Page 1
1 १
ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
घटक रचना
१.0 उि े
१.१ तावना
१.२ ह रत ांतीचा अथ आिण ह रत ा ंतीचे कारण
१.३ ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
१.४ वंदना िशवाच े िवचार
१.५ ह रत ा ंतीमुळे देशी िपकांचे नुकसान
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.0 उि े
1. ह रत ांतीचा अथ समजून घेणे
2. ह रत ांती या उदयाची पा भूमी आिण याचे सकारा मक आिण नकारा मक
प रणाम जाणून घेणे.
१.१ तावना
पया वरणाचा अ यास करणार े िव ाथ आिण समाजाचा एक सद य हणून हा धडा खूप
मह वाचा आहे. आज जगा या िचंतेपैक एक हणज े पया वरण आिण हवामान बदलाचा
प रणाम हे आहे. आपण सव जण दररोज गह , तांदूळ वगैरे आ न खातो पण ह रत ांती
घडवून आणणारी ि या आप याला माहीत नाही, ही ि या कशी सु झाली? हे या
करणात तु हाला कळेल. ह रत ा ंतीमुळे झालेले सामािजक बदल आिण याचा लाखो
लोकां या जीवनावर झालेला प रणाम या करणात ून आपण िशकू या.
munotes.in
Page 2
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
2 १.२ ह रत ांतीचा अथ
1. मे रयम वेब टर िड शनरी नुसार, “ह रत ांती हणज े तणनाशका ंचा वापर, उ च
उ प न देणा या वाण आिण सुधा रत यव थापन प त म ुळे अ नधा य उ पादनात (तांदूळ
आिण गह यासह ) ल णीय वाढ होय”.
2. ि टािनका या मते, “20 या शतकात ह रत ांतीची सु वात झाली, नवीन, उ च-
उ पादक जाती उदयो म ुख रा ांम ये आण या गे या, याम ुळे अ नधा य (िवशेषतः गह
आिण तांदूळ) उ पादनात ल णीय वाढ झाली”.
मेि सको आिण भारतीय उपखंड ही या या सु वाती या आ य कारक कामिगरीची
िठकाण े होती. यांचे उ च उ पादन िमळिव यासाठी , नवीन कारा ंना रासायिनक खते
आिण क टकनाशक े मोठ्या माणात वापरण े आव यक आहे, याम ुळे पया वरणावरील खच
आिण संभा य नकारा म क भावा ंब ल िचंता िनमा ण होते. गरीब शेतक या ंचे या धा या ंसह
पूव या जात प े ा बरेचदा कमी उ पादन होते, जे थािनक प रि थत शी चांगले जुळले
होते आिण क टक आिण रोगांना थोडासा ितकार होता, कारण यांना खते आिण
क टकनाशक े परवडत नाहीत .
ह रत ा ंतीचे कारण
अ न उ पादनात वयंपूण असूनही, 1947 ते 1960 दर यान भारताच े अ न उ पादन
इतके कमी होते क दु काळाची िचंता होती. प रणामी , 1960 या दशकात अ न उ पादन
वाढवण े, देशातील अ यंत ग रबी आिण कुपोषण कमी करणे आिण लाखो लोकांना अ न
पुरवणे या येयाने ह रत ांती सु झाली. या य ना ंनंतरही, भारतातील 195.9 दशल
लोक कुपोिषत आहेत आिण यां या दैनंिदन पौि क गरजा पूण कर यासाठी पुरेसे अ न
िमळत नाही; पाच वषा खालील 58.4% मुलांना अॅिनिमया आहे, तर मिहला 53% आिण
15 ते 49 वयोगटातील 22.7% पु षांना अॅिनिमया आहे; 23% मिहला आिण 20% पु ष
पातळ (बा रक ) आहेत; आिण 21% मिहला आिण 19% पु ष ल आहेत.
१.३ ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
अ न उ पादन वाढव यासाठी आिण उपासमार आिण ग रबी कमी कर यासाठी ,
तांदूळ आिण गह या उ च उ प न देणा या वाणांचा भारतात 1960 या दशकात थम
प रचय झाला. सरकारी उपाययोजना ंमुळे ह रत ा ंतीनंतर गह आिण तांदूळ उ पादनात वाढ
झाली, परंतु बाजरी आिण मूळ तांदळा या कारा ंसह इतर अ न िपकां या लागवडीत घट
झाली.यामुळे अनोखी देशी िपके न झाली तसेच लागवडीत ून ती गायब झाली.या
पुनरावलोकनात ह रत ांतीचा देशी िपकां या उ पादनावर कसा प रणाम झाला, तसेच
याचा समाज , पया वरण, आहाराच े सेवन आिण ित य उपल ध अ नाच े माण यावर
कसा प रणाम झाला याची चचा केली आहे. हे देशी िपकांची लागवड परत आण यासाठी
आिण थािनक लोकांपय त ानाचा सार कर यासाठी वापर या जाऊ शकणा या
धोरणा ंवर देखील चचा करते. munotes.in
Page 3
ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
3 तांदूळ, बाजरी , वारी , गह , मका आिण बाल ही ह रत ा ंतीपूव घेतलेली मु य िपके होती
आिण तांदूळ आिण बाजरी यांचे उ पादन गह , बाल आिण म याप े ा मोठे होते. मा ,
आता बाजरीचं िततकं उ पादन होत नाही आिण ह रत ा ंतीनंतर या काही दशका ंत पूव
येक घरात खा या जाणा या िपकाच ं पांतर खा िपकांम ये झालं. हे घडत असताना ,
ह रत ा ंतीपूव वापर यात येणारे अनेक पारंपा रक तांदूळ आता उपल ध नाहीत आिण
आता फ 7000 देशी तांदळा या जाती िपकव या जात आहेत.प रणामी , 1970 पासून
भारतात 1 लाखाह न अिधक देशी तांदळा या जाती न झा या आहेत. प रणामी , 1970
नंतर, भारतान े वतः या तांदळा या 1 लाखाह न अिधक जाती गमाव या , यांना तयार
हायला हजारो वष लागली . मोनोक चरवर सरकारच े ल क ि त करणे आिण अनुदािनत
उ च-उ पादक संक रत िपकांची िनिम ती ही या जैविविवधत े या हानीची मुख कारण े
आहेत.
सरकार या पुढाकारान े तांदूळ, गह , कडधा य े आिण इतर िपकांचे उ पादन वाढल े,
प रणामी देश अ नधा यात वयंपूण झाला. तथािप , यामुळे वेशयो य जीन पूलची
िविवधता देखील दूर झाली. भूजल पुरवठा, तणनाशक े आिण खतांचा वापर के याने पीक
उ पादन वाढ यास मदत झाली. तथािप , खराब यव थापन आिण रासायिनक खते,
क टकनाशका ंचा अितवापर , आिण पीक रोटेशन या अभावाम ुळे माती नापीक बनली आिण
कृषी े ांम ये भूजलाची हानी ही िन याची घटना बनू लागली . या प रणामा ंमुळे शेतक या ंचे
जीवन आणखी दुःखी झाले कारण यांना या ुट ची पूत ता कर यासाठी िपकांची लागवड
कर यासाठी अिधक पैसे खच करावे लागल े. आजही मोठ्या माणात ग हाची िनया त
करणा या देशांपैक भारत एक आहे.
अिलकड या वषा त पया वरणा या संर णासह अ नाची लागवड करणा या अिधक िटकाऊ
कृषी प त कड े जा या या गरजेची समज वाढली . प रणामी , ितकूल पया वरणीय प रणाम
कमी क न कृषी उ पादकता वाढिव या या उ ेशाने नवीन शेती तं आिण कृषी
तं ानाची िनिम ती कर यात आली आहे. या नािव यप ूण तं ांम ये कृषी वनीकरण , अचूक
शेती, संवध न शेती आिण स ि य शेती यांचा समाव ेश आहे. या प ती , या असं य
रा ांम ये वापर या जात आहेत, या ह रत ांतीचे ितकूल पया वरणीय प रणाम कमी
करताना कृषी उ पादकता वाढव याची मता देतात. 1960 या सु वातीस , भारता या
ह रत ांतीचे पया वरणावर फायद ेशीर आिण हािनकारक असे दो ही प रणाम झाले.
1) ह रत ांतीचे सकारा मक प रणाम
1. उ च कृषी उ पादन : भारतातील ह रत ांतीने कृषी उ पादनात वाढ हो यास
हातभार लावला , याम ुळे देशा या अ न पुरवठा मागणीन ुसार राह यास मदत झाली.
प रणामी , शेतीसाठी वापर या जाऊ शकणा या प रसं थांवर कमी ताण पडला .
2. जंगलांत घट: ह रत ा ंतीमुळे शेतीम य े अिधक उ पादन होत अस यान े जंगले
अिधक जतन झा याम ुळे जंगलावरील दबाव कमी झाला. अिधक जंगल साफ कर याची
गरज नस यान े. munotes.in
Page 4
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
4 3. रासायिनक खते आिण उ च उ पादन देणा या िपकां या वाणांमुळे जिमनीची
सुपीकता सुधार यास मदत झाली, याम ुळे वन पत या वाढीस पोषक अशी मातीची
मता वाढली .
4. शेतीचे आधुिनक करण : ॅ टर, िसंचन णाली आिण इतर शेती उपकरणा ंसह नवीन
तं ानाचा अवल ंब ह रत ांतीचा प रणाम होता. यामुळे कृषी उ पादकता आिण
प रणामकारकता वाढ यास मदत झाली आिण पुढील िवकासाची दारे खुली झाली.
5. ामीण िवकास : ह रत ांतीमुळे जगभरातील अनेक ामीण भागांचा िवकास
हो यास मदत झाली. नोक या ंची िनिम ती आिण लहान -शेतकरी आिण ामीण समुदायां या
राहणीमानात सुधारणा या दो ही गो ना कृषी उ पादकता आिण अ न उ पादनात वाढ
हो यास मदत झाली.
6. HYVP अंतग त फ पाच िपकांना परवानगी होती: मका, गह , तांदूळ, वारी आिण
बाजरी . यामुळे नवीन प त अ नधा येतरांना लागू झाली नाही. गेली अनेक वष गह हा
ह रत ांतीचा पाया रािहला आहे. नवीन िबया या ंचा प रणाम हणून दरवष कोट्यवधी टन
धा याची कापणी केली जात आहे.
7. 1978 -1979 म ये, ह रत ांतीमुळे िव मी 131 दशल टन धा य उ पादन झाले.
भारत आता जगाती ल अ वल कृषी उ पादक देश हणून ओळखला जात आहे. 1947
(भारताला राजक य वातं य िमळाल े ते वष ) आिण 1979 दर यान , शेतजिमनीच े ित
युिनट उ पादन 30% पे ा जा त वाढल े. ह रत ा ंती दर यान , गह आिण तांदूळा या उ च
उ पादना ंसह लागवड केले या पीक े ात ल णीय वाढ झाली.
8. ह रत ांतीमुळे अनेक नोक याही िनमा ण झा या , यात कारखान े आिण जलिव ुत
क प यासार या जोडल े या सुिवधां या िनिम ती ार े, ह रत ांतीने शेतमजुरां या
यित र औ ोिगक कामगारा ंसाठी मोठ्या माणात नोक याही िनमा ण के या आहेत.
ब) ह रत ांतीचे नकारा मक प रणाम
1. भूजलाचा हास: भारता या ह रत ा ंती दर यान भूजलाचा वापर वाढ यान े, अनेक
भागात भूजलाचा हास झाला. भूजल हे मया िदत ोत अस यान े ही एक मह वाची
सम या आहे आिण या या हासाम ुळे पया वरण आिण समाजावर दीघ कालीन प रणाम
होऊ शकतात .
2. मातीचा हास: काही िठकाणी रासायिन क खते आिण क टकनाशका ं या
अितवापराम ुळे मातीची झीज झाली आहे. मातीची झीज झा याम ुळे वन पत या वाढीस
समथ न दे याची मता कमी होते, याम ुळे पया वरणावर दीघ कालीन हािनकारक प रणाम
होऊ शकतात .
3. जैविविवध तेचे नुकसान : मोनोक चर शेती तं ाचा सार आिण जा त उ पादन
देणा या िपकां या वाणांचा वापर यामुळे काही भागात जैविविवधता न झाली आहे. ही एक munotes.in
Page 5
ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
5 मह वाची सम या आहे कारण जैविविवधता िनरोगी प रसं था जतन कर यासाठी आिण
अ न सुरि तत ेची हमी दे यासाठी मह वप ूण आहे.
4. कालांतराने रासायिनक क टकनाशक े आिण खतांचा वारंवार वापर के याने मातीची
धूप, पाणी दूिषत आिण जिमनीची सुपीकता कमी झाली. या यित र , गह आिण तांदूळ
यां या एकलपालनाम ुळे जैविविवधता कमी झाली आिण क ड आिण रोगांची संवेदनशीलता
वाढली .
5. आप या देशातील थािनक लँडरेस नाहीस े होत आहेत, जिमनी या शय ती हणज े
थािनक र या जुळवून घेता येणार्या वन पती , ाणी जे आपण पारंपा रक प तीन े
वाढिवल ेले आहेत आिण हवामान आिण थािनक वातावरणा या ीने अनुकूल आहेत.
जिमनीतील पोषक त वांचा हास होऊन ती अनु पादक ठरते.
6. शेतकरी आ मह या ंचे माणही वाढल े आहे. शेतीचा वाढता खच आिण कज
हाताळता न आ यान े, लहान शेतकर्यांनी यां या जिमनी मोठ्या यावसाियक
शेतकर्यांना िवक या , आिण आम या जिमनीसाठी वदेशी असल े या जिमन च े नुकसान
आिण अ नधा य महागाई हाताळता न आ यान े, आिथ क बोजा यामुळे अनेक शेतकर्यांनी
शेतीचा यवसाय पूण पणे सोडला . तसेच वतः या मुलांना पुढे शेतकरी हो यासाठी
परावृ करणे.
तुमची गती तपासा
1. ह रत ा ंतीम य े कोणती मु य िपके घेतली गेली?
2. ह रत ांती या उदयामागील कारण े प करा
१.४ वंदना िशवाच े िवचार
भारतीय शै िणक , पया वरण काय क या आिण कादंबरीकार वंदना िशवा यांनी ह रत
ांतीवर टीका केली आहे. या हणतात क ह रत ांती, याने रासायिनक खते आिण
उ च उ पादन देणार्या िपकां या वाणांचा वापर कर यास ो साहन िदले, याचा
पया वरणावर , शेतीवर आिण समाजावर हािनकारक प रणाम झाला. पारंपा रक िबयाण े वाण
न होणे आिण यां या जागी उ च उ पादन देणार्या जाती यांना भरपूर पाणी,
रासायिनक खते, क टकनाशक े आव यक आहेत,ही िशवाची ह रत ा ंती या मुख
त ार प ैक एक आहे.िशवाचा दावा आहे क प रणामी , िपकांम ये कमी अनुवांिशक
िविवधता आहे, यामुळे ते क टक , रोग आिण हवामान बदला ंना अिधक संवेदनशील
बनवतात , याम ुळे कृषी संकट आिण आरो य संकट तसेच पंजाबसार या रा या ंम ये
सामािजक -राजक य संघष िनमा ण होतात . महागड े िबयाण े, खते आिण क टकनाशका ंवर
अवल ंबून राहाव े लागल े या अ पभ ूधारक शेतक या ंना मोठ्या माणावर नुकसान सहन
करावे लागल े आहे, असे िशवा यांचे हणण े आहे. तथाकिथत ह रत ा ंतीचा प रणाम हणून
लहान शेतक या ंचे जीवन अिधक कज बाजारी झाले आिण यां या जीवनात फारच कमी
वातं य होते. ती रसायन े, माती आिण पा या या गुणव ेवर तसेच मानवी आरो यावर
नकारा मक भाव कसा िनमा ण करतात यावरही टीका केली. ह रत ांतीला पया य हणून munotes.in
Page 6
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
6 पया वरणीय त वे आिण पारंपा रक ानावर आधा रत शेतीची रणनीती हणून िशवा कृषी
पया वरणशा ाच े समथ न करतात . कृषी पया वरणशा ा Agro -ecology म ये पारंपा रक
िबयाण े कारांचा वापर, पीक िफरवण े आिण नैसिग क क ड यव थापन तं यांचा समाव ेश
होतो. िशवाचा असा दावा आहे क कृषीशा अ न साव भौम वाला चालना दे यासाठी ,
जैविविवधत ेचे र ण कर यासाठी आिण पया वरण आिण समाजावर शेतीचे हािनकारक
भाव कमी कर यासाठी मदत क शकते.
१.५ ह रत ा ंतीमुळे देशी िपकांचे नुकसान
ह रत ा ंतीनंतर नगदीस ंक रत-िपकांवर भर िद यान े, पारंप रक आ न आिण तृणधा य े
आधा रत उ पादन े जी पूव भारतीय आहाराचा मु य भाग होती ती कालांतराने न होत
आहेत. रंगीत, सुवािसक आिण औषधी कारा ंसह अनेक कारच े तांदूळ, तसेच बाजरी ,
गह , बाल आिण मका हे भारतातील देशी िपकांपैक आहेत. मूळ तांदूळ आिण बाजरीच े
कार पूर, आिण दु काळाला त ड देऊ शकतात . पूव भारतातील धा रकल , दुलार हवामान
प रि थती आिण माती या कारा ंशी जुळवून घेऊ शकतात . वारी , मोती बाजरी , मका,
बाल , िफंगर बाजरी आिण लहान बाजरी जसे बान याड बाजरी , फॉ सट ेल बाजरी , कोडो
बाजरी , ोसो बाजरी आिण िमनी बाजरी ही काही भरड धा ये आहेत. संक रत तांदळा या
िभ नत े या तुलनेत, पारंपा रक तांदूळ जाती अिधक पोषक असतात .
संक रत तांदळा या िभ नत े या तुलनेत, पारंपा रक तांदूळ जाती अिधक पोषक असतात .
यां याम य े फायबरच े माण वाढल े आहे आिण ते िनयािसन , थायािमन , लोह,
रबो ल ेिवन, ि हटॅिमन डी आिण कॅि शयम सार या जीवनस व े आिण खिनजा ंचे चांगले
ोत आहेत. या यित र , या जात च े अनेक आरो य फायद े आहेत, याम ये लायस ेिमक
आिण इ सुिलन ितसाद कमी करणे आिण कार II मधुमेह, ल पणा आिण दय व
र वािह यास ंबंधी रोगांचा धोका कमी करणे समािव आहे. कुंभार तुळशी उंच आिण
िव म इ यादी. भारता या पि म घाट िवभागातील महारा ातील दोन लँडरेस आिण
कोकण देशात अनु मे तांदूळा या इतर आधुिनक जात या आधुिनक जात तील
एलीिलक संयोजना ंमधील िभ न फरका ंम ये ल णीय समानता दश िवली आहे.
पुढील माग - उपाय
नवीन सादर केले या संक रत वाणांवर (HYV) देशी िपकांचे अनेक फायदे आहेत, यात
पुढील गो चा समाव ेश आहे:
(१) यां या लागवडीम ुळे शेतीची अनुवांिशक िविवधता आिण िटकाऊपणा वाढू शकतो ;
(२) यांचा वापर काब न फूटि ंट आिण आयात कमी क शकतो ;
(3) यांचे उ च हवामान अनुकूलता आिण
(4) यांचा वापर अ न िविवधता आिण आहारातील पोषक घटक वाढवू शकतो . munotes.in
Page 7
ह रत ांतीचा पया वरणीय भाव
7 देशी वाणांचा चार कर याची शेतकर्यांची मता , शेतकर्यांना पारंपा रक पीक-शेती या
ानान े ओळखण े, आिण मोठ्या भूधारक शेतकर्यांना देशी जात ची लागवड कर यासाठी
ो सािहत करणे हे थािनक जात या पुन जीवनासाठी संभा य अडथळ े आहेत.
तुमची गती तपासा
1) वंदना िशवाच े िवचार काय आहे?
2) तु हाला बाजरी आिण देशी तांदूळ आरो यदायी वाटतात का – िट पणी .
१.६ सारांश
शेवटी, ह रत ांतीचा अनेक रा ांतील शेतीवर चंड भाव पडला . अ न उ पादन आिण
पया वरण र ण यांचा मेळ घालणा या शेती प तीकड े वळणे अिधकािधक आव यक होत
आहे. देशी खा पदाथा चा वापर आिण अ न उ पादना या शा त प त म ुळे पया वरण
आिण मानवी आरो य दोघांनाही मदत होईल. परदेशी आयात कमी क न काब न फूटि ंट
कमी हो यास मदत होईल.
१.७
1. ह रत ांती या सकारा मक आिण नकारा मक प रणामा ंची चचा करा
2. ह रत ांतीचा अथ आिण यावर उपाय सांगा.
3. वंदना िशवा यां या ह रत ा ंतीसंबंधी ि कोनाची आिण ह रत ा ंतीमुळे देशी िपकांचे
नुकसानाची थोड यात चचा करा
१.८ संदभ सूची References
● Britannica, T . Editors of Encyclopaedia (2022, August 25). green
revolution. Encyclopedia Britannica.
https://www.britannica.com/event/green -revolution
● Food and Agriculture Organization of the United Nation. The state of
food security and nutrition in the world. 2018.
http://www.fao.org/3/i9553en/i9553en.pdf.
● Internatio nal Institute for Population Sciences (IIPS) and ICF.
National Family Health Survey (NFHS -4), 2015 -16: India. Mumbai:
IIPS; 2017. http://rchiips.org/nfhs/NFHS -4Reports/India.pdf.
● Hall WF. Agriculture in I ndia. Regional Analysis Division, Economic
Research Service, United States Department of Agriculture, 1964. p.
13. https://archive.org/details/agricultureinind64hall. munotes.in
Page 8
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
8 ● US Department of Agriculture - Economic Research Service,
Regional Analysis Division. The 1964 Far East, Communist China,
Oceania Agricultura l Situation: Supplement No. 4 to the 1964 World
Agricultural Situation. 1963. p. 49 –50.
https://archive.org/details/1964fareastcommu74unit.
● The Hindu. From 1,10,000 varieties of rice to only 6,000 now. In dia:
The Hindu; 2012.
http://www.thehindu.com/news/n ational/karnataka/from -110000 -
varieties -of-rice-to-only-6000 -now/article3284453.ece
● https://www.jagranjosh.com/general -knowledge/impacts -of-green -
revolution -on-india -1446187885 -1
● Eliazer Nelson, A.R.L., R avichandran, K. & Antony, U. The impact of
the Green Revolution on indigenous crops of India. J. Ethn. Food 6, 8
(2019). https://doi.org/10.1186/s42779 -019-0011 -9
● Shiva, V. (1991). The violence of the green revolution: third world
agriculture, ecology and politics. Zed Books.
munotes.in
Page 9
9 २
पि म घाट पया वरण त सिमती अहवाल
(पया वरणीय ्या संवेदनशील े े)
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ पि म घाट आिण याच े पया वरणीय मह व
२.३ पया वरणीय ्या संवेदनशील े े
२.४ पि म घाट पया वरणत सिमती
२.५ सिमती या िशफारसी
२.६ िन कष
२.७
२.८ संदभ
२.०. उि े:
१) पया वरणा या ीन े संवेदनशील े े कोणती ह े समज ून घेणे.
२) िव ा या ना पि म घाट पया वरण त सिमती या अहवालाची ओळख क न द ेणे.
२.१ तावना :
पि म घाट पया वरण त सिमतीअहवाल पया वरण स ंर ण आिण िनण य ि य े या
लोकशाही िवकासासाठी िव मान , परंतु स या आघात त झाल े या अशा घटना मक
आिण कायद ेशीर तरत ुद चा आदर क न , सव समाव ेशक शासना ार े वीकृत िवकास आिण
अपवादा मक संवध ना या स या या प ॅटन ला प ुनि थ त कर याचे समथ न करतो .
अहवालाच े चिलत प रि थतीच े व त ुिन म ू यमापन आिण त े सव संबंिधत ामसभा ंकडे
नेले जावे आिण तळागाळातील लोकशाही ि य े ारे यो य िनयामक तस ेच ो साहना मक
उपाय योजल े जावेत अशी िशफारस स या या ‘कायम अस याचा ’ आिण िह ंसाचारा या
अथ यव थ ेचाफायदा घ ेत असल े यांना अ वीकाय आह े. यांनी आधी अहवाल
दडप याचा आिण न ंतर खोड ून काढ याचा य न क ेला. माच ,२०१० ते ऑग ट ,
२०११ या १७मिह या ं या कालावधीत तयार कर यात आल े या पि म घाट पया वरणत munotes.in
Page 10
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
10 सिमती (WGEEP) अहवालान े जोरदार वादिव वाद, अगदी िनदश ने, िनषेध, िहंसाचाराला
सु वात क ेली आह े. पि म घाटातील सम ृ पाणी , खिनज े, जंगले आिण ज ैविविवधता
संसाधना ंवर िनय ं णाशी िनगडीत WGEEP अहवालावरील वादिववादाची गाथा , एकांगी
िवकास स ूिचत करत े. नोबेल पा रतोिषक िवज ेते जोस ेफ ि टि लट ्झ यांनी असमान तेवरील
यां या काया त भर िद या माण े, कोण याही रा ान े या या चार भा ंडवली साठ ्यांचा
सुसंवादी िवकास कर याच े उि ठ ेवले पािहज े, केवळ मानविनिम त भांडवल ह े फ सकल
देशांतग त उ पादन (जीडीपी ) अधोर ेिखत करत े, असे नाही तर न ैसिग क भा ंडवल, मानवी
भांडवल आिण सामािजक भा ंडवल द ेखील अधोर ेिखत करत े.
अहवालात इतर गो बरोबरच
(i) पि म घाटाच े (WGEEP ) ारे केले या काळजीप ूव क िव ेषणावर आधा रतिविवध
पया वरणीय स ंवेदनशीलत े या तीन झोनम य े वग करण .
(ii) या य ेक झोनसाठी िव त ृत े ीय माग दश क त व े.
(iii) एक िव त ृत ेमवक पि म घाट पया वरण ािधकरणाची थापना .या तीन बाब वर भर
िदलेला आह े.
२.२ पि म घाट आिण याच े पया वरणीय मह व :
पि म घाटाची ट ेकडी साखळी ही जैविविवधत ेचा खिजना आिण ीपक पीय भारताचा
पा याचा साठा , उ रेकडील तापी नदी पासून दि ण ेकडील क याक ुमारीपय त भारता या
पि म िकनारप ीला समा ंतर चालत े. घाट पि म ेकडील िकनारप ी या म ैदानात उतरतात ,
परंतु याऐवजी हळ ूवारपण े ड गरा ं या मािलक ेतून द खन या पठारात िवलीन होतात .
भूवै ािनक ्या घाटा ंचे दोन िवभाग पडतात . काली नदी या उ र ेला त ुलनेने नाज ूक
खडका ंचा आिण सपाट ट ेकड्यांचा डे कन ॅप देश आह े. या द ेशात १५०० मीटर या प ुढे
टेकड्या फारशा उ ंच नाहीत . काली या दि ण ेला ीक ॅि यन आच डीन फिटक खडका ंचा
देश आह े जो जा त कठीण आह े. टेकड्या गोलाकार असतात आिण २०००मीटर िक ंवा
याह न अिधक उ ंच असतात .
शा त िवकासा या य ना ंसाठी पि म घाट ह े नैसिग क र या मह वाच े क आह े. राजा
रघूने भारता या चारही कोप या ंवर केले या िवजयाच े वण न करताना , कािलदासान े पि म
घाटा या पव तराजीची उपमा एका स ुंदर त णीशी , ितचे डोक े क याक ुमारीजवळ ,
अनैमालाईस आिण िनलिगरीस ितच े तन , गोवा ितच े िनत ंब आिण ितच े पाय तापी
नदीजवळ िदल े आह ेत. जगभरातील अशा पव तरांगा, यांना उ च दजा ची पया वरणीय
िवपुलता आहे, नैसिग क िविवधत ेचा खिजना आह े. यामुळे पि म घाटात वर या
िनलिगरी या न ैऋ य कोप यात वािष क८००० िम.मी.पासून ते पूव ला फ ३० िकमी
अंतरावर असल े या मोयार घाटात फ ५०० िम.मी. पज यमान आह े. याउलट , वािष क
पज यमान द खन या पठारावर श ेकडो िकलोमीटरपय त१००० िममी प े ा जा त नाही .
पव त देखील इतर त सम अिधवासा ंपासून दूर वेग या व या तयार करतात आिण
थािनक जात ना ो साहन द ेतात. हणूनच पि म घाट आिण प ूव िहमालय ह े आज munotes.in
Page 11
पि म घाट पया वरण त सिमती
अहवाल
(पया वरणीय ्या संवेदनशील े े)
11 भारतातील ज ैविविवधत ेचे सवा त मह वाच े भांडार आह ेत. यापैक , पि म घाट क ेवळ
भारताप ुरते मया िदत असल े या मोठ ्या सं ये या जात ना आ य द े या या बाबतीत प ूव
िहमालयाप े ा जा त आह े. केवळ पि म घाट आिण प ूव िहमालय ह े जैिवक खिजनाच
नाहीत तर त े जगातील दोन ज ैविविवधत ेचे हॉट पॉट द ेखील आह ेत, मा जैविविवधत ेने
समृ असल ेले एक हॉट पॉट मोठ ्या माणात धो यात आह े.
पूव या काळातील घाटातील सवा त मह वाच े वनउ पादन हणज े वेलची, िमरपूड आिण
हि तद ंत होत े, जरी म यय ुगीन काळातही पि म िकनारप ी या ब ंदरांमधून सागवान लाक ूड
िनया त केले जात अस े. १७ या शतकात िशवाजी या मराठा नौदल म ुखांनी उभारल े या
सागवाना या व ृ ारोपणाची न द सवा त जुनी वन लागवड होती . तथािप, मोठ्या माणावर
लाकडाच े शोषण ि िटशा ं या काळातच स ु झाल े. १९५० -१९८० दर यान कागद ,
लायव ूड, पॉली-फायबस आिण म ॅचवुड यांसार या ज ंगलावर आधा रत उ ोगा ंचा च ंड
िवकास होऊन राखीव ज ंगलांची मागणी िशग ेला पोहोचली . या माग या
माणब का पणी ार े पूण के या जातील अशी अप े ा असली तरी ती प ूण झाली नाही
आिण ज ंगलांचे अितशोषण झाल े. नैसिग क जंगलांची मोठ ्या माणात स ंपूण कटाई आिण
िवदेशी जात या व ृ ारोपणासह ‘संर ण’ वनीकरणात ून ‘आ मक ’ कडे जाणारा ितसाद
होता.
यािशवाय , पि म घाट देशात देशातील काही उ च सा रत ेची पातळी आह े आिण उ च
पातळीची पया वरणीय जाग कता आह े. लोकशाही स ं था चा ंग या कार े जल े या आह ेत
आिण प ंचायत राज स ं थां या मता िनमा ण आिण स मीकरणात क ेरळ देशात आघाडीवर
आहे. गो यान े अलीकड ेच जमीन वापर धोरण े ठरव यासाठी ामस भांकडूनमते व स ूचना
घे याचा एक अितशय मनोर ंजक अ यास , ादेिशक योजना २०२१ पूण केला आह े.
प पण े, पि म घाट हा द ेशाचा िवकास य न कर यासाठी यो य द ेश आह े. िवकासा या
सव समाव ेशक, काळजी घ ेणा या आिण पया वरणास अन ुकूल प तीकड े सं मण
कर यासाठी उिच त देश आह े.
पि म घाट े ाची पया वरणीय स ंवेदनशीलता , पया वरणीय मह व आिण या या भ ूगोलाच े
जिटल आ ंतररा य व प , तसेच या द ेशावर हवामान बदलाच े संभा य प रणाम ल ात
घेऊन, भारत सरकार या पया वरण आिण वन म ं ालयान े ४ माच , २०१० रोजी या
आदेशा ारे पि म घाट त सिमती (WGEEP) गिठत क ेली.
तुमची गती तपासा :
१. पि म घाटाच े मह व िलहा .
२.३ पया वरणीय ्या संवेदनशील े :
पया वरण (संर ण) कायदा ,१९८६ (EPA) या कलम ३ ने क ीय पया वरण आिण वन
मं ालयाला पया वरणाची ग ुणव ा स ंर ण आिण स ुधार यासाठी आिण पया वरणीय द ूषण
रोख यासाठी आिण िनय ंि त कर यासाठी आव यक असल े या सव उपाययोजना
कर याच े अिधकार िदल े आह ेत. या उि ाची प ूत ता कर यासाठी क सरकार अशा munotes.in
Page 12
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
12 े ांवर िनब ध घाल ू शकत े याम य े कोणत ेही उ ोग , काय िकंवा ि या िक ंवा उ ोगा ंचे
कार , ऑपर ेश स िक ंवा ि या क े या जाणार नाहीत िक ंवा जर क े याच तर स ुरि तत े या
अधीन राह न क े या जातील .
पया वरण (संर ण) िनयम, १९८६ (ईपीआर ) या कलम ५(आय) म ये असे नमूद केले
आहे क क सरकार एखा ा े ा या जैिवक िविवधता (खंड V) सार या िवचारा ंवर
आधा रत उ ोगा ंचे थान आिण काही ऑपर ेश स िक ंवा ि या पार पाड यास ितब ंिधत
क शकत े.एखा ा े ासाठी द ूषकां या ती त ेचीकमाल वीकाय मया दा (खंड ii),
पया वरणाशी स ुसंगत जमीन वापर (खंड vi), िकंवा संरि त े ां या समीपता (खंड viii) या
घटका ंचा ाधा यान े िवचार क ेला जाईल .
या तरत ुदी १९८९ म ये महारा ा या िकनारप ीवरील म ु ड-जंिजरा गावा या स ंदभा त
लागू कर यात आ या हो या . यानंतर ‘पया वरण ्या संवेदनशील े ’ ही सं ा १९९१
म ये महारा ा या िकनारप ी या डहाण ू ताल ु या या स ंदभा त थमच वापरली ग ेली.
यानंतर इतर अन ेक घोषणा कर यात आ या यान ुसार महारा पि म घाटातील
महाबळ े र-पाचगणी आिण माथ ेरान ट ेकड्यांसारख े े पया वरणीय ्या संवेदनशील े े
आहेत. आता पय त ही पया वरणीय ्या संवेदनशील े े एकतर िवश ेषत: असुरि त आिण
मह वप ूण े ाचे संर ण क इि छणा या काही ना गरी स ं थां या प ुढाकाराम ुळे िकंवा
संर णासाठी २००२ म ये भारतीय व यजीव म ंडळा या ठरावाचा प रणाम हण ूनसंरि त
े ां या सीम े पासून दहा िकलोमीटरपय तचे े व यजीव अभयार य े आिण रा ीय उ ान े
थापन कर यात आलीआह ेत.
गे या काही वषा म येपया वरणीय ्या स ंवेदनशील े े आिण े ांशी स ंबंिधत
काय मां या स ंदभा त पया वरणीय ्या संवेदनशील े े, इको ेजाइल झोन यासार या
िविवध स ं ा वापर या ग े या आह ेत. हणून पि म घाट त सिमतीन े िव ता रत
'पया वरणीय स ंवेदनशील े ा'मधील िविश े ांचा स ंदभ देताना यासाठी
िनयामक / चारा मक ि याकलापा ंचा एक िविश स ंच तािवत क ेला आह े. अशा िव त ृत
देशांचा आिण 'पया वरण ्या स ंवेदनशील े ाचा' संदभ देताना 'पया वरण ्या
संवेदनशील े ' हा श द वापरला आ हे.
तुमची गती तपासा :
१. ‘पया वरण ्या संवेदनशील े े’ हणज े काय?
२.४ पि म घाट पया वरण त सिमती :
पया वरणत माधव गाडगीळ या ं या अ य त ेखालील ‘पि म घाट पया वरणत
सिमती , याला गाडगीळ सिमती हण ूनही ओळखल े जात े, हा २०११ म ये सरकारन े
िनयु केलेला ‘पया वरण स ंशोधन आयोग ’ होता. या सिमतीन े सव पि म घाटा ंना
पया वरणीय स ंवेदनशील े (ESA) हणून घोिषत कर याची िशफारस क ेली. ेडेड munotes.in
Page 13
पि म घाट पया वरण त सिमती
अहवाल
(पया वरणीय ्या संवेदनशील े े)
13 झोनम य े केवळ मया िदत िवकासाला परवानगी आह े. सिमतीन े पि म घाटा ंचे
पया वरणीय ्या स ंवेदनशील े (ESA) १,अितस ंवेदनशील २.म यम आिण ३.कमी
संवेदनशील म ये वग कृत केले आह े. यापैक ESA-1 लाउ च ाधा य आह े,
याम ुळेजवळजवळ सव िवकासा म क उप म (खाणकाम , थम ल पॉवर ला ंट इ.)
ितबंिधत होतात . यात अस े नमूद कर यात आल े आहे क , पया वरणा या शासनाची
यव था ही वरपास ून खालपय त ( ामसभा ंपय त) ऐवजी खालपास ून( ामसभा ंकडून)
वरपय त असावी . यात व ैधािनक ािधकरण हण ून पि म घाट पया वरण ािधकरण
(WGEA) ची थापना कर याची िशफारस द ेखील कर यात आली आह े. पया वरण आिण
वन म ं ालया या अ ंतग तपया वरण (संर ण) कायदा , १९८६ या कलम ३ अंतग त
अिधकारा ंसहअहवाल पया वरणास अिधक अन ुकूल आिण जिमनी या वा तवाशी स ुसंगत
नस याची टीका कर यात आली आ हे.
अखेरीस यािशफारश चा िवचार कर यासाठी द ुसरी सिमती थापन कर यात आली . ती
हणज े क तुरीरंगन सिमती . या सिम तीने गाडगीळ अहवालात तािवत क ेले या
यव थ े या उलटिवकास आिण पया वरण स ंर ण या ंचा समतोल साध याचा य न क ेला.
तुमची गती तपासा :
१. पि म घाट पया वरण त सिमतीयावरथोड यात टीपिलहा .
२.५ पि म घाट पया वरण त सिमती या िशफारसी :
ा. माधव गाडगीळ या ं या अ य त ेखालील सिमतीन े पि म घाटा या पया वरणीय
ि थतीचा अ यास क न मािहती स ंकिलत क ेली, ितचे िव ेषण क ेले आिण अन ेक
े ांनाभेटी िद या . संपूण पि म घाट े ा या पया वरणीय स ंवेदनशीलत ेवर भ ू- थािनक
डेटाबेस द ेखील िवकिसत क ेले आहेत. आिण यात सरकारी अिधकारी आिण
लोक ितिनध चा स लाद ेखीलघ ेतला. ामसभा आिण िज हा प रषदा ं या सद या ंपासून ते
संसद आिण रा य िवधानसभ े या सद या ंपय त सवा ची मत े िवचारात घ ेतली आह ेत.
यां यास ंशोधना या आधार े सिमतीन ेसंपूण देशाला 'पया वरण ्या संवेदनशील े '
हणून घोिषतक ेले आिण पि मघाटा ंना तीन े ाम य े िवभागल े:
१. पया वरणीय ्या संवेदनशील े १ (अ यंत उ च स ंवेदनशीलता )
२. पया वरणीय ्या संवेदनशील े २ (उ च स ंवेदनशीलता )
३. पया वरणीय ्या संवेदनशील े ३ (म यम स ंवेदनशीलता )
सिमतीचाअहवाल दोन भागात िवभागल ेला आह े. भाग I (मु य अहवाल ) पि म घाट
पया वरण त सिमती या उप माचा तपशील द ेतो. भाग II पि म घाटा या पया वरणीय
ि थतीची चचा करतो आिण यात जमीन आिण पा याचा वापर , शेती, पशुपालन ,
म यपालन , जंगले आिण ज ैविविवधता आिण मानवी वसाहती यासाठी वापरल ेलेिवभाग
आहेत. यात उ ोग , खाणकाम , ऊजा , पय टन, वाहतूक, िव ान आिण त ं ान ,पोषण
आिण आरो य या िवषया ंवरही काही करण े आहेत.
munotes.in
Page 14
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
14 यासिमतीन े तािवत क ेले क पया वरणीय ्या स ंवेदनशील े १ (ESZ 1) िकंवा
अितशय उ च पया वरणीय स ंवेदनशीलता असल े या द ेशांम ये मोठ्या माणात साठवण
असल े या कोण याही नवीन धरणा ंना परवानगी िदली जाणार नाही . या झोनम य े
असल े या अिथरि प ली आिण ग ुंिदया जलिव ुत क पा ंना (अनु मे केरळ आिण
कना टकात ) पया वरणीय म ंजुरी देऊ नय े, अशी िशफारसही यात कर यात आली आह े.
पॅनेल या तपासणीत अस े िदस ून आल े क ,महारा ातील र नािगरी आिण िस ंधुदुग
िज ा ंतील म ैदानी आिण िकनारी भागातील ही े ेगंभीर पया वरणीय आिण सामािजक
तणावाखाली आह ेत. सिमतीन े या भागातील िविवध िवकासा मक उ प माच े एकि त
प रणाम िव ेषण तािवत क ेले. पॅनेलने पया वरण आिण वन म ं ालयाला पया वरणीय
शासनात नाग रका ंना सहभागी क न घ े याचे आवाहन क ेले. याम य े वनह क काय ाची
अंमलबजावणी समािव अस ेल (िवशेषतः साम ुदाियक वनस ंप ीशी स ंबंिधत तरत ुदी);
पया वरणीय भाव िव ेषण आिण म ंजुरी ि या ंम ये आम ूला स ुधारणा ; आिण
साव जिनक िहता या सव मािहतीच े सि य कटीकरण ही या तावाची व ैिशट्ये आहेत.
२.६ िन कष :
ईएसए घोिषत कर याचा उ ेश असाक , अशा े ांतील िवकासा मक ि याकलापा ंमुळे
होणार े पया वरणीय न ुकसान टाळ यासाठी "शॉक शोषक " तयार करण े आिण
पया वरणावरील नकारा मक भाव कमी क न स ंर ण करण े हा आह े. यांना कमी
संर णाची गरज आह े अशा े ांपासून ते सं मण े हण ून देखील काय करतात .
माच ,२०१० , पि म घाट पया वरण त सिमती (WGE EP) ची थापना पया वरणशा
माधव गाडगीळ या ं या अ य त ेखाली कर यात आली . सिमतीन े स ट बर, २०११ म ये
आपला अहवाल सादर क ेला. नंतरऑग ट ,२०१२ म येके. क तुरीरंगन या ं या
अ य त ेखाली एक उ च - तरीय काय कारी गट (HLWG) थापन क ेला. HLWG ने १५
एि ल , २०१३रोजी आपला अहवाल सादर क ेला. ते हापास ून, MoEF ने पाच व ेळा
मसुदा अिधस ूचना जारी क े या आह ेत,२०१४ , २०१५ , २०१७ , २०१८ आिण २०२२
म ये.आिणहरकती मागव या आहेत. मा ज े हा ज े हा हा म ु ा गाजतो त े हा श ेतक या ंनी
आंदोलन े केली आिण थािनक प ंचायत िनवडण ुकांवर बिह कार टाक ून आपला िवरोधही
न दवला . दर यान , रा य सरकारा ंनी माधव गाडगीळ अहवाल तस ेच ‘िमळवल ेला’
(िवकासाला अप ेि त असल ेला) क तुरीरंगन अहवाल या दो ह ना “अवै ािनक ” हणून
िवरोध क ेला आह े.तरगाडगीळ सिमतीचा अहवाल हािवकासा या गरजा ंशी िवस ंगत
अस याची टीका कर या त आली .
२.७ :
१) पि म घाट पया वरण त सिमती या िशफारशी काय आह ेत?
२) पि म घाटातील अिनय ंि त िवकासाच े काय प रणाम होऊ शकतात ?
३) पि म घाट पया वरण त सिमती या अहवालाबाबत रा य सरकार े का भा ंडत आह ेत? munotes.in
Page 15
पि म घाट पया वरण त सिमती
अहवाल
(पया वरणीय ्या संवेदनशील े े)
15
२.८ संदभ :
Chopra, K. (2014). Cons ervation and Development in the Western
Ghats: A Tale of Two Committees and More. Economic and Political
Weekly , 12-14.
Gadgil, M. (2014). Western Ghats ecology expert panel a play in five
acts. 38 -50.
Gadgil, M., Daniels, R. R., Ganeshaiah, K. N., Prasad, S. N., Murthy,
M. S. R., Jha, C. S., ... & Subramanian, K. A. (2011). Mapping
ecologically sensitive, significant and salient areas of Western
Ghats: proposed protocols and methodology. Current Science , 175 -
182.
Thomas, B. PROTECTION OF WESTERN GHATS AND GADGIL
REPORT.
D’Souza, R. V. (2020). India’s Emerging Ecological Public and the
Western Ghats: The Gadgil Committee Report and the Responses
of Co ntiguous States. In Universities and Sustainable Communities:
Meeting the Goals of the Agenda 2030 (pp. 417 -430). Springer
International Publishing.
munotes.in
Page 16
16 ३
पया वरणीय सम या : पाणी ट ंचाई ामीण स ंदभ
आिण पाणी यव थापन ; रेन वॉटर हाव ि टंग –
राज थानमधील जोहाड - केस टडी
घटक रचना
३.0 उि े
३.१ पया वरणीय सम या
३.२ भारतात पा याची ट ंचाई
३.३ पाणी यव थापन
३.४ रेन वॉटर हाव ि टंग
३.५ जोहाड क ेस ट डी
३.६ सारांश
३.७
३.८ संदभ
३.0 उि े
● पाणी आिण या याशी स ंबंिधत सम या आिण यव थापन समज ून घेणे
● जोहाड सार या पावसा या पा या या साठवणी या प त ब ल जाण ून घे यासाठी .
३.१ पया वरणीय सम या
"पया वरण सम या " या श दाम य े नैसिग क आिण प रसं थेवर तस ेच लोका ं या
क याणावर , आरो यावर आिण जीवनमानावर िवपरीत प रणाम करणा या िविवध कार या
आ हाना ंचा समाव ेश होतो . मानवी ि याकलाप , नैसिग क आप ी आिण हवामान बदल
यासह अस ं य गो ी या सम या ंना हातभार लाव ू शकतात . खालील काही सवा त गंभीर
पया वरणीय सम या आह ेत:
● हवामान बदल - ही जीवा म इ ंधन जाळण े, जंगले तोड आिण औ ोिगक ऑपर ेश स
यांसार या मानवी ि याम ुळे पृ वीचे तापमान , हवामानाच े नमुने आिण सम ु ा या
पातळीत दीघ कालीन बदला ंचे वण न करणारी साम ूिहक स ं ा आह े. munotes.in
Page 17
पया वरणीय सम या : पाणी टंचाई
ामीण संदभ आिण पाणी
यव थापन ; रेन वॉटर हाव ि टंग –
राज थानमधील जोहाड क ेस टडी
17 ● जीवा म इ ंधनांचे वलन , औ ोिगक ऑ परेश स आिण ऑटोमोबाईल उ सज न हे
केवळ काही घटक आह ेत जे वायू दूषणास कारणीभ ूत ठरतात . यामुळे कक रोग,
दयिवकार आिण सनाच े िवकार या ंसार या आरो या या िविवध प रि थती उ व ू
शकतात .
● सांडपाणी , औ ोिगक कचरा आिण श ेतीचे वाह न जाणार े पाणी ह े सव पाणी दूिषत
हो यास हातभार लावतात . यामुळे लोक आिण व यजीव या दोघा ंसाठीही आरो या या
िविवध सम या उ व ू शकतात , तसेच जलीय प रस ं थेवर प रणाम होऊ शकतो .
● जंगलतोड :- जंगलतोड हणज े औ ोिगक , यावसाियक िक ंवा कृषी वापरासाठी ज ंगले
काढून टाक याची था . याचे हवामान ब दल, जैविविवधता आिण माती या ग ुणव ेवर
िविवध कारच े हािनकारक प रणाम होऊ शकतात .
● कचरा यव थापन :- खराब कचरा यव थापनाम ुळे दूषण, पया वरणाचा हास , मानवी
आिण ा या ं या आरो या या सम या उ व ू शकतात .
● जैविविवधत ेचे नुकसान : हवामानातील बदल , दूषण आ िण इतर कारणा ंमुळे वन पती
आिण ा या ं या जाती न होत आह ेत. पया वरणावर आिण मानवी क याणावर
अनेक हािनकारक प रणाम होऊ शकतात .
३.२ भारतात पा याची ट ंचाई
सरकार या पॉिलसी िथ ंक टँक, NITI आयोगा या अलीकडील अहवालान ुसार, मोठ्या
सं येने भारतीया ंना पा या या ती ताणाचा सामना करावा लागतो . पा या या
आव यकत ेसाठी वाढ या अिनयिमत पावसावर भारताच े अवल ंबन ह े आ हान वाढवत े.
देशातील प ूर आिण द ु काळाची वार ंवारता आिण ती ता वाढत असतानाही हवामान
बदलाम ुळे जलस ंप ीवरील हा दबाव आणखी वाढ याची श यता आह े.
● लोकस ं ये या वाढीच े माण , शहरीकरण आिण क ृषी ि याकलाप असल े या ब या च
िठकाणी पा याची कमतरता ही एक मह वप ूण सम या आह े. भारतात , पा या या
कमतरत ेची काही म ुख कारण े खालील माण े आहेत:
● हवामान बदल : भारतातील ब या च े ांम ये, हवामानातील बदला ंमुळे आिण हवामा न
बदलाशी संबंिधत असल े या पावसाम ुळे पाणीप ुरवठ्याचा अ ंदाज आिण यव थापन
करणे आता अिधक आ हाना मक आह े.
● भारत हा भ ूजलाचा जगातील सवा त मोठा वापर करणारा द ेश आह े आिण या या
अितवापराम ुळे देशा या अन ेक े ांम ये जलसाठा कमी झाला आह े.
● पाणी यव थापन णाली वारंवार अप ुरी िकंवा वाईट र या राखली जात े, याम ुळे
अकाय मता आिण पाणी वाया जात े.
● औ ोिगक कचरा , शेतीचे वाह न जाणार े पाणी आिण सा ंडपाणी या सवा मुळे जल द ूषण
वाढते, याम ुळे ते व छ करण े अिधक कठीण होत े. munotes.in
Page 18
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
18 ● शहरीकरण आिण लोकस ं या वाढ : भारताची लोकस ं या वाढत अस ताना आिण
अिधक लोक शहरा ंम ये थला ंत रत होत अस यान े, पा याची मागणी वाढत आह े,
याम ुळे देशा या मया िदत पाणीप ुरवठ्यावर ताण पडत आह े.
● या सम या ंमुळे भारतातील अन ेक भागा ंना आता मोठ ्या माणावर पाणी ट ंचाई
जाणवत े, िवशेषत: ामीण भाग आिण दा र ्याची ल णीय पातळी असल ेली िठकाण े.
यामुळे अनेक नकारा मक प रणाम होतात , यात पीक उ पादनात घट , जलज य
आजारा ंमुळे उ वणा या आरो य सम या ंम ये वाढ आिण या ंची उपजीिवका श ेतीवर
अवल ंबून आह े यां यासाठी आिथ क अडचणी .
३.३ पाणी यव थापन
भारतीय पार ंपा रक सम ुदायांम ये िविवध कारच े पाणी -बचत िनयम आिण था आह ेत.
उदाहरणाथ , ते पाणी श ु कर यासाठी ता ंबे आिण मातीची भा ंडी वापरत . जिमनीतील
ओलावा िटकव ून ठेव यासाठी , यांनी या ं या िपका ंना जा त पाणी द ेणे टाळल े आिण पीक
प तीत बदल केला. सामुदाियक िविहरी ही पा याची साठवण ूक आिण िवतरण कर या या
मह वप ूण प त प ैक एक आह े. भारतातील िविवध भागात लोक या ं या पा या या
गरजांसाठी श ेजार या िविहर वर अवल ंबून असत . या िविहरी सखल िठकाणी बा ंध यात
आ यान े, पा याचा साठा प ुनभ रण कर यासाठी गळती आिण प ृ भागावरील वाह
जबाबदा र होत े. समाजातील सद या ंनी हातान े पंप िकंवा पुली वाप न काढल ेले पाणी
वाटून घेतले.
पि म राज थान द ेशात ‘पार’ ही था मोठ ्या माणावर आह े. आगर (पाणलोट ) पासून
पावसाच े पाणी वाल ुकामय जिमनीत िझरपणार े हे एक िविश थान आह े. रजनी पाणी
(िझरडल ेले पाणी) िमळिव यासाठी क ुईस िक ंवा बेरीस आगोर ( टोरेज ए रया ) म ये खोदल े
जातात . सामा यतः , कुईस िक ंवा बेरीची ेणी 5 ते 12 मीटर खोलीपय त असत े. पारंपा रक
दगडी बा ंधकाम त ं वाप न इमारत बा ंधली जात े. सहसा , एक पार याप ैक 6 ते 10
बनलेला असतो . तथािप , कुईस िक ंवा बेरीची सं या पार या आकारान ुसार िनि त क ेली
जाते. भ ी या हण यान ुसार,जैसलमेर िज ात पार आह ेत िजथ े 20 ह न अिधक क ुई
चालू आहेत. हा सवा त सामा य कार आह े. पार त ं ा ार े पावसाच े पाणी साठिव याला
पाटली पाणी अस ेही हणतात . बंधी, साजा क ुआ, पाट इ या दी इतर माग आहेत.
ामीण भारतासार या आध ुिनक प ती द ेखील आह ेत, िठबक िस ंचन ही एक
समकालीन िस ंचन प त आह े जी लोकि य होत आह े. पाई स आिण उ सज कां या
णाली या वापरा ार े, वन पती या म ुळांवर पाणी हळ ूहळू आिण अच ूकपणे लागू केले जाते.
ही प त बा पीभ वन आिण वाह न जा या ार े पा याची हानी कमी करत े, याम ुळे पा याची
बचत होत े आिण पीक उ पादनात वाढ होत े.
३.४ रेन वॉटर हाव ि टंग
पावसाच े पाणी न ंतर या वापरासाठी एक क न साठव या या त ं ाला र ेनवॉटर हाव ि टंग
असे हणतात . ही जल यव थापनाची एक पा रंपा रक प त आह े जी भारतासह जगभरात munotes.in
Page 19
पया वरणीय सम या : पाणी टंचाई
ामीण संदभ आिण पाणी
यव थापन ; रेन वॉटर हाव ि टंग –
राज थानमधील जोहाड क ेस टडी
19 अनेक वषा पासून चिलत आह े. पावसाच े पाणी गोळा कर याची सव साधारण ि या
खालील माण े आहे.
● फटॉप क ॅचम ट: इमारत या छतावरील पावसाच े पाणी गोळा करण े ही पावसा या
पा याची साठवण कर याची पिहली पायरी आह े. छतावरील पा णलोट े ासाठी
काँ ट, धातू िकंवा टाइल ही काही स ंभा य साम ी आह ेत.
● पावसाच े पाणी स ंकलन णाली : नाली णाली छतावरील पावसाच े पाणी गोळा करत े
आिण त े साठवण टाक कड े िनद िशत करत े. खड्डे पडू नयेत हण ून नाली यव था
व छ आिण यवि थत ठ ेवली पािहज े.
● पाणी साठव याआधी , कोण याही घाण िक ंवा दूिषत पदाथा पासून मु हो यासाठी त े
िफ टर करण े आव यक आह े. पाने, डहा या आिण इतर कच यापास ून मु
हो यासाठी , लोक वार ंवार जाळी िक ंवा न िफ टर वापरतात . बॅ टे रया, िवषाण ू
आिण इतर अश ु ता काढ ून टाक यासाठी अिध क अ याध ुिनक िफ ट र ंग णाली
आव यक आह े.
● साठवण : पावसाच े िफ टर क ेलेले पाणी साठव यासाठी साठवण टाक चा वापर क ेला
जातो. पावसाच े माण आिण पा याची मागणी टाक चा आकार ठरवतात . टाक ही
धातू, काँ ट िक ंवा लाि टकसह िविवध कार या साम ीपास ून बनिवली जाऊ
शकते.
● िवतरण : साठिव यान ंतर पावसाच े पाणी िपण े, धुणे आिण िस ंचन यासह िविवध
कामांसाठी वापरल े जाऊ शकत े. कोण याही धोकादायक जीवाण ू, िवषाण ू िकंवा इतर
कोण याही द ूिषत पदाथा पासून मु हो यासाठी ठ ेवले या पा यावर ि या करण े
आव यक आह े.
भारतातील पा याची ट ंचाई दूर कर यासाठी िविवध प त ची आव यकता आह े सुधा रत
पाणी यव थापन णाली , पा या या पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणूक, जल स ंवध नास
ो साहन आिण द ूषण आिण भ ूजलाचा अितवापर कमी कर यासाठी प ुढाकार या ंचा
समाव ेश होतो अशीच एक प त हणज े जोहाड . चला तपशील वार िवचार क या .
तुमची गती तपासा
1. रेन वॉटर हाव ि टंग हणज े काय?
2. पारंपा रक पाणी साठवण णालीची चचा करा.
३.५ जोहाड – य ी अ ययन
जोहाड ही एक सामा य पाणी स ंकलन णाली आह े. जोहाड ह े लहान मातीच े चेक बंधारे
आहेत या य नी या ं या व त: या मता, संसाधन े आिण पार ंपा रक ान वाप न
बांधले आह ेत जे पावसाच े पाणी साठव ून ठेवतात,पाझरतात आिण भ ूजल प ुनभ रण munotes.in
Page 20
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
20 वाढवतात . पारंपा रकपण े पावसाच े पाणी गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या , जोहाड
भारतातील अध -शु क आिण श ु क द ेशात, िवशेषतः राज थान रा यात आह ेत. पावसाच े
पाणी गोळा कर यासाठी आिण साठव यासाठी , उथळ द या िक ंवा दाबा ंवर लहान मातीच े
बंधारे बांधले जातात . दगड, िचकणमाती आिण माती या ंसार या जवळपास सापडल े या
नैसिग क संसाधना ंपासून जोहाड अन ेकदा बा ंधले जातात . जोहाड ाम ु यान े राज थान या
अलवर िज ात आढळतात त ेथे अंदाजे 3000 पे ा जा त जोहाड आह ेत. राज िसंह
आिण थािनका ं या य नात ून याची स ु वात झाली . पावसाच े पाणी वाह न जा याची गती
कमी कर याचा या ंचा हेतू आहे जेणेक न त े जिमनीत म ुरेल आिण जवळ या जलचरा ंची
भरपाई होईल . ते वारंवार पार ंपा रक प ती आिण ानाचा वापर क न थािनक लोका ं ारे
तयार क ेले जातात आिण त े देशा या सा ं कृितक इितहासात मह वप ूण भूिमका
बजावतात . जोहाडा ं या अस ं य फाय ा ंम ये हे समािव आह े:
● पा याची वाढती उपल धता : जोहाड पावसाच े पाणी गोळा क न साठव ून िप यासाठी ,
शेतीसाठी आिण इतर वापरासाठी पा याचा एक िव ासाह ोत पुरवू शकतात .
● जोहाड मातीची ध ूप रोख यासाठी आिण माती या स ुपीकत ेस चालना द े यास मदत
क शकतात , जे शेती आिण ज ैविविवधत ेसाठी मह वपूण आहे. ते पज यवृ ीचा वाह
थांबवून हे सा य करतात .
● जैविविवधत ेला आधार द ेणारे: जोहाड लहान ओ या जिमनी आिण तलाव बा ंधू
शकतात ज े िवशेषत: कोरड्या हंगामात व यजीवा ंचे मह वप ूण अिधवास हण ून काम
करतात .
● सामुदाियक लविचकता िनमा ण करण े: थािनक रिह वाशांनी वार ंवार बा ंधलेले आिण
देखरेख क ेलेले जोहाड न ैसिग क स ंसाधना ं या यव थापनाम य े सम ुदाया या
सहभागास आिण स मीकरणास ो सािहत क शकतात .
जोहाड अितशय काय म आिण व त आह ेत; दरडोई 100 पये दरान े ते आिथ क
उ पादन वषा ला 400 पया ंनी वाढव ू शकता त. याउलट , शेजार या सरदार सरोवर धरण
क पाची िक ंमत 300 अ ज पय े आहे, येक य ला पाणी प ुरवठा कर यासाठी 100
पट जा त आिण य ेक एकर िस ंचनासाठी 340 पट जा त खच आला आह े.
त ण भारत स ंघ आिण राज थानी वॉटर म ॅन हणून ओळखल े जाणार े त ण भारत स ंघ
नेते राज िसंह यां या माग दश नाखाली जोहाडा ंनी ामीण सम ुदायांना अ य ंत ग रबीत ून
समृ ीकड े यां या असाधारण स ं मणाम य े मदत क ेली आह े. पावसाळाला रोख यासाठी ,
जोहाड ्स नावाच े लहान िचखल अडथळ े ड गरा या उतारावर बा ंधले जातात , िवशेषत:
अध -गोलाकार आकारा ंम ये. ते टेकड्यां या न ैसिग क उतारा ंनी तीन बाज ूंनी वेढलेले आहेत
आिण पाऊस पकड यासाठी उतारावर बा ंधले आह ेत. चौ या बाज ूला, मातीची िभ ंत,
सामा यत : अध --गोलाकार आकार , साइट , पा याचा वाह , थलाक ृित इ याद वर
अवल ंबून ितब ंिधत करत े., तटबंदीची उ ंची एका जोहाडपास ून दुस या जोहाडात बदलत े
काही घटना ंम ये पा याचा दबाव कमी कर यासाठी अित र पा या या आउटल ेटसाठी
एक िचनाई रचना द ेखील तयार क ेली जात े. पाणी साठव यासाठी 2 ते 100 हे टर दर यान munotes.in
Page 21
पया वरणीय सम या : पाणी टंचाई
ामीण संदभ आिण पाणी
यव थापन ; रेन वॉटर हाव ि टंग –
राज थानमधील जोहाड क ेस टडी
21 वापरल े जाते. ित ह े टर श ेतीयो य जमीन , 1000 – 1500 मी 3 टोरेज चांग या कार े
तयार क ेले गेले. Rs.0.95 / m3 या सरासरी िक ंमतीसह , भारतीय पी ( आरएस ) 0.2
ते 1.50 / m3 पय त आह े.
गावक या ंनी खच सामाियक क ेला मज ूर, दगड, वाळू आिण च ुना यासह थािनक र या
सुलभ स ंसाधन े दान क न स ंपूण खचा या 70-90% योगदान िदल े. कमी खचा त, सरळ
िडझाइन , साधे बांधकाम याम ुळे ही बा ंधकाम े उभी रािहली . पावसा यात जोहाडात पाणी
जमा क न त े िसंचन, िप यासाठी , जनावरा ंना िप यासाठी आिण इतर घरग ुती वापरासाठी
वापरल े जात े. हे पाणी जिमनी या खालीही िझरपत े. हे भूजल प ुनभ रण क न आिण
जिमनीतील आ ता वाढवून िव त ृत े ास मदत करत े. या यित र , जोहाडमधील पाणी
हळूहळू कमी होत अस यान े जोहाडमधील जमीन स ंपूण कोरड ्या हंगामात लागवडीयो य
बनते.
अलवर िज ात 1086 समुदायांम ये 6500 िकमी एक ूण 8600 जोहाड बा ंध यात आल े
आहेत. प रणामी , उथळ जलचरात भ ूजल प ुनभ रणामुळे पा याची पातळी 100-120 मीटर
खोलीव न 3-13 मीटरपय त वाढली आह े. एकल आिण द ुहेरी िपका ंसाठी वापर या
जाणा या जिमनीच े माण अन ु मे 11% आिण 3% व न 70% आिण 50% पय त वाढल े,
याम ुळे शेतक या ंची स ंप ी वाढली . कृषी वनीकरण आिण सा मािजक वनीकरणा ार े,
जंगलाच े आ छादन , जे पूव फ 7% होते, 40% पय त वाढल े, पुरेसे इंधन लाक ूड तयार
केले आिण वातावरणात ून काब न काढ ून टाकला . अंदाजान ुसार, जोहाडा ंनी दरडोई . या
गुंतवणुक सह पीक उ पादनात स ुधारणा क ेली आह े. जोहाडम य े 100 .गुंतवणूक क
400 पया ंचा वािष क लाभ िमळतो . मासेमारी या सहा यान े उपजीिवक ेचे मह वप ूण साधन
देखील िवकिसत झाल े आहे. पा या या उपल धत ेमुळे मिहला ंचे आरो यही स ुधारल े आहे
कारण आता या ंना दूरव न पाणी न े याची गरज नाही . आरवारी आिण पार ेल न ा ंचा
जीण ार क न पुनस चियत करण े ही सवा त आ य कारक कामिगरी आह े.
इंिडयन इि टट ्यूट ऑफ ट े नॉलॉजी , कानप ूर येथील थाप य अिभया ंि क िवभागाच े
माजी म ुख डॉ . जी.डी. अ वाल या ंनी एक अ यास क ेला (कावराना २००६ म ये)
जोहाडा ं या इमार ती िकती िकफायतशीर हो या , 0.2 (यूएस स ट 0.4) ित घनमीटर
संचय. . पासून मता . 0.95 ( यूएस स ट 2.2) ित घनमीट र सरासरी त े . 3 ( यूएस
स ट 7) उ च वर . अ यासा या नम ु यां या ख ेड्यांम ये दरडो ई वािष क उ प न कमी .
126 (यूएस $ 2.95) ते उ च . 3585 (यूएस $ 83.98). अ यासा नुसार, .
जोहाड ्समधील 1000 म ये आिथ क उ पादन . दरवष 4200 (कवारणा 2006 )
जोहाड लोकस ं येला उजा दे यासाठी , सामािजक एकता वाढिव यासाठी , समाजातील
य वाद आिण भाविनक स ंबंध वाढव यासाठी आिण सवा या फाय ासाठी न ंतरचे
सि य कर यासाठी एक साधन हणून िवकिसत झाल े आहे (राज िसंग 2005 , समुदाय
चािलत िवक ीकृत जल यव थापन ). जोहाडाम ुळे आता माणसा ं या आिण ा या ं या
मागणीन ुसार वष भर पा याची हमी िदली जात े. लहान शहरा ंसाठी पश ुपालन आव यक
अस यान े, जोहाडा ंमुळे पाणी आिण चारा अिधक उपल ध झाला आ हे. munotes.in
Page 22
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
22 जोहाडा ं या बा ंधकामाचा फायदा झाल े या गावा ंपैक एकाचा नम ुना त ा 1 म ये दश िवला
आहे.
उपल धत ेमुळे आिथ क ि थती स ुधारली आह े. याने अ न उ पादनात वाढ क ेली आह े, मृदा
संवध नासाठी मदत क ेली आह े, बायोमास उ पादकता वाढवली आह े आिण म ूलभूत गरजा ,
िप याच े पाणी आिण घरग ुती गरजा प ुरव या यित र पाच ह ंगामी न ा ंचे (आरवारी ,
पारेल, सरसा , भगणी -तेलदेह आिण जहजवली ) बारमाहीम य े पांतर केले आहे. (शमा
2006 ).
जोहाडा ंना िविवध ोता ंकडून धो या ंचा अन ुभव आला आह े, यात जमीन वापरातील
बदल, शहरीकरण आिण द ुल या ंचा समाव ेश आह े, जरी ते अनेक फायद े देतात.
भारतातील लविचक आिण शा त जल यव थापन प ती प ुढे ने यासाठी मोठ ्या
उप मा ंचा एक भाग हण ून, जोहाडा ं या प ुनस चियत आिण प ुनज माला पािठ ंबा दे यासाठी
य न करण े आव यक आह े.
ोत -पाणी जोहाडा ंची रचना . ोत: अनुपमा शमा , नॅशनल इि टट ्यूट ऑफ हाय ोलॉजी
munotes.in
Page 23
पया वरणीय सम या : पाणी टंचाई
ामीण संदभ आिण पाणी
यव थापन ; रेन वॉटर हाव ि टंग –
राज थानमधील जोहाड क ेस टडी
23 तुमची गती तपासा
1. जोहाड जिमनीची ध ूप कशी रोखतात ?
2. जोहाड ाम ु यान े भारतातील कोण या रा यात आढळतात .
१.६ सारांश
या करणात , आपण पाणी यव थापनाच े मह व , पा या या कमतरत ेचा लोका ं या
जीवनावर आिण पया वरणावर होणारा प रणाम यािवषयी िशक लो. जलस ंकट हाताळ याचा
माग हण ून राज थानम य े जोहाडसार या अन ेक पार ंपा रक प ती वापर या जातात .
जोहाड ही सम ुदाया या मालक ची जल यव थापन प त आह े जी मोठ ्या धरणा या
तुलनेत व त आह े आिण थािनका ंना यवहाय आिण अनुकूल आह े.जोहाड ही एक
सामा य पाणी स ंकलन णाली आह े. जोहाड ह े लहान मातीच े चेक बंधारे आह ेत या
य नी या ं या वत : या मता , संसाधन े आिण पार ंपा रक ान वाप न बा ंधले आहेत
जे पावसाच े पाणी साठव ून ठेवतात आिण पाझरतात आिण भ ूजल प ुनभ रण वाढवतात .
पारंपा रकपण े पावसाच े पाणी गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या , जोहाड भारतातील
अध -शु क आिण श ु क द ेशात, िवशेषतः राज थान रा यात आह ेत. पावसाच े पाणी गोळा
कर यासाठी आिण साठव यासाठी , उथळ द या िक ंवा दाबा ंवर लहान मातीच े बंधारे िकंवा
बंधारे बांधले जातात . दगड, िचकणमाती आिण माती यांसार या जवळपास सापडल े या
नैसिग क संसाधना ंपासून जोहाड अन ेकदा बा ंधले जातात .
३.७
1. जोहाडा ं या य ी अ ययना ची चचा करा.
2. पारंपा रक जल यव थापन णाली प करा .
3. रेन वॉटर हाव ि टंगची चचा करा
4. भारतातील पाणीट ंचाई थोड यात सांगा.
३.८ संदभ
1. Hussain , J., Husain , I., & Arif, M. (2014 ). Water resources
management : traditional technology and communities as part of the
solution . Proceedings of the International Association of Hydrological
Sciences , 364, 236-242.
https ://www .researchgate .net/publication /273286697 _Water _
resources _management _traditional _technology _and_
communities _as_part_of_the_solution /download
2. https ://www .worldbank .org/en/country /india /brief/world -water -day-
2022 -how-india -is-addressing -its-water -munotes.in
Page 24
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
24 needs #:~:text=The%20country %20has%2018 %20percent ,think %20t
ank%2C%20the%20NITI%20Aayog .
3. https ://www .notechmagazine .com/2015 /06/water -johads -a-low-tech-
alternative -to-mega -dams -in-india .html
4. https ://www .csein dia.org/traditional -water -harvesting -systems -683
5. Boers , T. M., & Ben-Asher , J. (1982 ). A review of rainwater
harvesting . Agricultural water management , 5(2), 145-158.
munotes.in
Page 25
25 ४
कचरा यव थापन -घनकचरा यव थापन , जैव-वै क य
कचरा ; औ ोिगक कचरा ; आि वक कचरा आिण ई -कचरा
घटक रचना
४.0 उि े
४.१ कचरा यव थापनाचा अथ .
४.२ घनकचरा यव थापन
४.३ जैव-वै क य कचरा
४.४ औ ोिगक कचरा
४.५ आि वक कचरा
४.६ ई कचरा .
४.७ केस टडी
४.८ सारांश
४.९
४.१० संदभ
४.0 उि े
कचरा यव थापनाचा अथ जाणून घेणे
कच याच े िविवध कार आिण याच े यव थापन समज ून घेणे.
४.१ कचरा यव थापनाचा अथ
कचरा आिण याच े यव थापन समज ून घेणे हा एक मह वाचा िवषय आह े. कारण याचा
प रणाम वत मानावर नाही तर भिव यातील लोकस ं या आिण िनसगा वरही होतो . दररोज
मुंबईत एका िदवसात स ुमारे 7025 टन कचरा उ पादन होत े. हे ही सम या समज ून
घे याची गरज आिण ती यव थािपत कर या या प ती दश वते. या करणात आपण
कचरा यव थापन आिण याच े िविवध कार पाहणार आहो त. munotes.in
Page 26
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
26 कचरा चा अथ असा आह े क कोणतीही व त ू िकंवा पदाथ यान े याचा उ ेश पूण केला
आहे आिण आता वाया जात आह े. घरे, यवसाय , उ ोग आिण बा ंधकाम साइट ्ससह
अनेक ोता ंमधून कचरा तयार क ेला जातो . हे घन, व िक ंवा वाय ूसारख े अनेक िभ न प े
देखील घ ेऊ शकत े. तो कुठून येतो, तो कशापास ून बनतो आिण याचा पया वरणावर आिण
लोकां या आरो यावर कसा प रणाम होऊ शकतो यावर अवल ंबून, कच याच े िविवध कार े
वग करण क ेले जाऊ शकत े. युिनिसपल घनकचरा (MSW ), औ ोिगक कचरा , घातक
कचरा , बायोम ेिडकल कचरा , इले ॉिनक कचरा (ई-कचरा ), आिण बांधकाम आिण िव व ंस
कचरा ही अन ेक कार या कच याची काही उदाहरण े आहेत या ंचे वग करण क ेले जाऊ
शकते. कच याच े यो य यव थापन न क े यास ग ंभीर पया वरण आिण आरो या या सम या
िनमा ण होतात . उदाहरणाथ , चुक या कच याची िव ह ेवाट लाव याम ुळे जमीन आिण जल
दूषण, ह रतग ृह वाय ू उ सज न आिण साव जिनक आरो यास धोका िनमा ण होऊ शकतो .
कचरा यव थापन सुरि त आिण काय म मागा ने कचरा गोळा करण े, हाताळण े आिण
यातून मु होण े ही ि या आह े. कचरा यव थापन एकाच व ेळी स ंसाधन काय मता
आिण िटकाऊपणा वा ढवताना कचरा पया वरणास आिण लोका ं या आरो यास होणारी हानी
कमी कर याचा य न करत े. कचरा िनिम ती, संकलन , वाहतूक, वग करण आिण
पृथ करण , ि या आिण िव ह ेवाट ह े कचरा यव थापनातील काही सामा य पाय या
आहेत. भावी कचरा यव थापनासाठी यो य त ं ान आ िण ि या ंचा वापर करण े
आव यक आह े कारण त े कच याच े माण आिण िवषारीपणा कमी करतात आिण मौ यवान
संसाधना ंची प ुन ा ी आिण प ुनवा पर वाढवतात . महापािलक ेचा घनकचरा (जसे क
घरातील कचरा ), औ ोिगक कचरा , घातक कचरा (जसे क रसायन े आिण व ै क य
कचरा ), आिण इल े ॉिनक कचरा ह े काही िविश कारच े कचरा आह ेत या ंचे
यव थापन करण े आव यक आह े. िनरोगी पया वरणासाठी , लोकां या आरो यासाठी आिण
नैसिग क संसाधना ंसाठी कचरा यो य र या हाताळण े मह वाच े आहे.
४.२ घनकचरा यव थापन
व िक ंवा गॅस नसल ेली कोणतीही टाकल ेली केलेली साम ी घन कचरा मानली जात े.
याम य े घातक कचरा , औ ोिगक कचरा आिण घरातील कचरा यासह िविवध गो चा
समाव ेश अस ू शकतो . घरगुती, यवसाय , सं था आिण औ ोिगक ोत ह े सव घन कचरा
तयार करतात . पया वरणीय द ूिषतता , साव जिनक आरो य सम या आिण स ंसाधना ंची
कमतरता टाळायची अस यास घनकचरा यव थापन यो य र या क ेले पािहज े.
घनकचरा यव थापन ही पया वरणाला हानी पोहोचव ू नये अशा कार े घनकचरा गोळा
करणे, हलवण े, ि या करण े, पुनवा पर करण े आिण टाक ून देणे ही ि या आह े. कच याच े
पया वरण, सव सामा या ंचे आरो य आिण स दया वर होणार े नकारा मक प रणाम कमी करण े
हे घनकचरा यव थापनाच े मु य उि आह े. याम य े कचरा कमी करण े, कच याचा
पुनवा पर, कच यापास ून ऊजा पुन ा ी आिण उरल े या कच याची यो य िव ह ेवाट यासह
अनेक ि या ंचा समाव ेश आह े. कच याच े सुरि त आिण शा त प तीन े यव थापन क ेले
जाईल याची हमी द े यासाठी , घनकचरा यव थापनाम य े धोरण े, िनयम आिण माग दश क
त वे िवकिसत करण े आिण लाग ू करण े देखील आव यक आह े. पया वरण, साव जिनक munotes.in
Page 27
कचरा यव थापन -घनकचरा
यव थापन , जैव-वै क य कचरा ;
औ ोिगक कचरा ; आि वक कचरा
आिण ई -कचरा
27 आरो य आिण न ैसिग क साधनस ंप ी या जतनासाठी यो य घनकचरा यव थापन
आव यक आ हे.
४.३ जैव वै क य कचरा
लोक िक ंवा ा या ंचे िनदान , उपचार िक ंवा लसीकरण करताना तस ेच जैिवक स ंशोधन
काया दर यान िनमा ण होणारा कोणताही कचरा बायोम ेिडकल कचरा हण ून ओळखला
जातो, काहीव ेळा आरो यस ेवा कचरा हण ून ओळखला जातो . शा स (सुया, िस रंज आिण
केलप स), र आिण र उ पादन े, मानवी आिण ा या ं या ऊती , शरीराच े अवयव
आिण व ॅब जे या वग वारीत मोडणा या स ंभा य स ंसग ज य व त ू आह ेत. वाया ग ेलेली
औषध े, रसायन े आिण फामा युिटकल व त ूंसार या ग ैर-संसग ज य कचरा द ेखील
बायोम ेिडकल कचरा हण ून वग क ृत केला जातो.
जैव-वै क य कचरा हा आजाराचा सार रोख यासाठी आिण पया वरणाच े र ण
कर यासाठी या या स ंभा य धोकादायक व पाम ुळे कठोर िनयम आिण िनयमा ंनुसार
वेगळे करण े, गोळा करण े, वाहतूक करण े, उपचार करण े आिण िव ह ेवाट लावण े आव यक
आहे. अयो य बायोम ेिडकल क चरा हाताळणी क े यास पया वरण, ाणी आिण जनत ेचे
आरो य धो यात य ेईल.
संभा य स ंसग ज य पदाथा ची यो य हाताळणी आिण िव ह ेवाट स ुिनि त कर यासाठी , जैव
वै क य कचरा यव थापनाम य े अन ेक ट या ंचा समाव ेश होतो . जैिवक कचरा
हाताळ यासाठी या सामा य िशफारसी आहेत:
पृथ करण : पिहली पायरी हणज े कचरा आिण ज ैव-वै क य कचरा यातील फरक
ओळखण े. णालय े, दवाखान े, योगशाळा आिण स ंशोधन स ुिवधांम ये पृथ करण क ेले
जाते. रा ीय कायद े आिण जागितक आरो य स ंघटने या (WHO ) िनकषा ंनुसार
बायोम ेिडकल कचरा व ेगळा क ेला पािहज े.
संकलन: िवभ क ेलेला कचरा यो य क ंटेनरम य े उचलला पािहज े यावर च ेतावणी िच ह े
आिण कचरा वग वारी आह े.
वाहत ूक: जैव-वै क य कचरा अशा प तीन े हलिवला जावा याम ुळे दूिषत हो याची िक ंवा
पया वरणाची हानी हो याची श यता कमी होईल . याम य े िविश वाहना ंचा वापर समा िव
केला पािहज े या ं यावर ल ेबले आह ेत आिण या ं या स ुरि तत ेसाठी द ेखील पावल े
उचलली पािहज े.
उपचार : जैववै क य कच याचा सामना कर यासाठी िनज तुक करण , नाश िक ंवा
रासायिनक उपचार यासार या यो य त ं ांचा वापर क ेला पािहज े. कच या चे कार आिण
माण , तसेच ादेिशक िनयम आिण िनयम या सवा चा उपचार त ं िनवडीवर प रणाम
होईल. ि या क ेले या ज ैिवक कच याची स ुरि त िव ह ेवाट हा श ेवटचा ट पा आह े.
कच याचा कार आिण थािनक कायद े यावर अवल ंबून, याम य े खोल दफन , लँडिफिल ंग
िकंवा इतर त ं ांचा समाव ेश अस ू शकतो . जैिवक कचरा यव थापनासाठी िवश ेष ान आिण
अनुभव आव यक आह े. कायद ेशीर सम या टाळ यासाठी , आधीपास ून लाग ू असल े या munotes.in
Page 28
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
28 िनयम आिण िनयमा ंचे पालन करण े मह वाच े आहे िकंवा यावसाियका ंची मदत घ ेणे चांगले
आहे.
तुमची गती तपासा
1. कचरा यव थापन हणज े काय?
2. िट पणी.-कच याच े पृथ करण आव यक आह े असे तु हाला वाटत े का
४.४ औ ोिगक कचरा
उ पादन , खाणकाम , बांधकाम आिण श ेती यासार या औ ोिगक ि याकलापा ं ारे तयार
होणारा कचरा औ ोिगक कचरा हण ून ओळखला जातो . रसायन े, धातू, बांधकाम
मोडतोड , इले ॉिनक कचरा आिण औ ोिग क ि येसाठी आव यक नसल ेले िकंवा
अनाव यक असल ेले इतर पदाथ ही औ ोिगक कच याची उदाहरण े आह ेत. औ ोिगक
कच याच े पुरेसे यव थापन न क े यास , यात िवषारी िक ंवा धोकादायक पदाथ असू
शकतात आिण याम ुळे मानवी आरो य आिण पया वरण दो ही धो यात य ेऊ शकतात .
मानवी आरो य आिण पया वरणाच े र ण कर यासाठी , औ ोिगक कच याची यो य हाताळणी
करणे अ य ंत आव यक आह े. औ ोिगक कचरा प ुनन वीनीकरण , िव हेवाट लाव याप ूव
िकंवा उपचार कर याप ूव सुरि तपण े आिण जबाबदारीन े हाताळला जाऊ शकतो . उपचार
प त म य े भौितक , रासायिनक िकंवा जैिवक ि या ं ारे कच याची हािनकारक साम ी
कमी करण े समािव अस ू शकत े. सुरि त िव ह ेवाट हणज े लँडिफल , बिन ग िकंवा
पया वरणीय मानक े आिण िनयमा ंचे पालन करणा या इतर त ं ांचा समाव ेश अस ू शकतो , परंतु
पुनवा परासाठी कच यात ून मौ यवान घटक पुन ा करण े समािव अस ू शकत े. यां या
ऑपर ेश स ार े उ पािदत कच याच े माण कमी कर यासाठी आिण उ पािदत कच याच े
भावीपण े यव थापन कर यासाठी , उ ोगा ंनी िटकाऊ आिण पया वरणास अन ुकूल
प त चा अवल ंब केला पािहज े.
औ ोिगक कचरा हाताळ याम य े िविवध काय समािव आह ेत, यात कचरा िनिम ती कमी
करणे, कच यावर ि या करण े, पुनवा पर करण े िकंवा मौ यवान साम ी प ुन ा करण े
आिण कच याची स ुरि तपण े आिण जबाबदारीन े िव ह ेवाट लावण े समािव आह े.
औ ोिगक कचरा हाताळ यासाठी काही िव त ृत िशफारसी खालील माण े आहेत:
कचरा कमी करण े: यवसाय कमी क चा माल , अिधक भावी उ पादन त ं आिण पाणी
आिण ऊज चा काय म वापर क न त े तयार करत असल े या कच याच े माण कमी क
शकतात . व तूंचा पुनवा पर करण े ही कचरा कमी कर याची द ुसरी प त आहे जी कचरा
उ पादन कमी कर यासाठी वापरली जाऊ शकते.
कचरा वग करण िविवध कारच े कचरा या ं या ग ुणधम आिण व ैिश ्यांवर आधा रत व ेगळे
कर याची ि या . यामुळे कच याची प ुनवा पर, उपचार िक ंवा पुनवा परा ार े पया वरणास
अनुकूल मागा नी सुरि तपण े िव ह ेवाट लावण े सोपे होऊ शकत े. munotes.in
Page 29
कचरा यव थापन -घनकचरा
यव थापन , जैव-वै क य कचरा ;
औ ोिगक कचरा ; आि वक कचरा
आिण ई -कचरा
29 उपचार : औ ोिगक कच याच े अपायकारक घटक व ेगळे करण े, िडटॉि सफाय करण े िकंवा
कमी करण े यासाठी भौितक , रासायिनक िक ंवा जैिवक प ती आव यक आह ेत. कच यावर
ि या क े याने याच े पया वरणावरील नकारा मक प रणाम कमी होतात आिण िव ह ेवाट
लावणे अिधक स ुरि त होत े.
पुनवा पर आिण प ुन ा ी: औ ोिगक काया त वापर या साठी कचरा पास ून मौ यवान
सािह य प ुनवा पर आिण प ुन ा ी य ेय आह े. हे िव ह ेवाट लाव यासाठी आव यक
असल े या कच याच े माण कमी क शकत े आिण न ैसिग क संसाधना ंचे जतन कर यात
मदत क शकत े.
सुरि त िव ह ेवाट: औ ोिगक कच याचा प ुनवा पर करता य ेत नस ेल तर याची स ुरि त
आिण जबाबदारीन े िव ह ेवाट लावण े आव यक आह े. लँडिफिल ंग, जळ याची ि या आिण
इतर िव ह ेवाटीची त ं े जी पया वरणीय िनयम आिण मानका ंचे पालन करतात सव वीकाय
आहेत.
औ ोिगक क च याच े यव थापन कर यासाठी , उ ोगा ंनी शा त आिण पया वरणास
अनुकूल सराव लाग ू करण े मह वाच े आह े. हे िनसगा साठी आिण मानवी आरो यासाठी
देखील फायद ेशीर ठ शकत े.
४.५ अणु कचरा
अणुऊजा क प ,अ व ा ंची िनिम ती आिण इतर आि वक अन ु योगा ं या
कामकाजा दर यान आि वक कचरा हण ून ओळख या जाणा या घातक कच याची ए क
ेणी तयार क ेली जात े. हे आि वक िवख ंडन, अ व े बनव यासाठी वापरल े जाणार े तं
आिण अण ुऊजा क पा ंम ये वापर या जाणा या िवजेचे उपउ पादन आह े.
आि वक कचरा अ य ंत िकरणो सग आह े आिण बराच काळ धोकादायक अस ू शकतो .
यात िविवध पदाथा चा समाव ेश अस ू शकतो , उदा. जुने इंधन रॉड , दूिषत उपकरण े आिण
अणु सुिवधांम ये काम करणा या कम चा या ंनी घातल ेले सुर ा उपकरण . आि वक
कच या या िकरणो सगा मुळे लोक आिण पया वरण दोघा ंनाही हानी पोहोच याची श यता
असत े.
पया वरण आिण साव जिनक आरो याच े र ण कर यासाठी , अणु कचरा स ुरि तपण े
यव थािपत करण े आव यक आह े. आि वक कच याच े यव थापन कर यासाठी अन ेक
तं े वापरली जातात ,
टोरेज: जोपय त याची िव ह ेवाट लावण े सुरि त होत नाही तोपय त, अणु कचरा अन ेक
वष यो य र या तयार क ेले या स ुिवधा जस े क कोरड ्या ड या िक ंवा तलावा ंम ये ठेवला
जाऊ शकतो .
वाहतूक: िविकरण आिण भौितक न ुकसानापास ून वाच ू शकणार े िवशेष कंटेनर अण ु कचरा
वाहतूक कर यासाठी वार ंवार वापरल े जातात . munotes.in
Page 30
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
30 अणु कच या ची िव ह ेवाट खाली भ ूगभ य भा ंडारात प ु न टाकली जात े, िजथे ते दीघ काळ
पया वरणापास ून स ंरि त क ेले जाऊ शकत े. रेपॉिजटरी र ेिडओअ ॅि ट ह मट े रयल
िड चाज सह तयार करण े आव यक आह े आिण त े भूजलापय त पोहोच यापास ून ितब ंिधत
केले पािहज े.
साव जिनक स ुर ा आिण पया वरणीय स ंर ण राख यासाठी , अणु कच याचे यव थापन हा
एक जिटल आिण कठीण िवषय आह े यासाठी काळजीप ूव क िनयोजन , देखरेख आिण
िनयामक िनरी ण आव यक आह े.
तुमची गती तपासा
1. औ ोिगक कचरा कसा हािनकारक आह े?
2. आि वक कचरा हणज े काय?
४.६ इले ॉिनक कचरा ,
इले ॉिनक कचरा ,ई-कचरा हण ूनही ओळखला जातो , ही स ं ा ब ंद इल े ॉिनक
उपकरण े आिण ग ॅझेट्स जस े क स ंगणक, माट फोन, टेिलि हजन आिण इतर ग ॅझेट्ससाठी
आहे. यो य र या हाताळल े नाही तर , िशसे, पारा, कॅडिमयम आिण ोिमन ेटेड ल ेम
रटाड ट्स सारख े धोकादायक पदाथ ई-कच याम य े असू शकतात , याम ुळे मानवी आरो य
आिण पया वरण दो ही धो यात य ेऊ शकता त.
ई-कचरा यव थापन हणज े ई-कच यावर ि या करण े आिण प ुनवा पर करण े,
पया वरणावरील ई -कच याचा भाव कमी करण े आिण ई -कच याची स ुरि तपण े आिण
जबाबदारीन े िव ह ेवाट लावण े. ई-कच याच े यव थापन करताना सा धारणपण े खालील
त वांचे पालन क ेले पािहज े:
कमी करण े: ई-कचरा हाताळ याच े सवा त मोठ े धोरण हणज े याच े उ पादन कमी करण े. हे
कर यासाठी , एखादी य दीघ काळ िटकणारी इल े ॉिनक ग ॅझेट्स िनवड ू शकत े, नवीन
खरेदी कर याऐवजी त ुटलेली दु ती क शकत े आिण ज ुनी इले ॉिनक उपकरण े दान
िकंवा िवक ू शकत े.
पुनवा पर: इले ॉिनक ग ॅझेटचा प ुनवा पर क न , तु ही या ंचे आयुमा न वाढव ू शकता आिण
ई-कच याच े उ पादन कमी क शकता . याम य े इले ॉिनक उपकरण े दु त करण े िकंवा
धमा दाय स ं था, शै िणक स ं था िक ंवा इतर स ं थांना देणे आव यक अस ू शकत े.
पुनवा पर: ई-कच या या पुनवा पराम य े धात ू, लाि टक आिण काच या ंसार या नवीन
इले ॉिनक उपकरणा ं या िनिम तीम य े वापर यासाठी मौ यवान सािह य गोळा करण े
समािव आह े. पुनवा परामुळे ई-कच याच े माण कमी होऊ शकत े याची िव हेवाट लावण े
आव यक आह े आिण न ैसिग क संसाधना ंचे संर ण कर यास द ेखील मदत होत े.
या ई -कच याचा प ुनवा पर करता य ेत नाही , याची स ुरि तपण े आिण जबाबदारीन े
िव हेवाट लावली पािहज े. लँडिफिल ंग, वलन आिण इतर िव ह ेवाटीची त ं े जी munotes.in
Page 31
कचरा यव थापन -घनकचरा
यव थापन , जैव-वै क य कचरा ;
औ ोिगक कचरा ; आि वक कचरा
आिण ई -कचरा
31 पया वरणीय मानद ंड आिण मानका ंचे पालन करतात सव वीकाय आहेत. ई-कच याच े
यव थापन कर यासाठी , य , कॉप र ेशन आिण सरकार या ंनी शा त आिण पया वरणास
अनुकूल प त चा अवल ंब करण े मह वाच े आहे.रा यात 10 लाख म ेि क टन (MT) पे ा
जा त ई -कचरा िनमा ण झाला पर ंतु 2019 -20 म ये केवळ 1 ट के ई-कच याचा प ुनवा पर
झाला.
४.७ कचरा य व थापनाचा क ेस टडीज
1. समथ भारत यासपीठ (SBV) या ना -नफा वय ंसेवी स ं थेने कचरा व ेचकांना
कामावर ठ ेवले आह े आिण या ंना ठाण े महानगरपािलक े या ठाण े कचरा ि या क ात
ि थर नोक या िद या आह ेत, प रणामी , कचरा व ेचक जीवनमान स ुधारल े आह े तसेच
व छत ेतही योगदान िदल े आह े. शहर वय ंसेवी स ं थेने रीसायकिल ंग ि य े ारे
वेगवेग या िठकाणा ंचा पुनिव कास कर यास स ु वात क ेली आिण ज ु या वा वा े, ई कचरा
इ याद सह ॅप लाय री द ेखील बा ंधली.
2. अनेक सोसायट ्या यां या सोसायटीम य े िनमा ण होणा या कच या तून कंपो ट खत
तयार करतात . तयार क ेले या क ंपो टमध ून ते इतर रिहवाशा ंना आिण प रचा रका ंना
िवकतात . ग चीवरील ओला कचरा त े वाळवतात ज ेणेक न याला द ुग धी येऊ नय े आिण
नंतर तो कचरा पािक ग या िठकाणी ठ ेवले या बॉ सम य े कंपो ट वाढ यासाठी टाकला
जातो. एकदा अंितम झा यान ंतर त े इमारतीम य े वापरल े जाते िकंवा पॅक क न िवकल े
जाते. एक कार े, उ प न िनमा ण करण े आिण पया वरणाची बचत करण े.
3. शा पूपासून कपड े धुणे, फरशी साफ करण े, भांडी धुणे या सव कामा ंसाठी मोठ ्या
ँड या रसायना ंऐवजी बायो ए झाई स वापर याचा अली कडचा ड आह े. जैव एंजाइम ग ूळ
आिण िल ंबूवग य साल सार या टाकाऊ पदाथा पासून बनवल े जातात . बायो ए झाई सचा
वापर न ा वाचव ू शकतो . कारण त े वन पती िक ंवा संबंिधत साम ीपास ून बनल ेले आहेत.
रसायना ंमुळे िनसग आिण पया वरण या दोह साठी द ूषण होत आह े. बायो एंझाइम
बनव याची प त 1:10 आहे: एक भाग ग ूळ 10 भाग पाणी , 3 भाग िल ंबूवग यसाल - जसे
बायो ए झाई स कस े वापरायच े, कसे बनवायच े ते तपशीलवार दाखवणार े अनेक ि हिडओ
आहेत. कृपया याचा स ंदभ या. बायो ए झाई स क ेवळ हािनकारक रसायना ंपासूनच न ह े
तर वापर या जाणा या लाि टक या स ं येतही मदत करतात जस े क आपण श ॅ पूची
बाटली िवकत घ ेत यास क ेवळ श ॅ पूम ये सोिडयम लॉरील स फ ेट नाही ज े हािनकारक
आहे परंतु लाि टकची बाटली ही िनसगा साठी हािनकारक आह े.
4. भारतातील सवा त व छ गाव - भारतातील सवा त व छ गाव म ेघालय य ेथे आहे जे
माविलनॉ ग गाव हण ून ओळखल े जात े. गाव व छ करण े हा साम ूिहक य न आह े.
आठवड ्यातून एकदा सव लाि टक िविश र यावर ठ ेवले या बा ंबू या टोप या ंम ये
गोळा क ेले जाते आिण यान ंतर त े गावातील जवळ या कारखा यात प ुनवा पर केले जाते.
यामुळे पय टकांचे आकष ण वाढल े, होम ट े िवकिसत झाल े आिण गावाला उ प न िमळाल े.
munotes.in
Page 32
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
32 ४.८ सारांश
कचरा यव थापन ही एक स ुरि त आिण काय म मागा ने कचरा गोळा करण े, हाताळण े
आिण यात ून मु हो याची ि या आह े. कचरा य व थापन कच याम ुळे पया वरण आिण
लोकां या आरो या ला होणारी हानी कमी कर याचा य न करत े. घनकचरा
यव थापनाम य े घरे, यवसाय आिण इमारत क पातील कचरा यव थािपत करण े
समािव आह े, याला घनकचरा यव थापन हण ून ओळखल े जाते. णालय े, दवाखान े
आिण यो गशाळा यासार या आरो य स ुिवधां ारे उ पािदत व ै क य कच याची स ुरि त
ि या , वाहतूक आिण िव ह ेवाट याला बायोम ेिडकल व े ट म ॅनेजम ट अस े हणतात .
उ पादन , खाणकाम आिण बा ंधकाम यासह औ ोिगक ि य े ारे उ पािदत कचरा
यव थापनाला औ ोिगक कचरा यव था पन हण ून ओळखल े जात े. अणुऊजा
क पा ं ारे िनमा ण होणा या घातक कच याच े यव थापन , अ व ा ंचा िवकास आिण इतर
अ व वापरा ंना अण ु कचरा यव थापन अस े संबोधल े जात े. आि वक कचरा अ य ंत
िकरणो सग आह े आिण बराच काळ धोकादायक अस ू शकतो . संगणक, माट फोन आिण
टेिलि हजन या ंसार या इल े ॉिनक उपक रणां ारे उ पािदत कच यावर ि या करण े
याला ई -कचरा यव थापन अस े हणतात . इले ॉिनक कच याची स ुरि तपण े आिण
जबाबदारीन े िव ह ेवाट लावली पािहज े. आ ही भारता या िविवध भागात ून काही क ेस टडी
देखील पािह या.
४.९
1. कचरा आिण कचरा यव थापनाचा अथ प करा
2. अणु कचरा आिण याच े यव थापन यावर चचा करा
3. घनकचरा यव थापन , ई कचरा प करा .
४.१० संदभ
1. https ://www .unicef .org/india /stories /earth-day-special -investing -
waste -management
2. http://www .bcpt.org.in/articles /SolidWasteManagement .pdf
3. https ://timesofindia .indiatimes .com/city/mumbai /mumbai -just-1-e-
waste -recycled -70-of-solid-waste -treated -in-19-
20/articleshow /819765 76.cms
4. Perkins , D. N., Drisse , M. N. B., Nxele , T., & Sly, P. D. (2014 ). E-
waste : a global hazard . Annals of global health , 80(4), 286-295.
5. Reno , J. (2015 ). Waste and waste management . Annual Review of
Anthropology , 44, 557-572.
munotes.in
Page 33
33 ५
महानगरा ं या या इमारती, कायवॉक इ याद या िवकास
उप मा ंचे प रणाम : खारफ ुटी या नुकसानी संदभा त
घटक रचना
५.0 उि े
५.१ तावना
५.२ िवकास उप मा ंचा अथ आिण मह व
५.३ खारफ ुटीचे नुकसान
५.४ महानगर े आिण िवकासाच े प रणाम
५.५ काय वॉक
५.६ सारांश
५.७
५.८ संदभ
५.0 उि े
1. िवकास उप मा ंचा अथ जाणून घेणे.
2. िवकास उप मा ंचा पया वरणावर होणारा प रणाम समजून घेणे.
५.१ तावना
शहरी समुदायांचे राहणीमान , रोजगारा या संधी आिण सामािजक क याण वाढव याच े
उि असल ेले काय म, उप म आिण क पा ंना शहरांमधील िवकास ि याकलाप हणून
संबोधल े जाते. शहरांमधील िवकासा मक ि याकलापा ंम ये हे समािव आहे, उदाहरणाथ :
शहरी नूतनीकरण क प : याम य े शहरी प रसर पुन जीिवत करणे, वारंवार जु या
संरचनांचे नूतनीकरण क न आिण र याच े य आिण इतर पायाभ ूत सुिवधा वाढवण े
यांचा समाव ेश होतो
munotes.in
Page 34
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
34 ५.२ िवकास उप मांचा अथ आिण मह व
1. िवकास उप मा ंचा अथ
उ ान े, खेळाची मैदाने आिण इतर ह रत जागेचा िवकास याम य े समािव केला आहे
कारण ते मनोरंजक ि याकलाप देतात, शारी रक हालचाल ना ो सा हन देतात आिण
हवेची गुणव ा वाढवतात . सामुदाियक िवकास काय म: या वगा त आिथ क वाढीस
ो साहन दे यासाठी क पा ंचा समाव ेश आहे, जसे क काय बल िवकासासाठी काय म,
नोकरी िश ण आिण छोट्या यावसाियक घटका ंसाठी उ ोजक समथ न. वाहतूक
सुधारणा : याम य े बाईक लेन, पादचा या ंसाठी अनुकूल र ते आिण साव जिनक वाहतूक
नेटवक तयार करणे समािव आहे, जे सव वाहतूक क डी कमी कर यासाठी , वाहतुक या
पया वरणास अनुकूल प त ना समथ न दे यासाठी आिण साव जिनक आरो य सुधार यात
मदत करतात . शाळेनंतरचे काय म, सं हालय े आिण सां कृितक क े ही या ेणीतील
काय मांची उदाहरण े आहेत जी उ च-गुणव े या शै िणक आिण सां कृितक संध म य े
वेश वाढव यासाठी काय करतात . एकूणच, सामािजक सव समाव ेशकता , आिथ क िव तार
आिण पया वरणीय शा तता वाढव यासाठी शहरी िवकास उप म आव यक आहेत.
2. िवकास उप म मह व -
शहरांना अनेक कारणा ंसाठी िवकास उप मा ंची गरज आहे.
1. जीवनाचा दजा वाढवण े: शहरातील लोकांना चांग या पायाभ ूत सुिवधा, सेवा आिण
सुिवधा उपल ध क न देऊन, िवकासाच े य न शहरांमधील जीवनमान वाढवू शकतात .
याम य े खेळाची मैदाने आिण उ ान े यांसार या साव जिनक े ांची िनिम ती, िव ासा ह
साव जिनक वाहतुक ची तरतूद आिण आरो य सेवा आिण िश णासाठी सुिवधांचा िवकास
करणे समािव आहे.
2. आिथ क वाढ: नवीन रोजगार िनमा ण क न , गुंतवणुक चे आिमष दाखव ून आिण
छोट्या उ ोगा ंना मदत क न , िवकास उप म शहरी भागात आिथ क वाढीस चालना देऊ
शकतात . शहरवासीया ंसाठी, याचा प रणाम जा त उ प न आिण अिधक समृ ी होऊ
शकतो .
3. सामािजक समाव ेशन: िविवध पा भूमीतील लोकांना सामुदाियक ि याकलापा ंम ये
भाग घे याची आिण सेवा आिण संसाधना ंम ये वेश कर या ची संधी देऊन, िवकास
उप म सामािजक समाव ेशाला चालना दे यासाठी मदत क शकतात . यामुळे सामािजक
तणाव कमी होऊ शकतो .
munotes.in
Page 35
मे ोपॉिलटन िसटी या इमारत ,
कायवॉक इ याद या िवकास
उप मा ंचे प रणाम संदभ
खारफ ुटीचे नुकसान
35 4. पया वरणीय शा तता : नवीकरणीय ऊज या वापराला ो साहन देऊन, ह रतग ृह
वायू उ सज न कमी क न आिण िटकाऊ वाहतुक या पया यांना ो साहन देऊन, िवकास
ि याकलाप आिण यामुळे पया वरणीय ि थरता देखील वाढू शकते. शहरवासीया ंचे आरो य
आिण क याण वाढव यासोबतच , यामुळे हवामान बदलाच े प रणाम कमी हो यास मदत
होऊ शकते.
5. शहराची ितमा सुधारणे: िवकास क प शहराची धारणा सुधा शकतात , याम ुळे
ते नाग रक , यवसाय आिण पय टकांसाठी अिधक आकष क बनतात . हे पय टनाला चालना
दे यासा ठी, गुंतवणुक ला चालना दे यासाठी आिण शहराची ित ा सुधार यास मदत क
शकते.
एकंदरीत, सव नाग रका ंसाठी शहरांची राहणीमान आिण सव समाव ेशकता तसेच यांची
आिथ क, सामािजक आिण पया वरणीय ि थरता वाढव यासाठी िवकास उप म आव यक
आहेत.
५.३ खारफ ुटीचे नुकसान
खारफ ुट ार े िविवध प रसं थे या सेवा पुरव या जातात , खारफ ुटी ही िकनारप ी या
भागात वाढणारी उ णकिटब ंधीय झाडे आहेत. हे खारफ ुटी िविवध मागा नी मदत करतात
उदा. िकनारप ी ि थर करणे, िकनारी समुदायांचे वादळ आिण धूप यापास ून संर ण करणे,
पा यापास ून दूषक िफ टर करणे आिण असं य समु ी आिण थलीय जात साठी
िनवास थान दान करणे. तथािप , जमीन सुधारणे, म यपालन , शेती आिण शहरीकरण
यासह िवकास उप मा ंमुळे वारंवार खारफ ुटीचे नुकसान होते. खारफ ुटी सुमारे 114
दशल वषा पूव िवकिसत झाली आहे. गे या दहा वषा त मुंबईने आप या सव खारफ ुट पैक
40% गमावल े आहेत, ामु यान े झोपडप ्यांसाठी जमीन पुनस चियत करणे, सांडपाणी
ि या आिण कच याच े िढगार े यामुळे. या िठकाणच े दूषण िकनारप ी लगत औ ोिगक
े ांचा िव तार आिण घर आिण औ ोिगक सांडपाणी सोड याम ुळे होते. सुदैवाने, गोदरेज
कुटुंबाने िव ोळी िलंकमधील एक उ कृ खारफ ुटीचे जंगल जतन केले आहे. महारा ा या
िकनारप ीवर , ख या खारफ ुटी या 35 जात प ैक सुमारे 20 जाती ओळख या गे या
आहेत, तर मुंबईत यापैक 15 जाती आहेत (सरकार , 2017).
खारफुटी या नुकसानी मागील कारण े
1. नैसिग क आप ी आिण मानवी ि याकलापा ंसह अनेक गो ी खारफ ुटी या नाहीशा
हो यास कारणीभ ूत आहेत. वादळे, समु ाची पातळी वाढण े आिण िकनारप ीची धूप हे
खारफ ुटी या नाशात योगदान देणारे काही नैसिग क घटक आहेत. तथािप , मानवी
ि याकलाप , याम य े खालील गो चा समाव ेश आहे, हे जगभरातील खारफ ुटी या
हासाच े ाथिमक कारण आहे: munotes.in
Page 36
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
36 2. जमीन सुधारणे: जमीन सुधारणेम ये खारफ ुटीची जंगले आिण इतर िकनारी
प रसं थांचे शेती, म यपालन िकंवा शहरी िवकासासाठी जिमनीत पांतर करणे समािव
आहे. याम य े ेिजंग आिण िफिलंगचा वारंवार वापर केला जातो, याम ुळे खारफ ुटीचे
वातावरण न होऊ शकते.
3. वृ तोड आिण जंगलतोड : खारफ ुटी या झाडांचे लाकूड बांधकाम , इंधन आिण इतर
उ पादना ंम ये वापर यासाठी वारंवार घेतले जाते.वृ तोड आिण जंगलतोड यामुळे
खारफ ुटीची जंगले पूण पणे न होऊ शकतात .
4. म यपालन : िकनारप ी या िठकाणी , मासे, कोळंबी आिण इतर जलचर जाती
अ नासाठी उगव या जातात . यामुळे वारंवार िविवध खारफ ुट चा आिण यां या आि त
िनवास थाना ंचा नाश होतो.
5. शेती: शेती, िवशेषतः तांदूळ उ पादनाचा प रणाम हणून खारफ ुटीची जंगले न
होऊ शकतात . हे िसंचन वािह या ं या िवकासाम ुळे आिण खते आिण क टकनाशका ं या
वापराम ुळे वारंवार घडते, याम ुळे पाणी दूिषत होते आिण खारफ ुटी या अिधवासा ंना हानी
पोहोचत े.
6. शहरीकरण : शहरीकरणाचा प रणाम हणून खारफ ुटीची जंगले न होऊ शकतात ,
याम य े इमारती , र ते आिण इतर पायाभ ूत सुिवधांचाही समाव ेश होतो. हे वारंवार
अिधवासाचा हास आिण जमीन बदलाम ुळे होते.
खारफ ुटी या नुकसानीचा पया वरणावर होणारा प रणाम
1. िवकास उप मा ंमुळे खारफ ुटी या अिधवासा या नुकसानाचा पया वरण, समाज
आिण अथ यव थ ेवर मोठा भाव पडू शकतो
2. िकनारप ीची धूप वाढल ेली: खारफ ुटी िकनारप ी ि थर कर यासाठी आिण
िकनारप ीवरील धूप कमी कर यासाठी मह वप ूण आहेत. खारफ ुटी काढून टाक यान े
िकनारप ी धूप हो यास अिधक संवेदन म बनते, याम ुळे गंभीर पायाभ ूत सुिवधा आिण
मालम ा गमाव याचा धोका वाढतो .
3. कमी झालेली जैविविवधता : मासे, खेकडे, प ी आिण सरपटणार े ाणी या अनेक
सागरी आिण थलीय जात प ैक काही आहेत जे खारफ ुटीवर अिधवास हणून अवल ंबून
असतात . खारफ ुटी या नुकसानाम ुळे या जाती न होतात आिण प रणामी जैविविवधत ेत
घट होते.
4. विध त वादळ असुरि तता : खारफ ुटी वादळ आिण च वादळा ंना नैसिग क अडथळ े
हणून काम करतात , जोरदार वारे आिण लाटांचा भाव कमी करतात .खारफ ुटी या
नुकसानाम ुळे िकनारप ीवरील शहरे वादळा या नुकसानास अिधक संवेदनशील बनवता त,
याम ुळे जीिवतहानी आिण मालम ेचे नुकसान होऊ शकते. munotes.in
Page 37
मे ोपॉिलटन िसटी या इमारत ,
कायवॉक इ याद या िवकास
उप मा ंचे प रणाम संदभ
खारफ ुटीचे नुकसान
37 5. कमी झालेली पा याची गुणव ा : खारफ ुटी नैसिग क िफ टर हणून काय करतात जे
दूषकांना िफ टर क न पा याची गुणव ा सुधारतात . जे हा खारफ ुटीचा नाश होतो ते हा
पा या या गुणव ेवर प रणाम होऊ शकतो , यामुळे मानवी आरो यावर आिण प रसं थेवर
नकारा मक प रणाम होऊ शकतो.
6. खारफ ुटीमुळे म यपालन , पया वरण पय टन आिण काब न िटकव ून ठेव यासह
िविवध कारच े सकारा मक आिथ क प रणाम िमळतात . जे हा खारफ ुटी न होतात ते हा
यां या ार े िनसगा ला िमळणार े फायद े कमी होतात प रणामी थािनक समुदाय तसेच मोठी
अथ यव था आिण पा या चा आधार दो ही भािवत होतात .
तुमची गती तपासा
1. काही िवकासा मक उप मा ंची यादी करा.
2. खारफ ुटी नैसिग क पाणी िफ टर आहेत - िट पणी .
५.४ महानगर े आिण िवकासाचा भाव
मे ो हा श द मे ोपॉिलटन िसटी इ यादी वेगवेग या संदभा त वापरला जात असला तरी
इथे आपण ते े स समजून घे यावर मया दा घालत आहोत .
शहरी जलद प रवहन िकंवा मे ो णाली शहरांम ये आिण शहरांम ये जलद आिण भावी
वाहतूक दान करतात . जा त लोकस ं या असल े या शहरी भागात वाहतूक क डी कमी
कर यासाठी वारंवार वापर या जाणार ्या या िस टीमम य े सामा यत : भूिमगत, उ नत
िकंवा दजा या रे वे लाई स आिण थानका ंचा समाव ेश होतो. दाट लोकव ती या शहरी
भागात वाहतूक क डी कमी कर यासाठी मे ो रे वेमागा चा वारंवार वापर केला जातो आिण
खाजगी वाहना ंना पया य हणून काम क न ते वायू दूषण आिण ह रतग ृह वायू उ सज न
कमी कर यात मदत क शकतात . मे ो ेन णाली लोकांना सां कृितक, शै िणक आिण
रोजगारा या श यता ंशी जोडून समाज आिण अथ यव था सुधा शकते. इलेि क -
चािलत गाड्या या सामा यतः इतर कार या रहदारीपास ून वेग या असल े या मागा वर
वास करतात या जगभरातील असं य मे ो िस टम ार े वापर या जातात . यापैक
बर्याच णा या ंम ये एअर कंिडशिन ंग, अश य साठी वेशयो यता आिण रअल -
टाइम मािहती िड ल े यासारखी वैिश ्ये आहेत. काही णाली वयंचिलत गाड्या देखील
वापरता त यांना मानवी ाय हरची आव यकता नसते. सुरि त, शा त आिण भावी
मागा ने शहरांना तेथील नाग रका ं या आिण अ यागता ं या गितशीलत े या गरजा पूण
कर यात मदत कर यात मे ो रे वेची मह वपूण भूिमका आहे. ते शहरी वाहतूक पायाभ ूत
सुिवधांचे मह वप ूण घटक आहेत.
munotes.in
Page 38
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
38 महानगर (मे ोपॉिलटन िसटी)चा पया वरणावर नकारा मक प रणाम
खाजगी वाहना ंना पया य हणून मे ो ेन वायू दूषण आिण ह रतग ृह वायू उ सज न कमी
कर यास मदत क शकतात ; तरीही , या णाल चा िवकास आिण देखभाल पया वरणावर
नकारा मक भाव टाकू शकते. येथे काही उदाहरण े आहेत:
1. िहरवीगार जागा आिण ा या ं या िनवास थाना ंचे नुकसान : नवीन मे ो लाइन आिण
थानक े बांध यासाठी वारंवार जिमनीचा मोठा तुकडा आव यक असतो , याम ुळे
ा या ं या अिधवासाच े नुकसान होऊ शकते. काही प रि थत म य े, मे ो िस टीम तयार
के याने ओलसर देश, जंगले िकंवा इतर मह वप ूण प रसं था न होऊ शकतात .
2. ऊज चा वापर: जरी मे ो ेन बह तेक वेळा िवजेवर चालतात , या िवजेची िनिम ती
आिण िवतरणाचा पया वरणावर िवपरीत प रणाम होऊ शकतो , िवशेषत: जर ते जीवा म
इंधन वाप न तयार केले जाते. या यित र , ए केलेटर, काश , व िटलेशन आिण मे ो
िस टीमच े बांधकाम आिण ऑपर ेशनचे इतर ऊजा -क ि त घटक ह रतग ृह वायू उ सज न
वाढवू शकतात .
3. मे ो ेन सेवेत असताना खूप आवाज आिण कंपन िनमा ण क शकतात , िवशेषत:
मे ोपॉिलटन िठकाणी जेथे ॅक घरे िकंवा इतर इमारत या जवळ आहेत. याचा प रणाम
हणून लोकांचे आरो य आिण क याण तसेच शेजारील प रसं थेतील व यजीव यांनाही
ास होऊ शकतो .
4. कचरा उ पादन : मे ो िस टीम तयार करणे आिण चालवण े यामुळे बराच कचरा
िनमा ण होऊ शकतो , याम य े बांधकाम कचरा , देखभाल आिण दु ती या कामात ून
उरलेले सािह य आिण वाशा ंकडून उरलेला कचरा जसे क अ न कंटेनर आिण
वत मानप े यांचा समाव ेश होतो.
5. मे ो या बांधकामादर यान अनेक दशका ंपासून उभी असल ेली अनेक झाडे तोडली
गेली आहेत. कारश ेड बांध यासाठी जागाही मोक या कर यात आ या आहेत. बांधकाम
ि य ेत यं ांचा सतत वापर, बॅंिगंग, ि िलंग यामुळे मोठ्या माणात वनी दूषण होते.
6. मे ोची िकंमत मोठी असली तरी, महाग भाडे, इ छा नस याम ुळे िकंवा या िविश
मागा वर जा त लोक ये-जा करत नस याम ुळे काही लाई स अपे े माण े वापर या जात
नाहीत , यामुळे गुंतवणुक चा खच िव युिटिलटीची िकंमत खूप कमी होते.
५.५ काय वॉक
कायवॉक हे एिल ह ेटेड वॉकव े आहेत जे िविवध कार या जोरदार लि यत थाना ंना
एकतर इतर उ च-घनता यावसाियक े ांशी िकंवा रे वे थानका ंशी जोडतात .
एमएमआरडीए या वेबसाइटन ुसार, कायवॉकच े उि गद या देशातून बस टिम नल,
टॅ सी टँड, शॉिपंग िडि ट ्स इ यादी मुख थळा ंपय त वाशा ंचे भावी िवतरण आहे. munotes.in
Page 39
मे ोपॉिलटन िसटी या इमारत ,
कायवॉक इ याद या िवकास
उप मा ंचे प रणाम संदभ
खारफ ुटीचे नुकसान
39 मुंबई शहरात जवळपास 37 काय वॉक आहेत. या बांधकामाचा खच सुमारे 600 कोटी
आहे. परंतु 2013 म ये MMRDA ने केले या अ यासान ुसार, फ 250,000 लोक
कायवॉक वापरतात - मुंबई या 12 दशल लोकस ं येचा एक छोटासा भाग (पालक ).
बर्याच कायवॉकवर मोठा खच होऊनही लोक वापरत नाहीत . काय वॉक बांध याप ूव
सवयी समजून घेत यास आिण अ यास केला असता . काय वॉकम य े पाय या अस यान े
आिण िवशेषत: ये नाग रका ंना चढणे कठीण जाते, हणून ते र ता ओला ंड या या जु या
प तीला ाधा य देतात िकंवा दुस या बाजूला जलद आिण सुरि त जा यासाठी ऑटो
वापरता त. तसेच मानवा या सामा य वागणुक मुळे बरेच लोक िजना वापर यास ाधा य
देत नाहीत तेथे एक काय रत िल ट अस यािशवाय अपे े माण े फारसा उपयोग होत नाही
िकंवा र ते ओला ंड यासाठी काय वॉक हा एकमेव पया य िश लक आहे. काही िठकाणी ,
काय वॉक वत नाची अंमलबजावणी कर यासाठी पोिलस उभे आहेत कारण लोक अजूनही
ते टाळतात . आज या काळात कायवॉकचा वापर फूटपाथवर राहणार े, िभकारी रा ी
झोप यासाठी िकंवा रा ी उिशरा रकाम े हणून करतात . हे िठकाण िनज न अस याम ुळे
अनेक मिहला ंना भीतीपोटी वापर यासही संकोच वाटतो . कायवॉ कची देखभाल आिण
व छत ेचा अभाव यासार या इतर सम या देखील आहेत यामुळे लोक याचा कमी वापर
करतात .
काय वॉकच े फायद े
1. कमी झालेले काब न उ सज न: कायवॉक जर सायकल चालवण े आिण ायि ह ंग या
वर चालण े याला ो साहन दे यासाठी बनवल े गेले तर ते हवेतील दूषण पातळी कमी
कर यात मदत क शकतात . कायवॉक वॉकस ना वाहतुक चे सोयी कर आिण सुरि त
साधन देऊन ऑटोमोबाईल रहदारी कमी कर यात मदत क शकतात .
2. स दय शा ावर प रणाम : कायवॉक लँड केपचे व प ल णीयरी या बदलू
शकतात आिण काही य ना ते आ मक िकंवा कु प वाटू शकतात . तथािप , सुिवचा रत
कायवॉक एक ीकरण शहरी वातावरणाची आकष कता आिण उपयु ता सुधा शकते.
3. हे लोकांचे जीवन वाचवू शकते आिण चांग या सवयी िवकिसत क शकते. यामुळे
दुचाक वार आिण पायी जाणा या दोघांचे अपघात वाचू शकतात .
काय वॉकच े तोटे
1. व यजीवा ंवर होणार े प रणाम : उ ाना ंम ये िकंवा पाणवठ े ओला ंडून कायवॉक
बांधले गे यास ते व यजीवा ंचे अिधवास आिण थला ंतराचे माग बदलू शकतात . येथे
कायवॉक बांध याप ूव , थािनक प रसं थेवरील संभा य प रणामा ंचे कसून आकलन
करणे मह वाच े आहे. munotes.in
Page 40
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
40 2. वाढीव ऊज चा वापर: कायवॉकसाठी काश , गरम आिण कूिलंगची वारंवार
आव यकता असत े, याम ुळे ऊज चा वापर आिण ह रतग ृह वायू उ सज नात वाढ होऊ
शकते. तथािप , कायवॉक हे भाव कमी क शकतात जर ते सौर पॅनेल िकंवा भावी
काशयोजना यांसार या ऊजा -काय म घटका ंनी बांधलेले असतील .
मुंबई महानगर देश िवकास ािधकरण (MMRDA) ने मुंबई शहरात 20 कायवॉक
बांध यासाठी 897 कोटी पया ंची गुंतवणूक केली आहे, याम ुळे एकूण 17 िकमी लांबीचे
36 कायवॉक आहेत. एमएमआरडीएन े जाहीर केले या आकड ेवारीन ुसार, यात महारा
रा य र ते िवकास महामंडळान े (एमएसआरडीसी ) बांधले या सहा कायवॉकसाठी या
पैशांचाही समाव ेश आहे. तथािप , काह च े हणण े आहे क तेथे आधीच र ते अि त वात
आहेत आिण र याचा अित मण केलेला भाग साफ के याने महागड े कायवॉक
बनव याऐवजी चालणा या लोकांना पुरेशी जागा िमळू शकली असती . कायवॉकवरही
फेरीवा या ंनी अित मण केले आहे, लोकांना चाल यासाठी कमी जागा सोडली आहे,
िवशेषत: रे वे थानका ंभोवती .
तुमची गती तपासा
1. मुंबईतील खारफ ुट ब ल चचा करा.
2. कायवॉक उपयु आहेत असे तु हाला वाटते का – िटप िलहा.
५.६ सारांश
या करणाम य े आ ही शहरी समुदायांचे जीवनमान , रोजगारा या संधी आिण सामािजक
क याण वाढव या या उ ेशाने काय म, उप म आिण क प यासार या िवकासा मक
ि याकलापा ं या अथा िवषयी चचा केली. हे उप म , जे िश ण , आरो यस ेवा, वाहतूक,
गृहिनमा ण आिण पया वरण यांसार या िविवध सम या ंना ल य क शकतात , सरकार , ना-
नफा सं था, समुदाय गट आिण इतर भागधारका ं ारे वारंवार केले जातात . खारफ ुटी आिण
याची भूिमका आिण स याची ि थती , कायवॉक आिण याचे उपयोग आिण प रणाम ,
मे ो रे वे आिण याचा पया वरणावर होणारा प रणाम अशा अनेक िवषया ंवर या करणात
चचा केली आहे.
५.७
1. िवकास उप मा ंचा अथ आिण मह वावर चचा करा.
2. कायवॉकवर एक टीप िलहा
3. खारफ ुटीचे नुकसान आिण याचा प रणाम यावर चचा करा.
4. महानगर े आिण पया वरणीय प रणाम थोड यात प करा. munotes.in
Page 41
मे ोपॉिलटन िसटी या इमारत ,
कायवॉक इ याद या िवकास
उप मा ंचे प रणाम संदभ
खारफ ुटीचे नुकसान
41 ५.८ संदभ (References )
● https://mmrda.maharashtra.gov.in/skywalk
● https://www .theguardian.com/cities/2014/nov/27/mumbai -skywalks -
are-these -elevated -paths -ugly-caterpillars -or-precious -public -space
● https://mumbai.citizenmatters.in/mumbai -skywalks -mmrda -bmc-
objections -40262
● Leena H. Sarkar, (2017) Mangroves in India. www.ijcrt.org 14 87
Mangroves in Mumbai IJCRT | Volume 5, Issue 4
● Soni, A. R., & Chandel, M. K. (2018). Assessment of emission
reduction potential of Mumbai metro rail. Journal of cleaner
production, 197, 157 9-1586.
● Bharadwaj, S., Ballare, S., & Chandel, M. K. (2017). Impa ct of
congestion on greenhouse gas emissions for road transport in
Mumbai metropolitan region. Transportation research procedia, 25,
3538 -3551.
munotes.in
Page 42
42 ६
माती, हवा आिण पाणी या ंचे संसाधन हण ून
होणारा य
घटक रचना
६.0 उि े
६.१ तावना
६.२ िवकास आिण पया वरण
६.३ भारतातील माती , हवा आिण पा याचा हास
६.४ िन कष
६.५
६.६ संदभ आिण प ुढील वाचन
६.०. उि े:
1. पया वरण स ंवध नाचे मह व समजून घेणे
2. िव ा या ना माती , हवा आिण पाणी कमी हो या या सम य ेची ओळख क न द ेणे
६.१ तावना
पाणी, हवा आिण माती ही तीन न ैसिग क संसाधन े आहेत यािशवाय आपण जग ू शकत
नाही. पाणी ह े जीवनासाठी आव यक असल ेले सवा त मह वाच े नैसिग क ोत आह े. माती
नैसिग क भूभागांना पोषक , पाणी, ऑि सजन आिण उ णता दान करत े. प रसं थेला
आधार द े यासाठी मातीची मता समज ून घेणे ही जमीन यव थापना या िनण यांम ये
मह वाची भ ूिमका बजावत े. मानव, वन पती , ाणी आिण न ैसिग क े ातील इतर सव
जीवांसाठी हवा ही ितसरी मह वाची संसाधन े आहे.
पृ वीवरील सवा त आव यक घटक अस ूनही, पाणी, हवा आिण माती मानवाकड ून िविवध
हािनकारक था ं या अधीन आह ेत. यापैक काही खाली स ूचीब आह ेत: मातीवर खत े
आिण क टकनाशका ं या वापराम ुळे माती या न ैसिग क साम ीवर ग ंभीर प रणाम झाला आह े
आिण माती ची गुणव ा खालावली आह े. जिमनीची स ुपीकता कमी झा यान े अ नाचा दजा
खालावतो . खाणकाम आिण ज ंगलतोड या प त म ुळेही जिमनीची स ुपीकता न होत े.
उ ोगा ं ारे रासायिनक कच याची अयो य िव ह ेवाट जल ोता ंम ये टाक यान े पाणी
दूिषत होत े आिण जलस ं थे या सागरी जीवना वर प रणाम होतो . नैसिग क हव ेत घातक munotes.in
Page 43
माती, हवा आिण
पाणी या ंचे संसाधन
हणून य
43 रसायन े सोड याम ुळे वायू दूषण होत े आिण ास घ ेणा या सव सजीवा ंना धोका िनमा ण
होतो.
हे सव हािनकारक प रणाम स ंपूण प रस ं थेवर एकाच व ेळी प रणाम करतात आिण
पृ वीवरील जीवना या अि त वावर प रणाम करतात .
६.२ िवकास आिण पया वरण:
लोक ब याच काळापास ून पया वरणा या आरो याशी स ंबंिधत आह ेत. तथािप , 1960 या
दशकापय त पया वरण आिण िवकासावर ल क ि त करणा या संक पना मक ेमवक चा
उदय होऊ लागला . शा त िवकासाचा य ुि वाद अस े मानतो क न ैसिग क संसाधना ं या
अिनय ंि त हासाम ुळे होणारी आिथ क वाढ , "शा त " नसते. मानवी क याणा या िविश
तराला समथ न दे यासाठी आिण भावी िपढ ्यां या फाय ासाठी स या या पया वरणीय
प रि थतीच े संर ण करण े आव यक आह े.
िवकासाची या या वाढ , गती, सकारा मक बदल िक ंवा भौ ितक, आिथ क, पया वरणीय ,
सामािजक आिण लोकस ं याशा ीय घटका ंची जोड हण ून केली जाऊ शकत े. िवकासाचा
उ ेश पया वरणाची स ंसाधन े राखून लोका ंचे राहणीमान आिण जीवनाचा दजा उंचावण े हा
आहे. ादेिशक सामािजक आिण आिथ क लाभ िनमा ण करण े िकंवा वाढवण े हे देखील याच े
उि आह े. पया वरण िव िवकास हा ग े या काही काळापास ून सू मदश काखाली
ठेव यात आला आह े. िवकासासह , मानव जीवन स ुलभ कर यासाठी जीवनमान आिण
सुिवधा वाढव याचा य न करतात , परंतु या िवकासाम ुळे पया वरणाचा हास होतो .
लोबल वािम ग हे आधीच िच ंतेचे कारण आ हे, जग आधीच हवामान बदल आिण याच े
प रणाम पाहत आह े. मानवा ंसाठी तरत ूदी सेवा तयार कर यात न ैसिग क संसाधन े मह वप ूण
भाग आह ेत, या तरत ूदी सेवा अ न , पाणी आिण िस ंचन आव यकता ंचा स ंदभ घेतात.
िवकासा या स ु वाती या ट यात , पया वरण स ंसाधना ंची मागणी पुरवठ्यापे ा कमी होती .
आज जगाला न ैसिग क संसाधना ं या वाढ या मागणीचा सामना करावा लागत आह े, परंतु
यांची उपल धता अितवापर आिण ग ैरवापराम ुळे मया िदत आह े. शा त िवकास हा
िवकासाचा कार आह े जो पया वरणीय भाव कमी कर यास मदत करतो आिण प ुढील
िपढी या गरजा पूण कर या या मत ेला ध का न लावता स या या िपढी या माग या प ूण
करतो .
अथ यव था आिण पया वरण एकम ेकांवर अवल ंबून आह ेत आिण एकम ेकांची गरज आह े.
हणून, कोणताही िवकास जो पया वरणावर याचा प रणाम िवचारात घ ेत नाही तो
सजीवा ंना आधार द ेणारी प रस ं था न क शकतो . भारतातील माती , हवा आिण पाणी
कमी झा याम ुळे ही प रि थती िनमा ण झाली आह े.
तुमची गती तपासा :
1. िवकास आिण पया वरण एकम ेकांवर का अवल ंबून आह ेत?
munotes.in
Page 44
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
44 ६.३ भारतातील माती , हवा आिण पा याचा हास :
प रसं था मानवत ेला पूण पणे अप रहाय सेवा दान करत े, याम ये वातावरणाची वाय ू
गुणव ा राखण े, हवामान स ुधारणे, जलिव ा न च चालवण े (पूर िनय ं ण आिण ता या
व तूंची तरत ूद समािव आह े. शेती, उ ोग आिण घरा ंसाठी पाणी ) कच याची िव ह ेवाट,
शेती आिण वन संवध नासाठी आव यक असल े या पोषक त वा ंचा प ुनवा पर, मातीची
िनिम ती, िपकांचे परागण , समु ातून अ नाची तरत ूद आिण एक िवशाल अन ुवांिशक
ंथालयाची द ेखभाल यात ून मानवत ेने आधीच क ेले आ ह े. या या स यत ेचा आधार
काढून घेतला.
या स ेवा "िवनाम ू य" अस या तरी , या बदल यासाठी अथा तच ख ूप महाग असतील .
नैसिग क णाल वर आता िक ती ताण य ेत आह े याची या ंना क पना नस याम ुळे, बह तेक
अथ शा ांचा असा िव ास आह े क आिथ क ि याकलापा ंचे माण अिनि त काळासाठी
वाढवल े जाऊ शकत े. दुसरीकड े, जीवशा , आिथ क क प नांशी अप रिचत आह ेत, जे हा
यांना अस े आढळ ून येते क एखादा उ ो ग जाण ूनबुजून या या स ंसाधनाचा आधार न
करत अस याच े िदसून येते ते हा या ंना ध का बसतो .
हवामान बदलाशी स ंबंिधत मातीतील ओलावा कमी झा यान े सामािजक , आिथ क,
पया वरणीय आिण जलिव ान ि यांवर तस ेच अ य ंत हवामाना या घटना ंवर मोठ ्या
माणात प रणाम हो तो. जिमनीतील ओलावा साधारणपण े असंतृ झोनमधील पा याच े
माण ह णून संबोधल े जात े आिण त े वातावरणीय आिण जलिव ानातील एक म ूलभूत
प रवत न आह े कारण त े जिमनी या प ृ भागावरील ऊजा संतुलनावर ल णीय प रणाम
करते. हवामान , पया वरणीय आिण जलिव ान णाल वर प र णामी भावा ंसह, जमीन
आिण वातावरणातील पर परस ंवादांमधील पाणी आिण उज चे वाह िनय ंि त कर यात त े
मह वप ूण भूिमका बजावत े. जिमनीतील ओलावा कोरडा क े याने भूपृ ावरील ऊज या
अंदाजप कातील सम ंजस उ णत ेचा भाग वाढ ून, जागितक तापमानवाढीम य े उ णत े या
लाटा ती होऊन जिमनीचा प ृ भाग आिण प ृ भागाजवळील हवा गरम होऊ शकत े.
मानव- े रत लोबल वॉिम ग जसजस े ती होत जात े, तसतस े थलीय पा याची उपल धता
कमी होत े, याचा जिमनी या प रस ं थेवर तस ेच मानवी समाजावर मह वप ूण प रणाम होतो .
मातीची ध ूप ही भारतातील म ुख पया वरणीय सम या आह े. िनरोगी माती ही श ेतीसाठी
अ यंत मह वाची आह े आिण अ न णालीचा पाया आह े. माती या आरो याची स ंक पना
माती या गुणधमा वर आिण ती करत असल े या आिण समथ न देणारी मह वप ूण काय यावर
आधा रत आह े. पीक उ पादनाशी स ंबंिधत माती या कामा ंम ये पा याची घ ुसखोरी आिण
साठवण , पोषक य े, क टक आिण तण दडपशाही , हािनकारक रसायना ंचे
िडटॉि सिफक ेशन, काब न िस व े टेशन आिण अ न आिण फायबरच े उ पादन समाव ेश
होतो.
मातीची ध ूप हणज े जोरदार वारा , मुसळधार पाऊस , वाहणा या न ा , िहमन ा , तसेच
जंगलतोड , अित चराई , शेती थला ंत रत करण े, अित ना ंगरणी या ंसार या न ैसिग क
कारणा ंमुळे मातीच े कण माती या व त ुमानापास ून वेगळे करण े आिण वाह न न े याची ि या munotes.in
Page 45
माती, हवा आिण
पाणी या ंचे संसाधन
हणून य
45 आहे. जमीन आिण इतर सदोष क ृषी प ती आिण औ ोिगक िक ंवा पायाभ ूत उ ेशांसाठी
वरची माती काढ ून टाकण े.सव ि य ेमुळे होते
मानवी ह त ेप उदा. जंगलतोड , अित चराई , शेतीचा सीमा ंत े ापय त िव तार , र ते
बांधणी, जिमनीचा वापर बदल आिण अव ै ािनक मशागत प ती ह े देखील जल आिण
वा या या रणास कारणीभ ूत ठरणार े मुख घटक हण ून ओळखल े गेले आहेत. यािशवाय ,
अिलकड या वषा त वाय ू दूषण ही भारतातील सवा त गंभीर सामािजक आिण पया वरणीय
सम या ंपैक एक हण ून उदयास आली आह े. याच व ेळी, दीघ कालीन स ंभा य िवनाशकारी
भावा ंसह, देशाला तापमानवाढीच े वातावरण जाणवत आह े. ऊजा -संबंिधत इ ंधन वलन ह े
दो ही स ंकटां या क थानी आह े. हे तीन म ुख वाय ू दूषकांचे मु य ोत आह े, NOX ,
SO2 आिण PM2.5, आिण भारता या CO2 उ सज नात सवा त मोठा वाटा आह े. ब याच
िठकाणी , पािट युलेट मॅटरची सा ं ता सतत िशफारस क ेले या रा ीय आिण आ ंतररा ीय
मानका ंपे ा जा त असत े याचा साव जिनक आरो यावर ग ंभीर प रणाम होतो .
भारतातील सभोवताल या कणा ं या द ूषणाच े मु य ोत हणज े िनवासी आिण
यावसाियक बायोमास जाळण े, वा यावर उडणारी खिनज ध ूळ, ऊजा िनिम तीसाठी कोळसा
जाळण े, औ ोिगक उ सज न, शेतीतील भ ुसभुशीत जाळण े, कचरा जाळण े, बांधकाम
उप म , वीटभ ्या, वाहतूक वाहन े आिण िडझ ेल जनर ेटर. घरगुती वाय ू दूषण म ु यतः
वयंपाकासाठी घन इ ंधन वापर याम ुळे होते, उदा. लाकूड, शेण, शेतीचे अवश ेष, कोळसा
आिण कोळसा . जे हा वाहत ूक वाहन े, ऊजा क प , कारखान े आिण इतर ोता ंमधून
उ सिज त होणार े दूषक िविवध ोता ंमधून उ सिज त होणा या हाय ोकाब नसह
सूय काशा या उपि थतीत िति या द ेतात त े हा भ ू- तरीय सभोवताल या ओ झोनची
िनिम ती होत े. वायू दूषणाम ुळे होणार े रोग कमी उ पादकता आिण कमी कामगार प ुरवठा,
आिण आरो य -सेवा खच आिण गमावल े या क याणाम ुळे आिथ क वाढीवर ितक ूल
प रणाम करतात .
भारतात क ेवळ पा याची ट ंचाई नाही , तर भ ूजलाचा उपसा अन ेक दशका ंपासून होत आह े.
1960 या दशका पासून, अ न स ुर ा स ुिनि त कर यासाठी "ह रत ा ंती" साठी
सरकार या पािठ ं यामुळे शेतीसाठी भ ूजलाची मागणी वाढली आह े. आधुिनक प ंप
तं ाना या उपल धत ेसह जलद ामीण िव ुतीकरणाम ुळे ती मागणी प ूण कर यासाठी
बोअरव ेल या स ं येत वाढ झाली आह े. गे या 50 वषा त, बोअरव ेलची स ं या 1 दशल
व न 20 दशल झाली आह े, याम ुळे भारत भ ूजलाचा जगातील सवा त मोठा वापरकता
बनला आह े.
भूजल द ूषण आिण हवामान बदलाच े प रणाम , कोरड्या भागात अिनयिमत पावसासह ,
भूजल स ंसाधना ंवर अित र ताण पडतो ज े ामीण भागात स ुमारे 85% घरगुती
पाणीप ुरवठा करतात , 45% शहरी भागात आिण 60% पे ा जा त िस ंिचत श ेती करतात .
स या या अितशोषण दरा ंमुळे उपजीिवका , अ न स ुर ा, हवामान -आधा रत थला ंतर,
शा त दा र ्य कमी आिण शहरी िवकासाला धोका िनमा ण झाला आह े. या द ेशात
साव जिनक िवतरणासाठी धा य खरेदी केले जाते तेथे भूजलाचा हास ह े देखील भारतातील
एक ाथिमक शा त आ हान आह े. munotes.in
Page 46
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
46 तुमची गती तपासा :
1. मातीची ध ूप हणज े काय आिण यावर कोणत े घटक प रणाम करतात ?
६.४ िन कष :
आजची अितलोकस ं येची पातळी क ेवळ प ृ वी या अप रवत नीय भा ंडवला या जलद
हासा नेच राखली जाऊ शकत े.केवळ खिनज स ंसाधन ेच न ह े, तर सम ृ शेती माती , भूजल
आिण प रस ं थेचे काय रत भाग असल े या इतर जीवा ंची िविवधता . नैसिग क भा ंडवलाच े
िनरी ण करण े मह वाच े आह े आिण त े शा त िवकासासाठी िनधा रकांपैक एक असल े
पािहज े. नैसिग क भा ंडवल ह े िनसगा चे ते घटक आह ेत जे मानवा ंना मौ यवान व त ू आिण
सेवा दान करतात , जसे क ज ंगले, अ न, व छ हवा , पाणी, जमीन , खिनज े इ.
६.५ :
● प रसं थेचा नाश न करता आपण िवकासाची अप ेि त पातळी गाठ ू शकतो का ?
● िनरोगी माती हणज े काय आिण ती श ेतीसाठी का मह वाची आह े?
● भूजल कमी होण े हणज े काय? भारतात इतक े गंभीर का आह े?
६.६ संदभ :
● Ehrlich , P. R. (1989 ). The limits to substitution : meta -resource
depletion and a new economic -ecological paradigm . Ecological
economics , 1(1), 9-16.
● Mittal , I., & Gupta , R. K. (2015 ). Natura l resources depletion and
economic growth in present era . SOCH -Mastnath Journal of
Science & Technology (BMU , Rohtak ), 10(3).
● Schenk , H. J. (2006 ). Root competition : beyond resource
depletion . Journal of Ecology , 94(4), 725-739.
munotes.in
Page 47
47 ७
ीवादी पया वरणवाद आिण पया वरणवादी ीवाद - बीना
अ वाल
घटक रचना
७. ० उि
७.१ तावना
७.२ पया वरणवा दी ीवादाचा अथ
७.३ ीवादी पया वरणवाद
७. सारांश
७.५
७.६ संदभ
७.0 उि े ( Objective)
1. ीवादी पया वरणवाद चा अथ समजून घेणे
2. ीवादी पया वरणवादाब ल जाणून घेणे.
७.१ तावना (Introduction)
आज या काळातील एक मह वाचा िवषय हणज े हवामान बदला या सम या आिण याचा
िविवध लोकस ं येवर होणारा प रणाम . वातावरणातील बदलाम ुळे लोकांचे थान , ि थती
आिण वय काहीही असल े तरीही मोठ्या सं येने लोकांवर प रणाम होणार आहे. हणून,
याब ल चचा करणे आिण िविवध कामे आिण या सम य ेचे िनराकरण कर याच े माग जाणून
घेणे खूप उपयु आहे. हणूनच, या पाश् वभूमीवर पया वरणा या हास आिण उपेि तत े या
प रणामा ंब ल चचा करणारा िवषय हणज े पया वरणवा दी ीवादी आिण ीवादी
पया वरणवाद . पया वरणवा दी ीवाद हा एक यापक िवषय आहे आिण भारतातील उदय हा
िचपको चळवळीत ून झाला आहे. वंदना िशवा सारख े िव ान देखील आहेत यांनी या े ात
योगदान िदले आहे आिण काय केले आहे यां याब ल आपण या करणात िशकणार
आहोत . बीना अ वाल यां याशी संबंिधत असल े या ीवादी पया वरणवादाब लही आपण
जाणून घेऊ. या िवषया ंब ल िशकण े शै िणक ि कोनात ून िविवध ि कोना ंब ल जाणून
घे यासाठी तसेच तु हाला भिव यात पया वरण, िलंग या िवषयावर काम करणा या
एनजीओसोबत काम करायच े अस यास उपयु ठरेल. munotes.in
Page 48
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
48 ७ .२ ीवादी पया वरणवादचा अथ (Meaning of Eco feminism )
ीवादी पया वरणवाद , याला पया वरणवादी ीवाद असेही हणतात , हा ीवादाचा एक
उपसम ूह आहे जो ि या आिण िनसग कसा पर परसंवाद करतात हे पाहतो . च ीवादी
Françoise d'Eaubonne यांनी १९७४ म ये पया वरणवा दी ीवाद चा वापर केला.
ी-पु ष समानत े या मूलभूत ीवादी क पना , िपतृस ाक िकंवा अरेखीय संरचनांचे
पुनमू यांकन, आिण जैिवक ि या , सम कने शन आिण अंत ा न आिण सहकाया चे
मू य यांचा आदर करणार े जागितक ि कोन या सवा चा वापर केला जातो. ीवादी
पया वरणवाद ारे पया वरणवादी ीवाद पया वरणाशी बांिधलक आणत े तसेच ि या आिण
िनसग यां यात िनमा ण झाले या संबंधांचे ान देते. हा जागितक ि कोन िवशेषत:
िपतृस ाक (िकंवा पु ष-क ि त) समाज िनसग आिण ी या दोघांनाही कसे वागवतो यावर
भर देतो. सामािजक परंपरा ि या ंवर आिण िनसगा वर अ यायकारकपण े कसे वच व
गाजवत े हे दश िव यासाठी िलंग े या लोकांवर कसा प रणाम करतात हे पया वरणवादी
ीवादी पाहतात . पया वरणवादी ीवाद पृ वीला पिव मानणा या , मानव िनसगा वर
अवल ंबून असल े या आिण सव जीवनाला मौ यवान मानणा या गो कड े पाह या या
वेग या प तीन े तक करतो .
पया वरणवा दी ीवा दाची उ प ी (Origins of Ecofemini sm )
शै िणक आिण यावसाियक मिहला ं या युतीने १९७० या दशका या उ राधा त आिण
1980 या सु वाती या काळात यूएसम य े अनेक प रषदा आिण काय शाळा आयोिजत
के या, याम ुळे वत मान पया वरणवादी चळवळीची िनिम ती झाली. ि या आिण नैसिग क
जगाचा आदर वाढव या साठी ीवाद आिण पया वरणशा यांनी एक कसे काय केले
पािहज े याब ल बोल यासाठी ते एक आले आिण यांना ी आिण िनसग यां यातील
दीघ कालीन ऐितहािसक संबंध या क पन ेने े रत केले. ीवादी पया वरणवाद या मते, ही
यव था एक जाचक रचना बनवते िजथे पु षांना स ा असत े आिण या ा रे ते मिहला
आिण िनसग दोघांचेही शोषण करत असतात . यामुळे ी आिण िनसग हे एकमेकांशी
संबंिधत आहेत.
भारतातील ीवादी पया वरणवाद (Eco Feminism in India )
वंदना िशवान े ि या आिण नैसिग क जग यां यातील समांतरतेब ल सांिगतल े आहे. ती
कृतीला िनसग आिण पोषण दो ही गुण असल े या ीसारखी िजवंत व तू हणून
संबोधत े. पृ वीक ि त, मिहला -क ि त आिण शेतकरी -नेतृ व असल े या जैिवक आिण
सां कृितक िविवधत े या जतनासाठी यांनी नवधा य या चळवळीची थापना केली. एक
पृ वी कुटुंब (वसुधैव कुटुंबकम्) हणून, िनसग आिण मानव यां यातील भेद न करता आिण
िविवध जाती , सं कृती, िलंग, वंश िकंवा धािम क ा यां यातील पदानु मांिशवाय ,
आ ही लोकशाही या त वांने जगतो आिण आचरण करतो . 150 ह न अिधक सामुदाियक
िबयाण े बँकांनी, नवधा या ार े आम या देशी जात ची बचत, देवाणघ ेवाण आिण जनन
क न पौि क -दाट, हवामान - ितबंधक खा पदाथा चा यापक िबयाण े वारसा जपला आहे.
ते भारतातील 22 रा या ंम ये देशी िजवंत िबया या ंपासून वा तिवक िजवंत अ नाची munotes.in
Page 49
ीवादी पया वरणवादआिण
पया वरणवादी ीवाद - बीना
अ वाल
49 लागवड करत आहे. हे अ न कृि म रसायन े, रंगांपासून मु आहे आिण पया वरण आिण
माती, पाणी, जैविविवधता आिण मानवा ंसाठी उपयु आहे.
भारतात , ीवादी पया वरणवाद हणून ओळखली जाणारी एक चळवळ जी ीवादी आिण
पया वरणीय िचंतांचे िम ण करते, ती थम १९७० -१९८० या दशकात िदसून आली .
िलंग, जात, वग आिण पया वरण यां या पर प रसंबंधांवर चचा केली जाते, या सम या ंमधील
संबंधांवर जोर िदला जातो. भारतीय पया वरणवा ा ंचे हणण े आहे क पु षस ाक ,
भांडवलशाही यव था जी सामािजक याय आिण शा तत ेपे ा श आिण नफा यांना
ाधा य देते ती मिहला आिण पया वरणा या शोषणासाठी जबाबदार आहे.
वंदना िशवान े नमूद केले आहे क िपतृस ाक वच वाची यव था पया वरणाचा नाश आिण
ि या ंचे शोषण या दो हीचा पाया आहे. नैसिग क संसाधना ंचे शोषण आिण मिहला आिण
इतर असुरि त गटांचे दुल , ित या मते, या यव थ े या वच व, िनयं ण आिण
काढ यावर भर िद याच े प रणाम आहेत. िचपको चळवळ ही भारतातील मिहला ं या
नेतृ वाखाली एक िस चळवळ आहे. ितने मोठ्या माणावर औ ोिगक शेती आिण
अनुवांिशक अिभया ंि क वर टीका केली आहे आिण ते सामािजक -आिथ क असमानता
वाढवतात आिण पया वरणाला हानी पोहोचवतात .
भारतीय पया वरणवादी सामािजक आिण पया वरणीय यायासाठी अनेक मोिहमा ंम ये
सि य आहेत, यात औ ोिगक दूषण, बेघरपणा आिण जमीन ज ीचा िवरोध आिण
शा त शेती आिण ामीण जीवनासाठी समथ न यांचा समाव ेश आहे. ते पारंपा रक
िवकासा या ितमाना ंवर देखील टीका करतात , याचा यांचा दावा आहे क कॉप र ेट
िहतस ंबंधांवर भाव पडतो आिण प रणामी मिहला , थािनक लोक आिण पया वरण यांचे
बिह क रण आिण शोषण होते.
भारता या अनो या सां कृितक, सामािजक आिण पया वरणीय प रि थतीचा तेथील
पया वरणीय ीवादावर भाव पडला आहे. काही इकोफ ेिमिन ट या प त या िपतृस ाक
घटका ंवर टीका करतात , तर इतर थािनक लोकां या पारंपा रक पया वरणीय ान आिण
प त वर अवल ंबून असतात . वसाहतवाद आिण जागितक करणाचा वारसा , याम ुळे लोक
आिण िनसग या दोघांचे शोषण आिण िव हेवाट लावली गेली, याचाही चळवळीवर प रणाम
झाला.
ीवादी पया वरणवाद मधील ीकोन (Perspectives in Eco feminism )
जसजस े इकोफ ेिमिनझम िवकिसत होत गेले, तसतस े याचे अनेक िवभाजन झाले. 1980
या दशका या उ राधा त, इकोफेिमिनझम दोन िभ न िवचारा ं या वाहा म ये िवभागला
गेला: मूलगामी , ीवादी पया वरणवाद आिण सां कृितक इकोफ ेिमिनझम . रॅिडकल
इकोफ ेिमिन टा ंचा असा युि वाद आहे क बळ पु षस ाक समाज मिहला आिण िनसग
यां या सहवासाचा वापर क न या दोघांनाही कमी करते. हणूनच, मूलगामी
इकोफ ेिमिनझम सु वाती या इकोफ ेिमिन टा ं या क पन ेवर आधा रत आहे क ि या
आिण िनसग यां यातील संबंध संपव यासाठी िपतृस ाक वच वाचा अ यास केला पािहज े.
या िस ांतकारा ंना िवशेषतः ी आिण िनसगा ला नकारा मक िकंवा कमोिडफाय munotes.in
Page 50
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
50 कर यायो य वैिश ्यांशी कसे जोडल े गेले आहे याब ल वार य आहे, तर पु षांकडे
सु यव था िनमा ण कर यास स म हणून पािहल े गेले आहे. गुणधमा चे हे पृथ करण व त
म आिण संसाधना ंसाठी मिहला आिण िनसगा चे शोषण कर यास ो साहन देते.
दुसरीकड े, सां कृितक, ीवादी पया वरणवाद मिहला आिण िनसग यां यातील
नातेसंबंधा या सां कृितक आिण तीका मक पैलूंवर अिधक ल क ि त करते. ही
िवचारधारा असे ितपादन करते क ि या यां या पालनपोषण आिण काळजीवाह या
भूिमकेमुळे ऐितहािसक ्या िनसगा शी संबंिधत आहेत. मा , मिहला ंचे वच व आिण
अ याचा र आिण िनसगा चे शोषण याला याय दे यासा ठी या संघटनेचा वापर कर यात
आला आहे. या सां कृितक िव ासा ंना आ हान देणे आिण मानव आिण िनसग यां यातील
अिधक या य आिण शा त नातेसंबंधांना ो साहन देणे हे सां कृितक इकोफ ेिमिन टच े
उि आहे.
दोन िवचारा ं या वाहा मधील फरक असूनही, मूलगामी आिण सां कृितक , ीवादी
पया वरणवाद दो ही सामािजक आिण पया वरणीय यायासाठी वचनब आहेत. ते िलंग,
वंश, वग आिण पया वरण यां यातील पर परस ंबंध ओळखतात आिण सामािजक
बदलासाठी सवा गीण ि कोनाची विकली करतात . सामािज क आिण पया वरणीय
सम या ं या मूळ कारणा ंना संबोिधत क न , सव ा या ंसाठी (ि टािनका ) अिधक या य
आिण िटकाऊ जग िनमा ण कर याचा , ीवादी पया वरणवादचा हेतू आहे.
ीवादी पया वरणवादआिण पया वरणवादी म ये एक समानता आहे, ती हणज े पया वरण
आिण याचा वेगवेग या िलंगांशी होणारा संवाद, िवशेषत: ि या ं या भावािवषयी समजून
घे याचा य न . स या या सम या ंब ल जाणून घे यासाठी या िवषया ंब ल समजून घेणे
आिण िशकण े खूप उपयु आहे
तुमची गती तपासा
1. पया वरणवादी ीवादाच े मूळ प करा.
2. पया वरणवादी ीवादाचा अथ काय आहे.
७. ३ ीवा दी पया वरणवाद (Feminist Environmentalism)
बीना अ वाल या भारतातील एक सु िस ीवादी आिण अथ शा आहेत यांनी
मालम ा अिधकार , िलंग आिण शेती आिण पया वरणीय ि थरता यावर िवपुल लेखन केले
आहे. ती यूकेमधील मँचे टर िव ापीठात पया वरण आिण िवकास अथ शा िशकवत े आिण
फाउंडेशन फॉर इकोलॉिजकल िस य ु रटी नावा या भारतीय सं थेसोबत सहयोग करते.
िलंगभाव, ग रबी आिण ामीण भारतातील वातावरण यांचा पर परस ंवाद अ वाल यां या
अ यासाचा क िबंदू आहे. ितने ित या िस पु तक "ए फ ड ऑफ वनज ओन: ज डर
अँड लँड राइट्स इन साउथ एिशया " (1994) म ये ि या ंची जमीन मालक नसणे हा
केवळ सां कृितक िनयमा ंचा प रणाम आहे या क पन ेला िवरोध केला आिण याऐवजी
कायद ेशीर आिण सं था मक अडथ या ंचा भाव अधोर ेिखत केला. ितने शेती, शा त munotes.in
Page 51
ीवादी पया वरणवादआिण
पया वरणवादी ीवाद - बीना
अ वाल
51 िवकास आिण िलंगभाव यां यातील संबंधांब ल िव तृतपणे िलिहल े आहे. िविवध कृषी
प त ार े मिहला शेतकरी शा त आिण या य जीवन जगू शकतात हेही या नमूद
करतात .
ल िगक असमानता आिण पया वरणा या हासाला समथ न देणारी िपतृस ाक श णाली
ओळखण े आिण यांना िवरोध कर याच े मह व देखील ीवादी पया वरणवादान े सांिगतल े
आहे. थािनक लोक आिण रंगीबेरंगी लोकांसार या इतर गटां या उपेि तत ेशी लढा
दे या यित र , यात ी आिण पु ष यां यातील श आिण संसाधना ं या असमान
िवतरणाला िवरोध करणे देखील आव यक आहे.
बीना अ वालचा " ीवादी पया वरणीय " ीकोन भौितक जगात आधा रत आहे आिण िलंग
आिण वग (जात/वंश) यां या आधार े उ पादन , पुन पादन आिण िवतरणा या संघटने ारे
आकार घेत असल े या ी आिण िनसग यां यातील संबंध पाहतो . बीना अ वाल (1992)
नुसार, पया वरणाशी मिहला ंचे संबंध सामािजक आिण ऐितहािसक ्या बदलणार े आहेत.
ि या पया वरण संर ण आिण पुन पादना या चळवळ म य े सि य सहभागी आहेत
तसेच पया वरणा या हासा या बळी आहेत, िवशेषतः गरीब ामीण घरांम ये. ते
पया वरणाशी िवधायक आिण िव वंसक अशा दो ही कार े संवाद साधतात . ि या आिण
िनसग यां यातील संबंधांची चौकशी न करता वीकारण े अयो य आहे, तसेच पया वरणा या
नाशाम ुळे ि या ंना सवा त जा त ास सहन करावा लागतो , या "नैसिग कपणे"
पया वरणा या संर णास मह व देतात. पया वरणा या हासाला अनेक वेळा ि याच बळी
पडतात , तरीही तेच ते जतन करत आहेत आिण ते वाचव यासाठी संघष ही करत आहेत.
सामुदाियक संसाधना ं या खाजगीकरणाम ुळे िवशेषतः िवकसनशील देशांमधील मिहला ं या
जीवनावर खूप प रणाम झाला आहे.
भारतातील आिदवासी आिण ामीण कुटुंबांसाठी, जंगले आिण गावातील सामा य लोक
अ न, इंधन, चारा, खत, बांधकाम सािह य , औषधी वन पती , राळ, िडंक, मध आिण
यासार या िविवध गरजा पुरवतात . पया वरणीय हासाचा वाढल ेला वग -िलंग भाव
ामु यान े नैसिग क संसाधना ं या वाढ या हासामुळे, प रमाणा मक आिण गुणा मक दो ही
ीने आिण वाढ या िविनयोगाम ुळे, रा य आिण खाजगी य ार े, तसेच सां दाियक
मालक या नुकसानाम ुळे झाला आहे. मालम ा . यामुळे मिहला ंना जंगलात ून आिण
खेड्यातून िमळणा या उ पादना ंचे माण कमी क न थेट महसूल कमी झाला आहे.
मेळा या त जादा वेळ िद यान े पीक उ पादनासाठी मिहला ंना उपल ध होणारा वेळ कमी
झाला आहे. जंगलतोडीम ुळे मिहला ंना सरपण िवकून िमळणार े तुटपुंजे उ प नही कमी होत
आहे. याचा थेट प रणाम कमी उ प न असल े या कुटुंबां या आहारावर होतो.
अपुरी "सामुदाियक संसाधन यव थापन णाली, लोकस ं या वाढ आिण शेतीचे
यांि क करण यामुळे थािनक ान णाल चा हास झाला आहे" (अ वाल 1992)
या यित र पया वरणा या हासाच े वग आिण िलंग प रणाम आहेत. कमी होत चालल ेली
जंगले, कमी होत चालल ेली खेडी सामा य , िप या या चांग या पा याची कमतरता आिण
इतर सम या ंमुळे मिहला ंचे काम वाढल े आहे कारण यांना आता इंधन, चारा, अ न आिण
पाणी गोळा कर यासाठी अिधक वेळ घालवावा लागेल आिण दूरवर वास करावा लागेल. munotes.in
Page 52
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
52 खाल या जातीतील ि या ंना उपल ध असल े या िविहरी कोरड्या पडू लाग यान े िकंवा
दूिषत झा याम ुळे, यांना पाणी पुरव यासाठी या उ चवण य मिहला ंवर अिधक अवल ंबून
आहेत. जंगलाचा हास, ऐितहािसक आिण स याच े गैरवत न, अिधक ृत िनयम आिण इतर
कारणा ंमुळे गावक या ंना जंगले आिण गावातील सामा य व तू वापरण े कठीण झाले आहे.
फळे, बेरी आिण फळे यांची उपल धता कमी झा या मुळे कमी उ प न असल े या घरांतील
लोकांना कमी पौि क -दाट अ नाकड े वळणे, अध वट िशजवल ेले जेवण खाणे िकंवा दररोज
खा ल े या जेवणाची सं या कमी करणे भाग पडले आहे. इतर ताजे उ पादन तसेच
सरपण . कुटुंबात अि त वात असल े या ल िगक पूवा हांमुळे अ न आिण वै क य सेवेकडे
मिहला आिण मिहला मुलांकडे कमी ल िदले जाते. (राव, २०१२ :१३२). मोठी धरणे,
मोठ्या माणात जंगलतोड इ याद म ुळे रिहवाशा ं या बेदखल हो याम ुळे समुदायांम ये
आिण समुदायांमधील सामािजक समथ न नेटवक ला अडथळा िनमा ण झाला आहे.
मिहलांवर नकारा मक भाव पडतो , िवशेषत: कमी उ प न असल े या ामीण कुटुंबातील
या सामािजक आिण आिथ क सहा यासाठी या नेटवक वर जा त अवल ंबून असतात .
(1980, शमा ). या यित र , याने संपूण जीवनप ती न केली आहे, याम ुळे परकेपणा
आिण श हीनता येते (फना िडस-मेनन, 1987) . बळ िवकासा या ितमाना ंमुळे
मिहला ंनी िनसगा शी िनयिमत संपक साधून िमळवल े या देशी ान आिण कौश या ंचे दुल
आिण अवमू यन झाले आहे. या यित र , ते िनयोजन ि य ेत समािव केलेले नाहीत
आिण नवीन तं ान वापर यासाठी िशि त नाहीत . नैसिग क संसाधना ं या हास आिण
खाजगीकरणाम ुळे ि या ं या ानाचा मूत पाया न होत आहे.
अ वाल असेही नमूद करतात क पया वरणा या िनण य ि य ेत अनेक वेळा मिहला ंचा
समाव ेश केला जात नाही. शेतीतील मिहला ंचे योगदानही मा य केले जात नाही.
तुमची गती तपासा
1. ीवादी पया वरणवादमधील कोणत े ीकोन यांची यादी करतात ?
2. बीना अ वाल यांनी पया वरणावर कोणती संक पना मांडली?
७.४ सारांश (Summary )
या करणात आ ही ीवादी पया वरणवादचा अथ समजून घे याचा य न केला. ीवादी
पया वरणवाद पया वरणाशी बांिधलक आणत े तसेच ि या आिण िनसग यां यात िनमा ण
झाले या संबंधांचे ान देते. पुढे, आ ही बीना अ वाल यां या संदभा त ीवादी
पया वरणवादाब ल देखील िशकलो . ती न दवत े क बदल या वातावरणाम ुळे ि या अिधक
कामाम ुळे आिण ओळखी या अभावाम ुळे आणखी दुल ि त झा या आहेत. दैनंिदन जीवनात
मिहला ंना हवामाना या संकटाचा सामना करावा लागत असल े या सम या ंब ल ती बोलत े.
ितने अनेक मुद् ांचे द तऐवजीकरण केले आहे याचा कोणी आधी िवचार केला नसेल.
अ वाल यां या मते, पया वरणीय धोरण आिण िवकासासाठी पारंपा रक ि कोन वारंवार
मिहला आिण इतर उपेि त गटां या माग या आिण ि कोनाकड े दुल करतात , याम ुळे
सामािजक असमानता आिण पया वरणाची हानी होते. ती िवकासासाठी अिधक समाव ेशक munotes.in
Page 53
ीवादी पया वरणवादआिण
पया वरणवादी ीवाद - बीना
अ वाल
53 आिण सहभागा मक ि कोनाच े समथ न करते याम ुळे मिहला आिण इतर उपेि त गटांना
िनण य घे याम ये भाग घे याची आिण पया वरणीय धोरणावर भाव टाक याची मता
िमळत े.
७.५ (Questions )
1. भारतातील पया वरणीय ीवादावर चचा करा
2. ीवादी पया वरणवादावरील चचा थोड यात प करा
3. इको फेिमिनझममधील ि कोनावर चचा करा.
७. ६ संदभ :( References)
1. Agarwal, B. (2019). The gender and environment debate: Lessons
from India. In Population and environment (pp. 87 -124). Routledge.
2. Agarwal, B. (2005). The gender and environment debate. In Political
Ecology (pp. 209 -234). Rou tledge.
3. Miles, K. (20 18, October 9). ecofeminism. Encyclopaedia Britannica.
https://www.britannica.com/topic/ecofeminism
4. https://epgp.inflibnet.ac.in/epgpdata/uploads/epgp_content/S000033
SO/P00 1531/M024109/ET/15077 22587ECoFeminismManishaRao .
pdf
5. Rao, M. (2012). Ecofeminism at the crossroads in India: A
review. Dep, 20(12), 124 -142.
https://www.unive.it/pag/fileadmin/user_upload/dipartimenti/DSLCC/do
cumenti/DEP/numeri/n20/13_20_ -Rao_Ecofeminism.pdf
6. https://www.navdanya.org/
7. https://www.youtube.com/watch?v=RwFPpxdXqFA&ab_cha nnel=Bre
akthroughInst itute
munotes.in
Page 54
54 ८
नवीन पया वरणीय चळवळी : गंगा वाचवा आंदोलन ,
सायल ट हॅली आंदोलन , वारली चळवळ
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ प रचय
८.२ नवीन पया वरणीय चळवळी
८.३ गंगा वाचवा चळवळ
८.४ सायल ट हॅली चळवळ
८.५ वारली चळवळ
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ आिण पुढील वाचन
८.०. उि े: (OBJECTIVES: )
1. नवीन पया वरणीय हालचाल च े मह व समजून घेणे
2. िव ा या ना भारतातील काही नवीन पया वरणीय चळवळ ची ओळख क न देणे
८.१ तावना : (INTRODUCTION )
समकालीन पया वरण चळवळ ामु यान े १९ या शतका या उ राधा त युरोपमधील
ामीण भाग आिण युनायटेड टेट्समधील वाळव ंटांचे संर ण आिण औ ोिगक
ांतीदर यान दूषणा या आरो यावरील प रणामा ंब ल या िचंतेतून उ वली . 19 या
शतका या उ राधा त ते 20 या शतका या म यापय त थापन झाले या पया वरण सं था
ामु यान े िनसग संवध न, व यजीव संर ण आिण औ ोिगक िवकास आिण
शहरीकरणाम ुळे िनमा ण झाले या दूषणाशी संबंिधत असल े या म यमवग य लॉिबंग गट
हो या . नैसिग क इितहास आिण संवध ना या य ना ं या जैिवक पैलूंशी संबंिधत वै ािनक
सं था देखील हो या. munotes.in
Page 55
नवीन पया वरणीय हालचाली : गंगा
वाचवा आंदोलन , सायल ट हॅली
आंदोलन , वारली चळवळ
55 १९६० या दशकापास ून, पया वरणवादा या िविवध ताि वक प ्यांना "िहर या " राजक य
चळवळ या थापन े ारे काय कता गैर-सरकारी सं था आिण पया वरणवादी राजक य
प ां या पात राजक य अिभ य िदली गेली. पया वरणीय चळवळीची िविवधता
असूनही, चार तंभांनी राजक य पया वरणा या यापक उि ा ंना एकि त करणारी थीम
दान केली: पया वरणाच े संर ण, तळागाळातील लोकशाही , सामािजक याय आिण
अिहंसा. १९८० या दशका या उ राधा त पया वरणवाद एक जागितक तसेच रा ीय
राजक य श बनला होता.
पया वरणावरील साव जिनक चच चे बदलत े व प १९९२ या रओ िद जानेरो, ाझील
येथे झाले या पया वरण आिण िवकासावरील संयु रा प रषद े या (पृ वी सिमट )
संघटनेतही िदसून आले, याम य े सुमारे १८० देश आिण िविवध यावसाियक गट, गैर-
सरकारी सहभागी झाले होते. सं था आिण मीिडया . २१ या शतकात पया वरण चळवळी ने
संर ण, जतन आिण दूषणा या पारंपा रक िचंतेला अिधक समकालीन िचंतेसह पय टन,
यापार , आिथ क गुंतवणूक आिण यु यांसार या वैिव यप ूण आिथ क प त या
पया वरणीय प रणामा ंसह एकि त केले आहे. पया वरणवा ा ंनी २० या शतका या
उ राधा या डला ती केले आहे, या दर यान काही पया वरणीय गटांनी केवळ मानवी
ह क आिण वदेशी-लोकां या गटांसार या इतर मु सं थांसोबतच न हे तर कॉप र ेशन
आिण इतर यवसाया ंसोबतही युतीम य े काम केले.
८.२ नवीन पया वरणीय चळवळी :(NEW ENVIRONMENTAL
MOVEMENTS )
संपूण देशात आिण जगभरात , नागरी समाजा या चळवळी अिधक बळकट होत आहेत
आिण िनण य घे या या मह वा या िठकाणी यांचे आवाज ऐकू येत आहेत. भारतान े अनेक
सामािजक चळवळी पािह या आहेत- यांचा अथ आप या वातं यासाठी लढ यासाठी
होता, यांचा जातीय भेदभावाचा सामना कर यासाठी बदल घडवून आण यासाठी ,
ाचाराचा िनषेध आिण मिहला ं या सुरि तत ेवर काश टाकणा या . अनेक यश वी झाले
आहेत, तर काही लोक यां या ह का ंसाठी लढत आहेत. या सवा म ये, भारतान े
पया वरणीय चळवळ चाही वाजवी वाटा उचलला आहे, याम य े लोकांनी यां या
सभोवताल या वन पती आिण ाणी यांचे संर ण कर याचा िनधा र केला आहे. िचपको
आंदोलन , से ह सायल ट हॅली चळवळ आिण नम दा बचाओ आंदोलन हे देशातील
पया वरणीय चळवळ च े भिव य घडवणा या इतरांपैक आहेत. येक चळवळीन े, मग ते
उ लेखनीय ल वेधले गेले िकंवा एक शूर य न असेल, हे दाखव ून िदले आहे क
भारता या िनसग आिण व यजीवा ंसाठी लढ यास इ छुक लोक आहेत.
१९७० या सु वातीच े िचपको आंदोलन हे उ राख ंडमधील ामीण मिहला ं या
नेतृ वाखालील अिहंसक आिण मूक आंदोलन होते. यावसाियक कारणा ंसाठी िनद यीपणे
झाडे तोड यािव लढा देणे हे यांचे येय होते. िचपको चळवळीन े भारतात अनेक
पया वरणीय चळवळ ना सु वात केली. पुढे दि ण ेकडे, केरळ या पल कड िज ात ,
१९७३ म ये िनयोजन आयोगान े कुंथीपुझा नदीवर धरण बांध यास मंजुरी िद यान े से ह
सायल ट हॅली चळवळ या नावान े पया वरणीय चळवळ उभी रािहली . सायल ट हॅली हे munotes.in
Page 56
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
56 ओलसर , सदाह रत जंगल आहे. िविवध दुिम ळ प ी, सरपटणार े ाणी आिण स तन
ा या ंचे घर आहे. केरळ पीप स साय स मू हम ट, शाळेतील िश क आिण थािनक
लोकांचा एक गट यांनी पया वरण संवध न जाग कता पसरव या चे उि ठेवले होते, यांनी
हे स य समोर आणल े क या धरणाचा या देशा या िवकासावर काहीसा भाव पडेल
आिण वाढणा या िविवध जाती न होतील . तेथे. यांनी केला क हजारो वषा या
उ ा ंती या बिलदानाम ुळे िकमान फायद े िमळतील का?
पया वरणीय चळवळ ची वाढती सं या ही िश णा या साराला कारणीभ ूत आहे. जागितक
तरावर , काही घटना ंनी पया वरण जागृतीसाठी मोठा हातभार लावला , जसे क ुंडलँड
किमशनचा 'अवर कॉमन यूचर' शीष काचा अहवाल आिण पया वरण आिण िवकासावरील
संयु रा प रषद , याला पृ वी िशखर प रषद १९९२ असेही हटल े जाते. हे िवषय
मांडतात .
आजकाल , त ण आिण आिदवासी काय क या चा आवाज आप या पया वरणाला धोका
िनमा ण करणा या धोरणा मक िनण यांना आ हान देत आहे. ेटा थनबग ही सवा त सु िस
बाल काय क या पैक एक आहे, यांनी 15 वषा या वयात वीिडश संसदेबाहेर
हवामानिवषयक कारवाई सु कर यासाठी येक शु वारी आंदोलन सु केले. लवकरच ,
“ ायड ेज फॉर यूचर” नावाची हवामान संपाची चळवळ आयोिजत कर यासाठी इतर
अनेक िव ाथ सामील झाले. ही युवा चळवळ आता १२० ह न अिधक देशांम ये पसरली
आहे. भारतातील पया वरणीय चळवळ या उदया या मुख कारणा ंम ये i) नैसिग क
संसाधना ंवर िनयं ण, ii) सरकारची चुक ची िवकासा मक धोरणे, iii) सामािजक -आिथ क
कारण े, iv) पया वरणाचा हास/िवनाश आिण, v) पया वरणीय जाग कता पसरवण े आिण
मा यम
तुमची गती तपासा :
१. नवीन पया वरणीय हालचाली काय आहेत?
८.३ गंगा वाचवा चळवळ : (SAVE GANGA MOVEMENT)
सव न ा, जल ोत आिण जलचर यांचे तीक आहे. गंगा नदी आ य कारकपण े पिव
आिण अ यंत दूिषत आहे. कोट्यवधी िहंदूंसाठी जीवनर ेखा आिण देव हणून पूजली
जाणारी , पिव नदी ६०० िकलोमीटरप े ा जा त पसरल े या पया वरणीय ्या मृत आहे
आिण िकतीतरी टन मानवी आिण औ ोिगक कचरा गोळा करते. सरकार आ ासन देत
आहे क गंगेतील दूषण कमी कर यासाठी काम केले जात आहे आिण अनेक क प पूण
झाले आहेत. खरंच, २०१४ म ये घोिषत नमािम गंगे क प -ने गंगा व छ कर या या
िविवध य ना ंम ये दोन वषा त सुमारे US$460 दशल खच केले.
गंगा वाचवा चळवळीच े मु य मु े:
१ . गंगाला संवैधािनक तरतुद सह रा ीय नदी हणून संवैधािनक र या घोिषत करणे
आव यक आहे याम ुळे ितला यो य आदर आिण संर ण िमळेल. munotes.in
Page 57
नवीन पया वरणीय हालचाली : गंगा
वाचवा आंदोलन , सायल ट हॅली
आंदोलन , वारली चळवळ
57 २. केवळ पया वरणाच े संर ण आिण जतन कर यासाठीच न हे तर शहरां या मूलभूत
पा या या गरजा पूण कर यासाठी संपूण वष भर न ां या प ्यात गंगा आिण यमुना खो या त
शु पा याचा पुरेसा वाह वाह ावा लागेल. यां या काठावर वसलेली शहरे आिण गावे
यांचा समाव ेश होतो.
३. आम या न ा आम या करोडो सामा य लोकांसाठी आिण ा या ंसाठी िप या या
पा याचा ोत अस यान े आिण एसटीपी सांडपा याला िप यायो य पा यात पांत रत
क शकत नाहीत , आपण देशभरात शू य िवसज नाचे खालील धोरण अवल ंबले पािहज े:
(अ) आम या न ांम ये ि या केलेले सांडपाणी सोड याच े स याच े धोरण, आ ही नदीत
शू य िवसज नाचे धोरण वीकारल े पािहज े आिण यो य ि या के यानंतर सांडपा या या
पुनवा पर आिण पुनवा पराला ो साहन िदले पािहज े (तृतीय- तरीय उपचार );
(ब) औ ोिगक सांडपाणी , णालयातील कचरा , ि या केलेले िकंवा उपचार न केलेले,
कधीही न ांम ये जाऊ देऊ नये आिण सांडपा यात िमसळ ू देऊ नये, आिण
(क) स ि य/नैसिग क शेतीला मोठ्या माणा त ो साहन िदले पािहज े न ां या दूषणाच े
गैर-िबंदू ोत कमी करणे जसे क घातक रसायन े शेतीतून न ांम ये वाह न नेणे, तसेच
जिमनीची सुपीकता राखण े, भूजलाचा हास रोखण े, िपकांची पा याची गरज कमी करणे,
आरो यास अनुकूल अ न तयार करणे इ.
४ . गंगा खो यातील अ यंत भूकंप- वण, पया वरण-नाजूक आिण पया वरणीय , स दय ्या
आिण धािम क ्या अमू य उ राख ंड देश "पया वरणीय ्या नाजूक, िहमालयीन
वन पती आिण ाणी यांचे अभयार य " आिण "आपला रा ीय आ याि मक वारसा े "
हणून घोिषत करणे आव यक आहे. या या न ा "जंगली न ा".
५ .पावसाच े पाणी टा या , तलाव इ याद म य े पारंपा रक प तीने साठव ून आिण ओलसर
जमीन , गवताळ देश, जंगले यांचे पुन जीवन / जतन / िनिम ती क न आप या गावांना
यां या पा या या गरजांसाठी श य ितत या वावल ंबी बनवून िसंचनासाठी न ांवरचे
अवल ंिब व ल णीयरी या कमी केले जाऊ शकते. िजथे श य असेल ितथे नैसिग क
पा या या टा या हणून काम करतील .
६ . नदी-ना या ं या सुशोभीकरणा या नावाखाली पया वरण िवरोधी नदी-समोरील िवकास
उप मा ंना परवानगी देऊ नये. नदी या सि य पूर मैदानात िनवासी , यावसाियक िकंवा
औ ोिगक हेतूंसाठी कायम व पी संरचनांचे बांधकाम संपूण देशात ितबंिधत करणे
आव यक आहे.
तुमची गती तपासा :
1. गंगा वाचवा आंदोलन हणज े काय?
८.४ सायल ट हॅली चळवळ : (SILENT VALLEY MOVEMENT )
केरळमधील सायल ट हॅलीम ये ८९ चौरस िकमीचा समृ जैिवक खिजना आहे जो
िहर या टेकड्यांवरील उ णकिटब ंधीय हिज न जंगलां या िवशाल िव ताराम य े आहे. munotes.in
Page 58
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
58 १९८० या दशकात कुं ेमुख क पा ंतग त कुंठीपुझा नदीवर २०० मेगावॅट मतेचे
जलिव ुत धरण उभारल े जाणार होते. तािवत क प पा रि थितक ्या यवहाय
न हता , कारण तो खो यातील मौ यवान पज यवना ंचा एक भाग बुडवून टाकेल आिण
वन पती आिण ाणी या दोह या लु ाय जात या जीवाला धोका िनमा ण करेल.
केरळ सािह य प रषद (KSSP) ही एक NGO, केरळ या जनतेम ये पया वरणािवष यी
जाग कता वाढव यासाठी तीन दशका ंपासून काम करत होती. सायल ट हॅली वाचव याची
मोहीम अनेक बाबतीत साव जिनक िश ण काय म ठरली. ही चळवळ अनेक कार े
सायल ट हॅली े ाची प रसं था वाचवत े. सायल ट हॅली या िनषेधा या म यवत
मुद् ांम ये हे समािव होते: उ णकिटब ंधीय वषा वनांचे संर ण, पया वरणीय समतोल
राखण े. अिहंसक, गांधीवादी वैचा रक अिभम ुखता, जंगल न कर याचा िनषेध,
पया वरणीय ्या िटकाऊ िवकासाला िवरोध आिण सवा त मह वाच े हणज े पया वरणाची
देखभाल यावर आधा रत चळवळीतील काय क या नी वीकारल े या मोिहमा आिण यािचका
ही मु य रणनीती िश लक होती.
तुमची गती तपासा :
१. सायल ट हॅली चळवळ का सु झाली?
८.५ वारली चळवळ : (WARLI MOVEMENT )
भारतीय शेतकरी संघषा म ये मिहला ं या भूिमकेचे सवा त ठोस द तऐवजीकरण तीन मुख
क युिन ट संघषा या ारंभानंतरच घडले, उदा. आ नेय िकनारप ीवरील अिवभािजत
आं देशात तेलंगणा सश संघष (१९४६-१९५१ ), तेभागा चळवळ ( १९४५ -१९४८ )
पूव कडील अिवभािजत बंगाल आिण पि म भारतातील महारा ात वारली संघष (१९४५ -
१९५२ ). तेलंगणा आिण वारली संघष हे गुलामिगरी , जबरद ती मजुरी आिण
जमीनदारी या िवरोधात एक ीकरण होते, तर तेभागा चळवळीन े भागधारक आिण शेतकरी
यां या ह का ंवर ल क ि त केले.
घरमालका या ल िगक सुखासाठी बायका ंची तरतूद करणे हा अनेकदा घरमालकाकड ून
कुटुंबाने घेतलेले ‘कज ’ फेड याचा एक माग होता. गोदावरी प ळेकर या वारली
चळवळीतील सवा त मह वा या ने या हो या . तलासरी तालु यातील झरी गावात १९४५
या वारली आिदवासी िव ोहाची सु वात या वटवृ ा या आजूबाजूला झाली, तेथे स या
कोणत ेही मारक नाही. ठाणे, िव मगड , डहाण ू आिण पालघर येथून येथे जमले या सुमारे
५,००० बांधवां या आिदवास नी िदवसाला १२ आणे मजुरी िमळेपय त जमीनदारा ं या
शेतात काम कर यास नकार िदला होता, यां या ितकाराम ुळे या देशातील आिदवासी
समुदायांम ये ह क-आधा रत चळवळीची पिहली बीजे पेरली गेली.
इथे जमीनदार -सावकार - यापारी वगा चे िन वळ आिथ क शोषण , ल िगक अ याचार आिण
गुलामिगरी होती याला आिदवासी सेठ-सौकर हणतात . 1940 या दशकापय त,
देशातील बह तेक आिदवासी , जे अ प माणात शेती करणार े आिण अ न गोळा करणार े
होते, परंतु ते वतं होते, ते भाडेक आिण शेतमजुरां या ि थती त कमी झाले होते. ते एक munotes.in
Page 59
नवीन पया वरणीय हालचाली : गंगा
वाचवा आंदोलन , सायल ट हॅली
आंदोलन , वारली चळवळ
59 ना एक कार े सेठ-सौकराशी बांधले गेले. १८१८ नंतर ि टीश सरकारन े शेतीचे
यापारीक रण आिण वन काय ा ं या अंमलबजावणीचा हा प रणाम होता.
वनोपजा ंवर ह काच े िनब ध आिण कमी मोबद यात जबरद तीन े घेतलेली मजुरी यामुळे
यांना जग या साठी पूण पणे सेठ-सौकरा ंवर अवल ंबून राह याची प रि थती िनमा ण झाली.
शारी रक िहंसा, अपमान आिण भीती ही आिदवास ना ग प कर यासाठी वापरल ेली ह यार े
होती. अनेक आिदवास नी धा य िकंवा रोख रकमे या अ प कजा या बद यात आपल े म
सेठकडे गहाण ठेवले. ल नगड ्यांना िदलेली तुटपुंजी र कम आिण जमीनदारा ं या
अ ामािणकपणाम ुळे बह तेक करणा ंम ये, कज दारांना यांचे कज फेडणे आिण वतःला
गुलामिगरीत ून मु करणे अश य झाले. ल नगडीची बायको आिण मुलं साहिजकच सेठची
गुलाम झाली.
िकसान सभा आिण क करी संघटना यांसार या राजक य संघटना आिण इतर अनेकांनी
वेगवेग या माणात यश िमळव ून आिदवास ना जमीन , जंगल, मजुरी या मुद् ांवर संघिटत
करणे सु ठेवले आहे. २००६ या वन काय ा ार े आिदवास ना वन ह क बहाल करणे
ही अलीकड या काळात या संघटना ंची एक मोठी उपल धी आहे.
यािशवाय , द से ह आरे चळवळ १० वषा पासून वनसंवध नासाठी चांगला लढा देत आहे.
मुंबई या उ र उपनगरात असल ेले आरे जंगल हे या देशातील एकमेव िहरवेगार
आ छादन आहे. हे िविवध वन पती आिण ा या ंसाठी ओळखल े जाते. आरे हे
आिदवास च े घर आहे, मु यतः वारली जमातीच े सद य , जे िपढ्यानिपढ्या २७ गावांम ये
राहत आहेत. साहिजकच यांचे मे ो शेड या बांधकामािवरोधात क र मत आहे.
मे २०१९ म ये, आरे येथील हे आिदवासी रिहवासी यां या पारंपा रक जिमनीवरील
ह क, सुिवधांम ये वेश आिण वन ह क कायदा २००६ ची अंमलबजावणी या
माग या ंसाठी र यावर उतरल े. सुमारे ५०० आिदवासी या िनषेधाला उपि थत होते िजथे
यांनी पारंप रक गाणी, नृ य, यांचा वापर क न आपली भूिमका मांडली. आिण फलक .
आिदवासी ह क संवध न सिमती यावतीन े हे आंदोलन कर यात आले.
८.६ सारांश: (SUMMARY )
अशा कार े, भारतातील पया वरणीय चळवळ ना सतत गती िमळत आहे कारण पया वरण
आिण यांची उपजीिवका यावर अवल ंबून आहे.अशा थािनक लोकस ं येला सतत धोके
आहेत.
८.६ :(QUESTIONS )
१. गंगा वाचवा चळवळीच े मु य मु े कोणत े आहेत?
२.सायल ट हॅली आंदोलनाची रणनीती काय होती?
३.वारली बंडाची पा भूमी काय होती? हे पया वरणीय काय करतात
munotes.in
Page 60
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
60 ८.९ संदभ : (References: )
● Elliott, L. (2023, February 28). environmentalism . Encyclope dia
Britannica .
● Heredia, R. C., & Dandekar, A. (2000). Warli social history: An
introduction. Economic and Political Weekly , 4428 -4436.
● Karan, P. P. (January, 1994): ‘Environmental Movements in India’,
Geographical Review, Vol. 84, No. 1 pp. 32 -41.
● Nepal, Padam (2009): Environmental Movements in India: Politics of
Dynamism and Transformations, Authorspress, Delhi.
● Prasad, A. (2021). Women ’s Liberation and the Agrarian Question:
Insights from Peasant Movements in India. Agrarian South: Journal
of Political E conomy , 10(1), 15 -40.
● Parameswaran, M. P. (1979). Significance of Silent
Valley. Economic and Political Weekly , 1117 -1119.
● Rauta, R. (2 017). Save Ganga Movement: A Gandhian Non -Violent
Movement for A Non -Violent Culture Of Development. In Water and
Sanitat ion in the New Millennium (pp. 247 -254). New Delhi: Springer
India.
munotes.in
Page 61
61 ९
िनयमिगरी आिण वन ह क कायदा
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ प रचय
९.२ िनयमिगरी चळवळ : पा भूमी आिण अ यास म
९.३ वन ह क कायदा (FRA), 2006
९.४ िनयमिगरीसाठी वन ह क कायदा 2006 चे मह व
९.५ सारांश
९.६
९.७ संदभ आिण पुढील वाचन
९.०. उि े: (OBJECT IVES: )
1. आिदवास च े वन ह क समजून घेणे
2. िनयामिगरी सार या जमात या यश वी िनषेधांची िव ा या ना ओळख क न देणे.
९.१ तावना : ( INTRODUCTION )
भारत हा िविवध आिदवासी लोकस ं येचा सा ीदार आहे. येक जमातीच े वतःच े
चा र य आिण वभाव असतो , प रणा मी यांना वेग या उपचारा ंची आव यकता असत े.
उदाहरणाथ , म य भारत िकंवा पि म भारतातील थािनक लोकांचे जीवन आिण
प रि थती ईशा य भारत आिण अंदमानमधील जमात या ि थती या िवपरीत आहे.
भारतीय रा यघटना आिदवास या िहताच े, िवशेषत: यांची वाय ता आिण यां या
जिमनीवरील अिधकारा ंचे संर ण कर याचा य न करते. हे वदेशी गटांचे शोषणापास ून
संर ण कर यासाठी आिण यां या जिमनीवरील ह क सुरि त कर यासाठी िनद शांसह
एक यापक योजना दान करते. भारतातील बह तांश आिदवासी समूहांना एकि तपण े
अनुसूिचत जमाती हणून संबोधल े जाते आिण यांना भारतीय संिवधानान ुसार
वयंिनण या या अिधकाराची हमी िदली जाते.
भारतातील अनुसूिचत जमाती ही सवा त उपेि त आिण वंिचत लोकस ं येपैक आहे.
भारतातील अनुसूिचत जमात या जिमनी या अिधकारा ंचे संर ण आिण संवध न
कर यासाठी , या नवीन काय ा ार े यांना अनेक अिधकार दे यात आले आहेत. अनुसूिचत munotes.in
Page 62
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
62 जमाती आिण इतर थािनक गटांचे ह क यां या जिमनी या ह का ंपुरते मया िदत नाहीत
आिण ते इतर घटना मक हमी उदा. आर ण , भेदभाव आिण अ याचार रोखण े इ याद पय त
िव ता रत आहेत. तथािप , वातं यो र भारतात जंगलात राहणा या आिदवास च े मोठ्या
माणावर शोषण झाले, आिण आधुिनक समाजाशी यांचा संबंध नस याम ुळे यांचे कारण
अनेकदा दुल ि त केले गेले आहे.
प रणामी , अशा जमात ना यां या अिधवासात यांचे जीवन िटकव ून ठेव यासाठी आिण
शासन िकंवा खाजगी य कड ून शोषणाचा सामना न करता अित र संर ण दान
करणे मह वाच े होते. वन ह क कायदा अशा गटांवर िनयं ण ठेव यासाठी आिण यां या
जिमनीवर आिण तेथील संसाधना ंवर यांचे ह क सुरि त ठेव यासाठी एक मह वप ूण
उपाय हणून काम करतो . हा कायदा गावपातळीवर ामसभ े ारे शािसत केला जातो,
याम ुळे यां या दैनंिदन उदरिनवा हासाठी आिण उपजीिवक ेसाठी सुलभ संर ण यव था
सुिनि त होते.
९.२ िनयमिगरी चळवळ :पा भूमी(NIYAMGIRI MOVEMENT:
BACKGROUND )
िनयमिगरी चळवळ ही शोषण करणा या महामंडळािव तळागा ळातील लोकांची चळवळ
आहे. ही नव-वसाहतवाद , रा िनिम ती, सां कृितक भेदभाव आिण पया वरणीय
वण ेषािव या ितकाराची कथा आहे. शतकान ुशतके, िनयमिगरी पव त ड ग रया क ढ
जमातीच े घर आहे. ते सुमारे 8000 आिदवास चा एक छोटा समुदाय आहे, जो भारता या
ओिडशा रा या या पूव घाटात राहतो . िनसगा शी यां या सहजीवन संबंधात शा त शेती
आिण पारंपा रक नातेसंबंध यांचा समाव ेश होतो. तथािप , रा य-उ ोग संबंधामुळे या
शांततापूण अि त वाला धोका िनमा ण झाला.
ओिडशा रा यात वसले या िनयमिगरी टेकड्या बॉ साईटन े समृ आहेत. 2003 म ये,
ओिडशा सरकारन े वेदांत अॅ युिमिनयम िलिमट ेड (VAL) सह सामंज य करारावर वा री
केली. रा या या औ ोिगक वाढीसाठी , अॅ युिमना रफायनरी आिण बॉ साईट खाण
क पान े चंड नफा कमावला . दुसरीकड े, क पाम ुळे ड ग रया क ढ जमातीच े जीवनमान
आिण अिधवास धो यात आला. यामुळे िवकासा या नावाखाली आिदवास ना िव थािपत
क न पया वरणाचा हास केला.
आिदवासी ओ रसातील बॉ साईटन े झाकल े या पव तांची पूजा करतात कारण यांचे जीवन
वनोपजावर अवल ंबून आहे. पया वरणीय ्या वैिव यपूण आिण खिनज -समृ े े
औ ोिगक भांडवलदारा ंसाठी नेहमीच ल य असतात . नव-वसाहतवा ा ं या मते, हे
बॉ साईट -कॅ ड पव त अ यु संसाधन े आहेत.
िनयमिगरी सार या आिदवासी जिमन ना मु य वाहान े "अ यंत दा र ्य" ची िठकाण े
हणून िचि त केले आहे. उ ोगा ं या अित मणाम ुळे िवकिसत होणारे जंगल असे यांचे
वारंवार चुक चे वण न केले जाते. यांची संसाधन े, जमीन , अगदी यांची सं कृती आिण धम
शोषका ंचे िनयं ण आहे. िनयमिगरी टेकड्यांम ये 73 लाख टन बॉ साईटचा साठा आहे.
संमती तयार कर यासाठी , वेदांता या खाण क पान े "शू य हानी" अस याचा दावा केला. munotes.in
Page 63
िनयामिगरी आिण वन ह क कायदा
63 बॉ साईट शु ीकरणाम ुळे ‘लाल िचखल ’ तयार होतो, हा एक िवषारी घन कचरा जो
अप रहाय आहे. या यित र , खाणकामाम ुळे पा याच े साठे कोरड े पडतात , कारण
बॉ साईटच े पंजसारख े गुणधम पाणी िटकव ून ठेव यास मदत करतात .
ही चळवळ झाडे तोडण े आिण जंगलांचा हास कर यािव च े बंड होते. यांचा िनषेध
व यजीव आिण यां या नैसिग क अिधवासा या संर णासाठी होता. हे पया वरणीय
आ य थान कोरड े आिण नापीक सोडून यांचे पव त खिनजा ंसाठी उ खनन क
इि छणा या कॉप र ेट रा सािव यांनी लढा िदला. आिदवास साठी , पव त हे जीवन ,
पोषण आिण जनन ोत आहेत. ड ग रया क ढच े धािम क आिण सां कृितक िस ांत
शा त जीवन आिण वयंपूण तेचे पालन करतात . यांचा धम िनसग आिण यांचे सव च
देवता, ‘िनयम राजा’ यां या आदरावर आधा रत आहे.
तुमची गती तपासा :
1. िनयमिगरी चळवळीव र एक टीप िलहा.
९.३ वन ह क कायदा (FRA), 2006: ( THE FOREST RIGHTS
ACT (FRA), 2006: )
वन ह क कायदा (FRA), 2006 जंगलात राहणार े आिदवासी समुदाय आिण इतर
पारंपा रक वन रिहवाशा ंचे वन संसाधना ंवरील ह क ओळखतो , यावर हे समुदाय
उपजीिवका , व ती आिण इतर सामािजक -सां कृितक गरजांसह िविवध गरजांसाठी
अवल ंबून होते. . वसाहतवादी आिण उ र-वसाहती दो ही भारतातील सहभागा मक वन
यव थापन धोरणा ंचे अिधिनयम , िनयम आिण वन धोरणा ंसह वन यव थापन धोरणे, हा
कायदा लागू होईपय त, एसटीच े जंगलांशी सहजीव न संबंध ओळख ू शकल े नाहीत यांचे
जंगलावरी ल अवल ंिब व तसेच जंगलां या संवध नाबाबत यां या पारंपा रक शहाणपण
याम य े ितिब ंिबत झाले आहे.
या काय ात वयं-शेती आिण िनवास थानाच े अिधकार समािव आहेत जे सहसा
वैयि क ह क हणून ओळखल े जातात ; आिण चराई, मासेमारी आिण जंगलातील
पाणवठ ्यांवर वेश हणून सामुदाियक ह क, िनवास ह क, भट या आिण खेडूत
समुदायाच े पारंपा रक हंगामी संसाधन वेश, जैविविवधत ेम ये वेश, बौि क संप ी आिण
पारंपा रक ानाचा समुदाय अिधकार , पारंपा रक परंपरागत ह का ंची मा यता आिण
अिधकार शा त वापरासाठी कोण याही सामुदाियक वनसंप ीच े संर ण, पुनज म िकंवा
संवध न िकंवा यव थापन करणे. हे समुदाया या मूलभूत पायाभ ूत गरजा पूण कर यासाठी
िवकासा मक हेतूंसाठी वनजमीन वाटप कर याच े अिधकार देखील दान करते. जमीन
संपादन, पुनव सन आिण सेटलम ट कायदा , २०१३ म ये या य नुकसान भरपाई आिण
पारदश कतेचा अिधकार यां या संयोगान े FRA आिदवासी लोकस ं येचे पुनव सन आिण
सेटलम ट न करता बेदखल हो यापास ून संर ण करते.
जैविविवधता , व यजीव , जंगले, लगतची पाणलोट े े, जल ोत आिण इतर
पया वरणीय ्या संवेदनशील े ांचे संर ण कर याची जबाबदारी ामसभा आिण munotes.in
Page 64
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
64 अिधकारधारका ंवर तसेच या संसाधना ंवर िकंवा सं कृतीवर प रणाम करणा या कोण याही
िव वंसक था थांबव याची जबाबदारी या काय ान े िदली आहे. आिण आिदवास चा
नैसिग क वारसा . ामसभा ही काय ा ंतग त एक अ यंत सश सं था आहे, जी आिदवासी
लोकस ं येला थािनक धोरणे आिण यां यावर प रणाम करणा या योजना ं या िनधा राम य े
िनणा यक भूिमका मांड यास स म करते.
अशा कार े, हा कायदा वनवासीया ंना परंपरेने सवय असल े या वनसंप ीम य े वेश आिण
वापर कर याच े अिधकार देतो, जंगलांचे संर ण, संवध न आिण यव थापन करणे,
जंगलातील रिहवाशा ंना बेकायद ेशीर िन कासनापास ून संर ण करणे आिण वन रिहवाशा ं या
समुदायासाठी मूलभूत िवकास सुिवधा दान करणे. िश ण , आरो य , पोषण, पायाभ ूत
सुिवधा इ यादी सुिवधा िमळ यासाठी िनयामिगरी खाणकामासाठी वन परवानगी नाकारण े
हा खरोखरच ऐितहािसक िनण य आहे. वनह क काय ा या तावन ेत नमूद केले या
विडलोपािज त जिमन वरील यांचे वनह क आिण यां या अिधवासाला मा यता न
िद याम ुळे ड ग रया आिण कुिटया क ढ या आिदवासी समुदायांवर झालेला ऐितहािसक
अ याय या करणात िस झाला आहे.
तुमची गती तपासा :
1. वन ह क कायदा 2006 हणज े काय?
९.४ िनयामिगरीसाठी वन ह क कायदा , 2006 चे मह व :
(SIGNIFICANCE OF FRA, 2006 FOR NIYAMGIRI )
FRA ची खालील उि े िनयामिगरी करणाशी संबंिधत आढळली :
थम, वन ह क कायदा असे मांडतो क , वनवासी यां या वतः या विडलोपािज त
जिमन वर अित मण करणार े हणून लेबल लावल े आहेत आिण यां या परंपरागत
ह का ंचा हा नकार ऐितहािसक अ यायाची कृती होती. हणून हा कायदा एक सुधारा मक
उपाय आहे जो पूव -अि त वात असल े या अिधकारा ंना मा यता देतो (िनि त करत नाही).
प रणामी, ते पूव िनरी णात लागू होते.
दुसरे वन ह क कायदा य ना वाटून आिदवासी समुदाया या जिमन च े खाजगीकरण
करेल अशी चंड चुक ची मािहती मोहीम असूनही,१३ सूचीब अिधकारा ंपैक िकमान 8
हे सामुदाियक ह क आहेत. ड ग रया आिण कुिटया क ढां या अिधवास आिण सामुदाियक
वन ह का ंना मा यता न िमळा यान े िनयामिगरीला िवनाशापास ून वाचवल े. वेदांतावर
जयराम रमेश यां या आदेशानुसार, “फ ते टेकड्यांवर राहत नस याचा अथ असा नाही
क यांना तेथे कोणत ेही अिधकार नाहीत . वन ह क कायदा िवशेषत: अशा अिधकारा ंची
तरतूद करतो परंतु ते मांडले गेले नाही आिण ते नाकार याचा य न केला गेला." वन मंजुरी
नाकार यासाठी थािनक समुदायांचे आिथ क, धािम क आिण सां कृितक अिधकार हे
थमच वापरल े गेले आहेत. munotes.in
Page 65
िनयामिगरी आिण वन ह क कायदा
65 ितसर े, हा कायदा ामसभ े या ( ामसभा ) पारदश क मंचाला वन ह का ंसाठी दावे ा
कर या साठी, पडताळ यासाठी आिण िशफारस कर यासाठी अिधक ृत करतो . काय ाच े
कलम 5 कोण याही वन ह क धारका ंना आिण यां या ामसभा ंना व यजीव , जंगले आिण
जैविविवधता आिण यां या व तीच े यां या सां कृितक आिण नैसिग क वारशावर प रणाम
करणा या कोण याही कार या िवनाशकारी थांपासून संर ण कर याच े अिधकार देते.
चौथे, काय ात अशी तरतूद आहे क जोपय त मा यता आिण पडताळणी ि या पूण होत
नाही तोपय त कोण याही दावेदाराला वनजिमनीत ून बेदखल िकंवा काढता येणार नाही.
वन ह क कायदा या या तरतुदी आहेत या, आता थमच, एमओईएफ आिण वन
स लागार सिमतीला जंगलेतर ि याकलापा ंसाठी वनजमीन वळिव याची परवानगी
दे यापूव खालील गो ची खा ी कर यासाठी बंधनकारक करतात :
1. वनह क ओळख याची ि या संबंिधत े ात पूण झाली आहे
2. संबंिधत वनवास नी अशा वळव याला यांची संमती िदली आहे
3. ि या पूण करणे आिण संमती देणे हे संबंिधत ामसभा ं ारे मािणत केले जाते.
जिमनी या काय काळा या सुर े या बाबतीत , भारतातील वनवासी , यां याकड े
देशभरातील 3% पे ा कमी वनजमीन आहे आिण यांचे यव थापन आहे, ते जगातील
सवा त वाईट ि थतीत आहेत. कोण याही णी स न े बेदखल हो यास असुरि त, यांना
यांची घरे आिण अ प कायद ेशीर िनवारणासह जग याच े साधन गमाव याचा धोका
असतो . २००६ चा वन ह क कायदा , यांची सुर ा वाढव याचा य न , वैयि क आिण
सामुदाियक जिमनीच े दावे ओळखतो आिण कायदेशीर शीष क दान कर यासाठी
एकसमान ि या अिनवाय करतो . तथािप , वनह का ंना अिधक मा यता िद यान े
वनजिमनीवर िनयं ण िमळवणा या शि शाली उ खनन उ ोगा ं या िहतस ंबंधांचा समाव ेश
होतो. िनयमिगरी करणात , भारतीय सव च यायालयान े जिमनीव र सां कृितक अिधकार
बांधून बह रा ीय कॉप र ेशन िव वदेशी दा याचा बचाव केला. या युि वादान े भारतीय
यायशा ाला वदेशी जिमनी या ह का ंवरील आंतररा ीय कायदा िवकिसत कर या या
जवळ नेले, िवशेषत: इंटरअम े रकन णाली , जे या उदाहरणावर उभार यासाठी माग दश न
देऊ शकते.
तुमची गती तपासा :
1. िनयामिगरी जमात साठी FRA, 2006 चे मह व प करा.
९.५ सारांश: (SUMMARY: )
ड ग रया क ढचा दशकभर चालल ेला संघष , ओिडशा , भारता या पूव घाटात राहणारा
सुमारे ८००० लोकांचा एक लहान आिदवासी समुदाय, एक स ि य, तळागा ळातील
ितकार चळवळ , लोकांची आिण यांची जीवनश ैली एका मॉडेल या िवरोधात आहे. मोठ्या
बह -रा ीय उ खनन महामंडळा या पात शोषणा मक िवकासाचा . ामु यान े खिनज े, munotes.in
Page 66
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
66 पाणी आिण वनसंप ी या उ खननावर आधा रत औ ोिगक वाढ आिण िवकासाची
स याची मागणी थािनक समुदाय आिण यांचे अिधवास न करत आहे यात शंका नाही.
९.६ : (QUESTIONS )
१. िवकासासाठी आिदवासी अिधवास आिण नैसिग क संसाधन े एकमेकांशी कशी जोडली
जातात ?
२. िनयामिगरी टेकड्यांवरील जमाती यां या वतः या मागा ने कशा अि तीय आहेत?
३. वनह क कायदा , 2006 सार या कृत मुळे सव समाव ेशकता श य होऊ शकते का?
प करा.
९.७ संदभ : (References: )
● Chandra, R. (2016). Understanding change with (in) law: The
Niyamgiri case. Contributions to Indian sociology , 50(2), 137 -162.
● Chandra, R. (2019). Forest Rights Act of India: pu tting indigeneity in
place. Indian Law Review , 3(2), 159 -179.
● Jena, M. (2013). Voices from Niyamgiri. Economic and Political
Weekly , 14-16.
● Krishnan, R., & Naga, R. (2017). ‘Ecological Warriors’ versus
‘Indigenous Performers’: Understanding State Responses to
Resistance Movements in Jagatsinghpur and Niyamgiri in
Odisha. South Asia: Journal of South Asian Studies , 40(4), 878 -894.
● Mukherjee, K. (2020). Under (mining) the Kondhs: a normative
critique of the case of Niyamgiri. Journal of Global Ethics , 16(2), 220-
238.
● Sahu, G. (2008). Mining in the Niyamgiri Hills and tribal
rights. Economic and Political Weekly , 19-21.
● Tatpati, M., Kothari, A., Mishra, R., Tatpati, M., Kothari, A., & Mishra,
R. (2016). The Niyamgiri story: Challenging the idea of growth
withou t limits. Kalpabriksh Pune .
munotes.in
Page 67
67 १०
आरे वाचवा मोहीम
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ आरे आिण म ुंबई मे ो रेल कॉप र ेशन िलिमट ेड (MMRCL)
१०.३ २०१९ पासून िवरोध
१०.४ सारांश
१०.५
१०.६ संदभ
१०.०. उि े:
१) शहरांसाठी ज ंगलांचे मह व समज ून घेणे.
२) ‘आरे वाचवा ’ चळवळीच े संदभ आिण व प िव ा या ना प र चय क न द ेणे.
१०.१ तावना :
इंिडया ट ेट ऑफ फॉर े ट या २०१९ या ता या अहवालान ुसार,भारतातील २५%
भूभाग ज ंगला या आ छादनाखाली आह े, तथािप , भारता या ईशा य द ेशातील वन े ात
झपाट्याने घट िदस ून आली आहे. अनेक अ यास आिण स ंशोधन े दाखवतात क सरकारी
दा यां या उलट भारतातील वा तिवक वन े कमी होत आह े. २०१५ ते २०१७ या
कालावधीत भारतातील वन े ात ल णीय वाढ झा याचा दावा ‘फॉरे ट स ह ऑफ
इंिडया’ या अहवालात कर यात आला आह े, तथािप सव णाम य े नैसिग क जंगलांपे ा
खूप िभ न असल े या व ृ ारोपणा ंचा देखील समाव ेश आह े आिण याम ुळे यांचा समाव ेश
क नय े. नैसिग क वना छािदत वन पती आिण जीवज ंतूं या िविवधत ेचा समाव ेश होतो ज े
प रसं थे या द ेखभालीसाठी आव यक आह े जे वृ ारोपणाम य े होत नाही .
हैदराबाद िव ा पीठ, जेएनयू आिण इ ंिडयन इि टट ्यूट ऑफ म ेिटऑलॉजी या शा ा ं या
चमूने २०१७ म ये कािशत क ेले या अहवालात , ९५वषा या कालावधीत , पूव घाटातील
भू-वापरातील बदला ंचा अ यास क ेला आिण यांना असे आढळ ून आल े क ज ंगला या
आ छादनात १५% घट झाली आह े. खाणकाम , शेती आिण शहरीकरणान े केले या
जंगला या या न ुकसानीम ुळे वन पती आिण ा या ं या िविवध जात चा अिधवास न munotes.in
Page 68
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
68 झाला आिण काही द ुिम ळ जातीही नामश ेष हो याकड े ढकल या ग े या. वन आ छादन
कमी झा याम ुळे जागितक CO2 एकि त हो यावर प रणाम होतो याम ुळे अिधक
तापमान वाढ होत े कारण CO2 सूया या िकरणो सगा त अडकतो आिण याला बाह ेर पडू
देत नाही . जंगलतोडीचा प रणाम अशा पाणलोटा ंम ये होऊ शकतो ज े यापुढे न ांपासून
वाफेपय त पा याचा वाह िटकव ून ठेवू शकत नाहीत आिण या ंचे िनयमन क शकत
नाहीत याम ुळे यांची धूप हो याची श यता असत े. ही धूप खाली वाहा या भागात गाळ
िनमा ण कर ेल याम ुळे पूर येईल. पाणलोटातील पा याच े माण आटोपशीर पातळीवर
ठेव यासाठी झाड े पा याच े माण शोष यात अ य ंत भावी ठरतात .
जागितक आरो य स ंघटनेने असे हटल े आहे क पार ंपा रक लोक , यापैक जवळ जवळ
८०%, यां या उदरिनवा हासाठी थािनक ज ैविविवधत ेवर अवल ंबून असतात . भारतात ,
लोकस ं ये या प ंचमांशपे ा जा त लोक आिण िवश ेषतः ज ंगलात राहणार े समुदाय अ न
आिण उपजीिवक ेसाठी ज ंगलांवर अवल ंबून आह ेत. हे लोक आधीच आरो य आिण श ै िणक
सेवां या बाबतीत मया िदत व ेशाने त आह ेत आिण सरकार या आिथ क िवकास
काय मांचा या ंना फारसा फायदा होत नाही . जंगले न क े याने यां यावर घातक
प रणाम होतात .
कालांतराने, नागरीकरणा या स या या मॉड ेल या पया वरणीय भावा ंवर नागरी
समाजा या क ृतीत वाढ झाली आह े, राजक य जबाबदा री, व छ हवा , जंगलतोड कमी
करणे आिण िकनारप ी आिण जलमागा चे संर ण या मागणीसाठी . "लेट मी ीद " आिण
"से ह द आर े" फॉरे ट यासार या मोिहमा ंनी वाय ू दूषण आिण ज ंगल प ुनस चियत
कर याकड े ल व ेधले आह े आिण म े ो रे वे पािक गसाठी माग तयार कर यासा ठी
पया वरणीय ्या स ंवेदनशील आर े जंगलातील झाड े तोड यान ंतर या मोिहमा ंनागती
िमळाली आह े. आरेचे जंगल ह े मुंबईतील श ेवट या उरल े या िहर यागार जागा ंपैक एक
आहे.
१०.२ आरे आिण म ुंबई मे ो रेल कॉप र ेशन िलिमट ेड (MMRCL):
१२०० हे टर आरे िम क कॉलनी हे जैविविवधता क आिण म ुंबई शहरात ून वाहणा या
िमठी नदीच े पाणलोट े आह े. आरे जंगलात स ुमारे १०.००० आिदवास च े िनवास थान
आहे - यापैक काह नी आधीच या ंची घर े, यां या जिमनी आिण वनजिमनीवर रा या या
वाढ या अित मणाम ुळे यांची उपजीिवका गमावली आहे. जे याआधीच िव थािपत झाल े
नाहीत या ं यावर ‘झोपडप ी प ुनव सन ािधकरणा या ’ (एसआरए ) इमारत म य े जा याचा
िकंवा पूण पणे जंगलात ून बाह ेर जा याचा दबाव आह े. मुंबई मे ो रेल कॉप र ेशन िलिमट ेड
(एमएमआरसीएल ) ला या ंची मे ो कारश ेड जंगलात शोधायची होती . यांनी यासाठी १६५
हे टर वनजमीन र कर याची मागणी क ेली होती . नाग रका ंचा आ ोश अस ूनही आिण
इतर ७ पया यी जागा उपल ध असतानाहीमहारा सरकार य ेथे कारश ेड शोध यावर ठाम
िदसत आह े. नवीन िवकास आराखड ्यातील आर े जंगलाच े झोिन ंग (एनडीझ ेड ते
कमिश यल) शहरातील िब डर लॉब ना फायदा हो यासाठी बदल यात आ याच े आरोप
होत आह ेत. १९६९ पय त ही जमीन ज ंगल हण ून घोिषत कर यात आली हो ती हे सरकारी munotes.in
Page 69
आरे वाचवा मोहीम
69 न दी प पण े दाखवत असतानाही आर े हे जंगल अस याच े सरकारन े खु या यायालयात
नाकारल े आहे.
आरे कॉलनी ह े संजय गा ंधी रा ीय उ ा नाशेजारी ि थत आह े, हे महानगरा या ह ीतील
जगातील एकम ेव रा ीय उ ान आह े. जैविविवधत ेने समृ असल ेले तर ह े जंगल आह ेच,
पण िपढ ्यानिपढ ्या येथे राहणा या आिदवासी समाजाच ेही ते घर आह े. या सम ुदायान े
िवकास क पा ंचा फटका सहन क ेला आह े यान े यांना िव थािप त केले गेले आहे आिण
यांना मािचस या आकारा या , गैरसोयी या झोपडप ी प ुनव सन ािधकरण इमारत म य े
पॅक केले गेले आहे. १९५० म ये थापन झाल ेली आर े डेअरी थम आली - ती अख ेरीस
तोट्यात ग ेली. यानंतर, जिमनीचा काही भाग रा य राखीव पोलीस दल (SRPF), फोस
वन (मुंबई पोलीस) आिण िफ म िसटी या ंना दे यात आला , याम ुळे वनजिमनीच े लहान
तुकड्यांम ये िवभाजन झाल े. या ह या ं या मािलक ेतील नवीनतम क प मे ो कारश ेड
आहे.
तुमची गती तपासा :
१. आरे जंगलावर थोड यात टीप िलहा .
१०.३ २०१९ पासून िवरोध :
२०१९ म येभाजप या न ेतृ वाखाली ल महारा सरकारन े आर े जंगल तोड ून कारश ेड
बांध याची योजना आखली होती , यानंतर अ ंितम िनण य वृ ािधकरणान े घेतला होता
जो ब ृह मुंबई महानगरपािलका (BMC) या क ेत येतो. वृ ािधकरणान े आप या
िनवेदनात हटल े आहे क , आरे जंगलातील ४लाख झाडा ंपैक सुमारे २४०० झाडेकापली
जातील आिण तोडल े या झाडा ं या तीनपट झाड ेइतर िठकाणी लावल े जातील . हा िनण य
कायद ेशीर अस याच े िदसत असतानाच , असा िनण य घे यासाठी व ृ ािधकरणा या
बैठक त भाग घ ेतले या काही पया वरणवा ा ंनी बैठक त अशा िनण याला 'होय' असे मत
िद याच े खोटेपणाचा दावा क े याने वाद िनमा ण झाला . यातून जाणीवप ूव क चुक चा अथ
काढला ग ेला.
वृ ािधकरणा या िनण याला आ हान द ेत अन ेक पया वरणवादी काय कत आिण थािनक
लोकांनी यायालयात धाव घ ेतली, परंतु मुंबई उ च यायालयान े यािचकाक या ची यािचका
फेटाळून लावली आिण यािनण यानंतर २४ तासां या आत क प राबिवणा या म ुंबई मे ो
रेल कॉप र ेशन िलिमट ेडने आर े कॉलनीतील २००० झाडे तोडली . यामुळे 'से ह आर े
कॅ पेन' या ब ॅनरखाली म ुंबईतील अन ेक भागा ंत यापक िनष ेध झाला . फडणवीस सरकारला
फौजदारी ि या स ंिहतेचे (CRPC) कलम १४४ लागू कराव े लागल े आिण काही
आंदोलका ंना अटकही कर यात आली होती , यांना नंतर जािमनावरसोड ून दे यात आल े.
२०१९ म ये मु यमं ी हण ून उ व ठाकर े यांनी पदभार वीकारताच या ंनी आर े क प
र कर याच े आदेश िदल े आिण या ऐवजी का ंजूरमाग येथील िमठा गरा या जिमनीवर श ेड
बांध यात य ेईल अस े सांिगतल े. स या या प रि थतीन ुसार, एकनाथ िश ंदे सरकारम य े
महारा ा या उपम ु यमं ीपदी नविनवा िचत झा यान ंतर द ेव फडणवीस या ंनी घेतलेला munotes.in
Page 70
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
70 पिहलाच िनण य, सरकार या कायद ेशीर पथकाला म ुंबई उ च यायालयाला कळव या चा
आदेश होता क , रा य म े ो कारश ेडची इमारत आर े कॉलनीत हलवा , प रणामी आप आिण
िशवस ेने या काय क या सह अन ेक पया वरणवादी तस ेच राजक य काय क या नी या िनण याला
िवरोध क ेला.
मुंबई या िहर या फ ु फुसांना वाचव याची लढाई अलीकड या काळात शहरी भारतातील
सवा त मुख पया वरणीय मोिहमा ंपैक एक बनली आह े. या आ ंदोलनात शहरवासीय ,
पया वरणवादी , िव ाथ आिण अगदी राजक य प ा ंचाही सहभाग होता . मुंबई उ च
यायालयान े अनेक यािचका फ ेटाळून लाव यान ंतर, बृह मुंबई महानगरपािलका (बीएमसी )
ािधक रणांनी, ४ ऑ टोबर या रा ी अ य घाईत झाड े तोड यास स ु वात क ेली. याचा
ितकारती िनदश ने क न झाला या दर यान म ुंबई पोिलसा ंनी आ ंदोलका ंवर लाठीमार
केला आिण अन ेकांना िविवध िठकाणी अन ेक तास ता यात घ ेतले. आठवड ्या या श ेवटी
मुंबईतील पोलीस ठाणी . आंदोलका ंवर आयपीसी या कलम ३५३, ३३२, १४३,
१४९इ यादी ग ंभीर कलमा ंचा आरोप ठ ेव यात आला होता .
तुमची गती तपासा :
१. ‘आरे वाचवा आ ंदोलन ’ हणज े काय?
१०.४ सारांश:
पृ वीवरील जीवनासाठी ज ंगले आव यक आह ेत. जगभरात तीनश े दशल लोक ज ंगलात
राहतात आिण १.६ अ ज लोक या ं या उपजीिवक ेसाठी या ं यावर अवल ंबून आह ेत.
जंगले वन पती आिण ा या ं या िवप ुल ेणीसाठी िनवास थान द ेखील दान करतात ,
यापैक बर ेच अ ाप सापडल ेले नाहीत . जंगल ही झाडां या स ं हापे ा ख ूप मोठी
संक पना आहे. जगा या पािथ व जैविविवधत ेपैक ८०% जंगले आह ेत. ही प रस ं था
जीवांचे जिटल जाळ े आहेत यात वन पती , ाणी, बुरशी आिण जीवाण ू य ांचा समाव ेश
होतो. अ ांश, थािनक माती , पाऊस आिण चिलत तापमान यान ुसार ज ंगले अनेक
कार धारण करतात .
हवामानातील बदल कमी कर यात ज ंगले देखील मह वप ूण भूिमका बजावतात कारण त े
काब न िसंक हण ून काम करतात - काब न डायऑ साइड आिण इतर ह रतग ृह वाय ू आ
करतात . जे अ यथा वातावरणात म ु असतील अस े पाहतात आिण हवामाना या
नमु यांम ये चाल ू असल े या बदला ंम ये योगदान द ेतात. परंतु जंगलांचा िवनाश आिण
हास होत आह े. जंगलतोड अन ेक कारा ंम ये येते, यात आग लागण े, शेतीसाठी ि लअर -
किटंग, पशुपालन आिण िवकास , लाकडासाठी िटकाऊ व ृ तोड आिण हवामान बदलाम ुळे
होणारा हास या ंचा समाव ेश होतो . याचा लोका ं या उपजीिवक ेवर प रणाम होतो आिण
वन पती आिण ाणी जात या िव त ृत ेणीला धोका िनमा ण होतो .
वायू दूषणाम ुळे लोका ं या आरो यावर प रणाम होऊ शकतो , असे जागितक आरो य
संघटने या (WHO) अहवालात हटल े आहे. एअर य ु रफायर य ेक घरापय त पोहोच ू
शकत नसल े तरी झाडा ंमुळे ऑि सजन पोहोचतो . आरेतील ज ंगले मुंबईची 'फु फुसे' हणून munotes.in
Page 71
आरे वाचवा मोहीम
71 ओळखली जातात . यामुळे ही झाडे तोडण े हणज े मुंबईला वाढ या वायू दूषणापास ून
संर ण करणा या मह वा या अवयवापास ून वंिचत ठ ेवणे होय.
१०.५ :
१. पया वरण र णासाठीज ंगले का मह वाची आह ेत? जगातील ज ंगलतोड िकती माणात
झाली आह े ते सांगा.
२.जंगलतोड आिण िवकास या ं यातील पर प रसंबंध प करा .
३. ‘आरे वाचवा चळवळ ’ का सु झाली ?
१०.६ संदभ :
Dsouza, L., Patil, A., & Diwan, C. (2021). Causes, Effects, and
Possible Remedies for Deforestation in the Aarey Region. National
Journal of Professional Social Work , 22-29.
Houllier -Binde r, S., &Lutringer, C. (2022). Pol itics of Categories.
In Politics of Urban Planning: The Making and Unmaking of the
Mumbai Development Plan 2014 –2034 (pp. 107 -131). Singapore:
Springer Singapore.
Leung, M. (2021). 9. Solidarity Seeds: Situated Knowledges i n
Bishan Village, Wang Chau Villa ge and Aarey Forest. In Right
Research: Modelling Sustainable Research Practices in the
Anthropocene (pp. 217 -255). Open Book Publishers.
Roy, B. (2022). Environmental Justice Movements as Mediums of
Post-Capitalist Futures : Perspectives from India. In Post-Capitalist
Futures: Paradigms, Politics, and Prospects (pp. 153 -163).
Singapore: Springer Singapore.
Tripathy, P., & McFarlane, C. (2022). Perceptions of atmosphere: Air,
waste, and narratives of life and work in Mumbai. Environment and
Planning D: Socie ty and Space , 40(4), 664 -682.
munotes.in
Page 72
72 ११
मुंबईसाठी नवीन िवकास आराखडा आिण मोक या
जागां या खाजगीकरणाला िवरोध
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ नवीन िवकास आराखडा : २०१४ – २०३४
११.३ नवीन िवकास आराखड ्याला िवरोध
११.४ मोक या जागा ंचे खाजगीकरण
११.५ सारांश
११.६
११.७ संदभ
११.० उि े:
१) िवकास आराखडा (DP) ची संक पना समज ून घेणे.
२) खाजगीकरणा ार े मोक या जागा ंवर िवकास आराखड ्याचा काय प रणाम होतो याची
िव ा या ना ओळख क न द ेणे.
११.१ तावना :
मोकळी जागा (ओपन प ेस) ही शहरी वातावरणातील अशी एक जागा आह े जी
समुदायासाठी या चा आकार , रचना िक ंवा भौितक व ैिश ्ये िवचारात न घ ेता सहज उपल ध
आहे आिण जी ाम ु यान े सुिवधा आिण शारी रक मनोर ंजनासाठी आह े, मग ती सि य
िकंवा िनि य असो . मोक या जागा उ ाना ं या छोट ्या आकारा पासून, लहान म ुलां या
खेळा या जागा , शहरी चौरस , डा े ापासून िव त ृत िहर या भागापय त आकार आिण
कारा ं या िव त ृत ेणी यापतात . पुरावे सूिचत करतात क ह े शारी रक ि याकलापा ं या
संदभा त काही काय पूण करतात . उदा.सि य ख ेळापास ून ते िनि य बसण े, िपकिनक
करणे आिण िविवध वयोगटा ंसाठी सामािजकत ेचे िठका ण हणून वापरल े जाणे.
साव जिनक जागा आिण मोक या , वेशयो य , खु या िहर या जाग ेची तरत ूद - वर नम ूद
केले या मोक या जागा ं या स ंदभा त, िवशेषत: शहरे आिण शहरा ंमधील स ंबंध हे स व munotes.in
Page 73
मुंबईसाठी नवीन िवकास आराखडा
आिण मोक या जागा ं या
खाजगीकरणाला िवरोध
73 बह तेक लोका ंना प आह े. तथािप , लोकां या ीन े पूण पणे लपवलेले नसले तरीही या
कने शनमधील जाग कता िनःश द क ेली गेली आह े. अनेक दशका ंपासून िवकास योजना
आिण धोरण माग दश क त व े हणून छ न धोरण अज डा राबवल े जात आह े. अलीकड या
दशका ंम ये औ ोिगक समाजा या आव यक अशा साव जिनक जीवनापास ून िव ा ंती आिण
ाहक समाजा या पया यी साव जिनक जीवनापय त हळ ूहळू याचा िवकास होत आह े. िजथे
शहरी जीवन ही एक ेकाळी गरज होती आिण ग ृहीत धरली ग ेली होती , आज ती उ च ेणीची
ऐि छक गो बनली आह े. याच कारणा तव , या कालावधीत शहरा या मोक या जाग ेचे
" माण " या या वापराम य े फारशी भ ूिमका बजाव त नसल े या काळापास ून एका नवीन
प रि थतीकड े सं मण हण ून पािहल े आहे जेथे याची "गुणव ा " हा एक मह वप ूण घटक
आहे.
साव जिनक जागा ं या या समज ुती या स ंदभा तच, आपण नवीन िवकास आराखडा (DP)
आिण यान ंतर झाल े या िवरोधा ंना समज ून घे याचा य न क .
११.२ नवीन िवकास आराखडा : २०१४ -२०३४ :
२४ फे ुवारी,२०१५ रोजी मुंबईसाठी २०१४ - २०३४ िवकास आराखड ्याचा मस ुदा
(MDP 2034 ) साव जिनक स यासाठी िस कर यात आला . अभूतपूव जन ोभ आिण
त ार चा महाप ूर (७८,००० ह न अिधक आ ेप) सादर क न त आिण नागरी समाज या
दोघांनी २१एि ल रोजी महारा ा या त कालीन म ु यमं यांना योजना र कर यास आिण
चार मिह या ं या द ु तीच े आदेश दे यास भाग पाडल े आिण सव आ ेपांची तपासणी क ेली
गेली. रा य सरकारन े िनयु केले या न यान े थापन क ेले या प ुनरावलोकन सिमती ार े
पुढील का म हाती घ ेतले जाईल . हा काय म समकालीन शहरा ं या िवकास आिण
िनयमनात पसरल े या तणाव आिण स ंघषा चा नेमका ितिनधी आह े. िविवध र यावरील
आिण यावसाियक एक ीकरणात ून औपचा रक आिण अनौपचा रक स लामसलतीत ून, ेस
लेख िक ंवा तरीही नागरी समाजा या काशना ंमधून, शहरी िनयोजन ही ता प ुरती
"साव जिनक सम या " बनली .
२४ फे ुवारीला योजन ेचा वाद काहीअचानक िदसला अस े नाही; िविवध े े आिण
राजक य चळवळीचा समाव ेश असल े या एका िव त ृत ि य ेत याच े मूळ आह े. अनेक
सू ांमुळे नवीन डीपी तयार कर याची ि या स ु झाली. २० ऑ टो बर,२००८ ही
अिधक ृत सु वातीची तारीख समजली जाऊ शकत े. ठराव मा ंक ७६७ सह, MCGM ने
वातं यानंतर ितस या ंदा मुंबई या िवकास आराखड ्यात स ुधारणा कर याचा आपला
इरादा औपचा रकपण े घोिषत क ेला. एमडीपी तयार कर या या ह ेतूची घोषणा एमआरटीपी
कायदा , १९६६ नुसार कर यात आली होती , यात अस े नमूद केले आहे क दर वीस
वषा नी िवकास आराखडा तयार क ेला जाईल आिण यात स ुधारणा क ेली जाईल .
१९९१ या िवकास आराखड ्याला काही भागा ंम ये मंजुरी दे यात आली होती आिण
याचा श ेवटचा भाग १९९४ म ये अंमलात आला , सुधा रत िवकास आराखडा २०१४
पय त सा दर करण े आव यक आह े. ऑ टोबर ,२००८ म ये मुंबई िवकास आराखडा
२०१४ -२०३४ मसुदा तयार कर या या ि य ेची वा तिवक स ु वात झाली असली तरी ,
ही घटना सामा य लोका ं या याव ेळी ल ात आली नाही . खरंच, यावेळी गरजा आिण munotes.in
Page 74
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
74 ाधा य म प करणा या िकंवा िनयोजनात भाग घ े याचा य न करणा या थािनक
सं थांम ये ते हा एक ीकरण न हत े. बह तांश लोकस ं येला िवकास आराखड ्या या
अि त वाबाबत प ूण पणे मािहती न हती .
यापूव मुंबईने १९६४ आिण १९९१ या िवकास आराखड ्यांम ये (डीपी) ीन प ेस
आर णा ंची अ य ंत उिशरा अ ंमलबजा वणी झाल ेलीपािहली होती .
तुमची गती तपासा :
१. ‘नवीनिवकास आराखडा २०३४ ’काय होता ?
११.३ नवीन िवकास आराखड ्याला िवरोध :
मुंबई िवकास आराखडा िव एक ीकरणाचा एक म ुख राजक य उ ेरक "आमची म ुंबई
मोहीम " होती, याने शहर िवकासाचा पया यी ी कोन िनमा ण कर या साठी तळागाळातील
डझनभर स ंघटना एक क े या. “आपली म ुंबई” या सामा य आिण साम ुदाियक मालक या
क पन ेचा वापर ह े शहरी िनयोजनातील राजक य ख ेळांचे एक भावी उदाहरण आह े. खरंच,
येथे आ हान आह े क रचनाक ेलेले शहर स ुरि त करण े, िविवध स ुिवधांचे िवतरण करणे,
इतकेच न ह े तर ते कोणाच े शहर आह े आिण कोण या सामा य रचन ेचीिनिम ती आह े हे
देखील य करण े आहे.
अनेक वय ंसेवी सं था आिण नाग रका ं या गटा ंनी साव जिनक ख ु या जागा ंचा यावसाियक
आिण भ ेदभावप ूण वापर था ंबव यासाठी म ु यमं यांना प िलिहल े आिण स रकारला
शहरासाठी ‘ओपन पेस धोरण ’ आण याची िवन ंती केली. नगर, मोक या जागा ंसाठी
अ ग य NGO ने सव जागा प ुनस चियत करण े, यव थािपत करण े आिण द ेखरेख करण े
यासाठी क ृती योजना तािवत क ेली आह े. जेणेक न त े सवा साठी व ेशयो य असतील
आिण बा ंधकामाम ुळे अ य तडजोड होणार नाही . ओपन प ेस मानक े कमी कर यासह
िवकास आराखड ्यामधील तावा ंना लोका ंचा िवरोध इतका ती होता क , महारा
सरकारला आराखड ्याचा मसुदा र करावा लागला . संघ योजना र कर यात आली आिण
नवीन िवकास आराखडा तयार कर यासाठी नवीन टीम तयार कर यात आली . न यान े
तयार क ेले या योजन ेने नाग रका ं या मता ंचाआदर क ेला, मानके कायम ठ ेवली आिण यात
सुधारणा कर याचा य न क ेला. या यित र , व छताग ृहांसार या म ूलभूत
सुिवधांिशवाय उ ान आिण उ ाना ंम ये कोणत ेही बांधकाम कर यास मनाई आह े. शहर
िवकास िनय ं ण िनयमावलीम य े संपूण पारग यता जोपासलीआिण कोणत ेही का ँि टीकरण
घडू िदले नाही.
तुमची गती तपासा :
१. नागरी समाजान े ‘नवीन िवकास आराखडा २०३४ ’ला िवरोध का क ेला?
munotes.in
Page 75
मुंबईसाठी नवीन िवकास आराखडा
आिण मोक या जागा ं या
खाजगीकरणाला िवरोध
75 ११.४ खु या जागा ंचे खाजगीकरण :
साव जिनक जागा क ेवळ त े हाच वतःला एक स ुिवधा हणून मािणत कर ेल जे हा ती
सवा साठी ख ुली असेल, स या श पास ून मु अस ेल, या या ा ंगणात तट थ अस ेल
आिण जी जीवना या सव तरातील लोका ंसाठी सव समाव ेशक आिण बह वचनवादी अस ेल
(भेद वीकारणारी आिण सामाव ून घेणारी). साव जिनक जागा ही यि म व आिण
गोपनीयत ेपे ा साम ूिहक आिण सामािजकत ेचे ितक आिण ितिनधी आह े. यामुळे
कोण याही िवश ेष धोरणािशवाय साव ि क व ेश आिण सामािजकता वाढव याची स ंधी
देणा या िठकाणा ंचा प रचय क न द ेणे मह वाच े आहे.
गे या २० वषा तभारतीय शहरी िनयोजन आिण िडझाइिन ंग या जगात साव जिनक जागा ंना
नूतनीकरणाची ी ा झाली आह े. थोड यात , राजक य , सामािजक , आिथ क,
साव जिनक आरो य आिण ज ैव-िविवधत े या कारणा ंसाठी साव जिनक जागा शहरा ं या
िटकावासाठी आव यक घटक आह ेत, असे आता सामा य मत झाल े आहे. तथािप ,
अनेकांनी पािहल ेला मुख बदल हणज े मोक या जागा ंचा िव तार हो याऐवजी कमी होत
आहेत. पारंप रक मानका ंनुसार मुंबईत ित य ०.९ चौरस मीटरसह , उ ान े मोक या
जागांसह, ित य २चौ. मुंबई या एक ूण ४,३५५ चौ. िकमी े फळाप ैक फ ६ %
खु या जागा आह ेत आिण याप ैक फ १० % लोकांसाठी व ेशयो य आह ेत.
काही वषा पूव , महारा रा यान े मुंबई शहरातील व ेगवेग या िठकाणी प नास उड ्डाणप ूल
बांध याचा िनण य घेतला. हे माण मागील प नास वषा त बांधले या बा ंधकामा ं या दहापट
होते आिण त े पाच वषा त पूण करायच े होते. ३०० दशल डॉलस या समत ु य खचा चा हा
क प , जलद वाढणा या शहरा या वाहत ुक या गरजा प ूण कर यासाठी एक म ुख
योगदान हण ून कि पत होता ज े, अनेक कारणा ंमुळे, िवशेषत: रोखीची कमतरता असल े या
ि थतीत च ुक चे ठरल े. मु य सम या अथा तच अशी होती क या शहरात बह सं य लोक
एक मजब ूत परंतु अनाव यकपण े ताणल ेली साव जिनक वाहत ूक यव था वाप न वास
करतात अशा शहरात खाजगी ऑटोमोबाईल मालक ना ो साहन िदल े. तथािप ,
उड्डाणप ूलांनी शहरा या साव जिनक जाग े या यव थ े या कॉि फगर ेशनम य े तसेच
छोट्या र या ं या र ेषेसाठी झाल े या अनेक खाजगी जागा ंवर याचा नकळत प रणाम झाला
हे येथे अिधक ल व ेधक आहे.
या घटन ेने हे अगदी प पण े उघड क ेले आ ह े क साव जिनक जाग ेवरील िनय ं णा या
बाबतीत हणज ेच ित या मालक या बाबतीत , जे हा रा य िनण य घेते, ते हा जनत ेशी
(िकंवा यातील मह वपूण भागाशी) िहतस ंबंधांचा कोणताही स ंघष खरोखरच होत नाही.
ितची जागा न ेमक काय आह े याचे भिवत य ठरव याची स ंधी जनत ेला जवळजवळ नसत े.
अलीकड या काळात , समाजा या म यम आिण उ च वगा तील नवीन नाग रका ंचे गट
शहरात उदयास आल े आहेत, यांनी भावीपण े साव जिनक जागेवर या ंची जागा हण ून
दावा मा ंडला आह े आिण शहरी पर ंपरा या काया साठी ती यापतील यासव
काय मांनाकाढ ून टाक याचा आ ह धरत आह ेत. भारतान े याला मंजूरी िदली आह े पण
अ ाप काय ान े नाही. याचा अथ सामा यतः उप ेि तांना काढ ून टाकण े असा होतो , यांना
महागड ्या खाज गी जागा ंम ये वेश नस याम ुळे िनवास , उ पादन आिण आिथ क munotes.in
Page 76
भारतातील पया वरणिवषयक
िचंता
76 देवाणघ ेवाणी या खाजगी ि याकलापा ंसाठी साव जिनक जागा वापर याची आव यकता
असत े.
अशा कार े, र यावरील फ ेरीवाल े यां या िवरोधात असा य ुि वाद आह े क त े खाजगी
यवसाय कर यासाठी सा व जिनक जाग ेवर अित मण करतात . थोड यात , यां या खाजगी
गो चा पाठप ुरावा करताना साव जिनक जाग ेवर अ य नाग रका ंचा व ेश रोख याब ल
यां यावर टीका क ेली जात े. तथािप ,जे हा शहरातील साव जिनक ख ु या जागा जॉगस पाक
िकंवा ितक ट उ ान िवकिसत कर यासाठी अनाकलनीय र या बंद के या जातात , ते हा
या जागा ंमधून मोठ ्या स ं येने वंिचतांना शा ंतपणे व ग ळ य ा त आ ल े आ ह े, हे अ पु या
साव जिनक ह ेतूंसाठी साव जिनक जागा ंना कोप यात टाकल ेले िदसत नाही .संपूण साव जिनक
उ ाना ंचे हे "खाजगीकरण " िजथे जे जाऊ शकतील त े यांना भेट देऊ शकतील अशा
लोकांचे संर ण बनतात . हे, रा य आिण उ च ू लोका ंकडून एक वाजवी पाऊल हण ून
पािहल े जाते.जरी त े जीवन -मरणाचा उ ेश पूण करत नसल े तरीही .दुसरीकड े, अ पकालीन
यवसाय मोठ ्या माणावर शहराला खरी स ेवा द ेत असतानाही या ं याकड े
उदरिनवा हासाठी फ तेवढीच जागा आह े, अशा फ ेरीवा या ंकडून फुटपाथच े तुकडे करण े
अ यंत आ ेपाह मानल े जाते.
तुमची गती तपासा :
१. ‘खु या जागा ंचे खाजगीकरण ’ याचा अथ प करा .
११.५ सारांश:
साव जिनक जागा ही न ेहमीच थम आिण म ुख रािहली आह े हणूनचित या िनय ं णावरील
दा यां या आिण य वसाया या अिधकारा ंवर संघषा चा िवषय मह वाचा आह े. हे िवरोधाभास
सहसा यािवषयी असतात .
अ) साव जिनक जाग ेत कोणत े वापर आिण ि याकलाप वीकाय आहेत.
ब) याला ( हणज े "साव जिनक " े ातील कोणत े) िविवध साव जिनक जागा ंवर यवसाय
कर याचा अिधक अिधकार आह े.
क) साव जिनक जागा ंचे भिवत य आिण यात व ेश यािवषयी (आिण कोण या आधारावर )
िनयं ण कराव े िकंवा िनण य यावा .
हे ते मुख िवरोधाभास आह ेत.
प पण े, असे मानल े जाते क साव जिनक े ातील काही सद या ंना इतरा ंपे ा खाजगी
कामांसाठी साव जिनक जागा याप या चा अिधक अिधकार आह े. नाग रक वा या क पन ेवर
याचा प प रणाम होतो . अशा कार े, भौितक जाग ेवरील स ंघषा चे वतु ळ पूण केले जाते,
प रणामी नाग रक वा या या य ेवर तस ेच साव जिनक व त ूं या िव खाजगी य या
अिधकारा ंवर राजक य संघष होतो.
munotes.in
Page 77
मुंबईसाठी नवीन िवकास आराखडा
आिण मोक या जागा ं या
खाजगीकरणाला िवरोध
77 ११.६ :
१. येकासाठी मोक या जागा मह वा या का आह ेत?
२. मोक या जागा ं या खाजगीकरणाम ुळे येक य या शहरा या अिधकारावर कसा
प रणाम होतो ?
११. ७ संदभ :
Burte, H. (2003). The space of challenge: Reflections upon the
relati onship between public space and social conflict in
contemporary Mumbai. In) Visible Cities. Spaces of Hope, Spaces
of Citizenship .
Houllier -Binder, S., & Lutringer, C. (2022). Politics of Categories.
In Politics of Urban Planning: The Making and Unmaking o f the
Mumbai Developme nt Plan 2014 –2034 (pp. 107 -131). Singapore:
Springer Singapore.
Mayer, M. (2012). The “Right to the City” in urban social
movements. In Cities for people, not for profit (pp. 63 -85).
Routledge.
Mohan, S. The Politics of Urban Space in The Context of The Ri ght
to The City in The Megacity of Mumbai, India. Right To the City for
A Safe and Just World: The BRICS Case , 97.
munotes.in
Page 78
78 १२
नवी म ुंबई येिथल नवीन िवमानतळ
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळ : क प तपशील
१२.३सामािजक आिण पया वरणीय भाव
१२.४ सारांश
१२.५
१२.६ संदभ
१२.०. उि े:
१) नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळािवषयी जाणून घेणे.
२) िव ा या ना नवीन िवमानतळा या पया वरणीय भावाची ओळख क न द ेणे.
१२.१ तावना :
नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळ , याला आता ‘िद. बा. पाटील नवी म ुंबई आ ंतररा ीय
िवमानतळ ’ हणून ओळखल े जात े, हा नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळ िलिमट ेड
(NMIAL) ारे िवकिसत क ेलेला एक बा ंधकामाधीन क प आह े. दरवष ६०दशल ाह न
अिधक वाशा ंना हाताळ यासाठी हा म ेगा क प चार ट या ंत िनयोिजत आह े. भारताच े
पंत धान नर मोदी या ंनी १८फे ुवारी, २०१८ रोजी ा दीघ लंिबत ीनिफ ड
क प , नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळाची पायाभरणी क ेली. २०२१ या
सु वातीपय त, साइट तयार करण े समािव आह े. उलवे नदी जवळील ड गर सपाटीकरण
आिण वळणाची काम े अनेक आ हाना ंनंतर पार पडली . रायगड िज ातील उलव े आिण
पनवेल येथून क पाची जागा म ुंबई या प ूव स सुमारे १८ िकमी अ ंतरावर आह े. हे स या या
छ पती िशवाजी महाराज आ ंतररा ीय िवमानतळाशी ७६७िकमी ला ंबी या म ुंबई-हैदराबाद
हाय- पीड र े वे लाईन ार े जोडल े जाईल , जे स या बा ंधकाम स ु आह े.
नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळाचा िवकासक आिण ऑपर ेटर असल े या अदानी
समूहाने लास न अ ँड टु ो या क ं ाटदार ईपीसी (इंिजनीअ र ंग, ो योरम ट आिण
क शन ) माफ त एअरफ ड ४.० तं ान लाग ू कर यासाठी ADB सेफगेटची िनवड munotes.in
Page 79
नवी म ुंबई येिथल नवीन िवमानतळ
79 केली आह े. ADB Safegate िवमानतळा ंसाठी एकाि मक उपाय दान करत े याम ुळे
काय मता , सुरि तता आिण पया वरणीय ि थरता वाढत े आिण ऑपर ेिटंग खच कमी होतो .
िवमानतळ ADB Safegate या गत एअरफ ड लाइिट ंग सो य ूश स- AXON EQ
LED िदवे आिण LINC 360 वैयि क िनय ं ण आिण द ेखरेख णाली (ILCMS) वापरेल.
या गत लाइिट ंग सो य ूशनसह , ीनिफ ड ल े हल ४ गत प ृ भाग माग दश न आिण
िनयं ण णाली (A-SMGCS) सह एक ीकरणासाठी तयार होईल .
१२.२ नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळ - क प तपशील :
२०१८ म ये नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळा या अ ंमलबजावणीसाठी ‘महारा शहर
आिण औ ोिगक िवकास महाम ंडळ’ (िसडको ) ची नोडल एज सी ह णून िनय ु कर यात
आली होती . क पा या अ ंमलबजावणीसाठी ािधकरणान े DBFOT मॉडेलचा अवल ंब
केला – िडझाइन तयार करण े, िव प ुरवठा करण े, ऑपर ेट करण े आिण ह ता ंत रत करण े इ.
बाबी ा साव जिनक -खाजगी भागीदारी अ ंतग त करारात अंतभू त हो या . हे िवमानतळ
२०३२ पय त पूण कर याच े चार ट या ंत िनयोजन कर यात आल े आह े. मुंबईतील
स या या आ ंतररा ीय िवमानतळावरील भार कमी कर यासाठी द ुस या िवमानतळाची
क पना मा ंड यात आली होती . नवी म ुंबई हे असे िठकाण आह े िजथे भरपूर जमीन उपल ध
आहे आिण त े भारतातील सवा त सुिनयोिजत श हरांपैक एक आह े. िवमानतळासाठी एक ूण
जमीन स ुमारे २,८६०एकर एवढी आह े. क पा या पिह या ट यात दोन धावप ्या
बांध या जाणार अस ून, ताशी ८० उड्डाणे हाताळली जातील . हा क प िडस बर, २०२०
म ये सु होणार होता . तरीही , COVID -19- े रत लॉकडाऊन , थािनका ंचा िवरोध आिण
भूसंपादनात झाल ेला िवल ंब आिण आिथ क बंद अशा अन ेक कारणा ंमुळे याला िवल ंब झाला .
अदानी सम ूहाने २०२१ म ये नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळावर क ं ोिलंग टेक िवकत
घेतला. यानंतर, जून, २०२२ म ये, नोडल एज सीन े टिम नल आिण रनव ेचे बांधकाम स ु
कर यासाठी अदानी ुपला जमीन स ुपूद केली. फेजसाठी बा ंधकाम करार . १लास न अँड
टु ोला द े यात आला . या कराराम य े कट आिण िफल काम े, टिम नल बा ंधणीच े काम, उदा.
िनग मन आिण आगमन फोरकोट , एअरफ ड ड े हलपम ट याम य े ३,७०० मीटर ला ंबीचा
रनवे, ऍ ॉन िस टम , टॅ सीवे िस टम, एअरफ ड ाउ ंड लाइिट ंग आिण इतर स ुिवधा जस े
क बह तरीय कार पािक ग, युिटिलटीज या ंचा समाव ेश आह े. आिण यात पायाभ ूत सुिवधा
देखील समिव आह ेत.
पिहला ट पा प ूण कर या या बाबतीत क प िडस बर, २०२४ ची अ ंितम म ुदत प ूण
कर या या मागा वर आह े. संपूण ीनिफ ड क पासाठी स ुमारे १६,७०० कोटी पय े
खच अपेि त आह े. रा ीय महामाग 4B वर ि थत , िवमानतळ लास न आिण ट ु ो ार े
िनमा णाधीन असल े या २१ िकमी सहा -लेन मुंबई ा स हाब र िलंक (MTHL) क पा ार े
मुंबईशी जोडल े जाईल . IHI Cons ortium आिण Tata Projects Ltd. चार ट या ंत
िवभागल ेली नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळ स ुिवधा पिह या ट यात प ूण झा यावर
वषा ला १० दशल वासी , दुस या ट यात २५दशल वासी आिण श ेवटी ितस या
ट यात ६०दशल वासी हाताळ ेल. २०३२ पय त वषा ला वासी ३,७०० मीटर-लांब
आिण ६०मीटर ंद अशा दोन रनव े १.५५ िकमी अ ंतरावर आह ेत. नवी म ुंबई आ ंतररा ीय munotes.in
Page 80
भारतातील पया वरणिवषय क
िचंता
80 िवमानतळही प ु याशी जोडल े जाणार आह े. यामुळे नवी म ुंबईतील कन ेि टि हटी आिण
रअल इ ट ेट माक टला अिधक चालना िमळ ेल.
तुमची गती तपासा :
१. नवी म ुंबई येथील नवीन िवमानतळावर थो ड यातटीपिलहा .
१२.३ सामािजक आिण पया वरणीय भाव :
नवी म ुंबईतील तािवत ीनिफ ड िवमानतळ भारतातील इतर कोण याही
िवमानतळाप े ा अिधक वादात सापडला आह े. िववादा पद पया वरणीय भाव म ू यांकन
अहवालासाठी साइट या िनवडी पासून, भूसंपादना या सम या आिण अगदी अलीकड े,
या या नामकरणावर झाल े या िनष ेध इ. ची यादी मोठी आह े.
पया वरणवा ा ं या काही िच ंता आह ेत:
नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळाची जागा ही एक सखल जमीन आह े, याम य े
सुमारे ४७७ एकर खारफ ुटी, सुमारे १,००० एकर मातीच े लॅट्स आिण आणखी
२५० एकर वनजमीन आह े. या जाग ेतून पाच न ा वाहतात , यामुळे ते
िवमानतळासाठी सवा त अयो य बनल े आह े. ते पूण झाल े तरी, कना ळा प ी
अभयार य , ठाणे खाडीची पाणथळ जागा , पाणज े पाणथळ जागा आिण स ंबंिधत
प यां या धो या या ीन े अस ुरि त था न अस यान े िवमान क ंप या या
िवमानतळाचा वापर करतील क नाही , अशी श ंका आह े. ए बॉ ब े नॅचरल िह ी
सोसायटी (BNHS) ने िसडकोसाठी क ेलेला अ यास या प ैलूचा तपशीलवार िवचार
करतो .
नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळासाठी िनवडल ेली जागा िवमानतळाप े ा बंदरासाठी
अिधक उपयु आह े. संपूण समु माग े हटव ून ा क ेलेली अस याम ुळेते पुरासाठी
अ यंत अस ुरि त आह े. आतापय त कर यात आल े या स ुधारणेमुळे आज ूबाजूची काही
गावे आिण अगदी पनव ेललाही प ूर आला आह े.
नवी म ुंबई आ ंतररा ीय िवमानतळाला अ ंितम व प द े यापूव काही थळा ंचा शोध
घे यात आला होता पर ंतु या प ुरेशा कारणा िशवाय नाकार यात आ या .
नवीन िवमानतळा या जाग ेत मोठ ्या सं येने गावे आिण श ेतां यित र खारफ ुटी आिण
माती या ल ॅट्सचा समाव ेश आह े. या द ेशातील व य ा या ंचे िकती न ुकसान झाल े
हे समज याची क पना ही करता य ेत नाही .
रिहवाशा ं या प ुनव सनाम ुळे यांना अशा भागात जा यास भाग पाडल े गेले आहे जेथे ते
पारंप रक उपजीिवका क शकत नाहीत , यांची कौश य े वाढव याचा देखील
कोणताही य न झाल ेला नाही . िकंबह ना, िव थािपत सम ुदायांना ाथिमक शाल ेय munotes.in
Page 81
नवी म ुंबई येिथल नवीन िवमानतळ
81 सुिवधाही प ुरिव या गेले या नाहीत . िवकासाम ुळे लोका ंचे, अथ यव थ ेचे आिण
पया वरणाच े इतके यापक न ुकसान हो याचा धोका आह े.
िवमानतळ क पाम ुळे ३,५०० ह न अिधक क ुटुंबे बािधत होणार आह ेत. मा , स या
यांची िवभागणी झाली आह े. काह च े पुनव सन झाल े आहे आिण या ंना या ं या जिमनी
आिण घरा ंसाठी मोबदला िमळाला आह े, तर काह भरपाई या प ॅकेजवर नाख ूष आह ेत
आिण या ंची जमीन रकामी कर यास नकार िदला आह े.
अजूनही अन ेक क प त क ुटुंबे आहेत या ंना िवमानतळाच े काम स ु होऊनही
भरपाई िमळाल ेली नाही . या िठकाणी न ुकसान भरपाई द े यात आली आह े, तेथे
िप याच े पाणी , मशानभ ूमी, बस ड ेपो, शाळा अशा अन ेक मूलभूत सुिवधा अ ाप
दे यात आल े या नाहीत .
पया वरणा या ि कोनात ून, क प ४०० एकर खारफ ुटी, १,००० एकर माती -
लॅट्स, ३०० एकर वन े न करत आह े, यांना पाच न ा वळवा या लागती ल,
यांना ती जिमनी ११ मीटस पय त भ न काढा या लागतील आिण यासाठी ट ेकड्या
पाडा या लागतील .
तुमची गती तपासा :
१. नवी म ुंबई येथील नवीन िवमानतळाच े पया वरणीय धोक े काय आह ेत?
१२.४ सारांश:
या क पान ेभारतातील सवा त िवल ंिबत िवमानतळ क प हो यासाठी अन ेक ‘अंितम
तारखा ’ गमाव या . परंतु एकदा त े सु झा यान ंतर, मुंबई महानगर द ेशाची हवाई
वासाची च ंड मागणी प ूण कर यासाठी एअरलाइ स अिधक उड ्डाणे सु क शकतील .
मा असा आह े क , पया वरणवा ा ंनी िनष ेधाचे असं य लाल झ डे लाव यान े
िवमानतळाचा वास अशा ंत होईल का ?
१२.५ :
१. नवी म ुंबई येथील नवीन िवमानतळाच े बांधकाम आिण अ ंमलबजावणी यातील भागधारक
कोण आह ेत?
२. या नवीन क पादर यान थािनक लोका ंना कसा फटका बसत आह े?
१२.६ संदभ :
Kale, P. R., Jadhav, K. S., Dhoke, S. H., &Salunke, P. J. (2018).
Environmental Impact Assessment on Navi Mumbai
Airport. International Journal for Advance Research and
Development , 3(2), 11 -13. munotes.in
Page 82
भारतातील पया वरणिवषय क
िचंता
82 Kazi, T. A. (2020). Navi Mumbai International Airport EIA report:
Case study.
Kulkarni, M. M. (2002). Impact of largescale infras tructural projects
on the environment: case study: Navi Mumbai international airport.
Suryawanshi, M. P., Nagarajan, K., &Narwade, R. (2021).
Optimisation of Cost in Ground Improvement for Upcoming Navi
Mumbai International Airport. International Journal o f Engineering
and Advanced Technology (IJEAT),(Aug -2021) ISSN , 2249 -8958.
Vedula, A. (2007). Blueprint and reality: Navi Mumbai, the city of the
21st century. Habitat International , 31(1), 12 -23.
munotes.in
Page 83
Faculty of Humanities
TYBA
(Choice Based Credit System, CBCS) Semester V and Semester VI Question Paper Pattern for T.Y.B.A
(CBCS) applicable to all the papers from Paper IV to Paper IX.
As per University rules and guidelines With Effect From 2018 -2019 (Time: 3 Hours)
Note: 1. Attempt all questions
2. All questions carry equal marks
(Total = 100 marks)
Q.1 (Based on Module I) (20 marks)
a.
or
b.
Q.2 (Based on Module II) (20 marks)
a.
or
b.
Q.3 (Based on Module III) (20 marks)
a.
or
b.
Q.4 (Based on Module IV) (20 marks)
a.
or
b.
Q.5 Attempt any two short notes. (Based on Module I, II, III and IV)
(20 marks)
a.
b.
c.
d.
***** munotes.in