Page 1
1 १ चाचणी विकास आवण सहसंबंध - I घटक रचना १.० उद्दिष्ट्ये १.१ प्रस्तावना १.२ चाचणी साांकल्पनीकरण १.३ चाचणी रचना १.३.१ श्रेणीयन १.३.२ मापनश्रेणींचे प्रकार १.३.३ श्रेणीयन करण्याची पद्धत १.३.४ मापनश्रेणीवरील घटक-प्रश्न १.४ चाचणी पूववपरीक्षण १.५ घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण १.५.१ घटक-प्रश्न काद्दिण्य सूची १.५.२ घटक-प्रश्न पयावयाांचे द्दवश्लेषण १.६ चाचणी पुनलेखन १.६.१. नवीन चाचणी द्दवकासाचा टप्पा म्हणून चाचणी पुनलेखन. १.६.२ मानकीकरण १.७ साराांश १.८ प्रश्न १.९ सांदर्व १.० उविष्ट्ये या पािाची उद्दिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत: • चाचणी द्दवकासाद्दवषयी ज्ञान आद्दण समज प्रदान करणे. • चाांगल्या चाचणीच्या सांरचनेच्या ताांद्दिक प्रद्दियेद्दवषयी जागरूकता द्दनमावण करणे. • चाांगल्या घटक-प्रश्नाांची सांरचना आद्दण द्दनवड याांसािी सांरद्दचत अनेक तांिाांचा शोध घेणे. • नव्याने सांरद्दचत केलेल्या चाचण्याांशी सानुकूद्दलत/द्दवद्दशष्ट-ररत्या द्दनद्दमवत चाचणीची तुलना करणे. munotes.in
Page 2
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
2 १.१ प्रस्तािना चाचणी द्दवकद्दसत करणे, हे सोपे काम नाही आद्दण चाांगली चाचणी योगायोगाने द्दवकद्दसत केली जात नाही, त्यासािी मोि्या प्रमाणात द्दवचारशीलता आद्दण साांद्दययकीय तांिाांवर आधाररत प्रमाद्दणत तत्तवाांचा योग्य वापर आवश्यक आहे. चाचणी पाच टप्प्याांत द्दवकद्दसत होते: अ. चाचणी साांकल्पनीकरण ब. चाचणी सांरचना क. चाचणी पूववपरीक्षण ड. घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण इ. चाचणी पुनलेखन चाचणी साांकल्पनीकरण हे चाचणी उदयास येण्यासािी एका अद्दर्नव कल्पना सूद्दचत करते. कच्चा मसुदा तयार केलेल्या चाचणीच्या घटक-प्रश्नास “सांरचना” म्हणून सांदद्दर्वत केले जाते. चाचणीचा पद्दहला कच्चा मसुदा नांतर नमुन्यामधील परीक्षणार्थांच्या गटावर लागू केला जातो (चाचणी पूववपरीक्षण). एकदा पूववपरीक्षणामधील माद्दहती सांकद्दलत केल्यानांतर चाचणीच्या प्रत्येक घटक-प्रश्नावरील परीक्षणार्थच्या कामद्दगरीचे द्दवश्लेषण केले जाते. त्यानांतर कोणते घटक-प्रश्न चाांगले आहेत आद्दण कोणत्या घटक-प्रश्नाांचे पुनलेखन करणे आवश्यक आहे आद्दण त्याांपैकी कोणते घटक-प्रश्न कमी करणे द्दकांवा काढून टाकणे आवश्यक आहे, हे जाणून घेण्यासािी साांद्दययकीय पद्धतीच्या स्वरूपात घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण लागू केले जाते आद्दण शेवटी, पररणामाांचे द्दवश्लेषण केले जाते आद्दण आवश्यक असल्यास पुढे त्या घटक-प्रश्नाांचे पुनलेखन केले जाते - अशा प्रकारे ही प्रद्दिया सुरू राहते. १.२ चाचणी साांकल्पनीकरण (TEST CONCEPTUALISATION) वतवन स्वरूपात नवीन चाचणी द्दवकद्दसत करण्याचा प्रारांद्दर्क द्दबांदू स्वगताने सुरू होतो आद्दण चाचणी द्दवकासक स्वतःला असे काहीतरी द्दवचारतो, की “कोणत्या प्रकारच्या चाचणीची रचना केली गेली पाद्दहजे, जी अशा ‘सांरचनात्मक घटकाचे’ मापन करेल, ज्यासािी चाचणी द्दवकद्दसत केली जात आहे. उदाहरणार्व, वैद्यकीय सांशोधकाांच्या नजरेत एकदा एखादा नवीन रोग आला, की ते त्याची कारणे, लक्षणे, उपद्दस्र्ती द्दकांवा अनुपद्दस्र्ती, शरीरातील त्याच्या प्रकटीकरणाची तीव्रता, याांचे मूल्याांकन करण्यासािी द्दनदानीय चाचण्या द्दवकद्दसत करण्याचा प्रयत्न करतात. अशा प्रकारे, नवीन चाचणीचा द्दवकास हा गांर्ीर पररद्दस्र्तीचा सामना करणे आद्दण व्यवसाय द्दकांवा कौशल्यपूणव व्यवसाय, दूरसांचार आद्दण सांगणकीय सांपकवजाळे इत्यादी क्षेिाांत आद्दधपत्य द्दवकद्दसत करणे, अशा एखाद्या गरजेला प्रद्दतसाद असू शकतो. तर्ाद्दप, चाचणी द्दवकासक जेव्हा नवीन चाचणी द्दवकद्दसत करतो, तेव्हा त्याला अनेक प्रश्नाांचा सामना करावा लागतो. त्याांपैकी काही खालीलप्रमाणे आहेत: munotes.in
Page 3
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
3 • चाचणीची रचना कशाचे मापन करण्यासाठी केलेली आहे? अशा प्रकारे, एक साधा भ्रामक प्रश्न, जो चाचणी द्दवकासक मापन केले जात असणारा सांरचनात्मक घटक-प्रश्न कसा/कसे पररर्ाद्दषत करतो? याच्याशी सांबांद्दधत आहे. ही व्यायया त्याच सांरचनात्मक घटक-प्रश्नाचे मापन करणाऱ्या दुसऱ्या चाचणीपेक्षा कशी वेगळी आहे? • चाचणीचे उविष्ट काय आहे? हा प्रश्न र्ेट चाचणीचे उिेश/ध्येय आद्दण हेतू याांच्याशी सांबांद्दधत आहे. • या चाचणीची गरज आहे का? समान गुणद्दवशेष द्दकांवा गुणधमव याांचे मापन करण्यासािी इतर चाचण्या उपलब्ध आहेत का? या चाचण्या द्दवश्वसनीय आद्दण वैध आहेत का? नवीन सांरद्दचत चाचणी इतर द्दवद्यमान चाचण्याांपेक्षा कोणत्या मागाांनी चाांगली असेल? • ही चाचणी कोण िापरेल? द्दचद्दकत्सक? द्दशक्षक? इतर? ही चाचणी कोणता उिेश साध्य करेल? • ही चाचणी कोण घेईल (परीक्षणार्थी कोण असेल)? हा प्रश्न वयोमयावदा आद्दण परीक्षणार्थांच्या पाितेशी सांबांद्दधत आहे. • चाचणीमध्ये कोणती सामग्री समाविष्ट असेल? या प्रश्नामध्ये द्दवद्यमान चाचणीतील सामग्री आद्दण सांस्कृती-द्दवद्दशष्ट सामग्री याांचा समावेश असतो. • चाचणी कशा प्रकारे सादर केली जाईल? हा प्रश्न वैयद्दिक द्दकांवा गट आद्दण दोन्हींसािी चाचणीच्या उपयोजनाशी जोडलेला आहे. • चाचणीचे आदशश स्िरूप काय आहे? ते सत्य/असत्य स्वरूप, द्दनबांध प्रकार, एकाद्दधक - द्दनवड, द्दकांवा इतर काही स्वरूपात आहे का? चाचणी करण्यासािी द्दनवडलेला सवोत्तम प्रकार कोणता आहे? • चाचणीचे एकापेक्षा अवधक प्रकार विकवसत करणे आिश्यक आहे का ? • चाचणीचे व्यवस्र्ापन द्दकांवा व्यायया करण्यासािी चाचणी िापरकर्तयाांसाठी कोणते विशेष प्रवशक्षण आिश्यक असेल? या प्रश्नाच्या उत्तरासािी चाचणी वापरकत्याांची पाश्ववर्ूमी आद्दण पािता जाणून घेणे आवश्यक आहे. • या चाचणी संचालनाचा फायदा कोणाला होतो? • या चाचणीत प्राप्त झालेल्या गुणांचे अर्थशबोधन कशा प्रकारे केले जाईल? हा प्रश्न एकाच वेळी चाचणी घेणाऱ्या दोन चाचणी वापरकत्याांच्या गुणाांशी आद्दण द्दनकष-गटातील इतराांशी सांबांद्दधत आहे. शेवटच्या प्रश्नाकडे प्रमाण-सांदद्दर्वत द्दवरुद्ध द्दनकष-सांदद्दर्वत चाचण्याांच्या सांदर्ावत चाचणी द्दवकासाशी सांबांद्दधत लक्ष देणे आवश्यक आहे. munotes.in
Page 4
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
4 मानक-संदवभशत विरुद्ध वनकष-संदवभशत चाचण्या (घटक-प्रश्न विकासाच्या बाबी) [Norm- referenced versus criterion- referenced tests (Item development issues)]: चाचणी द्दवकास आद्दण स्वतांि घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण करण्यासािी दोन मुयय महत्तवाचे दृद्दष्टकोन आहेत. ते मानक-सांदद्दर्वत (norm referenced) द्दकांवा द्दनकष-सांदद्दर्वत (criterion-referenced) दृद्दष्टकोन आहेत. मानक-सांदद्दर्वत यश-सांपादन चाचणीवरील एक चाांगला घटक-प्रश्न तो आहे, जो अचूकपणे उत्तर द्ददलेल्या चाचणी घटक-प्रश्नावर उच्च प्राप्ाांक प्राप् करतो. तर, कमी प्राप्ाांक हे त्याच घटक-प्रश्नाला द्ददलेले चुकीचे उत्तर दशवद्दवतात. इतर शब्दाांत, चाचणीवरील उच्च प्राप्ाांक हे त्या द्दवद्दशष्ट घटक-प्रश्नाचे उत्तर बरोबर िरद्दवतात, तर कमी प्राप्ाांक हे त्याच घटक-प्रश्नाचे उत्तर चुकीचे िरद्दवतात. परांतु द्दनकष-अद्दर्मुखीत चाचणीमध्ये (criterion oriented test) उच्च गुणाांना बरोबर आद्दण कमी गुणाांना चुकीचे सांबोधले जाते. तर्ाद्दप, द्दनकष-अद्दर्मुखीत चाचणी परवानाद्दवषयक सांदर्ाांमध्ये वापरली जाते, औषधाचा व्यावसाद्दयक सेवा-सराव करण्याचा परवाना द्दकांवा कार चालद्दवण्याचा परवाना. हा दृद्दष्टकोन शैक्षद्दणक सांदर्ाांतदेखील वगव-अध्यापनामध्ये द्दवद्यार्थयाांचे ज्ञान, कौशल्ये, द्दकांवा दोन्ही प्रबळ करण्यासािी वापरला जातो. चाचणी द्दवकासक मूल्याांकन केले जात असणाऱ्या द्दनकषाांशी सांबांद्दधत द्दनकष-सांबांद्दधत ज्ञानाचा नमुना घेण्याचा प्रयत्न करू शकतात. ते द्दवद्दर्न्न घटक-प्रश्न, चाचण्या, रूपरेखा द्दकांवा मापन प्रद्दिया याांद्वारे प्रायोद्दगकरण सांचाद्दलत करू शकतात, जे त्याांना आवश्यक बोधद्दनक द्दकांवा द्दनष्णात कौशल्याांसािी आद्दधपत्याच्या सवोत्तम पररमाणाांचा शोध घेण्यात मदत करू शकतील. तर, मानक-सांदद्दर्वत दृद्दष्टकोन हा तेव्हा अपयावप् आद्दण अयोग्य असतो, जेव्हा चाचणी वापरकत्यावसािी आद्दधपत्य-द्दवषयक ज्ञान आवश्यक असते. तर्ाद्दप, सवोत्कृष्ट घटक-प्रश्न म्हणजे ते घटक-प्रश्न, जे या दोन गटाांमधील र्ेद दशवद्दवतात. प्रारंवभक कायश (Pilot Work) वतवन द्दवज्ञानाांमध्ये, प्रारांद्दर्क कायव, प्रारांद्दर्क अभ्यास (pilot study) आद्दण प्रारांद्दर्क सांशोधन (pilot research) हे सामान्यत: अांद्दतम सांचालनापूवथ द्दनवडलेल्या नमुन्यावरील चाचणीच्या प्रार्द्दमक सांचालनास सांदद्दर्वत करतात. सामान्यतः, नव्याने तयार केलेल्या चाचणीची द्दवश्वासाहवता आद्दण वैधता याांचे मूल्याांकन करण्यासािी आद्दण ते उपकरणाच्या अांद्दतम स्वरूपात समाद्दवष्ट केले जाऊ शकते की नाही, हे शोधण्यासािी प्रारांद्दर्क अभ्यास केला जातो. या हेतूने एक सांरद्दचत मुलाखत आयोद्दजत केली जाते. याव्यद्दतररि, पालक, द्दशक्षक आद्दण इतर याांच्या मुलाखती आयोद्दजत केल्या जाऊ शकतात. प्रारांद्दर्क अभ्यासामध्ये, चाचणी द्दवकासक हे लद्दययत सांरचनात्मक घटकाचे मापन करण्यासािी शोध घेण्याचा प्रयत्न करतात. ही प्रद्दिया त्याांना अनेक चाचणी घटक-प्रश्नाांची munotes.in
Page 5
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
5 द्दनद्दमवती, त्याांचे पुनलेखन, बद्दहष्करण, साद्दहत्य पुनरावलोकने, आद्दण सांबांद्दधत द्दियाांमध्ये मदत करू शकते. अद्दतररि प्रारांद्दर्क अभ्यासाची गरज नेहमीच र्ासत असते. तुमची प्रगती तपासा: १. चाचणी साांकल्पनीकरण पररर्ाद्दषत करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. चाचणी द्दवकद्दसत करण्याच्या प्रद्दिया कोणत्या आहेत? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. चाचणी द्दवकासकाला ज्याांना तत्काळ सामोरे जावे लागते, असे कोणतेही चार प्रार्द्दमक प्रश्न स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४. प्रारांद्दर्क काम, प्रारांद्दर्क अभ्यास द्दकांवा प्रारांद्दर्क सांशोधन काय आहे? स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.३ चाचणी संरचना (TEST CONSTRUCTION) प्रारांद्दर्क अभ्यास पूणव झाल्यानांतर चाचणी द्दवकासक व्यावसाद्दयक चाचणी सांरचनेच्या औपचाररक पैलूांकडे लक्ष देतो. चाचणी सांरचनेची प्रद्दिया श्रेणीयनापासून सुरू होते. १.३.१ श्रेणीयन (Scaling) श्रेणीयन हे “मापनात सांयया द्दनयुि करण्यासािी द्दनयम द्दनद्दित करण्याची प्रद्दिया” अशा प्रकारे पररर्ाद्दषत केले जाऊ शकते. इतर शब्दाांत साांगायचे तर, श्रेणीयन ही अशी प्रद्दिया munotes.in
Page 6
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
6 आहे, ज्याद्वारे मापन उपकरणाची रचना केली जाते आद्दण मापन केले जात असणारे गुणधमव, प्राप्ाांक, द्दकांवा वैद्दशष्ट्ये याांच्या द्दवद्दर्न्न प्रमाणाांना श्रेणी मूल्ये द्दनयुि केली जातात. याचे श्रेय एल. एल. र्स्टवन याांना जाते, ज्याांनी पद्धतशीरपणे द्दनकोप श्रेणीयन पद्धती द्दवकद्दसत केल्या (१९२९, १९३२). त्याांचे श्रेणीयन पद्धतीचे तांि इक्वल अद्दपअररांग इांटववल (समान-द्ददसणारे मध्याांतर) म्हणून ज्ञात आहे. तर्ाद्दप, र्स्टवन आद्दण त्याांचे द्दवद्यार्थ याांनी मापनश्रेणीची एक माद्दलका द्दवकद्दसत केली आहे, ज्या प्रत्येकामध्ये द्दवधाने समाद्दवष्ट आहेत. या मापनश्रेणी द्दनग्रो, द्दचनी, युद्ध, मुद्रण-पयववेक्षण, बायबल, देशर्िी आद्दण र्ाषण स्वातांत्र्य याांद्दवषयी व्यिींच्या अद्दर्वृत्तीचे मापन करण्यासािी द्दवकद्दसत केले आहेत. र्स्टवन (१९३२) याांनी अद्दर्वृत्ती मोजण्यासािी एक महत्तवाची मापनश्रेणी द्दवकद्दसत केली. या मापनश्रेणीमध्ये अनेक द्दवधाने द्दकांवा घटक-प्रश्न समाद्दवष्ट आहेत, ज्याांनांतर गुणाांकन पररमाणाांसह पाच प्रद्दतसाद पयावय प्रदान केलेले असतात. हे पाच प्रवतसाद आहेत प्राप्तांक जोरदार सहमत (SA) असणे (५) सहमत (A) (४) अद्दनद्दणवत (U) (३) असहमत (D) (२) जोरदार असहमत (SD) (१) ही मापनश्रेणी पाच-अांकी-मापनश्रेणी म्हणूनदेखील ओळखली जाते. १.३.२ मापनश्रेणीचे प्रकार (Types of Scales) पररमाणाांच्या मापनश्रेणींचे चार प्रकार आहेत, यावर सववसाधारणपणे सहमती आहे. ते प्रकार असे आहेत: नाममाि मापनश्रेणी, िमवाचक मापनश्रेणी, मध्याांतर मापनश्रेणी आद्दण अनुपात मापनश्रेणी. १. नाममात्र मापनश्रेणी (Nominal Scales) नाममाि मापनश्रेणी हा पररमाणाचा सवाांत सोपा प्रकार आहे. ते एक द्दकांवा अद्दधक द्दवद्दशष्ट वैद्दशष्ट्याांवर आधाररत आहेत, ज्याांमध्ये मापन केलेल्या सवव गोष्टींचे वगथकरण केले जाते आद्दण त्याांना पारस्पाररक आद्दण व्यापक श्रेणींमध्ये समाद्दवष्ट केले जाते. उदाहरणार्व, द्दचद्दकत्सालयीन मानसशास्त्रज्ञ अनेकदा मानद्दसक द्दवकाराांद्दवषयी जाणून घेण्यासािी स्वरूप, कारणे, लक्षणे आद्दण उपचारात्मक पद्धती याांचा शोध घेण्यासािी नाममाि मापनश्रेणीची (डी.एस.एम.-४/ DSM-IV) मदत घेतात. या डी.एस.एम.-४ ने प्रत्येक द्दवकारासािी स्वतःचा िमाांक द्दनद्दित केला आहे. उदाहरणार्व, िमाांक ३०३.०० मद्य उन्माद दशवद्दवतो आद्दण munotes.in
Page 7
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
7 ३०७.०० िमाांक तोतरेपणा दशवद्दवतो. परांतु, या सांययाांचा वापर केवळ वगथकरणासािी केला जातो. खालील द्दवधान नाममाि मापनश्रेणीवरील चाचणी घटक-प्रश्न स्पष्ट करू शकते: सूचना: होय द्दकांवा नाही उत्तर द्या. तुम्ही अनेकदा सांघ-द्दिडा पाहणे पसांत करता का? ---------- २. क्रमिाचक मापनश्रेणी (Ordinal Scales) िमवाचक मापनश्रेणी ही मापनाची एक प्रणाली आहे, ज्यामध्ये मापन केलेल्या सवव गोष्टी गुणानुिमानुसार िमबद्ध केल्या जाऊ शकतात. हे वगथकरण करण्यास परवानगी देते. व्यवसाय आद्दण सांघटनात्मक क्षेिाांमध्ये नोकरी अजवदाराांना पदासािी असणाऱ्या त्याांच्या इच्छेनुसार त्याांची िमवारी लावली जाऊ शकते. स्वतांि प्रयुिासािी पररमाणाचे िमवाचक स्वरूपदेखील वापरले जाते. रोकी व्हॅल्यू सव्हे (१९७३), ज्यामध्ये वैयद्दिक मूल्याांची सूची असते, जसे की स्वातांत्र्य, आनांद आद्दण सुजाणता हे िमवाचक मापनश्रेणीच्या सवोत्तम उदाहरणाांपैकी एक आहे. मूल्याांचा सांच िमाने गुणानुिमबद्ध केला जाऊ शकतो, जो सवावद्दधक महत्तवाच्या मूल्यास ‘१’ आद्दण सवाांत कमी महत्तवाच्या मूल्यास ‘१०’ हा अांक द्दनधावररत करू शकेल. ३. मध्यांतर मापनश्रेणी (Interval Scales) ही मापनाची अशी प्रणाली आहे, ज्यामध्ये सांययाांमधील समान मध्याांतराचा समावेश असतो. मापनश्रेणीवरील प्रत्येक एकक मापनश्रेणीवरील इतर कोणत्याही एककाच्या बरोबरीचे असते. मध्याांतर मापनश्रेणीमधील प्रत्येक एककाचा अर्वपूणव पररणाम द्दमळतो. बुद्दद्धमत्ता चाचणी हे या प्रकारच्या मापनश्रेणीचे सवोत्तम उदाहरण आहे. उदाहरणार्व, ८० आद्दण १०० चे बुद्ध्याांक हे १०० आद्दण १२० च्या बुद्ध्याांकाप्रमाणेच आहेत, असे मानले जाते. नाममाि आद्दण िमवाचक मापनश्रेणीप्रमाणे मध्याांतर मापनश्रेणीनुसारदेखील शून्य क्षमता द्दकांवा बुद्ध्याांक नसते. ४. अनुपात मापनश्रेणी (Ratio Scales) अनुपात मापनश्रेणीमध्ये यर्ार्व शून्य द्दबांदू असतो. ही मापनाची अशी प्रणाली आहे, ज्यामध्ये मापन केलेल्या सवव गोष्टींची माांडणी गुणानुिमाच्या िमाने केली जाऊ शकते आद्दण मापनश्रेणीवरील प्रत्येक सांययेमध्ये समान मध्याांतर असतात. मानसशास्त्र द्दकांवा द्दशक्षण या शाखाांमध्ये अशा खूप कमी मापनश्रेणी आहेत, ज्या अनुपात मापनश्रेणीच्या जवळपास येऊ शकतात. अनुपात मापनश्रेणीची सवोत्तम उदाहरणे, म्हणजे टेस्ट ऑफ हँड-ग्रीप आद्दण ग्रहणक्षम-गद्दतप्रेरक क्षमतेची कालबद्ध चाचणी (कोहेन-स्वेडवद्दलक, २००५). याव्यद्दतररि, आपण इतर मागाांनी मापनश्रेणीला वैद्दशष्ट्यीकृतदेखील करू शकतो. इतर द्दवद्दवध प्रकारच्या मापनश्रेणीदेखील आहेत, ज्या पररक्षणार्थ द्दवद्दर्न्न स्वरूपात वापरतात. जेव्हा चाचणी देणारा वयाचा पररणाम म्हणून व्यिींच्या कामद्दगरीची तपासणी करतो, तेव्हा द्दतला वय-आधाररत मापनश्रेणी म्हणून सांदद्दर्वत केले जाते. जर चाचणी देणाऱ्याने श्रेणीचा पररणाम म्हणून कामद्दगरीची तपासणी केली, तर ती मापनश्रेणी श्रेणी-आधाररत मापनश्रेणी (grade-based scale) म्हणून ओळखली जाते. त्याचप्रमाणे, जेव्हा चाचणीचे सवव कच्चे munotes.in
Page 8
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
8 प्राप्ाांक १ ते ९ पयांतच्या प्राप्ाांकाांमध्ये रूपाांतररत होतात, तेव्हा ती स्टेनाईन मापनश्रेणी म्हणून सांबोधली जाते. तर्ाद्दप, श्रेणीयन करण्याच्या बऱ्याच द्दवद्दर्न्न पद्धती आहेत, परांतु मापनश्रेणीचा सवोत्तम असा कोणताही प्रकार नाही. आपण येर्े काही महत्तवाच्या श्रेणीयन पद्धतींवर चचाव करू: १.३.३ श्रेणीयन करण्याची पद्धत (Method of Scaling) चाचणी सांरचनेच्या इद्दतहासात असे नोंदद्दवले आहे, की एल. एल. र्स्टवन (१९२९, १९३२) याांनी एक श्रेणीयन पद्धत द्दवकद्दसत केली आहे, जी इक्वल अद्दपअररांग इांटववल (समान-द्ददसणारे मध्याांतर) म्हणून ओळखली जाते. या सांदर्ावत, कॅट्झ आद्दण इतर (१९९९) याांनी आणखी एक महत्तवाची श्रेणीयन पद्धत द्दवकद्दसत केली आहे. ती मॉरली विबेटेबल वबहेविअरल स्केल - ररिाईझ्ि (एम.डी.बी.एस.-आर./ MDBS-R) [नैद्दतकदृष्ट्या वादग्रस्त वातवद्दनक मापनश्रेणी - सुधाररत] म्हणून ओळखली जाते. हे प्रमाण लोकाांच्या धारणा, त्याांच्या धारणेतील सामर्थयव आद्दण त्याांची नैद्दतक सद्दहष्णुता याांचे मूल्याांकन करते. ही १०-अांकी मापनश्रेणी आहे, द्दजचा द्दवस्तार ‘कधीही न्याय्य नाही’ ते ‘नेहमी न्याय्य’ असा आहे. येर्े एक नमुना आहे: तुम्हाांला सांधी असल्यास कराच्या बाबतीत फसवणूक करणे, हे १ २ ३ ९ ५ ६ ७ ८ ९ १० कधीही न्याय्य नाही नेहमी न्याय्य एम.डी.बी.एस.-आर. हे मूल्यन मापनश्रेणीचे (rating scale) उदाहरण आहे, जी शब्द, द्दवधाने द्दकांवा द्दचन्हे याांचे समूहीकरण स्पष्ट करते, ज्यावर पररक्षणार्थांद्वारे गुणधमव, अद्दर्वृत्ती द्दकांवा मत आद्दण र्ावना याांद्दवषयीचा द्दनणवय दशवद्दवला जातो. अशा प्रकारच्या मूल्यन मापनश्रेणीचा वापर स्वतःचा, इतराांचा, अनुर्वाांचा द्दकांवा घटकाांद्दवषयी मत/द्दनणवय प्राप् करण्यासािी केला जातो. या मापनश्रेणीमध्ये ३० घटक-प्रश्न द्दकांवा द्दवधाने आहेत. तर, ३० प्राप्ाांक कमी प्राप्ाांक दशवद्दवतात आद्दण ३०० हा प्राप्ाांक उच्च प्राप्ाांक (नेहमी न्याय्य) दशवद्दवतो. सवव घटकाच्या मूल्यन प्राप्ाांकाची बेरीज करून अांद्दतम प्राप्ाांक प्राप् केला जातो. याला सांयुद्दिक मापनश्रेणी (summative scale) असे म्हणतात. द्दलकटव (१९३२) याांनी आणखी एक महत्तवाची श्रेणीयन पद्धत द्दवकद्दसत केली आहे. व्यिीच्या अद्दर्वृत्तींचे मापन करण्यासािी ही मापनश्रेणी मोि्या प्रमाणावर वापरली जाते. द्दलकटव मापनश्रेणी तयार करणे खूप सोपे आहे. ही ५ - अांकी मापनश्रेणी आहे, कारण प्रत्येक घटक-प्रश्नाला पाच पयावयी प्रद्दतसाद असतात, सामान्यतः सहमत / असहमत द्दकांवा मान्य / अमान्य अशा प्रकारच्या सातत्यकावर. दुसरी मापनश्रेणी पद्धत म्हणजे गुटमान मापनश्रेणी (१९९९, १९९७), जी पररमाणाच्या िमवाचक-स्तरावर आधाररत आहे. ही मापनश्रेणी अद्दर्वृत्ती, धारणा द्दकांवा र्ावना याांचे मापन करते. या मापनश्रेणीच्या घटक-प्रश्नाांचा द्दवस्तार अद्दधक सौम्य ते अद्दधक तीव्र अद्दर्व्यिी असा असतो. इतर शब्दाांत साांगायचे, तर अद्दर्वृत्तीच्या अद्दधक तीव्र अद्दर्व्यिी munotes.in
Page 9
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
9 असणाऱ्या द्दवधानाांशी सहमत असणारे सवव प्रद्दतसादकते अद्दधक सौम्य अद्दर्व्यिी असणाऱ्या द्दवधानाांशीदेखील सहमत असतील. तर्ाद्दप, उपलब्ध असणाऱ्या इतर उपयुि मापनश्रेणी द्दवद्दवध सांरचनात्मक घटकाांचे मापन करत असल्याने ही मापनश्रेणी मोि्या प्रमाणावर वापरली जात नाही. दुसरी श्रेणीयन पद्धत, जी कॅट्झ आद्दण इतर याांनी वापरली, ती युद्दग्मत तुलना (paired comparisons) म्हणून ओळखली जाते. या पद्धतीमध्ये, पररक्षणार्थ व्यिी द्दतच्या आवडीनुसार दोनपैकी (दोन छायाद्दचिे, दोन वस्तू, दोन द्दवधाने) एक उिीपक द्दनवडतो. १.३.४ मापनश्रेणीरील घटक-प्रश्न (An Item on the Scale): प्रश्न. तुम्हाला अद्दधक न्याय्य वाटेल, असे वतवन द्दनवडा. अ. सांधी असल्यास कर फसवणूक करणे. ब. एखाद्याच्या कतवव्यादरम्यान लाच स्वीकारणे. या बाबींमध्ये, पयावय (अ) अद्दधक न्याय्य आहे, ज्यावर बहुतेक न्यायाधीश त्याांची सहमती दशवद्दवतात. दुसरी श्रेणीयन पद्धती, म्हणजे तुलनात्मक श्रेणीयन (comparative scaling) आद्दण वगथकृत श्रेणीयन (categorical scaling). तुलनात्मक श्रेणीयनासािी एखाद्या उद्दिपकाद्दवषयी मते ही मापनश्रेणीवरील इतर प्रत्येक उद्दिपकाद्दवषयीच्या मताबरोबर तुलना केली जाते. उदाहरणार्व, चाचणी घेणाऱ्याला एका कागदावर ३० घटकाांची यादी द्ददली जाते आद्दण नांतर सवावद्दधक न्याय्य ते सवाांत कमी न्याय्य म्हणून १ ते ३० पयांत घटकाांना गुणानुिम देण्यास साांद्दगतले जाते. वगथकृत श्रेणीयन पद्धतीत, उद्दिपक दोन द्दकांवा अद्दधक पयावयी वगाांपैकी अशा एका वगावत िेवले जातात, जे पररमाणामात्मक दृष्ट्या द्दर्न्न असतात आद्दण नांतर चाचणी घेणाऱ्याांना काड्वस ‘कधीही न्याय्य नाही’, ‘कधी कधी न्याय्य’ आद्दण ‘नेहमी न्याय्य’ अशा तीन सांचाांमध्ये रचण्यास साांद्दगतले जाऊ शकते. श्रेणीयनाचे स्वरूप, प्रकार, आद्दण पद्धती, जे चाचणी सांरचनेचे महत्तवाचे घटक-प्रश्न आहेत, त्याांवर आपण वर चचाव केली आहे. कोणताही एकल श्रेणीयन प्रकार द्दकांवा पद्धत पररपूणव नाही. श्रेणीयन द्दकांवा पद्धती याांची द्दनवड चाचणी द्दवकासकाच्या द्दनवडीवर आद्दण मापन केले जाणाऱ्या वातवद्दनक सांरचनात्मक घटकाांवर अवलांबून असते. घटक-प्रश्न वलवहणे (Writing Items) श्रेणीयन पद्धतींची द्दनवड आद्दण चाचणीच्या घटक-प्रश्नाचे प्रत्यक्ष लेखन याांमध्ये परस्परसांबांध आहे. घटक-प्रश्न द्दलद्दहताना चाचणी द्दवकासकाने याांकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे: • चाचणी घटक-प्रश्नाांत समाद्दवष्ट असणाऱ्या आशयाची द्दवस्तार-श्रेणी. • चाचणी द्दवकासकाने द्दवद्दवध प्रकारच्या रूपरेषाांचा वापर करावा. • चाचणीमध्ये द्दकती घटक-प्रश्न समाद्दवष्ट असावेत, त्याांची सांयया (द्दलद्दखत घटक-प्रश्नाांची सांयया). munotes.in
Page 10
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
10 नवीन चाचणी सांरद्दचत करण्यासािी द्दवकासकाला चाचणीच्या रूपरेषेनुसार घटक-प्रश्न द्दलद्दहणे बांधनकारक असते. प्रारांद्दर्क घटक-प्रश्न सांच (initial items pool) तयार करण्यासािी चाचणी द्दवकासकाांना वैयद्दिक अनुर्वाच्या आधारे मोि्या सांययेने घटक-प्रश्न द्दलहावे लागतील द्दकांवा ते तज्ञाांसह इतर स्त्रोताांकडून घटक-प्रश्न प्राप् करू शकतात. मानसशास्त्रीय चाचणीचे घटक-प्रश्न द्दलद्दहण्यासािी चाचणी द्दवकासक द्दचद्दकत्सालयीन क्षेिाांमध्ये द्दचद्दकत्सक, रूग्ण, पालक, कुटुांबातील सदस्य आद्दण व्यावसाद्दयक याांच्या मुलाखती घेऊ शकतात, जे चाचणी द्दवकासकाांना मदत करू शकतात. घटक-प्रश्न सांचात द्दकमान १२०० नमुना घटक-प्रश्न असणे उपयुि असते. घटक-प्रश्न सांच हा घटकाच्या सांचायाचा एक प्रकार आहे, ज्यातून घटक-प्रश्नाांची अांद्दतम आवृत्ती प्राप् केली जाईल द्दकांवा रि केली जाईल. एक सववसमावेशक नमुना-द्दनवड (sampling) चाचणीच्या अांद्दतम आवृत्तीच्या आशय वैधतेसािी (content validity) चाांगला आधार प्रदान करते. घटक-प्रश्न रूपरेषा (Item format) पररवतवके, जसे की स्वतांि चाचणी घटक-प्रश्नाचे स्वरूप, योजना, सांरचना, माांडणी आद्दण रचना याांना एकद्दितपणे घटक-प्रश्न रूपरेषा म्हणून सांबोधले जाते. आपण येर्े घटक-प्रश्न रूपरेषेचे दोन महत्तवाचे प्रकार – द्दनवडक प्रद्दतसाद रूपरेषा (selected response format) आद्दण सांरद्दचत प्रद्दतसाद स्वरूप (constructed - response format), याांवर चचाव करूया. द्दनवडक प्रद्दतसाद रूपरेषेमध्ये पयावयी प्रद्दतसादाांचा सांच असतो. चाचणी घेणाऱ्याांना केवळ एकच प्रद्दतसाद द्दनवडणे बांधनकारक असते. परांतु, सांरद्दचत प्रद्दतसाद रूपरेषेत चाचणी घेणाऱ्याांनी योग्य उत्तर तयार करणे आवश्यक असते, केवळ ते द्दनवडणे नाही. तर्ाद्दप, द्दनवडक प्रद्दतसाद रूपरेषेचे तीन प्रकार उपलब्ध आहेत. ते बहुद्दवध आहेत – द्दनवड, अनुरूप आद्दण सत्य/असत्य रूपरेषा. यश-सांपादन चाचणीतील बहुद्दवध/एकाद्दधक द्दनवड घटक-प्रश्नाचे (multiple - choice item) उत्तम उदाहरण खालीलप्रमाणे आहे: १. खालीलपैकी एखाद्या द्दवद्दशष्ट द्दनवडणुकीत साववजद्दनक द्दहतार्व सवोत्तम उत्तर द्दकांवा पररमाण कोणते? अ. र्रती होण्याच्या कायावलयाांची सांयया. ब. प्रमाण: लोकद्दप्रय मताचे. क. द्दनवडणुकीपूवथ प्रचाराचे प्रमाण. ड. द्दवरोधी पक्षाांनी प्रचारासािी खचव केलेल्या रकमेचे प्रमाण. इ. जोखीमपूणव बाबींचे महत्तव. munotes.in
Page 11
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
11 अनुरूप चाचणी (Matching test): द्ददशाद्दनदेश: प्रत्येक द्दवषयानांतर ज्या व्यिीचा त्या द्दवषयाशी जवळचा सांबांध आहे, त्या व्यिीचे नाव द्दलहा. स्तंभ अ
विषय स्तंभ ब
व्यक्तींचे नाि १. सशतव प्रद्दतक्षेप (Conditional Reflex ) द्दटचनर २. बुद्दद्धमत्तेची चाचणी करण्यासािी वय- मापनश्रेणी स्टॅनली हॉल ३. प्रद्दतद्दिया-काळ प्रयोग पॅवलॉव्ह ४. मनोद्दवश्लेषण कॅटल, जे. एम. ५. द्दकशोरावस्र्ेचे मानसशास्त्र द्दसग्मांड फ्रॉईड ६. अद्दस्तत्ववादी मानसशास्त्र आल्फ्रेड द्दबने ७. घटकात्मक द्दवश्लेषण (Factorial analysis ) तर्ाद्दप, बहुद्दवध-द्दनवड घटक-प्रश्न, ज्यामध्ये केवळ दोन सांर्ाव्य प्रद्दतसाद असतात, त्याला द्दद्व-पयावयी द्दनवड घटक-प्रश्न (binary choice item) म्हणतात. सवावद्दधक पररद्दचत द्दद्व-पयावयी द्दनवड घटक-प्रश्न म्हणजे सत्य/असत्य, सहमत/असहमत, होय/नाही, बरोबर/चूक द्दकांवा तर्थय/मत. दुसरीकडे, सांरद्दचत-प्रद्दतसाद घटकदेखील तीन प्रकारचे आहेत. ते पूतथ घटक-प्रश्न (completion item), लघु- उत्तर आद्दण द्दनबांध प्रकार आहेत. पूतथ घटक-प्रश्नासािी चाचणी घेणाऱ्या व्यिीला एखादे वाक्य पूणव करणारा एक शब्द द्दकांवा वाक्याांश प्रदान करणे आवश्यक असते. पूतथ घटक-प्रश्नाचे उदाहरण खालीलप्रमाणे आहे: • मध्य हे ________ चे सवावद्दधक द्दस्र्र आद्दण उपयुि पररमाण आहे (योग्य उत्तर मध्यवतथ प्रवृत्ती हे आहे). जर आपण हे वाक्य लघु-उत्तर घटक-प्रश्नामध्ये द्दलद्दहले, तर आपण असे द्दलहू शकतो: • कोणते वणवनात्मक सांययाशास्त्र सामान्यतः मध्यवतथ प्रवृत्तीचे सवावद्दधक उपयुि पररमाण मानले जाते? तर, द्दनबांध घटक-प्रश्न सांबांद्दधत असतो, त्यासािी चाचणी घेणाऱ्याने तर्थयाचे प्रत्यावाहन (recall), आकलन, द्दवश्लेषण द्दकांवा अर्वबोधन याांच्याशी सांबांद्दधत रचना द्दलहून प्रश्नाचे उत्तर देणे आवश्यक असते. munotes.in
Page 12
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
12 येर्े द्दनबांध घटक-प्रश्नाचे एक उदाहरण आहे. • व्यायया, तत्तवे, आद्दण तांिे, या सांदर्ावत अद्दर्जात आद्दण साधक अद्दर्सांधान याांमध्ये फरक करा. चाचणी द्दवकासकासािी एक द्दनबांध घटक-प्रश्न एखाद्या द्दवषयावरील ज्ञानाची खोली प्रदद्दशवत करण्यासािी उपयुि आहे. एखादी व्यिी आपल्या कल्पना चाांगल्या प्रकारे द्दलहून व्यि करू शकते. संगणकीय संचालनासाठी घटक-प्रश्न वलवहणे (Writing items for computer administration): द्दवद्दवध सांगणक कायविमाांची रचना ही चाचण्याांची सांरचना आद्दण त्याांचे सांचालन, गुणाांकन आद्दण अर्वबोधन याांमध्ये मदत करण्यासािी केली जाते. या कायविमाांचे दोन मुयय फायदे असतात: १. “घटक-प्रश्न पेढी” मध्ये घटक-प्रश्न जतन करण्यासािी २. “घटक-प्रश्न शाखीर्वन” म्हणून सांबोधल्या जाणाऱ्या तांिाद्वारे व्यिीच्या क्षमतेची चाचणी करण्यासािी एक घटक-प्रश्न पेढी असांयय प्रश्न सांकद्दलत करते, जे एखाद्या प्रद्दशक्षकाने द्दशकद्दवणे बांधनकारक असते, ते कधी कधी चाचणीसािी उपयुि असते. प्रश्नाांची ही घटक-प्रश्न पेढी द्दवषय-क्षेिे, घटक-प्रश्न सांययाशास्त्र द्दकांवा इतर पररवतवकाांद्वारे सांकद्दलत केली जाते. हे घटक-प्रश्न, घटक-प्रश्न पेढीत जोडले जाऊ शकतात, त्यातून कमी केले जाऊ शकतात आद्दण अगदी सुधाररत केले जाऊ शकतात. तर्ाद्दप, सांगणक-अनुकूल चाचणी (सी.ए.टी. - computer-adaptive testing - CAT) हे एक महत्तवाचे चाचणी उपकरण आहे, जे चाचणी घेणाऱ्याच्या मागील घटक-प्रश्नाांवरील कामद्दगरीवर सांचाद्दलत केले जाऊ शकते. सी.ए.टी. चा सवाांत मोिा फायदा असा आहे, की ते चाचणी घेणाऱ्यावर सांचाद्दलत करण्यासािी घटक-प्रश्न सांचाच्या स्वरूपात एकूण घटकाची सांयया नोंदद्दवते. चाचणी घटक-प्रश्नाांची सांयया ५०% कमी करण्यासािी आद्दण मापनातील िुटी ५०% कमी करण्यासािी सी.ए.टी. खूप उपयुि आहे. चाचणी घेणाऱ्याच्या मागील प्रद्दतसादाच्या आधारे घटक-प्रश्न पेढीकडून घेतलेल्या चाचणी घटक-प्रश्न सादर करण्याच्या सांगणकाच्या क्षमतेला घटक-प्रश्न शाखीर्वन (item branching) म्हणतात. अशा प्रकारे, द्दनयमानुसार सी.ए.टी. कायविमाचे घटक-प्रश्न सादर करते. उदाहरणार्व, शेवटच्या दोन मागील घटक-प्रश्नाांची उत्तरे बरोबर असल्याद्दशवाय चाचणी घेणारा द्दतसऱ्या घटक-प्रश्नाचे उत्तर देऊ शकत नाही. हे घटक-प्रश्न काद्दिण्य पातळीच्या (difficulty level) आधारावर सादर केले जातात. घटक-प्रश्न द्दचन्हाांकन (Item branding) तांिाचा वापर सांपादन चाचणी आद्दण व्यद्दिमत्तव चाचणी अशा चाचण्याांची सांरचना करण्यासािी केला जातो. उदाहरणार्व, जर एखाद्या व्यिीने एखाद्या घटक-प्रश्नाला अशा प्रकारे उत्तर द्ददले, की आपल्याला असे द्ददसून यावे, की ती munotes.in
Page 13
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
13 कोणत्याही बाबतीत दुद्दिांतीत नाही, तर सांगणक स्वयांचद्दलतररत्या दुद्दिांता-सांबांद्दधत लक्षणे आद्दण वतवन प्रदान करू शकतो. घटक-प्रश्नांचे गुणांकन (Scoring Items) चाचणी घटक-प्रश्नाांचे गुणाांकन करण्यासािी द्दवद्दवध गुणाांकन प्रारूपे उपलब्ध आहेत. त्याांपैकी, सांचयी प्रारूप (Cumulative Model) हे सामान्यतः सहजता आद्दण सुलर्ता यासािी वापरले जाते. असे म्हटले जाते, की चाचणीवर द्दजतके अद्दधक प्राप्ाांक, द्दततकी ती चाचणी ज्याांचे मापन करण्यासािी उपयोद्दजली जाते, ते गुणधमव, गुणद्दवशेष द्दकांवा इतर वैद्दशष्ट्ये, याांवरील चाचणी घेणाऱ्याची क्षमता अद्दधक. दुसरे महत्तवाचे प्रारूप म्हणजे वगव द्दकांवा श्रेणी गुणाांकन (Class or Category scoring). ही चाचणी व्यिींची अशा द्दनदानीय लक्षणाांचे मूल्याांकन करण्यासािी वापरली जाते, जी लक्षणे द्दवद्दशष्ट द्दनदानात दशवद्दवली जातात. द्दतसरे गुणाांकन प्रारूप हे स्व-मानक गुणाांकन (ipsative scoring) आहे, ज्याचा वापर चाचणी घेणाऱ्याच्या/पररक्षणार्थच्या एका चाचणीमधील एका मापनश्रेणीवरील प्राप्ाांकाची त्याच चाचणीमधील दुसऱ्या मापनश्रेणीवरील प्राप्ाांकाबरोबर तुलना करण्यासािी केला जातो. उदाहरणार्व, एडवड्वस पसवनल प्रेफरन्स शेड्यूल - ई.पी.पी.एस. (EPPS) या चाचणीची रचना द्दवद्दर्न्न मानद्दसक गरजाांच्या सापेक्ष सामर्थयावचे मापन करण्यासािी केलेली आहे. ई.पी.पी.एस. स्व-मानक गुणाांकन प्रणाली चाचणी घेणाऱ्याच्या इतर गरजाांच्या सामर्थयावच्या सांबांधात द्दवद्दवध गरजाांच्या सामर्थयावची माद्दहती देते. सामान्य लोकसांययेमध्ये आवश्यक असणाऱ्या अनुमाद्दनत सामर्थयावच्या तुलनेत चाचणी घेणाऱ्याच्या गरजेच्या सामर्थयावची माद्दहती या चाचणीतून द्दमळत नाही. एडवड्वस याांनी त्याांच्या चाचणीची रचना द्दवधानाांच्या २१० जोड्याांमध्ये अशा प्रकारे केली, की प्रद्दतसादकत्याांना दोनपैकी केवळ एका द्दवधानाला ‘सत्य’ द्दकांवा ‘असत्य’ द्दकांवा ‘होय’ द्दकांवा ‘नाही’ असे उत्तर देण्यास “सि” केले गेले. ई.पी.पी.एस. सारयया सिीच्या-द्दनवडीच्या घटकाचा नमुना, ज्याला प्रद्दतसादकते सूद्दचत करतील, की त्याांच्या स्वतःद्दवषयी “अद्दधक सत्य” काय आहे: • जेव्हा मी एखाद्या गोष्टीत अपयशी िरतो/िरते, तेव्हा मला द्दनराशाजनक वाटते. • गटासमोर र्ाषण देताना मला अस्वस्र् वाटते. ‘मी’ चे सकारात्मक ररत्या गुणाांकन केलेल्या अशा व्यद्दिमत्व चाचणीच्या आधारे चाचणी घेणाऱ्या व्यिीद्दवषयी केवळ अांतवैयद्दिक द्दनष्कषव (intra-individual conclusions) काढणे शक्य होईल. गुणाांकन प्रारूपाांद्दवषयी द्दनणवय घेतल्यानांतर पद्दहला मसुदा सांचालन करण्यासािी तयार असतो. पुढील पायरी चाचणी पूववपरीक्षण आहे. munotes.in
Page 14
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
14 तुमची प्रगती तपासा. १. श्रेणीयन पररर्ाद्दषत करा आद्दण नाममाि मापनश्रेणी आद्दण िमवाचक मापनश्रेणी स्पष्ट करा. २. एल. एल. र्स्टवन याांची श्रेणीयन पद्धती र्ोडक्यात स्पष्ट करा. ३. द्दलकटव याांच्या मापनश्रेणीवर लघु-टीप द्दलहा. ४. घटक-प्रश्न सांच आद्दण त्याचे स्वरूप पररर्ाद्दषत करा. ५. कोणत्याही दोन प्रकारचे द्दनवडक-प्रद्दतसाद स्वरूप स्पष्ट करा. ६. र्ोडक्यात स्पष्ट करा: अ. एकाद्दधक-द्दनवड घटक-प्रश्नाांचे उदाहरण ब. अनुरूप घटक-प्रश्नाांचे उदाहरण क. घटक-प्रश्न पेढी/बँक ड. सांगणकीकृत अनुकुलीत परीक्षण (CAT) इ. घटक-प्रश्नाांचे गुणाांकन करणे १.४ चाचणी पूिशपरीक्षण (TEST TRYOUT) चाचणीच्या अांद्दतम आवृत्तीतील घटक-प्रश्नाांचा एक सांच द्दलद्दहल्यानांतर चाचणी द्दवकासक ज्या लोकाांसािी चाचणी तयार केली गेली आहे, त्या लोकाांच्या द्दनवडक नमुन्यावर त्या चाचणीचे पूववपरीक्षण करतील. पूववपरीक्षणमध्ये ज्याांना समाद्दवष्ट करून घ्यायचे, त्या लोकाांची सांययादेखील द्दततकीच महत्तवाची आहे. सववसामान्य व्यावहाररक द्दनयम असा आहे, की चाचणी पूववपरीक्षणात प्रत्येक घटक-प्रश्नासािी द्दकमान ५ द्दकांवा जास्तीत जास्त १० प्रयुि/सहर्ागी व्यिी असाव्यात. लक्षात िेवण्यासािी आणखी एक मुिा असा आहे, की ज्या द्दस्र्तींमध्ये प्रमाद्दणत चाचणी सांचाद्दलत केली जाणार असेल, त्याांच्याशी शक्य द्दततके साम्य असणाऱ्या द्दस्र्तींमध्येच ती चाचणी सांचाद्दलत करणे अत्यावश्यक आहे. उदाहरणार्व, सूचना, चाचणी पूणव करण्यासािी द्ददलेली वेळ मयावदा, चाचणी स्र्ळाचे वातावरण इत्यादी. चांगला घटक-प्रश्न म्हणजे काय? (What is a good item?) ज्याप्रमाणे एक चाांगली चाचणी द्दवश्वसनीय आद्दण वैध असावी, त्याचप्रमाणे एक चाांगला चाचणी घटक-प्रश्नदेखील द्दवश्वसनीय आद्दण वैध असावा. एक चाांगला चाचणी घटक-प्रश्न हा चाचणी घेणाऱ्याांमध्ये र्ेद करण्यास मदत करते. अशा प्रकारे, एक चाांगला घटक-प्रश्न तो असतो, ज्याला सांपूणव चाचणीत उच्च प्राप्ाांक द्दमळवणाऱ्याांकडून अचूक उत्तर द्ददले गेले आहे. शैक्षद्दणक सांदर्ावत, सांपूणव चाचणीत ज्या घटक-प्रश्नाला उच्च प्राप्ाांक द्दमळवणाऱ्याांकडून चुकीचे उत्तर द्ददले गेले आहे, तो चाांगला घटक-प्रश्न नसतो. इतर शब्दाांत साांगायचे तर, एक चाांगला चाचणी घटक-प्रश्न तो असतो, ज्यावर जास्तीत जास्त प्राप्ाांक द्दमळवणारे त्या घटक-प्रश्नाचे उत्तर munotes.in
Page 15
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
15 बरोबर देऊ शकतील. तर्ाद्दप, चाचणी प्रदत्ताचे द्दवश्लेषण करण्यासािी द्दवद्दवध प्रकारच्या साांद्दययकीय तांिाांचा वापर केला जातो, असेच एक तांि म्हणजे घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण. १.५ घटक-प्रश्न विश्लेषण (ITEM ANALYSIS) घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण ही चाचणी सांरचनेची चौर्ी पायरी आहे. ते द्दवश्वासाहवता आद्दण वैधता याांचा अद्दवर्ाज्य र्ाग आहे. चाचणीची दजाव आद्दण गुणवत्ता ही त्या चाचणीची द्दनद्दमवती ज्या स्वतांि घटक-प्रश्नाांनी झालेली आहे, त्याांवर अवलांबून असते. अशा प्रकारे, केवळ मापन केले जात असणाऱ्या उपकरणाचा उिेश आद्दण तकव याांना अनुरूप असणारेच घटक-प्रश्न कायम िेवण्यासािी प्रत्येक घटक-प्रश्नाचे प्रमाद्दणत पद्धतीने द्दवश्लेषण करणे अत्यावश्यक आहे. तर्ाद्दप, घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण ही एक सामान्य सांज्ञा आहे, जी चाचणीचे ते स्वतांि घटक-प्रश्न, जे सांपूणव चाचणीच्या इतर घटक-प्रश्नाांच्या तुलनेत कायव करतात, त्याांचा शोध घेण्यासािी रचना केलेल्या द्दवद्दवध प्रद्दियाांशी सांबांद्दधत आहे. घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण हे सांपादन चाचणी द्दकांवा अन्य कोणत्याही चाचणीच्या स्वतांि घटक-प्रश्नाांची काद्दिण्य पातळी शोधण्यासािीदेखील सांचाद्दलत केले जाते. घटक-प्रश्न द्दवश्लेषणाचा अभ्यास करण्यासािी अनेक पद्धती आहेत. आपण येर्े द्दवशेषत: साांद्दययकीय पद्धतींवर अवलांबून असणाऱ्या पद्धतींवर चचाव करू: १.५.१ घटक-प्रश्न कावठण्य वनदेशांक (An index of the item's difficulty) एखाद्या घटक-प्रश्नाचे काद्दिण्य (item difficulty) अनेक मागाांनी द्दनधावररत केले जाते. खालील तीन मागाांचा उल्लेख करणे योग्य आहे: अ. कायवक्षम तज्ञ, जे काद्दिण्याच्या िमाने घटक-प्रश्नाांना गुणानुिम (rank) देतात, त्याांच्या द्दनणवयाद्वारे; ब. घटक-प्रश्न द्दकती लवकर सोडद्दवला जाऊ शकतो, याद्वारे आद्दण क. गटातील लोक, जे त्या घटक-प्रश्नाला योग्य िरवू शकतील, त्याांच्या सांययेद्वारे. घटक-प्रश्न काद्दिण्य द्दनदेशाांक ही घटक-प्रश्नाचे उत्तर बरोबर देणाऱ्या एकूण चाचणी घेणाऱ्या व्यिींच्या सांययेचे प्रमाण सांगद्दणत करून प्राप् केला जातो. घटक-प्रश्न काद्दिण्य सूचीचे मूल्याचा द्दवस्तार सैद्धाांद्दतकदृष्ट्या ० (कुणीही घटक-प्रश्नाचे उत्तर योग्य न द्ददल्यास) ते १ (प्रत्येकाने घटक-प्रश्नाचे उत्तर बरोबर द्ददल्यास) पयांत असू शकते. अशा प्रकारे, जर प्रत्येकाने घटक-प्रश्नाचे उत्तर योग्य द्ददले, तर घटक-प्रश्न अद्दतशय सोपा आहे. जर प्रत्येकाने घटक-प्रश्नाचे उत्तर चुकीचे द्ददले, तर घटक-प्रश्न अद्दतशय किीण आहे. घटक-प्रश्न काद्दिण्याचे अचूक द्दवतरण द्दनद्दित करण्यासािी कोणतेही सूि नाही. अशा प्रकारे, एक सामान्य सराव पद्धती म्हणजे असे घटक-प्रश्न कायम िेवणे आहे, ज्याांची काद्दिण्य पातळी उत्तीणव होण्याच्या बाबतीत ५० टक्के आहे. munotes.in
Page 16
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
16 घटक –प्रश्न विश्वसनीयता वनदेशांक (The item - Reliability Index) घटक-प्रश्न द्दवश्वसनीयता द्दनदेशाांक हे एक साांद्दययकीय तांि आहे, ज्याची रचना चाचणीच्या अांतगवत सुसांगततेचे सांकेत प्रदान करण्यासािी केलेली आहे. घटक-प्रश्न द्दवश्वसनीयता द्दनदेशाांक द्दजतका अद्दधक, द्दततकीच चाचणीची अांतगवत सुसांगतता अद्दधक. हा द्दनदेशाांक घटक-प्रश्न प्राप्ाांक प्रमाद्दणत द्दवचलन आद्दण घटक-प्रश्न प्राप्ाांक आद्दण एकूण चाचणी प्राप्ाांक याांमधील सहसांबांध (r) याांच्या बरोबरीचा असतो. घटक विश्लेषण आवण आंतर-घटक-प्रश्न सुसंगतता (Factor analysis and inter-item consistency) घटक द्दवश्लेषण (Factor analysis) ही एक उपयुि गद्दणतीय पद्धती आहे, जी प्रदत्त कमी करण्यासािी उपयुि असते. त्याची रचना अशी पररवतवके, ज्याांनुसार लोकाांमध्ये द्दर्न्नता असते, ती शोधण्यासािी केलेली आहे. घटक द्दवश्लेषणाचे दोन प्रकार आहेत. शोधक घटक द्दवश्लेषण (Exploratory factor analysis) हा गद्दणतीय पद्धतीचा एक वगव आहे, जो घटकाांद्दवषयी अनुमान करण्यासािी, घटकाांचे सार काढण्यासािी द्दकांवा चाचणीच्या अांद्दतम पुनलेखनसािी द्दकती घटक कायम िेवावे, हे द्दनद्दित करण्यासािी उपयोद्दजला जातो. तर, पुष्टीकारक घटक द्दवश्लेषण (confirmatory factor analysis - CFA) हीदेखील एक गद्दणतीय पद्धती आहे, जी तेव्हा वापरली जाते, जेव्हा घटक सांरचना ही पररवतवकाांमध्ये आढळून आलेल्या सांबांधाशी असणाऱ्या द्दतच्या समपवकतेसािी ती पडताळली जाते. घटक द्दवश्लेषण हे चाचणीच्या अर्वबोधन प्रद्दियेत उपयुि िरू शकते, द्दवशेषत: दोन द्दकांवा अद्दधक गटाांमधील घटक-प्रश्नाांसािी असणाऱ्या प्रद्दतसादाांच्या समूहाांची तुलना करताना. घटक-प्रश्न िैधता वनदेशांक (The item-validity Index) घटक-प्रश्न वैधता द्दनदेशाांक हेदेखील एक साांद्दययकीय तांि आहे, जे एखाद्या चाचणीचा उिेश जे मापन करण्याचा असतो, ते ती द्दकती प्रमाणात मापते, हे दशवद्दवते. म्हणून घटक-प्रश्न वैधता द्दनदेशाांक द्दजतका अद्दधक, द्दततकीच चाचणीची द्दनकष-सांबांद्दधत वैधता अद्दधक. घटक-प्रश्न वैधता द्दनदेशाांक खालील दोनपैकी कोणत्याही एका पद्धतीद्वारे सांगद्दणत केला जाऊ शकतो: घटक-प्रश्न प्राप्ाांक प्रमाद्दणत द्दवचलन. घटक-प्रश्न प्राप्ाांक आद्दण द्दनकष-प्राप्ाांक याांच्यातील सहसांबांध. घटक-प्रश्न १ चे घटक-प्रश्न प्राप्ाांक प्रमाद्दणत द्दवचलन (Si द्वारे दशवद्दवलेले) हे घटक-प्रश्न काद्दिण्य द्दनदेशाांक (P) वापरून खालील सूिाद्वारे सांगद्दणत केले जाऊ शकते: S१ = P१ (१ – P१ ) तर्ाद्दप, चाचणी सांरचनेमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या प्रमाद्दणकरणाचा प्रकार हा आशय, सांरचनात्मक घटक र्द्दवष्यसूचक द्दकांवा याांचे सांयोजन या स्वरूपात असू शकते. घटक-प्रश्न द्दवश्लेषणामध्ये बाह्य प्रमाणीकरण द्दनकषाांसािी वापरलेली तांिे सहसांबांध गुणाांक, अपेक्षा munotes.in
Page 17
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
17 सारण्या आद्दण पररमाणातील प्रमाद्दणत िुटी या आहेत. लोकसांययेच्या प्रमाद्दणकरणाच्या नमुन्यामध्ये वयोमयावदा, जैद्दवक द्दलांग, सामाद्दजक आद्दर्वक द्दवतरण, क्षमता द्दकांवा गुणधमव याांतील बदलाांची द्दवस्तार-श्रेणी, शैक्षद्दणक स्तर, शाळेचा प्रकार याांचा समावेश होतो. द्दवद्दर्न्न वयोगट, श्रेणी गट), क्षमता गट, द्दचद्दकत्सालयीन गट, सांस्कृती आद्दण उपसांस्कृती गट आद्दण व्यावसाद्दयक गट, याांसािी स्वतांि वैधता द्दनष्कषवदेखील आवश्यक आहेत. र्ोडक्यात, चाचणीवरील सवोत्कृष्ट घटक-प्रश्न हा प्रत्येक घटक-प्रश्नाचा घटक-प्रश्न वैधता द्दनदेशाांक आद्दण घटक-प्रश्न द्दवश्वसनीयता द्दनदेशाांक खाली दशवद्दवलेल्या योजनेद्वारे प्राप् करून साध्य केले जाऊ शकतात. आकृती १.१ घटक द्दवश्वसनीयता द्दनदेशाांक
घटक –प्रश्न भेद वनदेशांक (The Item - Discrimination Index) हीदेखील एक साांद्दययकीय पद्धत आहे, द्दजची रचना एखादा चाचणी घटक-प्रश्न हा उच्च आद्दण कमी प्राप्ाांक द्दकती पयावप्पणे द्दवर्ि करतो द्दकांवा त्या प्राप्ाांकाांमध्ये र्ेद करतो, हे सूद्दचत करण्यासािी केलेली आहे. घटक-प्रश्न र्ेद द्दनदेशाांक हा घटक-प्रश्न र्ेदाचे एक पररमाण आहे. हे इांग्रजी अक्षर d ने द्दचन्हाांद्दकत केले जाते. केली (१९३९) याांनी द्दनदशवनास आणून द्ददले आहे, की आत्यांद्दतक गटाांमध्ये िळक आद्दण लक्षणीय र्ेद तेव्हा प्राप् होतो, जेव्हा घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण हे समूहातील सवोच्च २७% आद्दण सवाांत कमी २७% याांवर आधाररत असते. d चे मूल्य द्दजतके अद्दधक, द्दततकेच घटक-प्रश्नाचे उत्तर बरोबर देणाऱ्या उच्च प्राप्ाांक द्दमळवणाऱ्याांची सांयया अद्दधक. सवाांत जास्त टक्केवारीची द्दकती टक्के आद्दण सवाांत कमी २७% पैकी द्दकती टक्केवारी प्रत्येक घटक-प्रश्नावर उत्तीणव झाली हे शोधण्यासािी, त्यानांतर साांद्दययकीय सांगणनाद्वारे त्या दोन टक्क्याांमधील फरक महत्तवपूणव आहे का, हे द्दनधावररत करण्यासािी आपण ही पद्धत वापरू शकतो. आणखी एक पद्धत आहे, जी उच्च सरासरी, कमी सरासरी आद्दण द्दनम्न गट वगथकरणावर आधाररत एकूण चाचणी गुण द्दकांवा बाह्य प्रमाणीकरण द्दनकष या सांदर्ावत उपयोद्दजली जाऊ शकते.
घटक munotes.in
Page 18
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
18 तर्ाद्दप, प्रत्येक घटक-प्रश्नावरील यश आद्दण अपयश याांचा सांपूणव चाचणीच्या एकूण प्राप्ाांकाांशी असणारा सहसांबांध शोधला जाऊ शकतो. असे केल्यानांतर द्दद्व-शृांखला सहसांबांध (biserial correlation) सांगद्दणत केला जाऊ शकतो. १.५.२ घटक-प्रश्न पयाशयांचे विश्लेषण (Analysis of item alternatives) घटक-प्रश्न पयावयासािी कोणतेही सूि द्दकांवा सांययाशास्त्र नाही. या उिेशासािी दोन गट द्दनवडले जातात, जे द्दवतरणाचा अद्दध-स्तर (upper level - U) आद्दण द्दनम्न-स्तर (lower level - L) म्हणून ओळखले जातात. आपण पाच घटक-प्रश्नाांना द्दमळालेल्या प्रद्दतसादाांचे, घटक-प्रश्न १ आद्दण २, चाांगला घटक-प्रश्न आद्दण द्दनकृष्ट घटक-प्रश्न, याांचे द्दवश्लेषण करू. उदाहरणे खाली द्ददली आहेत: घटक-प्रश्न १ पयाशय अ ब क ि ई अद्दधस्तर (U) २९ ३ २ ० ३ द्दनम्नस्तर (L) १० ५ ६ ६ ५ घटक-प्रश्न १ प्रद्दत असणारा प्रद्दतसाद आकृद्दतबांध असे सूद्दचत करतो, की घटक-प्रश्न चाांगला आहे. द्दनम्नस्तर (L) गट सदस्याांपेक्षा अद्दधक अद्दधस्तर (U) गट सदस्याांनी घटक-प्रश्नाला बरोबर उत्तर द्ददले. घटक-प्रश्न २ पयाशय अ ब क ि ई अद्दधस्तर (U) १९ ० ० ५ १३ द्दनम्नस्तर (L) ७ ० ० १६ ९ घटक-प्रश्न २ हा एक द्दनकृष्ट घटक-प्रश्न आहे, कारण अद्दधस्तर (U) गट सदस्याांपेक्षा अद्दधक द्दनम्नस्तर (L) गट सदस्याांनी घटक-प्रश्नाला बरोबर उत्तर द्ददले. घटक – प्रश्न िैवशष्ट्य िक्र - आय.सी.सी. (Item - Characteristics Curves – ICC) आय.सी.सी. हे घटक-प्रश्न काद्दिण्य आद्दण र्ेद याांचे पुनसावदरीकरणदेखील करतात. आय.सी.सी. हा एक आलेख आहे, ज्यावर क्षमता ही क्षैद्दतज अक्षावर आलेद्दखत केली जाते आद्दण योग्य प्रद्दतसादाची सांर्ाव्यता ऊध्वव अक्षावर आलेद्दखत केली जाते. विाचा उतार हा उच्च गुणाांकनाला द्दनम्न गुणाांकनापासून र्ेद्ददत करणारा घटक-प्रश्न दशवद्दवतो. उतार सकारात्मक असल्याचे द्ददसून आले आहे, म्हणजेच कमी प्राप्ाांक द्दमळवणाऱ्याांपेक्षा अद्दधक उच्च प्राप्ाांक द्दमळवणाऱ्याांनी घटका-प्रश्नाचे योग्य उत्तर द्ददले आहे. munotes.in
Page 19
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
19 घटक-प्रश्न ‘क’ हा एक चाांगला घटक-प्रश्न आहे. घटक-प्रश्न ‘ड’ मध्ये उत्कृष्ट र्ेदक क्षमता आहे आद्दण प्राप्ाांक कमी करण्यासािी व्यिींची द्दनवड करण्यासािी रचना केल्या गेलेल्या चाचणीमध्ये तो उपयुि िरेल. आकृती १.१
आकृती १.२
संभा᳞ता संभा᳞ता संभा᳞ता संभा᳞ता munotes.in
Page 20
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
20 घटक-प्रश्न प्रवतसाद वसद्धांत – आय.आर.टी. (Item response theory - IRT) घटक-प्रश्न प्रद्दतसाद द्दसद्धाांताला अव्यि/सुप् द्दसद्धाांत (latent theory) द्दकांवा अव्यि/सुप् गुणधमव प्रारूप (latent trait model) म्हणून देखील सांबोधले जाते. हा द्दसद्धाांत म्हणजे गुणधमावचे (trait) पररमाण आद्दण प्रत्येक चाचणी घटक-प्रश्न त्या गुणधमावचे द्दकती प्रमाणात मापन करतो, याांद्दवषयीच्या गृद्दहतकाांची एक प्रणाली आहे. हे सत्य प्राप्ाांक प्रारूप (true score model) आहे (लॉडव, १९८०). हे व्यावसाद्दयक चाचणी द्दवकासक आद्दण मोि्या प्रमाणातील चाचणी प्रकाशकाांकडून चाचणी द्दवकासामध्ये मोि्या प्रमाणावर वापरले जाते. या सांदर्ावत एक महत्तवाचे प्रारूप रॅश (२००१) याांनी सादर केले आहे, जे हे स्पष्ट करते की ‘क्ष’ (x) क्षमता असणारी व्यिी ‘य’ (y) क्षमतेच्या स्तरावर कामद्दगरी करण्यास सक्षम असेल. इतर शब्दाांत, क्ष क्षमतेमध्ये व्यद्दिमत्तव गुणधमव दशवद्दवणारी व्यिी ही य क्षमतेमध्येदेखील समान व्यद्दिमत्तव गुणधमव प्रदद्दशवत करण्याची सांर्ाव्यता आहे. द्दमशेल (१९९९) याांच्या मते, रॅश प्रारूप (Rasch model) हे अद्दर्जात चाचणी द्दसद्धाांतापेक्षा (classical test theory) अद्दधक अत्याधुद्दनक प्रारूप आहे. ताांद्दिक आद्दण द्दक्लष्ट समस्याांमुळे अव्यि गुणधमव द्दसद्धाांत - एल.टी.टी. (Latent-Trait Theory - LTT) मोि्या प्रमाणावर वापरला जात नाही. हा द्दसद्धाांत आपल्याला चाचणीचे ज्ञान, क्षमता द्दकांवा सामर्थयव याांच्या प्रमाणाद्दवषयी अनुमान प्रदान करतो. हा द्दसद्धाांत एकद्दमतीय (unidimensional) असल्यामुळे चाचणी सवव गुणधमाांचे मापन करते. अव्यि गुणधमव प्रारूप - एल.टी.एम. हे व्याधी-कारकता मापनश्रेणी (Illness Causality Scale - ICS) मध्ये आढळू शकते, जे व्याधी/आजारपणाद्दवषयी मुलाांचे आकलन आहे (सेयर आद्दण इतर, १९९३). ही मापनश्रेणी तीन महत्तवाचे सुप् गुणधमव प्रकट करते, ज्याांना शाद्दब्दक बुद्दद्धमत्ता, बोधद्दनक द्दवकासाची पातळी आद्दण व्याधी/आजाराद्दवषयीचे आकलन असे द्दनदेद्दशत केले जाते. या मापनश्रेणीचा इतर मापनश्रेणींबरोबरील सहसांबांध पद्दहला गेला आहे आद्दण त्याचे पररणाम अगदी खािीपूववक आहेत. तर्ाद्दप, या प्रारूपावर या आधारावर टीका केली जाते, की इतर प्रारूपे उपलब्ध असताना ते मोि्या प्रमाणावर वापरले जात नाही आद्दण ते ताांद्दिक दृष्ट्या अद्दधक जद्दटल आहे. असे आक्षेप असूनदेखील, एल.टी.एम. हे नवीन चाचण्या आद्दण परीक्षण कायविमाांच्या द्दवकासामध्ये वाढती वचवस्वी र्ूद्दमका बजावते. परांतु, मोि्या परीक्षण सांस्र्ा, राज्य-स्तरीय सांस्र्ा आद्दण द्दजल्हा-स्तरीय शाळा या प्रमुख यश-सांपादन, प्रवेश, आद्दण व्यावसाद्दयक परवाना परीक्षण सांरद्दचत करण्यासािी, त्याांचे द्दवश्लेषण करण्यासािी आद्दण त्याांचे गुणाांकन करण्यासािी आय.आर.टी. पद्धतीवर अवलांबून असतात (रेझ आद्दण हेन्सन, २००३). घटक-प्रश्न विश्लेषणात इतर िैचाररक बाबी, अंदाज बांधणे (Other Considerations in Item Analysis. Guessing): योगायोगाने एखाद्या घटक-प्रश्नाद्दवषयी अचूक अनुमान करणे नेहमी सत्य नसते. व्यिीचा केवळ सत्य/असत्य द्दनवड घटक-प्रश्नाद्दवषयीचा अांदाज हा दहा घटक-प्रश्नाांपैकी ५ असा असू शकतो. अशा दोन घटक-प्रश्नाांद्दवषयी अचूक अनुमान व्यि करण्याची सांर्ाव्यता समान आहे; munotes.in
Page 21
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
21 म्हणजेच ती .५२ द्दकांवा .२५% पयांत आहे. अशा दहा घटक-प्रश्नाांद्दवषयी अचूक अनुमान व्यि करण्याची सांर्ाव्यता समान, म्हणजेच .५१० द्दकांवा .००१ आहे. म्हणून केवळ योगायोगाच्या आधारावर हजाराांपैकी एक घटक-प्रश्न दहा सत्य/असत्य याांवर बरोबर आढळू शकतो. माि, उत्तराचा अचूक अांदाज लावण्याच्या समस्येबाबत तीन द्दनकष प्रकाद्दशत करण्यात आले आहेत: १. प्रद्दतसादकताव हा बरोबर उत्तराचा अांदाज लावताना यादृद्दच्छक आधारावर उत्तर देत नाही, तर तो द्दवषय बाबीचे ज्ञान आद्दण अयोग्य पयावयाांची शक्यता फेटाळण्याची क्षमता लागू करतो. २. अनुमान करण्यासािी सुधारणादेखील वगळलेल्या घटक-प्रश्नाांच्या समस्येवर अवलांबून असते. ही समस्या या प्रश्नाांशी सांबांद्दधत आहे: वगळलेल्या घटक-प्रश्नाचे “चुकीचे” गुणाांकन करावे का? की असे घटक-प्रश्न द्दवद्दर्न्न प्रकारे हाताळले जावे? ३. अनुमान करण्याचा द्दनयम हा “योगायोगाने नशीब” यावर देखील अवलांबून असतो, परांतु अांदाज बाांधण्यासािी कोणतीही सुधारणा म्हणजे सुदैवी आद्दण दुदैवी चाचणी वापरकत्याांसािी अवमूल्याांद्दकत द्दकांवा अद्दधमूल्याांद्दकत पररणाम असू शकतात. तर्ाद्दप, घटक-प्रश्नाांद्दवषयी अचूक अांदाज बाांधण्यासािी कोणताही द्दनकष समाधानकारक आढळला नाही, परांतु दोन कारणे अद्दतशय वाजवी असल्याचे द्ददसून आले आहे, ती कारणे खालीलप्रमाणे: अ. परीक्षकाांनी परीक्षणार्थांना द्ददलेल्या स्पष्ट सूचना आद्दण ब. वगळलेल्या घटक-प्रश्नाांचे गुणाांकन आद्दण अर्वबोधन करण्यासािी द्दवद्दशष्ट सूचना अशा प्रकारे, प्रद्दतसादाांद्दवषयी अचूक अांदाज बाांधणे ही एक जद्दटल समस्या नाही, ते चाचणी घेणाऱ्याचे जोखीम स्वीकारण्याचे वतवन यावर अवलांबून असते. घटक-प्रश्नांची वनष्पक्षता (Items fairness) एखादा घटक-प्रश्न द्दनष्पक्ष मानला जातो, जेव्हा द्दर्न्न गटाचे सदस्य त्याांचा वांश, सामाद्दजक वगव, जैद्दवक द्दलांग द्दकांवा इतर कोणतीही पाश्ववर्ूमी-सांबांद्दधत वैद्दशष्ट्ये याांमध्ये द्दर्न्नता असूनदेखील, एखाद्या क्षमतेचे मापन करणाऱ्या अशा कोणत्याही घटक-प्रश्नावर उत्तीणव होतात. इतर शब्दाांत, प्रत्येक गटातील व्यिी समान प्रमाणात चाचणीच्या कोणत्याही घटक-प्रश्नावर उत्तीणव होणे आवश्यक आहे, जर त्या व्यिींचा चाचणीवरील एकूण प्राप्ाांक समान असेल (जेन्सन, १९८०, पृ. ४४). गती चाचण्या (Speed tests) गती चाचण्या या अशा चाचण्या आहेत, ज्यात द्दनद्दित केलेली कालमयावदा इतकी सांद्दक्षप् असते, की सवव पररक्षणार्थ चाचणीतील सवव घटक-प्रश्नाांची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न करू शकत नाहीत. त्याांची काद्दिण्य पातळी कमी असते. गती चाचणीची द्दवश्वासाहवता अधव-द्दवर्ाद्दजत तांिाद्वारे द्दकांवा द्दवषम-सम द्दवर्ाजनाच्या आधारे मोजली जाऊ शकते. सहसांबांधाचा munotes.in
Page 22
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
22 द्दवश्वासाहवता गुणाांक १.०० च्या जवळ असू शकतो. समाांतर प्रपि (parallel forms) द्दकांवा चाचणी-पुनचावचणी या देखील गती चाचण्याांची द्दवश्वासाहवता अनुमाद्दनत करण्याच्या पद्धती आहेत. चाांगल्या गती चाचणीसािी सवव घटक-प्रश्न एकसमान द्दकांवा जवळजवळ एकसारयया प्रमाणात काद्दिण्य पातळी असणाऱ्या असाव्यात. सवोत्तम सराव म्हणजे द्दवद्दवध कालमयावदे अांतगवत उप-चाचणी प्राप्ाांक आद्दण एकूण चाचणी प्राप्ाांक याांचा द्दनकष प्राप्ाांकाांसह सहसांबांध शोधणे. गुणार्तमक घटक –प्रश्न विश्लेषण - क्यु.आय.ए. (Qualitative Item Analysis - QIA) क्यु.आय.ए. ही त्या द्दवद्दवध गैर-साांद्दययकीय पद्धतींसािी सामान्य सांज्ञा आहे, ज्याांची रचना स्वतांि चाचणी घटक-प्रश्न कशा प्रकारे कायव करतात, याचा शोध घेण्यासािी केली गेली आहे. या पद्धतीच्या द्दवश्लेषणामध्ये स्वतांि चाचणी घटक-प्रश्नाांची तुलना एकमेकाांशी आद्दण सांपूणव चाचणीशी केली जाते. असे काही महत्तवाचे द्दवषय, ज्याांचा शोध सांशोधक गुणात्मक द्दवश्लेषणासािी घेऊ शकतात, ते असे आहेत: साांस्कृद्दतक सांवेदनशीलता, दशवनीय वैधता, चाचणी सांचालन, चाचणी द्दनष्पक्षता, चाचणी र्ाषा, चाचणी दीघवता, चाचणी घेणाऱ्याची तयारी, इत्यादी. गुणात्मक पद्धती म्हणजे मुलाखत आद्दण गट-चचाव, याांसारयया शाद्दब्दक माध्यमाांद्वारे माद्दहती द्दवश्लेषण करण्याचे तांि. पररक्षणार्थ आद्दण द्दवद्यार्थयाांना याांना त्याांच्या द्दनदेशकाांचे वणवन करण्याची सांधी प्रदान करणे अद्दधक चाांगले आहे. जर द्दवद्यार्थ चाचणी घटक-प्रश्नाला पयावप्पणे प्रद्दतसाद देण्यात अपयशी िरले, तर त्याांना त्याांच्या कामद्दगरीचे मूल्यमापन करण्याची सांधी द्ददली जाऊ शकते. गुणात्मक घटक-प्रश्न द्दवश्लेषणासह सांबांद्दधत इतर पैलू म्हणजे द्दवचार प्रकटीकरण चाचणी सांचालन. विचार प्रकटीकरण संचालन (Think Aloud Administration) द्दर्न्न सांशोधक प्रद्दतसादकत्याांना त्याांचे द्दवचार जसे येतील, तसे शब्दाांत व्यि करता यावे, यासािी द्दर्न्न पद्धती वापरतात (डेद्दव्हसन, १९९७; हलवबटव, १९९७; द्दक्लांगर १९७८). त्याांच्याकडून ही पद्धती समायोजन, समस्या द्दनराकरण, शैक्षद्दणक उपाय आद्दण द्दचद्दकत्सालयीन व्यवधान याांसािी वापरली जाते. कोहेन आद्दण इतर (१९८८) याांनी द्दनदशवनास आणले, की “द्दवचार प्रकटीकरण” चाचणी सांचालन हे क्यु.आय.ए. चे एक साधन आहे, जे चाचणी सांचालनादरम्यान चाचणी घेणाऱ्याच्या द्दवचार प्रद्दियेवर लक्ष केंद्दद्रत करते. यश-सांपादन चाचणीसािी शब्दाांकन हे कमी द्दकांवा उच्च गुणाांचे, आद्दण ते घटक-प्रश्नाांचे का व कशा प्रकारे चुकीचे अर्वबोधन करत आहेत, याचे मूल्याांकन करण्यासािी उपयुि असू शकते. आद्दण व्यद्दिमत्व चाचणीसािी “द्दवचार प्रकटीकरण” उपकरण घटक-प्रश्न जाणून घेण्यासािी, त्याांचे अर्वबोधन करण्यासािी आद्दण त्याांना प्रद्दतसाद देण्यासािी अांतदृवष्टी प्रदान करू शकते. munotes.in
Page 23
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
23 तज्ञ सवमर्तया (Expert panels) तज्ञ सद्दमत्या चाचणी घटक-प्रश्नाांचे गुणात्मक द्दवश्लेषणदेखील प्रदान करतात. या सद्दमत्या चाचणी सांचाचा इद्दतहास आद्दण तत्तवज्ञान याांद्दवषयीचे आकलन प्राप् करण्याचा, आद्दण पक्ष:पाताच्या समस्येवर चचाव करण्यासािी आद्दण ती पररर्ाद्दषत करण्याचा प्रयत्न करतात (स्टॅनफोडव स्पेशल ररपोटव, १९९२). अद्दर्ज्ञात/ ओळखले गेलेले काही आशय पक्ष:पात (content bias) खालीलप्रमाणे द्ददले आहेत: अ. वस्र्थती (Status) – अशा पररद्दस्र्ती, ज्याांमध्ये अद्दधकाराचा समावेश नाही. ब. मान्यप्रवतमा (Stereotype) - द्दवद्दशष्ट गटातील सदस्य अद्दर्क्षमता/ द्दवशेष क्षमता, रूची, व्यवसाय आद्दण व्यद्दिमत्तव वैद्दशष्ट्ये दशवद्दवतात. क. पररवचतता (Familiarity) - गटाांना घटक-प्रश्नाांद्दवषयीचा शब्दसांग्रह आद्दण अनुर्व माद्दहत असतात. ड. शबदांची आक्षेपाहश वनिि (Offensive Choice of words) – घटक-प्रश्नाांसािी योग्य शब्द वापरणे. ई. इतर - सद्दमती सदस्याांना त्याांना आढळलेल्या पक्ष:पाताचे दुसरे सांकेत द्दवचारले जावे. तज्ञ सद्दमतीकडून प्राप् गुणात्मक माद्दहतीच्या आधारे, चाचणी वापरकते द्दकांवा द्दवकासक चाचणीमध्ये बदल करणे द्दकांवा द्दतचे पुनलेखन करणे द्दनवडू शकतात. तर्ाद्दप, घटक-प्रश्नाांचे पुनशवब्दाांकन करणे, घटक-प्रश्न काढून टाकणे, द्दकांवा नवीन घटक-प्रश्नाांची द्दनद्दमवती करणे हे चाचणी पुनलेखन म्हणून ओळखले जाते, जो नवीन चाचणीच्या द्दवकासामधील अांद्दतम टप्पा आहे. पुनलेखनाची प्रद्दिया हे खूप खद्दचवक काम आहे. त्यासािी खूप मेहनत, वेळ आद्दण खचव आवश्यक असतो. तुमची प्रगती तपासा: १. चाचणी द्दवकासक घटक-प्रश्नाांचे द्दवश्लेषण आद्दण द्दनवड करण्यासािी कोणती साधने वापरतात? २. र्ोडक्यात स्पष्ट करा: अ. घटक–प्रश्न काद्दिण्य द्दनदेशाांक ब. घटक–प्रश्न द्दवश्वसनीयता द्दनदेशाांक क. घटक–प्रश्न र्ेद द्दनदेशाांक ३. घटक-प्रश्न प्रद्दतसाद द्दसद्धाांताचे कोणतेही दोन द्दसद्धाांत स्पष्ट करा. ४. व्यायया द्या: अ. घटक-प्रश्न द्दनष्पक्षता ब. गती चाचणी क. गुणात्मक पद्धती ५. तज्ञ सद्दमती आद्दण द्दवचार प्रकटीकरण चाचणी सांचालन याांवर लघु टीपा द्दलहा. munotes.in
Page 24
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
24 १.६ चाचणी पुनलेखन (TEST REVISION) चाचणी पुनलेखन हा चाचणी सांरचनेचा शेवटचा (पाचवा) टप्पा आहे. हे नवीन चाचणीचे अांद्दतम स्वरूप असते, ज्यामध्ये काही घटक-प्रश्न काढून टाकले जातात आद्दण इतर पुन्हा द्दलद्दहले जातात. १.६.१ निीन चाचणी विकासाचा टप्पा म्हणून चाचणी पुनलेखन (Test Revision as a stage in New Test Development) घटक-प्रश्न काद्दिण्य, घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण, घटक-प्रश्न द्दवश्वासाहवता, वैधता, चाचणी घटक-प्रश्न र्ेदन आद्दण पक्ष:पात, याांमधून प्राप् झालेल्या माद्दहतीच्या आधारावर चाचणी द्दवकासक त्याला पयावप् आद्दण आवश्यक वाटल्यास चाचणीमध्ये सुधारणा करण्याचे त्याच्या पररने सवोत्तम प्रयत्न करतो. असे अनेक मागव द्दकांवा पद्धती आहेत, जे द्दवकासकाांना नव्याने सांरद्दचत केलेल्या अांद्दतम चाचणीच्या पुनलेखनामध्ये मदत करतात. अशी एक पद्धत, म्हणजे प्रत्येक घटक-प्रश्नाचे त्याच्या सामर्थयव आद्दण उणीव याांनुसार वैद्दशष्ट्यीकृत करणे. काही घटक-प्रश्न अद्दतशय सोपे द्दकांवा किीण, अत्यांत द्दवश्वासाहव असू शकतात, परांतु त्याांमध्ये द्दनकष-वैधतेचा अर्ाव असू शकतो, काही घटक-प्रश्नाांमध्ये त्याांच्या मयावद्ददत द्दवस्तार-श्रेणीमुळे द्दवश्वासाहवता आद्दण वैधता याांचा अर्ाव असू शकतो. अद्दतशय सोप्या घटकाांच्या बाबतीतही हे सत्य असू शकते. त्यामुळे जर चाचणी द्दवकासकाांना असे आढळून आले, की ते सवव घटक-प्रश्नाांचे सामर्थयव आद्दण उणीवा याांच्यात सांतुलन राखू शकत नाही, तर चाांगल्या घटक-प्रश्नाांमध्ये अद्दधक किीण घटक-प्रश्न समाद्दवष्ट करणे आवश्यक असते. यामुळे चाचणी पुनलेखनाच्या उिेशावर पररणाम होईल. द्दशवाय, जर अत्यांत कुशल व्यिींची चाचणी घेतली जात असेल, तर सवोत्तम सांर्ाव्य चाचणी र्ेदनाला प्राधान्य द्ददले जाईल. जसजसे पुनलेखन पुढे जाईल, तसतसे घटक-प्रश्नाांचा मोिा सांच द्दलद्दहण्याची गरज स्पष्ट होत जाते. अशा प्रकारे, द्दनकृष्ट घटक-प्रश्न काढून टाकले जाऊ शकतात आद्दण चाांगले घटक-प्रश्न कायम िेवणे आवश्यक असते. असे करून चाचणी द्दवकासक पुनलेखन टप्पा अद्दधक चाांगल्या चाचणीसह पार पाडेल. आता, पुढील पायरी म्हणजे पररक्षणार्थांचा दुसरा योग्य नमुना प्राप् करण्यासािी प्रमाद्दणत पररद्दस्र्तीत पुनलेद्दखत चाचणीचे सांचालन करणे. चाचणीचा दुसरा मसुदा सांचाद्दलत केल्यानांतर चाचणी द्दवकासक अांद्दतम स्पशव देऊ शकतो. एकदा चाचणी पूणव स्वरूपात आल्यानांतर प्राप् प्रदत्तावरून चाचणीचे द्दनयम द्दवकद्दसत केले जाऊ शकतात. त्यानांतर ती चाचणी “प्रमाद्दणत” झाली असल्याचे म्हटले जाईल. १.६.२ मानकीकरण (Standardization) मानकीकरण हे “चाचणी सांचालन, गुणाांकन आद्दण अर्वबोधन याांमध्ये वस्तुद्दनष्ठता आद्दण एकसमानता आणण्यासािी वापरण्यात येणाऱ्या प्रद्दियेस” सांदद्दर्वत करते (रॉबटवसन, १९९०). एक मानकीकरण नमुना हा व्यिींचा गट दशवद्दवतो, ज्याच्यासह पररक्षणार्थच्या कामद्दगरीची तुलना केली जाईल. munotes.in
Page 25
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
25 हा नमुना लोकसांययेचे त्या पररवतवकाांवरील प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणारा असावा, जी कायवप्रदशवन प्रर्ाद्दवत करू शकतात. उदाहरणार्व, क्षमता चाचणीमध्ये मानकीकरण गटाने वय, समाजाद्दर्मुख द्दलांग (gender), र्ौगोद्दलक प्रदेश, समुदायाचा प्रकार, वाांद्दशक गट आद्दण शैक्षद्दणक स्तर, याांसारयया मानदांडाांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणे आवश्यक आहे. तर्ाद्दप, पुनलेखनाची प्रद्दिया तोपयांत सुरू राहते, जोपयांत चाचणी समाधानकारक होत नाही आद्दण मानकीकरण होत नाही. अशा प्रकारे, एकदा चाचणी तयार झाली, की द्दतच्या वैधतेसािी द्दनष्कषाांचे छेद-प्रमाणीकरण आवश्यक आहे. आपण छेद-प्रमाणीकरणावर चचाव करण्यापूवथ द्दवद्यमान चाचणीच्या नवीन आवृत्तीच्या द्दवकासाशी सांबांद्दधत काही मुिे र्ोडक्यात द्दवचारात घेणे योग्य आहे. विद्यमान चाचणीच्या जीिन चक्रातील चाचणी पुनलेखन (Test Revision in the Life cycle of an existing Test) चाचणीच्या पुनलेखनसािी कोणताही किोर आद्दण जलद द्दनयम अद्दस्तत्वात नाही (ए.पी.ए., १९९६, ३.१८). हे आपल्याला असे सुचद्दवते, की चाचणी जोपयांत “उपयुि” राहते, तोपयांत ती द्दतच्या वतवमान स्वरूपात िेवली जाऊ शकते आद्दण जेव्हा लक्षणीय बदल चाचणी उपयोजनासािी द्दनरुपयोगी िरद्दवतात, तेव्हा द्दतचे पुनलेखन केले जाऊ शकते. तर्ाद्दप, चाचणी खालीलपैकी कोणत्याही अटींची पूतवता करत असल्यास द्दतचे पुनलेखन केले जाऊ शकते: • जेव्हा वतवमान चाचणी घेणारे उिीपक सामग्रीशी जोडले जाऊ शकत नाहीत. • जेव्हा वतवमान चाचणी घेणारे चाचणी सांचालन, सूचना आद्दण द्ददनाांद्दकत शब्दसांग्रह समाद्दवष्ट असणाऱ्या चाचणी घटक-प्रश्नाांसह चाचणीची शाद्दब्दक सामग्री समजू शकत नाही. • जेव्हा एखादी लोकद्दप्रय सांस्कृती बदलते आद्दण शब्द नवीन अर्व घेतात आद्दण काही चाचणी घटक-प्रश्न द्दकांवा द्ददशाद्दनदेश अयोग्य द्ददसून येतात, अशा प्रकारे चाचणीचे पुनलेखन करणे आवश्यक आहे. • जेव्हा समूह सदस्यत्व बदलते, तेव्हा चाचणीचे द्दनयमदेखील अपयावप् असल्याचे द्ददसून येते. • पुनलेखनद्वारे द्दवश्वासाहवता आद्दण वैधता लक्षणीयररत्या सुधारली जाऊ शकते. • जसजसा काळ पुढे सरकतो, तसतसा द्दनयमाांमधील वय-द्दवस्तार ऊध्ववगामी, अधोगामी द्दकांवा दोन्ही द्ददशेने होऊ शकतो. अशा वेळी, चाचणीमध्ये बदल आवश्यक आहे. • मूळ द्दसद्धाांत, ज्यावर चाचणी आधाररत आहे, त्याचेदेखील पुनलेखन आवश्यक आहे, जे चाचणीची रचना आद्दण आशय प्रद्दतद्दबांद्दबत करते. munotes.in
Page 26
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
26 जसे की आपण याची नोंद घेतली आहे, की पुनलेखन चाचणी सांरचनेच्या सवव टप्प्याांमध्ये, साांकल्पनीकरण टप्प्यापासून सुरू करत चाचणी पूववपरीक्षण, घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण आद्दण चाचणी पुनलेखनापयांत होते. अशा अनेक प्रकारच्या चाचण्या आद्दण द्दवकद्दसत मापनश्रेणी आहेत, ज्या पुनलेखन अवस्र्ेतून गेल्या आहेत. उदाहरणार्व, स््ाँग व्होकेशनल इांटरेस्ट बँक, एम.एम.पी.आय., द्दबने टेस्ट्स ऑफ इांटेद्दलजांस, इत्यादी. तर्ाद्दप, सवव चाचण्याांच्या द्दवकासातील महत्तवाचा टप्पा, म्हणजे छेद-प्रमाणीकरण आद्दण सह-प्रमाणीकरण. छेद-प्रमाणीकरण आवण सह-प्रमाणीकरण (Cross-validation and Co-validation) छेद-प्रमाणीकरण (cross-validation) ही सांज्ञा चाचणीच्या पुनप्रवमाणीकरणास (revalidation) सांदद्दर्वत करते, ज्यामधील चाचणी घेणाऱ्या व्यिींचा नमुना हा अशा व्यिींपासून द्दर्न्न असतो, ज्याांची चाचणीवरील कामद्दगरी मूलतः काही द्दनकषाांची वैध पूववसूचक असल्याचे आढळून आले आहे. उदाहरणार्व, नव्याने सांरद्दचत केलेल्या चाचणीसािी द्दनवडलेले चाचणी घटक-प्रश्न हे नमुन्याच्या पद्दहल्या आद्दण दुसऱ्या गटावर सांचाद्दलत केले जाऊ शकतात. समजा, एखाद्या र्ारतीय चाचणी द्दवकासकाने र्ारतीय लोकसांयया द्दवचारात घेऊन चाचणी सांरद्दचत केली, तर तो द्दतची द्दवश्वासाहवता आद्दण वैधता अगदी सहज शोधू शकतो, परांतु जेव्हा तीच चाचणी परदेशी नमुन्यावर उपयोद्दजली जाते आद्दण वैधता प्राप् केली जाते, तेव्हा त्याला छेद-प्रमाणीकरण म्हणतात. तर्ाद्दप, द्दनष्कषाांच्या छेद-प्रमाणीकरणनांतर योगायोगाने घडणाऱ्या घटक-प्रश्न वैधतेत घट होण्याला वैधता सांकुचन (validity shrinkage) असे सांबोधले जाते. सह-प्रमाणीकरणाची व्यायया ही “प्रयुिाांचा एकच नमुना वापरून दोन द्दकांवा अद्दधक चाचण्याांवर सांचाद्दलत केलेली चाचणी प्रमाणीकरण प्रद्दिया (test validation process)” अशी केली जाते. तर्ाद्दप, जेव्हा द्दवद्यमान द्दनयमाांचे पुनलेखन करण्यासािी चाचणी वापरली जाते, तेव्हा त्यास सह-द्दनयमद्दनद्दमवती (co-norming) म्हणून सांबोधले जाते. सह-प्रमाणीकरण खालील बाबींसािी उपयुि आहे: • प्रकाशकाांसािी सह-प्रमाणीकरणाच्या आद्दर्वक उिेशामुळे • समोरासमोरील (face-to-face) द्दकांवा दूरध्वनी मुलाखती (telephone interview), आद्दण एकाद्दधक परीक्षण (multiple testing), याांद्वारे माद्दहती गोळा करणे. सह-प्रमाणीकरणासािी चाचणीचे सांचालन करणे; चाचणीचे गुणाांकन, अर्वबोधन आद्दण साांद्दययकीय द्दवश्लेषण याांमध्ये मदत करणे, याांसािी पाि परीक्षकाांची आवश्यकता असते. अशा काही चाचण्या आहेत, ज्या प्रकाशक आद्दण चाचणी वापरकते याांच्याकडून वापरल्या जातात. उदाहरणार्व, वेश्लर अडल्ट इांटेद्दलजन्स स्केल - वेस-III (WAIS- III) आद्दण वेश्लर मेमरी स्केल - डब्ल्यू.एम.एस.- III (WMS - III) या प्रौढ व्यिीच्या द्दनदानीय मूल्याांकनात एकद्दितपणे वापरले जातात. या दोन चाचण्या एकाच लोकसांययेवर प्रमाद्दणत केलेल्या munotes.in
Page 27
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
27 असल्याने जरी नमुना-द्दनवड िुटी (sampling error) पूणवपणे काढून टाकली नाही, तरी ती मोि्या प्रमाणात कमी केली जाते. चाचणी पुनलेखनादरम्यान गुणित्ता हमी (Quality assurance during test revision) गुणवत्ता हमीची अशी कोणतीही यांिणा नाही, जी चाचणी प्रकाशक नवीन चाचणीचे प्रमाणीकरण करणे द्दकांवा द्दवद्यमान चाचणीचे पुनप्रवमाणीकरण करणे यादरम्यानच्या कालखांडात स्वीकारू शकेल. परांतु, गुणवत्ता द्दनयांिणासािी बालक आद्दण प्रौढ याांचे परीक्षण करण्याचा व्यापक अनुर्व असणाऱ्या परीक्षकाांची द्दनयुिी करणे अत्यावश्यक आहे. हे परीक्षक त्याांची शैक्षद्दणक आद्दण व्यावसाद्दयक पािता, द्दवद्दवध बौद्दद्धक पररमाणे, प्रमाद्दणत असल्याचे दाखले/ प्रमाणपिे, आद्दण परवानाद्दवषयक द्दस्र्ती याांसह सांचालनाचा अनुर्व याांबाबतीत समृद्ध असणे अत्यावश्यक आहे. द्दनवडलेले परीक्षक हे बाल्यावस्र्ेच्या मूल्याांकन सरावपद्धतींशी अत्यांत पररद्दचत असणे अत्यावश्यक आहे (वेश्लर, २००३). र्ोडक्यात, प्रत्येक परीक्षकाकडे डॉक्टरेट पदवी असणे अत्यावश्यक आहे. त्याांची शैक्षद्दणक पािता द्दकांवा अनुर्व द्दकतीही असले, तरी सवव परीक्षकाांनी चाचणी सांरचनेची प्रद्दिया आद्दण चाचणी सांचालन, गुणाांकन, अर्वबोधन याांच्या साांद्दययकीय पद्धती, आद्दण पुनलेखन प्रद्दिया हे हाताळण्यासािी पुरेसे प्रद्दशद्दक्षत असणे अत्यावश्यक आहे. त्याांना सांलेखाच्या अांद्दतम गुणाांकनामध्ये मोि्या प्रमाणात सहर्ागी केले जाऊ शकते. वेश्लर इांटेद्दलजन्स स्केल फॉर द्दचल्रन - द्दवस्क/डब्ल्यू.आय.एस.सी.- IV (WISC-IV) च्या गुणवत्तेच्या हमीसािी राष््ीय पूववपरीक्षण (national tryout) आद्दण WISC-IV चाचणी द्दवकासाच्या प्रमाणीकरण टप्प्यात दोन प्रद्दशद्दक्षत आद्दण पाि गुणाांकनकत्याांची द्दनयुिी करण्यात आली. गुणवत्ता हमी सुद्दनद्दित करण्यासािी दुसरी यांिणा म्हणजे द्दस्र्रक सांलेख (anchor protocol). हा असा चाचणी सांलेख (test protocol) आहे, ज्याचे अशा उच्च अद्दधकृत गुणाांकनकत्याांद्वारे गुणाांकन केले जाते, जे गुणाांकनात कोणत्याही प्रकारची द्दवसांगती अद्दस्तत्वात असल्यास त्याचे द्दनराकरण करतात. तर्ाद्दप, जेव्हा द्दस्र्रक सांलेख आद्दण दुसरा एखादा सांलेख याांचे गुणाांकन करण्यामध्ये तफावत असते, तेव्हा त्याला गुणाांकन अपवहन/द्दवस्र्ापन (scoring drift) म्हणतात. द्दवस्क- IV च्या द्दवकासामध्ये गुणवत्तेच्या हमीसािी द्दस्र्रक सांलेख वापरले गेले. गुणवत्तेच्या हमीसािी आपल्याकडे प्राप्ाांक नोंदणीमधील कोणतीही िुटी शोधण्यासािी आद्दण ओळखण्यासािी सांगणकीय कायविम आहेत. तुमची प्रगती तपासा १. चाचणी पुनलेखनाचा कोणताही एक दृद्दष्टकोन स्पष्ट करा. २. प्रमाणीकरणाचे स्वरूप आद्दण उपयोग स्पष्ट करा. ३. कोणत्या अटीं-अांतगवत चाचणीचे पुनलेखन केले जाऊ शकते? munotes.in
Page 28
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
28 ४. खालील सांज्ञा पररर्ाद्दषत करा: अ. छेद-प्रमाणीकरण ब. सह-प्रमाणीकरण क. द्दस्र्रक सांलेख ड. गुणाांकन अपवहन १.७ सारांश या पािात, आपण एक चाांगला घटक-प्रश्न तयार करणे, चाचणी द्दवकासाच्या प्रार्द्दमक गोष्टी आद्दण अशा प्रद्दिया ज्याांद्वारे चाचण्या सांरद्दचत केल्या जातात, याांवर प्रकाश टाकला आहे. आपण चाांगल्या घटक-प्रश्नाांची सांरचना आद्दण द्दनवड करण्यासािी रचना केलेल्या अनेक तांिाांवर देखील चचाव केली आहे. आपण द्दवकास प्रद्दियेच्या पाच टप्प्याांवरही लक्ष केंद्दद्रत केले. हे टप्पे म्हणजे चाचणी साांकल्पनीकरण, चाचणी सांरचना, चाचणी पूववपरीक्षण, घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण आद्दण चाचणी पुनलेखन. चाचणी साांकल्पनीकरणाच्या प्रद्दियेवर चचाव करताना आपण चाचणी द्दवकासकाांना र्ेडसावणारे काही प्रार्द्दमक प्रश्न स्पष्ट केले आहेत. या द्दवषयाांतगवत, आपण घटक-प्रश्न द्दवकासाशी द्दनगडीत बाबी, प्रारांद्दर्क कायव द्दकांवा प्रारांद्दर्क अभ्यासाची सांकल्पना, याांकडेदेखील लक्ष द्दनदेद्दशत केले. दुसरा टप्पा, म्हणजे चाचणी सांरचना, यात चाचणी सांरचनात्मक घटक-प्रश्नाशी सांबांद्दधत द्दवद्दवध महत्तवाच्या साधनेदेखील हाताळली जातात. ही साधने म्हणजे श्रेणीयन, श्रेणीयन करण्याच्या पद्धती, श्रेणीयनाचे प्रकार, घटक-प्रश्न लेखन, घटक-प्रश्नाांची रूपरेषा, सांगणक सांचालनासािी घटक-प्रश्न लेखन आद्दण द्दर्न्न चाचणी गुणाांकन प्रारूपे. चाचणी पूववपरीक्षण टप्प्यात आपण चाांगल्या चाचणीच्या स्वरूप आद्दण त्यानांतर घटक-प्रश्न द्दवश्लेषण याांवर लक्ष केंद्दद्रत केले. चौर्थया टप्प्यात आपण द्दवद्दवध चाचणी साधनाांचे असे स्वरूप आद्दण उपयोग प्रकट केले आहेत, जे चाचणी द्दवकासकाने स्वीकारणे आवश्यक आहे. ही साधने म्हणजे घटक-प्रश्न काद्दिण्य, घटक-प्रश्न द्दवश्वासाहवता, घटक-प्रश्न वैधता आद्दण घटक-प्रश्न र्ेदन याांचे द्दनदेशाांक आहेत. या सवव द्दनदेशाांकाांचे तपशीलवार स्पष्टीकरण प्रदान करण्यासािी आपण गती चाचणी, चाचणी सांचालन आद्दण तज्ञ सद्दमतीची द्दनयुिी याांसह घटक-प्रश्न प्रद्दतसाद द्दसद्धाांताांवरदेखील चचाव केली आहे. आद्दण अांद्दतम टप्पा हा नवीन चाचणी द्दवकास, चाचणीचे प्रमाणीकरण, द्दवद्यमान चाचणीच्या जीवन चिातील चाचणी पुनलेखन, छेद-प्रमाणीकरण आद्दण सह-प्रमाणीकरणाचे स्वरूप आद्दण वापर, चाचणी पुनलेखनादरम्यान गुणवत्ता हमी, आद्दण अशा बऱ्याच बाबी याांवरील द्दवद्दवध पद्धतींवर प्रकाश टाकून चचाव केली आहे. munotes.in
Page 29
चाचणी द्दवकास आद्दण सहसांबांध - I
29 १.८ प्रश्न १. चाचणी द्दवकासाचे कोणतेही दोन टप्पे स्पष्ट करा. २. श्रे णीयन पररर्ाद्दषत करा आद्दण द्दवद्दवध प्रकारच्या श्रेणीयन पद्धतींचे वणवन करा. ३. र्ोडक्यात स्पष्ट करा: अ. बहुद्दवध/एकाद्दधक-द्दनवड रूपरेखा आद्दण अनुरूप चाचणी ब. गती चाचणी आद्दण तज्ञ सद्दमती क. चाचणी पुनलेखन ड. द्दलकटव मापनश्रेणी इ. र्स्टवन मापनश्रेणी फ. चाचणी द्दवकास साधने ४. खालील सांज्ञा पररर्ाद्दषत करा: अ. कॅट/सी.ए.टी. ब. रॅश प्रारूप क. द्दवचार प्रकटीकरण चाचणी सांचालन ड. घटक-प्रश्न सांच ई. घटक-प्रश्न शाखीर्वन फ. द्दस्र्रक सांलेख ग. घटक-प्रश्न र्ेदन द्दनदेशाांक ह. घटक-प्रश्न काद्दिण्य द्दनदेशाांक इ. छेद-प्रमाणीकरण १.९ संदभश १. Anastasi,, L. R. (1937) - A Hand Book of Psychological Testing (7th edi) Indian Reprint, 2002 २. Campbell, D.P. (1972) - The practical problems of revising on established psychological test. In J.N. Butcher (Ed) Objective Personality Assessment : Changing Perspective (pp. 117-130) Newyork Academic Press. ३. Freeman, F. S. (1962) - A Hand Book on Theory and Practice of Psychological Testing (6th Ed), Oxford and IBH Publishing Co. Bombay. ४. Cohen, J.R. and-Swerdlik, M.E. (2010) - Psychological Testing and Assessment ; An Introduction to Test and Measurement. (7th ed), Newyork, McGraw- Hill international edition. munotes.in
Page 30
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आद्दण साांद्दययकी
30 ५. Guttman, L. A. (1999) A Basis for Scaling Qualitative Data. American Sociological Review, 9,179-190 ६. Guttman, L. A. (1997) - The Cornell Technique for Scale and Intensity Analysis. Education and Psychological Measurement, 7, 297-280. ७. Jensen, A. R. (1980) Bias in Mental Testing, Newyork Free press. ८. Katz, R. C. and Lonero, P. (1999) Findings on the Revised Morally Debatable Behavioral scale. Journal of Psychol. 128,15-21. ९. Likert, R. (1932) A Technique for Measurement of Attitude. Archives of Psychol. Number 190. १०. Mitchell, J. (1999) Measurement in Psychol : Critical History of a Methodological concept. Newyork : Cambridge university press. ११. Rasch, G. (2001) Applying Fundamental Measurement in Human Science chapter - 2 Mahwah, N.J. Erlbaum. १२. Reise, S. P. and Henson, J. M. (2003) A Discussion of Modern versus Traditional Psychometrics as Applied to Personality Assessment Scales Journal of Personality Assessment, 81. 93-103. १३. Robertson, G. J. (1990) A practical model for test development Hand Book psychological and educational Assessment of children. pp, 62-85, New York Guilford. १४. Rokeach,, M. (1973) The nature of human values. Newyork. Free Press. १५. Sayer, A. G. and Perrin, E.C. (1993) Measuring understanding of illness causality in healthy children and in children with chronic illness. A construct validation. Journal of applied developmental Psychol. 19, 11-36. १६. Thurstone, L. L. (1929) Theory of attitude measurement, Psychological Bulletin, 36, 222-291. १७. Thurstone, L. L. (1932) - Multiple Factor analysis. Chicago : university of Chicago Press Wechsler, D. (2003) १८. WISC - iv, Technical and interpretive manual, 9th (Ed) San Antonio, Tx. Psychological corporation. munotes.in
Page 31
31 २ चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II घटक रचना २.० उिĥĶ्ये २.१ ÿÖतावना २.२ सहसंबंधाचा अथª आिण Âयाचे ÿकार २.३ सहसंबंधाचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण - िविकरण-आलेख २.४ िपअरसन यां¸या उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांक संगणनातील समािवĶ पायöया २.५ Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-भेद पĦतीĬारे ‘öहो’ चे संगणन २.६ सहसंबंध गुणांकाचे उपयोग आिण मयाªदा २.७ सरल ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन २.८ सारांश २.९ ÿij २.१० संदभª २.० उिĥĶ्ये सहसंबंधाचा अथª, Âयाचे ÿकार आिण Âया¸या संगणना¸या पĦतéिवषयी ²ान आिण समज ÿदान करणे. िपअरसन यां¸या ÿॉड³ट मोम¤ट /उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांका¸या संगणनात समािवĶ असलेÐया िविवध पायöयांिवषयी जागłकता िनमाªण करणे. Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-øम/गुणानुøम-øम पĦतीĬारे ‘öहो’ (rho) ¸या संगणनािवषयी ÿाथिमक ²ान ÿदान करणे. सहसंबंध गुणांक आिण Âया¸या उपयोजना¸या ²ानािवषयी सांि´यकìय तंýांचा पाया ÿबळ करणे. २.१ ÿÖतावना पåरवतªनीयता िकंवा अपÖकरण यांची पåरमाणे ही एक-पåरवतªक, Ìहणजे एकल वैिशĶ्यांवर आधाåरत िनरी±णांवर पåरभािषत केलेली आहेत. पåरवतªिनयता िकंवा अपÖकरण ही संकÐपना आपण ित¸या िविवध पåरमाणांसह पाठ ७ मÅये तपशीलवार पाहणार आहोत. काही पåरिÖथतéत, आपण लोकसं´येतील ÿÂयेक एककासाठी एकाच वेळी दोन िकंवा अिधक वैिशĶ्यांचे िनरी±ण कł शकतो - उदाहरणाथª, एखाīा Óयĉìची उंची आिण वजन, उÂपÆन आिण खचª, एखाīा वÖतूची मागणी आिण पुरवठा, देशाची आयात आिण िनयाªत इÂयादी. अशी सांि´यकìय ÿिøया, जी दोन िकंवा अिधक पåरवतªकांमधील संबंधांचे मापन करतात, munotes.in
Page 32
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
32 ितला सहसंबंध Ìहणतात. या पाठात, आपण सहसंबंधाचा अथª आिण Âयाचे ÿकार अËयासणार आहोत. आपण सहसंबंधा¸या आलेखीय पुनसाªदरीकरणदेखील अËयासणार आहोत, िवशेषतः िविकरण-आलेख. यािशवाय, आपण िपअरसन यांचा उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांक आिण Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-भेद पĦतीĬारे öहो सहसंबंध यांचे संगणन याकडेदेखील ल± देणार आहोत. सहसंबंधा¸या गुणांकाचे उपयोग आिण मयाªदा यांचाही अËयास केला जाईल. पाठा¸या शेवटी आपण सरल ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन यांचे Öवłप आिण उपयोग यांवर चचाª कł. २.२ सहसंबंधाचा अथª आिण Âयाचे ÿकार (MEANING AND TYPES OF CORRELATION) सहसंबंधाची (correlation) Óया´या ही “दोन गोĶी िकंवा पåरवतªकां¸या दोन संच, ºयांमधील ÿÂयेक पåरवतªक अखंिडत Öवłपाचे असते, Âयांमधील संबंधांचे ÿमाण आिण िदशा दशªिवणारी अिभÓयĉì” Ìहणून केली जाते. अशा ÿकारे, दोन पåरवतªकांमधील संबंधांना सरल िकंवा िĬ-चल सहसंबंध (simple or bivariate correlation) Ìहणतात. उदाहरणाथª, उंची आिण वजन, एखाīा वÖतूचा पुरवठा आिण मागणी. सहसंबंधाचे ÿकार (Types of correlation) सहसंबंध तीन ÿकारचे असतात. Âयांवर खाली चचाª केली आहे: धनाÂमक सहसंबंध (Positive Correlation) जेÓहा दोन पåरवतªकांची मूÐये एकाच िदशेने Öथानांतरीत होतात, ºयामुळे एका पåरवतªका¸या मूÐयातील वृĦी ही दुसöया पåरवतªका¸या मूÐयात वृĦी घडवून आणते, तेÓहा Âयास ‘धनाÂमक सहसंबंध’ Ìहणतात. Âयाचÿमाणे, जर दोन पåरवतªकांमÅये एकाच वेळी घट होत असेल, तर ती दोन पåरवतªकेदेखील धनाÂमकåरÂया सहसंबंिधत आहेत, असे Ìहटले जाते. आपली िनरी±णे, जसे कì उंची आिण वजन, नफा आिण गुंतवणूक, कुटुंबाचे उÂपÆन आिण खचª, इÂयादéमÅये धनाÂमक (+) सहसंबंध असतो. आकृती २.१ मÅये आलेिखत केलेÐया िबंदूंची िदशा खाल¸या डाÓया कोपöयापासून वर¸या उजÓया कोपöयापय«त आहे. हा धनाÂमक सहसंबंध आहे. रेषेचा उतारदेखील (slope of the line) धनाÂमक आहे. आकृती २.१ धनाÂमक सहसंबंध
धना᭜मक सहसंबंध munotes.in
Page 33
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
33 ऋणाÂमक सहसंबंध (Negative Correlation) जेÓहा एका पåरवतªकात वाढ होते आिण दुसöया पåरवतªकात घट होते, तेÓहा ऋणाÂमक (-) सहसंबंध उĩवतो. उदाहरणाथª, जेÓहा पुरवठा वाढतो आिण मागणी कमी होते, िकंवा वÖतूची िकंमत वाढते, परंतु वापर कमी होतो. आकृती २.२ मÅये बहòतेक िबंदू रेषेजवळ िकंवा रेषेवर आहेत. रेषेचा उतारदेखील ऋण आहे. आकृती २.२ ऋणाÂमक सहसंबंध
शूÆय सहसंबंध (Zero correlation) जेÓहा दोन पåरवतªकांमÅये कोणताही संबंध अिÖतÂवात नसतो, तेÓहा सहसंबंध शूÆय असÐयाचे Ìहटले जाते. कोणÂयाही पåरिÖथतीत, पåरपूणª धनाÂमक सहसंबंध (+१), पåरपूणª ऋणाÂमक सहसंबंध (-१) आिण शूÆय (०) सहसंबंध ओळखणे कठीण असते. बहòतेक वेळा, दोन पåरवतªके अंशत: सहसंबंिधत असतात. आकृती २.३ शूÆय सहसंबंध दशªिवते. ती कोणतीही िदशा दशªिवत नाही. Ìहणून, दोन पåरवतªकां¸या मूÐयांमÅये कोणताही सहसंबंध नाही. बहòतेक िबंदूंमधून जाणारी कोणतीही रेषा काढता येत नाही. आकृती २.३ सहसंबंधाची अनुपिÖथती/ शूÆय सहसंबंध
ऋणा᭜मक सहसंबंध
सहसंबंधाची अनुपि᭭थती munotes.in
Page 34
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
34 २.३ सहसंबंधांचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण - िविकरण आलेख (GRAPHIC REPRESENTATION OF CORRELATION - SCATTER PLOTS) सहसंबंध पुनसाªदरीकरणाचा एक महßवाचा ÿकार Ìहणजे िविकरण आलेख (Scatterplot) िकंवा िविकरण आकृती (Scatter diagram) Ìहणून ओळखले जाणारे आलेखीय वणªन. िनरी±णां¸या n - जोड्या (X१, Y१), (X२, Y२) आिण Âयाचÿमाणे पुढे वापłन सहसंबंधाचा अËयास करणे, ही अितशय सोपी पĦत आहे. ÿÂयेक िनरी±णा¸या दोन पåरवतªकांची मूÐये िबंदूचे सहिनद¥शक Ìहणून घेतली जातात, जेथे एका पåरवतªकाची मूÐये ± - अ±ावर (±ैितज रेषा) मांडली जातात आिण दुसöया पåरवतªकाची मूÐये य - अ±ावर (उभी रेषा) मांडली जातात. युिµमत िनरी±णे (Paired observations) आलेखावर िबंदू Ìहणून आलेिखत केली जातात. या िबंदूंचा आलेख हे दशªिवतो, कì िनरी±णे िकती दूर िवखुरलेली आहेत. Ìहणून, हा एक िविकरण आलेख िकंवा िविकरण आकृती आहे. ÿद°ाचा िविकरण आलेख आपÐयाला दोन पåरवतªकांमधील संबंधा¸या Öवłपािवषयी ŀÔय कÐपना धारण करÁयास मदत करतो. िविकरण आलेखावर आलेिखत केलेÐया िबंदूंĬारे दशªिवलेÐया संबंधात दोन पैलूंचा समावेश होतो. Âयातील पिहले Ìहणजे, संबंधाची िदशा, Ìहणजेच धनाÂमक िकंवा ऋणाÂमक आिण काही ओळé¸या िबंदूंची जवळीक. तथािप, िविकरण आलेख दोन पåरवतªकांमधील संबंधां¸या ÿमाणाची िदशा आिण सामÃयª ÿकट करतो. िविकरण आलेख दोन पåरवतªके, ÿाĮांक, ÿाĮांक गट इÂयादéमÅये अिÖतवात असणाöया संबंधा¸या ÿाĮांकाची िवÖतार-®ेणी आिण संबंधाचे ÿकार जाणून घेÁयासाठी मािहतीदेखील ÿदान करतो. हे सापे±åरÂया खूप सोपे तंý आहे, जे परी±ण िकंवा गुणांकन पĦतीत काही उणीव असÐयाचे संकेत ÿदान करते. िविकरण आलेख हे संबंधामधील वø-रेषीयतेची (curvilinearity) उपिÖथती ÿकट करÁयासाठी उपयुĉ आहेत. िविकरण आलेखाचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण (Graphic representation of Scatterplot) खालील आकृती २.४ ही धनाÂमक सहसंबंध (r) साठी िविकरण आलेख दशªिवते. सहसंबंध गुणांक (correlation coefficient) = ०.९५ (धनाÂमक सहसंबंधाची खूप उ¸च पातळी). आकृती २.४ धनाÂमक सहसंबंधाचा िविकरण आलेख
धना᭜मक सहसंबंध (r) munotes.in
Page 35
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
35 तथािप, आकृती २.५ आिण २.६ हे आलेखा¸या Öवłपात ऋणाÂमक सहसंबंध दशªिवतात, Âया सहसंबंधां¸या ऋणाÂमक मूÐयांसाठी िविकरण आलेख आिण सहसंबंध दशªिवतात; तर आकृती २.७ ही आलेखा¸या Öवłपात शूÆय सहसंबंध, Ìहणजेच कोणÂयाही ÿकार¸या सहसंबंधाची अनुपिÖथती दशªिवते.
आकृती २.६ सहसंबंध गुणांक (r)= -०.९०(ऋणा᭜मक सहसंबंधाची अ᭜युᲬ पातळी )
आकृती २.७ सहसंबंध गुणांक (r) = ०.०० (शू᭠य सहसंबंध)
सहसंबंधा᭒या शू᭠य मू᭨यांसाठी िवᳰकरण आलेख आिण सहसंबंध आकृती २.५ आिण आकृती २.६
आकृती २.५ सहसंबंध गुणांक (r) = -०.५० (ऋणा᭜मक सहसंबंधाची म᭟यम पातळी )
) munotes.in
Page 36
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
36 २.४ िपअरसन यां¸या उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांक संगणनातील समािवĶ पायöया (THE STEPS INVOLVED IN THE CALCULATION OF PEARSON'S PRODUCT- MOMENT CORRELATION COEFFICIENT) सहसंबंधाचे मापन करÁयासाठी अनेक तंýे िवकिसत केली गेली आहेत. कालª िपअरसन यांचे उÂपादन-±ण/ÿोड³ट मोम¤ट सहसंबंध गुणांक (product -moment coefficient correlation) हे सवाªिधक मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाणारे तंý आहे. िपअरसन यांचे तंý हे दोन पåरवतªकांमधील सहसंबंधां¸या ÿमाणाचे मानक िनद¥शांक आहे. जेÓहा पåरवतªकांमधील संबंध रेषीय असतात आिण जेÓहा दोन पåरवतªके सहसंबंिधत असतात, तेÓहा िपअरसन यांचा सहसंबंध गुणांक (r) वापरला जातो. िपअरसन यांचे r ची अनेक सूýे आहेत. आपण आपÐया उĥेशासाठी खालील संि±Į मागª आिण सुधाåरत सूýाचा ÿÂयेक पायरीसह अËयास कł. जेÓहा आपण हे सूý पाहतो, तेÓहा ते इतर सूýांपे±ा अिधक ि³लĶ असÐयाचे िदसते. परंतु, जेÓहा दोन िवतरणां¸या मÅयांतून (means) ÿचरणे (deviations) ÿाĮ केली जातात, तेÓहा ते वापरणे अिधक सोपे असते. सहसंबंध गुणांक (r) शोधÁयासाठी; १. जोडलेÐया गुणांची सं´या शोधÁयाची पिहली पायरी २. Σ± य (ΣXY) ही युिµमत ± आिण य ÿाĮांका¸या उÂपादनाची बेरीज आहे ३. Σ± (Σ X) ही ± ÿाĮांकांची बेरीज आहे आिण Σय ही य ÿाĮांकांची बेरीज आहे ४. (Σ±२) [(Σ X2)] ही ±-वगª (squared X) ÿाĮांकांची बेरीज आहे आिण (Σय २) [(Σ Y2 )] ही य-वगª (squared Y) ÿाĮांकांची बेरीज आहे तथािप, ÿÂयेक सूýा¸या वापरासह समान पåरणाम ÿाĮ होतात. पåरणामÖवłपी ÿाĮ होणाöया सहसंबंध गुणांक r चे िचÆह हे वापरले गेलेÐया ÿमािणत ÿाĮांकांचे (standard scores) िचÆह आिण ÿमाण यांचा पåरमाण असेल. सहसंबंध गुणांक ( r) = Σᭃ य
(Σᭃ२)(Σय२ )
∑xy (∑x2) (∑y2) munotes.in
Page 37
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
37 तुमची ÿगती तपासा १. सहसंबंध पåरभािषत करा आिण Âयाचे ÿकार उदाहरणांसह ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. िविकरण आलेख पåरभािषत/ÖपĶ करा आिण Âया¸या संगणनाचे आलेखीय पुनसाªदरीकरण ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांक Ìहणजे काय? Âया¸या संगणनामÅये समािवĶ असणाöया िविवध पायöया ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.५ Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-भेद पĦतीĬारे ‘öहो’ चे संगणन (CALCULATION OF RHO BY SPEARMAN'S RANK-DIFFERENCE METHOD) जेÓहा ÿामािणकपणा, िøडाÂमक ±मता, सामािजक समायोजन, यांसार´या जिटल वतªनाचे मापन करणे कठीण असते, तेÓहा आपण या वतªनांना गुणव°े¸या øमाने ठेवावे. गुणानुøमा¸या दोन संचामधील सहसंबंध संगिणत करताना िवशेष पĦती वापरÐया जातात. चाÐसª Öपीअरमन (१९२७) यांनी एक पĦत िवकिसत केली आहे, जी Öपीअरमन यांची öहो गुणानुøम-भेद/फरक पĦती (rho rank-difference method) Ìहणून ओळखली जाते. जेÓहा जोड्यांची सं´या ३० पे±ा कमी असते, तेÓहा ती जलद पयाªय Ìहणून सोयीÖकरपणे उपयोिजली जाते. जेÓहा ÿद° (data) अगोदरच गुणानुøम-øमा¸या (rank-order) Öवłपात असतो, तेÓहा ही पĦत सोयीÖकरपणे वापरली जाते. Ìहणून याला गुणानुøम-øम सहसंबंध गुणांक (rank-order correlation coefficient), गुणानुøम-भेद सहसंबंध गुणांक (rank-difference munotes.in
Page 38
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
38 correlation coefficient) िकंवा केवळ Öपीअरमन यांचा ‘öहो’ (rho) असेही Ìहणतात. तथािप, ‘öहो’ पĦतीमÅये केवळ एकच सूý आहे. यात दोÆही संच असे असतात, जे øमवाचक Öवłपात (ordinal form) असतात (गुणानुøम-øम). तथािप, गुणानुøम øमाचे सूý असे आहे: १- ------------------- िकंवा १- ------------------- येथे: d = फरक (difference); Σd२ = भेद-वगाªची बेरीज (sum of the squared difference); n/ N = सं´या (number); n२ = सं´येचा वगª (squared number) N३ = सं´येचा घन (cubed number) उदाहरण २.१ १० िवīाÃया«¸या गटासाठी खालील िदलेÐया मानसशाľातील दोन चाचणी¸या गुणां¸या ÿद°ासाठी गुणानुøम-øम सहसंबंध गुणांक संगिणत करा. ± (X) य (Y) गुणानुøम१
(R1) गुणानुøम२ (R2) भेद (d) भेद२ (d2) ६७ ७८ २ २ ० ० ४२ ८० ८ १ ७ ४९ ५३ ७७ ७ ३ ४ १६ ६६ ७३ ३ ६ -३ ९ ६२ ७५ ४ ४ ० ० ६० ६८ ५ ७ -२ ४ ५४ ६३ ६ ८ -२ ४ ६८ ७४ १ ५ -४ १६ Σd२ = ९८ १- ------------------- r = १- ------------------- r = १- -------------- = ०.१६६ हा िनकृĶ ऋणाÂमक सहसंबंध आहे.
६ × ९८
८ (८२ – १)
५८८
५०४
६ Σd२
n (n२ – १) munotes.in
Page 39
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
39 उदाहरण २.२ ± (X) य (Y) गुणानुøम१
(R1) गुणानुøम२
(R2) भेद (d) भेद२ (d2) ५० ४८ ५.५ ५ ०.५ ०.२५ ६३ ३० ३ ८.५ ५.५ ३०.२५ ४८ ३५ ९ ७ २ ४ ७० ६० १ १ ० ० ४५ ५५ ८ २ ६ ३६ ६५ ३० २ ८.५ -६.५ ४२.२५ ३८ २५ १० १० ० ० ४० ४५ ७ ६ १ १ ५२ ५० ४ ४ ० ० ५० ५२ ५.५ ३ २.५ ६.२५ Σd२ = १२० r = १- ------------------- r = १- ------------------- r = १- ------------------- r = १ - ०.७३ = ०.२७ साधा कमी धनाÂमक सहसंबंध २.६ सहसंबंध गुणांकाचे उपयोग आिण मयाªदा (USES AND LIMITATIONS OF CORRELATION COEFFICIENT) सहसंबंध गुणांक हा अंकìय िनद¥शांक आहे, जो दोन संच िकंवा पåरवतªकामधील संबंध Óयĉ करतो. तो इंúजी भाषेतील लहान आर (r) या अ±राने दशªिवला जातो. या गुणांकाचा िवÖतार शूÆय (०) ते +१.०० िकंवा - १.०० पय«त िकतीही असू शकतो. गुणांकाचे िचÆह Âयाची ल±णीयता (significance) िनधाªåरत करत नाही. हे गुणांक उ¸च, मÅयम िकंवा कमी
६ Σd२
n (n२ – १)
६ × १२०
१० (१०२ – १)
७२०
९९० munotes.in
Page 40
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
40 असतात, जे धनाÂमक िकंवा ऋणाÂमक असू शकतात. अशा ÿकारे, + १.०० हे पåरपूणª धनाÂमक आिण -१.०० हे पåरपूणª ऋणाÂमक सहसंबंध दशªिवते. उपयोग (Uses) १. गुणांका¸या सहसंबंधाची तंýे भौितक िव²ान आिण सामािजक िव²ान यांमÅये वापरली जातात, िवशेषत: मनोवै²ािनक संशोधन, िजथे आपण तßवे आिण अËयुपगम यांसह तßवÿणाली आिण िसĦांत मांडतो. २. हे तंý सहसंबंध गुणांकाची िवĵासाहªता आिण वैधता यांचे मापन करÁयासाठीदेखील उपयोिजले जाते. ३. हे साधे सहसंबंध (r), बहòिवध सहसंबंध (r) आिण गुणानुøम-øम सहसंबंध शोधÁयासाठीदेखील वापरले जाते. ४. िविकरण आलेखाĬारे आपण बिहÖथक - outliers ओळखू शकतो. ५. सहसंबंध गुणांक केवळ संबंधांची िदशाच नÓहे, तर दोन पåरवतªकांमधील संबंधांचे ÿमाणदेखील दशªिवतो. सहसंबंध गुणांका¸या मयाªदा (Limitations of correlation coefficient) सहसंबंध गुणांक संगिणत करÁयाची अनेक तंýे आहेत. परंतु, आपण एकाच ÿकार¸या ÿijाची उकल करÁयासाठी ही सवª तंýे वापł शकत नाही. उदाहरणाथª, िपअरसन यांचा आर (r) हा गट-ÿद° (group data) आिण गट-रिहत ÿद° (ungroup data) यांसाठी उपयोिजला जातो, परंतु तो øमवाचक Öवłपातील ÿद°ासाठी लागू होत नाही, ºयाÿमाणे गुणानुøम-øम पĦत वापरली जाते. तर, दोÆही तंýां¸या Âयां¸या Öवतः¸या अशा मयाªदा आिण फायदे आहेत. Âयाचÿमाणे, कोणÂयाही ÿकारे, एक पåरपूणª धनाÂमक सहसंबंध गुणांक (+१.००) िकंवा पåरपूणª ऋण सहसंबंध गुणांक (-१.००) ÿाĮ करणे अश³य आहे. असा िवचार करÁयाचा ÿयÂन करणे, हे आÓहानाÂमक आहे. िपअरसन यां¸या आर (r) ची सवª संगणन तंýे वापरणेदेखील खूप अवघड आहे, कारण केवळ एक तंý वगळता सवª तंýे खूप ि³लĶ आिण वेळ खचê घालणाöया आहेत. २.७ सरल ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन (SIMPLE REGRESSION AND MULTIPLE REGRESSION) ÿितगमन (Regression) हे सामाÆयत: माघार घेणे/परतणे िकंवा एखाīा पूवªिÖथती¸या िदशेने ÿÂयावतªन होणे, या ÿकारे ÖपĶ केले जाते. सांि´यकìमÅये ÿितगमन हे एक ÿकार¸या ÿÂयावतªनाचेदेखील वणªन करते - सरासरी कालांतर िकंवा िपढीपय«त. “åरúेशन” हा शÊद ÿथम ĀािÆसस गॅÐटन यांनी दजाª/िÖथतीचा वारसा या संदभाªत वापरला होता. गॅÐटन यांना असे आढळले, कì उंच पालकांची मुले Âयां¸यापे±ा कमी उंचीची आिण ठ¤गÁया पालकांची munotes.in
Page 41
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
41 मुले कमी ठ¤गणी (थोडी उंच) असतात. इतर शÊदांत, अपÂयाची उंची सामाÆय लोकसं´ये¸या सरासरी उंची¸या िदशेने “मागे” जाते. सरासरी उंची अबािधत राखÁया¸या या ÿवृ°ीला ÿितगमनाचे तßव Ìहणतात आिण पालक आिण अपÂयामधील उंची¸या संबंधांचे वणªन करणाöया रेषेला “ÿितगमन रेषा” (regression line) Ìहणतात. ही सं²ा अजूनही वापरात आहे, परंतु इतर अथाªने. आज ÿितगमनाची Óया´या “एक पåरवतªक हे कुठपय«त दुसöया पåरवतªकािवषयी भाकìत करते, हे समजून घेÁया¸या उĥेशाने पåरवतªकांमधील संबंध” अशी केली जाते. इतर शÊदांत सांगायचे, तर ÿितगमन हे ÿद°ा¸या मूळ एककां¸या Öवłपात दोन िकंवा अिधक पåरवतªकांमधील सरासरी संबंधाचे पåरमाण आहे. ÿितगमनाचे िविवध ÿकार आहेत, परंतु आपण सरल आिण बहòिवध ÿितगमन यांचे ÖपĶीकरण पाहó. सरल/साÅया ÿितगमनामÅये (Simple regression) केवळ दोन पåरवतªकांचे िवĴेषण समािवĶ असते; एक Öवतंý पåरवतªक ‘±’ असते, जे सामाÆयत: “पूवªसूचक” (predictor) पåरवतªक Ìहणून ओळखले जाते आिण दुसरे अवलंबी पåरवतªक ‘य’ (dependent variable - Y), जे सामाÆयत: “फिलत” (outcome) पåरवतªक Ìहणून ओळखले जाते. सरल ÿितगमनाचा पåरणाम Ìहणजे Âया ÿितगमन रेषेसाठी समीकरण आहे, जी सवō°म समुिचत रेषा (line of best fit), जी ती सरळ रेषा असते, जी ‘±’ आिण ‘य’ ¸या िविकरण आलेखावर सवाªिधक िबंदूं¸या सवाªिधक जवळ जाते. तथािप, ÿितगमन समीकरणाचा मु´य उपयोग, Ìहणजे एका मूÐयाचा दुसöया मूÐयावर होणारा पåरणाम पूवªसुिचत करणे आिण ‘य’ चे अथªबोधन करणे. बहòिवध ÿितगमन (Multiple regression) हा दुसरा ÿकार आहे. हे पूवªसूचक Ìहणूनदेखील वापरले जाते. Âया¸या िवĴेषणासाठी एकापे±ा अिधक पåरवतªके वापरणे आवÔयक असते. ‘य’ पूवªसूिचत करÁयासाठी बहòिवध ÿितगमन समीकरण वापरणे आवÔयक असते. या ÿकारचे समीकरण Âयात समािवĶ असणाöया सवª पåरवतªकांमधील आंतर-संबंध (interrelations) ÖपĶ करते. जर अनेक पूवªसूचक वापरले गेले असतील आिण एखाīा पूवªसूचक पåरवतªकाचा इतर कोणÂयाही पूवªसूचकांशी सहसंबंध नसेल, परंतु ते अनुमािनत ÿाĮांकाशी सहसंबंिधत असेल, तर ते अिधक भारदÖत होते आिण अिĬतीय मािहती ÿदान करते. ÿितगमन िवĴेषणाची पĦत (Method of Regression Analysis) आपण िĬ-चल ÿद°ासाठी (bivariate data) दोन पåरवतªकांमधील सहसंबंध दशªिवणारा िविकरण आलेख अगोदरच पािहला आहे. या पĦतीमÅये संबंिधत पåरवतªकां¸या मूÐयां¸या जोड्यांचे पुनसाªदरीकरण करणाöया आलेख कागदावर िबंदू आलेिखत केले जातात, जेथे Öवतंý पåरवतªकांची मूÐये ±-अ±ावर मांडली जातात आिण अवलंिबत पåरवतªकांची मूÐये य-अ±ावर मांडली जातात. ÿितगमन रेषा या िबंदूं¸या मधून मुĉ हाताने िकंवा मोजपĘी¸या िनयमाने अशा ÿकारे काढली जाऊ शकते, कì ºयामुळे ऊÅवª अंतर िĬगुणीत होते/ Âया अंतरांचा वगª (square) तयार होतो िकंवा िबंदू आिण ÿितगमन रेषा यां¸यातील ±ैितज अंतर कमीत कमी असते. रेषे¸या दोÆही बाजूंना िबंदूंची समान सं´या सोडून सवōÂकृĶ समुिचत रेषा Ìहणून ती काळजीपूवªक काढणे आवÔयक आहे. munotes.in
Page 42
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
42 उदाहरण २.३ ± (X) २ ३ ४ ६ ७ ८ १० य (Y) ५ ६ १० ११ १५ १७ २१ आकृती २.८ ÿितगमन रेषा
ही पĦत अवलंबी पåरवतªकािवषयी ढोबळ अनुमान ÿदान करते, कारण रेखाटलेली रेषा ती रेखाटणाöया Óयĉìसाठी Óयिĉिनķ असते. तुमची ÿगती तपासा १. Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-भेद पĦतीĬारे ‘öहो’ कधी वापरला जातो? २. खालील ÿद° िवतरणातून Öपीअरमन यांचा गुणानुøम सहसंबंध गुणांक शोधा. ± ५० ७० ६५ ३८ ९० ५० ४० ७५ य ३५ ९० ७० ४८ ९५ ८५ ४० ८० ± १५ १२ १६ २५ १५ १७ १४ १८ २६ २० य १७ १४ १६ १६ २५ २० २४ २२ २६ २६ ३. सहसंबंध गुणांकाचे उपयोग आिण मयाªदा ÖपĶ करा. ४. सरल ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन यांवर लघुिटपा िलहा. २.८ सारांश या पाठामÅये आपण उदाहरणांसह धनाÂमक, ऋणाÂमक, आिण शूÆय सहसंबंध यांवर िवशेष ल± देऊन सहसंबंधाचा अथª आिण Âया¸या ÿकारांवर चचाª केली. सहसंबंधदेखील िविकरण आलेखा¸या Öवłपात आलेखीयåरÂया दशªिवला जातो. आपण िपअरसन यां¸या उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांकाचे Öवłप आिण ‘य’ ¸या संगणनात समािवĶ असणाöया िविवध पायöयादेखील अËयासÐया. ०५१०१५२०२५
०२४६८१०१२ᭃयmunotes.in
Page 43
चाचणी िवकास आिण सहसंबंध - II
43 Öपीअरमन यां¸या गुणानुøम-भेद पĦतीĬारे ‘öहो’चे संगणनदेखील आपण ÿij आिण Âयां¸या उ°रांसह ठळक åरÂया पािहले. शेवटी, आपण सहसंबंध गुणांकाचे उपयोग, मयाªदा आिण Âयाचे दोन ÿकार - साधे ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन, आिण Âयानंतर आलेखाĬारे दशªिवलेली ÿितगमन िवĴेषणाची पĦत यांवर ल± क¤िþत केले. २.९ ÿij १. अ) सहसंबंध पåरभािषत करा आिण Âयाचे ÿकार ÖपĶ करा. ब) खालील िवतरणातून गुणानुøम-øम सहसंबंध गुणांक संगिणत करा. ± २२ ३५ ७० ८० ७० ६५ ५० ५५ ४० ५० य ७८ ६८ ६० ६५ ६० ५५ ४५ ५२ ७५ ७६ क) तुम¸या उ°राचे अथªबोधन करा. २. सहसंबंध गुणांकाचे उपयोग आिण मयाªदा ÖपĶ करा. ३. िपअरसन यां¸या उÂपादन-±ण सहसंबंध गुणांका¸या संगणनात समािवĶ असणाöया िविवध पायöया ÖपĶ करा. ४. िविकरण आलेख, साधे/सरल ÿितगमन आिण बहòिवध ÿितगमन यांवर लघु-टीपा िलहा. २.१० संदभª १. Annapornaa R. et al (2008) A hand book of Mathematics and Statistics, Chetana Publications Pvt. LTD. 263, Khatauwadi, Girgaon, Mumbai- 400004 २. Anastasi, A. and Urbina, S. (1997) Psychological testing (7th ed) Pearson Education, India Reprint -2002 ३. Cohen, J.R. and Swerdik, m.E. (2010) Psychological testing and Assessments, An introduction to tests and measurements (7th ed) Newyork McGraw-Hill international edition. ४. Garrett, Henry, E. (1973) Statistics in psychology and Education (6th edition) Vakills, Feffer and Simon Pvt. Ltd. Ballard Estate, Mumbai 400001 ५. Guilford, J.P. (1956) Fundamental Statistics in Psychology and Education (3rd ed) Newyork McGraw-Hill book, Co. ६. Spearman, C. (1927) The ability of man: their nature and measurement, Newyork, MaCmillan. ७. Walker, H. M. (1943) Elementary statistical method (Newyork) Henry Stoll and C. pp. 308-310. munotes.in
Page 44
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
44 ३ बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय संभाÓयता वø आिण ÿमािणत ÿाĮांक - I घटक रचना ३.० उणिष्ट्ये ३.१ प्रस्तावना ३.२ बुणिमत्ता म्हणजे काय? - व्यायया आणण णसिाांत ३.२.१ बुणिमत्तेची व्यायया ३.२.२ बुणिमत्तेचे णसिाांत ३.३ बुणिमत्तेचे मापन करणे ३.४ स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केि ३.५ वेश्लर टेस्ट्स/चाचण्या ३.५.१ वेश्लर इांटेणिजांस स्केि फॉर णचल्ड्रन - चौथी आवृत्ती (णवस्क-४) ३.५.२ वेश्लर णप्रस्कूि ऍांर् प्रायमरी स्केि ऑफ इांटेणिजांस - णतसरी आवृत्ती (णवप्सी-३ म्हणून सांक्षेणपत) ३.६ साराांश ३.७ प्रश्न ३.८ सांदर्ड ३.० उिĥĶ्ये या पाठाचा अभ्यास केल्ड्यानांतर तुम्ही याबाबतीत सक्षम व्हाि: सामान्य माणूस, तसेच णवद्वान आणण चाचणी व्यावसाणयक, याांनी माांर्िेल्ड्या बुणिमत्तेच्या णवणवध व्यायया समजून घेणे. बुणिमत्तेच्या णवणवध णसिाांताांचे आकिन करणे बुणिमत्तेचे मापन करण्याची प्रणिया आणण बुणिमत्ता चाचण्याांमध्ये समाणवष्ट असणाऱ्या णवणशष्ट कायाांचे प्रकार, तसेच बुणिमत्ता चाचणी णवकास आणण अथडबोधन याांतीि णसिाांत जाणून घेणे. स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केि तसेच वेश्लर चाचण्या समजून घेणे. munotes.in
Page 45
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
45 ३.१ ÿÖतावना या पाठात आपण बुणिमत्तेची व्यायया आणण बुणिमत्तेच्या णवणवध णसिाांताांणवषयी चचाड करू. बुणिमत्तेच्या व्याययाांपैकी आपण जनसामान्याांचे मत, तसेच णवद्वान आणण चाचणी व्यावसाणयकाांचे मत तपासणार आहोत. बुणिमत्तेचे काही णसिाांतदेखीि तपासिे जातीि. बुणिमत्तेच्या सवाांत महत्त्वाच्या णसिाांताांमध्ये घटक-णवश्लेषणात्मक णसिाांत आणण माणहती प्रणिया दृणष्टकोन याांचा समावेश होतो. यानांतर आपण बुणिमत्तेचे मापन करण्यासाठी आणण त्याच्याशी सांबांणधत समस्याांचा अभ्यास करू. स्टॅनफर्ड-णबने चाचण्या आणण वेश्लर चाचण्या या चाचण्याांचा एक महत्त्वाचा गट आहेत. स्टॅनफर्ड-णबने चाचण्याांपैकी आपण स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केिच्या पाचव्या आवृत्तीची थोर्क्यात चचाड करू. आपण काही वेश्लर चाचण्याांवरदेखीि चचाड करू आणण याांपैकी काही चाचण्याांच्या िघु स्वरूपाांची थोर्क्यात चचाड करू. पाठाच्या अखेरीस, आपण पाठाचा साराांश, आणण त्यानांतर प्रश्न आणण पुढीि अभ्यासासाठी सांदर्ड-सूची पाहू. ३.२ बुिĦम°ा Ìहणजे काय? - Óया´या आिण िसĦांत (WHAT IS INTELLIGENCE? - DEFINITIONS AND THEORIES) बुणिमत्ता (intelligence) ही एक बहु-आयामी क्षमता आहे, जी अनेक प्रकारे व्यक्त केिी जाते. बुणिमत्ता म्हणजे सामान्य माणूस, णवद्वान आणण मानसशास्त्रीय चाचणी व्यावसाणयक याांसह णवणवध िोकाांसाठी अनेक गोष्टी. खािीि णवणवध क्षमताांना बुणिमत्ता म्हणतात: णवणशष्ट ज्ञान प्राप् करण्याची आणण िागू करण्याची क्षमता योग्य शब्द वापरण्याची आणण वतडमान घटनेत जिद णवचार णनमाडण करण्याची क्षमता चाांगिे तकड करण्याची क्षमता, चाांगिा न्याय करण्याची आणण स्व-समीक्षणात्मक असण्याची क्षमता योजना करणे, आणण गोष्टी आणण घटना, याांणवषयी अनुमान करण्याची क्षमता सांकल्ड्पना समजून घेण्याची, कल्ड्पना करण्याची क्षमता कायडक्षमररत्या आणण णमतव्ययीपणे समस्याांचे णनराकरण करण्यासाठी चाांगिे णनणडय घेण्याची क्षमता आकिनशक्तीने अनुमान करण्याची क्षमता िोक, घटना, आणण पररणस्थती समजून घेण्याची क्षमता सूक्ष्म तपणशिाांकर्े िक्ष देण्याची आणण अांतदृडष्टीमय आणण नाणवन्यपूणड असण्याची क्षमता नवीन पररणस्थती आणण सांस्कृती याांचा सामना करण्याची, त्याांच्याशी जुळवून घेण्याची आणण समायोणजत होण्याची क्षमता व्यवहारी आणण चिाख/चाणाक्ष असण्याची आणण स्वत:चे काम पूणड करण्याची क्षमता. munotes.in
Page 46
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
46 ३.२.१ बुिĦम°ेची Óया´या (Definition of Intelligence) पåरभािषत बुिĦम°ा: जनसामाÆयांची मते (Intelligence Defined: Views of the Layman) स्टनडबगड आणण त्याांच्या सहकाऱ्याांनी सामान्य िोक बुणिमत्तेचे साांकल्ड्पनीकरण कसे करतात, या सांदर्ाडत िक्षणीय कायड केिे आहे. स्टनडबगड याांच्या मते, गैर-मानसशास्त्रज्ञ खािीिप्रमाणे बुणिमत्तेची सांकल्ड्पना करतात: ताणकडकररत्या आणण चाांगिे युणक्तवाद करते व्यापक अथड माांर्ते सामान्य व्यवहार ज्ञान प्रदणशडत करते उदारमतवाद राखते आणण उच्च आकिनासह अथड माांर्ते गैर-मानसशास्त्रज्ञाांचा बुणिमत्तेणवषयीचा दृणष्टकोन खािीि णवधानाांतून णदसून येतो: दृणष्टकोनाांतीि वैणवध्याप्रणत सणहष्णुता दशडणवत नाही उत्सुकता प्रदणशडत करत नाही, आणण इतराांना अपयाडप्पणे णवचारात घेऊन वतडन करते स्टनडबगड याांच्या मते, गैर-मानसशास्त्रज्ञ आणण तज्ञ हे बुणिमत्तेचा सवडसाधारणपणे खािीिप्रमाणे णवचार करतात: अ. व्यावहाररक समस्या सोर्वण्याची क्षमता ब. शाणब्दक क्षमता आणण क. सामाणजक कायडक्षमता स्टनडबगड याांना असे आढळिे, की तज्ञ आणण सामान्य व्यक्तीच्या बुणिमत्तेच्या सांकल्ड्पनाांमध्ये बऱ्याच अांशी समानता आहे. शैक्षणणक बुणिमत्ता आणण दैनांणदन बुणिमत्ता या दोन्हींचा अथड खािीि तक्त्यामध्ये माांर्िा आहे: शै±िणक बुिĦम°ा दैनंिदन बुिĦम°ा शाणब्दक क्षमता व्यावहाररक समस्या -णनराकरण
करण्याची क्षमता समस्या-णनराकरण करण्याची क्षमता सामाणजक कायडक्षमता सामाणजक कायडक्षमता पात्र शैक्षणणक कौशल्ड्ये, जसे की अभ्यासात
कठोर पररश्रम करणे, याांसारखी कौशल्ड्ये
प्राप् करण्याशी सांबांणधत णवणशष्ट वतडन अध्ययन आणण सांस्कृती याांत
स्वारस्य munotes.in
Page 47
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
47 सामान्य व्यक्तीने प्रस्ताणवत केिेिी व्यायया आणण तज्ञाांचे बुणिमत्तेणवषयी साांकल्ड्पनीकरण याांतीि मुयय फरक हा शैक्षणणक बुणिमत्तेच्या सांदर्ाडत होता. तज्ञाांनी प्रेरणेवर र्र णदिा, तर सामान्य व्यक्तींनी बुणिमत्तेच्या आांतरवैयणक्तक आणण सामाणजक पैिूांवर र्र णदिा. काही सांशोधकाांना असेही आढळून आिे आहे, की बुणिमत्ता ही णवकासाच्या टप्प्याांचा पररणाम आहे, जे खािीि सांणक्षप् वणडनावरून पाणहिे जाऊ शकते: अभªकावÖथा (Infancy) - णवकासाच्या या कािखांर्ात, बुणिमत्ता ही शारीररक समन्वय, िोकाांणवषयी जागरूकता, शाणब्दक फणित आणण सांिग्नता, याांच्याशी सांबांणधत होती. बाÐयावÖथा (Childhood) - णवकासाच्या या कािखांर्ात, बुणिमत्ता ही शाणब्दक सुणवधा, समज/बोध, आणण अध्ययनाची वैणशष्ट्ये, याांच्याशी सांबांणधत होती. ÿौढावÖथा (Adulthood) - णवकासाच्या या कािखांर्ात, बुणिमत्ता ही शाणब्दक सुणवधा, तकडशास्त्राचा वापर आणण समस्या णनराकरण करणे, याांच्याशी सांबांणधत होती. असे आढळून आिे आहे, की मुिे पणहल्ड्या इयत्तेत पोहोचल्ड्यावर बुणिमत्तेच्या सांकल्ड्पना णवकणसत करतात. िहान मुिाांच्या बुणिमत्तेची सांकल्ड्पना ही आांतरवैयणक्तक कौशल्ड्याांवर र्र देते, जसे की सभ्य राहणे, चाांगिी कृती करणे, इतराांप्रणत सहाय्यपूणड आणण चाांगिे असणे. मोठी मुिे शैक्षणणक कौशल्ड्ये, जसे की चाांगिे वाचन याांचा समावेश म्हणून बुणिमत्ता प्राप् करतात. पåरभािषत बुिĦम°ा: िवĬान आिण चाचणी Óयावसाियकांची मते (Intelligence Defined: Views of Scholars and Test Professionals) बुणिमत्तेची व्यायया हे असे एक क्षेत्र आहे, णजथे मानसशास्त्रज्ञ बहुताांशी एकमेकाांसह असहमती दशडणवतात. त्याांच्यात एकमत नसते. स्पीअरमन (१९२७) याांनी "वास्तणवक ररत्या, बुणिमत्ता बनिी आहे….अनेक अथड असणारा शब्द, ज्यािा अखेरीस काही अथड नाही", णटप्पणी केिी. त्याचप्रमाणे, दशकाांनांतर वेसमन (१९६८) याांनी असा णनष्कषड काढिा, की "बुणिमत्तेचे स्वरूप णकांवा ५० वषाांअगोदरच्या तुिनेत आज अणस्तत्वात असणारी बुणिमत्तेचे मापन करणाऱ्या सवाांत वैध साधने याांवर कोणत्याही प्रकारची सामान्य सहमती णदसून येत नाही." एर्णवन जी. बोररांग (१९२३) याांनी अनेक दशकाांपूवी बुणिमत्ता म्हणजे काय, या सांदर्ाडत केिेिे णवधान िक्षात घेणेदेखीि समपडक आहे. त्याांच्या मते, "चाचण्या जे तपासतात, ती बुणिमत्ता असते". तज्ज्ञाांनी णदिेल्ड्या बुणिमत्तेच्या काही महत्त्वाच्या व्यायया पुढीिप्रमाणे आहेत: ĀािÆसस गॅÐटन: गॅल्ड्टन हे बुणिमत्ता चळवळीचे प्रणेते आहेत. ते आल्ड्रेर् णबने याांचे समकािीन होते आणण आनुवांणशकता आणण बुणिमत्तेवरीि त्याांचे कायड उल्ड्िेखनीय आहे. बुणिमत्तेच्या आनुवांणशकतेवर त्याांनी णवपुि िेखन केिे. गॅल्ड्टन याांच्या मते, बुणिमान िोकाांमध्ये उत्कृष्ट सांवेदनाक्षम क्षमता होती. त्याांच्या मते, बुणिमत्ता चाचण्या म्हणजे सांवेदनक्षमतेचे मापन करण्याणशवाय दुसरे काहीच नव्हते. म्हणूनच, त्याांच्या णवचाराांनी प्रर्ाणवत झािेल्ड्या तज्ञाांनी दृष्टीची तीक्ष्णता आणण श्रवण क्षमता याांचे मापन munotes.in
Page 48
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
48 करणाऱ्या चाचण्या णवकणसत केल्ड्या. गॅल्ड्टन याांनी णवणवध सांवेदी गतीप्रेरक (sensory motor) आणण इतर वेदन-सांबांणधत (perception related) चाचण्याांद्वारे बुणिमत्तेचे मापन केिे. आÐĀेड िबने: याांनी बुणिमत्तेची स्पष्ट व्यायया णदिी नाही, जरी त्याांचा असा णवश्वास होता, की बुणिमत्तेचे काही णनणित असे घटक आहेत. आल्ड्रेर् णबने याांच्या मते, बुणिमत्ता खािीि घटकाांनी बनिेिी असते: तकड (Reasoning), णनणडय (Judgement), स्मृती (Memory) आणण अमूतडता (Abstraction). आल्ड्रेर् णबने याांच्या मते, "बुणिमत्ता ही एखाद्या व्यक्तीची योग्य तकड करणे, योग्य णनणडय घेणे आणण स्व-समीक्षणात्मक राहण्याची क्षमता आहे." णबने आणण त्याांचे सहकारी, हेन्री, याांनी बौणिक क्षमतेच्या जणटि पररमाणाांचे मूल्ड्याांकन करण्याचा प्रयत्न केिा. णबने याांना बुणिमत्तेचे मापन करण्यात स्वारस्य होते, कारण त्याांना पॅररस येथीि शाळाांमधीि बौणिकदृष्ट्या मयाडणदत अशी शािेय मुिे, ज्याांना णनयणमत सूचनात्मक कायडिमाचा फायदा होऊ शकतो आणण णवशेष शैक्षणणक अनुर्वाांची आवश्यकता असू शकते, त्याांना ओळखण्याची व्यावहाररक समस्या र्ेर्सावत होती. डेिÓहड वेĴर: र्ेणव्हर् वेश्लर हे आणखी एक बुणिमत्तेच्या मापनातीि अग्रणी आहेत, ज्याांच्या कायाडमुळे १९५० आणण १९६० च्या दशकाांत बुणिमत्तेच्या अनेक चाचण्या णवकणसत झाल्ड्या. त्याांच्या मते, "बुणिमत्ता ही एखाद्या व्यक्तीची हेतुपुरस्सर कृती करण्याची, ताणकडक णवचार करण्याची आणण पयाडवरण प्रर्ावीपणे हाताळण्याची एकांदर णकांवा सवांकष क्षमता म्हणून कायाडत्मकपणे पररर्ाणषत केिी जाऊ शकते". वेश्लर याांच्या मते, बुणिमत्ता ही क्षमताांनी बनिेिी असते, जी स्वतांत्र नसिी, तरी गुणात्मकदृष्ट्या णर्न्न असते. त्याांच्या मते, बुणिमत्ता केवळ णर्न्न क्षमताांचा सांयोग नाही. वेश्लर याांच्या मते, बुणिमत्तेच्या मूल्ड्याांकनामध्ये गैर-बौणिक बाबीदेखीि णवचारात घेणे अत्यावश्यक आहे. बुणिमत्ता आणण णतचे मूल्ड्याांकन प्रर्ाणवत करणारे काही महत्त्वाचे गैर-बौणिक घटक खािीिप्रमाणे आहेत: अांत:प्रेरणा (Drive) णचकाटी (Persistence) ध्येय जागरूकता (Goal awareness) सामाणजक, नैणतक आणण सौंदयाडत्मक मूल्ड्ये जाणून घेण्याची आणण त्याांना प्रणतसाद देण्याची व्यक्तीची क्षमता आणण एखाद्या व्यक्तीचे सामान्य व्यणक्तमत्व. munotes.in
Page 49
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
49 त्याांनी बुणिमत्तेकर्े चार घटक समाणवष्ट असणारी सांकल्ड्पना म्हणून पाणहिे. शाणब्दक आकिन (Verbal Comprehension), कायडरत स्मृती (Working Memory), वेदणनक सांघटन (Perceptual Organization) आणण प्रणियाकरण गती (Processing Speed). जेन िपयाजे: जेन णपयाजे हे णस्वस णवकासात्मक मानसशास्त्रज्ञ होते, ज्याांचे मुिाांमधीि बुणिमत्तेवरीि कायड खूप प्रर्ावी आहे. जेन णपयाजे याांनी मुिाांमधीि बोधणनक णवकासाचा अभ्यास केिा. त्याांनी णवशेषत:, मुिे कशा प्रकारे णवचार करतात? ते स्वतःिा आणण त्याांच्या सर्ोवतािचे जग कसे समजून घेतात, आणण ते कशा प्रकारे तकड करतात आणण समस्याांचे णनराकरण करतात, याणवषयी अभ्यास केिा. जेन णपयाजे याांनी बुणिमत्तेची कल्ड्पना बाह्य जगाशी णवकणसत होणारे जैणवक समायोजन म्हणून केिी. णपयाजे याांनी असे मत व्यक्त केिे, की बुणिमत्ता ही जीवशास्त्र आणण पयाडवरणीय प्रर्ाव याांच्या सांयुक्त आांतरणियेचा पररणाम आहे. त्याांनी बुणिमत्तेकर्े चार अवस्था असिेिी बोधणनक क्षमता म्हणून पाणहिे. व्यक्ती या चार अवस्थाांमधून वेगवेगळ्या गतीने आणण वयोगटात सांिमण करतात. णपयाजे याांच्या मते, मानणसक णवकासाचे जैणवक पैिू हे आांतररक पररपक्वताणवषयक यांत्रणेद्वारे णनयांणत्रत केिे जातात. बोधणनक णवकासाच्या प्रत्येक टप्प्यावरीि अनुर्व मानणसक सांरचना (ज्यािा रूपबांध - schemas देखीि म्हणतात, त्याचे अनेकवचन ‘स्कीमाटा’ - schemata असे आहे) सांघणटत आणण पुनसांघणटत करण्यास मदत करतात. णपयाजे याांनी रूपबांध हा शब्द सांघणटत कृती णकांवा मानणसक सांरचना याांना सांदणर्डत करण्यासाठी वापरिा, जे जगािा िागू केल्ड्यावर त्याणवषयी जाणून घेता येते णकांवा समजून घेता येते. जीवनाच्या प्रारांणर्क वषाांत, रूपबांध हा बािकाांमध्ये आढळणारे चोखणे आणण पकर्णे अशा साध्या वतडनाशी जोर्िेिा असतो. जसजशी बािके मोठी होतात, तसतसे रूपबांध अणधक णक्िष्ट बनतात आणण मानणसक पररवतडनापेक्षा प्रकट कृतींशी कमी जोर्िे जातात. णपयाजे याांनी अध्ययनाची कल्ड्पना “एकरूपता (assimilation) आणण सांयोजन (accommodation) या दोन प्राथणमक मानणसक कायाांद्वारे उद्भवणारी कृती” अशा प्रकारे धारण केिी. एकरूपतेची व्यायया “सणियपणे नवीन माणहती अशा प्रकारे सांघणटत करणे, की ती अगोदरच ग्रहण केिेल्ड्या आणण णवचारात असणाऱ्या माणहतीशी एकरूप होईि”, अशी केिी जाते. सांयोजनाची व्यायया “अगोदरच ग्रहण केिेल्ड्या णकांवा णवचारात असणाऱ्या माणहतीत बदि करणे”, अशी केिी जाते. खािीि तक्त्यामध्ये णपयाजे याांनी प्रस्ताणवत केिेिी बोधणनक णवकासाच्या टप्प्याांची यादी आहे. सांवेदी गणतप्रेरक (Sensori Motor ) जन्म ते २४ मणहने पूवड-कायाडत्मक (Preoperational ) २ ते ७ वषे मूतड कायाडचा कािखांर् (Period of concrete
operations ) ७ ते ११ वषे औपचाररक कायाडचा कािावधी (Period of formal
operations ) ७ ते ११ वषे munotes.in
Page 50
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
50 वर उल्ड्िेख केिेल्ड्या बुणिमत्तेच्या क्षेत्रात कायड करणाऱ्या सवड सांशोधकाांमध्ये एक सामान्य णवषयसूत्र म्हणजे त्याांचा आांतरणियावादावरीि (interactionism) सांकेंद्र. आांतरणियावादाच्या दृणष्टकोनानुसार, बुणिमत्ता आनुवांणशकता आणण पयाडवरण याांच्या सांयुक्त आांतरणियेमुळे प्रर्ाणवत होते आणण ती त्याांच्या सांयुक्त आांतरणियेचा पररणाम आहे. ३.२.२ बुिĦम°ेचे िसĦांत (Theories of Intelligence) १. बुिĦम°ेचा घटक-िवĴेषणाÂमक िसĦांत (Factor-Analytic Theories of Intelligence) घटक णवश्लेषणात्मक णसिाांताांचा सांकेंद्र हा बुणिमत्तेचे घटक मानल्ड्या जाणारी क्षमता णकांवा क्षमताांचे गट ओळखणे हा आहे. घटक णवश्लेषण (Factor analysis) ही एक साांणययकीय पित आहे. यात साांणययकीय तांत्राांचा एक गट आहे, ज्याची रचना चाचणी प्राप्ाांकाांसह पररवतडकाांच्या सांचामधीि अांतणनडणहत सांबांधाांचे अणस्तत्व णनधाडररत करण्यासाठी केिी गेिी आहे. घटक णवश्लेषणाची पित ही अशा णवणवध क्षमता, ज्या बुणिमत्ता प्रणतणबांणबत करत असल्ड्याचे मानिे जाते, त्याांचे मापन करणाऱ्या चाचण्याांमधीि सहसांबांध अभ्यासण्यासाठी वापरिी गेिी आहे. चाÐसª Öपीअरमन: चाल्ड्सड स्पीअरमन हे चाचण्याांमधीि आांतर-सहसांबांध (intercorrelations) णनधाडररत करण्याच्या पितींचे प्रणेते होते. चाल्ड्सड स्पीअरमन याांनी सामान्य बुणिमत्तेचा णसिाांत (theory of general intelligence) णवकणसत केिा, ज्यािा बुणिमत्तेचा णद्व-घटक णसिाांत (two - factor theory of intelligence) देखीि म्हणतात. त्याांना असे आढळिे, की बुणिमत्तेची पररमाणाांमध्ये एकमेकाांशी णवणवध प्रमाणात सहसांबांणधत असण्याची प्रवृत्ती होती. स्पीअरमन याांच्या मते, सवड बौणिक णिया या सवड मानणसक णियाांमध्ये सामाणयक असणाऱ्या सामान्य घटकावर (general factor) प्रामुययाने अविांबून असतात आणण त्या घटकाची अणर्व्यक्ती असतात. हा घटक या इांग्रजी अक्षर ‘g’ ने णचन्हाांणकत केिा जातो. हा घटक वेगवेगळ्या प्रमाणात णवणवध अांशाांमध्ये अणस्तत्वात असतो आणण वेगवेगळ्या व्यक्ती हा घटक वेगवेगळ्या प्रमाणात धारण करतात. सवड णिया या घटकासाठी समान मागणी करत नाहीत. अशा प्रकारे, एखादे कायड, ज्यासाठी अणधक ‘g’ घटक आवश्यक आहे, ते कायड ज्या व्यक्तीमध्ये हा घटक कमी प्रमाणात आहे, णतच्याकर्ून णनकृष्टपणे केिे जाईि. स्पीअरमन याांनी असेही णनदशडनास आणून णदिे, की हा घटक केवळ मनोवैज्ञाणनक चाचण्या सांरणचत करून अप्रत्यक्षपणे पाणहिा जाऊ शकतो. म्हणून, त्याांच्या मते, मानसशास्त्रीय परीक्षणाचे उणिष्ट हे एखाद्या व्यक्तीच्या ‘g’ घटकाचे प्रमाण मोजणे हे असावे, कारण हाच घटक व्यक्तीच्या एका पररणस्थतीतीि कायडप्रदशडनातून णतचे दुसऱ्या पररणस्थतीतीि कायडप्रदशडन पुवडसूणचत करण्यासाठी एकमेव आधार प्रदान करतो. ‘g’ घटकाने उच्च प्रमाणात र्ाररत असणाऱ्या चाचणीसाठी सांबांधाांणवषयीची अांतदृडष्टी आवश्यक असते; उदाहरणाथड, तकड चाचणी (reasoning test). दुसरीकर्े, ‘g’ घटकाने उच्च प्रमाणात र्ाररत नसणाऱ्या चाचणीसाठी सांबांधाांणवषयीची अांतदृडष्टी आवश्यक नसते. munotes.in
Page 51
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
51 उदाहरणाथड, अशा चाचणींपैकी एक म्हणजे, ती ज्यामध्ये याांणत्रक णकांवा घोकांपट्टी स्वरूपाच्या अध्ययनाचा समावेश असतो. स्पीअरमन याांच्या मते, इतर बुणिमत्ता चाचण्याांशी उच्च सकारात्मक सहसांबांध दशडणवणारी चाचणी ‘g’ सह अत्यांत सांतृप् असल्ड्याचे मानिे जाते. दुसरीकर्े, इतर बुणिमत्ता चाचण्याांशी कमी णकांवा मध्यम सहसांबांध असणाऱ्या चाचण्याांचा णवणशष्ट घटकाांच्या - 'एस' (specific factors – ‘s’) सांर्ाव्य मापनाचे साधन म्हणून णवचार केिा गेिा (उदाहरणाथड, दृष्टी-तीक्ष्णता, गणतप्रेरक क्षमता इत्यादी). ‘g’ घटकाने र्ाररत चाचणी ही बुणिमत्तेचे मापन आणण अनुमान िावण्यास अणधक सक्षम असते. स्पीअरमन याांच्या मते, हा 'एस' घटकापेक्षा ‘g’ घटक हा एकांदर बुणिमत्तेचा अणधक चाांगिा पूवाडनुमानक आहे. बुणिमत्तेच्या चाचणीत ‘g’ घटकाचे सवोत्तम पररमाण म्हणजे अमूतड-तकड (abstract-reasoning) हाताळणारे घटक-प्रश्न होते. स्पीअरमन याांनी असेही नमूद केिे, की ‘g’ घटक आणण 'एस' घटक याांमध्ये अशा घटकाांचा मध्यवती वगड), ज्याांना गट-घटक (group factors) म्हणतात, तो णियाांच्या गटाांमध्ये सामाणयक होता. या गट-घटकाांमध्ये र्ाणषक क्षमता (Linguistic abilities), याांणत्रक क्षमता (Mechanical abilities), आणण अांकगणणतीय क्षमता (Arithmetical abilities) याांचा समावेश असतो. काही सांशोधकाांना अत्यांत णवणशष्ट घटक आढळिे आहेत. ‘g’ घटकाांचा असा एक गट खािी सूचीबि केिा आहे: घटक घटकांचे वणªन आर (R) शाणब्दकररत्या सादर केिेल्ड्या साधनाांच्या श्रुांखिेची पुनरावृत्ती
करण्याची क्षमता आर १ (R1) ध्वनीवर प्रणिया करण्याची क्षमता आर २ (R2) शाणब्दकररत्या सादर केिेिी उणिपके णटकवून ठेवण्याची क्षमता आर ३ (R3) शाणब्दकररत्या सादर केिेल्ड्या उणिपकाांवर प्रणिया करण्याचा वेग बुणिमत्तेची अनेक बहुणवध-घटक प्रारूपे (Multiple factor models) प्रस्ताणवत केिी गेिी आहेत. यामध्ये, थस्टडन, णगिफर्ड, गार्डनर, रेमांर् कॅटि, कॅरोि इत्यादींच्या कायाडचा समावेश आहे. आपण त्या प्रत्येकाांणवषयी चचाड करू. थÖटªन यांचे कायª: िुईस थस्टडन याांना असे आढळिे, की बुणिमत्ता ही स्पीअरमन याांनी प्रस्ताणवत केिेल्ड्या "जी" णकांवा "एस" घटकाांसारयया एक णकांवा दोन घटकाांनी बनिेिी नाही, तर ती अनेक घटकाांनी बनिेिी आहे, ज्यािा त्याांनी प्राथणमक मानणसक क्षमता (Primary Mental Abilities) असे म्हटिे आहे. थस्टडन याांनी सात घटक ओळखिे, जे त्याांनी munotes.in
Page 52
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
52 प्राथणमक मानणसक क्षमतेची चाचणी सांरणचत करण्यासाठी वापरिे. जरी या चाचणीच्या सुधाररत आवृत्ती वारांवार वापरल्ड्या जात असल्ड्या, तरी या चाचणीच्या पुवाडनुमानी सामर्थयाडवर (predictive power) अनेक कारणास्तव प्रश्नणचन्ह उपणस्थत केिे गेिे आहेत. िगलफडª यांचे कायª: बुणिमत्ता १५० णर्न्न क्षमताांनी बनिेिी असते, असे णगिफर्ड याांचे मत होते. त्याांनी “जी” घटकािा कमी महत्त्व णदिे. गाडªनर यांचे कायª: गार्डनर याांचादेखीि असा णवश्वास होता, की णवणवध प्रकारच्या बुणिमत्तेसाठी णर्न्न क्षमताांची आवश्यकता असते आणण मेंदूचे णवणर्न्न र्ाग णवणर्न्न प्रकारच्या क्षमता णनयांणत्रत करतात. गार्डनर याांनी ओळखिेिे बुणिमत्तेचे सात णर्न्न आणण स्वतांत्र प्रकार असे आहेत: १. आांतरवैयणक्तक (सामाणजक कौशल्ड्ये) [Interpersonal (social skills)], २. अांतवैयणक्तक (वैयणक्तक समायोजन) [Intrapersonal (personal adjustment)] ३. अणर्क्षेत्रीय (किात्मक) [Spatial (artistic)], ४. ताणकडक गणणतीय (Logical mathematical), ५. र्ाणषक (शाणब्दक) [Linguistic (verbal)], ६. साांगीणतक (Musical), ७. गतीसांवेदी (णिर्ात्मक) [Kinesthetic (athletic)]. गार्डनर याांच्या आांतरवैयणक्तक आणण अांतवैयणक्तक बुणिमत्तेच्या वणडनात र्ावणनक बुणिमत्ता या सांकल्ड्पनेतीि अणर्व्यक्ती आढळतात. रेमंड कॅटल: रेमांर् कॅटि (१९४१) आणण नांतर हॉनड (१९६६) याांनी दोन प्रमुख प्रकारच्या बोधणनक क्षमतेची माांर्णी केिी, ज्याांना त्याांनी अप्रवाही बुणिमत्ता आणण प्रवाही बुणिमत्ता असे म्हटिे आहे. अ. अÿवाही बुिĦम°ा (Crystallized Intelligence): यामध्ये प्राप् केिेिी कौशल्ड्ये आणण ज्ञान ते असते, जे णवणशष्ट सांस्कृतीबरोबर येणारा सांपकड, तसेच औपचाररक आणण अनौपचाररक णशक्षण याांवर अविांबून असतात. अप्रवाही बुणिमत्तेमध्ये माणहती पुनप्राडप्ी आणण सामान्य ज्ञानाचे उपयोजन या गोष्टींचा समावेश होतो. ब. ÿवाही बुिĦम°ा (Fluid Intelligence): ही अशाणब्दक, सांस्कृती मुक्त, आणण णवणशष्ट सूचनाांपासून स्वतांत्र अशा क्षमताांनी बनिेिी आहे. अनेक वषाांपेक्षा अणधक कािावधीसाठी हॉनड याांनी अनेक अणतररक्त घटक प्रस्ताणवत केिे आहेत, ज्याांत या गोष्टींचा समावेश आहे: दृक्-प्रणियाकरण (Visual Processing - Gv), श्राव्य प्रणियाकरण (Auditory Processing - Ga), पररमाणात्मक प्रणियाकरण (Quantitative Processing - Gq), प्रणियाकरणाचा वेग (Speed of Processing - Gs), वाचन आणण िेखन क्षमता (Facility with Reading and Writing - Grw), munotes.in
Page 53
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
53 िघुकािीन स्मृती (Short Term Memory - Gsm), दीघडकािीन सांचय आणण पुनप्राडप्ी (Long Term Storage and Retrieval - GIr). हॉनड याांनी या क्षमताांना दोन मोठ्या गटाांमध्ये णवर्ागिे: असुरि±त ±मता (Vulnerable abilities): अशा क्षमता, जसे की दृक्-प्रणियाकरण, वयानुसार कमी होतात आणण मेंदूिा हानी पोहोचल्ड्यास त्याांच्यामध्ये दुखापतपूवड पातळीकर्े परतण्याची प्रवृत्ती नसते. सुिÖथत ±मता (Maintained abilities): या इतर क्षमता असतात, जसे की पररमाणात्मक प्रणियाकरण. त्याांच्यामध्ये वयानुसार कमी होण्याकर्े कि नसतो आणण मेंदूिा हानी पोहोचल्ड्यास त्या दुखापतपूवड पातळीकर्े परतु शकतात. बोधिनक ±मतेचा िý-Öतरीय िसĦांत (Three stratum theory of cognitive abilities) हा णसिाांत कॅरोि (१९९७) याांनी माांर्िा होता आणण तो घटक णवश्लेषणात्मक दृणष्टकोनावर आधाररत आहे. हे एक श्रेणीबि प्रारूप (hierarchical model) आहे, याचा अथड स्तरामध्ये सूचीबि केिेल्ड्या सवड क्षमता वरीि स्तरामध्ये समाणवष्ट केल्ड्या आहेत. कॅरोि याांच्या मते तीन स्तर खािीिप्रमाणे आहेत: १. शीषड स्तरामध्ये "जी" घटक ("g" factor) णकांवा सामान्य बुणिमत्ता असते. २. दुसऱ्या स्तरामध्ये या आठ क्षमता आणण प्रणिया असतात: १) प्रवाही बुणिमत्ता (Fluid intelligence), २) अप्रवाही बुणिमत्ता (Crystallized intelligence), ३) सामान्य स्मृती आणण अध्ययन (General memory and learning), ४) व्यापक दृक् धारणा (Broad visual perception), ५) व्यापक श्राव्य धारणा (Broad auditory perception), ६) व्यापक पुनप्राडप्ी क्षमता (Broad retrieval capacity), ७) व्यापक बोधणनक शीघ्रता (Broad cognitive speediness), ८) प्रणियाकरण / णनणडय गती (Processing / decision speed). णतसऱ्या स्तरावर "स्तर घटक" (level factors) आणण/ णकांवा "गती घटक" (speed factors) असतात. याांतीि प्रत्येक घटक णर्न्न आहे आणण त्याांची णर्न्नता ही दुस-या स्तराशी असणाऱ्या त्याांच्या बांधाांवर आधाररत आहे. प्रवाही बुणिमत्तेशी जोर्िेल्ड्या तीन घटकाांमध्ये सामान्य तकड (general reasoning), पररमाणवाचक तकड (quantitative reasoning) आणण णपयाजेणशयन तकड (Piagetian reasoning) याांचा समावेश होतो. प्रवाही बुणिमत्तेशी जोर्िेल्ड्या गती घटकामध्ये प्रणियेची गती समाणवष्ट असते. त्याचप्रमाणे, अप्रवाही बुणिमत्तेशी जोर्िेिे चार घटक समाणवष्ट आहेत: र्ाषा णवकास (language development), आकिन (comprehension), शब्दिेखन क्षमता (spelling ability) आणण सांवाद क्षमता (communication ability). अप्रवाही बुणिमत्तेशी जोर्िेिे दोन गती घटक म्हणजे शाणब्दक अस्खणितपणा (oral fluency) आणण िेखन क्षमता (writing ability). munotes.in
Page 54
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
54 कॅटल-हॉनª-कॅरोल ÿाłप/ सी.एच.सी. ÿाłप (Cattel -Horn-Carroll Model/ The CHC Model): काही सांशोधकाांनी घटक णवश्लेषण आणण इतर साांणययकीय पिती वापरून अणधक जणटि प्रारूपे तयार करणाऱ्या णवणवध घटकाांचे सार वेचणे, त्याांचे णमश्रण करणे आणण ते एकत्र करणे यासाठी प्रयत्न केिा आहे. अशाच एका प्रारूपािा कॅटल-हॉनª-कॅरोल (सी.एच.सी.) ÿाłप म्हणतात. कॅटि-हॉनड प्रारूप आणण कॅरोि प्रारूप याांचे एकत्रीकरण केणवन एस मॅकग्र्यू (१९९७), तसेच मॅकग्र्यू आणण फ्िॅनॅगन याांनी प्रस्ताणवत केिे होते. मॅकग्र्यू-फ्िॅनॅगन याांच्या सी.एच.सी. प्रारूपामध्ये दहा "व्यापक-स्तर" क्षमता (“broad-stratum” abilities) आणण सत्तरपेक्षा अणधक "सांकुणचत-स्तर" क्षमता (“narrow-stratum” abilities) आहेत, प्रत्येक व्यापक-स्तर क्षमतेमध्ये दोन णकांवा अणधक सांकुणचत-स्तर क्षमता समाणवष्ट आहेत. दहा व्यापक-स्तर क्षमता, कांसात णदिेल्ड्या त्याांच्या "साांकेणतक नावाां"सह, याप्रमाणे आहेत: प्रवाही बुणिमत्ता (Gf), अप्रवाही बुणिमत्ता (Gc), पररमाणात्मक ज्ञान (Gq), वाचन/िेखन क्षमता (Grw), अल्ड्पकािीन/िघुकािीन स्मृती (Gsm), दृक् प्रणियाकरण (Gv), श्राव्य प्रणियाकरण (Ga), दीघडकािीन सांचय आणण पुनप्राडप्ी (Glr), प्रणियाकरण गती (Gs), आणण णनणडय/प्रणतणिया काि णकांवा गती (Gt). ही प्रारूपे णशक्षणात मानसशास्त्रीय मूल्ड्याांकनाची पित सुधारण्यासाठी णवकणसत केिी गेिी. कॅटि-हॉनड आणण कॅरोि प्रारूपे अनेक प्रकारे समान आहेत. उदाहरणाथड, व्यापक क्षमता (कॅरोि याांच्या णसिाांतातीि णद्वतीय-स्तर पातळी) अनेक सांकुणचत क्षमताांना व्यापतात (कॅरोि याांच्या णसिाांतातीि प्रथम-स्तर पातळी). तथाणप, काही फरक देखीि आहेत. उदाहरणाथड, कॅरोि याांच्यासाठी, ‘g’ हा णतसरा-स्तर घटक आहे, ज्यामध्ये प्रवाही बुणिमत्ता, अप्रवाही बुणिमत्ता, आणण उवडररत इतर सहा व्यापक, णद्वतीय-स्तर क्षमता समाणवष्ट आहेत. याउिट, कॅटि-हॉनड प्रारूपामध्ये ‘g’ िा स्थान नाही. २. बुिĦम°ेचे मािहती ÿिøयाकरण िसĦांत (Information Processing Theories of Intelligence) माणहती प्रणियाकरण णसिाांताांचा बुणिमत्ता हा सांकेंद्र असणाऱ्या णवणशष्ट मानणसक प्रणिया ओळखणे हा आहे. बुणिमत्तेचे अनेक माणहती प्रणियाकरण दृणष्टकोन णवकणसत केिे गेिे आहेत. लुåरया यांचा ŀिĶकोन (Luria's approach) : रणशयन चेता-मानसशास्त्रज्ञ (neuropsychologist) अिेक्झाांर्र िुररया (१९६६) याांनी बुणिमत्तेसाठी माणहती प्रणिया करण्याच्या दृणष्टकोनावर र्र णदिा. त्याांचा दृणष्टकोन हा माणहतीवर प्रणिया करणाऱ्या यांत्रणेवर िक्ष केंणद्रत करतो. कशावर प्रणिया केिी जाते, यापेक्षा माणहतीवर प्रणिया कशी होते, यावर ते िक्ष केंणद्रत करतात. माणहती प्रणियाकरण शैिीचे दोन प्राथणमक प्रकार ज्याांवर त्याांनी र्र णदिा, त्यात खािीि शैिींचा समावेश आहे: अ. एककाणिक (समाांतर) प्रणियाकरण [Simultaneous (parallel) processing] ब. िमवती (िमबि) प्रणियाकरण [Successive (sequential) processing] एककाणिक प्रणियेत माणहती एकाच वेळी एकणत्रत केिी जाते, तर िमवती प्रणियेत माणहतीच्या प्रत्येक र्ागावर स्वतांत्रररत्या िमाने प्रणिया केिी जाते. िमवती (िमबि) munotes.in
Page 55
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
55 प्रणिया ताणकडक आणण णवश्लेषणात्मक स्वरूपाची असते. िुररया याांच्या मते, दूरध्वनी िमाांक िक्षात ठेवणे णकांवा नवीन शब्दाचे वणडिेखन (spelling) णशकणे, हे अशा प्रकारच्या कायाांचे वैणशष्ट्य आहे, ज्यात सिग प्रणियेद्वारे माणहती सांपादन करणे समाणवष्ट आहे. एककाणिक प्रणिया, म्हणजे एकाच वेळी सांपूणडपणे माणहतीवर प्रणिया केिी जाते, ती एकणत्रत आणण सांश्लेणषत केिी जाते. उदाहरणाथड, जेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या किा-सांग्रहाियात एखाद्या णचत्राचे णनरीक्षण करत असते आणण त्याचे कौतुक करत असते, तेव्हा णचत्राद्वारे णदिेिी माणहती अशा प्रकारे प्रणिया केिी जाते, की आपल्ड्यापैकी णकमान बहुतेकाांसाठी एकाच वेळी योग्यररत्या वणडन केिे जाऊ शकते. कॉफमन याांनी मुिाांसाठी णवकणसत केिेल्ड्या कॉफमन असेसमेंट बॅटरी फॉर णचल्ड्रन या बुणिमत्ता चाचणीमध्ये माणहती प्रणियाकरणाचा दृणष्टकोन स्पष्ट होतो. दास (१९७२) आणण नागणिएरी (१९९०) याांनी णवकणसत केिेल्ड्या बौणिक कायाडच्या पास (PASS) प्रारूपामध्येदेखीि माणहती प्रणियाकरणाचा दृणष्टकोन स्पष्ट होतो. ‘पास’ हा शब्द णनयोजन (Planning), अवधान (उत्तेजना) [Attention (Arousal)], एककाणिक (Simultaneous), आणण िमवती (Successive) या शब्दाांचे सांणक्षप् रूप आहे. पास प्रारूपामध्ये समाणवष्ट असणाऱ्या सांज्ञाांचे सांणक्षप् वणडन खािीिप्रमाणे आहे: णनयोजन म्हणजे समस्या णनराकरण करण्यासाठी धोरण णवकणसत करणे. अवधान, ज्यािा उत्तेजना असेदेखीि सांबोधिे जाते, ते माणहतीच्या ग्रहणक्षमतेिा सांदणर्डत करते. एककाणिक आणण िमवती हे उपयोगात आणिेल्ड्या माणहती प्रणियाकरणाच्या प्रकारािा सांदणर्डत करते. पास प्रारूपाचे मूल्ड्याांकन करण्यासाठी णवकणसत केिेिी एक महत्त्वाची चाचणी कॉणग्नटीव्ह असेसमेंट णसस्टीम (बोधणनक मूल्ड्याांकन प्रणािी) म्हणून ओळखिी जाते. रॉबटª Öटनªबगª: रॉबटड स्टनडबगड याांनी बुणिमत्तेसाठी आणखी एक माणहती प्रणिया पित णवकणसत केिी आहे. स्टनडबगड याांच्या मते, बुणिमत्तेचे सार हे आहे, की ते स्वतःिा णनयांणत्रत करण्याचे एक साधन प्रदान करते, जेणे करून आपिे णवचार आणण कृती सांघणटत, सुसांगत आणण आपल्ड्या आांतररक गरजा तसेच आपल्ड्या पयाडवरणाच्या गरजा या दोन्हींना प्रणतसादात्मक होतीि. रॉबटड स्टनडबगड याांच्या मते, बुणिमत्तेवर ज्या तीन मुयय घटकाांचा प्रर्ाव असतो, ते असे आहेत: सांदर्ड, अनुर्व आणण प्राथणमक माणहती प्रणियाकरण यांत्रणा. स्टनडबगड हे त्याांचा बुणिमत्तेचा णत्र-कमानीय णसिाांत (Triarchic theory of intelligence), जो खािीि तीन र्ागाांमध्ये णवर्ागिा जाऊ शकतो, यासाठी प्रणसि आहेत: अ. घटकात्मक र्ाग (The componential part), जो मुळात प्रणियाकरण णकांवा बोधणनक प्रणियाकरण याांच्याशी सांबांणधत आहे. munotes.in
Page 56
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
56 ब. अनुर्वात्मक/ आनुर्णवक र्ाग (The experiential part), जो मुळात अशा प्रणियाांशी सांबांणधत आहे, ज्याांद्वारे अनुर्व बुणिमत्तेिा प्रर्ाणवत करतो. हे एखाद्याच्या बुणिमत्तेवर होणाऱ्या अनुर्वाच्या प्रर्ावाशी सांबांणधत आहे. क. सांदर्ाडत्मक र्ाग (The contextual part), जो मुळात एखाद्याच्या बुणिमत्तेवर होणाऱ्या एखाद्याच्या सांस्कृतीचा आणण वातावरणाच्या प्रर्ावाशी सांबांणधत आहे. या णसिाांताचा घटकात्मक र्ाग अत्यांत णवकणसत आहे. त्यानुसार, घटकाचे तीन प्रकार आहेत: १. ज्ञान सांपादन घटक (Knowledge acquisition component): बुणिमत्तेचा हा घटक नवीन माणहती णशकण्याच्या व्यक्तीच्या क्षमतेशी सांबांणधत आहे. २. कायडप्रदशडन घटक (Performance component): बुणिमत्तेचा हा घटक णवणशष्ट समस्याांचे णनराकरण कसे करावे, हे जाणून घेण्याशी सांबांणधत आहे. ३. घटक सांच (Metacomponent): बुणिमत्तेचा हा घटक सवडसाधारणपणे समस्या णनराकरण करण्याशी सांबांणधत आहे णकांवा समस्या णनराकरण करण्याच्या सामान्य पिती णशकण्याशी सांबांणधत आहे. हा घटक सांच आहे, जो आपल्ड्यािा अणधक आणण कमी बुणिमान असणाऱ्या व्यक्तीमध्ये र्ेद करण्यास मदत करेि. या तीन घटकाांपैकी प्रत्येक घटकाची परस्परव्याप्ी मोठ्या प्रमाणात असते आणण प्रत्येक घटक स्वतांत्रपणे कायड करण्याऐवजी सामूणहक आणण एकणत्रत पितीने कायड करतो. समस्या णनराकरण प्रणियेदरम्यान, या णतघाांपैकी प्रत्येकजण एकणत्रतपणे कायड करतो. ३.३ बुिĦम°ेचे मापन करणे (MEASURING INTELLIGENCE) बुणिमत्तेच्या मापनामध्ये णवकासात्मक स्तराचे कायड म्हणून णवणवध प्रकारच्या चाचण्या आणण णवणशष्ट कायाांवरीि परीक्षणाथीांच्या कामणगरीचे नमुने घेणे समाणवष्ट असते. बुणिमत्ता मापनाशी सांबांणधत दोन महत्त्वाचे णवषय आहेत: अ. बुणिमत्ता चाचण्याांमध्ये वापरल्ड्या जाणाऱ्या णवणशष्ट कायाांचे प्रकार ब. बुणिमत्ता चाचणी णवकास आणण अथडबोधन यातीि णसिाांत. आपण या दोन्ही णवषयाांवर थोर्क्यात चचाड करू. अ) बुिĦम°ा चाचÁयांमÅये वापरले जाणारे िविशĶ काया«चे ÿकार (Types of Tasks used in Intelligence Tests): बुणिमत्ता चाचण्याांमध्ये वापरल्ड्या जाणाऱ्या णवणशष्ट कायाांच्या प्रकाराांशी सांबांणधत एक महत्त्वाचा मुिा, म्हणजे आपण कोणाच्या बुणिमत्तेचे मापन करत आहोत; अर्डक, मुिे णकांवा प्रौढाांची बुणिमत्ता. िोकाांच्या या तीन गटाांच्या बुणिमत्तेच्या मापनासाठी णर्न्न प्रकारची णवणशष्ट काये वापरिी जातात. अभªकां¸या बुिĦमम°ेचे मापन करणे (Measuring Infant's Intelligence): अर्डकावस्थेत, (म्हणजे जन्मापासून ते १८ मणहन्याांपयांत) बुणिमत्तेच्या मापनामध्ये सांवेदी-गणतप्रेरक णवकासाचे मापन करणे समाणवष्ट असते. सांवेदी-गणतप्रेरक णवकासाच्या मापनात या munotes.in
Page 57
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
57 णियाांचा समावेश होतो: पिटणे, स्वत:चे र्ोके उचिणे, उठून बसणे, र्ोळ्याांनी गणतशीि वस्तूचा मागोवा घेणे, हावर्ावाांचे अनुकरण करणे, आणण वस्तूांच्या समूहापयांत पोहोचणे. अर्डकाांच्या बौणिक क्षमतेचे मापन आणण मूल्ड्याांकन करताना परीक्षक हे सांवाद-स्थापना प्रस्थाणपत करण्यात आणण ते णटकवून ठेवण्यात अत्यांत कुशि असणे अत्यावश्यक आहे. पािक, पािकेतर सांगोपनकते आणण काळजी घेणारे हे मुिाांच्या णियाांणवषयक माणहतीचे एक महत्त्वाचे स्त्रोत आहेत. त्याांच्यासोबत घेतिेल्ड्या सांरणचत मुिाखतीमुळे (Structured interviews) आपल्ड्यािा अर्डकाांच्या बुणिमत्तेचे अचूकपणे मूल्ड्याांकन करण्यात मदत होईि. मुलांचे बुिĦम°ा-मापन करणे (Measuring Intelligence of Children): हेदेखीि अत्यांत कौशल्ड्याचे काम आहे. मुिाांचे बुणिमत्ता-मापन त्याांच्या शाणब्दक आणण कायडक्षमतेचे मूल्ड्याांकन करून केिे जाते. त्याांच्या बुणिमत्तेचे मूल्ड्याांकन या गोष्टींद्वारे केिे जाते: माणहतीचा सामान्य णनधी, शब्दसांग्रह, सामाणजक णनणडय, र्ाषा, तकड करणे, सांययात्मक सांकल्ड्पना, श्राव्य आणण दृक् स्मृती, अवधान, एकाग्रता, आणण अणर्क्षेत्र दृश्याांकन. पूवीच्या काळी, बुणिमत्ता चाचण्याांचे गुणाांकन आणण मानणसक वयाच्या (mental age) सांदर्ाडत त्याांचे अथडबोधन केिे जात असे. मानणसक वय हे णनदेशाांक म्हणून पररर्ाणषत केिे जाऊ शकते, जे एखाद्याच्या चाचणी णकांवा उप-चाचणीवरीि कामणगरीशी समतुल्ड्य असणाऱ्या कािानुिणमक वयाचा (chronological age) सांदर्ड देते. मानणसक वयाचा णनदेशाांक सामान्यत: मानकाांच्या (norms) सांदर्ाडत तयार केिा जातो, जे बहुतेक परीक्षणाथी कोणत्या वयात उत्तीणड होऊ शकतात णकांवा अन्यथा काही णनकष कामणगरी (criterion performance) पूणड करू शकतात, हे सूणचत करतात. णवणवध पररमाणाांवरीि कामणगरीव्यणतररक्त, परीक्षक बुणिमत्ता चाचणी घेत असणाऱ्या मुिाांचे गैर-शाणब्दक आणण इतर वतडनाचीदेखीि दखि घेतात. बुणिमत्तेची परीक्षा देणाऱ्या मुिाांच्या शाणब्दक आणण गैर-शाणब्दक वतडनातून त्याांच्या कृतीशीितेणवषयी बरीच माणहती णमळू शकते आणण यामुळे परीक्षकाांना चाचणीवर णमळािेल्ड्या णनकािाांचे अथडबोधन करण्यास मदत होऊ शकते. ÿौढांचे बुिĦम°ा-मापन करणे (Measuring Intelligence of Adult): वेश्लर याांनी प्रौढाांच्या बुणिमत्ता- मापनात पुढाकार घेतिा. त्याांच्या मते, प्रौढ बुणिमत्ता मापनश्रेणी या क्षमता मोजण्यास सक्षम असावी: सामान्य माणहतीची धारणा, पररमाणवाचक तकड, अणर्व्यक्तीपूणड र्ाषा, स्मृती आणण सामाणजक णनणडय. हे िक्षात ठेवणे आवश्यक आहे, की शैक्षणणक पदयोजनाच्या उिेशाने अशा बुणिमत्ता चाचण्या क्वणचतच प्रौढाांवर सांचाणित केल्ड्या जातात, ज्या सामान्यतः वैद्यकीयदृष्ट्या सांबांणधत माणहती प्राप् करण्यासाठी णकांवा अध्ययन क्षमता आणण कौशल्ड्य सांपादन याांचे मापन करण्यासाठी णदल्ड्या जातात. प्रौढ बुणिमत्ता आपल्ड्यािा याचे मूल्ड्याांकन करण्यास मदत करते: महत्त्वाचा णनणडय घेण्यासाठी त्या व्यक्तीच्या कायडक्षमतेणवषयी मत बनवण्याच्या हेतूने एखाद्या दुबडि व्यक्तीची क्षमता (म्हणजे, एखादी व्यक्ती वृि असो, आघातग्रस्त असो णकांवा अन्यथा णबघार् झािेिा असो). ब) बुिĦम°ा चाचणी िवकास आिण अथªबोधन यांमधील िसĦांत (Theory in Intelligence Test Development and Interpretation): बुणिमत्तेचा अथड munotes.in
Page 58
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
58 आपल्ड्यासाठी काय आहे, हेदेखीि बुणिमत्तेचे मापन प्रर्ाणवत करते. गॅल्ड्टन याांनी बुणिमत्ता हे सांवेदी-गणतप्रेरक आणण वेदणनक क्षमता याांनी बनिेिी आहे, असे मत व्यक्त केिे आणण म्हणूनच त्याांनी व्यक्तींमधीि सांवेदी-गणतप्रेरक आणण वेदणनक क्षमता याांतीि फरक मोजण्यासाठी चाचण्या तयार केल्ड्या. दुसरीकर्े, णबने आणण स्पीअरमन याांनी बुणिमत्तेचे मूल्ड्याांकन करण्यासाठी औपचाररक णसिाांत णवकणसत केिे. स्पीअरमन याांनी बौणिक कायाडच्या सावडणत्रक एकतेवर जोर णदिा, ज्याचा केंद्रणबांदू ‘g’ आहे. र्ेणव्हर् वेश्लर याांनी बुणिमत्तेवर णवस्तृतपणे णिणहिे आणण बुणिमत्तेिा अशी बहुआयामी आणण सांकणल्ड्पत बुणिमत्ता म्हणून पाणहिे, जी केवळ बोधणनक क्षमताांनीच नाही, तर व्यणक्तमत्त्वाशी सांबांणधत घटकाांनीदेखीि बनिेिी आहे. थॉनडर्ाइक याांनी बुणिमत्तेची सांकल्ड्पना क्षमतेच्या तीन समूहाांच्या स्वरूपात केिी: सामाणजक बुणिमत्ता - Social intelligence (िोकाांशी व्यवहार करणे), मूतड बुणिमत्ता - Concrete intelligence (वस्तू हाताळणे) आणण अमूतड बुणिमत्ता - abstract intelligence (शाणब्दक आणण गणणतीय णचन्हे हाताळणे). घटक णवश्लेषणात्मक णसिाांत आणण इतर णवणवध णसिाांत चाचणी णवकास आणण अथडबोधन प्रणियेत वापरिे गेिे आहेत. ३.४ Öटॅनफडª-िबने इंटेिलजंस Öकेल (THE STANFORD-BINET INTELLIGENCE SCALES) १९११ मध्ये णबने याांच्या मृत्यूनांतर णबने चाचण्या अणधकाणधक पुनरावृत्त झाल्ड्या, णवशेषतः अमेररकेत. या चाचणीची सवाडणधक वापरिी जाणारी पुनरावृत्ती “स्टॅनफर्ड-णबने पुनरावृत्ती” णकांवा “स्टॅनफर्ड-णबने चाचणी” म्हणून ओळखिी जाऊ िागिी, कारण या चाचण्याांची पुनरावृत्ती स्टॅनफर्ड णवद्यापीठातीि प्रा. एि. एम. टमडन याांच्या मागडदशडनाखािी केिी गेिी. या चाचणीच्या महत्त्वाच्या आवृत्ती खािीिप्रमाणे आहेत: १. १९१६: िुईस एम. टमडन कृत स्टॅनफर्ड पुनरावृत्ती (Stanford Revision) आणण णबने-सायमन स्केिचा (Binet-Simon scale) णवस्तार. २. १९३७: िुईस एम. टमडन आणण मॉर् ए. मेररि कृत बुणिमत्तेच्या सुधाररत स्टॅनफर्ड-णबने चाचण्या (प्रपत्र एि आणण एम) [Revised Stanford-Binet tests of intelligence (Forms L and M)]. ३. १९६०: िुईस एम. टमडन आणण मॉर् ए. मेररि कृत स्टॅनफर्ड-णबने, णतसरी आवृत्ती, प्रपत्र एि-एम (Stanford-Binet, third edition, Form L-M). ४. १९७२: िुईस एम. टमडन, मॉर् ए. मेररि आणण रॉबटड एि. थॉनडर्ाइक कृत स्टॅनफर्ड-णबने, प्रपत्र एि-एम (पुनप्रडमाणीकरण) [Stanford-Binet, Form L-M (renoming)]. ५. १९८६: रॉबटड सी. थॉनडर्ाइक, एणिझाबेथ पी. हेगन आणण जेरोम एम. सॅटिर कृत स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केि, चौथी आवृत्ती (Stanford-Binet Intelligence Scale, 4th edition). ६. २००३: गेि एच. रॉइर् कृत स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस, ५वी आवृत्ती (Stanford-Binet Intelligence 5th edition). munotes.in
Page 59
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
59 स्टॅनफर्ड-णबने स्केल्ड्सची (एस-बी स्केल्ड्स) पणहिी आवृत्ती मोठ्या त्रुटींना अपवाद नव्हती. या चाचणीच्या मानकीकरण नमुन्याच्या प्रणतणनधीत्वाचा अर्ाव होता. एस-बी स्केल्ड्सची पणहिी आवृत्ती ही सांघणटत आणण तपशीिवार सांचािन आणण गुणाांकन सूचना प्रदान करणारी पणहिी प्रकाणशत चाचणी होती. बुद्ध्याांकाची (Intelligence Quotient - IQ) सांकल्ड्पना वापरणारी आणण पयाडयी प्रपत्र (alternate form) सांकल्ड्पना पररणचत करून देणारी ही पणहिी अमेररकन चाचणी होती. या चाचणीची १९२६ सािातीि पुनरावृत्ती १९३७ मध्ये सुरू झािी आणण ही पुनरावृत्ती पूणड करण्यासाठी ११ वषे िागिी. या पुनरावृत्तीमध्ये दोन समतुल्ड्य प्रपत्रे (equivalent forms) समाणवष्ट होती: प्रपत्र एि (form L - िुईस याांच्या उल्ड्िेखाखातर) आणण एम (form M मौर् मेररि, जे या चाचणीच्या दुसऱ्या आवृत्तीचे सहिेखक होते, त्याांच्या उल्ड्िेखाखातर). पूवडशािेय-स्तर (preschool-level) आणण प्रौढ-स्तरीय (adult-level) परीक्षणार्थयाांसाठी वापरण्यासाठी णवणशष्ट कायाांचे नवीन प्रकार णवकणसत केिे गेिे. माणहती-पुणस्तकेत परीक्षकाांना गुणाांकन प्रणियेत मदत करण्यासाठी अनेक उदाहरणे आहेत. या आवृत्तीवर एक महत्त्वाची समीक्षा करण्यात आिी होती, ती म्हणजे चाचणीच्या णवकासादरम्यान अल्ड्पसांययाक गटाांचे प्रणतणनणधत्वाचा असणारा अर्ाव. सन १९६० मध्ये चाचणीमध्ये पुन्हा सुधारणा करण्यात आिी. या चाचणीमध्ये एकच प्रपत्र होते आणण त्यात १९३७ मधीि चाचणीच्या दोन प्रपत्राांमधीि सवोत्तम मानल्ड्या गेिेल्ड्या घटक-प्रश्नाांचा समावेश होता. १९६० च्या पुनरावृत्तीमधीि एक प्रमुख नाणवन्य म्हणजे णवचिन बुद्ध्याांकाच्या (Deviation IQ) सांकल्ड्पनेचा वापर. या मापनश्रेणीतीि दुसरे नाणवन्य, म्हणजे १७ आणण १८ या कािानुिणमक वयाांसाठी समावेश करण्यासाठी बुद्ध्याांक सारण्याांचा णवस्तार करण्यात आिा आहे, कारण अगदी अिीकर्च्या णनष्कषाांनी असे दशडणविे आहे, की स्टॅनफर्ड-णबने याांनी मापन केल्ड्याप्रमाणे मानणसक णवकास णकमान त्या वयापयांत सुरू राहतो. एस-बी स्केल्ड्सची आणखी एक पुनरावृत्ती १९७२ मध्ये प्रकाणशत झािी. या मापनश्रेणीवर णतच्या प्रमाणीकरण नमुन्याच्या गुणवत्तेसाठी टीका करण्यात आिी. त्याची माणहतीपुणस्तका ही प्रमाणीकरण नमुन्यातीि अल्ड्पसांययाक व्यक्तींच्या सांययेच्या सांदर्ाडत अस्पष्ट होती. असेदेखीि म्हटिे जाते, की या मापनश्रेणीने प्रमाणीकरण नमुन्यामध्ये पाणिमात्त्य शहरी समुदायाांचे अवाजवी प्रणतणनणधत्व केिे. एस-बी स्केल्ड्सची चौथी पुनरावृत्ती १९८६ मध्ये समोर आिी आणण णतने सैिाांणतक सांघटना, चाचणी सांघटना, चाचणी सांचािन, चाचणी गुणाांकन, आणण चाचणी अथडबोधन याांच्या सांदर्ाडत मागीि आवृत्तींपासून एक महत्त्वपूणड प्रस्थान केिे. या मापनश्रेणीच्या अगोदरच्या तीन पुनरावृत्ती, ज्या वय मापनश्रेणी होत्या, त्याांणवरुि ही चौथी आवृत्ती णबांदू मापनश्रेणी होती. णबांदू मापनश्रेणी ही घटक-प्रश्नाच्या वगाडनुसार उप-चाचण्याांमध्ये सांघणटत केिेिी चाचणी असते; ती वयानुसार सांघणटत केिेिी चाचणी नसते, ज्यावर बहुतेक परीक्षणाथी योग्य म्हणून सूणचत केिेल्ड्या पितीने प्रणतसाद देण्यास सक्षम असल्ड्याचे गृणहत धरिे जाते. चौर्थया आवृत्तीच्या माणहती-पुणस्तकेमध्ये बुणिमत्तेचे सैिाांणतक प्रारूप, जे पुनरावृत्तीणवषयी मागडदशडन munotes.in
Page 60
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
60 करते, त्या प्रारूपाची प्रकट/व्यक्त माांर्णी केिेिी आहे. हे प्रारूप बुणिमत्तेच्या कॅटि-हॉनड प्रारूपावर आधाररत होते. २००३ मध्ये स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केल्ड्समध्ये पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आिी. ही पाचवी पुनरावृत्ती आहे आणण णतिा एस-बी ५ (SB5) असेदेखीि म्हणतात. ती बुणिमत्ता आणण बोधणनक क्षमताांचे वैयणक्तकररत्या सांचाणित केिे जाणारे मूल्ड्याांकन आहे आणण ती २ वषे ते ८५+ वषे वयोगटातीि िोकाांसाठी अनुरूप आहे. एस-बी ५ ही अगोदरच्या आवृत्तींमधीि मनोणमतीय रचनेतीि महत्त्वपूणड सुधारणाांसह अनेक महत्त्वाच्या वैणशष्ट्याांची साांगर् घािते. ही आवृत्ती बोधणनक क्षमतेच्या या पाच घटकाांचे सवडसमावेशक व्याप्ी प्रदान करते: प्रवाही तकड/युणक्तवाद (Fluid reasoning), ज्ञान (Knowledge), पररमाणात्मक प्रणियाकरण (Quantitative processing), दृक्-अणर्क्षेत्रीय प्रणियाकरण (Visual-spatial processing), आणण कायडरत स्मृती (Working memory). एस-बी ५ ची नवीन वैणशष्ट्ये खािीिप्रमाणे आहेत: मयाडणदत इांग्रजी, बणहरत्व, णकांवा सांवादणवषयक णवकार असणाऱ्या व्यक्तींचे मूल्ड्याांकन करण्यासाठी आदशड असणारी परीक्षणाथीांच्या गैर-शाणब्दक कायडप्रदशडनासाठी आवश्यक घटकाांची अशी णवस्तृत णवणवधता. अध्ययन अक्षमतेचे मूल्ड्यमापन करण्यासाठी उपयुक्त असे शाणब्दक आणण गैर-शाणब्दक कायडप्रदशडन याांमध्ये तुिना करण्याची क्षमता. कायडकारी स्मृतीचे शाणब्दक आणण गैर-शाणब्दक मूल्ड्याांकन यासारयया णवणशष्ट कायाांची अणधक णनदानात्मक आणण णचणकत्साियीन समपडकता पूणड श्रेणी बुद्ध्याांक (Full Scale IQ), शाणब्दक आणण गैर-शाणब्दक बुद्ध्याांक (Verbal and Nonverbal IQ), आणण १०० या प्रमाणणत प्राप्ाांक मध्य (standard score mean) व १५ या प्रमाणणत प्रचरणासह पाच णमतींमध्ये णवस्तारिेिे सांणमश्र णनदेशाांक (Composite Indices) याांचा त्यात समावेश आहे. त्यामध्ये १० या मध्य व ३ या प्रमाणणत प्रचरणासह उप-चाचणी प्राप्ाांकाांचा समावेश आहे. णवस्तृत उच्च-हेतू साध्य करणारे घटक-प्रश्न, जे अगोदरच्या स्टॅनफर्ड-णबने आवृत्तींमधून अनुकुणित केिे गेिे होते आणण ज्याांची रचना सवोच्च स्तरावरीि प्रणतर्ावान कायडप्रदशडनाचे मापन करण्यासाठी केिी गेिी होती. िहान बािके, कमी कायडशीि असणारी मोठी मुिे णकांवा मानणसक मांदत्व असणारे प्रौढ याांच्या बुणिमत्तेचे अणधक चाांगल्ड्या प्रकारे मापन करण्यासाठी सुधाररत कमी-हेतू साध्य करणारे घटक-प्रश्न. त्यातीि स्मृतीसांबांणधत वणधडत णवणशष्ट काये प्रौढ आणण वृि याांचे सवडसमावेशक मूल्ड्याांकन प्रदान करतात. दृक्-गणतप्रेरक वेदन आणण चाचणी घेण्याचे वतडन याांच्या पररमाणाांसह सह-प्रमाणणत. हाताने णकांवा सांगणक आांतररक कायडिम-सामग्री/सॉफ्टवेअरसह गुणाांकन करता येण्याजोगी. munotes.in
Page 61
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
61 समृि किाकृती आणण कुशितेने हाताळण्याजोगी साधने, जी दोन्ही रांगीत आणण बािकाांप्रती स्नेहमय असतात. उपयोग: एस-बी ५ चा वापर णवकासात्मक अक्षमता आणण अपवादात्मक क्षमता याांच्या व्यापक णवणवधतेचे णनदान करण्यासाठी केिा जाऊ शकतो आणण खािीि बाबींसाठीदेखीि ती उपयुक्त असू शकते: णचणकत्साियीन आणण चेता-मानसशास्त्रीय मूल्ड्याांकन. पूवड बाल्ड्यावस्था मूल्ड्याांकन. णवशेष शैक्षणणक पदयोजनेसाठी मनो-शैक्षणणक मूल्ड्यमापन. प्रौढ कामगाराांचे क्षणतपुती मूल्ड्यमापन. व्यावसाणयक कारकीदड मूल्ड्याांकन, औद्योणगक णनवर् आणण प्रौढाांवरीि चेता-मानसशास्त्रीय उपचार याांसारयया व्यवधानाांसाठी माणहती प्रदान करणे. णवणवध न्यायवैद्यकशास्त्रीय सांदर्ड क्षमता आणण अणर्क्षमता/णवशेष क्षमता यावर सांशोधन. एस-बी ५ णवषयी िक्षात घेण्यासारखे काही महत्त्वाचे मुिे खािीिप्रमाणे आहेत: एस-बी ५ ही बौणिक क्षमतेच्या कॅटि-हॉनड-कॅरोि (सी.एच.सी.) णसिाांतावर आधाररत आहे. एस-बी ५ मध्ये चाांगिा णवश्वसनीयता प्रदत्त (reliability data) आहे, णतच्या आांतरगुणाांकनकताड णवश्वसनीयतेचा (interscorer reliability) णवस्तार हा ०.९० च्या मध्याांकासह ०.७४ ते ०.९७ दरम्यान आहे. एस-बी ५ मधीि फक्त काही उप-चाचणी प्रश्न-घटकाांना काि-मयाडदा आहे. बहुतेक एस-बी ५ प्रश्न-घटकाांना काि-मयाडदा नाही. एस-बी ५ साठी मानकी प्रदत्त (Normative data) हा २.० आणण ८५+ वषे वयोगटातीि ४४,८०० व्यक्तींकर्ून गोळा केिा गेिा. मानकी नमुना (normative sample) हा यू.एस. जनगणना २००० (शैक्षणणक पातळी १९९९ च्या प्रदत्तावर आधाररत) याच्याशी जवळजवळ णमळता-जुळता आहे. एस-बी ५ हे बेंर्र (R) दृक्-गणतप्रेरक गेष्टाल्ड्ट चाचणी (Visual-Motor Gestalt Test), णद्वतीय आवृत्तीसह सह-प्रमाणणत आहे. एस-बी ५ ची णवश्वसनीयता खूप जास्त आहे. पूणड श्रेणी बुद्ध्याांक, गैर-शाणब्दक बुद्ध्याांक आणण शाणब्दक बुद्ध्याांक याांसाठी णतच्या णवश्वसनीयतेचा णवस्तार हा .९५ ते .९८ पयांत आहे. णतच्या घटक णनदेशाांकाांच्या (Factor Indexes) णवश्वसनीयतेचा णवस्तार .९० ते .९२ पयांत आहे. दहा उपचाचण्याांसाठी णवश्वसनीयतेचा णवस्तार .८४ ते .८९ पयांत आहे. munotes.in
Page 62
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
62 ३.५ वेĴर चाचÁया (THE WECHSLER TESTS) र्ेणव्हर् वेश्लर याांनी सुरूवातीिा प्रौढाांच्या बुणिमत्तेचे मापन करण्यासाठी चाचणी णवकणसत केिी आणण नांतर त्याांनी बािक आणण अर्डक याांच्या बुणिमत्तेचे मापन करण्यासाठी चाचण्याांची माणिका णवकणसत केिी. वेश्लर बुणिमत्ता चाचण्याांमध्ये वापरल्ड्या जाणाऱ्या घटक-प्रश्नाांचे काही सामान्य प्रकार खािीिप्रमाणे आहेत: वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि - वेस ४ (WAIS IV), म्हणजेच या चाचणीची चौथी आवृत्ती ही वेश्लर अर्ल्ड्ट स्केल्ड्स माणिकेतीि सवाांत अिीकर्ीि वतडमान उपिब्ध चाचणी आहे, अगोदरच्या काही चाचण्याांमध्ये या चाचण्याांचा समावेश आहे: वेश्लर बेिेव्ह्यू १- र्ब्ल्ड्यू-बी १ [Wechsler-Bellevue - I (WB- १)], वेश्लर बेिेव्ह्यू २ - र्ब्ल्ड्यू-बी २ (WB-II), वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि - वेस (WAIS), वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि आर- वेस आर (WAIS-R), वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि ३- वेस ३ (WAIS – III). वेस ४ (WAIS-IV) ही चाचणीची चौथी आवृत्ती २००८ मध्ये प्रणसि झािी. यात १० मुयय उप-चाचण्या (core subtests) आणण पाच पुरवणी उप-चाचण्या (supplemental subtests) समाणवष्ट आहेत. मुयय उप-चाचणी ही एक सांणमश्र प्राप्ाांक णमळणवण्यासाठी सांचाणित केिी जाते. सामान्य पररणस्थतीत, पुरवणी उप-चाचणी (णजिा काही वेळा वैकणल्ड्पक उप-चाचणी - optional subtest म्हणूनही सांबोधिे जाते) ही अणतररक्त णचणकत्साियीन माणहती प्रदान करणे णकांवा नमुनाबि क्षमता णकांवा प्रणिया याांची सांयया णवस्तारणे, याांसारयया उिेशाांसाठी वापरिी जाते. खािीि काही णवणशष्ट पररणस्थतींमध्ये, पुरवणी उप-चाचणीचा वापर मुयय उप-चाचणीच्या जागी केिा जातो: जेव्हा परीक्षकाने मुयय उप-चाचणी चुकीच्या पितीने सांचाणित केिी असेि, णकांवा ज्याांचे मूल्ड्याांकन करायचे, त्या व्यक्तींना चाचणी सांचाणित करण्यापूवी उप-चाचणीच्या प्रश्न-घटकाांसह अयोग्य प्रकारे प्रत्यणक्षत केिे गेिे असेि. ज्याांचे मूल्ड्याांकन करायचे, त्या व्यक्तींमध्ये अशी शारीररक मयाडदा असेि, ज्यामुळे एखाद्या णवणशष्ट चाचणीच्या घटक-प्रश्नाांना प्रर्ावीपणे प्रणतसाद देण्याची त्याांची क्षमता प्रर्ाणवत झािी असेि. वेस ४ ची काही महत्त्वाची वैणशष्ट्ये खािीिप्रमाणे आहेत: वेस ४ ही सांयुक्त राष््ाांमधीि १६ ते ९० वषे, ११ मणहने वयोगटातीि २,२०० िोकाांच्या नमुन्यावर प्रमाणणत केिी होती. त्यामध्ये सांचािनणवषयक सूचना अणधक स्पष्ट आहेत. प्रात्यणक्षक आणण नमुना घटक-प्रश्नाांचा णवस्ताररत वापर या चाचणीची र्ूति आणण कमाि मयाडदा वाढविी आहे. वेस ४ मधीि पूणड श्रेणी बुद्ध्याांक कमाि मयाडदा १६० आहे आणण पूणड श्रेणी बुद्ध्याांक र्ूति मयाडदा ४० आहे. ती वृि प्रौढाांच्या गरजाांप्रती सांवेदनशीि आहे. munotes.in
Page 63
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
63 त्यातीि णचत्र पूती, णचन्ह शोध आणण सांकेतन उप-चाचण्या याांमधीि प्रणतमा णवस्ताररत केल्ड्या आहेत. एकूण चाचणी सांचािन वेळेत ८० ते ६७ णमणनटाांपयांत सरासरी घट. वेस ४ मध्ये आपण तीन णर्न्न प्रकारच्या बुद्ध्याांकाचे मापन करत नाही, जसे की पूणड श्रेणी बुद्ध्याांक (Full Scale IQ), शाणब्दक बुद्ध्याांक (Verbal IQ) आणण कृती बुद्ध्याांक (Performance IQ), जसे आपण अगोदरच्या आवृत्तींमध्ये करत होतो. ३.५.१ वेĴर इंटेिलजंस Öकेल फॉर द िचÐűन - चौथी आवृ°ी/ िवÖक ४ (Wechsler Intelligence Scale for Children -IV/ WISC -IV) मुिाांसाठी वेश्लर मापनश्रेणी प्रथम १९४९ मध्ये प्रकाणशत झािी होती. या मापनश्रेणीने वेश्लर बेिेव्ह्यू स्केिचा अधोमुणखत णवस्तार पुनसाडदर केिा. मुिाांसाठी मूळ वेश्लर इांटेणिजांस स्केिमध्ये अनेक त्रुटी होत्या. मानकीकरण नमुन्यामध्ये फक्त गौरवणीय मुिे होती आणण काही चाचणी घटक-प्रश्न हे समाजाणर्मुणखत णिांग (gender) आणण साांस्कृणतक मान्यप्रणतमा कायमस्वरूपी ठेवणारे घटक-प्रश्न म्हणून पाणहिे गेिे. १९७४ मध्ये णवस्कमध्ये सुधारणा करण्यात आिी आणण णतिा णवस्क-आर (WISC - R) म्हणून सांबोधण्यात आिे. ही चाचणी र्ारतात प्रा. मेणिन याांनी अनुकुणित केिी आहे आणण णतिा मेणिन्स इांणर्यन ॲर्ेप्टेशन ऑफ णवस्क (मेणिन याांचे णवस्कचे र्ारतीय रूपाांतर) असे म्हटिे जाते. णवस्क-४ ही णवस्क-३ ची नवीन पुनरावृत्ती आणण सुधाररत आवृत्ती आहे आणण ती २००३ मध्ये प्रकाणशत झािी होती. णवस्क-४ खािीि पररमाणे देते: १) सामाÆय बुिĦम°ा कायªशीलता - General intelligence functioning (पूणड स्केि बुद्ध्याांक - Full Scale IQ ज्यािा एफ.एस.आय.क्यू. - FSIQ देखीि म्हणतात). २) चार िनद¥शांक ÿाĮांक (index scores), म्हणजे: अ. शाणब्दक आकिन णनदेशाांक (Verbal comprehension index), ब. वेदणनक तकड णनदेशाांक (Perceptual reasoning index), क. कायडकारी स्मृती णनदेशाांक (Working memory index), र्. प्रणियाकरण गती णनदेशाांक (Processing speed index). याांपैकी प्रत्येक णनदेशाांक तीन ते पाच उप-चाचण्याांवरीि प्राप्ाांकाांवर आधाररत आहे. णवस्क-४ मध्ये, या उप-चाचण्या कमी केल्ड्या आहेत: अ. णचत्र माांर्णी (Picture arrangement), ब. पदाथड जुळणी (Object assembly) आणण क. व्यूह (Mazes). पुरवणी चाचण्या (supplementary tests) असणाऱ्या उप-चाचण्या या आहेत: माणहती (Information), अांकगणणत (Arithmetic), आणण णचत्र पूती (Picture completion). णवस्क-४ मध्ये १० मुयय उप-चाचण्या आणण ५ पुरवणी उप-चाचण्या आहेत. munotes.in
Page 64
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
64 ३.५.२ वेĴर ÿीÖकूल ऍंड ÿायमरी Öकेल ऑफ इंटेिलजंस, आवृ°ी ३/ डÊÐयू.पी.पी.एस.आय. – ३/िवÈसी - ३ (Wechsler Preschool and Primary Scale of Intelligence Ill / WPPSI - Ill) वेश्लर प्रीस्कूि अँर् प्रायमरी स्केि ऑफ इांटेणिजांसची (WPPSI - णवप्सी) उत्पत्ती १९६७ मध्ये शोधिी जाऊ शकते, जेव्हा वेश्लर याांनी प्रथमच ठरविे, की नवीन मापनश्रेणी णवकणसत करणे आवश्यक आहे आणण णवशेषत: ६ वषाांखािीि वयाच्या मुिाांसाठी पुनप्रडमाणणत केिी जावी. णवप्सी ही पणहिी प्रमुख बुणिमत्ता चाचणी होती, णजने वाांणशक अल्ड्पसांययाकाांसह सांयुक्त राष््ाांच्या एकूण िोकसांययेचा पयाडप्पणे नमुना घेतिा. १९८९ मध्ये णवप्सीमध्ये सुधारणा करण्यात आिी आणण णवप्सी-आर (WPPSI-R) असे सांबोधण्यात आिे. ३ वषे ते ७ वषे आणण ३ मणहने या वयोगटातीि मुिाांच्या बुणिमत्तेचे मूल्ड्याांकन करण्यासाठी या चाचणीची रचना करण्यात आिी होती. या पुनरावृत्तीमध्ये, चाचणीचा ऊध्वडगामी आणण अधोगामी णवस्तार करण्यासाठी नवीन घटक-प्रश्न णवकणसत करण्यात आिे. णवप्सी ३ वषड २००२ मध्ये प्रकाणशत झािी. ज्या मुिाांचे या उपकरणाद्वारे परीक्षण केिे जाऊ शकेि, त्या २ वषे आणण ६ मणहन्याांच्या वयोगटापयांत या चाचणीचा पुढे अधोगामी णवस्तार करण्यात आिा. णवप्सी ३ मध्ये अगोदरच्या आवृत्तींच्या तुिनेत अनेक बदि समाणवष्ट केिे आहेत. या आवृत्तीत केिेिे काही महत्त्वाचे बदि खािीिप्रमाणे होते: १. अगोदरच्या आवृत्तींमध्ये उपणस्थत असणाऱ्या या ५ उप-चाचण्या णवप्सी ३ मधून वगळण्यात आल्ड्या: १) अांकगणणत (Arithmetic), २) प्राण्याांचे खीळ (Animal pegs), ३) र्ौणमणतक/र्ूणमतीय रचना (Geometric designs), ४) व्यूह (Mazes) आणण ५) वाक्ये (Sentences). २. णवप्सी- ३ मध्ये या सात नवीन उप-चाचण्या समाणवष्ट केल्ड्या गेल्ड्या आहेत: १) आधात्री तकड (Matrix reasoning), २) णचत्र सांकल्ड्पना (Picture concepts), ३) शब्द तकड (Word reasoning), ४) सांकेतन/साांकेणतकरण (Coding), ५) णचन्ह शोध (Symbol search), ६) ग्रहणशीि शब्दसांग्रह (Receptive vocabulary), आणण ७) णचत्रािा नाव देणे (Picture naming). ३. णवणशष्ट उप-चाचणीसाठी णवप्सी ३ मध्ये णर्न्न सूचकपत्रे (labels) आहेत. त्याांपैकी काही येथे णदिी आहेत: मुयय उप-चाचण्या, पुरवणी उप-चाचण्या, आणण वैकणल्ड्पक उप-चाचण्या. मुयय उप-चाचण्या (Core subtests) त्या आहेत, ज्या सांणमश्र प्राप्ाांकाांच्या (composite score) सांगणनासाठी आवश्यक आहेत. पुरवणी उप-चाचण्या (Supplemental subtests) या बौणिक कायडशीितेचे णवस्तृत नमुने प्रदान करण्यासाठी वापरल्ड्या जातात. जर मुयय उप-चाचणी काही कारणाांमुळे सांचाणित munotes.in
Page 65
बुणिमत्तेचे मापन, बुणिमत्ता
मापनश्रेणी, सांर्ाव्यता, सामान्य
सांर्ाव्यता वि आणण प्रमाणणत -I
प्राप्ाांक - I
65 केिी जाऊ शकत नसेि णकांवा सांचाणित केिी गेिी असेि, परांतु त्याचा प्राप्ाांक वापरिा जाऊ शकत नसेि णकांवा तो णनरूपयोगी झािा असेि, तर मुयय उप-चाचण्याांच्या जागी या उप-चाचण्या वापरल्ड्या जाऊ शकतात. वैकणल्ड्पक उप-चाचण्या (Optional subtests) त्या आहेत, ज्याांचा वापर मुयय उप-चाचण्याांच्या जागी केिा जाऊ शकत नाही, परांतु वैकणल्ड्पक प्राप्ाांक प्राप् करण्यासाठी त्या वापरल्ड्या जाऊ शकतात. ‘णवप्सी’चा उिेश प्रवाही तकड (Fluid reasoning) आणण प्रणियाकरण गती (Processing speed) या दोन पररवतडकाांचे मापन करणे असा होता. वेĴर, िबने आिण लघु-ÿपý (Short Form): वेश्लर चाचण्याांसह बुणिमत्ता चाचण्याांचे िघु-स्वरूप णवकणसत केिे गेिे आहेत. िघु-स्वरूप हे त्या चाचणीिा सांदणर्डत करते, णजची िाांबी सामान्यतः चाचणी सांचािन, गुणाांकन आणण अथडबोधन करण्यासाठी िागणारा वेळ कमी करण्यासाठी सांणक्षप् केिी गेिी आहे. चाचणीची िघु-स्वरूप या दोन उिेशाांसाठी वापरिे जातात, ज्याांनी िघु-स्वरूप वापरणे अणनवायड केिे आहे: चाचणी सांचािकाची सोय आणण अशीिाच्या व्यावहाररक आवश्यकता. चाचणीची िघु-स्वरूप नवीन नाहीत. र्ॉि (१९१७) याांनी णबने-सायमन चाचणीचे िघु-प्रपत्र वापरिे. १९५८ मध्ये र्ेणव्हर् वेश्लर याांनी िघु-स्वरूप वापराचे समथडन केिे, परांतु केवळ सांणक्षप् परीक्षणाच्या उिेशाने. वेश्लर एब्रीणव्हएटेर् स्केि ऑफ इांटेणिजांस – वेस १९९९ मध्ये णवकणसत केिी गेिी. वॉटणकन्स (१९८६) याांनी णनष्कषड काढिा, की िघु-स्वरूपाचा वापर केवळ सांणक्षप् परीक्षणाच्या उिेशाने केिा जाऊ शकतो, परांतु पदयोजन आणण शैक्षणणक णनणडय घेण्यासाठी नाही. णस्मथ मॅककाथी आणण अँर्रसन (२०००) याांचे असे मत होते, की िघु-स्वरूपाांचा वापर दक्षतापूवडक करणे अत्यावश्यक आहे. णसल्ड्व्हरस्टाईन (१९९०) याांनी िघु-स्वरूपाांचा वापर दक्षतापूवडक कसा करता येईि, याकर्े िक्ष वेधिे आहे. ३.६ सारांश या पाठामध्ये, आपण बुणिमत्तेची व्यायया आणण बुणिमत्तेच्या णवणवध णसिाांताांणवषयी चचाड केिी. बुणिमत्तेच्या व्याययाांपैकी, आपण जनसामान्याांची मते, तसेच णवद्वान आणण चाचणी व्यावसाणयक याांची मते तपासिी. आपण राणन्सस गॅल्ड्टन, आल्ड्रेर् णबने, र्ेणव्हर् वेश्लर, जेन णपयाजे याांची मते अभ्यासिी. आपण चचाड केिेल्ड्या बुणिमत्तेच्या दोन सवाडणधक महत्त्वाचे णसिाांत, म्हणजे घटक-णवश्लेषणात्मक णसिाांत आणण माणहती प्रणियाकरण दृणष्टकोन. बुणिमत्तेचे मापन या णवषयावरदेखीि चचाड केिी गेिी. स्टॅनफर्ड-णबने चाचण्या आणण वेश्लर चाचण्या या चाचण्याांचा एक महत्त्वाचा गट आहेत. स्टॅनफर्ड-णबने चाचण्याांपैकी आपण स्टॅनफर्ड-णबने इांटेणिजांस स्केल्ड्सच्या पाचव्या आवृत्तीची थोर्क्यात चचाड केिी. आपण वेश्लर चाचण्याांवरदेखीि चचाड केिी, जसे की वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि, चौथी आवृत्ती (वेस – ४), वेश्लर इांटेणिजांस स्केि फॉर द णचल्ड्रन, चौथी आवृत्ती (णवस्क – ४) तसेच वेश्लर प्रीस्कूि ऍांर् प्रायमरी इांटेणिजांस स्केि, णतसरी आवृत्ती (णवप्सी - III). बुणिमत्ता चाचण्याांच्या िघु-स्वरूपाांचादेखीि सांणक्षप् उल्ड्िेख करण्यात आिा. munotes.in
Page 66
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
66 ३.७ ÿij १. बुणिमत्ता पररर्ाणषत करा आणण बुणिमत्तेच्या सांदर्ाडत जनसामान्य, तसेच णवद्वान आणण चाचणी व्यावसाणयक याांच्या मताांवर चचाड करा. २. बुणिमत्तेच्या घटक-णवश्लेषणात्मक आणण माणहती प्रणियाकरण णसिाांताांवर चचाड करा. ३. याांवर िघु-टीपा णिहा: अ. बुणिमत्तेचे मापन करणे ब. स्टॅनफर्ड-णबने स्केि ऑफ इांटेणिजांस क. वेस ४ - वेश्लर अर्ल्ड्ट इांटेणिजांस स्केि, चौथी आवृत्ती र्. वेश्लर इांटेणिजांस स्केि फॉर द णचल्ड्रन - चौथी आवृत्ती (णवस्क -४) फ. वेश्लर प्रीस्कूि ऍांर् प्रायमरी स्केि ऑफ इांटेणिजांस - णतसरी आवृत्ती (णवप्सी – ३ म्हणून सांक्षेपीकरण). ३.८ संदभª १. Cohen, J.R., & Swerdlik, M.E. (2010). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (7 th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. २. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997). Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2002. munotes.in
Page 67
67 ४ बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय संभाÓयता वø आिण ÿमािणत ÿाĮांक – II घटक रचना ४.० उिĥĶ्ये ४.१ ÿÖतावना ४.२ संभाÓयतेची संकÐपना ४.३ सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये, Âयाचे महßव आिण उपयोजन ४.३.१ सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये ४.३.२ सामाÆय संभाÓयता वøाचे महßव आिण उपयोजन ४.४ सामाÆय वøाअंतगªत येणारी ±ेý ४.५ असमिमती: धनाÂमक आिण ऋणाÂमक, असमिमतीची कारणे, संगणनासाठी सूý ४.५.१ असमिमतीचे मापन ४.५.२ असमिमतीची कारणे ४.६ वø-कुशाúता: संगणनाचा अथª आिण सूý ४.७ ÿमािणत ÿाĮांक: झेड-, टी- ÿाĮांक, ÿमािणत नऊ, एकरेषीय आिण अ-एकरेषीय łपांतरण; सामाÆयीकृत ÿमािणत ÿाĮांक ४.७.१ ÿमािणत ÿाĮांकांचे सामाÆय ÿकार ४.८ सारांश ४.९ ÿij ४.१० संदभª ४.० उिĥĶ्ये या घटकाचा अËयास केÐयानंतर आपण यासाठी स±म होऊ शकाल: संभाÓयतेची संकÐपना समजून घेणे सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये, महßव आिण उपयोग ÖपĶ करणे सामाÆय वøाअंतगªत ±ेýे जाणून घेणे. असमिमतीची संकÐपना समजून घेणे आिण असमिमती¸या कारणांवर चचाª करणे वø-कुशाúतेची संकÐपना ÖपĶ करणे ÿमािणत ÿाĮांकांची संकÐपना ÖपĶ करणे आिण Âयांचे िविवध ÿकार जाणून घेणे. munotes.in
Page 68
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
68 ४.१ ÿÖतावना या पाठात आपण ÿथम संभाÓयते¸या संकÐपनेवर चचाª कł. आपण संभाÓयता पåरभािषत कł आिण काही उदाहरणांĬारे Âयाचा अथª समजून घेऊ. सामाÆय संभाÓयता वø ही संकÐपना मानसशाľीय मापनात खूप महßवाची आहे. आपण Âयाची वैिशĶ्ये, तसेच महßव आिण Âया¸या िविवध उपयोजनांवर चचाª कł. पाठा¸या शेवटी आपण सामाÆय वøाअंतगªत येणाöया ±ेýांिवषयी चचाª कł. आपण या पाठात असमिमती आिण वø-कुशाúता या संकÐपनांवर चचाª कł आिण Âयांची कारणेदेखील जाणून घेऊ. सामाÆयतेपासून िवचलन कसे मोजले जाते, हेदेखील आपण समजून घेÁयाचा ÿयÂन कł. या पाठामÅये असमिमती आिण वø-कुशाúतेचे ÿकार हेदेखील अËयासले जातील. यािशवाय, आपण ÿमािणत ÿाĮांकांची संकÐपना आिण Âयांचे िविवध ÿकार यांवर चचाª कł. ४.२ संभाÓयतेची संकÐपना (THE CONCEPT OF PROBABILITY) संभाÓयता (probability) िकंवा संधी, जसे काही वेळा Ìहटले जाते, तसा तो दैनंिदन संभाषणात खूप सामाÆयपणे वापरला जाणारा शÊद आहे. संभाÓयते¸या िसĦांताचा उगम जुगाराशी संबंिधत संधé¸या खेळांमÅये आहे, जसे कì फासे फेकणे, नाणे हवेत उसळणे, पßयां¸या गĜ्यातून प°े काढणे, इÂयादी. इटािलयन गिणत² काड¥ऑन, हे या िवषयावर "बुक ऑन गेÌस ऑफ चाÆसेस" पुÖतक िलिहणारे पिहले होते, जे पुÖतक Âयां¸या मृÂयूनंतर १६६३ मÅये ÿकािशत झाले. इटािलयन गिणत² गॅिलिलओ हे पिहली Óयĉì होते, ºयांनी जुगारातील फाशां¸या िसĦांताशी संबंिधत काही समÖया हाताळताना संभाÓयतेचे पåरमाणाÂमक मापन करÁयाचा ÿयÂन केला. तथािप, गिणता¸या संभाÓयते¸या िसĦांताचा पĦतशीर आिण वै²ािनक पाया सतराÓया शतका¸या मÅयात बी. पाÖकल आिण िपयर डी. फेमॅªट या दोन Ā¤च गिणत²ांनी घातला. िÖवस गिणत² जेÌस बनŐली यांनी पुढील दशकांत Óयापक कायª केले. ÿाĮ घटनेची संभाÓयता ही घटना घडÁया¸या संभाÓयतेची िकंवा बदलÁयाची अिभÓयĉì आहे. संभाÓयता ही अशी सं´या आहे, जी शूÆय ते एक पय«त असते. घटना घडू शकत नाही, अशा घटनेसाठी शूÆय आिण घटना िनिIJत घडÁयासाठी १ असते. संभाÓयतेची Óया´या अनुकूल पåरणामांची सं´या आिण एकूण पåरणामां¸या सं´येचे गुणो°र Ìहणून केली जाऊ शकते, उदाहरणाथª एक नाणे फेकले आहे आिण आपÐयाला शीषªÖथानी “छापा” हवा आहे. दोन श³यतांपैकì केवळ एकच छापा (छापा आिण काटा) असÐयाने छापा िकंवा काटा िमळÁयाची आवÔयक संभाÓयता १/२ आहे. जेÓहा जेÓहा एकापे±ा अिधक पåरणाम असतात, तेÓहा संभाÓयता अिÖतÂवात येते आिण अशा ÿकरणांमÅये संभाÓयतेचे संगणन करÁयाची पĦत वापरणे श³य आहे. िनिIJततेसाठी संभाÓयता अिÖतÂवात नाही. परंतु, ÿÂयेक अिनिIJततेसाठी संभाÓयता अिÖतÂवात असावी. munotes.in
Page 69
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
69 अशी काही उदाहरणे आहेत, ºयांत संभाÓयतेचा ÿijच उĩवत नाही. उदाहरणाथª, जेÓहा रॉकेल आगीत ओतले जाते, तेÓहा Âयाचा पåरणाम िनिIJत असतो आिण Ìहणूनच इतर कोणÂयाही संभाÓयतेचा िवचार करÁयाचा ÿijच उĩवत नाही, िकंवा जेÓहा एखादा दगड हवेत फेकला जातो, तेÓहा तो खाली पडेल, यात शंका नाही. Âयामुळे येथे िनिIJतता आहे आिण कोणतीही संभाÓयता नाही. अशा ÿकारे, आपÐयाला असे आढळते, कì जेÓहा एखादा िनकाल िनिIJत असतो, तेÓहा संभाÓयतेचा ÿijच अिÖतÂवात नाही. जर तुÌही सहा-बाजू असणारा फासा िफरवला, तर सहा संभाÓय पåरणाम आहेत आिण या ÿÂयेक पåरणामाची श³यता िततकìच आहे. सहा येÁयाची श³यता तीन येÁया¸या श³यतेइतकìच आहे, आिण तेच फाशा¸या इतर चार बाजूंसाठी लागू आहे. मग, एक येÁयाची श³यता काय आहे? सहा संभाÓय पåरणाम असÐयाने संभाÓयता १/६ आहे. एक िकंवा सहा येÁयाची श³यता िकती आहे? ºया दोन पåरणामांिवषयी आपण िचंितत आहोत (वरील बाजूस एक िकंवा सहा येतील), Âयांना अनुकूल पåरणाम Ìहणतात. सवª पåरणामांची समान श³यता आहे, हे ल±ात घेता, आपण सूý वापłन एक िकंवा सहाची संभाÓयता मोजू शकतो. ४.३ सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये, महßव आिण उपयोजन (CHARACTERISTICS, IMPORTANCE AND APPLICATIONS OF THE NORMAL PROBABILITY CURVE) सामाÆय संभाÓयता वø (Normal probability curve) हा एक ÿकारचे सैĦांितक िवतरण आहे, ºयाचा सांि´यकìमÅये खूप उपयोग आहे. सामाÆय संभाÓयता वøाला सामाÆय वø (normal curve), गॉिशयन वø - Gaussian curve (एका महान जमªन गिणत²ा¸या उÐलेखाखातर, ºयाने Âयाचे गुणधमª शोधले आिण Âयाचे समीकरण िलिहले) असेदेखील Ìहटले जाते. याला घंटाकार वø (Bell-Shaped curve) िकंवा मेसोकुिटªक वø - Mesokurtic curve (मेसोस Ìहणजे मÅय िकंवा मÅयम) असेही Ìहणतात. आकृती ४.१ ही सामाÆय संभाÓयता वø दशªवते: आकृती ४.१ सामाÆय संभाÓयता वø
२.१५% १३.६% ३४.१% ३४.१% १३.६% २.१५%
१६८.२%
९५.४%
९९.७%
munotes.in
Page 70
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
70 असे दशªिवणारे खूप पुरावे जमा झाले आहेत, कì सामाÆय िवतरण (normal distribution) हे सापे±åरÂया अचूकते¸या उ¸च ÿमाणासह अनेक पåरवतªनीय वÖतुिÖथती उĩवÁया¸या वारंवारतेचे वणªन करÁयाचा उĥेश साÅय करते. सामाÆय संभाÓयता वøाचे (िकमान अंदाजे) अनुसरण करणारी अपूवª संकÐपना ही जैिवक सांि´यकì, मानववंशशाľीय ÿद°/मािहती, सामािजक आिण आिथªक ÿद°/मािहती, मानसशाľीय पåरमाणे आिण िनरी±णातील ýुटी यांमÅये आढळू शकते. ४.३.१ सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये (Characteristics of Normal Probability Curve): सामाÆय संभाÓयता वøाची ÿमुख वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत: १. सामाÆय वø हा मÅया¸या जवळपास समिमतीय असतो. सामाÆय िवतरणामÅये मÅया¸या खाली असणाöया ÿकरणांची सं´या मÅया¸या वर असणाöया ÿकरणां¸या सं´येइतकì असते. Ìहणून, मÅय आिण मÅयांक जुळतात. २. वøाची उंची ही सामाÆय िवतरणा¸या मÅयावर जाÖतीत जाÖत असते. Ìहणून, सामाÆय िवतरणाचा मÅय आिण बहòलक हे एकłप होतात. अशा ÿकारे, सामाÆय संभाÓयता वøामÅये मÅय, मÅयांक आिण बहòलक हे समान असतात. ३. सामाÆय वøाचा एक कमाल िबंदू असतो, जो मÅयावर ÿकट होतो. आपण मÅयापासून जसजसे वर¸या िदशेने जातो, तसतशी वøाची उंची कमी होते. उंचीतील ही घट ÿथम मंद, नंतर वेगवान आिण नंतर पुÆहा मंद असते. सैĦांितकŀĶ्या, वø हा तळरेषेला कधीही Öपशª करत नाही. Âयाचे अंितम टोक जवळ येते, पण तळ रेषेपय«त कधीच पोहोचत नाही. Ìहणून, Âयाचा िवÖतार अमयाªद आहे. ४. वøामÅये कमाल वारंवारता असणारा असा केवळ एकच िबंदू असÐयामुळे सामाÆय संभाÓयता वø हा एक-बहòलकìय असतो, Ìहणजे Âयाला केवळ एक बहòलक असतो. ५. िवभĉì िबंदू (point of inflection), Ìहणजे असे िबंदू जेथे वøते¸या िदशेत बदल होतो, ते मÅय ि±तीजलंबापासून ÿÂयेक धन िकंवा /आिण ऋण एक ÿमािणत िवचलन असते. ६. मÅयापासून एका ÿमािणत िवचलना¸या अंतरावरील वøाची उंची मÅयावरील उंची¸या ६०.७% असते. मÅयापासून २ आिण ३ ÿमािणत िवचलना¸या अंतरावरील वøाची उंची अनुøमे मÅयावरील उंची¸या अनुøमे १३.५% आिण १.१ % असते. ७. धन एक ÿमािणत िवचलन ते ऋण एक ÿमािणत िवचलन या दरÌयान¸या एकूण मÅयांतरामÅये ६८.२६% ÿकरणे असतात. Âयाचÿमाणे, एकूण ±ेýा¸या ९५.४४% इतके ±ेý हे मÅय ि±तीजलंब आिण मÅयापासून २ ÿमािणत िवचलना¸या अंतरावरील ि±तीजलंब यांदरÌयान¸या ±ेýात समािवĶ होईल. Âयाचÿमाणे, एकूण ±ेýा¸या ९९.७४% इतके ±ेý हे मÅय ि±तीजलंब आिण मÅयापासून दूर ३ ÿमािणत िवचलन या दोघां¸या दरÌयान¸या ±ेýात समािवĶ होईल. ८. सामाÆय वøासाठी वø-कुशाúता (Kurtosis - Ku), जे िवतरणा¸या सापे± उ¸चतम पातळीचे पåरमाण आहे, Âयाचे मूÐय = ०.२६३ इतके आहे. munotes.in
Page 71
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
71 ९. सामाÆय संभाÓयते¸या वøामÅये चतुथªक १ (Quartile 1- Q1) आिण चतुथªक ३ (Quartile 3 - Q3) हे मÅयांकापासून समान अंतरावर असतात. जेÓहा िवतरणामÅये कोणतीही असमिमती (Skewness) असते, तेÓहा दोन अंतरे असमान असतील. १०. सामाÆय संभाÓयता वøामÅये उंची ही कमाल िबंदूपासून दोÆही िदशेने समिमतåरÂया कमी होते. ११. सामाÆय वø हे वातªिनक िव²ानांमधील एक गिणतीय ÿाłप आहे. वø हा पåरमाण ®ेणी Ìहणून वापरला जातो. या ®ेणीचे पåरमाण एकक धन िकंवा ऋण १,२,३, इÂयादी, ÿमािणत िवचलन असते. ४.३.२ सामाÆय संभाÓयता वøाचे महßव आिण उपयोजन (Importance and Applications of The Normal Probability Curve) सामाÆय संभाÓयता वøाचे िश±ण, मानसशाľ आिण समाजशाľ यां¸याशी संबंिधत पåरमाण ±ेýात Óयापक महßव आिण उपयोजन आहे. सामाÆय िवतरण हे सांि´यकìय ÿद°ावłन िनÕकषª काढÁयासाठी आतापय«त सवाªिधक वापरलेले िवतरण आहे. असं´य पुरावे असे दशªिवतात, कì सामाÆय िवतरण हे समुिचत आहे िकंवा ते (१) जैिवक सांि´यकì, उदाहरणाथª, एखाīा देशात अनेक वषा«मÅये झालेÐया जÆमांमधील िलंग गुणो°र, (२) मानविमतीय ÿद° (anthropometrical data); उदाहरणाथª, उंची, वजन, (३) तुलनाÂमक िÖथतéमÅये एकाच Óयवसायातील मोठ्या सं´येतील कामगारांचे वेतन आिण उÂपादन, (४) मानसशाľीय मापन, उदाहरणाथª, बुिĦम°ा, ÿितिøया-काळ, समायोजन, दुिIJंता आिण (५) भौितकशाľ, रसायनशाľ आिण इतर भौितक िव²ानांतील िनरी±णांमधील ýुटी; या सवा«मधील अनेक पåरवतªके आिण वÖतुिÖथती उĩवÁया¸या वारंवारतेचे वणªन करते. जेÓहा आपण मानसशाľीय पåरमाणांचा वापर करतो, तेÓहा शै±िणक मूÐयमापन आिण शै±िणक संशोधनामÅये सामाÆय िवतरणाला खूप महßव असते. हे ल±ात घेतले जाऊ शकते, कì सामाÆय िवतरण Ìहणजे ±मता िकंवा शै±िणक यशसंपादना¸या कोणÂयाही चाचणीवर गुणांचे वाÖतिवक िवतरण नसते, परंतु Âयाऐवजी, ते गिणतीय ÿाłप आहे. चाचणी गुणांचे िवतरण ही मयाªदा Ìहणून सैĦांितक सामाÆय िवतरणाशी संपकª साधते, परंतु समुिचतता ³विचतच आदशª आिण पåरपूणª असते. सामाÆय िवतरणाचे काही मु´य उपयोजन खालीलÿमाणे आहेत: १. ÿाłप Ìहणून उपयोग (Use as Model): सामाÆय वø हा ÿाłप िवतरण दशªिवतो. या कारणाÖतव, ते ÿाłप Ìहणून वापरले जाऊ शकते. अ. िविवध िवतरणांची Âया¸यासह तुलना करÁयासाठी, Ìहणजे, िवतरण सामाÆय आहे कì नाही, जर नाही, तर ते सामाÆयापासून कोणÂया मागाªने वेगळे होते, हे तपासÁयासाठी. ब. परÖपरÓयाĮी¸या Öवłपात दोन िकंवा अिधक िवतरणांची तुलना करÁयासाठी, आिण क. लघु गुण आिण वगêकृत ®ेणीयन िवतåरत करÁयासाठी. अनेकदा, वाÖतिवक जगातील अपूवª संकÐपना या सामाÆय (िकंवा सामाÆयाजवळचे) िवतरणाचे अनुसरण करतात. हे संशोधकांना वाÖतिवक-जगातील अपूवª संकÐपनांशी munotes.in
Page 72
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
72 संलिµनत संभाÓयतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी ÿाłप Ìहणून सामाÆय िवतरणाचा वापर करÁयास परवानगी देते. सामाÆयतः, िवĴेषणामÅये दोन चरणांचा समावेश असतो. क¸चा ÿद° łपांतåरत करणे (Transform raw data): सामाÆयतः, क¸चा ÿद° झेड- ÿाĮांका¸या (z- scores) Öवłपात नसतो. झेड (z) = (X-p) / a यांसारखे पåरवतªन समीकरण वापłन Âयांचे z-ÿाĮांकामÅये łपांतर करणे आवÔयक असते. संभाÓयता शोधणे (Find probability): एकदा ÿद°ाचे ÿाĮांकामÅये łपांतर झाले, कì झेड-ÿाĮांकाशी संलिµनत संभाÓयता शोधÁयासाठी आपण ÿमािणत सामाÆय िवतरण तĉे, ऑनलाइन गणकयंý (उदाहरणाथª, Öटॅट ůेकचे िवनामूÐय सामाÆय िवतरण गणकयंý), िकंवा हÖतधाåरत आलेखन गणकयंý वापł शकता. २. शतमक आिण शतमक गुणानुøम यांचे संगणन करणे (To compute Percentile and Percentile Ranks): िदलेÐया सामाÆय िवतरणामÅये शतमक आिण शतमक गुणानुøम यांचे संगणन करÁयासाठी सामाÆय संभाÓयता वø सोयीÖकरपणे वापरला जाऊ शकतो . ३. मापना¸या ÿमािणत ýुटीची संकÐपना समजून घेणे आिण उपयोजणे (To understand and apply the concept of Standard Error of Measurement): सामाÆय वø हा ýुटीचा सामाÆय वø (normal curve of error) िकंवा केवळ ýुटीचा वø (curve of error) Ìहणूनदेखील या पाĵªभूमीवर ओळखला जातो, कì तो मापना¸या ÿमािणत ýुटéची संकÐपना समजÁयास मदत करतो. उदाहरणाथª, जर आपण एकाच सृĶीतून (लोकसं´या) घेतलेÐया िविवध नमुÆयां¸या िवतरणासाठी मÅय संगिणत केला, तर हे मÅय साधारणपणे लोकसं´येचा मÅय िकंवा ित¸या क¤þाभोवती िवतरीत झालेले आढळतील. एखाīा िविशĶ नमुना मÅयाचे िवचिलत अंतर आपÐयाला Âया नमुÆया¸या मÅयासाठी पåरमाणाची ÿमािणत ýुटी िनधाªåरत करÁयात मदत कł शकते. ४. ±मता गट तयार करÁयासाठी (For ability grouping): सामाÆय वøा¸या मदतीने काही वैिशĶ्यां¸या (सामाÆयत: िवतåरत होÁयासाठी गृहीत धरलेले) Öवłपात Óयĉéचा गट हा चांगले, सरासरी, िनकृĶ, इÂयादéसार´या िविशĶ वगा«त सोयीÖकरपणे गटबĦ केला जाऊ शकतो. ५. क¸चे ÿाĮांक तुलनाÂमक ÿमािणत सामाÆयीकृत ÿाĮांकांमÅये łपांतåरत करÁयासाठी (To convert Raw Scores into Comparable Standard Normalized Scores): काही वेळा आपÐयाकडे एखाīा Óयĉì¸या दोन िकंवा अिधक िभÆन ÿकार¸या पåरमाणांवरील नŌदी असतात - आिण आपण Âया Óयĉì¸या एका पåरमाणावरील ÿाĮांकाची तुलना ित¸या दुसöया पåरमाणावरील ÿाĮांकाशी कł इि¸छतो. परंतु, जोपय«त या चाचÁयांची ®ेणी एकसमान नाही, तोपय«त आपण ही तुलना थेट कł शकत नाही. सामाÆय वøा¸या मदतीने आपण पåरमाणां¸या िविवध ®ेणéशी संबंिधत क¸चे ÿाĮांक हे झेड ÿाĮांक आिण टी ÿाĮांक यांसार´या ÿमािणत सामाÆयीकृत ÿाĮांकांमÅये łपांतåरत कł शकतो. munotes.in
Page 73
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
73 ६. चाचणी घटक-ÿijांचे सापे± कािठÁय िनधाªåरत करÁयासाठी (To determine the relative difficulty of test items): सामाÆय वø हा चाचणी घटक-ÿijांची कािठÁय ®ेणी तयार करÁयासाठी सवाªिधक सोपी तािकªक पĦत ÿदान करते आिण Ìहणून चाचणी ÿij- समÖया आिण इतर चाचणी घटक-ÿijांचे सापे± कािठÁय िनधाªåरत करÁयासाठी सोयीÖकरपणे वापरली जाऊ शकते. अशा ÿकारे, वरील चच¥वłन आपÐयाला असे िदसून येते, कì शै±िणक पåरमाणे आिण मूÐयमापन या ±ेýात सामाÆय वøाची असं´य उपयोजने आहेत, ती खालीलÿमाणे: ÿाĮ मयाªदा िकंवा ÿाĮांकांमÅये ÿकरणांची (सामाÆय िवतरणातील) ट³केवारी िनधाªåरत करÁयासाठी ÿाĮ ÿाĮांक िकंवा संदभª िबंदू¸या वरील िकंवा खालील ÿकरणांची ट³केवारी िनधाªåरत करÁयासाठी ÿकरणां¸या ÿाĮ ट³केवारीचा समावेश असणाöया ÿाĮांकांची मयाªदा िनधाªåरत करÁयासाठी िवīाÃयाªचे Âया¸या/ित¸या Öवतः¸या गटातील शतमन ÿाĮांक िनधाªåरत करÁयासाठी िवīाÃयाª¸या शतमन गुणानुøमाचे शतमक मूÐय शोधणे परÖपरÓयाĮी¸या Öवłपात दोन िवतरणांची तुलना करणे चाचणी ÿij-घटकांचे सापे± कािठÁय िनधाªåरत करÁयासाठी, आिण िविशĶ ±मतेनुसार गटाला उप-समूहांमÅये िवभागणे आिण ®ेणी िनयुĉ करणे. ४.४ सामाÆय वøाअंतगªत येणारी ±ेýे (AREAS UNDER THE NORMAL CURVE) आपÐयाला अनेकदा सामाÆय वøाअंतगªत असणारी अशी ±ेýे शोधÁयात ÖवारÖय असते, जी काही ÿाĮ झेड-ÿाĮांकाशी संलµन असतात. सामाÆय वø हा ÿÂयेक ÿमािणत िवचलन, जे क¤þÖथानी असणाöया शूÆया¸या सवª ÿाĮांकांपासून सुł होते, ÂयांĬारे िवभागांमÅये िवभागला जाऊ शकतो. आकृती ४.२ सामाÆय वøाअंतगªत येणारी ±ेýे
munotes.in
Page 74
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
74 ल±ात ¶या, कì वøाअंतगªत येणारे एकूण ±ेý हे Óया´येÿमाणे १.००० इतके आहे (जे वरील आकृती ४.२ मधील १००% सह अनुłप असेल). वøाअंतगªत येणारे ±ेý हे खालील आकृती ४.३ मÅये िचिýत केले आहे.
आता हे पाहÁयाचा ÿयÂन करा (वरील आकृती ४.४), वø हा सैĦांितक ŀĶ्या z=० या िठकाणी िनÌÌयामÅये िवभागला जाऊ शकतो, आिण अशा ÿकारे, .५००० इतके ±ेý हे z=० ¸या वर असेल आिण .५००० इतके ±ेý z=०¸या खाली असेल. वारंवार आपण सांि´यकìमÅये ÿij िवचारतो, जो आपÐयासाठी ÿाĮ z मूÐया¸या वरील िकंवा खालील ±ेý, िकंवा दोन z मूÐयांमधील ±ेý जाणून घेÁयाची आवÔयकता िनमाªण करतो. वरील आकृती ४.४ चा संदभª घेऊन हे ल±ात ¶या, कì z=० वरील ±ेý हे .५० इतके आहे आिण z=० खालील ±ेý हे .५० इतके आहे. आकृती ४.२ मधून हे ल±ात ¶या, कì पूणा«क z मूÐयांिवषयी आपण सवª ÿकारे िवधाने कł शकतो. उदाहरणाथª, z= -१ आिण z=+१ यांमधील ±ेý हे .६८ आहे (कारण .३४ + .३४ = .६८). z= -२ आिण z= +१ मधील ±ेý हे .१४ + .३४ + .३४, िकंवा.८२ इतके आहे. वारंवार, आपÐयाला ÖवारÖय असणारी z मूÐये ही पåरपूणª पूणा«क नसतात. उदाहरणाथª, आपÐयाला z = +१.७४ वरील ±ेý जाणून घेÁयाची आवÔयकता भासू शकते. Ìहणूनच आपÐयाकडे z सारÁया (z tables) आहेत आिण आता Âयां¸यािवषयी जाणून घेÁयाची वेळ आहे.
आकृती ४.३
आकृती ४.४ munotes.in
Page 75
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
75 मुळात z सारÁयांचे तीन ÿकार आहेत. तथािप, हा मानसशाľीय परी±ण आिण सांि´यकì या िवषयावरील ÿाथिमक पåरचयाÂमक अËयासøम असÐयाने आपÐयाला Âया¸या तपशीलात जाÁयाची गरज नाही. मÅय आिण z मूÐय यांमधील ±ेýाचे ÿमाण शोधÁयासाठी सामाÆय संभाÓयता वøाअंतगªत ±ेýां¸या सारणीचा संदभª घेतला जातो. सामाÆय वøाखालील ±ेýां¸या सारÁयांचा संदभª घेऊन सामाÆय िवतरणामÅये एखादी याŀि¸छक घटना घडÁयाची संभाÓयता आपण िनधाªåरत करतो. सामाÆय वøा¸या सारÁयांमÅये मÅय हा ० आिण ÿमािणत िवचलन (standard deviation) हे १ असते. सारणी वापरÁयासाठी तुÌही तुम¸या ÿद°ाचा मÅय हा ० आिण ÿमािणत िवचलन हे १ मÅये łपांतåरत करणे अÂयावÔयक आहे. हे तुम¸या क¸¸या मूÐयांचे z- ÿाĮांकांमÅये łपांतर कłन केले जाते. या सूýानुसार: z-ÿाĮांक: ४.५ असमिमती: धनाÂमक आिण ऋणाÂमक, असमिमतीची कारणे, संगणनासाठी सूý (SKEWNESS - POSITIVE AND NEGATIVE, CAUSES OF SKEWNESS, FORMULA FOR CALCULATION) असमिमत (Skewed) या शÊदाचा अथª समिमतीचा अभाव असणे िकंवा िवłिपत (distorted) असा होतो. असमिमती ही समिमतीची िदशा दशªिवते. असमिमती ही िवतरण कशा ÿकारे एकतफê आहे, यािवषयी सांगते. जेÓहा िवतरणामÅये मÅय आिण मÅयांक िभÆन िबंदूंवर असतात आिण गुŁÂवाकषªणाचे संतुलन िकंवा क¤þ एका बाजूस िकंवा दुसöया बाजूस Öथानांतरीत होते, तेÓहा ते िवतरण असमिमत आहे, असे Ìहटले जाते. असमिमती ही मािलकेतील ÿाĮांक ºया पĦतीने सरासरी मूÐया¸या आसपास िवखुरतात, Âयावर अवलंबून असते. जेÓहा हे िवखुरलेपण मÅयवतê ÿवृ°ी¸या (central tendency) िबंदू¸या एका बाजूला Âया¸या दुसöया बाजूपे±ा अिधक असते, तेÓहा िवतरण असमिमत असÐयाचे Ìहटले जाते. सामाÆय िवतरणामÅये, मÅय हा मÅयांका¸या समतुÐय असतो आिण Âयावेळी असमिमती ही, अथाªतच, शूÆय असते. िवतरण िजतके अिधक सामाÆय Öवłपाजवळ पोहोचते, िततके अिधक मÅय आिण मÅयांक एकमेकांपासून जवळ असतात आिण िततकìच असमिमती कमी असते. िवतरण हे ऋणाÂमक असमिमत िकंवा डावीकडे असÐयाचे तेÓहा Ìहटले जाते, जेÓहा ÿाĮांक हे ®ेणी¸या उ¸च टोकाला (उजÓया टोकाला) एकिýत होतात आिण खूप मंदåरÂया कमी टोकाला िकंवा डावीकडे ÿसाåरत होतात.
munotes.in
Page 76
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
76 आकृती ४.५ ऋणाÂमक असमिमती
िवतरण हे धनाÂमक असमिमत असÐयाचे तेÓहा Ìहटले जाते, जेÓहा कमी टोकाला ÿाĮांकाचा ढीग असतो आिण एक लांब टोक उ¸च ÿाĮाकां¸या िदशेने ÿसाåरत होते. आकृती ४.६ धनाÂमक असमिमती
असमिमतीमÅये मÅयांकापे±ा मÅय हा िवतरणा¸या असमिमत टोकाकडे अिधक आकिषªत होतो. िकंबहòना, मÅय आिण मÅयांकामधील अंतर िजतके अिधक, िततकì असमिमती अिधक. िशवाय, जेÓहा असमिमती ऋणाÂमक असते, तेÓहा मÅय हा मÅयांका¸या डावीकडे असतो आिण जेÓहा असमिमती धनाÂमक असते, तेÓहा मÅय हा मÅयांका¸या उजÓया बाजूस असतो. ४.५.१ असमिमतीचे मापन (Measurement of skewness): असमिमतीची तीन िभÆन पåरमाणे आहेत, जी खालीलÿमाणे आहेत: १. असमिमती मोजÁयासाठी वापरली जाणारी एक पĦत, Ìहणजे आलेखीय/आलेखाÂमक िवĴेषण होय. जेÓहा मÅय, मÅयांक आिण बहòलक असमान असतात, तेÓहा वø हा असमिमत असतो. परंतु, आलेखीय पĦत असमिमतीचे अचूक सं´याÂमक मूÐय ÿदान करÁयात अयशÖवी ठरते.
म᭟यांक म᭟य बᱟलक
ऋणा᭜मक असमिमती munotes.in
Page 77
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
77 २. असमिमती मोजÁयासाठी दुसरी पĦत खालील सूýाĬारे वापरली जाते, िजला कालª िपअसªन यांचा असमिमती गुणांक (Karl Pearson coefficient of Skewness) असेही Ìहणतात. असमिमती (Sk) = ३ (मÅय - मÅयांक) / ÿमािणत िवचलन [Skewness Sk = 3(mean - median) / Standard Deviation] अथªबोधन (Interpretation): जर Sk = ० असेल, तर वारंवारता िवतरण हे सामाÆय आिण समिमतीय आहे. जर असमिमती ही ० पे±ा अिधक असेल, तर वारंवारता िवतरण धनाÂमकåरÂया असमिमत असते. जर असमिमती ही ० पे±ा कमी असेल, तर वारंवारता िवतरण ऋणाÂमकåरÂया असमिमत असते. Âयाचे मूÐय +१ आिण -१ यांदरÌयान असेल. ३. असमिमती मोजÁयाची ितसरी पĦत ही शतमका¸या (percentiles) संदभाªत आहे. असमिमती = शतमक९० + शतमक१० – २(शतमक५० × शतमक९०) – शतमक१० [Sk = P90+P10-2(P50P90)-P10] ४.५.२ असमिमतीची कारणे (Causes of Skewness): असमिमत ÿद° िवतरणे ही आÂयंितक मूÐयांचा (extreme values) पåरणाम असतात, ºयांस बिहÖथके (outliers) Ìहणून देखील ओळखले जाते. हे अनेक कारणांमुळे असू शकतात, ºयािवषयी खाली चचाª केली आहे: १. िनवड (Selection): िनवड हे असमिमतीचे एक ÿबळ कारण आहे. तुÌही िनवडलेला नमुना जर प±:पाती असेल, तर ÿाĮांकांचे िवतरण घंटाकार Öवłप (bell-shaped form) दशªिवणार नाही. २. अननुłप िकंवा िनकृĶåरÂया संरिचत चाचÁया (Unsuitable or poorly made tests): सामाÆयता िकंवा सामाÆयतेचा अभाव हे घटक-ÿijांची सं´या आिण Âयांची कािठÁय पातळी यांवर अवलंबून आहे. जर चाचणी खूप सोपी असेल, तर ÿाĮांक हे ®ेणी¸या उ¸च ÿाĮांकां¸या बाजूस संचियत होतात आिण Âयामुळे ऋणाÂमक असमिमती उĩवते. Âयाउलट, जर चाचणी खूप कठीण असेल, तर ÿाĮांक हे ®ेणी¸या कमी ÿाĮांकां¸या बाजूस संचियत होतात आिण धनाÂमक असमिमती उĩवते. ३. गैरसामाÆय िवतरण (Non-normal Distributions): असमिमती िकंवा वø-कुशाúता तेÓहा उĩवते, जेÓहा मोजले जात असणाöया गुणधमाªमÅये सामाÆयतेचा वाÖतिवक अभाव असतो. उदाहरणाथª, जर भाåरत बाजू असं´य वेळा उसळली, तर पåरणामÖवłप िवतरण हे िनिIJतपणे असमिमत आिण संभाÓयत: उ¸चतम पातळी गाठÁयाची श³यता असते. याचे कारण हे, कì भाåरत बाजू ही उसळÁयाचे पåरणाम munotes.in
Page 78
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
78 िनधाªåरत करÁयामÅये वचªÖवी घटक असतात. गैर-सामाÆय वø हे अनेकदा वैīकìय सांि´यकìमÅये आढळतात. उदाहरणाथª, बालपणातील आजारा¸या बाबतीत, मृÂयुदर हा आरंभी¸या वयात जाÖतीत जाÖत असेल आिण वयोवृĦीसह तो कमी होईल. येथे, िवतरण धनाÂमकåरÂया असमिमत असेल. चाचणी¸या वापरातील ýुटी (Errors in the use of Test): चाचणी देताना वेळेत िकंवा सूचना देताना होणाöया चुका, गुणांकन करताना होणाöया चुका, ÿेरणेतील िभÆनता, या सवª घटकांचे पयाªवसान जर काही ÿितसादकÂया«¸या अिधक ÿाĮांकांत आिण इतरांना Âयांना सामाÆयत: ÿाĮ होऊ शकतील, Âयापे±ा कमी ÿाĮांकांत झाले, तर िवतरणामÅये असमिमती िनमाªण करÁयाकडे Âयांचा कल असतो. ४.६ वø-कुशाúता – Âयाचा अथª आिण Âया¸या संगणनसाठी सूý (KURTOSIS -MEANING AND FORMULA FOR CALCULATION): वø-कुशाúता (kurtosis) हा शÊद सामाÆयाशी तुलना करताना वारंवारता िवतरणाची (frequency distribution) उ¸चतमता (peakedness) िकंवा समतलपणा (flatness) दशªिवतो. वø-कुशाúता हा िवतरण िकती उ¸चतम िकंवा समतल आहे, याचे वणªन करते. जेÓहा मÅयवतê ÿवृ°ी¸या िबंदू¸या शेजारी ÿाĮांकांची उ¸च एकाúता असते, तेÓहा िवतरण हे Öकंधापलीकडे (across the shoulders) सापे±åरÂया अłंद/संकुिचत असते. सापे±åरÂया उ¸च आिण संकुिचत िवतरणांचे वणªन उ¸च-कुशाú (leptokurtic) Ìहणून केले जाते. जेÓहा मÅयवतê ÿवृ°ी¸या शेजारी ÿाĮांकांची कमी एकाúता असते, तेÓहा िवतरण तुलनेने Öकंधापलीकडे िवÖतृत असते. अशा सापे±åरÂया समतल-पृķभाग असणाöया (flat-topped) िवतरणांचे वणªन समतल-कुशाú (platykurtic) Ìहणून केले जाते. सामाÆय िवतरणास मÅयम-कुशाú (Mesokurtic) Ìहणतात. खालील आकृती ५.३ अंदाजे वø-कुशाúतेचे िभÆन ÿकार दशªिवते. आकृती ५.३ वø-कुशाúतेचे िभÆन ÿकार
समतल-कुशाᮕ
वᮓ म᭟यम-कुशाᮕ ᳴कंवा
सामा᭠य वᮓ उᲬ-कुशाᮕ वᮓ munotes.in
Page 79
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
79 वø-कुशाúता आलेखीय पĦतीने मोजली जाऊ शकते. आलेखीय पĦतीÓयितåरĉ, आपण चतुथªक आिण शतमक पĦतीवर आधाåरत खालील सूýाĬारे वø-कुशाúता मोजू शकतो. चतुथªक आिण शतमक यांवर आधाåरत वø-कुशाúतेचे पåरमाण खालीलÿमाणे आहे: वø-कुशाúता (K) = ------------------------------- K = --------------------- याला वø-कुशाúतेचा शतमक गुणांक (Percentile Coefficient of Kurtosis) Ìहणून संबोधले जाते. येथे असे दशªिवले गेले आहे, कì सामाÆय िवतरणासाठी वø-कुशाúता ही ०.२६३ इतकì असते आिण ती ० आिण ०.५० यांदरÌयान असते. आपण सामाÆय संभाÓयता वøावłन वø-कुशाúता देखील मोजू शकतो. सामाÆय वøासाठी Ku चे मूÐय = ०.२६३, जर Ku चे मूÐय ०.२६३ पे±ा कमी असेल, तर आपण असे अनुमािनत करतो, कì िवतरण हे उ¸च-कुशाú आहे. जर Ku चे मूÐय ०.२६३ पे±ा अिधक असेल, तर िवतरण समतल-कुशाú आहे. जर वø-कुशाúते¸या मूÐयांचा कल ० कडे झुकत असेल, तर िवतरण हे सामाÆय िवतरणा¸या जवळपास असते. ४.७ ÿमािणत ÿाĮांक: झेड-, टी- ÿाĮांक, ÿमािणत नऊ; एकरेषीय आिण अ-रेषीय łपांतरण; सामाÆयीकृत ÿमािणत ÿाĮांक (STANDARD SCORES - Z, T - SCORE, STANINE; LINEAR AND NON-LINEAR TRANSFORMATION; NORMALISED STANDARD SCORES) ÿमािणत ÿाĮांक (standard score) हे सामाÆय वøावरील Öथान मोजÁयाचे मागª आहेत. ते ÿमािणत असतात, कारण िवतरणाचा आकार िकंवा पåरमाणांचा ÿकार नेहमी एकाच Öथानी असतो. ÂयामÅये ÿमािणत िवचलन (standard deviations - SD), शतमक गुणानुøम (percentile ranks), झेड-ÿाĮांक (z- scores) टी- ÿाĮांक (T-scores) इÂयादéचा समावेश असतो. ÿमािणत ÿाĮांक हा तो क¸चा ÿाĮांक असतो, जो एका ®ेणीमधून दुसöया ®ेणीमÅये łपांतåरत केलेला असतो, जेथे नंतर¸या ®ेणीमÅये अिनयंिýतपणे िनिIJत केलेले मÅय आिण ÿमािणत िवचलन असतात. सामाÆय वøाअंतगªत येणाöया ±ेýाची ट³केवारी ÿÂयेक ÿमािणत िवचलनासाठी समान असते. एकदा आपण ÿाĮांकां¸या कोणÂयाही संचासाठी ÿमािणत िवचलनाचे संगणन केले, कì आपण Âया ÿद° संचासाठी कोणताही ÿमािणत ÿाĮांक शोधू शकतो. आपण हेदेखील शोधू शकतो, कì कोणताही ÿाĮांक इतर ÿाĮांकां¸या तुलनेत कोणÂया Öथानावर आहे. ÿमािणत ÿाĮांक हे सामाÆय िवतरण गृहीत धरतात. ते आपÐयाला िवतरणातील कोणÂयाही ÿाĮांकाचे Âयाचे मÅयापासूनचे अंतर ÿमािणत िवचलना¸या एकका¸या Öवłपात Óयĉ करÁयाची पĦत ÿदान करतात. ÿमािणत ÿाĮांक हे दशªिवतो, कì एखादा िविशĶ ÿाĮांक चाचणी¸या सरासरी ÿाĮांकापासून िकती दूर आहे. ÿमािणत ÿाĮांका¸या साहाÍयाने एखाīा पåर±णाथê¸या कामिगरीचे Öथान हे इतर पåर±णाथêं¸या तुलनेत सहज ओळखता येते.
चतुथᭅक िवचलन
शतमक९० - शतमक१०
Q. D.
P90 – P10 munotes.in
Page 80
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
80 ÿमािणत ÿाĮांकांमÅये सरासरीपासून अंतर सांगणारे एकक हे Âया चाचणीसाठी ÿमािणत िवचलन असते. WAIS - III साठी सरासरी १०० आहे आिण ÿमािणत िवचलन १५ आहे. ÿमािणत िवचलन नेहमी ÿमािणत ÿाĮांकासाठी िदले जाते. -१ ÿमािणत िवचलन (८५) आिण +१ ÿमािणत िवचलन (११५) यांदरÌयानचे ÿमािणत ÿाĮांक परी±ण केÐया जाणाöया ±मते¸या सामाÆय िवÖतार-®ेणीत येतात. +१ ÿमािणत िवचलन (११५+) वरील अÅययनाथê हा /ही कृितशीलते¸या वरील १५% मÅये आहे. -१ ÿमािणत िवचलन (-८५) ¸या खालील, ती /तो कृितशीलते¸या सवा«त खालील १५% मÅये आहे. ÿमािणत ÿाĮांक हे एखाīा िवīाÃयाª¸या एका परी±ेतील कामिगरीची तुलना ित¸या वया¸या इतर िवīाÃया«¸या कामिगरीशी करÁयासाठी ÿमािणत-संदिभªत मूÐयांकनामÅये वापरले जातात. ÿमािणत ÿाĮांक हे अनुमािनत करतात, कì िवīाÃयाªचे ÿाĮांक हे Âयां¸या समवयÖकां¸या तुलनेत सरासरीपे±ा अिधक आहेत, कì सरासरी िकंवा सरासरीपे±ा कमी आहेत. ते िभÆन ÿकार¸या चाचÁयांवरील िवīाÃयाª¸या ÿाĮांकांची तुलनादेखील श³य करतात, जसे कì, अÅययन अ±मतेचे िनदान करÁयामÅये. ÿमािणत ÿाĮांक सामाÆयतः खालील उĥेशांसाठी वापरले जातात: िवतरणातील ÿाĮांकाचे अचूक Öथान सांगÁयासाठी, उदाहरणाथª, राजू १० वषा«चा असून Âयाचे वजन ५० िकलो आहे. Âया¸या वजनाची तुलना इतर १० वषा«¸या मुलां¸या वजनाबरोबर कशी होऊ शकेल? ÿमािणत ÿाĮांक आपणास िभÆन िवतरणांमÅये ÿाĮांकांची तुलना करÁयास मदत करतात. उदाहरणाथª, गीताने रसायनशाľा¸या परी±ेत ६५, गिणतात ७५ आिण इंúजीमÅये ६० ÿाĮांक िमळवले. कोणÂया परी±ेत ितने चांगली कामिगरी केली? ÿमािणत ÿाĮांक हे मूळ क¸¸या ÿाĮांका¸या एकएकरेषीय िकंवा अ-रेषीय łपांतरणाĬारे ÿाĮ करता येतात. एकरेषीय łपांतरणाĬारे Öथािपत केÐयानंतर ÿमािणत ÿाĮांक हे मूळ क¸¸या ÿाĮांकाचे अचूक सं´याÂमक संबंध िटकवून ठेवतात, कारण ते ÿÂयेक क¸¸या ÿाĮांकामधून िÖथरांक (constant) वजा कłन आिण नंतर दुसö या िÖथरांकाने भागाकार कłन संगिणत केले जातात. एकरेषीयåरÂया ÿाĮ केलेले ÿमािणत ÿाĮांक सहसा केवळ "ÿमािणत ÿाĮांक" िकंवा "झेड- ÿाĮांक" Ìहणून िनयुĉ केले जातात. झेड-ÿाĮांकाचे संगणन करÁयासाठी आपण Óयĉìचा क¸चा ÿाĮांक आिण ÿमािणत गटाचा मÅय यांतील फरक शोधतो आिण नंतर ÿमािणत गटा¸या ÿमािणत िवचलनाने तो फरक िवभािजत करतो. ४.७.१ ÿमािणत ÿाĮांकांचे सामाÆय ÿकार (Common Types of Standard Scores): १. झेड-ÿाĮांक (Z-Scores): हे ÿाĮांक -४ ते +४ पय«त¸या सं´ये¸या रेषा, ºयावर मÅयभागी शूÆय असतो, अशा रेषेवर ®ेणीत केले जातात. या ®ेणीवर सरासरी ही शूÆय असते. धन ÿाĮांक सरासरीपे±ा अिधक असतात आिण ऋण ÿाĮांक सरासरीपे±ा कमी असतात. munotes.in
Page 81
बुिĦम°ेचे मापन, बुिĦम°ा
मापन®ेणी, संभाÓयता, सामाÆय
संभाÓयता वø आिण
ÿमािणत ÿाĮांक – II
81 ÿमािणत ÿाĮांकाचा एक ÿकार Ìहणजे झेड-ÿाĮांक/ z-ÿाĮांक होय, ºयामÅये मÅय ० असतो आिण ÿमािणत िवचलन १ असते. याचा अथª असा, कì झेड-ÿाĮांक आपÐयाला थेट हे सांगतो, कì मÅया¸या वर िकंवा खाली िकती ÿमािणत िवचलन आहेत. उदाहरणाथª, जर एखाīा िवīाÃयाªला २ हा झेड-ÿाĮांक िमळाला, तर Âयाचा ÿाĮांक हा मÅया¸या २ ÿमािणत िवचलन इतका वर असेल िकंवा Âयाचे Öथान ८४ Óया शतमका¸या Öथानी असेल. -१.५ असा झेड-ÿाĮांक ÿाĮ करणाö या िवīाÃयाª¸या ÿाĮांकाचे िवचलन हे मÅया¸या खाली १.५ इतके असेल. जर मÅय आिण ÿमािणत िवचलन ²ात असतील, तर सामाÆय िवतरणातील कोणताही ÿाĮांक हा झेड-ÿाĮांकामÅये łपांतåरत केला जाऊ शकतो. Âयाचे सूý पुढीलÿमाणे आहे: झेड- ÿाĮांक = ----------------------------------- Z score = ------------------------------------------- जर ÿाĮांक १३० असेल, मÅय १०० असेल, आिण ÿमािणत िवचलन १५ असेल, तर सूý वापłन आपÐयाला असे संगणन ÿाĮ होईल: Z = ----------------------------------- = २ २. टी-ÿाĮांक (T-Scores): या ÿाĮांकांची िवÖतार®ेणी ही १० िबंदूं¸या मÅयांतराने १० ते ९० पय«त असते. या ®ेणीवरील सरासरी पÆनास इतकì असते. Óया´येनुसार, टी-ÿाĮांकाची सरासरी ५० आिण ÿमािणत िवचलन १० इतके असते. याचा अथª असा, कì ७० चा टी ÿाĮांक हा मÅया¸या वर दोन ÿमािणत िवचलन इतका आहे आिण Âयामुळे तो २ या झेड-ÿाĮांकाशी समतुÐय आहे. ३. ÿमािणत नऊ ÿाĮांक / ÖटेनाइÆस (Stanines): ÿमािणत नऊ ÿाĮांक हे अनेकदा िवīाÃया«¸या ÿगती नŌदिवÁयासाठी वापरले जातात. या ÿाĮांकांची िवÖतार®ेणी १ ते ९ पय«त असते आिण सरासरी पाच असते. पाचपे±ा कमी ÿाĮांक हे सरासरीपे±ा कमी असतात. पाचपे±ा अिधक ÿाĮांक सरासरीपे±ा अिधक असतात. ४. ८ सारांश या पाठात आपण संभाÓयते¸या संकÐपनेवर चचाª केली, जी अनुकूल पåरणामां¸या सं´येचे पåरणामां¸या एकूण सं´येशी असणारे गुणो°र अशा ÿकारे पåरभािषत केली जाऊ शकते. आपण संभाÓयते¸या िनयमावर आधाåरत सामाÆय संभाÓयता वøाची Óया´या पािहली आिण Âयावर चचाªदेखील केली. Âया¸या वैिशĶ्यांवर चचाª केली. सामाÆय संभाÓयता वøाचे महßव आिण उपयोजन, आिण सामाÆय वøाअंतगªत येणारी ±ेýे यांवरदेखील आपण उदाहरणांसह थोड³यात चचाª केली.
ᮧा᳙ांक – म᭟य ᮧा᳙ांक
ᮧमािणत िवचलन
Score - Mean Score
Standard Deviation
१३० -१००
१५ munotes.in
Page 82
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
82 या पाठात आपण असमिमती आिण वø-कुशाúता या संकÐपनांवर Âयांचे मापन आिण ÿकार, आिण असमिमतीची कारणे, यांसह चचाª केली. ÿमािणत ÿाĮांक हे वारंवार वापरÐया जाणाöया मानसशाľीय पåरमाणांपैकì आहेत, जे एका िवīाÃयाª¸या कामिगरीची तुलना दुसöया िवīाÃयाª¸या कामिगरीबरोबर करÁयासाठी िकंवा एखाīा िवīाÃयाªने एका परी±ेत िमळवलेÐया ÿाĮांकांची Âयाने दुसöया परी±ेत िमळवलेÐया ÿाĮांकांसह तुलना करÁयासाठी वापरले जातात. ÿमािणत ÿाĮांकाचे िभÆन ÿकार आहेत. सवªसामाÆयपणे वापरÐया जाणाöया तीन ÿकारांमÅये झेड-ÿाĮांक, टी-ÿाĮांक आिण ÿमािणत नऊ यांचा समावेश होतो. ४.९ ÿij १. संभाÓयते¸या संकÐपनेवर चचाª करा. २. सामाÆय संभाÓयता वøाची वैिशĶ्ये आिण महßव ÖपĶ करा. ३. सामाÆय संभाÓयता वøा¸या उपयोजनांवर चचाª करा. ४. 'सामाÆय वøाअंतगªत येणारी ±ेýे' यांवर उदाहरणांसह एक टीप िलहा. ५. असमिमती आिण वø-कुशाúता पåरभािषत करा आिण असमिमतीची कारणे ÖपĶ करा. ६. असमिमती आिण वø-कुशाúता यांचे मापन कसे केले जाते, यावर चचाª करा. ७. असमिमती आिण वø-कुशाúता यांचे िविभÆन ÿकार ÖपĶ करा. ४.१० संदभª १. Cohen, JR, & Swerdlik, M.E. (2010). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (7 th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. २. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997). Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2002 munotes.in
Page 83
83 ५ Óयिĉमßव मूÐयांकन - I घटक रचना ५.० उिĥĶ्ये ५.१ ÿÖतावना ५.२ Óयिĉमßवाची Óया´या आिण Óयिĉमßव मूÐयांकन ५.२.१ गुणधमª, ÿकार आिण अवÖथा ५.३ Óयिĉमßव मूÐयांकन- काही ÿाथिमक ÿij ५.४ Óयिĉमßव मूÐयांकन करÁयासाठी उपकरणे िवकिसत करणे - तकª आिण कारण, िसĦांत, ÿद° कमी करÁया¸या पĦती, िनकष गट ५.५ Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संÖकृती ५.६ सारांश ५.७ ÿij ५.८ संदभª ५.० उिĥĶ्ये या पाठाचा अËयास केÐयानंतर तुÌही यासाठी स±म Óहाल: • Óयिĉमßव, Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संबंिधत सं²ा, जसे कì गुणधमª, Âयांचे ÿकार आिण अवÖथा पåरभािषत करणे. • Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत काही ÿाथिमक ÿij समजून घेणे. • Óयिĉमßव मूÐयांकन ÿिøया, जसे कì तकªशाľाचा वापर आिण कारण, िसĦांत, ÿद° कमी करÁया¸या पĦती आिण िनकष गट, यांत वापरÁयात येणारी उपकरणे िकंवा साधने जाणून घेणे. • Óयिĉमßव आिण संÖकृती यां¸यातील संबंध जाणून घेणे. ५.१ ÿÖतावना या पाठात आपण ÿथम Óयिĉमßव, Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संबंिधत सं²ा, जसे कì गुणधमª, Âयांचे ÿकार आिण अवÖथा हे पåरभािषत कł. यानंतर आपण Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत काही ÿाथिमक ÿij, जसे कì वाÖतिवक कोणाचे मूÐयांकन केले जात आहे, जेÓहा Óयिĉमßव मूÐयांकन केले जाते, तेÓहा कशाचे मूÐयांकन केले जाते, Óयिĉमßव munotes.in
Page 84
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
84 मूÐयांकन कोठे संचािलत केले जाते, Óयिĉमßव मूÐयांकनाची रचना कशी केली जाते आिण Âयाचे संचालन कसे केले जाते, यांवर चचाª कł. Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या ÿिøयेत िविवध उपकरणे आिण साधने वापरली जातात, ºयात तकªशाľ, िसĦांत, ÿद° कमी करÁया¸या पĦती, जसे कì घटक िवĴेषण आिण िनकष गट यांचा समावेश होतो. हे सवª Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन करÁयासाठी साधने िवकिसत करÁयामÅये समािवĶ असणाöया तांिýक बाबी तयार करतात. Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन एखाīा¸या संÖकृतीशी, तसेच भाषेशी घिनĶपणे जोडलेले आहे. परसंÖकृतीúहण आिण िवचारात घेÁयायोµय इतर बाबéवरही चचाª केली जाईल. ५.२ Óयिĉमßवाची Óया´या आिण Óयिĉमßव मूÐयांकन (DEFINITIONS OF PERSONALITY ANDPERSONALITY ASSESSMENT) Óयिĉमßव (Personality): Óयिĉमßव हा मानवी Óयĉì वैिशĶ्याचा एक महßवाचा पैलू आहे आिण अनेक मानसशाľ²ांनी Âयाची Óया´या आिण Âयाचे मापन वै²ािनक पĦतीने केले आहे. मानसशाľ² Óयिĉमßवा¸या Óया´यांशी सहमत नाहीत. Ìहणून, िभÆन िवĬानांनी Âयाची िभÆन ÿकारे Óया´या केली आहे. Âयामुळे Óयिĉमßवा¸या िविवध Óया´या आहेत. मॅक³लेलँड यांनी Óयिĉमßवाची Óया´या “Óयĉì¸या वतªनाची Âयािवषयी सवª तपशील ÿदान करणारी सवाªिधक पयाªĮ संकÐपना” अशी केली. मेिनंगर यां¸या मतानुसार, Óयिĉमßव हे “Óयĉìची उंची आिण वजन, ÿेम आिण ितरÖकार, रĉदाब आिण ÿिति±Į िøया, ितचे हसू आिण आशा, आिण वाकलेले पाय आिण िवÖताåरत घसाúंथी यांसह पूणªत: एक Óयĉì. Ìहणजेच, ते सवª जे कोणतीही Óयĉì असते आिण बनÁयाचा ÿयÂन करीत आहे” अशी करता येईल. काही िवĬान, जसे कì गोÐडÖटाईन (१९६३) यांनी Óयिĉमßवाला अÂयंत संकुिचतåरÂया पåरभािषत केले आहे आिण Óयĉì¸या एका िविशĶ पैलूवर ते ल± क¤िþत करतात. Âया उलट, सलीवन (१९५३) यांनी Óयिĉमßवाला समाजा¸या संदभाªत पåरभािषत केले आहे. काही मानसशाľ² Óयिĉमßव ही सं²ा पåरभािषत करणे टाळतात (बाईम, १९७४). बाईम यांनी Óयिĉमßवाचे संपूणª ±ेý “मानसशाľातील कोणÂयाही संशोधनातील असे ±ेý जे कोणÂयाही िवīमान वगा«शी समुिचत नाही, ºयाला Óयिĉमßव Ìहणून ओळखले जाईल” अशा ÿकारे केली आहे. हॉल आिण िलंडझे (१९७०) यांनी Âयां¸या "िथअरीज ऑफ पसªनॅिलटी" या उÂकृĶ संिहतेत असे Ìहटले आहे, कì "Óयिĉमßव हे िविशĶ ÿयोगिसĦ संकÐपनां¸या आधारे पåरभािषत केले जाते, जे िनरी±काĬारे िनयुĉ केलेÐया Óयिĉमßवा¸या िसĦांताचा एक भाग असते". कोहेन आिण Öवेडªिलक यां¸या मते, Óयिĉमßव हे एखाīा Óयĉìचे मानसशाľीय गुणधमª आिण अवÖथा यांचा अिĬतीय समूह असे पåरभािषत केले जाऊ शकते. Óयिĉमßव मूÐयांकन (Personality Assessment): Óयिĉमßव मूÐयांकनाला काही वेळा अयोµयåरÂया मानसशाľीय परी±ण Ìहणून संबोधले जाते. Óयिĉमßव मूÐयांकन हे मानसशाľीय गुणधमª, अवÖथा, मूÐये, Łची, अिभवृती, जगािवषयीची मते, परसंÖकृतीúहण, वैयिĉक ओळख, िवनोदबुĦी, बोधिनक आिण वतªन munotes.in
Page 85
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
85 शैली आिण/िकंवा संबंिधत वैयिĉक वैिशĶ्ये यांचे मापन आिण मूÐयमापन Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकते. Óयिĉमßव मूÐयांकनात वापरला जाणारी मूÐयांकन ही सं²ा मानसशाľीय परी±ण या सं²ेपे±ा िभÆन आहे. ५.२.१ Óयिĉमßवाचे गुणधमª, ÿकार आिण अवÖथा (Personality Traits, Types and States): Óयिĉमßव गुणधमª (Personality Traits): मानसशाľ²ांमÅये गुणधमª (Traits) या सं²े¸या अथाªिवषयी कोणतेही एकमत नाही. सवªसाधारणपणे, हे असे िटकाऊ गुणधमª िकंवा अशा Óयिĉमßवा¸या पैलूंना संदिभªत करते, जे कालांतराने आिण सवª पåरिÖथतéमÅये िÖथर राहतात. गॉडªन ऑलपोटª यांनी Óयिĉमßवा¸या गुणधमा«कडे वाÖतिवक भौितक घटक Ìहणून पािहले, जे ÿÂयेक Óयिĉमßवातील यथाथª मानिसक संरचना असतात. मानसशाľीय गुणधमª यांना वातªिनक आकृितबंधांतील सुसंगततेचे धागे ओळखÁया¸या ÿयÂनांसाठी केलेले आरोपण Ìहणून पािहले जाऊ शकते. िगÐफडª यां¸या मते, गुणधमª हे “असा कोणताही भेद करÁयायोµय, सापे±åरÂया िटकाऊ मागª, ºयाĬारे एखादी Óयĉì दुसöया Óयĉìपासून िभÆन असते”. Óयिĉमßव मानसशाľ²ांनी Óयिĉमßवाचे वणªन आिण मापन करÁयासाठी औपचाåरक पĦती िवकिसत केÐया आहेत. Âयांनी गुणधमª या सं²ेचा केलेला वापर (ºयाची Óया´या, एखाīा Óयĉìचे िÖथर आिण िटकाऊ वैिशĶ्य, Ìहणून केली जाते), हा या सं²ेचा दैनंिदन वापर, जो आपण खालील तीन ÿकारे करतो, Âयापे±ा िभÆन आहे. • Óयिĉमßव मानसशाľ²ांनी अनेक गुणधमª साÌया¸या आधारावर कमी करÁयासाठी सांि´यकìय पĦती वापरÐया आहेत. • Âयांनी गुणधमाªचे मापन करÁयासाठी िवĵसनीय आिण वैध साधनांचा वापर केला आहे. • Âयांनी काही िविशĶ वतªन आिण गुणधमª यांमधील संबंध सÿमाण दशªिवÁयासाठी ÿायोिगक संशोधन संचािलत करÁयासाठी काळजीपूवªक रचना केलेली पĦत वापरली आहे. Óयिĉमßव िसĦांतकार आिण मूÐयांकनकÂया«नी वषा«नुवष¥ असे गृहीत धरले आहे, कì Óयिĉमßव गुणधमª एखाīा Óयĉì¸या जीवना¸या कालÿवाहात सापे±åरÂया िटकाऊ असतात. रॉबट्ªस आिण डेलÓहेिचओ (२०००) यांनी १५२ दीघªकालीन अËयासां¸या िवĴेषण-संचाĬारे गुणधमा«¸या िनभावशĉìचा शोध घेतला. या संशोधकांनी असा िनÕकषª काढला, कì गुणधमª सुसंगतता ही एखादी Óयĉì, वय वष¥ ५०-५९, ºया वयोगटात अशी सुसंगतता ितची उ¸चतम पातळी गाठते, Âया वयोगटात ÿवेश करेपय«त ÿÂयेक टÈÈयावर एका आकृितबंधाÿमाणे वाढत जाते. munotes.in
Page 86
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
86 Óयिĉमßव ÿकार (Personality Types): Óयिĉमßवाचे ÿकार हे गुणधमª आिण अवÖथा, ºया Óयिĉमßवा¸या वगêकरण िव²ानाअंतगªत Óयिĉमßवा¸या एका अिभ²ात वगाªशी आकृितबंधात साÌय राखतात, Âयांचे एक अिĬतीय समूह Ìहणून पåरभािषत केले जाऊ शकतात. Óयिĉमßव ÿकार Ìहणजे वाÖतिवकåरÂया लोकांचे वणªन होय. एखादा ÿकार हा अशा Óयĉéचा एक वगª आहे, ºया एखाīा Óयĉìमधील गुणधमा«चे एक सामाÆय संकलन एकिýतåरÂया सामाियक करतात. िविवध िवĬान Óयĉì आिण मानसशाľ² यांनी Âयां¸या कायाªतून ओळखलेले आिण चिचªलेले काही महßवाचे Óयिĉमßव ÿकार खालीलÿमाणे आहेत: िù.पू. ४०० ¸या जवळपास úीक िचिकÂसक िहÈपोøेट्स हे Óयिĉमßव ÿकारावर कायª करणाöया सवा«त ÿाचीन िसĦांतकारांपैकì एक आहेत. Âयांना आधुिनक वैīकशाľाचे जनक असेदेखील Ìहटले जाते. मानवी शरीरात चार þव (fluids), िकंवा रस (humours) (रĉ, ĴेÕमा/कफ -phlegm, कृÕणिप° - black bileव िपत/पीतवणê िप° - yellow bile) असतात, या गृहीतकावर कायª करताना Âयांनी Óयिĉमßव ÿकार हे खालील चार संबंिधत वगा«मÅये वगêकृत केले: • ĴेÔमाधारक/ĴेÕमल – Phlegmatic (शांत, ĴेÔमा¸या आिध³यामुळे िनमाªण झालेली िनिवªकारी मनोवृ°ी) • शीŅकोपी – Choleric (तापट, पीतवणê िप°ा¸या आिध³यामुळे िनमाªण होणारी िचडिचड करणारी मनोवृ°ी) • उÂसाही – Sanguine (आशावादी, रĉा¸या वचªÖवामुळे िनमाªण होणारी आशापूणª मनोवृ°ी) • िवषÁण/उदास – Melancholic (दु:खी, कृÕणिप°ावर आधाåरत नैराÔयúÖत मनोवृ°ी). १९२५ मÅये, जमªन मानसोपचारत² øेÔमर यांनी Âयां¸या ‘िफिजक अँड कॅरे³टर’ या पुÖतकात Óयĉéचे Âयां¸या शारीåरक ठेवणीनुसार काही िविशĶ जैिवक ÿकारांमÅये वगêकरण केले. øेÔमर यांनी Óयिĉमßवाचे तीन ÿकारांमÅये वगêकरण केले: Öथूल-देही/मेदयुĉ (मेद-िपंड/मेदयुĉ देहयĶी असणारे), सशĉ-देही (संतुिलत िपंड/देहयĶी असणारे) व सडपातळ-देही (दुबळा आिण काटक/सडसडीत िपंड/देहयĶी असणारे). िवÐयम शेÐडन, कालª जी. युंग, जॉन हॉलंड इÂयादéनी देखील Óयिĉमßवाचे िविवध ÿकारचे िसĦांत मांडले आहेत. मेयसª-िāµज टाईप इंिडकेटर (एम.बी.टी.आय.), ही चाचणी कालª युंग यांनी ÿÖतािवत केलेÐया Óयिĉमßव ÿकारांवर आधाåरत आहे. जॉन हॉलंड यांनी या ६ Óयिĉमßव ÿकारांमÅये लोकांचे वगêकरण केले: १) कलाÂमक, २) उīोगशील/उīोगी, ३) अÆवेषणाÂमक, ४) सामािजक, ५) वाÖतववादी, आिण ६) परंपरावादी. munotes.in
Page 87
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
87 मेयर Āìडमन आिण रे रोझेनमन यांनी दोन Óयिĉमßव ÿकार िवकिसत केले, ºयांना ÿकार ‘अ’ (Type A) आिण ÿकार ‘ब’ (Type B) Óयिĉमßव ÿकार Ìहणतात. ÿकार ‘अ’ Óयिĉमßव हे ÖपधाªÂमकता, घाई, अÖवÖथता, अधीरता, वेळेचे दडपण असÐयाची भावना असणारे, आिण यशसंपादन आिण वचªÖव, यांसाठी तीĄ िनकड असणारे असतात. ÿकार ‘ब’ Óयिĉमßव हे ÿकार ‘अ’ ¸या गुणधमा«¸या िवŁĦ असते. ‘ब’ ÿकारातील लोक िनिIJंत, तणावमुĉ राहणारे, शांत/ÖवÖथ-िच° िकंवा मृदू-Öवभावी असतात. असा Óयिĉमßव ÿकार, ºयाने संशोधकांचे िकंवा िचिकÂसकांचे सवाªिधक ल± वेधून घेतले, तो Ìहणजे िमनेसोटा मÐटीफेिजक पसªनॅिलटी इÆव¤टरीवरील ÿाĮांकांशी संबंिधत आहे. एम.एम.पी.आय. (MMPI) चाचÁयां¸या संचालनातून ÿाĮ झालेÐया ÿद°/मािहतीवर उपचाचÁयांतून ÿाĮ होणाöया ÿाĮांकां¸या आकृितबंधा¸या Öवłपात वारंवार चचाª केली जाते. या आकृितबंधाला łपरेखा (profile) Ìहणून संबोधले जाते. सामाÆयतः, ही łपरेखा Ìहणजे Óयĉìने मूÐयांकन उपकरणांचे संचालन िकंवा उपयोजन यांचा पåरणाम Ìहणून दशªिवलेÐया िनिIJत लिàयत वैिशĶ्यांचे एक कथनाÂमक वणªन, आलेख, तĉा िकंवा इतर पुनसाªदरीकरण असते. Óयिĉमßव अवÖथा (Personality States): मानसशाľीय मूÐयांकन सािहÂयात Óयिĉमßव अवÖथाही सं²ा खालील दोन िभÆन संदभा«मÅये वापरली जाते: अ. िÖथती िकंवा अवÖथा याचा वापर आकलनीय संघषाªमधील इड, अहम आिण परम-अहं यांची गितशील गुणव°ा Óयĉ करÁयासाठी रचना केलेÐया अनुमािनत मनोगितकìय वृ°ीला संदिभªत करÁयासाठी केला जातो. ब. िÖथती िकंवा अवÖथाही एक सं²ा आहे, जी काही Óयिĉमßव गुणधमा«¸या ±िणक ÿदशªनाला संदिभªत करÁयासाठी वापरली जाते. दुसöया शÊदांत, िÖथती ही सं²ा सापे±åरÂया ±िणक पूवªिÖथतीची सूचक आहे. थोड³यात, Óयिĉमßव अवÖथेचे मापन करणे, हे बöयापैकì िविशĶ पåरिÖथती¸या तुलनेत ±िणक असणाöया गुणधमा«¸या सामÃयाªचा शोध घेणे आिण Âयांचे मूÐयांकन यांसाठी वापरली जाते. चाÐसª डी. Öपीलबगªर आिण Âयांचे सहकारी यांनी अशा अनेक Óयिĉमßव शोिधका िवकिसत केÐया आहेत. या शोिधका गुणधमाªÂमक दुिIJंता (Trait anxiety) आिण अवÖथाÂमक दुिIJंता (State anxiety) यांमÅये िभÆनता दशªिवतात. गुणधमाªÂमक दुिIJंता िकंवा दुिIJंता-ÿवणता (anxiety proneness) ही सापे±åरÂया िÖथर आिण िटकाऊ Óयिĉमßव वैिशĶ्यांना संदिभªत करते. दुसरीकडे, अवÖथाÂमक दुिIJंता ही िविशĶ पåरिÖथतीमुळे उĩवणाöया तणावा¸या ±िणक अनुभवाला संदिभªत करते. Öपीलबगªर आिण Âयांचे सहकारी यांनी गुणधमा«तील अवÖथांचे मापन करÁयासाठी िवकिसत केलेÐया एका चाचणीला Öटेट-ůेट एं³झायटी इÆÓह¤टरी (STAI) असे Ìहणतात. munotes.in
Page 88
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
88 ५.३ Óयिĉमßव मूÐयांकन - काही ÿाथिमक ÿij (PERSONALITY ASSESSMENT - SOME BASICQUESTIONS) Óयिĉमßव मूÐयांकनाचा उĥेश हा आपले आरोµय, कायª, कåरअर/ Óयावसाियक कारकìदª, जीवनिवषयक िनणªय इÂयादéशी संबंिधत समÖयांचे Óयावहाåरक िनराकरण िकंवा उ°रे शोधणे हा आहे. ÿाथिमक संशोधन िकंवा Óयावहाåरक समÖया यांमधील Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत ÿij हे अशी उ°रे शोधÁयाचा ÿयÂन करतात, जे आपÐयाला ÿाĮ िकंवा उपिÖथत समÖया हाताळÁयासाठी मदत कł शकतात. Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत चार महßवाचे ÿाथिमक ÿij पुढीलÿमाणे आहेत: १. ÿÂय±ात कोणाचे मूÐयांकन केले जात आहे? चाचणी घेणारी Óयĉì ही मूÐयांकना¸या ÿयुĉाÓयितåरĉ कोणीतरी असू शकतो का? २. कशाचे मूÐयांकन केले जात आहे? Óयिĉमßव मूÐयांकन संचािलत केले जाते, तेÓहा कशाचे मूÐयांकन केले जाते? ३. Óयिĉमßव मूÐयांकन कोठे संचािलत केले जाते? Óयिĉमßव मूÐयांकनाची संरचना आिण संचालन कसे केले जाते, या ÿÂयेकावर आपण थोड³यात चचाª कł. • कोण: Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत एक महßवाचा ÿij, Ìहणजे एखाīा Óयĉìचे Óयिĉमßव मूÐयांकन करत असताना, कोणाचे मूÐयांकन करणे आवÔयक आहे. संबंिधत Óयĉì, Âयाची/ितचा वैवािहक जोडीदार, अपÂये, पालक, िमý िकंवा इतर मािहतीदाता, यांपैकì चाचणी घेणारी Óयĉì कोण असू शकते? मूÐयांकनाचा ÿयुĉ िकंवा ÂयाÓयितåरĉ इतर Óयĉì चाचणी घेणारी असू शकते. अनेक चाचÁया Öव-अहवालाचा (self-report) वापर केला जातो िकंवा असा अहवाल, ºयात एखादी Óयĉì अशा Óयĉìचे मूÐयांकन करते, िजचे Óयिĉमßव करणे आवÔयक आहे. Óयĉì िविवध ÿकारे उ°र देते. Âयांपैकì काही खालीलÿमाणे आहेत: • ते मुलाखती¸या ÿijांना उ°र देतात. • ÿijावलीची उ°रे िलिखत Öवłपात देतात. • संगणक उ°र ÿपýावर चौकोन छायांिकत करतात. • िविवध सं²ा असणारे काडª वगêकृत करतात, इÂयादी. िविशĶ ÿकार¸या मूÐयांकनात Óयिĉमßवाशी संबंिधत मािहती िमळिवÁयासाठी आपण मूÐयांिकत केÐया जात असणाöया ÓयĉìÓयितåरĉ मािहती देणाöयांवर अवलंबून असतो. उदाहरणाथª, बालकांचे मूÐयांकन करताना आपण पालक आिण/िकंवा िश±कांना मूÐयांिकत केÐया जात असणाöया एखाīा िविशĶ बालकािवषयीचे Âयांचे अनुमान, मत आिण छाप यािवषयी िवचाłन Âयांना बालकां¸या Óयिĉमßव मूÐयांकनात भाग घेÁयास सांगतो. अशा ÿकारे, Óयĉìचे मूÐयांकन करताना तीन गोĶी महßवा¸या असतात, Âया खालीलÿमाणे: munotes.in
Page 89
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
89 अ) ÿाथिमक संदभª Ìहणून Öवत: (The self as the primary referent): अनेक परी±ण िकंवा मूÐयांकन पåरिÖथतéमÅये ºया Óयĉìचे मूÐयांकन केले जात असते, ती मािहतीचा एक महßवाचा ąोत असते. Öव-अहवाल हा मूÐयांकना¸या अनेक िभÆन ÿकारांमÅये आवÔयक असतो. ही एक अशी ÿिøया आहे, ºयाĬारे मूÐयांकनाथêं िवषयीची मािहती Öवतः मूÐयांकनाथêंĬारे पुरिवली जाते. Öव-अहवालातील मािहती साधारणपणे खालील मागा«नी ÿाĮ केली जाते: • मूÐयांकनाथêंनी नŌदिवलेÐया दैनंिदनéतून. • मौिखक/तŌडी िकंवा लेखी ÿij िकंवा चाचणी घटक-ÿijाला ÿितसाद Âयांनी िदलेले ÿितसाद. Öव-अहवाल पĦती या सामाÆयतः एखाīा Óयĉì¸या Öव-संकÐपनेचे मूÐयांकन करÁयासाठी वापरÐया जातात. बालकांसाठी अनेक Öव-संकÐपना पåरमाणे िवकिसत केली गेली आहेत. काही ÿाितिनिधक चाचÁयांमÅये यांचा समावेश आहे: १) टेनेसी सेÐफ-कॉÆसेÈट Öकेल, आिण २) िपयसª-हॅåरस सेÐफ-कॉÆसेÈट Öकेल. • Öव-संकÐपना िवभेदन (Self-Concept Differentiation): कॅलेरो (१९९२) यांचा असा िवĵास होता, कì Öव-संकÐपनेशी संबंिधत अवÖथा आिण गुणधमª हे मोठ्या ÿमाणात संदभª-अवलंबी असतात, Ìहणजे िविशĶ पåरिÖथतीचा पåरणाम Ìहणून सतत बदलत असतात. Öव-संकÐपना िवभेदन ही सं²ा एखाīा Óयĉì¸या िभÆन भूिमकांमÅये असणाöया िभÆन Öव-संकÐपनां¸या ÿमाणास संदिभªत करतो. उ¸च िवभेिदत Ìहणून वैिशĶ्यपूणª असणारे लोक हे Öवतःला िविवध भूिमकांमÅये अगदी िभÆन ÿकारे अनुभवÁयाची श³यता असते. उदाहरणाथª, एक चाळीस वषêय उ¸च िवभेिदत असे महािवīालयीन ÿाÅयापक हे Öवत:ला Âयां¸या कायª-िवषयक भूिमकेत ÿेåरत आिण मेहनती, एका पुýा¸या भूिमकेत एक अनुसåरत आिण लोकांना आनंदी ठेवू पाहणारे, आिण एका पती¸या भूिमकेत भाविनक आिण उÂकट Ìहणून पाहó शकतात. याउलट, असे लोक ºयांची Öव-संकÐपना ही खूप िवभेिदत नसते, Âयांचा Öवत:ला Âयां¸या सवª सामािजक भूिमकांमÅये एकसारखेच पाहÁयाकडे कल असतो. Öव-अहवाल पåरमाणे ही एखाīा ÓयĉìĬारे ÿदान केलेÐया मािहतीचा अÂयंत मौÐयवान ľोत असतात. ही मािहती देणाö या Óयĉìला ितची Öवतःची िवचारसरणी आिण वतªन यांिवषयी राÖतपणे अचूक अंतŀªĶी असते, ती अÂयंत ÿेåरत असते, आिण ÿijांची ÿामािणकपणे उ°रे देते, असे गृहीत धरले जाते. Öव-अहवाल पĦती¸या सवा«त मोठ्या मयाªदांमÅये याचा समािवĶ आहे: • परी±काला ÿभािवत करÁयासाठी िकंवा काही महßवाची िकंवा लािजरवाणी िकंवा अÂयंत वैयिĉक मािहती, जसे कì एखाīा िविशĶ वतªनाशी संबंिधत, लपवÁयासाठी मूÐयांकनाथêची खोटी/बनावटी ÿितिøया. • काही मूÐयांकनाथêंमÅये Âयां¸या Öवतः¸या वतªनािवषयी अंतŀªĶीचा अभाव असू शकतो आिण Ìहणून ते Âयां¸या Öवतःचे अचूक िचý ÿकट कł शकत नाहीत. अशा ÿकरणात, दुसरी Óयĉì ÿाथिमक संदभª Ìहणून वापरली जाते. munotes.in
Page 90
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
90 ब) ÿाथिमक संदभª Ìहणून दुसरी Óयĉì (Another Person as The Primary Referent) : अनेक पåरिÖथतéमÅये आपण तृतीय प±ाकडून िवĵसनीय आिण सवō°म मािहती ÿाĮ कł शकतो. तृतीय प±ामÅये पालक, जोडीदार, िश±क, समवयÖक, पयªवे±क, इÂयादी असू शकतात. उदाहरणाथª, भाविनकŀĶ्या िवचिलत बालकाचे मूÐयांकन करताना पालक आिण/िकंवा िश±क हे मािहतीचा सवō°म ąोत असू शकतात. इतरांकडून मािहती ÿाĮ करताना मूÐय-िनधाªरकांकडून अनेक चुका होÁयाची श³यता असते. मूÐय-िनधाªरक हे जाणते-अजाणतेपणी प±पाती िनणªय घेऊ शकतात, कारण तसे करणे Âयां¸या Öवाथाªचे असते. मूÐय-िनधाªरकांकडून होणाöया काही सामाÆय ÿकार¸या चुका खालीलÿमाणे आहेत: १) मृदुता िकंवा औदायाªची ýुटी (Error of leniency or generosity): मृदुपणे िकंवा उदारतेने गुणांकन िकंवा मूÐय-िनधाªरण करÁयाची ÿवृ°ी. २) तीĄता िकंवा कठोरतेची ýुटी (Error of severity or stringency): कठोरतेने गुणांकन िकंवा मूÐय-िनधाªरण करÁयाची ÿवृ°ी. ३) हॅलो इफे³ट िकंवा दीĮी/ल±वेधी ÿभाव (Hallo effect): मूÐय-िनधाªरण ýुटीचा एक ÿकार, ºयामÅये मूÐय-िनधाªरक मूÐय-िनधाªरण केÐया जाणाöया वÖतू/पदाथाªला अÂयंत अनुकूलतेने पाहतात आिण अप-सकाराÂमक िदशेने अवाजवी मूÐय-िनधाªरण करÁयाकडे Âयांचा कल असतो. ४) मÅयवतê ÿवृ°ीची ýुटी (Error of central tendency): ही ÿÂयेकाचे मूÐय-िनधाªरण हे मापन®ेणी¸या मÅयिबंदूजवळ करÁयाची सामाÆय ÿवृ°ी आहे. एखाīा Óयĉìचे मूÐय-िनधाªरण मूÐय-िनधाªरक कसे करतात, ते इतर अनेक घटकसुĦा ÿभािवत कł शकतात. काही महßवाचे घटक, जे मूÐय-िनधाªरकाला प±:पाती कł शकतात, ते खालीलÿमाणे आहेत: • अनेक बाĻ िकंवा मूÐयांकनाथê आिण मूÐय-िनधाªरक या दोघांमधील तÂसम घटकां¸या बाबतीत मूÐय-िनधाªरक हे ÖपधाªÂमक असÐयाचे अनुभवू शकतात, ते Âया घटकांकडे भौितकŀĶ्या आकिषªत होऊ शकतात िकंवा भौितकŀĶ्या अनाकिषªत होऊ शकतात. • मूÐय-िनधाªरकाकडे एखाīा Óयĉìचे मूÐय-िनधाªरण करÁयासाठी योµय पाĵªभूमी, अनुभव िकंवा ÿिश±णदेखील नसू शकते. • मूÐय-िनधाªरकांचा िनणªय हा योµयåरÂया काम करÁयासाठी आवÔयक वेळ आिण मेहनत समिपªत करÁयासाठी Âयांची जाणीव आिण इ¸छा यां¸या सामाÆय पातळीनुसार मयाªिदत असू शकतो. • िभÆन मूÐय-िनधाªरक ते मूÐयांिकत करत असणाöया Óयĉìला सामाÆयतः ºया संदभाªत पाहतात, Âया संदभाªतील मूÐया¸या अनुषंगाने Âया Óयĉìचे मूÐय-िनधाªरण करÁयािवषयी Âयांचे ŀिĶकोनदेखील िभÆन असू शकतात. उदाहरणाथª, पालक munotes.in
Page 91
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
91 मूÐयन/मूÐय-िनधाªरण मापन®ेणीवर बालक अितिøयाशील आहे, असे सूिचत कł शकतात,तर वगª-िश±क, काही मूÐयन-मापन®ेणीवर बालका¸या िøया-पातळी सामाÆय मयाªदे¸या क±ेत आहे, असे सूिचत कł शकतात. क. मूÐयांकनाथêंची सांÖकृितक पाĵªभूमी (The Cultural Background of the Assessees): अनेक संशोधक आिण चाचणी संचालक मूÐयांकनाचा वापर करताना सांÖकृितक पåरवतªके िवचारात घेतात. ÿाĮ मूÐयांकन साधन िकंवा पĦती वापłन गुणांकन िकंवा अथªबोधन संचािलत करताना असे सांÖकृितक घटक आिण/िकंवा पåरवतªके िवचारात घेणे आवÔयक आहे, जे मूÐयांकन ÿिøया ÿभािवत करÁयाची श³यता असते. काय?: मूÐयांकना¸या संदभाªत एक महßवाचा ÿij, तो Ìहणजे जेÓहा Óयिĉमßव मूÐयांकन संचािलत केले जाते, तेÓहा कशाचे मूÐयांकन केले जाते. Óयिĉमßव मूÐयांकनात ºया दोन महßवा¸या पैलूंचे परी±ण केले जाते, ते पुढीलÿमाणे आहेत: अ) ÿाथिमक आशय ±ेý नमुना (Primary content area sampled) ब) चाचणी घेणाöयाची ÿितसाद शैली (Test taker response style) ÿाथिमक आशय ±ेýा¸या संदभाªत हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, कì Óयिĉमßव चाचणी एक ±ेý िकंवा Óयिĉमßवाचे पैलू, जसे कì दुिIJंता िकंवा बिहमुªखता िकंवा लाजाळूपणा यांचे मापन कł शकते िकंवा एम.एम.पी.आय. ÿमाणे Óयिĉमßवा¸या अनेक पैलूंचे मापन कł शकते. आज बö याच चाचÁया चाचणी घेणाöया Óयĉé¸या ÿितसाद शैलीचेदेखील मापन कł शकतात. ÿितसाद शैली Ìहणजे घटक-ÿij िकंवा ÿijा¸या आशयाची पवाª न करता चाचणी घटक-ÿij िकंवा मुलाखती¸या ÿijाला काही वैिशĶ्यपूणª रीतीने ÿितसाद देÁयाची ÿवृ°ी होय. िविशĶ ÿितसाद शैली, जसे कì Óयिĉमßव चाचणीला िवसंगत, िवŁĦ िकंवा याŀि¸छक पĦतीने ÿितसाद देणे िकंवा चांगले िकंवा वाईट घेÁयाचा ÿयÂन करणे, इÂयादी िदली गेलेली चाचणी अवैध ठरवू शकते. काही चाचणी घेणाöया Óयĉì छाप-ÿबंधात गुंततात, जसे कì ते सामािजक ŀĶ्या अिभĶ उ°रे देÁयाचा ÿयÂन करतात. आता अनेक Óयिĉमßव चाचÁयांमÅये ÿितसाद शैलéचे िभÆन ÿकार शोधून काढणाöया घटक-ÿijांचा समावेश असतो. कुठे?: Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत आणखी एक ÿाथिमक ÿij Ìहणजे - Óयिĉमßव मूÐयांकन कुठे केले जाते? पारंपाåरकåरÂया Óयिĉमßव मूÐयांकन िभÆन िठकाणी आयोिजत केले गेले आहे, जसे कì: • शाळा • दवाखाने आिण Łµणालये • शै±िणक संशोधन ÿयोगशाळा • रोजगार समुपदेशन उदाहरणाथª, Óयावसाियक िनवड क¤þे • मानसशाľ² आिण समुपदेशकांचे कायाªलय munotes.in
Page 92
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
92 आज मूÐयांकन नैसिगªक मांडणीत, तसेच ऑनलाईन देखील संचािलत केले जाते. कसे?: Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत आणखी एक महßवाचा ÿij, Ìहणजे Óयिĉमßवाचे मापन कसे केले जाते आिण आयोिजत केले जाते? Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन कसे केले जाते, हे सवªसाधारणपणे ÓयाĮीवर अवलंबून असते. Óयिĉमßव मूÐयांकनाची ÓयाĮी खूप िवÖतृत िकंवा खूप अŁंद असू शकते. उदाहरणाथª, MMPI आिण कॅिलफोिनªया सायकोलॉिजकल इÆÓह¤टरी वापरली जाते, जेÓहा एखादे मूÐयांकन Óयापक ÓयाĮीसाठी असते. दुसरीकडे, जेÓहा आपण िनयंýण गमावÁयासारखे एकल गुणधमाªचे मापन करतो, तेÓहा आपली ÓयाĮी खूपच संकुिचत असते. काही चाचÁया Óयिĉम°वा¸या िविशĶ िसĦांतावर आधाåरत असतात. उदाहरणाथª, Êलॅकì िप³चसª टेÖट हे िसĦांत-आधाåरत साधन आहे, तर िमनेसोटा मÐटीफािसक पसªनॅिलटी इÆÓह¤टरी (MMPI) हे सैĦांितक साधन आहे. कायªपĦती आिण घटक-ÿijा¸या łपरेषा (Procedures and item formats): Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या "कसे" संदभाªत, एखाīा¸या Óयिĉमßवाचे मापन करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या कायªपĦती िकंवा घटक-ÿijाची łपरेषा ल±ात घेणेदेखील महßवाचे आहे. Óयĉì¸या Óयिĉमßवाचे मापन करÁया¸या काही महßवा¸या पĦती या आहेत: १) ÿकट (समोरासमोरील) मुलाखती, २) संगणक-संचािलत चाचÁया, ३) वातªिनक िनरी±णे, ४) कागद आिण पेिÆसल चाचÁया, ५) Óयĉì-इितहास मािहतीचे मूÐयमापन, ६) łपरेखा मािहतीचे मूÐयमापन, आिण ७) शारीåरक ÿितसादांचे अिभलेखन/मुþण. Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या काही पĦती अÂयंत संरिचत आहेत, तर इतर पĦती अÂयंत असंरिचत आहेत. समान Óयिĉमßव गुणधमª िकंवा रचना यांचे िभÆन साधनांनी िभÆन ÿकारे मापन केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, कागद-आिण-पेिÆसल चाचणी वापłन आøमकतेचे मापन केले जाऊ शकते; संगणकìकृत चाचणी; कुटुंब, िमý आिण कमªचाö यांचे सहकारी यांची मुलाखत; अिधकृत नŌदी आिण इतर Óयĉì-इितहास मािहतीचे िवĴेषण; वातªिनक िनरी±ण; आिण ÿयोगशाळेतील ÿायोिगकरण. संदभª-चौकट (Frame of reference): Óयिĉमßवाचे मापन कसे केले जाते, याचा आणखी एक महßवाचा पैलू मूÐयांकना¸या संदभª-चौकटीशी संबंिधत आहे. आपण शोधमोिहमे¸या संक¤þाचे पैलू, जसे कì वेळेचा आराखडा (गतकाळ, वतªमान िकंवा भिवÕय), तसेच लोक, िठकाणे आिण घटनांशी संबंिधत इतर संदिभªत समÖया Ìहणून संदभª-चौकट पåरभािषत कł शकतो. संदभाª¸या िविवध चौकटी¸या शोधात लागू करता येणारी एक महßवाची पĦत Ìहणजे ³यू-सॉटª तंý. ही एक पĦत आहे, जी ÖटीफÆसन यांनी िवकिसत केली होती आिण कालª रॉजसª यांनी मोठ्या ÿमाणात वापरली होती. ³यू-सॉटª पĦतीÓयितåरĉ इतर दोन घटक सादरीकरण Öवłपे िभÆन संदभª आराखड्यासाठी सहज ÖवीकारÁयायोµय आहेत, ती Ìहणजे १) िवशेषण परी±ण-सूची (Adjective checklist) आिण २) वा³यपूतê करÁयाचे łपरेषा (Sentence completion format). ÿाĮांक आिण अथªबोधन (Scoring and interpretation): चाचÁया कशा गुणांिकत केÐया जातात आिण Âयांचे अथªबोधन कसे केले जाते, या संदभाªत Óयिĉमßव munotes.in
Page 93
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
93 मूÐयांकनदेखील िभÆन असते. ÿाĮांक आिण Óयिĉमßव मूÐयांकनाचे अथªबोधन या दोन महßवा¸या पĦती खालीलÿमाणे आहेत: अ) िनयमसापे± ŀिĶकोन (Nomothetic Approach): मूÐयांकनाÿित असणारा हा ŀिĶकोन हे जाणून घेÁया¸या ÿयÂनांनी वैिशĶ्यीकृत आहे, कì सं´येने मयाªिदत असणारे Óयिĉमßव गुणधमª सवª लोकांसाठी कसे लागू केले जाऊ शकतात. िनयमसापे± ŀिĶकोन असे गृहीत धरतो, कì िविशĶ Óयिĉमßव गुणधमªवैिशĶ्ये सवª लोकांमÅये िभÆन ÿमाणात असतात. मूÐयांकनकÂयाªचे कायª हे िनधाªåरत करणे असते, कì मूÐयांकनाथêमÅये या ÿÂयेक गुणधमा«चे काय सामÃयª आहे. ब) Óयĉì-उदाहरण अËयास-संबंधी ŀिĶकोन (Idiographic Approach): हा ŀिĶकोन ÿÂयेक Óयĉìला गुणधमा«¸या कोणÂयाही िविशĶ संचा¸या अनुषंगाने वैिशĶ्यीकृत करÁयाचा कोणताही ÿयÂन न करता ÿÂयेक Óयĉì¸या Óयिĉमßवा¸या गुणधमा«¸या अिĬतीय समूहािवषयी जाणून घेÁया¸या ÿयÂनांनी वैिशĶ्यीकृत आहे. चाचणी¸या "कसे" मÅये Óयिĉमßव चाचणी िवकास आिण वापर यांतील समÖयांचे परी±ण करणेदेखील समािवĶ असते. Óयिĉमßव चाचणी िवकास आिण वापर यांतील अनेक बाबीदेखील चाचणी कशा ÿकारे वापरली जाईल, हे िनधाªåरत करतात, जसे कì ती चाचणी Öव-अहवाल शोिधका असेल िकंवा ÿ±ेपण चाचणी असेल, Óयिĉमßव शोिधकांचा वापर केला जावा, कì इतर कोणÂया चाचणीचा. ५.४ Óयिĉमßव मूÐयांकन करÁयासाठी उपकरणे िवकिसत करणे - तकª आिण कारण, िसĦांत, ÿद° कमी करÁया¸या पĦती, िनकष गट (DEVELOPING INSTRUMENTS TO ASSESS PERSONALITY - LOGIC AND REASON, THEORY, DATA REDUCTION METHODS, CRITERION GROUPS) बहòतेक Óयिĉमßव चाचÁयांमÅये Óयिĉमßव मूÐयांकन साधने िवकिसत करÁयासाठी खालीलपैकì दोन िकंवा अिधक साधने वापरली जातात. आपण या ÿÂयेकाची थोड³यात चचाª कł. १. तकªशाľ आिण कारण (Logic and Reason): चाचणी घटक-ÿij तयार करताना आपण तकª आिण कारणाचा वापर करतो, जे घटक-ÿijांत कोणता आशय समािवĶ आहे, हे िनद¥िशत करते. चाचणी घटक-ÿij िवकिसत करÁयामÅये तकª आिण कारण यांचा वापर, हा कधीकधी चाचणी िवकिसत करÁयासाठी वापरला जाणारा आशय िकंवा आशय-अिभमुिखत ŀिĶकोन Ìहणून संबोधला जातो. चाचणी घटक-ÿij िवकिसत करÁया¸या ÿिøयेमÅये, आपण या बाबीची काळजी घेतो, कì ते घटक-ÿij एखाīा िविशĶ िवकारा¸या िनदानासाठी वापरÐया जाणाöया अमेåरकन सायिकयािůक असोिसएशन¸या डायµनोिÖटक ऍंड ÖटॅिटिÖटकल मॅÆयुअल¸या िनकषांवर आधाåरत असतील. आशय-अिभमुिखत, दशªनीय वैध घटक-ÿij िवकिसत करÁयाचे ÿयÂन हे पिहÐया महायुĦादरÌयान ÿिश±णाथêचे Óयिĉमßव आिण समायोजन समÖया यांचे मूÐयांकन करÁयासाठी साधने िवकिसत करÁया¸या ÿयÂनांसह munotes.in
Page 94
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
94 सुł झाले. अनेक सुपåरिचत Óयिĉमßव चाचÁयांपैकì एक, Ìहणजे वुडवथª यांची पसªनल डेटा शीट (१९१७), जी नंतर वुडवथª सायकोÆयुरोिटक इÆÓह¤टरी Ìहणून ओळखली जाऊ लागली. या चाचणीची रचना ही भीती, िनþा-िवकार आिण मनो-चेतापदिशता¸या ल±णांÿमाणे िदसणाöया इतर समÖया, यांिवषयीचा Öव-अहवाल ÿकट Öवłपात आणÁयासाठी करÁयात आली होती. नŌदवलेÐया समÖयांची सं´या िजतकì जाÖत, िततके अिधक चाचणी देणारा मनो-चेतापदिशताúÖत असÐयाचे गृिहत धरले गेले. या ÿकारची Öव-अहवाल साधने सापे±åरÂया कमी वेळेत मोठ्या ÿमाणात वैīिकयŀĶ्या कृती सुł करÁयायोµय मािहती गोळा करÁयासाठी मदत कł शकतात. अशा ÿकार¸या चाचणीचे संचालन करÁयासाठी उ¸च ÿिशि±त Óयावसाियकाची आवÔयकता नसते. अशी साधने अशा िचिकÂसालयीन ±ेýांमÅये अिधक अनुłप असतात, िजथे खचª कमी करÁयावर भर िदला जातो. तकªशाľ, कारण आिण अंतŀªĶी यांचा अनेकदा घटक-ÿij िवकिसत करÁयासाठी केला जातो. चांगले संशोधन ²ान आिण िचिकÂसालयीन अनुभव हेदेखील आवÔयक असते. २. िसĦांत (Theory): Óयिĉमßवाची पåरमाणे ही Âयां¸या िवकासामÅये आिण Óया´येमÅये Óयिĉमßवा¸या िविशĶ िसĦांतावर अवलंबून असतात, Âया ÿमाणात िभÆन असतात. जेÓहा एखादा मानसशाľीय िसĦांत हा मानसशाľीय चाचणी¸या िवकासामागील कारण आिण तकªशाľाऐवजी मागªदशªक शĉì असतो, तेÓहा घटक-ÿij हे खूप वेगळे असतात. एक िसĦांत आधाåरत चाचणी जी आज ÿामु´याने वापरली जाते, ती Ìहणजे सेÐफ डायरे³टेड सचª (SDS) जी एखाīाची łची आिण िनरी±णात आलेÐया ±मतांचे पåरमाण आहे. ही चाचणी जॉन हॉलंड आिण Âयांचे सहकारी यांनी िवकिसत केली होती. ही चाचणी हॉलंड यां¸या Óयावसाियक Óयिĉमßवा¸या िसĦांतावर आधाåरत आहे. िसĦांताची मÅयवतê कÐपना अशी आहे, कì Óयावसाियक िनवडीचा Óयĉì¸या Óयिĉमßवाशी आिण ±मतां¸या Öव-धारणेशी खूप मोठा संबंध असतो. सेÐफ डायरे³टेड सचª ही Öवयं-संचािलत, Öव-गुणांिकत आिण Öव-अथªबोिधत आहे. ३. ÿद° कमी करÁया¸या पĦती (Data Reduction Methods): चाचणी िवकिसत करÁयामÅये मोठ्या ÿमाणावर वापरÐया जाणाö या साधनांचा दुसरा वगª, Ìहणजे ÿद° कमी करÁया¸या पĦती. अशा पĦती िविवध ÿकारची सांि´यकìय तंýे, जी घटक िवĴेषण (factor analysis) िकंवा समूह िवĴेषण (cluster analysis) Ìहणून ओळखली जातात, Âयांचा एकिýतपणे वापर करतात. ÿद° कमी करÁया¸या पĦतéचा एक वापर, Ìहणजे िनरीि±त अपूवª संकÐपनेतील आंतर-सहसंबंधांसाठी कारण ठरणारी िकमान पåरवतªके िकंवा घटक ओळखÁयात मदत करणे होय. ÿद° कमी करÁया¸या पĦती वापłन मानसशाľ²ांनी Óयिĉमßवाचे काही ÿाथिमक घटक ओळखले आहेत. रेमंड कॅटेल, ºयांनी १६ पी. एफ. ³वेÖचनेअर िवकिसत केले, यांनी ÿद° कमी करÁया¸या पĦती वापłन ल±णीय संशोधन केले आहे. रेमंड कॅटेल यांनी ३६ दशªनी गुणधमª आिण १६ मूलाधार गुणधमª मांडले. munotes.in
Page 95
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
95 आयझ¤क (१९९१) यांनी असा युिĉवाद केला आहे, कì ÿाथिमक घटक तीनपय«त संकुिचत केले जाऊ शकतात. काही संशोधकांनी पंच-घटक ÿाłप मांडले. कोÖटा आिण मॅøे यांनी िवकिसत केलेले असे एक सुपåरिचत ÿाłप आहे, ºयाला पंच-घटक ÿाłप असे Ìहणतात. पंच-घटक ÿाłप (Big Five Model): महा-पंच घटकांचे मापन करÁयासाठी िवकिसत केलेÐया चाचÁयांमÅये सुधाåरत िनओ पसªनॅिलटी इÆव¤टरी (िनओ पी.आय.-आर. - NEO PI – R) िहचा समावेश होतो. महा-पंच (big five) मधील पाच घटकांमÅये खालील घटकांचा समावेश होतो: • चेतापदिशता (Neuroticism) अिध±ेý समायोजन आिण भाविनक Öथैयª यां¸या पैलूंना Öपशª करते. • बिहमुªखता (Extraversion) अिध±ेý हे समाजशीलता आिण ठामपणा यां¸या पैलूंना Öपशª करते. • औदायाªमÅये (Openness) अनुभवांÿती औदायª/उदारमतवादीपणा, तसेच सøìय कÐपना, सŏदयªŀĶीपूणª संवेदनशीलता, आंतåरक भावनांची दखल घेणे, वैिवÅयाला ÿाधाÆय, बौिĦक िज²ासा आिण मत Óयĉ करÁयाचे ÖवातंÞय यांचा समावेश होतो. • सहमतीदशªकता (Agreeableness) हा ÿामु´याने आंतरवैयिĉक ÿवृ°éचा पैलू आहे, ºयामÅये परिहतवृ°ी, इतरांÿती सहानुभूती आिण असा िवĵास, कì सवा«ची ÿवृ°ी एकसारखीच आहे, यांचा समावेश होतो. • सद्सदिववेकता (Conscientiousness) हा Óयिĉमßवाचा तो पैलू आहे, ºयामÅये योजनेची सिøय ÿिøया, संघटन करणे, आिण Âयाचे पालन करणे यांचा समावेश होतो. िनओ पी.आय.-आर ही चाचणी सामाÆयतः १७ वष¥ आिण Âयाहóन अिधक वया¸या Óयĉéसाठी वापरली जाते. ही एक Öवयं-संचािलत चाचणी आहे. ितचे संगणका¸या सहाÍयाने गुणांकन आिण अथªबोधन केले जाऊ शकते. िनकष गट (Criterion Groups): िनकषाची Óया´या “एक असे मानक, ºया¸या आधारे मत िदले जाऊ शकते िकंवा िनणªय घेतला जाऊ शकतो”, अशी केली जाते. िनकष गट हा चाचणी घेणाöयांचा एक संदभª गट असतो, जो िविशĶ वैिशĶ्ये सामाियक करतो आिण ºयांनी चाचणी घटक-ÿijांना िदलेले ÿितसाद हे एक ÿमािणत मानक Ìहणून कायª करतात, ºयानुसार मापन®ेणी¸या अंितम आवृ°ीमÅये घटक-ÿij समािवĶ केले जातात िकंवा ते Âयातून बाजूला काढले जातात. चाचणी घटक-ÿij िवकिसत करÁयासाठी िनकष गट वापरÁया¸या ÿिøयेस ÿयोग-िसĦ िनकष संकेतीकरण (empirical criterion keying) Ìहणून संबोधले जाते, कारण चाचणी घेणाöयां¸या गटामÅये िवभेदन करÁयासाठी घटक-ÿijांचे गुणांकन करणे िकंवा Âयांचे संकेतीकरण करणे, याचे ÿायोिगकåरÂया ÿाÂयि±क िदले जाते. munotes.in
Page 96
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
96 िनकष गट वापłन िवकिसत केलेली एक चाचणी Ìहणजे MMPI (िमनेसोटा मÐटीफेिसक पसªनॅिलटी इÆÓह¤टरी), िजला मूलतः मेिडकल अँड सायिकयािůक इनÓह¤टरी असे संबोधले जाते (डॅļÖůॉम आिण डॅļÖůॉम, १९८०). MMPI मÅये िविवध ÿकारांचा समावेश आहे. MMPI चे बहòतांश सामाÆयतः समािवĶ होणारे काही ÿकार हे आहेत: अ) MMPI, ब) MMPI – २, क) MMPI - २ – RF, आिण ड) MMPI – A. आपण MMPI िवषयी थोड³यात चचाª कł, कारण ती मूळ आिण Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या इितहासातील उÂकृĶ चाचÁयांपैकì एक आहे. MMPI ही मूलत: मानसशाľ² Öटाकª के. हॅथवे आिण मनोिवकारतº²-चेताशाľ² जॉन चानªले मॅकिकÆले (१९४०) यांनी िवकिसत केली होती. यात ५६६ सÂय-असÂय ÿकारातील घटक-ÿijांचा समावेश आहे आिण ती १४ वष¥ आिण Âयाहóन अिधक वया¸या िकशोरवयीन आिण ÿौढां¸या मानिसक िनदानासाठी मदत Ìहणून तयार करÁयात आली होती. MMPI मÅये या १० िचिकÂसालयीन मापन®ेणी असतात: १) Hs: आरोµय दुिIJंता िवकार, २) Hy: उÆमाद, ३) Mf: पुŁषÂव-ľीÂव, ४) Pt: मनोदुबªलता/ मनोि±णता, ५) Ma: अÐपोÆमाद, ६) D: नैराÔय, ७) Pd: मनोिवकृत िवचिलत, ८) Pa: संĂांती, ९) Sc: िछÆनमनÖकता, १०) Si: सामािजक अंतमुªखता. १९३० ¸या दशकात वर उÐलेख केलेले हे िनदानाÂमक वगª खूप लोकिÿय होते. MMPI साठी िचिकÂसालयीन िनकष गट िमनेसोटा इिÖपतळा¸या िवīापीठातील अंतगªत मनोŁµणांचा बनलेला होता. MMPI मÅये वैधता मापन®ेणीदेखील तयार केÐया गेÐया होÂया. या मापन®ेणीमÅये यांचा समावेश होतो: १) वैधता ÿाĮांक (F), २) खोटा/असÂय ÿाĮांक (L), ३) ÿij ÿाĮांक, ४) सुधारणा ÿाĮांक (K). या मापन®ेणéची रचना तांिýक, मनोिमतीय अथाªने वैधता मोजÁयासाठी िवकिसत केलेली नÓहती. या मापन®ेणीतील ५६६ घटकांपैकì १६ घटकांची पुनरावृ°ी केलेली आहे. एम.एम.पी.आय. चे ÿाĮांक टी-ÿाĮांका¸या Öवłपात नŌदवले जातात, जे एक ÿकारचे मानक ÿाĮांक आहेत, ºयांचा मÅय ५० िनिIJत केलेला आहे आिण ÿमािणत िवचलन हे १० िनिIJत केलेले आहे. वर नमूद केलेÐया िचिकÂसालयीन आिण वैधता मापन®ेणéÓयितåरĉ, एम.एम.पी.आय. आशय मापन®ेणीदेखील (content scales) आहेत, जशा कì िवजीÆस घटक मापन®ेणी. आशय मापन®ेणी या एकसमान घटकां¸या चाचणी ÿij-घटकां¸या गटां¸या बनलेÐया असतात. पुरवणी मापन®ेणी या चाचणी ÿकाशनापासून िवकिसत झालेÐया हजारो एम.एम.पी.आय. मापन®ेणéचे िम®ण आहे. या मापन®ेणी िविवध संशोधकांनी िविवध पĦती आिण सांि´यकìय ÿिøया, बहòतांशी घटक-िवĴेषण वापłन िवकिसत केÐया आहेत. MMPI आज अनेक िभÆन पĦतéनी संचािलत केले जाते: १) ऑनलाइन, २) टेबलवर समोरासमोर (ऑफलाइन), ३) सूची पýक (Index cards), आिण ४) अधªिशि±त परी±णाथêंसाठी Åविनत आवृ°ीसुĦा Åवनी-िफतीवर मुिþत केलेÐया सूचनांसह उपलÊध आहे. एम.एम.पी.आय. ही हाताने गुणांिकत केली जाऊ शकते. संगणकìय गुणांकनदेखील उपलÊध आहे. िभÆन मानसशाľ²ांनी ही चाचणी गुणांिकत करÁया¸या िभÆन पĦतéचे वणªन केले आहे. उदाहरणाथª, पॉल िमļ (१९५१) यांनी ºया िचिकÂसालयीन मापन®ेणéवर चाचणी munotes.in
Page 97
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
97 घेणाöयांनी (बहòतांश मनोिवकृत) सवō¸च ÿाĮांक ÿाĮ केला आहे, अशा अनेक िचिकÂसालयीन मापन®ेणéतून ÿाĮ केलेले िĬ-िबंदू संकेत ÿÖतािवत केले आहेत. गुणांकन आिण अथªबोधन करÁयाचा दुसरा लोकिÿय मागª हा वेÐश यांनी िवकिसत केला होता, ºयाला वेÐश संकेत (Welsh Codes) Ìहणून संबोधले जाते. इतर मापन®ेणी, जशा कì MMPI - २, MMPI - २ - RF आिण MMPl - A या MMPI मधील िभÆन िवकास दशªिवतात. ५.५ Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संÖकृती (PERSONALITY ASSESSMENT AND CULTURE) मानसशाľ² Öवतंý Óयिĉमßवाचे मूÐयांकन आिण एखाīा Óयĉì¸या संÖकृतीचे िविवध पैलू यांमधील संबंधांिवषयी अिधक िवचारपूणª झाले आहेत. मानसशाľ²ांना अनेकदा वैिवÅयपूणª संÖकृतéमधून येणाöया लोकांचे Óयिĉमßव आिण इतर संबंिधत पåरवतªके यांचे मूÐयांकन करÁयाची आवÔयकता भासते. हे ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे, कì सांÖकृितक आिण भािषकŀĶ्या वैिवÅयपूणª लोकसं´ये¸या सदÖयांसह एक दैनंिदन आिण सामाÆय Óयवहाराची बाब अशा ÿकारे मानसशाľीय परी±ण आिण मूÐयांकन करÁयाची पĦत अयोµय आहे. संशोधन अËयास, िवशेषत: छेद-सांÖकृितक मानसशाľा¸या ±ेýात, मानसशाľ²ां¸या संवेदनशीलतेवर या ŀिĶने भर िदला आहे, कì संÖकृती ही मापन केÐया जात असणाöया बोधना¸या वतªनाशी कशी संबंिधत आहे. मूÐयांकन उपøमावर पåरणाम करणाöया संÖकृती¸या काही महßवाचे पैलू खालीलÿमाणे आहेत. आपण Âया ÿÂयेकाची थोड³यात चचाª कł. १) परसंÖकृतीúहण (Acculturation) ही एक अिवरत/ चालू असणारी ÿिøया आहे, ºयाĬारे एखाīा Óयĉìचे िवचार, वतªन, मूÐये, जगािवषयीची मते आिण ओळख हे िविशĶ गटाची/ समूहाची सामाÆय िवचारसरणी, वतªन, चालीरीती, मूÐये यां¸या अनुषंगाने िवकिसत होते. परसंÖकृतीúहणाची ÿिøया ही जÆमापासूनच सुł होते आिण सांÖकृितकŀĶ्या Öवीकृत िवचार करÁया¸या पĦती, भावना आिण वतªन हे परसंÖकृतीúहणा¸या ÿिøयेतूनच िवकिसत होतात. एखाīा Óयĉìमधील ित¸या मूळ संÖकृतीची िकंवा ÿबळ संÖकृती¸या परसंÖकृतीúहणा¸या पातळीचे मूÐयांकन करÁयासाठी काही चाचÁया िवकिसत केÐया गेÐया आहेत. २) मूÐये (Values) ही परसंÖकृतीúहणाशी िनकटŀĶ्या संलिµनत आहेत. एखाīाची मूÐये मूÐयांकना¸या ÿिøया ल±णीयåरÂया ÿभािवत करतात. िभÆन संÖकृती ही िभÆन मूÐयांवर जोर देते. भारतीय संÖकृती ही ÓयĉìवैिशĶ्य आिण पाIJाßय संÖकृतéĬारे महßव िदली जात असणारी भौितक संÖकृती यां¸या तुलनेत समूह, कुटुंब आिण आÅयािÂमक मूÐये यांवर जोर देते. Âयाचÿमाणे काही संÖकृती या "भिवÕया"ला महßव देतात आिण Âयाचा आदर करतात. इतर संÖकृती "येथे आिण आता" वतªमानावर जोर देतात. मूÐयांकन साधनांनी एखाīाची सांÖकृितक मूÐये ÿितिबंिबत करणे आवÔयक आहे. “टाइÈस ऑफ मेन” या शीषªकाचे पुÖतक हे मूÐयांवर सवा«त सुłवाती¸या झालेÐया काया«पैकì एक आहे (ÖÿॅÆगर, १९२८), ºयामÅये लोकांनी सÂय, munotes.in
Page 98
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
98 Óयावहाåरकता आिण स°ा अशा गोĶéना महßव िदले का, यावर आधाåरत लोकां¸या िविवध ÿकारांची यादी केली. रोकì (१९७३) यांनी दोन ÿकार¸या मूÐयांमधील अंतर िनदशªनास आणले, ºयांना उपकरणीय (Instrumental) आिण अंितम (Terminal) मूÐये Ìहणून संबोधले जाते. उपकरणीय मूÐये ही एखाīाला काही उिĥĶ्ये साÅय करÁयात मदत करÁयासाठी मागªदशªक तßवे असतात. ÿामािणकपणा, कÐपनाशĉì, महßवाकां±ा आिण आनंदीपणा ही उपकरणीय मूÐयांची उदाहरणे आहेत. अंितम मूÐये ही मागªदशªक तßवे आिण अशा वतªनाचा मागª आहे, जे उिĥĶांचा अंितम िबंदू आहेत. अंितम मूÐयांची काही उदाहरणे, Ìहणजे आरामदायी जीवन, रोमांचक जीवन, कतृªÂवाची भावना आिण Öवािभमान. ³लुखोĹ (१९६०) यां¸या मते, मूÐये महßवा¸या ÿijांची उ°रे देतात, जी संÖकृतéनी अंिगकारणे अÂयावÔयक आहे. ३) वैयिĉक ओळख (Personal identity) हा एखाīा¸या संÖकृतीचा आणखी एक महßवाचा पैलू आहे, जो मूÐयांकना¸या ÿिøयेत ल±ात ठेवणे आवÔयक आहे. आपण ओळखीची Óया´या बोधिनक िकंवा वातªिनक वैिशĶ्यांचा एक संच, ºयाĬारे एखादी Óयĉì Öवतःला “एखाīा िविशĶ गटाचा सदÖय” Ìहणून पåरभािषत करते, अशा ÿकारे कł शकतो. ओळख ही सं²ा ‘Öव’ या सं²ेशी िनकटŀĶ्या संलिµनत आहे. ४) जगािवषयीची मते (World view): हा एखाīा¸या संÖकृतीचा आणखी एक महßवाचा पैलू आहे. हा एक अिĬतीय मागª आहे, ºयाĬारे लोक Âयांचे अÅययनसंबंधी अनुभव, सांÖकृितक पाĵªभूमी आिण संबंिधत पåरवतªकांचा दूरगामी पåरणाम Ìहणून Âयां¸या धारणांचे अथªबोधन करतात आिण Âयातून बोध घेÁयाचा ÿयÂन करतात. ५) एखाīाची भाषा (language) ही एखादी Óयĉì एखादा ÿाĮ घटक-ÿij िकंवा िवधान यांचे सांकÐपनीकरण कसे करते, Âयाला ÿभािवत करते. भाषा ही एखादी Óयĉì चाचणी घटक-ÿijाला कशा ÿकारे ÿितसाद देते, यालादेखील ÿभािवत करते. मूÐयांकन ÿद°ामधून अथªपूणª मािहती ÿाĮ करायची असÐयास कोणÂयाही मूÐयांकन साधनाने वर नमूद केलेले सांÖकृितक घटक िवचारात घेणे अÂयावÔयक आहे. घटक ६ मÅये आपण Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या िविवध पĦतéवर चचाª करणार आहोत, ºयांमÅये वÖतुिनķ आिण ÿ±ेिपत पĦतéचा समावेश होतो. ५.६ सारांश या पाठात आपण Óयिĉमßवा¸या Óया´या आिण Óयिĉमßव मूÐयांकन यांवर चचाª केली आहे. आपण गुणधमª, ÿकार, आिण अवÖथा या संकÐपनांमधील फरकदेखील पािहला. Óयिĉमßव मूÐयांकनाशी संबंिधत काही महßवा¸या ÿाथिमक ÿijांवर चचाªदेखील केली. हे ÿij Óयिĉमßव मूÐयांकनातील कोण, काय, कुठे आिण कसे यासंबंिधत होते. Óयिĉमßव मूÐयांकनामÅये वापरÐया जाणाö या काही महßवा¸या तंýांचा जसे कì तकªशाľ आिण कारण, िसĦांत, ÿद° कमी करÁया¸या पĦती, िनकष गट यांिवषयी थोड³यात चचाª करÁयात आली आहे. यानंतर आपण Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संÖकृती यां¸यातील संबंधांवर चचाª केली. munotes.in
Page 99
Óयिĉमßव मूÐयांकन - I
99 ५.७ ÿij १. Óयिĉमßव आिण Óयिĉमßव मूÐयांकन या संकÐपना पåरभािषत करा. २. Óयिĉमßव गुणधमª, Óयिĉमßव ÿकार आिण Óयिĉमßव अवÖथा ÖपĶ करा. ३. Óयिĉमßव मूÐयांकनासंदभाªत काही ÿाथिमक ÿij ÖपĶ करा, जसे कì मूÐयांकनातील कोण, काय कुठे, आिण कसे मूÐयांकन. ४. Óयिĉमßव मूÐयांकन आिण संÖकृती यावर एक टीप िलहा. ५.८ संदभª १. Cohen, JR., & Swerdlik, M.E. (2010). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (7 th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. २. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997). Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2002. munotes.in
Page 100
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
100 ६ Óयिĉमßव मूÐयांकन - II घटक रचना ६.० उणिष्ट्ये ६.१ प्रस्तावना ६.२ व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धती ६.३ व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या प्रक्षेणपत पद्धती ६.३.१ प्रक्षेणपत उिीपक म्हणून शाई-डाग ६.३.२ रोशााक चाचणीचे मूलयाांकन ६.३.३ प्रक्षेणपत उिीपक म्हणून णचत्रे ६.४ प्रक्षेणपत पद्धतींणवषयक दृणष्टकोन ६.५ साराांश ६.६ प्रश्न ६.७ सांदर्ा ६.० उिĥĶ्ये या पाठाचा अभ्यास केलयानांतर तुम्ही यासाठी सक्षम व्हाल: • व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या णवणवध वस्तुणनष्ठ पद्धती समजून घेणे. • व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या णवणवध प्रक्षेणपत पद्धती जाणून घेणे. ६.१ ÿÖतावना मागील पाठात आपण प्रथम व्यणिमत्त्व, व्यणिमत्त्व मूलयाांकन आणण सांबांणधत सांज्ञा, जसे की गुणधमा, तयाांचे प्रकार आणण अवस्था हे पररर्ाणषत केले. व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाशी सांबांणधत काही प्राथणमक प्रश्न, तसेच व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या प्रणियेत वापरली जाणारी णवणवध उपकरणे आणण साधने याांवरदेखील चचाा केली. व्यणिमत्त्वाचे मूलयाांकन करण्यासाठी साधने णवकणसत करण्यामध्ये समाणवष्ट असणाऱ्या ताांणत्रक बाबींणवषयीदेखील णशकलो. याणशवाय, परसांस्कृतीग्रहण-सांबांणधत समस्या आणण णवचारात घेण्यायोग्य इतर बाबींवरदेखील चचाा केली गेली. या पाठात आपण व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ आणण प्रक्षेणपत पद्धती याांवर थोडक्यात चचाा करणार आहोत. प्रक्षेणपत तांत्राांपैकी रोशााक शाई-डाग चाचणी ही सवााणधक सामान्यपणे वापरली जाते, ज्यानांतर णथमॅणिक ॲपरसेप्शन िेस्ि, शब्द-सांलग्नता चाचण्या आणण वाक्य-munotes.in
Page 101
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
101 पूती चाचण्या याांचा वापर सवासामान्यपणे केला जातो. व्यणिमत्त्वाच्या मूलयाांकनामध्ये ध्वनी आणण आकृती रेखाणचत्र या चाचण्यादेखील प्रक्षेणपत तांत्र म्हणून वापरलया जातात. ६.२ Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या वÖतुिनķ पĦती (OBJECTIVE METHODS OF PERSONALITY ASSESSMENT) व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धतींमध्ये कागद आणण पेणन्सल चाचण्याांचा समावेश असतो, ज्यामध्ये अनेक उणिष्ट्ये असतात आणण मूलयाांकनाथीने योग्य घिक-प्रश्नाांपैकी एक णनवडणे आवश्यक असते. व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धतींमध्ये लघु-उत्तराांचे घिक-प्रश्न असतात, ज्याांसाठी मूलयाांकनाथीचे काया प्रदान केलेलया दोन णकांवा अणधक प्रणतसादाांपैकी एक णनवडणे, हे असते आणण गुणाांकन हे णनणित प्रणियेनुसार केले जाते, ज्यामध्ये गुणाांकनकतयााच्या बाजूने थोडे णकांवा कोणतेही णनणाय घेतले जात नाहीत. व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धतींमध्ये बहुपयाायी, सतय/असतय णकांवा अनुरूप रूपरेषा, याांमध्ये णलणहलेले घिक-प्रश्न समाणवष्ट असू शकतात. वस्तुणनष्ठ क्षमता चाचणीवरील प्रणतसाद बरोबर णकांवा चुकीचा अशा प्रकारे गुणाांणकत केला जाऊ शकतो. वस्तुणनष्ठ व्यणिमत्त्व चाचण्या क्षमताांच्या वस्तुणनष्ठ चाचण्याांसह अनेक फायदे सामाणयक करतात. वस्तुणनष्ठ घिक-प्रश्न हे सामान्यत: जलदररतया आणण णवश्वासाहाररतया हस्त-गुणाांकनापासून ते सांगणकीय गुणाांकनापयंत अनेक पद्धतींनी गुणाांणकत केलया जाऊ शकतात. क्षमतेच्या वस्तुणनष्ठ, बहु-पयाायी चाचण्याांमध्ये चाचणी गुणाांकनकतयााच्या बाजूने र्ावना, पक्ष:पात णकांवा रूचीवादाला (favoritism) फारसा वाव नसतो. वस्तुणनष्ठ व्यणिमत्त्व चाचण्या या अशा अथााने वस्तुणनष्ठ असतात, की तया एक लघु-उत्तर, सामान्यत: बहु-पयाायी रूपरेषा वापरतात, जी गुणाांकनाच्या बाबतीत स्वेच्छाणनणायासाठी जरी काही वाव असेल, तरी तो ठेवते. एम.एम.पी.आय. (MMPI), एडवडा पसानॅणलिी प्रेफेरांसेस स्केल (EPPS) णकांवा णचलरन पसानॅणलिी इनव्हेंिरी (CPI) याांसारयया अनेक व्यणिमत्त्व शोणधकाांचे स्वरूप वस्तुणनष्ठ आहे. ६.३ Óयिĉमßव मूÐयांकना¸या ÿ±ेिपत पĦती (PROJECTIVE METHODS OF PERSONALITY ASSESSMENT) व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या प्रक्षेपणातमक/प्रक्षेणपत पद्धती प्रक्षेणपत गृणहतकावर आधाररत असतात, ज्यात असे मानले जाते, की व्यिी ही असांरणचत उणिपकाांना सांरचनेची ओळख देते आणण तयाद्वारे णतचे व्यणिमत्त्व प्रकि करते. हे एक तत्त्व आहे, की जेव्हा एखाद्या व्यिीला एक असांरणचत आणण सांणदग्ध/अस्पष्ट उिीपक सादर केले जाते, व्यिी तयात सांरचना आणण स्पष्टता सादर करेल. अशा प्रकारे, व्यिी णतच्या अबोध आकाांक्षा, इच्छा, गरजा आणण अबोध आवेग प्रकि करेल. प्रक्षेणपत पद्धती व्यणिमत्त्वाच्या बौणद्धक आणण गैर-बौणद्धक दोन्ही पैलूांचा अभ्यास करण्यासाठी वापरलया जाणाऱ् या सांबांणधत आणण असांबांणधत तांत्राांच्या गिाचा सांदर्ा घेतात. या चाचण्याांमध्ये, एखाद्या व्यिीला सापेक्षररतया असांरणचत णकांवा अस्पष्ट काया सादर केले जाते, जसे की णचत्र, शाईचा डाग णकांवा अपूणा वाक्ये, जे प्रयुिाांद्वारे अथाबोधनाच्या णवस्ताररत वैणवध्याला परवानगी देते. प्रक्षेणपत चाचण्याांच्या मुळाशी असणारे मूळ गृहीतक हे आहे, की व्यिीचे णवणशष्ट कायााणवषयीचे अथाबोधन हे तया व्यिीची प्रणतसाद देण्याची munotes.in
Page 102
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
102 वैणशष्ट्यपूणा पद्धत, णतचे वैयणिक हेतू, र्ावना आणण आकाांक्षा हे प्रक्षेणपत करेल आणण अशा प्रकारे परीक्षकाला तया व्यिीच्या व्यणिमत्त्वाचे अणधक सूक्ष्म पैलू समजून घेण्यास सक्षम करेल. ६.३.१ ÿ±ेिपत उĥीपक Ìहणून शाई-डाग (Inkblot as Projective Stimuli): सुपररणचत प्रक्षेणपत तांत्राांपैकी एक म्हणजे रोशााक इांक-ब्लॉि िेस्ि/ रोशााक शाई-डाग चाचणी, जी हमान रोशााक याांनी १९२१ मध्ये णवकणसत केली होती. शाई-डाग हे अथाबोणधत केले जाणारे आकार असलयामुळे तयाांनी या चाचणीला "फॉमा इांिरणप्रिेशन िेस्ि" असे म्हिले. १९२१ मध्ये तयाांनी 'सायकोडायग्नोणस्िक' नावाच्या णवशेष प्रबांधात तयाांचे काया प्रकाणशत केले. दुदैवाने, तयाांचे पणहले प्रकाणशत काया तयाांचे शेविचे कायादेखील होते, कारण पुढील वषी तयाांचे णनधन झाले. या णवशेष प्रबांधात तयाांनी २८ उदाहरण-अभ्यास प्रदान केलेले आहेत, ज्याांमध्ये सामान्य, तसेच चेता-पदशा (neurosis), मनोणवकार (psychosis) आणण उन्मादी-अवसादी/नैराश्यपूणा मनोणवकार (manic-depressive psychosis) याांसारयया मनोणवकारसांबांधी णनदान झालेलया व्यिींचा समावेश होता. रोशााक चाचणीमध्ये णद्वपक्षीय पद्धतशीर शाई-डाग असणारी १० पत्रे/काडा समाणवष्ट असतात. अधी पत्रे ही रांगहीन असतात आणण इतर पाच पत्रे ही एक णकांवा अणधक रांग सामाणयक करतात. ही पत्रे व्यिीसमोर एका णवणशष्ट िमाने सादर केली जातात. रोशााक याांनी या चाचणीवर कोणतीही कालमयाादा लादली नाही णकांवा वतामान चाचणी वापरकतेदेखील ती लादत नाहीत. तयामध्ये कोणतयाही प्रकारचे प्रणतसाद आणण शक्य णततक्या अनेक प्रकारचे प्रणतसाद देण्याचेही स्वातांत्र्य आहे. जरी रोशााक याांच्या अगोदर सांशोधकाांनी कलपनाशिी आणण इतर कायांचा अभ्यास करण्यासाठी शाई-डागाांचा वापर केला असला, तरीही सांपूणा व्यणिमत्त्वाचा णनदानीय शोध घेण्यासाठी शाई-डागाांचे उपयोजन करणारे रोशााक हे पणहले होते. आज रोशााक चाचणी ही सवााणधक वारांवार वापरलया जाणाऱ्या, अणतशय लोकणप्रय, मोठ्या प्रमाणावर समीक्षा केले गेलेलया आणण णवस्तृतपणे सांशोधन केलेलया चाचण्याांपैकी एक आहे. या चाचणीतील णवणवध नवकलपनाांमुळे चाचणी सांचालन, गुणाांकन आणण अथाबोधनाच्या अनेक प्रणालींचा णवकास झाला आहे. काही सामान्यत: वापरलया जाणाऱ्या रोशााक प्रणाली या आहेत: क्लोफर, बेक, हि्ाझ, णपओट्रोव्स्की, रॅपेपोिा शॅफर याांनी णवकणसत केलेलया प्रणाली आणण शेविची एक्सनर याांनी णवकणसत केलेली प्रणाली, जी कॉणम्प्रहेणन्सव्ह णसस्िीम म्हणून ओळखली जाते. पत्रे/काडा एका णनणित िमाने चाचणी घेणाऱ्याला सादर केली जातात. काडांना १ ते १० पयंत िमाांक णदले असतात. चाचणीचे सांचालन करताना परीक्षक प्रयुिाच्या वतानाच्या णवणवध पैलूांची नोंद घेतात. ते प्रयुिाांच्या प्रणतसादाांची शब्दशः नोंद ठेवतात, प्रतयेक पत्राचे सादरीकरण आणण तयाला णदलेला पणहला प्रणतसाद (ज्याला प्रारांणर्क प्रणतणिया-काल म्हणतात), प्रणतसादाांमधील णवरामाची लाांबी, प्रतयेक पत्राला णदलेलया प्रणतसादासाठी लागणारा एकूण वेळ आणण प्रयुिाच्या असांबांणधत हालचाली, उतस्फूता शेरे, र्ावणनक अणर्व्यिी आणण इतर कोणतेही णवणशष्ट वतान, जे परीक्षकाला महत्त्वपूणा वाितात, तया सवा बाबींची नोंद घेतात. सवा १० पत्रे एका अनुिणमक िमाने सादर केलयानांतर ‘चौकशीचा िप्पा’ म्हणून ओळखला जाणारा आणखी एक िप्पा सुरू होतो, ज्यामध्ये परीक्षक व्यिीला अशा प्रतयेक डागाचे र्ाग munotes.in
Page 103
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
103 आणण पैलू, ज्याांना सांलणग्नत गोष्टी प्रदान केलया गेलया, तयाांच्याशी सांबांणधत पद्धतशीरररतया प्रश्न णवचारतात. चौकशीचे दोन महत्त्वाचे हेतू खालीलप्रमाणे आहेत: • प्रथम, डागाांच्या कोणतया पैलूांनी सांलग्नता प्रणिया सुरू केली आणण णिकवून ठेवली, हे णनधााररत करण्यासाठी, • दुसरे, चौकशी प्रयुिाला तयाच्या/णतच्या मूळ प्रणतसादात काही माणहती जोडण्याची, ते णवस्ताररत णकांवा स्पष्ट करण्याची सांधी प्रदान करते, परांतु असे केलयास ते प्रयुिाच्या बाजूने पूणापणे उतस्फूता आणण परीक्षकाांच्या कोणतयाही सूचनाांणशवाय असणे अतयावश्यक आहे. चाचणी सांचालनाचा आणखी एक महत्त्वाचा घिक, म्हणजे ज्याला मयाादाांचे परीक्षण असे म्हणतात. या प्रणियेमध्ये परीक्षक प्रयुिाच्या व्यणिमत्त्वाच्या कायाशीलतेसांबांधी अणतररि माणहती प्राप्त करण्यासाठी णवणशष्ट प्रश्न णवचारतात. मयाादाांची चाचणी करताना, परीक्षक पुढील बाबतीत दक्षता घेऊ शकतात: • ते हे णवचारू शकतात, की चाचणी घेणाऱ्या व्यिीने तया आकाराचे णनरीक्षण करण्यासाठी (म्हणजे, एखाद्या प्रणतमेचे णनरीक्षण) सांपूणा डाग वापरला, की तयाचा काही र्ाग णकांवा डागाांमधील पाांढरी जागा. • कोणताही सांभ्रम णकांवा गैरसमज, जो णवणशष्ट काया, म्हणजेच डागासांबांधी प्रयुिाच्या मनात असू शकेल • याचा शोध घेतात, की चाचणी घेणारी व्यिी नवीन सांदर्ा-चौकि णदलयास बोधनातमक आकाराांवर पुन्हा लक्ष केंणित करण्यात सक्षम आहे. • याचे मूलयाांकन करतात, की कायााच्या सांणदग्ध स्वरूपामुळे चाचणी घेणारी व्यिी दुणिांतीत होत असेल णकांवा अणधक चाांगले कृतीप्रदशान करण्यास ती व्यिी सक्षम आहे का. रोशााक चाचणीसाठी अनेक गुणाांकन श्रेणी णवकणसत केलया गेलया आहेत, परांतु सवांत सामान्यपणे वापरलया जाणाऱ्या गुणाांकन श्रेणी खालीलप्रमाणे आहेत: १) Öथान ÿितसाद (Location responses) हे डागाच्या तया क्षेत्राला सांदणर्ात करतात, जे प्रयुिाने तयाच्या प्रणतसादाचे मूळ म्हणून पाणहले आहे. प्रयुि सांपूणा डाग, तयाच्या मोठ्या णकांवा लहान र्ागाला, छोि्या लहान सूक्ष्म तपशीलाला आणण काही वेळा अगदी पाांढऱ् या पाश्वार्ूमीलादेखील प्रणतसाद देऊ शकतो. स्थान प्रणतसाद हे अणतशय सुपररर्ाणषत असू शकतात णकांवा केवळ अस्पष्टपणे पररर्ाणषत असू शकतात. चाचणीला णदले जाणारे स्थान प्रणतसाद हे खालील वगांमध्ये वगीकृत केले जातात: • W (सांपूणा डागाला प्रणतसाद), • 'D' (णवस्तृत सामान्य तपशीलाांना प्रणतसाद), • 'Dd' (लहान असामान्य तपशीलाांना प्रणतसाद), • 'S' (काडा/पत्रावरील पाांढऱ्या जागेला प्रणतसाद). munotes.in
Page 104
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
104 स्थान प्रणतसाद वरीलपैकी काही श्रेणी एकत्र करून णदले जाऊ शकतात, उदाहरणाथा, D आणण S एकत्रदेखील पाणहले जाऊ शकतात. स्थान प्रणतसाद आणण तयाांचे वणान करण्याची परीक्षणाथीची क्षमता ही परीक्षणाथीची सांघिनणवषयक प्रणिया आणण दैनांणदन अनुर्वाच्या र्ागाचे णवश्लेषण आणण अणर्व्यिी करण्याच्या क्षमतेची सूचक मानली जाते. परीक्षणाथीच्या स्थान प्रणतसादाचे णवश्लेषण हे चाचणी लेखकाने तयार केलेलया मानदांडाांच्या अनुषांगाने केले जाते. २) िनधाªरक (Determinants) हे शाईच्या डागाांच्या तया वैणशष्ट्याांना सांदणर्ात करतात, जी परीक्षणाथीकडून पाणहली गेली आहेत. ही वैणशष्ट्ये तया डागाचे ते गुणधमा आहेत, ज्याने स्वत:साठी प्रणतसाद णनमााण केला आहे. सवांत महत्त्वाचे चार णनधाारक असे आहेत: १) आकार (Form), २) छायाांकन (Shading), ३) रांग (Colour), आणण ४) हालचाल (Movement). अथाातच, स्वत: डागाांमध्ये जरी कोणतीही हालचाल नसली, तरी एक गणतशील पदाथााचे पुनसाादरीकरण म्हणून प्रणतसादकतयााची डागाणवषयीची धारणा ही या श्रेणीमध्ये गुणाांणकत केली जाते. पुढे या श्रेणींअांतगात पुढील र्ेद केला जातो. हालचाल प्रणतसाद (Movement responses) हे मानवी हालचाल (M), प्राण्याांची हालचाल (FM), णकांवा णनजीव हालचाल (m). तयाचप्रमाणे, आकार हे सामान्य अचूकता (F), असामान्य अचूकता (F+) णकांवा अतयांत णनकृष्ट अचूकता (F-) याांसह पाणहला जाऊ शकतो. छायाांकन ही खोली (V) णकांवा पोत (T) पुनसाादर करणारी बाब म्हणून पणहली जाऊ शकते, जी णतच्या शुद्ध स्वरूपात (V णकांवा T) पाणहली जाऊ शकते णकांवा ती आकाराांबरोबर (FV, VF, FT, आणण TF) सांयोणगत केली जाऊ शकते, प्रबळ असणाऱ्या आकारासह (FC) रांग णकांवा प्रबळ असणारा रांग (CF) देखील पाणहले जाऊ शकतात. स्वतः रांगदेखील पाणहला जाऊ शकतो (C). या णनधाारकाांच्या काही सामान्यपणे गुणाांणकत केलया जाणाऱ्या श्रेणी आहेत, ज्या रोशााक आणण इतर अनेक प्रणाली-णनमाातयाांनी णवकणसत केलेलया आहेत. णनधाारक हे व्यणिमत्त्व वैणशष्ट्याांच्या णवस्तृत वैणवध्याणवषयी बरीचशी माणहती प्रकाशात आणतात. ते आपलयाला र्ावणनकता, कलपना, कलपनाणवश्वातील जीवन, व्यिीची कलपक आणण साांकलपणनक णवचारसरणीत सहर्ागी होण्याची क्षमता, अहां-सामर्थया, सांघषा, णवरोध प्रवृत्ती, इतयादींणवषयी साांगतात. ३) आशय हाताळण्याच्या पद्धती प्रतयेक गुणाांकन प्रणालीप्रमाणे णर्न्न असतात, ज्यावर काही गुणाांकन प्रणाली र्र देतात, तर इतर प्रणाली तयाकडे पूणापणे दुलाक्ष करतात. काही सामान्यतः गुणाांणकत केलया जाणाऱ्या आशय-®ेणी (Content categories) या आहेत: मानव (H), प्राणी (A), मानवी तपशील (Hd), प्राण्याांचे तपशील (Ad), ढग (Cl), वनस्पणतशास्त्र (Bt), रि (Bl), लैंणगक साणहतय (Sx), क्ष-णकरणे, स्वायत्तता (At), इतयादी. आशय-श्रेणी आपलयाला एखाद्या व्यिीच्या वतानाचे अनेक महत्त्वाचे पैलू शोधण्यात मदत करतात. आशय-णवश्लेषण (Content analysis) हा प्रयुिाांचा वैयणिक अथा, अणर्वृत्ती, रूची आणण अगदी जणिलता, याांचा शोध घेण्याचा एक स्रोत असतो. munotes.in
Page 105
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
105 आशययुि प्रणतसादाांमध्ये मानसोपचारातमक आणण मनोणवश्लेषणातमक अथाबोधन, जे अनेकदा प्रयुिामध्ये उपणस्थत असणाऱ्या णवकृतीजन्य प्रवृत्तींकडे णनदेश करतात, ते असणे अपेणक्षत आहे. ४) मूळ आिण लोकिÿय गुणांकन ®ेणी (Original and popular scoring category) आपलयाला हे साांगते, की प्रयुिाांचे प्रणतसाद सामान्य आहेत, की मूळ. लोकणप्रयता प्राप्ताांक हा अनेकदा लोकाांमध्ये सामान्यतः आढळणाऱ्या णर्न्न प्रणतसादाांच्या सापेक्ष वारांवारतेच्या आधारावर शोधला जातो. तथाणप, अनेकदा णवशेषज्ञाांमध्ये या बाबतीत मतर्ेद णदसून येतात, की कोणते प्रणतसाद मूळ मानले जावेत आणण कोणते लोकणप्रय मानले जावेत. लोकणप्रय प्रणतसाद आपलयाला एखाद्या व्यिीच्या आांतरवैयणिक वतानाणवषयी जाणून घेण्यास मदत करतात. हे प्रणतसाद आपलयाला हेदेखील साांगतात, की एखादी व्यिी सामाणजकदृष्ट्या पुष्टी करणारी आहे, की णतचा दृणष्टकोन परांपरागत आहे णकांवा नाही. ६.३.२ रोशाªक चाचणीचे मूÐयांकन (Evaluation of the Rorschach Test): रोशााक चाचणीला सांणमश्र स्वीकृती णमळाली आहे, काहींनी णतला व्यणिमत्त्वाचा क्ष-णकरण, म्हणजे णनदानातमक हेतूांसाठी एक अणनवाया साधन मानले आहे, तर इतराांनी णतचा वापर अनैणतक मानला आहे. अनेकाांनी णतरस्कारपूवाक णतचे मूलय ठरवले आणण णतचा तयाग करण्याणवषयीचे समथान केले, कारण ती सांशोधकाांसाठी कोड्यात िाकणारी आणण कठोर पररमाण णसद्धाांताप्रणत दृढ णनष्ठा असणाऱ्याांसाठी त्रासदायक ठरली आहे. १९५० चे दशक हे रोशााक चाचणीणवषयी प्रचांड वादाचे होते आणण आजही हा वाद णततकाच नवा आहे. १९५६ मध्ये, िोनबॅक याांनी असा शेरा व्यि केला, की "व्यावहाररक णनकषाांचा पूवासूचक म्हणून ही चाचणी वारांवार अयशस्वी झाली आहे", आणण १९५८ मध्ये, जेन्सन याांनी असेच णवधान केले, हे णनदशानास आणून की "रोशााक चाचणी सांशोधन साधन म्हणून णनरुपयोगी आहे. रोशााकच्या पद्धतीशास्त्रामध्ये तया चाचणीचे उपयोजन णसद्ध करण्यासारखे काही नाही”. याउलि, सांडबगा (१९६१) याांनी असे नमूद केले, की “रोशााक तांत्रे ही णचणकतसालयीन मानसशास्त्रात बहुताांशी सामान्यतः वापरली जातात”. १९६९ मध्ये, एक्सनर याांनी असे मत व्यि केले, की “आांतररक उणीवा आणण शैक्षणणक उपेक्षेचा ताण असूनदेखील रोशााक चाचणी ही आियाकारकररतया सोयीस्कर आहे. ती केवळ साततयपूणा णिकून नाही, तर ती अजूनही मनो-नैदाणनक पद्धतीशास्त्राचा आधारस्तांर् आहे.” परांतु, हे णवणचत्र आहे, की एक्सनर (१९७४) याांनी कमी वषांच्या कालावधीत असा शेरा व्यि केला, की “रोशााक चाचणीचा णनर्ाव आता फार काळ नाही, हे इतकेच णनणित आहे, जेव्हा ही बाब स्पष्ट होईल, की ही चाचणी णचणकतसालयीन मानसशास्त्रासाठी समानाथी राहणार नाही”. सांशोधक आणण णचणकतसक याांच्यामध्ये कुठेही इतकी प्रचांड आणण कडवि णवसांगती आणण वाद झाले नव्हते, णजतके ते रोशााक चाचणीच्या क्षेत्रात झाले. सांशोधकाांनी साततयाने चाचणीणवषयी एक णनकृष्ट णचत्र माांडले, तर दुसऱ्या बाजूस णचणकतसक ही चाचणी वाढतया वारांवारतेसह वापरत आले आहेत. रोशााक चाचणीचे स्वरूप हे एक महत्त्वाचे साधन प्रदान करते, जे कोणतयाही वयोगिासाठी, कोणतयाही साांस्कृणतक गिासाठी वापरले जाऊ शकते आणण जे प्रयुिाच्या बाजूने कोणतीही munotes.in
Page 106
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
106 मागणी ठेवत नाही. ती अणशणक्षत आणण साांस्कृणतकदृष्ट्या मागास गिाांबरोबर खूप सहजपणे वापरली जाऊ शकते. ६.३.३ ÿ±ेिपत उिĥपके Ìहणून िचýे (Pictures as Projective Stimuli): प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून वास्तणवक लोक ते प्राणी, वस्तूपदाथा णकांवा इतर काही, जसे की रेखाणचत्रे, णचत्रे, इतयादींपयंत णचत्राांच्या णवस्तृत वैणवध्याचा उपयोग केला जात आहे. मनोणमतीय मूलयाांकनात णचत्राांचा वापर प्रथम १९०७ मध्ये करण्यात आला, जेव्हा णििेन (१९०७) याांनी णचत्राांना प्रणतसाद देताना लैंणगक फरक नोंदणवला. तयाचप्रमाणे, णलबी (१९०८), तसेच श्वाि्ास (१९३२) याांनी णचत्राांचा वापर करून प्रक्षेणपत चाचण्या णवकणसत केलया. सवांत प्रणसद्ध चाचणी, म्हणजे णिणस्ियाना डी. मॉगान आणण हेन्री मरे याांनी १९३५ साली हावाडा मानसशास्त्रीय णचणकतसालयात णवकणसत केलेली णथमॅणिक ॲपरसेप्शन िेस्ि (TAT) ही होय. एकमेव असे इतर प्रक्षेणपत तांत्र, ज्याने रोशााक पद्धतीचा वापराचे प्रमाण आणण सांशोधनाची व्याप्ती यामध्ये अवलांब केला आहे, ते म्हणजे णथमॅणिक ॲपरसेप्शन िेस्ि, जी सी.डी. मॉगान आणण हेन्री मरे याांनी अबोध णवचार आणण कलपनाणवश्व याांचा शोध घेण्याची पद्धत म्हणून पररणचत करून णदली. मरे याांना असे आढळून आले, की TAT ने प्रणशणक्षत परीक्षक णकांवा अथाबोधनकते याांना प्रयुिाच्या कथा, तयाच्या प्रर्ावी गरजा, र्ावना, स्थायीर्ाव, गांड (complexes) आणण सांघषा याांच्या आधारे पुनराचना करण्यास सक्षम केले. जरी सुरूवातीला णवस्तृत स्वीकृती प्राप्त करण्यात TAT ची गती मांद होती, तरीही ती आता एक अशी चाचणी आहे, जी लोकणप्रयतेमध्ये आणण णतने उणिणपत केलेले सांशोधनाचे प्रमाण णवचारात घेता ती रोशााक चाचणीच्या जवळपास आहे. TAT ची रचना मूळत: मनोणवश्लेषणामधील रूग्णाांकडून कलपनाणवश्वासांबांधी साणहतय प्रकि स्वरूपात आणण्यास मदत म्हणून करण्यात आली होती. सुरूवातीला या चाचणीने केवळ णचणकतसालयीन मानसशास्त्रज्ञाांमध्ये लोकणप्रयता प्राप्त केली. परांतु, हळूहळू ती णवकास, सामाणजक आणण व्यणिमत्त्व मानसशास्त्र आणण मानववांशशास्त्रातील छेद-साांस्कृणतक अभ्यासाांमध्ये एक सांशोधन साधन बनली. ती समुपदेशन आणण औद्योणगक मानसशास्त्र या क्षेत्राांमध्ये व्यणिमत्त्व मूलयाांकनासाठीदेखील वापरली जाते. शाई-डाग तांत्राच्या उलि, णथमॅणिक ॲपरसेप्शन िेस्ि (TAT) ही अणधक उच्च-सांरणचत उणिपके सादर करते आणण तयाांसाठी अणधक णक्लष्ट आणण अथापूणाररतया सांघणित शाणब्दक प्रणतसाद देण्याची आवश्यकता असते. परीक्षकाांद्वारे प्रणतसादाांचे अथाबोधन हे सामान्यतः गुणातमक स्वरूपाऐवजी आशय-णवश्लेषणावर आधाररत असते. TAT गुणाांकनासाठी मरे याांची प्रस्ताणवत प्रणाली ही मोठ्या प्रमाणात पररमाणातमक आहे, तर मॅक्लेलँड आणण इरॉन याांनी TAT प्रणतसादाांचे गुणाांकन आणण अथाबोधन करण्यासाठी एक उच्च-पररमाणातमक प्रणाली णवकणसत केली आहे. munotes.in
Page 107
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
107 TAT चे संचालन (Administration of TAT): TAT च्या णतसऱ्या पुनरावृत्तीमध्ये ३० णचत्रे आणण ररि काडा/पत्रे आहेत. यामध्ये णचत्रे अशा प्रकारे णनवडली आणण णचन्हाांणकत केली गेली आहेत, की प्रतयेकी २० काडांचे चार सांच आहेत, एक मुलाांसाठी, एक मुलींसाठी, एक पुरुषाांसाठी आणण एक मणहलाांसाठी - १४ हून अणधक वषे वयाच्या व्यिींसाठी. चाचणी प्रणिया दोन सत्राांमध्ये णवर्ागली गेली आहे आणण याांपैकी प्रतयेक सत्रासाठी असे सुचणवले आहे, की दोन सत्राांमध्ये मध्यस्थी करणाऱ्या णकमान एक णदवस धरून १० पेक्षा अणधक TAT काडा सांचाणलत केली जाऊ नयेत. अगदी अलीकडे, व्यावहाररक णवचाराांमुळे सांचाणलत केलया जाणाऱ्या काड्ासची सांयया कमी करण्यात आली आहे. बहुतेक चाचणीकते आता ८ ते १२ काडा प्रयुिाला सादर करतात आणण केवळ एक सत्र वापरतात. काडा स्वतांत्रररतया सादर केली जातात आणण प्रणतसादकतयााला णचत्राणवषयी अशी गोष्ट साांगण्यास सूचना केली जाते, जी णचणत्रत दृश्य, ते कशामुळे घडले, णचत्रातील पात्रे काय णवचार करीत आहेत, आणण तयाचा पररणाम काय असेल, याचे वणान करेल. TAT चे गुणांकन (Scoring of the TAT): रोशााक चाचणीप्रमाणे, TAT मध्येदेखील बहु-गुणाांकन प्रणाली आहे. मरे याांच्या माणहतीपुणस्तकेतील तपशीलवार गुणाांकन सूचनाांचा अर्ाव आणण सापेक्ष सहजता, ज्यासह TAT सांचाणलत केली जाऊ शकते, या बाबींचा गुणाांकन प्रणालीच्या बहुणवधतेला योगदान करणारे घिक म्हणून उललेख केला गेला आहे. पुढे TAT चे गैर-ताांणत्रक स्वरूप आणण गोष्टींची सरल शाणब्दक आशय याांनी णचणकतसकाांना तयाांची स्वत:ची अशी णवश्लेषण प्रणाली शोधून काढण्यास उत्तेजन णदले. काही महत्त्वाच्या TAT गुणाांकन प्रणाली खालीलप्रमाणे आहेत: अ) मरे याांची गुणाांकन प्रणाली (अ-पररमाणवाचक) ब) मॅक्लेलँड याांची प्रणाली (पररमाणवाचक), आणण क) इरॉन याांची प्रणाली (पररमाणवाचक). येथे आपण मरे याांच्या गुणाांकन प्रणालीचे थोडक्यात परीक्षण करू. जरी ही प्रणाली पात्रतेसाठी सहमत असली, तरीही मरे याांची णशफारस केलेली णवश्लेषण प्रणाली ही अतयांत आशय-अणर्मुणखत आहे आणण ती बऱ्याच अांशी कथाांच्या गुणातमक वैणशष्ट्याांवर अवलांबून असते. मरे याांनी तीन मुयय सांकलपनाांना महत्त्व णदले आहे: गरज (व्यिीच्या आतून उद्भवणारे वतानाचे णनधाारक), दबाव (वातावरणातून उद्भवणारे वतानाचे णनधाारक) आणण णवषयसूत्रे (गरज आणण दबाव याांमधील आांतरणियेचे एकक). कथेच्या णवश्लेषणात खालील बाबींची दखल घेतली जाते: १. नायक (The Hero): कथेच्या णवश्लेषणाची पणहली पायरी, म्हणजे नायक णकांवा व्यणिरेखा, ज्याांच्यासह प्रयुि तत्त्वत: ओळखला गेला आहे, तयाला णवर्ेणदत करणे. हे असे पात्र असेल, ज्यामध्ये कथा णनवेदकाला सवांत जास्त स्वारस्य असते आणण अशी व्यिी जी कथा णनवेदकाशी साम्य साधते. चाचणीकतयााने या वस्तुणस्थतीणवषयी जागरूक असणे अतयावश्यक आहे, की कथेचा नायक हा कदाणचत कथेतील नायक असू शकणार नाही. अथाबोधनकतयााने आपले लक्ष नायकाच्या व्यणिमत्त्वाच्या munotes.in
Page 108
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
108 खालील पैलूांकडे णनदेणशत करावे: तयाची बुणद्धमत्ता, सांपादन क्षमता, सांघषा, नेतृतव-गुणधमा, र्ावना, इतयादी. २. नायका¸या गरजा (Needs of the Hero): नायक ओळखलयानांतर अथाबोधनकतयााने णवणवध प्रर्ावाांप्रती नायकाच्या प्रणतणियाांची णनणमाती करणे अतयावश्यक आहे. या णनणमाती सामान्यतः चाचणी अथाबोधनकतयााच्या सैद्धाांणतक अणर्मुखतेने प्रर्ाणवत होतात. तथाणप, मरे अशी णशफारस करतात, की हे नायकाच्या गरजाांच्या वगीकरणाअांतगात साध्य केले जाऊ शकते. गरजा प्राथणमक णकांवा दुय्यम असू शकतात. ३. पयाªवरणीय ÿभाव (Environmental Forces): हे प्रर्ाव, म्हणजे नायकावर होणाऱ्या तयाांच्या पररणामाांनुसार णनधााररत केलेलया श्रेणी आहेत. मरे याांच्या प्रणालीमध्ये पयाावरणीय प्रर्ाव णकांवा दबाव याांच्या सवासमावेशक सूचीचा समावेश आहे. हे दबाव वास्तणवक णकांवा कालपणनक असू शकतात आणण तयात आिमकता समाणवष्ट असते, ज्यामध्ये नायकाचे मालमत्ता आणण/ णकांवा सांपत्ती नष्ट केली जाते. वचास्व, जेथे नायकाला आज्ञा, हुकूम णकांवा जोरकस युणिवाद आणण नकार/नापसांती याांना सामोरे जावे लागते, ज्यामध्ये व्यिी नायक नाकारतात, तयाचा अस्वीकार करतात, तयाच्याबाबतीत तिस्थ असतात णकांवा ते नायकाला सोडतात. ४. फिलते (Outcomes): फणलत हे कथेच्या णनकालाांना सांदणर्ात करतो. तो नायकापासून उतसणजात होणाऱ् या प्रर्ावाांचे सापेक्ष बळ आणण तयाांचे सामर्थया याांना सांदणर्ात करते. नायकाने अनुर्वलेले वैफलय आणण कष्ट याांचे प्रमाण आणण तयाचे यश आणण अपयश याांची सापेक्ष पातळी, याांचे मूलयाांकन करणे अतयावश्यक आहे. िवषयसूýे (Themes or Themas): णवषयसूत्र (गरजा आणण दबाव याांच्यातील आांतरणियेचे एकक) हे कथेअांतगात नायकाच्या असणाऱ्या गरजा, दबाव (वातावरणातून उद्भवणारे वतान णनधाारक) आणण तयाच्या सांघषांचे यशस्वी णकांवा अयशस्वी णनराकरण याांच्यातील परस्परसांवादाला सांदणर्ात करतात. łची, Öथायीभाव आिण नातेसंबंध (Interests, Sentiments and Relationship): या गुणाांणकत केलया जाणाऱ्या शेविच्या श्रेणी आहेत. यामध्ये प्रयुिाद्वारे कथाांमध्ये व्यि केलेलया णवणवध रूची, स्थायीर्ाव, आणण आांतरवैयणिक सांबांध याांची नोंद केली जाते. सांशोधन अभ्यासाांनी असे सुचणवले आहे, की अनेक पररणस्थतीजन्य घिक, जसे की परीक्षक कोण आहे, चाचणी कशी सांचाणलत केली जाते, चाचणी घेण्यापूवी आणण चाचणी सांचालन प्रणियेदरम्यान चाचणी घेणाऱ् याचे अनुर्व, याांसारखे हे सवा चाचणी घेणारी व्यिी चाचणीला कसा प्रणतसाद देतात, याला लक्षणीयररतया प्रर्ाणवत करतात. चाचणी घेणाऱ्या व्यिींचे प्रणतसाद हे क्षणणक आांतररक गरजा, जसे की र्ूक, तहान, थकवा आणण सामान्य पातळीपेक्षा जास्त लैंणगक तणाव याांनीदेखील प्रर्ाणवत होतात. ही चाचणी बऱ्याच अांशी सशस्त्र दल, तसेच सांघ लोक-सेवा आयोग (UPSC) परीक्षा याांसह अनेक स्पधाातमक परीक्षाांमध्ये सशस्त्र दल आणण सरकारी नोकऱ्याांमध्ये नोकरीसाठी उमेदवार णनवडण्यासाठी वापरली जाते. munotes.in
Page 109
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
109 ÿ±ेिपत उिĥपके Ìहणून िचýांचा वापर कłन इतर चाचÁया (Other tests using pictures as projective stimuli): चाचण्याांचे अनेक प्रकार हे णचत्राांचा वापर करून प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून णवकणसत केले गेले आहेत. काही सुपररणचत चाचण्या या खालीलप्रमाणे आहेत: अ) हॅंड टेÖट: ही चाचणी वॅगनर (१९८३) याांनी णवकणसत केली आहे आणण तयात हाताची णचत्रे असणारी ९ काडा/पत्रे आहेत आणण दहावे काडा एक कोरे काडा आहे. प्रतयेक काडावरील हात काय करत असावेत, हे चाचणी घेणाऱ्या व्यिीला णवचारले जाते. जेव्हा कोरे काडा सादर केले जाते, तेव्हा चाचणी घेणाऱ्या व्यिीला काडावर हाताांच्या जोडीची कलपना करण्यास आणण नांतर ते काय करत असावेत, याचे वणान करण्यास साांणगतले जाते. चाचणी घेणाऱ्या व्यिी प्रतयेक काडाला अनेक प्रणतसाद देऊ शकतात आणण सवा प्रणतसाद नोंदणवले जातात. या चाचणीमध्ये प्रणतसादाांचे २४ श्रेणी, जसे की आिमकता, अवलांणबतव आणण आपुलकी, याांनुसार अथाबोधन केले जाते. ब) रोझेÆÂसवाईग िप³चर-ĀÖůेशन Öटडी: ही चाचणी प्रथम १९४५ मध्ये णवकणसत करण्यात आली होती. यात वैफलयजनक पररणस्थतींचे णचत्रण करणारी व्यांगणचत्रे वापरली जातात. या चाचणीत चाचणी घेणाऱ्या व्यिीचे णवणशष्ट काया वैफलयग्रस्त व्यांगणचत्र-सदृश व्यणिरेखेचे प्रणतसाद र्रणे असते. रोझेन्तसवाईग णपक्चर-फ्रस्ट्रेशन स्िडी (P-FS) हे अधा-प्रक्षेणपत तांत्र आहे, जे दैनांणदन ताणतणावाांना आिमक प्रणतसाद देण्याच्या आकृणतबांधाांचे मूलयाांकन करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. जेव्हा णचत्र दाखणवले जाते, तेव्हा अशील हा/ही व्यिीने णचणत्रत केलेलया णननावी वैफलयाप्रती उत्तर देतो/देते. या उपकरणात २४ व्यांगणचत्र-सदृश णचत्रे असतात आणण प्रतयेक णचत्र हे २ व्यिींना सामान्यतः उद्भवणाऱ् या सौम्य णनराशाजनक पररणस्थतीत णचणत्रत करतात. या उपकरणाची तीन रूपे उपलब्ध आहेत: बालक, णकशोरवयीन, आणण प्रौढ. णचत्र-चाचण्याांच्या काही इतर रूपाांमध्ये याांचा समावेश होतो: • णचलरन्स ॲपरसेप्शन िेस्ि (CAT) • थॉम्पसन मॉणडणफकेशन ऑफ िी.ए.िी. (T-TAT) • द ब्लॅकी णपक्चर • मेक अ णपक्चर स्िोरी (MAPS) • णमणशगन णपक्चर िेस्ि (MPT) ÿ±ेिपत उिĥपके Ìहणून शÊद (Word as Projective Stimuli): अशा प्रकारच्या खालील दोन चाचण्या आहेत. आपण तया प्रतयेक चाचणीणवषयी थोडक्यात चचाा करू. अ) शÊद-संलµनता चाचणी (Word Association Test): ही चाचणी व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाचे अधा-सांरणचत, स्वतांत्रररतया सांचाणलत प्रक्षेणपत तांत्र म्हणून पररर्ाणषत केली जाऊ शकते, ज्यामध्ये उिीपक शब्दाांच्या सूचीचे सादरीकरण समाणवष्ट असते, ज्या प्रतयेकास मूलयाांकनाथी तो शब्द ऐकलयानांतर तयाच्या/णतच्या मनात जे काही munotes.in
Page 110
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
110 प्रथम येते, तयासह मौणखक णकांवा णलणखत स्वरूपात प्रणतसाद देते. तयानांतर प्रणतसादाांचे आशय आणण इतर पररवताकाांच्या आधारे णवश्लेषण केले जाते. ही चाचणी मूळत: फ्री असोणसएशन िेस्ि (मुि सांलग्नता चाचणी) म्हणून ओळखली जात होती आणण सवाप्रथम चालसा डाणवान याांचे सावत्र चुलत र्ाऊ, फ्राणन्सस गॅलिन याांनी १८७९ मध्ये णतचे पद्धतशीरररतया वणान केले. णवलहेम वुन्ड्ि, प्रायोणगक मानसशास्त्राचे जनक, याांनी तयानांतर ती मनोणवश्लेषणातमक सांशोधकाांना पररणचत करून णदली. काला जी. युांग (१९१०) याांनी णतला वस्तुणनष्ठ गुणाांकन आणण साांणययकीय मानके प्रदान करून ती मानसोपचार तपासणी उपकरण म्हणून वापरली. न्यायवैद्यक मानसशास्त्राने णतचा वापर ‘असतय शोधक’ ('lie detector') म्हणून केला. युांग (१९१०) याांनी हे णनदशानास आणले, की शब्द सांलग्नता चाचणी कशा प्रकारे असतय शोधक म्हणून वापरली जाऊ शकते. बिा याांनी १९३१ मध्ये आणण णलांडसे याांनी १९५५ मध्ये या चाचणीचा ‘असतय शोधक’ म्हणून उपयोग आणण णतची णवश्वासाहाता याांचे प्रातयणक्षक देणारे णवस्तृत सांशोधन केले. शब्द सांलग्नता चाचणीची अनेक रूपे उपलब्ध आहेत. तयाांपैकी सवांत महत्त्वाची तीन रूपे खालीलप्रमाणे: १) युांग (१९१०) याांनी सामान्यतः आढळणाऱ्या ‘र्ावणनक गांडाांचे’ (emotional complexes) प्रणतणनणधतव करणाऱ्या १०० शब्दाांची सूची वापरली. प्रयुिाला असे साांगण्यात आले, की परीक्षक एका शब्द-शृांखलेतील शब्द एका वेळी एक असे उच्चारेल. प्रतयेक शब्दानांतर प्रयुिाने तयाच्या मनात ततक्षणी येणारा पणहला शब्द म्हणून ऐकलेलया शब्दाला शक्य णततक्या जलद प्रणतसाद द्यायचा आहे. येथे कोणताही प्रणतसाद बरोबर णकांवा चूक नाही. परीक्षक प्रतयेक उिीपक शब्दासाठी णमळालेला प्रणतसाद/उत्तर, प्रणतणिया काल आणण तया प्राप्त प्रणतसादासह णनरीक्षणात येणारा कोणतेही असामान्य बोल/उिी णकांवा वाताणनक प्रकिीकरण, याांची नोंद करतो/करते. प्रणतसादातील आशय, प्रणतणिया काल आणण प्रकि वतानाचे इतर पैलू हे णनणित र्ावणनक समस्याांचा शोध घेण्यात आणण काही णनणित अनुमान करण्यात मदत करते, जे तयानांतर मुलाखतीद्वारे पुढील मानसशास्त्रीय अन्वेषणासाठी वापरले जाते. २) १९६८ मध्ये रेपापोिा आणण तयाांचे सहकारी याांनी मेणनांगर णचणकतसालयात शब्द सांलग्नता चाचणीचे आणखी एक रूप णवकणसत केले, जे युांग याांच्या शब्द सांलग्नता चाचणीसह खूप साम्य दशाणवणारे होते. रेपापोिा आणण तयाांचे सहकारी याांनी णवकणसत केलेलया चाचणीत ६० शब्दाांच्या सूचीचा समावेश होता. तयाांनी वापरलेली ही पद्धत प्रबळ मनोणवश्लेषणातमक अणर्मुखता प्रणतणबांणबत करते आणण तयातील अनेक शब्द हे मनो-लैंणगक सांघषाासह सांलणग्नत आहेत. ही चाचणी आपलयाला दोन प्रकारे मदत करते: १) णवचार प्रणियेतील णबघाड शोधण्यासाठी, आणण २) आांतररक सांघषााची लक्षणीय क्षेत्रे सूणचत करण्यासाठी. munotes.in
Page 111
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
111 या चाचणीच्या पररणामाांचे णवश्लेषण हे लोकणप्रय प्रणतसाद, प्रणतणिया काल, सांलणग्नत णवचणलतता आणण पुनचााचणीत आढळणारे सदोष उतपादन, याांच्या आधारे केले जाते. ३) शब्द सांलग्नता चाचणीचे आणखी एक रूप केंि-रोझेनॉफ याांनी मानणसक आजारी आणण सामान्य व्यिी याांमध्ये णवर्ेदन करण्यासाठी णवकणसत केले, जे केंि-रोझेनॉफ मुि सांलग्नता चाचणी म्हणून सांबोधले जाते. या चाचणीत १०० उिीपक शब्दाांचा समावेश आहे. या शब्दाांनी अशी प्रतयेक श्रेणी, णजने सामान्याांना अपसामान्याांपासून णवर्ेणदत करणे अपेणक्षत होते, णतची िक्केवारी प्रदान केली आहे. परांतु, वय, सामाणजक-आणथाक णस्थती, शैक्षणणक स्तर, प्रादेणशक आणण साांस्कृणतक पाश्वार्ूमी, कलपकता, इतयादींसह प्रणतसाद वारांवारता बदलत जाते, याबातीत हळूहळू बोध झालयानांतर या चाचणीच्या णनदानीय वापरात घि झाली. म्हणून प्राप्ताांकाच्या योग्य अथाबोधनासाठी अनेक उप-गिाांचे मानक, तसेच परीक्षणाथीची अणतररि माणहती याांची आवश्यकता असते, जे साध्य करणे खूप कठीण काया आहे, यात काही शांका नाही. ब) वा³य-पूतê चाचणी (Sentence Completion Tests): वाक्य-पूती चाचणी हे आणखी एक शाणब्दक प्रक्षेणपत तांत्र आहे, जे सांशोधन आणण णचणकतसालयीन व्यवसायात आतयांणतक प्रमाणात वापरले जात आहे. वतामान काळात वाक्य-पूती चाचणीची णवस्तृत णवणवधता उपलब्ध आहे. एखाद्या णवणशष्ट चाचणीचा आशय आणण वाक्याांचे स्वरूप हे व्यिींच्या तया गिावर आणण तया हेतूवर अवलांबून असतात, ज्याांसाठी ती चाचणी णवकणसत केली जाते. या चाचणीत व्यिीला अशा अपूणा वाक्याांची माणलका प्रस्तुत केली जाते, ज्याांचा शेवि मुि असतो, जो व्यिीने एका णकांवा अणधक शब्द वापरून पूणा करणे अपेणक्षत असते. या चाचण्या शब्द-सांलग्नता चाचणीशी साम्य दशाणवतात. मात्र, वाक्य-पूती चाचणी ही शब्द-सांलग्नता चाचणीच्या तुलनेत श्रेष्ठ मानली जाते, कारण व्यिी या चाचणीला एकापेक्षा अणधक शब्द वापरून, प्रचांड लवणचकतेसह प्रणतसाद देऊ शकते, आणण या चाचणीला वैणवध्यपूणा प्रणतसाद णमळणे शक्य आहे आणण व्यणिमत्त्व आणण अनुर्व याांच्या अणधक क्षेत्राांना याांतून स्पशा केला जाऊ शकतो. काही सवासामान्यपणे वापरलया जाणाऱ्या वाक्य-पूती चाचण्या खालीलप्रमाणे आहेत: १) सॅक याांची वाक्य-पूती चाचणी, जी णचणकतसालयीन व्यवसायात सामान्यतः वापरली जाते, तयामध्ये ६० वाक्याांचे प्रारांणर्क अांश आहेत, जे आपलयाला एखाद्या व्यिीचे कौिुांणबक क्षेत्र, लैंणगक क्षेत्र याांतील समायोजन, तया व्यिीचे आांतरवैयणिक सांबांध, स्व-सांकलपना आणण ध्येये याांणवषयी साांगू शकतात. काही नमुना घिक-प्रश्न खालीलप्रमाणे आहेत: • कधीतरी, मी..... • माझे लैंणगक जीवन... • जर मी ताबेदार असतो/असते... munotes.in
Page 112
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
112 प्रयुिाने ही वाक्ये तयाांच्या मनात येणारा पणहला शब्द णकांवा काही शब्द णलहून पूणा करणे आवश्यक असते. २) आणखी अशी महत्त्वाची आणण व्यापकपणे वापरली जाणारी चाचणी ही रॉिर याांनी णवकणसत केली होती, णजला इनकम्प्लीि सेनिेन्स ब्लँक असे सांबोधले जाते, ज्यामध्ये ४० वाक्याांच्या प्रारांणर्क अांशाचा समावेश असतो आणण ही चाचणी सॅक याांच्या वाक्य-पूती चाचणीशी साम्य साधते, या गोष्टीचा अपवाद वगळता, की ही चाचणी अणधक कठोरतेने आणण अचूकतेने गुणाांणकत केली जाते. ३) वॉिशंµटन युिनÓहिसªटी सेÆटेÆस किÌÈलशन टेÖट (WUSCT), जी व्यापक प्रमाणात लणवांगर याांच्या णवस्तृतपणे पररर्ाणषत केलेलया अहां-णवकासाच्या सांरचनातमक घिकावर आधारलेली आहे, यामध्ये वाक्य-पूती तांत्राप्रती एक नवीन पद्धती णदसून आली. या चाचणीमध्ये अहां-णवकासाच्या मापनश्रेणीच्या सात िप्प्याांचा सांदर्ा घेऊन प्रणतसादाांचे वगीकरण केलेले आहे: पूवा-सामाणजक आणण सहजीवी, आवेगपूणा, स्व-सुरक्षातमक, अनुसररत, सद्सदणववेकी, स्वायत्त, आणण समग्र. जरी या चाचाणनवरील बहुताांश सांशोधन हे प्रौढ णस्त्रयाांवर झालेले आहे, तरीही या चाचणीची प्रपत्रे ही पुरूष आणण दोन्ही णलांगाांच्या तरूण व्यिींसाठी वापरण्यासाठीदेखील उपलब्ध आहेत. सामान्यतः, एक वाक्य-पूती चाचणी ही व्यिीच्या रूची, शैक्षणणक आकाांक्षा, र्ावी ध्येये, र्ीती, सांघषा, गरजा, इतयादींणवषयी वैणवध्यपूणा माणहती प्राप्त करण्यासाठी उपयुि आहे. वाक्य-पूती चाचण्याांच्या दशानी वैधतेची पातळी उच्च आहे. मात्र, तया परीक्षणाथीच्या बाजूने “बनाविी चाांगले” णकांवा “बनाविी वाईि” याांप्रती असुरणक्षत आहेत. ÿ±ेिपत उिĥपके Ìहणून Åवनी (Sound as Projective Stimuli): जरी ही चाचणी णततकी लोकणप्रय नाही, तरीही ही चाचणी णवकणसत करणारे वतानवादी बी. एफ. णस्कनर हे प्रथम व्यिी होते. णस्कनर याांनी मुणित ध्वनींची एक शृांखला णनमााण केली, णजला व्यिींनी प्रणतसाद द्यावा, असे साांणगतले गेले. झॉल रोझेन्तसवाईग, तसेच डेणवड शॅकोव्ह याांनी प्रक्षेणपत तांत्रे म्हणून स्वर-परीक्षणावर काही अग्रगण्य काया केले. वतानवादी बी. एफ. णस्कनर हे णवशेषररतया व्यणिमत्त्व मूलयाांकन णकांवा प्रक्षेणपत परीक्षण या क्षेत्राांशी सांलणग्नत नव्हते. मात्र, णस्कनर याांनी तयाांच्या सुरूवातीच्या व्यावसाणयक कारणकदीत व्हबाल समेिर नावाचे एक उपकरण णवकणसत केले, ज्याला एका क्षणी तयाांनी “गांडाांना (complexes) प्रकि स्वरूपात आणण्याचे उपकरण” म्हणून सांबोधले, जे जवळपास रोशााक याांच्या शाई-डागाांचे ध्वणनत सादृश्य होते. णस्कनर याांची तयाांच्या तांत्राच्या प्रक्षेणपत क्षमतेमधील रूची ही सापेक्षररतया अलपकालीन होती, परांतु तयाांनी या व्हबाल समेिरचा (शाणब्दक सांकलक) उपयोग तयाांच्या शाणब्दक वतानाच्या णसद्धाांतासाठी प्रायोणगक प्रदत्त णनमााण करण्यासाठी केला, तेव्हा इतर अनेक णचणकतसक आणण सांशोधक याांनीदेखील या उपकरणाच्या क्षमतेचा उपयोग केला आणण सांशोधन आणण उपयोणजत हेतू या दोघाांसाठी तयाांनी शाणब्दक सांकलक तांत्र अनुकूल करून घेतले. ध्वणनत शाई-डागाची कलपना ही अनेकाांना एक उपयुि नव-कलपना म्हणून सुचली, आणण शाणब्दक सांकलकाने इतर चाचण्याांपैकी िॉिोफोन िेस्ि, ऑणडिरी ॲपसेप्शन िेस्ि आणण ॲझ्झागेड्डी िेस्ि याांना जन्म णदला. munotes.in
Page 113
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
113 Óयिĉरेखा िचýांचे उÂपादन (The Production of Figure Drawings): णचत्राांचे णवश्लेषण ही आणखी एक प्रक्षेणपत पद्धत आहे. णचत्रे, णवशेषत: लहान मुलाांच्या बाबतीत, व्यिीच्या व्यणिमत्त्वाच्या कायाणशलतेच्या णचणकतसालयीन पैलूांणवषयी णनदानातमक माणहतीची सांपदा प्रदान करतात. आज णचणकतसालयीन आणण सांशोधन क्षेत्राांमध्ये णचत्राांचा वापर व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या क्षेत्रापलीकडे णवस्तारला आहे. व्यिीची बुणद्धमत्ता, चेताशास्त्रीय णबघाड, दृक्-गणतप्रेरक समन्वय, बोधणनक णवकास आणण अध्ययन अक्षमता याांणवषयी माणहतीचा स्रोत म्हणून कलातमक णनणमातीचा वापर करण्याचा प्रयतन केला गेला आहे. व्यणिरेखा णचत्र चाचण्या या व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या प्रक्षेणपत पद्धती आहेत, ज्याांमध्ये मूलयाांकनाथीद्वारे रेखािलेलया णचत्राच्या णनणमातीचा समावेश होतो, ज्याचे तया णचत्रातील आशय आणण सांबांणधत पररवताकाांच्या आधारे णवश्लेषण केले जाते. कॅरेन मॅकओव्हर याांनी व्यणिरेखा णचत्र चाचण्याांवर उतकृष्ट काया केले आहे. एक सुपररणचत व्यिीरेखा णचत्र चाचणी म्हणजे कॅरेन मॅकओव्हर याांनी णवकणसत केलेली रॉ-ए-पसान िेस्ि ही आहे. या चाचणीमध्ये परीक्षणाथीला एक कागद आणण पेणन्सल णदली जाते आणण तयाला/णतला केवळ 'एक व्यिी काढा', असे साांणगतले जाते. पणहले णचत्र पूणा झालयानांतर तयाला णकांवा णतला पणहलया णचत्रावरून णवरुद्ध णलांगाची व्यिी काढण्यास साांणगतले जाते. व्यिी णचत्र काढत असताना परीक्षक तयाच्या णिप्पण्या, ज्या िमाने वेगवेगळे अवयव काढले जातात तो िम, णचत्र पूणा करण्यासाठी लागणारा कालावधी, व्यणिरेखेचे स्थान, णतचा आकार, वापरलेले पेणन्सलचे दाब, समणमती, रेषेचा दजाा, छायाांकन, खाडाखोड करण्याच्या णियेचे अणस्ततव, चेहऱ्यावरील हावर्ाव, मुिा, कपडे, आणण एकूण स्वरूप आणण इतर प्रणियातमक तपशील हे सवा लक्षात घेतो/घेते. णचत्र काढलयानांतर सामान्यतः एक चौकशी होते, ज्यामध्ये पररक्षणाथीांना णचत्रात काढलेलया प्रतयेक व्यिीणवषयी एक कथा तयार करण्यास साांणगतले जाते. रेखािलेलया व्यिीणवषयी प्रश्नाांची माणलकादेखील पररक्षणाथीला णवचारली जाते. इमॅन्युअल हॅमर (१९५८, १९८१, २०१४) याांचा असा णवश्वास होता, की लोक तयाांच्या स्व-प्रणतमा णकांवा स्व-सांकलपना व्यणिरेखा णचत्राांमध्ये, तसेच इतर मागांनी (जसे की, स्वप्न आणण रेखाणचत्र, याांसारयया अप्रकि स्वरूपाांत) प्रक्षेणपत करतात. या चाचणीचे गुणाांकन मूलत: पररमाणवाचक आहे आणण तयात प्रमाणीकरण अभ्यासाचा अर्ाव आहे. णचणकतसक आणण सांशोधक हे असे मत व्यि करतात, की रॉ-अ-पसान िेस्ि ही मनोणमतीय चाचणी म्हणून नाही, तर णचणकतसालयीन उपकरण म्हणून सवोत्तम उपयोगी ठरू शकते, ज्यामध्ये णचत्राांचे अथाबोधन हे व्यिीणवषयीच्या इतर माणहतीच्या सांदर्ाात केले जाते. आणखी एक सुपररणचत णचत्र चाचणी, म्हणजे हाऊस-ट्री-पसान िेस्ि. आणखी एक चाचणी, जी पररक्षणाथीला तयाच्या/णतच्या कुिुांबाच्या सांदर्ाात समजून घेण्यास परीक्षकाला मदत करू शकते, ती म्हणजे कायनेणिक फॅणमली रॉइांग (KFD) होय. या चाचणीमध्ये बालकाला एक पेपर ८ १/२ × ११ इांच कागद, एक पेणन्सल आणण एक खोडरबर णदला जातो आणण "तुमच्यासह तुमच्या कुिुांबातील प्रतयेकाचे, काहीतरी करत असतानाचे, णचत्र काढा" असे साांणगतले जाते. यामध्ये कुिुांबातील णवणवध सदस्याांमधील परस्परसांवादावर जोर णदला जातो. munotes.in
Page 114
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
114 व्यणिरेखा णचत्र चाचण्या या णचणकतसालयीन दृष्ट्या उच्च प्रमाणात उपयुि आहे, णवशेषतः जेव्हा बालकाांना हाताळायचे असते. मात्र, या चाचण्याांचे काही स्वत:चे असे तोिे आहेत आणण या चाचण्याांसांबांधी णवश्वासाहाता आणण वैधताणवषयक माणहतीचा अर्ाव आहे. ६.४ ÿ±ेिपत पĦतéिवषयक ŀिĶकोन (PROJECTIVE METHODS IN PERSPECTIVE) अनेक मानसशास्त्रज्ञ प्रक्षेणपत पद्धतींच्या उपयुितेवर प्रश्न उपणस्थत करतात. हे प्रश्न णवशेषतः या चाचण्याांची गुणाांकन प्रणाली, ज्या गृणहतकाांवर तयाांचा उपयोग आधारलेला आहे, ती गृहीतके, तयाांचा उपयोग प्रर्ाणवत करणारी पररणस्थतीजन्य पररवताके, आणण तयाांची णवश्वासाहाता आणण वैधता याांणवषयी गांर्ीर आहेत. काही गृणहतके, ज्याांवर प्रक्षेणपत पद्धती आधाररत आहेत, ती अशी आहेत, की १) प्रतयेक प्रणतसाद हा व्यणिमत्त्व णवश्लेषणासाठी वापरला जाऊ शकतो, २) गरजेचे सामर्थया आणण प्रक्षेणपत चाचण्याांमधील णतचे प्रकिीकरण याांमध्ये सांबांध आहे, ३) चाचणी घेणाऱ्या व्यिीस हे माहीत नसते, की ते तयाांच्याणवषयी काय प्रकि करत आहेत, ४) उणिपके णजतकी अणधक सांणदग्ध, णततके प्रयुि तयाांच्या व्यणिमत्त्वाणवषयी अणधक माणहती उघड करतात, आणण ५) पयाावरणीय पररवताके, प्रणतसाद सांच, परीक्षकाला णमळालेलया प्रणतणिया, आणण सांबांणधत घिक हे सवा प्रणतसाद आकृणतबांधाांना योगदान करतात, इतयादी. मूरस्िाईन याांनी ही सवा गृणहतके “जतन केलेलया धारणा”, जी प्रमाणणकरणाणशवाय स्वीकारलेली आहेत, म्हणून अमान्य केली. असे णनदशानास आणले गेले, की एकाच उणिपकाला चाचणी घेणाऱ्या णर्न्न व्यिींकडून णमळणाऱ्या प्रणतसादाच्या णवषयसूत्राांमध्ये असणारे साम्य हे सूणचत करते, की उिीपक साणहतय हे अगोदर गृहीत धरलयाप्रमाणे णततकेसे सांणदग्ध णकांवा प्रक्षेपणाप्रती सांवेदी असू शकेल, असे नाही. प्रक्षेणपत चाचण्या या गृणहतकावर आधाररत आहेत, की प्रक्षेपण अशा उिीपक साणहतयावर अणधक असते, जे प्रयुिाशी साम्य साधणारे असते (र्ौणतक स्वरूप, णलांग, व्यवसाय, आणण इतर अशा बाबतीत). या गृणहतकालादेखील काही आधार नाही. रोशााक चाचणी आणण इतर प्रक्षेणपत उपकरणे याांच्या अनेक अथाबोधनातमक प्रणाली या मनोगणतकीय णसद्धाांतावर आधाररत आहेत, ज्या णसद्धाांतावरदेखील समीक्षा झाली होती. पåरिÖथतीजÆय पåरवतªके (Situational variables): सांशोधनात असे णदसून आले आहे, की पररणस्थतीजन्य पररवताके, जसे की परीक्षकाची उपणस्थती णकांवा अनुपणस्थती, हे प्रायोणगक णवषयाांच्या प्रणतसादाांना लक्षणीयररतया प्रर्ाणवत करतात. उदाहरणाथा, बनास्िाईन (१९५६) याांनी दशाणवले, की खाजगीत णलणहलेलया TAT कथा या परीक्षकाांच्या उपणस्थतीत णलणहलेलया कथाांपेक्षा कमी सुरणक्षत, कमी आशावादी आणण अणधक र्ावातमकररतया गुांतलेलया होतया. तयाचप्रमाणे, परीक्षकाचे वय, णदलेलया णवणशष्ट सूचना आणण परीक्षकाकडून इतर सूक्ष्म प्रबणलकरण सांकेत याांचे प्रक्षेणपत कराराांवर पररणाम होण्याची शक्यता असते. munotes.in
Page 115
व्यणिमत्त्व मूलयाांकन - II
115 मेसणलांग (१९६०) याांनी असे नमूद केले, की प्रयुि हे परीक्षण पररणस्थतीत परीक्षकाच्या णियाांशी णकांवा स्वरूपाशी सांबांणधत सांकेताांसह प्रतयेक उपलब्ध सांकेत वापरतात आणण अगदी परीक्षकदेखील पररणस्थतीजन्य सांकेत वापरतात, जसे की तयाांच्या स्वत:च्या गरजा आणण अपेक्षा, परीक्षण केलया जात असणाऱ्या व्यिीणवषयी तयाांच्या स्वत:च्या व्यिीणनष्ठ र्ावना, आणण एकांदर परीक्षण पररणस्थतीणवषयी तयाांच्या स्वत:च्या सांरचना. असे णनरीक्षणात आले आहे, की अगदी अशा पररस्थतीदेखील, ज्याांमध्ये वस्तुणनष्ठ (प्रक्षेणपत नाही) चाचण्या णकांवा साधी वृत्ताांत नोंदणी, णचणकतसकाच्या प्रणशक्षणाचा पररणाम (चॅपमन आणण चॅपमन, १९६७; णफि्सणगबन्स आणण णशअना, १९७२) आणण र्ूणमकाणवषयक दृणष्टकोन (स्नीडर आणण इतर, १९७६), तसेच रूग्णाचा सामाणजक स्तर (होणलांगशीड आणण रेडणलश, १९५८; ली, १९६८; रूथ आणण णकांग, १९७२) हे सवा णवकृतीसांबांधी (लँगर आणण एबेलसन, १९७४) आणण सांबांणधत णनष्कषा (बॅिसन, १९७५) मूलय-णनधाारण प्रर्ाणवत करण्यास सक्षम असतात. या आणण इतर पररवताकाांना प्रक्षेणपत चाचणी पररणस्थतीत, ज्यामध्ये परीक्षकाला केवळ चाचणी आणण अणतररि-चाचणी प्रदत्त, ज्याांवर अथाबोधन केंणित आहे, तेच णनवडण्याचे स्वातांत्र्य नाही, तर अथाबोधनापयंत पोहोचण्यासाठी वापरली जाणारी गुणाांकन प्रणाली णनवडण्याचेदेखील स्वातांत्र्य आहे, अशा पररणस्थतीत णवस्तृत स्थान णदले गेले आहे. मनोिमतीय वैचाåरक बाबी (Psychometric considerations): प्रक्षेणपत तांत्राांचे समीक्षक असे णनदशानास आणतात, की कराराच्या दीघातेमधील अणनयांणत्रत फरक, अयोग्य प्रयुिाांचे नमुने, अपुरे णनयांत्रण गि आणण णनकृष्ट बाह्य णनकष हे सवा घिक हे वैधतेच्या आर्ासीररतया वाढणाऱ्या मूलय-णनधाारणास हातर्ार लावतात. अनेक चाचणी-पुनचााचणी णकांवा अधा-णवर्ाणजत या णवश्वसनीयतेच्या पद्धती अयोग्य असलयामुळे प्रक्षेणपत तांत्राांच्या सांशोधनात पद्धतीशास्त्रासांबांणधत काही अडथळे आहेत. असे वैधता अभ्यास सांचाणलत करणे खूप कठीण आहे, जे अशा चाचण्याांच्या सांचालनात उपणस्थत असणारे सवा अणद्वतीय पररणस्थतीजन्य पररवताके प्रर्ावीररतया नाकारतात, तयाांना मयााणदत ठेवतात, णकांवा साांणययकीयररतया ती सवा पररवताके णवचारात घेतात. वÖतुिनķ चाचÁया िवŁĦ ÿ±ेिपत चाचÁया (Objective Tests vs. Projective Tests): वस्तुणनष्ठ आणण प्रक्षेणपत चाचण्याांमध्ये णवर्ेदन करणारे णशक्षणतज्ज्ञ हे वस्तुणनष्ठ चाचण्याांवर अशी िीका करतात, की वस्तुणनष्ठ चाचण्याांवरील प्राप्ताांक हे प्रणतसाद शैली, अपप्रवृत्ती आणण चाचणी पक्ष:पाताच्या इतर स्त्रोताांमुळे प्रर्ाणवत होतात. णशवाय, ते असे णनदशानास आणतात, की चाचणी घेणाऱ्या व्यिींमध्ये वस्तुणनष्ठ चाचणी घिक-प्रश्नाांना "वस्तुणनष्ठररतया" प्रणतसाद देण्यासाठी पुरेशी अांतदृाष्टी णकांवा दृणष्टकोन याांचा अर्ाव असतो. णमह्ल (१९४५) याांचे असे मत होते, की तथाकणथत वस्तुणनष्ठ चाचणी घिक-प्रश्न खरे तर काही चाचणी घेणाऱ्या व्यिींसाठी प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून उपयोगात येऊ शकतात. दुसरीकडे, प्रक्षेणपत चाचण्या ज्या गृणहतकाांवर आधाररत आहेत, तयाांचे सांशयास्पद स्वरूप पाहता, प्रक्षेणपत चाचण्यादेखील णततक्या प्रक्षेणपत असू शकत नाहीत, जशा तया एके काळी मानलया जात होतया. वाईनर (२००५) याांनी असे णनदशानास आणले, की अनेक प्रक्षेणपत चाचण्याांमध्ये "वस्तुणनष्ठ" साांकेतीकरण असणाऱ्या गुणाांकन प्रणाली असतात. म्हणून munotes.in
Page 116
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
116 वस्तुणनष्ठ आणण प्रक्षेणपत चाचण्याांचे णद्वणवर्ाजन हे णदशार्ूल करणारे आहे. वाईनर (२००५) याांनी “वस्तुणनष्ठ”च्या जागी ‘सांरणचत’, आणण “प्रक्षेणपत”च्या जागी ‘असांरणचत’ अशा सांज्ञा प्रणतयोणजत करण्याणवषयी सुचणवले आहे. एखादी चाचणी णजतकी अणधक सांरणचत, णततकी ती व्यणिमत्त्वाच्या सापेक्षररतया सबोध पैलूांना स्पशा करण्याची शक्यता अणधक असते. याउलि, असांरणचत णकांवा सांणदग्ध चाचण्याांची तातकाणलक, सबोध जागरूकतेपलीकडील साणहतयात प्रवेश णमळणवण्याची शक्यता अणधक असते (स्िोन आणण डेलीज, १९६०; वाईनर आणण कुह्नले, १९९८). ६.५ सारांश या पाठात आपण व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धतींवर चचाा करण्यात आली आहे. या पद्धती बहुतेकदा कागद आणण पेणन्सल चाचण्या असतात. आपण व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या णवणवध प्रक्षेणपत पद्धतींवर सणवस्तर चचाा केली. काही सवासामान्यपणे वापरलया जाणाऱ् या प्रक्षेणपत पद्धतींमध्ये या चाचण्याांचा समावेश आहे: रोशााक शाई-डाग चाचणी, णथमॅणिक अपरसेप्शन िेस्ि, हँड-िेस्ि, रोझेन्तसवाईग णपक्चर-फ्रस्ट्रेशन स्िडी, वडा असोणसएशन िेस्ि, वाक्य-पूती चाचण्या, प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून ध्वनी आणण व्यणिरेखा णचत्रे, ज्याांमध्ये रॉ-अ-पसान िेस्ि आणण हाऊस-ट्री-पसान िेस्ि याांचा समावेश होतो. ६.६ ÿij णिपा णलहा: १. व्यणिमत्त्व मूलयाांकनाच्या वस्तुणनष्ठ पद्धती २. प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून ध्वनी ३. प्रक्षेणपत उणिपके म्हणून शाई-डाग आणण णचत्रे ४. वडा असोणसएशन िेस्ि आणण सेन्िेन्स कणम्प्लशन िेस्ि्स ५. प्रक्षेणपत पद्धती म्हणून णचत्रे ६.७ संदभª १. Cohen, JR., & Swerdlik, M.E. (2010). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (7 th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. २. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997). Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2002. munotes.in
Page 117
117 ७ पåरवतªिनयता, शतमक आिण शतमक गुणानुøम यांची पåरमाणे - I घटक रचना ७.० उिĥĶ्ये ७.१ ÿÖतावना ७.२ िवÖतार-®ेणी आिण सरासरी िवचलन ७.३ चतुथªक िवचलन आिण ÿमािणत िवचलन ७.४ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांचे संगणन ७.५ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांची तुलना: पåरवतªिनयते¸या पåरमाणांचे फायदे, मयाªदा, उपयोग ७.५.१ िवÖतार-®ेणीचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग ७.५.२ सरासरी िवचलनाचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग ७.५.३ चतुथªक िवचलनाचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग ७.६ सारांश ७.७ ÿij ७.८ संदभª ७.० उिĥĶ्ये पåरवतªिनयता िकंवा अपÖकरणाची िविवध पåरमाणे, Âयांचे उपयोग, मयाªदा आिण सांि´यकìय पĦती यांिवषयी जाणून घेणे आिण ²ान देणे. िवīाÃया«मÅये जागłकता िनमाªण करणे आिण पåरवतªिनयते¸या पåरमाणांचे संगणन करÁयासाठी िविवध उपाय िकंवा तंýे जाणून घेणे. ७.१ ÿÖतावना पåरवतªिनयता (variability) िकंवा अपÖकरण (dispersion) ही संकÐपना सांि´यकìमÅये मूलगामी आहे, जी हे दशªिवते, कì मािलकेतील सं´या मÅयवतê ÿवृ°ी¸या (central tendency) दोÆही बाजूंस िकती दूरवर िवखुरलेली िकंवा पसरलेली आहे, ºयामुळे ती िवतरणां¸या ÿमाणांचे मापन कł शकेल. हे समूहा¸या िवचलनाची सापे± पåरमाणेदेखील सूिचत करते. या पाठात आपण पåरवतªिनयतेची िविवध पåरमाणे, Âयांचे फायदे, मयाªदा, उपयोग आिण संगणना¸या पĦती, यांवर चचाª करणार आहोत. munotes.in
Page 118
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
118 घटक ८ मÅये आपण पåरवतªिनयतेची सवō°म पĦत िकंवा पåरमाण आिण शतमक आिण शतमक गुणानुøम यां¸या संगणन पĦतéसह, शतमकाची संकÐपना, Âयाचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग यां¸यासह पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांची तुलना पाहणार आहोत. ७.२ िवÖतार-®ेणी आिण सरासरी िवचलन (RANGE AND AVERAGE DEVIATION - AD) पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांपैकì िवÖतार-®ेणी (Range) आिण सरासरी िवचलन (Average Deviation) ही दोन पåरमाणे आहेत. माý, ती चतुथªक िवचलन (quartile deviation - QD) आिण ÿमािणत िवचलन (Standard deviation - SD) इतकì महßवाची नाहीत. िवÖतार-®ेणी (Range) हे पåरवतªिनयतेचे सवा«त सोपे पåरमाण आहे. ते दोन आÂयंितक ÿाĮांकां¸या मूÐयांवर आधाåरत असते. आÂयंितक ÿाĮांक (extreme score) हा िवÖतार-®ेणीचे मूÐय बदलू शकतो. िवÖतार-®ेणी ही "सवō¸च आिण सवा«त कमी ÿाĮांकांमधील मÅयांतर" अशी पåरभािषत केली जाते. Ìहणजेच, िवÖतार-®ेणी = सवō¸च ÿाĮांक - सवा«त कमी ÿाĮांक. उदाहरणाथª, ९० हा सवō¸च ÿाĮांक आिण २५ हा सवा«त कमी ÿाĮांक असेल, तर िवÖतार-®ेणी = ९० – २५ = ६५ असेल. Ìहणजेच िवÖतार-®ेणी ६५ असेल. (R = सवō¸च ÿाĮांक – सवा«त कमी ÿाĮांक, Ìहणजे, R = ९०-२५=६५). तर, जेथे सरासरी िवचलनाचा (AD) ÿij येतो, ते ³विचत वापरले जाते, परंतु ते ÿमािणत िवचलन या अिधक Óयापकपणे वापरÐया जाणाöया आणखी एका पåरमाणा¸या सांकÐपिनक आधार समजून घेÁयासाठी भ³कम पाया ÿदान करते. सरासरी िवचलन हे सरासरीमधून घेतलेÐया मािलकेतील सवª Öवतंý ÿाĮांकां¸या िवचलनाचा मÅय असते. AD चे सूý हे आहे: Σ = िसµमा, एकूण बेरीज ‖X‖ = मÅयापासून िवचलन (क¸चा ÿाĮांक वजा सरासरी) N = ÿाĮांकांची एकूण सं´या. ७.३ चतुथªक िवचलन आिण ÿमािणत िवचलन (QUARTILE DEVIATION - QD AND STANDARD DEVIATION - SD) चतुथªक िवचलन (QD) हे पåरवतªिनयतेचे आणखी एक पåरमाण आहे. ते वारंवाåरता िवतरणातील ७५ वे आिण २५ वे शतमक यां¸या मधील ®ेणी अंतराचा अधाª भाग असतो.
munotes.in
Page 119
पåरवतªिनयता, शतमक
आिण शतमक गुणानुøम
यांची पåरमाणे - I
119 २५ Óया शतमकाला Q१ आिण ७५ Óया शतमकाला Q३ Ìहणतात, Ìहणजेच अनुøमे पिहला आिण ितसरा चतुथªक. QD चे सूý आहे: QD = Q३ - Q१ २ येथे, QD = चतुथªक िवचलन, Q३ = ितसरे चतुथªक, Q१ = ÿथम चतुथªक पूणªपणे समिमतीय िवतरणामÅये, Q१ आिण Q३ हे मÅयांकापासून (Q२) पासून अगदी समान अंतरावर असतात. दुसरीकडे, ÿमािणत िवचलन ही पåरवतªिनयते¸या सवō°म पĦती िकंवा पåरमाणांपैकì एक आहे. हे पåरवतªनाचे एक अÂयंत उपयुĉ पåरमाण आहे. Âयाची Óया´या " मÅयातून घेतलेÐया सवª िवचलनां¸या वगाªचे अंकगिणतीय सरासरीचे वगªमूळ” अशी केली जाते. SD ची सूýे खालीलÿमाणे आहेत: १) दीघª पĦत (Long method) येथे, x2 = मÅयापासून¸या िवचलनाचा वगª, f = संबंिधत वारंवाåरता, X2 = सरासरी वगाªचे िवचलन, N = वारंवारतेची एकूण सं´या. २) लघु पĦत (Short method): येथे c2 = fx2/N ची ÖØवेअरची सुधारणा असते. बाकì इतर संगणन लांब पĦतीÿमाणे समान आहेत. ७.४ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांचे संगणन (CALCULATION OF THE 4 MEASURES OF VARIABILITY) १. िवÖतार-®ेणी = सवō¸च ÿाĮांक - सवा«त कमी ÿाĮांक, Ìहणजेच (R = H - L) उदाहरण, १०० – २५ = ७५ वरील उदाहरणाचा िवचार करता, िदलेÐया िवतरणातील सवō¸च ÿाĮांक १०० असेल, आिण सवा«त कमी ÿाĮांक २५ असेल, तर वरील सूý वापłन येणारी िवÖतार-®ेणी ही ७५ असेल.
munotes.in
Page 120
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
120 २. सरासरी िवचलन (AD) चे सूý खालीलÿमाणे: AD = ∑X – xN येथे, AD = सरासरी िवचलन, X = ÿाĮांक, x = मÅयापासून असणारे िवचलन, Ìहणजे ÿाĮांक – मÅय = िवचलन, X – M = x (इंúजीतील लहान x अ±र), ∑X = सवª ÿाĮांकांची बेरीज, xN = उदाहरण: खालील ÿाĮांकांमधून AD शोधा: ६, ८, १०, १२, १४. पायरी – १: X/N Ĭारे या ५ गुणांची सरासरी काढा. ६ + ८ + १० + १२ + १४ = ५० = १० ५ ५ Ìहणून सरासरी १० आहे. पायरी – २: x शोधा. मÅय ÿाĮांक १० पासून सवª ÿाĮांकाचे िवचलन ६ – १० = -४ ; ८ – १० = - २; १० – १० = ०; १२ – १० = २ आिण १४ – १० = ४ असेल. या ५ िवचलनांची बेरीज ही िचÆह िवचारात न घेता १२ आहे; आिण १२ ला ५ (N) ने भागÐयास २.४ हे सरासरी िवचलन असेल. आपण हे ५ ÿाĮांक खालीलÿमाणे मांडू शकतो आिण अशा ÿकारे सरासरी िवचलन शोधू शकतो (तĉा ø. ७.१). तĉा ø. ७.१ ÿाĮांक x ६ -४ ८ -२ १० ० १२ २ १४ ४ ५० १२
िचÆह िवचारात न घेता ‖X‖ N = ५ मÅय = ∑X/ N = ५० = १० ५ Ìहणून AD = (∑ ‖X‖ )/ N = १२ = २.४ ५ munotes.in
Page 121
पåरवतªिनयता, शतमक
आिण शतमक गुणानुøम
यांची पåरमाणे - I
121 ३. चतुथªक िवचलन (Quartile Deviation – QD) चतुथªक िवचलनाचे (QD) संगणन करÁयासाठी आपÐयाला ÿथम Q३ आिण Q१ यांचे संगणन करणे अÂयावÔयक आहे. QD चे सूý हे आहे: QD = Q३ - Q१ २ उदाहरण, QD साठी Q१ हे खालील वारंवाåरता िवतरणातून लघु पĦतीने संगिणत करणे आवÔयक आहे (तĉा ø.७.२): वगª-मÅयांतर वारंवाåरता १३६-१३९ ३ १३२-१३५ ५ १२८-१३१ १६ १२४-१२७ २३ १२०-१२३ ५२ ११६-११९ ४९ ११२-११५ २७ १०८-१११ १८ १०४-१०७ ७ N = २०० यामÅये Q१ साठी सूý खालीलÿमाणे आहे: Q१ = I + (N / ४ – F) × ci fm येथे, I = अशा मÅयांतराची अचूक खालची मयाªदा, ºयामÅये चतुथªक येते, Ìहणजेच १११.५ i = मÅयंतराची दीघªता = ४ F= Q१ खाली येणाöया सवª वारंवारतेची बेरीज. या उदाहरणात २५ fm = Q१ ºया वारंवारतेवर येते, Ìहणजे २७ N/४ = २००/४ = ५० (एकूण N ला ४ ने भागले आहे). munotes.in
Page 122
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
122 आता वारंवाåरता िवतरण तĉा øमांक ७.२ मÅये हे सूý लागू केÐयाने आपÐयाला िमळते: Q१ = १११.५ + (५०-२५) x ४ २७ Q१ = १११.५+ (२५) x ४ २७ Q१ = १११.५ + ०.९३ x ४ Q१ = १११.५ + ३.७२ Q१ = ११५.२२ Âयाचÿमाणे, Q३ शोधÁयासाठी सूý खालीलÿमाणे आहे: Q३ = I + (3N/ 4 - F) × ci fm I = मÅयांतराची अचूक खालची मयाªदा, ºयामÅये Q३ येते, Ìहणजेच ११९.५ i = वगª मÅयांतराची लांबी = ४ F= Q३ खाली असणाöया सवª वारंवाåरतेची एकूण बेरीज, १०१ fm = Q३ ºया वारंवारतेवर येते, Ìहणजे ५२ N/४ = ५० याÿमाणे ३N/४ = (३ x२००) /४ = ६००/ ४ = १५० अशा ÿकारे Q३: Q३ = ११९.५ + (१५०-१०१) x ४ ५२ Q३ = ११९.५ + (४९) x ४ ५२ Q३ = ११९.५ + ०.९४ x ४ Q३ = ११९.५ + ३.७६ Q३ = १२३.२६ आता, ÿाĮ Q१ आिण Q३ यांचे मूÐय खालील सूýात वापłन QD चे संगणन करता येईल. QD = Q३ - Q१ २ QD = १२३.२६ – ११५.२२ २ QD = ८.०४ = ४.०२ २ QD = ४.०२ munotes.in
Page 123
पåरवतªिनयता, शतमक
आिण शतमक गुणानुøम
यांची पåरमाणे - I
123 ७.५ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांची तुलना: फायदे, मयाªदा, पåरवतªिनयते¸या पåरमाणांचे उपयोग (COMPARISON OF THE FOUR MEASURES OF VARIABILITY: MERITS, LIMITATIONS, USES OF MEASURES OF VARIABILITY) ७.५.१ िवÖतार-®ेणीचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग (Merits, Limitations, and uses of Range) िवÖतार-®ेणीचे फायदे: १. िवÖतार-®ेणी हे पåरवतªिनयतेचे सवा«त सोपे पåरमाण आहे. २. ते ÿाĮांका¸या ÿसरणाचे एकूण वणªन ÿदान करते. ३. ते ÿाĮांक ÿसरण िकंवा िवखुरÁयाचे सवा«त सामाÆय पåरमाण आहे. िवÖतार-®ेणी¸या मयाªदा: १. िवÖतार-®ेणी हे सांि´यकì आिण गिणत यांमधील इतर पåरमाणांमÅये कमी वापरले जाते. २. Âयाची मूÐये नेहमी बदलतात. ३. वारंवाåरता िवतरण वगळता ते इतर िवतरणांमÅये वापरले जात नाही, Âयामुळे Âयाचा वापर मयाªिदत आहे. ४. ते बीजगिणतीय पĦतéमÅयेदेखील वापरले जात नाही. िवÖतार-®ेणीचे उपयोग: १. िवÖतार-®ेणी तेÓहा वापरली जाते, जेÓहा नमुना खूप िवखुरलेला असतो. २. ते तेÓहा वापरले जाते, जेÓहा आÂयंितक ÿाĮांकांिवषयी ²ान आवÔयक असते. ३. ते तेÓहादेखील वापरले जाते, जेÓहा मÅयवतê ÿवृ°ीचे पåरमाण हे मÅयांक असते. ४. ते तेÓहा वापरले जाते, जेÓहा ÿाĮांक हे ÿमािणत िवचलन ÿभािवत करÁयाची श³यता असते. ५. ते तेÓहा वापरले जाते, जेÓहा ५०% ÿाĮांकांमÅये ÿाथिमक ÖवारÖय असते. ७.५.२ सरासरी िवचलनाचे फायदे, मयाªदा, उपयोग (Merits, Limitations, uses of Average Deviation - AD) सरासरी िवचलनाचे फायदे: १. सरासरी िवचलन हे पåरवतªिनयतेचे आणखी एक पåरमाण आहे, ºयामÅये संगणनसाठी िवचलनाची सवª िचÆहे (धनाÂमक “ + ” िकंवा ऋणाÂमक “ – “) धनाÂमक मानली जातात. २. सरासरी िवचलन हे पåरमाणाचे इतर फायदे, Ìहणजे सवª िवचलनांचा भार Âयां¸या ÿमाणानुसार िनिIJत केला जातो. सरासरी िवचलना¸या मयाªदा: १. बीजगिणतीय िचÆहांमुळे ही पĦत िकंवा पåरमाण ³विचतच वापरले जाते. munotes.in
Page 124
मानसशाľीय परी±ण
आिण सांि´यकì
124 २. पुढील अंकपåरचालनासाठी/ आकडेमोडीसाठी हे िनŁपयोगी साधन आहे. सरासरी िवचलनाचे उपयोग: १. सरासरी िवचलन हे मानसशाľ, अथªशाľ आिण सांि´यकì यांमÅये वापरले जाते. २. ते अितशय अचूक पåरमाण आहे. ३. िवतरणा¸या आÂयंितक मूÐयांमुळे ते ÿभािवत होत नाही. ४. सवª Óयावहाåरक हेतूंसाठी सरासरी िवचलना¸या जागी ÿमािणत िवचलन वापरले जाते. ७.५.३ चतुथªक िवचलनाचे फायदे, मयाªदा आिण उपयोग (Merits, Limitations and Uses of Quartile Deviation) चतुथªक िवचलनाचे फायदे: १. चतुथªक िवचलन हे पåरवतªिनयतेचे एक अितशय महßवाचे मापक आहे. ही पĦत तेÓहा लागू केली जाते, जेÓहा ७५ Óया आिण २५ Óया शतमकाची आवÔयकता असते. सामाÆय िवतरणामÅये चतुथªक िवचलनाला संभाÓय ýुटी (PE) Ìहणतात िकंवा ते परÖपरÿितयोिजतåरÂया वापरले जाते. २. ते आÂयंितक मूÐयांनी ÿभािवत होत नसÐयामुळे िवÖतार-®ेणीपे±ा अिधक चांगले आहे. चतुथªक िवचलना¸या मयाªदा: १. हे पåरमाण Q२, ५० वे शतमक यांचे संगणन करत नाही. २. ही पĦत केवळ मानसशाľ आिण सांि´यकì यांमÅये वापरली जाते. ३. हे पåरमाण पुढील अंक-पåरचालनासाठी वापरले जात नाही. चतुथªक िवचलनाचे उपयोग: १. शतमकांचे संगणन करÁयाचे हे अितशय सोपे पåरमाण आहे. २. हे आÂयंितक मूÐये िकंवा ÿाĮांकांमुळे ÿभािवत होत नसÐयामुळे िवĵासाहª पåरमाण आहे. ३. हे तेÓहा वापरले जाते, जेÓहा मÅयवतê ÿवृ°ीचे पåरमाण हे मÅयांक असते. ४. हे तेÓहादेखील वापरले जाते, जेÓहा आÂयंितक ÿाĮांक हे ÿमािणत िवचलन असमानåरÂया ÿभािवत करतात. ७.६ सारांश या पाठात आपण पåरवतªिनयतेची चार महßवाची पåरमाणे, जसे कì िवÖतार-®ेणी, सरासरी िवचलन, चतुथªक िवचलन आिण ÿमािणत िवचलन, यांसह पåरवतªिनयतेचे Öवłप आिण पĦती यांवर चचाª केली. आपण या चारपैकì तीन पåरमाणांचे फायदे, उपयोग आिण मयाªदा Öवतंý शीषªकाअंतगªत ठळकपणे पािहÐया. आपण पåरवतªिनयते¸या ही पåरमाणे संगिणत करÁयाची पåरमाणे िकंवा तंýेदेखील पािहली. या चार पåरमाणां¸या तुलनेचा थोड³यात उÐलेख केला. आपण "पåरवतªिनयतेचे सवō°म मापक कोणते" या ÿijाचे उ°रदेखील थोड³यात पािहले. munotes.in
Page 125
पåरवतªिनयता, शतमक
आिण शतमक गुणानुøम
यांची पåरमाणे - I
125 ७.७ ÿij १ (अ) चतुथªक िवचलनाचे उपयोग आिण मयाªदा ÖपĶ करा. (ब) खालील िवतरणातून चतुथªक िवचलन िकंवा ÿमािणत िवचलन संगिणत करा. ÿाĮांक वारंवाåरता ५०-५४ ३ ४५-४९ ६ ४०-४४ ९ ३५-३९ १५ ३०-३४ १९ २५-२९ १२ २०-२४ १४ १५-१९ ६ १०-१४ २ N = १४० ७.८ संदभª १. Annapornaa R. et al (20014) - A Handbook of Mathematics and Statistics, Chetana Publications Pvt. LTD. 262, Khatauwadi, Girgaon, Mumbai- 400004 २. Anastasi, A. and Urbina, S. (1997) -Psychological Testing (7th ed) Pearson Education, India Reprint -2002 ३. Cohen, J.R. and Swerdik, M.E. (2010) Psychological Testing and Assessments, An Introduction to tests and Measurements (7th ed) New York McGraw-Hill International Edition. ४. Garrett, Henry, E. (1973) - Statistics in Psychology and Education, Vakills, Feffer and Simon Pvt. Ltd. Ballard Estate, Mumbai- 400001. munotes.in
Page 126
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
126 ८ पåरवतªिनयता, शतमक आिण शतमक गुणानुøम यांची पåरमाणे - II घटक रचना ८.० उणिष्ट्ये ८.१ प्रस्तावना ८.२ पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांची तुलना: फायदे, मयातदा, पररवततणनयतेच्या पररमाणाांचे उपयोग ८.२.१ प्रमाणणत णवचलनाचे फायदे, मयातदा आणण उपयोग ८.२.२ पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांची तुलना ८.३ शतमक – स्वरूप, फायदे, मयातदा आणण उपयोग. ८.४ शतमक गुणानुक्रम आणण शतमक प्राप्ाांक याांचे सांगणन ८.५ साराांश ८.६ प्रश्न ८.७ सांदर्त ८.० उिĥĶ्ये पररवततणनयता णकांवा अपस्करणाची णवणवध पररमाणे, तयाांचे उपयोग, मयातदा आणण साांणययकीय पद्धती याांणवषयी जाणून घेणे आणण ज्ञान देणे. णवद्यार्थयाांमध्ये जागरूकता णनमातण करणे आणण पररवततणनयतेच्या पररमाणाांचे सांगणन करण्यासाठी णवणवध उपाय णकांवा तांत्रे जाणून घेणे. शतमक आणण शतमक श्रेणीचे सांगणन करण्यासाठी साांणययकीय प्रणक्रयेबिल मूलगामी ज्ञान प्रदान करणे. ८.१ ÿÖतावना पररवततणनयता (variability) णकांवा अपस्करण (dispersion) ही सांकल्पना साांणययकीमध्ये मूलगामी आहे, जी हे दशतणवते, की माणलकेतील सांयया मध्यवती प्रवृत्तीच्या (central tendency), दोन्ही बाजूांस णकती दूरवर णवखुरलेली णकांवा पसरलेली आहे, ज्यामुळे ती णवतरणाांच्या प्रमाणाांचे मापन करते. हे समूहाच्या णवचलनाची सापेक्ष पररमाणेदेखील सूणचत करते. munotes.in
Page 127
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
127 आता या पाठात आपण पररवततणनयतेची णवणवध पररमाणे, तयाांचे फायदे, मयातदा, उपयोग आणण सांगणनाच्या पद्धती, याांवर चचात करणार आहोत. आपण पररवततणनयतेची सवोत्तम पद्धत णकांवा पररमाणदेखील पाहणार आहोत. पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांची तुलनादेखील तपशीलवार येथे स्पष्ट केली जाईल. आणण शेवटी, आपण शतमक आणण शतमक गुणानुक्रम याांच्या सांगणन पद्धतींसह, शतमकाची सांकल्पना, तयाचे फायदे, मयातदा आणण उपयोग याांवर लक्ष केंणित करणार आहोत. ८.२ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांची तुलना: फायदे, मयाªदा, पåरवतªिनयते¸या पåरमाणांचे उपयोग (COMPARISON OF THE FOUR MEASURES OF VARIABILITY: MERITS, LIMITATIONS, USES OF MEASURES OF VARIABILITY) मागील पाठात आपण पणहल्या तीन पररमाणाांचे, म्हणजेच णवस्तार-श्रेणी, सरासरी णवचलन, आणण चतुथतक णवचलन याांचे फायदे, मयातदा आणण उपयोग पाणहले. या पाठात आपण उवतररत एका पररमाणाचे, म्हणजे प्रमाणणत णवचलनाचे फायदे, मयातदा, आणण उपयोग याांवर चचात करणार आहोत. आपण पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांपैकी सवोतकृष्ट पररमाण कोणते, हे जाणून घेण्यासाठी तयाांची तुलनादेखील करणार आहोत. ८.२.१ ÿमािणत िवचलनाचे फायदे, मयाªदा, उपयोग (Merits, Limitations, and Uses of SD) ÿमािणत िवचलनाचे फायदे: १. एक वस्तुणस्थती म्हणून प्रमाणणत णवचलन हे तयाच्या णवश्वासाहतता आणण अचूकता याांमुळे पररवततणनयतेची सवोत्तम पद्धत आहे. २. ही पद्धत मानसशास्त्रीय सांशोधनात वापरली जाते, आणण लोकसांयया आणण तुलनातमक मध्याांतील लक्षणीय फरक हे अनुमाणनत करण्यासाठी, तसेच सहसांबांध गुणाांक सांगणणत करणे यासाठीदेखील उपयोणजली जाते. ३. ते प्रणतगमन समीकरणाचे (Regression equation) अतयांत चाांगले पररमाण आहे. ÿमािणत िवचलना¸या मयाªदा: १. ही अणतशय गुांतागुांतीची पद्धत आहे. २. ते आतयांणतक मूल्याांना अणधक महत्त्व देते. ३. ते मध्यवती प्रवृत्तीच्या पररमाणाांसाठी णनरुपयोगी आहे. ४. तयाचे कायत केवळ मानसशास्त्रीय सांशोधन आणण साांणययकीपुरते मयातणदत आहेत. ÿमािणत िवचलनाचे उपयोग १. प्रमाणणत णवचलन मानसशास्त्र, अथतशास्त्र आणण साांणययकी याांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. munotes.in
Page 128
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
128 २. ते अपस्करणाच्या इतर पररमाणाांपेक्षा अणधक णवश्वासाहत आहे. ३. ते सामान्य णवतरण वक्राचे अथतबोधन करण्यासाठीदेखील वापरले जाते. ४. हे तेव्हा वापरले जाते, जेव्हा सहसांबांध गुणाांकाचे सांगणन केले जाते. ५. ते लोकसांयया मध्य (population mean) अनुमाणनत करण्यासाठी केला जातो. प्रमाणणत णवचलनाच्या णवश्वासाहततेच्या सांदर्ातत, एक महत्त्वाचा प्रश्न अनेकदा णवचारला जातो, की पररवततणनयतेचे सवोत्तम पररणाम कोणते आहे? आणण का? या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी, आपण असे म्हणू शकतो, की प्रमाणणत णवचलन ही पररवततणनयतेची सवोत्तम पद्धत आहे आणण खालील कारणाांवरून ते स्पष्ट करता येईल (इतर तीन पररमाणाांवर लक्ष केंणित करून): १. णवस्तार-श्रेणी आणण सरासरी णवचलन हे पुढील अांक-पररचालनातील तयाांच्या मयातदाांमुळे क्वणचतच वापरले जातात. २. जेव्हा ७५ वे शतमक आणण २५ वे शतमक आवश्यक असतात, तेव्हा चतुथतक णवचलन वापरले जाते. परांतु, प्रमाणणत णवचलनाचा वापर तयाची णवस्तृत व्याप्ी आणण तयाचे महत्त्व याांमुळे केला जातो. तयाची णवश्वसनीयता आणण अचूकता ही णततकीच महत्त्वाची आहे. मानसशास्त्रीय सांशोधन बाजूला ठेवून प्रमाणणत णवचलनाचा उपयोग पुढील कायाांसाठी केला जातो, जसे की लोकसांयया मध्य अनुमाणनत करणे, दोन मध्याांमधील लक्षणीय फरकाचे सांगणन करणे, सहसांबांध गुणाांक सांगणणत करणे, प्रणतगमन णवश्लेषण सांगणणत करणे यासाठी केला जातो. म्हणून, आपण असे रास्तपणे म्हणू शकतो, की प्रमाणणत णवचलन हे पररवततणनयतेचे सवोत्तम पररमाण आहे. तुमची ÿगती तपासा १. णवस्तार-श्रेणी, सरासरी णवचलन, चतुथतक णवचलन आणण प्रमाणणत णवचलन पररर्ाणषत करा/स्पष्ट करा. २. णवस्तार-श्रेणी आणण चतुथतक णवचलनाचे उपयोग स्पष्ट करा. ३. सरासरी णवचलन आणण प्रमाणणत णवचलन याांच्या मयातदाांचे वणतन करा. ४. खाली णदलेल्या वारांवारता णवतरणातून QD आणण SD याांचे सांगणन करा. खालील प्राप्ाांकाांमधून AD शोधा. ६, १४, १३, १५, १७, २०= (N = ६) ८.२.२ पåरवतªिनयते¸या चार पåरमाणांची तुलना (Comparison of the Four Measures of Variability) पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांची तुलना करणे कठीण आहे, कारण णवस्तार-श्रेणी आणण सरासरी णवचलन ही पररवततणनयतेची अणतशय सोपी पररमाणे आहेत आणण मानसशास्त्रीय सांशोधन आणण साांणययकीय पद्धतीमध्ये वापरली जातात. तयाांच्या मयातदाांमुळे ते पुढील अांक-पररचालन प्रणक्रयाांसाठी णनरुपयोगी आहेत. दुसरीकडे, चतुथतक णवचलन हे पररवततणनयतेचे उपयुक्त पररमाण आहे. हे तेव्हा वापरले जाते, जेव्हा ७५ व्या आणण २५ व्या शतमक आवश्यक असतात, परांतु प्रमाणणत णवचलन णवणवध प्रकारे वापरले जाते, जसे की सहसांबांध गुणाांक सांगणणत करणे, मध्याांमधील लक्षणीय फरक munotes.in
Page 129
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
129 अनुमाणनत करणे, प्रणतगमन समीकरणे माांडणे इतयादी. मात्र, आपण पररवततणनयतेची या चार पररमाणाांची खालीलप्रमाणे तुलना करूया (तक्ता ८.१ पहा): िवÖतार-®ेणी चतुथªक िवचलन सरासरी
िवचलन ÿमािणत िवचलन १.
Óया´या सवोच्च आणण
सवाांत कमी
प्राप्ाांकाांमधील
मध्याांतर हे ७५ व्या आणण
२५ व्या
शतमकाांमधील
श्रेणी-अांतराांपैकी
एक आहे. हे मध्यातून
घेतलेल्या
शृांखलेतील सवत
णवलग
प्राप्ाांकाांच्या
णवचलनाचा मध्य
असते. हे मध्यातून घेतलेल्या
सवत णवचलनाांच्या
वगातच्या अांकगणणतीय
मध्याचे वगतमूळ असते. २. फायदे हे प्रसाररत
प्राप्ाांकाांचे एकूण
वणतन प्रदान
करते. हे
णवणकणातचे सवत
सामान्य पररमाण
आहे. हे प्राप्ाांक णकांवा
मूल्याांचे ७५%
आणण २५%
शोधण्यासाठी
उपयोणजले जाते. या पररमाणात
सरासरी णवचलन
सांगणणत
करण्यासाठी
णवचलनाची सवत
णचन्हे (+ आणण -)
ही धनातमक
म्हणून णवचारात
घेतली जातात. हे पररवततणनयतेचे
पयातप्, णवश्वासाहत,
आणण णवश्वसनीय असे
णवस्तृतपणे वापरले
जाणारे पररमाण आहे. ३.
उपयोग हे तेव्हा वापरले
जाते, जेव्हा
आतयांणतक
प्राप्ाांकाांणवषयीचे
ज्ञान हवे असते
आणण जेव्हा
मध्यवती प्रवृत्तीचे
पररमाण हे
मध्याांक असते. हे सोपे पररमाण
आहे आणण ते
आतयांणतक मूल्ये
णकांवा प्राप्ाांक
याांमुळे प्रर्ाणवत
होत नसल्यामुळे
णवश्वासाहत आहे. हे अणतशय अचूक
पररमाण आहे
आणण ते
अथतशास्त्र,
मानसशास्त्र
आणण साांणययकी
याांमध्ये वापरले
जाते. हे पररवततणनयतेचे
सवोतकृष्ट पररमाण
आहे. ते सहसांबांध
गुणाांक, लोकसांयया
मध्य, आणण प्रणतगमन
समीकरण अनुमाणनत
करण्यासाठी
णवस्तृतपणे वापरले
जाते. ४. तोटे याचा वापर
मयातणदत आहे. ते
केवळ वारांवाररता
णवतरणात
वापरले जाते.
तयाची मूल्ये
नेहमी बदलतात. हे नेहमी
मानसशास्त्र
आणण साांणययकी
याांमध्ये वापरले
जाते, परांतु ते
शतमकाचे ५०%
सांगणणत करत
नाही. हे बीजगणणतीय
णचन्हाांमुळे
क्वणचत वापरले
जाते. हे अतयांत णक्लष्ट
पररमाण आहे, जे
आतयांणतक मूल्याांना
महत्त्व देते. ५. सूý सवोच्च आणण
सवाांत कमी Q३ - Q१
२ (∑ ‖X‖ )/ N लघु पद्धतीसाठी:
munotes.in
Page 130
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
130 िवÖतार-®ेणी चतुथªक िवचलन सरासरी
िवचलन ÿमािणत िवचलन प्राप्ाांकामधील
फरक
R = H - L ६.
उपयोजन हे पररमाण
मानसशास्त्र,
अथतशास्त्र, आणण
साांणययकी
याांमध्ये वापरली
जाणाऱ्या
वारांवाररता
सारण्या सांगणणत
करण्यासाठी
णकांवा तयार
करण्यासाठी
वापरले जाते. हे पररमाण
मानसशास्त्र
आणण साांणययकी
याांमध्ये वापरली
जाणारी
पररवततणनयतेची
पररमाणे सांगणणत
करण्यासाठी
वापरले जाते. हे पररमाण मध्य
णवचलन सांगणणत
करण्यासाठी
वापरले जाते. हे पररमाण सहसांबांध,
सहसांबांध गुणाांक,
प्रणतगमन समीकरण
सांगणणत करणे,
लोकसांयया मध्य
अनुमाणनत करणे
इतयादींसाठी वापरले
जाते.
ते मानसशास्त्र,
अथतशास्त्र, आणण
साांणययकी
याांमध्येदेखील वापरले
जाते. तुमची ÿगती तपासा: १. णवस्तार-श्रेणीची सरासरी णवचलनसह तुलना करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. चतुथतक णवचलन आणण प्रमाणणत णवचलन पररर्ाणषत करा आणण पररवततणनयतेच्या या दोन पररमाणाांची तुलना करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 131
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
131 ३. णवस्तार-श्रेणी, सरासरी णवचलन, चतुथतक णवचलन आणण प्रमाणणत णवचलना याांची उपयोजने काय आहेत? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८.३ शतमक – Öवłप, फायदे, मयाªदा आिण उपयोग (PERCENTILES - NATURE, MERITS, LIMITATIONS AND USES) शतमकाचे Öवłप/ Óया´या (Nature /Definition of Percentile): प्राप्ाांकाांच्या मध्याांकाचे (५०%) सांगणन आपण लक्षात ठेवल्यास आपण शतमकाशी तवररत पररणचत होऊ शकतो. मध्याांक सांगणणत करण्यासाठी आपल्याला आपण पररमाणे णकांवा प्राप्ाांक याांचे ५०% करतो. तयाचप्रमाणे, Q३ आपल्याला ७५ वे शतमक प्रदान करते आणण Q१ आपल्याला २५ वे शतमक प्रदान करते. परांतु, शतमक आपणास कोणतेही शतमक प्रदान करते, जे प्राप्ाांकाांचे १०%, २०%, ३०% आणण अगदी ९०% असू शकतात. मात्र, असे गुण ज्याांच्या खाली १०%, ४५% आणण ८५% णकांवा प्राप्ाांकाांचे णकतीही टक्के येतात, तयाांना शतमक म्हणतात. तथाणप, शतमकाची व्यायया “ज्याांचा चाचणीवरील णकांवा पररमाणावरील प्राप्ाांक हा णवणशष्ट कच्च्या प्राप्ाांकाांखाली येतो, अशा लोकाांच्या शेकडेवारीची अणर्व्यक्ती” म्हणून केली जाऊ शकते. अशा प्रकारे, शतमक (P) हा एक रूपाांतररत प्राप्ाांक आहे, जो चाचणी घेणाऱ्याांची शेकडेवारी सांदणर्तत करतो. शतमकाचे फायदे: १. शतमकाचा मुयय फायदा म्हणजे व्यक्तीचे १०% णकांवा ४५% प्राप्ाांक णकांवा प्रकरणे कोणतया णठकाणी आहेत, हे णनधातररत करण्यासाठी होतो. २. शेकडेवारी ही एका णवणशष्ट णवस्तार-श्रेणीमध्ये येणाऱ्या प्राप्ाांक णकांवा प्रकरणाांच्या सांययेवर आधाररत असते. ३. कोणतयाही दोन शतमकाांमधील अांतर हे णवणशष्ट क्षेत्राांची णकांवा प्रकरणाांची सांयया दशतणवते (N/१०, N/२०). शतमक¸या मयाªदा: १. जेव्हा णवतरणातील प्राप्ाांकाांची सांयया कमी असते, तेव्हा शतमक वापरले जात नाही. २. जेव्हा गुणानुक्रमाांमध्ये खूप कमी णकांवा कोणताही लक्षणीय फरक नसतो, तेव्हा शतमक वापरले जात नाही. munotes.in
Page 132
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
132 ३. शतमक वापरण्यावर एक णनबांध आहे, तो असा की कच्च्या प्राप्ाांकाांमधील वास्तणवक फरक कमी केले जाऊ शकतात, परांतु णवतरणाच्या शेवटी ते वाढतात आणण अशा अतयांत असमणमत (skewed) नमुन्यासह त्रुटी आणखी गांर्ीर असू शकतात. ४. शतमक णबांदूचे सांगणन वगळता, शतमक पुढील अांक-पररचालन प्रणक्रयेसाठी वापरले जाते. ५. शतमकास तयाच्या उपयोजनात मयातणदत वाव असतो. शतमकाचे उपयोग १. शतमक तांत्र हे सांगणनासाठी खूप सोपे आहे. २. शतमक समजण्यास सोपे आहे, हा आणखी एक फायदा आहे. ३. शतमक तांत्र एकूण णवतरणाच्या वैणशष्ट्याांच्या सांदर्ातत कोणतेही गृहीतक बनवत नाही. ४. हे तांत्र या प्रश्नाचे उत्तरदेखील देते, की "एखाद्या व्यक्तीच्या प्राप्ाांकानुसार णतचा णतच्या गटातील गुणानुक्रम काय असेल"? णकांवा " एखाद्या व्यक्तीच्या प्राप्ाांकानुसार णतचा अशा दुसऱ् या गटात गुणानुक्रम काय असेल, ज्या गटाच्या सदस्याांनी तीच चाचणी घेतली असेल?" ५. आपण जसजसे मध्याांकापासून (P५०) टोकाकडे जातो, तसतसे कोणतयाही दोन शतमक णबांदूांदरम्यानच्या प्राप्ाांकाांमधील फरक मोठा होतो. तुमची ÿगती तपासा: १. शतमक पररर्ाणषत करा/स्पष्ट करा आणण तयाांच्या फायद्याचे वणतन करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. शतमकाांच्या मयातदा आणण उपयोग स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८.४ शतमक आिण शतमक गुणानुøमाचे संगणन (CALCULATION OF PERCENTILES AND PERCENTILE RANK) शतमकाांमध्ये आपण १०%, १५%, ४०% आणण अशा प्रकारे पुढे सांगणन करतो. यावरून हे सूणचत होते, की वैयणक्तक प्राप्ाांकाांची १०% णकांवा १५% प्रकरणे ही णवतरणात खालील स्तरावर येतात. दुसऱ्या शबदाांत, १५ वे शतमक णकांवा १० वे शतमक हा तो प्राप्ाांक आहे, ज्यावर णकांवा तयाखाली णवतरणातील १५% णकांवा १०% प्राप्ाांक येतात. munotes.in
Page 133
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
133 याउलट, शतमक गुणानुक्रम व्यक्तीचा चाचणीवरील तो शतमक गुणानुक्रम सूणचत करतो, जो तया शतमक गुणानुक्रमाखाली येणारी प्रकरणे णकांवा प्राप्ाांक याांच्या शेकडेवारीला सांदणर्तत करतो. उदाहरणाथत, एखाद्या व्यक्तीचा शतमक गुणानुक्रम २० आहे. याचा अथत हा, की २० हा तया गटाच्या २० टक्क्याांवर णस्थत आहे, ज्या गटाची ती व्यक्ती सदस्य आहे णकांवा गटातील २० टक्के प्रकरणे या व्यक्तीच्या गुणानुक्रमाखाली येतात. िवतरणातून शतमक गुण संगिणत करÁया¸या पĦती (Methods of calculating Percentile points from distribution) (तक्ता क्र. ८.२) ÿाĮांक वारंवाåरता ९५-९९ १ ९०-९४ २ ८५-८९ ४ ८०-८४ ५ ७५-७९ १४ ७०-७४ १० ६५-६९ ६ ६०-६४ (PR) ४ ५५-५९ ४ ५०-५४ २ ४५-४९ ५ ४०-४४ ३ N = ६० शतमक काढण्याची पद्धत ही मध्याांक शोधण्याच्या पद्धतीसारखीच आहे. शतमकाचे सूत्र खालीलप्रमाणे आहे: Pp = (PN – F) Xi fp येथे, P = इणच्ित णवतरणाची शेकडेवारी, उदाहरणाथत, १०%, २५%, ४०%, इ. I = तया वगत-मध्यांतराची अचूक खालची मयातदा, ज्यामध्ये Pp (Percentile Points) णस्थत आहे. munotes.in
Page 134
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
134 PN = Pp पयांत पोहोचण्यासाठी गणला जाणारा N चा र्ाग. F = I खाली असणाऱ्या मध्याांतरात येणाऱ्या सवत प्राप्ाांकाांची बेरीज fp = ज्या मध्याांतरावर Pp येतो, तया मध्यांतरातील प्राप्ाांकाची एकूण सांयया. i = वगत-मध्यांतराची दीघतता शतमक गुणानुक्रमाांचे सांगणन, P10, P20, P30, P40, P50, P90 (तक्ता क्रमाांक ७.४ पहा). ६० पैकी १०% = ६ ४९.५ + (६ – ८) X ५ = ५२.० २ ६० पैकी २०% = १२ ५९.५ + (१०-१०) X ५ = ५९.५ ४ ६० पैकी ३०% = १८ ६४.५ + (१५-१४ ) X ५ = ६५.३ ६ ६० पैकी ४०% = २४ ६९.५ + (२०-२० ) X ५ = ६९.५ १० ६० पैकी ५०% = ३० ६९.५ + (२५-२० ) X ५ = ७२.० (Mdn) १० ६० पैकी ९०% = ५४ ८४.५ + (४५-४३ ) X ५ = १४७.० ४ वरील समान सूत्रावरून आणण तयाच पद्धतीने PR चे सांगणन (तक्ता क्र. ८.२) ६३ गुण णमळवणाऱ्या माणसाचा PR७ शोधायचा असेल, तर तयाचे उत्तर काय आहे? प्राप्ाांक ६३ मध्याांतर ६०-६४ वर येतो. या मध्याांतराच्या ५९.५ या अचूक खालच्या मयातदेपयांत १४ प्राप्ाांक आहेत (तक्ता क्र. ७.४ पहा) आणण या मध्याांतरावर चार प्राप्ाांक णवखुरलेले आहेत. ४ ला ५ (मध्याांतराची दीघतता) ने र्ागल्यास आपणास मध्याांतराच्या ०.८ टक्के प्राप्ाांक णमळतात. ६३ चा प्राप्ाांक, जो आपण शोधत आहोत तो ३.५ हा प्राप्ाांक एकक आहे, आणण ज्या मध्याांतरातील आहे, तयाची अचूक खालची मयातदा ५९.५ आहे. तर ३.५ ला ०.८ ने गुणाकार केल्यास आपल्याला २.८ हा प्राप्ाांक णमळतो, जो ६३ या प्राप्ाांकाचे ५९.५ या खालच्या मयातदेपयांतचे अांतर आहे, आणण २.८ हा १४ (५९.५ या मयातदेखालील सांयया) मध्ये जोडल्यास आपल्याला १६.८ णमळेल, जेथे N ६३ च्या खाली आहे. म्हणून ६३ या प्राप्ाांकाचा शतमक गुणानुक्रम २६ आहे. munotes.in
Page 135
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
135 मागणी केलेÐया ÿद°ावłन PRS (PRS from ordered data): अशी अनेक उदाहरणे आहेत, णजथे व्यक्ती आणण गोष्टींचा अशा काही गुणधमत णकांवा वैणशष्ट्याांच्या अनुषांगाने १-२-३-४ असा क्रम णनणित करता येतो, ज्या गुणधमत णकांवा गुणवत्ताांचे थेट मापन करता येत नाही. तयानांतर आपण शतमक गुणानुक्रम (PR) सांगणणत करण्यासाठी सूत्र वापरतो. PR सूत्र खालीलप्रमाणे आहे: PR = १०० - (१००R – ५०) N उदाहरण, जर २० डॉक्टर/प्राध्यापकाांना १ ते २० पयांत गुणानुक्रम देण्यात आले असतील, तर गुणवत्तेचा हा क्रम १०० च्या श्रेणीवरील शतमक गुणानुक्रम (PR) णकांवा प्राप्ाांकामध्ये बदलणे शक्य आहे. आपणास णमळालेले सूत्र वापरणे: प्राध्यापकाांना प्रथम गुणानुक्रम प्राप् होतो: PR१०० – (१०० x१ – ५०) २० PR १०० - (१०० – ५०) २० PR १०० - ५० २० PR १०० - २.५ = ९७.५ म्हणून, PR९७ िकंवा ९७.५ डॉक्टराांना दहावा गुणानुक्रम प्राप् होतो, तर: PR = १०० - (१०० x १० – ५०) २० PR = १०० - (१०००-५०) २० PR = १०० - (९५० ) २० PR = १०० - ४७.५ = ५२.५ म्हणून, PR = ५२.५ िकंवा ५२ munotes.in
Page 136
मानसशास्त्रीय परीक्षण
आणण साांणययकी
136 तुमची ÿगती तपासा १. शतमक पररर्ाणषत करा आणण णवतरणाांमधून P६०, P७०, P८० सांगणणत करा (तक्ता क्रमाांक ७.४) __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. तयाच णवतरणातून PR७० आणण PR७५ सांगणणत करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८.५ सारांश या पाठात आपण पररवततणनयतेचे णकांवा अपस्करणासजे एक उवतररत महत्त्वाचे पररमाण, म्हणजेच प्रमाणणत णवचलन, याचे फायदे, उपयोग आणण मयातदा याांवर चचात केली. तसेच, पररवततणनयतेच्या चार पररमाणाांची तुलना केली आणण "पररवततणनयतेचे सवोत्तम पररमाण कोणते?" या प्रश्नाचे उत्तरदेखील थोडक्यात पाणहले. याणशवाय, आपण शतमकाांचे स्वरूप, फायदे, मयातदा आणण उपयोगदेखील पाणहले आहेत. आणण शेवटी, आपण शतमक आणण शतमक गुणानुक्रम सांगणणत करण्याचे सूत्र स्पष्ट केले. ८.६ ÿij १ (अ) प्रमाणणत णवचलन आणण तयाचे उपयोग स्पष्ट करा. (ब) वरील वारांवाररता णवतरणातून [प्र.क्र.१(ब)] P१४० आणण PR सांगणणत करा. ÿाĮांक वारंवाåरता ५०-५४ ३ ४५-४९ ६ ४०-४४ ९ ३५-३९ १५ ३०-३४ १९ २५-२९ १२ munotes.in
Page 137
पररवततणनयता, शतमक
आणण शतमक गुणानुक्रम
याांची पररमाणे - II
137 २०-२४ १४ १५-१९ ६ १०-१४ २ N = १४० २. शतमक पररर्ाणषत करा आणण शतमकाचे उपयोग आणण मयातदा याांचे वणतन करा. ८.७ संदभª १. Annapornaa R. et al (20014) - A Handbook of Mathematics and Statistics, Chetana Publications Pvt. LTD. 262, Khatauwadi, Girgaon, Mumbai- 400004 २. Anastasi, A. and Urbina, S. (1997) -Psychological Testing (7th ed) Pearson Education, India Reprint -2002 ३. Cohen, J.R. and Swerdik, M.E. (2010) Psychological Testing and Assessments, An Introduction to tests and Measurements (7th ed) New York McGraw-Hill International Edition. ४. Garrett, Henry, E. (1973) - Statistics in Psychology and Education, Vakills, Feffer and Simon Pvt. Ltd. Ballard Estate, Mumbai- 400001. munotes.in