
िव ासाह मािहती द ेतील याकड े ल ठेवणे गरजचे असत े.
क) िनदान करण े िकंवा िन कष काढण े:
ावली , मुलाखत व िनरी ण अशा िविवध त ं ांचा वापर क न गो ळा केलेली मािहती
िव ासाह आहे क नाही ह े पाहण े अ य ंत मह चाच े असत े. कारण या आधार ेच आपण
कोण या तरी िन कषा पय त येतो. जमा क ेले या मािहतीच े पृथःकरण करण े गरजेचे असत े.
यासाठी िविश कौश याची गरज असत े. कारण कामगारा ंनी िदल ेली मािहती ब याचदा
गुंतागुंतीची वा संिद ध व पातील असत े. कोण याही िनण यापय त पोहोच याप ूव जमा
केले या मािहतीचा सखोल अ यास करण े आव यक अस तो. तसेच घेतले या िनण याचा
संघटने या स ंघटना मक िवकासावर वाईट प रणाम होणार नाही , याची का ळजी घ ेणे
आव यक असत े. कोणताही िनण य घेणे ही एक कठीण बाब मानली जात े. िनदान
करताना िक ंवा िन कष काढताना जा तीत जा त मािहती आधारभ ूत असावी .
ड) िवचारप ूव क िनण य घेणे:
जमा क ेलेली मािहती प ु हा नीट तपास ून पािहली जात े. या यावर सव जण िवचार
करतात . येक कामगारा चे मत आजमावल े जाते. संघटना मक बदल करता ना कोण या
गो ना मह व ायच े, कोण या गो ीत बदल करण े गरज ेचे आहे याबाबत मनन , िचंतन
कर याची आव यकता असत े. तसेच जमा क ेलेली मािहती सा या , सो या भाष ेत
पांत रत क न यातील स ंिद धता दूर करण े गरजेचे असत े. तसे के यामुळे िनण य घेणे
सुलभ होत े व संघटना मक िवकासाची ि या सुलभतेने घडून येते.
munotes.in
Page 62
संघटना चे समाजशा
62 इ) िनण याची काय वाही करण े:
यव थापन म ंडळ आिण यव थापक बदल अिधक ग ुणकारी घडिव या या ीन े िनण य
घेतात. हे िनण य संघटनेतील दोष द ूर कर या या ीन े घेतले जातात . यासाठी िनि त
योजना आख या जा तात. आखल े या योजना ंची काय वाही क ेली जात े. यासाठी
अिधकािधक कम चा या ंना सहभागी क न घ ेतले जाते. या योजना ारा उि िनि ती
केली जाते. उि प ूत साठी सद या ंना ो तािहत केले जाते. यासाठी िविवध त ं ांचा
वापर क ेला जातो. उदा. कम चा या ंचा यि गत सहभाग घ ेतला जातो , चचा केली जात े,
सराव क न घेतला जातो अशा िविवध गो ी क े या जातात . उदा. कारखा यात िविश
यं बसवायच े झा यास कामगारा ंना या य ं ाची मािहती िदली जात े. याचे ा यि क
दाखिवल े जाते, यं ाचा फायदा कसा होईल त े सांिगतल े जाते, यं ाबाबतचा कामगारा ंचा
ि कोन जाण ून घेतला जातो , यं चालव याचा सराव कामगारा ंकडून क न घेतला
जातो. अशा कार े घेतले या िनण याची काय वाही केली जात े.
ई) मू यमापन :
यव थापक व म ंडळाने घेतलेला िनण य व क ेलेली काय वाही याचा उ पादनावर कोणता
व कसा प रणाम झाला याच े मू यमापन करण े गरज ेचे असत े. संघटना मक िवकास
ि येशी संबंिधत असणार े अिधकारी बदलाच े मू यमापन करतात . हे मू यमापन
करताना स ंघटने या िविवध तरा ंवर, िवभागावर झाल े या प रणामाच े अवलोकन
करतात . या िठकाणी अिधक गतीची आव यकता असत े ितथ े अिधक योजना
राबिव या जातात . यांना अिधकािधक ो सािहत क ेले जात े. एकूणच स ंघटना मक
िवकासा या ीन े य न क ेले जातात . अशा कार े संघटना मक िवकासाची ि या
िविवध ट यात ून पुढे जाताना आढ ळते.
आपली गती तपासा
१) संघटना मक िवकासाची ि या प करा .
५.७ संघटना म क प रवत नाचा अथ व या या
“संघटनेत उ पादन करणा या णालीत त ं ान , यं साम ु ी आिण कामगारा ंना िश ण -
िश ण द ेऊन कर यात येणा या उ पादन प ती या बदलास स ंघटना मक प रवत न
असे हणतात .’’
समाजात िविवध स ंघटना काय रत असतात . यां या काय प तीत िभ नता असत े. तसेच
यात काही ग ुण व दोषही असतात . संघटने या काया तील दोष द ूर कर यासाठी
संघटनेत काही प रवत न घडून येणे गरजेचे असत े. संघटनेतील ह े प रवत न सहजासहजी
घडून येत नाही , तर यासाठी काही योजना आखा या लागतात , यांची काय वाही करावी
लागत े. कम चा या ंचा सहभाग यावा लागतो , नवीन त ं ान अ ंगीकाराव े लागत े. munotes.in
Page 63
संघटना मक िवकास
63 संघटना मक प रवत न ही सामािजक प रवत ना माण ेच घड ून येते. सामािजक
प रवत नास जशा काही य अटकाव घालतात याच माण े उ ोगातील काही
कामगारा ंना संघटना मक प रवत नाची िभती वाटत े वा त े प रवत नास तयार नसतात .
यामाग े अनेक कारण े असू शकतात . उदा. नवीन य ं प तीचा अवल ंब के यास आपली
नोकरी गमाव याची श यता असत े, नवीन य ं ाची मािहती नसण े, कौश यग ुण िकंवा
िश णा चा अभाव , वतःच े काम वाढ याची श यता व काम कर या या प तीत
होणा या बदलास कामगार तयार नसतात .
वरील गो च े िकंवा कामगारा ं या ा ंची उकल स ंघटना यव थापन म ंडळाने िद यास
कामगार प रवत नास तयार होतात व स ंघटना मक प रवत न घडून येते.
५.८ संघटना मक प रवत नाची गरज /मह व / भूिमका
समाजात का ळानुसार जस े प रवत न घड ून येणे गरज ेचे असत े. याच माण े संघटनेतही
काळानुसार प रवत न घड ून येणे आव यक असत े. काळानुसार स ंघटनेत प रवत न घड ून
न आ यास बदल या प रि थतीत स ंघटना िटक ून राह शकत नाही .
१) वातावरणातील बदल :
भौगोिलक आिण सामािजक वातावरणात का ळानुसार जो बदल झाल ेला असतो या
बदलान ु प ाहकांना हव े ते उ पादन आिण स ेवांचा लाभ द ेणे अ याव यक असत े.
यानुसार संघटना मक िवकासाची आव यकता असत े. सामािजक वातावरणात बदल
कर याच े काम िश ण , तं ान आिण सार मा यम े करतात , तर भौगोिलक वातावरणात
बदल घडव ून आण या चे काम ऊन , पाऊस , वारा, थंडी यासारख े घटक करतात .
यानुसार आव यक गरजांची पूत ता कर याच े काम स ंघटना ंनी करण े गरज ेचे असत े.
संघटनेत प रवत न घडव ून आण यासाठी यव थापन म ंडळ, मानव स ंसाधन अिधकारी ,
उ पादन अिधकारी यासार या य करताना आढ ळतात.
२) बदलती शासक य येयधोरण े:
समाजरच नेत या माण े िविवध बदल होतात , याच माण े शासन यव थ ेतही काही
बदल घड ून येतात. शासन स ेवर िनवड ून आल ेले नवीन उम ेदवार आप या मतदारा ं या
गरजा पूत क रता नवनवीन शासक य य ेयधोरणा ंची अंमलबजावणी करतात . या
धोरणा ंचा प रणाम यापार , बाजारपेठा, उ पादन व त ू कर इ . वर होतो . घडून आल े या
या प रणामान ुसार िक ंवा बदलान ुसार स ंघटनेलाही आप या उ पादन ि येत बदल
घडवून आणावा लागतो . ते घडव ून आण यासाठी स ंघटना मक िवकास क न घ ेणे
गरजेचे असत े.
३) नवीन यव थापकाची िनय ु :
संघटनेत या उ पादन णालीचा वापर क ेला जातो , याम य े यव थापकाची भ ूिमका
मह वाची असत े. यव थापक स ंघटनेला वा उ ोगाला अन ुस न व ेगवेगळी munotes.in
Page 64
संघटना चे समाजशा
64 येयधोरणा ंचा अवल ंब करतो . परंतु काही कारणा तव यव थापक नोकरी सोड ून
गे यास वा नवीन यव थापकाची न ेमणूक झा यास तो प ूव या यव थापकान े अवल ंब
केले या उ पादन माणालीत सुधारणा करतो िक ंवा नवीन उ पादन णालीचा अवल ंब
करतो . यामुळे संघटना मक प रवत न घडते.
४) थािपत स ंघटनेतील दोष :
संघटनेत जी उ पादन णाली वापरली जात े ती य ेक वेळी आिण या या काळात
लाभदायक असत ेच, असे नाही तर यात काही दोषही अस ू शकतात . उदा. उ पादनाचा
िन न दजा , मश चा अप यय , भरमसाठ खच इ. दोष अस यास याचा प रणाम
संपूण संघटनेवर होतो . संघटनेवर होणारा वाईट प रणाम टा ळ यासाठी स ंघटना मक
प रवत नाची गरज असत े.
५) प रवत न हा िनसगा चा िनयम :
प रवत न हा िनसगा चा िनयम अस यान े कोणतीही व त ू िकंवा यव था कायम व पी
नसते. यामुळे बदल या प रि थतीन ुसार उ पादन यव थ ेत बदल घडून येणे गरज ेचे
असत े. यासाठी स ंघटना मक प रवत नाची आव यकता असत े.
६) मानवी व ृ ी:
य ला सतत एकाच कारच े काम करावे लागत अस यास आिण प रि थतीत
कोण याही कारचा बदल होत नस यास कामगा रांना कंटाळा येतो. कामाचा थकवा
जाणवतो , कामात उ साह वाटत नाही . यामुळे कामगारा ं या द ैनंिदन उ पादन ि येत
बदल घडव ून कामगारात उ साह िनमा ण कर याचा य न क ेला जातो . जु या उ पा दन
माणालीचा याग क न नवीन उ पादन णाली अवल ंबली जात े.
आपली गती तपासा
१) संघटना मक प रवत नाची गरज िवशद करा िक ंवा संघटना मक प रवत नाचे मह व
सांगा.
५.९ संघटना मक प रवत नाची कारण े
कोण याही स ंघटनेत बदल घडव ून आण यासाठी काही घटक कारणीभ ूत असतात .
यातील काही मह वप ूण घटक प ुढील माण े -
१) संघटना मक सम या सोडिवण े:
कोण याही स ंघटनेत िविवध कम चारी, िविवध प रि थतीत आिण तरावर काम करतात .
कामा या िठकाणी काही सम या ंचा सामना या ंना करावा लागतो . सम या ंचे माण
वाढ यास कामगारा ंचा कामाबा बतचा उ साह कमी होतो . यांचा उ साह िटकव ून
ठेव यासाठी यां या सम या ंचे िनराकरण कर याच े काम स ंघटनेचा यव थापक िक ंवा
अिधकारी करतात . यासाठी या ंना संघटनेतील काही योजना वा काय प तीत बदल munotes.in
Page 65
संघटना मक िवकास
65 घडवून आणावा लागतो . यामुळे संघटनेत प रवत न घडून येते. बदलले या
प रि थतीचा फायदा स ंघटनेला होतो .
२) कामगारा ंना आध ुिनक बनिवण े:
कोण याही स ंघटनेत िकंवा उ ोगात िविवध कामगार व यव थापक काय रत असतात .
संघटना मक िवकास साध यासाठी यव थापन म ंडळ वा अिधका यामाफ त नवीन
तं ानाचा वा यं ाचा अवल ंब केला जातो . या तं ाचा वा य ं ाचा वापर कसा करायचा
याची मािहती कामगारा ंना नस यान े ते याचा वापर क शकत नाही व याम ुळे
उ पादनात वाढ होऊ शकत नाही. अशा व ेळेस यव थापक व अिध कारी आपाप या
िवभागातील कामगारा ंना आव यक या बाब च े िश ण द ेतात. िश णा ारा कामगारा ंना
आधुिनक बनव याचा य न करतात . कामगारा ंनी नवीन त ं ान अवगत क े यामुळे ते
आधुिनक ब नतात . या माण े यांचे िवचार ही आधुिनक बन यास मदत होत े. यामुळे
संघटना मक प रवत न घडून येते.
३) दज दार उ पादन िनिम ती:
बाजारप ेठेतील पध त िटक ून राह यासाठी उ पादन क ेलेला माल दज दार असण े
आव यक असत े. मालाचा दजा उंचाव यासाठी आध ुिनक उ पादन प तीचा अवल ंब
केला जातो . नवीन य ं ाची खर ेदी केली जात े. या ारा उ पादन काय सु केले जाते.
चांग या कारचा क चा माल आयात क न यावर ि या केली जात े.
४) बह रा ीय क ंप यांशी पधा करण े:
आधुिनक का ळात जग अगदी जव ळ आ यासारख े भासत े. जागितक करणाचा अवल ंब
जवळपास सव े ात क ेला जातो . एकाच कारच े उ पादन करणा या िविवध क ंप या
िनमा ण झाले या अस यान े हका ंना स ंतु कर याच े काय य ेक कंपनी कर ते.
पधा मक य ुगात िटकून राह यासाठी य ेक कंपनीचा य न असतो . यासाठी या ंना
आप या उ पादनात अिधकािधक स ुधारणा क न उ चतम दजा चे उ पादन कराव े
लागत े. यासाठी स ंघटना मक प रवत न घडव ून आणल े जाते. उदा. िट. ही. चे ि कंवा
दूरदश न संचाचे उ पादन करणा या कंप या - सॅमसंग, ि हिडओकॉ न, ओिनडा , एल.जी.,
िफिल स वग ैरे. कंप यांना सुधारणा िक ंवा बदल सतत कराव े लागतात .
५) उ पादनाच े जागितक करण करण े:
उ पािदत झाल े या मालाला यो य बाजारप ेठ िमळणे गरजेचे असत े. यासाठी उ पादनाच े
जागितक करण क ेले जात े. संपूण जगात आपला माल वा उ पा िदत व त ू िवक या
जा यासाठी ती व त ू इतर व त ूंपे ा कशी सरस आह े, याची जािहरात क ेली जात े.
व तूची िकंवा मालाची मािहती िवक यासाठी सारमा यमा ंचा अिधकािधक वापर क ेला
जातो. िविवध जािहरात ारा हका ंना आकिष त कर याचा य न येक उ पादक
करतो . उदा. दूरदश न, वत मानप , मािसक े अशा कार या गो ी कर यासाठी
संघटने या धोरणात बदल क ेला जातो व यात ून संघटना मक प रवत न घडून येते. munotes.in
Page 66
संघटना चे समाजशा
66 ६) म ित ा वाढिवण े:
कोण याही स ंघटनेत िकंवा उ ोगात काम करणा या येक य ला आपल े म िवकून
िमळाले या मोबद या ार े आप या गरजा ंची पूत ता करावी लागत े. येक कामगारा या
कौश यान ुसार याला मोबदला द ेऊन या या माची ित ा वाढिव यासाठी
संघटने या धोरणात वार ंवार बदल केला जातो . यांना िविवध स ुिवधाही उपल ध क न
िद या जाता त. यातून संघटना मक प रवत न घड ून ये यास मदत होत े. अशा िविवध
कारणा ंमुळे संघटना मक प रवत न घडून येते.
आपली गती तपासा
१) संघटना मक प रवत नाची कारण े सांगा.
५.१० संघटना मक प रवत नातील अडचणी
सामािजक प रवत न घड ून ये यास अन ेक गो चा जसा अटकाव असतो . याच माण े
संघटना मक प रवत न घड ून ये यासही अन ेक गो चा अटकाव असतो . कोणत ेही
प रवत न सहजा सहजी घड ून येत नाही . यासाठी अन ेक य न कराव े लागतात .
संघटना मक प रवत नातील अडचण चा आपण िवचार करणार आहोत . ते घटक
पुढील माण े -
१) नवीन शोध लाव याची पा ता नसण े:
संघटनेत िकंवा उ ोगात काम करणा या य क ुशल असतात . परंतु यां यात
नवनवीन योग वा शोध लाव याची पा ता असण े आव यक असत े. िविश काम अिधक
चांग या प तीन े व कमी व ेळात कस े होऊ शक ेल यासाठी या ंनी योग करण े गरजेचे
असत े. अशा व पाची पा ता असणा या लोकांचा अभाव अस यास प रवत नाची
ि या घडून येणे अश य असत े.
२) नवीन िवचारा ंना व योजना ंना िवरोध :
यव थापक य अिधकारी नवीन िवचारसर णीस धा य द ेणारे असतील तर स ंघटनेचा
िवकास घड ून येतो. परंतु फ एका य न े नवीन िवचारा ंचा अवल ंब के याने प रवत न
घडून येत नाही . तर स ंघटनेतील अन ेक य नी याचा वीकार करणे आव यक असत े.
परंतु संघटनेतील य नवीन िवचारा ंचा अवल ंब करत नाहीत . तसेच संघटनेमाफ त
राबिव यात येणा या योजना ंना िवरोध करतात . योजना ंची नीट मािहती नसण े, नवीन
योजना ंचा अवल ंब के यास आप या यि गत जीवनावर वाईट प रणाम हो याची
श यता वाटण े या कारणा ंमुळे काही य नवीन िवचार व योजना ंना िवरोध करतात व
यामुळे संघटना मक प रवत न घडून येत नाही .
munotes.in
Page 67
संघटना मक िवकास
67 ३) परंपरावादी (सनातनी वृ ी):
संघटनेतील काही य आध ुिनक िवचारा ंचा अवल ंब करणार े असतात . ते नवीन
िवचारा ंचा व योजना ंचा अवल ंब कर यास तयार असतात . या याम ुळे संघटना मक
प रवत न घडून ये यास मदत होत े. परंतु काही य पर ंपरावादी असतात . ते पूव पास ून
चालत आल े या उ पादन णाली सोड यास तयार नसतात . ते पुरातन िवचार , उ पादन
प ती या ं याशी एक प झाले या अस यान े या नवीन गो चा वीकार कर यास
सहजासहजी तयार होत नाहीत . यांचे मतप रवत न हो यास व ेळ लागतो . हणून
संघटना मक प रवत न घडून ये यास व ेळ लागतो .
४) वाथ वृ ी:
काही य यि गत वाथा साठी प रवत नास तयार होत नाहीत . संघटनेत प रवत न
घडून आ यास स ंघटनेतील आपल े मह व िक ंवा दजा कमी होईल , नवीन उ पादन
प तीचा वापर क े यास आप याला नोकरी गमवावी लाग ेल अशा कारच े िवचार या
य या मनात येतात. हणज ेच यि गत वाथा साठी संघटना मक प रवत नास
िवरोध केला जातो .
५) अकाय म शासन :
नवनवीन योजना तयार करण े, यात कामगारा ंचा सहभाग घेणे, या योजना राबिवण े,
तसेच योजना ंचे मू यमापन कर यासाठी काय म शासनाची आव यकता असत े.
यासाठी संघटनेतील अिधकारी ह शार असाव े लागतात . कोणताही िनण य त परत ेने
घे याची मता अिधका यात असण े आव यक असत े. तसेच िनण याचे जे काही प रणाम
होतील याला सामोर े जा याची मताही यां यात असण े आव यक असत े. परंतु या
सव गो चा अभाव असणार े यव थापक अस यास स ंघटना मक प रवत न घडून येऊ
शकत नाही .
आपली गती तपासा
१) संघटना मक प रवत नातील अडचणी / सम या / कोणत े ते प करा .
५.११ संघटना मक प र वत नाचे िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी
संघटना मक प रवत न कशा प तीन े घडव ून आणायच े आिण कोण या घटकात बदल
करायचा याबाबतचा सखोल अ यास यव थापकाला करावा लागतो . संघटनेत कोणत े
दोष आहेत? कोण या ुटी आह ेत? संघटनेत बदलाची आव यकता आह े का? या
गो चा अ यास करावा लागतो . तसेच स ंघटनेतील प रि थती बरोबरच बा
प रि थतीचाही अ ंदाज यावा लागतो . उदा. क या मालाचा प ुरवठा, उ पादन ि थती ,
बाजारप ेठ, शासक य धोरण वगैरे.
वरील सव गो ीचा स खोल अ यास झा यान ंतर याबाबतच े िनयोजन कराव े लागत े.
योजना आख ून यावर िवश ेष आिण िवभागातील उ च अिधकारी या ं याशी munotes.in
Page 68
संघटना चे समाजशा
68 स लामसलत करावी लागत े. योजन ेचे मनन कराव े लागत े. योजन ेतील उपय ु ता
अ यासावी लागत े. आखल ेली योजना िकतपत यश वी होईल , याचा अ ंदाज घ ेऊन या
योजनेची अंमलबजावणी करावी लागत े.
िविवध तरावर आिण िवभागात योजना यश वी हो यासाठी आिण ितची अ ंमलबजावणी
चांग या कार े हो यासाठी या या िवभागातील कामगारा ंना िश ण - िश ण ाव े
लागत े. िविवध गट तयार क न या ं यावर िविवध जबाबदा या सोपवा या लागतात .
सोपिवल े या जबाबदा या आिण न ेमून िदल ेली काम े यो य रतीन े व भावीपण े होत
आहेत क , नाही यासाठी मू यमापन क ेले जाते. यां याकडून वेळोवेळी वेगवेगळे त े
आिण ावली सोडव ून घेत या जातात . यामुळे प रवत नाचा व ेग कसा आह े, योजना
यो य रतीन े राबिवली जा ते क नाही , याची मािहती िम ळते. योजन ेची अ ंमलबजावणी
भावीपण े हो यासाठी िश ा व बि स यासार या तं ाचा वापर क ेला जातो . िविवध
लोभन े दाखिवली जातात . लोभनाम ुळे कम चारी योजना ंची अंमलबजावणी भावीपण े
व चांग या रतीन े करतात .
आपली गती तपासा
१) संघटना मक प रवत नाचे िनयोजन आिण अ ंमलबजावणी प करा .
५.१२ सारांश
औ ोिगक स ंघटनेत संघटना मक िवकासाची स ंक पना अितशय मह वाची आह े. कारण
समाज यव थ ेत झाल े या बदलान ुसार कारखा या या काय णालीत बदल घडव ून
आणण े ज रीच े असत े. सामािजक प रवत नानुसार समाज आधुिनक बनतो , आधुिनक
व तू व सेवांचा समाज अ ंगीकार करतो , परंतु संघटना पार ंप रक प तीन े उ पादन क
लागली तर उ पािदत व तूंची िव न झा यास स ंघटनेला तोटा सहन करावा लागतो .
यामुळे समाजातील प रवत नानुसार स ंघटने या स ंरचनेत बदल क न य ं -तं ाची नवीन
प ती अन ुसरणे गरजेचे असत े. कामगारा ंना नवीन य ं साम ु ी हाता ळ याचे िश ण द ेणे,
काय शाळा घेणे, अंतग त माग दश न करण े या ारा समा य यव थ ेबरोबर औ ोिगक
संघटनेत ही प रवत न घड ून येते. याक रता स ंघटना मक िवकासाची भ ूिमका मह वाची
असत े. औ ोिगक स ंघटनेला स ंघटना मक िवकासाची णाली अ ंमलात आण यासाठी
उ पादना यित र अित र खच करावा लागतो . नवीन त ं े व य ं े िवकत यावी
लागतात , कामगारा ंना िश ण ाव े लागत े. यामुळे यव थापन म ंडळ आिण
यव थापकाला स ंघटना मक िवकासाची स ंक पना अवजड वाटत े. तरीही
प रि थतीन ुसार उ पादन यव थ ेत बदल कर यासाठी स ंघटना मक िवकासाचा अवल ंब
केला जातो .
munotes.in
Page 69
संघटना मक िवकास
69 ५.१३ श दाथ
अ) वाता लाप - िवचार िविनमय , संवाद साधण े
ब) कौश य - अंगी असणार े गुण
क) िनयोजन - आखणी , भिव याच े अंदाज / अनुमान
ड) िनयु - नेमणूक
इ) य ीकरण - य ात एखादी गो दाखिवण े, तूतीकरण
५.१४
१. संघटना मक िवकासाचा अथ व या या प करा . संघटना मक िवकासा या
उि ाची चचा करा.
२. संघटना मक िवकासाच े आधार आिण ि येचे िववेचन करा .
३. संघटना मक प रवत नातील अडथ ळे प करा .
४. िटपा िलहा:
१) संघटना मक िवकासाची वैिश य े
२) संघटना मक िवकासाची ि या
३) संघटना मक प रवत नाचे िनयोजन व अ ंमलबजावणी
munotes.in
Page 70
70 ६
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण
आिण िवकास
(TRAINING , EDUCATION AND DEVELOPMENT )
करण रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ िश ण, िश ण आिण िवकासाची संक पना
६.३ िश णाचा अथ आिण या या
६.४ िश णाचे मह व
६.५ िश णाचे कार
६.६ िश णाचा अथ आिण या या
६.७ िवकासाचा अथ आिण या या
६.८ िश णाची त व े
६.९ यांि क िश ण व िश ण
६.१० िवकास आिण िश ण यातील स ंबंध
६.११ संघटना मक िवकासातील िश ण आिण िवकासाचा स ंबंध
६.१२ सारांश
६.१३
६.० उि े
१) कामगारा ंना वतः या गरजा प ूण कर यासाठी स म बनिवण े यासाठी त ं ानाच े
ान िमळवणे.
२) उ ोग े ात होत असल े या स ंशोधनाची व िवक िसत झाल े या प तीची व त ं ाची
ओळख क न देणे.
३) कोण या त ं ाचा प रणामकारक वापर कसा व कोठ े करावयाचा याची जाणीव व
मािहती क न द ेणे. munotes.in
Page 71
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
71 ६.१ तावना
मानवी जीवनाचा व समाज जीवनाचा मह वाचा भाग हणज े 'िश ण ' होय. य ची
ज मापासून ते मृ यूपय त सतत चालणारी मह वप ूण ि या हणज े िश ण होय .
आधुिनक काळात िश णाच े िविवध े िनमा ण झाल े आहेत. याचबरोबर िश णा तही
मोठ्या माणात पधा ही िनमा ण झा ली आहेत. िश ण घ ेऊन मानवी जीवनाची गती
क न सामािजक िवकास करणे हाच िश णाचा म ुख उ ेश आह े. आधुिनक का ळात
नवनवीन उ ोगध ंदे िनमा ण होत आह ेत. या उ ोगध ं ात काम कर यासाठी अन ेक
कम चारी व का मगारा ंची गरज असत े. या सव कम चा या ंना िश णाची गरज असत े.
लेखिनकापास ून ते काया लयीन यव थापकापय त सवा ना िश णाची गरज असत े.
उदा. नवीन कम चा याची जे हा िनय ु होते ते हा या कम चा या ंना यवसाय , सं था,
ितचे िवभाग , उ पादन े, काया लये, याची धोरण े, िनयम, प ती , कामाच े व प इ .
बाबतीत काहीच माहीत नसत े. हणून कामगारा ंना ाथिमक िश ण द ेणे आव यक
असत े. िश ण व िश णाने सामािजक , आिथ क व रा ीय िवकास मोठ्या माणात
होतो. पूव 'चूका' आिण 'िश ा' ही प त होती . परंतु आधुिनक का ळात ही प त मोडीत
िनघाली अस ून, आज िश णाला मह व ा झाल े आह े. िश णामुळे कामगाराची
काय मता वाढत े. काय मता वाढ यान े उ पादन वाढत े. पया याने रा ीय िवकास
हो यास मदत होत े.
६.२ िश ण, िश ण आिण िवकासाची स ंक पना
िश णाची स ंक पना :
औ ोिगक े ात िवश ेषतः त ं व य ं चालका ंना िवश ेष कौश य व ान आ मसात
कर यासाठी िश णाची आव यकता असत े. वैयि क मता व कौश या या आधार े
औ ोिगक े ाची पया याने रा ाची गती साधली जात े. िश णातील िवश ेष अस े
िश ण घेऊन काय मता वाढिव याचा य न क ेला जातो . आधुिनक का ळात
यवसायात िक ंवा कोण याही े ात िटक ून राह यासाठी िश णाची आव यकता
असत े. िविश अस े कौश य िमळिवणे हणज े िश ण होय . कोणताही प ेशा यश वी पणे
कर यासाठी या या ान शाखेचा अ यास हणज े िश ण होय .
औ ोिगक ्या गत द ेशात कोणताही प ेशा वीकारावयाचा अस यास यातील ान ,
कौश य व अन ुभव घ े यासाठी िश णाची गरज असत े. यवसायातील िविवध गरजा ंची
पूत ता कर यासाठी िश ण आव यक असत े. २१ या शतकात अिभया ंि क , तांि क
अशा कार या िश णा या व िश णा या अस ं य शाखा िवकिसत झा या आह ेत. या
यित र व ै क य , यव थापन , िश क प ेशा, ल करी प ेशा, अिभनय , संगीत, संगणक,
मािहती त ं ान व थाप य अशा अन ेक यवसायासाठी यावसाियक िश णाची
आव यकता असत े. हणून आज िश ण देणा या अनेक सं था िनमा ण झा या आह ेत.
munotes.in
Page 72
संघटना चे समाजशा
72 िश णाची स ंक पना :
िश ण ह े मानवी जीवनाच े मुख अ ंग आह े. मानवी जीवनाच े मुख वैिश ्य आह े.
िश णान ेच मानवातील पश ु वावर मात करता य ेते. मानवास अ ंधारात ून काशाकड े
िश णच नेते. येक मानवा या अन ेक गरजा ंपैक म ुख गरज हणज े िश ण होय .
िश ण ही अख ंड चालणारी ि या आहे. िश ण घ े याची उम य ेक य त उपजतच
असत े. या उम ला यो य वातावरण लाभल े क य िशि त होत े. य च े िश ण
शाळा, महािव ालयात स ंपत नाही तर त े जीवनभर चाल ू असत े. सभोवताल या
सामािजक , भौितक प रसर आिण य यां यात सतत आंतरि या चाल ू असत े. या
आंतरि यांमधून य ला अन ुभव िम ळतो. या अन ुभवात ून य सतत आप या
वत नात बदल करतो . ते हणज े िश ण होय . य िवकास आिण पया याने समाज
िवकास हणज े िश ण होय . यात य या यि म वातील सव अंगांचा सवा गीण व
समतोल िवकास समािव आह े. हा िवकास य या ज मापास ून ित या म ृ यूपय त
चालूच असतो . य चा िवकास ाना मक , भावना मक व ि या मक पात ळीवर घड ून
येतो. “िश ण हणज े य चा हेतूपूव क घडव ून आणल ेला सवा गीण िवकास होय .”
िवकासाची स ंक पना :
िवकास ही स ंक पना उ नतशील प रवत नाशी स ंबंिधत आहे. समाजा या िविवध े ात
इि छत , अपेि त बदल घडव ून आण यासाठी हेतुपुर सर पणे य न व यात ून
समाजाची उ नती हणज े िवकास होय . िवशेषतः आिथ क े ात िवकास ही स ंक पना
सात यान े वापरली जात े. उ पादना या े ात होणारी ग ुणा मक वाढ हणज ेच आिथ क
िवकास होय . तर समाजातील ूटी दूर होऊन समाजाची होणारी ग ुणा मक वाढ हणज े
सामािजक िवकास होय . समाजाची धािम क, सामािजक , शै िणक व राजक य े ातील
गुणा मक वाढ हणज े या समाजाचा सवा गीण िवकास होय . िश ण , िश णाने होणारी
समाजाची ना वी यपूण जबरद त वाढ हणज े िवकास होय. िश ण व िश णाने
समाजातील स ंरचनेत अस े प रवत न क याला िवकास अस े हणता य ेईल. िवकासाची
संक पना ही यापक आहे. याव न अस े हणता य ेईल क , िश ण , िश ण आिण
िवकास या ंचा घिन स ंबंध आह े. िश ण - िश णावर समाजाचा , पया यी रा ाचा
िवकास अवल ंबून आह े.
आपली गती तपासा :
१) िश ण , िश ण आिण िवकासाची स ंक पना प करा .
६.३ िश णाचा अथ आिण या या
१) एल.डी. ॅ डीस या ं या मत े, “ पेशा ह े अ स े े होय क , यासाठी बौि क
व पा या िश णाची आव यकता असत े. या े ात व ेश कर यामाग े सेवावृ ी
ही मह वाची मानली जाते आिण यश ह े आिथ क ि कोनात ून मोजल े जात नाही .”
२) ा. बोराड े एस. एन. यां या मते, “िविश अस े कौश य ा क न घे यासाठी
अनुभव िम ळिवणे हणज ेच िश ण होय .” munotes.in
Page 73
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
73 ३) “कोण याही े ात उ क ृ ान ा क न घे यासाठी स ंपादन क ेलेले िश ण हणज े
िश ण होय .”
४) “कोणताही प ेशा यश वीपण े कर यासाठी या या ान शाखेचा अ यास हणज े
िश ण होय.”
औ ोिगक ्या गत द ेशात कोणताही प ेशा वीकारावयाचा अस यास यातील ान ,
कौश य व अन ुभव घ े यासाठी िश ण आव यक असत े.
कम चारी िक ंवा कामगार िक ंवा इतर कोण याही े ात काम करणारी य ला आप या
कामाला उजा ळा दे यासाठी या घटका या िश णाची गरज असत े.
कामाम य े कौश य ा कर यासाठी य ला िश णाची गरज असत े. पूव चूका व
िशका ही प त अि त वात होती . परंतु बदल या प रि थतीन ुसार ही प त मोडीत
िनघाली आिण आज िशि त कामगारा ंची उ ोगध ं ास िनता ंत गरज भास ू लागली .
यासाठी अन ेक सं था, शाळा, महािव ालय , औपचा रक , अनौपचा रक स ं था िनमा ण
झा या . यातून िशि त कामगार , कम चारी या ं या कामाला िश णा ार े उजाळा िदला
जातो व न ंतर कामगार न या काय मतेने आपल े काम करतो .
िश णाने य िवकास होतो . पया याने उ पादनात वाढ होत े. आिथ क िवकास होऊन
रा ीय िवकास हो यास मदत होत े. िश णामुळे काम कर याची स ुयो य प त
कम चा या ंना समजत े.
आपली गती तपासा :
१) िश णाचा अथ आिण या या सा ंगा.
६.४ िश णाचे मह व
उ ोगधं ातील िनर िनरा या िवभागा ंचे कामकाज िनयिमतपण े व स ुरळीतपणे
चाल यासाठी प ुरेशा माणात व यो य पा त े या कम चा या ंची िनय ु करावी लागत े.
लेखिनक , सहा यक , टंकलेखक, लघुलेखक, लेखपाल , रोखपाल , िवभागीय अिधकारी
यासार या कम चा या ंची िकती माणात गरज आहे, हे थम ठरिवल े जाते. नंतर भरती
व िनवडीचा काय म तयार क ेला जातो . काया लयाच े काम स ुरळीतपणे चाल ू
राह यासाठी क ेवळ यो य व प ुरेशा कम चा या ंची िनय ु क न भागत नाही , तर या ं या
िश णाचीही तर तूद करण े ज रीच े असत े. नेमून िदल ेले काम प रणामकारकप णे
कर यासाठी कम चा या ंना शै िणक िक ंवा तांि क पा तेबरोबरच िश णाची जोड ावी
लागत े. िश णामुळे काम कर याची स ुयो य प त कम चा या ंना समजत े. यांना
आपापले काम अिधक काय मपण े करण े श य होत े.
आधुिनक का ळात शै िणक , सामािजक स ं थांत, सरकारी खा यात व यवसाय सं थात
सगळीकडेच िश णाचे मह व िदवस िदवस वाढ ू लागल े आहे. पूव कम चा या ंची िनवड
होऊन याला थ ेट कामावर पाठिवल े जायच े. कम चा या ंना थोड ्याफार स ूचना द ेऊन munotes.in
Page 74
संघटना चे समाजशा
74 अनुभवान े काम िशकायला लावल े जायच े. या काराम ुळे वेळेचा व साम ु ीचा अप यय
होत अस े. उपकरणा ंची नासध ूस होत अस े. काम प रणामकारक व काय मपण े होत नस े.
अिलकडील काळात काया लयातील कामाम य े िविवधता , नावी य, यांचे गुंतागुंतीचे
व प , यात सतत होणार े बदल याम ुळे िश णाची तर तूद करण े अप रहाय बनल े
आहे. यवसाय सं थां या चालका ंना कम चा या ंना िश ण ायच े अस यास कोण या
प तीची िनवड करावयाची व िश णाचा काय म कसा राबवायचा याब ल िनण य
यावा लागतो . आधुिनक उ पादन प तीम य े िश ण अ य ंत मह वाच े ठरत े.
िश णामुळे कामगारा ं या काय मतेत वाढ हो ते. कामगारा ंचे मनोध ैय वाढत े.
कम चा या ं या ग ैरहजेरीत घट होत े. सामु ी या उपकरणा ंची नासध ुस कमी होत े. हे फायद े
ही िश णामुळे होतात .
िश णाने कम चा या ं या कामाला उजा ळा िमळतो. तेच ते काम क न कंटाळलेले
अस यान े कामगारा ंम ये िश णाने काम क र यासाठी उ साह िनमा ण होतो . कामाम य े
नावी यता येते. यामुळे मश वाढ ून उ पा दन वाढत े. कामातील िव ा ंती, कंटाळा दूर
होतो.
खाजगी -सरकारी खा यातील कम चारी असो िक ंवा िश क प ेशा, ल करी प ेशा असो क ,
इतर स ं थाम येदेखील कम चा या ंना िश ण देणे गरजेचे असत े. नोकरी िनय ु नंतरचे
िश ण तस ेच नोकरी अ ंतग त कम चा या ंना िश ण देणे गरज ेचे असत े. कारण
कालमानान ुसार उ ोगध ं ात, यं साम ु ीत ित या प रि थतीन ुसार कम चा या ंनाही
नवनवीन कौश य िशकण े गरजेचे असत े हणून िश ण आव यक आह े. यामुळे हा
िश णाचा काय म अिधकािधक प रणामकारकपण े राबिव याचा य न क ेला जातो .
आज िश ण घेणे काळाची गरज बनली आहे.
आपली गती तपासा :
१) िश णाच े मह व प करा .
६.५ िश णाचे कार
िदवस िदवस िश णाचे मह व वाढत चालल े आहे. िश णाची गरज वाढत आह े. हणून
िश णाचा ह ेतू सा य कर या या ीन े व िश णाचा काय म अिधकािधक
प रणामकारक कर यासाठी यो य प तीची िनवड करताना िशक यास ंबंधीचे काही
मुख कार िनवडाव े लागतात . कम चा या ंना िश णासंबंधी अन ेक सं था िनमा ण
झा या आह ेत. यातून िश ण दे या या िविवध प ती अि त वात आ या आह ेत.
उ ोगध ं ात िदवस िदवस न वीन तं ानाची भर पड ू लाग यान े िनर र कामगारा ंची
सं या कमी होऊ लागली आह े. तर संघटनेची उि ्ये सा य कर यासाठी कम चा या ंना
िश ण दे यासाठी खालील काराचा वापर केला जातो .
munotes.in
Page 75
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
75 १) या यान प ती :
सव साधारण म ु ांवर एकाच व ेळी अनेक य ना मािहती द े यासाठी या यान प तीचा
उपयोग क ेला जातो . परंतु त ा ं या मत े ौढ य ना िश ण देताना या प तीचा
विचतच वापर करावा , असे सांिगतल े आहे आिण जर या या यान प तीचा वापर
करणे आव यक अस यास ही या यान े संि व मनोर ंजक ठरतील असा य न केला
पािहज े. नाही तर ही प ती िनरस , कंटाळवाणी वाटत े.
२) कथन प ती :
या कार या िश ण प तीत जा तीत जा त ो र प तीचा वापर केला जातो .
यामुळे कम चा या ंना य सहभागी झा याची जा णीव होत े. परंतु ो रा ंचा िश ण
प तीत वापर क े यास याला शाळेचे व प ा होते. जर िश ण घेणा या
कम चा या ंची सं या मया िदत अस ेल तर या प तीचा चा ंग या कारे उपयोग करण े श य
होते.
३) ा यि क प ती :
योगशा ळेत अशा प तीचा न ेहमीच वापर क ेला जातो . या प ती कारात िश ण
देणा या िश काने केलेले ा यि क न ुसतेच पाह याप े ा िश णाथ ंना ा यि क
क न दाख िव याचीही स ंधी िदली जात े िकंवा ा यि कात या ंना सहभागी क न घ ेतले
जाते.
४) प रषद प ती :
या प तीत िश णाथ ंना गटवार चचा कर यास सा ंिगतल े जात े. ही चचा चालू
असताना िश क माग दश न करतात . या चचा स ाचा फायदा हणज े नवीन मािहती व
नवीन क पना ं या देवाणघ ेवाणीस मदत होत े. आचार िवचारा ंची द ेवाणघ ेवाण होते.
यामुळे िश णाथ ंना सहभािग वाची जा णीव होऊन ते जागृतही राहतात .
५) तांि क िश ण:
उ ोगस ं थेतील एका िविश प रि थतीत कम चा यास अपेि त प तीन े ितसाद द ेणे
श य हाव े हा या िश णाचा उ ेश असतो . प रि थती बदल यावर कम चारी उपयशी
ठरतो. हणज े तांि क कौश यासंबंधी या िश णा ार े वत मानका ळातील गरज
भागिवली जाते. परंतु भिव यकालीन गरज भागिवण े श य होत नाही. कारण प रि थतीत
बदल झा यास कामगारा ंना िविश ता ंि क कौश याच े िश ण िदलेले अस यान े तो
अपयशी ठरतो . हा दोष द ूर कर यासाठी प रि थतीत होणा या बदलान ुसार िश ण
काय मात आव यक त े बदल करण े ज रीच े ठरत े. या प तीचा दुसरा दोष हणज े
िश णात िविश कारच े काम िविश प तीन ेच कर यावर भर िदला जातो . यामुळे
कम चा या ंना आप या ग ुण-कौश याचा , क पनाश चा वापर करता येत नाही . नवीन
प तीचा शोध लाव ून गती कर यावर ब ंधने येतात. हा दोष टाळ यासाठी िश ण
काय मात काम कर या या न वीन अिधक चा ंग या प तीचा वापर कर यावर भर िदला
पािहज े. munotes.in
Page 76
संघटना चे समाजशा
76 ६) कंपनीची धोरण े, िनयम , काय प ती व काय मासंबंधी िश ण:
हा िश णाचा कार नस ून कम चा या ंना स ं थे या य ेयधोरणािवषयी ितन े हाती
घेतले या काय मािवषयी मािहती द ेऊन या ंना सं थे या बाज ूला वळिव यासाठी हा
एक य न कर यात य ेतो. अशा कारची मािहती स ं थेतील स व कम चा या ंना दे याची
गरज असत े. परंतु अशी मािहती कम चा या ंना िद यान े कम चा या ं या काय मतेत वाढ
होत नाही व सं थेची काय मता य पणे वाढिवण े श य होत नाही . परंतु अशा
िश णामुळे कम चा या ंम ये आप ुलक ची , आ मीयत ेची भावना वाढीस लाग णे श य
होते. यामुळे एकूणच स ं थेची काय मता स ुधार यास मदत होत े. आधुिनक उ पादन
प ती ग ुंतागुंतीची बनत चालली आह े. हणून यव थापक य िश ण घेणे आज
अ याव यक बनल े आहे. हणून यव थापन िश णासाठी खालील घटक ल ात याव े
लागतात .
१) यव थापक य व पय वे ण कौश याच े िश ण: काया लयातील कम चा या ंना
अशा कारच े िश ण द ेऊन काय मता वाढिव यास मदत क ेली जात े.
उ ोगध ं ातील सव कम चा या ंना हणज ेच यव थापक , पय वे क या ंना मानवी
संबंधाची गुंतागुंत, आधुिनक यव थापनाच े व प िक ंवा उ ोगध ं ातील
वातावरणाची नीटशी मािहती िद यास यव थापक , पय वे क बदल या
प रि थतीला यश वीपण े त ड द े यास समथ होतात . यांची काय मता
वाढिव यास मदत होत े. यामुळे संपूण सं थेची काय मता वाढ यास मदत होत े.
२) ारंिभक िश ण: न यानेच िनवड क ेले या कम चा या ंना ाथिमक व पाची
मािहती दे यासाठी अस े िश ण आयोिजत क ेले जाते. अशा ारंिभक िश णात
यवसाय , सं था, संघटन, ितची उि ्ये व धोरण े, उ पादन , उ पादन ि या ,
कम चा या ंने करावया या कामाच े व प , सं थेतील म ह वाच े िनयम इ यादी ब ल
मािहती िदली जात े. अशा कार या िश ण काय मामुळे कम चारी स ं थे या
उि ाशी व काया शी प रिचत होतात . यांना आ पाप या काय े ाची मािहती िम ळणे
व जबाबदारीची जा णीव होत े. अशा िश णाचा काय म कम चा या ंची िनवड
झा यावर आयोिजत क ेला जातो .
३) काय मता वाढीसाठी िश ण: यवसायात कम चा या ंना बढती द े यापूव िकंवा
यां यावर जबाबदारीच े काम सोपिव याप ूव आव यक त े िश ण दे याची सोय
केली जाते. अशा िश णामुळे कम चा या ंची काय मता वाढिव याचा य न क ेला
जातो. बढती देणे हणज े कम चा या ंना अिधक जबाबदारी या व अिधकारा या
जागेवर नेमणूक करण े. अशा जाग ेवरील कामाची प रप ूण मािहती हो यासाठी व या
थानाची जबाबदारी प ेल याची मता िनमा ण कर या या ीन े या िश णाचा
बराच उपयोग होतो .
४) उजळणी िश ण: कम चा या ंना सतत काय म ठ ेव या या ीन े एकदाच
िश ण देऊन भागत नाही . कालांतराने या कामाच े िश ण द े याची गरज या ंना
भासत े. तसेच यांना काय रत व काया िभमुख कर यासाठी प ु हा प ु हा माग दश न munotes.in
Page 77
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
77 कर याची आव यकता असत े. कामा या बदलल े या प ती , सुधारल ेले िनयम इ .
कारची मािहती द े यासाठी अशा कार या िश णाची िनि तच गरज भासत े.
अशा कार े बदल या का ळानुसार नवन वीन उदयास आल े या उ ोग यवसायाम ुळे
िश णातही मोठ्या माणात बदल होत आह े. आज िश ण देणे व घ ेणे ही
काळाची गरज बनली आह े. पूव य ला कोणताही अन ुभव नसताना कामावर
घेतले जायच े. परंतु आधुिनक काळात ही प रि थती बदल याच े िदसून येते. जर
एखा ा य न े िश ण घेतले असेल तर नोकरीसाठी याला थम धा य द े यात
येते. आज कोण याही े ात, िवभागात नोकरीतील काय मता , गुणव ा , कौश य
वाढिव याची स ंधी कम चा या ंना िश णाने उपल ध झाल ेली आह े. हणून िश ण
देणा या अनेक सं था िनमा ण झा या आह ेत. जे कम चारी काय रत आह ेत यांनाही
काय मता वाढिव यासाठी िश णाची गरज असत े. या का रे िश ण
घे यासाठी कम चा या ंना पाठिवल े जाते.
आपली गती तपासा :
१) िश णाच े कार कोणत े ते सांगा.
६.६ िश णाचा अथ आिण या या
१) “ य या यि म वाचा सवा गीण िवकास हणज े िश ण होय .”
२) “िश ण हणज े जीवनाची तयारी होय .” आपल े जीवन ज गता य े यासाठी आव यक
ती काय मता अ ंगी येणे आव यक असत े. ती काय मता , ान व कला स ंपादन
करणे हणज ेच िश ण होय .
३) िश ण हणज े “चा र याची जडणघडण होय . “ य ला श ु चा र याची िशकवण
िश ण देणे, यो य-अयो य , चांगले-वाईट, पाप-पु य इ. सव गो ची िशकवण िश ण
देते. य ला सदाचारी बनिव याच े काय िश ण करत े. अिशि त य च े िशि त
य त पा ंतर िश णच करते. अ ाताकड ून ाताकड े होणारी मानवाची वाटचाल
हणज े िश ण होय .
सामािजक म ू य िनमा ण करण े, समाजाच े बोधन कर याच े, समाजातील अ ान ,
अंध ा , अिन था , परंपरा न कर याच े मह वाच े मा यम हणज े िश ण होय .
यामध ून माणूस घडिवला जातो त े हणज े िश ण होय .
िश णाचा शाि दक अथ : इं जी श द 'ए युकशन' हा लॅिटन भाष ेतील 'एड्केटम' या
श दापास ून घेतलेला आह े. िश ण हणज े य चा स ु गुणांचा िवकास होय .
िश णाची या या :
१) वामी िवव ेकानंद यां या मत े, “ य या प ूण तेला अिभ य करण े हणज े िश ण
होय.” munotes.in
Page 78
संघटना चे समाजशा
78 २) िस त ववे े जॉन डयुई यां या मत े, “िश ण हणज े भावी जीवनाची तयारी न ह े,
तर िश ण हणज े भोवताल या न ैसिग क व सामािजक वातावरणाशी समरस हो याची
पा ता व सामािजक काय मता मनु या या अ ंगी आण ून देणे होय.''
३) डॉ. राधाक ृ णन या ं या मत े, “लोकशाहीिन िश ण हणज े लोका ंना केवळ सा र
करणे न हे िकंवा या ंना एखा ा यवसायात तरब ेज करण े न हे तर याप े ा काही
अिधक आह े. ते हणज े मनाच े स दय , मानव ा यािवषयी आदर व एकस ंध राह याच े
कौश य होय . यातून मानवी दयाला स दय हाव े.”
४) “अथा जनासाठी य ला स म बनिव याची ि या हणज े िश ण होय .”
५) सर पस नन या ं या म ते, “ या िश णाम ुळे य ची सवा गीण वाढ होईल त ेच खर े
िश ण होय.”
वरील िविवध या य ेव न अस े हणता य ेईल क , िश णान े केवळ य िवकास िक ंवा
केवळ समाज िवकास अशा टोका या भ ूिमका न घ ेता दो हीत सम वय साधण े आव यक
आहे. य चा स ंपूण िवकास तर झाला च पािहज े; पण याचव ेळी समाजाचे क याण व
िहत साधण ेही मह वाच े आ ह े. य चा एका ंगी िवकास िक य ेकदा समाज िवघातक
हो याची श यता असत े. य , समाज व रा या ित ह चा िवकास साध णे हे िश णाच े
काय होय. य चा सवा िगण िवकास होण े हे समाजाला भ ूषवाह आह े. तर समाजाच े व
रा ाच े वा य व स ुर ा य ला िहतकारक आह े. िश णान े य , समाज व रा या
ित हीचा िवकास साधावयास हवा .
िश ण ह े मानवी स ं कृती या स ंवध नाचे साधन आह े. सामािजक म ू य िनमा ण करण े
हणज े िश ण . िश ण ह े गितमान साधन आ हे. समाजाच े बोधन कर याच े मह वाच े
साधन हणज े िश ण होय . िश ण ह े मानवातील प ूण वाचा अिव कार आह े. या या
मनातील स ु बीज प मता ंचा िवकास िश णान े होतो.
आपली गती तपासा :
१) िश णाचा अथ आिण या या सा ंगा.
६.७ िवकासाचा अथ आिण या या
िवकास ही एक ि या आहे. पूव िवकास हणज े केवळ आिथ क िवकास होय अस े
मानल े जात अस े. आिथ क िवकास झाला क , इतर े ाचादेखील िवकास झाला अस े
मानल े जाई. परंतु आधुिनक का ळात केवळ आिथ क िवकासाकड ेच ल िदल े जात नाही ,
तर सामािजक , सां कृितक इ . सव च ीने िवकास हो याची आव यकता वाट ू लागली व
या ीन ेच य न कर यात आला . यामुळे िवकासाची न वीन संक पना मा ंड यात
आली . िवकासाची संक पना समज याप ूव आपण िवकासा या काही या या माण े
अ यास ू. munotes.in
Page 79
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
79 १) युनो : “अशा द ेशास िवकसनशील द ेश हणता य ेईल क , याम ये ित य
वा तिवक उ प न ह े संयु रा य अम े रका, कॅनडा, ऑ ेिलया आिण य ुरोप या
ित य वा तिवक उ प ना या त ुलनेत कमी आह े.”
२) भारतीय िनयोजन आयोग : भारतीय िनयोजन आयोगान े िवकसनशील द ेशाची
या या करताना हटल े आ ह े क , “एका बाज ूला अन ुपयोग िकंवा उपयोगाखाली
असल े या मानवी श या भागाच े कमी िक ंवा जा त माण आिण दुस या बाजूला
नैसिग क संसाधना ंचा उपयोग कर यात आला नाही . याचे सहअि त व असणार े
वैिश ्य असल ेला देश होय .”
३) ड य ू. ड य ू. रो टा : “आधुिनक त ं ान , उ च औ ोिगकरण , साधना ंची आिण
सेवांची जा त उपल धता या द ेशात अस ेल तो द ेश िवक िसत आह े असे हणता
येईल.”
४) गु नार िमडील : “तांि क मू यांचा िवकास आिण ामु यान े आिथ क, सामािजक व
राजक य तरावर याचा उपयोग करण े होय.”
अशा कार े िवकास हणज े केवळ आिथ क िवकासच नाही , तर सामािज क, आिथ क,
राजक य , सां कृितक इ यादी े ातील िवकास अिभ ेत आह े. थोड यात , समाजा या
संरचनेत असे प रवत न क ज े सव वगा या मानव सम ूहा या जीवनात घड ून येईल.
हणून िवकासाची ही नवीन संक पना यापक आह े. आिथ क े ाबरोबरच सामािजक ,
राजक य , शै िणक इ यादी े ात द ेखील िवकास घड ून येणे हणज े िवकास होय .
आपली गती तपासा :
१) िवकासाचा अथ आिण या या प करा .
६.८ िश णाची त व े
समाज ि थतीशील कधीच नसतो . यात सतत प रवत न होत असतात .
आधुिनक करणाची ि या सतत चाल ू असत े. यामुळेच पार ंप रक भारतीय समाजाजत
हळूहळू बदल घड ून याच े िव मान आध ुिनक भारतीय स माजात पा ंतर झाल े आहे.
भारतात आधुिनक करणाची ि या चालू आहे. सामािजक एकता , आिथ क समानता ,
धम िनरपे ता, समाजवाद , वातं य, बंधुता ही जीवनम ू ये व रा ीय य ेय आह ेत.
आधुिनक करण ही एक गितमान स ंक पना अस ून, ित याम य े सामािजक बदलाचा व
आधुिनक का ळात िमळतेजुळते घे याचा अथ अिभ ेत आह े. आधुिनक करण हा श द
गितसूचक आह े. नवे िवचार , नवीन क पना , नवीन व त ू यांचा वीकार क न
जीवनात प रवत न कर याची त परता हणज े आधुिनक करण होय . जुने, कालबा
टाकून न या का ळानु प तक शु व िव ानिन िवचारसरणीचा वीकार हणज े
आधुिनक करण होय . यासाठी रा ीय य ेये व म ू ये जोपास यासाठी िश णातील
त वांचा अंगीकार करण े आव यक आह े. ती त व े खालील माण े आहेत. munotes.in
Page 80
संघटना चे समाजशा
80 १) ानासाठी अ ययन : जीवनास उपय ु ानाचा मािहतीचा स ंचय कर यासाठी
िश ण मह वाच े ठरते. िश णाम ुळे य ची आकलन , संशोधन , ानपीपासू वृ ीचा
िवकास होतो . ान े ा या िव ताराम ुळे य मधील बौि क िज ासा जाग ृत होत े.
िश णाम ुळे य म य े वतःच े िनण य घे याची मता िनमा ण होत े. तसेच य म य े
जीवनिश त िवषयक व ृ ीचा िवकास कर यास सहा यभ ूत ठरत े. ानासाठी
अ ययन हणज े अ ययनासाठी अ ययन याचाच अथ एका ता , मरण , िवचार या
आव यक श चा िवकास होतो . सामािजक िवकासासाठी पर पर सम वय व
सुसंगततेची सा ंगड घाल या साठी मह वाच े काय िश ण करत े.
२) कृतीसाठी अ ययन : नोकरी - यवसायान े यापल े या औ ोिगक अथ यव थ ेचा
तसेच वतं व अनौपचा रक काया ने पादा ांत केले या इतर अथ यव था ंचा
मु यान े िवचार केला जातो . २१ या शतकात या ंि क करणाम ुळे नोकरप ेशा वगा त
अमूत ता िनमा ण झाली . ानाधा रत िकंवा कौश याधा र त काया ला औ ोिगक तस ेच
नोकरी प ेशात मह व ा झाले. नवीन उ ोग , यवसाय , नोकरी िनमा ण कर यावरच
भिव यका ळातील औ ोिगक अथ यव था अवल ंबून असत े. यामुळे उ पादकता
वाढिव यासाठी िदल े जाणार े काया नुभवी िश ण द ेणे गरज ेचे ठरत े. हेच मह वाच े
िश णाच े त व आह े.
३) कौश याकड ून मत ेकडे: औ ोिगक े ात िवश ेषतः त ं , यं चालका ंना िवश ेष
कौश य व ान आ मसात कराव े लागेल. कारण उ पादकत े या ीन े याच गो ीला
िवशेष मह व असत े. कारण वैयि क मता व कसबावरच रा ीय गती अवल ंबून
असत े. तांि क गतीम ुळे उ पादन , नवीन ान , यं े यांची भर पडल ेली आह े. पूण पणे
शारी रक काया ची जागा आता स ंचलन, यव थापन , यं ांची देखभाल , कामकाजाच े
आरेखन, अ यास व शासक य काय यासार या बौि क व मानिसक काया ने घेतली
आहे. मानिसक व बौि क िश ण घ ेणे आज ज रीच े समजल े जात े. हे िश णाच े
मह वाच े त व समजल े जाते. कामगारा ं या कौश यासाठी या या काय मतेत वाढ
कर यासाठी िश ण अ यंत उपय ु ठरत े. य तील कलाग ुण, ज मजात कौश य
ल ात घेऊन याला यो य कार े िश णा चे माग दश न क न य म य े यावसाियक
कौश य िवकिसत क न य ला अ याध ुिनक ानान े प रप ूण करण े हे मह वाच े
काय िश णाला पार पाडाव े लागत े. िवचारा ंचे आदान दान, पर पर स ंघष यांचे
िनराकरण कर याच े कौश य िनमा ण कर याच े काय िश ण करत े.
४) सव सामा य य ेयाकड े वाटचाल : उ ोग यवसायात एक काम करत असताना
लोक द ैनंिदन यवहारापास ून दूर जाऊन या ं यात सा ंिघक भावना , सामंज य व
ऐ यभावना िनमा ण होत े. यातील ेष कमी होतो . यां यातील सव कारच े
ताणतणाव , भेदभाव िवसर ला जाऊन या ं यात एका मता , समानता जली जात े हे
सव अनौपचा रक िश णाम ुळे श य होत े.
५) य िवकास करण े: य या बौि क , संवेदना मक , स दय शा िवषयक ,
अ याि मक म ू यिवषयक , कत यबु ी िवषयक असा सवा गीण शा री रक व मानिसक munotes.in
Page 81
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
81 िवकास िश णात ून घडिवला जातो . जीवनातील िविवध प रि थतीला सामोर े
जाताना य ला वतःच े िनण य वतः घ ेता ये याची मता या ं यात िनमा ण होत े.
स या या िव ान व त ं ाना या य ुगात य ला वतः या सम या ंचे िनराकरण
वतः करता आल े पािहज े. िनण य मता , जबाबदारीची जा णीव, धोके प कर याची
मता व िवकास यान े आ मिनभ रपणे करावा . उपयु ाना या फाय ाबरोबरच
काही सम या ही मानवासमोर िनमा ण होत आह ेत. यांना सामोर े जा याच े व यावर
मात कर याच े धैय य म य े िनमा ण कर याच े काम िश ण करत े. िश ण हणज े
व-अि त वासाठी अ ययन होय . नैितक जबाबदारीची जा णीव सा ं कृितक,
अ याि मक , शारी रक असा यि म वाचा सवा गीण िवकास सा य कर यासाठी
अि त वासाठी िश ण हा मह वाचा घटक आह े.
६) मानवी स ं कृतीचा िवकास : मानवातील समानता , पर परावल ंिब व याचबरोबर
यां यातील पधा व भ ेदभाव यािवषयी जाग ृती िनमा ण कर याच े काय िश णाला
करावे लागत े. िश णाम ुळे सं कार जिवण े श य होत े. इतरांिवषयी जाण ून
घे यासाठी य ला थम वतःला जाण ून घेणे गरज ेचे आ ह े. य म य े
जातीधमा िवषयक आदरभावना , अिहंसा मक व ृ ी िनमा ण के यामुळे जाितभेद,
ेषभावना कमी हो यास मदत होत े. िविवध धमा चे, चाली रतीच े यो य िश ण
भिव यकालीन िपढीसाठी उपय ु ठरत े. इतरां या जािणव ेपासून दूर न जा याची
जाणीव या ं यात िनमा ण होत े.
७) सहजीवनासाठी अ ययन : िवसा या शतकातील संघष , िहंसक घटना अशा घटना
कमी कर यास िश णाच े सहकाय िमळते. हे संघष टाळता याव ेत, यातून शांततापूण
माग िनघाव ेत, लोकांम ये पर परा ंब ल, यां या स ं कृतीब ल , अ याि मक
मू यांब ल आदरभावना वाढीस लाव यासाठी िश ण माग दश न करत े. पूव हदूिषत
वातावरण व स ंघषा चे िनराकरण ह े िश णाम ुळे श य होत े.
२१ या शतकातील िश णातील ही त व े यांचे मह व द ेशा या व सकल िव ा या
िवकासासाठी या ंची उपय ु ता ल ात य ेते. वत मान ि थतीत व भिव यका ळासाठी या
त वांचे मह व कोणीही नाका शकत नाही. यािशवाय समाज , देश व िव या ंचा िवकास
सा य होणार नाही. िवकासासाठी , संतुलनासाठी , नवेपणा आण यासाठी न वीन
उप मांची गरज असत े. यासाठी त वा ंची गरज असत े.
आपली गती तपासा :
१) िश णाची त व े कोणती त े िलहा .
६.९ यांि क िश ण व िश ण
आधुिनक य ुग हे यं ांचे व श च े मानल े जाते. आज आपण िव ाना या जोरावर गती
केली आह े. तरीही भारतासार या द ेशातील कम चा या ंना अिधकािधक या ंि क munotes.in
Page 82
संघटना चे समाजशा
82 िश णाची अ यंत आव यकता आह े. यांि क िश ण व िश णाची द ेशाला िनता ंत
गरज आह े. याचे मह व खालील माणे सांगता य ेईल.
आधुिनक िश ण प तीत यातील उि ा ंम ये मोठा बदल झाल ेला आह े. प रि थतीत
बदल झाल ेला आह े. हणूनच त कालीन िश ण प तीतही मोठ्या माणात यो य बदल
हो याची गरज आह े. उ ोगध ं ातील कम चा या ंना अशा कारच े िश ण द े याची िनता ंत
गरज आह े. कम चा या ंना यो य कार े िश ण व िश ण देऊन यात ून काय म व
धडाडीच े त ण यव थापक िनमा ण करण े ही आजची का ळाची गरज आह े. भारतातील
यव थापका ंनी आप या प रि थतीचा सखोल िवचार क न मन ु यबळाची मु याधा रत
िवकास कर याचा य न क ेला जातो. भारतीय प रि थती आिण भारतीय म ू यांची
सांगड घातली जात े. भारतीय स ं कृतीची काही ग ुणवैिश ये, नीितिनयम आह ेत. यांची
जपणूक िश णात क ेली जात आह े. िश णात य गत घटका ंनाही धा य िदल े आहे.
यामुळे य या भावना ंचा व उपजत ग ुणांचा िवचार करता येणे श य होत े. भारतीय
नीितिनयमा ंचा िवचार क न या ंि क िश ण व िश ण अ यास मात सामािजक
बांधीलक , काया तील न ैपु य, नेतृ वातील ध ैय व गुणांचे संकलन या ंचा समाव ेश केला
जातो. आधुिनक का ळात िव ान , तं ान , संपक ान व मािहती त ं ान या ंना मह वाच े
थान आह े. हणूनच या ंि क िश णाला मह व ा झाले आहे.
आधुिनक य ुगात नवनवीन उ ोगध ं ांची िनिम ती व वाढ होत आह े. नवनवीन
अ याध ुिनक य ं साम ु ीवरच ह े कारखान े, उ ोगध ंदे उभारल े गेले आह े. अशा व ेळेस
यांि क िश ण घेतलेले कामगार आव यक असतात . असे कम चारी, कामगारा ंना
यांि क िश ण दे याची तरत ूद केली जात े.
आपली गती तपासा :
१) यांि क िश ण व िश ण या ंचा संबंध सांगा.
६.१० िवकास आिण िश ण यातील स ंबंध
१) जगातील िविवध द ेशात जो ता ंि क िवकास होत आह े या याशी मा नवाला
िमळतेजुळते घेता याव े व याला व ै ािनक व ता ंि क े ातील गती या या का ळात
राहता याव े यासाठी या ंि क िश णाची गरज आह े.
२) औ ोिगक व ता ंि क िवकासा तुळे समाजा या गरजा वाढल े या आह ेत. परंपरागत
अवजार े जाऊन अ याध ुिनक अवजार े आली असून, यामुळे उ पादन वाढल े आहे.
अशा अ याध ुिनक साधना ं या वापरासाठी िश ण आव यक असत े. यावरच
िवकास अवल ंबून असतो .
३) यांि क व औ ोिगक े ातील ाना या क ा ंदाव या आह ेत. याम य े काम
करणा या ंना त य ची गरज िनमा ण झाली आह े. अशा िविवध तरावर अनेक
त प ुरिवणे ही आजची गरज आह े. ही गरज ता ंि क िश ण व िश णान े पूण होऊ
शकते. munotes.in
Page 83
संघटना मक िवकास त ं ान , िश ण, िश ण आिण िवकास
83 ४) देशा या सवा गीण िवकासासाठी उपल ध खिनज स ंप ी, पाणी, वीज, जमीन या ंचा
उपयोग क न घेणे आव यक असत े. या िविवध साधनस ंप ीचा प ुरेपुर वापर क न
रा ीय िवकास साधता य ेतो.
५) तांि क िश ण - िश णामुळे उ ोगध ं ासाठी लागणा या िविवध तरावरील
कम चारी उपल ध होऊ शकतात . तांि क िश णा या सोयीम ुळे िविवध तरावरील
कुशल कारागीर व तं द ेशाला िम ळू शकतात . यामुळे िवकास करण े श य होत े.
६) तांि क िश ण व िश णा मुळे देशातील उपल ध साधन संप ी व मन ु यबळाचा यो य
असा सम वय साध ून रा ीय िवकास कर यावर भर िदला जातो .
आपली गती तपासा :
१) िवकास आिण िश ण यातील स ंबंध सांगा.
६.११ संघटना मक िवकासातील िश ण आिण िवकासाचा स ंबंध
संघटनेम ये िविवध उ पादन णा लीचा वापर क ेला जातो . या प तीम य े काही उणीवा /
दोष अस ू शकतात . यांचा द ु प रणाम उ पादन प तीवर होतो . याचा प रणाम
संघटनेला भोगाव े लागतात . या द ूर कर याचा य न क ेला जातो . उ पादन णालीम य े
बदल क न नवीन उ पादन यव था वापरली जात े. यामुळे उ पादन स ुरळीत होऊन
उ पादनाचा दजा उंचावतो आिण न या या व पात स ंघटनेला फायदा होतो . यामुळे
संघटने या िवकासाला गती िम ळून संघटना मक िवकासाची ि या चालू होते.
संघटना मक िवकास हणज े िविश िवकास श चा वापर क न माम य े सां कृितक
बदल घडव ून आणण े हणज े संघटना मक िवकास होय िक ंवा औ ोिगक स ंघटनेत या
पारंप रक प तीन े उ पादन क ेले जाते या उ पादनाम य े बदल घडव ून आण ून ाहकांना
ह या या स ेवा द े याक रता स ंघटन ि येत जो बदल घडिवला जातो यास
संघटना मक िवकास हणतात .
िश ण हणज े एखादा उ ोग - यवसाय ारंभ कर याअगोदर या यवसायास ंबंधी
य माग दश न िदल े जाते याला िश ण अस े हणतात .
म करणा या कामगारा ंना न वीन य ं तं ाचे िश ण िद याम ुळे संघटनेची
उ पादन मता िवक िसत होते. याचा फायदा स ंपूण संघटनेला होऊन संघटना मक
िवकास घडून येतो. मश िवकासा या मा यमात ून कामगारा ंना िविश त ं ाचे
िश ण देऊन संघटना मक िवकास घडव ून आणला जातो . िश णामुळे संघटनेतील
कामगारा ं या क ुशलतेचा िवकास होतो . उ पादनात ना वी यता िनमा ण होत े. काय मतेचा
िवकास होतो . मागणीन ुसार बदल क न मानवा या गरजा ंची पूत करण े श य होत े. अशा
कार े िश णामुळे संघटना मक िवकास करण े श य होत े. िश णाचा स ंघटना मक
िवकासावर अन ुकूल प रणाम झाल ेला िदस ून येतो.
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक िवकासातील िश ण आिण िवकासाचा स ंबंध प करा . munotes.in
Page 84
संघटना चे समाजशा
84 ६.१२ सारांश
मानवी स ंघटनेला िवक िसत कर यासाठी या िविव ध णालीचा वापर क ेला जातो यांचा
वापर क न उ ोग - यवसायाचा िवकास होऊन कामगार क याणा या िविवध योजना
अंमलात आण या जाऊ शकतात . उ पादन यव थ ेम ये म करणारा कामगार हा
यं ा माणे िनज व नसून, एक सजीव मानव आह े. याक रता याला अिधक न राबवता
कमी म ेहनतीम य े अिधक उ पादन क शकणा या णालीच े िश ण आिण
िश णामाफ त माग दश न क न म श चा िवकास कर याक रता या णालीच े
योगदान अितशय मह वप ूण आहे, हे सव जगान े मा य केले आहे. िश ण ही िनर ंतर
चालणारी ि या आहे, तर िश ण ही मया िदत वेळेपय त चालणारी ि या आहे.
िश ण - िश णामुळे संघटना मक िवकास होतो . आज सामािजक , आिथ क, राजक य ,
सां कृितक व श ै िणक िवकास असा सवा गीण िवकास अिभ ेत आह े. िश णामुळे
कामगारा ं या काय मतेत वाढ होत े. वाढ या काय मतेमुळे उ पादन वाढत े.
उ ोगध ं ाचा फायदा होतो . रा ीय उ पादनात वाढ होते. िवकास साध यासाठी
देशा या आिथ क िवकासासाठी आव यक अशा िविवध मन ु यबळाचा पुरवठा करण े
आव यक आहे. िकंबह ना आपणास अस े हणता य ेईल क वरील ीकोनान ुसार
कोण याही द ेशातील श ै िणक िवकास हा या द ेशा या आिथ क िवकासाशी
मनु यबळा या मा यमान े िनगडीत असतो . कारण आिथ क िवकासासाठी या माण े
तं , शा , कुशल कारागीर , डॉ टस या सवा तही वाढ होणे आव यक आह े. ते
िश ण-िश णान े श य होत े.
६.१३
१) मानवी स ंसाधन ि य ेत िश णाच े मह व प करा .
२) मानवी स ंसाधन िवकासात िश णाची भ ूिमका प करा .
३) िवकास आिण िश ण यातील स ंबंध सांगा.
४) िटपा िलहा.
१) िश णाची त व े
२) िश णाच े मह व
३) िश णाच े कार
४) यांि क िश ण व िश ण
munotes.in
Page 85
85 ७
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
(ORGANIZATIONAL C ULTURE AND TYPES OF
ORGANIZATIONAL C ULTURE)
करण रचना :
७.० उि ये
७.१ तावना
७.२ संघटना मक स ं कृतीचे कार
७.२.१ वण ना मक स ं कृती
७.२.२ काया मक स ं कृती
७.२.३ मुख / ाथिमक स ं कृती
७.२.४ दु यम स ं कृती
७.२.५ भावी स ं कृती
७.२.६ अ भावी स ं कृती
७.२.७ रा ीय आिण स ंघटना मक स ं कृती
७.३ भारतीय कार
७.४ अमे रकन कार
७.५ जपानी कार
७.६ सारांश
७.७ श दाथ
७.८
७.० उि ये
१ ) संघटना मक स ं कृतीची मािहती िम ळिवणे.
२) संघटना मक स ं कृतीचे कार जाण ून घेणे.
३) संघटना मक स ं कृतीचे ान ा करणे. munotes.in
Page 86
संघटना चे समाजशा
86 ७.१ तावना
समाजात िविवध स ंघटना िक ंवा उ ोग अि त वात असतात . उ ोगात काम करणा या
कामगारा ंची काम कर याची प ती आिण िवचा रसरणी साधारणत : एकाच कारची
असत े. यातून एक िविश था तयार होत जात े. ितलाच स ंघटना मक स ं कृती असे
संबोधल े जाते. या स ं कृतीचा अवल ंब संघटनेतील ब याच य माफ त केला जातो .
अशा कार या सं कृतीमुळे संघटनेतील य म य े आ प ुलक ची भावना तयार हो ते
आिण त े पर परा ं या जव ळ येतात. पर परा ं या सम या ंचा िवचार करतात व त े एक
संघिटत होऊन याची उकल काढतात .
येक स ंघटना कारात वेगवेग या कारची स ं कृती आढ ळून येते. संघटने या
रचनेवर सं कृतीचा कार अवल ंबून असल ेला आढ ळतो. संघटनेत य ेक य ने कशा
कारच े व त न करायच े हे सं कृतीनुसार ठरिवल े जात े. संघटने या िनयमा ंचे पालन
संघटनेतील सद या ंना कराव ेच लागत े. तसेच संघटनेत समािव होणा या इतर नवीन
सद या ंनाही त े िनयम िशकून घेऊन याच े पालन कराव े लागत े. संघटना मक स ं कृती
ही एक िवचार -आचार प ती असत े. जी सव सद या ंना अवगत असण े गरज ेचे असत े.
संघटने या स ं कृती कामगारा ंची ओळख बनत े हणज े कामगार अशा कारच े वत न
करतो या वत नानुसार िविश कामगार कोण या स ंघटनेचा सद य आहे हे ओळखले
जाते. अशा या स ंघटना मक स ं कृतीचे िविवध कार पडतात . ते कार आपण या
करणात अ यास णार आहोत .
७.२ संघटना मक स ं कृतीचे िविवध कार
समाजात अि त वात असणा या िविवध स ंघटना ंम ये वेगवेग या कार या प ती ढ
झाले या असतात . संघटनेतील कम चारी आपाप या स ंघटनेत ढ झाल े या आचार -
िवचार प तीन ुसार करीत असल े या वत न कारालाच स ंघटना मक स ं कृती अस े
संबोधल े जाते. अि त वात असल ेले संघटना मक स ं कृतीचे कार प ुढील माण े :
७.२.१ वण ना मक स ं कृती :
संघटनेत अि त वात असणा या वत न प तीची िव त ृत मािहती स ं कृती कारात येते.
संघटनेत अि त वात असणार े िविवध िनयम , था या ंची मािहती कामगारा ंना िदली जात े.
कामगार यान ुसार आपल े व त न करतात . िनयमा ं या चौकटीत राह न य आप या
संघटने या उि प ूत साठी य नशील राहतात . संघटनेतील कामगार आप या
संघटनेबाबत सतत जाग क असतात . ते संघटनेकडे टीका मक ीकोनात ून पाहतात .
कामगारा ं या काम कर या या प तीत कशी स ुधारणा करता य ेईल, जा तीत जा त
उ पादन कमी व ेळात कस े िमळू शकेल, याकड े यव थापन म ंडळ ल द ेते. कामगारा ंना
िविवध लोभन े देऊन या याक डून चांगले काम क न घ े याचा या ंचा य न असतो .
प रि थतीन ुसार स ंघटने या य ेयधोरण आिण काय णालीत बदल घडव ून आणल े
जातात . याबाबत कामगार आिण यव थापन म ंडळ सतत जाग क अस यान े munotes.in
Page 87
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
87 संघटने या िवकास घड ून येतो; पण याच बरोबर स ंघटना मक सं कृतीही ढ होत जात े.
उदा. कामा या िठकाणी कामगार व इतर कम चारी आगमन आ िण िनगम न करताना न द
पुि तकेत न द करतात . यामुळे कामगार कामावर व ेळेत येतो क नाही , कधी बाह ेर जातो
याची मािहती यव थापन म ंडळास ा होत े.
सूचनापेटी ारा कामगार आिण इतर कम चारी यां याकड ून संघटने या उि पूत संदभा त
सूचना घ ेत या जातात . संघटनेला याचा फायदा होतो .
अशा कारची वण ना मक स ं कृती संघटनेत जिवली जात े.
७.२.२ काया मक स ं कृती:
या माण े वण ना मक स ं कृती काही स ंघटना िकंवा उ ो गांम ये आढळते, याच माण े
काया मक स ं कृती ही काही उ ो गांम ये आढळते.
काया मक स ं कृती कामगार आिण कम चा या ं या कृतीवर आधा रत असत े. संघटनेतील
कम चारी कशा कारची काम े करतात , यांना कशा प तीच े िश ण - िश ण िदल े जाते,
यां यातील स ंबंध कशा कारच े आ हेत, यावर आधा रत हा स ं कृती कार असतो .
संघटनेतील िनयम वा था या व पात असतात , यानुसार स ं कृतीत बदल
आढळतो.
काया मक सं कृतीचे पुढील चार उप कार पडतात :
अ) सं था मक स ं कृती :
सं था मक स ं कृती ही एक कारची ानवध क सं कृती असत े. कम चा या ंचा िवकास
घडवून आण यासाठी काही काय म व िश णाच े आयोजन क ेले जाते. या सं कृती
काराच े मुख उि हणज े यो य य ची िनवड करण े आिण या ंना िश ण द ेऊन
कुशल बनिवण े अ स े असत े. िविश पा ता असणा या य ची िनयु क ेलेली
अस यास या ंना िश ण द ेणे सुलभ जात े. अशा िशि त य चा उपयोग संघटनेचे
उि सा य कर यासाठी होतो . संघटनेची मू ये कामगारा ंम ये जिव यासाठी िश ण
आिण िवकासाच े काय म तयार क न संघटनेची स ं कृती कामगारा ंम ये जिवली
जाते. उदा. दूरिच वाणी , या यान , सराव वग ैरे. अ यापक िश णाथ चे जाण ून
घेऊन या चे िनराकरण करतो . संघटनेची मू ये यां यात जिवतो .
ब) संघ सं कृती :
संघ सं कृती सभासद व , िन ा आिण िव ासावर अवल ंबून असत े. कोण याही संघटनेचे
िकंवा कारखा यात काम करणार े कम चारी या स ंघटनेचे थम सभासद बनतात .
संघटने या िनयमा ंची ते मािहती िमळवतात. िनयमान ुसार आपल े वत न करतात .
संघटने या इतर सभास दांवर िव ास ठ ेव यास िशकतात . तसेच िन ेने िविश स ंघटनेचे
सभासद व ा क े यानंतर तेथील स ं कृतीचा अवल ंब करतात . munotes.in
Page 88
संघटना चे समाजशा
88 संघटनेचे सभासद व ा करण े संघ सं कृती या िनिम तीसाठी आव यक बाब असत े.
संघटने या सभासदा ंम ये ए कजुटीची भावना वाढत जात े. संघटनेचे उि ा ीसाठी
सभासद कोण याही कारच े म कर यास तयार होतात .
क) गट स ं कृती :
संघटनेत काम करणार े िविवध सभासद असतात . ते िविवध तरावर आिण िवभागात
काम करतात . ह शार आिण अन ुभवी लोका ंकडून गट स ं कृती िनमा ण केली जात े. िविवध
िवभागात आिण तरावर काम करणा या अनेक लोका ंपैक अन ुभवी, ह शार त लख
बु ीम ा असणार े आिण त लोक पर परा ंना जा तीत जा त काम कर यास े रत
करतात ; पण याचबरोबर त े संघटनेचे उि कमी व ेळात सा य कर यासाठी पर परा ंना
मदत करतात . ते सव जण ह शार , त आिण अन ुभवी अस यान े यांना एकम ेकां या
बु ीचा आिण अन ुभवाचा उपयोग होतो . वत:ला अवगत असल ेले ान आिण िव ा
गटातील य ना द ेतात. याचा उपयोग या ंना उि पूत साठी होतो . ते पर परा ंना
मदत करत अस यान े यां यात सहकाया ची भावना तयार हो यास मदत होत े. तसेच ते
एकमेकां या सम या ंची उकल कर या चा य न करतात . यामधून संघ सं कृतीचा
िवकास घड ून येतो.
ड) संर णा मक स ं कृती :
संघटने या स ंर णा मक कृतीलाच र णा मक स ं कृती अस ेही संबोधल े जाते. आधुिनक
काळात कोण याही स ंघटनेत कोण याही कारच े काम करण े हणज े एक तार ेवरची
कसरत समजली जात असत े. यांचे पालन करण े अिनवाय असत े. नेमून िदल ेले काम
िविश चौकटीत राह नच य ला प ूण कराव े लागत े. येकावर वेगवेग या कारची
काही अिधकारही िदल ेले असतात . िमळालेले अिधकार आिण पार पाडायची जबाबदारी
यात य ला कोण याही कारचा बदल करता य ेत नाही . यात बदल िक ंवा उ ल ंघन
करणा या य स संघटनेमाफ त बिह कृत कर याची श यता अस यान े या स ं कृती
कारातील कामगार एकमेकांना सहकाय करतात . य कड ून कोण याही कार चे वाईट
िकंवा िन न दजा चे काम होणार नाही , याची का ळजी घेतात.
वरील सव सं कृती कार स ंघटने या उि पूत साठी भावी ठरतात .
७.२.३ मुख / ाथिमक स ं कृती :
संघटनेतील सभास दांकडून जी सामा ियक िकंवा सामा य म ू ये आ मसात क ेली जातात
यालाच आपण स ं कृती असे हणतो . लहान स ंघटनेत िकंवा उ ोगात एकच स ं कृती
आढळते; परंतु मोठ्या संघटनेत एकाच कार या स ं कृतीचा अवल ंब करण े अश य
असत े. अशा व ेळेस मुख सं कृती आिण द ु यम स ं कृतीचे कार त ेथे आढळतात.
या व ेळेस संघटनेतील बह स ं य य कड ून एकाच कार या िनयमाच े वा म ू यांचे
पालन क ेले जाते ते हा या स ं कृती कारास म ुख सं कृती संबोधल े जाते. काही
मह वा या मू यांमूळे संघटनेला िविश व प ा होऊन ितला ओ ळखणे सुलभ होत े. munotes.in
Page 89
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
89 यामुळे संघटनेतील सभासदा या वत णुक त सारख ेपणा य ेतो आिण स ंघटनेतील
सद या ंम ये एकोपा िनमा ण हो यास मदत होत े. संघटनेचे सभासद स ंघटनेची उि
सा य कर यासाठी एकि तपण े य न करतात . लहान उ ोगात ही स ं कृती आढ ळते.
७.२.४ दु यम सं कृती :
सव साधारणत : मोठ्या व पा या स ंघटन कारात द ु यम स ं कृती कार आढ ळतो.
या िठकाणी छोट्या िकंवा दु यम स ं कृती काराचा िवकास होतो . हा िवकास
िवभागान ुसार, पदानुसार, तरान ुसार िक ंवा भौगोिलक वातावरणान ुसार घड ून आल ेला
आढळतो. सामा यत : वेगवेग या िवभागात काम करणा या लोकांम ये िवभागान ुसार
दु यम स ं कृती बदल त जाते. येक िवभागातील य आप या िवभागान ुसार
संघटनेची मू ये आिण िनयम आ मसात करतात . िवभागान ुसार जरी द ु यम स ं कृतीची
िनिम ती होत असली तरी सव सभासदा ंचे मुख धोरण स ंघटनेचे येयपूत करण े हेच
असत े. तसेच िवभागान ुसार ही स ं कृती तयार होत अस यान े यात ढता अिधक
असत े. येक िवभागातील य वत : आिण इतर य मू ये आिण िनयमा ंचे पालन
करतात क नाही याकड े अिधक ल द ेतो. यामुळे या सं कृती कारात बारीक -सारीक
गो च े पालन क ेले जात े. मोज या लोका ंकडून या स ं कृतीचे पालन होत अस यान े
यां या सम या , अनुभव आिण वत न प ती समान असत े.
७.२.५ भावी स ं कृती :
या स ंघटन कारातील बह स ं य सभासदाकड ून भावीपण े मू ये िकंवा िनयम
आ मसात क ेली जातात या स ं कृती कारास भावी स ं कृती संबोधल े जाते.
संघटनेतील सभासदा ंवर भावी स ं कृतीचा अिधक भाव आढळतो. संघटनेला िटकव ून
ठेव याच े आिण ब ळ दे याचे काय भावी स ं कृतीमाफ त केले जाते. याचा स ंघटने या
सभास दांवर भाव अिधक अस यान े ते संघटनेला िचटक ून राहतात . संघटना
सोड याचा िवचार ही यां या मनात य ेत नाही . संघटने या यशात भावी स ं कृतीचा
मह वप ूण वाटा असतो . भावी स ं कृतीचा अवल ंब संघटनेतील अन ेक लोका ंकडून
प रणामकारकपण े केला जातो. भावी स ं कृतीचा स ंघटनेतील सभास दांवर अिधक
िनयं ण असत े. भावी स ं कृतीचे काही फायद े पुढील माण े :
अ) यव थापन म ंडळाचे आप या कामगा रां या िक ंवा कम चा या ं या वत नावर भावी
िनयं ण असत े.
ब) संघटना सोड ून जाणा या य ची स ं या कमी असत े.
क) यामुळे कम चारी आप या स ंघटनेशी एकिन राह न िदल ेली जबाबदारी पार पाडतात .
ड) य या वत नाला िविश िदशा िम ळते. याचबरोबर य च े वत न विनय ंि त
बनते.
इ) सभासदा ंचे मानिसक ध ैय वाढ यास मदत होत े आिण वत नास चालना िम ळते. munotes.in
Page 90
संघटना चे समाजशा
90 ई) सभासदाच े साम य वाढ यास मदत होत े.
वरील गो म ुळे भावी स ं कृती मह वप ूण ठरत े. यामुळे संघटनेचा िवकास घडून
ये यास मदत होत े.
७.२.६ अ भावी स ं कृती :
संघटने या सभासदा ंवर अ भावी स ं कृतीचा जा त प रणाम होत नाही . संघटना मक
मू ये संघटनेतील सभासदा ंकडून अिधक माणात व भावीपण े पाळली जात नाहीत .
संघटना मक म ू यांचा भाव सभासदा ंवर कमी अस यान े सभासदा ंम ये संघटनेिवषयी
िवशेष आपुलक िनमा ण होत नाही , यामुळे सभासद काही वेळेस संघटना सोड याचाही
िवचार करतात . अ भावी स ं कृतीमुळे संघटना यश वी होत ेच अस े नाही , तर काही
वेळेस ितला यश िमळ यास व ेळ लागतो . ब याचदा अ भावी स ं कृती सभासदा ंचे
मानिसक य ैय आिण साम य वाढिव यास अप ुरी पडत े. तसेच सभासदाला आप या
जबाबदारीची जाणी वदेखील होऊ शकत नाही. सभास दां या वत नाला यो य िदशा िम ळत
नाही. य च े ववत नावर िनय ं ण राहत नाही. सभासदाला स ंघटने या येयपूत साठी
यो य िदशा ा होत नाही व चालना ही िम ळू शकत नाही . या कारणा ंमुळे अ भावी
सं कृती फार कमी स ंघटन कारात िक ंवा उ ोगात आढळते.
तसेच यातील कामगार िन का ळजी, बेजबाबदार असतात . यां या कामाबाबत त े
एकिन नसतात . िनयमा ंचे उ ल ंघन करतात . कामगार कोण या प रि थतीत कशा
कारच े वत न कर ेल, याची भिव यवाणी कोणीही क शकत नाही ; कारण कामगार
येक वेळेस वेगवेगळे वत न करीत असतात. यां या वत नात एकस ंघता नसत े.
यां याम ये ेमाचे व आप ुलक च े वातावरण ही तयार झाल ेले नसत े.
७.२.७ रा ीय स ं कृती आिण स ंघटना मक स ं कृती :
संघटना मक स ं कृती ही स ंघटने या आ जूबाजू या प रि थतीवर अवल ंबून असत े.
थािनक प रि थतीन ुसार स ंघटना मक स ं कृतीत बदल होतो . कारखा यांची िनिम ती व
थापना या द ेशात झाल ेली असत े या द ेशा या चा िलरीती, था-परंपरा व
िवचारसरणीचा प रणाम सं कृतीवर होतो . तेथे थािनक पात ळीवरील संघटना मक
सं कृती बनत े. उदा. संघटनेमधील रजा (सु ी), सण, धािम क िव ा स आिण ा वग ैरे.
संघटनेचे सद य आप या व - सं कृतीवर आधा रत वत न करतात . एकाच उ ोगाच े
िविवध िवभाग द ेशातील वेगवेग या िठकाणी पसरल ेले असतील , तर य ेक िवभागा या
सु ्या वेगवेग या असतात . उदा. टाटा समूहाचा एखादा क प ब ंगालम य े असेल व
दुसरा महारा ात अस ेल तर ब ंगालमधील कामगारा ंना दुगा पूजेची साव जिनक स ु ी िदली
जाते व महारा ातील कामगारा ंना िशवजय ंतीची सु ी िदली जात े.
रा ीय स ं कृती ही स ंघटना मक स ं कृतीपे ा िवशाल आढ ळते. कामगारा ंना आप या
देशाचा अिभमान असतो . रा ीय म ू यांशी ते एकिन असतात . सव धम समभावाच े त व
कामगारा ंम ये जल ेले असल े तर रा ीय स ं कृती या िनिम तीस चालना िम ळते.
कामगार वत: या धािम क उ स वांना मह व द ेतात. ते आप या द ेशाचा िवचार अिधक munotes.in
Page 91
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
91 करतात , देशासाठी काम कर याची भावना , यां यात जल ेली असत े. िविवध भाषा
बोलणार े िकंवा िविवध धमा चा अवल ंब करणार े य एकि तपण े, एकजुटीने रा ीय
िवकासासाठी य न करतात . रा ीय स ु ्यांचाही उपभोग घेतात. उदा. भारतातील
कामगार १५ ऑग ट, २६ जानेवारी, १ मे कामगार िदन सारख े सण एकि तपण े साजर े
करतात .
वरील कारा ं यित र काही कार प ुढील माण े आहेत. हे कार उ ोगातील कामा या
व पान ुसार पडल ेले आहेत.
१) कामगार स ं कृती :
यालाच काय सं कृती अस ेही स ंबोधल े जात े. हा स ं कृती कार काया या िक ंवा
कामा या यश वीपणावर आधारल ेला असतो . उ ोगाच े यश ह े कामगारा या ान ,
कुशलता , िश ण , पा ता आिण जबाबदार व ृ ीवर आधारल ेली असत े. कामगार िजतक े
त व ह शार असतील िततक े उ ोगास यश लवकर ा होत े. कामगा रांम ये कुशलता व
ान वाढिव या या ीने संघटना य नशील असत े. अशा कारची स ं कृती
सामा यपण े सव च उ ोगात जोपासली जात े.
२) अिभया ंि क स ं कृती :
अिभया ंि क सं कृती सव साधारणपण े त िकंवा िवश ेष ाम ये जोपासली जात े. ते
आप या उ ोगाचा अिधकािधक िवकास हो या या ीन े सतत नवीन शोध लावतात ,
योग करतात , वेगवेग या व पातील िवषयाशी पूरक अशी मािहती गो ळा करतात ,
ितचा िव ेषणा मक ीन े अ यास क न आपणास प ूरक अशा मािहतीचा वापर
आप या कामात क न घ ेतात. यांि कत ेवर ते अिधक भर द ेतात. मानवी ब ळाचा कमीत
कमी वापर क न अिधकािधक उ प न व उ पादन कस े काढता य ेईल, यासाठी त े
य नशील असतात . तसेच कामगारा ं या स ुरि तत े या ीन े कोणत े उपाय करता
येतील, याबाबत य नशील असतात . तसेच कामगा रांचे काम अिधकािधक सोप े व
सुलभ कर याकड े यांचा य न असतो . ते आपाप या कामात िन णात असतात . अशा
कारची स ं कृती जोपास याचा त े सतत य न करतात .
३) काय कारी स ं कृती :
त लोका ंनी सूचिवल े या सव सूचनांची काय वाही कर याच े काम यव थापक आिण
मंडळामाफ त केले जाते. यांनी केले या स ूचना आिण सूचिवल े या स ुधारणा अ ंमलात
आण यासाठी कोण या व पा या बदलाची आव यकता आह े, यासाठी कोणत े य न
करावे लागतील याबाबतच े िनण य घे याचे काम उ च तरीय म ंडळामाफ त घेतले जातात .
यां यामाफ त िविवध म ू यांची आिण िनयमा ंची िनिम ती क ेली जात े व इतर
कम चा यांमाफ त याची काय वाही क ेली जात े क नाही याच े सव ण क ेले जाते.
संघटनेमाफ त तयार झाल े या स ं कृतीचे पालन करण े व ती िटकव ून ठेव याच े काम
काय कारी म ंडळामाफ त केले जात े. उ च तरीय म ंडळामाफ त मुलाखती ारा यो य munotes.in
Page 92
संघटना चे समाजशा
92 य ची िनयु केली जात े. िश ण व िश णा ारा या ंचा िवकास घडव ून आणला
जातो, यां या कामाच े मू यमापन क ेले जात े, बि सा ारा यां या कामात स ुधारणा
कर याचा य न क ेला जातो. जर एकाच जाग ेसाठी अन ेक य च े अ ज आ यास
यि ग त मुलाखती यित र वेगवेग या तरावर या ंची पा ता अजमावली जात े.
यातून सुयो य य ची िनवड क ेली जाते. परंतु िनवड करताना चा ंगले काम करणा या
य पे ा संघटने या स ं कृतीशी तादा य पावणा या य ची िनवड क ेली जात े. अशा
कारची सं कृती यव थापन म ंडळामाफ त संघटनेत जिवली जात े.
आपली गती तपासा :
१) संघटना मक स ं कृतीचे िविवध कार सा ंगा.
७.३ भारतीय स ंघटना म क सं कृती
देशानुसार, रा या नुसार आिण द ेशानुसार स ं कृतीत बदल होतो . येका या
चािलरीती, प ती , ढी, धम , िव ास , ा यात बदल होतो . हा बदल फ
समाजान ुसार होतो अस े नाही , तर तो ा ंतानुसार आिण का ळानुसारही होतो .
काळानुसार स ं कृती बदलत े. िविश कारची स ं कृती फ िव िश समाजातच
आढळत नाही तर स ंघटनेनुसार ही यात बदल झाल ेला आढ ळतो.
(१) भारतीय स ंघटना मक स ं कृतीचाच िवचार करायचा झा यास भारतात जस े िविवध
धमा चे, पंथाचे लोक एकि तपण े राहतात व आप या स ं कृतीनुसार वत न करतात .
हे करत असतानाच ते संघटनेत ढ असणा या सं कृतीचेही पालन करतात .
संघटना मक स ं कृतीवर यि गत आिण रा ीय स ं कृतीचाही भाव पडतो .
संघटना मक स ं कृतीत बदल होऊ नय े यासाठी िविश य ची न ेमणूक केली
जाते. उदा. दुबईत अि त वात असणा या संघटनांम ये मुि लम य चीच न ेमणूक
केली जात े. िहंदू आिण ि न य ना स ंघटनेत सामील क न घेतले जात नाही .
(२) भारतात िस असणार े रतन टाटा आिण िबला यांनी वत : टाटा स ं कृती आिण
िबला सं कृती आपाप या स ंघटनेत िनमा ण केलेली आढ ळते. यां या स ंघटनेत
क िक ंवा अिधकािधक काम , पधा मक व ृ ी आिण िश त ब जीवन जगण े या
गो ना िवश ेष मह व िदल े जाते. संघटने या सभासदा ंकडून उ म काय कसे होईल
या ीन े वेगवेग या काय मांची यो य पा ता असणा या य ची िनवड क ेली
जाते. िनवड करताना य कड ून ावली सोडव ून घेतली जात े िकंवा यालाच
लेखी परी ा अस े हणतात . लेखी परी ा , मुलाखत , य ची शा री रक व मानिसक
मता मोज याची चाचणी घ ेतली जात े. िनवड झाल े या य ला कामावर हजर
झा यान ंतर ितला िश ण िदल े जात े. तसेच संघटने या नीितमू यांची मािहती
पुि तका य ला िदली जात े. टाटा आिण िब ला संघटन कारात िश तब
संघटना मक स ं कृतीचा वापर क न य चा कामाचा उ साह वाढव याचा य न
केला जातो . munotes.in
Page 93
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
93 (३) उ च तरीय यव थापनामाफ त संघटना मक स ं कृतीची पर ेषा ठरिवली जात े व
ती कामगारा ंना लाग ू केली जात े. कामगारा ं या कामाची पर ेषा, नीितमू ये व िनयम
ही यां यामाफ त ठरिवल े जातात . उदा. कामाची व ेळ, उपहारग ृह यव था ,
गणवेशाचा र ंग, कामगार क याण काय माची आखणी , पगारवाढीच े माण , वगैरे.
H M.T. मधील उ च तरीय यव थापन म ंडळामाफ त सुधारणावादी ि कोन
कामगा रांम ये िनमा ण केला जातो . तसेच उ पादनाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी
य न क ेले जातात . या कारची स ं कृती कामगा रांम ये जवली जात े.
(४) भारत सरकार या उप मा ंतग त येणा या िविवध स ंघटना ंम ये कामाची स ं कृती
(Work Culture ) िटकवण े अवघड होत े; कारण ितथ े ब याच दा राजक य प ा ंचे वा
पुढा यांचे वच व असत े. यामुळे ब याच दा अपा य ची िनवड क ेली जात े. यो य
य ना डावल ेले जात े. यामुळे संघटने या स ं कृतीवर िवप रत प रणाम होतो .
उदा. दूरसंचार िनगम , एअर इ ंिडया, िहंदु थान एरोम ॅिट स वग ैरे.
(५) संघटने या काही वय ंभू उप माम य े सं कृती िटकिवण े श य होत े. या
संघटनांवर कोणाच ेही िनय ं ण नसत े. कोण याही िठकाणी या िवषयात अन ुभव व
िश ण असणा या य ची िनवड केली जात े. या य म य े िनयम पा ळ याची
मता नसत े िकंवा जे जाण ूनबुजून संघटने या उि ा ंकडे दुल करतात अशा
य ना स ंघटनेतून दूर केले जात े. यामुळे संघटने या िवकासास हातभार
लावणा या य च स ंघटनेत िटक ून राहतात . संघटना मक मू ये िटकून राह यास
मदत होत े. उदा. इंिडयन आईल , आईल अॅ ड न ॅचरल ग ॅस किमशन , भारतीय
जीवन िवमा आयोग वग ैरे.
अशी िविवध कारची स ंघटना मक स ं कृती भारतात आढ ळते. संघटना मक
सं कृतीत कामगार स ंघटनांनाही िवश ेष मह व असत े.
१) भारतीय स ंघटना कारात (उ ोगात ) कामगार स ंघटना ंना िवश ेष मह व असत े.
येक उ ोगसम ूहात िकमान एक कारची कामगार स ंघटना अि त वात असत े. ही
संघटना कामगा रांचे िहत आिण क या णासाठी सतत त पर असत े. कामगार स ंघटना
कामगारा ं या िहताबरोबरच उ ोगाच े िहत अबा िधत ठेव याचा य न क रते. कामगार
संघटकही असतो . तो अनुभवा या आधार े कामगारा ंना उ ोगात िवश ेष मह वप ूण
थान िनमा ण क न द े यासाठी सतत य नशील असतो .
२) यव थापन म ंडळ आिण कामगार स ंघटना या ं यात दुवा साध याच े काम कामगार
नेता िक ंवा पुढारी करतो . कामगा रां या िहता या ीन े िविवध स ूचना यव थापन
मंडळास करतो . उदा. पगारवाढ , बोनस , रजा िक ंवा सुट्या, भिव य िनवा ह िनधी
संदभा त सूचना, आरो य सेवा, कामा या िठकाणची प रि थती स ुधारणे वगैरे.
३) यव थापन म ंडळामाफ त कामगारा ंचे क याण कर याबाबत िदर ंगाई होत अस यास
कामगार संघटना स ंप, हरताळ या सार या गो चा वापर क न मालक िक ंवा
उ ोजका ंवर आपल े िनयं ण थािपत करतात . कामगार स ंघटना ंमुळे कामगारा ं या munotes.in
Page 94
संघटना चे समाजशा
94 िहताच े र ण यो य प तीन े होते. मालक वग कामगार स ंघटना ं या दबावाम ुळे
कामगारा ंची िप ळवणूक क शकत नाही . कामाच े तास , वेतन व इतर स ुखसोयी
आिण सोई -सुिवधा करारात िनि त क ेले या असतात . कामगार आप या स ंघटनेकडे
िकंवा यायालयात धाव घ ेऊ शक तात. कामगारा ं या िहता या ी ने िविवध
कामगार िवषयक कायद े अि त वात आल े आिण व ेळोवेळी यात सुधारणा ही के या
गेले या आढ ळतात.
आपली गती तपासा :
१) भारतीय स ंघटना मक स ं कृती िवशद करा .
७.४ अमे रकन स ंघटना मक स ं कृती
अमे रकेत उ ोगा ंचा िवकास साधारणत : सतरा त े अठरा या शतकात झाला . उ ोग
िवकासाबरोब रच यव थापन म ंडळ आिण कामगार अस े दोन वग अि त वात य ेऊ
लागल े. मालक िक ंवा उ ोजक कामगा रांची िपळवणूक क लाग यान े कामगार जाग क
बनत ग ेला. आपल े िहत साध यासाठी आिण आप यावर होणारा अ याय दूर
कर यासाठी कामगार स ंघिटत झाले व या ंनी कामगार स ंघटना ंची िनिम ती केली.
सहका रते या त वावर कामगार स ंघटना तयार झा या . संपसारख े ह यार तयार क न
कामगार स ंघटना यव थापन म ंडळ आिण कामगार स ंघटना अस े दोन मह वप ूण घटक
उ ोगात अि त वात आल े. हे दो ही घटक आपापल े िहत साध या या ीन े
य नशील राहतात . याच कारची स ंघटना मक स ं कृती आप या उ ोगात िनमा ण
करतात .
यव थापन स ं कृती हणज े या िविवध म ू यांचा, िनयमा ंचा वापर स ंघटना मक काय
करताना क ेला जातो व यान ुसार आपल े कामा या िठकाणच े वत न िनि त क ेले जाते.
१) अमे रकेत संघटना मक स ं कृतीत काही गो ना िवश ेष मह व िदल े जात े. नवीन
प तीचा अवल ंब करण े, कामात ि थरता व सात य आणण े, इतरांना मान द ेणे,
उ वणा या प रि थतीच े ान िम ळिवणे, संघटने या ि थतीची स ंपूण मािहती
िमळिवणे, संघटनेत अि त वात असणा या िविवध गटा ंची व सम ूहांची मािहती
िमळिवणे, कोण याही कामात पुढाकार घ ेऊन िहरीरीन े काम प ूण करण े.
२) अमे रकेत उ ो गांचा िवकास हो या या ीन े आिण काम े सुलभ हो यासाठी
नवनवीन तं ांचा शोध लाव ून, ती तं े आिण य ं ांचा अवल ंब क न कामात बदल
कर या या ीन े संशोधक , त आिण िवश ेष सतत य न शील असतात . ते या
ीने सतत स ूचना दे याचे काम करतात . यव थापक म ंडळ आिण काय कारी
मंडळामाफ त या स ूचनांची काय वाही हो यासाठी य नशील असतात . कामगारा ंना
ि थरता िम ळवून दे यासाठी कामगार स ंघटना य न करतात ; कारण कामगारा ंना
नोकरी गमाव याची िभ ती वाटत अस यास त े यो य रतीन े आिण चा ंग या कार े
आपल े काम क शकत नाहीत . कामा या िठकाणची प रि थती सतत बदल असत े. munotes.in
Page 95
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
95 प रि थतीत कोणता , कसा व का बदल हो त आहे याची सव मािहती उ च
यव थापन म ंडळ ठेवत असत े. या मािहती या आधार े िविवध बदल घडव ून आणल े
जातात . संघटने या ह ेतूपूत या ीन े होणार े पूरक बदल वाढव याचा य न क ेला
जातो, तर ह ेतूपूत ता कर यात अडचणी िनमा ण करणा या बदला ंना बिह क ृत
कर याचा य न क ेला जातो .
३) अमे रकन सं कृतीतील म ूळ आधार िक ंवा म ूलत व े मह वाची आह ेत. यात
आ मिव ास , िनण य घे याची मता , बदलास मह व , धोका प कर याची मता
याबरोबरच य या यि गत मतेस वा पा त ेस िवश ेष मह व असत े. असे
१९८१ व १९९० साली ग ुडमॅन, हॉल व हॉल या ंनी केले या अ यासात प
झालेले आहे. तसेच अम े रकन स ं कृती काय ांना िवश ेष मह व द ेते. तसेच ती ताठर
आहे. संघटनेत बदल कर यास अमे रकन उ ोजक िक ंवा यव थापन म ंडळ लवकर
तयार होत नाहीत . अि त वात असणा या सं कृतीस िक ंवा काय प तीस त े ाधा य
देतात, आव यक गो ीम य े बदल घडवून आण या या ीन े ते य नशील
असतात . हे बदल करताना त े ाहका ंचे िहत ल ात घ ेतात.
अशा कारची स ंघटना मक स ं कृती अम े रकेत आढ ळते, असे िमिसिपसी ट ेट
युिन हिसट आिण इंिडययाना युिन हिसट मधील वेब टर आिण स ुंदरम यांनी केले या
संशोधनात आढळते. तर माय ोसॉ ट सं कृतीवर या या स ं थापकांचा भाव
पडलेला आढ ळतो. या सं थेतील य पधा मक व ृ ीचे, िनयमब वत न करणार े
आिण कामात प ुढाकार घ ेणारे आहेत, कारण याच े सं थापक िबल ग ेटस् वत : तशा
वृ ीचे आहेत. हणज ेच सं थापकां या वत नाचा पगडा स ंघटनेतील य वर पडतो .
आपली गती तपासा :
१) अमे रकन स ंघटना मक स ं कृती िवशद करा .
७.५ जपानी स ंघटना मक स ं कृती
जपानी स ंघटना मक स ं कृतीत रा ीय सं कृतीला िवश ेष मह व िदल े जाते. रा ा या
गतीस प ूरक उि ा ंना िवश ेष मह व िदल े जाते.
१) जपानी स ं कृतीवर ब ु ी ट आिण िश तो म ू यांचा भाव पडल ेला आढ ळतो. जपानी
कामगार िक ंवा कम चारी क करणार े आिण य ेक गो चा सारासार िवचार करणार े
आढळतात. तसेच या ं यातील िज ासा वृ ीमुळे संघटनेचा िवकास साधण े सहज
श य होत े.
२) जपान येथील कम चारी स ंघष टाळ याचा य न करतात . इतरांना मदत व सहकाय
करतात , इतरांना मान द ेतात, यां यात मत ै य अस याम ुळे यांचे आपापसातील
संबंध ढ बन यास मदत होत े. थािपत झाल ेले संबंध जा त का ळ िटकव ून
ठेव याचा त े य न करतात . या सं कृतीत वत : या िवकासाबरोबरच स ंघटना व
रा ाचा िवकास साध या या ीने य न क ेले जातात . संघटने या त वा ंशी समरस munotes.in
Page 96
संघटना चे समाजशा
96 हो याचा य न य ेथील कम चारी करतात . यासाठी त े 'िफट एन ' हे त व
अंगीकारतात . आप या स ंघटनेची उ म ओ ळख जगाला आिण द ेशातील इतर
य ना पटव ून दे याचा त े य न करतात .
३) जपानी स ं कृती ही जनत ेचा िवचार करणारी , मानवी स ंबंध यव थापनाचा स ंघटनेत
जा तीत जा त वापर क न घ ेणारी, िन ाव ंत कामगार तयार करणारी ,
कामगारा ंम ये पधा न करणारी , आजीवन य ला नोकरी द ेणारी, कामगा रां या
उ नतीचा िवचार करणारी असत े, असे १९८९ साली ब ुरटॉन या ंनी केले या
संशोधनात आढ ळले.
४) अमे रकन स ं कृतीपे ा जपानी स ं कृतीत लविचकत ेचे माण अिधक आढ ळते.
कामगारा ं या आिण रा ा या िवकासा या ीन े पूरक अस े िनण य यव थापन
मंडळामाफ त घेतले जातात व या ंची काय वाही क ेली जात े. कामगार आिण
रा ा य ित र ाहका ं या स ुखाचाही िवचार क ेला जातो . ाहका ंना उपयोगी पडतील
अशी िविवध उ पादन े तयार क ेली जातात व ती वाजवी दरान े बाजारात िवकली
जातात . या ीन े आव यक असणार े बदल स ंघटने या िनयमात क ेले जातात .
नवनवीन य ं -तं ाचा वापर क न, कामगारा ंना कामाशी स ंबंिधत िविवध कारच े
िश ण द ेऊन िविवध या यान े, चचा स आयोिजत क ेली जातात . यामुळे
संघटनेबरोबरच यात काम करणा या कम चा यांचाही िवकास घड ून ये यास मदत
होते.
आपली गती तपासा :
१) जपानी स ंघटना मक स ं कृती िवशद करा .
७.६ सारांश
आधुिनक का ळात उ ोगध ं ांचा जो झपाट ्याने िवकास झाल ेला आह े तो िवकास घडवून
आण यासाठी कामगार आिण यव थापन म ंडळे य नशील असतात . िवकासास प ूरक
अशी प रि थती तयार कर यासाठी त , संशोधक , समाज त , कुशल कामगार ,
अिधया ंि क त , शा या सार या य चीही मदत घ ेतली जात े. ते कामा या
प रि थ तीबाबत , उ पादन तं ाबाबत , बाजारप ेठेबाबत आिण ाहका ं या सोय चा िवचार
क न संघटनेस बदल सूचिवतात . आपण स ूचिवल े या बदला ंचा संघटनेला कशा कार े
फायदा होऊ शक ेल, याची मािहती यव थापन म ंडळास देतात. यावर यवि थत र या
आिण सखोल िवचार क न याबाबत काय वाही केली जात े. ही काय वाही कर यासाठी
ते संघटनेत थम तशा कारची स ं कृती जिव याच े काय करतात . यामुळे यांनी
घेतले या िनण यांची काय वाही करण े सुलभ जात े, संघटनेचे उि साधण े सुलभ होत े.
munotes.in
Page 97
संघटना मक स ं कृती आिण संघटना मक स ं कृतीचे कार
97 ७.७ श दाथ
लोभन – ब ीस
आगमन - येणे
िनग मन - जाणे
बिह क ृत - याग करण े, दूर करण े
िदरंगाई - उशीर
मतै य - एकमतान े िवचार करण े, एकमत
७.८
१) संघटना मक स ं कृती हणज े काय?
२) संघटना मक स ं कृतीचे िविवध कार िवशद करा.
३) संघटना मक स ं कृतीचे मह व सांगून िविवध द ेशातील संघटना मक स ं कृतीची
तुलना करा.
munotes.in
Page 98
98 ८
सं था मक सज नशीलता :
(वैिश ्ये, सज नशीलता , ेरक घटक )
ORGANIZATIONAL CREATIVITY :
(CHARACTERISTICS, CREATIVITY,
INDUCING FACTORS )
करण रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ सज नशीलत ेची ि या
८.३ सज नशील य ची वैिश ्ये
८.४ सज नशीलता े रत करणार े घटक
८.५ सारांश
८.६
८.० उि े (OBJECTIVES )
१) सं था मक सज नशीलता या संक पन ेची ओळख क न देणे.
२) सं थेतील सज नशीलता वाढव या चे ट पे आिण ि या समजून घेणे.
३) सज नशील य ची वैिश ्ये जाणून घेणे.
८.१ ताव ना (INTRODUCTION )
येक े तांि क बदला ं या वेगवान गतीशी आिण ाहका ं या बदल या अप े ांशी
जुळवून घे याचा य न करत आहे. यांची ासंिगकता आिण नवीन उपाय देऊ
कर याची मता धो यात येत आहे. नूतन उदयोग टाट अ स नवीन बाजारप ेठा न यान े
शोधून काढतात िकंवा तयार करतात आिण जबाबदार आिण संबंिधत व तू आिण
अनुभवां या िवतरणा या अपे ा वाढतात हणून यवसाय पुढे जा या या मागा साठी
आवक आिण बा दो हीकड े पाहत आहेत. सव े ातील यवसाया ंसाठी ऑपरेशन या
नवीन प ती उलगडण े मह वप ूण आहे जेणेक न ते यां या ाहक आिण
कम चा यासाठी समप क राह न अ याध ुिनक व तू आिण सेवा सु क शकतात . munotes.in
Page 99
सं था मक सज नशीलता : (वैिश ्ये, सज नशीलता, ेरक घटक)
99 सज नशीलता ही एक अशी ि या हणून प रभािषत केली जाते या ार े नावी यपूण ;
परंतु प रि थतीन ुसार ा िन कष तयार केले जातात . सज नशीलत ेचा गाभा हणज े
ताजेपणा, वेगळेपणा आिण नवीनपणाचा पैलू आहे जो संदभा नुसार देखील यो य आहे.
धाकदपटशा क न िड टेशन देणा या बॉसम य े नावी य आहे, पण हे वागणं फार कमी
आहे. दुस या मागा ने सांगायचे तर एखादी सज नशील कृती मूळ प रि थतीशी संबंिधत
असण े आव यक आहे. सं थांनी सामािजक आिण तांि क घडामोड ना ितसाद हणून
नावी यपूण िनण य घेणे आव यक आहे. बदला या अि थरत ेला सामोर े जा यासाठी ,
भिव यातील यव थापका ंना िविश मता िवकिसत करणे आव यक आहे, यापैक
एक हणज े सं थांम ये सज नशीलता उ ेिजत कर याची मता .
पूव इतक आता सज नशीलत ेची आव यकता नाही. य ात आप याकड े आता
असल ेले बह तेक तं ान शेकडो वषा पूव सापडल े होते. तथािप , आज या ि ल आिण
पधा मक आिथ क वातावरणात , कॉप र ेशन क पक अस यास ते पधा मक फायदा
िमळवत े.
८.२ सज नशीलतेची ि या (PROCESS OF CREATIVITY)
य सज नशील क पना कशा तयार करतात याचे वण न करणे आ हाना मक असे
असल े तरी िश णत ा ंनी एक मॉडेल तयार केले आहे जे सज नशील ि य ेचे अनेक
ट पे प करते. मॉडेल, आकृतीम ये दश िव या माण े, सज नशील ि या खालील
ट यात होते असे नमूद करते.
१. तयारी : सज नशील क पना कुठेही तयार व पात िदसत नाहीत . सज नशीलत ेसाठी
तयारी ही एक आव यक पूव शत आहे. तयारीम य े सज नशील समाधानान े काय सा य
कर याची अपे ा आहे? याचे प ान तयार असण े आव यक आहे.
२. उ मायन : उ मायन ही िचिक सक िचंतनाची अशी ि या आहे जी वारंवार
नकळतपण े केली जाते. उ माय नादर यान , य इतर ि याकलापा ंम ये भाग घेते
आिण मन सम य ेवर िवचार करते आिण काय करते. उ मायन एखा ा प रि थतीब ल
पूव ठेवलेले िव ास िवसिज त कर या याकामी भावी आहे. याचा अथ सम या िकंवा
सम य ेब ल िवसरण े असा होत नाही; याऐवजी याचा अथ ता पुरते थिगत करण े असा
होतो. हा मु ा अजूनही एखा ा या मनात आहे, परंतु तो या या िकंवा ित या ल ा या
अ भागी नाही. उ मायन हे सम य ेब ल या कठोर क पना न क न पया यी िवचारा ंना
ो साहन देते. िभ न िवचारसरणीम य े सम य ेची नवीन प तीन े पुनर चना करणे आिण
सम य ेकडे नवीन ि कोन िवकिसत करणे यात समािव आहे.
३. अंत ी: उ मायन कालावधी दर यान य ना काही णी अंत ी असत े. एका
कादंबरी या संक पन ेची अचानक जाणीव हो या या भावन ेला अंत ी असे हणतात .
इ छां या या फोटा ंचे कोणत ेही िनि त वेळाप क नसते; ते िदवसा िकंवा रा ी
कोण याही वेळी येऊ शकतात . ते देखील िणक असतात आिण द तऐवजीकरण केले
नस यास वेगाने गमावल े जाऊ शकतात . हे ल ात घेऊन बरेच लोक यांचे िवचार munotes.in
Page 100
संघटना चे समाजशा
100 िवसर याआधी यांना पकड यासाठी लहान हॉइस रेकॉड र घेऊन जातात . याच माण े
लेखक नोटबु स ठेवतात, िच कारा ंकडे केच पॅड असतात आिण गीतकार टेप रेकॉड र
तयार ठेवतात जेणेक न नवीन क पना ंची त णी न द होऊ शकत े.
४. पडताळणी : अंत ी या ट यावर क पना उदयास येतात. क पना येणे ही एक गो
आहे; पण या मौ यवान आहेत क नाही हे ठरवण े ही दुसरी गो आहे. संक पन े या
प रणामकारकत ेचे मू यांकन कर यासाठी काळजीप ूव क िवचार , परी ा आिण योग
आव यक आहेत. पडताळणी या ट या वर ढता मह वाची असत े कारण इतर य
काहीव ेळा नवीन क पना लढवतात िकंवा यांना अकाय म हणून झटपट टाकून देतात.
जरी वर वण न केले या ि या सूिचत करतात क , सज नशील ि या अनु िमक आहे,
तरी सज नशील अंत ी अशा कार े होत नाही. उ मायन, उदाहरणाथ , पडताळणी
दर यान देखील कधी कधी येऊ शकते. िशवाय , ि या वारंवार पुनरावृ ी केली जाते
कारण पिह या संक पना असमाधानकारक असू शकतात आिण पुढील ी आव यक
असू शकते. पडताळणी या चरणादर यान उ मायन देखील होऊ शकते.
८.३ सज नशील य ची वैिश ्ये (CHARACTERISTICS OF
CREATIVE INDIVIDUALS)
सज नशील य म य े यां यापे ा कमी सज नशील सहका या ंपे ा िभ न बौि क आिण
मानिसक वैिश ्ये आहेत, असे मानल े जाते. सज नशील लोकां या काही वैिश ्यांम ये
पुढील वैिश ्ये समािव आहे:
• दीघ कालीन उि े सा य कर यासाठी ता काळ नफा टाळ याची इ छा
• भरपूर ऊजा
• स प रि थतीबाबत िचडिचड
• िचकाटी
• छंद आिण िवशेष आवड चा पाठपुरावा
• क पना आिण िदवा व न पाहणे हा वेळेचा अप यय नाही असा िव ास
• एक क पक िवचारश ैली
• उ च बौि क मता .
८.४ सज नशीलता े रत करणार े घटक (FACTORS THAT
INDUCE CREATIVITY )
सं थेतील नावी यप ूण तेचा एक आव यक ोत हणज े या या कम चा या ंची वैयि क
सज नशीलता . तथािप , केवळ नवीन सज नशील कम चा या ंची िनयु करणे ही
सं था मक प रणामकारकता आिण मतेचे ोत हणून सज नशीलता थािपत
कर यासाठी अपुरी आहे (वुडमन एट अल., १९९३ ). (अमािबल े, १९९८ ). सं था मक
तरावर सज नशीलता वापरायची अस यास सं थांनी नावी यपूण ि या ंना समथ न munotes.in
Page 101
सं था मक सज नशीलता : (वैिश ्ये, सज नशीलता, ेरक घटक)
101 दे यासाठी यांची सं था मक संरचना तयार केली पािहज े. (Dziallas and Blind,
२०१९ ). या घटका ंमुळे सं था सज नशीलता कशी यव थािपत क शकतात , यावर
अिधक ल क ि त करणे आिण सज नशीलत े या वैयि क , सांिघक आिण सामूिहक
तरांपे ा वेगळी सं था हणून सं था मक सज नशीलत ेचा अ यास करणे मह वाच े आहे.
जरी १९८० या दशका या उ राधा पासून संघटना मक सज नशीलत े या क पन ेवर
संशोधन केले गेले असल े तरी, याचा नेमका अथ काय आहे यावर अ ाप कोणतेही ठाम
एकमत नाही.
सज नशीलत ेला हातभार लावणार े काही घटक खालील माण े आहेत.
१. सज नशील य : वैयि क सज नशीलता हणज े एखा ा सं थे या एका
कम चा या या क पना िकंवा नवक पना .
२. सं था मक सहा य : नवीन तं ान , काय प ती , तं े िकंवा उ पादन संक पना
शोध यासाठी सज नशीलत ेचा वापर क न कम चारी यां या कंपनीचे काय दश न सुधा
शकतात .
३. कॉप र ेट सं कृती: सज नशीलता वाढिव यात कॉप रेट सं कृती मह वाची भूिमका
बजावत े. नेतृ वशैली, सं था मक सं कृती, नैितकता ा बाबी सं थेची सज नशीलता
वाढव यात मह वाची भूिमका बजाव तात.
४. िविवधता : आज या जिटल यावसाियक वातावरणात संघ, कंप या आिण
य मधील फरक पधा मक फाय ाचा ोत बनले आहेत. हे फरक िव ेषणा या
िविवध तरांवर सज नशीलता वाढवू शकतात . या िवषयात सतत िव ाप ूण वार य
असूनही य , संघ आिण सं था मक तरावर आिण यावरील िविवधता आिण
सज नशीलता यां यातील संबंधाबाबत अजूनही मतभेद आहेत.
५. पुरेसा वेळ आिण संसाधन े: 'घाई करणे ही घोडच ूक आह े' असे हटल े जाते.
सज नशीलता वाढवण े िकंवा सज नशील क प तयार करणे यात पुरेसा वेळ देणे आिण
क प पूण प रप व हो यासाठी पुरेशी संसाधन े वापरण े आिण य या पूण मतेचा
वापर करणे यात समािव आहे.
सज नशील य ची िनवड करणे ही सं था मक नवक पना वाढव या या िदशेने पिहल े
पाऊल आहे.
१. सं था मक समथ न:
सज नशीलत ेसाठी सं था मक समथ न िविवध मागा नी कट होऊ शकते. थम
सज नशील येये ठरवावीत . उदाहरणाथ , 3M ने मागील चार वषा त उ पािदत केले या
नवीन उ पादना ंमधून येणा या ३५ ट के उ प नाच े ल य ठेवले आहे. दुसरे, कंपनी
लोकांना संधी घे यास ो सािहत करते आिण या जोखम सह येणा या अप रहाय
अपयशा ंना वीकार यास तयार आहे. कॉप र ेट लीडस लोकांना केवळ चुकाच क देत
नाहीत , तर अपयशाची खरी श यता असताना यांना क पना वाप न पाह यासही munotes.in
Page 102
संघटना चे समाजशा
102 वृ करतात . ितसरे, काही यवसाय कम चा या ंना यां या कोषामधून बाहेर
पड यासाठी आिण जोखीम घेणारे बन यास मदत करतात . शेवटी कॉप र ेशन अशा
नोक या तयार करतात या वाभािवकपण े आकष क असतात . जे हा कम चा या ंना
वाटते क यां या नोकरीचा यवसायावर मोठा भाव आहे, ते हा ते अिधक नावी यपूण
क पना राबिव यास उ स ुक असतात .
२. संघटना मक सं कृती:
नवीन क पना ंसाठी मोकळ ेपणा, आनंददायी पय वे ण, संघ बांधणी, सहभागी िनण य
घेणे, एक लविचक सं था मक रचना आिण त सम घटक सज नशील िवचारा ंम ये
योगदान देतात.
३. िविवधता :
जे हा सं था िविवध जातीय आिण सां कृितक पा भूमीतील लोकांना कामावर ठेवतात,
ते हा यां याकड े या िवषयावर िविवध ीकोन असण े साहिजक आहे. िभ न िवचार हा
सज नशीलत ेचा एक आव यक घटक आहे. कॅिलफोिन या या िसिलकॉ न हॅलीम य े
अ यंत नावी यपूण क पना ंचा उगम झाला आहे असे मानल े जाते कारण तेथील िनवासी
अिभय ंते आिण शा ा ंपैक एक तृतीयांशपे ा जा त युनायटेड टेट्स यित र इतर
रा ांतील आहेत. अनेक बह रा ीय कंप यांनी (MNCs) िविवधत ेचे मू य ओळखल े
आहे आिण प रणामी , कम चा या ंना कामावर ठेवताना भूक ि त धोरण लागू केले आहे.
४. य अन ुभूती :
जे हा कम चा या ंना परदेशी असाइनम ट, सेिमनार िकंवा वाढीव रजा यासार या िविवध
अनुभवांना सामोर े जावे लागत े ते हा यांची सज नशील िवचारसरणी वाढते.
५. वेळ आिण संसाधन े:
हे सहज स य आहे क जे हा य कड े पुरेशी रोख र कम , सािह य , सुिवधा, मािहती
आिण वेळ असतो ते हा ते अिधक सज नशील असतात . या िनकषाचा अथ असा नाही
क सज नशीलता सवा त समृ कामा या वातावरणात िवकिसत होते. लोकांना फ
पया यांचा अ यास कर या साठी आिण यां या क पना ंची चाचणी घे यासाठी पुरेशा
संसाधना ंची आव यकता असत े.
सज नशीलत ेला ो साहन दे यासाठी रचना मक य न करणे पुरेसे आहे. नवो म ेषाला
अडथळा आणणा या था टाळण े देखील मह वाच े आहे.
८.५ सारांश (SUMMARY )
सज नशीलता ही एक अशी ि या हणून प रभािषत केली जाते या ार े नावी यपूण ;
परंतु प रि थतीन ुसार संबंिधत ा िन कष तयार केले जातात . सज नशीलत ेचा गाभा
हणज े ताजेपणा, वेगळेपणा आिण नवीनपणाचा पैलू आहे जो संदभा नुसार देखील यो य
आहे. धाकदपटशा क न िड टेशन देणा या बॉसम ये नावी य आहे, पण वागणं फार
कमी आहे. दुस या मागा ने सांगायचे तर, एखादी सज नशील कृती मूळ प रि थतीशी munotes.in
Page 103
सं था मक सज नशीलता : (वैिश ्ये, सज नशीलता, ेरक घटक)
103 संबंिधत असण े आव यक आहे. सं थांनी सामािजक आिण तांि क घडामोड ना
ितसाद हणून नावी यपूण िनण य घेणे आव यक आहे. बदला या अि थरत ेला सामोर े
जा यासाठी भिव यातील यव थापका ंना िविश मता िवकिसत करणे आव यक आहे,
यापैक एक हणज े सं थांम ये सज नशीलता उ ेिजत कर याची मता . सज नशील
ि य ेचे मॉडेल आकृतीम ये दश िव या माण े, सज नशील ि या खालील ट यात होते
- तयारी , उ मायन , अंत ी, पडताळणी . सज नशील य म य े यां या कमी
सज नशील सहका या ंपे ा िभ न बौि क आिण मानिसक वैिश ्ये आहेत असे मानल े
जाते. सज नशील य , सं था मक सहा य , कॉप र ेट सं कृती, िविवधता , ए सपोजर ,
पुरेसा वेळ आिण संसाधन े यासारख े िविवध घटक सज शीलत ेसाठी मह वाच े ठरतात .
८.६ (QUESTIONS)
१. सज नशीलत ेची संक पना प करा.
२. सं थेतील सज नशीलता प करा. सं थेम ये सज नशीलत ेला े रत करणार े घटक
िव तृत करा.
munotes.in
Page 104
104 ९
नावी याची ि या आिण बदल
INNOVATION PROCESS AND CHANGE
करण रचना :
९.० उि े
९.१ सं था मक नवोप म
९.२ या या
९.३ ट पे
९.४ कार
९.५ सारांश
९.६
९.७ संदभ
९.० उि े (OBJECTIVES )
१. नवोप मा या संक पन ेची ओळख क न देणे.
२. नवोप मात ून बदलाची ि या समजून घेणे.
९.१ सं था मक नवोप म (ORGANIZATIONAL
INNOVATION)
नवीन क पनेला संक पन ेपासून अंमलबजावणीकड े ने या या ि य ेला 'नावी य
यव थापन ' असे हणतात . ही णाली कंपनी या नावी यपूण मतेचा पाया आहे आिण
जे हा याचा भावीपण े वापर केला जातो ते हा ते िव मी नवीन उ पादनापास ून ते
अगदी ाहका ं या गरजा पूण कर या या ांितकारक प तीपय त काहीही होऊ शकते.
कोण याही यवसायातील समप क असा असतो क , एखादी सं था अिधक
नावी यपूण कशी होऊ शकते?
Pfizer, Corning, GE, DuPont, 3M आिण Newell Rubbermaid सार या
अ यंत कमी अपयश दर असल े या यवसाया ं ारे सतत नवीन उ पादन े िवकिसत
कर यासाठी कोणत े सू वापरल े जाते? कोणतीही खा ीशीर अशी क ृतीयोजना
नसतानाही नावी यपूण यवसाया ं या अ यासात काही वैिश ्ये वारंवार िदसून येतात. ते
संरचना मक , सां कृितक आिण मानवी संसाधन घटका ंसाठी गटांम ये िवभागल े गेले munotes.in
Page 105
नावी या ची ि या आिण बदल
105 आहेत. सव प रवत न य ना स ला िदला जातो क जर यांना यां या फम म ये
नावी यपूण सं कृती वाढवायची असेल, तर यांनी ही वैिश ्ये लागू कर याचा िवचार
करावा . नावी य हणज े काय ते पाह यात .
९.२ या या (DEFINITION )
गो ी वेग या बनवण े हणज े बदल होय. बदलाचा एक अिधक िवशेष कार हणज े
नावी य . 'इनो ह ेशन' हणज े एखादी व तू िकंवा सेवा तयार कर यासाठी िकंवा
वाढव यासाठी नवीन संक पन ेचा वापर. हणून सव आिव कारा ंम ये बदल समािव
असतात , परंतु सव बदला ंम ये नवीन क पना ंचा समाव ेश होत नाही िकंवा मोठ्या
गतीचा प रणाम होतो. असे नाही . सं था मक नवोप माम य े थोडे बदल आिण
िव तार असू शकतात , जसे क Nabisco ने Oreo उ पादन लाइनम य े चॉकल ेट-िड ड
आिण डबल- ट ड ओ रओस जोडण े, १९९४ म ये ऑनलाइन बुकशॉपसाठी जेफ
बेझोस या संक पन े माण े मोठे यश िमळवण े, नवीन उ पादन ि या तं ान , नवीन
संरचना िकंवा शासक य णाली आिण वरीलप ैक कशाशीही संबंिधत नवीन योजना
िकंवा काय म इ.
नवोप मांसाठी या क पना नवोप माचे सवा त िव तृत संशोधन केलेले संभा य ोत
हे संरचना मक घटक आहेत. संरचनेतील नवक पना मधील संबंधांची सखोल तपासणी
के यानंतर पुढील प रणाम ा होतात . सु वातीला स ि य संरचना नवक पना
ो सािहत करतात . स ि य सं था लविचकता , अनुकूलन आिण िम संक पनािनिम ती
स म करतात याम ुळे नवक पना वीकारण े सोपे होते कारण यां यात उ या िभ नता ,
औपचा रक करण आिण क ीकरणाच े िन न तर असतात . दुसरे हणज े यव थापनाचा
काय काळ नावी यप ूण तेशी संबंिधत आहे. काही काळ यव थापन पदावर रािह यान े
िव ासाह ता आिण कत ये कशी पूण करायची आिण इि छत प रणाम कसे िमळवायच े
याचे ान िमळत े. एखादी कंपनी नवक पना खरेदी क शकते, नवक पना राबिव याचा
खच भ न काढू शकते आिण जर ित याकड े भरपूर संसाधन े असतील तर ती
अपयश देखील सोस ू शकते. शेवटी सज नशील यवसाय िविवध य ुिनट्समधील पर पर
संदेशवहनाला खूप मह व देतात. सिम या , काय गट, ॉस-फं शनल टीम आिण
िवभागीय सीमा ओला ंडून सं ेषणाला चालना देणारी इतर यं णा ही तं े या सं थां ारे
मोठ्या माणात वापरली जातात . munotes.in
Page 106
संघटना चे समाजशा
106 नावी यपूण संक पना क
बु ीयु क पना ?
रचड नोबेल यां याकड े
िवमानस ेवेब ल लोकां या
वाढ या िनराश ेवर उपाय आहे.
तो इतर कोण याही
संक पन ेपे ा वेगळी एअर-
टॅ सी सेवा तयार करणार आहे.
वासी या या एका िवमानाला ,
टॅ सी कॅब माण े जवळ या
िवमानतळावर बोलाव ू शकतील
आिण नंतर थेट यां या
गंत य थाना या जवळ या
थािनक िवमानतळावर
उड्डाण क शकतील . खच
फ ट लास ितिकटाइतकाच
युरोपम य े २.०७१ आिण उ र
अमे रकेत ५,७३६ हवाई े े
आहेत. तरीही केवळ ३ ट के
मोठ्या यावसाियक िवमाना ंचा
वापर केला जातो. या लोकांना
यां या वेळाप कान ुसार वास
करायचा आहे, यांना
एअरलाइ स न हे तर थेट
उड्डाणाला ाधा य देतील
अशा लोकांसाठी मोठी
बाजारप ेठ असावी हे ओळख ून
ही रचना क ेलेली आह े. नोबेल जगभरातील टॅ सी-
णालीचा आधार तयार
करत आहे. यातून छोट्या
िवमानतळा ंचा उपयोग
होईल. लाइट ्सचे िनरी ण
कर यासाठी आिण कं ोल
टॉवरिशवाय िवमानतळा ंवर
टेकऑफ आिण लँिडंगचे
माग दश न कर यासाठी ते
लोबल -पोिझशिन ंग
िस टमवर अवल ंबून
असेल. आिण यात
अ याध ुिनक इंटरनेट
आधा रत आर ण णाली
असेल.
नोबेल हणतात ,
"िवमानतळा ं या गद वर
उपाय हणज े मोठी िवमान े
आिण मोठे िवमानतळ "
" वा या ंना नेमके तेच हवे
असत े. आ ही दुस या
मागा ने येत आहोत , तु ही
तुम या सोयीन ुसार शेड्यूल
केलेली पॉइंट-टू-पॉइंट सेवा
देत आहोत ."
नोबेल या क पन ेचा सवा त
नािव यप ूण पैलू हणज े
कमी िकमती या ($2
दशल प े ा कमी), इंधन-
काय म िवमानाचा िवकास
करणे, जे या या टॅ सी
लीटला बनवेल. ते िवमान , F1 एअर टॅ सी डब
केलेली, 1,000 मैलांपे ा
कमी वासासाठी
िडझाइन केली जाईल .
पाच वासी वाह न
ने यास स म, हे ॉप-
जेट शॉट हॉ सवर
यावसाियक जेट या
सरासरी वेगाला भेट यास
िकंवा मात कर यास
स म असेल, वाशा ंना
यां या गंत य थाना या
जवळ आणू शकेल आिण
मोठ्या िवमानतळा ंवरील
गद टाळू शकेल. F1
युनायटेड िकंगडममधील
पेगासस एि हएशन ार े
तयार केले जात आहे, 18
कंप या खच कमी
कर यासाठी व तू आिण
सेवा दान करतात .
क पना चालेल का?
वेळच सांगेल. पण
नोबेलची वेबसाईट आिण
आर ण णाली िडझाइन
करणा या फम मधील एक
काय कारी सांगतो,
"एअरलाईन या गद चा
एक संपूण नवीन ीकोन
िवचारात घे याचा हा
चौकटीबाह ेरचा िवचार
आहे. मला वाटते
[नोबेलला खरी बाजारप ेठ
आहे- आिण एक लहान -
यवसाय िवमान - जे
िव मान यावसािय क
िवमाना ंमधून भरपूर
बाजारप ेठ घेऊ शकते
Source: Based on O. Port. "Taxi! Get Me to Nebraska,"
Business Week, November 20, 2000, pp. 134 -39. munotes.in
Page 107
नावी या ची ि या आिण बदल
107 नािव यप ूण यवसाय वारंवार समान सं कृती सामाियक करतात . ते नवीन गो ी क न
पाह याच े समथ न करतात . यश आिण अपयश दो ही ब ीस िमळतात . यांना चुका
कर यात मजा येते. उदाहरणाथ , Hewlett -Packard मधील शीष यव थापन कंपनी
सं कृती िनमा ण कर यात भावी ठरले आहे जे कामगारा ंना काय करत नसले या गो ी
कर याचा य न कर यास ो सािहत करते. दुद वाने, बर्याच सं थांम ये, लोकांना
यशा या उपि थतीऐवजी अपयशा या अनुपि थतीसाठी पुर कृत केले जाते. अशा
सेिटं जम य े नावी यप ूण आिण जोखीम घेणे संपु ात येते. जे हा लोकांना िव ास असेल
क यां या कृत चे प रणाम होणार नाहीत ते हाच ते नवीन क पना देऊ आिण
ए स लो र करतील . ि एिट ह यवसायातील यव थापका ंना हे समजत े क अकि पत
गृहीतके करणे अप रहाय पणे अपयशी ठरते.
आ ही पाहतो क सज नशील कंप या यां या सद या ं या िश ण आिण िवकासाला
मानवी संसाधन े ात सि यपण े समथ न देतात जेणेक न ते अ यावत राहतील , उ च
नोकरी सुर ा दान करतात जेणेक न कम चारी सद या ंना चुका के याब ल काढून
टाक याब ल काळजी वाटू नये आिण लोकांना ेरणा िमळेल. एजंट बदला . समथ न
िमळव यासाठी , अडथ या ंवर मात कर यासाठी आिण नवक पना य ात आणली
जाईल याची खा ी कर यासाठी नवीन संक पन ेची िनिम ती झा यान ंतर क पना
चॅि पय स ार े आ मकपण े आिण आनंदाने ो साहन िदले जाते. पुरावे सूिचत करतात
क क पना चॅि पय सम य े काही मनोवै ािनक वैिश ्ये असतात , यात जोखीम
घे याची इ छा, ढता आिण उ च तरावरील आ मिव ास यांचा समाव ेश असतो .
क पना ंचे चॅि पय स प रवत नशील नेतृ वाचे वैिश ्यपूण गुणधम दिश त करतात .
नावी या या श यता ंब लची यांची ी आिण यां या उि ात यांची उ कट वैयि क
वचनब ता , ते इतरांना उ साही आिण ेरणा देतात. तसेच, ते इतरांना यां या हेतूचे
समथ न कर यास वृ कर यात उ कृ कामिगरी करतात . तसेच, आयिडया
चॅि पय स अशी पदे धारण करतात जी यांना िनण य घे याचे मोठे वातं य दान
करतात . यां या वाय त ेमुळे ते उप मा ंम ये नवक पना सादर क शकतात आिण
यांची अंमलबजा वणी क शकतात .
एक सज नशील संक पना लोकां या मागणी आिण इ छा पूण करणार ्या उ पादनात
बदलली पािहज े. इनो ह ेशन हणज े सज नशील संक पन ेचे काया मक उ पादनात
पांतर कर याची ि या होय. िवशेषतः, नावी यप ूण तेचे वण न एखा ा कंपनीम य े
सज नशील क पनांचा भावी वापर हणून केले जाऊ शकते; असे असल े तरी, काही
यवसाय इतरांपे ा अिधक क पक असतात .
९.३ ट पे (STAGES )
इनो ह ेशन ोसेस इनो ह ेशन, सज नशीलत े माण े, एका रा ीत घडत नाही. ि या
ट यात िवभागली गेली आहे आिण काही मिहने िकंवा वष लागू शकतात . शोध ि य ेचे
चार ट पे असतात . येक तर खाली थोड यात प केला आहे. munotes.in
Page 108
संघटना चे समाजशा
108 नवोप माचा अज डा ठरवण े हा पिहला ट पा आहे. याम य े िमशन टेटम ट िवकिसत
करणे आव यक आहे, जो एक द तऐवज आहे जो सं थे या यापक िदशा आिण यापक
उि ा ंचे वण न करतो . टॉप मॅनेजम ट नावी यप ूण तेला वाह न घेतले पािहज े आिण
संक पना य ात आण यासाठी े रत केले पािहज े. दुसरा ट पा चरणांची थापना
करतो . या ट यावर यापक उि े अिधक िविश ि याकलापा ंम ये िवभागली जातात
आिण ती सा य कर यासाठी आव यक संसाधन े ा केली जातात .
संक पना खरोखर टेज तीन म ये अंमलात आण या जातात . दुस या श दांत,
आिव काराला जीवन िदले जाते.
चौ या ट यावर , क पना ंचे मू यमापन केले जाते. संक पना ंचे काय होते हे मू यांकन
िन कषा ारे िनधा रत केले जाते. तीन संभा य प रणाम आहेत. प रणामी क पना पूण
यश वी झा यास , या भिव यात मंजूर के या जातील आिण अंमलात आण या जातील .
हे ि या समा करते. याच माण े, जे हा ताव आप ीजनक अपयशी अस याच े
िस होते ते हा ि या समा होते. तथािप , जर नवीन क पना ंनी संभा यता दश वली
आिण सं थे या येयाकड े काही गती केली परंतु तरीही आ हाना ंना सामोर े जावे
लागल े, तर ि या बह धा टेज दोनवर पु हा सु होईल.
निव याच े कार (Types of Innovation)
यांनी जाणीवप ूव क एक नावी यप ूण ि या थािपत केली आहे क नाही, येक
नािव यप ूण यव थापक सतत नािव यप ूण क पना वापर या या शोधात असल े
पािहज ेत. नािव यप ूण संक पना ं या अनेक ेणी अि त वात आहेत:
सं था मक नवोप म हणज े कंपनी या काय प तीतील बदल जे संपूण पणे फम या
फाय ासाठी ि याकलापा ंना सु यवि थत , वयंचिलत िकंवा सुधा रत करते.
सामािजक इनो ह ेशन साव जिनक सेिटं ज आिण काय सेिटं जमधील सम या ंचे िनराकरण
करते, सहसा सहयोग आिण सामूिहक क याणा या फाय ासाठी . नवीन िकंवा विध त
व तू िकंवा सेवा याम ुळे यवसायाला फायदा होतो-उदाहरणाथ , ाहक अनुभव वाढवून
िकंवा नवीन बाजारप ेठ उघडून-उ पादन नवक पना हणून संबोधल े जाते.
जे हा एखा ा सं थे या बाहेर तसेच ित या अंतग त क पना ंना ो साहन िदले जाते,
ते हा याला ओपन इनो ह ेशन असे संबोधल े जाते. कचरा कमी कर यासाठी , इि वटी
वाढव यासाठी िकंवा उ पादन िकंवा सेवेचे कोणत ेही नकारा मक प रणाम दूर
कर यासाठी , िटकाऊ नवक पना जी पया वरणीय , सामािजक आिण उ पादन े जगासमोर
आणू शकतील अशा इतर सम या ंचे िनराकरण कर याचा य न करते. जे हा पूव िवशेष
व तू िकंवा सेवा सव ाहका ंसाठी अिधक यापकपण े उपल ध क न िद या जातात
ते हा िवघटनकारी नवक पना उ वत े आिण पध चे पारंप रक माग अ व थ होतात .
munotes.in
Page 109
नावी या ची ि या आिण बदल
109 ९.५ सारांश (SUMMARY )
गो ी वेग या बनवण े हणज े बदल. बदलाचा एक अिधक िवशेष कार हणज े नावी य .
इनो ह ेशन हणज े एखादी व तू िकंवा सेवा तयार कर यासाठी िकंवा वाढव यासाठी
नवीन संक पन ेचा वापर. हणून, सव आिव कारा ंम ये बदल समािव असतात , परंतु
सव बदला ंम ये नवीन क पना ंचा समाव ेश होत नाही िकंवा मोठ्या गतीचा प रणाम
होतो. नवो म ेषाचे वग करण याम य े होणा या बदला ं या कारावर होणा या
प रणामान ुसार करता येते. िविवध कार या नवक पना ंम ये संघटना मक , मु ,
िटकाऊ आिण य यय आणणारा देखील समािव आहे. नवो म ेष अनेक ट या ंतून जातो
याला आकृतीबंध हणून दश िवले जाऊ शकते.
९.६ (QUESTIONS )
१. नवोप माची संक पना प करा.
२. नवोप माच े िविवध ट पे प करा
३. नवोप माच े कार प करा.
९.७ संदभ (REFERENCES )
https://online.stanford.edu/guide -innovation -management
munotes.in
Page 110
110 १०
संघटना मक समाजीकरण
करण रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ संघटना मक समाजीकरणाच े ट पे
१०.३ ेरण / बोधन ि या
१०.४ सारांश
१०.५
१०.० उि े
१. संघटना मक संरचनेची िशकणा या शी ओळख क न देणे.
२. संघटना मक समाजीकरणाच े ट पे समजून घेणे.
३. ेरण/ बोधन ि या संक पना प करणे.
१०.१ तावना
नवीन कम चारी हणून, तु हाला अशा कार या कामा या वातावरणात काम करावे लागत े
जे वैिव यप ूण आहे. प रणामी िविवध नवीन प ती , मता आिण चळवळीम य े भु व
िमळवण े हे मह वाच े आहे. िनयम, अनुभव आिण काय प ती यां यानुसार नोकरीची
अंमलबजावणी कर यासाठी , एखा ान े ते ओळखल े पािहज े आिण समजून घे याचा य न
केला पािहज े.
नवीन कम चा या ं या भिव यातील कामिगरीसाठी कोण या जबाबदा या यो य र या पार
पाडण े मह वाच े आहे, हे ठरव ून संघटना मक समाजीकरणाच े (ऑग नायझ ेशन
सोशलायझ ेशन) हणज े या ि य े ारे य ना बाहेरील लोकांकडून सहभागी , भावी
सद या ंम ये बदल याची ि या असे हे येय पूण केले जाते.
संघटना मक समाजीकरण ही अशी ि या आहे क , या ार े संघटनामधील नवीन भत
ि य ेत इतरांनी मा य केलेली मू ये, मानके आिण िव ास समजून घे यासाठी आिण
वीकार यासाठी ही ि या योजल ेली आहे. मानवी संसाधन (एचआर ) िवभागाच े कम चारी
नवीन नोकरा ंना मदत करतात 'या प दती अंतग त अशा बाबी कशा कार े के या जातात , हे munotes.in
Page 111
संघटना मक समाजीकरण
111 समजावतात . संघटना मक समाजीकरण ही अनेक पर परस ंबंिधत घटका ंसह एक
गुंतागुंतीची ि या आहे, यात साधारणपण े तीन मुख उि े सा य करणे आव यक आहे:
१. कामगारा ंना यां या पदांसाठी आव यक मूलभूत काय कौश य े आिण मािहती दान
करणे.
२. संघटना या अनुभव, िनयम आिण काय प ती यांचा प रचय क न देणे.
३. यां या नवीन काय गटातील सद य वाशी जुळवून घे यात यांना मदत करणे.
संघटना मक समाजीकरण ि य ेत यव थापन िश ण , अिभम ुखता आिण काय गटांम ये
समायोजन या ार े कामगारा ंचे समाजीकरण साध याचा य न केला जतो.
१. िश ण : यात कम चारी िश ण काय मांम ये भाग घेतात यात वगा तील
िश णापास ून ते नोकरीवर असल े या िव तृत िश णापय तचे असत े आिण यांना
अनुभवात ून काय यायला हवे आहे ते िशकतात .
ब) अिभम ुखता: हे मह वाच े आह े कारण ते कम चा या ंना यां या यवसाया ंब ल जाणून
घे यास मदत करतात . अिभम ुखता काय म हे मह वाच े सामािजक साधन े आहेत.
अिभम ुखता नवोिदता ंना िविवध तरांवर काम करणा या सहका या ंशी मु पणे गुंतून
राह यास आिण वीकाराह वत न िशक यास अनुमती देते.
१. काय गटांम ये समायोजन : काय गट हे नवीन कामगारा ंसाठी मदतीच े मुख ोत
आहेत. यां या सभोवतालच े लोक तुलना मक यवसाय करत असतात आिण
वारंवार यांचे ान आिण कौश य े नवोिदता ंसह सामाियक कर यास इ छुक असतात .
िशवाय ते या कठीण सु वाती या िदवसा ंम ये खूप आव यक सामािजक समथ न
आिण ो साहन देऊ शकतात . प रणामी सामािजक करण काय म कम चा या ंना
यां या नवीन काय युिनट्सम य े समाकिलत कर यात मदत करतात हे मह वाच े
आहे.
१०.२ सं था मक समाजीकरणाच े ट पे
संघटना मक समाजीकरण ही एक सतत चालणारी ि या आहे जी य यपटला वर
ये यापूव सु होते आिण ते आ यान ंतर आठवड े िकंवा मिहने चालू राहते. असे असूनही
संघटना मक समाजीकरण तीन मूलभूत ट याम य े िवभागल े गेले आहे, यापैक
सामा यतः सु वाती या आिण शेवटी या िविश घटना ं ारे ओळखला जातो. या तीन
पाय या 'फे डमॅन' ारे वैिश ्यीकृत आहेत
(१) वेश करणे, हणज े आगाऊ समाजीकरण .
(२) ेिकंग इन, याला चकमक चा ट पा (ए काउ ंटर टेज) असेही हणतात .
(३) मेटामॉफ िससचा हणज ेच पा ंतरण / पबदल ट पा सु होणे.
munotes.in
Page 112
संघटना चे समाजशा
112 संघटना मक समाजी करणा या तीन ट या ंचा सखोल अ यास क या .
१. आगाऊ समाजीकरण : एखा ा सं थेत सामील हो याप ूव य ना सामा यतः
सं थेब ल थोडी मािहती असत े. हे ान, जे कंपनी आिण यांचा िविश रोजगार कसा
असेल याब ल या अपे ांचा पाया हणून काम करते ते िविवध ोतांकडून गोळा केले
जाते. ब याच प रि थत म य े ते िम िकंवा कुटुंबा ार े िदले जाते जे आधीच सं थेम ये
काय रत आहेत. हे लोक भरपूर मािहती पुरवतात (सव च बरोबर नसतात ) जी संभा य
भरती करणा या ंची मते आिण अपे ांवर खूप भाव पाडतात .
दुसरे, य यावसाियक िनयतकािलक े, मािसक े आिण वत मानप ातील लेख, वािष क
अहवाल आिण इतर अिधक ृत ोता ं ारे सं थेब ल वारंवार ान ा करतात .
ितसर े आिण श यतो सवा त ल णीय हणज े, संभा य कामगार अशा मािहतीब ल
सं थे या भरती ि य े ारे िशकतात , याम ये वारंवार िव आिण मु स ेिगरीच े
अ याध ुिनक िम ण समािव असत े. भत करणार े वारंवार यां या कंपनीला खुशामत
क न , अंतग त सम या ंकडे ल देऊन आिण चांग या वैिश ्यांवर जोर देऊन सादर
करतात . प रणामी संभा य कामगारा ंचा रोजगाराब ल अित आशावादी ि कोन असतो .
जे हा ते नोकरीवर जातात आिण यां या अपे ा पूण होत नाहीत हे जे हा ल ात येते ते हा
यांना िनराशा , असंतोष आिण िदशाभ ूल के याब ल वैमन यही वाटू शकते. अशा
िति या ंमुळे उ च उलाढाल दर, कमी संघटना मक बांिधलक आिण इतर अिन प रणाम
होऊ शकतात आिण ते ' ारंभीक मिनरास ' चे प घेऊ शकतात .
वा तववादी जॉब ि ूजची रणनीती ही नोकरी शोधणा याना ते करणार असल े या
नोक या आिण ते या सं थांम ये सामील होतील यांचे अचूक वण न दान कर याची एक
प त आहे. जे कम चारी अशा पूवा वलोकनां या संपका त आले आहेत ते नंतर समाधानाच े
चांगले तर आिण कमी उलाढाल न दवतात .
ब) संघषा चा / चकमक चा ट पा ( ेिकंग इन) : जे हा कम चारी यां या नवीन जबाबदा या
वीकारतात ते हा संघटना मक समाजीकरणाची दुसरी मह वाची पायरी सु होते. या
ट याव र अनेक मह वाची कत ये यां या ती ेत असतात . यांनी थम यां या नवीन
क रअरसाठी आव यक मता िशक या पािहज ेत. दुसरे यांना सं थे या प ती आिण
ि या ंशी प रिचत होणे आव यक असत े. याम य े वारंवार जु या सवयी िकंवा वत न िशकण े
आिण नवीन ा करणे समािव आहे. ितसर े सं थे या नवीन सद या ंनी यां या
सहकाया सह सकारा मक सामािजक संबंध िनमा ण केले पािहज ेत. यांनी या लोकांना
ओळखल े पािहज े आिण यांचा िव ास संपादन केला पािहज े. यानंतरच ते पथकाच े पूण
सद य मानल े जातील.
अथा त, अिधक ृत िश ण आिण अिभम ुखता काय म संघषा या ट यावर होतात .
िश ण आिण अिभम ुखता य ना काय पूण कर यात मदत कर या या उ ेशाने
असतात .
१. पांतरण (मेटामॉफ िसस ) ट पा: जे हा एखादी य एखा ा सं थेत सामील होते
ते हा ती िकंवा ती अखेरीस पूण सद य बनते. हे िनयु केले या िश ण munotes.in
Page 113
संघटना मक समाजीकरण
113 काय मा या कार आिण लांबीवर अवल ंबून असत े. हा म ु ा औपचा रक ार े
िच हा ंिकत केला जाऊ शकतो. पूव या प रि थतीतील य यां या ता पुर या
पद या (उदा. िश णाथ , िशकाऊ ) अिधक कायम व पी बदल यासाठी
ीतीभोजन / वागत समार ंभ िकंवा पदवीदान समारंभाला उपि थत राह शकतात .
वैकि पक र या य ना यां या नवीन ि थतीच े मूत संकेत िमळू शकतात (उदा.
एि झ य ुिट ह वॉश मची िक ली , एि झ य ुिट ह डायिन ंग मचा पास, कायम व पी
ओळखीचा बॅज इ.)
अनौपचा रक उदाहरणात औपचा रक समारंभा ार े काय गटात पूण वेश दश िवला
जाऊ शकत नाही. याऐवजी ते अनौपचा रक वागणुक ार े ओळखल े जाऊ शकते,
जसे क सहकम चा या ंनी जेवायला बोलावल े िकंवा जेवणा या खोलीत यां या
टेबलावर जागा िदली इ.
कामगार कोणता आकार घेतो हे समाजीकरणाचा ारंिभक ट पा य आिण सं था
दोघांसाठी मह वप ूण बदल दश वतो. कम चारी यां या नोक या ंम ये वाढ या माणात
कायम व पी बदल करत आहेत (उदा. ते यां या नोक या आिण वैयि क
जीवनातील पर परिवरोधी माग या ंचे िनराकरण करतात ) आिण सं था यांना ता पुरते
कम चारी हणून न पाहता काय संघाचे दीघ कालीन सद य हणून पाहतात .
१०.३ आंतर (इंड शन ) ि या
आंतरि या (इंड शन ) िकंवा ओ रए ंटेशनचा उ ेश नवीन कम चा या ंना सं थेम ये आरामात
आिण उ पादकपण े काम कर यासाठी आव यक असल े या मािहतीसह सुस ज करणे हा
आहे. हा "कम चा या ंचा यां या रोजगार , यांचे सहकारी आिण कंपनी यांचा प तशीर
आिण संघिटत प रचय " आहे.
अनौपचा रक उदाहरणात औपचा रक समारंभा ार े काय गटात पूण वेश दश िवला जाऊ
शकत नाही. अनौपचा रक कृ ये, जसे क सहकम चा यां ारे दुपार या जेवणासाठी आमंि त
केले जाणे िकंवा यां या टेबलवर जागा वाटप करणे, याऐवजी यांना मा यता
िमळ या साठी फायदा घेतला जाऊ शकतो .
आंतरि या (इंड शन ो ाम ) या धोरणा मक िनवडी .
आंतरि या /इंड शन /ओ रए ंटेशन ो ाम िवकिसत कर याप ूव कंपनीने चार धोरणा मक
िनण य घेणे आव यक आहे. ते हणज े
१. औपचा रक आिण अनौपचा रक .
२. वैयि क िकंवा सामूिहक.
३. िमक िकंवा िव छेदक
४. गुंतवणूक िकंवा अंशत: / पूण िव munotes.in
Page 114
संघटना चे समाजशा
114 १०.३.१ औपचा रक /अनौपचा रक :
अनौपचा रक ेरणेत / िदशादश नाम ये नवीन भरती करणा यांना सरळ नोकरीवर ठेवले
जाते आिण यां याकड ून काय आिण सं थेम ये आ मसात हो याची अपे ा असत े. जे हा
नवीन कामगार सं थेत वेश करतात ते हा यव थापन औपचा रक अिभम ुखतेसाठी एक
प तशीर वेळाप क अनुसरण करते. यव थापनाची उि े औपचा रक िकंवा अनौपचा रक
अिभम ुखता वापरली जाते क नाही हे िनधा रत करते.
१०.३.२ वैयि क /सामूिहक:
यव थापनान े घेतलेला आणखी एक िनण य हणज े नवीन कम चारी वैयि क र या िकंवा
गटात समािव करायच े. वैयि क अिभम ुखता समूह अिभम ुखतेपे ा ल णीय कमी
एकसमान िव ास िनमा ण कर याची श यता आहे. वैयि क अिभम ुखता वैयि क िभ नता
आिण मते िटकव ून ठेव याची अिधक श यता असत े कारण येक य ला वतं पणे
अिभम ुख करणे महाग आिण वेळखाऊ असत े. वर नमूद केलेली आ हान े नवीन भरती
करणा या ं या सामूिहक अिभम ुखते ारे सोडवली जातात . ुप ओ रए ंटेशन तं बह तेक
मोठ्या सं थांम ये वापरल े जाते.
१०.३.३ मािलका / िव छेदन:
जे हा एखादा अनुभवी कम चारी नवीन भरतीसाठी माग दश क आिण आदश हणून काम
करतो , ते हा अिभम ुखता अनु मांक बनते. जे हा नवीन कम चा या ंना यां या वत नाचे
िनद श दे यासाठी िकंवा मॉडेल कर यासाठी पूव वत िनयम नसतात , ते हा अिभम ुखता
िवसंगत बनते. मश: ओ रए ंिटंग ारे परंपरा आिण िवधी जतन केले जातात . वण पटा या
दुस-या टोकाला िव छेदक अिभम ुखता आहे. नवीन भरती परंपरेने भारल ेली नस याम ुळे
अशा इंड शनम ुळे अिधक मूळ आिण सज नशील कम चारी िमळ याची श यता असत े.
१०.३.४ गुंतवणूक / िवकष :
गुंतवणूक अिभम ुखतेम ये य न े नवीन रोजगारासाठी आणल े या गुणांची उपयु ता
मािणत करणे हे उि आहे. नवीन िनयु यांना यांचे काया लयीन फिन चर आिण
अधीन थ िनवड याच े तसेच यां या यशावर प रणाम करणार े इतर िनण य घे याचे
अिधकार िदले जातात . दुसरीकड े गुंतवणूक अिभम ुखता, नवीन भरती करणा या ं या
गुणांम ये िकरकोळ बदल घडवून आण याच े उि ठेवते, जरी यांची िकंवा ित या
कामिगरी या मतेवर आधा रत िनवड केली गेलेली असत े.
आंतरि या इंड शन ो ामम य े सामील असल ेले चरण : आंतरि या ेरण काय म
आयोिजत करताना मानव स ंसाधन िवभाग खालील पावल े उचलू शकतो :
१) सं थेचे अिभन ंदन आिण वागत करणे.
२) फम चे वण न करणे.
३) नवीन भाड्याने काम करणार असल े या थान /िवभागाच े ा यि क दाखवणे. munotes.in
Page 115
संघटना मक समाजीकरण
115 ४) नवीन कामावर येणा या ना कंपनीचे मॅ युअल देणे.
५) िविवध जॉब ुिपंगमधील संघवादाच े माण प करणे.
६) उपि थती आिण व शीरपणा , तसेच पगार, भ े आिण सु ्या यांचे मह व प करणे.
७) इतरांना चौकशी कर यास ो सािहत क न अिनि तता प करणे.
८) भिव यातील िश णा या श यता आिण नोकरी या संधी प करणे.
९) आंतरि या /इंड शन ो ामची साम ी जुळवणे.
१०) कम चारी आंतरि या /इंड शन ो ाममधील साम ी (िवषय) अंतभू त करण े.
सं था मक सम या :
१) कंपनीचा इितहास .
२) मु य काय कारी अिधका या ंची नावे आिण पद या.
३) कम चारी शीष क आिण िवभाग
४) भौितक सुिवधांची मांडणी
५) परीिव ण कालावधी
६) देऊ केलेली उ पादन े/सेवा
७) उ पादन ि य ेचे िवहंगावलोकन
८) कंपनीची धोरणे आिण िनयम
९) िश तब ि या
१०) कम चारी ह तप ुि तका
११) सावधिगरी
कम चारी लाभ:
१) वेतनमान , वेतन िदवस .
२) सु ्या
३) िव ांती थांबा / िठकाण
४) िश णाच े माग
५) समुपदेशन
६) िवमा, वै क य सेवा, मनोरंजन, सेवािनव ृ ी लाभ. munotes.in
Page 116
संघटना चे समाजशा
116 प रचय :
१) पय वे कांसोबत
२) सहका या ंसोबत
३) िश का सोबत
४) कम चारी समुपदेशकासोबत
पय वे कां या सव म य ना ंनंतरही अिभम ुखता काय मात काही अंतर कायम राह
शकते. नवीन भरती करताना काही संक पना न झाले या असू शकतात . मोठ्या
माणावर भू देश अ यासताना पय वे कांनी काही गंभीर सम या ंकडे दुल केले असाव े.
समोरासमोर पाठपुरावा बैठक िनयिमत अंतराने, जसे क दर तीन िकंवा सहा मिह या ंनी
िनयोिजत केली जाऊ शकते. अशा अनुसरण ओ रए ंटेशनचे ाथिमक उि कम चा या ंना
कोणतीही संधी न सोडता िविवध सामा य आिण संबंिधत िवषया ंवर सूचना दान करणे
आहे.
१०.४ सारांश
संघटना मक समाजीकरण "ऑग नायझ ेशन सोशलायझ ेशन" हणज े या ि य े ारे हे येय
पूण केले जाते. य ना बाहेरील लोकांकडून सहभागी , भावी सद या ंम ये बदल याची
ि या असे याचे वण न केले जाते.
संघटना मक समाजीकरण ही अशी एक ि या आहे या ार े नवीन भत कंपनीमधील
इतरांनी सामाियक केलेली मू ये, मानके आिण िव ास समजून घे यासाठी आिण
वीकार यासाठी येतो. मानव स ंसाधन िवभागाच े कम चारी नवीन नोकरा ंना मदत करतात
'फम म ये गो ी कशा कार े के या जातात या अंतग त. यात आगाऊ , संघष आिण
पांतरण (मेटामॉफ िसस ) टेजचा समाव ेश आहे. ेरण िकंवा िदशादश नचा उ ेश नवीन
कम चा या ंना सं थेम ये आरामात आिण उ पादकपण े काम कर यासाठी आव यक
असल े या मािहतीसह सुस ज करणे आहे. हा " कम चा या ं या यां या रोजगार , यांचे
सहकारी आिण कंपनी यांचा प तशीर आिण संघिटत प रचय " आहे.
अनौपचा रक उदाहरणात औपचा रक समारंभा ार े काय गटात पूण वेश दश िवला जाऊ
शकत नाही. अनौपचा रक कृ ये, जसे क सहकम चा या ं ारे दुपार या जेवणासाठी आमंि त
केले जाणे िकंवा यां या टेबलवर जागा वाटप करणे, याऐवजी ते मा य हो यासाठी फायदा
घेतला जाऊ शकतो . ेरण िकंवा िदशादश न काय म िवकिसत कर याप ूव कंपनीने चार
धोरणा मक िनण य घेणे आव यक आहे. ते आहेत:
१) औपचा रक आिण अनौपचा रक .
२) वैयि क िकंवा सामूिहक.
३) िमक िकंवा िव छेदक
४) गुंतवणूक िकंवा अंशत :/ पूण िव munotes.in
Page 117
संघटना मक समाजीकरण
117 १०.५
१. संघटना म क समाजीकरणाची ि या प करा.
२. संघटना मक सामािजक करणाच े ट पे प करा
३. आंतरि या / ेरणाची ि या प करा
munotes.in
Page 118
118 ११
नेतृ व : अथ , प रणामकारकता , गुण, कौश य े आिण काय
करण रचना
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ नेतृ वाचा अथ
११.३ नेतृ वाची प रणामकारकता
११.४ चांग या न ेतृ वासाठी आव यक ग ुण
११.५ नेतृ वासाठी कौश य े
११.६ नेतृ वाची काय
११.७ नेतृ व संबंिधत केस टडी
११.८ सारांश
११.९
११.१० संदभ
११.० उि े
१. नेतृ वाचा अथ आिण न ेतृ व करणा या य म य े कोणत े िविव ध गुण असण े
आव यक आह े हे जाणून घेणे.
२. नेतृ व आिण या याशी संबंिधत कौश य े आिण काय जाणून घेणे.
११.१ तावना
आप या पदवीन ंतर आपण अशा काही स ं थेसह काय कराल ज ेथे आ प याकड ून
संघासह िक ंवा ने या या हाताखाली काम कर याची अप े ा केली जाईल . एखा ा िविश
वेळी तु हाला एक स ंघ िनय ु केला जाऊ शकतो या चे तु ही न ेते होऊ शकता . हणून
हा घटक उपय ु ठरतो , तो तु हाला न े याचे मह व आिण याच े / ितचे नेतृ व गुण,
कौश य े आिण काय जाणून घे यास मदत कर ेल. munotes.in
Page 119
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
119 ११.२ नेतृ वाचा अथ
कॉिल स िड शनरी या मत े, नेतृ व हणज े एखा ाला चा ंगला न ेता बनिवणा या गुणांचा
िकंवा नेता आपली नोकरी क र यासाठी वापरत असल े या प ती . तो/ती एक अशी
य आहे जो स ं थे या वाढ आिण िवकासाचा भारी आह े. एखा ा सम ूहाला िक ंवा
य ला एखाद े काय पूण कर यासाठी े रत आिण िनद िशत कर या या क ृतीला न ेतृ व
असे हणतात . नेते अनुयायांना यशासाठी आव यक पा वले उचल यास वृ करतात .
उ म न ेता हो यासाठी स ंबंिधत कौश य े िशकण े आिण िव किसत करण े आव यक आह े.
सुदैवाने वेळ आिण य ना ंसह कोणीही या मता िशक ू शकतो .
येक स ं थेम ये मु य काय कारी अिधकारी (सीईओ ) आिण व र अिधकारी त े
पय वे क आिण क प यव थापका ंपय त य ेक तरावर न ेते असतात . किन
कम चारी हण ूनही त ु ही त ुम या न ेतृ व मत ेचा वापर नवीन कामगारा ंना िशकव यासाठी
िकंवा सभा चालव यासाठी क शकता . येक ने याची िविश न ेतृ व शैली संघ आिण
प रि थतीवर अवल ंबून असू शकत े. नेतृ वाचे अनेक कार आह ेत, ते खालील माण े -
यवहारा मक व प ज े प रणाम िमळिव यासाठी िनि त बि स े थािपत करत े..
प रवत ना मक व प ज े सं था मक उि े थािपत करण े आिण ती पूण करण े यावर
जोर द ेते.
िनरंकुश कार जो प रणामकारकत ेवर आधा रत उि े ठरव यास ाधा य द ेतो.
लोकशाही कार ज ेथे नेते सद या ंची मत े ऐकतात आिण या ंचा िनण य ि य ेत
समाव ेश करतात .
नवीन न े यांना उदयास य े याची स ंधी दान कर यात स ंघटना मह वप ूण भूिमका
बजावतात . यां या कौश या या आधार े नवीन न ेते तयार कर यासाठी अनुकूल
वातावरण तयार करतात. हणूनच आजही अन ेक सं था िश ण आिण क रअर िवकास
हे पया य दान करतात . सवा त य े ने याने किन ा ंशी संवाद साधावा अ शी प त आहे.
एक चा ंगला न ेता या ं या काय संघाला अडथ या ंवर मात कर यास मदत करतो ,
अनुकूल वातावरणास समथ न देतो आिण कम चारी ितब ता वाढवतो . िशवाय भावी
नेतृ व अधीन था ंना या ं या वत : या कामात ह े गुण द िश त कर यास ो सािहत
करते.
ने याने कंपनीची त व े आिण न ैितकता ल ात घ ेतली पािहज े आिण अशी स ं कृती
िनमा ण कर यात मदत क ेली पािहज े िजथ े येक जण या ंचे सव म य न क
शकेल. एकतेची स ं कृती, समुदायाची भावना वाढवण े. मॅ स व ेबर क र मा सार या
वैिश ्यांशी िनगिडत न ेतृ वाब ल चचा करतो . लोकक याणाचा िवचार करणा या आिण
ते अमलात आण याची ी असल े या एका महान न े यामुळे अन ेक सा मािजक
चळवळीही आपल े येय गाठतात . एक चा ंगला न ेता एखा ा देशाचे ग रबी या अव थ ेतून
ीमंत देशाम य े पांतर क शकतो . munotes.in
Page 120
संघटना चे समाजशा
120 ११.३ नेतृ वाची प रणामकारकता
नेतृ वा या अ यासातील म ु य हणज े एखाद े नेतृ व भावी कसे ठरते? भाव हा
नेतृ वा या क थानी असतो आिण न े या या कामिगरीच े मोजमाप त े यां या
अधीन था ंना समान उि े सा य कर यासाठी िकती चा ंग या कार े े रत करतात
याव न मोजल े जाते (बास, १९९० ; यु ल आिण ह ॅन लीट , १९९४ ). तथािप ,
सामाियक उि ा ंची क पना उ क ृ पणे विचतच प रभािष त केली गेली आह े आिण
वा तिवकत ेत बह त ेक नेतृ व संशोधन ह े नेतृ व कस े भािवत करत े, नेतृ वाची भावीता
कशी मोज ली जाते? यावर ल क ि त करत े. कोण याही स ंघटनेसाठी यश वी न ेता
आव यक असतो . तो एखा ा स ं थेम ये भावी काय संघ तयार कर यात मदत क
शकतो आिण उप म , क प आिण इतर नोकरीची का मे यो य र या पार पाडली जातात
याची हमी द ेऊ शक तो. कोणीही या ं या न ेतृ व कौश याचा अ यास क शकतो आिण
ती वाढवू शकतो . ने याकड े िविवध कारच े पर पर आिण स ंवाद कौश य े अ स ण े
आव यक आह े. उ रदािय व हे संभा य न ेते आिण थािपत न े यांम ये फरक करत े.
जर त ु ही अधीन थ हण ून तुम या कामासाठी जबाबदारीची भावना िवकिसत क
शकत असाल तर त ु ही न ेतृ वात अिधक सहजत ेने जाल.
नोकरी या अप े ा प आह ेत, हे सुिनि त कर यावर मोठ ्या माणात ल क ि त क ेले
गेले जाते. एक भावी न ेता सं थे या उ ी ा ंना आिण कम चा या ं या भ ूिमकेब ल स ंवाद
साधतो ज ेणेक न स ंघ भावीपण े काय करेल. जे हा स ंघ अप े ेपे ा कमी पडतात त े हा
नेता देखील िति या द ेत नाही . याऐवजी न ेता कम चा या ंना अप ेि त िनकाल ा
करतो त े हा यांना ब ीस द ेतो आिण या ंना न भ ेट याब ल या ंना िश ा द ेत नाही .
११.४ चांग या न ेतृ वासाठी आव यक ग ुण
यश वी स ंघ सद य हो यासाठी संपूण जबाबदारी घेणे हा एक उ म माग आहे. दुस या
श दांत, उ ाच े चांगले नेते जे हा स ंघ अपयशी ठरतात त े हा यां या साथीदारा ंना दोष
देत नाहीत िक ंवा संघाला यश िमळा यावर सव वैभवाचा दावा करत नाहीत .
क पा ंवर एक काम करताना , संघातील जे सद य प ुढे जातात आिण या ं या क ृत ची
जबाबदारी घ ेतात ते हा यांचा आदर आिण भाव वाढतो . एक सहयोगी य न
अयश वी झाला त रीही याची जबाबदारी वीकारण े हे सहका या ंना ने या या कामाची
जबाबदारी घ े याची आिण या ं या च ुकांमधून सुधार याची इ छा दश वतो.
अनुकूलता आिण लविचकता :
ितकूल प रि थती आिण बदला या काळातही महान न ेते संघा या वाढीला चालना
देतात. यावसाियक जग ह े शा त बदलाच े वैिश ्य अस यान े भिव यात एखादी स ं था
िकती यश वी होईल ? याचा अ ंदाज लाव यासाठी अन ुकूलता हा मह वाचा घटक आह े.
कारण बदल अप रहाय असतात . जर ने यांना यांचे काय संघ देखील लविचक असाव ेत munotes.in
Page 121
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
121 असे वाटत अस ेल तर नेतेदेखील लविचक असल े पािहज ेत. ितकूल प रि थतीत
जुळवून घेणारे नेते खरोखरच उ क ृ असतात .
बदला या काळात व रत जुळवून घे याची आपली मता आप याला क ेवळ िटक ून
राह यासाठीच नाही तर भरभराट हो यास द ेखील मदत करत े. या ि य ेत कम चा या ंना
समािव क न न ेते हे पूण कर यासाठी अिधक स ुस ज असतात आिण या ं या
काय संघांना अस े कर यात मदत करतात कारण याम ुळे यांना ीकोन आिण प त या
िविवधत ेम ये वेश िमळतो . भावी सम या सोडवणार े लविचक , नािव यप ूण आिण
जुळवून घेणारे नेते असतात . बदल अथक असल े या स ंदभा म येही, ते यां या
कम चा या ंना प रि थतीशी ज ुळवून घे यास मदत करतात ज ेणेक न त े उ च तरावर
कामिगरी करण े सु ठेवू शकतील . कम चा या ंना स ंभा य कठीण काळात ि थरत ेची
अ यंत आव यक भावना अन ुभवू शकत े आिण जर न े यांनी बदलाच े वागत क ेले आिण
जाणीवप ूव क आिण दीघ कालीन उि े ल ा त ठेवून वर ेने जुळवून घे याची इ छा
दश वली तर त े अिधक चा ंग या कार े जुळवून घे यास स म होऊ शकतात .
जे नेते लविचक असतात त े यां या च ुका, अनुभवात ून िशकून नावी यपूण ि कोन
वीकारतात . कामगारा ंना मानिसक स ुर ेची भावना दान कर यासाठी त े ि थर कामाच े
वातावरण ठ ेव यास स म असतात आिण त े समायोिजत क न या ंना माग दश न क
शकतात , भिव यातील या ंची भीती कमी करतात आिण अडचण चा सामना
कर या साठी यांचा आ मिव ास वाढवतात .
स यता :
अ सल नेतृ व नैितक आिण पारदश क असत े. पारदश कतेला ो साहन द ेते आिण
िनण य घेताना इतरा ं या िति या ंचे वागत करत े. अ सल न ेते देखील या ं या
संघटना , काय श साठी समिप त असतात आिण या ंनी हाती घ ेतले या कामाब ल त े
उ साही असतात . ते या मू यां ारे ढपण े माग दिश त असतात . या आदशा ना स य
आिण वतःसा ठी खर े मानतात कारण त े ामािणकपणा , पारदश कता, मोकळ ेपणा आिण
सुसंगततेशी स ंवाद साधत े. कम चा या ंसह मजब ूत, िव ासाह संबंध िवकिसत
कर यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी ामािणकता आव यक आह े. हे ने यांना ते
या लोका ंचे नेतृ व करतात या ं यावर या ंचा भाव वाढव यास मदत करत े. एक
अ सल न ेता हो यात आ म जाग कता , सि य वण, व- यव थापन , सहान ुभूती
आिण न ता या ंचा समाव ेश आव यक असतो .
● संवाद:
ने या या कत याम य े यवसाय स ं कृती प करण े आिण क ंपनी या य ेय, ी आिण
मूलभूत मू यांचे उदाहरण ठेवणे समािव आह े. हे कम चारी कस े वागतात यावर प रणाम
होतो. काय स मपण े आिण आ मिव ासान े पूण कर यासाठी या ंना आव यक असल ेली
प ता दान कर यासाठी न े यांनी या ं या काय संघ सद या ंना ल य े, उि े आिण
अपे ा भावीपण े संवाद साध ला पािहजेत. ने यांनी स ंपक साध यायो य आिण munotes.in
Page 122
संघटना चे समाजशा
122 सूचनांसाठी ख ुले राह न भावी स ंवादासाठी एक उदाहरण ठ ेवावे. ब याच कॉप र ेट
ने यांना हे समजत े क कम चा या ंना या ं या उ च मत ेनुसार यवसायात काय
कर यासाठी आिण ितधारणासाठी आव यक ितब त ेची पातळी वाढव यासाठी
िनयिमतपण े अिभ ाय आव यक असतो .
सहान ुभूती :
जे दयाळ ू, ामािणक असतात , यांचा हेतू चांगला असतो आिण इतरा ंची यांना काळजी
असत े. सहान ुभूती नसल े या न े यांपे ा दयाळ ू नेते अिधक स म आिण साम य वान
हणून पािहल े जातात . नेतृ वातील सहान ुभूती हे नेते आिण या ंचे काय संघ यां यात ढ ,
िव ासाह नाते िनमा ण करत े, जे फलदायी संघकाया ला समथ न देते. स ा अस याचा
आप यावर होणारा स ंभा य हानीकारक भाव ल ात घ ेता, ने यांसाठी ही मता असण े
िवशेषतः मह वाच े आ हे. नेते कम चा या ंना या ं या का माची प रि थती स ुधार यासाठी
आिण िनरोगी कत य जीवन स ंतुलन राख यासाठी यावहा रक स ला द ेऊ शकतात .
आ म -जाग कता :
जे हा एखा ा य या भावना उ वतात ते हा या ओळख या ब ल जाग क
राह या या मत ेला आ म -जाग कता हणतात . येकाला या कौश या चा फायदा
होऊ शकतो ; परंतु आ या ची गो हणज े ब या च लोका ंकडे ते नसत े. ‘इनसाइट ’ या
पु तकाच े लेखक डॉ . ताशा य ु रच या ं या स ंशोधनान ुसार, १५ % पे ा कमी लोक ख या
अथा ने आ म -जाग क आह ेत, ९५% लोक मानतात क , ते माफक माणात िक ंवा
अ यंत आ म -जाग क आह ेत. चांगले सं ेषण, िव ास आिण वाढीव उ रदािय व या
सवा ला आ म-जाग कत े ारे ो साहन िदल े जात े. तसेच हे भावना ं या चा ंग या
सकारा मक ि य ेस मदत करत े, जे ने यांना सम या अिधक क ुशलतेने हाताळ यास
स म करत े.
कृत ता :
कौतुक य कर या या क ृतीमुळे एक सकारा मक च स ु होत े याम य े देणारा
आिण घ ेणारा अशा दोघांनाही फायदा होतो . कृत तेमुळे आपली मन:ि थती सुधारते.
बह सं य लोका ंचा असा िव ास आह े क , ते कौत ुका पद बॉससाठी अिधक य न
कर यास इ छ ुक आह ेत, कृत ता त ु हाला एक चा ंगला न ेता बन या स मदत क शकत े,
याच े अित र अन ुकूल प रणाम होऊ शकतात . नेतृ व हे केवळ एक कौश य नस ून
एक काम करणा या अस ं य िविवध कौश या ंचे िम ण आह े. बह सं य लोका ंनी
कामा या िठकाणी चा ंगले आिण क ुचकामी न ेतृ व दो ही अन ुभवले असत े. येक
चांग या सॉ ट ि कलच े नेतृ व कौश य हण ून वग करण क ेले जाऊ शकत े.
उदाहरणाथ , संघा या स ूचना आिण िच ंता सि य पणे ऐक यास ने यांना पूण पुढाकार
घे यासाठी मदत होऊ शकते. उदाहरणाथ , सहान ुभूती ने यांना या ं या काया चा भार ,
कामाची प रि थती आिण सहकारी या ं याब ल या ं या काय संघ सद या ंना कस े वाट?
ते हे समज ून घे यास स म करत े. munotes.in
Page 123
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
123 ११.५ नेतृ वासाठी कौश य े
एक मजब ूत नेता बनिवणारी कौश य े पुढील माण े आहेत:
सहान ुभूती स ंवेदनशीलता आिण ल प ूव क ऐकण े.
िव ासाह ता, क पकता , सकारा मकता , भावी अिभ ाय , व रत स ं ेषण, संघकाय ,
लविचकता , जोखीम घ ेणे, माग दश न आिण िशकव याची मता .
मता : भाविनक ब ुि म ा : एखा ा य ची वतः या आिण इतर लोका ं या भावना
समजून घे याची आिण िनय ंि त कर याची मता भाविनक ब ुि म ा हण ून
ओळखली जात े.
आ म-जाग कता : आपल े वतःच े गुण, दोष आिण भावना ओळख याची मता .
व- यव थापन : आप या भावना ंवर िवशेषतः अ य ंत तणावा या प रि थतीत
िनयं ण ठेव याची मता .
सामािजक जाग कता : इतरां या भावना ओळख याची मता . याला वार ंवार
सहान ुभूती असण े देखील हटल े जाते.
संबंधा मक यव थापन : मन वळवण े, िश ण द ेणे, माग दश न करण े आिण िववाद
िनराकरणा ार े पर पर स ंबंधांवर िनय ं ण ठेव याची मता .
सं ेषण तयार कर यासाठी िविवध कौश य े एक य ेतात.
लविचकता : िविवध स ंदभ आिण लि त े कांना अन ु प स ंवाद श ैली स ुधार याची
मता .
सि य वण : शाि दक आिण ग ैर-मौिखक स ंकेतांकडे ल द ेऊन माग दश ना
दर यान वार य आिण ल क ि त कर याची मता .
पारदश कता: तुम या क ंपनीची उि े, संभावना , अडचणी आिण धोरण उघडपण े
आिण पारदश कपणे संवाद साध याची मता .
प ता : िविश े कांना कृती कर यास ो साहन द े यासाठी यो य माणात
तपशील द ेऊन स ंदेश अिधक सोपा कर याची मता .
कुतूहल: बौि क िववेचन तयार करणार े, चौकशी करणार े, खुले मा ंड याची
मता .
सहान ुभूती: लोकांशी स ंवाद साधता ना यां या भावना जाण ून घे याची आिण
यानुसार स ंवाद श ैली सुधार याची मता . munotes.in
Page 124
संघटना चे समाजशा
124 देहबोली : मै ीपूण , जवळ य े याजो या द ेहबोलीच े दश न करण े जे संबंध वाढवत े
आिण लोका ंना या ं या क पना य कर यास ो सािहत करत े.
सहज संपक म : एक न ेतृ व शैली जी काय संघ सद या ंशी मजब ूत संबंध वाढवत े
आिण उबदारपणा आिण ामािणकपणान े वैिश ्यीकृत आह े.
िव ासाह ता: न ता , यो यता आिण ढिन या ारे वैिश ्यीकृत नेतृ वाचा ीकोन ,
याम य े काय संघ ने याला या ं या आदर आिण समथ नास पा असल े या
य या पात पाहतो .
आका ं ा : एक व ेगळी ी आिण उ च दजा ारे वैिश ्यीकृत नेतृ वाचा ीकोन जो
संघ सद या ंना या ंचे सव तोपरी य न दान कर यास े रत करतो . ठरवल े या
यवसायात िनयोिजत क े या माण े गो ी विचतच घडतात . तुमची यवसाय
रणनीती िक ंवा उ पाद नाचा बाजार वेश हे ओळख या ग ेले या जोखम साठी िकती
चांगले खात े आहे याची पवा न करता त ुम या योजना मा ग लावणार े घटक न ेहमीच
असतील . एक न ेता या ना यान े तु ही तणावाचा सामना करताना ज ुळवून घेणारे
आिण लविचक असल े पािहज े आिण त ुम या काय संघाला नवीन धोरणा ंकडे
ने यासाठी आव यक सम या सोडव याची मता ने याकड े असण े आव यक आह े.
आिथ क सा र ता असण े मह वाच े आहे, कारण नेता कंपनी या धोरणावर बराच व ेळ
घालवतो , याम य े सं था मक उि े िनवडण े आिण त े सा य कर यासाठी काय
करणे समािव आह े. ही उि े आव यकत ेनुसार रोख वाह , नफा आिण इतर
मह वा या उपाययोजना ंसह आिथ क कामिगरी या सम या ंशी जवळ ून संबंिधत
असतील . सव काय कारी अिधका या ंनी हे ल ात घ ेऊन या ंची आिथ क सा रता
राखली पािहज े.
सव ने यांना मूलभूत आिथ क सा रतेबरोबरच प ुढील आिथ क मता ंची आव यकता
आहे:
१) रोख र कम वाहाची िववरणप े, उ प न िववरणप े आिण ताळेबंद यासह
आिथ क िववरणा ंचा अ यास .
२) गुणो र िव ेषण, जे कंपनी या कामिगरीच े सखोल आकलन कर यास स म
करते.
३) कंपनीला सात यप ूण पातळीवर चालव यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी रोख
र कम वाह यव थापन हा एक मह वाचा घटक आह े.
४) भिव यातील यवहार , रोख वाह आिण कमाईचा अ ंदाज घ े याची मता असण े.
तुमची गती तपासा
१. प रणामकारकता आिण न ेतृ वावर चचा करा.
२. नेतृ वाचा अथ सांगा. munotes.in
Page 125
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
125 ११.६ नेतृ वाची काय
नेतृ वाची अन ेक काय आहेत ती पुढील माण े -
१. संघातील सद या ंना आ मिव ासान े आिण आन ंदाने काम कर यास े रत
कर यासाठी य ेये िनि त करण े, ही ने याची सवा त मह वाची जबाबदारी असत े.
यांचे येय एक िवकास आराखडा िवकिसत करण े हे आहे. जे यां या काय संघ
सद या ंना कुठे जायच े आिण या ंना तेथे जा यासाठी कशी मदत करावी ह े दश वते.
२. संघटना अथवा एखा ा न े या या इतर मह वा या जबाबदा या ंपैक एक हणज े
य या गटाला एखा ा काया ची जबाबदारी द ेणे जे ते यश वी र या प ूण क
शकतात . यां याकड ून सव म कामिगरी िमळिव यासाठी त े यां या मत ेनुसार
लोकांना भ ूिमका िनय ु कर यास स म असल े पािहज ेत. यामुळे सं थे या
सद या ंचे मनोबल उ ंचाव यासाठी ह े काय आव यक आह े.
३. पुढाकार घ ेणे : संघा या िक ंवा सं थे या फाय ासाठी प ुढाकार घ ेणे ही ने याची
मुख भूिमका असत े. ने यांम ये यांचे मूळ िवचार य कर याची आिण इतरा ंनाही
तसे कर यास े रत कर या साठीचा आ मिव ास असण े आव यक आह े. ते हे
देखील स ुिनि त करतात क गटातील य ेकाला या ं या म ूळ क पना ंसह या ं याशी
संपक साध या स सोयी कर वाट ेल.
४. कामगारा ंम ये संघभाव ना : वैयि क आिण स ंघटना मक िहतस ंबंध जुळवून आणण े
ही ने यांची जबाबदारी आह े. नेता जी रणनीती वापरतो ती प ूण कर यासाठी मह वाची
असत े. यांनी हे सुिनि त क ेले पािहज े क , सामाियक उि े सा य कर यासाठी गट
सद य एक काम कर यास इ छ ुक असल े पािहज े.
५. ेरणा आिण माग दश न : ने याची म ूलभूत जबाबदारी ही स ंघ िकंवा य ला ेरणा
देणे आिण िनद िशत करण े आहे. यांनी काय संघ सद या ंना या ं या उि ा ं या िदश ेने
काय कर यासाठी ो सािहत करण े आव यक आह े आिण जे हा या ंना अस े करताना
सम या य ेतात त े हा या ंना समथ न देणे आव यक आह े. तसेच या ं या य ना ंची
शंसा क न आिण आव यकत ेनुसार या ंना मदत क न त े यांना सतत पािठ ंबा
देणे.
६. यव थापन आिण कम चारी या ं यातील स ंवाद : कम चारी आिण यव थापन या ं यात
संपक साध यासाठी न ेता मह वाचा असतो . ते यां या काय संघ सद या ंना
यव थापनान े िवकिसत क ेलेले िनयम आिण धोरण े यांना समजाव ून सांगून या ंचा
कसा फायदा होईल , हे समज यास मदत करतात . तसेच एक भावी न ेता
यव थापन आिण इतर सद या ंसमोर या ं या अधीन थांची य ेय आिण उि े यांचे
ितिनिध व करतो
७. धोरणे तयार करण े : ने याची धोरण े तयार कर याची मता यवसाया या
काय मतेसाठी मह वप ूण असत े. ने यांनी तयार क ेले या धोरणा ंम ये कामा या munotes.in
Page 126
संघटना चे समाजशा
126 काय मते या अ ंमलबजावणीसाठी पाळ याची माग दश क त व े समािव असतात .
धोरणे िवकिसत क न नेते सं थेची उि े पुढे ने यासाठी य ेक काय संघ सद यान े
अनुसरण क ेलेली ि या द ेखील तयार करतात .
कठीण प रि थतीतही न ेहमी ठरािवक उ ेशाने चालत राहण े; प रि थती ला
ितिब ंिबत करण े आिण ितसाद द े यापूव आप या पया यांचे मह व जोखण े; नेहमी
िशक यासाठी आिण वतःला आिण त ुम या संघाला चांगले बनव यासाठी काम
करणे; तु ही िव ास ठ ेवू शकता अस े िम , सहकारी आिण माग दश क या ं याशी
चांगली म ै ी राखण े; आिण स ंकटा या व ेळी याचा वापर क रणे इ. गो ी ने याला
करा या लागतात .
तुमची गती तपासा
१. नेतृ वा या िविवध कारा ंची चचा करा.
२. नेतृ वा या काय िवशद करा .
११.७ नेतृ व स ंबंिधत क ेस टडी
१. डॉ. अ दुल कलाम :
एक उ म न ेतृ वाचे उदाहरण हणज े डॉ. कलाम . ते एक शा होत े आिण प ुढे देशाचे
रा पती झा ले. शा हण ून या ंनी या ं या जीवनातील एक उदाहरण सा ंिगतल े आहे.
यांची एकदा SLV-3 नावा या भारता या उप ह ेपण व हन काय माच े क प
संचालक हण ून िनय ु कर यात आली होती . ेपणान ंतर अप े े माण े क प प ूण
झाला नाही आिण तो बंगाल या उपसागरात खाली पडला . यावेळी, अ य ी. सतीश
धवन या ंनी प कार प रषद बोलावली आिण या ंनी अपयशाची जबाबदारी वीकारली
आिण स ंघाने पुरेसे य न क ेले. परंतु यांना अिधक ता ंि क समथ न आिण पायाभ ूत
सुिवधांची गरज होती . कलाम हणाल े क , अपयश जरी या ंचेच होत े; पण ी सतीश
धवन या ंनी जबाबदारी घ ेतली.
यां या आय ु यात न ंतर १९८० म ये यांनी एक उप ह ेिपत क ेला आिण तो यश वी
झाला. यानंतर ा . धवन या ंनी डॉ. कलाम या ंना प कार प रषद हाताळ या स सांिगतल े.
या काय मा ार े ी कलाम या ंनी एक मह वाचा अनुभव सांिगतला आह े क , एखादा न ेता
संकटात गटा या पाठीशी उभा राहतो आिण वतःवर दोष घ ेतो आिण ज े हा तो यश वी
होतो त े हा याच े ेय संघाला िदल े जाते.
२. टाटा ि टल या उ प ीची कहाणी :
१९६७ म ये सर जमश ेदजी टाटा या ंनी ि टीश िनब ंधकार थॉमस काला ईल या ंचे एक
या यान ऐकल े. यात लोखंड आिण पोलादाच े मह व सा ंिगतल े होते. यांचे या यान
ऐकून ते भारतात परत आल े आिण या ंनी पोलाद क प उभारला . यावेळी भारतावर
रा य करणा या ि टीशा ंनी खिनज सवलतीच े धोरण अशा कार े उदार क ेले यान े रे वे munotes.in
Page 127
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
127 आिण य ु दो हीसाठी ि िटशा ंना फायदा झाला . टाटा ि टल ने दु काळा या आिण
यु ा या कठीण काळात भारताला मदत क ेली आह े. दु काळातही ज े हा क ंपनी फारस े
उ प न द ेत न हती , ते हाही टाटा ंनी या ं या कम चा या ंना पगार द ेणे सु च ठ ेवले. हे
टाटा सम ूहाची अख ंडता िशक याची मता , एका मता आिण म ू ये आजही लाखो
लोकांना कशी मदत करत े, हे दश वते.
मुंबईतील २६/११ या ह या या व ेळीही हॉट ेलम य े असल े या सव कम चा या ंना
यां या नोकरी ची. पदाची पवा न करता समान भरपाई द े यात आली . कोणतीही
ेणीब ता पाळली ग ेली नाही . हे टाटा न े यांमधील न ेतृ वगुण दश िवते आिण ते
कम चारी, भागधारक आिण ाहक (सामा य जनता ) दोघांम ये िव ास वाढवत े.
३. िस ला क ंपनी:
पेटंट या मा यमात ून एड ्स या औषधावर पा ा य द ेशांची म ेदारी होती . िस ला चे
अ य युसूफ हमीद आिण या ं या टीमम ुळे हे औषध व तात उपल ध झाल े आिण
प रणामी अन ेक भारतीया ंचे आिण आि क ेसार या गरीब द ेशांतील लाखो लोका ंचे जीव
वाचू शकल े. वे टन फामा कंप यांकडून बौि क स ंपदे या मा यमात ून होत असल े या
अ यायािव आिण याची म ेदारी आिण महागडी िव या िवरोधात प र षदेत
अ य ी. हमीद यांनी आवाज उठवला होता. ते िस ला चे दूरदश न ेते होते. यांनी
एड्स या औषधासाठी लढा उभारला आिण आयपी धोरणा ंम ये बदल कर यास
सांिगतल े. प रणामी जेने रक औषध आिण क या माला या नवीन स ंयोजना ार े
आजपय त लाखो लोका ंचे जीवन बदलल े आहे.
४. ORS :
१९६७ म ये यूएस आम च े कॅ टन िफिल स या ंनी दोन कॉलरा या णा ंवर त डी
लुकोज सलाईनन े यश वी उपचार क ेले. यानंतर कलक ा य ेथील स ंसग ज य रोग
णालय आिण ढाका य ेथील कॉलरा स ंशोधन योगशाळ ेतील स ंशोधका ंनी आध ुिनक
ओरल रहाय ेशन सॉ ट या िनिम तीम य े योगदान िदल े.
१९६५ – १९६९ या वषा म ये िपयस आिण इतरा ंनी मानक ORS या भावीत ेसाठी
थम िस कर यायो य क ेस बनवल े. डॉ. िदलीप महालानािबस या ंनी बांगलाद ेश मु
यु (१९७१ -१९७२ ) दर यान ब ंगाली िनवा िसतांम ये कॉलरा करणा ंम ये ORS ची
भावीता थािपत क ेली, तर १९७८ म ये मिणप ूरमधील कॉलरा महामारीम य े ORS
ची भावीता दाखव ून िदली . कॉलरासह अितसार असल े या म ुलांवर उपचार करताना
ORS ची भावीता १९७४ म ये डीएट अल आिण १९७८ म ये चटज इ याद नी िस
केली. या ानावर आधा रत संशोधना मुळे जागित क आरो य स ंघटनेने १९७८ म ये
अितसारा या स ंसगा चे यव थापन कर यासाठी जागितक य न स ु केले, याम य े
ORS हा याचा गाभा होता आिण अितसार -संबंिधत म ृ यूदर कमी कर याच े
अ पकालीन ल य होत े. १९७९ पय त डॉ. डॅिनयल िपझारो आिण सहका या ंनी हे िस
केले क , WHO -ORS याम य े ९० mmol / िलटर सोिडयम असत े, ते िनज लीकरण munotes.in
Page 128
संघटना चे समाजशा
128 अितसार असल े या नवजात म ुलांसाठी स ुरि त आिण भावी आह े. यांनी हे देखील
िस क ेले क , ड य ूएचओ -ओआरएस २:१ या माणात सा या पा या मधून िद यास
सुरि त आह े. एक कार े दु काळात जगाती ल लाखो म ृ यू कमी करणा चे काय यां या
हातून घडल े.
११.८ सारांश
ने याने कंपनीची त व े आिण न ैितकता ल ात घ ेतली पािहज ेत आिण अशी स ं कृती
िनमा ण कर यात मदत क ेली पािहज े िजथे येकजण या ंचे सव म य न क शक ेल.
एकतेची सं कृती, समुदायाची भावना वाढवण े आव यक आहे. कॉिल स िड शनरी या
मते, नेतृ व हणज े एखा ा य ला चा ंगला न ेता बनवणार े गुण िकंवा प ती . तो/ती
अशी य आह े क ती सं थे या वाढ आिण िवकासाचा भा री आह े. एखा ा सम ूहाला
िकंवा य ला एखाद े काय पूण कर यासाठी े रत आिण िनद िशत कर या या क ृतीला
नेतृ व अस े हणतात . नेते अनुयायांना यशासाठी आव यक पावल े कर यास व ृ
करतात . बह तेक नेतृ व संशोधन ह े नेतृ व कस े भािवत करत े, नेतृ व भा वीतेचे मापन
करते, यावर ल क ि त करत े. कोण याही स ंघटनेसाठी यश वी न ेता आव यक असतो .
ते एखा ा स ं थेम ये भावी स ंघ तयार कर यात मदत क शकतात आिण हमी द ेऊ
शकतात क उप म , क प आिण इतर नोकरीची कामे यो य र या पार पाडली जा तील.
कोणीही या ं या न ेतृ व कौश याचा अ यास क शकतो . ने याकड े िविवध कारच े
पर पर आिण स ंवाद कौ श ये असण े आव यक आह े. जबाबदा री संभा य न ेते आिण
थािपत न ेते यां यात फरक करत े. जर त ु ही जबाबदारीची भावना िवकिसत क
शकत असाल तर त ु ही न ेतृ व े ात सहजत ेने जाल . लविचकता , ामािणकपणा ह े
काही ग ुण आह ेत जे ने याकड े असण े आव यक आह े. या करणात नेतृ वाशी स ंबंिधत
िविवध काया िवषयी द ेखील चचा कर यात आली . आपण काही क ेस टडीज उदा. टाटा
कंपनी, ओआरएस शोध , एड्स औषधामागील कथा आिण डॉ . कलाम या ं या वा तिवक
जीवनातील न ेतृ व कौश या ंिवषयी चचा केली.
११.९
१. नेतृ वा या काया ची चचा करा
२. कौश य आिण न ेतृ व यावर एक टीप िलहा
३. नेतृ व गुण थोड यात सा ंगा.
११.१० संदभ
https ://avenuemail .in/the-founding -story -of-tata-steel -jamshedpur /
https ://qz.com/india /1666032 /how-indian -pharma-giant -cipla-made -
aids-drugs -affordable munotes.in
Page 129
नेतृ व: अथ ,, गुण,
कौश य े काय आिण
प रणामकारकता
129 Bhattacharya SK . History of development of oral rehydration
therapy . Indian J Public Health . 1994 Apr-Jun;38(2):39-43. PMID :
7530695 .
https ://knowledge .wharton .upenn .edu/article /former -president -apj-
abdul -kalam -a-leader -should -know -how-to-manage -failure /
van Knippenberg , D. (2020 ). Meaning -based leadership .
Organizational Psychology Review , 10(1), 6-28.
https ://in.indeed .com/career -advice /career -
development /leadership -roles
https ://www .snhu .edu/about -us/newsroom /business /qualities -of-a-
good -leader
https ://businessleadershiptoday .com/what -are-the-7-leadership -
traits / Qualities
https ://www .indiatoday .in/india /east/story /dilip-mahalanabis -ors-
oral-rehydration -solution -diarrhoea -cholera -168545 -2013 -06-29
ORS
Bhattacha rya SK . History of development of oral rehydration
therapy . Indian J Public Health . 1994 Apr-Jun;38(2):39-43. PMID :
7530695 .
https ://www .collinsdictionary .com/dictionary /english /leadership
munotes.in
Page 130
130 १२
संघष िनराकरण
करण रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ संघष प रि थतीच े कार
१२.३ संघषा ची कारण े
१२.४ संघषा चे प रणाम
१२.५ संघषा चे भावी यव थापन
१२.६ सारांश
१२.७
१२.८ संदभ
१२.० उि े
१) संघष हणज े काय त े समज ून घेणे.
२) संघषा चे व प , कारण े, प रणाम आिण संघषा चे यव थापन समजून घेणे.
१२.१ ताव ना
संघषा ची या या दोन िक ंवा अिधक य िक ंवा गटांमधील मतभ ेद हण ून केली जात े.
येक य िक ंवा गट इतरा ं या ि कोनाप े ा वतः या ि कोनाची िक ंवा उि ा ंची
वीकृती िमळिव याचा य न करत असतो . येक य ितची वृ ी, मू ये आिण य ेय
यानुसार िभ न िभ न असत े. यामुळे य – य मधील संघष अटळ असतो .
प रणामी यव थापनाला स ंघटना मक आिण व ैयि क फाय ासाठी स ंघष
िमटव याप े ा ते यव थािपत करण े अिधक उपयु आिण मह वाच े ठरते.
१२.२ संघष प रि थतीच े कार
संघषा कडे नेहमीच अवा ंछनीय हण ून पािह ले जाते. संघष श य अ सतील तेथे ते टाळल े
गेले पािहज े आिण त े उ व यास श य ितत या लवकर शमिवल े गेले पािहज ेत. प रणामी
यव थापका ंना संघष कोण या कारच े आ ह ेत, हे समज ून घेणे आव यक आह े.
संघषा ची काही उदाहरण े खालील माण े आहेत.
१. वैयि क स ंघष (मू य स ंबंिधत):
जे हा एखा ा य न े जी भ ूिमका साकारली आह े ती य या मू ये आिण िव ासा ंशी munotes.in
Page 131
संघष िनराकरण
131 संबंिधत नसत े ते हा व ैयि क संघष िनमा ण होतो. असा स ंघष सहसा म ू य स ंबंिधत
असतो . उदा. भेट यासाठी आल े या य िक ंवा अवा ंिछत फोन कॉल टाळ यासाठी
सिचवाला ितचा बॉस उपि थत नस या या स ूचनांनुसार खोट े बोलाव े लागते. यामुळे
सिचवा म ये तणाव िनमा ण होऊ शकतो , याने स य सांग याची न ैितकता जीवनात
थािप त केली अस ेल. याच माण े अनेक लोका ंपैक जे शाकाहारी भारतीय य
अमे रकेत येतात आिण या ंना या ंचा शाकाहार िटकवण े कठीण जात े. यांना शाकाहार
संक पन े या मह वाब ल श ंका वाट ू शकत े. यामुळे यां या िवचारा ंम ये संघष िनमा ण
होतो.
या मू य स ंघषा यित र एखा ा य म य े भूिमका स ंघष असू शकतो . उदाहरणाथ ,
एखा ा ट ेिलफोन ऑपर ेटरला ित या पय वे का ारे ाहका ंसाठी आन ंददायी असण े
आव यक असू शकत े आिण ती ाहका ंसोबत ख ूप वेळ घालवत े, अशी त ार देखील क
शकते. ित या ि कोना तून यामुळे भूिमका स ंघष िनमा ण होईल . जे हा एखा ा य ला
दोन समान इि छत पया य िकंवा दोन ितत याच वाईट उि ा ंमधील िनवड करण े
आव यक असत े ते हा येथे वैयि क स ंघष देखील उ व ू शकतो .
२. पर पर स ंघष :
हा संघषा चा सवा त जा त आढळ णारा कार आह े, कारण यात य मधील मतभ ेद
समािव आह ेत. जे हा दोन यव थापक मया िदत भा ंडवल आिण मानवी स ंसाधना ंसाठी
पधा करतात त े हा पर पर स ंघष उ व ू शकतात . याच माण े जे हा तीन समान पा
िश णत पदो नतीसाठी तयार असतात त े हा पर पर िव वाद उ व ू शकतात , परंतु
यापैक फ एकालाच आिथ क ि थती आिण पदास ंबंिधत िनब धांमुळे पदो नती िदली
जाऊ शकत े. जे हा मया िदत स ंसाधन े सामाियक क ेली जाऊ शकत नाहीत आिण ती
िमळिवली जाण े आव यक असत े ते हा स ंघष आणखी व ेदनादायक बनतो . दुस या
कारचा पर पर संघष हणज े सं थे या उ ी ा ंब ल मतभ ेद. उदाहरणाथ , शालेय
मंडळा या काही सद या ंना ल िगक िश णाच े वग दे याची इ छा अस ू शकत े, तर इतरा ंना
हे नैितक ्या ते आ ेपाह वाटू शकतात , प रणामी स ंघष होऊ शकतो .
संघष केवळ उि े आिण उि ा ं या व पावर आिण व त ुि थतीव न उ वत
नसतात , तर ती उि े सा य कर या या साधना ंव नही उ वू शकतात . उदाहरणाथ ,
कोण या चारा मक धोरणा ंमुळे चांगली िव होईल याब ल दोन िवपणन यव थापक
एकमेकांशी असहमत अस ू शकतात .
३. गट आिण य या ं यात मतभ ेद:
य ना सामािजक कारणा ंसाठी गटाम य े राह याची इ छा अस ू शकत े, परंतु ते
सं थे या त ं ाशी असहमत अस ू शकतात . सव औपचा रक आिण अनौपचा रक गटा ंनी
वत न आिण संचालक मानका ंचे काही मानद ंड िवकिसत क ेले आ ह ेत आिण सव
सद या ंना या मानका ंचे पालन करण े आव यक असत े.
उदाहरणाथ , काही र े टॉरंट्सम य े, सव वे ेस िटपा समान माणात िवभािजत करतात , munotes.in
Page 132
संघटना चे समाजशा
132 याम ुळे यां यापैक एखा ाला ित या िवश ेषत: काय म आिण स य वागण ुक मुळे ती
अिधक पा आह े असे वाट यास तणाव िनमा ण होऊ शकतो .
या माण ेच जर एखा ा गटान े एखा ा िविश हेतूसाठी स ंप केला असेल िकंवा स ंप
करणे परवडणार े नसेल, तर याम ुळे गटाशी स ंघष होऊ शकतो . हा संघष यव थापन वय
आिण या या अधीन था ंम ये गट हण ून िकंवा नेता आिण न ेतृ व या ं यात द ेखील अस ू
शकतो
४. आंतरगट पधा :
िवभाग , े े िकंवा काय संघांचा स ंच एक स ं था हण ून ओळखल े जाणार े पर पर
जोडल ेले नेटवक तयार करतो . हे िववाद व ैयि क मतभ ेदांपे ा स ंघटना मक रचन ेशी
संबंिधत सम या ंमुळे होतात . उदाहरणाथ , यव थापन आिण य ुिनयन या ं यात सतत
आिण आ मक मतभ ेद असतात . लाइन आिण कम चारी या ं यातील ख ेदजनक आिण
वारंवार िस झाल े या स ंघषा पैक एक होय हे याचेच उदाहरण आह े.
१२.३ संघषा ची कारण े
संघष हा अन ेक प रि थती आिण प रवत नांचा प रणाम आह े. याचे दोन म ु य भागा ंम ये
वग करण करता य ेईल
१. मानवी वत नाशी स ंबंिधत प ैलू
२. सं था मक स ंरचना िक ंवा काय णालीचे पैलू.
१. संघषा चे वत न पैलू:
यात इतर गो बरोबरच मानवी भाव ना, ीकोन , आदश आिण समज हे सव संघषा स
हातभार लावतात . एखादा गैरसमज िक ंवा सं ेषण दोष या मतभ ेदांचे कारण ठ शकते.
चुक या प तीन े अथ लावल े या स ंवादाम ुळे ब या च सम या उ व ू शकतात. संघष
देखील अस ं य बाब वर िवरोधी ि कोनात ून उ व ू शकतो . उदाहरणाथ , दोन
उपा य ा ंकडे रोजगारा या सव म योजन ेबाबत िभ न मत े असू शकतात .
संघषा म ये भावना , धारणा आिण आदशा नी े रत घटक द ेखील समािव अस ू शकतात .
या भावना ोध , अिव ास , भीती िक ंवा यि म वातील फरका ंमुळे केवळ ेषा या अस ू
शकतात . हे रंग, िलंग िकंवा धम यासार या घटका ंवर देखील आधा रत अस ू शकत े.
काही प ु ष मिह लांब ल नकारा मक िवचार करतात तर काही क ुटुंबांम ये श ु वाचा
मोठा इितहास असतो .
मू यांवरील स ंघष िविवध म ू यांमुळे उ वतात , यापैक काही सा ं कृितक मू ये असू
शकतात . उदाहरणाथ , एक उपा य खच कमी कर यासाठी काही कम चा या ंना संपु ात
आणू शकतो , परंतु दुसरा उपा य लोका ंना पैशापे ा जा त मह व द ेऊ शकतो आिण
पया यी खच -कपात उपाया ंना अन ुकूल अस ू शकतो. आणखी एक उदाहरण हणज े एक munotes.in
Page 133
संघष िनराकरण
133 ा यापक जो या या िशकव या या धोरणा ंम ये वात ं याला मह व द ेतो; पण या या
ीकोना ंचे बारकाईन े िनरी ण क े यास सम या उ व ू शकतात .
एखा ा य च े यि म व वतःच स ंघषा स कारणीभ ूत ठ शकत े. उदाहरणाथ , काही
लोक न ैसिग क र या ितक ूल आिण स ंघषा मक असतात , याम ुळे यांना लढा स ु
कर यास व ृ केले जाते.
२. संघषा चे संरचना मक प ैलू:
संपूण संघटना मक स ंरचना आिण या या उप -घटका ंमधील सम या ंमुळे यासारख े संघष
िवकिसत होतात . यात अनेक सम या ंचा समाव ेश होतो .
अ] भूिमका अस ुरि तता : भूिमका ही एखा ा स ं थेतील िक ंवा समाजातील िविश
ि थतीशी जोडल े या काया चा सम ूह असत े, कारण ितचे काय प पण े प रभािषत क ेले
जात नाही जर िविश का य चुक ची प रभािषत क ेली गेली असतील , तर ती करणारी
य या प तीने काय करणार नाही . जे इतरा ंनी केलेले याला हव े आहे. यातून संघष
िनमा ण होईल , िवशेषत: या लोका ंम ये आिण या या य ना ंवर भूिमकां या
अिनि तत ेमुळे अवल ंबून असल े यांम ये अनेक वैिश ्यांसह अन ेक डॉ टरा ंना िनय ु
करणार े णालय िक ंवा वै क य ि लिनकम य े संघष होऊ शकतो .
ब] कामा या वाहाची रचना : खराब िनयोिजत सम वय , गरजा आिण खराब रचना
केले या काय - वाह स ंरचनांमुळे संघष उ वतात , िवशेषत: जे हा नोक या एकम ेकांशी
जोडल े या असतात . उदाहरणाथ , हॉि पटलम य े, डॉ टर आिण प रचा रका ंनी सहका य
केले पािह जे, कारण यां या भ ूिमका जवळ ून संबंिधत आह ेत. पण कामात स ुसू ता
नस याम ुळे मतभ ेद आिण ग ैरसमज िनमा ण होतात. या माण ेच रे टॉरंटमधील व ेटर
आिण वय ंपाक आव यक ान आिण मदतीसाठी एकम ेकांवर अवल ंबून असतात .
असंब काय वाह आिण खराब स ंरिचत ि यांमधून संघष आिण सम या उ व तात.
३. संघषा ची संघटना मक कारण े:
संघटना ंमधील स ंघषा चा पिहला आिण सवा त य ोत हणज े मया िदत ोता ंवरील
संघष . कोण या ही सं थेकडे असीम स ंसाधन े नसतात . वेळ, पैसा, संसाधन े, साधन े
िकंवा य या ं या वाटपाव न वाद िनमा ण होऊ शकतात . पर परावल ंबन आिण
अिधकार िक ंवा उ रदािय व याब ल अ प ता ही स ंघषा ची दोन स ंघटना मक कारण े
आहेत.
१२.४ संघषा चे प रणाम
यावसाियक प रि थतीत हा िवरोधाभास खरोखरच ‘दुहेरी’ भाव आह े. कारण आिण
प रि थती या गतीवर अवल ंबून सकारा मक आिण नकारा मक दो ही प रणाम श य
आहेत.
munotes.in
Page 134
संघटना चे समाजशा
134 अ) संघषा चे सकारा मक प ैलू:
१) संघषा ला फायद ेशीर प ैलू असू शकतात . संघष वारंवार सं थांम ये य यय आणत
असताना अधूनमधून याच े मह वप ूण फायद ेही होऊ शकतात . संघषा चा पिहला
फायदा हा आह े क , तो पूव लपवल ेले मु े सवा समोर आणतो .
२) असहमतीम ुळे वारंवार नवीन स ंक पना आिण प त चा शोध घ े यास व ृ केले
आहे. थोड यात सा ंगायचे तर असहमती सज नशील ता आिण बदला ंना ो साहन
देते. जे हा उघड मतभ ेद िनमा ण होतात ते हा एखादी स ं था िक ंवा काय युिनट
"नेहमी माण े यवसाय " पु हा स ु क शकत नाही . कठीण िनवडी , नवीन िनयम ,
मह वप ूण कम चारी बदल िक ंवा अगदी नवीन अ ंतग त संरचनेची आव यकता यावर
जोर िदला जातो आिण प ुढील हे प रवत नासाठी आव यक अस ू शकत े.
३) यामुळे गट िन ा मजब ूत होत े, कारण संघष सद या ंना अिधक काय कर यास व ृ
क न गट िक ंवा युिनट्सची काय मता स ुधा शकतो . येकजण या ं या प ूव या
उ कृ ते या मानका ंना मागे टाक याची इ छा बाळगतो . ित प या ला माग े
टाक यासाठी आिण वतःची चा ंगली वत: ची ितमा स यािपत कर यासाठी
संघष असा उपय ु ठरतो .
४) ित प या ची योजना काय आह े हे पूण पणे समज ून घे यासाठी स ंघष दो ही प ा ंना
एकमेकां या कामिगरीच े बारकाईन े िनरी ण कर यास व ृ करत े. हे काय दश न
आिण ेरणा द ेखील स ुधा शकत े.
ब) संघषा चे नकारा मक प ैलू:
संघषा चा एक दोष असा आह े क याच े काही अप रहाय वाईट प रणाम होऊ शकतात
यांना जा त प ीकरणाची आव यकता नाही .
१) मतभेद अ य ंत अि य अस ू शकतात आिण यां यामुळे वारंवार ती नकारा मक
भावना उ व ू शकत े..
२) य , गट िक ंवा िव भाग या ं यातील स ंवाद वार ंवार स ंघषा मुळे िव कळीत होतो .
यांना सम वय साध या त अडथळा य ेतो.
३) मह वाची स ं था मक उि े सा य कर या या य नात मह वा या कामा ंपासून
वेळ आिण स ंसाधन े दूर जातात . संघष या सव मागा नी काय कर या या स ं थे या
मतेम ये ल णीयरी या अडथळा आण ू शकतो .
४) अशी समजूत आहे क , य या गटा ंमधील मतभ ेद या ं या न े यांना सहभागी
हो या ऐवजी ह कूमशाही मागा ने जा यासाठी वाढवतात .
५) जे हा मतभेद असतात त े हा दो ही प अपमाना पद ढीवादी वादात गुंत याची
जा त व ृ ी अ सते. munotes.in
Page 135
संघष िनराकरण
135 ६) जे हा िववाद होतो त े हा दो ही बाज ू एक न राहता यां या स ंबंिधत गट िक ंवा
िवभागा ंवरील िन ा ठळकपण े दश वतात . यु ा या हािनकारक भावा ंवर एक नजर
टाक यास हे प जाणवत े.
एखा ा स ं थेची प रणामकारकता अन ेक मागा नी स ंघषा मुळे वाढू शकत े. तथािप , हे
ल ात ठ ेवणे मह वाच े आह े क ह े फायद े केवळ त े हाच सा य होतील ज े हा स ंघष
चांग या कार े हाताळला जाईल आिण िनय ं णाबाह ेर जाणार नाही.
१२.५ संघषा चे भावी यव थापन
जर स ंघषा चा प रणाम दो ही फायद े आिण खच होऊ शकतो , तर याच े िनयमन करण े ही
या ि य े या स ंबंधात असल े या क ंप यांचे मु य आ हान आहे. सुदैवाने, या संदभा त
िविवध माग उपय ु अस याच े दश िवले गेले आ ह े. संघष भावीपण े यव थािपत
कर या या काही प त म य े आहेत. या प ती प ुढील माण े :
१. सौदेबाजी / वाटाघाटी :
सं था मक सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी आिण या ंचे यश वी र या यव थापन
कर यासाठी सौद ेबाजी िक ंवा वाटाघाटी ही सवा त लोकि य प त आह े. या ि य ेम ये
वैयि क र या िक ंवा म य था ं ारे वाद त प ा ंमधील ऑफर , काउंटर ऑफर आिण
सवलत ची द ेवाणघ ेवाण समा िव असत े. ि या यश वी झा यास दो ही प ा ंना मा य
असल ेली तडजोड क ेली जात े आिण िववाद यश वी र या िनकाली काढला जातो .
याऐवजी वाटाघाटी अयश वी झा यास एक मोठी दरी पड ू शकत े. यामुळे िववाद
वाढतो.
२. तृतीय प िक ंवा बाह ेरील ह त ेप:
दो ही प ा ंचे सव तोपरी य न अस ूनही वाटाघाटी अध ूनमधून ठ प होतात . जे हा ह े
घडते ते हा त ृतीय प , जो थ ेट वादात ग ुंतलेला नसतो ते हा वारंवार मदतीसाठी
पाचारण केला जातो . अशा त ृतीय-प ा या सहभागाच े सवा त लोकि य कार हणज े
म य थी आिण लवाद . म य थीम य े ितसरी य िववादक या ना सहमती करारापय त
पोहोच यास मदत कर यासाठी बर ेच य न करत े. म य थ प ा ंवर कराराची स क
शकत नाही , कारण या ंना तस े कर याचा व ैधािनक अिधकार नसतो .
दुसरीकड े, लवादाला करारा या अटी लाद याचा , िकंवा अगदी कमीत कमी िकंवा
जोरदा र समथ न कर याचा अिधकार आह े. बंधनकारक लवादाम य े प या अट ना
पर पर सहमती द ेतात. दो ही प व ैि छक लवादाम य े सुचवलेला करार नाकारण े
िनवडू शकतात . पारंप रक लवादाम य े लवाद कोण याही अट चा स ंच तािवत
कर यास वत ं असतो . पण अंितमत : केवळ प ा ंनी ऑफर क ेले या अ ंितम ऑफरप ैक
एक िनवडतो .
munotes.in
Page 136
संघटना चे समाजशा
136 ३. सव च उि ा ंची ेरणा :
लोक वार ंवार जगाला ‘आ ही आिण त े’ अशा दोन िवरोधी गटांम ये िवभािजत करतात .
वतःचा गट इतरा ंपे ा कसा व ेगळा आह े यावर जोर द ेणे आिण बाह ेरील लोका ंची
बदनामी करण े या दो ही अ य ंत साम य वान व ृ ी िजत या इतर स ंदभा म ये चिलत
आहेत ितत याच सं थांम ये चिलत आह ेत. िविवध िवभाग , काय गट आिण
िवभागा ंमधील अन ेक िववादा ंम ये ते मह वाची भ ूिमका बजावताना िदसतात . यांचे
िनराकरण कर यासाठी दोन प ा ं या िहतस ंबंधांना जोडणारी सव च उि े सादर क ेली
जाऊ शकतात . या धोरणाचा म ूलभूत िस ा ंत असा आह े क या ार े संवाद, सम वय
आिण करारातील अडथळ े कमी क ेले जाऊ शकतात . मतभेदा या सव बाजूंनी ल
क ि त कर यासाठी आिण सामाियक उि ा ं या िदश ेने काय कर यासाठी या धोरणाचा
वापर केला जाऊ शकतो . यामुळे संघषा ऐवजी सहकाया ची श यता वाढत े.
४. ह त ेप वाढवण े:
वाढीव ह त ेप तं ाचे उि स याच े संघष वाढव ून या ंचे िनराकरण कर यासाठी आिण
अनेक संबंिधत उि े सा य कर णे हे आहे. या यु चे औिच य खालील माण े आ हे:
जे हा भा ंडण अिधक ती होत े ते हा काही गो ी डो यात य ेतात. घष ण िक ंवा
मतभेदा या म ूलभूत कारणा ंचे प ीकरण यावहा रक , एकि त उपाय शोध याची गरज
मोहीम बनवत े. संघष नंतर उघडपण े कट होतात आिण प ृ भागा या खाली
वाढ याऐवजी सव संबंिधत प ा ं या समाधानासाठी स ंबोिधत क ेले जाऊ शकतात .
प रणामी उपाय शोध यासाठी ख ूप दबाव य ेतो, याचे िविवध फायद े असू शकतात .
१२.६ सारांश
संघषा ची या या दोन िक ंवा अिधक लोक िक ंवा सं थांमधील वाद हण ून केली जात े
याम य े एक बाज ू इतरा ं या ि को नावर वतःची य ेये िकंवा ि कोन प ुढे ने याचा
य न करत े. येक य चे वेगवेगळे ि कोन , मू ये आिण मह वाका ं ा यामुळे
लोकांम ये संघष अप रहाय आहे. यामुळे यव थापन क ंपनी आिण ित या सद या ं या
फाय ासाठी स ंघष पूण पणे काढून टाक याप े ा िनय ंि त आिण यव थािपत कर या वर
अिधक क ि त आह े. संघष हे जे हा मत िक ंवा वार या ंम ये थेट फरक असतो त े हा
उ वू शकतात , हणून या ंना कस े हाताळायच े आिण कस े सोडवायच े? हे जाण ून घेणे
मह वाच े आहे. कम चा या ंमधील स ंघष िविवध प रि थत म य े कामा या िठकाणी उ व ू
शकतो आिण ज े हा त े घडत े ते हा सम या िबघड याआधी ती सोडवण े मह वाच े आहे.
संघष काहीव ेळा फायद ेशीर ठ शकतो , तर कधी तो संघटन वाढीस बाधा देखील आणू
शकतो . संघष िविवध मागा नी काळजीप ूव क यव थािपत करण े आव यक आह े. याम ये
संपूण पणे संघष टाळण े आिण वर नम ूद केले या िविवध भावी त ं ांचा वापर करण े
समािव आह े.
munotes.in
Page 137
संघष िनराकरण
137 १२.६
१) संघषा ची संक पना िवशद क न याचे िविवध पैलू सांगा.
२) संघष िनराकरणा या िविवध प ती सा ंगा.
१२.७ संदभ
● Miall Hugh , Ramsbotham Oliver , woodhouse Tom . “Contemporary
Conflict Resolution , The Prevention , Management and
Transformation of Deadly Conflicts .” Polity Press , Publication , U.K.
1999 ,
● Kataria Pooja , “Conflict Resolution , Conflict : Forms , Causes and
Methods of Resolution .” Deep -Deep Publications ,New Delhi , 2007
● Bercovitch , Jacob “ Social Conflict and third parties .” Boulder , Co:
“Wesview Press . 1990 ,
● Tide well -C. Alan “Conflict Resolved ? A Critical Assessment of
Conflict Resolution .” Continuum Publication , London ,1998 ,
● Peter , Wallensteen , Understanding Conflict Resolution , War, Peac e
and the Global System , Sage Publications , Landon 2002 ,
munotes.in