Page 1
1 १
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ अशीलासोबत या पर परस ंवादाच े दु यम व प हण ून संवाद
१.२.१ अशीलाशी ज ुळवून घेताना या यमानत ेबाबत पायाभ ूत माग दश क त व े
१.३ अशाि दक वत न संभाषणा चे एक मा यम
१.३.१ समुपदेशकांचे अशाि दक वत न
१.३.२ अशाि दक वत नाबाबत अिधक समज ून घेणे
१.३.३ अशाि दक वत निवषयी या च ुक या गो ी टाळण े
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.० उि ्ये
‘संवाद’ हा अशीलासोबत या पर पर स ंवादातील एक कारचा द ु यम वभाव ह े
समजून घेणे.
अशीलाशी ज ुळवून घेतांना या यमानत े बाबत पायाभ ूत माग दश क त वाची मािहती
क न घ ेणे.
अशाि दक वत न सांभाषणाच े एक मा यम हण ून समज ून घेणे.
१.१ तावना
तु ही जीवनातील कठीण स ंगातून जात असता ंना तुमचे कुणा यातरी सो बत असण े खूप
मह वाच े असत े. ती एखादी यि या क ुणाला सतत य ि याशील राह न जरी मदत
क शकत नसली तरी तीची उपि थती िक ंवा ित यासोबतच े साध े संभाषण स ु ा मोठा
फरक घडव ून आणत े. उदा. जर त ुम या िम ा या क ुटुंबातील क ुणी सद य इि पतळात
आहेत आिण त ेथे साधी बोल याचीही स ंिध िमळाली नसली तरी त ुमचे या िम ासाठी न ुसते munotes.in
Page 2
समुपदेशन मानसशा
2 ितथं असण े देखील मह वाचा बदल घडवत े. या माण े, समजा त ुम या िम ाचा पाळीव
कु ा यान े गमावला आह े आिण त ु ही न ुसते या या सोबतीला शा ंतपणे उपि थत आहात ,
भलेही तुम यात काहीच बोलण े झाल े नाही तरी त े या िम / मैि णी क रता आरामद ेय
असत े. अशा प रि थतीत त ुम या िम ाला सा ं वनादायक काही अस ेल तर ती त ुमची
नुसती उपि थती असत े. परंतु काही व ेळा, तुम या श दाप े ा व उपि थतीप े ा अिधक
आवश यता असत े ती एका ऐक ून घेणा याची .
बह तेक वेळा, ण सम ुपदेशकाला भ ेट देतात कारण या ंना या ंचे कुणीतरी ऐक ून याव े
अशी इ छा असत े. अशीलाला याव ेळी ख ूप वेदनादायी अन ुभव य ेतात ज े हा या ंना अस े
वाटते क या ंचे कुणी ऐक ूनच घ ेत नाही . उपचार प ती ऐक ून घे या या साम या ची व
ित तेची मागणी करत असत े. समुपदेशक ज े हा, दश नीयत ेने अशीलाशी ज ुळवून घेतो ते हा
उपचारा मक उपि थती िदस ून येते. हे समुपदेशक हण ून या ंची अशीला ती तदान ुभूती
दश िवते आिण अशीलास याची क पना द ेते क त ेथे सम ुपदेशक या ंना ऐक यसाठी
उपि थित आहे. हे सम ुपदेशकाला एका मजब ूत ो या या थानी न ेऊन ठ ेवते.
उपचारा मक उपि थित या या िकय ेत अशीलाशी आव यक सवा ंद आिण आशाि दक
संभाषण ह े दो ही मह वाची भ ूिमका पार पाडत असतात .
िवशेष क न ऐक याच े मह व आिण नात ेसंबंधा या -बांधणीच े कौश य या स ंभाषणावरील
अ यासात स ंशोधन सािह य जरी कमी उ पल ध असल े तरी एखाद े मदतप ूण नाते कसे
थिपत क न मोठ ्या माणावर प ुढे यायाच े यावर स ंशोधन स ु आह े. याचे मूळ कारण
बह तेक सम ूह व सामाजातील भावी स ंभाषणाकड े केले जाणार े दुल य अस ू शकत े.
पालका ं या काय शाळेत, ो या ंना जे हा िवचारल े जाते क १ ते १० या गुणांकन ेणीत
यां याक रता या ं या म ुलाशी जर एक मजब ूत नात े बनवायच े अस ेल तर ख ु या
संभाषणाक रता िकती ग ुण ायला हव ेत? दुसरा कोणताही िवचार न करता पटकन १० गुण
हे उ र िदल े जाते. यानंतर या ंना पुढील िवचरला . यां या म ुलासोबत ख ुले संभाषण
िवकिसत कर याक रता या ंनी कोणती पावल े उचलली ? बह तेक काय म या स ं ात या
ाच े उ र क ुणीत द ेत नाही . हे असे दश िवते क पालका ंची अशी अप े ा असत े क
संभाषण कौश य े हे यां या म ुलाम य े मुलांनी वत : िवकिसत क ेली पािहज ेत.
कोण याही नात े संबंधात, यात या यात मदतप ुण नात ेसंबंधात मह वाची आव यक गो
हणज े “संवाद”. मदतप ुण नातेसंबंधातील यश वीत ेचे मह वाच े वैिश े हणज े समुपदेशकाच े
संभाषण क ै या याच े घ आक ृती बंध चा ंग या उपचार मक उपि थती क रता य ेक
समुपदेशक बनणा यास या स ंभाषण कौश याच े िनकषप ूण िश ण आिण उजळणी द ेणे
आव यक आह े.( Knapp , 2007 ), हीच सवा ंद व पात असल ेली स ंभाषण कौश य े
समुपदेशक ि तीय वभाव बन ून अशीलाशी पर पर सब ंध थािपत कर यात कमी य ेतात.
Carl Rogers (1951 , 1957 , 1965 ,), Bob Carhuff (1987 ), आिण Allen Ivey
(2022 ) यासारख े काही थोड े संशोधक होत े यांनी उपचारा मक िकय ेत आव यक
असल ेले संभाषण कौश याच े िवकास व श ु तेसाठी स ंशोधन क ेले. यां या काया चा भाव
हा मोठ ्या माणात सम ुपदेशन े ात िदस ून आला . munotes.in
Page 3
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
3 या पाठात आपण “सवांद हा अशीलाशी पर पर ि येतील ि तीय वभाव , आिण अशीलाशी
जुळवून घेतांना दश नीय व पातील पायाभ ूत माग दश क त व े यािवषयी चचा करणार
आहोत . यासोबतच आपण “ि याशील वण ” आिण “अशाि दक स ंभाषण ” हे मु ेही
पाहणार आहोत .
हा भाग उपचारा मक मा ंडणीतील सवांद आक ृतीबंधावर का श टाकतो . बह तेक
करणाम य े, संशोधनात ून अस े िदस ून आल े आह े क ण स ंभाषण कौश या या
अभावाम ुळे यां या जीवनात इतरा ंसोबत िनरोगी आ ंतर व ैयि क नात े संबंध थािपत
कर यात असमथ ठरतात , आिण ह ेच मु य कारण असत े जे यांना ल ात य ेत नाही .
अ भावी स ंभाषण व स ंवादाचा अभाव सात यान े समुपदेशक व या ं या उपचार मक
संबंधाम य े परावत त होत असतो . हणूनच स ंवादाला एक ि तीय वभाव बनिव याची
अशीलाशी पर परस ंवाद करताना आिण अशीलाशी उघडपण े जुळवून घेतानाची पायाभ ूत
माग दश क त व े थिपत कर यची गरज उदयास येते. या िवभागात , तु हास स ुमार
दजा या स ंभाषण कौश य अस या या णांना जे उपचारा मक क य ेतील सवा ंदात य त
होऊ शकत नाह त या ंना काय स ला ायाला हवा ह े अ यासणार आहोत .
१.२ अशीलासोबत या पर परस ंवादाच े दु यम व प हण ून संवाद
(DIALOGUE AS T HE SECOND NATURE OF
INTERACTIONS WITH CLIENTS )
हे आता प झाल े आह े क , समुपदेशकान े अशीलाला उपचरा मक अन ुभवात
अिधकािधक आकष क आिण प रप ूण ते क रता िव तीण व पाच े संभाषण कौश य
आ मसात करण े गरज ेचे आहे. ण आिण या ं या साम ुपदेशकातील स ंभाषण हे चांग या
उपचार स ाक रता मदतप ुण संवाद व पाच े असायला हव े. (Knapp 2007 , Paree &
Lysack , 2004 ; Seikkula & Trimble 2005 ). समुपदेशनासाठी आव यक असणार े
भावी स ंभाषण कौश य या ं या व ै यि क पातळीप ुरतेच मया िदत नस ून, ते अशीलासोबत
संवाद थािपत करणार े सु ा असल े पािहज े जेणे क न अशीलास एक आकष क अन ुभव
येईल. (Paree & Lysack, 2004 ; Seikkula & Trimble 2005 ) मदतप ुण स ात ण
आिण सम ुपदेशक या ं याती ल ख या स ंवादाक रता Egan (2012 ) यांनी ४ मह वप ूण
आव यक गो ी तयार क े या, या हणज े Turn –Talkin g (आळीपा ळीने), connecting
(एक जोडणी ), Mutual Influcing (पर परीय भाव ), co- creating outcome
(सहकाया तून प रणाम बनिवण े) (Egan &Resse ). अिधक चा ंग या कार े समज ून
घे यासाठी त े येक तपिशलन े अ यास ुयात.
Turn – Talking :- (आळीपाळीन े बोलण े )
उपचार स ात स ंवाद थािपत कर याक रता सवा त महवाची आव यकता हणज े Turn
– Talking . संवाद ह े पर परसवा ंदी व पाच े असतात . सो या श दात सा ंगायचे झा यास
आळीपाळीन े बोलण े जे पुढील व पाच े असू शकत े. “तु ही बोला , नंतर मी बोल ेन अस े पुढे
सु रािहल .” िवशेषतः समुपदेशन स स ु असताना सम ुपदेशकान े िकंवा सहा य
करणा यान े एकपा ी प तीन े बोलण े उपचारा मक िकय ेत कोण याही उपय ु ेची भर munotes.in
Page 4
समुपदेशन मानसशा
4 घालत नाही , तसेच, ते नेहमी टाळल े गेले पािहज े. ितब ता हा सम ुपदेशन ि य ेचा गाभा
असतो . अशीलान े अखंिडतपण े कथन करण े िकंवा सम ुपदेशकान े अखंिडतपण े या यान
देणे याला उपचारप तीत थान नाही . थमतः सम ुपदेशन हणज े अशा अख ंडीत
व पाच े कथन िकवा ं या यान नाही . जर त ेथे एक पा ीता अस ेल तर त े िवलगीकरण
िनमा ण करत े आिण स ंवाद हा दोहोमाधील पर पर याकड े घेऊन जातो .
उपचार स ासोबा तच कोण याही प रि थतीत , आळीपाळीन े बोलण े हे पर पर सामंज य,
आिण िशक याचा श यता िनमा ण करत े. आळीपाळीन े होणा या स ंवादात ून, समुदेशक
या या अशीलािवषयी अिधक िशक ू शकतो आिण यास अिधक चा ंगले समज ू शकतो . हे
समुपदेशकासाठी उपचारप तीत या ं या दोघा ंतील ‘देवाण घेवाणी या स ंवाद’ यावर
आधा रत असल े या िविवध म यि थ घटक ठळ क कर याक रता मदतीच े ठरत े.
संवादाम ुळे ण या ं या िवचारा ंना या ंची पाळी अ यावर मोठ ्याने बोलतो याम ुळे
अशीला ला या ंना वतः िवषयी व या ंना वाटत असल े या िच ंतािवषयी समज यास
सहा यक ठरत े. ही िकया त े एकदा का या ं या सम या आिण म ु ाचा सामना कर यास
िशकल े क , यांना न वापरल े या स ंधीचा वापर कर याकड े घेऊन जातो .
Connecting (एक जोडणी ) :-
उपचार स ातील ि तीय मा ंकाची ख या स ंवादातील आव यकता हणज े एक जोडणी
होय. हे आणखी चांग या मागा ने समज ून घेऊया, तु ही कधी दोन य ना अस े बोलताना
पिहल े आहे का या ं या एकम ेकां या चच या बोल यातील िवषयात कोणताही संबंध िकवा ं
प पणा नाहीय े? यां या स ंभाषणाचा एक सा ीदार हण ून, आप याला न ेहमी
ग धळ यासारख े वाटत े आिण असा िवचार य ेतो क या दोन य भ ूतकाळातील
गो ीिवषयी बोलत आह ेत, या अिधक ग धळ िनमा ण करतात . वा तवात त े दोन वत ं
एकपा ी स ंवाद करत असतात तो स ुसंवाद नसतो . या कारच े वैकि पक एकपा ी स ंवाद
कधीच मदतीच े ठरत नाहीत , आिण िवश ेष क न तर सम ुपदेशक आिण ण या ं या उपचार
स ांत तर म ुळीच नाहीत .
एक आदश पूण उपचार स ासाठीची मह वची प ूव शत हणज े, ण आिण सम ुपदेशक ज े
काही स ंभाषण करत असतील त े एकम ेकांस काही मागा नी दुंवा साधणार े िकवा ं या िवषयी
ते बोलत आह ेत या याशी स ंबिधत असणार े असाव े. यामुळे ग धळ कमी होऊन प ता
येते. स स ु असता ंना अशीलाच े आिण सम ुपदेशका या कड ून येणा या श े याचा थ ेट संबध
ते कशािवषयी बोलत िकवा ं चचा करत आह ेत या याशी असतो . यां यातला काया मक
युती ही त े हा अिधक स ुपीक होऊ शकत े जे हा ण आिण सम ुपदेशक दोघ ेही सुसंगत व
प स ंभाषण कर यात य होतात आिण दोघ ेही एकाच पानावर िकवा ं मु ांवर असतात .
एक उपचार मक स ात या िवषयावर स ंभाषण स ु आह े, या िवषयी आधार व याबाबत
ते काय िवचार करतात या िवषयी ि याशील वण आिण िदला जाणारा ितसाद ह े
अप रहाय असत े. या पाठात यान ंतर आपण सम ुपदेशक या ं या अशीलास ज े ‘एक
जोडण े’ यात माग े पडल ेले असतात या ंना कशी मदत क शकतो ह े पाहणार आहोत .
munotes.in
Page 5
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
5 Mutual Influcing – (पर प रय भाव ) :-
समुपदेशक आिण ण या ं यात स ंवाद थापन कर याक रता प ुढील मह वप ूण गरज
हणज े पर प रय भाव . जे हा दो न या म य े खरा स ंवाद घडतो , ते हा दो ही य
समोरचा काय बोलतो आह े याम ुळे भिवत हो याबाबत उघडपणा दश िवतात . हा पाठात
अगोदरच चिच ला गेलेला, समुपदेशनाचा सामिजक भावाचा परावित त करणारा प ैलू आहे.
समुपदेशक या ं या अशीला वर भाव टाकतात आिण काही व ेळा िनप पाती आिण ख ु या
मनाच े समुपदेशक अशीलाकड ून भािवत हो याची िकवा ं िशक याची तयारी दश िवतात .
ण ज े हा वक या या भ ूिमकेत असतो त े हा, समुपदेशक भािवत न हो यची श यता
नसते. उपाचरा मक स ात ण आिण सम ुपदेशक सात याने एकम ेकांना एकम ेका या ती
खुलेपानाची व नवीन िशक याची भावना ठ ेव यास आ हान करतात . Fowers &
Davidov (2006 , 2007 ) यांनी अस े सुचिवल े क “इतरांक रता या मोकळ ेपणा या , भाव
आिण स ंवाद हा बह सा ं कृितक िभ नता आिण इतर व पा या िभ नता ग धळा या
ि थतीत उतर या व पात न ेतात.
Co-creating outcome :- (सहकाया तून प रणाम घडिवण े)
चांग या स ंवादाच े प रणाम न ेहमीच दो ही य ाना फायद ेशीर असतात . आिण आप याला
मािहत अस या माण े, उपचार मक स ह े नेहमी चा ंग या िन पतीक रता फायद ेशीर
िस ता , आिण सकार म क प रणामाक रता असतात . रोग िनवारण त ा ंचे उपचार स ातील
काय हे अशीलाला िद दश न न करण े व या ं या प रि थतीवर सोड ूनही न द ेणे या दोन
टोकां या प रि थतीम य े समतोल साध याच े असत े. एक कार े, समुपदेशक हा अशीलाला
सम या – याव थापक हणज े संवादात ून या या उ रा ंना शोध यास मदत करणारा एक
उ ेरक असतो . एक चा ंग या सम ुपदेशन िकया , समुपदेशकास िकवा ं णास कधीच
प पातीपणा आगाऊ थोड यात प रणाम िमळव ून देणारी नसत े. संवाद हा स ंभाषणाप े ा
वेगळा असतो जर सम ुपदेशकास ह े मािहती अस ेल क अशीलास काय सा ंगायचे आहे, िकवा
ण स ु ा िनद शक असतील , तर ही ि थती स ंभाषणाकड े नेते, परंतु संवाद सारखी ि या
यात कमी होत जात े. आपण ह े स य बदल ू शकत नाही क बदल हा त े हाच श य असतो
जे हा अशीलाची ती इ छा असत े. समुपदेशक क ेवळ भावी स ंवादान े तो बदल स ुलभ व
भािवत करतो . सहकाया ने प रणाम बनिव या या प तीत ण हाच वाहक या आसनात
असतो व जो प रणामा या िदशादश काचा म ु य असतो .
Egan (2009 ) याने असे हंटले आहे क , “जरी स ंभाषण कौश य ह े संभाषण मता ंचा
आव यक भाग असल े तरी, संवादासोबत या सहकाया ने अख ंड वा या य णा वाढिवत े
(p130).जे हा स ंवाद भावी असतो , ते हा समोरासमोर अस या या य तील आदर
आिण तदानभ ूती याकड े घेऊन जातो . हे स स ु असता ंना, अशीलास या ंना वत :ला व
यां या सम या ंना अिधक चा ंग या मागा ने समज ून घे यास मदतीच े ठरत े. हे सम या
यव थापनाक र ता या बदलाकड े घेऊन जात े. िनकृ दजा चे संवाद न ेहमीच उपचार मक
ि य ेत शोषण करत े, उपचार मक स ं ा या स ं ा म य े संघष िनमा ण करत े. munotes.in
Page 6
समुपदेशन मानसशा
6 एकूणच भावी स ंवादाचा पाया हा या गत स ंभाषण कौश यात आह े. चांगले संभाषण
कौश य ह े फ उपचार मक स ा ंतील नात े संबंधां यापुरतेच आव यक नसत े तर त े
उपचार स ा या बाह ेरील य ेक आ ंतरवैयि क नात ेसंबधात मह वाच े असत े. ही कौश य े
इतरांशी पर पर ि या करत असता ंना आपला िव तार करत असतात . (Adler &
proctor , 2007 ; Canary, Cody, & Manusov , 2008 ; Devito. 2008 , 2009;
West & Turner, 2009 , Wood, 2007 ). समुपदेशकासाठी अस या या िश ण
काया कमाम य े आंतरवैयि क स ंभाषण कौशलया ं या िश णाचा समाव ेश असतो जो प ुढे
जाऊन या ंना अशीलासोबत या उपचारा मक ि येत जुळवून घे यास मदतीचा ठरतो .
या पाठ या प ुढील भागात आप ण सम ुपदेशकान े अशीलाशी ज ुळवून घेतांना दश नीयत ेबाबत
अवल ंबवयाची म ुलभूत माग दश क त व आिण या ंचा अथ अ यासणार आहोत .
१.२.१ अशीलाशी दश नीय पण े जुळवून घे याकरीताची म ुलभूत माग दश क त व े
(Basic Guidelines for Visibly Tuning -In to Clients ):
ि तीय व भाव पान े अशीलाशी स ुसंवाद साधत असता ंना, काही अशाि दक कौश य े
सु ा असतात याचा अवल ंब अशीलाशी दश नीय पण े जुळवून घेताना क ेला गेला पािहज े.
भावी स ंभाषणातील अशाि दक वत नाकड े वळ या अगोदर , अशाि दक कौश य े वापरा या
माग दश क त वाचा अ यास क यात . ही माग दश क त व े Egan (2009 ), कडून िदली ग ेली
आहेत. जी पुढील आ ा ारानी ओळखली जातात . “SLOER ” , येक माग दश क त व
खालील माण े प क ेली गेलेली आह ेत.
जसे क एखादा सम ुपदेशक सा ं कृितक िभ नत ेतील मह वा या प ैलूंची न द क न घ ेऊ
शकतो . सां कृितक िभ नता ं या ीकोनापास ून संभाषण कौश य े संवेदनशील आिण
समुपदेशकान े िभ न सा ं कृितक म य े पातर करताना काय अवल ंबले पािहज े याची ई तम
काळजी घ ेणे मह वाच े झाल े आहे. Egan (2009 ) ने ही माग दश क त व े एका रचन े माण े
घेतली पािहज ेत आिण ज े ण िभ न सा ं कृिततून आल ेले असतात या ं या सोबत
उपयोगात आणताना अितशय सावधिगरीन े वापरली पािहज ेत अस े नमूद केले आहे.
S – अशीलाला थ ेट सामोर े बसण े. (squarely )
हे देहाव थ े या अवल ंबाशी िनगडीत आह े जे अशीला सोबत सहभागी अस याच े दश िवते. हे
असे सूिचत करत े क सम ुपदेशक या ं या सोबत आह े आिण या ंना ऐक यासाठी उपल ध
आहे. काही सा ं कृितम य े अशीलासोबतचा सहभाग हा समोरचा य न े याला थ ेट
समोरासमोर च ेहरा क न बस यान े मानला जातो . सामा यत : आपण इतर य शी बोलत
असता ंना आपल े शरीर या ं यापस ून दुर वळवल े तर ही गो समोर या य या
संबधीतपणाचा मा ा कमी करत े. हणूनच लोक जर गोलाकार ि तथीत बसल ेले असतील
तर जी कोणती य बोलत अस ेल िकवा या कोण या य शी बोलायच े अस ेल
ित याकड े वळत े. EGAN (2009 ) ने असे सुचिवल े क द ेहाव थ ेची अभीम ुखता अशीलास
असा स ंदेश पोहच वते क सम ुपदेशक ह े स ाम य े सहभागी आह ेत. तथािप समोरासमोर
चेहरा क न बस याची अव था अशीलास भ ेडसाव ू शकत े. अ या करणात , यो य कोन
केले या अव थ ेत बसण े चांगले ठरत े. मह वप ूण मु ा हा आह े क , समुपदेशका या munotes.in
Page 7
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
7 उप थीतीची ग ुणव ा मह वाची अस ून कोन िकवा याचे इंच जा त मह वप ूण नसतात .
नेहमी ह े ल ात ठ ेवले पािहज े क , जरी आपणास आवडो अथवा नाही , आपणास जाणीव
असो अथवा नसो , आपली द ेहव था ही उपचारा मक स ा ंम ये तो काय बोल ू अथवा क
इि छतो या याशी सम वय साधणारी असायला हवी .
OPEN :- खु या अव थ े या अवल ंब :-
एकावर एक पाय आिण एकम ेकांत गुफलेले िकवा ं हातची घडी घातल ेली असण े हे बंदपाणाच े
सूचक असतात . हे कमी सहभाग िकवा उपल धी च े िच ण करतात . खुली देहव था ह े
दश वू शकत े क ण याव ेळी या ं याशी बोलतो त े हा सम ुपदेशक या ं याक रता ख ुला
आहे. खु या देहव थ ेचा स ंबंध सामा यतः बाचाव मक नसल े या द ेहाव थ ेशी जोडला
जातो. तथािप या ंनी वतःला ह े िवचारल े पािहज े क , “ यांची देहाव था या ंचे तादाि मक
व खु या मनाचा वभाव परावत त करत े का? “
L :- इतरांकडे झुकणे (लीन)
हे ल ात ठ ेवले पािहज े क काही व ेळा इतरा ंकडे “झुकणे” ची श यताअसत े. संभाषणात
गुंतलेले असता ंना बोलताना िकवा ं ऐकताना ट ेबलावर प ुढे झुकणे हे लोकाच े संभाषणातील
नैसिग क सहभागीपणाच े सूचक असत े. समुपदेशक अशीलाकड े पुढे झुकु शकतो िकवा ं
शारी रक लवचीकत े नुसार माग े जा यची हालचाल क शकतो . समोर या य कड े थोडे
झुकणे हे समुपदेशक अशीलाशी ज ुळवून घेत अस याचा व त े जे काही बोलत आह ेत यात
वार य अस या या स ंकेतचे सूचक असत े. तसेच पाठीमाग े जाण े हे कंटाळ याचा िकवा ं
समुपदेशक अशीलाक रता थ ेटे उपि थत नस याचा स ंदेश सूिचत क शकत े. तसेच,
अिधक माणात प ुढे झुकणे हे अशीलावर भी तीदायक आिण जबरद तीच े वाटू शकत े. ही
एक कारची काहीत री मागणी करण े, िकवां लगट करण े, िकवां अित जवळीक साधण े
आिण अशीलाकड ून चूक चा अथ अथवा ग ैरसमज िन मा ण करणारी च ूक ठ शकत े. अ या
रीतीन े पुढे झुकणे हे शारी रक लविचकता जी स ं ेषण वाढिव ते आिण सम ुपदेशकाची
उपचारा मक स ा क रता आव यक असणारी मानिसक लविचकता ही दश िवते.
E :- चांगला न स ंपक थिपत करण े (Eye Contact )
गहन स ंभाषणात ामािणकपण े ि थर असा न े संपक असण े सामा य आह े. परंतु तो
एकटक व भडक व पाचा नसावा . चांगला न े संपक ठेवणे हा अशीलास ह े सांग याचा
माग आहे क सम ुपदेशक या ं या सोबत आह े आिण या ंचे एकूण घे यात याला वार य
असून या ंना आणखी काय सा ंगायचे आहे ते ऐक याची यात इ छा आह े. एकसंधपणे
ने संपक बनिवण े यासाठी िवश ेष असा िनयम नाही , समुपदेशक स ंगीकपणे इकड े ितकड े
पाह शकतो ज ेणे क न या ंचा न े संपक भडक व पाचा वाटणार नाही , तथािप
समुपदेशक जर वार ंवार द ूर कुठे पाहत अ सेल, तर हे असा समज क न द ेऊ शकतो क
समुपदेशका या बाज ूने एक का रची अ व थता दश िवली जात आह े. अशा सार या
काही स ं कृतीम य े जी य िव ासाह ि तथीत आह े ित या अित न े संपक काय करत
नाही. ने संपका स सा ं कृितक अथ असतो , परंतु कोण याही स ं कृतीत, स ाम य े
ामािणक न े संपक हा मह व प ूण असतो . munotes.in
Page 8
समुपदेशन मानसशा
8 R :- या सव वत नाम य े िनवा ंत आरामदायी िकवा ं नैसिग क राह यचा य न : िनवांत
असण े, चे दोन अथ अिभ ेत आह ेत.(Relax )
i : अ व थ िच ंता त िकवा ं िवचिलत कर या या च ेह या या हावभावाम य े य नसल ेला
मा जर सम ुपदेशक िनवा ंत असण े य क शकला नाही तर अशीलाला अस े वाटत े क
समुपदेशक का बर िच ंता त िकवा ं अ व थ आह े, आिण
ii: तुम या शरीराला व ैयि क स ंपक तथा य हो यच े मा यम हण ून आरामदायकत ेने
वापर करता य ेणे. अशीलाला मदत करत असता ंना तुम या वतःह न व न ैसिग कपणे ही
कौश य सहजत ेणे वापरता यायला हवीत .
ही सा ं कृितक मापद ंडावर या ं या िठकाणान ुसार आधारल ेली माग दश क त व े आहेत जी
समुपदेशकांनी एक काय चौकटी या व पात या ं या सम ुपदेशना या स ा ंत
अशीलासोबत उिचतत ेने वापरली पािहज ेत.
समुपदेशक या ं या णा ंना सम प हो याक रता ‘कौश यप ूण मदतनीस ’ या काय
चौकटीत िशि त होता ंना आखून िदल े या माग दश क त वात काही वेळा अन ु प बदल
घडवू शकतो . उदा.:- ी िद या ंग शाळा आिण महािव ालयात िश ण घ ेत असणार े ी
िद यांग िव याथ . यां याक रता , वरती वण न क न िदल े या SOLER काय चौकटीत
काही बदल करता य ेऊ शकतात . तसेच सम ुपदेशक या ं या णा ंना सम प होतील अशा
क पना माग दश क त वात िदल े या या ऐवजी स ंवादेनशीलत ेने बदल ू िकवा ं वाप
शकतात . Egan (2009 ) यांनी स ुचिव या माण े, एखा ाला माग दश क त वामागील
क पना समज ून घेणे आव यक असत े आिण या न ंतर अशीला या गरजान ु प उपचा र
स ांम ये यावरती प ुनरावलोकन व ज ुळवून घेऊन वापर क ेला गे या पािहज े. आता आपण
ी िद या ंग िव ा या क रता समुपदेशकान े या ं या मागा म ये केलेले बदल
उदाहरणादाखल पाह यात : -
आपणास याची जाणीव आह े क जर सम ुपदेशक वतः िकवा ं यांचे ण जर ी िद यांग
असतील तर न े संपक चा मु ा या िठकाणी अस ंब ठर ेल, याच माण े जे हा ी असल ेले
लोक या ं याशी सवा ंद साधत असता ंना या ं याकड े पाहत नसतील िकवा ं चेहरा द ुसरीकड े
कुठे िफरव ून सवा ंद साधत असतील त े हा ी िद या ंग य सात यान े अपमानाची भावना
अनुभवतात . यानुसार , आवाजा या िदश ेने ल द ेणे हे यां या साठी ख ूप मह वप ूण आहे.
अशा कार े , या संदभा त ी िद या ंग िव ा या क रता ऐकण े आिण ल द े याचे कौश य ह े
SOLER या य ेक आ ा रान ुसार यो यरीतीन े उपयोगात आणावयास हव ेत. जसे क ,
E (eyes contact –ने संपक क रता )वापरला ग ेलेले आ ा र यो य वाटत नाही . हणून
आ ा रा माण े असल ेले SOLER यो य िच ंतना ार े SOLAR शी बदल यात यायला
हवे, यात ‘A’ हा “AIM “ साठी वापर यात आला आह े याचा अथ “तुमचे डोके आिण
शरीर ह े अशी ला या िदश ेने वळव यास हव े, जेणे क न त े जे हा सम ुपदेशकाचा आवाज
ऐकतील त े हा भािषक ्या िकवा ं अश ंत: भािषक ्या, अशीलास ह े ठाऊक असत े क
आपण ज े काही बोलत आहोत याकड े समुपदेशक थ ेट ल द ेत आह े. (PERSONAL
COMMU NICATION वैयतीक स ंभाषण ) (Egan , 2009 p 135 ) munotes.in
Page 9
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
9 अशा कार े आपण पाह शकतो क , अशीला या गरजा ल ात घ ेता काय चौकटीत क ेलेला
हलकासा बदल छान काय क शकतो . हणूनच या माग दश क त वाचा वापर करत
असता ंना, वापर करणारी य स ंवेदनशील असायला हवी . हे िह िततक ेच स य आह े क ,
समुपदेशकाची अभािषक अिभ मुखता यान े याबाबत िवचार क े या या क ैक अिधकत ेने
अशीलावर भाव टाक ू शकतो. सामु देशाकाच े ‘तेथे नसण े’ िकवां ‘अनुपल धता ’ दश िवणार े
कोणत ेही संकेत संवादावर भाव टाक ू शकतात . जर सम ुपदेशका या अ ंतग त वृ ी जरी
यां या बा वत नात परवात त होत नस या तरी , ते सहानभ ूतशील , ामािणक आदर तथा
काळजी करणार े असूनसु ा अप ेि त प रणाम गमाव ु शकतात . या गो ी या स ु ा न द घ ेणे
आव यक आह े क , समुपदेशक जर व ै यि क पातळीवर जाग ृततेचा वापर करणारा नस ेल,
तर या ं या सम ुपदेशन स ा ंम ये सु वातीला ज ुळवून घेत असता ंना िभड तपणा
अनुभव याच े िकवा ं कठीण व पाच े होऊ शकत े. समुपदेशकान े यां या उपचार स ा ं
यित र बाह ेर घेत असणार े यां या द ैनंिदन जीवनातल े संभाषण एक सरावाची स ंधी
हणून यायला हव े. हे समुपदेशकास उघडपण े स ाम य े जुळवून घे यास मदतीच े होईल .
तसेच, आ ाच काही पािहल े या उदाहरणान ुसार , समुपदेशकान े ही काय चौकट माग दश क
त वे हणून ययाला हवीत आिण ती सव स ांम ये वापरली ग ेली पािहज ेत असा िनयम
बनवून कठोर पण े िचकट ूनही राह नय े.
येथे काही िदल े आहेत जे समुपदेशकान े वतःला वीचरायला हवीत ज ेणे क न त े
तपास ून पाह शकतील क सम ुपदेशक हण ून ते उघडपण े कसे जुळवून घेतात. Egan
(2009 p 136 ) यांनी सम ुपदेशकांसाठी एक ाची यादी िदल ेली आह े. याची उ र े
यांनी वतः तपसायची आह े.
माझे अशीला या ती काय ीकोन आह े?
मा या या अशीला या ती उपि थती या ग ुणव ेला कशी ेणी देऊ?
अशीलासोबत काम करताना माझ े अभािषक /अशाि दक वत न मा या काम कर या या
इ छेचा िकती दजा दश िवतात ?
मी मा या अशाि दक वत नातून कोणती व ृ ी य करतो ?
मी मा या शाि दक वत नातून कोणती व ृ ी य करतो ?
माझा ण या ं या/ ित या सोबत काम करत असता ंना मा या भावीपण े
उपि थतीचा व कामाचा घ ेत असल े या अन ुभवाचा दजा काय अस ेल?
मा या अशाि दक वत नाचा मा या अ ंतग त वृ ीचे मजब ुतीकरण कर यचा दजा काय
असेल?
या अशीलाला मी माझ े संपूण ल द े यापास ून कोण या मागा नी िवचिलत झालो ? हे
िवचलन हाताळ याक रता मी काय क ेले? हे िवचलन हातळ याक रता मी अिधक
भावीपण े कसा उपि थत राह शक ेन?
संवादाच े मह व अ यास यान ंतर आिण सम ुपदेशकान े माग दश क त वाच े कसे पालन
कर यची आव यकता आह े हे पिह या न ंतर चला आपण पाठा या प ुढील भागाकड े वळूयात
यात अशाि दक वत न एक स ंभाषणाच े मा यम आिण क ृतीशील वण ह े ‘समजून घे यचा munotes.in
Page 10
समुपदेशन मानसशा
10 पाया’ असतो या बाबीचा समाव ेश आह े. या अथ तादाि मक स ंभाषण ह े सु ा अशाि दक
संभाषना या भ ूिमकेत समािव आह े. चला तर कस े अशाि दक वत न हे एक स ंभाषणाच े
मा यम असत े आिण समज ून घेणे हे कसे कृतीशील वणावर आधा रत असत े हे समज ून
घेऊयात .
१.३ सं ेषणाच े एक मा यम हण ून अशाि दक वत न (NON -VERBAL
BEHAVIOUR AS A CHANNEL OF COMMUNICATION )
आप याप ैक बह त ेक लोक इतराकड ून पाठिव या जाणा या अशाि दक स ंकेतांना
ओळख यात व मा य क र यात अपयशी ठरतात . आिण इतरा ंना स ंदेश दे यासाठी
अशाि दक वत नाचा वापर कर यातही अपयशी ठरतात . हीच गो आप याला
आंतरवैयि क भािवपाणा या मता ंवर मया दा घाल याकड े घेऊन जात े. ( Manusov ,
2005 “ manusov & patterson 2007 ).
उदा :- आपणा य ेकास अशी क ुणी एक य ठाऊक असत े जी न था ंबता सात यान े
वगत क े यासारखी बोलत असत े जे हा क तीला या गो ीचीही जाणीव नसत े क समोरची
य क ंटाळली अस याच े संकेत देत आह े. अ या वगा त जेथे िश क स ंथपणे व
िव ा या ती उघडपणाचा कोणता ही य न न करता फ बोलतच असतात यात
आपणही क ंटाळून जातो . समुपदेशना या सरावात (Burgoon , Guerrero ,& Floyd ,
2009 ; Knapp & Hall, 2010 ; Pease & Peas , 2006 )
अशाि दक वत ना या मह वप ूण तेची पावती व मा यता मानसशा ा या े ात काय
कर या या संशोधकानी व यवसाियका ंनी ही िदल ेली आह े. (MEHRABIAN ,1972 ,
1981 , PHILIPPOT , FELDMAN & COATS , 2003 : RICHMOND ,MC
CROSKE Y, & HICKSON , 2012 :WEIT 2 1974 ) आिण या सोबतच
वषा नुवषा पासून दैनंिदन जीवनातही वापरात असल ेली आह े.
Highlen आिण Hill (१९८४ ) यांनी दाखव ून िदल े आह े क अशाि दक वत न हे
समज याक रता व वापर याक रता का मह वप ूण आहे. चला तर अशाि दक –वत नाशी
कोण या स ंक पना िनगडीत आह ेत.
अशाि दक - वत ना ार े भावना कळिव या जातात .
अशाि दक –वत ना ारे संभाषण िनयिमत क ेले जाते.
मदतप ूण नाते संबधात हे आपणास मह वप ूण अंत ी द ेते.
आपण व समजाम य े अंत ी िमळव ु शकतो .
अशाि दक वत न हे आपणास समोरची य जा त काही बोलत नसताना प ूण वेळ
कशाचा तरी िवचार करत असत े याचे संकेत देते.
अशाि दक वत नावरील अ यास हा मह वप ूण आह े कारण त े सं कृती आधा रत असतात
आिण मदतप ूण वभाव हा बह सा ं कृितक असतो . Egan (२०१८ ) यांनी तािवत
के यानुसार, “David Givens (2008 ) हे अशाि दक अ यसाच े क अस ून या ंनी munotes.in
Page 11
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
11 हावभाव िच ह आिण दो ही बोली स ंकेत इ. बाबतची एक ऑनलाइन िड शनरी कािशत
केली आह े. िविवध स ं कृतीतील द ेहबोली सारखीच असत े असा अ ंदाज य करण े हे
काही व ेळा फ च ुक चे न ठरता धोकादायकही ठरत े. तु ही त ुम या हातासोबत िविवध
सं कृतीम य े काय करतात याच े िनरी ण करण े: (p 75 )
हे ल ात ठ ेवायला हव े क आप या शरीराचा च ेह यासारखा भाग हा वभावतः च अितशय
सं ेषक स ु ा असतो . जरी लोका ंनी पूण पणे भरल े या एखा ा खोलीत शा ंतता असेल
तरीही , आपण वातावरणात भरल ेले संदेश समज ू शकतो िकवा ं या बाबत थोडीशी का
होईना अ य स ूचना िमळव ु शकतो . समुपदेशन स ा ंम ये वेळोवेळी त ु हाला अस े
आढळ ून येईल क , अशीलाची आवाजाची ग ुणव ा , शारी रक ितसाद , शारी रक
हालचाली आिण च ेह यावरील हावभाव ह े ण श दान े काय सा ंगतो आह े या प े ा अिधक
बोल या व पाच े असतात . Egan (2009 ) यांनी सम ुपदेशक तस ेच ण दोह क रता
उपचारा मक स ंवादात मह वप ूण भूिमका िनभवणार े काही घटक बा रेखांक त क ेले आहेत.
यांची यादी खालील माण े ( p १३२):-
शारी रक वत न : जसे क शारी रक ठ ेवण , हालचाली आिण हातवार े.
ने वत न : जसे क न े संपक , एकटक पाहण े आिण डो या ंची हालचाल .
चे ्यावारील हावभाव : जसे क ि मत हा य , कापलावारील आट ्या, उंचावले या
भुवया, पीळवटल ेले ओठ.
आवाजाशी स ंबिधत वत न: जसे क आवाजाचा वर , प ी, आवाजाच मोठ ेपणा,
ती ता , वरिनयमन , श दामधील जागा , जोर, त धता , शांतता आिण ओघवत ेपण.
िनरी ण यो य वाय शारी रक ितसा द, जसे क जोरान े ासो छवास , लाजण े,
िन तेजपणा , डोळे िव फरण े.इ.
शारी रक ग ुणवैिश ्ये जसे क धडधाकटपणा : उंची, वजन, आिण र ंग.
अंतर ज े एखादी य सा ंभाषणाव ेळी िकती जवळ अथवा िकती द ूर अंतरावर बसण े
िनवडत े.
सामा य प ेहराव, जसे क हातातल े कपड े आिण िनटन ेटकेपणा.
एक आ य कारक स य हणज े आप याप ैक य ेकजण सात यप ूण र या आप या
अशाि दक वत ना ार े बोलत असतो . समुपदेशकान े या मान े भावी हो याक रता ही
“अशाि दक भाषा ” िशकली पािहज े आिण या ं या अशीलासोबत भावी स ुसंवाद
बनिव याक रता उपयोगात आणायला हवी . िशि त आिण भावी सम ुपदेशक उपचार
स ादर यान या ं या अशीला या अशाि दक वत नातून िमळणा या स ंकेतामध ून त ुत
होणार े अथ कसे पकडाव ेत हे िशकून याची मािहती िमळवतात .
जरी साम ुपेदेशक या ं या अशीला या अशाि दक वत नास वाच ू शकत असल े तरी, यांना
सहज राहण े गरज ेचे असत े कारण ण स ु ा या ं या सम ुपदेशकाच े अशाि दक वत नाचे
अथ पकडत असतात . हणूनच, एक सम ुपदेशक मह ण ून अशाि दक वत नावर ल क ि त
करणे आव यक असत े जेणेक न तो िकवा ं ती अस े काही िच ह / खुणा देऊ नय े यामुळे munotes.in
Page 12
समुपदेशन मानसशा
12 अशीलाच े मन द ुखावल े जाईल िकवा ं इजा होईल . हणून चला तर आपण सम ुपदेशकाचे
अशाि दक वत न अ यास ू व समज ून घेऊ यात .
१.३.१. समुपदेशकाच े अशाि दक वत न (Non-Verbal Behaviour of the
Counselors )
सु वातीला नम ूद के या माण े, अशीला या अशाि दक वत नाचा अथ लाव या प ूव च,
समुपदेशकान े पिह या ंदा वतःच े अशाि दक वत न तपास ून पाहणे गरज ेचे आहे. तुम या
अशीला माण ेच, समुपदेशक हण ून तुमचे अशाि दक वत न सु ा या अशीला शी सवा ंद
साधत असत े. खर तर , उपचार स ादर यान श दाप े ा सम ुपदेशकाच े अशाि दक वत न
अिधक मह वाच े असत े, ते अशीलावर चा ंगले िकवा ं वाईट प रणाम क शकत े.
समुपदेशकाची उपल धता व ग ुणव ा दश िवणार े संकेत हे समुपदेशका या अशाि दक
वत नातून अशीला ार े वाचल े जात असतात . समुपदेशक कशा कार े ल द ेत आह े आिण त े
यां या उपि थतीत ून कस े द श िवले जात आह ेत. या गो ी या ंचे ण या ं यावर िकती
िव ास ठ ेवतात, िकती ख ुलतात आिण या ं या सम या मक प रि थतीतील मह वप ूण
घटका ंिवषयी बोल याबाबत िकती ो सािहत होतात या पायरीकड े घेऊन जातात . परंतु
समुपदेशका या अशाि दक वत नातून उ साहहीनता दिश त होत अस ेल तर ही बाब
यां यािवषयी (समुपदेशकािवषयी ) अिव ास आिण या ं याशी ख ुलेपणान े बोल यात
संकोच करण े याकड े घेऊन जात े. अशीलाकड ून सम ुपदेशका या अशाि दक वत नािवषयी
चुक चा अथ लावण े िकवा ं गैरसमज क न घ े यची श यता असत े. उदा : समुपदेशका या
मतान ुसार, ण व या ं याम य े असणारी मोकळी जागा प ुरेशी अस ेल, परंतु अशीलाला ती
जागा ख ूप कमी िकवा ं सम ुपदेशका या अगदी जवळची भास ु शकत े. िकवां अशीलान े
बोलताना घ ेतले या िवरामादर यान िवचार कर याक रता ख ूप जा त व ेळ घेणे सु ा
अशीलाक रता अडचणीची भावना उ प न कर याकड े घेऊन जाऊ शकतो . येक ण
हा व ेगळा असतो , आिण हण ून या ं यातील त ुम या अशाि दक वत ना तीची
संवेदनशीलता व ेगवेगळी अस ू शकत े.
भावी सम ुपदेशक हो यसाठी प ुढील मान े येणा या गो ी न ेहमी ल ात ठ ेवा, ए या ान े
सावध असण े गरजेचे आहे. एखा ान े उपचार स ाव ेळी व िवचारात म न असायला नको ,
जे अशीलाकड े अशाि दक स ंदेशा पाठिव याचा ओघ स ु कर याकड े घेऊन जाईल .
समुपदेशक हण ुन सवा त मह वाची पायरी हणज े समुपदेशन स ा ंत सम ुपदेशकाला
वत: या अशाि दक ि या व िति या वाचण व मािहती क न घ ेणे. उदा : स ांम ये
ण बोलत असता ंना सम ुपदेशकाला त े अशीलाच े बोलण े ऐकता ना नाय ूवर तणाव जाणवत
असेल, अ याव ेळी सम ुपदेशकान े वतःला मानिसक ्या मला स या िच ंता वाटत आह ेत ,
हे काय होत आह े? आिण याम ुळे मी मा या अशीलाकड े अशाि दक वत नातून मा या
अ व थत ेचे संकेत पाठवतो आह े का ? हे िवचारायला हव े. समुपदेशकान े हे वगत या ं या
मनात करण े गरज ेचे असत े आिण याचसोबत या ं या शारी रक हालचालीतील स ंकेत
तपासण े ही गरज ेचे असत े तसेच या ं या णा ंना या गो ीम ुळे िवचिलत होऊ न द ेणे सु ा
गरजेचे असत े.
समुपदेशकान े यांचे िति या द ेतानाच े अवेग िनय ंि त ठ ेवणे गरजेचे असत े आिण आ ेपाह
नसले या सहज व ृ ीचा ित ि या द ेताना वापर करायला हवा . उदा : जर सम ुपदेशकाला munotes.in
Page 13
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
13 सहज व ृ ीनुसार अशीलान े काही बोल या नंतर राग अन ुभवास य ेत अस यास ,
समुपदेशकान े याच े बा हावभाव तट थ ीन े िनयंि त करायला हव े, जेणे क न
परावत तीत हो याक रता याला थोडा अवधी िमळ ेल, हे अपेि त असल ेले व िनय ं ण
उपचार स ाव ेळी खोट े-खोटे अस याऐवजी , अशीला ित आदराच े असल े पािहज े, जे
समुपदेशका या िति या द े य या सहज व ृ ी या ही अगोदर यायला हव े. अशीला ित
राग दिश त न करण े, हे आल े या रागा स नकार न द े यापे ा वेगळे आहे. वरील गो ी या
जाणीव असण े ही या गो ी हाताळ याची व यास पोहोच पावती द े यची पिहली आव यक
पायरी आह े.
Egan (2009 p.१३३) यांनी तािवत क ेले क , “अिधक सकारा मक मन व ृ ीत, तु ही
समुपदेशक या ं या अशाि दक स ंदेशातून काय बोलतो यात यो य त ेथे आव यक ती िवराम
िच हे घाल ू शकता . उदा : राज िवश ेष वान े सावध होतो ज े हा योित एखादी क ृती
कर याबाबत बोलत े. ती ित या सम या असणा या प रि थती बाबत काही कारवाई क
शकते. ती पुढे झुकते, होकारा मक मान हलवत े आिण होय , या, ओके हणते. ती ितच े
हणण े अिधक मजब ूत कर याक रता अशाि दक वत नाचा वापर करत े, यात आपण अस े
हणूयात क ज े एक दोन मोजक े मह वाच े िम आह ेत या ं याशी स ंपका या
नुतािनकरनाबाबत िवधायकपण े कारवाई कर याचा योती या उ ेश आह े.”
हे सु ा िततक ेच मह वाच े आह े क स मुपदेशक या ं या शारी रक स ंकेताम य े आिण
बोलताना या ं या आवाजा या पातळीत व ग ुणव े या बाबतीन े ग धळल ेला अस ू नये, या
ऐवजी सम ुपदेशकान े यां या आव ेगाचा उपयोग सवा ंद साध याक रता करावा ज ेणेक न त े
अिधक न ैसिग क वाट ेल. समुपदेशकाची या ं या वत : या अशा ि दक वत नाबाबत असल ेली
जाणीवही या ं या वत :ची अ ंतगत शांतता ण आिण सम ुपदेशन ि याचा आरसा
असत े. यांची अशीलासोबत काम कर याची य ुती जर या ंचे अशाि दक वत न आडव े आल े
नाही तर वाढ ू शकत े.
जर सम ुपदेशन स ा ंम ये स मुपदेशका या ीकोन व तादान ुभूती सारखी म ु ये आिण
अशीला ित आदर जर वाह न न ेले गेले नाही तर , ते कौ यल े िशकून व अवगत क न स ु ा
ते कदािचत खोटी िदस ून येतात.
समुपदेशकाची य व पातील उपि थती , यांची मनि थती दिश त करत े आिण
यां या दयात काय आह े ते ही दश िवते. जर सम ुपदेशकास अशीला सोबत काम करावायच े
नस यास िकवां यां या क याणात अ ची अस यास सम ुपदेशका या अशाि दक
वत नातून सू म िकवा ं अितस ू म नसल ेले संकेत परवात त होतात .
१.३.२ अशाि दक वत नबाबत अिधक समज ून घेउयात (Understanding more
about the non -verbal behaviours )
एक ख ूप असामा य उदा पाह यात : जर त ु हाला ठाऊ क अस ेल तर , मधमा या आिण
मुं या आप या जीवनाच े िनण य ते इतरा ंना पो या या आिण झ ुंडी या ार े संकेतां या
मा यामत ून घेत असतात . जे संकेत ते पाठवतात त े अशाि दक व पाच े असतात ,
Buchanan (2007 : 2009 ) आिण pentland (2008 ;२०१० ) यांनी संशोधना ार े असे
थिपत क ेले क मन ु य ाणी स ु ा अस ेच करत असतात . उपचार स ाबाबत बोलताना , munotes.in
Page 14
समुपदेशन मानसशा
14 सामिजक भाव प रणाम ह े या स ंकेतां या बरोबरीच े असतात . Petland यांनी ‘honest
signals ’ ( ामािणक स ंकेत) ही सं ा तािवत क ेली.
ामािणक स ंकेतांचे हे कार ामािणक अबोध , वाय आिण आपोआप व पाच े
असतात . ते एकम ेकांकडे पुढील चार म यमा ार े पाठिवल े जातात - ची, सुसंगतता,
ि याशीलता आिण न कल , ‘ि याशीलत ेचे ‘एक उदा पाह यात : अिधक ि याशील
हो यान े, समुपदेशकाबरोबर ण िह सम ुपदेशन स ा ंत िच ंता त व पाची उजा
दश िवतात . ते दोघेही एकम ेकांचे संकेत हण करत असतात . चीच े एक उदाहरण पाह यात :
- एखािद य याचा अ ंदाज घ ेऊ शकत े क द ुस या य या अशाि दक वत नाचे वाचन
क न त े/ ती काय करत े यात ितची िकती ची आह े आिण त े दोघेही एकम ेकां या ित
िकती ल प ूव क आह ेत,हा ल प ूव कपणा द ुस या य त या अप े ा िनमा ण करतो क
याचे/ तीचे मु े मांडताना आिण िति या द ेताना यो य व ेळ शोधली पािहज े. Petland व
यां या सहकाया नी एक त ं ान िवकिसत क ेले यामुळे ही स ंकेतीकरणाची ि या वाचता
व मोजता य ेऊ शक ेन. ामािणक स ंकेत इतर य वर भाव टाकतात आिण बनावट पणा
कर यास कठीण असतात . अ या कार े, ण या स ंकेता ार े समुपदेशन स ा ंम ये
समुपदेशकाला वाच ू शकतात आिण तो क या कारचा सम ुपदेशक िकवा ं य आह े
याबाबत अ ंदाज बांधू शकतात . ामािणक स ंकेतांना बनावट करण े कठीण असत े.
येथे असा मह वाचा म ु ा आह े क अशाि दक स ंकेत हे फ स ंवादाच े नुसते तपशील
नसतात तर त े जणू संवादाच े दय असतात . ‘स य ह े आ हे क स ंकेत पाठिवल े जातात ,
हण क ेले जातात आिण यावर क ृतीही होत े. ‘छायेम ये ‘(IN THE SHADOWS )
यांतगत एक टीप जोडली ग ेली ती हणज े सवांदाबाबत अिनि तता , परतुं अिनि तता
समुपदेशन ि य ेत जोम आण ू शकत े” (Duncan et al. 2010 )
१.३.३ अशाि दक वत नबाबतची टाळण े आव यक असल ेली अस यता (Myths to
be Avoided about Non-Verbal Behaviours )
Richmond आिण Mccroskey (२००० ) यांनी अशाि दक वत नाबाबत वण न केले या
काही अस याता खालील माण े.
१) ‘अशाि दक वत न हे िनरथक असत े. सव संभाषणात भाष ेचा सहभाग असतो , हणून
सव संवाद शाि दक असतात . “ही अस यता आता नाहीशी होत आह े. सामा य
यवहार ाना या छाननीत ती िटक ू शकत नाही .”
२) अशाि दक वत न हे सवा िधक मानवी पर पर ि याच े प ीकरण द ेते. सुरवाती या
अ यासात ह े िस कर यचा य न झाला , परंतु तो पुव िहत होता . हा अ यास वरील
पािह या अस यत ेस िवसिज त कर यचा उ ेशाने होता, परंतु यांनी या ं या मया दा
ओला ंड या.
३) ‘एखा ा य ला प ु तका माण े वाचता य ेऊ शकत े,” काही लोक , तसेच काही
यावसाियका ंना असा िवचार कर णे आवड ेल, तु ही अशाि दक वत न, शाि दक वत न
आिण स ंद भ वाच ू शकता तरीही त ु ही च ुक चे ठरता .
४) जर एखादी य तुम याशी बोलता ंना तुम या डो यात पाहत नस ेल तर , तो िकवा ं ती
स य कथन करत नसत े, याच कार े अशाि दक वत नाला िविवध अथ आहेत. munotes.in
Page 15
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - I
15 ५) जरी य या परी व े अशाि दक वत न बदलत असल े तरी, अिधक तर अशाि दक
वत न हे सव लोकाक रता न ैसिग क असत े.” तथािप ह े िव स ं कृतीत िकवा ं एकाच
सं कृतीत ह े स य नाही अस े आढळ ून आल े आहे.
६) अशाि दक वत न िविवध प रि थतीम य े एकसारखाच अथ उि पीत करत े “, अनेकदा
सात यप ूण र या स ंदभ ही िक ली असत े. अ ापही काही यावसाियक हीअस यता
अंगीका न , या आधा रत प ी करण णाली बनिवतात .
या भागात अशाि दक वत न हे एक कारच े संवादाच े म यम आह े आिण एक भावी
समुपदेशक हो याक रता अशाि दक वत न कस े समज ून यायच े याबाबत सिव तर अ यास
पाठा या उव रत भागात क ेला गेला . याचा अ यास क े यानंतर आपण आप या प ुढील
भागाकड े सरकलो जो होता ि याशील वण एक समज ून घे याचा पाया . िनकृ वणाच े
कार , अशीलाकड ून ये या या मािहतीच े िवचारप ूव क अथ शोध याक रता याकरण ,
आिण, मदतनीसाक रता वणाच े मह व ; वतःच े अंतगत संवाद, यश वी उपचार प तीच े
मह वप ूण घटक , िवकृतीपूण वण प ती हाताळण े.
१.४ सारांश
कोण याही ना यातील सवा िधक मह वाची आव यकत , िवशेषक न मदतप ूण
नातेसंबधातील ती हणज े “संवाद”, अशीलाशी पर परि या करताना सम ुपदेशकाक रता
संवाद व पातील स ंभाषण ह े दु यम बनत े. या पाठात , आपण स ंवाद, ही अशीलासोबत
दु यम व पाची पर परि या आिण अशीलाशी दश नीय र या ज ुळवून घेताना या
माग दश क त वाची चचा केली. यासोबतच आपण “ि याशी ल वण ” आिण “अशाि दक
संभाषण “या िवषयी मािहती घ ेतली, Egan (2012 ) यांनी मदती या स ा ंम ये समुपदेशक
व ण यात खर े संवाद घडिव या क रता 4 मह वप ूण बाबीची आखणी क ेली. यांची नाव े
Turn –Talking , Connecting , Mutual Influensing आिण Co–Creating
Outcomes (EGAN & RESSE , 2018 ). अशीला शी दश नीय र या ज ुळवून
घे याक रता त ेथे िविश अस े अशाि दक कौश य स ु ा आह ेत. याकरीताची माग दश क
त वे EGAN (2009 ) याने िदली , यां या अ ा रान ुसार “SOLER” असे नाव तयार
झाले. ते हणज े अशीलाकड े चौकिनय कारान े चेहरा क न बसण े “SQUARLY” , खुले
(OPEN ) देहबोलीचा अ ंगीकार , हे ल ात ठ ेवणे क काही व ेळा इतराकड े झुकले जाऊ
शकतो (LEAN ), चांगला न े संपक बनिवण े आिण या सव वत नात आरामदायी िकवा ं
नैसिग क राह यचा य न करण े. (REALXED & NATURAL ) .
HIGHLEN & HILL (१९८४ ) यांनी दाखव ून िदल े क . अशाि दक वत न समज ून घेणे व
वापरात आणण े मह वाच े आह े कारण या ार े भावना ं कळिव या जातात . संवादाच े
िनयिमतपण े होते, मदतप ूण नाते संबधात मह वप ूण अंत ी िमळ यास मदतीच े ठरत े,
आपणास व - समज स ंबधात अ ंत ा न िमळत े, आिण अशाि दक वत न आपणास त े हा
संकेत देतात ज े हा समोरची य जा त बोलत नस ेल परंतु काही गो ीिवषयी िवचार करत
असेल. शारी रक वत न, ने वत न, चेह याच े हावभाव ,आवाजा स ंबधीच े वत न, िनरी ण
यो य वाय शारी रक िति या , शारी रक व ैिश ्य, जागा आिण सामा य प ेहराव, हे काही
घटक आह ेत जे दोहोतील उपचारा मक स ंवादास सम ुपदेशक व ण दोहोक रता मदतीच े munotes.in
Page 16
समुपदेशन मानसशा
16 ठरतात . (EGAN २००९ ) , RICHMOND आिण MCCROSK EY (२००० ) यांनी
काही सामा य अस य विण ले आहेत;
१. अशाि दक वत न हे िनरथक असत े.
२. सव सांभाषणा ंत भाष ेचा सहभाग असतो हण ून सव संभाषण ह े शाि दक असतात .
३. अशाि दक वत न हे सवा िधक मानवी पर पर ि याच े प ीकरण द ेते.
४. एखादी य द ुस या य स प ु तका माण े वाचू शकत े.
५. जर एखादी य बोलताना त ुम या डो यात पाह न बोल ू शकत नस ेल तर तो िकवा ं
ती स य कथन करत नसत े.
६. जरी अशाि दक वत न हे य य परी व े बदलत असत े. तरी अिधकतर अशाि दक
वत न हे सव लोकाक रता न ैसिग क असत े.
७. अशाि दक वत न हे िविवध प रि थती म य े एक सारखाच अथ उपि थत करत े.
अ या कार े , सदर पाठ हा उपचार प ती या मा ंडणीतील मह वप ूण घटक हण ून संवाद
आिण अशाि दक वत नावर काश टाकतो .
१.५
१) संवाद अशीलाशी पर पर ि य ेचे दु यम व प हण ून प करा ,
२) अशीलाशी दश नीय र या ज ुळवून घे याक रता , पायाभ ूत माग दश क त व े (SOLER )
कोणती ?
३) अशाि दक वत न हे संभाषणाच े एक मा यम ,चचा करा ,
४) थोड यात िटपा िलहा :-
a. उपचारा मक स ंवादात मह वप ूण भूिमका िनभावणा या व EGAN (2009 ) यांनी
रेखाक त क ेलेले घटक
b. अशाि दक वत नबाबत या अस य .
१.६ संदभ
1) Egan, G & Resse, R.J (2019) The Skilled Helper A Problem
Mangment & Opporturnity Development Approach To Helping (11th
Ed) Cengage Learning.
2) Gladding, S.T (2014) Counselling A Comperhesing Profession (7th
Ed) New De lhi: Person Education (Indian Subcontinent Version By
Dorling Kindersley India.)
munotes.in
Page 17
17 २
उपचारा मक उपि थती : वणाच े मह व - II
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ समजून घे याचा पाया हण ून सि य वण
२.२ िनकृ वणाच े कार
२.३ िवचारप ूव क अथा या शोधासाठी अशीलाकडील मािहतीच े ि याकरण
२.४ समुपदेशक हण ून वत :चा आ ंत रक संवाद ऐक याच े मह व
२.५ यश वी उपचारप तीतील मह वाच े घटक
२.६ िव िपत वण आिण याच े कार
२.७ सारांश
२.८
२.९ संदभ
२.० उि ्ये
समजून घेणे यासाठी सि य वण , पाया आह े हे अ यासण े.
आपु या वणाच े कार समज ून घेणे.
अशीलाकडील मािहतीवर ि याकरण िशकण े.
वणाच े मह व िशकण े.
यश वी उपचार प तीतील मह वाच े घटक िशकण े.
२.१ समज ून घे याचा पाया हण ून सि य वण (ACTIVE
LISTENING AS THE FOUNDATION OF
UNDERSTANDING )
अशीलाशी दश नीय र या ज ुळवून घेणे हे पूण पणे पुरेसे नाही . समुपदेशकान े दश नीयपणा
सोबतच मानिसकरीतीन े अशील या या त ारीत ून , उ ेशातून, गो ार े, िनण या ार े,
तावात ून, ि कोना ार े, कथामध ून आिण ब याच गो मध ून काय सा ंगू इि छतो या
उ ेशाने वण कर याची गरज असत े. हे सव सोपं वाट याची श यता आह े. एवढेच न ह े munotes.in
Page 18
समुपदेशन मानसशा
18 तर सम ुपदेशक होण े आिण अशीलाला वण करण े ही स ंक पना समजण ं सहज वाट ू शकत े
आिण या बाबतही आ य वाटू शकत े क ‘ वण’ ही संक पना इत या वजनदार प तीन े
का चिच ली जात आह े. परंतु एखा ा य ला , िवशेष क न जर ती यि समुपदेशका या
भूिमकेत अस ेल, तर तीला ह े मािहती असण ं आव यक आह े क , लोक न ेहमी एकम ेकांना
ऐकून घे यात अपयशी ठरतात . Egan (2018 ) यांनी मा ंडणी क े यानुसार, “संपूण वण
हणज े सि य वण , अचूकपणे ऐकण े आिण अथ पूण तेक रता ऐकण े. वण ह े फ एक
कौश य नस ून, केवळ मदतप ूण ना याक रता नाही तर खरोखर सव च नात ेसंबंधांक रता ,
वतःत एक मौ यवान पक आह े.” (p.98)
सि य वण ह े सव मानवी यावसाियक स ेवांम ये पूवा पेि त मह वाच े घटक आह े. उदा.:-
‘डॉ टर -अशील स ंबंध’, ‘गु -िश य स ंबंध’इ यादी वण ह े आप या अशीलापय त
पोहोच याक रता मह वाच े कौश य आह े. Egan (2018 ) यांनी नम ूद के या माण े
Hippocrates यांनी मह वाका ं ी वै ांना सा ंिगतल े होते क त ुम या अशीलाना ऐका , आिण
अशीलच त ु हाला सा ंगेल क काय च ुक चे घडल े आहे. आज जरी डॉ टर या ं या िनदान
करत असता ंना साधना ं या वापर या अन ुभवाचा अ ंतभा व असता ंना अ याध ुिनक उ च -
तं ाना या प ती वापरत अस ेल, तरी, आरो या या काळजीचा एक अ य ंत मह वाच े भाग
हणज े अशीलाला ऐकण े हा आह े. जर आज Hippocrates हयात असत े, तर मला खा ी
आहे क या ंनी हाच स ला डॉ टरा ंना पुनः िदला असता .” (p.80)
तर आपण समज ू शकतो क य ेक सम ुपदेशकान े मश : एक भावी सम ुपदेशक
बन याकरीत सि य वण ह े का व कस े मह वाच े कौश य आह े. यासोबतच आपण , िनकृ
वणाच े कार पाह यात , जे समुपदेशकान े उपचार स ात सव क ृ काळजी घ ेऊन ह े
तपासले पािहज े क त े कसे टाळता य ेईल.
२.२ िनकृ वणाच े कार (FORMS OF POOR LISTENING )
भावी वण हणज े काय? भावी वण ही एक क ृती आह े िज आपोआप घड ून येत नाही .
ही आरामदायी िक ंवा आन ंदी अशी मानिसक अव था नसत े, याक रता य ना ंची गरज
असत े, जसे आपण इ तर काया ना िकंवा कृत ना करत असतो . थम आप याला ह े समज ून
यायला हव े क , भावी वण या ं या एकदम िव असत े. काही व ेळा अशी प रि थित
येते क यात आपण ख ूप वेळा- बोलत असता ंना समोर या यि कड ून आप याला ऐकल े
जात नाही िक ंवा बह त ेकदा इतर यि ज े काही बोलत असत े ते समाधानकारकपण े अथवा
सि यपण े ऐकू शकत नाही . असा अन ुभव आपण घ ेतलेलाच असतो . या दो ही कारा ंत
असमाधानकारक िक ंवा असि य वण घडत े. हणून, चला तर ह े असमाधानकारक िक ंवा
असि य वणाच े कार पाह यात ज े िनकृ वणाकड े घेऊन जातात . ते खालील माण े
चिच ले गेले आहेत.
न-ऐकण े (Not listening ):-
हे ते हा घड ून येते जे हा आपण खरोखरच सि य ावणात ग ुंतलेले नसतो , ब याचदा
याकड े ल नसत े, परंतु काही व ेळा य ना या ंची जािणव होत े क आपण काळजीप ूव क
ऐकत नाही आहोत . उदा.:- िकरण न े या या कामावरील काही िवषय ह े या या munotes.in
Page 19
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
19 सहकाया कडे कथन क ेले, आयन न ंतर असा िवचारला क त ु ही जर मा या जागी
असता तर त ु ही काय क ेले असत े? याचा सहरी राज , हा या या ान े चिकत होतो
आिण “काही ठाम पण े सांगता य ेणार नाही ” असे सांगतो, िकरणला ह े ल ात य ेते क राज
या या बोल याकड े ल द ेत नाहीय े, हणून तो राज ला करतो क मी ग े या 5
िमिनटा ंपासून जे काही बोललो त े तु ऐकल ेस का ? राज ला थोड े लािजरवाण े वाटत े क तो
या सा ंभाषणापास ून भरकटला होता . जरी याला या या सहकाया ला मदत करायची होती ,
परंतु काही का रणा तव तो द ुसरीकड े वळला .
ही प रि थित उपचार स ातील सम ुपदेशकाप े ा व ेगळी आह े. समुपदेशक हा
यवि थत र या बस ून वण कर या ित बा ंधील असतो . परंतु अनुभवी सम ुपदेशकाच े मन
सु ा एकसार या कार या अशीला ं या कहा या ऐक ून भरकट ू शकत े. यांना या गो ीचा
िवसर पड ू शकतो क अशीलाची कहाणी या या िक ंवा ित या क रता अि तीय आह ेत. हे
‘न-ऐकणे’ हा िनक ृ वणाचा कार आह े.
आंिशक वण (Partial Listening ):-
आंिशक वण ह े वरवर या पातळीवरील वण असत े. या कार या वणात य त
असणार े समुपदेशक, अशील ज े काही स ंगत असतात या ंचे काही अ ंश िकंवा तुकडेच
ऐकतात , परंतु अशील वण न करत असल ेले मह वाच े मु े यात वगळल े जाऊ शकतात . उदा.
राज चा अशील िकरण हा ख ूप त परत ेने नवीन नौकरी शोधत आह े, आिण यात इ ंटर यु ह
म ये या टाळता य े याजो या हो या पर ंतु झाल े या या चुकांचे वण न करत असतो . राज
या सव काठाणा ंचे आंिशक वण करत असतो , जे पाह न िकरण ला अस े वाटत े क राज ला
यात िच नाहीय े. िकरण वण न करण े थांबवतो, आिण या या च ेह यावर द ु;खीपणा िदस ून
येतो. प रि थित सावर या क रता , राज कथनात ून ऐकल ेले तुकडे पु हा ज ुळवतो आिण ह े
दाखिव याचा य न करतो क , याला प रि थित समजली आह े.
जरी, तो हे दश िव याचा य न करत असला क , िकरणन े जे काही वण न केले ते स व
याला समजल े आहे, परंतु याचा हा य न पपोकल आिण खोटा वाटतो . िकरण या त े
ल ात य ेते व तो द ु:खी वरात िति या द ेतो. वणाचा हा कार आ ंिशक ावणात
मोडतो , जो न ऐकण े या पे ा अिधक इजा पोहचिवणारा आिण ऐक याच े ढ ग कर यासारखा
व खोट ्या व पाचा वाटतो .
पुनः ऐकण े (Rehearsing ):-
िनकृ वणाचा द ूसरा एक कार हणज े ‘पुनः ऐकण े’. चला याचा अथ पाह यात . उदा.:-
राज हा नवीन िशकाऊ उपचारत आह े, जो िकरण या या या अशीलाकड े ल द ेत आह े.
िकरण हा स ाम य े याला सात यान े येणा या अस ं कृत व ना ं याबाबत वण न करत आह े.
ते हा राज हा मनात ह े बोलत आह े क ‘मला नाही वाटत क िकरण या या व ना ंचा काही
अथ आहे. उलट ह े सव िकरण च ेच अन ुमान आह ेत.’ हे व न िकरणला वा तवात िवचिलत
करत आह ेत हे समज यात राज अपयशी ठरला . तथािप यान े व ना ं या अथा चा िवचार
कर याऐवजी िकरण या भावना पकड याचा य न करायला हवा होता . यातून काय घडत े munotes.in
Page 20
समुपदेशन मानसशा
20 क , अशीलान े वण न केले या बाब ना ितसाद द े याऐवजी यावर िवचार करण े हे नउभावी
समुपदेशकांचे सु ा नकळत पण े वण था ंबवते.
भावी सम ुपदेशक वा तवात , अशील करत असल े या कथनात ून मूल संदेश व िवषय
समजून घे या या उ ेशाने वण करत असतो . ते स ादर यान ितसाद द ेणे कधीही
थांबवत ना हीत िक ंवा पु हा ऐक याबाबत बोलत नाहीत . यांचे ितसाद अशीलाला
सम या - यव थापन ि य ेत मदतीच े ठरतात . जरी अशीलान े बोलण े थांबिवल े तरी भावी
समुपदेशक बोलण े सु कर या आधी िवचार कर याक रता िवराम घ ेतो. Egan (2018 )
यांनी तािवत क े यानुसार िवराम घेणे’ असे सुचिवत े क , मी अज ूनही त ु ही आता ज े
काही सा ंिगतल े यावर िवचार करतो आह े. हे सम य ेला एक व ेग या िदश ेकडे घेऊन जात े.
मला ह े पाह ा , क तु ही न ुकतेच जे काही बोललात मी न ेमकेपणान ं यावरच बोट ठ ेवतो
आहे का? भावी मदतनीस या ंनी पूण ऐकल े नाही ह णून िकंवा या ं याकड े बोल यास
काही नाही हण ून िवराम घ ेतात अस े नाही . ते िवराम घ ेतात कारण या ंनी वण क ेलेले
असत े व मदतप ूण र या या ंना ितसाद ायचा असतो . (p. 82)
वनीिफत म ुि त वण (Tape -recorder listening ):-
या कारच े वण स ु ा िनक ृ वाण य ेते. अशीलाला ह े इि छत नसत े क , समुपदेशकान े
यांना ऐक यान ंतर या ं या श दा ंची पुनरावृि करावी . याच माण े एक विनम ु ण य ं
सु ा तस ेच काय करत असत े. सांभाषणाव ेळी अशीलाला शारी रकारी या सम ुपदेशकाची
उप थित जा त गरज ेची असत े. हे सम ुपदेशन ि य े यित र इतर कार या
प रि थितम य े िततक ेच स य आह े. मानिसक भाविनक आिण सामािजक उपि थती ही
मानवी सा ंभाषणा ंम ये नुस या शारी रक उपि थतीप े ा अिधक मह वाची असत े. काही
वेळा. समुपदेशक दश नीय र या ज ुळवून घे यात आिण वण कर यात व मानिस क र या
पूण तः स ाम य े उपि थत नस याची श यता असत े. ही अंशीक उपि थती व वण न
कर याच े संकेत अशीलाकड ून पकडल े जातात .
सामा यतः सम ुपदेशक स ादर यान न िक ंवा मािहती प ूण आिण या ं या वतः या
िवचारा ंनी यापल ेले असतात आिण जरी या ंना वाटल े क अशील त ेथे पूण पणे उपि थत
नाहीय े तरीही त े श यतो काही बोलत नाहीत . परंतु जर त ुमी तुम या अशीलाच े पूण पणे
ऐकून घेत नसाल तर ती लािजरवाणी बाब आह े. अशीलाला सम ुपदेशक विनम ु ण
यं ाऐवजी एक स ंजीव हण ून जा त गरज ेचं असतो .
िनकृ वणाच े कार अ यास यान ंतर, तादाि मक वण हणज े काय ह े पाह यात .
आपणा ंस मश :एक सम ुपदेशक व यान ंतर भावी सम ुपदेशक हण ून िशि त
हो याक रता गरज ेचे आहे. तर पाह यात तादाि मक वण हणज े काय?
तादाि मक वण :- (Empethetic Listening )
समोर या य ला तादाि मकरणा या मू याने ऐकण े हणज े, ‘तादाि मक वण ’ होय. या
कारच े वण ह े अनु प व सि य व पाच े असत े आिण िनक ृ वण करा ं या िव
असत े. तादाि मक वणात िनरी ण , उपि थती , वण आिण अशीलासोबत असण े इ यादी munotes.in
Page 21
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
21 चा समाव ेश होतो , याम ुळे यांना व या ंचे िव समज ून घे यात व ृ ी करणार े ठरते. तथािप ,
संक पना मक र या एखा ा या िव ात व ेश करण े िकंवा याचा अन ुभव घ ेणे श य नाही .
परंतु या या आसपास तरी पोहचण े हे कठीण नाही . तादाि मक वण ह े िन वाथ व पाच े
असत े कारण सम ुपदेशक या या वतः या स ंदभ व म ु ांना बाज ूला ठ ेऊन, पूण पणे
यां या अशीलाकरीता उपि थत असतो . तथािप , Carl Rogers यांनी या गो ीवर भर
िदला क , ही अशीलाला सखोल समज ून घेणे आिण या ं या तादाि मक ि कोना िवषयी
समुपदेशकान े यां याशी स ंभाषण करण े अपेि त असत े. जर अशीला या मुळ िच ंताच
समजून घेत या ग ेले या नसतील तर न ुसते उ ेशपूण वण प ुरेसे होत नाही . Egan यांनी
तािवत क ेले क , “तादाि मक वण ह े तादा यप ूण हण कर याकड े घेऊन जात े, जे पुढे
तादाि मक ितसादाकड े नेते.” (p.82)
अशीलाला मान े मदत करता ंना, समुपदेशकान े यां या सम या समज ून घेणे, यासोबतच
सम या ंमुळे होणार स ंघष आिण सम या यव थापना या स ंिध ए. समजून घेणे आव यक
ठरते. जर अशीला ंचे मु े तुमी समज ून घे यात प ुरेसे पडत नसाल , तर तुमची मदत ही म ु य
मागा व न भरकटत े आयन या ंची या अशीला ंना काही ही मदत होत नाही , आिण जर
समजा त ुमची हण मता फ वरवर या पाटलीची अस ेल तर , अशीला या जीवनाशी
िनगडीत म ु या म ु े समज ून घ े या या स ंिध कमी होत जातात . Egan यांनी
न दव यान ुरसार, “ Carl Rogers (1980 ) पायाभ ूत तादाि मक वणा बाबत उ कटत ेने
हणाल े होते क , एखा यासोबत असण े आिण या ंना समज ून घेणे- हे एखा ासोबत
अस याचा अकौत ुका पद माग आह े (p.137 ) यांनी अकौत ुका पद ा श दाचा वापर
केला कारण या ं या ीन े सामा य लोका ंतील काही लोक ही सखोल वण मता
िवकिसत करतात , आिण याच सोबत काही त मद तनीस पा अस ून सु ा याकड े दुल
करतात .” (p.82)
Carl Rogers याने ‘सोबत असण े’ आिण ‘तादाि मक वण ’ याबाबत या या वतः या
श दांत वण न केले आहे. “ याचा अथ एखा ा या यि गत समजा या िव ात व ेश क न
तेथे यो य प तीन े कसून घर करण े होय.” यात णो णी इतर य त वािहत होत
असल े या यान े अन ुभवले या भीतीिवषयी , ोधािवषयी , ेमळपणािवषयी , िकंवा
ग धळािवषयी या अथा बाबत काय वाटल े, यात बदल कर याक रता स ंवेदनशील
असायला हव े. याचा एक ता प ुर या व पात अथ असा क , इतरांचे जीवन जग ून पाहण े,
नुसते अंदाज य कर याऐवजी नाज ुकपणान े यात उत न पाहण े.” (p.142 )
आता त ु हाला तादाि मक वण हणज े काय ह े माहीत झाल े असेल, चला तर तादाि मक
ावणा या उ म कारा ंचा आभास क यात . यातील य ेक कारच े खाली वण न केले
आहे.
अशीला ंचे िवचार, वत न, आिण भाव तस ेच अन ुभव इ यादीिवषयी सादर
ल प ूव क वण (Focused listening with respect to the client’s
experiences, thoughts, behaviours and affect )
Egan (2018) यांनी पुढे न दिव या माण े, मदतीची ि या हा “बोल याचा एक ख ेळ
आहे.” यामुळे बोल याची ग ुणव ा व कार दो हीही मह वाच े आहेत. वण ह े िन:प पाती munotes.in
Page 22
समुपदेशन मानसशा
22 व ल प ूव क असायला हव े. जेथे सम या यव थापणा या मदाटीवर ल असायला हव े. जे
समुपदेशकास अशीलाकड ून िमळणा या िन :प पातीपण े व पूव ह रिहत र या सादर क े या
जाणा या मािहती ला आयोिजत karanyaaas मदतप ूण ठरत े. समुपदेशक यात
काळजीप ूव क र या अशीला ंची वण ने व कथना ंचे वण करतो , जे मशः अ ंत ा नचा शोध
आिण सम या यव थापन व जीवन स ंविध त करणा या प रणामा ं या स ंिधचा िवकास
याकड े घेऊन जात े. अशील उपचार स ादर यान जी वण ने सादर करतो ा या कथा
असतात , या अशीला ं या अन ुभव, िवचार , भावना आिण वत न यांचे िम ण असतात .
िचिक सालयीन सावधपणा दश िवतांना, समुपदेशकाला अशीलाकड ून सादर कर यात
येणा या मािहतीला या ं या य ेय आिण उि ाकड े नेणा या मान े आयोिजत करता
यायला हव े. Bricker et.al. (2007 ) यांनी असा दावा क ेला क , कोण याही काय चौकटी
िवना िक ंवा अशील ज े काही सा ंगत आह े यांचे आयोजन कर याक रता यो य योजना
नसलेला मदतनीस ‘वै क य पतनाची ’ जोखीम िनमा ण क शकतो . (p.25). अशील
स ाम य े या गो ी वण न करत असतो या या ंचे अनुभव, िवचार , भावना आिण वत न
इ यादी असतात . अनुभव ह े सि य करणार े संग असतात . हे सव एक क े यास आपण
असे हणू शकतो क , समुपदेशक या ं या अशीला ं या यि म वाच े वण करत असतात .
यि गत िवचारासोबतच यि गत भावना ंशी सम प असणारा िवचार आ राखडा आिण
अंतग त व बा स ंगािण तस ेच अन ुभवांनी चालना िमळणारा भावनीकत ेचा आराखडा या
दो हीचा ावणात समाव ेश असतो .
अनुभव हणज े यां यासोबत ज े घडून गेले ते, िवचार हणज े जे यां या डो यात ून पुढे
जाते व यावर त े िचंतन करतात . वत न हणज े यांनी जे केले िकंवा कर यापास ून पराव ृ
झाले. भाव हणज े यांचा मनाचा कल , भावना , संवेदना जय या ं या अन ुभवांसोबत
यां या वत नाशीही स ंबंिधत असतात . समुपदेशक सम या मक प रि थित त े हा सखोल
र या समज ून घेऊ शकतो ज े हा अशील या ं या िविश िवचार , वत न, अनुभव आिण
िविश प रि थतीशी स ंबंिधत भावना ंबाबत प पण े बोलत असतो .
१) अशीला या अन ुभवांचे वण (Listening to client’s experiences )
अशील या ं या अन ुभवांबाबत काय वण न करतात या ंचे वण करण े हे अ य ंत मह वाच े
आहे. स स ु असता ंना, अशील या ं या सोबत काय घडल े हे सांग यात जा त व ेळ खच
करतात . तथािप , बह तेक वेळा या ं या कथनात ून इतर लोक ज े काही कर यात अपयशी
ठरलेत यावर अिधक ल टाकल े जाते. काही व ेळा ते वण न करत असल ेले अनुभव अप ूण
िकंवा पुरेसे प नसतात आिण ख ूप वेळा, ते वतःला एक बळी पडल ेली य ि हण ून
वतःच े िच ण करतात . अशीला ंम ये इतरा ंवर दोष द े याची सामा य व ृ ी असत े िकंवा
जग ह े यां या सम या ित सहसामा य असत े.
अशीलाकड ून सम या मक प रि थतीच े यव थापन न े हो यामागच े कारण हणज े
यां यातील िवरोध न करणारा वभाव िक ंवा या या भोवताल या य कड ून,
कुटुंबांकडून, काय िठकाणावर , सां कृितक मापद ंड िक ंवा अ ंतग त काश इ यादी या
भावाम ुळे वतःला एक बळी पडल ेली यि हण ून िचि त करत असतात . यांना अस े munotes.in
Page 23
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
23 वाटत असत े क या ंचे जीवन िक ंवा याचा िविश प ैलू हा या ं या िनयं णात नाही . तसेच
ते या मु ांबाबत सम ुपदेशन स ाम य े मोठ्या माणात बोलत असतात .
काही अशील खरोखरच या ं या आय ु यातील इतर लोका ं या वत नाचे बळी असतात आिण
यांना अ यायकारक वागण ूक िमळाल ेली असत े हे स य नाकारता य ेणार नाही . समुपडेसान
हे बळी पड या ग ेले या प रि थतीशी ज ुळवून घे यास मदत करत े. तसेच, यां या
आयु यातील सामािजक रचना ंम ये वेळ स ंगी गरज ेचे असल ेले बदल यािवषयी सम या
यव थापन प ूण करत े. भावी सम ुपदेशकात खरोखर बळी पडल ेले अशील आिण
दुसरीकड े फ त ार करणार े अशील यात फरक कर याची मता असायला हवी . या
गो ीची न द यायला हवी क , त ार करत राहण े व व -क णा ह े दोन घटक अशीलासाठी
गो ी चा ंग या क शकत नाहीत . भावी सम ुपदेशकान े अशीला ं या नकारा मक
अनुभवांचा आदर करायला हवा आिण यासोबतच या ं या सम य े या पलीकड े घेऊन
जा यास मदत करायला हवी .
२) अशीलाचा िवचार आिण िवचार आराखडयाच े वण (Listening to clients’
thoughts and patterns of thinking )
अशीला ं या मनात मोठ ्या माणावर मािहती ि या ंकरण होत असत े. तथािप , अशील ही
मािहती काही सामा य मागा नी सा ंगत असतो , यातील ह ेतु सांग याक र ता, ताव आिण
योजना द े याक रता , ि कोन सा ंग या क रता , आिण िनण य घोिषत कर याक रता या
मागा ची पुढे येक चचा केली गेली आह े.
समुपदेशन स ाव ेळी अशील याव ेळी याच े हेतु, देवू केलेले ताव आिण करणा ंत
कृत ची गती कर याक रता या प र ि थतीच े वण न करत असतात . हे सव
स ादर यान या ं या िवचार ि य े या आराखड ्या ार े ते दश वत असतात . यांना अस े
वाटते क सम या यव थापनाच े वत न दश िव याक रताच हा एक माग आहे.
ि कोनाच े सामईकरण : अशील या ं या कहाणी बाबत चचा क न , योजना बनव ून,
यांतील अडथ या ंचे पुनरावलोकन क न , आिण श यता ंचा शोध घ ेऊन या ं या
ीकोनाच े सामईकरण करत असतात . हे ि कोन या ं या काही गो बाबतच े अंदाज
असतात . यावेळी या ंना अस ेही वाटत े क इतर लोक या ं या ीकोनाशी का सहमत होत
नाहीय ेत?
िनण यांची घोषणा
समुपदेशन स ात अशीलाकड ून घोिषत क ेले जाणार े िनण य हे फस या व पाच े अ सू
शकतात . यांनी या प तीन े घोषणा क ेलेली असत े तीच याबाबत ख ूप काही सा ंगते.
िनण याची क ेलेली घोषणा ब याच करणा ंम ये प रणामकारकत े या व पात ल ात
घे यात अयश वी ठरते कारण ती अशीला या जीवनातील इतरा ंवर प रणाम करणारी
असत े व पुढील चच क रता ख ुली नसत े. बह तेक अशील अस े घोिषत करतात ज े यांनी
आंगोदारच घ ेतलेले असतात . भावी सम ुपदेशकाच े मु य व ैिश ्य हणज े अशीलाला
यांनी घ ेतले या िनण याचे पुनरावलोकन क न द ेणे आिण जे यां या जीवनातील munotes.in
Page 24
समुपदेशन मानसशा
24 इतरांकडून मह वाच े र या ल ात याव ेत या क रता स ुधा रत िक ंवा नवीन िनण य घे यात
मदत करणारा असावा .
३) अशीला ंचे वत न आिण वत नाचे आकृितबंध यांचे वण (Listening to client’s
behaviours and patterns of behaviour )
येक अशील व ेगवेग या मागा नी बोलत िक ंवा वतःला य करत असतो . खूप थोड े
अशील या ं या
जीवनात काय घडल े िकंवा या ं या अन ुभवािवषयी मोकळ ेपणान े बोलतात . तथािप , काही
अशील बोल यात स ंकोची िक ंवा नाख ुश असतात . हे कदािचत अशा काही घटना ंचे वण न
करता ंना यात या ंचीही च ूक अस ेल याम ुळेही श य आह े. येक यि आप या जीवनात
संकटात सापडतो , आिण अशा काही गो ी घडतात या या ंना या स ंकटमय
प रि थतीत ून बाह ेर काढ ू शकत नाहीत . अशी करण े अशीलासोबत झाल ेली असतात .
४) अशीला या भावना , संवेदना, आिण मनोव था इ यादी च े वण (Listening to
the client’s feelings, emotions, and moods )
आप या स ंवेदना, भावना व मनोव था इ यादी ची त ुलना नदी वाहातील वाहती पा याशी
करता य ेऊ शक ेल या आप या मनात वािहत होत असतात . नदी िक ंवा वाह ह े बह दा
तट थ िक ंवा संथ असतात , पण काही व ेळा उ व अशा ंतता िनमा ण क शकतात , जी
कधी कधी धोकादायक आिण बह दा फायद ेशीरही ठ शकत े. या मनोव था , भावना व
संवेदना अशीला या जीवनात मह वाच े भूिमका बजावतात या याला अिवकिसत स ंिध व
सम या मक प रि थितकड े घेऊन जातात . (Angus & Greenberg, 2012;Plutchik,
2001, 2003,: R ottenberg & Johnson, 2007). Ciarrochi & Mayer (2007),
Ciarrochi, Forgas, & Mayer (2006). Mayer, Roberts, & Barsade, Mayer &
Salovey (1997,2008) And Salovey & Mayer (1990). यांनी अस े तािवत क ेले
क , िवल ण कारची ब ुि म ा िक ंवा मता असत े जी, ‘भाविनक ब ुि म ा ’ (E.Q.)
हणून ओळखली जात े. ही यि तील अशी मता आह े जी ित या जीवनाचा तर अिधक
वाढिवत े.
अशीला या स ंवेदना, भावांना व मानि थतीच े वण करण े हे मह वाच े आहे कारण अशील
जे काही करत असतो या सवा स भाविनक वर असतो . अशीला या कहा या , वण ने,
ि कोन , ताव आिण िनण य या स ंपूण पणे या या मन :ि थित , भावना व स ंवेदानां या
अंतग त घडत असतात . या सवा चा मोठ ्या माणात या ं या जीवनावर भाव पडत असतो .
या मध ून या मन :ि थित , संवेदना व भावना अशीला ंचे वत न वािहत िक ंवा भावीत
करतात . Egan (2018 )यांनी यथायो य उ ल ेख के यानुसार, “अशीला ं या सम या मक
प रि थतीला भावना , संवेदना व मन:ि थित या ंची भूिमका समज ून घेणे आिण या ं या
संिध शोध याची व िवकिसत कर याची इ छा ह े स व मदत ि य ेत क थानी असत े.
भावना िशक या या स ंिध क रता िच व ेधक करतात .” (p.98)
मानसशा ीय सािह यात ून हे िनरी ल े गेले आहे क , सकारा मक भावनाप े ा नकारा मक
भावनाकड े अिधक ल द े याची व ृ ी असत े. एक भावी सम ुपदेशक बनताना , यांना munotes.in
Page 25
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
25 अशीला या अशा सकारा मक भावना तपासण े आव यक असत े, या अशीला क रता
लाभदायक ठ शकतात , संशोधनान े हे दाखव ून िदल े आहे क शारी रक आिण मानिसक
या दोहोच े िहत ह े सकारा मक भावना ंमुळे वाढत जात े. (Salovey , Rothman ,
Detweiler ,& Steward , 2000 ) नकारा मक भावना या मानिसक ोता ंचा नाश करत े
आिण िशक या या स ंिध प ुरिव यात व वाढ िव यात अडथळ े िनमा ण क शकत े व
आरो यिवषयक नाकारा मा वत न िनमा ण क शकत े. एखा ा य ला या या सम या ंचे
यव थापन करत असता ंना सामािजक पािठ ं याची आिण वाढ हो यासाठी स ंधीम य े
िवकास हो याची आव यकता असत े. संशोधनान े हे दश वून िदल े आहे क , सकारा मक
भावना सामािजक पािठ ं याची आव यकता अस यास या या वीकाराकड े घेऊन जातात .
येथे, तु हाला ह े मािहती असायला हव े क , एक सम ुपदेशक हण ून, खूप जाग ृत असण े
गरजेचे आहे कारण अशील एकही श द न बोलता या या स ंवेदना य करत असतो
आिण अस े नेहमी घडत े. काही वेळा, तुमचे असे काही अशील असतील ज े यांना य
करा याशा वाटत अस या तरी या ं या स ंवेदना माग े दडव ून ठेवतात. यात भावी
समुपदेशक हण ून शाि दक व अशाि दक स ंभाषणातील स ंकेत जे अशीलाला अ ंतग त
पातळीवर स ंकटात टाकणा या भावना व स ंवेदानांिवषयी असतात , या ओळख याची िक ंवा
शोध याची भ ूिमका त ुमची असत े.
एक भावी सम ुपदेशक अशीला ं या भावना व स ंवेदना ओळख ू शकतो या अशील या ं या
ि कोणा ंतून, हेतु आिण ताव , कहा या व िनण य इ यादी ार े य करत असतात ..
अशीला ं या शाि दक सा ंभाषणा ंत जरी अथ लागत न सला तरी तो या या अशाि दक
वत नातून तु हास त िमळवता यायला हवा .
५) साम य , संिध आयन ोत या ंक रताच े वण (Listening for strengths,
opportunities, and resources )
अशील स ाम य े जे काही सा ंगत असतात त े यां यातील साम य , संिध व ोत या मान े
ओळख याक रता वण ख ूप मह वाच े असत े. जे अशील या ं या शाि दक व अशाि दक
वत नातून न दवत असतात . जर सम ुपदेशक क ेवळ अशीला ंची सम या ऐकत अस ेल तर
उपचार प तीत क ेवळ सम य ेिवषयी चचा होईल . एक भावी सम ुपदेशक हण ून, तु हाला
अशीलातील ोत ओळखण े गरज ेचे अंगेट जे यांना सम या ंचे यव थापन आिण स ंिधचा
िवकास कर यात मदतीच े ठरतील . Maslow यां याकड ून यो यापाण े न दिव या माण े,
य चा कल हा या ं यातील मता ंचा अितशय लहानसा भाग उपयोगात आण याकड े
असतो आिण बराचसा भाग हा अज ूनपय त वापरात यायचा बाक अ सतो. समुपदेशकान े
यां या अशीलाकड ून बोलल े ना ग ेलेले संदेशांचे वण करण े गरज ेचे असत े जे यां या
अशीलाना सम या सोडिवता ंना या ंचे श थळ े हणून या ंना कृतीत आणता य ेतील.
Aspinwall & Staudinger (2003 ) आिण Peterson & Seligman (2004 ) यांनी
असा ता व मांडला क सम ुपदेशनात अशीला या श थळ े व ोत यावरही ल िदल े
जायला हव े जे अशीलाला या ं या सम य े या प रि थितशी मश : संघष कर याक रता व
संधीचा िवकास क न घ े याकड े घेऊन जात े. अशीला या मता ं या इशा याच े वण
करणे व या ओळखण े ही भा वी सम ुपदेशकसाठी ाथिमक बाब असत े. अ िशि त व
िनकृ दजा चे समुपदेशक क ेवळ अशीला या सम य ेवर ल द ेतात. परंतु भावी munotes.in
Page 26
समुपदेशन मानसशा
26 समुपदेशक अशीलातील याला अ ात असणा या ोता ंकडे पाहतात या सम या ंशी
सामना करता ंना शि थळा ंचा व स ंिधचा िवकास करतात .
६) अशीला ं या अशाि दक स ंदेशांचे आयन स ुधारका ंचे वण (Listening to
clients’ non -verbal messages and modifiers )
जे लोक इतरासोबत नात ेसंबंध थािपत क न त े िटकव ून ठेऊ शकतात त े लोक
अशाि दक वत नाचे वाचन व समज ून घे यास चा ंगले असतात . (Carton ,Kessler ,&
Pape ,1999.) एका भावी सम ुपदेशकास ही मािहती असण े गरज ेचे आह े क उपचार
स ाम य े अशील या ंना य करावया या स ंदेशाबाबतचा इशारा त े यां या अशाि दक
वत नातून देत असतात . समुपदेशक ह े इशार े अचूकपणे घेणारा या ंनीती यात दडल ेला
संदेश िवना िवक ृत करता , चुक चा अथ न लावता , आिण अिधक प ीकरण न करता
वाच यास स म असायला हवा . Egan (2018 ) यां याकड ून यथायो यरी या मा ंडले
गे या माण े “आपल े अशाि दक वत न हे आप याला न ेमके काय वाटत े याबाबत या
संदेशांना गळती लाव याचा माग आह े. एखादा उ च व स ंर णा मक अशीला या
करणात स ु ा अित उ फ ूत ता हे अशाि दक वत न या गळतीत योगदान द ेत असत े.”
(p.90) लेखी भाष ेत िच ह ,िवरामिच ह , पूण िवराम , उ ारवाचक िच ह इ यादी चा
उपयोग कर याचा माग आिण याच माण े अशाि दक वत नात द ेहाव था , चेह यावरील
हावभाव , आवाजाची ग ुणव ा , आिण शारी रक हालचाली या एखादी यि सा ंगू इि छणारा
संदेश य कर याच े माग असतात . चला तर आपण सा ंभाषणाव ेळी अशाि दक वत नात
सुधारणा क ेले जा याच े माग पाह यात .
पु ी करण े िकंवा पुनरावृि करण े (Confirming or repeating )
शाि दकरी या ज े काही बोलल े गेलेले असत े बह तेक वेळा याची प ु ी झाल ेली असत े िकंवा
अशाि दक वत ना ार े यांची पुनरावृि होत े. उदा.:- जर अशील एखा ा िविश गो ीची
सहमत होत नसतील तर , ते तशी मान हलव ून दश वू शकतात .
अ वीकारण े िकंवा ग धळण े (Denying or confusing )
काही वेळा अशील ज े काही सा ंगत असतात त े यां या अशाि दक वत नाशी ज ुळत नाही .
उदा.- अशील नाराज असतो , परंतु बोलता ंना तो या गो ीचा अ वीकार करतो . तथािप , हे
सांगत असता ंना ित या घशाला कोरड पडत े आिण ओठ थरथरतात . हे असे दश वते क
ती या शाि दक वत नाचा ती या अ शाि दक वत नाकड ून अ वीकार होतो आह े िकंवा दो ही
वत न एक द ुस याशी ज ुळत नाहीत व यात ून ग धळ िनमा ण होऊ शकतो .
ित त ेची भर घालण े (Adding intensity )
शाि दक स ंदेशात अशाि दक वत नाकड ून भावना िक ंवा ित त ेची भर घातली जात े. उदा.
एखादा द ु:खद अन ुभ वण न करता ंना, अशील न ेहमी जिमनीकड े एकटक पाहतात ज े हे
दश वते क तो अन ुभव िकती ती होता .
munotes.in
Page 27
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
27 िनयंि त िक ंवा िनयिमत करण े (Controlling or regulating )
अशाि दक वत ना ार े काय घडत े आहे याबाबतच े संदेश िनय ंि त िक ंवा िनयिमत क ेले जाऊ
शकतात / उदा.- जोड या ं या उपचार प ती दर यान पती हा प नीकड े एक नजर पाहताच
प नी आपल े श द बदलत े िकंवा बोलण े थांबवते. या एक नजर पाह या या अशाि दक
हावाभावम ुळे पुढील स ंभाषण भावीत झाल े.
बळकटी द ेणे िकंवा जोर द ेणे (Strengthening or emphasizing )
शाि दक स ंदेशाला अशाि दक वत ना ार े बळकटी िक ंवा जोर िदला जाता ंना आप पाह
शकतो . उदा.- अशील िनण यांबाबतचा या ंचा ि कोन सा ंगत असता ंना या ं या शारी रक
हालचाल ार े यां या या ंचा खंबीरपणा दश वू शकतात .
समुपदेशक अशाि दक वत न वाचन े आिण अशाि द क वत न ऐकण े यातील फरक समज ून
घे याक रता प ुरेसे सजग असण े गरज ेचे आह े. समुपदेशकान े, अशीलाला समज ून
घे यासाठी ऐकण े गरज ेचे आ ह े आिण सम ुपदेशकान े अशीला या शाि दक व अशाि दक
संदेशांबाबत वा त ुिन प ीकरण े बनवू नयेत. Costamzo (1992 ) यांनी तािवत क ेले
क , समुपदेशन मानसशा ातील िशकाऊ सम ुपदेशकांनी या ंचे अशीलासोबत या पर पर
ि यां या िचि त क ेले या िच िफतीच े अशील व या ं या वतःच े अशाि दक वत न मश :
समजून घे याक रता िनरी ण करायला हव े. Egan (2018 ) ने हट या माण े एकदा का
तु ही अशाि दक वत नाबाबत व श य असल े या अथा बाबत मािहती िवकिसत क ेलीत क
या प ुढील पायरी असत े सराव . (p.91)
अशील काय वण न करत आह े य ांचे संपूण संदभा चे वण करण े मह वाच े असत े कारण ,
अशाि दक वत नांतून सात यान े िविवध गो चा अथ िनघ ू शकतो . समुपदेशकान े
वत नावारील तपाशीलास िचकट ून बसण े टाळल े पािहज े आिण अशीला ंची संपूण प रि थित
ल ात यायला हवी . स ादर यान अशीला ं या क ेवळ अशाि दक वत नावर ल द ेणे
समुपदेसकासाठी एक भारावल ेला अन ुभवअस ू शकतो . तथािप , समुपदेशक या बाबतीत
जाग क असायला हवा क अशाि दक सा ंभाषणा ंचा वापर हा अशीलाला वरवर ल
दे याऐवजी क ेवळ अिधक चा ंग या मागा ने समज ून घे याक रता करायचा आह े.
तसेच, आपण ह े पाह शकतो क , तदाि मक वणा म य े, अशीला या शाि दक
संदेशांसोबतच अशाि दक स ंदेशांचेही वण होत असत े. आता आपण प ुढील भागाकड े
वळूयात यात अशीलाक डून िमळणा या मािहतीवर ि या ंकन क न याबाबत
िवचारप ूव क अथ कसा लावायचा ह े अ यासायला िमळ ेल.
२.३ िवचारप ूव क अथा या शोधासाठी अशीलाकडील मािहतीच े
ि याकरण (PROCESSING INFORMATION FROM
CLIENTS IN A THOUGHTFUL SEARCH FOR
MEANING )
आपण मािहतीवर ि या त े हा करतो ज े हा आपण यातील अथ समज ून घे याक रता ती
मान े ऐकतो . एक भावी सम ुपदेशक या मािहतीवर िवचारप ूवा क ि या करतो . चल तर munotes.in
Page 28
समुपदेशन मानसशा
28 िवचारप ूव क ि या काय आह े ते अ यास ूया. भावी सम ुपदेशक बन याक रता Egan
(2018 ) यांनी कािह माग दश क सुचना तािवत क ेले या आह ेत.
अशीलाला या ं या स ंदभा ारे समज ून या (Understand clients through
context )
आपला अशील हा शाि दक व अशाि दक स ंदेशांचे नुसते एक गिणत नस ून याप े ा अिधक
काही असतो . वणाच े सवा त सखोल व प ह े अशीला ं या या स ंदभा तून िनघत े यात
अशील “राहतो , पुढे सरकत असतो आिण यात या ंचे अि त व असत े.” (Cook 2012 ).
अशीला या अशाि दक वत निवषयी अथ लावत असता ंना हे देखील समज ून घेणे मह वाच े
आहे क , वण न करण े, ि कोन , आिण कहाणी या ं ारे ते य क इि छत असणा या
संदेशांम ये भावना उ प न करतात , हे आपणा ंस या या जीवनाबाबत िव तीण संदभ देते.
आपण आप या अशीलास यापास ून िवलग क न समज ू शकणार नाही . संपूण पणे समज ून
घे याक रता , आपणा ंस या ं या सम या ंचे संदभ आिण या ं याकडील उपयोगात न
आणल े या स ंिधबाबत जाण ून घेणे गरज ेचे आहे. Egan (2018 ) यां याकड ून तािवत
के या ग े या माण े खरोखरच , या आधी या पाठाम य े, “ या सव गो ी जय लोका ंना वेगळे
बनवतात यात स ं कृित, यि म व , वैयि क श ैली, वांशीकता , जीवनातील मह वाच े
अनुभव, िश ण , वास , आिथ क दजा , आिण िभ न तेचे इतर व प ; आपणा ंस या ं या
सम या आिण उपयोगात न आणल े या स ंिध इ यादी च े संदभ पुरवतात . या संदभा तील
मह वाच े घटक ह े, अशीला या काहणीच े भाग बनतात , जरी त े आतापय त थेट न दिवल े गेले
असतील िक ंवा नसतीलही . भावी मदतनीस या िव तीण संदभा तून या ं या तपाशीलाम ुळे
ना भरावता वण करत असतो . येथे अनेक िवकास काय चौकटी आह ेत या त ु हाला
तुम या अशीलास ंदभा त कोणत स ंदभ य चौकट यायची यासाठी मदत करतील . (Arnett,
2000; Egan & Cowan, 1979,1979,Quals & Abeles, 2000).” (p.94)
कळी या स ंवेदना व स ंदेश ओळख णे (Identify key messages and
feelings )
समुपदेशकाकड ून मािहतीच े माणाबाह ेरील ओझ े टाळल े गेले पािहज े. िवचारप ूण अथा या
शोधक रता , समुपदेशकास अशीला ं या शाि दक स ंदेश व अशाि दक वत नातून मह वाच े
घटक ओळख यात स म हायला हव े.
ितरकस िक ंवा गोल िफरणार े संदेश ऐकण े आिण राकट मनान े ऐकण े व ि या
करणे टाळण े (Listen to the slant or spin and don’t avoid tough -
minded listening and processing )
मश: अशीलास या ंचे मु े सखोल पण े मांडू ावेत या कार या वणात अ ंधुक िबंदु
नवीन आ ंतर ी िमळिव याक रता सुधा रत क ेलेले असतात त े ओळखण े गरज ेचे असत े.
भावी सम ुपदेशक क ेवळ काळजीप ूव क वण करत नाही तर , गोल िफरणार े, वळण घ ेणारे
िकंवा ितरकस जाणार े असे अशीलाकड ून या ंची कहाणी सा ंगतांना मा ंडले गेलेले मु े
ओळख याचा य न करतात . काही व ेळा अशीला ंत व -संक पन ेिवषयी इतर ंबाबत िक ंवा
जगािवषयी िवक ृत ि कोन असतो . तथािप या ंची संवेदना व ी वा तव असत े. कणखर munotes.in
Page 29
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
29 मनाने वण िक ंवा ि याकरण करण े हे िवकृती ओळख ू शकत े परंतु टुगण या ंचे अनुभाव
कथन करत असता ंना िवराम िक ंवा अस ंतोष दश िव याचा स ंभव असतो . समुपदेशक हा
अशील क ि त िक ंवा केवळ अशीला ंवर ल क ि त करणारा हो याची श यता क ेवळ त े हा
असत े, जे हा ते उपचार स ाम य े क ि त िक ंवा वा तवावर ल क ि त करणार े असतात .
काय गहाळ आह े याबाबत िवचार करण े आिण ल ात घ ेणे (Think and
consider what is missing )
सम या व मु ांिवषयी बोलत असता ंना, अशीलाकड ून वार ंवार म ु या घटक बाह ेरच ठेवले
जातात . तु ही याबाबत जाग क असायला हव े क , यां या काहाणीत ून कोण या गो ी
गहाळ झा या आह ेत. ते यां या कहा या या ंना ते हा काय वाटल े िकंवा या ंनी कस े वत न
केले याबाबत न बोल ता सा ंगत असतात . काही व ेळा काहणीच े वण न कर यामागील स ंदभ
िकवा कारणच बाज ूला राहत े. ते तु हाला या ं या िनण यांिवषयी या ं या मागील उ ेश िकंवा
यांचे प रणाम िवचारात ना घ ेता सा ंगू शकतात . अशील सव गो िवषयी बोलत
असता ंना,समुपदेशकान े हे न दव ून घे या या तयारीत असायला हव े क , यांनी या ं या
कथनात कसला समाव ेश करत आह ेत आिण काय बाज ूला सारत आह ेत. उदा.- एखादा
अशील याची कहाणी कथन कर ेल, परंतु या िविश प रि थितत या ंनी कस े वत न केले
िकंवा कशी िति या िदली याबाबत न ेहमी मािहती प ुरवत नाहीत .
येथे न द करण े मह वाच े आहे क , काय गहाळ आह े हे ओळखण े हणज े फ अशीलान े
तपाशीलातील काही गो ी या अशीलान े न सा ंगता बाज ूला ठेव यात त े ओळखण े असे
नाही. हे ते हढेच साहिजक आह े क कोणतीही यि ज े काही घडल े ती एक ूण गो याच
प तीन े सांगेन. गहाळ झाल े या भांगािवषयी िवचार याक रता त ुमचे िचिक सालयीन
अंदाज उपयोगात आणायला हव ेत. या पाठात प ुढे तु हाला अशीलास मदत कर याक रता
या या काहणीत ून गहाळ झाल ेले व या ं या ीकोनाशी ,संदेशाशी स ंबंिधत असणार े
संपाशील शोध ून काढ याच े माग सापडतील .
आता आपण प ुढील िव भागाकड े वळूयात, यात सम ुपदेशक हण ून एखा ान े वतःच े
वगत ऐक याच े मह व , यश वी उपचार प तीतील मह वाच े घटक आिण िवक ृत वणाशी
सामना कसा करावा या ंचे प ीकरण क ेलेले आहे.
२.४ समुपदेशक हण ून वत :चा आ ंत रक स ंवाद ऐक याच े मह व
(IMPORTANCE O F LISTENING TO ONE’S OWN
INTERNAL CONVERSATION AS A COUNSELOR )
जे हा अशील या ं या अन ुभवांचे कथन करत असतो , ते हा सम ुपदेशक वतःशी अशीलान े
पुरिवले या मािहतीवर ि या ंकरणाबाबत स ंवाद साधत असतो . समुपदेशकाच े त वतःशी
झाले या सा ंभाषणास , ‘अंतग त स ंवाद’, असे हणतात . भावी सम ुपदेशक क ेवळ
अशीलालाच ऐकत नाही तर , स स ु असता ंना वतःलही अ ंतग त पातळीवर ऐकत
असतो . यात सम ुपदेशक वतःत ग ुंतून जात नाही , परंतु अंतग त संवाद हा द ु यम
म यमा माण े अशीलाला उपचार प ती ार े कशी मदत करता य ेईल ह े ठरिव याक रता munotes.in
Page 30
समुपदेशन मानसशा
30 मह वा चा आह े. याला स स ु असता ंना आव यक असणारी सकारा मक व पाची व -
जाग कता हणता य ेईल.
काही व ेळा सम ुपदेशकां या मनात सम पत ेने सु असणार े हे दु यम मा यम दडपण
िनमा ण करणार े आिण सम ुपदेशका या अशाि दक वत नातून िदस ून येऊ शकत े.
समुपदेशकान े स ाव ेळी ख ूप काळजीप ूव क असायला हव े आिण वतः या अशाि दक
वत नाबाबत आिण अ ंतग त वगत ऐकता ंना जाग क असता ंनाच याबाबतही जािणव ठ ेवली
पािहज े क , अशीलाशी आणखी चा ंग या कार े कसा स ुसंवाद साधता य ेईल.
अंतग त स ंभाषण िक ंवा स ंवाद ही स ंपूण वेळ सतत स ु राहणारी ि या आह े.
समुपदेशकान े याबाबत काळजी घ ेणे गरज ेचे आहे क स स ु असता ंना या कारणा ंमुळे
िवचलन िक ंवा मन भरकट ू न ये. परंतु ही गो चात ुया ने वापरली तर , अशीलाला मदत
करता ंनाचे ते उ म साधन ठ शकत े. एका ए यासात Fauth & Williams (2005 ) यांना
असे आढळल े क , समुपदेशकाच े अंतग त संभाषण ह े िव ाथ िक ंवा िशकाऊ सम ुपदेशक –
अशील या ं या ि कोनात ून जेवढे बंधक ठरत े या त ुलनेत सामा यपण े मदतीच े असत े.
(p.443 ) जसे समुपदेशक अ ंतग त संभाषण करत असतो तस ेच अशील स ु ा करतो
अशीलाला मदत करत असता ंना अशीलाशी या ं या अ ंतग त संवादातील म ु ाबाबत बोलण े
हे समुपदेशकाच े एक मह वाच े काय असत े.
२.५ यश वी उपचार प तीतील मह वाच े घटक (KEY
INGREDIENTS OF SUCCESSFUL THERAPY )
अशीलाक रता उपचारा मक अन ुभव यश वी बनिव याकरीता काय आव यक असत े याचा
अ यास क यात . एक भावी सम ुपदेशक काळजीप ूव क उपचार प ती यश वी
कर याक रता स ादर यान खाली सरावा ंचा अवल ंब करतो .
अशीलाला ऐकण े (Listening to the client )
समुपदेशकाच े हे येय असायला ह ेवे क , अशीला ं या ित प ूण ल द ेऊन या ं या कहाणी ,
संिध, अपे ा, गरजा, यांना काय वाटल े यांचे मह व , संघष , संदभ , स ा दर यान
अशीला या िति या , अशाि दक वत न, यां या स ा दर यान य ेणा या िभती , यां या
उपचार प तीबाबत या समज ुती व तयारी , ते य कर याचा य न करत असल े या
संकोच आिण सहभाग , इ यादी सव काळजीप ूव क ऐकण े. समुपदेशकाची सवा त मह वाची
आिण यावसाियक कत य हणज े यां या अशीलाला ऐकण े.
वतःला उपचार त हण ून ऐकण े (Listening to ourselves as
therapists )
समुपदेशकान े अशीलाला ऐकत असतानाच , वतःलाही ऐकण े गरज ेचे असत े याम ुळे ते
अशीला ंवर िविवध मागा नी भाव ताकत असतात , यात या ं या वतः या स ंकोच व
अिनि तता , अशीलाकड ून ते वतः या मागा नी भावीत होतात त े, ते या च ुका करतात
या, वतः या भावना , ते सामना करत असल े या अडचणी , यांचा ामािणकपणा , munotes.in
Page 31
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
31 उपचारप तीचा भािवपणा आिण अस े माग याम ुळे ते वतःत य त राहणार नाहीत व
दडपण अन ुभवतील इ यादी सव बाब चा समाव ेश होतो .
नाते संबंधांचे वण (Listening to the relationship )
उपचार प तीत कोण या गो ी कामी य ेत आह ेत व कोण या गो वर ल ायच े आहे हे
ओळखत असता ंनाच, समुपदेशकान े अशीलाशी थािपत क ेलेले नाते ऐकण े गरज ेचे आहे
आिण यासोबतच ह े सहकाय उपचार प ती यश वी हो याक रता कस े िवकिसत करायला
हवे हे देखील समज ून यायला हव े. भावी सम ुपदेशक उपचार स ा दर यान स ंवाड या
गुणव ेवर देखील ल प ुरवतो आिण त े व या ंचे अशील एकम ेकांवर कस े भाव टाकतात ,
उ वउ शकणारा एखादा अडथळा व यावर माग कसा काढायचा यावर द ेखील ल
पुरवतात . शेवटी, चांगले प रणाम नात ेसंबंधाना चा ंगले बनवतात .
वाह व स ंवाद या ंचे वण (Listening to the flow of communication
and dialogue )
समुपदेशक या ंचे अशील व त े वतः संवादा ार े कशा प तीन े सहकाय थािपत करत
आहेत यांचे वण क न ल प ुरवत असतात . अशील स ा दर यान कशा प तीन े
ितसाद द ेतात या न ुसार अशीला ं या गरज े माण े सामुपदेशक स ंभाषणाची िवण बा ंध यात
स म असतो . अशील स ंभाषणात िकती काय म आह ेत या बाबत स ु ा सम ुपदेशक
काळजीप ूव क वण करतात . अशीलाला मश : श य िततक े जा त य त ठ ेव यात व
संवाद साध यात , समुपदेशक शा ंतपणे यांचे संभाषण कौश य वापरत असतो .
मदतनीस अशील या ंतील ि -माग अिभ ाया ंचे वण (Listening to the two -
way feedback betwe en clients and helpers )
स ाची ग ुणव ा िटकव याक रता आिण अशीला ं या गतीचा आ ंगोवा घ े याक रता
समुपदेशक अशीलाकडील औपचा रक व अनौपचा रक अशा दो ही अिभ ायनच े वण
करत असतो . रउगणकडील सव अिभ ाय सम ुपदेशक िवचारप ूव क ल ात गहत असतो .
उपचार प तीतील य वि थतपणा या वाहाच े वण (Listening to the flow
of the method of therapy )
समुपदेशक अशीलाकड ून िमळणा या स ंकेतांकडे व इशा याकड े पाहत असतो व ल ठ ेवून
असतो , जेणेक न उपचार प ती या भावाचा यवि थतपणा समज ून घेता येईल. उपचार
प ती या कोण याही ट यात अशीलाला य ेऊ शकणा या अडचणी ऐक ून न दव ून घेतो.
समुपदेशक अशीलाला सामना करा या लागल े या सम या ह ेर याचा य न करतो आिण
अिभ ेत असणार े प रणाम िमळिव याक रता सम या यव थापना या काय चौकटीचा
उपयोग करतो . ते अशील उपचारप ती ित करत असल े या वचनब ता ंची पातळी
दश वणा या स ंकेतांनाही शोध याचा य न करतो . आिण अप ेि त प रणाम य े याक रता
वत नातील कोणत े सुधार समािव कराव े लागतील त ेही पाहतो . munotes.in
Page 32
समुपदेशन मानसशा
32 घेत या जात असणा या िनण यांचे वण (Listening to the decisions
being made )
भावी सम ुपदेशक अशीला नी काही गो िवषयी बनिवल े या या ं या िनण यांचे एकूणच
वण करत असतो . अशीलाकड े जे हा काही गो िवषयी िनण य घे याक रता क पना
असतात या ह ेतुपूण आयन नकळतपण े घेत या जाणा या िनण यां या प रणामा ंबाबत
असतात . अशा क पना ंचेही सम ुपदेशक वण करतो . अशीला या काही िनण य घे या
मागील िवचार आयन या ं या िनिव वादपणाबाबत अशील स ंकेत ओळख यासाठी काय
बोलत आह े यांचेही सम ुपदेशक वण करत असतो . कावी व ेळ प रणामा ंचा िवचार ल ात न
घेता अशील या ं या िनण यांची घोषणा करतात . समुपदेशक या घोषणा ंचा मश : अथ
उलगड याक रता या ंचे वण करत असतात . समुपदेशक सम ुपदेशन स ाव ेळी या
िनण यांवर आिण अशीला ं या िमळणा या ितसादा ार े उपचार प तीचा वाह यावर तपास
ठेवत असतात .
समुपदेशकांनी अशीला या फाय ाक रता यो य िनण य बनिव याकरीत वतःच े वगत
ऐकणे गरज ेचे असत े. Egan (2018 ) ने हट या माण े मदतनीसा ंना या ं या वतः या
िनण य बनिव या या श ैली या स ंपका त राहण े व या ंचे वण करण े गरजेचे आहे. अशीलाला
ितसाद द ेणे हणज े िनण यां या स ंपूण मािलक ेचा सहभाग क न घ ेणे होय. ‘िनसग वादी’
िकंवा ‘अनुकूलनीय ’ पणे िनण य घे यावर ज े संशोधन स ु आह े (Klein ,1998 ,2008 ,
2011 , Schraagen , Militello , Ormerod , & Lipshitz , 2008 ) यांनी हे दाखव ून िदल े
क , जलद गतीन े िनण य घे या या कारातील त , जसे अि नशमन दलाच े जवान आिण
िवमानच े पायलट ज े जागेवरच िनण य घेतात त े दोन कार या प रि थित ल ात घ ेतात, ते
‘अनुभवी’ आिण ‘कुशल’ असण े गरज ेचे आह े. (p.100 ) संपदेशक क ुशल त विन व
अनुभवी असण े गरज ेचे आहे, आिण ह े यासाठी क सम ुपदेशन स ाम य े काही प रि थित
अशी िनमा ण होऊन शकतात यात जिटलपणा व स ंिद धता िनमा ण होऊ शकत े. अशाव ेळी
समुजपदेशकास काही मह वाच े िनण य याव े लागतात .
भूिमका वठवत असता ंना अंदाज, िव ास , मू य, मापद ंड, नैितक म ु े, ता पय मक
इ यादी कळी या म ु ांचे वण (Listening to the key assumptions,
beliefs, values, norms, ethical issues, and moral issues in play )
अशीला या काहणीस िनप पाती पण े ऐकण े व या ं या व ैयि क म ू य, मापदंड,
नैितकता ,सां कृितक, िव ास , अंदाज आिण ता पय जे अशीलाला भावीत करत असो
अथवा नसो या सवा ना िवचारात घ ेणे मह वाच े आह े. वरील सव घटक ज े अशील
यां यासोबत उपचार स ा म ये घेऊन य ेतात त े घटक य िक ंवा अ य पण े
अशीला ं या जीवनास भािवत करत असतात . यासाठी , या घटका ंना काळजीप ूव क ऐकण े
व या ंकडे अशीला ं या ीन े ल द ेणे मह वाच े ठरते.
munotes.in
Page 33
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
33 २.६ िव िपत वण आिण याच े कार (DISTORTED LISTENING
AND ITS F ORMS )
वणाचा अ यास क े यानंतर, आपणा ंस हे मािहती झाल े आहे क सम ुपदेशक हण ून याचा
भाग बनत असत ं यात ग ुंतून राहण े तेवढे सोपे नसून या क रता य न कराव े लागतात .
जरी िवचलन आिण अडथळ े हा उपचार स ातील एक भाग असला तरी सम ुपदेशकास
पूण पणे जुळवून राहण े गरज ेचे असत े. अशीला ंचे वण करण े यात अशीलाला ऐकण े तसेच
यां या अशाि दक वत नाना ऐक याचाही समाव ेश होतो . समुपदेशन स ा या बाह ेर सु ा,
तु ही इतरा ंना ऐकत असता ंना या ं याशी सा ंभाषणाव ेळी िवचालनाच े खालील कार पाह
शकता . उपचार स ात अशीलाशी स ंवाद साधत अस तांना देखील ह े िवचलन िक ंवा अडथळ े
िनमा ण होऊ शकतात . काही व ेळा अशीला ंशी संवाद साधता ंना एकाप े ा अिधक व पाच े
िवचलन घड याची श यता असत े. समुपदेशकाचा ही िवचलन े उपचार स ाम य े येऊ
दे याचा कधीच ह ेतु नसतो आिण हण ूनच ह े नकळत पण े जरी िशरकाव करत असतील तर
ती उपचार स ाची काली बाज ू ठरत े. काही व ेळा, समुपदेशकांना स ु ा या व पा या
िवकृत नी उपचार स ात शरकाव क े याची जािणव होत नाही . तथािप ा िवचालना ंमुळे
अशील व सम ुपदेशक या ं यातील उपचार स ादर यान ख या स ंवाडात ून होणा या मािहती
ि याकरण आिण ख ु या मनाने होणार े वण या दोह त अडथळा िनमा ण होतो .
अशीलाशी स ंवाद साधत असता ंना सम ुपदेशकान े कोण या व पा या िवक ृती आह ेत या
टाळण े आव यक असत े हे समज ून घे यासाठी खाली काही व पा या िवक ृती िद या
आहेत.
गाळीव वण (Filtered Listeneing )
कोण याही मान ु यका रता इतर य ना प ूण पणे िन:प पातीपण े आई ंने अश य आह े.
आपण इतरा ंशी समािजकरण करत असता ंना काही वण गाळ ून घे या या प ती िवकिसत
के या आह ेत या ार े आपण इतरा ंना ऐकतो , आप या भोवतालच े जग आिण आप या
वतःला स ु ा ऐकतो . Hall याने न दिव या मा णे सं कृतीचे एक काय हे ही आह े क
यि या व या या बा जागता या म य े एक उ च ितन े िनवडला ग ेलेला पडदा
पुरवायचा असतो . हणून, सं कृित ित या िविवध व पा ंम ये हे िनि त करत े क आपण
काशाकड े ल ायला हव े व काय द ुल ि त करायला हव े. ही िनवडक गाळ ून घे याची
ि या जागताची स ंरचना प ुरवंत असत े. (p.85) हे Filter आपणा ंस जगात इतरा ंशी
पर परि या कर याक रता मदतीच े ठरतात . आप या व ैयि क , कौटुंिबक, सामािजक ,
आिण सा ं कृितक पायाआधा रत स ंक पना ंमुळे आप या कड ून काही filters आप या
नकळत थािप त झाल ेले असतात याम ुळे इतरा ंना ऐकत असता ंना आपण प पाती
व पाच े वण क शकतो .
जर सामािजक िफलटस जर मजब ूत व पाच े असतील तर प ूव ह जा त माणात
असतात . उदा.- उ च वग य आिण उ च जातीतील सम ुपदेशकाच े filters हे किन
वगा तील व जातीतील अशीलास ऐ कतांना देखील उ च वग व जातीतील अस ू शकतात .
परंतु, जर अशील एकसार याच पा भूमीचा अस यास कोणताही फरक पडत नाही .
समुपदेशका या सा ं कृितक filters मुळे पूव ह िनमा ण हो याची श यता असत े. munotes.in
Page 34
समुपदेशन मानसशा
34 याच माण े, जाग क िक ंवा अबोध प ूव ह स ु ा िवक ृत वणाकड े नेऊ शकतात .
समुपदेशक ह े सु ा मानव असतात आिण या ंना स ु ा िल ंग, वग , जात, सं कृित,
रा ीय व , ल िगक अिभम ुखता, धम आिण राजक य ाथिमकता इ यादी या मया दा
असतात . या करणा ंम ये, प पातीपणा व प ूव ह टाळ याक रता सम ूपदेशकला वतःच े
ान अ सणे गरज ेचे आह े, जे गाळीव वण कर यापास ून व वण करता ंना होणा या
िवकृत ना परा त कर ेल.
मू यांकना मक वण (Evaluative listening )
जागृत वणाचा अथ असा होत नाही क यात िवक ृती नसत े, जरी सम ुपदेशक जाग ृत पण े
वण करत असला तरी , ोता म ू यांकन करणा रा अस ू शकतो जो िवक ृत वणाकड े नेतो.
याचा अथ असा क त े ल द ेऊन ऐकत असतात , परंतु हे करत असता ंना ते इतर लोका ंची
पारख या ं या कथनावर आधा रत राह न करतात आिण व रत या ं या बाबत चा ंगले िकंवा
वाईट, वीकाराहाय िकंवा अ वीकाराहाय , चूक िकंवा बरोबर , संब िक ंवा अस ंब ,
आबादप ूण िकनगा नावडत े आिण ब याच अशा घटका ंवर आधा रत मत बनावट असतात .
ही एक व ैि क व ृ ी आह े व सम ुपदेश यास अपवाद नसतात .
मू यांकना मक वण अशा स या कड े घेऊन जाऊ शकत े जी सम ुपदेशन या
मुळात वापास ून दूर नेईल, या स याव न काही तक बांधता य ेतील पर ंतु समुपदेशन
हणज े स ला द ेणे होत नाही . समुपदेशकान े थमतः अशीलास समज ून घेतले पािहज े
आिण यान ंतर सकारा मक प रणामा ंका रता अशीला ंना वतःस समज ून दे यास मदत
केली पािहज े . मू यांकन ह े नेहमीच अशीला ंसाठी स ुखावाह नसत े आिण या ं यासाठी ह े
काही चा ंगलेही ठरत नाही . मू यांकन ह े िनण या मक अस ू नये, समजून घे यासाठीच े
मू यांकन ह े मू यांकना मक वणापास ून वेगळे आह े. तरी वण करत असता ंना सव
मानु याचा कल हा म ू यांकनाकड े असतो , समुपदेशकला याची सम ुरण जािणव असायला
हवी आिण अशीला ं या िच खातर या ं या पा भूमी आिण ि कोनाचा िवचार करता
मू यांकना मक वण टाळ याचा य न करायला हवा .
ठरािवक -आधा रत वण (Stereo -based listening )
काही थोड ्या मु ांक रता जरी ठरािवकपणा व ैध असला , तरी क ुणालाही ठरािवक होण े
पसंत नसत े, तादाि मकत ेने समजून घेत असता ंना एखा ा य न े दुस या य वर
िश का मा न ठ ेवणे हे मोठ्या अडथ या ंचे मुख कारण बनत े. A कारची यि म व
िकंवा वेडा या सारख े ब याच िनदना मक ेणी. समुपदेशकान े हे िवसरता कामा नय े क ,
अशीलाला िविश कारची िवक ृती आह े हे समज यासाठी न ह े तर मश : अशीला ंचे
प ीकरण कर याक रता स ुिवधा ठरावीकपणा असण े हे समुपदेशन स ात अडथळाप ूण
आिण िवक ृत वण िनमा ण क शकत े. Gestalt मानसशा ा या स ंदभा नुसार, स स ु
असता ंना अशीलाला एक ‘आकृित’ हणून अ भागी ठ ेवले पािहज े आिण क ेवळ या ं यातील
िविश ता समज ून घे यासाठी नम ूना िक ंवा उपचार प ती बनव ू शकत असल े या
ठरािवकपणा हा पा भूमीस ठ ेवला जायला हवा . munotes.in
Page 35
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
35 यि क ि त ऐवजी स य -क ि त वण (Fact-centred rather than person -
centred listening )
थोड्याशाच सम ुपदेशकांचा कल हा या ंना खूप मािहती स ंपादनाका रता िवचार याकड े
असतो . जेणेक न अशीला ंबाबत स य स ंपािदत क े यास त े यांना वार े क शक ेल. ही गो
मािहती गोळा कर याकड े घेऊन जाईल , परंतु या य ला गमाव ून टाक ेल. िवकृत वण
टाळ याक रता मह वाच े घटक हणज े अशीलास स ंदभा नुसार ऐक याक रता म ु य स ंदेश
आिण िवषय यावर यावर ल ाव े. समुपदेशकान े अशीला ं या कथन श ैलीवर ल द े याचा
य न करायला हवा ज े अशील आणखीन काही शोध याक रता सादर करत असतो .
सहान ुभूितपूण वण (Sympathetic listening )
खूप सा या अशीला ंनी या ं या जीवनात ितक ूल प रि थतीचा सामना क ेलेला असतो
आिण समाजात बळी पडल े यास यान े समुपदेशकाचा अशीला ितचा कल हा सहान ुभूित
पूण वाटू शकतो . समुपदेशन स ाम य े जर सहान ुभूित ती ताटात अस ेल तर ह े िवकृत
वणाकड े घेऊन जाऊ शकत े.
सहनुभूतीला मानवी नात ेसंबंधांत िनि त थान आह े, परंतु व त ुि थतीचा िवषय हण ून,
समुपदेशन नात ेसंबंधात जा त मदतप ूण ठरत नाही . सहान ुभूित ही अशील या ं या
काहणीच े वण न करत असता ंना या ंची बाज ू घेऊन या ंचा साथीदा हो याकड े घेऊन जाऊ
शकते. अशीलाला अिधक चा ंग यारीतीन े मदत कर याक रता कोण या ही काराची बाज ू
घेत यािशवाय सम ुपदेशकान े संपूण कहाणी मािहती क न घ ेणे आवाहयक आह े.
अशीला ित अित सहन ुभती प ूण ता द अशील व -का ण ेकडे घेऊन जाऊ शकत े याम ुळे
हे सम या यव थापनात एखादी ुती करत असता ंना अडथळा िनमा ण क शकत े.
सहनुभूतीला मानवी नात ेसंबंधातील मानवी नात े संबंधात िनिव वाद थान आह े, परंतु तीचा
‘वापर’ खूप अमानवी प तीन े केला गेला नाही , तरच टी मया िदत मदतीच े ठरते एक अथा ने,
जर एखादी यि द ुसरीशी सहान ुभूितपूण हेतो, यावेळी ती द ुस या यि या साथीदार
बनते. जर सम ुपदेशकान े वागतो हे सहन ुभूितपूव क ऐकल े, तर सम ुपदेशक स ंपूण कहाणी
ऐक यािशवाय तीची बाज ू घे याची श यता असत े. सहान ुभूती य करण े हे व-क ण ेला
मजबूती देते, जी सम या - यव थापन क ृतीपास ून दूर घेऊन जात े. हणूनच सहान ुभूितपूण
वण ज े उि नसल े या व पातील एक कार आह े जो िवक ृत वणाकड े नेतो.
य यय आणण े (Interrupting )
अशीला ं या बोल यात य यय आणण े हे िवकृत वणाचा कार आह े. कारण , समुपदेशक
जे हा या ं या अशीलाला स ादर यान म य ेच अटकाव करतो , ते हा त े वण था ंबवत
असतात आिण य यय आण या आगोदार , ते मानिसक कार े यांची तािलम करत असतात
जे अंशीक वणाकड े घेऊन जाणार े असत े. तथािप , भावी सम ुपदेशकाला य यय आणण े
आिण अशीलाशी स ंवाद थापण े यातील फरक मािहती असण े आव यक आह े. जर य यय
हा संवादा या ह ेतुक रता मदत करत अस ेल जे सम या यव थापना क रता मह वाचे
ि या असत े. तर तो य यय उपयोगी ठरतो . तथािप , समुपदेशकाकड ून संवाद थािपत munotes.in
Page 36
समुपदेशन मानसशा
36 होत असता ंना य यय हा िवक ृत वणाचा कार बन ू नये य ांची काळजी घ ेणे आव यक
आहे.
अशा कार े आपण सि य वणाबाबत िशकलो ज े समज ून घे याचे, िनकृ वणाचा ,
अशीलाक डून िमळणा या मािहतीवर िवचारप ूव क र या अथ पूण शोध घ े या या ि य ेचा,
इ यादी चा पाया असतो . तसेच मदतनीसा या वगता या वणाच े मह व , सीयश वी
उपचार प तीसाठी मह वाच े घटक , आिण िवक ृत वणाच े कार इ यादी बाबटाच ंही पाया
असतो .
२.७ सारांश
सि य वण ह े एक मह वाच े पैलू आहे जो सव मानवी यावसाियक स ेवांम ये पूव पेि त
आहे, जसे क ‘अशील -िचिक सक नात े संबंध.’, ‘गु -िश य नात े संबंध’ इ यादी ह े आप या
अशीला ंपय त पोहोच यासाठी आव यक असणार े मह वाच े कौश य आह े. न-ऐकणे, अंशीक
वण. पु हा ऐकण े आिण वनीिफत म ुि त वण , हे सि य वण िशकत असता ंना िनक ृ
वणाच े कार आपण या पाठात िशकलो . आपण तादाि मक वणाबाबतही िशकलो ,
यात अशीला ं या अन ुभवांचा आदर , िवचार , वत न आिण प रणाम या ंसोबत या ल प ूव क
वणाचा समाव ेश होता . अशीलाकड ून िमळाल े या मािहतीवर िवचारप ूव क अथ
शोध याक रता ि याकरण प ुढील कार े करण े i) अशीला ंचे िवचार , संदभ जाणून घेणे, ii)
मह वाच े संदेश व भावना ओळखण े. iii) ितरकस िक ंवा गोल िफरणार े मु ांचे वण आिण
कणखर मनान े वण व ि याकरण टाळण े. आिण iv) काय गहाळ आह े याबाबत िवचार
करणे आिण ल ात घ ेणे. आपण एखा ाच े समुपदेशक हण ून वगत ऐक याच े मह वही
िशकलो आहोत .
यािशवाय , यश वी उपचार प तीच े मह वाच े घटक हण ून या ंचा समाव ेश होतो त े घटक
हणज े अशीलाला ऐकण े, वतःला सम ुपदेशक हण ून ऐकण े, नातेसंबंधाना सा ंभाषणा ंचा व
संवादाचा ओघ , बनविळली ग ेलेले िनण य, मदतनीस व अशील या ंतील ि माग अिभ ाय ,
उपचार प ती या यविथतपणाचा वाह , आिण मह वाच े अंदाज, िव ास , मू य, मापदंड,
नैितक म ु े, व भूिमका वटव यातील ता पय मक म ु े, इ यादी द ुस या बाज ूला िनकृ वण
हे गाळीव वण , मू यांकना मक वण , ठरािवक -पायाभ ूत वण , यि -क ि त प े ा
वा तव - क ि त वण , सहनुभूितपूव क वण , आिण य यय आणण े इ यादी व पात घड ू
शकते.
२.८
१) ावणा या िनक ृ करा ंची चचा करा.
२) तदाि मक वणावर प ीकरण ा .
३) अशीलाकड ून िमळाल े या मािहतीवर िवचारप ूव क अथ शोध याक रता ि याकरण
यावर सिव तर िटप िलहा.
४) यश वी उपचार प तीतील कळी या घटका ंची चचा करा. munotes.in
Page 37
उपचारा मक उपि थती :
वणाचे मह व - II
37 ५) िवकृत वणाची या या िविवध करणसोबत चचा करा.
६) थोड यात िटपा िलहा :-
a. समजून घे याचा पाया हण ून सि य वण .
b. न-ऐकणे.
c. अंशीक वण .
d. मू यांकना मक वण .
e. सहान ुभूितपूण वण .
२.९ संदभ
1) Egan, G & Reese, R.J. (2019), The skilled helper, Aproblem -
management and opportunity -development approach to helping (11th
Ed.) Cengage Lea rning.
2) Gladding, S.T. (2014), counselling: A comphrensive profession (7th
Ed.) New Delhi: Pearson Education (Indian Sub continent version by
Dorling Kindersley India.)
munotes.in
Page 38
38 ३
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.१.१ अशीला ंशी संबंध िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश या ंचे मह व
३.१.२ संबंध िवकिसत कर यासाठी संवाद कौश य हणून समान ुभूती
३.१.३ समान ुभूतीचा यापक ि कोन : समान ुभूतीपूण ितसाद
३.२ ितसाद कौश याच े तीन आयाम
३.२.१ ितसाद कौश याचा पाया हणून आकलन मता ,
३.२.२ चांगला ितसाद दे याची मूलभूत मािहती
३.३.३ अशीलाला ितसाद दे यात ठामपणा
३.४ समान ुभूती सं ेषणासाठी मूलभूत सू
३.४.१ अशीला ं या भावना , भावना आिण भावि थ ती यांना अचूक ितसाद देणे
३.४.२ अशीला ं या कथांमधील मु य अनुभव, िवचार आिण वत न यांना अचूक
ितसाद देणे
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.० उि ्ये
ितसाद कौश याच े मह व समजून घेणे
सं ेषण कौश य हणून समान ुभूती समजून घेणे आिण िशकण े
ितसाद कौश याच े तीन आयाम िशकण े
समान ुभूती सं ेषणाच े मूलभूत सू जाणून घेणे
munotes.in
Page 39
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
39 ३.१ तावना
समुपदेशन ि य ेत अशीला ंचे ऐकणे हे दोन उ ेश पूण करते; थम अशीला ंना समजून घेणे
आिण दुसरे यांना रचना मक प तीन े ितसाद देणे. ऐकणे हे समजून घे या या क थानी
आहे कारण थेरपी दर यान ही एक अितशय सि य ि या आहे. दो ही तरांवर (मानिसक
आिण शारी रक ) अशीलाशी संपक साधण े, संदभ समजून घेणे, अशीला ंचे मु य संदेश,
क पना आिण ि कोन ओळखण े आिण अशीला ंना वतःला समजून घे यास मदत करणे
हे ऐक याच े काय आहे. आता आपण ऐक या या मह वाब ल प झालो आहोत ,
अशीलाशी उपचारा मक संबंध िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश य े काय आहेत आिण
याचे मह व काय आहे याचा अ यास क या .
३.१.१ अशीला ंशी संबंध िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश या ंचे मह व
(Importance of Re sponding Skills in Developing Relationships with
Clients )
समुपदेशक केवळ यां या अशीला ंचे ऐकत नाहीत तर यांना िविवध मागा नी ितसादही
देतात. ते यां या अशीलाला समजल े आहेत हे शेअर कर यासाठी , यांना गो ी यो य र या
समज या आहेत याची खा ी कर या साठी, अिधक प ता िमळिव यासाठी , चचा होत
असल े या गो चा सारांश दे यासाठी आिण अशीलाला सम या यव थापनासाठी आ हान
दे यास मदत कर यासाठी ते ितसाद देतात. समुपदेशन ि या एकतफ नसते.
समुपदेशक यां या अशीला ंना ितसाद देतात आिण ाहक यां या समुपदेशकांना
ितसाद देतात याम ुळे उपचारा मक संवादाची िनिम ती होते.
समान ुभूतीसह इतर करणा ंम ये चचा केलेली मू ये अशीला ंना ितसाद देताना
समुपदेशकांनी अंतभू त केली पािहज ेत. समुपदेशकां ारे समान ुभूतीपूण ितसाद देणे,
आव यकत ेनुसार तपास णी करणे, स ादर यान सारांश देणे आिण अशीला ंना व-
आ हानला ो साहन देणे हे काय समुपदेशकां ारे केले जाते, जे अशीला ंना यां या
वतः या कथा वेगवेग या ीकोनात ून कथन कर यास आिण ए स लोर कर यास मदत
करतात . यामुळे अशीला ं या चांग या भिव यासाठी िविवध श यता ंचा शोध घेणे, येये
िनि त करणे, उि ्ये सा य कर यासाठी योजना िवकिसत करणे आिण सम या
यव थापनासाठी योजना तयार करणे तसेच संध या िवकासासाठी आव यक कृती करणे
हे ठरते.
Egan आिण Resse (2018) ने तािवत केले क भावी समुपदेशका ा रे वापर यात
येणारी संभाषण कौश य े फ समुपदेशन स ांपुरती मया िदत नसावी , परंतु य ात
एकमेकांशी दैनंिदन संवादादर यान कृतीत आणली जावीत . तथािप , य ात , भावी
संवाद आप या दैनंिदन जीवनात विचतच घडतो . ते असेही मानतात क समान ुभूतीची
अिभ य मह वाची आहे कारण येकाला इतरांनी समजून यायच े आहे आिण जे हा
एखा ाला असे वाटते क याला िकंवा ितला अिधक चांगले समजल े आहे, ते हा तो िकंवा
ती अिधक चांगले काय क शकते. समान ुभूती देखील नागरी समाजाच े एक आव यक munotes.in
Page 40
समुपदेशन मानसशा
40 वैिश ्य आहे. समान ुभूती दाखव यान े इतरांब ल आदर य होतो. हणून, संबंध िनमा ण
कर यासाठी समान ुभूतीपूव क ितसाद देणे मह वाच े आहे.
३.१.२ संबंध िवकिसत कर यासाठी सं ेषण कौश य हणून समान ुभूती (Empathy
as a Communication Skill to Develop Relationships )
येक वेळी श दांतून समज दाखवणे आव यक नसते. बर्याच वेळा लोक सू म आिण
समृ मागा नी कृत ार े समज दश वतात . समान ुभूतीने ितसाद देताना लोक सहसा
कृत ार े समान ुभूती दश वतात जे श दांसारख ेच मू यवान असतात . कधीकधी लोकांना
मौिखक संवादा ार े काळजी आिण समान ुभूती दाखवण े कठीण जाते परंतु समान ुभूती
दश िव यासाठी दो ही ितसाद (मौिखक आिण गैर-मौिखक ) आव यक आहेत.
कोण याही प रि थतीत , अशील आिण समुपदेशक यां यातील उपचारा मक युती हे
समान ुभूतीपूण नाते असल े पािहज े. समुपदेशकां ारे अशीला ंशी समान ुभूती य करणे हे
नैसिग क असल े पािहज े आिण यासाठी काही अित र य ना ंची आव यकता नाही. हे
येक समुपदेशन स ाच े वैिश ्य असल े पािहज े आिण केवळ ‘अ◌ॅड-ऑन’ नसाव े.
पेडरसन एट यांनी नमूद के या माण े. al (2008), समुपदेशक आिण ाहक यां यातील
संभाषणा या येक पैलूब ल ‘समाव ेशक सां कृितक समान ुभूती’ असली पािहज े.
समान ुभूती हे एक िस वैिश ्य नसाव े, परंतु मूलभूत मानवी वैिश ्य असाव े. येक
सं ेषणाम य े समान ुभूती समािव कर याच े तं येक नातेसंबंधासाठी मानवीय आिण
स य आहे. Zaki, Bolger, and Ochsner (2008) नुसार, समुपदेशन स ादर यान
समान ुभूती ि िदशा मक आिण पर पर असावी . वतःला कट कर याची इ छा
अशील या बाजूने आव यक आहे, तर समुपदेशकांनी समजूतदारपणा दश िव यास तयार
असल े पािहज े. इगन आिण रेसे (2018) समान ुभूती या संपूण तेकडे पाह याचा आणखी एक
माग दश िवते याम य े असे हटल े आहे क “एका तरावर ाहक आिण मदतनीस यां यात
मौिखक संवाद आहे. परंतु दुसर्या तरावर , मदतनीस आिण ाहक यां यात सतत
सामािजक -भाविनक संवाद देखील असावा . हे नाते खरे आिण खरे बनवत े” (पृ. 106).
Goleman and Boyatzis (2008) आिण Zaki, et. al (2008) समान ुभूती समजून
घे यासाठी यूरोसाय स या ीकोनात ून समान ुभूतीचे संशोधन केले.
या े ातील संशोधन असे सुचवते क जे हा दोन य समान ुभूतीपूण संवादात गुंततात
ते हा वापरल े या श दांची गुणव ा आिण पदाथ देखील बदलतात . ते याला समान ुभूतीचे
'तं ान ' हणतात आिण अिधक चांग या कार े समजून घे यासाठी एखा ान े या
ीकोनात ून समान ुभूतीकड े पािहल े पािहज े.
३.१.३ समान ुभूतीचा यापक ि कोनः समान ुभूती / समान ुभूती ितसाद देणारे (A
Wider View of Empathy: Empathic/ Empathetic Respondin g)
मदत करणार े यवसाय समान ुभूती मोठ्या मू याचा िवचार करतात आिण उपचारा मक
युतीम य े अनुकूल अस याच े मानतात . Slattery & Park (2011) मते, काही संशोधक
समान ुभूती फ एक मू य िकंवा कौश य समुपदेशन आव यक नाही पण उपचार एक प त
आहे क ताव . Egan and Resse (2018) समान ुभूतीचे वण न आप या अशीला ंना munotes.in
Page 41
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
41 काय वाटते आिण काय वाटते याब ल गैर- याियक समज ऐकणे आिण दश वणे. रॉजस
(1980) यांनी समान ुभूतीचे वण न केले आहे (एिलयट इ यादी लेखात उ ृत केलेले, पृ
133) हे थेरिप टची संवेदनशील मता आिण लाय ंट्स या ि कोनात ून लाय ंट्सचे
िवचार , भावना आिण संघष समजून घे याची इ छा आहे. लाय ंट्स या डो या ं ारे पूण पणे
पाह याची आिण यां या संदभा या ेमचा अवल ंब कर याची ही मता आहे (पृ 85).
याचा अथ दुस या या खाजगी धारणा जगात वेश करणे आिण णा णाला संवेदनशील
असण े, बदल या अनुभवले या अथा ना जे या दुसया य म य े वाहते. याचा अथ असा
आहे क संवेदना अथ याची याला िकंवा ितला विचतच जाणीव आहे (पृ 142).
रोजस सांगतात क स ांम ये यांनी सांिगतल े या कथे या अथा शी अशीला ंना संपक
साधण े मह वाच े आहे. ते असेही हणतात क समान ुभूती अशील या संदभ ेममधून
िमळवली जाते आिण अशील काय सांगत आहेत याचा फ एक साधा अथ लावण े नाही.
समुपदेशकांनी आप या लाय ंट्सना, आप या लाय ंट्सना वत:कडे, इतरांकडे आिण
जगाकड े पाह याची प त समजून घे याची गरज आहे. तो अशील ऐक यासाठी अचूकता
आिण ते काय हणतात ते िवचारप ूव क ि या संबंिधत आहे. समान ुभूती हणज े
लाय ंट्सना पुढे आणण े आिण जे हा ते यां या जीवनात सम या त प रि थती
यव थािपत कर याचा य न करतात ते हा लाय ंट्स या य ना ंसह एक ये याचा
य न करणे. समान ुभूतीचा प रणाम हा समुपदेशन स ाचा वाभािवक प रणाम असावा .
नॉर ॉस (2010) ने असा ताव ठेवला क समान ुभूती प रणामा ंशी जोडल ेली आहे कारण
ती सकारा मक संबंध काय करते, सुधारा मक भाविनक अनुभव सुलभ करते, शोध आिण
अथ यांना ो सािहत करत े, आिण अशील या वत :ह न बर े हो याच े समथ न करत े.
समुपदेशन आिण थेरपीम य े पूण पणे समान ुभूतीवर आधा रत असल े या आप या पु तकात
लेखक आथ र लाक (2007) यांनी उपचारा ं या 13 वेगवेग या प त म य े समान ुभूती या
भूिमकेचे मह व नमूद केले आहे. तो एक आहे जो समान ुभूतीचा यापक ि कोन घेऊन
आला आिण तीन कार या समान ुभूतीचे वण न करतो ; य गत समान ुभूती, पर पर
समान ुभूती आिण व तुिन समान ुभूती. लाक (2007) नुसार, यि िन समान ुभूती
समुपदेशकांना अंत ा नी िति या ं ारे आिण णभंगुरपणे क पना आिण अनुभवा ार े
अशीलसह ओळख यास स म करते (पृ 349). समुपदेशक वतः वत: ला समजून
ते हा आिण ते अशील या सारख े वा तव तसेच क पनार य अनुभव संपक ते हा समजून
हा कार दाखवा . उदाहरणाथ , अशील यां या संघष वण न ते हा समुपदेशक थोड यात
एक समान प रि थतीत यां या वत: या संघष ल ात ठेवा. ही संि आठवण
समुपदेशकांसाठी िवचिलत करणारी नाही, तर याऐवजी लाय ंट्सब ल या यां या
आकलनात भर घालत े.
समान ुभूतीचा दुसरा कार ; उ ेश समान ुभूती िविवध प रि थत म य े आिण अनुभवांम ये
समुपदेशकांकडून िशकल े या गो मध ून तसेच सु िस िस ांत आिण संशोधनात
वाचल े या गो मध ून येते. उदाहरणाथ , एक समुपदेशक अशील या कथा ऐकत आहे
आिण िचंता वैिश ्ये आढळतात . ही वैिश ्ये ओळख यान े लाए ंटची चांग या कार े समज
वाढते. समान ुभूती दो ही कारच े - यि िन आिण व तुिन - यां या अशील या
समुपदेशकांना काही कारच े समज दान करतात . तथािप , स ांम ये ा झालेले हे समज munotes.in
Page 42
समुपदेशन मानसशा
42 थेट िकंवा ताबडतोब अशीलसह सामाियक केले जात नाहीत . उदाहरणाथ , समुपदेशक "मी
प पण े आपण िचंता ल णे आहेत क पाह शकता " असे हणणार नाही
लाक (2007) यांनी तािवत केले या समान ुभूतीचा ितसरा कार हणज े पर पर
समान ुभूती. समुपदेशन आिण थेरपीचा अ यास करताना याचा उ लेख केला जातो ती
एक कारची समान ुभूती आहे. हे लाय ंट्स या संदभा या े स आिण लाय ंट्सना
कोण याही पूव ह आिण पूव हांिशवाय या समज ुतीशी संवाद साध या या मतेसह
लाय ंट्स काय अनुभवत आहेत आिण काय िवचार करीत आहेत हे समजून घे याची
मता आहे. समुपदेशकांकडून ऐक या आिण समज यासारख े वाट यास उपचारा मक
ि य ेत लाए ंट पुढे जा याची श यता असत े. यामध ून उपचारा मक युती मजबूत, वत:
ची सखोल समज, सम या धान प रि थती वर चांगले पकड आिण सम या यव थापन
अपेि त आिण इि छत प रणाम काय क पना प आिण यामुळे वर.
एकंदरीत, समान ुभूतीचे सव कार एकमेकांशी जोडल ेले आहेत आिण उपचारा मक ि या
सुलभ कर यासाठी आिण मदत कर यासाठी आव यक आहेत. तथािप , य िन आिण
व तुिन समान ुभूती दो ही सावधिगरीन े वापरल े नाही तर भावी समुपदेशन एक कार े
उभे क शकता . जे हा समुपदेशकांचे यि परक अनुभव िकंवा व तुिन मािहती स ात
िटकून राहते, ते हा दो ही कार या समान ुभूती समुपदेशन ि य ेत अडथळा आणू
शकतात . याचा अथ असा नाही क यि िन आिण व तुिन समान ुभूती हा नेहमीच एक
अडथळा असतो परंतु याऐवजी ते पर पर समान ुभूती या पूरक ि थतीत असाव ेत आिण
उपचारा मक ि य ेत म यवत नसाव ेत. समान ुभूती वर सािह य िव तृत आहे. यामुळे
समान ुभूती एक शु आिण खरे ि कोन नाही. अिधक िकंवा कमी ि कोन मदत ि य ेत
यांना पुढील चालिव यास अशील गरजा आधा रत पािहज े. समुपदेशकान े हे ल ात ठेवले
पािहज े क समुपदेशका या ि य ेत ाहक आिण यां या सम या ंना ाथिमक मह व आहे
आिण एक भावी समुपदेशक य गत आिण व तुिन समान ुभूतीचा वापर पर पर
समान ुभूतीसह अशीला ं या गरजा ताबडतोब पूण कर यास स म आहे. समुपदेशन ि य ेत
मदत कर यासाठी यि िन आिण व तुिन समान ुभूतीचे वतःच े मह व आहे परंतु मु य
ल अशीला ंवर क ि त केले पािहज े.
३.२ ितसाद कौश याच े तीन आयाम (THREE DIMENSIONS OF
RESPONDING SKILLS )
हा िवभाग समान ुभूतीने ितसाद दे या या ि य ेची एक कारची शरीररचना आहे, हणज े
याचे भाग पाहताना तेच समजून घेणे. ते वेगवेग या भागांम ये काप याचा उ ेश
समुपदेशनाम य े सामील असल े या ि य ेची सखोल समजून घे यास मदत करेल. भाग हे
कौश य -ॲ शन आहेत जे आ हाला समान ुभूतीने ितसाद दे या या ि य ेचा चांग या
प तीन े अ यास कर यास मदत करतील . इगन आिण रेसे (2018) यांनी तािवत केले
क अशीलाला ितसाद दे याम य े सामील असल े या सं ेषण कौश या ंचे तीन आयाम
आहेत; हण मता , मािहती आिण ठामपणा (पृ. 110). समान ुभूतीने ितसाद देताना
येक प रमाण कसा िदसतो याचा अ यास क या . munotes.in
Page 43
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
43 ३.२.१ ितसाद कौश याचा पाया हणून आकलन मता (Perceptiveness as
the Foundation of Responding Skills )
समुपदेशकां या धारणा अचूक असतील तरच समुपदेशकांकडून समान ुभूती वाटण े उपयु
ठरते. तथािप , पूण कर याप े ा सोपे सांिगतल े, समजा ंची अचूकता एखा ाला वाटेल
यापे ा अिधक ि ल आहे. Ickes (1993, 1997); आिण Mast and Ickes (2007) ने
'समान ुभूतीपूण अचूकतेची' या या "दुस या य या िवचार आिण भावना ं या िविश
साम ीचा अचूक अंदाज लाव याची मता " (पृ. 588) हणून केली आहे. यां या मते,
समान ुभूतीपूण अचूकतेची मता जीवना या अनेक े ात यश िमळव ून देते. जे लोक
ठामपण े अचूक आकलन करणार े असतात ते इतरां या भावना आिण िवचार वाच यात
सात यान े चांगले असतात . ते कुशल स लागार , भावी वाटाघाटी करणार े, मु स ी
अिधकारी , उ पादक िव ेते, यश वी िश क , भावशाली राजकारणी आिण सवा त
मह वाच े हणज े अंत ा नी थेरिप ट देखील आहेत.
धारणा ंम ये अचूकता असल ेले असे लोक यां या संवादांम ये यां या धारणा िवण यास
स म असतात . समुपदेशक यां या अशीलसह समान ुभूतीपूण ितसाद सामाियक क न
तेच करतात . समान ुभूतीपूण ितसाद हणजे या य या ि कोनात ून दुसर्या
य ला समजून घे याचा अचूक संवाद. तथािप , जर ते अशील ार े अचूक अस याच े
समजल े तरच ते अचूक आहे असे हणता येईल (होजेस, 2005). या अचूक आकलनाच े
घटक हणज े समुपदेशकांची समज, समुपदेशकां ारे अशीला ंना या समज ुतीचा सं ेषण
आिण अशीला ंची अचूकता समजण े. एखा ान े अचूकतेसह सावधिगरी बाळगली पािहज े
कारण ती संबंधांम ये गुंतले या असं य अिनि तत े या अधीन आहे. समुपदेशन
ि य ेदर यान चुक या धारणा ि य ेत य यय आणू शकतात . चांग या समुपदेशकाची
आकलन मता मूलभूत बुि म ा , अनुभव, सामािजक बुि म ा , एखा ा या अनुभवाच े
ितिब ंब, शहाणपणाचा िवकास , अशीला ंशी संपक साधण े, मािहतीच े काळजीप ूव क ऐकणे
आिण िवचारप ूव क आिण व तुिन ि या यातून िनमा ण होते.
अिधक मह वाच े हणज े, सामािजक -भाविनक प रप वत ेचा आकलन मता हा एक
मह वाचा भाग आहे. भावी आकलन मता एकतफ नसते आिण ती अशीला ंवर देखील
अवल ंबून असत े. तथािप , अशीला ं ारे समुपदेशका या आकलन मत ेमुळे सहयोगी चचा
होते आिण अशीला ंशी सामाियक समजूतदारपणा शेवटी अशीलाला सम या
यव थापनाकड े जा यास मदत करते.
३.२.२ मूलभूत मािहती -उ म ितसाद कसा ावा (Basic Know -How of
Responding Well )
एक समुपदेशक हणून, एखा ाला स ादर यान कोण या कारचा ितसाद आव यक आहे
हे माहीत अस यान े, तो िकंवा ती तो दे या या ि थतीत असावा . उदाहरणाथ , जर अशील
यांचे पिहल े स अस यान े ते स ात ग धळल ेले आिण घाबरल ेले असतील तर, यांना
आरामदायी वाट यासाठी तुमची समज आिण समज श दात कसे अनुवािदत करायच े हे
तु हाला मािहत असण े मह वाच े आहे. समुपदेशक ानी असल े पािहज ेत आिण
स ादर यान अशीला ंनी दाखवल ेली िचंता िकंवा संकोच कमी कर यासाठी यांना कसे munotes.in
Page 44
समुपदेशन मानसशा
44 संबोिधत करावे हे मािहत असल े पािहज े. हे युिनट तु हाला तुम या अशील या अचूक
समान ुभूतीपूण समजासह भावी सं ेषणासह चांगला ितसाद दे याचे ान समजून
घे यास आिण िवकिसत कर यात मदत करेल.
३.२.३ अशीलाला ितसाद दे यात ठामपणा (Assertiveness in Responding
to Clients )
ितसाद दे याचे उ म ान आिण अचूक आकलनश या दो ही गो ी जर तु ही तुम या
अशीलाला दाखव या नाहीत तर अथ हीन आहे. यांना उपचारा मक संवादाचा भाग बनवण े
मह वाच े आहे. तुम या अशीलाला ितसाद दे याम य े ठामपणा ये यासाठी दो ही तुम या
अशीलसोबत शेअर करणे मह वाच े आहे. कोण याही प रि थतीत ठामपणान े हण मता
आिण जाणून घे यास ओ हरराइड क नये अ यथा याचे वाईट प रणाम होऊ शकतात .
अशा कार े, समुपदेशन ि य े या सम या यव थापना या सव ट या ंम ये आिण
काया म ये उपचारा मक ि य ेदर यान आव यक असल े या सव सं ेषण कौश या ंना,
हणज े, हण मता , मािहती आिण ितसादाची ढता हे तीन आयाम लागू होतात .
३.४ समान ुभूती सं ेषणासाठी मूलभूत सू (BASIC FORMULA FOR
COMMUNICATING EMPATHY )
काही संशोधका ंचे मत आहे क समुपदेशकांना समान ुभूतीने ितसाद देणे कठीण आिण
कठोर आहे. Egan आिण Reese (2018) हणतात क समान ुभूती िशकवली जाऊ
शकते, परंतु सव सं ेषण कौश य े िजवंत होतात , वैयि क ृत असतात आिण केवळ
वा तिवक दैनंिदन वापरा ार े एखा ा या पर पर संबंध शैलीचा भाग बनतात (पृ. 112).
तथािप , यांनी या करणा या पुढील भागांम ये समुपदेशकांसाठी उपचारा मक सं ेषण
िश ण काय म कसे िवकिसत करावे हे देखील तािवत केले.
आता मूलभूत समान ुभूतीपूण समज कशी य केली जाऊ शकते ते पाह . समुपदेशक असे
सांगून िवधान सु क शकतात :
• तु हाला वाटते ……….. ( ाहकान े य केले या यो य भावना ंना नाव ा).
• कारण ………….
चला खालील उदाहरणावर एक नजर टाकूया:
उदाहरण ३.१
अशील या या गुडघेदुखीब ल बोलत आहे आिण याचे काळजीवाहक य त आहेत आिण
उपल ध नाहीत . अशीलाला वेदना होत आहेत परंतु दैनंिदन कामे वतःह न क शकत
नाहीत . ाहक आिण समुपदेशक यां यातील संभा य संवाद असा असू शकतो .
समुपदेशक: तु हाला फ वेदना होत अस याम ुळेच नाही तर तुमची दैनंिदन िदनचया
वतःच चालवता न आ यान े तु हाला वाईट वाटत आहे आिण तुमचे वातं य आिण
हालचाल कमी झाली आहे असे तु हाला वाटते. munotes.in
Page 45
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
45 ाहक : होय, बरोबर ! मी अजूनही वेदना कशीतरी यव थािपत क शकतो परंतु मा या
वत: या जवळ येऊ शकत नाही हे खूप ासदायक आहे आिण तु ंगात गे यासारख े
वाटते.
या चच मुळे समुपदेशकान े अशील या वेदना आिण ितबंिधत हालचाली या दो ही सम या ंचे
यव थापन कर याच े माग दाखवल े.
समान ुभूती सं ेषण कर याच े मूळ सू – ‘तु हाला वाटते…….. कारण ………’ हे
समान ुभूतीने अचूकपणे ितसाद दे याची सवय लाव यासाठी नविश याच े माग दश क त व
आहे. अशील या कथेतील मु य मु े, कथा, ि कोन , ताव , हेतू, िनण य, मनःि थती ,
भावना आिण यां याशी संबंिधत भावना हे या मूलभूत चचे मु य क आहे.
३.४.१ अशीला ं या भावना , भावना आिण भावि थती यांना अचूक ितसाद देणे
(Responding Accurately to Client’s, Feelings Emotions and Moods )
आप या जीवनात मनःि थती , भावना आिण भावना ंचे मह व काय आहे याब ल मागील
अ याया ंम ये चचा केली आहे. हे अ यंत आव यक आहे क समुपदेशकांनी अशील या
भावना आिण भावना ंना अशा कार े ितसाद िदला पािहज े याम ुळे मदत ि य ेत पुढे
जा यास मदत होईल. यासाठी , स ादर यान अशील चचा करत असल े या िकंवा य
करत असल े या मु य भावना (समुपदेशकाची जाणकारता ) ओळखण े आिण नंतर यांना
संवादाम य े समािव करणे (समुपदेशकाच े ान) जरी ते ग धळल ेले िकंवा संवेदनशील
असल े तरीही (समुपदेशकाचा ठामपणा ) ओळखण े फार मह वाच े आहे. .
खालील काही माग दश क त वे आहेत जी अशील या भावि थती , भावना आिण भावना ंना
अचूक समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी वापरली जाऊ शकतात :
यो य ती ता आिण भावना ंचे यो य कुटुंब वापरा : समान ुभूतीचा संवाद साध यासाठी
मूलभूत सू वापरताना , भावना ंचे यो य कुटुंब आिण यो य ती तेचा वापर करा.
उदाहरणाथ , ‘दुखावल े या’, ‘िनवांत’, ‘उ साही ’, ‘राग’ इ यादी भावना ंचे वेगवेगळे कुटुंब
आहेत. तथािप , 'चीड', ' ोधीत ' आिण 'राग' या एकाच कुटुंबातील भावना आहेत परंतु
वेगवेग या ती तेचे िच ण करतात . भावना ं या िभ न कुटुंबांचे आणखी एक उदाहरण
हणज े ‘वेड’, ‘वाईट’, ‘दुःखी’, ‘आनंद’ आिण ‘आनंद’, ‘आनंद’, ‘अितआन ंद’ या
भावना ं या ‘आनंद’ कुटुंबातील ती ता आहे.
चचा केले या आिण य केले या भावना ंम ये फरक करा: समुपदेशन
स ादर यान , अशील अनेकदा यांना भूतकाळातील अनुभवा या वेळी जाणवल े या
भावना ंब ल बोल यासोबतच यांना वाटत असल े या भावना य करतात . य
केले या आिण चचा केले या या दोन भावना ंमधील फरक समजून घेणे खूप मह वाच े
आहे. ाहक नेहमी यां या भावना आिण भावना दश वत नाहीत आिण/िकंवा नाव देत
नाहीत . या दोघांमधील फरक ओळखण े ही समुपदेशकांची समज आहे; स ादर यान ते
कथन करत असल े या भावना ंवर चचा केली आिण संदेशाचा एक भाग असल े या
भावना य के या. दोघांमधील फरक ओळखण े आिण समजून घेणे खूप मह वाच े
आहे. munotes.in
Page 46
समुपदेशन मानसशा
46 अशील या गैर-मौिखक वत नात अंतभू त असल े या भावना आिण भावना वाचा
आिण यांना ितसाद ा: बह तेक वेळा समुपदेशकांना अशील या भावना वाचण े
आव यक असत े यात यां या गैर-मौिखक वत ना ार े भावना ंचे कुटुंब आिण भावना ंची
ती ता समािव असत े. समुपदेशकांनी अशीला ं या गैर-मौिखक वत नामागील भावना
समजून घे या या ि थतीत असण े आव यक आहे जे ती आहे आिण भावना ं या
ती तेसह भावना या यापक कुटुंबा या अंतग त येते ते ओळख यासाठी . जे हा ाहक
यांचे अनुभव, िवचार आिण वत न कट करतात याने या भावना ंना ज म िदला ते हा
हे अिधक चांग या कार े समजून घेईल.
भावना ंना नाव दे याबाबत संवेदनशील हा: असे घडू शकते क काही अशीला ंना
यां या भावना आिण भावना समुपदेशकां ारे ओळख या जात आहेत, यांची नावे
िदली जात आहेत आिण यांची चचा केली जात आहे असे ल ात आ यावर यांना
धोका वाटू शकतो . सां कृितक संवेदनशीलता आिण सं कृतीत वैयि क
संवेदनशीलत ेम ये यापक फरक आहेत. असे अस यास , समुपदेशकांनी सु वातीला
िवचार , अनुभव आिण वत न यावर अिधक ल क ि त केले आिण नंतर हळूहळू
अशीला ं या भावना आिण भावना ंवर चचा करणे चांगले होईल. जर अशीला ंना यां या
भावना दश िव या िकंवा नाव िद यावर यांना धोका वाटत असेल, तर ते यास नकार
देऊ शकतात आिण बाजूला ढकल ून नवीन कथा सु क शकतात . हे अशीला ंचा
ितकार आिण िवषयातील बदल दश िवते. अशा करणा ंम ये, समुपदेशकांनी
अशीला ंना थोडा वेळ ावा आिण अशीला ंना वतःला संवेदनशील भावना ंना नाव
दे याची परवान गी ावी. तथािप , येक वेळी भावना ंचे नाव देणे टाळण े अशीला ंसाठी
देखील उपयु ठ शकत नाही आिण उपचारा मक ि य ेची मजबूती िहरावून घेऊ
शकते. तसेच, हे ल ात ठेवा क अशील हे असायला हवेत असे आ हाला वाटते तसे
ते नाजूक नसतात .
अशीला ं या भावना आिण भावना ंना ितसाद दे यासाठी िविवधत ेचा वापर करा:
अशील या कार े यां या भावना आिण भावना वेगवेग या कार े य करतात , हे
मह वाच े आहे क समुपदेशकांनी देखील अशीला ं या भावना ंब लची यांची समज
वेगवेग या कार े य केली पािहज े. हे एकच श द, िविवध कारची वा चार
वाप न , अशीलन े केले या वत णुक शी संबंिधत िवधान े आिण अशील चचा करत
असल े या अनुभवां या प रणामा ं ारे केले जाऊ शकते. उदाहरणाथ , अशील दाखवत
असल े या भावना ंना नाव देऊन एका श दात ितसाद देणे िकंवा य करणे िकंवा
भावना ंना यो य वा या ंश वाप न ितसाद देणे. िनिहत भावना िवधाना ार े दश िव या
जाऊ शकतात याच माण े अशील चचा करत असल े या गिभ त अनुभवांना देखील
ितसाद देताना िवधानात पुनर चना केली जाऊ शकते. शेवटी, समुपदेशकांनी सू
टाकून िदले पािहज े आिण अशीलाला अथ दे यासाठी पाठ्यपु तकातील श दांऐवजी
वतःची भाषा वापरली पािहज े. हे समुपदेशकांना पाठ्यपु तका ं या पलीकड े जा यास
आिण अशीला ं या भावना आिण भावना ंब ल यां या समज ुतीचे सं ेषण कर याच े
िविवध माग िवकिसत कर यास मदत करेल. हे समुपदेशकांना बनावट आिण
अनैसिग क वाटू नये हणून मदत करेल. े ातील अनुभवासह , समुपदेशक अशीला ं या munotes.in
Page 47
समान ुभूतीपूण ितसाद - I
47 सेवेत असताना अिभ य ची ेणी वाढव यास स म असतील आिण िविवध कारच े
ितसाद िमळण े हा समुपदेशकांचा दुसरा वभाव बनेल.
३.४.२ अशील या कथांमधील मु य अनुभव, िवचार आिण वत न यांना अचूक
ितसा द देणे (Responding Accurately to the Key Experiences,
Thoughts, and Behaviours in Client’s Stories )
यामुळे आता आ हाला मािहत आहे क अशीलच े मु य अनुभव, वागणूक आिण िवचार
यामुळे अशीला ं या भावना , मनःि थती आिण भावना वाढ या आहेत. इगन आिण रेसे
(2018) यांनी तािवत के या माण े क समान ुभूती- ितसाद सू ातील 'कारण …….;' हे
अनुभव, िवचार आिण वत न यांचे संकेत ारे अनुसरले जावे जे अशील या भावना ंना
अधोर ेिखत करतात (पृ. 117) . सहा यकाचा ितसाद अशीलच े समाधान ओळखतो आिण
अशीलाला सुरि त आिण मोकळ े वाटण े िकती मह वाच े आहे (पृ.118). अशीला ंचे अनुभव,
वागणूक, य केले या भावना आिण वृ ीचा वाद समुपदेशकांनी पकडला आहे आिण
अशीला ं या ितसादात य केला आहे.
समुपदेशकांनी यां या ि कोनात ून अशीला ंची प रि थती समजून घेत यावर ाहक
कदािचत यां या असहा यतेची भावना सामाियक करतात . समुपदेशकांना हे देखील कळत े
क अशीलन े थेरपी घे यापूव सम या प रि थती यव थािपत कर यासाठी काही ि कोन
वापर याचा य न केला आहे का. ही मािहती समुपदेशकांना दश वू शकते क अशीलन े
दाखवल ेली असहायत ेची जाणीव िकती खरी आहे. जे हा अशील यांचे िनण य जाहीर
करतात िकंवा एखादी गो हाताळ याची यांची इ छा य करतात ते हा ाहक काय
बोलत आहेत याचा गाभा ओळखण े देखील मह वाच े आहे.
अशील थेरपी स ांबाहेर यां या सम या ंचे यव थापन कर यासाठी काही तं े देखील लागू
करत असती ल. अशा करणा ंम ये, समुपदेशकांनी अशील या तं ांचे पालन करत आहेत
यांचा यशाचा दर तपासण े आव यक आहे आिण अशीलाला बॅक लायिड ंगपासून दूर
ठेव यासाठी अशीला ंशी चचा करणे आव यक आहे.
अशीलाशी संबंध िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश या ंचे मह व, नातेसंबंध िवकिसत
कर यासाठी संभाषण कौश य हणून समान ुभूती आिण समान ुभूतीचा यापक ि कोन
यांचा अ यास के यानंतर, स या या युिनटने ितसाद दे या या कौश या ं या तीन
आयामा ंचा अ यास केला; ितसाद कौश याचा पाया हणून आकलन मता , चांगला
ितसाद दे याची मूलभूत मािहती , अशीलाला ितसाद दे यात ठामपणा . समान ुभूती
सं ेषण कर यासाठी आिण अशीला ं या भावना , भावना आिण भावि थती यांना अचूक
ितसाद दे यासाठी , या युिनट या शेवट या िवभागात अशीला ं या कथांमधील मु य
अनुभव, िवचार आिण वत न यांना अचूक ितसाद दे यासाठी आ ही मूलभूत सू ाचा
अ यास केला.
समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी , संदभा ला ितसाद दे यासाठी आिण समान ुभूती सं ेषण
कर या या मूलभूत सू ाचा िव ता रत भाग हणून उपचारा मक उि ्ये सा य
कर यासाठी समान ुभूती वापर याची यु िशक यास पुढील एकक मदत करेल. समान ुभूती munotes.in
Page 48
समुपदेशन मानसशा
48 आिण याची त वे आिण माग दश क त वांसह ितसाद दे यासाठी स म आिण आ मिव ास
कसा बनवायचा हे समजून घे यास देखील हे आ हाला स म करेल.
३.५ सारांश
या युिनटम य े, आ ही समान ुभूतीपूण संबंध आिण समान ुभूतीपूण ितसाद समजून घेऊन
अशीलाशी संबंध िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश या ंचे मह व िशकलो . आ ही
हण मता , उ म ितसाद दे याचे मूलभूत ान आिण ितसाद कौश याच े तीन आयाम
हणून ठामपणा यािवषयी देखील िशकलो . आ ही पुढे चचा केली क समुपदेशक
समान ुभूतीशी संवाद साध याच े मूलभूत सू समजून घेऊन समान ुभूतीने कसा ितसाद
देऊ शकतात , हणज ेच काही माग दश क त वांसह अशीला ं या मनःि थती , भावना आिण
भावना ंना अचूक ितसाद कसा ायचा आिण मु य अनुभव, िवचार , आिण याला अचूक
ितसाद कसा ायचा . अशील या कथांमधील वत न. पुढील युिनट समान ुभूतीसह ितसाद
दे यासाठी , संदभा ला ितसाद दे यासाठी आिण समान ुभूती सं ेषणा या मूलभूत सू ाचा
िव ता रत भाग हणून उपचारा मक उि ्ये सा य कर यासाठी समान ुभूती वापर या या
यु वर ल क ि त करते.
३.६
१) समान ुभूतीपूण नातेसंबंध आिण समान ुभूतीपूण ितसादासह अशीलाशी संबंध
िवकिसत कर यासाठी ितसाद कौश या ं या मह वाची चचा करा.
२) ितसाद दे या या कौश या या तीन आयामा ंब ल िव तृत करा.
३) समान ुभूती सं ेषण कर या या मूलभूत सू ावर तपशीलवार टीप िलहा.
४) यावर लहान नोट्स िलहा:
a. संबंध िवकिसत कर यासाठी संवाद कौश य हणून समान ुभूती
b. समान ुभूतीपूण / समान ुभूतीपूण ितसाद
c. ितसाद कौश याच े तीन आयाम
३.७ संदभ
१. Egan, G. & Reese, R. J. (2019). The skilled helper: A problem -
management and opportunity -development approach to help ing (11th
Ed.). Cengage Learning.
२. Gladding, S. T. (2014). Counselling: A comprehensive profession (7th
Ed.). New Delhi: Pearson Education (Indian subcontinent version by
Dorling Kindersley India).
munotes.in
Page 49
49 ४
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
घटक रचना :
४.० उि ये
४.१ प रचय
४.२ समान ुभूती सं ेषण कर यासाठी मूलभूत सू
४.२.१ समान ुभूतीसह ितसाद दे यासाठी डावपेच
४.२.२ संदभा स ितसाद देणे
४.२.३ उपचारा मक उि े सा य कर यासाठी समान ुभूती वापरण े
४.३ समान ुभूतीसह ितसाद दे यासाठी स म आिण आ मिव ास असण े
४.३.१ त वे आिण माग दश क त वे
४.४ सारांश
४.५
४.६ संदभ
४.० उि ये
समान ुभूती संवाद साध याच े मूलभूत सू जाणून घेणे
समान ुभूतीसह ितसाद दे यासाठी स म आिण आ मिव ा स कसा बनायचा हे
समजून घेणे
समान ुभूतीसह ितसाद दे यास ंदभा तील त वे आिण माग दश क त वे जाणून घेणे
४.१ प रचय
समान ुभूतीने ितसाद देणे (Responding With Empathy )
जरी बया च लोकांना इतरांब ल समान ुभूती वाटते आिण समान ुभूती मोलाची वाटते.
भाविनक समज श दांत मांडणे फार कमी लोकांना माहीत आहे. यामुळे, दुद वाने संभाषण
दर यान यो य संवाद मा यमात ून समान ुभूती ितसाद तुलनेने दैनंिदन जीवनात एक
श यता घटना ठरतो. कदािचत याच कारणाम ुळे समुपदेशन सेिटं जम य े इतक ताकद
आहे. ाहक बह तेकदा असे सांगतात क समुपदेशन स ात घड यासाठी सवा त उपयु munotes.in
Page 50
समुपदेशन मानसशा
50 गो कोणीतरी समजून घेते कारण यापैक बया च जणांना यां या जीवनात समजून
घे याची अपूण आव यकता असत े. समुपदेशन स ां या बाहेर यां या दैनंिदन जीवनात ते
सापडत नाहीत .
४.२ समान ुभूती सं ेषण कर यासाठी म ूलभूत सू (BASIC FORMULA
FOR COMMUNICATING EMPATHY )
हा िवभाग एक िव ता रत ान दान करते, मागील युिनट सतत समान ुभूती संवाद
साध यासाठी मूलभूत सू चचा , इतर काही मह वाच े मु े.
समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी काही डावपेच, संदभा ला ितसाद कसा ायचा आिण
उपचारा मक उि े सा य कर यासाठी समान ुभूतीचा वापर कसा करायचा याब लच े ान
ते सामाियक करतात .
समान ुभूती संवाद साध यासाठी मूलभूत सू ा या या येक भागावर एक नजर टाकूया.
४.२.१ समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी डावप ेच (Tactics for Responding
with Empathy )
खाली काही डावपेच आहेत याम ुळे आपण आप या लाय ंट्सना िदले या ितसादा ंची
गुणव ा सुधार यासाठी स लागार हणून आपली मदत होईल.
वतः ला िवचार कर यासाठी वेळ ा (Give yourself time to think )
नविश या समुपदेशक अनेकदा अशील एक िवराम या ते हा एक समान ुभूती ितसाद खूप
पटकन म ये गोता. येथे, 'बह त लवकर ' हणज े समुपदेशक वत: ला पुरेसा वेळ काढू देत
नाहीत िवचार करा आिण लाय ंट्सने आ ाच काय सांिगतल े यावर िचंतन करा, जे
लाय ंट्स ारे सं ेषण केले या मु य संदेशाची ओळख करणे आव यक आहे. स म आिण
यावसाियक थेरिप टच े ि हिडओ पाहणे सु वातीला मदत क शकते. ते अनेकदा यो य
िवराम या आिण घाई नाही. ते वत: ला अशील काय हणत आहेत ते समजून घे यास
अनुमती देतात.
लहान ितसाद वापरा (Use short responses )
जे हा अशील समुपदेशकांशी संवाद साधतात ते हा उपचा रा मक युती आिण समुपदेशक
ि या सव म काय करते आिण जे हा समुपदेशक भाषण देतात िकंवा अशीलला एखा ा
गो ीब ल भटकू देतात ते हा नाही. समुपदेशक ाहका ंशी संवाद साधताना वारंवार
ितसाद देऊ शकतात परंतु ितसाद अचूक आिण िबंदूपय त असाव ेत. अचूक हो याचा
य न करताना , एक नविश या समुपदेशक अनेकदा लांब ितसाद देऊ शकतो िकंवा
ाहका ंना ितसाद दे यापूव आिण पुढे जा याची परवानगी देऊ शकतो . वत: ला िवचारा ,
"अशील काय वण न करीत आहे याचा मु य भाग काय आहे? '." हे आप याला अचूक,
लहान आिण ठोस ितसाद दे यास मदत करेल. munotes.in
Page 51
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
51 अशीलाला आपला ितसाद ा, परंतु वतः ला राह ा (Gear your
response to the client, but remain yourself )
आप या समान ुभूतीपूण ितसाद दश िव यासाठी अशील या टोनशी जुळ याचा य न
करा. तथािप , तो अितर ेक िकंवा आप या अशील ची न कल क नका आिण वत: ला
हा. दुसरीकड े, लाय ंट्स ारे वापर या जाणाया भाषा िकंवा लॅंगचा अवल ंब क नका, जे
केवळ लाय ंट्स या तरंगलांबीशी जुळ यासाठी आपल े नाही.
Egan and Reese (2018, p. 128) यांनी भावी समान ुभूती / समान ुभूतीपूण ितसाद
दे यासाठी िदले या काही सूचना खालील माण े आहेत:
ल ात ठेवा क समान ुभूती हे मू य आहे, राह याचा एक माग आहे, जो आप या
ाहका ंसोबत या संभाषणातील नातेसंबंध आिण येक पैलूम ये यापला पािहज े.
तुमचे समान ुभूतीपूण ितसाद ाहका ंसोबत या तुम या समान ुभूतीपूण नातेसंबंधातून
नैसिग क र या वािहत झाले पािहज ेत.
आप या अशीलला भािवत कर याचा एक माग हणून समान ुभूतीपूण ितसाद
वापरला जात नाही याची जाणीव ठेवा.
तुम या संभाषण कौश यात हरवून जाऊ नका; मोठे िच ल ात ठेवा.
अशील -इन-संदभा ला ितसाद ा आिण या संदभा त िविवधत ेची भूिमका बजावत े.
काळजीप ूव क ट्यून करा, शारी रक आिण मानिसक दो ही, आिण अशीलचा ि कोन
सि यपण े ऐका.
आपल े िनण य आिण पूवा ह बाजूला ठेव यासाठी आिण ाहका ं या शूजम य े
चाल यासाठी सव तोपरी य न करा.
ाहक बोलत असताना , िवशेषत: सां कृितक आवाज आिण मु य संदेश ऐका.
शाि दक आिण गैर-मौिखक संदेश आिण यां या संदभा कडे ल ा.
ाहका ंचे मु य संदेश हायलाइट करणार े वारंवार परंतु लहान ितसाद वापरा .
आप या ितसादा ंम ये लविचक आिण ता पुरते रहा जेणेक न अशीलना िपन केलेले
वाटू नये.
संवेदनशील िवषय आिण भावना ं या अ वेषणाकड े हळूहळू पुढे जा.
समान ुभूतीपूण ितसादान ंतर, आप या ितसादा या अचूकतेची पु ी िकंवा नाकारणार े
संकेत काळजीप ूव क पहा.
जे हा अशीलची सं कृती तुम या वतःप े ा खूप वेगळी असेल ते हा िवशेष काळजी
या.
अशील या तणावाची िकंवा ितकाराची िच हे ल ात ठेवा; तुम्ही चुक चे असल ्यामुळे
िकंवा तुमच्या ितसादा ंमध्ये खूप अचूक असल ्यामुळे ते उ वतात का हे ठरवण ्याचा
यत्न करा. munotes.in
Page 52
समुपदेशन मानसशा
52 खा ी करा क तुमचे ितसाद अशीलला मु य सम या ं या प ीकरणावर ल क ि त
कर यात मदत करत आहेत.
हे ल ात ठेवा क समान ुभूतीने ितसाद दे याचे संभाषण कौश य हे िकतीही मह वाच े
असल े तरी, मदत कर या या एकूण उि ा या सेवेसाठी हे फ एक साधन आहे.
मदत ि य े या येक ट यावर आिण काया म ये समान ुभूती वापरा .
Duncan (2010) या मते, समान ुभूती हे काम आहे आिण कोणीही ते गृहीत ध शकत
नाही, परंतु याऐवजी अशीलला काय समान ुभूती वाटते आिण ाहका ंना कामात काय
गुंतवून ठेवते हे शोधून काढण े आव यक आहे. पण हे खरोखरच य न कर यासारख े आहे
४.२.२ संदभा ला ितसाद देणे (Responding to the Context )
ाहका ंना समान ुभूतीपूव क ितसाद दे यासाठी आिण यां या गैर-मौिखक वागणुक कड े
आिण श दांकडे ल दे याबरोबरच ाहका ं या कथना या सभोवताल या आिण
यापल े या येक तपशीलाचा संदभ ल ात घेणे अ यंत आव यक आहे. अशील या
संदभा त बोलत आहेत ते समजून घेणे खूप मह वाच े आहे. समुपदेशकांनी ाहका ंचे यां या
जीवना या संदभा त ऐकले पािहज े कारण संदभ अशील हणत असल े या येक गो ीत
बदल क शकतो . हणूनच, समुपदेशकांनी केवळ अशील या श दांनाच न हे तर संदभा ला
ितसाद ायला िशकल े पािहज े.
अशील या प रि थतीचा संदभ समजून घेत यान े अशीलला अिधक चांग या कार े
समजून घे यास आिण यांचे ि कोन आिण यांचे ीकोन कोठून येत आहेत याब लची
मािहती समजून घे यास मह व िमळत े. हे समुपदेशकांना ाहका ं या पया वरणीय
वा तवा ंब ल अिधक जाणून घे यास मदत करते.
४.२.३ उपचारा मक उि े सा य कर यासाठी समान ुभूती वापरण े (Using
Empathy to Achieve Therapeutic Goals )
समुपदेशकांनी संपूण मदत ि य ेदर यान समान ुभूतीपूण / समान ुभूतीपूण ितसाद
वापर यास िशकल े पािहज े. कारण समुपदेशकांचे समान ुभूतीपूण ितसाद उपचारा मक
ि य े या येक ट यावर आिण येक काया त उपयु आिण मह वाच े असतात .
समुपदेशन ि य ेदर यान ते समजून घेणे आिण संवाद साधण े यावर िनयं ण ठेवणे नेहमीच
उपयु आिण मह वप ूण असत े. उपचारा मक उि े सा य कर यासाठी समान ुभूतीचा
वापर क न सम या - यव थापन ि य े या िविवध ट या ंम ये समान ुभूतीसह ितसाद
देताना स लागारा ंना काही माग दश क त वे उपयु ठ शकतात .
सम या प ीकरण आिण संधी ओळख (Problem clarification and
opportunity id entification )
सम य ेचे यव थापन कर यासाठी सु वात कर याप ूव याचे प ीकरण असण े फार
मह वाच े आहे. हे ाहका ंना तुकडे गोळा कर यास आिण हलिव यास मदत करते आिण
सम या - यव थापन तं ांचा पाया तयार कर यास मदत करते. हे प करताना , असे होऊ munotes.in
Page 53
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
53 शकते क अशील वतः काही अंत ी ा करतात आिण सम या हाताळ यासाठी संधी
ओळखतात .
चांग या भिव यासाठी पया य शोधण े आिण मू यमापन करणे (Discovering
and evaluating options for a better future )
सम य ेचा शोध घेणे आिण पया यांचे मू यमापन के याने सम य े या ि धा व पाची काही
प ता येऊ शकते. या प त ेसह, ाहक चांग या भिव यासाठी िनण य घेताना अिधक
श यता ंचा शोध घेऊ शकतात .
येय सा य कर यासाठी कृती िनवडण े (Choosing actions to accomplish
goals )
अशीलला भेडसावत असल े या सम य ेचे यव थापन कर याच े िविवध माग असू शकतात .
परंतु श यता ंचा शोध आिण मू यमापन के याने अखेरीस ाहका ंची उि े पूण
कर यासाठी यो य कृती िनवडली जाईल .
काय म अंमलबजावणी सम या (Program implementation issues )
अशीलची उि े पूण कर यासाठी िनवडल े या कृती नेहमी यां या िवचार के या माण े
काय क शकत नाहीत . ाहका ंनी केलेले य न अयश वी होऊ शकतात . या करणात ,
द समुपदेशकांनी अयश वी झाले या योजन े या अंमलबजावणीब ल अशील िनराश झाले
आहेत क नाही हे थम संबोिधत केले पािहज े आिण यांना समजल े पािहज े आिण नंतर
अपयशा तून काय िशकता येईल यावर ल क ि त केले पािहज े. समुपदेशकां या बाजूने
काय म अंमलबजावणी या सम या ंबाबत ाहका ंशी चचा करणे खूप मह वाच े आहे.
कलम ४.३ काही अित र त वे आिण समान ुभूतीपूव क ितसाद दे यासाठी धोरणे दान
करणा या माग दश क त वांची चचा करते. तर, यांना समजून घे यासाठी िवभाग ४.३ वर
जाऊ.
४.३ समान ुभूतीसह ितसाद दे यासाठी स म आिण आ मिव ासी
बनणे (BECOMING COMPETENT AND CONFIDENT IN
RESPONDING WITH EMPATHY )
समुपदेशकान े यां या ाहका ंना समान ुभूतीने ितसाद िद या वर स म आिण आ मिव ास
कसा बनवायचा याचा अ यास करणे अ यंत मह वाच े आहे. खालील िवभाग आ हाला
याची त वे आिण माग दश क त वे अ यास यास मदत करेल. सव साधारणपण े
समुपदेशकांना यां या संभाषण कौश या ंम ये आिण िवशेषतः जे हा ते यां या अशीलशी
समानुभूती य करत असतात ते हा यांना स मत ेची आव यकता असत े.
समान ुभूतीपूव क ितसाद देणे अ यंत िनणा यक आिण आव यक आहे अ यथा
समुपदेशकां या बाजूने सि य ऐकणे पूण पणे यथ आहे. भावी हो यासाठी समुपदेशकांनी
दैनंिदन जीवनात यां या संवाद कौश या चा एक भाग समान ुभूतीपूव क ितसाद देणे
आव यक आहे अ यथा केवळ समुपदेशन स ादर यान य न करताना ते अनैसिग क आिण
खोटे वाटू शकते. संवादा माण ेच, समान ुभूतीपूण ितसाद हा देखील समुपदेशकांचा दुसरा munotes.in
Page 54
समुपदेशन मानसशा
54 वभाव बनला पािहज े. हे समुपदेशकांना आव यक ामािणकप णा अस यास मदत करेल.
खालील काही त वे आहेत जी समुपदेशकांना समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी माग दश न
करतील . तथािप , एखा ान े हे ल ात ठेवले पािहज े क ही माग दश क त वे अिवव ेक पण े
वापरली जाणारी सू े नाहीत . ते फ ेमवक आहेत जे समुपदेशकां ारे अंतभू त केले
जातील .
४.३.१ त वे आिण माग दश क त वे (Principles and Guidelines )
समान ुभूतीपूण ितसाद एड्स मानवी संपक , एक संबंध तयार कर यासाठी मदत करते,
संभाषणासाठी नेहक हणून काय करते, समज तपासणीवर आधा रत ह त ेप आहे आिण
अखेरीस सामािजक भावाचा एक सौ य कार आहे (इगन आिण रीझ, 2018).
समान ुभूतीने ितसाद देणे हे नेहमीच उपयु साधन असत े. ि कोल (1984) याने
आप या सामा य अथा ने, समान ुभूतीपूण ितसादा ंना "िनकेल-अँड-डाइम ह त ेप" असे
संबोधल े जे येकाने उपचारा मक हालचाल च े फ एक थ बच योगदान िदले, परंतु
यािशवाय उपचारा मक गतीचा माग ल णीय र या मंद असेल" (पृ 90). समान ुभूतीपूण
ितसाद हे सतत या आकलनाचा वाह दान करतात जे संपूण उपचारा मक ि य ेत
लाय ंट्सना आधार देतात. ाहका ंना यां या ि कोना तून समजून घेतले जात आहे हे
कळू देणे हे नेहमीच यो य अस याच े िस होते. िवचारप ूव क ते दान मािहती ि या
कर यासाठी अशील ऐकत देखील समान ुभूती ितसाद ठरतो. लाय ंट्सचा सहभाग
भावीपण े सुधारतो आिण जे हा यांना असे वाटते क यांना मदत ि य ेत समजल े जात
आहे ते हा ते अिधक संपूण व पाच े आहेत हे सांग याची गरज नाही. समान ुभूतीपूण
ितसाद केवळ िव ास िनमा ण कर यास मदत करत नाही तर मदतक या ना मजबूत
ह त ेपाचा वापर कर यास देखील मदत करते जे ाहका ंना वतःला आ हान दे यासाठी
गुंतवू शकता त.
मु य अशील संदेशांना िनवडकपण े ितसाद ा (Respond selectively to
core client messages )
व तुि थती अशी आहे क अशील या येक गो ीला समान ुभूतीने ितसाद देणे अश य
आहे. हणूनच, समुपदेशकांनी ाहका ंचे ऐकत असताना यांना काय वाटते ते मु य संदेश
आहेत जे ाहक काय य करतात आिण बोलतात या या क थानी असतात , िवशेषत:
जे हा अशील लांबलचक बोलत असतात ते हा यांना ितसाद दे यासाठी येक य न
केला पािहज े. समुपदेशकांनी िनवडकपण े ल दे या या ि थतीत असण े आव यक आहे जे
अशीलन े बया च लोकांम ये सं ेिषत केले आहे. ाहका ं ारे सं ेिषत केले या मह वप ूण
संदेशांना समुपदेशकांचा समान ुभूतीपूण ितसाद देखील ाहका ंना मूळ काय आहे हे
ओळख यास मदत करतो . अशा कार े, समुपदेशक मु य पाया घालतात आिण ाहका ं या
नेतृ वाचे अनुसरण करतात . स लागारा ंनी नेहमी वतःला िवचारल े पािहज े - ‘सवा त
मह वाच े काय आहे? गाभा काय आहे?'. हे अशीलना यांचे िवचार सोडव यास आिण
अिधक प ता आण यास मदत करते. समुपदेशकान े नेहमी ल ात ठेवावे क क िकंवा
गाभा हा अनुभव िकंवा कृती िकंवा अशील ार े िकंवा या ितघांनी एकि तपण े य केले या
भावना असू शकतात . munotes.in
Page 55
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
55 सौ य सामािजक भाव ि या हणून समान ुभूतीपूण ितसाद वापरा (Use
empathic responses as a mild social influence process )
स ादर यान ाहक जे काही बोलतात या येक गो ीला समुपदेशक समान ुभूतीने
ितसाद देऊ शकत नाहीत . हणूनच, समुपदेशक नेहमी संबंिधत मु य संदेश
िनवड यासाठी आिण यानुसार ितसाद दे यासाठी मु य संदेशां या शोधात असतात जे
उपचारा मक संवादा या वासावर कमी-अिधक माणात भाव टाकतात . समुपदेशना या
सामािजक भावा या प रमाणाचा एक भाग समान ुभूतीपूण ितसाद देखील असू शकतो .
समुपदेशकांचा असा िव ास आहे क यांनी ल वेध यासाठी मह वाचा ठरिवल ेले मु य
संदेश ामु यान े कोर असतात कारण ते ाहका ंसाठी मु य असतात . तथािप ,
समुपदेशकांचा असा िव ास आहे क काही तरांवर काही इतर संदेश देखील ाहका ंसाठी
मह वाच े आहेत.
असे होऊ शकते क अशील यांची कथा सांगताना प नसू शकतात आिण तणावाम ुळे
पटकन बोलू शकतात . अशा करणा ंम ये, समुपदेशकांना संदेशाचा अथ लावण े तसेच
ाहका ंना याम य े य यय आणण े कठीण होऊ शकते. अशीलन े कथन के यावर ,
समुपदेशक प ता िमळिव यासाठी वेश क शकतात आिण री ेम क शकतात .
तथािप , यामुळे ाहका ं या िवचारा ंची साखळी खंिडत होणार नाही याची काळजी घेतली
पािहज े आिण ाहका या त डात श द टाकू नयेत यासाठी स लागारान े काळजी घेणे
आव यक आहे. अशीलच े वतःचे श द प त ेसाठी वापरल े पािहज ेत.
संपूण मदत ि य ेदर यान हालचाल ना उ ेजन दे यासाठी समान ुभूतीपूण
ितसाद वापरा (Use empathic responses to stimulate movement
throughout the helping process )
उपचारा मक युती तयार कर यासाठी एक उ कृ साधन अस याबरोबरच , समान ुभूतीपूण
ितसाद येक ट यावर उ ेजक हणून तसेच मदत ि य ेची एक पायरी हणून देखील
काय करते. जे हा ाहका ंना असे वाटते क यांना समजल े जात आहे, ते हा ते थेरपीम य े
पुढे जा यास वृ करतात . समान ुभूतीपूण ितसाद ाहकांना सम या िकंवा अनपेि त
संधी अिधक यावहा रकपण े शोध यात मदत करते. हे ाहका ंना चांग या भिव यासाठी
श यता तपास यात , न यान े बदलल ेले अज डा वापर यात आिण अज डा पुढे ने यासाठी
आव यक असल े या वचनब त ेची िड ी समजून घे यास मदत करते. येय-िनधा रणानंतर,
समान ुभूतीपूण ितसाद ाहका ंना सम या यव थापनासाठी कृती योजना ठरव यास
स म करते. अॅ शन टेजम य े, समुपदेशक अशीलला येऊ शकणार े अडथळ े
ओळख यासाठी , यावर मात कर याच े माग आिण नंतर उि े सा य कर यासाठी
समान ुभूतीचा वापर करतात .
इगन आिण रीझ (2018) या मते, असे अनेकदा घडते क माक मारणार े समान ुभूतीपूण
ितसाद अशीलवर पुढे जा यासाठी दबाव टाकतात . हणून, समान ुभूतीने ितसाद देणे,
जरी ते समजूतदारपणाच े संवाद असल े तरीही , सामािजक भाव ि य ेचा एक भाग आहे
(पृ. 124). munotes.in
Page 56
समुपदेशन मानसशा
56 िविवधत ेतील अंतर भ न काढ याचा एक माग हणून समान ुभूतीपूण ितसाद
वापरा (Use empathic responses as a way of bridging diversity
gaps )
हे त व मागील दोनचे प रणाम आहे. जे हा समुपदेशक भावीपण े ट्यून इन करतात आिण
ाहका ंचे ऐकतात ते हा िवशेषत: जे हा ाहक समुपदेशकांपे ा मह वप ूण मागा नी िभ न
असतात ते हा समान ुभूतीपूण ितसाद श य आहे. समान ुभूती दाखवण े आिण यानुसार
ितसाद देणे हा ाहका ंना दाखव याचा एक माग आहे क समुपदेशक यांना अिधक
चांग या कार े समजून घे यास इ छुक आहेत आिण यां या िचंतांब ल जाणून घे यास
तयार आहेत आिण यांना वतःला अिधक चांग या कार े समजून घे यास मदत करतात .
कॉट आिण बोरोडो क (1990) यांनी 'सां कृितक भूिमका घेणे' हणून समान ुभूतीपूण
ऐक याचा संदभ दे याचा ताव िदला. Egan and Reese (2018) याला 'िविवधता
भूिमका घेणे' असेही संबोधतात .
चुक या समजात ून पुन ा करा (Recover from inaccurate
understanding )
समुपदेशकांनी अशीलची प रि थती आिण ते काय संवाद साधतात हे समजून घे यासाठी
अचूक काम केले पािहज े अशी अपे ा आहे, परंतु येक वेळी असे होऊ शकत नाही.
स लागार काही वेळा चुक चे असू शकतात . समुपदेशकांना असे वाटू शकते क यांना
अशील िकंवा अशील काय हणत आहेत ते समजल े आहे आिण नंतर असे नाही हे
शोध यासाठी अशीलशी शेअर करा. या कारणा तव , समान ुभूतीपूण ितसाद हे अशील या
कथांब लची धारणा तपास याच े एक साधन आहे.
समुपदेशक समान ुभूतीपूण ितसादा ंम ये अचूक अस यास , ाहक त डी िकंवा गैर-मौिखक
संकेतां ारे याची पु ी करतात . उदाहरणाथ , पु ी कर यासाठी होकार िकंवा ‘बरोबर ’,
‘अचूक’, इ. सारख े श द. दुसरीकड े, ितसाद अचूक नस यास , ाहक तेही त डी आिण
गैर-मौिखक संकेतां ारे दाखव ू शकतात . उदाहरणाथ , अशील कथन करणे िकंवा ग धळ
घालण े थांबवू शकतात िकंवा यांना सांगू शकतात क यांचा अथ असा नाही. कोण याही
प रि थतीत , समुपदेशकांनी सव संकेतांब ल संवेदनशील असल े पािहज े; शाि दक आिण
गैर-मौिखक , दो ही.
सवा त मह वा चे हणज े जर तु ही समुपदेशक हणून आप या लाय ंट्सना समजून घे याचे
आपल े हेतू दश िवत असाल तर ते आप या भागातील अयो यत ेमुळे िनराश होणार नाहीत .
आपण एक घन उपचारा मक युती तयार के यास , नंतर आपल े अशील आपल े हेतू
वाचतील आिण केवळ स ादर यान आपण दश िवले या अचूकते या पदवीवर ल क ि त
करणार नाही. एका अथा ने, प रपूण अचूकता िकंवा अचूकतेचा यो य कार िकंवा
अचूकतेची यो य पदवी (Biesanz & Human, 2010; Lewis & Hodges, 2012) अशी
कोणतीही गो नाही. munotes.in
Page 57
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
57 लाय ंट्सना अचूकपणे समजून घे या या अपयशात ून पुन ा ीचे माग आहेत, परंतु
अयो यत ेतून पुन ा ी ही अशी गो आहे जी समुपदेशक आिण अशील एक करतात . तो
एक संबंध-बांधणी संवाद िकंवा थेरपी देणे-आिण घेणे भाग असू शकते.
श यता टाळली जा याची श यता (Possibilities to be Avoided )
फार कमी समुपदेशक संवाद साधता ना खूप गरीब असतात आिण यांना हे विचतच
ल ात येते. बया चदा नविश या आिण अ म समुपदेशक अचूक समान ुभूतीपूण
ितसादा ंऐवजी खराब पया यांचा वापर करतात .
ितसाद नाही (No Response )
Sue आिण Sue (1990) मते, तो ग प आिण काहीही हणू एक चूक असू शकतेः
आ हाला स ात चांगले टाळल े पािहज े क काही श यता एक कटा आहे. तथािप , मौन
कसे समजल े जाते आिण सामोर े कसे यापक सां कृितक फरक आहेत. पण साधारणपण े,
लाय ंट्स काहीतरी ल णीय बोलतात ते हा थोड यात तरी लाय ंट्सना ितसाद देणे
चांगले असत े. अ यथा ाहका ंना अनस ुना आिण अपा वाटू शकते. ग प बसून अशील
ती ा आिण आ य क नका.
िवचिलत करणार े (Distracting questions )
िविवध अनेक समुपदेशक दैनंिदन जीवनात लोक सारख े समुपदेशक स दर यान
िवचारत रहा. समान ुभूतीपूव क ितसाद दे या यित र इतर कोण याही गो ीशी
संबंिधत आहेत. िकंवा िवधाना ं या व पात अशा कारच े ितसाद समुपदेशकांकडून
वापरल े जातात , ते हा लाय ंट्सनी य केलेले मु य संदेश सोडल े जातात आिण दुल ि त
केले जातात अशी उ च श यता असत े. िव कळीत िवचारण े आिण अिधक मािहती
िमळवण े हा समुपदेशकांचा चुक चा अज डा अस याच े िदसत े.
ि लच ेस (Cliches )
ि लच ेस भाषण टाळा जे िनसगा त ासंिगक आिण जा तीत जा त आहेत. जे हा
समुपदेशक लाईश े चचा करतात , ते हा ते असंवेदनशील िश क अस याच े िदसून येते
आिण ते यां या अशीलची कथा, अनुभव िकंवा िवचार आिण भावना बरखा त करत
आहेत असेही वाटते. अशा कारच े ितसाद फारच पोकळ असतात आिण आकलनश च े
अिजबात दश न करत नाहीत .
अथ लावण े (Interpretations )
काही समुपदेशक समज य कर याऐवजी , यां या मदत कर या या िस ांतांवर
आधा रत अथ लावणार े ितसाद देतात. यांना अथ लावणार े ितसाद वापरण े अिधक
मह वाच े वाटते. अशा घटना ंम ये, समुपदेशक ाहका ं या भावना आिण भावना ंना ितसाद
दे यास अपयशी ठरतात , नैितकत ेकडे ल देतात आिण मु य संदेशांकडे दुल करतात .
तसेच ाहका ंचे अनुभवही यांना खटकतात .
munotes.in
Page 58
समुपदेशन मानसशा
58 स ला (Advice )
आप या सवा ना आप या दैनंिदन जीवनात अननुभवी स ला िमळतो . थेरपी दर यान
देखील अशील समान िमळत क पना करा. मग समुपदेशकाशी संपक साध याचा काय
उपयोग . समुपदेशना या स ांम ये समुपदेशकांनी स ला िद यास गो ी यवि थत
नस यान े ते ाहका ंसाठी वाईट ठरतात . समुपदेशकांचा स लाही थोडा ि ल वाटतो .
स ला िद यान े लाय ंट्सची वत:ची जबाबदारीही िनघून जाते. काही सं कृत म य े,
अशील अपे ा करतात क समुपदेशकांनी यांना स ला िदला पािहज े. अशा करणा ंम ये,
स ला दे याचे माग आहेत जे एखा ा सम य ेचा सामना कर यासाठी अशीलसह सहकाय
आणतील . ाहक थेट स ला दे याऐवजी िविवध ीकोन िकंवा सम या सोडिव याच े
पया य सामाियक क शकतात .
अनुकरणीय प ुनरावृ ी (Parroting )
समान ुभूतीपूण ितसाद देणे हे केवळ अशीलन े काय सांिगतल े आहे याची पुनरावृ ी करीत
नाही. अशा पुनरावृ ी पोपट आहे आिण एक यंग सारख े िदसू शकते. जरी अचूक असल े
तरी पारंगत होणे हे केवळ उपहासासारख ेच िदसत नाही तर भयानकही वाटते. ाहका ंनी
सांिगतल े या गो ी िकंवा याच श दांची पुनरावृ ी करणे िकंवा अगदी पॅरा ेिसंग के याने
वा तिवक अथ िकंवा समज येत नाही आिण अशीलसह समुपदेशकांची उपि थती दश वत
नाही. समुपदेशकांना दाखवायच े असणार े समज यां या वत: या अस यान े, ते यां या
वत: या िदसत े क काहीतरी पोहचिवण े पािहज े. पॅरोिटंगमुळे समुपदेशकांची समजूत
काढत नाही.
हणूनच, पोपटीकरण टाळ यासाठी , समुपदेशकांनी लाय ंट्स देत असल े या मािहतीवर
ि या केली पािहज े आिण लाय ंट्स या ीकोन आिण भावना ंसह काय कोर आहे हे
ओळखल े पािहज े.
समुपदेशन स ात गो वर अितर ेक क नका.
करार आिण समान ुभूती (Agreement and sympathy )
ईगन आिण रीझ (2018) ारे खरोखर िनदश नास आले आहे, समान ुभूतीने ितसाद देणे हे
ाहका ंशी सहमती दश िव यासारख े िकंवा समान ुभूती दश िव यासारख े नाही. समान ुभूती एक
अिभ य समान ुभूती समजून पे ा दया, क णा , समान ुभूती, आिण शोक अिधक सामा य
आहे ( लाक , 2010) ( पृ 133). जरी अनेक सं कृत म य े हे अितशय सामा य मानवी
ल ण े आहेत, तरी ते उपचारा मक युतीम य े उपयु नाहीत . हे साधे कारण आहे क
समान ुभूती करार सूिचत करते, तर समान ुभूती य अशील समजून आिण वीकारण े
याचा अथ असा क . िसंपॅथी देखील सवा त वाईट करणांम ये अशील सह सहभाग एक
कार हणून हटल े जाऊ शकते.
फॅिकंग (Faking )
असे होते क अशील िवचिलत , ग धळल ेले आिण अ यंत भाविनक िकंवा असुरि त
ि थतीत असतात . munotes.in
Page 59
समान ुभूतीपूण ितसाद - II
59 वरील सव प रि थती स ादर यान ते काय वण न करीत आहेत हे प कर या या
प त ेवर प रणाम करता त.
असे घडू शकते क समुपदेशक मु य संदेश िनवड यास असमथ असतात कारण अशील
ग धळल ेले असतात िकंवा ते संदेश प पण े सांगत नाहीत . असेही होऊ शकते क मदत
ि य ेदर यान समुपदेशक वत: काही कार े िवचिलत होतात . काहीही झाले तरी
समुपदेशकान े समजूतदारपणाच े नाटक करणे ही चूक आहे. भावी आिण अ सल
समुपदेशक कबूल करतात क ते दर यान हरवल े आिण नंतर पु हा ॅकवर जा यासाठी
काम करतात . अशा करणा ंम ये समुपदेशक न पण े लाय ंट्सना यां या चुकले या
गो कड े परत जा यास सांगू शकतात . हे असे सूिचत करते क समुपदेशक अशीलसह
राहणे मह वाच े वाटते. यातही ाहका ं ती आदर िदसून येतो. ॅक नुकसान वीकारण े
cliches वापर ऐवजी कोण याही वेळी ेय कर आहे. समुपदेशक अनेकदा वत: ला
समजून घे यास असमथ ठरले आिण अशील काय हणत आहेत याचा मागोवा गमावत
आहेत, तर समुपदेशकांनी समुपदेशक हो या या यां या भूिमकेत काय अडथळा आणत
आहे हे शोधण े आव यक आहे.
काहीही असल े तरी, ते मोिहनी घालण े हे कौश य आिण मतेसाठी कधीही पया य नाही.
समुपदेशक हो या या भूिमकेत वरीलप ैक कोणतीही चूक िकंवा ुटी तु ही वतःच काढत
अस याच े आढळ यास यातून सावर याचा माग शोधण े ही तुमची जबाबदारी आहे.
समुपदेशक चुका कर यापास ून बचाव करत नाहीत . पण या चुकांची जाणीव आिण कबुली
देणे आव यक आहे. भावी समुपदेशकांना या चुकांची जाणीव होते आिण यां या
यवसायाला आिण लाय ंट्सना पूण याय देतात.
४.४ सारांश
आ ही समान ुभूतीने ितसाद देताना एक नजर टाकली आिण समान ुभूती या व पात
समान ुभूती य कर या या मूलभूत सू ाब ल िशकलो १) समान ुभूतीने ितसाद
दे या या डावपेच. तो आहे - वत: ला िवचार कर यासाठी वेळ देणे. २) लहान ितसाद
वापरण े आिण अशील आप या ितसा द gearing. पण वत:च रहा आयआय ) संदभा ना
ितसाद देत आहे आिण ३) उपचारा मक उि े सा य कर यासाठी समान ुभूतीचा वापर
करणे. जे आहेत - सम या प ीकरण आिण संधी ओळख . चांग या भिव यासाठी पया य
शोधण े आिण यांचे मू यमापन करणे. येय सा य कर यासाठी ि या िनवडण े आिण
काय म अंमलबजावणी मु े.
आ ही कोर अशील संदेशांना िनवडकपण े ितसाद देणाया समान ुभूतीने ितसाद
दे यासाठी स म आिण आ मिव ास हो यासाठी िविवध त वे आिण माग दश क त वांवर
देखील चचा केली. सौ य सामािजक भाव ि या हणून समान ुभूती ितसाद वापरण े.
मदत ि या संपूण चळवळ उ ेिजत कर यासाठी समान ुभूती ितसाद वापरण े.
िविवधत ेतील अंतर कमी कर याचा एक माग हणून समान ुभूतीपूण ितसादा ंचा वापर करणे
आिण चुक या समज ुतीतून सावरण े.
या या यितरी , समुपदेशकांकडून स ांम ये टाळ या जा यात अशा काही श यता ंवर
आमची नजर होती - ितसाद न देणे, ांची िदशाभ ूल करणे, लृ ी, अथ लावण े, स ला munotes.in
Page 60
समुपदेशन मानसशा
60 देणे, पोपटपणा , सहमती आिण समान ुभूती, आिण फॅिकंग. यामुळे समुपदेशकांनी अशा
चुका ल ात घेऊन यां या यवसायाला आिण लाय ंट्सना पूण याय देऊन भावी
समुपदेशक िकंवा मदतनीस बनणे गरजेचे आहे.
४.५
१) समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी आिण समान ुभूतीचा संवाद साध यासाठी मूलभूत
सू हणून संदभा ना ितसाद दे यासाठी वेगवेग या यु वर चचा करा.
२) संदभ ितसाद आिण समान ुभूती संवाद साध यासाठी एक मूलभूत सू हणून
उपचारा मक येय सा य कर यासाठी समान ुभूती वापर िव तृत.
३) अिधव ेशनात टाळा या लागणा -या वेगवेग या श यता प करा.
४) समान ुभूतीने ितसाद दे यासाठी स म आिण आ मिव ास हो यासाठी िविवध त वे
आिण माग दश क त वांवर चचा करा.
५) भावी समान ुभूतीसाठी (2018) Egan and Reese यांनी सुचिवल े या सूचनाः
a. वर शॉट नोट्स िलहा.
समान ुभूतीपूव क ितसाद देणे
ब. संदभा ना ितसाद देणे
क. ितसाद न देणे
ड. िव कळीत
इ. पॅरोिटंग फ.
Facing
४.६ संदभ
१. Egan, G. & R eese, R. J. (2019). The skilled helper: A problem -
management and opportunity -development approach to helping (11th
Ed.). Cengage Learning.
२. Gladding, S. T. (2014). Counselling: A comprehensive profession (7th
Ed.). New Delhi: Pearson Education (Indian subco ntinent version by
Dorling Kindersley India).
munotes.in
Page 61
61 ५
इतर कौश य े - I
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ िवहंगावलोकन
५.२ ोिबंग
५.२.१ शाि दक आिण गैर-मौिखक ॉ ट ्स
५.२.२ ोिबंगचे कार
५.२.३ ोब वापर यासाठी माग दश क त वे
५.२.४ समान ुभूतीपूण ितसादासह ोिबंग
५.३ सारांशीकरण
५.३.१ जे हा ते मू य जोडतात ते हा सारांश वापरण े
५.३.२ सारांश दे यासाठी अशीला ंना कस े वृ कराव े?
५.४ माक स आिण अँि या यां या उदाहरणात ोब आिण सारांश यांचा वापर
५.५ सारांश
५.६
५.७ संदभ
५.० उि े
समुपदेशन ि य ेत वापर या जाणा या इतर कौश यांची समज िवकिसत करणे.
ोिबंग कौश याची समज िवकिसत करणे.
सारांश दे या या कौश याची समज िवकिसत करणे.
अशीलसह ोिबंग आिण सारांिशत कर या या अनु योगाची समज िवकिसत
कर यासाठी .
munotes.in
Page 62
समुपदेशन मानसशा
62 ५.१ िवहंगावलोकन
पूव , आ ही समुपदेशन स ादर यान ऐक या या आिण समान ुभूतीपूव क ितसाद दे या या
मह वासह उपचारा मक उपि थतीब ल िशकलो . येथे, आ ही इतर कौश या ंवर ल
क ि त क जे ाहका ं या सम या भावीपण े हाताळ यासाठी देखील खूप उपयु आहेत.
िनण य घेणे हे यश वी थेरपी या मु य घटका ंपैक एक मानल े जाते. हणूनच, अशील या
संदभा त िनण य घेतो या संदभा त आयोिजत कर यात मदतनीस हणून स लागारा ंची
मह वाची भूिमका असत े. या उ ेशासाठी , समुपदेशकांनी यो य उपचार मॉडेल, यांची
वतःची चौकट , प ती आिण संवाद कौश य े वापरण े आव यक आहे. हे सव घटक "नज"
हणून वापरले जाऊ शकतात , जे शि शाली आिण तरीही सौ य आहेत. समुपदेशकां या
समान ुभूतीपूण ितसादा या उदाहरणासह या नजचे प ीकरण केले जाऊ शकते.
अशीलला िदलेला समान ुभूतीपूण ितसाद दोन कार े ध का बसू शकतो : i) समुपदेशक
अशील या येक गो ीला समान ुभूतीपूव क ितसाद देऊ शकत नाहीत आिण याला
िनवडक ितसाद ावा लागतो . हा िनवडक ितसाद वतःच अशीलला साम ी सामाियक
करताना अ सल अस यासाठी भािवत क शकतो , ii) समुपदेशकांकडील समान ुभूतीपूण
ितसाद सहसा अिधक यापक आिण सखोलपण े चच त असल े या सम य ेचे अ वेषण
कर यासाठी अशीलला भािवत करतात . येथे, समुपदेशकां या समान ुभूतीपूण ितसादा ंचा
ाहका ंवर चांगला भाव पडू शकतो (जरी आव यक नाही), परंतु तरीही ते ाहका ंशी संपक
साधत नाहीत . अशा कार े, समुपदेशकांना अशीलम य े िनण य घे याची सोय कर यासाठी
नजचा शि शाली वापर कर यासाठी कुशल असण े आव यक आहे.
समुपदेशक सहसा नज हणून वापरतात अशा मह वा या संभाषण कौश या ंपैक एक
तपासण े आिण सारांश देणे हे दोन आहेत. समुपदेशन स ादर यान यां या श चा यो य
वापर के यास यांचा ाहका ंना खूप फायदा होऊ शकतो . िवभाग ५.२ म ये, आपण
तपास याच े कौश य िशकू, तर िवभाग ५.३ म ये, आपण सारांश करणे िशकू.
५.२ ोिबंग (PROBING )
समान ुभूतीपूण ितसाद अनेकदा अशीलना वतःच े आिण यांचे वत न सापे सहजत ेने
ए स लोर कर यास स म करतात . परंतु, समुपदेशन स े नेहमी फ समान ुभूतीपूण
ितसाद सामाियक करणे सोपे नसते. समुपदेशकांनी अशीलला यां या सम या
उ फ ूत पणे ए स लोर कर यासाठी वृ कर यास उ ु करणे आिण ो साहन देणे
आव यक आहे जे हा अशील असे कर यात अयश वी होतात . अशा कार े, ॉ ट ्स आिण
ो स चांग या कार े वापर याची मता हे देखील एक मह वाच े संभाषण कौश य आहे.
ोबचा वापर क न समुपदेशकांना अशील या उपि थत केले या िचंतेशी संबंिधत िविश
े ातील मािहती गोळा कर यास िकंवा ाहका ंना ितसाद दे यासाठी ो सािहत
कर यासाठी यांना केवळ िविश िवषय े ाकड े ने यास स म करते.
ोब आिण ॉ ट हे शाि दक तसेच गैर-मौिखक डावपेच आहेत. ते अशीलला मदत
ि य े या कोण याही ट यावर कोण याही सम य ेब ल अिधक मोकळ ेपणान े आिण
ठोसपण े बोल यास मदत करतात . ोब ाहका ंना अनेक सम या ंना सामोर े जा यात मदत munotes.in
Page 63
इतर कौश य े - I
63 क शकतात , जसे क i) यां याकड े दुल केले या संधी ओळखण े आिण शोधण े, ii)
अंध व दूर करणे, iii) व ना ंचे वा तववादी उि ा ंम ये भाषांतर करणे, iv) येय सा य
कर यासाठी वा तववादी योजना ंचा िवचार करणे, आिण v) कृती कर यासा ठी
अडचणीत ून काम करणे. अशा कार े, ोबचा िवचारप ूव क वापर संपूण मदत ि य ेसाठी
ल आिण िदशा दान करतो .
५.२.१ मौिखक आिण गैर-मौिखक ॉ ट ्स (Verbal and Non -Verbal Prompts )
ॉ ट हणज े थोड यात शाि दक आिण गैर-मौिखक ह त ेप. ते ाहका ंना कळवतात क
समुपदेशक यां यासोबत आहेत आिण यांना पुढे बोल यासाठी ो सािहत करतात . तर,
शाि दक आिण गैर-मौिखक ॉ ट ्स काय आहेत आिण ते भावी मदत ि य े ारे गती
कर यासाठी कसे वापरल े जाऊ शकतात हे समजून घेऊ.
अ) शाि दक ॉ ट ्स (Verbal Prom pts): यांना होकल ॉ ट देखील हणतात . ते
केवळ समुपदेशकां या वयंचिलत ितसादा ंऐवजी हेतुपुर सर आहेत. स ाम य े अशील
शेअर करत असल े या साम ीवर यांचे ल क ि त कर यासाठी समुपदेशक सहसा यांचा
वापर करतात . शाि दक िकंवा वर ॉ ट हे समुपदेशकांचे ल वेधून घे याचे ल ण नाही.
समुपदेशन स ांम ये या िविश णी आणखी काय करावे हे समुपदेशकांना मािहत नसते
हे देखील ते सूिचत करत नाहीत . अशा कार े समुपदेशक “उम”, “उह-ह ह”, “न क ”,
“होय”, “मी पाहतो ”, “आह”, “ओह” आिण “ठीक आहे” असे ितसा द वाप शकतात . येथे
मौिखक ॉ टच े उदाहरण आहे.
उदाहरण ५.१
अशील (संकोचन े): मला मािहत नाही क मी "सवय सोडू" शकतो क नाही, तु हाला
मािहती आहे, फ काही ु लक गो ी कामावर आिण घरी जाऊ ा. मला मािहत आहे
क मी वतःशी एक करार केला आहे. मी ते ठेवू शकेन याची मला खा ी नाही.
समुपदेशक: "अं". [समुपदेशक हे थोड यात सांगतात आिण नंतर ग प राहतात .]
अशील (िवराम देतो, नंतर हसतो ): येथे मी पूण तावादात खोलवर आहे आिण मी
वतःला असे हणताना ऐकतो क मी काहीतरी क शकत नाही. िकती उपरोिधक !
अथा तच मी क शकतो . हणज े, हे सोपे होणार नाही, िकमान थम तरी.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.) . बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
या उदाहरणात , समुपदेशकाचा एक संि "उम" ितसाद अशीलला ितने नुकतेच काय
सांिगतल े यावर पुनिव चार कर यास वृ करतो . अशा कार े, ॉ ट ्स कधीही ाथिमक
ितसाद नसाव ेत, परंतु जे हा जे हा समुपदेशन स ांम ये आव यक असेल ते हा ते
अिनवाय पणे िनद श हणून वापरल े जावे. munotes.in
Page 64
समुपदेशन मानसशा
64 ब) गैर-मौिखक ॉ ट ्स (Non-Verbal Prompts ): समुपदेशकां या िविवध गैर-
मौिखक वत नांम ये चौकशीची श असत े. समुपदेशकां या शारी रक हालचाली , हावभाव ,
होकार , डो या ं या हालचाली आिण इतर अशा कारच े संकेत हे गैर-मौिखक ॉ ट िकंवा
नज आहेत, याचा भावीपण े वापर केला जाऊ शकतो . गैर-मौिखक ॉ ट ्स समजून
घे यासाठी एक उदाहरण पाह .
उदाहरण ५.२
येथे, एक अशील या या शेजा याशी शांतता ताव राख यात या या अडचणीब ल
बोलत आहे या याशी तो चांगले वागू शकत नाही.
अशील : मी हे क शकत नाही!
समुपदेशक : [काही बोलत नाही, पण फ ल पूव क पुढे झुकतो आिण पुढील
तपशीला ंची वाट पाहतो .]
अशील (िवराम देतो आिण नंतर हणतो ) : बरं, मला काय हणायच ं आहे ते तु हाला
मािहती आहे. पिहल े पाऊल उचलण े मा यासाठी खूप कठीण जाईल . हे दे यासारख े
होईल. तु हाला माहीत आहे, अश पणा .
{ ोत: इगन, जी.. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
येथे या उदाहरणात , समुपदेशकाचा गैर-मौिखक ितसाद अशीलला पुढे य कर यास
वृ करतो . हे यांना यो य र या काय केले तर असा ताव दुब लतेऐवजी ताकदीच े
ल ण कसे असू शकते हे शोध यात मदत करते.
अशा कार े, मौिखक आिण गैर-मौिखक ॉ ट दो ही समुपदेशकांना समुपदेशन स ात
भावीपण े गती कर यास मदत करतात आिण ाहका ंना यां या अडचणी
हाताळ यासाठी अंत ी दान करतात .
५.२.२ ोिबंगचे कार (Types of Probing )
वेगवेग या कारच े ो स आहेत जे अशीलला नाव दे यास, दखल घे यास, ए स लोर
कर यास , प ीकरण दे यास िकंवा मदत ि य े या कोण याही ट यावर कोण या ही
सम य ेची या या कर यास मदत करतात , जर सावधिगरीन े वापरली तर. ते प ता दान
करतात आिण स ा या गतीस मदत करतात . येथे ोबचे िविवध कार नमूद केले आहेत:
अ) िवधान े (Statements ): चौकशीच े हे व प समुपदेशन स ादर यान मदत ि य े या
कोण या ही ट यावर अिधक प त ेची आव यकता दश वते. अशा तपास या ंचा वापर
क न , समुपदेशक अनेकदा कबूल करतात क अशील यां याशी संवाद साध याचा य न
करत असल े या गो ब ल ते अजूनही प नाहीत . आपण खालील उदाहरण पाह . munotes.in
Page 65
इतर कौश य े - I
65 उदाहरण ५.३
येथे, एका अशीलला या या २० वषा या मुलासह सम या येत आहेत जो अजूनही
घरी राहत आहे.
समुपदेशक : मला अजूनही हे समजल े नाही क तु हाला याला घरटे सोड याच े
आ हान ायच े आहे क नाही.
अशील : बरं, मला करायच ं आहे, पण याला दुराव यािशवाय ते कसं करायच ं हे मला
माहीत नाही. मला याची काळजी वाटत नाही आिण मी फ या यापास ून मु
हो याचा य न करत आहे असे मला वाटू इि छत नाही.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
या उदाहरणात , समुपदेशका या चौकशीन े िनवेदना या व पात अशीलला हे समज यास
मदत केली क समुपदेशक या या ार े सामाियक केले या िचंतेचा काही भाग समज यास
अ म आहे. अशी इतर िवधान े असू शकतात “मला खा ी नाही क तुमचा हेतू कसा आहे हे
मला समजल े आहे...”, “ मला वाटते क मी अजूनही ग धळात आहे...”, इ यादी . अशा
कार या तपास या ाहका ंवर अयश वी झा याचा आरोप न करता जबाबदारी टाकतात .
अिधक प त ेने बोला.
ब) िवनं या: पुढील मािहतीसाठी िकंवा अिधक प त ेसाठी चौकशी थेट िवनं यांचे व प
देखील घेऊ शकतात . समुपदेशकांनी िवनंती या व पात ोिबंगचा वापर करताना
काळजी यावी . हणज ेच, िवनं या आ ां माण े आवाज क नयेत. तसेच, आवाजाचा वर
आिण इतर परभािषक आिण गैर-मौिखक संकेत समुपदेशकांना यां या िवनं या सौ य
कर यात मदत क शकतात . खाली ल उदाहरणाचा िवचार करा: उदाहरण ५.४
पती आिण सासूसोबत राहणा या एका मिहल ेशी समुपदेशक बोलत आहे.
समुपदेशक : लीज मला सांगा क घरात ितघांची गद आहे असे हणताना तु हाला काय
हणायच े आहे.
अशील : मी मा या पतीशी चांगले वागते, मा या सासूशी चांगले वागते. पण आ हा ितघांची
केिम ी खूपच अ व थ आहे.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण
मदत कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज
लिन ग - उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}. munotes.in
Page 66
समुपदेशन मानसशा
66 येथे, िवनंती या व पात केले या तपासणीम ुळे समुपदेशकाला अशीलकड ून काही नवीन
उपयु मािहती िमळ यास मदत झाली, जी आधी अ प होती.
िवनं यांचे व प ल ात घेता, "चला, फ मला सांगा तु ही काय िवचार करत आहात "
यासार या तपास या या िकंवा इतर कोण याही प रि थतीत न क च उपयु ठरणार
नाहीत . कारण स लागारा ं या आवाजाचा वर आिण इतर मह वाची वैिश ्ये ल ात घेऊन
अशा िवनं या अिधक आदेशासार या वाटतील .
क) (Questions ): ांचा वापर संवाद उघडू शकतो . थेट बह धा सवा िधक
वापर या जाणा या ोबपैक आहेत. अशील या आ म-अ वेषणाची ि या वाढीव
आकलना ार े सुलभ करतात आिण शेवटी यो य कृतीसाठी यांची वचनब ता वाढवतात .
िवचारताना , समुपदेशक िविश मौिखक लीड्स वाप शकतात . अशा िविश शाि दक
लीड्सचा वापर क न समुपदेशकांना मु य त ये, भावना आिण अशीलन े स ात
आणल े या आ म-धारणेवर ल क ि त कर यास स म करते. लोज आिण ओपन एंडेड
ांचा भावी वापर ाहका ंना अिधक मोकळ ेपणान े आिण मोकळ ेपणान े बोल यास
ो सािहत क शकतो . समुपदेशक-अशील संबंधात सव श अस यासारख े अिधक
करणार े समुपदेशक िदसू शकतात . अशा कारची असमानता समुपदेशक-अशील युती न
क शकते, िवशेषत: पूव या स ांम ये.
अनेक वेळा सां कृितक पैलू देखील समुपदेशन ि य ेत अशा कार या अडथ या ंना
कारणीभ ूत ठ शकतात . कारण काही सं कृतीतील ाहका ंना असे वाटू शकते क जर
समुपदेशकांनी बरेच िवचारल े असतील , जर यांनी यां या समुपदेशकांवर िव ास
िवकिसत केला नसेल तर यांची चौकशी केली जात आहे. यामुळे अिधक
काळजीप ूव क वापराव ेत. तसेच, "का" िवशेषत: ासदायक असतात आिण ते यां या
वत नाचे तािक क प ीकरण दे यास बांधील आहेत या भावन ेने ाहका ंना बचावा मक बनवू
शकतात . अशा कार े, ांम ये मदत करणार े नातेसंबंध खराब हो याची मता असत े,
कधीकधी दु ती या पलीकड ेही. िवचार या जाऊ शकणा या थेट ांची काही उदाहरण े
आहेत: “तु ही कसे िति या देता ते हा.........?” , “अशा प रि थतीत , तु हाला िनण य
घे यापास ून काय रोखत े?”, “आता , क अ य ीकोन ............... काम करत नाही,
लॅन बी कसा िदसतो ?" चौकशी हणून थेट ांचे िव ता रत उदाहरण येथे खालील
करणात सादर केले आहे: उदाहरण ५.५
एक अशील ितचा राग िनयंि त कर यासाठी मदतीसाठी संपक साधतो , यासाठी ती
समुपदेशका या मदतीन े एक ठोस काय म घेऊन येते. पुढील स ातील यां यातील
पर परस ंवादाची ही एक झलक आहे, िजथे अशील बॅक ॅिकंगची िच हे देतो.
समुपदेशक : गे या आठवड ्यात तु ही काय माब ल उ साही होता. पण आता, माझी
चूक झा यािशवाय , मला तुम या आवाजात थोडा संकोच ऐकू येतो. िकंवा मी फ गो ी
ऐकत आहे?
munotes.in
Page 67
इतर कौश य े - I
67
अशील : बरं, ो ामचा दुसरा आढावा घेत यान ंतर, मला भीती वाटते क यामुळे मी
कमकुवत होईल. मा या सहकारी काय क या ना चुक ची क पना येऊ शकते आिण ते मला
धमकाव ू शकतात .
समुपदेशक : तर तुम याब ल आिण तुम या कामाशी संबंिधत तुम या शैलीब ल असे
काहीतरी आहे जे तु हाला गमावायच े नाही.
अशील : बरोबर आहे!
समुपदेशक : ते काय असू शकते?
अशील ( णभर संकोचून हणतो ) : धैय !
समुपदेशक : बरं, कदािचत तु हाला अडचणीत आणणा या उ ेकांना बळी न पडता धैय
ठेव याचा एक माग असेल.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण
मदत कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज
लिन ग - उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
येथे, या करणात , पुढील स ात , समुपदेशक िनयोिजत काय माच े अनुसरण कर यात
अशील या संकोचाब ल या या िकंवा ित या िनरी णाची पु ी कर याचा य न करीत
आहे. समुपदेशक ाहका या वाग यामागील संभा य कारण े जाणून घे याचाही य न करत
आहे. यासाठी , समुपदेशक थेट ांचा वापर ोब हणून करतात , जे संबंिधत सम या ंवरील
चच सह ि य ेला पुढे जा यास मदत करतात .
कधीकधी एकल श द िकंवा वा या ंशां या व पात ोब देखील भावी असतात . परंतु,
ोबचे व प काहीही असो, अनेकदा य िकंवा अ य पण े काही कारच े
असतात . येथे, आपण समुपदेशन स ात एकच श द िकंवा वा ये कशी उपयोगी पडतात
याची काही उदाहरण े पाह . उदाहरण ५.६
येथे, एक अशील एका णी ित या बिहणीशी कठीण नातेसंबंधाब ल बोलत आहे.
अशील : मी ितचा खरोखर ितर कार करतो .
समुपदेशक (सो या आिण भाविनकपण े ितसाद देतो): ेष.
अशील : बरं, मला मािहत आहे क ेष ही खूप मजबूत सं ा आहे. मला असे हणायच े आहे
क गो ी िदवस िदवस खराब होत आहेत.
************************** munotes.in
Page 68
समुपदेशन मानसशा
68 उदाहरण ५.७
दुसर्या करणात , एक अशील , जो तक हीन भीतीन े त आहे, तो समुपदेशकाशी
भावना ंवर चचा करत आहे.
अशील : मा याकड े आहे. मी असे चालू शकत नाही. काहीही झाले तरी मी पुढे जाणार
आहे.
समुपदेशक: पुढे जा....?
अशील : बरं... मा या भीतीन े वतःला गुंतवू नका. तेच ते आ मभोगाच े व प आहे.
आम या बोल यात ून मी िशकलो क ही एक वाईट सवय आहे. खूप वाईट सवय.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
उदाहरण ५.६ म ये, समुपदेशक अशील या बोल यात ून एकच श द भावनािववश पणे
उ चारतो . यामुळे समुपदेशकाला अशील या ित या बिहणीब ल या भावना आिण यां या
ती तेचा शोध घे यास प ता िमळ यास मदत झाली. याच माण े, उदाहरण ५.७ म ये,
समुपदेशक प ता ा कर यासाठी अशील ार े वापरल े या वा या ंशाची मदत घेतो.
यामुळे समुपदेशकाला अशीलन े घेतलेला िनण य समज यास मदत झाली. अशा कार े,
समुपदेशक आिण अशील दोघांनाही तक हीन भीती िनयंि त कर या या मागा वर चचा
कर यास मदत केली.
समुपदेशन ि य ेदर यान चौकशी करताना ांचा भावीपण े वापर करणे मह वाच े आहे.
समुपदेशन यवसायातील नविश या खूप िवचारतात . जे हा यांना काय बोलाव े
याब ल शंका असत े ते हा ते कोणत ेही मू य नसलेले िवचारतात . समुपदेशकांनी हे
ल ात ठेवणे आव यक आहे क िवचारप ूव क असल े पािहज ेत आिण समुपदेशन स
यो य िदशेने गती कर यासाठी तपास हणून भावीपण े वापरल े पािहज े. ां या
व पातील ो स हा ाहका ंशी संवादाचा एक मह वाचा भाग असू शकतो . येथे दोन
माग दश क त वे आहेत जी ांचा तपास हणून भावीपण े वापर कर यास उपयु ठरतील :
१) बरेच टाळा (Avoid too many qu estions ): बरेच अशीलला ास देऊ
शकतात आिण मदत नातेसंबंधात यांचे य न कर यास ते नाखूष होऊ शकतात .
असे अनाव यक देखील िफलस सारख े वाटू शकतात आिण स लागारा ंना
सांग यासारख े काही चांगले नाही असा आभास िनमा ण करतात . यामुळे,
स लागारा ंनी मदतीची ि या केवळ मािहती गोळा कर याची ि या हणून दाखव ू
नये. अशीलला बरेच िवचार यान े मदत ि या िदशाहीन -उ र स ात बदलत े.
आपण खालील उदाहरणाचा िवचार क या . munotes.in
Page 69
इतर कौश य े - I
69 उदाहरण ५.८
येथे, समुपदेशक घरफोडी आिण अंमली पदाथा या वापराम य े गुंतले या त ण
गु हेगारांसाठी रा य सुिवधेत एका कै ासोबत काम करत आहे. या यासोबत काम करणे
कठीण आहे आिण येक गो ीसाठी तो या या अकाय म कुटुंबाला दोष देत आहे.
समुपदेशक यामुळे िनराश होतो आिण ांची मािलका िवचारतो .
समुपदेशक: तु हाला पिह या ंदा तुम या कुटुंबा या ग धळात अडक याच े कधी वाटल े? यां या भावापास ून दूर जा यासाठी तु ही काय केले?
तु ही वेगळे काय क शकता ?
तु हाला कोण या कारच े िम होते?
याचा प रणाम हणून, अशा ांमुळे िचडल ेला आिण आधीच अशा ांपासून पळून
जा यात भु व िमळवल ेला अशील पुढे बोल यास नकार देतो.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची सुधा रत आव ृ ी}.
या उदाहरणात , कोणत ेही प येय नसले या मािहतीसाठी या ि छक शोधासारख े
अिधक िदसतात . यामुळे अिधव ेशन यथ गे याचे िदसत े.
२) ओपन -एंडेड िवचारा (Ask open -ended questions ): ओपन -एंडेड
िवचारण े सामा य आहे समुपदेशन स िकंवा मदत ि य ेत िनयम. अशा ांना
सा या होय िकंवा नाही िकंवा त सम एकच श द उ र/चे पे ा जा त आव यक आहे.
बंद ांमुळे ांची मािलका िनमा ण होते. तसेच, बंद िवचारणार े समुपदेशक
अिधकािधक िवचारतात . जे हा िविश मािहती आव य क असेल ते हाच बंद
िवचारण े यो य आहे. अशा कार े, धारदार बंद ाचा अधूनमधून वापर के याने यो य
प रणाम होऊ शकतो . बंद सहसा “आहे”, “आहेत”, “क ” िकंवा “केले” ने सु
होतात . काहीव ेळा ते बोलका अशीलला िबंदूकडे िनद िशत कर यासाठी आिण मािहती
गोळा कर यासाठी उपयु ठरतात . असे प ता िमळिव यासाठी , ल क ि त
कर यासाठी आिण चच चे े कमी कर यासाठी उपयु आहेत.
दुसरीकड े, मोकळ ेपणाच े संयतपण े अशीलला मदत ि य े या येक ट यावर
मािहतीच े गहाळ तुकडे भर यास मदत क शकतात . ते ाहका ंवर जबाबदारी टाकतात
आिण यांना कोणती मािहती सामाियक करायची यावर काही माणात िनयं ण ठेव याची
परवानगी देतात. ते समुपदेशकांना ाहका ंकडून मह वाची मािहती िमळिव यात मदत
करतात . अशा कार े, ओपन -एंडेड िवचारण े हा ांचा सवा त फायद ेशीर कार आहे
कारण ते ाहका ंना अिधक मोकळ ेपणान े आिण मोकळ ेपणान े बोल यास ो सािहत करते.
ओपन -एंडेड सामा यतः “काय”, “कसे”, “श य” िकंवा “करायच े” याने सु होतात . ते munotes.in
Page 70
समुपदेशन मानसशा
70 वेगवेग या उ ेशांसाठी वापरल े जातात , जसे क i) मुलाखती सु कर यासाठी ; ii)
ाहका ंना अिधक मािहती य कर यासाठी ो सािहत करणे; iii) िविश वत न, िवचार
िकंवा भावना ंची उदाहरण े प करणे; आिण iv) ाहकाची संवाद साध याची वचनब ता
वाढवण े. येथे, आपण बंद आिण मु ां या काही उदाहरणा ंवर एक नजर टाकू. उदाहरण ५.९
बंद करा: "आता तु ही लवकर िनवृ ी घे याचे ठरवल े आहे, तुमची काही योजना आहे
का?"
खुला : “आता तु ही लवकर िनवृ ी घे याचे ठरवल े आहे, तु ही भिव य कसे पाहता ?
तुम याकड े काय योजना आहेत?"
****************
बंद करा: "गे या दोन वषा त तुम याकडे िकती नोक या हो या ?"
{ ोत: इगन, जी. २०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
उदाहरण ५.९ म ये, वरील ां या जोडीत ून, मु अशीलकड ून या या िकंवा ित या
िनवृ ीनंतर या योजना ंब ल अिधक तपशील िमळिव यासाठी िव तृत वाव दान करतो .
तथािप , नोकरी या बदलाशी संबंिधत एक जवळचा क रअर समुपदेशकाला संबंिधत
मािहती िमळिव यासाठी फारशी मदत करणार नाही, याम ुळे अशीलला बायोडाटा आिण
नोकरी -शोध धोरण तयार कर यात मदत होईल. आपण समुपदेशक आिण अशील
यां यातील खालील संभाषण देखील पाह या. उदाहरण ५.१०
येथे, एक अशील या या "कृत न" मुलाला ितसाद दे यासाठी काय करणार आहे हे प
करत आहे.
समुपदेशक: तु हाला जे हवे आहे ते याला ितसाद देत आहे का?
अशील : तू अगदी बरोबर आहेस, मी करतो !
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
समुपदेशकां ारे असा (उदाहरण ५.१० म ये) ाहका ंकडून मािहती िनमा ण कर यास
मदत करणार नाही. उलट, अशील उदाहरण ५.१०म ये नमूद के या माण े ितसाद देत
अस यास समुपदेशकांसाठी ते आ हान आिण अवघड सम य ेचे प घेईल. ाहका ं या
अशा ितसादाम ुळे समुपदेशकांना ाहका ं या भावना ंची ती ता कळू शकते. munotes.in
Page 71
इतर कौश य े - I
71 अशा कार े, िवचारप ूव क वापर यास िविवध कारच े ोब कसे भावी ठ शकतात हे या
िवभागात प केले आहे. पुढील िवभाग ोब वापर यासाठी िविवध माग दश क त वे दान
करतो .
५.२.३ ोब वापर यासाठी माग दश क त वे (Guidelines for Using Probes )
िविवध ोब कसे वापराव ेत यासाठी येथे काही माग दश क त वे आहेत. असे सुचवले जाते क
समुपदेशकांनी यां या चालू असल े या फ डब ॅक िस टमचा वापर तपास याचा एक माग
हणून केला पािहज े. यािशवाय , अशीलला मदत कर यासाठी वेगवेग या ोबचा वापर
केला पािहज े i) उपचारा मक संवादाम य े श य ितत या पूण गुंतणे, ii) ठोसता आिण
प ता ा करणे, iii) िच ाच े गहाळ तुकडे भरणे, iv) सम या प रि थती आिण संध चा
संतुिलत ि कोन िमळवण े. , आिण v) मदत ि य े या अिधक फायद ेशीर ट या ंम ये जा.
या यित र , अशीलच े ि कोन , हेतू, ताव आिण िनण य ए स लोर कर यासाठी आिण
प कर यासाठी आिण अशीलला वतःला आ हान दे यासाठी आमंि त कर यासाठी
देखील ोबचा वापर केला पािहज े. संभा य उदाहरणा ंसह येक माग दश क त वे समजून
घेऊ.
१) चौकशीचा एक माग हणून चालू फ डब ॅक िस टम वापरा (Use an ongoing
feedback system as a way of probing ):
अिभ ाय णाली ही तपासणीसाठी उ कृ संधी मानली जाते, अशीलकड ून गती आिण
प रणाम आिण थेरपी स ांची गुणव ा या दो हीवर प तशीर अिभ ाय िमळिव याचा माग
िवचारात न घेता. एकाच अशीलची दोन िभ न स े सादर करणारी दोन उदाहरण े येथे
आहेत. उदाहरण ५.११
सु ी ए स एकल मदर आहेत आिण आिथ क आप ी या काळात ितची ब याप ैक पगाराची
नोकरी गमावली आहे. या आिथ क ितकूलतेने ितला वाईट म पान करणा या ंकडून
सम या िपणा याकड े वळवल े. ितने ित या जीवनश ैलीवर जवळजवळ सव पैसे खच केले,
आिथ क संकटा या वेळी ितला कोणत ेही आिथ क पाठबळ िदले नाही. ितला वतःब ल
वाईट वाटल े आिण ित या आिथ क ॅशसाठी नेहमी या संशियता ंना दोष दे यात बराच वेळ
घालवला . पिह या स ात , ितला ती वैयि क र या कशी करत आहे यािवषयी ितची वत:
ची धारणा मोज यासाठी एक केल दे यात आला , यावर ितने वतःला या केलवर
कमी रेट केले. दुस या स ात , ितने ल णीय उ च रेट केले कारण ितला वाटल े क
समुपदेशन हेच उ र आहे. आ या ची गो हणज े, ितने पिह या स ाप े ा ितस या स ात
वत:ला कमी रेट केले. हे उदाहरण ितस या स ादर यान समुपदेशक आिण ित यातील
संवाद सादर करते.
समुपदेशक: तुम या "वैयि क र या " कोअरला चांगलाच फटका बस याच े मला िदसत
आहे. काय संदेश आहे?... मला वाटतं क मी तो तुम या चेह यावर आिण मु ेत वाचत
असेल. munotes.in
Page 72
समुपदेशन मानसशा
72
अशील : शेवट या स ान ंतर मला खूप चांगले वाटल े. मला कामाव न काढून टाक यात
आले. मा या आशा उंच हो या , या उडत हो या. मी मा या आयु याची जबाबदारी परत
घेणार होतो. पण दोन िदवसा ंनंतर, मला दोन िडफॉ ट नोटीस िमळा या . मा या बॉसन े
आ हाला सांिगतल े क आ हा सवा ना पगारात कपात करावी लागेल. आिण मा या
ि यकरान े माझे वण न “भयानक ” असे केले. माझा संसार उ व त झाला. मी कोसळलो . मी
कसे बरे होणार आहे हे मला मािहत नाही.
समुपदेशक: तर, थोडा वेळ, तू उठलास , मग तुटून पडलास .
अशील : ...होय, मा या वर सव बाजूंनी ह ला झाला. बँक, काम, ि यकर .
समुपदेशक: तू हणालास , तु या आशा खूप हो या . याब ल मला अिधक सांगा.
अशील : ठीक आहे, मला वाटल े क सव काही एक खेचणे सोपे होईल. मला फ खूप छान
वाटल े. आता मी िवचार करत आहे क मी हे अिजबात बंद क शकत नाही. हे फ खूप
आहे. इतकं काम लागणार आहे. बजेट. परतफ ेडीचे वेळाप क तयार करणे. मला संपूण
नवीन जीवनश ैली तयार करावी लागेल.
समुपदेशक: दुःख खूप वा तिवक आहे. पण, णभर बाजूला ठेवूया. या सग यात ून काय
चांगले होऊ शकते? यातून तु हाला काय िमळू शकेल?
अशील (िवराम देतो): काही नाही! (समुपदेशक ग प राहतो )... ( अिधक दबले या
आवाजात ) मला वाटते क मी अिधक वा तववादी होऊ शकेन...
समुपदेशक: ठीक आहे. हा “वा तववाद ” काय असू शकतो ते पाह या .
समुपदेशक आिण सु ी ए स अिधक "वा तववादी " या श यता ंवर चचा करतात
जीवनश ैली, यामुळे सु ी ए स हळूहळू आराम करतात .
*************
उदाहरण ५.१२
आता हे दुसरे उदाहरण स ा या शेवटी सव णाशी संबंिधत आहे. सु ी X इतर दोन
स ांपे ा या स ात "एकूण" ेणीला उ च रेट करते.
समुपदेशक: बरं, हे स तुम यासाठी कशाम ुळे उपयु ठरलं?
अशील: एक अितशय कडू श द. वा तववाद .
समुपदेशक: ठीक आहे. ते कसे चालल े?
अशील : याने मा यात काहीतरी चालना िदली. मी वक ि त लोकांचा ितर कार करतो
आिण अचानक मी वतःला आ मक ि त हणून पािहल े (बोलण े थांबवते). munotes.in
Page 73
इतर कौश य े - I
73
समुपदेशक: "वा तववाद " आिण " वक ि त" यां याती ल पर परस ंवाद आिण स ासाठी
तुमचा कोअर याब ल मला खा ी नाही.
अशील : आिथ क ॅशचे एक स असे आहे क आ ही सव जण - ठीक आहे, आम याप ैक
बरेच - आम या मते या पलीकड े जगत होतो. कदािचत आपला संपूण समाज , सरकार
आिण सव . रा ीय वक ि तते माण े. मला असे वाटते क मी ब याप ैक बुि मान य
आहे. पण, ते सव मूख पणाच े होते. या स ादर यान वा तववादाचा डोस मा यासाठी खूप
चांगला होता, िवशेषत: आ ही याब ल रचना मक मागा ने गेलो होतो.
या स ात , वा तववादाची या या ठोस श यता ं या संदभा त कर यात आली याने सु ी
ए सला "अश य " पासून दूर राह न आिण ितचा काहीसा उ साह परत िमळव यास मदत
केली. अशा कार े, या िविश स ान े जीवन वाढवणा या प रणामा ंसह गतीच े दरवाज े
उघडल े.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
हे उदाहरण प करते क अशील या प तशीर अिभ ायासह तपास याम ुळे दो ही प ांना
(समुपदेशक आिण अशील ) संभा य प रणामा ंसाठी पुढे गती कर या स िकती मदत होते,
याम ुळे अशील या जीवनात मोलाची भर पडते.
२) अशीलला उपचारा मक संवादात श य िततक े पूण पणे गुंतवून ठेव यास मदत
कर यासाठी ोबचा वापर करा (Use probes to help clients engage as fully
as possible in the therapeutic dialogue )
अनेक अशीलकड े सम या - यव थापन आिण संधी-िवकिसत संवादाम य े गुंत यासाठी
आव यक असल ेली सव संभाषण कौश य े नसतात . अशा आिण सव कार या अशीलसह ,
ोब हे यांना मदत ि य ेदर यान दे या -घे यात गुंतवून ठेव यासाठी मुख साधन े
आहेत. समुपदेशकांना यां या अशीलला उपचारा मक संवादात गुंतवून ठेव यासाठी ो स
कसे उपयु आहेत हे समजून घे यासाठी आपण खालील उदाहरणाचा िवचार क या.
munotes.in
Page 74
समुपदेशन मानसशा
74 उदाहरण ५.१३
येथे, एक अशील समुपदेशकाला ित या िवमा कंपनीने कार अपघातान ंतर दाखल केले या
दा याला ितसाद दे यासाठी ित या य ना ंब ल एक कथा सांग यासाठी धडपडत आहे.
अशील : ते काहीही करणार नाहीत . मी कॉल करतो आिण ते मा याकड े दुल करतात .
मला ते आवडत नाही!
समुपदेशक: तुम याशी या कार े वागणूक िदली जात आहे याब ल तु हाला राग आला
आहे. आिण तु हाला या या तळाशी जायच े आहे... कदािचत तु ही आतापय त काय केले
आहे याचे पुनरावलोकन करणे उपयु ठरेल.
अशील : ठीक आहे, यांनी मला काही फॉम पाठवल े आहेत जे मला चांगले समजल े नाहीत .
मी श य िततके सव म केले. मला वाटते क ते माझी चूक होती हे दाखव याचा य न
करत होते. मी पण कॉपी जपून ठेव या. मी यांना मा यासोबत घेतले आहे.
समुपदेशक: तुम्हाला खा ी नाही क तुम्ही यां यावर िवश्वास ठेवू शकता ... फॉम कसे
िदसतात ते पाह या ...
फॉम पािह यावर ल ात आले क फॉम मानक आहेत. समुपदेशकान े या व तुि थतीचा
िवचार केला क िवमा कंपनीशी अशीलची ही पिहलीच भेट आहे आिण अशीलच े संभाषण
कौश य कमी आहे. यामुळे अशील आिण िवमा कंपनी यां यात झाले या फोन संभाषणा या
प तीब ल समुपदेशकाला अंत ी िमळाली . येथे, समुपदेशक समान ुभूतीपूण ितसाद
सामाियक करतो आिण ोबचा वापर करतो . यामुळे ाहकाला असे वाट या स मदत होते
क िवमा कंपनीसोबतचा ितचा पिहला अनुभव वैध आिण ठीक आहे. यािशवाय , याने
अनेक वेळा िवमा फॉम भरला आहे अशा य कड ून मदत घे याचे देखील अशीलला
सूिचत केले जाते.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग
- उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
अशा कार े, हे उदाहरण दाखवत े क समुपदेशकान े समान ुभूतीपूण ितसादा ंसह वापरल े या
ो सन े अशीलला ितची कमकुवत संभाषण कौश य े असूनही, सम या - यव थापन
संवादात गुंत यास आिण भावी समाधान िमळिव यात कशी मदत केली.
३) अशीलला ठोसता आिण प ता ा कर यास मदत कर यासाठी ोब वापरा
(Use probes to help clients achieve concreteness and clarity )
ो स अशीलला अमूत आिण अ प गो ी िकंवा िवचारा ंना ठोस आिण प गो म य े
बदल यात मदत क शकतात , हणज ेच अशील या गो वर काय क शकतात . या
माग दश क त वावर प ता िमळिव यासाठी , आ ही खालील उदाहरण े पाह munotes.in
Page 75
इतर कौश य े - I
75 उदाहरण ५.१४
येथे या उदाहरणात , एक माणूस काहीस े वंिचत सामािजक जीवन जग याब ल या या या
असंतोषाची कथा सामाियक करत आहे.
अशील : मी मजेदार गो ी करतो याम ुळे मला चांगले वाटते.
समुपदेशक: कस या गो ी?
अशील : बरं, मी एक नायक , एक कारचा दुःखद नायक अस याच े व न पाहतो . मा या
िदवा व ना ंम ये, मी अशा लोकांचे ाण वाचवतो यांना मला आवडत े पण यांना माझे
अि त व माहीत नाही. आिण मग ते मा याकड े धावत येतात पण मी यां याकड े पाठ
िफरवतो . मी एकटे राहणे िनवडतो ! अशी अनेक व ने मी पाहतो .
समुपदेशक: तर तुम या िदवा व ना ंम ये, तु ही एक पा साकारता याला आवडत े िकंवा
ेम करायच े असत े पण यांनी या यावर ेम केले नाही यांना नाका न एक कारच े
समाधान िमळत े. मला खा ी नाही, मला ते बरोबर आहे.
अशील : बरं... होय... मी वतःशी काहीसा िवरोधाभास करतो ... मला ेम करायच ं नाही,
पण मला वाटतं, ख या सामािजक जीवनासाठी मी फार काही करत नाही. हे सव मा या
डो यात आहे.
समुपदेशकाची तपासणी अशील या िवचारा ंब ल प िवधान ितिब ंिबत करते.
समुपदेशक अशीलला या या इतरांसोबत या नातेसंबंधातून काय हवे आहे आिण ते
िमळव यासाठी याला काय करावे लागेल हे शोध यासाठी अशीलला याचे क पनार य
जीवन ए स लोर कर यात मदत करते.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
येथे, आ ही पािहल े क समुपदेशका या समान ुभूतीपूण ितसादा ंमुळे वरील उदाहरणात
अशील या कथेब ल प ता आली . ोिबंगमुळे अशीलची कथा अिधक िविश झाली.
अशा कार े, चौकशीमागील हेतू िविश तपशील िमळवण े हा होता याम ुळे सम य ेब ल
प ता येईल िकंवा पुढील चरणांचे िनयोजन कर यासाठी न वापरल ेली संधी िमळेल.
४) अशीलच े ि कोन , हेतू, ताव आिण िनण य ए स लोर कर यासाठी आिण प
कर यासाठी ोबचा वापर करा (Use probes to explore and clarify clients’
points of view, intentions, proposals, and decisions )
अनेक वेळा अशील यांचे ि कोन , हेतू, ताव आिण िनण य प कर यात अयश वी
होऊ शकतात . उदाहरणाथ , अशीलन े घोिषत केलेला िनण य कदािचत अ प वाटू शकतो
आिण यामागील कारण े आिण याचे अशील आिण इतरांसाठी होणार े प रणाम देखील प munotes.in
Page 76
समुपदेशन मानसशा
76 नसतील . खालील उदाहरण अशाच एका करणाशी संबंिधत आहे, जे आ हाला अशा
पैलूंचा शोध घे यासाठी ोिबंगचा वापर समजून घे यास मदत करेल.
उदाहरण ५.१५
येथे, एका अशीलचा भावाखाली वाहन चालवताना एक वाईट ऑटोमोबाईल अपघात
झाला आिण सुदैवाने तो एकटाच जखमी झाला. तो शारी रक र या बरा होत आहे, परंतु
याची मानिसक पुन ा ी मंदावली आहे. या पुन ा ी कालावधीत , अनेक मानिसक सम या
उघड झा या या हाताळ या जात नाहीत . अशीच एक सम या हणज े व-जबाबदारीचा
अभाव . समुपदेशक अशीलला काही सम या ंवर काम कर यास मदत करत आहे.
अशील : भावाखाली वाहन चालव याबाबतच े कायद े ते आहेत िततके कठोर असाव ेत असे
मला वाटत नाही. माझा पु हा अपघात झाला तर माझे काय होईल याची मला भीती वाटते.
समुपदेशक: तर तु हाला असे वाटते क तु ही अडचणीत आहात ... मला खा ी नाही क
तु हाला असे का वाटते क कायद े खूप कठोर आहेत?
अशील : बरं, ते आ हाला दादािगरी करतात . एक छोटीशी चूक आिण खेळ संपला! तुमचे
वातं य िहरावून घेतले जाते. काय ान े लोकांना मु केले पािहज े.
समुपदेशक: बरं, थोडं शोधूया. ह म... समजू क भावाखाली वाहन चालव यावरील सव
कायद े वगळ यात आले आहेत. नंतर, शू यापास ून सु वात क न , जर तु हाला अथ पूण
असल ेले जोडण े सु कर यास सांिगतल े तर. तु ही कुठे सु वात कराल ?
येथे, समुपदेशकाला मािहत आहे क अशील या या कृतीची जबाबदारी घे यापास ून पळून
जात आहे. हणून, समुपदेशक अशीलला वतःच े ल पूव क ऐक यास मदत कर यासाठी
DUI ( भावाखाली वाहन चालवण े) काय ा ंवरील या या ि कोनाचा अथ प
कर यासाठी ोबचा वापर करतो .
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
येथे, समुपदेशकान े वापरल े या तपास या ंचा उ ेश अशीलचा ि कोन , हेतू इ याद चा शोध
घेणे आिण प करणे हे होते. समुपदेशकान े अशीलला वतः या आिण इतरांसाठी
घेतले या िनण यांचे प रणाम प क न व-जबाबदार वत न कर यास ो सािहत
कर याचा य न केला.
५) ाहका ंना िच ाच े गहाळ तुकडे भर यास मदत कर यासाठी ोबचा वापर करा
(Use probes to help clients fill in missing pieces of the picture ):
सम या - यव थापन कोडे पूण कर यासाठी िवचार , अनुभव, वत न आिण भावना
यासार या हरवल े या मािहतीच े तुकडे ओळख यात अशीलला मदत क न ोब
उपचारा मक संवादा या गतीस मदत करतात . हे अशील आिण समुपदेशक दोघांनाही - munotes.in
Page 77
इतर कौश य े - I
77 सम य ेचे चांगले िनराकरण िकंवा न वापरल ेली संधी िमळिव यात मदत करेल; चांग या
भिव यासाठी िकंवा कृतीची योजना घेऊन ये या या श यता शोधा. आपण खालील
उदाहरण पाह .
उदाहरण ५.१६
एका ाहकाला या या सासू या आगामी भेटीव न या या प नीशी भांडण होत आहे.
समुपदेशक: मला आता समजल े आहे क जे हा तुमची सासू एक िदवसाप े ा जा त वेळ
राहते ते हा तु हाला अनेकदा राग येतो. पण मला अजूनही खा ी नाही क तुला ित यावर
काय राग येतो .
अशील : सव थम, ती आम या घरातील वेळाप क काढून टाकत े आिण वतःच े
वेळाप क ठेवते. मग ती मुलांना कसे वाढवायच े याब ल सतत स ला देते. माझी प नी
याला "असोय " हणून पाहते. मा यासाठी , हे संपूण कौटुंिबक य यय आहे. ती िनघून
गे यावर खूप भाविनक साफसफाई करायची असत े.
समुपदेशक: मग जे हा तुमची सासू सासर े घेते ते हा सव काही उलटे होते... या सग या
ग धळात तुमची िति या कशी असत े?
अशील : बरं... बरं... मला वाटतं मी ग प बसतो . िकंवा मी ितथून िनघून जातो, कुठेतरी
जातो आिण खूप राग येतो. ती गे यानंतर, मी ते मा या प नी या अंगावर घेतो, जी
अजूनही मला इतक नाराज का आहे हे समजत नाही.
अशा कार े, येथे, समुपदेशक अशीलची या या आिण या या सासू यां यातील थेट संवाद
आिण यावर या िति या ंब ल काही गहाळ मािहती िमळिव यासाठी चौकशी करतो .
अशीलन े कोणत ेही बदल घडवून आण यासाठी घेतलेले य न जाणून घे यासाठी ोबचे
िनद श िदले जातात .
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
गहाळ मािहती िमळव या या िदशेने िनद िशत केले या अशा तपास या ाहका ंना इि छत
बदल घडवून आण यासाठी यां या वतः या वत नाब ल अिधक प ता ा कर यास
मदत करतात . अशा कार े, यांना यां या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी पुढील
िवचारप ूव क पावल े उचल यास मदत होईल.
६) अशीलला मदत ि य े या अिधक फायद ेशीर ट यात जा यासाठी ोबचा वापर
करा (Use probes to help clients move into more beneficial stages of
the helping process ):
ोबचा वापर अशीलला यां या कथा अिधक पूण पणे सांग यास , अंध पॉट्सचा सामना
कर या स, येय िनि त कर यासाठी , कृती धोरणे तयार कर यासाठी , कृतीतील munotes.in
Page 78
समुपदेशन मानसशा
78 अडथ या ंवर चचा कर यासाठी आिण केले या कृत चे पुनरावलोकन कर यात मदत
कर यासाठी केला जाऊ शकतो . अशा कार े, ते अशीलला मदत ि य े या कोण याही
भागाब ल संवाद साध यात आिण ि य े या पुढील ट यावर सहज आिण यश वीपण े
जा यास मदत क शकतात . समुपदेशक सम या - यव थापन कृतीकड े जा यासाठी
तपास क न जोड याला कशी मदत करतात हे खालील उदाहरण दाखवत े.
उदाहरण ५.१७
िम टर एस आिण िमसेस एफ हे एक म यमवयीन जोडप े आहेत, जे एकमेकांब ल त ार
करत आहेत. यािशवाय , यांनी यां या ल नाला "पु हा शोध" कर याब ल अ प पण े
बोलल े आहे, हा श द यांनी उपि थत केले या िववाह चकमक गटात वापरला जातो. या
जोड यान े आणखी सामाईक गो ी कर याच े संकेतही िदले आहेत.
समुपदेशक: तु हाला कोण या कार या गो ी एक करायला आवडतात ? काही श यता
काय आहेत?
ीमती एफ: मी काहीतरी िवचार क शकते, जरी ते तु हाला मूख वाटेल (ित या पतीकड े
एक नजर टाकून). आ हा दोघांनाही इतरांसाठी गो ी करायला आवडत े, तु हाला मािहती
आहे, लोकांची काळजी घेणे. आमच े ल न हो याप ूव आ ही पीस कॉ स म ये एक वेळ
घालव याब ल बोललो , जरी असे कधीच झाले नाही.
ी. एस: माझी इ छा आहे... पण ते िदवस आता गेले आहेत.
समुपदेशक: ते आहेत का? पीस कॉ स हा पया य असू शकत नाही, परंतु इतर श यता
असण े आव यक आहे. (जोड या ंपैक कोणीही काही बोलत नाही) मी काय सांगतो.
कागदाचा तुकडा या. इतरांना मदत कर याच े तीन माग िलहा. तुमची वतःची यादी करा.
तुमचा जोडीदार काय िवचार करत असेल हे िवस न जा.
अशा कार े, समुपदेशका या तपास या ी. एस आिण िमसेस एफ यांना इतरांसाठी काही
कार या सेवे या श यता ंवर िवचार कर या स ो सािहत करतात . यामुळे यांना
ासदायक सम य ेचा शोध घे यापास ून संधी िवकासाकड े जा यास मदत होते.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
उपरो उदाहरणाम य े, आपण पाह शकतो क समुपदेशका ार े वापर या जाणा या
तपास या ाहका ंना समुपदेशन ि य े या अिधक फायद ेशीर ट यात जा यास कशी मदत
करतात .
munotes.in
Page 79
इतर कौश य े - I
79 ७) अशीलला वतःला आ हान दे यासाठी आमंि त कर यासाठी ोबचा वापर करा
(Use probes to invite clients to challenge themselves ):
समान ुभूतीपूण ितसाद सामाियक करणे हा सामािजक भाव िकंवा आ हानाचा सौ य
कार असू शकतो . परंतु, ब याच वेळा समान ुभूतीपूण ितसाद देखील ोब हणून काय
करतात . या अिधक मािहती साठी
अ य िवनं या असू शकतात िकंवा अशीलला मदत ि य े या अिधक उ पादन म
ट याकड े ने याचे माग असू शकतात . ते व-आ हानासाठी आमं ण असू शकतात . अनेक
ो स केवळ संबंिधत मािहतीसाठी िवनं या नसतात , परंतु ते सहसा अशीलला ितसाद
दे यासाठी , ितिबंिबत कर यासाठी , पुनरावलोकन कर यासाठी िकंवा पुनमू यांकन
कर यासाठी काही कारची मागणी करतात . ो स अशीलला समजूतदार संवाद साधण े
आिण यांना वतःला आ हान दे यास मदत करणे यामधील पूल हणून देखील काम क
शकतात . पुढील उदाहरणाव न हे समजून घेऊ.
उदाहरण ५.१८
या उदाहरणात , एका अशीलन े या या आई या काही मालक या मागा ना समथ न
दे यासाठी वतःला वचनब केले आहे. पण आता तो संक प कमकुवत हो याची िच हे
िदसत आहेत.
समुपदेशक: दुसर या िदवशी तु ही "ित याशी बोलण े" ब ल बोललात - जरी ते खूप
मजबूत श द असू शकते. पण आ ाच तु ही "ित याशी वाजवी अस याब ल " काहीतरी
नमूद केले आहे. या दोघांमधला फरक मला सांगा.
अशील (िवराम देत): बरं, मला वाटतं क तु ही अ व थता पाहत असाल ... ती खूप
मजबूत ी आहे.
येथे, समुपदेशक अशीलला या या आई या "कठीण " हो या या िनण यावर पुनिव चार
कर यास मदत करतो . समुपदेशक याला खरोखरच अशा गो ी ह या असतील तर याचा
िन य मजबूत कर यासाठी काय करता येईल याचा िवचार कर यास मदत करतो .
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
हे उदाहरण दाखवत े क ोब अशीलला यां या िवचारा ं या, यां या स या या
सम या ंब ल या ि कोना ं या बाबतीत वतःला कसे आ हान देतात.
५.२.४ समान ुभूतीपूण ितसादासह चौकशी (Probes with Empathic
Response )
समुपदेशन स ादर यान , कौश य े एकाव ेळी वापरण े कठीण असत े. याऐवजी , मदत
ि य े या कोण याही ट यावर ते स ा या दे या-घे याम य े नैसिग क र या िमसळल े munotes.in
Page 80
समुपदेशन मानसशा
80 पािहज ेत. अशा कार े, कुशल मदतनीस सतत ट्यून इन करता त, सि यपण े ऐकतात आिण
यां या अशीलला यां या वा तिवक िचंता प कर यात आिण यावर ल क ि त
कर यात मदत कर यासाठी , यां या अंध थळा ंना सामोर े जा यासाठी , येय िनि त
कर यासाठी , योजना बनव यासाठी आिण यां यावर सि यपण े काय कर यासाठी ोब
आिण समान ुभूतीचे िम ण वापरतात . संभा य इि छत बदला ंसह गो ी पूण करा. वेगवेग या
कौश या ं या यो य िम णाच े सू अनेकदा अशील , यां या गरजा, सम या प रि थती ,
संभा य संधी आिण मदत ि य े या ट यावर अवल ंबून असत े.
समान ुभूतीपूण ितसादा ंची चौकशी कर यािवषयी मूलभूत माग दश क त वे अशी आहे क
समुपदेशकांनी चौकशीचा वापर के यानंतर अशील काय हणतात यास समुपदेशकांनी
समान ुभूतीने ितसाद िदला पािहज े. समुपदेशकांनी एका ोबचा दुस-या तपासासोबत वापर
केला पािहज े, फ ते हाच जे हा i) ऐकणे आिण समजून घेणे आव यक असल ेली काही
मह वाची मािहती दे यासाठी ोब पुरेसा भावी असतो , ii) एक समान ुभूतीपूण ितसाद
अचूक असतो , जो मागणी कर यात यश वी होतो. अिधक ए स लोर कर यासाठी अशील .
खाली दोन वेगवेग या समुपदेशकांनी (समुपदेशक अ आिण समुपदेशक ब) वेगवेग या
ोबचा वापर क न हाताळल े या समान करणाच े उदाहरण खाली िदले आहे . चला
उदाहरण पाह या. उदाहरण ५.१९
या उदाहरणात , अशील एक त ण िचनी अमे रकन मिहला आहे िजचे वडील चीनम य े
मरण पावल े आिण ितची आई आता युनायटेड टेट्सम य े मरत आहे. ती चीनी मिहला ं या
सामा य अधीनत ेब ल सामाियक करत आहे. ितला ित या अमे रकन जीवनात िनि य
हो याची भीती वाटते. या बद यात कशाचीही अपे ा न ठेवता आप या पतीला सव व
देणा या ित या बिहणीब लही ती बोलत े.
समुपदेशक: ही माफक भूिमका तुम या सं कृतीत िकती माणात जल ेली आहे?
अशील : बरं, काहीस ं न असण ं हे मा या सां कृितक जनुकांम ये न क च आहे. आिण
तरीही मी आजूबाजूला पाहतो ते हा माझे अनेक उ र अमे रकन समक अितशय वेगळी
शैली वीकारताना िदसतात . एक शैली जी मला प पण े आकिष त करते. पण गे या वष
मी मा या साव बिहण ना भेट यासाठी मा या आईसोबत चीनला परतलो . आिण या
णी मी उतरलो , मी अमे रकन न हतो . मी पु हा पूण पणे िचनी होतो.
येथे, आ ही पाहतो क अशील वतःब ल काहीतरी मह वप ूण शेअर करत आहे. आता हा
संवाद चालू ठेव यासाठी समुपदेशक अ आिण समुपदेशक ब ारे वापरलेले वेगवेगळे ोब
पाह या ...
*******************
समुपदेशक अ: तु ही ितथे काय िशकलात ?
अशील : क मी चीनी आहे! munotes.in
Page 81
इतर कौश य े - I
81
येथे, समुपदेशक अ अशीलला समान ुभूतीपूण ितसाद दे याऐवजी दुसरी तपासणी
वापरतो . यामुळे ितने नुकतेच जे सांिगतल े होते याचीच पुनरावृ ी होते. यािशवाय,
समुपदेशकान े वापरल ेली चौकशी देखील अशीलम य े काही चीड आणत े.
*******************
समुपदेशक ब: तुमची सां कृितक मुळे िकती खोलवर जातात हे तु ही ितथे िशकलात .
अशील : आिण जर ही मुळे इतक खोल आहेत, तर मा यासाठी याचा अथ काय आहे?
मला माझी िचनी सं कृती आवडत े. मला एकाच वेळी चीनी आिण अमे रकन हायच े आहे.
ते कसे करायच े? बरं, मला अजून ते कळल ेलं नाही. मला वाटल े मा याकड े आहे, पण
मा याकड े नाही.
येथे, समुपदेशक ब एक समान ुभूतीपूण ितसाद वापरतो जो समुपदेशक अ ारे वापरल े या
तपासणीप े ा अिधक भावीपण े काय करतो असे िदसत े . यामुळे अशीलला ितचे िवचार
आिण भावना ए स लोर कर यासाठी पुढे जा यास मदत झाली.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची सुधा रत आव ृ ी}.
अशा कार े, हे उदाहरण प पण े प करते क समान ुभूतीपूण ितसादाची तपासणी करणे
चांगले आिण भावीपण े कसे काय करते आिण ाहका ंना मोठ्याने िवचार क न आिण
यां या कथांचा अिधक शोध घेऊन मदत ि य े या उ पादक ट यावर जा यास मदत
करते. अशीलला यां या दुःखांवर ल क ि त कर याऐवजी , समान ुभूतीपूण ितसाद
आिण तपासणी या गो ी कशा हलवतात याचे हे प िच देते.
अशा कार े, समुपदेशकांनी समान ुभूतीपूव क ितसाद देताना सावधिगरी बाळगली पािहज े,
जेणेक न यांचे ितसाद " वयंचिलत " वाटू नयेत. आणखी एक मह वाची गो ल ात
घे यासारखी आहे क समुपदेशकांनी " ाथ " हणून िदसू नये , इतके िवचा नये
िकंवा अनाव यकपण े चौकशी क नये. अशीलच े सव ितसाद , यात ोब आिण आ हान े
यांचा समाव ेश आहे, जे हा ते अशील या मु य संदेशां या आिण ि कोना या ठोस
आकलनावर आधा रत असतात ते हा ते समान ुभूतीपूण असतात . िविवध सां कृितक
पा भूमीतील ाहका ं या बाबतीत हे िवशेषतः खरे आहे. हणून, ोबचा वापर क न
वेगवेग या सं कृत तील ाहका ंशी यवहार करताना , समुपदेशकांनी खालील गो चा
िवचार केला पािहज े: i) यांनी ाहका ं या सां कृितक फरका ंब ल जाग क आिण
संवेदनशील असल े पािहज े, ii) यांनी लविचक असल े पािहज े आिण ाहका ंना सामाव ून
घे यासाठी यांची कौश य े जुळवून घेतली पािहज ेत. 'सं कृती, iii) यांनी हे ल ात ठेवले
पािहज े क अशील या सम या सां कृितक संदभा त िवकिसत के या आहेत, iv) यांनी
ाहका ंना भािवत करणार ्या कौटुंिबक आिण सां कृितक सम या ऐक या पािहज ेत,
जेणेक न अशील या सम या ंना त ड देत आहेत या कौटुंिबक आिण सां कृितक अंतग त munotes.in
Page 82
समुपदेशन मानसशा
82 सोडव या जाऊ शकतात . संदभ त ा ५.१ ोब वापर यासाठी माग दश क त वे सादर
करते.
त ा ५.१ ोब वापर यासाठी माग दश क त वे तपासणीची उि े ल ात ठेवा. यासाठी ोब वापरा :
अशीलला उपचारा मक संवादात श य ितत या पूण पणे गुंत यास मदत करा.
खंबीर नसले या िकंवा अिन छुक ाहका ंना यां या कथा सांग यास आिण यां या
सम या यव थािपत कर यासाठी आिण संधी िवकिसत कर याशी संबंिधत इतर
वत नांम ये गुंत यास मदत करा.
ाहका ंना यां या कथांवर ल क ि त करणार े अनुभव, वत न आिण भावना
ओळख यास मदत करा.
ाहका ंना चच साठी नवीन े े उघड यास मदत करा.
अशीलला कथा, भावना , ि कोन , िनण य आिण ताव ए स लोर कर यात आिण
प कर यात मदत करा.
ाहका ंना श य िततके ठोस आिण िविश हो यास मदत करा.
ाहका ंना संबंिधत आिण मह वा या मुद् ांवर ल क ि त कर यात मदत करा.
अशीलला मदत ि य े या पुढील ट यावर जा यास मदत करा. मदत स ांम ये आिण यां या दैनंिदन जीवनात ते कसे िवचार करतात , वागतात आिण
कृती करतात याचे परी ण कर यासाठी अशीलला ध का िकंवा सौ य आ हान े दे यासाठी
ोबचा वापर करा. समान ुभूतीसह तपासणी केली जाते याची खा ी करा. िवधान े, खुले , ॉ ट आिण िवनं या यांचे िम ण वापरा , एकटे नाही. दुस या तपासाऐवजी समान ुभूतीपूण ितसादासह यश वी तपासणीचा पाठपुरावा करा. अशीलला सम या प कर यासाठी , अंध पॉट्स ओळख यासाठी , नवीन प रि थती
िवकिसत कर यासाठी , कृती धोरणा ंचा शोध घे यासाठी , योजना तयार कर यासाठी आिण
कृती या प रणामा ंचे पुनरावलोकन कर यात मदत कर यासाठी समान ुभूतीपूण ितसाद
आिण तपासणीच े जे काही यायस ंगत िम ण आव यक असेल ते वापरा .
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : मदत कर यासाठी सम या - यव थापन
आिण संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.) . बे म ट: ू स/कोल से गेज लिन ग}.
munotes.in
Page 83
इतर कौश य े - I
83 ५.३ सारांशीकरण (SUMMARIZING )
ोिबंग माण े, सारांश देणे हे आणखी एक मह वाच े संभाषण कौश य आहे याचा उपयोग
समुपदेशन स ादर या न फोकस , िदशा आिण आ हान दो ही दान कर यासाठी केला
जाऊ शकतो . हणूनच, समुपदेशकांनी यांची मता िवकिसत केली पािहज े आिण
अशीलला मदत ि य ेचे मु य मु े सारांिशत कर यात मदत केली पािहज े. ही ह त ेपाची
रणनीती समुपदेशकांना अनेक गो ी कर यास स म करते, जसे क i) स ात सादर
केले या िविवध कार या मािहतीच े मौिखक पुनरावलोकन करणे, ii) याआधी चचा
केले या येक गो ीवर आधा रत समुपदेशकां या मते मह वप ूण मािहती हायलाइट करणे.
स /से, आिण iii) ाहका ंना यांनी सादर केले या िविवध सम या ऐक याची संधी दान
करणे. अशा कार े, सारांश देणे समुपदेशक आिण अशील दोघांनाही स /सेशनम य े सादर
केले या मािहतीच े पुनरावलोकन आिण मह व िनधा रत कर याची संधी दान करते तसेच
या पुनरावलोकनाचा ाधा य म थािपत कर यासाठी वापर कर यास मदत करते.
ामर (१९७३ ) या मते, सारांशाचा िवचारप ूव क वापर क न अनेक उि े सा य करता
येतात. यापैक काही आहेत: i) अशीलला "वािम ग अप" करणे, ii) िवखुरले या िवचारा ंवर
आिण भावना ंवर ल क ि त करणे, iii) िविश थीमची चचा जवळ आणण े आिण iv)
अशीलला थीम अिधक सखोलपणे ए स लोर कर यास वृ करणे. हा िवभाग आ हाला
सारांिशत कर याची कला आिण याचा भावी वापर समजून घे यास मदत करेल.
५.३.१ जे हा ते मू य जोडतात ते हा सारांश वापरण े (Using Summaries When
They Add Value )
व तुि थती , भावना , अथ आिण नमुने यासार या अशीलच े श दांकन एक कर यासाठी
सारांश वापरला जातो; आिण ते श य ितत या अचूकपणे ाहका ंना पु हा सांगणे. ॅमर
आिण मॅकडोना ड (१९९६ ) या मते, क पना आिण भावना ंचा शोध घेत यान े सारांश
ाहका ंना वारंवार हालचालीची भावना देतात. सारांश वापरण े िवशेषतः तीन ट या ंम ये
उपयु आहे: i) नवीन स ा या सु वातीला , ii) जे हा स कोण याही िविश िदशेने जात
नाही असे िदसत े आिण iii) जे हा ाहका ंना नवीन ीकोन आव यक असतो . यािशवाय ,
समुपदेशकांना स ात गोळा केले या मािहतीब ल यां या वतः या समजाची अचूकता
तपास यासाठी सारांश देखील मौ यवान आहेत. या तीन ट या ंपैक येक ट यात
याचा भावीपण े वापर कसा करता येईल ते पाह .
अ) नवीन स ा या सु वातीला (At the beginning of a new session )
काहीव ेळा ाहका ंना नवीन स ात शेअ रंग कसे सु करावे याब ल अिनि त वाटू शकते.
अशा प रि थतीत , नवीन स ा या सु वातीला सारांश वापर यान े समुपदेशकांना ाहका ंना
मागील स ातील समान गो ीची पुनरावृ ी कर यापास ून रोख यास मदत होईल. हे
ाहका ंना यासाठी िविश दबावाखाली ठेवून पुढे जा यास ो सािहत करते. यािशवाय ,
सारांश देऊन नवीन स सु के याने अनेक मह वाच े उि े पूण होतात , जसे क i) हे
ाहका ंना दाखवत े क समुपदेशकांनी मागील स ात ाहका ंनी जे सांिगतल े ते काळजीप ूव क
ऐकले आहे, ii) हे देखील दश वते क समुपदेशक देखील गे या स ात जे काही सामाियक munotes.in
Page 84
समुपदेशन मानसशा
84 केले गेले होते यावर िवचार केला आहे, iii) हे ाहका ंना शेवट या स ापय त नवीन िबंदूसह
नवीन स सु कर यास मदत करते, iv) ते ाहका ंना यां या ार े पूव जे सांिगतल े होते ते
जोड याची िकंवा सुधार याची संधी देते. , v) हे मदत ि य ेत पुढे जा यासाठी ाहका ंवर
जबाबदारी देखील टाकत े. यािशवाय , येक स ा या सु वातीस आिण शेवटी अशीलचा
अिभ ाय देखील स ते स ापय त वाह अिधक सुरळीत हो यास मदत करतो .
ब) कोण याही िदशेने जात नसल े या स ादर यान (During the session that is
going in no direction )
स ाची िदशा कमी हो याच े मु य कारण हणज े अनेक वेळा समुपदेशक अशीलला याच
गो वर पु हा पु हा चचा कर याची परवानगी देतात. अशी प रि थती उ वू शकते जर
समुपदेशक i) अशीलला यां या कथांम ये अिधक खोलवर जा यास मदत करत नाहीत ,
श यता ंवर आिण ल या ंवर ल क ि त करतात , ii) अशीलला यांना आव यक आिण हवे
ते िमळव यास मदत करतील अशा धोरणा ंवर चचा करत नाहीत . या ट यावर सारांश
दे याचा मह वाचा उ ेश हणज े ाहका ंना " वतःवर दया दाखवण े" या पलीकड े जा यास
मदत करणे आिण यां या स या या सम या ंचा सामना कर याच े माग शोधण े.
क) जे हा अशीलला नवीन ीकोन आव यक असतो (When the client needs a
new perspective )
िवखुरलेले घटक एक आण यान े ाहका ंना "मोठे िच " अिधक प पण े पाह यास मदत
होते. हे ाहका ंना यां या सम या ंशी संबंिधत एक नवीन ीकोन आिण यां या सम या ंचे
िनराकरण कर यासाठी अंत ी देते. अशा कार े, पुढील समुपदेशन स ांम ये ख या
य ना ंसह ाहका ं या सहकाया ची मागणी कर यासाठी या ट यावर सारांश देणे देखील
उपयु आहे. कारण अशीलन े यां या कथा ए स लो र कर यात जबाबदारी आिण
वार य घेत यास पुढील स े िकती मह वाची आिण उपयु ठरतील यािवषयी अशीलला
वाजवी प ता दे यासाठी ते यवि थतपण े यव थािपत करते. पुढील उदाहरण तेच प
करते. उदाहरण ५.२०
एक पु ष आप या प नीसह समुपदेशकाकड े जा यास टाळाटा ळ करत आहे.
समुपदेशकासोबत एकल स ात तो दोन स ांसाठी सहमत आहे. या िविश स ात , तो
या या घरातील वाग याब ल मोठ्या माणात बोलतो .
समुपदेशक: मला काही गो ी एक कराय या आहेत. तु ही तुम या प नीला ित या
कारिकद त ो साहन िदले आहे, िवशेषत: जे हा कामावर ित यासाठी काही कठीण असत े.
तु ही ितला वतःचा आनंद घे याचा एक माग हणून ित या िम ांसोबत वेळ
घालव यासाठी ो सािहत करा. तु ही मुलांसोबत वेळ घालवता याचीही खा ी करा. खरं
तर, यां यासोबतचा वेळ तुम यासाठी मह वाचा आहे.
अशील : होय. ते बरोबर आहे.
munotes.in
Page 85
इतर कौश य े - I
85
समुपदेशक: तसेच, जर मी तुमचे ऐकले असेल तर तु ही स या घरातील आिथ क काळजी
घेत आहात . तु ही सहसा सामािजक आमं णे वीकारता िकंवा नाकारता , कारण तुमचे
वेळाप क ित याप े ा अिधक घ असत े. आिण आता तु ही ितला जा यास सांगणार
आहात कारण तु हाला बो टनम य े चांगली नोकरी िमळू शकते.
अशील : जे हा तु ही हे सव एक ठेवता ते हा असे वाटते क मी ितचे आयु य चालवत
आहे... ती मला असे कधीच सांगत नाही.
समुपदेशक: आपण ितघे एक आ यावर कदािचत आपण याब ल थोडे बोलू शकू.
अशील : ह म... ठीक आहे, मी करेन... ह म... [ि मत]. पुढील स ापूव मी या सवा चा
िवचार करणे चांगले आहे.
समुपदेशकान े िदलेला सारांश अशीलला सौ य ध का देतो आिण याला मदत करतो
तो या यासाठी अनेक िनण य घेत आहे या व तुि थतीला सामोर े जावे लागेल हे ल ात
या
प नी आिण यां यापैक काही खूप मोठे आहेत.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण मदत
कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
समुपदेशकान े याला कुटुंबातील या या मह वा या भूिमकेब ल एक नवीन ीकोन देऊ
के यावर समुपदेशन स ाला उपि थत राह यास पूव नाखूष असल ेला अशील आगामी
समुपदेशन स ांना उपि थत राह यास कसा तयार आहे हे हे उदाहरण दाखवत े.
५.३.२ सारांश दे यासाठी अशीला ंना कस े वृ कराव े? (How to Get Clients to
Provide Summaries )
मदती या स ात िकंवा वा तिवक जीवनातील प रि थतीत पुढे कुठे जायच े याब ल
ग धळल ेले असतात ते हा सारांश उपयु ठ शकतात . अशा करणा ंम ये,
समुपदेशकांची तपासणी यांना पुढे जा यास मदत करेल, परंतु सारांश यांना अिधक
जबाबदारीन े पुढे जा या स मदत करेल. दुसरी मह वाची गो हणज े समुपदेशकांना नेहमी
सारांश दे याची आव यकता नसते. काहीव ेळा समुपदेशक देखील ाहका ंना शेवट या
स ातील मह वाच े मु े एक क न सारांश दे यास सांगू शकतात . आिण हे सहसा
अशीलला मदत ि य ेत मुख भूिमका िनभाव यात आिण पुढे जा यास मदत कर यासाठी
अिधक चांगले अस याच े िस होते. अथा त, समुपदेशक आव यक अस यास सारांश
दे यासाठी ाहका ंना काही मदत देखील देऊ शकतात .
munotes.in
Page 86
समुपदेशन मानसशा
86 ५.४ माक स आिण अँि या यां या उदाहरणात ोब आिण सारांश यांचा
वापर (EXAMPLE OF USE OF PROBES AND
SUMMARIES IN THE CASE OF MARCUS AND
ANDRÉA )
माक स (एक समुपदेशक) आिण अँि या ( याची अशील ) समुपदेशन स ात आहेत.
अँि याला ित या ार े चचा केले या मु य मुद् ांवर अिधक सखोलता आिण प ता
िमळिव यात मदत कर यासाठी माक स या या संपूण संवादात ोबचा वापर करत आहे.
पुढील संवादात , तो अँि याला ित या इराण भेटीदर यान ित या वया या लोकांशी
झाले या भेट चे पुनरावलोकन कर यास मदत करतो . माक सला वाटते क ितला वत: या
चांग या भिव यासाठी प रणाम िकंवा माग दश क त वे सापडतील . यां या एका स ात
यां यातील संवादांची देवाणघ ेवाण पाह या : माक स: तुम या इराण या वासादर यान तु ही काय िशकलात याचे पुनरावलोकन करणे उपयु ठरेल. येथे तुमचे भिव य कसे घडवायच े याब ल काही सूचना असू शकतात .
अँि या: मी इराणब ल जे वाचल े आहे ते पाहता , मला अपे ा होती क येकजण बरे
होईल, उदासीन असेल. ितथली अथ यव था खडतर आहे आिण मला असे वाटत नाही
क यांना इथे जसे वातं य आहे.
माक स: पण तु ही शोधून काढल े क यांना वतःच े वातं य आहे.
अँि या: अगदी . त णा ंना अिधक वातं य हवे होते, परंतु ते जवळजवळ आनंदी होते.
आम या माण ेच यांनी सरकारवर टीका केली. यांनी यां या धािम क ने यांवर खूप
पुराणमतवादी आिण खूप िनयंि त अस याची टीका केली. पण यांनी धमा वरच टीका केली
नाही. यांनाही चांगले आिथ क भिव य हवे होते. पण इथ या काही त णा ं माणे यांनी
त ार केली नाही. ते क पना ंब ल बोलल े. गो ी कर या या अिधक चांग या प त ब ल
बोलताना ते उ साही िदसल े. आिण यांना यांची सं कृती आवडली . यात ते आवरल ेले
िदसत न हत े. हणज ेच ते मा याप े ा मोकळ े वाटतात . तु हाला खरे सांगायचे तर, मी
इथ या पि मेकडील ेसम य े या कारच े दुःखद जीवन अनुभवले आहे ते अनुभवले
नाही.
माक स: हे खूप सकारा मक वाटते. यांची त ारही सकारा मक वाटते.
अँि या: मला चुक चे समजू नका. मी असे हणत नाही क सव काही प रपूण होते.
माक स: हा एक चांगला मु ा आहे. तु ही ितथे काय अनुभवले ते तु ही आदश क इि छत
नाही, परंतु ते तु हाला जोरदार आवाहन करते.
अँि या: तेच आहे! हे मला आवाहन केले. ते सकारा मक होते आिण मा या वतः या
आयु यात काय उणीव आहे याचा मला िवचार करायला लावला .
munotes.in
Page 87
इतर कौश य े - I
87
माक स: कॉ ा ट तु हाला भािवत करतो . "सां कृितक व ती" भावना .
अँि या: आिण, ही भावना आहे. मला भेटले या त णा ंनी कौटुंिबक जीवनाब ल
सकारा मक बोलल े, जरी यांना यात काही अडथळ े आले. यांना यां या कुटुंबांनी आिण
समाजान े ऊजा िदली. मला हेवा वाटला कारण यांचा िम ांचा समुदाय होता. मी भेट
िदलेली कुटुंबे िजवंत होती. मा याकड े िम ांचा समुदाय नाही. मला इतके चैत यशील घर
कधीच िमळाल े नाही. आिण मा या विडला ंशी झाले या संभाषणान ंतर आता आणखी वाईट
झाले आहे. मी या त णा ंना भेटलो यांचा मला हेवा वाटतो .
माक स: यामुळे तु ही ितथे जे अनुभवले याची तुमची आवृ ी शोधण े िकंवा तयार करणे हे
तु ही वतःसाठी तयार क इि छत भिव यासाठी क थानी आहे.
अँि या: तु ही असे हणू शकता . जे हा मी तुम याशी भिव याब ल बोलतो ते हा मला
नेहमीच बरे वाटते. मा या विडला ंशी झाले या आप ी जनक संभाषणान ंतरही.
या ट यावर , अँि याला ित या आयु यातील इतर सम या , जसे क ितचे ित या
आईसोबतच े नाते आिण ते वत:साठी चांगले भिव य घडव या या काया त कसे काय करते
हे शोध यात मदत कर यासाठी माक स समान ुभूती आिण तपासणीचा एक संयोजन
वापरतो . अँि याला ित या विडला ंशी झाले या िवनाशकारी संभाषणान ंतर िस टम रीसेट
कर यात मदत कर यासाठी , माक सने असेही सुचवले क ितने या णापय त काय घडले
आिण ती काय िशकली याचा सारांश ा. स ा या समा ीजवळ या या या सूचनेमुळे ते
दोघेही ित या सारांशाने पुढील स सु कर यास सहमत होतात . पुढील स ात
यां यातील संवाद येथे आहे. माक स: बरं, अँि याया, आपण कुठून सु वात क ? अँि या: मी आतापय त िशकल े या मु य गो ब ल बोलू इि छतो आिण माझे जीवन
यवि थत ठेव यासाठी यांचा संदभ िबंदू हणून वापर क इि छतो . सव थम, मला
वाटते क माझे भिव य घडव या या मा या य नात मी भोळा आहे. जे काही घडले आहे,
याने मला वा तववादी आिण अिधक ढिन यी बनवल े आहे. तरीही अिधक भीतीदायक .
माक स: तर तु ही आता शहाण े आहात , पण डोळे उघडून तु ही जे पाहता ते भयानक आहे.
अँि या: होय, आ हान े मला घाबरवतात . माझी मोठी क डी झाली आहे. मला मा या
क रअरसाठी आिण सामािजक जीवनासाठी एक पूण आयु य तयार करायच े आहे. पण
मा या आईविडला ंना काय हवे आहे या याशी माझी इ छा आहे. मा यासाठी वेगळं आयु य
घडव याची माझी इ छा ते िव ासघात हणून पाहतात . ते आता मोठे झाले आहेत आिण
मा या विडला ंची कृती संशया पद आहे. हा मा या आत एक कारचा सां कृितक संघष
आहे - अमे रकन याला पुढे जायच े आहे ती कत यद इराणी मुलगी याला ितला काय
करायच े आहे हे मािहत आहे. पण मला मािहत आहे क ते खूप सोपे आहे.
munotes.in
Page 88
समुपदेशन मानसशा
88
माक स: िकंवा संघषा त असल े या घटका ंचे प िच िमळिव यासाठी ही एक साधी चौकट
असू शकते.
अँि या: होय, साधन िकंवा नकाशासारख े काहीतरी .
माक स: "सामािजक जीवन " सम य ेची मु य वैिश ्ये कोणती आहेत?
अँि या: समीकरण चुक चे आहे. माझे घरगुती जीवन आिण माझे कामाच े जीवन मा या
सामािजक जीवनासारख े आहे. मला मा या वयाच े िम नाहीत . मा याकड े मै ीचा समुदाय
नाही. मला सव वयोगटातील िम हवे आहेत. इराणब ल मला तेच आवडल े. माझे कोणत ेही
जवळच े िम , मिहला िकंवा पु ष नाहीत . मी तुम याशी केलेले काही संभाषण , मी
िम ांसोबत केले पािहज े.
माक स: यामुळे काम आिण सामािजक जीवन यां यातील समतोल चुक चा आहे आिण
यावर तातडीन े ल दे याची गरज आहे. सकारा मक बाजूने काही?
अँि या: बरं, मला घरी आिण कामावर सुरि त वाटतं. पण ही एक कारची िनज व सुर ा
आहे. हे व-सेवा करणार े वाटू शकते, परंतु सामािजक िच ाब ल सवा त सकारा मक गो
हणज े काही कार या अिधक आकष क समुदायाची माझी इ छा. मला इराणमधील
िव तारल े या सामािजक जीवनासोबतच े माझे छोटेसे नाते आवडल े. लोक मा यासाठी
चांगले आहेत आिण मी यां यासाठी चांगला आहे.
माक स: तर तु ही जा यासाठी तयार आहात . तुमचा िम िजम ब ल काय?
अँि या: मला समजल े क िजम घट फोट घेत आहे. आ ही चांगले जमतो , पण तो एक
नाही. मला खा ी नाही क तेथे कधीही "एक" असेल.
ते अँि या या क रअर या आका ं ां या मु य वैिश ्यांचे पुनरावलोकन करतात आिण ती
यां यासाठी कुठे आहे. ती "सां कृितक संक रत " अस यासारख े काय आहे याब ल
बोलत े. अँि यान े ित या मु य आ हानाच े पुनरावलोकन क न िन कष काढला . अँि या: आ ा मा यात काहीतरी सांगते क मी मा या सामािजक िकंवा कामा या जीवनात मा या पालका ंना सोड यािशवाय मा या दयाच े अनुसरण क शकत नाही.
आिण मी यांना सोडू इि छत नाही. मी क शकत नाही असे मला वाटत नाही.
माक स: यामुळे क रअर आिण सामािजक जीवन या दो ही गो चा याग न करता
कर याचा शोध सु आहे. िच ात “नेहमी यांना आनंद देत नाही” हे कोठे बसते?
अँि या या बाबतीत मु े अगदी प आहेत. अँि याला ितला काय हवे आहे हे बरेच काही
मािहत आहे, परंतु या णी ितला जे हवे आहे ते कसे िमळवता येईल हे ितला िदसत नाही.
हे शोधून काढण े हे समुपदेशक आिण अशील दोघांसाठी आणखी एक आ हान आहे. munotes.in
Page 89
इतर कौश य े - I
89 { ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस: एक सम या- यव थापन आिण मदत कर यासाठी संधी-िवकासाचा ीकोन (१० वी एड.). बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग -
उदाहरणाची स ुधा रत आव ृ ी}.
५.५ सारांश
नज हे मह वाच े घटक आहेत जे शि शाली आिण तरीही सौ य आहेत आिण याम य े यो य
उपचार मॉडे स, समुपदेशकांचे/मदतनीसा ंचे वतःच े ेमवक , प ती आिण सं ेषण
कौश य े यांचा समाव ेश होतो याम ुळे थेरपी यश वी हो यासाठी समुपदेशकांनी कुशल
असण े आव यक आहे. अशील या िनण याची सोय कर यासाठी . ॉिबंग आिण सारांश
करणे ही दोन मह वाची संभाषण कौश य े आहेत यांचा समुपदेशक सहसा अशील या
सम या ंना भावीपण े हाताळ यासाठी नज आिण उपयु धोरणे हणून वापरतात . काही
वेळा, अशील यां या िचंता उ फ ूत पणे शोध यात अयश वी हो याची श यता असत े.
अशा िबंदूंवर, समान ुभूतीपूण ितसाद सामाियक कर याबरोबरच , समुपदेशकांनी ाहका ंना
यां या संभाषण कौश याचा आिण ॉ ट ्स आिण ो सचा चांग या कार े वापर
कर याची मता वाप न यांना तसे कर यास वृ करणे आिण ो साहन देणे आव यक
आहे.
ोब आिण ॉ ट ्स मौिखक आिण गैर-मौिखक आहेत , जे अशीलला मदत ि य े या
कोण याही ट यावर कोण याही सम य ेब ल अिधक मोकळ ेपणान े आिण ठोसपण े
बोल यास मदत करतात . मौिखक ॉ ट ्स हेतुपुर सर असतात आिण याम य े “उम”,
“उह-ह ह”, “न क ”, “हो”, “मी पाहतो ”, “आह”, “ओके” आिण “ठीक आहे” सार या
ितसादा ंचा समाव ेश होतो. दुसरीकड े, गैर-मौिखक ॉ टम य े समुपदेशकां या शारी रक
हालचाली , हावभाव , होकार , डो या ं या हालचाली आिण इतर अशा संकेतांचा समाव ेश
होतो, याचा समुपदेशन स पुढे जा यासाठी भावीपण े वापरला जाऊ शकतो . िवधान े,
िवनं या आिण हे वेगवेग या कारच े ोब आहेत, जे प ता देतात. ोब वापर यासाठी
दोन मह वाची माग दश क त वे हणज े बरेच टाळण े आिण बंद ांपे ा मु
िवचारण े. हे समुपदेशकांना ाहका ंकडून मह वाची मािहती िमळिव यात मदत करते. आ ही
ोब वापर यासाठी काही मुख माग दश क त वांब ल देखील िशकलो . समान ुभूतीपूण
ितसादा ंची तपासणी कर याबाबत मूलभूत माग दश क त वे अशी आहे क समुपदेशकांनी
ोबचा वापर के यानंतर अशील काय हणतात यास समान ुभूतीने ितसाद देणे आव यक
आहे. समुपदेशन स ादर यान , मदत ि य े या कोण याही ट यावर संभाषण कौश य े
देणे-घेणे यात नैसिग क र या िमसळल े पािहज े.
समुपदेशन स ादर यान फोकस , िदशा आिण आ हान दो ही दान कर यासाठी सारांश
वापरला जाऊ शकतो . हे समुपदेशक आिण अशील दोघांनाही स ात सादर केले या
मािहतीच े पुनरावलोकन आिण मह व िनधा रत कर याची संधी देऊन आिण या
पुनरावलोकनाचा ाधा य म थािपत कर यासाठी वापर कर यास मदत करते. सारांश
वापरण े ामु यान े उपयु आहे नवीन स ा या सु वातीला , जे हा स कोण याही िविश
िदशेने जात नाही असे िदसत े, आिण जे हा ाहका ंना नवीन ीकोन आव यक असतो . munotes.in
Page 90
समुपदेशन मानसशा
90 दो ही - समुपदेशक आिण अशील - शेवट या स ातील मह वाच े मु े एक क न सारांश
देऊ शकतात .
५.६
१. मदत ि या /समुपदेशन स ादर यान एक मह वाच े संभाषण कौश य हणून ोिबंगचे
प ीक रण करा आिण िविवध कार या ोिबंगची (िववेचन, िवनं या आिण ) चचा
करा.
२. शाि दक आिण गैर-मौिखक ॉ ट ्सवर लहान िटपा ा.
३. ोब हणून " " वापर यासाठी माग दश क त वे प करा.
४. लो ड आिण ओपन एंडेड ांवर ोब हणून छोट्या नोट्स ा.
५. ोब वापर यासाठी माग दश क त वे तपशीलवार प करा.
६. समान ुभूतीपूण ितसादासह ोब वाप न थोड यात प करा.
७. मदत ि या /समुपदेशन स ादर यान एक मह वाच े संभाषण कौश य हणून
सारांशाची चचा करा. तीन मुख प रि थत वर चचा करा, जे हा सारांश भावीपण े
वापरला जाऊ शकतो .
५.७ संदभ
1) Egan, G. (2014). The skilled helper: A problem -management and
opportunity -development approach to helping (Tenth Edition) .
Belmont: Brooks/Cole CENGAGE Learning.
2) Capuzzi, D., & Stauffer, M. D. (2009). Counselling and
psychotherapy: Theories and interventions. (6th Ed.) (Eds.) .
Alexandria: American Counseling Association.
3) Capuzzi, D., & Gross, D. R. (2017). Introduction to the counselling
profession (7th Ed.) (Eds.) . New York: Routledge.
4) Nelson -Jones, R. (2016). Basic counselling skills: A helper’s manual
(4th Ed.). Los Angeles: Sage Publications.
munotes.in
Page 91
91 ६
इतर कौश य े - II
घटक रचना
६.० उि ये
६.१ आ हान द ेणे
६.१.१ व-आ हानाची स ंक पना
६.१.२ व-आ हानाच े ल य
६.१.३ लाइंड पॉट ्स ओळखण े
६.१.४ लाइंड पॉट ्सला आ हान द े यासाठी कौश य े
६.१.५ मदतनीसा ंचे व-आ हान
६.२. व- कटीकरण
६.३ अिन छा आिण ितकार
६.३.१ अिन छा आिण ितकार ओळखण े
६.३.२ अिन छा आिण ितकार हाताळण े
६.४ सारांश
६.५
६.६ संदभ
६.० उि ्ये
समुपदेशन ि य ेत वापर या जाणा या इतर कौश या ंची समज िवकिसत करण े
आ हाना मक कौश याची समज िवकिसत करण े
व- कटीकरणा या कौश याची समज िवकिसत करण े
ितकाराला सामोर े जा या या कौश याची समज िवकिसत करण े
munotes.in
Page 92
समुपदेशन मानसशा
92 ६.१ आ हान द ेणे (CHALLENGING)
यापूव , आ ही अशीलला या ं या स ि थतीत प ता आिण अ ंत ी िमळिव यात आिण
यांना िनण य घे यास मदत कर यासाठी मदत ि य ेम ये स लागारा ं ारे वारंवार
वापर या जाणा या मह वा या स ं ेषण कौश य े आिण नडज या कारा ंब ल ोब आिण
सारांश यांब ल िशकलो . येथे, आ ही प ूव िशकल े या गो चा िव तार हण ून, आ ही मदत
ि या भावी कर यासाठी वापरली जाणारी इतर मह वा ची स ंभाषण कौश य े िशकू:
आ हाना मक , मदतनीसा ंचे व- कटीकरण , आिण अिन छा आिण ितकार या ंना सामोर े
जाणे. हा िविश िवभाग अशीलसाठी आ हाना मक , वत:ची आ हान े (कलम ६.१.१ ते
कलम ६.१.४) तसेच सम ुपदेशक (िवभाग ६.१.५), व-आ हानसाठी माग दश क त व े आिण
इतर पैलूंशी संबंिधत आह े.
संदभा या बा ेममधून अशीलला आ हान द ेणे यांना वतःब ल , इतरांब ल आिण
यां या सम या प रि थतीब ल नवीन आिण चा ंगले ीकोन िवकिसत कर यास मदत
करते. हे ाहका ंना या ं या भावना , िवचार आिण स ंवादातील िवस ंगती तपास या साठी
आमंि त करत े याब ल या ंना िविवध कारणा ंमुळे मािहती नसत े. कौश यान े केले तर
आ हान भावी ठरत े. कौश यप ूण आ हाना ंची दोन िविश व ैिश ्ये आहेत i) ते ाहका ं या
िव मान ीकोना ं या अगदी जवळ असतात आिण ii) ते तुलनेने धोकादायक नसल े या
प तीने सादर क ेले जातात .
चॅल ज हे अ वेषणासाठी आम ं ण आह ेत. यामुळे, समुपदेशकांनी ाहका ंना आ हान े देताना
यां या आवाजाची आिण शरीरस ंवादाची काळजी घ ेतली पािहज े. हणज ेच, यांचा आवाज
आिण शरीर स ंवाद आरामशीर आिण म ै ीपूण असावा . समुपदेशकांनी यवसाया या
सु वाती या ट यावर मदतनीस हण ून जोरदार आ हान े देणे टाळल े पािहज े.
समुपदेशकां या अनन ुभवीपणाम ुळे सश आ हान े उ वतात , याम ुळे या ं या
अशीलसोबत या उपचारा मक स ंबंधांना धोका िनमा ण होऊ शकतो . हणून, सु वाती या
समुपदेशकांनी वतःला सौ यपण े धोकादायक आ हान े सादर कर याप ुरते मया िदत ठ ेवले
पािहज े. वेळेवर आिण क ुशलतेने श दब क ेलेली आ हान े ाहका ंकडून खरा ितसाद
िमळिव यासाठी आिण या ंची बचावा मकता िनयं णात ठ ेव यासाठी उपय ु ठरतात .
तसेच, कौश यप ूण आ हान े ाहका ंना या ंची समज वाढव या स आिण अिधक भावीपण े
काय कर यास मदत करतात . आ हाना ं या या स ंपूण ि य ेमुळे अशील ह े ठरवतील क
आ हान े यांना या ं या शोधात प ुढे जा यास मदत करतात क नाही . यावर ाहका ं या
सकारा मक अिभ ायाम ुळे स मुपदेशक आिण ाहक या ं यातील काय रत य ुतीला चालना
िमळ याची श यता आह े.
समुपदेशक आ हाना ंसाठी त डी स ंदेश वाप शकतात , जसे क , “एक कड े... दुसरीकड े....
“, “एक कड े..., पण......”, “तु ही हणता . .., पण....", आिण "मला दोन स ंदेश िमळत
आहेत....", िकंवा "मला िमि त स ंदेश िमळत आह े...." अशा वा चारा ंपासून सु होणारी
आ हान े सौ यपण े धो याची असतात . ते ाहका ंनी केले या दोन िवधाना ंमधील िवस ंगती
देखील दश वतात आिण ाहका ंना या ंचे ि कोन प कर याची आिण या ं या भावना
आिण िवचारा ंचे अ व ेषण कर याची जबाबदारी द ेतात. चॅल िजंग सम ुपदेशकांना या ं या munotes.in
Page 93
इतर कौश य े - I
93 िनरी णा ंवर आिण अशीलशी स ंवादा या आधारावर प रमाणा ं या दहा जोड ्यांमधील
िवसंगती शोध यात मदत करत े (त ा ६.१).
त ा ६.१ आ हाना मक िवस ंगत ची उदाहरण े
दर यान िवस ंगती उदाहरण े (स लागारा ंचे त डी स ंदेश)
१. शाि दक / वर
आिण शारी रक
संवाद "एक कड े तू हणतोस त ू ठीक आह ेस, पण मला त ु या
आवाजातील व ेदना िदसत आह ेत आिण त ुझे डोळे थोडे रडल ेले
आहेत."
२. श द आिण कृती "तु ही हणता क त ुमची म ुले ही त ुम यासाठी जगातील सवा त
मह वाची गो आह ेत, परंतु तु ही या ं यासोबत विचतच जाता
असे िदसत े."
३. मू ये आिण कृती "तु ही हणता क त ु हाला ामािणकपणाची कदर आह े, परंतु
कधीकधी स य बदल यास त ुमची हरकत नाही ."
4. एखा ाच े श द देणे
आिण पाळण े "तु ही हणाला होता क त ु ही त ुम या म ुलांसोबत जा त व ेळ
घालवाल , पण तस े केले असेल अस े वाटत नाही ."
५. नकारा मक व -
िच आिण
सकारा मक प ुरावा "तु ही लोका ंसोबत चा ंगले नाही अस े हणता , तरीही त ुमचे काही
खूप चांगले िम आह ेत अस े िदसत े."
६. येय आिण कृती "तु ही हणता क त ु हाला नोकरी िमळवायची आह े आिण
आिथ क वात ं य िमळवायच े आहे, तथािप , तु ही मला ह े देखील
सांगत आहा त क त ु ही नोकरी शोध यात फारस े काही क ेले
नाही."
७. पूव ची आिण
स याची िवधान े "काही णाप ूव तु ही हणाला होता क त ु ही त ुम या सोशल
वक कोस ब ल अ व थ आहात , परंतु आता त ु ही हणत आहात
क ते खूप चांगले आहे."
८. िवधान े आिण
पुरावे “तू हणा लास क त ुझा ि यकर त ु यासाठी कधीच काही करत
नाही, पण आता त ू मला सा ंिगतल े आहेस क त ु या वाढिदवसाला
तो तुला बाह ेर जेवायला घ ेऊन ग ेला.”
९. िवचार , भावना
आिण वा तिवक
संवाद "तु ही पाट ् यांम ये जा याब ल ख ूप तणावात आहात , परंतु तु ही
असेही हणत आहात क त ु ही परफॉम कर यास यव थािपत
कराल ज ेणेक न त ु हाला िकती तणाव आह े हे लोका ंना ल ात
घेणे कठीण आह े."
१०. वतःच े आिण
इतरांचे मू यमापन “मला दोन म ेसेज येत आह ेत. तु हाला अस े वाटत े क त ु ही
वयंपाक करताना हताश आहात , परंतु तुम या म ैि णी या
फ डब ॅकव न अस े िदसत े क ती त ुम या य ना ंवर ख ूश आह े.” munotes.in
Page 94
समुपदेशन मानसशा
94 { ोत: १. ने सन-जो स , आर. (२००९ ). समुपदेशन कौश या ंचा प रचय : मजकूर आिण
त व (३ री एड .). बंगलोर: सेज काशन ; २. ने सन-जो स , आर. (२०१६ ). समुपदेशन
कौश य े: मदतनीस प ुि तका (४ थी एड .). लॉस ए ंजेिलस: सेज काशन }
जे हा आ हान े ऑफर क ेली जातात त े हा ाहका ंना कधीकधी अनादर वाट याची श यता
असत े. जे हा आ हान े मजब ूत असतात त े हा त े ितकार द ेखील करतात . कुशल
समुपदेशक आिण मदतनीस या ंनी देखील मजब ूत आ हान े टाळली पािहज ेत, िवशेषत:
सु वाती या स ा ंम ये जेथे संबंध आिण िव ास अ ाप थािपत करण े बाक आह े.
समुपदेशकांनी देखील ाहका ंना सतत आ हान द ेऊ नय े कारण कोणालाही सतत आ हान
देणे आवडत नाही . अशील आ हाना ंचा ितकार कर यासाठी व ेगवेग या रणनीती वाप
शकतात , जसे क i) आ हानक या चा अपमान करण े, ii) समुपदेशकांना या ंचे मत
बदल यासाठी पटवण े, iii) सम य ेचे अवम ू यन करण े, iv) यांना आ हान िदल े जात
अस यान े इतर समथ न िमळवण े, आिण v) आत या आ हानाशी सहमत होण े मदत
करणे, परंतु नंतर मदत ि य े या बाह ेर याब ल काहीही करत नाही .
६.१.१ व-आ हानाची स ंक पना (Concept of Self -Challenge)
आ ही िशकलो क अशीलला व त:वर मागणी कर या स मदत करणा या िविवध त ं ांना
"निजंग" असे हणतात आिण ह े निडंग अशीलला सम या प रि थती आिण न वापरल े या
संध चा सामना कर यास मदत करत े. हे यांना वतः या आत आिण आसपासची स ंसाधने
शोध यात आिण ट ॅप कर यात मदत करत े. निडंगचा एक मजब ूत कार हणज े ाहका ंना
िविवध मागा नी वतःला आ हान द े यासाठी आम ंि त करण े. समुपदेशक ाहका ंना व -
जबाबदारी आिण विनण य ठळक कर यासाठी आिण ो साहन द े यासाठी वय ं-
आ हानम य े गुंत यास मदत करतात . ते यां या स ं ेषण कौश या ंचा वापर ाहका ंना
वा तिवकता चाचणीसाठी व -आ हानम य े गुंत यास मदत कर यासाठी करतात .
अशा कार े, अशीलला काही वा तिवकता चाचणी कर यात मदत करण े आिण यात ून ते जे
काही िशकतात त े वत :साठी चा ंगले भिव य िनमा ण कर यासाठी गुंतवणे हे आ हानाच े
एकंदर उि आह े.
आप याला स ंघषा चा सामना करावा लागतो याम ुळे आपण जीवना या सव तरा ंवर
वतःला आ हान द ेतो. जीवनातील काही े ांम ये आ हान द े यात अपयशी ठर यान े
आपण यिथत होऊ शकतो . वयं-सु वात क ेलेले व-आ हान आदश असल े तरी त े
सहसा घडत नाही . सव म व पात मदत करण े ही एक रचना मक सामािजक भाव
ि या आह े आिण यात काही कारची आ हान े समािव आह ेत. अशीलसाठी जीवन
वाढवणार े आिण सम या - यव थापन प रणामा ंचा स ंच सा य करण े हे मदत कर याच े
अंितम य ेय आह े. सव भावी मदतीम य े काही कारच े समथ न आिण आ हान या ंचा
समाव ेश असतो . हणून, ाहका ंना या ं या सम या प रि थतीच े यव थापन कर यासाठी
समथ न आिण आ हान ाव े लागेल. काही करणा ंम ये, अशीलला सम या प रि थतीवर
मात कर यासाठी या ं या क ुटुंबातील सद या ंना समथ न आिण आ हान द ेखील ाव े
लागेल. समथ नािशवाय आ हान कठोर आिण अ यायकारक आह े आिण आ हानािशवाय munotes.in
Page 95
इतर कौश य े - I
95 समथ न एखा ा य ला र आिण ितक ूल वाट ू शकत े. हणूनच, आ हान आिण समथ न
- या दो ह च े यो य िम ण आव यक आह े.
वेई आिण क ु (२००७ ) नुसार, अशीलला या ं या िवचार , भावना य करण े आिण
वाग या या या ं या व -पराजय प त ना आ हान द े यात मदत करण े िवशेषतः मह वाच े
आहे. हणून, समुपदेशकांनी ाहका ंना िवचार कर या या , भावना य कर या या आिण
कृती कर या या प ती बदल यासाठी आ हान द े यास मदत क ेली पािहज े जे यांना
सम या त प रि थतीत अडकव ून ठेवतात आिण या ंना संधी ओळख यापास ून आिण
िवकिसत कर यापास ून रोखतात . तसेच, समुपदेशकांनी या ं या अशीलला अन ेक
उ ेशांसाठी वतःला आ हान द े यास मदत कर यासाठी भागीदार बनल े पािहज े, जसे क
i) यां या सम या ंम ये श यता शोधण े, ii) न वापरल ेली अ ंतग त आिण बा श आिण
संसाधन े शोधण े, iii) सम या ंम ये या स ंसाधना ंची ग ुंतवणूक करण े आिण या ं या
जीवनातील स ंधी, iv) चांग या भिव यासाठी श यता ंचे श दल ेखन करण े, v) ते भिव य
य ात आण याच े माग शोधण े आिण vi) हे सव घडव ून आण यासाठी आव यक
असल े या क ृत साठी वतःला वचनब करण े.
ा, मू ये, िनयम, नैितकता आिण न ैितकता ह े एखा ा या वत नाचे चालक असतात ,
या या आधारावर लोक िनवड करतात . हणून, स लागारा ंनी मदत ि य ेत या
ाय हस चे काळजीप ूव क ऐकण े आव यक आह े. यांनी ाहका ंना या ाय हस ची जाणीव
क न िदली पािहज े आिण या ंना आ हान द े यासाठी आम ंि त कर या या ि य ेत हे
ाय हस यां या िनण यांवर कसा भाव पाडतात ह े समज ून घे यात या ंना मदत क ेली
पािहज े.
६.१.२ व-आ हा नाचे ल य (Targets of Self -Challenge)
व-आ हान ेचे दोन कार आह ेत: i) एक याम य े वत: ची टीका समािव आह े, आिण ii)
एक याम य े वत : ची स ुधारणा समािव आह े. समुपदेशकांनी अशीलला सम या
प रि थती समज ून घेणे आिण यव थािपत करण े िकंवा जीवन वाढवणा या संधी ओळखण े
आिण िवकिसत करण े अशा य ेक गो ीला आ हान द े यास मदत क ेली पािहज े. से फ-
चॅल जचा उ ेश अशीलला वतःला आ हान द े यास मदत कर या या ि य ेत पूण पणे
सहभागी हो यास मदत करण े हा आह े. व-आ हानाची काही म ु य ल य े खालील माण े
आहेत:
१) वत:ला पराभ ूत करणारी मानिसकता (Self-defeating mindsets)
मानिसकता हणज े मना या कमी -जा त माणात कायम व पी अव था , यात प ूव ह,
गृहीतके, वृ ी, ा, मू ये, पूवा ह, ाधा य े, िनकष , ि कोन , वत:ब ल, इतरांब ल
आिण जगाब ल या अ तीि त धारणा , पूव क पना इ याद चा समाव ेश होतो . एकतर
उ पादक िक ंवा सम या धान अस ू ा, जे बा वत न चालवतात िक ंवा िकमान बा
वत नात पाळल े जातात . हणून, या ल याला सामोर े जा यामागील त व हणज े अशीलला
कालबा , वयं-मया िदत मानिसकता आिण ीकोन बदल ून सम या - यव थापन आिण
संधी-िवकसना मक क ृती करणा या वय ं-वध न आिण फायद ेशीर नवीन ीकोना ंम ये munotes.in
Page 96
समुपदेशन मानसशा
96 बदल यासाठी आम ंि त करण े. या िभ न मानिसकत ेचा सामना कसा क ेला जाऊ शकतो त े
समजून घेऊया:
पूव ह (Prejudice): समुपदेशक ाहका ंना या ं या पूव हावर प ुनिव चार
कर यासाठी आम ंि त क शकतात ि ट रयोटाइप ह े ाहका ंना या ं या सम या
प रि थतीब ल अिधक प पण े िवचार कर यास मदत क शकत े. अशीलला ह े शोधण े
आव यक आह े क ब या चदा दो ही प ग धळ िनमा ण कर यास आिण या ं या सम या
प रि थ तीम य े योगदान द े यासाठी जबाबदार असतात . अशा कार े, अशीलन े यांचे वत न
आिण या ं या प ूव हांमुळे याचा िकती माणात प रणाम झाला आह े हे तपासल े पािहज े.
• व-मया िदत िव ास आिण ग ृिहतक (Self-limiting beliefs and
assumptions): अ बट एिलस (एिलस , २००४ ; एिलस आिण एिलस , २०११ )
आप या तक संगत-भाविनक -वत णूक ि कोन (REBT) म ये असा दावा क ेला आह े क
आ हाना मक अशील या तक हीन आिण वत : ची पराभ ूत िव ास हा सवा त उपय ु
ह त ेपांपैक एक आह े. एिलसन े काही सामा य अकाय म समज ुती ओळख या यात
लोक वतःशी बोल ू शकतात . या समज ुती (त ा 6.2) भावी जीवन जग या या मागा त
येताना िदसतात .
त ा ६. २: अकाय म ा आिण या ंचे अथ
अकाय म ा काय हणायच े आहे यांना?
i) आवडण े आिण
ेम करण े मा या आय ु यातील मह वप ूण लोका ं ारे मला नेहमीच ेम आिण
मा यता िमळण े आव यक आह े.
ii) स म असण े मी नेहमी, सव प रि थत म य े, स मता दाखवली पािहज े आिण मी
जीवनातील काही मह वा या े ात ितभावान आिण स म
असायला हव े.
iii) वतःचा माग
असण े मा याकड े माझा माग असला पािहज े आिण मा या योजना न ेहमी
काया ि वत झा या पािहज ेत.
iv) दुखापत होण े जे लोक काहीही च ुक चे करतात , िवशेषत: जे लोक मला इजा
करतात त े वाईट आह ेत आिण या ंना दोषी ठरव ून िश ा क ेली पािहज े. v) धो यापास ून
मु असण े कोणतीही गो िक ंवा कोणतीही प रि थती कोण याही कार े
धोकादायक अस यास , मी याब ल िच ंता त आिण अ व थ
असण े आव यक आह े. मला धोकादायक प रि थत चा सामना करावा
लागू नये.
vi) सम यारिहत
असण े जीवनात गो ी च ुक या होऊ नय ेत, आिण जर योगायोगान े या
झा या तर व रत आिण सोप े उपाय असाव ेत.
vii) बळी होण े मी अ नुभवले या कोण याही द ुःखासाठी इतर लोक आिण बाह ेरील
श जबाबदार आह ेत. कोणीही जलद आिण सोप े उपाय अस ू नये. munotes.in
Page 97
इतर कौश य े - I
97 viii) टाळण े व-िश त िवकिसत कर याप े ा जीवनातील अडचण ना त ड द ेणे
टाळण े सोपे आहे; मा याकड ून माग या करण े आव यक नसाव े.
ix) भूतकाळातील
अ याचार मी भूतकाळात काय क ेले आिण िवश ेषत: भूतकाळात मा यासोबत ज े
घडले ते ठरवत े क मी आज कसा वागतो आिण कस े वाटत े.
x) िनि यता मी िन य आिण िबनधा त राह न आिण फ वतःचा आन ंद
घेऊन आन ंदी होऊ शकतो .
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आ िण मदत
कर यासाठी स ंधी िवकास ीकोन (१० वी एड .) . बे म ट: ू स/कोल स े गेज लिन ग}.
एिलसन े पुढे असे सुचवले क य या जीवनातील अशा कार या िव ासा ंचे उ ल ंघन
के याने यांना अन ुभव भयानक िदसतात . अशा प रि थतीत , अशीलन े असा िवचार क ेला
पािहजे क हा जगाचा अ ंत नाही , उलट त े अशा सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी काहीतरी
क शकतात याम ुळे यांना भयानक वाटत े.
टन बग (२००२ , 2003) यांनी काही व -िव ासा ंचाही शोध लावला याम ुळे ह शार लोक
कधीकधी म ूख गो म य े अडकतात . याने (2003, पृ. 5) अशा लो कां या िवचारसरणीत
परावित त होणा या अशा चार च ुक या गो ी ओळख या :
i) अहंकारक ीपणाचा म (The Egocentricism Fallacy): लोक या ं या क ृत चे
िनयोजन करताना या ं या वतः या िहताचा िवचार करतात , हे सव यां याब ल आह े
असा िवचार करतात . ते दुस या या िहताचा िवचार करत नाहीत .
ii) सव ता म (The Omniscience Fallacy): लोकांना खरोखर एखा ा गो ीब ल
बरेच काही मािहत अस ू शकत े. परंतु, यांना अस े वाटू लागत े क या ंना सव काही मािहत
आहे.
iii) सव शि मान म (The Omnipotence Fallacy): लोकांना वा टते क त े
सव शि मान आह ेत आिण या ंना हव े ते क शकतात .
iv) अभे पणाची च ूक (The Invulnerability Fallacy): लोकांना वाटत े क
पकड यािशवाय त े जे काही करतात यात ून ते सुटू शकतात . िकंवा, पकडल े गेले तरी त े
वतःची स ुटका क शकतील .
तसेच, Riso et al. ( २००७ ) ने मानिसक िवकारा ं या ेणीचे वैिश ्य दश िवणा या िवकृत
सं ाना मक योजना आिण म ूलभूत िव ासा ंचे कार वण न केले आहेत. क मा अकाय म
िव ासा ंचा तस ेच सम या िनमा ण करणा या िवचारसरणी या प त चा स ंदभ देतात. अशा
िव कळीत आिण व -पराजय िवचारा ं या प ती ओळखण े आिण हाताळण े याम ुळे
ाहका ंना फायदा होऊ शकतो आिण सम ुपदेशक या ं या ाहका ं या जीवनात या ंना मदत
क न ख ूप मोलाची भर घाल ू शकतात .
munotes.in
Page 98
समुपदेशन मानसशा
98 २) व-मया िदत अ ंतग त वत न (Self-limiting internal behaviour):
िवचार कर याच े काही कार ह े खरे तर वत न असतात यात ग ुंतायच े क नाही ह े आपण
िनवडू शकतो . या अशा ि या आह ेत या आपण क शकतो क नाही ह े आपण िनवड ू
शकतो . आम या अ ंतग त िकंवा सं ाना मक वत नांम ये िदवा व न पाहण े, ाथ ना करण े,
िव ास ठ ेवणे, सम या ओळखण े, संध चे पुनरावलोकन करण े, िनण य घेणे, योजना तयार
करणे, िनण य घेणे, वतःला आिण इतरा ंना मा यता द ेणे ि कंवा नापस ंत करण े, आ य
करणे, मू यमापन करण े, क पना करण े, िनमा ण करण े यासार या िव त ृत ि याकलापा ंचा
समाव ेश होतो . मानके आिण मानद ंड, दुल करण े, मा करण े, अ यास करण े आिण इ तर
अनेक गो ी . अशील या ं या व -मया िदत आिण व -पराजय अ ंतग त वत न अिधक
सज नशील लोका ंसह बदल यास इ छ ुक अस यास या ंना काही मदतीची आव यकता
असू शकत े. नवीन ीकोन िवकिसत करण े आिण अ ंतग त वत न बदलण े काही अशीलना
खूप मदत क शकत े.
३) भावना आिण भावना ं या व -पराजय अिभ य (Self-defeating
expressions of feelings and emotions)
आप या भावना ंचे यव थापन आिण या य कर या या प ती हा आप या सामािजक -
भाविनक ब ुि म ेचा एक भाग आह े. आप या काही भावना बाट याब ंद असतात , तर काही
अगदी यमान असतात . समुपदेशक या ं या अशीलला अनाव यक नकार आिण
भावना ंना त ड द े यासाठी , भावना ंना आ ंत रकपण े चालू ा आिण भाविनक अिभ य च े
व-पराजय व प मदत क शकतात . बिक ग वगैरे. (२००८ , पृ. ४८५) असे आढळल े
क भावना -िनयमन कौश या ंवर ल क ि त करण े भाव -संबंिधत मानिसक आरो य
सम या ं या ितब ंध आिण उपचारा ंम ये मह वप ूण भूिमका बजाव ू शकत े.
४) अकाय म बा वत न (Dysfunctional external behaviour):
काही अशील या बा वत नामुळे यांना ास होतो . काही न करण े हा देखील वत नाचा एक
कार मानला जातो . ाहक अन ेकदा िनवडी कर यात आिण या िविश वत नांम ये
गुंत यात अपयशी ठरतात ज े यां या सम या प रि थत चा सामना कर यासाठी आिण
संधी िवकिसत कर यात या ं यासाठी उपय ु ठरतील . हे व-पराजय िवचारा ंवर आधा रत
बा वत नाचा एक कार आह े. अशीलला या ं या व -पराजय िवचारा ंची जाणीव क न
देणे यांना या ं या बा वत नावर काय कर यासाठी उपय ु ठर ेल. हणून, समुपदेशकांनी
अशीलला या ंचे व-पराजय िवचार या ं या बा वत नात कस े बदलतात ह े तपास यास
मदत क ेली पािहज े.
५) जगाची िवक ृत समज (Distorted understand ing of the world)
काही व ेळा, अशील जगाला य ात जस े आहे तसे पाह यात अयश वी होऊ शकतात . ही
जगाची िवक ृत समज आह े. हे अशीलला सम या ं या प रि थतीत ग ुंतवून ठेवू शकत े आिण
यांना संधी ओळख यापास ून आिण िवकिसत कर यापास ून रोख ू शकत े. तथािप , ाहका ंना
ते या वातावरणात राहतात आिण याचा या ं या जीवनावर होणारा प रणाम प ूण पणे
समजून घे यात अयश वी झा याचा अथ असा नाही क त े मूख आह ेत. या गो चा munotes.in
Page 99
इतर कौश य े - I
99 यां या जीवनावर नकारा मक भाव पडतो या गो ी या ं या ल ात य ेत नाहीत . हणूनच,
अशीलला या ं या मना तील जगा या अशा िवक ृत समजाची जाणीव क न द ेणे यांना यो य
िनण य घे यास मदत क शकत े.
६) िवसंगती (Discrepancies)
अनेक कार या िवस ंगती आह ेत या ंचा आप या जीवनावर भाव पडतो . उदाहरणाथ ,
िवचार आिण क ृती यातील तफावत . हणज ेच आपण ज े करणार आहोत त े आपण न ेहमी
करत नाही . अशा िवस ंगती ाहका ंना या ं या सम या प रि थतीत ग ुंतवून ठेवतात.
याम य े खालील आिण अशा अन ेक गो चा समाव ेश अस ू शकतो (टेबल ६.१ पहा):
अशील काय िवचार करतात िक ंवा काय वाटतात िव त े काय हणतात
ते काय हणतात िव त े काय करतात
यांची वतःब लची मत े िव इतरा ंची या ं याब लची मत े
ते काय आह ेत िव त े काय दावा करतात क या ंना हायच े आहे
यांची सा ंिगतल ेली उि े िव त े य ात काय सा य करतात
यांची य क ेलेली उि े िव या ंचे वा तिवक वत न
अशा प रि थ तीत, समुपदेशक ाहका ंना या ं या जीवनातील िवस ंगत ना आ हान द े यास
मदत क शकतात . हे स मुपदेशक आिण अशील दोघा ंनाही ाहका ंसाठी भिव य
घडव यासाठी एक काम कर यास मदत क शकत े.
७) न वापरल ेली श आिण स ंसाधन े (Unused strengths and resources)
ाहका ंचे व-आ हान या ं या सम या ंवर तस ेच या ं या "संभा य व " वर ल क ि त
करतात . समुपदेशक ाहका ंना संधी आिण स ंसाधना ंसह या ं या साम या िवषयी जाग क
हो यास मदत क शकतात ज े एकतर ाहका ं ारे न वापरल ेले िकंवा कमी वापरल े जातात
(अि पनवॉल आिण टॉ िडंगर, २००३ ; टेडे ची आिण िक मर , २००५ ). यामुळे
ाहका ं या जीवनात मोठी भर पड ू शकत े. काही स ंसाधन े अशील -आधा रत आह ेत,
याम य े ितभा आिण मता ंचा समाव ेश आह े यांचा वापर क ेला जात नाही . काही बा
आहेत, यात सम या िक ंवा संधी िवकिसत कर यासाठी सामािजक समथ न ओळख यात
आिण वापर यात अपयश समािव आह े. समुपदेशक ाहका ंना अशा स ंसाधना ंचा वापर
कर यास मदत क शकतात ज े ते वापर यात अयश वी झाल े आह ेत. "मा याकड े
कोण या कारची न वापरल ेली ताकद आह े?", "आंत रक आिण बा दो ही स ंसाधन े
सोड यासाठी आिण यावर भु व िमळव यासाठी मी काय क शकतो ?" अकाय म
वत नातही ताकद लपल ेली असत े. ि सकोल (1984) या मत े, सहा यक हण ून
समुपदेशक ाहका ंना हे समज यास मदत क शकतात क या ंचे तक हीन िवचार आिण
वत न देखील या ं या साम या चा ोत अस ू शकतात . अशीलला अगदी वरवर पाहता munotes.in
Page 100
समुपदेशन मानसशा
100 अकाय म क पना आिण वत णुक मागील तका ची जाणीव क न द ेणे ाहका ंना या ं या
सम या प रि थतीच े यव थापन कर यासाठी या ंचा वापर कर यास स म क शकत े.
८) दैनंिदन जीवनातील अ ामािणकपणा (The predictable dishonesties of
everyday life)
हे अंदाज लावता य े याजोग े अ ामािणक द ैनंिदन वत न जस े क िवक ृती, टाळण े, यु या,
सबब िनमा ण करण े इ याद चा स ंदभ देते जे लोका ंना या ं या सम या प रि थतीत ग ुंतवून
ठेवतात. आप या सवा कडे वतःचा बचाव कर याच े माग आह ेत i) वतःपास ून, ii)
इतरांपासून आिण iii) जगापास ून. आप यातील थोडीशी अ ामािणकता ही द ुधारी
तलवारीसारखी असत े. उदाहरणाथ , आपल े खोटे बोलण े आप याला अनप ेि त अडचण ना
त ड द े यास मदत क शकत े, परंतु जर आपण या ंचा सामना कर याच े धोरण हण ून
वारंवार वापर क ेला तर त े आप याला इतरा ंसोबत या नात ेसंबंधांना हानी पोहोचव ू
शकतात . दुसरे उदाहरण "इतरांना दोष द ेणे" हे असू शकत े. आप या द ुद वासाठी इतरा ंना
दोष द ेणे आप याला वतःला वाचिव यात मदत करत े, परंतु यामुळे आपल े पर पर स ंबंध
िबघड याची आिण व -जबाबदारीची िनरोगी भावना िवकिसत हो यापास ून रोख याची
देखील श यता असत े. अशील या वत नाचे अिधक यापक नम ुने हणून अशा कारची
अ ामािणकता मदत स ा ंम ये िकंवा बाह ेर होऊ शकत े. ाहका ं या स ंर णास आ हान द ेणे
काही करणा ंम ये धोकादायक अस ू शकत े. हणून, समुपदेशकांनी अशीलला या ं या
अ ामािणकपणाब ल व तःला आ हान द े यास मदत क ेली पािहज े, यां या बचावाला
आ हान द े याऐवजी या ं या अ ंतग त आिण बा जगाशी अिधक सज नशीलत ेने सामना
कर यासाठी . येथे अ ामािणकपणाच े काही कार आह ेत:
िवकृती (Distortions): ते वत : ची स ेवा करतात कारण त े एखा ा य साठी
जगाच े िच ख ूप वेदनादायक िक ंवा मागणी असल े या य कड ून आरामदायक आिण
शांततेकडे वळवतात . अशा कार े, काही अशील या ं या आवडीन ुसार िविवध मागा नी
जगाच े य िवक ृत क शकतात .
गेम, ि स आिण मोक न (Games, Tricks, and Smoke Screen):
अशीलच े म जे यांना आराम आिण नफा द ेतात त े प पण े आिण सतत सम ुपदेशन
स ां या आत आिण बाह ेर राखल े जातील . अशा कार े, या ाहका ंना बदल याची भीती
वाटते ते सं ेषण न कर यासाठी स ं ेषण वापर याचा य न करतात . हणून, समुपदेशकांनी
असे वातावरण तयार करण े आव यक आहे जे ाहका ंना अस े गेम खेळ यापास ून पराव ृ
करेल.
िनिम (Excuses): ते साव ि क आह ेत आिण या ंचे जीवनात सकारा मक उपयोग
आहेत, जसे क ख ेळ आिण िवक ृती. जीवनातील सम या टाळ यास िनिम काढण े खूप
मदत करत े. येथे, समुपदेशकांनी अशीलला या ं या िवचारा ं या काही मागा चे पुनरावलोकन
कर यास आिण बदल कर यास मदत क ेली पािहज े. अशा कार े, कुशल स लागारा ंनी
काळजी घ ेणारे आिण सहान ुभूतीपूण असूनही ाहका ंना फायदा घ ेऊ देऊ नय े. munotes.in
Page 101
इतर कौश य े - I
101 य ात , हे आठ आिण अस े अनेक ल य अन ेकदा िदसतात . संयोजन याम ुळे अंतग त
आिण बा व त नावर प रणाम करणा या भावना आिण भावना ंचे अपुरे यव थापन होऊ
शकते. येथे, समुपदेशकांनी अशीलला ासदायक आिण अन ु पादक िवचार आिण
भावना ंसह या ंचे संबंध बदल यास मदत करण े आव यक आह े आिण आदरप ूव क ल
देऊन या ंना मंजूरी देऊन आिण शा ंत क न . अशा कार े, समुपदेशक ाहका ंना या ं या
जीवनाचा उ ेश िनि त कर यात मदत क शकतात .
६.१.३ अंध थान ओळखण े (Identifying blind spots)
" लाइंड पॉट " हा श द अशा ि थतीला स ूिचत करतो क अशीलला त े वतःला कस े
मया िदत करत आह ेत याची जाणीव नसत े. अशा कार े, लाइंड पॉट ्स हणज े लोक या
गो ी पाह यात अयश वी ठरतात िक ंवा दुल करण े िनवडतात याम ुळे यांना सम या
प रि थती ओळखण े आिण यव थािपत करण े िकंवा वतःसाठी स ंधी ओळखण े आिण
िवकिसत करण े ितब ंिधत होत े. हॅन हेके (२००७ ) ारे ओळखल े जाणार े दहा सामा य
लाइंड पॉ ट्स पॉट ्स हणज े i) गो चा िवचार कर यात अयश वी होण े, ii) नेहमी यो य
उ रे न िमळण े, iii) संकेत आिण स ंकेत िमळण े आिण काय चालल े आहे ते ल ात घ ेणे, iv )
व-जाग कत ेचा अभाव , v) एखा ा या प ूवा हांचा शोध घ े यात अयश वी , vi) कठोर
ेण मध ून जगा कडे पाहण े, vii) िन कषा पय त उडी मारण े, viii) गो ी तपास यात अपयश ,
ix) योगायोग कारण े हणून पाहण े आिण x) अपयश मोठ े िच पहा आिण गो ी स ंदभा त
ठेवा. हॅन हेके या हण यान ुसार, आपण इतरा ं या लाइ ंड पॉट ्सकड े सहजत ेने ल
वेधत असताना आप या वतः या आ ंध या डाग आिण "मूख पणा" ब ल अनिभ राहतो .
हणून, अशीलला स े फ-चॅल जसाठी आम ंि त करताना , समुपदेशकांनी अशीलची वय ं-
मया िदत िवचारसरणी , भाविनक अिभ य आिण वत न यािवषयी जाग कत ेचा िवचार
केला पािहज े. यांनी अशा अशीलना इतरा ंब ल समज ूतदार अस ताना वतःब ल या
यां या धारणा कशा धारदार क े या पािहज ेत याची जाणीव क न द ेणे आव यक आह े. ते
अशीलला ह े समज यास मदत क शकतात क लाइ ंड पॉट ्स भावी िनण य घे याम य े
कसे अडथळ े आहेत. खाली नम ूद केले या काही लाइ ंड पॉट ्सवर एक नजर टाक ूया:
१) जाग कत ेचा अभाव (Lack of awareness): हेतुपुर सर असो वा अजाणत ेपणान े,
लाइंड पॉट ्स डाग बदल या या मागा त येतात आिण त े िविवध कारच े असतात .
ाहका ंना अ ात गो ची जाणीव क न द ेणे यांना वतःला अिधक चा ंग या कार े जाणून
घे यास, सम या ंचा सामना कर यास आिण स ंधी िवकिसत कर यात मदत करत े. यामुळे
जाग कत े या अभावाम ुळे य ांचे जीवन कस े संकुिचत होत े आिण या ंची मानिसकता
बदला या मागा त कशी उभी राहत े यािवषयी द ेखील अ ंत ी देते. या लाइ ंड पॉटम य े
"सा या नकळत " पासून "इतके साधे नाही" पय तचे वेगवेगळे अंश आह ेत.
२) गो चा िवचार कर यात अयश वी होण े (Failure to think things through):
हा एक अितशय सामा य मानवी अन ुभव आह े. आ ही अन ेक काय करतो , जसे क सम या
शोधण े, संधी तपासण े, श यता ंचा शोध घ ेणे िकंवा कृतीची योजना आकि मकपण े आिण
अपूण पणे तयार करण े. यानंतर आ ही अतािक क तका वर आधा रत िनण य घे यास प ुढे
जातो. काहीव ेळा भावना ंमुळे मजब ूत झाल े या िव ासाम ुळे ाहका ंना काही गो चा िवचार munotes.in
Page 102
समुपदेशन मानसशा
102 कर यापास ून ितब ंध होतो . ाहका ं या सवयी , आळस िक ंवा अिवचारीपणा या ंचाही
यां या िवचारा ंवर प रणाम होतो . प रणामी , अकाय म वत नाचे संभा य अ प -मुदतीच े
आिण दीघ कालीन प रणाम पाह यात अयश वी झा यास एखा ाच े जीवन िव कळीत
होऊ शकत े. अशा करणा ंम ये, समुपदेशकांनी ाहका ंना आ हान द ेणे आव यक आह े
आिण या ंना मु य सम या ंवर िवचार कर यास मदत करण े आव यक आहे.
३) वत:ची फसवण ूक (Self-deception): या कारचा लाइ ंड पॉट जाग कत े या
सा या अभावाप े ा वेगळा आह े आिण सामािजक -भाविनक प रप वत े या िव आह े.
कधीकधी अशील या ंना मािहत नसल े या गो ब ल अ ंधारात राहण े िनवडतात , कारण
यांना मािहत अस यास या ंचे वत न बदल याच े आ हान या ंना िदल े जाईल .
४) अंधारात राहण े िनवडण े (Choosing to stay in the dark): हा आणखी एक
सामा य मानवी अन ुभव आह े जसे क गो चा िवचार कर यात अपयश . हेफरनन (२०११ )
या अन ुभवाला "इ छाप ूत अ ंध व" असे हणतात , जेथे कोणीतरी अस े हण ते क
उदाहरणाथ , "मी शोध ू शकलो , परंतु मला अ ाप नको आह े." हे एखा ाची काहीतरी जाण ून
घे याची इ छा नसण े द श वते. मदत कर या या ि य ेत, ाहका ंचे या ं या
समुपदेशकांसोबतच े अ प आिण अ प वत न हे सूिचत करत े क त े कदािचत वतःह न
काहीतरी ित बंिधत करत असतील , जे अिधक प ूण पणे जाण ून घेणे िकंवा जाण ून घेणे
दुखावल े जाईल . याव न अ ंधारात राह याची या ंची पस ंती िदस ून येते.
५) जाणून घ ेणे, काळजी न घ ेणे आिण प रणाम पाह यात अयश वी होण े
(Knowing, not caring, and failing to see consequences): काहीव ेळा
ाहकांना मािहत असत े क या ंची िवचारसरणी , भाविनक अिभ य च े कार आिण क ृती
यांना अडचणीत आणत आह ेत िकंवा या ंना ितब ंिधत करत आह ेत आिण तरीही या ंना
काळजी वाटत नाही . अशा वत नाचे वण न कर यासाठी या प रि थतीला िव ता रत अथा ने
अंध थान अस े हटल े जाते, कारण एकतर अशील या ं या वत : या द ुःखाची िनवड
करत असल े या माणात प ूण पणे समज ून घेत नाहीत िक ंवा या ंचे कौत ुक करत नाहीत
िकंवा या ंना िन काळजीपणाच े प रणाम आिण प रणाम िदसत नाहीत .
अशा कार े, लाइंड पॉट या स ं ेम ये वत नाची िव त ृत ेणी समािव आह े , जसे क
नकळत असण े, वतःची फसवण ूक करण े, जाणून घे याची इ छा नसण े, दुल करण े,
काळजी न घ ेणे िकंवा पूण पणे मािहत नसण े. दुस या श दा ंत सांगायचे तर, आप याला ज े
माहीत आह े याच े प रणाम िक ंवा प रणाम आप याला प ूण पणे समजत नाहीत . मदतनीस
हणून, समुपदेशकांनी अशीलला सवा त मह वा या गो प ैक एक हण ून या लाइ ंड
पॉट्सचा सामना कर यास मदत क ेली पािहज े. मह वा या ा ंची यादी (त ा ६.३)
खाली सादर क ेली आह े जी लाइ ंड पॉट ्स थळ उघड कर यास उपय ु ठर ेल. नवीन
ीकोन िवकिसत कर यासा ठी आिण या ंचे अंतग त तस ेच बा वत न बदल यासाठी
समुपदेशक या ं या ाहका ंना हे वतःला िवचार यास मदत क शकतात .
munotes.in
Page 103
इतर कौश य े - I
103 त ा ६. ३: लाइंड पॉट ्स उघड कर यासाठी मह वाच े
मी कोण या सम या टाळत आह े? मी कोण या स ंध कड े दुल करत
आहे?
नेमकं काय चालल ंय? मी काय द ुल करत आह े?
मी काय पाह यास नकार द ेऊ? मी काय क इि छत नाही ?
मी कोणत े अस यािपत ग ृिहतक करत
आहे? मी कोण या घटकात अपयशी ठरत
आहे?
मी वतःशी ब ेईमान कसा आह े? खडका ं या खाली काय आह े?
जर इतर मा याशी ामािणक असतील तर त े मला काय सा ंगतील ?
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : मदत कर यासाठी एक सम या -
यव थापन आिण स ंधी िवकास ीकोन (१० वी एड .) . बे म ट: ू स/कोल स े गेज
लिन ग}.
अशा कार े, समुपदेशक अशीलला या ं या िबघडल े या लाइ ंड पॉट ्सचा प ुढील न ुकसान
टाळ यासा ठी, आधीच झाल ेले नुकसान मया िदत कर यासाठी आिण या ं या सम या ंना
संध म य े बदल यात मदत क शकतात .
६.१.४ लाइंड पॉट ्सला आ हान द े याची कौश य े (Skills to challenge blind
spots):
आ ापय त, आ ही िशकलो आहोत क व -आ हान कशा कार े िवधायक बदल घडव ून
आणत े अशा समजावर ल क ि त करत े. आ ही ह े देखील िशकलो आहोत क स े फ-
चॅल ज अशीलला या ंचे अंध व कस े नवीन ीकोना ंम ये बदल यास आिण अ ंतग त आिण
बा वत ना या अिधक रचना मक नम ु यांम ये पा ंत रत कर यात मदत क शकत े.
लाइंड पॉट ्सचे नवीन ी कोनांम ये पा ंतर कर या या या ि य ेला िविवध
सकारा मक स ं ांनी नाव द े यात आल े आहे, जसे क १) गो ी अिधक प पण े पाहण े, २)
िच िमळवण े, ३) अंत ी ा करण े, ४) नवीन ीकोन िवकिसत करण े, ५) श दल ेखन
प करण े, ६) धारणा बदलण े, ७) संदभा या नवीन चौकटी िवकिसत करण े, ८) अथ
शोधण े, ९) धारणा बदलण े, १०) मोठे िच पाहण े, ११) िभ न कोन िवकिसत करण े, १२)
संदभा तील गो ी पाहण े, १३) संदभ तोडण े,१४) पुनिव चार , १५) अिधक व त ुिन
ि कोन ा करण े, १६) अथ लावण े, १७) अंध वावर मात करणे, १८) ि तीय - तरीय
िश ण , १९) दुहेरी-लूप िश ण (आिग रस, १९९९ ), २०) सज नशील िवचार करण े, २१)
पुनस क पना , २२) शोध , २३) "आह-हा" अनुभव असण े, २४) नवीन ीकोन िवकिसत
करणे, २५) गृहीतके िवचारण े, २६) िवकृतीपास ून मु होण े, २७) पु हा जोडण े, २८)
कने शन बनवण े,२९) ेम- ेिकंग, ३०) ेम- वाकण े, आिण ३१) र ेिमंग. अशा कार े,
या सव सं ा सम या आिण स ंधी दो ही ओळख यासाठी आिण यव थािपत कर यासाठी
आव यक असल े या काही कारच े सं ाना मक प ुनर चना स ूिचत करतात . munotes.in
Page 104
समुपदेशन मानसशा
104 नवीन ीकोन िवकिसत करण े हा क धीकधी व ेदनादायक अन ुभव असतो . हणून,
ाहका ंना या ं या क ृत चे प रणाम शोध यात मदत करण े हा या ंना या ं या अ ंतग त आिण
बा दो ही ि या ंना आ हान द े यात मदत कर याचा एक माग आहे. भावी सहा यका ंकडे
यां या अशीलब ल असल ेली एक म ूलभूत धारणा अशी आहे क अशीलकड े वतःला
आिण त े या जगाम य े ते कमी िवक ृत प तीन े राहतात त े पाह यासाठी आिण त े जे
पाहतात यावर क ृती कर याची स ंसाधन े असतात .
लाइंड पॉट ्स/ अशील या व -आ हानला आ हान द े यासाठी अ य ीकोन
(Indirect Approaches to Challenge Bli nd Spots/ Clients’ Self -
challenge):
येथे खाली नम ूद केले या तीन अ य ि कोन िक ंवा कौश य े आहेत:
अ) गत सहान ुभूती (Advanced Empathy):
या कौश याचा िक ंवा ि कोनाचा अथ संपूण संदेश िकंवा संदेशामागील स ंदेश कॅ चर करण े
आिण सामाियक करण े होय. गत सहान ुभूती हे आ हानाच े व प बनवत े ते हणज े
लपलेले संदेश थोड े खोलवर खण ून काढण े आिण सम ुपदेशकां या ितसादाव न ाहक
लगेच ओळख ू शकत नाहीत , याम ुळे अि थरत ेचा अन ुभव य ेऊ शकतो . गत सहान ुभूती
ाहका ंना वतःच े आिण या ंचे वत न जवळ ून पाह यासाठी आम ंि त करत े. समुपदेशक
अशीलच े ऐकत असताना थोड े खोलवर चौकशी कर यासाठी वतःला खालील िवचा
शकतात :
ही य अध वट काय बोलत आह े?
ही य कशाला इशारा द ेत आह े?
ही य ग धळल े या अव थ ेत काय बोलत आह े?
प स ंदेशामाग े कोणता ग ु संदेश आह े?
अशा कारे, समुपदेशक ाहक खरोखर काय बोलत आह ेत िकंवा िकमान यावर ल क ि त
करतात
गत सहान ुभूतीपूण ऐकण े आिण ि या वाप न य करण े, ता पुरते आिण ग धळल ेले
असल े तरी. कुशल सहा यक हण ून सम ुपदेशक अशील या िवचार , भाविनक अिभ य
आिण वत ना या सम या धान प रमाणा ंवर ल क ि त कर यासाठी स ंदेशामागील स ंदेश
कॅ चर करतात आिण सामाियक करतात . तसेच, ते न वापरल े या स ंधी आिण स ंसाधना ंवर
ल क ि त करतात . भावी सहा यक अस यान े ते अशीलम य े खोलवर लपल ेली आिण
अनेकदा िवसरल ेली स ंसाधन े ऐकतात आिण ट ॅप करतात . गत सहान ुभूतीचा सराव
खालील कार े केला जाऊ शकतो :
अशीलला अ ंतिन िहत कर यात मदत करण े (Helping clients make the
implicated implicit): हे सवा त मूलभूत व प आह े गत सहान ुभूती. यात अशीलला munotes.in
Page 105
इतर कौश य े - I
105 थेट बोल याऐवजी त े काय स ूिचत करत आह ेत ते पूण अिभ य द े यास मदत करण े
समािव आह े.
अशीलला या ं या कथा ंमधील थीम ओळख यात मदत करण े (Helping clients
identify themes in their stories): अनेकदा िविश थीम ज े हा अशील या ं या
कथा सा ंगतात त े हा उदयास य ेतात. ही थीम ॅिटक साम ी भावना (उदा. दुखापत , िचंता),
िवचार (उदा. भूतकाळात य त असण े), वागणूक (उदा. इतरांवर िनय ं ण ठ ेवणे, इतरांना
दोष द ेणे, जा त काम करण े), अनुभव (उदा. बळी असण े, िश ा होण े, दुल करण े) िकंवा
काही स ंयोजन े कट करत े. या सव थीम. समुपदेशक या ं या अशीलशी झाल े या चच तून
वत:ला पराभ ूत करणारी थीम िक ंवा पॅटन पाहताना या ंची धारणा श ेअर क शकतात
आिण अशीलला या व -पराजय थीम तपास यात मदत क शकतात .
ाहका ंना गहाळ असल ेले कने शन बनिव यात मदत करण े (Helping clients
make connections that may be missing): अशील अन ेकदा या ंचे अनुभव,
िवचार , वत न आिण भावना या ं या कथा ं ारे श य ितत या श ेअर करा . तथािप , ते
काहीतरी सामाियक करण े चुकवू शकतात ज े स यो य िदश ेने गती कर यासाठी मह वप ूण
आिण उपय ु अस ू शकत े. अशा प रि थतीत , समुपदेशकांनी ाहका ंना अशा कारच े
कने शन बनिव यात मदत करण े आव य क आह े जे अंत ी िकंवा ीकोन दान करतात
जे यांना पुढे जा यास स म करतात .
सहान ुभूतीपूण समज ुतीवर आधा रत िशि त िवचार सामाियक करण े (Sharing
educated hunches based on empathic understanding): असताना
ाहका ंचे हणण े ऐकून, समुपदेशकांनी हे सव संदभा म ये मांड यासाठी ाहक काय
बोलतात यावर िवचारप ूव क ि या करण े आव यक आह े. येथे, समुपदेशक स ंदेशामागील
संदेश िकंवा कथ ेमागील कथ ेब ल क पना तयार क लागतात . समुपदेशक या ं या मत े
मू य जोड ू शकतील अशा क पना सामाियक क शकतात . वाढल ेली प रप वता पातळी ,
सामािजक मता आिण इतरा ंना मदत कर या या सम ुपदेशकां या अन ुभवाम ुळे ह च अिधक
ानवध क बनतात . हं स ऑफर करणार े काही फायद े येथे आहेत:
ाहका ंना मोठ े िच पाह यास मदत करण े
अशीलला जरा खोलवर जा यास मदत करण े: ह चेस अशीलना त े अ य पण े
िकंवा फ काय स ूिचत करत आह ेत ते अिधक प पण े पाह यास मदत करतात .
अशीलला प रणाम पाह यास आिण िन कष काढ यास मदत करण े: हंच
अशीलला त े जे बोलत आह ेत याव न तािक क िन कष काढ यास मदत करतात .
अशीलला उघड यास मदत करण े: ह चेस अशीलला क ेवळ त े सूिचत करत
असल े या े ांचा शोध घ े यास मदत करतात .
ाहका ंना या ं याकड े दुल होत असल े या गो ी पाह यात मदत करण े munotes.in
Page 106
समुपदेशन मानसशा
106 अशीलला या ं या कथा ं या मालक म य े मदत करण े: एकूणच, अशीलला या ंचे
अनुभव, वत न, भावना , ि कोन आिण िनण यांची पूण मालक घ े यास मदत करा ज े
आधी यां या मालक च े होते.
समुपदेशकांनी या ं या आधारावर सव ितसादा ं माण ेच hunches वापराव े यां या
ाहका ंची समज . सहान ुभूतीने ितसाद द ेणे अशील या इितहास , अनुभव िक ंवा इ छ ेनुसार
वागणूक याव न िन कष काढ यासाठी प ुरेसे नाही . ाहका ं या जगा या समुपदेशकां या
आवड या मानसशा ीय िस ा ंतांम ये अिधक खोलवर जल े या या या ंसह ाहका ंना
लोड करण े देखील प ुरेसे नाही . अशा कार े, रचना मक गत सहान ुभूती वापर यासाठी
समुपदेशकांना भाविनक ब ुि म ा आिण सामािजक मता असण े आव यक आह े.
ब ) मािहती शेअ रंग (Information Sharing)
मािहती ाहका ंना मदत ि य े या कोण याही ट यावर मदत करत े. एखा ा िविश
सम य ेचा सामना कर याचा य न करणार े ते पिहल े नाहीत याची जाणीव क न िद यावर
अशील मािहती श ेअर कर यास स ु वात करतात . यांनी सामाियक क ेलेली मा िहती या ंना
अिधक श यता प कर यात आिण य ेय िनि त कर यात मदत क शकत े. अशा
कार े, अंमलबजावणी या ट यावर मािहती द ेखील मह वाची आह े. अशील ार े सामा यतः
अनुभवले या अडथ या ंची मािहती या ंना त ड द े यास आिण िटक ून राह यास मदत
करते. याउलट , काही गहाळ मािहतीम ुळे ाहका ंना या ं या सम या प ूण पणे शोधून काढण े,
उि े िनि त करण े आिण क ृती कर यास प ुढे जाण े कठीण होत े. मािहतीची द ेवाणघ ेवाण
कर या या कौश याम य े िकंवा धोरणाम य े नवीन मािहती दान करण े आिण च ुक ची
मािहती द ु त करण े या दो ही गो चा समाव ेश होतो . अशा कार े, हे ाहका ंना या ं या
सम या ंब ल नवीन ीकोन िवकिसत कर यास मदत करत े िकंवा या ंना कस े काय कराव े
याब ल माग दश न करत े. हे काही करणा ंम ये पु ी करणार े आिण समथ न करणार े
अस याच े िस होत े. दुसरीकड े, काही करणा ंम ये, ाहका ंना नवीन ीकोन दान
करणे सां वनदायक आिण व ेदनादायक दो ही अस ू शकत े. काही प रि थत म य े, मािहती
देणे िवशेषतः उपय ु आह े, िवशेषत: जे हा अच ूक मािहती या अभावाम ुळे एकतर सम या
उ वत अस ेल िकंवा िव मान सम या िबघडत अस ेल. सहा यक हण ून स लागारा ंनी
मािहती द ेताना पाळ या पािहज ेत अशा काही सावधानता य ेथे आहेत:
कुशलत ेने वागा आिण अशीलला मािहतीम ुळे उ व ू शकणार े असंतुलन हाताळ यास
मदत करा .
मािहतीन े दबवू नका .
तु ही िदल ेली मािहती अशील या सम या प रि थतीशी स ु प आिण स ुसंगत
अस या ची खा ी करा आिण याम ुळे ाहका ंना कोण याही कारचा ग ैरसमज होणार
नाही.
सहा यक हा आिण ाहका ंना मािहतीवर ि या कर यात मदत करा . munotes.in
Page 107
इतर कौश य े - I
107 मािहतीची द ेवाणघ ेवाण स ला दे यासोबत ग धळ क नका . यावसाियक माग दश न
ाहका ंना काय कराव े हे सांग याप े ा वेगळे असत े.
क ) मदतनीसा ंचे व- कटीकरण (Helpers’ Self -Disclosure)
समुपदेशक िक ंवा सहा यका ंनी वत : ची कटीकरण े कर यासाठी या ंचे वतःच े
अनुभव, िवचार , वत न आिण भावना ाहका ंसोबत श ेअर कर याची या ंची मता आिण
इ छा आव यक असत े. अशीलला वतःला आ हा न दे यात मदत कर याचा हा एक माग
आहे. भावी मदतनीस ऐकतात , ि या करतात , ितसाद द ेतात आिण अशीलवर त े जे
छाप पाडत आह ेत याचा मागोवा घ े याचा आिण यव थािपत कर याचा य न करतात .
हे पस या व - कटीकरणाला काही टीका ंचा सामना करावा लागतो , जसे क i) अशीलला
घाबरव याची मता आह े, ii) यामुळे अशील सम ुपदेशकांना कमी समायोिजत मदतनीस
हणून पाह शकतात , iii) यामुळे ाहका ंवर भार पड याची श यता आह े काही व ेळा.
दुसरीकड े, iv) काही स ंशोधन अ यासा ं ारे सुचिव या माण े अशील ार े याच े चांगले
कौतुक केले जाते आिण v) काही अशील वत : ची कटीकरण करणा या सहा यका ंना
“डाउन -टू-अथ ” आिण “ ामािणक ” हणून पाहतात . vi) हे थेट व पात मॉड ेिलंगचे व प
हणून काम क शकत े.
वयं- कटीकरण ज े ाहका ंना नवीन ीकोन आिण क ृतीसाठी नवीन श यता िवकिसत
कर यास मदत करते ते आ हाना मक आह े. हे अशीलवर अिधक मोकळ ेपणान े िकंवा
अिधक क ि त मागा ने बोल यासाठी दबाव आणत े. िकमान या दोन कारणा ंमुळे मदतनीसा ंचे
व- कटीकरण आ हाना मक आह े:
i. हे जवळच े एक कार आह े आिण काही अशीलसाठी हाताळण े सोपे नाही . हणून,
समुपदेशकांना ते वतःब लची मािहती का उघड करत आह ेत हे अचूकपणे जाण ून
घेणे आव यक आह े.
ii. हे अ य पण े एक आ हाना मक स ंदेश देऊ शकत े “तु ही ह े देखील क शकता ”.
यां या भ ूतकाळातील अपयशा ंब ल सम ुपदेशकांचे कटीकरण अन ेकदा या ंनी या
सम या ंवर मात क ेली आह े िकंवा या ंनी िमळवल े या स ंध वर क ि त आह े.
काहीव ेळा अशील सहा यका ं या व - कटीकरणाचा आिण या ं या ह ेतूचा च ुक चा अथ
लावतात . तथािप , यो य र या अ ंमलात आण यास , अशा कारच े खुलासे ाहका ंसाठी ख ूप
उ साहवध क अस ू शकतात . कलम ६.२ मदत करणा या ं या व - कटीकरणाशी वतं पणे
आिण मदत ि य ेत या या अ ंमलबजावणीसाठी काही माग दश क त वा ंसह तपशीलवार
आहे.
लाइंड पॉट ्स/ अशील या व -आ हानला आ हान द े यासाठी थ ेट ीकोन (Direct
Approaches to Challenge Blind Spots/ Clients’ Self -challenge) :
अशील या व -आ हा नासाठी य ेथे काही थ ेट प दती आह ेत:
munotes.in
Page 108
समुपदेशन मानसशा
108 अ) सूचना द ेणे आिण िशफारसी द ेणे (Making Suggestions and Giving
Recommendations)
समुपदेशकांनी ाहका ंना काय कराव े हे सांगू नये िकंवा या ं या जीवनावर िनय ं ण
ठेव याचा य न क नय े. याऐवजी , यांनी ाहका ंना या ंचे वतःच े िनण य घेऊ ाव े, जे
आदर आिण सश करणाची म ू ये ितिब ंिबत करतात . काही स ं कृत मधील काही ाहक
समुपदेशकांकडून प माग दश नाची अप े ा करतात िक ंवा या ंना हव े असतात . तथािप ,
यावसाियक माग दश नाचे उि ाहका ंम ये वय ं-जबाबदारी सुलभ करण े हे असल े
पािहज े. मदतनीस हण ून सम ुपदेशकांना या ं या अशीलन े यांचे जीवन अिधक चा ंग या
कार े यव थािपत कराव े आिण या ं या ाहका ं या वात ं याचा आदर करावा या
इ छेम ये अनेकदा तणावाचा अन ुभव य ेतो. समुपदेशक आिण या ंचे ाहक या ं यातील
मजबूत आिण आदरय ु संबंध मजब ूत आिण अिधक थ ेट ह त ेप श य करतात . या
ट यावर , सूचना आिण िशफारसी अशीलला सम या - यव थापन क ृतीकड े जा यासाठी
ो सािहत क शकतात . अशा कार े, समुपदेशक सम ुपदेशन मोडमध ून माग दश ना या
भूिमकेकडे जातात .
काही स ंशोधन अ यास असा दावा करतात क अशील सामा यत : समुपदेशकां या
िशफारश सह जा यास ाधा य द ेतात ज े हा ते िनःस ंशयपण े यां या सम या प रि थतीशी
संबंिधत असतात , अशील या साम या ला आ हान द ेतात आिण त े फार कठीण नसत े.
अशा कार े, भावी सहा यक ाहका ं या वावल ंबी िक ंवा या ं या स माना या स ंदभा त
सूचना, िशफारशी आिण िनद श देखील द ेऊ शकतात . समुपदेशकां या अशा स ूचना, स ला
आिण िनद श ाहका ंना या ं या वत : या स ंसाधना ंसह य े यासाठी ेरणा हण ून काय क
शकतात . सूचना, स ला आिण िनद श ऑफर करताना ाहका ंसोबत ख ूप अन ुभव आव यक
आहे. हणून, नविश या ंनी सावधिगरीन े पुढे जावे आिण या ं या ाहका ंना सूचना, स ला
आिण िनद श देऊ नय ेत.
ब) एक मजब ूत औषध हण ून संघष (Confrontation as a Stronger Medicine)
काही अशील क ेवळ बदल कर यास इ छ ुक नस याम ुळे मदत करणार े नातेसंबंध संपु ात
आणतात . अशा अशीलच े वग करण अगदी सौ य त े अ य ंत अिन छ ुक िकंवा ितरोधक
अशा सात या ंम ये केले जाऊ शकत े. काही म ुद् ांवर ते सहयोगी अस याचीही श यता
असत े, तर इतरा ंवर अिन छ ेने असतात . अशा प रि थतीत , पॅटरसन इ . (२००४ )
"मह वप ूण संघष " संबोिधत करा ज े यां या िक ंवा या ं यासाठी स ेट केले या प आिण
वा तववादी अप े ा पूण कर यात अयश वी ठरल े या लोका ंसाठी उपय ु ठ शकतात . जे
लोक आ ासन े मोडतात , अपे ांचे उ ल ंघन करतात िक ंवा काही वाईट वत न करतात
यांना सामोर े जा याची अप े ा केली पािहज े. ं कौश य े समुपदेशकांना या ं या
अशील या या ं या वतः या अप े ा पूण कर यात अयश वी हो यावर िक ंवा ते राहत
असल े या स ं कृती िक ंवा सम ुदाया या प रभािषत कायद ेशीर अप े ांवर ल क ि त
कर यात मदत करतात . संघषा त "हे करा नाहीतर " सारख े अि टम ेटम समािव नाही .
याऐवजी , अशीलला बदल न कर याच े आिण अकाय म वत न प त म य े िटकून
राह याच े प रणाम िक ंवा संध चा वापर कर यात अयश वी हो याची िक ंमत समजत े याची munotes.in
Page 109
इतर कौश य े - I
109 खा ी कर याचा हा एक माग आह े. अशा कार े, अशीलची काळजी घ े या ार े,
काळजीप ूव क वापर यास स ंघष एक मजब ूत औषध हण ून काय करत े. संघष सहान ुभूतीपूण
आिण आदरय ु असावा , अशीलला सश क ेले पािहज े आिण क ृतीकड े नेले पािहज े.
समुपदेशकांनी अिन छ ुक आिण ितरोधक ाहका ंवर या ंची िनराशा य कर यासाठी
संघषा चा वापर क नय े.
क) ो साहन (Encouragement)
ो साहन हा द ेखील एक कारचा ध का आह े आिण तो वतःच आ हानाचा एक सौ य
कार आह े. हे एक कारच े समथ न देखील आह े जे यश वी थ ेरपीतील म ु य घटका ंपैक
एक आह े. समुपदेशकांनी ाहका ंना ो साहन िदल े पािहज े i) यां या सम या आिण न
वापरल े या स ंधी ओळख यासाठी आिण याब ल बोल यासाठी , ii) यांचे हेतू
शोध यासाठी आिण या ं यासाठी अथ पूण बदलाची कारण े शोध यासाठी , iii) चांग या
भिव यासाठी श यता ंचे पुनरावलोकन कर यासाठी , येय िनि त कर यासाठी आिण
कृत म य े गुंतणे, iv) यांना यो य वाटणार े बदल पया य वापरण े आिण iv) बदलासाठी
अप रहाय अडथळ े आिण यावर मात कर याच े माग ओळखण े. ो साहन बा ह ेतूंऐवजी
आंत रकत ेवर जोर द ेते. अंतिन िहत ह ेतू ते आहेत जे अशीलन े वतःसाठी अ ंतग त केले
आहेत (उदा. “मला म ु हायच े आहे”), तर बा ह ेतू ते आहेत जे अंतग त नसतात (उदा.
“मी बदलल े नाही तर मला अडचणीत य ेईल”). मदत कर या या कौश या ंपैक एक हण ून
वा तववादी ो साहन मदत ि य े या कोण याही ट यावर वापरल े जाऊ शकत े.
रोलिनक आिण िमलनर (१९९५ ) यांनी ेरक म ुलाखती नावाचा ि कोन सादर क ेला
(उदा. अक िवट ्झ आिण व े ा, २००८ ; मायकेल आिण इतर ., २००६ ) याचा वापर
अशीलला कोण याही ट यावर िक ंवा सम या - यव थापन ेमवक मधील कोण याही
काया साठी मदत कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो . ेरक म ुलाखत घ े याचा ीकोन हा
सौ य पशा ने वीका रलेला िनद शा मक ीकोन आह े आिण यात प ुढील गो चा समाव ेश
होतो: i) सामना कर याऐवजी ो साहन द ेणे, आिण ii) ाहका ंना या ं या वागण ुक चे
प रणाम अशा गो ब ल मािहती द ेणे. आदर, विनण य, व-सश करण आिण वत : ची
उपचार ही ेरक म ुलाखतीम य े मह वाची म ू ये आहेत ( हॅन टीनिक ट आिण श े डन,
२००६ ). यािशवाय , मू य हण ून सहान ुभूती आिण स ं ेषण कौश याचा एक कार हण ून
सहान ुभूतीपूण ितसाद मदत ि य ेत मोठ ्या माणावर वापरल े जातात . सहान ुभूती
सहान ुभूतीपे ा वेगळी आह े आिण ती ाहका ं या वाय त ेचा आिण वत : ची उपचार
कर या या मत ेचा आदर करत े. अशा कार े, हे यो य िदश ेने पूण पणे मानवी नज आह े.
६.१.५ सहा यका ंचे व-आ हान (Helpers’ Self -Challenge):
से फ-चॅल ज हे दो ही ाहका ंना तस ेच सम ुपदेशकांनाही लाग ू होते. मागील िवभाग (कलम
६.१.१ ते कलम ६.१.४) आ हाला अशील या व -आ हानब ल सव काही समज ून
घे यास मदत करतात , समुपदेशक या ं या अशीलना वतःला आ हान द े यासाठी
आमंि त कर यासाठी वापरतात त े िविवध माग आिण अशीलना वतःला आ हान द े यास
मदत करताना सम ुपदेशकांनी अन ुसरण क ेले पािहज े याची काळजी घ ेतात , आिण इतर
अनेक मह वाच े पैलू. आता, हा िवभाग आ हाला मदत ि य ेदर यान वतःला आ हान munotes.in
Page 110
समुपदेशन मानसशा
110 देणारे मदतनीस हण ून सम ुपदेशकांसंबंधीचे िविवध प ैलू समज ून घे यास मदत कर ेल. अशा
कार े, अशील आिण सम ुपदेशकां या बाज ूने व-आ हान ग धळल ेले िकंवा िमि त होऊ
नये.
सी सम ुपदेशकांना या ं या यवसायात अिधक मािहतीप ूण आिण भावी हो या साठी सतत
आ हान द ेणे आव यक आह े. यांचे व-आ हान मदत ि य े या य ेक पैलूशी स ंबंिधत
आहे. आ हान द ेताना या ंनी सावधिगरी बाळगली पािहज े, कारण व -आ हानासाठी या ंचे
आमं ण अ ापही क ुचकामी अस ू शकत े आिण त े ाहका ंना ास द ेऊ शकतात . हणून,
समुपदेशकांची आ हान े i) काळजी घ ेणारी आिण खरी , ii) ाहका ंब ल या या ं या
समज ुतीवर आधा रत , आिण iii) अशीलची वय ं-जबाबदारी वाढव यासाठी आिण
अशीलला प रणाम -क ि त क ृतीम य े जा यास मदत कर यासाठी िडझाइन क ेलेले असाव े.
व-आ हानासाठी य ेक आम ं ण सहान ुभूतीचे ल ण असल े पािहज े. अशा कार े, व-
आ हानासाठी आम ं ण द े यासाठी सव सं ेषण आिण नात ेसंबंध िनमा ण कौश य े वापरण े
आव यक आह े. येथे काही मदतनीसा ंची व -आ हान त व े आह ेत जी अशीलला व -
आ हानासाठी आम ंि त कर यासाठी काही म ूलभूत माग दश क त व े सूिचत करतात .
अ) अशील व -आ हानासाठी आम ं णांची उि े ल ात ठ ेवा (Keep the goals of
invitations to client self -challenge in mind):
अशीलला व -आ हानासाठी आम ंि त कर याच े उि या ंना पया यी ीकोन , अंतग त
वत न आिण मदत ि य ेचे सामा य प रणाम सा य कर यासाठी आव यक असल े या बा
ि या िवकिसत कर यात मदत करण े आहे. समुपदेशकांनी अशीलला ह े यापक प रणाम
वैयि क ृत कर यात मदत करण े आव यक आह े:
ब) ाहका ंना िनण य घे यास भाग पाड ू नका , परंतु "िनवड स ंरचना " दान करा
(Don’t force clients to make decisions, but do provide a “Choice
Structure”):
चॉईस चर अशीलला गो ी व ेग या ीकोनात ून पाह यात मदत करत े आिण या ंना
िनण य घे याचे वात ं य देते जे यांनी अ यथा घ ेतले नसत े (कॉिस नी, २०११ ; हॅगेडॉन ,
२०११ ). अशा कार े, समुपदेशकांनी ाहका ंना िनवडीची रचना दान क ेली पािहज े जी
यांना कोणताही िविश िनण य घे यास भाग पाडत नाही , परंतु सम या प रि थतीशी
संबंिधत या ं या अकाय म िनय ं ण प ैलूं या स ंदभा त ाहका ंना वतःला आ हान द े यास
स म करत े. तसेच, समुपदेशकांनी वतः ला आ हान द े यास मदत कर यासाठी ाहका ंना
दान क ेले या ोब आिण िनवड रचनासह क पक असल े पािहज े.
क) अशीलला वतःला आ हान द े यासाठी आम ंि त कर याचा अिधकार िमळवा
(Earn the right to invite clients to challenge themselves):
ाहका ंना आम ंि त कर याचा अिधकार िमळिव यासाठी सम ुपदेशक खालील गो ी क
शकतात वतःला आ हान ा :
munotes.in
Page 111
इतर कौश य े - I
111 एक मजब ूत स ंबंध िवकिसत करा (Develop a solid relationship):
समुपदेशकांनी वतःला आ हान द ेणे आव यक आह े अशीलशी खराब स ंबंध िकंवा ि थर
संबंध अन ुभवत अस यास अशीलशी या ं या मदतीच े संबंध अिधक क पकत ेने हाताळा .
भावी आ हान अच ूक समज ूतदारपणाम ुळे होते आिण भावी आ हानासाठी आम ं णे
सहान ुभूतीतून उ वतात . सहान ुभूती सम ुपदेशकांना ाहका ं या नजर ेतून जग पाह यास
आिण या ंचे िवचार , वागणूक आिण भाविनक अिभ य या ंना कस े अडचणीत आणत
आहेत हे पाह यास स म करत े. अशा कार े, समुपदेशकांनी या ं या अशीलशी नात े िनमा ण
कर यासाठी बराच व ेळ आिण म ेहनत खच के यानंतरच ाहका ंना आ हान िदल े पािहज े.
वतःला आ हान द े यासाठी आम ं णांसाठी ख ुले रहा (Be open to
invitations to challenge yourself): इतरांनी सम ुपदेशन स े आिण द ैनंिदन
जीवनात य क ेले या िक ंवा िनिहत आम ं णांसह इतरा ंना वाईट वागण ूक िद यास या ंना
आमंि त कर यास सम ुपदेशकांनी स ंकोच क नय े. स लागारा ंनी मदत करणा या
नातेसंबंधात, यां या पय वे कांशी िकंवा व र ा ंशी संबंधात आिण या ं या द ैनंिदन जीवनात
बचावा मक नसाव े. अशा कार े, यांनी गैर-बचावा मक व ृ ी आिण वत नाचे मॉडेल दिश त
केले पािहज े जे यांना या ं या ाहका ंम ये पाहायला आवड ेल.
आप या वतः या जीवनावर काय करा (Work on your own life):
समुपदेशकांनी या ंना का य देते हे िनधा रत क ेले पािहज े वतःला आ हान द े यासाठी
ाहका ंना आम ंि त कर याचा अिधकार . मदत कर यासाठी काही सम ुपदेशकांचा ीकोन
कोण याही कारची आ हान े टाळतो , संघष टाळतो आिण या ं या अशीलशी अन ैितक
संवाद साधतो . अशा सम ुपदेशकांनी वत :ला अस े िवचारल े पािहज ेत क , 'इतरांनी
यां याकड ून व -आ हान ेचे आम ं ण का वीकाराव े?', ' वतः या आय ु यात कोणत े
आ हान नसत े?' या संदभा त, बेरे सन आिण िमश ेल यांनी दावा क ेला क ज े लोक या ं या
मू य णालीन ुसार प ूण पणे जग याचा य न करीत आह ेत या ंनाच इतरा ंना वतःला
आ हान द े यासाठी आम ंि त कर याचा अिधकार आह े आिण क ेवळ अशा लोका ंकडेच
इतरांसाठी मानवी पोषणाच े संभा य ोत आह ेत.
ड) ाहका ंना या ं या व -आ हाना ंम ये िविश राह यास मदत करा (Help clients
be specific in their self -challenges):
िविश सम या ंवर वतःला आ हान द े यासाठी ाहका ंना आम ंि त क े याने मदत ि या
भावी होत े. अ प आ हान े उपय ु नाहीत कारण या ं यात प ता आिण िविश ता
नाही. समुपदेशकांनी हे ल ात ठ ेवले पािहज े क फरक कर यासाठी मदत करण े अनेकदा
अनाह त अस णे आव यक आह े. हणूनच, यांना अनाह त वाटत असल े तरीही या ंनी
यां या ि कोनात प आिण िविश अस यास अिजबात स ंकोच क नय े. ाहका ंना
अ प आ हाना ंब ल काय कराव े हे मािहत नाही . यामुळे, समुपदेशकां या अ प
िवधाना ंमुळे ाहका ंना काही फरक पडणार नाही आिण त े फ स लागारा ं या गरजा प ूण
करतील , जसे क वाय ुवीजन आिण िनराशा . दुसरीकड े, िविश िवधान े अिधक भावी
आिण ाहका ंसाठी आिण प ुढे जा यासाठी सम ुपदेशन स ासाठी उपय ु ठरतील .
munotes.in
Page 112
समुपदेशन मानसशा
112 इ) ता पुरते हा, परंतु तु ही या कार े अशीलला व -आ हा नासाठी आम ंि त करता
याब ल िदलिगरी बाळग ू नका (Be tentative, but not apologetic in the way
you invite clients to self -challenge):
वतःला आ हान द े यासाठी अशीलला ता प ुरती आम ं णे चांगली ा झाली आह ेत आिण
सामा यतः मजब ूत आिण थ ेट आ हाना ंपे ा अिध क सकारा मकत ेने पािहल े जातात . ाहक
ता पुर या आम ं णांना ितसाद द े याची अिधक श यता असत े. दुसरीकड े, आमं णे
आरोपा ंसारखी वाटत अस यास ाहक िति या द ेतील. हणूनच, समुपदेशकांनी आम ं णे
आमं णे िदली पािहज ेत जे पुनरावलोकन आिण चच साठी ख ुले आहेत. यांनी हे ल ात
ठेवले पािहज े क अशीलला स े फ-चॅल जसाठी आम ंि त करण े ही ाहका ंना या ं या जागी
ठेव याची स ंधी नाही . यािशवाय , व-चॅल जचे आम ं ण िदलगीर वाट ू नये कारण त े
ाहका ंकडून सहजपण े िडसिमस क ेले जाऊ शकतात , जर त े मौिखक साम ी िक ंवा
समुपदेशकां या आवाजा या बाबतीत ख ूप पा त ेने भरल ेले असतील .
ई) कमकुवतपणाऐवजी न वापरल े या साम या ना आ हान द े यासाठी ाहका ंना
आमंि त करा (Invite clients to challenge unused strengths rather than
weaknesses):
जा त ल क ि त क े यामुळे लोका ंना या ंचे वत न बदलण े कठीण होत े. वत: या
मया दांम ये य त राह याची व ृ ी लोका ंना या ं या कत ृ वाला मह वहीन वाट ू लागत े.
प रणामी , ते जीवन वाढवणा या वत नात ग ुंतले तरीही त े वतःह न बि स े रोखून ठेवतात.
कधीकधी ितक ूल जीवन अन ुभव देखील श चा ोत असू शकतात . लोक सहसा िजतक े
समजल े जातात याप े ा अिधक लविचक असतात . हणून, समुपदेशकांनी अशील या
साम या ला आ हान िदल े पािहज े जे यांना या ं याकड े असल ेली मालम ा आिण स ंसाधन े
शोध यात आिण वापर यात मदत कर ेल.
ज) अशीलला या ंचे यश िमळव यास मदत करा (Help clients build on their
successes):
मदत कर या या ि य ेत, भावी सहा यका ंनी अशीलला वतःवर ख ूप माग या न करता
वाजवी माग या कर यास मदत क ेली पािहज े. यांनी ाहका ंना या ं या यशाच े कौत ुक
आिण आन ंद साजरा कर यात मदत क ेली पािहज े.
ह) वयं-आ हानासा ठी आम ं णे ाहका ं या म ू यांचा आदर करतात याची खा ी करा
(Make sure that invitations to self -challenge respect clients’ values):
समुपदेशकांनी ाहका ंना या ंची मू ये प कर यात आिण यावर आधा रत वाजवी िनवडी
कर यात मदत क ेली पािहज े. ाहका ंना सम ुपदेशक या म ू यांवर िव ास ठ ेवतात त े
वीकार यास भाग पाड यासाठी आ हान े वापर याबाबत या ंनी सावधिगरी बाळगली
पािहज े , अगदी अ य पण े. ाहका ंना या ंची मू ये प कर यासाठी आम ंि त करण े
कायद ेशीर आह े. तथािप , समुपदेशकांना मानणारी म ू ये वीकार याची स क े याने
स मीकरण म ू याच े उ ल ंघन हो याची श यता आह े. हणून, समुपदेशक ाहका ंना
यां या म ू यांब ल िवचार याऐवजी या ं याकड े असल े या म ू यांचे प रणाम munotes.in
Page 113
इतर कौश य े - I
113 शोध यात मदत क शकतात . अशा प रि थतीत , ाहका ंना या ं या म ू यांवर
िवचार यासाठी चा ंगले आम ंि त क ेले जाऊ शकत े जे जीवन वाढिव याऐवजी जीवन -
मया िदत वाटतात . समुपदेशक ाहका ंना व -आ हानासाठी आम ंि त करताना
सहान ुभूतीसह या ं या वतः या िनण याचा वापर क शकतात . समाधान शोध यासाठी
यां या अशीलना मौ यवान मदत द ेताना ते पुरेसे लविचक असल े पािहज ेत. सहा यक
हणून सम ुपदेशक वत :साठी व -आ हान आम ंि त कर यासाठी वाप शकतील अस े सव
माग खाली नम ूद के या माण े सारा ंिशत क ेले जाऊ शकतात . यां या अशीलला मदत
करताना त े खालीलप ैक य ेक पॅरामीटस वर िकती चा ंगले काम करतात याचे उ र द ेऊन
ते वतःच े मू यांकन क शकतात :
अशीलला वतःला आ हान द े यासाठी आम ंि त करण े
ाहका ंना व -आ हानासाठी आम ंि त कर याचा अिधकार िमळवण े
कमकुवत िक ंवा मा ाथ न होता आम ं णांम ये कुशल आिण ता प ुरते असण े
अशीलला िविश व -आ हान े िवकिसत कर यात मदत करण े जे भावी आह ेत आिण
फरक करतात
अशीलला या ं या कमक ुवतपणाऐवजी या ं या साम या ला आ हान द े यात मदत
करणे
वत:चे आ हान वत :ला अपमाना पद िक ंवा वत :चा िवनाश करणार नाही याची
खा ी करण े.
अशीलला या ं या वतः या म ू यांवर प ी करण द े यासाठी आिण काय कर यासाठी
आमंि त करण े
सहा यक हण ून सम ुपदेशकांना या ं या अशीलना या ंचे येय सा य कर यात मदत
करताना स ंपूण मदत ि य ेत वेगवेग या आ हाना ंना त ड ाव े लागत े. समुपदेशकांसाठी
आ हाना ंपैक एक हणज े अिन छ ुक आिण ित रोधक अशीलशी यवहार करण े, जे सहसा
समुपदेशन स प ुढे जाणे कठीण करत े. या करणातील कलम ६. ३ हे आ हान वत ं पणे
हाताळत े.
६.२ सहा यका ंचे व- कटीकरण (HELPERS’ SELF -
DISCLOSURE)
मदत ि य ेतील व - कटीकरण हणज े ाहका ंसोबत या ं या भावना , िवचार आिण
अनुभव सामाियक कर या या सम ुपदेशकां या िक ंवा थेरिप ट या क ृतीचा स ंदभ देते जे
ाहका ंनी सादर क ेले या प रि थतीशी स ंबंिधत असतात . समुपदेशक वत :ब ल
अशीलपय त पोहोचवणारी कोणतीही मािहती हण ून याची या या क ेली जात े (कॉिम यर
एट अल ., १९९७ ). वयं- कटीकरणात , समुपदेशक या ं या वतः या जीवनातील
अनुभवांव न प रि थत वर ल ठ ेवतात आिण िनवडकपण े या व ैयि क िति या munotes.in
Page 114
समुपदेशन मानसशा
114 ाहका ंसोबत श ेअर करतात . यो य आिण स ुलभ व - कटीकरण हा मदत ि य ेतील
उपचारा मक स ंबंधाचा एक मह वाचा भाग आह े. इतर अन ेक संभाषण कौश या ं माण ेच,
मदतनीस िक ंवा सम ुपदेशक व - कटीकरणाचा उपयोग व ैयि क तस ेच सम ूह
समुपदेशनातही क शकतात . व- कटीकरणाम य े, समुपदेशकांना या ं या भ ूतकाळातील
िकंवा या ं या व ैयि क जीवनाच े तपशील वतःला एक य हण ून ओळख यासाठी
िकंवा या ं या ाहका ंब ल सहान ुभूती दे यासाठी उघड करण े आव यक नसत े. काही श द
आिण/िकंवा अशाि दक स ंकेत जस े क पश , एक नजर , एक हावभाव इ . यांची ओळख
आिण समज ूतदारपणाची भावना य क शकतात आिण ाहका ंपय त पोहोचव ू शकतात .
काही व ेळा, समुपदेशकां या व - कटीकरणा म ये यांची िनरी ण े आिण व ैयि क
िति या अशीलला िक ंवा कोण याही िविश व ेळी स ात काय घडत आह े याब ल स ं ेषण
करणे देखील समािव असत े. याचा उपचारा मक प रणाम होऊ शकतो आिण स ंवेदनशील
आिण काळजी घ े या या प तीन े, िवशेषत: गट सम ुपदेशन स ा ंम ये पर पर अिभ ाय
दे याचे एक शि शाली मॉड ेल दान क शकत े.
वयं- कटीकरण करताना , समुपदेशकांनी काही मह वा या म ुद् ांचा िवचार क ेला पािहज े,
जसे क i) यां या कटीकरणामागील कारण े काय आह ेत, ii) ाहक िक ंवा गट सहभागी त े
वीकार यास तयार आह ेत क नाही, iii) समुपदेशकां या सामाियकरणाचा स ंभा य
प रणाम काय अस ू शकतो . िज हा याचा तपशील , iv) येथे आिण आता या ि य ेसाठी
यां या कटीकरणाची िड ी िकती स ंबंिधत आह े. समुपदेशक ज े यां या भ ूतकाळातील
तपशीलवार व ैयि क घटना ंऐवजी य ेथे आिण आता -आता िति या कट करतात त े
समुपदेशन स ा ं या गतीची सोय करतात (यालोम , २००५ ). हे िनवडक कटीकरण
ाहका ंना वीक ृती, समथ न आिण ो साहन दान करत े. यािशवाय सम ुपदेशकांनी हे नेहमी
ल ात ठ ेवले पािहज े क या ंनी वैयि क सम या श ेअर करायच े ठरवल े तर त े यां या
ाहका ं या फाय ासाठी असल े पािहज े आिण या ंचे वत:चे कटीकरण या ंना सम ुपदेशक
िकंवा मदतनीस हण ून या ं या भ ूिमकेपासून आिण काया पासून वळव यासाठी जबरद त
नसाव े.
समुपदेशकांना या ं या वय ं- कटीकरणाची व ेळोवेळी आिण म ू याची जाणीव असली
पािहज े, जे मदत ि य ेतील खरोखर मह वाच े घटक आह ेत. अशा कार े, यो य वय ं-
कटीकरण ाहका ंचे ल द ूर करत नाही . तसेच, जे हा त े यो य र या वापरल े जाते, ते हा
ते समुपदेशक आिण ाहक दोघा ंनाही फायदा िमळव ून दे यात आिण उपचारा मक स ंबंधांना
समजून घे या या आिण सामाियकरणा या सखोल तरावर जा यास मदत करत े. वयं-
कटीकरणाम ुळे मदत करणा या संबंधांवर सकारा मक आिण नकारा मक दो ही भाव पड ू
शकतो आिण या ं या कटीकरणाचा भाव मोज यासाठी सम ुपदेशकांनी काळजी घ ेतली
पािहज े. व- कटीकरणाचा सकारा मक प रणाम ाहका ंसाठी व - कटीकरण मॉड ेिलंग
कर या या श यत ेम ये िकंवा या ंना सम या मा ंड यासाठी व ेगळा ीकोन िमळिव यात
मदत कर या या श यत ेम ये ल णीय अस ू शकतो . दुसरीकड े, ाहका ं या सम ुपदेशकां या
सम या ंकडे ल क ि त करताना नकारा मक प रणाम िदस ून येतो.
समुपदेशकांनी मदत ि य े या न ंतर या ट यावर वय ं- कटीकरणाचा वापर क ेला पािहज े
कारण त े आधी या ट याप े ा या ट यावर ख ूप उपय ु आिण यो य अस ेल. िहल आिण munotes.in
Page 115
इतर कौश य े - I
115 नॉ स (२००२ ) नुसार, थेरिप टन े हे समज ून घेतले पािहज े क या ं या कटीकरणा ंचा
यां या अशीलवर कसा प रणाम होत आह े आिण या ंनी यो य र या वय ं- कटीकरण
वापरण े आव यक आह े. िहल आिण नॉ स वय ं- कटीकरण वापर यासाठी काही
माग दश क त व े (त ा ६.४) सादर करतात :
त ा ६.४: िहल आिण नॉ स (२००२ ) ारे व- कटीकरण वापर यासाठी माग दश क
त वे थेरिप ट / समुपदेशकांनी सराव क ेला पािहज े
यां या कटीकरणाची वार ंवारता आिण ह ेतू यांचे िनरी ण करा .
साठी उघड कर याचा िवचार करा
अनुभव सामा य करण े,
मॉडेिलंग आिण उपचारा मक य ुती मजब ूत करण े,
वा तिवकता स यािपत करण े, िकंवा
िवचार िक ंवा कृती कर याच े पया यी माग ऑफर करण े.
ते व- कटीकरण टाळा
यां या वतः या गरजा प ूण कर यासाठी वापरला जातो ,
ाहका ं या अन ुभवांवर ल क ि त करत े,
स ा या वाहात य यय आणतो ,
ाहका ंवर बोजा पडतो ,
ना यातील सीमा अ प करत े, िकंवा
ह तांतरण द ूिषत करत े.
अशील कटीकरणा ंवर कशी िति या द ेतात त े पहा.
ाहका ंना िवचारा क त े वैयि क साम ी सामाियक कर यासाठी कशी िति या
देतात.
पुढे कसा ह त ेप करायचा त े ठरवा .
अशीलला थ ेरिप टकड ून काय हव े आहे ते ठरवा , कारण िभ न अशील थ ेरिप ट या
कटीकरणा वर िभ न िति या द ेतात.
मदतनीसा ं या व - कटीकरणासाठी आिण व ैयि क अन ुभवां या यो य सामाियकरणासाठी
काही माग दश क त वा ंचा येथे आणखी एक स ंच आह े, यात सम ुपदेशकां या बाज ूने व-
कटीकरणा या अ ंमलबजावणीबाबत सावधिगरी बाळगण े यावर जोर िदला आह े:
१) वतःब ल बोला (Talk about yourself ): मदतनीस हण ून सम ुपदेशकांनी ते
ओळखत असल े या त ृतीय प ा ंचे अनुभव उघड क नय ेत. munotes.in
Page 116
समुपदेशन मानसशा
116 २) मागील अन ुभवांब ल बोला (Talk about past experiences ): समुपदेशकांना
स या या अन ुभवांपासून पुरेसे भाविनक अ ंतर अस ू शकत नाही , उदाहरणाथ , घट फोटाच े
अनुभव.
३) मुद् ाकड े ल ा (Be to the point ): समुपदेशकांकडील व ैयि क ख ुलासे समान
अशील या कटीकरणा ंचे अनुसरण करतात . यांनी सम ुपदेशनाची गती कमी करण े िकंवा
िडफोकस करण े टाळल े पािहज े िकंवा ास ंिगकत े या अभावाम ुळे िकंवा जा त बोलण े
टाळल े पािहज े.
४) अशील या िति या ंब ल स ंवेदनशील रहा (Be sensitive to clients’
reactions ): अशीलसाठी ख ुलासे कधी उपयोगी अस ू शकतात आिण त े कधी नकोस े वाटू
शकतात िक ंवा ओझ े कधी अस ू शकतात याची जाणीव कर यासाठी सम ुपदेशकांना पुरेशी
जाग कता असली पािहज े.
५) वैयि क अ नुभव स ंयमान े सामाियक करा (Share personal experiences
sparingly ): समुपदेशकांनी ाहका ंकडून सम ुपदेशन आिण मदतीचा फोकस वतःकड े न
बदल याची काळजी घ ेतली पािहज े.
६) तुमचे खुलासे यो य आह ेत याची खा ी करा (Make sure that your
disclosures are appropriate ): समुपदेशकांनी वतःब ल श ेअर केले पािहज े जर त े
अशीलला उपचाराची उि े सा य कर यात मदत करत अस ेल. यांचे कटीकरण
आव यकत ेपे ा जा त आिण दश ना मक नसाव े. समुपदेशकांनी केलेले अस े व-
कटीकरण न क च अयो य आह ेत.
७) खुलासे सां कृितक ्या यो य आह ेत याची खा ी करा (Make sure that
disclosures are culturally appropriate ): ही खबरदारी ही व त ुि थती
अधोर ेिखत करत े क सम ुपदेशकांची वत णूक सव सं कृत ना लाग ू होत नाही िक ंवा बसत
नाही. यामुळे यांची वत णूक एका स ं कृतीतून दुस या स ं कृतीत आपोआप ह ता ंत रत
होऊ शकत नाही .
८) तुम या व ेळेची काळजी या (Be careful of your timing ): वेळ मह वाची आह े.
अकाली िक ंवा खराब व ेळेवर मदतनीसा ंचे व- कटीकरण अशीलच े ल िवचिलत क
शकते िकंवा या ंना अिन छ ुक बनव ू शकत े. हणून, समुपदेशकांनी "नैसिग क ओपिन ं ज" ला
सामोरे जा यासाठी अन ुभवात ून िशकल े पािहज े - ते अिधक फायद ेशीर हो यासाठी
ाहका ंसोबत वतःला कट कर याचा एक स ुरि त आिण यो य म ु ा आह े.
९) तुमचे कटन िनवडक आिण क ि त ठ ेवा (Keep your disclosure selective
and focused ): समुपदेशकांनी वतःब ल या या ि छक कथा ंनी ाहका ंचे ल
िवचिलत क नय े. समुपदेशकां ारे अनफोक ड वत:- कटीकरणाम ुळे ला इंट
िन सा िहत िक ंवा उदासीन वाट ू शकतात .
१०) खूप व ेळा उघड क नका (Don’t disclose too frequently ):
समुपदेशकां ारे वारंवार वत : ची कटीकरण अयो य आह े. जे समुपदेशक वतःला munotes.in
Page 117
इतर कौश य े - I
117 वारंवार उघड करतात , ते वक ि त िक ंवा अप रप व िदसतात . अशा करणा ंम ये,
समुपदेशकांचे काही छ ुपे हेतू आहेत असा स ंशय ाहका ंना अस ू शकतो .
११) अशीलवर भार टाक ू नका (Do not burden the client ): समुपदेशकांना याची
जाणीव असण े आव यक आह े क अशी ल आधीच या ं या सम या प रि थतीम ुळे
ओ हरबोड या अव थ ेत आह ेत. हणून, यांनी ाहका ंवर अनाव यक आिण वार ंवार वय ं-
कटीकरणाचा भार टाक ू नये.
१२) लविचक राहा (Remain flexible ): समुपदेशकांनी वतःला कट कर यात
लविचक असल े पािहज े आिण या ंचे व- कटीक रण व ेगवेग या अशील या व ेगवेग या
सम या प रि थतीन ुसार असाव े. ाहका ंना थ ेट िवचारल े जाऊ शकत े क या ंना
स लागारा ंनी वतःला उघड करायच े आह े का. परंतु, येक प रि थतीत य ेक
अशीलला सम ुपदेशकांचे व- कटीकरण हव े असेल िकंवा याचा फायदा होऊ शक ेल अस े
नाही.
समुपदेशक/मदतनीस या ं या व - कटीकरणाची काही उदाहरण े पाह .
उदाहरण ६.१
समुपदेशकांचा सहभाग दश िवणार े काही ितसाद य ेथे आहेत:
िविश कटीकरणा ंना ितसाद द ेताना , स लागार अिभ य वाप शकतात , जसे
क , “मला आन ंद झाला ”, “हे छान आह े”, “ते भयंकर आ हे”, “हे ऐकून मला खरोखर वाईट
वाटल े..”.
समुपदेशक ाहका ंना लोक हण ून ितसाद द े यासाठी वा य े वाप शकतात , जसे
क , "मी तुम या ध ैया ची श ंसा करतो ", "मी तुम या ामािणकपणाची श ंसा करतो ".
अशील या अस ुरि तत ेला ितसाद द ेताना, समुपदेशक वा य े वाप शकतात , जसे
क , “तु ही खरोखर कमी झा यास मी उपल ध आह े”, “तु ही कोण या प रि थतीत ून जात
आहात याब ल मला ख ूप काळजी वाटत े”.
उदाहरण ६.२
समुपदेशक कस े सामाियक करत आह े िकंवा अशीलसह व ैयि क अन ुभव कस े सामाियक
क शकतात ह े दश वणारे आणखी एक उदाहरण य ेथे आहे:
समुपदेशक: लीना, मा या आय ु या या एका ट यावर , मी सु ा बेरोजगार होतो आिण तो
काळ ख ूप भयानक आिण कठीण होता . आमच े अनुभव प पण े िभ न असल े तरी, मला
वाटते क त ु ही कोण या प रि थतीत ून जात आहात याची मला काही क पना आह े.
{ उदाहरण ६.१ आिण ६.२ साठी ो त: ने सन-जो स , आर. (२००९ ). समुपदेशन
कौश या ंचा प रचय : मजकूर आिण ि याकलाप (३ री एड .) . बंगलोर: सेज पि लक ेशन.} munotes.in
Page 118
समुपदेशन मानसशा
118 ६.३ अिन छा आिण ितकार (RELUCTANCE AND
RESISTANCE )
मदतनीस हण ून सम ुपदेशकांना अप रहाय पणे अशा अशीलशी यवहार कर याच े आ हान
असत े जे सम या - यव थापनातील बदल घडव ून आण यासाठी आव यक असल े या
कठोर प र मा ंम ये सहजत ेने सहभागी हो यास इ छ ुक नसतात िक ंवा असमथ असतात .
या वत नाला अिन छा हणतात . ते अशा ाहका ंना देखील भ ेटतात ज े काहीव ेळा
कोण याही कार या मदतीिव िक ंवा मदत ि य े या काही भागा ंिव जोरदारपण े
“पुश बॅक” करतात . या वत नाला ितकार हणतात . जरी अिन छा आिण ितकार या
दोन िभ न स ं ा आह ेत, तरीही त े अनेकदा पर पर बदलल े जातात . हा िविश िवभाग
समुपदेशकांना आ हान हण ून त ड द ेत असल े या अशील या भागावरील ितकार आिण
अिन छ ेशी स ंबंिधत आह े. या दोन स ंक पना समज ून घेऊ आिण या स ंदभा त सम ुपदेशक
वतःला आ हान द ेऊन या ंना कस े सामोर े जाऊ शकतात .
६.३.१ अिन छा आिण ितकार ओळखण े (Identifying Reluctance and
Resistance):
बदलाची अिन छा सामा य आह े. अशील ब या च वेळा मोठ ्या िक ंवा कमी माणात
बदलािव स ज होतात . ही एक अ ंगभूत मानवी ि थती आह े जी बदलाब ल अिनि तता
दश वते. दुसरीकड े, ितकार हा काही कार या स िक ंवा दबावावर िति या द े याचा
एक माग आहे. ब याच वेळा अशील िवरोध करतात कारण या ंना अस े वाटत े क या ंना
काहीतरी कर यास भाग पाडल े जात आह े.
अ( अिन छा (Reluctance):
ाहका ं या अिन छ ेचे अनेक माग आिण कारण े आहेत. मदत मागण े िकंवा ऑफर क े यावर
ती वीकार यात म ंद असण े हा अिन छ ेचा ार ंिभक कार आह े. होगेल एट अल या ंनी
नमूद केलेली अन ेक कारण े येथे आहेत. (२००७ ) काही सामा य समज ुत वर आधा रत ,
ासल ेले लोक थमतः मदत घ ेणे का टाळतात :
"जे मदत मागतात या ंना समाज त ु छतेने पाहतो ."
"संपूण अनुभव ख ूप भाविनक व ेदनादायक अस ेल".
"समुपदेशन कदािचत मला फार मदत करणार नाही ".
"मला माझी सव गडद रह य े उघड करावी लागती ल".
"माझे कुटुंब आिण िम मला िविच समजतील ".
"मला लाज वाट ेल आिण मला मा याब ल आताप े ा वाईट वाट ेल".
जवळजवळ सव अशीलम य े अिन छा असत े कारण सम या यव थापन आिण स ंधी
िवकासासाठी दो ही प ा ंकडून - समुपदेशक आिण ाहका ंकडून खूप य न कराव े munotes.in
Page 119
इतर कौश य े - I
119 लागतात . िवशेषत:, न वापरल े या स ंधी िवकिसत करण े आ हान े देतात, जे काही
अशीलसाठी रोमा ंचक अस ू शकतात , तर इतरा ंसाठी भयानक . यां या अिन छ ेने वाग याची
सवा त संभा य आिण सामा य कारण े पाह या :
ती त ेची भीती (Fear of Intensity):
मदत कर याची ि या दोन कारणा ंमुळे ती अस ू शकत े: i) जे हा सम ुपदेशक उ च तरीय
सं ेषण कौश य े वापरतात (उदा. ट्यूिनंग, ऐकणे, सहान ुभूतीपूण ितसाद सामाियक करण े,
चौकशी करण े), आिण ii) जे हा ाहक द ेखील भावना , अनुभव, वत न शोध ून सहकाय
करतात , यां या सम या प रि थतीशी स ंबंिधत ि कोन आिण ह ेतू. या ती त ेमुळे ाहक
आिण सम ुपदेशक द ेखील माघार घ ेऊ शकतात .
िव ासाचा अभाव (Lack of Trust):
फसवण ूक हो या या काही अशीलमधील अतािक क भीतीम ुळे यांना कोणावरही आिण
अगदी िव ासाह स लागारा ंवर िव ास ठ ेवणे खूप कठीण होत े. अशील आिण सम ुपदेशक
यां यातील उपचारा मक स ंबंधात गोपनीयत ेची खा ी असतानाही , असे अशील वतःला
कट कर यास ख ूप मंद असतात . अशा अशीलला सामोर े जा यासाठी सम ुपदेशकांनी
संयम, ो साहन आिण व -आ हानासाठी आम ं णे यांचा वापर करण े आव यक आह े.
अ यवि थतपणाची भीती (Fear of Disorgan ization):
काही अशीलसाठी वत : ची कटीकरण अवघड असत े कारण वत :ब ल काही अ ात
गो चा शोध घ ेणे यां यासाठी अिधक कठीण असत े. असे ाहक मदत ि य ेत चांगली
सु वात क शकतात . परंतु, यांना सम या -शोध ि या जबरद त वाट यास त े
सुट याची श यता आ हे. अशा कार े, यांना स ंभा यत : उ च माणात असमतोल ,
अ यवि थतपणा आिण स ंकट टाळायच े आह े जे यां या अप ुरेपणा बाह ेर काढ या या
ि य ेमुळे उ व ू शकतात .
लाज (Shame):
ल जा पद अन ुभवांची या या एखा ा कार े अपयशी हो याची ती भाविनक जाणीव
हणून केली जाऊ शकत े. ते वतः या िवश ेषतः स ंवेदनशील आिण अस ुरि त प ैलूंशी
संपक साध या या अन ुभवाचा स ंदभ देतात. लाज अन ेकदा अचानक य ेते. यामुळे ाहका ंना
यांची कमतरता एका णात िदस ून येते. या अप ुरेपणा अन ेकदा ओळख या जात नाहीत
आिण ाहक या ं या दश नासाठी तयार नसतात . अशा कार े, लाज ही म ु यतः वतःला
वतःला दाखिवण े आहे. जे हा ए सपोजर वतःपास ून दुस या य कड े जाते ते हा त े
अिधक व ेदनादायक असत े. हे काहीव ेळा अगदी ु लक बा घटना ंशी देखील स ंबंिधत
असत े (उदा. एखा ान े केलेली अनौपचा रक िट पणी ), िवशेषत: जे हा एखादी य
आधीच लाजत असत े. सवा त वैयि क सम य ेशी संबंिधत लाज ेवर मात करण े खूप कठीण
आहे. अशा करणा ंम ये, ल ज ेवर मात कर यासाठी काही व ेळा साप े सुर ा द ेखील
पुरेशी नसत े, जरी ह े थेरिप टच े काया लय आह े जेथे जवळजवळ प ूण गोपनीयता असत े.
सां कृितक िविवधता ल जा पद अन ुभवांशी स ंबंिधत अिन छ ेला सामोर े जाण े अिधक munotes.in
Page 120
समुपदेशन मानसशा
120 कठीण करत े. काही स ं कृत मधील य ना या ं या व ैयि क जीवनातील अगदी व ैयि क
तपशील द ेखील कोणतीही लाज न बाळगता श ेअर करण े सोयी कर वाट ू शकत े, तर काही
अिधक प ुराणमतवादी स ं कृतीतील य ना त े खूप कठीण वाट ू शकत े.
बदलाची िक ंमत (The Cost of Change):
काही अशील वतःसाठी जबाबदारी घ े यास घाबरतात कारण या ंना अवच ेतनपण े काही
माणात मािहत असत े क या ंनी तस े के यास या ंना बदलाव े लागेल. दुस या श दा ंत,
यांना मािहत आह े क या ंना i) यां या अन ु पादक जीवन प त शी स ंबंिधत आराम
सोडण े, ii) अिधक िचकाटीन े काम करण े, iii) तोट्या या व ेदना सहन करण े, iv) अिधक
भावीपण े जग यासाठी आव यक कौश य े वसात करण े, आिण v ) अशा अिधक
कंटाळवा या ि याकलापा ंम ये गुंतणे. अशा सतत या य ना ं या भीतीम ुळे ाहक
अिन छ ेकडे वळतात . समुपदेशकांनी अशीलला ह े पाह यास मदत करण े आव यक आह े
क प रणाम य नशील आह ेत.
आशा गमावण े (A Loss of Hope):
काही अशीलची क पना आह े क बदल अश य आह े याम ुळे यां यातील आशा न होत े.
हणून, ते मदत ि य ेत या ंचे य न कर यास तयार नसतात आिण याचा प रणाम
अिन छ ेम ये होतो . काही अशीलना मदतनीस िक ंवा सम ुपदेशकाला भ ेट यासाठी ध ैय
िमळवाव े लागत े. अशा करणा ंम ये, अिन छ ेचा अथ ाहका ं या मदत ि य ेतील काया ारे
मागणी क ेले या कामात य त राह यास स ंकोच होतो. ाहक अन ेक कार े यांची
अिन छा दिश त करतात , अनेकदा ग ु असतात . अिन छ ेशी स ंबंिधत काही वत णूक
वैिश ्ये खालील माण े आहेत:
अशील फ स ुरि त िक ंवा कमी - ाधा य सम या ंब ल बोलतात .
यांना काय हव े आहे याब ल त े अिनि त िदसतात .
ते हळुवारपणे अ यािधक सहकाय क न मदत ि या अवरोिधत करतात .
ते अवा तव य ेये ठेवतात आिण न ंतर पुढे न जा यासाठी िनिम हण ून या ंचा वापर
करतात .
ते यांचे वत न बदल यात फार क घ ेत नाहीत .
ते वतःची जबाबदारी घ े यास म ंद असतात .
ते यां या ासा ंसाठी इतरा ंना िक ंवा या ं या जीवनातील सामािजक स ेिटं ज आिण
णाल ना दोष द ेतात आिण मदतनीसा ंसह ख ेळ खेळतात .
ते थमतः सम ुपदेशनासाठी य ेत नाहीत .
समुपदेशक, अशा कार े, या वत णुक या व ैिश ्यांव न ाहका ं या अिन छ ेची िच ह े आिण
आव यक य ना ंसह मदत ि य ेत सामील हो या या या ं या अिन छ ेमागील स ंभा य munotes.in
Page 121
इतर कौश य े - I
121 कारण े ओळख ू शकतात . हे समुपदेशकांना अिन छ ुक ाहका ंशी भावीपण े यवहार
कर यास स म कर ेल.
ब) ितकार (Resistance):
अशील कदािचत थ ेरपी िक ंवा काही उपचारा मक यायाम क इि छत असतील . परंतु,
काहीव ेळा सम ुपदेशक ाहका ंना मागणी करताना िदस ू शकतात . यामुळे ाहका ंना अस े वाटू
शकते क या ंचे समुपदेशक या ंना सहभागी हो यासाठी आम ंि त कर याऐवजी जबरद ती
करत आह ेत. अशा कार े, ितकार हा अशीलचा परत लढ याचा माग मानला जाऊ
शकतो . येथे ितकाराच े काही प ैलू आह ेत, जे सम ुपदेशकांना ितकाराच े कार
ओळख यास मदत करतील :
किथत ग ैरवत नावर िति या (Reacting to perceived mistreatment):
कधीकधी ाहका ंना अस े वाटू शकत े क या ंचे स लागार या ं याशी ग ैरवत न करत आह ेत.
यामुळे ाहका ंना काही माणात िवरोध होतो . काही करणा ंम ये, अशीलला असा िव ास
असतो क या ं या सा ं कृितक ा , मू ये आिण िनयमा ंचे (वैयि क िक ंवा गट ) सहा यक
िकंवा स लागारा ंकडून उ ल ंघन क ेले जात आह े. यामुळे ाहका ंना िवरोधही होऊ शकतो .
अशा कार े, काही अशील अि त वात नसतानाही मदत ि य ेत स पाह याचा कल
असतो . यानुसार, ते यां या समज ुतीनुसार िति या द ेतात आिण याचा प रणाम काही
कार या छ ु या िक ंवा उघड लढाईत होतो . ितकारक अशील या ंना गैरवत न झा याच े
वाटत आह े अशा काही िच ह े खालील माण े आहेत:
यांनी सवा ना कळवल े क या ंना कोण याही मदतीची गरज नाही ,
ते काय रत नात ेसंबंध थािपत कर याची फारशी इ छा दश वतात,
ते अनेकदा दोषी ठरव याचा आिण सम ुपदेशकांना दोषी ठरव याचा य न करतात ,
ते अनेकदा नाराज असतात ,
ते मदतीची ि या अवरोिधत कर यासाठी िक ंवा वेळेपूव समा कर या चा सि य
य न करतात ,
ते एकतर सा ीदार अस ू शकतात िक ंवा य ात अपमाना पद आिण ितक ूल अस ू
शकतात ,
अशा कार े, मदत कर यास िवरोध करण े ही पदवीची बाब आह े आिण सव ितरोधक ाहक
अ यंत कार या ितरोधक वत नात ग ुंतत नाहीत .
अनैि छक ाहक (Involuntary clients):
अनैि छक अशील ( ॉड क , २०११ ) हे सहसा ितरोधक असतात या ंना कधीकधी
"आदेिशत" अशील हटल े जाते. असे अशील व ेगवेग या स ेटअपम य े आढळतात जस े क
शाळा (िवशेषत: महािव ालयीन तरावरील शाळा ), सुधारा मक स ेिटं ज, िववाह सम ुपदेशन munotes.in
Page 122
समुपदेशन मानसशा
122 (िवशेषत: कोट -आदेश), कम चारी एज सी , क याणकारी स ं था, यायालय -संबंिधत
सेिटं ज आिण इतर सामािजक स ं था. परंतु, कोणताही अशील रोधक बन ू शकतो याला
जबरद ती िक ंवा अ यायकारक वागण ूक िद यासारख े वाटत े. अशील िविवध कार े
जबरद तीचा अन ुभव घ ेऊ शकतात . येथे काही कारच े अशी ल आह ेत जे सहसा ितकार
करतात :
या ाहका ंना हे परकड े जा याच े कोणत ेही कारण िदसत नाही ,
यांना तृतीय-प रेफरस आवडत नाहीत (उदा. पालक , िश क , सुधारा मक स ुिवधा,
सामािजक स ेवा सं था) आिण या ंचा राग ह े परवर जातो ,
यांना मदत कर याची ि या काय आह े हे मािहत नाही आिण या ंना अ ात भीती
वाटते,
यांना बंडखोरीचा इितहास आह े,
यांना सम ुपदेशकांची उि े िकंवा मदत करणारी य ं णा वतःह न व ेगळी िदसत े,
यांनी एज स ना मदत आिण मदत कर याब ल नकारा मक ीकोन िवकिसत क ेला
आहे आिण ज े मदत आिण मदतनीस या ं याब ल श ंका िनमा ण करतात ,
यांचा असा िव ास आह े क सम ुपदेशकांकडे जाण े हणज े कमक ुवतपणा , अपयश
आिण अप ुरेपणा मा य करण े, याम ुळे यांना ित ा गमाव यासारख े वाटत े,
यांना अस े वाटत े क सम ुपदेशन या ं याशी क ेले जात आह े, याम ुळे यांना अस े
वाटते क या ं या अिधकारा ंचा अवमान होत आह े,
यांना वैयि क श ची गरज भासत े आिण त े एखा ा शि शाली य िक ंवा
एज सीचा ितकार क न त े शोधतात आिण ितकाराला या ंची श मानतात ,
जे यां या स लागारा ंना नापस ंत करतात पण या ं या नापस ंतीब ल या ं याशी चचा
करत नाहीत ,
जे बदल आव यक आह ेत या ं या सम ुपदेशकांपे ा िभ न आह ेत,
जे यां या सहा यका ंपे ा खूप वेगळे आहेत, उदाहरणाथ , सामािजक -आिथ क पा भूमी
आिण अशा इतर प ैलूंवर आधा रत .
अशा कार े, ितरोधक असण े हा द ेखील एखा ा या वस मानाच े र ण कर याचा एक
माग आहे. शेवट या कार या ितरोधक अशीलम य े नमूद के या माण े, िलंग, पूव ह,
वंश, धम , सामािजक वग , ाहका ंचे संगोपन, सां कृितक आिण उपसा ं कृितक धोरणा मक
योजना आिण यासार या अन ेक सामािजक -सां कृितक चला ंमुळे ितकार होऊ शकतो .
उदाहरणाथ , एखा ा प ु षाला ीकड ून मदत िमळ यास सहजत ेने िवरोध होऊ शकतो
आिण याउलट . दुसरे उदाहरण अस े असू शकत े क आि कन अम े रकन य एखा ा
गो या य न े मदत कर यास सहज ितकार क शकत े आिण याउलट . munotes.in
Page 123
इतर कौश य े - I
123 िनरोगी ितकार (Healthy Resistance):
ितकार न ेहमी नकारा मक अस ू शकत नाही . एक िनरोगी िच ह अस यान े, ितकाराचा
अथ असा द ेखील होऊ शकतो क ाहक या ं या ह का ंसाठी उभ े आहेत आिण परत
लढत आह ेत. Koenig ( २०११ ) नुसार, ितकार द ेखील सहयोगी िनण य घे याची स ंधी
िनमा ण करतो . अशा कार े, अशील वा टाघाटी क शकतात िक ंवा ितकार क न या ं या
गरजांसाठी लढ ू शकतात .
अशा कार े, समुपदेशकांनी या ंचे अशील मदत ि य ेत कोण या कारचा ितकार दश वत
आहेत हे ओळखण े आिण यान ुसार या ं याशी यवहार करण े आव यक आह े.
६.३.२ अिन छा आिण ितकार हाताळण े (Dealing with Reluctance and
Resistance):
समुपदेशक, यां या यवहारात , एकाच अशीलम य े अनेकदा अिन छ ेचे आिण ितकाराच े
िम ण शोध ू शकतात . हणून, थेरपी अिधक काय म कर यासाठी , समुपदेशकांनी या ं या
ाहका ंना कोण याही िवल ंब न करता अिन छ ेने आिण ित काराचा सामना कर यास मदत
कर याच े माग शोधल े पािहज ेत. येथे काही त व े आह ेत जी सम ुपदेशकांना अशीलची
अिन छा आिण ितकार हाताळ यास मदत करतील :
अ( अिन छा आिण ितकारासाठी असहा य ितसाद टाळा (Avoid unhelpful
responses to reluctance and resistance):
काहीवेळा सम ुपदेशक, िवशेषत: जे नविश या आह ेत, यांना अिन छा आिण ितकार या
घटना ंब ल मािहती नसत े. अशा सम ुपदेशकांना असहयोगी ाहका ंचा सामना करावा लागतो
ते हा त े सहसा अ व थ होतात . यांना ग धळ , घाबरण े, िचडिचड , श ु व, अपराधीपणा ,
दुखापत , नकार आिण न ैरा य यासार या िविवध भावना ंचा अन ुभव य ेतो. प रणामी , अशा
भावना ंनी िवचिलत झा यावर त े िन पयोगी मागा नी िति या द ेतात. येथे, अशा काही
असहा य माग खाली स ूचीब क ेले आहेत यात स लागार िति या द े याची श यता
आहे:
वतःचा अपराध वीकारण े आिण ाहका ंना शा ंत कर याचा य न करण े
अधीर आिण ितक ूल बनण े आिण या भावना त डी िक ंवा गैर-मौिखकपण े य करण े
अिन छा िक ंवा ितकार नाहीसा होईल या आश ेने काहीही करत नाही
यां या वतःब ल या अप े ा कमी करण े आिण मदत कर या या ि य ेला अ या
मनाने पुढे जाणे
ाहका ंना ेमाने िजंक याची आशा बाळग ून अिधक उबदार आिण अिधकािधक
वीकार कर याचा य न करत आह े
अशीलला दोष द ेणे आिण या ं याबरोबर श स ंघषा त समा होण े munotes.in
Page 124
समुपदेशन मानसशा
124 वत:ला अशीलकड ून गैरवत न होऊ द ेणे, पीिडताची भ ूिमका बजावण े
समुपदेशनान े काय सा य करता य ेईल या या ं या अप े ा कमी करण े
मदत ि य ेची िदशा ाहका ंना सुपूद करण े
सोडून देत
अशा कार े, समुपदेशक ज े हा “कठीण ” अशीलशी स ंल न असतात त े हा या ंना तणावाचा
अनुभव य ेतो आिण काही सम ुपदेशक मदत ि य ेब ल वत : ची पराभ ूत वृ ी आिण
गृिहतका ंम ये गुंततात . अशा सम ुपदेशकां या याप ैक काही मनोव ृ ी आिण ग ृिहतके येथे
आहेत:
मदतीसाठी मा याकड े ये यापूव सव अशील वत : संदिभ त आिण प ुरेसे
बदल यासाठी वचनब असल े पािहज ेत.
येक अशीलन े मला आवडल े पािहज े आिण मा यावर िव ास ठ ेवला पािहज े.
मी एक स लागार आ हे आिण सामािजक भावकार नाही ; अशीलवर माग या मा ंडणे
िकंवा या ंना वतःह न माग या मा ंड यास मदत करण े आव यक नसाव े.
येक अिन छ ुक अशीलला मदत क ेली जाऊ शकत े.
कोण याही इ छ ुक ाहकाला मदत करता य ेणार नाही .
ाहका ं या बाबतीत ज े घडत े याला मी एकटाच जबा बदार आह े.
मला य ेक अशीलसह प ूण पणे यश वी हायच े आहे.
समुपदेशकां या अशा अवा तव िव ासा ंमुळे मदत ि य ेवर प रणाम होऊ शकतो . भावी
सहा यका ंना ाहका ं या अिन छ ेची आिण ितकाराची जाणीव असत े. हणून, यांना
यां याब ल कधीच आ य वाटत नाही आिण अशा अशील या वत नाला ो साहन द ेत
नाही. यां या अिन छ ुक आिण ितरोधक अशीलला मदत कर यासाठी , समुपदेशकांना
अशा असहा य ितसादा ंपासून मु असण े आव यक आह े.
ब( अिन छा आिण ितकार या ंचा सामना कर यासाठी उ पादक ि कोन िवकिसत
करा (Develop pr oductive approaches to dealing with reluctance and
resistance):
अिन छा आिण ितकार ह े कोणत ेही प घ ेऊ शकतात . कोण याही स ंभा य व पात
िदसणारी अिन छा आिण ितकार यव थािपत कर यासाठी य ेथे काही त व े आिण एक
सामा य ीकोन आह े.
munotes.in
Page 125
इतर कौश य े - I
125 तुमची वतःची अिन छा आिण ितकार ए स लोर करा (Explore your own
reluctance and resistance):
समुपदेशकांनी या ं या वतः या जीवनातील अिन छ ेचे आिण ितकाराच े परी ण क ेले
पािहज े, एखा ान े जबरद ती क े यावर या ं या िति या , अ यायकारक वागण ूक
िद यावर या ं या भा वना, वैयि क वाढ आिण िवकासापास ून दूर पळण े इ. िविवध फॉम
यां या ाहका ंना या ं या अिन छ ेने आिण ितकारा ंना सामोर े जा यास मदत करतील .
सामा य हण ून काही अिन छा आिण ितकार पहा (See some reluctance
and resistance as normal):
समुपदेशकांनी या ं या अशीलना ह े पाह यास मदत क ेली पािहज े क या ंची अिन छा
आिण ितकार "वाईट" िकंवा िवषम नाहीत . यांनी ाहका ंना या ं या ितकाराची
सकारा मक बाज ू पाह यास मदत क ेली पािहज े, जे वत : ची पु ी कर याच े ल ण अस ू
शकते.
ाहका ंची अिन छा आिण ितकार वी कारा आिण काय करा (Accept and
work with the clients’ reluctance and resistance):
तेयबर (२००५ ) मदत ि य ेतील म यवत त वाब ल बोलल े, हणज े अशील या
ितकाराला “आनू रंग”. या स ंदभा त, अशील या स ंदभ ेमसह मदतीची ि या स ु
क न , समुपदेशकांनी i) ाहका ंची आिण या ंची वतःची अिन छा िक ंवा ितकार या
दो ही गो ी वीकार या पािहज ेत, ii) यांना जे आढळल े याकड े दुल क नय े िकंवा
यांना घाबरव ू नये, iii) ाहका ंना कळवाव े. ते कसे अनुभवतात आिण न ंतर ते यां याबरोबर
ए स लोर करतात , iv) आ हानासाठी मोकळ ेपणाच े मॉड ेल केले पािहज े, v) यां या
वतः या नकारा मक भावना ंचा शोध घ े यास तयार असल े पािहज े, vi) ाहका ंना अिन छा
आिण ितकार या ं याशी स ंबंिधत भावना ं ारे काय कर यास मदत करावी , vii) टाळल े
पािहज े नैितक करण , viii) अिन छ ेशी िक ंवा ितकाराशी म ै ी केली पािहज े, viii) यां या
अिन छ ेवर आिण ितकारा ंवर श ु व िक ंवा बचावा मकत ेने िति या द ेऊ नय े. अशा
कार े, ाहका ं या अिन छ ेला आिण ितकाराला सामोर े जा यासाठी थ ेट, पर पर
बोल याच े कौश य अ य ंत मह वाच े आहे.
अिन छा टाळण े हणून पहा (See reluctance as avoidance):
समुपदेशकांनी अशील या अिन छ ेला अशील या द ुद य इ छ ेशी जोड याऐवजी टाळ याचा
एक कार हण ून पाहाव े. यांनी टाळ याची वत णूक अंतिन िहत त व े आिण य ं णा समज ून
घेतली पािहज ेत. समुपदेशनाची ाहका ंची समजूतदार बि स े नसण े िकंवा िश ा करण े
देखील या ंना सम ुपदेशन टाळ यास िक ंवा अ या मनान े सु ठेव यास व ृ करत े. अशा
करणा ंम ये, समुपदेशकांनी या ंना यो य ो साहन शोध यात मदत करावी . यांनी
िवधायक बदला ंचा प रचय क न आिण प रणामा ंब ल बोल ून मदत ि या फाय ाची
हणून सादर कर याच े माग शोधल े पािहज ेत.
munotes.in
Page 126
समुपदेशन मानसशा
126 ह त ेपाची ग ुणव ा तपासा (Examine the quality of interventions):
मदत ि य ेत, समुपदेशकांनी i) यां या मदती या वत नाचे परी ण क ेले पािहज े क त े
अशीलसाठी अ यायकारक आह े क नाही , ii) ते मदत ि य ेत खूप िदशादश क होत आह ेत
क नाही याच े मू यांकन करा याम ुळे ाहका ंना दबाव वाट ू शकतो , iii) ते बाहेर पडत
आहेत क नाही ह े तपासाव े ाहका ं या अिन छ ेची िति या हण ून राग आिण िनराशा
यासार या या ं या भावना आिण iv) अशा भावना असतात आिण या ंना सामोर े जा याच े
माग शोधतात . समुपदेशकांनी अशील काय हणतात िक ंवा काय करतात त े जा त
वैयि क ृत क नय े कारण याम ुळे या ंची प रणामकारकता कमी होऊ शकत े.
समुपदेशकांनी हे ल ात याव े क त े ाहका ं या ितकाराच े कारण अस ू शकत नाहीत .
परंतु सम या हाताळ यासाठी इतरा ं या दबावाचा प रणाम अस ू शकतो .
वा तववादी आिण लविचक हा (Be realistic and flexible):
समुपदेशकांनी हे ल ात ठ ेवले पािहज े क त े मदतनीस हण ून काय क शकतात याला
मया दा आह ेत आिण या ं या वाढ , िवकास आिण बदला या अप े ा ाहका ं या अप े ांपे ा
जा त नसा यात . समुपदेशकांनी या ं या व ैयि क आिण यावसाियक मया दा जाण ून
घेत या पािहज ेत. हे उपचारा मक स ंबंधांना हािनकारक बन यापास ून ितब ंिधत कर ेल.
ाहक आिण सम ुपदेशक या दोघा ं याही कठोर अप े ा वत :ला पराभ ूत करणा या ठरतात .
ाहका ंसह " या य समाज " थािपत करा (Establish a “just society” with
clients):
समुपदेशकांनी ाहका ं या बळजबरी या भावना ंना सामोर े जावे आिण मदत कर या या
उि ा ंशी सुसंगतता थािपत क ेली पािहज े आिण मदत ि य े या आिण िनण य घे या या
येक ट यात या ं या सहभागास आम ंि त क ेले पािहज े. समुपदेशक या ं या अप े ा
सामाियक क शकतात , चचा क शकतात आिण मदत ि य ेब ल िति या िमळव ू
शकतात . यांनी या ं या अशीलसह मदत करार ए स लोर क ेला पािहज े आिण या ंना
यात योगदान ाव े.
अशीलला ितकारश या पलीकड े जा याची कारण े शोध यात मदत करा
(Help the clients search for reasons for moving beyond resistance):
समुपदेशक ाहका ं या वाथा चा उपयोग या ंना मदत ि य ेत सहभागी हो यासाठी कारण े
ओळख याचा एक माग हणून क शकतात . ते संभा य ो सा हन शोध याचा एक माग
हणून िवचारम ंथन द ेखील क शकतात . अशा मह वा या कारणा ंपैक एक कारण
अशीलची जाणीव अस ू शकत े क त े यां या वतः या जीवनाची जबाबदारी सा ंभाळणार
आहेत.
तुम या अशील या जीवनात वतःला एकम ेव मदतनीस हण ून पाह नका (Do
not see yourself a s the only helper in your clients’ lives): munotes.in
Page 127
इतर कौश य े - I
127 समुपदेशक ाहका ंसाठी ( हणज ेच समवय क , िम आिण क ुटुंबातील सद य ) इतरांनाही
गुंतवून ठेवू शकतात , याम य े ाहका ं या जीवनात वत :ला एकमा मदतनीस
समज याऐवजी ाहका ंना अिन छ ेचा आिण ितकाराचा सामना करावा ला गतो.
अिन छ ुक आिण ितरोधक ाहका ंना मदतनीस हण ून िनय ु करा (Employ
reluctant and resistant clients as helpers):
समुपदेशक इतरा ंना मदत कर यासाठी अिन छ ुक िकंवा ितरोधक अशीलला प रि थतीत
आण याच े माग देखील शोध ू शकतात . अशा प रि थतीत ीकोन बदल या ने ाहका ंना
यां या वत : या कामा या अिन छ ेने वत :ला स ेटल कर यात मदत होऊ शकत े.
समुपदेशक द ेखील रोल - ले तं ा ार े अशीलची भ ूिमका िनभाव ू शकतात आिण अशील या
कार े करतात याच कारची अिन छा आिण ितकार दश वू शकतात . अशा कार े,
अशीलला मदतनी साची भ ूिमका सोपव यान े यांना काम कर याची िक ंवा सहकाय
कर याची इ छा नसण े दूर कर यात मदत होईल . हॅना आिण इतर . (१९९९ ; हॅना,
२००२ ; सोमस - लानागन आिण सॉमस - लानागन , २००६ ) हे देखील पहा ) अशीलला
मदत कर यासाठी प नास धोरण े तीन ेण म य े िवभागली आह ेत i) ाहका ंपय त पोहोचण े,
ii) यांना वीकारण े आिण iii) यां याशी स ंबंिधत.
अशा कार े, अिन छा आिण ितकार ाहक आिण मदतनीस दोघा ंसाठी आ हान े िनमा ण
करतात . िविवध कार या अिन छ ेवर मात कर यास , हाताळ यास िक ंवा यावर तोडगा
काढ यास अशीलला मदत करण े ही मदत ि य ेतील मह वाची काम े असतात . कधीकधी
अशी श यता असत े क अशील वतःला आ हान द े यासाठी आम ंि त क े यावर ती
िति या द ेऊ शकतात . अशा व ेळी सम ुपदेशकांनी याब ल आ य वाटू नये. याऐवजी ,
यांनी िति या द े याऐवजी नकारा मक िति या िद यास ाहका ंना या ं या भावना ंनी
भरले या अिन छ ेने आिण ितकारात ून काम कर यास मदत कर याच े माग शोधल े
पािहज ेत. एकंदरीत, समुपदेशकांना - मू ये आिण कौश य े - दो ही वापरण े आव यक आह े -
जे अशील पिह या ी ेपात अिन छ ुक आिण ितरोधक वाटता त या ंना मदत कर याच े
माग शोध यासाठी .
६.४ सारांश
आ हाना मक , मदतनीसा ंचे व- कटीकरण आिण अिन छ ेने वागण े आिण ितकार करण े
ही इतर मह वाची स ंभाषण कौश य े आहेत जी मदत ि या भावी कर यासाठी वापरली
जातात . आ हाना मक काय भावी हो यासाठी बा संदभ ेममधून कुशलतेने करण े
आव यक आह े. हे ाहका ंना वतःब ल , इतरांब ल आिण या ं या सम या
प रि थत ब ल नवीन आिण चा ंगले ीकोन िवकिसत कर यास मदत करत े. हे ाहका ंना
यां या भावना , िवचार आिण स ंवादातील िवस ंगती तपास यासाठी आम ंि त करत े
याब ल या ंना िविवध कारणा ंमुळे मािहती नसत े. कौश यप ूण आ हान े ाहका ं या
िव मान ीकोना ं या अगदी जवळ असतात आिण त े तुलनेने धोकादायक नसल े या
प तीन े सादर क ेले जातात . ाहका ंना आ हान े देताना सम ुपदेशकांनी या ं या आवाज
आिण शरीरा या स ं ेषणाब ल काळजी घ ेतली पािहज े; आिण व ेळेवर, कुशलतेने श दब munotes.in
Page 128
समुपदेशन मानसशा
128 आिण सौ यपण े धमक द ेणारी आ हान े वापरली पािहज ेत. िविवध मागा नी वतःला आ हान
दे यासाठी अशीलला आम ंि त करण े हा निड ंगचा एक मजब ूत कार आह े. समुपदेशकांना
अशीलला व-आ हानात गुंत यासाठी मदत कर या साठी स ं ेषण कौश य े वापरण े
आव यक आह े . भावी मदतीम य े अशीलसाठी जीवन वाढवणार े आिण सम या -
यव थापन प रणामा ंचा स ंच सा य कर यासाठी समथ न आिण आ हान या ंचे िम ण
समािव असत े. वत:ची आ हान े दोन कारची असतात . यापैक एकाम य े व-टीका
आिण द ुस याम ये व-संवध नाचा समाव ेश होतो .
लाइंड पॉट ही अशी ि थती आह े याम य े अशीलला त े वतःला कस े मया िदत करत
आहेत याची जाणीव नसत े. सम या प रि थती ओळखण े आिण यव थािपत करण े िकंवा
वतःसाठी स ंधी ओळखण े आिण िवकिसत करण े यापास ून ितब ंिधत करणा या लाइंड
पॉट्स पाह यात िक ंवा दुल करण े लोक सहसा अयश वी ठरतात . काही सामा य
लाइंड पॉट ्स हणज े गो चा िवचार कर यात अयश वी होण े, संकेत आिण स ंकेत िमळण े
आिण काय चालल े आह े ते ल ात न य ेणे, व-जाग कत ेचा अभाव , एखा ाच े पूवा ह
शोध यात अयश वी होणे इ. ाहका ंचे वत :चे आ हान . अ य प दत म य े गत
सहान ुभूती, मािहतीची द ेवाणघ ेवाण आिण मदतनीसा ंचे व- कटीकरण या ंचा समाव ेश
होतो. थेट प दत म य े सूचना द ेणे आिण िशफारशी द ेणे, संघष करण े आिण ो साहन द ेणे
समािव आह े.
मदतनीसा ंचे व-आ हा न हे काळजी घेणारे आिण खर े असल े पािहज े, ते अशीलब ल या
यां या समज ुतीवर आधा रत आिण अशीलची व -जबाबदारी वाढव यासाठी आिण
अशीलला प रणाम -क ि त क ृतीम य े जा यास मदत कर यासाठी िडझाइन क ेलेले असाव े.
मदत ि य ेतील व- कटीकरण हणज े ाहका ंसोबत या ं या भावना , िवचार आिण
अनुभव सामाियक कर या या सम ुपदेशकां या िक ंवा थेरिप ट या क ृतीचा स ंदभ देते, जे
ाहका ंनी सादर क ेले या प रि थतीशी स ंबंिधत असतात . यो य आिण स ुलभ व -
कटीकरण ह े मदत ि य ेतील उपचारा मक स ंबंधाचा एक आव यक भाग आह े.
अिन छ ेचा संदभ ाहका ं या अिन छ ेने ि कंवा सम या - यव थापनातील बदल घडव ून
आण यासाठी आव यक असल े या कठोर प र मा ंम ये सहजपण े गुंत याची असमथ ता
दश वते. ितकार हणज े कोण याही कार या मदतीिव िक ंवा मदत ि य े या काही
भागांिव जोरदारपण े “पुश बॅक” कर याची अशीलची व ृ ी. ाहका ं या अिन छ ेने
वाग याची सवा त संभा य आिण सामा य कारण े हणज े i) ती तेची भीती , ii) िव ासाचा
अभाव , iii) अ यवि थतपणाची भीती , iv) लाज, v) बदलाची िक ंमत आिण vi) आशा
गमावण े. अशीलचा ितकार तीन कारचा असतो : i) समजल े या ग ैरवत नावर िति या ,
ii) अनैि छक ाहक आिण iii) िनरोगी ितकार .
munotes.in
Page 129
इतर कौश य े - I
129 ६.५
१. मदत ि य ेतील स ंभाषण कौश या ंपैक एक हण ून आ हान द े यावर तपशीलवार टीप
िलहा.
२. से फ-चॅल जची स ंक पना प करा (अशीलसाठी ) आिण व -आ हान या कोण याही
दोन ल या ंचे वण न करा .
३. व-आ हान या िविवध ल या ंचे वण न करा .
४. वेगवेगळे लाइ ंड पॉट ्स काय आह ेत?
५. लाइंड पॉट ्सला आ हान द े यासाठी अ य ि कोन हण ून गत सहान ुभूतीचे
वण न करा .
६. लाइंड पॉट ्सला आ हान द े यासाठी कोण याही दोन थ ेट प त च े वण न करा .
७. मदतनीसा ं या व -आ हानवर तपशीलवार टीप िलहा .
८. मदतनीसा ं या व - कटीकरणावर तपशीलवार टीप िलहा .
९. अ) अिन छा , ब) ितकार यावर लहान नोट ्स िलहा .
१०. ाहका ं या अिन छ ेला आिण ितकाराला सामोर े जा यास मदत करणारी त व े प
करा.
६.६ संदभ
१) कॅपुझी, डी. आिण टॉफर , एमडी (२०१६ ). समुपदेशन आिण मानसोपचार : िस ांत
आिण ह त ेप. (६वी एड .) (सं.). अले झांि या: अमे रकन कौि सिल ंग असोिसएशन .
२) कोरी, जी. (२०१४ ). गट सम ुपदेशनाचा िस ा ंत आिण सराव (९ वी एड .). ऑ ेिलया:
सेनगेज लिन ग.
३) इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : मदत कर यासाठी सम या - यव थापन आिण
संधी-िवकासाचा ि कोन (दहावी आव ृ ी) . बेलम ट : ू स/कोल स ेनगेज लिन ग.
४) ने सन-जो स , आर. (२००९ ). समुपदेशन कौश या ंचा प रचय : मजकूर आिण
ि याकलाप (३ री एड .). बंगलोर: सेज पि लक ेश स.
५) ने सन-जो स , आर. (२०१६ ). मूलभूत सम ुपदेशन कौश य े: मदतनीस प ुि तका (४ थी
एड.) . लॉस ए ंजेिलस: सेज पि लक ेश स.
munotes.in
Page 130
130 ७
सम या यव थापनाच े ट पे आिण काय - I
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ िवहंगावलोकन
७.२ ट पा I ची काय
७.२.१ अशीला ंना वतःब ल बोलताना आ हान े
७.२.२ उदाहरण िच ण
७.२.३ त वे जी अशीला ंना यां या कथा सांग यास मदत क शकतात - सुरि त
वाटू शकता त
७.२.४ कथा सांग या या शैली
७.२.५ अशील िजथे सु होतो तेथून सु करणे
७.२.६ सम या ं या ती तेचे मू यांकन करणे
७.२.७ अशीला ंना मुख सम या ओळख यात आिण प कर यात मदत करणे
७.२.८ मुख सम या ंचा संदभ शोधण े
७.२.९ अशीला ंना यां या ख या गो ी सांग यास मदत करा
७.२.१० उदाहरण िच ण
७.२.११ अशीला ंना यां या सहभागा या गुणव ेला आ हान दे यासाठी मदत करा
७.२.१२ अशीला ंना यो य कथ ेवर ल क ि त कर यास मदत करा
७.२.१३ यां या जीवनात फरक पड ेल अस े मु े िनवडण े
७.२.१४ यो य िनण य घे यास आ हा न देणे
७. ३ सारांश
७. ४
७.५ संदभ
munotes.in
Page 131
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
131 ७.० उि ्ये
हे युिनट वाच यान ंतर, तु हाला समजेल:
अशीला ंना या ं या कथा सा ंग यास कशी मदत करावी ?
मदत ि य ेत श य ितत या प ूण पणे सहभागी हो यासाठी अशीलला वतःला
आ हान द े यास कशी मदत करावी ?
अशीला ंना यो य कथ ेवर ल क ि त कर यात कशी मदत करावी ?
अशीलला स ु वातीपास ूनच कृतीत य े यास कशी मदत करावी ?
७.१ िवहंगावलोकन
समुपदेशन ट पे I, II, आिण III (Counselling Stages I, II, and III )
सव फायद ेशीर मदत ेमवक , मॉडे स िकंवा ि या शेवटी अशीलला मदत करतात आिण
वतःसाठी चार मूलभूत ांची उ रे देतात. ते आहेत:
i) काय चालल े आहे?
ii) चांगले भिव य कसे िदसत े?
iii) मी ितथे कसे पोहोच ू? आिण
iv) मी हे सव कसे घडवून आणू?
अशा कार े, पिहला अशीला ंना यांचे वत मान िच प कर यात मदत कर यावर ल
क ि त करतो , दुसरा यांना यांचे पसंतीचे िच रंगिव यास मदत करतो , ितसरा
यांना पसंतीचे िच सा य कर यासाठी पुढे जा यास मदत करतो आिण चौथा आिण
शेवटचा यांना िनयोजन कर यास मदत करतो . आिण अिधक रचना मक प तीन े
उपाय, प रणाम , प रणाम िकंवा िस ीकड े नेणा या कृती या कारात ल य सेट करणे.
हे चार तीन तािक क अव था I, II, आिण III म ये बदलल े आहेत. टेज I अशीलला
यां या िचंता शोध यात मदत करते. टेज II अशीलला सम या - यव थापन प रणाम
िनधा रत कर यात आिण ल ये िनि त कर यात मदत करते. शेवटी, टेज III अशीलला
उि ्ये पूण कर यासाठी योजना तयार कर यात मदत करते. या आिण पुढील युिनटम य े
आपण समुपदेशन ि य े या या तीन ट या ंब ल जाणून घेणार आहोत . स याच े युिनट
टेज I या कामांना सामोर े जाईल , तर पुढील युिनट टेज II आिण टेज III या कामांना
सामोर े जाईल . टेज I ची काय समजून घेऊन सु वात क या .
७.२ टेज I ची काय (TASKS OF STAGE I )
अशील जे हा संकटात असतात आिण यांचे जीवन भावीपण े यव थािपत कर यात
अडचणी येतात ते हा मदतनीस िकंवा समुपदेशकांकडे जातात. यांना एकतर यां या
सम य ेचे मूळ कारण िकंवा सम या काय आहे याची जाणीव नसते. ब याचदा सम या
उ वतात कारण अशील वतःला देखील समजू शकत नाहीत . अशा प रि थतीत , munotes.in
Page 132
समुपदेशन मानसशा
132 समुपदेशकांनी यांना वतःला , यां या सम या आिण अशीला ंनी यांचे जीवन भावीपण े
यव थािप त कर यासाठी वापरल े या संधी िकंवा साम य समजून घे यास मदत करणे
आव यक आहे. समुपदेशक अशीला ंना i) यां या कथा सांगणे, ii) यां या कथा पु हा
तयार करणे, एक नवीन आिण अिधक उपयु ि कोन िवकिसत करणे आिण
अिभनया या नवीन, अिधक रचना मक मागा ब ल िवचार करणे सु करणे आिण iii) मु य
गो वर ल क ि त क न असे क शकतात . टेज I म ये यां या जीवनात बदल घडवून
आणणा या सम या आिण िचंता. जरी ही ित ही काय वेगळी िदसत असली तरी ती य
मदत स ांम ये िमसळ ून जातात . यांना ेणीब म नाही. हणज ेच, समुपदेशकांना
पिह या पायरीव न दोन पायरी ते तीन पायरीपय त जा याची गरज नाही. दुसरी मह वाची
गो हणज े ही ित ही कामे केवळ पिह या ट याप ुरती मया िदत नाहीत . याची तीन कारण े
आहेत
१. मदत ि य े या स ु वाती या स ात अशीला ंना या ं या सव कथा सा ंगणे कठीण जात े.
यां या स ंपूण कथेम ये अनेक धाग े आहेत जे ब याचदा िविवध स ा ंम ये जोडल ेले
असतात .
२. लाइंड पॉट ्स कोण याही ट यावर िदस ू शकतात . हणूनच, मदत ि य े या य ेक
ट यावर नवीन ीकोन आव यक आह ेत, केवळ स ु वातीसच ना ही.
३. समुपदेशकांनी अशीलला या ं या कथा सा ंग यास मदत करण े, सम या यव थापन
उि ्ये िनवडण े, सम या ंवर मात कर यासाठी योजना िवकिसत करण े आिण न ंतर या
योजना ंची अंमलबजावणी करण े आव यक आह े.
या व तुि थती ल ात घेऊन, सम या यव थापनाशी संबंिधत कृती लवकर सु के या
पािहज ेत. हणून, अशीला ंना सु वाती या ट यावर केवळ समुपदेशन स ांम ये ते जे काही
िशकत आहेत यावर काय कर यासाठी ो सािहत केले पािहज े. जर कृत मुळे कोणत ेही
सकारा मक बदल होत असतील तर, हे सूिचत करते क वापरल ेली थेरपी भावी आहे.
आपण खालील उदाहरणाचा िवचार क या .
उदाहरण ७.१
एखा ा य ला कक रोगा या ितस या ट याच े िनदान होते. यात आ य नाही क ,
य ला िनराश ेची भावना अनुभव याची श यता आहे. याची ता काळ िति या
वतःला इतरांपासून वेगळे क न पर पर आिण सामािजक संवादातून माघार घेणे असू
शकते. परंतु, हीच वेळ आहे जे हा याला या या प रि थतीला सामोर े जा यासाठी
याची आंत रक श शोध याची आिण या प रि थतीला कसे सामोर े जावे हे
शोध यासाठी खुले असण े आव यक आहे. या उ ेशासाठी , याला इतर लोकांशी य त
राहणे आव यक आहे, जे लोक याची काळजी घेतात आिण याला मदत क इि छतात
यां याशी बोलण े आव यक आहे. अशा प रि थतीत , समुपदेशकान े य ला मदत
घे यास तयार हो यासाठी आिण मदत ि य ेत सि य हो यासाठी मदत करणे आव यक
आहे. कसे काय करावे याब ल फार िव तृत योजना असण े आव यक नाही. परंतु, एक
साधी कृती देखील पुरेशी आहे, जसे क कक रोगान े वाचल े या य ला भेटणे याने
अशाच कार या आघाताचा अनुभव घेतला आहे आिण यावर यश वी र या मात केली munotes.in
Page 133
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
133 आहे. येथे, ती य आपली गो एखा ा अनोळखी य ला ( हणज े कॅ सर
स हा य हर) सांगू शकते आिण अनोळखी य ला पु हा भेट दे याची िवनंती क शकते.
अशा वत ना मक िच हे सूिचत करतात क ण िशकत आहे आिण याला या या गतीने
हळूहळू बर्याच गो ी कर याची आव यकता आहे आिण तो एकटा नाही हे समजत े. या
प रि थतीत , मदतनीस यावसािय क िकंवा अनौपचा रक असू शकतो .
हणूनच, समुपदेशन ि य ेचा ट पा-I हा अशील -क ि त मू यांकन ट पा हणूनही
ओळखला जातो, जेथे समुपदेशक आिण ाहक सहकाय करतात जेणेक न अशीला ंना
यां या आयु यात काय चूक होत आहे िकंवा गहाळ होत आहे, ाहक कशाकड े दुल करत
आहेत, आिण कोण या संध चा यांनी अ ाप उपयोग केलेला नाही. ही प ता ये यासाठी
ाहक वत: समुपदेशकां या मदतीन े हे मू यांकन करतात .
टेज I मधील तीन काय (आकृती ७.१ म ये दश िवलेली) अशीला ंना यांची उ रे
िमळिव यात मदत कर यासाठी खालील तीन ांशी संबंिधत आहेत:
१. “मा या आयु यात काय चालल े आहे? माझी मु य िचंता काय आहे?”
२. “जसे मी अिधक जवळून पाहतो , मा या आयु यात खरोखर काय चालल े आहे? कोणत े
नवीन ीकोन मला मा या िचंता हाताळ यास मदत करतील ?"
३. “मी कशावर काम केले पािहज े? कोणत े मु े नीट हाताळले तर मा या आयु यात खरा
फरक पडेल?”
अशा कार े, टेज-I म ये, काय ही अशी ि या आहेत जी अशीलला यां या िचंतांब ल
श य ितत या प पण े कळव यास मदत करतात यात जा त िकंवा फार कमी तपशील
नसतात .
७.२.१ अशीला ंना वतःशी बोलताना आ हान े (Challenge s Clients Face in
Talking of Themselves ):
Denise Sloan ( २०१० ) आिण Pennebaker ( १९९५ ) सार या संशोधका ंनी वयं-
कटीकरणाच े मह व अधोर ेिखत केले आहे. अनेक अ यासा ंचे पुनरावलोकन के यानंतर,
Denise Sloan ( २०१० ) यांनी नमूद केले क वत: ची कटीकरण य या मानिसक
क याणाशी संबंिधत आहे. हे सामािजक बंधने सुधार यास मदत करते आिण िविवध
आरो य फायद े िमळव ून देते. पेनेबेकर (१९९५ ) यांनी प केले क समुपदेशकां या
अिभ ायाइतक ेच वयं- कटीकरण मह वाच े आहे. सामा य ानाचा िव ास असा आहे क
ाहक उघड यास नाखूष असतील आिण ते वत: ची कटीकरणात गुंतणार नाहीत .
फारबर वगैरे. (२००४ , p. ३४०) व- कटीकरणावर िभ न मत होते. यांनी अशील या
व- कटीकरणास ंबंधी यां या िन कषा वर आधा रत खालील मते य केली:
बह तेक अशीलना अस े वाटत े क थ ेरपी ह े उघड कर यासाठी एक स ुरि त िठकाण
आहे, जे िवशेषतः उपचारा मक स ंबंधां या चा ंगुलपणाम ुळे बनवल े जाते. munotes.in
Page 134
समुपदेशन मानसशा
134 जरी कटीकरण ि या स ु वातीला लाज आिण आगाऊ िच ंता िनमा ण करत े, तरीही
ती शेवटी स ुरि तता , अिभमान आिण ामािणकपणाची भावना िनमा ण करत े.
रह य े ठेव यान े थेरपी या कामा त अडथळा य ेतो, तर उघड क े याने शारी रक तस ेच
भाविनक तणावात ून आराम िमळतो .
थेरपीमधील ख ुलासे एखा ा या थ ेरिप टला तस ेच कुटुंबातील सद या ंना आिण
िम ांना यान ंतर या कटीकरणाची स ुिवधा द ेतात; आिण
थेरिप टन े सि यपण े अशा साम ीचा पाठप ुरावा क ेला पािहज े याचा ख ुलासा करण े
कठीण आह े.
तथािप , सव अशील व- कटीकरणास अनुकूल नसतात . काही अशील थेरपी स ांना
जा यास नकार देतात कारण यांना वत: ची कटीकरणाची भीती वाटते. होगेल आिण
वे टर (२००३ ) यांनी थेरपी न घे याचा एक मुख घटक हणून व- कटीकरणाची भीती
नमूद केली. समुपदेशकांनी हे ओळखण े आव यक आहे क अशील वत: ची कटीकरण
कर यास इ छुक आहेत क यांना याची भीती वाटते. जर अशील घाबरत असतील िकंवा
व- कटीकरण कर यास इ छुक नसतील , तर ते मु यतः दोन कार या अशील या
अ मत ेशी संबंिधत असू शकते:
• यां या वैयि क कथा इतरा ंसह सामाियक कर यास असमथ ता; आिण
• दैनंिदन जीवनातील सामािजक स ेिटं जम य े वतःला वाजवीपण े ठामपण े सांग यास
असमथ ता
अशा प रि थतीत , समुपदेशकांनी अशीलला आरामदायक वाट यास मदत केली पािहज े
आिण यांना गोपनीयता आिण गोपनीयत ेची खा ी िदली पािहज े. हे अशीलला यां या
वैयि क कथा यो य र या शेअर कर यासाठी आव यक असल े या धैया सह आ मिव ास
वाट यास मदत करेल. फारबर इ यादी . (२००४ ) ने सांिगतल े क अनेक अशीलना कठीण
सम या ंब ल बोल यासाठी मदतनीसा ं या ो साहनाची आव यकता असू शकते.
समुपदेशकांशी तसेच वतःशी सोयी कर झा यावर ते मोकळ ेपणान े बोलतात . तथािप ,
ाहक यां या कथा एका शॉटम य े सांगत नाहीत . याऐवजी , ते यां या कथा सहा यक
नातेसंबंधा या संपूण कोस म ये तुकडे आिण तुकड्यांम ये सादर करतात . अशीला ं या
जीवनातील एखा ा िविश घटनेची पुनरावृ ी करणे िकंवा न करणे हे पूण पणे यां या
इ छेवर अवल ंबून असत े.
७.२.२ केस िच ण (Case Illustration )
याि मन (अशील ) आिण रवी (समुपदेशक) यां या केस इल ेशन ार े अशीलला
वतःब ल बोल यात कशी मदत केली जाऊ शकते हे समजून घेऊ .
munotes.in
Page 135
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
135 केस ७.१
रवीला माहीत आहे क जर याि मनला वतःच े, ित या सम या ंचे आिण ित या न
वापरल े या संध चे प िच काढ यासाठी मदत िमळाली तर ती यां याब ल अिधक
चांगले क शकते. रवी याि मनला ितची कथा सांग यास मदत करतो आिण या या
संवाद कौश याचा वापर क न ित या िचंतांचे पुनरावलोकन करतो . चला या करणात एक
नजर टाकूया.
रवी (स ाची सु वात ): “बरं, याि मन , काय चालल ंय? मी तुमची काय मदत क शकतो ?
याि मन (ती अजूनही यावर काम करत अस याच े कबूल करते): मी येथे अपघात
आिण याचे ता कािलक प रणाम सुधार यासाठी नाही.
तथािप , याि म नला ती बोलत असताना ल ात येते क हे ितला वाटल े िततके सोपे होणार
नाही. अपघाताब ल बोलण े तुलनेने सोपे होईल, परंतु ित या आयु या या िदशेब ल ती
असमाधानी आहे याची जाणीव ितला झाली आहे याब ल बोलण े अिधक भयावह वाटते. हा
अनचाट ड देश आहे. िशवाय , याि म नला ितची िचंता कोणाशीही सांगायची सवय नाही,
अगदी ित या पालका ंसोबतही नाही. ितने समुपदेशक हणून एखा ा मिहल ेची िनवड केली
असावी का, असाही ितला पडतो . या णापय त, जी ित या सव सम या िनयं णात
ठेव यास स म आहे, परंतु अनोळखी य शी यां याब ल बोल यान े "फुटणे" होईल क
नाही याब ल आ य वाटू लागत े. याि मन या िवचारा ं या मधोमध -
रवी (याि मनला सुचवत): तुम या आिण तुम या कुटुंबाब ल थोडीशी पा भूमी मदत
करेल.
हे याि मनला छान वाटतं. ते तुलनेने सुरि त आहे. हणून संभाषणा या देणे आिण घेणे
या ार े, पूव वण न केले या पा भूमीचे तपशील समोर येतात.
नंतर या उव रत स ात आिण पुढ या एका आठवड ्यानंतर ती ित या अिधक ता काळ
िचंतांकडे जाते. आप या मुला या मृ यूची, या या कारिकद ची हानी िकंवा या या
देशातून बाहेर पडले या या या विडला ंची ितला काळजी आहे. याि मनच े वडील
अमे रकेत राहतात , परंतु आता यां या कार यवसायात आिथ क प रि थतीचा सामना
करत अस याम ुळे ते ित यावर अिधकािधक अवल ंबून आहेत. याला आरो या या सम या
देखील आहेत, परंतु तो वत: ची काळजी घेत नाही आिण तपासणीसाठी जात नाही.
डॉ टरा ं या मतान ुसार याला कदािचत िमनी ोक देखील झाला असावा .
ित या विडला ंची काळजी कर यासोबतच , याि मन या वतः या सम या आहेत. ती एक
कारची सां कृितक क डी अनुभवत आहे. जरी ती अनेक कार े पूण पणे अमे रकन असली
तरी ितला असे वाटते क ितने वतःला ित या "जु या देशाचे" सां कृितक िनयम
पाळ याची परवानगी िदली आहे. ित या इराण या सहलीन े ितला हे जाणवल े क या
त णा ंशी ितने संभाषण केले होते ते लोक ित याप े ा जा त "सां कृितक ्या मु "
आहेत. यांना ितला काही राजक य आिण आिथ क अडचण मुळे ास होत अस याच े
िदसत होते, परंतु यांना काय हवे आहे हे यांना ठाऊक होते. ितला न क च युनायटेड munotes.in
Page 136
समुपदेशन मानसशा
136 टेट्सम य े बाहेर या य सारख े वाटत नाही, परंतु ितला मािहत आहे क ती "अमे रकन
जीवन " जगत नाही. ती ित या दोन चुलत भावांब ल काही वैर देखील य करते यांनी
ित या ि कोनात ून अमे रकन भौितकवाद िवकत घेतला आहे.
इराणम य े ितला भेटले या त णा ंचे सामािजक जीवन समृ अस याच े िदसत होते,
याम ुळे ितला असे वाटते क ती काहीतरी गमावत आहे. या भावना अलीकड े अिधक ती
झा या आहेत कारण ती कामा या मा यमात ून ितला आवडणा या एका माणसाला भेटली
होती आिण कॉफ साठी ितला काही वेळा भेटली होती. ितने ित या पालका ंना याब ल
काहीही सांिगतल े नाही, कारण ितला मािहत आहे क ते मा य करणार नाहीत . याब ल
ितला अपराधी वाटतं. गे या काही मिह या ंपासून ती िन ानाश आिण डोकेदुखीने त
होती, पण ती नेहमीच एका चांग या चेह या या मागे लपवत होती यावर कोणालाच संशय
येत नाही. याि मन या सव गो ब ल अगदी व तुिन पण े बोलतात .
या करणात याि मन यापैक काही मु े समोर आणत े. ती अिधक मोकळ ेपणान े बोलत े
कारण ती रवीशी आिण वत:शी एक ाहक हणून अिधक सोयी कर बनते. तथािप ,
अजूनही काही संकोच आहेत. रवीला हे समजल े क अशीला ं या कथा एकाच वेळी
नीटनेटकेपणे समोर येत नाहीत , तर या मदती या संबंधां या संपूण कोस म ये कट
होतात . कधीतरी अपघाताची आिण ित या सावर याची कहाणी पाहणे शहाणपणा चे ठरेल
का, असाही तो िवचार करतो .
{केस इल ेशनचा ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या -
यव थापन आिण संधी-िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१०वी एड.). ऑ ेिलया:
ू स/कोल.- थोडे सुधा रत }
एकंदरीत, अशील वतःब ल आिण यां या सम या प रि थतीब ल बोल या या यां या
मतेम ये मूलत: िभ न असतात . समुपदेशन स ांम ये वतःला कट कर यास अिन छ ेने
सहसा अशीला ंना वतःला इतरांसोबत सामाियक कर यास असमथ ता आिण दैनंिदन
जीवनातील सामािजक सेिटं जम य े वाजवीपण े ठामपण े राह यास असमथ ता येते. अशा
करणा ंम ये, संपूण समुपदेशन स ा या उि ा ंपैक एक हणज े अशीला ंना कौश य े,
आ मिव ास आिण धैय िवकिसत कर यात मदत करणे हे यांना वतःला यो य र या
सामाियक कर यासाठी आव यक आहे.
७.२.३ अशीला ंना यां या गो ी सांग यास मदत करणारी त वे – सुरि त वाटू
शकतात (Principles That Can Guide to Help Clients Tell Their Stories
– Feel Safe )
'कथा' हा श द परंपरागत संकुिचत अथा ने न वापरता समुपदेशनात यापक अथा ने वापरला
जातो. अशीलला यां या कथा सांग यास मदत कशी करावी याब ल कोणत ेही िविश
िनयम नाहीत . हे फ अशीला ं या गरजांवर अवल ंबून असत े. हॅना (२००२ ) ने अशीला ंना
वयं- कटीकरणात गुंत याप ूव लागू होणार ्या िविवध पूव सूचकांची यादी केली आिण या munotes.in
Page 137
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
137 पूव वत ंना 'बदलाच े िनयामक ' हटल े जे बदलासाठी तयारी दश वते. यापैक काही
खालील माण े आहेत.
• आव यकत ेची भावना ("मला याब ल काहीतरी कराव े लागेल")
• िचंता िकंवा अडचण अन ुभव याची इ छा ,
• सम या प रि थतीतील म ु य घटका ंची जाणीव ,
• सम य ेचा सामना कर याची इ छा ,
• बदलाकड े िनद िशत क ेलेले य न , चांग या भिव याची आशा आिण सामािजक
समथ न.
हॅना (२००२ ) यांचा असा िव ास होता क एखादी य िकती वेगाने बदलेल आिण बदल
िकती खोलवर असेल, हे असे िकती पूव वत उपि थत आहेत यावर अवल ंबून आहे. एखा ा
य म य े िजतक े जा त पूव वत असतील िततका वेगवान आिण खोल बदल या
य या मानिसकत ेत होईल. हणून, समुपदेशकांनी अशीला ं या कथांम ये हे िनयामक
शोधल े पािहज ेत जे हा ाहक सामाियक करतात . समुपदेशक अशीला ंना असे िनयामक
िवकिसत कर यात मदत क शकतात . या पा भूमीवर, मदतीसाठी काही त वे िकंवा
माग दश क त वे पाह ाहक यां या कथा सांगतात. पुढील काही िवभागांम ये (७.२.४ ते
७.२.८) आ ही वतं पणे या माग दश क त वांवर ल क ि त क .
७.२.४ कथाकथना या सव शैल सह काय कर यास िशका (Learn To Work With
All Styles of Storytelling )
सव ाहक वेगळे आहेत. आ ही आधी चचा के या माण े, काही अशील सहजतेने वयं-
कटीकरणात गुंततात आिण पिह या स ातच वतःब ल जवळजवळ सव काही
सामाियक करतात . दुसरीकड े, काही उघड यास फारच नाखूष आहेत आिण यां या कथा
सामाियक करणे कठीण आहे. अशीलमधील हे फरक वैयि क फरक िकंवा सां कृितक
फरक िकंवा दो हीम ुळे आहेत. काही अशील यां या वे छेने समुपदेशकांकडे येतात, तर
काही समुपदेशकांकडे पाठवल े जातात . यां याकड े कथन कर याची एक अनोखी प त
आिण यां या कथा कट कर याचा एक वेगळा ीकोन आहे. यानुसार, वेगवेग या
अशीलकड े वेगवेग या कार या कथा असतात यांची लांबी, भाविनक साम ी इ.
काही कथा लांबलचक आिण अनेक तपशीला ंनी भरले या असतात , तर काही छोट्या
आिण खुसखुशीत असतात . काही कथा भावना ंनी ओत ोत असतात , तर काही आघात
आिण दहशती अस या तरी या थंडपणे य के या जातात . काही कथा एकाच मुद् ाने
सु होतात (उदा., “मला गे या एका मिह यापास ून पोटाचा ास होत आहे आिण या
सम य ेपासून सुटका हवी आहे”), तर काही अनेक सम या ंपासून सु होतात (उदा., “मला
िन ानाश आिण पोटाचा ास आहे. गे या सहा मिह या ंतील सम या "). काही कथा केवळ
अशीला ं या आतील जगावर क ि त असतात (उदा. “मी वतःचा ितर कार करतो ”, “मी
एकाक आहे”), तर काही कथा बा जगावर क ि त असतात , जसे क कामातील सम या munotes.in
Page 138
समुपदेशन मानसशा
138 आिण पर पर संबंध. तरीही , काही इतर कथांम ये आंत रक आिण बा जगाची िचंता
असत े. काही अशील यांची ाथिमक कथा सुरवातीलाच सादर करतात , तर काहीजण
थम दु यम कथेने सु वात करतात , कदािचत यां या कथांवर समुपदेशकांची िति या
पाह यासाठी . काही अशील समुपदेशकांवर व रत िव ास ठेवतात कारण ते मदतनीस
आहेत, तर इतर ाहक मदतनीस असूनही समुपदेशकांवर अिव ास ठेवू शकतात .
अशील समुपदेशकांना कोण या कारचा सामना करावा लागतो हे मह वाच े नाही, मदतनीस
हणून यांचे पिहल े काम यां या अशीलशी काय रत नातेसंबंध थािपत करणे आिण
यां या कथा कथन कर यात यांना मदत करणे हे आहे, जेणेक न ते अशीला ंना यां या
सम या यव थािपत कर यात मदत क शकतील आिण लपवल े या संध चा
लाभदायकपण े उपयोग क शकतील . यां या कथांम ये. उघड केलेली कथा हा संभा य
रचना मक बदलाचा ारंभ िबंदू आहे. दुस या श दांत, जे हा अशील यां या कथा उघड
करतात , ते हा ते चांग या जीवनासाठी पिहल े पाऊल उचलतात . सहा यका ंना अशीलम य े
य यय आणण े आिण यां या कथांमधील मु य सम या हायलाइट करणे अनेकदा कठीण
असत े जे हा अशील यां या कथा कोण याही ेकिशवाय सतत शेअर करतात . अशा
प रि थतीत , मदतनीस कथे या शेवटी सवा त मह वा या िकंवा ाथिमक मुद् ांचे
यवि थतपण े पुनरावलोकन क शकतात . उदाहरणाथ , समुपदेशक हणू शकतो “तु ही
थोडेसे सांिगतल े आहे. तु ही केलेले काही मु य मु े मला समजल े आहेत का ते पाह .
सव थम.…". दुसरीकड े, जे अशील इ छुक नाहीत िकंवा मदतनीसा ंना यांची कथा सांगू
शकत नाहीत , यांना वेग या प तीन े हाताळाव े लागेल.
७.२.५ अशील िजथ े सु होतो ितथ े ारंभ करा (Start Where The Client
Starts )
अशील सु वाती या ट यातच यां या कथा सामाियक कर यास ारंभ करतात असे
नाही. मदत ि य े या वेगवेग या ट या ंवर वेगवेगळे अशील यां या कथा शेअर कर यास
सु वात करतात . अशील यां या कथांची सु वात "....मा यासोबत असे घडले आहे,
....मी अशी िति या िदली आिण आता ......मला असे वाटते" असे नाही. हणूनच,
समुपदेशकांना ाहक कोठे असण े आव यक आहे याब ल अंत ी िवकिसत कर यास
मदत कर याप ूव ते कोठे आहेत याची चांगली समज िवकिसत करणे आव यक आहे. या
उ ेशासाठी , समुपदेशकांनी या िठकाणी अशीला ंना यां या कथा सामाियक करणे सु
केले या िठकाणी सामील होणे आव यक आहे. आपण वेगवेग या करणा ंची काही
उदाहरण े पाह िजथे अशील मदत ि य ेत वेगवेग या िबंदूंपासून सु वात करतात .
अ) टेज I: सम य ेची ि थ ती शोधण े (Stage I: Exploring the Problem
Situation ):
उदाहरण ७.२
अ ण हणत सु वात करतो ,
“गे या वेळी जे हा मी थेरपीम य े होतो ते हा माझे आयु य ग धळात होते, ते अजूनही आहे. मला जच े यसन होते. मी मा या बॉसशी सतत भांडत होतो, यांना मला मूख munotes.in
Page 139
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
139 वाटतं. मा या आई-विडला ंनी मा या मैि णीला मा यता न िद यान े मी यां याशी ेकअप
केले होते आिण आता मी फ चांग यासाठी मा या मैि णीशी ेकअप केले आहे. मला
वाटते क आ ही पूण पणे िवसंगत होतो. मी मा या औषधा ं या सम य ेवर मात कर यात
यश वी झालो आहे. यामुळे मा या सम या सुटतील याची मला खा ी होती. मी इथे परत
आलो आहे कारण माझी नोकरी गेली आहे.”
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल – थोडी
सुधा रत आवृ ी}
या करणात , अ णन े वरवर पाहता या या काही सम या यश वीपण े सोडव या हो या ,
परंतु लोकांशी जुळवून घे या या या या असमथ तेचा मु य मु ा अ ाप िनराकरण झालेला
नाही. येथे, समुपदेशक या मूळ सम य ेचे िनराकरण क न मदत ि या सु क शकतात .
ब) टेज II: येय िनि त करण े (Stage II: Setting Goals ):
उदाहरण ७.३
सौरभ या िव ा या ने सांिगतल े,
“मला मािहत नाही क मला िश क हायच े आहे क वक ल िकंवा यापारी . मला दोघांम ये
रस आहे. पण, मी एकाच वेळी दो ही गो चा पाठपुरावा क शकत नाही आिण वेशा या
तारखा जवळ येत अस यान े मला याबाबत लवकरच िनण य यावा लागेल. मला या
कार या िनण यात अडक याचा ितर कार वाटतो '.
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.- थोडी
सुधा रत आवृ ी}
ीकोन - ि कोन संघषा चे हे करण आहे. स लागार याला मदत क शकतात येक
पया याचे फायद े आिण तोटे मोजण े.
क) ितसरा ट पा : कृतीचा अ यास म िनवडण े (Stage III: Choosing a Course
of Action ):
उदाहरण ७.४
आरती एका मोठ्या कंपनीत मानव संसाधन (एचआर ) यव थापक आहे. ती हणत े, “मला
आढळल े आहे क आमच े उपा य काही अनैितक थांम ये गुंतले आहेत, जे मला खूप
चुक चे वाटते. ये या सहा मिह या ंत ते िनवृ होणार आहेत. तो िनवृ होईपय त ग प
बसायच े आिण या या हालचाल वर नजर ठेवायची क मी िश ी वाजवायची या सं मात
आहे. जर मी या यावर कारवाई केली तर तो एक मोठा मु ा बनेल आिण यामुळे
कंपनी याच ित ेला हानी पोहोच ू शकते. मला याने मोकळ े हायच े नाही आिण कंपनी या
ित ेलाही ध का लावायचा नाही. मला कळत नाही काय करावं?' munotes.in
Page 140
समुपदेशन मानसशा
140 { ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल - थोडी
सुधा रत आवृ ी }
इथे कोणती कारवाई करायची हा आरतीचा पेच आहे. समुपदेशक ितला सं थे या गरजा
पूण करेल अशी रणनीती शोध यात मदत क शकतो .
अंमलबजावणी : ि या बाण (Implementation: The Action Arrow )
उदाहरण ७.५
ओंकार समुपदेशकाकड े एक सम या घेऊन येतो क तो इतर लोकांशी बोलताना फारसा
यवहारी नसतो . याला याची अडचण माहीत आहे आिण याने वतःसाठी एक संक प
केला आहे क तो यवहारी असेल. परंतु, येक वेळी याचा शेजारी काही तरी मूख पणा
करतो ( या या मते), याम ुळे तो आपला संक प ठेवू शकत नाही. तो हणाला ,
“मला मािहत आहे क जे हा मी बोलतो ते हा गो ी आणखी वाईट होतात . मला मािहत आहे
क मी ते मा याप े ा अिधक ह शार असल े या इतरांवर सोडल े पािहज े. पण, ते पुरेशा वेगाने-
िकंवा जबरद तीन े हालचाल करत नाहीत .”
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल - थोडी
सुधा रत आवृ ी}
हे सूिचत करते क ओंकारला याची सम या आिण काय कारवाई करावी हे मािहत आहे.
परंतु, याचा मु य मु ा हा आहे क याने ठरवल े या कृतीची अंमलबजावणी कर यास तो
असमथ आहे. समुपदेशक याला या या ठरवल े या कृतीला िचकट ून राह याची कारण े
शोध यात मदत क शकतो.
एक अयश वी उपाय (A Failed Solution )
उदाहरण ७.६
एक आई स लागाराकड े येते आिण हणत े,
"मला एक मुलगा आहे. मला मािहत होते क तो िकशोरवयात पोचतो ते हा याला कदािचत
वेडेपणाचा य न करायचा असेल आिण मला या यावर खूप घ िनयं ण करावे लागेल.
मी ते केले, परंतु ते काय करत नाही. तो िनयं णाबाह ेर आहे, आिण मी िजतका जा त
याला िनयंि त कर याचा य न केला िततकाच तो वाईट होत गेला."
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
या उदाहरणातील आईची सु वातीची सम या ही एक 'अयश वी समाधान ' आहे याम ुळे
पुढे आले आहे munotes.in
Page 141
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
141 अिधक सम या ंसाठी. समुपदेशक ितला ित या आिण ित या मुला या गरजेनुसार अिधक
उपाय शोध यात मदत क शकतो .
७.२.६ अशील या सम या ं या ती त ेचे मू यांकन करा (Assess The Severity Of
The Client’s Problems )
समुपदेशन ि य े या संदभा त ती ता , अशील या सम य ेचे माण दश वते.
सै ांितक ्या, सम य ेची ती ता नग य ते जीवघ े यापय त असू शकते. परंतु, ती तेचा
अनुभव अशीलकड ून वेगळा असतो . अशील यां या स या या सम या ंना खूप गंभीर समजू
शकतात , परंतु व तुिन मानका ंनुसार या सौ य अस याच े िदसू शकतात . अशा कार े,
अशील यां या सम या वा तिवकत ेपे ा अिधक गंभीर अस याच े ठरवतात . हणज ेच,
अशील ार े यां या सम या ंब ल अितव ृ ीमुळेच सम या उ वता त. अशा प रि थतीत ,
समुपदेशकांनी थम अशीला ंना यां या सम या यो य ि कोनात ून मांड यास मदत क न
यांना सम य े या ती ते या अंशांम ये फरक कर यास मदत केली पािहज े. जे हा अशील
यां या सम या ंशी संबंिधत यां या कथा कथन करतात , ते हा थेरिप टना सहसा
अशीला ं या जीवनातील अिभम ुखता, योजना , उि ्ये, मह वाका ं ा आिण या िविश
सम या ं या आसपास या घटना आिण दबावा ंची काही क पना येते. बर्याच स ांम ये
कथा उघड या जात अस यान े, अशील या सम या केवळ सामा य िवकासा मक िकंवा
समायोजन -संबंिधत सम या आहेत क यां या जीवनात अिधक गंभीर सम या ंची िच हे
आहेत क नाही हे थेरिप टन े ठरवण े आव यक आहे. या ां या उ रा ं या आधार े,
थेरिप टन े ठरवाव े क थेरपीने केवळ सहायक भूिमका िनभावण े आव यक आहे क कथा
दु तीसाठी दीघ कालीन उि ्ये समािव करणे आव यक आहे. थोड यात , अशील
आिण थेरिप ट यां यातील हे काय जीवन -कथा िव तार , समायोजन िकंवा दु ती हणून
पािहल े जाऊ शकते.
अनुभवी थेरिप ट अनेकदा अशील या सम या ंची ती ता काय आहे, अशीलकड े कोणती
संभा य संसाधन े आहेत िकंवा वापरली नाहीत आिण िकती माणात आिण िकती मदत
िदली पािहज े हे ओळखतात . यांना िविश अशील या काया ची संभा य सव च पातळी
आिण यानुसार यां याकड ून अपे ांची यो य पातळी देखील समजत े.
मेहरािबयन आिण रीड (१९६९ ) यांनी सम य ेची ती ता मोज यासाठी खालील सू
सुचवले.
ती ता = ास x अिनय ंि तता x वारंवारता
हे सू सूिचत करते क ास, अिनय ंि तता आिण वारंवारता जोडणार े नाहीत . यांपैक
कोणताही घटक जा त िकंवा कमी अस याचा प रणाम ती ते या पातळीवर होऊ शकतो .
अशा कार े, एखा ा य ला भेडसावणारी िन न- तरीय िचंता त घटना देखील
अिनय ंि त आिण सतत रािह यास उ च ती तेची सम या उ वू शकते. हे सहसा
आ मह या आिण पर पर िकंवा सामािजक संबंधांमधील िहंसाचारा या करणा ंम ये िदसून
येते. उदाहरणाथ , काहीव ेळा आपण एखा ा कम चा याब ल ऐकतो जो या या बॉस िकंवा
सहका या ंिव िहंसक कृ य करतो , जरी घटना घड याप ूव तो इतका आ मक munotes.in
Page 142
समुपदेशन मानसशा
142 अस याच े कोणत ेही संकेत न हत े. हणूनच, अशा घटना ंना ितबंध कर यासाठी
अशील या अशा अ यािशत कृ यांचे लवकर चेतावणी िच हे ओळख यासाठी थेरिप टन े
कौश य े िवकिसत केली पािहज ेत.
७.२.७ अशीला ंना मुख सम या ओळख यात आिण प कर यात मदत करा
(Help Clients Identify and Clarify Key Issues )
थेरिप टना सम या प रि थती आिण न वापरल े या संध ब ल अशीलशी अगदी प पण े
चचा करणे आव यक आहे. कोणतीही अ प ता िकंवा अ प ता असू नये. यांनी
भिव याती ल श यता , उि ्ये, उि ्ये सा य कर यासाठीची रणनीती , योजना ,
अंमलबजावणीच े मु े आिण या सवा ब ल या भावना ंवर श य ितत या ठोसपण े चचा केली
पािहज े. या संदभा त इगन आिण रीझ (२०१९ ) यांनी न दवल े या केसकड े पाह या.
उदाहरण ७.७
जेिनसचा पती एका वषा पासून ती नैरा यान े त होता. एके िदवशी , जेिनसला मू छा येते,
ती एका समुपदेशकाशी बोलत े. सु वातीला , ित या पतीब ल अपराधीपणाची भावना , ती
वतः या िचंतांब ल चचा कर यास संकोच करते. सु वातीला , ती फ एवढेच हणत े क
ितचे सामािजक जीवन “मा या पती या आजारपणाम ुळे थोडेसे मया िदत आहे.”
सहान ुभूतीपूण ठळक मु े आिण मदतनीसा या तपासा या मदतीन े, ितची कथा उभी
रािहली आिण "थोडी ितबंिधत" व न थोड्या-थोड्या पूण कथेत बदलली . हे ित या
कथेचा सारांश आहे जे जेिनसन े सव काही एकाच वेळी सांिगतल े नाही.
जेिनस: जॉनला असा काही कारचा 'सामा य थकवा िसं ोम' आजार आहे जो कोणीही
शोधू शकल े नाही. मी याआधी कधीही न पािहल े यासारख े आहे. मी अपराधीपणाकड ून
ोधाकड े दुल क न िनराश े या आशेकडे जातो. माझे सामािजक जीवन नाही. िम
आ हाला टाळतात कारण जॉनसोबत राहणे खूप कठीण आहे. मला वाटते क मी याला
सोडू नये, हणून मी घरीच राहते. तो नेहमी थकल ेला असतो , यामुळे आमचा संवाद कमी
असतो . मला मा याच घरात कैदी अस यासारख े वाटते. मग मी तो वाह न घेतले या
ओ याब ल िवचार करतो आिण रोलर-को टर भावना पु हा सु होतात . कधीकधी मला
झोप येत नाही, मग मी या यासारखाच थकतो . तो नेहमी सांगत असतो क गो ी िकती
हताश आहेत आिण तो काय आहे हे मी अनुभवत नसलो तरी मा या हाडांम ये एक
कारची िनराशा र गाळत े. मला असे वाटते क एक मजबूत ी, अिधक िन वाथ ी, एक
ह शार ी या सवा चा सामना कर यासाठी माग शोधेल. पण मला असं वाटतं क मी
अिजबात हाताळत नाहीय े. िदवस िदवस , मला वाटते क मी यापैक बरेच काही क हर
करतो जेणेक न जॉन िकंवा आजूबाजूला येणारे काही लोक मी काय करत आहे ते पाह
शकत नाही. तो आहे तसा मी एकटा आहे.
िविश अनुभव, िवचार, वत न आिण भावना ं या संदभा त ही संपूण कथा आहे. जेिनस जी
कृती करते - घरी राहणे, ित या भावना झाकण े - हा सम य ेचा भाग आहे, उपाय नाही. पण
आता ही कथा उघडक स आ यान े यावर काहीतरी कर याची श यता आहे.
munotes.in
Page 143
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
143 { ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
७.२.८ अशीला ंना यां या मुख सम या िकंवा िचंतांचा संदभ ए स लोर कर यात
मदत करा (Help Clients Explore The Context Of Their Key Issues or
Concerns )
कोनी आिण कुक (२००३ ) ने अशील थेरिप टकड े आणल े या सम य े या संदभा चे िकंवा
पा भूमीचे मू यांकन कर यावर भर िदला. याला 'पया वरणीय समुपदेशन' हणतात आिण हे
ऐक यासाठी लोक-इन-िस टीम ि कोनाचा आणखी एक उपयोग आहे. यांचा असा
िव ास होता क वत न अशील या वातावरणापास ून वेगळे समजल े जाऊ शकत नाही.
अशीला ंचे वातावरण ि थर नसते आिण सतत बदलत असत े हे देखील ल ात ठेवले
पािहज े. Egan ( २०१४ ) ारे सामाियक केलेले आणखी एक करण खाली सादर केले
आहे:
केस ७.२
मॅनेजम ट डे हलपम ट सेिमनारम य े, ता रक या या समुपदेशकाला सांगतो क तो एका
स लागार कंपनीत यव थापक आहे. ही फम जागितक आहे आिण ती दि णप ूव
आिशयातील एका काया लयात काम करते. तो हणतो क तो आधीच जा त काम करतो ,
पण आता या या नवीन बॉसची इ छा आहे क याने अनेक सिम या ंवर काम करावे जे
याचा अिधक मौ यवान वेळ काढून घेईल. याला या या अधीन था ंपैक एक, वतः एक
यव थापक , ता रक या मते, “िव तृत संघात याचा अिधकार कमी करत आहे” याचा ास
होत आहे.
तथािप , समुपदेशकाला असे वाटल े क या करणात आणखी काही आहे जे उघड झाले
नाही. समुपदेशक वेग या सां कृितक पा भूमीचा अस यान े, याला या या सां कृितक
पा भूमीब ल देखील जाणून घेऊन एक पूण य हणून अशीला ंशी यवहार करायच े
होते. जसजस े याने अिधक चौकशी केली आिण अशील या पा भूमीब ल जाणून घेतले,
तसतस े एक संपूण नवीन कथा उदयास आली याने हे उघड केले क ता रक फम म ये
यव थापक तसेच भागीदार आहे. मा , तो न यान े सामील झालेला जोडीदार आहे.
तुलनेने सपाट संरचनेसह, या कंप यांची ेणीब सं कृती आहे. हणून, ता रकला या
अशीला ंसोबत काम करावे लागत े ते मोठ्या माणात या देशातील "कु े" आहेत. याचा
बॉस एक अमे रकन आहे जो या या स या या नोकरीत फ ४ मिहने आहे. ता रकन े
अफवा ं ारे ऐकले आहे क याचा बॉस आणखी १ वष राहणार आहे, कारण याची िनवृ ी
जवळ आली आहे. एक स य माणूस असला तरी तो खूप दूर आहे आिण ता रकला थोडीशी
मदत करतो . यामुळे ता रकला िव ास बसतो क याचा खरा बॉस हा या या बॉसचा बॉस
आहे, या याशी तो कंपनी आिण सां कृितक ोटोकॉलम ुळे संपक क शकत नाही.
ता रकला ास देणारा अधीन थ देखील एक भागीदार आहे आिण अनेक वषा पासून, परंतु
फारसा यश वी झाला नाही. या गौण-सह-भागीदाराला वाटल े क , आता ता रक चालू
असल े या युिनटचा यव थापक बनवायला हवा होता. तो ता रक या पाठीमाग े थोडी
तोडफोड कर यात गुंतला आहे.
munotes.in
Page 144
समुपदेशन मानसशा
144 { ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
जरी हे करण दश िवते क पा भूमीकड े पाहणे एखा ा अशील या सम या ंचे खरे मूळ
समजून घे यासाठी फायद ेशीर आहे, परंतु थेरिप टला केवळ फाय ासाठी पा भूमी
शोध याची आव यकता नाही.
या माग दश क त वां यित र , इतर काही माग दश क त वे अशीला ंना भूतकाळाब ल
उ पादकपण े बोल यात मदत कर यावर क ि त आहेत, जेणेक न ते वत मानाचा अथ
लावतील . समुपदेशकांनी अशीला ंना भूतकाळाशी जुळवून घे यासाठी िकंवा यातून मु
हो यासाठी आिण भिव यात कारवाईसाठी तयार हो यासाठी भूतकाळाब ल बोल यास
मदत केली पािहजे. समुपदेशकांनी अशीला ंना न वापरल े या संधी शोध यात मदत केली
पािहज े आिण यांनी यां या कथा सांगताना न वापरल ेली संसाधन े शोध यास सु वात
केली पािहज े. अशा कार े, एकंदरीत, समुपदेशकांनी अशीला ंना येक सम या एक संधी
हणून पाह यास मदत केली पािहज े.
७.२.९ अशीला ंना यां या ख या गो ी सांग यास मदत करणे (Helping Clients
Tell Their Real Stories )
टेज I चा उ ेश अशीलला या ं या कथा अशा कार े स ांग यास मदत करण े हा आह े
याम ुळे यांना या ं यासाठी काहीतरी कर यास ख ुले होईल . टेज I या या ट याव र,
समुपदेशक या ं या स ंवाद कौश या ंचा वापर करतात , जसे क व -आ हान , जे या तराच े
सार आह ेत. आ ही िशकलो आह े क , ाहक ज े हा या ं या कथा ंब ल ख ुलासा करतात ,
ते हा त े कमी -अिधक माणात मानिसक रीतीन े सुधार यासाठी यात बदल कर यास
तयार असतात . समुपदेशकांचे काम या ं या कौश याचा वापर करण े आह े अशीलला
लाइंड पॉट ्समधून काम कर यास आिण नवीन सम या - यव थापन आिण स ंधी-
िवकसनशील वत नाकड े नेणारे नवीन ीकोन िवकिसत कर यात मदत करा . "वा तिवक "
कथा अशीला ं या सम या प रि थतीच े अचूक िच द ेते. यामुळे अशी लांची खरी कहाणी
समोर य ेईल आिण या ं या सम या प रि थतीब ल अच ूक क पना य ेईल. उदाहरणाथ , जर
अशील हणतो क 'ही माझी च ूक नाही , माझा जोडीदार न ेहमीच सम य ेचे कारण असतो ',
तर याचा अथ असा होतो क अ ाप कोणतीही खरी गो नाही आिण तरीही ाहका या
िवचारात अ ंधुक डाग अस ू शकतात . वा तिवक कथा बाह ेर आण यासाठी , समुपदेशक
अशीलला मदत क शकतात i) लपले या िच ंता उघड करण े, ii) अ प सम या प
करणे, iii) मह वाच े तपशील जोडण े, iv) अशीलची स ंकोच ए स लोर करण े, v) यां या
सम या अिधक रचना मक ीकोनात ून पहा , vi) मह वाची मािहती आिण तपशील जोडा
जी सोडली जात आह े, vii) न वापरल ेली श आिण स ंसाधन े शोधा आिण viii) सम या
प रि थत म य े दफन क ेले या िक ंवा मुखवटा घातल े या स ंधी शोधा आिण शोधा .
७.२.१० केस िच ण (Case Illustration )
याि मन ( ाहक ) आिण रवी (समुपदेशक) यां या याच केस या मदतीन े अशीलला यां या
ख या गो ी सांग यास कशी मदत केली जाऊ शकते ते समजून घेऊ. munotes.in
Page 145
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
145 केस ७.३
याि मनच े ित या विडला ंशी वाद त संभाषण झाले याम ुळे ती हैराण झाली आिण
िवचिलत झाली. या संभाषणाप ूव , ती मदत ि य ेत एक उ कृ सहभागी होती. काही
मागा नी, हे सोपे होते कारण चचा सम या ंऐवजी संध वर क ि त होती. ितने क रअर या
नवीन संध ची क पना केली आिण एका पु ष िम ासोबत नवोिदत नाते िनमा ण झाले.
तथािप , ित या विडला ंशी झाले या संभाषणान ंतर नवीन सम या उ व या .
िवनाशकारी चकमक न ंतर झाले या स ांम ये याि मन नैरा यात होती. ितला बोलण े
कठीण होते, ितला असे वाटल े क ती अडकली आहे, ती इतर श यता ंवर ल क ि त
कर यास नाखूष होती आिण ितने वत: ची आ हान े घे या या रवी या य ना ंना ितकार
केला. ित या पालका ंनी ित यावर लादल े या "सां कृितक बंिदवास " ब ल या संतापाचा
एक भूिमगत वाह या या सोबत असल े या िन न-दजा या नैरा यान े एक आला . तसेच,
ही उदासीनता ित या इराण या सहली या आठवण म ुळे - त ण लोक "आनंदी आिण मु "
यां याशी ितने संभाषण केले - आिण ऑटो अपघाताशी संबंिधत असुरि तत े या दुल ि त
परंतु सतत या भावना ंमुळे ती झाले.
येथे, रवीने ल ात घेतले या पिह या गो प ैक एक हणज े याि मनन े वतःह न एक
अितशय नवीन उपयु ीकोन िवकिसत केला आहे. ितला ित या आयु याब ल वाटत
असल े या असंतोषासाठी ऑटो अपघाताला दोष दे याऐवजी , हा अपघात एक वेक-अप
कॉल होता हे ितला समजत े. मदती या भेटीदर यान रवी याि मनला अनेक उपयु नवीन
ीकोन िवकिसत कर यात मदत करतो , जेणेक न याि मन या आयु यात काय चालल े
आहे आिण ितला सवा त जा त काय ास होत आहे याचे प िच या दोघांना िमळू
शकेल. उदाहरणाथ ,
रवी (एका णी, याि मन ित या आईब ल कधीच बोलत नाही हे ल ात घेत): मला
उ सुकता आहे क तू तु या आईब ल कधीच का बोलत नाहीस , अ य पण े जे हा तू
'माझे पालक ' हणतोस . ती एक हरवल ेली य आहे.
यामुळे याि मनला हे समज यास मदत होते क ती ित या कथेत ित या आईला "एजंट"
हणून पाहत नाही, परंतु ितची आई तशीच "ितथे" आहे. ितने हे एक सम या हणून पािहल े
नाही, परंतु कदािचत ते आहे.
रवी याि मनला हे पाह यासही मदत करतो क , बाहे न, ती खंबीर आिण कता अस याची
छाप देते, ती यां याशी कु ती कर याऐवजी वैयि क सम या ंना त ड देते असे िदसत े.
िकंवा काही मागा नी, ती कता आहे आिण इतर मागा नी नाही. याि मनन े वत:चे वण न दोन
सं कृत म य े न राहता दोन सं कृत म य े राह न केले आहे, कारण ितला सां कृितक ्या
हरवल ेले वाटते. या पैलूवर रवी मोठ्याने आ य करतो क याचा याि मनवर कसा प रणाम
होत असेल.
रवीचा असा िव ास आहे क याि मन या ल णा ंचे वण न करत आहे यातील काही ल ण े
उदासीनत ेचे सौ य व प आहेत, परंतु या णी तो श द वापरण े याला मह वाच े वाटत
नाही. एका स ात ,
रवी: तु हाला तुमची िन ानाश आिण डोकेदुखी ही आरो य सम या ंची ल ण े िकंवा तु ही
चचा करत असल े या िचंतेची िति या हणून पाहतात का? munotes.in
Page 146
समुपदेशन मानसशा
146 याि मन (हे नंतरचे आहे असे वाटत े, पण िनरी ण करते): बरं, मला शारी रक तपासणी
करण्यासाठी अशा कारच े ो साहन िमळू शकते. मा याकड े वषा नुवष एकही नाही. मला
मा या विडला ंसारख े संपवायच े नाही.
रवी याि मनला संपका त ये यास मदत करतो कारण ती वतःला खूप कत यद
अस याच े सांगते. उदाहरणाथ , जरी ती ित या विडला ंसाठी कामावर आिण घरी दो ही
िठकाणी खूप काही करत असली तरी, ितने नेहमी िवचार केला आहे क ितने याची चांगली
काळजी घेतली पािहज े. ितला काहीतरी अपराधीपणाची भावना आहे कारण ितला वाटते
िततके चांगले काम ती करत नाही. इथे याि मनला कळायला लागत े क ती असा िवचार
करते या गो ीचा ितला राग येतो.
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस: एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल – थोडी
सुधा रत आवृ ी}
अशा कार े, टेज I म ये आ हान िकंवा व-आ हान समािव आहे. ाहक
समुपदेशकां या मदतीम य े गुंतलेले असतात आिण समुपदेशक अशीला ंना काही करतात
असे नाही. या करणातील उदाहरणाम य े, याि मन िनराश होऊन अडक या असताना
याि मन आिण रवी यांनी एक काम के यामुळे यांची गती कशी झाली हे आ ही पािहल े.
इथे रवी याि मनला या सव गो ी सांगत नाही िकंवा ती काय हणत आहे याचा अथ लावत
नाही. ित या भावना बाहेर आण यासाठी याची कौश य े आिण ि याकलाप
वापर याऐवजी , तो ितला वतःसाठी सम या - यव थापन शोध यात मदत कर यासाठी
उ ेरक हणून काय करतो .
७.२.११ अशीला ंना या ं या सहभागा या ग ुणव ेला आ हान द े यासाठी मदत करा
(Help Clien ts Challenge the Quality of Their Participation )
समुपदेशक अशीला ंना जबाबदारी वीकार यास मदत क शकतात आिण वतःला मदत
कर यात श य ितत या पूण पणे सहभागी होऊ शकतात . ते अशीलला िविवध कारच े व-
आ हान े वापर यास मदत क शकतात . हे सोपे नाही आिण जे ाहक पूण पणे े रत आहेत
यांना वतःला मदत कर यात काही अडथळ े येऊ शकतात . Egan ( २०१४ ) ने काही
त वे ऑफर केली याचा वापर समुपदेशक अशीला ंना श य ितत या पूण आिण ह शारीन े
सहभागी हो यासाठी वतःला आ हान दे यासाठी मदत क शकतात . तथािप , ही केवळ
त वे आहेत आिण अिनवाय िनयम नाहीत .
अशीला ंना या ं या सम या आिण न वापरल े या स ंध चे मालक हो यासाठी
आमंि त करा (Invite Clients to Own Their Problems and Unused
Opportunities )
ब याचदा अशील ख या अथा ने िवचार करतात क इतर लोक , प रि थती आिण बाह ेर श
यां या सम या प रि थतीसाठी जबाबदार आहेत. यां या सम या ंना ते वतःच जबाबदार
आहेत यावर यांचा िव ास नाही. हणून, समुपदेशकांनी अशीलला यां या सम या munotes.in
Page 147
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
147 प रि थतीची संपूण जबाबदारी वीकार यास आ हान दे यास मदत करणे आव यक आहे.
अशीलला जबाबदारी वीकार यास आ हान देणे हणज े सम या िनमा ण करणे िकंवा
राखण े यासाठी ते काही माणात जबाबदार आहेत हे यांना समजण े.
उदाहरणाथ , एक अशील असा िव ास घेऊन येतो क ित या यवसाय भागीदारान े ितची
फसवण ूक केली आहे. ती सावध झाली आहे, परंतु ितने यावर कोणतीही कारवाई केलेली
नाही. तीन वेगवेग या समुपदेशकांनी ितला िदले या ितसादात कसा फरक आहे ते पाह .
उदाहरण ७.८
समुपदेशक अ : तु हाला राग येतो कारण याने एकट्याने या या अट वर करार बंद
कर याचा िनण य घेतला.
समुपदेशक ब : तुम या या य िहताकड े दुल के यामुळे तु ही रागावला आहात .
समुपदेशक क : तु ही रागावल े आहात कारण तुम याकड े दुल केले गेले, तुमचे िहत
िवचारात घेतले गेले नाही, कदािचत तुमचा आिथ क बळी गेला असेल आिण तु ही याला ते
सोडून िदले.
समुपदेशक क अशीलला “तु ही याला यापास ून दूर जाऊ ा” असे िवधान पुनरावृ ी
क न आ हान िदले.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
समुपदेशकांनी अशीला ंना न वापरल े या संध ची जबाबदारी वीकार यास मदत करणे
देखील आव य क आहे. हीलर आिण जेिनस (१९८० ) न द करतात , "संधी सहसा
मोठ्याने ठोठावत नाहीत आिण सुवण संधी गमावण े हे रेड-अॅलट चेतावणी
गमाव यासारख ेच दुद वी असू शकते" (पृ. १८). उदाहरणाथ , इगन (२०१४ ) ने एक केस
सादर केली याम य े टेस नावा या अशीलन े ितची कथा शेअर केली क ित या विडला ं या
मृ यूनंतर मालम े या वादाम ुळे ितचा भाऊ जोश सोबतच े नाते िबघडल े. यां या मारामारी
हे सवा गीण यु ासारख े झाले, जे यां या विडला ं या मृ यूपूव िकरकोळ असायच े. ितने हे
उघडपण े सांिगतल े नाही, पण वतःचा राग आिण आ मकता पाह न ितला ध काच बसला .
तथािप , याब ल काही के या ितला ध का बसला नाही. नंतर, जे हा ित या भावाला
दयिवकाराचा झटका आला ते हा ितला मािहत होते क ित यासोबतच े नाते सुधार याची
ही एक संधी आहे. पण िजतका जा त उशीर होईल िततका सुधारणे कठीण होईल हे माहीत
असूनही ितने ते टाळल े. यावेळी, ती समुपदेशकाकड े येते आिण याला गो सांगते. स
खालील माण े होते:
munotes.in
Page 148
समुपदेशन मानसशा
148 उदाहरण ७.९
टेस: मला वाटल े क गो ी जुळव याची ही आमची संधी आहे, परंतु तो काहीही बोलला
नाही.
समुपदेशक: तर, या या बाजूने काही नाही.… तुमचे काय?
टेस: मला वाटते क आधीच खूप उशीर झाला असेल. आ ही आम या जु या पॅटन म ये
परत पडत आहोत .
समुपदेशक: मला वाटत नाही क तु हाला तेच हवे होते.
टेस (रागान े): अथा त, मला ते हवे न हत े!… हे असेच आहे.
समुपदेशक: टेस, जर कोणी तु हाला धमकावल ं आिण हटल ं, “हे काम कर नाहीतर मी
गोळी घालेन,” तर तू काय करशील ?
टेस (दीघ िवरामान ंतर): तु हाला हणायच े आहे क हे मा यावर अवल ंबून आहे…
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
यां या संभाषणा तून हे प होते क समुपदेशकान े टेसला संधी िमळव ून दे याची
जबाबदारी ितची आहे याची जाणीव क न िदली. ितला कळत े क "सुवण संधी गमावण े हे
रेड-अॅलट चेतावणी गमाव याइतक ेच दुद वी असू शकते."
अशीलना या ं या सम या सोडव यायो य हण ून सा ंग यासाठी आम ंि त करा
(Invite Clients to State Their Problems as Solvable )
ब याचदा अशील अशी व ृ ी घेऊन य ेतात क या ंची सम या सोडवता य ेणार नाही आिण ते
प रि थतीच े बळी आहेत. यांना सहान ुभूती िमळवायची आहे आिण प रि थती
बदल यासाठी ते काय करत नाहीत . बर्याचदा ते यां या वत मान सम या ंसाठी यां या
भूतकाळाला दोष देतात, याचा अथ असा होतो क भूतकाळ बदलला जाऊ शकत नाही
आिण हणूनच यां या सम य ेचे कोणत ेही िनराकरण नाही. तथािप , व तुि थती अशी आहे
क अशील भूतकाळाब ल यांची वृ ी बदलू शकतात आिण वत मान सम या प रि थ ती
बदलू शकतात . जर अशील सम य ेब ल काहीही क शकत नसतील , तर ती एक न
सोडवता येणारी सम या मानली जाऊ शकते. दुसरीकड े, ते याब ल काही क शकत
अस यास , ही एक िनराकरण कर यायो य सम या आहे.
जरी एखादी सम या सोडवता येणार नाही असे िदसत असल े तरी, अशीलन े यांचा
ि कोन बदलला पािहज े आिण ती सोडव यायो य बनव यासाठी ते या सम य ेचा सामना
कसा क शकतात याचा िवचार करणे आव यक आहे. उदाहरणाथ , एखा ा िकशोरवयीन
मुलास दुःखी वाटू शकते कारण याचे आ मक ि त पालक एकमेकांशी भांडत राहतात munotes.in
Page 149
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
149 आिण या याकड े ल देत नाहीत. तो या या पालका ंचा आ मक ि तपणा आिण
यां यातील भांडणे बदलून िकंवा यांना या याकड े ल दे यास भाग पाडून सम या
सोडव ू शकत नाही. परंतु घराबाह ेर अिधक सामािजक संधी िवकिसत क न तो या
सम य ेचा सामना क शकतो . समुपदेशक याला वतः या आिण या या कौटुंिबक
जीवनाब ल नवीन ीकोन िवकिसत कर यात मदत क शकतो आिण याला वतः या
वतीने अंतग त आिण बा दो ही कार े काय कर याच े आ हान देऊ शकतो .
अशीला ंना या ंची "सम या -देखभाल स ंरचना " ए स लोर कर यासाठी आम ंि त
करा (Invite Clients to Explore Their “Problem -Maintenance
Structure” )
िप सॉफ (१९९५ ) सूिचत करतात क अशीलसह "कृती, जीवशा , अनुभूती, भावना ,
व तू संबंध आिण व-संरचना” (पृ. ७) जे यांना यां या सम या ंम ये अडकवतात . यांनी
'सम या -देखभाल रचना' हा श द तयार केला जो घटका ं या संचाला ( हणज े वैयि क ,
सामािजक , सं था मक , समुदाय आिण राजक य ) संदिभ त करतो जे अशीला ंना यां या
सम या प रि थती आिण न वापरल े या संध ब ल काहीतरी ओळख यास , शोध यापास ून
आिण शेवटी काही कर यापास ून रोखतात . . समुपदेशकांनी अशीलला यांचे आ म-पराजय
संर ण, आकलनश , भाविनक अिभ य च े नमुने, व-क ि त आिण बा -क ि त वत न,
नातेसंबंध आिण पया वरणाकड े पाह याचा ीकोन पुनर चना कर यात मदत करणे
आव यक आहे .
मदत ि य े या यो य ट यावर आिण काया कडे जा यासाठी अशीला ंना आम ंि त
करा (Invite Cl ients to Move on to The Right Stage And Task of
The Helping Process )
समुपदेशक या ं या अशीलला कशी मदत क शकतात याब ल य ेथे काही माग दश क त व े
आहेत वतःला आ हान ा:
१. जे हा त े अ प असतात त े हा िविश अन ुभव, वत न आिण भावना ंचे वण न क न
सम या प रि थती प करा .
२. जे हा अशील अस े कर यास नाख ूष असतात त े हा या ं या सम या ंब ल बोला .
यां याशी स ंधी, उि ्ये, वचनब ता , धोरणे, योजना आिण क ृत ची चचा करा.
३. जे हा त े िवकृत ना िचकट ून राहण े पसंत करतात त े हा या ंना वतःब ल , इतरांब ल
आिण जगाब ल नवीन ीकोन िवकिसत कर यात मदत करा .
४. यांना श यता ंचे पुनरावलोकन कर यात , यांचे िव ेषण कर यात , उि ्ये िवकिसत
कर यात मदत करा आिण ज े हा ते यां या सम या ंब ल वत : ची दया करत राहतील
ते हा वाजवी अज डासाठी वतःला वचनब करा .
munotes.in
Page 150
समुपदेशन मानसशा
150 ५. यांना काय हव े आहे याब ल बोल याऐवजी या ंना जे हवे आहे ते िमळव याच े माग
शोधा.
६. बदल यासाठी िवख ुरलेला, िहट-िकंवा च ुक याचा ीकोन घ े याऐवजी िविश
योजना ंचे श दल ेखन करा .
७. जे हा या ंना हार मान याचा मोह होतो त े हा योजना ं या अ ंमलबजावणीसह रहा .
८. काय आह े आिण काय नाही त े बदल या या या ं या य नात काय काम करत नाही
याचे पुनरावलोकन करा .
अशा कार े, समुपदेशक अशीलला वतःला आ हान द े यास मदत क शकतात .
स ादर यान आिण नंतर भिव यातही सम या यव थापना या सव ट या ंम ये आिण
काया म ये ते अिधक भावीपण े.
७.२.१२ अशीला ंना यो य कथेवर ल क ि त कर यास मदत करा (Help Clients
Focus on The Right Story )
'द राईट टोरी ' खूप मह वाची आह े कारण सम ुपदेशक ट ेज I मधील अशीला ंना
'उज या 'शी स ंबंिधत िवचार यासाठी ो सािहत करतात . उदाहरणाथ , “मी यो य
मुद् ांवर काम करत आह े का?”, “मी यो य उि ्ये ठरवत आह े का?”, “मी ही उि ्ये पूण
कर यासाठी यो य योजना तयार क ेली आह े का?”, “मी माझी योजना यो य कार े राबवत
आहे का? " हणज ेच, 'राईट' हा श द ाहकासाठी काय यो य आह े याचा स ंदभ देते,
स लागारा ंनी या ं या पस ंतीचे िस ा ंत, उपचार , संसाधन े िकंवा वैयि क स ं कृती या
आधार े यो य मानल ेले नाही . समुपदेशक अशीला ंना या ं या वतः या िनण यांचे प रणाम
कळवू शकतात . संपूण मदत ि या अशीला ंना मू ये शोध यात मदत करण े आहे.
अशा कार े, समुपदेशन ि य े या या ट यावर , समुपदेशक अशीला ंना यो य कथ ेवर ल
क ि त कर यास मदत करतात . यो य कथा हणज े मु य सम या यावर काम करण े
आव यक आह े. बरेचदा, अशील अन ेक सम या ंसह य ेतात. अशा करणा ंम ये,
समुपदेशकांनी अशीला ंना या ं या जीवनात मह व पूण बदल घडव ून आणणा या अन ेक
सम या ंपैक कोणतीही एक िनवड यात मदत करण े आव यक आह े. जर अशील अिजबात
काम कर यास इ छ ुक नसतील िक ंवा ु लक म ुद् ांवर काम क इि छत असतील
याम ुळे यां या जीवनात काही फरक पडणार नाही , तर सम ुपदेशन ि या कमीत कमी
काही काळासाठी ब ंद करण े आव यक आह े.
७.२.१३ अशीला ं या जीवनात फरक पडेल अशा सम या ंची िनवड करणे (Choosing
Issues That Will Make a Difference in Clients’ Lives ):
आिथ क आिण मानिसक ्या मदत करणे खूप महाग आहे हणून ते खूप गांभीया ने घेतले
पािहज े. समुपदेशकांनी वतःला िवचारल े पािहज े, "मी या अशीलसोबत या मा या येक
संवादात ून मू य िनमा ण करत आहे का?" यांनी अशीला ंना वतःला िवचार यासाठी
ो सािहत केले पािहज े, “मी यो य गो वर काम करत आहे का? मी या स ांम ये आिण munotes.in
Page 151
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
151 स ांम ये माझा वेळ चांगला घालवत आहे का?" दुस या श दांत सांगायचे तर,
स लागारा ंनी हे िव ेषण करणे आव यक आहे क मदत ि या कोण याही िविश
प रि थतीत काय करत आहे क नाही आिण ती यो य आहे का.
समुपदेशक यां या अशीलला यां या जीवनात मू य िनमा ण कर यात मदत कर यासाठी
अनेक तं ांचा वापर क शकतात , जसे क i) यो य गो वर काय करणे, ii) सम या ंचे
िनराकरण करणे याम ुळे अशीला ं या जीवनात काही कारच े मह वप ूण फरक पडेल, iii)
गुणव ा राखण े मदत ि य ेत यांचा सहभाग आिण यो य िनण य घेणे आिण iv) समुपदेशन
ि य ेला मू यविध त मदत ि या बनवण े.
या िवभागात , आ ही काही त वे िकंवा माग दश क त वे िवचारात घेणार आहोत जी अशीलला
मदत ि य ेतून मू य िमळव यास मदत क शकतात आिण यां या जीवनात बदल घडवू
शकतात . एका वेळी एकापे ा जा त त वे लागू केली जाऊ शकतात .
मदतीसाठी आवाहन क ेले आह े क नाही िक ंवा ते सु ठेवावे हे ठरवा (Determine
whether or not helping is called for or should be continued )
समुपदेशन सेवा ते हाच िदली जावी जे हा ाहक यां या जीवनात िवधायक बदल घडवून
आण यासाठी वतःला गुंतव यास तयार असतात . जर अशील पुरेसे े रत नसतील आिण
मदत ि य ेत सहभागी हो याची कारण े नसतील , तर ते हळूहळू मदतीसाठी येणे थांबवू
शकतात . अशा प रि थतीत , संसाधना ंचा संपूण अप यय होईल. तथािप , मदतीची ि या
सु करायची क पुढे चालू ठेवायची हे एकट्या समुपदेशकांनी ठरवू नये. तो ाहक आिण
समुपदेशकांचा एकि त िनण य असावा .
ाि सस , लािक न आिण पेरी (१९८४ ) यांनी िविवध कार या अशीलसाठी िविवध
कार या उपचारा ंसाठी आिण या प रि थत म य े 'उपचार नाही' हा सव म पया य आहे
यासाठी माग दश क त वे ऑफर केली. 'उपचार नाही' ेणीम य े, यांनी उपचार अयश वी
झा याचा इितहास असल े या िकंवा उपचारा ंमुळे आणखी वाईट झा यासारख े वाटणार े
अशील समािव केले, जसे क खालील :
मानसोपचार त अस याचा दावा क न िश ा टाळ याचा िक ंवा कमी कर याचा
य न करणार े गु हेगार
अपायकारक िक ंवा का पिन क आजार असल ेले ण
उपचारा ंना ितसाद न द ेणारे ॉिनक
ाहक वतःह न स ुधार याची श यता आह े
िकरकोळ ज ुनाट सम या असल ेले िनरोगी ाहक
अिन छ ुक आिण ितरोधक अशील ज े मदत टाळ याचा य न करतात munotes.in
Page 152
समुपदेशन मानसशा
152 उपचार बंद करताना , समुपदेशकांनी कधीही अशी वा ये वाप नयेत जसे क - “तुम या
िचंता खरोखरच गंभीर नाहीत ”, “तु ही मदतीिशवाय ते काय कर यास स म असाव े”,
“मा याकड े इत या सा या सम या ंसाठी वेळ नाही. " कारण ते आदराची कमतरता
दश वतात. समुपदेशक िविवध कारणा ंमुळे उपचारात य यय आणू शकतात आिण पुढील
उपचार थांबवू शकतात आिण ते ख या अथा ने फायद ेशीर ठ शकतात .
संकट अस यास , थम मदत अशील संकट यव थािपत करा (If There Is A
Crisis, First Help Clients Manage The Crisis )
िफिलप ल े पीज (२००९ ) यांनी अनेक कार या वत णुक शी संबंिधत आणीबाणीच े वण न
केले जे अशीला ं या जीवनात संकट िनमा ण क शकतात आिण आ मह या , िहंसा आिण
पीिडत हो याचा धोका असू शकतात . काही सामा य आप कालीन -संबंिधत संकटे वत:
ची दुखापत , यि म व िवकार आिण पदाथा चा गैरवापर असू शकतात . अशा कार या
आप कालीन प रि थत ना सामोर े जा यासाठी संकुिचत आवृ ीम ये लागू करता येणा या
मदत ि य ेचे तीन ट पे इगन यांनी प केले. या संदभा त संकट आले या संदभा त
िवशेष ल देणे आव यक आहे कारण अशील वतःच याचा एक भाग आहेत. यामुळे
अशीला ं या जीवनात न क च काही फरक पडेल. तथािप , केवळ अशीला ंवर ल क ि त
करणे कुचकामी ठरेल.
अशीलला सवा त जा त वेदना होत अस यासारख े वाटणा या सम य ेपासून सु वात
करा (Begin With The Issue That Seems To Be Causing The Clients
The Most Pain )
लोक बह त ेक वेळा स लागारा ंकडे जातात ज े हा या ंना खूप वेदना होत असतात , जरी नाही
अप रहाय पणे संकटात . वेदना यांना असुरि त िकंवा मागणी क शकतात . असुरि त
अशील िनयंि त कर यास इ छुक असू शकतात , तर मागणी करणार े अशील खूप अधीर
असू शकतात . त काळ मदतीची यांची मागणी हे सूिचत क शकते क ते वक ि त आहेत
जे यापक सम य ेचा एक भाग असू शकतात . ही वेदना वत: ची असू शकते आिण
अशीला ंना यां या असुरि तत ेसाठी आदर िदला पािहज े. अशा कार े, अशीलला मदत
ि य ेत काम कर यासाठी वेदनांपासून आराम िमळू शकतो . समुपदेशकांनी अशीलला
यां या जीवनातील गंभीर सम या ंना सामोर े जा यासाठी आिण अशीलकड े असल ेली
मानिसक श शोध यासाठी यां या वेदनांचा वापर कर यास मदत केली पािहज े. अशा
कार े, यावर काम कर यासाठी यांना अशीला ंना आ हान ावे लागेल.
अशील या सम या ंना मह वा या वाटतात आिण यावर काम कर यास इ छुक
आहेत अशा सम या ंपासून सु वात करा (Begin with Issues The Clients See
as Important and Are Willing To Work On )
जे हा समुपदेशक अशीला ंसाठी मह वा या असल े या सम या ंपासून सु वात करतात , ते
संदेश देतात "तुमची आवड मा यासाठी मह वाची आहे." समुपदेशकांनी अशीला ंवर यांचा
वतःचा अज डा लाद या पे ा अशीला ंचा अज डा वीकारावा आिण यांना यां या सम या
प रि थती नवीन ीकोनात ून चांग या कार े समजून घे यास आिण यां या सम या
प रि थतीत लपले या संधी शोध यात मदत करावी . munotes.in
Page 153
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
153 मोठ्या सम या प रि थती या काही यव थािपत कर यायो य उप-सम य ेसह ारंभ
करा (Begin With Some Manageable Sub -Problem of A Larger
Problem Situation )
एक मोठी सम या प रि थती ख ूप ि ल , अ प अस ू शकत े आिण नाही आटोपशीर
सहजपण े यव थािपत करता येऊ शकणा या छोट्या सम या ंम ये ते मोडण े चांगले. यामुळे
अशीला ंनाही यावर सहज काम कर यास मदत होते. अशा कार े, समुपदेशकांनी
अशीला ं या ता काळ गरजा पूण के या पािहज ेत आिण िस ांत आिण प त म य े अडकू
नये.
एखा ा सम य ेवर श य ितत या लवकर हालचाल करा जी, हाताळ यास , काही
कारची सामा य सुधारणा घडवून आणेल (Move As Quickly As Possible To
A Problem That, If Handled, Will Lead To Some Kind Of General
Improvement )
काही सम या , वरीत हाताळ या ग े यास , अपे ेपे ा चा ंगले प रणाम द ेतात. हे आहे
' ेड इफे ट' हणून ओळखल े जाते. इगन या संदभा त एका करणाच े खालील माण े
वण न करतात :
केस ७.४
जेफ या या २० या उ राधा त एक सुतार आहे. एके िदवशी तो िवचिलत होतो आिण
या या हातोड ्याने या या नोकरी या िठकाणाजवळ अनेक गाड्या फोडतो . "मी
तु याबरोबर येईन" असे तो ऐकला आहे. याला सामा य णालया या मनो णालयात
दाखल कर यात आले आहे. ता काळ संकट लवकर आिण भावीपण े यव थािपत केले
जाते. आप या अ प मु कामात तो एका मनो ण सामािजक काय क या शी बोलतो . याला
पर परस ंवादाब ल चांगले वाटते आिण ते िड चाज झा यान ंतर काही स े घे यास सहमत
आहेत. यां या पर परस ंवादात , ल या या अलगावकड े वळते. याचा या या
आ मस माना या अभावाशी खूप मोठा संबंध आहे - "कोण माझा िम बनू इि छतो ?"
सामािजक काय क या चा असा िव ास आहे क जेफला समुदायात परत ये यास मदत
के याने इतर सम या ंम ये चांगली मदत होऊ शकते. ी आिण पु ष दोघां याही
जवळ या संबंधांपासून दूर राह न याने ही सम या हाताळली आहे. तो कोण या मागा नी
समाजीकरण सु क शकतो यावर ते चचा करतात . जेफ या एकाक पणा या भावना ं या
उ प ीवर ल क ि त कर याऐवजी , सामािजक काय कता , संधी िवकासाचा ीकोन
घेऊन, याला समाजीकरणा या लघु- योगा ंम ये वतःला सामील कर यास मदत करतो .
जेफची ल ण े कमी होऊ लागतात कारण तो इतरांसोबत गुंतू लागतो . मानसोपचार
सामािजक काय क या ने जेफचा मानवी संपका चा अभाव हे मू य शोध याचा ारंिभक िबंदू
हणून ओळखल े. ितला समजल े क लोक या यापास ून दूर जा याच े एक कारण हणज े
याची आ मक ि त आिण कठोर पर पर शैली. जे हा तो या या ाची पुनरावृ ी करतो -
"कोण माझा िम बनू इि छतो ?" - मदतनीस ितसाद देतो, "मी पैज लावतो क बरेच लोक
... जर तु ही यां याब ल थोडे अिधक िचंितत असता आिण थोडेसे उ ट असता ...."
munotes.in
Page 154
समुपदेशन मानसशा
154 { ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी एड.). ऑ ेिलया: ू स/कोल.}
एका सम य ेवर ल क ि त करा यासाठी फायद े खचा पे ा जा त असतील (Focus
On A Problem For Which The Benefits Will Outweigh The Costs )
समुपदेशकांना कठीण सम या ंना सामोर े जा याच े फायद े आिण खच यांचा समतोल साधण े
आव यक आहे. समुपदेशक आिण अशील दोघांनीही मदत ि य ेत खूप य न केले तर
काही वाजवी फायद े िमळतील अशी अपे ा आहे. समुपदेशकांनी हे सुिनि त केले पािहज े
क ते अशील या गरजेपे ा अिधक यां या िस ांतांशी वचनब नाहीत आिण अशीला ंना
यो य गो वर काय क न मू ये िनमा ण कर यात मदत केली पािहज े. समुपदेशक अशीला ंना
वतःला खालील िवचार यास सांगून मू य शोध यात मदत क शकतात :
मी खरोखर कोण या सम या िक ंवा संधीवर काम कराव े?
कोणता म ु ा हाताळला ग ेला तर मा या आय ु यात ल णीय फरक पड ेल?
कोणती सम या िक ंवा संधी सवा त मोठ े ब ीस म ू य आह े?
मा याकड े कोण या म ुद् ावर काम कर याची इ छा आिण ध ैय दो ही आह े?
कोणती सम या , यव थािपत क े यास , इतर सम या ंची काळजी घ ेईल?
कोणती स ंधी िवकिसत क ेली अस यास , मला ग ंभीर सम या ंना सामोर े जा यास मदत
होईल?
मा यासाठी स ु वात कर यासाठी सव म िठकाण कोणत े आहे?
जर मला हळ ूहळू सु वात करायची अस ेल तर मी कोठ ून सु वात करावी ?
मला ब ू ट िक ंवा झटपट िवजय हवा अस यास , मी कोण या सम या िक ंवा संधीवर
काम कराव े?
य ात , समुपदेशक अशीला ंना मू ये शोध यात मदत करत नाहीत , ते अशील या
िनवडी ार े मू य िनमा ण कर यास मदत करतात आिण ाहक या िनवड च े कृत म य े आिण
जीवन वाढवणा या प रणामा ंम ये भाषांतर करतात . याम य े मदत ि य े या येक
ट यावर यो य िनण य घेणे समािव आहे. अशीला ंची िनण य मता यां या ा आिण
मू यांवर अवल ंबून असत े. अशीलला थेरपीचे जा तीत जा त मू य िमळिव यात मदत
कर यासाठी काही िव तृत माग दश क त वे खाली नमूद केली आहेत:
अशीलला या ं यासाठी प ुर काराची मता असल े या सम या ंवर ल क ि त
कर यात मदत करा .
मदत ि य ेत हालचाल आिण िदशा या ंची जाणीव ठ ेवा.
सम या ओळखण े आिण शोध याचा ट पा अनाव यकपण े वाढवण े टाळा . munotes.in
Page 155
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
155 अशीलला मदत ि य े या ट यावर जा यास मदत करा ज े यांना सवा त जा त म ू य
दान कर ेल.
ल ात ठ ेवा क अशील स ंपूण मदत ि य ेत िनण य घेत आह ेत आिण काही व ेळा
तुम या मदतीचा या ंना फायदा होऊ शकतो .
अशीला ंना ते जे िशकत आह ेत यावर काय कर यास ो सािहत करा .
७.२.१४ अशीला ंना यो य िनण य घे यास आ हान देणे (Challenging Clients to
Make Right Decisions )
टा क I हणज े सु वातीला काम कर यासाठी सम या िनवडण े. टेज I ( हणज े, IA) या
ितस या आिण शेवट या भागाचा वापर मू याभोवती िफरतो , हणज ेच ते अशील या
कामासाठी यो य गो ी िनवड या या पलीकड े जाते. हे अशीला ं या अथा या शोधात
योगदान देते. जे हा ाहक हणतात क यांचे जीवन “अथ हीन” आहे ते हा याचा अथ
काय आहे हे आ हाला सहज कळत े, जरी आ हाला िविश गो ब ल थोडेसे मािहत
असल े तरीही . जरी कथांचे तपशील ाहकान ुसार िभ न असल े तरीही , उपचारा मक
स ांम ये सादर केले या कथा अनेकदा अथा या अभावासाठी पुरेशा असतात .
अशीलला मू य सापडत नाही, परंतु y केले या िनवडी ार े आिण ते या िनवड चा कृतीत
आिण जीवन वाढवणा या प रणामा ंम ये अनुवािदत कर या या प ती ार े मू य िनमा ण
करतात. अशा कार े, टेज I या काया चा शेवटचा भाग फ काम कर यासाठी यो य गो ी
िनवड याप ुरता नाही तर याम य े मदत ि य े या येक ट यावर यो य िनण य घेणे
समािव आहे. टेज I चे दुसरे आिण ितसर े काय गट ( हणज े, टेज IB आिण टेज IC)
संपूण मदत ि य ेत वेश करतात आिण अशीला ं या िव ास आिण मू यांवर आधा रत
िनण य घे याचा समाव ेश करतात . ते दो ही समािव करतात - व-आ हान आिण मू य
शोध यासाठी आमं णे.
अशा कार े एकंदरीत, मदत िकंवा समुपदेशन ि य ेतील काया चे त व असे आहे क
येक ट यात आिण येक काया त अशीला ंशी सहकाय करावे आिण मू य जोड यासाठी
आिण फरक िनमा ण करणार ्या मुद् ांवर ल क ि त क न , वा तिवक व-आ हानात
गुंतून यां या सहकाया ची न द करा. , बदल घडवणारी उि ्ये िनि त करणे, या
उि ा ं ती वचनब त ेसह पकड िमळवण े, कुठेतरी जाणा या योजना बनवण े आिण दैनंिदन
जीवनात जीवन वाढवणा या बदलाम य े गुंतणे.
७.३ सारांश
या युिनटम य े, आ ही समुपदेशन ि य े या चरण I, II, आिण III चे थोड यात
िवहंगावलोकन केले आिण चार मूलभूत ांवर काम केले. मग आपण टेज I या
काया ब ल तपशीलवार मािहती घेतली. टेज I म ये, समुपदेशकांनी अशीलला वतःला ,
यां या सम या आिण अशीला ंनी यांचे जीवन भावीपण े यव थािपत कर यासाठी
वापरल े या संधी िकंवा साम य समजून घे यास मदत करणे आव यक आहे. समुपदेशक munotes.in
Page 156
समुपदेशन मानसशा
156 अशीला ंना यां या कथा सांग यास ो सािहत क न असे क शकतात ; यां या कथा
पु हा तयार करा, नवीन आिण अिधक उपयु ि कोन िवकिसत करा आिण अिभनया या
नवीन, अिधक रचना मक मागा ब ल िवचार सु करा; आिण मु य सम या आिण िचंतांवर
ल क ि त करा याम ुळे यां या जीवनात फरक पडेल.
आ ही पािहल े क अशीला ंना यां या कथा, यां या वा तिवक कथा आिण यो य कथा
सांग यास कशी मदत केली जाऊ शकते. अशीला ंना वतःब ल बोल यात येणा या
आ हाना ंब ल आ ही िशकलो . आ ही काही त वे िशकलो जी अशीलला यां या कथा
सांग यासाठी आिण सुरि त वाट यास मदत कर यासाठी माग दश न क शकतात : कथा
सांग या या सव शैल सह काय कर यास िशकण े, अशील िजथे सु करतो तेथून सु
करणे, अशील या सम या ं या ती तेचे मू यांकन करणे आिण अशीलला क ओळख यात
आिण प कर यात मदत करणे. सम या आिण यां या मुख सम या िकंवा िचंतांचे
संदभ ए स लोर करा. अशीला ंना यां या खर्या गो ी सांग यास आिण यां या
सहभागा या गुणव ेला आ हान दे यात यांना कशी मदत करावी हे देखील आ ही
िशकलो . हे अशीलना आमंि त क न केले जाऊ शकते - यां या सम या आिण न
वापरल े या संध चे मालक बनणे, यां या सम या सोडव यायो य हणून सांगणे, यांची
"सम या -देखभाल संरचना" ए स लोर करणे आिण मदत ि य े या यो य ट यावर आिण
काया कडे जाणे. आिण शेवटी, आ ही अशीला ंना यो य कथेवर ल क ि त कर यात कशी
मदत करावी हे देखील िशकलो .
अशील या जीवनात फरक पडेल अशा सम या कशा िनवडाय या यावरही आम्ही एक
नजर टाकली होती - मदतीसाठी आवाहन केले आहे क नाही ते सु ठेवावे क नाही हे
ठरवा, एखाद े संकट अस यास , थम अशीलला संकटाच े यव थापन कर यात मदत
करा, सम य ेपासून सु वात करा याम ुळे अशीलला सवा त जा त ास होत आहे असे
िदसत े, अशीलला मह वा या आिण काम कर यास इ छुक असल े या सम या ंपासून
सु वात करा, मोठ्या सम या प रि थती या काही यव थािपत कर यायो य उप-
सम यापास ून सु वात करा, श य ितत या लवकर एखा ा सम येकडे जा. हाताळल े,
काही कारची सामा य सुधारणा घडवून आणेल आिण अशा सम य ेवर ल क ि त करेल
यासाठी फायद े खचा पे ा जा त असतील . आिण शेवटी, आ ही यो य िनण य घे यासाठी
अशीलला आ हान दे याब ल िशकलो . या सव बाबी आ ही काही उदाहरण े आिण
उदाहरण े देऊन समजून घे याचा य न केला.
७.४
१. व- कटीकरणा या संदभा त अशीलला वतःब ल बोलताना येणा या आ हाना ंवर
एक टीप िलहा.
२. अशीला ंना यां या कथा सांग यास मदत कर यासाठी कोण याही दोन माग दश क
त वांची तपशीलवार चचा करा.
३. कोणतीही दोन माग दश क त वे प क न अशीला ं या जीवनात फरक पडेल अशा
सम या िनवड यावर चचा करा. munotes.in
Page 157
सम या यव थापनाच े ट पे
आिण काय - I
157 ४. अशीला ंना मदत ि य ेत यां या सहभागा या गुणव ेला आ हान दे यासाठी
समुपदेशक काय क शकतात ?
५. खालील माग दश क त वांवर एक छोटी टीप िलहा:
अ) अशील िजथे सु करतो ितथून सु करा,
ब) अशीला ंना न वापरल े या संधी शोध यात मदत करा.
७.५ संदभ
१. Egan, G. (2014). The Skilled Helper: A Problem -Management and
Opportunity -Development Approach to Helping (10th Ed.). Australia:
Brooks/Cole.
munotes.in
Page 158
158 ८
सम या यव थापनाच े ट पे आिण काय - II
घटक रचना
८.० उि ्ये
८.१ िवहंगावलोकन
८.२ ट पा II ची काय
८.२.१ अशीला ंना यांना कोण या कारचा बदल हवा आहे िकंवा हवा आहे हे
ठरिव यात मदत करा
८.२.२ अशीला ंना गरजा आिण गरजा वेगळे कर यात मदत करा
८.२.३ थम- म आिण ि तीय - म बदल दर यान सात य क
८.२.४ येय िनि त कर याची श
८.२.५ अशीला ंना उि ्ये िनि त कर यात मदत कर यासाठी माग दश क त वे
८.२.६ अशीला ंना यां या उि ा ंसाठी वचनब हो यास मदत करणे
८.३ ट पा III ची काय
८.३.१ अशीला ंना यांची उि ्ये पूण कर यासाठी धोरणे िवकिसत कर यात मदत
करा
८.३.२ िवचारम ंथन
८.३.३ ेमवक
८.३.४ सामािजक समथ न शोधण े
८.३.५ कौश य े
८.३.६ धोरणे
८.३.७ येय-पूण धोरणे िनवडण े
८.३.८ रणनीती िनवड यासाठी बॅल स शीट प त
८.३.९ पुरावा-आधा रत उपचार िनवडण े
८.४ सारांश
८.५
८.६ संदभ
munotes.in
Page 159
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
159 ८.० उि ्ये
हे युिनट वाच यान ंतर तु हाला समजेल
अशीला ंना कोण या कारच े बदल हव े आहेत िकंवा हव े आहेत?
येय िनि त कर याची श काय आह े?
अशीलाला य ेय िनि त कर यात कशी मद त करावी ?
अशीलाला या ं या उि ा ंसाठी वतःला वचनब कर यात मदत कशी करावी ?
८.१ िवहंगावलोकन
ट पे II आिण III ीकोनातील सम या - यव थापन प रणामा ंब ल आहेत. हणून, दो ही
ट पे एकि तपण े मदत करणा या मॉडेलचे मह वाच े भाग आहेत. मदत कर याचा यांचा
ि कोन अशील -िनद िशत आिण प रणाम -मािहत आहे. समुपदेशक या ट यात अशीला ंना
रचना मक बदला ंसाठी काय म िवकिसत कर यात आिण अंमलबजावणी कर यात मदत
करतात . ते अशीलाला खालील दोन कॉमनस े स पण गंभीर िवचार यास आिण उ र
दे यास मदत करतात , "मला कोणते प रणाम हवे आहेत?" आिण "मला जे हवे आहे ते
िमळव यासाठी मला काय करावे लागेल?" अशा कार े, ट पा II हा उि ्ये आिण
प रणामा ंब ल आहे, तर ट पा III हा प रणाम तयार कर यासाठी आव यक असल े या
ि याकलाप िकंवा काया ब ल आहे. तसेच, चांग या भिव यासाठी संभा यत ेचे पुनरावलोकन
के याने अशीला ंना सम या -आिण-दुःखी मानिसकत े या पलीकड े जा यास मदत होते जी ते
समुपदेशन स ांम ये यां यासोबत आणतात आिण आशाची भावना िवकिसत करतात . हे
अशीला ंना यां या सम या प रि थती चांग या कार े समजून घे यास मदत करते. टेज II
आिण टेज III हे अशीला ं या चांग या भिव याब ल आहेत. तर आता या येकातील
काय एक एक क न समजून घेऊ.
८.२ टेज II ची काय (TASKS OF STAGE II )
सम या प रि थती वत मान आिण भिव य दो ही ासदायक िदसू शकते. टेज II ची
पर परस ंबंिधत काय तीन मागा ची परेषा दश िवतात याम य े समुपदेशक यां या
अशीलसोबत चांगले भिव य शोध यासाठी , िडझाइन कर यासाठी आिण िवकिसत
कर यासाठी भागीदारी क शकतात . टेज II म ये खालील तीन काय समािव आहेत:
सम या - यव थापन श यता (Problem -Managing Possibi lities ): येथे,
समुपदेशक अशीलाला सम या ंकडून समाधानाकड े जा यास मदत क शकतात आिण
यांना ा ंची उ र े देऊन आश ेची भावना िवकिसत क शकतात , जसे क “चांग या
भिव यासाठी मा याकड े कोण या श यता आह ेत?”, “काही काय आह ेत मला वाटत
असल े या गो ी मला ह या आह ेत?", "मा या गरजा ंचं काय?", आिण "मा या सम य ेची
प रि थती नीट यव थािपत क ेली असती तर ती कशी िदस ेल?" वत: ला.
उि ्ये, प रणाम आिण भाव (Goals, Outcomes, and Impact ): येथे,
समुपदेशक अशीला ंना स ंभा य बदला ंपैक एक यावहा रक बदल अज डा तयार munotes.in
Page 160
समुपदेशन मानसशा
160 कर यात मदत करतात , जे मदत कर या या म यवत काया पैक एक आह े. अशील
वतःला िवचा शकतात जस े क "मला खरोखर काय हव े आहे आिण हव े आहे?",
"कोणत े प रणाम मा या सम या प रि थतीच े यव थापन करतील ?"
वचनब ता (Commitment ): येथे, समुपदेशक अशीला ंना या ं या बद ला या
अज डासाठी वचनब त ेसाठी ो साहन शोध यात मदत क शकतात , अशील
वतःला िवचा शकतात , "मला ज े हवे आहे यासाठी मी काय ायला तयार आह े?"
अशा कार े, ाहक यां या जीवनात कोणताही मह वप ूण बदल क शकत नाहीत आिण
यांना कशाची गरज आहे हे जाणून घेत यािशवाय सम या प रि थतीत ून बाहेर पडू शकत
नाही. हणूनच, अशीला ंनी यां यासाठी फायद ेशीर असल ेली वा तववादी आिण सा य
कर यायो य उि ्ये सेट कर यास िशकल े पािहज े, तर समुपदेशकांनी यांना ती उि ्ये
सा य कर यासाठी धोरणे िशक यास मदत केली पािहज े.
८.२.१ अशीलाला िनधा रत कर यात मदत करा यांना कोण या कारचा बदल हवा
आहे िकंवा हवा आहे (Help अशीला ंना Determine What Kind of Change They
Need or Want )
गरजा गरजा ंपे ा वेग या असतात . बदलाची गरज ाहकान ुसार िभ न असत े. अशीलाला
वतःला " यांना कोण या कार या बदलाची गरज आह े?" हे िवचार यास मदत क ेली
पािहज े. " यांना िकती बदल आव यक आह ेत?" या ाच े उ र द े यासाठी याम ुळे, थेरपी
अशील -चािलत असावी आिण थ ेरिप टन े ु लक सम या ंवर आिण जीवनातील ु लक
बदला ंवर ल क ि त कर याऐवजी अशीला ं या जीवनात मह वप ूण सकारा मक बदल
घडवून आण यासाठी म ु य सम या ंवर ल क ि त क ेले पािहज े. तथािप , यांनी अशीलच े
संपूण यि म व बदल याच े अवा तव य ेय ठेवू नये.
८.२.२ अशीला ंना गरजा आिण गरजा वेगळे कर यात मदत करा (Help अशीला ंना
Distinguish Needs from Wants )
काहीव ेळा इ छा आिण गरजा (अशीला ं या) समान अस ू शकतात , तर या इतर करणा ंम ये
िभ न असू शकते. उदाहरणाथ , वक होिलक य ना नेहमी काम करायच े असत े आिण काम
करायच े असत े, िवशेषत: यांना जे आवडत े ते. जरी यां यासाठी हे समजण े आिण
वीकारण े खूप कठीण आहे , परंतु यांना हे समजण े आव यक आहे क ते हातार े
झा यावर यांचे काम कमी करणे आव यक आहे आिण ते आयु यभर करत असल े या
कामा या कारात बदल करणे आव यक आहे. अशा अशीला ंना यां या गरजां या पलीकड े
आिण यांना खरोखर काय हवे आहे ते शोध याच े आ हा न िदले पािहज े. काही अशील
यां या गरजा माहीत असूनही यां या गरजा पूण करतात . तथािप , समुपदेशकांनी हे ल ात
ठेवले पािहज े क अशीला ं या िविश गरजा आिण इ छांनुसार ल ये िनि त केली पािहज ेत.
अशा कार े, वेगवेग या अशीलसाठी वेगवेगळी उि ्ये असू शकतात .
munotes.in
Page 161
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
161 ८.२.३ फ ट -ऑड र आिण सेकंड-ऑड र च ज दर यान सात य (Continuum
between First -Order and Second -Order Change )
थम- मातील बदल हणज े मू ये, िनयम िक ंवा अप े ांम ये िवचार क ेला जाणारा बदल जो
स या िक ंवा पार ंपा रकपण े आयोिजत क ेला जातो . वॉट्झलािवक,वीकल ँड आिण िफश
(१९७४ ) थम- म आिण ि तीय - मातील बदला ंचे वण न करतात . यां या मत े, थम-
मातील बदलाम य े "िदले या णालीम य े उ वणारी िभ नता समािव असत े जी
वतःच अप रवित त राहत े", तर ि तीय - मातील बदलाम य े "प रवत न असत े याची
घटना वतःच णाली बदलत े. तो बदलाचा बदल आह े. हे नेहमीच ख ंिडत हो या या िक ंवा
तािक क उडी घ े या या वभावात असत े" (ले ही, १९८६ , पृ. ९).
फ ट -ऑड र बदलाम य े छोट्या स ुधारणा आिण ऍडज टम टचा समाव ेश होतो याम ुळे
िस टीमचा म ूलभूत गाभा बदलत नाही , तर द ुस या मातील बदल म ूलभूत संरचना
बदलतात . ि तीय - म बदलाची स ंक पना सम या - यव थापन श िक ंवा वा तिवक
बदला ंना सामोर े जा या या िड ीब ल बोलत नाही . याऐवजी , तो मह वाचा बदल िकती
मोठा िक ंवा यापक आह े या याशी स ंबंिधत आह े. अशा कार े, 'कॉप ग िक ंवा फ ट ऑड र
च ज' आिण 'मेजर च ज िकंवा सेकंड ऑड र च ज' ही कंिट युमची दोन टोक े आहेत.
िसंघल, राव, आिण पंत (२००६ ) खालील माण े थम- म आिण ि तीय - मातील
बदला ंमधील फरक हायलाइट करतात :
अंतिन िहत णाली बदलण े िव वत मान प रि थतीशी ज ुळवून घेणे
नवीन काहीतरी तयार करण े िव श य िततक े मोटर चालवण े
संकुिचत हो याची श यता असल ेला बदल िव बदल जो सहन कर यासाठी
िडझाइन क ेलेला आह े
मजबुतीकरण िक ंवा िफि स ंग िव प रवत न
जु या िश णावर आधा रत बदल िक ंवा न िशकण े िव नवीन िशक यावर आधा रत
बदल
मू ये आिण वत नांम ये मूलभूत बदल िव म ू ये आिण वत नांचा स याचा स ंच
जागेवर आह े
जु या कथनाची िचकाटी िव नवीन कथ ेची िनिम ती
ल णा ंसह ख ेळणे िव आ मण कारण े
थम- मातील बदल हा एक समायोजन असू शकतो जो मु य नमुने आिण ि या समान
राह या स अनुमती देतो, तर ि तीय - मातील बदल मूलभूत संरचना बदलतो . थम
मातील बदल ल णा ंशी संबंिधत आहे, तर ि तीय मातील बदल कारणा ंशी संबंिधत munotes.in
Page 162
समुपदेशन मानसशा
162 आहे. फ ट -ऑड र बदलाम ुळे मूळ सम या जागीच राहते आिण मु यतः सम य े या सहज
िदसणार ्या अिभ य शी संबंिधत असत े, तर दुस या मातील बदलाम ुळे सम य ेचे
िनराकरण होते. हणून, थम- म बदलाच े उपयोग आहेत, तर ि तीय - मातील बदल हे
मह वप ूण बदल तसेच "चांगले" िकंवा "वा तिवक " बदलाच े प हणून पािहल े जाते.
काहीव ेळा हा एकमेव कारचा बदल संभवतो . तथािप , शेवटी ाहक ठरवतात क यांना
िकती आिण कोण या कारचा बदल हवा आहे आिण यासाठी ते तयार आहेत.
८.२.४ येय िनि त कर याची श (Power Of Goal Setting )
येय िनि त कर या या साम या ब ल जाणून घे यापूव , येय हणज े काय ते समजून
घेऊया. येय ही काही इि छत अव था असत े आिण ती पूण होईपय त ती केवळ क पना
असत े. जरी आप याला याची जाणीव नसली तरी येय िनि त करणे हा आप या दैनंिदन
जीवनाचा एक भाग आहे. िकंबह ना, येय िनि त न करणे हा देखील एक कारचा येय-
िनि ती आहे. आमची उि ्ये उघड िकंवा गु , विध त िकंवा मया िदत, िनवडल ेली िकंवा
डीफॉ ट असू शकतात . ही उि ्ये आप या िवरोधात नसून आप यासाठी काय
कर यासाठी आपण य न केले पािहज ेत. उि ्ये अशी श आहेत जी आप याला वृ
करतात आिण आपली संसाधन े वापर यास वृ करतात . ते आ हाला वतःचे िनयमन
कर यास आिण यो य िदशेने जा यास मदत करतात . हणून, समुपदेशकांनी अशीलाला
खाली नमूद केले या चार वेगवेग या मागा नी यांना सश करणारी उि ्ये िनि त
कर यात मदत करावी :
अ) येय अशीला ंना या ंचे ल क ि त कर यास मदत करतात (Goals h elp
Clients focus their attention ): बरेचदा, अशील िवचार करत राहतात भिव यावर
ल क ि त कर याऐवजी भूतकाळाब ल अ यािधक . अशाव ेळी यांची िवचारसरणी अ प
राहते आिण यांची कृती उि हीन असत े. येय प ता आणतात आिण काय केले पािहज े
यावर ल क ि त करतात . आपण खालील उदाहरणाचा िवचार क या .
उदाहरण ८.१
एका समुपदेशकाकड े एक अशील होता, एक थला ंत रत माणूस, जो अ याचाराला बळी
पडला होता. स ादर यान , समुपदेशकाला तो ल यहीन आिण कमीतकमी सहकाय
करणारा आिण याला झाले या यातना ंब ल अवाजवी िवचार करत अस या चे आढळल े.
समुपदेशका या पय वे कान े याला केवळ भूतकाळाचा िवचार कर याऐवजी भिव यातील
श यता ंचा शोध घे यासाठी अशीलाला ो सािहत कर यास सांिगतल े. जे हा समुपदेशकान े
अशीलाला िवचारल े, "जर तुम याकड े एक गो नसेल तर ती काय असेल?" अशील लगेच
हणाला , "एक िम ,". उव रत स ात यांचे पूण ल होते. या या मनात सवा त वरचा
िवषय होता तो यातना न हे तर तो परदेशात इतका एकटा पडला होता. जे हा तो छळाब ल
बोलत होता, ते हा याची भीती य करायची होती क या छळाम ुळे याला “िवकृत” केले
गेले आहे, कदािचत शारी रक नाही, परंतु मानिसक ्या आिण यामुळे तो इतरांसाठी
अि य आहे.
munotes.in
Page 163
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
163 ब) येय अशीला ंना या ंची उजा एकि त कर यात आिण या ंचे य न िनद िशत
कर यात मदत करतात (Goals help अशीला ंना mobilize their energy
and direct their effort ): अशीलच े येय अस या स ते ल यहीन वत नात
गुंत याची श यता खूपच कमी असत े. येय-िनधा रण िवचारात बदल करते तसेच
अनेक अशीला ंना अगदी यापक आिण मूलभूत िकमान उि ्ये सेट के यानंतर
रचना मक बदलाम य े सहभागी हो यास ो सािहत करते. जे अशील सम या
शोध या या ट यात आळशी िकंवा थकल ेले, सु त आिण असहयोगी अस याच े
िदसून येते ते जे हा यांना चांग या भिव यासाठी श यता ंवर चचा कर यास सांिगतल े
जाते आिण यानुसार येय िनि त कर यास सांिगतल े जाते ते हा ते सहसा उ साही
आिण सि य होतात .
क) येय अशीला ंना रणनीती शोध यासा ठी ो साहन द ेतात यांची पूत ता करा
(Goals provide incentives for Clients to search for strategies to
accomplish them ): एकदा उि ्ये िनि त झा यावर , ाहक ती उि ्ये पूण
कर यासाठी धोरणे शोध याचा य न करतात . येय सा य करणे हेच यां यासाठी
कारण बनते. उदाहरणाथ , एका ७० वष य मिहल ेला दयिवकाराचा इशारा होता जो
खोटा अलाम होता. पण या खोट्या अलाम नंतर ितने पु हा जग याचा िनण य घेतला.
ितने ित या सामािजक जीवनाचा पुनिव कास कर यासाठी वतःच े वेगळे माग िवकिसत
केले आिण दोन त ण महािव ालयीन मुल ना पेइंग गे ट हणून सामाव ून घे यासाठी
ित या घराचे नूतनीकरण केले.
ड) प आिण िविश य ेय अशीलाला िचकाटी वाढव यास मदत करतात (Clear
and specific goals help Clients increase persistence ): अशीलसह
प आिण वा तववादी उि ्ये अ प उि ्ये असल ेले िकंवा कोणत ेही येय
नसलेले ाहक िजत या सहजत ेने सोडत नाहीत . पायने, रॉिब स आिण डोहट
(१९९१ ) यांनी सेवािनव ृ ांवर एक अ यास केला आिण दाखव ून िदले क उ च-ल य-
िनद िशत सेवािनव ृ लोक कमी-ल य-िनद िशत सेवािनव ृ ांपे ा यां या सामािजक
सेिटं जम य े अिधक आउटगोइ ंग, गुंतलेले, साधनस ंप न आिण िचकाटीच े होते. कमी-
ल य-िद दिश त सेवािनव ृ अिधक वत: ची गंभीर, असमाधानी , नाराज आिण
आ मक ि त होते. यांनी इ छाप ूण िवचार कर यात अिधक वेळ वाया घालवला . उ च-
ल य-िनद िशत सेवािनव ृ ांनी यां या इ छांचे िविश प रणामा ंम ये भाषांतर केले.
अशील यां या उि ा ं या प त े या माणात िभ न असू शकतात . हे
येयहीनत ेपासून अ यंत अचूक येयापय त असू शकते. अशील यां या जीवनातील
िविवध े ांम ये यां या येयां या प त ेम ये िभ न असू शकतात . उदाहरणाथ ,
एखादा अशील या या शै िणक आिण क रअर या उि ा ंब ल अगदी प असू
शकतो परंतु ल िगक प रप वता िवकिसत कर यात उि नसतो . आप याप ैक
बह तेकांना जीवना या एका िकंवा दुसर्या े ात एक ना कधी िदशाहीन ट पा आला
आहे.
munotes.in
Page 164
समुपदेशन मानसशा
164 ८.२.५ अशीलाला येय िनि त कर यात मदत कर यासाठी माग दश क त वे
(Guidelines To Help Clients Set Goals )
उि ्ये हणज े अशीला ंना काय हवे आहे आिण आव यक आहे यािवषयी िविश िवधान े
आहेत. भावी समुपदेशक यां या अशीला ंना यांची उि ्ये िडझाईन , िनवड , ह तकला ,
आकार आिण िवकिसत कर यात मदत क न मदत करतात . अशी उि ्ये काय म
अस याची अिधक श यता असत े जर ते i) ि याकलापा ंऐवजी प रणाम हणून सांिगतल े,
ii) पडताळणी कर यायो य आिण कृती कर यासाठी पुरेसे िविश , iii) ठोस आिण
आ हाना मक , iv) साहसी आिण यावहा रक दो ही, v) संदभा त वा तववादी ते पूण
कर यासाठी आव यक अंतग त आिण बा संसाधना ंसाठी, vi) वाजवी कालावधीसाठी
िटकाऊ , vii) अिनण य न करता लविचक , viii) अशीला ं या मू यांशी सुसंगत, आिण ix)
वाजवी कालावधीत सेट केलेले. ही वैिश ्ये चरण-दर-चरण काय म नाहीत . ते वेगवेग या
अशीलसाठी वेगवेग या संयोजनात वापरल े जातात , यां या येयहीनत े या िकंवा
प त े या पातळीवर अवल ंबून. सव अशीला ंना यां या येय-सेिटंगम य े सव वैिश ्ये
असण े आव यक नाही. ही वैिश ्ये "साधन े" हणून पािहली जाऊ शकतात याचा वापर
समुपदेशक अशीलाला यांचे ल य िडझाइन आिण आकार दे यासाठी िकंवा यांना आकार
दे यासाठी मदत क शकतात . या वैिश ्यांसह उि ्ये अशीला ं या जीवनावर इि छत
प रणामा ंसह सम या - यव थापन प रणामा ंम ये बदल याची श यता असते.
समुपदेशकांना येय-सेिटंगम य े गुंत यास मदत कर यासाठी येथे काही माग दश क त वे
आहेत:
अ) अशीलाला या ंना हव े असल े या भिव याच े प रणाम िक ंवा वण न कर यात मदत
करा िस ीची भाषा (Help Clients describe the future they want in
outcome or accomplishm ent language ): समुपदेशकांनी अशीलाला
सम या यव थापन प रणाम िमळिव यात मदत केली पािहज े. यांनी अशीला ंना
ि याकलाप हणून न हे तर प रणाम हणून उि ्ये िनि त कर यात मदत केली
पािहज े. जरी अशीला ंनी कोण याही िविश ि याकलापात गुंत याची यांची इ छा
य केली तरीही याचा अथ असा नाही क ते यांचे येय सा य करतील . यांनी
प रणामा ं या ीने यांची उि ्ये सांिगतली पािहज ेत. उदाहरणाथ , जर एखा ा
अशीलन े "मला अ यास सु करायचा आहे" असे हटल े, तर ती फ एक
ि याकलाप आहे, तो प रणाम नाही. जर अशीलन े "पुढील तीन िदवसा ंत, मला तीन
धडे पूण करायच े आहेत" असे हटल े तर तो प रणाम होईल. या अशीला ंना यांना
काय हवे आहे हे मािहत आहे ते अिधक कठोर आिण ह शार काम करतात . अशीलाला
ि याकलापा ंऐवजी उि ्ये सा य कर यात मदत करणे यांना िदशाहीन आिण
अिवचारी कृती टाळ यास मदत करते. हणून, समुपदेशकांनी अशीला ंना यां या
वा तिवक गरजा आिण या णी यांना जीवनात ून काय हवे आहे हे प कर यात
आिण उि ्ये प कर यात मदत केली पािहज े.
ब) अशीलाला यापक उि ा ंपासून प आिण िविश उि ा ंकडे जा यास मदत
करा (Help Clients move from broad aims to clear and specific
goals ): समुपदेशक अशीला ंना चा ंग या ह ेतूंपासून आिण अ प इ छा ंपासून यापक munotes.in
Page 165
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
165 उि ा ंकडे आिण न ंतर िविश य ेयांकडे जा यास मदत क न म ू य वाढव ू शकतात .
उदाहरणाथ , एक अशील जो कामासाठी इतका किटब आह े क तो या या कौट ुंिबक
जीवनाकड े दुल करत आह े याला याची जाणीव होत े आिण हणतात , "मा या काही
ाधा य मा ंची पुनर चना कर याची व ेळ आली आह े". हे िवधान फ एक ह ेतू आहे.
कोणताही ठोस प रणाम हो यासाठी , या हेतूचे यापक उि ्ये आिण उि ा ंम ये
पांतर करण े आव यक आह े. अशील या े ात काम क इि छतात आिण या
े ाब ल काही सामा य िवधान क इि छतात त े यापक उि आह े. एका य च े
दुसरे उदाहरण (उदाहरण ८.२) िवचारात या , जो वक होिलक आह े आिण या या
कौटुंिबक जीवनाकड े दुल केले आहे.
उदाहरण ८.२
अशील : माझे कौटुंिबक जीवन िबघडत चालल े आहे कारण मी पुरेसे नाही. मी मा या प नी
आिण मुलांसोबत जा त वेळ घालवला पािहज े. खरं तर, हे फ एक आव यक
करण नाही. मला करायच े आहे!
जे हा तो हणतो क याला घरी अिधक वेळ घालवायचा आहे ते हा अशीलन े आपला हेतू
घोिषत कर यापास ून यापक उि ाकड े नेले आहे, परंतु तरीही , याने घरी अिधक वेळ
घालव यास ते कसे िदसेल याचे िच तयार केलेले नाही.
समुपदेशक [ याला िविश येयांकडे ने यासाठी ]: 'घरी जा त वेळ घालवण े' कसे
िदसेल ते मला सांगा.
अशील : मी शिनवार व रिववार घरी िकंवा दररोज सहा तास घरी घालवीन .
हे फ एक प रमाणवाचक िवधान आहे. समुपदेशकान े याला व-आ हान या िदशेने नेले
पािहज े.
समुपदेशक: तु ही जा त वेळ घरी घालवत असाल , मला सांगा क तु ही या सव वेळेत
काय करणार आहात .
समुपदेशक याला केवळ जा त वेळ न देता घरी गुणव ाप ूण वेळ घालव याचा िवचार
कर यास ो सािहत करत आहे.
वा येयाचे उदाहरण आहे. जरी हे येय या अथा ने उपयु आहे क तो घरी
अस यािशवाय याचे अंितम येय सा य क शकत नाही. पण चांगले कौटुंिबक जीवन हे
याचे अंितम येय आहे. इं म टल उि ्ये ही उ च-ऑड रची उि ्ये सा य
कर यासाठीची धोरणे आहेत, अशीलकड े उ च-ऑड र या येयाब ल प ता आहे याची
खा ी करणे मह वाच े आहे. इ म टल ांनी 'काय?'
इं म टल आिण अंितम ल या ंम ये आणखी एक फरक आहे. जर ाहक हणतो , “मला
चांगले कौटुंिबक जीवन हवे आहे”, तर एक उ वतो 'चांगले कौटुंिबक जीवन हणज े
काय?' चांग या कौटुंिबक जीवनाची या या कौटुंिबक कुटुंब आिण सं कृतीनुसार िभ न munotes.in
Page 166
समुपदेशन मानसशा
166 असू शकते. येय प आिण पुरेसे िविश अस या स, अशील येया या िदशेने गती
िनधा रत कर यास स म असतील . जर उि ्ये खूप िव तृतपणे सांिगतली गेली तर गती
आिण िस ी दो ही िनि त करणे कठीण आहे. गती मोज यात स म असण े ही एक
मह वाची ेरणा आहे. जर तेथे ि -माग अिभ ाय णाली असेल, तर अशील आिण
मदतनीस येय प ीकरणासाठी िनयिमतपण े सहयोग क शकतात .
क) अशीला ंना फरक करणारी उि ्ये थािपत कर यात मदत करा (Help
अशीला ंना establish goals that make a difference ): अशीलाला य ेये हवी
आहेत जे सम या प रि थतीच े यव थापन कर यासाठी आिण काही संधी िवकिसत
कर यासाठी मह वप ूण योगदान देईल. जर उि ्ये ल यािभम ुख असतील , तर ते
अशीलाला वतःला गतीसाठी तयार कर यात मदत करतात . लॉक आिण लॅथम
(१९८४ , पृ. २१, २६) यांनी नमूद के या माण े लोक यां यासमोर येणा या
आ हाना या पातळी या माणात े रत होतात . जी उि ्ये पूण तः सा य करता येत
नाहीत , तेही उ च य ना ंना कारणीभ ूत ठरतील , याम ुळे ब ीस हणून आंिशक यश
िमळेल. परंतु याचा अथ असा नाही क उि ्ये सा य करणे य ला अश य असाव े.
अशील यां या मता ंम ये िभ न असतात आिण हणून आ ही येक अशीलसाठी
आ हाना मक ल या ंची समान पातळी सेट क शकत नाही.
ड) अशीलाला वा तववादी उि ्ये तयार कर यात मदत करा (Help Clients
formulate realistic goals ): खूप आ हाना मक िक ंवा कठोर य ेये सेट करण े
चांग याप े ा जा त नुकसान करेल. जर अशील हे येय एक अश य गो हणून पाहत
असतील तर ते ते सा य कर याचा य न देखील सु करणार नाहीत . लॉक आिण
लॅथम (१९८४ , पृ. ३९) यांनी सांिगतल े क येय-िनि तीचा ाथिमक उ ेश य ची
ेरणा पातळी वाढवण े आहे. परंतु जर ते सतत य ला अपुरे वाटत असेल तर याचा
तंतोतंत िवपरीत प रणाम होऊ शकतो . वा तववादी उि हणज े i) जे अशील या
िनयं णाखाली असत े, ii) अशीलकड े ते सा य कर यासाठी संसाधन े असतात आिण
iii) ते उि सा य कर यापास ून रोख यासाठी कोणत ेही अश य अडथळ े नसतात .
समुपदेशकांनी अशीला ंना खालील दोन िनकषा ंवर आधा रत वा तववादी उि ्ये
तयार कर यात मदत केली पािहज े, हणज े संसाधन े आिण िनयं ण.
संसाधन े (Resources ): समुपदेशकांनी अशीला ंना उि ्ये िनवड यात मदत क ेली
पािहज े यासाठी ते सा य कर यासाठी अशीलसाठी संसाधन े उपल ध आहेत. या
संदभा त उदाहरण हणून रॉरीच े करण पाह :
केस ८.३
रोरी यांना यां या सं थेतील पुनर चनेमुळे यां या स या या पदाव न पदावनत कर यात
आले. यावर तो खूश न हता आिण याला नोकरी सोडायची होती. पया याने यांनी
स लागार हो याचा िवचार केला. पण अडचण अशी होती क या याकड े यासाठी पुरेशी
संसाधन े न हती . एक भावी स लागार हो यासाठी आव यक असल ेली ठामपणा , िवपणन
जाणकारता , उ ोग कौश य िकंवा पर पर शैली यांचा या याकड े अभाव होता. स लागार हणून यवसायाची थापना कर यास थोडा वेळ लागला असता आिण या कालावधीत तो munotes.in
Page 167
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
167 वाढव यासाठी पैसे काढ यासाठी या याकड े पुरेसा िनधी न हता . यामुळे क स ट सी
थापन कर याचा पया य फारसा वा तववादी वाटला नाही. आउट ल ेसम ट समुपदेशकान े
याला वतःला आ हान दे यास, याचे ल बदल यासाठी आिण या याकड े उपल ध
असल ेली संसाधन े शोध यासाठी ो सािहत केले. याने यावर िवचार केला आिण ल ात
आले क याला ािफक िडझायिन ंगम य े खूप रस आहे, परंतु कंपनी या िडझाइन िवभागात
तांि क नोकरी घे याइतका तो चांगला नाही. तथािप , तो लोकांशी चांगला आहे, शेड्यूिलंग
आिण िनयोजनात खूप चांगला आहे आिण िवभागा या सद या ंशी अथ पूण पणे चचा
कर यासाठी ािफक िडझाइनब ल याला पुरेशी मािहती आहे. यामुळे, तो िडझाईन
िवभागात पय वे ी पदासाठी अज क शकतो . ािफक िडझाइनमधील याची आवड आिण
यव थापक य कौश य े यांची सांगड घालण े हे अिधक वा तववादी आिण यो य िदशेने
वाटचाल करणार े होते. हे आ हाना मक होते, परंतु या या कामा या जीवनावर मह वप ूण
प रणाम होऊ शकेल असे काहीतरी .
{ ोत : एगन, जी. आिण रीझ, आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या -
यव थापन आिण संधी-िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी)
से गेज लिन ग }
िनयं ण (Control ): समुपदेशकांनी अशीला ंना या ं या अ ंतग त असल ेली उि ्ये
िनवड यात मदत करावी िनयं ण. ब याचदा, अशीलचा असा िव ास आहे क इतरांनी
यां या माण े वागल े नाही तरच ते यांचे येय सा य क शकतात . इतर काय करतात
यावर यांचे िनयं ण नाही, परंतु यांचे फ वतःवर िनयं ण आहे हे समज यात
अशील सहसा अपयशी ठरतात . Egan ( २०१४ ) यांनी न दवल ेले टोनीच े खालील
करण िवचारात या:
केस ८.४
टोनी, १६ वषा या मुलाला असे वाटल े क तो या या पालका ं या एकमेकांशी संबंध
ठेव या या अ मत ेचा बळी आहे. येकाने याला संघषा त वापर याचा य न केला आिण
कधीकधी याला िपंग-पॉ ग बॉलसारख े वाटल े. एका समुपदेशकान े याला हे पाह यास
मदत केली क तो कदािचत या या पालका ं या वत नावर िनयं ण ठेव यासाठी थोडेसे क
शकतो परंतु या या पालका ंनी याचा वापर कर या या य ना ंवर या या िति या ंवर
िनयं ण ठेव यासाठी तो थोडासा क शकतो . उदाहरणाथ , जे हा याचे पालक भांडू
लागतात ते हा तो “मदत” कर याचा य न कर याऐवजी सोडून जाऊ शकतो . जर
पालका ंपैक एकाने याला समथ क हणून घे याचा य न केला, तर तो हणू शकतो क
कोण यो य आहे हे जाणून घे याचा या याकड े कोणताही ीकोन नाही. टोनीन े घराबाह ेर
चांगले सामािजक जीवन िनमा ण कर याच े काम केले. यामुळे याला घरातील तणावाचा
सामना कर यास मदत झाली. टोनीला या या पालका ं या पर पर खेळात यादे हणून
वापरायच े न हत े. पण ते या या िनयं णात न हत े. घराबाह ेर चांगले सामािजक जीवन
िनमा ण करणे हे या या िनयं णात होते आिण यामुळे याला मदत झाली.
munotes.in
Page 168
समुपदेशन मानसशा
168 { ोत : इगन, जी. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
ई) अशीलाला यावहा र क उि ्ये सेट कर यास मदत करा (Help Clients set
practical goals ): येये वा तववादी आिण सा य कर यायो य असावीत . तथािप ,
वा तववादी सा य कर यायो य उि ्ये सु अस याची गरज नाही. येयांना िदशा
आिण शहाणपण यायला हवे. अशीलन े सव श यता ंचा शोध न घेता आिण नंतर
वा तववादी उि ्ये न ठेवता सम या प ीकरणापास ून थेट कृतीकड े उडी घेत यास
ते अ यवहाय उि ्ये सेट क शकतात . अशा अ यवहाय उि ा ंमुळे सम या
सुट याऐवजी वाढतात .
फ) अशीला ंना शा त उि ्ये िनि त कर यात मदत करा (Help Clients set
sustainable goals ): अशीला ंनी ि थर उि ्ये िनि त क ेली पािहज ेत आिण या
उि ा ंसाठी वत:ला झोकून ा. उि ्ये कायम व पी प रणाम देत असतील तरच
वचनब ता पूण होईल.
केस ८.५
िवभ झाले या एका जोड यान े पु हा एक ये याची इ छा य केली आिण यांनी तसे
केले. पण हे पुनिम लन केवळ सहा मिहने िटकल े आिण नंतर ते पु हा वेगळे झाले. इथे परत
एक ये याचे येय सा य होते पण शा त न हत े. यांनी वतःला िवचारल े असत े क
“पु हा एक ये यासाठी आिण एक राह यासाठी काय करावे लागेल? आमच े ल न कसे
िदसल े पािहज े आिण ते काय म राह यासाठी ?
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-
िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (१० वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
ग) अशीलाला लविचक उि ्ये िनवड यात मदत करा (Help Clients choose
flexible goals ): येये पुरेशी लविचक असावीत अशीला ं या जीवनातील बदल या
वा तवाशी जुळवून घेणे. कधीकधी खूप िविश िकंवा खूप कठोर उि ्ये सेट
के यामुळे अशीला ंना उदयो म ुख संध चा फायदा घेता येत नाही. अशीला ं या िनवडी
यां या बदल या प रि थती शी जुळवून घेणे आव यक आहेगॉलिवट ्झर, पा स - टॅम,
जौदास आिण शीरन (२००७ ) यांनी खालील तीन वैिश ्यां या संदभा त येय-
िद दश नाचा शोध लावला :
१. लविचकता (Flexibility ): हे येयाचा म ूळ उ ेश अबािधत ठ ेवताना उि ा ंम ये
बदल कर याची मता दश वते. जे हा ि याकलापाचा एक कोस अवरोिधत क ेला जातो
िकंवा कुचकामी िक ंवा अकाय म अस याच े िस क ेले जात े ते हा त े अशील या
यु म य े वाजवीपण े बदल कर या या मत ेचा संदभ देते.
२. ढता (Tenacity ): हे येय गाठ याची मता िक ंवा य ेय सा य करण े कठीण
असतानाही ते सा य कर या या साधना ंचा संदभ देते. munotes.in
Page 169
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
169 ३. ताठरता (Rigidity ): याचा अथ वाजवी उि सा य कर यासाठी म ूळ य ेय िकंवा
कृत ना िचकट ून राहण े, जरी उि सम या प रि थतीच े यव थापन कर यात
अ भावी अस याच े िस होत अस ेल िकंवा कृती य ेय सा य कर यासा ठी नेत नस ेल.
४. ही तीन वैिश ्ये दो हीशी संबंिधत आहेत - येय वतः आिण येय सा य कर याच े
साधन . या वैिश ्यां यित र , गॉलिवटझर वग ैरे वगैरे. (२००७ ) ने देखील ल य
शोध यासाठी "लविचक ढता" ची िशफारस केली आहे.
ह) अशीला ंना या ं या म ू यांशी स ुसंगत उ ि ्ये िनवड यात मदत करा (Help
Clients choose goals consistent with their values ): समुपदेशन ह े सव
आहे अशीला ंना मदत कर याब ल . परंतु मदत केवळ ते हाच नैितक राहते जे हा ती
अशील या मू यांचा वाजवीपण े आदर करते. मू ये हे िनकष आहेत जे आपण िनण य
घे यासाठी वापरतो . सहा यक अशीला ंना यां या मू यांचे पुनप री ण कर यासाठी
आमंि त क शकतात , परंतु यांनी अशीला ंना यां या मू यांचा आदर न करणा या
कृती कर यास ो सािहत क नये. खालील उदाहरणाचा िवचार करा:
उदाहरण ८.६
एका मिहल ेला वृ ापकाळात ेन ोक आला आिण ती कोमात गेली. डॉ टरा ंनी ित या
मुलीला सांिगतल े आहे क ितची आई कोमात ून बाहेर येऊ शकत नाही आिण ती िजवंत
रािहली तरी ती शारी रक ्या िनि य जीवन जगेल. लाइफ सपोट िस टीम बंद करायची
क ित या आईच े शारी रक ्या िनि य आयु य वाढवाय चे हे मुलीला ठरवायच े आहे. या
करणात , समुपदेशक ितला पुजा याला जाऊन भेटावे तसेच िव ता रत कुटुंबातील
वडीलधार ्यांशी चचा क न यावर वतः िवचार कर याची सूचना करतात . ितचे पुजारी
आिण कुटुंबातील इतर विडला ंनी सुचवले क जीवन समथ न णाली बंद कर यात अनैितक
काहीही नाही. आता या िनण याशी संबंिधत इतर मू ये ए स लोर करणे अशीलवर
अवल ंबून आहे.
तथािप , काहीव ेळा अशील िवरोधाभासी येये िकंवा मू यां या मागे जा याचा य न
करतात . येथे आणखी एक उदाहरण आहे:
उदाहरण ८.७
एका िव ा या ला हे समजत े क याला अिभन ेता हायच े आहे परंतु याच वेळी याला
श य ितत या लवकर चांगले उ प न िमळवायच े आहे. पिह या येयामुळे याला जा त
काळ उ प न िमळणार नाही आिण याला या या सु वाती या संघषा या काळात
इतरांकडून पैसे यावे लागतील . पण याला लवकरच आप या कुटुंबाला मदत करायला
सु वात करायची आहे. समुपदेशकान े याला याची मू ये प कर यात आिण या दोन
उि ा ंचे काही फायद े आिण तोटे ठरव यास मदत करणे आव यक आहे.
munotes.in
Page 170
समुपदेशन मानसशा
170 इ ) उि ्ये पूण कर यासाठी अशीला ंना वा तववादी टाइम ेम थािपत कर यात
मदत करा (Help Clients establish realistic time frames for
accomplishing goals ): अशीलकड े यांचे येय सा य कर यासाठी वा तववादी
आिण िविश कालावधी असण े आव यक आहे. उदाहरणाथ , जर एखादी य
हणाली , “मला एक िदवस सु ी िमळेल”, तर याचे येय खूप अ प आहे कारण तो
िदवस सहजासहजी येणार नाही. दुसरीकड े, जर तो हणाला , "मला जानेवारी २०२२
या पिह या आठवड ्यात सु ी असेल", तर तो ते येय गाठ याची श यता खूप जा त
आहे. समुपदेशकांनी अशीला ंना यां या उि ा ंम ये मू य जोड यासाठी काही वेळ
ेम ठेव यास मदत करणे आव यक आहे. ीनबग (१९८६ ) ता काळ , म यवत
आिण अंितम प रणामा ंब ल बोलल े. ता काळ प रणाम हणज े वृ ी आिण वत णुक तील
बदल हे मदत स ांम येच िदसून येतात. म यवत प रणाम हणज े वृ ी आिण
वत नातील बदल याम ुळे पुढील बदल होतात . अंितम प रणाम िवधायक बदलासाठी
संपूण काय मा या पूण तेचा संदभ घेतात या ार े सम या यव थािपत के या जातात
आिण संधी िवकिसत के या जातात .
८.२.६ अशीला ंना यां या उि ा ंसाठी वचनब हो यास मदत करणे (Helping
Clients Commit Themselves To Their Goals )
अनेक वेळा अशील येये िनि त करतात , परंतु ते सा य कर यासाठी काय करत नाहीत .
जु या सवयी बदलण े िकंवा सोडण े अनेकदा कठीण असत े. जोपय त आिण जोपय त
अशीलकड े यां या उि ा ंसाठी वचनब राह याची बळ इ छाश नसते, तोपय त
यांची जुनी जीवनश ैली संसाधना ंसाठी यां या संभा य नवीन जीवनश ैलीम य े ह त ेप
करत राहते. समुपदेशकांनी अशीला ंना अितमानवी य न कर यास ो सािहत क नये.
परंतु, यांनी अशीला ं या इ छेला कमी लेखू नये. आपण खालील उदाहरण पाह या:
उदाहरण ८.८
एक कक रोग ण कक रोगा या अंितम ट यावर होता आिण डॉ टरा ंचे मत होते क ती
जा त काळ जगणार नाही. ितला ल नायो य वयाची दोन मुले होती. सहा मिह या ंनी ल न
होत असल े या आप या मोठ्या मुला या ल नाला हजर राह याची ितची ती इ छा होती.
डॉ टर आशावादी नसले तरी पुढचे सहा मिहने ती जगली आिण ित या मोठ्या मुला या
ल नाला हजर रािहली . ितलाही ित या धाकट ्या मुला या ल नाला हजर राह याची इ छा
होती, मा यासाठी कोणतीही तारीख िनि त केलेली न हती . हे ित या इ छाश ची
ताकद प पण े दश वते.
{ ोत: इगन, जी. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }. munotes.in
Page 171
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
171 या उदाहरणाचा िवचार क न , स लागा रांनी अशीला ं या बदला या इ छेचा आदर केला
पािहज े. ते वत:ला खालील िवचा न अशीलाला येय िनि त कर यात आिण यांचा
पाठपुरावा कर यात मदत क शकतात :
मी या य ेयाचा पाठप ुरावा का करावा ?
याची िक ंमत आह े का?
मला मा या मया िदत स ंसाधना ंची वेळ, पैसा आिण ऊजा इथेच गुंतवायची आह े का?
मा या ल ात काय य यय आणतो ?
या अज डाचा पाठप ुरावा कर याची कारण े काय आह ेत?
ित पध अज डा िकती मजब ूत आह ेत?
वचनब त ेची पातळी दश िवणारा आणखी एक सात य आहे - एका टोकाला “कोणतीही
वचनब ता नाही” ते दुस या टोकाला “संपूण बांिधलक ”. काही अशील यांची उि ्ये
ठरव यान ंतर ती पूण कर यासाठी घाई करतात , तर काही अशील येये िनि त करतात
पण ते सा य कर यास सु वातही करत नाहीत . वेगवेग या उि ा ं ती असल े या यां या
वचनब त ेतही ाहक िभ न असतात . एक येय सा य कर यासाठी ते खूप उ साही असू
शकतात , परंतु दुसरे येय सा य कर यासाठी ते कोणत ेही य न करणार नाहीत . काही
अशील खूप उ साहान े सु वात करतात आिण नंतर म येच सोडून देतात. समुपदेशकांनी
अशीला ंना यां या वचनब त ेचा सामना कर यास मदत करणे आव यक आहे. ते
अशीलाला वत:ला काही िवचार यास मदत क शकतात , इगन, जी. (२०१४ ) यांनी
सुचवलेले आहेत, यां या वत: या उि ा ंब ल या वचनब त ेचे मू यांकन कर यासाठी :
१. यावेळी या े ात बदलासाठी माझी तयारी काय आह े?
२. मला ज े हवे आहे ते मला िकती वाईट हव े आहे?
३. मी िकती कठोर प र म कर यास तयार आह े?
४. मी कोण या माणात ह े येय मु पणे िनवडत आह े?
५. या य ेया या व ैयि क अपीलला मी िकती उ च र ेट क ?
६. मा यात ह े काम कर याची िह ंमत आह े हे मला कस े कळेल?
७. हे येय िनवड यासाठी मला काय व ृ करत आह े?
८. हा बदल अज डा पाठपुरावा कर यासाठी मा याकड े कोणती कारण े आहेत?
९. मी या अज डावर काम क े यास मी कोण या प ुर कारा ंची अप े ा क शकतो ?
१०. जर ह े येय कोण याही कार े इतरा ंकडून लादल े जात अस ेल तर त े माझे वतःच े
बनव यासाठी मी काय करत आह े? munotes.in
Page 172
समुपदेशन मानसशा
172 ११. हे येय पूण कर यासाठी मला कोण या अडचणी य ेत आह ेत?
१२. माझी बा ंिधलक ही खरी वचनब ता नाही ह े कोण या कार े श य आह े?
१३. िनराश ेपासून मु हो यासाठी आिण अडथ या ंवर मात कर यासाठी मी काय क
शकतो ?
१४. माझी बा ंिधलक पातळी वाढव यासाठी मी काय क शकतो ?
१५. येय अिधक आकष क बनव यासाठी त े कोण या मागा नी सुधारल े जाऊ शकत े?
१६. या य ेयाचा पाठप ुरावा कर याची व ेळ िकती माणात खराब आह े?
१७. वचनब राह यासाठी मला काय कराव े लागेल?
१८. कोणती स ंसाधन े मला मदत क शकतात ? मला कोण या कार या समथ नाची
आव यकता आह े?
समुपदेशक अशीला ंना यां या बदला या अज डांब ल या यां या वचनब त ेब ल
िवचार यास मदत क शकतात अशा ां यित र , अशीला ंना यां या उि ा ं ती
ारंिभक वचनब ता आिण या वचनब त ेचे ोतक असल े या कृतीत मदत कर यासाठी
समुपदेशक अनेक गो ी क शकतात . . समुपदेशक यां या अशीलाला ल य आकष क
बनिव यात , यां या मालक ची भावना वाढिव यात आिण पधा मक अज डा हाताळ यात
मदत क न यांना मदत क शकतात .
८.३ टेज III ची काय (TASKS OF STAGE III)
समुपदेशन ि य ेचा ट पा III हा ट पा II म ये भावीपण े क पना केले या प रणामा ंसाठी
आव यक असल े या ि याकलाप िकंवा काया ब ल आहे. दुस या श दांत, हे
"अंमलबजावणी हेतू" आिण वतः अंमलबजावणीब ल आहे. टेज III मधील तीन
पर परस ंबंिधत काय सव अशील या बाजूने सम या - यव थापन कृती कर या या उ ेशाने
आहेत. ते खालील माण े आहेत.
संभा य धोरण े (Possible Strategies ): येथे, समुपदेशक अशीला ंना या ंची
उि ्ये पूण कर यासाठी स ंभा य धोरण े िवकिसत कर यास या ंना वतःला
िवचार यास मदत करतात "मला ज े हवे आहे आिण हव े आहे ते िमळिव यात मला
कोण या कार या क ृती मदत करतील ?"
सव म -यो य रणनीती (Best -fit Strategies ): येथे, अशीलाला भावी , काय म
आिण या ं या ाधा य े आिण स ंसाधना ंनुसार तयार क ेलेली धोरण े िनवड यात मदत
केली जात े. येथे, अशील वतःला िवचारतात , "मा यासाठी कोण या क ृती सव म
आहेत?"
योजना (Plans ): येथे, अशीलाला वतःला िवचारायला लावल े जातात , जसे क
“रचना मक बदलासाठी माझी मोहीम कशी असावी ?”, “ मला थम काय कराव े munotes.in
Page 173
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
173 लागेल? दुसरा?", " मी कधी स ु क ?" अशा कार े, अशीलाला रणनीत ना
वा तववादी योजना ंम ये बदल यास मदत होत े.
अशा कार े एकूणच, ितसरा ट पा "गेम लॅन" शी संबंिधत आहे. टेज III ची वर नमूद
केलेली तीन काय कृतीचे िनयोजन करतात आिण कृतीतच यांचा ग धळ होऊ नये.
िवधायक बदलाचा काय म हणज े कृतीिशवाय इ छा सूची माण ेच.
८.३.१ अशीला ंना यांची उि ्ये पूण कर यासाठी धोरण े िवकिसत कर यात मदत
करणे (Help ing Clients Develop Strategies For Accomplishing Their
Goals )
इगन, जी. (२०१४ ) ने येय सा य कर यासाठी कृतीचे वा तववादी अ यास म
ओळखण े आिण िनवडण े आिण यु ासार या ितकूल प रि थतीत तसे करणे ही कला
हणून रणनीतीची या या केली आहे. सम या प रि थती अशीलसाठी यु ासारखीच
आहे. अशा प रि थतीत , अशीला ंना यांची उि ्ये सा य कर यासाठी धोरणे िवकिसत
कर यात मदत करणे हा यां यासोबत राह याचा एक अितशय मानवी , िवचारशील आिण
फायद ेशीर माग आहे. जर समुपदेशक यां या अशीलाला उि ्ये िनि त कर यात मदत
करतात , परंतु यांना ती उि ्ये सा य कर याचा माग दाखवत नाहीत तर यां या
अशीलची मोठी गैरफायदा होईल. रणनीती हणज े अशा कृती या अशीला ंना यांचे उि
पूण कर यात मदत करतात . जे हा अशील यांचे येय सा य कर यासाठी अनेक धोरणे
िवकिसत करतात , ते हा यांना यां या सम या प रि थतीत ून मु ता वाटते. यांना
यां या येयांचे प माग िदसू लागतात आिण यांची आ म-काय मता वाढते. पुढील
िवभाग (िवभाग ८.३.२ ते ८.३.६) उि ्ये सा य कर यासाठी वापर या जाणा या काही
धोरणे प करतात :
८.३.२ िवचारम ंथन (Brainstorming )
िवचारम ंथन हे अितशय उपयु तं आहे. " ारंिभक सम या सोडव या या ट यात गंभीर
िवचारसरणीपास ून सज नशील िवचारा ंचे कृि म वेगळे करणे", " यांचे काय नवीन उपाय
शोधण े आहे यांना ितबंधापास ून मु करणे, यां या वतः या िकंवा इतरां या
क पना ंवर टीका करणे, भीतीपास ून मु होणे" अशी याची या या आहे. चुका करणे
आिण गटासमोर वतःला ितकूल काशात ठेवणे” (रो का , १९७२ ).
िदले या िवषयाब ल िविवध क पना िनमा ण कर यासाठी िवचारम ंथन वापरल े जाते.
लोकांकडे िनवड या साठी बरेच पया य अस यास चांगले िनण य घे याचा कल असतो . हे
पया य अशीला ंकडे असल े या संभा य श यता आहेत. तथािप , िवचारम ंथन करताना ,
समुपदेशकांनी हे सुिनि त केले पािहज े क ाहक यांना जे येय सा य करायच े आहे
यावर ल क ि त केले पािहज े. िवचारम ंथन खालील िनयमा ंवर आधा रत आहे:
१. िवचारा ंवर टीका केली जाणार नाही;
२. क पना ंची गुणव ा मह वाची नसून माण मह वाच े आहे;
३. इतर लोकां या क पना िवकिसत के या जाऊ शकतात ; munotes.in
Page 174
समुपदेशन मानसशा
174 ४. असामा य आिण अितशयो प ूण क पना ंचे वागत आहे.
ऑ बॉन हे िवचारम ंथन या संक पन ेचे वत क होते. यां या अ यासात , यांनी ल ात
घेतले क जर वर नमूद केलेले िनयम नीट पाळल े गेले तर ते अिधक नवीन क पना ं या
िनिम तीस कारणीभ ूत ठरते. माणाम ुळे गुणव ा िमळत े. ब याचदा, नैसिग क ितबंधांमुळे,
लोक अनेक क पना सोडतात आिण यांना "चुका" िकंवा "हा या पद " मानतात . या
िनयमा ंचे पालन क न या क पना सोड या जात नाहीत . ऑ बॉन ने हे देखील ल ात
घेतले क "बािलश " िकंवा "मूख " क पना खरोखरच मौ यवान शोधू शकतात , कारण यांनी
लोकांचा िवचार कर याचा ीकोन आिण गो कड े पाह याचा ीकोन बदलला .
समुपदेशक अशीला ंना यां या मनात जे काही िवचार येतात ते िलह न ठेव यास सांगतात
जेणेक न सम य े या प रि थतीच े िनराकरण कर यासाठी उपाय िकंवा कृती करता येईल.
समुपदेशक काही सूचना क शकतात , परंतु अशीला ंना कोण याही िविश िदशेने कधीही
वळवू नका. अंितम िनण य अशीला ंनीच यावा . थेरिप टन े थेट िकंवा अ य पण े
अशीला ंसाठी िनवड करणे अपेि त नाही. ते अशीला ंना केवळ जीवन वाढवणार े िनण य
घे यास मदत करतात . हे कर यासाठी , ते " ॉ ट आिण फेड" तं ासार या अनेक
तं ांचा वापर क शकतात . समुपदेशक हणू शकतात , “येथे काही श यता आहेत. चला
यां याकड े एक नजर टाकूया आिण यापैक काही तु हाला अथ पूण आहे क नाही ते
पाह या . िकंवा कदािचत ते तुम या वतः या काही क पना सु क शकतात .” िकंवा “या
कार या सम या असल े या लोकांनी य न केले या काही गो ी येथे आहेत. ते तु हाला
कसे वाटतात ?" थेरिप ट कोणताही स ला देत नाहीत . अशीला ंनी या धोरणा ंवर िवचार
केला पािहज े, यो य िनवडा आिण यांना वचनब केले पािहज े.
८.३.३ ेमवक (Frameworks )
मदतनीस िकंवा ोब तयार कर यासाठी सो या ेमवक चा वापर क शकतात जे
अशीलाला िविवध धोरणे िवकिसत कर यात मदत करतात . समुपदेशक लोक, मॉडेल,
समुदाय, िठकाण े, गो ी, सं था, काय म आिण वैयि क संसाधना ंसह यां या जीवनातील
संसाधना ंचा शोध घे यास मदत क न अशीला ंना संभा य धोरणे शोध यात मदत
कर यासाठी ोब आिण ॉ ट वाप शकतात .
• य (Individuals ): अशीला ं या गरजा आिण य ेयांवर अवल ंबून, यां या
सामािजक वत ु ळातील काही य या ंना मदत क शकतात .
उदाहरण ८.९
जॅ सन, कक रोगाचा ण कक रोगाशी स ंबंिधत ग ंभीर व ेदनांनी त होता . याला एका
थािनक डॉ टरच े नाव िमळा ले जे अशा कार या व ेदनांवर उपचार कर यात आिण
लोकांना अशा व ेदनांना कस े सामोर े जावे हे िशकव यात त होत े. याने या या दोन
िम ांशी बोलायच े ठरवल े - एक, यां या विडला ंना घरी उ म णालयात उपचार
िमळाल े आिण या ंचा घरीच म ृ यू झाला आिण द ुसरा, याची प नी कक रोगान े मरण
पावली . तो या या िम ा ंवर िव ास ठ ेवतो आिण या ंचा आदर करतो , यां याशी बोल ून
याला आव यक ध ैय िमळू शकल े. munotes.in
Page 175
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
175 { ोत : इगन, जी.. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
• मॉडेल आिण उदाहरण े (Models and exemplars ): जे लोक अशील या
सार याच अन ुभवात ून गेले आहेत ते यां यासाठी आदश बनू शकतात .
उदाहरण ८.१०
जॅ सन, वर नम ूद केले या कक रोगा या णान े कक रोगाम ुळे घरी म ृ यूपूव या या एका
सहकारी कामगाराला भ ेट िदली . या भेट नी याला घरी िक ंवा िकमान णालयाबाह ेर
मर याची क पना िदली . यांनी िनरी ण केले क या भ ेट म य े यां या सहकारी
काय क या ने कधीही वत : ला दया दाखिव या या कारात बोल ू िदले नाही. मरणालाही
यांनी जग याचा भाग मानल े. जॅ सनला या या िम ा या अशा व ृ ीने खूप भािवत
केले. या या िम ा या म ृ यूनंतर, जे हा तो या अनुभवावर िवचार करतो , ते हा तो याला
समान सकारा मक ीकोन िवकिसत कर यास मदत करतो . यामुळे याचा िम
या यासाठी आदश बनला होता .
{ ोत : इगन, जी.. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
• समुदाय (Communities ): समुपदेशकांनी अशीला ंना ओळख यासाठी ो सािहत
करणे आव य क आह े समुदाय या ार े ते यां या य ेयां या अ ंमलबजावणीसाठी धोरण े
ओळख ू शकतात .
उदाहरण ८.११
जॅ सनला अस े आढळ ून आल े क या या सम ुदायान े आजारी लोका ंसाठी िविवध स ेवा
दान कर यासाठी गत ीकोन िवकिसत क ेला आह े. याला या यासार या
लोकांसाठी िविव ध ऑनलाइन वय ं-मदत गट सापडल े.
{ ोत : इगन, जी.. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
• िठकाण े (Places ): ब याचदा सम या त लोक या ं या े या िविवध धािम क
थळा ंना भेट देतात आिण याम ुळे यांना िदलासा िमळतो . काही लोक जीवनाचा
सखोल अन ुभव घ े यासाठी आिण मनःशा ंती िमळव यासाठी तीथ या ेला जातात . munotes.in
Page 176
समुपदेशन मानसशा
176 • गो ी (Things ): काही अशील अशा गो ी शोधतात या या ंना या ंचे येय सा य
कर यात मदत क शकतात .
उदाहरण ८.१२
जॅ सनला िविवध औषध े आिण िव ुत उ ेजनांब ल मािहती िमळाली याम ुळे याच े ती
वेदना कमी हो यास आिण क ेमोथेरपीचे प रणाम कमी कर यात मदत होऊ शकत े. ते
सुरि तपण े वापर या या श यत ेब ल तो या या डॉ टरा ंशी आिण इतर त ा ंशी बोलतो .
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडश न) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग }.
सं था (Organizations ): अशील काही स ं थांम ये येऊ शकतात ज े
अशीला ंसार या लोका ंना सामािजक समथ न दान क शकतात . उदाहरणाथ , म पी
िकंवा मादक पदाथा चे यसनी बर े झालेले यसनम ु क ात वय ंसेवक हण ून सामील
होऊ शकतात आिण याला िजतक मदत , ेरणा आिण सा ं वन िमळ ेल िततक च मदत
िमळत े.
काय म (Programs ): अनेक सं था जस े क वय ंसेवी सं था, णालय े, समुदाय
क े िविवध काय म चालवतात यात ाहक या ं या गरज ेनुसार सहभागी होऊ
शकतात . हे काय म ग ंभीर आजारी लोका ंना शारी रक िक ंवा मानिसक आजार
असल े या लोका ंना मदत क शकतात .
८.३.४ सामािजक समथ न शोधण े (Finding social support )
लॅिनंगम ये अशीला ंना यां या उि ा ंचा पाठपुरावा कर यासाठी आव यक असल ेली
अंतग त आिण पया वरणीय संसाधन े ओळख यात मदत करणे समािव आहे. सामािजक
समथ न हे सवा त मह वाच े संसाधना ंपैक एक आहे (बाक र आिण िप ा ंग, २००२ ; सीमन ,
१९९६ ; टेलर, २००७ ; टेलर आिण सहयो गी, २००४ ), याला बह तेक ॅि टशनस
सम या - यव थापनातील बदलातील मु य घटक हणून पाहतात . अशा कार े, जे हा
आपण आप या जीवनात बदल करतो , ते हा ते आप या नातेसंबंधात बदल घडवून
आणत े. आपण खा ी केली पािहज े क आप याजवळ खरोखर काही लोक आहेत जे
खरोखर आप या साठी जत आहेत आिण आपल े येय गाठ यासाठी पाय या आहेत.
आिण जर आप या आयु यात आप याला खरोखर आनंद देणारे कोणी नसेल तर आपण
थेरिप टशी बोल याचा िवचार केला पािहज े.
८.३.५ कौश य (Skills )
लोक ब याचदा अडचणीत य ेतात िक ंवा यात ून बाह ेर पड यात अपयशी ठरतात का रण
यां याकड े आव यक जीवन कौश य े नसतात िक ंवा सम या प रि थत ना त ड द े यासाठी
कौश य े नसतात . अशा प रि थतीत , अशीला ंना अिधक भावीपण े सामना कर यासाठी
आव यक असल ेली जीवन कौश य े िशक याच े माग शोध यात मदत करण े ही एक munotes.in
Page 177
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
177 मह वाची यापक रणनीती आह े. खरंच, थेरपीचा भाग हण ून कौश य िश णाचा वापर -
याला कारखफ (१९७१ ) ने "उपचार हण ून िश ण " हटल े आहे - काही अशीलसाठी
आव यक अस ू शकत े. अशीलाला या ं याकड े कौश य नसल े या ि याकलापा ंम ये
गुंत यासाठी आ हान द ेणे सम या सोडव याऐवजी वाढवत े. आव यक आंतरवैयि क
संवाद आिण इतर जीवन कौश या ंचा अभाव बह त ेकदा नात ेसंबंधां या िबघाडा या
क थानी असतो .
८.३.६ रणनीती (Strategies )
जरी काही अशीलकड े गो ी प ूण कर यासाठी अन ेक उ क ृ क पना आह ेत, तरीही त े
कधीही काहीही करत नाहीत . कारण या ं या क पना ंचे मू यमापन कर याची , सव म
िनवड याची आिण या ंना कृतीत पा ंत रत कर याची िश त या ं याकड े नसत े. हणूनच,
बह तेकदा अशा कारच े काम अशीलाला ख ूप कंटाळवाण े वाटत े, जरी त े यांना आव यक
असल े तरीही . सामा य रणनीती या लोका ंना यापक उि ा ंचा पाठप ुरावा कर यात मदत
कर यासाठी वापर या जातात (िविलय स , १९८९ ) खालील माण े आहेत:
एखा ा या जीवनातील िन ंदकपणा आिण िचडिचड ेपणाच े नमुने शोध यासाठी
श ु वाची न द ठ ेवणे
सम य ेब ल बोल यासाठी , िव ास ठ ेव यासाठी कोणीतरी शोधत आह े
"िवचार था ंबणे", िवरोधी िवचारा ंम ये िकंवा िवरोधी भावना ंना कारणीभ ूत असल े या
िवचारा ंम ये गुंत या या क ृतीत वतःला पकडण े
इतरांना खाली ठ ेव याचा मोह होतो त े हा वतःशी बोलण े
सहान ुभूतीपूण िवचार प ती िवकिसत करण े- हणज ेच, दुस या य या िवचारात
चालण े, शूज
वतः या म ूख पणावर हसणे िशकण े
िविवध िव ा ंती त ं ांचा वापर करण े, िवशेषत: नकारा मक िवचारा ंचा ितकार
कर यासाठी
िव ासाचा सराव कर याच े माग शोधण े
सि य ऐक याच े कौश य िवकिसत करण े
आ मक वाग याऐवजी ठामपण े वागण े
गो ी स ंदभा त मांडणे, येक िदवस श ेवटचा हण ून पाहण े िकंवा एखा ा या सम या ंचे
गांभीय वा तिवक , जीवन -मया िदत सम या असल े या लोका ं या सम या ंशी
िवरोधाभास करण े.
आ य न घ ेता िकंवा िवन न होता इतरा ंना मा कर याचा सराव करा
रणनीत चा हा संच अशीलाला कृतीची िलंक हणून मदत करतो .
munotes.in
Page 178
समुपदेशन मानसशा
178 ८.३.७ येय सा य कर या या रणनीती िनवडण े (Choosing Goal -
Accomplishing Strategies )
उि ्ये िविश , वा तववादी , शा त , लविचक आिण िकफायतशीर असतील तरच भावी
ठरतात . याच माण े, ती उि ्ये सा य कर या या रणनीत म य े देखील समान वैिश ्ये
असण े आव यक आहे. टेज III (टा क III-B) या दुस या भागात , अशील िनण य
घे या या प तीम य े असतात , जेथे यांना रचना मक बदला या योजना ंसाठी सवा त यो य
असल े या धोरणा ंचे िकंवा "पॅकेज" िनवड याची आव यकता असत े. या रणनीतीही
असा यात मजबूत आिण यावहा रक अशीला ं या मू यांशी जुळ यासाठी पुरेसे आहे. येय-
पूण धोरणे िनवड याच े िनकष टेज II म ये वण न केले या येये िनवड या या
िनकषा ंसारख े आहेत. धोरणे िनवड यासाठी लागू करता येणारे काही िनकष खालील माण े
आहेत:
अ) िविश रणनीती (Specific strategies ): वत न चालिव याक रता धोर णे पुरेशी
िविश असावीत . जर ते खूप िव तृत असतील , तर अशील ग धळ ून जातील आिण
उि ्ये सा य कर यासाठी काम सु ही करणार नाहीत .
उदाहरण ८.१३
जॅ सन, कक रोगा या णाला याचा आजार आिण या याशी संबंिधत वेदनांना सामोर े
जा यासाठी खूप िविश धोरणे होती - हणज े, या या िम ां या संपका त राहणे यांना
समान अनुभव आहेत - याची खा ी कर यासाठी क याची प नी आिण मुलगी याला
मदत कर यास िशकतात . हळुवारपण े इंजे शन देणे, वयं-मदत गटांम ये सहभागी होणे,
या या समुदायाकड ून मदत घेणे इ.
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग.}.
अशा प रि थतीत , िमिलय ु थेरपी सार या रणनीती अशा अशीलाला मदत करणार नाहीत
जे केवळ िनयिमत ि याकलापा ंवर ल क ि त करतात आिण िविश येयांवर नाही.
ब) भावी रणनीती (Effective strategies ): जे हा रणनीत ची अ ंमलबजावणी
येयाकड े जाते यश, रणनीती भावी होतात . भावी धोरण िव तृत िकंवा लहान असू
शकते.
उदाहरण ८.१४
टेसी या ि कझो ेिनक णाला णालयात दाखल कर यात आले. ाथिमक वै क य
उपचारान ंतर ितला काही माणात मदत झाली, ितला िम यू थेरपी ार े ठेव यात आले.
याचा अथ ितने कमी-अिधक माणात णालयातील सामा य िदनचया पाळली – थोडा
यायाम , थोडे काम आिण थोडेसे समाजीकरण . यामुळे टेसी या त येतीत फारशी munotes.in
Page 179
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
179 सुधारणा झाली नाही. यामुळे िमिलय ु थेरपी ित यासाठी भावी ठरली नाही. यानंतर,
दुस या मानसोपचार त ान े टेसीला एका नवीन यापक सामािजक िश ण काय मात
सामील केले, याम य े सं ाना मक पुनर चना, सामािजक कौश य िश ण आिण ेरणा,
आकार , मॉडेिलंग आिण बि स े यावर आधा रत वत णुक तील बदल ह त ेप समािव होते.
काही िदवसातच ितने या नवीन ऐवजी गहन काय माला सकारा म क ितसाद ायला
सु वात केली. ितला ६ मिह या ंत िड चाज दे यात आला आिण काय मा या बा ण
िव तारा या मदतीन े ती समाजात रािहली . कारण हा नवीन काय म अिधक िविश ,
भावी , यावहा रक , वा तववादी , िटकाऊ , लविचक , िकफायतशीर आिण ित या मू यांना
अनुस न होता. ते दोन कार े िकफायतशीर होते. थम, टेसी या वेळेचा, उज चा आिण
मानिसक संसाधना ंचा सव म वापर होता. दुसरे, यामुळे ितला आिण ित यासार या
इतरांना समुदायात परत ये यास आिण तेथे राह यास मदत झाली. हे ित या मू यांशी
सुसंगत होते आिण ित या अंतःकरणात ितला मानवी सहवास आिण वातं याची िकंमत
होती.
{ ोत : इगन, जी. (२०१५ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट अॅ ोच टू हेि पंग (10 वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकासाचा
ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग.- एक सुधा रत आवृ ी}.
क) वा तववादी रणनीती (Realistic strategies ): अशील या स ंसाधना ं या पलीकड े
असल े या धोरणा ंना हणतात अवा तव धोरणे, जी अिजबात भावी होणार नाहीत.
दुसरीकड े, यां या संसाधन े आिण िनयं णात असल े या आिण कोण याही
अडथ या ंिशवाय असल े या धोरणा ंना वा तववादी रणनीती हणतात . तथािप ,
समुपदेशकांनी अशीला ंना जीवन वाढवणा या प रणामा ंसाठी उि ा ंचे पुनरावलोकन
कर यास ो सािहत केले पािहज े. तसेच, समुपदेशकांनी अशील या यां या सम या
प रि थतीत ून पुढे जा या या मतेला कमी लेखू नये. या रणनीती अशीलाला एका
मौ यवान येयासाठी ताणून ठेवतात या यां यासाठी खूप समाधानकारक असू
शकतात . परंतु अशील या मतेची वा तिवकता ल ात घेत यािशवाय ते खूप लांब
केले जाऊ नये.
इ) अशील या म ू यांनुसार धोरण े (Strategies in keeping with the client’s
values ): समुपदेशकांनी याची खा ी करण े आव यक आह े िनवडल ेले धोरण
अशील या मू यांशी सुसंगत आहे.
उदाहरण ८.१५
एका पुजा यावर िवनयभ ंगाचा खोटा आरोप कर यात आला. कोट केसची तयारी करत
असताना पुजारी आिण या या विकलात अनेक चचा झा या . आरोप ची िव ासाह ता न
कर यासाठी विकलाला श य ते सव य न करायच े होते. याने यां या भूतकाळात खोदून
काही अ ीलता शोधली होती. पुजा यान े या डावपेचांना आ ेप घेतला. तो हणाला , “जर
मी तुला हे क िदले तर मी यां या तरावर जाईन . मी ते क शकत नाही.” पुजा याने munotes.in
Page 180
समुपदेशन मानसशा
180 या या समुपदेशकाशी , या या व र ा ंशी आिण दुस या विकलाशी चचा केली. तो आप या
मतांवर ठाम रािहला . यांनी श य िततके मजबूत केस तयार केले, परंतु कोण याही
अि यत ेिशवाय त यांवर आधा रत . खट यान ंतर पुजारीला मु कर यात आले. पुरोिहतान े
यां या अनुभवात नमूद केले क , संपूण खट यातील सवा त कठीण भाग हणज े
विकला या पसंती या डावपेचांची चचा . यांनी अंतग त संघष अनुभवला . एक कड े, याला
असे वाटल े क तो िनद ष अस यान े, आपले िनद ष व िस कर यासाठी कोणतीही यु
वापरण े यो य आहे. दुसरीकड े, याला वाटल े क हा यो य माग नाही. समुपदेशकान े
या यावर वतःची िकंवा विकलाची मू ये लाद याचा य न केला नाही परंतु याला
वतः या मू यांचे प ीकरण आिण आ हान दे यात मदत केली.
{ ोत : इगन, जी. (२०१४ ). द ि कल हे पर: ए ॉ लेम-मॅनेजम ट अँड अपॉ य ु िनटी-
डे हलपम ट ॲ ोच टू हेि पंग (१० वी एिडशन ) स गेज लिन ग, एगन, जी. आिण रीझ,
आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या - यव थापन आिण संधी-िवकास
ीकोन मदत कर या साठी (११ वी आवृ ी) से गेज लिन ग.– एक सुधा रत आवृ ी}.
इ) नमुना, नंतर िनवडा (Sample, then choose ): काही अशील थम काही नम ुना
घे यास ाधा य द ेतात श यता आिण नंतर अनेक धोरणा ंमधून यो य धोरण िनवडा . हे
यांना िनण य घे यापूव येक रणनीती या सकारा मक आिण नकारा मक
गुणधमा ब ल िवचार कर यास वेळ देते. Egan ( २०१४ , २०१९ ) यांनी वण न
केले या खालील करणाचा िवचार करा:
केस ८.१६
फम या मालम े या मालक व न दोन यावसाियक भागीदारा ंम ये संघष होता. याय
िमळण े, यवसाय िटकवण े आिण श य अस या स नाते जपणे ही यांची येये होती. एका
सहका यान े यांना काही श यता ंचा नमुना घे यास मदत केली. ित या माग दश नाखाली ,
यांनी विकलाशी यांचा वाद यायालयात आण या या ि य ेब ल आिण प रणामा ंब ल
चचा केली, यांनी अशा कार या िववादा ंम ये त असल े या स लागार समुपदेशकाशी
बैठक घेतली आिण यांनी तोडगा काढला .
{ ोत: इगन, जी.आिण रीझ, आरज े (२०१९ ). कुशल मदतनीस : एक सम या -
यव थापन आिण संधी-िवकासाचा ीकोन मदत कर यासाठी (११ वी आवृ ी)
से गेज लिन ग.}
हे तं अशीला ंना यां या भावना शांत कर यासाठी पुरेसा वेळ देते. अशा कार े, सव िनण य
यो य िवचारात घेतले जातात . वरील करणात देखील, अशीला ंनी स लागार
समुपदेशका या मागा ने जा याचा िनण य घेतला. काही अशील िवचारम ंथन क न 'नमुना,
नंतर िनवडा ' धोरण वापरतात . परंतु काही अशील या ि कोनाचा वापर क न यांचे येय
सा य कर यासाठी वा तिवक कृती कर यास िवलंब करतात . येथे काही आहेत जे munotes.in
Page 181
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
181 समुपदेशक अशीलाला यां या सम या प रि थत वर मात कर यासाठी यांची रणनीती
ठरव यासाठी वतःला िवचार यास मदत क शकतात :
मा या प रि थतीशी कोणती रणनीती सवा त यो य अस ेल?
मला ज े हवे आहे आिण हव े आहे ते िमळिव यात मला मदत कर यासाठी कोणती
धोरणे सवा त उपय ु ठरतील ?
या प रि थतीसाठी कोणती रणनीती सव म आह ेत?
मा या स ंसाधना ंम ये कोणती रणनीती सवा त यो य आह े?
संसाधना ं या वापराम य े कोणती धोरण े सवा त िकफायतशीर असतील ?
कोणती रणनीती सवा त शि शाली आह ेत?
मा या पस ंती या अिभनय प तीसाठी कोणती रणनीती सवा त यो य आह े?
मा या म ू यांशी कोणती रणनीती सवा त यो य आह े?
कोण या रणनीत च े सवा त कमी अवा ंिछत प रणाम होतील ?
८.३.८ रणनीती िनवड यासाठी ब ॅल स शीट प त (Balance -Sheet Method for
Choosing Strategies )
'बॅल स शीट' हा श द जो अथ शा आिण वािण य म ये अिधक वापरला जातो तो
समुपदेशनाम य े देखील वापरला जाऊ शकतो . थेरपीम य े, ताळेबंद प त अशीला ंना
सम या यव थापन आिण संधी िवकासाची िकंमत आिण फायद े मोज या त मदत क
शकते. हे तं मदत ि य ेदर यान घेतले या कोण याही मह वप ूण िनण यासाठी वापरल े
जाऊ शकते. उदाहरणाथ , अशील थम थानावर मदत यावी क नाही हे ठरवू शकतात ,
कोणती सम या िकंवा उि आधी काम करायच े आहे. उि ्ये सा य कर यासाठी धोरणे
िनवड यासाठी ताळेबंदाचा ि कोन लागू करताना , अशीला ंना खालील ांची उ रे िदली
जाऊ शकतात :
A. ही रणनीती िनवड याच े फायद े काय आह ेत? वत: साठी आिण ल णीय इतरा ंसाठी?
B. हे फायद े कोण या माणात वीकाय आहेत? मला आिण ल णीय इतरा ंना?
C. हे फायद े कोण या कारे अ वीकाय आहेत? मला आिण ल णीय इतरा ंना?
D. ही रणनीती िनवड यासाठी िकती खच येतो? मा यासाठी आिण इतर मह वप ूण
लोकांसाठी?
E. हे खच कोण या माणात वीकाय आहेत? मला आिण ल णीय इतरा ंना?
F. कोण या मागा नी हे खच अ वीकाय आहेत? मला आिण ल णीय इतरांना? munotes.in
Page 182
समुपदेशन मानसशा
182 समुपदेशकांनी हा ि कोन येक अशीलसोबत िकंवा येक कृतीसाठी वाप नये.
समुपदेशकांनी ते फ ते हाच वापरल े पािहज े जे हा - ाहक आिण समुपदेशक - हे तं
अशीलसाठी फायद ेशीर ठरेल हे मा य करतात . जे हा जे हा अशीलाला एखादा मह वाचा
िनण य यावा लागतो , उदाहरणाथ , येय सेट करणे आव यक असत े ते हा ते वापरल े जाऊ
शकते. समुपदेशकांनी अशीला ं या गरजेनुसार तं तयार केले पािहज े. समुपदेशकांनी
ताळेबंद वापरताना यावहा रक आिण लविचक ीकोन यावा . हे तं वापर याचा सवा त
भावी माग हणज े समुपदेशकांनी याचा थेट वापर क नये. जे हा जे हा यांचे अशील
िनण य घेतात ते हा यांनी ते यां या मना या मागे ठेवावे आिण अशीलच े ऐक यासाठी
िफ टर हणून वापराव े. नंतर अशीलाला दुल ि त करत असल े या सम या ंवर ल क ि त
कर यास अशीलाला मदत कर या साठी याचे संबंिधत भाग ोबम य े बदलल े पािहज ेत.
८.३.९ पुरावा-आधा रत उपचार िनवडण े (Choosing Evidence -Based
Treatments )
अनेक सुलभ उपचारप ती आिण क याण काय म उपल ध आहेत जे मूलभूत
उपचारा मक कौश या ंना पूरक ठ शकतात . संशोधक आिण अ यासका ंनी िवकिसत
केलेले हे काय म कठोर संशोधना ार े मािणत केले जातात . यांना पुरावे-समिथ त उपचार
हणतात . यापैक काही येथे चचा के या आहेत:
डेि हड बाल हे पुरा यावर आधा रत प त साठी िस आहेत. डेि हड बाल इ. (२०११ )
ने िचंता, नैरा य आिण फोिबया यासार या िविवध िवकारा ं या उपचारा ंसाठी एक चरण-दर-
चरण ोटोकॉल िवकिसत केला आहे. हे ोटोकॉल तीन िकंवा चार मूलभूत संक पना
एकि त क न िवकिसत केले जातात - जे या भाविनक िवकारा ं या सव उपचारा ंसाठी
एकि त आहेत - एका एक कृत ' ा सडाय नोि टक ' त वां या संचाम य े जे डॉ टर
कोण याही अशीलसाठी वीका शकतात . या ोटोकॉलम य े खालील माण े सात
मॉड्यूल आहेत:
१. मानसोपचार ,
२. अशीलाला उपचारात ग ुंतवून ठेव यास मदत कर यासाठी ेरक वाढ ,
३. भाविनक जाग कता िश ण , वत मान-क ि त भाविनक जाग कता िश णासह ,
४. सं ाना मक म ू यांकन आिण प ुनमू यांकन,
५. भावना -चािलत वत न सुधारणे आिण भाविनक टाळण े,
६. वा तिवक भाविनक अन ुभवाच े दश न,
७. पुनरावृ ी ितब ंध.
बल चा असा िव ास होता क हा पुरावा-आधा रत ोटोकॉल बह तेक मॅ युअल या
परवानगीप े ा णांवर उपचार कर यासाठी िचिक सका ंना अिधक लविचकता देतो.
तथािप , या ोटोकॉलला यावसाियक मतभेदांमुळे आिण पुरा यावर आधा रत चळवळीच े
व प आिण या ी ल ात घेऊन यावसाियक राजकारणाम ुळे खूप टीकेला सामोर े जावे
लागत े. आणखी एक सम या अशी आहे क पुरावा-समिथ त उपचार ाहक या कार या
सम या ंशी झुंज देत आहेत यापे ा वेग या ल णा ंना सामोर े जा याची वृ ी असत े.
उदाहरणाथ , संकटात सापडल े या िववािहत जोड याला , यापैक एक ि ुवीय आहे िकंवा munotes.in
Page 183
सम या य व थापनाच े ट पे
आिण काय - II
183 िभ न सां कृितक पा भूमीतून आलेला आहे िकंवा या जोड याला आिथ क आिण
पालक वा या शैल ब ल िववाद आहे अशा जोड या ंना मदत कर यासाठी कोणताही सुलभ
काय म नाही. मुले तथािप , याचा अथ असा नाही क पुरावे-समिथ त उपचार वापरल े जाऊ
नयेत. अशील या गरजेनुसार थेरिप टन े सामा य -घटक ि कोन तसेच पुरावा-आधा रत
उपचार ि कोन दो ही वापराव े. अशीला ंना यां या जीवनातील सम या प रि थती
यव थािपत कर यात मदत करणारी कोणतीही गो एखा ान े वापरली पािहज े.
८.४ सारांश
आ ही पािहल े क ट पे II आिण III हे ीकोणातील सम या यव थािपत करचे प रणाम
आहेत आिण एकि तपण े मदत कर याचे मॉडेलचे मह वा चे भाग आहेत. टेज II हा उि ्ये
आिण प रणामा ंब ल आहे, तर ट पा III हे प रणाम तयार कर यासाठी आव यक
असल े या ि याकलाप िकंवा काया ब ल आहे. ते अशीलाला खालील दोन कॉमनस े स पण
गंभीर िवचार यास आिण उ र दे यास मदत करतात , "मला कोणत े प रणा म हवे
आहेत?" आिण "मला जे हवे आहे ते िमळव यासाठी मला काय करावे लागेल?"
टेज II म ये सम या - यव थापन श यता , उि ्ये, प रणाम आिण भाव आिण
वचनब ता यांचा समाव ेश आहे. ते अशीला ंना कोण या कारचा बदल हवा आहे िकंवा हवा
आहे हे िनधा रत कर यात मदत करतात आिण गरजा आिण गरजा वेगळे करतात . आ ही
फ ट -ऑड र आिण सेकंड-ऑड र बदलामधील सात य देखील अ यासला . फ ट -ऑड र
बदलाम य े छोट्या सुधारणा आिण ऍडज टम टचा समाव ेश होतो याम ुळे िस टीमचा
मूलभूत गाभा बदलत नाही, तर दुस या मातील बदल मूलभूत संरचना बदलतात .
यानंतर आ ही येय-सेिटंग या साम या ब ल आिण चार वेगवेग या मागा ब ल िशकलो
या ार े ल य-सेिटंग अशीलाला स म करते. उि ्ये i) अशीला ंना यांचे ल क ि त
कर यात मदत करणे, ii) अशीला ंना यांची उजा एकि त कर यात आिण यांचे य न
िनद िशत कर यात मदत करणे, iii) अशीला ंना ते पूण कर यासाठी धोरणे शोध यासाठी
ो साहन देणे आिण iv) अशीला ंना यांची िचकाटी वाढिव यात मदत करणे. अशीलाला
उि ्ये िनि त कर यात मदत कर याबाबत आ ही काही मह वा या माग दश क त वांकडे
ल िदले. समुपदेशक अशीलाला यांना हवे असल ेले भिव याच े प रणाम िकंवा िस ी
भाषेत वण न कर यात मदत क न उि ्ये िनि त कर यात मदत क शकतात , यापक
उि ा ंमधून प आिण िविश उि ा ंकडे जाणे, फरक करणारी उि ्ये थािपत करणे,
संसाधन े आिण िनयं णा या िनकषा ंचे पालन क न वा तववादी उि ्ये तयार करणे, सेट
करणे. यावहा रक आिण शा त उि ्ये सेट करा, लविचक उि ्ये आिण यां या
मू यांशी सुसंगत अशी उि ्ये िनवडा आिण उि ्ये पूण कर यासाठी वा तववादी टाइम
ेम थािपत करा. यािशवाय , आ ही हे देखील िशकलो क अशीलाला यां या उि ा ंम ये
वतःला वचनब कर यासाठी कशी मदत केली जाऊ शकते.
यानंतर आ ही टेज III या काया कडे वळलो यात संभा य धोरणे, सव म -यो य धोरणे
आिण योजना ंचा समाव ेश आहे. मंथन, ेमवक ( य , मॉडेल आिण उदाहरण े, समुदाय,
िठकाण े, गो ी, सं था आिण काय म), सामािजक समथ न, कौश य े आिण धोरणे शोधण े munotes.in
Page 184
समुपदेशन मानसशा
184 यासारखी येये सा य कर यासाठी अशीलाला धोरणे िवकिसत कर यात मदत
कर याब ल आ ही िशकलो . मग आ ही येय सा य कर या या धोरणा ंकडे वळलो
याम य े आ ही िविश धोरणे, भावी धोरणे, वा तववादी रणनीती , अशील या मू यांना
अनुस न धोरणे आिण 'नमुना, नंतर िनवडा ' धोरणा ंब ल िशकलो . शेवटी, टेज III या
काया चा एक भाग हणून रणनीती िनवड यासाठी आिण पुरा यावर आधा रत उपचार
िनवड यासाठी आ ही ताळेबंद प ती वर एक नजर टाकली .
८.५
१. िनि तीची श आिण उि ्ये िनि त कर यासाठी माग दश क त वा ंची तपशीलवार
चचा करा .
२. चार माग प करा या ार े ल य -सेिटंग अशीलाला स म करत े.
३. समुपदेशक अशीला ंना या ंची उि ्ये पूण कर यासाठी धोरण े िवकिस त कर यास
कशी मदत करतात ? कोण याही दोन रणनीत या मदतीन े प करा .
४. समुपदेशकां ारे वापर या जाणा या येय सा य कर या या धोरणा ंची तपशीलवार
चचा करा.
५. यावर एक टीप िलहा -
अ. थम- म आिण ि तीय - म बदल चाल ू ठेवा
ब. येय सा य कर यासाठी एक धोरण हणून िवचारम ंथन
क. धोरण हण ून ेमवक
ड. वा तववादी धोरण
इ. रणनीती िनवड यासाठी ताळ ेबंद प त
फ.पुरा यावर आधा रत उपचारा ंची िनवड
८.६ संदभ
१. Egan, G. (2014). The Skilled Helper: A Problem -Management and
Opportunity -Development Approach to Helping.(10t h Edition)
Cengage Learning.
२. Egan, G. & Reese, R. J. (2019). The Skilled Helper: A Problem -
Management and Opportunity -Development Approach to Helping.
(11th Edition) Cengage Learning.
munotes.in