TYBA-SEM-VI-Practical-in-Cognitive-Processes-and-Psychological-Testing-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १ प्रायोगिक मानसशास्त्र आगि मानसशास्त्रीय संशोधनातील सांगययकी यांचा परिचय - I घटक िचना १.० उद्दिष्ट्ये १.१ प्रस्तावना १.२ जद्दिल रचना म्हणजे काय? १.२.१ जद्दिल रचनेची वैद्दिष्ट्ये १.२.३ जद्दिल (२ X २) रचनेचे उदाहरण १.२.४ आंतरद्दिया आद्दण मुख्य प्रभाव १.३ द्दमश्र रचना १.३.१ द्दमश्र रचनेचे उदाहरण १.३.२ द्दमश्र रचनेचे फायदे १.४ सारांि १.५ प्रश्न १.६ संदभभ १.० उगिष्ट्ये ➢ जद्दिल रचना आद्दण त्याची वैद्दिष्ट्ये यांचे ज्ञान आद्दण समज प्रदान करणे ➢ प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाची समज द्दनमाभण करण्यासाठी (मुख्य प्रभाव) ➢ संयोजनात स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाची समज द्दनमाभण करण्यासाठी (संवाद प्रभाव) ➢ द्दमश्र रचना समजून घेण्यासाठी एक पाया १.१ परिचय िेविच्या सत्रात आपली चचाभ केवळ एका स्वतंत्र पररवतभकाच्या (independent variable - IV) प्रयोगांिी संबंद्दित होती कारण तुम्ही प्रायोद्दगक संिोिनाच्या मूलभूत गोष्टींवर लक्ष केंद्दित करावे अिी आपली इच्छा होती. तथाद्दप, केवळ एक स्वतंत्र पररवतभकांचा समावेि असलेले प्रयोग हे मानसिास्त्रीय संिोिनातील सवाांत सामान्य प्रकारचे प्रयोग नाहीत. munotes.in

Page 2

बोिद्दनक प्रद्दिया आद्दण
मानसिास्त्रीय पररक्षणातील
प्रात्यद्दक्षके
2 आपल्याला माद्दहत आहे की, इतर सवभ पररवतभकांसह एकल स्वतंत्र पररवतभकाची कौिल्यपूणभ हाताळणी ही एक रचना आहे ज्याची वास्तद्दवकतेपासून अत्यंत द्दवभक्ततेसाठी िीका केली गेली आहे. सामान्य जीवनात, आपण एकाच वेळी अनेक प्रभावांनी प्रभाद्दवत होतो. द्दि-घिक रचना (जद्दिल रचना) दोन स्वतंत्र पररवतभकांच्या ('घिक') एकाच वेळी अवलंद्दबत पररवतभकवरील प्रभावांची चाचणी करून वास्तवाच्या एक पाऊल जवळ आणते. १.२ जटील िचना म्हिजे काय? (WHAT IS A COMPLEX DESIGN?) संिोिक बहुतेकदा जद्दिल रचना वापरतात ज्यामध्ये एकाच प्रयोगात दोन द्दकंवा अद्दिक स्वतंत्र पररवतभकांचा एकाच वेळी अभ्यास केला जातो. घिकीय रचना हे जद्दिल रचनेचे दुसरे नाव आहे कारण त्यामध्ये स्वतंत्र पररवतभकेचे घिकीय संयोजन समाद्दवष्ट आहे. घिकीय संयोगामध्ये एका स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रत्येक स्तराची दुसऱ्या स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रत्येक स्तरासह जोडणी करणे समाद्दवष्ट असते. यामुळे प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकांचा प्रभाव एकि्याने आद्दण स्वतंत्र पररवतभकांचा एकद्दत्रत पररणाम देखील द्दनिाभररत करणे िक्य आहे. सुरूवातीला जिील रचना थोडे जिील वािू िकतात, परंतु आपण या द्दवभागात नंतर द्ददलेल्या द्दवद्दवि उदाहरणांचा अभ्यास करता तेव्हा संकल्पना अद्दिक स्पष्ट होतील. १.२.१ जगटल िचनेची वैगशष्ट्ये (Characteristics of complex design) एका प्रयोगात दोन द्दकंवा अद्दिक स्वतंत्र पररवतभकांच्या प्रभावांचा अभ्यास करण्यासाठी संिोिक जद्दिल रचना वापरतात. • या प्रकारच्या रचनेमध्ये, प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकांचा अभ्यास स्वतंत्र गि रचनासह द्दकंवा पुनरावृत्ती केलेल्या उपाय रचनासह केला जाऊ िकतो. • २ X २ रचना ही सवाांत सोपी जद्दिल रचना आहे द्दजथे आपल्याकडे दोन स्वतंत्र पररवतभके आहेत, प्रत्येक दोन स्तरांसह. • प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभक (उदा. २ X २ = ४) साठी स्तरांची संख्या गुणाकार करून जद्दिल रचनेमिील द्दभन्न पररद्दस्थतींची संख्या िोिली जाऊ िकते. • जद्दिल रचनेमध्ये स्वतंत्र पररवतभकाचे अद्दिक स्तर आद्दण अद्दिक स्वतंत्र पररवतभक रचनेमध्ये समाद्दवष्ट केले जाऊ िकतात. जद्दिल रचनेमिील प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभक स्वतंत्र गि रचना द्दकंवा पुनरावृत्ती उपाय रचना वापरून अंमलात आणणे आवश्यक आहे. प्रयोगातील प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकांच्या स्तरांची संख्या द्दनद्ददभष्ट करून जद्दिल रचना ओळखल्या जातात. एक २ X २ (ज्याला "२ बाय २" वाचले जाते) रचना, नंतर, सवाांत मूलभूत जद्दिल रचना ओळखते. munotes.in

Page 3

प्रायोद्दगक मानसिास्त्र आद्दण
मानसिास्त्रीय संिोिनातील
सांद्दख्यकी यांचा पररचय - I
3 स्वतंत्र पररवतभकांची संख्या द्दकतीही असली तरी, जद्दिल रचनेतील द्दस्थतींची संख्या स्वतंत्र पररवतभकांच्या स्तरांच्या संख्येचा गुणाकार करून द्दनिाभररत केली जाऊ िकते. उदाहरणाथभ, जर दोन स्वतंत्र पररवतभके असतील तर प्रत्येकामध्ये दोन स्तर असतील (एक २ X २ रचना), चार अिी आहेत. ३ X ३ रचनेमध्ये प्रत्येकी तीन स्तरांसह दोन स्वतंत्र चल आहेत, त्यामुळे नऊ अिी आहेत. ३ X ४ X २ रचनेमध्ये अनुिमे तीन, चार आद्दण दोन स्तरांसह तीन स्वतंत्र चल आहेत आद्दण एकूण २४ अिी आहेत. जिील रचना समजून घेण्यासाठी २ X २ रचना समजून घेणे खूप महत्वाचे आहे. जद्दिल रचना २ X २ रचनेच्या पलीकडे दोनपैकी एका मागाभने वाढवता येतात. संिोिक ३ X २, ३ X ३, ४ X २, ४ X ३ आद्दण अिाच प्रकारच्या रचनेमिील एक द्दकंवा दोन्ही स्वतंत्र पररवतभकेमध्ये स्तर जोडू िकतात. संिोिक त्याच प्रयोगात स्वतंत्र पररवतभकांची संख्या वाढवून २ X २ रचना देखील तयार करू िकतात. प्रत्येक पररवतभकाच्या स्तरांची संख्या २ ते काही अद्दनद्ददभष्ट वरच्या मयाभदेपयांत असू िकते. १.२.२. २ X २ िचनेचे उदाहिि (Example of 2 X 2 design) ई. ऍरॉन आद्दण ए.ऍरॉन (१९९७) यांनी प्रस्ताद्दवत केले की लोक मूलभूत, वारिाने द्दमळालेल्या प्रवृत्तीवर द्दभन्न असतात त्यांना "संवेदी-प्रद्दिया संवेदनिीलता" म्हणतात जी मानवांच्या पाचव्या भागांमध्ये आद्दण अनेक प्राणी प्रजातींमध्ये आढळते. हे वैद्दिष्ट्य असलेले लोक माद्दहतीवर द्दविेषतः कसून प्रद्दिया करतात. लोकांची संवेदनिीलता तपासण्यासाठी ऍरॉन आद्दण सहकाऱ्यांनी ६-घिक-प्रश्नाची अद्दतसंवेदनिील व्यक्ती मापनश्रेणी वापरली. जर एखाद्याने बऱ्याच वस्तूंवर उच्च गुण द्दमळवले, तर ती व्यक्ती कदाद्दचत २०% लोकांपैकी असेल जी "अत्यंत संवेदनिील" आहेत. या प्रारूपानुसार, अत्यंत संवेदनिील व्यक्ती असण्याचा एक अथभ असा आहे की अिा लोकांवर यि आद्दण अपयिाचा इतरांपेक्षा जास्त पररणाम होतो. कारण ते सवभ अनुभवांवर अद्दिक पूणभपणे प्रद्दिया करतात. त्यामुळे, अत्यंत संवेदनिील लोकांना ते यिस्वी झाल्यावर चांगले वािावे आद्दण अपयिी ठरल्यावर वाईि वािावे अिी अपेक्षा असते. ही भद्दवष्यवाणी तपासण्यासाठी, ई .ऍरॉन ,ए .ऍरॉन, आद्दण डेद्दव्हस (२००५) यांनी एक प्रयोग केला. प्रयोगात, द्दवद्यार्थयाांनी प्रथम संवेदनिीलतेचे प्रश्न पूणभ केले. द्दवषयांिारे द्दमळालेल्या गुणांच्या आिारावर, संिोिक जेव्हा त्यांना अत्यंत संवेदनिील आद्दण अद्दतसंवेदनिील गिांमध्ये द्दवभाद्दजत करतात. नंतर, वृत्ती आद्दण इतर द्दवषयांवरील चाचण्यांच्या माद्दलकेचा एक भाग म्हणून, प्रत्येकाला त्यांच्या "उपयुक्त तकभ क्षमता" ची कालबद्ध चाचणी द्ददली गेली, जे बहुतेक द्दवद्यार्थयाांसाठी महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक द्दवषयाची एक चाचणी द्ददली गेली जी एकतर अत्यंत सोपी द्दकंवा इतकी अवघड होती की काही समस्यांना बरोबर उत्तर नव्हते (द्दवषय कोणाला सोपी द्दकंवा कठीण परीक्षा देत आहे हे माद्दहत नव्हते). चाचणी प्रश्नावली वैकद्दल्पक जागांवर द्दवषयांना देण्यात आली होती (प्रत्येक पंक्तीमध्ये ही प्रद्दिया कोठे सुरू झाली हे यादृद्दच्छकपणे द्दनिाभररत केले गेले होते); जर एखाद्या द्दवषयाची चाचणी कठीण आवृत्ती असेल तर , दोन्ही बाजूंच्या द्दवषयांची सोपी आवृत्ती असेल आद्दण munotes.in

Page 4

बोिद्दनक प्रद्दिया आद्दण
मानसिास्त्रीय पररक्षणातील
प्रात्यद्दक्षके
4 द्दवषयाला कदाद्दचत हे माद्दहत असेल की तो अजूनही संघषभ करत असताना ते पिकन पूणभ झाले. दुसरीकडे, जर एखाद्या द्दवषयाची सोपी आवृत्ती असेल, तर त्याला कदाद्दचत याची जाणीव असेल की तो सहज पूणभ झाला आहे, तर त्याच्या सभोवतालचे इतर लोक अजूनही तीच चाचणी असल्याचे गृद्दहत िरून काम करत होते. चाचणीनंतर लगेच, प्रत्येकाला त्यांच्या मनःद्दस्थतीबिल काही गोष्टी द्दवचारण्यात आल्या, त्या क्षणी ते द्दकती उदास, द्दचंताग्रस्त आद्दण दुःखी आहेत (भावद्दस्थती घिक-प्रश्न इतर प्रश्नावलीतील होते, आद्दण हे स्पष्ट नव्हते, की भावद्दस्थती तपासणे हा अभ्यासाचा उिेि होता). भावद्दस्थती घिक-प्रश्नांच्या प्रद्दतसादांची सरासरी एकंदर नकारात्मक भावद्दस्थती तयार करण्यासाठी केली गेली. सारांि, अभ्यासाने नकारात्मक भावद्दस्थतीवर दोन द्दभन्न घिकांचा प्रभाव पाद्दहला: (१) द्दवद्याथी अद्दतसंवेदनिील होते की अद्दतसंवेदनिील नव्हते आद्दण (२) द्दवद्यार्थयाांनी सोपी परीक्षा द्ददली होती की नाही (ज्यामुळे त्यांना असे वािले यिस्वी) द्दकंवा कठीण परीक्षा (ज्यामुळे त्यांना वाित होते की ते अयिस्वी झाले आहेत). एरॉन आद्दण सहकाऱ्यांनी दोन अभ्यास केले असते, एक अत्यंत संवेदनिील द्दवरुद्ध अत्यंत संवेदनिील नसलेल्या व्यक्तींची तुलना आद्दण दुसरा कठीण परीक्षा द्ददलेल्या लोकांची तुलना करणे. त्याऐवजी, त्यांनी एकाच अभ्यासात संवेदनिीलता आद्दण चाचणी काद्दठण्य या दोन्हीच्या पररणामांचा अभ्यास केला. या मांडणीसह सहभागींचे चार गि होते: (अ) जे अद्दतसंवेदनिील नाहीत आद्दण त्यांनी सहज परीक्षा द्ददली, (ब) जे अद्दतसंवेदनिील आहेत आद्दण त्यांनी सहज परीक्षा द्ददली आहे, (क) जे अद्दतसंवेदनिील नाहीत आद्दण त्यांनी कठोर परीक्षा द्ददली, आद्दण (ड) जे अत्यंत संवेदनिील आहेत आद्दण त्यांनी कठोर परीक्षा द्ददली आहे. १.२.३ आंतिगिया आगि मुयय प्रभाव (Interaction and Main Effects) जेव्हा प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाचा अभ्यास केला जातो तेव्हा त्याला मुख्य पररणाम म्हणून ओळखले जाते. जेव्हा स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाचा एकद्दत्रतपणे अभ्यास केला जातो तेव्हा त्याला परस्पर प्रभाव म्हणून ओळखले जाते. घिकीय रचनामध्ये आपण दोन द्दकंवा अद्दिक पररवतभके एकत्र केल्यावर होणाऱ्या पररणामांचा अभ्यास करू िकतो. या उदाहरणात, संवेदनिीलता आद्दण चाचणीची अडचण नकारात्मक भावद्दस्थतीवर साध्या जोडणीने पररणाम करू िकते. (येथे समावेिी म्हणजे त्यांचा एकद्दत्रत प्रभाव म्हणजे त्यांच्या स्वतंत्र प्रभावांची बेरीज; जर एखादा द्दवषय अद्दिक संवेदनिील असेल आद्दण त्याला कठीण चाचणी देखील द्दमळाली असेल, तर एकूण पररणाम म्हणजे दोन वैयद्दक्तक प्रभावांची एकूण संख्या) munotes.in

Page 5

प्रायोद्दगक मानसिास्त्र आद्दण
मानसिास्त्रीय संिोिनातील
सांद्दख्यकी यांचा पररचय - I
5 उदाहरणाथभ, समजा अद्दतसंवेदनिील असण्याने एखाद्याला नकारात्मक भावद्दस्थती अनुभवण्याची िक्यता जास्त असते; त्याचप्रमाणे, समजा चाचणी कठीण असल्याने एखाद्याला नकारात्मक भावद्दस्थती अनुभवण्याची अद्दिक िक्यता असते. जर हे दोन प्रभाव द्दमश्र असतील, तर उच्च संवेदनिीलता, कठोर चाचणी गिातील सहभागींना नकारात्मक भावद्दस्थती अनुभवण्याची िक्यता असते; जे सहभागी अत्यंत संवेदनिील नसतात आद्दण सहज परीक्षा देतात त्यांना नकारात्मक भावद्दस्थती अनुभवण्याची िक्यता कमी असते; आद्दण इतर दोन पररद्दस्थतींमध्ये नकारात्मक भावद्दस्थती अनुभवण्याची मध्यंतरी िक्यता असते. हे असे देखील असू िकते की एका पररवतभकांचा पररणाम होत नाही परंतु दुसऱ्याचा प्रभाव पडत नाही. द्दकंवा कदाद्दचत कोणत्याही पररवतभकांचा कोणताही प्रभाव नाही. समावेिी पररद्दस्थतीत, द्दकंवा जेव्हा फक्त एक पररवतभक द्दकंवा दोन्हीचा प्रभाव पडत नाही, तेव्हा दोन पररवतभकेला एकद्दत्रतपणे पाद्दहल्यास कोणतीही मनोरंजक अद्दतररक्त माद्दहती द्दमळत नाही. तथाद्दप, हे देखील िक्य आहे की दोन पररवतभकांच्या संयोजनामुळे पररणाम बदलतो. एरॉन आद्दण सहकाऱ्यांनी असा अंदाज वतभवला की अत्यंत संवेदनिील असण्याचा प्रभाव द्दविेषतः कठीण चाचणी द्दस्थतीत मजबूत असेल. आंतिगिया प्रभाव (Interaction effect): ज्या द्दस्थतीत पररवतभकांच्या संयोजनाचा द्दविेष पररणाम होतो त्याला आंतरद्दिया प्रभाव म्हणतात. आंतरद्दियेच्या प्रभावामध्ये मोजलेल्या पररवतभकवर गिांना द्दवभाद्दजत करणाऱ्या एका पररवतभकांचा प्रभाव गिांना द्दवभाद्दजत करणाऱ्या इतर पररवतभकाच्या स्तरांवर द्दभन्न असतो. मुयय प्रभाव (Main effect): एका घिकाचा इतर घिकाच्या सवभ पातळयांवर एकद्दत्रतपणे घेतलेला पररणाम हा मुख्य पररणाम म्हणून ओळखला जातो (उदा., अत्यंत संवेदनिील आद्दण अद्दतसंवेदनिील नसून नकारात्मक भावद्दस्थतीचा अनुभव येतो). वरील प्रयोगात दोन मुख्य पररणाम आद्दण एक संवाद पररणाम होण्याची िक्यता होती. दोन संभाव्य मुख्य पररणाम म्हणजे एक संवेदनिीलतेसाठी आद्दण दुसरा चाचणी अडचणीसाठी. संभाव्य आंतरद्दिया प्रभाव (possible interaction effect) हा संवेदनिीलता आद्दण चाचणी काद्दठण्य (test difficulty) यांच्या संयोजनासाठी आहे. १.३ गमश्र िचना (MIXED DESIGN) जेव्हा आपल्याकडे एक जद्दिल रचना असते ज्यामध्ये स्वतंत्र गि पररवतभक आद्दण पुनरावृत्ती मापन पररवतभक दोन्ही असतात, तेव्हा त्याला द्दमश्र रचना म्हणतात. द्दमश्र रचनेचे मुख्य वैद्दिष्ट्य म्हणजे एक स्वतंत्र पररवतभक (यादृद्दच्छक रचना) आहे आद्दण दुसऱ्या स्वतंत्र पररवतभकात पुनरावृत्ती उपाय रचना आहे. सामान्यतः, पुनरावृत्ती केलेल्या उपायांची रचना सामान्यत: द्दलंग, व्यद्दक्तमत्व इत्यादी असते – जी सहसा द्दनवडली जाते (फेरफार केली जात नाही). द्दमश्र रचनेमध्ये दोन द्दकंवा अद्दिक स्वतंत्र पररवतभकांचा समावेि असतो, ज्यापैकी द्दकमान एक द्दवषयांतगभत (पुनरावृत्तीचे उपाय) घिक असतो आद्दण द्दकमान एक गिांमिील घिक असतो . जर आपण सवाांत सोप्या उदाहरणाचा द्दवचार केला तर, एक गिातील घिक आद्दण एक munotes.in

Page 6

बोिद्दनक प्रद्दिया आद्दण
मानसिास्त्रीय पररक्षणातील
प्रात्यद्दक्षके
6 अंतगभत-द्दवषय घिक असेल. दरम्यान-गि घिक एकाच स्तंभात सांकेतन करणे आवश्यक आहे तर पुनरावृत्ती केलेल्या मापन पररवतभकात पररमाणे आहेत द्दततक्या स्तंभांचा समावेि असेल. १.३.१ गमश्र िचनेचे उदाहिि (Example of Mixed design) उदाहरण म्हणून, असे गृहीत िरा की एक प्रयोग आयोद्दजत केला गेला आहे ज्यामध्ये संिोिकाला द्दव्हज्युअल द्दवचलनामुळे तरुण आद्दण वृद्ध लोकांच्या द्दिकण्यावर आद्दण लक्षात ठेवण्यावर द्दकती प्रमाणात रस होता. हे करण्यासाठी, संिोिकाने तरुण प्रौढांचा एक गि आद्दण वृद्ध प्रौढांचा एक वेगळा गि द्दमळवला आद्दण त्यांना तीन पररद्दस्थतींमध्ये द्दिकायला लावले. डोळे द्दमिले, ररकाम्या िेताकडे डोळे उघडतात आद्दण द्दचत्रांच्या द्दवचद्दलत क्षेत्राकडे पाहत डोळे उघडतात . हे २ (वय) x ३ (द्दवक्षेप द्दस्थती) द्दमश्र घिकीय रचना आहे. खालील सारणी प्रत्येक द्दवक्षेप द्दस्थती अंतगभत दहापैकी परत मागवलेल्या िबदांची संख्या दिभवते . वय डोळे बंद साधे गवक्षेप जगटल गवक्षेप िाकिा ८ ५ ३ िाकिा ७ ६ ६ िाकिा ८ ७ ६ िाकिा ७ ५ ४ जुने ६ ५ २ जुने ५ ५ ४ जुने ५ ४ ३ जुने ६ ३ २ वरील उदाहरणामध्ये वय स्वतंत्र पररवतभक आहे हे दोन स्तरांवर हाताळले जाते, म्हणजे तरुण आद्दण वृद्ध लोक. दुसरे स्वतंत्र पररवतभक म्हणजे द्दवक्षेप द्दस्थती जी तीन स्तरांवर हाताळली जाते. हे तीन स्तर आहेत: बंद डोळे (द्दवक्षेप नाही), सािे द्दवक्षेप आद्दण जद्दिल द्दवक्षेप. अवलंद्दबत पररवतभक (Dependent variable - DV) म्हणजे लहान आद्दण मोठ्या द्दवषयांिारे प्रत्येक द्दवचद्दलत द्दस्थतीत दहापैकी योग्यररत्या आठवलेल्या िबदांची संख्या. munotes.in

Page 7

प्रायोद्दगक मानसिास्त्र आद्दण
मानसिास्त्रीय संिोिनातील
सांद्दख्यकी यांचा पररचय - I
7 द्दमश्र रचनेमध्ये तुम्हाला माद्दहती आहे की, द्दवषयामध्ये द्दकमान एक द्दकंवा पुनरावृत्ती मापन घिक असतो. या उदाहरणात, द्दवषयांचे दोन्ही गि सवभ पररद्दस्थतींच्या अिीन होते (पुन्हा वारंवार उपाय, म्हणजे डोळे बंद करणे, सािे द्दवचद्दलत होणे आद्दण जद्दिल द्दवचद्दलत होणे). द्दमश्र रचनेमध्ये, गिांमध्ये कमीत कमी एक घिक असणे आवश्यक आहे. सध्याच्या उदाहरणात तरुण गि आद्दण मोठा गि गि/असंबंद्दित घिकांमिील आहे. िटांदिम्यान (Between group): जेथे सवभ घिक स्वतंत्र नमुने वापरतात, सामान्यतः समूह घिक म्हणून ओळखले जातात. िटा-अंतिगत (Within group): द्दजथे घिक संबंद्दित असतात (पुन्हा पुनरावृत्ती केलेले उपाय) ते गिातील घिक असतात. १.३.२ गमश्र िचनेचे फायदे (Advantages of mixed designs): सवभ जद्दिल रचनाचा प्राथद्दमक फायदा म्हणजे स्वतंत्र पररवतभकांमिील आंतरद्दिया ओळखण्यासाठी त्यांनी प्रदान केलेली संिी घिकीय रचनेमध्ये दोन द्दकंवा दोनपेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवतभके एकाच वेळी हाताळले जातात आद्दण एका स्वतंत्र पररवतभक प्रयोगामध्ये, स्वतंत्र पररवतभकांच्या प्रभावाचा अभ्यास करण्यासाठी एक वेगळा प्रयोग तयार केला जातो. अिा प्रकारे, एक घिकात्मक प्रयोग वेळ, श्रम आद्दण पैिाची अथभव्यवस्था प्रदान करतो. अवलंद्दबत पररवतभकवरील आंतरद्दियेचे मूल्यमापन करण्यासाठी तर्थयात्मक प्रयोग देखील परवानगी देतात. एका स्वतंत्र पररवतभकात, स्वतंत्र पररवतभकाच्या आंतरद्दियेच्या पररणामाचे मूल्यमापन करता येत नाही कारण एका वेळी फक्त एक स्वतंत्र चल हाताळला जातो. घिकीय/द्दमश्र प्रयोगाचे प्रायोद्दगक पररणाम अद्दिक व्यापक असतात आद्दण एका प्रयोगात अनेक स्वतंत्र पररवतभकांच्या फेरफारामुळे व्यापक श्रेणीत सामान्यीकृत केले जाऊ िकतात. या दृद्दष्टकोनातून, एकल स्वतंत्र पररवतभक प्रयोग मोठ्या दोषांनी ग्रस्त आहेत. १.४ सािांश या पाठात आपण जद्दिल रचनाबिल द्दिकलो. जिील रचना म्हणजे ज्यामध्ये एकाच प्रयोगात दोन द्दकंवा अद्दिक स्वतंत्र पररवतभकांचा एकाच वेळी अभ्यास केला जातो. जिील रचनेचे दुसरे नाव घिकीय रचना आहे कारण त्यामध्ये स्वतंत्र पररवतभकेचे घिकीय संयोजन समाद्दवष्ट आहे. प्रयोगातील प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकांच्या स्तरांची संख्या द्दनद्ददभष्ट करून जद्दिल रचना ओळखल्या जातात. एक २ X २ (ज्याला "२ बाय २" वाचले जाते) रचना ही सवाांत मूलभूत जद्दिल रचना आहे द्दजथे दोन स्वतंत्र पररवतभके आहेत ज्यात प्रत्येकी दोन स्तर आहेत. घिकीय रचनामध्ये, दोन द्दकंवा अद्दिक पररवतभकांच्या एकत्रीकरणाच्या पररणामांचा अभ्यास केला जाऊ िकतो. प्रत्येक स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाचा एकि्याने अभ्यास केला जातो munotes.in

Page 8

बोिद्दनक प्रद्दिया आद्दण
मानसिास्त्रीय पररक्षणातील
प्रात्यद्दक्षके
8 तेव्हा तो मुख्य पररणाम म्हणून ओळखला जातो. जेव्हा स्वतंत्र पररवतभकाच्या प्रभावाचा एकद्दत्रतपणे अभ्यास केला जातो तेव्हा तो आंतरद्दिया प्रभाव म्हणून ओळखला जातो. जेव्हा आपल्याकडे एक जद्दिल रचना असते ज्यामध्ये स्वतंत्र गि पररवतभक आद्दण पुनरावृत्ती मापन पररवतभक दोन्ही असतात, तेव्हा त्याला द्दमश्र रचना म्हणतात. द्दमश्र रचनेचे मुख्य वैद्दिष्ट्य म्हणजे एक स्वतंत्र पररवतभक (यादृद्दच्छक रचना) आहे आद्दण दुसऱ्या स्वतंत्र पररवतभकात पुनरावृत्ती उपाय रचना आहे. सवभ जद्दिल रचनाचा मुख्य फायदा म्हणजे स्वतंत्र पररवतभकेमिील आंतरद्दिया ओळखण्यासाठी त्यांनी प्रदान केलेली संिी घिकीय रचनेमध्ये, दोन द्दकंवा दोनपेक्षा जास्त स्वतंत्र पररवतभके एकाच वेळी हाताळले जातात आद्दण म्हणूनच ते वेळ, श्रम आद्दण पैिाची अथभव्यवस्था प्रदान करते. अवलंद्दबत/अवलंद्दबत पररवतभकवरील (dependent variable) आंतरद्दियेचे मूल्यमापन करण्यासाठी तर्थयात्मक प्रयोग देखील परवानगी देतात. एका स्वतंत्र पररवतभकात, स्वतंत्र पररवतभकाच्या आंतरद्दियेच्या पररणामाचे मूल्यमापन करता येत नाही कारण एका वेळी फक्त एक स्वतंत्र चल हाताळला जातो. घिकीय/द्दमश्र प्रयोगाचे प्रायोद्दगक पररणाम अद्दिक व्यापक असतात आद्दण एका प्रयोगात अनेक स्वतंत्र पररवतभकांच्या फेरफारामुळे व्यापक श्रेणीत सामान्यीकृत केले जाऊ िकतात. १.५ प्रश्न १. IV आद्दण DV म्हणजे काय? २. एक IV आद्दण एक DV सह एक अभ्यास द्या ३. एक उदाहरण द्या जेथे तुमच्याकडे दोन स्तर/तीन स्तरांसह एक स्वतंत्र चल आहे. ४. जिील रचनेचे स्पष्टीकरण दोन IV सह प्रत्येकी दोन स्तरांसह (२ X २) ५. द्दमश्र रचना स्पष्ट करा. १.६ संदभग १. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997).Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, New Delhi, first Indian reprint 2002 २. Aaron, A., Aaron, E. N., & Coups, E. J. (2006). Statistics for Psychology.(4th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2007 ३. Cohen, J. R., & Swerdlik, M. E., (2018). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (9th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. (Indian reprint 2018)  munotes.in

Page 9

9 २ ÿायोिगक मानसशाľ आिण मानसशाľीय संशोधनातील सांि´यकì यांचा पåरचय - II घटक रचना २.० उिĥĶ्ये २.१ ÿÖतावना २.१.१ वणªनाÂमक सांि´यकì २.१.२ अनुमानाÂमक सांि´यकì २.१.३ अनुमानाÂमक सांि´यकìची वैिशĶ्ये २.१.४ अनुमानाÂमक सांि´यकìचे महßव २.१.५ अनुमानाÂमक सांि´यकìचे उदाहरण २.२ ॲनोÓहा - ÿचरण िवĴेषण २.२.१ ॲनोवाची वैिशĶ्ये २.२.२ ॲनोवाचे ÿकार २.३ एक-मागê ÿचरण िवĴेषण २.३.१ दोनपे±ा अिधक Öतरांसह एक Öवतंý पåरवतªक (उदाहरण # १) २.३.२ एक-मागê ÿचरण िवĴेषण कधी वापरावे? २.४ िĬ-मागê ÿचरण िवĴेषण २.४.१ एकापे±ा अिधक Öवतंý पåरवतªके (ÿÂयेकì दोन िकंवा अिधक Öतरांसह) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक (उदाहरण # २) २.४.२ िĬ-मागê ÿचरण िवĴेषण कधी वापरावे? २.५ ÿचरण िवĴेषण चाचणी कशी कायª करते? २.६ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी २.६.१ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीची वैिशĶ्ये २.६.२ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचे उदाहरण २.६.३ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचÁयांचे ÿकार २.६.४ समुिचतता-योµयता िकंवा Öव-िनभªरतेची चाचणी कधी वापरावे? २.६.५ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी कशी संचािलत करावी? २.७ सारांश २.८ ÿĳ २.९ संदभª munotes.in

Page 10

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
10 २.० उिĥĶ्ये  अनुमानाȏक सांİƥकीǉा िवषयाचे ǒान आिण समज Ůदान करणे  ॲनोवा ची समज िवकिसत करणे  एक-मागŎ ॲनोवा कधी वापरावी आिण िȪ-मागŎ ॲनोवा कधी वापरावी यािवषयी जागŝकता िनमाŊण करणे  काय-वगŊ/काय-ˍे अ र चाचǻांची समज िवकिसत करणे २.१ पåरचय मानसशाľीय संशोधना¸या ±ेýात सांि´यकì मोठी भूिमका बजावते. हे मािहती/ÿद°ाचे संकलन, िवĴेषण आिण एका सामाÆय समजÁयायोµय ÖवłपामÅये सं´यांĬारे अथª लावÁयासाठी आपÐयाला मदत करते. मािहती/ÿद° िवĴेषणा¸या उĥेशाने, आपण सांि´यकìचे वणªनाÂमक सांि´यकì आिण अनुमानाÂमक सांि´यकì या दोन मु´य शाखांमÅये िवभाजन करतो. या िवभागात, आपण आपण सांि´यकìिवषयी तपशीलवार चचाª कł २.१.१ वणªनाÂमक सांि´यकì (Descriptive statistics) वणªनाÂमक सांि´यकìचा भाग असलेÐया मÅय, मÅय, मोड, िभÆनता इÂयादéचा वापर कłन, मािहती/ÿद°¸या महßवा¸या वैिशĶ्यांचे वणªन केले जाऊ शकते. सं´या आिण आलेखां¸या मदतीने मािहती/ÿद° सारांिशत केला जाऊ शकतो. हे अËयासातील मािहती/ÿद°¸या मूलभूत वैिशĶ्यांचे वणªन करते. वणªनाÂमक सांि´यकì नमुना आिण उपायांिवषयी साधे सारांश ÿदान करते. वणªनाÂमक सांि´यकì मािहती/ÿद° काय दशªिवते याचे वणªन करतात. वणªनाÂमक सांि´यकìचा वापर पåरमाणाÂमक मािहती/ÿद° ÓयवÖथािपत करÁयासाठी केला जातो ºयाचे वणªन ÓयवÖथािपत करÁयायोµय पĦतीने केले जाऊ शकते. वणªनाÂमक सांि´यकì आपÐयाला मोठ्या ÿमाणात मािहती/ÿद° सुलभ करÁयात मदत करते आिण ते योµय ÿकारे केले जाऊ शकते. ÿÂयेक वणªनाÂमक सांि´यकì सोÈया सारांशात बरेच मािहती/ÿद° कमी करते. २.१.२ अनुमानाÂमक सांि´यकì (Inferential statistics) समूहांमधील िनåर±ण केलेला फरक िवĵासाहª आहे कì योगायोगाने उĩवला असेल हे ठरवÁयासाठी अनुमानाÂमक सांि´यकì वापरली जाते. अशाÿकारे, अनुमानाÂमक सांि´यकìचा वापर ÿाĮ केलेÐया मािहती/ÿद°ावłन अिधक सामाÆय पåरिÖथतéपय«त िनÕकषª काढÁयासाठी केला जातो. २.१.३ अनुमानाÂमक सांि´यकìची वैिशĶ्ये (Features of Inferential Statistics) अनुमानाÂमक सांि´यकìमÅये लोकसं´येिवषयी िनÕकषª काढÁयासाठी नमुना मािहती/ÿद° वापरणे समािवĶ आहे. Âया सांि´यकìय चाचÁया आहेत ºयाचा उपयोग पåरवतªकांमधील संबंधांचे िवĴेषण करÁयासाठी केला जातो. munotes.in

Page 11

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
11 हे संशोधकाला अनुमान काढू इि¸छत असलेÐया मोठ्या गटा¸या सापे± संकिलत केलेÐया मािहती/ÿद°िवषयी अनुमान आिण अनुमान काढÁयाची परवानगी देते. अनुमानाÂमक सांि´यकìमÅये आपण लोकसं´ये¸या नमुÆयावłन एक अनुमान काढतो. नमुÆयावłन िनÕकषª काढणे आिण लोकसं´ये¸या मािहती/ÿद°साठी Âयांचे सामाÆयीकरण करणे हे अनुमानाÂमक सांि´यकìचे मु´य उिĥĶ आहे. उदा., जर आपÐयाला संपूणª भारतातील मािहती/ÿद° िवĴेषकाचा सरासरी पगार शोधायचा असेल. दोन पयाªय आहेत. पिहला पयाªय Ìहणजे भारतातील सवª मािहती/ÿद° िवĴेषकांचा िवचार करणे आिण Âयांना Âयांचे वेतन िवचारणे आिण सरासरी घेणे. दुसरा पयाªय Ìहणजे भारतातील काही ÿमुख शहरांमधून मािहती/ÿद° िवĴेषकांचा नमुना िनवडणे आिण Âयांची सरासरी घेणे आिण संपूणª भारतासाठी Âयाचा िवचार करणे. आपण पिहÐया पयाªयाचा िवचार केÐयास संपूणª भारतातील सवª मािहती/ÿद° िवĴेषकांचा मािहती/ÿद° गोळा करणे केवळ श³यच नाही तर खूप कठीणही आहे. ते वेळखाऊ आिण खिचªकही आहे. Âयामुळे, समÖयेवर मात करÁयासाठी आपण मािहती/ÿद° िवĴेषकां¸या पगाराचा एक छोटा नमुना गोळा करÁयासाठी आिण Âयांची सरासरी भारतातील सरासरी Ìहणून घेÁयाचा दुसरा पयाªय पाहó शकतो. याला अनुमानाÂमक सांि´यकì असे Ìहणतात जेथे आपण लोकसं´ये¸या नमुÆयावłन अनुमान काढतो. आकृती २.१ अनुमानाÂमक सांि´यकìचे ÿकार २.१.४ अनुमानाÂमक सांि´यकìचे महßव (Importance of Inferential Statistics)  लोकसं´ये¸या नमुÆयावłन िनÕकषª काढणे  िनवडलेला नमुना संपूणª लोकसं´येसाठी सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª आहे कì नाही याचा िनÕकषª काढÁयासाठी
टी - चाचणी दोन मÅय ल±णीयरीÂया िभÆन आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करÁयासाठी वापरली जाते.
एफ-चाचणी/ÿचरण िवĴेषण एनोÓहा तीन िकंवा अिधक मÅय ल±णीयरीÂया िभÆन आहेत का, हे िनधाªåरत करÁयासाठी वापरली जाते.
काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी गटांमधील ÿमाणांची वारंवारता िभÆन आहेत का, हे पाहÁयासाठी Âयांची तुलना करते.
अनुमािनत आकडेवारी munotes.in

Page 12

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
12  दुसöया¸या तुलनेत कोणते एक अिधक सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª आहे हे शोधÁयासाठी दोन मॉडेलची तुलना करणे.  वैिशĶ्य िनवडीमÅये, पåरवतªक जोडणे िकंवा काढून टाकणे मॉडेल सुधारÁयास मदत करते कì नाही. २.१.५अनुमानाÂमक सांि´यकìची उदाहरणे (Examples of inferential statistics) आता संकÐपना ÖपĶ करÁयासाठी अनुमानाÂमक सांि´यकìचे उदाहरण पाहó. समजा आपण यूएसए मÅये अËयास करत आहात. आपण याŀि¸छकपणे एका राºयातील १० वी इय°े¸या िवīाÃया«चा नमुना िनवडू शकता, उदाहरणाथª, महाराÕů, आिण Âयां¸या SAT Öकोअर आिण इतर वैिशĶ्यांवरील मािहती/ÿद° गोळा कł शकता. तुम¸या नमुना मािहती/ÿद°¸या आधारे महाराÕů राºयातील १० वी इय°े¸या संपूणª लोकसं´येिवषयी अंदाज बांधÁयासाठी आिण पåरकÐपना तपासÁयासाठी अनुमानाÂमक सांि´यकì वापरली जाऊ शकते. दुसरे उदाहरण: तुÌहाला ककªरोगा¸या Łµणांसाठी असलेÐया नवीन औषधाची पåरणामकारकता तपासायची आहे. तुÌही तुमचा नमुना (ककªरोग Łµण) िनवडून हे नवीन औषध देऊ शकता. अनुमानाÂमक सांि´यकìसह आपण मोज³या लोकांकडून नमुना मािहती/ÿद° घेता आिण मािहती/ÿद° ÿÂयेकासाठी (Ìहणजे लोकसं´या) औषध कायª करेल कì नाही हे सांगू शकतो का हे िनधाªåरत करÁयाचा ÿयÂन करा. सामाÆयतः, मानसशाľ² सैĦांितक तßव िकंवा Óयावहाåरक ÿिøयेची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी संशोधन करतात. उदाहरणाथª, एखादी कठीण समÖयेचे िनराकरण केÐयानंतर अगोदरपासून ते मनो-शरीरिøयाशाľ²Ĭारे Ńदय गती मोजली जाऊ शकते. यशÖवी समÖया सोडवÐयानंतर Ńदय गती बदलली पािहजे असे भाकìत करणाöया िसĦांताची चाचणी घेÁयासाठी मोजमाप वापरले जातात. एक उपयोिजत सामािजक मानसशाľ² जलसंधारणाला ÿोÂसाहन देÁया¸या उĥेशाने अितपåरिचत सभां¸या कायªøमाची पåरणामकारकता तपासू शकतो. असे अËयास संशोधन सहभागé¸या िविशĶ गटासह केले जातात. परंतु अËयासात असलेÐया सैĦांितक तßव िकंवा ÿिøयेिवषयी अिधक सामाÆय िनÕकषª काढÁयासाठी संशोधक अनुमानाÂमक सांि´यकì वापरतात. हे िनÕकषª अËयास केलेÐया संशोधन सहभागé¸या िविशĶ गटा¸या पलीकडे जातात. या िवभागात आपण दोन ÿकार¸या अनुमानाÂमक सांि´यकìची चचाª कł ºया खालीलÿमाणे आहेत:  ॲनोवा  काय-वगª/काय-Ö³वेअर जेÓहा आपÐयाला दोन गटांचे (एक Öवतंý पåरवतªक (उदा. िलंग) दोन Öतर (उदा. पुŁष आिण िľया) िभÆन आहेत कì नाही हे जाणून ¶यायचे असेल, तेÓहा टी-चाचणी योµय आहे. जर munotes.in

Page 13

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
13 आपÐयाला टी-चाचणीची गणना करायची असेल तर आपÐयाला हे माहीत असणे आवÔयक आहे. सरासरी, मानक िवपåरवतªकन आिण ÿÂयेक दोन गटांमधील िवषयांची सं´या. टी-चाचणी संशोधनाचे उदाहरण पाहó. टी-चाचणी संशोधन ÿĳ असा असू शकतो " सहाÓया इय°ेतील मुले आिण मुलé¸या वाचना¸या गुणांमÅये ल±णीय फरक आहे का? पण, जेÓहा आपÐयाकडे दोनपे±ा अिधक गट असतात तेÓहा आणखी एक सांि´यकì वापरली जाते जी ॲनोवा िकंवा िभÆनताचे िवĴेषण Ìहणून ओळखली जाते. २.२ ॲनोवा (ÿचरण िवĴेषण) ÿाचिलक मािहती/ÿद° िवĴेषण [ANOVA (ANALYSIS OF VARIANCE) PARAMETRIC DATA ANALYSIS] आर.ए/ िफशर (१९२०) यांनी ÿचरण िवĴेषण (ॲनोवा) िवकिसत केले. ॲनोवा चाचणी ÿयोगाचे पåरणाम महßवपूणª आहेत कì नाही हे शोधÁयात मदत करते. हे सहसा वापरले जाते जेÓहा ÿयोगकÂयाªचे २ पे±ा अिधक गट असतात आिण आपÐयाला या गृिहतकाची चाचणी करायची असते कì अनेकांचा मÅय लोकसं´या आिण एकािधक ¸या िभÆनता लोकसं´या समान आहे. ॲनोवा ही अनेक माÅयमे आिण अनेक Öवतंý पåरवतªकांमधील फरक तपासÁयासाठी एक शिĉशाली ÿाचिलक ÿिøया आहे. दुसöया शÊदांत, जर आपÐयाकडे एक Öवतंý पåरवतªक (तीन िकंवा अिधक गट/Öतरांसह) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक असेल, तर आपण एक-मागê ॲनोवा चाचणी वापरतो. मÅयांमधील फरकाचे महßव ÿचरण िवĴेषणाĬारे िभÆनता िवĴेषणाĬारे अËयासले जाते. २.२.१ ॲनोवाची वैिशĶ्ये (Features of ANOVA) ॲनोवा िभÆनतेचे दोन ľोत मोजते: गटांमधील िभÆनता आिण गटांमधील िभÆनता ॲनोवा F-सांि´यकì हे समूह िभÆनतेमधील गुणो°र भािगले गट िभÆनता आहे. • मोठा F हा H0 िवŁĦ पुरावा आहे, कारण तो सूिचत करतो कì गटांमधील गटांपे±ा अिधक फरक आहे ॲनोवा चा वापर ÿकार १ ýुटी दर न वाढवता महßवा¸या अनेक माÅयमांमधील फरक तपासÁयासाठी केला जाऊ शकतो २.२.२ ॲनोवाचे ÿकार (Types of ANOVA) एक-मागê ॲनोवा िĬ-मागê ॲनोवा munotes.in

Page 14

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
14 २.३ एक-मागê ॲनोवा (ONE -WAY ANOVA) जेÓहा संशोधकाला तीन िकंवा अिधक Öवतंý (असंबंिधत) गटां¸या माÅयमांमÅये काही महßवपूणª फरक (सांि´यकìयŀĶ्या) आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करायचे असेल तेÓहा िभÆनतेचे एक-मागª िवĴेषण (ॲनोवा) वापरले जाते. ही चाचणी काय करते? एक-मागê ॲनोवा तुÌहाला ÖवारÖय असलेÐया गटांमधील मÅयांची तुलना करते आिण Âयापैकì कोणतेही साधन एकमेकांपासून सांि´यकìयŀĶ्या ल±णीय िभÆन आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करते. िवशेषतः, ते शूÆय अËयुपगमांची चाचणी करते: जेथे µ = गट मÅय आिण k = गटांची सं´या. तथािप, एक-मागê ANOVA ने सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª पåरणाम िदÐयास, आपण पयाªयी अËयुपगम (H A ) Öवीकारतो, जे Ìहणजे िकमान दोन गट Ìहणजे एकमेकांपासून सांि´यकìयŀĶ्या ल±णीय िभÆन आहेत. २.३.१ एक Öवतंý पåरवतªक (दोनपे±ा अिधक Öतरांसह) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक (One Independent Variable (With More Than Two Levels) and One Dependent Variable) उदाहरण १: येथे एक उदाहरण पाहó. समजा Öवतंý पåरवतªकामÅये (उदा., राजकìय प± संलµनता) तुलना करÁयासाठी दोनपे±ा अिधक Öतर आहेत (उदा. डेमोøॅट, åरपिÊलकन आिण अप±) आिण ते एका अवलंिबत पåरवतªकावर िभÆन आहेत का हे आपÐयाला जाणून ¶यायचे आहे (उदा., बंदुकìचा ताबा िनयम बदलÁयािवषयीचा ŀिĶकोन ), आपÐयाला ॲनोवा (ÿचरण िवĴेषण) करणे आवÔयक आहे. ॲनोवा (ÿचरण िवĴेषण) दोनपे±ा अिधक पåरिÖथती/Öतरां¸या िवĴेषणासाठी सादर केले आहे. आपला नमुना संशोधन ÿĳ असा आहे कì, "बंदुक िनयंýण िनयमातील बदलाबाबत डेमोøॅट, åरपिÊलकन आिण अप± Âयां¸या पयाªयावर िभÆन आहेत का?" एक नमुना उ°र असू शकते, “डेमोøॅट्स (M=३.५६, SD=.५६) åरपिÊलकन (M=५.६७, SD=.६०) िकंवा अप± (M=५.३४, SD=) पे±ा िवīमान बंदूक िनयमात बदल करÁयाची श³यता कमी आहे. .४५), F(२,१२०)=५.६७, p<.०५.” [टीप: (२,१२०) ॲनोवासाठी मुĉता कोटी (degrees of freedom) आहेत. पिहली सं´या – मुĉता कोटी – Ìहणजे गटांची सं´या वजा १. कारण आपÐयाकडे तीन राजकìय प± होते ते २, ३-१=२. दुसरा øमांक Ìहणजे एकूण िवषयांची सं´या वजा गटांची सं´या. कारण आपÐयाकडे १२३ िवषय आिण ३ गट होते, ते १२० (१२३-३)] आहे.
munotes.in

Page 15

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
15 एक-मागê ॲनोवामÅये दोनपे±ा अिधक गट/पातळी (डेमोøॅट, åरपिÊलकन आिण अप±) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक (बंदुकìचा िनयम बदलÁयाची वृ°ी) असलेले एक Öवतंý पåरवतªक (राजकìय प±) आहे. २.३.२ एक-मागê ॲनोवा चाचणी कधी वापरावी? (When to use a one-way ANOVA) पåरिÖथती १: तुम¸याकडे Óयĉéचा एक गट याŀि¸छकपणे लहान गटांमÅये िवभागलेला आहे आिण िभÆन काय¥ पूणª करत आहे. उदाहरणाथª, आपण वजन कमी करÁयावर चहा¸या पåरणामांचा अËयास करत असाल आिण तीन गट तयार करा: úीन टी, Êलॅक टी आिण चहा नाही. पåरिÖथती २: पåरिÖथती १ ÿमाणेच, परंतु या ÿकरणात Óयĉì Âयां¸याकडे असलेÐया गुणधमाª¸या आधारे गटांमÅये िवभागÐया जातात. उदाहरणाथª, आपण वजनानुसार लोकां¸या पाया¸या ताकदीचा अËयास करत असाल. आपण सहभागéना वजना¸या ®ेणéमÅये िवभािजत कł शकता (लĜ, अिधक वजन आिण सामाÆय) आिण वजन मशीनवर Âयां¸या पायाची ताकद मोजू शकता. उदाहरण १: एखाīा ÓयवÖथापकाला Âया¸या कंपनीची उÂपादकता वाढवायची असते ºया वेगाने Âयाचे कमªचारी िविशĶ Öÿेडशीट ÿोúाम वापł शकतात. Âया¸याकडे घरातील कौशÐये नसÐयामुळे, तो या Öÿेडशीट ÿोúाममÅये ÿिश±ण देणारी बाĻ संÖथा िनयुĉ करते. ते ३ अËयासøम देतात: एक नविश³या, मÅयवतê आिण ÿगत अËयासøम. Âया¸या कंपनीमÅये ते कोणÂया ÿकारचे काम करतात यासाठी कोणता अËयासøम आवÔयक आहे याची Âयाला खाýी नसते, Ìहणून तो १० कमªचाöयांना ÿारंिभक अËयासøमावर, १० माÅयिमक अËयासøमासाठी आिण १० ÿगत अËयासøमावर पाठवतो. जेÓहा ते सवª ÿिश±णातून परत येतात, तेÓहा तो Âयांना Öÿेडशीट ÿोúाम वापłन सोडवÁयाची समÖया आिण समÖया पूणª होÁयासाठी िकती वेळ लागतो याची मािहती देतो. Âयानंतर समÖया पूणª करÁयासाठी लागणाöया सरासरी वेळेत काही फरक आहे का हे पाहÁयासाठी तो तीन अËयासøमांची (ÿारंिभक, माÅयिमक, ÿगत) तुलना करतो. उदाहरण २: समजा एक फामाªÖयुिटकल कंपनी आहे जी नवीन कोलेÖटेरॉल औषधाची पåरणामकारकता तपासÁयासाठी एक ÿयोग कł इि¸छत आहे. कंपनी मोठ्या लोकसं´येमधून १५ िवषयांची याŀि¸छक िनवड करते. ÿÂयेक िवषय याŀि¸छकपणे तीन उपचार गटांपैकì एकास िनयुĉ केला जातो. ÿÂयेक उपचार गटातील िवषयांना नवीन औषधाची वेगळी माýा िमळते. गट १ मÅये, िवषयांना २० िमúॅ/िदवस िमळते; गट २ मÅये, ६० िमúॅ/िदवस; आिण गट ३ मÅये, ९० िमúॅ/िदवस. उपचार पातळी ÿयोगकÂयाªला ÖवारÖय असलेÐया सवª Öतरांचे ÿितिनिधÂव करतात. ÿÂयेक िवषयातील कोलेÖटेरॉलची पातळी ३० िदवसांनी पुÆहा मोजली जाते. सवª १५ िवषयांचे िनकाल खालील त³ÂयामÅये िदले आहेत: munotes.in

Page 16

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
16 माýा/डोस गट १
२० िमúॅ गट २
६० िमúॅ गट ३
९० िमúॅ २१० २१० १८० २४० २४० २१० २७० २४० २१० २७० २७० २१० ३०० २७० २४० ÿयोग करताना दोन संशोधन ÿĳ ÿयोगकÂया«समोर होते १) माýा पातÑयांचा कोलेÖटेरॉल¸या पातळीवर ल±णीय पåरणाम होतो का? २) कोलेÖटेरॉल¸या पातळीवर डोस पातळीचा ÿभाव िकती मजबूत आहे? वरील ÿĳांची उ°रे देÁयासाठी ÿयोगकताª िभÆनतेचे एक-मागê ÿचरण िवĴेषण वापł शकतो. २.४ िĬ-मागêॲनोवा (TWO- WAY ANOVA) ॲनोवामÅये एकापे±ा अिधक Öवतंý पåरवतªके असू शकतात. िĬ-मागê ॲनोवामÅये दोन Öवतंý पåरवतªके असतात (उदा. राजकìय प± आिण िलंग), िý-मागê ॲनोवामÅये तीन Öवतंý पåरवतªके असतात (उदा. राजकìय प±, िलंग आिण शै±िणक िÖथती), इÂयादी. या ॲनोवामÅये अजूनही फĉ एक अवलंिबत पåरवतªक आहे (उदा., कर कपातीची वृ°ी). िĬ-मागê ॲनोवामÅये तीन संशोधन ÿĳ आहेत: दोन Öवतंý पåरवतªकांपैकì ÿÂयेकासाठी एक आिण दोन Öवतंý पåरवतªकां¸या आंतरिøयेसाठी एक. पातळीनुसार पåरवतªकाचा मÅय कसा बदलतो हे जाणून घेÁयासाठी िĬ-मागê ॲनोवा वापरला जातो. जेÓहा संशोधकाला हे जाणून ¶यायचे असते कì दोन Öवतंý पåरवतªके संयोगाने अवलंिबत पåरवतªकावर कसा पåरणाम करतात तेÓहा िĬ-मागê ॲनोवा वापरला जाऊ शकतो. उदाहरण १: आणखी एक उदाहरण घेऊ. समजा तुÌहाला शेतातील ÿयोगात कोणÂया ÿकारचे खत आिण लागवड घनता सवा«त अिधक पीक उÂपादन देईल यावर संशोधन करायचे आहे. आपण खत ÿकार (१, २, िकंवा ३) आिण लागवड घनता (१=कमी घनता, २=उ¸च घनता) यां¸या िम®णासाठी शेतात वेगवेगळे Èलॉट िनयुĉ कł शकता आिण कापणी¸या वेळी अंितम पीक उÂपादन िकलोúाम ÿित हे³टरमÅये मोजू शकता. या ÿयोगात खताचा ÿकार आिण लागवडीची घनता यांचा सरासरी पीक उÂपादनावर पåरणाम होतो का हे शोधÁयासाठी िĬ-मागê ॲनोवा वापरता येईल. २.४.१ एकापे±ा अिधक Öवतंý पåरवतªक (ÿÂयेकì दोन िकंवा अिधक Öतरांसह) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक (उदाहरण # २) (More Than One Independent Variable (With Two or More Levels Each) and One Dependent Variable (Example # 2)) munotes.in

Page 17

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
17 िĬ-मागê ॲनोवासाठी खालील संशोधन ÿĳांचा िवचार कłया: बंदूक कायīातील बदलािवषयी डेमोøॅट, åरपिÊलकन आिण अप± यांचे मत िभÆन आहे का? तोफा कायīातील बदलािवषयी पुŁष आिण िľया यां¸या मतांमÅये फरक आहे का? तोफा कायīातील बदलािवषयी मतांबाबत िलंग आिण राजकìय प± संलµनता यां¸यात आंतरिøया आहे का? िĬ-मागê ॲनोवामÅये तीन शूÆय अËयुपगम (null hypotheses) आिण तीन पयाªयी अËयुपगम (alternate hypotheses) आहेत. २.४.२ िĬ-मागê ॲनोवा कधी वापरावे? (When to use a two-way ANOVA) दोन वगêकृत (categorical) Öवतंý पåरवतªकां¸या अनेक Öतरांवर पåरमाणाÂमक अवलंिबत पåरवतªकाचा मािहती/ÿद° गोळा केला असेल तर आपण िĬ-मागê ॲनोवा वापł शकता. पåरमाणवाचक पåरवतªक वÖतूंचे ÿमाण िकंवा सं´या दशªवते. गट सरासरी शोधÁयासाठी ते िवभागले जाऊ शकते. िकलोúाम ÿित एकर एक पåरमाणाÂमक पåरवतªक आहे कारण ते उÂपादन केलेÐया िपकाचे ÿमाण दशªवते. ÿित हे³टर सरासरी िकलोúॅम शोधÁयासाठी ते िवभािजत केले जाऊ शकते. एक वगêकृत पåरवतªक वÖतूंचे ÿकार िकंवा ®ेणी दशªवते. पातळी ही वगêकृत पåरवतªकामधील वैयिĉक ®ेणी आहे. आपÐया उदाहरणात खत ÿकार १, २, आिण ३ हे वगêकृत पåरवतªनीय खत ÿकारातील Öतर आहेत. लागवड घनता १ आिण २ हे वगêकृत पåरवतªनीय लागवड घनतेमधील Öतर आहेत. कोणÂयाही ÿयोगात/अËयासात Öवतंý पåरवतªकां¸या Öतरां¸या ÿÂयेक संयोगावर पåरमाणवाचक अवलंिबत पåरवतªकाचा मÅय शोधÁयासाठी मािहती/ÿद° संचामÅये पुरेशी िनरी±णे असावीत. दोÆही Öवतंý पåरवतªके ÖपĶ असावीत. २.५ ॲनोवा चाचणी कशी कायª करते? (HOW DOES THE ANOVA TEST WORK?) सांि´यकìय महßवासाठी F-चाचणी वापłन महßवासाठी चाचÁया करते . F-चाचणी ही एक गटवार तुलना चाचणी आहे, याचा अथª ती ÿÂयेक गटातील फरकाची तुलना अवलंिबत पåरवतªकामधील एकूण िभÆनतेशी करते. जर गटांमधील फरक गटांमधील फरकापे±ा लहान असेल तर, F-चाचणीला उ¸च F-मूÐय सापडेल, आिण Ìहणून पािहलेला फरक वाÖतिवक असÁयाची उ¸च श³यता आहे आिण संधीमुळे नाही. आंतरिøयेसह िĬ-मागê ॲनोवा एकाच वेळी तीन शूÆय अËयुपगम तपासते:  पिहÐया Öवतंý पåरवतªका¸या कोणÂयाही Öतरावर गट मÅयांमÅये कोणताही फरक नाही.  दुस-या Öवतंý पåरवतªका¸या कोणÂयाही Öतरावर गट मÅयांमÅये फरक नाही.  एका Öवतंý पåरवतªकाचा पåरणाम दुसöया Öवतंý पåरवतªका¸या ÿभावावर अवलंबून नाही (उफª कोणताही आंतरिøया ÿभाव नाही). munotes.in

Page 18

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
18 आंतरिøयेिशवाय िĬ-मागê ॲनोवा यांपैकì पिहÐया दोन अËयुपगमांची चाचणी घेते. तुमची ÿगती तपासा खालील पåर¸छेद वाचा आिण खाली िदलेÐया ÿĳांची उ°रे īा. समजा, िवīाÃया«ना űायिÓहंगवरील पåरणामांमÅये रस आहे (Âयां¸या चाचÁया नुकÂयाच उ°ीणª झाÐयामुळे) आिण Âयांनी सािहÂयात वाचले आहे कì, जेÓहा लोक अिधक थकलेले नसतात, तेÓहा कॅफìन (कॉफì िűंकमÅये) űायिÓहंग कायाªदरÌयान झालेÐया ýुटéची सं´या कमी कł शकते. ते कायªÿदशªन मोजमाप Ìहणून संगणकìकृत धोका समज कायª वापरÁयाचे ठरवतात. नैितक मुĥयांचा काळजीपूवªक िवचार केÐयावर आिण ÿदान केÐयावर, Âयांनी िनणªय घेतला कì Âयांनी काही सहभागéना कॅफìनचा Öवीकायª डोस īावा, काही Èलािसबो पेय (डीकॅिफनेटेड कॉफì), ºयात सहभागéना सूिचत केले जाते, Âयात कॅफìन आहे, काही समान पेय आहे परंतु कोणतीही मािहती नाही आिण शेवटी एका गटाला काहीही िदले नाही. सवª सहभागी űायिÓहंग कायª करतात. १. या ÿयोगात अवलंिबत पåरवतªक काय आहे? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २. Öवतंý पåरवतªक Ìहणजे काय? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ ३. Öवतंý पåरवतªकामÅये िकती Öतर असतात? __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ २.६ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी (CHI-SQUARE TEST) काय-वगª चाचणी ही गैर-ÿाचिलक चाचणी आहे. आपला मािहती/ÿद° अपे±ेÿमाणे आहे कì नाही यािवषयी पåरकÐपना चाचÁयांसाठी आपण काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरतो. munotes.in

Page 19

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
19 चाचणीमागील मूळ कÐपना Ìहणजे आपÐया मािहती/ÿद°ामधील िनरी±ण मूÐयांची अपे±ा अपेि±त मूÐयांशी तुलना करणे ही आहे कì शूÆय अËयुपगम सÂय आहे कì नाही हे आपण पाहó. अपेि±त पåरणामांसह िनरी±ण केलेÐया पåरणामांची तुलना करÁयासाठी काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरली जाते. काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचा उĥेश हे िनधाªåरत करणे आहे कì िनरी±ण केलेला मािहती/ÿद° आिण अपेि±त मािहती/ÿद°ामधील फरक संधीमुळे आहे िकंवा तो अËयास केला जात असलेÐया पåरवतªकांमधील संबंधांमुळे आहे. २.६.१ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीची वैिशĶ्ये (Features of Chi square Test)  काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचा वापर गृहीत धरलेÐया अËयुपगमानुसार काय िनरी±ण केले जाते आिण काय अपेि±त आहे यामधील फरक मोजÁयासाठी केला जातो.  काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी संशोधकाला घटनांमधील साहचयाªची उपिÖथती िकंवा अनुपिÖथती सांगते परंतु साहचयाªची ताकद मोजत नाही.  ही चाचणी कारण आिण पåरणाम दशªवत नाही; ते केवळ साहचयª¸या घटनेची संभाÓयता सांगते.  चाचणी लागू करÁयापूवê खालील अटी पूणª केÐया पािहजेत: १. मािहती/ÿद° वारंवारते¸या Öवłपात असणे आवÔयक आहे. २. वारंवारता मािहती/ÿद°ामÅये अचूक सं´याÂमक मूÐय असणे आवÔयक आहे आिण ते ®ेणी िकंवा गटांमÅये आयोिजत केले जाणे आवÔयक आहे. ३. नमुÆयातील सवª घटक-ÿĳ Öवतंý असणे आवÔयक आहे. Ìहणजे, िवचाराधीन नमुÆयातील इतर कोणÂयाही िनरी±णावर (घटना) एका वैयिĉक िनरी±णाचा (घटना) कोणताही पåरणाम होत नाही. काय-वगª/काय-Ö³वेअरची गणना करÁयासाठी खालील सूý आहे: χ 2 = ∑ (O − E) 2 / E िजथे, O = िनरी±ण वारंवारता ई = अपेि±त वारंवारता ∑ = बेरीज χ 2 = काय-वगª/काय-Ö³वेअर मूÐय काय-वगª/काय-Ö³वेअर पी-मूÐये (Chi Square P-Values) munotes.in

Page 20

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
20 काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी p-मूÐय (संभाÓयता मूÐय) देते . चाचणी पåरणाम महßवपूणª आहेत कì नाही हे p-मूÐय संशोधकाला सांगते. काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी करÁयासाठी आिण पी-ÓहॅÐयू िमळवÁयासाठी, तुÌहाला दोन मािहतीची आवÔयकता आहे:  मुĉता कोटी . ती ®ेणéची सं´या वजा १ आहे.  अÐफा पातळी (α) . हे संशोधकाने िनवडलेले असते. नेहमी¸या अÐफा पातळी ०.०५ (५%) असते, परंतु तुम¸याकडे ०.०१ सारखे इतर Öतर देखील असू शकतात आपण काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचा अथª कसा लावता? जर संगिणत केलेले काय-वगª/काय-Ö³वेअर मूÐय काय-वगª/काय-Ö³वेअर øांितक मूÐयापे±ा अिधक असेल, तर संशोधक शूÆय अËयुपगम नाकारतो. जर काय-वगª/काय-Ö³वेअर गणना केलेले मूÐय काय-वगª/काय-Ö³वेअर øांितक मूÐयापे±ा (critical value) कमी असेल, तर एक शूÆय अËयुपगम "नाकारÁयात अयशÖवी" होईल. २.६.२ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचे उदाहरण (Example of Chi Square Test) एक उदाहरण पाहó या. समजा एका अËयासात २७ लोकांचे सव¥±ण करÁयात आले कì Âयांनी लाल, िनळा िकंवा िपवळा रंग पसंत केला. कोणतेही ÿाधाÆय नसÐयास, आपण अपे±ा करतो कì ९ लाल िनवडतील, ९ िनळा िनवडतील आिण ९ िपवळा िनवडतील. या अËयासात काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचा उपयोग आपण काय िनरी±ण केले (वाÖतिवक) आपÐया अपे±ेशी तुलना करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. जर आपÐया नमुÆया¸या िनकालांनी सूिचत केले कì २ ला लाल, २० ला िनळा आिण ५ ला िपवळा आवडला, तर आपÐयाला खाýी आहे कì अिधक लोक िनÑया रंगाला ÿाधाÆय देतात. जर आपÐया नमुÆयाने सूिचत केले कì ८ जणांना वाचन आवडले, १० जणांना िनळा आवडला आिण ९ जणांना िपवळा आवडला, तर िनळा सामाÆयतः पसंत केला जातो यावर आपÐयाला फारसा िवĵास नसेल. काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी येथे महßवाची आहे कारण िनरी±ण केलेले पåरणाम अपेि±त पåरणामापे±ा ल±णीयरीÂया िभÆन आहेत कì नाही हे िनणªय घेÁयात आपÐयाला मदत करते. या उदाहरणात, नमुना संशोधन ÿĳ असा असू शकतो, “ लाल, िनळा आिण िपवळा रंगाला ÿाधाÆय आहे का?” एक नमुना उ°र आहे “लाल, िनळा िकंवा िपवळा रंगांना समान ÿाधाÆय नÓहते. लाल िकंवा िपवÑयापे±ा िनÑया रंगाला अिधक लोकांनी पसंती िदली. X2 चे गणना केलेले मूÐय ची चौरस øांितक मूÐयापे±ा अिधक असेल तर आपण शूÆय अËयुपगम नाकाł शकता आिण पयाªयी अËयुपगम Öवीकाł शकता. (टीप: सवª सांि´यकì पुÖतकांमÅये िदलेÐया त³ÂयामÅये गंभीर मूÐय आढळू शकते. तुÌहाला Âयाची िडúी माहीत असणे आवÔयक आहे. मुĉता कोटी {df} आिण महßव पातळी उदाहरणाथª ५ % िकंवा .०५ आिण नंतर योµय बॉ³समÅये काय-वगª/काय-Ö³वेअर øांितक मूÐय तपासा). munotes.in

Page 21

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
21 ºयाÿमाणे टी-चाचÁया संशोधकाला दोन गटां¸या माÅयमांमÅये फरक असÐयाचे सांगÁयािवषयी िकती आÂमिवĵास बाळगू शकतो हे सांगते, Âयाचÿमाणे काय-वगª/काय-Ö³वेअर आपÐयाला सांगते कì आमचे िनरी±ण केलेले पåरणाम अपेि±त पåरणामांपे±ा वेगळे आहेत हे सांगÁयािवषयी आपण िकती आÂमिवĵासाने असू शकतो. कोणÂयाही अËयासात िजथे आपÐयाला ÖपĶ मािहती/ÿद°ाची तुलना करायची असते ितथे काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरली जाते. काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी दोन ÿकारची असते. दोÆही वेगवेगÑया उĥेशांसाठी काय-वगª/काय-Ö³वेअर सांि´यकì आिण िवतरण वापरतात. २.६.३ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचÁयांचे ÿकार (Types of Chi-square tests) आपला मािहती/ÿद° अपे±ेÿमाणे आहे कì नाही यािवषयी पåरकÐपना चाचÁयांसाठी आपण काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरतो. चाचणीमागील मूळ कÐपना ही आहे कì तुम¸या मािहती/ÿद°ामधील िनरी±ण मूÐयांची अपेि±त मूÐयांशी तुलना करणे जे तुÌहाला शूÆय अËयुपगम सÂय आहे कì नाही हे िदसेल. दोन सामाÆयतः वापरÐया जाणाöया काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचÁया आहेत:  काय-वगª/काय-Ö³वेअर समुिचतता चाचणी (Chi-square goodness of fit test) आिण  काय-वगª/काय-Ö³वेअर Öव-िनभªरता चाचणी (Chi-square test of independence). दोÆही चाचÁयांमÅये पåरवतªकांचा समावेश होतो जे मािहती/ÿद°ाचे वगêकरण करतात. पåरणामी, कोणती चाचणी वापरावी याबाबत लोकांमÅये संĂम िनमाªण होऊ शकतो. खाली िदलेÐया त³Âयाचा उपयोग दोन चाचÁयांची तुलना करÁयासाठी केला जाऊ शकतो:  समुिचतता-योµयता (Goodness of fit): वगêकृत पåरवतªकांचा नमुना मािहती/ÿद° लोकसं´येशी जुळतो कì नाही हे ते ठरवते.  Öव-िनभªरता चाचणी (Test of Independence): ते एकमेकांशी संबंिधत आहेत कì नाही हे शोधÁयासाठी दोन ÖपĶ पåरवतªकांची तुलना करते. २.६.४ गुडनेस ऑफ समुिचतता िकंवा चाचणी ऑफ इंिडप¤डÆस कधी वापरावे (When to use Goodness of Fit or Test of Independence) काय-वगª/काय-Ö³वेअर
समुिचतता-योµयता चाचणी काय-वगª/काय-Ö³वेअर
Öव-िनभªरता चाचणी पåरवतªकांची सं´या एक दोन चाचणीचा उĥेश िदलेÐया िवतरणातून एक
पåरवतªक येÁयाची श³यता आहे
कì नाही ते ठरवा दोन पåरवतªके संबंिधत असू
शकतात कì नाही ते ठरवा munotes.in

Page 22

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
22 काय-वगª/काय-Ö³वेअर
समुिचतता-योµयता चाचणी काय-वगª/काय-Ö³वेअर
Öव-िनभªरता चाचणी उदाहरण कँडी¸या िपशÓयामÅये ÿÂयेक
चवीचे तुकडे समान आहेत कì
नाही ते ठरवा िचýपट पाहणाöयांचा Öनॅ³स
खरेदी करÁयाचा िनणªय
िचýपटा¸या ÿकाराशी संबंिधत
आहे का ते ठरवा, ते पाहÁयाची
योजना करतात उदाहरणाथª,
अËयुपगम H० : कँडी¸या Éलेवसªचे ÿमाण
समान आहे
HA : Éलेवसªचे ÿमाण सारखे
नसतात H० : Öनॅ³स खरेदी करणाöया
लोकांचे ÿमाण िचýपटा¸या
ÿकारापे±ा Öवतंý आहे
HA : वेगवेगÑया ÿकार¸या
िचýपटांसाठी Öनॅ³स खरेदी
करणाöया लोकांचे ÿमाण वेगळे
असते २.६.५ काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी कशी करावी (How to perform a Chi-square test) काय-वगª/काय-Ö³वेअर समुिचतता-योµयता चाचणी आिण काय-वगª/काय-Ö³वेअर Öव-िनभªरता चाचणी या दोÆहीसाठी आपण खाली सूचीबĦ केलेÐया समान िवĴेषण पायöया पार पाडतो.  तुमचा मािहती/ÿद° संकिलत करÁयापूवê तुमचे शूÆय आिण पयाªयी अËयुपगम पåरभािषत करा.  अÐफा मूÐयावर िनणªय ¶या. यामÅये चुकìचा िनÕकषª काढÁयासाठी आपण कोणती जोखीम घेÁयास तयार आहात हे ठरवणे समािवĶ आहे. उदाहरणाथª, समजा आपण Öव-िनभªरतेची चाचणी घेत असताना α=०.०५ सेट केला आहे. येथे, आपण दोन पåरवतªके Öवतंý आहेत असा िनÕकषª काढÁया¸या ५% जोखमीवर िनणªय घेतला आहे जेÓहा ÿÂय±ात ते नसतात.  ýुटéसाठी मािहती/ÿद° तपासा.  चाचणीसाठी अËयुपगम तपासा.  चाचणी करा आिण आपला िनÕकषª काढा. २.७ सारांश मानसशाľीय संशोधना¸या ±ेýात सांि´यकì खूप महßवाची भूिमका बजावते. हे मािहती/ÿद°ाचे संकलन, िवĴेषण आिण Óया´या करÁयात आपÐयाला मदत करते. munotes.in

Page 23

ÿायोिगक मानसशाľ आिण
मानसशाľीय संशोधनातील
सांि´यकì यांचा पåरचय - II
23 मािहती/ÿद° िवĴेषणा¸या उĥेशाने आपण सांि´यकìचे वणªनाÂमक सांि´यकì आिण अनुमानाÂमक सांि´यकì या दोन मु´य शाखांमÅये िवभाजन करतो. या िवभागात, आपण आपण सांि´यकì िवषयी तपशीलवार चचाª केली. गटांमधील िनåर±ण केलेला फरक िवĵासाहª आहे कì योगायोगाने उĩवला असेल हे ठरवÁयासाठी अनुमानाÂमक सांि´यकì वापरली जाते. अशाÿकारे, अनुमानाÂमक सांि´यकìचा वापर ÿाĮ केलेÐया मािहती/ÿद°ावłन अिधक सामाÆय पåरिÖथतéपय«त िनÕकषª काढÁयासाठी केला जातो. या पाठात आपण दोन ÿकार¸या अनुमानाÂमक सांि´यकìची चचाª केली: ॲनोवा आिण काय-वगª/काय-Ö³वेअर. आर.ए िफशर (१९२०) यांनी ÿचरणाचे िवĴेषण (ॲनोवा) िवकिसत केले. ॲनोवा चाचणी ÿयोगाचे पåरणाम महßवपूणª आहेत कì नाही हे शोधÁयात मदत करते. हे सहसा वापरले जाते जेÓहा ÿयोगकÂयाªचे २ पे±ा अिधक गट असतात आिण आपÐयाला या गृिहतकाची चाचणी करायची असते कì अनेकांचा मÅय लोकसं´या आिण एकािधक ¸या िभÆनता लोकसं´या समान आहे. आपÐयाकडे एक Öवतंý पåरवतªक (तीन िकंवा अिधक गट/Öतरांसह) आिण एक अवलंिबत पåरवतªक असÐयास, आपण एक-मागê ॲनोवा करतो. जेÓहा संशोधकाला काही आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करायचे असते तेÓहा िभÆनतेचे एक-मागê िवĴेषण (ॲनोवा) वापरले जाते. तीन िकंवा अिधक Öवतंý (असंबंिधत) गटां¸या माÅयमांमधील महßवपूणª फरक (सांि´यकìयŀĶ्या). एक-मागê ॲनोवा तुÌहाला ÖवारÖय असलेÐया गटांमधील मÅयांची तुलना करते आिण Âयापैकì कोणतेही साधन एकमेकांपासून सांि´यकìयŀĶ्या ल±णीय िभÆन आहेत कì नाही हे िनधाªåरत करते. िवशेषतः, ते शूÆय अËयुपगमांची चाचणी करते. ॲनोवामÅये एकापे±ा अिधक Öवतंý पåरवतªके असू शकतात. िĬ-मागê ॲनोवामÅये दोन Öवतंý पåरवतªके असतात (उदा. राजकìय प± आिण िलंग), िý-मागê ॲनोवामÅये तीन Öवतंý पåरवतªके असतात (उदा. राजकìय प±, िलंग आिण शै±िणक िÖथती), इÂयादी या ॲनोवामÅये अजूनही फĉ एक अवलंिबत पåरवतªक आहे. (उदा., कर कपातीची वृ°ी). काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी ही गैर-ÿाचिलक चाचणी आहे. आपला मािहती/ÿद° अपे±ेÿमाणे आहे कì नाही यािवषयी पåरकÐपना चाचणीसाठी आपण काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरतो. चाचणीमागील मूळ कÐपना Ìहणजे आपÐया मािहती/ÿद°ामधील िनरी±ण मूÐयांची अपे±ा अपेि±त मूÐयांशी तुलना करणे ही आहे कì शूÆय अËयुपगम सÂय आहे कì नाही हे आपण पाहó. अपेि±त पåरणामांसह िनरी±ण केलेÐया पåरणामांची तुलना करÁयासाठी काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापरली जाते. काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणीचा उĥेश हे िनधाªåरत करणे आहे कì िनरी±ण केलेला मािहती/ÿद° आिण अपेि±त मािहती/ÿद°ामधील फरक संयोगामुळे आहे िकंवा तो अËयास केला जात असलेÐया पåरवतªकांमधील संबंधांमुळे आहे का. munotes.in

Page 24

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
24 २.८ ÿĳ १. एक उदाहरण īा िजथे आपण काय-वगª/काय-Ö³वेअर चाचणी वापराल. २. समुिचतता-योµयता ही सं²ा ÖपĶ करा. ३. Öव-िनभªरता चाचणी ही सं²ा ÖपĶ करा २.९ संदभª १. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997).Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, New Delhi, first Indian reprint 2002 २. Aaron, A., Aaron, E. N., & Coups, E. J. (2006). Statistics for Psychology.(4th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2007 ३. Cohen, J. R., & Swerdlik, M. E., (2018). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (9th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. (Indian reprint 2018)  munotes.in

Page 25

25 ३ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे घटक रचना ३.० उिĥĶ्ये ३.१ िवहंगावलोकन ३.१.१ शोधिनबंध िलिहणे ३.१.२ शोधिनबंध ÿकािशत करणे ३.१.३ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे ३.१.४ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे, पुनरावलोकन पिýका िलिहणे आिण सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे यांतील फरक ३.२ एपीए शैली łपरेषा Ìहणजे काय? ३.२.१ शोधिनबंध िलिहÁयासाठी एपीए शैली łपरेषेची मागªदशªक तßवे ३.२.२ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे फायदे ३.२.३ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या Óयावसाियक Öतराचा संि±Į पåरचय ३.२.४ एपीए शैली łपरेषा िवचारात घेऊन शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचा सराव ३.३ सारांश ३.४ ÿĳ ३.५ संदभª ३.६ पåरिशĶ ३.० उिĥĶ्ये  शोधिनबंध िलिहÁयासाठी एपीए शैली łपरेषे¸या मूलगामी मागªदशªक तßवांसह िवīाÃया«ना पåरिचत करणे.  ÿारंिभक Öतरावर शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे याबाबतीत Âयांना पåरिचत करणे.  शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे, पुनरावलोकन पिýका िलिहणे आिण सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे यांतल फरक जाणून घेणे.  शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या Óयावसाियक Öतराचा थोड³यात पåरचय. munotes.in

Page 26

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
26 ३.१ िवहंगावलोकन या ÿकरणात, आपण शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन कसे करावे यािवषयी जाणून घेणार आहोत. Âयाअगोदर, आपÐयाला संशोधन, शोधिनबंध िलिहणे आिण शोधिनबंधाचे ÿकाशन यािवषयी थोड³यात जाणून घेणे आवÔयक आहे . कुमार (२०११, पृ. १) संशोधनाची Óया´या कौशÐयां¸या संचापे±ा एक िøया Ìहणून करते जी िवचार करÁयाचा एक मागª आहे आिण Âयात समािवĶ आहे १) आपÐया दैनंिदन Óयावसाियक कामा¸या िविवध पैलूंचे गंभीरपणे परी±ण करणे, २) मागªदशªन समजून घेणे आिण तयार करणे तßवे जी िविशĶ ÿिøयेस िनयंिýत करतात; आिण ३) नवीन िसĦांत िवकिसत करणे आिण चाचणी करणे जे तुम¸या सराव आिण Óयवसाया¸या ÿगतीसाठी योगदान देतात. संशोधन आपÐयाला आपÐया ÿĳांची उ°रे शोधÁयासाठी िकंवा िवīमान समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी एक वै²ािनक मागª देते ºयावर आपण समाज िकंवा Âया¸या िविशĶ भागा¸या िहतासाठी काम कł इि¸छतो. Ìहणून, संशोधन हा एक अितशय महßवाचा उपøम आहे आिण सÅया¸या ²ाना¸या शरीरात सुधारणा आिण योगदान देÁयासाठी ÿÂयेक ±ेýात केला जातो. ३.१.१ शोधिनबंध/शोधपिýका िलिहणे (Writing a Research Paper) शोधिनबंध लेख िलिहणे ही सुłवातीपासून शेवटपय«त केलेÐया संशोधन अËयासाचे दÖतऐवजीकरण करÁयाची ÿिøया आहे. एक शोधिनबंध खालील आवÔयक घटकांचे वणªन करतो:  गोषवारा/संƗेप (Abstract): संशोधन सम˟ा, पȠत, पįरणाम आिण िनʺषŊ या सवाōचा सारांश  Ůˑावना (Introduction): आपण कोणȑा रचना/संकʙनांचा अɷास के ल ा आिण ȑांचा सैȠांितक आधार काय आहे (जसे की, मनो-सामािजक Ůाŝपे, मागील संशोधकांनी Ůˑािवत के ल े ल े िसȠांत)?  तक Ŋ (Rationale): ते िविशʼ संशोधन करǻासाठी आपण कशामुळे Ůवृȅ झाĖो?  महȇ (Significance): कोणȑाही िविशʼ ̊िʼकोनातून िक ं वा अनेक ̊िʼकोनातून (ʉणजे सामािजक, मानसशा˓ीय) आपʞा संशोधन अɷासाचे महȇ काय आहे?  संशोधन सम˟ा (Research problem/s): अɷास करǻासाठी आपण कोणȑा सम˟ा/सम˟ा ओळखʞा?  अɷुपगम िक ं वा संशोधन Ůʲ (Hypotheses or research questions): आपण कोणते Ůʲ संबोिधत के ल े िक ं वा आपʞाकडे कोणती अɷुपगम होती?  सािहȑ पुनरावĖोकन (Literature review): आपण क े लेʞा संशोधनाशी संबंिधत गतकाळात कोणते संशोधन के ल े गेले आहे?  पȠत (Methodology/ method): संशोधन अɷास कसा के ल ा गेला? munotes.in

Page 27

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
27  पįरवतŊक े (ˢतंũ, अवलंिबत, िनयंũण) [Variables (independent, dependent, control)]: आपण कोणȑा संकʙनांचा अɷास के ल ा आिण कोणȑा Ůकारे?  नमुना आिण नमुना-िनवड (Sample and sampling): कोणȑा लोकसंƥेचा अɷास के ल ा गेला?लƙ लोकसंƥेची िनवडलेली संƥा कशी गाठली गेली?  मािहती/Ůदȅ संकलन पȠती (Data collection procedure): मािहती/Ůदȅ कसा गोळा के ल ा गेला (उदाहरणाथŊ मुलाखत तंũ, िनरीƗण तंũ, पिũका-पेİɌल टू ʤ इȑादी)?  सांİƥकीय िवʶेषण आिण मािहती/Ůदȅ अथŊबोधन (Statistical analysis and data interpretation): मािहती/Ůदȅचे िवʶेषण कसे के ल े गेले (ʉणजे, मािहती/Ůदȅवर उपचार करǻासाठी कोणȑा सांİƥकीय चाचǻा लागू क े ʞा गेʞा), आिण ȑांचा अथŊ कसा लावला गेला?  पįरणाम आिण चचाŊ (Results and discussion): िवʶेषणानंतर आपʞाला काय आढळले? मागील कोणȑा संशोधन अɷासांनी आपʞा संशोधन िनʺषाōना समथŊन िदले आिण कोणते नाही?  िनʺषŊ (Conclusion): आपʞा अɷासाचे ठळकपणे सांिगतĖे जावेत, असे िनʺषŊ कोणते?  मयाŊदा आिण ʩावहाįरक सूिचताथŊ (Limitations and practical implications): संशोधन अɷास करताना कोणते िनबōध पाळले गेले? आपला संशोधन अɷास दैनंिदन जीवनात कसा लागू के ल ा जाऊ शकतो? अशा ÿकारे, शोधिनबंध िलिहÁयाचे उिĥĶ संशोधन अËयासा¸या ÿÂयेक भागाचे काळजीपूवªक, बारकाईने, तपशीलवार आिण तरीही संि±Įपणे आिण अचूकतेने ÖपĶ करणे आहे. हीच ÿिøया पीएच. डी. पदवी पूणª करÁयासाठी सादर करावया¸या ÿबंधा¸या दÖतऐवजीकरणासाठी लागू होते, जे सहसा ºया िवīापीठामÅये अËयासøम सुł आहे, अशा कोणÂयाही िविशĶ िवīापीठाने िविहत केलेÐया रचनाÂमक łपरेषेसह जोडले जाते. ३.१.२ शोधिनबंध ÿकािशत करणे (Publishing a Research Paper) शोधिनबंध िलिहÐयानंतर आपण आपÐया िनपुण संशोधन कायाªतून िमळवलेÐया ²ानाचा ÿसार करणे ही पुढची महßवाची पायरी आहे. या उĥेशासाठी, आपÐयाला चांगÐया, दज¥दार वै²ािनक जनªÐस/कािलकांमÅये शोधिनबंध ÿकािशत करणे आवÔयक आहे जे या महßवपूणª वै²ािनक िøयांना ÿोÂसाहन देतात. मानसशाľा¸या अनेक उप-±ेýांना समिपªत अनेक जनªÐस आहेत. Ìहणून, आपÐयाला आपÐया संशोधन िवषयाशी संबंिधत जनªÐसची यादी ओळखणे आिण कमी करणे आवÔयक आहे. Âयानंतर आपला शोधिनबंध ÿकाशनासाठी पाठवÁयापूवê आपÐयाला Âया िविशĶ जनªÐसिवषयी काही मूलगामी मािहती घेणे आवÔयक आहे, जसे कì १) जनªल आमचे संशोधन िवषय ल±ात घेऊन आमचे शोधिनबंध ÿकािशत करणे िकतपत योµय आहे, २) जनªलची गुणव°ा (मग ते एक असो. सुÿिसĦ/मानक जनªल िकंवा बनावट), ३) िवषयां¸या संदभाªत संशोधन लेख ÿकािशत करÁयासाठी जनªलची ®ेणी, munotes.in

Page 28

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
28 ४) जनªलचे पीअर-पुनरावलोकन केलेले आहे कì नाही (अशा जनªÐस औपचाåरक िवĬान संÿेषणासाठी सवा«त मोठ्या ÿमाणावर ÖवीकारÐया जातात) , ५) Âया जनªल¸या एका खंडात/ अंकात ÖवीकारÐया गेलेÐया लेख/ शोधिनबंधची सं´या, ६) जनªलचा ÿभाव घटक (अÂयंत महßवाचा पैलूंपैकì एक), ७) शोधिनबंधासाठी जनªलचे ÿाधाÆयकृत łपरेषा (मुþावगª, Âयाचा आकार, भाषा, इÂयादéिवषयी तपशील). हे łपरेषा आपÐयाला एका िविशĶ मागाªने शोधिनबंधाचे हÖतिलिखत जनªलला पाठवायचे असते. मूलगामी मािहती ÿाĮ केÐयाने आपÐयाला आपला शोधिनबंध कोठे (Ìहणजे कोणÂया जनªलला) आिण ÿकाशनासाठी कधी पाठवायचा याचा योµय िनणªय घेÁयास मदत होईल, ºयामुळे आपली िनÌमी ÿकाशन ÿिøया पूणª होईल. भारतामÅये युिनÓहिसªटी úँट किमशन (UGC) ही सवō¸च शै±िणक संÖथा आहे जी सवª शै±िणक संÖथांना महßवाचे िनयम, िनयम आिण मागªदशªक तßवे िनयंिýत करते. UGC ने २०१९ मÅये ÿÂयेक शै±िणक िवषयासाठी जनªÐसची यादी तयार केली ("UGC माÆयताÿाĮ जनªÐस" Ìहणून ओळखली जाते) आिण काही ठरािवक काळा¸या अंतराने ती अīयावत करते. यानंतर, भारतातील शै±िणक संÖथांमधील सवª िवīाथê आिण शै±िणक Óयावसाियकांनी भारतातील कोणÂयाही शै±िणक ÖपधाªÂमक पदासाठी िनवड ÿिøयेसाठी िनिĲत केलेÐया ÿकाशन िनकषांबाबतीत माÆयता िमळÁयासाठी Âयांचे शोधिनबंध ÿाधाÆयाने या यादीतील जनªÐसमÅये ÿकािशत करणे आवÔयक आहे. यािशवाय आणखी दोन महßवा¸या गोĶी, ºयांिवषयी आपण नेहमी सावध असणे आवÔयक आहे, ÿकाशनासाठी शोधिनबंध सादर करÁयापूवê) बनावट जनªलमÅये ÿकाशन आिण ii) सािहिÂयक चोरी आिण Öव-सािहÂय चोरी. या दोÆही बाबी आपÐयाला शै±िणक आिण/िकंवा ÓयावसाियकŀĶ्या धो³यात आणू शकतात. Ìहणजेच, जर आपला शोधिनबंध बनावट जनªलमÅये ÿकािशत झाला, तर संशोधन करÁयासाठी आपण गुंतवलेली मेहनत आिण वेळ वाया जाईल. Âयाचÿमाणे, आपÐया संशोधन हÖतिलिखत/पिýकामधील चोरीची सामúी शै±िणक चोरी ÿितिबंिबत करते, ºयामुळे आपली आिण आपÐया कामाची वाईट छाप पडते. आपण िवभाग २.२ मÅये सािहिÂयक चोरीिवषयी अिधक जाणून घेऊ. अनेक जनªÐस लेखकांना Âयां¸या संशोधन हÖतिलिखते ÿÖतुत करÁयासाठी मानक łपरेषांचे पालन करÁयास सांगतात. अशा तीन सुÿिसĦ, सुÿिसĦ आिण Óयापकपणे Öवीकारलेले मानक łपरेषा आहेत १) अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशनचे एपीए (APA) łपरेषा, २) मॉडनª लँµवेज असोिसएशनचे एमएलए (MLA) łपरेषा, आिण ३) िशकागो मॅÆयुअल ऑफ शैलीĬारे सी.एम.एस. (CMS) łपरेषा. ÿÂयेक łपरेषा Âयाची नवीन अīयावत आवृ°ी ÿकािशत करते ºयात काही कालांतराने काही बदल होतात. सÅया, एपीए łपरेषेची सातवी आवृ°ी सुł आहे, एमएलए łपरेषेची नववी आवृ°ी सुł आहे, आिण सी.एम.एस. łपरेषेची १७ वी आवृ°ी सुł आहे. या ितÆही Öवłपांची लेखनशैली एकमेकांपासून वेगळी आहे. एकदा आपण आपला शोधिनबंध ÿकाशनासाठी पाठवला कì, आपÐया शोधिनबंधातील मजकुरा¸या आधारे जनªलकडून ते Öवीकारले जाते िकंवा नाकारले जाते आिण काही महßवाचे बदल अमलात आणणे आवÔयक असÐयास जनªल ते सुचवू शकते. munotes.in

Page 29

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
29 ३.१.३ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे (Reviewing a Research Paper) संशोधन, शोधिनबंध िलिहणे आिण शोधिनबंध ÿकािशत करणे या तीन महßवा¸या वै²ािनक उपøमांवर एक नजर टाकÐयानंतर, शोधिनबंधावर समी±ा िलिहणे िकंवा Âयाचे पुनरावलोकन करणे या आपÐया मु´य िवषयाकडे वळू. शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे हे कायª दोन Öतरांवर होत असÐयाचे मानले जाऊ शकते: i) ÿारंिभक Öतर, जो िवīाथê िकंवा नवअÅययनाथê यां¸यासाठी मानला जाऊ शकतो - ºयाची आपण िवभाग २.२ मÅये चचाª करणार आहोत आिण ii) उ¸च िकंवा Óयावसाियक Öतर जेथे जनªÐस¸या पुनरावलोकन सिमतीतील त² शोधिनबंध ÿकािशत करÁयापूवê Âयांचे पुनरावलोकन करतात (िवभाग २.३ पहा). शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे हे चांगÐया िकंवा दज¥दार शोधिनबंधांसाठी िवīमान ÿमािणत पåरिमतéÿमाणे ÿाĮ शोधिनबंधाचे मूÐयांकन करÁया¸या िøयेला संदिभªत करते. मानसशाľाचा (िकंवा इतर कोणÂयाही ±ेýाचा) िवīाथê Ìहणून ²ानाचा ÿसार करÁयासाठी आपÐयाला अनेक शोधिनबंध िलहावे लागतील, ते िविवध पåरषदांमÅये सादर करावे लागतील आिण काही दज¥दार जनªÐसमÅये ÿकािशत करावे लागतील. या कारणाÖतव, संशोधन हÖतिलिखते ÖवीकारÁयासाठी बहòतेक जनªÐसने ÿाधाÆय िदलेले Öवłपाचे महßवाचे तपशील आपÐयाला मािहत असणे आवÔयक आहे. एपीए शैली łपरेषा हे अशाच सवाªिधक ÖवीकारलेÐया Öवłपांपैकì एक आहे. या पाठाचा हेतू तुÌहाला एपीए शैली łपरेषे¸या सातÓया आवृ°ीचे मूलगामी ²ान िमळिवÁयात आिण िवīाथê िकंवा नवअÅययनाथê यां¸या Öतरावर शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या िøयेĬारे चाचणी घेÁयास मदत करÁयाचा आहे. संशोधन दÖतऐवजीकरणा¸या िविवध मूलगामी आिण महßवा¸या ÿमािणत पåरिमतéÿमाणे शोधिनबंधाचे मूÐयमापन कसे करावे हे समजून घेÁयासदेखील ही िøया मदत करेल. ३.१.४ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे आिण पुनरावलोकन पिýका िलिहणे िकंवा सािहÂय पुनरावलोकन िलिहणे यांतील फरक (Difference Between Reviewing A Research Paper and Writing A Review Paper or a Literature Review) 'पुनरावलोकन' हा शÊद संशोधन ±ेýात अितशय सामाÆय आहे आिण जेÓहा संशोधन दÖतऐवजीकरणा¸या संदभाªत वापरला जातो तेÓहा तो गŌधळात टाकणारा िदसतो. पåरणामी, शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे आिण पुनरावलोकन पिýका (िकंवा सािहÂय पुनरावलोकन) िलिहणे हे एकच समजले जाऊ शकते आिण ते एकमेकांमÅये सहज िमसळले जाÁयाची श³यता असते. तथािप, हे ितÆही लेखन िøया एकमेकांपासून िभÆन आहेत हे ÖपĶपणे समजून घेणे आवÔयक आहे. या ÿकरणात आणखी गŌधळ होऊ नये Ìहणून हा गैरसमज नाकारÁयाचा ÿयÂनही या ÿकरणात केला आहे. या तीनपैकì ÿÂयेक िøयेचे संि±Į वणªन येथे िदले आहे: अ) शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन (Reviewing a research paper): आपण अगोदर¸या भागांमÅये चचाª केÐयाÿमाणे, शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे हे कोणÂयाही शोधिनबंधाचे एपीए शैली łपरेषे¸या मागªदशªक तßवांचे पालन केले आहे कì नाही आिण संशोधनातील मूलगामी महßवाचे घटक योµयåरÂया िनिदªĶ केले आहेत कì नाही यावर आधाåरत मूÐयमापनाशी संबंिधत आहे (उदाहरणाथª, पåरवतªकांचा अËयास - Öवतंý , munotes.in

Page 30

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
30 अवलंिबत, िनयंýण, इÂयादी, संबंिधत मागील महßवा¸या अËयासांवर भर देणारे सािहÂय, मूÐयमापन केलेÐया संशोधन अËयासाची सामाÆयीकरण±मता आिण ÿितकृती). ब) पुनरावलोकन पिýका/लेख िलिहणे (Writing a review paper/article): पुनरावलोकन पिýका/लेख हा असा आहे जो ÿाथिमक संशोधन अËयासातील िनÕकषा«चे पुनरावलोकन करतो िकंवा Âयाचे संĴेषण करतो. या ÿकारचे पिýका सािहÂय पुनरावलोकने आिण संच-िवĴेषण (पåरमाणवाचक िकंवा गुणाÂमक) (एपीए, २०२०) यां¸याशी संबंिधत आहेत. अशाÿकारे, याला सािहÂय-पुनरावलोकन देखील Ìहटले जाते जे िवषयसूýावरील वतªमान िवचारांचे िवहंगावलोकन ÿÖतुत करते, परंतु नवीन ÿयोगाÂमक पåरणाम सादर करत नाही. जरी िभÆन असले तरी, शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे आिण पुनरावलोकन पिýका/लेख िकंवा सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे यात समानता आहे कì दोÆही िøया कोणतेही मूळ िनÕकषª काढत नाहीत. Ìहणून, एक संशोधक Ìहणून, भिवÕयात कोणताही गŌधळ टाळÁयासाठी या तीन संशोधनाशी संबंिधत संकÐपना िकंवा सं²ांमधील या मूलगामी फरकाची जाणीव आिण ÖपĶता असणे अÂयंत आवÔयक आहे. ३.२ एपीए शैली łपरेषा काय आहे? (WHAT IS THE APA STYLE FORMAT?) मागील भागात हे तÃय अधोरेिखत केले आहे कì िविवध शैलीची łपरेषा (Ìहणजे एपीए, एमएलए आिण सीएमएस) जाणून घेणे ही संशोधन हÖतिलिखते कशी िलहावीत यािवषयी संशोधकांना मागªदशªन करणाöया संशोधन ÿकाशनाची एक महßवाची आवÔयकता आहे. Âयांचे मूÐयमापन कसे करावे हे समजून घेÁयासाठी आपÐयाला शोधिनबंध िलिहÁयासाठी Âयां¸या मागªदशªक तßवांसह तसेच शोधिनबंधाचे मूलगामी घटक समजून घेणे आवÔयक आहे. अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (एपीए) Ĭारे एपीए शैलीची łपरेषा िविवध भारतीय तसेच आंतरराÕůीय जनªÐसĬारे मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाते. जगभरातील अनेक िवīापीठे/शै±िणक संÖथांĬारे संशोधन दÖतऐवजीकरणासाठी देखील याचा अवलंब केला जातो. एपीए शैली łपरेषा मागªदशªक तßवांचा एक संच ÿदान करते जे संघिटत पĦतीने ÖपĶ आिण अचूक वै²ािनक लेखनासह उÂकृĶता ÿाĮ करÁयात मदत करतात. वाचकांना सहजतेने मु´य मुद्īांवर ल± क¤िþत करÁयास स±म करÁयासाठी एकसमानता आिण सातÂय याची खाýी देते. एपीए शैली łपरेषाĬारे ÿÖतािवत केलेली िविवध मागªदशªक तßवे समजून घेऊया. िवशेष सूचना: सदर पाठ एकंदर सवª भाषेतील संशोधनकायाªला लागू आहे. परंतु, पाठातील ए.पी.ए. आिण इतर दोन उÐलेिखत शैली łपरेषा यांचा काही भाग – जसे कì शैली¸या यांिýक बाबी (Mechanics of Style) - हा केवळ इंúजी भाषेतील शोधिनबंध आिण तÂसम दÖताऐवजीकरणालाच लागू असेल, आिण Âयाÿमाणे काही उदाहरणे इंúजी भाषेशी संबंिधत असÐयामुळे इंúजी भाषेतीलच असतील, याची िवīाÃया«नी नŌद ¶यावी. ºया बाबी इंúजी आिण इतर भाषांमÅये सामाईक आहेत, ती केवळ मराठी भाषेत िकंवा इंúजी आिण मराठी अशा दोÆही भाषेत असू शकतील. munotes.in

Page 31

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
31 ३.२.१ शोधिनबंध िलिहÁयासाठी एपीए शैली łपरेषेची मागªदशªक तßवे (The Guidelines of the APA Style Format to write a Research Paper) कोणÂयाही शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयासाठी, जनªÐसĬारे ÿाधाÆय िदलेले łपरेषा देखील मािहत असणे आवÔयक आहे. Ìहणून, सÅया चालू असणाöया एपीए शैली łपरेषे¸या सातÓया आवृ°ीवर आपण चचाª कł. एपीए शैली łपरेषा वै²ािनक लेखनासाठी िवÖतृत मागªदशªक तßवे ÿदान करते ºयामÅये शोधिनबंधाचे ÿकार, मुिþत माÅयम, वेबसाइट िकंवा इतर कोणÂयाही सोशल मीिडयावरील सामúी यासार´या ±ेýांना Öपशª केला जातो. या संशोधन-संबंिधत िवषयावर तुम¸यासाठी ही सुłवात असÐयाने, आपण श³य ितत³या या शैली¸या Öवłपा¸या मूलगामी घटकांवर आिण केवळ संशोधन शोधिनबंधवर ल± क¤िþत कł. सवªसाधारणपणे, एपीए या बाबéसाठी मागªदशªक तßवे िनिदªĶ करते: १) पिýका łपरेषा, २) मजकूर-अंतगªत अवतरण, ३) शैली¸या यांिýक बाबी, ४) सारÁया आिण आकृÂया, ५) प±:पातरिहत भाषा, ६) संदभª, ७) Óयाकरण आिण ८) ÿकाशन ÿिøया. येथे, आपण यांपैकì पिहÐया चार ®ेणéवर ल± क¤िþत कł जे आपÐयाला नवअÅययनाथêं¸या Öतरावर पिýकाचे पुनरावलोकन करÁयासाठी उपयुĉ ठरतील. तुम¸या पदÓयु°र अËयासøमादरÌयान उवªåरत चार ®ेणéवर ल± क¤िþत केले जाऊ शकते. तसेच, अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन¸या " अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशनचे ÿकाशन मॅÆयुअल , सातÓया आवृ°ी " मधून िकंवा ितची अिधकृत वेबसाइट/पृķ https://apastyle.apa.org येथे या ÿÂयेक घटकांिवषयी अिधक तपशील िमळवता येतील (एपीए, २०२०). पिहÐया चार ®ेणी समजून घेऊन सुłवात कłया. अ) कागदाची łपरेषा (Paper format): एपीए शैली पिýका łपरेषा खालील िवभागांसाठी मागªदशªक तßवांचे पालन करते: १) पृķांची øमवारी (Order of pages): कोणÂयाही शोधिनबंधा¸या मूलगामी घटकांमÅये या बाबी समािवĶ असतात १) शीषªक पृķ, २) गोषवारा/सं±ेप, ३) मु´य मजकूर, ४) संदभª, ५) तळटीप, ६) तĉे, ७) आकृÂया आिण ८) पåरिशĶे. संशोधन हÖतिलिखते िलिहताना ÿÂयेक िवभाग एका नवीन पानावर सुł करणे आवÔयक आहे. हे िवभाग सामाÆयत: जनªÐसमÅये अगोदरपासून ÿकािशत िकंवा मुिþत केलेÐया संशोधन लेखांमÅये वेगÑया पानांवर िदसत नाहीत. तथािप, APA शैली łपरेषाचे अनुसरण करणारी जनªÐस कोणÂयाही शोधिनबंधसाठी िवभागां¸या याच øमाचे पालन करÁयास बांधील आहेत. २) शीषªक पृķ: शोधिनबंधासाठी शीषªक पृķाचे मूलगामी महßवाचे घटक Âयां¸या तपशीलासह येथे िदले आहेत.  शीषªक: शीषªक क¤िþत असणे आिण Âयात मु´य सं²ा समािवĶ करणे आवÔयक आहे. Âया ठळक मुþावगª आिण कॅिपटलाइझ केलेले ÿमुख शÊद (जसे कì इंúजी सं²ा, िøयापद, िवशेषण, िøयािवशेषण, सवªनाम – “ऑन ”, “ऑफ”, “अँड”, इÂयादéसारखे शÊद वगळून) शीषªक पृķावर पृķा¸या मÅयभागी तीन िकंवा चार ओळी वरपासून खाली munotes.in

Page 32

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
32 िलिहले जावे. शीषªकासाठी कमाल लांबीची मयाªदा नाही. जर कोणतीही उपशीषªके असतील तर इ¸छा असÐयास दुहेरी-अंतरा¸या ओळéवर ठेवली जावीत. उदाहरण २.१: A Preliminary Study of Factors Affecting Adherence to Medication in Clinic Children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder  लेखक/चे नाव (बायलाइन): ते पृķा¸या मÅयभागी संशोधन शीषªका¸या खाली िदसते. शीषªक आिण लेखका¸या नावांमधील एक दुहेरी-जागा असलेली åरĉ ओळ सोडली जावी. जेÓहा दोन लेखक असतील तेÓहा लेखकांची नावे “आिण/ अँड” या शÊदाने िवभĉ करा . उदाहरण २.२: शोधिनबंध शीषªक लेखक, एए आिण लेखक बीबी  तीन िक ं वा अिधक लेखक असताना शेवटǉा लेखकाǉा नावापुढे “आिण” हा शɨ वापरा . उदाहरण २.३: A Preliminary Study of Factors Affecting Adherence to Medication in Clinic Children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder िशतोळे, पी., अúवाल, Óही., आिण चमोली, एस. िभÆन संलµनता असणाöया िभÆन लेखकांचा उÐलेख करताना नावे योµय संलµनतेशी जोडÁयासाठी लेखकां¸या नावांनंतर सुपरिÖøÈट अंक वापरा . समान संलµनता उदाहरण उदाहरण २.४ : शोधिनबंध शीषªक  लेखक, एए१ आिण लेखक, बीबी२ असणाöया सवª लेखकांचा उÐलेख करताना सुपरिÖøÈट अंक वापł नका.  लेखक संलµनता (Author affiliation): हे पृķा¸या मÅयभागी दुहेरी-अंतरासह लेखक/लेखकां¸या नाव/नावां¸या खालोखाल िदसते. िवभागाचे नाव आिण महािवīालय, िवīापीठ या दोÆहéसह िकंवा इतर कोणÂयाही संÖथेचे नाव ºया संÖथेत संशोधन केले गेले, ते ÖवÐपिवरामाने िवभĉ कłन िलिहले जावे (उदाहरणाथª, आयडॉल, मुंबई िवīापीठ). munotes.in

Page 33

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
33  एकािधक संलưतेǉा बाबतीत, Ůȑेक संलưता ȑा ȑा ओळीवरच िलिहली जावी. िभɄ संलưता असणा̴या िभɄ लेखकांचा (उदा . १आयडॉल, मुंबई िवȨापीठ, २उपयोिजत मानसशा˓ िवभाग, मुंबई िवȨापीठ) उʟेख करताना संलưतेपूवŎ सुपरİˌɐ अंक वापरा . याचे तपशीलवार उदाहरण खाली िदले आहे. उदाहरण २.५: A Preliminary Study of Factors Affecting Adherence to Medication in Clinic Children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder Shitoley, P.1, Agarwal, V.1, and Chamoli, S.2 1Department of Psychiatry, CMS (formerly King George’s) Medical University UP, Lucknow 2Manning Mental Health Services, HNEAHS, NSW, Australia.  एकच संलµनता असणाöया सवª लेखकांचा उÐलेख करताना सुपरिÖøÈट अंक वापł नका.  लेखक टीप (Author note): हे शीषªक पृķा¸या तळाशी मÅयभागी ठळक लेबल “लेखक टीप” आिण नोटमधील पåर¸छेद डावीकडे संरेिखत िदसते. ÂयामÅये अिधक मािहती समािवĶ असू शकते जसे कì १) लेखक/लेखकांचे ORCID iD, असÐयास; २) संशोधन िवषयावर लेखकांमधील िहतसंबंधांची उपिÖथती िकंवा अनुपिÖथती; ३) अËयास नŌदणीिवषयी मािहती.  धावते शीषªक (Running head): हे शोधिनबंध शीषªकाची एक छोटी आवृ°ी (åरĉ जागा आिण िवरामिचÆहांसह केवळ ५० अ±रे/वणा«पय«त) असते, जी “धावते शीषªक:” अशा कोणÂयाही सूचक मथÑयािशवाय सवª कॅिपटल अ±रांमÅये, शीषªक पृķासह (संपूणª शोधिनबंधात) डाÓया समासावर संरेिखत केलेली असते. यामÅये कोणतेही सं±ेप वापरले जाऊ नयेत, “आिण” साठी अँपरसँड िचÆह (&) वगळता. उदाहरण २.६: FACTORS AFFECTING ADHERENCE TO MEDICATION IN-CLINIC CHILDREN WITH ADHD A Preliminary Study of Factors Affecting Adherence to Medication in Clinic Children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder Shitoley, P.1, Agarwal, V.1, and Chamoli, S.2 1Department of Psychiatry, CMS (formerly King George’s) Medical University UP, Lucknow munotes.in

Page 34

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
34 2Manning Mental Health Services, HNEAHS, NSW, Australia.  पृķ øमांक: हे पृķ धावÂया शीषªकासह Âयासमोरील उजÓया कोपöयात (संपूणª शोधिनबंधात) िदसते. शीषªक पृķ १ असे øमांिकत केले पािहजे. उदाहरण २.७: FACTORS AFFECTING ADHERENCE TO MEDICATION 1 IN-CLINIC CHILDREN WITH ADHD A Preliminary Study of Factors Affecting Adherence to Medication in Clinic Children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder Shitoley, P.1, Agarwal, V.1, and Chamoli, S.2 1Department of Psychiatry, CMS (formerly King George’s) Medical University UP, Lucknow 2Manning Mental Health Services, HNEAHS, NSW, Australia. ३) मुþावगª (Font): एपीए शैली łपरेषेची सातवी आवृ°ी िवशेषतः खालील मुþावगा«ची िशफारस करते, कारण ते सुवा¸य आिण मोठ्या ÿमाणावर उपलÊध आहेत. तसेच, ÂयामÅये गिणताची िचÆहे आिण úीक अ±रे यासारखी िवशेष वणª समािवĶ आहेत जी सामाÆयतः सांि´यकìय िवĴेषणानंतर APA शैलीमÅये पåरणाम Óयĉ करÁयासाठी आवÔयक असतात. शोधिनबंधा¸या िविवध भागांचा िवचार कłन येथे मुþावगाªचे तपशील तपशीलवार आहेत (वेगवेगÑया मुþावगा«चा आकार कंसात नमूद केला आहे):  सÆस सेåरफ मुþावगª : “एåरयल” (११), “ कॅिलāी ” (11), “ लुिसडा सÆस युिनसंकेत ” (१०); आिण  सेåरफ मुþावगª: “ टाइÌस Æयू रोमन ” (१२), “ जॉिजªया ” (११), “सामाÆय” (१०), “कॉÌÈयुटर मॉडनª” (लेटे³स साठी डीफॉÐट मुþावगª)  आकृÂया/ ÿितमांसाठी मुþावगª: सÆस सेåरफ मुþावगª ºयाचा आकार ८ आिण १४ दरÌयान आहे  संगणक संकेतासाठी मुþावगª: एक मोनोÖपेस मुþावगª जसे कì “ लुिसडा कÆसोल ” (१०) िकंवा “ कुåरयर Æयू ” (१०)  तळटीपांसाठी मुþावगª: मजकूर मुþावगª (Ìहणजे, सामाÆय मजकूरा¸या मु´य भागापे±ा िकंिचत लहान) आिण रेखा अंतरामÅये कोणताही बदल न करता वडª-ÿोसेिसंग ÿोúाममधून तळटीप फं³शनची िडफॉÐट मुþावगª सेिटंµज. munotes.in

Page 35

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
35 ४) पृķ उप-शीषªसमास (Page header): हे शोधिनबंधा¸या ÿÂयेक पृķा¸या शीषª समासामÅये िदसते.पृķ उप-शीषªसमासात पृķ ø. आिण धावते शीषªक असतात. पृķ उप-शीषªसमासाचा एक भाग Ìहणून पृķ øमांक आिण धावÂया शीषªकासाठी मागªदशªक तßवे या अगोदर कागदा¸या łपरेषा याअंतगªत “शीषªक पृķ” ¸या उप-िवभागात िनिदªĶ केÐया आहेत (उदाहरण २.७ ). ५) ओळéमधील अंतर (Line spacing): सं±ेप/गोषवारा, मजकूर, अवरोिधत अवतरण, सारणी आिण आकृती øमांक, शीषªके, नोट्स आिण संदभª सूची यांसह शोधिनबंधा¸या सवª भागांत ओळéमÅये दुÈपट अंतर असावे. पåर¸छेदापूवê आिण नंतर कोणतीही अितåरĉ जागा देऊ नये. ६) समास (Margins): सवªसाधारणपणे, शोध िनबंधा¸या पृķा¸या ÿÂयेक बाजूस १-इंच समास असावा. ७) पåर¸छेद संरेखन आिण अिभÖथापन (Paragraph alignment and indentation): शोधिनबंधाचा सवª मु´य भाग िकंवा मु´य मजकूर डाÓया समासावर संरेिखत असावा, तर उजवा समास असमान सोडावा. पूणªपणे ÆयाÍय संरेखन वापरले जाऊ नये. हायफÆस ("-" मॅÆयुअल āे³स) ओळी¸या शेवटी शÊदांमÅये घालू नये जोपय«त ते वडª-ÿोसेिसंग ÿोúामĬारे आपोआप घातले जात नाहीत (उदाहरणाथª DOI िकंवा URL सार´या लांब हायपरिलं³समÅये). मजकूरा¸या ÿÂयेक पåर¸छेदाची पिहली ओळ टॅब कळ वापłन डाÓया समासापासून ०.५ -इंच दंतुर करावी िकंवा समान मापा¸या डीफॉÐट सेिटंगसह इंड¤टेशनसाठी वडª-ÿोसेिसंग ÿोúामचे Öवयंचिलत पåर¸छेद-łपरेषाण कायª. पåर¸छेद अिभÖथापन करÁयासाठी Öपेस बार कळ वापरली जाऊ नये. शीषªक पृķ, िवभाग लेबले, गोषवारा, अवरोिधत अवतरण, शीषªके, सारÁया आिण आकृÂया, संदभª सूची आिण पåरिशĶे पåर¸छेद-łपरेषाण आवÔयकतांना काही अपवाद आहेत. ८) मथळे (Headings): हेिडंµस आपÐयाला ओळखÁयात मदत कłन महßवाची भूिमका बजावतात. शोधिनबंधा¸या िवभागांमधील सामúी. Ìहणून, शीषªके वणªनाÂमक आिण संि±Į असावीत. सवª ±मतां¸या वाचकांना स±म करÁयासाठी ते चांगले Öवłिपत आिण शÊदबĦ असावेत. एपीए शैली łपरेषा पदानुøमा¸या ŀĶीने अिधक लविचक मथÑयांची अīयावत łपरेषा ÿÖतािवत करते (तĉा २.१), जी Öतर १ ते शोधिनबंधामधील मथÑयाचा सवा«त िनÌन Öतर Ìहणून Öतर ५ या ®ेणीत िवÖतारलेली आहे. लांबलचक आिण गुंतागुंतीचे संशोधन कायª ÿदिशªत करणारे शोधिनबंध वाचÁयात सुलभता देते. तĉा २.१: मथÑया¸या िविवध Öतरांसाठी पदानुøम-संबंिधत एपीए शैली łपरेषा मागªदशªक तßवे Öतर मथÑयाची łपरेषा (आिण कधी वापरावे?) १ मÅयवतê, ठळक, शीषªक-िÖथती मथळा munotes.in

Page 36

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
36 मजकूर नवीन पåर¸छेद Ìहणून सुł होतो.
(जेÓहा मथÑयाचा केवळ एकच Öतर आवÔयक असेल, तेÓहाच
वापरा.) २ डावीकडे ढकला, ठळक, शीषªक-िÖथती मथळा
मजकूर नवीन पåर¸छेद Ìहणून सुł होतो.
(जेÓहा मथÑयाचे दोन Öतर आवÔयक असतील, तेÓहा Öतर १
मथÑयासह वापरा.) ३ डावीकडे ढकला, ठळक, ितयªक, शीषªक-िÖथती मथळा
मजकूर नवीन पåर¸छेद Ìहणून सुł होतो.
(जेÓहा मथÑयाचे तीन Öतर आवÔयक असतील, तेÓहा Öतर १ आिण
२ मथÑयासह वापरा.) ४ दंतुर केलेला, ठळक, शीषªक-िÖथती मथळा, पूणªिवरामासह समाĮ
होत आहे. मजकूर Âयाच ओळीवर सुł होतो आिण िनयिमत
पåर¸छेद Ìहणून चालू राहतो.
(जेÓहा मथÑयाचे चार Öतर आवÔयक असतील तेÓहा Öतर १,२
आिण ३ मथÑयासह वापरा.) ५ दंतुर केलेले, ठळक ,ितयªक, शीषªक-िÖथती मथळा, पूणªिवरामासह
समाĮ होत आहे. मजकूर Âयाच ओळीवर सुł होतो आिण िनयिमत
पåर¸छेद Ìहणून चालू राहतो.
(जेÓहा मथÑयाचे पाच Öतर आवÔयक असतील, तेÓहा Öतर १,२,३
आिण ४ मथÑयासह वापरा.) {ľोत: अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन. (२०१९, सÈट¤बर). एपीए शैली. https://apastyle.apa.org/style-grammar-guidelines/paper-format/headings वłन पुनÿाªĮ.} तĉा २.१ सूिचत करते कì मथÑया¸या Öतरांचा वापर मजकुरामÅये आवÔयक असणाöया मथÑया¸या Öतरांवर अवलंबून असेल. लघु शोधिनबंधांना कोणÂयाही मथÑयाची आवÔयकता नसते. मथÑयाचे Öतर योµयåरÂया वापरÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  शोधिनबंधामधील वेगळे िवभाग वेगळे करÁयासाठी फĉ आवÔयक शीषªकांची सं´या वापरा.  एकापे±ा जाÖत उपिवभाग असताना बाĻरेखामÅये दशªिवÐयाÿमाणे िवभागामÅये फĉ एक उपिवभाग मथळा टाळा. munotes.in

Page 37

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
37  शोधिनबंधात मथÑयाला सं´या िकंवा अ±रे लावू नका (पुÖतक िलिहताना अशा øमांकाचे łपरेषा वापरले जाते).  दुहेरी-जागेचे मथळे (Double-space headings) आिण मथÑयामधील एकल जागािनिमªतीकडे वळू नका.  मथÑया¸या वर िकंवा खाली åरकाÌया ओळी जोडू नका, जरी एखादे शीषªक पृķा¸या शेवटी रािहले तरी. ब) मजकूर-अंतगªत उĦरण (In-Text Citations) एपीए शैली मजकूर-अंतगªत उĦरण łपरेषा खालील आठ िवभागांिवषयी ²ान देते: १) उĦरणांची मूलगामी तßवे (Basic principles of citations): एपीए शैलीमÅये वापरÐया जाणाöया मजकूर-अंतगªत उĦरण ÿणालीमÅये मजकूरातील संि±Į लेखक-तारीख उĦरण जे वाचकांना संपूणª संदभª सूची ÿिवĶीकडे िनद¥िशत करते. मजकूर-अंतगªत उĦरण शोधिनबंधा¸या मु´य भागामÅये िकंवा सारणी, आकृती, तळटीप िकंवा पåरिशĶातदेखील िदसतात. हे लेखक आिण Âयां¸या ÿकाशनाची तारीख थोड³यात उĦृत केलेले कायª असते. मु´य मजकूरात उĦृत केलेले ÿÂयेक कायª संदभª सूचीमÅये वणªमाला øमाने िदसणे आवÔयक आहे आिण संदभª सूचीमधील ÿÂयेक कायª मजकूरात (िकंवा सारणी, आकृती, तळटीप िकंवा पåरिशĶात) उĦृत केले जाणे आवÔयक आहे. पुनकªथन (Paraphrases) आिण वा³यांश (quotations) दोघांनाही उĦरणांची आवÔयकता असते. मजकूरातील उĦरणांसाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  लेखकां¸या नावांचे वणªलेखन आिण संदभª सूचीमधील ÿकाशना¸या तारखा संबंिधत मजकूरातील उĦरणांशी जुळत असÐयाची खाýी करा.  केवळ वाचÐया गेलेÐया कामांचा आिण लेखनात अंतभूªत केलेÐया कÐपनांचा उÐलेख करा.  उĦृतां¸या दीघª मािलकेचा समावेश करÁयाऐवजी ताÂकाळ मुĥयाला समथªन देÁयासाठी आवÔयक असलेली उĦरणे समािवĶ करा.  श³य असेल तेÓहा ÿाथिमक ąोत उĦृत करा आिण दुÍयम ąोत काळजीपूवªक उĦृत करा.  सामाÆय ²ानाचा भाग नसून नमूद केलेÐया सवª तÃये आिण आकृÂयावारीचे दÖतऐवजीकरण करÁयासाठी ľोत उĦृत करा (उदाहरणाथª, "आकाश िनळा आहे" हा सामाÆय ²ानाचा भाग आहे आिण कोणÂयाही ľोतांची आवÔयकता नाही"). munotes.in

Page 38

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
38  ľोताचा िविशĶ भाग उĦृत करÁयासाठी कामासाठी लेखक-तारीख उĦरण तसेच िविशĶ भागािवषयी मािहती ÿदान करा.  मजकूरातील ľोतांना देखील ®ेय īा जे कदािचत वैयिĉक संÿेषण िकंवा इतर कारणांमुळे पुनÿाªĮ केले जाऊ शकत नाहीत. यापुढे पुनÿाªĮ करÁयायोµय नसलेले ऑनलाइन ľोत वापł नका. २) उĦरणाची योµय पातळी (Appropriate level of citation): संशोधन कायाª¸या उĥेशानुसार ľोत उĦृत केले पािहजेत. अनेक शोधिनबंधांना ÿÂयेक मु´य मुद्īासाठी एक िकंवा दोन सवा«त ÿाितिनिधक ľोतांची आवÔयकता असते. दुसरीकडे, सािहÂय पुनरावलोकन शोधिनबंधांना िवशेषत: संदभा«ची संपूणª यादी आवÔयक असते. ľोतांना योµयåरÂया ®ेय देÁयासाठी मजकूरातील उĦरण वापरताना, लेखकांनी खाली नमूद केलेÐया मागªदशªक तßवांचे पालन केले पािहजे:  इतरां¸या कÐपनांचे वणªन करणे, Ìहणजे Âयांना Öवतः¸या शÊदात सांगणे.  थेट इतरांचे शÊद उĦृत करणे.  मािहती/ÿद° िकंवा मािहती/ÿद° िनिĲतचा संदभª देत आहे.  सारणी िकंवा आकृतीचे पुनमुªþण िकंवा Łपांतर करणे, अगदी इंटरनेटवरील ÿितमा ºया मोफत िकंवा “सजªनशील रकाÆयां”मÅये परवानाकृत आहेत.  दीघª मजकूर उतारा िकंवा ÓयावसाियकåरÂया लेखािधकृत केलेÐया चाचणी घटक-ÿĳाचे पुनमुªþण करणे.  सािहिÂयक चोरी आिण/िकंवा Öव-सािहÂयचोरी िकंवा अनावÔयक िवचिलत होÁयाची संभाÓय श³यता टाळÁयासाठी ľोतांचा कमी आिण जाÖत उÐलेख टाळणे. ३) सािहिÂयक चोरी आिण Öवत: ची सािहिÂयक चोरी (Plagiarism and Self-Plagiarism): सािहिÂयक चोरी Ìहणजे सामúी सादर करÁया¸या कृतीचा संदभª देते (Ìहणजे शÊद, कÐपना िकंवा ÿितमा) दुसöयाची Öवतःची Ìहणून. हा मुĥाम िकंवा अजाणतेपणाचा मागª आहे १) Âया िविशĶ सामúीसाठी लेखकांचे योµय ®ेय नाकारणे, २) िशÕयवृ°ीमधील नैितक मानकांचे उÐलंघन करणे, ३) मूळ लेखकां¸या ÿयÂनांचा अनादर करणे आिण अÆयायकारकपणे दुलª± करणे. Âयां¸या योगदानाची कबुली देÁयात अयशÖवी होणे आिण ४) वाचकांना Âयां¸या मूळ ľोतांकडे कÐपना शोधÁयापासून रोखून पुढील संशोधन रोखणे. दुसरीकडे, Öव-सािहÂय चोरी Ìहणजे Öवतःचे पूवê ÿकािशत केलेले कायª मूळ Ìहणून Âयाचे सादरीकरण करणे. Öव-सािहिÂयक चोरी या ÿकारे होऊ शकते: १) एखाīा munotes.in

Page 39

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
39 िवषयावर अिÖतÂवात असणाöयापे±ा जाÖत मािहती उपलÊध आहे असे भासवून वाचकांची फसवणूक करणे, २) िनÕकषª वाÖतिवकतेपे±ा अिधक अनुकरणीय आहेत अशी धारणा िकंवा िविशĶ िनÕकषª अिधक जोरदारपणे समिथªत आहेत. पुराÓयांĬारे हमी िदलेली आहे, आिण ३) समान कायª एकािधक ÿकाशकांसह ÿकािशत केले असÐयास लेखािधकृतचे उÐलंघन, जे ÿितकृती ÿकाशन Ìहणून ओळखले जाते. सािहिÂयक चोरी आिण Öव-सािहÂयचोरी दोÆही टाळÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  थेट अवतरण आिण कÐपनांसाठी (उदाहरणाथª मूळ िसĦांतांचे समथªक) लेखक-तारीख मजकूर-अंतगªत उĦरणे जोडून ľोतांना योµय ®ेय ÿदान करा.  Âयावर आधाåरत अËयासाचे मॉडेिलंग केÐयानंतर मूळ अËयासा¸या लेखकांना ®ेय īा.  जेÓहा जेÓहा सामúी वापरÁयाची आवÔयकता असेल तेÓहा लेखािधकृत धारकांची परवानगी ¶या आिण सारणी, आकृÂया आिण ÿितमांचे पुनमुªþण िकंवा Łपांतर करÁयासाठी िकंवा दीघª अवतरण िकंवा ÓयावसाियकåरÂया लेखािधकृत केलेÐया चाचणी घटक-ÿĳाचे पुनमुªþण करÁयासाठी लेखािधकृत िवशेषता¸या Öवłपात अिधक Óयापक ®ेय ÿदान करा (उदाहरणाथª अगदी इंटरनेटवरील ÿितमा जे सजªनशील रकाÆयांमÅये िवनामूÐय िकंवा परवानाकृत आहेत). सािहÂयचोरी आिण Öव-सािहÂयचोरी या दोÆही गोĶी अनैितक कृÂये आिण शै±िणक चोरी मानÐया जातात ºयामुळे आपली आिण आपÐया कामाची वाईट छाप पडते. तथािप, एखाīा¸या कÐपना चोरÁयाचा हेतुपुरÖसर ÿयÂन करÁयाऐवजी संपादकìय िनरी±णास कारणीभूत असलेली िकरकोळ ýुटी - मजकूरातील उĦृत चुकì¸या बाबतीत (उदाहरणाथª लेखकाचे नाव चुकìचे िलिहणे, िवसरणे िकंवा चुकìचे टाइप करणे संदभª सूची ÿिवĶीमधील घटक िकंवा मजकूरातील ľोत उĦृत करणे ºयामÅये संबंिधत संदभª सूची ÿिवĶी नाही).अशा ÿकारे, संशोधक Ìहणून, आपण अशा िकरकोळ चुका होणार नाहीत याची काळजी घेतली पािहजे. आपÐयाĬारे उÂपािदत केलेली कोणतीही िलिखत सामúी सािहिÂयक चोरी आिण Öव-सािहिÂयक चोरीपासून मुĉ असणे आवÔयक आहे कारण अशा िøया वै²ािनक लेखनात Öवीकायª पĦती नाहीत. ४) पुनकªिथत करणे (Paraphrasing): पुनकªिथत करणे हे लेखकांना १) दुसöयाची (िकंवा Âयांची Öवतःची देखील) पूवê ÿकािशत झालेली कÐपना Âयां¸या Öवतः¸या शÊदात पुÆहा सांगÁयास स±म करते, २) एक िकंवा अिधक ľोतांकडून मािहतीचा सारांश आिण संĴेषण करणे, ३) महßवपूणª मािहतीवर ल± क¤िþत करणे आिण ४) संबंिधत तपशीलांची तुलना करणे आिण िवरोध करणे. लेखकांनी एकतर कथा वापłन मूळ कायाªचा उÐलेख करणे आवÔयक आहे (जसे कì, "Āॉईड (ÿकाशन वषª) नुसार), ......" िकंवा "Āॉईड munotes.in

Page 40

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
40 (ÿकाशन वषª) ने असे िवधान केले कì....", इÂयादी) िकंवा कंसगत (जसे कì "...................... (Āॉइड, ÿकाशन वषª)) उĦरण łपरेषा. इ¸छुक वाचकांना लांब िकंवा गुंतागुंती¸या दÖतऐवजात संबंिधत पåर¸छेद शोधÁयात मदत करÁयासाठी आपण उĦरणामÅये पृķ िकंवा पåर¸छेद øमांक देखील देऊ शकतो. दुÍयम ľोत वापरÁयाऐवजी ÿाथिमक ľोताचा पåर¸छेद वाचूनही श³य असÐयास थेट ÿाथिमक ľोत वाचणे आिण Âयाचा उÐलेख करणे हा सवō°म सराव आहे. दीघª पåर¸छेदां¸या बाबतीत जे अनेक वा³ये चालू राहतात, जे कायª पåर¸छेद केले जात आहे ते सुłवातीला उĦृत केले पािहजे. वा³य नवीन पåर¸छेदामÅये चालू रािहÐयास उĦरण पुÆहा सादर केले जावे. ५) वा³यांश (Quotations): थेट अवतरण हा दुसöया कामातून िकंवा शÊदशः शÊदांचे पुनŁÂपादन करÁयाचा एक मागª आहे Öवतःचे पूवê ÿकािशत केलेले काम. पुनकªिथत करणे आपÐयाला आपÐया पिýका आिण लेखन शैली¸या संदभाªत सामúी समुिचत करÁयास अनुमती देते. Ìहणून, ľोत उĦृत करÁयापे±ा Âयांचे संि±Į वणªन करणे चांगले. थेट अवतरण वापरले जाऊ शकते जेÓहा १) अचूक Óया´या पुनŁÂपािदत केली जाते, २) लेखकाने काहीतरी संÖमरणीय िकंवा संि±Įपणे सांिगतले आहे, िकंवा ३) एखाīाला अचूक शÊदांना ÿितसाद īायचा आहे. खाली नमूद केलेÐया थेट अवतरणांचे दोन ÿकार आहेत: १) लहान अवतरण ºयात ४० पे±ा कमी शÊदांचा समावेश आहे आिण २) अवतरण अवरोिधत करा ºयात ४० िकंवा Âयाहóन अिधक शÊदांचा समावेश आहे. लहान वा³यांश आिण अवरोिधत वा³यांश łपरेषा करÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  लघु वा³यांशासाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for short quotation): अवतरण िचÆह (“__”) शÊदां¸या सभोवती जोडा आिण अवतरण Öवतः¸या मजकुरात कोणतेही अितåरĉ łपरेषान न करता अंतभूªत करा. मूळ ľोतामÅये दीघªवृ°ाचा समावेश नसÐयास अवतरणा¸या सुłवातीस आिण/िकंवा शेवटी लंबवतुªळ घालू नका. Âयाच वा³यात नेहमी संपूणª उĦरण (कंपनी िकंवा कथा) समािवĶ करा अवतरण Ìहणून, पृķ øमांकासह (िकंवा इतर Öथान मािहती, जसे कì पåर¸छेद øमांक). वा³यांश नंतर लगेच िकंवा वा³या¸या शेवटी एक कंसगत उĦरण ठेवा. वा³यात लेखक आिण वषª समािवĶ करा आिण नंतर पृķ ठेवा कथनाÂमक उĦरण ठेवताना अवतरणानंतर कंसात øमांक िकंवा इतर Öथान मािहती. वषाªनंतर पृķ øमांक िकंवा Öथान मािहती आिण अवतरण कथना¸या उताöया¸या अगोदर असÐयास ÖवÐपिवराम ठेवा. उĦरणासाठी शेवट¸या कंस नंतर िवरामिचÆहे ठेवा, जर वा³या¸या शेवटी उĦरण िदसते. एकल िकंवा दुहेरी अवतरण िचÆहां¸या आत पूणªिवराम आिण ÖवÐपिवराम ठेवा. इतर िवरामिचÆहे आत ठेवा e जेÓहा अवतरण िचÆहे उĦृत केलेÐया सामúीचा भाग असतात तेÓहाच. munotes.in

Page 41

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
41  अवरोिधत वा³यांशासाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for block quotation): अवरोिधत वा³यांश संलिµनत करÁयासाठी अवतरण िचÆह वापł नका. नवीन ओळीवर अवरोिधत वा³यांश सुł करा आिण डाÓया समासातून संपूणª अवरोध ०.५-इंच दंतुर करा. संपूणª अवरोिधत वा³यांश दुÈपट करा. Âया¸या अगोदर िकंवा नंतर अितåरĉ जागा जोडू नका. ÿÂयेक Âयानंतर¸या पåर¸छेदाची पिहली ओळ दंतुर करा अवतरणामÅये अितåरĉ पåर¸छेद असÐयास अितåरĉ ०.५-इंच. खालीलपैकì कोणÂयाही ÿकरणांमÅये समापन कंसानंतरचा कालावधी न जोडता यांपैकì कोणतेही एक उĦृत करा:  वा³यांशा¸या अंितम िवरामिचÆहानंतर कंसातील ľोत िकंवा  वा³यांशा¸या अगोदर कथेत लेखक आिण वषª आिण वा³यांशा¸या अंितम िवरामिचÆहानंतर कंसात फĉ पृķ øमांक ठेवा.  संशोधन सहभागéचे वा³यांश (Quotations from research participants): हे मूळ संशोधनाचा भाग आहेत. Âयामुळे, संदभª सूचीमÅये Âयां¸यासाठी संदभª यादीची नŌद होणार नाही िकंवा अशा वा³यांशांना वैयिĉक संÿेषण मानले जाऊ नये. इतर वा³यांशांÿमाणे Âयांना łपरेिषत करÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  मजकूरातील अवतरण िचÆहांमÅये ४० पे±ा कमी शÊदांचे अवतरण सादर करा आिण  मजकुरा¸या खाली दंतुर केलेÐया अवरोध वा³यांशमÅये ४० िकंवा Âयाहóन अिधक शÊदांचे अवतरण सादर करा.  असे अवतरण सादर करताना ते सहभागéचे असÐयाचे सांगतात. उदाहरणाथª, सहभागéनी Âयांचे अनुभव सामाियक केले, “...........”.  संशोधनातील सहभागéची मािहतीपूणª संमती िमळिवÁया¸या ÿिøयेदरÌयान तुÌही आिण तुमचे सहभागी यां¸यात माÆय केलेÐया गोपनीयतेिवषयी आिण/िकंवा िननावीपणा¸या संदभाªतील नैितक करारांचे पालन करा.  सहभागéची मािहती तुम¸या अहवालात समािवĶ करÁयासाठी Âयांची संमती िमळवÁयाची आिण Âयांचा आदर करÁयाची काळजी ¶या.  सहभागéना छĪनावे िनयुĉ करा, अÖपĶ ओळख मािहती īा आिण/िकंवा सहभागी मािहती वेष करÁयासाठी एकिýत मािहती सादर करा. ६) वैयिĉक संÿेषण (Personal communications): वैयिĉक संÿेषणे ही उĦृत केलेली ती काय¥ आहेत जी पुनÿाªĮ केली जाऊ शकत नाहीत वाचक Âयात ईमेल, मजकूर संदेश, ऑनलाइन चॅट िकंवा थेट संदेश, वैयिĉक मुलाखती, दूरÅवनी संभाषणे, थेट भाषणे, Åविनमुिþत न केलेले वेिबनार, Åविनमुिþत न केलेली वगाªतील Óया´याने, मेमो, पýे, संúिहत नसलेÐया चचाª गटांचे संदेश िकंवा munotes.in

Page 42

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
42 ऑनलाइन बुलेिटन बोडª इÂयादéचा समावेश आहे. येथे आहेत. उĦृत Ìहणून वैयिĉक संÿेषणे वापरÁयासाठी काही मागªदशªक तßवे खालीलÿमाणे:  जेÓहा पुनÿाªĮ करÁयायोµय ľोत उपलÊध नसेल तेÓहाच वैयिĉक संÿेषण उĦरण वापरा . उदाहरणाथª, जर एखादा िवषय वगाªतील Óया´यानाĬारे िशकला गेला असेल, तर ते Óया´यान कोणÂयाही संशोधनावर आधाåरत नसेल आिण Âयाची सामúी कुठेही ÿकािशत केलेली नसेल तरच Óया´यान वैयिĉक संÿेषण Ìहणून उĦृत केले जाऊ शकते.  संúहण सामúी Ìहणून केवळ संúहात पुनÿाªĮ करÁयायोµय संÿेषणे उĦृत करा.  मूळ संशोधनाचा एक भाग Ìहणून संशोधन सहभागéची मुलाखत घेऊन िमळवलेली मािहती थेट उĦृत करा. वैयिĉक संÿेषण उĦरण वापł नका.  केवळ मजकुरातील वैयिĉक संÿेषणे उĦृत करा. Âयांना संदभª सूचीमÅये समािवĶ कł नका, कारण वाचक वैयिĉक संÿेषणांमधून मािहती पुनÿाªĮ कł शकत नाहीत. ७) दुÍयम ąोत (Secondary sources): िवĬ°ापूणª कायाªतील ÿाथिमक ľोत हे मूळ अहवाल देणाöया सामúीला संदिभªत करतो, तर दुÍयम ąोत दुसöया ľोतामÅये ÿथम नŌदवलेÐया सामúीचा संदभª देते. दुÍयम ľोत संि±Įपणे उĦृत केले पािहजेत जेÓहा १) मूळ कायª मुिþत नाही, २) अनुपलÊध िकंवा ३) केवळ आपÐयाला समजत नाही अशा भाषेत उपलÊध असेल. एक चांगला अËयासपूणª सराव Ìहणून, जेÓहा श³य असेल तेÓहा, आपण ÿाथिमक ľोत शोधला पािहजे, तो वाचला पािहजे आिण दुÍयम ľोताचा उÐलेख करÁयाऐवजी थेट उĦृत केला पािहजे. दुÍयम ľोत उĦृत करÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  वापरÐया जाणाöया दुÍयम ľोतासाठी संदभª सूचीमÅये एक नŌद īा.  मजकूरातून ÿाथिमक ľोत ओळखा आिण वापरला जाणारा दुÍयम ľोत "उĦृत केÐयाÿमाणे" िलहा.  जर ľोतासाठी वषª मािहत असेल तर मजकूर उĦरणामÅये ÿाथिमक ľोत देखील समािवĶ करा.  जर Âयाचे ÿकाशन वषª अ²ात असेल तर मजकूरातील उĦरणातून ÿाथिमक ľोत वगळा. ८) वगªक± िकंवा इंůानेट ąोत (Classroom or intranet sources): काही कामांची उĦरणे ही ÿे±कां¸या ÿकारांमुळे ÿभािवत होतात, कारण Âया केवळ अशा ÿे±कांĬारेच पुनÿाªĮ करÁयायोµय असतात. उदाहरणाथª, वगªक± संकेतÖथळे (classroom websites) िकंवा अÅययन ÓयवÖथापन ÿणाली (learning munotes.in

Page 43

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
43 management systems) यांसारखे ąोत जे केवळ ÿिश±क आिण सहकारी िवīाÃया«Ĭारे वसूल केले जाऊ शकतात ते केवळ अËयासøम ÖवाÅयायासाठी पिýका िलिहणाöया िवīाÃया«Ĭारे उĦृत केले जाऊ शकतात. क) शैली¸या यांिýक बाबी (Mechanics of Style) : शैली¸या यांिýक बाबी ÖपĶ, सुसंगत संवाद आिण सादरीकरण सुिनिĲत करते िलिखत कामांमÅये. शैली मागªदशªक तßवे शै±िणक कागदपýे, जनªल लेख आिण पुÖतकातील अÅयायांमÅये आिण Âयातील िवसंगती टाळÁयास स±म करतात. हा िवभाग खालील सात िवभागांवर मािहती आिण मागªदशªक तßवे ÿदान करतो: १) िवरामिचÆहे (Punctuation): िवरामिचÆहे वाचकांना िवराम कुठे ¶यावा, कुठे थांबावे िकंवा कुठे िवषयांतर करावे हे समजÁयास स±म करते. वा³यात वापरताना हे सहसा िवचारात िवराम दशªवते. अशा ÿकारे, िविवध ÿकारचे िवरामिचÆहे िभÆन ÿकार आिण िवरामांची लांबी दशªवतात. उदाहरणाथª, ÖवÐपिवराम, अधªिवराम आिण िवसगª कुठे थांबायचे हे सूिचत करतात; कालावधी आिण ÿĳिचÆह सूिचत करतात कुठे थांबायचे; जोड-रेघ, कंस आिण चौकोनी कंस कुठे वळवायचे हे सूिचत करतात. खाली काही आिण महßवाची मागªदशªक तßवे नमूद केली आहेत:  िविवध ÿकार¸या िवरामिचÆहांचा अितवापर िकंवा कमी वापर कł नका.  वा³याचा पुनशªÊद करा िकंवा वा³याला अनेक लहान वा³यांमÅये िवभािजत करा, जर वा³यातील िवरामिचÆहे वाचणे आÓहानाÂमक आिण जिटल बनवते. २) वणªलेखन आिण शÊद-िवभाजन (Spelling and hyphenation): कामां¸या आत आिण संपूणª शÊदांसाठी सुसंगत वणªलेखन वापरावे. सवªसाधारणपणे, एपीए शैली पिýकामधील वणªलेखन Merriam-Webster.com शÊदकोषामÅये िदलेÐया वणªलेखनाशी जुळले पािहजे, तर मानसशाľीय सं²ांचे वणªलेखन एपीए िड³शनरी ऑफ सायकॉलॉजीमÅये िदलेÐया शÊदांशी जुळले पािहजेत. वणªलेखन आिण शÊद-िवभाजन वापरÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत:  एपीए शैलीमÅये वापरÐया जाणाöया योµय वणªलेखनासाठी (काही सामाÆय तंý²ाना¸या शÊदांसह), शÊद-िवभाजन, कॅिपटल करÁयासाठी वरील उÐलेख केलेÐया दोन शÊदकोषांपैकì एक पहा. munotes.in

Page 44

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
44  जर या दोन शÊदकोषांमÅये एखादा शÊद वेगळा िदसत असेल, तर एपीए िड³शनरी ऑफ सायकॉलॉजीमधील वणªलेखनाचे अनुसरण करा,.  यांपैकì कोणÂयाही शÊदकोषात शÊद नसÐयास वेबÖटर¸या शÊदकोषा¸या अपूणª आवृ°ीचा सÐला ¶या.  वणªलेखनासाठी ÿÖतािवत केलेÐया पयाªयांपैकì एक िनवडा आिण संपूणª शोधिनबंधात सातÂयाने वापरा.  एपीए शैली¸या शोधिनबंधात शÊदांचे वणªलेखन आिण शÊद िवभािजत कसे करावे हे िनधाªåरत करÁयासाठी Meriam-Webster.com शÊदकोश आिण एपीए िड³शनरी ऑफ सायकॉलॉजीमÅये दशªिवÐयाÿमाणे, िमि®त शÊदां¸या वणªलेखनÿमाणे शÊद-िवभाजनाचे अनुसरण करा, जे वेगवेगÑया ÿकारे िलिहले जाऊ शकतात. शÊद िवभाजकाचे सामाÆय िनयम दोन ÿकार¸या शÊदांना लागू होतात: १) ताÂपुरते िमि®त शÊद जे शÊदकोषात िदसत नाहीत आिण २) उपसगª आिण ÿÂयय असलेले शÊद. िनयम खाली नमूद केले आहेत:  चुकìचे वाचन टाळÁयासाठी ताÂपुरÂया िमि®त शÊदांमÅये शÊद िवभाजक वापरा. उदाहरणाथª, संिम® िवशेषण एखाīा सं²ापुढे िदसÐयास शÊद िवभाजक वापरा (उदाहरणाथª, िनणªय घेÁयाची वतªणूक, उ¸च-िचंता गट).  संयोिगत िवशेषण सं²ा नंतर िदसÐयास (उदाहरणाथª, िनणªय घेÁयाशी संबंिधत वतªन, उ¸च िचंता असलेला समूह) शÊद िवभाजक अनावÔयकपणे वापł नका.  एपीए शैलीनुसार शÊद िवभाजकािशवाय उपसगª आिण ÿÂयय असलेले शÊद िलहा. याची काही उदाहरणे असामािजक, गैर-सामािजक, सामािजक, पदÓयु°र इÂयादी ३) शÊद कॅिपटल करणे (Capitalization): एपीए शैली łपरेषेनुसार, शÊद कॅिपटल करÁयाबाबतीत िविशĶ मागªदशªन नसÐयास शÊद िनÌन-िÖथतीत असतात. उदाहरणाथª, वा³याचा पिहला शÊद कॅिपटल करा, जोपय«त वा³याची सुłवात एखाīा Óयĉì¸या नावाने होत नाही ºयाचे नाव लहान अ±राने सुł होते. एपीए पिÊलकेशन मॅÆयुअल मÅये शÊद कॅिपटल कसे वापरावे यािवषयी मागªदशªन करते १) वा³याची सुłवात करणारे शÊद, २) िवशेष नाम आिण Óयावसाियक नावे, ३) कायª-शीषªके आिण काया«तगªत पद-शीषªके, ४) आजार, िवकार, उपचारपĦती, िसĦांत आिण संबंिधत सं²ा, ५) कायª-शीषªके आिण काया«तगªत मथळे, ६) चाचÁया आिण पåरमाणांची शीषªके, ७) सं´या िकंवा अ±रे नंतर सं²ा, ८) ÿयोगातील िÖथती िकंवा गटांची नावे आिण ९) अËयास घटक, पåरवतªके आिण ÿभावांची नावे. शÊद कॅिपटल करÁयासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत: munotes.in

Page 45

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
45  िवशेष नाम (Proper nouns): एपीए शैलीमÅये िवशेष नाम कॅिपटल करा ºयात समािवĶ आहे:  लोकांची, िठकाणांची आिण गोĶéची िविशĶ नावे,  वांिशक आिण वांिशक गट, धमª, जाती इÂयादéची नावे (उदाहरणाथª, आिĀकन अमेåरकन, आिशयाई अमेåरकन, काळा, पांढरा, िहÖपॅिनक, िùĲन, मुिÖलम),  Óयावसाियक नावे (उदाहरणाथª, औषधांची āँड नावे),  नोकरी¸या पदÓया िकंवा पदे (फĉ जेÓहा ते एखाīा Óयĉì¸या, िठकाणा¸या िकंवा वÖतू¸या नावापुढे असतात, जसे कì “University of Mumbai” आिण “a university”, “Department of Psychology” आिण “a psychology department”, इÂयादी ).  आजार, िवकार, उपचारपĦती आिण बरेच काही (Diseases, disorders, therapies, and more):  आजार, िवकार, उपचारपĦती, उपचार, िसĦांत, संकÐपना, अËयुपगम, तßवे, ÿाłपे आिण सांि´यकìय ÿिøयांची नावे कॅिपटल कł नका (उदाहरणाथª, autism spectrum disorder, anorexia nervosa, major depressive disorder, lung cancer इÂयादी).  अशा ÿकार¸या सं²ांमÅये िदसणारी वैयिĉक नावे कॅिपटल करा. उदाहरणाथª, Alzheimer’s disease, Rett syndrome, Maslow’s hierarchy of needs, Freudian theory इÂयादी  शीषªक आिण वा³य-िÖथतीतील शÊद कॅिपटल करणे (Title and sentence case capitalization):  एपीए शैलीमÅये शÊद कॅिपटल करÁयाचे दोन ÿकार वापरले जातात. Âयात कायª शीषªके (उदाहरणाथª, शोधिनबंध/पिýका शीषªके) आिण काया«तगªत मथळे (शीषªक-िÖथती आिण वा³य-िÖथती) यांचा समावेश होतो.  शीषªक-िÖथतीत ÿमुख शÊद कॅिपटल केलेले असतात आिण बहòतेक लहान शÊद िनÌन-िÖथतीत असतात.  वा³य-िÖथतीत, बहòतेक मोठे आिण लहान शÊद िनÌन-िÖथतीत असतात. िवशेष नाम याला अपवाद आहेत कारण ते नेहमी कॅिपटल केलेले असतात.  ÿमुख शÊदांमÅये नाम, िøयापदे (जोडणारी िøयापदे यांसह), िवशेषणे, िøयािवशेषणे, सवªनाम आिण चार िकंवा अिधक अ±रांचे सवª शÊद यांचा समावेश होतो. munotes.in

Page 46

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
46  िकरकोळ शÊदांमÅये लघु (Ìहणजे तीन अ±रे िकंवा Âयाहóन कमी) उभयाÆवयी अÓयये (conjunctions), लघु शÊदयोगी अÓयये (prepositions) आिण सवª उपपदे (articles) यांचा समावेश होतो.  शीषªक-िÖथतीतील शÊद कॅिपटल करणे (Title case capitalization): शीषªक िकंवा मथÑयातील खालील शÊद कॅिपटल करा:  शीषªक िकंवा मथÑयाचा पिहला शÊद, जरी तो “The” िकंवा “A” सारखा िकरकोळ शÊद असला तरीही.  उपशीषªकाचा पिहला शÊद.  िवसगª, em जोड-रेघ िकंवा मथÑयातील शेवटचे िवरामिचÆह यानंतरचे पिहला शÊद  शÊद-िवभाजन केलेÐया ÿमुख शÊदां¸या दुसöया भागासह काही ÿमुख शÊद (उदाहरणाथª, “Self-Report”, not “Self-report”)  चार िकंवा अिधक अ±रांचे शÊद (उदाहरणाथª, “With”, “Between”, “From”)  शीषªक िकंवा मथÑयामÅये तीन िकंवा Âयाहóन कमी अ±रे असलेले फĉ लहान शÊद (शीषªक िकंवा उपशीषªकातील पिहला शÊद िकंवा िवसगª, एम जोड-रेघ िकंवा शीषªकातील शेवट¸या िवरामिचÆहांनंतरचा पिहला शÊद वगळता):  लहान उभयाÆवयी अÓयये (उदाहरणाथª, “and”, “as”, “but”, “for”, “if”, “nor”, “or”, “so”, “yet”).  उपपदे (“a”, “an”, “the”)  लहान शÊदयोगी अÓयये (उदाहरणाथª, “as”, “at”, “by”, “for”, “in”, “of”, “off”, “on”, “per”, “to”, “up”, “via”).  खालील बाबéसाठी शीषªक-िÖथती वापरा (Use title case for):  लेख, पुÖतके, अहवाल आिण मजकूरात अवतरणाöया इतर काया«ची शीषªके  उप-मापन®ेणी यांसह चाचÁया िकंवा पåरमाणे यांची शीषªके (उदाहरणाथª, Beck Depression Inventory-II)  काया«तगªत सवª मथळे (Öतर १ ते ५ आिण ते ठळक िकंवा ठळक ितयªक असतात).  तुम¸या Öवतः¸या शोधिनबंधाचे शीषªक आिण Âयात नावे िदलेले िवभाग आिण उपिवभाग. munotes.in

Page 47

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
47  िनयतकािलकांची शीषªके, ºयांना ितयªकदेखील आहे.  सारणी शीषªके, जी ितयªकदेखील आहेत.  आकृती शीषªके (जे ितयªक आहेत), अ± िनद¥शक आिण िचý-िववरण.  वा³य-िÖथतीतील शÊद कॅिपटल करणे (Sentence case capitalization):  शीषªक िकंवा शीषªकातील बहòतेक शÊद िनÌन-िÖथतीत.  फĉ या बाबी कॅिपटल करा १) शीषªक िकंवा मथÑयाचा पिहला शÊद, २) उपशीषªकाचा पिहला शÊद, ३) िवसगª, em जोड-रेघ िकंवा शीषªकातील शेवटचे िवरामिचÆह, यांनंतरचा पिहला शÊद, ४) नामे आिण Âयानंतर येणारे अंक िकंवा अ±रे, आिण ५) िवशेष नाम (जसे कì वांिशक िकंवा मानववांिशक गटांची नावे).  वा³य-िÖथती वापरा १) लेख, पुÖतके, अहवाल, वेबपृķे आिण इतर काया«ची शीषªके संदभª सूची ÿिवĶ्यांमÅये, जरी मूळ कायाªत शीषªक-िÖथती वापरली गेली असेल तरीही, २) सारणी Öतंभ मथळे, नŌदी आिण िटपा आिण ३) आकृती िटपा. ४) सं´या (Numbers): सवª ÿकार¸या िवĬ°ापूणª काया«मधील सं´या (मग ÿयोगिसĦ िकंवा गैर-ÿयोगिसĦ संशोधन) सं´याÂमक मािहतीचा अहवाल देÁयासाठी वापरला जातो, जसे कì १) सहभागéची सं´या, Âयांची लोकसं´याशाľीय मािहती (उदाहरणाथª, वय), आिण २) सांि´यकìय िवĴेषणाचे पåरणाम. सािहÂय पुनरावलोकन आयोिजत करताना िकंवा ÿितसाद पिýका िलिहतानाही सं´याÂमक मािहतीचा अहवाल देणे आवÔयक आहे (उदाहरणाथª एखाīा िविशĶ रोगाचे िकंवा िवकाराचे िनदान झालेÐया लोकांची ट³केवारी). अशा ÿकारे, सं´येचा वापर संशोधकांना Âयांचे पिýका अिधक सुसंगत आिण वाचनीय बनिवÁयास मदत करतो. सवªसाधारणपणे, सं´या शÊद आिण अंकांमÅये Óयĉ केली जाते. सवªसाधारणपणे आिण अपवादाने सं´या वापरÁयासाठी येथे मागªदशªक तßवे आहेत:  शÊदांमधील सं´या (Numbers in words): शूÆय ते नऊ या सं´या शÊदांमÅये Óयĉ केÐया जातात (उदाहरणाथª, पाच पåरचाåरका, तीन अटी). काही ÿकरणांमÅये, १० आिण Âयावरील सं´या देखील शÊदांमÅये Óयĉ केÐया जातात. येथे काही उदाहरणे आहेत: १) वा³य,शीषªक िकंवा मथळे सुł करणाöया सं´या (जेÓहा श³य असेल तेÓहा वा³याची सुłवात सं´येने टाळÁयासाठी वा³याचे पुनशªÊदांकन करा): उदाहरण: Fifty percent of the patients received the intervention, and the other 50% were part of a control condition. munotes.in

Page 48

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
48 (पÆनास ट³के Łµणांना हÖत±ेप िमळाला आिण इतर ५०% िनयंýण िÖथतीचा भाग होते.) २) सामाÆय अपूणा«क: उदाहरणे : One-fifth of the class, two-thirds majority ३) काही सवªý Öवीकृत वा³ये: उदाहरणे: Twelve Apostles, Five Pillars of Islam  अंकांमÅये सं´या (Numbers in numerals): १० आिण Âयावरील सं´या अंकांमÅये Óयĉ केÐया जातात (उदाहरणाथª, १०वी आिण १२ वी इय°ेतील िवīाथê, अËयासात ४० सहभागी होते). आणखी काही ÿकरणे ºयामÅये सम सं´या शूÆय ते नऊ अंकांमÅये Óयĉ केली जाते ते खाली कंसातील उदाहरणांसह नमूद केले आहेत: अ) मापना¸या एकका¸या ताबडतोब अगोदर असणाöया सं´या (उदाहरणाथª, ५-िमúॅ माýा, ३ सेमी), ब) सांि´यकìय िकंवा गिणतीय काय¥ (उदाहरणाथª, २ ने गुणाकार) क) अपूणा«क िकंवा दशांश (सामाÆय अपूणा«क वगळता) (उदाहरणाथª, १.५, २.२७), ड) ट³केवारी (उदाहरणाथª, ५०%, ७५%-८०%), इ) गुणो°र (उदाहरणाथª, ४:१ गुणो°र), फ) शतमक आिण चतुथा«श (उदाहरणाथª, ५ वे शतमक, ९५ वे शतमक, ३ रे चतुथªक), ग) वेळा आिण तारखा (अंदाजे वेळेसह) (उदाहरणाथª, ३० सेकंद, १० िमिनटे, ३ तास, २ िदवस, अंदाजे ४ मिहने, २ वष¥, सुमारे ६ वषा«पूवê, ३ दशके, 12:30 a.m., 6 p.m.), ह) वयोगट (उदाहरणाथª, ५ वष¥/५ वषा«ची, १८ वष¥ जुने/१८ वषा«ची), ई) मापन®ेणीवरील गुण आिण अंक (उदाहरणाथª, ५-पॉइंट मापन®ेणीवर ३ गुण िमळाले), ज) नेमकì र³कम (उदाहरणाथª, Ł. १०), munotes.in

Page 49

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
49 क) अंक Ìहणून अंक (उदाहरणाथª, कìबोडªवरील अंक २), ल) øमांिकत मािलकेतील िविशĶ Öथान दशªिवणारी सं´या जेÓहा सं´या नामानंतर येते: पुÖतकांसाठीही सं´या¸या अगोदर नामे कॅिपटल करा आिण सारÁया (उदाहरणाथª, पायरी १, धडा १), म) नामानंतर¸या सं´या (उदाहरणाथª, वषª ५, úेड ५, चरण १, Öतर ४, घटक-ÿĳ ३, ÿĳ २), न) नामाअगोदर सं´या (उदाहरणाथª, the 5th year, the fifth grade, the first step, the fourth level, the third item, the second question). पृķ िकंवा पåर¸छेदा¸या सं±ेपां¸या पाठोपाठ अंक असले तरीही (उदाहरणाथª, p.३, pp. २-५, para. १०, paras. १-४). ५) ितयªक आिण अवतरण िचÆह (Italics and quotation marks): Óया´या ÿदान करताना मु´य सं²ा आिण वा³यांशांकडे ल± वेधÁयासाठी ितयªकांचा वापर केला जातो आिण संदभª सूची नŌदéचे भाग Öवłिपत करÁयासाठी (उदाहरणाथª पुÖतकांची शीषªके). दुसरीकडे, भािषक उदाहरणे आिण पुÖतकातील अÅयाय आिण लेखांची शीषªके सादर करÁयासाठी अवतरण िचÆहांचा वापर केला जातो. अशा ÿकारे, ितयªक आिण अवतरण िचÆहांचा वापर केÐयाने शोधिनबंध अिधक सुसंगत आिण वाचनीय िदसतो. वा³यांश सादर करताना अवतरण िचÆह कसे वापरावे ते आपण अगोदर पािहले आहे (िवभाग बी मजकूर-अंतगªत उĦरण ®ेणी).  ितयªक कधी वापरावे यासाठी मागªदशªक तßवे (उदाहरणांसह) (Guidelines for when to use italics): १) मु´य सं²ा िकंवा वा³यांशांचा ÿथम वापर अनेकदा पåरभाषासह असतो. उदाहरणाथª, Mindfulness is defined as “the act of.......” २) पुÖतकांची शीषªके, अहवाल, वेबपृķे आिण इतर Öवतंý काम उदाहरण: मूÐयांकन आिण उपचार..... ३) िनयतकािलकांची शीषªके आिण िनयतकािलक खंड øमांक (परंतु Âयां¸यामधील ÖवÐपिवराम नाही) उदाहरण: अमेåरकन जनªल ऑफ निस«ग, ११९(९), ४७-५३. munotes.in

Page 50

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
50 ४) इंúजी अ±रे, जी सांि´यकìय िचÆहे िकंवा बीजगिणतीय पåरवतªके Ìहणून वापरली जातात उदाहरण: M, SD, t, Cohen’s d, इÂयादी. ५) मापन®ेणीचे िÖथरक (परंतु संबंिधत सं´या नाही) उदाहरण: एक िलकटª मापन®ेणी जेथे १ = पूणªपणे असहमत ते ५ = पूणªपणे सहमत, ६) दुसöया भाषेतील शÊद, वा³ÿचार िकंवा सं±ेप यांचा ÿथम वापर ºया¸याशी वाचक कदािचत पåरिचत नसतील (तथािप, तुÌही ºया भाषेत िलिहत आहात Âया भाषे¸या शÊदकोषात िदसÐयास शÊद ितयªक कł नका) उदाहरण: Âयांचा िÿय शÊद Ìहणजे मोन पेिटट चौ .  ितयªक कधी वापł नये यासाठी मागªदशªक तßवे (उदाहरणांसह) (Guidelines for when not to use italics): १) पुÖतक मािलकेची शीषªके (उदाहरणाथª, the Harry Potter series /हॅरी पॉटर मािलका), २) इटािलक शÊद िकंवा वा³यांशानंतर िकंवा संदभª सूची ÿिवĶी¸या घटकांमधील िवरामिचÆहे. उदाहरणाथª, िनयतकािलक शीषªक िकंवा अंक øमांकानंतरचा ÖवÐपिवराम, पुÖतका¸या शीषªकानंतरचा कालावधी (उदाहरणाथª, जनªल ऑफ अॅबनॉमªल सायकॉलॉजी, १२८(६), ५१०-५१६), ३) शÊद, वा³ÿचार आिण मूळचे परदेशी सं±ेप जे तुÌही ºया भाषेत िलिहत आहात Âया भाषे¸या शÊदकोषात िदसतात (उदाहरणाथª, a posterior, a priori, per se).  जोर देÁयासाठी ितयªकांसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for italics for emphasis): सवªसाधारणपणे, जोर देÁयासाठी ितयªक वापरणे टाळा आिण जोर देÁयासाठी तुमचे वा³य पुÆहा िलहा. महßवाचे शÊद िकंवा वा³ये मÅयभागी न ठेवता वा³या¸या सुłवातीला िकंवा शेवटी ठेवा िकंवा लांब वा³ये अनेक लहान वा³यांमÅये मोडा. जोर अÆयथा हरवला असेल िकंवा सािहÂय चुकìचे वाचले गेले असेल तर ितयªक वापरा. जर थेट अवतरणात जोर जोडला असेल तर शÊद ितयªक केÐयानंतर चौकोनी कंसात “[जोर िदला]” शÊद ठेवा.  ÓयुÂøमीय ितयªकांसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for reverse italics): हे शÊद ºया िÖथतीत आहेत Âया िÖथतीचा संदभª देते मानक (गैर-ितयªक) ÿकारात munotes.in

Page 51

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
51 िनिĲत करा जेÓहा ते अगोदरपासून मजकुरात ितर³या Öवłपात िदसतात जसे ते सामाÆयपणे िदसावेत. उदाहरणाथª, सारणी¸या शीषªकामÅये ितयªक िचÆह िदसÐयास िचÆहासाठी मानक ÿकार वापरा (जे ितरपे देखील आहे).  अवतरण िचÆह कधी वापरावेत यासाठी मागªदशªक तßवे (उदाहरणांसह) (Guidelines for when to use thequotation marks): मजकुरात यासाठी दुहेरी अवतरण िचÆहे वापरा – १) एखादे अ±र (उदाहरणाथª, “j” अ±र), शÊद (उदाहरणाथª, एकवचनी “they”), वा³ÿचार (उदाहरणाथª, ÿĳाचे उ°र “होय”) िकंवा भािषक उदाहरण Ìहणून िकंवा वा³याचा संदभª ¶या (उदाहरणाथª, िवīाÃया«नी चाचणी पृķा¸या शीषªÖथानी "मी सÆमान संिहता कायम ठेवÁयाचे वचन देतो" असे िलिहले). २) मजकूरात उिĥपके सादर करा (उिĥपकां¸या लांबलचक याīा सारणीमÅये चांगÐया ÿकारे सादर केÐया जाऊ शकतात, जेथे अवतरण िचÆहांची आवÔयकता नाही) उदाहरण: उĥीपक शÊद "िकराणा सामान", "Öव¸छता" होते. ३) चाचणी घटक-ÿĳमधून सामúीचे पुनŁÂपादन करा िकंवा सहभागéना शÊदशः सूचना īा (जर सूचना लांब असतील, तर Âया पåरिशĶात सादर करा िकंवा अवरोध कोट Öवłपात मजकूरातून िनिĲत करा) उदाहरण: पिहला घटक-ÿĳ "तुÌही तुम¸या शरीरावर िकती वेळा आनंदी आहात?"  अवतरण िचÆह कधी वापरावे नाहीत यासाठी मागªदशªक तßवे (उदाहरणांसह) (Guidelines for when not to use quotation marks): मजकूरात दुहेरी अवतरण िचÆहांचा वापर कł नका: १) एक ÿमुख सं²ा िकंवा वा³यांश ठळक करा (उदाहरणाथª ºयासाठी तुÌही Óया´या देणार आहात). अशी सं²ा िकंवा वा³यांश ठळक करÁयासाठी ितयªक वापरा उदाहरण: माइंडफुलनेसची Óया´या ..... अशी केली जाते. २) मापन®ेणीचे िÖथरक ओळखा. अशा अँकरला ठळक करÁयासाठी ितयªक वापरा उदाहरण: एक िलकटª मापन®ेणी जेथे १ = जोरदार असहमत ५ = जोरदार सहमत ), ३) अंकाचाच संदभª ¶या कारण अवतरण िचÆहांिशवाय अथª पुरेसा ÖपĶ आहे उदाहरण: अंक २ Öøìनवर ÿदिशªत झाला होता), आिण munotes.in

Page 52

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
52 ४) संकुिचत िकंवा अवमूÐयन केलेला अथª (या अिभÓयĉéसह कोणतेही िवरामिचÆहे वापł नका) योµय उदाहरण: िश±काने वगाªला टोकन देऊन ब±ीस िदले; चुकìचे उदाहरण: िश±काने वगाªला टोकन देऊन "ब±ीस" िदले. ६) लघुŁपे/सं±ेप (Abbreviations): सं±ेप Ìहणजे एखाīा शÊदाचे िकंवा वा³ÿचाराचे संि±Į łप असतात, जे अनेकदा वा³ÿचारा¸या ÿÂयेक शÊदा¸या पिहÐया अ±राने बनलेले असतात (Ìहणजे, पåरवणê शÊद - acronym). एपीए शैली शोधिनबंधात ÿथम वापरÐयावर बहòतेक सं±ेप पåरभािषत (ÖपĶीकरण) करणे आवÔयक आहे. सं±ेप वापरÁयासाठी काही मागªदशªक तßवे येथे नमूद केली आहेत:  सामाÆय मागªदशªक तßवे (General guidelines): ÖपĶता वाढवÁयासाठी संि±Į łपे वापरा. संÿेषण सुलभ करÁयासाठी सं±ेप वापरÁयापूवê वाचकां¸या पåरचयाचा िवचार करा. सं±ेप वापरा जर १) ते पारंपाåरक आहे आिण वाचक ते अिधक पåरिचत असÁयाची श³यता आहे, आिण २) यामुळे ल±णीय जागा वाचिवली जाऊ शकते आिण गुंतागुंतीची पुनरावृ°ी टाळली जाऊ शकते. एपीए शैलीमÅये सं±ेप असलेले पूणªिवराम वापł नका (उदाहरणाथª, “FBI” आिण “PhD” िलहा, “FBI” आिण “Ph.D.” नाही).  सं±ेपा¸या Óया´येसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for definitions of abbreviation): शोधिनबंधात खूप जाÖत िकंवा खूप कमी सं±ेप नसÐयाची खाýी करा. सं±ेपांचा अितवापर आिण कमी वापर टाळा. वाचकांना ल±ात ठेवÁयाची अडचण ल±ात घेऊन समजÁयात मदत करÁयासाठी शोधिनबंधात कमीत कमी तीन वेळा सं±ेप वापरा. एका लांब, पåरिचत शÊदासाठी ÖपĶ आिण संि±Į मानक सं±ेप सामाÆय िनयमाचा अपवाद Ìहणून तीनपे±ा कमी वेळा वापरला जाऊ शकतो. ÿथमच सं±ेप करÁयासाठी सं²ा वापरताना या सं²ेची संपूणª आवृ°ी आिण सवª कॅिपटल केसमधील सं±ेप दोÆही कंसात सादर करा. उदाहरणाथª, posttraumatic stress disorder (PTSD). जर उĦरण सं±ेपासोबत असेल, तर सं±ेपानंतर अधªिवरामाने िवभĉ केलेले उĦरण समािवĶ करा. उपकंस िकंवा एकामागोमाग एक कंस वापł नका. उदाहरण २.८: कथनाÂमक łपरेषा (Narrative format): Clinician-Administered PTSD Scale for DSM-5 (CAPS-5; Weathers et al., 2018) कंसगत łपरेषा (Parenthetical format): (Clinician-Administered PTSD Scale for DSM-5 [CAPS-5]; Weathers et al., 2018). munotes.in

Page 53

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
53 जेÓहा एखाīा सं²ेची संपूणª आवृ°ी शीषªकामÅये ÿथमच िदसते तेÓहा शीषªकामÅये सं±ेप पåरभािषत कł नका. पुढील पूणª आवृ°ी िदसेल तेÓहा ते पåरभािषत करा. जर सं±ेपांची पूवê मजकुरात Óया´या केली गेली असेल िकंवा ती शÊदकोषात सं²ा Ìहणून सूचीबĦ केली असेल तरच शीषªकांमÅये सं±ेप वापरा. अमूतª तसेच मजकूरात िदसÐयास दोÆही िठकाणी ÿथम वापरावर सं±ेप पåरभािषत करा. आपण ते पåरभािषत केÐयानंतर फĉ सं±ेप वापरा. शÊदाचे वणªलेखन आिण Âयाचे संि±Įीकरण यामÅये पयाªयी कł नका. एपीए शैली शोधिनबंधात अितशय सामाÆय सं±ेप पåरभािषत कł नका जे वाचकांना िनिĲतपणे पåरिचत आहेत. येथे काही ÿकारचे सं±ेप आहेत जे पåरभािषत केले जाऊ नयेत:  शÊदकोषातील सं²ा Ìहणून सूचीबĦ केलेले सं±ेप (उदाहरणाथª, एड्स, IQ)  मापन सं±ेप (उदाहरणाथª, िकúॅ.- kg, सेमी- cm)  सं´याÂमक मूÐयांसह वापरलेली वेळ सं±ेप (उदाहरणाथª, 5 hr, 30 min)  लॅिटन सं±ेप (et al., i.e., e.g., etc.)  सांि´यकìय सं±ेप (उदाहरणाथª, M, SD, SE, t , इÂयादी) ते सवª सं±ेप पåरभािषत करा जे काही वाचकांसाठी पåरिचत असतील, तर काहéसाठी कदािचत नसतील (उदाहरणाथª, ÿितिøया काळासाठी - reaction time “RT” िकंवा ÿचरण िवĴेषणासाठी - analysis of variance - “ANOVA”).  गट लेखक सं±ेपांसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for group author abbreviations): काहीवेळा जर एखाīा संदभाªचा समूह लेखक असेल आिण तो सुÿिसĦ असेल तर गटाचे नाव संि±Į केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, अवजड पुनरावृ°ी टाळÁयासाठी “अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन” - American Psychological Association चे संि±Į łप “APA” असे केले जाऊ शकते. मजकूरातील पिहÐया उÐलेखावर गटाचे पूणª नाव īा, Âयानंतर सं±ेप īा. कंसात वषाªपूवê सं±ेप समािवĶ करा, जर समूहाचे नाव ÿथम वणªनाÂमक उĦरणात िदसले तर ÖवÐपिवरामाने िवभĉ करा. उदाहरण २.९ : अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (एपीए, २०१७) ने ओिपओइड दुłपयोगावर मात करÁयासाठी मािहती ÿदान केली. The American Psychological Association (APA, 2017) provided information on overcoming opioid abuse. चौकोनी कंसात सं±ेप समािवĶ करा, Âयानंतर ÖवÐपिवराम आिण गटाचे नाव ÿथम कंसगत उĦरणामÅये िदसÐयास वषª समािवĶ करा. ľोतामÅये सादर केÐयाÿमाणे गटाचे पूणª नाव िलहा. संदभª सूची ÿिवĶामÅये गट लेखकाचे नाव संि±Į कł नका. अनेक संदभा«चा एकच munotes.in

Page 54

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
54 गट लेखक असÐयास मजकूरात फĉ एकदाच सं±ेप सादर करा. जर दोÆही गट शोधिनबंधात उĦृत केले असतील, तर दोन िभÆन गटांचे ÿÂयेक नाव ÿÂयेक वेळी समान सं±ेपाने िलहा (उदाहरणाथª, अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन आिण अमेåरकन सायिकयािůक असोिसएशन यांचा "एपीए - APA " असा सं±ेप). अशा ÿकरणांमÅये सं±ेप वापł नका कारण हे ÖपĶ होणार नाही कì शोधिनबंधा¸या संदभाªत कोणता APA चा अथª आहे.  लॅिटन सं±ेपांसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for Latin abbreviations): मानक लॅिटन सं±ेप केवळ कंसगत सामúीमÅये वापरा. कथनात लॅिटन सं²ांचे भाषांतर वापरा. दोÆही ÿकरणांमÅये ºया भाषेत पिýका िलिहला जात आहे Âया भाषेत सं±ेप िलिहÐयाÿमाणे िवरामिचÆहे करा. उदाहरण २.१०: कंसात Âयां¸या अथा«सह काही मानक लॅिटन सं±ेप: cf (compare - तुलना करा), e.g., (for example - उदाहरणाथª), etc. (, and so forth - आिण पुढे), i.e. (that is, - Ìहणजे,), viz., (namely, - Ìहणजे,), vs. (versus or against - िवŁĦ िकंवा िवŁĦ) कंसात उदाहरणांची यादी देताना उदाहरणांपूवê ÖवÐपिवरामासह सं±ेप वापरा. कंसा¸या बाहेर "उदाहरणाथª" शÊद िदसत असÐयास "उदाहरणाथª" हे सं±ेप वापł नका. लॅिटन सं±ेप वापरÁयासाठी काही अपवाद :  “vs.” ऐवजी " v." हा सं±ेप वापरा. संदभª सूचीमधील Æयायालयीन ÿकरणाचे शीषªक िकंवा नाव आिण सवª मजकूरातील उĦरणे. उदाहरणाथª, Brown v. Board of Education (Brown vs. Board of Education नाही).  "et al" लॅिटन सं±ेप वापरा. (ºयाचा अथª "आिण इतर") दोÆही कथनाÂमक कंसगत उĦरणांमÅये.  "ibid" हे सं±ेप वापł नका. कारण ते एपीए शैलीमÅये वापरले जात नाही. ७) याīा (Lists): याīा लेखकांना Âयांचे शोधिनबंध अिधक सुसंगत आिण वाचनीय बनिवÁयास मदत करतात. मथळा रचनेÿमाणे ते वाचकांना संबंिधत वा³य िकंवा पåर¸छेदातील महßवा¸या मुīांचा संच समजÁयास मदत करतात. बहòतेक याīा सोÈया याīा असतात. एपीए शैली अ±रांिकत सूची, øमांिकत सूची आिण बुलेट केलेÐया सूची¸या वापरास देखील समथªन देते. सूचीसाठी सामाÆय मागªदशªक तßवे सवª घटक-ÿĳ कृिýमåरÂया आिण वैचाåरकŀĶ्या समांतर असÐयाची खाýी करÁयास सांगते. िविवध ÿकारांसाठी आिण सूची¸या इतर पैलूंसाठी येथे मागªदशªक तßवे आहेत:  अ±रांिकत सूचीसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for lettered lists): munotes.in

Page 55

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
55  जेÓहा वा³यातील सूचीमÅये तीन िकंवा अिधक घटक-ÿĳ असतात तेÓहा अंितम घटक-ÿĳा¸या अगोदर अनुøमांक ÖवÐपिवराम वापरा. उदाहरण २.११: The information was gathered regarding participants’ age, gender, and socioeconomic status. सहभागéचे वय, िलंग आिण सामािजक आिथªक िÖथती यासंबंधी मािहती गोळा केली गेली.  तीन िकंवा अिधक मुद्īां¸या सूचीमÅये अगोदरपासून ÖवÐपिवराम असÐयास मुद्īांमधील ÖवÐपिवरामांऐवजी अधªिवराम वापरा उदाहरण २.१२: The participants were divided by age into categories of young adults, which included people between the ages of 18 and 40 years; middle-aged adults, which included people between the ages of 40 and 60 years; and older adults, which included people between the ages of 60 years and older. सहभागéना वयानुसार तŁण ÿौढां¸या ®ेणéमÅये िवभागले गेले होते, ºयात १८ ते ४० वष¥ वयोगटातील लोकांचा समावेश होता; मÅयमवयीन ÿौढ, ºयात ४० ते ६० वष¥ वयोगटातील लोकांचा समावेश आहे; आिण वृĦ ÿौढ, ºयात ६० वष¥ आिण Âयाहóन अिधक वयोगटातील लोकांचा समावेश आहे.  मुद्īांकडे अिधक ल± वेधÁयासाठी ÿÂयेक मुद्īां¸या अगोदर कंसात िनÌन-िÖथतीत अ±रे वापरा आिण वाचकांना ि³लĶ सूचीमधील वेगळे, समांतर मुĥे समजून घेÁयात मदत करा. कंसात सं´या वापł नका. उदाहरण २.१३: Participants provided information about their (a) level of education; (b) income, specified at the family level; (c) occupation, including both specific role and industry; and (d) family size.  øमांिकत मािलकेतील मुĥे ÿदिशªत करÁयासाठी øमांिकत सूची वापरा. मुĥे अनुसरण करत असणाöया िविशĶ øमांचा अथª न लावता Âयां¸याकडे ŀÔय ल± वेधÁयासाठी बुलेट केलेली सूची वापरा.  øमांिकत सूचीसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for numbered lists): मािलकेतील पूणª वा³ये िकंवा पåर¸छेद (उदाहरणाथª, मुĥेसूद िनÕकषª, ÿिøयेतील पायöया) ÿदिशªत करÁयासाठी øमांिकत सूची वापरा. जर हे मुĥे असÐयास øमांिकत सूचीऐवजी अ±åरत सूची िकंवा बुलेट केलेली सूची वापरा. øमांिकत सूची तयार करÁयासाठी आिण सूची आपोआप दंतुर करÁयासाठी वडª-ÿोसेिसंग ÿोúामचे munotes.in

Page 56

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
56 øमांिकत सूची कायª वापरा. एका अरबी अंकासाठी पयाªय िनवडा ºयानंतर कालावधी, परंतु कंसात संलµन नाही िकंवा Âयानंतर नाही. øमांिकत सूचीचे उदाहरण Ìहणजे शोधिनबंधामधील अनेक अËयुपगम असू शकतात जे एका खाली नमूद केले आहेत.  बुलेट केलेÐया सूचीसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for bulleted lists): मुĥे ºया िनिĲत øमाचे यादीत पालन करतात, तो सूिचत न करता Âया मुद्īांकडे ŀÔय ल± वेधÁयासाठी बुलेट केलेली सूची वापरा. बुलेट केलेली सूची तयार करÁयासाठी वडª-ÿोसेिसंग ÿोúाम¸या बुलेटेड िलÖट फं³शनचा वापर करा आिण लहान वतुªळे, चौकोन, जोड-रेघ इÂयादी िचÆहां¸या मदतीने आपोआप दंतुर करा. जर बुलेट केलेले मुĥे पूणª वा³य असतील, ÿÂयेक मुīाची सुłवात मोठ्या अ±राने (capital letter) करा आिण ते पूणªिवराम िकंवा इतर योµय िवरामिचÆहे पूणª करा. जेÓहा बुलेट केलेले मुĥे हे शÊद िकंवा वा³ये असतील (परंतु पूणª वा³य नसतील) तेÓहा ÿÂयेक मुīाला (िवशेष नामांसारखे शÊद वगळता) लहान अ±राने (lowercase letter) ÿारंभ करा. जेÓहा मुĥे हे शÊद िकंवा वा³ये असतात, तेÓहा बुलेट केलेÐया सूची¸या िवरामिचÆहांसाठी दोन पयाªय वापरले जाऊ शकतात:  जेÓहा मुĥे लहान आिण सोपे असतात, तेÓहा अंितम यादीमधील बुलेट केलेÐया मुद्īांनंतर कोणतीही िवरामिचÆहे देऊ नयेत. उदाहरण २.१४: झोपेची िनकृĶ गुणव°ा या¸याशी संबंिधत आहे:  नकाराÂमक भाविÖथतीची उ¸च पातळी  शारीåरक ल±णे जसे कì िनþानाश  ताण  सतत¸या मानिसक ýासासाठी औषधांचा वापर (µलोिझयर आिण इतर, २०१०; Ðयुंड आिण इतर, २०१०)  जरी मुĥे लांब िकंवा अिधक ि³लĶ असताना बुलेट िदलेले नसतील, तरी बुलेट केलेÐया मुद्īांनंतर िवरामिचÆहे देणे. उदाहरण २.१५: तŁण ÿौढांना Âयां¸या Öमाटªफोनवर मजकूर पाठवÁयासाठी खालील ÿेरणा आहेत:  सामािजक संपकª, Ìहणजे, इतरांशी संपकª साधÁयाचा एक मागª Ìहणून मजकूर पाठवणे;  पलायनवाद, Ìहणजेच, ओळीत थांबÁयासार´या कंटाळवाणा िकंवा अÖवÖथ पåरिÖथतéपासून दूर जाÁयासाठी मजकूर पाठवणे; munotes.in

Page 57

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
57  िवचिलत होणे, Ìहणजे, एखाīाशी संभाषण करताना िकंवा मीिटंगमÅये असताना Öवतःचे ल± िवचिलत करÁयासाठी मजकूर पाठवणे;  धृĶता, Ìहणजे, एखाīाकडून ÿितसाद िमळिवÁयासाठी मजकूर पाठवणे, जसे कì Âयां¸याशी संबंध तोडणे िकंवा Âयांना तारखेला िवचारणे;  पालनपोषण, Ìहणजेच "गुड मॉिन«ग" इÂयादी गोĶी सांगून नातेसंबंध वाढवÁयासाठी मजकूर पाठवणे; आिण वाहन चालवणे, Ìहणजेच वाहनात असताना मजकूर पाठवणे (®ोडर आिण िसÌस, २०१८). ड) तĉे आिण आकृÂया (Tables and Figures): सारणी सहसा सं´याÂमक मूÐये (उदाहरणाथª मÅय आिण ÿमािणत िवचलन) आिण/िकंवा Öतंभ आिण पंĉéमÅये मांडणी केलेली मजकूरातील मािहती (उदाहरणाथª, उĥीपक शÊदांची सूची, सहभागéचे ÿितसाद) दशªवते. दुसरीकडे, आकृती कोणÂयाही Öवłपात सादर केली जाऊ शकते, जसे कì तĉा, आलेख, छायािचý, रेखािचý, आलेख-मांडणी, मािहती-आलेखीय िकंवा सारणी नसलेले इतर कोणतेही िचý. तĉे आिण आकृÂया लेखकांना १) कायª±मतापूवªक मोठ्या ÿमाणात मािहती सादर करÁयास, आिण २) Âयांचा मािहती/ÿद° अिधक आकलनयोµय बनवÁयास स±म करतात. पåरणामी, ते वाचकांना संशोधकाने केलेले संशोधन कायª समजून घेÁयास मदत करतात. अशाÿकारे, सवōÂकृĶ सारÁया आिण आकृÂया ते आहेत जे आकषªक आिण सवª वापरकत¥ िकंवा वाचकांसाठी ÿवेशयोµय आहेत. मु´यतः खालील घटकांवरील सारÁया आिण आकृÂयांसाठी एपीए शैली मागªदशªक तßवे लेखकांना ÖपĶपणे आिण सातÂयाने Öवłिपत ŀÔय ÿदशªनसुिनिĲत करÁयात मदत करतात जे ÿभावी संÿेषणासाठी योगदान देतात. १) सारणी मांडणी (Table setup): सारÁया हे Öतंभ आिण पंĉéनी बनलेले ŀÔय ÿदशªन आहेत, ºयांमÅये सं´या, मजकूर िकंवा सं´या आिण मजकूर यांचे संयोजन सादर केले जाते. अनेक सामाÆय ÿकार¸या सारÁयांमÅये १) जनसांि´यक वैिशĶ्ये सारÁया, २) सहसंबंध सारÁया, ३) घटक िवĴेषण सारÁया, ४) िभÆनता सारÁयांचे िवĴेषण आिण ५) ÿितगमन सारÁयांचा समावेश होतो. येथे आपण सारणी मांडणीची मूलगामी मािहती पाहó:  सारणी घटक (Table components): एपीए शैली सारÁयांचे मूलगामी घटक आहेत. ते खालील ÿमाणे: (अ) सं´या/ सारणी øमांक (Number/ Table number): ते सारणी¸या शीषªका¸या वर ठळक मुþावगाªत (bold font) आिण मु´य भागामÅये शोधिनबंधात नमूद केलेÐया øमाने िदसते (उदाहरणाथª, तĉा १). munotes.in

Page 58

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
58 (ब) शीषªक (Title): हे सारणी øमांका¸या खाली एका दुहेरी-अंतरा¸या ओळीत िदसते. ÿÂयेक सारणीला संि±Į परंतु वणªनाÂमक शीषªक īा. ितर³या शीषªक केसमÅये सारणीचे शीषªक कॅिपटल करा. (क) मथळे (Headings): सारÁयांमÅये मािहती/ÿद°चे łपरेषा आिण ÓयवÖथेनुसार िविवध शीषªकांचा समावेश असू शकतो. Öतंभ मथळा समािवĶ करा, लघु मथÑयासह (सवा«त डावीकडे, िकंवा लघु Öतंभासाठी शीषªक). इतर कोणतेही शीषªक योµय नसÐयास अनेकदा लघु Öतंभासाठी "पåरवतªक" मथळा वापरा. वा³य-िÖथतीत (sentence case) Öतंभ शीषªके कॅिपटल करा आिण Âयांना संबंिधत Öतंभा¸या मÅयभागी संरेिखत करा. (ड) मु´य भाग (Body): सारणी¸या मु´य भागामÅये सवª पंĉì (शीषªकां¸या पंĉìसह) आिण सारणी¸या सवª Öतंभांचा समावेश आहे. एक सेल हा पंĉì आिण Öतंभ यां¸यातील छेदनिबंदू आहे. शरीरासाठी येथे काही मागªदशªक तßवे आहेत: १) सारणी बॉडी एक-अंतर, दीड-अंतर िकंवा दुहेरी-अंतर ठेवा; २) सारणी बॉडी¸या सवा«त डावीकडे Öतंभ िकंवा Öटब Öतंभमधील मािहती डावीकडे संरेिखत करा (परंतु मथळा मÅयभागी ठेवा); आिण ३) सवªसाधारणपणे, सारणी¸या इतर सवª पेशéमÅये मािहती क¤þÖथानी ठेवा. तथािप, असे केÐयास मािहती डावीकडे संरेिखत केÐयाने वाचनीयता सुधारेल, िवशेषतः जेÓहा सेलमÅये भरपूर मजकूर असतो. (इ) टीप (Note): टीप सारणी¸या खाली तीन ÿकारात िदसली पािहजे - सामाÆय, िविशĶ आिण संभाÓयता. टीपमधील सारणीतील सामúीचे वणªन करा जे केवळ सारणी¸या शीषªकातून िकंवा मु´य भागातून समजू शकत नाहीत (उदाहरणाथª सं±ेपांची Óया´या, लेखािधकृत िवशेषता, संभाÓयता (p) मूÐये दशªवÁयासाठी वापरÐया जाणारöया तारकांचे ÖपĶीकरण). आवÔयकतेनुसारच सारणी टीप समािवĶ करा.  सारणी संरचनेची तßवे (Principles of table construction): मािहती वाचकांना समजेल, अशा सोÈया पĦतीने सादर करा. वाचकांना मजकूर समजून घेÁयासाठी तो वाचÁयाची गरज मयाªिदत करÁयासाठी सारणीमÅयेच पुरेशी मािहती ÿदान करा. ºया ÿिवĶांची तुलना करावयाची असेल, Âयांची एकमेकांशेजारी नŌद करा. शोधिनबंधा¸या इतर भागांÿमाणे सारÁयांमÅयेदेखील तोच मुþावगª वापरा. एपीए शैली¸या शोधिनबंधात सारÁया तयार करÁयासाठी वडª-ÿोसेिसंग ÿोúाम¸या सारणी वैिशĶ्यांचा वापर करा. सारणीचे łपरेषा Óयिĉचिलतपणे तयार करÁयासाठी टॅब कळ िकंवा Öपेस बार कळ वापł नका. इतर काही महßवाची मागªदशªक तßवे खालीलÿमाणे:  सारणी सीमारेषेसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for table borders): सारणीमÅये ÖपĶतेसाठी आवÔयक ितत³याच सीमारेषा िकंवा munotes.in

Page 59

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
59 रेषांचा वापर मयाªिदत ठेवा. सारणी¸या शीषªÖथानी आिण तळाशी, Öतंभ शीषªकां¸या खाली आिण Öतंभा¸या वर¸या मापकाचा/Öपॅनरचा वापर करा. आवÔयक असÐयास, सारणीमधील इतर पंĉéमधून बेरीज िकंवा इतर सारांश मािहती असलेली पंĉì िवभĉ करÁयासाठी सीमा वापरा. मािहती/ÿद° िवभĉ करÁयासाठी अनुलंब सीमा वापł नका. सारणीमधील ÿÂयेक सेलभोवती सीमा वापł नका. सारणीमधील घटकांमधील संबंध ÖपĶ करÁयासाठी Öतंभ आिण पंĉéमधील अंतर आिण कठोर संरेखन वापरा.  लांब िकंवा Łंद त³Âयांसाठी मागªदशªक तßवे (Guidelines for long or wide tables): जर सारणी एका पानापे±ा लांब असेल तर मथÑयांची पंĉì दुसöया आिण Âयानंतर¸या कोणÂयाही पानांवर पुनरावृ° करÁयासाठी वडª-ÿोसेिसंग ÿोúामचे सारणी वैिशĶ्य वापरा. पृķावर खूप Łंद सारणी बसवÁयासाठी समतल/लँडÖकेप अिभमुखता वापरा.  शोधिनबंधात सारÁयांचे Öथान (Placement of tables in a paper): पिहÐया उपिवभागात नमूद केÐयाÿमाणे (पृķ øम) िवभाग अ (पृķ łपरेषा), सारÁया (आिण आकृÂया) एकतर "उÐलेख कłन" नंतर ते मजकूरात मांडून िकंवा संदभª सूचीनंतर ÿÂयेक सारणी वेगÑया पृķावर ठेवून शोधिनबंधात मांडÐया जाऊ शकतात. मांडणी केलेली सारणी लहान असेल आिण संपूणª पृķ Óयापणार असेल आिण सारणीÿमाणे मजकूर Âयाच पृķावर िदसून येणार असेल, तर सारणीची मांडणी पृķा¸या शीषªÖथानी िकंवा तळाशी करा. पृķा¸या मÅयभागी अशा सारÁया मांडू नका. ŀÔय सादरीकरण सुधारÁयासाठी कोणÂयाही मजकुरा¸या दरÌयान एक åरĉ-अंतराची ओळ जोडा. १) आकृती मांडणी (Figure Setup): सारणी आिण आकृÂया दोÆहीसाठी एकंदर मांडणी समान आहे. एपीए शैलीतील आकृÂया हे सारÁयांÓयितåरĉ इतर सवª ÿकारचे ŀÔय ÿदशªन आहेत ºयात रेखालेख (line graphs), Öतंभाआलेख (bar graphs), तĉे - charts (उदाहरणाथª, ÿवाह-तĉे - flowcharts, पाई तĉे - pie charts), रेखािचýे, नकाशे, भूखंड (उदाहरणाथª, िविकरण आलेख), छायािचýे, मािहती-आलेख आिण इतर िचýे समािवĶ आहेत. आकृती मांडणी¸या मूलगामी गोĶéसाठी येथे मागªदशªक तßवे आहेत ºयात आकृती घटक, आकृती संरचनेची तßवे आिण शोधिनबंधात आकृÂयांची िनयुĉì समािवĶ आहे:  आकृती घटक (Figure components): एपीए शैली आकृÂयांसह घटक Âयां¸यासाठी असणाöया मागªदशªक तßवांसह खालीलÿमाणे आहेत: (अ) सं´या (Number): आकृती øमांक (उदाहरणाथª, आकृती १) आकृती¸या शीषªका¸या वर आिण ÿितमा ठळक मुþावगªमÅये ठेवा. तुम¸या शोधिनबंधात ते ºया øमाने नमूद केले आहेत Âया øमाने सं´या. munotes.in

Page 60

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
60 (ब) शीषªक (Title): आकृती øमांका¸या खाली एक दुहेरी-अंतर असणाöया ओळीसह आकृती शीषªक ठेवा. ÿÂयेक आकृतीला संि±Į, परंतु वणªनाÂमक शीषªक īा. ितयªक शीषªक-िÖथतीत आकृतीचे शीषªक कॅिपटल करा. (क) ÿितमा (Image): कोणताही आलेख, तĉा, छायािचý, रेखािचý िकंवा इतर िचýण हा Öवतःच ÿितमेचा भाग असतो. जेÓहा मजकूर आकृती¸या ÿितमेमÅये िदसतो तेÓहा ८ आिण १४ िबंदूंमधील सॅÆस सेåरफ मुþावगª वापरा (उदाहरणाथª अ± लेबले). (ड) िचýिववरण (Legend): आकृती िचýिववरण िकंवा कì वापरÐयास, आकृती¸या सीमांमÅये ठेवा. ते आकृती ÿितमेमÅये वापरलेÐया कोणÂयाही िचÆहांचे ÖपĶीकरण देते. शीषªक ÿकरणात आकृती आ´याियकेमधील शÊद कॅिपटल करा. (इ) टीप (Note): आकृती¸या शीषªक, ÿितमा आिण/िकंवा केवळ िचýिववरण (उदाहरणाथª, सं±ेपां¸या Óया´या, लेखािधकृत िवशेषता, p मूÐये सूिचत करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया तारका-िचÆहांचे ÖपĶीकरण). आवÔयक असÐयासच आकृती नोट्स समािवĶ करा.  आकृती िनिमªतीची तßवे (Principles of figure creation): एक आकृती तयार करताना अनुसरण करÁयायोµय सवा«त महÂवाचे तÂव हे आहे, कì मािहती वाचकांना समजÁयास सोपी असेल, अशा पĦतीने सादर करावी. Ìहणून, आकृतीमÅये नेहमी पुरेशी मािहती īा. आकृती तयार करताना काही मानकांचे पालन केले जात असÐयाची खाýी करा, जसे कì १) ÖपĶ ÿितमा; २) गुळगुळीत आिण तीàण रेषा; ३) सुवा¸य आिण साधे मुþावगª; ४) मापनाची एकके ÿदान केली आहेत; ५) ÖपĶपणे लेबल केलेले अ±; आिण ६) आकृतीमÅये ÖपĶपणे लेबल केलेले िकंवा ÖपĶ केलेले घटक.  शोधिनबंधात आकृÂयांचे Öथान (Placement of figures in a research paper): त³Âयांÿमाणे आकृÂयासुĦा एकतर "उÐलेिखत कłन" नंतर मजकूर आत मांडून िकंवा संदभª सूचीनंतर ÿÂयेक सारणी वेगÑया पानावर शोधिनबंधात मांडÐया जाऊ शकतात. संदभª सूचीनंतर ÿÂयेक आकृती वेगÑया पानावर ठेवा. एÌबेड केलेली आकृती संपूणª पृķ घेऊ शकते. लहान आकृÂयां¸या बाबतीत, मजकूर आकृतीÿमाणेच पृķावर िदसू शकतो. अशावेळी, आकृती मÅयभागी न ठेवता पृķा¸या वर¸या िकंवा तळाशी ठेवा. तसेच, िÓहºयुअल ÿितिनिधÂव सुधारÁयासाठी आकृती आिण कोणÂयाही मजकुरामÅये एक åरĉ दुहेरी-अंतराची ओळ जोडा. ३) आकृÂयांमÅये रंगाचा ÿवेशयोµय वापर (Accessible use of colour in figures): जरी आकृÂया अिधक संवादाÂमक आिण सजावटी¸या िदसÁयासाठी रंगांचा वापर होऊ शकतो, ÿकाशनासाठी इ¸छुक लेखकांना सामúी समजून घेÁयासाठी आवÔयक नसÐयास रंगांचा वापर टाळÁयाची सूचना केली जाते. अशाÿकारे, जनªÐसने Óयĉ केलेली ÿाधाÆये, सामúी समजून घेÁयाची आवÔयकता munotes.in

Page 61

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
61 आिण शोधिनबंध ÿकािशत करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया माÅयमांनुसार (Ìहणजे मुिþत िकंवा ऑनलाइन) रंगांचा वापर केला जाऊ शकतो. आकृÂयांमधील रंग वापरताना ¶यावयाची काही इतर खबरदारी Ìहणजे १) भरपूर परÖपरिवरोधी रंग सुिनिĲत करणे, रंग-ŀĶीची कमतरता असणाöया लोकांचा िवचार करणे (बहòतेकदा "रंग अंधÂव" Ìहणून ओळखले जाते) िकंवा ºया लोकांना सामाÆय रंगात रंग िदसत नाही. मागª, २) घटकांचा भेद एकट्या रंगापे±ा Öवतंý करÁयासाठी रंगा¸या संयोजनात नमुना वापरणे (उदाहरणाथª, घन, जोड-रेघ इÂयादी सार´या रेषा आलेखामÅये िभÆन रंग आिण रेषां¸या शैली वापरणे), ३) ÿितमेमधील रंगीत ±ेýांना थेट नाव देणे िकंवा पदाथाªला Âया¸या नावाशी जोडÁयासाठी रेषा वापरणे. ३.२.२ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे फायदे (Benefits of Reviewing a Research Paper) शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या वै²ािनक िøयेचे Óयापक फायदे आहेत, िवशेषत: जेÓहा ते Óयावसाियक Öतरावर होते. हे सवª संबंिधत प±ांसाठी फायदेशीर आहे: संपादक, लेखक, समी±क आिण एकूणच संशोधक समुदाय वाचक Ìहणून. पदÓयु°र अËयासøमात आपण हे फायदे तपशीलवार पाहó शकतो. नवअÅययनाथêं¸या Öतरावर, या िøयेचे जे फायदे आहेत, ते केवळ नवोिदत संशोधक Ìहणून तुम¸यापुरते मयाªिदत आहेत. कारण, तुम¸या शै±िणक अËयासøमा¸या या टÈÈयावर तुÌही तुमचे पुनरावलोकन Óयावसाियक Öतरावर केÐयाÿमाणे कोणÂयाही जनªलमÅये सबिमट करत नसाल. शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या या िøयेचे काही महßवाचे फायदे खालीलÿमाणे सूचीबĦ केले जाऊ शकतात:  सवªÿथम, हा उपøम ÓयĉéमÅये वै²ािनक वृ°ी वाढवतो.  एखाīा Óयĉìला Âयां¸या ÖवारÖया¸या ±ेýािवषयी अिधक जाणून घेÁयास ÿोÂसािहत कłन ते संशोधन ±ेýातील ÖवारÖय वाढवते जे Âयांना संशोधक Ìहणून शोधÁयात ÖवारÖय असू शकते.  हे िविशĶ ±ेýात होत असणाöया िवकासािवषयी ÓयĉìमÅये जागłकता िनमाªण करते.  हे एखाīा Óयĉìसाठी ²ान आिण संशोधन कौशÐये अīयावत करÁयाची संधी िनमाªण करते.  हे संशोधना¸या ŀिĶकोनातून दुलªि±त असणाöया आिण Âया िविशĶ संशोधन ±ेýात अËयास करÁयासाठी आवÔयक असणाöया िविशĶ पैलूंिवषयी अंतŀªĶी ÿदान करते, जे पूवê तपासलेÐया शोधिनबंधां¸या मयाªदांवर आधाåरत असू शकतात.  अशा ÿकारे, संशोधक Ìहणून संशोधन ±ेýात Óयĉì¸या महßवपूणª योगदानाची श³यता वाढते. हे आिण इतर अनेक फायदे या नवअÅययनाथêं¸या Öतरावर तसेच Óयावसाियक Öतर, ºयाचा नंतर शोध घेतला जाईल, शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या या िøयेचे महßव आिण ते संशोधन ±ेýात कसे योगदान देते हे सूिचत करते. munotes.in

Page 62

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
62 ३.२.३ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचा Óयावसाियक Öतर (Professional Level of Reviewing a Research Paper): शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन िलिहणे/पुनरावलोकन करणे ही कोणÂयाही िवषया¸या संशोधना¸या ±ेýातील एक महßवाची वै²ािनक िøया आहे, उदाहरणाथª, मानसशाľ, राºयशाľ. वै²ािनक समुदायाला सेवा देणे (पेन, २०१६) आिण Óयावसाियक िकंवा त²ां¸या Öतरावर संशोधना¸या ±ेýात रचनाÂमक योगदान देÁयासाठी हे एक महßवाचे कौशÐय आहे. Óयावसाियक Öतरावर, संशोधक, त² Ìहणून शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करताना या तीन महßवा¸या टÈÈयांतून जातात: १) शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन / पुनरावलोकन कायª हाती घेÁयाचे आमंýण ÖवीकारÁयापूवêचा टÈपा, २) शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे आमंýण ÖवीकारÐयानंतरचा टÈपा / पुनरावलोकन कायाªवर काम करणे, आिण ३) पुनरावलोकन सबिमट करÁयाचा टÈपा . त²ांनी या ÿÂयेक टÈÈयावर सावधिगरी बाळगणे आवÔयक आहे. एपीए शैली łपरेषे¸या इतर उवªåरत चार ®ेणéसह (Ìहणजे प±पातमुĉ भाषा, संदभª, Óयाकरण आिण ÿकाशन ÿिøया) पदÓयु°र Öतरावर शोधिनबंधाचे तपशीलवार पुनरावलोकन करÁया¸या या Óयावसाियक Öतरािवषयी आपण अिधक जाणून घेऊ. हे सवª िशकणे पदÓयु°र (एम.ए.) अËयासøमात अिधक संबंिधत आिण फायदेशीर ठरेल, कारण तुÌही सवªजण तुम¸या शै±िणक अËयासøमा¸या Óयावसाियक Öतराकडे वाटचाल कराल ºयामुळे तुÌहाला हा िवषय अिधक संवेदनशीलपणे समजून घेता येईल. महßवाची टीप: १. एपीए शैली łपरेषा आिण इतर łपरेषे¸या आवृßया बदलांसह अīयावत केÐया जात आहेत. Ìहणून, शोधिनबंध िलिहताना, ÿकािशत करताना िकंवा पुनरावलोकन करताना नेहमी अशा Öवłपा¸या वतªमान आवृ°ीचा संदभª ¶या. २. या पाठात नमूद केलेली अनेक उदाहरणे खालील संदभाªतून घेतली आहेत: American Psychological Association. (2021). APA style. https://apastyle.apa.org/products/publication-manual-7th-edition येथे उपलÊध ३.२.४ एपीए łपरेषा ल±ात घेऊन शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचा सराव (Exercise of reviewing a research paper considering APA format) िवभाग २.२.१ मÅये, आपण या Öवłपाचे महßवाचे तपशील िशकलो. या िवभागात, आपण एक छोटासा सराव कł ºयामÅये तुÌहाला तुमचे ²ान आिण Âया łपरेषेची ÖपĶता तपासÁयासाठी शोधिनबंधाचा नमुना ÿदान केला जाईल. तुÌहाला पुनरावलोकन कायाªसाठी munotes.in

Page 63

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
63 नमुना Ìहणून एक (ÿकािशत) शोधिनबंध ÿदान करÁयात आला आहे. खाली िदलेÐया ÿĳां¸या संचा¸या आधारे शोधिनबंधा¸या पैलूंचे काळजीपूवªक परी±ण करणे आिण Âया पिýकाचे घटक एपीए शैली łपरेषा (७ वी आवृ°ी) मागªदशªक तßवांशी जुळतात कì नाही हे पाहणे हे तुमचे कायª आहे. शोधिनबंधाचे शीषªक : A preliminary study of factors affecting adherence to medication in clinic children with attention-deficit/hyperactivity disorder - By Shitoley, P., Agarwal, V., and Chamoli, S. टीप: शोधिनबंधा¸या ÿतीचे वाटप योµय वेळी केले जाईल. सराव २.१ : खालील ÿĳां¸या आधारे िदलेÐया संशोधन लेखाचे मूÐयांकन करा एपीए –
७-वी आवृ°ी शैलीची łपरेषा आिण खालील नमुना ÿĳांवर आधाåरत संशोधन
अËयासाचे इतर तपशील. ÿ.१ शोधिनबंधाचे शीषªक एपीए – ७ Óया आवृ°ी शैली łपरेषेनुसार योµय आहे
का? ÿ.२ संशोधनाचा गोषवारा शोधिनबंधात आहे आिण Âयात संशोधन अËयासा¸या
आवÔयक तपशीलांसह महßवाचे शÊद समािवĶ आहेत का? ÿ. ३ िदलेÐया शोधिनबंधासह मागील अËयासाची ÿासंिगकता तपासा. ÿ.४ अËयास केलेÐया समÖयेचा आिण संशोधनाची उिĥĶ्ये नमूद केली आहेत का
ते िनिदªĶ करा. ÿ. ५ िदलेÐया शोधिनबंधात अËयासलेले Öवतंý आिण अवलंिबत पåरवतªके िनिदªĶ
करा. ÿ.६ िदलेÐया संशोधन अËयासामÅये िनयंýक पåरवतªके असÐयास ती िनिदªĶ करा. ÿ.७ सवª पåरवतªके कायाªÂमकŀĶ्या पåरभािषत आहेत का ते तपासा. ÿ.८ संशोधनात वापरÐया गेलेÐया सहभागé¸या िनवडीची ÿिøया, जर असेल तर
शोधा. ÿ.९ सहभागी िनवडÁयासाठी समावेशन िनकषांचे वणªन करा. ÿ.१० संशोधन अËयासा¸या नमुना आकारावर िटÈपणी īा. ÿ.११ संशोधनात अËयासलेÐया चलांचे मोजमाप करÁयासाठी वापरÐया जाणाöया
साधनांचे वणªन करा. ÿ.१२ संशोधन अËयुपगम िनिदªĶ आहेत का ? munotes.in

Page 64

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
64 ÿ.१३ संशोधन अËयासात केलेÐया सांि´यकìय िवĴेषणावर िटÈपणी. ÿ.१४ सांि´यकìय िवĴेषणावर आधाåरत काही महßवपूणª िनÕकषª आहेत का? ÿ.१५ या िविशĶ संशोधन अËयासातील िनÕकषा«¸या सामाÆयीकरण आिण
ÿितकृतीकरण यांबाबतीतील योµयतेवर िटÈपणी īा. ÿ.१६ संशोधनाची बलÖथाने आिण मयाªदा िनिदªĶ करा. ÿ.१७ या संशोधनाचे सूिचताथª काय आहेत? ÿ.१८ ADHD ¸या संदभाªत अËयास करÁयासाठी इतर संभाÓय पåरवतªके कोणती
असू शकतात? ल±ात ठेवा, शोधिनबंधांचे पुनरावलोकन कसे करावे यािवषयी तुÌहाला िदशा देÁयासाठी हे फĉ नमुना ÿĳ आहेत. तथािप, तुमचा शै±िणक अËयासøम िवचारात न घेता ते संशोधन लेखांचे ÿाितिनिधक पĦतीने पुनरावलोकन कसे करावे हे िशकÁयाची िवÖतृत संधी ÿदान करतात. टीप: या १८ ÿĳांची उ°रे देखील तुÌहाला महßवा¸या बाबी ल±ात घेऊन शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन कसे करावे यािवषयी काही मूलगामी कÐपना ÿदान करÁयासाठी अनुøमिणकेमÅये ÿदान केले आहेत. ३.३ सारांश हा धडा संशोधन आिण तीन महßवा¸या वै²ािनक िøया: संशोधन, शोधिनबंध िलिहणे, शोधिनबंध ÿकािशत करणे आिण शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे Ìहणजे काय हे समजून घेÁयापासून सुł होतो. संशोधन िवचार करÁयाचा एक मागª असणाöया कौशÐयां¸या संचापे±ा अिधक िøया Ìहणून पािहली जाते, ºयात १) आपÐया दैनंिदन Óयावसाियक कामा¸या िविवध पैलूंचे गंभीरपणे परी±ण करणे, २) िविशĶ कायªपĦती िनयंिýत करणारी मागªदशªक तßवे समजून घेणे आिण तयार करणे; आिण ३) नवीन िसĦांत िवकिसत करणे आिण चाचणी करणे जे तुम¸या सराव आिण Óयवसाया¸या ÿगतीसाठी योगदान देतात (कुमार, २०११). हे आपÐयाला आपÐया ÿĳांची उ°रे शोधÁयासाठी िकंवा समाजा¸या िकंवा Âया¸या िविशĶ वगाª¸या भÐयासाठी काम कł इि¸छत असणाöया िवīमान समÖयांचे िनराकरण करÁयाचा एक वै²ािनक मागª देते. अशाÿकारे, हा एक अितशय महßवाचा उपøम आहे आिण िवīमान ²ानात सुधारणा आिण योगदान देÁयासाठी ÿÂयेक ±ेýात केला जातो. शोधिनबंध िकंवा लेख िलिहणे ही सुłवातीपासून शेवटपय«त केलेÐया संशोधन अËयासाचे दÖतऐवजीकरण करÁयाची ÿिøया आहे. शोधिनबंधा¸या आवÔयक घटकांमÅये गोषवारा, पåरचय, अËयासाचे तकª आिण महßव, संशोधन समÖया/चे, संशोधन अËयुपगम िकंवा ÿĳ, सािहÂय पुनरावलोकन, पĦती/पĦती, पåरवतªके (Öवतंý, अवलंबून, िनयंýण), नमुना आिण नमुना, मािहती/ÿद° संकलनाची ÿिøया, सांि´यकìय िवĴेषण आिण मािहती/ÿद°चे ÖपĶीकरण, पåरणाम आिण चचाª, िनÕकषª, मयाªदा आिण Óयावहाåरक पåरणाम. हे सवª घटक काळजीपूवªक, बारकाईने, तपशीलवार आिण तरीही संि±Įपणे आिण नेमकेपणाने समजावून munotes.in

Page 65

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
65 सांगून शोधिनबंध िलिहÁयाची िøया केली पािहजे. शोधिनबंध ÿकािशत करणे ही पुढची पायरी आहे जी आपण आपÐया पूणª केलेÐया संशोधन कायाªतून िमळवलेले ²ान ÿसाåरत करÁयात मदत करते. शोधिनबंध ÿकािशत करÁयासाठी आपÐया संशोधन िवषयाशी संबंिधत जनªÐसची यादी ओळखÁयासाठी आिण संकुिचत करÁयासाठी, जनªÐसिवषयी काही मूलगामी मािहती िमळवली पािहजे, जसे कì i) आपÐया संशोधन िवषयाचा िवचार कłन जनªलची उपयुĉता, ii) Âयाची गुणव°ा, iii) Âयाची ®ेणी िवषयां¸या संदभाªत संशोधन लेख ÿकािशत करÁयासाठी, iv) ते समवयÖक-पुनरावलोकन केलेले आहे कì नाही, v) जनªल¸या एकाच खंडात / अंकात ÖवीकारÐया गेलेÐया लेखांची / पिýकाची सं´या, vi) Âयाचा ÿभाव घटक, vii) Âयाचे ÿाधाÆय łपरेषा एक शोधिनबंध (एपीए, एमएलए, सीएमएस असो). खोट्या जनªलमधील ÿकाशन आिण ÿकाशनासाठी शोधिनबंध सबिमट करÁयापूवê सािहिÂयक चोरी आिण Öवत:ची सािहिÂयक चोरी यािवषयी नेहमी सावध राहणे फार महÂवाचे आहे कारण दोÆही आपÐयाला शै±िणक आिण/िकंवा ÓयावसाियकŀĶ्या धो³यात आणू शकतात. ितसरी महßवाची वै²ािनक कृती Ìहणजे एका शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे ºयामÅये चांगÐया िकंवा दज¥दार शोधिनबंधसाठी िवīमान ÿमािणत पåरिमतé¸या िवłĦ िदलेÐया शोधिनबंधाचे मूÐयांकन करÁया¸या िøयेचा संदभª िदला जातो. यासाठी शोधिनबंधा¸या गुणव°ेसह सामúीची ÖपĶता सुिनिĲत करÁयासाठी मानक łपरेषा जाणून घेणे आवÔयक आहे. शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन दोन Öतरांवर होते, Ìहणजे ÿाथिमक िकंवा ÿारंिभक आिण उ¸च िकंवा Óयावसाियक Öतर. शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे यासार´या दोन इतर समान, तरीही िभÆन संकÐपना िकंवा सं²ा Ìहणजे पुनरावलोकन पिýका िकंवा लेख िलिहणे आिण सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे . पुनरावलोकन पिýका/लेख आिण सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे समान िøया दशªिवतात. उलट समी±ा पिýकाला सािहÂय-पुनरावलोकन असेही Ìहणतात. शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे आिण पुनरावलोकन पिýका/लेख िकंवा सािहÂय-पुनरावलोकन िलिहणे यातील समानता Ìहणजे दोÆही िøया कोणतेही मूळ िनÕकषª काढत नाहीत. तीन मानक शैली Öवłपांपैकì, अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (एपीए) Ĭारे एपीए शैली łपरेषा िविवध भारतीय तसेच आंतरराÕůीय जनªÐसĬारे मोठ्या ÿमाणावर वापरले जाते. हे मागªदशªक तßवांचा एक संच ÿदान करते जे संघिटत पĦतीने ÖपĶ आिण अचूक वै²ािनक लेखनासह उÂकृĶता ÿाĮ करÁयास मदत करते. . हे वाचकांना मु´य मुद्īांवर सहजतेने ल± क¤िþत करÁयास स±म करÁयासाठी एकसमानता आिण सातÂय याची खाýी देते. कोणÂयाही शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयासाठी, आपÐयाला जनªÐसĬारे ÿाधाÆय िदलेले łपरेषा देखील मािहत असणे आवÔयक आहे. Ìहणून, आपण सÅया चालू असणाöया APA शैली łपरेषे¸या (अंशात) सातÓया आवृ°ीवर चचाª केली. एपीए शैली łपरेषा वै²ािनक लेखनासाठी िवÖतृत मागªदशªक तßवे देते. सवªसाधारणपणे, एपीए i) कागदाचे łपरेषा, ii) मजकूरातील उĦरण, iii) शैलीचे यांिýकì, iv) सारÁया आिण आकृÂया, v) पूवाªúहमुĉ भाषा, vi) संदभª, vii) Óयाकरण आिण viii) मागªदशªक तßवे िनिदªĶ करते. ÿकाशन ÿिøया. यांपैकì, आपण पिहÐया चार ®ेणéवर ल± क¤िþत केले जे नवअÅययनाथêं¸या Öतरावर संबंिधत आहेत, तर उवªåरत चार ®ेणéमÅये माÖटसª कोसª दरÌयान ल± क¤िþत केले जाईल, Âयांची Óयावसाियक Öतराशी अिधक ÿासंिगकता ल±ात घेऊन. munotes.in

Page 66

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
66 "पिýका łपरेषा" नावा¸या एपीए शैली łपरेषे¸या पिहÐया ®ेणीमÅये सात िवभाग िकंवा उप®ेणéचा समावेश होतो, Ìहणजे, पृķांचा øम, शीषªक पृķ, मुþावगª, पृķ शीषªलेख, रेखा अंतर, समास, पåर¸छेद संरेखन आिण इंड¤टेशन आिण संबंिधतांसाठी महßवपूणª मागªदशªक तßवे ÿदान करणारे शीषªक अवयव वगª िकंवा इंůानेट ľोत. ितसरी ®ेणी "शैलीचे यांिýकì" िवरामिचÆहे, वणªलेखन आिण शÊद-िवभाजन, शÊद कॅिपटल, सं´या, इटािलक आिण अवतरण िचÆह, सं±ेप आिण सूची वापरÁयासाठी मागªदशªक तßवे िनिदªĶ करते. आिण शेवटी, चौथी ®ेणी "सारणी आिण आकृÂया" महÂवा¸या मागªदशªक तßवांसह आकृÂयांमÅये रंगा¸या ÿवेशयोµय वापरासह सारणी आिण आकृती मांडणीवर तपशील ÿदान करते. नवअÅययनाथêं¸या Öतरावर शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणे हे ÓयĉéमÅये वै²ािनक ŀĶीकोन वाढवÁयासाठी आिण संशोधन ±ेýातील ÖवारÖय वाढवÁयासाठी फायदेशीर ठरते आिण Óयĉìला Âयां¸या आवडी¸या ±ेýािवषयी अिधक जाणून घेÁयास ÿोÂसािहत करते जे Âयांना संशोधक Ìहणून शोधÁयात ÖवारÖय असू शकते. हे िविशĶ ±ेýात होत असणाöया िवकासािवषयी ÓयĉìमÅये जागłकता िनमाªण करते. हे एखाīा Óयĉìसाठी ²ान आिण संशोधन कौशÐये अīयावत करÁयाची संधी देखील िनमाªण करते. हे संशोधना¸या ŀिĶकोनातून दुलªि±त असणाöया आिण Âया िविशĶ संशोधन ±ेýात अËयास करÁयासाठी आवÔयक असणाöया िविशĶ पैलूंिवषयी अंतŀªĶी ÿदान करते, जे कदािचत या मयाªदांवर आधाåरत असू शकते. याअगोदर तपासलेले शोधिनबंध Óयावसाियक Öतरावर शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करणारे संशोधक तीन टÈÈयांतून जातात, ते Ìहणजे शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे आमंýण ÖवीकारÁयाअगोदरचा टÈपा/पुनरावलोकनाचे काम हाती घेÁयापूवêचा टÈपा, शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयाचे आमंýण ÖवीकारÐयानंतरचा टÈपा/कायªरत. पुनरावलोकन कायª आिण पुनरावलोकन सबिमट करÁया¸या टÈÈयावर. आपण तुम¸या माÖटसª कोसªमÅये या टÈÈयांिवषयी अिधक तपशीलवार जाणून घेऊ. ३.४ ÿĳ १ संशोधन Ìहणजे काय? कोणÂयाही शोधिनबंधाचे वेगळे आवÔयक घटक कोणते आहेत? २ शोधिनबंध िलिहणे, ÿकािशत करणे आिण पुनरावलोकन करणे यावर तीन महßवपूणª वै²ािनक िøया Ìहणून चचाª करा. ३ संशोधन हÖतिलिखत/पिýका िलिहÁया¸या संदभाªत एपीए शैली łपरेषे¸या सातÓया आवृ°ीवर िटÈपणी. ४ सािहिÂयक चोरी आिण Öव-सािहÂयचोरी यावर एक छोटी टीप िलहा. ५ उĦरणांची मूलगामी तßवे कोणती आहेत? ६ शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁया¸या फायīांवर एक छोटी टीप िलहा. ७ या ÿकरणात िदलेला समान शोधिनबंध ल±ात घेऊन, APA शैली łपरेषा आिण ÿĳां¸या मागील नमुना संचािवषयी आपण काय िशकलात यावर आधाåरत ÿĳांचा munotes.in

Page 67

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
67 दुसरा संभाÓय संच तयार करा. तुÌही तुम¸या वगाªत दोन गट तयार कłन हा िøया एक गट िøया Ìहणून कł शकता, जेथे एक गट दुसöया गटाला ÿĳ िवचारेल आिण दुसरा गट Âया ÿĳांची उ°रे देईल. ÿĳ िवचारÁयाची आिण उ°रे देÁयाची िøया गटांमÅये बदलली जाऊ शकते. हा सराव वैयिĉकåरÂया देखील केला जाऊ शकतो. ८ हीच िøया इतर ÿकािशत शोधिनबंधासह करा. ३.५ संदभª १. American Psychological Association. (2020). Publication manual of the American Psychological Association, seventh edition. Washington DC: American Psychological Association. २. American Psychological Association. (2021). APA style. Available at https://apastyle.apa.org/products/publication-manual-7th-edition ३. American Psychological Association. (2021). APA Style: Style and grammar guidelines. Available at: https://apastyle.apa.org/style-grammar-guidelines. ४. American Psychological Association. (2021). APA Style: Order of pages. Available at: https://apastyle.apa.org/style-grammar-guidelines/paper-format/order-pages ५. Author Services. (2021). What is a review article? Retrieved from https://authorservices.taylorandfrancis.com/publishing-your-research/writing-your-paper/how-to-write-review-article/ ६. Kumar, R. (2011). Research methodology: A step-by-step guide for beginners. Los Angeles: Sage Publications. ७. Pain, E. (2016, September 22). How to review a paper. Science. Retrieved from https://www.science.org/careers/2016/09/how-review-paper ३.६ पåरिशĶ सराव २.१: शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन करÁयासाठी ÿĳांची उ°रे टीप: रेषेतील अंतर, मुþावगª िकंवा मुþावगª आकार यांसार´या संशोधन पýातील काही वैिशĶ्यांचा अंदाज लावला जाऊ शकत नाही (उदाहरणाथª इंच िकंवा िबंदूमÅये) तरीही तुÌही िनरी±णाĬारे Âयाचा अंदाज लावू शकता. १. होय, काही ÿमाणात. शोधिनबंधाचे शीषªक शीषªक पृķा¸या शीषªÖथानी तीन िकंवा चार ओळी खाली असÐयाचे िदसते. ते मÅयभागी नाही. माý, ते ठळक अ±रात आहे. munotes.in

Page 68

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
68 शीषªक लांब असÐयाचे िदसते, परंतु ल± क¤िþत केलेले िदसते आिण Âयात ÿमुख सं²ा समािवĶ आहेत. शीषªकातील ÿमुख शÊद कॅिपटल केलेले नाहीत. २. होय. संशोधनाचा गोषवारा शोधिनबंधात आहे. यात संशोधनाचे कìवडª आिण आवÔयक तपशील, जसे कì अËयासाची पाĵªभूमी आिण उिĥĶ्ये, संशोधनासाठी वापरलेली पĦत आिण सािहÂय, पåरणाम आिण िनÕकषª यांचा समावेश आहे. ३. संदिभªत केलेले बरेचसे मागील अËयास अटेÆशन-डेिफिसट/हायपरएि³टिÓहटी िडसऑडªर (ADHD) शी संबंिधत आहेत , जे संशोधन िवषयाशी संबंिधत आहेत. तसेच, संदिभªत केलेले बरेच अËयास ि³लिनकल मुले आिण िकशोरवयीन मुलांशी संबंिधत आहेत. ४. संशोधन समÖया Öवतंýपणे िनिदªĶ केलेली नाही. ADHD असणाöया मुलांमÅये आिण िकशोरवयीन मुलांमÅये औषधोपचारांवर पåरणाम करणारे घटक ओळखणे हा संशोधनाचा उĥेश होता. ५. हा संशोधन अËयास िनसगाªत अÆवेषणाÂमक असÐयाचे िदसते. एडीएचडी असणाöया ि³लिनक मुलांमÅये औषधोपचारांचे पालन करणे हे अवलंबून पåरवतªक होते. Öवतंý पåरवतªके िनिदªĶ केलेले नाहीत, जे नंतर मािहती देणाöयांनी ÿितसाद िदलेÐया ÿोफॉमाª¸या आधारे पåरणामांमधून तपासले गेले. ६. या संशोधन अËयासातील िनयंýण पåरवतªके खालील ÿमाणे आहेत: i) सहभागéची सं´या (फĉ २४), ii) संशोधन नमुÆयात ADHD चे िनदान झालेÐया नवीन सहभागéचा समावेश करÁयात आला. दुसरीकडे, ६ वषा«पे±ा कमी वयाची मानिसक मुले आिण औषध-ÿेåरत हायपरॅि³टिÓहटी असलेली मुले आिण एडीएचडी¸या नॉनफामाªकोलॉिजकल ÓयवÖथापनावरील मुलांना नमुÆयातून वगळÁयात आले. ७. होय. केवळ अवलंबून पåरवतªक कायाªÂमकपणे पåरभािषत केले गेले. Öवतंý पåरवतªकांचा शोध घेतला जात असÐयाने, ते कायाªÂमकपणे पåरभािषत केले गेले नाहीत. ८. अËयास केलेÐया नमुÆयाची िनवड पालकांनी Âयां¸या मुलांना औषधोपचारासाठी Âयांचा करार दशªवÁयासाठी िदलेÐया मािहतीपूणª संमती¸या आधारावर केली होती. ६ वषा«पे±ा कमी वयाची मानिसक मुले आिण औषध-ÿेåरत अितिøयाशीलता असलेली मुले आिण एडीएचडी¸या नॉनफामाªकोलॉिजकल ÓयवÖथापनावरील मुलांना नमुÆयातून वगळÁयात आले. ९. सहभागी िनवडÁयासाठी समावेशन िनकष Ìहणजे मनोŁµणालयातील मुलांचे आिण िकशोरवयीन मुलांचे नवीन नŌदणीकृत ÿकरणे ºयांना DSM IV-TR िनकषांवर आधाåरत ADHD úÖत असÐयाचे िनदान झाले होते. १०. संशोधन िनÕकषा«चे सामाÆयीकरण करÁयासाठी २४ चा नमुना आकार खूपच लहान होता. तथािप, एवढ्या लहान नमुÆया¸या आकाराचे संभाÓय कारण असे असू शकते munotes.in

Page 69

शोधिनबंधाचे पुनरावलोकन
करणे
69 कì केवळ मनोिचिकÂसक ि³लिनकमधून एडीएचडी¸या नवीन नŌदणीकृत ÿकरणांना िनवड िनकष Ìहणून ÿाधाÆय िदले गेले. शीषªकात नमूद केÐयाÿमाणे हा एक ÿाथिमक अËयास असÐयाने, भिवÕयात कदािचत तुलनाÂमकŀĶ्या मोठ्या नमुÆयासह Âयाची ÿितकृती केली जाऊ शकते. ११. िकडी शेड्यूल फॉर इफेि³टÓह िडसऑडªर आिण िÖकझोĀेिनया – ÿेझ¤ट अँड लाईफटाईम (K-SADS-PL) मुलां¸या मानसोपचार मूÐयांकनासाठी वापरÁयात आले. िहलसाइड िबहेिवयर रेिटंग मापन®ेणी (HBRS) चा वापर मुला¸या वतªनासाठी रेिटंग िमळिवÁयासाठी केला गेला. ि³लिनकल µलोबल इÌÿेशन मापन®ेणी (CGI) मुला¸या आजारा¸या तीĄतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी लागू केले गेले . मुला¸या बुिĦम°ेचे मूÐयमापन करÁयासाठी कोणÂयाही िविशĶ साधनाचा उÐलेख केलेला नाही कारण ि³लिनकमधील नैदािनक मानसशाľ²ाĬारे Âयाचे िनयिमतपणे मूÐयांकन केले जाते. १२. नाही १३. मािहती/ÿद°वर पीअरसनचे सहसंबंध आिण ÿितगमन िवĴेषण लागू केले गेले. यािशवाय, वारंवारता ट³केवारी देखील मोजली गेली. १४. संशोधना¸या िनÕकषा«वłन असे िदसून आले आहे कì औषधांचे पालन न केÐयाने ८३. ३% सहभागéना पिहÐया मिहÆयातच पåरणाम झाला. पालकांनी िदलेÐया या सवा«त सामाÆय कारणांमÅये औषधांचे दुÕपåरणाम, औषधां¸या पåरणामकारकतेचा अभाव, Łµणालयात समÖया (जसे कì दीघª ÿती±ा वेळ आिण ÿिøयाÂमक िवलंब), मुलाला औषधांचे Óयसन लागÁयाची भीती, समÖया औषधोपचारात ÿवेश, काळजीवाहóंची िनÕकाळजी वृ°ी आिण औषधोपचाराची उ¸च िकंमत. १५. २४ सहभागéचा नमुना अÂयंत लहान नमुना असÐयाने, संशोधनाचे िनÕकषª सहजपणे सामाÆयीकृत केले जाऊ शकत नाहीत. तथािप, भिवÕयात Âयाची ÿितकृती तुलनेने मोठ्या नमुÆयासह केली जाऊ शकते. १६. एडीएचडी असणाöया मुलांमÅये औषधांचे पालन न करÁयावर पåरणाम करणाöया घटकांचा अËयास करÁयासाठी अËयासाची ताकद ही िचंतेची बाब मानली जाऊ शकते. संशोधन अËयासाचा नमुना आकार खूपच लहान होता, जो सवा«त मोठ्या मयाªदांपैकì एक आहे. १७. समान लोकसं´ये¸या वैिशĶ्यांसह तुलनाÂमकŀĶ्या मोठ्या नमुÆयासह अËयासा¸या ÿितकृतीसह पुढील संशोधनास वाव आहे . ADHD असणाöया मुलांमÅये औषधांचे पालन न करÁयािवŁĦ उपाययोजना करÁयासाठी हे उपयुĉ ठरेल. १८. पालकांचे िश±ण िवīाÃया«साठी टीप: ही उ°रे अंितम नाहीत. तुमची संशोधन कौशÐये सुधारÁयासाठी तुÌही तुमची िनरी±णेही Âयात जोडू शकता.  munotes.in

Page 70

70 ४ बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग ÿयोग ø. १- अँकåरंग इफे³ट घटक रचना ४.० उिĥĶ ४.१ पåरचय ४.२ पåरवतªकांची कायाªÂमक Óया´या ४.३ पĦत ४.४ ÿद°/मािहती िवĴेषण ४.५ चचाª ४.६ संदभª ४.० उĥेश • मानसशाľातील ÿयोग कसे करावे हे समजून घेÁयासाठी ४.१ पåरचय मानिसक गिणत आिण आकडेमोड ही आपÐया दैनंिदन जीवनातील महßवाची कामे आहेत. आÌहाला दररोज अनेक पåरिÖथतéचा सामना करावा लागतो ºयासाठी आÌहाला Âवåरत गणना करणे आवÔयक आहे. आिण हातातलं काम श³य िततकं सोपं करÁयासाठी श³य असेल ितथे शॉटªकट वापरÁयाची जÆमजात मानवी ÿवृ°ी आहे. शॉटªकट देखील वापरले जात असताना लोक सहसा Âयां¸या आसपास¸या मािहतीचा वापर करतात. जेÓहा लोक सं´याÂमक अंदाजांची गणना करतात, तेÓहा Âयांना सहसा संबंिधत आिण असंबĦ दोÆही मािहतीचा सामना करावा लागतो. उदाहरणाथª, एखाīा दुकानात जेÓहा úाहक Âया¸या खरेदी केलेÐया िकराणा मालाची एकूण िकंमत मोजÁयाचा ÿयÂन करत असेल तेÓहा कदािचत एक तळÁयाचे पॅन Ł.ला िवकले जात आहे. ९९९. नवीन Āाईंग पॅन¸या असंबĦ िकंमतीमुळे úाहकां¸या अंदाजावर पåरणाम होईल का? िकंवा, अिधक सामाÆयपणे, अंकìय अंदाजांची गणना करताना लोक असंबĦ सं´याÂमक मूÐयांनी (Ìहणजे अँकर) ÿभािवत होतात का? असं´य अËयासांनी असे दाखवून िदले आहे कì अंदाज अÿासंिगक अँकर¸या िदशेने एकłप होतात (पुनरावलोकनासाठी, चॅपमन आिण जॉÆसन, २००२ पहा). उदाहरणाथª, िमिसिसपी नदीची लांबी आिण माउंट एÓहरेÖटची उंची ( जॅकोिवट्झ आिण काहनेमन , १९९५), गुÆहेगारी वा³ये ( इंिµलश , मुसवेलर , आिण Öůॅक , २००६), आिण कामिगरी रेिटंग यांसार´या सामाÆय ²ाना¸या ÿĳांसह अँकåरंग ÿभाव िदसून आला आहे. युिनÓहिसªटी ÿोफेसर ( थॉरÖटीÆसन , िāयर , एटवेल, हॅिमÐटन आिण िÿÓहेट , २००८). ठरािवक अँकåरंग munotes.in

Page 71

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
71 अËयासासाठी आवÔयक आहे कì सहभागéनी मेमरीमधून मािहतीची भरती करावी आिण/िकंवा ÿामु´याने गैर-पåरमाणवाचक मािहतीवłन पåरमाणवाचक अंदाज लावावा. या ÿयोगात, आÌही एका वेगÑया संदभाªत अँकåरंग इफे³ट्सची तपासणी करÁयाचा ÿयÂन कł - िजथे सहभागéना Âयांचा अंदाज तयार करÁयासाठी गणना करणे आवÔयक होते. ही उदाहरणे अगदी सामाÆय आहेत आिण आपÐया दैनंिदन जीवनात िनयिमतपणे घडतात. अँकर आपÐया अंितम मूÐयमापनांवर िकंवा िनणªयांवर कसा ÿभाव टाकतात हे आपण समजून घेतले पािहजे. एक ÿिसĦ अËयास अनेकदा मानसशाľा¸या िवīाÃया«ना िशकवला जातो जो गणनेमÅये होणाöया अँकåरंगचे उÂकृĶ उदाहरण आहे. हा अËयास Tversky आिण Kahneman (१९७४) यांनी केला होता. जेÓहा सहभागéना १ x २ x ३ x ४ x ५ x ६ x ७x ८ या समीकरणाचे उ°र काय असेल असे िवचारÁयात आले तेÓहा Âयांनी ८ x ७ x या समीकरणा¸या उ°राचा अंदाज घेÁयास सांिगतले होते Âया तुलनेत Âयांनी कमी अंदाज िदला. ६ x ५ x ४ x ३ x २ x १. याचे कारण असे कì पिहले समीकरण लहान सं´येने सुł होते आिण १, २, ३ इÂयादéपासून चढÂया पĦतीने पुढे सरकते ºयामुळे आपला म¤दू उ°र Ìहणून कमी अंदाज देतो. समीकरण आिण ८, ७, ६, इÂयादी सार´या मोठ्या सं´येने सुł होणाöया दुसöया समीकरणासाठी नेमके उलटे घडते. परंतु आपÐयाला मािहत आहे कì दोÆही समीकरणांचे उ°र एकच आहे. हे अँकåरंग ÿभाव ÿदिशªत करतात. मािहतीचा ÿारंिभक तुकडा एक "अँकर" असÐयाचे िसĦ करतो ºयामुळे आपण पुढे मांडलेÐया समीकरणा¸या उ°रािवषयी þुत परंतु सदोष िनणªय घेऊ शकतो. उदाहरणाथª, एखाīा Óयĉìने “२५६+७८१+ ४४६=?” सारखे समीकरण सोडवले पािहजे. आिण ते ९१४ सार´या अÿासंिगक सं´ये¸या संपकाªत आहेत. याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´येचा, वाÖतिवक उ°रापे±ा कमी असलेÐया Óयĉì¸या अंितम उ°रावर कोणताही प±पाती ÿभाव पडेल का? हेच समजून घेÁयाचा सÅयाचा ÿयोग आहे. चार संभाÓय ÖपĶीकरणे आहेत. अंितम उ°रावर अँकरचा ÿभाव का पडतो. पिहÐया ÖपĶीकरणाला िसलेि³टÓह ऍ³सेिसिबिलटी असे Ìहणतात (मुसवेलर अँड Öůॅक , १९९९; Öůॅक अँड मुसवेलर , १९९७; हे देखील पहा, चॅपमन आिण जॉÆसन, १९९९). गिणताची समÖया सोडवताना अँकåरंग इफे³टशी Âयाचा थेट संबंध नसला तरी, तो सवªसाधारणपणे अँकåरंग इफे³टशी संबंिधत असतो. िनवडक ÿवेशयोµयता ÖपĶीकरण असे गृहीत धरते कì जेÓहा एखाīाला कोणÂयाही ÿकार¸या अँकरचा सामना करावा लागतो, तेÓहा Óयĉì ÿथम लàय अँकर मूÐया¸या समान आहे कì नाही याची चाचणी करेल. उ. ते माउंट एÓहरेÖट उंच आहे कì नाही या गृहीतकाची चाचणी घेÁयाचा ÿयÂन करतील. कारण लोक गृहीतक चाचणीत गुंततील, ते Âयांचे िनणªय घेÁयासाठी ÿदान केलेली मािहती वापरतील. िनवडक ÿवेशयोµयता खाती असे गृहीत धरतात कì सिøय केलेली मािहती शÊदाथाªने अँकर मूÐयाशी संबंिधत आहे ( मुसवेलर आिण Öůॅक , २०००, २००१). जेÓहा Óयĉì Âयांचा अंितम अंदाज तयार करतात, तेÓहा ते Âयां¸या अंदाजाची मािहती देÁयासाठी ÿवेशयोµय मािहतीचा हा प±पाती संच वापरतात. िनवडक ÿवेशयोµयता अनेक पåरिÖथतéमÅये अँकåरंग ÿभाव ÖपĶ कł शकते कारण खाते मेमरीमधून मािहती¸या प±पाती भरतीवर अवलंबून असते. तथािप, िनवडक ÿवेशयोµयता ÖपĶीकरण munotes.in

Page 72

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
72 लोक उपलÊध मािहती¸या आधारे गणना करत आहेत अशा पåरिÖथतीत लागू होत नाही. िशवाय, िनवडक ÿवेशयोµयता खाती असे गृहीत धरतात कì अँकर शÊदाथाªशी संबंिधत मािहतीची सुलभता वाढवतात, Âयांना पूणªपणे सं´याÂमक मािहतीसह अँकåरंग ÿभाव ÖपĶ करÁयात अडचण येते. अँकåरंग इफे³टचे दुसरे ÖपĶीकरण Ìहणजे अँकåरंग आिण अपुरे समायोजन ( एÈले आिण िगलोिवच , २००१, २००४, २००५, २००६; ट्वेÖकê आिण काहनेमन , १९७४). हे ÖपĶीकरण असे सांगते कì Óयĉì अँकरचा ÿारंभ िबंदू Ìहणून वापर करतात आिण नंतर Âया ÿारंिभक िबंदूवर आधाåरत Âयांचे अंदाज/उ°र समायोिजत करÁयास सुरवात करतात. अँकåरंगची मयाªदा आिण अपुरा आिण अपुरा समायोजन असे सांगते कì समायोजन पैलू केवळ तेÓहाच कायª करते जेÓहा अँकर Öवतः वैयिĉकåरÂया ÓयुÂपÆन केले जातात ( मुसवेलर आिण Öůॅक , २०००, २००१; एÈले आिण िगलोिवच , २००१, २००४, २००५,२००६). अँकåरंग इफे³टसाठी ितसöया आिण चौÃया ÖपĶीकरणाला सं´याÂमक आिण पåरमाण ÿाइिमंग Ìहणतात . उदा., जेÓहा आपण ओळखपýावरील अिनयंिýत कमªचारी øमांक वाचतो तेÓहा Âया संÖथेतील कमªचाöयांची सं´या दशªवेल असा आमचा अंदाज आहे. आयडी øमांक पािहÐयाने समान øमांकांची सुलभता वाढली. जेÓहा Óयĉéनी Âयांचे अंदाज ÓयुÂपÆन केले, तेÓहा या अिवभाºय सं´या ल±ात येÁयाची अिधक श³यता असते, ºयामुळे Âयां¸या अंितम अंदाजांवर पåरणाम होतो. पåरमाण ÿाइिमंग ÖपĶीकरण अँकरला संकÐपना ÿाइिमंग Ìहणून पाहते. (उदा. "उ¸च/मोठ्या" या सं²ेसाठी उ¸च सं´या ÿाइम असेल). ही ÿाथिमक संकÐपना शेवटी Óयĉìने केलेÐया अंितम अंदाजावर पåरणाम करेल (ओपेनहाइमर, लेबोउफ , आिण āुवर, २००८). उदाहरणाथª, एका अËयासात, जेÓहा सहभागéनी कागदा¸या शीटवर एक लांब रेषा काढली, तेÓहा Âयांनी िमिसिसपी नदीला लहान रेषा काढायला सांिगतÐया¸या तुलनेत लांब असÐयाचा अंदाज लावला. अंकìय आिण पåरमाण ÿाइिमंग आÌहाला समजावून सांगÁयास मदत करतात कì असंबĦ अँकर गिणता¸या समीकरणा¸या उ°रांवर कसा ÿभाव टाकतील. आम¸या ÿयोगात, आÌही असे सुचिवतो कì असंबĦ अँकरचा गिणता¸या समीकरणाबĥल सहभागéनी काढलेÐया अंदाजांवर ÿभाव पडेल (जर समीकरणे फार साधी नसतील). अशाÿकारे, अँकर अंकìय/मॅिµनट्यूड ÿाइिमंगĬारे पूवाªúही ÿभाव टाकतील. सहभागी Âयांना सादर केलेÐया अँकर¸या ÿकारानुसार अंदाज ÿदान करतील. उदा., जर आÌही सहभागéना उ¸च अँकर (उदा.३७९०) दाखवला, तर ही सं´या अँकरजवळील सं´याÂमक मूÐयांचे सिøयकरण वाढवेल. Ìहणजेच, जेÓहा सहभागीला एक समीकरण (उदा. ४६३७+७४६१+७१६४) दाखवले जाते, तेÓहा ते या समीकरणाचे उ°र िकंवा अंदाज Ìहणून जाÖत अंदाज देÁयाची श³यता असते. आम¸या ÿयोगातही, गिणता¸या समीकरणाला िदलेÐया अंितम उ°रावर Âयाचा पåरणाम अËयासÁयासाठी सहभागéना अँकर (एकतर कमी िकंवा उ¸च) समोर आणले जाईल. समीकरण सोडवÁयासाठी सहभागी इतर गिणती तंýे वापरत नाहीत आिण अँकर ÿभाव खöया अथाªने पािहला जाऊ शकतो याची खाýी करÁयासाठी आÌही ५ सेकंदाची वेळ मयाªदा लागू munotes.in

Page 73

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
73 करणार आहोत. वेळे¸या मयाªदेसह, सहभागéना जलद ÿितसाद देÁयासाठी शॉटªकट वापरÁयास भाग पाडले जाईल. समÖया (Problem): मयाªिदत वेळ-मयाªिदत कायाªमÅये गिणता¸या समीकरणां¸या उ°रांवर असंबĦ अँकरचा ÿभाव समजून घेÁयासाठी. पयाªयी अËयुपगम (Alternative Hypothesis): Âयांना ÿदान केलेÐया तीन ÿकार¸या अँकर¸या आधारावर सहभागी¸या कामिगरीमÅये फरक असेल Ìहणजे अनुøमे कमी अँकर, उ¸च अँकर आिण अँकर नाही. सहभागéनी ÿदान केलेÐया अंदाजांची सरासरी उ¸च अँकर िÖथतीसाठी सवाªिधक आिण कमी अँकर िÖथतीसाठी सवाªत कमी असेल. शूÆय अËयुपगम (Null Hypothesis): Âयांना ÿदान केलेÐया तीन ÿकार¸या अँकर¸या आधारावर सहभागé¸या कामिगरीमÅये कोणताही फरक नसतो Ìहणजे अनुøमे कमी अँकर, उ¸च अँकर आिण अँकर नाही. ४.२ पåरवतªकांची कायाªÂमक Óया´या (OPERATIONAL DEFINITION OF VARIABLES) Öवतंý पåरवतªक (Independent Variable - IV): अंकìय अँकर (असंबĦ सं´येचे ÿदशªन जे गिणता¸या समीकरणा¸या अंदाजावर पåरणाम कł शकते). IV चे ३ Öतर आहेत: Öतर १: अँकर नाही (िनयंýण गट) Öतर २: कमी अँकर (५०० आिण ९९९ दरÌयान याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´या) Öतर ३: उ¸च अँकर (११००१ आिण ११५०० दरÌयान याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´या) अवलंबी पåरवतªक (Dependent Variable - DV): मांडलेÐया गिणता¸या समीकरणाला ÿदान केलेÐया अंदाजांचा सरासरी. िनयंýणे (Controls): १. ÿÂयेक गिणता¸या समीकरणासाठी ए³सपोजर वेळ ५-सेकंदांवर िÖथर ठेवला जाईल. २. सहभागी िफलर ÿĳांची उ°रे देतील. िफलर समÖया सवª सहभागéसाठी सार´याच असतील आिण Âयां¸याकडे अँकर असतील जे गिणता¸या समÖयां¸या वाÖतिवक उ°रां¸या जवळ असतील. ३. गिणता¸या समीकरणाचे सादरीकरण आिण अँकर यां¸यामÅये ३- सेकंद वेळेचे अंतर राखले जाईल. ४. गिणताची सवª समीकरणे X१+X२+X३=Y Öवłपात सादर केली जातील. उदा. ८७४+९१५+३४७=? munotes.in

Page 74

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
74 ५. हे ÿĳ तयार करÁयासाठी, ४००० ते ८००० ¸या ®ेणीतील ÿÂयेक चाचणीसाठी तीन सं´या (Ìहणजे X१, X२ आिण X३) याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केÐया गेÐया. ६. ÿÂयेक चाचणीसाठी अँकर मूÐये देखील याŀि¸छकपणे िनधाªåरत केली गेली होती; कमी अँकर ५०० आिण ९९९ दरÌयान आिण उ¸च अँकर ११००१ आिण ११५०० दरÌयान होते. उदाहरणाथª, एखाīा सहभागीला “४७२४+७८११+५७८० = ?” चे उ°र िवचारले जाऊ शकते. कमी अँकर िÖथतीत ८२४ िकंवा उ¸च अँकर िÖथतीत २१९२ पे±ा जाÖत िकंवा कमी आहे. ४.३ पĦत (METHOD) सहभागी (Participant): गट डेटा (Group data): सहभागéची सं´या: N = उपकरणे/सािहÂय (Apparatus/materials): १. गिणता¸या समीकरणांसह ÿाÂयि±क Éलॅशकाडª २. गिणता¸या समीकरणांसह वाÖतिवक चाचणी Éलॅशकाडª ३. Öटॉप-वॉच ४. मेůोनोम ५. Öकोअåरंग शीट ६. Öøìन ७. Öटेशनरी रचना (Design): ÿयोगाची रचना ही एक Öवतंý Óहेåरएबल असलेली पुनरावृ°ी मापनाची रचना आहे ºयामÅये कमी अँकर, उ¸च अँकर आिण अँकरची िÖथती नाही आिण एक अवलंबून Óहेåरएबल Ìहणजे गिणता¸या समीकरणाचे उ°र असे तीन Öतर असतात. कायªपĦती (Procedure) सहभागéना असे िनद¥श िदले जातील कì ते गिणता¸या समीकरणांची उ°रे देत असतील आिण ÿÂयेक समीकरण पाहÁयासाठी Âयां¸याकडे थोडा वेळ असेल. Ìहणून, Âयांनी श³य ितत³या लवकर आिण अचूकपणे कायª केले पािहजे. सहभागéनी ÿथम १० सराव गिणत
munotes.in

Page 75

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
75 ÿĳांची उ°रे िदली. उदाहरणाथª, एखाīा सहभागीला “४३५+ ५८७ + २९८ =?” हे समीकरण िदसेल. आिण ÿितसाद देÁयास सांिगतले जाईल. ४ सेकंदांनंतर, समीकरणासह Éलॅशकाडª काढले जाईल आिण ÿयोगकÂयाªने सहभागी¸या ÿितसादाची ÿती±ा करावी. सहभागीने ÿितसाद िदÐयावर, ÿयोगकताª पुढील समÖयेकडे जाऊ शकतो. सराव समÖयांची उ°रे िदÐयानंतर, सहभागéना सांिगतले जाईल कì ते दोन टÈÈयात आणखी काही गिणता¸या समÖयांची उ°रे देत आहेत. िवशेषत:, Âयांना सांिगतले जाईल कì ते ÿथम समीकरण पाहतील आिण समीकरणा¸या उ°राची तुलना “याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´येशी” करतील. दुसरे, Âयांनी समीकरणाचे उ°र देणे अपेि±त आहे. नंतर सहभागéना Âयांचे कायª समजले आहे याची खाýी करÁयासाठी Âयांना एक उदाहरण दाखवले जाईल. पुढे, Âयांना सांिगतले जाईल कì ÿÂयेक समीकरण पाहÁयासाठी Âयां¸याकडे कमी वेळ असेल, Ìहणून Âयांनी श³य ितत³या लवकर आिण अचूकपणे कायª केले पािहजे. शेवटी, Âयांना सांिगतले जाईल, जर ते होते समीकरणा¸या अचूक उ°राबĥल खाýी नसÐयास, Âयांनी Âयांचा सवō°म अंदाज ÿदान केला पािहजे. िफलर समÖया सवª सहभागéसाठी सार´याच असतील आिण गिणता¸या ÿĳां¸या वाÖतिवक उ°रां¸या जवळ असलेले अँकर असतील. सूचना (Instructions) “हा गिणता¸या समीकरणांभोवतीचा एक साधा ÿयोग आहे. तुÌहाला ÿथम सादर केले जाईल काही सराव समीकरणांसह तुÌहाला अिधक चांगÐया ÿकारे समजÁयास मदत होईल (उदा. ४३५+ ५८७+ २९८ = ?” चे उ°र काय आहे). आता आपण ÿÂय± काम पुढे कł. तुÌहाला एक समीकरण सादर केले जाईल आिण समीकरण सोडवÁयासाठी समीकरणा¸या उ°राची याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´येशी तुलना करणे हे तुमचे कायª आहे. कृपया श³य ितत³या लवकर आिण अचूकपणे ÿितसाद īा. तुÌहाला उ°राबĥल खाýी नसÐयास, कृपया तुमचा सवō°म अंदाज īा आिण ÿितसाद īा. कोणतीही ढोबळ गणना करÁयासाठी तुÌहाला कागद/पेिÆसल िदली जाणार नाही, Âयामुळे तुÌही मानिसकŀĶ्या समीकरण सोडवावे. तुÌही तुमचा ÿितसाद श³य ितत³या लवकर मोठ्याने सांगावा.” समीकरणे सादर करÁयासाठी सूचना: कमी/उ¸च अँकर िÖथती: "खालील समीकरणाचे उ°र लहान िकंवा मोठे आहे का?" अँकरची अट नाही: खालील समीकरणाचे उ°र काय आहे? कायªपĲात ÿĳ (Post Task Questions) १. या ÿयोगाचा उĥेश काय होता असे तुÌहाला वाटते? २. तुÌहाला सादर केलेÐया काया«मÅये तुÌहाला काही फरक िदसला का? munotes.in

Page 76

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
76 ३. तुÌहाला सादर केलेÐया काया«मÅये तुम¸या ÿितसादांमÅये बदल ल±ात आला का? ४. समीकरणांना ÿितसाद देताना तुÌही कोणतेही तंý वापरले आहे का? जर होय, तर कृपया सिवÖतर सांगा. ५. तुÌहाला काही समीकरणे इतरांपे±ा सोपी वाटत होती का? जर होय, का? ६. तुमचे उ°र समोर येताना समीकरण उपयोगी दशªिवले गेले तेÓहा याŀि¸छकपणे ÓयुÂपÆन केलेÐया सं´या तुÌहाला सादर केÐया होÂया का? ७. ÿयोगाबĥल तुम¸या काही िटÈपÁया िकंवा ÿĳ आहेत का? संि±Į ÖपĶीकरण (Debriefing) या ÿयोगाचा उĥेश मयाªिदत वेळ-मयाªिदत कायाªमÅये गिणता¸या समीकरणां¸या उ°रांवर असंबĦ अँकर¸या ÿभावाचा अËयास करणे हा होता. आÌही तुÌहाला काया«ची तीन मूलभूत ®ेणी सादर केली. पिहÐया कायाªत तुÌहाला गिणता¸या समीकरणापूवê असंबĦ अँकर/सं´या समोर आली. हा अँकर कमी अँकर होता. टाÖक¸या दुसöया ®ेणीमÅये उ¸च अँकरचा वापर केला गेला आिण ितसöया ®ेणी¸या टाÖकमÅये अँकरचा वापर केला नाही. अँकåरंग इफे³टनुसार, तुÌहाला िदलेÐया अँकरचा ÿकार गिणता¸या समीकरणाचे अंितम उ°र Ìहणून तुÌही िदलेÐया अंदाजावर पåरणाम करेल. आÌहाला अपेि±त आहे कì तुम¸या अंदाजांवर तुÌहाला संबंिधत कामांमÅये िदलेÐया अँकर¸या ÿकारावर ÿभाव पडेल अथाªत, कमी अँकर कंिडशनमÅये तुÌही कमी अंदाज īाल आिण जाÖत अँकर कंिडशनमÅये तुÌही जाÖत अंदाज īाल. *Âयांना P चे पåरणाम समजावून सांगा*. आम¸याकडे या इंिþयगोचरवर आधाåरत संशोधन पुरावे आहेत. Tversky आिण काĹेमन यांनी १९७४ मÅये केलेले अËयास . अँकåरंग इफे³ट का होतो याचे कारण सं´याÂमक आिण पåरमाण ÿाइिमंगĬारे ÖपĶ केले जाऊ शकते. ते Ìहणतात कì, पåरमाण ÿाइिमंग ÖपĶीकरण अँकरला संकÐपना ÿाइिमंग Ìहणून पाहते. (उदा. "उ¸च/मोठ्या" या सं²ेसाठी उ¸च सं´या ÿाइम असेल). ही ÿाथिमक संकÐपना अखेरीस Óयĉìने तयार केलेÐया अंितम अंदाजावर पåरणाम करेल. अँकर अंकìय/मॅिµनट्यूड ÿाइिमंगĬारे पूवाªúही ÿभाव टाकतील. सहभागी Âयांना सादर केलेÐया अँकर¸या ÿकारानुसार अंदाज ÿदान करतील. उदा., जर आÌही सहभागéना उ¸च अँकर (उदा. ३७९०) दाखवला, तर ही सं´या अँकरजवळील सं´याÂमक मूÐयांचे सिøयकरण वाढवेल. Ìहणजेच, जेÓहा सहभागीला एक समीकरण (उदा. ४६३७+७४६१+७१६४) दाखवले जाते, तेÓहा ते या समीकरणाचे उ°र िकंवा अंदाज Ìहणून जाÖत अंदाज देÁयाची श³यता असते. या पåरणामाचे Óयावहाåरक पåरणाम आपÐया दैनंिदन जीवनात िदसून येतात. उदाहरणाथª, जेÓहा आपÐयाला वेळे¸या दबावा¸या पåरिÖथतीत Âवåरत मानिसक गणना करावी लागते, तेÓहा उ°र शोधÁयात मदत करÁयासाठी आपण आपÐया आसपास¸या मािहतीवर अवलंबून असतो. जेÓहा आपण खरेदीला जातो, तेÓहा आपÐयाला िदसणारे िविवध िकंमती टॅग आपÐयाला सवªसाधारणपणे िकंमती समजÁया¸या पĦतीवर ÿभाव टाकू शकतात. जर आपÐयाला एखादी छोटी पण महागडी वÖतू िदसली आिण नंतर आपÐयाला एखादी मोठी वÖतू िदसली, परंतु ÖवÖत दरात, तर आपÐयाला एक चांगला सौदा िमळतोय असा िवचार कłन आपली फसवणूक होऊ शकते. िकंवा जेÓहा आÌही जाÖत पैसे िकमती¸या वÖतू िवकत munotes.in

Page 77

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
77 घेतÐयास आÌहाला मोठी सूट िमळते, तेÓहा आÌही असे गृहीत धरतो कì आÌहाला एक चांगला सौदा िमळत आहे परंतु Âयाऐवजी आÌही हे िवसरतो कì आÌही खूप जाÖत पैसे खचª करत आहोत. अशा ÿकारे, कंपÆया या अँकåरंग इफे³टचा वापर कłन िकंमतीमÅये फेरफार कł शकतात िकंवा Âयां¸या फायīासाठी Âयांचे Öटोअर िडझाइन कł शकतात. याउलट आÌही úाहकांना या पåरणामाबĥल अिधक सतकª कł शकतो जेणेकłन ते अिधक िवचारपूवªक खरेदी कł शकतील. समाधान पýक (Solution sheet) कमी अँकर कंिडशन Öकोअåरंग शीट:

munotes.in

Page 78

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
78 ४.४ ÿद° िवĴेषण (ANALYSIS OF DATA) वैयिĉक डेटा: तĉा १

नसणारी ᭭कोᳳरंग शीट munotes.in

Page 79

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
79 १. कमी अँकर िÖथतीत िदलेÐया ÿितसादांचा अथª. २. उ¸च अँकर िÖथतीत िदलेÐया ÿितसादांचा अथª. ३. कोणÂयाही अँकर िÖथतीत िदलेÐया ÿितसादांचा अथª. ४. तीन गटां¸या मÅयांची तुलना. ४.५ चचाª (DISCUSSION) वैयिĉक डेटा चचाª: १. तीन अटéमधील सहभागी¸या कामिगरीतील फरकाची चचाª करा Ìहणजे, कमी अँकर कंिडशन, हाय अँकर कंिडशन आिण अँकर कंिडशन नाही. २. डेटा ओळीत आहे कì गृिहतका¸या िवŁĦ आहे हे ÖपĶ करा. ३. अनुषंिगक िनरी±णे: िदलेली उ°रे मोठी/लहान होती का, गैर-मौिखक िनरी±णे. ४. PTQ चा समावेश करा: जर असेल तर धोरण वापरले. ५. गŌधळात टाकणारे घटक असÐयास. गट डेटा चचाª: १. तĉा २ आिण आकृती २ चा संदभª घेऊन अंदाजांसाठी ÿाĮ झालेÐया पåरणामांचे वणªन करतात. २. योµय अनुमािनत आकडेवारी वापरली, का? ३. पåरणाम सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª होते का? गृहीतके समिथªत होते? पूवª संशोधन आिण सैĦांितक ŀĶीकोन संदभाªत ÖपĶ करा. ४. गŌधळाचे ąोत, मयाªदा, सुधारणेसाठी सूचना. Óयावहाåरक अनुÿयोग (Practical applications): १. úाहक मानसशाľ संशोधन: याचा फायदा úाहकांना िवøेÂयांĬारे वापरÐया जाणाö या यु³Âया समजून घेÁयास होईल. हे िवøेÂयांना ते कसे लाभ घेऊ शकतात आिण िडझाइन/िकंमत/Öटोअर लेआउटचे िनणªय कसे घेऊ शकतात हे समजÁयास मदत करेल. २. सामािजक मानसशाľ संशोधन: हे केवळ संबंिधतच नाही तर अÿासंिगक मािहतीचे ÿाइिमंग समजून घेÁयात मदत करेल जी मानवांना Âयां¸या सामािजक वातावरणातून ÿाĮ होते. munotes.in

Page 80

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
80 ४.६ संदभª १. Blaneknship, K. L., Wegener, D. T., Petty, R. E., Detweiler-Bedell, B., & Macy, C. L. (2008). Elaboration and consequences of anchored estimates: An attitudinal perspective on numerical anchoring. Journal of Experimental Social Psychology, 44, 1465–1476. २. Chapman, G. B., & Johnson, E. J. (1999). Anchoring, activation, and the construction of values. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 79, 115–153 ३. denHeyer, K., & Briand, K. (1986) Priming single digit numbers: Automatic spreading activation dissipates as a function of semantic distance. American Journal of Psychology, 99, 315–339. ४. Epley, N., &Gilovich, T. (2001). Putting adjustment back in the anchoring and adjustment heuristic: Differential processing of self-generated and experimenter- provided anchors. Psychological Science, 12, 391–396. ५. Epley, N., &Gilovich, T. (2005). When effortful thinking influences judgmental anchoring: Differential effects of forewarning and incentives on self-generated and externally- provided anchors. Journal of Behavioral Decision Making, 18, 199–212. ६. Jacowitz, K. E., &Kahneman, D. (1995). Measures of anchoring in estimation tasks. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, 1161–1167 ७. Mussweiler, T., &Strack, F. (1999). Hypothesis-consistent testing and semantic priming in the anchoring paradigm: A selective accessibility model. Journal of Experimental Social Psychology, 35, 136–164 ८. Mussweiler, T., &Strack, F. (2000). The use of category and exemplar knowledge in the solution of anchoring tasks. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 1038–1052 ९. Oppenheimer, D. M., LeBoeuf, R. A., & Brewer, N. T. (2008). Anchors aweigh: A demonstration of cross-modality anchoring and magnitude priming. Cognition, 106, 13–26. munotes.in

Page 81

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. १-
अँकåरंग इफे³ट
81 १०. Smith A.R., Windschitl P.D., (2011). Biased Calculations: Numeric Anchors Influence Answers To Math Equations. Judgment and Decision Making, Vol. 6, No. 1. 139–146. ११. Strack, F., &Mussweiler, T. (1997). Explaining the enigmatic anchoring effect: Mechanisms of selective accessibility. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 437–446. १२. Wong, K. F. E., &Kwong, J. Y. Y. (2000). Is 7300 m equal to 7.3 km? Same semantics but different anchoring effects. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 82, 314–333.  munotes.in

Page 82

82 ५ बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी संकेत Ìहणून सम-उ¸चारणाथê शÊद आिण समानाथê शÊद घटक रचना ५.० उिĥĶ ५.१ पåरचय ५.२ पåरवतªकांची कायाªÂमक Óया´या ५.३ पĦत ५.४ ÿद°/मािहती िवĴेषण ५.५ चचाª ५.६ ÿĳ ५.७ संदभª ५.० उĥेश  मानसशाľातील ÿयोग कसे करावे हे समजून घेÁयासाठी ५.१ पåरचय Öमृती आिण िश±ण या अिवभाºय बोधिनक ÿिøया आहेत. Âयानंतर¸या Öटोरेज आिण पुनÿाªĮी ÿिøयेमÅये िशकÁयाची भूिमका दशªिवणारे िश±ण आिण Öमरणशĉì¸या ±ेýात िवÖतृत संशोधन केले गेले आहे. थॉमसन आिण टुिÐÓहंग (१९७०) यांनी ÿभावी पुनÿाªĮी संकेतां¸या Öवłपासंबंधी दोन गृिहतकांमÅये फरक केला आहे: एÆकोिडंग िविशĶता गृिहतक आिण सहयोगी सातÂय गृहीतक . Âयांनी ही कÐपना मांडली कì िशकÁया¸या ÿिøये¸या संदभाªचा िशकÁयावर मोठा पåरणाम होणार आहे. Âयांनी ³यूचा ÿभाव नाकारला, आिण Âयांनी आúह धरला कì संदभाªचा उÂकृĶ पåरणाम होईल. एÆकोिडंग Öपेिसिफिकटी संकÐपने¸या िवłĦ सहयोगी सातÂय ही कÐपना आहे. सहयोगी सातÂय गृहीतकेनुसार, जर दोन शÊदांमÅये एक मजबूत पूवª-ÿायोिगक संबंध अिÖतßवात असेल, तर एक शÊद दुसöयासाठी ÿभावी पुनÿाªĮी संकेत Ìहणून काम कł शकतो आिण Âयाउलट. हे फĉ एखाīा¸या आधी¸या संबंधांमुळे होऊ शकते, आिण हे एÆकोिडंग टÈÈयाकडे दुलª± कłन आहे. मागील संशोधनाने असे सूिचत केले आहे कì åरकॉलमÅये शोध आिण ओळख यांचा समावेश आहे. पुनÿाªĮी संकेत दीघªकालीन मेमरीमÅये शोध सुł करतात आिण पुनÿाªĮ केलेÐया वÖतूंवर ओळख तपासÐया जातात; ओळख munotes.in

Page 83

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी
संकेत Ìहणून सम-
उ¸चारणाथê शÊद आिण
समानाथê शÊद
83 चाचणी उ°ीणª होणारे आयटम ÖपĶ ÿितसाद Ìहणून तयार केले जातात. संशोधन असे दशªिवते कì शÊद दीघªकालीन मेमरी सूचीमÅये िकंवा एककां¸या संúहामÅये संúिहत केले जातात जे Âयांचे अथª, Åवनी आिण इतर गुणधमª िनिदªĶ करतात. पुनÿाªĮी संकेत यापैकì एक िकंवा अिधक गुणधमा«वर आधाåरत शोध सुł करÁयास अनुमती देतात. िदलेÐया ³यू Ĭारे िनिदªĶ केलेÐया वÖतूंना शोध संच Ìहटले जाऊ शकते (िशिĀन, १९७०). अशा ÿकारे, जेÓहा ³यू सादर केला जातो आिण दीघªकालीन Öमृती ितची शोध ÿिøया सुł करते, तेÓहा ती ³यूशी संबंिधत शÊद शोधते . जर ³यू Âया¸या अथª िकंवा Åवनी िकंवा इतर कोणÂयाही गुणधमाªसंबंधी ल±ात ठेवÁयाजोµया शÊदासारखा असेल तर तो शोध ÿिøयेस मदत करेल. Ìहणून, ³यू आिण ल±ात ठेवÁयाजोगा शÊद यां¸यातील समानता िजतकì जाÖत असेल िततकì शोध ÿिøया सुलभ होईल. फĉ एकच आवÔयकता आहे कì एकतर ल±ात ठेवÁयाजोगा शÊद आिण तीàणता यां¸यात काही पूवêचे संबंध Öथािपत केले जावे िकंवा सहभागीने Öटोरेज दरÌयान काही ÿिøयेĬारे असा संबंध ÿÖथािपत केला असेल. येथे ³यू िविशĶतेची भूिमका येते. ³यूची पåरणामकारकता िजतकì जाÖत असेल िततका ल±ात ठेवला जाणारा शÊद आठवणे चांगले होईल. अशा ÿकारे, आम¸या ÿयोगात, आÌही शोध सेटची िविशĶता समजून घेÁयाचा आिण अचूकता ल±ात घेÁयाचा ÿयÂन करतो. शोध संच हा शÊद/मािहतीचा संपूणª संúह आहे जो िविशĶ ®ेणीशी संबंिधत आम¸या दीघªकालीन ÖमृतीमÅये असतो. Ìहणून, उदाहरणाथª, जर एखाīा सहभागीला कार हा शÊद दाखवला असेल, तर Âयां¸याकडे कार या शÊदाशी संबंिधत इतर अनेक शÊद असतील आिण ते सवª कार या शÊदा¸या शोध संचाचा भाग असतील. मागील संशोधनातील समज असा आहे कì शोध संच िजतका मोठा असेल िततका शोध पूणª होÁयास जाÖत वेळ लागेल. तथािप, संकेत ÿिøयेस मदत कł शकतात कारण ते शोध ÿिøयेस मदत कł शकतात. िशĀìन (१९७०) यांनी Öमृती काया«साठी सातÂय ओळखले आहे. सातÂय¸या सवाªत सोÈया शेवटी ओळखÁयाचे कायª आहे, जेथे सहभागीने Âयांना पूवê दाखवलेला शÊद ओळखणे आवÔयक आहे. या टÈÈयात, Âयां¸याकडे सवाªिधक मािहती असते. सातÂय¸या दुसöया टोकाला, िवनामूÐय åरकॉल आहे, जेथे सहभागéना कोणतीही मािहती िदली जात नाही. या दोन टोकां¸या दरÌयान ³यूड åरकॉल टाÖक आहे, िजथे काही ³यू ÿदान केले जातात जे सहभागीसाठी शोध ÿिøयेस मदत कł शकतात. आम¸या ÿयोगात, आÌही सहभागé¸या तीन गटांपैकì ÿÂयेकाला समłपी संकेत (समłप शÊद असे शÊद आहेत जे एकमेकांसारखे वाटतात परंतु Âयांचे अथª िभÆन असू शकतात), समानाथê (समानाथê शÊद Ìहणजे समान अथª असलेले शÊद) संकेत आिण मुĉ आठवण अनुøमे कायª. शोध ÿिøया ल±ात घेता, आÌही अपे±ा करतो कì सवōÂकृĶ कामिगरी समानाथê शÊद संकेत िÖथतीसाठी असेल आिण सवाªत खराब कामिगरी िवनामूÐय åरकॉल टाÖकसाठी असेल. याचे कारण असे कì ³यूड åरकॉल टाÖकमÅये पुनÿाªĮी संकेतां¸या उपिÖथतीमुळे शोध संच सहजपणे शोधला जाईल, तर िवनामूÐय åरकॉल टाÖकमÅये, शोध सेटमÅये शोध ÿिøयेस मदत करÁयासाठी िकमान मािहती असते. समानाथê शÊद संकेत आठवणे कायाªसाठी, समानाथêशÊदजोडी मधील एक सदÖय दुसöयासाठी ÿभावी पुनÿाªĮी munotes.in

Page 84

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
84 असेल जेÓहा ³यू¸या Åविनक गुणधमा«सह शोध िनद¥िशत केला जातो. याचे कारण असे आहे कì संबंिधत गुणधमा«मधील ओÓहरलॅप Ìहणजे, Åवनी गुणधमª खूप जाÖत आहेत. शोध ÿिøया तुलनेने सोपी होईल. ³यूड åरकॉल टाÖक या समानाथê शÊदासाठी, शोध ÿिøया अथाªवर आधाåरत असेल, Ìहणजे, िसम¤िटक गुणधमा«वर. एका शÊदाला अनेक समानाथê शÊद असू शकतात, Ìहणून शोध ÿिøया समानाथê ³यूड åरकॉल टाÖक¸या तुलनेत कमी सोपी असू शकते. समानाथê शÊद समानाथê शÊदांपे±ा पुनÿाªĮी संकेत Ìहणून कमी ÿभावी असावेत कारण समानाथê शÊदां¸या िसम¤िटक गुणधमा«मधील ओÓहरलॅप पåरपूणª पे±ा कमी आहे. एकतर पुनÿाªĮी दरÌयान िकंवा सामाÆयत: ओळखÁया¸या टÈÈयांदरÌयान परत कॉलमधील समानता असू शकते. पुनÿाªĮी दरÌयान, सहभागी Âयां¸यासाठी उपलÊध पुनÿाªĮी संकेतांशी अÂयंत समान गुणधमª असलेÐया आयटमसाठी शोध मयाªिदत कł शकतात; Ìहणून, ल±ात ठेवÁयाजोगे शÊद जे पुनÿाªĮी संकेतांशी कमी समान आहेत ते अिजबात पुनÿाªĮ केले जाऊ शकत नाहीत. ( बाहåरक , १९६९, १९७०). कारण समानाथê शÊदांसाठी शोध संच मोठ्या ÿमाणात सहभागéना भेदभाव करणे कठीण वाटू शकते जे Âयांचे एकूण åरकॉल कायªÿदशªन कमी कł शकतात. समÖया (Problem): पुनÿाªĮी संकेत Ìहणून समानाथê शÊद आिण समानाथê शÊदां¸या ÿभावाचा अËयास करणे. पयाªयी अËयुपगम (Alternative Hypothesis) : तीन गटांसाठी सरासरी åरकॉल ÖकोअरमÅये फरक असेल जेथे समानाथê संकेतां¸या िÖथतीसाठी सरासरी åरकॉल सवाªत जाÖत असेल आिण Âयानंतर समानाथê संकेतांची िÖथती असेल आिण Āì åरकॉल िÖथतीसाठी सवाªत कमी असेल. शूÆय अËयुपगम (Null Hypothesis): तीन गटां¸या सरासरी åरकॉल ÖकोअरमÅये कोणताही फरक नसावा, Ìहणजे, समानाथê संकेतांची िÖथती, समानाथê संकेतांची िÖथती आिण िवनामूÐय åरकॉल. ५.२ पåरवतªकांची कायाªÂमक Óया´या (OPERATIONAL DEFINITION OF VARIABLES) Öवतंý पåरवतªक (Independent Variable - IV): टाÖक दरÌयान िदलेले संकेत तीन ÿकारचे होते: अशा ÿकारे, IV चे तीन Öतर आहेत:  Öतर १: समानाथê संकेतांची िÖथती (समłप शÊद समान Åवनी असलेले शÊद आहेत परंतु िभÆन अथª उदा, िचÆह-िचÆह/केस-हरे)  Öतर २: समानाथê संकेत िÖथती (समान अथª असलेले शÊद उदा. मदत/मदत/सहाÍय)  Öतर ३: िवनामूÐय åरकॉल अट (सहभागéना कोणतेही संकेत िदले गेले नाहीत) munotes.in

Page 85

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी
संकेत Ìहणून सम-
उ¸चारणाथê शÊद आिण
समानाथê शÊद
85 अवलंबी पåरवतªक (Dependent Variable - DV): तीन अटéसाठी Ìहणजे, समानाथê संकेत कंिडशन, समानाथê संकेत कंिडशन आिण Āì åरकॉल कंिडशनसाठी सरासरी åरकॉल Öकोअर. िनयंýणे (Controls): १. सवª सहभागी ४५ समानाथê शÊदां¸या यादीचा अËयास करतील. २. होमोफोÆस आिण मोúाफ: अमेåरकन िड³शनरी (हॉÊस., जेबी, २००६) मधून समानाथê शÊद िनवडले गेले होते जसे कì इंůािलÖट अकौिÖटक आिण िसम¤िटक समानता कमी असÐयाचे मानले गेले. ÿÂयेक जोडीतील एक सदÖय ल±ात ठेवÁयाजोगा शÊद Ìहणून िनवडला गेला आिण दुसरा Âयाचे समłप Ìहणून वापरला गेला. ३. समानाथê संकेत आिण समानाथê संकेतांमधील िवचिलत करणारे आयटम लांबी आिण वारंवारतेमÅये ल±ात ठेवÐया जाणाöया शÊदांशी जवळजवळ जुळले होते. ४. ³यूड åरकॉल ÿयोगात, सहभागéना åरकॉल¸या वेळी पुनÿाªĮी संकेतांची यादी िदली जाईल आिण Âयांना सांिगतले जाईल कì ते Âयांना ल±ात ठेवायचे शÊद ल±ात ठेवÁयास मदत कł शकतात िकंवा कł शकत नाहीत. ५. िवचिलत करणारे शÊद ढोबळमानाने जुळले. ६. सहभागéना ÿथम एका कागदावर ४५ शÊदांची यादी दाखवÁयात आली आिण Âयांना िदलेÐया यादीचा अËयास करÁयास सांिगतले. ७. शÊदां¸या सूचीचा अËयास करÁयासाठी सहभागéना ५ िमिनटे देÁयात आली. ८. सहभागéना शÊद आठवÁयासाठी १० िमिनटे देÁयात आली. ५.३ पĦत (METHOD) सहभागी (Participant): सहभागéची आīा±रे वय िलंग गट डेटा (Group data) सहभागéची सं´या: N = उपकरणे/सािहÂय (Apparatus/materials): १. शÊदांची यादी २. संकेतांसह आठवÁयासाठी शÊदांची यादी ३. Āì åरकॉल अटीसाठी कागदाची कोरी शीट munotes.in

Page 86

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
86 ४. Öटॉप-वॉच ५. Öकोअåरंग शीट ६. पडदा ७.Öटेशनरी रचना (Design) या ÿयोगाचे िडझाईन हे याŀि¸छक गटाचे उपाय िडझाइन आहे ºयामÅये तीन Öतरांसह एक Öवतंý Óहेåरएबल आहे जसे कì, समानाथê संकेतांची िÖथती, समानाथê संकेतांची िÖथती आिण Āì åरकॉल. कायªपĦती (Procedure) सहभागéना ÿथम एका कागदावर ४५ शÊदांची यादी दाखवÁयात आली आिण Âयांना िदलेÐया यादीचा अËयास करÁयास सांिगतले. Âयांना शÊदां¸या यादीचा अËयास करÁयासाठी ५ िमिनटे देÁयात आली, Âयानंतर शÊद असलेली शीट काढून घेÁयात आली. यानंतर Âयां¸या संबंिधत åरकॉल काय¥ झाली. पिहÐया आिण दुसöया गटाला ³यूड åरकॉल टाÖक देÁयात आले होते जेथे åरकॉल¸या वेळी Âयांना पुनÿाªĮी संकेतांची यादी ÿदान केली गेली होती आिण सांिगतले होते कì ते Âयाला ल±ात ठेवायचे शÊद ल±ात ठेवÁयास मदत कł शकतात िकंवा कł शकत नाहीत. सहभागéना सांगÁयात आले होते कì Âयांना श³य िततके शÊद आठवÁयासाठी १० िमिनटे आहेत. ितसöया गटात एक िवनामूÐय åरकॉल िÖथती होती िजथे कोणतेही पुनÿाªĮी संकेत िदले गेले नाहीत. Âयांना फĉ १० िमिनटांत श³य िततके शÊद आठवÁयास सांिगतले. सूचना (Instructions) “हा भाषेवरचा एक साधा ÿयोग आहे. Âयानंतर¸या åरकॉल टाÖकसाठी तुÌही अËयास करणे आवÔयक असलेÐया शÊदांची यादी आÌही तुÌहाला ÿथम दाखवून सुŁवात कł. शÊदां¸या यादीचा अËयास करÁयासाठी तुÌहाला ५ िमिनटे िदली जातील.” Öतर १ – समानाथê संकेत आठवतात – “तुÌहाला आता कागदाची एक शीट िदली जाईल ºयात शÊदांची यादी असेल ºयामÅये åरĉ जागा असतील. तुमचे कायª िदलेÐया शÊदासारखे वाटत असलेÐया शÊदाने åरĉ जागा भरणे आहे. हे कायª पूणª करÁयासाठी तुम¸याकडे १० िमिनटे आहेत.” Öतर २ - समानाथê संकेत आठवतात - “तुÌहाला आता कागदाची एक शीट िदली जाईल ºयात शÊदांची यादी असेल ºयामÅये åरĉ जागा असतील. तुमचे कायª िदलेले शÊद सारखा अथª असलेÐया शÊदाने åरĉ जागा भरणे आहे. हे कायª पूणª करÁयासाठी तुम¸याकडे १० िमिनटे आहेत.” munotes.in

Page 87

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी
संकेत Ìहणून सम-
उ¸चारणाथê शÊद आिण
समानाथê शÊद
87 Öतर ३ – मुĉ åरकॉल – “तुÌहाला आता एक कोरा कागद िदला जाईल. तुमचे कायª हे आहे कì तुÌही पिहÐया टÈÈयात िशकलेÐया शÊदांपैकì श³य ितत³या शÊदांची यादी करणे. हे कायª पूणª करÁयासाठी तुम¸याकडे १० िमिनटे आहेत.” कायªपĲात ÿĳ (Post Task Questions) १. या ÿयोगाचा उĥेश काय होता असे तुÌहाला वाटते? २. तुÌहाला सादर केलेÐया काया«मÅये तुÌहाला काही फरक िदसला का? ३. फेज १ मÅये तुÌहाला सादर केलेÐया शÊदांचा अËयास करताना तुÌही कोणतेही तंý वापरले आहे का? जर होय, तर कृपया सिवÖतर सांगा. ४. फेज २मÅये तुÌहाला सादर केलेÐया शÊदांचा अËयास करताना तुÌही कोणतेही तंý वापरले आहे का? जर होय, तर कृपया सिवÖतर सांगा. ५. ÿयोगाबĥल तुम¸या काही िटÈपÁया िकंवा ÿĳ आहेत का? संि±Į ÖपĶीकरण (Debriefing) सहभागéना ÿदान केलेÐया पुनÿाªĮी संकेतां¸या ÿकारांवर आिण Âयां¸या Öमरणावर Âयांचा ÿभाव यावर आधाåरत हा एक साधा ÿयोग होता. तुÌहाला फेज १ मÅये ४५ शÊदांचा सामना करावा लागला आिण फेज २ मधील ते शÊद आठवÁयास सांिगतले गेले. ÿयोगात फेज २ कायाª¸या तीन िभÆन िभÆनता होÂया. तुÌहाला ____ सादर केले गेले होते आिण उवªåरत दोन सहभागéना _____ (पी १/२/३/४ नुसार åरĉ जागा भरा) समोर येईल. फेज २ टाÖक¸या तीन िभÆनता होÂया: १. समिलंगी शÊद (ºया शÊदांमÅये ए. समान Åवनी परंतु िभÆन अथª) कायª ल±ात ठेवÁयाचे संकेत २. समानाथê (समान अथª असलेले शÊद) कायª ल±ात ठेवÁयाचे संकेत ३. मोफत åरकॉल टाÖक. आÌही अपे±ा करतो कì समानाथê सं´ये¸या कंिडशनमÅये सवाªिधक शÊद åरकॉल करÁयात येतील आिण Âयानंतर समानाथê सं´ये¸या कंिडशनमÅये सवाªत कमी सं´या åरकॉल करÁयात येतील आिण कमीत कमी सं´या Āì åरकॉल कंिडशनमÅये åरकॉल करÁयात येतील. हे ³यू िविशĶता नावा¸या घटनेमुळे आहे. ही घटना सांगते कì ºया ÿकारचे संकेत िदले जातात ते Öमरणशĉìला मदत करेल. ³यू िजतका ÿभावी असेल िततके चांगले आठवते. ÿदान केलेÐया संकेतांची ÿभावीता कायª±मता वाढवते. Āì åरकॉल कंिडशन¸या तुलनेत समानाथê आिण समानाथê संकेतांची िÖथती सोपी आहे जी अिधक कठीण आहे कारण कोणतेही संकेत िदलेले नाहीत. या अËयासाचे Óयावहाåरक पåरणाम कोणÂयाही ÿकार¸या मेमरी िडसफं³शन¸या łµणांवर असू शकतात. आÌही हे सुिनिĲत कł शकतो कì आÌही या Łµणांना Âयां¸या Öमरणशĉìला मदत करÁयासाठी ÿभावी संकेत ÿदान करतो. सािहÂय िशकत असताना ते शै±िणकांमÅये देखील मदत कł शकते. िवīाथê Âयांचा अËयास करÁयासाठी आिण Âयांची सामúी अिधक चांगÐया ÿकारे ल±ात ठेवÁयासाठी ÿभावी संकेतांसह ³यू काडª बनवÁयासाठी याचा वापर कł शकतात. munotes.in

Page 88

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
88 समाधान पýक (Solution sheet): ø. टÈपा १ शÊद होमनोम ³यू समानाथê संकेत १ कमकुवत आठवडा नाजूक २ सूयª मुलगा िदवसाचा ÿकाश ३ पहा समुþ ŀÔय ४ िवमान साधा अगदी ५ भेटणे मांस पåरिचत ६ ससा केस ससा ७ परी फेरी एÐफ ८ गोड सुट साखर ९ डोÑयात
भरणारा शेख तरतरीत १० परवानगी मोठ्याने परवानगी आहे ११ पĦत जागा मागª १२ फूट म¸छीमार øॅक १३ ओरडणे वाढले घरघर १४ पिवý संपूणपणे दैवी १५ मािहत नाही जाणीव १६ मेल पुŁष पý १७ बरोबर िलहा चांगले १८ देखावा पािहले ÿदशªन १९ वेदी बदल मंिदर २० अÆनधाÆय मािलका धाÆय २१ डोई पीठ बनी २२ पळून जाणे िपसू उडणे २३ महान शेगडी मोठा २४ िछþ संपूणª øॅक २५ राýी शूरवीर िनशाचर २६ कजª एकटा øेिडट २७ मोलकरीण केले नोकर २८ पेडल पेडल ढकलणे २९ भूिमका रोल कृती ३० उडणे घसा उदय ३१ शेपूट कथा मागील ३२ बदलते खूप िभÆन ३३ रडणे देवमासा रडणे munotes.in

Page 89

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी
संकेत Ìहणून सम-
उ¸चारणाथê शÊद आिण
समानाथê शÊद
89 ø. टÈपा १ शÊद होमनोम ³यू समानाथê संकेत ३४ कचरा कंबर ±य ३५ हवामान कì नाही हवामान ३६ लाकूड होईल लाकूड ३७ एकमेव आÂमा एकटा ३८ काहीही नाही नन शूÆय ३९ मालीश करणे गुडघा घासणे ४० टाच बरे करणे आ²ा पाळणे ४१ फूल पीठ बहर ४३ दुहेरी ĬंĬयुĦ दुÈपट ४३ खंिडत āेक øॅक ४४ उडवले िनळा ÿवाह ४५ खाÐले आठ चावणे ५.४ ÿद° िवĴेषण (ANALYSIS OF DATA) वैयिĉक डेटा: तĉा १: पी १: नाही.
समानाथê संकेत
åरकॉल टाÖकवर
अचूकपणे
नŌदवलेले शÊद पी २: नाही.
समानाथê संकेत
åरकॉल टाÖकवर
अचूकपणे
नŌदवलेले शÊद पी ३: नाही. Āì
åरकॉल टाÖकवर
अचूकपणे
नŌदवलेले शÊद आकृती १: "योµय आलेख घाला" गट डेटा: तĉा २: समानाथê संकेतांमÅये
आठवलेले मीन शÊद
åरकॉल कंिडशनमÅये. समानाथê संकेत
åरकॉल कंिडशनमÅये
åरकॉल केलेले मीन
शÊद. Āì åरकॉल
कंिडशनमÅये åरकॉल
केलेले मीन शÊद. munotes.in

Page 90

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
90 ५.५ चचाª (DISCUSSION) वैयिĉक डेटा चचाª: १. सहभागé¸या Âयां¸या संबंिधत काया«मधील कामिगरीची चचाª करा: समानाथê संकेत åरकॉल, समानाथê संकेत åरकॉल, Āì åरकॉल. सवª चार सहभागé¸या डेटाची तुलना करÁयासाठी आिण ÖपĶ करÁयासाठी तĉा 1 आिण आकृती वापरा. २. डेटा रेषेत आहे कì गृिहतका¸या िवŁĦ आहे हे ÖपĶ करा. ३. अनुषंिगक िनरी±णे: िदलेली उ°रे मोठी/लहान होती का, गैर-मौिखक िनरी±णे. ४. PTQ चा समावेश करा: जर असेल तर रणनीती वापरली. ५. गŌधळात टाकणारे घटक असÐयास. गट डेटा चचाª: १. तĉा २ चा संदभª घेऊन अंदाजांसाठी ÿाĮ झालेÐया पåरणामांचे वणªन करा. २. योµय अनुमािनत आकडेवारी वापरली, का? ३. पåरणाम सांि´यकìयŀĶ्या महßवपूणª होते का? गृहीतके समिथªत होते? पूवª संशोधन आिण सैĦांितक ŀĶीकोन संदभाªत ÖपĶ करा. ४. गŌधळाचे ąोत, मयाªदा, सुधारणेसाठी सूचना. Óयावहाåरक अनुÿयोग (Practical applications): १. Öमरणशĉìची कमतरता असलेÐया Łµणांना मदत: Öमरणशĉìची कमतरता असलेÐया लोकांची काळजी घेणारे Łµणांना ÿभावी संकेत देऊ शकतात जेणेकłन Âयांची Öमरणशĉì कमी होÁयास मदत होईल. २. िवīाथê: िवīाथê Âयां¸या िशकÁयात मदत करÁयासाठी ³यू िविशĶतेची संकÐपना वापł शकतात. ५.६ ÿĳ १. समानाथê शÊद आिण समानाथê ÿयोगासाठी संभाÓय गŌधळात टाकणारे चल कोणते आहेत? (इंिµलश भाषेतील ÿवीणता, अÖपĶ सूचना, Öमरणशĉì िबघडणे, शÊद उ¸चारÁया¸या पĦतीत फरक इ. २. सहयोगी सातÂय गृहीतक काय आहे? ३. एÆकोिडंग िविशĶता गृिहतक काय आहे? ४. शोध सेट िविशĶता काय आहे? munotes.in

Page 91

बोधिनक ÿिøयेतील ÿयोग
ÿयोग ø. २ - पुनÿाªĮी
संकेत Ìहणून सम-
उ¸चारणाथê शÊद आिण
समानाथê शÊद
91 ५. िशĀìनने ओळखलेÐया मेमरी टाÖकचे सातÂय ÖपĶ करा . ६. ÿयोगात लागू केलेÐया िनयंýणांचे वणªन करा. ७. या ÿयोगाचे Óयावहाåरक पåरणाम ÖपĶ करा. ८. ÿयोगाचे Öवतंý/आि®त चल सांगा. ९. या ÿयोगा¸या गट डेटाचे िवĴेषण करÁयासाठी कोणती अनुमानाÂमक सांि´यकìय पĦत वापरावी आिण का? १०. पयाªयी/शूÆय गृहीतक सांगा. ५.७ संदभª १. Bahrick, H. P. Measurement of memory byprompted recall. Journal of Experimental Psychology,1969, 79, 213-219 २. Homophones and Homographs: An American Dictionary, 4th ed. (4th ed.). (2014). McFarland. ३. Kintsch, W., & Hogan, R. M. Is specific encodinga prerequisite for the effectiveness of a recall cue?(Tech. Rep. CLIPR-4) Boulder: University ofColorado, 1971. ४. Light, L. L. (1972). Homonyms and synonyms as retrieval cues. Journal of Experimental Psychology, 96(2), 255–262. https://doi.org/10.1037/h0033654 ५. Thomson, D. M., & Tulving, E. Associativeencoding and retrieval: Weak and strong cues.Journal of Experimental Psychology, 1970, 86,255-262.  munotes.in

Page 92

92 ६ मानसशाąीय चाचणी कॅटेल यांची संÖकृती-िनरपे± बुिĦम°ा चाचणी घटक रचना ६.० उिĥĶे ६.१ पåरचय ६.१.१ बुिĦम°ेचे िसĦांत ६.२ पĦत ६.३ मािहतीचे सं´याशाľीय िवĴेषण ६.४ Óया´या ६.५ ÿĳ ६.६ संदभª ६.० उिĥĶे • बुिĦम°ा चाचणीची ÓयाĮी समजणे. • कॅटेल यां¸या संÖकृती िनÕप±/िनरपे± बुिĦम°ा चाचणीचे ÓयवÖथापन,ÿाĮांक आिण अथª लावणे. • कॅटेल यां¸या संÖकृती िनÕप±/िनरपे± बुिĦम°ा चाचणीĬारे चाचणीचे ÿाĮांक आिण िनÕकषª िमळवणे . ६.१ ÿÖतावना: कॅटेल यां¸या संÖकृती िनरपे± बुिĦम°ा चाचणीचे ÿशासन, ÿाĮांक आिण Óया´या (INTRODUCTION: ADMINISTRATION, SCORING AND INTERPRETATION OF CATTELL’S CULTURE FAIR INTELLIGENCE TEST) बुिĦम°ा ही िविशĶ अनुभवातून, ²ान िमळवÁयाची ±मता आहे. Âयाचÿमाणे नवीन पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयासाठी िकंवा समÖया सोडिवÁयासाठी उपलÊध मािहतीचा ÿभावीपणे वापर करÁयाची ±मता आहे. डेिÓहड वेĴर यांनी बुिĦम°ेची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे. “Óयĉìची हेतूपुरÖसर कृती करÁयाची, तकªशुĦ िवचार करÁयाची आिण आपÐया वातावरणाशी पåरणामकारकरीÂया Óयवहार करÁयाची एकूण िकंवा समú ±मता Ìहणजे बुिĦम°ा होय. munotes.in

Page 93

मानसशाąीय चाचणी
कॅटेल यांची संÖकृती-िनरपे±
बुिĦम°ा चाचणी
93 ६.१.१ बुिĦम°ेचे िसĦांत (Theories of Intelligence) बुिĦम°ा िसĦांताĬारे Óयापकपणे घटक िसĦांत आिण मािहतीवर ÿिøया करÁयाचा ŀिĶकोन या घटकांमÅये वगêकरण केले जाते. Öपीअरमन (१९०४) यांनी घटक िवĴेषणा¸या सांि´यकìय तंýा¸या मदतीने आिण िविवध चाचÁयांĬारे उ°म ÿाĮांक िमळवÁयासाठी सामाÆय घटक ओळखळे. हे घटक Âयांनी "सामाÆय घटक" िकंवा ‘G’ असे लेबल लावले आहे, जे बुिĦम°ेची आवÔयकता असलेÐया सवª काया«वर कायª±मतेवर अवलंबून असते. दुसरा घटक िवशेषत: ÿÂयेक िविशĶ चाचणीशी संबंिधत आहे ºयाला घटक िकंवा िविशĶ घटक Ìहणून संबोधले जाते. एल.एल. थटªÖटनने सामाÆय बुिĦम°ेची संकÐपना नाकाłन Âयांनी बुिĦम°ेचे , शािÊदक आकलन, शÊद ÿवाहीपणा, सं´या, अवकाशीय ŀÔयाÂमकता, इंडि³टÓह åरझिनंग आिण Öमृती अशा सात ÿाथिमक ±मता ओळखÐया. J.P. Guilford (1988). (१९८८) यांनी बुÅदी¸या ÿितकृतीची एक गुंतागुंतीची रचना ÿÖतािवत केली आहे. यामÅये Âयां¸या मते बुĦीला ÿिøया, साधन आिण िनÕप°ी या तीन िमती आहेत. रेमंड कॅटेल यांनी बुिĦम°ेचे दोन ÿकारामÅये वगêकरण केले. यामÅये तरल बुिĦम°ा (GF) िह अमूतª आिण तािकªक िवचार करÁया¸या ÿिøयेवर आधाåरत आहे. या बुĦीमÂ°ेसाठी कोणÂयाही पूवª²ानाची आवÔयकता नसते. या ÿकारे बुिĦम°े¸या या ÿकारामÅये अमूतªपणे िवचार करÁयाची आिण तकª करÁयाची ±मता आिण Âयातील कोणÂयाही भूतकाळातील ²ान िकंवा अनुभवापासून Öवतंý असलेले कोणतेही नवीन कायª िकंवा समÖया सोडवÁयाची ±मता समािवĶ आहे. एखाīा कादंबरी¸या समÖयेचे िवĴेषण करÁयास, Âया समÖयेला अंतभूªत असलेले नातेसंबंध आिण नमुने समजÁयास आिण तकªशाľाचा वापर कłन ती सोडवÁयास या बुिĦम°ेचा उपयोग होतो. घनłप बुिĦम°ा यामÅये िशकणे, भूतकाळातील अनुभव, कौतुक आिण ÿाĮ केलेÐया ²ानाचा वापर करÁयाची ±मता यांĬारे ÿाĮ झालेÐया ²ानाचा संदभª देÁयात आला आहे. कॅटेल यांची संÖकृती िनÕप± IQ चाचणी आिण रेÓहÆस यांची ÿोúेिसÓह मॅिů³स हे तरल बुिĦम°ेचे मापन करतात. Öटनªबगª यांनी बुिĦम°ेचा मािहती ÿिøयन िसĦांत मांडला. Öटनªबगª यांनी मांडलेÐया बुिĦम°े¸या िसĦांतास Öटनªबगª यांची िýसुýी Ìहणून संबोधले जाते.यामÅये बुिĦम°ेचे Óयावहाåरक, सजªनशील व िवĴेषणाÂमक असे तीन घटक समािवĶ केले जातात. बुĦीम°ेचे मापन (Measurement of Intelligence) मनोमापन ±ेýामÅये ÿारंभीचे संशोधन ĀािÆसस गॅÐटन यांनी केले. गॅÐटनचा यां¸या मते, मानसशाľीय ±मता हा बुिĦम°ेचा आधार आहे आिण Ìहणूनच या चाचÁया बुिĦम°ेचे मापन करतात. आÐĀेड िबनेट यांनी पिहली बुिĦम°ा चाचणी १९३७ मÅये िवकिसत केली यानंतर १९६०, १९७३, १९८६ आिण २००३ मÅये वेळोवेळी या चाचणीची सुधाåरत आवृ°ी तयार केली गेली. या बुिĦम°ा चाचणीमÅये समÖयांची एक वयानुøिमत मािलका आहे. यांचे िनराकरण करत असताना अंकगिणतीय घटक, Öमरणशĉì आिण शÊदसंúह munotes.in

Page 94

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
94 कौशÐय ई. घटकांचा समावेश आहे. एसबी Óही¸या अलीकडील आवृ°ीचा अथª सं²ानाÂमक ±मते¸या पाच घटकांĬारे बुिĦम°ेचे मोजमाप करणे असा होता. या पाच घटकांमÅये तरल तकª, ²ान, पåरमाणाÂमक तकª, ŀक-अवकाशीय ÿिøया आिण कायªरत Öमृती ई. घटकांचा समावेश होतो. Âयाचÿमाणे शािÊदक आिण अशािÊदक अशा दोÆही ÿितिøयांचे मापन देखील याĬारे केले जाते. बुिĦम°ा मापन करÁयासाठी आणखीन एक Óयापकपणे वापरली जाणारी बुिĦम°ा चाचणी Ìहणजे वेĴर यांची बुिĦम°ा मापन चाचणी. वेĴर-बेलेÓहò इंटेिलजÆस चाचणी ÿथम 1939 मÅये ÿकािशत झाली. 1949 मÅये वेचलर इंटेिलजÆस Öकेल फॉर िचÐűन िवकिसत झाली. या चाचÁया ÿथम ÿकािशत झाÐयापासून, Âयां¸या अनेक पुनरावृ°ी िवकिसत झाÐया. डÊÐयू आय एस Óही २०१४ मÅये आिण वाय ई एस ४ २००८ मÅये िवकिसत केले गेले होते. वाईस-४ मÅये ५ पूरक चाचÁयांसह १० उपचाचÁया आहेत. ही चाचणी बुिĦम°े¸या चार ÿमुख ±ेýांमÅये ÿाĮांक ÿदान करते. चाचणी देणाöया Óयĉì¸या ÿĮांकाची तुलना Âयाच वयोगटातील इतरां¸या ÿĮांकाशी कłन सं´याशा®ीय िवĴेषण केले जाते. Öटॅनफोडª-िबनेट आिण वेĴर यां¸या मापनाÓयितåरĉ बुिĦम°ेचे मापन करणाöया अनेक चाचÁया आहेत. यामÅये कॉफमन यांची पौगंडावÖथेतील आिण ÿौढ बुिĦम°ा चाचणी,कॉफमन āीफ इंटेिलजÆस टेÖट (के-बीआयटी; कॉफमन अँड कॉफमन, १९९०), कॉफमन असेसम¤ट बॅटरी फॉर िचÐűन (के-एबीसी; कॉफमन अँड कॉफमन, १९८३), कॉिµनिटÓह असेसम¤ट िसिÖटम (नागलीरी अँड दास, १९९७). िडफर¤िशयल एिबिलटी ÖकेÐस या अनेक मनोमापन चाचÁया उपलÊध आहेत. मनोमापना¸या िविवध ±ेýांमÅये वापरÐया जाणाöया बुिĦम°ा चाचÁया आहेत. बुिĦम°े¸या मापन ÿिøयेवर काही घटकांचा ÿभाव पडला जातो. यामÅये चाचणी लेखकाची बुिĦम°ेची Óया´या, परी±काची मेहनत, परी±काने परी±ाथêला िकती ÿÂयाभरण िदले, परी±ाथêला पूवêचा सराव िकंवा ÿिश±ण िकती िदले आहे आिण चाचणी मािहतीचा अथª लावणाöया Óयĉìची ±मता ई. घटकांचा समावेश केला जातो. Âयाचबरोबर या घटकांÓयितåरĉ Óयिĉमßव, कौटुंिबक वातावरण, िलंग तसेच संÖकृतीचा पåरणाम बुिĦम°ा चाचÁयांवरील गुणांवर होतो. बुिĦम°ा चाचणी संÖकृतीमÅये सांÖकृितक पूवाªúह कमी करÁयासाठी जýा िकंवा संÖकृितमुĉ चाचÁया िवकिसत केÐया जातात. कÐचर-फेअर इंटेिलजÆस टेÖट Ìहणजे मूÐयमापन ÿिøये¸या िविवध पैलूं¸या संदभाªत संÖकृतीचा ÿभाव कमी करÁयासाठी तयार केलेÐया चाचÁया िकंवा मूÐयमापन ÿिøया, जसे कì ÿशासना¸या सूचना, िवधान सामúी, चाचणी घेणाöया Óयĉéचा आवÔयक ÿितसाद आिण पåरणामी उपलÊध मािहतीमधून केलेले ÖपĶीकरण ई. घटकांचा समावेश होतो Âयाचबरोबर तŌडी ±मता, सांÖकृितक वातावरण िकंवा शै±िणक पातळीवर पåरणाम होऊ नये Ìहणून या चाचÁयांची रचना केली गेली आहे. िनर±र असलेÐया िकंवा ºयां¸यासाठी इंúजी ही दुसरी भाषा आहे, अशा सवªसामाÆय बुिĦम°े¸या सैिनकांची तपासणी करÁयासाठी अमेåरके¸या लÕकराने लÕकराची परी±ा बीटा ही पिहली संÖकृती-जýा चाचणी दुसöया महायुĦा¸या काळात िवकिसत केली होती. कÐचर फेअर टेÖटचं आणखी एक उदाहरण Ìहणून रेÓहन यां¸या ÿोúेिसÓह मॅिů³स चाचणीचा देखील उÐलेख केला जातो. munotes.in

Page 95

मानसशाąीय चाचणी
कॅटेल यांची संÖकृती-िनरपे±
बुिĦम°ा चाचणी
95 चाचणी¸या ÿĳांमÅये समािवĶ केलेÐया अनुभवाÂमक आिण भाषे¸या ÿभावां¸या आधारे बुिĦम°ेचे मापन सांÖकृितकŀĶ्या प±पाती असू शकते. रेमंड बी. कॅटेल यांनी या सांÖकृितक घटकांचा ÿभाव नसलेली चाचणी तयार करÁया¸या हेतूने कॅटेलची कÐचर फेअर इंटेिलजÆस टेÖट (सीसीएफआयटी) िवकिसत केली. सी.सी.एफ.आय.टी. ÿथम 1940, 1944 आिण 1961 ¸या नंतर¸या पुनरावृ°ीसह 1930 मÅये ÿकािशत झाली. िह चाचणी एकतर वैयिĉकåरÂया िकंवा गट ±ेýांमÅये िदली जाऊ शकते. या चाचणी¸या आधारे बुिĦम°े¸या तीन परीिमतéचे मापन केले जाते. Öकेल 1 मÅये 4 ते 8 वष¥ वयोगटातील मुलांसाठी वापरÐया जाणाöया आठ उपचाचÁयांचा समावेश आहे. Öकेल २ चा वापर ८-१४ वयोगटातील मुलांसाठी केला जातो. आिण Öकेल III मÅये 14 वषा«पे±ा जाÖत वया¸या मुलांची तसेच ÿौढ Óयĉé¸या बुिĦम°ेचे मापन केले जाते. ६.२ पĦती (METHOD) साधनांचे वणªन (Tool Description): कॅटेल यांची संÖकृती िनÕप± बुिĦम°ा चाचणी III चाचणी ø. 3 मÅये सवª वÖतूं¸या सं´येमÅये चार उपचाचÁया असतात आिण ÿÂयेक उपचाचणीमÅये िदलेला वेळ िभÆन असतो. खालील त³Âयात चाचणी ø. 3 मधील ÿÂयेक िदलेÐया वÖतू आिण वेळ दशªिवला आहे. चाचणी ø. उप-चाचणी िवधानांची सं´या वेळ चाचणी ø.१ Series 13 3 िमिनटे चाचणी ø.२ Classification 14 4 िमिनटे चाचणी ø.३ Matrices 13 3 िमिनटे चाचणी ø.४ Conditions
(Topology) 10 2 ½ िमिनटे एकूण 50 िवधाने 12 ½ िमिनटे 1. मािलका (Series): या उपचाचणी मÅये ÿयुĉाला अपूणª, पुरोगामी मािलका सादर केली जाते. या घटकामÅये सदर केलेÐया िविवध िनवड सािहÂयामधून िनवड करणे हे ÿयुĉाचे काम आहे. 2. वगêकरण (Classification): या उपचाचणीमÅये Óयĉìला दोन आकृÂया अचूकपणे ओळखाÓया लागतात, या आकृÂया इतर तीन आकृतéपे±ा कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे िभÆन असतात. munotes.in

Page 96

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
96 3. मॅिů³स (Matrices): या उपचाचणी मÅये ÿÂयेक ओळी¸या डाÓया बाजूला मांडलेली रचना िकंवा मॅिů³स योµय रीतीने पूणª करणे हे काम असते. 4. िÖथती (Conditions/Topology): या उपचाचणीसाठी Âया Óयĉìने िदलेÐया पाच पयाªयांमधून योµय डाÓया चौकटीत िदलेÐया अटéची न³कल करणारा पयाªय िनवडला जातो. िवĵसिनयता आिण वैधता/यथाथªता (Reliability & Validity) या चाचणीची Öपीअरमन-āाऊन िवĵसनीयता गुणांक .७९ आहे. Âयाचÿमाणे øॉनबाखचा अÐफा .७७ आिण केआर २१ चा .८१ चा असÐयाची नŌद आहे. संÖकृती चाचणीची वैधताही ÿÖथािपत करÁयात आली आहे. या चाचणीचा ÿाĮांक .80 मÅये बुिĦम°े¸या सामाÆय घटकाशी संबंिधत आहेत Âयाचÿमाणे िह चाचणी डÊÐयू वाय एस, डÊÐयू आय एÖसी, रेÓहन ÿोúेिसÓह मॅिů³स, Öटॅनफोडª-िबनेट, ओिटस आिण जनरल अॅिÈटट्यूड टेÖट बॅटरी सार´या मु´य ÿवाहातील बुिĦम°े¸या चाचÁयांशी सातÂयाने उ¸च संबंध दशªिवतात. सािहÂय (Materials): 1) कॅटेल यां¸या संÖकृती िनÕप± बुिĦम°ा चाचणीची मािहती पुिÖतका आिण उ°र पुिÖतका २) घड्याळ ३) सािहÂय ÿिøया (Procedure): चाचणी ÿशासनासाठी लागणारे सवª सािहÂय तयार ठेवÁयात आले आिण चाचणी घेणाöयाला ÿयोगशाळेत बोलावÁयात आले. काही सामाÆय ÿĳ िवचाłन संबंध ÿÖथािपत केले गेले. चाचणी घेणारा आरामदायक आिण आरामशीर आहे याची खाýी केÐयानंतर खालील सूचना देÁयात आÐया. सूचना : "हॅलो, आज¸या ÿॅि³टकलमÅये, मी तुÌहाला एक मानसशाľीय चाचणी देईन, जी अमूतªता तयार करÁयाची आिण नवीन पåरिÖथतéना सामोरे जाÁयाची ±मता मोजÁयासाठी तयार केली गेली आहे. चाचणीत चार उपचाचÁया आहेत, यांतील उपचाचणीमÅये काही ÿĳ आहेत ºयांची उ°रे तुÌहाला īावी लागतात. ÿÂयेक उप-चाचणी¸या सूचना Öवतंýपणे िदÐया जातील. आपण पुढे जाऊया का?" चाचणी घेणाöयाने पुĶी केÐयानंतर सÐलाथê Óयĉìची वैयिĉक मािहती नŌदवÁयात आली.. चाचणी ÿशासकाची सुŁवात उपचाचणी ø. १ ने झाली. या सूचना 'शÊदशः' वाचÐया गेÐया Ìहणजे ÿÂयेक उप-चाचणी¸या चाचणी पुिÖतकामÅये िदÐयाÿमाणे सूचना वाचून दाखिवÐया गेÐया. munotes.in

Page 97

मानसशाąीय चाचणी
कॅटेल यांची संÖकृती-िनरपे±
बुिĦम°ा चाचणी
97 ÿÂयेक चाचणी सुł करÁयापूवê, चाचणी घेणारी Óयĉìसह चाचणी उदाहरणे ÖपĶ केली गेली आिण सोडवली गेली. चाचणी घेणाöया Óयĉìला चाचणीची उदाहरणे समजली आहेत याची खाýी केÐयानंतरच चाचणी ÿशासकाने चाचणी घेणाöया Óयĉìला ÿÂय± चाचणीकडे जाÁयास सांिगतले. चाचणी देणाöयाने चाचणी सुł केली तेÓहा Öटॉप वॉच सुŁ करÁयात आला होता आिण चाचणी मािहती पुÖतीकेनुसार चाचणीसाठी िदलेली वेळ संपÐयानंतर ती थांबवÁयात आली. हीच ÿिøया सवª उपचाचÁयांसाठी अवलंिबली गेली. चाचणी देणाöया Óयĉìला आĵासन देÁयात आले कì चाचणी ÿĮांकांचे िनकाल गोपनीय ठेवले जातील आिण चाचणी िनकाल देÁयाची तारीख िदली जाईल. चाचणी घेणाöयाचे आभार मानून Âयांना ÿयोगशाळेतून बाहेर काढÁयात आले. चाचणी सोडवून घेतÐयानंतरचे ÿĳ : १) चाचणी सोडवताना तुम¸या भावना काय आहेत? २) चाचणी सोडवत असताना तुÌहाला काही अडचण आली का? ६.३ मािहतीचे सं´याशाľीय िवĴेषण (DATA ANALYSIS): ÿाĮांक (Scoring): चाचणी देणाöया Óयाĉìने िदलेÐया उ°रपिýकेवरील चार पयाªयांपैकì योµय ÿितसाद नŌदवला. चारही उपचाचÁया िदÐयानंतर, चाचणी घेणाöयांनी योµय आिण चुकì¸या ÿितिøया िचÆहांिकत केÐया गेÐया ºयानंतर एक क¸चा ÿाĮांक नोदवÁयात आला. योµय िनकषांचा वापर कłन, सी.सी.एफ.आय.टी. मािहती पुिÖतके¸या सहाÍयाने आय.³यू ÿĮांकामÅये łपांतरणकेले. सी.सी.एफ.आय.टी. मािहतीपुÖतीके¸या मदतीने आय.³यू ÿĮांकाचे शतमान ÿĮांकामÅये łपांतर करÁयात आले. तĉा 1: CCFIT वरील चाचणी घेणाöयाचे ÿाĮांक ÿाĮांक (Score ) क¸चा ÿाĮांक (Raw Score ) बुद्Åयांक IQ) शतमक (Percentile ) संि±Į ÖपĶीकरण (Debriefing) [चाचणी ÿशासकासाठी टीप: चाचणी घेणाöया Óयĉìस चाचणी िनकाल कशा ÿकारे कळिवला जातो हे खूप महÂवाचे आहे. चाचणी देणाöया Óयĉìचे वणªन करÁयापूवê, आपÐयाला चाचणीचे Öवłप आिण चाचणी¸या िनकालांचा अथª लावÁया¸या पĦतीबĥल चांगले मािहत असणे आवÔयक आहे. चाचणीचे पåरणाम अÂयंत संवेदनशील पĦतीने संÿेषण करणे आवÔयक आहे, िवशेषत: जर चाचणी ÿाĮांक सरासरीपे±ा कमी िकंवा Âयापे±ा कमी असतील तर. चाचणी ÿशासकाने हे सुिनिĲत केले पािहजे कì चाचणी देणाöया¸या munotes.in

Page 98

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
98 सामÃयाªवर कमकुवतपणाऐवजी जोर िदला पािहजे. जर चाचणी घेणाöयाने सरासरीपे±ा कमी / कमी गुण िमळवले असतील तर कृपया पåरणामांचा अथª लावÁयासाठी आिण संÿेषण करÁयासाठी पयªवे±काची मदत ¶या.] “तुÌही घेतलेली चाचणी कॅटेल यांची संÖकृती िनÕप± बुिĦम°ा चाचणी आहे. ही चाचणी Ìहणजे बुिĦम°ेचे मापन करÁयाचे ÿमािणत साधन आहे. एखाīा अनुभवाचा उपयोग करÁयाची, ²ान िमळवÁयाची आिण संसाधनांचा पåरणामकारक वापर करÁयाची ±मता Ìहणजे बुिĦम°ा Ìहणजे नवीन पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁयाची िकंवा समÖया सोडवÁयाची ±मता होय. चाचणीवरील गुण िनरपे± नसतात आिण चाचणी देताना आपली एकाúता, मागील सराव यासार´या अनेक कारणांमुळे ते बदलू शकतात. आपला एकूण ÿाĮांक __ होता. एकूण ÿĮांकावłन इंटेिलजÆस कोशंट (आय.³यू.) ची गणना केली गेली जी __ होती. (Óया´या करÁयासाठी चाचणी पुिÖतका पहा). बुद्Åयांक पुढे ट³केवारी¸या ÿĮांकामÅये łपांतåरत केले गेले आहेत ते __ होते. पस¦टाइल ÿाĮांक सूिचत करते कì _____ ट³के लोक आपÐया ÿĮांकापे±ा कमी पडतात तुÌहाला िनकालांबĥल काही ÖपĶीकरण हवे आहे का? तुÌहाला काही शंका आहे का?" ६.४ अथªबोधन (INTERPRETATION) 1. सी.सी.एफ.आय.टी.बĥल थोड³यात उÐलेख करणे. २. ÿÂयेक उपचाचणी¸या क¸¸या गुणांचा उÐलेख करणे. 3. चाचणी द◌ेणाöयाÓयĉìचे एकूण गुण, बुद्Åयांक आिण पस¦टाइल Öकोअर नमूद करणे. 4. बुद्Åयांक आिण पस¦टाइल ÿĮांकाचा अथª लावणे. ५. चाचणी¸या िनकालांची अंतमुªखता अहवाला¸या साहाÍयाने चचाª करणे. िनÕकषª (Conclusion): बुद्Åयांक आिण पस¦टाइल ÿĮांकाचा Âया¸या ÖपĶीकरणासह उÐलेख करणे. ६.५ ÿĳ १) मानसशाľीय चाचणी हा शÊद ÖपĶ करा. २) चांगÐया मानसशाľीय चाचणीची वैिशĶ्ये कोणती आहेत, हे थोड³यात ÖपĶ करा. ३) मानसशाľीय चाचÁया करÁयाची ÓयाĮी िकंवा हेतू काय आहे. ४) बुिĦम°ा ही संकÐपना ÖपĶ करा. ५) बुिĦम°ेचे िविवध िसĦांत ÖपĶ करा ६) बुिĦम°े¸या िविवध उपायांची गणना करा. ७) संÖकृतीजýा चाचणीचे Öवłप थोड³यात ÖपĶ करा ८) पस¦टाइल रँक Ìहणजे काय? munotes.in

Page 99

मानसशाąीय चाचणी
कॅटेल यांची संÖकृती-िनरपे±
बुिĦम°ा चाचणी
99 ६.६ संदभª १. Anastasi, A & Urbina, S (1997) Psychological Testing (7th ed.) Pearson Education, Indian reprint 2002 २. Cattell, R. B. (n.d.). Technical Manual. In R. B. Cattell, Cattell's Culture Fair Intelligence Test. ३. Cohen, J.R & Swedlik, M.E (2010) Psychological Testing and Assessment: An Introduction to Test and Measurement. (7th ed.) New York Mc.-Graw-Hill International edition. ४. Ruhl C. (2020). Intelligence: definition, theories and testing. Simply Psychology. https://www.simplypsychology.org/intelligence.html  munotes.in

Page 100

100 ७ संगणक-आधाåरत ÿयोग (COGLAB) घटक रचना ७.० उिĥĶे ७.१ संगणक-आधाåरत ÿयोगांचा पåरचय ७.२ ÿयोग १ (लेि³सकल िडिसजन टाÖक) ७.३ ÿĳ ७.४ संदभª ७.० उिĥĶे हा घटक िशकÐयानंतर, पुढील गोĶी ÖपĶ होतील. • संगणक-आधाåरत ÿयोगांचा अथª. • संगणक-आधाåरत ÿयोगांचे फायदे आिण तोटे यांचे मूÐयांकन. • संगणकावर आधाåरत ÿयोग करणे, पåरणामांचे िवĴेषण करणे आिण Âयावर अहवाल िलिहणे. ७.१ COGLAB ÿयोगांची ओळख (संगणक-आधाåरत ÿयोग) कोµलॅब हा अिभजात आिण वतªमान ÿयोग आिण सं²ानाÂमक मानसशाľा¸या संकÐपनां¸या संगणक ÿाÂयि±कांचा एक संच आहे. कॉगलॅब हा एक असा कायªøम आहे जो सं²ानाÂमक ÿयोग चालिवतो. हे िवīाÃया«ना िविवध ÿकार¸या महßवपूणª मानसशाľीय संकÐपना आिण ÿायोिगक अËयासाचा अनुभव घेÁयास अनुमती देते जे Âयांना अËयासाची रचना आिण संशोधनाचे महßव समजÁयास मदत करते. संगणकावर आधाåरत ÿयोगांचे फायदे (Advantages of computer based experiments): १) ÿयोग सादरीकरणात अिधक अचूकता २) ÿितसाद, ÿितिøया वेळ यांची अचूक नŌद ३) मािहतीचे वेगवान आिण अिधक अचूक िवĴेषण ४) ÿितसंतुलन आिण याŀि¸छकता साÅय करणे सोपे आहे, ÿोúाम केले जाऊ शकते. संगणकावर आधाåरत ÿयोगांचे तोटे (Disadvantages of computer based experiments): १) एखादी Óयĉì संगणक सा±र असेल तरच ती ही चाचणी वापł शकते. munotes.in

Page 101

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
101 २) मूÐयमापन ÿिøयेदरÌयान तांिýक समÖया िनमाªण होऊ शकतात. ३) िवशेष उपकरणे/ तांिýक सुिवधा/िवīुत, तांिýक सहाÍयाची गरज. ४) यासाठी संगणक ÿोúािमंगचे ²ान आवÔयक आहे / िकंवा Öवत: चा ÿयोग आराखडा सॉÉटवेअर कसे वापरावे (एखाīा¸या Öवत: ¸या ऑपरेशनल पåरभाषा आिण सामúीचा वापर कłन, याŀि¸छकìकरण आिण / िकंवा ÿितसंतुलन आिण इतर िनयंýणे इ.) ई मािहती समािवĶ करणे ७.२ ÿयोग ø.१ (EXPERIMENT NO. १) शीषªक : Lexical decision task समÖया : संबंिधत शÊद आिण शािÊदक िनणªय कायाªवरील अकारण शÊदांसाठी ÿितिøयेतील फरकांचा अËयास करणे. ÿÖतावना : भाषाशाľाचे मानसशाľ Ìहणजे भािषक घटक आिण मानसशाľीय पैलू यां¸यामधील आंतरसंबंधाचा अËयास (जोडाई, २०११). हे शाą मानसशाľीय आिण Æयूरोबायोलॉिजकल घटकांचा अËयास करते जे मानवांना भाषा आÂमसात करÁयास, वापरÁयास, समजÁयास आिण तयार करÁयास स±म करतात. ही िशÖत ÿामु´याने म¤दूमÅये भाषांवर ÿिøया केली जाते आिण Âयांचे ÿितिनिधÂव केले जाते अशा यंýणांशी संबंिधत आहे.(नॉडªि³वÖट, २०१७). मानसशाľीयतावादी हा शÊद याकोब रॉबटª कांटोर यांनी १९३६ मÅये Âयां¸या 'अॅन ऑÊजेि³टÓह सायकॉलॉजी ऑफ úामर' या पुÖतकात तयार केला होता परंतु तो Âयांचा िवīाथê िनकोलस हेŉी ÿोÆको (१९४६) याने "भाषा आिण मानसशाľीयतावादी: एक पुनरावलोकन" हा लेख ÿकािशत केÐयानंतर झाला आिण Âयानंतर शेवटी या शÊदाचा वापर वारंवार होऊ लागला. भाषामानसशाą मानसशाľीय शाľाचे मूळ िश±ण आिण तßव²ानात आहे. आधुिनक संशोधक मनोभािषकतेला आंतरिवīाशाखीय ±ेý मानतात. Âयां¸या मते, म¤दू भाषेवर ÿिøया कशी करतो याचा अËयास करÁयासाठी जीवशाľ, ÆयूरोसायÆस, बोधाÂमक िव²ान, भाषािव²ान आिण मािहती िव²ान यांचा वापर करते, तसेच सामािजक शाľे, मानवी िवकास, संÿेषण िसĦांत आिण अभªक िवकास िसĦांत, इतरांसह, Ìहणून, मानसशाľ, सं²ानाÂमक िव²ान, भाषािव²ान आिण भाषण आिण भाषा िवकृती यासार´या िविवध पाĵªभूमéमधून याचा अËयास केला जातो. मनोवै²ािनक अनेक वेगवेगÑया िवषयांचा अËयास करतात, परंतु हे िवषय सामाÆयत: खालील ÿĳांची उ°रे देÁयासाठी िवभागले जाऊ शकतात: (१) मुले भाषा (भाषा संपादन) कशी िशकतात? (२) लोक भाषेवर ÿिøया कशी करतात आिण कÔया पĦतीने समजून घेतात (भाषा आकलन)? munotes.in

Page 102

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
102 (३) लोक भाषा (भाषा िनिमªती) कशी िनमाªण करतात? (४) लोकांना नवीन भाषा (िĬतीय भाषा संपादन) कशी ÿाĮ होते? शÊदकोश (Lexicon): भाषा िनिमªतीचा िवचार करत असताना भाषेची िनिमªती िलिखत िकंवा बोली Öवłपात, इतरांना समजÁयाजोगे अथª Óयĉ होईल अÔया ÿकारे केली जाते. ही ÿिøया समजून घेÁयाचा सवाªत ÿभावी मागª Ìहणजे एखाīाचा मानिसक शÊदकोश िकंवा शÊदकोश समजून घेणे. मानवी भाषेतील िसĦांत असे सांगतात कì, शÊदकोश अिÖतÂवात आहे आिण Âयात शÊदांिवषयी िविवध ÿकारची मािहती आहे. या शÊदकोशात एखाīा शÊदाचा अथª (Âयातील शÊदाथाªÂमक आशय), तो भाषेचा भाग (सं²ा, िøयापद, िवशेषण इ.) आिण Âयाचा इतर शÊदांशी असलेला संबंध (तो काय अनुसरण कł शकतो? Âयाचे पालन काय कł शकते? Âयात बदल कसा करता येईल?).ई. घटकांचा अËयास केला जातो . मानसशाľ²ांना या शÊदकोशा¸या आयोजनात रस असतो. शÊदकोश हा शÊदकोशासारखाच असून Âयात शÊद आिण भाषे¸या इतर घटकांची मािहती असते. भौितक शÊदकोश सामाÆयत: शÊदांची वणाªनुøमे मांडणी करतात. या ÓयवÖथेमुळे कोणताही शÊद सापडणे सोपे जाते, जर Öपेिलंग मािहत असेल िकंवा अंदाज लावला जाऊ शकतो. ²ात शÊदांचे अथª शोधÁयासाठी िकंवा एखाīा शÊदाचे शÊदलेखन योµय ÿकारे केले आहे कì नाही हे तपासÁयासाठी सहसा शÊदकोशांचा वापर केला जात असÐयामुळे ही संÖथा उपयुĉ ठरते. तथािप, मानिसक शÊदकोशात, एखाīा शÊदाचे सवाªत उपयुĉ वैिशĶ्य Ìहणजे Âयाचे Öपेिलंग असू शकत नाही, परंतु Âयाचा अथª आिण Âयाचा इतर शÊदांशी असलेला संबंध. शÊदकोषात शÊदांची मांडणी जर शÊदाथªसंबंधांनी केली, तर एकमेकांशी (उदा., खुचê, आसन, टेबल) संबंिधत शÊद कोशात जवळ येतील, तर एकमेकांशी संबंध नसलेले शÊद (उदा., खुचê, डायनासोर, āोकोली) खूप दूर असतील. शÊदशाľीय िनणªय कायª (Lexical decision task - LDT) : अनेक दशकांपासून, मुिþत शÊद ओळखÁयात गुंतलेÐया सं²ानाÂमक ÿिøयांचा अËयास करÁयासाठी सवाªत सामाÆयपणे वापरली जाणारी ÿयोगशाळेतील काय¥ Ìहणजे शािÊदक िनणªय आिण नामकरण (उदा., जÖůझेÌब³सी आिण Öटॅनसª, १९७५). ŁबेनÖटाईन, गारफìÐड, & िमिलकन, १९७०; झेिवन अँड सेडेनबगª, २००६). या ÿयोगात वापरले जाणारे शÊदशाľीय िनणªय कायª (LDT) ही एक ÿिøया आहे जी अनेक मानसशाľीय ÿयोगांमÅये वापरली जाते. मूलभूत ÿिøयेमÅये लोक शÊद नसलेले शÊद Ìहणून िकती þुतपणे वगêकरण करतात याचे मूÐयांकन करणे समािवĶ आहे. १९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीस (मेयर अँड ÔÓहानेवेÐड्ट, १९७१;१९७३) शÊदाथª Öमृती आिण शÊद ओळखÁयाचा अËयास करÁयासाठी डेिÓहड ई. मेयर आिण रॉजर डÊÐयू. ÔÓहानेवेÐड यांनी शÊदशाľीय िनणªय कायª ही सं²ा तयार केली होती. तेÓहापासून हे कायª हजारो अËयासांमÅये वापरले जात आहे, शÊदाथª Öमृती आिण सवªसाधारणपणे शािÊदक ÿवेशाचा शोध घेतला जात आहे. या कायाª¸या वेगवेगÑया आवृßया संशोधकांनी बöयाच वषा«पासून वापरÐया होÂया. एल.डी.टी.¸या munotes.in

Page 103

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
103 कायाªमÅये, शÊद आिण लोगाटोम िकंवा छĪ यां¸या िम®णाने िवषय ŀ³®ाÓय िकंवा ®वणशाľ िदले जाते. ÿÖतुत उĥीपन हा शÊद आहे कì नाही हे दशªिवणे हे Âयांचे कायª आहे. हे िवĴेषण ÿितिøये¸या वेळेवर, Ìहणजे ÿÂयेक अ±रा¸या िÖůंगबĥल आपला िनणªय आपण िकती वेगाने घेÁयास स±म आहात यावर आधाåरत आहे. या िवभागामÅये येणारी एक अितशय सामाÆय पåरणाम Ìहणजे वारंवारता: अिधक वारंवार येणारे शÊद जलद ओळखले जातात. चतुराईने रचलेÐया ÿयोगात अशा ÿकार¸या फरकांवłन तािßवक अनुमान काढता येतात. उदाहरणाथª, एखादी Óयĉì असा िनÕकषª काढू शकते कì असामाÆय शÊदांपे±ा सामाÆय शÊदांचे मानिसक ÿितिनिधÂव अिधक मजबूत असते. अËयासाचे तकªशाľ (Rationale of the study) मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यांचा अËयास (Meyer and Schvaneveldt's study) लेि³सकल िडिसजनची कामे अनेकदा िÿिमंगसार´या इतर ÿायोिगक तंýांशी जोडली जातात यामÅये ÿÂय±पणे लेि³सकल िनणªय कायª पार पाडÁयापूवê िविशĶ उ°ेजनासह िवषय 'ÿाइम' केला जातो. मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यां¸या (१९७१;१९७३) अËयासातून ÿाईिमंग नावाची ही घटना िदसून आली, जी जेÓहा एखाīा ŀÔय उ°ेजना¸या ÿितसादावर (जसे कì एखाīा शÊदा¸या) आधी¸या उĥीपनाचा ÿभाव पडतो तेÓहा उĩवते. Âयांना असे आढळले कì जेÓहा शÊदांना ÿथम शÊदाथाªशी संबंिधत ÿाइम दाखवले जाते तेÓहा Âयांना ÿितसाद देणे वेगवान असते. उदाहरणाथª, जेÓहा "लोणी" ¸या आधी "डॉ³टर" असते Âयापे±ा आधी "डॉ³टर" हा शÊद असतो तेÓहा "नसª" ची पुĶी करणे सहभागी वेगवान असतात. हे शÊदाथªÿीिमंग ¸या घटनेचे एक उदाहरण आहे. मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यां¸या अËयासातून असे िदसून आले आहे कì, आपली अथªिवषयक Öमृती, ºयामÅये आपले सामाÆय ²ान असते, ती अथªिवषयक घटकांमÅये आयोिजत केली जाते, ºयाचा िवचार एक समूह Ìहणून केला जाऊ शकतो ºयामÅये संबंिधत शÊद िकंवा संकÐपनांना अथª असतात. अथªिवषयक िÿिमंग होऊ शकते कारण ÿाइम अंशतः संबंिधत शÊद िकंवा संकÐपना सिøय करते, ºयामुळे Âयांची नंतरची ÿिøया िकंवा ओळख सुलभ होते. ही ÿिøया बöयाचदा Öवयंचिलत असते, परंतु िविशĶ कायª लàय साÅय करÁयासाठी िविशĶ रणनीतéचा वापर कłन ÿाइिमंग देखील मागªदशªन केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, 'डॉ³टर' हा शÊद पाहóन, अथª नेटवकªमÅये एक नोड सिøय होतो, जो 'नसª' सार´या संबंिधत शÊदांना ÿाधाÆय देतो, ºयामुळे आपण 'नसª' हा शÊद ओळखू शकतो असा वेग वाढतो. होडेमेकर आिण गॉडªन (२०१४) होडेमेकर आिण गॉडªन (२०१४) यांनी केलेÐया अËयासात असे िदसून आले आहे कì, जेÓहा आधीचा शÊद,शÊदाथª िवłĦ असंबंिधत होता, तेÓहा मÅयम शÊदां¸या ŀĶीचा कालावधी वेगवान होता, जो वाचना¸या काळात अथªपूणª ÿाइिमंग फायīाचा संकेत देतो. Âयां¸या अËयासामÅये, Âयांनी सहभागé¸या डोÑया¸या हालचालéचा मागोवा घेतला, तर Âयांनी टक लावून-आकिÖमक पाहÁया¸या ÿिøयेचा वापर कłन अनुøमे तीन शÊद वाचले जेथे ÿÂयेक शÊद ÿथमच िनिĲत केÐयावरच ŀÔयमान होता. munotes.in

Page 104

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
104 Óयावहाåरक पåरणाम (Practical Implications) म¤दू¸या कायाªचे पाĵêकरण Ìहणजे काही तंिýका काय¥ िकंवा सं²ानाÂमक ÿिøया एका गोलाधाªत आिण दुसöया गोलाधाªत अिधक ÿबळ असÁयाची ÿवृ°ी होय. अथªिवषयक ÿिøयेतील अËयासामÅये असे िदसून आले आहे कì अधªगोलाकार तुटीचा शोध घेऊन शÊदाथª ÿिøयेसाठी पाĵêकरण केले गेले आहे, जे एकतर मÅयम, ताÂपुरते, जखम, नुकसान िकंवा रोग असू शकते (कोट्झ et.al. २००२). अथªिवषयक ÿाइिमंगचा वापर करणाöया एल.डी.टी.सार´या चाचÁयांमÅये असे िदसून आले आहे कì डाÓया गोलाधाªतील तूट बेरीज ÿायिमंगचे जतन करते, तर उजÓया गोलाधाªतील तूट थेट िकंवा खडबडीत ÿाइिमंग (बीमन et.al) िटकवून ठेवतात. १९९४) Âयाचÿमाणे भाषा संपादन, भाषेचा वापर, भाषेचे आकलन आिण भाषा िनिमªती या संदभाªत म¤दूचे कायª समजून घेÁयासाठी एल.डी.टी.चा वापर केला जाऊ शकतो. तसेच अÅययनाचा तकª अÅयापन आिण िशकÁयास मदत Ìहणून लागू करÁयासाठी उपयुĉ आहे. म¤दूतील अिÖतÂवात असलेÐया ²ानाशी नवीन ²ानाची सांगड घालणारी तंýे वापरÐयाने अथªिवषयक िÿिमंगचा पåरणाम Ìहणून अिधक चांगÐया ÿकारे धारणा होÁयास कशी मदत होऊ शकते, हे यातून िदसून येते. ÿयोगाचा अंदाज (Prediction of the experiment): दुस-या शÊदाला ÿितसाद देÁया¸या वेळा अिधक वेगवान असाÓयात, जेÓहा दुसरे िवधान हे शÊदाथाªने पिहÐया वÖतूशी िनगिडत असा शÊद असतो, जेÓहा Âयाचा संबंध नसतो. कायªपĦती (METHODOLOGY) अËयुपगम (Hypothesis): िनणªय कायाªवरील ÿितिøयेची वेळ संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी अÿासंिगक शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत ल±णीयरीÂया कमी असेल. पĦती (Method) रचना (Design) : एका IV सह दोन Öतर (संबंिधत शÊद आिण अÿमािणत शÊद) असलेÐया वारंवार उपायांची रचना. एक सहभागी आय.Óही.¸या दोÆही Öतरां¸या संपकाªत येईल. चलांची पåरचालन पåरभाषा/संøìयाÂमक Óया´या (Operational Definition of Variables): • Öवतंý चल/पåरवÂयª (Independent Variable): दोन Öतरांशी शÊदांचा संबंध : संबंिधत शÊद आिण अकारण शÊद. • अवलंबी चल/पåरवÂयª (Dependent Variable): जोडी¸या दुसöया शÊदाला ÿितसाद देÁयासाठी घेतलेला अिभिøया काळ (िमिलसेकंदांमÅये). • िनयंिýत चल/पåरवÂयª (Control Variables): munotes.in

Page 105

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
105 १. सहभागी Óयĉìला इंúजीचे मूलभूत ²ान असणे आवÔयक आहे. २. पडīा¸या मÅयभागी एक लहानसा चौकोन सादर करÁयात आला, १-४ सेकंदानंतर एखादा शÊद िकंवा शÊदेतर सादर करÁयात आला. पुÆहा १-२ सेकंदानंतर दुसरा शÊद िकंवा शÊदेतर ÿकट झाले. हा काळ सवª चाचÁयांसाठी एकसमान होता. ३. संबंिधत शÊद जोड्या, अÿमािणत शÊद आिण शÊदेतर यां¸या ७० चाचÁया याŀि¸छकपणे सादर केÐया गेÐया. ४. फुल Öøìन पयाªय वापłन टेÖट Öøìन सादर करÁयात आली. ५. सहभागी १७ ते २१ वयोगटातील होते. ६. आवाज आिण िवचलन कमीतकमी ठेवले गेले. सहभागी/नमुना (Participants/Sample) मािहती __ सहभागी (पुŁष आिण िľया) कडून गोळा केली गेली. नमुÆयात शै±िणक संÖथेतील याŀि¸छकपणे िनवडलेÐया सहभागéचा समावेश होता. सािहÂय (Materials) १. कोगलैब सॉÉटवेयर २. लॅपटॉप ३. पीटी³यू शीट ÿिøया (Procedure) ÿयोगकÂयाªने सवªÿथम लेि³सकल िनणªय कायª सुł करÁयापूवê सहभागी आरामदायक आहे का याची खाýी कłन घेतली. यानंतर सहभागी¸या मूलभूत लोकसं´याशाľीय तपशीलांची नŌद घेÁयात आली आिण Âयानंतर सहभागéना सूचना (खाली िदलेÐया) देÁयात आÐया. सहभागीने कोµलॅबवर कमीतकमी ७० चाचÁयांसह शािÊदक िनणªयाचे कायª पूणª केले. यानंतर ÿयोगकÂयाªने संबंिधत शÊद जोड्या, अघोिषत शÊद जोड्या, शÊदेतर जोड्या, शÊदेतर जोड्या आिण शÊदेतर जोड्या यां¸यासाठी अिभिøया काळ (िमिलसेकंदात) नŌदिवला. ÿयोगाचे पåरणाम आिण उĥेश सहभागीपय«त पोहोचवले गेले. सूचना (Instructions): – लेि³सकल िनणªय कायाª ÿारंभ करÁयापूवê सवª सहभागéना खालील मानक सूचना देÁयात आÐया होÂया:- चाचणी सोडवत असताना तुÌहाला एक Öøìन िदसेल Âयाच Öøìन मÅये एक एक लहान िवंडो संि±Į सूचनांसह िदसेल. सूचनांची चौकट बंद करा. आपण नंतर लॅब इÆफो. मेनूवłन ते पुÆहा उघडू शकता. munotes.in

Page 106

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
106 चाचणी सुł करÁयासाठी Öपेसबार दाबा. Öøìन¸या मÅयभागी एक लहान िफ³सेशन Ö³वेअर िदसेल. या चौकात दुŁÖत करा. एक ते चार सेकंदानंतर िनिĲती चौकोना¸या वर एखादा शÊद िकंवा शÊदेतर िदसेल. ती वÖतू श³य ितत³या लवकर एक शÊद आहे कì अ-शÊद आहे हे ठरवा. एक शÊद अथªपूणª आहे (उदा. ůेन) आिण एक शÊद-शÊद नसलेला असा आहे ºयाला अथª नाही (उदा. एन.एफ.पी.). वÖतू शÊद असेल तर (/) कì दाबा. जर वÖतू एक शÊद नसेल तर (z) कì दाबा. जेÓहा आपण यापैकì कोणÂयाही िकÐली दाबता तेÓहा ती वÖतू अŀÔय होईल, जेणेकłन आपÐयाला समजेल कì आपला ÿितसाद नŌदवला गेला आहे. Âयानंतर दोन ते तीन सेकंदांनी पुढचा शÊद िकंवा शÊदबाĻ शÊद िदसेल. पुÆहा , वÖतू हा शÊद आहे कì नाही हे ठरवा (/) कì िकंवा (झेड) कì श³य ितत³या लवकर दाबून वÖतू हा शÊद िकंवा शÊदेतर आहे कì नाही. जेÓहा आपण खूप þुतपणे (िवधानिदसÁयापूवê) ÿितसाद देता तेÓहा आपÐयाला अिभÿाय ÿाĮ होईल. या चाचÁयांमÅये एकूण कमीतकमी ७० चाचÁया आहेत. चाचणी मोजÁयासाठी आपण िवधानाचे योµय ÿकारे वगêकरण करणे आवÔयक आहे, Ìहणून जर आपÐयाला असे आढळले कì आपण वगêकरणा¸या अनेक चुका करीत आहात, तर हळू करा. ÿयोगा¸या शेवटी, ÿयोग िवंडो बंद होईल आिण एक नवीन िवंडो िदसेल जी आपला मािहती टेबल Ìहणून ÿदिशªत करते आिण ÿयोग आिण पåरणामांचे ÖपĶीकरण ÿदान करते. तुला समजलं आहे का? काही ÿĳ? कायª-पĲात ÿĳ (Post Task Questions - PTQs) १. ÿयोगादरÌयान¸या तुम¸या अनुभवाबĥल तुÌही काय Ìहणाल? (िवचार, भावना इ.) २. ÿयोगात काही शÊद तुÌहाला अिधक पåरिचत होते का? (ÿितसाद सकाराÂमक आहे का याची चौकशी करा) ३. शÊदांना ÿितसाद देताना तुÌहाला काही अडचण आली का? (ÿितसाद सकाराÂमक आहे कì नाही याची चौकशी करा - सवªसाधारणपणे िकंवा िविशĶ शÊदांत) ४. तुम¸या ÿितिøयेवर पåरणाम करणारे काही घटक होते का? (उदा. काही शÊदांशी / िवचिलत होÁयाशी अिधक वैयिĉक संबंध असणे?) ५. अÆय कोणताही ÿĳ- संि±Į ÖपĶीकरण (Debriefing) संबंिधत शÊदांसाठी ÿितिøये¸या वेळातील फरक आिण शािÊदक िनणªय कायाªवरील अकारण शÊद यांचा अËयास करणे हा या ÿयोगाचा उĥेश होता. तुÌहाला शÊदांची एक मािलका दाखवÁयात आली होती, जी तुÌहाला शÊद आिण शÊदेतर असे वगêकरण करÁयास सांगÁयात आले होते, ते ÿÂय±ात शÊद जोड्या होते. संबंिधत शÊद जोड्या हे ते शÊद होते जे शÊदाथाªने संबंिधत होते, Ìहणजे अथªपूणªपणे संबंिधत होते, उदाहरणाथª, पåरचाåरका आिण डॉ³टर - पåरचाåरका डॉ³टरांशी संबंिधत आहे Ìहणून हे दोन शÊद संबंिधत आहेत. आिण अकारण शÊद जोड्या हा शÊद शÊदाथाªने िकंवा अथªपूणªपणे एकमेकांशी संबंिधत नÓहता, उदाहरणाथª, munotes.in

Page 107

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
107 लोणी आिण डॉ³टर - लोणी डॉ³टरांशी संबंिधत नाही Ìहणून हे दोन शÊद अयोµय आहेत. या कायाªवरील अघोिषत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी ÿितिøयेची वेळ कमी असेल अशी आमची अपे±ा होती. Ìहणजेच जेÓहा जोडीचा दुसरा शÊद शÊद शÊदाथाªने जोडू¸या पिहÐया शÊदाशी िनगिडत असतो, तेÓहा दुस-या शÊदाशी Âयाची िøयाशीलता अिधक जलद होईल, जेÓहा तो शÊदाथाªने अयोµय असतो. ही अपे±ा मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यांनी केलेÐया संशोधनावर आधाåरत आहे ºयामÅये Âयांनी ÿाइिमंगची घटना दशªिवली आहे, जे जेÓहा एखाīा ŀÔय उ°ेजना¸या ÿितसादावर (जसे कì एखाīा शÊदा¸या) आधी¸या उ°ेजनाचा ÿभाव पडतो तेÓहा उĩवते. Âयांना असे आढळले कì, जेÓहा सहभागéना शÊदाथªŀĶ्या असंबंिधत ÿाइम¸या तुलनेत ÿथम शÊदाथाªशी संबंिधत ÿाइम दाखिवला जातो तेÓहा Âयांना ÿितसाद देणे वेगवान होते. उदाहरणाथª, Âयांना असे आढळले कì जेÓहा "लोणी" ¸या आधी "डॉ³टर" असते Âयापे±ा आधी "डॉ³टर" हा शÊद असतो तेÓहा "नसª" ची पुĶी करणे सहभागी वेगवान होते. मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यां¸या अËयासातून असे िदसून आले आहे कì, आपÐया अथªिवषयक ÖमृतीमÅये आपले सामाÆय ²ान असते, ती अथªिवषयक नेटवकªमÅये आयोिजत केली जाते, ºयाचा िवचार एक नेटवकª Ìहणून केला जाऊ शकतो. ºयामÅये संबंिधत शÊद िकंवा संकÐपना अथª असतात. या ÖमृतीमÅये अथªिवषयक िÿिमंग होऊ शकते कारण ÿाइम अंशतः संबंिधत शÊद िकंवा संकÐपना सिøय करते. ºयामुळे Âयांची नंतरची ÿिøया िकंवा ओळख सुलभ होते. ही ÿिøया बयाªचदा Öवयंचिलत असते, परंतु िविशĶ कायª लàय साÅय करÁयासाठी िविशĶ रणनीतéचा वापर कłन ÿाइिमंग देखील मागªदशªन केले जाऊ शकते. उदाहरणाथª, 'डॉ³टर' हा शÊद पाहóन, अथª नेटवकªमÅये एक संदेश सिøय होतो, जो 'नसª' सार´या संबंिधत शÊदांना ÿाधाÆय देतो, ºयामुळे आपण 'नसª' हा शÊद ओळखू शकतो . होडेमेकर आिण गॉडªन (२०१४) यांनी केलेÐया अËयासात असे िदसून आले कì, जेÓहा आधीचा शÊद शÊदाथª िवłĦ असंबंिधत होता, तेÓहा मÅयम शÊदां¸या ŀĶीचा कालावधी वेगवान होता, जो वाचना¸या काळात अथªपूणª ÿाइिमंग फायīाचा संदेश देतो. अपे±ेÿमाणे संबंिधत शÊदां¸या जोड्यां¸या दुसöया शÊदासाठी आपला ÿितसाद वेळ अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत कमी होता. अशा ÿकारे, 'शािÊदक िनणªय कायाªवरील अघोिषत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी ÿितिøयेची वेळ ल±णीयरीÂया कमी असेल' या गृहीतकासह मािहती मीळवली जाते. िकंवा जोड्यां¸या दुसöया शÊदासाठी आपला ÿितसाद वेळ अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदा¸या ÿितिøये¸या वेळेपे±ा जाÖत होता. 'शÊदशाľीय िनणªय कायाªवरील अघोिषत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी ÿितिøयेची वेळ ल±णीय कमी असेल. िवरोधी मािहतीचे कारण असे असू शकते कì िवरोधी मािहतीची श³यता यामुळे असू शकते. • अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदासह आपला वैयिĉक संबंध • अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाशी पåरिचतता munotes.in

Page 108

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
108 • कदािचत संबंिधत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाला ÿितसाद देताना आपण िवचिलत झाला असाल. • आपण संबंिधत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाला ÿितसाद देऊन ल± िवचिलत करÁयाचा ±िणक चूक अनुभवला. िकंवा संबंिधत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदासाठी आिण अÿमािणत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदासाठी आपला ÿितसाद वेळ समान असÐयाचे आढळले. अशा ÿकारे मािहती नाही कì, 'शÊदशाľीय िनणªय कायाªवरील अघोिषत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी ÿितिøयेची वेळ ल±णीय कमी असेल.' िवरोधी मािहतीचे कारण Ìहणजे िवरोधी मािहतीची श³यता असू शकते (पी.टी.³यू. मÅये पी ने नŌदवलेले कारण आिण / िकंवा खालील कारणे सांगा): • अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदासह आपला वैयिĉक संबंध • अघोिषत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाशी पåरिचतता • कदािचत संबंिधत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाला ÿितसाद देताना आपण िवचिलत झाला असाल • आपण संबंिधत शÊद जोड्यां¸या दुसöया शÊदाला ÿितसाद देऊन ल± िवचिलत करÁयाचा ±िणक चूक अनुभवला. या अËयासाचे अनेक Óयावहाåरक पåरणाम आहेत. नवीन शÊदांना आपण आधीपासून पåरिचत असलेÐया शÊदांशी जोडून नवीन भाषा िशकताना Âयाचा उपयोग करता येतो. āायनमधील िवīमान ²ानाशी नवीन ²ान जोडÐयास अिधक चांगÐया ÿकारे धारणा होÁयास मदत होऊ शकते. उदा., जमªन भाषेतील 'गाटªन' हे शÊद इंúजीतील 'गाडªन' शी जोडता येतात. िकंवा Ā¤च शÊद "Patiseries" ºयाचा अथª असा आहे कì पेÖůी शॉप "पेÖůी" या इंúजी शÊदाशी संबंिधत असू शकते. शÊदाथª नेटवकª शÊदसंúह वाढिवÁयात मदत कł शकते. आपण संबंिधत संकÐपनांचा अËयास कłन आिण एकý गट कłन िश±ण आिण िशकÁयास मदत Ìहणून अथªिवषयक ÿाइिमंगचा उपयोग कł शकतो. जर आपण िकराणा खरेदीला जाÁयापूवê यादीतील वÖतूंची लांबलचक यादी ल±ात ठेवÁयाचा ÿयÂन करीत असाल िकंवा आपण सादरीकरणासाठी आपली सामúी ल±ात ठेवÁयाचा ÿयÂन करीत असाल तर या तंýाचा वापर अिधक अिधक चांगÐया ÿकारे ÿÂयावहन सुलभ करÁयासाठी होऊ शकतो. “तुÌहाला समजलं आहे का? तुÌहाला काही ÿĳ आहेत का?” munotes.in

Page 109

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
109 कृपया ÿयोगाचा हेतू िकंवा ÿिøया बाहेर¸या कुणालाही सांगू नका. ºया Óयĉì Öवे¸छेने ÿयोगामÅये भाग घेतात Âयां¸या मानिसकतेवर ÿयोगाबĥलचे पूवª²ान ÿयोगा¸या पåरणामावर पåरणाम कł शकते. सं´याशा®ीय िवĴेषण (मािहतीचे िवĴेषण) (Statistical Analysis (analysis of data): ÿÖतुत ÿयोगातील मािहतीचे सं´याशा®ीय िवĴेषण करÁयासाठी सरासरी ÿाĮांक, मानक िवचलन आिण ®ेणी पĦतीचा वापर करÁयात आला. दोन घटकांमधील मािहतीचे सं´याशा®ीय िवĴेषण करÁयासाठी टी-टेÖट पĦतीचा वापर करÁयात आला. Âयाचबरोबर मािहतीचे आलेखाĬारे िवĴेषण करÁयासाठी आलेख काढÁयात आला. वैयिĉक मािहती (Individual Data): ÿÖतुत अËयास लेि³सकल िनणªय घेÁयाची ÿिøया समजून घेÁयासाठी घेÁयात आला. हे Ps ला याŀि¸छक øमाने वÖतूं¸या जोड्या (संबंिधत शÊद, अकायाªÂमक शÊद, शÊद मग शÊदेतर, शÊदेतर नंतर शÊद, शÊदेतर मग शÊद) सादर कłन केले गेले. तेथे एकूण ७० िवधाने आहेत. आिण ÿÂयेक चाचणीसाठी िवधाना¸या जोड्या एकामागोमाग एक सादर केÐया गेÐया. आिण जोडीतील दुसöया िवधानासाठी ÿितिøयेची वेळ नŌदिवली गेली. सÅया¸या संशोधनासाठी, केवळ संबंिधत शÊद आिण अÿमािणत शÊदां¸या ÿितिøयेचा वेळ िवचारात घेतला. संबंिधत शÊदां¸या जोड्यांवरील पी.एस. ÿितिøये¸या वेळेची तुलना अÿमािणत शÊदां¸या अिभिøया काळाशी केली गेली. तĉा ø. १ आिण आकृती ø. १ वरील मािहतीचे वणªन केले. ÿाÂयि±क मधील दोन मु´य पåरिÖथतéमÅये ÿाĮ झालेÐया मु´य ÿवृ°é¸या सरांशाचे वणªन केले. संबंिधत शÊद आिण अÿमािणत शÊद. पी.टी.³यू. आिण ई ¸या िनरी±णांसह ÿकाशामÅये पåरणामाचे वणªन केले. Âयानंतर िनÕकषª काढून ÿयोगासाठी सहभागी असणाöया Óयĉéची मािहती गृहीतकांशी िकती सुसंगत आहे याची खाýी केली. जर मािहती गृहीतकाशी सुसंगत नसेल तर परत मािहती िमळवÁयाची कारणे सांिगतली. (PTQs, E's Observation) वर आधाåरत असू शकते). मेयर आिण ÔÓहानेवेÐड (१९७१; १९७३) यांनी केलेÐया संशोधनामÅये असे आढळून आले कì जेÓहा शÊदांना ÿथम शÊदाथाªशी संबंिधत घटक दाखवले जाते तेÓहा अÔया शÊदांना ÿतीसाद लवकरात-लवकर िदला जातो. उदाहरणाथª, जेÓहा "लोणी" ¸या आधी "डॉ³टर" असते Âयापे±ा आधी "डॉ³टर" हा शÊद असतो तेÓहा "नसª" ची पुĶी सहभागी अिधक लवकरात लवकर करतात. मेयर आिण ÔÓहानेवेÐट यां¸या अËयासातून असे िदसून आले आहे कì, आपली अथªिवषयक Öमृती, यामÅये आपले सामाÆय ²ान असते, ती अथªिवषयक घटकांमÅये तयार केली जाते. या घटकांचा िवचार एक ÿिøया Ìहणून केला जातो. यामÅये संबंिधत शÊद िकंवा संकÐपना Âयाचबरोबर अथª समािवĶ असतात. ही ÿिøया बöयाचवेळा Öवयंचिलत असते. उदाहरणाथª, 'डॉ³टर' हा शÊद पाहóन Âयाचा अथª मानिसक ÿिøयेमÅये सøìय केला जातो. हा अथª इतर संबंिधत शÊदांना ÿाधाÆय देतो.Âयामुळे डॉ³टर नंतर नसª हा शÊद ओळखÁयाचा वेळ जाÖत ÿमाणात िदसून येतो. Âयाचÿमाणे होडेमेकर आिण गॉडªन munotes.in

Page 110

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
110 (२०१४) यांनी केलेÐया संशोधनात असे िदसून आले कì, जेÓहा आधीचा शÊद अथªपूणªŀĶ्या संबंिधत होता तेÓहा मÅयम शÊदां¸या कालावधी जलद होता, जेÓहा ते एकमेकांशी संबंिधत नÓहते, तेÓहा ते असंबंिधत होते. Âयांचे वाचना¸या काळात अथªपूणªåरÂया संवेदन होते. अनुषंिगक िनरी±णे (Ancillary Observations): तĉा ø. २ आिण आकृती ø. १ वरील मािहतीचे वणªन केले Âयाचÿमाणे सवª ५ अटé¸या ÿितिøये¸या वेळेचा सारांश िदला - संबंिधत शÊद, असंबंिधत शÊद, अÿमािणत शÊद, शÊद - शÊद नसलेले, शÊद - शÊद आिण गैर-शÊद - शÊदेतर. पी.टी.³यू. आिण ई ¸या िनरी±णांसह ÿकाशामÅये पåरणामाचे वणªन केले. तसेच पी ¸या एकूण अनुभवाचा आिण ÿयोगाबĥल िवचार करÁयाचा उÐलेख केला. गट मािहती (Group Data) तĉा ø. ३ आिण आकृती ø. २ वरील मािहतीचे वणªन करा आिण दोन मु´य पåरिÖथतéमÅये ÿाĮ झालेÐया मु´य ÿवृ°ीचा सारांश īा - संबंिधत शÊद आिण अÿमािणत शÊद - दोन अटé¸या मीन., एस.डी. आिण ®ेणीची तुलना करा. मािहती ÿिøयेमÅये आहे कì नाही हे नमूद करणे." या गृहीतकासह मािहती ÿिøयेमÅये आहे कì नाही हे सांगणे "असंबंिधत िनणªय कायाªवरील ÿितिøयेची वेळ संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी अÿासंिगक शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत ल±णीय कमी असेल." जर गृहीतकासह मािहती ÿिøयेमÅये नसेल तर Âयाचे कारण सांगा. मेयर आिण ÔÓहानेवेÐड (१९७१; १९७३) आिण होडेमेकर आिण गॉडªन (२०१४) यांनी केलेÐया मागील संशोधनासह मािहती ÿिøयेमÅये आहे कì नाही हे देखील सांगणे - तपशीलासाठी वैयिĉक मािहतीचा संदभª ¶या. Âयानंतर ÿाĮ टी-मूÐयाचे वणªन आिण िनÕकषª काढा. आिण िह मािहती या गृहीतकाचे मापन करते कì नाही हे सांगा. कì "अÿासंिगक िनणªय कायाªवरील ÿितिøयेची वेळ संबंिधत शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदासाठी अÿासंिगक शÊद जोडी¸या दुसöया शÊदा¸या तुलनेत ल±णीयरीÂया कमी असेल." आिण मेयर आिण ÔÓहानेवेÐड (१९७१; १९७३) आिण होडेमेकर आिण गॉडªन (२०१४) यां¸या मागील संशोधन (संपूणª ÖपĶीकरण पुÆहा िलिहÁयाची गरज नाही) अËयासाचा Óयावहाåरक उपयोग सांगा - अËयासा¸या मयाªदा सांगा नमूना आकार (Sample size) ÿÖतुत ÿयोगामÅये केवळ दोन अटी, संबंिधत शÊद जोड्या आिण असंबĦ शÊद जोड्या, यांचा िवचार केला जातो. इतर तीन अटी, शÊद - शÊदेतर, शÊदेतर - शÊद आिण शÊद नसलेले - शÊद नसलेले शÊद, या िवषयावर िवÖतृत समज िमळिवÁयासाठी िवचारात घेतले जाऊ शकते. िनÕकषª (Conclusion) वैयिĉक मािहतीमधील मु´य कल गृहीतक आिण मागील संशोधना¸या अनुषंगाने सुसंगत आहे कì नाही ते सांगणे. वैयिĉक मािहतीमधील मु´य ÿवृ°ी गृहीतक आिण मागील संशोधन सÂयािपत करते कì नाही हे सांगणे. munotes.in

Page 111

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
111 ७.३ ÿĳ ÿ.१. ÿयोगाचे गृहीतक काय आहे? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.२. ÿयोगाचे पयाªयी िदशादशªक गृहीतक काय आहे? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.३. ÿयोगाचे पयाªयी नॉन डायरे³शनल गृहीतक काय आहे? ÿ.४. ÿयोगाचे शूÆय िदशादशªक गृहीतक काय आहे? ÿ.५. ÿयोगाचे नल नॉन डायरे³शनल गृहीतक काय आहे? ÿ.६. ÿयोगाची रचना काय आहे? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.७. ÿयोगाचा Öवतंý पåरवतªक आिण अवलंबी पåरवतªक काय आहे? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.८. अवलंबी पåरवतªक Öतर काय आहेत? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.९. ÿयोगाचे दोन महßवाचे िनयंिýत पåरवतªके सांगा? आिण ते िनयंिýत का केले गेले ते ÖपĶ करा? (कायªपĦतीचा संदभª ¶या) ÿ.१०. शािÊदक िनणªय कायाªत िवपरीत पåरणाम िमळÁयाचे कारण सांगा? िकंवा संबंिधत शÊद जोड्यां¸या तुलनेत अयोµय शÊद जोड्यांसाठी सहभागी ÿितिøयेची वेळ कमी का होती याचे कारण सांगा. (डीāीिफंगचा संदभª ¶या) ÿ.११. या ÿयोगा¸या गट मािहतीची गणना करÁयासाठी आपण कोणती अनुमानाÂमक आकडेवारी वापराल आिण का? ÿ.१२. लेि³सकॉन Ìहणजे काय? (ÿÖतावनेचा संदभª ¶या) ÿ.१३. लेि³सकल िडिसजन टाÖक चा ÿयोग ºया मागील संशोधनावर आधाåरत आहे Âयाचे वणªन करा? (पåरचय / डीāीिफंग पहा) ÿ.१४. ÿयोगाचे औिचÂय काय आहे? (ÿÖतावनेचा संदभª ¶या) ७.४ संदभª १. Beeman, M. et al. (1994). "Summation priming and coarse semantic coding in the right hemisphere". Journal of Cognitive Neuroscience. 6 (1): 26–45 २. Hoedemaker, R. S., & Gordon, P. C. (2014). It takes time to prime: Semantic priming in the ocular lexical decision task. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 40(6), 2179–2197. ३. Jastrzembski J.E. &Stanners R. F. (1975). “Multiple word meanings and lexical search speed.” Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior. 14:534–537. munotes.in

Page 112

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
112 ४. Jodai H (June 2011). "An introduction to psycholinguistics" (PDF). ERIC:ED521774. Archived from the original (PDF) on 2020-01-21. ५. Kotz& Sonja A.; et al. (2002). "Modulation of the lexical–semantic network by auditory semantic priming: An event-related functional MRI study". NeuroImage. 17(4): 1761–1772 ६. Meyer, D.E. &Schvaneveldt, R.W. (1971). "Facilitation in recognizing pairs of words: Evidence of a dependence between retrieval operations". Journal of Experimental Psychology. 90 (2): 227–234 ७. Meyer, D.E.; Schvaneveldt, R.W. & Ruddy, M.G. (1975), "Loci of contextual effects on visual word recognition", in Rabbitt, P.; Dornic, S. (eds.), Attention and performance V, London: Academic Press, pp. 98–118 ८. Nordquist R.(2019) "Psycholinguistics definition and examples". ThoughtCo. Archived from the original on 2019-11-04 ९. Pronko, N. H. (May 1946). "Language and psycholinguistics: a review". Psychological Bulletin. 43 (3): 189–239. १०. Rubenstein H, Garfield L & Homographic M. J. (1970). entries in the internal lexicon. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior. 9:487–494. ११. Schvaneveldt, R.W. & Meyer, D.E. (1973), "Retrieval and comparison processes in semantic memory", in Kornblum, S. (ed.), Attention and performance IV, New York: Academic Press, pp. 395–409 १२. Zevin JD & Seidenberg MS. (2006), Simulating consistency effects and individual differences in nonword NAM: A comparison of current models. Journal of Memory and Language. 54:145–160. तĉा ø. १ . मÅये साहचयª आिण अस×चायª शÊदांचे ÿितिøया काळाचे तुलनाÂमक िवĴेषण दशªिवले आहे. साहचयाªÂमक शÊद असाहचयाªÂमक
शÊद ÿितिøया काळ
(िमलीसेकांदामÅये ) munotes.in

Page 113

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
113 तĉा ø. १२. मÅये lexical decision task चे ÿितिøया काळाचे तुलनाÂमक िवĴेषण दशªिवले आहे. साहचयाªÂम
क शÊद असाहचयाªÂमक
शÊद शÊद – अशÊद अशÊद
– शÊद अशÊद –
अशÊद ÿितिøया काळ
(िमलीसेकांदाम
Åये ) तĉा ø. १२. मÅये सहभागé¸या दोन पåरिÖथतीमधील ÿितिøया काळाचे तुलनाÂमक िवĴेषण दशªिवले आहे- साहचयª आिण अस×चायª शÊद साहचयाªÂमक शÊद असाहचयाªÂमक शÊद १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९ २० एकूण मÅयमान िवÖतार ÿमाण िवचलन  munotes.in

Page 114

114 ८ ए³सेल (EXCEL) चा वापर घटक रचना ८.० उिĥĶे ८.१ पåरचय ८.२ ए³सेलचा वापर का करावा? ८.२.१ ए³सेल / Öÿेडशीटचे फायदे ८.२.२ ए³सेल िवīाÃया«ना कशी मदत कł शकते? ८.२.३ मायøोसॉÉट ए³सेल कसे उघडावे? ८.२.४ महßवाचे ए³सेल शॉटªकट ८.३ ए³सेलवरील ॲनोÓहा - एक सोपा पåरचय ८.३.१ ॲनोÓहा पåरचय ८.३.२ एक-मागê ॲनोÓहा ८.३.३ ए³सेलमÅये ॲनोÓहा ८.३.४ ए³सेलमधील सवª टÈÈयांचा सारांश ८.३.५ एक-मागê ॲनोÓहा¸या मयाªदा ८.४ ÿयोगाचे सांि´यकìय िवĴेषण १ ८.५ ÿयोगाचे सांि´यकìय िवĴेषण २ ८.६ सारांश ८.७ ÿĳ ८.८ संदभª ८.० उिĥĶे • मायŢोसॉɝ एƛेलची िवȨाȚाōना ओळख कŝन देणे • मायŢोसॉɝ एƛेलǉा उपयोगांशी िवȨाȚाōना पįरिचत करणे munotes.in

Page 115

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
115 • सांİƥकीय चाचǻा लागू करǻासाठी आिण गोळा क े लेʞा मािहतीचे िवʶेषण करǻासाठी एक आकĖन िवकिसत करणे • मायŢोसॉɝ एƛेलवरीĖ ॲनोʬा कायŊ ˙ʼ करणे • सांİƥकीय चाचǻा ॲनोʬा (लागू करǻासाठी आिण गोळा क े लेʞा मािहतीचे िवʶेषण करǻासाठी मायŢोसॉɝ एƛेलचा वापर करणे. ८.१ ÿÖतावना मायøोसॉÉट ए³सेल हा एक Öÿेडशीट ÿोúाम आहे जो सं´याÂमक मािहतीची नŌद करÁयासाठी आिण Âयाचे िवĴेषण करÁयासाठी वापरला जातो. हे साधन गणना, िपÓहोट टेबÐस, आलेख साधने इ. सार´या िविवध काया«साठी ÿभावीपणे वापरले जाते. ए³सेल ÖÿेडशीटमÅये कॉलम आिण ओळी असतात ºया टेबल तयार करतात. वणªमालेतील अ±रे सहसा ÖतंभाĬारे देलेली असतात आिण सं´या सामाÆयत: ओळéना िनयुĉ केÐया असतात. Öतंभ आिण रांग यांचा संगम ºया िठकाणी होतो Âया िबंदूला पेशी असे Ìहणतात. पेशीचा प°ा Öतंभाचे ÿितिनिधÂव करणाöया अ±राने आिण ओळीचे ÿितिनिधÂव करणाöया सं´येĬारे िदला जातो. ए³सेल हा िवīाथê आिण ÓयवÖथापकांसाठी एक Óयापकपणे उपलÊध संगणक ÿोúाम आहे आिण िश±ण आिण मानसशाľ अËयासøमातील पåरमाणाÂमक िवĴेषणासाठी हे एक ÿभावी अÅयापन आिण िशकÁयाचे साधन देखील आहे. एकदा आपण ए³सेलवर ÿभुÂव ÿाĮ केले कì, मािहती हाताळणे अगदी सोपे होते आिण ए³सेल¸या मदतीने अनेक कया«चे मापन केले आते. ८.२ ए³सेलचा वापर का करावा ? (WHY USE EXCEL?) सवªÿथम आपण एका उदाहरणाचा िवचार कł या. अशी कÐपना करा कì आपÐया कंपनीने एक िनधी संकलन कायªøम आयोिजत केला आहे. आिण या कायªøमामÅये अनेक Öवयंसेवकांनी देणµया िदÐया आहेत. आता, आपÐयाला आपÐया िवभाग ÿमुखाला देणµयांचा सारांश देÁयासाठी सांिगतले आहे. कमीत कमी दान, जाÖतीत जाÖत दान, सरासरी दान, सवाªत जाÖत िकती र³कम लोकिÿय होती इÂयादी मािहती Âयाला जाणून ¶यायची आहे. आपले िवभाग ÿमुख देणµयांशी संबंिधत वणªनाÂमक आकडेवारीचा सारांश िवचारत आहे. कोणतीही सांि´यकìय मािहती जी मािहती¸या संचाचे वणªन करते अÔया मािहतीला वणªनाÂमक मािहती Ìहणून संबोधले जाते. आता एका सेकंदासाठी अशी कÐपना करा कì आपÐयाला मािहती पुिÖतके¸या आधारे सं´याशा®ीय िवĴेषण करावयाचे आहे. Âयाचÿमाणे आपÐया ÿमुखांना सवª आवÔयक मािहती सदर करावयाची आहे. जर पाच हजार देणगीदार असतील, तर तुÌहाला या पĦतीचे कायª मािहती पुिÖतके¸या सहाÍयाने करणे श³य होईल का? जर आपण हे मानविनिमªत पĦतीने करÁयाचा िनणªय घेतला तर ते खूप वेळखाऊ असेल आिण मानवी चुकांचा धोका जाÖत ÿमाणामÅये असू शकेल. अÔया पĦती¸या मािहतीचे सं´याशा®ीय िवĴेषण मानविनिमªत पĦतीने कायª करÁयाऐवजी, एक उ°म गिणतीय मापन साधना¸या सहाÍयाने करणे योµय असेल. munotes.in

Page 116

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
116 मायøोसॉÉट ए³सेल हे एक Öÿेडशीट सॉÉटवेअर पॅकेज आहे जे आपÐयाला सवª ÿकार¸या मािहतीचे िवĴेषण करÁयास आिण आपण काय शोधत आहोत याची उ°रे शोधÁयाची परवानगी देते. ए³सेलमÅये वणªनाÂमक आकडेवारी सहजतेने केली जाऊ शकते. ए³सेलमÅये असणाöया सूýांचा वापर करणे खूप सोपे आहे. मािहती संचाची सरासरी, Min, Midn, Mode, , बेरीज, ®ेणी आिण शोधÁयासाठी सूýांचावापर कसा करावा हे आपण अगदी सहजपणे िशकू शकतो. आपण Öथाने मानविनिमªत पĦतीने िवधानांचे वगêकरण काÔयापाद्Åतीने करावे हे देखील यामÅये िशकवले जाते. (उदा. वणªमालेतील ितसरी सवाªत मोठी, िकंवा दुसरी सवाªत लहान सं´या). ८.२.१ ए³सेल/ÖÿेडशीटÖचे फायदे (Advantages of Excel/spreadsheet) ए³सेल/Öÿेडशीट्स हे अितशय ÿभावी साधन असून Âयाचा उपयोग संúिहत केलेÐया मािहतीचे िवĴेषण ÿभावीपणे करÁयासाठी वापरले जाते. यामÅये असे काही Öतंभ आिण ओळी आहेत ºयामÅये मािहतीचे आयोजन आिण वगêकरण केले जाते Âयानंतर या गणना केलेÐया मािहतीचे िविवध तĉे आिण आलेख यांमÅये Łपांतर केले जाते. ए³सेल/Öÿेडशीट्स¸या साहाÍयाने सांि´यकìय मािहतीवर गिणती गणना करणे आिण सं´यां¸या िवÖतृत Öतंभांची बेरीज करणे िकंवा ट³केवारी व सरासरी िनिĲत करणे या गोĶी सहजपणे करता येतात. ए³सेल यांिýकपणे आलेख तयार करÁयात मदत कł शकते, अÔया पĦतीची मािहती सारांश, िवĴेषण, अÆवेषण आिण सादरीकरण करÁयाचा एक उ°म मागª आहे. िवÖतृत मािहतीमÅये यांिýकपणे Öवतंý, संि±Į सारणीमÅये संकुिचत करÁयासाठी एक मु´य टेबल परÖपरसंवादी मािहती सारांश साधन Ìहणून वापरले जाऊ शकते. ए³सेल/Öÿेडशीट्सचे फायदे ख◌ालीलÿमाणे आहेत : १. ए³सेलवरील सूýां¸या सहाÍयाने मािहतीची पुनरªचना Âवåरत केली जातो. २. ए³सेल¸या सहाÍयाने आपण मािहतीची तपासणी कł शकते. ३. ए³सेल¸या सहाÍयाने मािहती वेगवेगÑया ÿकारे सादर केली जाऊ शकते. ४. ए³सेल¸या सहाÍयाने मािहतीमÅये बदल करणे, आपले काम जतन करणे आिण ते पुÆहा मुिþत करणे सोपे आहे. ८.२.२ ए³सेल िवīाÃया«ना कÔया ÿकारे मदत कł शकते? (How can Excel help students?) ए³सेल¸या सहाÍयाने मािहती सोÈया पĦतीने समजली जाऊ शकते Âयाचÿमाणे ए³सेल¸या सहाÍयाने मािहतीचे łपांतरण आलेख सादरीकरनामÅये देखील केले जाऊ शकते. ए³सेल मािहतीचे वि◌Ĵेषण ŀÔय ÖवłपामÅये करते. Âयाचÿमाणे ए³सेल¸या सहाÍयाने िवīाÃया«ना मािहतीचा आथª योµय ÿकारे लावला जातो. munotes.in

Page 117

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
117 ए³सेलचा वापर कशासाठी केला जातो? (What is Excel used for?) ए³सेल¸या सहाÍयाने आिथªक िवĴेषण उ°म ÿकारे केले जाऊ शकते. Âयाचÿकारे ए³सेल¸या सहाÍयाने मािहतीचे िवĴेषण करणे देखील सोपे जाते. Âयाचÿमाणे संÖथा िकंवा संघटनेमÅये देखील ए³सेलचा वापर ÿभावीपणे केला जातो. Öÿेडशीट्स सॉÉट्वेअर वापराचे दोन सामाÆय उपयोग पुढीलÿमाणे आहेत: I. आलेख आिण तĉे तयार करणे . II. मािहती संúिहत करणे आिण मािहतीचे वगêकरण करणे. ए³सेलचे मु´य उपयोग पुढीÿमाणे आहेत : • मािहती Ůिवʼ करणे. • मािहतीचे ʩव̾थापन करणे. • चाटŊ आिण आलेख तयार करणे. • ŮोŤािमंग. • वेळेचे ʩव̾थापन • कायŊ ʩव̾थापन • Ťाहक संबंध ʩव̾थापन (CRM) • जवळजवळ कोणतीही गोʼ जी आयोिजत करणे आवʴक आहे!
मायøोसॉÉट ए³सेल कसे उघडावे? (How to Open Microsoft Excel?) • Ůारंभ मेनूवर İƑक करा • एƛेलचा शोध ƽा
munotes.in

Page 118

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
118 • मायŢोसॉɝ एƛेलवर İƒक करा. • įरबन टॅब खालीलŮमाणे िदसतात: ८.२.४ महßवाचे ए³सेल शॉटªकट (Important Excel shortcuts) Ctrl + P मुþण संवाद चौकट उघडÁयासाठी वापरले जाते Ctrl + N एक नवीन कायªपुिÖतका तयार करते Ctrl + S वतªमान कायªपुिÖतका जतन करते Ctrl + C मािहती कॉपी करणे. Ctrl + V मािहती पेÖट करणे. SHIFT + F3 कायª अंतभूªत करा संवाद चौकट दशªिवतो SHIFT + F11 एक नवीन वकªशीट तयार करते F2 आ¸छािदत फॉÌयुªला आिण सेल ®ेणी तपासÁयासाठी उपयोग केला जातो. ८.३ ए³सेलवरील ॲनोÓहा ची सोपी ओळख (A SIMPLE INTRODUCTION TO ANOVA ON EXCEL) िभÆनतेचे िवĴेषण करÁयासाठी ॲनोÓहा हे एक सांि´यकìय तंý आहे.या तंýाचा वापर दोन िकंवा अिधक गटांची साधने एकमेकांपे±ा ल±णीय िभÆन आहेत कì नाही हे तपासÁयासाठी केला जातो. एनोÓहा िभÆन नमुÆयां¸या साधनांची तुलना कłन एक िकंवा अिधक घटकां¸या ÿभावाची तपासणी करते. आपण एका उदाहरणाचा िवचार कł या. समजा, अशाच ÿकारचे आजार असलेÐया Łµणांवर लागू करÁयासाठी आपÐयाकडे तीन वैīकìय उपचार आहेत. एकदा का आपÐयाला चाचणीचे िनकाल िमळाले कì, एक ŀिĶकोन असा असू शकतो कì ºया उपचारामुळे Łµणांना बरे करÁयासाठी कमीत कमी वेळ लागला, तो उपचार Âयापैकì सवō°म आहे. यातील काही Łµण आधीच अंशत: बरे झाले असतील िकंवा Âयां¸यावर इतर काही औषधोपचार आधीच काम करत असतील तर? एक संशोधक Ìहणून आपण एक आÂमिवĵासपूणª आिण िवĵासाहª िनणªय घेऊ इि¸छता, आपÐयाला आम¸या ŀिĶकोनाचे समथªन करÁयासाठी पुराÓयांची आवÔयकता असेल. या ÿकार¸या पåरिÖथतीत ॲनोÓहा ही संकÐपना अिÖतÂवात येते. या िवभागात, आपÐयाला सवō°म िनणªय घेÁयासाठी वापरÐया जाणाöया ॲनोÓहा तंýाची ओळख आपण या ÿकरणामÅये बघणार आहोत. आपण काही
munotes.in

Page 119

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
119 उदाहरणाचा िवचार कłन ॲनोÓहाची तंýे समजून घेÁयाचा ÿयÂन कł. या संकÐपना समजून घेÁयासाठी आÌही ए³सेलचा वापर देखील कł. जर आपÐयाला मूलभूत आकडेवारी मािहत असेल आिण आपÐयाला टी-चाचÁया आिण गृहीतक चाचणीचे ²ान असेल तर ते आपÐयाला हा िवषय समजÁयास मदत करेल. हा िवषय समजून घेÁयासाठी. आपण सुŁवात कłया! ८.३.१ ॲनोÓहाची ओळख (Introduction to ANOVA): एका उदाहरणा¸या सहाÍयाने आपण ॲनोÓहा समजून घेऊया. उदा.िवĵसनीय उपचार पĦती शोधून काढÁयाचा एक सवªसामाÆय ŀĶीकोन Ìहणजे Łµणांना बरे होÁयासाठी िकती िदवस लागतात याचे िवĴेषण करणे. यामÅये आपण एक सांि´यकìय तंý वापł शकतो उदाहरणाथª, आपण यामÅये तीन उपचार नमुÆयांची तुलना कł शकतो. िह तुलना करत असताना हे नमुने एकमेकांपासून िकती वेगळे आहेत हे हे देखील आपण दशªवू शकतो. अÔया ÿकार¸या नमुÆयांची Âयां¸या साधनां¸या आधारे तुलना करणाöया अशा तंýाला ॲनोÓहा असे Ìहणतात. िभÆनतेचे िवĴेषण करÁयासाठी ॲनोÓहा या तंýाचा वापर केला जातो. ॲनोÓहा हे एक सांि´यकìय तंý आहे या तंýाĬारे दोन िकंवा अिधक गट एकमेकांपे±ा ल±णीय िभÆन आहेत कì नाही हे तपासÁयासाठी या तंýाचा वापर केला जातो. ॲनोÓहा वेगवेगÑया नमुÆयां¸या साधनांची तुलना कłन एक िकंवा अिधक घटकांचा ÿभाव तपासते. सवª औषधोपचार समान ÿभावी होते कì नाही हे िसĦ करÁयासाठी / नाकारÁयासाठी आपण ॲनोÓहा वापर कł शकतो. नमुÆयांची तुलना करÁयासाठी आणखी एका उपाय Ìहणून आपण टी-टेÖट देखील वापł शकतो. ºयावेळी आपÐयाकडे फĉ दोन नमुने असतात, तेÓहा टी-टेÖट आिण ॲनोÓहा समान ÿमाणात िनÕकषª दशªवतात. तरीदेखील टी-चाचणी २ पे±ा जाÖत नमुने असलेÐया घटकांमÅये िवĵसनीय ठł शकत नाही. या वेळेस आपण ॲनोÓहा या सं´याशाľीय िवĴेषण साधनाचा वापर कł शकतो. • सवō¸च मÅय (Grand Mean) सरासरी ही मूÐयां¸या ®ेणीची एक सोपी पĦती आहे. MIN ¸या सहाÍयाने आपण अंकगिणतीय सरासरी चे मापन करत असतो. ॲनोÓहाचे मापन करÁयासाठी दोन ÿकारची साधने वापरली जाऊ शकतात. िह साधने Öवतंý नमुना साधने आिण भÓय माÅय या नावाने ओळखली जातात. भÓय अथª Ìहणजे नमुना साधनांचा अथª िकंवा नमुÆयाची पवाª न करता, एकिýत केलेÐया सवª िनरी±णांचा अथª. • अËयुपगम (Hypothesis) िसĦांत कÐपना Ìहणजे आपÐया सभोवताल¸या जगातील एखाīा गोĶीबĥलचा सुिशि±त अंदाज होय. अÔया ÿकारचे अंदाज हे ÿयोगाĬारे िकंवा िनरी±णाĬारे चाचणी करÁयायोµय असले पािहजे. ॲनोÓहामÅये एक शूÆय गृहीतक आिण वैकिÐपक गृहीतक देखील वापरले जाते. ºयावेळी सवª नमुना साधने समान असतात िकंवा Âयां¸यात कोणताही ल±णीय फरक नसतो तेÓहा ॲनोÓहा शूÆय गृहीतक पĦतीचा वापर केला जातो. अशा ÿकारे ºयांना लोकसं´ये¸या मोठ्या संचाचा एक भाग मानले जाऊ शकते. दुसरीकडे, वैकिÐपक गृहीतक वैध आहे जेÓहा कमीतकमी एक नमुना साधन munotes.in

Page 120

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
120 उवªåरत नमुना साधनांपे±ा िभÆन असते. गिणतीय Öवłपात, Âयांना असे दशªिवले जाऊ शकते: चाचणीसाठी िवचारात घेतलेÐया सवª नमुÆयांपैकì कोणÂयाही दोन नमुÆयांपैकì कोठे संबंिधत आहे या घटकाला अनुसłन आपण सं´याशाľीय साधनांची िनवड करत असतो. दुस-या शÊदांत सांगायचे तर, शूÆय गृहीतकात Ìहणजे असे गृहीतक िक ºयामÅये सवª नमुना साधने समान आहेत िकंवा या घटकाचा पåरणामांवर कोणताही ल±णीय पåरणाम झाला नाही अÔया पĦतीचे गृहीतक होय तर, वैकिÐपक गृहीतक Ìहणजे असे गृहीतक कì ºयामÅये नमुÆयातील िकमान एक घटक हा दुसöया घटकापे±ा िभÆन आहे. परंतु या घटका¸या िभÆनतेचे नेमके कारण संशोधक सांगू शकत नाही. गट पåरवतªनीयता दरÌयान (Between Group Variability) जर नमुने िभÆन नसतील आिण आ¸छािदत झाले नाहीत, तर Âयांचे वैयिĉक साधन मोठ्या फरकाने िभÆन होणार नाही. Ìहणूनच Âयांची वैयिĉक साधने आिण भÓय अथª यां¸यातील फरक पुरेसा ल±णीय ठरणार नाही. यामÅये दोन नमुना िवतरणांचा िवचार केला जाऊ शकतो. ÂयामÅये जे नमुना घटक एकमेकांपे±ा मोठ्या फरकाने िभÆन आहेत, Âयांची वैयिĉक साधने देखील िभÆन असतील. Ìहणूनच वैयिĉक साधने आिण भÓय अथª यां¸यातील फरक देखील महßवपूणª असेल. या बाबीला दोन गटातील पåरवतªनशीलता या नावाने ओळखले जाते. या पĦतीतील नमुने हे ÿÂयेक गटातील मूÐये िभÆन असÐयाने वैयिĉक गटां¸या (िकंवा Öतरां¸या) िवतरणांमधील िभÆनता दशªवते. ÿÂयेक नमुÆयाकडे पािहले जाते आिण पåरवतªनशीलतेची गणना करÁयासाठी Âया¸या सरासरी आिण भÓय माÅय यां¸यातील फरक मोजला जातो. जर िवतरण आ¸छािदत झाले िकंवा जवळ आले, तर भÓय माÅय वैयिĉक साधनांसारखेच असेल, तर जर िवतरण खूप दूर असेल, तर साधन आिण भÓय माÅय यां¸यातील फरक मोठा असेल. अंतगªत गट पåरवतªनीयता (Within Group Variability) अंतगªत गट -िभÆनता Ìहणजे वैयिĉक गटांमधील (िकंवा Öतरांमधील) फरकांमुळे होणारी िभÆनता होय कारण ÿÂयेक गटातील सवª मूÐये एकसारखी नसतात. ÿÂयेक नमुना Öवतःच पािहला जातो आिण नमुÆयातील वैयिĉक िबंदूंमधील पåरवतªनशीलता मोजली जाते. F-सांि´यकì (F-Statistic) वेगवेगÑया नमुÆयांची साधने ल±णीयरीÂया िभÆन आहेत कì नाही हे मोजणाöया आकडेवारीला F-मूÐय Ìहणतात. ºया परीÖतीतीमÅये आपण शूÆय गृहीतक नाकाł शकत नाही अÔया परीÖतीतीमÅये आपण F- मूÐयाचा उपयोग कł शकतो.
munotes.in

Page 121

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
121 F = गट पåरवतªनीयता (F = Between group variability / Within group variability) F मूÐय सं´याशाąातील सं´याÂमक सं²ा आहे. या मÅये गट पåरवतªनशीलतेची Óया´या केली जाते. जसे िक आपण आधी चचाª केली होती कì जर नमुना एकमेना¸या पासून लांब गेला तर गटा¸या पåरवतªनशीलतेत वाढ होते, Ìहणजेच यामÅये नमुने पूणªपणे िभÆन लोकसं´येशी संबंिधत असÁयाची श³यता अिधक आहे. येथे मोजलेÐया या F-मूÐयाची तुलना िनÕकषª काढÁया¸या F- मूÐयाशी केली जाते. उदा. औषधा¸या उदाहरणा¸या संदभाªत, जर गणना केलेÐया F-मूÐयाचे मूÐय F-गंभीर मूÐयापे±ा जाÖत असेल (िविशĶ α / महßव पातळीसाठी, सामाÆयत: .05 पातळीसाठी), अÔया वेळी आपण शूÆय गृहीतक नाकारतो आिण असे Ìहणू शकतो कì उपचारांचा महßवपूणª पåरणाम झाला. ८.३.२ एकमागê ॲनोÓहा (One Way ANOVA) आता आपण ॲनोÓहामागील मूलभूत सं²ा समजून घेत आहोत, आता आपण काही उदाहरणे वापŁन अिधक तपशीलात जाऊया. आपण या उदाहरणापासून सुŁवात कłया. अलीकडील अËयासानुसार असा दावा केला गेला आहे कì एखाīा वगाªत संगीत वापरÐयाने एकाúता वाढते आिण पåरणामी िवīाÃया«ना अिधक मािहती संúिहत करÁयात Âयाची मदत होते. एक िश±क Ìहणून, आपÐयाला हे Öवीकारणे कठीण वाटू शकते. कारण Âयाचा पåरणाम िवīाÃया«¸या िनकालावर नकाराÂमक पĦतीने झाला तर? िकंवा यासाठी कोणÂया ÿकारचे संगीत हा एक चांगला पयाªय असेल? हे सवª ल±ात घेता, ते ÿÂय±ात कायª करते याचा काही पुरावा असणे अÂयंत उपयुĉ ठरेल. हे शोधÁयासाठी, आपण तीन वेगवेगÑया वगा«मधून याŀि¸छकपणे िनवडलेÐया िवīाÃया«¸या छोट्या गटावर याची अंमलबजावणी कł शकतो. ही कÐपना सव¥±ण करÁयासारखीच आहे. आपण तीन वेगवेगÑया वगा«मधून याŀि¸छकपणे िनवडलेÐया दहा िवīाÃया«चे (सवª समान वयाचे) तीन िभÆन गट घेतो. ÿÂयेक वगाªत िवīाÃया«ना अËयासासाठी वेगळे वातावरण उपलÊध कłन देÁयात आले होते. वगª अ मÅये बॅकúाऊंडमÅये सतत संगीत वाजवले जात असे, वगª बी मÅये Óहेåरएबल संगीत वाजवले जात असे आिण वगª सी हा एक िनयिमत वगª होता ºयात कोणतेही संगीत वाजवले जात नÓहते (िनयंýण). एक मिहÆयानंतर आÌही ितÆही गटांची चाचणी घेतली आिण Âयांचे कसोटीतील गुण गोळा केले. आपÐयाला िमळालेले चाचणीचे गुण खालीलÿमाणे होते: आता, आपण या उदाहरणामÅये Min चे िवĴेषण कł.
munotes.in

Page 122

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
122 वरील त³ÂयामÅये: M 1 = 7; M २ = ४; M 3 = 4.3 & Grand mean = 5.1 वरील तĉा पाहóन आपण असे गृहीत धł शकतो कì अ गटातील िवīाÃया«चा सरासरी ÿाĮांक इतर दोन गटांपे±ा न³कìच जाÖत आहे, Ìहणून उपचार उपयुĉ असणे आवÔयक आहे. कदािचत हे खरे आहे, परंतु जोपय«त आपण खाýीशीरपणे काही सांि´यकìय चाचÁया करत नाही तोपय«त आपण खाýी बाळगू शकत नाही. आपÐयाला काही ÿĳांची उ°रे देखील īायची आहेत, जसे कì: १. या ितÆही गटांनी केवळ योगायोगाने नÓहे, तर वेगवेगÑया पåरिÖथतीमुळे वेगवेगळी कामिगरी केली हे आपण कसे ठरवू शकतो? २. सांि´यकìय अथाªने हे तीन नमुने एकमेकांपासून िकती वेगळे आहेत? वरील ÿĳांची उ°रे देÁयासाठी, आपण ए³सेलवरील ॲनोÓहाची ओळख कłन घेऊया: ८.३.३ ए³सेलमÅये ॲनोÓहा (ANOVA on Excel) ÿथम आपण नवीन ए³सेल शीटवर सवª ÿाĮांक (डेटा) िलहा.
मािहतीमÅये जा (Go to data) मािहतीचे िवĴेषण यामÅये जा (Go to data analysis)
munotes.in

Page 123

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
123 एकल ॲनोÓहाची िनवड करा (Select ANOVA single factor)
Ok बटनावर Click करा. मािहतीची इनपुट ®ेणीची िनवड करा (A 2 C 11) पिहÐया ओळीतील बॉ³स लेबले तपासा आउटपुट ®ेणी E 1 िनवडा मािहती Öतंभवार आहे, Ìहणून Öतंभ िनवडा ok वर ि³लक करा
munotes.in

Page 124

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
124
येथे, आपण पाहó शकतो कì F-मूÐय िनवडलेÐया अÐफा पातळीसाठी F-िøिटकल मूÐयापे±ा जाÖत आहे (0.05). Ìहणूनच, आम¸याकडे शूÆय गृहीतक नाकारÁयाचा पुरावा आहे. आिण असे ÌहणÁयाचा पुरावा आहे कì तीन नमुÆयांपैकì कमीतकमी एकाची साधने ल±णीय िभÆन आहेत आिण अशा ÿकारे ते पूणªपणे िभÆन लोकसं´येशी संबंिधत आहेत. ॲनोÓहासाठी आणखी एक उपाय Ìहणजे P-मूÐय . जर P-मूÐय िनवडलेÐया अÐफा पातळीपे±ा कमी असेल (जे .05 आहे, आपÐया बाबतीत), तर आपण नल गृहीतक नाकारतो. ८.३.४ ए³सेलवरील सवª पायöयांचा सारांश (Summary of all the steps on Excel) ए³सेल २०१३ मÅये पोÖट-हॉक चाचणीसह एकतफê एनोवा करÁया¸या पायöया: पायरी ø.१ : ए³सेलमÅये आपली मािहती भरा. उदाहरणाथª, जर संगीत उपचारांसाठी िवīाÃया«¸या तीन गटांची चाचणी केली जात असेल तर, मािहती तीन ÖतंभांमÅये भरावी. Data Analysis या पयाªयावर Click करा.
munotes.in

Page 125

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
125 पायरी २ : “ANOVA Single Factor” वर ि³लक करा आिण नंतर "OK" वर ि³लक करा. पायरी ३ : इनपुट र¤ज बॉ³समÅये इनपुट र¤ज टाइप करा. उदाहरणाथª, जर मािहती ए 1 ते सी 10 या पेशéमÅये असेल तर बॉ³समÅये "A1: C10" टाइप करा. आपÐयाकडे Öतंभ शीषªलेख असÐयास "पिहÐया ओळीतील लेबले" तपासा. पायरी ४ : आउटपुट ®ेणी िनवडा. उदाहरणाथª, ई 2. पायरी ५ : अÐफा लेÓहल िनवडा. बहòतेक गृहीतक चाचÁयांसाठी, 0.05 मानक आहे. पायरी ६ : "OK" वर ि³लक करा. ॲनोÓहाचे िनÕकषª वकªशीटमÅये िदसतील. वरील उदाहरणाचे िनÕकषª पुढीलÿमाणे िदसतील.
यामÅये, आपण असे बघू शकतो कì F-मूÐय िनवडलेÐया अÐफा पातळीसाठी F-िøिटकल मूÐयापे±ा जाÖत आहे (0.05). Ìहणूनच, आम¸याकडे शूÆय गृहीतक नाकारÁयाचा पुरावा आहे आिण असे ÌहणÁयाचा पुरावा आहे कì तीन नमुÆयांपैकì कमीतकमी एकाची साधने ल±णीय िभÆन आहेत आिण अशा ÿकारे ते पूणªपणे िभÆन लोकसं´येशी संबंिधत आहेत. एनोÓहासाठी आणखी एक उपाय Ìहणजे पी-ÓहॅÐयू. जर पी-ÓहॅÐयू िनवडलेÐया अÐफा पातळीपे±ा कमी असेल (जे .05 आहे, आपÐया बाबतीत), तर आपण नल गृहीतक नाकारतो. हॉक-पĲात चाचणी (Post hoc test) आता कोणÂया नमुÆयांमÅये िभÆन आहे हे तपासÁयासाठी आÌही बोनफेरोनी ŀĶीकोन घेऊ आिण ए³सेलमÅये पोÖट हॉक चाचणी कł. पायरी ७ : पुÆहा, "डेटा" टॅबमÅये “Data Analysis” वर ि³लक करा आिण "टी-टेÖट: टू-नमुना गृहीत धरले समान िभÆनता" िनवडा आिण "ok" वर ि³लक करा. पायरी ८ : गृहीतक 1 र¤ज बॉ³समÅये वगª अ Öतंभाची ®ेणी आिण गृहीतक 2 र¤ज बॉ³समÅये वगª बी Öतंभाची ®ेणी भरा. आपÐयाकडे पिहÐया ओळीत कॉलम हेडर असÐयास "लेबÐस" तपासा. पायरी ९ : आउटपुट ®ेणी िनवडा. उदाहरणाथª, "Æयू वकªशीट" रेिडओ बटणावर ि³लक करा.
munotes.in

Page 126

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
126 पायरी १० : वगª ब - वगª क आिण वगª अ - वगª क ¸या Öतंभांसाठी समान पायöया (चरण 7 ते चरण 9) करा. आपणास िनÕकषª पुढीलÿमाणे िदसतील :
येथे आपण पाहó शकता कì (ए िवŁĦ बी) आिण (ए िवŁĦ सी) चे पी-मूÐय िनवडलेÐया अÐफा पातळीपे±ा कमी आहे (अÐफा = 0.05). याचा अथª असा कì अ आिण ब गट आिण गट अ आिण क यांना समान लोकसं´येशी संबंिधत असÁयाची श³यता 5% पे±ा कमी आहे. तर (B vs C) साठी ते महßव पातळीपे±ा खूप मोठे आहे. याचा अथª असा कì, ब आिण क हे एकाच लोकसं´येचे आहेत. तर, हे ÖपĶ आहे कì ए (िÖथर संगीत गट) पूणªपणे िभÆन लोकसं´येचा आहे. िकंवा आपण असे Ìहणू शकतो कì सतत¸या संगीताचा िवīाÃया«¸या कामिगरीवर ल±णीय पåरणाम झाला. ८.३.५ एकमागê ॲनोÓहा¸या मयाªदा (Limitations of one-way ANOVA) एकमागê ॲनोÓहानुसार कमीतकमी दोन गट एकमेकांपे±ा वेगळे आहेत. परंतु एकमागê ॲनोÓहा कोणते गट वेगळे आहेत हे सांगणार नाही. जर आपÐया चाचणीने एक महßवपूणª F-आकडेवारी परत केली, तर कोणÂया गटां¸या साधनांमÅये फरक आहे हे सांगÁयासाठी आपÐयाला पोÖट-हॉक चाचणी घेÁयाची आवÔयकता असू शकते. ८.४ ÿयोग ø.१ चे सं´याशा®ीय िवĴेषण (STATISTICAL ANALYSIS OF EXPERIMENT 1): ÿयोगासाठी काÐपिनक मािहती वापरÁयात आली आहे.: अनु. ø. कमी िÖथरक
(low anchor ) उ¸च िÖथरक
(high anchor ) िÖथरक नाही
(no anchor ) 1 755 750 7285 2 603 4891 5868 3 647 5625 8230
munotes.in

Page 127

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
127 अनु. ø. कमी िÖथरक
(low anchor ) उ¸च िÖथरक
(high anchor ) िÖथरक नाही
(no anchor ) 4 826 10548 2104 5 617 2276 3602 6 857 8159 5739 7 618 5055 9748 8 955 6825 7795 9 587 6477 11407 10 581 2127 3747 11 644 5310 4801 12 659 4686 6246 13 685 4261 3176 14 546 6611 10684 15 680 4294 1099 16 621 8584 9658 17 910 3877 4078 18 801 701 7746 19 558 2737 3753 20 812 2614 3618 21 985 9318 6635 22 575 4873 7243 23 868 6694 10645 24 723 9204 11387 25 794 1719 2144 26 929 622 2725 27 742 11187 3532 28 672 7640 9132 29 526 709 10691 30 595 6902 2604 31 602 3780 10108 32 847 10371 3341 33 556 5039 9718 34 707 4154 2470 35 610 6673 6757 36 841 9131 6022 37 667 7423 3262 38 967 1479 1098 39 565 1517 6203 40 941 511 7095 munotes.in

Page 128

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
128 अनु. ø. कमी िÖथरक
(low anchor ) उ¸च िÖथरक
(high anchor ) िÖथरक नाही
(no anchor ) 41 661 5185 3129 42 681 10315 2057 43 931 10192 10494 44 727 10961 7171 45 627 2753 4249 46 7238 607 8708 47 11349 541 7407 48 7951 629 1542 49 3102 839 1175 50 8842 542 7989 मÅय
(Mean ) 1415.66 4958.36 5942.34 आपण मायøोसॉÉट ए³सेलवरील मािहतीचे सं´याशा®ीय िवĴेषण कसे करावे ते पाहóया. जसे आपÐयाला आधीच मािहत आहे कì आपÐयाकडे दोनपे±ा जाÖत साधने असतील तर आपÐयाला ॲनोÓहा (िभÆनतेचे िवĴेषण) करÁयाची आवÔयकता आहे. वरील ÿयोगात तीन Öतरांचा एक IV असतो, तो Ìहणजे, i) कमी िÖथरक गट (Low anchoring group) ii) उ¸च िÖथरक गट (High anchoring group) iii) िÖथरक नाही – िनयंýण [No anchoring (control)] या ÿयोगासाठी खालील शूÆय आिण वैकिÐपक गृहीतके आहेत: शूÆय अËयुपगम (Null Hypothesis): अनुøमे लो अँकर, हाय अँकर आिण नो अँकर लेÓहल अशा तीन ÿकार¸या अँकसª¸या आधारे सहभागी Óयĉì¸या कामिगरीत कोणताही फरक पडणार नाही. वैकिÐपक गृहीतक (Alternative Hypothesis): अनुøमे कमी अँकर, हाय अँकर आिण नो अँकर लेÓहल अशा तीन ÿकार¸या अँकसª¸या आधारे सहभागी¸या कामिगरीत फरक असेल. अवलंबी पåरवतªक (Dependent Variable): सहभागéचे कायª तीन गटां¸या कायाªमÅये फरक आहे कì नाही हे जाणून घेÁयासाठी, आपÐयाला वन-वे-एनोÓहा करÁयाची आवÔयकता आहे खालील चरणांचे अनुसरण कłन, आपÐयाला कायª करणे आवÔयक आहे: पायरी १ . कॉलममÅये िदलेÐया मािहतीसह आपÐया संगणकावरील Öÿेडशीट उघडा munotes.in

Page 129

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
129 पायरी २ . DATA या पयाªयावर Click करा. पायरी ३ . Data analysis या पयाªयावर Click करा. पायरी ४ . Single Anova Factor ची िनवड करा आिण ok बटनावर Click करा.
पायरी ø. ५. इनपुट र¤ज बॉ³स अंतगªत ि³लक करा आिण ®ेणी A1C51 िनवडा पायरी ø.६. आउटपुट र¤ज बॉ³स अंतगªत ि³लक करा आिण सेल F 1 िनवडा बॉ³समÅये तपासा: पिहÐया ओळीतील लेबÐस Öतंभांवर ि³लक करा कारण मािहती ÖतंभांमÅये आहे.

munotes.in

Page 130

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
130 पायरी ७. ok बटनावर Click करा.
िनÕकषª (Conclusion): जर F > F crit असेल, तर आपण शूÆय गृहीतक नाकारतो. ही िÖथती आहे, ३२.१९ > ३.०५. Ìहणून, आÌही शूÆय गृहीतक नाकारतो. ितÆही गटांची साधने सवª समान नाहीत. िकमान एक तरी साधन वेगळे आहे. तथािप, ॲनोÓहा आपÐयाला फरक कोठे आहे हे सांगत नाही. आपÐयाला पोÖट हॉक चाचणी करÁयाची आवÔयकता आहे. P मूÐय .05 पे±ा कमी आहे Ìहणून शूÆय गृहीतक नाकारले जाते आपण संगीता¸या ÿकारा¸या आिण िवīाÃया«¸या कामिगरी¸या उदाहरणासह जसे केले Âयाच ÿकारे आपण पोÖटहॉक चाचणी कł शकता. ८.५ ÿयोग ø. २ चे सं´याशा®ीय िवĴेषण (STATISTICAL ANALYSIS OF EXPERIMENT 2) ÿयोगासाठी काÐपिनक मािहती वापरÁयात आली आहे.:
sr. no. homonym cues
recall synonym cues
recall free
recall 1 36 24 12 2 35 28 26 3 38 24 10 4 38 23 14 5 34 18 19 6 37 18 15 7 37 18 13 8 37 20 7 9 32 23 6 10 30 26 15 munotes.in

Page 131

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
131 sr. no. homonym cues
recall synonym cues
recall free
recall 11 37 27 15 12 38 22 18 13 34 25 20 14 33 28 15 15 35 26 25 16 30 23 12 17 29 27 8 18 30 28 10 19 27 28 20 20 28 24 20 21 26 24 21 22 32 22 5 23 35 23 17 24 36 19 16 25 34 18 19 26 31 23 27 27 34 19 14 28 26 27 23 29 29 21 23 30 35 18 25 31 31 27 27 32 34 28 14 33 28 23 17 34 37 18 15 35 28 23 14 36 32 21 22 37 35 26 11 38 31 21 7 39 35 21 16 40 34 24 22 41 26 23 16 munotes.in

Page 132

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
132 खाली वरील ÿयोगासाठी आवÔयक समाधान पýक (solution sheet) िदले आहे. sr. no. TBR homonym cue synonym cues 1 weak week frail 2 sun son daylight 3 see sea view 4 plane plain even 5 meet meat acquaint 6 hare hair rabbit 7 fairy ferry elf 8 sweet suite sugary 9 chic sheik stylish 10 allowed aloud permitted 11 manner manor way 12 fissure fisher crack 13 groan grown grunt 14 holy wholly divine 15 know no aware 16 mail male letter 17 right write good 18 scene seen display sr. no. homonym cues
recall synonym cues
recall free
recall 42 32 27 9 43 37 18 27 44 26 21 21 45 26 27 21 46 20 35 29 47 25 32 30 48 22 15 32 49 21 14 4 50 30 10 26 Mean 31.66 22.96 17.4 munotes.in

Page 133

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
133 19 altar alter shrine 20 cereal serial grain 21 doe dough bunny 22 flee flea fly 23 great grate big 24 hole whole crack 25 night knight nocturnal 26 loan lone credit 27 maid made servant 28 peddle pedal push 29 role roll act 30 soar sore rise 31 tail tale rear 32 vary very differ 33 wail whale sob 34 waste waist decay 35 weather whether climate 36 wood would timber 37 sole soul lone 38 none nun nil 39 knead kneed rub 40 heel heal obey 41 flower flour blossom 42 dual duel double 43 break brake crack 44 blew blue flow 45 ate eight bite समÖया (Problem): पुनÿाªĮी संकेत Ìहणून सम-उ¸चारणाथê आिण समानाथê शÊदांचा ÿभाव अËयासणे. शूÆय अËयुपगम (Null Hypothesis) : तीन गटां¸या सरासरी ÿÂयावहन ÿĮांकामÅये कोणताही फरक पडणार नाही, उदा ., होमोिनम पुनÿाªĮीची िÖथती, समानाथê शÊद पुनÿाªĮी िÖथती आिण िवनामूÐय ÿÂयावहन. munotes.in

Page 134

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
134 वैकिÐपक अËयुपगम (Alternative Hypothesis): तीन गटांसाठी सरासरी ÿÂयावहन ÿĮांकामÅये फरक असेल िजथे होमोिनम åरůाइÓहल संकेतांसाठी सरासरी ÿÂयावहन सवाªत जाÖत असेल, तर समानाथê शÊद पुनÿाªĮी संकेतांसह अट आिण िवनामूÐय ÿÂयावहन िÖथतीसाठी सवाªत कमी असेल. गृहीतकां¸या संøìयाÂमक Óया´या (Operational definition of variables): Öवतंý पåरवतªक (IV): कायाªदरÌयान ÿदान केलेÐया संकेतांचा ÿकार तीन ÿकारचा होता: अशा ÿकारे, IV मÅये 3 Öतर आहेत: पायरी १ : होमोिनम संकेतांची िÖथती (होमोिनÌस हे समान Åवनी असलेले परंतु िभÆन अथª असलेले शÊद आहेत उदा., िचÆह-िचÆह / केस-ससा) पायरी २: समानाथê शÊद संकेत िÖथती (समान अथª असलेले शÊद उदा., मदत / मदत / सहाÍय) पायरी ३ : िवनामूÐय ÿÂयावहन अट (सहभागéना कोणतेही संकेत ÿदान केले गेले नाहीत) अवलंबी पåरवतªक (Dependent Variable - DV): तीन अटéसाठी सरासरी ÿÂयावहन ÿाĮांक िनवडला जातो. उदा., होमोिनम संकेत िÖथती, समानाथê शÊद संकेत िÖथती आिण िवनामूÐय åरकॉल अट पायरी ø१. कॉलममÅये िलिहलेÐया मािहतीसह आपÐया संगणकावरील Öÿेडशीट उघडा पायरी ø.२ . Data या पयाªयावर Click करा. पायरी ø.३ . Data analysis या पयाªयावर Click करा. पायरी ø. ४ . Anova Single Factor या पयाªयावर Click करा आिण Ok वर Click करा. पायरी ø. ५. इनपुट र¤ज बॉ³स अंतगªत ि³लक करा आिण ®ेणी B 2D51 िनवडा पायरी ø. ६. आउटपुट र¤ज बॉ³स अंतगªत ि³लक करा आिण सेल G4 िनवडा.
munotes.in

Page 135

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
135 बॉ³समÅये तपासा: पिहÐया ओळीतील लेबÐस Öतंभांवर ि³लक करा कारण डेटा ÖतंभांमÅये आहे.
पायरी ७. OK वर Click करा. Anova: Single Factor SUMMARY Groups Count Sum Average Variance homonym cues recall 49 1547 31.57 21.83 synonym cues recall 49 1124 22.93 21.51 free recall 49 858 17.51 48.63 ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups 4927.931973 2 2463.965986 80.36 3.63455E -24 3.05 Within Groups 4415.061224 144 30.66014739 Total 9342.993197 146 िनÕकषª (Conclusion): जर F > F crit असेल, तर आपण शूÆय गृहीतक नाकारतो. अशी िÖथती असून, ८०.३६>३.०५. Ìहणून, आÌही शूÆय गृहीतक नाकारतो. तीन गटांची साधने समान नाहीत. Ìहणूनच, आम¸याकडे शूÆय गृहीतक नाकारÁयाचा पुरावा आहे आिण असे ÌहणÁयाचा पुरावा आहे कì तीन नमुÆयांपैकì कमीतकमी एकाची साधने ल±णीय िभÆन आहेत आिण अशा ÿकारे ते पूणªपणे िभÆन लोकसं´येशी संबंिधत आहेत. एनोÓहा आपÐयाला फरक कोठे आहे हे सांगत नाही. आपÐयाला पोÖट हॉक चाचणी करÁयाची आवÔयकता आहे. आपण आपÐया संगीता¸या ÿकारा¸या आिण िवīाÃया«¸या कामिगरी¸या उदाहरणासह जसे केले Âयाच ÿकारे आपण पोÖटहॉक चाचणी कł शकता. ८.६ सारांश (SUMMARY) मायøोसॉÉट ए³सेल हा एक Öÿेडशीट ÿोúाम आहे. या ÿोúाम ¸या सहाÍयाने सं´याÂमक मािहतीची नŌद करणे आिण Âया मािहतीचे िवĴेषण केले जाते. हे साधन
munotes.in

Page 136

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
136 गणना, िपÓहोट टेबÐस, आलेख साधने इÂयादी िविवध गोĶी करÁयासाठी अनेक वैिशĶ्ये ÿदान करते. मायøोसॉÉट ए³सेल आपÐयाला सवª ÿकार¸या मािहतीची गणना करÁयास आिण आपण शोधत असलेली उ°रे शोधÁयाची परवानगी देते. ए³सेलमÅये वणªनाÂमक आकडेवारी सहजतेने केली जाऊ शकते. ए³सेलमधील सूýे ÿवेश करणे खूप सोपे आहे. मािहती¸या संचाची जाÖतीत जाÖत, िकमान, सरासरी, मोड, मÅयम, बेरीज, ®ेणी आिण माÅय शोधÁयासाठी सूýे कशी ÿिवĶ करावी हे आपण अगदी सहजपणे आपण िशकू शकता. आपण Öथाने Óयिĉचिलतपणे मोजÐयािशवाय अचूक िÖथतीतील िवधाने कसे ओळखावे हे देखील िशकू शकता (जसे कì मािलकेतील ितसरी सवाªत मोठी, िकंवा दुसरी सवाªत लहान सं´या). मायøोसॉÉट ए³सेलचा वापर कłन ANOVA गणना अगदी सहज करता येते. समजा, तुÌहाला हे जाणून ¶यायचे आहे कì, तीन उपचार पĦतéपैकì कोणती पĦत अिधक चांगली आहे. िवĵासाहª उपचार पĦती शोधून काढÁयाचा एक सामाÆय ŀĶीकोन Ìहणजे Łµणांना बरे होÁयासाठी िकती िदवस लागले याचे िवĴेषण करणे. आपण सांि´यकìय तंý वापł शकता जे उदाहरणाथª, तीन उपचार नमुÆयांची तुलना कł शकते आिण हे नमुने एकमेकांपासून िकती वेगळे आहेत हे दशªवू शकता. नमुÆयांची Âयां¸या साधनां¸या आधारे तुलना करणाöया अशा तंýाला एनोÓहा असे Ìहणतात. िभÆनतेचे िवĴेषण करÁयासाठी ANOVA हे एक सांि´यकìय तंý आहे. याĬारे दोन िकंवा अिधक गटांची साधने एकमेकांपे±ा ल±णीय िभÆन आहेत कì नाही हे तपासÁयासाठी वापरली जाते. ANOVA वेगवेगÑया नमुÆयां¸या साधनांची तुलना कłन एक िकंवा अिधक घटकांचा ÿभाव तपासते. सवª औषधोपचार समान ÿभावी होते कì नाही हे िसĦ करÁयासाठी / नाकारÁयासाठी आपण ॲनोÓहाचा वापर कł शकतो. मायøोसॉÉट ए³सेल हे ॲनोÓहा संचािलत करÁयासाठी एक चांगले आिण िवĵासाहª साधन आहे. या िवभागात, जेÓहा आपÐयाकडे एका ÿयोगात दोनपे±ा जाÖत साधने असतात तेÓहा एनोवाची गणना कशी करावी हे आÌही िशकलो. जसे आपÐयाला आधीच मािहत आहे कì आपÐयाकडे दोनपे±ा जाÖत साधने असतील तर आपÐयाला एनोवा (िभÆनतेचे िवĴेषण) करÁयाची आवÔयकता आहे. पिहÐया ÿयोगात, तीन Öतरांसह एक IV आहे, जसे कì, 1. कमी िÖथरक गट 2. उ¸च िÖथरक गट 3. िÖथरक नाही – िनयंýण आम¸याकडे आम¸या ÿयोगासाठी खालील शूÆय आिण वैकिÐपक गृहीतके आहेत: शूÆय अËयुपगम : अनुøमे लो अँकर, हाय अँकर आिण नो अँकर लेÓहल अशा तीन ÿकार¸या अँकसª¸या आधारे सहभागी Óयĉì¸या कामिगरीत कोणताही फरक पडणार नाही. वैकिÐपक अËयुपगम: अनुøमे कमी अँकर, उ¸च अँकर आिण अँकर लेÓहल नसलेÐया तीन ÿकार¸या अँकसª¸या आधारे सहभागी¸या कामिगरीत फरक असेल. अवलंबी पåरवतªक : सहभागéची कामिगरी munotes.in

Page 137

संगणक-आधाåरत
ÿयोग (COGLAB)
137 तीन गटां¸या कामिगरीत फरक आहे कì नाही हे जाणून घेÁयासाठी, आपÐयाला एकमागê एनोÓहा करणे आवÔयक आहे. आपण डेटाचे िवĴेषण करताच आपण पािहले कì शूÆय गृहीतक नाकारले गेले. ितÆही गटांची साधने सवª समान नाहीत. िकमान एक तरी साधन वेगळे आहे. तथािप, एनोÓहा आपÐयाला फरक कोठे आहे हे सांगत नाही. हे जाणून घेÁयासाठी, आपÐयाला पोÖट हॉक चाचणी करणे आवÔयक होते. अशाच ÿकारे दुसöया ÿयोगाचेही िवĴेषण करÁयात आले. ८.७ ÿĳ 1. मायøोसॉÉट ए³सेलचे मु´य उपयोग ÖपĶ करा? 2. I) अËयासा¸या / िशकवणी¸या ÿकाराचा िवīाÃया«¸या शै±िणक कामिगरीवर होणारा पåरणाम या िवषयावरील ÿयोगासाठी खालील मािहतीतून ॲनोÓहाचे संगणन करा. खालील बेरीजमÅये वैयिĉक िशकवणी, िनयिमत िशकवणी आिण ट्यूशन नाही असे िशकवणीचे तीन ÿकार आहेत. कॉलममÅये गिणत िवषयात १०० पे±ा अिधक िवīाÃया«चे गुण (अॅकॅडिमक परफॉमªÆस) िदले जातात. Serial No Personal Tuition Regular tuition No tuition 1 76 76 70 2 67 67 32 3 45 56 65 4 62 50 54 5 67 44 44 6 70 68 66 7 80 80 32 8 82 59 22 9 45 76 32 10 22 45 12 11 56 60 36 12 46 79 57 13 47 69 76 14 60 72 55 15 79 22 39 16 63 21 40 17 29 40 42 18 38 54 33 19 59 67 49 20 76 53 38 ii) वरील ÿयोगात IV आिण DV ओळखा. iii) वरील ÿयोगात IV चे िकती Öतर आहेत? Âयांची नावे सांगा. munotes.in

Page 138

बोधिनक ÿिøया आिण
मानसशाľीय पåर±णातील
ÿाÂयि±के
138 ८.८ संदभª १. Anastasi, A. & Urbina, S. (1997).Psychological Testing. (7th ed.). Pearson Education, New Delhi, first Indian reprint 2002 २. Aaron, A., Aaron, E. N., & Coups, E. J. (2006). Statistics for Psychology.(4th ed.). Pearson Education, Indian reprint 2007 ३. Cohen, J. R., & Swerdlik, M. E., (2018). Psychological Testing and Assessment: An introduction to Tests and Measurement. (9th ed.). New York. McGraw-Hill International edition. (Indian reprint 2018)  munotes.in