TYBA-SEM-VI-P-4-History-of-Medieval-India-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
सम्राट जहहरूद्दीन महंमद बाबर

१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ बाबराच्या अक्रमणावेळची पररद्दस्थती
ऄ) राजकीय पररद्दस्थती:
१) द्ददल्ली २) बंगाल ३) काश्मीर
४) गुजराथ ५) माळवा ६) खानदेश
७) द्दसंध व मुलतान ८) बहामनी राज्य ९) पंजाब
१०) जोनपूर ११) मेवाड १२) द्दवजयनगरचे द्दहंदू साम्राज्य
ब) सामाद्दजक व सांस्कृद्दतक पररद्दस्थती
क) अद्दथिक पररद्दस्थती
१.३ बाबराचा पररचय
१.४ समरकंदचा सत्ताधीश
ऄ) समरकंदच्या अकषिणाची कारणे.
१) वैभव शाही शहर २) राजकीय वचिस्व प्रस्थाद्दपत करणे.
३) तेमूरलंग बिलचा ऄद्दभमान
१.५ द्दहंदूस्थानावरील स्वारीची कारणे.
१) मध्य अद्दशयातील ऄपयश २) द्दहंदूस्थानच्या संपत्तीचे अकषिण
३) धमिप्रसाराची ओढ ४) बाबराचे लष्करी सामर्थयि
५) वृद्धस्त्रीपासून प्रेरणा ६) भौगोद्दलक साद्दननध्य
७) भारतातील दुबळ्या राजकीय सत्ता
१.६ भारतावरील स्वाऱ्या ज्य द्दवस्तार
१.७ पाद्दनपत ची लढाइ २१ एद्दप्रल १५२६
ऄ) सैनयरचना
ब) पाद्दनपतचा संग्राम
क) बाबराच्या द्दवजयाची कारणे.
१) लोदीची जुलमी राजवट २) लोदीचे दुबळे लष्कर
३) लोदीकडे मुत्सिेद्दगरीचा ऄभाव ४) बाबराचे कुशल नेतृत्व
५) बाबराचा तोफखाना व बंदुका
ड) पाद्दनपत युद्धाचे पररमाण munotes.in

Page 2

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
2 १) लोदी घरांण्याचा ऄंत २) सुलमान शाहीचा शेवट
३) प्रचंड प्राणहानी ४) राणासंगाचे स्वप्नभंग
५) बाबर द्ददल्लीचा पातशहा
१.८ खानुअची लढाइ १८ माचि १५२७
ऄ) खानुअच्या युद्धाची कारणे.
१) बाबर - राणासंग यांच्यातील वाद २) राणासंगाची ऄपेक्षा भंग
३) राणासंगा द्दनजामखानावर द्दवजय ४) राणासंगाची महंमद लोदीला मानयता
ब) राणा संगाचा पररचय
क) बाबर -रा संग यांच्यात संघषि
क) राणासंगाच्या पराभवाची कारणे.
१) बाबराने धमियुद्ध पुकारणे. २) सामुदाद्दयक युद्धाचा ऄनुभव नव्हता
३) प्रभावी तोफखाना ४) बाबराचे लष्कर
५) राणा संगापेक्षा बाबर श्रेष्ठ
इ) खानुअच्या युद्धाचे पररणामः
१) राजपूत संघ दुबळा झाला. २) रजपुतांचे वचिस्व संपले.
३) बाबराच्या नव्या जीवनाला प्रारंभ ४) मोगल सत्तेची स्थापना
१.९ चंदेरीवर द्दवजय २९ जाने. १५२८
१.१० घाग्राची लढाइ ६ मे १५२९
१.११ बाबराची योग्यताः
१) सविगुण संपनन व्यद्दिमत्व २) कुटुंब वत्सल
३) बाबराची लष्करी गुणवत्ता ५) बाबराचे प्रशासन
४) कट्टर ध मािद्दभमानी ६) कलेचा भोिा ७) द्दनसगिवेडा
१.१२ सारांश
१.१३ प्रश्न
१.१४ भि
१.० ईहद्दष्टे १) बाबराच्या अक्रमणा वेळची भारतातील राजकीय, सामाद्दजक , अद्दथिक पररद्दस्थती
समजावून घेणे.
२) पाद्दनपत युद्धाची माद्दहती प्राप्त करणे.
३) खानुअच्या युद्धाचे स्वरूप समजावून घेणे.
४) बाबराची योग्यता सांगणे. munotes.in

Page 3

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
3 १.१ प्रस्तावना १६ व्या शतकात द्दहंदुस्थानच्या भूमीवर एक नाट्यमय रंगमंच ईभा राद्दहला होता. त्यात
सत्ता संघषि मोठ्या प्रमाणात चालत ऄसे. द्ददल्लीची गादी म्हणजे सवि द्दहंदुस्थानावर सत्ता
द्दमळवल्या सारखे होते. राजकीय पररद्दस्थतीचा द्दवचार करता सामर्थयिशाली सत्ता नव्हती.
द्ददल्लीवर सुलतानाची सत्ता कमकुवत बनली होती. संपत्ती द्दमळवण्याच्या हेतूने ऄनेकांनी
अक्रमण करून संपत्ती द्दमळवली. त्या मध्येच बाबराने अक्रमण केले अद्दण संपत्तीबरोबर
सत्ता प्राप्त केली.
१.२ बाबराच्या अक्रमणावेळची पररहस्थती ऄ) भारतातील राजकीय पररहस्थती :
१) हदल्ली:
महमंद घोरीने पृर्थवीराज चव्हाणचा १९९२ तराइनच्या युद्धात पराभव करून, द्ददल्लीची
सत्ता मुसलमानांनी हाती घेतली. ऄल्लाईिीन द्दखलजी व महंमद तघलकाच्या काळात सवि
द्दहंदुस्थान सत्ता द्दनमािण झाली. परंतु नंतर सुलतानशाहीला ईतरती कळा लागली.
तैमुरलंगाने अक्रमण करून भयानक हत्याकांड व लुटालुट केली. द्दखज्रखान सय्यदने
१४१३ द्ददल्लीची सत्ता ताब्यात घेतली. शेवटी सय्यद सुलतान द्ददल्ली सोडून जाताना
बहलोल लोदीने गादी द्दमळवली. त्याने पंजाब, जौनपुर, बुंदेलखंड, पद्दिम, द्दबहार , आ. भाग
ताब्यात घेतले. त्याचा मुलगा द्दसंकंदरखानाने राज्यात स्थैयि प्राप्त केले. त्यानंतर आं हीम
खान गादीवर अला. जौनपूरच्या राज्यावरून आब्राहीमखान व भाउ जलालखान यांच्यात
वाद होउन , जलालखानाला ठार मारले. आब्राहीमखान संशयी, शंकेखोर स्वभावाचा होता.
त्याने जलालखानाला मदत करणाऱ्या सरदारांना कैदेत टाकले व ठार मारले. सत्ता
द्दटकवण्यासाठी रिपात , जुलूम, हत्या करत ऄसे. पंजाबचा राज्यपाल दौलतखान यांने
द्ददल्लीत भेटीसाठी यावे ऄसा हुकूम आब्राद्दहमखानाने काढला. पण दौलतखानाने अपला
मुलगा द्ददलावरखान याला पाठवले. त्यामुळे आब्राद्दहमखान रागवला व द्ददलावरखानास द्दशक्षा
द्ददली. म्हणून दौलतखानाने बाबरला द्दहंदुस्थानावर स्वारी करण्याचे द्दनमंत्रण द्ददले.
२) बंगालः
१२ व्या शतकात महंमद द्दखलजीने बंगालचा प्रदेश द्दजंकला तेथे द्ददल्ली सुलतानची सत्ता
प्रस्थाद्दपत झाली. द्दखलजीनंतर ऄद्दधकारी स्वतंत्रपणे वागू लागले पण बलबनाने द्ददल्लीची
सत्ता पुनहा बंगालवर द्दनमािण केली. १३३९ मध्ये ऄल्लाईिीन ऄलीशहाने स्वतःस
बंगालचा शासक म्हणून घोषीत केले. त्याला द्ददल्लीपती द्दफरोजशहा तुघलकने यांनी
मानयता द्ददली. बंगाल प्रांत स्वतंत्र्य झाला. १४९३ -१५१८ पयं ऄल्लाईिीन हुसेनशहां
गादीवर होता. १५१८ मध्ये नाद्दसरूिीन नसरतशहा बंगालच्या गादीवर अला. त्याला
द्ददल्लीच्या राजकारणात रूची नसल्याने बावरच्या अक्रमणाच्या वेळी आब्राद्दहमखान
लोदीला मदत केली नाही.
munotes.in

Page 4

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
4 ३) काश्मीर:
काश्मीर हे द्दहंदूचे राज्य होते. राजा रामचंद्र याला त्याचा मंत्री शाह द्दमझािने ठार करून
१३३९ मध्ये मोगल सत्तेचा पाया घातला. १४२० ते ७० या काळात गादीवर अला.
जनुला ऄबादीनेने मोठ्या प्रमाणात सुधारणा केल्या. द्दहंदूंना बऱ्याच सवलती द्ददल्या.
काश्मीर सोडून गेलेल्या द्दहंदूना परत बोलवले. नवीन मंद्ददरे बांधली, द्दजद्दझया कर माफ
ऄनेक संस्कृत ग्रंथाचे फारसी भाषेत रूपांतर केले. ऄबादीन मरण पावल्यानंतर
काश्मीरमध्ये गोंधळाची पररद्दस्थती द्दनमािण झाली. त्यामुळे द्ददल्लीच्या राजकारणात प्रवेश
नाही.
४) गुजराथ:
तैमूरलंगाच्या अक्रमणानंतर गुजरातचा सुभेदार झापूरखान याने द्ददल्लीचा संबंध तोडून
गुजराथ स्वतंत्र राज्य बनवले. तो मुळचा रजपूत राजा पण धमांतराने मुस्लीम झालेला
होता. त्याने १४०१ अपला मुलगा तातरखान याला गुजराथ शासक बनवला १४११-
८१ या काळात म हा गादीवर होता. तर १४५१ -१५११ या काळात महमुद बेगडा हा
सत्ताधीश बनला त्याने चंपानेर, जुनागड व कच्छ ही राज्य द्दजंकून द्दवस्तार केला. गुजरात
मधील परदेशी व्यापार बंद पडला. त्यामुळे राजकीय व अद्दथिक गरज ओळखून,
पोतुिगीजांचा बंदोबस्त करण्यासाठी बेगडाने तुकीराजा व काद्दलक द्दहंदु राजा याच्याशी
संबंध तोडले. त्याने १५०७ मध्ये पोतुिगीजांचा पराभव केला. पोतुिगीजांनी १५०९ मध्ये
बेगडा यांचा पराभव केला. बेगडानंतर १५११ ते २६ या काळात मुझफरंशहा सत्ताधीश
झाला. त्याला ऄनेक संघषि वा लागला. १५२६ मध्ये बहादुरशहा हा गुजराथचा
सत्ताधीश झाला .
५) माळवा:
मध्य भारतात माळवा , गुजराथ, मेवाड या तीन राजकीय सत्तामध्ये संघषि होता. कारण
मध्य भारताव वचिस्व द्दनमािण करावयाचे होते. तैमुरलंगाच्या अक्रमणानंतर द्ददलावरखान
घोरीने माळव्यात सत्ता स्वतंत्र द्दनमािण केली. द्ददलावरखानाचा प्रधान महमुदबोरी /
महमदखान यांनी १४३५ द्दखलजी घराण्याची सत्ता सुरू केली. त्याने गुजराथचे सुलतान,
राजपुतराजे, बहामनी राजे यांच्याशी संघषि करून सत्ता द्दस्थर केली. त्याच्यानंतर
गाजीईिीन व नद्दसरूिीन हे दोघे शातक होउन गेले. बाबरच्या स्वारीच्या वेळी गुजराथ
शासक नद्दसरूिीनचा मुलगा महमुद दुसरा १५१० -३१ या काळात सत्तेवर होता. युद्धात
पराभूत झाल्याने राणासंगाने त्याला द्दचतोडमध्ये कैदेत ठेवले, सुटल्यानंतर पुनहा शासक
बनला.
६) खानदेश:
बहामनी राज्याचा सुलतान मुहंमद दुसरा याच्या द्दवरुद्ध १३६५ मध्ये बंड करून मद्दलक
ऄहमद याने स्वतंत्र खानदेश राज्याची स्थापना केली. ऄहमद व त्याचे वंशज स्वतःला खान
म्हणत ऄसल्याने खानदेश नाव पडले. हा तापी नदीच्या खोऱ्याचा प्रवेश होय. १३९९ मध्ये
मद्दलक ऄहमदचा मृत्यु झाल्यानंतर दोन मुलांत संघषि सुरू झाला. नासीर-हसन यांच्या
संघषाित नासीरला गादी द्दमळाली. त्याच्यानंतर नासीर अद्ददलखान १४४१ पयंत, मुलगा munotes.in

Page 5

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
5 अद्ददलखान अला. १५०१ पयंत गादीवर बाबरच्या अक्रम वेळी द्दमझाि मुहमंद हा
सत्ताधीश होता. गुजरात संघषाित पराभव झाल्याने खानदेशावर गुजरातचे वचिस्व प्राप्त झाले
अद्दण खानदेश मांडलीक बनले.
७) हसंध व मुलतान:
८ व्या शतकात महंमद द्दबन काद्दसमने प्रथम द्दसंध प्रांतात सत्ता स्थापन केली. महंमद
गझनीने ११ व्या शतकात द्दसंध द्दजंकून घेतले. गझनीच्या वंशजांना पराभूत करून सुमरा
जातीच्या राजपूतांनी द्दसंध द्दजंकून घेतले. १२ व्या शतकामध्ये महंमद घोरीचे द्दसंधवर
कब्जा द्दमळवून पुनहा मुसलमानाची सत्ता द्दनमािण केली. याच वेळी समरा राजपूतांचे महत्त्व
कमी होउन , सामान राजपूतांचे महत्त्व वाढले. त्यामुळे द्दसंधचे शासक समान राजपूत बनले
यांनी आस्लामी धमािचा स्वीकार करून स्वतःला 'जाम' म्हणत ऄसे. महंमद तघलकाच्या
काळात द्ददल्लीच्या द्दनयंत्रणातून द्दसंध : स्वतंत्र्य झाले. त्याच्या मृत्युनंतर जाम खैरूिीनने
द्दफरोजशहा तघलकाचे वचिस्व झुगारून स्वतंत्र्य द्दसंधची स्थापना केली. यावेळी
बाबराकडून कंदाहारचा राजा शाहग ऄजुिन पराभूत झाल्याने त्याने द्दसंधचा अश्रय घेतला.
८) बहामनी राज्य :
महंमद घलकच्या जुलमी राजवटी द्दवरूद्ध व चुकीच्या धोरणामुळे ऄनेक ईठाव झाले,
त्यापैकी तुकी सरदार जफरखान ईफि हसन गंगू याने १३४७ मध्ये गुलबगाि येथे स्वतंत्र
बहामनी राज्याची स्थापना केली. १३५८ पयंत त्याने कारभार करून राज्याच्या द्दसमा
पद्दिमेकडील समुद्रापयंत, पूवेकडील मोनगर, ईत्तरेकडे पैनगंगा तर दद्दक्षणेकडे कृष्णा
नदीपयंत द्दवस्तार वाढवला. १३८१ पयंत राज्याचा द्ददवाण महंमद गवान होता, तोपयंत
वैभव होते. नंतर साचा प्रारंभ होउन १४९० मध्ये राज्यात द्दवभाजन झाले.
ऄहमदनगरची द्दनजामशाही , द्दवजापूरची अद्ददलशाही, गोवळकोंड्याची कुतुबशाही,
व डची आमादशाही , द्दबदरची बरीदशाही यांच्यात सत्ता संघषि द्दनमािण झाले. महंमद शाह
बहामनी राज्याचे ऄसताना द्दवभाजन झाले. एकमेकांशी संघषि करीत ऄसल्याने ईत्तरेच्या
राजकारणात त्याचे महत्त्व शूनय होते.
९) पंजाब:
पंजाब प्रांताव द्ददल्लीची सत्ता नाममात्र होती. पंजाबचा राज्यपाल दौलतखान लोदी यांचे
संबंध सलोख्याचे नव्हते. दौलतखान स्वतंत्र कारभार करत ऄसल्याने, स्वतंत्र राज्याचा
दजाि प्राप्त झाला. दौलतखानला कठोर द्दशक्षा देण्यासाठी त्याला द्ददल्लीत बोलव . त्याने
अपला मुलगा द्ददलावरखानास पाठवले. आब्राद्दहमने त्याला शत्रू या नात्याने वागवले. त्यामुळे
दौलतखानाने आब्राद्दहमखानाच्या द्दवरुद्ध कडक कारवाइ करण्यासाठी द्ददल्लीचे संबंध तोडून,
बाबरला भारतावर अक्रमण करण्यास बोद्दलव ले.
(१०) जोनपूर:
द्दफरोजशहा तघलकने चुलत भावाच्या अठवणीसाठी जोनपूर शहर बसवले. मलीक सरबर
हा वजीर बनला. त्याने दूरावा, कोल, कनौज येथील बंड मोडून ते राज्यात जोडले. munotes.in

Page 6

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
6 तैमूरलंगच्या अक्रमणाचा फायदा घेउन, मलीक सखर याने जोनपूर येथे स्वतंत्र राज्य
स्थापन केले.
११) मेवाड:
आ.स. ५३० मध्ये गुद्दहल नावाच्या व्यिीने मेवाड राज्याची स्थापना केली. राजस्थानातील
सामर्थयिशाली, प्रभावी व द्दवशाल राज्य ऄसून द्दचत्तोड ही त्याची राजधानी होती. राणा
समरद्दसंहने मेवाड राज्याचा द्दवस्तार केला. राणा रतनद्दसंह राजा ऄसताना ऄल्लाईिीन
द्दखल्लजीने अक्रमण करून द्दजंकले. त्यावर मालेदव चौहान कारभारी नेमला. परंतु पुढे
पुनहा द्ददया (गुद्दहल) वंशातील सत्तीशीध बनला. १४३३ -६४ या काळात राणा कुंभ हा
सत्ताद्दधश झाला. त्याने माळव्याचा राजा महंमद द्दखलजीस पराभूत करून कैद केले. या
द्दवजयाद्दप्रत्यथि द्दचत्तोड येथे मोठा जयस्तंभ ईभारला. त्याच प्रमाणे नागोर व गुजरातच्या
सुलतानाचा पराभव केला. राणा कुंभ द्दवद्धवान ऄसून वेद, स्मृती, राजद्दनती , गद्दणत ,
व्याकरण , तकिशास्त्र यात रूची होती. तो स्वतः कलावंत ऄसल्याने त्याने कलाकारांना
अश्रय द्ददला होता. १५०८ मध्ये राणासंग उफि राजा संग्रामद्दसंह मेवाडचा शासक बनला.
द्ददल्ली सुलतानाची द्दभती नव्हती. ईलट त्याने गुजरातच्या नद्दसरूिीनला पराभूत केले.
माळ द्दजंकून घेतला. तो महत्त्वाकांक्षी ऄसून राजद्दन ज्ञ नव्हता. त्यामुळे द्दजंकलेल्या
प्रदेशाची व्यवस्था केली नाही.
१२) हवजयनगरचे हहंदू साम्राज्य:
महंमद तघलकचे द्दनयंत्रण दूरच्या प्रदेशावर नसल्याने बहमनी व द्दवजयनगरचे राज्य स्वतंत्र
झाले. संगम नावाच्या द्दहंदू सरदारांच्या मुलानी हररहर व बुक्क यांनी द्दवजयनगरचे राज्य
१३३६ मध्ये स्थापन केले. तुंगभद्रा नदीच्या दद्दक्षण तीरावर राज्य ईभारून मुद्दस्लम सत्तेला
शह देण्याचा प्रयत्न केला. १५०९ -३० या काळात तुल्व घराण्यातील कृष्णदेवराय हा
पराक्रमी सत्ताधीश होता. राज्याचा द्दवस्तार वाढवला. १५२९ मध्ये मरण पावला. यांच्या
काळात अद्दथिक, सांस्कृद्दतक, राजकीय प्रगती मोठ्या प्रमाणात झाली होती. दद्दक्षणेतील
मुद्दस्लम सत्तेच्या द्दवस्ताराला रोखण्याचा प्रयत्न केला.
ब) सामाहजक व सांस्कृहतक पररहस्थती:
सुलतानशाहीच्या प्रारंभीपासून घलक घराण्यापयंत द्दहंदू-मुसलमान यांच्यात परस्परचे
संबंध होते. मुसलमान द्ददघि काळ भारतात राद्दहल्याने द्दहंदूशी सलोख्याचे संबंध द्दनमािण
झाले. त्यामध्ये काश्मीरचा राजा जनुल ऄबदीनने सद्दहष्णु धोरण स्वीकारले. त्याने द्दहंदूंना
समतेने व नयायाने वागवले. बंगालचा ऄल्लाईिीन हुसेन शाह व त्याचा मुलगा नसरतशाह
यांनी बंगाली भाषेला व साद्दहत्याला राजश्रय देउन संरक्षण केले.
द्दहंदू मुसलमानांना जवळ अणणारा भिी मागि होय. भिी मागािने ऐक्य द्दनमािण केले, संत
कबीर व गुरू नानक यांना द्दहंदू-मुसलमान हे दोन धमि एकाच ध्येयाने जाणाऱ्या दोन वाटा
अहेत ऄसे प्रद्दतपादन केले. साद्दहत्य क्षेत्रात सहकायि द्दमळाले. द्दहंदू लोकांची भाषा त्यांची
व्यावहाररक भाषा याच्या माध्यमातून द्दवचाराचा प्रसार केला. द्दहंदी, मराठी , बंगाली, गुजरात,
राजस्थान भाषेत प्रचंड साद्दहत्य द्दनमािण झाले, बंगालचा शासक हुसैन शहाच्या प्रेरणेने रूप munotes.in

Page 7

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
7 गोस्वामी नावाच्या संस्कृत पंडीताने द्दवदब्ध माधव व लद्दलत माधव यासारखे साद्दहत्य
द्दनमािण केले.
क) अहथिक पररहस्थती:
ऄफगाणांनी जरी ऄनेक द्दठकाणी लुट केली. तरी, ते भारतातच राद्दहल्याने ती संपती बाहेर
गेली नाही. त्यामुळे राजा, ऄमीर ईमराव यांच्याजवळ मोठ्या प्रमाणात सोने, रूपे याचा
साठा ऄसल्याचे द्ददसते. द्ददल्ली, अग्रा, ग्वाल्हेर येथे बाबरांनी लुट केली. त्यावरून त्याला
संपत्तीची माद्दहती द्दमळाली होती. संपूणि देश कृषीप्रधान होता. परदेशाशी व्यापार चालत.
हवामा नही चांग होते. हे सवि वैभव ऐकून बाबराने भारतावर स्वारी करण्याचा द्दनणिय
घेतला.
अपली प्रगती तपासा :
१) बाबराच्या स्वारीवेळची भारतातील राजकीय पररद्दस्थती सांगा.
१.३ सम्राट जहहरूद्दीन महमद बाबर (१५२६-३०) बाबराने ज्यावेळी भारतावर अक्रमण केले, त्यावेळी सुलतानशाहीची सत्ता ऄद्दस्तत्वात
होती. सुलतान स्वतः ऄकायिक्षम ऄसल्याने राजकीय पररद्दस्थती ऄद्दतशय गोंधळाची होती.
ऄनेक छोट्या-छोट्या सरदारांनी बंड पुकारले होते. आतर प्रांतामधून लुटमार करणे. तेथील
संपत्ती द्दमळवणे हा ईद्योग चालू होता. त्यामुळे अद्दथिक पररद्दस्थती ऄत्यंत नाजूक झाली
होती. याचवेळी समाज जागृतीला प्रारंभ होउन वैचाररक क्रांतीची मुहूतिमेढ रोवली होती.
द्दहंदू- मुसलमानांनी भिीचा मागि एकत्र अणून सवांसाठी खुला करण्याचा प्रयत्न केला. पण
राजकीय पररद्दस्थती ऄत्यंत गोंधळाची होती. याचा फायदा बाबरने घेउन मोगली साम्राज्य
स्थापन केले.
बाबरचा पूवि पररचय:
मोगल साम्राज्याचा संस्थापक व महान साम्राज्य द्दनमािता म्हणून आद्दतहासात प्रद्दसद्ध
ऄसलेला सम्राट जद्दहरुदीन मोहम्मद बाबर यांचा जनम फरगणा परगण्याची राजधानी
जान येथे शुक्रवार १४ फेब्रुवारी १४८३ रोजी झाला. वद्दडलांचे नाव ईमरशेख द्दमझाि व
अइचे नाव कुतलुगद्दनगार खानम होते. ट्रानस ऑक्सीयानामधील गुरू जद्दहरुिीन
ऄब्दुल्लाच्या नावावरून जद्दहरूिीन नाव ठेवले. हे नाव ईच्चारने त्याचा अजोबा युनूसखान
याला ऄवघड ऄसल्याने त्याने बाबर हे नाव ठेवले. बाबर चंगताइ तुकि जमातीचा होता.
द्दपत्याकडून तैमूरलंगाचा व अइकडून चंगेजखानच्या १४ वा वंशज होता. बालपणी योग्य
द्दशक्षण द्दमळाले. वद्दडलांकडून लष्करी, प्रशासनाचे द्दशक्षण द्दमळाले होते. गुरु शेख मद्दजदाने
पारशी , तुकी भाषेचे ज्ञान द्ददले. अइवद्दडल युनूसखानाने शांत व धीरोदात्त गुण द्ददले. ९ जून
१४९४ रोजी बाबरचे वद्दडल ईमरशेख मरण पावले. यावेळी बाबर ११ वषि ४ मद्दहने वयाचा munotes.in

Page 8

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
8 होता. अजी ऐसान दौलतबेगमच्या नेतृत्वाखाली फरगण्याचा शासक म्हणून कारभाराला
प्रारंभ केला. १४९४ ते १५०२ पयंत चुलता ऄहमद द्दमझाि व मामा द्दमझाि महमूद
यांच्याशी सतत संघषि करावा लागला. बाबराने डोंगराळ प्रदेशाच्या साहाय्याने ती अक्रमण
थोपवून सत्ता द्दटकवली. बाबर हा जनमजात नेता, महान योद्धा ऄसामानय सेनापती होता.
ईजवेग, आराणी , तुकि, मंगोल व ऄफगाण या जातीशी संघषि करताना, त्यांच्या युद्ध पद्धतीचे
द्दनरीक्षण करून , त्यांच्याकडे गुण घेतले होते. युद्ध क्षेत्रात तुलूगमा तुकडीचा मोठ्या प्रमाणात
ईपयोग करून ऄनेक द्दवजय द्दमळवले.
१.४ समरकंदचा सत्ताधीश ऄ) समरकंदच्या अकषिणाची कारणे
१) वैभवशाली शहर १५ व्या शतकातील अद्दशया खंडातील तैमूरलंगाची राजधानी
समरकंद शहर ऄद्दतशय सुंदर, मोहक होते. ते शैद्दक्षणक केंद्र ऄसून, द्दनरद्दनराळ्या
व्यापारी पेढ्या होत्या. चांगल्या प्रद्दतचा कागद द्दनमािण होत ऄसे. टरबूज, द्राक्षे,
मनुका द्दवपूल प्रमाणात ऄसे, हवामान , सुखद, मुबलक पाणी, खाद्य पदाथि स्वस्त
होते. वैभवशाली व द्दनसगिरम्य शहर ऄसल्याने ते द्दमळवण्यासाठी प्रयत्न केला.
२) राजकीय वचिस्व प्रस्थाहपत करणेः समरकंद भौगोद्दलक दृष्ट्या ऄद्दतशय महत्त्वाचे
शहर होते बाबर महत्त्वाकांक्षी ऄसल्याने, ते शहर द्दजंकून त्यावर राजकीय वचिस्व
द्दनमािण केले.
३) तैमूरलंगबद्दल वाटणारा ऄहभमानः
तैमूरलंगाची राजधानी ऄसल्याने समरकंदला वैभवशाली बनवले होते. बाबराला
तैमुरलंगाबिल ऄद्दभमान वाटत ऄसल्याने, अपल्या पूविजनांची राजधानी अहे. ती
अपल्याकडे राहा ऄसे बाबरला वाटत ऄसे,
ब) समरकंदवरील स्वा
एकूण ३ स्वा १४९४ मध्ये समरकंदचा शासक द्दमझाि महंमदचा मृत्यु झाला. त्यामुळे
त्यांच्या मुलात वारसायुद्ध सुरु झाले. याचा फायदा घेउन १४९१ मध्ये बाबरने अक्रमण
केले. पण ऄपयश अले. १४९७ मध्ये बाबरने समरकंद द्दजंकून घेतले, तेथे अजारी
पडल्यामुळे त्याच्या द्दवरोधाकांनी ईठाव करून फरगाणा प्रांतात बाबरचा भाउ जहांगीर
याला समरकंद गादीवर बसवले. त्याची १०० द्ददवसाची कारकी दि होती. १४९७ मध्ये
बाबराने खोनंद डोंगराळ प्रदेशाचा अश्रय घेउन, लष्करी तयारी केली. १४९८ मध्ये
फरगाण्यावर द्दवजय द्दमळवून ताब्यात घेतला. नंतर १५०० मध्ये समरकंदवर द्दवजय
द्दमळवला. परंतु समरकंदचा शासक शैबानीखान याने सवि ईजवेग सरदार एकत्र करून
१५०२ मध्ये सरायपूलच्या लढाइत बाबरचा पराभव केला. त्यामुळे ३ वषि भटकंतीचे जीवन
बाबरला जगावे लागले.
बाबर भटकंतीचे जीवन जगत ऄसताना, काबूलचा सत्तीधीश बाबरचा चुलता द्दमझाि ईझवेग
हा १५०१ मरण पावला. त्याचा मुलगा ऄब्दुल रज्जाक शासक बनला. तो ऄल्पवयीन munotes.in

Page 9

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
9 ऄसल्याने मोहम्मद मुकीय ऄजुिन याने बंडखोरी करून सत्ता द्दमळवली. तेथील नागररक
राजवंशाचा शोध घेत अहे हे बाबराला समजताच , बाबराने ऑक्टो १५०४ मध्ये काबूल वर
अक्रमण करून वचिस्व द्दनमािण केले. स्वतःला बादशाह ही पदवी धारण केली १५०४ ते
१८ पयंत लक्ष ठेवून सुधारणा केली. काबूलवर शैबानीखानाने समरकंद द्दजंकल्यानंतर
ट्रानस ऑक्सीयानावर ताबा द्दमळवला. खानाकडून झालेला पराभव बाबरला सतत बोचत
होता. १५१० मध्ये शैबानीखान व आराणचा शहा आस्माआल सफवी यांच्यात मइ येथे युद्ध
होउन , शैबानीखानचा पराभव झाला. याचा फायदा घेउन बाबराने शहाशी हात द्दमळवणी
केली. त्याच्या मदतीने १५१६ समरकंद र स्वारी केली व द्दवजय द्दमळवून खोरासान व
बुखारा प्रदेश ताब्यात घेतला.
अपली प्रगती तपासा :
१ .
१.५ हहंदुस्थानवरील स्वारीची कारणे १) मध्य ऄहशयातील ऄपयशः
बाबराला समरकंद द्दजंकण्यास सतत ऄपयश अले. अद्दशया खंडात सवि स धीश
नातेवाइक ऄसल्याने, स्वतःच्या द्दहमतीवर नवीन राज्य द्दनमािण करावे. यासाठी
द्दहंदुस्थानवर स्वारी केली.
२) हहंदुस्थानाच्या संपत्तीचे अकषिणः
आ.स. ८ व्या शतकापासून भारतावर ऄनेकांनी अक्रमण केले. महंमद कासीम, महंमद
गझनी , महंमद घोरी चंगीझखान, तैमूरलंग आ. भारतावर स्वा करून ऄमाप संपत्ती
कमद्दवली. तशी संपत्ती द्दमळण्यासाठी अक्रमण केले.
३) धमिप्रसाराची ओढः
सुननी पंथाचा बाबरवर फार मोठा प्रभाव होता. तलवारीच्या जोरावर मूद्दतिपूजा बंद करून
काफरांचा नाश करावा. द्दहंदूस्थानावर स्वारी करून द्दहंदूची मंद्ददरे नष्ट करावी. लोकांत
अपली द्दप्रयता वाढवा यासाठी बाबरानी स्वारी केला.
४) बाबराचे लष्करी साम्यिः
काबूलचा सत्ताधीशा झाल्यानंतर लष्कारात वाढ करून, द्दनरद्दनराळ्या युद्धतंत्राचा ऄभ्यास
केला. सुसंगत तोफखा बनवून द्दशस्तबद्ध व द्दनष्ठावंत सैनयाची द्दनद्दमिती केली.
द्दहंदुस्थानवर द्दवजय द्दमळवण्याच्या हेतूने स्वारी केली.
munotes.in

Page 10

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
10 ५) वृद्ध स्त्रीपासून प्रेरणाः
बाबर भटकंती जीवनात १५०६ मध्ये द्ददखकाट गावी गेला ऄसताना १११ वषि वयाच्या
म्हाताऱ्या स्त्रीने तैमूरच्या भारत स्वारीची कथा सांद्दगतली. त्यामुळे भारताकडे अकद्दषित
झाला.
६) काबूल व हहंदुस्थानमधील भौगोहलक साहननध्यः
काबूल भौगोद्दलक दृष्टया जवळच्या प्रदेश होता सुरूवात झाली. ईदयास अलेली ऄनेक
छोटी-छोटी राज्य सतत संघषि करत होती. त्यामुळे अपले परकीय अक्रमणापासून संरक्षण
करू शकले नाहीत. या संधीचा फायदा घेण्यासाठी द्दहंदुस्थानवर स्वारी.
अपली प्रगती तपासा :
१ .
१.६ भारतावरील स्वाऱ्या व साम्राज्य हवस्तार १) पहहली हहंदुस्थानावरील स्वारी (१५१९):
बाबराने भारतावर पद्दहली स्वारी करून द्दहंदुस्थानच्या वायव्य प्रदेश बजोरा व भेरा हा
१५१९ मध्ये द्दजंकून घेतला. येथील युसुफजाइ टोळ्यांचा पराभव करून, तेथे बाबराने
द्दहंदुबेग हा शासक नेमला. परंतु येथील लोकांनी द्दहंदुबेगाला पळवून लावले.
२) दुसरी स्वारी (१५१९):
सप्टेंबर १५२९ मध्ये बाबराने दुसरी स्वारी द्दहंदुस्थानवर केली. युसुफजाइ टोळ्यांचा
पराभव करून , बेट पेशावर पयंत मुसंडी मारली, परंतु त्याच्या राज्यातच बडाली सुरू
झाल्याने मोद्दहम ऄधिवट सोडली.
३) हतसरी स्वारी (१५२०):
बाबराने १५२० मध्ये द्दतसरी स्वारी केली. यावेळी बाजोरा व द्दभरा ही दोन शहरे पुनहा
ताब्यात घेतली. त्यांनतर द्दसयालकोट प्राप्त केले. सय्यदपूर येथील द्दवरोध मोडून काढला.
याचवेळी कंदहार मध्ये शहाबेगने बाबरा द्दवरुद्ध बंडाली केल्याने मोद्दहम ऄधिवट सोडली.
४) चौथी मोहहम (१५२४):
आब्राद्दहमखान लोदी व दौलतखान यांचा संघषि तीव्र झाला. त्यामुळे दौलतखानाने बाबराकडे
मदतीची याचना केली, बाबर येण्यापूवी आब्राद्दहमखान लोदीने दौलतखानाचा पराभव केला.
बाबराने लाहोर, द्ददपालपूर, सुलातानपूर, जालंदर यांच्यासह पंजाबचा बहुतेक भाग द्दजंकला. munotes.in

Page 11

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
11 काबूलला परत जाण्यापूवी द्दवभाजन केले. पंजाबची राजधानी लाहोर बाबराकडे,
सुलतानपुर- द्ददलावर खानाकडे, द्ददपालपूर आब्राद्दहमचा चुलता ऄलम ऄलीखानकडे,
जालंदर दौलतखान लोदीकडे देण्यात - अले. दौलतखानाला वाटणी ऄमानय ऄसल्याने
बाबर जाताच द्ददलावरखानने ऄलीखानावर हल्ला करून, प्रदेश ताब्यात घेतला. ऄलीखान
बाबराकडे काबूलला गेला. दोघांच्यात मैत्री करार होउन पुनहा द्दहंदुस्थानवर स्वारी केला.
या करारानुसार बाबरास द्ददल्ली तर ऄलीखानास पंजाब देण्याचे ठरले.
१.७ पाहनपतची लढाइ - २१ एहप्रल १५२६ बाबर व अलमखान यांनी संयुिपणे १५२५ मध्ये द्ददल्लीकडे चाल केली. दौलतखानाने
बाबराचा द्दवश्वास घात केला. त्यामुळे त्याचा द्दमलबत येथे पराभव करून कैद केले. नंतर
बाबराने अपला मोचाि द्ददल्लीकडे वळवला. यावेळी बाबराने अलमखानाच्या मदतीने
आब्राद्दहमखान लोदीचे सरदार फोडले. बाबराच्या स्वारीची वाताि समजताच आब्राद्दहमखान
लोदीने लष्करी तयारी करून चाल केली. पाद्दनपतजवळ दो लष्कराची भेट झाली.
ऄ) बाबर व लोदीची सैनय रचना:
बाबराने पाद्दनपतच्या पूवेस व यमुना नदी यांच्या मध्ये लष्करी तळ द्ददला होता. पाद्दनपत
शहरामुळे एक बाजूचे संरक्षण केले. तर दुसऱ्या ईजव्या बाजूस खंदक खोदून त्यात काटेरी
झुडपे तोडून टाकून बाजू मजबूत केली. सैनयाची ईत्कृष्ट व्यूहरचना करून अघाडीवर ७००
बैलगाड्यांची मजबूत द्दभंती ईभी केली. त्याच्या मागे तोफखाना ठेवला. तोफखाना
चालवणा -यांना संरक्षणाथि "फळी" म्हणजे बचाव फळी ईभारली होती. मधल्या मोकळ्या
जागी घोडदळ व पायदळ ठेवले. तोफखानयाच्या ईजव्या बाजूस बंदूक प्रमुख ईस्तादऄली
तर डाव्याबाजूस तोफखाना प्रमुख मुस्तका होता. तोफखानयाच्या मागे खुसरी कोकलताझ
व महंमद ऄलीजंगच्या नेतृत्वाखाली सैनय होते. त्यांच्या ईजव्या व डाव्या बाजूस तुलूगाम
तुकड्या होत्या. युद्धात शत्रूला धरणे त्याच्या द्दपछाडीवर हल्ला करणे. या पद्धतीस तुलूगाम
युद्ध पद्धत ऄसे म्हणतात. त्याचप्रमाण बाबरने राखाव सैनय ठेवले होते. याचे नेतृत्व
सेनापती ऄब्दुल ऄजीस याच्याकडे द्ददले होते.
लोदीची सैनय रचना जुनी व कालबाह्य होती. बाबर म्हणतो की "लोदीजवळ १ लक्ष सैनय व
एक हजार हत्ती होते. परंतु लोदीकडे ४०-५० हजार सैनय, व बाबराजवळ २५ हजार सैनय
होते. लोदीने लष्कराचे ४ भागात द्दवभाजन केले. अघाडीचे सैनय, केंद्र तुकडी, ईजवी बाजू
व डावी बाजू ऄशी रचना होती.
ब) पाहनपतचा संग्रामः २१ एहप्रल १५२६
बाबर व लोदी यांचे सैनय १२ एद्दप्रलला समोरासमोर अले. युद्धाला ईशीर लावणे धोक्याचे
अहे, हे ओळखून बाबराने २० एद्दप्रलला ४ हजाराची तुकडी लोदीवर पाठवली. द्दतचा
पराभव करून लोदीने २१ एद्दप्रलला बाबरावर अक्रमण केले. बाबराची अघाडीची फळी
ऄरूंद ऄसल्याने लोदीने सैनय एकत्र झाले. त्यामुळे गोंधळ द्दनमािण झाला. याचा फायदा
घेउन बाबराने हल्ला चाढवला. तुलूगाम तुकड्याची लोदीच्या द्दपछाडीवर हल्ला चढवून
घनघोर युद्ध केली. या युद्धात आब्राद्दहमखान लोदी व १५ हजार सैनय ठार झाले व बाबराचा munotes.in

Page 12

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
12 द्दवजय झाला. सकाळी ९ वाजता सुरू झालेले युद्ध ३ वाजता संपले. या युद्धा संदभाित बाबर
म्हणतो की , "जेव्हा सुरूवात झाली तेव्हा सूयि बराच वर अला होता दुपारपयंत युद्ध चालले.
शत्रूचा सविनाश करण्यात माझ्या सैनयांना यश द्दमळाले. परमेश्वराच्या कृ ने कद्दठण कायि
पे झाले. हे द्दवशाल सैनय केवळ ऄध्याि द्ददवसात नष्ट झाले. "
क) पाहनपत युद्धातीले बाबराच्या हवजयाची कारणे
१) आब्राहहम लोदीची जुलमी राजवट :
बाबराकडे कमी सैनय ऄसूनही द्दवजय द्दमळाला. कारण आब्राद्दहम लोदी हा संशयी, हेकेखोर
स्वभावाचा ऄसल्या ने दरबारातील ऄनेक सरदार दुखवले होते. आब्राद्दहमच्या जुलमी
राजवटीने जनता नाराज होती. त्यामुळे सरदार व जनता यांनी युद्धाच्या वेळी बाबरला मदत
केली. दौलतखान, ऄलमखान , द्ददलावरखान यांनी बाबरला मदत केली त्यामुळे बाबरला
द्दवजय द्दमळाला.
२) आब्राहहम लोदीच्या लष्कराचा दुबळेपणाः
लोदीने लढाइकररता तत्परतेने सैनय द्दनमािण केले. त्या पराक्रमाची कमतरता नव्हती परंतु
सैद्दनकी द्दशस्त, लष्ककरी द्दशक्षण , कुशल नेतृत्व अद्दण ऄनुभव आत्यादीचा सैनयाला गंध
नव्हता. लोदीने सैनयापुढे राष्ट्र द्दकंवा धमि ऄसे ईदात्त द्दवचार मांडले नाही. त्याने वांद्दशक
अधारावर सैनयाची रचना केली ईदा. रजपूत, ऄफगाण बाबर म्हणतो "द्दहंदुस्थानातील
सैद्दनकांना मरणे माद्दहत अहे, लढणे नव्हे. "
३) आब्राहीमखान लोदीकडे मुत्सद्देहगरीचा ऄभावः
आब्राहीम तरुण व ऄननुभवी होता. त्याच्यात मुत्सिेद्दगरीची ईणीव होती, बाबराच्या सैनय
रचनेचा ऄभ्यास नव्हता. चांगले द्दमत्र ऄनुभवी सैनयात पैसा व्ह
अलमखान व राणासंग यांना अपल्याकडे ळ ऄसते तर, ला द्दवजय
द्दमळाला ऄसता.
४) बाबराचे कुशल नेतृत्व:
मध्य अद्दशयातील द्दनरद्दनराळ्या लढाउ जमातीच्या द्ध पद्धतीचा बाबराने बारकाइने
ऄभ्यास केला, मोगल , तुकि, आराणी , ईग, ऄफगाण द. लोकांच्या युद्धपद्धती व सैद्दनक
रकाइने ऄभ्यास करून, भारतात त्याचा वापर केला. बाबर स्वतः ईत्कृष्ट योद्धा होता.
त्याने युद्ध रचना शास्त्रशुद्ध करून सैनयात द्दशस्त द्दनमािण केली होती. युद्धाच्या वेळी बाबराने
तुलूम युद्धतंत्राचा वापर केला. त्यामुळे लोदीचे सैनय ऐनवेळी गोंधळून गेले.
५) बाबराने तोफखाना व बंदुकांचा वापर:
१५ व्या शतकात द्दहंदुस्थानातील लोकांना बंदुकांची दारू व तोफा याचे ज्ञान नव्हते.
बाबाराने प्रथमच ईस्ताद ऄली व मुस्तान यांचा नेतृत्वाखाली शेकडो तोफा बंदुका तयार
केल्या. भारतातील द्दवजयाचे श्रेय त्याच्या सुसज्ज तोफखानयासच द्ददले पाद्दहजे.
munotes.in

Page 13

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
13 ६) बाबराचे कायिक्षम लष्करः
बाबर हा जनमजात पुढारी होता. त्याचे अपल्या सैनयावर पाणापलीकडे प्रेम होते. त्याची
युद्ध पद्धती त्यावेळी सविश्रेष्ठ होती. तुलुमगामी दल सुसज्ज तोफखाना, दारूगो ळा व राखीव
सैनयाचा द्दबकट प्रसंगी ईपयोग आ. ऄनेक गोष्टीची भारतीय सैनयाला ज्ञात नव्हते. भारतातील
सवि लढाया याच तंत्राने बाबराने द्दजंकल्या.
७) ऐन युद्धप्रसंगातील चुकाः
लोदीने ऐन युद्ध प्रसंगी सैनयधरती केली. प्रत्यक्ष युद्धात द्दवलंब लावला, लढाइत हत्तीचा
मोठ्या प्रमाणात ईपयोग केला व सविसाधारण सैद्दनकांप्रमाणे हातघाइच्या लढाइत स्वतःचे
भाग घेणे आ. ऄसंख्य चुका केल्या.
ड) पाहनपत युद्धाचे पररणाम:
१) लोदी घराण्याचा ऄंतः
पाद्दनपतच्या युद्धात लोदी घराण्याची प्रचंड प्राणहानी व द्दवत्तहानी झाली. स्वतः आब्राद्दहम
लोदी व त्याचे एकद्दनष्ठ सैनय ठार झाले. ऄलमखान लोदी हा सरदार होता. परंतु बाबराचा
पराभव करून लोदी घराण्याची सत्ता द्दटकवण्यासाठी त्याच्यात ताकद नव्हती.
२) सुलतानशाहीचा शेवटः
१२०६ मध्ये महंमद घोरीच्या स्वारीनंतर भारतात सुलतानशाहीचा प्रारंभ झाला. तर
महंमद तुघलकच्या कारद्दकदीपासून सुलतानशाहीच्या साची प्रद्दक्रया सुरू होउन,
आब्राद्दहमखान लोदीच्या काळात पाद्दनपत युद्धाने शेवट केला.
३) मोगल सत्तेची स्थापना:
बाबराने पद्दहल्या पाद्दनपत युद्धात द्दवजय द्दमळवून द्दहंदुस्थानात मोगल सत्ता द्दनमािण केली.
बाबराने ताबडतोब द्ददल्ली, अग्रा द्दजंकून द्ददल्लीचे तख्त ताब्यात घेतले व स्वतः द्ददल्लीच्या
द्दसंहासनावर बसला.
४) प्रचंड प्राणहानी:
युद्धात आब्राहीम लोदी, द्दवक्रमद्दजत ठार झाले. लोदीचे १५०० हून ऄद्दधक सैनय मारले.
बाबराचीही प्रचंड प्राणहानी झाली. दोनही पक्षाची प्राणहानी ४० हजार आतकी झाली
ऄसावी. फि ६ तासात एवढी प्रचंड प्राणहानी झाली.
५) हदल्ली हजंकण्याचे रजपूतांचे स्वप्न भंग पावलेः
रजपूत राजा राणासंग यांनी द्ददल्ली द्दजंकून घेण्यासाठी जय्यत तयारी केली परंतु याचवेळी
बाबराने द्ददल्ली द्दजंकली. राणा संगाने महत्वाकांक्षांसाठी प्रयत्न केला परंतु, खानवाच्या
लढाइत पराभव झाल्या ने स्वप्न ईद्धवस्त झाले.
munotes.in

Page 14

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
14 ६) बाबर हदल्लीची पातशहा बनतोः
पाद्दनपतच्या युद्धानंतर बाबराने हुमायूनला अग्रा घेण्यासाठी पाठवले. दुसरी तुकडी
द्ददल्लास राजकोषावर कब्जा द्दमळवण्यासाठी पाठवली. शुक्रवार २७ एद्दप्रल १५२६ रोजी
द्ददल्लीत बाबरने स्वतःच्या नावाने खुतबा वाचला. यावेळी हुमायूनने अग्रा लुटीतील
जगप्रद्दसद्ध कोद्दहनूर द्दहरा बाबरला द्ददला. बाबराने या लुटीतील संपत्ती सैनयाला व द्दमत्रांना
वाटून टाकली. मक्का व मदीना येथील तीथिक्षेत्रांना मोठ्यामोठ्या भेटी पाठवल्या.
अपली प्रगती तपासा :
१ .
१.८ खानवाचे युद्ध - १६ माचि १६२७ ऄ) खानवाच्या लढाइची कारणे:
१) बाबर अहण राणासंग यांच्यातील वाद :
मेवाडचा राजा राणासंग याला द्दहंदुस्थानचा राजा होण्याची आच्छा होती. त्यामुळे राणासंगाने
बाबराशी मैत्री करार करून तह केला. त्यानुसार कसवी, जोधपूर, द्दबयानचा प्रदेश हा
आब्राद्दहमखान लोदीच्या द्दवरोधात मदत केल्यास द्ददला जाइल. परंतु प्रत्यक्षात बाबराने
युद्धानंतर ऄमानय केल्याने वाद द्दनमािण झाला.
२) राणासंगाची ऄपेक्षा भंग:
पाद्दनपतच्या युद्धा नंतर बाबर परत काबुलला जाइल ऄसे राणाला वाटत होते. परंतु बाबराने
अपल्या सैनयाचे अत्मद्दवश्वास व मनोधैयि वाढ राज्य करण्याचा व येथे राहण्याचा द्दनणिय
घेतला. त्यामुळे राणाचे द्दहंदुस्थानचा द्दहंदू राजा होउन, द्दहंदूचे साम्राज्य द्दनमािण करण्याचे
स्वप्न भंग झाले. त्यामुळे द्ददल्लीची गादी द्दमळवण्यासाठी हा संघषि सुरु झाला.
३) राणासंगाचा हनजामखानावर हवजय:
बाबराला प्रद्दतकार करण्यासाठी राणासंगाच्या नेतृत्वाखाली हसतखान मेवाती, महमूद लोदी
एकत्र अले. त्यांनी द्दनजामखानावर हल्ला चढवला त्याचा पराभव केला. यावेळी
द्दनजामखान बाबराला दरसाल १४ लाख खंडणी देत होता. ती बंद झाल्याने, बाबराच्या
मनात दुःख सलत होते.
ब) राणा संगाचा पररचय:
रजपूत राजा राणासंग उफि संग्राम द्दसंह आद्दतहास प्रद्दसद्ध द्दशसोद्ददया वंशातील होता. ऄत्यंत
प्रद्दतकूल पररद्दस्थतीत वर अला होता. त्याने राजस्थानमध्ये स्वतःचे व द्दचतोडचे महत्त्व munotes.in

Page 15

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
15 वाढवले होते. राणासंग ऄत्यंत द्दनधड्या छातीचा, महत्त्वाकांक्षी व ऄद्दितीय योद्धा होता.
त्याने माळव्याचा सुलतान महंमद द्दखलजीचा पराभव करून द्दभल्सा, अरंगपूर, चंदेरी,
रणथबोर द्दजंकले. या ऄनेक युद्धामुळे राणाच्या शरीरावर ८० जखमाच्या खुणा होत्या.
द्ददल्ली येथे द्दहंदू साम्राज्या स्थापनाची जबरदस्त महत्त्वाकांक्षा होती. ८० हजार घोडदल ,
५०० हात्ती, ७ रजपूत राजे, १०४ ऄद्दधकारी आत प्रचंड सैनय व लष्करी सामर्थयि होते.
सामर्थयिशाली रजपूत ऄसल्याने, त्याचा पराभव केल्याद्दशवाय राज्य द्दस्थर करता येणार
नाही. हे ओळखूनच बाबराने राणा संगाशी संघषि केला.
राणा संगाने ८० हजार सैनय एकत्र केले अद्दण चंदेरी, ऄजमीर , ग्वाल्हेर मारवाड , जयपूर
येथील रजपूत एकत्र करून बयानचा गव्हनिर मेहदा याची मदत घेतली.
क) बाबर राणासंग यांच्या संघषािला प्रारंभ:
ख्वाजा ईफि द्दनजामखानचा पराभव करून फत्तेपूर द्दशक्रीपासून १० मैल ऄंतरावर खानवा
येथे तळ द्ददला. बाबराने द्दनजामखानाच्या मदतीसाठी द्दमझाि महमद याला पाठवले. परंतु
त्याचाही पराभव झाला. स्वतः बाबर रजपूतांचा पराभव करण्यासाठी १५ हजार सैनय
घेउन गेला पण पराभव झाला. यामुळे बाबर व त्याच्या मोगल सैनयात द्दभतीचे वातावरण
द्दनमािण झाले. आब्राद्दहमखान लोदीची अइ सुडाने पेटली होती. व त्याच्या मोगल सैनयात
द्दभतीचे वातावरण द्दनमािण झाले. आब्राद्दहमखान लोदीची अइ सुडाने पेटली होती. द्दतने
बाबराच्या स्वयंपाक घरातील अचारी ऄहमद याच्याशी संधान बांधून द्दवष घालून ठार
मारण्याचा प्रयत्न केला. परंतु या द्दवषयप्रयोगातून बाबर वाचला. राणासंगशी संघषि म्हणजे
नव्याने द्दनमािण झालेल्या मोगल साम्राज्याच्या जीवनमर चा संघषि होता. बाबर द्दसक्री येथे
ऄसताना काबूलहून मुहमद शरीफ नावाचा ज्योद्दतषी अला. त्यांने सांद्दगतले की युद्धात
बाबराचा पराभव होइल. त्यामुळे सवि सैनय भयद्दभत झाले. त्यामुळे बाबराने रजपूतांद्दवरूद्ध
द्दजहाद पुकारले. या प्रसंगी तो म्हणतो की “सैद्दनक हो! कोणत्याही मनुष्यास मरण चुकत
नाही. फि इश्वर ऄमर अहे. जीवन सौख्याचे जेवण जेवणाऱ्याने ऄ मृत्युचा पेला
ओठाला लावला पाद्दह ज ! अयुष्याच्या धमिशाळेत जो ईतरला त्याला एक द्ददवस तरी हा
दुःख द्दनवास सोडणे अहेच. मग मरावयाचेच ऄसेल तर नावलौद्दकक, प्रद्दतष्ठा प्राप्त करून
मरणे ऄद्दधक योग्य नाही काय? बदनामीचे जीवन जगण्यापेक्षा वीरमरण समाधान मानतो
कारण तेवढे केवळ माणसाच्या हाती अहे. शरीरावर तर मृत्युची सत्ता अहेच. परमेश्वर
अपल्या पाठीशी अहे. रणांगणावर अपण कामी अलो तर अपण हुतात्मे होवू. द्दजंकलो
तर द्दवजयी हो ऊ, तेव्हा अपण कोणत्याही पररद्दस्थती युद्ध भूमी सोडणार नाही ऄशी प्रद्दतज्ञा
करू या.
ख) खानवाच्या युद्धातील सैनय रचना
१) बाबरची सैनय रचना:
बाबराकडे यावेळी ४० हजार सैनय होते. पाद्दनपतच्या युद्धरचनेप्रमाने येथेही व्यूहरचना
केली. अघाडीवर एक हजार गा ची संरक्षण रांग बनवली. दोन-दोन गाड्या एकत्र
लोखंडी साखळीने बांधल्या. दोन मध्ये १०० घोडदल द्दफरू शकेल म्हणजे ६० ते ७०
याडि आतके ऄंतर ठेवले. डाव्या बाजूला बंदुक प्रमुख ईस्ताद ऄली, ईजव्या बाजूला munotes.in

Page 16

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
16 तोफखाना प्रमुख मुस्त तोफखानयाच्या मागे ईजवी डावी अघाडी तुलुगाम पद्धती
रचना केली.
२) राणासंगाची सैनय रचनाः
रा संगाकडे ८० हजार सैनय होते. त्याच्या सैनयाचे चार भागात द्दवभाजन केले होते. १)
अघाडी २) केंद्र ३) डावी बाजू ४) ईजवी बाजू
ग) खानवाच्या युद्धाला प्रारंभ: १६ माचि १५२७.
१६ माचि १५२७ रोजी सकाळी ९.३० युद्धाला सुरुवात झाली. रजपूतांनी डाव्या बाजूवर
हल्ला चढवला. त्यावेळी बाबराने राखीव सैनयाच्या मदतीने ती बाजू मजबूत केली यावेळी
बाबराने तोफखाना चालू करून रजपूतांचा धुव्वा ईडवला. १० तासात बाबराला द्दवजय
द्दमळाला. यात राणाला मदत करणारा हसनखान मेवाती, कुंदमद्दसंग मरण पावला. या
युद्धानंतर हजारो शुर रजपूतांच्या मुंडक्याचे मनोरे लावून बाबराने "गाजी" द्दकताब लावून
घेतला. गाजी म्हणजे पद्दव धमियुद्धात द्दवजयी होणारा द्दकंवा धमिरक्षणाथि काफरांना
मारणारा.
घ) राणासंगाच्या पराभवाची कारणे
१) बाबराने धमियुद्ध पुकारणे:
रजपूत राजे शूर व पराक्रमी ऄसल्याने बाबराच्या सैनयात द्दभतीचे वातावरण द्दनमािण झाले
होते. त्यांच्यात अत्मद्दवश्वास द्दनमािण करून, अपल्या सत्तेचे भद्दवतव्य चांगले द्दटकावे
यासाठी बाब राने धमि युद्धाचे स्वरूप द्ददल्याने द्दवजयी झाला.
२) सामुदाहयक युद्धाचा ऄनुभव नव्हताः
परद्दकय अक्र णाद्दवरुद्ध भारतात प्रथमच सवि सत्ता एकत्र अल्या होत्या. त्यामुळे त्यांना
सामुदाद्दयक युद्धाचा ऄनुभव नव्हता. त्यातच अपापले हेवे दावे व स्वाथि यावेळी द्दनमािण
झाला. त्यामुळे ऄपयश अले.
३) प्रभावी तोफखानाः
बाबराचा प्रभावी तोफखाना व बंदुका यांच्या मदतीने बाबराला द्दवजय द्दमळाला ऄश्या
प्रकारचे शस्त्र रजपूत राजांकडे नव्हते.
४) बाबराचे लष्करः
पाद्दनपतनंतर बाबराच्या लष्कराला खूप वेळ द्दमळाला. त्यामुळे या युद्धात नव्या दमाने,
ताजेपणाने युद्धात ईतरले. त्यामुळे सैनयात संयोजन, द्दनयंत्रण, द्दशस्त आ. गोष्टी व्यवद्दस्थत
पार पाडल्या.
munotes.in

Page 17

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
17 ५) राणापेक्षा बाबर श्रेष्ठ योद्धाः
बाबर शुर, महान सेनापती व सैनयात अत्मद्दवश्वास द्दनमािण करणारा होता. त्याचबरोबर
मुत्सिी होता. राणाने पाद्दनपतच्या युद्धाच्यावेळी लोदीला मदत केली ऄसती तर, त्याचा
फायदा झाला ऄसता. परंतु हे ईशीरा कळले त्यामुळे बाबर श्रेष्ठ ठरतो.
ड) खानवाच्या युद्धाचे पररणाम
१) रजपूत राजांचा संघ दुबळा झालाः
खानवा युद्धात पराभव झाल्याने रजपूत संघ दुबळा बनला. या युद्धात रजपूतांची प्रचंड
प्रमाणात प्राणहानी व मानहानी झाली. राणासंग जबर जखमी झाला. त्याचे स्वप्न भंग
पावले. दुसरा ब्रुक द्दवद्दलयम्स "या युद्धाने रजपूत संघ द्दचरडून टाकला व प्रभावी संघ
या युद्धाने धुळीस द्दमळवला."
२) रजपूतांचे वचिस्व संपले:
द्दहंदुस्थानात अपली सत्ता द्दनमािण करण्याचे स्वप्न रजपूतांचे ऄपुरे राद्दहले. आब्राद्दहम
लोदीच्या पराभवानंतर रजपूत द्दनभियपणे वावरत ऄसल्याने, मुसलमानांना द्दभती वाटत
होती. ती या युद्धाने नष्ट झाली.
३) बाबरच्या नव्या जीवनाला प्रारंभ झालाः
मध्य अद्दशयात द्दनराश होउन , वैभव द्दकतीसाठी रानोमाळी भटकरणाऱ्या बाबराचे भाग्योदय
झाला. भटकंती संपवून जीवनाला स्थैयि प्राप्त झाली. पुढील काळात साम्राज्य द्दवस्तारासाठी
ऄनेक युद्धे करावी लागली. त्यात त्याला यश प्राप्त झाले.
४) मोगल सत्तेची स्थापनाः
आब्राद्दहम लोदीचा पराभव करून ही रजपूत बाबराला द्दहंदुस्थानचा सत्ताधीश समजत नव्हते.
ही रजपूतांची समस्या त्याने खानवाच्या युद्धात सोडवली व खऱ्या ऄथािने मोगल सत्तेची
स्थापना झाली ऄसे म्हणता येइल.
अपली प्रगती तपासा :
१) खानवाच्या युद्धाची कारणे सांगा.
१.९ चंदेरीवर हवजयः २९ जाने. १५२८ बाबराने खानवाच्या युद्धानंतर एद्दप्रल १५२७ मध्ये मेवाड द्दजंकले. यानंतर चंदवार, शपरी,
आटावा हे प्रदेश द्दजंकून १७ द्दडसेंबर १५२७ मध्ये भारतातील चंदेरीच्या प्रद्दसद्ध द्दकल्ल्याला munotes.in

Page 18

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
18 वेढा द्ददला. तेथील ऄद्दधपती मेद्ददनी राय हा होता. त्यांनी ५ हजार सैनयासह बाबराचे
अक्रमण मोडून काढण्याचा प्रयत्न केला. हा राणसंगचा घद्दनष्ठ द्दमत्र होता. मेद्ददनी रायने
बाबराशी तह ऄथवा करार करण्यास मानयता द्ददली नाही. बाबराचा पराभव द्दकंवा स्वतःचे
युद्धात बद्दलदान या ध्येयाने प्रेरीत होउन संघषि चालूच ठेवला. बाबराच्या तोफखाना , बंदुका
यामुळे बाबराला द्दवजय द्दमळाला. मेद्ददनी रायचे सैनय शेवटपयंत लढत राद्दहले, तर
द्दकल्ल्यावरील स्त्रीयांनी जोहार पत्करला . शेवटी २९ जाने. १५२८ रोजी बाबराने अपली
पताका द्दकल्ल्यावर फडकवली ,
१.१० घाग्राची लढाइः ६ मे १५२९ पाद्दनपतच्या पराभवामुळे ऄफगाणांची द्ददल्ली व पंजाब येथील सत्ता नष्ट झाली होती.
खानवाच्या लढाइतून जीव वाचवण्यासाठी पळून गेलेला, आब्राद्दहम लोदीचा भाउ महंमद
लोदीने, बंगा -द्दबहार येथे संघटीत शिी द्दनमािण करून, सत्ता द्दनमािण करण्याचा प्रयत्न
केला. यावेळी स्वतःला महंमद शहा ही पदवी धारण केली. बाबराद्दवरूद्ध कारवायासाठी एक
लाख सैनय ईभे केले. त्याने प्रथम द्दबहार प्रांत ताब्यात घेतला. यामुळे बाबराने सैनय पाठवले
व पुनहा कनोज ताब्यात घेतले. महंमद लोदीचा कायमचा बंदोबस्त करण्यासाठी बाबराने
बंगालवर चाल केली. घाग्रा (घोगरा) येथे ६ मे १५२९ राजी युद्ध होउन बाबर द्दवजयी
झाला.
१.११ बाबराची योग्यता खानवाच्या लढाइनंतर बाबराने हुमायूनला पंजाब राज्यपाल नेमले. तेथील
ईजबेगाचा बंदोबस्त करण्यात हुमायूनला ऄपयश अल्याने, बाबर स्वतः लाहोर पयंत गेला.
तेथे गेल्यानंतर तो अजारी पडला. ऄद्दतपररश्रम, दारू, ऄफू, भांग याच्या व्यवनामुळे जास्त
प्रकृती द्दबघडली. यावेळी हुमायूनही अजारी पडल्याने तो परत अग्र्याला अला. बाबराने
पुनहा त्याला संभळ येथील जाहाद्दगरी पाठवले. यावेळी बाबर अजारी ऄसल्याने तो पुनहा
बाबराकडे अला. त्यावेळी हुमायून ऄद्दतशय अजारी पडला. त्याचा जीव वाचव व माझा
जीव घे, ऄशी बाबराने आश्वराकडे प्राथिना केली. बाबराचा अजार वाढत जाउन तो २६
द्दडसेंबर १५३० मध्ये मरण पावला. प्रथम अग्रा येथे दफन केले. नंतर त्याच्या आच्छेनुसार
काबूलमध्ये दफन केले. यावेळी बाबर ४८ वषािचा होता.
१) सविगुण संपनन व्यहिमत्वः
बाबर ऄत्यंत ईदार ऄंतःकरणाचा, मन द्दमळाउ व प्रामाद्दणक होता. माता -द्दपत्यांबिल
द्दनतांत अदर होता. तो थोर द्दपता, व अदशि द्दमत्र होता. बाबर हा ऄसामानय बुद्धीम
अद्दण नृत्यकला, युद्धशा पारंगत होता वृत्तीचा ऄसून ऄपार
धन सैद्दनकांना वाटून राजकोष केला.
२) कुटुंबवत्सल:
बाबराने अ ल्या कुटूंबावर प्रेम केले. ज गीर या भावाने ऄनेक कारस्थाने केली
म्हणून सरदाराने ज ठार मारण्याचा सल्ला द्ददला परंतु बाबराने ऄमानय munotes.in

Page 19

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
19 केले. अइ ल, द्दमत्र, ज ऄसे. डॉ. इश्वरीप्रसाद
“ सापडणारी कुटुंबवत्सल तुकि द्दकंवा मोगलामध्ये ऄपवादा च द्ददसून येते ”
३) बाबराची लष्करी गुणवत्ताः
सेनापती या नात्यानी बा रा ईच्च स्थान अहे. तुकी व मंगोलाकडून शौयि, काटकता तर
पाद्दशि कडून धैयि व धडाडी या गुणांचा बाबराने संचय केला होता. तो ईत्कृष्ट घोडेस्वार व
धनु री ऄसून, भालफेकीत तो पारंगत होता. रणक्षेत्रावर नवी ि लु ऄसताना तो
अपल्या कल्पकतेने व सैनयरचनेने प्रद्दतस्पध्यािवर मात करत ऄसे. अपल्या सैनयावर
द्दजवापाड प्रेम करत होता. भारतात प्रथमच तोफखा वापर केला. प्रथम तो
सैद्दनक होता नंतर द्दविान झाला.
४) कट्टर ध हभमानी:
बाबर हा कडवा मुसलमान होता. ऄ च्या अद्दशवािदाने अपल्याला द्दवजय द्दमळतो ही
त्यांची भावना होती. बाबर सुरुवातीला सु पंथीय होता. परंतु समरकंद द्दजंकल्यानंतर
द्दशया पंथ स्वीकारला. द्दहंदूना तो काफीर समजत ऄसे, तर ऄफगाणांवर द्दवश्वास नव्हता.
राणसंगाद्दवरुद्ध द्दजहाद पुकारून युद्ध द्दजंकले. ऄयोध्या, म रा व चंदेरी येथील ऄनेक मंद्ददरे
ईद्ध्वस्त केली. मथुरा ऄयोध्या येथे मद्दशदी बांधल्या
५) बाबराचे प्रशासनः
बाबराने स्वपराक्रमाच्या जोरावर काबूल ग्वाल्हेरपयंत अद्दण मुलतान द्दबहारपयंत प्रदेश
ताब्यात घेतला, प्रशासकीय बुद्दद्धमतेच्या ऄभावामुळे रचनात्मक कायि करू शकत नाही.
जुनया शासन व्यवस्थेत बदल न करता, पुढे प्रशासन व्यवस्था चालू ठेवली. द्दवद्दवध द्दठकाणी
ऄनेकांना जहाद्दग द्ददल्या होत्या. ऄरस्कीन "बाबराचे राज्य सुसंघद्दटत राज्य
नसून लहान-लहान राज्यांचा तो एक समूह होता." जहाद्दगरदारांनी त्यांची जबाबदारी योग्य
ररतीने पार पाडली नाही. त्यामुळे महसूल योग्य ररतीने गोळा झाला नाही. नयायदानाचे कायि
ही योग्य ररतीने पार पाडले नाही.
६) कलेचा भोिा:
बाबर एक सु व सुसंस्कृत व्यिी होती. तुकी भाषेवर प्रभूत्व होते. फारसी भाषेतील
"मुबइयान" या काव्य प्रकार तो जनक मानला जातो. काव्यशैली साधी, सोपी व रसाळ
होती. "द्ददवाण" काव्यसंग्रह, तुकी छंदशास्त्र, स्मृद्दतद्दचत्रे वाङ्मयीन कलाकृतकी
ईत्कृष्ट ठरल्या अहेत. त्याचबरोबर संगीत, द्दचत्र व स्थापत्य कलांचा तो ज्ञ होता. त्याने
अ , धोलपूर, द्दशळी येथे बांधकाम केले. संभल येथे जामा मशीद, पाद्दनपत येथे मसद्दजद
या वास्तु ईभ्या केल्या.
७) हनसगिवेडा बाबर :
बाबर, द्दशपाइ , मुत्सिी, तत्व व मोठा द्दशकारी होता तो सृष्टी देवतेचा ऄखंड
ईपासक होता . पशु, पक्षी, वनस्पती याचे बाबरला ज्ञान होते. अपल्या राज्यात ऄनेक munotes.in

Page 20

मध्ययुगीन भारताचा आद्दतहास (आ.स.१५२६ ते आ.स.१७०७)
20 फुलझाडे, फळझाडे लावली. द्दहंदूस्थानातील द्दनसगि वणिन त्याच्या साद्दहत्यातून मांडण्याचा
प्रयत्न केला अहे.
८) साम्राज्याचा संस्थापक नात्याने गुणदोषः
चं जखान , तैमूरलंग सारखी लुटालुट करणे हे ध्येय नसून साम्राज्य द्दनद्दमितीचे ध्येय बाबराचे
होते. म्हणून भारतावर स्वारी केली. भारतात पाद्दनपत युद्धात लोदी व खानवाच्या लढाइ
राणासंगाचा, घाग्राच्या लढाइत महंमद लोदीचा पराभव करून एक महान द्दवजेता ठरला.
त्या म्राज्य द्दवस्तार प्रचंड केला. परंतु वेळे ऄभावी प्रशासन व्यवस्था द्दनमािण करता
अली नाही. तरीपण साम्राज्याचा संस्थापक होता.
बाबराने मोठ्याप्रमा प्रदेश द्दजंकला परंतु त्याचे छोटया-छोट्या जहाद्दगरीत रूपांत केले
होते अपल्या शत्रूला नष्ट केले नव्हते की प्रदेश संघटीतही केला नव्हता. कारण बाबाराकडे
प्रशासनाचे गुणच नव्हते. त्याची ऄथिव्यवस्था ऄत्यंत दुबळी होती. साम्राज्य संस्थापकास
गुणांची गरज ऄस ती बाबराज ळ नव्हते. म्हणून बाबर साम्राज्याचा संस्थापक नसून
ऄकबर होता ऄसे म्हणावे लागते.
लेनपूल “बाबर मोगली साम्राज्याच्या वास्तु द्दवशा नव्हता हे खरे पण मोगली
साम्राज्याचा पद्दहला दगड त्याने रचला अद्दण भव्य काम पूतीस नेण्याचे कायि ऄकब ने केले
म्हणून मोगल साम्राज्या संस्थापक बाबर नसून ऄकबर होता. "
रसब्रुक "साम्राज्य द्दनमािता बनण्याच्या दोन कसोट्या होत्या.
१) ती व्यिी ईत्कृष्ट प्रशास ऄसावी. २) महान द्दवजेता ऄसावा.
त्यामुळे बाबर पद्दहल्या कसोटीला ईतरत नसल्याने तो साम्राज्य द्दनद्दमितीस ऄपात्र ठरतो.
साम्राज्य द्दनमािता ऄकबरच होय. "
अपली प्रगती तपासा :
१) बाबराची योग्यता .
१.१२ सारांश बाबराने भारतावर अक्रमण केले तेव्हा भारतातील राजकीय पररद्दस्थती ऄद्दतशय गोंधळाची ,
दुबळी व एकमेकांचे शत्रुत्व ऄसलेली होती. सामाद्दजक अद्दथिक द्दवषमता मोठ्या प्रमाणात
होती. याचा फायदा घेउन बाबराने भारतावर एकूण ५ केल्या. पाद्दनपत युद्धामध्ये
आब्राद्दहमखान लोदीचा पराभव केला. भारतात राजकीय सत्तेची सुरूवात केली. खानवाच्या
युद्धामध्ये राणासंग याचा पराभव करून भारतात अपली सत्ता द्दस्थर केली, बाबर हा
सविगुण संपनन होता. munotes.in

Page 21

सम्राट जद्दहरूिीन महंमद बाबर
21 १.१३ प्रश्न
१) बाबराच्या अक्रमणाच्या वेळी भारतातील राजकीय पररद्दस्थती सांगा.
२) पाद्दनपत युद्धाचे वणिन करा.
३) राणासंग बाबर यांच्यातील युद्धाची माद्दहती द्या.
४) बाबराची योग्यता स्पष्ट करा.
१.१४ संदभि  केतकर संध्या, भारतीय कलेचा आद्दतहास, ज्योत्स्ना प्रकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाि हररिंद्र, मध्यकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१) , द्ददल्ली द्दवश्वद्दवद्यालय ,
प्रथम अवृत्ती, द्ददल्ली , २०१७.
 शमाि सतीशचंद्र, मध्ययुगीन भारत : मोगल साम्राज्य (१५२६ - १७४८) , (खंड २),
के सागर पद्दब्लकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मध्ययुगीन भारताचा बृहत आद्दतहास (खंड २), अवृत्ती चौथी, के सागर
पद्दब्लकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मध्ययुगीन भारताचा बृहत आद्दतहास (खंड ३), अवृत्ती तीसरी, के
सागर पद्दब्लकेशन, पुणे, २०१४.
 द्दचटणीस , के. एन., मध्ययुगीन भारतीय संकल्पना व संस्था भाग: १, द्दतसरी अवृत्ती,
प्रकाद्दशका सौ. अर. के. द्दचटणीस, पुणे, २००३.
 द्दचटणीस , के. एन., मध्ययुगीन भारतीय संकल्पना व संस्था भाग: २, दुसरी अवृत्ती,
प्रकाद्दशका सौ. रा. कृ. द्दचटणीस, पुणे, १९८७.
 द्दचटणीस , के. एन., मध्ययुगीन भारतीय संकल्पना व संस्था भाग: ४, प्रथम अवृत्ती,
प्रकाद्दशका सौ. रा. कृ. द्दचटणीस, पुणे, १९८५.
 द्दभडे गजानन, नलावडे द्दवजय, नाइकनवरे वैजयंती, मध्ययुगीन भारत (सामाद्दजक,
अद्दथिक अद्दण संस्कृतीक आद्दतहास), फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, २००२.
 पवार द्दवश्वनाथ , डॉ. द्दशंदे, मुघलकालीन भारताचा आद्दतहास, फडके प्रकाशन,
कोल्हापूर, २००२.


***** munotes.in

Page 22

22 २
हòमायून व शेरशहा
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
नािसŁĥीन मोहÌमद हòमायून १५३०-५६
२.२ हòमायूनचा पåरचय
२.३ हòमायून समोरील अडचणी
२.३.१अ ) अंतगªत अडचणी
१) वारसा ह³काचा िनयम २) हòमायूनचे भाऊ
३) हòमायूनचे नातेवाईक ४) असंघिटत व िदशाहीन सैÆय
५) बाबराची ÿशासन ÓयवÖथा ६) åरकामा राºयकोष
२.३.२ब) हòमायून¸या बाĻ अडचणी
१) िबहारमधील पठाणी स°ाधीश शेरशहा २) गुजराचा बहादूरशहा
३) इāािहमखानचे नातेवाईक
२.४ हòमायूनचे ÿारंभीचे यश
१) कािलंजरवर Öवारी २) अफगाण िवŁĦ मोिहम
३) चुनारगडाचा वेढा ४) हòमायून बहादूरशहा संघषª
२.५ हòमायून शेरशहा संघषª
१) चुनारचे युÅद २) बंगाल िवजय
३) चौसाचे युÅद ४) िबलúामची लढाई
५) परिशयाकडे ÿयाण
२.६ हòमायून¸या अपयशाची कारणे
१) साăाºयाचे िवभाजन २) हòमायून¸या युÅदपÅदतीतील दोष
३) हòमायूनचा Öवभाव ४) पैशाचा ÿचंड खचª
५) भावासंबंधीचे धोरण ६) हòमायूनमÅये कुशल नेतृÂव
७) राजपूतांशी असहकार ८) गुजरातवरील िनÕकळ Öवारी
९) शेरशहाबाबतचे धोरण १०) शेरखानचे युÅद नेतृÂव
११) हòमायूनने वेळेचा अपÓय केला. १२) हòमायूनला लोकमताचा अभाव
२.७ हòमायूनला सăाटपदाची पुÆहा ÿाĮी झाली munotes.in

Page 23

हòमायून व शेरशहा
23 २.८ शेरशहा सूर १५४०-४५
२.९ शेरशहाचे िवजय
१) चुनारची ÿाĮी २) सुरजगडचे युÅद
३) शेरशहा- हòमायून संघषª
२.१० शेरशहाचा साăाºय िवजय
१) सीमा ÿदेशाची ÓयवÖथा २) बंगालवर िवजय
३) माळÓयावर Öवारी ४) रायसेनवरील िवजय
५) िसंध व मुलतानवर ÿभुÂव ६) राणा मालदेवशी संघषª
७) िचतोडवर Öवारी ८) किलंजरवर िवजय
२.११ शेरशहा¸या सुधारणा / ÿशासन ÓयवÖथा
१) शेरशहाचे साăाºय व राजपदाचा िसÅदांत २) बंगालवर िवजय
३) क¤िþय राºयÓयवÖथा ४) कÐयाणकारी राजा
५) मंýी पåरषद ६) ÿांितय ÿशासन ÓयवÖथा
७) Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथा
२.१२ जमीन महसूल ÓयवÖथा
१) महसूल ÓयवÖथेतील दोष २) शेरशहा¸या महसूल ÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
१) ®ेणीबÅद अिधकाöयांची नेमणूक २) जिमनीची मोजणी व ÿतवारी
३) शेतसारा िनिIJत अ) बटाई पÅदत, ब) नगदी पÅदत , क) नÖक पÅदत.
४) उÂपािदत िपकाचे भाव ठरिवÁयात येत ५) िनयिमत कर वसुली
६) शेतीवरील इतर कर अ) जाहीबाना, ब) महािशलाना , क) दÖतूरी
७) िपकांचे संर±ण ८) शेतकöयांना कज¥
९) महसूल पÅदतीतील दोष १०) गुण.
२.१३ लÕकरी सुधारणा
१) सैÆय सं´या २) सैÆयाची िनवड
३) लÕकरी क¤þाची उभारणी
२.१४ शेरशहा¸या इतर महßवा¸या सुधारणा
१) ÆयायÓयवÖथा २) पोिलस खाते
३) चलन ÓयवÖथा ४) Óयापार
५) दळणवळणाची ÓयवÖथा ६) अÆय लोकोपयोगी कायª
२.१५ शेरशहाची योµयता
१) शेरशहाचे ÓयĉìमÂव २) कुशल सेनापती munotes.in

Page 24

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
24 ३) ®ेķ ÿशासक ४) धािमªक धोरण
५) वाÖतुकलेची आवड
२.१६ सारांश
२.१७ ÿij
२.१८ संदभª
२.० उिĥĶे १. हòमायूनसमोरील अडचणीची मािहती कłन घेणे.
२. हòमायून शेरशहा संघषª समजावून घेणे.
३. हòमायून¸या अपयशाची मािहती देणे.
४. शेरशहा¸या सăाºयिवÖताराची मािहती देणे.
५. शेरशहा¸या ÿशासन ÓयवÖथेची मािहती घेणे.
२.१ ÿÖतावना बाबरा¸या मृÂयूनंतर हòमायून स°ेवर आला. Âयाने ÿारंभी¸या अडचणी दूर कŁन स°ा
िÖथर करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु शेरशहा¸या संघषाªमुळे स°ा गमवावी लागली. शेरशहाने
१५४०-४५ या काळात िदÐलीची स°ा ताÊयात घेतली. Âया¸या ÿशासकìय सुधारणा
अितशय महßवा¸या होÂया. Âया¸या मृÂयुनंतर हòमायूनने पुÆहा स°ा ताÊयात घेतली. Âयामुळे
िदÐली¸या गादीवर १५३०-४० व १५५५-५६ या काळात हòमायूनची स°ा होती. तर
१५४०-५५ या काळात सुर घराÁयांची स°ा होती.
नािसŁĥीन मोहÌमद हòमायून १५३०-५६:
पािनपत¸या युÅदाने बाबराने मोगल साăाºयाची Öथापना केली. ÿचंड ÿमाणात साăाºय
िवÖतार केला. परंतु अÐप काळात Âयाला ÿशासन ÓयवÖथा िनमाªण करता आली नाही.
Âयात अनेक चुका िनमाªण झाÐया. Âया चुका सोडवÁयात हòमायूनची कारिकदê गेली. Ìहणून
असे Ìहणतात कì, बापा¸या चुका सोडवत असतानाच, Âयात Öवतः¸या धोरणाने अनेक
चुका केÐया. पåरणामी हòमायूनला राºय Âयाग करावा लागला. सुदैवी हòमायूनने आपÐया
शेवट¸या काळात पुÆहा राºय ÿाĮ कłन मोगल साăाºयाची स°ा पुढे योµय åरतीने चालू
ठेवली.
२.२ हòमायूनचा पåरचय बाबराची पÂनी माह म बेगम िह¸या पोटी नािसŁĥीन मोहÌमद हòमायून याचा जÆम काबूल येथे
६ माचª १५०८ रोजी झाला. हòमायून या शÊदाचा अथª "सुदैवी" परंतु तो ÿÂय±ात दुदैवी
ठरला. बाबराला ४ मुलगे व एक मुलगी होती. गुलŁख बेगमपासून १५१४- कामरान तर munotes.in

Page 25

हòमायून व शेरशहा
25 १५१६ अÖकरी तर िदलवर बेगमपासून १५१५ िहंदाल व कÆया गुलबदन अशी चार मुले
होती. Âयाला तुकê, फारसी, अरबी भाषेचे उ°म ²ान होते. सािहÂय, गिणत, तÂव²ान,
ºयोितष इ. िवषयामÅये Łची होती. बाबरा¸या काळात Âयाला नागरी व लÕकरी अनुभव
िमळाले. हòमायून शुर, उदार व सुसंÖकृत असला तरी राजकारण चातुयाªचा अभाव होता.
दाŁ, अफूचे सेवनात जाÖत दंग असे. बाबरा¸या मृÂयुनंतर ३० िडस¤बर, १५३० रोजी
आúा येथे वया¸या २३Óया वषê हòमायूनचे राºयरोहण झाले. Âया¸या चंचल Öवभावामुळे
बाबराचा ÿधान िनजामुĥीन अली मोहÌमद खिलफा याने बाबराचा मेहóणा (बिहणीचा पती)
िमझाª पीर मोहÌमद मेहदी ´वाजा याला गादीवर बसÁयाचा कट रचला. पण ते अपयशी
ठरला.
२.३ हòमायून समोरील अडचणी ३० िडस¤बर, १५३० रोजी हòमायून िहंदुÖथानचा बादशहा झाला, परंतु Âयाला ÿारंभी¸या
काळातच अनेक संकटाशी मुकाबला करावा लागला. Âया¸यासमोर दोन ÿकार¸या अडचणी
होÂया.
२.३ अ) अंतगªत अडचणी
१) वारसा ह³काचा िनिIJत िनयम नÓहताः
इÖलामी स°ेमÅये राजा¸या मृÂयुनंतर Âया¸या गादीचा वारस िनिIJत नसे. Âयामुळे Âयां¸या
अनेक लोकात संघषª होऊन गादी िमळवÁयाचा ÿयÂन केला. बाबरा¸या मृÂयुनंतर हòमायूनचे
भाऊ व नातेवाईक यां¸यात संघषाªला सुŁवात झाली.
२) हòमायूनचे भाऊ:
बाबराने मृÂयुसमयी हòमायूनला लहान भावाचे संर±ण करÁयास सांिगतले. परंतु Âयाचे भाऊ
िवĵासघातकì, अÿामािणक होते. अÖकरी व िहंदाल हे चंचल व अिÖथर असून कतुªÂवहीन
होते. महßवाकां±ी सरदारां¸या सÐयावłन Âयांनी सतत हòमायूनला ýास िदला. कामरा न
धूतª, कपटी व कारÖथानी असून हòमायूनला शेवटपय«त ýास िदला.
३) हòमायूनचे नातेवाईक:
बाबरा¸या सैÆयात तैमूर¸या वंशातील अनेक राजपुý होते. ते Öवतःला िमझाª Ìहणत. Âयांना
बाबराने सैÆयात उ¸च पदावर¸या जागा व जहािगöया िदÐया. Âयामुळे ते शĉìशाली बनले. हे
िमझाª Öवतःला सăाटापे±ा ®ेķ समजत असे. बाबराचा जावई मोहÌमद जमान िमझाª,
मेÓहणा िमझाª मेहदी ´वाजा व मोहÌमद सुलतान िमझाª या नातेवाईकांनी हòमायूनला सतत
ýास िदला.
४) असंघिटत व िदशाहीन सैÆय:
िहंदुÖथानची स°ा काबीज केÐयानंतर मोगल सैÆयात चैन, िवलासी भावना वाढली. या
सैÆयात चगताई, तुकª, उझबेग, पिशªयन, अफगाण, मोगल असे िम® सैÆय होते. राºय, राÕů
ही भावना नसून स°ा िमळवणे एवढीच भावना Âयां¸यात होती. munotes.in

Page 26

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
26 ५) बाबराची ÿशासन ÓयवÖथा:
बाबराची ÿशासन ÓयवÖथा दुबळी होती. िजंकलेÐया ÿदेशाची ÓयवÖथा Âयांनी न लावता
Âयाचे जहािगरीत Łपांतर केले. Âयामुळे जहािगरदाराचे वचªÖव वाढू लागले. याचा तोटा
हòमायूनला झाला.
६) åरकामा सरकारी राºयकोष:
स°ेचे संर±ण करÁयासाठी ितजोरी समृÅद असणे गरजेचे असते, परंतु बाबराने िवजय
ÿाĮीनंतर अनेकांना संप°ी वाटली होती. पåरणामी ितजोरी åरकामी झाली. ही अडचण
हòमायूनची होती.
७) Öवतः हòमायून:
सवाªत मोठा शýू Öवतः हòमायूनच होता. कारण, बाबरा¸या मृÂयुनंतर अराजक माजली. परंतु
ती मोडÁयाची ताकद हòमायूनमÅये नÓहती. तो दुबळा, Óयसनी, चंचल Öवभावाचा होता.
Âयामुळे अनेक समÖया िनमाªण झाÐया.
२.३ ब) हòमायून¸या बाĻ अडचणी:
बाबरा¸या अकाली मृÂयुनंतर मोगल साăाºय भ³कम पायावर उभे राहó शकले नाही.
Âयामुळे हòमायूनला अनेक बाĻ शýूंना तŌड īावे लागले.
१) िबहारमधील पठाणी स°ाधीश शेरशहा:
बाबराने पठाणांचा बंदोबÖत न केÐयाने, पठाणांकडे िबहारचा ÿदेश होता. िदÐलीची स°ा
गेÐयाचे Âयांना दुःख झाले. Âयामुळे ती स°ा िमळवÁयाचा ÿयÂन केला. Âयाचे नेतृßव
शेरशहाने केले. हा अितशय धूतª, चतुर, ÿभावी असÐयाने शेवटपय«त Âयाने हòमायूनशी संघषª
केला व पठाणी साăाºय पुÆहा Öथापन केले.
२) गुजरात¸या सुलतान बहादुरशहा:
गुजराथ व माळवा या ÿदेशावर बहादूरशहाची स°ा होती. Âयाला रजपूतांचा मेवाड व
माळवा िजंकून िदÐली ताÊयात ¶यायची होती. हा ÿदेश Ìहणजे हòयमायून¸या शýूचे
आ®यÖथान होते. Âयामुळे Âयांनी हòमायूनला मोठ्या ÿमाणात ýास िदला.
३) इāािहमखान लोदीचे नातेवाईक:
इāािहम लोदीचा भाऊ महंमद लोदी याने बंगालचा स°ाधीश नुसरतखानाची मदत घेऊन,
िदÐलीची गादी िमळवÁयाचा ÿयÂन केला. तर इāािहम लोदीचा काका अलमखान याने
बाबराला िदÐली Öवारीचे िनमंýण िदले. परंतु नंतर Âयां¸यामÅये वाद झाला. बाबरा¸या
मृÂयुनंतर Öवतःची सुटका कŁन बहादूरशहा¸या मदतीने िदÐली िजंकÁयाचा ÿयÂन केला.

munotes.in

Page 27

हòमायून व शेरशहा
27 ४) हòमायूनचे परÿांतातील भाऊ:
बाबरा¸या आ²ेÿमाणे हòमायूनने भावाना साăाºयाची वाटणी कŁन िदली. काबूल व कंदहार
कामरानला, संभळ - अÖकरीला, अलवरचे ±ेý (मेवान) िहंदाल, सुलेमान िमझाª बद±ान
वाटून क¤þीय स°ा दुबªल बनवली. परंतु कामरानची नजर पंजाबवर असÐयाने Âयाने उठाव
केला Âयामुळे Âयाला पंजाब िदला. पåरणामी िदÐलीला सतत धोका िनमाªण झाला.
आपली ÿगती तपासा :
१) हòमायून समोरील अंतगªत अडचणी.
२.४ हòमायूनचे ÿारंभीचे यश १) किलंजरवर / कािलंजरवर Öवारी: १५३१
बाबरा¸या काळात हòमायूनने किलंजरवर Öवारी केली परंतु ती अधªवट सोडून िदली.
राºयरोहणा¸या नंतर बुंदेलखंडातील किलंजर¸या सुÿिसÅद िकÐÐयावर Öवारी केली.
कारण किलंजरचा रजपूत राजा चंदेलवंशीय ÿतापŁþ यांने अफगाणी पठाणांची मदत घेऊन
मोगल स°ा नĶ करÁयाची योजना आ खली होती. तेÓहा १५३१ मÅये Öवारी कŁन पराभूत
केले. ÿतापŁþकडून ÿचंड खंडणी व सवलती िमळवÐया.
२) अफगाणांिवŁÅद मोिहम : १५३२
हòमायूनने किलंजवर Öवारी केली. या संधीचा फायदा घेऊन महंमद लोदी, िबबनखान, शेख
बायािजद यांनी एकý येऊन जोनपूरवर हÐला कŁन ताÊयात घेतले. हòमायूनने Âयां¸यावर
Öवारी कŁन दौराह येथे सवª अफगाणी नेÂयांचा १५३२ मÅये पराभव केला.
३) चुनारगडचा वेढा : १५३२
महंमद लोदी¸या पराभवानंतर हòमायूनने चुनार गडाला वेढा िदला. Âयावेळी शेरशहा
स°ाधीश होता. Âयाने आपला मुलगा जलालखान यां¸याकडे लÕकराचे / सैÆयाचे नेतृÂव
िदले आिण Öवतः िबहारमधील डŌगराळ ÿदेशाचा आ®य घेतला कारण-
१) आपले Öवकìय सुरि±त ठेवून बाहेŁन हòमायूनवर हÐले कŁन Âयाला हैराण करणे.
२) िकÐÐयातील सैÆयाला सवª िनयमीत पुरवठा करणे.
गुजराथ¸या बहादूरशहाने १५३२ मÅये माळÓयावर Öवारी केली. Âयामुळे हòमायूनने
शेरशहाशी वाटाघाटी कŁन मोिहम संपवली. या तहानुसार शेरशहाचा मुलगा कुतूबखान
हòमायून¸या नोकरीत ठेवÁयात आला. पुÆहा शेरशहाकडे ल± न िदÐयाने Âयाने Öवतःची
ताकद वाढवली. munotes.in

Page 28

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
28 ४) हòमायून बहादूरशहा संघषª : १५३४-३६
गुजरायचा सुलतान बहादूरशहा हा अÂयंत महßवाकां±ी असून सामÃयªवान होता. Âयाने
हòमायूनचे नातलग महंमद जमान िमझाª, सुलतान िमझाª, आलमखान लोदी इ. अनेकांना
आ®य िदला होता. यावेळी Öवतःचे सामÃयª वाढवÁयासाठी बहादुरशहाने रजपूत राºयावर
Öवारी केली. यावेळी राणासंगाची पÂनी कणाªवती हीने िवøमािदÂयाला गादीवर बसवून
िचतोडचे संर±ण करत होती. कणाªवतीने हòमायूनला राखी पाठवून मदतीची याचना केली.
परंतु बहादूरशहाने हòमायूनला पý पाठवून मी िजहाद पुकारला आहे असे कळवले. धािमªक
आंधळेपणामुळे हòमायूनने कणाªवतीला मदत केली नाही. Âयामुळे बहादूरशहाने रजपूतांचा
पराभव केला.
बहादूरशहाचे सैÆय थकले आहे. या संधीचा फायदा घेऊन हòमायूनने बहादूरशहावर Öवारी
केली. Âयामुळे बहादूरशहाने मांडू¸या िकÐÐयात आ®य घेतला. Âयाला हòमायूनने वेढा िदला.
Âयामुळे बहादूरशहाने तेथून पळ काढून चंपानेरकडे आ®य घेतला. तेथून तो पुढे खंबायतला
१५३५ ला गेला. ६ ऑगÖट १५३५ मÅये हòमायून चंपानेर ताÊयात घेऊन ÿचंड संप°ी
िमळवली. शेवटी बहादूरशहा दीव बेटावर पोतुªिगजां¸या आ®यास गेला. हòमायूनने मांडू,
चंपानेर, अहमदाबाद िजंकून गुजराथ व माळवा ÿांतावर वचªÖव िनमाªण केले. गुजराथमÅये
अÖकरीला सुभेदार नेमले. ऑगÖट १५३६ मÅये हòमायून परत आúाला आला. तेथे िवलास
व आरामात दंग झाला. िवजय ÿाĮीमुळे हòमायूनने ÿचंड संप°ी वाटली. हòमायून चैनी
िवलासीत दंग असÐयाने बहादूरशहाने दीवहóन अÖकरीवर चाल केली व नवसारी, भडोच,
सुरत, कॅबे िजंकून घेतले. Âयानंतर हòमायूनकडे दुलª± केले. Âयामुळे अÖकरीने जीव
वाचवÁयासाठी आúाला पळून गेला. बहादूरशहाने पुÆहा गुजराथवर वचªÖव िनमाªण केले.
२.५ हòमायून शेरशहा संघषª िकंवा हòमायूनने राºय कसे गमवले ? १) चुनारचे युÅद १५३७ (१५३२ -४०):
हòमायून गुजराथ¸या मोिहमेत गुंतला आहे हे पाहóन शेरशहाने आपली ताकद बंगालमÅये
वाढवÁयाचा ÿयÂन केला. १५३७ ¸या दरÌयान हòमायून शेरशहा¸या बंदोबÖतासाठी
िबहारकडे िनघाला. परंतु िहंदूबेग याने ÿथम चुनार ताÊयात घेऊ असा सÐला िदला.
Âयामुळे हòमायूनने चुनारला वेढा िदला. परंतु १५३० मÅये शेरशहाने लाड मिलका या
िवधवा ľीशी िववाह केÐयाने चुनारचा िकÐला शेरखान¸या ताÊयात आला. शेवटी
Łमीखाना¸या तोफखाÆया¸या मदतीने हòमायूनने िवजय िमळवला.
२) बंगाल िवजय १५३८:
हòमायूनने चुनार िजंकÐयानंतर शेरखानने बंगाल मोिहम हाती घेतली. संर±ण ÓयवÖथा
मजबूत कłन सवª संप°ी रोहतास येथे ठेवली. ६ एिÿल, १५३८ रोजी शेरशहाने गौड
ताÊयात घेतले. Âयामुळे हòमायूनने शेरशहाशी बोलणी कŁन तह करÁयाचा ÿयÂन केला.
परंतु बंगालचा शासक महमूद याने हòमायूनकडे मदतीची याचना केली. Âयामुळे हòमायूनने
बोलणी रĥ कŁन शेरशहािवŁÅद मोिहम हाती घेतली. मोिहमेवर जाताना वाटेतच महमूद munotes.in

Page 29

हòमायून व शेरशहा
29 मरण पावला. शेवटी १५ ऑगÖट, १५३८ रोजी हòमायूनने गŏड ताÊयात घेतले. तेथे ८
मिहÆयापय«त चैन व िवलासात मµन झाला. नंतर १६३९ हòमायून िदÐलीकडे गेला.
३) चौसाची लढाई (२६ जून, १५३९):
गौडहóन हòमायूनने आपला ÿवास िदÐलीकडे सुŁ केला. यावेळी शेरशहाने हòमायूनला
रोखÁयाचा ÿयÂन केला. मŌधीरजवळ गंगा नदी पार कŁन हòमायून आúाकडे िनघाला. तो
मुंगेरपय«त गेला. हòमायूनने कमªनाशा नदी ओलांडून चौसा गावाजवळ पोहचला. तेथे एिÿल ते
जून, १५३९ पय«त मु³काम ठोकला. शेरशहाने हòमायूनशी बोलणीची भाषा सुŁ केली.
कारण आपले लÕकरी सामÃयª वाढवता येईल. २५ जून, १५३९ रोजी शेरशहाने शहाबाद
िजÐĻातील आिदवासी सरदार महारब चेरोवर आøमण करÁयाचे कारण दाखवून लÕकरी
छावÁया सुŁ केÐया. शेरशहा, Âयाचा सेनापती खवासखान, मुलगा जलालखान यांना
पाठवले. पावसाचा फायदा घेऊन, हòमायूनला जीव वाचवÁयासाठी पळ काढवा लागला
आिण आúा येथे पोहचला. अनेक मोगल सैिनक व हòमायूनचे दोन पुý या युÅदात ठार झाले.
या िवजयामुळे शेरखानाने "शेरशहा" ही पदवी लावून घेतली.
४) कनौज अथवा िबलúा मची लढाई (१४ मे, १५४०) :
चौसा¸या पराभवानंतर हòमायून आúा येथे आला. तेथे शेरखान¸या बंदोबÖतचा िवचार
िविनमय केला. भावाची मदत न घेता, Öवतःच शेरखानचा बंदोबÖत करÁयासाठी १ लाख
नवीन सैÆय भरती केले. दरÌयान¸या काळात शेरशहाने बनारस, मथुरा, आúा हे ÿदेश
िजंकून तो कनौजपय«त येऊन पोहचला. Âयामुळे हòमायून िवशाल सैÆयासह कनौजकडे
िनघाला. यावेळी चांगÐया ÿती¸या २१ तोफा, ७०० बंदुका व ÿचंड सैÆय हòमायून बरोबर
होते. तर शेरखान जवळ अनुभवी, कसलेले, िशÖतबÅद १५०० सैÆय होते. गंगा नदी¸या
िकनाöयावर िबलúाम येथे दोÆही सैÆयाचा तळ समोरासमोर पडला. १५ मे, १५४० रोजी
ÿचंड पाऊस पडला. Âयामुळे मोगल सैÆयाची दैÆयावÖथा झाली. याचा फायदा घेऊन
शेरखानने अचानक १७ म¤, १५४० रोजी हÐला कłन पराभव केला.
५) हòमायूनचे पिशªयाकडे ÿमाण :
िसंधकडे जात असताना िशया पंथीय गुŁ मीर अली अकबर याची मुलगी हमीदाबानूशी
हòमायूनने लµन केले. नंतर अमरको¸या राजाचा आ®य घेतला. तेथून १५४३ मÅये
पिशªयाकडे गेला.
आपली ÿगती तपासा :
१) हòमायून-शेरशहा संघषª ÖपĶ करा.
munotes.in

Page 30

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
30 २.६ हòमायूनचे ÿारंभीचे यश १) साăाºयाचे िवभाजन:
बाबरा¸या आ²ेनुसार हòमायूनने आपÐया साăाºयाचे िवभाजन कŁन ताकद कमी केली.
काबूल, कंदहार, पंजाब हे सरĥदेवरील ÿांत िवĵासघातकì कामरानकडे िदले. Âयामुळे मÅय
आिशयातील सैÆय पुरवठा बंद झाला. िवभाजनामुळे सवª साăाºयावर हòमायूनचे िनयंýण
रािहले नाही.
२) हòमायून¸या युÅद पÅदतीतील दोष:
हòमायूनची युÅद पÅदत सदोष होती. सैÆयाचा तळ देताना सभोवताल¸या भौगोिलक
िÖथतीकडे दुलª± करीत असे. चौसा व िबलúामचे पराभव यातूनच झाला. Âयाला शýू¸या
हालचाली कधीच समजत नसे. Âयामुळे शेरखानने बेसावधपणे हòमायूनवर हÐले चढवले.
सैÆयात िशÖत नÓहती , तोफखाना अितशय बोजड व तुलगामापÅदतीचा युÅदात कधीच
वापर केला नाही.
३) हòमायूनचा Öवभाव:
हòमायूनचा Öवभाव हा चैनखोर, िवलासी, अिÖथर ÿवृ°ीचा होता. शýूवर िवजय
िमळवÐयावर Âयाचा जाÖत फायदा घेत नसे. छोटासा िवजय ÿाĮ झाला तरी िवजयाने
बेहोश होऊन ÿचंड खचª करीत असे. िचकाटी, ŀढिनIJय व करारीपणा या गुणांचा अभाव
हòमायूनकडे होता.
४) पैशाचा ÿचंड खचª:
बाबराने ÿचंड संप°ी नातेवाईक व धमªगुŁंना वाटून राजकोष åरĉ केला. Âयामुळे
अथªÓयवÖथा कोलमडली होती. तरी हòमायूनने मोठमोठे नजराणे, भेटी िदÐया होÂया.
चंपानेर¸या िवजयानंतर ÿचंड लुट िमळाली. Âयाने धािमªक सण, मेजवानी यात ÿचंड खचª
केला. तसेच दाŁ, अफु यामुळे ितजोरी सतत åरकामी होत गेली.
५) भावांसंबंधीचे हòमायूनचे धोरण:
बाबरा¸या इ¸छेनुसार हòमायूनने आपÐया भावाबरोबर अितशय उदारपणे वागला. तरीपण
कामरानने हòमायूनला मदत करÁयाऐवजी शेरशहाला मदत केली. िहंदाल व अÖकरी यांनी
हòमायून िवŁÅद बंड केले. तरी Âयाने भावांना शासन केले नाही. Âयामुळे Âयांनी हòमायून¸या
कायाªत सतत अडचणी िनमाªण केÐया.
६) हòमायूनमÅये कुशल नेतृÂवाचा अभाव:
हòमायूनचे लÕकरी िश±ण व अनुभव अिधकारी तसेच सैÆयावर िनयंýण नÓहते. Âयामुळे
वारंवार बंड झाले तरी हòमायूनने कठोर भूिमका घेतली नाही. पåरणामी बंडखोरी वाढत गेली.
munotes.in

Page 31

हòमायून व शेरशहा
31 ७) रजपूतांशी असहकार:
राणासंगची िवधवा पÂनी कणªवती व मुलगा राजा िवøमािदÂय यांनी हòमायूनकडे मदत
मािगतली. पण अंध®Åदेने बहादूरशहा िवŁĦ काफर िहंदूंना मदत नाकारली, िचतोडला
मदत केली असती तर रजपूतांनी बहादूरशहा¸या संघषाª¸या वेळी मदत केली असती.
८) गुजराथ¸या बहादूरशहावरील िनÕकळ Öवारी:
बहादूरशहा िवŁÅद युÅदात हòमायूनने अनेक चुका केÐया. बहादूरशहा िचतोडवर आøमण
करÁयात गुंतला असताना Âयां¸यावर हÐला कŁन Âयाचा पराभव करणे श³य होते. पण ते
हòमायूनने केले नाही. हòमायूनने चंपानेर, गुजराथ, माळवा िजंकून Âयावर नालायक, नादान
अÖकरीसार´याची नेमणूक केली. पåरणामी बहादूरशहाने पुÆहा गुजराथ ताÊयात घेतला.
ÿितķेला ध³का बसला. बहादूरशहा¸या Öवारीतून काहीच िनÕकळ झाले नाही.
९) शेरशहा बाबतचे धोरण:
पािनपत¸या पराभवाचे दुःख शेरशहा¸या मनात सलत होते. Âयामुळे Âयाने सवª पठाण एकý
कłन िदÐली पुÆहा िमळवÁयाचा ÿयÂन करत होता. हòमायून शेरशहाचा पराभव करणे हे
साधी गोĶ समजत असÐयाने Âया¸या कारवायाकडे दुलª± करत होता. १५३२ मÅये
चुनारगड येथे शेरखानचा पराभव केला. परंतु Âयाचा कायमचा बंदोबÖत केला नाही. Âयामुळे
सतत शेरखानने आपले लÕकरी सामÃयª वाढवून हòमायूनला शह देÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयातून हòमायूनचा पराभव झाला.
१०) शेरखानचे युÅद नेतृÂव:
पठाणी सरदार शेरखान अितशय धूतª व महßवकां±ी होता. तो अÂयंत चाणा± व
राजकारणधुरंधर होता. शेरशहाने चौसा िबलúाम¸या लढाईत सैÆयसं´या, शľसं´या कमी
असून हòमायूनचा पराभव केला. कारण शेरखानचे युÅद हालचालéवर िनयंýण होते.
११) हòमायूनने वेळेचा अपÓयय केला:
हòमायूनला जो वेळ िमळाला तो ´याली, खुशाकìत घालवला. तो वेळ जर शýूला ýास
देÁयात घालवला असता तर, हòमायून महान मोगल सăाट ठरला असता. शेरशहा¸या
िवŁÅद लढतना बराच वेळ वाया घालवला. Âयामुळे शेरशहाला Öवतःची शĉì संघटीत
करÁयात पुरेसा वेळ िमळाला.
१२) हòमायूनला लोकमता¸या पािठंÊयाचा अभाव:
लोककÐयाणावरच साăाºयाचे Öथैयª अवलंबून असते. बाबर, हòमायूनने जनकÐयाणा¸या
बाबतीत कोणतेही िवधायक कायª न केÐयाने लोकमताचा पािठंबा संकट काळी िमळू शकला
नाही.
munotes.in

Page 32

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
32 आपली ÿगती तपासा:
१) हòमायून¸या अपयशाची कारणे सांगा.
२.७ हòमायूनला सăाटपदाची पूनः ÿाĮी - १५५५-५६ हòमायूनने इराण¸या शहाबरोबर १५४४ मÅये तह कłन, िशया पंथ िÖवकारला आिण १४
हजार फौज घेऊन कंदाहारचा सुभेदार अÖकरीचा पराभव कłन ÿदेश ताÊयात घेतला.
नंतर Âयाने काबूलला वेढा िदला. कामरान काबूलचा स°ाधीश होता. Âयाचा १५ नोÓह¤बर,
१५४५ मÅये पराभव कłन काबूल िजंकून घेतले. पुढे १५५१ मÅये हòमायून कामरान
यां¸यामÅये संघषª झाला. Âयात िहंदाल मारला तर कामरानचा पराभव केला. कामरानचा
मृÂयु १५५७ मÅये झाला. तर अÖकरीला कैद कłन म³केला पाठवले. अशा åरतीने सवª
भावांचा िवरोध मोडून काढला.
िदÐलीचा स°ाधीश (२३ जुलै १५५५):
शेरखान २२ मे, १५४५ मÅये मरण पावला. Âयामुळे सुर घराÁयाचा öहास सुŁ झाला.
Âयानंतर १२ वषा«चा मुलगा िफरोजशहा गादीवर बसला. Âयाचा खून मामा मुबारीजखानाने
कŁन िदÐलीची स°ा ताÊयात घेतली व महंमद अिदलशहा नाव धारण केले. तो अकायª±म
असÐयाने िहंदू अिधकारी हेमू हा सवªकारभार पाहात होता. १५५४ ¸या दरÌयान हòमायून
िवशाल सैÆयासह िहंदूÖथानकडे येÁयास िनघाला. माचª, १५५५ पय«त लाहोर व
आसपासचा ÿदेश िजंकला. नंतर िदपालपूर, हåरमान िजंकले, सतलज नदी¸या िकनाöयावर
१५ मे, १५५५ रोजी म¸छीवाडा येथे तातरखान व नसीबखांन यांचा हòमायूनने पराभव
केला. Âयामुळे पंजाबचा राºयपाल िशकंदरशहा सुर याने हòमायूनला आडवÁयाचा ÿयÂन
केला. परंतु Âयात िसकंदरशहाचा पराभव झाला. िसकंदरशहाचा पराभव होताच हòमायूनचे
१५ वषाªनंतर पुÆहा िदÐलीत ÿवेश केला. २३ जुलै, १५५५ रोजी राºयािभषेक कŁन
घेतला. िशडीवłन घसłन २४ जानेवारी १५५६ रोजी हòमायून मरण पावला.
२.८ शेरशहा सूर (१५४०-४५) लोदी¸या काळात शेरशहा ऊफª फरीदचा आजोबा इāािहमखान सूर भारतात आला व
पंजाबमधील बसवाडा येथे Öथाियक झाले. इāािहम सूर हा घोड्यांची खरेदी-िवøì करत
असे. हसन सुरला १४७२ मÅये शेरशहा ऊफª फरीद हा मुलगा झाला. हसनखान याने
जमालखानाकडे नोकरी धरली. हसनला अनेक बायका असÐयाने सावý आईकडून
मोठ्याÿमाणात शेरशहाला ýास होत असे. ससाराम येथे बालपण गेले. सावý आई¸या
ýासाला कंटाळून िश±णासाठी फरीद जौनपूरला गेला. तेथे फारसी भाषा, राजिनती व
युÅदशाľ यांचे ²ान िमळवणे. जलालखान¸या सांगÁयावŁन हसन सुरने फरीदकडे १४९७
मÅये ससाराम, खवासपूर, टंडा या जहािगरीचा कारभार सोपवला. munotes.in

Page 33

हòमायून व शेरशहा
33 १४९७ ते १५१४ या काळात जहािगरीत शेती सुधारणा, जनकÐयाणकारी कामे केÐयाने
अÂयंत लोकिÿय बनला. Âयामुळे सावý आई, भाऊ यांनी फरीद¸या िवŁÅद कट रचÁयास
सुŁवात केली. Âयामुळे फरीदला ससाराम सोडून īावे लागले. १५१८ मÅये हसन मरण
पावÐयानंतर जहािगरीसाठी वाद िनमाªण झाला. हा वाद िबहारचा ÿशासक मोहÌमद खान
सूर या¸या मÅयÖथीने िमटवला. राºया¸या वाटणीचा िवचार केÐयाने फरीदने जहािगरी
सोडून िबहारचा राºयपाल बहारखान लोहानीकडे नोकरी पÂकरली. वाघाला ठार केÐयामुळे
बहारखानाने ‘शेरखान’ ही पदवी फरीदला िदली. Âयाला आपÐया मुलाचा िश±क व संर±ण
नेमले. नंतर िबहारचा उपराºयपाल नेमले. शेरखानचे वाढते वचªÖव, जुÆया पठाणी लोकांना
अमाÆय झाÐयाने शेरखान िवŁÅद कारÖथाने रचली. पåरणामी बहारखानाने बडतफª केले.
शेरखान एिÿल, १५२७ मÅये बाबराला जाऊन िमळाला. बाबरा¸या मदतीने ससारामची
जहािगरी ÿाĮ केली. १५२८ मÅये बाबरची नोकरी सोडून शेरखान िबहारमÅये आला,
हòमायून बरोबर जून १५३२-४० चा काळात संघषª कŁन पराभूत केले व Öवतःचा
राºयािभषेक कŁन "शेरशहा" ही पदवी धारण केली.
२.९ शेरशहाचे िवजय १) चूनारची ÿाĮी:
१५३० सुलतान इāािहम लोदीचा गÓहनªर ताजखानकडे चूनारचा िकÐला होता. तो
आपÐया ºयेķ पुýा¸या बंदोबÖतासाठी गेला असता मरण पावला. Âयावेळी शेरशहाने
ताजखानची धाकटी सुंदर पÂनी लाडमिलका िहचे ÿेम संपादन कłन, ित¸याशी ÿेम िववाह
केला. Âयामुळे चूनार िकÐला व संप°ी शेरशहाला िमळाली.
२) सुरजगढचे युĦ:
१५३४ मÅये बंगालचा नुसरतशहा मरण पावÐयानंतर िघयासूĥीन स°ाधीश बनला.
िबहारचा लालखान व अनेक लोहानी पठाण सरदार बंगाल¸या आ®याला गेले. िघयासूĥीन
जलालखान आिण अनेक पठाणी सरदार शेरशहावर चालून गेले. या दोन फौजेची भेट
सुरजगड येथे झाली. Âयात शेरशहाचा िवजय झाला.
३) शेरशहा हòमायून संघषª १५३९-४० (सिवÖतर मािहती पृķ ø. २८ व २९ वर
वाचावी):
१. चौसाची लढाई १५३९.
२. िबलúामची लढाई १५४०
३. िदÐली व आúा काबीज १५४०
४) शेरशहाचा राºयारोहण (१५४१):
शेरशहाने हòमायूनचा कनौज¸या सुÅदात पराभव कłन िहंदुÖथानातून Âयाला हाकलून
लावले. चौसा¸या युĦानंतर शेरशहाने Öवतःचा राºयािभषेक कłन घेतला व "शेरशहा " ही
पदवी धारण केली. munotes.in

Page 34

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
34 ५) शेरशहा¸या िवजयाची कारणे:
१. शेरशहा ®ेķ दजाªचा सेनापती व लढवया होता.
२. राजकारण, मुÂसदेिगरी व कुिटल कारÖथानात शेरशहा ®ेķ ठरला.
३. शेरशहा लोकिÿय नेता असून Æयाय िनķóर, ÿजावÂसल व धािमªक सिहÕणू शासक
होता.
४. हòमायूनची ÿितकूल पåरिÖथती असून नातेवाईकांनी असहकायª व िवĵासघात केला.
५. हòमायूनचा Öवभाव, सदोष युÅदपÅदती, अदूरŀĶी, धरसोडीचे घोरण Óयसने,
भोगािवलासाची आवड ÖवÈनाळूपणा इÂयादी दुगुªण होते.
२.१० शेरशहाचा साăाºय िवÖतार शेरशहाने Öवतःचा राºयािभषेक कŁन घेतला नंतर स°ा संघटन आिण साăाºय
िवÖताराचे कायª हाती घेऊन अनेक ÿदेशावर आपली स°ा Öथापन केली.
१) सीमा ÿदेशाची ÓयवÖथा:
शेरशहाने हòमायूनचा पाठलाग करÁयासाठी खवासखान या सरदाराला पाठवले. Öवतः
िदÐली व आúाची ÓयवÖथा कŁन लाहोरकडे गेला. पंजाबचा ताबा िमळवला. िकÐला उ°र-
पिIJम सरहĥ सुरि±त करÁयासाठी ‘रोहतासगड’ नावाचा िकÐला बांधला व येथे हैबतखान
व खवासखान यां¸या नेतृÂवाखाली एक सैÆय तुकडी ठेवली.
२) बंगालवर िवजय (१५४१):
बंगालचा गÓहनªर िखûखानाने शेरशहा¸या िवłĦ बंड पुकाŁन Öवतंý होÁयाचा ÿयÂन
केला. Âयामुळे शेरशहाने ताबडतोब Âयाला १५४१ मÅये कैद कłन उठावाचा िबमोड केला.
पुÆहा बंगालमÅये बंडाळी होऊ नये, यासाठी िवभाजन केले. Âया ÿÂयेक ÿांतावर
(िजÐĻावर) Öवतःहóन मु´य आयुĉ नेमले. हे सवª अिधकारी शेरखानास जबाबदार होते.
३) माळÓयावर Öवारी (१५४२):
मÐलूखानाने मंडू, उजैनी, सारंगपूर इÂयादी ÿदेश िजंकून Öवतंý स°ाधीश झाÐयाचे घोिषत
केले. Öवतः ला "कादीरशहा " ही पदवी धारण केली. शेरशहाने कादीरशहावर १५४२ मÅये
आøमण कŁन Âयाचा पराभव केला. माळवा ताÊयात घेतला. शेरशहाने सुजातखानास
माळÓयाचा गÓहनªर नेमले. तो आúाकडे परत जाताना रणथंभोर िकÐला िजंकून घेतला.
४) रायसेनवरील िवजय (१५४३):
भोपाळ जवळील रायसेन येथे चौहान घराÁयातील रजपूत राजा पुरणमल हा स°ाधीश
होता. Âयाने मुसलमानावर अÂयाचार केÐयाची बातमी शेरशहाला िमळाली, Ìहणून शेरशहाने
१५४३ मÅये रायसेनला वेढा िदला. परंतु रजपूतां¸या पराøमामुळे िवजय िमळवणे अवघड
झाÐयाने शेरशहाने कुटनीतीचा डाव टाकला. कुराणावर हात ठेवून वचन िदले. िक. "िकÐला munotes.in

Page 35

हòमायून व शेरशहा
35 Öवाधीन केÐयास सैिनकासह जीवनदान देÁयात येऊन सुरि±त बाहेर जाऊ िदले जाईल,
"परंतु चंदेरी¸या िवधवा मुिÖलम िľ¸या आøोश व तøारीमुळे आिण अÆय मुसलमान
बांधवां¸या इ¸छेमुळे व मुसलमान काझीने जािहर केले िक, "जी शपथ ¶यायला नको होती
ती घेतली असÐयाने, अशा शपथेचे बंधन मानÁयाचे कारण नाहé Ìहणून शेरशहाने वचन भंग
कŁन आपला िनणªय बदलला. पुरणमल¸या छावणीला सैÆयाने वेढा िदला. ÂयामÅये रजपूत
िľयांनी ‘जौहर’ केले. शेरशहाने रजपूतांची क°ल कŁन अनेक ľी पुłषांना इÖलामी
धमाªची दी±ा िदली. हे ÿकरण शेरशहा¸या - चाåरÞयावर लागलेला एक कलंकच होय."
५) िसंध आिण मुलतानवर ÿभुßव (१५४३) :
शेरशहाचा ÿतापी सरदार हैबतखान िनयाजीने िसंध ÿांतातील फ°ेहखान जाटला कैद
कŁन िशर¸छेद कŁन, िसंध ÿांत ताÊयात घेतला. तसेच Âयाचा सहकारी िहंदू बलोच याला
ठार माłन मुलतान ताÊयात घेतले.
६) शेरशहा व राणा मालदेव संघषª (१५४४):
राणासंगनंतर मेवाडचे महßव कमी होऊन मारवाडचे महßव वाढले होते. तेथील स°ाधीश
राणामालदेव हा होता. राणा मालदेव ÿचंड शĉìशाली होता. हे राºय िदÐलीपासून २० मैल
अंतरावर होते, असे शĉìशाली राºय जवळ असणे हा धोका शेरशहाला वाटत होता.
Âयातच हòमायूनला आ®य िदला होता. Âयासाठी शेरशहाने मालदेवचा बंदोबÖत करÁयासाठी
६० हजार फौज घेऊन, मालदेववर चाल केली. मालदेवने ही ४० हजार फौज सºज क Łन
युÅदाची तयारी केली. तेÓहा शेरशहाने खोटी पýे तयार कłन मालदेवला िमळतील अशी
योजना केली. Âया पýात ÿमुख सरदार िफतूर झाले आहेत असे दाखवले. Âयामुळे राणा
मालदेवचे िनती धैयª खचले आिण Âयाने गुजराथ¸या सीमेवरील िशवाना िकÐÐयाचा आ®य
घेतला. शेरशहाने मारवाडची राजधानी जोधपूरवर हÐला कŁन ताÊयात घेतली. तेथे
खावासखान व इसाखान िनमासी अिधकारी शेरशहाने नेमले.
७) िचतोडवर Öवारी :
राणा संगा¸या मृÂयुनंतर मेवाडमधील िचतोडचे महßव कमी झाले. यावेळी उदयिसंह हा
अÐपवयीन िशसोिदय वंशाचा राजा गादीवर होता. उदयिसंहाला पराभव कłन Âया¸यावर
िनयंýण ठेवले.
८) किलंजरवर िवजय व शेरशहाचा मृÂयु ( १५४५):
राजÖथान िजंकÐयानंतर शेरशहाने नोÓह¤बर १५४४ मÅये किलंजरला वेढा िदला. येथील
राजा िकरातिसंह व Âया¸या सैÆयाने ६ मिहने लढा िदला. िकÐला िजंकणे अवघड झाÐयाने
शेरशहाने िकÐÐयावर तोफांचा मारा सुŁ केला. मु´य दरवाजाला अिµनबाण तुटून मागे
येऊन शेरशहा जवळील दाŁभंडारमÅये पडला. Âया दाŁगोÑयाचा Öफोट होऊन, Âयात
शेरशहा जखमी झाला. पठाणी सैÆयानी जोरदार िकÐला लढवला व िवजय िमळवला. हे
शेरशहा समजताच Âयाने २२ मे, १५४५ रोजी आनंदाने ÿाण सोडला. ससाराम येथे
शेरशहाचे थडगे आहे. मृÂयूवेळी शेरशहा ६० वषा«चा होता. munotes.in

Page 36

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
36 आपली ÿगती तपासा :
१) शेरशहाचा साăाºय िवÖतार िवशद करा.
२.११ शेरशहा¸या सुधारणा / ÿशासनÓयवÖथा भारता¸या उ°म ÿशासकामÅये शेरशहा अÂयंत ÿितभाशाली व कुशाú बुÅदीचा शासक
होता. विडलां¸या जहािगरीत Âयाला या कामाचा अनुभव िमळाला. Âयाने अÐपकाळात
Ìहणजे ५ वषाªत राºय सुधारणे¸या अनेक योजना यशÖवी रीतीने कायाªिÆवत केÐया, Ìहणून
Âयाची गणना आदशª राºयकÂया«मÅये केली. शेरशहाची राºयÓयवÖथा या मुīावर आधुिनक
इितहासकारांमÅये मतभेद आहेत, कािलकारंजन कानूनगो: "अकबरापे±ा ®ेķ व रचनाÂमक
ÿितभेचा राºयकताª शेरशहा होता." डॉ. आर. पी. िýपाठी : "आधुिनक काळात शेरशहाची
फाजील Öतुती करÁयात आली." Âयाने नवीन काही िनमाªण केले नसून जुÆया व मोडकळीस
आलेÐया संÖथाचे नुतनीकरण कŁन जनिहताकरीता उपाय योजले. शेरशहाने िनमाªण
केलेली राजÖवनीती, राºयपÅदती, लÕकरी सुधारणा इÂयादी Âया¸या आधी अलाउĥीनने
ÿचलीत आणÐया होÂया.
१) शेरशहाचे साăाºय व राजपदाचा िसÅदांत:
शेरशहा¸या मृÂयुसमयी काÔमीर, गुजराथ, आसाम सोडून सवª उ°र िहंदुÖथान ताÊयात
होता. Âया¸या िसमा पिIJमेला िसंधपयªÆत, वायÓयेला ग³कर देश, उ°रेला िहमालय, पूव¥ला
आसाम आिण दि±णेला िवंÅय पय«त असा साăाºय िवÖतार होता. शेरशहा Öवतः
ÿशासनाचे क¤þÖथान असून सवª स°ाधारी होता. तो अिनयंिýत व सावªभौम राजा होता.
परंतु अिनयंिýत राजेशाही जनते¸या िहताथª राबिवली Ìहणून Âयाला ÿजािहतैषू अिनयंिýत
राजा Ìहणतात.
ÿशासन सुधारनेमागील हेतू:
१. सवªसामाÆय जनतेचे कÐयाण आिण पालन करणे. "लोकां¸या इ¸छेवर आधारलेले
िहंदुÖथानी साăाºय उभे करणारा शेरशहा हा पिहलाच होय."
२. पठाणी सरदारातील दोष व उणीवा नĶ कŁन संघिटत कłन अफगाणांची शĉì व
स°ा उभी करणे.
३. परकìय आøमणापासून सरं±ण करÁयासाठी सीमांचे र±ण करणे.
२) क¤þीय राºयÓयवÖथा:
शेरशहाने राºयÓयवÖथेची बैठक फार Óयापक व िवशाल ŀिĶकोनावर आधारलेली होती.
Âया¸या सुधारणेचा उĥेश देशात शांतता, राजकìय Öथैयª व सुब°ा िनमाªण कŁन munotes.in

Page 37

हòमायून व शेरशहा
37 ÿजाकÐयाण साधÁयाकडे होता. “ÿजेचे ÿेम राºयकÂयाªने संपादन केले पािहजे. ÿजा सुखी
तर राजाही सुखी ही थोर भावना शेरशहा¸या Ńदयात सतत तेवत होती. "
१. कÐयाणकारी राजा :
शेरशहाने सवª राजकìय ÓयवÖथेची सुýे Öवतःकडे घेऊन Öवतः राजा बनला Âयाचा शÊद
Ìहणजे कायदा होता. Âयाला मदतीसाठी मंýी पåरषद होती. Âयाने िदलेÐया सुचनाची
अंमलबजावणी करणे एवढेच काम मंýी पåरषदेला होते. Âयाची एकखांबी ÿशासकìय
ÓयवÖथा असून कÐयाणकारी हòकूमशाही होती. डॉ. िýपाठी "ते केवळ एका Óयĉìचेच शासन
होते. "
२. क¤िþय ÓयवÖथा अथवा मंýी पåरषद:
शेरशहा सवªस°ाधारी असला तरी मदतीसाठी सहा ÿमुख िवभाग कłन Âयावर एक एक
िवĵासपाý अिधकारी नेमले ते पुढीलÿमाणे:
(१) िदवाण-ए-वझारत (ÿमुख वजीर):
या खाÂया¸या ÿमुखास वजीर Ìहणतात. सुलतानानंतर Âयाचा दजाª होता. सवª मंÞयांचा
ÿमुख असून सवª मंÞयां¸या कारभाराची पाहणी करणे Âयांना मागªदशªन करणे िशवाय
राºयाचे उÂपÆन व खचª Âयाचा िहशोब ठेवÁयाचे कायª करणे.
(२) िदवाण-ए-आरीज (सेना मंýालय):
या िवभागा¸या ÿमुखास "आरीज-ए-मामिलक" Ìहणतात. सैÆयभरती, संघटन, िशÖत व
पगार या िशवाय लढाई¸या वेळी सैÆयास अÆन, शľľांचा पुरवठा करणे इÂयादी कामे
करत.
(३) िदवाण-ए-मोहतािसब अथवा िदवाण -ए रसालत (परराÕů खाते):
या खाÂया¸या ÿमुखास परराÕůमंýी Ìहणत. परराÕůां¸या विकलाचे Öवागत करणे,
Âया¸यांशी संबंध ठेवणे, पýÓयवहार करणे, आपले दुत पाठवून तेथील मािहती िमळवणे
इÂयादी कामे करणे.
(४) िदवाण-ए-इÆशा (अंतगªत पýÓयवहार):
या मंÞयाला राºयातील सवª पýÓयवहार पाहावा लागे दÖतऐवज व इतर कागदपýे सांभाळणे,
सुलतान¸या घोषणेचा मसुदा करणे Âयाची योµय िठकाणी रवानगी करणे इÂयादी कामे करावे
लागत.
(५) िदवान-ए-बारीद (गुĮ हेर खाते):
अितशय महßवाचे खाते असून साăाºयात गुĮहेरीचे जाळे पसरिवले. राºयातील दैनंिदन
घडामोडीची मािहती िमळवणे इÂयादी कामे करावी लागत.
munotes.in

Page 38

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
38 (६) िदवान-ए-काझा (Æयाय खाते):
Æयाय खाÂया¸या ÿमुखाला काझी Ìहणत. ÿजे¸या तøारी व कैिफयतीची सुनावणी करणे,
मुलकì व फौजदारी खटÐयाचा Æयाय िनवाडा करणे ÿांतीय Æयायदानाची देखरेख करणे
इÂयादी कामे काझीला करावी लागत.
३) ÿांितक ÿशासन ÓयवÖथा:
शेरशहा¸या साăाºयामÅये ४७ ÿांत, ४४७ तालुके व ३०० खेडी होती. शेरशहा¸या ÿांतीय
शासन ÓयवÖथेसंबंधी इितहासकारांमÅये मतभेद आहे. डॉ. कािलकारंजन कानूनगŌ
"राºयकारभारा¸या सोयीकåरता शेरशहाने साăाºयाचे जे अनेक िवभाग पाडले Âयात
"सरकार" हा सवाªत मोठा घटक होता. " ÿांत व ÿांतीय राºयपालांची िनिमªती अकबराने
केली. डॉ. परमाÂमाशरण यां¸यामते "शेरशहा¸या वेळी लÕकरी राºयपाल िनयुĉ करÁयाची
ÿथा होती. अकबरा¸या बöयाच आधीपासून भारतात ÿांतांचे अिÖतßव होते. ÿांतांचा ÿमुख
अिधकाöयाचे कायª- शांतता, सुÓयवÖथा राखणे हे होते."
४) Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथा:
१. सरकार (िजÐहा ÿशासन):
राºयकारभारा¸या सोयीसाठी शेरशहाने साăाºयाचे िवभाजन ४७ िवभागात केले. या
िवभागाला इĉा असे Ìहणतात. सरकारमÅये िशकदार-ए-िशकदरान व मुिÆसफ-ए-मुिÆसफान
हे मु´यािधकारी होते. िशकदार हा लÕकरी अिधकारी असून शांतता ठेवÁयाचे कायª करत.
गुÆĻाचे िनकाल लावणे. महसूल गोळा करणे. इÂयादी कायª करत.
२. परगणा ÿशासन (तालुका ÿशासन):
सरकारचे परागÁयांमÅये िवभाजन करÁयात आले. िशकदार व मुिÆसफ हे ÿमुख अिधकारी
होते. Âयां¸या मदतीला दोन कारकून असत.
३. मौजा ÿशासन ÓयवÖथा :
úाम हा शेवटचा िवभाग असून मुकादम मु´य अिधकारी असे. चौधरी, पटवारी, चौकìदार
मदतीला असत. गावात शांतता व सुÓयवÖथा राखणे व महसूल गोळा करÁयाचे काम
यां¸याकडे असे.
आपली ÿगती तपासा :
१) शेरशहाची क¤þीय ÿशासन ÓयवÖथा सांगा.
munotes.in

Page 39

हòमायून व शेरशहा
39 २.१२ जमीन महसूल ÓयवÖथा सुधारणा शेरशहा हा Âया¸या जमीन महसूलिवषयक धोरणासाठी ÿिसÅद असून एक आदशª जमीन
महसूल पÅदतीचा वापर केला. शेतकöयाची कर देÁयाची ±मता ल±ात घेवून शेतसारा
आकारला. अलाउĥीन िखलजी¸या धोरणाचे अनुकरण कłन शेरशहाने सुधारणा केÐया.
१) जमीन महसूल ÓयवÖथेतील दोष:
१. सुलतान राºयातील सवª जमीन Öवतः¸या मालकìची समजत असÐयाने,
शेतकöयां¸या पåरिÖथतीचा िवचार न करता, कर वसूल केला जात असे. Âयामुळे
शेतकरी गरीब झाले.
२. वसूली अिधकारी मतानुसार कर गोळा करत.
३. शेतकöयांना पाणीपुरवठा, खते, बी-िबयाणे, कज¥ याचे वाटप नÓहते.
२) शेरशहा¸या महसूल ÓयवÖथेची वैिशĶ्ये:
१. ®ेणीबÅद अिधकाöयांची नेमणूक:
जमीनदार, मुकादम, अÆय अिधकारी शेतकöयावर अरेरावी कłन सĉìने आिथªक
िपळवणूक करीत, यां¸या ÿभावातून मुĉ केÐयाखेरीज शेतकरी सुखी होणार नाही आिण
उÂपादनात वाढ होणार नाही. हे ओळखून पूवê¸या पÅदतीत बदल केला. शेरशहाने
साăाºयाचे ÿांत, सरकार, परगणे व मौजा असे िवभाग पाहóन Âयावर ®ेणीनुसार बजीर,
मुिÆसफ-ए-मुिÆसफन, अमीन, मुकादम, पटवारी असे अिधकारी नेमले.
२. जिमनीची मोजणी आिण ÿतवारी ठरिवली :
शेरशहाने साăाºयातील सवª जिमनीचे िशकंदरी याडाª¸या साहाÍयाने मापन केले यासाठी
अहमदखान याची मदत घेतली. एक िबघा Ìहणजे ३६०० चौरस िशकंदरी याडª होय.
जिमनीची मोजणीनंतर उ°म, मÅयम, किनķ या तीन भागात िवभाजन केले. जिमनीतून
िनघणाöया धाÆयाची सरासरी ल±ात घेऊन एकंदर उÂपादना¸या आधारे शेतसारा ठरवला.
३. शेतसारा िनिIJत केला:
डॉ. कानुनगो यां¸या मतानूसार, "एकूण उÂपÆनाचा १/४ इतका शेतसारा ठरिवÁयात
आला.” तर ÿा. परमाÂमाशरण यां¸या मते, १/३ इतका शेतसारा" िनिIJत केला. शेतकöयांनी
सरकारला देÁया¸या र³कमेला 'पĘ' असे Ìहणत, तो िनिIJत झाÐयावर करारनाÌयावर सही
करावी लागत Âया करारनाÌयाला 'कबुिलयात' असे Ìहणत. शेतसारा वसूल करÁया¸या
पुढील ÿमाने पÅदती होÂया.'
अ) गÐलाब±ी िकंवा बटाई पÅदत याचे तीन ÿकार:
१) खेत बटाई - शेतात िपक असतानाच शेतसारा ठरवणे.
२) लंक बटाई / िपक कापणीनंतर व मळणीपूवê शेतसारा ठरवणे,
३) रासी / रासबटाई मळणीनंतर शेतसारा ठरवणे, munotes.in

Page 40

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
40 ब) नगदी िकंवा जाÊती पÅदत:
जमीनदार व शेतकरी यां¸यात ३ वषाªसाठी िकंवा Âयाहóन अिधक मुदतीसाठी शेतसारा
िनिIJत करतात. जिमनीची ÿत पाहóन शेतसारा ठरवला जात. उÂपादनात कमीअिधक
ÿमाण झाले तरी शेतसा-यात बदल नाही.
क) नÖक / मुĉाई पÅदत:
शेतातील उËया िपकांचे िकंवा धाÆया¸या राशीचा अंदाज घेऊन शेतसारा ठरवणे,
४. उÂपािदत िपकाचे भाव ठरिवÁयात येत:
शेतसारा पैशा¸या Łपाने रोख भरणे अिधक पसंत केले जात असे. तरीही धाÆया¸या
łपानेही शेतसारा भरÁयास परवानगी िदली जाते.
५. िनयमीत कर वसुली:
शेरशहाने ÿÂयेका¸या कुवतीनुसार शेतसारा िनिIJत केला. परंतु तो कर िदला नाहीतर
कडक मागाªचा वापर केला जात असे.
६. शेतीवरील इतर कर:
१) जारीबाना: जिमनी¸या मोजणी अिधकाöयां¸या वेतनासाठी शेतकöयाकडून ५% कर
घेतला जात असे.
२) महािसलाना: कर वसुली अिधकाöयां¸या खचाªस ५% कर घेतला जात असे.
३) दÖतुरी: नैसिगªक व इतर आप°ीस तŌड देÁयासाठी उपाययोजना Ìहणून ७
छटाकधाÆय घेतले जात Âयास दÖतुरी कर Ìहणत.
७. िपकांचे संर±ण:
िपकांची नासाडी कŁ नये, शेतकöयांना ýास देऊ नये, असा सĉ आदेश सैÆयाला िदला
होता. दुÕकाळ व लÕकरी हालचालéमुळे िपकांची नासाडी झाÐयास शेतसारा माफ केला
जात असे.
८. शेतकöयांना कज¥:
गरजू, गरीब शेतकöयांना, बी-िबयाणे, िविहरी खोदणे, बैल देणे इ. करता कज¥ िदली जात
असत.
९. जमीन महसूल पÅदतीचे गुणदोष:
१) जिमनीची अचूक मोजणी व मुÐयमापन झाले नाही.
२) १/३ शेतसारा िनकृĶ ÿती¸या जिमनीला जाÖत असूनही जरीबाना, महिसलाना,
दÖतुरी इ. कर होते. munotes.in

Page 41

हòमायून व शेरशहा
41 ३) साăाºयात सवªच िठकाणी एकच महसूल पÅदत नÓहती.
४) दरवषê सारा िनधाªåरत केला जात असÐयाने सरकार व शेतकरी यांना ýास होत असे.
५) महसूल िवभागातील लाचलुचपत कमी करÁयात अपयश आले.
६) जहािगरदारां¸या जिमनी कसणाöया शेतकöयांना फार ýास होत असे.
आपली ÿगती तपासा :
१) शेरशहा सुरीची जमीन महसुल ÓयवÖथा िवĴेषीत करा.
२.१३ शेरशहा¸या लÕकरी सुधारणा शेरशहा Öवतः उ°म योÅदा व कुशल सेनापती असÐयाने सैÆय संघटनेची उÂकृĶ मािहती
होती. लÕकराची पूनरªचना कłन शासनाला बळकट बनवÁयाचा ÿयÂन केला. शेरशहा¸या
सैÆय ÓयवÖथेवर अÐलाउĥीन िखलजी¸या सैÆय ÓयवÖथेचा ÿभाव पडला होता.
१) सैÆय सं´या:
शेरशहाने सरंजामशाही सैÆय पÅदती बंद कłन सैÆय भरतीचे कायª तो Öवतः करत
योµयतेनुसार सैÆयांचा पगार ठरवत असे आिण बढती देत असे. Âया¸या राजधानीमÅये दीड
लाख घोडदल, २५ हजार पायदळ, ३ ते ५ हजार हातीदल ऐवढी फौज असे िशवाय अÆय
लÕकरी तळावरही सैÆय अिधकारी होते.
२) सैÆयाची िनवड:
शेरशहा Öवतः उ°म सैिनक असÐयाने तो योµय सैिनकांची िनवड करत असे. Âया¸या
सैÆयात ÿामु´याने पठाणी लोकांचा भरणा असे. नवसैिनकाची मुलाखत / परी±ा घेऊन
िनवड करत असे. लायक व गुणी माणसाला िनवडून योµय पगार व अिधकार देत असे.
३) लÕकरी क¤þाची उभारणी:
शेरशहाने १५४१-४५ या काळात सतत साăाºय िवÖताराचे धोरण आखून ÿदेश ताÊयात
घेतला. Âया ÿदेशात महßवा¸या व मो³या¸या िठकाणी लÕकरी क¤þाची उभारणी कŁन
सैÆयाची नेमणूक केली.
२.१४ शेरशहा¸या इतर महßवा¸या सुधारणा १) ÆयायÓयवÖथा:
शेरशहा अÂयंत Æयायिनķóर शासक असून तो Æयाय िÿय राजा होता. तो Öवतःला सुलतान-
ए-आिदल Ìहणजे Æयायी सăाट Ìहणत असे. Æयायदान हे एक पिवý धािमªक कतªÓय आहे munotes.in

Page 42

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
42 असे समजून तो िनःप±पातीपणे Æयायदान करत असे. Æयायदानात सगेसोयरे, सरदार
जहािगरदार असा भेद ठेवत नसे. दर बुधवारी तो Öवतः अजाªची सुनावणी करत असे.
Æयायमंडळाचा ÿमुख काझी असे. तो क¤þात तर िजĻात मु´य िशकदार, तालु³यात
िशकदार हे फौजदारी Æयायदानाचे कायª करत असे. िश±ेचे ÖवŁप अÂयंत कडक होते.
िनजामुĥीन अहमद Ìहणतो कì, "शेरशहा¸या भीतीने व Âया¸या Æयायिनķóर Öवभावाने चोर
व लुटाŁ सुÅदा Óयापाöयां¸या मालावर देखरेख ठेवीत."
२) पोिलस खाते:
शेरशहाने Öवतंý पोिलस खाते िनमाªण कŁन शांतता ÿÖथापनेसाठी लÕकराचा उपयोग
केला. Âयासाठी खेडेगावात मुकादम (पाटील), शहरात कोतवाल , तर परगÁयात
िशकदाराकडे शांतता व गुÆĻांची चौकशी व Âयांचा बंदोबÖत राखÁयाची जबाबदारी होती.
डाकू, चोर, समाज कंटकावर िनयंýण ठेवले. गुÆहा िसÅद झाÐयास कडक शासन केले जाई.
खेड्यात "Öथािनक जबाबदारीचे तÂव लागू केले." अÊबास खान यां¸या मते "शेरशहा¸या
राºयात एखादी Ìहतारी बाईसुÅदा कोठेही ÿवास करत असे ितला मालाची िभती नसे."
३) चलन ÓयवÖथा :
शेरशहा पूवê¸या चलन ÓयवÖथेत कोणतीही िनिIJत पÅदत नÓहती. नाÁयांचा आकार, वजन,
धातू िनिIJत ÖवŁपाचा नÓहता. Âया सवª नाÁयावर शेरशहाने बंदी घालून, नवीन नाणी तयार
केली. Âयामे ‘दाम’ नावाचे नाणे तयार केले असून ते तांÊयाचे होते. तर ‘Łपया’ चांदीचा
असून हे महßवपूणª नाणे होते. Âयाचे वजन १८० úेन असून १७५ शुÅद úेन चांदीचे होते.
६४ दाम Ìहणजे १ Łपया असे ÿमाण केले. दाम या नाÁयाला ३२२ úेन तांबे वापरले होते.
सोÆया¸या नाÁयाचे वजन १६६ ते १६८ úेन होते. Łपयाचे १६ भाग पाडून चवली, पावली,
अधेली अशी नाणी पाडली. Âयाने नाÁयांवर अरेबीक, पािशªियन, देवनागरी भाषेत "सुलतान-
उल-अिदल" असे Öवतः चे नाव कोरले. डॉ. कानुनगो यां¸या मते, "Łपया तो पय«त आहे जो
पय«त शेरशहा अमर आहे.
४) Óयापार अथवा जकात ÓयवÖथा:
शेरशहाने Óयापार व वािणºय िवकासाचा ÿयÂन केला. Óयापारी लोकांना सुयोµय वागणूक
देÁयाचा अिधकाöयांना आदेश िदला. Óयापाराला ÿोÂसाहन िदले, Âयावरील जकाती व
अबकारी कर रĥ केले. वÖतु¸या िकंमती¸या २१ / २% जकात भरावी लागे. राºयात
िठकिठकाणी कर वसूल करÁयाऐवजी केवळ दोन िठकाणी कर वसूल केला जात. ºया
िठकाणी माल भरतो व उतरतो तेथे Ìहणजे सोनारगाव (पूव¥कडे) बंगाल व पिIJमेकडे
रोहतास (पंजाब). शेरशहाने रÖते, पूल, िव®ांतीगृहे बांधली व दळणवळणाची सोय कłन
Óयापार सुलभ होÁयासाठी चोरट्यांचा बंदोबÖत केला.
५) दळणवळण ÓयवÖथा :
Óयापाराला गती िम ळिवÁयासाठी रÖते बांधले रÖÂयांचे महßव जाणणारा शेरशहा हा पिहला
सुलतान होय. Âयाने सोनारगाव-पेशावर, आúा-ब-हाणपूर, आúा-िचतोड़, लाहोर-मुलतान
इÂयादी रÖते बांधले. Âयां¸या दुतफाª झाडे लावली. munotes.in

Page 43

हòमायून व शेरशहा
43 ६) अÆय लोकोपयोगी कायª:
१. राजकìय व इतर आवÔयक कागदपýे एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणी
पाठिवÁयाकåरता संपूणª साăाºयात ३,४०० घोडयांची ÓयवÖथा करÁयात आली
होती.
२. ÿवासी व टपाल नेÁया¸या सोयीकåरता राजमागाªवर १७०० (धमªशाळा) बांधÐया,
शेजारी िवहीर, मशीद, िशकदार, िहंदू, मुिÖलम ÿवाशांसाठी भोजन ÓयवÖथा असे.
३. शेरशहाने राºयातफ¥ अनाथ व िनधªनास आिथªक साहाÍय केले. िहंदू- मुसलमानी
शाळांना सरकारी अनुदाने िदली. िवīाथê व िवĬानांना िशÕयवृÂया िदÐया.
४. ÿजेकåरता मोफत भोजनालय आिण दवाखान चालिवला होता.
५. जुÆया िदÐलीचा पुराना िकÐला व झेलम नदीवरचा रोहतासगढ़, सासाराममÅये मकबरा
बांधला.
आपली ÿगती तपासा :
१) शेरशहाची लÕकरी सुधारणांवर भाÕय करा.
२) शेरशहा¸या चलन ÓयवÖथेवर चचाª करा.
२.१५ शेरशहाची योµयता / कामिगरी १) शेरशहाचे Óयĉìमßव:
शेरखान सामाÆय कुळात जÆमाला येऊन मÅयकालीन मुसलमान राºयकÂया«त ®ेķ ठरला.
िवशाल साăाºयाचा संÖथापक व सăाटपदी आłढ झाला. Âयाला कौटुंिबक ÿेमाची उणीव
होती. आयुÕयभर पराøम, हाल अपेĶा सहन कłन वृÅदपणी सăाट बनला, तो अÂयंत
महßवाकां±ी, ŀढिनIJयी व अĩुत पुŁष होता. शेरशहा Ìहणतो, "ईĵराने मला मदत केली
आिण निशबाने साथ िदली तर अÐपावधीत मी मोगलांना भारतातून िपटाळून लावीन.” ते
Âयाने खरे ठरिवले.

munotes.in

Page 44

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
44 २) कुशल सेनापती:
शेरशहास युÅदनीतीचे असाधारण ²ान होते. अनेक लढायात िवजय िमळवला होता.
Âया¸याकडे शौयª, धाडस, िचकाटी, िनभªयता इ. उ°म सेनापतीत लागणारे गुण होते.
िवजयासाठी भÐयाबुöया साधनांचा वापर करत असे. राजा मालदेव व रायसेनाचा पुरणमल
यां¸या युÅदात जाितवंत योÅदाला शोभणारे मागª नÓहते. हòमायून िवŁĦ युÅदात आपÐया
लÕकरी ÿितभेची चुणूक दाखिवली. जलदगतीने शýूप±ावर हÐला हे रणनीतीचे ÿमुख
वैिशĶ्य होते. सैिनका¸या सुखदुःखात तो सहभागी होत असÐयाने, सैिनकांमÅये अÂयंत
िÿय होता.
३) ®ेķ ÿशासक:
शेरशहाने आपली िनरंकुश स°ा जनकÐयाणाथª राबवली. राºयात Öथैयª ÿाĮ करÁयासाठी
ÿजाजनातील बहòसं´य िहंदुचा पािठंबा आवÔयक आहे. ओळखून धािमªक सिहÕणुते¸या
धोरणांचा Öवीकार केला. शेतकरी वगाªला सुखी करÁयासाठी अनेक सुधारणा केला.
राºयातील बेबंदशाही नĶ करÁयासाठी अनेक कडक धोरणाचा वापर केला. दरबारातील
Óयĉìला गुणानुसार काम िदले. िकन यां¸यामते, “कोणÂयाही सरकारने िāिटश सरकारने
देखील शेरशहा इतकì ÿशासकìय बुिÅदम°ा दाखवली नाही.” डॉ. कानुनगो यां¸यामते,
"अकरबरापूवê िहंदू-मुसलमानांना एकý आणून भारताला राÕůात बांधÁयाचा ÿयÂन
करणारा शेरशहा हा पिहला शासक आहे."
४) धािमªक धोरण:
शेरशहा कृतीने अÂयंत कमªठ व धमªपरायण मुसलमान होता. धािमªक धोरणात एक वा³यता
नाही. िहंदुकडून िजिझया कर वसूल पूरणमलिवŁĦ धमªयुĦ पुकारले, कुराणाची शपथ
घेऊन िहंदूनायकांची भयंकर क°ल केली, जोधपुर व किलंज Öवारी¸या वेळी िहंदूची क°ल
केली. सवªसाधारण पण तो सिहÕणू व उदार होता. शेरशहा कĘर सुÆनी संÿदायी असूनही,
धािमªक िवचार उदार होता. डॉ. कानूनगो "शेरशहाने िहंदुधमêयांना आदराने वागिवले व
Âयां¸या धािमªक ®ÅदाÖथानावर आøमण केले नाही."
५) वाÖतुकलेची आवड:
शेरशहाने पंजाबमÅये रोहतासगढ़, िदÐलीचा पुराना िकÐला बांधला. िकÐला-इ-कोहना
मिशदी बांधली. Öवतःसाठीच Öमारक भवन (मकबरा) िबहारमधील ससाराम येथे बांधले.
िवल¸यामते, "हे Öमारक शेरशहाचे ÓयिĉमÂव व चåरýाचे ÿतीक आहे."
२.१६ सारांश बाबरा¸या मृÂयुनंतर िदÐली¸या िसंहासनावर १५३०-४० व १५५५-५६ या काळात
हòमायूनची राजकìय स°ा होती. Âया¸या काळात सवªý गŌधळ व संघषª सुŁ होता. शेरशहाने
१५४० मÅये हòमायूनचा पराभव कłन िदÐलीत सुर घराÁयाची स°ा Öथापन केली.
शेरशहाने १५४०-४५ या काळात राºयकारभार कłन अनेक सुधारणा केÐया. Âया¸या munotes.in

Page 45

हòमायून व शेरशहा
45 ÿशासकìय सुधारणा धोरणामुळे तो इितहास ÿिसÅद आहे. हòमायूने सुर घराÁयाची स°ा
१५५५ मÅये नĶ कłन पुÆहा मोगल स°ेची Öथापना केली.
२.१७ ÿij १) हòमायून-शेरशहा संबंध ÖपĶ करा.
२) हòमायून¸या अपयशाची कारणे सांगा.
3) शेरशहाचा साăाºयिवÖतार ÖपĶ करा.
४) शेरशाहा¸या ÿशासकìय सुधारणेचा आढावा ¶या.
५) एक उÂकृĶ ÿशासक Ìहणून शेरशहा¸या योµयतेचे परी±ण करा.
२.१८ संदभª  केतकर संÅया, भारतीय कलेचा इितहास, ºयोÂÖना ÿकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २), के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.
***** munotes.in

Page 46

46 ३
सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ सăाट अकबराचा पåरचय
३.३ पािनपतची दुसरी लढाई
१) हेमू २) हेमू अकबर संघषाªची पाĵªभूमी
३) पािनपत युĦ ४) पािनपत युÅदाचे पåरणाम
३.४ बैरामखानाचा अंमल १५५६-५७
३.५ पेटीकोट सरकार १५६०-६४
३.६ अकबराचा उ°रेकडील साăाºय िवÖतार
१) माळवा िजंकला २) जोनपूर व चुनारवर िवजय
३) आमेरशी मैýी ४) गŌडवानवरील िवजय
५) राजÖथानवर िवजय ६) मेरठ संघषª
७) रणथंबोरवर िवजय ८) गुजराथवर िवजय
९) बंगाल िबहार िजंकला १०) हळदी घाटची लढाई
३.७ वायÓय सरहदचे धोरण / साăाºय िवÖतार
१) काबूलवर िवजय २) वायÓय सरहĥ ÿदेशावर वचªÖव
३) िसंघवर अिधकार ४) बलुिचÖतान व कंदहारची ÿाĮी
३.८ अकबराचा दि±णेकडील साăाºय िवÖतार
१) दि±ण धोरणाची कारणे.
२) अकबरा¸या दि±ण मोिहमा: १) अहमदनगरवर Öवारी. २) खानदेश िजंकला
३.९ अकबराचे रजपूत िवषयक धोरण
अ) रजपूत िवषयक धोरणाची कारणे :
१) अंतगªत बंडाÑया २) िहंदुÖथानातील िवरोधी शĉìसाठी ÿितशĉì करणे
३) धािमªक ÖवातंÞय ४) सामािजक सुधारणा
ब) रजपूतांशी ÿÂय±ात संबंध :
१) आमेरशी मैýी २) मेरठ
३) िचतोड ४) रणथंबोर
५) हळदीघाट
क) रजपूत धोरणाचे पåरणाम : munotes.in

Page 47

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
47 १) रजपूत मोगलांचे संर±क बनले २) मोगलांचा साăाºय िवÖतार
३) रजपूतांची एकì भंगली ४) मोगल साăाºयाची सवा«गीण ÿगती
३.१० अकबराचे महसुलवषयक धोरण
३.११ अकबरा¸या सैिनकì सुधारणा
३.१२ अकबराचे मुÐयमापन | इितहासातील Öथान
१) कलेचा भोĉा २) दयाभाव
३) कुशल सेनापती ४) धािमªक धोरण
५) बुिÅदमान ÿशासक ६) राÕůिनमाªता
३.१४ सारांश
३.१५ ÿij
३.१६ संदभª
३.० उिĥĶे १) अकबराचा उ°रेकडील साăाºयिवÖतार समजावून घेणे.
२) अकबरा¸या रजपूत धोरणाची मािहती देणे.
३) अकबरा¸या ÿशासकìय सुधारणेची मािहती देणे.
३.१ ÿÖतावना मोगल साăाºया ची Öथापना १५२६ मÅये बाबराने केली. हòमायूनने ते वाढवÁयाचा ÿयÂन
केला. पण अपयशी ठरला. मोगल साăाºयाला वैभवशाली बनवÁयाचा सăाट अकबराने
ÿयÂन केला. भारतात मुिÖलम स°ेचा िवÖतार कłन, खöया अथाªने Âयाला Öथैयª ÿाĮ
कŁन िदले. ÿशासकìय यंýणेत नवे िसÅदांत मांडले व उदार धोरण Öवीकारले. Âयामुळेच
जागितक महान राजां¸या मािलकेत अकबराला मानाचे Öथान ÿाĮ झाले. लेनपुल Ìहणतो
कì, "अकबर भारतीय राºयकÂयाªत सवाªत महान राºयकताª होता." डॉ. ईĵरीÿसाद Ìहणतो
कì, "अकबर भारतीय इितहासात नÓहे तर सवª जागितक इितहासात एक महßवपूणª बादशहा
आहे. अकबराची योµयता आिण Âयांची यश याची तुलना युरोपीयन राºयकÂया«शी केली
असता, Âयांचे ®ेķßव िसÅद होते. "
३.२ सăाट जलालुĥीन मोहÌमद अकबराचा पåरचय हòमायुन¸या देशÂयागा¸या काळात Âयाची राणी हमीदाबानू अमरकोटचा राणा वीरसाल¸या
आ®याला गेली असताना, १५ ऑ³टोबर, १५४२ रोजी हमीदाबानू¸या पोटी अकबराचा
जÆम झाला. अकबराचे पालनपोषण हòमायूनचा सावý भाऊ िमझाª अÖकरी व Âयाची पÂनी
सुलतान बेगम व बाबराची बिहण खानजादा बेगम यांनी केले. अकबरास उ¸च िश±ण
देÁयासाठी ÓयवÖथा करÁयात आली. वया¸या ९Óया वषê Ìहणून Ìहणजे १५५२ मÅये
गझनीचा सुभेदार Ìहणून अकबराला नेमÁयात आले. याचवेळी हòमायूनने आपला वारसदार munotes.in

Page 48

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
48 Ìहणून अकबराला घोिषत केले. Âयांचा संर±क व मागªदशªक बैरामखानाची नेमणूक केली.
गझनीचा सुभेदार िहंदाल¸या मृÂयुनंतर Âयाची मुलगी रेिझया बरोबर अकबराने िववाह केला.
२४ जाने. १५५६ रोजी िदÐलीत हòमायून मरण पावला. यावेळी अकबर १३ वषाªचा असून,
लाहोर येथे बेरामखाना¸या मागªदशªनानुसार १४ फेāु. १५५६ रोजी अकबराचा
राºयािभषेक झाला.
३.३ पािनपतची दुसरी लढाई ५ नोÓह¤बर १५५६ अकबरा¸या राºयािभषेका¸या वेळी भारतातील राजकìय िÖथती खालावलेली होती.
याचवेळी अकबराकडे सैÆय, þÓय याचा अभाव होता. सवªý अराजकता पसरलेली होती.
िसंध, मुलतान, काÔमीर, माळवा, गुजराथ, बंगाल हे ÿांत Öवतंý झाले होते. रजपूतानी
आपली शĉì वाढवली होती. काबूल येथे िमझाª हकìम, पंजाबात िशकंदर सुर, मोहÌमद
आिदलशाह चुनारगडला तळ ठोकून होता. अनेक संकटे अकबरासमोर उभी होती. हेमूने
िदÐली व आúा िजंकून घेतली होती.
१) हेमू ऊफª हेमचंþ:
सुरवंशी सुलतान महमंद आिदलशहाचा सेनापती हेमू याचा जÆम रेवांडी¸या धूसर वैÔय
जातीत झाला. ÿारंभी िमठाचा Óयापार केला. नंतर शेरशहा¸या कारिकिदªत सैÆयास रसद
पुरवÁयाचे कायª केले. इÖलामशहाने एका गुĮ पदावर नेमले. Öवतः¸या अंगभूत शौयª, चातुयª,
साहसामुळे महमंदशहाने Âयाला िदवाण नेमले. Âयाने िदÐलीपासून चुनारपय«त २४ लढाया
लढÐया होÂया. Âयापैकì २२ लढायात िवजय िमळवला होता. Âयाने िहंदू, पठाण व तुकाªचे
एक िवशाल सैÆय उभारले. तो अÂयंत महßवकां±ी होता. काही इितहासकारां¸या मते
“िदÐलीला िहंदू राºय Öथापन करÁयाची Âयाची उÂकट इ¸छा होती. Âयाने "िवøमािदÂय"
ही पदवी धारण केली होती.”
२) हेमू-अकबर संघषाªची पाĵªभूमी:
िहंदुÖथानातून िपटाळून लावÁया¸या इÕय¥ने अनेक सेनापतीवर हÐले चढवले. मोगल
राºयपाल इÖकंदरखानाकडून आúा िमळवला. संभळचा अलीकुलीखान िभती पोटी पळून
गेला. ऑ³टोबर १५५६ मÅये हòमायूनचा अनुभवी सरदार तारदीबेगला हेमूने पराभूत कŁन
िदÐली ताÊयात घेतली. हे सवªजण पंजाबात सरिहंद येथे पळून जाऊन अकबरा¸या
सैÆयाला िमळाले. Âयामुळे मोगल सैÆयात िभतीचे वातावरण िनमाªण झाले. ते नĶ
करÁयासाठी बैरामखाना¸या सÐÐयानुसार अकबराने तारदीबंगला ठार मारले व आपला
मोचाª हेमूकडे वळवला.
३) पािनपतचे दूसरे युÅद ५ नोÓह¤बर १५५६:
िदÐलीचे राºय परत िमळवÁयासाठी अकबराने अलीकुलीखानला १० हजार सैÆय देऊन
पाठवले तर हेमू िदÐली ताÊयात आÐयानंतर पंजाब िमळवÁयासाठी ३० हजार रजपूत,
अनेक घोडेÖवार, १५००० ह°ी, बंदुकधारी िशपाई जमावून तयारी केली. या दोÆही
सैÆयाची पािनपत येथे भेट झाली. ५ नोÓह¤बर १५५६ रोजी तुंबल युÅद झाले. हेमू¸या
डोÑयात बाण लागून जखमी झाला. तो मरण पावला. अशी अफवा पसरÁयाने, सैÆयात munotes.in

Page 49

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
49 पळापळ सुŁ झाली. हेमूचा पराभव होऊन Âयाला कैद केले. बहरामखान¸या सÐÐयावŁन
अकबराने हेमूचा िशर¸छेद केला.
४) पािनपत युÅदाचे पåरणाम:
हेमूबरोबर अफगाणांचे साăाºय ÿÖथापनाचे ÖवÈन धुळीस िमळाले. िहंदुÖथानात पुÆहा
मोगलांची राजवट Öथापन झाली. ६ नोÓह¤बर, १५५६ रोजी अकबराने िदÐलीत ÿवेश
कŁन सवª युÅदसाăगी व धÆनधाÆय आपÐया ताÊयात घेतले, नंतर आúा ताÊयात घेतला
नंतर थोड्याच काळात अनेक िवरोधांचा नाश केला.
आपली ÿगती तपासा :
१) दूसöया पािनपत युÅदाचे वणªन करा.
३.४ बैरामखानाचा अंमल १५५६-६० बैरामखानाचा जÆम बद ³शानमÅये िशयापंथीय मोगल घराÁयात झाला. विडलाचे नाव
सैफअली बेग असे होते. वया¸या १६ Óया वषê बाबरा¸या सैÆयात ÿवेश केला. तो अÂयंत
साहसी, शूर, ÿामािणक असÐयाने हòमायूनचा तो सÐलागार व सेनापती होता. Âयाची
Öवािमिनķा व शौयª पाहóन हòमायूनने “खान-ए-खानान" ही पदवी देऊन अकबराचा संर±क
Ìहणून नेमले.
१) बैरामखानाची कामिगरी:
हòमायूनबरोबर चौसा व कनोज¸या युÅदात Âयाने मदुªमकì गाजवली. कनोज¸या युÅदानंतर
शेरखानाने आपÐयाकडे घेÁयाचा ÿयÂन केला. पण Âयाला नकार िदला. हòमायून¸या
पलयना¸या काळात पिशªयन शासनाकडून बैरामखानाने १० हजार सैÆयाची मदत िमळवून
िदली. याच सैÆया¸या मदतीने बैरामखानाने १५४५ पय«त ÿशासन संभाळले.
अफगाणांिवŁÅद िवजय िमळवून िदÐली परत िमळवली. Ìहणून हòमायूनने “खान-ए-खानान"
ही पदवी देऊन जालंदरचा राºयपाल नेमला. िवĬता, कुशल सैÆय संचलन, Óयĉìगत शौयª
इ. गुणामुळे बैरामखान हòमायून¸या दरबारात अÂयंत लोकिÿय झाला.
२) िसकंदर सूरचा बंदोबÖत करÁयासाठी अकबरा¸या नेतृÂवाखाली व बैरामखाना¸या
मागªदशªनाखाली हòमायूने सेना पाठवली, कलानोर येथे असतानाच हòमायून¸या मृÂयुची
बातमी समजताच बैरामखानाने अकबराचा येथे राºयािभषेक कŁन, िदÐलीला परत
आला. हेमुने िजंकलेला ÿदेश परत ताÊयात घेतला.

munotes.in

Page 50

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
50 ३) बैरामखानाशी अनेकांचे शýूÂव:
१५५६-५७ या काळात बैरामखान अकबरास ÿशासन आिण साăाºय िवÖताराबाबत पूणª
मागªदशªन करीत होता. तरीपण अनेक शýू Âयास िनमाªण झाले. अकबर मोठा झाÐयाने
बैरामखाना¸या सÐलाने वागÁयाची इ¸छा नÓहती. बैरामखान िशयापंथी असÐयाने
दरबारातील सुÆनी पंथीय लोक नाराज होते. या लोकांनी अकबराचे बैरामखानािवŁĦ कान
भरले. बैरामखाना¸या िवरोधी अकबराची आई हमीदाबानू, अकबरा¸या दाया-माहम अनगा,
जीजी अनगा आिण आ धमखान, शमसुĥीन, िशहाबुĥीन, अहमदखान, मुनीखान इ. मंडळ
होती. Âयां¸या सांगÁयावŁन बैरामखानला राºयकारभारातून काढून टाकले. बैरामखान
म³केकडे जाताना गुजराथ येथे मु³कामी असताना, पटणा येथील मुबारकखान याने
विडलांचा सुड घेÁयासाठी बैरामखानाला १५६१ मÅये ठार केले. बैरामखाना¸या िवधवा
पÂनीशी अकबराने िववाह केला. Âयांचा मुलगा अÊदुल रिहम यास खान -ए-खानान ही उ¸च
पदवी देÁयात आली.
४) बैरामखाना¸या पतनाची कारणे :
१) बैरामखान उदारमनाचा , मनिमळावू, बुिĦमान Öवामीिनķ सेनापती असूनही तो
अिधकाöयांशी सहकायाªने वागत नसे.
२) अिधकाöयांना ±ुÐलक चुकìसाठी कठोर शासन करत असे.
३) िशयापंथी सुÆनपंथी यां¸यातील वाद झाÐयाने सुÆनी पंथीय Âया¸या िवरोधात होते.
४) राजदरबारातील ľीयांनी बहरामखानािवरोधी अकबराचे कान भरले. यामुळे
बैरामखानाचे पतन झाले.
आपली ÿगती तपासा :
१) बैरामखानची लÕकरी कामिगरी अधोरेिखत करा.
३.५ पेटीकोट सरकार / पडदा शासन | अंतःपुर काळ १५६०-६४ बैरामखाना¸या वचªÖवातून अकबराची सुटका झाली. परंतु आता दरबारातील ľीयां¸या
तावडीत सापडला. तो १५६०-६४ हा काळ होता. या काळाला पेटीकोट सरकार अथवा
पडदा शासन असे Ìहणतात. ही िÖथती - आसमान से िगरा खजूर अटका िहंदीतील
Ìहणीÿमाणे होती. अकबरा¸या दाया माहम अनगा, जीजी अनगा तसेच राजमाता हमीदाबानू
बेगम या िľयांचे शासनावर वचªÖव होते. अकबराने शमसुĥीन अतगाखान याला वजीर
नेमले. १५६१ मÅये माळÓयावर पाठवले. Âयाने बाजबहादूरचा पराभव कŁन तेथील
लुटालुट कŁन माल Öवतःजवळ ठेवला. Âयामुळे अकबराने Âयाला ठार मारले. पुýा¸या
मृÂयुमुळे माहम अनगा ही मरण पावली. अकबराने आपला वजीर मुनीमखानास नेमले. munotes.in

Page 51

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
51 अशाåरतीने तो Öवतंý झाला. अनेक बंडखोरांचा िबमोड केला. तसेच युÅदकैīांना दास
बनवÁयाचे बंद केले. तीथªयाýा कर, िजझीया कर रĥ केला.
३.६ अकबराचा उ°रेकडील साăाºय िवÖतार अकबर अÂयंत महßवाकां±ी व साăाºयवादी मनोवृ°ीचा सăाट होता. अंतःपुरातील
महßवाकां±ी िľयां¸या वचªÖवातून मुĉ झाÐयानंतर Âयाने साăाºय िवÖताराची मोहीम
हाती घेतली. देशातील अनेक ÿदेश हळूहळू िजंकून घेतले. अकबराने आयुÕयभर
राºयिवÖतार करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयाने काबूलपासून बंगालपय«त आिण काÔमीरपासून
िवÅयपवªतापय«त साăाºय िवÖतार केला. दि±ण भारतात थोड्याच ÿमाणात यश ÿाĮ
झाले. अकबराने िहंदुÖतानात फार मोठ्या ÿदेशात मोगल साăाºय ÿÖथािपत करÁयात यश
िमळिवले. अकबराने केलेÐया साăाºय िवÖताराचा आढावा पुढीलÿमाणे :
१) माळवा िजंकला (१५६१-६२):
माळÓयात शुजातखानाचा मुलगा बाजबहादूर हा राºय करीत होता. संगीत ÿेमी आिण
ÖवŁप सुंदर पÂनी¸या ÿेममय जीवनात गुंतून पडला होता. Âयाची पÂनी Łपमती उÂकृĶ
कवियýी होती. Âयामुळे राºयकारभाराकडे बाजबहादूरचे दुलª± झाले होते. याचा फायदा
घेऊन १५६१ मÅये अकबराने आधमखानाला पाठवले. बाजबहादूर आधमखान यां¸यात
२९ माचª, १५६१ रोजी सारंगपूर पासून २० मैलावर युÅद झाले. Âयात बाजबहादूरचा
पराभव झाला व माळवा ताÊयात घेतला. बाजबहादूरने िपर महमंदवर आøमण कŁन
बöहाणपूरचा ÿदेश ताÊयात घेतला व माळवा िजंकÁयाचा ÿयÂन केला. Âयामुळे अकबराने
अÊदुÐलाखानास पाठवले. बाजबहादूरचा पराभव होऊन मारवाड व गुजराथ¸या आ®याला
गेला. १५६२ मÅये पुÆहा मोगलाचे वचªÖव िनमाªण झाले. अकबराने बाजबहादूरला ÿथम
एक हजारांची नंतर दोन हजारांची मनसब िदली.
२) जोनपूर व चूनार िवजय (१५६०-६१):
सुलतान महमंद आिदलशहाचा मुलगा शेरखान याने जोनपूरचा राºयपाल अलीकुलीखान
या¸यावर आøमण केले. Âयाने तीĄ ÿितकार कŁन िवजय िमळवला. अलीकुलीखानाने
ÿचंड लुट िमळवली, ती Öवतःकडेच ठेवली. Âयामुळे अकबर Âयाचा बंदोबÖत करÁयासाठी
गेला. परंतु अलीकुलीखान शरण आÐयाने, Âयास ±मा केली. १५६१ मÅये आसफखानास
पाठवून अकबराने चुनार ताÊयात घेतले.
३) आमेरशी मैýी (१५६२):
जयपूर Ìहणजे आमेरचा राजा भारमलचे राºय होते. Âया राºयातील काही भाग मेवाडचा
महाराणा व जोधपूरचा राजामालदेव यांनी बळकवÁयाचा ÿयÂन केला. मेवाडचा सुभेदार
शरफुĥीन हòसेनने भारमलचा पराभव कŁन, Âयाचा मुलगा ओलीस ठेवला. अकबर अजमेर
येथील दµयाªवर िजयारत (तीथªयाýा) करÁयासाठी जात असताना, सांयानेर येथे कछवाह
घराÁयाचा राजा भारमलने २० जानेवारी, १५६२ रोजी अकबराची भेट घेतली.
शरफुĥीनिवŁÅद अकबराची मदत घेतली. या सĩावनेपोटी Âयाने मुलगीशी लµन लावÁयाचा
ÿÖताव मांडला. अकबराने Âयास माÆयता िदली. अजमेरवŁन परत जात असताना सांभर munotes.in

Page 52

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
52 येथे ६ फेāुवारी, १५६२ रोजी भारमलची मुलगी जोधाबाईशी अकबराचे लµन झाले.
भारमलचा दरबारात मानाची जागा देऊन गौरव केला.
४) गŌडवानावरील िवजय (१५६४):
गŌडवाना हे िहंदुचे राºय असून वीर नारायण हा राजा होता. तो अÐपवयीन असÐयाने
Âयाची आई राणी दुगाªवती राºयकारभार करत होती. अकबराने साăाºय िवÖतारा¸या
लोभाने ते राºय िजंकÁयाची कामिगरी आसफखानाकडे सोपवली. १५६४ मÅये ५० हजार
सैÆय देऊन पाठवले. यावेळी राणी दुगाªवतीजवळ २० हजार घोडेÖवार, १ हजार ह°ी व
मोठे पायदळ होते. आसफखानाने दुगाªवती¸या ÿदेशात लुटालुट केली. राणीने मोठ्या
धैयाªने र±ण करÁयाचा ÿयÂन केला. पण ठार झाली. िकÐÐयावरील सवª िľयांनी जोहार
केला. या लढाईत वीर नारायण ठार झाÐयानंतर मोगलांनी ÿचंड लुटालुट केली. डॉ. िÖमथ
िवÆसेट¸या मते, "केवळ साăाºय िपपासा आिण लुट यासाठी राणी दुगाªवतीसार´या
चाåरÞय संपÆन व घरंदाज ľीवर अकबराने केलेले आøमण अÂयंत अÆयायपूणª होते."
५) राजÖथान:
राजÖथानमÅये मोगलांचे वचªÖव व स°ा ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केला. यासाठी
महßवाचे िकÐले िजंकले. राजांना Öवािमßव माÆय करायला लावणे. Âयां¸याशी िववाह कŁन
संबंध जोडणे, दरबारात माना¸या जागी नोकöया देणे, या धोरणातून वचªÖव िनमाªण केले.
६) मेरठ िच°ोड:
मेरठ मेवाड राजा उदयिसंहाचा जहािगरदार जयमल या¸या अिधपÂयाखाली होते. मेरठ¸या
कामिगरीवर शरफुĥीन हòसेनला अकबराने पाठवले. जयमलने िकÐÐयाचा ताबा िदला नंतर
देवदासने २०० सैÆयासह मोगलांशी झुंज िदली. पण यश िमळाले नाही.
७) िच°ोडचा वेढा (१५६७-६९):
मेवाडचा राजा उदयिसंह भारमलÿमाणे मोगलांशी वैवािहक संबंध जोडÁयास तयार नÓहता ,
Âयािशवाय अकबरा¸या शýूंना Âयाने आ®य िदला होता. Ìहणून अकबराने १३ ऑ³टोबर,
१५६७ मÅये िच°ोड¸या िकÐÐयाला वेढा िदला. Âयाची ÓयवÖथा उदयिसंहाने जयमल व
फतेिसंह यां¸याकडे सोपिवली. तो Öवतः अरवली¸या डŌगरात िनघून गेला. Âयामुळे कनªल
टॉड¸या मते “उदयिसंह हा दुबªल व िभýा होता. " परंतु पåरिÖथतीचा िवचार करता ते योµय
नाही. मोगल सैÆयांनी तोफांचा मारा व सुŁंग लावून िकÐÐया¸या तटांना िखंडारे पाडली.
जयमल गोळी लागून ठार झाला. Âयामुळे फ°ेिसंह¸या नेतृßवाखाली लढा सुŁ झाला.
युÅदात ÿचंड क°ली झाÐया. मोगलांनी िकÐला हाती घेताच ३० हजार िनदōष नागåरकांची
क°ल केली. आसफखानाला मेवाडचा राºयपाल नेमले. जयमल व फ°ेिसंहा¸या
पराøमामुळे अकबराने Âयांचे पुतळे बनवून आúा¸या दरवाजा¸या गजावर लावले.
८) रणथंबोरवर िवजय (१५६९):
िच°ोड¸या िवजयानंतर मोगल सैÆयांनी रणथंबोर¸या अिजं³य िकÐÐयाला वेढा िदला. दीड
मिहना वेढा चालूच होता. याचा ÿमुख राजा सुरजराय यांनी राजा भगवानदास व मानिसंह munotes.in

Page 53

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
53 यां¸या मÅयÖथीने अकबराची समेट कŁन िकÐला िदला. १५६९ मÅये किलंजरचा राजा
रामचंþने आपला िकÐला अकबराला िदला. तसेच मारवाडचा राजा चंþसेन, िबकानेरचा
राजा कÐयाणमल व जैसलमेरचा राजा हरराय यांनीही अकबराचे Öवािमßव Öवीकारले.
Âयामुळे सवª रजपूतांवर मोगलांचे वचªÖव ÿÖथािपत करणारा अकबर हा पिहला सăाट होय.
९) गुजरात िवजय (१९७२-७३):
गुजरात िहंदुÖथानातील महßवाचे Óयापारी क¤þ असून, ितसöया मुजÉफरखानाचे शासन सुŁ
होते. तो अÂयंत िवलासी शासक असÐयाने अराजक माजले. इतमादखाना¸या
िनमंýणावŁन अकबराने सÈट¤बर, १५७२ मÅये खान कलान¸या नेतृßवाखाली १० हजार
घोडेÖवार व Öवतः गुजरातकडे गेला. अÐपावधीतच गुजरातवर िवजय िमळवून तेथे िमझाª
अझीज कोकास राºयपाल नेमले. आúास परत आÐयानंतर पुÆहा गुजराथमÅये बंडाळी सुŁ
झाली. Âयाचा मोड करÁयासाठी अकबर गुजरातला गेला. २३ सÈट¤बर, १५७३ ला िवजय
िमळवला. या िवजयाची Öमृती िचरÖथयी करÁयाकåरता अकबराने फ°ेपूर िसøì येथे
"बुलंद दरवाजा" नावाचे एक भÓय ÿवेशĬार िनमाणª केले. डॉ. िÖमथ : "अकबरा¸या
कारिकदêत Âयाचा गुजराथ िवजय महßवाचा असून अिवÖमरणीय आहे."
१०) बंगाल - िबहार िजंकला (१५७४-७६):
िबहारचा शुभेददार करारानी (िकरानी) यांचे अकबराशी मैýीचे संबंध असÐयाने, Âयाने
अकबराचे ÖवािमÂव Öवीकारले. पण तो १५७२ मÅये मरण पावला. Âयानंतर दाऊदखान
स°ाधीश झाÐयाने अकबराचे Öवािमßव अमाÆय केले. हे पाहóन अकबराने Âयाला
िबहारमधून हòसकावून लावले. १५७६ मÅये राजमहालाजवळ युÅदात दाऊदखान ठार
झाला. Âयामुळे बंगाल-िबहार ÿांत अकबराने मोगल साăाºयाला जोडला.
११) हळदीघाटाची लढाई (१८ जून १५७६):
िच°ोड¸या पाडावानंतर महाराणा उदयिसंह िनराश न होता. Âयाने अरवली¸या डŌगराळ
भागात उदयपूर नावाचे नवे शहर बसवले. Öवतंýपणे राºय करÁयास सुŁवात केली.
Âया¸या मृÂयुनंतर Âयाचा मुलगा राणा ÿतापिसंह ३ माचª, १५७२ रोजी मेवाडचा स°ाधीश
झाला. Âयाने िच°ोडचे पूवêचे वैभव ÿाĮीसाठी सैÆय जमा कŁन, मोगल ÿदेशावर हÐले
चढवले. ÿतापिसंहाची मानखंडना करÁयाकåरता अकबराने आमेर¸या कुंववर मानिसंह व
आसफखानाबरोबर िवशाल सैÆय देऊन मेवाडवर पाठवले. Âयां¸याजवळ १० हजार
घोडदळ होते. राणाÿतापकडे ३ हजार घोडदळ व िभÐल सैिनक पायदळात होते. तसेच
हकìमखान सूर, भीमिसंह डोिडया, जयमलचा मुलगा रामदास राठोड, µवाÐहेरचा राजा
रामाशाह झाला िबंदा सरदार, िदवाळ भामाशाह इ. सेनापती होते. १८ जून, १५७६ रोजी
अरवली पवªतातील िबंदा नदीजवळ हळदी घाट येथे उभय प±ात युÅद झाले. राणाÿतापला
चोहोबाजूने घेरÐयाने, सरदार िबंदा झाला याने राणाÿतापचा राजमुकुट व छý Öवतः घेऊन
Âया¸या जागी लढाई सुŁ केली व राणाÿतापला सैÆयातून सुरि±त बाहेर काढले आिण
मोगलांना िवजय िमळाला. राणाÿतापने दöयाखोöयां¸या आ®याने गिनमी काÓयाने सतत
२१ वष¥ मोगलांशी संघषª सुŁ ठेवला. अखेर १५ जानेवारी, १५९७ रोजी वया¸या ५१ Óया
वषê शुर देशभĉांची जीवनºयोत मावळली. राणा ÿताप¸या नंतर राणा अमरिसंह िवŁÅद munotes.in

Page 54

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
54 अकबराने सैÆय पाठवले. तरीपण ते िजंकता आले नाही. डॉ. मथुरालाला शमाª - "अकबराची
महßवाकां±ा, योµयता व शौयाªचे पोवाडे अनेक इितहासकारांनी गायलेले आहे. पण महाराणा
ÿतापदेखील भारतीय इितहासातील एक दैिदÈयमान िहरा आहे. Âयाचा पराभव
िवजयापे±ाही अिधक ÿशंसनीय आहे. Âया¸या शौयª व धैयाªने शेकडो कवé¸या काÓयाला
िवषय पुरिवले. खरे पाहता ÿतापचा पराभव अकबरा¸या िवजयापे±ाही ÖतुÂय आहे. "
आपली ÿगती तपासा :
१) अकबराचा उ°रेकडील साăाºयिवÖतार सांगा.
३.७ अकबराचे वायÓय सरहदचे धोरण १) काबूल िवजय (१५८१):
अकबरा¸या धािमªक धोरणामुळे Âयाला पदावŁन दूर कŁन, Âयाचा भाऊ िमझाª मोहÌमद
हकìम यास गादीवर बसवÁयाचा गुĮ कट रचला. बंगाल-िबहारमÅये अकबरािवŁÅद बंड
पुकारले. Âया बंडखोरांना मदतीसाठी िमझाª मोहÌमद हकìम येत असतानाच, अकबराकडून
पराभव झाला. परत जाताना वाटेतच १५८५ मÅये मरण पावला. Âयामुळे काबूलचे राºय
िमळाले.
२) वायÓय सरहĥ ÿदेशावर वचªÖव (१५८५):
या ÿदेशात युसूफजाई, आिĀदी, उजबेग, खटक इ. अनेक मुसलमान टोÑया होÂया. ते
सतत बंड कŁन िदÐली¸या शासकांना सदैव ýास देत असे. Âयावर िनयंýण ठेवÁयासाठी
अकबराने राजा िबरबल व जैनखान कोकलताश यांना पाठवले. या संघषाªत िबरबल ठार
झाला. पुढे अकबराने राजा मानिसंह व राजा तोडरमल यांना पाठवून या टोÑयांचा पराभव
केला.
३) िसंधवर अिधकार (१५९१):
िसंध ÿांतावर वचªÖव ठेवÁयासाठी बैरामखानाचा पुý अÊदुल रिहम खानला िवशाल सैÆय
देऊन १५९० मÅये पाठवले. ठĜा व सेहवानचे िकÐले िजंकÐयानंतर येथील शासक िमझाª
जानीबेग शरण आला. अकबराने राºय खालसा कŁन तीन हजारांची मनसब िदली.
४) बलुिचÖतान व कंदहारची ÿाĮी (१५९५):
अकबराचा सरदार मीर मासूम याने बलुिचÖतानातील अफगाणांचा पराभव कłन १५९५
मÅये हा ÿदेश िजंकला. याच वषê कंदहाराचा इराणी राºयपाल मुजÉफर हòसेन िमझाª याने
कंदहारचा िकÐला अकबराला िदला.
munotes.in

Page 55

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
55 अकबराचे दि±ण धोरण / साăाºय िवÖतार:
अ) अहमदनगरवर Öवारी (१६००)
१) अकबराची महßवाकां±ा
२) दि±णेतील अिÖथर पåरिÖथतीचा फायदा
३) पोतुªिगजां¸या िवरोधी मोिहम
४) लÕकराला कायª±म ठेवÁयासाठी.
ब) अहमदनगरवर Öवारी (१६००):
अकबराने राजपुý मुराद व अÊदुल रहीम खानखाना याला नगर¸या Öवारीवर १५९५ मÅये
पाठवले. सुलतान मुजफरशहा हा अÐपवयीन शासक असÐयाने, चांदबीबी राºयकारभार
करत होती. या दोघांचे युÅद झाले. १५९६ मÅये करार होऊन अकबराचे मांडिलकÂव
Öवीकारले. अकबराला वöहाडÿांत िदला. १५९९ मÅये चांद- बीबीची हÂया कŁन बहादूर
िनजामशहाने मोगलांकडून वöहाडÿांत परत घेतला. Âयामुळे अकबराने पुÆहा Öवारी केली.
बÆहाणपूर शहर िजंकून, नगर¸या िकÐÐयाला वेढा िदला. २८ ऑगÖट, १६०० मÅये
िकÐला िजंकून घेतला. बहादूर िनजामशहाला कैद कłन µवाÐहेर¸या िकÐÐयात ठेवले.
क) खानदेश िजंकला (१६०१):
खानदेशाचा फŁकì वंशी राजा अलीखानने अकबराचे वचªÖव माÆय केले. परंतु सुÈया¸या
युÅदात ठार झाÐयानंतर, Âयाचा पुý मीरन बहादूर हा शासक बनला. Âयाने अकबराचे
वचªÖव अमाÆय केले. Âयाला िश±ा करÁयासाठी अकबराने १६०० मÅये आिशरगडा¸या
िकÐÐयाला वेढा िदला. अनेक िदवस संघषª होऊन ६ जानेवारी १६०१ मÅये िकÐला
अकबराने ताÊयात घेतला. यावेळी अकबराने दगाबाजी केली. मीर बहादूरला µवाÐहेर¸य
िकÐÐयात कैदेत ठेवÁयात आले. डॉ. िवÆस¤ट िÖमथ - "हा िवजय Âया¸या उººवल नावा वर
लागलेला एक कलंकच Ìहणावा लागतो."
अकबराचा मृÂयु:
२५ ऑ³टोबर, १६०५ आयुÕयभर भोगलेÐया कĶांनी आिण लढाÍयांनी अकबराची ÿकृती
±ीण झाली होती. भावी सăाट कोण यावŁन दरबारात दोन गट िनमाªण झाले. एक सिलमचा
तर दुसरा खु®ूचा होता. ३ ऑ³टोबर रोजी अकबर आजारी पडला. आजार वाढत जाऊन
२५ आ³टोबर, १६०५ रोजी मरण पावला. आúापासून पाच मैल दूर िसकंदरा येथे
अकबराचे दफन करÁयात आले.

munotes.in

Page 56

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
56 ३.९ अकबराचे रजपूत धोरण अ) रजपूत िवषयक धोरणाची कारणे:
१) अंतगªत बंडाÑया:
अकबरा¸या राºयरोहणा¸या िदवसापासूनच अकबरास बंडाळीस तŌड īावे लागले.
बादशहाची सेवा िकंवा साăाºयाचे िहत Âयांना महßवाचे वाटत नÓहते. हे अकबराने
ओळखÐयाने Âयां¸यावर िवĵास ठेवणे धो³याचे आहे. या बंडखोर सरदारांना तŌड
देÁयासाठी रजपूतांशी मैýीचे संबंध जोडÁयाचे ठरवले.
२) िहंदुÖथानातील िवरोधी शĉìसाठी ÿितशĉì करÁयासाठी:
अकबर िहंदुÖथानाचा सăाट झाला तरी, अनेक मुसलमानाचा िवरोध होता. बंगाल, िबहार,
ओåरसा, काबूल इ. स°ा अकबराला मानत नÓहÂया. Âयांना शह देÁयासाठी ÿामािणक,
िनķावंत व युÅदकुशल रजपूत जमातीचे सहकायª िमळवÁयाचे ठरवले.
३) साăाºय िवÖतारासाठी :
साăाºय वाढीसाठी Âयांनी कुटिनतीचा व मुÂसĥेिगरीचा वापर केला. साăाºय
िवÖतारासाठी रजपूतांचे सहकायª िमळवÁयाचे ठरवले.
४) रजपूतांचे गुण:
रजपूत हे अÂयंत ÿामािणक असून िदलेला शÊद मोडत नाही. पराøमासाठी ते ÿिसÅद
आहेत. Âयां¸या जवळ Öवतःचे राºयसैÆय आहे. तेÓहा अकबराला आपले Åयेय साÅय
करÁयासाठी रजपूतांना िमý बनवले.
५) अकबराचे उदार धोरण:
अकबराने रजपूतांना जी मोठमोठी पदे िदली. Âया¸यािवषयी आपूलकì दाखवली. ते
Âयां¸यावर ÿेम होतं Ìहणून नÓहे. िहंदू धमाªबाबत जी सिहÕणूता दाखवÁयात आली. ते
धािमªक धोरण होते. ते उदार ठेवून राजा मानिसंग व भगवानराव यांना आपÐयाकडे ओढून
अÆय रजपूतावर आøमणे कŁन साăाºय वाढवायचे होते. Ìहणून Âयाने उदार धोरण ठेवले.
डॉ. ए. एल. ®ीवाÖतव Ìहणतात कì , "अकबराचे रजपूत धोरण एका सुिनयोिजत धोरणाचा
पåरणाम होता हे धोरण Öवाथª, योµयतेची Öवीकृती आिण Æयायनीती¸या िसÅदांतावर
आधारीत होते."
ब) रजपूतांना िमý बनवÁयाचे चार उपाय:
१) वैवािहक संबंध जोडून:
अकबराने दोन घराÁयाशी लµनाचे संबंध जोडून, Âयांना जवळ आणÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयानुसार जयपूरचा राजा भारमल¸या मुलीशी १५६२ मÅये लµन केले. राजा मानिसंग¸या
बिहणीबरोबर राजकुमार सलीम ऊफª जहांिगरीचे लµन लावले, डॉ. बेनीÿसाद यां¸या मते -munotes.in

Page 57

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
57 "िववाहामुळे भारता¸या राजिनती¸या नÓया युगाला ÿारंभ झाला. देशात सुयोµय सăाटाची
परंपरा िनमाªण झाली. ’’
२) रजपूतांची जबाबदारी¸या पदावर नेमणूका:
अकबराने िबहारमधील (भारमल) व भगवानदास यांना सैिनकì कमांडर Ìहणून नेमले. राजा
राजा तोडरमल , राजा मानिसंग यांना मोठ्या जबाबदारीवर नेमले. अकबरा¸या सैÆयात
मुसलमानापे±ा रजपूत सैÆय जाÖत होते. एक लेखक अकबराला रजपूतांचे Öवतंý
अिÖतÂव व शýूÂवही नको होते. Ìहणून Âयांनी योµय िनतीचा वापर कŁन, ÖवातंÞय नĶ
कłन मैýीचे संबंध जोडले.
३) धािमªक ÖवातंÞय:
अकबराने रजपूतास जवळ आणÁयासाठी धािमªक ÖवांतÞयाचे धोरण िÖवकारले. Âयाने
िहंदूवरील अनेक कर रĥ केले. िहंदु राजांना मंिदरात जाऊन पूजा करÁयाची परवानगी
िदली. तो Öवतः िहंदुदेवतेचा ÿसाद ÿेमाने खात असे व कपाळावर उभे गंध लावत असे.
Âयामुळे अकबरासाठी आपुलकìची भावना रजपूतां¸यात झाली.
४) सामािजक सुधारणा:
रजपूतांची मने िजंकÁयासाठी अकबराने िहंदू समाजात ÿामािणक सुधारणा केÐया.
बालिववाह, स°ीची ÿथा बंद केली. जातीय बंधने दूर करÁयाचा ÿयÂन केला. बालकÆया
वधाला िवरोध केला. युÅदात पकडलेÐया शýू¸या लोकांना गुलाम करÁयाची ÿथा बंद
केली.
क) रजपूतांशी ÿÂय±ात संघषाªचे संबंध:
१) आमेरशी मैýी- १५६२.
२) मेरठ.
३) िच°ोडचा वेढा - १५६७-६९..
४) रणथंबोरचे युÅद १५६९.
५) हळदीघाटाची लढाई - १८ जून, १५७६.
िटप : वरील युÅदाची मािहती उ°रेकडील साăाºयिवÖतारा¸यामÅये सिवÖतर आहे.
ड) रजपूत धोरणाचे पåरणाम:
१) रजपूत मोगल साăाºयाचे संर±क बनले.
२) मोगलांचा साăाºय िवÖतार.
३) रजपूतांची ऐकì भंगली.
४) मोगल साăाºयाची सवाªगीण ÿगती. munotes.in

Page 58

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
58 आपली ÿगती तपासा :
१) अकबराचे राजपूत िवषयक धोरण नमुद करा.
३.१० अकबराची राºयÓयवÖथा अकबर हा एक अÂयंत िवशाल अंतःकरणाचा, उदारमतवादी व आदशª राजा होता. मोगल
स°ेसाठी सुÓयवÖथा आिण सुसंघिटत राºयÓयवÖथा बनवली. Âयाने सवª िहंदू मुसलमान
ÿजाजनांना जाितधमª भेदभाव न करता सवा«ना संधी िदली होती.
१) अकबराची राºयस°ेिवषयी कÐपना:
अकबर ÿारंिभक काळात कĘर सुÆनीपंथीय मुसलमान होता. नंतर¸या काळात Âया¸यात
पåरवतªन होऊन रजा, राजपद, राजाचे अिधकार, कतªÓय यािवषयी धोरणात बदल झाले.
१५७९ मÅये सवō¸च धािमªक अिधकारांचा हòकूम काढला. Âयाचा पåरणाम शा सन
ÓयवÖथेवर पडला. अकबरा¸या मते "राजा हा ÿजेचा िहतिचंतक आिण संर±क असतो,
राजपद ही एक ईĵरी देणगी आहे. ती परमेĵरामुळे लाभते. राजाने सदैव Æयायÿेमी, िनÕप±
आिण उदार असले पािहजे. Âयाने ÿजेचा सांभाळ Öवतः¸या मुलाÿमाणे केला पािहजे.
ित¸या कÐयाणात सदैव मµन असले पािहजे.
२) क¤िþय शासनÓयवÖथा:
अकबराने आपली सवª शĉì लÕकरी, मुलकì व Æयायिवषयक यावर क¤þीत केली होती.
राºयकारभार चालिवÁयाकåरता अकबराने एक क¤िþय मंýीमंडळे िनमाªण केले. Âयात
‘बादशाहाला’ अंितम अिधकार िदला. अकबराचे मंýीमंडळ पुढीलÿमाणे होते :
१. वजीर (पंतÿधान): शासक आिण ÿजा यांना जोडणारा Ìहणजे वजीर होय. Âयाला
ÿचंड अिधकार िदले होते. बैरामखाना¸या हकालपĘीनंतर या पदाचे महßव कमी झाले.
नंतर ते बंदच केले.
२. दीवाण (अथªमंýी): साăाºयाचा जमाखचª, मालगुजारीचा बंदोबÖत, करवसुली व
शाही खिजÆयावर देखरेख इ. कामे होती. मुजÉफरखान, शाह मÆसूर, राजा तोडरमल
हे सुÿिसÅद दीवाण होते.
३. मीरब±ी (सैÆयमंýी): लÕकराचा ÿमुख असून लÕकरावर देखरेख ठेवणे.. मनस-
बदारांची नावे, दजाª, वेतन इ. नŌद ठेवणे, सैÆयाकåरता शľसामुúी, अÆनपुरवठा,
वाहतुकìची साधने इ. पुरवठा करणे ही ÿमुख कायª होती. munotes.in

Page 59

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
59 ४. सþ-उस-सþ (धमाªदाय ÿमुख): धािमªक बाबतीत सăाटाला सÐला देणे, सरकारी
दानधमाªची ÓयवÖथा पाहने, वषाªसने, िशÕयवृÂया, धािमªक संÖथा व साधुसंतांना
देणµया देÁयाचे कायª करावे लागे.
५. खान-ए-समा (खासगीचा कारभारी) : शाही कुटुंब, शाही भोजनशा ळा व सăाटाचे
अंगर±क इÂयादीवर देखरेख करणे हे Âयांचे कायª होते.
६. काजी-उलू-कजात (मु´य Æयायाधीश): राºयाचा ÿमुख Æयायाधीश होता. िदवाणी व
फौजदारी दाÓयाचा िनकाल लावणे. कायदेिवषयक सÐला देणे. ÿांतीय
Æयायािधकाöयां¸या नेमणूका करणे इÂयादी कायª करत असतं.
७. दरोगा-ए-डाक चौकì (टपाल व गुĮहेर ÿमुख): सरकारी कागदपýांची ने-आण व
गुĮहेरां¸या नेमणूकì इÂयादी काय¥ या अिधकाöयास करावे लागत.
८. मीर अितश (तोफखाना ÿमुख): शाही तोफखानाचा ÿमुख, तोफा, बंदुकांची िनिमªती,
दाŁगोÑयांचा पुरवठा, गोलंदाजां¸या नेमणूका इ. काय¥ या खाÂयाचा ÿमुखास करावे
लागत..
३) ÿांतीय शासन ÓयवÖथा:
अकबरने आपÐया साăाºयाचे १५ ÿांतांमÅये (सुबा) िवभाजन केले होते. ÿांत ÿमूखास
सुबेदार Ìहटले जाई. अलहाबाद, माळवा, आúा, खानदेश इ. ÿांत िवशेष महßवाचे होते.
क¤िþय खातेÿमुख ÿांतीय खातेÿमुखाची नेमणूक करत असे. Âयाचÿमाणे ÿांतात कायª करत
असे. क¤þाÿमाणेच ÿांतात ही अिधकारी असे. Âयांनी आपÐया खाÂयानुसार कायª करावे.
सावªजिनक Öव¸छतेची ÓयवÖथा कोतवालाकडे असे. सर जदुनाथ सरकार यां¸या मते,
"मोगलांची ÿांतीय राºयÓयवÖथा Âयां¸या क¤þीय शासन ÓयवÖथेचेच लहान ÖवŁप होते.”
४) Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथा :
१) सरकार/िजÐहा शासन पÅदती :
ÿांताचे अनेक ‘सरकार’ मÅये िवभाजन केले. िजÐĻाला ‘सरकार’ असे Ìहणतात.
िजÐहाÿमुख फौजदार होता. Âयासोबतच अमलगुजार, खजानदार व िबितबची हे अिधकारी
होते. फौजदार हा शांतता सुÓयवÖथा राखत असे तर अमलगुजार हा महसूल ÿशासन
सांभाळत असे.
२) परगÁयाची (महाल) शासन ÓयवÖथा :
ÿÂयेक ‘सरकार’ मÅये अनेक परगणे होते. परागÁयात ‘िशकदार’ हा ÿमुख अिधकारी होता.
शांतता व सुÓयवÖथा राखणे, जिमन महसूल गोळा करणे. तर ‘अिमल’ हा परगÁयाचा
महसूल ÿशासन सांभाळत असे.
३) úाम ÓयवÖथा:
ÿशासकìयŀĶ्या úाम हा साăाºयातील सवाªत लहान घटक असून महßवाचा आहे. úामीण
जीवन ÿाचीन काळापासून Öवयंपूणª होते. गावचा कारभार úाम पंचायत करीत असे munotes.in

Page 60

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
60 मुकादम, पटवारी, चौकìदार हे úाम ÓयवÖथेतील सरकारी कमªचारी होते. ऐन-ए-
अकबरीमÅये ‘कोतवाल’ या¸या कायाªचे पण वणªन केले आहे.
५) राºयकारभाराची वैिशĶ्ये:
१. सरकारी अिधकारी डो ईजड व शĉìशाली होऊ नये Ìहणून दर ३ वषा«नी बदली होत
असे.
२. ÿÂयेक मंÞयांनी आपला अहवाल सăाटाकडे पाठवणे.
३. क¤þ ÿांतात Æयायी संबंध ठेवले होते.
४. Óयĉì¸या कामिगरीÿमाणे नोकöया िदÐया होÂया.
५. सरकारी नोकरांना जहािगरी अथवा जमीन ब±ीस न देता रोख पगार िदला.
६. सवª सरकारी Óयवहार फारसी भाषेत चालू ठेवले.
३.११ अकबराचे राजÖव धोरण / जमीन महसुल पÅदत जमीन महसुला¸या बाबतीत अकबराने शेरशहाचे अनुकरण केले. शेतकöयां¸या दयनीय
अवÖथेला आळा घातला. शेतीत अनेक सुधारणा केÐया. अकबरा¸या भूमीÓयवÖथेची
Öतुती करताना डॉ. ईĵरीÿसाद Ìहणतात कì, “अकबरा¸या गादीवर येÁयाने ÿशासकìय
सुधारणे¸या इितहासात एका नवीन युगाचा ÿारंभ झाला. अÆय ±ेýांत Âयाने केलेÐया
ÿशंसनीय कामिगरीÿमाणे, राजÖव खाÂयालाही Âया¸या अिĬतीय ÿितभेचा Öपशª झाला
होता." १५८५ मÅये रजा तोडरमलची िदवाण-ए-अ®फ¸या जागेवर नेमणूक केली. Âयाने
जिमन व महसुल सुधारणा केली. Âयास "तोडरमलचा बंदोबÖत" अथवा "रयतवारी पÅदत"
असे Ìहणतात. रयतवारी पÅदतीनुसार जिमनीची मोजणी कŁन उÂपादना¸या ±मतेवर
जिमनीचे पुढीलÿमाणे चार ÿकार पाडले. पोलज (उÂकृĶ), परौती (मÅयम) , चाचर (िनकृĶ)
व बंजर (ओसाड)
डॉ. कì. ए. िÖमथ "अकबराची भूमीÓयवÖथा वाखाणÁयाजोगी होती. Âयाने या संबंधात
अिधकारी वगाªला िदलेÐया सुचना ÓयावहाåरकŀĶ्या अÂयंत संतोषकारक होÂया.
३.१२ अकबरा¸या सैिनकì सुधारणा (मनसबदारी) अकबराला Öवतःची िÖथती बळकट करÁयाकåरता आिण िहंदुÖथानात िवशाल साăाºय
िनमाªण करÁयाकåरता शĉìशाली सैÆयाची आवÔयकता होती. मोगल सैÆयात अनेक
सुधारणा केÐया. Âया "मनसबदारी पÅदत" या नावाने ÿिसÅद आहे. अकबरा¸या सैÆयात
चार िवभाग होते. १) मनसबदारी पÅदत, २) अंगर±क सैÆय, ३) Öथायी सैÆय, ४)
मांडिलक राजांचे सैÆय,

munotes.in

Page 61

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
61 १) मनसबदारी पÅदत:
मनसबदारी पÅदत बाबरापासून सुŁ होती. मनसबदारीची मुळ कÐपना पिशªयन असून
मनसब याचा अथª राजकìय पद अथवा दजाª असा होता. आयिवªन यां¸या मते, “मनसबदारी
मुघल शासनातील हòदा िकंवा ÿितķा मोजÁयाचे साधन होते. यामुळे मनसबदाराचा हòĥा,
Âयाचे वेतन, राºयदरबारातील Âयाचे कायªÖथान िनिIJत होत असे.
अकबराने मनसबदार सैÆयपÅदती १५७१ मÅये सुŁ कŁन, Âयांचे ३३ ÿकार केले. पण
ÿमुख दोन वगाªत Âयाची िवभागणी केली होती. २० सैिनक ते १ हजार सैÆयापय«तची पदवी
धारण करणाराला मनसबदार अथवा किनķ उमराव Ìहणतात. तर १ हजार ते १२
हजारापय«त पदवी धारण करणाöयाला उमराव असे Ìहणतात. मनसबदाराची िविशĶ अंगे
Ìहणजे ‘जात’ व ‘सवार’ ही असे. ®ी. Êलॉकमन यां¸या मते, "मनसबदाराला सैिनकांची जी
सं´या ठेवावी लागे ितला जात" असे Ìहणत. घोडदळा¸या सं´येला ‘सवार’ असे Ìहणत,
इिवªन यां¸या मते, "जात Ìहणजे घोडे Öवारांची एक िनिIJत सं´या तर, ‘सवार’ हा एक
ÿितķा सुचक शÊद होता." अÊदुल अजीज¸या मते, "जात" पद ÿाĮ होणाöया मनसबदारास
एका िनिIJत सं´येत ह°ी, घोडे व भारवाह बैलगाड्या इ. वÖतु Öवतःबरोबर बाळगाÓया
लागत. घोडेÖवार व पायदळातील सैिनकांशी जातचा काही संबंध नÓहता ‘सवार’ याचा अथª
मनसबदारा¸या आधीन एक िनिIJत घोडदळाची सं´या आहे, ÿÂयेक मनसब ÿथम, िĬतीय,
तृतीय ®ेणीत िवभĉ होती.
मनसबदारी पÅदतीतील दोष: अकबराची सैÆय ÓयवÖथा अितशय उÂकृĶ पÅदतीची होती
तरी, Âयात अनेक दोष होते. डॉ. िÓहÆसेÆट िÖमथ "अकबरा¸या सैÆय संघटनात जरी
मूलभूत दोष असेल तरीही Âया¸या शेजार¸या राºयांपे±ा ते अिधक चांगले होते."
१. आरमाराची ÓयवÖथा न Óहती. Âयामुळे अकबरा¸या मृÂयुनंतर सैÆयाची कायª±मता ही
कमी होऊ लागली.
२. सैÆय रचना योµय नसून, सăाटाचा व सैÆयाचा संबंध येत नसे. डॉ. कानूनगो यां¸या
मते, "या ÓयवÖथेत वाÖतिवकŀĶ्या सैिनकांची भावभĉì सăाटाऐवजी
मनसबदाराÿती जाÖत होती. कारण तो च Âयांचा वेतनदाता होता."
३. मनसबदारी पÅदतीमुळे सैÆय ÓयवÖथेत एकतेचा अभाव होता.
४. सैÆयसंचलन, þुतगतीने होÁयाचे साधन नÓहते.
५. तोफखाना िवभाग सगÑयास दुलªि±त िवभाग होता.
सर जदुनाथ सरकार: यां¸या मतानूसार, “मुघल साăाºया¸या अÖतास कारणीभूत
असलेÐया अनेक कारणांपैकì मनसबदारांची अकायª±मता हे महßवाचे कारण मानता येईल.
हे मनसबदार युÅदा¸या मोिहमेत नृÂयांगना, ह°ी, उंट, वाī, बाजार, िवøेते, अिधकारी
यांचीच मोठी सं´या होती.”

munotes.in

Page 62

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
62 आपली ÿगती तपासा :
१) अकबराची राजस°ेिवषयीची कÐपना ÖपĶ करा.
२) अकबराचे लÕकरी धोरण सांगा.
३.१३ अकबराचे मूÐयमापन व इितहासातील Öथान मÅययुगीन िहंदुÖथान¸या इितहासातील एक राÕůीय सăाट Ìहणून अकबरचा उÐलेख केला
जातो. Âयाचे Óयिĉमßव आकषªक आिण ÿभावशाली होते. सăाट जहांगीर तुझुक-ए-
जहांिगरी या úंथात Âया¸या शरीराचा बांधा मÅयम ÿतीचा परंतु उंच भासणारा होता. Âयाचा
रंग गहóवणê होता. Âयाचे डोळे व िभवया काÑया रंगा¸या होÂया. तो सावÑया रंगाचा, छाती
Łंद व बाहó लांब होते. असे वणªन अकबराचे आले आहे.
१) कुशल सेनापती:
अकबर एक कुशल सैिनक व ÿितभाशाली होता. तो एक बहादूर सैिनक, एक महान
सेनापती, एक बुिĦमान ÿशासक, एक लोकिहतकारी राजा होता.
२) अकबराचे धािमªक धोरण:
अकबराने िविवध ²ान समजून घेऊन इबादतखानची िनिमªती केली. दीन-ए-इलाही धमाªची
Öथापना केली. रजपूतांशी उदारपणाने वागून Âयांचे ÿेम िमळवले. शासन ÓयवÖथा
लोकािभमुख बनवली. डॉ. ए. एल. ®ीवाÖतव यां¸या मते, "इµलंडची राणी एिलझाबेथ,
ĀाÆसचा सăाट चौथा हेʼnी व इराणचा सăाट शहा अÊबास या Âया¸या समकालीन महान
शासकांपे±ा ®ेķ अकबर होता.”
३) बुिĦमान ÿशासक:
अकबर बुिÅदमान ÿशासक असून Óयावहाåरकपणा ®ेķ ÿतीचा होता. Âयाने क¤िþय ÿशासन
ÓयवÖथा, बादशहाचे अिधकार, कतªÓय इ. तसेच ÿांताबाबतही तेच धोरण ठेवले. महसूल
ÓयवÖथा, सैÆय सुधारणा इ. सुधारणा कłन ÿजेला समान दजाª िदला. ºयाÿमाणे अकबर
मोगल साăाºयाचा संÖथापक असून तो एका सवª®ेķ ÿशासन ÓयवÖथेचा िशÐपकार होता.
munotes.in

Page 63

सăाट जलालुĥीन मोहमंद अकबर
63 ४) राÕů िनमाªता:
इितहासकार अकबराला थोर राÕů िनमाªता Ìहणून गौरवतात. ४९ वषाª¸या राºयकारभारात
Âयाने ÿचंड साăाºय वाढवले. धमाªधमाªतील मतभेद नĶ करÁयासाठी उदार व सिहÕणुता
धोरण Öवीकारले, लोकां¸या पाýता व योµयतेनुसार सैÆयात व राºयकारभारात Âयांना
Öथान िदले. अनेक धमाªत संबंध जोडले. ÖटॅÆले लेनपूल यां¸या मते, "दीने इलाहीने िहंदू व
मुसलमान ऐ³य िनमाªण कŁन एक राÕůीयÂवाची भावना िनमाªण केली.
४) राÕů िनमाªता:
५) कलेचा भोĉा
६) अकबराचा दयाळू Öवभाव
िहंदूवरील अनेक कर रĥ केले. ÿचिलत ÿथा बंद केÐया. दरबारात अनेक कलावंतांना
राज®य िदला होता. Ìहणून संगीत, िचýकला, ÖथापÂय कला, नृÂयकला काÓय इÂयादéचा
िवकास झाला.
आपली ÿगती तपासा :
१) अकबराची योµयता सांगा.
३.१४ सारांश हòमायून¸या मृÂयुनंतर अकबराने १५५६ मÅये राºयािभषेक कłन िदÐलीचे िसंहासन
ताÊयात घेतले. यावेळी पािनपत येथे हेमूचा पराभव करावा लागला. अकबराने उ°र
भारतात अनेक िवजय िमळवून शांतता िनमाªण केली. अकबर हा सिहÕणू धोरणाचा
असÐयाने Âयाचे रजपूतांशी जवळचे संबंध होते, हे संबंध िनमाªण करÁयासाठी Âयाने अनेक
उपाययोजना केÐया. Âया¸या धािमªक धोरणांचा एक भाग Ìहणजे िदन-ए-इलाही धमाªची
Öथापना होय. अकबराने ÿशासनात अनेक सुधारणा केÐया. Âया¸या सिहÕणू धािमªक
धोरणामुळे तो मोगल काळातील सवª®ेķ सăाट बनला.
३.१५ ÿij १) पाणीपत¸या दुसरी लढाई (५ नोÓहे. १५५६) वर सिवÖतर टीप िलहा.
२) अकबराचा उ°रेकडील साăाºयिवÖतार ÖपĶ करा.
३) अकबराची रजपूत धोरणाचे ÖवŁप सांगा. munotes.in

Page 64

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
64 ४) अकबरा¸या दि±ण धोरणाचा आढावा ¶या.
५) अकबराची ÿशासन ÓयवÖथा सांगा.
३.१६ संदभª  केतकर संÅया, भारतीय कलेचा इितहास, ºयोÂÖना ÿकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास , फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.
*****

munotes.in

Page 65

65 ४
बादशहा जहांगीर व शाहजहान
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
नुŁĥीन मोहंमद जहांगीर (१६०५ ते २७)
४.२ जहांगीरचा पåरचय
४.३ खुसरो मीझाªचे बंड (एिÿल, मे, १६०६)
४.४ जहांगीर¸या काळातील महßवा¸या घटना
१) वायÓय सरहĥ धोरण २) राजपूत धोरण
३) दि±ण धोरण ४) कांगडावर Öवारी
५) शाह अÊबासची कंदहारवर Öवारी ६) शहाजहानचे बंड
७) महबतखानाचे बंड
४.५ नुरजहानचा उदय व कामिगरी
१) नुरजहानचा पåरचय २) नुरजहान प±ाचे ÿाबÐय
३) नुरजहान जहांगीर संबंध ४) नुरजहानचा कारभार काळ
५) नुरजहान¸या वचªÖवाचे पåरणाम
४.६ जहांगीरचा मृÂयु व योµयता
बादशहा शहाजहान (१६२८-५८)
४.७ शहाजहानचा पåरचय
४.८ शहाजहान¸या कारिकदêतील महßवा¸या घटना
१) खानजहान लोदीचे बंड २) जुझारिसंह बुंदेÐयाचे बंड
३) भयंकर दुÕकाळ ४) मुमताज महलचा मृÂयु
५) पोतुªिगजांचे पाåरपÂय ६) शीख गुŁशी तणावपूणª संबंध
४.९ शहाजहाचा दि±णेकडील साăाºयिवÖतार
१) अहमदनगर खालसा २) िवजापूर-मोगल संबंध
३) गोवळकŌडा राºयाशी संबंध
४.१० शहाजहानचे वायÓय सरहĥ धोरण
४.११ शहाजहानचे मÅय आिशया धोरण
४.१२ वारसा ह³काचा संघषª
४.१३ शहाजहानची कारिकदª सुवणªयुगाची होती का?
४.१४ सारांश munotes.in

Page 66

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
66 ४.१५ ÿij
४.१६ संदभª
४.० उिĥĶ १) जहांिगर¸या काळातील घटनांची मािहती जाणून घेणे.
२) नुरजहान िवषयी मािहती समजून घेणे.
३) शहाजहानचा काळ सुवणª युगाचा होता का? ÖपĶ करणे.
४.१ ÿÖतावना सăाट अकबरा¸या मृÂयुनंतर जहािगंरने िदÐलीची सूý हाती घेतली. परंतु ÿÂय±ात Âयाची
पÂनी नुरजहान राºय कारभार करत होती. १६०५ ते २७ या जहांिगरची स°ा होती.
१६२८ ते ५८ या काळात शहाजहानची स°ा होती. Âयाने उ°म ÿशासन कłन शांतता
Öथैयª िनमाªण केले. वारसा युÅदात औरंगजेबने स°ा ताÊयात घेऊन िदÐलीचा बादशहा
बनला. Âयाने शहाजहानला कैदेत ठेवले तेथेच Âयाचा अंत झाला.
बादशहा जहांगीर १६०५-२७:
अकबराने आपला वारसदार जहांिगरला िनयुĉ केले होते. अकबरा¸या मृÂयुनंतर तो स°ेवर
आला. परंतु Óयसना¸या आहारी गेÐयाने राºयकारभाराची सूýे नूरजहानने Öवतःकडे
घेतली Âयामुळे जहांिगरची कारिकदª केवळ नामधारीच होती. Âयां¸या मृÂयुनंतर शहाजहानने
स°ा िमळवÐयामुळे नूरजहान राजकारणातून िनवृ° झाला.
४.२ नुŁĥीन मोहÌमद जहांगीरचा पåरचय अकबराला फातेपूर िशøìचा संत शेख सलीम िचÔती यां¸या आिशवाªदाने जयपूर राजा
भारमलची राजकÆया जोधाबाई (मåरयम -उस-झमानी) पासून ३० ऑगÖट १५६९ रोजी
मुलगा झाला. Âयाचे नाव अकबराने मोहÌमद सलीम असे ठेवले. कौतुकाने Âयाला शेखोबाबा
Ìहणत Âयालाच जहांगीर असेही Ìहणतात. Âयानंतर अकबराला दोन मुले दानीयाल व मुराद
ही झाली. जहांगीरा¸या िश±णासाठी अकबराने बेरामखानचा मुलगा अÊदुर रहीम खानखाना
याची नेमणूक केली. Âयाने सलीमला फारशी, तुकê, िहंदी भाषेचे ²ान, ÿािणशाľ,
वनÖपतीशाľ, भूगोल, इितहास, अंकगिणत, ÖथापÂय, िचýकला इ. िविवध िव षयात
ÿिवÁय केले. िशकारीची आवड होती , राºयकारभाराचे व युÅदा¸या अनुभव ÿाĮीसाठी
काबूल मोिहमेवर पाठवले. Âयाला १५७७ मÅये १० हजारांचा मनसबदार तर १५८५ मÅये
१२ हजारांचा मनसबदार बनवÁयात आला. राजा भगवानदासची मुलगी मानबाई िह¸याशी
१३ फेāुवारी, १५८५ रोजी लµन झाले. हा पिहला िववाह होता . जहांगéरला ºयेķ मुलगा
खुसरो ६ ऑगÖट, १५८७ रोजी मानबाईपासून झाला. Âयानंतर मानबाईला शाहबेगम दजाª
ÿाĮ झाला. खुसरो (खु®ू) व जहांगीर यां¸यात बेबनाव झाÐयाने मानबाईने १६०४ मÅये
आÂमहÂया केली. जहांिगरची सावý आई सिलमा बेगम िहने मÅयÖथी कŁन दोघां¸या समेट
केला. सलीमला १६०३ मÅये मेवाडवर पाठवले. परंतु सिलम अलाहाबादला गेला. तेथे munotes.in

Page 67

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
67 ÿजेवर अÆयाय केला. Âयाला िश±ा करÁयासाठी अकबर गेला. याच सुमारास अकबराचा
सवाªत धाकटा मुलगा डॅिनयल आिण अकबरािच आई या दोघांचाही मृÂयु झाला. सलीम
अकबराचे सांÂवनाथª आƱयाला गेला असताना अकबराने कैद केला. १६०५ मÅये
ऑ³टोबर मिहÆयाला अकबराने सलीमला राजा Ìहणून िनवडले,
अकबरा¸या मृÂयुनंतर आúा¸या िकÐÐयात ३ नोÓह¤बर, १६०५ रोजी जहांिगरने Öवतःचा
राºयािभषेक कŁन घेतला. नुŁĥीन मोहंमद जहांगीर बादशहा गाझी ही पदवी Âयाने
Öवतःला लावून घेतली. अनेक कैīाची सुटका केली. Öवतः¸या नावाने नाणी पाडली. बारा
कलमी उदार धोरण (दÖतुर-उलू-अमल) जाहीर केले. ती पुढीलÿमाणे :
१) जकात व इतर अÆयायकारक कर रĥ केले.
२) ÿवाशासाठी स राया, धमªशाळा, मिशदी, रÖते बांधले.
३) Óयापाöयाचे कापसाचे गĜे Âयां¸या परवानगीिशवाय उघडले जाऊ नये.
४) कोणÂयाही Óयĉì¸या मृÂयुनंतर Âयाची मालम°ा Âया¸या वारसांना िमळेल. वारस
नसÐयास सावªजिनक इमारती बांधÁयाकåरता ती सरकारने ताÊयात ¶यावा.
५) दाłचे उÂपादन आिण िवøì यावर बंदी घातली.
६) सरकारी अिधकाöयांनी कोणÂयाही घराचा ताबा घेऊ नये.
७) नाक, कान कापÁयाची िश±ा बंद केली.
८) सरकारी अिधकाöयांनी जबरदÖतीने शेतकöया¸या जिमनीचा ताबा घेऊ नये.
९) सरकारी परवानगीिशवाय जहागीरादाराने िकंवा सरकारी अिधकाöयाने मुलीचे िववाह
कŁ नये.
१०) सरकारी दवाखाने उघडÁयात यावे.
११) गुŁवार व रिववार ÿाणीहÂयेला बंदी केली.
१२) अकबरकालीन सवª सरकारी अिधकाöयांनी आिण जहागीरदारéना आपÐया जागांवर
कायम केले.
यािशवाय Âयाने आगöया¸या लाल िकÐÐयातील शाहबुŁजावŁन एक सोÆयाची घंटा
बांधली, नुरजहानचे विडल िगयासबेगला िदवाण नेमले. इितमादूīौला व झामनबेगला
महबनतखान या पदÓया िद Ðया.
४.३ खुसरो मीझाªचे बंड (एिÿल, मे, १६०६) अकबरा¸या शेवट¸या िदवसात खु®ूला गादीवर बसिवÁयाचा राजा मानिसंह (मामा) आिण
िमझाª अझीझ कोका यांनी ÿयÂन केला. जहागीरने Âयाला आगöयालाच नजर कैदेत ठेवले.
राजा मानिसंह व िमझाª अझीझ कोका यांना ±मा केले, परंतु दरबारातील ÿितķा कमी केली. munotes.in

Page 68

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
68 अÊदूरªिहम खानखाना याला दोन हजारांची मनसबदारी िदली. शरीफखानला वझीर पद,
िधयसबेग िदवाण, झामनवेग यांला महाबतखान हा िकताब आिण १५०० ची मनसबदारी
िदली. अबुल फझलला ठार मारणारा वीरिसंह बंदेल याला ३ हजाराची मनसब देÁयात
आली.
जहांगीरचा पुý खु®ूने १६ एिÿल, १६०६ रोजी िसकंदरा या िठकाणी अकबरा¸या
समाधीला भेट देÁया¸या िनिम°ाने आगöया¸या िकÐÐयातून ३५० घोडेÖवारासह कैदेतून
िनसटला. मोचाª िदÐलीकडे वळवला. मथुरा येथे मुलगामी हòसेन वेग बदखशी ३ हजार
सैÆयासह िमळाला. नंतर लाहोरचा िदवान अÊदुर रहमान येऊन िमळाला. १२ हजारापय«त
सैÆय जमा केले. तारन तारन या िठकाणी िशखांचा पाचवा गुŁ अजुªनिसंग याने खुसरोला
आिशवाªद िदला. नंतर खुसरो लाहोर िकÐÐयाला वेढा. जहांगीरला खुसरो पळून गेÐयाचे
समजताच, तो Öवतः पाठलागासाठी गेला. जहांगीर¸या १० हजार सैÆयाशी भारोवाल
(भैरोवाल) येथे युÅद झाले. खु®ूचा पराभव होऊन आपÐया साथीदारासह पळून जाताना,
िचनाब नदी ओलंडीत असताना शहापूर येथे पकडले. लाहोर येथे जहांगीरपुढे हजर केला,
जहागीरने Âयाचे साथीदार हòसेन बेग, अÊदुल रहीम यांना चामड्यात िशवून ठार मारले,
खुसरोला कैद केले. अÆय Óयĉìना फाशी िदली. खुसरोचे पाåरपÂय केÐयानंतर गुŁ
अजुªनिसंगला दोन लाख Łपये दंड केला. अजुªनिसंहाने दंड नाकारला. Âयाला ठार मारले,
Âयामुळे िशखां¸या धािमªक भावना दुखावÐया. मोगलांचे ते कĘर शýू बनले. औरंगजेबपय«त
Âयांचा संघषª सुŁ होता.
४.४ जहांगीर¸या काळातील महßवा¸या घटना १) वायÓय सरहĥ धोरण (१६०६-०७):
खु®ू¸या बंडाचा फायदा घेऊन इराणचा सăाट शाह अÊबास याने मोगलां¸या ताÊयातील
कंदाहार िजंकून घेÁयाचा िवचार केला. Âयाने सैÆय पाठवले परंतु मोगल अिधकारी बेगखान
याने पराभव केला. कंदहारमधून तुकª, पिशªया, मÅयआिशया यां¸याशी Óयापार चालत
असत. कंदाहार भारताचा दरवाजा समजत असे. कंदहार महßवाचे Óयापारी क¤þ असÐयाने
भारत व पिशªया यात संघषª होत असे. १५२२ हòमायूनने गमवले तर १५९४ मÅये
अकबराने िमळवले. जहांगीरला संघषª िनमाªण करावयाचा नसÐयाने परंतु बाहेरील ÿदेशावर
िनयंýण ठेवÁयासाठी कंदहारला भेट िदली. आƱयावŁन लाहोरमाग¥ काबूलला जून १६०७
मÅये गेला. ३ मिहने मु³काम (१२ आठवडे) कŁन, परत आƱयाला माचª, १९०८ मÅये
आला. लाहोर मु³कामात Âयाला ठार कŁन खुसराला गादीवर बसवÁयाचा कट रचÁयात
आला, परंतु तो कट उघड झाÐयाने कटवाÐयांना ठार मारले. खुसरोचे डोळे फोडून तुŁंगात
टाकले, तेथे तो १६२२ मÅये मरण पावला.
२) राजपूत धोरण: मेवाडचे युÅद (१६०५ ते १५):
हळदीघाटा¸या युÅदात राणा ÿतापचा पूणª पराभव कŁन ही अकबराला मेवाड िजंकता
आले नाही. Âयां¸यानंतर Âयाचा मुलगा अमरिसंहने संघषª सुł केला. जहांगीर गादीवर
आÐयानंतर १६०५ मÅये आपला दुसरा गुलगा परवेज असफ खान जाफर बेग यांना २० munotes.in

Page 69

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
69 हजार सैÆयासह मेवाडवर पाठवले. अमरिसंहाने जोरदार ÿितकार देऊन संघषª केला.
खुसरोने बंड केÐयाने Âयांना परत बोलवले. ÂयामÅये यश कुणालाच िमळाले नाही.
१६०८ मÅये महाबतखाना¸या नेतृßवाखाली फौज पाठवली, अमरिसंहाने जंगलाचा आ®य
घेऊन ÿितकार केला, जहांगीराने महाबतखानाला परत बोलवले; अÊदुÐला खानाला
मेवाड¸या Öवारीवर पाठवले. मेवाड िजंकÁयात अपयश आले. राजा बसू नंतर िमझाª अिझझ
कोका यांना पाठवले. पण अपयश आले. १६१४ मÅये जहांगीराने नुरजहान¸या
सÐÐयानुसार मेवाड मोिहमेवर राजपुý खुरªम व िमझाª अजीज कोका यांची नेमणूक केली.
जहांगीर Öवतः अजमेर येथे तळ देऊन बसला. खुरªमने जाळपोळ व लुटालुट कŁन
राजपूताची रसद बंद केली. िकÂयेक गावे बेचीराख केली. देवळांचा िवÅवंस केला,
अमरिसंहाने िजĥीने बरेच िदवस ट³कर िदली. पण शेवट १६१५ अमरिसंह व खुरªम
यां¸यात वाटाघाटी होऊन तह झाला Âयामुळे Âयां¸यातील ७५ वषाªचा संघषª संपला.
३) दि±ण धोरण अहमदनगरशी युÅद (१६०८-२१):
अहमदनगर िजंकÁयाचे अकबराचे कायª अपूणª रािहले. ते पूणª करÁयाचे जहांगीराने ठरवले.
अ. नगरचा उरलेला ÿदेश, िवजापूर, गोवळकŌडा ही राºय िजंकÁयाचे जहांगीराने ठरवले.
या धोरणानुसार १३०८ मÅये अÊदुर रहीमखान खाना याला १२ हजार फौज पाठवले.
परंतु मिलक अंबरने मराठ्यां¸या मदतीने Âयांचा पराभव केला. १६१० मÅये परवेज़ आिण
आसफखान यांचा बöहाणपूर¸या युĦात पराभव झाला. १६१६ पय«त जहांगीरने खानजहान
लोदी, इमान, मानिसंह, अÊदुÐला खान इ. बलाढ्य सरदारांना पाठवले. परंतु अहमदनगर
िजंकÁयात अपयश आले.
नूरजहान¸या सÐÐयावŁन जहांगीरने या मोिहमेवर खुरªमची िनयुĉì केली, १६१६ मÅये
"शाह सुलतान" हा जहांगीरने खुरªमला िकताब िदला. ÿथम खुरªम बöहापूरला गेला. माचª
१६१७ मÅये मेवाडचा राजपुý कणª मदतीला होता. जहांगीर Öवतः मांडू येथे मु³कामी
असून, सैÆयावर ल± ठेवत होता. खुरªमची िकतê, लÕकरी बळ ऐकून १६१७ मÅये तह
केला. नगरचा िकÐला, बालाघाट िजÐहा व १६ लाख Ł. मोगलांना नजराना िदला. जहांगीर
व नूरजहानने मोठा िवजयोÂसव साजरा केला. शाहजहान हा िकताब आिण ५० हजाराची
मनसब (३० हजार जात व २० हजार सवार) िदली. Âयामुळे खुरªमची ÿितķा वाढली.
अÊदुर रहीम खानखाना याला वöहाड, खानदेश, अहमदनगर या ÿदेशाचा सुभेदार नेमÁयात
आले. Âयाचा मुलगा शाहनबाब खान याला Âया¸या मदतीला पाठवÁयात आले..
खुरªम परत गेÐयानंतर मिलक अंबरने १६२० मÅये तह झुगाŁन, िवजापूर, गोवळकŌडा
यां¸या मदतीने अÊदुर रहीमचा पराभव केला. मराठ्यां¸या मदतीने मोगलांना मांडूपय«त
िपटाळून लावले. जहांगीरने पुÆहा खुरªमला पाठवले. सवा«चा १६२१ मÅये पुÆहा करार
१) िजंकलेला सवª ÿदेश मोगलांना परत करावा.
२) १४ लाखांचा अिधक ÿदेशही Âयांना िदले.
३) नगरने १२ लाख, िवजापूरने १८ लाख Łपये, गोवळकŌडाने २० लाख मोगलांना
खंडणी īावे. munotes.in

Page 70

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
70 ४) कांगडावर Öवारी (१६२०):
पंजाबमधील कांगड्याचा िकÐला राजा िवøमजीत या¸या ताÊयात होता. पंजाबचा सुभेदार
मुतªसाखान याला पाठवून, जहांगीरने कांगडा िजंकून घेÁयाचा अपयशी ÿयÂन केला. शेवटी
खुरªमला पाठवले. मेवाडÿमाणे रसद बंद, आजूबाजूचा ÿदेश उदÅवÖत कŁन १४
मिहÆयां¸या ÿयÂनानंतर १६ मे, १६२० िकÐला िजंकून घेÁयात यश िमळिवले. जहांगीरने
कांगड्यात जाऊन तेथे Öवतः¸या नावाने खुतब वाचला. िकÐÐयात एक मशीद बांधली.
जहांगीरचा हा शेवटचा िवजय होय.
५) शाह अÊबासची कंदहारवर Öवारी िवजय (१६२२):
अफगािणÖथानातील कंदहार हे Óयापारी व लÕकरीŀĶ्या महßवाचे क¤þ होते. इराण, तुकª या
देशांनी याच मागाªने भारताचा ÿाचीन Óयापार केला. कंदहार ताÊयात असावे यासाठी ÿयÂन
केला. १६११-२२ या काळात इराकचा राजा शहा अÊबास याने जहांगीर¸या दरबारात
विकल व नजराणा पाठवला. १६२२ मÅये जहांगीर व नुरजहाँ यां¸यातील वादाचा फायदा
होऊन, शहा अÊबासने कंदहारवर Öवारी केली. ४५ िदवसात िजंकून घेतले. मोगलां¸या
ताÊयातून कंदहार कायमचे गेले.
६) शाहजहानचे बंड (१६२३-२६):
जहांगीरची ÿकृती १६२१ पासून अितशय िबघडलेली होती. Âयामुळे नुरजहानला िभती
वाटत होती कì , राºयाची सुýे आपÐया हातून जातात कì काय? शहाजहान महßवाकां±ी व
पराøमी असÐयाने तो मुठीत राहणार नाही. जहांगीरचा सवाªत लहान मुलगा शहरयारला
पािठंबा देवून नुरजहानने आपली मुलगी लाडली बेगम िहचा िववाह शहरीयाबरोबर कŁन
जावई बनवले. शहाजहानला राजधानी पासून दूर ठेवÁयासाठी कंदहार¸या मोिहमेवर
पाठवÁयाची योजना आखली. Âयाला शहाजहानने िवरोध केला. शहाजहानने नुरजहानचा
कावा ओळखून जहांगीरजवळ पंजाबची सुभेदारी, रणथंबोरचा िकÐला, सैÆयाचे संपूणª
अिधपÂयाची मागणी केली. ही मागणी Ìहणजेच बादशहाचा अपमान आहे. Âयामुळे जहांगीरने
मनसबदारी काढून ती शहरयारला िदली. शहाजहान व Âयाचा सासरा आसफखान याचे
पाåरपÂय करÁयासाठी नुरजहानने महाबतखानाला काबूलवŁन बोलिवले. आपÐया
अनुपिÖथतीत नुरजहान शहरयाराला राजा Ìहणून घोिषत करेल, या सवª ÿijांमुळे
शहाजहाने बंड पुकारले.
शहाजहानला ÿथम फ तेपूर िशøì, नंतर आúा घेÁयात अपयश आले. अशीरगड येथे गेला.
तेथे कुटुंबीयांना ठेवून मग बöहाणपूर मागª धरला. िबलोचपूरा येथे लढाईत राय रायन
िवøमािजत ठार झाले. शहाजहानने मांडू िकÐÐयाचा आ®य घेतला. परंतु महबतखान
आिण राजपुý परवेज याने पाठलाग केला. जहांगीर¸या िभतीमुळे कोणीच दि±णेत
शहाजहानला मदत केली नाही. मु´य मदतीला अÊदुर रहीम खानखाना शाही सैÆयात
जाऊन िमळाला. Âयामुळे शहाजहान ओरीसा ÿांतात गेला. ओåरसाचा सुभेदार अहमदबेग
खान पळून गेला. Âयामुळे ओåरसा, शहाजहान¸या ताÊयात आला. इāािहमखानाचा पराभव
कŁन बंगाल ताÊयात घेतला. Öवतः¸या पराøमाने ओåरसा व बंगाल हे दोन ÿांत िजंकून
घेतले. munotes.in

Page 71

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
71 Âयाने पुÆहा दि±ण भारतात ÿवेश केला. महाबतखाना¸या पाठलागामुळे शहाजहानचे अनेक
अनुयायी Âयाला सोडून गेले, काही ठार झाले. सतत धावपळीमुळे आजारी पडले.
शरणागतीिशवाय मागª नाही Ìहणून शरणागती Öवीकारली. महाबतखानाचे वाढते सामÃयª व
परवेजिवषयी Âयांची िनķा पाहóन नुरजहानला संशय आला. Âयामुळे शहाजहानची शरणागती
ÖवीकारÁयाचा सÐला जहांिगरला िदला. दारा व औरंगजेब यास ओलीस ठेवून, रोहतासगड,
अशीरगडचा ताबा सोडून िदला. फĉ बालाघाटाची सुभेदारी शहाजहानला १६२६ मÅये
िदली.
७) महाबतखानाचे बंड (१६२६):
सेनापती महाबतखान हा मोगल दरबारातील महßवाकां±ी व ÿभावशाली सरदार होता.
राजपुý शहाजहानचे बंड मोडÐयाने Âयाची ÿितķा वाढली. खान Öवतंý बुÅदीचा होता
आिण तो फĉ राजाचीच आ²ा पाळीत . नुरजहानने राºयाची स°ा क¤þीत करावी ही गोĶ
माÆय नÓहती, िशवाय खानाने जहांगीरनंतर राजपुý परवेझला गादी िमळावी असे Óयĉ
केले. Âयामुळे खानाची बदली बंगालमÅये केली. असफखान¸या मदतीने नुरजहानने
महाबतखाना िवŁÅद आरोप केला कì, बंगाल आिण ओåरसा ÿांतातील जहांगीरदारांकडुन
पैसा उकळला आिण ह°ी व युÅद सािहÂयही जमिवले.
नुरजहान¸या या आरोपाने महाबतखानने संतापून बंगालमÅये जाÁयाऐवजी Âयाने जहांिगरची
ÿÂय± भेट घेÁयासाठी पंजाबात गेला. जहांगीर ४ हजार सैÆयांसह काÔमीरची Öवारी
आटोपून काबूलकडे झेलम नदी ओलांडून जात होता. महाबतखानने Âया¸या छावणीवर
छापा माचª १६२६ मÅये घातला. आपण मला Æयाय īा, अशी िवनवणी जहांगीरकडे केली.
परंतु उपयोग झाला नाही. जहांगीरला कैद केले. आसफखान, नुरजहान या बिहणभाऊ
यांनी खानावर हÐला केला. जहांगीर व नुरजहान दोघेही खानाचे कैदी बनले. खाना¸या
तंýाने राºयकारभार सुŁ झाला. जहांगीरबरोबर महाबतखान काबूलला गेला. तेथे खानाचे
राजपूत व मोगल पहाडी सैÆयात संघषª होऊन ९०० राजपूत ठार झाले. जहांगीरने सुý
हाती घेताच खान लाहोरमधून पळून नािशकला गेला.
आपली ÿगती तपासा :
१) सăाट जहांिगर-शहाजहान संबंध ÖपĶ करा.
२) सăाट जहांिगर यांचे राजपूत धोरण वणªन करा. munotes.in

Page 72

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
72 ४.५ नुरजहानचा उदय १) नुरजहानचा पåरचय:
जहांगीर¸या दरबारातील सवª राजकारण एकाच सŏदयªशाली Óयĉì-भोवती िफरत होते. ती
Óयĉì Ìहणजे नुरजहान होय. नुरजहान ही िगयासउĥीन िकंवा इि°मादउĥौलाची मुलगी
होती. तो मुळचा तेहरानचा रिहवाशी. िधयासबेग (िगयासउĥीन) चे विडल ´वाजा महÌमद
शरीफ खुरासान¸या सुलतानाचे वझीर होते. विडल मरण पावÐयानंतर १५७७ मÅये
िगयासबेग Âयाची पÂनी, दोन मुले घेऊन भारतात आला. भारतात कंदहार मु³कामी एक
मुलगी जÆमाला आली. ितचे नाव मेहŁिÆनसा असे ठेवÁयात आले. फ°ेपूर िशøì येथे
अकबराची भेट होऊन नोकरीत ÿवेश केला, अशा åरतीने िगयासबेग भारतात Öथाियक
झाला. Öवािमिनķा , हòशारी या गुणामुळे िगयासबेग बादशाहचा खाजगी िदवाण झाला. तो
हòशार व ÿितभावान असÐयामुळे अकबराची मजê Âया¸यावर वाढली.
मेहŁिÆनसा िह¸यां मनमोहक सŏदया«मुळे वाढले. साहिजकच राजपुý ित¸यावर मोिहत
झाला. तीही अित शय महßवाकां±ी असÐयामुळे युवराज¸या Ńदयिसंहासनाची सăा²ी
होÁयाची महßवाकां±ी बाळगू लागली. परंतु ते अकबरला माÆय नÓहते. Âयाने अलीकुलीबेग
नावा¸या एका इराणी सरदाराशी ितचे लµन लावून िदले. यावेळी मेहŁिÆनसा १७ वषा«ची
होती. जहांगीर बदशहा झाÐयानंतर अलीकुली बेगला मनसबदारी िदली व ‘शेर अफगाण’
असा िकताब देऊन बंगालमधील जहागीरीवर पाठवले. Âयाची बायको मेहŁिÆनसा
Âया¸याबरोबर गेली.
शेर अफगाण बरदान¸या जहागीरीवर असताना, Öवतंýपणे वागू लागला. जहांगीरने बंगालचा
सुभेदार कुतुबुĥीनला ठार केले. परंतु Âया¸या साथीदाराने शेर अफगाणाला ठार केले.
(एिÿल,१६०७) Âयानंतर मेहŁिÆनसाला आƱयाला आणून जहांगीरने आपÐया
राजवाड्यातच सावý आई सलीम बेग िह¸याजवळ ठेवली. शेर अफगाणापासूनची एक
मुलगी लाडली बेगम ित¸याजवळ होती. मेहŁिÆनसा व जहांगीर यांचे मे, १६९९ मÅये लµन
झाले. ितला ÿथम नुरमहाल िकताब िदला. नंतर नुरजहान (जगाचा ÿकाश) इ. पदÓया
िदÐया. आपली पĘराणी केली. नुरजहान जशी सŏदयªसंपÆन होती तशीच अÂयंत हòशार,
महßवाकां±ी होती. काÓय, संगीत, िचýकला इ. आवड होती. फारसी भाषेत किवता करीत.
शृंगार ÿसाधने आिण नवनवीन वľÿावरणे याची हौस होती. अंतःकरणाने मोठी उदार
असून, गोरगåरबां¸या मदतीसाठी ती नेहमीच तÂपर असे.
२) नुरजहान¸या प±ाचे ÿाबÐय:
लµना¸या वेळी नुरजहा वय ३४ वष¥, जहांगीर ४२ वषा«चे वय होते. नुरजहानला मुळातच
राजकारणाची आवड होती. लµनानंतर यात वाढ झाली. हळूहळू Öवंतंý राºयकारभार सुŁ
केला. १६१३ मÅये नुरजहानला बादशाहबेगम हे पद िदले. ितने आपÐया मजêतील
लोकांचा एक प± तयार केला “नुरजहान जुंटा" या नावाने प± ओळखला जातो. Âया प±ात
ितची आई आÖमत बेगम, विडल इितमदउĥौला , भाऊ आसफखान व रा जपुý खुरªम ऊफª
शहाजहान होते. Âयां¸या सहकायाªने नुरजहानने राºयकारभार सुŁ केला. munotes.in

Page 73

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
73 ३) नुरजहान आिण जहांगीर याचे संबंध:
नुरजहान झरो³यातून दशªन देत होती. राºयकारभाराचे हòकूम देत असे. ित¸या नावाने
हòकूम िनघत आिण नाणीसुÅदा ित¸या नावाने पाडÁयात आली होती. राºयकारभार
करÁयास नुरजहान पूणªपणे लायक आहे, Ìहणून मी राºयकारभारातून आपले अंग काढून
घेतले, असे जहांगीरने एकदा उģार काढले. परंतु जहांगीर केवळ नाममाý राजा रािहला
नÓहता. कारण जहांगीरने अंतगªत व बिहªगत ±ेýात जी राजतßव घालून िदलेली होती. Âयाचे
नुरजहानने उÐलंघन केले नाही. पुÕकळ वेळा जहांगीर Öवतः राºयकारभारात ल± घालीत
असे. इंिµलश Óयापाöयांवर एकदा अÆयाय झाला Ìहणून दोषी शहाजहानला कडक िश±ा
केली. यावłन एक िशÖतिÿय शासक Ìहणून जहांगीर यांचे गुण वैिशĶ्ये िदसून येते.
४) नुरजहान¸या कारभाराचे दोन भाग :
१६११ ते २२ या काळातील ितची कामिगरी साăाºयिहतास पोषक होती. ित¸याच
आदेशावŁन राजपुý खुरªम याने मेवाड (१६१५) कांगडा (१६२०) अ.नगर (१६२१) इ.
महßवपूणª िवजय संपादन केले. ित¸याच संकेतावŁन खुरªमने खुसरोचा गुĮपणे काटा
काढला. दुसरा कालखंड १६२२-२७ पय«त या काळात मातािपÂयां¸या मृÂयुमळे ित¸या
स°ािपपासेवर अंकुश लावणारे कोणीही विडलधारी माणूस िशÐलक रािहलेले नÓहते. या
काळात ित¸या स°े¸या अवाÖतव मोहामुळे आúावर अनेक संकटे कोसळली, अनेक बंड
होऊन, शासन ÓयवÖथा िखळिखळी झाली , ित¸या जाचाला कंटाळूनच राजपुý खुरªम व
सेनापती महाबतखान यांनी बंड केले. खुरªम गादीवर आÐयानंतर राजकारणातून अंग काढून
घेऊन, उवªåरत जीवन लाहोरला परोपकारात चालिवले. इ.स. १६४५ मÅये नुरजहानचा
मृÂयू झाला.
५) नुरजहान¸या वचªÖवाचे पåरणाम:
नुरजहान¸या वचªÖवाचा जहांगीर¸या जीवनावर सुखकारक व आनंददायक पåरणाम झाला.
परंतु राºयाच¸या सुरि±ते¸या ŀĶीने घातक ठरला. कारण ितचे वचªÖव राºयकारभारात
वाढले; Öवतः¸या नातेवाईकांची मोठ्या जागेवर नेमणूक केली. Âयामुळे जुने सरदार नाराज
झाले. या असमाधानी गटाचे नेतृßव महाबतखानाने केले.
शहाजहानला आतापय«त पािठंबा िदÐयामुळे Âयाची ÿितķा िशगेला पोहचली. तो आपÐया
तंýाने अथवा मुठीत राहणार नाही. Âयामुळे नुरजहानची मजê शहरयारवर बसली. िशवाय
आपली मुलगी Âयाला िदÐयाने शहाजहानला िवरोध दशªवला. याउलट आसफखानची
मुलगी अजुªमंदबानू बेगम शहाजहानला िदÐयाने आसफखानने शहाजहानची बाजू घेतली.
नुरजहान¸या गैरवाजवी हÖत±ेपामुळे महाबतखान याने जहांगीर िवŁÅद बंड केले. Âयाने
जहांगीर व नूरजहान यांना काहीकाळ कैद केले. नुरजहान ľी असÐयाने कारभारावर पकड
नाही. राºयातील िशÖत नĶ झाली. मजê संपादनेसाठी धूतª लोक उंच नजराणे भेट देऊन
कायªभाग साधून घेत असत, लाचलुचपतीचे ÿमाण वाढले. अिधकारी Öवतंýवृ°ीने वागू
लागले.
munotes.in

Page 74

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
74 आपली ÿगती तपासा :
१) नुरजहान¸या कामिगरीचा आढावा ¶या .
४.६ जहांगीरचा मृÂयु आिण योµयता जहांगीर आजारी असÐयाने हवा पालटÁयासाठी काÔमीरला गेला. पण तÊबेत सुधारली
नाही. तो परत आúाला आला. ७ नोÓह¤बर, १६२७ रोजी लाहोरजवळ भीमबार येथे मरण
पावला. यावेळी ५८ वष¥ वय होते, Âयाचे लाहोरजवळ शाहदरा येथे दफन करÁयात आले.
जहांगीर¸या Óयĉìमßवािवषयी वेगवेगळी मते आहेत. तो चंचल ÿकृतीचा मिदरा व
मिदरजीचा भोĉा , Æयायिÿय, सौजÆयशील, ÿजाकÐयाणकारी , कठोर Ńदयाचा इ. गुणाचा
होता. िनधªनासाठी मोफत भोजन ÓयवÖथा, शेतकöयांना मदत, सािहÂय, काÓय, संगीत,
िचýकला, बांधकाम इ. गुणासंदभाªत ÿिसÅद होता. तुजके जहांिगरी व जहांिगरनामा या
आÂमचåरýामÅये मािहती िमळते. कठोरता व सौÌयपणा असे दोÆही गुण जहांिगर¸या
चåरýात िदसून येते.
बादशहा शहाजहान (१६२८-१६५८):
जहांगीर¸या काळात नुरजहान¸या मागªदशªनानुसार शहाजहानने अनेक िवजय िमळवले.
परंतु िदÐलीचे िसंहासन िमळवÁयात अडचण येत असÐयाने Âयाने उठाव केला. शहाजहान
अितशय शुर व पराøमी होता. Âयाने उ°र, दि±णेकडे साăाºयिवÖतार केला. Âयाचा
काळात अनेक ±ेýात ÿगती झाÐयाने, Âया¸या काळ सुवणª युगाचा होता असे काही
इितहासकार मानतात. वारसायुÅदात औरंगजेब िवजयी झाÐयाने, Âयाने शहाजहानला कैद
कłन तुŁंगात ठेवले.
४.७ शहाजहानचा पåरचय शहाजहान ऊफª खुरªम याचा जÆम ५ जानेवारी, १५९२ रोजी लाहोर येथे झाला. Âयाची
आई मारवाडचा राजा उदयिसंहाची मुलगी. जगत गोसाई उफª जोधाबाई उफª मåरयम-उज-
जमानी व विडल जहांगीर होय. खुरªम अकबराचा अितशय लाडका होता. अकबराने Âया¸या
िश±णाची उ°म सोय केली. िविवध भाषा व शाľां¸या ²ानापे±ा युÅदकलात तो िनÕणात
झाला. Âयाने उÂकृĶ सेनापती या नाÂयाने िकतê संपादन केली. १६०६ मÅये सăाट
जहांगीर जेÓहा राजपुý खुसरो¸या पाåरपÂयासाठी पंजाबात गेला. तेÓहा राºयाची जबाबदारी
खुरªमवरच सोपवली. १६०७ मÅये वया¸या पंधराÓया वषê ८००० जात व ५००० सवार
मनसब देÁयात आली. १६०८ मÅये िहसार-िफरोजची जहागीर देÁयात आली.
नुरजहान¸या आमदानीत ितने या कतªबगार राजपुýास हाती धŁन एक ÿबळ राजस°ा
िनमाªण केली. नुरजहान¸या मÅयÖथीने एिÿल इ.स. १६१२ मÅये आसफखानाने आपली munotes.in

Page 75

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
75 मुलगी अजुªमंदबानू उफª मुमताजमहल िहचा शहाजहानशी िववाह लावून िदलं. ित¸यापासून
शहाजहानला एकूण १४ मुले झाली होती.
नुरजहान¸या कारिकदêत शहाजहानने मेवाड १६१५, कांगडा (१६२०) अ.नगर १६१७,
१६२१ मÅये िवजय ÿाĮ केले. Âया¸या पराøमावर ÿसÆन होऊन जहांगीरने शाह सुलतान
आिण शाहजहान अशा चढÂया øमांका¸या पदÓया बहाल केÐया. शहाजहानने अनेक िवजय
ÿाĮ केÐयाने तो साăाºयातील िवजेता व उÂकृĶ सेनानी ठरला. ÿितķा, गौरवा¸या
िशखरावर असÐयाने नुरजहानला तो ÿितÖवाथê भासू लागला. Âयामुळे िदÐलीपासून दूर
ठेवÁयासाठी कंदहार मोिहमेवर पाठिवले. नुरजहानचे हे कारÖथान असÐयाने शहाजहाने बंड
केले. १६२६ मÅये महबत खानाने Âयाचा िबमोड केला नंतर दोघेही एकý आले. ७ नŌÓहेबर
१६२७ मÅये जहांगीर मरण पावला. यावेळी खुरªम दि±णेत होता. नुरजहानने आपला जावई
शाहरयार तर वजीर आसफखा नाने आपला जावई खुरªमला गादीवर बसवÁयाचा ÿयÂन
केला. असफखानाने राजधानीत येÁयास खुरªमला िनरोप पाठवला. ४ फेāुवारी १६२८
रोजी खुरªम सăाट शहाजहान या नावाने गादीवर बसला. अनेक Óयĉéना देणµया, मोठ्या
पदा¸या नोकöया िदÐया. आसफखानास मु´य वजीर, महाबतखानाची मनसब वाढवून
Âयाला खानखानान हा िकताब िदला. अबुल मुनÉफर शहाबुĥीन मोहÌमद सािहब, िकरान-
ए-सानी शाहाजहान पादशाही गाझी या नावाने गादीवर बसला.
४.८ शहाजहान¸या कारिकदêतील महßवा ¸या घटना १) खानजहान लोदीचे बंड (१६२८-३०):
खानजहान लोदी एक अफगान सरदार होता. जहांगीरने दि±णेचा सुभेदार परवेझची नेमणूक
कŁन Âया¸या मदतीला खानजहान लोदीची नेमूणक केली. शहाजहानने Âयाला दि±णेचा
सुभेदार नेमले. परंतु तो नुरजहान प±ाचा असÐयाने Âया¸या मनात ÿथम पासूनच
शहाजहान बĥल मनात ितरÖकार होता. Âया महाबतखानास खानखाना िकताब िदला.
Ìहणून लोदीने लाच घेऊन बालघाटात ÿदेश अहमदनगरा¸या सुलताना¸या Öवाधीन केला.
शहाजहाने बालघाट िजंकून घेÁयाची जबाबदारी Âया¸यावर सोपवली. Âयात Âयाला अपयश
आले. Âयामुळे महबतखानाची नेमणूक दि±णेस कŁन लोदीची नेमणूक माळÓयात केली. हा
बदल अमाÆय असÐयाने लोदी बुदेलखंडात पळून गेला. मोगल सैÆयाने पाठलाग केला व
शेवटी लोदी नगर¸या सुलतना¸या आ®यात गेला. १६२९ मÅये शहाजहान Öवतः दि±णेत
आला. Âयामुळे कोणÂयाही राºयाकडून मदत िमळाली नाही. धुळे, देऊळगावराजा, तेलंगणा
या तीन िदशेने सैÆय पाठवून लोदीला कŌडीत पकडले. शेवटी खानजहान उ°रेस पळाला.
उ°रÿदेशातील िसंहादा येथे चकमकìत लोदी आपÐया साथीदारासह १६३६ मÅये ठार
झाला.
२) जुझारिसंह बुंदेÐयाचे बंड (१६२८-३५):
अबुल फझलला ठार केÐयानंतर वीरिसंह बुंदेल हा जहांगीरचा अÂयंत लाडका सरदार
बनला. Âयाने जहांगीरमुळे सैÆयबळ वाढवून आजूबाजूचा ÿदेश िजंकून घेतला. १६२७ मÅये
िवरिसंह मरण पावला. नंतर Âयाचा मोठा मुलगा जुझारिसंह गादीवर आला. Âयानेही
बापाÿमाणेच आजुबाजूचे ÿदेश िजंकून घेतले Âयामुळे Âयाचे बंड मोडÁयासाठी महाबतखान, munotes.in

Page 76

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
76 अÊदुÐला खान आिण खान जहान या सरदारांना पाठिवले. Âयामुळे जुझारिसंह शरण गेला.
युÅद खंडणी Ìहणून ६६ लाख Łपये आिण ताÊयातील बराच मुलुख िदला. मोगल सैÆयात
मनसबदारी िÖवकारली. १६३५ मोगलां¸या ताÊयातील गŌडवनाचा ÿदेश िजंकून घेतला.
शहाजहानने जाब िवचारला पण दुलª± केले. Âयामुळे शहाजहानने ÿचंड सैÆयािनशी
औरंगजेबाला पाठवले. जुझारिसंह आपÐया कुटुंबीयांसह ÿथम चुनारगड नंतर दि±णेकडे
पळून जाऊ लागला. Âयाचा पराभव झाला जुझारिसंह व Âयाचा मुलगा िवøमजीत पळून
जाÁया¸या ÿयÂनात असता ना गŌड लोकांनी िडस¤बर १६३५ ठार मारले.
३) भयंकर दुÕकाळ (१६३०-३२):
शहाजहान¸या वैभवशाली कारिकदêत एक अÂयंत दुदैवी घटना घडली. १६३०-३२ ¸या
दरÌयान गुजरात व दि±ण भारतात भयंकर दुÕकाळ पडला. हजारो बायका, मुले व माणसे
मरण पावली. दुÕकाळ इतका तीĄ होता कì, लोकांनी आपÐया मुलांना भाजून
खाÁयासदेखील मागेपुढे पािहले नाही. अÊदुल हमीद लाहोई पादशानामा या úंथात Ìहणतो,
"दोन ÿांत¸या नागåरकांना असĻ यातना सहन कराÓया लागÐया." भाकरीसाठी लोक
आपणास िवकावयास तयार होते. अÆनाकåरता इतरांसमोर हात पसरत. बाजारात
बकöया¸या नावावर कुÞयाचे मास िवकले जाई. गरीब व िनरा®ीतांसाठी बöहाणपूर,
अहमदाबाद. सुरत इ. शहरी अÆनछýे उघडÁयात आले. बöहाणपूर येथे दुÕकाळपीिडतांना
दर सोमवारी ५ हजार Łपये वाटÁयात आले. जिमनीचा महसूल माफ करÁयात आला.
लोकांना मदत, धाÆय इतर राºयातून आणून वाटप करÁयात आले.
४) मुमताज महालचा मृÂयु (७ जून १६३१):
नुरजहानचा भाऊ आसफखानाची मुलगी अजªमंदबानू ऊफª मुमताज महाल बेगम, वया¸या
१९Óया वषê १३ एिÿल, १६१२ रोजी ितचा राजपुý खुरªमशी िववाह झाला. ित¸यापासून
शहाजहानला एकूण ८ मुले व ६ मुली असे १४ मुले झाली. Âयापैकì ६ िजवंत रािहले.
नुरजहानचे अÿितम सŏदयª व शहाणपण व ÿामािणकपणा हे उÂकृĶ गुण मुमताज¸या अंगी
होते. शहाजहानने बंड पुकारले Âयावेळी, ितचीही पळापळ झाली. शहाजहान दि±ण
मोिहमेवर असताना जून १६३१ रोजी बöहाणपूर येथे वया¸या ४०Óया वषê मरण पावली.
ित¸या Öमृती िजवंत ठेवÁयास आúा येथे ९ कोटी १७ लाख Łपये खचª कŁन ताजमहाल
बांधला. ती कĘर मुसलमान असून इतर धमाªचा व लोकांचा Ĭेष करीत असे.
५) पोतुªगीजांचे पåरपÂय (१६३२):
२४ जून अकबरा¸या संमतीने पोतुªगीजांनी १५७९ मÅये बंगालमÅये हòगळी येथे Óयापारी
क¤þ Öथापन केले. िमठाचा Óयापार करÁयाची परवानगी िमळाली. Âयासाठी ते दरवषê १०
हजार टंक सरकारला करा¸या Łपाने देत असे, मनुची या इटािलयन ÿवाशा¸या
िलखाणावŁन िदसते. Óयापारा¸या सुरि±तते¸या िनिम°ाने हòगळी येथे अनेक इमारती
बांधÐया.
Óयापाराबरोबर इतर गुलामांचा Óयापार सुŁ केला. िùIJन धमाªचा ÿसार केला. शहाजहान
गादीवर आÐयानंतर कासीमखानने (बंगालचा सुभेदार) पोतुªगीजांचा बंदोबÖत करावा असे
कळिवले. शहाजहानही नाराज होता. कारण तो सăाट झाला Âयावेळी नजराणा पाठवला munotes.in

Page 77

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
77 नाही. िशवाय मुमताज¸या दोन दासéना पकडून पळवून नेले. यामुळे शहाजहाने पोतुªगीजांचे
पåरपÂय करÁयाचा हòकूम ढा³³याचा राºयपाल कासीमखानला िदला. खानाने हòगळीला
वेढा िदला. शेवटी २४ जून, १६३२ रोजी पोतुªगीज शरण आले.
६) शीख गुŁशी तणावपूणª संबंध:
शहाजहान अमृतसरजवळ िशकारीसाठी आला असता , Âयाने पाळलेला ससाणा (बाज) प±ी
उडत गुŁ¸या मु³कामावर गेला. तेथे Âयाला शीखांनी पकडून ठेवले. मागणी करÁयासाठी
आलेले मोगल सैÆय åरĉ हाताने परत आले. नंतर समोपचाराने सदर ÿij िमटिवÁयाचा
ÿयÂन दŌघांकडूनही केला गेला. गुŁ हरगोिवंद यांनी नदी¸या काठी गोिवंदपूर शहर
बसिवÁयात सुŁवात केली. जालंधर¸या अÊदुलला नामक फौजदाराने मनाई केली. Âयाने
गुŁवर हÐला चढवला. गुŁने अÊदुल खानाचा पराभव केला.
आपली ÿगती तपासा :
१) सăाट शहाजहान¸या काळातील घट णांचे वणªन करा.
४.९ शहाजहानचा दि±णेकडील साăाºय िवÖतार मोगल साăाºयातील बंडखोरांना दि±णेत मुसलमान राºये नेहमी आ®य देत. धािमªकŀĶ्या
मोगल सुÆनी तर दि±णेतील राºय िसयापंथी होते. Âयािशवाय िवजापूर, गोवळकŌड ही
राºय सोने व िहöयां¸या खाणीकåरता ÿिसÅद होते. दि±णेतील रणधुरंधर व ®ेķ मुÂसĥी
मिलक अंबर १६२६ मÅये मरण पावला होता. तो जोपय«त िजवंत होता तोपय«त मोगलांचा
दि±णेत िशरकाव होऊ शकला नाही. Âया¸या मृÂयुमुळे दि±णेत साăाºय िवÖतार करÁयास
संधी ÿाĮ झाली.
१) अहमदनगर खालसा (१६३३ ते १९३६):
अहमदनगर राºयात औरंगाबबाद, जालना, नािशक, बागलान, कÐयाण इ. ÿदेश होता.
मिलक अंबर¸या मृÂयुनंतर राºयात अराजकता, बेबंदशाहीने धुमाकूळ घातला.
िनजामशाहीचा सुलतान मुतªजाखान तर राºयाची सुýे मिलके अंबरचा मुलगा फ°ेखान
या¸या हाती होती , तो कधी मोगलांशी, तर कधी िवजा पूरशी हात िमळविण करत असे.
िनजामाने खानजहान लोदीला आ®य िदÐयाने, शहाजहान Öवतः गेला. शहाजहानने
धाłरचा िकला घेऊन, पर¤डाला वेढा िदला. शहाजहान¸या संकेतावŁन फ°ेखानाने
मुतªजाखानाला ठार मारले. Âया¸या जागी हòसेनशहाला गादीवर बसवले. शहाजहानची
मजêसाठी Âया ¸या नावाने खुतबा वाचला. नाणी पाडली. अहमदनगर¸या राºयाने
शहाजहानचे Öवािमßव माÆय केले. munotes.in

Page 78

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
78 फ°ेखानाने िनजामशाहीची नोकरी सोडून मोगलांकडे आला. १६३२ मÅये शहाजहानने
दौलताबाद िकÐÐयाला वेढा िदला. िवजापूरकरांमुळे आसफखानाला अपयश आले.
Âयानंतर महाबतखान खानखाना याला नेमले. Âयाने फ°ेहखानास एक कोटी लाच िदली.
िकÐÐयासह सुलतान मोगलां¸या ताÊयात गेला. दौलताबाद पतनाने िनजामशाही नĶ झाली.
फ°ेखानाचे ते कृÂय िहंदू- मुसलमानांना अिजबात पसंत पडले नाही. शहाजी भोसÐया¸या
नेतृßवाखाली एक लहान मुलाला सुलतान बनवून जुÆनर येथे राजधानी Öथापन केली.
िवजापूर, गोवळकŌडा¸या मदतीत जुÆनर, पुणे, चाकण, बालाघाट, कोकणपĘी इ. वचªÖव
महाबत खानाने शहाजीचा पाडावा करÁयाचा ÿयÂन केला पण अपयश आले. Âयानंतर
शहाजहान Öवतः दि±णेत आला. Âयाने ÿथम िवजापूरशी तह केला. नंतर िनजामशाहीशी
संघषª केला. शेवटी १६३६ मÅये शहाजीने अÐपवयीन सुलतान मोगलां¸या आधीन कłन
िवजापूर दरबारी नोकरी धरली. िनजामशाहीचे राºय नĶ कłन ते मोगल साăाºयाला
जोडले.
२) िवजापूर मोगल संबंध (१६३६):
िवजापूरचा सुलतान इāािहमशहाने मोगलां¸या िवŁÅद नगरला मदत केली. दि±णेतील
सुलतान मोगल सăाटऐवजी इराण¸या शहालाच सावªभौम सăाट मानत होते. १६२७ मÅये
इāािहमशहा मरण पावला. Âया¸या जागी मुहंमद आिदलशाह गादीवर आला. मोगलांशी
संबंध ठेवÁयावŁन दोन गट, रणदुÐलखान मोगलिवŁÅद नगरला मदत करावी,
मुÖतफाखान मोगलांशी मैýीचे संबंध ठेवणे, मुÖतफाखानचा सÐला माÆय कŁन,
नगरिवŁÅद मोगलांना लÕकरी मदत केली, परंतु १६२१ मÅये शहाजहानने आसफखानाला
िवजापूरवर पाठवले. Âयाने तेलंगणामधील कÆधारचा िकÐला िजंकला. गुलबगाª लुटले,
पावसाळा जवळ आÐयाने रसद नीट होणार नाही या िभतीने आसफखानाने माघार घेतली.
शहाजहानने Âया¸या जागी महाबतखानाची िनयुĉì केली. अपयश आले. शहजहानने
िवजापूरबरोबर १६३६ मÅये तह केला.
१) सावªभौमßव माÆय कŁन २० लाख दरवषê खंडणी,
२) शहाजी भोसले िवŁÅद मोगलांना मदत,
३) गोवळकŌडाशी संबंध मोगलां¸या मजêनुसार असावे,
४) पåरंडा, िबदर, गुलबगª, सोलापूर सुलतानाला परत िदले.
गोवळकŌड्यानंतर िवजापूरवर Öवारी केली. यावेळी नोÓह¤बर, १६५६ मÅये मोहÌमद
आिदलशहा मरण पावला. Âया¸या जागी १८ वषêय पुý अली आिदलशहा िĬतीय गादीवर
बसला. Âयामुळे दरबारात दोन गट पडले, याचा फायदा औरंगजेबने घेतला. मुहमंद
आिदलशहाला औरस पुý नÓहता आिण Âया¸यावतीने बडी सािहबा िहने ºयाला गादीवर
बसवले तो महंÌमद आिदलशाहाचा वारस नाही, हे औरंगजेबने शहाजहानला कळवले,
Âयामुळे आमची परवानगी न घेता वारस नेमला. हे कारण दाखवून Âया¸यावर Öवारीची
परवानगी िदली. औरंगजेबने मीर जुमला¸या मदतीने Öवारी गेली बीदरचा िकÐला ताÊयात
घेतला. दाŁगोळा ÿाĮ केÐयानंतर कÐयाण िजंकले. गुलबµयाªजवळ िवजापूर¸या दाराकडून munotes.in

Page 79

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
79 शहाजहानशी मÅयÖथी केली. Âयामुळे युÅदबंदीचा आदेश शहाजहानने िदला व दोघां¸यात
तह झाला.
१. दीड कोटी युÅद खंडणी īावी.
२. िबदर, कÐयाणी, परंडा, कोकण, व¤गुलाª मोगलांना īावे. शहाजहान आजारी
असÐयाची बातमी येताच तो उ°रेकडे गेला.
३) गोवळकŌडा राºयाशी संबंध (१६३६) :
गोवळकŌडा सुलतानाने अहमदनगरला आिथªक मदत केली होती. १६२६ मÅये मुहंमद
कुतुबशहा भरण पावला. ११ वष¥ वयाचा अÊदुÐला कुतुबशहा गादीवर आला. Âयामुळे
१६३१ मÅये शहाजहानने Öवारी कŁन खंडणीची मागणी केली. परंतु यश न आÐयाने
खंडणी िमळाली नाही. शेवटी १६३६ मÅये शहाजी भोसले आिण िवजापूर िवŁĦ मोिहम
यशÖवी केली. नंतर गोवळकŌडाचा सुलतान भयभीत होऊन १६३६ मÅये करार झाला.
करारानुसार-
१. गोवळकŌडा राºयात शहाजहान¸या नावाने खुतब वाचÁयात यावा आिण चलनी
नाÁयावर शहाजहानचे नाव अंिकत करÁयात यावे.
२. सुलतानाने मांडिलकßव माÆय कŁन ÿितवषª ८ लाख खंडणी īावी. मागील थकबाकì
३२ लाख īावे.
३. िवजापूरने हÐला केला तर, सăाटने सुलतानाला लÕकरी मदत करावी. जर मदत
श³य झाले नाही तर, गोवळकŌड्याचे जे नुकसान होईल Âयाची भरपाई सăाटाकडून
Óहावी.
४) औरंगजेबचे िवजापूर गोवळकŌडा युÅद (१६५६-५७):
औरंगजेब १६३६-४४ या काळात दि±णेचा सुभेदार होता. पुÆहा १६५२ मÅये दि±णेचा
सुभेदार Ìहणून नेमणूक झाली. Âयाने ÿथम बागलाण िजंकून लुटाłंचा बंदोबÖत कŁन शेती
सुधारÁयाकडे ल± िदले. नंतर राजकìय उĥेशाकडे वळला. दि±णेतील िवजापूर-
गोवळकŌडाही राºय िजंकावयाची होती. कारण ते िशयापंथी होते. औरंगजेब कĘर सुÆनी
पंथी होता.
गोवळकŌडा अित ®ीमंत राºय असूनसुĦा १६३६ ¸या तहानुसार खंडणी थकली होती.
१६३७ मÅये शहनवासखानची मुलगी िदलरलबानू िह¸याशी लµन झाले. १६४४ मÅये
आúाला शहाजहान गेÐयाने औरंगजेबची नेमणूक गुजराथ सुभेदार, १६४७-५३ पय«त
औरंगजेबचे कंदाहार व मÅय आिशयातील मोिहमांवर अपयश, १६५३ मÅये पुÆहा दि±ण
सुभेदार Ìहणून नेमणूक झाली.
१६३६ ¸या तहानुसार सुलतानाकडून दरवषê खंडणी येणे बंद झाली. ही र³कम वसुल
करÁयासाठी Öवारी याच सुमारास गोवळकŌड्याचा मु´यमंýी मुहÌमद सैÍयद ऊफª मीर
जुमला याचे अÊदुÐला वजीर कुतुबशहा होऊन, कुतुबशहाने Âयाची सवª मालम°ा जĮ munotes.in

Page 80

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
80 केली. Âयाचा मुलगा मुहÌमद अमीन याला कैद कŁन, Âयाला आपÐया राºयातून हाकलून
िदले. तेÓहा मीर जुमला सुड घेÁयासाठी औरंगजेबला जाऊन िमळाला.
औरंगजेबने शहाजहानकडून Öवारीची परवानगी मािगतली. Âयाने जानेवारी, १६५६ मÅये
आपला मुलगा मुहÌमद याला पाठवले, ÿदेश लुटÐयास व िवÅवंस करÁयास सुŁवात केली.
कुतुबशहा घाबरला. Âयाने िवजापूर¸या मदतीसाठी ÿयÂन केला. औरंगजेब Öवतः
गोवळकŌड्यावर फेāुवारी १६५६ ला गेला, हैþाबाद िजंकून गोवळकŌड्याला वेढा िदला.
सुलतानाने औरंगजेबशी तहाची बोलणी करÁयासाठी आ ईला पाठवले. तर शहाजहानकडे
±मा मािगतली. पåरणामी दारा व जहानसारा यां¸या सÐÐयावłन शहाजहानने औरंगजेबला
युÅद बंदीचा आदेश िदला. ३० माचª, १६५६ रोजी तह झाला. सुलतानाने आपÐया मुलीचे
लµन औरंगजेब पुý मोहमदशी कłन १ कोटी िववाहािÿÂय थª तसेच युÅद खंडणी िदले.
यानंतर युÅदबंदीचा आदेश आÐयाने तह केला.
१. सुलतानाने आपÐया मुलीचा िववाह औरंगजेब पुý मोहंमद या¸याशी कŁन १० ल±
अपªण करावे.
२. युÅदखचª Ìहणून १५ ल± īावे.
३. खंडणी¸या थकबाकì देÁयाचे अिभवचन िदले.
४. मीरजुमलाची संप°ी सवª परत करÁयात यावी.
आपली ÿगती तपासा :
१) सăाट शहाजहानचे दि±ण धोरण ÖपĶ करा.
४.१० शहाजहानचे वायÓय सरहĥ धोरण: कंदहार िवजय (१६३८) सăाट जहांगीर¸या काळात खुरªम¸या बंडाचा फायदा घेऊन इराण¸या शहां अÊबासने
कंदहार िजंकून घेतले. शहाजहानने ते पुनः िमळवÁयाचा िनधाªर केला. कारण भौगोिलक व
लÕकरीŀĶ्या ते अितशय मो³याचे िठकाण होते. इराणचा शहा अंतगªत बंडाÑया मोडÁयात
गुंतले आहे, हे पाहóन शहाजहानने कंदहारचा राºयपाल अलीमदाªनशी गुĮपणे पýÓयवहार
केला. पण Âयांनी बेईमानी केली नाही. Ìहणून शहाजहानने Öवारी केली. अलीमदाªनने
मोगलािवŁÅद फौज मागणी केली. यावेळी १६२९ मÅये शाह अÊबास मृÂयु पावÐयानंतर
नवीन अÐपवयीन शासक स°ेवर आला. राºयाची सुýे ताøì नावा¸या मंÞया¸या हाती
होती. Âयाने अलीमदाªनवर संशय घेऊन कैद करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयामुळे काबूलचा
मोगल सुभेदार सैÍयदखान याला पý पाठवून कळवले कì, कंदहारचा िकÐला मोगलांस
देÁयास तयार आहे. १६३८ मÅये मोगलां¸या Öवाधीन, तो Öवतः मोगलां¸या सेवेत Łजू
झाला. शहाजहानने १ लाख ब±ीस, सैÆयात मनसब देऊन, पंजाब व काÔमीरचा सुभेदार munotes.in

Page 81

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
81 नेमला. Âयानंतर शहाजहान कंदहार¸या तटबंदीसाठी आिण मजबूतीसाठी ÿचंड खचª केला.
कंदहार पुÆहा १६४९ मÅये गेले.
शहाजहानला मÅय आिशयात अपयश येताच पिशªयाचा राजा दुसरा शहा अÊबास याला
आनंद झाला. हा पराøमी व महßवकां±ी असून कंदहार िजंकÁयाची इ¸छा होती. १६४८
मÅये शहा अÊबास दुसरा Âयाने राºयकारभाराची सूýे हाती घेतली. Âयाने ÿचंड सैÆयासह
कंदहारला वेढा देऊन १६४९ मÅये िजंकून घेतले. कंदहारचा मोगल िकÐलेदार दौलतखान
याने शरणागती पÂकरली. शहाजहानने कंदहार िजंकून घेÁयासाठी औरंगजेब व
सादुÐलाखान ५० हजार सैÆयासह पाठवले. शहाजहन Öवतः काबूलला गेला, कंदहारला
वेढा मे, १६४९ मÅये िदला. इराण सैÆयाने तोफखाÆया¸या मदतीने मोगलांशी तीन मिहने
झुंज िदली. शेवटी औरंगजेबने माघार घेतली. सÈट¤बर, १६४९ लाहोरला परत ला. Âयाने
१६५२ मÅये ÿचंड तयारीिनशी पुÆहा कंदहारला वेढा िदला. दोन मिहने लढा पिशªयन सैÆय
आिण उझबेग यांनी ÿितकार केला. ऑगÖट, १६५२ औरंगजेबने वेढा उठवला. परत
आला. औरंगजेबला दि±णेत पाठिवले. १६५६ मÅये कंदहार Öवारीचे नेतृßव दाराकडे िदले.
दाराला शाह बुलंद इ³बाल असा िकताब िदला. ÿथम आसपास¸या ÿदेश उद्ÅवÖत कŁन
कंदहारला वेढा एिÿल १६५३ मÅये िदला Âयात दाराचा पराभव झाला. कंदहार
िजंकÁयासाठी १६४९, १६५२, १६५३ हे तीन ÿयÂन केले. १२ कोटी खचª झाला.
शहाजहानला कंदहार Öवारीत ÿचंड नुकसान झाले.
४.११ शाहाजहानचे मÅय आिशया धोरण मÅय आिशयात ůाÆस ऑि³झयाना हा मोग लांचा मुळ ÿदेश. मोगल भारतात िÖथर झाले
तरी, Âयांचे ल± मुळ मायभूमीवर होते. सवª मोगल सăाटाने तसा ÿयÂन केला. ůाÆस
ऑि³झयानाची राजधानी समरकंद, शासक नजर मुहÌमद उजबैग हा होता. Âयाने वडील
भाऊ इमाम कुलीस बाजूला साŁन गादी िमळवली. नजर मुहÌमद १६३९ मÅये गादीवर
आला. काही सरदार व Âयाचा मुलगा अÊदुल अ®ीस (अजीज) याने १६४५ बंड केले.
Âयामुळे नजर मोहमदला बाÐख ÿांतात आ®य घेतला. ůॉÆस आि³सयानान अंतगªत
वादाचा फायदा घेÁयासाठी मÅय आिशया¸या मोिहमेसाठी िवशाल सैÆय रवाना केले.
शहाजहानने किनķ मुलगा मुरादकडे सुýे िदले. अलीमदाªन यांना ६० हजार फौजसह
१६४६ मÅये पाठिवला. जुलै, १६४६ मÅये बाÐख ÿदेशावर हÐला केला. Âयापूवê नजर
महंमद व अÊदुल अजीज यां¸यात समेट होऊन, मुहÌमदला बाÐख व अजीजला बुखारा
ÿदेश देÁयात आला. मुरादचे आøमण होताच मुहमंद पळून गेला बुÐख वर स°ा Öथापन
तेथे नाणी पाडली. परंतु हवामानामुळे मुरादची ÿकृती िबघडली. शहाजहानला न कळवता
िनघून आला. नजर मोहÌमद हा माहे माग¥ पिशªयात (इराण) पळून गेला. शहाजहानने
१६४७ मÅये औरंगजेबची नेमणूक केली. औरंगजेबने मोचाª बुखारा¸या अÊदुल अजीजकडे
वळवला. परंतु ऑ³ससनदी¸या पलीकडे गेला नाही. कारण हवामानामुळे अिधकारी
जाÁयास नाखूष होते. औरंगजेबला िदÐलीचे िसंहासन हवे होते. Âयामुळे औरंगजेब १६७४
मÅये भारतात आला. १६४८ मÅये पिशªयाचा राजा शहा अÊबास दुसरा याने कंदहार
Öवतःला आिण बÐख नजर मोहमदला िदला . munotes.in

Page 82

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
82 अपयशाची कारणे:
१. ऑ³सस नदी¸या संर±णाÂमक फळीकडे मोगलांनी पूणªपणे दुलª± केले.
२. औरंगजेब गेÐयानंतर बहादूरखान, असलातखान आिण ŁÖतुमखान सेनापती
नेमÁयात आले. परंतु Âयांना औरंगजेबा इतकì ÿितķा नÓहती. Âयामुळे पराभव झाला.
३. मÅय आिशयातील खड तर जीवन मोगल सैÆयाला मानवले नाही.
४. ůाÆस ऑि³सयाना ÿांत िजंकÁयाबाबत शहाजहानला िजतकì तळमळ होती िततकì
Âया¸या अिधकाöयांमÅये नÓहती.
५. मोगलांना ůाÆस - ऑि³झयाना ÿांतात Öथािनक लोकांची सहानुभूती िमळाली नाही.
६. उझबेग व मोगल लोकां¸यात जो वैरभाव होते. Âयामुळे उझबेगीच संपूणª देश
मोगलांिवŁÅद शľ घेऊन उभा रािहला. Âयामुळे अपयश आले.
४.१२ वारसा ह³काचा संघषª (१६५७-५९) शहाजहान¸या मुलांनी िसंहासन हÖतगत करÁयाची तयारी केली Âयातून युÅदात भीषण
रĉपात झाला. मोगल इितहासात हे युÅद “वारसा ह³काचे युĦ" या नावाने ओळखले जाते.
शहाजहानला एकूण चार मुले होती. दारा शुकोह सवाªत मोठा असून पंजाबचा व िदÐलीचा
सुभेदार होता. तो नेहमी शहाजहानबरोबर राहत. शहाजहान¸या आजार काळात सवª सूý
सांभाळली. शहाजहानचाही िवचार Âयालाच वारस नेमÁयाचा होता. धािमªकŀĶ्या उदार
असÐयामुळे तो जाÖत िÿय होता. दुसरा मुलगा शाहशुजा बंगाल व ओåरसाचा सुभेदार,
Âयाचे िशया पंथाकडे जाÖत ओढा होता. ितसरा मुलगा औरंगजेब द´खनचा सुभेदार असून
तो कĘर सुÆनी पंथी व गैर मुÖलीमांचा ĬेĶा होता. चौथा मुलगा मुराद गुजराथचा सुभेदार
होता. धमाªबाबत उदासीन होता. ही एकाच आईची चार मुले पण Âयां¸यात बंधू ÿेमाचा
लवलेशही नÓहता. इ.स. १६५७ रोजी शहाजहानने दारास वारस नेमÁयाचे जाहीर केले. ही
गोĶ अÆय राजपुýांना अमाÆय होती. ÿो. शमाª Ìहणतात कì, - "या घातक युÅदात ºया
भावांनी भाग घेतला होता Âयांची घोषणा त´य (िसंहासन) ल´या (वधÖतंभ), राजमुकूट
िकंवा कफन अशी होती.”
सवªÿथम शहाजहान¸या उ°रािधकारी घोषणेमुळे बंगालमÅये पिहली ÿितिøया उमटली.
सुभेदार शहाजादा शहाशुजाने Öवतःला सăाट झाÐयाचे घोिषत केले आिण आúाकडे
सैÆयासह िनघाला. दाराने Âयाचे पåरपÂय करÁयासाठी Öवतःचा मुलगा सुलेमान िशकोह व
राजा जयिसंग यांना सैÆयासह पाठवले. बनारसजवळ बहादूरपूर येथे २४ फेāुवारी, १६५८
रोजी शुजाचा पराभव झाÐयाने बंगालमÅये पुÆहा पळून गेला.
शहाजहान¸या आजाराची बातमी कळताच , गुजराथमÅये मुरादखाने Öवतःला सăाट घोिषत
केला. नावाचे िश³केही काढले. नाणी पाडली, खुतबा वाचला. औरंगजेब अितशय धुतª,
कपटी, कारÖथानी होता , Âयाने अÂयंत गुĮपणे युÅदाची तयारी केली. युरोपीयन स°ेला,
िवजापूर, गोवळकŌडा, मराठा इ. खुष ठेवले. उलेमा व आपली बिहण रोशनसारा तफ¥
दरबारातील सवª बातÌया औरंगजेबला िमळत, Âयानंतर मुरादशी संधान जोडले. आपÐयाला munotes.in

Page 83

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
83 फĉ दाराला नĶ करावयाचे आहे, राजकारभारात रस नाही , असे मुरादला सांगून सैÆय
एकý करÁयाचा सÐला िदला. उ°रेकडे सैÆयासह जाताना, आपण आजारी िपÂयाला
भेटÁयास जात आहो, असे जाहीर केले. माळÓयातील नमªदेजवळ देपालपूर येथे मुराद
सैÆयासह औरंगजेबला िमळाला.
मुराद व औरंगजेबचे पåरपÂय करÁयासाठी दाराने तयारी केली. शहाजहान यावेळी युÅदास
तयार होता परंतु दाराने नकार िदला. दाराने जोधपूर शासक महाराजा जसवंतिसंह व
कािसमखान¸या नेतृßवाखाली सैÆय पाठवले. दारा¸या सैÆयाशी धरमत येथे युÅद झाले.
सैÆयाचा पराभव ऐकून दाराने सैÆय जमवून ÿितकार करÁयासाठी िनघाला. २५ मे, १६५८
रोजी सामूगड येथे लढाईत दाराचा पराभव झाला. औरंगजेब आúाकडे यमुनेचा पाणी
पुरवठा बंद केÐयाने शहाजहान औरंगजेबपुढे नमला. आúा ताÊयात घेऊन शहाजहानला
कैद कłन, आúा¸या िकÐÐयात ठेवले, सवª®ेķ सेना नायक Ìहणून गाजलेÐया
शहाजहानला वया¸या ६६Óया वषê मुलाकडून पराभूत होऊन बंिदÖत अवÖथेत जीवन
जगावे लागले.
औरंगजेबने आúाचा ताबा घेऊन, िदÐलीकडे मोचाª वळिवला. मथुरा येथे मु³काम असताना
मुरादला गाफìल अवÖथेत कैद कŁन िदÐली¸या िकÐÐयात ठेवले. पुढे तीन वषाªनंतर ठार
मारले. ÿÂय± िदÐलीवर अिधपÂय ÿÖथािपत, ३१ जुलै, १६५८ रोजी राºयािभषेक केला.
दारा िदÐयीवŁन लाहोर¸या िदशेने गेला. कोणीही मदत केली नाही. ÿथम लाहोरला नंतर
तो मुलतान क¸छ, काठेवाड असा भटकत रािहला. Âयाने सैÆय जमवून औरंगजेबशी अजमेर
येथे संघषª केला, पण पराभव झाला. Âयानंतर तो िसंधकडे, तेथून तो इराणला जाÁयाचा
िवचार केला. जीवन मलीक नावा¸या बलूची सरदारचा आ®य घेतला. दाराने
शहाजहान¸या काळात Âयाला वाचवले. परंतु नीच व िवĵासघातकì जीवन मलीकडे दाराचा
घात कŁन औरंगजेबकडे सुपूदª केला. औरंगजेबने दाराला धमªþोही (पाखंडीपणा) आरोप
ठेवून िदÐलीत िधंड काढली, नंतर ठार मारले. दारा व मुरादचा िनकाल लावÐयानंतर
औरंगजेबने शहासुजाकडे ल± िदले. ५ जानेवारी, १६५८ रोजी उ°र ÿदेशातील खजुला
िठकाण¸या युÅदात शुजाचा पराभव झाला. औरंगजेबचा सेनापती मीर जुमलाने पाठलाग
केला. शुजा āĺÿदेशात आरकांत ÿांतात पळून गेला. तेथे Âयाचा वध वÆय जमातीकडून
झाला. अशा ÿकारे औरंगजेब युÅदात िवजय झाला.
वारसा युÅद औरंगजेब¸या िवजयाची कारणे:
१. शहाजहानने आजारातून उठÐयानंतर राºयाची सूýे न घेतÐयाने वारसायुÅद अटळ
होते. औरंगजेबाने िवशेष तयारी कłन िदÐलीकडे यशÖवी कुच सुŁ केली.
२. दारापे±ा औरंगजेब जाÖत पराøमी, धाडसी होता. मुरादशी हात िमळवणी कŁन
Öवतःची सैÆयशĉì वाढिवली होती.
३. दारा¸या मुिÖलम सेनापतीना औरंगजेबने लाच देऊन आपÐया जाÑयात ओढले.
कासीमखानासारखे दाराचे िवĵासपाý सरदार ऐन िनणाªयक युĦ ÿसंगी औरंगजेबा¸या
बाजूस वळले. munotes.in

Page 84

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
84 ४. औरंगजेब कĘर सुÆनी पंथीय असÐयाने इÖलामधमाªचा र±क Ìहणून Âयाची ÿितमा
तयार झाली. कĘर सुÆनीपंथी मुिÖलम सरदारा¸या सिद¸छा Âया¸या बाजूला होÂया.
दारा¸या धमª सिहÕणू धोरणाचे भांडवल कŁन Âयाने दाराला इÖलामिवरोधी ठरिवले.
४. सामगड¸या युÅदात दारा ह°ीवŁन घोड्यावर बसला Âयामुळे सैÆयात पळापळ झाली.
आपली ÿगती तपासा :
१) वारसा युÅद ÖपĶ करा.
शहाजहानचा मृÂयु (३१ जानेवारी, १६६६):
शेवटचे िदवस शारीåरक व मानिसकŀĶ्या अितशय कĶदायक वारसा युÅदात िवजयी
झालेले औरंगजेबला कैद, राºयािभषेक बापा¸या हातानीच मुलाने राºय करÁयाची मोगल
घराÁया¸या इितहासातील पिहली घटना होय. शहाजहानची मुलगी जहानारा बेगम
अखेरपय«त बापाची सेवा, कैदखाÆयात शहाजहान वया¸या ७४ Óया वषê ३१ जानेवारी,
१६६६ रोजी मरण पावला. ताजमहालमÅये मुमताज महाल¸या शेजारी Âयास िचरसमाधी
देÁयात आली.
शहाजहान¸या शासनाची ÿमुख अंगे – वैिशĶ्ये:
शहाजहानने ३० वष¥ राºय केले, िवÖतार केला Âयाने एकूण २२ ÿांतात िवभाजन केले.
१) शासनाचे Öवे¸छाचारी ÖवŁप:
अÆय मोगल सăाटाÿमाणे शहाजहान सुÅदा िनरंकुश व Öवे¸छाचारी शासक, सवª सता
Âया¸या हाती होती , परंतु Öवभावाने उदार असÐयाने ÿजा Âया¸या पाठीशी होते.
२) राºयकमªचारी:
सăाट शासनाचा ÿमुख सÐलागार मंडळ व नोकर मदतीने राºयकारभार सुŁ केला. वकìल
(मु´यÿधान), िदवाण (बजीर) (अथªमंýी), मीरब±ी सैÆयमंýी, मुÖतौफì (जमाखचाªचा िहशेब
ठेवणारा), सदरा सदर (धमªदायÿमुख) सािहब-ए-तौहीन (राºय - धानीतील सरकारी
नोकरीचे वेतन वाटणारा), खानेसमा (खाजगीचा कारभारी), मुिijक महसुल अिधकारी
खजाची (कोषाÅय±) वाकयानवीरा (सरकारी कागदपýाचे िनåर±ण करणारा), दारोगा-ए-
िकताबखाना (úंथपाल). दारोगा-ए- जरगारखान (जजवादी ÿमुख). कोमबाल इÂयादी ÿमुख
राºयकमªचारी Âयां¸या राºयÿशासनाचे ÿमुख अंगे होती.

munotes.in

Page 85

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
85 ३) ÿांतीय शासनÿणाली:
ÿांतीय शासनÿणाली क¤िþय ÖवŁपाची होती. लाहोर, अजमेर, अकबराबाद, अलाहाबाद,
दौलताबाद, बÆहाड, खानदेश, माळवा, अहमदाबाद, अवध, िबहार, ओåरसा, बंगाल,
मुलताना, उĜा (िसंघ), काबूल, कंदहार, बाÐसन, बदकशान, काÔमीर अशी २२ ÿांत होती.
सुभेदार ÿांतीय ÿशासनाचा ÿमुख होता. Âयाचे सरकार वरगी, खेड हा िवभाग होता.
४) राºयाचे उÂपÆन:
राºयाचे ÿमुख उÂपÆन जमीन महसुल होते. नोकरांना रयतेला ýास देऊ नये असा आदेश,
परंतु महसूल अिधकारी कर वसुली करÁयास जबरदÖती करीत होते. जिमनीला
पाणीपुरवठ्यासाठी नवीन कालवे महसुलाचा दर ३३ ट³के वाढवून ५० ट³के केला.
सरकारी खिजÆयात ४ कोटéची भर कर वसुलीसाठी ठेकेदार पÅदत कŁन जहािगरी ÿथा
पुÆहा सुł केला. ७० ट³के भाग जहािगरी¸या Łपाने वाटÁयत आला.
५) ÆयायÓयवÖथा:
Æयायदानाचे कायª काजी व मीर, आदील हे अिधकारी करीत. महßवाचे खटले व अिपलांनी
सुनावणी कधी कधी Öवतः शहाजहान ती करत. बुधवार हा िदवस याकåरता िनधाªåरत
होता. दंडिवधान अÂयंत कठोर होता. साधारण गुÆĻासाठी कठोर िश±ा िदÐया जात.
अंगभंग, देहदडा¸या िश±ा Łढ होÂया. शहरात हे कायª कोतवाल करीत होते.
६) सैÆयÓयवÖथा:
सैÆयाचे घोडदल, पायदळ, तोफखाना, गजदल, आरमार हे ÿमुख भाग होते. घोडदळ
महßवाचे मानले जात. तोफखाÆयात डच , पोतुªगीज, Ā¤च, इंúज हेच लोक गोलंदाज Ìहणून
काम करीत. मोगालंचे आरमार माý नावालाच होती. अकबराने सुł केलेली मनसबदारी
पĦत शहाजहान¸या काळात कायªरत होती.
७) दळणवळण:
मोठमोठ्या रÖÂयां¸याĬारे क¤िþय राजधानी व ÿांताचे घिनķ संबंध िनमाªण झाले होते. बंगाल
ते पेशावर, राजपुतांना ते अहमदाबाद व तेथून दि±ण भारत व माळवा ते बöहाणपूर असे
लांब रÖते, बाजूला वृ±, ÿवासासाठी शेरशहाकाली सराया, राजमागाª¸या सरं±णास उ°म
सेवा िदली जात. शहाजहान¸या राºयकारभार बाĻगत जरी संघिटत िदसलेला तरी आतून
पोखरÐया सारखा होता. अंतगªत दुÕकाळीमुळे सेनेचा -हास होत होता. कतªÓय द±ता व
आ²ापालनची भावना सैÆयाला नÓहती.
४.१३ शहाजहानची कारकéद सुवणªयुग होती का? १) सुवणªयुग होते कारण शहाजहान¸या ३० वषाª¸या काळात देश समृÅद, ÿजा सुखी,
शांत, अनेक कलाकारांना आ®य िदला. धनधाÆयाचा सुकाळ होता Ìहणून शहाजहान
कारकदीस सुवणª युग Ìहणतात. डॉ. बी. पी. स³सेना, मुरॉड, एिÐफÆÖटन लेनफूल,
खाफìखान, बिनªअर इÂयादी सुवणªयुग मानतात. munotes.in

Page 86

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
86 २) शांतता आिण सुÓयवÖथा सुŁवातीस काही बंडे, काही युÅद मोिहमा सोडवÐयास
संपूणª कारकìदª शांततेत गेली. राजपूतांनी नेहमी मांडीलÂव िÖवकारले.
अफगाणीÖथानापासून दि±ण भारतापय«त एकछýी अमंल होते. साăाºयात शांतता नांदत
होती. शहाजहान मोठा Æयायिÿय व ÿजािहत राजा होता. ÿजे¸या कÐयाणासाठी कायª
केÐयाने लोक सुखी होते. ůॅÓहरिनयर Ìहणतात, - "ÿजेवर आपÐया मुलासारखे ÿेम करत
असे." डॉ. शमाª वणªन करतात कì, " कारकìदª गौरवशाली व समृÅदी¸या संयुĉ खुणांनी
युĉ अशी होती Ìहणून Âयाला सुवणª युग Ìहणावे लागले. "
३) Óयापार व उīोगधंदे यात ÿगती :
Óयापार, उīोगधंदे यांना ÿोÂसाहन िदÐयामुळे Âयात वाढ होऊन, देशा¸या समृÅदीत भर
पडली. आयात िनयाªत Óयापार सुŁ असून, रेशमी, सुती कापड, अफू लाख इ. िनयाªत असे.
Âयामुळे संप°ीचा ओघ होता. शेतीचे उÂपÆन, इतर कर यामुळे सरकारी उÂपÆनाची वाढ
झाली.
खफìखान वणªन करतात कì, "जरी िवजेता आिण शासक Ìहणून अकबर ®ेķ असला. तरी
ÿादेिशक आिण आिथªक ÓयवÖथा चांगली ठेवÁयात. खातेिनहाय शासनÓयवÖथा या ŀĶीने
शहाजहाने िहंदुÖथानवर जसे राºय केले तसे कोणÂया राजाने राºय केले नाही. Âयामुळे
लोक सुखी होते.
४) सािहÂय, कला, बांधकाम:
सवªच मÅययुगीन लेखक व आधुिनक इितहासकार शहाजहान¸या राजवटीत सािहÂय ,
कला, वाहतुकìची फार ÿगती झाली असे मानतात.
शहाजहानने िदÐलीचा लाल िकÐला , िदवान-ए-आम, िदवाण-ए-खास, जामा मिशद, मोनी,
मिशद, ताजमहाल इ. भÓय बांधकाम यासाठी अगिणत संप°ी खचª केली. Âयावłन
वैभवाची कÐपना येते. शहाजहान¸या काळात संगीत, नृÂय, िचýकला, संगीतकला इ.
िवकास झाला. याच काळात िहंदी व फारसी भाषातील सािहÂयाचा िवकास झाला.
जगÆनाथ पंिडत Ļा कवीने रस गंगाधर व गंगालहरी दोन संÖकृत काÓय िलहीली. फारसी
भाषेचे कवी - िमझाª मोहÌमद, अली महÌमद, फाŁक हकìम, Łकनुĥीन इ. संÖकृत भाषेचा
महाकवी जगÆनाथ पंिडत, िहंदीचे िचंतामणी आिण सुंदर दाŁ इ. कवी दरबारात होते. डॉ.
स³सेना Ìहणतात कì, "देशातील शांतता, राजकìय Öथैयª, समृÅदी आिण सăाटा¸या
िवकासाला अिधक ÿोÂसाहन िमळाले."
सुवणªयुग नÓहते : िÓह. िÖमथ, एडवडªस, मॅरेट, डॉ. ®ीवाÖतव , पु. ना. ओक इ.
शहाजहान¸या कारिकदêला सुवणªयुग मानीत नाहीत.
शहाजहानचा धमª वेडेपणा: शहाजहान कĘर सुÆनीपंथी असून इतर धमêयांचा अितशय
अनुदार होता. काही राजपुतांना अिधकार पद िदली, धमªसिहÕणू होता Ìहणून नÓहे, िहंदूची
देवळे उद्ÅवÖत, तीथªयाýा कर िहंदू, िùÖत यांना जबरदÖतीने मुसलमान बनवÁयाचा
ÿयÂन, बहòसं´य िहंदूचा ĬेĶा असलेला शहाजहान ÿजेचा पालनकताª व Æयायी होता असे
Ìहणणे िवषयªÖत वाटते. अशा धमªवेड्या, Öवाथê, नातेवाईकांचा øूर संहार कłन गादी munotes.in

Page 87

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
87 बळकिवÁया¸या शहाजहान¸या राजवटीला सुवणªयुग Ìहणता येणार नाही. डॉ. िÖमथ
Ìहणतात कì, "ऐĵयª - संपÆनता, साăाºय िवÖता र, वैभव शांतता, भÓय इमारती इ.
गोĶीकडे ल± देतात परंतु शहाजहानचे चाåरÞय पुý, Ăाता, िपता, िवधुर इ. ŀĶीने अÂयंत
दुिषत कामकाजात तो िनदªयी, िवĵासघातकì, तÂवहीन होता, लÕकरी संघटनाने कौशÐय
नÓहते. Æयाय देताना तो अमानुष व भावनाहीन होतं. दयेचा Öपशª ही Âयास झाला नाही."
२. युÅदाचा धुमाकुळ व अशांतता :
शहाजहान¸या युÅदमोिहमेचा िवचार केÐयास Âया¸या काळात शांतता नांदत नÓहती. पु. ना.
ओक वणªन करतात कì, शहाजहानने एकंदर ४८ युÅद मोिहमा काढÐया आिण लुटमार व
कातळ यांचे सý सुŁ अशा अवÖथेत Âया¸या कारिकदêत ÿजा सुखी होती आिण देशात
सुबता व ऐĵयª नांदत होते असे Ìहणणे पूणªतः चुकìचे आहे.
३. अÆयाय करांचा बोझा:
शहाजहानला बांधकामाचा सăाट Ìहटले आहे. Âयाने इमारती बांधÁयाकåरता ÿजेवर कर
लावले. Âयामुळे सवª सामाÆय जनता हैराण झाली. शहाजहान¸या काळात अनेक युĦ झाली
Âया¸या ÿÂयेक खचª ÿजेवर, Âयासाठी अनेक कर आकारले, ÿजेला लुटून Âयाने आपली
साăाºय िवÖताराची तहान भागिवली हेच खरे आहे. Ìहणून Âया¸या काळास सुवणª युग असे
Ìहणता येणार नाही.
४. सदोष शासन ÓयवÖथा :
शासन ÓयवÖथा नीट नÓह ती, Âया¸या हातातील ÿांताचे सुभेदार ÖवतंÞय पणे वावł लागले.
ÿांतीय सुभेदार अÆयायी, अÂयाचारी आिण महßवाकां±ी, शेतकöयांची दयनीय अवÖथा ,
ÿजा अबािधत होती. मृतÓयĉìची संप°ी शासनाकडे जात. सăाट इ¸छेनुसार कोणालाही
उ¸च पदावर चढिवली अथवा पराĂĶ करीत असे. ÿजेवर राºय करÁयासाठी अमाप सैÆय
ठेवÁयामुळे साăाºयाचे िदवाळे िनघाले. शहाजहान¸या काळात सैÆयाचा दजाª खालावला.
चैनी, िवलासी ĂĶ, कतªÓय शुÆय सं´येने मोठे असून बेिशÖत, दुबªल लÕकर होते. Âयामुळे
अकायª±म मोगलां¸या बादशाही¸या öहासाला कारण ठरले. "शहाजहान¸या काळात
मोगलां¸या अवनतीचे बीजारोपण झाले होते असे बöयाच इितहासकाराने वणªन केले."
मराठ्यांचा उदय शहाजहान¸या काळात दि±णेत िशवाजी¸या नेतृßवाखाली मराठ्यांचा
उदय, मुसलमानी, सेनेला आÓहान िदले. मÅय आिशयातील पराभवामुळे लÕकरी सामÃयª
जनाला समजली. मराठ्यांनी संघिटत होऊन िशवाजी¸या नेतृßवाखाली अिखल भारतात
िहंदू पदपादशाही Öथापन करÁयाचा मनसुबा रचला. कोणÂयाही लोकिÿय व सुवणª युग
समजÐया जाणा öया राजवटीत क¤िþय शासनाला आÓहान देणाöया राÕůीय शĉìचा उदय
होत नसतो. संपूणª देश क¤िþय स°े¸या पाळीला उभा असतो. या ŀĶीने िवचार उलट करता
शहाजहान कारकì दª सुवणª युग नावास पाý ठरला. सवªसाधारण िवचार करता सुवणª युग
Ìहणता येणार नाही, कारण आिथªक समृÅदी फĉ राजपåरवार कुटुंबाची ÿांताला जनतेची
नÓहती. उलट अÆया य, अÂयाचार होत. अनेक कर िहंदूवर, शहाजहानशी १४ Óया लुईशी
तुलना मोगल काळातील सरस राजवट, राºयाचा बोध समृÅद Åयैयª, Âयाने सवा«गीण
उÆनतीला हातभार लावला. munotes.in

Page 88

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
88 आपली ÿगती तपासा :
१) सăाट शहाजहानचा काळ सुवणª युग होता का ? ÖपĶ करा.
४.१४ सारांश सăाट अकबरा¸या मृÂयुनंतर जहांगीर स°ेवर आला. Âयाने १६०५-२७ या काळात
राºयकारभार केला. परंतु ÿÂय±ात राºयाची सुý Âयाची पÂनी नूरजहान िह¸या हाती होती.
जहांगीर¸या मृÂयुनंतर १६२८-५८ या काळात शहाजहानची स°ा होती , Âयाने उ°र भारत
व दि±ण भारतात साăाºय िवÖतार केला. Âया¸याच काळात मोगल राजवटीमÅये वारसा
युĦ होऊन औरंगजेबने स°ा ताÊयात घेतली.
४.१५ ÿij १) जहांगीर¸या काळातील महßवा¸या घटना सांगा.
२) नुरजहानचा उदय-अÖत ÖपĶ करा.
३) शहाजहानचा उ°रेकडील साăाºय िवÖतार अधोरेखीत करा.
४) शहाजहान¸या दि±ण धोरणाचा आढावा ¶या.
५) शहाजहानचा काळ सुवणª युग होता का ? ÖपĶ करा.
४.१६ संदभª  केतकर संÅया, भारतीय कलेचा इितहास, ºयोÂÖना ÿकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४. munotes.in

Page 89

बादशहा जहांगीर व शाहजहान
89  िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.

*****
munotes.in

Page 90

90 ५
मोगल बादशहा औरंगजेब
(१६५८-१७०७)
घटक रचना
५.० उिदĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ औरंगजेब पåरचय
५.३ औरंगजेबाचे ÿारंभीचे कायª
५.४ औरंगजेबाचा उ°रेकडील साăाºय िवÖतार
१) आसामवर िवजय २) वायÓय सरहĥीकडील टोÑयांचे बंड
५.५ औरंगजेबचे दि±ण धोरण,
अ) दि±ण धोरणाची कारणे
ब) औरंगजेबचा दि±णेतील संघषª
१) मोगल मराठा संबंध २) िवजापूर िजंकले ३) गोवळकŌडावर िवजय
क) दि±ण धोरणाचे पåरणाम
५.६ औरंगजेबचे धािमªक धोरण.
अ) िहंदुिवरोधी धोरण ब) औरंगजेब¸या धािमªक धोरणािवरोधी ÿितिøया / उठाव
१) जाटांचे बंड २) सतनामी लोकांचे बंड ३) शीखांचा उठाव
५.७ औरंगजेबचे राजपूत धोरण.
१) औरंगजेब- राजपुतांचे ÿारंभीचे संबंध २) मारवाडवर आøमण
३) मेवाड¸या ÖवातंÞय लढ्यात मेवाडचा ÿवेश ४) मारवाडचा ÖवातंÞय संघषª
५) बुंदेलखंडातील उठाव ६) राजपुý शहाजादा अकबराचे बंड
५.८ औरंगजेबचा मृÂयु व योµयता
५.९ मोगल साăाºया¸या पतनास औरंगजेब जबाबदार
१) औरंगजेबचे धािमªक धोरण २) दोषपूणª शासन ÓयवÖथा
३) राजपूत िवरोधी धोरण ४) शासनाचे क¤þीकरण
५) अयोµय वारस ६) औरंगजेबचे दि±ण धोरण
७) सांÖकृितक ८) राºयकारभारात लाचलुचपत
५.१० मोगल साăाºया¸या पतनाची / öहासाची कारणे.
१) औरंगजेबनंतर अयोµय सăाट २) अमीरवगाªचे अधःपतन
३) महßवाकां±ी सरदारांचे ÿभुÂव ४) आिथªक िवपÆनावÖथा munotes.in

Page 91

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
91 ५) औरंगजेबाचा धािमªक अÂयाचार ६) मोगल सैÆयातील अधःपतन
७) औरंगजेबाची दि±ण Öवारी ८) मोगल दरबारातील गटबाजी
९) अमीरवगाªचे चाåरÞयĂĶ (१०) दळणवळणा¸या साधनांचा अभाव
११) मोगल साăाºय पोलीस राºय १२) परकìयां¸या Öवाöया
१३) कौटुंिबक ÿेमाचा अभाव १४) लोकिÿयतेचा अभाव
१५) ईÖट इंिडया कंपनीचा उÂकषª.
५.११ सारांश
५.१३ संदभª
५.० उिĥĶे १. औरंगजेबचे जीवन व ÿारंभीचे कायª समजावून घेणे.
२. औरंगजेबचे दि±ण धोरण आिण Âया¸या पåरणांमाची मािहती िमळवणे.
३. औरंगजेबचे धािमªक धोरणातून झालेÐया उठावाची मािहती सांगणे.
४. मोगल साăाºया¸या -हासाची कारणे समजावून घेणे.
५.१ ÿÖतावना औरंगजेबचे बालपण अितशय कĶमय होते. वारसा युÅदात िवजय ÿाĮ कłन िदÐलीचे
िसंहासन ÿाĮ केले. ÿारंभी¸या काळात सिहÕणू धोरण Öवीकारले परंतु नंतर कĘर सुÆनी
पंथ व कुराण úंथानुसार आचारण केले. Âयातून िहंदू िवरोधी धािमªक धोरण अंमलात
आणले. पåरणामी अनेक राजपुý राºयांशी व मराठ्यांशी संघषª करावा लागला.
औरंगजेब¸या मृÂयुबरोबरच वैभवशाली मोगल साăाºयाचा -हास झाला. या öहासास Öवतः
औरंगजेब आिण इतर अनेक कारणे जबाबदार होती.
५.२ आलमगीर औरंगजेबचा पåरचय मुिहउĥीन मुहंमद औरंगजेबचा जÆम ३ नोÓह¤. १६१८ रोजी उºजैन जवळ दोहाद या गावी
झाला. मुमताजपासून १४ मुले झाली, Âयापैकì ६वा औरंगजेब होता. शहाजहान गादीवर
आÐयानंतर औरंगजेबने वया¸या १०Óया वषê िश±णाला सुłवात केली. तो अितशय हòशार
असून, अरबी, फारसी, तुकê भाषत पारंगत होता. िहंदीचे उ°म²ान होते. धािमªक िवषयात
łची असÐयाने कुराण तŌडपाठ होते.
१६३४ मÅये वया¸या १६Óया वषê मुबारक नावा¸या एका मÖतावलेÐया हातीला वठणीवर
आणून, आपÐया शौयªचे ÿाÂयि±क दाखिवले. या पराøमाबĥल शहाजहानने Âयाला
'बहादूर' ही पदवी िदली होती. याच वषê १० हजार जात व १४ हजार सवारची मनसब
देÁयात आली. १६३५ मÅये ओर¸छा राजा जौिजहार (जुझारिसंह) बुंदेल या¸या िवŁĦ
पाठवले Âयात यश ÿाĮ केले. munotes.in

Page 92

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
92 १६३६-४४ काळात दि±णेचा सुभेदार Ìहणून नेमणूक झाली. जमीनमहसुल ÓयवÖथेत
सुधारणा कłन उÂपÆन वाढिवले. उ°म सेनापती आिण राºयकताª कुशाल शासन ÿबंधक
व कुटिनती² Ìहणून िकतê संपादन केली. १८ मे १६३७ मÅये पिशªयन राजघराÁयातील
शहानवाझखान यांची मुलगी िदलरसबानू बेगम िह¸याशी औरंगजेबाचा िववाह झाला. घराशी
मतभेद झाÐयाने १६४५ मÅये दि±णेची सुभेदारी काढून, गुजराथ सुभेदार नेमÁयात आला.
१६४७ मÅये आिशया मोिहमेवर पाठवले. परंतु अपयश आले. १६४८-५२ या काळात
मुलतानचा राºयपाल नेमले. येथून कंदहारा¸या Öवारीवर पाठवले. १६४९ व १६५२ दोन
Öवाöया कłन कंदहार िजंकू शकला नाही. यामुळे शहाजहान Âया¸या Âया कामिगरीवर
असंतुĶ झाला. Âयाने पुÆहा १६५२ मÅये दि±णेचा सुभेदार नेमला. १६५२-५८ या
काळात दुसöयांदा दि±णेचा सुभेदार झाला. घोवळकŌडा, िवजापूर यां¸याशी युĦ केले.
शहाजहान आजारी असÐयाची बातमी कळताच , Âयाने तह कłन उ°रेकडे गेला.
आúा ताÊयात घेऊन शहाजहानला कैद केले. भावांचा पूणªपणे पाडाव कłन १५ मे १६५९
रोजी राºयािभषेक केला. Âयावेळी "अÆदूर मुझÉफर मुहीउĥीन, मुहंमद औरंगजेब बहादूर
आलमगीर बादशहा गाझी" असा िकताब घेतला. आलमगीर याचा अथª जगाचा Öवामी होय.
शहाजहानने जी तलवार िदली होती. Âयावर आलमगीर शÊद कोरला होता Âयावłन हा
िकताब असावा.
५.३ औरंगजेबचे ÿारंभीचे कायª वारसा युĦामुळे जी अशांतता िनमाªण झाली, Âयावर योµय िनयंýण ठेवÁयाचा ÿयÂन केला,
Âयाने लहान मोठे एकंदर १४ कर रĥ केले. रहदारी, पानदारी, सरकारी भू-राजÖव कर व
कÖटम या िशवाय अÆय कर रĥ केले. िहंदू जनतेवर याýा कर, मृत िहंदूंची हाडे व राख गंगेत
िवसिजªत करÁयाचा कर, मुला¸या जÆमावर लावÁयात आलेला कर इ. अÆयायकारक कर
रĥ केले. मुसलमान धमाªÿमाणे ÿÂयेक Óयिĉने वतªन ठेवावे. याकåरता खास अिधकारी
नेमले. Âयाला मोिहतािसब असे Ìहणत, इÖलाम¸या िवłĦ असलेÐया अनेक łढी
रीितåरवाज बंद केÐया. पारशीचा नवरोझ सण, भांग, दाł, मादक पदाथाª¸या खरेदी-
िवøìवर, जुगार, वेÔयागमन इ. बंदी घातली, िशया, सुफìपंथी संत, फकìर, िशयापंथी
खोजा, या सवª गोĶीवर ल± ठेवणे मोिहतािसबाचे कतªÓय होते. ८० ÿकारचे कर रĥ केले.
Öवतः औरंगजेबला भोग िवलास व Öवैराचार याचा ितटकारा होता. ÿजापालनासंबंधी, शेती
Óयापार उÂकषª, Æयायदानात अÂयंत जागłक होता. पण धािमªक आÂयंितक असिहÕणूता व
अनुदारता यामुळे अनेक सģुणांची माती झाली. राºयÓयवहार व राजकìय नीती इÖलाम
धमाªवरच आधाåरत असावी , असा Âयाचा दुराúह होता, तो कĘर सुÆनी पंथी मुसलमान
होता.
िहंदुÖथान हा नािÖतकांचा (काफìर) देश अथाªत दाłल हरब असून Âयाने łपांतर दार-उल-
इÖलामÅये करणे धमªकतªÓय होय, अशी औरंगजेबाची धरणा होती.

munotes.in

Page 93

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
93 ५.४ औरंगजेबचा उ°रेतील िवजय व साăाºय िवÖतार १) आसामवर व कुचिबहार िवजय:
वारसा युĦामुळे कुचुिबहार¸या व आसाम¸या सुलतानाने कामłपचा िजÐहा, गोहारी शहर
ताÊयात घेतले. वारसा युĦ संपÐयानंतर औरंगजेबने १६६० मÅये मीर जुÌला या बंगालचा
सुभेदार नेमला. कुचिबहार िजंकÁयाचा आदेश िदला. १६६१ मÅये मीर जुमला ÿचंड
सैÆयासह कुचिबहारवर Öवारी केली, कुचिबहाराचा राजा ÿेमनारायण यांने ÿितकार केला.
परंतु अपयश आले. मीर जुमलाने तो ÿदेश मोगल साăाºयाला जोडला.
१६६२ मÅये मीर जुमला आसाम कडे गेला. आसामवर १३ Óया शतकापासून होम
टोÑयांचे राºय असून जयÅवज राजाची स°ा होती. मीर जुमÐयाने १३ माचª १६६२ रोजी
āÌहापुýा नदीवर अहोमांचा आरमारी पराभव केला. हा िवजय ताÂपुरता ठरला. कारण
पावसाळा सुł झाÐयाने मोगल सैÆयाचा बंगालशी संबंध तुटला. अÆन पुरवठा न झाÐयाने
हजारो सैिनक मरण पावले. अहोमांचे मोगलावर झालेÐया हÐÐयामुळे अितशय दगदग
झाली. Âयामुळे मीर जुमला १० एिÿल १६६३ रोजी मरण पावला. Âया¸या जागी बंगाल,
आसामचा राºयपाल Ìहणून शािहÖतेखानाची नेमणूक केली. शािहÖतेखानाने āÌहापुýा
खोöयातून पोतुªगीजांची हकालपĘी केली, आराकान¸या राजाचा पराभव केला. मोगलांनी
आसाम ४वषª आपÐया ताÊयात ठेवले. जयÅवज¸या मृÂयूनंतर चøÅवज याने मोगलांशी
युĦ सुł केले, Âयाने आसामी वीरांना संघिटत कłन मोगलापासून गोहारी िजंकून, आसाम
मधून मोगलांना हकलून लावले. १६७० पय«त सवª आसाम परत ÿाĮ केला.
२) वायÓय सरहĥीकडील टोÑयांचे बंड:
िदÐली¸या शासकांना वायÓय सीमा ही डोकेदुखी होती. सीमेवरील अफगण, पठाण टोÑया
लुटमार करीत असत. टोळीवाली ÖवातंÞयÿेमी युĦवीर असून आसपास ÿदेशात सदैव
जाळपोळ, लुटालुट व क°ल कłन, आपला उदर िनवाªह करत. या मÅये खटक, आĀìदी,
यसुफजाई ÿमुख टोÑया होÂया. Óयापार ÓयविÖथत चालावा यासाठी औरंगजेब Âयांना
वािषªक ६लाख łपये देत असे. पेशावर¸या उ°रेला Öवात आिण बाजारे िजÐĻातील
युसुफजाई टोÑयांचा ÿमुख भागू याने मुहंमद शहा नावा¸या बनावट Óयिĉला राजा Ìहणून
जाहीर केले. िसंधू नदी ओलांडून मोगलां¸या हजारा िजÐĻावर Öवारी कłन अटक,
पेशावर ÿांतावरही हÐले चढवले. जाळपोळ लुटालुट कłन िवÅवंस केला. औरंगजेबने मीर
जुमलाचा मुलगा मुहंमद अमीनखान, कािमलखान, समरेशखान यांना पाठवले. Âयाने भागूचा
पराभव कłन, ऑ³टोबर १६६७ मÅये पळवून लावले. Âयांनी दहशत िनमाªण कłन तेथे
शांतता िनमाªण केली.
१६७२ मÅये आĀìडी (आĀìदी) टोळीचा ÿमुख राजा अकमल खान याने बंड केले. खैबर
िखंडीजवळील ÿदेशावर आपली स°ा ÿÖथािपत केली. यावेळी मुहंमद अमीनखान
अफगािणÖथानचा सुभेदार होता. Âयाने Âयाचा बंदोबÖत करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु
मसिजĥ या िठकाणी पराभव झाला. या िवजयामुळे अमीनखानाचा आĀìडी टोÑयां¸या
बंडाचा वणवा सरहद ÿदेशात पसरला. खातक (खĘक) टोळीचा ÿमुख खुशालखान हाही munotes.in

Page 94

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
94 आĀìदी बंडात सामील झाला. कंदहारपासून ते अटकपय«त¸या ÿदेशात पठाण टोÑयांनी
धुमाकुळ घालÁयास सुłवात केली.
औरंगजेबने अफगािणÖथानचा सुभेदार Ìहणून महाबतखानाची िनयुĉì केली. १६७३ मÅये
शुजातखान, राजा जसवंतिसंह यांना पठाणांचा पाडाव करÁयासाठी पाठवले, तरी यश आले
नाही. शेवटी Öवतः औरंगजेब जून १६७४ मÅये पेशावरजवळ आला. Âयापूवêच ३ माचª
१६७४ रोजी सेनापती शुजातखान ठार झाला. औरंगजेबने पेशावर व रावडिपंडी यामधील
हसन अÊदुल या िठकाणी तळ िदला. िवĵासघात , िफतुरी, लाच, युĦ इ. मागाªचा वापर
कłन दीड वषाªत पठाण टोÑयांचा पाडाव केला. उईधूरखान या मोगल सेनापतीने
पराøमाने साथª केले. आĀìदी टोÑयात धाक िनमाªण केला. िडस¤बर १६७५ पय«त
सरहĥीवर शांतता ÿÖथािपत करÁयात यश ÿाĮ झाले. अमीरखानला काबूलचा राºयपाल
नेमून, औरंगजेब िदÐलीकडे परत आला. औरंगजेब या युĦात गुंतलेला आहे या संधीचा
फायदा घेऊन िशवाजीने कनाªटक िजंकले.
आपली ÿगती तपासा :
१) औरंगजेबने उ°रेकडील धोरण ÖपĶ करा.
५.५ औरंगजेबचे दि±ण धोरण- १६८०-१७०७ शहाजहान¸या कारकìदêत औरंगजेब १६३६-४४ व १६५२-५७ याकाळात दोन वेळा
दि±णेचा सुभेदार झाला होता. यावेळी िवजापूर व गोवळकŌडा िजंकÁयाचा ÿयÂन केला.
१६५८-८० याकाळात उ°र भारतात , १६८०-१७०७ या काळात दि±णेत Âयाचा शासन
काळ होता. तो परत उ°रेला गेलाच नाही.
अ) दि±ण धोरणाची कारणे:
१) १६५८-८० या काळात उ°र भारतात साăाºयिवÖतार केला. दि±णेत मोगलांचा
ÿसार झालेला नÓहता. िवजापूर, गोवळकŌडा, िशवाजीचे Öवराºय ही तीन Öवतंý
राºय झालेला नÓहते. ती नĶ कłन दि±णेत साăाºय िवÖतार करावा.
२) औरंगजेब कĘर सुÆनीपंथी होता तर, िवजापूर, गोवळकŌडा हे िशया पंथी होते, ते
पिशªयन शहाशी एकिनķ होते. Âयामुळे दि±णेत जाऊन Âयांचा बंदोबÖत करावा,
यासाठी Öवारी केली.
३) िवजापूर, गोवळकŌडा ही राºये मोगलं¸या िवरोधकांना आ®य देत होती. वेळोवेळी ते
मराठ्यांना मदत करत, मराठ्यांचा नाश करÁयापूवê दोन राºय नĶ करावी, तसेच
राजपुý अकबर, दगाªदास राठोड यांनी दि±णेत आ®य घेतला होता. Âयांचे पाåरपÂय
करÁयासाठी दि±ण Öवारी केली. munotes.in

Page 95

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
95 १४) गोवळकŌड्याची अमाप संप°ी, िहöयां¸या खाणी ÿाĮ करÁयासाठी दि±णेवर Öवारी
केली.
५) उ°र भारत िजंकÐयानंतर अफाट मोगल सैÆयाला गुंतवून ठेवÁयासाठी दि±णी
भारतात Öवारी केली.
ब) औरंगजेबचा दि±णेतील संघषªः
१) मोगल-मराठा- संबंध (१६५६-८०) :
१६३६ मÅये शहाजी भोसले यांनी िनजामशाही सोडून िवजापूर¸या नोकरीत ÿवेश केला.
यावेळी पुणे जहागीर िशवाजीला, शहाजीने िदली. िशवाजीने महाराÕůात िहंदूचे Öवराºय
िनमाªण करÁयास सुłवात केली. तेÓहापासून िवजापूर- िशवाजी यां¸यात संघषª िनमाªण
झाला. १६५९ला खानला ठार केले, १६६० िसĥी जोहरला अपयश आÐयाने
िवजापूरकरांनी िशवाजी¸या Öवराºयास माÆयता िदली.
िशवाजी-औरंगजेब पिहला संबंध ३० सÈट¤. १६५६ रोजी आला. िशवाजीने अहमदनगर
आिण जुÆनरवर हÐला केला. Âयावेळी दि±णेचा सुभेदार औरंगजेब होता. Âयाने मराठा
ÿदेशावर Öवारी कłन सुड घेतला. नंतर िशवाजी मोगल यां¸यात १६५७ मÅये तह झाला.
दि±णेतील मराठ्यांचा उठाव दडपून टाकÁयास औरंगजेबने शािहÖतेखानाला पाठवले.
िशवाजीने १५ एिÿल १६६३ रोजी हÐला केला. जीवावरचे बोटावर िनभावून खानाने
माघार घेतली. सुरतेवर हÐला कłन १ कोटी łपयांची लुट केली. २२ जून १६६५ मÅये
िमझाª राजा जयिसंगाशी पुरंधरचा तह केला. २२ मे १६६६ रोजी आƱयात औरंगजेब
िशवाजी भेट होऊन कैद केले, कैदेतून सुटका झाÐयानंतर सवª ÿदेश पुÆहा ÿाĮ केला.
१६७० मÅये पुÆहा सुरतेवर हÐला केला. १६ जून १६७४ मÅये राºयािभषेक केला, ४
एिÿल १६८० रोजी जीजाबाई मरण पावली.
१६८१ राजपुý अकबर व राजा दुगाªदास राठोड दि±णेत आले. Âयांना संभाजीने आ®य
िदला. Âयामुळे औरंगजेब २३नोÓह¤. १६८१ रोजी ÿचंड सैÆयासह बöहाणपूरला आला. चारी
िदशेने Öवारी केली परंतु यश नाही. मकरावखान याने संगमेĵर येथे संभाजी व कवी कलश
यांना ११ फेāुवारी १६८१ रोजी कैद केले. २१ माचª १६८१ रोजी संभाजीला ठार मारले.
संभाजी¸या वधानंतर राजाराम छýपती बनला. धनाजी जाधव, संताजी घोरपडे यांनी
गिनमी काÓयाने मोगलांना हैराण केले. येसूबाई, शाहóला कैद केÐयाने राजाराम िजंजी¸या
आ®याला गेला. महाराÕůात रामचंþपंत, शंकरजी मÐहार, परशुराम, ÿÐहाद रावजी, इ.
मंÞयांनी, संताजी, धनाजी सेनापतीने मोगलांना सळो कì पळो केले. १७०० मÅये राजाराम
िसंहगडावर मरण पावले. ताराबाईने राºयाची सूýे हाती घेतली. ितने लढ्याचे नेतृÂव
१६९९ ते १७०७ पय«त केले. Öवतः औरंगजेबने युĦ सुł केले. अनेक िकÐले िजंकÁयात
व गमवÁयात तो थकून गेला. आजारी पडÐयाने ३१ जाने. १७०६ रोजी अ. नगरला आला.
अखेरपय«त मराठ्यांवर िवजय ÿाĮ कł शकला नाही, याचे औरंगजेबाला दुःख झाले.

munotes.in

Page 96

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
96 २) िवजापूर िजंकले १६८६:
िवजापूर सुलतानाने १६५७ चा तह पाळÁयात टाळाटाळ केली. Âयाला धडा
िशकवÁयासाठी १६६५ मÅये जयिसंहाला पाठवले. Âयाने िशवाजीचा पराभव कłन,
िशवाजी¸या मदतीने िवजापूरवर Öवारी केली. िवजापूरकरांना कोणÂयाही ÿकारचे सहाÍय
िमळून िदले नाही. तरीपण शेवटी िमझाª जयिसंगचा पराभव झाला. १६७२ मÅये िसकंदर
आिदलशहा नावाचा ४वषª वयाचा मुलगा सुलतान झाला. १६७५ मÅये दि±णेचा सुभेदार
िदलेरखान याने िवजापूर िजंकÁयाचा ÿयÂन केला. १६८१ मÅये औरंगजेब Öवतः दि±णेत
आला. राजपुý आजमकडे िवजापूर Öवारीची सुýे िदली. Âयाने १५ मिहने वेढा देऊन,
िवजय िमळवता आला नाही.
दरÌयान अफगाण सरदार , व दि±ण भारतातील मुसलमान असे दोन गट िनमाªण झाले.
Âयामुळे िवजापूर राºयात गŌधळ िनमाªण झाला. दि±णेचा सुभेदार बहादूरखान याने १६७६
मÅये िवजापूरवर हÐला चढवला परंतु अपयश आले. यानंतर दि±णेचा सुभेदार
िदलेरखानाने िवजापूरचा मंýी िसĥी मसुद याचे मन वळवून िवजापूरशी तह केला, माý
िदलेरखानाने तह केलेला फार काळ िटकला नाही. िदलेरखानाने १६७९ मÅये िवजापूरवर
हÐला कłन, ÿदेश उद्ÅवÖत केला. िवजापूर िजंकÁयात अपयश आले, १६८० दि±णेचा
सुभेदार शहाजादा आजमने १५ मिहने संघषª केला, पण अपयश आले, १३ जुलै १६८६
रोजी औरंगजेब Öवतः िवजापूर येथे आला. शेवटी २२ सÈट¤बर १६८६ रोजी िवजापूर शरण
आले, औरंगजेबने Âयाचा मानसÆमान कłन, Âयाला खान हा िकताब बहाल केला. राºय
मोगल साăाºयात िवलीन कłन , सुलतानाला १ लाख वािषªक पेÆशन देÁयात आली,
िसंकदर सुलतान वया¸या ३२Óया वषê साराöयाजवळ मरण पावला. Âया¸या इ¸छेनुसार
Âयाचे दफन Âया¸या गुł शेख फहीमुÐला यां¸या थडµयाजवळ करÁयात आले. हा शेवटचा
िवजापूरचा सुलतान होता.
३) गोवळकŌडा िवजय - १६८७:
गोवळकŌड्याचा शेवटचा राजा अÊदुल हसन हा नालायक आिण चैनी असून, उदार व
सिहÕणू शासक होता. Âया¸या राºयाची सुý मु´यमंýी āाÌहण अ³काणा व मादÁणा
यां¸याकडे होती. गोवळकŌड्यां¸या सुलतानाने औरंगजेब¸या दरबारातील आपÐया दुताला
पý िलिहले कì "िसंकदर आिदलशहासार´या एकाकì अनावर हÐला चढिवणाöया
औरंगजेबला हलकट, िभýा ÌहणÁयात आले होते." हे पý औरंगजेब¸या हातात पडले.
औरंगजेबाला Ìहणून Âयाने युĦ जािहर केले.
जुलै १६८५ मÅये राजपुý शाह आलम (बहादूरशह) Âयाची िनयुĉì गोवळकŌडा
िजंकÁयासाठी केली. नंतर शाहआलम सैÆयसह हैþाबादकडे जाताना मालखेड जवळ
सुलताना¸या सैÆयाशी भेट झाली. शहाआलमने सुलतानाचा सेनापती मुहमंद इāािहम याला
लाच िदली. ही बातमी सम झताच सुलतान अबूल हसन याने गोवळकŌडाचा आ®य घेतला.
मोगलांनी राजधानी हैþाबाद (भागानगर) िजंकून घेतली. सुलतानने तहाची बोलणी केली.
Âयानुसार १) नेहमी¸या खंडणीिशवाय १ कोटी २०लाख खंडणी २) दोन लाख वािषªक कर
īावा. ३) मदना (मादÁणा) अ³काÁणा (अ³कारा) यांना नोकरीवłन काढून टाकावे. munotes.in

Page 97

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
97 सुलतानाने मादÁणा व अ³कÁणा यांना नोकरीतून काढÁयात चाल ढकल केÐयाने,
जनानखाÆयातील बायकांनी दोघांना ठार मारले. िवजापूर िजंकÐयानंतर सवª ल±
गोवळकŌड्यावर क¤þीत कłन १६८७ रोजी वेढा िदला. राजपुý शहाआलमने िवरोध
केÐयाने Âयाला तुŁंगात टाकले. औरंगजेबाने तीनदा िकÐÐला िजंकÁयाचा ÿयÂन केला.
पण अपयश आले. शेवटी सुलतानचा अफगाण सेवक अÊदूल पाणीला भरपूर लाच देऊन
िफतूर केले, Âयाने िकÐÐयाचे दरवाजे उघडले. २ ऑ³टोबर १६८७ रोजी िजंकला.
सुलतान अबूल हसनला कैद कłन, दौतलाबाद िकÐÐयात ठेवले. Âयाला वािषªक ५०
हजार łपयांची पेÆशन देÁयात आली. अकोटीची लुट या लढाईत ÿाĮ झाले.
क) दि±ण धोरणाचे पåरणाम :
१) सरकार Ìहणतात औरंगजेबाने साăाºयाची केलेली वाढ ही राजकìय चूक ठरली.
दि±णेतील िवजापूर व गोवळकŌडा ही राºय Ìहणजे मराठ्यांवरचा अंकुश होता.
Âयां¸या पतनामुळे मराठे मोकळे झाले. Âयांची शĉì आटो³याबाहेर वाढली. मराठ्यांचे
पाåरपÂय औरंगजेबला शेवटपय«त करता आले नाही.
२) औरंगजेब २५ वषा«हóन जाÖत काळ उ°रेस अनुपिÖथत होता. Âयामुळे राºयकारभार
अयोµय Óयĉì¸या हातात गेला. पåरणामी क¤þस°ा दुबªल बनून, उ°र भारतात शांतता
नĶ झाली.
३) औरंगजेबा¸या धािमªक धोरणामुळे िशख, राजपूत, बुंदेल इÂयादीनी बंडे केले. सăाट
दि±णेत अडकलेला पाहóन मोगल साăाºयािवłĦ बंडाची भावना तीĄ झाली.
Âयातूनच माळवा, बुंदेलखंड, िबहार इ. ÿदेशात उठाव होऊन ते साăाºयातून फुटून
बाहेर पडले.
४) पाव शतक मराठ्यांशी सतत संघषª सुł असÐयाने या दीघª कालावधीत हजारो मोगल
सैिनक मारले गेले. जे िशÐलक होते ते उ°रेत परत जायला उÂसुक होते. मोगल
सैÆयाचे नैितक धैयª खचलेले होते. साăाºयाचे संर±ण कł ते शकले नाही.
५) मराठ्यांशी लढÁयासाठी सैÆयात वाढ केली. Âयाचा ताण ितजोरीवर पडून ती åरकामी
झाली. या सवª गोĶीचे दुमåरणाम औरंगजेबा¸या उ°रािधकाöयांना भोगावे लागले.
अखेर मोगल साăाºयाचे पतन िनिIJत ठरले.
आपली ÿगती तपासा :
१) औरंगजेब¸या दि±ण धोरणाची कारणे सांगा.

munotes.in

Page 98

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
98 ५.६ औरंगजेबाचे धािमªक धोरण औरंगजेब कĘर सुÆनी पंथी मुसलमान असून, कुराणाÿमाणे आचार िवचाराचे पालन करत
असे. धमªपालन िनयंýणासाठी मुहतिसब (धमªिनåर±क) अिधकारी िनयुĉ केला.
इÖलामा¸या िवरोधातील åर तीåरवाज बंद केले. उदा. भांग, अफु, गांजा, दास इ. मादक
पदाथाª¸या सेवनावर बंदी घातली. तसेच संगीत, गायक िचýकार यांना दरबारातून हाकलून
िदले. बादशहाची सुवणªतुला दान ही िहंदू पĦत बंद केली, िहंदूपĦतीÿमाणे एकमेकांना
अिभवादन करÁयावर ÿितबंध केले. वाढिदवस साजरा करणे, कपाळावर गंध लावणे,
ÿजेला झरो³यातून दशªन, नाÁयावरील कलमा हा शÊद कोर णे इÂयादी ÿथाबंद केÐया.
धमª व राजकारण यांचा मेळ घालून राºयकारभार केला. कुराण úंथा¸या आधारे राºयाची
घडी बसिवÁयाचा ÿयÂन केला. धमªगुł¸या सÐÐयाने, धमªिधिķत असलेले बलाढ्य
मुसलमानी राºय िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन औरंगजेबाने केला.
अ) िहंदु िवरोधी धोरण:
औरंगजेबने इÖलामला राजधमª Ìहणून माÆयता िदली. औरंगजेबने िहंदू िवłĦ धमªयुĦ
(िजहाद) पुकारले. भारत हा कािफरांचा देश (दार उल- हबª) असून, कुराणाÿमाणे Âयाला
इÖलामचा देश (दार-उल-इÖलाम) बनिवणे हे ÿÂयेक मुसलमानाचे धमª कायª आहे. काफìर
हे मुसलमानी राºयाचे नागåरक नसून, ते गुलाम आहे. Âयांना िजवंत राहावयाचे असÐयास,
Âयांनी एकतर मुसलमान Óहावे िकंवा मुसलमानेतर Ìहणून जगÁया¸या मोबदÐयात िजिझया
कर īावा, अशी औरंगजेबची िवचारÿणाली होती. िहंदूनी मुसलमानांचा आदर करावा.
आपÐया धमाªचा ÿसार कł नये, मंिदरे बांधू नये. घोड्यावर बसू नये, सामािजक व धािमªक
सवª अिधकार नĶ केले. िहंदू¸या मंिदरांचा, धािमªक ±ेýचा िवÅवंस करावा, अशी
औरंगजेबाची ÿांतीय शासकांना सुचना होती.
१) सăाटा¸या आदेशानुसार बनारसचे जगÿिसĦ िवĵनाथ मंिदर, सौराÕůातील सोमनाथ
मंिदर यांचा िवÅवंस करÁयात येऊन, Âया जागी मिशदी उभारÁयात आÐया. मंिदरात
मुĥाम गाईचा वध करणे, देवां¸या मुतê पायदळी तुडवणे, अहमदाबादचे िचंतामणी
मंिदरात गोवध करÁयात आले.
२) िहंदूवर िजिझया कर, ितथªयाýा कर पुÆहा लादÁयात आला. ÿयागला गंगाÖनान
केÐयाबĥल कर गोळा केला. सवª िहंदूकडून सĉìने िजिझया कर घेतला जात, ४८-
२४-१२ Łपये याÿमाणे वािषªक कर ÿÂयेकì¸या आिथªक िÖथतीनुसार घेतला जात
असे,
३) मुसलमान Óयापाöयाकडून चुंगीकर घेणे बंद केले. िहंदू Óयापाöयांपासून ५० ट³के कर
घेतला.
४) िहंदूना मुसलमान बनवÁयासाठी, औरंगजेबाने अनेक ÿलोभने दाखवली. उदा.
जहागीरी, ब±ीस, पैसा, उ¸चपद देणे, सुलतान िफरोजशहा तुघलकाÿमाणे िहंदूंना
जबरदÖतीने बाटिवÁयाचा ÿयोगही Âयाने केला. कैदéनी मुÖलीम धमª Öवीकारला तर, munotes.in

Page 99

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
99 Âयाला मुĉ केले जाई. िहंदूमÅये संपतीबाबत संघषª असÐयास जो मुसलमान धमª
Öवीकारेल Âयाला सवª संप°ीचा मालक केला जाई.
५) राजपूतािशवाय इतर िहंदूना पालखी, ह°ी, इराणी घोडे, हÂयारे Öवतःजवळ
बाळगÁया¸या अिधकारापासून वंिचत करÁयात आले.
ब) औरंगजेब¸या धािमªक धोरणािवरोधी ÿितिøया / उठाव
१) जाटांचे बंड - १६६९-१७०७:
औरंगजेब¸या धािमªक धोरणािवłĦ सवª ÿथम जाटांनी उठाव केला. कारण मथुरेचे
केशवदेवाचे मंिदर नĶ केले, िहंदू िľयांवर अÂयाचार केला. मथुरेचा उĦव बैरागी व Âयाचा
िशÕयाना ठार मारले, या घटनामुळे िहंदू¸या Öवधमª व Öवािभमानाला जबरदÖत ध³का
बसला. १६६९ मÅये गोकुळ¸या नेतृÂवाखाली जाटांनी बंड केले. Âयांनी अÊदूल नबीला
ठार माłन, मोगल िवłĦ बंड केले. Âयांनी सादाबाद परगाणा लुटला, अनेक मोगल
फौजांचा पराभव केला. पण िनलपन येथे युĦात गोकुळ हाती सापडला, Âयाचे तुकडे केले.
Âया¸या कुटुंिबयांना व अनुयायांनी जबरदÖतीने मुसलमान बनवÁयात आले.
१६८६ मÅये राजाराम¸या नेतृÂव खाली पुÆहा उठाव झाला. िनकोलोस मनूची - िसंकदरा
येथील मकबरा फोडून अकबराची हाडे जाळली. पåरणामी औरंगजेबने िवशाल सैÆय सह
Âयाचा नातू िबदर ब´त याला पाठवले. Âयाने ÿचंड अÂयाचार केला. १६८८ मÅये संघषाªत
ठार झाला. राजाराम¸या मृÂयूनंतर Âयाचा पुतÁया चुडामणी याने नेतृÂव िÖवकारले,
औरंगजेब¸या शेवटपय«त संघषª सुł होता. चुडामणने भरतपूर येथे Öवतंý राºय Öथापन
केले. Âयामुळे भरतपूर¸या गादीचा संÖथापक मानला जातो. औरंगजेब Âयांचा िनःपात कł
शकला नाही. कारण Öवधमª Öमरणाथª जाटांनी ÿाणपणाने ÿितकार केला.
२) सतनामी लोकांचे बंड - १६७२:
िदÐलीजवळ नारनौल व मेवात ÿदोशात सतनामी जमात असून, ती शांततािÿय होती.
Âयांची सं´या सुमारे ५ हजार असावी. शेती, Óयापार हा Âयांचा मु´य धंदा होता. मोगल
अÂयाचार होत असे. एका साधुशी मोगल सैिनकाचे भांडण झाले. Âयात साधूचा अपमान
केला, Öथािनक अिधकाöयाची अरेरावीमुळे बंड केले, Âयांना जिमनदारांनी साथ िदली.
सतनामी लोक जादूटोणा करतात. Âयामुळे िवजयी होतात. यामुळे मोगल सैÆयात िभतीचे
वातावरण पसरले. शेवटी औरंगजेबने इÖलामी मंý िलिहलेली कागद सैÆया¸या आúभागी
मोगल Åवजावर लावून सैÆयात आÂमिवĵास िनमाªण केला. सुसºज तोफखाना सोबत
देऊन, राणदाजखानाला सतनामी लोकांवर पाठवले. Âयामुळे २ हजारो सतनामी भातल
येथे १६७२ मÅये शरण आले.
३) शीखांचा उठावः
®ी गुł नानकसाहेब यांनी पंजाबात शीख संÿदायाची Öथापना केली. १४६९ ते १७०८
पय«त शीख संÿदायात १० गुł झाले. गुł नानकनी कमªकांड करणारे āाÌहण, पंिडत, कĘर
पंथी मुÐला मौलवी, मूतê पुजेला िवरोध केला. ÿामािणक समतेचा पुरÖकार कłन पंजाबात munotes.in

Page 100

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
100 सामािजक ऐ³य िनमाªण केले. पाचवे गुł अजुªनिसंहाने खुसरोला आशीवाªद िदÐयाने
जहांगीरने १६०६ ठार मारले. तेÓहापासून शýुÂवाला ÿारंभ झाला. शहाजहान¸या काळात
गुł हरगोिवंद यांचे तणावपूणª संबंध होते. औरंगजेब गादीवर येताच अिधकच संबंध खराब
झाले. िशखांचे नववे गुł तेगबहादूर याने औरंगजेबा¸या धोरणाला िवरोध केÐयाने Âयाला
पकडून कैदेत टाकले. इÖलाम धमª ÖवीकारÁयाचा आúह केला. पण Âयाने नकार िदÐयाने
Âयाला ठार मारÁयात आले.
तेगबहादूरचा मुला दहावा गुŁ गोिवंदिसंह (१६७५-१७०८) आिण शेवटचा गुł होय.
असताना पदावर आला , Âयांनी शीखांना सैिनकì िश±णाचा उपदेश कłन, शीख
अनुयायांची सैिनकì संघटना उभारली. Öथाला "खालसा" नाव िदले. ÿÂयेक अनुयायाला
Âयांनी नावामागे िसंह हे उपनाव लावÁयाचे आदेश िदले. ÿÂयेक शीखाला केश, कंगन,
कृपाण, क¸छ कड़े हे सातवे पुकार ठेवÁयाचा उपदेश केला. मोगलांिवłĦ धमªयुĦ
करÁयासाठी िशखा िशवांमÅये साहस, आÂमिवĵास िनमाªण झाला. सैÆय संघिटत कłन,
औरंगजेबाशी युĦ सुł केले. मोगल फौजांचा अनेक वेळा पराभव केला. धमªयुĦात दोन मुले
चार, अÆय दोन मुले पकडून औरंगजेबने Âयांना समोर िचłन ठार मारली. शेवटी गुłना
सामना देणे अश³य असÐयाने, दि±ण भारताचा आ®य घेतला. औरंगजेब¸या मृÂयुनंतर
बहादूरशाहा¸या यादवी युदात भाग घेतला, Âया¸या बरोबर पुÆहा दि±णेत गोदावरी काठी
आले. पठाणाने गुł गोिवंदिसंहला ठार केले. १७०८ मृÂयूसमयी गुł पĦत बंद कłन, úंथ
साहेबाची कास धरा असा उपदेश िदला. बंदा बैरागी¸या नेतृÂवाखाली संघषª सुł रािहला.
आपली ÿगती तपासा :
१) औरंगजेब¸या धािमªक धोरणाचे वणªन करा.
५.७ औरंगजेब - राजपूत धोरण अकबराने राजपूत राजांना मांडिलक बनवून, साăाºय िवÖतारात Âयाचे सहाÍय ÿाĮ केले.
हेच धोरण जहांगीर व शहाजहान यांनी कामय ठेवले, मेवाडचे िशसोिदया, अंबरचे कछवाह,
मारवाडचे राठोड व इतर लहान राजपूत राजे मोगल साăाटाचे मांडिलक असून मोगल
साăाºयाचे आधार Öतंभ होते. कुटील आिण धमाªध औरंगजेबाला राजपूतांचे राºये मोगल
साăाºयात पूणªतः िवलीन करावयाचे होते. Âयामुळे राजपूत सावध झाले. Âयांनी
औरंगजेबशी सवª शĉìिनशी लढा देऊन, आपले अिÖतÂव कायम ठेवले. औरंगजेब¸या
धोरणामुळे राजपुतांशी संघषª िनमाªण झाला.
१) औरंगजेब राजपूत ÿारंभी संबंध:
औरंगजेब Âयावेळी मेवाड राजा राजिसंह राºय करीत - होता. जयपूरचा राजा रायिसंह
(जयिसंग), मारवाड¸या राजा जसवंत िसंह मोगल दरबारातील मोठे मनसबदार होते. Âयांना munotes.in

Page 101

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
101 वारसा युĦात Âयानी दाराला पाठéबा िदला. जयिसंहाने शहाजहानचा पराभव केला. तर
राजा जसवंतिसंहाने धमªत (धरमत) मु³कामी दारा¸या बाजूने औरंगजेबशी युĦ केले. पण
अपयश आले. औरंगजेबने शुजाशी युĦ केले. तेÓहाही जसवंतिसंहाने औरंगजेबला साथ
िदली नाही. दाराचा िटकाव लागत नाही हे ओळखून, जयिसंहाने औरंगजेबची बाजू घेतली.
जसवंतिसंहालाही औरंगजेब¸या बाजूला वळवले. दोन शĉìशाली राजपूत राजे औरंगजेबला
िमळाले. औरंगजेब मनापासून Âयां¸या िवरोधात होता.
िशवाजीचा बंदोबÖत व िवजापूर खालसा करÁयासाठी राजा जयिसंगला पाठवले. Âयाने
िशवाजीला शरण आणले. िवजापूर िमळवÁयात अपयश आले. १६६६ मÅये बहाणपुर येथे
राजा जयिसंह मरण पावला. जोधपुरचा महाराजा जयवंतिसंह धरमत¸या लढाईत दारा¸या
बाजूने लढला. याचा सुड Ìहणून Âयाची नेमणूक अफगाणमÅये केले. २० िडस¤बर १६५८
मÅये जमłद येथे मरण पावला. Âया¸या मृÂयूची बातमी िमळताच, राजपूत राºये नĶ
करÁयाचे व राजपूत ÿजेला मुसलमानांनी धमाªची िद±ा िदली.
२) मारवाडवर आøमणः
मारवाडाचा राजा जसवंतिसंह मरण पावÐयाची वाताª समजताच मारवाड राºयाचा घास
घेÁयाचा डाव रचला. मारवाडचा युवराज पृÃवीिसंह याला िवषारी पखवान देऊन ठार
मारले. जसवंतिसंहाचे दोन पुý अफगाणीÖताना¸या मोिहमेत ठार झाले. जसवंतिसंग¸या
मृÂयूनंतर ३ आठवड्यानंतर मारवाड िजंकÁयासाठी सैÆय पाठवून १२ एिÿल १६७९
मारवाड िजंकून घेतले. Âयाच िदवशी िहंदू ÿजेवर िजिझया कर लागू केला. जसवंतिसंह
मरण पावÐयानंतर Âया¸या दोन राÁया गभªवती होÂया. अफगाणीÖतानातून परत येताना
वाटेत दोघéना दोन पुý झाले. एक लवकरच मरण पावला. दुसरा जगला हाच पुढे
अिजतिसंह नावाने इितहासात ÿिसĦ झाला.
अिजतिसंह राठोड Âयाचा सेनापती दुगाªदास राठोड िदÐलीला गेले. मारवाड राºयाचा
उ°रािधकार अिजतिसंहला देÁयात यावी, अशी मागणी साăाटाकडे केली. औरंगजेबने अट
घातली कì, अिजतिसंहने इÖलाम धमाªची िद±ा घेतली तर राºय देÁयात येईल. वीर
दुगाªदास मोठ्या िहंमतीने िदÐली बाहेर पडला. ÿथम अिजतिसंह व िवधवा राÁया
मारवाडमÅये पोहचÐया. यानंतर ÖवातंÞयाचा लढा सुł केला. औरंगजेबाने मुलगा अकबर
व अजमेरचा फौजदार महबरखान¸या नेतृÂवाखाली फौज पाठवून Öवतः अजमेर येथे तळ
िदला. मोगलांनी असं´य मंिदर उद्ÅवÖत केली. गावे लुटली. पण मारवाड अखेर पय«त
औरंगजेबला िजंकता आले नाही.
३) मारवाड¸या ÖवातंÞय लढ्यात मेवाडचा ÿवेशः
मेवाडचा राजा राजिसंह मारवाड¸या राणीचा भाऊ होता. आपÐया िवधवा बिहणी¸या व
संकटúÖत भा¸याला मदत करÁयासाठी राजिसंह धावून आला. औरंगजेबने राजिसंहाकडून
िजिझया कराची मागणी केली. मारवाडाला मेवाडची मदत करणे अÂयंत गरजेचे होते. कारण
मारवाड िजंकले तर, मेवाडची सुरि±ता धो³यात येत होती. तेÓहा मदत कłन राजिसंहाने
राजकìय सु²तेचाही पåरचय कłन िदला. Âयाने िचतोडगडाची डागडुजी कłन िकÐला munotes.in

Page 102

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
102 मजबूत बनिवला. तसेच देववाडी¸या िखंडीत सैÆय पाठवून मोगलां¸या संभाÓय
आøमणा¸या ÿितकाराची पूणª तयारी केली.
औरंगजेबने १५७९ मÅये मेवाडवर आøमण केले. मोगलांनी देववाडीची िखंड ताÊयात
घेतली. पåरणामी राजिसंहाने युĦ सुł केले. पण औरंगजेबला अपयश आले. मेवाड
मोहीमेचे नेतृÂव अकबराकडून शहाजादा मुअºजमची िनयुĉì केली. राजिसंहाने ÿितकार
केला. राठोड मेवाड संयुĉåरÂयाने मोगलांना जेरीस आणले. अकबराचा पराभव कłन
राजिसंहाने िचतोड िजंकून घेतले. परंतु १ फेāु. १६८० राजिसंगाचा पराभव झाला. १
नोÓह¤बर १६८१ रोजी तो मरण पावला. Âया¸यानंतर Âयाचा मुलगा जयिसंह मेवाडचा राजा
झाला. Âयामुळे मोगलांनी पुÆहा युĦ सुł केले,
अकबराने बंड कłन दि±णेचा आ®य घेतला. औरंगजेब युĦ बंद कłन दि±णेत जाÁयाचा
िवचार केला. Âयामुळे जयिसंहाने Âयां¸याशी तहाची बोलणी २४ जून १६८१ रोजी केली.
१) जयिसंहाला मेवाडचा राजा Ìहणून माÆयता िदली.
२) Âयाला ५ हजारी मनसबदारी बहाल केली. Âयाचा पुý भीम याला राजा हा िकताब
देÁयात आला.
३) िजिझया करा¸या मोबदÐयात राणा राजिसंहने मेवाड राºयातील मंडळ, पूर आिण
बेदनार हे परगणे साăाटाला īावेत.
४) जयिसंहाने खंडणी Ìहणून ३लाख ł. मोगलांना īावे.
५) िचतोड¸या िकÐÐयाची डागडुजी कł नये.
६) मारवाड¸या राजपुýांना मोगलांिवłĦ मदत कł नये.
४) मारवाडचा ÖवातंÞय संघषª :
मेवाडने मोगलांशी तह कłन युĦातून अंग काढून घेतले. तरीही मारवाड खचून गेले नाही.
Âयांनी मोगलांिवłĦ ÖवातंÞययुĦ सुłच ठेवले, मारवाडचे ÖवातंÞययुĦ तीन भागात-
१) १६८१-८७ या काळात वीर दुगाªदास शहाजादा अकबराला घेऊन दि±णेत गेला.
अिजतिसंह Âयां¸याबरोबर नसतानाही राजपूत लोकांनी साăाटािवŁĦ ÖवातंÞय युĦ
सुł केले.
२) १६८७-१७०१ या काळात दुगाªदास राठोड मारवाडमÅये परत आले. अिजतिसंह
तŁण झाला, दोघांनी युĦाचे नेतृÂव कłन मोगलांशी झुंज िदली. पण मोगलांना
मारवाडमधून घालवता आले नाही.
३) १७०१-०७ या काळात मोगलांवर तीĄ हÐले चढवून, Âयांना मारवाड बाहेर घालवले.
मारवाडचे ÖवातंÞय परत िमळवले. १७०० मÅये राजा अिजतिसंहाने जोधपूर िजंकून
घेतले. Öवतःला मारवाडचा राजा Ìहणून घोिषत केले. याबरोबरच दुगाªदासाचे ÖवÈन munotes.in

Page 103

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
103 पूणª झाले. २४ जून १६८१ पासून दुगाªदासा¸या नेतृÂवाखाली ३० वषª लढा सुł
होता.
५) बुंदेलखंडातील उठावः
औरंगजेबचा उ°र भारतातील सवाªत ÿबळ शýू Ìहणजे बुंदेलखंडातील चंपतरायचा मुलगा
छýसाल होय. औरंगजेबा¸या धािमªक धोरणामुळे चंपतरायाने बंड केले. १६६१ मÅये तो
शरण आला. मोगलांचा मनसबदार बनला. Âयाचा मुलगा छýसाल याने िशवाजीचा आदशª
घेऊन, बुंदेल खंडातून मोगल स°ा नĶ करÁयाचा ÿयÆत केला. छýसाल राजा
जयिसंगाबरोबर दि±ण मोिहमेवर आला. िशवाजीची भेट घेऊन ÿेरणा घेतली. परत
आÐयानंतर मोगलांशी ÖवातंÞय युĦ केले. सुłवातीला धमौनी आिण कालीजर िजंकून
घेतले. छýसालची वाढती शĉì पाहóन औरंगजेबने १७०५ मÅये तह केला. औरंगजेब¸या
मृÂयूनंतर छýसालाने ÖवातंÞय घोिषत केले.
६) राजपुý शाहजादा अकबराचे बंड :
औरंगजेबचा मुलगा राजपुý अकबर हा अÂयंत महßवाकां±ी होता. Âयाला औरंगजेबचे धोरण
पसंत नÓहते. तो मनाने उदार व सिहÕणू होता. औरंगजेबशी अिजबात पटत नसे. १६८१
पासून Öवतःस गादी िमळिवÁयासाठी Âयाने कारÖथान रचावयास सुłवात केली.
औरंगजेबने मेवाड व मारवाड राजपूत राजावर Öवारी करÁयासाठी Âयाची नेमणूक केली.
परंतू Âयाला कामिगरीत अपयश आले. औरंगजेबाने Âयाची कानउघाडणी केली. राजिसंह व
वीर दुगाªदास राठोड यांनी Âयाला सăाटपद धारण करÁयास ÿोÂसािहत केले. १६८० मÅये
राणा राजिसंह मरण पावला, Âयाचा पुý जयिसंह गादीवर आला. १ जानेवारी १६८१ मÅये
औरंगजेब िवŁĦ बंड पुकाłन अकबराने Öवतःला सăाट Ìहणून जाहीर केले. दुगाªदासने
३० हजार सैÆयासह अकबराला मदत केली. अकबराने औरंगजेबािवłĦ फतवा काढून
जाहीर केले कì, औरंगजेबने इÖलामी कायīाची पायमÐली कłन त´तावरील ह³क
गमवला आहे. या फतÓयावर चार ÿितķीत मुÐला मौलवé¸या सĻा होÂया. यानंतर राजपूत
सैÆयसह अकबराने अजमेर बड केले.
यावेळी औरंगजेबजवळ मोठी फौज नÓहती. Âयाने शहाजादा गुडाजगयाळ सैÆयसह मदतीला
बोलािवले. तसेच अकबरा¸या गोटातील मोगल सरदारांना Öवतःकडे वळवले. तहबरखानने
देखील अकबराचा प± सोडला. कारण Âयाचे कुटुंिबय अजमेरला होते. Âयाची क°ल
करÁयाची धमकì औरंगजेबाने िदली. तो औरंगजेब¸या छावणीत येताच Âयाला ठार मारले.
यानंतर कुटील औरंगजेबाने डाव टाकला. एक बनावट पý िलहीले. ते राजपूतां¸या हातात
पडेल अशी काळजी घेतली. या पýामÅये िलिहले होते कì. मेवाड मधील ÿमुख राजपूत
सरदारांचे सैÆय एकý येऊन येथेपय«त आणÁयात तू कमालीचे चातुयª दशªिवले. कारण तुझे
माझे सैÆय या राजपुतांचा सहज फडशा उडवतील. या पýामुळे दुगाªदासला संशय आला
दुगाªदास राýी सैÆयासह गेला. सकाळी फĉ ३५० सैिनक (२.३ हजार सैÆय) िशÐलक
रािहले नंतर दुगाªदासाने अकबराला आ®य िदला.
वीर दुगाªदासाने अकबराला संभाजीची मदत घेÁयास सांिगतले. खानदेशातून संभाजी¸या
आ®यात गेले. परंतु सैिनकांनी औरंगजेब िवŁĦ मदत िदली नाही. संभाजीने संर±ण िदले. munotes.in

Page 104

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
104 ७ वषा«नी Öवतःचा जीव वाचवÁयासाठी इराण¸या शहा¸या आ®याला गेला. तेथेच १७०४
मÅये मरण पावला. अकबराने औरंगजेबला १७०३ मÅये एक पý िलिहले Âया पýात
औरंगजेबचा Öवभाव, राºयकारभार, धोरण इ. सÂय टीका केÐया.
आपली ÿगती तपासा
औरंगजेब राजपूत संघषा«ची मािहती सांगा.
५.८ औरंगजेबाचा मृÂयू - योµयता औरंगजेब¸या आयुÕया¸या उ°राधाªतील २५ वषª अितशय दगदगीत व हालअपेĶा
भोगÁयात गेली. ९० वषाª¸या वयातही सवª काय¥ Öवतः करत. २ माचª १७०७ रोजी
अहमदनगर येथे मरण पावला Âयाचा मुलगा आजमशहाने दौलताबद जवळीच खुलदाबाद
येथे शेख जैन-उल-हक याचा कबरेशेजारी अÂयंत साÅया पĦतीने दफन िवधी केला.
Âया¸या अंितम इ¸छेÿमाणे Âयाची कबर अितशय साधी ठेवÁयात आली. औरंगजेबचे अÂयंत
साधे जीवन होते. लिलतकालांचा Âयाग, कौटुंिबक ÿेमाचा अभाव, Öवभाव संशयी कपटी,
हेकेखोर, कारÖथानी, कĘर अनुयायी, धमªवेडेपणात अनेक कर, Âयामुळे Âया¸या राजवटीत
उठाव झाले. डॉ. ®ीवाÖतव यां¸या मते "िहंदू-मुसलमान या दोन जमातीला औरंगजेबाने
िजतका वैरभाव िनमाªण केला. िततका दुसöया कोणÂयाच राजाने िनमाªण केला नसेल,
आधुिनक काळात Âयाची तुलना फĉ बॅ. िजनांनी िनमाªण केलेÐया वैराशीच करावे लागले."
१) औरंगजेब हा हòकूमशहा होता. Âयाने Öवतःकडे सवª स°ा क¤िþत केली.
२) औरंगजेब हा Öवतः िकतीही हòशार असला तरी, राजकìय पåरिÖथतीचे ²ान वेळी
बरोबर नÓहते. तो अितशय संकुिचत मनाचा होता.
३) औरंगजेबाने सुÆनी पंथाचा राजा होÁयाचे Åयेय ठेवले. Âयामुळे इतर सवª लोकांवर
Âयांना धािमªक जुलूम जबरदÖती केली Âयाचा वाईट पåरणाम झाला.
४) औरंगजेबाने आपÐया मुलांना राºयकारभाराची जबाबदारी सांभाळÁयाचे िश±ण िदले
नाही. Âयामुळे Öवतःलाच ÿचंड साăाºयाचा राºयकारभार पाहावा लागला.
५) औरंगजेब Öवतः अितशय कायª±म असÐयाने Âयाला एकाही अिधकाöयाचे काम पसंत
पडत नसे. तो अितशय संशयी होता. Âयामुळे अिधकाöयावर Âयाचा िवĵास नÓहता.
६) औरंगजेबाने राजपुतांची सहानुभूती गमावली. Âयां¸या मदतीने चांगला राºयकारभार
करता आला असता.
(७) औरंगजेबाने धािमªक धोरणाने राजपुतांना व िहंदूनांच दुखावले यािशवाय, जाट, िशख,
बुंदेल, मराठा याचे शýुÂव िवकत घेतले. munotes.in

Page 105

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
105 ८) दि±णेतील िशया पंथाचा आिण मराठ्यांचा पूणª िनःपात करÁयाचे जे धोरण आखले ती
Âयाची िहमालयाएवढी चूक झाली.
९) औरंगजेबाने लोकां¸या आिथªक व सांÖकृितक िवकासाकडे कधीच ल± िदले नाही.
Âयाने लिलतकलांवर बंदी घातलेली होती.
१०) सवªसाधारण जनतेला शांतता आिण सुÓयवÖथा पिहली २४वष¥ सोडली तर कधीच
िदली नाही. या सवª कारणामुळे औरंगजेबाला अपयश ÿाĮ झाले.
५.९ मोगल साăाºया¸या पतनास औरंगजेब जबाबदार बाबराने भारतात मोगल स°ेचा पाया घातला, हòमायून¸या अिÖथर काळांतर अकबराने
िवशाल साăाºय ÿÖथािपत कłन , उÂकृĶ राºय ÓयवÖथेĬार शांतता व सुÓयवÖथा िनमाªण
केली. यामुळे १५० वषª मोगल साăाºय िटकले. औरंगजेबा¸या काळात उतरणीला लागले.
Âया¸यानंतर लवकर िवनाश झाला. Âयाला औरंगजेबाचे धोरण जबाबदार होते.
१) औरंगजेबाचे धािमªक धोरण:
कĘर सुÆनी पंथीय असून िशयाचा Ĭेष करत असे. िहंदुवर अÂयाचार केला. संपूणª भारतात
इÖलामाचा ÿचार करÁयासाठी Âयाने सेनेचा उपयोग केला. िहंदूवर िजिझयाकर, तीथªकर
अनेक बंधने लादून, मुसलमान बनवÁयासाठी अनेक उपाय केले. Âया¸या धोरणामुळे
ÿांतािधकारी व अिधकाöयांनी मंिदर पाडून मिशदी बांधÐया. औरंगजेबाला िवरोध
करÁयासाठी मराठा , राजपुत, जाट, िशख यांनी उठाव केले. Âयां¸या बंदोबÖत करता आला
नाही. पåरणामी साăाºयातील शांतता सुÓयवÖथा नĶ होऊन, नाशाला ÿारंभ झाला.
२) शासनाने क¤þीकरण :
अकबरा¸या काळात क¤þीय स°ा अमयाªद असून ही ÿÂय±ात ÿांतीय सुभेदारांना
कारभाराचे ÖवातंÞय होते. Âयामुळे ते कायª±मतेने कारभार पहात. पåरणामी राºयात शांतता
नांदत होती. औरंगजेबने सुभेदाराचे अिधकार काढून, सवª स°ा आपÐया हाती क¤þीत
केली. औरंगजेब शिĉशाली होता तोपय«त, शासन ÓयविÖथत रािहले. पण Âया¸यािवŁĦ
धािमªक कारणावłन बंड सुł झाले. तेÓहा औरंगजेब¸या वृĦापकाळात ÿांतीय सुभेदार
बेजबाबदार बनले. ÿांतावरील िनयंýण िशिथल झाÐयाबरोबर दूरवतê ÿदेशातील शासक
महßवकां±ी बनले. Âयांनी उठाव केले. पåरणामी शासन ÓयवÖथेत अकायª±मता िनमाªण
झाली.
३) अयोµय वारस :
सवª राजपुýांना राºयकारभाराचे व सैÆय संचालनाचे उÂकृĶ िश±ण िमळाले. Âयामुळे
कोणीही सăाट बनला तरी पण , Âयानी राºय समथªपणे सांभाळले. Öवतः औरंगजेबला
उ°म िश±ण िमळाले. राºयकारभाराचा, सैÆय संचालनाचा अनुभव िमळाला. परंतु
औरंगजेबने Öवतः¸या मुलांना ÓयविÖथत िश±ण िदले नाही. तो अितशय संशयी वृ°ीचा
होता. Öवतः औरंगजेबने भावाला ठार कłन, िपÂयाला कैदीत टाकून, राजपद ÿाĮ केले
होते, मुलेही तसे करतील अशी शंका सतत Âयाला भेडसावत असे. Âयामुळे मुलांना नीट munotes.in

Page 106

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
106 िश±ण िदले नाही. उलट Âयां¸यावर गुĮहेर ठेवले, पåरणामी राºयकÂयाªला आवÔयक
असणाöया गुणांचा िवकास औरंगजेबा¸या मुलात झाला नाही. बहादूरशहा सăाट झाला पण
राºय चालिवÁयाची कुवत नÓहती. बहादुरशहा¸या अयोµयतेमुळे साăाºयाचे तुकडे
पडÁयास सुłवात झाली.
४) दोषपूणª शासन:
औरंगजेब उ°म ÿशासक असून, आपÐया अिधकाöयांवर िवĵास नÓहता, लहान लहान
कामे Öवतः करत शासना¸या ÿÂयेक कामासाठी साăाटाची परवानगी ¶यावी लागत.
Âयामुळे अिधकाöयामÅये Öवतंý िनणªय शĉìचा िवकास होऊ शकला नाही. पåरणामी
कायाªत वारंवार अडथळे िनमाªण झाले. Âयामुळे शांतता, सुÓयवÖथा नĶ झाली.
५) राजपुत िवरोधी धोरण:
अकबराने मोठ्या कुशलतेने राजपुतांना उपयोग कłन घेतला, जहांगीर, शहाजहान¸या
काळात Âयांनी साथ िदली, औरंगजेबा¸या िहंदुĬेषापायी राजपूत राºये िजंकता आले नाही.
मारवाड जसवंतिसंहा¸या मृÂयुनंतर Âयां¸या कुटुंिबयांना कैद केली. अिजतिसंहाला
मुसलमान बनवÁयाचे ÿयÂन यामुळे राजपूत संतापले. दुगाªदास¸या नेतृÂवाखाली लढा सुł
केला. ºयांनी आपले रĉ सांडवून साăाºयाचे संर±ण केले, तेच राजपूत कĘर दुÕमन
बनले. मारवाडला शेवटपय«त िजंकू शकला नाही.
६) औरंगजेबाने दि±ण धोरण:
उ°र भारतात बंड सुł असताना, दि±ण भारत िजंकÁयाचा िनणªय पूणªतः चुकìचा होता.
Âयाहóन मोठी चूक Ìहणजे राजधानी सोडून दि±णेत येÁयाची होती. िवजापूर, गोवळकŌडा
िजंकून घेÁयाची चूक केली, Âयाचा फायदा मराठ्यांना आता फĉ एकाच आघाडीवर लढावे
लागले, मराठ्याचे छýपती बदलले परंतु संघषाªत माý खंड पडला नाही. २५ वषª दि±णेत
राहóन, सतत सैÆयावर अमाप खचª केला. राजकोष åरकामा होऊन, Óयापार, उīोगधंīावर
पåरणाम झाला. आिथªक पायाच कमजोर झाÐयाने जाÖत काळ साăाºय िटकू शकले नाही.
दि±णेत Âयाची शĉì, ÿितķा खचª झाली.
७) सांÖकृितक पतन :
औरंगजेब इÖलामचा सुÆनी पंथाचा कĘर अनुयायी होता. िशया िवĬान दरबारात नÓहते.
कुराणानुसार लिलत कला व धमªिवरोधी असÐयाने, िचýकला, संगीत इ. उÆनती झाली
नाही. Âयामुळे सांÖकृितक पतन झाले. िविवध कलां¸या िनिमÂयाने कलावंत, िवĬान
दरबारात येतात. तो राºयपोषणाची संवधªनाथª चांगला उपयोग होता. ही पåरिÖथती
नसÐयाने राजकìय पतन अढळ होते.
८) राºयकारभारात लाचलुचपत:
औरंगजेबाने लाचलुचपत िकंवा नजरा देऊन, िवजय ÿाĮ केले. जेÓहा लढून िवजय िमळत
नसे. तेÓहा तो या पĦतीचा अवलंब करीत. Âयामुळे राºयकारभारात लाचलुचपतीचे ÿमाण
वाढले. पåरणामी राºयाची कायª±मता नĶ झाली. munotes.in

Page 107

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
107 आपली ÿगती तपासा :
१) मोगल साăाºया¸या öहासास औरंगजेब जबाबदार होता काय? भाÕय करा.
५.१० मोगल साăाºया¸या पतनाची कारणे १) औरंगजेबानंतरचे अयोµय सăाट :
सăाट औरंगजेबानंतर गादीवर आलेले सăाट कतृªÂवशुÆय व राºयकारभार संभाळÁयास
नालायक होते. ऐषआराम व िवलास यां¸यात मµन होते. क¤þीय स°ा दुबळी बनली.
महßवाकां±ी सरदारांनी राजकारणाची सवª सुýे हाती घेतÐयाने सăाट Âयां¸या हातचे खेळणे
बनले.
२) अमीर वगाªचे अधःपतन:
ºयां¸यावर मोगल स°ा अवलंबून होती, Âया मोगल अमीर वगाªचे िदवस¤िदवस अधःपतन
झाले. तो वगª चैनी आिण िवलासी बनला. Âयामुळे मोगल स°ा िखळिखळी झाली.
३) महßवाकां±ी सरदाराचे ÿभुÂव :
काही ÿांताचे मोगल सुभेदार महßवाकां±ी व शĉìशाली होते. Âयांनी आपली शĉì वाढवून,
कालांतराने हे सुभेदार सăाटाला डोईजड झाले. उदा. महाबतखान, मीर-जुमला, सफदर
जंग, सैÍयद बंधु, िनजाम-उल-मु³क, नजीबखान रोिहला इ. सरदार कारÖथानी व
महßवाकां±ी असÐयाने, पुढे काही Öवतंý राºयाचे संÖथापक झाले. Âयामुळे मोगल स°ेचा
öहास झाला.
४) आिथªक िवपÆनावÖथा :
शहाजहा¸या काळात साăाºयाचा उÆनतीचा काळ होता. औरंगजेब¸या २५ वषª लढायांनी
राºय िदवाळखोर िनघाले. भारतात सवªý अराजकता, धुमाकुळ, युĦामुळे शेती, Óयापार,
उīोगधंदेची अपåरिमत हानी झाली. जनतेवर नानािवध कर लावून राजकोष भरÁयाचा
ÿयÂन केला. बादशहा व सरदारां¸या िवलासांमÅये खंड पडला नाही. सैिनकांना पगार नाही.
ÿबळ लÕकरा¸या अभाव असÐयाने मोगल स°ेचा -हास झाला.
५) औरंगजेबचा धािमªक अÂयाचार:
औरंगजेब¸या धािमªक धोरणामुळे िहंदू कĘर शýू बनले. िशयापंथीय राºय नĶ केली. िहंदूवर
अनेक कर लादले. मुसलमान बनवÁयासाठी अनेक सĉìचे उपाय केले. Âयामुळे
औरंगजेबला कोणाचीही मदत झाली नाही.
munotes.in

Page 108

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
108 ६) मोगल सैÆयातील अधःपतन:
मनसबदारी पĦतीमुळे आिन मनसबदारांना जहािगर देÁया¸या ÿथेमुळे सैÆयातील
मनसबदार Öवतंý राजासारखे वागत. िदÐली¸या गादी¸या नादात बादशहांचे
मनसबदारांवरील िनयंýण सैल झाले. Âयामुळे ते आपÐया मतानुसार वागू लागले. Âयामुळे
सैÆयाची कायª±मता नĶ झाली. ºया बलाढ्य सैÆया¸या बळावर मोगल साăाºयाचा डोलारा
उभा होता. Âयाचा आधारच कमकुवत झाला.मनसबदार सैिनकावरील धाक उडाला, िशÖत
व कायª±मता नाहीशी झाली.
७) औरंगजेबाची दि±ण Öवारी:
मराठा साăाºय नĶ करÁयासाठी दि± णेत २५ वष¥ केला. Âयामुळे उ°र िहंदूÖथानकडे
पूणªपणे दलª± झाले. दि±णे¸या Öवाöयात ÿचंड हानी झाली. Âयामुळे मोगल साăाºय िटकून
राहणे अश³य होते.
८) मोगल दरबारातील गटबाजी :
औरंगजेबा¸या मृÂयूनंतर दरबारात वैयिĉक Öवाथाªपायी िविवध गट िनमाªण झाले. Âयामुळे
कारÖथान व गटबाजीला ऊत आला. अफगाण , अमीर व भारतीय मुसलमान हा एक गट,
दुसरा गट िशयापंथी, इराणी अमीरांचा व Âयाला िहंदूचे सुĦा समथªन ÿाĮ झाले. ितसरा गट
सुÆनीपंथी असून स°ेकåरता इराणी व तुराणी यां¸यात संघषª असÐयाने Âयाला मोगल
स°ेचा -हास झाला.
९) अमीर वगाªचे चाåरÞय ĂĶ:
मुसलमान अमीर, मुसलमान मÅयवगª आिण राºयकारभारातील इतर ÿितķीत लोक
Âयां¸यात बुĦीम°ेचा आिण दूरŀĶीचा अभाव िदसून येत. Âयामुळे साăाºय रसातळाला
गेले. मोगल सरदार Öवैराचारी िवलासी बनले. सăाटाÿमाणे सरदारां¸या िपढ्याही दुबªल,
कतªÓयशूÆय िनघाÐयामुळे साăाºयाच öहास ÿारंभ झाला.
१०) दळणवळणा¸या साधनांचा अभाव :
मोगल साăाºय िवÖताराने अितशय अफाट होते. िदÐलीवłन दूरवर िनयंýण ठेवणे कठीण
होते. मÅययुगात दळणवळणा¸या साधनांचा अभाव, जलद वाहनाची साधने नÓहती. Âयामुळे
बंडाचा िबमोड करÁयास वेळ लागत. बंडखोरांना िश±ा न झाÐयाने साăाºयातून Öवतंý
होत असे. दळणवळणा¸या साधनाचा अभाव असÐयाने मोघल स°ेचा öहास झाला.
११) मोगल साăाºय पोलीस राºय होते:
राजाने लोककÐयाणाकडे ÿथम ल± िदले पािहजे, ही कÐपना अिÖतÂवात नÓहती. मुĉ
पोलीस राºय होते. ÂयामÅये Óयĉì¸या िवकासाला Öथान नÓहते. पåरनामी ²ानी जनतेला
साăाºयबĥल ÿेम नÓहते.
munotes.in

Page 109

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
109 १२) परकìयां¸या Öवाöया:
१७३९ मÅये नािदरशहाने व Âयानंतर १७४८ मÅये अहमदशहा अÊदालीने भारतावर
Öवाöया केÐया. Âयामुळे साăाºया¸या ÿितķेचा पोकळ डोलारा पूणªपणे कोसळला.
मराठ्यांनीसुĦा मोगल ÿदेशात Öवाöया करÁयास ÿारंभ केला. या Öवाöयात कोट्यवधी
łपयांची लुट Öवदेशी नेली. असं´य माणसां¸या कतली केÐया. "नािदरशहा¸या Öवारी¸या
वेळीच मोगल साăाºयांत अधःपतनाचा परमो¸च िबंदू गाठला होता. अÊदाली व मराठ्यांनी
मृतÿाय मोगल साăाºयालाच अखेरच ध³का िदला," असे अनेक इितहासकारा¸या
िवĴेषणातून िदसून येते.
१३) कौटुंिबक ÿेमाचा अभाव :
मोगल सăाटां¸या कुटुंबात मानवी भावनेला थारा नÓहता. जहांिगरपासून ÿÂयेक
शासका¸या कारिकदêत िकंवा नंतर गादीकåरता शाही राजपुýानी रĉाचे पट सांडिवले. हा
अिलिखत िनयम होता. सहािजक असे साăाºय पतना¸या गत¥त जाणे Öवाभािवक होते.
१४) लोकिÿयतेचा अभाव :
मोगल लोक है परकìय लोक आहेत, ही भावना भारतीय लोकां¸या मनात होती. सăाटांनी
Âयांची मने आपÐयाकडे ओढून घेतली नाहीत. Âयामुळे Âयांचा पािठंबा सăाटांना िमळाला
नाही. मोगलांनी इÖलामला राजधमª आिण फारसी भाषेला राºयभाषा Ìहणून माÆयता िदली.
Âयामुळे िहंदू ÿजेला Âयां¸याबĥल कधीही आकषªण वाटले नाही. अकबर, जहांगीर यांचा
अपवाद वगळता अÆय मोगल सăाटात राÕůीय भावनेचा अभाव होता. Âयामुळे मोगल
साăाºयाचा öहास झाला.
१५) ईÖट इंिडया कंपनीचा उÂकषª :
१६Óया शतकामÅये Óयापारासाठी कंपनीची Öथापना झाली. कंपनीने भारतातील दुबªळ
राजकìय िÖथतीचा फायदा घेऊन, दि±ण िहंदूÖथान व बंगालमÅये आपली स°ा वाढवली.
इंúजांची लढाऊ जहाजे, िशÖतबĦ कवायती फौजा , सुधारलेली यंýसामúी, लÕकरी
डावपेच, कुिटल कारÖथानापुढे भारतीयांचा िटकाव लागू शकला नाही. १७५७¸या
Èलासी¸या लढाईमुळे बंगालचा सुपीक ÿांत इंúजां¸या ताÊयात आला. Ļानंतर उ°रेतर
Âयांची स°ा वाढत जाऊन संपूणª देश Âयांनी आपÐया ताÊयात घेतला. Âयामुळे मोगल
स°ेचा शेवट झाला.
आपली ÿगती तपासा :
१) औरंगजेब¸या दि±ण धोरणाची कारणे सांगा. munotes.in

Page 110

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
110 ५.११ सारांश औरंगजेबने वारसायुĦ िजंकून िदÐलीची स°ा ताÊयात घेतली. औरंगजेबने उ°रेकडे
शांतता िनमाªण केÐयानंतर दि±ण धोरण िÖवकारले. तो Öवतः १६८१ ते १७०७ या
काळात िवजापूर, गोवळकŌडा िजंकून घेतले. मराठ्यांशी संघषª सुł केला. परंतु अखेरपय«त
मराठ्यांना पराभूत करता आले नाही. औरंगजेब¸या धािमªक धोरणामुळे जाट, सतनामी,
शीख लोकांनी उठाव केला. औरंगजेब¸या धोरणामुळे राजसुतांनीही ÖवातंÞय युĦ सुł
केले. या युĦात मारवाड, मेवाड या राºयानी संघषª केला. औरंगजेबला राजपूतांवर
िनणाªयक िवजय िमळवता आला नाही. औरंगजेब¸या मृÂयुनंतर मोगल साăाºयाचा öहास
झाला.
५.१२ ÿij १) औरंगजेब¸या दि±ण धोरणाची कारणे व संघषª ÖपĶ करा.
२) औरंगजेब¸या राजपूत धोरणाचे वणªन करा.
३) मोगल साăाºया¸या öहासाची कारणे सांगा.
५.१३ संदभª  केतकर संÅया, भारतीय कलेचा इितहास, ºयोÂÖना ÿकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५. munotes.in

Page 111

मोगल बादशहा औरंगजेब (१६५८-१७०७)
111  िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.

*****

munotes.in

Page 112

112 ६
मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
घटक रचना
६.१ उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ मोगलांची क¤िþय ÿशासन ÓयवÖथा
१) सăाट व Âयाचे कायª २) क¤िþय ÿशासनातील मंýीमंडळ
६.३ ÿांितक ÿशासन ÓयवÖथा ÿांितक अिधकारी व Âयांचे कायª
६.४ Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथा
१) िजÐहा ÿशासन व अिधकारी व Âयांचे कायª
२) तालुका ÿशासन व अिधकाöयांचे कायª
३) úाम ÿशासन
६.५ मोगल काळातील महसुल ÓयवÖथा
६.६ मोगल काळातील ÆयायÓयवÖथा
अ) Æयायालयाचे ÿकार
१) धािमªक कायदेिवषयक Æयायालय
२) सामाÆय कायदेिवषयक Æयायालय
१) ÿांतीय २) परगाणा ३) úामÆयायदान
३) राजकìय कायदेिवषयक Æयायालय
ब) इÖलामी कायदेशाľाने माÆयता िदलेले गुÆहे
क) मोगल काळातीळ िश±ेचे Öवłप
१) हद २) तझीर ३) िकसास ४) तशहीर
४) राजþोहाचा गुÆहा व Âयाची िश±ा
इ) मोगल ÆयायपĦतीतील दोष
मोगल काळातील लÕकरी ÿशासन
६.७ अ) मोगल सैÆयाची रचना
१) किनķ राजाकडील सैÆय २) मनसबदारांचे सैÆय ३) दािखली सैÆय ४) अहदी ५)
कायम सैÆय
ब) मोगल लÕकराचे िवभाग
१) घोडदळ २) ह°ीदल ३) पायदल ४) तोफखाना ५) नौदल ६) िकÐले ७)
सुर±ादल
६.८ मोगल कालीन मनसबदारी प Ħत munotes.in

Page 113

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
113 अ) मनसबदारी पĦतीचा उगम
ब) मनसबदारी पĦतीची वैिशĶ्ये
१) सैÆयदलाची ÓयवÖथा २) मनसबदारां¸या ®ेÁया
३) मनसबदारांची िनयुĉì- उ¸चाटन ४) मनसबदाराचे वेतन व दजाª
५) िनयिमत कतªÓय व िनिIJत पद अनावÔयकता ६) मनसबदारी नागरी व लÕकरी
सेवेत फरक नÓहता.
७) कुळÿमुख मनसबदार भंगले जात ८) सैÆय दलांची देखभाल व ÓयवÖथा ९)
मनसबदाराचे सुखी-िवलासी जीवन
क) मनसबदारी पĦतीचे गुण
१) मनसबदारीमुळे मÅययुगीन लÕकरी पĦतीत सुधारणा
२) देशाची खरी लÕकरी फौज उभारÁयाचा उ°ममागª ३) राजस°ेशी एकिनķा व
®Ħेत वाढ ४) Öथािनक बंडखोरांचा बंदोबÖत
ड) मनसबदारीतील दोष
१) खोटी सैÆय भरती २) अिवĵसनीय लÕकरी संघटना ३) मनसबदारी
वंशपरंपरागत नÓहती. ४) मनसबदारी पĦतीचा िनयमाबाबत सरकारचा
िनÕकाळजीपणा ५) खिचªक लÕकरी पĦती ६) राÕůीय सैÆयाची उभारणी झाली
नाही. ७) सैÆय कमकुवत झाले. ८) बंडखोर मनसबदार
६.९ सारांश
६.१० ÿij
६.१० संदभª
६.१ उिĥĶे १. साăाटाचे अिधकार व Âया¸या मंÞयांची मािहतीचे िवĴेषण करणे.
२. ÿांतीय ÿशासन ÓयवÖथा समजावून घेणे.
३. मोगल काळातील लÕकर व Æयाय ÓयवÖथेची मािहती देणे.
४. मनसबदारीची वैिशĶ्ये अधोरेिखत करणे.
६.१ ÿÖतावना मÅययुगीन इितहासामÅये मोगलांचा कालखंड अितशय महßवाचा होता. Âयांनी सुमारे पाचशे
वषª भारतावर राºय केले, िवशाल साăाºय , कायª±म ÿशासन यंýणा, आिथªक संपÆनता ही
या काळाची वैिशĶ्ये आहेत. १५२६ ते १७०७ हा काळ अितशय ÿभावी काळ होता.
मोगल साăाºयाचे ÿशासन हा अËयास महßवाचा आहे. मोगल ÿशासनासंदभाªत मािहती
देणारी अनेक साधने आहे. अबुलफजलचा ऐने-अकबरी, मुतमदखानचा इ³बालनामा,
अÊदुल हमीद लाहोरीचा पादशाहनामा , बदायुनीचा मुÆतखबुल तवारीख, िनजामउĥीनचा
तबकात-इ-अकबरी इ. समकालीन úंथा¸या आधारे ÿशासनाचे Öवłप समजते. दÖतुर उल munotes.in

Page 114

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
114 आलम सारखे दĮर आिण मोगल सुभेदारांचा व अÆय अिधकाöयांचा पýÓयवहार या¸या
आधारे ÿशासनाचे बारकावे ल±ात येतात. मोगल काळात अनेक पाIJाÂय ÿवाशी आले.
Âयांनी आपÐया ÿवास वणªनात अनेक घटना नŌदÐया आहेत. सर थॉमस रो, हॉकìÆस,
मनुची, बिनªयर इ. ¸या वृ°ांतामधून ÿशासनाची मािहती िमळते. पोतुªिगज, डच,
पýÓयवहारातून ÿशासनाची मािहती िमळेत. यदुनाथ सरकार यां¸या मते, “मोगल शासन
ÓयवÖथा Ìहणजे िहंदुÖथान¸या भूमीत Łजली गेलेली अरबी व फारसी यांची िम®
शासनÓयवÖथा होय. डॉ. ईĵरी ÿसाद यां¸या मते "मोगल साăाºयाची शासन पĦत
मÅययुगीन काळा¸या अËयासासाठी महßवाची आहे. िशवाजी महाराजांनीही सवªÿथम
महाराÕůात काहीअंशी Ļाच शासन पĦतीने अनुकरण केले." मोगलां¸या शासन ÓयवÖथेवर
िवदेशी ÿभाव होता. úामीण शासन व कर पĦती ही भारतीय होती. सैÆय ÓयवÖथा तुकê
ÿणालीची होती. Âयांचा उ°रािधकाराचा िनयम िनIJत नसÐयाने, गादी ÿाĮीसाठी रĉरंिजत
संघषª होत होते. मोगल ÿशासनाचे तीन िवभागात िवभाजन केलेले होते. अ) क¤िþय /
मÅयवतê ÿशासन ) ÿाÆतीय ÿशासन क) Öथािनक ÿशासन
६.२ मोगलांची क¤िþय / मÅयवतê ÿशासन ÓयवÖथा १) बादशहाचे अिधकार व िदनचयाª, कुराणा¸या वचनाÿमाणे मुिÖलम राºयकताª हा
इÖलामी जनतेचाच शासक असतो. क¤िþय ÿशासनाचा मु´य व सव¥सवाª होता. Âयाचे
अिधकार अिनयंिýत व अमयाªिदत होते. राºयाचा सवō¸च सेनापती व Æयायािधश होता.
राºयकताª जुलमी व धमाªची तमा न बाळगणारा असेल तर Âयाला पद¸यूत करत असे.
बाबर, हòमायून यांनी इÖलामी राजिनतीला अनुसłनच राºययंýणा िनमाªण केली. परंतु
अकबराने सवª ÿजेचा सăाट Ìहणून माÆय केले होते. अबुल फजल¸या मते, शľधारणा व
राºयिवÖतार हे सवª राजिसंहासन आिण राजमुकूटा¸या शोभेकरता नसून ÿजापालनासाठी
आहे, अशी अकबराची भूिमका होती. शहाजहान¸या काळात सिहÕणू धोरणाला तडा गेला.
औरंगजेब¸या काळात पुÆहा कडÓया इÖलामी धोरणाचा शासन ÓयवÖथेत अवलंब झाला.
मोगल राºयपĦतीमÅये वारसा िनयमाचा अभाव होता. Âयामुळे िसंहासन ÿाĮीसाठी अनेक
बंड, कट-कारÖथाने, वारसायुĦे इ. घटना घडÐया होÂया. अकबराचा भाऊ िमझाª हकìमने
स°ा हÖतगत करÁयाचा ÿयÂन केला. जहांिगरने अकबरिवłĦ तर खुसरो व शहाजहानने
जहांिगर िवłĦ बंड केले. औरंगजेबने राजपदासाठी भावाशी युĦ केले.
मोगल बादशहांनी खिलफाचे सवª ®ेķÂव माÆय केले नाही. अकबराने उलेमांचे वचªÖव माÆय
केले नाही. १५७९ मÅये ÿिसĦ केलेÐया महजरमÅये उलेमा Âयाचे िवचार आपÐयावर लादू
शकणार नाहीत , असे अकबराने ÖपĶ केले. मुिÖलम Æयायपंिडतांनी लावलेले कायīाचे
अÆवयाथª आपÐयाला बंधनकारक नाहीत, असे अकबराचे मत होते. अबूलफजल, Ìहणतो
कì, राजपद Ìहणजे परमेĵरापासून िनमाªण झालेला ÿकाश, सूयाªपासून येणारे िकरण
आहेत. राजा हा ईĵरी अंश आहे. ही िहंदूची कÐपना व राजाचे अिधकार ईĵरीवरदान
आहेत, ही युरोपीयन राÕůाची कÐपना यांचा संयोग अकबरकालीन मोगल
राºयÓयवÖथेमÅये िदसतो. मोगल सăाट िसंहासनाłढ होताना, राºयािभषेक कłन घेत
असत. राºयािभषेक िदवस राजधानीमÅये साजरा होत असे. फĉ अकबराचा राºयािभषेक
पंजाबमधील गुŁदासपूर येथे झाला. राºयािभषेकÿसंगी नवे नाव िकंवा िबłद धारण munotes.in

Page 115

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
115 करÁयाची ÿथा होती , सलीमने जहांगीर, खुरªमने शहाजहान, औरंगजेबने आलमगीर अशी
नावे व िबłद धारण केले.
बादशहाची िदनचयाª:
मोगल सăाटाची िदनचयाª समकालीन साधनामधून आढळते. झरोकादशªन, िदवान-इ-आम,
घुसलखाना यासाठी बराच वेळ Âयांना īावा लागत असे. झरोका दशªनाची पĦत अकबराने
सुł केली. आúा िकंवा िदÐली येथे सăाटाचा मु³काम असेल या िठकाणी ÿितिदनी
सकाळी बाले िकÐÐया¸या पूव¥कडील तटा¸या दशªनी िखडकìमÅये सăाट उपिÖथत होत
असे, Âयावेळी लोकां¸या तøारी, अडीअडचणी आिण समÖया समजावून घेत असे.
संÅयाकाळी झरो³यातून ÿाÁयां¸या झुंजी, दरवेÔयांचे खेळ मनोरंजनाचे ÿकार बादशहा
पहात असे. झरोका दशªनानंतर िदवाण-इ-आम दरबार भरत असे. सăाटाचा दरबार ÿवेश
होते वेळी िविशĶ ÿकारचे वाīसंगीत वाजवत असे. िदवान-इ-आम मÅये मीर-इ-तुझक
अजª-इ-मुकरªर हे अिधकारी दरबाराची ÓयवÖथा पहात असत. ÿांितक सुभेदार व इतर
अिधकाöयां¸या पýांचे वाचन, Âयावर िवचार िविनमय होत असे. िविशĶ ÿसंगी बादशहा
नजराणे Öवीकारीत असे. ईद, दसरा हा सण िदवाण -इ-आम मÅये थाटाने साजरे होत
असत. वाढिदवसासार´या ÿसंगी मोगल सăाट सुवणªतुला करीत असे. ही पĦत िहंदुकडून
उचलली होती. तर शुøवारी पालखीत बसून बादशहा जामा मशीदीमÅये ÿाथªनेसाठी जात
असे. झरोका दशªन, वाīसंगीत पĦत औरंगजेबने बंद केली. Âयामुळे तो सकाळ¸या वेळीही
िदवाण-इ-आम मÅये Óयतीत करीत असे.
िविशĶ ÿकारचा आिण िवशेष महßवा¸या गोĶीवर चचाª करÁयासाठी घुसलखाना हा दरबार
होता. िदवाण-इ-आम दरबार बरखाÖत झाÐयावर हा दरबार भरत असे. अितशय गुĮ व
गंभीर Öवłपा¸या ÿijावर चचाª होत असÐयामुळे, महßवा¸या व िवĵासातील
अिधकाöयांनाच या दरबारात ÿवेश होता. अनिधकृतपणे एखाīाने ÿवेश केÐयास Âयास
कडक िश±ा होत असे. घुसलखाÆयात ÿवेश करणाöयावर नजर ठेवÁयासाठी एक खास
अिधकारी असे. िदवाण-इ-आममÅये एखाīा िवषयाची चचाª अपूणª रािहली असÐयास व
सăाटाची सहमती असÐयास Âयाची चचाª होत असे. मोिहमेवर जाणाöया लÕकरी
अिधकाöयांना महßवा¸या सूचना या दरबारात िदÐया जात. ÿांितय सुभेदारांना राजकìय
ŀĶ्या महßवा¸या सुचना बादशहा या दरबारातून देत असे. धािमªक Öवłपा¸या चचाª केÐया
जात असे. जहांिगर¸या काळात याचे łपांतर मīखाÆयामÅये झाले.
दर बुधवारी सăाट िदवाण-इ-आम या दरबाराचे łपांतर Æयायालयात करीत असे. Öवतः
®ेķ Æयायाधीश बनत. Æयायालयाचे अिधकारी महßवाचे खटले सăाटपुढे चालवत असे.
łढी, संकेत ÿमाणे बादशहा Æयायदान करीत असे. ®ी. िदÐलीĵरी वा जगदीĵरो Ìहणून
राजांची Öतुती केली जात असे. सरदारमंडळी राजवाड्या भोवती फेöया माłन सलामी देत
असे. Âयाला तÖलीम िकंवा कुिनªस असे Ìहणत. ®ी. एस. आर. शमाª यांनी Ìहटले कì,
"मोगलांनी शासनÓयवÖथा अशा तöहेने िनमाªण केली होती कì, ºयामुळे ते भारतीय ÿजेचे
चाहते बनले. मोगल सăाटांनी ÿजेशी िनकटचा संबंध ÖथापÁयाचा ÿयÂन केला होता.
ÿजेची गाöहाणी ऐकून ित¸या अडचणी दूर करÁयाचा ÿयÂन करीत असत. "
munotes.in

Page 116

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
116 २) क¤िþय ÿशासनतील मंýीमंडळ / अिधकारी:
क¤िþय ÿशासनामÅये सăाटाला मदत करÁयासाठी व कामकाजसाठी वेगवेगळे अिधकारी
नेमलेले होते. सवª अिधकारी सăाटाला जबाबदार होते. Âयांचा िनणªय / सÐला सăाटाला
बंधनकारक नÓहता. क¤िþय शासनामÅये ४ ते ६ ÿमुख अिधकारी होते. औरंगजेब¸या वेळी
८ अिधकारी होते. मोÆसटª¸या मते कधी-कधी सăाट अिधकाöया¸या िनणªयानुसार आपला
िनणªय बदलत असे. परंतु अिधकारी सăाटाला कोणती बाब माÆय करÁयास तयार करत
नसे. मोगल क¤िþय ÿशासनात नऊ खाती ÿमुख होती. १) राÕůीय उÂपÆन व महसूल २)
शाही भावार ३) लÕकराचा खचª आिण सैÆयाचा पगार ४) िदवाणी व फौजदा री कायदा (५)
धािमªक बाबी ६) समाजाची नीितमता ७) तोफखाना ८) टपाल ÓयवÖथा ९) चलन. या नऊ
खाÂयांचा कारभार संभाळÁयासाठी जबाबदार अिधकारी असे. हे अिधकारी लÕकरी
अंमलदारही असे. मोगल ÿशासनाचा िशÐपकार अकबर हाच मानला जातो. क¤þीय
ÿशासनातील अिधकारी पुढील ÿमाणे-
१) बजीर िकंवा िदवाण:
मोगल काळातील ÿधानमंÞयाला वजीर, वकìल, वकìल-ए-आला िकंवा वकìल-ए-मुतलक
इ. नावाने ओळखले जाते. सăाटानंतरचा सवाªत महßवाचा अिधकारी असे. तो िव° महसूल
िवभागाचा ÿमुख असे महसूल िवभागाचा ÿमुख Ìहणून Âयाला िदवाण ही सं²ा होती.
अकबरा¸या काळात पंतÿधानाला वकìल ही सं²ा होती. अथªखाते संभाळणाöया
अिधकाöयाला वजीर Ìहटले जात असे. अकबरा¸या नंतर Âयाला तोच अिधकार ÿाĮ
झाला. बादशहा¸या वतीने हòकूमनामे काढणे नवीन ÿदेशाची ÓयवÖथा लावणे, महसूल
वसुली¸या संदभाªत ÿांतीय अिधकाöयांना मागªदशªन करणे, ÿशासनावर ल± ठेवणे व सैिनक
मोिहमेत सािमल होणे, जनकÐयाणाचे कायª करणे इ. कामे करावी लागत. बादशहा¸या
दरबारात Âयास मान असे. घुसलखाÂयातही ÿवेश असे. वजीरासाठी Öवतंý कचेरी व
Öवतःचा िश³का होता. वजीरा¸या मदतीसाठी अकबरा¸या काळात नायब िदवाण पद
िनमाªण करÁयात आले. पुढे नायब िदवाण ऐवजी िदवाण-इ-खालसा (शाही जिमनीचा
अिधकारी) िदवाण -इ-तनखा (पगार अिधकारी) असे दोन अिधकारी िदवाणाला सहाÍयक
Ìहणून नेमÁयात आले. औरंगजेब¸या मृÂयुनंतर िदवाण आपले अिधकार ÿभावीपणे गाजवू
लागला,
२) मीरब±ी:
मोगल ÿशासनामÅये मीरब±ी हा सैÆयमंýी होता. मनसबदारां¸या पगारांची पýके तयार
करणारा व वाटपाची ÓयवÖथा करणारा अिधकारी होय . Âयाचे ÿमुख कायª सैिनक भरती
करणे, Âयां¸या परी±ा घेणे, सैिनकांची यादी सăाटाला देणे, घोड्यांची पहाणी करणे, शाही
महाला¸या सुर±तेसाठी पहारेकरी िनयुĉ करणे, युĦात सैÆयाचे नेतृÂव करणे, िकÐÐयांचे
र±ण करणे सैिनकì अिधकाöयाचे वेतन देणे, मनसबदारांचे संघटन िटकवणे, कामात
कुचराई केÐयास मनसबदाराला समज देणे, युĦ मोिहमांचा आराखडा तयार कłन
अिधकाöयाकडून घेणे व सăाटाची माÆयता िमळवणे, सैÆयाला सवªÿकारची मदत पुरवणे इ.
कामे करावी लागत असे. राजधानी¸या बाहेरील सवª अखबारनवीस / (वाताªहर),
राजधानीतील तोफखाÆयाचे अिधकारी, गजदलाचे ÿमुख, लढाऊ नौकांचे ÿमुख हे सवª munotes.in

Page 117

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
117 मीरब±ी¸या िनयंýणाखाली असत. मीरब±ीला Öवतंý कचेरी होती. मोिहमेवर बादशहा
असेल तर मीरब±ीस मोिहमेवर जावे लागत असे.
३) खान-इ-सामा / खानेसामान / मीर सामान:
शाही भांडारगाराचा ÿमुख Ìहणजे खाने सामा होय. राजवाड्याला लागणाöया सवª वÖतुची
देखभाल व तरतुद करÁयाचे काम Âया¸याकडे होते. सăाटाकडून अमीर-उमरावांना जी
बि±स िदले जाते Âयाची िनवड करणे, शाही इमारत, उīाने, कारखाने, िशकारखाने यावर
िनयंýण ठेवणे, Óयापार-उīोगधंदे या खाÂयाचा कारभार सांभाळणे. उÂपािदत वÖतूचा ÿचार
कłन, परदेशी Óयापार वाढवणे, Óयापार वाढीसाठी दळणवळणा¸या सोयी करणे, रÖते
वाहतूक योµय ÿकारे चालवणे इ. कामे करावी लागत. Âया¸या मदतीसाठी िदवाण-इ-बयुतत
नावाचा अिधकारी असे.
४) सþ-उस-सूþ:
मोगल काळातील ÆयायखाÂयाचा ÿमुख व धमाªथª िवभागाचा ÿधान होता. Âयाला सदरे जहाँ
िकंवा सदरे कुल असे Ìहणतात. हा बादशहाचा मुÉती िकंवा कायदेपंिदत होता. राºया¸या
धािमªक बाबी Âया¸याकडे होÂया. Âयाचे ÿमुख कायª इÖलामी िशकवणीचा ÿसार करणे,
मुिÖलम िवĬान, सुिफयो, िवīाÃया«ना अनुदान देणे, सăाट अÆय अिधकाöयांना कुरणा¸या
िनयमाचे पालन करÁयास लावणे, धमª, दान संदभाªत सăाटाला सÐला देणे, ÿांतीय
सदर¸या कायाªवर िनयंýण ठेवणे.
साăाºयातील सवª काझी, मुÉती, मुहतसीब आिण िजिझया कर वसूल करणारे अिधकारी
यां¸यावर िनयंýण ठेवणे, Æयायिधशा¸या नेमणूका करणे इनाम जिमन देताना बादशहाला
सÐला देणे, धमाªदाय देणµया देताना बादशहा सदरशी चचाª करत असे. अकबराने ÿÂयेक
ÿांतासाठी Öवतंý सदर नेमÁयाचा ÿघात सुł केला. सदरला Öवतंý कचेरी होती. तो
महßवा¸या खटÐयाचा Æयाय िनवाडा करत असे.
५) मुहतसीब :
समाजा¸या नीिततÂवानुसार दजाª राखÁयाचे कायª मुहतसीब या अिधकाöयाला करावे लागत
असे. इÖलामी नीिततÂवानुसार मुÖलीम जनतेचे वतªन असावे, यासाठी हा अिधकारी
कायªतÂपर राहत असे. कुराणा¸या िनयमांचे उÐलंघन करणाöयाला दंड करत असे.
रमजानचे उपवास, ईदची ÿाथªना यावर देखरेख करत असे. दाłचे अड्डे कुंटणखाने यावर
धाडी घालून ÿितबंधाÂमक उपाययोजना करत असे. राजधानी¸या शहरातील मिशदी, दग¥
यावर देखरेख करत असे. औरंगजेब¸या काळात नीितिनयमामÅये कडवेपणा जाÖत आला
व वाīसंगीत िनिषĦ, दाढीचा आकार ÿमाणात असावा , Óयापाöयांवर ल± ठेवणे इ. कामे
करत असे. डॉ. ए. एल. ®ीवाÖतव¸या मते "मुहतिसबचे काम Ìहणजे शराब, भांग, मादक
þÓये िपणे, जुगार खेळणे यापासून समाजाला रोखणे. तो मुसलमानांना दंड करत असे कì,
जो इÖलाम धमाª¸या िवरोधात िवचार करतो. प§गबरावर अिवĵास दाखवतो आिण पाच वेळा
नमाज व रोजाचा Âयाग करतो. "
munotes.in

Page 118

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
118 ६) बयुतत:
मरण पावलेÐया Óयĉéची Öथावर व जंगम मालम°ा मोजÁयाचे व नŌदपýक करÁयाचे काम
बयुतत हा अिधकारी करत असे. मालम°े¸या मोजणीनंतर सरकारची थकबाकì वसुल
कłन, उरलेली मालम°ा कायदशीर वारसाकडे सुपूतª करणे, शाही कारखाÆया¸या
आवÔयक लागणाöया वÖतू पुरवठा करणे.
७) मीर आितश :
मीरब±ी¸या िनयंýणाखाली तोफखाÆयाची ÓयवÖथा पहाणारा अिधकारी Ìहणजे मीरआितश
होय. तोफखाÆयाला िवशेष महßव असÐयाने Öवतंý खाते व अिधकारी नेमÁयात आला.
राजधानी¸या तटबंदी व बालेिकÐÐया¸या संर±णासाठी तोफांची रचना व ÓयवÖथा
करÁयाचे काम करावे लागत असे. महßवा¸या मोिहमां¸या ÿसंगी मीर आितश हजर असे.
८) दरोगा-इ-डाक:
हा टपाल खाÂयाचा ÿमुख अिधकारी. टपालांची जलदगतीने वाहातूक करÁयासाठी खास
नोकरवगª नेमÁयात आला होता. वहातूकìसाठी घोड्यांचा उपयोग करÁयात येत असे.
िविशĶ अंतरावर डाकचौ³य Öथापन केलेÐया असे.
९) मीर बहरी: महसूल खाÂयाचा िचटणीस होता.
१०) मीर-ए-बहर:
हा जलसेनेचा ÿधान अिधकारी होता. शाही नौकांचे देखभाल करणे, Âयाचे ÿमुख कायª
होते.
११) मुÖतौफì:
िहशोब तपासणीचे काम करत असत. राºया¸या उÂपानाचे आय-Óययचा िनåर±क होता.
१२) मीर अजª: बादशहापुढे िवनंतीसाठी पाठिवणाöया अजा«चा पाहणी करणारा अिधकारी
होय.
१३) मीर-ए-बरª: जंगलाचा अिधकारी होता.
१४) वािकया-नवीस:
हा शाही दरबाराचा वृ°लेखक होता. हा राºयातील सवª बातÌया क¤þ ÿशासनाला अवगत
करत होता. मोगल काळातील क¤िþय ÿशासनाची ÿशंसा करताना फादर मानसरेटने
िलिहले आहे कì, "बादशहाचे सरकारी अिधकारी आिण Æयायाकडे कायª िवशेष ल± होते.
तथािप कोणÂयाही कमªचाöयांनी चुका िकंवा दुÓयªवहार करताच Âयाला गंभीर िश±ा िदली
जात." मुजूमदार, रायचौधरी यां¸या मते "आधुिनक अथाªने मोगल ÿशासनामÅये कोणीही
मंýी नÓहते. मंýी न Ìहणता Âयाचा आढावा घेणे आवÔयक आहे. ते संपूणª सăाटा¸या
इ¸छावर अवलंबून होते. कì, Âयाचा िनणªय Öवीकारणे कì न Öवीकारणे." munotes.in

Page 119

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
119 आपली ÿगती तपासा :
१) मोघलांची क¤þीय ÿशासन ÓयवÖथा वणªन करा.
६.३ ÿांितक शासन ÓयवÖथा बाबराने मोगल स°ेची Öथापना कłन , वेळेÿंसंगी सुलतान शाही¸या काळातील ÿांितय
शासन ÓयवÖथा कायम ठेवली. हòमायूननेही Âयात कोणताही बदल केला नाही. शेरशहाने
ÿांितक शासनÓयÖथेत चांगले बदल केले. Âया¸या सुरी घराÁयाचा शेवट झाÐयावर पुÆहा
जुनी ÿांितक शासन ÓयवÖथा सुł करÁयात आली. अकबराने ÿांितक शासन ÓयवÖथेला
नवा आकार व िदशा िदली. ÂयामÅये अकबराने राºय िवÖतार वाढवून साăाºयाचे पंधरा
भाग केले. Âयावर ÿांितक सुभेदर नेमले. अकबरा¸या काळात १५, जहांगीरा¸या काळात
१७, शहाजहान¸या काळात १२ आिण औरंगजेबा¸या काळात २१ ÿांताची सं´या होती.
ÿांतीय ÿशासनातील ÿमुख अिधकारी पुढीलÿमाणे-
१) सुभेदार :
उ°र भारतामÅये ÿÂयेक सुËयावर / ÿांतावर Öवतंý सुभेदार नेमÁयाचे धोरण अकबराने
Öवीकारले. ºया सुभेदाराकडे एकापे±ा जाÖत ÿांत असतील, Âया¸या मदतीसाठी नायब
नेमÁयात आला. ÿांता¸या / सुËयाचा ÿमुख अिधकारी Ìहणजे सुभेदार होय. Âयाला सािहब-
इ-सुमा िकंवा नाहीम / नािजम िकंवा िसपहसालर असे Ìहणतात. शांतता, सुÓयवÖथा
राखÁयासाठी जबाबदारी Âया¸यावर होती. तो सăाटाला ÿÂय± जबाबदार होता. मुलकì व
लÕकरी दोÆही ÿ कारचे अिधकार Âयाला पार पाडावी लागत असे. बंडाचा िबमोड करणे,
मांडिलकाकडून खंडणी वसूल करणे, Æयायदान करणे, Óयापार उīोगाचा िवकास करणे,
लोकांचे कÐयाण करणे, शेतसारा एकýीत करणे, इ. कामे Âयाला करावी लागत असे. Âयास
बादशहा¸या परवानगी िशवाय युĦ, तह करता येत नसे. तो ÿांितय राजधानीत डामडौलत
राहत असे. Âया¸या कचेरीचे Öवłप राजवाडयासारखे होते. युरोपीयन ÿवासी िलिहतात
कì, "मोगल सुभेदारां¸या कचेöया युरोपातील राजां¸या दरबारापे±ा भपकेबाज असत.
सुभेदार हा एक मनसबदार होता. डॉ. ए. एल. ®ीवाÖतव¸या मते, "सुभेदाराला सुचना िदली
जात असे. कì सैÆय सुसºज ठेवणे संताना मदत व शेतकöयांचे र±ण करणे, शेती¸या
ÿगतीमÅये कायª करणे. Âयाचे ÿमुख कायª Ìहणजे आपÐया ±ेýातील महसूल गोळा करणे.
२) िदवाण:
ÿÂयेक ÿांतासाठी िदवाण हा िव° िवभागाचा ÿमुख असे. Âयाची नेमणूक क¤िþय िदवाणा¸या
सुचनेनुसार सăाटाकडून होत असे. क¤िþय िदवाणा¸या सुचनेनुसार काम करावे लागते.
ÿांताचा महसूल गोळा करणे, शेतसारा ठरवणे, तो गोळा करणे, िवøìवर अबकारी कर ,
रहदारी कर इ. सरकारी कर गोळा करणे, िहशोब ठेवणे. शेती लागवडी खाली आणणे, munotes.in

Page 120

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
120 उÂपÆन वाढवणे, तगई कज¥ वसूल करणे, कामचुकार अमीलांना समज देणे, आपÐया काचा
अहवाल क¤िþय िदवाणाला देणे. इ. कामे करावी लागत असे. अनेकवेळा सुभेदार-िदवाण
यां¸या वाद होत असे. आशªदखानाला १६६५ मÅये काबूल¸या िदवाणपदाबरोबर नायब
सुभेदारचे पदही िदले.
३) ब±ी :
क¤िþय मीर ब±ी¸या सुचनेनुसार बादशहाकडून ÿांितय ब±ीची नेमणूक होत असे.
सुभेदारा¸या ÿÂय± वचªÖवाखाली काम करत असे. ÿांतातील लÕकरभरती, िशÖत, पगार
वाटप, अĵदल, पायदळाची पाहणी करणे, इ. Âयाला कामे करावी लागत. युĦ मोिहमावर
जाणे. Âयाला Âयाची मािहती क¤þाला पाठवणे अिनवायª होते.
४) िदवाण-इ-बयुतत:
ÿांतामÅये सरकारी इमारतéची देखभाल करÁयासाठी िदवाण-इ- बयुतत हा अिधकारी असे.
राजरÖते, शाही इमारती, सावªजिनक इमारती, सरकारी कचेöया, उīाने यांची पहाणी करणे,
Âयातील दुłÖती व नवीन बांधकामाची योजना तयार करणे. इ. कामे िदवाण-इ-बयुततला
करावे लागत असे. बादशहाने ÿांताला भेट िदली तर Âयाची सरभराई करÁयाची जबाबदारी
पार पाडावी लागत असे.
५) सदर व काजी :
सदर हा धमª िवभागाचा ÿमुख असून, क¤िþय सदर¸या सुचनेनुसार सăाटामाफªत Âयाची
नेमणूक केली जात असे. Âया¸यावर सुभेदार, िदवाण यांचे िनयंýण नसे. क¤िþय सदर
ÿमाणेच Âयाचे कायª असे. धािमªक व सावªजिनक कारणासाठी दान िकंवा इनाम िदलेÐया
जिमनीची देखभाल करÁयाचे काम सदरला करावे लागत. ÿांतीय काझी, व मीर आिदल हे
Âयां¸या िनयंýणाखाली कायª करीत असे. सदरला Öवतःची कचेरी असे. धािमªक
कारणासाठी जिमनी इना म देÁयाचा अिधकार होता. काजी हा Æयाय िवभागाचा ÿमुख होता.
Âयो कायª फौजदारी खटÐयाचा िनणªय करणे. आपÐया िनयंýणाखाली काजी¸या कायाªच
िनåर±ण करणे.
(६) कोतवाल:
ÿांताची राजधानी मोठी व महßवाची शहरे येथील ÿमुख अिधकारी Ìहणजे कोतवाल होय.
ऐन-अकबरी या úंथामÅये कोतवाला¸या कायाªचा तपशील िदलेला आहे. Âयाची नेमणूक
क¤þाकडून होत असे. तो नगराचा ÿमुख पोिलस अिधकारी होता. शहरात शांतता सुरि±तता
राखणे, राýी द±ता पथक घेऊन शहरातून फेरफटका मारणे, शहरातील घरे, इमारती
यां¸या नŌदी ठेवणे. बाजारातील वजन मापांची पाहाणी करणे, बेवारशी नागåरकां¸या
मालमतेची मोजदाद करÁयाची ÓयवÖथा करणे, लहान-मोठ्या गुÆĻांची चौकशी करणे.
तुŁंगांची ÓयवÖथा पाहाणे इ. कामे Âयाला करावी लागत असे. शहरातील गुĮहेर Âया¸या
िनयंýणाखाली काम करीत असत. Âया¸यासाठी Öवतंý कचेरी असे. हòशार, चाणा± व
अनुभवी माणसाची कोतवाल पदावर नेमणूक होत असे. अबुल फजल¸या मते "या पदासाठी munotes.in

Page 121

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
121 अगदी योµय Óयĉì नेमली जात असे ती ताकदवान, हòशार, अनुभवी, िøयाशील, धूतª व
परोपकारी असे."
७) वािकया-नवीस:
यां¸याकडे ÿांतातील पýÓयवहार व गुĮहेर िवभागाची जबाबदारी असे. सवª शासकìय
पýÓयवहार तो सांभाळत असे. हेराकडून ÿाĮ झालेली मािहतीचा अहवाल बादशहाकडे
पाठवणे, हेर व बातमीदारां¸या नेमणूका करणे. इÂयादी महßवाचे कायª Âयास पार पाडावे
लागत.
८) अमील:
ÿांताचा महसूल वसूल करणारा अिधकारी Ìहणजे अमील होय. हाताखालील
अिधकाöयां¸या मदतीने सवª महसूल वसूल करणे. Âयाचा िहशोब ठेवणे, पिडक जिमनी
लागवडीखाली आणणे, शेतजिमन मोजणी करणे. इ. काम करीत असे. मुकादम व पटवारी
हा महसूल अिधकाöयांजवळ¸या वĻा तपासÁयाचा अिधकार Âयाला होता. सवª कामाचा
अहवाल क¤þाकडे मिहÆयात पाठवणे, Âयास बंधनकारक होते.
९) ठाणेदार:
ÿांतात लÕकरी महßवा¸या िठकाणी ठाणेदार अिधकारी असे. Âया¸यावर बादशहाचे िनयंýण
होते.
बिनªयर¸या मते, ÿांितय शासक बड़े असून अÂयाचारी बनले होते. Âयां¸या िवłĦ ÿजा
तøार कł शकत नÓहती. "डॉ.ए.एल. ®ीवाÖतव िलिहतात कì , औरंगजेब कठोर व योµय
शासक होता तरीपण , ÿांितय शासन ÓयवÖथा अÖतÓयÖत होती. कारण २५ वषª तो दि±ण
भारतात लढत होता. Âयामुळे मÅयवतê शासन ÓयवÖथा कमजोर बनली होती.'
आपली ÿगती तपासा :
१) मोगल काळातील ÿांतीय ÿशासन नमुद करा.
६.४ Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथा मोगल काळात Öथािनक ÿशासन ÓयवÖथेमÅये सरकार (िजÐहा) तहसील (परगण) आिण
मौजा (úाम) हे तीन िवभाग येतात. Âया ÿÂयेक िवभागावर Öवतंý अिधकारी असत.
अ) सरकार िकंवा िजÐहा ÿशासन:
ÿांताचे िवभाजन िजÐहा िकंवा सरकारमÅये केलेले होते. अकबरा¸या काळात १०५ िजÐहे
होते. िशकदार, अमलगुजार, िवितकची, पोतदार इ. अिधकारी होते. munotes.in

Page 122

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
122 १) िशकदार िकंवा फौजदार:
हा िजÐĻाचा ÿमुख अिधकारी असे, Âयास िजÐहािधकारी Ìहणत. ÿांितक सुभेदाराचा
महßवाचा सहाÍयक होता. िजÐĻामÅये शांतता व सुरि±तता राखणे, सăाटाचे आदेश लागू
करणे, सारा वसुलीसाठी मदत करणे. इ. कामे करीत असे. चोर, दरोडेखोर, लुटाł व
बंडखोर यांचा बंदोबÖत करÁयाची जबाबदारी Âया¸याकडे होती. Âया¸या जवळ सैÆयाची
छोटीशी तुकडी असे. रÖÂयांची पाहणी कłन दुłÖती करणे. िजÐĻा¸या मु´य िठकाणांना
अचानक भेटी देऊन पाहणी करणे. अिधकाöयांना मागªदशªन करणे.
२) अंमलगुजार :
िजÐĻातील महßवाचा दुसरा अिधकारी होय. तो अथª िवभागाचा ÿमुख होता. जमीन
महसूल गोळा करणे, शेतीस उ°ेजन देण, िजÐĻाचा जमाखचाªचा िहशेब ठेवणे, Âयाचा
अहवाल ÿांितक िदवाणाकडे पाठवणे इ. कामे करावी लागत असे. राºयाचे सरकारी उÂपÆन
वाढवÁयाचा ÿयÂन करणे. दुÕकाळ व इतर नैसिगªक आप°ीत तो शेतकöयांना "तनवी" कजª
शासनामाफªत देत असे.
३) िवितकची / िबितĉì :
िवितकची Ìहणजे लेखपाल होय. तो िजÐहा ऑिफसचा सुपåरट¤डच होता. िजÐĻाचे दĮर
सांभाळÁयाचे Âयाचे काम होते, अंमलगुजार मदत करणे. िजÐĻातील पटवारी, कानुनगो,
मुकादम, करगोळा करणारे अिधकारी यांची नोकरी िवषयक नŌदवही ठेवून Âया¸या कामावर
ल± ठेवणे, Âयांचे पगार देणे.
४) पोतदर (खिजनदार) :
हा िजÐĻातील ůेझरी ऑिफसर (कोषािधकारी) होता. तो अंमलगुजार¸या आ²ेÿमाणे काम
करीत असे. अंमलगुजार Óयĉìशः सरकारी ितजोरीला जबाबदार असत. या ितजोरी¸या
दोन चाÓया असत. एक पोतदाराकडे व दुसरी अंमल गुजाराकडे असे. पोतदार आवÔयक
लागणारा पैसा ठेवून, बाकìचा सवª पैसा क¤þसरकाराकडे पाठवून देत असे. शेतकöयांकडून
शेतसारा जमा जłन, Âयांना पावती देणे व शेती संबंधी¸या सवª नŌदी ठेवÁयाचे काम करत
असे. आवक व खचाªचे तपशील यांची नŌद ठेवणे. Âया¸या मदतीसाठी अनेक छोटे-छोटे
अिधकारी होते.
ब) परगणा िकंवा महाल (तालुका) ÿशासन:
िजÐĻाचे िवभाजन तालु³यामÅये केले जात असे. एका िजÐĻात ४५ तालुके असत.
ÿÂयेक तालु³यात िजÐहा ÿशासनातील अिधकाöया ÿमाणेच अिधकारी नेमलेले होते. ते
अिधकारी Ìहणजे िशकदार (तहसीलदार), अमील, पोतदार, कानूनगो इ. अिधकारी होते.
१) िशकदार (तहसीलदार): तहसीलदार मु´य अिधकारी असे. िजÐĻातील
फौजदाराÿमाणे Âयाचे सवª कायª तालु³यात असे. munotes.in

Page 123

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
123 २) अमील तालु³या¸या महसूल िवभागाचा ÿमुख होता. शेतसारा ठरवणे, वसूल करणे,
कामकाजाची तपासणी व पाहणी करणे. कर न देणाöयाला दंड ठरवणे. िदवाणी
Æयायालयाचे कामकाज पहाणे.
३) पोतदार हा तालु³याचा खिजनदार असे. वसूल झालेला महसूल ÓयवÖथीत ठेवणे,
तालु³याचा खिजना संभाळणे.
४) कानूनगो हा पटवारीचा ÿमुख होता. Âयांचे कायª शेती अिधकाöयाÿमाणे होते.
तालु³यातील जमीन, पीक, महसूल यांची मािहती तो ठेवीत असे.
५) कारकून तालु³याचे सवª रेकॉडª संभाळणे. यासाठी दोन कारकून असे.
क) मौजा / úाम ÿशासन :
परगÁयाचे अनेक गावात िवभाजन केलेले असे. गाव हे सवाªत लहान घटक असे. ÿÂयेक
गावात तेथील लोकांची पंचायत असे. या पंचायतीत गावातील वडीलधारी, अनुभवी, ²ानी
Óयĉì असे. ÿÂयेक पंचायत Öवायत असे. गावातील ÿशासन , Æयायदान, शांतता,
सुÓयवÖथा, Öव¸छता, िश±ा इ. कामे पंचायत करत असे. सरकारमाफªत पटवारी, चौकìदार
/ मुकादम, इ. दुÍयम अिधकारी ÿशासन पाहत असे. डॉ. पी. सरन¸या मते, "गावातील
भांडणाचा िनणªय पंचायत करत असे. Âयां¸या िनणªयािवŁĦ अपील करÁयाची गरज कमी
होती. मोगल सरकारसुĦा पंचायती¸या िनणªयाचा आदर राखत असे, मुकादमाचे कायª
देखभाल करणे, पटवारीचे कायª शेतसारा वसूल करणे. चौधरीचे कायª पंचायती¸या मदतीने
Æयायदान करणे. चौकìदाराचे कायª गावाची सुर±ा राखणे.
मोगल काळात मÅयवतê स°ा ÿबळ असÐयाने ÿांितय व Öथािनक स°ेवर िनयंýण होते.
ÿशासनातील अिधकाöयां¸या व कमªचाöयां¸या दोन िकंवा तीन वषा«नी बदली होत असे.
बंडखोर सुभेदारांना बादशहा शासन करीत असे. महßवा¸या अिधकाöयां¸या नेमणूका
बादशहा करत असे. बादशहाने सवªý गुĮहेर नेमलेले असे. ती सवª मािहती सăाटाला
कळवत असे. मोगल ÿशासनात एक साखळी असÐयाने सवª ÿशासनात सुसूýता िनमाªण
झाली होती.
६.५ मोगल काळातील महसुल कर ÓयवÖथा मोगल साăाºयाचे एकूण उÂपÆन ÿÂयेक सăाटा¸या काळात िभÆन होते. अकबरा¸या एकूण
उÂपÆन १३.५ कोटी łपये होते. शहाजहान¸या काळात २२.५ कोटी Łपये होते.
औरंगजेब¸या काळात ३८ कोटी इ. łपये होते. मोगल राºयÓयवÖथेमÅये अथª खाÂयाचा
ÿमुख िदवाण-इ-अला नावाचा अिधकारी असे. शेती महसूलचा हा ÿमुख होता. Âयािशवाय
मुसलमानांना जकात नावाचा कर īावा लागत असे. या कराचे उÂपÆन धािमªक कारणासाठी
खचª करÁयात येई. िजिझया कर िहंदूवर लादला. मीठ, नीळ यां¸या Óयापारापासून चांगले
उÂपÆन िमळत असे.
मोगल काळात दोन ÿकारे उÂपÆन िमळत असे. क¤िþय कर व Öथािनक कर असे. Óयापार,
खाणी, चुंगी, मीठ, शेती याýाकर यावर क¤þ सरकार कर लादत. यािशवाय परराºयाकडून munotes.in

Page 124

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
124 खंडÁया युĦातील लुट, सăाटाला देणµया, नĶ झालेÐया जहािगरी, मनसबदारी यांचे
उÂपÆन िमळत असे. उÂपÆनाचा बराच भाग लÕकरी ÓयवÖथेसाठी खचª होत असे.
मनसबदार, सरकारी अिधकाöयांचे पगार हा खचाªचा ÿमुख वाटा होता. शाही इमारती, रÖते,
उīाने, सराया, िकÐले यांचे बांधकाम यासाठी ÿचंड पैसा खचª होत असे. शेतकöयां¸या
सोयीसाठी तलाव , पाटबंधारे यां¸या योजना असे.
मोगल काळात चलनपĦतीत सुधारणा करणारे दोन राºयकत¥ झाले. ते Ìहणजे शेरशहा व
अकबर होय. शेरशाही चलन पĦतीमÅये एकसूýीपणा व सोपेपणा आणÁयासाठी िवशेष
ÿयÂन केले. शेरशहाने १८०úेन वजनाचे व १७५ úेन शुĦ चांदी असलेली Łपया हे नाणे
सुł केले. अनेक िठकाणी सरकारी िनयंिýत टांकसाÑया सुł केÐया. अकबराने चलन
ÓयवÖथेत महßवपूणª बदल केला, ´वाजा अÊदुल समद याला अकबराने िदÐली¸या क¤िþय
टाकसाळीचा ÿमुख नेमला. ÿांितक टांकसाळी सुł कłन, िवĵासू अिधकारी ÿÂयेक
ÿांतासाठी िनयुĉ केला. बंगाल, लाहोर, जौनपूर, पाटणा, अहमदाबाद येथे ÿांितक
टांकसाÑया Öथापन केÐया. १७२.५úेन वजनाचा तांÊयाचा दाम, िकया, पैसा हे सवाªत
लहान नाणे होते. ४०दामांचा एक łपया मानला जात असे. शहाजहान¸या काळात सुरतेला
एक टांकसाळ उघडÁयात आली. सुलतानशाही¸या तुलनेने मोगल काळात चलन ÓयवÖथेत
जाÖत सुधारणा झालेली होती.
६.६ मोगल काळातील Æयाय ÓयवÖथा मोगल कालखंडात Æयायदान ÿिøया अितशय महßवाची होती. सुलतानशाही¸या काळात
असलेली इÖलामी िविधिनयमांची उÂपि°, साधने मोगल काळात देखील होती. भारतात
मोगलांची तीन ÿकारची Æयायालय होती.
अ) Æयायालयाचे ÿकार :
१) धािमªक कायदेिवषयक Æयायालयः
या Æयायालयाचे कामकाज काझी पहात असे. Âयाला काझी-उल-कझत Ìहणत असे. काझी
शåरयत िकंवा धािमªक कायīानुसार Æयायदान करत असे. धािमªक संÖथा, कुटुंबकायदा,
वारसा कायदा असा फĉ धमªशाľाशी संबंिधत िकंवा धािमªक अिभयोगांचा Æयायिनवाडा
करत असे. ही Æयायालय मराठेकालीन धमªसभेसारखी होती. किनķ Æयायालयाकडून
आलेÐया अपीलवरही Æयाय देत असे.
२) सामाÆय कायदेिवषयक Æयायालयः
यामÅये ÿांितक व Öथािनक Öवłपाची Æयायालय होती. सामाÆय कायīा Æयायालयात
åरतीÿमाणे िकंवा अिलिखत कायदेसंिहतानुसार Æयायदान करÁयात येई. ºयांना अशा
अिलिखत कायīा संबंधीचे बरेचसे ²ान असे, Âयांना या Æयायालयात समावेश करÁयात
येई. सवª Æयायालय Öवतंýपणे कायª करीत होती.

munotes.in

Page 125

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
125 अ) ÿांितय Æयायालयेः
ÿांता¸या िठकाणी Æयायालय असे. फौजदारी खटÐयाचे िनणªय राºयपाल / िसपाहसालर
घेत असे. तर नागरी खटÐयाचे (जिमनी ÿकरणी िकंवा मालम°ा वगैरे) ÿकरणी िदवाण
िनणªय देत असे. ÿांितय Æयायालयाची जबाबदारी काझीकडे असे. Âया¸या मदतीला मुÉती
व िमरही हे अिधकारी असत.
ब) परगणा Æयायालयेः
परगÁया¸या िठकाणी परगणा काझी आिण कोतवाल हे Æयायदानाचे काम पहात. फौजदार
आिण अंमलगुजार यांनाही फौजदारी ÿकारणाचा Æयाय देÁयाचा अिधकार होता. िशकदार
हा मॅिजÖůेटचे काम करी. तो फौजदारी खटÐयाचे िनकाल देत असे. नागरी
Æयायिनवाड्याचे काम अमील करीत असे.
क) úाम (मौजा) Æयायदानः
खेड्यातील Æयायदानाचे कायª पंचायत करीत असे. पंचायतीत गावातील ®ेķ, िनÖवाथê,
जबाबदार ºयेķ नागåरक सभासद असत. गावातील तंटे गावातच िमटवले जात. अशाÿकारे
úामातील ÆयायÓयवÖथा Öवाय° होती.
३) राजकìय कायदे िवषयक Æयायालयः
राºय आिण कायदा व सुÓयवÖथा यां¸या िवłĦ केलेÐया गुÆĻां¸या बाबतीत Æयायिनवाडा
होत असे. या गुÆĻात बंड, िवĵासघात, चोरी, राजमागाªवरील दरोडा आिण खून यांचा
समावेश असे. जेथे वापरÁयात येणाöया िविधिनयमाला उफª Ìहणत. साधारणपणे उफªचा
अथª अिलिखत कायदा होत असून, Âयाचा वापर िविवध ÿकार¸या राजकìय कायīा¸या
Æयायदानासाठी िकंवा Âवरीत िनणªयासाठी असलेला िविध िनयम Ìहणून करÁयात येऊ
लागला. राजकìय कायदेिवषयक Æयायालयातील Æयायदान Öवतः बादशहा करत असे.
लोकांचे आलेले अजª बादशहासमोर सादर करÁयाचे काम मीर अर± नावाचा अिधकारी
करत असे.
ब) इÖलामी कायदेशाľाने माÆयता िदलेले गुÆहे:
इÖलामी कायदेशाľाने तीन ÿकार¸या गुÆĻाना माÆयता िदली. ते Ìहणजे परमेĵरािवłĦ
केलेले गुÆहे, राºयािवłĦ केलेले गुÆहे व सामाÆय Óयĉì¸यािवłĦ केलेले गुÆहे. परमेĵरा
िवłĦ केलेला गुÆहा, या गुÆहेगाराला िश±ा करÁयाचा अिधकार फĉ परमेĵराला होता.
Ìहणून अशा बाबतीत काझी धािमªक कायīानुसार Æयायदान करीत. राºयािवłĦ गुÆहे
Ìहणजे बंड, दंगेधोपे करणाöया गुÆहेगारांना राºयाचा Æयायधीश Æयायदान करीत असे.
सामाÆय Óयĉì¸यािवłĦ केलेले गुÆĻांतील गुÆहेगाराला सरकारकडून िश±ा होत असे.

munotes.in

Page 126

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
126 क) मोगल काळातील िश±ेचे Öवłपः मोगल काळात चार ÿकार¸या िश±ा होÂया.
१) हद:
ही िश±ा धािमªक िविधिनयमानुसार िदलेली िश±ा होय. ही िश±ा गंभीर Öवłपाची असून
गुÆहेगाराला देहदंड देणे, हातपाय तोडणे, डोळे काढणे, फटके मारणे यासारखे ÿकार या
िश±ामÅये होते, Óयिभचार केÐयास गुÆहेगाराला दगड माłन ठार मारले जाई.
अिववािहतांशी शरीरसंबंध ठेवले तर शंभर फटके मारणे, चोरी केÐयास उजवा हात मोडणे,
राजमागाªवर दरोडा घातÐयास हातपाय तोडणे, मृÂयुदंड देणे, ही िश±ा देÁयाचा अिधकार
परमेĵराला असÐयाने माणूस Âयात काही बदल कł शकत नाही. खून केÐयास मृÂयुदंड
देणे, िववाहीत ľीवर Óयिभचाराचा खोटा आरोप लादÁयास ऐंशी फटके मारणे, ही िश±ा
देÁयाचा अिधकार परमेĵराला असÐयाने माणूस Âयात काही बदल कł शकत नाही.
२) तझीरः
तझीरचा अपराधीचे Ńदयपåरवतªन करणे िकंवा समज देणे हा उĥेश होता. तझीर या
िश±ेमÅये गुÆहेगाराला जाहीरपणे ताकìद देणे, Æयायालयापय«त फरपटत नेणे, तुŁंगात डांबणे
िकंवा हĥपार करणे, कानावर ठोसे मारणे िकंवा ठरािवक वेळा फटके मारणे, दंड (तझीर
बील-माल) अथाªत मालम°ेची िश±ा देणे.
३) िकसासः
Ìहणजे उĜे काढणे, खूण करणे इ. गुÆĻा¸या बाबतीत उĘे काढÁयाकåरता ही िश±ा िदली
जात असे. ही िश±ा इजा झालेला प±कार िकंवा Âयाचा जवळचा नातेवाईक देत असे.
इÖलामी Æयायशाľाÿमाणे सामाÆय Óयĉéना नुकसान भरपाई मागÁयाचा ह³क होता.
काही वेळा गुÆहेगाराला िदया Ìहणजे रĉाची िकंमत Ìहणून काही र³कम नुकसान झालेÐया
प±काराला īावी लागत असे. उदा. हात मोडला तर हात मोडणे.
४) तशहीर:
गुÆहेगाराची सवª लोकासमोर मानहानी कłन िश±ा देणे. इÖलामी Æयायशाľात या
िश±ेबĥल काही सांिगतले नाही. ही िश±ा सामाÆयपणे गुÆहेगारा¸या डो³याचे मुंडण करणे,
तŌडाला काळ रंग फासणे गाढवावर / उंटावर शेपटीकडे तŌड कłन बसवून, Âयाची िधंड
काढणे अशा Öवłपाची होती.
ड) राजþोहाचा गुÆहा व Âयाची िश±ाः
राÕůþोहाला कोणतीही िश±ा देÁयाचा अिधकार सăाटाला होता. बंड, दंगेधोपे, िवĵासघात,
अफरातफर, महसूल न देणे या ÿकारचे गुÆहे, राÕůþोहाचा गुÆहा समजला जात असे. या
गुÆहेगाराचा छळ करणे, फाशी देणे, ह°ी¸या पायाखाली तुडवून ठार मारणे, भयंकर िवषारी
सापांची डसऊन, जिमनीत जीवंत पुरणे, िभंतीत िचłन, जोरात दाबणे, कातडी सोलून ठार
मारणे, इ. ÿकार¸या िश±ा िदÐया जात असे. िजिझया कर चुकिवणाöयांना देहाÆत िश±ा
देणे, अकबराने चोरीचा गुÆहेगाराला बाण माłन ठार मारणे, जहांगीराने चोरट्यां¸या
ÿमुखाला कुÞयाकडून िछÆनिवछीÆन कłन ठार मारणे, पशुवध केÐयास िश±ा देणे Ìहणजे munotes.in

Page 127

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
127 सĉìचे इÖलाम धमª ÖवीकारÁयास लावणे, सĉìने सती जाÁयास लावणाöयांना िश±ा
करणे, अकबराने चुलत व मावस भावंडामधील िववाह, बालिववाह, बहòपÂनीÂव हे
बेकायदेशीर ठरवले. औरंगजेबने िदवाळी व होळी सण साजरा करणे, यमुना व साबरमती
नīाकाठी मृतांना अिµनसंÖकार करणे, अमावÖया व एकादशी िदवशी दुकाने बंद ठेवणे इ.
गुÆहे Ìहणून जािहर केले. काही आनंदा¸या ÿसंगी कैīाची सुटका करÁयात येत असे.
राजांचा व राजपुýांचा वाढिदवस साजरा करताना, राजाचा ÿदीघª आजार बरा झाÐयास,
िसंहासनारोहणाचा वािषªक समारंभ करताना, तुŁंगाला बादशहांनी भेट देÁया¸या ÿसंगी
कैīाची सुटका करत असे.
इ) मोगल ÆयायपĦतीतील दोषः
१) Æयायदान ÿिøयेत िलिखत Öवłपाचा कायदा अिÖतÂवात नÓहता.
२) धािमªक Öवłपाची Æयायालये ही िनयिमतपणे भरत नसत.
३) Æयायालयाची स°ा व हòकूमत यांची िनिIJती करÁयात आली नÓहती.
४) Æयाय स°ा व कायªकारी स°ा यां¸या कामाचे पूणªपणे िवभाजन करÁयात आलेले
नÓहते.
५) ÿशासन व Æयायस°ा यांची सरिमसळ काही वेळा झालेली िदसते.
६) काझी कडून काही वेळा ĂÕůाचार होत असे.
७) गुÆहेगारांना भयंकर Öवłपा¸या िश±ा िदÐया जात असत.
आपली ÿगती तपासा :
१) मोगल काळातील िश±ेचे Öवłप सांगा.
६.७ मोगल काळातील लÕकरी ÿशासन मोगल काळात सैÆय संघटन अितशय उ°म होते. Âयांचे साăाºय लÕकरी यंýणे¸या
आधारावर उभारलेले होते. लÕकराचा सवª®ेķ अिधकारी Ìहणजे सăाट होय. Âया¸या
मदतीला अनेक अिधकारी होते. सैÆय िवभागाचा ÿमुखास मीरब³शी Ìहणत असे. Âया¸या
मदतीसाठी तीन ब³शी असे. मीर ब³शीचे काम सैिनकांची िनयुĉì व ÿिश±ण, वेतन देने इ.
होते.
munotes.in

Page 128

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
128 अ) मोगल सैÆयाची / लÕकराची रचना:
१) मोगलशाहीतील किनķ राºयकÂयाªकडील सैÆयः
मोगल काळात किनķ राºयकतª असत, Âयां¸याकडे Öवतःची फौज असे. बादशहा¸या
आदेशानुसार फौज पाठवली जात असे.
२) मनसबदारांचे सैÆयः
बादशहा मनसबदारांची नेमणूक करत असे. Âयां¸या जवळ सैÆय असे. Âयांचे एकूण ३३ वगª
असून जात व सवार या दोन ÿकारचे भेद होते. ÿचंड यश िमळवÐयावर Âयांना बढती
िमळत असे. उमराव, अमीर, उल उमराव, खान, खानान इ. ÿकारचे िकताब िमळत असे.
३) दािखली सैÆयः
बादशहाचे खास सैÆय असे. दािखली सैÆयां¸या घोड्यांना डाग िदलेले असत. Âयावर
राºयसरकारचे िनयंýण असे. Âयांना राºयसरकार पगार देत असे. हे सरकारी िकंवा शाही
सैÆय Ìहणून ओळखतात. मोिहमां¸या ÿसंगी मनसबदारी फौजेबरोबर रणांगणावर उतरत
असे.
४) आहाडी / अहदी सैÆयः
ÿितिķत नागरीकांचे व बादशाही माÆयता असलेले सैÆयदल होते. यामÅये ÿामु´याने
मुिÖलमांचा अिधक भरणा असे. ते एकÿकारचे बादशहाचे अंगर±क असे. Âयांचा पगार क¤þ
सरकारकडून होत असे.
५) कुमकì / कायम सैÆयः
बादशहा जवळ खास फौज असे. ते खास राखीव पथक होते. ते ÿÂय± बादशहा¸या
िनयंýणाखाली असे. या सैÆयामÅये िहंदुÖथानी मुसलमान, उझबेक, इराणी, तुराणी, तुकê इ.
परकìय मुसलमान सैÆय असे.
ब) मोगल लÕकराचे िवभागः
मोगल लÕकराचे एकूण पाच िवभाग होते. ते Ìहणजे घोडदल, ह°ीदल, पायदल, तोफखाना,
आरमार.
१) घोडदळ सैÆयः
मोगल लÕकरातील अÂयंत महßवाचा िवभाग Ìहणजे घोडदळ होय. घोडदळ हे मनसबदारी
पĦतीवर आधारी त होते. मोघल सैÆयात आिशया खंडातील ÿभावी घोडदळ होते.
अकबरा¸या काळात २५ हजार घोडदळ होते घोडेÖवारांना राºयात बारगीर Ìहणून
ओळखत असे. घोडदळाचे दोन ÿकार होते. सरकारमाफªत घोडा व शľाľे पुरवली जात
व काहéचा Öवतःचे घोडे व शľाľे असत. घोडदळातील सैÆयाची िवभागणी ही Âयां¸या
गुणव°ेवर आधाåरत असे. एक घोडा असलेÐया सैिनकास एक अÖपा, दोन घोडे असलेÐया munotes.in

Page 129

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
129 सैिनकास दो अÖपा, व तीन व चार घोडे असलेÐया सैिनकास सेहअÖपा व चहर अÖपा
Ìहणत असत. दहा¸या मनसबदारास दहबशी असे Ìहणत. Âया¸याकडे कमीत कमी १८
घोडे असते.
२) ह°ीदलः
मोगल लÕकरात अनेक कारणाने ह°ीचा उपयोग करत असे. सेनापती ह°ीवर बसून
सैÆयाची पाहणी करीत असे, शýूवर हÐले करणे, िकÐÐयाचे दरवाजे फोडणे, शýूला
िचरडणे, मोिहमे¸यावेळी सािहÂय वाहतूक करणे, युĦात आघाडीवर लढÁयासाठी युĦात
बचावाÂमक व आøमक चढाईचे ÿिश±ण ह°ीला िदलेले असे. सैÆय रचनेतील पायदळाची
फळी मोडÁयासाठी ह°ीचा उपयोग होत असे. ह°ी दलाची िवभागणी सात ®ेणी होती.
Âयां¸या दजाªनुसार मानधन िमळत असे. ह°ी, तोफखाÆयास घाबरत व सैरावैरा धावत
असत,
३) पायदळ सैÆयः
मोगल लÕकरातील पायदल हा ÿमुख िवभाग होता. यां¸या समोरासमोर जिमनीवर शýूशी
युĦ होत असे. Âयामुळे सैÆय भरती करताना ताकदवान, शारीåरक तंदुŁÖत, धाडसी,
पराøमी Óयĉìचा समावेश केलेला असे. पायदल सैÆयात दोन ®ेÁया होÂया.
१) आहशमस २) िशबंदी या िवभागातील सैिनक तलवार, भाला, धनुष बाण ही शľे
बाळगत असे. बादशाही दरबारात वेगवेगÑया िवभागात एक हजार तलवार पटू सदैव असे.
४) तोफखानाः
मोगल लÕकरात तोफखाना हा महßवाचा िवभाग होता. यां¸या िवभाग ÿमुखाला दरोगा
तोफखाना िकंवा मीर-ए-अतीश असे Ìहणत. या िवभागात वेगवेगÑया ÿकार¸या बंदुका व
तोफा असे. तोफखाÆयाकडे दोन िवभाग होते. एका िवभागात लहान-मोठ्या व जड तोफा
होÂया. तर दुसöया िवभागात बंदुकधारी सैÆय होते. तोफा बनवÁयासाठी पाIJाÂयाची मदत
घेत असे. अकबराने Öवतः ल± देऊन अनेक तोफा बनवून घेतÐया. आिवªन¸या मते-
"औरंगजबेचा तोफखाना सवाªपे±ा ÿभावी व पåरपूणª होता. औरंगजेबचा तोफखाना ÿमुख
इटालीयन ÿवासी मनूची हा होता. मोठ्या तोफांची जलमागाªने वाहतूक होत असे."
५) नौदल / नािवकदल / आरमार :
मोगलांचे नािवक दल लहान Öवłपाचे होते. Âयांचे लहान आरमार िकनारी िकंवा नदी
िकनारी असे. नािवक दला¸या ÿमुखाला मीर-इ-बहर िकंवा दरोगा नववारा असे Ìहणत.
बोटीचा उपयोग सािहÂय वाहतुकìसाठी, सैÆयाची वाहतूक ÿवास यासाठी होत असे.
मोगलांनी Öवतंý असे Öवतःचे आरमार िनमाªण केले नाही. आरमाराची सवª जबाबदारी
जंिजöया¸या िसĥीवर सोपवली होती.
६) सुर±ादलः
मोगल काळात úामीण भागातील सुर±ादलाची ÓयवÖथा परंपरागत होती. खेड्याची शांतता
व सुर±ा ठेवÁयाचे काम úामÿमुखाकडे होते. सरकार मÅये फौजदार व Âयाचे सुर±ा पथक munotes.in

Page 130

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
130 असे. शहरात कोतवाल व Âयाचे खास सुर±ा पथक व गुĮहेरांची तुकडी असे. दरोडे चोर,
लुटमार खून, बलाÂकार इ. गुÆहांचा शोध घेणे. गुÆहेगारी खटले चालवणे, गÖत घालणे,
लबाडी करणाöया Óयापाöयांना िश±ा करणे इ. कामे करत असे.
आपली ÿगती तपासा :
१) मोगल काळातील लÕकराचे िवभागाची मािहती īा.
६.८ मोगलकालीन मनसबदारी पĦत मोगल अमीर उमराव हा मोगल कारभाराचा पाया होता. ही यंýणा लÕकरी पĦतीची होती.
सैÆय, सरदारकì, नोकरशाही सवा«चा संगम Âयात झाला होता. भारतात ही पĦत
अकबरा¸या काळात पूणªÂवास पोहचली होती. अकबराने िदÐली सुलतानांची परंपरा
उचलली परंतु Âयाचे अंधानुकरण केले नाही. पĦतीतील दोष दूर कłन कारभाराचे
सामÃयªशाली व कायª±म यंýणेत Âयाचे łपांतर केले.
अ) मनसबदारी पĦतीचा उगमः
तुकाª¸या काळातील लÕकरी संघटना दशमानपĦतीवर आधारलेली होती. ितची रचना
िपरॅिमडसारखी होती. वर¸या टोकाला राजा तर तळा¸या बाजूला सवाªत किनķ हòĥेदार
असत. हे तुका«चे तßव सुलतानांनी आपÐया लÕकरात आणले. सवाªत किनķ हòĥेदार सल हा
असून तो दहा Öवारांचा असे. दहा सलैखवर एक िसपाहसालार, दहा िसपाहसालारवर एक
अमीर असे. दहा अमीरावर एक मलीक, दहा मिलकावर एक खान. सवª खानावर राजा असे.
याच पĦतीत मो गल मनसबदारी पĦतीचे मूळ आढळून येते. या मनसबदारी पĦतीचा ÿारंभ
बाबरापासून आढळतो. मनसबदारीची कÐपना मुळची पिशªयन आहे. १५७१ मÅये
अकबराने मनसबदारी पĦतीची संघटना पूणª Öवłपात केले. अकबराची पिहली नवीन
सुधारणा Ìहणजे किनķ व वåरķ मनसबदारां¸या परÖपर संबंधात बदल कłन, ÿÂयेक
मनसबदाराला ÿÂय± राजकìय एकिनķ राहÁयाची आवÔयकता िनमाªण केली. “मनसब” या
अरबी शÊदाचा अथª Öथान, दजाª िकंवा हòĥा असा होता. मोगल काळात ते नागरी व लÕकरी
नोकरां¸या हòīाचे मोजमाप साधन समजले जात होते. अकबराने सैिनकì शĉìचे क¤िþकरण
करÁया¸या धोरणातून मनसबदारी पĦतीची पूनरªचना केली.
ब) मनसबदारी पĦतीची वैिशĶ्येः
१) सैÆय दलाची ÓयवÖथाः
मनसबदार Ìहणजे शाही सेनेतील उ¸चपद úहण करणारा अिधकारी वगª होय. Âयांना
ठरािवक सं´येने घोडदळ, ह°ी, उंट, सैÆय असा लवाजमा बाळगावा असा संकेत होता.
तसे Âयांचे Âयात बंधनही नÓहते. उदा. हजाराची मनसबदारी Ìहणजे एक हजार सैÆयावरील munotes.in

Page 131

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
131 अिधकारी असा नÓहे, तर बादशाहने िनिIJत केलेले सं´याबळ बाळगणे. मनसबदाराचा हòĥ
परकìय तुकª, इराणी, अफगाणी आिण भारतीय राजपूत लोकांकडे असे. Âयांना सवª
ÿकारची खरेदी करावी लागत असे. घोड्या¸या डाÓया पुट्यावर मनसबदारांची खुण उजÓया
पĘ्यावर सरकारी खुणेचा िश³का मारलेला असे. सवª ÿकारची तपासणी ÿितवषê िकंवा दर
तीन वषा«नी होई.
२) मनसबदारां¸या ®ेÁयाः
मनसबदार Ìहणजे शाही लÕकरातील उ¸च पद úहण करणारा अिधकारी होय.
मनसबदारांना नागरी व लÕकरी या दोÆही ÿकारची काय¥ करावी लागत असत. Âयां¸या तीन
®ेÁया होÂया मनसबदार, उमरा, आिण उमरा-ए-आझम.
१० पासून ४०० पय«त¸या हòĥेदारास मनसबदार Ìहणत. ५००पासून २५०० पय«त¸या
हòĥेदारास उमरा Ìहणत. ३०००पासून ते Âयापुढील सवª हòĥेदारास उमरा-इ-आझम
(अकबर) Ìहणत. अकबरा¸या काळात सवाªत किनķ हòदा १० Öवारांचा, सवाªत वåरķ हòदा,
१०,००० वरचा होता. उ¸च ®ेणीत मनसबदर करणाöयास अमीर-उल-उमरा असेही
Ìहणतात. राजकुटुंबासाठी राखीव ठेवÁयात आले होते.
अकबरा¸या काळात जात व सवार असे दोन हòĥे होते. जात हा वैयिĉक हòĥा असून,
Âयामुळे स°े¸या यंýणेतील मनसबदाराचा दजाª िनद¥िशत होत असे. याच हòīा¸या
आधारावर वेतन तयार केले जाई. "सवार" या हòīामुळे Âया हòĥेदाराने ÿÂय± बाळगलेÐया
घोडदळाची िनिIJत सं´या, ह°ी, जनावरे गाडया यांची मािहती िमळत असे. मनसबदारी
पदाबĥल इितहासकारां¸यात मतभेद आहेत.
Êलॉकमन¸या मते, "मनसबदाराला सैिनकांची जी सं´या ठेवावी लागे, ितला जात असे
Ìहणत व घोडदळां¸या सं´येला सवार असे Ìहणत. इिवªन¸या मते जात Ìहणजे
घोडेÖवारांची एक िनिIJत सं´या तर सवार हा एक ÿितķासूचक शÊद होता. अÊदुल
अजीज¸या मते, जात पद ÿाĮ होणाöया मनसबदारास एक िनिIJत सं´येत, ह°ी, घोडे,
भारवाहक, बैलगाड्या इ. वÖतु Öवतःबरोबर बाळगाÓया लागत. घोडÖवार व पायदळातील
सैिनकाशी जातचा काही संबंध नÓहता. सवार याचा अथª मनसबदारा¸या अिधक एक
िनिIJत घोडदळाची सं´या आहे.
ÿÂयेक मनसब ÿथम, िĬतीय, तृतीय ®ेणीत िवभĉ होती. या ®ेणीनुसार पगार, भ°े,
अिधकार असे. Âयानंतर मशłन या नवीन हòĥाची भर घालÁयात आली. हा हòĥा सशªत
होता. मनसबदाराला हा हòĥा िदलेÐया Öवारां¸या सं´येपे±ा अिधक Öवार नेमावे लागत. तर
हा हòĥा देÁयात येत असे. या जागेवłन बदली झाली तर मशłन हा हòĥ आपोआप रĥ होत
असे. जात व सवार यां¸यातील फरक पाच हजारावरील मनसबदारांना लागू होता. सवारांची
सं´या जात पे±ा कमी असे परंतु िनÌयापे±ा जाÖत असे.
जहांिगर¸या काळात दु-अÖपा व िसंह अÖपा हे हòĥे िनमाªण करÁयात आले. शहाजहान¸या
काळात यात िनयम सैल झाले. कालांतराने या ÿथमÅये अनेक दोष िनमाªण झाÐयाने ितचा
öहास झाला. munotes.in

Page 132

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
132 ३) मनसबदारांची िनयुĉì, बढती, उ¸चाटनः
मनसबदारा¸या नेमणूकìमÅये बादशहा वैयिĉक åरÂया ल± घालीत असे. मनसबदाराची
िनयुĉì, बदली, बढती, उ¸चाटन, यासंदभाªत कोणताही िवशेष िनयम नÓहता. ते सवª
बादशहा¸या मजêवर अवलंबून होते. बादशहा ÿÂयेकाची मुलाखत घेत असे. ÿांताचे
अिधकारी, राजपुý, सेनापती यां¸याकडून मनसबदारासाठी िशफारसी आलेÐया असत.
Âयावर बादशहा िवचार कłन िनणªय घेत असे. बादशहाकडून मंजूरी िमळाÐयानंतर Âया
उमेदवारा¸या संबंधीत कागदपýे िदवाण, ब±ी ब सािहब -ए-तौजी यां¸याकडे माÆयतेसाठी
जात असे. Âयानंतर अंितम िनणªय बादशहा देत असे. अंितम नेमणूक पý िदवाण, ब±ी,
िकंवा वजीर यां¸या िश³³यासह पाठवले जात असे.
मनसबदाराची बढती करतानाही हीच पĦत अवलंबत असे. बादशहाचा जÆमिदन िकंवा
िवशेष समारंभ यां¸या िनिम°ाने बढ़ती िदली जात असे. ĂĶाचार होऊ नये Ìहणून
अकबराने चेहरा व डाग ही पĦत सुł केली. माणसाचे वणªनाÂमक हजेरीपýक Ìहणजे चेहरा
होय. Âयात माणसाचे सवª ÿकारचे वणªन, खूण या¸या नŌदी असे. घोड्यांना डाग देÁयाची
पĦत होती. उजÓया मांडीवर सरकारचा व डाÓया मांडीवर मनसबदाराचा िश³का असे.
याला डागपĦत Ìहणत. ÿÂयेक वषê अथवा दर तीन वषा«नी Âयांचे िनåर±ण होई. बादशहा
नाराज झाÐयास Âया मनसबदारास बडतफª करत असे.
४) मनसबदाराचे वेतन व दजाª िनिIJत केलेले असे:
मनसबदारामÅये नकदी / नगदी मनसबदार व जहािगरदार असे दोन ÿकार होते. नगदी
मनसबदाराला Âयाचे वेतन रोख िमळत असे. जहािगरदारांना वेतन ऐवजी जहागीर िमळत
असे. जहािगरीचे उÂपÆन वेतनाइतकेच असे जर उÂपÆन कमी झाले तर ठरवलेÐया
र³कमेऐवढी फरकाची र³कम बादशहाकडून िमळत असे. जहागीर Ìहणून संपूणª खेडे िकंवा
याचा िविशĶ ÿदेश, कर, पĘी िदलेली असे. महाल िकंवा महसुली िवभागांवर आधाåरत
जहागीर िदली जात असे.
जहािगरदाराला Öवतः जहािगरीतील महसूल गोळा करावा लागत असे. Âया¸या मदतीसाठी
अमील, अमीन, पोतदार, कारकून हे होते. अमील हा िशकदार िकंवा राजपुýा¸या
हाताखालील करोरी Ìहणून काम करत असे. अमीलाकडून महसूल गोळा करÁया¸या
कामापोटी अगाऊ र³कम घेतली जात. Âयास कÊज Ìहणत. हा जहािगदाराचा नोकर होता.
इजारदार हा Öवतंý माणूस असून, तो सरकारी माणूस होता. पोतदार हा खिनजदार तर
कारकून हा िहशेबनीस होता. ºया मनसबदारांना रोख वेतन हे Âयां¸या दजाª व ®ेणीनुसार
िमळत असे. मोरलँड, िÖमथ व आयिवªन यां¸या मतानुसार मनसबदारांना केवळ सहा ते
सात मिहÆयाचा पगार िदला जात असे Âयातूनच तो ÓयवÖथेचा खचª आिण सैÆय पालखéचा
खचª करी. सवª खचª वजा जाता जो िशÐलक रािहल ते Âयाचा खरा पगार होय. मोरलँडने
®ेणी नुसार पगार व खचª दाखवला आहे. मािसक वेतन łपयात

munotes.in

Page 133

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
133 पद/दजाª खचª ÿथम ®ेणी िĬतीय ®ेणी तृतीय ®ेणी मनसबदारा¸या सेनेचा ५,००० ३०,००० २९,००० २८,००० १०,६०० ३,००० १७,००० १६,८०० १६,७०० ६,७०० १,००० ८,२०० ८,१०० ८, ००० ३,००० ५०० २,५०० २,३०० २,१०० १,१७० ५० २५० २४० २३० १८५ १०० ८२१/२ ७५ ४४
५) िनयिमत कतªÓय आिण िनिIJत पदाची अनावÔयकताः
मनसबदारी ÿाĮ झालेÐया Óयिĉला राजदरबारी उ¸च नोकरी िदली पािहजे असा िनयम
नÓहता. अथवा शासकìय सेवत घेतलेच पािहजे असेही नÓहते. बादशहाने जे काम सांिगतले
Âयािशवाय दुसरे कोणतेही काम नÓहते.
६) मनसबदारी¸या नागरी व लÕकरी सेवेत फरक नÓहताः
मनसबदारी पĦतीत नागरी व लÕकरी सेवा यात फरक केला जात नÓहता. राºया¸या
कोणाताही अिधकारी असो , मुलकì खाÂयातील असो Æयायािधश अथवा राजगायक असो
या सवा«ना मनसबदार Ìहणून राजदरबारी भरती केलेले असे. राजदरबारातील काही आिण
सदर सोडून इतर सवª शाही नोकर मनसबदारी पĦतीत समावेिशत केले जात. Âयांना
पदाÿमाणे सैÆय बाळगावे लागे. राजा तोडरमल, राजा िबरबल, अबू फजल या सवा«ना
राजदरबारात मनसबदार Ìहणूनच Öवीकारलेले होते.
७) कुळÿमुख मनसबदार गणले जातः
सवª कुळ ÿमुखांना ही, जे Öवाय°पणे कारभार पाहात अशांना देखील मनसबदारच Ìहणून
गणले जाई. Âयांनी देखील मनसबदारीसारखेच ठरािवक सं´येने सैÆय ठेवावे. ठरािवक
कालावधीनंतर तपासणी कłन ¶यावी असा संकेत होता.
८) सैÆय दलाची देखभाल व ÓयवÖथाः
मनसबदारास आपले सैÆयदल ठेवावे लागे. ठरािवक सं´येने घोडदळ, ह°ी, उंट, सैÆय
असा लवाजामा असे. मनसबदारास जेवढी मनसब असेल तेवढे सैÆयबळ असले पािहजे
असे बंधन नÓहते. या मनसबदारात बहòधा तुकª, इराणी. अफगाणी व भारतीय राजपूत
अिधक असे. Âयांना घोडे व इतर सािहÂय खरेदी करावे लागत.
९) मनसबदाराचे सुखी-िवलासी जीवनः
मनसबदारांचे जीवन अÂयंत िवलासी व सुखासीन होते. मनसबदार Ìहणून एखादा माÆयत
िमळाली कì, ती Óयĉì पुढील आयुÕयात चैनीत घालवीत असे. कारण मनसबदारीत ÿाĮ
झालेली इÖटेट, मालम°ा, मनसबदारा¸या वारसांना िमळत नसे. कारण मनसबदारी
वंशपरंपरागत नÓहती. मनसबदारा¸या मृÂयुनंतर Âयाची मालम°ा सरकारजमा होत असे. munotes.in

Page 134

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
134 Âयामुळे आपÐयाच आयुÕयात िजतका खचª करता येईल. चैनीत राहता येईल, तेवढे
मनसबदार राहात असत.
१०) मनसबदारी पĦतीचे गुणः
१) मनसबदारीमुळे मÅययुगीन लÕकरी पĦतीत सुधारणा:
मनसबदारी पĦती त महßवाचा गुण असा मानला जातो कì, मÅययुगीन िवÖकळीत सदोष
लÕकरी पĦतीत सुधारणा घडवून आणÁयास उपयुĉ मनसबदारी ठरली. लÕकर भरती दोन
पĦतीने होते असे ती Ìहणजे िवशेष जाती ÿमुखांना Öथान देणारी पĦत व जहािगरी
पĦतीतील सĉìची लÕकरी सेवा. या दोÆही पĦतीतील चांगÐया गुणांची तडजोड
मनसबदारीत केलेली होती. देशाची सामथªशाली फौज उभारÁयाचा उ°म मागª बादशहास
सुकर झाला.
२) देशाची खरी लÕकरी फौज उभारÁयाचा उ°म मागªः
आपÐया राºयातील लÕकरी यंýणेची, लÕकरी शĉìची वाढ करÁया¸या हेतूनेच मनसबदारी
पĦतीचा उदय झाला. या पĦतीमुळे Óयĉì लÕकराकडे आकिषªत झाला व सैÆयात वाढ
झाली.
३) राजस°ेशी एकिनķ व ®Ħेत वाढः
मनसबदारी बादशहा¸या वचनाबĥल एकिनķा िनमाªण झाली. वैयिĉक उÆनतीसाठी,
बादशहाही कृपा ÿाĮ करÁयासाठी सैिनक बादशहाची एकिनķ राहó लागले. ÿÂयेक
मनसबदारास मािहत होते कì, पदोÆनती िकंवा पद¸युती या गोĶी िनķेवर व सेवेवर
अवलंबून आहेत. Âयामुळे मनसबदार राजस°ेशी एकिनķ राहó लागले,
४) मनसबदारामुळे Öथािनक बंडखोरा¸या बंदोबÖतासाठी वेळोवेळी राजधानीतून सैÆय
पाठवÁयाची गरज नÓहती.
५) साăाºयातील सवª भागातून सैिनक भरती होवून लÕकरी सामÃयª वाढते.
ड) मनसबदारी तील दोषः
(१) खोटी सैÆय भरती:
मनसबदारी पĦतीचा महßवाचा दोष सांिगतला जातो तो Ìहणजे मनसबदार भरती¸या
िनधाªåरत केलेली सैÆय भरती करत असे. सरकारी तपासणी झाÐयावर चांगले सरकारी घोडे
िवकून Âया¸या जागी कमी ÿतीचे घोडे हजर करत असे सैÆयदल, घोडदळाबाबत सरका रला
फसवले जात असे. सैÆय बादशहापे±ा मनसबदाराशी एकिनķ राहात असे. Âयामुळे
सैÆयावर िनयंýण मनसबदारामÅये राहात असे. सैिनक ÓयवÖथेत उपिवभाग नसÐयाने
अिधकाöयां¸या बदÐया होत नसे.

munotes.in

Page 135

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
135 २) अिवĵसनीय लÕकरी संघटनाः
मनसबदारी पĦतीत लाचलुचपती¸या पĦतीला अनेक ÿकारे वाव असÐयामुळे लÕकरी
संघटन िवĵसनीयåरÂया तयार होणे अश³य होते. सैÆयावर मनसबदाराचा अिधकार असे.
सैÆय खरे अगर खोटेही, असे सैÆयाचा पगार मनसबदार Öवतःच घेत असे. सैÆयाची सं´या
िनिIJत नÓहती. सैÆय भरतीचे अिधकार मनसबदाराकडे असÐयाने अनेक मागêने ĂĶाचार
होत असे.
३) मनसबदारी वंशपरंपरागत नÓहतीः
मनसबदारी ही केवळ Óयĉìगत होती. Âया¸या मृÂयुनंतर Âयाची मालम°ा सरकार जमा होई.
Âयामुळे Âयां¸या वंशाला मनसबदारीिवषयी आवड नÓहती. मनसबदार देखील िवलासी व
चैनी जीवन जगत असे. पåरणामी मनसबदार अकायª±म बनत असे.
४) मनसबदारी पĦती¸या िनयमाबाबत सरकार¸या िनÕकाळजीपणाः
मनसबदारां¸या पĦती¸या िनयमांचे नीटपणे िनरी±ण केले गेले नाही. संभाÓय दोषांचा
अंदाज घेतला जाई. ÿÂय± अंमलबजावणीत िनयंýणात अनेक दोष िनमाªण झाले.
घोड्यां¸या Óयवहारात गैर Óयवहार होत असे. सरकारचे ल± नाही.
५) खिचªक लÕकरी पĦती:
मनसबदारी पĦत ही खिचªक होती. मोगल सरकारने सैÆय िनिमªतीसाठी ÿचंड पैसा खचª
केला. तो वाया गेला. लÕकर सुसंघिटत झाले नाही. मोठ्या खचाªची, परंतु पोकळ वरवर
देखावा करणारी ही लÕकरी पĦत होती.
६) राÕůीय सैÆयाची उभारणी झाली नाही:
अकबराने बहाल केलेली मनसबदारी बहòदा परकìय लोकांना ÿाĮ झाली. ÂयामÅये
मंगोिलयन, तुकª, अफगाण, इराणी लोकांचा अिधक भरणा होता. Âयांनी भरती केलेले
सैÆयही परकìय होते. Âयां¸या साăाºयािवषयी आपुलकì असलेली राÕůीय भावना
जोपासलेली नÓहती. Âयामुळे राÕůीय सेना िनमाªण होऊ शकली नाही. पåरणामी मोगल
साăाºयाचा नाश झाला.
७) सैÆय कमकुवत झालेः
मनसबदारीमुळे बाजाł सैÆयाची भरती होत असे. Âयांची खोटी हजेरी ठेवणे, वेतन अपूरे
देणे, यामुळे सैÆयाचे संघटन झाले नाही. सैÆयामÅये पराøम, शौयª या ऐवजी संधीसाधुपणा
व Öवाथª या गोĶीला महßव ÿाĮ झाले. Âयामुळे अकायª±मता िनमाªण होऊन सैÆय कमकुवत
झाले.
८) बंडखोर मनसबदारः
मनसबदार हे राजधानीपासून दूर राहात असÐयाने ते Öवतंý वृ°ीने वागत असे. बादशहाची
आ²ा पाळत नस त. Âयांचा ýास मोगल सăाटाला झालेला होता. मोघल साăाºयात बöयाच
मनसूबदारांनी ÖवÖवाथाªसाठी बंड केÐयाचे िनदªशनास येते. munotes.in

Page 136

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
136 आपली ÿगती तपासा :
१) मनसबदारीचा उग माचे Öवłप ÖपĶ करा .
६.९ सारांश बाबराने १५२६ मÅये मोगल स°ेची Öथापना केली बाबर, हòमायून, शेरशहा, अकबर,
जहांगीर, शहाजहान, औरंगजेब इ. सăाटाने १७०७ पय«त मोगल साăाºय वाढवले व
िटकवले. िवशाल साăाºयासाठी ÖवतंÞय ÿशासन ÓयवÖथा Öथापन केली. क¤िþय, ÿांितक,
Öथािनक Öवłपाची रचना होती. Âयाबरोबरच महसुल, लÕकरी, Æयायालय ÓयवÖथा Öवतंý
होती. अकबरा¸या काळात पूणª िवकसीत झालेली मनसबदारी पĦत िनमाªण झाली.
मनसबदारीची वैिशĶ्ये, गुण-दोष आपणास वåरलÿमाणे ल±ात आले. बöयाच ÿमाणात
मनसबदारी पĦत ही मोघल सăाºया¸या öहासास कारणीभूत ठरली.
६.१० ÿij १) मोगलकाळातील क¤िþय ÿांितय ÿसासन ÓयवÖथा ÖपĶ करा.
२) मोगलकाळातील Æयाय ÓयवÖथेचा आढावा ¶या.
३) मोगलकाळातील लÕकर ÓयवÖथेची रचना ÖपĶ करा.
४) मनसबदारीची वैिशĶ्ये सांगा.
६.१० संदभª  केतकर संÅया, भारतीय कलेचा इितहास, ºयोÂÖना ÿकाशन , पुणे, २०१६.
 वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४. munotes.in

Page 137

मोगल ÿशासन ÓयवÖथा
137  िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.


*****

munotes.in

Page 138

138 ७
मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ छýपती िशवाजी महाराज
७.३ छýपती िशवाजी महाराज व मुघल संबंध
७.४ िशवराºयािभषेक
७.५ छýपती िशवाजी महारा जांची कनाªटक मोिहम
७.६ छýपती िशवाजी महारा जांची ÿशासनÓयवÖथा
७.७ छýपती राजे संभाजी
७.८ छýपती राजाराम
७.९ महाराणी ताराबाई
७.१० समारोप
७.११ ÿij
७.१२ संदभª
७.० उिĥĶे १. मराठी स°ेचा उदय समजून घेणे.
२. छýपती िशवाजी महाराजां¸या ÖवराºयिवÖताराचा अËयास करणे.
३. छýपती िशवाजी महाराजां¸या ÿशासन ÓयवÖथेवर ŀĶी±ेप टाकणे.
४. छýपती िशवाजी महाराजानंतर¸या राºय कारभाराचा अËयास करणे.
७.१ ÿÖतावना सामाÆयपणे, छýपती िशवाजी महाराजां¸या भोसले घराÁयाचा संबंध राजÖथानातील
उदयपूर येथील िशसोदीया घराÁयाशी आहे असे मानले जाते. पारसनीस यां¸या मते,
"िशवाजीचे वडील शहाजी भोसले उदयपूर¸या राजघराÁयातील लàमणिसंग यांचा नांतू
सºजनिसंह यां¸या नाÂयातून होते. देवराजजी नावाचे एक कुटुंब उदयपूर¸या राणा बरोबर
कलह िनमाªण झाÐयामुळे दि±णेकडे Öथलांतरीत झाले. तेथे शहाजé¸या पूवाª®मéनी
'भोसले' हे नाव धारण केले. शहाजीराजांचा पुý िशवाजी महाराज यांनी महाराÕůामÅये
सĻाþी¸या कुशीत 'Öवराºय' Öथापन केले. िशवाजीराजांना मुघलस°ेकडून व इतर
मुÖलीम स°ांकडून कडवा िवरोध असताना सुĦा Âयांनी 'Öवराºय' Öथापन करणे ही munotes.in

Page 139

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
139 भारता¸या इितहासातील एक महनीय घटना आहे. इंúजी इितहासकारां¸या मते, ही घटना
एक 'अपघात' असला तरी Æया रानडे यांनी आपÐया 'मराठी स°ेचा उदय या úंथात ही
घटना 'पूवªिनयोिजत' व 'धािमªक पुनŁºजीवन' यामुळे घडली असÐयाचे नमूद केले आहे.
मुिÖलम स°ाः
अलाऊĥीन िख लजीने दि±णेत मोिहम राबिवÐयापासून (१४Óया शतकात) मराठा देश हा
पुढील ३०० वष¥ िदÐली सुलतानशाही, बहामनी, िनजामशाही आिण आिदलशाही यां¸या
िनयंýणाखाली होता. परंतु ते पिIJम महाराÕů आिण कोकण ÿांतावर पूणªपणे िनयंýण िमळवू
शकले नाहीत. या मुिÖलम स°ांना राºयकारभारासाठी Öथािनक लोकांची नेमणूक करावी
लागत असे. Âयामुळे पाटील, देशमुख, कुलकणê यां¸या नेमणूका सुरि±त रािहÐया. मुिÖलम
सैÆयामÅये मराठा सैिनकसुĦा भरती केले जात. Âयामुळे Âयांना युĦकला ÿिश±ण व
अनुभव िमळत असे. सतराÓया शतका¸या ÿारंभी दि±णेतील सुलतानां¸या दरबारी नागरी व
लÕकरी खाÂयामÅये मराठा सरदारांना मानाचे Öथान िमळत होते. Âयामुळे िशवाजी राजां¸या
जÆमाअगोदर सुĦा अनेक मराठा सरदार नावाłपाला आलेले होते.
शहाजीराजे िशवाजीराजांचे वडील शहाजीराजे यांनी आपले वडील मालोजीराजे आिण
मिलक अंबर यां¸या मागªदशªनाखाली युĦकलेचे ÿिश±ण घेऊन Âयाचा ÿÂय± अनुभवसुĦा
घेतला होता. ते अÂयंत पराøमी व शूर सरदार होते. इ.स. १६२६ मÅये मिलक अंबरचा
मृÂयु झाÐयानंतर शहाजीराजांनी अहमदनगर¸या िनजामशहाकडे नोकरी पÂकरली आिण
मुघल बादशहािवłĦ संघषª चालू केला. एवढेच नÓहे तर इ.स. १६३३ मÅये Âयांनी
नामधारी िनजामशहास गादीवर बसवून ३ वष¥ िनजामशाही सांभाळली. Âयानंतर
िवजापूर¸या आिदलशहा¸या दरबारी Âयांनी सरदारकì िमळिवली व ÂयाबदÐयात Âयांना
चाकण ते इंदापूर (पुणे) हा ÿांत, जहािगर Ìहणून िमळाला. अशाÿकारे शहाजीराजांनी
आपला मुलगा िशवाजी या¸यासाठी एक सुरि±त ÿांत िनमाªण केला आिण Âयातूनच
िशवाजीराजांना आपÐया वडीलांकडून Öफूितª िमळाली. आिदलशहाकडे असतानाच
शहाजीराजांनी कनाªटकात तंजावरची जहािगरी िमळिवली. अशाÿकारे शहाजीराजांनी
िशवाजी राजांसाठी एक पाĵªभूमी तयार केली. िशवाजीराजांवर संत तुकाराम यां¸या
िशकवणीचा गाढा ÿभाव होता आिण Âयामुळेच Âयांनी अÅयािÂमक व धमªिनरपे±
िशकवणीचा पुरÖकार केलेला आपणास आढळतो.
७.२ छýपती िशवाजी महाराज (इ.स. १६३०-१६८०) छýपती िशवाजी महाराजांचा जÆम तारखेÿमाणे १९ फेāुवारी १६३० रोजी िशवनेरी
िकÐÐयावर झाला. Âयां¸या मातेचे नाव िजजाबाई आिण िपÂयाचे नाव शहाजी होते. Âया
काळी सतत मुघल आøमणाची िभती असे. दि±णेतील सामािजक जीवन अÂयंत हलाखीचे
होते. Âयातच १६३०-३१ला दुÕकाळ पडला होता. महागाई वाढली होती. अÆनधाÆयांचा
तुटवडा िनमाªण झाला होता. लोक खेडी सोडून रोजगारासाठी शहरा¸या िदशेने जात होते.
Âयामुळेच आिथªक ÓयवÖथा पूणªपणे मोडकळीस आली होती आिण Óयापार-उदयोगास
अवकळा पसरली होती. munotes.in

Page 140

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
140 िशवाजीराजां¸या जÆमावेळी शहाजीराजे Âयां¸या जवळ नÓहते. अशावेळी Âयांचा सांभाळ
करÁयाची संपूणª जबाबदारी िजजाबाईवर पडली. Âयांनी धैयाªने संकटांना तŌड देत
िशवाजीराजांस युĦकलेचे संपूणª ÿिश±ण िदले, Âयां¸या बालमनावर सुसंÖकार केले.
Âयां¸यात शौयª लढाऊ वृ°ीचे रोपण केले. Æया. रानडे यां¸या मते, "एखाīा महान Óयिĉवर
जर Âया¸या आईचा ÿभाव असेल तर िजजाबाईचा आपÐया बाळ िशवाजीवरील व Âया¸या
जडणघडणीवरील ÿभाव सवा«त महßवाचा होता. िजजाबाई यांनी िशवाजीस खरा Öवधमª-
Öवािभमान आिण ÖवातंÞय, आिण Öवराºय िमळिवÁयाची ÿेरणा िदली.
िशवाजीराजांनी लहान वयातच पुणे जहािगरीचा कारभार पाहÁयास सुłवात केली. Âयावेळी
मुघलां¸या व आिदलशाही आøमणांनी संपूणª मुलूख उद्ÅवÖत केला होता. Âयातच
दुÕकाळानेही अिधक¸या संकटात भर घातली होती. Âयांनी ‘वतन’ िवषयक लोकांचे तंटे,
बखेडे सोडिवÁयाचे ÿयÂन केले. Âयांनी बöयाच ÿमाणात महसूल सुĦा जमा केला आिण
आिण संपूणª जहािगरीला भरभराटीस आणले. देशमुख, देशपांडे व कुलकणê यांना
शेतकöयांनी शेती लागवड कłन तेथेच Öथाियक होÁयाचे आदेश देÁयास सांिगतले.
आपÐया मावळे िमýांसोबत Âयांनी रायरेĵर मंिदरात सवाªत ÿथम ‘Öवराºय’ Öथापनेची
ÿित²ा केली.
७.२.१ छýपती िशवाजीराजां¸या सुłवाती¸या लढाया व मोिहमा:
छýपती िशवाजीराजां¸या 'Öवराºय' Öथापनेवेळी दि±णेमÅये िवजापूरची आिदलशाही आिण
गोवळकŌड्याची कुतुबशाही या दोन मुिÖलम स°ा होÂया. िशवाजीराजांचा जहािगरीचा
'मावळ' ÿांत हा िवजापूर¸या आिदलशहा¸या अंमलाखाली येत होता. Âयामुळेच
िशवाजीराजांना आपला ÿथम लढा हा आिदलशाहीिवłĦ īावा लागला.
इ.स. १६४६ साली िवजापूर आिदलशहा आजारी पडला आिण जवळजवळ पुढील दहा वष¥
तो िनÕøìयच रािहला. Âया संधीचा फायदा घेÁयाचे िशवाजीराजांनी ठरिवले. Âयाकाळी
िकÐले ताÊयात असणे हे राºयिवÖतारा¸या व Öवराºयर±णा¸या ŀĶीने महßवाचे मानले
जात असे. Âयामुळे िशवाजीराजांनी पुणे जहािगरी¸या आजूबाजूला असलेÐया िवजापूर¸या
आिदलशहा¸या ताÊयातील िकÐले काबीज करÁयाचे ठरिवले. इ.स. १६४६ साली वया¸या
अव¶या सोळाÓया वषêच िशवाजीराजांनी तोरणा िकÐला आिदलशाही िकÐलेदारा¸या
तावडीतून काबीज केला. या यशानंतर Âयांनी आिदलशाही साăाºयावर िनयिमत धाडी
घालÁयास सुłवात केली. Âयानंतर Âयांनी पुरंदर, राजगड आिण कŌढाणा हे िकÐले सुĦा
िजंकून घेतले. Âयानंतर िशवाजीराजांनी सुपे, जहािगर, बारामती व इंदापूरचे िकÐले
आपÐया िनयंýणात आणले. परंतु अचानक इ.स. १६४८ मÅये आिदलशाही शासनाने
िजंजीचा वेढा घालताना शहाजी राजांना अटक केली. Âयामुळे काही ÿमाणात
िशवाजीराजां¸या राºयिवÖताराला खीळ बसली. शहाजीराजांना अटक कłन िवजापूरला
नेÁयात आले व जेÓहा िशवाजीराजांनी आिदलशाही साăाºयावर आøमण न करÁयाचे व
कŌढाणा िकÐला परत करÁयाचे आĵासन िदÐयावर Âयांना सोडून देÁयात आले.
इ.स. १६५६ मÅये िशवाजीराजांनी पुÆहा आपÐया राजकìय हालचालéना सुłवात केली.
Âयां¸या राºयिवÖताराला Âयां¸याच मराठा सरदारांकडून िवरोध केला जात होता. ÂयामÅये
जावळीचे मोरे अúÖथानी होते व ते िशवाजीराजांस तु¸छ लेखीत होते. जावळी हा ÿांत munotes.in

Page 141

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
141 सोळाÓया शतकापासून आिदलशहा¸या िनयंýणाखाली होता व तो मोरे घराÁयास जहािगर
Öवłपात िदला होता. जावळीचे मोरे Öवतःस एक राजाच समजत असत व Âयांना 'चंþराव'
हा िकताबही बहाल करÁयास आला होता. जावळीचा ÿांत हा िशवाजीराजां¸या
दि±णिवÖतारात एक अडथळाच होता आिण चंþराव मोरे यांनी Âयां¸यािवłĦ िहतशýूची
फळीसुĦा संघिटत केली होती. परंतु िशवरायांनी जावळी¸या मोöयांना चांगलाच धडा
िशकवला आिण Âयांचा िबमोड केला. जावळी ताÊयात आÐयावर आता दि±णेकडील
राºयिवÖताराचा मागª Âयांना मोकळा झाला. Âयांनी मावÑयांची पायदळातील सं´या दुÈपट
केली. Âयांनी ÿतापगडचा िकÐला बांधला आिण रायगड हÖतगत कłन राºयाची राजधानी
तेथे हलिवली. इ.स. १६५७ मÅये िशवरायांनी मुघल ÿदेशावर आøमण कłन जुÆनरवर
छापा टाकला. िवजापूर¸या आिदलशहाने मुघलांचे वचªÖव, मुघल राजकुमार औरंगजेबाकडे
माÆय केÐयानंतर िशवरायांनी सुĦा Âयां¸याबरोबर शांततापूणª राहÁयाचे माÆय केले.
िवजापूर¸या आिदलशाहीतील अंतगªत गŌधळाचा फायदा घेत िशवरायांनी कÐयाण, िभवंडी
इ.स. १६५८ मÅये काबीज केले. तसेच ठाणे आिण तÂकालीन कुलाबा िजÐĻातील
िठकाणे सुĦा िजंकून घेतली. कÐयाण िजंकून घेतÐयानंतर िशवरायांनी देखभाल करÁयाचे
काम आबाजी सोनदेववर सोपवले. िशवरायांनी कÐयाण¸या खाडीतील अनेक जहाजांची
बांधणी केली आिण तेथेच मराठा नौदलाचा पाया घातला. िशवरायांनी कोकणातील अनेक
िकÐÐयांना तटबंदी केली आिण फौजा Âयां¸या र±णासाठी नेमÁयात आÐया. याचकाळात
Âयांनी पोतुªिगज आिण िāटीशांबरोबर शľपुरवठा आिण तांिýक सहकायाªसाठी सतत
बोलणी चालू ठेवली.
७.२.२ छýपती िशवाजी महाराज आिण अफझलखान वध:
छýपती िशवरायां¸या िदवस¤िदवस राºयिवÖतारा¸या बातÌयांनी िवजापूर¸या दरबारात
िभतीचे वातावरण पसरले होते व संपूणª िवजापूर¸या दरबारासमोर छýपती िशवाजीचा
बंदोबÖत करÁयाचा ÿij उभा रािहला होता. इ.स. १६५६ ¸या नोÓह¤बरमÅये िवजापूर¸या
मुहÌमद आिदलशहाचा मृÂयु झाला आिण राºयकारभाराची धुरा बडी साहीबा िह¸या हातात
आली. ती सुलतान अली आिदलशाह िĬतीय अ²ानी असÐयामुळे Âया¸यावतीने िवजापूचा
कारभार पाहó लागली. Âयाच दरबारात शहाजीराजांनी छýपती िशवाजी राजां¸या
कारवायांना आळा घालÁयास असमथªता दशªिवÐयामुळे बड़ी साहीबाने दरबारात उपिÖथत
सवª सरदारांना छýपती िशवरायांिवłĦ धडक वृ°ी बंदोबÖत करÁयाचे आवाहन केले. याच
दरबारातील बलाढ्य सरदार अफझलखानाने छýपती िशवरायांचा बंदोबÖत करÁयाचा
िवडा उचलला. आपÐयासोबत १०००० सैÆय घेऊन अफझलखान छýपती िशवरायांचा
िबमोड करÁयास िनघाला रÖÂयामÅये Âयाने िठकिठकाणी लुटालूट, जाळपोळ कłन
रयतेचा छळ केला. Âयाने तुळजापूर¸या भवानी माते¸या मंिदरात सुĦा धूमाकुळ घातला
आिण तो वाई (सातारा) येथे येऊन पोहाचला.
अफझल खानाने ºया ÿकारे छýपती िशवरायांनी नेÖतनाबूत करÁया¸या फुशार³या
मारÐया होÂया Âयाÿमाणे तो माý तसे करÁयास असमथª ठरला होता. Ìहणून Âयाने छýपती
िशवरायांशी बोलणी चालू केली. परंतु Âया बोलÁयांमÅये दोÆही बाजूंकडून संशयाचे
वातावरण होते. अफझलखानाने छýपती िशवरायांबरोबर समझौता करÁयाचे व munotes.in

Page 142

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
142 सुलतानाबरोबर सलोखा करÁयाचा ÿÖताव ठेवला. ÿतापगपा¸या पायÃयाशी भÓय मंडप
उभारÁयात आला. जेÓहा छýपती िशवराय अफझलखाना¸या िदशेने िनघाले तेÓहा खानाने
छýपती िशवरायांना अिलंगन िदले. छýपती िशवराय खाना¸या भÓय देहापुढे खुजे वाटत
होते. याचाच फायदा उठवत खानाने छýपती िशवरायांची मान आपÐया बगलेत दाबून
Âयांना ठार मारÁयाचा ÿयÂन केला. तेÓहा छýपती िशवरायांनी खानाचा डाव ±णात
ओळखून आपÐया हातातील वाघनखांनी खानाचा वध केला आिण खान खाली कोसळला
ते पाहóन खानाचा अंगर±क सÍयद बंडा छýपती िशवरायांवर वार करÁयास धावला आिण
ताबडतोब िजवा महालाने (छýपती िशवरायांचा अंगर±क) Âयाचे िशर धडावेगळे केले.
अफझलखानाचा मृÂयु झाÐयानंतर Âया¸या सैÆयाची दाणादाण उडाली व अनेक सैिनकांची
क°ल केली गेली. िवजापूरचे सैÆय जीवा¸या आकांताने सैरावैरा पळू लागले. Âयातच
छýपती िशवरायांनी पÆहाÑयाकडे कूच केले व पÆहाळा मोठ्या कौशÐयाने काबीज केला.
Âयानंतर रांगणा व खेळणा िकÐले िजंकून खेळणा िकÐÐयाचे नामकरण 'िवशालगड' असे
केले. Âयानंतर छýपती िशवरायांनी राजापूर¸या समुþ िकनाöयाकडे कूच केले, दाभोळ
िजंकून घेतले आिण ÿचंड संप°ी रायगडाकडे पाठवून िदली. इ.स. १६६० मÅये
िवजापूर¸या फौजांनी पÆहाळगडाला वेढा घातला व छýपती िशवरायांना शरण येÁयास
सांिगतले. परंतु छýपती िशवरायांनी मोठ्या युĉìने तेथून सुटका कłन घेऊन
िवशालगडाकडे आगेकूच केली. मग पÆहाळा गड िवजापूर¸या फौजांनी िसĦी जोहर या¸या
नेतृÂवाखाली काबीज केला.
आपली ÿगती तपासा
१) िजजाबाईनी िशवरायांना कसे िश±ण िदले ?
२) अफझलखान वधाचे वणªन करा.
७.३ छýपती िशवाजी महाराज व मुघल संबंध छýपती िशवाजी महाराजांचा मुघलांशी संबंध ÿामु´याने इ.स. १६६० १६७४ या दरÌयान
आला आिण Âयांनी कधी मुघलांची स°ा माÆय केली तर कधी ती अमाÆय केÐयाचे
आपणास िदसून येते. छýपती िशवाजी महाराजांनी काही वेळेस मुघलां¸या ÿदेशावरदेखील
धाडी टाकÐया होÂया. परंतु इ.स. १६५६-५७ दरÌयान मुघल स°ेचा दि±णेकडील ÿमुख
युवराज औरंगजेब यास नेमÐयानंतर मुघलांची स°ा नाकारणे आिण मराठ्यांना मुघल
ÿदेशात लूट करणे कठीण झाले होते. या कालावधी दरÌयान छýपती िशवाजी महाराजांनी munotes.in

Page 143

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
143 आिदलशाही ÿदेशावर आपला रोख वळवला होता आिण आपले Öथान बळकट करÁयाचा
ÿयÂन केला होता. Âयातच ºयावेळी औरंगजेबाने िवजापूर¸या आिदलशाहीिवŁĦ संघषª
चालू केला Âयावेळी छýपती िशवाजी महाराजांनी बरोबर सहकायª करÁयाऐवजी मुघलां¸या
ÿदेशावरच छापे घालÁयास सुŁवात केली. परंतु दि±णेतील मोिहम अधªवट सोडून
औरंगजेबास िदÐलीमÅये गादीवारसा¸या संघषाªसाठी जावे लागले आिण या¸या
गैरहजेरीमÅये छýपती िशवाजी महाराजांनी आपले Öथान अिधकािधक बळकट करÁयाचा
ÿयÂन केला.
गादीसाठी वारसा युĦामÅये औरंगजेब यशÖवी झाला व िदÐलीचा मुघल बादशहा बनला.
Âयाने दि±ण ÿांताचा ÿमुख Ìहणून आपला मामा शािहÖतेखान याला नेमले. जुलै १६५६
मÅये शािहÖतेखान दि±णेचा कारभार हातात घेÁयासाठी िनघाला. मजल दरमजल करीत
शािहÖतेखान अहमदनगर मधून िनघाला, Âयाने पुणे काबीज केले. बारामतीवर वचªÖव
िमळिवले आिण पुÁयातील छýपती िशवाजी महाराजांचे Öवतःचे िनवास 'लालामहल' येथे
मु³काम ठोकला. Âयाने अनेक िकÐले िजंकून घेतले आिण जवळजवळ दोन मिहने
लालमहालात मु³काम ठोकला. तो मुघल घोडेÖवारांना छýपती िशवाजी महाराजां¸या
मुलखात पाठवून तेथील Öथािनक लोकांना मारहाण कłन लूटमार करत असे. Âयाने
आजूबाजूचा मुलूख बेिचराख कłन टाकला होता. Âयातच औरंगजेबाने Âया¸या िदमतीला
अितåरĉ १००० राजपूत सैÆयाची कुमकही पाठवून िदली व ितचा ताबा जसवंत िसंगास
देÁयात आला होता. छýपती िशवाजी महाराज शािहÖतेखानापासून दोन हात लांब राहóन
समोरासमोर युĦ करणे टाळत होते. परंतु रयतेला खानाने ýास िदÐया¸या बातÌया Âयांना
मनोमन Óयिथत करीत होÂया. खानाने जवळजवळ तीन वष¥ लालमहालात मु³काम ठोकून
रयतेला सळो कì पळो कłन सोडले होते. शेवटी ५ एिÿल १६६३ रोजी मÅयराýी छýपती
िशवाजी महाराजांनी शािहÖतेखानाला घडा िशकिवÁयाचे ठरिवले. मुघलांचा कडेकोट
बंदोबÖत असतानाही आपÐया िनवडक ४०० मावÑयांसह छýपती िशवाजी महाराजांनी
राýी¸या कडेकोट अंधारात लाल महालात ÿवेश केला. छýपती िशवाजी महाराजांनी थेट
शािहÖतेखाना¸या शÍयागृहात ÿवेश कłन Âया¸यावर तलवारीने हÐला केला.
शािहÖतेखान कसा बसा उठून िखडकì¸या बाहेर Âयाने उडी मारली परंतु छýपती िशवाजी
महाराजांनी तलवारीने Âयाची बोटे छाटली. खान कसाबसा जीव वाचवून पळाला. परंतु
Âयाचा मुलगा मावÑयां¸या तावडीतून सुटला नाही व ÿाणास मुकला. खाना¸या सैÆयाची
पुरती दाणादाणा उडाली आिण सवªý छýपती िशवाजी महाराजां¸या या धाडसाचे कौतुक
होऊ लागले.
शािहÖतेखानावरील छýपती िशवाजी महाराजां¸या हÐÐयाने औरंगजेब अÂयंत िचडला
होता. Âयामुळे मामा शािहÖतेखानाला Âयाने बंगालचा ताबा िदला आिण आपला मुलगा
मुअºजम यास दि±णेत ÿमुख Ìहणून नेमले. काही मिहÆयांनी इ.स. १६६४ जानेवारी मÅये
छýपती िशवाजी महाराजांनी आपÐया मराठा सरदा रांबरोबर पिIJम िकनाöयावरील मुघलांचे
एक महßवाचे बंदर सुरतेवर छापा घातला. सुरत हे अÂयंत ®ीमंत व वैभवशाली शहर होते.
छýपती िशवाजी महाराजां¸या आøमणाची बातमी कळताच मुघल गÓहनªरने तेथील
िकÐÐयामÅये आ®य घेतला व लोकां¸या र±णाची जबाबदारी टाळली. छýपती िशवाजी
महाराजांनी संपूणª सुरत शहर लुटून नेले. तेथील इंúज व डच यांनी आपÐया बंदीÖत
वसाहतीमÅये लपून आपला बचाव केला. सुरतेचा छाÈयामागे छýपती िशवाजी महाराजांचा munotes.in

Page 144

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
144 उĥेश मुघलांची दि±णेतील स°ा अिÖथर करÁयाचा होता. तसेच तेथील इंúज व डचां¸या
मनात एक भीती िनमाªण करÁयाचा होता. छýपती िशवाजी महाराजांनी या लुटीतून
िमळालेÐया धनाचा उपयोग िकÐले बांधणी व तटबंदी उभारÁयासाठी केला.
छýपती िशवाजी महाराजां¸या या हालचालéनी औरंगजेब अिधकच अÖवÖथ झाला. आिण
भारतात मुघल सăाट असताना एक छोटा सरदार (िशवाजी) मुघल स°ेला आÓहान देतो
याचा Âयाला अपमानसुĦा वाटला. Ìहणून Âयाने दि±णेकडचा ताबा अंबरचा राजपूत सरदार
िमझाª राजा जयिसंग याला इ.स. १६६५ मÅये सैÆयाचे सेनापतीपद बहाल कłन Âयाला
दि±णेत पाठवले. Âया¸याबरोबर िदलेरखानासारखे अÂयंत िनÕणात सरदारसुĦा सोबतीस
पाठवले. िमझाª राजा जयिसंग छýपती िशवाजी महाराजांची ताकद ओळखून होता. Âयामुळे
छýपती िशवाजी महाराजांिवłĦ अÂयंत काळजीपूवªक, मुÂसĥीपणे लÕकरी तयारी
करÁयाचे Âयाने ठरिवले. Âयाने आजूबाजू¸या ÿदेशांवर िनयंýण िमळिवÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयाने िवजापूर¸या आिदलशाहाला छýपती िशवाजी महाराजांस कोणतीही मदत न
करÁयाचा इशारा िदला. तसेच इंúज व पोतुªिगज Ļांना लÕकरी सहाÍय करÁयास सांिगतले.
छýपती िशवाजी महाराजांिवłĦ आकस बाळगणारे िहतशýू मराठे, देशमुख-देशपांडे
यां¸याकडे āाÌहणांचे िशĶमंडळ छýपती िशवाजी महाराजांिवłĦ तटÖथ राहÁयासाठी व
छýपती िशवाजी महाराजां¸या हालचालéची इÂयंभूत मािहती देÁयासाठी पाठिवले. एवढेच
नÓहे तर छýपती िशवाजी महाराजां¸या अिधकाöयांना सुĦा मुघल बादशहाकडून आिथªक
बि±सी व मोठ्या सनदा िमळवून देÁयाचे आĵासन Âयाने िदले. Ìहणजेच Âयांची छýपती
िशवाजी महाराजां¸याÿती एकिनķा कमी करÁयाचा ÿयÂन केला.
िमझाª राजा जयिसंगाने पुरंदर¸या िकÐÐया वेढा घातला (१६६५) Âयाचबरोबर
आजूबाजू¸या ÿदेशामÅये इतरही फौजा रयतेला ýास देÁयासाठी पाठवÐया. Âयाने रयतेला
लुटÁयास व दहशत माजिवÁयास सुłवात केली. िशवराय Âयावेळी गोÓयाकड¸या मोिहमेवर
होते आिण खबर िमळताच Âयांनी पुरंदरकडे एिÿल १६६५ ¸या मÅयात ÿयाण केले. िमझाª
राजा जयिसंग पुरंदरचा वेढा उठिवÁयास तयार नÓहता. मग शेवटी छýपती िशवाजी
महाराजांनी Öवतःच Âया¸या बरोबर बोलणी करÁयाचे ठरिवले Âयानुसार जयिसंह आिण
छýपती िशवाजी महाराज यां¸या मÅये तह झाला. तो 'तो 'पुरंदरचा तह' Ìहणून ÿिसĦ आहे.
Âया तहानुसार मुघलांना २३ िकÐले आिण Âयासभोवतालचा ÿदेश īावा लागला आिण
िशवरायांकडे १२ िकÐले व Âया सभोवतालचा ÿदेश रािहला. यािशवाय मुघल बादशहाला
वािषªक खंडणीसुĦा देÁयाचे ठरले. छýपती िशवाजी महाराजांचा पुý संभाजी यांस
५०००ची 'मनसब' देÁयात आली. तसेच छýपती िशवाजी महाराजांनी मुघल बादशहास
दि±णेतील मोिहमांमÅये लÕकरी मदत करÁयाचे आĵासन िदले.
िवजापूरिवłĦ मुघलां¸या मोिहमेमÅये छýपती िशवाजी महाराजांनी जयिसंगला लÕकरी
मदत केली परंतु पÆहाळागड िवजापूरी फौजां¸या ताÊयातून सोडिवÁयात Âयांना यश आले
नाही. Âयातच जयिसंग िवजापूर¸या फौजांना नेÖतनाबूत कł शकला नाही. Âयानंतर
जयिसंगाने छýपती िशवाजी महाराजांना औरंगजेबा¸या भेटीचे िनमंýण िदले. सुłवातीला
िशवराय आúा दरबारी भेटीसाठी तयार नÓहते, परंतु छýपती िशवाजी महाराजांना
औरंगजेबाची Óयिĉगत मािहती िमळवायची होती. िदÐली दरबारचा कारभार पाहायचा
होता. तसेच बादशहाची संसाधने कोणकोणती आहेत याचाही मागोवा ¶यायचा असÐयामुळे munotes.in

Page 145

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
145 Âयांनी बादशहा¸या दरबाराला भेट देÁयाचे माÆय केले. जयिसंगाने छýपती िशवाजी
महाराजांना Óयिĉगत संर±ण देÁयाची जबाबदारी घेतली होती. िशवरायांना औरंगजेबाचा
कपटी व कारÖथानी Öवभाव मािहती होता व आ Ʊयाहóन परतीची खाýी Âयांना नÓहती.
Ìहणून Âयांनी Öवराºय कारभाराची ÓयवÖथा सोपवून िजजाऊंना राºयÿमुखपद
सांभाळÁयास िदले होते.
आपला मुलगा संभाजी आिण काही िनवडक साथीदारांसह छýपती िशवाजी महाराजांनी
आगöयास ÿयाण केले. दोन मिहÆयांचा ÿवास कłन िशवराय आगöयास पोहोचले. १२ मे
१६६६ रोजी औरंगजेबाचा वाढिदवस होता आिण Âयाचिदवशी Âया¸या भेटीसाठी
रामिसंगाने (जयिसंगाचा पुý) छýपती िशवाजी महाराजांना दरबारात आणले. परंतु
औरंगजेबाने Âयांची साधी दखलही घेतली नाही. Âयामुळे छýपती िशवाजी महाराजांना
अपमान सहन न झाÐयामुळे Âयांनी भरदरबारातून रामिसंगा¸या िनवासÖथानाकडे कूच
केले. औरंगजेबास छýपती िशवाजी महाराजां¸या हेतूबĥल संशय आÐयामुळे Âयाने छýपती
िशवाजी महाराजांना नजरकैदेत ठेवले. छýपती िशवाजी महाराजांना कळून चुकले कì,
औरंगजेबा¸या तावडीतून आता कधीच सुटका होणार नाही. Ìहणून Âयांनी आजारपणाचे
ढŌग घेतले आिण Âयातून लवकर बरे होÁयासाठी साधूसंतांचा आशीवाªद िमळिवÁयासाठी
िमठाई वाटÁयाचे िनिम° केले. शेवटी एक िदवस Âया िमठाई¸या पेटाöयांतूनच युवराज
संभाजीसह Âयांनी मोठ्या युĉìने औरंगजेबा¸या तावडीतून आपली सुटका कłन घेतली
आिण मथुरेला उतरले. तेथून Âयांनी िहंदू साÅया वेशामÅये औरंगजेबा¸या हातावर तुरी
देऊन शेवटी िडस¤बर १६६६ मÅये रायगडास पोहोचले.
आगöयाहóन सुटका केÐयानंतर छýपती िशवाजी महाराजांनी सतत तीन वष¥ मुघल
बादशहाशी शांततेचे धोरण Öवीकारले. Âयातच मुघल सुĦा छýपती िशवाजी महाराजांशी
लढÁयास तÂपर नÓहते. ÂयादरÌयान छýपती िशवाजी महाराजांनी राºयशासन संघटीत
केले. महसूल ÓयवÖथा सुरळीत केली. िकÐÐयांची डागडूजी कłन तेथे रसद व फौज
ठेवÁयात आली आिण िवजापूर व जंिजöयाचे िसĦी यांचा िवरोध असतानाही पिIJम
िकनाöयावर आपली स°ा िÖथर केली. एिÿल १६६७ मÅये छýपती िशवाजी महाराजांनी
औरंगजेबास पý िलहóन संभाजीस चारशेची फौज देऊन मुघलांना मदत करÁयास पाठवले.
जसवंत िसंग आिण युवराज मुअºजम यांनी छýपती िशवाजी महाराजां¸या बाजूने
औरंगजेबास खाýी िदली आिण शेवटी औरंगजेबाने छýपती िशवाजी महाराजांना 'राजा'
Ìहणून माÆयता देऊन चाकणचा िकÐलासुĦा परत केला. संभाजीराजांना ५०००ची मनसब
पुÆहा बहाल करÁयात आली आिण छýपती िशवाजी महाराजांना वöहाडची जहािगरी देÁयात
आली.
तरीसुĦा छýपती िशवाजी महाराज आिण मुघल यां¸यातील समझोता एक अपूणª सÂय
होते. Âयातच युवराज मुअºजम आिण मुघलांचा दि±णेतील मु´य सेनापती िदलेरखान
यां¸यामÅये मतभेद िनमाªण झाले होते. Âयामुळे दि±णेतील मुघल स°ा कमजोर झाली
होती. नोकरीतून काढून टाकलेले मुघल सैिनक छýपती िशवाजी महाराजां¸या सैÆयात
िमळाले. Âयातच मुघलां¸या खिजनदार अिधकाöयांनी युवराज संभाजीराजां¸या
जहािगरीमधून एक लाख łपये वसुल करÁयाचा ÿयÂन केÐयामुळे छýपती िशवाजी
महाराज दुखावले गेले, Âयांनी संभाजीराजांस परत बोलावले आिण पुरंदर¸या तहाÆवये munotes.in

Page 146

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
146 मुघलांना देÁयात आलेÐया िकÐÐयांपैकì एक एक िकÐला पुÆहा िमळवÁयास सुłवात
केली. कŌढाणा िकÐला घेÁयासाठी तानाजी मालुसरे यांने आपले ÿाणाची बाजी लावली
Ìहणून Âया िकÐÐयाला 'िसंहगड' असे नाव िदले. Âयानंतर छýपती िशवाजी महाराजांनी
पुरंदर आिण माहòली िकÐले परत िमळिवले. ऑ³टोबर १६७० मÅये छýपती िशवाजी
महाराजांनी सुरतेवर दुसöयांदा छापा टाकला आिण सहा लाख łपयांची लूट केली. तेथून
परतत असताना वणी िदंडोरी येथे Âयांची गाठ मुघल सैÆयाशी पडली. परंतु तेथूनही ते
कोकणाकडे सुखłपपणे िनसटले. Âयापुढे चार वष¥ छýपती िशवाजी महाराजांनी खानदेश,
वöहाड, बागलाण येथील ÿदेशांवर आøमण कłन लूट केली. Âयांनी िवजापूरी ÿदेशांवर
देखील आøमणे केली. Âयानंतर मुघल आिण िवजापूरी फौजांना मराठा फौजांबरोबर सतत
संघषª केला आिण थोड्या फार ÿमाणात Âयांना यश-अपयश िमळाले.
आपली ÿगती तपासा
१) शािहÖतेखानाची फिजती िशवरायांनी कशी केली ते ÖपĶ करा.
२) छýपती िशवाजी महाराजांची आगöयाहóन सुटकेचे वणªन करा.
७.४ िशवराºयािभषेक छýपती िशवाजी महाराजांना मुघलांिवłĦ आिण आिदलशाही फौजांिवŁĦ चांगले यश
िमळाÐयानंतर Âयांनी Öवतःस कायदेशीर राºयािभषेक कłन घेÁयाचे ठरवले. Âयामुळे
Âयां¸यावर शूþ असÐयाचा आरोप करÁयात आला आिण शूþांना राºयािभषेक करÁयाचा व
छýपती Ìहणवून घेÁयाचा अिधकार नाही असे ÌहणÁयात आले. मग छýपती िशवाजी
महाराजांनी ±िýय असÐयाची वंशावळ कागदपýांसह सादर केली आिण शेवटी काशीचे
पुरोिहत गागाभट यां¸याकडून ६ जून १६७४ रोजी Öवतःचा राºयािभषेक करवून घेतला.
राºयािभषेक सोहळा पार पडत असतांनाच काही अशूभ घटना घडÐयामुळे छ. िशवाजी
महाराजांना दूसरा राºयािभषेक करावा लागला. तो िनIJल पूरीने ‘तांिýक’ पĦतीने २४
सÈट¤बर १६७४ रोजी केला. िशवराय मराठी Öवराºयाचे 'संÖथापक झाले. Ļा िठकाणी
नमूद करÁयासारखी गोĶ ही कì, महाराÕůामÅये तÂकालीन ÿकांडपंडीत पुरोिहत
असतानादेखील कोणीही िशवरांयांचा राºयािभषेक िवधी करÁयास पुढे सरसावला नाही.
िशवराºयािभषेक ही सतराÓया शतकातील अÂयंत महßवाची राजकìय घटना मानली जाते.
ÂयाĬारे महाराÕůामÅये एक ‘मराठी Öवराºयाची Öवतंý’ िनिमªती झाÐयाची इितहासाला नŌद
¶यावी लागली. munotes.in

Page 147

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
147 ७.५ छýपती िशवाजी महाराजांची कनाªटक मोिहम िशवराºयािभषेक आिण संबंिधत समारंभामÅये अमाप खचª झाÐयामुळे राºयाची ितजोरी
बरीच खाली झाली होती. आपÐया राºयािभषेक सोहÑयापय«त छýपती िशवाजी महाराज
अÂयंत ÓयÖत होते. तरीही Âयां¸या िवजापूर व मुघलांबरोबर¸या लढायांनी ÖवराºयामÅये
फारशी वाढ झाली नाही. Âयां¸या ÖवराºयामÅये नािशक, पुणे, सातारा, रÂनािगरी, िसंधुदूगª
या िजÐĻाचा समावेश होता. Âया मानाने Öवराºयासाठी हा ÿदेश फारसा अिधक नÓहता.
Âयामुळेच छýपती िशवाजी महाराजांना अिधकचा ÿदेश व आिथªक ąोतांची अÂयंत
आवÔयकता होती. Âयातच मराठ्यांचे Öवतंý राºय Öथापन केले होते आिण ते िवधीवत
Öवराºयाचे 'छýपती' झाले होते. Âयामुळे सुĦा संसाधनांची Âयांना िनकड भासू लागली.
Ìहणूनच Âयांनी इ.स. १६७७ मÅये कनाªटक मोिहम हाती घेÁयाचे ठरवले.
छýपती िशवाजी महाराजांना कनाªटक मोिहमेसाठी अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण झाली होती.
आिदलशाही राºयात 'द´खनी' आिण 'नवीन' सरदारांमÅये आपापसात भांडण-तंटे चालू
होते. मुघल फौजा वायÓय भारतामÅये युĦात गुंतÐया होÂया आिण Âयांचा दि±ण ÿमुख
राºयपाल िनÕकाळजी होता. Âयामुळे Âयाने छýपती िशवाजी महाराजांना कोणताही िवरोध
करÁयाचे टाळले Ìहणून या अनुकूल पåरिÖथतीचा छýपती िशवाजी महाराजांनी फायदा
उठिवÁयाचे ठरिवले. Âयांनी गोवळकŌड्या¸या अबुल हसन कडून दि±ण मोिहमेसाठी
आिथªक मदत िमळिवली. जानेवारी १६७७ मागे छýपती िशवाजी महाराजांनी आपÐया
६००००¸या फौजेसह गोवळकŌडयाची राजधानी हैþाबादकडे ÿयाण केले. Âयांनी अबुल
हसन कुतुबशाहबरोबर अनेक बैठका घेतÐया. Âयामुळे िवजापूर¸या आिदलशाहीिवŁĦ
कनाªटक मोिहमेसाठी संयुĉ सैÆय उभारÁयाचे ठरिवले.
गोवळकŌड्या¸या कुतुबशाहाकडून आिथªक व लÕकरी मदत घेऊन िशवरायांनी कनाªटक
मोिहमेसाठी हैþाबादपासून कूच केले. Âयांची मोिहम वषªभर चालली आिण िशवरायांनी
िजजी आिण वेÐलोरचे ÿमुख िकÐले िजंकून घेतले, तंजावरकडे िनघतांना िशवरायांनी
मदुरा¸या नायकाकडून मोठी र³कम िमळिवली. तंजावरला शहाजीराजांची जहािगर होती
आिण Âयांचा सावý मुलगा Óयंकोजी तेथील कारभार पाहात होता. िशवरायांनी आपÐया
वडीलां¸या जहािगरीचा िहÖसा Óयंकोजीकडून िमळवून पुÆहा Âयाला कोलार , होÖकोट,
बंगलोर आिण शेरा हे ÿदेश मोठया मनाने परत केले.
कनाªटक मोिहम संपÐयानंतर¸या काळात िशवरायांनी कुतुबशाहास दि±ण मोिहमेमÅये
सहकायª करÁयास नाकारÐयामुळे उभयतांमधील संबंध िबघडले गेले. Âयामुळे
गोवळकŌडा¸या कुतुबशाहाने िवजापूरी मंÞयांबरोबर संधान बांधले आिण िशवरायांिवłĦ
Âयांना आिथªक मदतही केली. परंतु ही मराठा िवरोधी युती यशÖवी झाली नाही. Âयातच
मुघल गÓहनªर बहादूरखान यां¸या जागी दि±ण ÿमुख Ìहणून िदलेरखानाची नेमणूक केली
गेली. िदलेरखानाने िवजापूर¸या अफगाणी सरदारांबरोबर संधान बांधून िवजापूरी स°ा
नेÖतनाबूर करÁयाचे ठरिवले. Âयामुळे िशवरायांिवłĦ कोणतीही संयुĉ मोिहम होÁयाची
श³यता मावळली. munotes.in

Page 148

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
148 छýपती िशवाजी महाराजांचा मृÂयु इ.स. १६८० मÅये झाला. परंतु आपÐया कारकìदêमÅये
Âयांनी Öवराºयाची ÿशासनÓयवÖथा, जनकÐयाणकारी राºयÓयवÖथा िनमाªण केली Âयाला
इितहासात तोड नाही. Âयांनी मराठयांचे Öवतंý राºय िनमाªण केले. Âयां¸या अगोदर
कोणÂयाही मराठा सरदारा¸या मनामÅयेही कÐपना सुĦा अवतरली नÓहती. परंतु छýपती
िशवाजी महाराजांनी ती कÐपना मूतªपणे उतरवून दाखवली. छýपती िशवाजी महाराज हे
कुशल सेनापती, मुÂसदी, िशÖतिÿय, ÿजािहतद± आिण कुशल ÿशासक होते.
७.६ छýपती िशवाजी महाराजांची ÿशासन ÓयवÖथा छýपती िशवाजी महाराजांचा राºयिवÖतार िविशĶ ÿदेशापुरताच होता हे सांगणे कठीण
आहे. जदुनाथ ¸या मते, "पोतुªिगज ÿदेशा Óयितåरĉ छýपती िशवाजी महाराजांचे राºय सवª
भारतभर थोड्याफार ÿमाणात का होईना अिÖतÂवात होते. ÂयामÅये उ°रेस रामनगरपासून
दि±णेकडे कारवार गंगावती नदीपय«त तर पूव¥स बागलाण ते नािशकपय«तचा ÿदेश सामािवĶ
होता. तसेच संपूणª सातारा, कोÐहापूर तर बेळगाव पासून तुंगभþा नदीपय«त Âयांची स°ा
चालत असे. छýपती िशवाजी महाराजां¸या ताÊयात उ°र , मÅय आिण पूवª कनाªटक राºय
आिण तािमळनाडू िजÐĻा¸या काही भागात सुĦा स°ा होती. "
छýपती िशवाजी महाराजांनी आपÐया मराठी Öवराºयासाठी िचरका लीन अशी ÿशासन
ÓयवÖथा िनमाªण केली. Âयां¸या ÿशासनाचा मु´य आधार िहंदू व मुिÖलम ÿशासनÓयवÖथा
होती. छýपती िशवाजी महाराजांना Öथािनक वतनदारांची कायªपĦती मािहत असÐयामुळे
क¤िþय ÿशासनं संपूणªपणे मजबूत करÁयावर Âयांचा जोर होता. ÿजेचे िहत आिण
Öवराºयाची सुर±ा हे दोन महßवाचे हेतू Âयां¸या समोर होते. जदुनाथ सरकार यां¸या मते, "
छýपती िशवाजी महाराजां¸या ÿशासनÓयवÖथेचे ÿमुख उĥेश आपÐया ÿजेस शांतता,
सिहÕणुता, समानसंधी, सवªधमª समानता, कÐयाणकारी शासन , कायª±म व पारदशª
ÿशासन, ÓयापारवृĦीसाठी नौदल आिण Öवराºयर±णासाठी ÿिशि±त सैÆय उभारणे हे
होते. "
डॉ. के. एन. िचटणीस यां¸या मते, “छýपती िशवाजी महाराजांनी Öथापन केलेले Öवतंý
मराठा राºय 'राÕůीय' मूÐये आिण िहंदू परंपरेने ÿेåरत झालेले होते. रामचंþ पंत अमाÂय
आपÐया आ²ापýांत असे Ìहणतात कì, राजाचे कतªÓय जनतेचे र±ण करणे, सावªजिनक
िहताची कामे करणे, कायīानुसार Æयायिनवाडा करणे, ÿजे¸या िहताथª आिण Öवराºया¸या
र±णाथª लÕकरी व नागरी सेवा बहाल करणे होय. " या नाÂयाने िशवाजी महाराजांनी आपले
कतªÓय यशÖवीपणे पार पाडले होते.
७.६.१ क¤þीय ÿशासन ÓयवÖथा:
छýपती िशवाजी महाराज हे सवªसामाÆय व एकािधकारी कÐयाणकारी राजा होते. कायदा,
ÿशासन, Æयाय आिण सैÆयÓयवÖथा यांचा सवाªिधकार हा राजा िशवरायांकडे होता. Âयांनी
राºयाची सवª सूýे आपÐयाकडेच ठेवली होती. Âयामुळे Âयांना एखाद वेळी कोणी 'हòकूमशहा'
Ìहणू शकलो. परंतु Âयांनी आपÐया संपूणª कारकìदêमÅये ÿजेसाठी जी कÐयाणकारी
ÓयवÖथा िनमाªण कłन ठेवली Âयावłन Âयांना 'ÿजािहतद± Ìहणावे लागेल, िकंबहòना ते
खöया अथाªने 'रयतेचे राजे' होते, हे Âयां¸या ÿशासन ÓयवÖथेतून िदसून येते. munotes.in

Page 149

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
149 ७.६.२ अĶÿधानमंडळ
छýपती िशवाजी महाराजांचा राºयकारभार सुरळीत चालावा, संपूणª राºयावर व
ÿशासनावर िनयंýण ठेवÁयासाठी योµय सÐलागार मंडळाची ÓयवÖथा Âयांनी िनमाªण केली.
ÂयामÅये आठ ÿधानांचे मंडळ कायªरत होते. ते इितहासात 'अĶÿधानमंडळ' Ìहणून ÿिसĦ
आहे. हे अĶÿधानमंडळ ÿÂय±पणे 'राजा िशवछýपतीस ' जबाबदार असे. Âयांना राजे
बेजबाबदारी¸या कारणाने पदावłन केÓहाही दूर कł शकत होते. Âयांची राºयाÿती व
राजाÿती एकिनķा असणे आवÔयक होते. Âयाचे Öवłप फĉ सÐलागारापुरतेच मयाªिदत
होते. आिण ते Öवतः कोणतेही धोरण ठरवून Âयांची अंमलबजावणी कł शकत नÓहते. सदर
अĶÿधानमंडळामÅये पुढील मंÞयांचा समावेश होता.
१) मु´य ÿधान (पेशवा):
हे पद मु´य ÿधान राजाचा ÿितिनधी आप आिण राºयाचा सवªसामाÆय कारभार पाहात
असे. राºया¸या ÿÂयेक वर राजा¸या मोहोरखाली मु´य ÿधानाची मोहोर असावी लागे
२) अमाÂय (मुजुमदार):
महसूल िवभागाचा ÿमुख अमाÂय असे Âयांचे कायª संपूणª राºयाचा जमाखचª तपासणे आिण
Âयाचा अहवाल राºयाला सादर करणे असे Âयाला संपूणª राºयाचे िहशेब तपासणी अहवाल
आिण िहशेब तपासून सही करावी लागे,
३) सिचव (शुłनवीस):
सिचवांकडे राजा¸या पýÓयवहाराची मु´य जबाबदारी अस राजदरबाराकडून जाणारी सवª
पýे आिण ÿÂयेक दÖतऐवज योµय पĦतीने िलिहलेला आहे िकंवा नाही हे तपासÁयाची
जबाबदारी सिचवाची असे. ÿÂयेक पýा¸या वर मÅयभागी Âयाने शुłशुद (शुłवात) असे
िलिहणे øमÿाĮ होते
४) मंýी (वाका-इ-नवीस):
Ļांची जबाबदारी 'सरकारी दĮर ÿमुख' Ìहणून असे. राजा¸या दैनंिदनीची तसेच
Æयायालयीन कामकाजाची दररोज नŌद ठेवÁयाची जबाबदारी Âयांस पार पाडावी लागत
असे. राजाला भेट देणा-यांची यादी तपासणे आिण Âयां¸यावर पहारा ठेवणे, िशवाय
राजा¸या भोजनाची काळजी घेणे ही कामे सुĦा पाहावी लागत असत. जेणेकłन
राजािवŁĦ कोणीही कटकारÖथान रचणार नाही. थोड³यात , राजाचे खाजगी सिचव आिण
Âयाचे भाट िकंवा इितहासकार Ìहणून मंÞयास काम करावे लागत असे.
५) सुमंत (डबीर):
परराÕů मंýी Ìहणून युĦ व तह शांतता यासाठी आिण परराÕů संबंध Öथािपत करÁया¸या
बाबतीत छýपतéस सÐला देÁयाची जबाबदारी सुमंत पार पाडीत असे. तसेच Âयां¸याकडे
शेजार¸या राºय व राÕůािवषयी अīावत मािहती तयार असावी लागत असे. परराºयातील munotes.in

Page 150

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
150 राजदूतांचे Öवागत करणे, Âयांची ÓयवÖथा करणे आिण भेटीचे उदेश जाणून घेÁयाचे कामही
Âयांनाच करावे लागे.
६) पंिडतराव:
धािमªक ÿमुख पंिडतराव यांना धमªिवषयक ²ान, धमªनीितिवषयक तßवे, तंटे, आिण धािमªक
औदायª यांबाबतीत मािहती असावी लागे. िवĬान, āाĺण आिण धािमªक साधुसंत यांचा मान
सÆमान राखÁयाचे काम Âयांना करावे लागे. Âयांनाच धािमªक सण समारंभ यां¸या ितथी,
कायªøमाचे Öवłप, धािमªक उÐलंघनासाठी दंड व िश±ा देÁयाचे काम करावे लागत असे.
७) Æयायिधश:
मु´य Æयायािधश, िदवाणी आिण फौजदारी गुÆĻांचा Æयायिनवाडा िहंदू कायīानुसार
करÁयाचे काम मु´य Æयायािधशास करावे लागे. तसेच जिमनीबाबत वादिववाद िकया
गावÿमुख पदािवषयीचे तंटे सोडिवÁयाचे कामही Ļांनाच करावे लागे,
८) सेनापती:
मु´य सेनापती िकंवा सरसेनापती यांचे कतªÓय सैÆय उभारणी करणे व Âयांची संपूणª
ÓयवÖथा, भरती, पदोÆनती, पदावनती करÁयाचे असे. Âयांना शेजार¸या ÿदेशांमÅये मोिहमा
आयोिजत कराÓया लागत असत , तसेच नÓयाने िजंकलेÐया ÿदेशांवर िनयंýण ठेवÁयाचे
कामही Âयांचेच असे.
या िठकाणी नमूद करÁयासारखी गोĶ ही कì , सेनापती सोडÐयास इतर सातही मंýी हे
āाĺण होते. तसेच Æयायािधश व पंिडतराव या दोन मंÞयांÓयिĉåरĉ इतर सहा जणांना
राºयकारभाराÓयिĉåरĉ युĦातही सहभागी Óहावे लागत असे. िशवरायांनी अĶÿधान
मंडळातील अिधकारपदे वंशपरंपरागत ठेवलेली नÓहती. तसेच Âयांना कोणÂयाही Öवłपात
जहािगर बहाल न करता Âयांना रोख पगार िदला जाई. राºयाचा ÿÂय± पýÓयवहार दोन
ÿमुख कायÖथांकडून पािहला जात असे, ÂयामÅये बाळाजी आवजी हे िचटणीस आिण
िनळाजी हे मुÆशी Ìहणून काम पाहात होते. Âया Óयिĉåरĉ 'सबनीस' नावचे अिधकारी
सैÆयाची दैिनक हजेरीचे काम पाहात असत. Âयाबरोबर सैÆयाचे पगारपýक तयार करणे व
मंजूर कłन घेÁयाचे कामही Âयांना करावे लागत असे.
७.६.३ Öथािनक ÿशासनÓयवÖथा :
अ) ÿांत: िशवरायांचे राºय तीन पातळीवर िवभागले गेले होते. Âयांना 'ÿांत' Ìहटले जाई. ते
पुढीलÿमाणे
१) उ°र िवभाग (ÿांत): यामÅये नािशक िजÐĻातील साÐहेर आिण पुणे, कोकणचा भाग
तर मुंबईपासून १०० मैल उ°रेकडील ÿदेशाचा समावेश होता.
२) मÅय िवभाग (ÿांत): यामÅये घाटमाथा ते थळघाट आिण कोकण ते दि±ण मुंबई
आिण भातखळ पय«तचा समावेश होता. munotes.in

Page 151

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
151 ३) दि±ण िवभाग (ÿांत): घाटा¸या पिलकडील भाग Ìहणजे वरघाट िकंवा 'देश' आिण
दि±ण पुÁयापासून ते कोÈपल आिण तुंगभþापय«तचा ÿदेश या ÿांतात समािवĶ होता.
ÿÂयेक ÿांताचा ÿमुख Ìहणून 'सरकारकडून' नेमला जाई.
ब) िजÐहा ÿांतांची िवभागणी िजÐĻांमÅये केलेली होती. Âयाचा ÿमुख 'सुभेदार' असून
Âया¸या मदतीला मुजूमदार िदला जाई. Âयाची जबाबदारी िजÐĻाचा िहशेब
तपासÁयाची असे.
क) महालः िजÐĻाची िवभागणी पुढे महालांमÅये केली गेली होती. Âयाचे ÿमुखपद
'हवालदारा' कडे असे.
ड) परगणाः महालाÓयिĉåरĉ काही ठरािवक खेड्यां¸या समूहाला 'परगणा' Ìहटले जाई
आिण परगÁयातून महसूल जमा करÁयाची जबाबदारी परंपरागत चालत असलेÐया
देशमुख व देशपांडे नावा¸या अिधकाÆयांवर असे.
इ) खेडेगाव / úामः गावपंचायत ही खेडेगावाची ÿमुख कायª संÖथा असे. तेथे पाटील व
कुलकणê हे दोन ÿमुख अिधकारी कारभार सांभाळीत असत. परंतु गावपंचायतीचा
सÐला Âयांना घेणे आवÔयक असे.
आपली ÿगती तपासा
१) छýपती िशवाजी महाराजां¸या अĶÿधान मंडळाचे कायª िवशद करा.
२) छýपती िशवरायां¸या ÿांतीय ÿशानाचे वणªन करा.
७.६.५ छýपती िशवरायांची महसूल ÓयवÖथा:
छýपती िशवराय सतत लढायात , मोिहमांमÅये गुंतलेले असले तरी Âयांनी आपÐया
राºयासाठी अितशय उ°म महसूल व आिथªक ÓयवÖथा तयार केली होती.
१) जमीन महसूल राºया¸या उÂपÆनाचे ÿमुख साधन होते Ìहणूनच Âयांनी भ³कम
पायावर महसूल ÓयवÖथा उभारली होती.
२) Âयांनी तोडरमल व मिलक अंबर¸या महसूल पĦतीचा आधार घेतला होता.
३) जिमनीची मोजणी करÁयासाठी ठरािवक मापाची काठी वापरली जाई. munotes.in

Page 152

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
152 ४) जिमनी¸या सुपीकतेनुसार ितची चार वगाªत िवभागणी कłन Âयाला ÿथम, िĬतीय,
तृतीय आिण पडीक जमीन वगª असे Ìहटले जाई.
५) जिमनीचे िसंचनयुĉ व िसंचन-िवरहीत असे वगêकरण केले जाई.
६) महसूल आकारणी करताना लागवडीखालील जिमनीची पत, Âयाला उपलÊध
पाणीपुरवठा यांचाही िवचार केला जात असे.
७) शेतकöयांकडून जवळजवळ उÂपÆना¸या ३३% ते ४०% महसूल जमा केला जाई
आिण Âयांना शेतीसाठी ÿोÂसािहत केले जाई. Âयासाठी Âयांनी देसाई व मÅयÖथ यांचे
िनमूªलन केले आिण शेतकöयांकडून राºया¸या ÿÂय± कमªचाöयांकरवी महसूल
(शेतसारा) जमा करÁयास सुłवार केली. Âयामुळे शेतकöयांचे शोषण बंद झाले.
८) शेतकöयांना गुरे, बी-िबयाणे आिण Óयाजमुĉ कजª देणे आिण Âयाची फेड सुलभ
हÈÂयात करणे, इ. सवलती िदÐया जात. Âयाचबरोबर अिधकािधक जमीन
ओिलताखाली आणÁयासाठी शेतकöयांना ÿोÂसाहन देÁया¸या सूचना आपÐया
अिधकाöयांना िशवरायांनी िदलेÐया होÂया.
९) छýपती िशवरायांची महसूल ÓयवÖथा मानवतावादी, कायª±म आिण कÐयाणकारी
राºयातील ÿजेला पोषक अशी होती.
१०) जमीन महसूलÓयिĉåरĉ सामािजक व धािमªक कायªøमांवरील कर Óयापार, Óयवसाय,
धंदा आिण इतर ÿांसंिगक वेळी कर गोळा केले जात.
११) छýपती िशवरायांची रायगडावर Öवतःची टांकसाळ होती व Âयातूनही Âयांना उÂपÆन
िमळत असे. Âयाचबरोबर जवाहीर लोक Öवतःची टांकसाळ उघडÁयासाठी (मुĉ नाणे
पĦतीसाठी) राºयाकडून परवाना घेत असत.
१२) छýपती िशवरायांनी वेगवेगÑया ÿकारची ब°ीस सोÆयाची आिण सहा चांदीची नाणी
पाडली होती.
७.६.६ चौथाई व सरदेशमुखी:
चौथ Ìहणजे राºया¸या एकूण महसूलाचा चौथा िहÖसा होय. तो एक ÿकारचा करच होता.
Âयाचा उगम दमण येथे असलेले पोतुªिगज तेथील कोळी राजाला (रामनगर) इ.स. १५७९
पासून देत असÐयाचे कळते तेÓहा झाला. छýपती िशवरायांनी चौथाई वसुली एकदम
पĦतशीर बनवली होती. ती मराठा सैिनकांनी छापा टाकलेÐया ÿदेशांतूनच वसूल केली
जाई. जेÓहा एखादा ÿदेश छýपती िशवरायांची जबाबदारी नसÐयामुळे Âयाÿदेशातून चौथाई
वसूल केला जाई. Âयामुळे ÿामु´याने मुघल ÿांतावर (शýू ÿदेशावर) चौथाई लादली जात
असे. इ.स. १६७२ मÅये छýपती िशवरायांनी औरंगजेबानेच सैÆयभरतीसाठी ÿवृ°
केÐयाचा दाखला देत चौथाईचे समथªन केÐयाचे आपणास िदसते.
सरदेशमुखी आिण चौथाईमÅये मु´य फरक हा होता कì, सरदेशमुखी राºयाकडून तर
चौथाई राºयाबाहेरील ÿदेशाकडून वसूल केली जाई. सरदेशमुखी हा सुËया¸या संपूणª munotes.in

Page 153

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
153 महसूला¸या १०% होता व मराठे सुभेदार तो वसुल करीत असत. िशवराय Öवतःच एक
पारंपाåरक सरदेशमुख असÐयामुळे Âयांनी तो इ.स. १६४८ मÅये शाहजहानकडून
मािगतला असÐयाचे समजले जाते. सरदेशमुखी हा ह³क समजाला जाई. काही
आकडेवारीनुसार चौथाई Ĭारे ८० लाख होन तर सरदेशमुखीĬारे एक कोटी होनांचे उÂपÆन
(सभासद बखरीनुसार) राºयाला ÿाĮ होत होते.
७.६.७ छýपती िशवरायांची ÆयायÓयवÖथा:
१) छýपती िशवाजी महाराजांची Æयाय ÓयवÖथा िनÕप± तसेच धमªसिहÕणू होती.
िशवरायांची ÆयायÓयवÖथा पारंपाåरक, साधी पण कायª±म होती.
२) कोणतीही िविशĶ िनयमावली िकंवा Æयायालये Öथािपत केलेली नÓहती
३) Öथािनक पातळीवरील तंटेबखेडे पंचायतीĬारेच सोडवले जात असत.
४) गाव पंचायतीिशवाय ÿÂयेक जातé¸या व जमातé¸या Öवतंý जातपंचायती वेगवेगÑया
ÿांतामÅये कायªरत होÂया. उदा. āĺसभा, जातीसभा.
५) िश±ेचे Öवłप सौÌय होते परंतु काही गंभीर बाबतीत िदÓय करणे आिण हातपाय
तोडणे अशासुĦा िश±ा केÐया जात.
६) मु´य ÿधान Æयायदान ÿिøयेत काही वेळा रस घेत असे.
७) खुना¸या गुÆĻांत आिण देशþोहा¸या आरोपाखाली दंड देणे, मालम°ा जĮ करणे
आिण तुłंगात डांबणे इ. ÿकार¸या िश±ा िदÐया जात असत.
७.६.८ छýपती िशवरायांचे लÕकरी ÓयवÖथापन:
मराठे हे पारंपाåरकŀĶ्या लढवÍये, शूर सैिनक होते. Âयांनी दि±णेतील सुलतानशाहीमÅये
सेवा कłन युĦाचा अनुभव घेतला होता. Âयामुळे ते युĦकौशÐय आिण चातुयª-मुÂसĥीपणा
यांमÅये तरबेज होते. Âयामुळेच मराठ्यांना Âयां¸या घरातूनच युĦाचे िश±ण िपढ्यानिपढ्या
िमळत होते. छýपती िशवराय Öवतः जÆमजात लढवÍये असÐयामुळे Âयांचे सैÆय
ÓयवÖथापन पुढील मुīां¸या आधारे ÖपĶ होते.
१) छýपती िशवरायां¸या सैÆयामÅये पायदळ, घोडदळ आिण अिनयिमत व अÖथायी
सैिनक असे ÿमुख तीन िवभाग होते.
२) पायदळ हा सवाªत ÿमुख िवभाग असून Âयाची सं´या घोडदळ व इतरांपे±ांही अिधक
असे.
३) राºया¸या घोडदळामÅये 'हवालदार' हा सवाªत हा सवाªत खालचा िवभागÿमुख
असून Âया¸या अंमलाखाली पंचवीस घोडेÖवारांचा हा एक गट असे. तसेच पाच
हवालदारांचा ÿमुख एक 'जुमलादार' आिण दहा जुमलादारांचा ÿमुख एक 'हजारी'
होता. munotes.in

Page 154

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
154 ४) घोडेदळाचे सवाªत उ¸च पद Ìहणजे 'पंचहजारी' हे होते. िशवाय घोडदळाचा ÿमुख
'सरनोबत' असे.
५) जे सैिनक आपली Öवतःची शľे व घोडे आणत असत Âयांना िशलेदार Ìहटले जाई.
६) पायदळाचा सवाªत लहान घटक Ìहणजे नऊ सैिनकांचा गट आिण Âया¸या ÿमुखास
'नायक' Ìहटले जाई. तर पायदळा¸या ÿमुखास सुĦा 'सरनोबत' Ìहटले जाई.
७) घोडदळातील सैिनकांना पायदळापे±ा अिधक पगार िमळत असे.
८) छýपती िशवरायां¸या सैÆयामÅये जवळजवळ ७०० पठाण सैिनक होते आिण Âयांना
िवजापूर¸या सैÆयामÅये दांडगा अनुभव होता.
९) छýपती िशवरायां¸या सैÆयाची मु´य िभÖत Öथािनक, शूर लढवÍये काटक
मावÑयांवर होती व ते बहòसं´येने होते.
१०) छýपती िशवरायांचा गिनमी कावा हा तÂकािलन भूÿदेशानुसारच होता आिण Âयाचा
सराव िवजापूर¸या सैÆयात तुकê घोडदळाने सुłवात केलेला होता. Âयामुळे कमी
सैÆय सं´ये¸या जोरावर अिधक सैÆय सं´ये¸या शýू सैÆयास गारद करता येऊ
शकत होते. Âयामुळेच छýपती िशवराय बलाढ्य मुघलांबरोबर, आिदलशहाबरोबर
वषाªनुवष¥ यशÖवी लढा देऊ शकले.
११) छýपती िशवरायां¸या सैÆयामÅये Öवतंý तोफखाना नसÐयामुळे Âयासाठी Âयांना
युरोिपयन िवशेषतः अवलंबून राहावे लागत होते आिण Âयां¸याकडूनच तोफखाना
पुरवला जाई.
१२) छýपती िशवरायां¸या सैÆयामÅये १० हजार पायदळ ३० ते ४० हजार घोट जहाजे
ह°ी आिण थोड्याफार ÿमाणात तोफखाना होता
१३) छýपती िशवरायां¸या सैÆयामÅये िľयांना वाव नÓहता. Âयांचे सैÆय अÂयंत
िशÖतिÿय होते. आिण ÿजेचे र±ण करणे कतªÓय होते. इ.स. १६७३ मÅये छýपती
िशवरायांनी आपÐया सैÆयािधकाÆयास एक पý पाठवून Âयात शेतकरी िľया,
दुकानदार, Óयापारी यांचे र±ण करÁयाचे नमूद केले आहे.
१४) वषाªतील बारा मिहÆयांतील आठ मिहने लÕकराला युĦ मोिहमांवर जावे लागत असे
पावसाÑयातील चा र मिहने युĦमोिहमा थांबवाÓया लागत असत युĦमोिहमेवर
जातांना सैिनकांनी बरोबर घेतलेÐया सामानाची, शľाľांची, यादी केली जाई
१५) लढाई¸या वेळी फĉ पुŁषांनाच युĦकैदी केले जाई आिण कोणÂयाही मािमªक
±ेýावर िकंवा तीथª±ेýावर हÐला करणे िनिषĦ मानले जाई. लुटून आणलेली संप°ी
राजा¸या समोर ठेवली जाई व ती राºया¸या खिजÆयामÅये इतर खचाªसाठी वापरली
जाई. munotes.in

Page 155

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
155 १६) युĦामधील कामिगरीवर सैÆयास बढ़ती िदली जाई. िशवराय Öवतः सैिनकांमÅये
िमसळत असत आिण भरती करताना जातीने ल± घालीत. सैिनकांना िविशĶ
आचारसंिहता पाळावी लागत असे. युĦमोिहमेवर जाताना बायकापोरे िकंवा इतर
अडवणीचे सािहÂय घेÁयास सैिनकांस मनाई होती.
१७) िशवाय लÕकरी ÓयवÖथापनामÅये िकÐÐयांना अनÆयसाधारण महßव होते, úँÆड
डफ¸या मते, "लÕकरी ŀĶीकोनातून पािहÐयास जगातील इतर कोणÂयाही
राÕůापे±ा मराठा ÿदेश िजंकÁयास अिधक कठीण आहे. िशवरायां¸या ताÊयात २४०
िकÐले होते Âयांची िनिमªती डागडूजी आिण सुशोभीकरण करÁयासाठी ते हवी तेवढी
र³कम खचª करीत असत. ÿÂयेक िकÐÐयावर कमीत कमी ५०० सैिनकांची फौज
र±णासाठी तैनात असे आिण अनेक मिहने पुरेल एवढे अधाÆय, शýसाठा Âयांवर
ठेवलेला असे. िकÐÐयावर तीन ÿमुख अिधकारी असत आिण ते ितघेही वेगवेगÑया
जातीमधील असत आिण िकÐÐया¸या र±णाची संयुĉ जबाबदारी Âयां¸यावर असे.
िकÐलेदाराचे (हवालदार) ÿमुख काम Ìहणजे अिधकृत पýÓयवहार करणे,
सूयाªÖतापूवê िकÐÐयाचा मु´य दरवाजा बंद करणे आिण सूयōदयावेळी तो उघडणे
आिण Âया¸या िकÐÐया सांभाळÁयाचे होते. िकÐÐयावर िहशेब ठेवÁयाचे काम
सबनीस तर गÖत घालÁयाचे काम सरनोबत आिण भांडारगृह सांभाळÁयाचे काम
कारखानीस करत असे.
१८) छýपती िशवरायांचे आरमार (नौदल): छýपती िशवरायां¸या नौदल आरमाराचा
उगम इ.स. १६५९ मÅये झाला. छýपती िशवरायांना आरमार उभारणीची दूरŀĶी
ÿाĮ झाली होती. Âयामुळे जंिजöया¸या िसĦीचा धोका , समुþमागª मालवाहतुक,
युĦमोिहमा राबवणे व मुघलां¸या आरमारावर छापा टाकणे आिण परदेश Óयापाराला
चालना देÁयासाठी िशवरायांनी आरमाराची उभारणी केली होती. Âयांनी पाच
ÿकारची दोनशे जहाजे तयार करवून घेतली होती. िशवरायांनी दौलतखानास
जहाजांचा ÿमुख नेमले होते. परंतु आरमाराĬारे िशवरायांनी एखादी मोठी लढाई
िजंकÐयाची नŌद नाही. तरीही आरमारा¸या उभारणीबाबत िशवरायांची दूरŀĶी हे
Âयांचे Öवतंý राजा असÁयाचे आिण कुशल ÿशासकाचे īोतकच आहे.
वरील िववेचनावłन आपणास असे आढळते कì, छýपती िशवरायांनी आपÐया ÿशासन
ÓयवÖथेमÅये काही ÿमाणात िहंदू व मुिÖलम समÆवय िसĦांतांचा संगम साधला होता.
आपÐया ५० वषाª¸या कारकìदêत Âयांनी जे काही िनमाªण केले ते अतुलनीयच Ìहणावे
लागेल. ते खरे रयतेचे राजे असून Âयांची ÿजा अÂयंत िनķावान व सुखी होती. राºया¸या
राºयकारभारासाठी Âयांनी 'राºयÓयवहार कोश ' तयार करवून घेतला. िशवराय कĘर िहंदू
असले तरी सवª धमा«¸या बाबतीत ते अÂयंत सिहÕणु होते. Âयां¸या सैÆयात मुिÖलम, मराठा,
शुþ इ. सैिनक होते व ÿÂयेकाला आपÐया धमाªचे ÿाथªनांचे आचरण करÁयाचे ÖवातंÞय
होते. Ìहणूनच रामचंþ पंत अमाÂय एका पýात िलहóन ठेवतात-"िशवाजीने नूतन सृĶीच
िनमाªण केली. ’’
munotes.in

Page 156

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
156 आपली ÿगती तपासा
१) चौथाई व सरदेशमुखी Ìहणजे काय ते ÖपĶ करा.
२) छýपती िशवरायांचे नौदल ÿशासनाचे वणªन करा.
७.७ छýपती राजा संभाजी (इ.स. १६८०-१६८९) छýपती संभाजीचा जÆम इ.स. १६५७ रोजी झाला. छýपती िशवरायांनी अफझलखानाचा
इ.स. १६५९मÅये वध केÐयानंतरच छýपती िशवरायांचा वारसा युवराज संभाजéस
करÁयाचे ठरले होते. इ.स. १६६५ ¸या पुरंदर¸या तहाÆवये संभाजéना मुघल बादशहाकडून
५०००ची मनसब िमळाली होती. पुढ¸याच वषê छýपती िशवरायांनी आगöयास भेट
िदÐयानंतर Âयां¸यासोबत युवराज संभाजीसुĦा गेले होते. Âयानंतर छýपती िशवरायांनी
संभाजीसह मोठ्या िशताफìने आगöयाहóन सुटका केÐयानंतर युवराजांना सुरि±त व गुĮपणे
उºजैन येथे ठेवून छýपती िशवराय Öवतः साधू¸या वेशामÅये मजल दरमजल करीत
रायगडावर पोहोचले हाते. छýपती िशवरायांनी संभाजी राजांना वेगळे, सुरि±त उºजैनला
ठेवÁयामागे राºया¸या तŁण वारसदारास वाचवÁयाचा Âयांचा उĥेश होता. मग काही
मिहÆयानंतर Âयांना सुखłप रायगडावर आणÁयात आले. नंतर¸या काळात िदलेरखान
जेÓहा मुघल बादशहाचा दि±णेतील ÿमुख बनला तेÓहा छýपती िशवरायां¸या हालचालéवर
Âयांची अÂयंत बारीक नजर होती. Âयामुळे छýपती िशवरायां¸या कुटुंबामÅये, ÿशासनामÅये
कोणी िफतुर होÁयाची वाट तो पाहत होता व आपÐया गुĮहेरांमाफªत वेळोवेळी मािहतीसुĦा
िमळवीत होता.
Âयातच संभाजीराजांचा छýपती िशवरायांिवłĦ गैरसमज कłन Âयांना मुघल बादशहा¸या
दरबारी मानसÆमान व मोठे पद िमळेल असे आĵासन िदलेरखानाने िदले. संभाजीराजांना
छýपती िशवराय राजाराम (लहान भाऊ) यास गादीवर बसिवणार असÐयाचा संशय आला
व ते िदलेरखाना¸या गोटात दाखल झाले. तेथे Âयांना ७०००ची मनसब आिण राजा हा
िकताब देÁयात आला. युवराज संभाजी शýू¸या गोटात दाखल झाÐयामुळे व औरंगजेबाचा
कपटी Öवभाव मािहत असÐयामुळे छýपती िशवरायांना अÂयंत दुःख झाले. ितकडे
औरंगजेबाने संभाजीला कपटाने कैद कłन आगöयास आणÁया¸या गुĮ सूचना
िदलेरखानाला िदलेÐया होÂया. परंतु िदलेरखान औरंगजेबाएवढा कपटी व िवĵासघातकì
नÓहता. Âयामुळे Âयाने संभाजीराजांस मुघल गोटातून िनघून जाऊन आपÐया विडलांना
िमळावे असा सÐला िदला. एवढेच नÓहे तर आपण संभाजीस अटक करणार असून Âयाला munotes.in

Page 157

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
157 बादशहा¸या दरबारी नेणार असÐयाचे सुĦा वरवरचे नाटक केले. परंतु आतून युवराज
संभाजी¸या सुटकेसाठी सवª ÓयवÖथा कłन ठेवली होती. कारण Âया¸या मदतीिशवाय
मुघलां¸या तंबूतून सुटका कłन घेणे सोपे नÓहते.
िकंकेड आिण पारसनीस यां¸या मते, "िदलेरखान अफगाण मुिÖलम असला तरी दगाबाज
नÓहता. Âयाने औरंगजेबा¸या दुĶ हेतूची संभाजीस कÐपना िदली आिण छýपती
िशवरायांकडे परतÁयाचा सÐला िदला. Âयातच इतरांना संशय येऊ नये Ìहणून
िदलेरखानाने संभाजीचा खुलेआम अपमान केला, Âयाची मनसब कमी केली आिण Âयाचा
खचªसुĦा िदला नाही. Âयामुळे संभाजीने सुĦा अÂयंत नाराजीचे नाटक केले आिण आपÐया
विडलांशी संपकª साधला. मग मराठा साथीदारां¸या मदतीने Âयाने िदलेरखाना¸या
तावडीतून आपली सुटका कłन घेतली आिण पÆहाळगडावर पोहोचला. तेथे Âया¸या
विडलांनी Âयाला पुÆहा Öवराºयात घेतले खरे परंतु िफतुरीची िश±ा Ìहणून Âयांस कोणतीही
महßवाची जबाबदारी न देता पÆहाळा येथे नजरकैदेतच जणू डांबले." युवराज संभाजी २०
नोÓह¤बर १६७९ रोजी िदलेरखाना¸या तंबूतून िवजापूरात मसंद यां¸या आ®यास आले.
सर जदुनाथ सरकार Ìहणतात, "नोÓह¤बर रोजी िदलेरखानास ही बातमी समजÐयानंतर तो
तातडीने िवजापूरात दाखल झाला व आपला दूत ´वाजा अÊदुल रºजाक यास लाच देऊन
मसंदकडे संभाजéस अटक करÁयास पाठिवले. परंतु संभाजीराजांस ही बातमी कळताच ते
िवजापूरातून िनसटले व आपÐया विडलांनी सºज ठेवलेÐया घोडेÖवारां¸या मदतीने
आपÐया विडलांस ४ िडस¤बर रोजी पÆहाळा येथे येऊन िमळाले."
इितहासकारांची िभÆन मते असली तरी एक गोĶ सÂय आहे कì, संभाजीराजांची मुघलां¸या
तंबूतून सुटका झाली व ती िदलेरखाना¸या मदतीिशवाय श³य नÓहती. तो सवª
औरंगजेबाचा राग शांत करÁयासाठी व आपÐयावरील संशयाची सुई हटिवÁयासाठी
िदलेरखान तातडीने संभाजéस अटक करÁयासाठी िवजापूरात दाखल झाला. िशवरायांनी
माý संभाजéस सहजासहजी माफ केले नाही व क¤िþय ÿशासनापासून महßवा¸या पदांपासून
Âयांना दूरच ठेवले.
७.७.१ स°ासंघषª:
छýपती िशवरायांचा रायगडावर इ.स. १६८० मÅये मृÂयु झाÐयानंतर Âयांचा लहान मुलगा
राजाराम (वय १० वष¥) यास Âयांची आई सोयराबाई आिण आÁणाजी द°ो बाळाजी आवजी
व इतर मंýी यां¸या पािठंÊयाने २१ एिÿल १६८० रोजी राºयिभषेक करÁयात आला. परंतु
संभाजीराजे सवाªत मोठे वारस असताना राजाराम या लहान भावास वारस नेमÐयामुळे
राºयातच गटबाजीचे कारÖथान चालू झाले. संभाजीराजांना मु´य सेनापती हंबीराव मोिहते
आिण इतर काही मंÞयांचा पािठंबा होता व ते पÆहाÑयावर होते. बातमी िमळताच Âयांनी
पÆहाळागड ताÊयात घेतला आिण १८ जून १६८० रोजी रायगडावर आपली स°ा Öथापन
केली. Âयांनी राजाराम व Âयांची आई सोयराबाई यांना कैद केले. परंतु नंतर Âयांना सोडून
देÁयात आले. Âयानंतर ऑगÖट १६८१ मÅये संभाजéचा खून कłन राजारामला गादीवर
बसिवÁयात येणार असÐयाचा कट उघडकìस आला. Âयामुळे कटातील सहभागी आÁणाजी
द°ो, बाळाजी आवजी आिण इतर मंýी यांना देहांत शासन देÁयात आले. सोयराबाईचा
तुłंगात लवकरच मृÂयु झाला. munotes.in

Page 158

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
158 ७.७.२ कवी कलश:
संभाजीराजांनी स°ा हातात घेतÐयानंतर Âयांनी िशवरायां¸या िवĵासातील माणसे
(सÐलागार) शासनातून हटवÁयात सुłवात केली. कारण Âयांस कायम संशय वाटत असे.
Âयातच कनोजचा āाĺण पुरोिहत या¸या ÿभावाखाली, ºयाला Âयांनी 'कवी कलश असा
िकताब िदला होता. संभाजीराजे आपले ÿÂयेक िनणªय Âया¸याच सÐÐयाने घेऊ लागले. मग
तो योµय असो कì अयोµय. Âया¸याच ÿभावाखाली संभाजीराजे तंýमंýावर िवĵास ठेवू
लागले. १८ मे १६८२ रोजी बाळ शाहóचा जÆम झाÐयावर (संभाजी राजांचा पुý) तो काली
माते¸या पूजेमुळे झाला असÐयाचे Âयां¸या मनावर िबंबवले गेले Âयामुळे तर कवी कलश वर
Âयांचा िवĵास अिधकच ŀढ झाला.
७.७.३ मुघल ÿदेशावर मोिहमा:
छýपती संभाजीराजांची कारकìदª तशी धामधूमीचीच रािहली. Âयामुळेच Âयां¸या काळात
Öवराºयाचा ÿादेिशक िवकास झाला नाही. Âयांचा गट व राजाराम यांचा गट यांमÅये छुपा
संघषª सतत घुमसत होता. Âयामुळे राºयाची िवधायक शĉì खचê पडत होती. Ļाचा
फायदा औरंगजेबाने उठिवÁयाचे ठरवले आिण तो दि±णेतच तळ ठोकून बसला.
संभाजीराजांनी िशवरायांÿमाणेच दि±णेतील मुघलां¸या ÿदेशांवर छापे टाकून ते
लुटÁया¸या कारवाया सुł ठेवÐया. इ.स. १६८०-८१ मÅये Âयांनी खानदेश आिण
बुöहाणपूर लुटले. नोÓह¤बर १६८१ मÅये Âयांनी अहमदनगर ताÊयात घेÁयाचा ÿयÂन केला
परंतु Âयांना यश िमळाले नाही. परंतु मुघल ÿदेशामÅये छýपतीसंभाजीराजांचे छापे टाकणे व
ते लुटणे ही मराठ्याची पारंपाåरक चाल होती. ते दसöया¸या िदवशीच Âयाची सुłवात
करत. Âयामुळेच या कारवायांमुळे राºया¸या ÿदेशात काही भर पडली नाही.
७.७.४ छýपती संभाजी राजे व युवराज अकबर:
इ.स. १६७९ मÅये औरंगजेबाने राजपूतांिवŁĦ कडक मोिहम सुł केली होती व Âयांचा
मुलगा युवराज अकबर या¸यावर ती जबाबदारी िदलेली होती. आपÐया विडलां¸या
मागªदशªनाखाली युवराज अकबर मोिहमेचे नेतृÂव करीत होता. परंतु पराøमी राजपूतांसमोर
Âयाला काही यश िमळाले नाही. याउलट Âयाचे सैिनकì व आिथªक नुकसान होऊ लागले.
राजपूत आपणास दाद देत नसÐयाचे पाहóन अकबरने Âयां¸याबरोबर तहाची बोलणी चालू
केली व औरंगजेबास तसे कळिवले. परंतु Ļाचा औरंगजेबास राग येऊन Âयाने अकबरास
माघारी बोलावले. Âयामुळे अकबराने औरंगजेबािवłĦ उघड बंड केले. ते बंड मोडून
काढÁयास आले परंतु अकबर दि±णेकडे संभाजीराजा¸या आ®यास गेला. नोÓह¤बर १६८१
मÅये युवराज अकबर व छýपती संभाजीराजे यांची भेट झाली परंतु Âयां¸यामÅये िवĵासाची
भावना िनमाªण झाली नाही. छýपती संभाजीराजांस अकबर औरंगजेबाचा गुĮहेर वाटला
आिण तो आपणास गोड बोलून आगöयास कपटाने नेÁयास आला आहे असा गैरसमज
झाला. याउलट अकबरास छýपती िशवरायांÿमाणे छýपती संभाजी राजे आपणास पूणªपणे
संर±ण देऊन एकिýतपणे औरंगजेबािवłĦ राजपूत राजां¸या मदतीने लढा उभारतील असे
वाटले होते. परंतु Âयाचा Ăमिनरास झाला.
munotes.in

Page 159

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
159 ७.७.५ औरंगजेबाची द´खन Öवारी:
औरंगजेबास अकबराचे बंड कळताच Âयास कैद करÁयाचे आदेश Âयाने िदले. ÂयामÅये यश
न आÐयामुळे Âयाने राजपूतांबरोबर समझोता कłन दि±णेकडे मोठ्या सैÆयासह आपÐया
मुलास ताÊयात घेÁयासाठी आिण Âयाचा आ®यदाता मराठा राजा संभाजी यास धडा
िशकवÁयासाठी िनघाला. आपÐया समवेत Âयाने संपूणª लवाजमा नÓहे सवª ÿशासन व
Âयातील अिधकारी सुĦा Âयाने आणले होते. माचª १६८२ मÅये तो औरंगाबाद येथे दाखल
झाला.
७.७.६ िसĦी व पोतुªिगजांिवŁĦ मोिहम:
औरंगजेब बंडखोर अकबरािवłĦ मोठ्या सैÆयासह दि±णेत दाखल झाÐयामुळे कोणतीही
िनिIJत अशी कारवाई होऊ शकली नाही. िकंबहòना ही अिनिIJततेची िÖथती बरीच वष¥ चालू
होती. अकबरासाठी छýपती संभाजीराजे औरंगजेबािवłĦ कोणताही ठाम िनणªय घेत
नÓहते. Âयामुळे अकबरा¸या पदरी िदवस¤िदवस िनराशा येत चालली आिण औरंगजेबाकडे
गेÐयास तो सोडणार नाही याचीही िभती Âयाला वाटू लागली. दि±णेमधील मुघल सैÆयावर
संभाजीराजांनी हÐला केला नाही िकंवा तशी तयारीही केली नाही Âयातच संभाजीराजांनी
जंिजöया¸या िसĦीकडे आपला मोचाª वळवला आिण मुंबईतील इंúजांिवłĦ चकमकì
केÐया. तसेच पोतुªिगजांिवłĦ (गोवा) सुĦा दुसरे (मराठा) युĦ केले. अकबराने आता माý
संभाजी¸या मदतीने आपणास िदÐलीची स°ा िमळिवता येईल याची आशा सोडली आिण
तो फेāुवारी १६८७ ला पिशªयास पळून गेला. नोÓह¤बर १७०४ मÅये तेथेच Âयाचा मृÂयु
झाला.
संभाजीराजे इ.स. १६८२ मÅये जंिजöयावरील मोिहमेवर असतानाच इकडे मुघल सैÆयाने
उ°र कोकणावर Öवारी केली आिण कÐयाण ÿदेश काबीज केला. युवराज आइम
(औरंगजेबाचा पुý) याने राजधानी रायगडावर पूव¥कडून आøमण केले. दरÌयान संभाजéची
जंिजरा मोिहम यशÖवी झाली नाही. परती¸या वाटेत Âयांनी पोतुªिगजांवर आøमण केले.
एिÿल १६८३ मÅये Âयांनी दमण पर आøमण कłन जाळपोळ केली. चौल बंदरसुĦा
अÖताÓयÖत कłन टाकले. पोतुªिगज Óहाईसरायचा फŌडा ÿदेश घेÁयाचा ÿयÂन फसला
गेला. Âयानंतर संभाजीराजांनी गोÓयावर आøमण केले. मराठा सैÆयाने जवळजवळ
मिहनाभर सालसेत आिण बारदेश या ÿदेशांची लूट केली. परंतु औरंगजेबाचा मुलगा शाह
आलमने ÿदेशावर आøमण करताच संभाजीराजे रायगडाकडे परतले.
इ.स. १६८५-८७ दरÌयान औरंगजेब िवजापूर आिण गोवळकŌडा यावरील मोिहमेमÅये
गुंतला असÐयामुळे संभाजीराजां¸या सैÆयाने मुघल ÿदेशावर छोट्यामोठ्या ÿमाणात छापे
टाकÁयास सुłवात केली. Âयातच मराठा सरदार संभाजीराजांना सोडून मुघलां¸या तंबूत
जाऊ लागले. Âयामुळे बंडखोर सैÆयाने उ°र कोकण आिण कनाªटक ÿदेशांत गŌधळ
घातला होता. Âयातच िजंिजचा मराठा Óहाईसराय हनूजी महािडक यांने Öवतःस Öवतंý
घोिषत केले होते.
िवजापूरची आिदलशाही व गोवळकŌड्याची कुतुबशाही नĶ केÐयानंतर औरंगजेबाने आपला
मोचाª मराठ्यांकडे वळवला. Âयातच युवराज अकबर मराठा तंबूतून अगोदरच िनघून गेला munotes.in

Page 160

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
160 होता. Âयामुळे Âया¸याकडून कोणताही धोका नÓहता. Âयातच ºयावेळी औरंगजेब
आिदलशाही व कुतुबशाही यां¸यािवŁĦ लढाईत गुंतला होता Âयावेळी संभाजी राजांनी
पåरिÖथतीचा फायदा उठवणे आवÔयक होते. याउलट Âयांनी अंतगªत भानगडéमÅये ल±
घातल. Âयामुळे Âयां¸याच राºयातील मराठा देशमुख Âयांचे शýू बनले व आपापसातील
संघषª वाढू लागला.
७.७.७ संभाजीराजांची कैद व खून:
औरंगजेबाने संभाजीराजांना पकडÁयासाठी एक खास मोिहमेवर गोवळकŌड्याचा सरदार
मुकरªब खान याची मराठी Öवराºयावर चालून जाÁयासाठी नेमणूक केली. खरे Ìहणजे Âयाने
पÆहाळगडास वेढा घालÁयाचे िनिम° केले तरी संभाजीराजां¸या संपूणª हालचालéवर Âयाचे
ल± होते. आपÐया गुĮहेरांनी मािहती िदÐयावłन मुकरªब खानाने संभाजीराजांना
पकडÁयासाठी जोरदार हÐला केला आिण संभाजीराजांना संगमेĵर येथे इ.स. १६८८
मÅये पकडले. Âयां¸या सोबतीला कवी कलश सुĦा होता. िभमा नदी¸या िकनाöयावरील
मुघलां¸या तंबूत Âया दोघांना बंदीवान Ìहणून सादर करÁयात आले. ºयावेळी मुघल
अिधकाöयांनी संभाजीराजांची उलटतपासणी करÁयास सुłवात केली Âयावेळी Âयांनी
औरंगजेबाचा आिण मोहÌमद पैगंबरांचा अपमान केÐयाचे Ìहटले जाते. तरीसुĦा
औरंगजेबाने Âयांना काही अटéवर जीवदान देÁयाचे माÆय केले. ÂयामÅये पुढील अटéचा
समावेश होता.
१) संभाजीराजांनी Öवराºयातील सवª िकÐले मुघलां¸या Öवाधीन करणे.
२) आपली सवª संप°ी कुठे कुठे आहे, ती मुघलांना मािहती देणे आिण
३) ºया मुघल अिधकाöयांनी िफतुर होऊन मराठ्यांना मदत केली Âयांची नावे जािहर
करणे या Óयिĉåरĉ संभाजीराजांवर औरंगजेबाने 'मुिÖलम धमाªतर' करÁयाचा
ÿÖतावही ठेवला होता.
परंतु संभाजी राजांनी औरंगजेबा¸या सवª अटी अमाÆय केÐया. Âयामुळे उलेमां¸या गटाने
संभाजीराजांस देहांताची िश±ा ठोठावली. पंधरा िदवस सतत शारीåरक व मानिसक छळ
केÐयानंतर ११ माचª १६८९ रोजी Âयांचा िनघुªण खून करÁयात आला.
अिलकडील संशोधनानुसार संभाजी राजे पराøमी, ÿशासक व िवĬान संÖकृत पंिडत होते.
Âयांनी लहानवयातच 'बुĦभूषण' नावाचा úंथ िलिहला आिण तो संÖकृतमÅये होता.
७.८ छýपती राजाराम (इ.स. १६८९-१७००) संभाजीराजांना मुकरªबखानाने पकडÐयानंतर छýपती िशवरायां¸या लहान मुलगा राजाराम
यांची तुłगांतून सुटका करÁयात आली आिण १९ फेāुवारी १६८९ रोजी वया¸या १९Óया
वषê छýपती Ìहणून राºयािभषेक करÁयात आला. Âयातच मुघलां¸या फौजांनी झुिÐफकार
खाना¸या नेतृÂवाखाली रायगडाला वेढा घातला होता. Âयामुळे संभाजीराजांची िवधवा पÂनी
येसुबाई यां¸या सÐÐयावłन राजाराम यांनी गुĮपणे िजंजीस आ®य घेतला. शेवटी रायगड
मुघलां¸या ताÊयात आला. येसुबाई, Âयांचा छोटा मुलगा शाहó आिण इतर कुटुंिबय यांना munotes.in

Page 161

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
161 मुघलां¸या छावणीत कैदी Ìहणून नेÁयात आले. रायगड िजंकÐयानंतर मुघलांनी इतरही
िकÐले िजंकून घेतले.
इ.स. १६८९पय«त औरंगजेबाने जवळजवळ दि±णेतील ÿमुख स°ा काबीज केलेÐया
होÂया. ÂयामÅये िवजापूर, गोवळकŌडा, रायगड आिण Âयांचे शासक Âया¸या छावणीत
युĦबंदी Ìहणून आणÁयात आले होते. परंतु औरंगजेबाचा हा िवजय फार काळ िटकला
नाही. मराठा राजा¸या पराभवानंतर पराøमी मराठा सरदारांनी मुघल फौजांिवłĦ लढाई
चालू केली आिण मराठी ÖवातंÞययुĦ हे जनतेचे युĦ आहे असे Öवłप Âयाला ÿाĮ झाले.
छýपती राजारामाने नोÓह¤बर १६८९ मÅये िजंजीस पोहोचÐयानंतर तेथे आपला
राºयकारभार करÁयास सुłवात केली. परंतु छýपती िशवरायांÿमाणे ते कुशल ÿशासक
नÓहते. Âयां¸याकडे संघटन कौशÐयाची उणीव होती. तरीही केवळ िशवरायांचे पुý
असÐयामुळे Âयाकडे इतर कुशल मराठा सरदारांनी दुलª± केले व Âयांचा आदर केला.
राजारामां¸या काळात अनेक नवनवीन मराठा सरदारांचा उदय झाला Âयाचबरोबर
मुघलांिवłĦ संघषाªत अनेक नामांिकत मराठा सरदार कामी आले. ÂयामÅये िनळकंठ
पेशवा, रामचंþ, अमाÂय, शंकरजी मÐहार सिचव आिण ÿÐहाद िनराजी रावजी यांचा
समावेश होता. याच काळात धनाजी जाधव, संताजी घोरपडे आिण परशुराम िýंबक या
पराøमी सरदारांचा उदय झाला.
७.८.१ मराठा स°ेचे िवक¤þीकरण:
छýपती राजाराम दूर िजंजीस असÐयामुळे मराठा Öवराºयावर एकछýी िनयंýण िमळवू
शकले नाही. तसेच मराठा ÿशासन व लÕकरी ÿशासन यांवर Âयांना ÿÂय± िनयंýण
िमळवणे श³य नÓहते. Âयामुळेच तÂकालीन पåरिÖथतीला अनुसłन राºयअिधकारांचे
िवक¤þीकरण करणे आवÔयक होते. Âयामुळे महाराÕůातील राजकìय आिण लÕकरी
ÿशासनाची देखभाल करÁयाचे काम रामचंþ िनळकंठ बावडेकर (अमाÂय) यां¸याकडे
'हòकुमत पÆहा' Ìहणून देÁयात आले. इ.स. १६८९ १६९७ या काळात ते राजारामपासून
जवळजवळ Öवतंýपणे राºयाचा कारभार सांभाळीत होते. Âयांनी मराठा सरदारांवर िनयंýण
िमळिवले. ÿदेशांवर छापे घातले आिण कनाªटकातील आपले सहकारी ÿÐहाद िनराजी यांना
लÕकरी मदत पुरिवली. दि±णेतील छोट्या मोठ्या राजांना एकý कłन मुघलांिवłĦ एक
मजबूत मराठा फळी बांधली.
७.८.२ धनाजी जाधव आिण संताजी घोरपडे:
मराठा राºया¸या एकछýी राजा आिण एक क¤þीय ÿशासन याचा अभाव असÐयामुळे
औरंगजेबापुढे अनेक अडचणी िनमाªण झाÐया. छýपती राजाराम यां¸याकडून महßवाकां±ी
मराठा सरदारांना वेळोवेळी आिथªक व लÕकरी मदत िमळत असÐयामुळे ते वारंवार मुघल
ÿदेशांवर छापे टाकìत असत. Âयामुळे Ļा जनते¸या उठावाला कसे सामोरे जायचे,
कोणाकोणास सामोरे जायचे, कोण मराठा सरदार कुठून येईल व हÐला करील याचा
औरंगजेब व मुघल सरदारांना सतत िभती वाटत होती. कारण एका राजा¸या
नेतृÂवाखालील लÕकरास व Âया राजास नेÖतनाबूत करणे सोपे असते परंतु राजा
नसÐयामुळे मराठा लोकांनीच पुकारलेÐया लढ्यास तŌड देणे मुघलांस कठीण होऊन बसले munotes.in

Page 162

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
162 होते. मराठी फौजा आपÐया पराøमी सरदारा¸या नेतृÂवाखाली अचानक हÐला कłन
±णाधाªत अŀÔय होत तर बलाढ्य मुघल फौजा Âयांना शोधत बसत. ÿÂयेक िठकाणी मुघल
फौजा काही मराठा फौजांना तŌड देऊ शकत नÓहÂया. Âयामुळे मुघलांकडील िकÐले मराठा
सरदार लवकरच ताÊयात िमळिवत असत. इ.स. १६९० मÅये मराठ्यांनी मुघलांिवłĦ
आपला पिहला िवजय नŌदिवला. साताöयाजवळ शारजा खान नावाचा मुघल सेनापती
आपÐया कुटुंब व चार हजार घोड्यांसह मराठ्यां¸या हाती लागला. Âयानंतर हळूहळू मराठा
सरदारांनी ÿतापगड, रोिहडा, रायगड आिण तोरणा यासारखे िकÐले मुघलां¸या ताÊयातून
मुĉ केले. इ.स. १६९२ मÅये मराठ्यांनी पÆहाळा िजंकला परंतु मुघल सैÆयाने िकÐÐयास
वेढा घातला. व तो अनेक वष¥ चालवला.
संताजी घोरपडे आिण धनाजी जाधव या सरदारांनी मुघल सैÆयÿमुखास भंडावून सोडले.
Âयां¸या रसद तोडून टाकÐया आिण अनेक वेळा Âयां¸या खिजना लुटला. सातारा, आिण
धारवाड या िजÐĻांमÅये Ļा सरदारांनी मुघलांिवłĦ िनणाªयक लढाया लढÐया. इ.स.
बेळगाव १६९२¸या शेवटी हे मराठा सरदार कनाªटकात िनघून गेले आिण १६९३ मÅये ते
पुÆहा आले व मुघलांिवłĦ पुÆहा छुपे हÐले करÁयास सुłवात केली. इ.स. १६९४-९५
¸या दरÌयान मराठा सरदारां¸या वारंवार होणाöया आकिÖमक हÐÐयांनी मुघल फौजांना
सळो कì पळो कłन सोडले होते. संताजी घोरपडे यांनी कािसम खान आिण िहÌमत खान
या दान नामांिकत मुघल सरदारांचा दाłण पराभव केला.
संताजी घोरपडे आिण धनाजी जाधव या दोÆही पराøमी सरदारांमÅये पुढे सेनापती कोण
होणार याबाबत वैर िनमाªण झाले. Âयामुळे इ.स १६९६-९७मÅये मराठा सैÆयात व Âया
दोघां¸या आøमक हालचालéवर थोडा िवपरीत पåरणाम झाला होता. संताजी घोरपडे यांचा
Öवभाव उĥाम Öवतःबĥल गवª, उĦटपणाचा, हेकेखोरपणाचा असÐयामुळे Âयांची
जनमानसातील ÿितमा हवी तेवढी चांगली नÓहती, धनाजी जाधव व संताजी घोरपडे यांची
फौज अनेक वेळा आपापसात भांडत असे. Âयातच जून १६१७ मÅये संताजीचा खून झाला
Âयामुळे मराठा Öवराºयांची मोठी हानी झाली. शýू¸या उिणवांचा फायदा घेÁयामÅये
संताजéचा हात कोणीही पकडू शकत नÓहता. आपÐया िवजे¸या वेगाने हालचाली आिण
कडक िशÖत यामुळे मुघल सैÆयाची Âयांनी दाणादाण उडवून िदली होती. आपÐया अनेक
दोषांसह (Öवभाव वैिशĶ्ये) ते लÕकरी ŀĶ्या अÂयंत अतुलिनय होते. जवळजवळ सात वष¥
मुघल सैÆयामÅये Âयांनी एक दहशत िनमाªण कłन ठेवली होती. खाफì खान Ļां¸या मते,
"शाही दरबारचा एकही सरदार Âयां¸याबरोबर मुकाबला करÁयाची िहंमत दाखवत नÓहता
आिण Âयांनी Âयां¸या सैÆयाची उडिवलेली ýेधाितरपीट पाहóन धाडसीतला धाडसी सरदार
थरथर कापत असे. एवढेच नÓहे तर औरंगजेबाने सुĦा संताजी घोरपड¤बĥल मराठा
ÖवातंÞय युĦाचा सेनापती Ìहणून गौरव केलेला आहे.’’ िशवरायांनंतर सवाªत पराøमी
सैिनक Ìहणून संताजीस माÆयता िमळाली आहे.
छýपती राजाराम इस. १६९७ पय«त िजंिजस रािहले. दरÌयान¸या काळात मुघल फौजांनी
झुिÐफकार खाना¸या नेतृÂवाखाली सÈट¤बर १६९० ते जानेवारी १६९८ Ìहणजे
जवळजवळ ८ वष¥ िजंिज¸या िकÐÐयास वेढा घातला होता. दोÆही प±ांना थोड्याफार
ÿमाणात यश हòलकावणी देत होते. शेवटी राजारामांनी िजंजीहóन आपली सुटका कłन
िवशालगडाकडे पलायन केले. परंतु Âयांचे पूणª कुटुंब मुघलां¸या तावडीत सापडून Âयांना munotes.in

Page 163

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
163 बंदी बनिवÁयात आले छýपती राजाराम यांनी आपÐया अंमलाखालीत ÿदेशातून ÿवास
केला आिण मराठी अिधकारी आिण सैिनक सरदारांना उ°ेजन िदले. खानदेश आिण
वöहाडवर छापे टाकÁयासाठी आपÐया सैÆयास धाडले. सुरतेवर छापा टाकÁया¸या बहाणा
कłन राजाराम िसंहगडाकडे पोहोचले परंतु मुघल सैÆयाने Âयांना माघार घेÁयास भाग
पाडले. Âयानंतर ते गंभीरåरÂया आजारी पडले आिण १२ माचª १७०० रोजी Âयांचे िनधन
झाले.
आपली ÿगती तपासा
१) औरंगजेबाने संभाजीराजांस सोडिवÁयासाठी कोणÂया अटी घातÐया होÂया ते सांगा.
२) संताजी घोरपड¤ची कामिगरी िलहा.
७.९ महाराणी ताराबाई (१७००-१७०७) छýपती राजाराम यां¸या मृÂयुनंतर थोड्याच कालावधीत Âयांची िवधवा पÂनी ताराबाई
यांनी िशवाजी िĬतीय Ļा मुलास गादीवर बसिवले. िशवाजी िĬतीय हा स²ान नसÐयामुळे
ताराबाई Öवतः Âयांची काळजीवाहó अिधकारी बनली आिण राºयकारभाराची ÿÂय± सूýे
Öवतः¸या हातात ठेवली. Âयातच राजारामांची दुसरी िवधवा राजस बाई िहनेसुĦा आपÐया
मुलास गादीवर बसिवÁयाचा ÿयÂन केला परंतु Âयात ितला यश आले नाही. परंतु
Âयां¸यामÅये गृहयुĦाची िÖथती िनमाªण झाली व गटबाजीस ÿोÂसाहन िमळाले. ताराबाई
Öवतः पराøमी आिण ŀढिनिIJयी असÐयामुळे Âया मराठा राºया¸या नामधारी राजा¸या
वतीने (िशवाजी िĬतीय) खöया ÿशासक बनÐया. Âयांनी मराठा राºयातील नामंिकत मंýी
आिण सरदारांचा पािठंबा िमळिवला. ÂयामÅये 'ÿितिनधी' पद बहाल झालेले परशुराम िýंबक
यांचा ÿामु´याने समावेश होता.
मराठा - मुघल संघषª कायमचा समाĮ करÁयासाठी औरंगजेब सातारा िकÐÐयाजवळ
छावणीमÅये असताना ताराबाईंनी Âयाकडे शांतीवाताª ÿÖताव िदला. Âयांनी मुघलांना
सातारा, पÆहाळा आिण इतर महßवाचे पाच िकÐले देऊ केले. तसेच दि±णे¸या मुघल
गÓहªनरला सेवेसाठी पाच हजार मराठा घोडेÖवार पुरिवÁयाचे आĵासन िदले आिण मुघलांचे
वचªÖव माÆय केले. Âया¸या बदÐयात औरंगजेबाने ताराबाईंचा मुलगा िशवाजी िĬतीय यास
राºयाचा राजा Ìहणून माÆयता īावी, Âयास सात हजाराची मनसब बहाल करावी आिण
मुघल दरबारी Óयिĉगत सेवा पुरिवÁयापासून सूट िमळावी अशी मागणी मुघलांकडे
करÁयात आली. तसेच ताराबाईनी दि±ण ÿांतांकडून 'सरदेशमुखी वसुली अिधकार munotes.in

Page 164

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
164 िमळÁयाची सुĦा मागणी केली. परंतु िवĵासघातकì औरंगजेबाने ताराबाईंचा ÿÖताव
धुडकावून लावला आिण मराठा राºयावर आøमण करÁयासाठी आपली मोिहम चालूच
ठेवली.
ताराबाईने आपÐया उÂकृĶ संघटन कौशÐयाने राºयाची िवÖकळीत झालेली घडी
बसिवÁयाचा ÿयÂन केला आिण मराठा सरदारांना आपÐया मराठा Öवराºयासाठी पुनÿेåरत
केले. खाफìखान सुĦा ताराबाईची Öतुती करतो व Ìहणतो, "ताराबाई हòशार , कुशल
ÿशासक लोकिÿय , महßवाकां±ी होÂया. Âयां¸या मागªदशªना खाली मराठ्यां¸या कारवाया
वाढÐया. Öवतः¸या हातामÅये Öवराºयाची सूýे घेतली. Öवतः नेमणूका केÐया, सैÆयामÅये
फेरबदल केले. राºया¸या कृषी लागवडीमÅये तर ल± घातलेच पण मुघल ÿदेशामÅये छापे
टाकÁयासाठी मोिहमांचे िनयोजनसुĦा केले. द´खन¸या सहा सुËयांवर छापे टाकÁयासाठी
सैÆय पाठिवले ते िसरŌज व मंदसोर (माळवा) पय«त Âयामुळे मराठा सरदारांची मने Âयांनी
िजंकली आिण Âयामुळेच औरंगजेबाचे मराठा Öवराºयास नĶ करÁयाचे सवª ÿयÂन फोल
ठरले. "
इ.स. १७००-१७०५ या कालवधीमÅये औरंगजेबाने आपÐया सैÆयाचे मराठा
ÖवराºयािवłĦ जातीने नेतृÂव केले. Âयाने Öवतः मराठा सरदारांस व सेनाÿमुखांस िफतुर
होÁयासाठी लाच देऊ केली. परंतु मराठा सैÆयाने औरंगजेबा¸या सैÆयावर गिनमी काÓयाने
छुपे हÐले केले, Âयांची शľे लुटली. मराठा सैÆय औरंगजेबा¸या बलाढ्य सैÆयापुढे खुले
युĦ करÁयास असमथª होते. परंतु गिनमी युĦ कलेने मराठी सैÆयाने औरंगजेबा¸या सैÆयान
नुकसान केले आिण Âयांना सळो कì पळो कłन सोडले.
औरंगजेबा¸या शेवट¸या मोिहमेमुळे औरंगजेबाची दि±णेतील पकड काहीशी िशिथल झाली.
इ.स. १७०२-०४ या कालावधीत द´खन ÿांतांत कोरडा दुÕकाळ पडÐयामुळे शेती व
Óयापारावर िवपåरत पåरणाम झा ला होता. Âयाचा पåरणाम महागाई वाढ व जीवनावÔयक
वÖतूंचा तुटवडा यांवर झाला. सवªý (दि±णेमÅये) दुÕकाळाचे सावट पसरले होते. Âयात
Èलेग¸या साथीबरोबर इतरही रोगांची साथ पसरली होती Âयामुळे मृÂयुदर ÿमाण वाढले
होते. या सवª पåरिÖथतीमुळे औरंगजेबास नैराÔय आले आिण जानेवारी १७०६ मÅये Âयाने
अहदमनगरमÅये कूच केले. Âयानंतर इ.स. १७०७ मÅये Âयाचा मृÂयु झाला.
ताराबाई अÂयंत कुशल ÿशासक होÂया. Âयां¸यामुळेच मराठा सरदार व अिधकाöयांना एक
Öफूितª िमळाली व ते पूवêÿमाणेच Âवेषाने मराठा Öवराºयासाठी लढÁयास कायªरत झाले,
एवढेच नÓहे तर छýपती राजारामांपे±ाही Âयांनी आपले कतृªÂव मोठ्या ÿभावीपणे दाखिवले.
ताराबाईनी मुघलांिवŁĦ¸या मोिहमा Öवतः¸या मागªदशªनाखाली राबिवÐया आिण Âया
यशÖवीही कłन दाखवÐया शेवटी औरंगजेबा¸या मृÂयु पय«त (इ.स. १७०७) ताराबाईने
मराठा Öवराºयाचे र±ण करÁयाचा आटोकाट ÿयÂन केला आिण Âयानंतर माý मराठा -
मुघल संघषª जवळजवळ संपुĶात आला होता.

munotes.in

Page 165

मराठी स°ेचा उदय व िवÖतार
165 आपली ÿगती तपासा
१) महाराणी ताराबाई व मुघल संघषª ÖपĶ करा.
२) खाफìखानाने ताराबाईची Öतुती कशी केली आहे ?
७.१० समारोप छýपती िशवरायांनी आपÐया कारकìदêत एक अतुलनीय लोक कÐयाणकारी, ÿजाहीतद±,
पराøमी, सिहÕणु, कुशल ÿशासक, मुÂसĥी लढवÍये अशी आपली ÿितमा िनमाªण कłन
मराठा राºयाची Öथापना केली. Âयां¸या वारस पुý छýपती संभाजी राजांनी Âयांचे अनुकरण
करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु औरंगजेबाने कपटाने Âयांचा खून केला. छýपती राजाराम माý
तेवढे कुशल नसÐयामुळे Âयांनी जहािगरी बहाल केÐया तर महाराणी ताराबाईंनीसुĦा
आपÐयाला िमळालेÐया काळात औरंगजेबास मराठा Öवराºय नĶ कł िदले नाही.
७.११ ÿij १) िशवरायां¸या ÿशासन ÓयवÖथेचे िवĴेषण करा.
२) ‘िशवरायांचे मराठा Öवराºय एक अĩुत िनिमªती होती’ भाÕय करा .
३) छýपती संभाजी राजां¸या कारकìदêचा मागोवा ¶या.
४) टीपा िलहा.
अ) अĶÿधानमंडळ ब) छýपतीराजाराम
क) महाराणी ताराबाई ड) संताजी घोरपडे व धनाजी जाधव.
७.१२ संदभª  रानडे, एम.जी, राईज ऑफ दी मराठा पावर अँड अदर ऐसेस, १९६१
 सरकार, जदुनाथ, िशवाजी अँड िहज टाईÌस, ओåरयÆट लाँगमन, बॉÌबे, १६५२
 सरदेसाई, जी.एस., Æयू िहÖटरी ऑफ मराठाज, खंड – I munotes.in

Page 166

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
166  पगडी, सेतुमाधवराव, छýपती िशवाजी, कँÆटीन¤टल ÿकाशन, पुणे
 कोलारकर, श.गो. ‘मराठ्यांचा इितहास’, मंगेश ÿकाशन, नागपूर
 कुलकणê, अ.रा., खरे ग.ह., ‘मराठ्यांचा इितहास’, खंड पिहला, िशवाजी आिण
िशवकाळ (१६००-१७०७) महाराÕů िवīापीठ úंथिनिमªती मंडळासाठी, कँÆटीन¤टल
ÿकाशन, पुणे
 देव ÿभाकर, ‘मराठ्यांचा इितहास’ िवīा ÿकाशन


*****
munotes.in

Page 167

167 ८
मुघल काळातील सामािजक जीवन
घटक रचना
८.१ उिĥĶे
८.२ ÿÖतावना
८.३ िहंदू समाज घटकाची वैिशĶ्ये
८.३.१ वणªÓयवÖथा व जातीÓयवÖथा
८.४ मुिÖलम समाज घटकाची वैिशĶ्ये
८.४.१ तुकª-मुघल
८.४.२ अफगाण
८.४.३ इराणी
८.४.५ तूराणी
८.४.६ भारतीय मुसलमान
८.५ मुघल काळातील समाजरचना
८.५.१ स°ाधारीवगª
८.५.२ उ¸च वगª
८.५.३ Óयापारी वगª
८.५.४ मÅयमवगª
८.५.५ कारागीर वगª
८.५.६ शेतकरी वगª
८.५.७ गुलाम-नोकर
८.६ मुघल काळातील िľयांची िÖथती
८.७ सरंजामी समाज
८.८ जीवनमान
८.९ सारांश
८.१० संदभª
८.१ उिĥĶे  मुघल काळातील मुिÖलम समाज व पåरिÖथती जाणून घेणे.
 मुघल काळातील भारतातील िहंदू समाजाची पåरिÖथती व मुघल स°ेचे ÿभाव
जाणून घेणे. munotes.in

Page 168

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
168  भारतातील मÅयमवगª व सवªसामाÆय जनते¸या जीवनमानाचा अËयास करणे.
 मुघल काळातील िľयां¸या पåरिÖथतीचे परी±ण करणे.
८.२ ÿÖतावना सवªसाधारणपणे मÅययुगीन भारतीय समाजावर धमाªचा पगडा होता. तरी देखील सामािजक
व सांÖकृितक ŀिĶकोनातून पहावयाचे झाÐयास िहंदू व मुसलमान या दोन ÿमुख धािमªक
गटातील अडसर नाहीसे झाले होते आिण भारतीय नाÂयाने या दोÆही समूहातील लोकांचे
परÖपरांशी वतªन चालू होते असे िदसून येते. मुघल काळातील समाज िवजातीय होता.
कुलीन, कुलहीन, Óयापारी, शेतकरी, वैī, कारागीर आिण सावकार अशा िविवध ÿकारचे
लोक समाजात होते. मुघल काळातील समाज ÓयवÖथेमÅये स°ाŁढवगª, उ¸चवगª, Óयापारी,
मÅयम कारागीर व शेतकरी वगª गुलाम व इतर इÂयादी वगा«चा समावेश होतो.
८.३ िहंदू समाज घटकाची वैिशĶ्ये ८.३.१ वणªÓयवÖथा व जातीÓयवÖथा:
ÿारंभी िहंदू समाजरचना वणªÓयवÖथेवर आधाåरत होती. नंतर Âयाची जाितÓयवÖथेत
पåरणीती झाली. Âयामुळे वणªÓयवÖथा व जातीÓयवÖथेला वेगळे करता येत नाही.
वणªÓयवÖथेत गितशीलता होती. एका वगाªतून दुसöया वगाªत जाता येत असे ÿÂयेका¸या
Öवाभािवक गुणधमाªने Âयाचे वणªÓयवÖथेतील Öथान ठरिवÁयात येई. Âया¸या वणाªचा Âया¸या
जÆमाशी काहीही संबंध नसे. या उलट जाितÓयवÖथेत Âयाचे Öथान जÆमावłन ठरवÁयात
येऊ लागले आिण Âयाचा Öवभाव गुणधमª बाजूला करÁयात आला, िविवध Óयवसाय łढी -
परंपरा व पिवý-अपिवý अशा अनेक कारणांमुळे तसेच धािमªक िनती-िनयमांमुळे समाजात
िविवध ÿकार¸या जातéची वाढ झाली. ºयाÿमाणे जाती वाढÐया Âयाचÿमाणे समाज
जीवनातील लोकांमधील उ¸चनीचता, ®ेķता, भेदभाव यां¸यातील समज व असमज
वाढले. जातीÓयवÖथेमुळे भारतीय िहंदू समाज जीवनात िवषमता वाढली. जाती-जातé
मधील रोटी-बेटी Óयवहार बंद झाले. अनेक जातéना अÖपृÔय मानले गेले. Âयांचा Öपशª
िवटाळ मानला गेला. वणªÓयवÖथेत āाĺण, ±िýय, वैÔय, शूþ हे चार वणª होते. परंतु
कालांतराने Âयाचे पुÕकळ जातीत łपांतर झाले. आचार-िवचार, Óयवसाय, łढी – परंपरा,
धािमªक िनती-िनयम, अशा अनेक कारणांमुळे बöयाच जाती अिÖतÂवात आÐया.
āाĺण:
āाĺणवणा«मÅये कायÖथ ही जात महßवाची Óयवसायधाåरत होती. या जातीतील लोक
सुसंÖकृत व सुिशि±त होते. āाĺणांना तÂकालीन समाज ÓयवÖथेमÅये ÿथम Öथान होते
पण या दजाªला फĉ तािÂवक ŀĶ्याच महßव होते. आिथªक आिण राजकìय ±ेýात Âयांनी
आपले Öथान गमावले होते व Âयाची जागा आता ±िýयांनी घेतली होती. मुघल काळातील
±िýय Ìहणजे रजपूत होते. तसेच दि±णेतील नायक महाराÕůातील ±िýय िकंवा मराठे इ.
परंतु दि±णेतील āाĺणांनी ÿशासकìय ÓयवÖथेतील आपले अÂयु¸च ठेवले होते. कारण
अशा āाĺणांनी धमªशाľाने सांिगतलेली कतªÓय सोडून देऊन इतर Óयवसाय पÂकरले होते. munotes.in

Page 169

मुघल काळातील सामािजक जीवन
169 िवजयनगर साăाºयात माधव व सायण āाĺण मोठ्या हòद्īावर मंýी होते. मुघलां¸या
समकालीन असलेÐया मराठी राºयात मोरोपंत िपंगळे, अÁणाजी द°ो सारखे अनेक āाĺण
मंýी महÂवाचे होते. तसेच ÿसंगी ते युĦात भाग घेत असत.
कायÖथासारखा पुढे आलेला दुसरा वगª Ìहणजे चारणांचा वगª होय. हा वगª ÿामु´याने
राजÖथानमÅये पुढे आला चारणांचा सामािजक दजाª āाĺण आिण राजपूत यां¸या मधला
होता. समाजात Âयांचा मोठा आदर सÆमान होई. ते रजपूतां¸या शौयाª¸या कथा यशोगान
करीत असत.
±िýय:
तÂकालीन राज स°ेतील भारताचा संर±णकताª या नाÂयाने ±िýय वणाªला अÂयंत महßवाचे
Öथान होते. समाजात Âयांना मोठ्या ÿमाणावर ÿितķा होती. अंतगªत तसेच परकìय
शýूपासून Öवता¸या राºयाचे संर±ण करणे हे Âयांचे कायª होते. मुघल काळात भारतातील
±िýयांमÅये राजपूत लोकांचा भरणा अिधक होता. तसेच दि±णेतील राºयांमधले नायक व
महाराÕůातील मराठे सरदार इ यांचा समावेश होतो. मुघल काळात ±िýय अथाªत
रजपुतां¸या शौयाªचे कौतुक कłन Âयांचा राजकìय उĥेशासाठी उपयोग करÁयात येऊ
लागला. रजपूत सरदारांना मोठे हòĥे बहाल करÁया¸या अकबरा¸या धोरणाने देखील िहंदू
समाजात Âयांचा दजाª उंचावÁयात आला. अकबर व Âया¸या पुढील राºयकÂया«नी मुघल
स°ा िÖथर करÁयासाठी तसेच मुघल स°ेचा साăाºयिवÖतार करÁयासाठी रजपूत
सरदारांचा तसेच इतर भारतातील ±िýय जमातéचा महßवाचा उपयोग कłन घेतला होता.
वैÔय:
के. एन. िचटणीस यां¸या मते, सुलतान तसेच मुघल कालखंडामÅये सवª वणा«पैकì फĉ
वैÔयवणªच Âयांचा मूळ Óयवसाय करीत होता, कारण वैÔय लोकांनी आपला परंपरागत
Óयापार व Óयवसाय पुढे चालू ठेवला होता. मुघल काळात वैÔय समाजात सावकार, वाहतूक,
Óयवसाय, ठोक Óयापारी यांचा समावेश होता. वैÔय वणª अनेक ®ीमंतांना Óयाजावर कजª देत
असे. तसेच राजस°ेला देखील तेवढ्याच मोठ्या ÿमाणावर रसद अथवा पैसे पुरवत असे.
जे Óयापारी होते ते घोडे कापड गुलाम गहó कडधाÆय यांचा Óयापार करीत.
शुþ:
िहंदूं¸या खाल¸या वगाªत लोहार, सुतार, सोनार, िवणकर, िशंपी, तेली, कुंभार, Æहावी,
चांभार तसेच िविवध Óयवसाय काम करणारे भूिमहीन मजूर यांचा समावेश होत असे.
झाडूवाले, पहारेकरी, वाणी, शेतमजूर या सवा«ची भूिमहीन मजुरांमÅये गणना होत असे.
चांडाळ जातीबिहÕकृत आिण िहन काम करणारे अÖपृÔय अशा ÿकारचे लोक िहंदु
समाजा¸या अगदी खाल¸या थरात होते. Âयांची िÖथती अÂयंत शोचिनय होती.
८.४ मुिÖलम समाज घटकाची वैिशĶ्ये सुलतानशाही काळासारखे मुघल काळात देखील मुसलमान समाज तुकê, अफगाण, इराणी,
तुराणी अशा इÖलाम जगतातील िविवध वंशीय लोकांनी आिण िहंदुÖथानातील बाटलेÐया munotes.in

Page 170

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
170 लोकांनी बनलेला होता. सुलतानशाही¸या कालखंडात परकìय देशांतून अरब, अफगाण,
तुकê, मंगोल, तातर असे िविवध वंशीय लोक भारतात नोकरीसाठी आले व उमराव वगाªत
Âयांचा एक वीजातीय गट बनला.
८.४.१ तुकª-मुघल:
गतेितहासात जुÆया काळात उपरोÐलेिखत तुकª आिण मंगोल या दोÆही टोÑया ताताªर िकंवा
मÅय आिशयातील तातार भट³या टोÑयांचाच भाग होÂया. हे असे लोक होते कì, ºयांनी
तेराÓया शतका¸या पूवाªधा«त चीनपासून ते ऑिűयािटक समुþापय«त¸या ÿदेशांत पसरलेÐया
ÿÂयेक साăाºयाचा पाया आपÐया आøमणांनी िखळिखळा केला होता. उ°रेकडील
आिशयाई देशात आिण गोबी वाळवंटा¸या पिIJमेकडील ÿदेशात भटकेपणाचे जीवन Óयतीत
करीत होते, ते ‘काळे ताताªर’ Ìहणून ओळखले गेले. काÑया ताताªर टोळीमÅये सुĦा दोन
उपटोÑया होÂया. एक मंगोल आिण दुसरी तुकª. यांपैकì मंगोल हे आिशया¸या
मÅयभागातील ÿदेशात आिण गोबी वाळवंटा¸या उ°रेला राहत होते; तर तुकª हे गोबी
वाळवंटा¸या पिIJमेकडील आिशयाई ÿदेशात राहत होते. मंगोल या शÊदाची ÓयुÂप°ी ‘मोग’
या शÊदापासून झालेली असून, ºयाचा अथª ‘शूर’ िकंवा ‘कमालीचा धाड सी’ असा होतो.
मंगोलांचा मु´य ÿितिनधी चंगेज खान या¸या कारिकदêत मंगोलांना राºयकतê जमात असा
दजाª िमळाला. चंगेज खानाचा एक वंशज असलेला तुघलप तैमुररखान हा मंगोलीÖतानचा
शासक तथा सवª®ेķ खान होऊन गेला. Âयाने १३५३ मÅये इÖलाम धमª Öवीकारला आिण
आपÐया लोकांमÅये व ÿजेत इÖलाम धमाªचा ÿसार केला. तेÓहापासून मंगोल या शÊदाचे
łपांतर ‘मुघल’ मÅये झाले आिण मंगोलीÖतान चे łपांतर मुघलीÖतान मÅये झाले. पुढे
भारतात बाबराने स°ा Öथापन केली, Âया बाबराचे वडील उमर शेख िमझाª चकताई तुकª
होते. माý Âयाची आई कुतलघ िनगार खानम ही मंगोला¸या वंशातील होती. अशा रीतीने
बाबराचा संबंध दोन िभÆन वंशांशी होता. बाबर हा मंगोलांचा, जे Âया¸या आईकडुन
Âया¸याशी नाÂयाने संबंिधत होते, Âयां¸याशी कृत² होता; कारण विडलांकडून संबंिधत
असलेÐया अÆयाया व Öवाथê नातेवाइकांपासून मंगोलांनी बाबरा¸या िहतसंबंधांचे र±ण
केले होते. इतकेच नÓहे तर, बाबरा¸या ÿितकूल पåरिÖथतीत मंगोलांनी बाबरासाठी अपार
बिलदान कłन Âयाला सवªतोपरी मदत केली. तसेच काबूल आिण िदÐली िजंकÁयासाठी
श³य िततके मनुÕयबळ मंगोलांनी Âयास उपलÊध कłन िदले; यामुळे बाबराचा उÐलेख तुकª
Ìहणून झाला काय िकंवा मंगोल Ìहणून झाला काय, Âयाला दोÆही बाजूं¸या िकंवा वंशां¸या
सामािजक परंपरेचा वारसा िमळाला व लाभ झाला. तथािप असे िदसते कì बाबरा¸या आिण
Âया¸याबरोबर असलेÐया मंडळéचा मोगल असा जो उÐलेख अफगाण आिण भारतीय
लोकांकडून केला गेला Âयास बाबराने धोरणीपणाने संमती िदली असावी. असे ज. एल.
मेहता Ìहणतात.
८.४.२ तुराणी:
तुराणéचे मूळ Öथान ऑ³सस नदी पलीकडचा देश िकंवा तुराण. हा देश पिIJमेकडे खाåर»म
आिण ऑ³सस नदी व बद±ान यां¸यामÅये होता. तूराणी हे स°ाłढ िकंवा राजघराÁया¸या
वंशातले होते. ते काटक आिण िनभªय होते. Âयांचा मोगल िहंदुÖतानात एक अÂयंत ÿभावी
वगª िनमाªण झाला होता. तुराणी हे सामाÆयता सुÖवाभावी, सु², परोपकारी, इतरां¸या
ÌहणÁयाला मान देणारे असे असÐयाचे मांडेलÖलो सांगतो. munotes.in

Page 171

मुघल काळातील सामािजक जीवन
171 ८.४.३ इराणी:
सुसंÖकृत आिण बुĦीवादी मÅयमवगêय इराणी लोकांचे सुलतानशाही काळापासून भारतात
एकसारखे येणे चालूच होते. बिनªयर या¸या मते, “राºयातील अित महßवाचे हòĥे Âयां¸या
ताÊयात असून मोगल दरबारात Âयांचे अÂयंत जाÖत वजन होते.” Æयाय पंिडत, Óयापारी
आिण तसेच इतर Óयवसाय करणारे असून Âयांचा ÿामु´याने मÅयम वगाªत व बुिĦजीवी
वगाªत समावेश होत असे. भारतात असले तरी इराणी लोकांना आपली मातृभूमी इराण
बĥल अÂयंत राÕůÿेम आिण आपÐया इराणी शहा बĥल अÂयंत आदर वाटे. Ìहणून
राजकारणात अमयाªिदत स°ा Âया¸या हातात देÁयास मोगल राजे मागे पुढे बघत होते.
एवढा एक भाग वगळता भारतातील मुसलमान समाजावरील Âयाचा सांÖकृितक ÿभाव
इतरां¸या पे±ा जाÖत होता.
८.४.४ अफगाण:
बाबरा¸या वणªनाÿमाणे, अफगाण हे लोक मूखª तसेच बुिĦहीन असे लोक आहेत. Âयां¸यात
िवशेष िवचारशĉì िदसत नाही आिण Âयांची दुरŀĶी ित¸याहóन कमी आहे. मुघल आिण
अफगाण िवरोधी असÐयाने बाबरने अफगाणांचे वरील शÊदात वणªन केÐयाचे
समजÁयासारखे आहे. Âयां¸या गुणांपे±ा दोषावरच जाÖत भर िदला आहे. मांडेलÖलो याने
पण अशाच ÿकारचे Âयांचे वणªन िदÐयामुळे बाबरने Âयां¸याबĥलचे सांिगतलेले चुकìचे असे
काही नसून Âयात थोडी अितशययोĉì आहे. असे Ìहणता येईल. मांडेलÖलो ¸या मते
“अफगाण हे उĦट, øुर आिण रानटी होते. सुसंÖकृत समाज जीवन जगÁयास ते योµय
नÓहते.”
८.४.५ भारतीय मुसलमान:
भारतीय मुसलमानात बाहेłन येऊन िहंदुÖथानात Öथाियक झालेले मुसलमान आिण
भारतात बाटलेले मुसलमान असे दोन ÿकार होते. पिहÐया ÿकारचे मुसलमान िहंदू
लोकांसोबत िववाह संबंध कłन िहंदुÖतानी बनले आिण दुसöया ÿकार¸या मुसलमानानी
इÖलाम धमª Öवीकारला तरी Âयांचे िहंदू संÖकार गेले नÓहते. हे दोÆही ÿकारातील
मुसलमानांना एकाच वगाªचे मानÁयात येई आिण Âयां¸यामÅये एकमेकांत िवशेष फरक िदसत
नसे. सुलतानशाही काळासारखे आता सुĦा सÍयद लोकांना समाजात मानाचे Öथान होते.
राजकारणात हात घालून समाजात ते ÿभावी बनले. हा समाज बाहेłन एक िकंवा सजातीय
िदसला तरी Âया तील घटकांमÅये परÖपरांमÅये बराच ताण होता. Âयां¸यातील ताण, Ĭेष
आिण मÂसर हे ÿामु´याने Âयां¸या मायदेशाबĥलचे ÿेम Âयां¸यातील पंथभेद आिण
Óयĉìिहतसंबंध यां¸यामुळे उĩवले होते.
८.५ मुघल काळातील समाजरचना ८.५.१ स°ाधारीवगª:
स°ाधारी वगाªत महßवा¸या सहकारी हòद्īावर असलेले बादशाहचे नातेवाईक मोठ्या
हòद्īावर असलेले तुराªणी, इराणी, अफगाणी आिण काही सÍयद यांचा समावेश होता. या
वगाªत उलेमा देखील समािवĶ होते. सितशचंþ शमाª यां¸या मते, मुघल कालीन समाज munotes.in

Page 172

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
172 रचनेचा अËयास करत असताना राºयकÂयाª वगाªचे दोन ÿकारांमÅये िवभाजन करावे
लागते. पिहÐया ÿकारात शाही अथवा क¤þीय स°ेचे ÿितिनिधÂव करणारा अमीर उमरावांचा
वगª येतो. तर दुसöया मÅये Öथािनक शासन व सरदार आिण जमीनदार यांचा समावेश होतो.
८.५.२ अमीर उमराव:
राºयकÂयाª वगाªलाच एकिýतपणे अमीर उमराव असे Ìहणत. तÂकालीन मनसबदारी
ÓयवÖथेतील हा पिहला वगª होता. मोगल स°ेची बांिधलकì मानणारा सरंजामदारांचाही एक
वगª होता. या उभयतांचा देशा¸या राºयकÂयाª वगाªत समावेश होता. अमीर उमरावां¸या
वगाªत मुसलमान व िहंदू अशा दोघांचा समावेश होता. माý Âयात िहंदूंची सं´या कमी होती.
मÅययुगीन भारतीय अमीर उमराव ®ीमंतीत लोळत असत व अितशय चैनीचे जीवन जगत.
वारसा ह³क लागून न करÁयाचा कायदा असÐयाने उमरावांना आपÐया ताÊयातील सवª
शाही संप°ी सăाटाला परत करावी लागे. मानमराबत वारसा सरदारकì Óयĉì िजवंत
असेपय«त चालू राही, Âयामुळे जवळ असलेÐया संप°ीचा कोणतीही काटकसर न करता
जाÖतीत जाÖत उपभोग घेÁयाची ÿवृ°ी बळावत असे. सहािजकच अमीर-उमराव मोठाली
अंत:पुरे बाळगीत. मोठे वाडे बांधत. ह°éचे घोड्यांचे व गुरांचे कळप बाळगत. नोकर चाकर
नृÂयांगना व गुलाम यांचा Âयां¸या सभोवती सदैव गराडा पडलेला असे. Óयिĉगत नोकर-
चाकरांचा गोतावळा एकदा का वाढू िदला कì तो कमी करणे कदािप श³य होत नसे. Âयामुळे
िकÂयेक मनसबदारांना आपले उÂपÆन व खचª यांची तŌड िमळवणी करणे अश³य होई.
द´खन मÅये एका अमीराला राहÁयायोµय िनवासÖथानाची िकंमत दीड लाख Łपये होती
उंची मुलायम गालीचे अÂयंत महाग पडदे, उठÁया बसÁयासाठी अÂयंत सुशोभीत खु¸याª,
पलंग इÂयादी गोĶी अÂयावÔयक समजÐया जात होÂया. Âयां¸या घराची छते न±ीदार व
जडवलेली असत आिण खाली तसेच िभंतéना गुळगुळीत ÈलाÖटर केलेले असे. अबुल
फजल साठी दररोज शंभर पदाथª बनिवले जात असत, असे Ìहटले जाते. फळांवर आिण
परदेशातून मागिवलेÐया मÅयावर भरपूर खचª होत होता. बफª ही चैनीची बाब होती पण तो
सुĦा वषªभर वापरला जात होता. अÂयंत महाग िचनी मातीची भांडी सोÆयाची व चांदीची
भांडी ही मोठ्या ÿमाणावर वापरली जात होती. खाणे-िपणे तसेच खाÁयािपÁया¸या
साधनांवर Âयांचा भरपूर खचª होत असे. Âयां¸या जीवनशैलीत काटकसर करÁयास वाव
नÓहता, Âयामुळे बöयाचदा Âयांना शाही ितजोरीतून िकंवा अÆय िठकाणाहóन मोठे कजª ¶यावे
लागे. सरतेशेवटी याचा असा पåरणाम झाला कì , मोगल साăाºयाचा कणा असलेÐया या
मनसबदारांची नैितकता ढासळली आिण Âयां¸या युगुÂसुपणाला úहण लागले. Âयां¸या
ढासळलेÐया नैितकतेचा Âयां¸या लÕकरी तुकड्यांवर िवपरीत पåरणाम होऊन लÕकराची
िशÖत व कायª±मता िबघडली. मोगल साăाºयाचा नाश व पतन होÁयाचे हे एक महßवाचे
कारण ठरले.
८.५.३ जमीनदार:
जमीनदार हा शÊद चौदाÓया शतकात łढ झाला व १७ Óया शतकात Âयाचा रोज¸या
Óयवहारात वापर सुł झाला. मुघलकालीन शÊदावली मÅये, जो माणूस गावातील अगर
छोट्या शहरातील जिमनीचा मालक असून िशवाय तो असतो तो जमीनदार असा अथª
िदलेला आहे. आधुिनक इितहासकार इरफान हबीब यां¸या मते, शेतकöयांपे±ा एका वेगÑया munotes.in

Page 173

मुघल काळातील सामािजक जीवन
173 व वर¸या úामीण वगाªकडे असलेला अिधकार Ìहणजे जमीनदारी. जमीनदार úामीण
जीवना¸या सवō¸च Öथानी होते. Âयां¸याकडे Öवतंý सशľे होते. आिण साधारणता ते
गढ्यांमÅये अथवा िकÐÐयांमÅये राहत असत. या गड्या Ìहणजे Âयांची संरि±त
आ®यÖथाने होती. तसेच Âया ÿितķेचे िनदशªकही होÂया. जमीनदारां¸या एकिýत सेना
ÿचंड होÂया. आईने अकबरी नुसार, अकबरा¸या काळात जमीनदारांकडे ३,८४, ५५८
Öवार, ४२,७७,०५७ पायदळ, १,८६३ ह°ी व ४,२६० तोफा होÂया. जमीनदार वगª
सं´येने मोठा स°ाधारी व शिĉशाली होता. जमीनदार देशात देशमुख, पाटील, नायक
अशा वेगवेगÑया नावांनी ओळखले जात या वगाªची सं´या व श³ ती ल±ात घेता,
कोणÂयाही क¤þीय स°ेला या वगाªकडे दुलª± करणे िकंवा नाराज करणे मुळीच सोपे नÓहते.
जमीनदारां¸या जीवनÖतराबĥल काहीही सांगणे कठीण आहे. अमीर-उमरावां¸या तुलनेत
Âयांचे उÂपÆन बरेच मयाªिदत होते. छोटे जमीनदार कदािचत थोड्या अिधक संपÆन
शेतकöयांÿमाणे राहत असावेत; पण मोठ्या जमीनदारांचा जीवनÖतर बहòधा छोटे राजे िकंवा
सरदारां¸या बरोबरीचा असावा; परंतु बहòसं´य जमीनदार úामीण भागात राहत होते आिण
Âयांचे Öवłप Öथािनक वतनदार लोकां¸या एक ÿकार¸या िशिथल, िवखुरलेÐया वगा«चे
होते.
जमीनदारीचे अिधकार वंशपरंपरागत चालत असत. या अिधकारांची खरेदी-िवøì देखील
केली जात असे. अकबरा¸या काळापासून जमीनदारी ह³कांची भागशः अगर संपूणªपणे
खरेदी-िवøì झाÐयाची भरपूर उदाहरणे आहेत. खरेदी-िवøìवर जात िकंवा धमाª¸या
बाबतीत काहीही िनब«ध नÓहते; पण महाराÕůात जमीनदारी¸या िवøìला गावातील
रिहवाशांनी िकंवा पाटलांनी संमती िदÐयाचे कागदपý माý उपलÊध आहेत. इतर
संप°ीÿमाणे जमीनदारी ह³काची वाटणीही करता येत होती.
अबुल फजल या¸यामÅये मते, मोगल भारतात बöयाच िठकाणी कायÖथ , जाट, रजपूत
आिण āाĺण हे जमीनदार होते यािशवाय गुजर, गŌड, अिहर, Âयागी, कोळी, खोकर, क¸ची,
धरेज, सहेज, मेहर इÂयादी जातीतले लोक सुĦा जमीनदार होते.
८.५.४ Óयापारी वगª:
िहंदुÖथानात मÅययुगीन काळामÅये Óयापारीवगª सवª ÿदेशांमÅये पसरलेला होता.
िहंदुÖथानातील हा वगª आपÐया Óयवसायात अÂयंत कुशल होता. काही Óयापारी दूर
अंतरावर जाऊन आंतरÿादेिशक Óयापार करीत असत , तर काही लोक Öथािनक Öवłपाचा
िकरकोळ Óयापार करीत असत. पिहÐया ÿकार¸या Óयापाöयांना सेठ, बोहरा, मोदी
यांसार´या संबोधनांनी ओळखीत; तर दुसöया ÿकार¸या Óयापाöयांना ‘Óयापारी’ अगर ‘िनक’
Ìहणून संबोिधत. बिनक लोक िकरकोळ ÿमाणावर माल िवकत घेत असत आिण
गावाशहरांमधील आपÐया ÿितिनधéमाफªत अÆनधाÆये िकंवा नगदी िपकेही िवकत घेत
असत. कधी कधी Âयांना ‘बिनया’ िकंवा ‘ब³काल’ (अÆनधाÆयाचे Óयापारी) असेही
संबोिधत. हे बिनया लोक Öथािनक पातळीवर सावकारीचा धंदाही करीत. अितशय
लोभीपणा व कजªदारांचे शोषण करÁयाची वृ°ी यांमुळे ते बदनामही झाले होते; पण
अÆनधाÆयांची गावाकडून शहरांमÅये वाहतूक सुलभ कłन, देशा¸या वेगवेगÑया भागांना
अÆनधाÆय पुरवून ते एकूण अथªÓयवÖथेत महßवाची भूिमका पार पाडीत असत. munotes.in

Page 174

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
174 िहंदुÖथानातील Óयापारीवगª हा एका जातीचा िकंवा एका धमाªचा नÓहता. गुजराती
ÓयापाöयांमÅये िहंदू, जैन व मुÖलीम यांचा समावेश होता. मुÖलीम Óयापाöयांपैकì बहòसं´य
बोहरा होते. राजÖथानातील ओसवाल, माहेĵरी आिण अúवालांना पुढे ‘मारवाडी’ Ìहटले
जाऊ लागले. मÅय आिशयाशी खुÕकì¸या मागाªने होणारा Óयापार मुलतानी, अफगाण व
खýी लोकां¸या हाती होता. बंगाली Óयापाöयांना ‘गंध-बिनक’ Ìहटले जात असे; पण पुढे
Âयांची जागा अफगाण व मुÖलीम Óयापाöयांनी घेतली. अठराÓया शतकात मारवाडी लोक
महाराÕů व बंगालमÅये पसरले. कारोमांडेल िकनाöयावरील चेĘीयार व मलबार
िकनाöयावरील मुÖलीम Óयापारी (चुिलया व मािपÐला) हे दि±ण िहंदुÖथानातील सवा«त
महßवाचे Óयापारी समुदाय होते.
Óयापाöयां¸या जीवनशैलीबĥल सांगावयाचे तर ÂयामÅये पåरिÖथतीनुसार भरपूर िविवधता
होती, असे िदसते. बिनªयर Ìहणतो कì, ‘शोषणा’¸या भीतीमुळे Óयापारी अÂयंत िनधªन
असÐयाचे भासवत असत; कारण अमीर लोक कधी कधी आपÐया अिधकारांचा गैरवापर
करीत असत. अकबरा¸या मृÂयुसमयी जौनपूरमÅये असे घडले होते. जैन Óयापारी बनारसी
दास Ìहणतो कì , कधी कधी शाहजादेसुĦा Óयापाöयांना बळाचा वापर कłन कज¥ īायला
भाग पाडत. अथाªत, अशी उदाहरणे अपवादाÂमकच होती. ‘िमरत-इ- अहमदी’ या गुजरातवर
िलिहÐया गेलेÐया úंथाचा लेखक सांगतो कì, अहमदाबादमÅये दोन अितसंपÆन उपनगरे
होती, Âयांना तो ‘शहराचे दोन सोनेरी पंख’ Ìहणतो. या उपनगरांमÅये अितधनाढ्य िहंदू
सावकार राहत होते.
८.५.५ मÅयमवगª:
मÅयमवगª जरी मोठा असला तरी तो एकसंध नÓहता. नÓयाने मनसबदारी ÿाĮ झालेले
सरदार, नागरी व Æयाियक खाÂयांतील मधÐया पातळीवरचे अिधकारी, Óयापारी, मोठे
जमीनदार, पेढ्या चालिवणारे व अÆय Óयावसाियक (ºयांत धमªगुł, सुिशि±त वगª व
कलाकार यांचा समावेश होता. अशा सवा«चा िमळून मÅयमवगª बनला होता. सरंजामदार हा
ÿभावी गट होता ; Âयामुळे जिमनीची मालकì असणे हे समाजात मोठेपणा असÐयाचे ल±ण
समजले जाई. वंशपरंपरागत चालत आलेÐया जाितÓयवÖथेवर िहंदू समाजाचे Öतरीकरण
झालेले असÐयाने उ¸चकुलीन ®ीमंत व समाजात वजन असणाöयांनाच मÅयमवगाªत ÿवेश
िमळाला. िहंदूंशी आलेÐया संपकाªतून मुÖलीम समाजातसुĦा जÆमािधिķत आिण
जातकुळी¸या आधारे समाजातील दजाª ठł लागला होता. उदाहरणाथª- बंगाल व
िबहारमÅये िहंदूं¸या जाितÓयवÖथेÿमाणेच मुसलमानांत ‘अ®फ’ Ìहणजे उ¸चकुलीन व
‘रिझल’ Ìहणजे हल³या कुळात जÆमलेले अशी जÆमानुसार उ¸च- नीचता ÿÖथािपत झाली
असÐयाचे िदसून येते. जÆमाने ®ेķÂवाचा दावा करणाöया अ®फांना Öवतः¸या मोठेपणाचा
फार गवª वाटे. िहंदूंमधील āाĺण व ±िýय या वगा«ना समांतर असणाöया मुसलमान
समाजातील शेख, सÍयद, मोगल व पठाण यांचा अ®फ वगा«त समावेश होता. हलकìसलकì
कामे करणे व किनķ समजले जाणारे Óयवसाय करणे Âयांना लºजाÖपद वाटे. सामाÆयतः
मÅयमवगª आिथªकŀĶ्या सुिÖथितत होता पण Öवभावाने उधÑया नÓहता; अमीर वगाªचा
डामडौलही Âयां¸यात नÓहता. औरंगजेब¸या कारिकदê¸या अखेरीला देशात आलेÐया
आिथªक डबघाईचे चटके किनķवगêय मनसबदार व मÅयम दजाª¸या अमीर वगाªला फारसे munotes.in

Page 175

मुघल काळातील सामािजक जीवन
175 जाणवले नाहीत; Âया काळातही ते मौजमजेचे जीवन जगले. उīोग-Óयवसाय व पेढ्या
चालिवणारे बहòतेकजण िहंदू समाजातीलच होते.
Óयवसाियक वगाªमÅये वैī हे छोटे अिधकारी Óयापारी, शहरी Óयवसाियक व ®ीमंत कारागीर
आदéना वैīकìय सेवा पुरवीत असे. Óयवसाियकां¸या वगाªमÅये संगीत त² सुलेखनकार
िश±क आदéचा समावेश होता. लेखक, इितहासकार, गिणत², खगोलशाľ², धमª पंिडत
यांचाही समावेश शहरातील बुिĦजीवी मÅयम वगाªतच करता येईल अशा रीतीने मÅयम
वगाªचे आपले वेगळे िहतसंबंध होते आिण ÂयामÅये वेगवेगÑया जातéचे व धमाªचे लोक होते
८.५.६ कारागीर वगª:
या वगाªत खाटीक, पाण³या, खोदकाम करणारे, िचýकार, रोषणाई करणारे, हकìम, लेखक,
िवणकरी, धोबी, Æहावी, सुतार, लोहार, िशंपी, लाकूडतोड्या अशा ÿकारचे मुसलमान
कारागीर समािवĶ होते. Âयातील बरेचजण उदरिनवाªहाची सामाÆय साधने असलेले बाटलेले
िहंदू होते. यातील काही- सरकारी कारखाÆयात काम करीत. या वगाªचे अिÖतÂव मोरलँड
यां¸या िवधानाला उघडउघड खोटे ठरिवते. िवĬानां¸या ÌहणÁयानुसार, िहंदुÖथानी
कारागीर अÂयंत साÅया उपकरणांचा उपयोग कłन अÂयुÂकृĶ दजाªचे उÂपादन करीत
असत. याचे एक कारण असे होते कì, देशांतगªत बाजारपेठा मयाªिदत असÐयामुळे ®म
वाचिवÁयाचे फारसे ÿयÂन कोणी करीत नÓहते; िशवाय ®म वाचिवÁया¸या अ शा ÿयÂनांतून
बेकारी वाढÁयाची भीती होती. उदाहरणाथª- इ. स. १६७२ मÅये कारोमांडेल िकनाöयावर
डच लोकांनी लोखंडी िखळे व तोफे¸या गोÑयांचे उÂपादन चौपट करÁयाचे तंý
यशÖवीरीÂया अमलात आणले होते; Âयामुळे अनेक लोहार आपले उपजीिवकेचे साधन
गमावून बसतील, या भीतीमुळे तेथील Öथािनक सरकारी अिधकाöयानी डचां¸या या
तंýा¸या वापरावर बंदी घातली.
८.५.७ शेतकरी वगª:
मुसलमान समाज हा ÿामु´याने शहरी समाज असून Âया लोकांना शेती करत खेडयात
रहाणे आवडत नसे. तरी काही भारतीय मुसलमान, िवशेषतः बंगाल आिण काÔमीरमÅये
शेती करीत होते. अगदी खाल¸या वगाªतून गुलाम आिण शेतमजूर यांचा पुरवठा होत असून
गुलामां¸या िÖथतीत आिण शेतमजुरां¸या िÖथतीत िवशेष काही फरक नसे. गावातील
बहòसं´य वगª हा शेतकरी वगª होता व Âयां¸यातील बहòसं´य लोक आपण गाव¸या मूळ
लोकांचे वंशज असÐयाचे सांगत होते. संÖकृत मÅये जुÆया रिहवाशांना Öथािनक Ìहणतात
या लोकांना महाराÕůात ‘िमराशी’ आिण ‘गाÓवेती’ अगर गावेती असे Ìहणत असत.
Öथािनक शेतकöयांचे अनेकदा दोन वगª होते. åरयायती आिण रयती; Ìहणजे अनुøमे िवशेष
अिधकार असलेले व सामाÆय. Âयांना महाराÕůात ‘िमराशी’ व राजÖथान¸या काही भागात
घाŁ-हाला Ìहणत. तर फारसी मÅये खुदकाÖत Ìहणत. Âयामुळे गावातील रिहवासी असणे
Öवतःची जमीन असणे व ती जमीन मजुरांसिहत Öवतः¸या कुटुंबातील Óयĉé¸या सहाÍयाने
कसं ही खुदाकाÔत शेतकöयांची वैिशĶ्ये होती. सवªसामाÆय शेतकरी वगाªला राजÖथानात
रÍयती अगर पालती Ìहटले जात असे. फारसीत Âयांना ‘मुजाåरयान’ अशी सं²ा होती.
munotes.in

Page 176

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
176 ८.५.८ गुलाम-नोकर:
राजे आिण राºयकÂया« वगाªतील लोक ÿितķेचे īोतक Ìहणून, देखाÓयासाठी तसेच
सेवेसाठी आपÐया घरांमÅये िकती मोठ्या सं´येने नोकर-चाकर आिण गुलाम ठेवत होते,
याची वणªने सोळाÓया शतकामÅये िहंदुÖथानात येऊन गेलेÐया युरोिपयन ÿवाशांनी केली
आहेत, मोरलँड याने आपÐया ‘इंिडया अॅट द डेथ ऑफ अकबर’ या पुÖतकामÅये याचा
उÐलेख केला आहे. तो Ìहणतो, ‘बरीचशी घरगुती सेवा केवळ िनŁपयोगी होती” आिण याचा
पåरणाम असा झाला कì , “बöयाचशा लोकां¸या शĉì¸या व साधनांचा उपयोग उपयुĉः
कामांसाठी न होता फजूल िकंवा Óयथª होत होता.’
Âया काळात मुĉ नोकरांना व गुलामांना िदली जाणारी कामे बहòतांश ÿमाणात एकसारखीच
होती, हे मोरलँडचे मत माý बरोबर आहे. गुलामिगरीची परंपरा िहंदुÖथानात फार पूवêपासून
होती; पण शेती¸या कामांमÅये िकंवा इतर उÂपादन काया«मÅये गुलामांचा वापर जवळजवळ
कधीच केला जात नÓहता. याला फĉ िफरोज तुघलक याचा जवळजवळ एकमेव अपवाद
होता. अफगाणां¸या उदयानंतर गुलामांचा युĦात वापर करÁयाची ÿथा िहंदुÖथानात बÓहंशी
संपुĶात आली. अकबराने गुलामांचा उपयोग ‘चेले’ Ìहणून युĦात जłर केला; पण तो सुĦा
फĉ िविवध सेवांसाठी. ÿÂय± युĦात Âयाने सुĦा गुलामांचा वापर केला नाही.
सÐतनती¸या काळाÿमाणे या काळात आपÐयाला गुलामां¸या िकमतीचा फारसा उÐलेख
सापडत नाही. गोÓयामÅये दासीची िकंमत सुमारे पÆनास Łपये असÐयाचे पायराडª सांगतो,
पोतुªगीजांनी गुलामांचा मोठ्या ÿमाणात वापर केला. आराकानी व माघ लोकांना गुलाम
बनिवÁयासाठी पोतुªगीज लोक पूवª बंगालमÅये अनेकदा हÐले करीत होते. Âयांनी िचतगाव,
सनĬीप, हòगळी आिण िपपली येथे गुलामांचे बाजार Öथापन केले होते. गोÓयातही गुलामांचा
मोठा Óयापार होता. यांपैकì अनेक गुलामांना आµनेय आिशयामÅये िवकले जात असे.
औरंगजेबा¸या काळात शािहÖतेखानाने पोतुªिगजां¸या या ÿकाराला आळा घातला.
िहंदुÖथानी गुलाम हे एक तर वंशपरंपरागत िकंवा युĦात पकडले गेलेले िकंवा उठावा¸या
अथवा सरकारी महसूल न भरÐया¸या आरोपाखाली गावांवरील हÐÐयांमÅये पकडले गेलेले
असत. वरचेवर पडणाöया दुÕकाळामÅये अनेकदा लोक अÆनासाठी आपÐया पोट¸या
मुलांनासुĦा िवकत. युĦकैīांना गुलाम बनवून Âयांना मुÖलीम बनिवÁयाची ÿथा अकबराने
बंद पाडली. Âयाचÿमाणे लोकांनी िवकलेली मुले परत िवकत घेÁयाची व Âयांचे पुÆहा
धमा«तर करÁयाची परवानगीही Âयाने िदली; िहंदुÖथानात गुलामांना सहसा वाईट वागणूक
िदली जात नÓहती व गुलामांना मुĉ करणे हे सÂकृÂय मानले जात होते. पण मुळात
गुलामिगरी हीच वाईट होती व Âयामुळे मुĉ नोकरांची पåरिÖथतीही अनेकदा वाईट होत.
८.६ मुघल काळातील िľयांची िÖथती सवªसामाÆयपणे मुघल काळखंडात िहंदू आिण मुिÖलम िľया या समाजात दुÍयम Ìहणूनच
Âयांना Öथान िदले जाई. मुिÖलम तसेच िहंदू धमाªत वडील िकंवा मुलगा अथवा नवरा
यां¸यावर अवलंबुन राहावे लागे. भारतातील पुŁषÿधान व िपतृस°ाक पĦतीचे ľीवर
मोठ्या ÿमाणावर पåरणाम झालेले िदसून येतात. munotes.in

Page 177

मुघल काळातील सामािजक जीवन
177 मुÖलीम ľी:
उ¸चवगêय िľया सवªसाधारणपणे सुिशि±त होÂया आिण ‘हरम’ या जनानखाÆयात जरी
Âया बंिदÖत असÐया तरी Âयांचे जीवन बरेचसे सुखासीन होते. Âयां¸या पतéना इतरही
अनेक बायका व रखेÐया होÂया. गŌडवनची राणी दुगाªवती िकंवा अहमदनगरची चाँदिबबी
यांसार´या काही उ¸चवगêय िľयांनी Öवतः राºयकारभार केला िकंवा नूरजहाँसार´या
काही िľयांनी पतीमाफªत राजकारणात सिøय भाग घेतला. शाहजहानची मुलगी
जहाँआराचा शाहजहान¸या काळात तसेच औरंगजेबा¸या काळातही राजकारणाशी
िनकटचा संबंध होता, मुघल स°े¸या उतरÂया काळामÅये महंमदशाह¸या कारिकदêमÅये
Âयाची राणी उधमबाई (ही पूवê नितªका होती) व भाजीपाला िवकणारी जोहरा) या दोघéनी
राजकारणात महßवाची भूिमका पार पाडली होती. अशा आणखीही अनेक उ¸चवगêय
िľयांची उदाहरणे देता येतील. खरे तर, याहीपे±ा अिधक महßवाची भूिमका िľयांनी
पडīाआड राहóन पार पाडली. Âयांनी समाजाला नैितक व सांÖकृितक अिधķान िदले;
Âयांनी शाही अिभŁचीवर तसेच स°ाधीशांनी कोणÂया गोĶéना अगर Óयĉéना आ®य īावा
यावर मोठा ÿभाव पाडला िकंबहòना अनेक िľयांनी ÖवतःसुĦा अनेक कलाकारांना,
गायकांना आ®य िदला. अनेकजणéनी Öवत:ही अनेक सािहÂयकृतéची िनिमªती केली.
जहाँआरा म´फì (गुĮ) या टोपणनावाने िलहीत असे. औरंगजेबाने रोशनआराला दरबारातून
काढून िदÐलीला पाठिवÐयावर ितने तेथे एक सािहिÂयक क¤þ सुł केले होते.
मुिÖलम िľयांमÅये बहòपÂनीÂवाची चाल होती. बहòपÂनीÂवा¸या चालीमुळे िľयांची
पåरिÖथती अिधक िबकट होत असे. समाजातील Âयां¸या संचाराला कमी वाव असला तरी
ľीÂवाचा मान राखला जात असे. Âयांचे पािवÞय राखÁयाचे सवª ÿयÂन केले जात असत.
ÖवÂवाचे संर±ण करताना Öवतः¸या ÿाणांचे बिलदान करÁयाचीही Âयांची तयारी असे.
िľयांचा मान राखÁयाची पĦत समाजामÅये सुÖथािपत झालेली होती. िľया आ¸छािदत
गाडीतून ÿवास करीत असÐया तर Âयां¸या सुरि±ततेची पूणªपणे हमी असे. कारण ती गाडी
थांबवून तपासली जात नसे. िदÐली¸या सुलतानां¸या काळाÿमाणे, मोगल काळातही पडदा
पĦत ÿचिलत होती. सामाÆयपणे सवªच िľया व िवशेषेकłन सरदार घराÁयातील िľया
पडदा पĦत पाळीत असत. व पडīातून बाहेर येणे अÂयावÔयक झाÐयास आपÐया
चेहöयावर बुरखा घेऊन Âया पडīातून बाहेर येत असत. मुिÖलम लोक आपÐया
समाजातील िľयांचे र±ण फार काळजीपूवªक रीतीने करीत असत. आपण Öवतः हजर
नसताना आपÐया भावा ला िकंवा िपÂयाला, आपÐया पÂनीने पहावे, ही गोĶसुĦा मुिÖलम
पुŁषाना आवडत नसे. बहòपÂवीक मुिÖलम कुटुंबामÅये जी पिहली पÂनी िकंवा पिहÐया
लµनाची बायको असेल, ितला इतर िľयां¸या तुलनेने कुटुंबात बहòमान व ÿितķेचे Öथान
असे व इतर िľया पिहÐया ľी¸या देखरेखीखाली असÐयाचे मानले जात असे.
सवª सामाÆय िľयांचे जगणे सामाÆयतः कंटाळवाणे, कĶदायक व परावलंिबÂवाचे असे.
पुŁषां¸या जीवनाशी तुलना करताना, िľयांना ÖवातंÞय, मानसÆमान व सुखसोयी कमी
ÿमाणात उपलÊध असत. पुŁष समाजात नीितम°े¸या बाबतीत बरेच शैिथÐय आढळून येत
असे व Âयामुळे िľयांची पåरिÖथती अिधकच खालावलेली असे. महंमद यासीन Ìहणतात,
'मोठमोठे जनानखाने असले तरीही, सºजन लोकां¸या घरांचे छÈपर व ग¸ची याकडे
टेहळणी करीत रÖÂयाने र¤गाळणाöया, आिण शेजाöयां¸या िखडकìतून डोकावणाöया भट³या munotes.in

Page 178

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
178 व दुĶ लोकांची उणीव नÓहती. काशी (बनारस) मधील Óयसनी लोकांिवषयी कबीर जे
Ìहणतो तेच िदÐली व आúा या शहरात राहणाöया वाईट मुिÖलमांनाही लागू होते. िľयांचे
अपहरण हा िजहादचा एक उदा° ÿकार मानलेला होता.
िहंदु ľी:
उ°रेकडील Âयाचÿमाणे दि±णेकडील िľयांची पåरिÖथती काही अपवाद वगळता
सारखीच होती. मुलगी ही सामाÆयपणे जबाबदारी मानली जात असे कुटुंबातील एक
आवÔयक ओझे या ŀĶीने आई-वडील आपÐया मुलीकडे पाहत असत . मुलीचा जÆम एक
अनाहòत Öवागत न करÁयाजोगी घटना असे. मुली¸या जÆमाबाबत आवडत नसÐयामुळे
िकंवा बोज वाटÐयामुळे बालहÂयेची पĦत कदािचत łढ झाली असावी. आयुÕयभर ित¸या
हालचालéवर बंधने असत. सामाÆयतः बालिववाह होत होता. मुलगी आठ वषाªची झाली
Ìहणजे ितचे लµन करावे असा आदेश धमªशाľाने िदला असता तरी तो सवªý सारखाच
पĦतीने पाळला जात नसे. आपला जोडीदार िनवडÁयात मुलीला ÖवातंÞय नÓहते. लµन ही
एक पिवý बाब समजली जाई. ÿामु´याने िहंदू समाजातील उ¸च वगêयांमÅये बहòपÂनीÂवाची
चाल सराªस चालू होती. सवªसाधारण िहंदू कुटुंबात एक पÂनीÂव पाळत. िहंदू िľयांना
घटÖफोटाचा अिधका र नÓहता. िहंदू िľयांमÅये ĂूणहÂयेसारखी चाल होती व ते सती
जाÁयाला ÿोÂसाहन देत. मुघलांनी सतीची चाल िनबªĦ करÁयाचेही ÿयÂन केले दुद¨वाने हे
ÿयÂन Óयथª ठरले. कारण सवªच महßवा¸या रजपूत राजांनी ही चाल तशीच चालू ठेवली. इ.
स. १६१४ मÅये महाराजा मानिसंग चा द´खन मधील एिलजपुर ला मृÂयू झाÐयावर
Âया¸या चार राÁया सती गेÐया तसेच पाच राÁया अंबर येथे सती गेÐया. तथािप सती
जाणाöया िľयांमुळे राजाला पुÆहा िमळते. अशी कÐपना łढ झाली होती. या कÐपनेतून
राजा बरोबर इतर अनेक िľयांना व दासéनाही ठेवायला लावून Âयांना राजा बरोबर सती
जावयास भाग पाडÁयात येऊ लागले. अशा िľयांनाही राजा¸या एक ÿकार¸या पÂनीचा
दजाª देÁयात येत होता. इ.स. १६९८ मÅये जेÓहा िबकानेर चा महाराजा अनुपिसंह मरण
पावला तेÓहा Âया¸याबरोबर दोन राÁया, नऊ देशाचारगत पÂनी आिण सात दासी एवढ्या
िľया सती गेÐया.
मÅययुगीन भारतातील िवधवा ľीचे िजणे फारच भयंकर असे. उ°रेत व दि±णेतही ितला
अनेक सामािजक चालीरीतéना व बंधनांना बळी पडावे लागत असे. ľीला जे काय मानाचे
Öथान असे ते एखाīाची पÂनी Ìहणूनच िमळत असे. ितचा सामािजक दजाª ितला एखाīाची
पÂनी Ìहणूनच ÿाĮ होत असे. Ìहणून ित¸या वैवािहक जीवनाचा आधार फĉ ितचा पतीच
असे व एकपÂनीÂवाची पĦत łढ असेल तर ितची पåरिÖथती िनिIJतच अिधक चांगली असे
व बहòपÂनीÂवा¸या पĦतीत ितची पåरिÖथती िनकृĶ होत असे. आपला पती गमावला कì
ितचा सामािजक दजाª पूणªपणे नाहीसा होत असे. वैधÓय हा मÅययुगीन भारतीय ľीला एक
शापच होता. या संकटाने ितचे सवं सुख, सवª सÆमान, आशा, आकां±ा, शोषून घेतÐया
जात असत व अधªमृत, कंटाळवाणे, असहाÍय आिण अपमािनत जीवन ितला Óयतीत करावे
लागत असे, िľयांना पती¸या िनधनानंतर मालम°ेत वाटा िदला जात नसे.
एकंदरीत िहंदू मुसलमान सवªसामाÆय िľयांचे जीवन कĶÿद होते. समाजात ľीचे Öथान
किनķतम ÿतीचे होते व िľयांचे िवचार Âयां¸या जीवन िवषयक कÐपना व Âयां¸या भावना munotes.in

Page 179

मुघल काळातील सामािजक जीवन
179 याबĥल सहानुभूतीचा पूणª अभाव होता. ही वÖतुिÖथती मÅययुगीन भारतात दि±णेÿमाणे
उ°रेकडे ही आढळून येत होती.
८.७ सरंजामी समाज मÅययुगीन भारतीय समाजाची संरचना एक ÿकार¸या सरंजामदारी पायावर उभी रािहलेली
होती. सरंजाम पĦतीची तािÂवक बैठक अशी होती कì राजा हा देशातील सवª जिमनीचा
मालक समजÁयात येई. Âयातील बहòतेक भाग तो ÿमुख सरंजामदारांना ÿदान करी. हे
सरंजामदार राजाचे कुळ असून देखील आपÐया खालील कुळांना जिमनीचा भाग देत
असत. पुÆहा ही कुळे देखील आपÐया खालील लोकांना काही जिमनी ÿदान करीत. ही
ÿिøया खालपय«त जात. याÿमाणे समाजाची रचना मनोöयासारखी िदसत असुन वरील
िशखरावर राजा , जो सवª जिमनीचा मालक असून Âया¸या खालोखाल मु´य सरंजामदार,
Âयां¸याखाली अमु´य सरंजामदार, Âयां¸याखाली अजून काही कमी दजाªचे सरंजामदार,
अशा वेगवेगळया ®ेणी असून अगदी खाली भूिमहीन शेतमजूर (serf) असत. राजस°ा
आिण राजाचे अिधकार हे ईĵरद° असून सवō¸च ÿमुख Ìहणून राजाचा देशातील सवª
जिमनीवर मालकì ह³क आहे, असा बादशहाचा दावा होता. शाही कुटुंब, Âयांचे नातेवाईक,
िमý आिण राजाचे कुळ असून देखील आपÐया मुलांना आपÐया जिमनीतील काही भाग
देत असतातही मजêतील लोक यांना समाजात एक खास (सवō¸च) Öथान होते. सामािजक
आिण सांÖकृितक चालीरीती बादशाही अंत:पूर आिण दरबारी लोकां¸या वागÁयावłन ठरत
असत. उदाहरणाथª- राºयातील ÿथम मानांकन असलेली ľी Ìहणून नूरजहानने ित¸या
काळातील अमीर -उमरावांसाठी सामािजक-सांÖकृितक मूÐयांचे आदशª घालून िदले होते.
८.८ जीवनमान एकंदरीत उपलÊध असलेÐया देशी व परदेशी साधनांवłन तसेच ÿवासीवणªना वłन असे
िचý उभे राहते कì, १६ Óया व १७ Óया शतकात राºयकताª वगª (उ¸च वगª) यांचा एक गट
®ीमंत ऐषारामी जीवन जगत असे. परंतु Âयाच वेळी Âया¸या िवŁĦ टोकाला सामाÆय
जनतेची Ìहणजेच शेतकरी कारागीर व ®िमक लोक यांची पåरिÖथती अितशय हालाखीची
नाजूक होती. बहòसं´य जनता खेड्यांमÅये राहत होती. एखाīा गावातील सवª शेतकöयांचे
अगर कारािगरांचे जीवनमान एकाच दजाªचे नसे. ÿÂयेक गावामÅये पåरिÖथती वेगवेगळी
असे. úामीण समाजातील िवषमता ही मोठ्या ÿमाणावर होती. टंचाई¸या काळात अगर
दुÕकाळात गरीब लोकांची उपासमार होऊन ते छोट्या शहरापय«त Öथलांतर करीत असत.
ही संधी साधून ®ीमंत लोक शेतकरी व मÅयमवगêय अशा गåरबांना कजªबाजारी करीत
असत व Âयांचे शेती अवजारे जिमनी ताÊयात घेत असत.
बाबराने Âया¸या आÂमचåरýामÅये ‘शेतकरी आिण िनÌन Öतरातील लोक िहंदुÖथानात नµन
अवÖथेत राहतात’ असे वणªन केले आहे. अबुल फजल याने Ìहटले आहे कì, “लोक बहòदा
कमरे भोवती छोटी लुंगी नेसतात व वर उघडेच असतात.
सवªसामाÆय लोक पादýाणे न वापरता अनवाणीच वावरत होते. पादýाणे वापरणे हे ÿितķेचे
ल±ण मानले जात होते. ÿामु´याने िľया भरपूर ÿमाणावर दािगने वापरत होÂया. हे दािगने munotes.in

Page 180

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
180 सोने चांदी व तांबे या खेरीज काचेचे िकंवा हÖतीदंती होते. बहòतांश शेतकरी माती¸या िभंती
व गवताचे छत असलेÐया एका खोली¸या घरांमÅये राहत होते. दि±ण िहंदुÖथानातील
कामगारांची घरे Ìहणजे काजन¸या पानांनी झाकलेÐया झोपड्या असत. गुजरात भागातील
घरे खपरांनी शाकारलेली होती. तसेच Âयात चुना व िवटा वापłन बांधली जात. बंगाल,
ओåरसा मधील घरे बांबूंची होती व Âयांची छपरे गवताची होती.
तÂकालीन वणªनावłन असे िदसते कì सवªसाधारण लोकां¸या रोज¸या आहारामÅये तांदूळ,
ºवारी, बाजरी, आिण डाळी यांचा समावेश होता.
८.९ सारांश भारतीय समाजÓयवÖथा जरी ÿाचीन व बंिदÖत Öवłपाची असली तरी देखील परकìय
लोकांना भारतीय समाज ÓयवÖथेने Öवीकारले तसेच Âयांना आपÐयात सामावून घेतले.
अकराÓया शतका¸या उंबरठ्यावर आलेले तुकª कĘर शýु Ìहणुन गणले जात ते सोळाÓया
शतका¸या पूवाªधाªपय«त भारतामÅये úामीण समाजामÅये Łजले होते. सवª साधारणपणे िहंदू
व मुसलमान या दोÆही समाजा¸या आचार िवचार , łढी, परंपरा, ®Ħा, अंध®Ħा यामÅये
मोठ्या ÿमाणावर िभÆनता असली तरी उ°राधाªमÅये दोÆही धमाª¸या लोकांचा एकमेकांवर
ÿभाव पडलेला िदसून येतो. एकमेकांचा देवतांना देखील नवस केले जात असत. िवशेषत:
अकबर, जहांगीर व शहाजहान यां¸या कारकìदêत राºयकत¥ असलेÐया मुघलांनी िहंदुबाबत
सिहÕणु धोरण Öवीकारले. सामाÆय जनतेमÅये धािमªक तेढ वा ÿसंग िनमाªण झालेÐया
ÿकरणांची नŌद यांचा अभाव िदसून येतो. भारतीय समाज ÓयवÖथा ही सरंजामी पĦतीची
असÐयामुळे समाजामÅये मोठ्या ÿमाणावर दोन वगा«मÅये िवषमता िनमाªण झालेली िदसून
येते.
८.१० ÿij १. मुघळकाळातील सामािजक ÓयवÖथेचे िटकाÂमक परी±ण करा.
२. मुघल काळातील समाजरचनेचे वणªन करा.
३. मुघलकलीन िľयांची िÖथतीवर भाÕय करा.
८.११ संदभª  वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६. munotes.in

Page 181

मुघल काळातील सामािजक जीवन
181  मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.

*****










munotes.in

Page 182

182 ८अ
मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
घटक रचना
८अ.१ उĥेश
८अ.२ ÿÖतावना
८अ.३ शेतकरी, शेती व जमीन महसूल
८अ.४ उīोगधंदे
i. कापड उīोग
ii. धातू उīोग
iii. कागद उīोग
iv. रंग उदयोग
v. मीठ उīोग
vi. साखर उīोग
vii. जहाज उīोग
viii. इतर उīोग
८अ.५ Óयापार
i. अंतगªत Óयापार
ii. परराÕůीय Óयापार
iii. भारतीय सागरी Óयापारी
८अ.६ चलन
८अ.७ पेढी ÓयवÖथा
८अ.८ शहरांचा िवकास
८अ.९ कारागीर व कसबी कारागीर
८अ.१० सारांश
८अ.११ ÿij
८अ.१२ संदभª
८अ.१ उĥेश  मुघलकालीन शेती ÓयवÖथा व महसूल यांचा आढावा घेणे.
 मुघलकालीन उīोगधंīांचा िवकास जाणून घेणे.
 मुघलकालीन Óयापार ±ेýात झालेले पåरवतªन यांचा अËयास करणे. munotes.in

Page 183

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
183  मुघलकालीन शहरांचा िवकास कशाÿकारे झाला, याचा अËयास करणे.
८अ.२ ÿÖतावना सुलतानकाळा¸या पåरÿे±ामÅये मुघलकाळामÅये कृषी व िबगर कृिष±ेýांचे आणखी िवकास
व ŀढीकरण झाले. यामुळेच शहरांची व छोट्या शहरांची वाढ झाली. बहòतांश मोठ्या
शहरांमÅये अनेक बाजार होते. मुघल हे मुळात वृ°ीने Óयापारी नÓहते तसेच ते Óयावसाियक
देखील नÓहते, तरी देखील सवªच मुघल राºयकÂया«नी Óयापार व उīोगास संर±ण ÿदान
केले. मुघल काळातील आिथªक ÓयवÖथा उ°म होÂया, परंतु अितिवÖतारीत साăाºयामुळे
ÓयवÖथा राबिवÁयात अडचणी येत असत. शेरशहा, अकबर या महÂवा¸या राजकÂया«नी
मÅययुगीन अथªÓयवÖथेमÅये महÂवा¸या सुधारणा घडवून आणÐया.
८अ.३ शेतकरी, शेती व जमीन महसूल शेतकरी Ìहणजे मालकìचे ह³क असोत वा नसोत जिमनीची मशागत करणारा. शेतकöयाचा
सहसा थेट सरकारशी संबंध येत नसे. शेतकöयाचे संबंध हे जमीनदारासोबतच असंत.
जमीन गहाण टाकणे िकंवा िवकणे शेतकöयाचे ह³क नसत. मुघल काळातील शेतकरी हा
Óयिĉशः Öवतंý असून काही अटé¸यावर तो जिमनीची मशागत करी व उÂपÆनातील काही
भाग जमीनदारां¸या तफ¥ सरकारला देई. अटी व करार ºयात िलिहले जात Âया
दÖतऐवजाला – जो जमीनदारा¸याकडून शेतकöयांना िदला जाई – पĘा Ìहणत. शेतकरी
जी जमीनमहसूल Ìहणून र³कम देत Âयाबĥल Âयांना पावतीही िदली जात असे असे िदसते.
ही पावती पटवारी देई.
सोळाÓया व सतराÓया शतकात िहंदुÖथानातील सुमारे ८५ ट³के जनता खेड्यांमÅये राहत
होती. खेड्यातले बहòसं´यांक वगª हा शेतकरी वगª होता. िवशेष अिधकार असलेÐया
शेतकöयांना फारसी भाषेत खुदकाÔत Ìहणत. हे लोक सवलती¸या दराने जमीन महसूल
भरत असत. िववाहकरासार´या काही करांमधून Âयांना काही ÿमाणात अथवा पूणªपणे सूट
िमळत असे. अशा शेतकöयाचे गावात एकच घर असेल तर Âयाला घरपĘी माफ होती.
देशा¸या िविभÆन भागांमÅये ‘åरयायती’ (िवशेष अिधकार असलेÐया) लोकांकडून गोळा
करावया¸या करांसंबंधी वेगवेगळे िनयम होते. कागदपýांवłन असे िदसते कì, राजÖथानात
हे लोक शेती उÂपÆना¸या एक-चतुथा«श भाग देत होते; Âया वेळी सामाÆय लोकांसाठी हे
ÿमाण एक-चतुथा«शापासून िनÌÌयापय«त होते. उÐलेखनीय गोĶ Ìहणजे, जाितिनषेधामुळे
āाĺण Öवतः जिमनी न कसता मजुरांकडून कसून घेत. िशवाय, काही िविशĶ ÿसंगी जमीन
महसुलातील सवलती इतर वगा«नाही िदÐया जात. पािह-काÔत लोक शेजार¸या गावामधून
िकंवा परगÁयामधून अितåरĉ जमीन कसÁयासाठी िकंवा एखादे उजाड झालेले गाव पुÆहा
वसिवÁयासाठी िकंवा नÓयानेच गाव वसिवÁयासाठी आलेले असत. अनेकदा या काही
लोकांना सवलती¸या दराने पĘे िदले जात असत आिण पूणª दराने आकारणी ितसöया िकंवा
पाचÓया वषê िकंवा Âयानंतरही केली जात असे. असे सांिगतले जाते कì, पूवª
राजÖथानातील मलारना परगÁयातील मेहराजपूर हे गाव इ. स. १७२८ मÅये पाऊस न
पडÐयामुळे व तेथील आड-िविहरी आटून गेÐयामुळे उठले होते. Âया वेळी गाव¸या पटेलाने
गावातील सवª जमीन लागवडीखाली आणÁयाचे आĵासन िदÐयावर Âयाला Âया गावात munotes.in

Page 184

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
184 पुÆहा Öथाियक होÁयाची परवानगी देÁयात आली; तेÓहा Âयाला शेती उÂपÆना¸या एक-
तृतीयांश भागावर तीन वषा«चा पĘा देÁयात आला. जे ‘पाही- काÔत’ गावात आले Âयांना
चालू वषाªत एक-तृतीयांश उÂपÆन देÁया¸या अटीवर पĘे देÁयात आले. ‘पाही’ लोकांकडे
पैसा अथवा Öवतःची अवजारे नसÐयास Âयांना सरकारकडून िकंवा गावातील
सावकाराकडून (बोहरा) नांगर, बैल, िबयाणे, खते व पैसा पुरिवला जात असे. जोपय«त ते
जमीन महसूल भरत आहेत तोपय«त Âयांना जिमनी Öवत:कडे ठेवÁयाची मुभा असे. शेतकरी
लोक आपली िÖथती सुधारÁयासाठी एक गाव सोडून दुसरे गाव वसवीत िकंवा एखाīा
जुÆया गावाचे पुनवªसन करीत.
सवªसामाÆय शेतकरी वगाªला ‘रÍयती’ अगर ‘पालती’ Ìहटले जात असे. हे लोक सवªसाधारण
जाट, गुजर, माळी, अिहर, िमना अशा मÅयम जातीतील असत. ते Öवतः कसंत असलेÐया
जिमनीचे मालक िकंवा पĘेदारही असत. रÍयतéपैकì जे Öवतःची जमीन कसणारे लोक होते
Âयांचे महसूलिनधाªरण 'रÍयती' िनयमांनुसार होत असे. हे िनयमही िपकाचे Öवłप, मोसम,
पाÁयाची ÓयवÖथा इÂयादéनुसार बदलत असत. सामाÆयपणे पोलज या सुपीक जिमनीतून
काढलेÐया शेती- उÂपÆनापैकì िनÌमा भाग शेतकöयाला महसूलापोटी īावा लागत असे; तर
गहó व बाजरी यांसार´या िपकांवर दोन- पंचमांश भाग महसुलापोटी īावा लागत असे.
जमीन महसुलात इतर कोणतेही कर अंतभूªत नÓहते. रÍयती अगर पालती पĘेदारांचे दोन
ÿकार िदसून येतात- शेतीयोµय पडीक जमीन कसणारे सरकारी पĘेदार िकंवा एखाīा
जमीनमालक शेतकöयाने सोडून िदलेली जमीन कसणारे पĘेदार हा पिहला ÿकार अशा
पĘेदारांकडे बहòधा Âयांचे Öवतःचे नांगर व बैलजोड्या असत आिण Âयांना एका वषाªकåरता
िकंवा एका हंगामाकåरता िकंवा एका िपकाकåरता पĘा िदलेला असे. या पĘ्याचे नूतनीकरण
होत असे. दुसöया ÿकारात धनी पĘेदारांचा समावेश होता. हे लोक जमीनदार, पटेल,
भूिमया, इनामदार आदé¸या खाजगी जिमनी कसत. अनेकदा हे पĘेदार बैल, नांगर, िबयाणे,
खते इÂयादé¸या बाबतéत मूळ जमीनमालकांवर िकंवा महाजनांवर अवलंबून असत.
जमीनदार वा जमीनमालक पĘ्यांबरोबरच जमीनमहसूलही वसूल करीत असत.
महसूल हे कोणÂयाही स°ेचे उÂपÆनाचे ÿमुख साधन असते. मुगल साăाºय तर िवशाल
होते. भारतातील तÂपूवê¸या राºयकÂयांनी आपापÐया ताÊयातील जिमनीचे महसूल
आपापÐया पĦतीने ठरिवले होते. Âयामुळे अनेक महसूल पĦती अिÖतÂवात होÂया. अनेक
कारणांमुळे मुघलांना िविवध पĦती चालू ठेवाÓया लागÐया. मुघल काळात शेरशहाने माý
शेतकöयावर अÆयाय होऊ नये, योµय शेतसारा पĦती असावी या ŀĶीने भरीव कामिगरी
केली. या पĦतीला शाľीय बैठक देÁयाचे कायª सăाट अकबराने व १७ Óया शतकात
दि±णेत िशवाजी महाराजांनी केले. मुघल काळामÅये उ°रेत झÊत पĦत, गÐला ब±ी
पĦत, हÖत ओबुद, कानकुट, नसक, पेरणी ±मता व नांगर पĦत, दि±णेमÅये ठोक पĦत
पेरणी ±मता पĦत नांगर पĦत ±ेý पĦत इ. पĦतीने महसुल आकारणी होत असे.
शेतसारा शाľीय पĦतीवर आधाåरत असÁयासाठी जिमनीची मोजणी करणे ही ÿाथिमक
आवÔयक गोĶ होय. अकबराने जिमनीची मोजणी करÁयासाठी जुना दोष काढून टाकून गज
पĦतीने मोजणी केली. ३३ इंच लांबीचा एक गज व ३६०० चौ. गजाचा एक िबघा याÿमाणे
मोजणी केली. ते काम करणाöयांना शासनाकडून वेतन िदले. या कामी लाचलुचपत होऊ
नये यासाठी कठोर धोरण राबिवले. munotes.in

Page 185

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
185 २. जिमनीची वगªवारी:
मोजणीनंतर जिमनीची वगªवारी ४ िवभागांत केली. (अ) पोलाज ( उÂकृĶ जमीन) - वषाªतून
एक िकंवा दोनदा िपके घेतली जात. (ब) परौती (मÅयम जमीन) - या जिमनी एक वषª आड
कसÐया जात. (क) चाचर (िनकृĶ जमीन) - ही जमीन ३/४ वष¥ पडीक ठेवून नंतर कसत.
(ड) बंजर (खडकाळ जमीन) - पाच वष¥ िकंवा अिधक काळ पडीक असणारी जमीन.
अकबरापूवê पोलाज व परौती या दोन ÿकारांतच जिमनीचे वगêकरण केलेले होते व Âयाचे
ÿÂयेकì तीन उपÿकार होते. उÂपÆनाची सरासरी काढून Âयाचा ितसरा िहÖसा शेतसारा
असे. वेगवेगÑया िपकांना वेगवेगळे दर होते. ऐन-ए-अकबरीनुसार शेरशहा¸या काळात
महसुलाची झÊत पĦत सुł पण अकबराने Âयाला पूणªÂव व शाľीय łप िदले ही Âयाची
िवशेष कामिगरी होय.
आपली ÿगती तपासा :
१) मुघलकालीन शेतकöयां¸या िÖथतीचे वणªन करा.
८अ.४ उīोगधंदे i. हÖतोīोग:
िहंदुÖथानात शेकडो वषा«ची परंपरा हÖतोīोगाला आहे. कुशल कारािगरी आिण आिथªक
समृĦता देशाला ÿाĮ कłन देÁयामÅये हÖतोīोगाचा वाटा फार मोठा आहे. िकंबहòना
भारताचा तो समृĦ वारसा होय. मÅययुगात मुघल काळातही तो वारसा जपला गेला होता.
पण Óयापारी वृ°ी¸या परकìय िāिटश राजवटीत माý Âयांनी ठरवून हÖतोīोग नĶ केले.
मÅययुगीन हÖतोīोग Ìहणजे आज¸या भाषेत कुटीरोīोग (Small Scale Industry) असे
सवªसाधारणपणे समजता येईल. शहरी अथªÓयवÖथेमधील एक महßवाचा घटक Ìहणजे
हÖतोīोग होता. भारतातील अनेक शहरे िविवध ÿकार¸या हÖतोīोगांसाठी ÿिसĦ होती.
यािशवाय शहरात इतर उīोगधंदे सुĦा चालत. हÖतोīोग नागरी धंदे होते. सोÆया-चांदी¸या
नाजूक दािगÆयांपासून ते हÂयारे बनिवÁयापय«त आिण कलाकुसरी¸या िझलईदार
भांड्यापासून ते वीट भĘीपय«तचे अनेक Óयवसाय केले जात होते. या हÖतोīोगांना
राजा®य होता. वैभवसंपÆन स°ा उपभोगणाöया मुघल बादशहांनी या कलाकौशÐयांची
कदर केली होती. तर शहरात राहणारे अमीर उमराव, जमीनदार, अिधकारी वगª Ìहणजे उंची
िकमती¸या आिण उ¸च राहणीमानाला आवÔयक अशा कौशÐयपूणª उÂपादनाचा úाहक
होता. िशवाय काही उÂपादने िनयाªतही केली जात असत. एवढा Âयांचा दजाª उ¸च होता.

munotes.in

Page 186

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
186 ii. कापड उīोग:
भारतातील कापड Óयवसायाला मोठा इितहास आहे. इरफान हबीब यां¸या मते. भारतातील
शेती Óयवसायानंतरचा कापड उīोगच महßवाचा व मोठा होता. ‘ऐन-ए- अकबरी’, िवदेशी
ÿवाशांचे वृ°ांत, ईÖट इंिडया कंपनी¸या नŌदीवłन ÖपĶ होते कì, भारतात सुमारे १६०
ÿकारचे कापड तयार होत असून मुघल भारतात ५० ÿकारचे कापड तयार होत होते. या
आकडेवारीवłन देशात कापड उīोग िकती मोठ्या ÿमाणावर चालत असावा याची सहज
कÐपना येते. मुघल काळात हा Óयवसाय िवकिसत होÁयाला अनेक कारणे होती. उदा.
शासनाने Óयापारी वÖतूंवरील जकात रĥ केली. Óयापारातील अडथळे दूर केले.
i. Óयापारी क¤þे व शहरांची वाढ झाली.
ii. शासनाने Óयापारी वÖतूंवरील जकात रĥ केली. Óयापारातील अडथळे दूर केले.
iii. दळणवळणा¸या व ÿवासा¸या साधनांत सुधारणा झाÐया
iv. सागरी बंदरे शासना¸या ताÊयात आली.
v. युरोपीय Óयापारी व ÿवासी मोठ्या सं´येने भारतात येत रािहले.
vi. क¸¸या व प³³या मालाची ने-आण आिण Óयापार सुरि±त केला. Ìहणजेच राºयात
अिधकािधक शांतता व सुरि±तता होती.
vii. साăाºयिवÖताराबरोबर ÿशासन व आिथªक बाबéमÅये एकłपता ठेवली.
viii. देशातील कापड उīोग मु´यÂवे चार ÿकारचा होता. (अ) सुती कापड (ब) रेशमी
कापड (क) लोकरी कापड (ड) ताग व घायपातापासूनचे कापड. अशा िविवध
ÿकार¸या धाµयांपासून मलमल, जरतारी ते जाडेभरडे कापड गोणपाटापय«तचे
उÂपादन केले जात होते.
कापडाचे अनेक ÿकार होते. उदा. मलमली, जरतारी, पांढरे सती, िचटाचे, भरतकाम केलेले
सुती, रजया, गािलचे, शाली, कॅिलको इÂयादी. लाहोरमÅये केवळ सुती कापडाचे सात
ÿकार होते. कापडा¸या ÿकाराबĥल ऐन-ए-अकबरी' मÅये मािहती िदली आहे. यािशवाय
ºया क¤þात कापड तयार होई िकंवा ºया बंदरातून कापडाचा माल पाठवला जाई. Âया
बंदरांचे नाव कापडाला िदले जात असे. पिIJम िकनारपĘीवरील दाभोळ व खंबायत,
पूव¥कडील िवशाखापĘण, बंगालमधील हòगळी तसेच िसंधू नदीकडील लहरी बंदरातून कापड
िनमाªण केले जाई. आिĀकेचा पूवª िकनारा, अरबÖतान, इिजĮ, āĺदेश, मला³का,
िफिलपाइÆस, बहòधा मेि³सको इ. देशांमÅये भारतातून कापडाची िनयाªत होत असे. भारतात
कापड उīोगाची अनेक क¤þे ÿिसĦ होती. उ°र भारतात लाहोर, िदÐली, आúा, अवध,
जैनपूर, बनारस, लखनौ, अलाहाबाद, पाटणा, ढा³का, सुरत येथे कापड उÂपादन होत
असे, रेशमी कापडा¸या उīोगाची वरील सुती कापड उīोगाÿमाणे भरभराट झाली नÓहती.
ठरावीक िठकाणी मयाªिदत Öवłपात उÂपादन होते. राजघराÁयातील लोक, सरदार,
उमरात, ®ीमंत लोक Âयाचे úाहक होते. काही ÿमाणात हे कापड िनयाªतही होई. तसेच
परदेशातून रेशीम आयात केले जात होते. लोकरी कापड हा आणखी एक ÿकारचा कापड munotes.in

Page 187

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
187 उīोग होय. ‘ऐन-ए-अकबरीत’ Âयाची मािहती आहे. म¤ढ्या, तूस, अंगोरा यांसार´या
ÿाÁयांपासून राजÖथान, पंजाब, काÔमीर वा ÿदेशातून लोकर िमळत असे. लाहोर हे या
उīोगाचे मु´य क¤þ होते.
iii. धातू उīोग:
तÂकालीन भारतात धातू उīोग देखील महßवाचे होते िविवध धातूंपासून िविवध ÿकार¸या
वÖतू बनवले जात असत. लाहोर, अजमेर, कािलंजर, µवाÐहेर, कुमाऊ अशा अनेक ÿांतांत
लोखंडा¸या खाणी होÂया. लोखंडापासून शेतीची अवजारे बनिवÁयाचे काम लोहार करत.
खेडेगावात हे कारागीर असत. पंजाबात कुलपे बनिवली जात. मेवाड व िबकानेर येथे
लÕकरी सािहÂय व शľे बनिवली जात. महाराÕůात लोखंडी तोफा बनिवÐया जात.
लोखंडाची भांडी बनवत असत. तांÊयापासून नाणी तयार करणे, इमारतीचे घुमट, बंदुका,
तोफा, भांडी, देवळाचे कळस, मूतê अशा अनेक वÖतु बनिवÐया जात. Âया वÖतू तयार
करणारे अनेक कारागीर होते. याÿमाणेच िपतळ धातूपासून भांडी बनवत. िहंदू लोक
िपतळेची तर मुÖलीम तांÊयाची भांडी वापरत. ही भांडी बनवÁया¸या उīोगाचे बनारस हे
ÿिसĦ क¤þ होते.
दि±ण भारतात सोÆया¸या खाणी होÂया. अथाªत ते िमळवणे खचêक व अवघड होते. नाणी,
मूतê, दागदािगने, राजिसंहासन बनिवणे तसेच राजाची सुवणªतुला करणे इÂयादéसाठी
सोÆयाचा वापर केला जाई. तसेच चांदीचाही या वÖतूंसाठी वापर करत. ÌहैसूरमÅये कोलार
येथे मÅययुगातही सोÆया¸या खाणी ÿिसĦ होÂया. बाबōसा हा ÿवासी िलिहतो कì आंň
ÿदेशात िहöयाचे उÂपादन व Óयापार होता. चंदेरी, बुंदेलखंड या भागात िहöया¸या खाणी
होÂया. तसेच गोवळकŌडा राºयातही िहरे िमळत होते. ůॅÓहिनªअर हा ÿवासी Öवतः िहöयाचा
Óयापारी होता. Âयाने दि±णेतील िहöया¸या खाणीची मािहती िलिहली आहे.
iv. रंग उīोग:
मुघल काळात रंग उīोग ÿचिलत Óयवसाय होते. रंग तयार करÁयासाठी िलंब, बाभूळ,
काथ, िहरडा, बेहडा, नीळ, कुसुंबा, डाळéब, मĥर, बेलफळ, लोध, म¤दी इÂयादी वनÖपती,
आले, हळद यांसारखी शेती उÂपादने, तुरटी, चुना, फेरस सÐफेट, लाख यांसारखे घटक
(रंगबंधक) आवÔयक असतात. लखनौ, िबहार, अवध, पंजाब – लाख, कोटा, बूंदी, अवध-
आले, अलाहाबाद – हळद, लाहोरपासून अवधपय«त – िनळीची झाडे यांÿमाणे उÂपादने
घेतली जात असत. िविवध वृ±ां¸या साली, पाने, फुले, मुÑयापासून रंग बनिवले जात
असत. रंगामÅये रंगबंधक (घटक) िमसळत. ÂयामÅये सूत रंगवीत. तसेच रंगाचा अकª तयार
झाÐयावर तो तांÊया¸या भांड्यात उकळला जाई व ÂयामÅये ठरावीक वेळ कापड बुडवून
ठेवीत नंतर बाहेर काढून Öव¸छ पाÁयाने धुतले जाई. Âयाचÿमाणे वेगवेगळे लाकडी ठसे
वापłन छपाई करत. Âया ठशावर वेगवेगÑया न±ी असत. याÿमाणे न±ीदार कापड तयार
होत असे. रंगकाम व छपाई¸या ७७ पĦती होÂया. Âयातून रंगां¸या ४८ छटा िमळत असत.
v. कागद उīोग:
इ.स. १३ Óया शतकात कागद बनिवÁयाची कला भारतात अवगत झाली. तÂपूवê चीनमÅये
कागद बनिवला जाई. मुघल कालखंडात भारतात अनेक िठकाणी हा उīोग सुł झाला. munotes.in

Page 188

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
188 उदा. िबहारमधील या उīोगाची मािहती अबुल फजलने िदली आहे. िसयालकोट येथेही क¤þ
असून तेथील कागद अिधक दज¥दार होता. कागदिनिमªतीसाठी तुती¸या झाडांची साल,
बांबू, िचंÅया इ. घटकांची आवÔयकता असे. कागदाचे िविवध उपयोग असÐयाने,
मागणीनुसार हा उīोगही िवकिसत होत गेला. काच उīोगाची मािहती ÿाचीन काळापासून
भारतात होती. मुघल काळात आúा, िबहार, गुजरात, अहमदनगर इ. िठकाणी या उīोगाची
क¤þे होती. काचेची आयातही केली जाई. यामÅये युरोपीय Óयापारी अिधक होते.
vi. साखर उīोग:
भारतामÅये ÿाचीन काळापासून साखर उīोग आहे. साखर िनिमªतीसाठी उसाचे उÂपादन
घेतले जात. उसापासून साखर व गूळ तयार केले जात असे. देशाची गरज पूणª होईल एवढे
उÂपादन होत असे. मुघल काळात ही गरज भागून अिधक उÂपादन िनयाªतही केले जात
असे. १६३८ साली लाहोर येथे ७ Ł. मण, तर १७८१ साली वाराणसी येथे ११ Ł. मण
साखरेचा दर होता. भारतात लाहोर, िदÐली, आúा, बनारस, गाझीपूर, महाराÕůात साĶी
भागात साखर उÂपादन केले जाई.
vii. जहाज उīोग:
मÅययुगीन मुघल कालखंडात िवशेषता मुघल राºय, मराठ्यांचे राºय, व इतर छोटे छोटे
राºय हे आरमारी युĦामÅये सिøय असत. आरमारी युĦासाठी अथवा सागरी Óयापारा
कåरता मोठमोठे जहाजे अÂयावÔयक होते, Âयासाठी जहाजांची िनिमªती करावी लागे.
ÿामु´याने बंगालमÅये मुघलांनी आरमार Öथापन केले होते मुघलां¸या आरमाराचा ÿमुख
मीर बहर होता. अकबरा¸या का ळामÅये जवळजवळ तीन हजार जहाज होते. परंतु Âयातून
७६८ जहाज रािहले. बंगाल ÿमाणेच िसंध आिण काÔमीर मÅये सुĦा जहाज िनिमªतीचे कायª
मोठ्या ÿमाणावर िवÖताåरत होते. अबुल फजल या¸या मते, ‘सागरी दळणवळणाचे साधन
अनेक छोटी-मोठी जहाजे आहेत जहाजांची सं´या जवळजवळ चाळीस हजार आहे
अलाहाबाद आिण लाहोर या िठकाणी मोठ्या ÿमाणावर जहाज िनिमªतीचे कायª होत असे.’
१५६५ मधील Óहॅिनश ÿवासी सीजर डी फैडरीसी याने िलिहले आहे कì, ‘कÖतुंतुिनया ¸या
सुलतानाने Âया¸या जहाजांची िनिमªती बंगालमÅये केली.’
मोरलँड यां¸या मते, “िहंदी महासागरामÅये अिधकांश Óयापार भारतीय जहाजांपासून होत
असे. यामधील िनिIJत आिण अिधकांश मोठ्या जहाजांची िनिमªती पिIJम तटावर होत
असे.”
महाराÕůामÅये छýपती िशवाजी महाराजांनी पिIJम िकनारपĘीवर जहाज िनिमªतीचे
कारखाने उभे केले होते. सुŁवातीला मुंबई, चौल या बंदरात जहाज िनिमªती होत असे.
पुढील काळात िवजयदुगª, कुलाबा, िसंधुदुगª अशा अनेक सागरी िकÐÐयाजवळ जहाज
िनिमªती केली जाई. जहाजांचे अनेक ÿकार होते. ÂयामÅये Óयापारी जहाज व युĦनौका
यांचा समावेश होत होता. साधारणता गुराब, गलबत, पगार, मचवा, ितरकाठी, तरंडक,
होडी, महािगरी, पाल इ. ÿकारची जहाजे होती. ताड, साग, आंबा, फणस या झाडा¸या
लाकडापासुन जहाज बनवले जात असत, तसेच जहाजांना िखळे न मारता Âयाची िशलाई
केली जात असे. साधारणता भारतीय जहाजांचा आकार याबĥल ईÖट इंिडया कंपनीचे munotes.in

Page 189

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
189 अिधकारी कॅÈटन जॉन सारीज याने असे सांिगतले आहे कì, ‘भारतीय जहाजांमÅये रिहमी
जहाज याचे आकार १५३ फुट × ४२ फुट × ३१ फुट होते. मोहÌमदी जहाजाचे आकार
१३६ फुट × ४१ फुट × २९.५ फुट होते. १५९३ मÅये लाहोर मÅये अकबराĬारे बनवलेले
जहाज ९८.८ फूट लांब होते.’ १६ शतका¸या पुवाªधामÅये मÅये ह°ी सहाÍयाने नवीन
बनिवलेÐया जहाजांना पाÁयात ढकलत असे.
viii. मीठ उīोग:
मुघल काळामÅये भारतात पिIJम िकनारपĘीवर तसेच पूवª िकनारपĘीवर मीठ उÂपादन
घेतले जात असत. अजमेर मधील सांभार सरोवराचे मीठ उÂपादनासाठी उपयोग होत.
पोतुªगीज भारतात ÿामु´याने िमठाचा Óयापार करत होते. मराठी ÿांतामÅये पोतुªगीज मीठ
कमी भावाने िवकत असे. Âयामुळे पोतुªगीजांचा मीठ मोठ्या ÿमाणावर खपत होता. परंतु
एतदेशीय िमठा¸या िवøìवर पåरणाम होत होते. छýपती िशवाजी महाराजां¸या ही बाब
ल±ात आÐयानंतर Âयांनी पोतुªगीजां¸या िमठावर अिधक कर लावले. Âयामुळे एतदेशीय
िमठाला संर±ण ÿाĮ झाले.
ix. इतर उīोग:
नारळा¸या झाडापासून नारळ, तेल, फळे, काÃया, दोर, नाडे, मīाकª, चटया, झाडू,
बांधकामासाठी लाकूड अशा अनेक वÖतू बनिवÐया जात. यािशवाय खाणीतून दगड काढणे,
दगडावर कोरीव , मातीपासून भांडी, िवटा बनिवणे काम करणे, कातडीपासून पादýाणे,
पाÁया¸या मोटा व पखाली बनिवणे, लाकडी फिनªचर तयार करणे, खेळणी तयार करणे,
मासेमारीचा उīोग, हिÖतदंती कलाÂमक वÖतू, खेळणी बनिवणे. इ अनेक उīोग
मुघलकाळात ÿचिलत होते.
आपली ÿगती तपासा :
१) मुघल काळातील उīोगांचे वणªन करा.
८अ.५ Óयापार मुघल काळामÅये ÿचिलत असलेÐया िविवध Óयवसायामुळे उīोगधंīांचे क¤þ िवकिसत
झाले यामुळे लहान मोठी शहरे िवकिसत झाली आिण शहरांमÅये बाजार भरले जाऊ
लागले, या बाजारांमÅये एक ÿमुख बाजार असे. या बाजारांमÅये माल साठवुन ठेवला जात
असत. तेथे देशांतील अथवा राºयातील अनेक Óयापारी येऊन गरजेनुसार माल घेऊन
जात होते. एकदरीत या सातÂयपूणª ÿिकयेमुळे बाजारपेठांचे मोठे जाळे िनमाªण झाले.
munotes.in

Page 190

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
190 i. अंतगªत Óयापार:
सवªसाधारणपणे मुघल कालखंडात तीन ÿकारे अंतगªत Óयापार चालत असे. यामÅये सागरी
मागाªने होणारा Óयापार, नīांमधून होणारा Óयापार, तसेच जिमनी माग¥ िकंवा खुÔकì¸या
मागाªने होणारा Óयापार. या तीन ÿकारे अंतगªत Óयापार होत असे. ÂयामÅये सागरी मागाªने
होणारा Óयापारा हा अितशय सुलभ व सोयीÖकर असे. तसेच वषाªतील नऊ मिहने सागरी
मागाªने Óयापार होत असे. पावसाÑयाचे तीन मिहने सागरी Óयापार करणे अÂयंत कठीण होत
असे. ÂयामÅये लुटाłंची अडचण ठरत असे. पिIJम सागरावर उ°रेतील खंबायत
बंदरापासून ते दि±णेस कोचीनपय«त Óयापारी जहाजे ये जा करीत असत. समुþिकनाöयावर
होणारी मालाची वाहतूक ही अिधक िवकिसत झाली होती. जड वÖतूंची वाहतूक
जिमनीवłन केÐयास अिधक खचª येत असÐयाने Âयासाठी जलमागê वाहतूकच अिधक
ÿमाणात होत असे.
भारतातील आिण ÿामु´याने उ°रेकडील अनेक मोठ्या नīांमधून केला जाणारा Óयापार
अिधक िकफायतशीर होता. Óयापार मालाची ने-आण नīांतून गलबतां¸या साहाÍयाने केली
व तो माल महßवा¸या बाजारपेठांकडे पाठिवला जाई. Âयामुळे अंतगªत Óयापार िवकासात हा
ÿकार महßवाचा होता. या ÿकारात मोठमोठ्या नīांनुसार एकूण चार जलमागª होते. (१)
िसंधू नदीचा जलमागª २) गंगा यमुना नदीचा जलमागª ३) बंगालचा िýभुज ÿदेश मागª ४)
तापी नमªदा नदीचा मागª) Âया Âया नīां¸या ÿदेशातील माल दूरवर पोहोचिवला जाई.
मुघलकाळामÅये जिमनीवरील मागाªने अंतगªत Óयापार मोठ्या ÿमाणावर होत असे. शेरशहा
सुरी या¸यापासून रÖÂयांचे िवकास होÁया¸या ÿिøयेला सुŁवात झाली होती. Âयामुळे शहरे
गावे ही एकमेकांपासून जोडली गेली होती. परंतु मनुचीने रÖते सुरि±त नसÐयाचे सांगीतले
आहे.
शहरांना अÆनधाÆयाचा पुरवठा करणे हे अंतगªत Óयापाराचे महßवाचे अंग होते. खाīपदाथª
Óयितåरĉ शहरांमधील उÂपादकांना कापूस िनळी इÂयादी क¸¸या मालाचा पुरवठा
गावांमधून होत होता. हा Óयापार गावातील बिनया आिण मालाची वाहतूक करणाöया बंजारा
लोकां¸या हातात होता. गावातील लोक आपली उÂपादने मोठ्या गावातील बाजारपेठांमÅये
अथवा शहरांमÅये िवकत असत आिण ºया गोĶी वÖतू Âयां¸याकडे नसत Âयांची ते खरेदी
करत. अÆनपदाथाªचा व कापडाचा Óयापार हे तÂकालीन अंतर ÿादेिशक Óयापाराचे अÂयंत
महßवाचे भाग होते. बंगालमधून साखर तांदूळ तसेच तलम मलमल रेशीम बाहेर पाठिवले
जात असत. कोरोमंडल िकनारा हे कापड उÂपादनाचे मोठे क¤þ झाले होते आिण तेथून
गुजरातची जलमागाªने व संपूणª द´खन पार कłन रÖÂयांमाग¥ खूप मोठा कापडाचा Óयापार
होत होता.
चैनी¸या वÖतूंसाठी आúा व बुरहाणपुर ही दोन Óयापाराची महßवाची क¤þे होती. तसेच पुढे
बनारस हे Óयापाराचे महßवपूणª क¤þ बनले. अंतगªत Óयापार जिमनी माग¥ अÂयंत सोयीÖकर
Óहावा Ìहणून रÖÂयांचे जाळे सुधारÁयासाठी शेरशाह सुरी अनेक राºयकÂया«नी सातÂयाने
ÿयÂन केÐयाचे िदसून येतात. शेरशाह ने रÖÂया¸या दुतफाª झाडी लावली, ÿवासी
लोकांसाठी धमªशाळा बांधÐया, िपÁया¸या पाÁयाची सोय करणे इÂयादी शेरशहाने सुमारे
१७०० सराया बांधÐया. तेथे सवªधमêयांना राहÁया-जेवÁयाची सोय होईल अशी ÓयवÖथा munotes.in

Page 191

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
191 केली. शेरशहाने ÿÂयेक सराईत हरकरे नेमले होते. ते दररोज िकमान ७०-८० मैल ÿवास
करत आिण, खबर पोहोचवीत असत. अकबरा¸या काळात शहराचा ÿमुख अिधकारी
कोतवाल याला आदेश होती कì, Âयाने रÖते व बाजार तसेच वजन व मापे यां¸यावर बारीक
िनयंýण ठेवावे. वाईट ÿवृ°éना आळा घालावा.
Óयापारी जमाती :
मुघल भारतात Óयापार करणाöया िविवध जमाती होÂया. ÂयामÅये वंजारी, बिनया, बोहरी,
पारशी व सौदागर यांचा समावेश होता. वेगवेगÑया ÿदेशांत Âयांचे Óयापारी कायª होते. बंजारा
ही जमात Óयापार करÁयासाठी अÂयंत ÿिसĦ होते. बंजारा जमातीचे लोक भारतभर
आपÐया बायका मुलांसह मोठ मोठ्या पÐÐयाचे ÿवास करत Âयां¸यासोबत हजारो बैल
असत Âयांना तांडा Ìहणत असत. ते बैलांवर अÆनधाÆय व इतर चीज वÖतू लादून भारतात
अनेक िठकाणी माल पोहोचवत असत . Âयाचÿमाणे माला¸या संर±णासाठी Âयांना
सरकारचे संर±ण देखील ÿाĮ होत असे. (अनेक पुÖतकांमÅये बंजारा ऐवजी वंजारी जमात
असे चुकìचे उÐलेख आढळून येतात) बिनया ही जमात गुजरातमÅये होती. Âयां¸या ८४
उपजाती केवळ अहमदाबादमÅये होÂया. भारतात सवªý व परदेशातही हे लोक Óयापारासाठी
जांत येत असत. बोहरी ही आणखी एक Óयापारी जमात असून जिमनीबरोबर ते सागरीमाग¥
पण Óयापार करत. मÅय आिशयातील अनेक देशांशी Âयांचा Óयापार चाले. गुजरातमÅये
पारशी ही एक Óयापारी जमात होती. खुरासानी हे मुÖलीम Óयापारी होते. खुरासान हा Âयांचा
मूळ देश असून Âयावłन खुरासानी असे Âयांना Ìहटले जाई. तेथून व आसपास¸या देशांतून
Óयापारासाठी ते भारतात येत असत. भारतातील सवª भागांत ते Óयापार करत होते. िविवध
वÖतूंचा Óयापार करÁयासाठी ते िनरिनराÑया देशांत जलÿवास करीत असत.
ii. परराÕůीय Óयापार :
पािIJमाÂय देश भारतात येÁयापूवê अरबी समुþमाग¥ होणारा परराÕůीय Óयापार हा पूणªपणे
अरब लोकां¸या हातात होता. परंतु पंधराÓया शतका¸या उ°राधाªत पोतुªगीजांनी भारतात
सागरी माग¥ ÿवेश कłन अरबांची अरबी समुþावरील मĉेदारी मोडीत काढली. व मलबार
पासून ते गुजरातपय«त पिIJम िकनारपĘीवर Óयापाराची मĉेदारी Âयांनी ÿÖथािपत केली.
वचªÖव िनमाªण केÐयामुळे आिशयाई Óयापाöयांना समुþातून Óयापार करÁयासाठी
पोतुªगीजांकडून परवाना िमळिवणे आवÔयक बनले. पुढे अनुøमे Ā¤च िāिटश डच या
युरोिपयन स°ा भारतात आÐया आिण Âयांनी ऐतदेशीय स°ांकडून Óयापारी सवलती ÿाĮ
कłन घेतÐया.
परराÕůांशी Óयापार करÁयासाठी पिIJम िकनारपĘी तसेच पूवª िकनारपĘीवर काही महßवाची
बंदरे होती. ÂयामÅये लहरी बंदर (िसंधु नदी), सुरत, भडोच, खंबायत (गुजरात), चौल,
किलकत, कोचीन, पुिलकत, गोवा, भटकळ होनावुर, बसłर इ. बंदराहòन परदेशाबरोबर
Óयापार जोमात सुŁ होता.
डच व िāिटश या दोÆही कंपÆयांनी उ¸च ÿतीचे मसाले, जायफळ, लवंगा तसेच िमरे
इÂयादé¸या Óयापारावर वचªÖव िमळिवÁयासाठी जावा व सुमाýामÅये बÖतान बसिवÁयाचा
ÿयÂन केला. कारोमांडेलमÅये तयार होणाöया कापडाला ईÖट इंडीजमÅये ÿचंड मागणी munotes.in

Page 192

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
192 होती; Âयामुळे डचांनी आधी कारोमांडेल िकनाöयावर बÖतान बसिवÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयानंतर म¸छलीपĘणम येथे Âयांनी आपले Óयापारी क¤þ सुŁ केले. आिशयाई Óयापारातून
पोतुªगीजांना होसकावून Âयांची जागा घेÁयाचे व मसाÐया¸या Óयापारात मĉेदारी िनमाªण
करÁयाचे डचांनी ठरवले होते यासाठी Âयांनी सुŁवातीला मलाका िजंकून घेतले कोलंबो
िजंकले Âयानंतर कोचीन सुĦा िजंकून घेतले हळूहळू पोतुªगीजांचा Óयापार Âयांनी भारतातून
गुंडाळून लावला. पुढे पोतुªगीज फĉ गोÓया कृÂय मयाªिदत झाले.
सुŁवातीला युरोपमÅये लोकरीला रंग देÁयासाठी वोड चा उपयोग केला जात होता.
Âयाऐवजी िनळीचा उपयोग करणे दजाª आिण खचª या दोÆही बाबतीत अिधक फायदेशीर
असÐयाचे िदसून आले. भारतात बयाना गुजरात कोरोमंडल भागात सवō°म नीळ िमळत
होती. Âयामुळे भारतातून िनळ िनयाªत होऊ लागली. इंúजांनी युरोपमÅये िवøì केलेली
सवाªत महßवाची भारतीय वÖतू Ìहणजे िहंदुÖतानी कापड. िāिटश ईÖट इंिडया¸या एकूण
िनयाªतीमधील कापडा¸या िनयाªतीचा िहÖसा ८३ ट³³यांवर पोहोचला होता.
कापडाबरोबरच रेशीम देखील मोठ्या ÿमाणावर युरोपमÅये िनयाªत होऊ लागले. कारण
रेशीम Âयांना सवाªत जाÖत फायदा िमळवून देणारी वÖतू ठरली. Âयाचÿमाणे सोडा देखील
िāिटशांना उपयुĉ ठरत होते. जहाजांमÅये तसेच तोफखाना¸या दार उघडला Óयापक
Öवłपात सोडा वापरला जात असे. सवō°म सोडा िबहार मÅये िमळत होता.
अशाÿकारे युरोिपयन ईÖट इंिडयन कंपÆयामुळे भारताचा पूव¥कडील देशांची व पिIJमेकडील
देशांची Óयापार मोठ्या ÿमाणावर चालत असे.
iii. भारतीय सागरी Óयापारी :
युरोिपयन लोकां¸या बरोबरीनेच िकंवा पूवªधªनामÅये Âयाहóन अिधकच भारतीय लोकांचा
सागरी ÓयापारामÅये महßवाचा सहभाग िदसून येतो. परंतु अपूणª साधनां¸यामुळे सागरी
Óयापारात भारती यांचे योगदान फारसे िदसून येत नाही. गुजरात बंगाल व पूवª िकनारपĘी
भागाकडील खाजगी लोक Óयिĉगत होÂया मोठ्या ÿमाणावर सागरी ÓयापारामÅये कायªरत
होते. ते जहाजां¸या मोठ्या ताÉयाचे मालक होते. सुरत मधील अÊदुल गफूर,
म¸छलीपĘणमंचा मीर कमलाउĥीन, पुिलकतचा अ®फा चेĘी अशा ÿकारचे मोठे Óयापारी
होते. अÊदुल गफार या¸याकडे वीस मोठी जहाजे होती. तो मनीलापासून मोचाªपय«त Óयापार
करत असे. िहंदुÖतानी Óयापारéचे ÿितिनधी बंदर अÊबास, बसरा, मला³का, मोचा, आचेह
आदी बंदरां¸या िठकाणी राहत. भारतीय Óयापारी एडन मÅये Óयापार करत. ितथुन ते पूवª
अिĀकेतील मसावा मोगािदशु इ. बंदरां सोबत Óयापार करत.
आपली ÿगती तपासा :
१) मुघल काळातील अंतगªत Óयापार परराÕůीय Óयापार यामधील फरक ÖपĶ करा. munotes.in

Page 193

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
193 २. भारतीय सागरी Óयापार वणªन करा.
८अ.६ चलन मुघल कालीन नाणी ही िवशेष ÿिसĦ होती अकबरा¸या कालखंडात मोठ्या ÿमाणावर
नाणी पाडÁयात आली तसेच नाÁयांमÅये एकłपता िदसुन येते. बाबर व हòमायून यांनी
शाहŁखी अथवा िदरहम या नावाने ओळखले जाणारे चांदीची नाणी पाडली. ही नाणी
मु´यता आúा िदÐली लाहोर व काबुली येथे पाडली जात. नाÁयाचे एका बाजूला कलमा
आिण चार खिलफांची नावे िलिहलेली असत तसेच दुसöया बाजूला बादशहाचे नाव व
िबłदावली नाणे पाडÁयाचे वषª व टाकसाळी चे िठकाण िलिहलेले होते. शेरशहा ने सवªÿथम
चांदीचा Łपया व तांÊयाचा दास अशी नाणी काढली. चांदीचा Łपया १७८ úेन वजनाचे
होते, व तांÊयाची नाणी ३३० úेन वजनाची होती. अकबराने शेरशहा ने काढलेÐया
नाÁयां¸या धतêवर नाणी मÅये सुधारणा घडवून आणÐया.
मुघल बादशहा¸या काळातील सोÆया¸या नाÁयाला मुहर Ìहणत. Âयाचे ÿमािणत वजन
१७० ú¤न असे. मोहर नाÁया¸या मु´य बाजू किलमा व चार खिलफांची नावे व उलट
बाजूस बादशहाचे नाव, टाकसाळीचे िठकाण व वषª असे. हे नाणे सवाªिधक िकमतीचे असत.
अकबराने प±ाचे िचý असलेले नाणे व िसताराम यां¸या िचýाचे एक अशी नाणी पाडलेली
होती. मु´य बाजूस बदकाचे िचý असलेले १८२ úेन वजनाचे मुहर हे नाणे आúा येथे
अकबरा¸या कारिकदê¸या ५० Óया वषê पाडÁयात आले. ‘इलाही मुहर’ Ìहणुन ÿिसदध
असलेÐया नाÁयांपैकì हे एक होय. जहांगीर¸या काळात नाÁयांनी उÂकृĶ तेची पåरसीमा
गाठलेली होती. Âया¸या कारकìदêतÐया नाÁयांमÅये आपÐयाला ÿितमा असलेÐया ÿमाणे
राशीचø दशªिवणाöया नाÁयांचेही दशªन होते. शाहजहाँ ¸या नाÁयावर सौर मिहने िलिहलेले
आढळतात. शहाजहान¸या वेळचे Łपयाचे नाणे १६८ úेन वजनाचे होते.
छýपती िशवाजी महाराजांनी िवजयनगर¸या आदशा«चा व परंपरांचा Öवीकार कłन होन
आिण Öवतःचे िशवराई ही नाणी पाडली. पेशÓयांनी माý मुघल नाÁयांÿमाणे चांदीचा Łपया
हे नाणे आपÐया नाÁयांसाठी ÿमाणभूत नाणे Ìहणून वापरले. िवजयनगर साăाºय मÅये
गīान आिण वराह नावाची आिण होती. पेशÓयां¸या काळात चलन ÓयवÖथेमÅये मोठ्या
ÿमाणावर भेसळ व गŌधळ झालेला िदसून येतो ÿमाणभूत असे नाणे पेशवे काळात नÓहते.
कायदेशीर व बेकायदेशीर अशा दोÆही ÿकार¸या टाकसाळीतून ÿमाणभूत नाणी न पडता
Âयास फरक होऊ लागले व अशुĦ ÿतीची व कमी दजाª¸या कसबाची नाणी तयार होऊ
लागली. अशा नाÁयांमÅये रिहमतपुरी, मलकापुरी, चांदवड, िचंचवड, सुरती, बागलकोटी,
मोहÌमदशाही, अहमदाबादी, लातूर, अजमेर, गंजीकोट, अकाªट, मÐहारशाही, सारोळी,
अलमिगरी, भडोची, कÐयाणचाल, दौलताबादी, तळेगावी, पुणेचलन, पुणे-िस³का, जरी-
पटका वगैरे ÿकारची नाणी होती.
munotes.in

Page 194

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
194 ८अ.७ पेढी ÓयवÖथा भारतातील आिथªक पåरिÖथती पाहता कोणÂयातरी Öवłपाची एकदेशीय पेढी (बँकéग
ÿणाली) ची ÓयवÖथा असणे आवÔयक होते. सतत वाढत जाणारा अंतगªत व िवदेशांची
चालणाöया Óयापार , जोमात चालणारे उīोगधंदे एक पĦती¸या नाÁयांची दुसरे पĦती¸या
नाÁयांचे łपांतर करÁयाची ÿिøया, कजª पुरवठा कł शकणाöया संÖथां¸या िनिमªतीसाठी
भासणारी िनकड यांमुळे देशांतगªत पेढीवाले (सावकार) करणाöया संÖथा यांची सेवा
अÂयावÔय झाली. पूवê¸या राजवटी¸या काळापे±ाही पेढ्यांचे Óयवहार अिधक जोमाने व
हóशारीने होऊ लागले. मुघल अंमलाखाली असलेÐया भारतातील ÿदेशातील बहòतेक सवª
खेड्यांमÅये सराफ अथवा ®ॉफ या नावाने पेढी Óयवहर करणारे लोक असत. ते पैसे देत
असत व नाÁयां¸या िविनमयाबĥलचे रोखे देत असत. िविनमयाचे रोखे अथवा हòंडया
Óयापारासाठी व िवशेषतः िवदेशांशी होणाöया Óयापारासाठी सराªस वापरÐया जात असत.
Óयापाराचा माल जेथे पाठवला जाई Âया िठकाण¸या कमी वा जाÖत अंतरावर िविनमयाचा
दर (हòंडीची वटणावळ) अवलंबून असे. लाहोर येथून सुरत येथे हóंडी पाठवायची असली तर
हा दर ६.२५ ट³के होता.
मुघल अंमलात चार ÿकार¸या हòंडया देÁयाची पĦत होती. ते ÿकार Ìहणजे ‘ दशªनी हòंडी’,
‘िमती हòंडी’, ‘शहाजोग हòंडी’ आिण ‘जोखमी हòंडी’ हे होत. दशªनी हòंडीची र³कम ताबडतोब
अदा करावी लागत असे. (आजकाल¸या űाÉटÿमाणे.) िमती हòंडीची र³कम हòंडीमÅये
िलिहलेÐया तारखेपासून काही ठरािवक िदवसांनंतर īावी लागत असे.
फादर मॉÆसेरेट (Father Monserrate) याने Ìहटले आहे कì, अकबर बादशहाने
पेढ्यां¸या Óयवहारांवर बरीच िनयंýणे लादली होती व Âयांना īावया¸या परवाÆयांसाठी तो
मोठीच र³कम िमळवीत असे. परवाना घेऊनच पेढीवाÐयांना काही शतêवर आपÐया पेढीचे
Óयवहार करता येत असत. असे ÓयवहारसुĦा- अकबरा¸या अिधका -यां¸या देखरेखीखाली
होत असत. मॉÆसेरेट िलिहतो कì, तो आपÐया साăाºयात कोणाही पेढीवाÐयाला अगर
पैशाची देवघेव करणाöयांना परवानगी देत नाही. मोठ्या ÿमाणावर चाललेÐया पेढ्यां¸या
Óयवहारातुन बादशहाला मोठाच फायदा होतो. मुघल काळातील काही पेढीवाले इतके
®ीमंत होते कì, हे ÿसंगी सरकारला कजª देत असत औरंगजेब बादशहा¸या आमदानीतील
अितशय ÿिसĦ असलेला पेढीमालक Ìहणजे मािणकचंद हा होय. Âयाचे महßव इतके वाढले
होते कì, खुĥ औरंगजेबाने Âया¸या सेवेचा गौरव करÁयासाठी Âयाला ‘सेठ’ ही पदवी ÿदान
केली होती.
आपली ÿगती तपासा:
१) मÅययुगातील चलन ÓयवÖथा Öवłप ÖपĶ करा .
munotes.in

Page 195

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
195 २) मÅययुगातील पेढी ÓयवÖथा व Âयाचे महßव सांगा.
८अ.८ शहरांचा िवकास शहरां¸या िवकासाची ÿिøया १६ Óया व १७ Óया शतकामÅये अिधक गितमान झाली.
अकबरा¸या साăाºयात १२० मोठी शहरे आिण ३,२०० छोटी शहरे (कसबे) होती, असे
सांगÁयात येते. सतराÓया शतकात आúा हे सवा«त मोठे शहर होते, Âयाची लोकसं´या सुमारे
पाच लाख होती ; पण बादशाहचा मु³काम असताना ही लोकसं´या सहा लाखांवर पोहोचत
असे. सतराÓया शतका¸या मÅयाला मुघल दरबार िदÐलीला हलिवÁयात आÐयावरही आúा
चांगलेच मोठे शहर होते. Âया वेळी िदÐलीची लोकसं´या, Âया काळी युरोपातील सवा«त मोठे
शहर असलेÐया पॅåरस इतकì होती. इतर मोठ्या शहरांमÅये ढाका, राजमहाल, थĘा,
बुöहाणपूर व मसुलीपĘणम यांचा समावेश होता. मुघल िहंदुÖथानातील मोठी शहरे ही
“उÂपादनाची आिण िवøìची , आिथªक, Óयवहारांची व उīोगांची क¤þे होती. बहòतांशी शहरे
ही Óयापारी व उīोगधंदे Âयाचÿमाणे कसबे कारागीर िविवध वÖतू खास पदाथª वÖतू
िनिमªती¸या कौशÐयामुळे मोठी झाली होती बयाना तेथील िनळी¸या उÂपादनासाठी,
गुजरात मधील पाटण कापडां¸या रंगकामासाठी, अयोÅयेमधील खैराबाद सुती कापड
यांसाठी ÿिसĦ होते. मुघलांनी उ°र व मÅय िहंदुÖथानात शांतता व कायदा सुÓयवÖथा
िनमाªण केÐयामुळे Óयापार वािणºय व उīोगांचा मोठा िवकास झाला. Âयामुळे हा काळ
‘शहरीकरणाचे सुवणªयुग’ गणला जातो.
८अ.९ कारागीर व कसबी कारागीर कारागीर वगाªमÅये यात रोटीवाले, िमठाईवाले िकंवा हलवाई, खाटीक, सोनार, जवािहÆया,
लोहार, िशंपी, चांभार, टोपी करणारे, हकìम लेखक िवणकरी, Æहावी, सुतार पायमोजे
करणारे, धनुÕयकार, कुंभार, सुईकाम करणारे आिण गवळी अशा वेगवेगÑया कारािगरांचा
समावेश होता. Âयातील काही कारगीर, सरकारी कारखाने आिण न±ीकामा¸या Óयवसायात
होते. इमारतéचे बांधकाम करÁयासाठी ÿचंड मोठ्या ÿमाणात मजबुरांची सं´या उपलÊध
होती. बाबरा¸या ÌहणÁयानुसार आúा येथे दररोज ६८० कामगार Âया¸या इमारतé¸या
बांधकामांमÅये सहभागी होत होते. तर १४९१ पाथरवट Âयां¸या िसøì आúा बयाना दोन
पूर इÂयादी शहरांमधील बांधकामावर होते. ताजमहाल बांधÁयासाठी सुमारे वीस हजार
मजूर काम करत होते. भारतीय कारागीर अÂयंत साÅया उपकरणांचा उपयोग कłन उÂकृĶ
दजाªचे उÂपादन करीत असत.
कारािगरांचे दोन वगª करता येतील एका वगाªत úामीण कारागीर होते. तर दुसöया वगाªत
शहरा गावांमधील Óयवसाियक कारािगरांचा होता. úामीण कारागीर यामÅये तेली िनळ व
सोडा तयार करणारे, साखर बनिवणाöया आधी लोक होते ते वषाªतले पाच सहा मिहनेच
काम करीत होते. जसे Óयापार व उÂपादन वाढत गेले तसतसे Óयापाöयांनी दादनी पĦतीने munotes.in

Page 196

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
196 हळूहळू या कारािगöयांवर िनयंýण िमळवले. कारागीर Ìहणजे शहराबरोबर úामीण
भागामÅयेही ÿाचीन काळापासून कौशÐयपूणª अशा वÖतूंचे उÂपादन, िनिमªती करणारे
कसबी लोक होत.
आपली ÿगती तपासा :
१) मÅययुगीन भारतातील शहरीकरणाची ÿिøया वणªन करा.
२) मÅययुगीन उīोगधंīात कारागीर व कसबी कारािगराचे महßव अधोरेखीत करा..
८अ.१० सारांश शेतीखालील ±ेý, शेती-उÂपÆन, करांचे दर आिण जमीन महसुलाची अंदािजत आकारणी
यां¸या आ४. कडेवारीचा उपयोग कłन आधुिनक अËयासकांनी सोळाÓया शतका¸या
शेवटी देशाची लोकसं´या सुमारे १४ ते १५ कोटी असÐयाचे Ìहटले आहे. ही लोकसं´या
अठराÓया शतका¸या अखेरीस २० कोटी झाली होती
८अ.११ ÿij १. मुघल काळातील शेती व महसूल पĦतीवर भाÕय करा.
२. मुघल काळातील Óयापार व उīोगधंīावर टीप िलहा.
३. मुघल काळातील अथªÓयवÖथेचे िटकाÂमक परी±ण करा.
४. मुघलकालीन चलन व पेढी ÓयवÖथेवर चचाª करा.
८अ.१२ संदभª  वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६. munotes.in

Page 197

मुघल कालीन आिथªक पåरिÖथती
197  मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , डॉ. िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन,
कोÐहापूर, २००२.
 सासवडकर, ÿ. ल., (अनु.) मोगलकालीन महसूल पĦत, डायमंड पिÊलकेशन, पुणे,
२००६.

*****

munotes.in

Page 198

198 ९
मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
घटक रचना
९.० उĥेश
९.१ ÿÖतावना
९.२. मुघल काळातील धमª
i. िहंदू धमª व भĉì आंदोलन
ii. इÖलाम धमª व सुफì पंथ
iii. मुघलकालीन सुफì संत
iv. शीख धमª
९.३ मुघल काळातील िश±ण ÓयवÖथा
i. मुसलमानी िश±ण पĦत
ii. िहंदू िश±ण पĦती
९.४ मुघल काळातील सािहÂय
i. मुघल काळातील सािहÂयाचा िवकास
ii. ऐितहािसक सािहÂय
९.५ उपसंहार
९.६ ÿij
९.७ संदभª
९.० उĥेश  मÅययुगीन काळातील िहंदू, इÖलाम शीख या धमªÓयवÖथाची पåरिÖथती जाणून घेणे.
 मुघल काळातील इÖलाम स°ेचा िहंदू धमाªवरील ÿभाव अËयासणे.
 मुघल काळातील िश±ण ÓयवÖथेचा अËयास करणे.
 मुघल काळात िनमाªण झालेÐया फारसी िहंदी व इतर ÿादेिशक भाषांतील सािहÂयाचा
आढावा घेणे.
९.१ ÿÖतावना मुघल काळामÅये भारतात िहंदू धमª, इÖलाम धमª, शीख धमª हे ÿचिलत धमª होते.
तÂकालीन राºयÓयवÖथेला धािमªक आधार तसेच तÂव असÐयामुळे वरील तीनही धमा«ना
मोठ्या ÿमाणावर राजा®य िमळाला तĬत ते भरभराटीस आले. मुघल हे मुसलमान munotes.in

Page 199

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
199 स°ाधारी असÐयाने Âयांनी भारतात इÖलाम धमª वाढवÁयाचा ÿयÂन केला. अकबर
सार´या राºयकÂया«चा अपवाद वगळता काही राºयकÂया«नी िहंदू धमाªवर िकंवा लोकांवर
मोठ्या ÿमाणावर बंधने लादली व अनेक िहंदू लोकांना धमा«तåरत करावयास भाग पाडले
औरंगजेबा¸या कालखंडात याचे ÿमाण मोठ्या ÿमाणावर होते. परंतु िहंदू धमाªतील भĉì
चळवळी सार´या सुधारक आंदोलकांनी िहंदू धमाªतले दोष बाहेर काढÁयास सुŁवात केली
व जातीभेद कमªकांड यांचा तीĄ िनषेध केला तसेच इÖलाम धमाªमÅये देखील सुफì पंथ
उदयास येऊन इÖलामातील कĘरता कमी करÁयाचा ÿयÂन केला. तसेच या कालखंडात
शीख धमाªची Öथापना होऊन गुŁनानकांनी जातीÓयवÖथेस िवरोध केला.
९.२ मुघल काळातील धमª i. िहंदू धमª व भĉì आंदोलन:
भĉìला भारतीय िहंदू धमाªमÅये फार मोठे Öथान आहे. मानव जाती¸या उĦारासाठी भĉìने
केलेले महÂकायª ÖतुÂय आहे. भĉìचा उगम ÿेमात होतो. ितची वाढ ही ÿेमात होते ितचे
पयªवसानही ÿेमातच होते. परमेĵरा बĥलचे हे ÿेम Ìहणजेच भĉì. भĉì चळवळ भारतामÅये
िविवध ÿदेशात वेगवेगÑया नावाखाली पुढे आली. उ°र भारतात, महाराÕůात, पूव¥कडे
तसेच अित दि±णेकडे भĉìचा अिवभाªव मोठ्या ÿमाणावर झालेला िदसून. उ°रेकडे
ÿभावी वैÕणव संत रामानंद व Âयांचे दोन सुÿिसĦ िशÕय तुळसीदास आिण कबीर यां¸या
नेतृÂवाखाली उ°र भारतात भĉìचा झ¤डा फडकवला गेला.
तुळसीदासांना (१५३२-१६२३) रामानंदांचे िशÕय नरहरीदास यांनी भिĉपंथाची दी±ा
िदली. तुळसीदास हे ÖवाथªÂयाग आिण ÿपि° (ईĵराला संपूणª शरणागित) यांचे ÿतीक होय.
कबीरांनी युगधमª उचलून धरला तर तुळसीदासांनी सनातनधमाªचे समथªन केले. तुळसीदास
हे बöयाच धमªúंथांचे कत¥ होते. Âया सवाªत अÂयंत ®ेķ आिण अमोघ कृती Ìहणजे
‘रामचåरतमानस ’ होय. वाराणसी¸या तुलसीदास व Âयां¸यासारखे काही āाĺण
धमªशाľांमÅये सांिगतलेÐया वणाª®म ÓयवÖथेचे समथªन करीत होते; पण Âयाच वेळी ते
तडजोडीलाही तयार होते. शूþाितशूþाने जरé सत रामनाम घेतले तरी ÂयाचासुĦा उĦार
होतो असे तुलसीदास सांगत असे आिण अशा शूþाला āाĺणासमान दजाª देत असे. Âयाच
वेळी āाĺणांसमान िवशेषािधकारांचा उपभोग घेÁया¸या, āाĺणांÿमाणे जप-तप करÁया¸या
आिण इतरांना उपदेश करÁया¸या शूþां¸या ÿवृ°ीबĥल नाराजीही Óयĉ करीत असे. तो
जाितÓयवÖथेचे समथªन करीत होता. पण जÆमािधिķत जाितÓयवÖथेऐवजी गुणािधिķत
जाितÓयवÖथा Âयाला अिभÿेत होती. समकालीन कमªठ āाĺणांनी तुलसीदासाची ÿचंड
अवहेलना व िनंदा केली; पण उ°र िहंदुÖथानातील पुढ¸या िपढ्यांवर माý Âयाचा जबरदÖत
ÿभाव पडला. मीरा आिण सूरदासांनी राधा-कृÕण उपासना ÿचिलत केली. ही
उपासनापĦती चांगलीच लोकिÿय झाली; Âयातही िľयांमÅये ती अिधकच Łजली.
रामानंद यांचे सवाªिधक लोकिÿय िशÕय कबीर यांचे Öथान भĉì चळवळीमÅये फार
महßवपूणª आहे. असे Ìहटले जाते कì, ते एका िहंदू िवधवे¸या पोटी जÆमाला आले होते.
ितने आपली बेअāु होऊ नये Ìहणून आपÐया बाळाला जÆमतच बनारस येथील एका
तलावा¸या काठी सोडून िदले होते. नीŁ नावा¸या एका मुिÖलम िवणकाराने बाळ किबराला munotes.in

Page 200

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
200 ितथून उचलून आपÐया घरी नेले व आपÐया मुलाÿमाणे वाढिवले. थोडे मोठेपणी कबीराचा
िववाह करÁयात आला व Âयांनी आपÐया धमªिपÂयाचाच िवणकाराचाच Óयवसाय
Öवीकारला. तथािप शांत, गंभीर ÿकृतीचे कबीर आपला बहòतेक वेळ एकांतवासात व Åयान
करÁयात घालवीत असत. भĉì चळवळीतील कबीर यांचे पदापªण िहंदू आिण मुिÖलम
यां¸यात समेट घडवून आणÁयात अितशय उपयुĉ ठरले. ते भĉì सुधारक चळवळीतील
िहंदु साधू व सुफì संत या दोÆही बाजु¸या मंडळी¸या संगतीमÅये वावरत असत. कबीरांनी
दोÆही धमाªतील दोषांवर िनभêडपणे टीका केली आहे िहंदू व मुसलमान यां¸या एकिýत
मेळाÓयात कबीर आपले िवचार मांडत असत. āाĺण आिण मुÐला हे आपापÐया धमाªचे
एकमेव ठेकेदार असÐयाÿमाणे वागत असÐयाबĥल कबीरांनी Âयांचा िनषेध केला व Âयां¸या
कमªठ, सनातनी व शोषक ÿवृ°ीबĥल Âयांना धारेवर धरले. वेद िकंवा कुराण यांचे पािवÞय
ÖवीकारÁयास Âयांनी साफ नकार िदला. िहंदू धमाªतील मूितªपूजा, जाितÓयवÖथा,
अÖपृÔयतेची ÿथा तसेच मुिÖलमांची कमªठता, िनरथªक कमªकांड यांचा कबीरांनी िनषेध
केला. मनाची शुĦता आिण ईĵराबĥलची अंत:करणातून असलेली शरणागततेची भावना
असÐयािशवाय मिशदीत पाच वेळा नमाज पढणे Óयथª आहे, असे Âयांचे मत होते.
बंगालमधील भĉì चळवळीतील एक ÿमुख सुधारक Ìहणून चैतÆय महाÿभु यांची ओळख
आहे. पूवª िहंदुÖथानमÅये चैतÆय महाÿभू¸या अनुयायांनी Âयांची िलंग, जाती वा धमाª¸या
आधारे भĉांमÅये कोणताही भेदाभेद न करÁयाची परंपरा पुढे चालू ठेवली; इ.स १४७९
मÅये दि±ण भारतातील तेलगू āाĺण कुटुंबात जÆमलेÐया वÐलभाचायª यांचा उÐलेख
महßवाचा आहे. Âयांनी बनारस येथे आपला आ®य Öथापन कłन गंगे¸या खोöयात कृÕण
संÿदायाचा ÿसार केला. भĉì चळवळीतील ľी संतांमÅये मीराबाई या मेरठ येथील
राजपूत राजघराÁयातील होÂया; Âयांचा िववाह राणासंगा यांचा ºयेķ पुý व युवराज
भोजराज यां¸याशी इ. स. १५१६ मÅये झाला होता. आपÐया विडलां¸या हयातीतच
भोजराजाचे अकाली िनधन झाÐयाने मीराबाईस वैधÓय ÿाĮ झाले. Âयानंतर राणासंगा
यां¸या बाजूने लढत असताना मीराबाईंचे वडील देखील कनुआ¸या ऐितहािसक लढाईत इ.
स. १५२७ मÅये मारले गेले; Âयामुळे मीराबाई¸या दुःखात आणखी भर पडली. लवकरच
लढाईतील पराभवाने खचलेले राणासंग देखील मरण पावले. जीवनाला कंटाळून मीराबाई
भĉì चळवळीकडे आकिषªत झाÐया. मीराबाईंचे िहंदी आिण संÖकृत भाषेवर ÿभुÂव होते.
Âया जÆमजात कवियýी होÂया. Âयांची भिĉपर गीते व काÓय सोळाÓया शतकातील
भारता¸या सांÖकृितक जीवनाचा एक वारसा आहे. Âयां¸या जीवनातील अखेरची काही वष¥
Âयांनी Ĭारका येथे घालिवली. भĉì चळवळीतील Âयां¸या सहभागामुळे भिĉमागाªने ईĵराची
उपासना करÁयाचा मागª ÿÂयेक िहंदू कुटुंबापय«त जाऊन पोहोचला. मातृदेवतेची उपासना
करणारा भĉ भरपूर लोकिÿय होता.
मुघल कालखंडा दरÌयान महाराÕůात संत तुकाराम व संत रामदास यांचे कायª थोर आहे.
तŁण वयातच संत तुकाराम िवरĉ बनले आिण ईĵरा¸या िचंतनात रंजÐया गांजलेÐया¸या
सेवेत साधेपणाने आपले आयुÕय Óयितत केले. संत तुकाराम यांनी जाितÿथेवर ÿचंड
आघात व िवरोध केला होता. रामदास Öवा मéनी सतराÓया शतकातील मराठ्यां¸या
उदयोÆमुख स°ेला नैितक व आÅयािÂमक अिधķान ÿाĮ कłन िदले. रामदासांनी
महाराÕůातील जनतेत राÕůवादाची भावना Łजिवली. आपÐया कमªवादी िवचारांचा ÿचार
करÁयासाठी Âयांनी मंिदराशी जोडलेÐया अनेक मठांची Öथापना केली. munotes.in

Page 201

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
201 āाĺण पुरोिहत वगाª¸या समाजातील वचªÖवावर ÿचंड आघात व ÿहार कłन या चळवळीने
िहंदू धमाªत नवे चैतÆय िनमाªण केले. जाितÓयवÖथा समूळ नĶ करणे, भĉì चळवळीला
श³य झाले नसले तरी िहंदूं¸या उ¸च व किनķ जातéमधील संबंध अिधक मोकळे व
सौहादªपूणª कłन या चळवळीने जाितÓयवÖथेची तीĄता कमी केली. तिमळ, तेलुगु, िहंदी,
पंजाबी, बंगाली आिण मराठी यांसह इतर ÿादेिशक भाषांचा िवकास घडवून आणÁयाचे ®ेय
मोठ्या ÿमाणावर भĉì सुधारकांकडे जाते; कारण Âयांनी आपली चळवळ जनसामाÆयां¸या
बोलीभाषेत चालिवली.
ii. इÖलाम धमª व सुफì पंथ:
‘सूफì पंथ’ या सं²ेने इÖलाममधील गूढवादाचा िनद¥श होतो. हा मुÖलीम धमाªतील
सव¥ĵरवादी गूढवाद आहे. याची तीन वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे होती. पिहले वैिशĶ्य Ìहणजे
भौितक सुखाचा पूणªपणे पåरÂयाग; दुसरे, दयाघन परमेĵराला पूणªपणे शरण जाणे आिण
ितसरे, परमेĵरा¸या या जगातील Óयापकतेवर अढळ िवĵास हे होय. सूफì पंथामÅये अनेक
धमाªतील कÐपनांचा संयोग झालेला आढळतो. िùIJन धमª, नÓया Èलेटोवादाची तßवे व िहंदू
धमाªतील तßवे आपणास Âयात आढळून येतात. कुराणापासून सूफì पंथाचा उगम झाÐयाचे
िदसून येते. म³का व मिदना, सुरा, आÅयािÂमक भावनेने व Âयागा¸या कÐपनेने भłन
गेलेÐया असत. येथील आÂमसमपªण व Âयाग या तßवांचे ÿितिबंब या सुरांमधून िदसून येत
असे. नवÓया शतकात पिशªयामÅये इÖलाम¸या रीितवादा¸या कठोर पालना¸या िवŁĦ एक
ÿितिøया Ìहणून सूफì पंथाची चळवळ रीतसर सुł झाली. बगदाद¸या अÊबािसद
खिलफां¸या काळात सूफì मताला गूढवादाचा वैचाåरक आधार िमळाला. सूफì संतांनी
िùIJन, िहंदू, बौĦ आिण जैन व अÆय धमा«तील गूढवादी संकÐपना मुĉपणे ÖवीकारÐया.
Âयाचे वणªन करताना ताराचंद Ìहणतात, “सूफì पंथ हा गुंतागुंतीचा चमÂकार होता. लहान-
मोठे ओहोळ येऊन िमळाÐयाने ºयाचा ÿवाह Łंदावत जातो अशा ओढ्याशी Âयाची तुलना
करता येईल.”
सूफì शÊदाची Óया´या करÁयाचे अनेक ÿयÂन केले गेले आहेत. नवÓया शतकात कधी तरी
गूढवादी व धमªिनķ मुिÖलमांना उĥेशून हा शÊद वापरात आला. काहé¸या मते, सफा
Ìहणजेच िवशुĦ या शÊदापासून सूफì या शÊदाची ÓयुÂप°ी झाली असावी; काहीजण सूफì
शÊदाची ÓयुÂप°ी साफ Ìहणजे रांग या शÊदापासून झाली, असे मानतात; ितसöया
Óया´येनुसार सूफì शÊद हा सुफा Ìहणजेच ओटा िकंवा चबुतरा या शÊदापासून आला
असावा कारण या सूफì संतांचे सदाचारयुĉ वतªन व Âयां¸या अंगचे गुण हे ‘अशाब-अल्-
सुफ’ Ìहणजे ओट्यावर जमणाöया लोकांÿमाणे होते.
सूफì िवचारधारा आपणास आपले अंतःकरण कसे शुĦ करावे, जीवनाचा नैितक Öतर कसा
उंचवावा आिण शाĵत परमानंद ÿाĮ करÁयासाठी आपले जीवन अंतयाªमी व बाĻ Öवłपात
कसे घडवावे, हे िशकवते. सुफì िवचारधारा अिÖतÂवात आÐयापासून सुफì संत हा मुÖलीम
समजाचा एक महßवाचा घटक होता. ते अितशय धमªपरायण मुÖलीम होते. ते शरा ¸या
चौकटीत मयाªदा पाळत असत. सुफì संत इÖलामचे शांतते¸या मागाªने काम करणारे
ÿितिनधी अथवा ÿसारक होते मानवते¸या सेवेसाठी आिण इÖलाम¸या ÿसारासाठी Âयांनी
आपले जीवन समिपªत केले होते. munotes.in

Page 202

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
202 मुघलकालीन भारतातील सुफì संत:
ÿामु´याने अरबांचे िसंधवरील Öवारीपासुनच सुफì संत भारतामÅये येऊ लागले. भारतात
सुलतान कालखंडामÅये व Âयानंतर िचÔती, सुहरावदê, न±बंदी, कादåरया, श°ारी इ. पंथ
ÿचिलत झालेले िदसून येतात.
कादåरया:
अकबराने पुरÖकृत केलेÐया ‘वहदत-अल-वजूद’ (सृĶीची एकता) या संकÐपनेचा Öवीकार
बöयाचशा सूफì संतांनी केला; पण कमªठ िचंतकां¸या एका गटाला माý ती माÆय नÓहती;
कारण Âयां¸या मते, यामुळे ‘खुदा’ आिण ‘बंद’ यां¸यातील भेद नĶ होऊन सव¥ĵरवादाचा
मागª मोकळा होत होता. ‘कािदåरया’ परंपरेचे शेख अÊदुल हकसारखे संत ‘शåरयत’¸या
पुनसªबलीकरणाचे जोरदार समथªक होते.
पंजाब मÅये शेख अÊदुल कािदरने कादåरया पंथ बराच लोकिÿय केला होता. Âयाची मुले व
अकबर व अबुल फजल चे कĘर समथªक होते. कादåरया पंथाने ‘वहदत अल वजूद’ चे
जोरदार समथªन केले. िमयाँ मीर याने सुफì पंथातील गुढवादावर भर िदला. अनेकदा
सÆयासा सारखे वनात जाऊन रािहÐयावर Âयाने लाहोरमÅये मु³काम ठोकला होता. मुÐला
शाह बद खशानी हा Âयाचा पĘिशÕय होता.
दारा िशकोह हा िमया िमर याचा िशÕय होता Âयाने काशी¸या āाĺणां¸या मदतीने गीतेचे
फारसी मÅये भाषांतर कłन घेतले. “मजमा-उल बहरैन” हा वैिदक ऋचांचा संúह ही Âयाची
सवाªत मोठी कामगीरी होती. साधारणता कादåरया पंथ हा उदारमतवादी पंथ होता.
न³±बंदी:
अकबरा¸या उदारमतवादी , सवªसमावेशक धोरणां¸या िवरोधात एक आंदोलन
उभारÁयामÅये ÿमुख भूिमका बाकì िबÐलाह याने बजावली. बाकì िबÐलाह हा
तुकªÖतानमÅये पूवê बöयाच लोकिÿय असलेÐया ‘न³शबंदी’ या कमªठ सूफì संÿदायाचा
अनुयायी होता. Âयाने िदÐलीजवळ मु³काम ठोकला. अकबरा¸या दरबारातील अनेक ÿमुख
अमीर Âयाचे िशÕय झाले. सरिहंद येथील शेख अहमद हा बाकì िबÐलाहचा आÅयािÂमक
उ°रािधकारी होता.
शेख अहमदनेही ‘वहदत-अल्-वजूद’¸या िवरोधात भूिमका घेतली. गैर-इÖलामी असलेÐया
सवª रीितåरवाज व ®Ħांचे उ¸चाटन सूफì पंथामधून करÁयाचा Âयाने ÿयÂन केला.
उदाहरणाथª- Âयाने धािमªक संगीत ऐकणे (समा), राýी जागून पहारा देणे, संतां¸या कबरéचे
दशªन घेणे याला िवरोध केला. Âयाने िहंदू धमाªमधून आलेले जे रीितåरवाज व सण-समारंभ
होते Âयांची िनंदा केली आिण िहंदूंशी कोणÂयाही ÿकारचे सामािजक संबंध न ठेवÁयाचा
उपदेश केला.
शेख अहमद सरिहंदी ÿमाणे शाह वली उÐहाह देहलवी यांनी देखील अकबरा¸या िवचार
आिण नीती¸या िवरोधात तसेच वजूदी िवचारां¸या िवरोधाचे समथªन केले. शेख अहमद
सरह िहंदी यां¸या उतरÂया काळात इÖलाम धमाªला नवीन łप देÁयाचे कायª शाहवली munotes.in

Page 203

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
203 उÐहाह देहलवी यांनी केले. देहलवी यांचा मु´य उĥेश इÖलामचे बदलÂया जगा¸या ŀĶीने
इÖलामी िसĦांताचे पुनª:Óया´यािÆवत करणे, मुिÖलम संÖथानचे पुनवªसन करणे आिण
मुिÖलम समाज ºयाला पुÆहा शिĉशाली बनिवÁयाचे ÿयÂन करणे इÂयादी उिĥĶे िदसून
येतात.
अठराÓया शतकामÅये न³शबंदी सुफì पंथामÅये एक नवी परंपरा ‘तरीका- ए- मोहÌमिदया’
नावाने िवकिसत झाली. Âयांनी मोहÌमद पैगंबर यां¸या उपदेशांना नवीन शĉì देÁयाचे दावे
केले. या आंदोलनाचे मु´य नेता िदÐलीमधील ´वाजा मोहÌमद नािसर अंदलीब आिण
Âयांचे पुý ´वाजा मीर ददª होते.
िचÔती:
िचÔती संÿदाय सुफì मधील सवाªत जुना होता. ´वाजा मोईनुĥीन िचÔती Âयाचे संÖथापक
होते. मुघल काळामÅये सुफì परंपरेमÅये िचÔती परंपरेचे महßवपूणª Öथान होते. असे Ìहटले
जाते कì, अकबराने १५६२ आिण १५७९ ¸या मÅये िचÔती िसलिसलाह चे ÿवतªक
´वाजा मोइनुĥीन िचÔती या¸या दµयाªची दहा वेळा याýा केली होती. यामुळे पुढे िचÔती
परंपरा व मुघल वंशांमÅये घिनķ संबंध राहले. िचÔत परंपराचे लोक शåरयतीला सवाªिधक
महßव देत होते. तसेच सोबतच कधी कधी व जुनी िसĦांत आिण िहंदू िवचारांचे सुĦा
Öवीकार करत होते. मुघल काळातील िचÔती संत शेख अÊदुल कुददुस ने वहदत अल वजुद
ला माÆयता िदली होती. बाबा फरीद हजरत िनजामुĥीन ओिलया इÂयादी ÿमुख संतांचे
योगदान िचÔती संÿदायाला लाभले.
मुघल काळामÅये आणखी एक सुफì परंपरा श°ारी परंपरा Ìहणुन ÿचिलत होती. या
परंपरेने अकबरा¸या वजूदी िवचारांचे Öवीकार केले व िहंदू िवचारां¸या ÿती उदारता
दाखिवली. या पंथाची Öथापना अÊदुÐला श°ारी यांनी केली. Âयाचÿमाणे µवािलयरचे शेख
मोहÌमद गौस यांनी पंथाला रचनाÂमक लोकिÿयता िमळवून िदली.
iii. शीख धमª:
शीख या शÊदाचा अथª िशÕय असा आहे. शीख धमाªनुसार परमेĵर एक आहे आिण
गुŁúंथसािहब हा Âयाचा पिवý úंथ आहे. आिदúंथ, गुŁबानी Ìहणूनही हा úंथ ओळखला
जातो. गुł नानक हे िशखांचे पिहले गुł होते. Âयांचा जÆम इ. स. १४६९ मÅये
लाहोरजवळ तळवंडी–सÅयाचे नानकाना सािहब-गावामÅये झाला. जसजसे नानक वयाने
मोठे होत गेले तसतसे ते या Óयवहारी जगा¸या माया मोहापासून दूर जाऊन िवरĉ बनले;
ते अिधक िचंतनशील बनले तÂकालीन समाजातील सवª दुगुªणांपासून ते मुĉ होते. इसवी
सन १५९४ मÅये सुलतानपूर येथे राºयां¸या धाÆय भंडारात काम करत असताना Âयांना
अचानक ²ान ÿाĮ झाली व पुढे Âयांनी भĉì चळवळीस ÿारंभ केला. तीस वषाªपे±ा अिधक
काळ गुł नानक यांनी दूरवर ÿवास करÁयात Óयतीत केला. एकूण पाच वेळा Âयांनी
देशĂमण केले. म³का मदीना, िसलोन इÂयादी िठकाणी जाऊन Âयांनी आपला संदेश
पोहोचिवला. गुł नानक यांनी अपमािनत झालेÐया समाजाची अिÖमता जागृत कłन Âयास
समतेची िशकवण व नवीन िदशा िदली. शीख धमाªनुसार जीवनातील ®ीमंती आिण
Óयिĉगत मालम°ा ही आÅयािÂमक Åयेया¸या आड येत नाहीत. माý आपÐया िमळकतीत munotes.in

Page 204

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
204 इतरांनाही सहभागी कłन घेतले पािहजे, असे गुłंनी सांिगतले आहे. पिहÐया चार गुłंनी
शांितपूणª अÅययन-मननाची परंपरा पुढे सुł ठेवली. पाचवे गुł अजुªनदास यांनी ‘आिद úंथ’
अथवा ‘úंथसािहब’ या शीख धमªúंथाचे संकलन पूणª केले. गुł¸या िठकाणी आÅयािÂमक व
ऐिहक अशा दोÆही शĉéचा संयोग असतो, यावर जोर देÁयासाठी Âयांनी अिभजात
जीवनशैलीचा Öवीकार केला. Âयांनी अमृतसरमÅये िवशाल ÿासाद बांधले. िशखांचे एकूण
दहा गुł आहेत. ते असे : (१) गुł नानकदेव (१४६९–१५३९), (२) गुł अंगददेव
(१५०४–५२), (३) गुł अमरदास (१४७९–१५७४), (४) गुł रामदास (१५३५–८१),
(५) गुł अजुªनदेव (१५६३–१६०६), (६) गुł हरगोिवंद (१५९५–१६४४), (७) गुł
हरराए (१६३०–६१), (८) गुł हरिकशन (१६५६–६४), (९) गुł तेगबहादुर (१६२१-
७५), (१०) गुł गोिवंदिसंग (१६६६–१७०८) ( संदभª :मराठी िवĵकोश)
गुŁ हरगोिवंद यां¸यापासून ते गुŁगोिवंद िसंग पय«त सवª शीख गुłंना मुघलांसोबत संघषª
करावा लागला या संघषाªत गुŁ तेग बहादुर यांना हौताÂम ÿाĮ झाले. गुŁगोिवंद िसंग यांनी
Âयां¸या काळात मुघलांसोबत मोठा संघषª केला परंतु नांदेड येथे असताना एका मातेिफł
इसमाने गुŁगोिवंद िसंग यांची हÂया केली. गुŁगोिवंद िसंग यांनी खालसा पंथाची Öथापना
केली व शीख धमाªतील लोकांना संघिटत केले व Âयां¸या हाती शľे िदली. गुŁ गोिवंदिसंग
चां¸यानंतर पंजाब मÅये बंदा बहादुर याने िशखांचे राजकìय नेतृÂव सांभाळले.
आपली ÿगती तपासा :
१) मÅययुगीन काळातील िहंदू धमª व भĉì चळवळ ÖपĶ करा.
२) मुÖलीम धमª व सुफì संÿदायाचे वणªन करा.
९.३ मुघल काळातील िश±णÓयवÖथा ÿÖतावना:
मÅययुगीन काळातील िश±ण ÓयवÖथा िवकिसत करणे हे सरकारचे कतªÓय नÓहते.
समाजातील एका िविशĶ गटापुरतेच िश±ण मयाªिदत होते. िश±ण ही बाब खाजगी मानली
जात. परंतु मुघल राºयकÂया«नी िश±ण आिण िश±क यांना उदार आ®य िदला.

munotes.in

Page 205

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
205 ii) मुÖलीम िश±ण पĦत:
भारताबाहेर मुसलमानी राºयात िवकिसत झालेले िश±ण पĦत आठÓया शतकात भारतात
सुł करÁयात आली ÿथम मुलतान मÅये आिण मग बाराÓया शतकात पंजाब मÅये ती Łढ
झाली. िहंदुÖथानात मुसलमान स°ेची Öथापना होÁया¸या आधीच इÖलामी िश±ण
ÓयवÖथा चांगलीच िवकिसत झालेली होती. या ÓयवÖथेत मदरसा या शै±िणक संÖथा
क¤þिबंदू होÂया. मुघल काळात िदÐली हे देशातील सवाªत मोठे असे मुसलमानी शै±िणक
क¤þ बनले होते. िदÐली¸या सुलतानांनी िदÐलीमÅये तसेच िदÐली¸या आसपास¸या
शहरांमÅये अनेक िश±ण संÖथा उËया केÐया.
बाबराने िदÐली येथे एक मदरसा Öथापन केली आिण ितथे गिणतशाľ, खगोलशाľ,
भूगोल आिण नेहमीचे धमªशाľ हे िवषय िशकवÁयात येई. हòमायून तुकê, पिशªयन आिण
अरबी भािषक सािहÂयाचा गाढा वाचक होता. Âयाला धािमªक अËयास, गिणत, खगोलशाľ
आिण कलांमÅये िवशेष रस होता. एक शाÖता व ÿशासक Ìहणून तो अपयशी ठरला असला
तरी Âयाची सािहÂयाची आवड मरेपय«त िटकून होती. िदÐली येथील Âया¸या शाही
महालाला जोडूनच ‘िदनपनाह’ अथवा ‘शेरमंडल’ नामक Âयाचा Óयिĉगत úंथसंúह ठेवलेला
होता. आपÐया या úंथालया¸या पायöया उतरत असतानाच अपघात होऊन तो पडला .
शेरशहा ने देखील Âया¸या कारकìदêत अनेक मकतबे व मदरसे सुł केले. अनेक िवĬानांना
िशÕयवृ°ी ÿदान केÐया. िहंदुÖथानात मुसलमानी अंमल Öथापन झाÐयापासून अकबरा¸या
काळापय«त मुसलमानी शै±िणक पĦतीत Âयातील अËयासøमात आिण िशकिवÁया¸या
पĦतीत काहीही महßवा¸या सुधारणा झाÐया नÓहÂया. या िश±ण पĦतीत ÿामु´याने दोन
दोष होते; एक Ìहणजे ÿचिलत अËयासøमात धमªशाľावर जाÖत भर देÁयात आला होता.
Âयाची ÓयाĮी संकुिचत होती आिण इÖलाम िवīाबाहेरील िकÂयेक महßवा¸या िवषयाकडे
दुलª± करÁयात आले होते. दुसरा दोष Ìहणजे िशकिवÁयाची पĦत अवजड दीघªसूýी
साचेबंद आिण कालबाĻ होती. अकबराने या िश±ण पĦतीत महßवा¸या सुधारणा कłन
संबंध िश±णøमाला एक ÿकारची गितशीलता आिण नािवÆय आणून िदले. ÿचिलत
अËयासøमात अकबराने आता भारतीय तßव²ान , नीतीशाľ, गृहशाľ, कृषीशाľ,
मापनशाľ, राºयशाľ, ºयोितषशाľ, भौितकशाľ, खगोलशाľ, पåरणामशाľ अशा
नवीन िवषयांचा समावेश केला. संÖकृत भाषेचा आिण वाđयाचा अËयास पण सुł
करÁयात आला. संÖकृत िवषयात Æयाय, Óयाकरण, योग आिण वेदांत यावरील अËयासøम
समािवĶ करÁयात आले. िशकिवÁया¸या पĦतीत अÅयापकां¸याकडून कमीत कमी मदत
घेऊन Öवतः िवषय समजून घेÁयास िवīाÃया«ची तयारी करÁयासाठी िकंवा िवचारशĉì
वाढिवÁयावर भर देÁयात आला. आईने अकबरी मÅये सांिगतÐयाÿमाणे, ‘बादशहांची अशी
आ²ा आहे कì मुलाने ÿथम मुळा±रे िशकावे मग जोडा±रे, िलिहणे, िशकावे Âयानंतर
पाठांतराकडे ल± देऊन Ĵोक िकंवा नीतीबोध वचने प³कì करावेत. अ±र²ान, शÊदाथª,
Ĵोकाथª आिण यांकडे अÅयापकाने िवशेष ल± īावे असे अकबराचे मत होते.
इ. स. १५८० मÅये सदर िकंवा धमª आिण Æयाय खाÂया¸या मंिýपदावर अकबराने एका
उदारमतवादी Óयĉìची िनयुĉì केली आिण या मंÞयाखाली िश±ण हा िवषय असÐयाने
Âयाने िहंदू आिण मुसलमान या दोÆही शै±िणक संÖथाना अनुदान िदले. अकबराने पुिĶमागª
ÿवतªक वÐलभाचायª यांचा मुलगा िवĜलनाथ यांचा जमीन इनाम देऊन सÆमान केला. munotes.in

Page 206

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
206 (मुसलमानाना िहंदु धमª आिण संÖकृित यांचे चांगले ²ान होईल, दोÆही समाजामधी ल
गैरसमज दूर होईल व दोÆही समाजातील लोक आपापÐया उणीवा शोधून Âया दूर करतील
या उĥेशाने अकबराने धमª, तßव²ान आिण वा ड् .मय यावरील संÖकृत úंथांचे फारशी भाषेत
भाषांतर करÁयाकåरता एका भाषांतर मंडळाची (translat ion bureau) Öथापना केली. या
मंडळामाफªत धमª, गूढवाद आिण Æयायशाľ यावरील अरबी úंथांचे भाषांतर करÁयाचा पण
उĥेश होता. अमीर उमरावांकडे अशा भाषांतåरत úंथां¸या Öवतः¸या ÿती असाÓयात असा
अकबराचा आúह होता. भाषांतर झालेले सवª úंथ शाही úंथालयात ठेवÁयात आले आिण
वरचेवर ती पुÖतके अराला वाचून दाखिवÁयात येत. इ. स. १५९१ मÅये अकबराचा मुलगा
मुराद याची माळवा येथे ÿांतािधकारी Ìहणून िनयुिĉ होत असताना अकबराने Âयाला
महाभारताची एक फाशê ÿत पाठवून Âया महाकाÓयात सांिगतलेÐया उपदेशाÿमाणे आपले
वतªन ठेवÁयास आवजूªन सांिगतले.
मदरशांमÅये करावया¸या उ¸चÖतरीय अËयासासाठी अकबराने काही महßवाचे िवषय
िनवडून िदले. नीती तÂवे, अंकगिणत, ±ेýमापन, भूिमती, खगोलशाľ, सरकारी कायदे
कानून, औषध िवīा तकªशाľ, तßव²ान आिण दशªनशाľ व इितहास वरील पुÖतके
úंथालयात असावी. अकबराने िश±णाची ÿिøया धमªिनरपे±क करÁयाचा ÿयÂन केला.
Âयाने िश±णासाठी िहंदू िश±कांचाही समावेश केला. िहंदूंचा शै±िणक संÖथांनाही अनुदान
देÁयाची पĦत अकबराने सुł केली Âयाचÿमाणे संÖकृत आिण िहंदी भाषांचा अËयास
करÁयास ÿोÂसाहन िदले.
आúा, फतेहपुर, िसøì, िदÐली, जोनपुर, िसयालकोट, सरिहंद, µवािलयर, लखनऊ,
कÔमीर, अहमदाबाद इÂयादी उ°रेतील सुÿिसĦ इÖलामी िश±ण क¤þ होती. Âयाचÿमाणे
दि±णेत गुलबगाª, अहमदनगर, बुöहानपूर, िवजापूर, गोवळकŌडा व हैदराबाद ही ÿ´यात
िवīा क¤þे Ìहणून ÿिसĦ होती. या सवª शै±िणक क¤þा¸या िठकाणी उ¸च िश±णासाठी िवīा
क¤þात सुसºज úंथालय होती. या úंथालयात दुिमªळ úंथां¸या ÿती नकला कłन ठेवÐया
जात असत व Âयांचे जतन केले जाई. फतेहपुर िसøì येथील अकबरा¸या úंथालयात २४
हजार úंथ होते. पुÖतक संúह करणे ही ÿितķेची बाब मानली जात होती.
जहांगीर, शहाजहान यांनी सुĦा िवīा व सािहÂयाला महान आ®य िदले. िदÐली जवळ
शहाजहानबाद या वसाहतीत शाहजाने एक नवीन महािवīालय Öथापन केले शहाजहान व
Âयाचा मोठा मुलगा यांना िहंदीत बोलÁयाची आवड होती. शाहजहाना¸या कारकìदª िहंदी
भाषा व सािहÂयाला दरबारात व शाही अंत:पुरात मोठा मान िमळत होता. अनेक िहंदी
िवĬान सुंदरदास, िचंतामणी व कवीþाचायª यांना राजा®य िमळाला होता. शहजहान¸या
कारकìदêत गाजलेला संगीतकार जगÆनाथ िहंदी भाषेतील एक ÿितभाशाली कवी होता.
ii) िहंदू िश±ण पĦत:
मÅययुगीन भारतात िहंदू िश±ण संÖथांचे ÿाथिमक शाळा माÅयिमक शाळा िवशेष संÖथा
आिण ÿिसĦ िवīा क¤þातील महािवīालय िकंवा िवīापीठ असे चार ÿकार होते. वाचन
लेखन आिण गिणत िशकिवणे तसेच ÿाथिमक Öवłपाचे आिण Óयवहारात उपयोग पडेल
असे काही ÿिश±ण देणे हे ÿाथªिमक शाळांचे काम होते. या शाळा खेड्यातील सावªजिनक
जागेत िकंवा उपाÅयायां¸या घरीच घेÁयात येत. पुÕकळदा देवळात िकंवा मठात या शाळा munotes.in

Page 207

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
207 भरत असत. काही शै±िणक संÖथा िवĬान पंिडतां¸या घरातच चालिवÁयात येत Âया
िठकाणी Âयांना उ¸च िश±ण देÁयात येई. Æयाय Óयाकरण वैशेिषक षड दशªन इÂयादéचे
सखोल िश±ण देÁयाची खास सोय होती साधारणता िहंदू िश±ण पĦती मÅये धािमªक
िश±ण ÿामु´याने िदले जाई. तसेच Óयवहारात उपयोगी पडणारे ²ान असÁयाची
आवÔयकता असते. बनारस, निदया, ÿयाग या िठकाणी मोठमोठी िवīापीठे असून तेथे
िनरिनराÑया िवषयात त² आपापÐया िवषयांचे खास िश±ण देत.
सामाÆयपणे िवशेषत: दि±णेकडे िविशĶ उīोग धंīावर आधाåरत जातéमÅये आपापÐया
Óयवसायाचे ÿिश±ण देÁयाकरता खास िश±ण संÖथा चालिवÐया जात असत. भारतातील
िùIJन धिमªयां¸या आगमनानंतर Âयांनी मदुराई आिण चंþिगरी येथे ÿाथिमक शाळा Öथापन
केÐया मदुराई येथील शाळेत सामाÆय िहंदू मुलांना वाचन आिण लेखन िशकिवÁयात येईल
तर चंþिगरी येथील शाळेत दरबारातील अमीर उमरावां¸या मुलांना िशकिवÁयात येत असत.
अËयासøमात धािमªक आिण तÂससंबंिधत िवषय पारंपाåरक लौिकक िवषय, शाľांचा
अËयास मानवी शाľे, ÿादेिशक भाषा व Óयावसाियक ÿिश±ण यांचा समावेश होता. वेद,
पुराण, महाकाÓय, पतंजली, सूý िविवध ÿाचीन नाटके, काÓय व तकªशाľ, गिणतशाľ,
वैīकशाľ, भूिमती शरीरिव²ानशाľ, भूगोल आिण खगोलशाľ इÂयादी िवषय समािवĶ
होते, राºयशाľ िकंवा इितहास, संगीत, िशÐप आिण ÖथापÂय कला हे सामािजक आिण
मानवी शाľात समािवĶ होते. भाषांमÅये ÿामु´याने संÖकृत, पाली, ÿाकृत आिण िहंदी,
िशवाय ओåरया , राजÖथानी, मराठी, तािमळ आिण तेलुगु इÂयादी ÿादेिशक भाषा Âया Âया
ÿदेशात िशकिवÐया जात होÂया.
साधारणत: िश±ण पĦती ही तŌडी होती. िवīाथê आपÐया अÅयापकाकडून ÿÂय± िवषय
²ान घेत असत. úंथांची सं´या फार कमी असÐयाने पुÖतकì ²ानाला फारसे महßव िदले
जात नÓहते. शाळा अगदी साÅया असून कुठÐयातरी झाडाखाली Âया भरत असत.
जिमनीवर बारीक वाळूमÅये अÅयापक सांगेल तशा पĦतीने िलहायचे, िलिहलेले पाठांतर
करायचे, िलखाणाची जागा भरÐयानंतर सवª हाताने पुसून टाकायचे अशी सामाÆय िश±ण
पĦती होती. असे परकìय ÿवाशांनी िलहóन ठेवले आहे.
मÅययुगीन भारतात िहंदूंची बरीच ÿिसĦ िवīा क¤þ होती. यामÅये बनारस हे सवाªत मोठे
िवīा क¤þ होते भारतातील बहòसं´य ®ीमंत तसेच पंडीतांची मुले येथे येत असत. िमिथला,
ितरहòत, नवĬीप, जगÆनाथ पुरी, Ĭारका, कांची, पैठण, वाई, गोकणª अशी अनेक मोठी
िश±ण केÆþे भारतात होती. इ.स. १६८० मÅये या क¤þात ४००० िवīाथê आिण ६००
अÅयापक होते. गोकणªला भेट िदÐयानंतर ते एक मोठे शै±िणक क¤þ असÐयाचे पाहóन डॉ.
जॉन Āायर झाला आIJयª वाटले.
िवजयनगर साăाºयामÅये िवīाथê काळा रंग लावलेÐया लाकडा¸या तुकड्यावर पेिÆसलने
िलहीत असत असे उÐलेख आढळतात. मराठी राºयामÅये शै±िणक हालचाली मोठ्या
जोमाने चालू होÂया, पुणे हे Âया कळचे सुÿिसĦ िश±ण क¤þ होते. कोÐहापूर, कराड,
सांगली, नािशक, वाई, पैठण इÂयादी महाराÕůातील िश±ण क¤þ होती. महßवा¸या úंथांचे
भाषांतर कłन ते िलहóन काढÁयासाठी उ°म अ±र हÖता±र असलेले लोक नेमले जात
असत. पेशवे िवĬ°ेचे मोठे आ®यदाते होते. Âयां¸या कारकìदêत िविवध भागातील munotes.in

Page 208

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
208 पंिडतांचा गौरव कłन Âयांना आ®य िदला जात असे. इ.स. १७५० मÅये कोणी एक
अमानापंत नामाचा गृहÖथ पĪपुराणाचे पुनल¥खन करीत होता. जुÆया व नाश पावत
चाललेÐया हÖतिलिखतांचे पुनल¥खन करणे िकंवा úंथां¸या नवीन ÿती दुसöयांकडून खरेदी
कłन Âयांचे आपÐया úंथालयात जतन करणे अशा ÿकाराची िवīा संवधªनाची कामे केली
जात होती. Öवतः पेशवे अनेक मौलवान úंथ खरेदी करीत होते.
आपली ÿगती तपासा
१) मुघल काळातील िहंदू िश±णपĦतीचे Öवłप ÖपĶ करा .
१) मुघल काळातील िहंदू व मुÖलीम िश±णातील अËयासøमाची मािहती īा.
९.४ मुघलकाळातील सािहÂय ÿामु´याने सािहÂयकार सामािजक ŀिĶकोन ठेवून जनते¸या ÿित सेवाÂमक कायª Ìहणून
ÿवृ° होत असतो. सािहिÂयक ºया समाजात संÖकृतीत परंपरेत वाढतो ते सवª संÖकारłपी
Âया¸या सािहÂयातून अिभÓयĉ होते. सवª सािहÂयकार मÅयमवगª तसेच िनÌन वगाªतून
आलेले होते Âयामुळे देखील Âयां¸या सािहÂयात सामािजक सुख दुःख आशा िनराशा या
Öतरावर काÓय िनमाªण होते. जोपय«त आपण एखाīा सािहÂयाची जोपय«त सामािजक
आिथªक सांÖकृितक ऐितहािसक मािहती जाणून घेत नाही तोपय«त ते सािहÂय समजÁयास
कठीण जाते. असे सािहÂय तÂकालीन राºयकÂया«मुळे सुफì पंथ तसेच भĉì चळवळ
यां¸यामुळे मोठ्या ÿमाणावर िनमाªण झाले.
ii) मुघल काळातील सािहÂयाचा िवकास:
मुघलकालीन मÅययुगीन सािहÂया¸या अËयासातून असे िदसून येते कì, िहंदूं¸या
संÖकृतीला इÖलामी संÖकृतीने दूरवर ÿभािवत केले. रामायण – कुराणच नाही तर तर िहंदू
मुसलमानांचे उठणे-बसणे, वेशभूषा, आचार-िवचार इÂयादी जवळ आले होते. अनेक
मुसलमानी वेशभूषांचे िचýण िहंदी सािहÂयातील नायक नाियकांचे केलेले िदसून येते.
अकबरा¸या सुŁवातीपासूनच भारतामÅये िहंदी, फारसी, उदूª या भाषांमÅये बरेच सािहÂय
िनमाªण झाले होते. तसेच ÿांत अनेक ÿादेिशक भाषांमÅये देखील सािहÂय िलिहले जात
होते. पुढे अकबरा¸या काळात फारसी सािहÂयाने व काÓयाने कळस गाठला. महान
िवचारवंत व Âया काळातील ÿिसĦ इितहासकार असलेÐया अबुल फजलने सुł केलेÐया munotes.in

Page 209

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
209 फारसी भाषेतील गī लेखन शैलीचे अनुकरण पुढ¸या अनेक िपढ्यांनी केले. Âयाचा भाऊ
अबुल फैजी हा उ°म अनुवादक होता, Âया¸या देखरेखीखाली महाभारताचे फारसी
भाषांतर करÁयात आले. Âयाचÿमाणे रामायण, योग, विशķ वेदांतांचे अनुवाद केले. तसेच
िहंदू मुसलमान जनतेमÅये एकता िनमाªण Óहावी Ìहणून अÐलोपिनषद नावाची छोटेसे
उपिनषद िलिहले. या काळात संÖकृत मÅये फारसे नवीन व महßवाचे लेखन झाले नसले
तरी संÖकृत कृतé¸या िनिमªतीची या काळातील सं´या चांगलीच ल±णीय होती. पूवêÿमाणे
दि±ण व उ°र भागांमधील Öथािनक राºयां¸या आ®याखाली बरेचसे संÖकृत लेखन झाले
पण मुघल सăाटां¸या अनुवाद िवभागातील āाĺणांनी ही बरीच सािहÂय िनिमªती केली.
साधारणत: सािहÂयाचे िवषय हे कृÕण लीला, भागवत, पुराण यांतील कथा रामायण,
महाभारत इÂयादी असतं. अनेक ÿादेिशक भाषांमÅये देखील उ°म सािहÂयांची िनिमªती
झाली. यामÅये बंगाली, ओिडया, िहंदी, राजÖथानी, गुजराती भाषांचा समावेश होतो. या
काळात रामायण व महाभारताचे ÿादेिशक भाषांमधील अनुवाद ÿिसĦ आहेत. आलाओलं
हा बंगाली भाषेत लेखन करीत असे व फारसी मधून अनुवादही करीत असे. सुफì संत
मिलक महंमद जायसी याने िहंदीमÅये पīावत हे महाकाÓय िलिहले. मुघल काळात िहंदी,
बंगाली, मराठी, गुजराती इÂयादी भाषेत सािहÂयाची िनिमªती झाली वर उÐलेख केलेले
तुलसीदासाचे रामचåरýमानस, सेनापतीचे संतसई, सुरदास याचे सुरसागर, बंगाली भाषेत
कृÕणदास, वृंदावन दास सुÿिसĦ कवी होऊन गेले.
ÿामु´याने मÅययुगीन कालखंड हे शृंगाåरक सािहÂयाचे मानले जाते परंतु तरी देखील अनेक
कवéनी अनेक राजा महाराजां¸या वीर®ीचे वणªन केलेले िदसते. या कालखंडात ऋषभदास
जैन यांनी कुमारपाल रासो, राजा मानिसंह यांनी मानचåरý, िकशोरदास भाट यांनी
राजÿकाश कवी , भूषण याने िशवराजभूषण, छýसाल दशक , लाल कवी याने छý ÿकाश
सुधन, याने सुजान चåरý इÂयादी ऐितहािसक चåरýांवर काÓयरचना केलेली आहे. कवी
भूषण याचे िशवराज भूषण हे काÓयúंथ छýपती िशवाजी महाराजां¸या कायाªची ÿशÖती
आहे. कवी भूषण हे मथुरेचे असÐयामुळे हे काÓय िहंदीचे तÂकालीन łप असलेÐया
āजभाषेमÅये िलिहले गेले आहे. यामÅये ५८६ छंद आहेत. आसाराम ितवारी यांनी िहंदी
भाषेत तसेच महाराÕůातील थोर इितहासकार िननाद बेडेकर यांनी िशवराज भूषण हे काÓय
मराठीत अनुवाद केले आहे.
मÅययुगीनकाळात अनेक धािमªक अथवा नीतीपर लेखन झालेले आहे यामÅये रहीम चे दोहे
कबीरदास यांचे दोहे, ठाकरसी यांचे कृÕणचåरý, सुंदरदास यांचे बावÆनी िजनरंगसुरी यांचे
रंगबह°री, लालचंद रिचत िछनाल प¸चीसी, तुलसीदास रिचत दोहावली इ.
उदूª भाषेचा िवकास ही अठराÓया शतकातील एक महßवपूणª घटना होती. ÓयंगकाÓय
िलिहणारा कवी जाफर जटली याने औरंगजेबा¸या काळात आपÐया रचना साकारÐया.
दीघªकाळ द´खनमÅये राहावे लागलेÐया मुघल अिमरां¸या यातना आिण उ°रेत मागे
रािहलेÐया Âयां¸या िľयां¸या एकाकìपणाबĥल िलिहताना Âयाने चोहीकडे पसरलेÐया
अराजकतेबĥल औरंगजेबावर 'दैÂया¸या बुडाखाली अंधार' या शÊदांत टीका केली. मीर, ददª
आिण सौदा (इ. स. १७१३-८१) या कवéनी उदूª भाषेला मानाचे Öथान िमळवून िदले.
munotes.in

Page 210

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
210 ii) मुघलकालीन ऐितहािसक सािहÂय:
मुघल संÖथापक बाबर याने Öवतःचे आÂमचåरý जगताई तुकê या भाषेत िलिहलेले असून
Âयाचे नाव तूझुक ए बाबरी िकंवा बाबरनामा असे आहे. Âया¸या कालखंडा बĥल मािहती
देणारे एकमेव दज¥दार साधन Ìहणून या सािहÂयाचे महßव आहे. हे सािहÂय दोन वेळा
पिशªयन भाषेत अनुवाद केले. पिहÐयांदा पैÆदाखान या¸याकडून नंतर अÊदुल रहीम िमझाª
यां¸याकडून हे भाषांतराचे काम कłन घेÁयात आले. मुघल घराÁयाबĥल मािहती देणारा
समकालीन व ÿथम दजाªचा साधनúंथ Ìहणून मानला जाणारा तारीख ए रशीदी हा िमझाª
हैदर तुगलात याचा úंथ अÿितम आहे. मुघल घराÁयासोबत Âयाचे एकिनķतेचे संबंध
असÐयाने यामÅये नािवÆयपूणª मािहती ÿाĮ होते. बाबराची मुलगी व हòमायुनची सावý बिहण
गुलबĥन बेगम िहने हòमायून नामा हा úंथ िलिहला. हे पुÖतक पिशªयन बोली भाषेत िलिहलेले
आहे. ´वाद अमीर याने रोझात उस सफा, खुलासात उल् अखबार, दÖतुर उल् वुझारा
आिण इतर काही úंथ पूणª केले. इितहास लेखनाची िवशेष आवड लेखकाला असÐयामुळे
इितहासकार Ìहणून Âयाला माÆयता व ÿितķा िमळाली होती. तसेच Âयाने हबीब उस्-
िसयार व कानून ए हòमायुनी हे मौÐयवान úंथ िलिहले.
हòमायुनची कारकìदª ÓयिĉमÂव व जीवन यांबĥल िवशेष ÿकाश टाकणारे पुÖतक जौहर
आफताबची यां¸या तारीख ए हòमायुनी या úंथाचा उÐलेख करावा लागतो. अÊबासखान
सरवानी याने अफगान राºयकताª शेरशहा या¸यावर तारीख हे शेरशाही हे उÂकृĶ úंथ
िलिहले.
अकबरा¸या कालखंडात इितहासकार व िवĬानांना उदार राज®ी देÁयात आला अनेक
लेखकांना Âयांनी मुघलांचा इितहास िलहावयास लावले. यामÅये अबुल फजल ¸या
अकबरनामा या úंथाचे फार वरचे Öथान आहे. इ.स. १५९४ मÅये ब±ी िनजामुĥीन अहमद
याने तबकात ए अकबरी हा इितहास úंथ िलिहला. अकबरा¸या काळापय«तचा एकूण
भारतीय मुिÖलम राजवटीचा इितहास यात िदलेला आहे. Âयाचÿमाणे बदायुनी याचा
मुतखब उल तवारीख हा úंथ फार ÿिसĦ आहे बदायुनी हा अकबराचा िवरोधक
असÐयामुळे अनेक शýू प±ातील मािहती यात उपलÊध आहे. तारीख ए मोहÌमद अåरफ
कंदहारी हा एक अकबरकालीन महßवाचा úंथ आहे. यामÅये अकबरा¸या जÆमापासून ते
इ.स. १५७९ पय«त इितहास िदला आहे. अनेक इितहास úंथ फारसी भाषेत अकबरा¸या
काळात िलिहÁयात आले.
मोगल बादशहा जहांगीर¸या कारिकदê¸या इितहासाची मािहती देणारे सवाªत महßवाचे
इितहास साधन Ìहणून तुझुक ए जहांगीरी हे Öवतः जहांगीर चे आÂमचåरý आहे. मुघल
काळातील राजकìय पåरिÖथतीबĥलची महßवाची मािहती या úंथात उपलÊध होते.
Âयाचÿमाणे मोतमादखान याचा इकबालनामा हे úंथ जहांगीर¸या काळातील महßवाचे úंथ
आहे मोगल ÿशासनात वीरभ±ीय पदावर तो काम करत असÐयामुळे मुघलकालीन
जहांगीर¸या काळातÐया महßवपूणª घडामोडéवर तो भाÕय करतो.
मोहÌमद अमीन काझिवनी याने शहाजहान¸या कारिकदêवर ‘पातशाहानामा’ हा úंथ
िलहीला. यामÅये शाहजहान¸या पिहÐया दहा वषाªचा इितहास आहे. तसेच इनायतखान
याने 'शहाजहाननामा ’ हा úंथ िलहीला. munotes.in

Page 211

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
211 औरंगजेबाने आपÐया कारकìदê¸या २१ Óया वषê इितहासलेखनावर बंदी घातली तरी
Âया¸या काळात बरेच इितहासकार िकंवा ऐितहािसक वृ°ांत-लेखक होऊन गेले.
उदाहरणाथ« ‘ लुब-उत्-तवारीख’ िलिहणारा राय िबþावन , ‘तारीख-ए- मुहÌमदशाही नादुर-
उल्-जमाती’ चा लेखक खुÔशालचंद, ‘तारीख-ए-इĄतमकाल’ चा लेखक कासीम, ‘ तबसर-
उल्- नाजरीन ‘ चा लेखक सिÍयद मुहÌमद िबलúामी, तारीख-ए-आलमगीरी’ चा कताª
अहमद कुली सफवी, ‘मीरात-उल्-आलम िलिहणारा ब´तावरखान , ‘िमरात-ए-जहाननामा’
चा कताª, ‘तजिकरत-उल्- सलातीन – ए – चुµता ‘ चा लेखक मुहÌमद हावी, ‘’इंतखाब-ए-
मुंतिखब कलाम आिण : मुफìद -उल्-मवरखीन या दोÆहéचा लेखक अÊदुस शकूर, अली
मुहÌमदखान याचा ‘मीरात-ए-अहमदी’ वगैरे. यापैकì मुहÌमद काजीमचा ‘आलमगीरनामा ’,
राय िबंþाबनंचा लुब्-उत्-तवारीख’, मुहÌमद साकì मुÖतैदखानचा ‘ मासीर-ए-आलमगीरी ‘,
ईĵरदासचा फतुहात-ए- आलमगीरी’, भीमसेनचा ‘नुÔका-ए-िदलकुशा.’ आिण खाफìखानचा
‘ मुंतखब- उल्-लुबाब ‘ हे फार महßवाचे आहेत.
आपली ÿगती तपासा :
१) मुघल कालीन ऐितहािसक सािहÂयाची मािहती īा.
९.५ सारांश तÂकालीन भारता¸या धमª ÓयवÖथेचा अËयास करत असताना तÂकालीन राजकìय
पåरिÖथती व राºयकÂया«ची धोरणे यांचा अËयास करावा लागतो. भारतात ÿामु´याने तीन
धमª ÿचिलत होते ÂयामÅये इÖलाम धमª हा राºयकÂयाª वगाªचा धमª होता. Âयामुळे इÖलाम
धिमªय जनतेचे सुŁवाती¸या काळात मोठ्या ÿमाणावर सहभाग असे. अकबरा¸या काळात
िहंदू बाबत उदारमतवादी ŀिĶकोन दाखवÐयामुळे मुघल दरबारात िहंदूंना जागा िमळाली
तसेच इÖलािमक कायīांची जटीलता नĶ झाली िजिझया करांसारखे अमानुष कर रĥ
करÁयात आले. अकबराने िहंदूंना समानतेने वागले तसेच िहंदू धमाªतÐया अनेक गोĶéचे
अनुकरण केले, धािमªक सािहÂयाचे फारसी मÅये अनुवादन केले. Öवतः अकबर व Âयाची
मुले िहंदूंचे सण साजरे करीत होते. परंतु औरंगजेबा¸या कालखंडात कĘर इÖलामी तßवांचे
अनुप पालन केले गेले. अनेक धािमªक बंधने िहंदूंवर लाभले गेले. िजिझया कर पुÆहा एकदा
लागू करÁयात आला. िहंदूंची अनेक तीथª±ेýे पाडुन टाकली. अनेक लोकांचे इÖलाम मÅये
धमा«तर केले. अशाÿकारे एकंदरीत िहंदूंचे औरंगजेबा¸या कालखंडात छळ होत रािहले.
तÂकालीन धािमªक वडंबर असले तरी धमाªसंबंधी धोरणे ठरिवÁयात राºयकताª िनणªय घेत
असे. िहंदूंÿमाणेच िशखांची पåरिÖथती होती. शीख गुłंना मुघलां सोबत लढावे लागले व
Öवतः¸या ÿांताचे व धमाªचे र±ण करावे लागले. Âयाचÿमाणे िहंदू व इÖलाम धमाªमÅये
सुधारणा घडवून आणÁयाचे कायª तÂकालीन संतांनी केले, िहंदू धमाªतील जातीÓयवÖथा
अÖपृÔयता यांना िवरोध करÁयात आला. सुफì पंथातील संतांनी देखील िहंदू åरतीपरंपरांचा
मान राखून अकबरा¸या वजुदी धोरणाचे समथªन केले. munotes.in

Page 212

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
212 िश±णÓयवÖथेत, एकंदरीत िहंदू आिण मुिÖलम िश±ण पĦती ही सनातनी आिण पारंपाåरक
अथवा धािमªक Öवłपाची होती; ÂयामÅये सामाÆयां¸या िश±णाची सोय नÓहती आधुिनक
ŀिĶकोनाचा अभाव होता . उदारमतवादी िश±ण िदले जात नÓहते. अकबराचा अपवाद
वगळता कोणÂयाही राºयकÂयाªने िश±णामÅये सुधारणा घडवून आणÐया नाहीत. सĉìचे
िश±ण नÓहते िवīा फĉ ®ीमंत व धमªपंिडत वगाªची मĉेदारी होती असेच िदसून येते.
मुघलकाळामÅये ºयाÿमाणे कलांचा िवकास झाला Âयाचÿमाणे सािहÂयाचा िवकास झालेला
िदसून येतो िहंदू आिण मुिÖलम या दोÆही सािहÂयांवर एकमेकांचा ÿभाव पडलेला िदसून
येतो साधारणता मुघल काळात ÿांितक भाषेत सािहÂयाची िनिमªती मोठ्या ÿमाणावर
झालेली िदसून येते. साधारणत: राजकìय ऐितहािसक धािमªक सामािजक इÂयादी ÿकारचे
सािहÂय आपणाला पाहावयास िमळते. मÅययुगीन कालखंडा¸या सािहÂय चे िवषय
ÿामु´याने शृंगाåरक असले तरी काही सािहÂय हे वीररसावर आधाåरत आहेत. अनेक
फारसी व संÖकृत सािहÂय हे इतर भाषांमÅये अनुवािदत केले गेले. Âयामुळे सािहÂयात वाढ
होÁयास मदत झाली. व िहंदू व इÖलाम धिमªयांचे िवचारांचे आदान ÿदान झाले.
९.६ ÿij १. मुघल काळातील धािमªक पåरिÖथित ÖपĶ करा
२. मुघल काळातील सािहÂयाचा िवकास अधोरेखीत करा.
३. मुघल काळातील िश±ण ÓयवÖथेवर भाÕय करा.
९.७ संदभª  वमाª हåरIJंþ, मÅयकालीन भारत (भाग २) (१५४० - १७६१), िदÐली िवĵिवīालय ,
ÿथम आवृ°ी, िदÐली, २०१७.
 शमाª सतीशचंþ, मÅययुगीन भारत : मोगल साăाºय (१५२६ - १७४८), (खंड २),
के सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१७.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड २), आवृ°ी चौथी, के सागर
पिÊलकेशन, पुणे, २०१६.
 मेहता जे. एल., मÅययुगीन भारताचा बृहत इितहास (खंड ३), आवृ°ी तीसरी, के
सागर पिÊलकेशन, पुणे, २०१४.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: १, ितसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. आर. के. िचटणीस, पुणे, २००३.
 िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: २, दुसरी आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८७. munotes.in

Page 213

मुघल काळातील धमª, िश±णÓयवÖथा व सािहÂय
213  िचटणीस, के. एन.,मÅययुगीन भारतीय संकÐपना व संÖथा भाग: ४, ÿथम आवृ°ी,
ÿकािशका सौ. रा. कृ. िचटणीस, पुणे, १९८५.
 िभडे गजानन, नलावडे िवजय, नाईकनवरे वैजयंती, मÅययुगीन भारत (सामािजक,
आिथªक आिण संÖकृतीक इितहास), फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२.
 पवार िवĵनाथ , िशंदे, मुघलकालीन भारताचा इितहास, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर,
२००२.

*****

munotes.in

Page 214

214 १०
मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
घटक रचना
१०.१ उिĥĶे
१०.२ ÿÖतावना
१०.३ मुघलकालीन िचýकला
१०.३.१ हòमायून
१०.३.२ अकबर
१०.३.३ जहांगीर
१०.३.४ शाहजहा
१०.३.५ मुघल िचýकलेवर युरोप शैलीचा ÿभाव
१०.३.६ पहाडी शैली
१०.३.७ दि±णेकडील शैली
१०.४ संगीतकला
१०.४.१ बाबर
१०.४.२ अकबर
१०.४.३ जहंिगर
१०.५ नृÂयकला
१०.६ ÖथापÂय कला
१०.६.१ मिशदीची सवªसाधारण रचना
१०.६.२ बाबर
१०.६.३ हòमायून
१०.६.४ शेरशहा
१०.६.५ अकबर
१०.६.६ जहांिगर
१०.६.७ शाहजहा
१०.६.८ औरंगजेब
१०.७ सारांश
१०.८ ÿij
१०.९ संदभª
munotes.in

Page 215

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
215 १०.१ उिĥĶे १. मुघलकालीन लिलत कलांचा आढावा घेणे.
२. मुघलकालीन ÖथापÂय कलेचा आढवा घेणे.
३. मुघलकालीन कलेचा भारतीय समाजावर झालेला पåरणाम अËयासणे.
१०.२ ÿÖतावना कला हे माणसा¸या जीवनातील एक अंगभूत घटक आहे. कलेचे अनेक ÿकार पडतात.
भारतीय परंपरेत ६४ कलांचा उÐलेख िमळतो. कलेमÅये तÂकालीन समाजाचे सामािजक
आिथªक, सांÖकृितक िÖथतीचे दशªन घडत असते. भारतीय संÖकृतीला ÿाचीन कलेचा
वारसा आहे. ÂयामÅये अनेत िÖथÂयंतरे घडून आÐयाची िदसून येतात. ÿाचीन भारतापासून
िशÐपावर, लाकडांवर, िभंतéवर मोठ्या ÿमाणावर िचýकला पाहायला िमळते,
अिजंठामधील िचýकला ही अÂयंत सुंदर आहे तेथील िचýे ही बोलकì वाटतात. संगीत
कलेला देखील ÿाचीन परंपरा आहे. Âयाचÿमाणे ÿाचीन काळखंडापासून मंिदरे, राजवाडे,
िविहरी, िकÐले, तलाव, लेÁया, िवहारे, Öतूप, या ÖवŁपात मोठ्या ÿमाणावर ÖथापÂय
आपणाला पाहावयास िमळते. भारतात तुकê स°ांनी स°ा कायम कłन िÖथर केÐया वर
मुिÖलम जनतेला राहÁयासाठी तसेच Öवतः साठी मोठे मोठ्या वाÖतु बांधÐया. ÂयामÅये
महल, िकÐले, मकबरा, इ. बांधकाम सुलतान व मुघल काळातील बादशहांनी केले. इराणी
परंपरेवर आधाåरत Âयांनी भारतात मोठ्या ÿमाणावर बांधकाम केले. मुघल राºयकÂया«नी
िचýकार, संगीत व नृÂय सादर करणाöया मोठ्या ÿमाणावर राजा®य िदला व भारतात एक
वेगÑया पĦतीची कलेची परंपरा िनमाªण केली.
१०.३ मुघलकालीन िचýकला भारतातील मुघल स°ेचा संÖथापक बाबर याला भारतात स°ा िÖथर केÐयानंतर Âयाचा
उवªåरत काल हा एतदेशीय राºयकÂयाª सोबत संघषª करÁयात गेला. भारतात बाबरला खूप
कमी आयुÕय लाभÐयामुळे Âया¸या कालखंडात भारतातील कलेचा इितहास अÖपĶ आहे.
बाबरा¸या िलिहलेÐया Âया¸या आÂमचåरýामधील वणªनावर असे वाटते कì, बाबराला
कलेची आवड असावी.
१०.३.१ हòमायून:
बाबरनंतर Âयाचा मुलगा हòमायून याने भारतात मुघल कला शैलीचा िवकास केला. इसवी
सन १५४०-४२ मÅये शेरशहाकडून हòमायून पराभूत झाला तेÓहा भारतातून पळून जाताना
Âया¸याबरोबर काही राज दर बारी व वैयिĉक सेवक होते. Âयापैकì एक िचýकार असÐयाची
मािहती हòमायूनचा सेवक तथा इितहासकार अफताबजी जौहर¸या िलखाणातून िमळते.
परंतु Âयात िचýकाराची कलाकृती िवषयी मािहती िमळत नाही. शेरशहाकडून पराभूत
झालेला हòमायून भारत सोडून अफगािणÖतान आिण इराणला गेला आिण तेथे मुघल
िचýकलेचा पाया घातला गेला. इराण राजा शाह ताहमÖप या¸या दरबारात आ®यास munotes.in

Page 216

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
216 असताना इराण िचýकला पाहóन हòमायूनला िचýकलेची ÿेरणा िमळाली. इराण दरबारातील
महान कलाकार मीर सÍयद अली आिण ´वाजा अबदुÖसमद हòमायून¸या आ®याला आले.
इसवी सन १५५० मÅये बनवलेले ‘तैमुर घराÁयाचा राजकुमार’ शीषªक असणारे िचý हे
Âया¸या काळातील सुंदर िचý आहे.
शेरशहा¸या मृÂयूनंतर इसवी सन १५५५-५६ मÅये हòमायूनने पुÆहा भारतात आपले राºय
Öथापन केले. तेÓहा मीर सÍयद अली आिण ´वाजा अÊदुÖसमद हे दोÆही कलाकार हòमायून
बरोबर िदÐलीत आले. अबदुÖसमदची कलाकृती जहांगीर¸या गुलशन िचýावली मÅये
संकिलत असून सÅया ती तेहरान¸या गुिलÖता महल येथे सुरि±त आहे. हòमायून¸या काबुल
येथील िचýशाळेमÅये कोण कोणती कलाकृती तयार झाली, याचा उÐलेख कोणÂयाही
समकालीन साधनांमÅये िमळत नाही. परंतु Âयातून अजून एक िचýकार मुहÌमद याचे नाव
आढळते.
१०.३.२ अकबर:
अकबर हा कलेचा भोĉा होता. Âया¸या काळात िचýकला उ¸च िशखरावर पोहोचली होती.
अकबरा¸या आरंभी¸या काळातील िचýकलेमÅये इराणी शैलीचा ÿभाव िदसून येतो. परंतु
उ°रो°र Âयात बदल होऊन इ राणी तसेच भारतीय आिण काही िठकाणी युरोपीय
शैलéचाही ÿभाव पडलेला िदसून येतो. Âयामुळे मुघल िचýकलेची एक वेगळीच शैली िनमाªण
झाली. िचýांमÅये दैनंिदन जीवनातील िøया, मु´य िचý सोडून Âया¸या पृķभागात िविवध
उपŀÔय काढणे, Âयाचबरोबर िचýांमÅये पाने, फुले, झाड, वेली यांचा वापर करणे असे
िविवध ÿयोग करÁयात आले. अकबरा¸या काळात िवशेषतः िचýकलेमÅये दोन िवषय
िदसून येतात ते असे - दरबारातील दैनिदन घटनांचे िचýण, ÿितमा िचý. अकबराने
िचýकारांना आपÐया दरबारात राजा®य िदला. यामÅये Âयाने कोणताही धमªभेद आणला
नाही. Âयाचा ľोत आपÐयाला इितहासकार अबुल फजल¸या ‘आईन- ए- अकबरी’
úंथामÅये िमळतो. यामÅये Âयाने अकबर¸या दरबारात असलेÐया िचýकारां¸या नावांची
यादी िदली आहे. Âयापैकì बहòतेक िचýकार हे िहंदू होते. िहंदूंमÅयेही उ¸च - नी¸च जात न
पाहता सवा«चा समावेश केला होता. याचे उ°म उदाहरण Ìहणजे दसवंत हा कहार या Âया
काळातील किनķ जातीतील होता. परंतु Âया¸यातील कलेला अकबराने ÿिश±ण देऊन
अिधक ÿोÂसाहन िदले. अबूल फजलने िदलेÐया िचýकारांची नावे पूढील ÿमाणे – दसवंत,
बसावन, केशव, लाल, मुकंद, िमशिकन, फाłख कलमक , खेमकरण, तारा इ. हे िचýकार
µवािलयर, गुजरात, लाहोर, काÔमीर, माळवा, राजÖथान अशा िविवध भागातून आलेले होते.
अकबर आपÐया कलाकारांची व Âयां¸या कलाकृतीची िवशेष काळजी घेत होता.
िचýकलेसाठी वेगळे असे ‘तसबीर खाना’ Ìहणून दालन तयार केले होते. िचýकारांचे
मािसक वेतन व ÿोÂसाहन िमळÁयासाठी िवशेष बि±से िनयिमत देत असे. याचा ÿÂयय
आपÐयाला अबुल फजल ¸या पुढील वा³यात येतो -
“एखाīाचे हòबेहóब िचý काढणे यालाच तसबीर असे Ìहणतात. अगदी ताŁÁयावÖथेपासूनच
बादशहाला या कलेची िवशेष आवड असÐयाचे िदसून येते. अËयास आिण करमणुकìचे एक
माÅयम Ìहणून बादशहाने या िवषयाकडे पािहले व Âयाला सवªतोपरी ÿोÂसाहन िदले,
Ìहणूनच ही कला भरभराटीला आली आिण अनेक िचýकारांनी महान कìतê ÿाĮ केली. सवª munotes.in

Page 217

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
217 िचýकारांची िचýे दर आठवड्याला दरोगा व लेखिनक मंडळी बादशहा समोर सादर
करतात, मग ÿÂयेका¸या कलाकुसरीतील दजाª नुसार तो Âयांना बि±से देतो िकंवा Âयांची
मािसक िबदागी वाढिवतो. िचýकले¸या आवÔयक असलेÐया सािहÂयात खूप ÿगती झाली
होती. या सािहÂय¸या खचाªचा िहशोब ल±पूवª आखला जायचा. रंग िम®णा¸या पĦतीत
िवशेष ÿगती झाली. अशाÿकारे िचý िनिमªतीमÅये अभूतपूवª िवकास झाला. याकाळात मोठे
िचýकार होऊन गेले आिण Âयां¸या उÂकृĶ िचýांना युरोप¸या िवĵिव´यात िचýकारां¸या
िचýांसमोर मांडू शकतो. िचýातील सूàमपणा, सुंदर िनिमªती आिण उÆमुĉ सादरीकरण
यामुळे याकाळातील िचýकला अतुलनीय झाली होती, िचýकारांनी मुतª वÖतूंमÅयेही जीव
टाकला होता. या युगात हजारो िचýकार िचýकलेचे महारथी होते, चांगÐया आिण उÂकृĶ
कलाकारांची सं´या वाढली होती. ही गोĶ िवशेषतः िहंदूं¸या ŀĶीने बरोबर आहे; कारण
Âयांचे िचý कÐपने¸याही पलीकडे अिĬतीय नमुने होते. संपूणª जगात Âयां¸यासारखे
कलाकार खूप कमी भेटतात.”
मुघल िचýकलेतील सवाªत महßवाची पिहली कलाकृती Ìहणजे ‘दाÖताने अमीर हÌजा’ जे
हÌजानामा Ìहणून ÿिसĦ आहे. यामÅये हÖतिलिखते आिण साधारणतः १२०० ते १४००
िचýकृती आहेत. Âयातील सवª िचýे ही िलनन कापडावर िचिýत केली आहेत. यामÅये
अमीर हÌजा या चåरý नायकाचे अरबी चåरý नामा या¸या फारसी अनुवादावर आधाåरत
िचýकथा तयार केली गेली. या िचýकथेमÅये साधारणतः १२०० ते १५०० िचýे होती. या
कलाकृतीचा काळ ठरिवणे कठीण आहे कारण Âयातील बरीचशी िचýे गहाळ झाली आहेत
आिण जी िचýे उपलÊध आहेत Âयावर Âया िचýकाराचे नाव नाही. या कलाकृतीचा उÐलेख
अÊदुल फजल, बदायुनी, शाहनवाज खाँ या सवा«नी केला. परंतु Âयातून िचýकार आिण
िनिमªती काळ यामÅये िवसंगती िदसून येते. बदायुनी आिण शाहनवाज खाँ या¸यानुसार
याची सुŁवात अकबरा¸या काळात झाली. तर लेखक मुÐलाउĥौला काजवीनी याने
नफाइसुल - मािसर या पुÖतकात हÌजानामा ही हòमायून¸या डो³यातून आलेली कÐपना
होती. परंतु हे मत इितहासकार अमाÆय करतात कारण जी िचýशैली िनमाªण झाली आहे ती
हòमायून¸या अिÖथरते¸या काळात भारताबाहेर िनमाªण होणे अश³य आहे Âयामुळे या
कलाकृतीचा काळ साधारणतः १५७५ - १५८० ¸या मÅये असू शकतो. अकबराने आईन-
ए-अकबरी, र»मनामा, रामायण, कािलया दमण , चंगेझनामा आिण अयार दािनश अशा
िव´यात úंथांचे िचýकथा करÁयास ÿोÂसाहन िदले. परंतु बरेचसे िचý úंथ काल ओघात
नĶ झाले. तर काही इतरý वÖतू संúहालयात संúिहत कłन ठेवÁयात आले. या िचýांमÅये
भारतीय इराणी फारसी युरोपीय कलांचे िम®ण िदसून येते. अशा ऐितहािसक घटनांचे
िचýण करताना िचýकार Öवतः ¸या कÐपना श ĉìचा वापर करत असे. अकबराला Öवतःचे
िचý काढून घेÁयास आवडत होते यासाठी अकबर Öवतः िचýकारांसमोर बसत असे अबुल
फजल सांगतो.
एका िचýावर एकापे±ा अिधक िचýकारांनी काम केलेले िदसून येते. कारण अकबरनाÌयाचे
एक िचý चार िचýकारांनी िमळून बनिवले असÐयाचा पुरावा िमळतो. काही िचýांवर दोन
िकंवा तीन िचýकारांची नावे आढळून आलेली आहेत. Âयापैकì एक िचýकार िचýाची
łपरेखा काढत असे दुसरा िचýकार चेहöयाला रंग देÁयाचे काम करत असे तर ितसरा
िचýकार उवªåरत िचýाला रंग देत असे अशी कामाची िवभागणी केली जात असे यावłन
असे िदसून येते िक िचýा¸या आरेखनासाठी व रंगसंगतीसाठी वेगवेगळे कलाकार काम munotes.in

Page 218

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
218 करत असे. जहांिगरचा िवþोह Âयाचबरोबर मुराद आिण दािनयालचा आकिÖमत मृÂयू,
Âयामुळे िचýशाळेतील िचýांची गुणव°ा कमी झाली. या काळातील उÐलेखनीय िचýांमÅये
बाबरनामा ची िचý कथा, अकबरनामाची िचýकथा इ. चा उÐलेख येतो.
१०.३.३ जहांिगर:
जहांिगर व शहाजहां¸या काळात िचýकला परÌमो¸च िशखरावर पोहचली होती. जहांिगर
Öवतः एक उकृĶ िचýकार होता. या¸या काळात मुघल िचýकला शैली मÅये झपाट्याने
बदल होत गेले. जहांिगरने आका åरजा नावा¸या िचýकारा¸या नेतृÂवाखाली आúा येथे एक
नवीन िचýशाळा सुł केली. Öवतः¸या िचýकला कौशÐयाची Öतुती करताना पुढील वा³य
Ìहणतो - “मा»या Öवतःबĥल बोलायचे तर बोलायचे तर माझी िचýकलेची आवड आिण
िचýांचा दजाª ओळखÁयाची माझी पाýता एका पåरपूणª अवÖथेला पोहोचली आहे; इतकì
कì िदवंगत िकंवा आजिमतीस हयात असलेÐया िचýकाराची कलाकृती Âयाने नाव न
सांगता मा»यासमोर आणली तरीदेखील एका ±णात मी ती कोणाची िनिमªती आहे, हे सांगू
शकतो आिण एखाīा िचýात अनेक चेहरे असतील व Âयातील ÿÂयेक चेहरा वेगवेगÑया
िचýकाराने काढला असेल तरीही कोणता चेहरा कोणÂया िचýकाराने काढला आहे, ते मी
ओळखू शकतो. एखाīा चेहöयात भुवया नÓयाने रंगिवली तरी मूळ चेहरा कोणी काढला व
डोळे आिण भुवया कोणी रंगवÐया तेही मी शोधू शकतो”.
युĦ ŀÔय, प±ी - फुल अशा िचýाची आवड होती. अकबर¸या काळात असलेली ÿितमा
िचý काढÁयाची पĦत जहांगीरणे पुढे चालू ठेवली Âयाने दरबारातील उ¸चपदािधकारी
तसेच िविवध कला ±ेýातील कलाकारांचे ÿितमा िचý बनवून घेतले. एवढेच नाही तर
Âया¸या काळातील महान िचýकार िबशनदास याला पिशªयाचा शाहा तसेच Âयाचे अमीर
यांचे ÿितमा िचý बनवून आणÁयासाठी पिशªयाला पाठवले. सुŁवाती¸या काळात मनोहर
नÆहा आिण फाŁख बेग यां¸याकडे ÿितमा िचýाचे काम सोपिवले होते परंतु नंतर¸या
काळात मनोहर दौलत अबुल हसन आिण भीषण दास यांनी एकटे आिण सामूिहक ÿितमा
िचýे काढÁयाचे काम केले. Âया¸या दरबारात अबूल हसन, सालीवाहन, उÖताद मंसूर,
फाłख बेग, मनोहर, िबशनदास, गोवधªन, दौलत उÖताद मुराद, मुहÌमद नादीर इ. िचýकार
होते.
जहांगीर ने आपÐया दरबारातील महßवा¸या घटना, सभा आिण सण या महßवपूणª घटनांचे
िचýाÂमक वणªन करÁयाचे आदेश आपÐया िचýकारांना िदले. ºयामÅये ‘होळी’, ‘आबपाशी’
यांसार´या सणांचा तसेच जÆमिदवसा¸या िदवशी झालेले तुलादान आिण दरबारातील सभा
यांचे उÐहास पूणª िचý वणªन बनवले गेले. जहांगीर ने आपÐया दरबारातील िचýकारांचे
Âया¸या शÊदात पुढील ÿमाणे वणªन केले - “आज ‘नािदर-उझ्-झमान’ असा िकताब
असणाöया अबुल हसन या िचýकाराने मा»या दरबाराचा देखावा काढून मला सादर केला.
जहांगीरनामा या úंथास Âयाने ते मुखपृķ Ìहणून जोडले होते ते वाखाणÁयाजोगे असÐयाने
मी Âया¸यावर इनामांची खैरात केली. तो उÂकृĶ िचýकार होता; आिण Âया¸या काळात
Âया¸याशी बरोबरी करणारे जर हयात असते तर Âयांनी Âया¸या िचýकलेतील उÂकृĶ
अिभŁचीला पूणª Æयाय िदला असता. मी राजपुý असताना Âयाचे वडील अकाखान सदैव
मा»याबरोबर असत. Âयांचा मुलगा मा»याच घरात जÆमला. हा मुलगा बापापे±ा सवाई munotes.in

Page 219

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
219 होता. मी Âयाला चांगले िश±ण िदले आिण ताŁÁयापासून आज¸या काळातील एक
´यातनाम Óयĉì बनेपय«त Âयाचा मानिसक िवकास घडिवला. Âयाने काढलेली ÿितमा िचýे
फार सुंदर होती. मÆसूर हा आणखी एक उÂकृĶ िचýकार आहे. Âयाला ‘नािदŁल असली ’
असा िकताब आहे. मा»या विडलां¸या आिण मा»या ही काळात या दोघांची बरोबरी कł
शकणारे दुसरे कलाकार नाहीत”. जहांगीर हा ÿितमािचýांबरोबर िनसगªÿेमी होता हòबेहóपपणा
आिण नैसिगªक देखाÓयांची िचýे काढÁयात Âयाचा िवशेष हातखंड होता.
जहांगीर ÿमाणेच नूरजहान ला ही िचýकलेची आवड होती. खरे Ìहणजे जहांगीरला
िचýकलेकडे आकिषªत करÁयाचे ®ेय नूरजहालाच िदले जाते. ितने मुघल ÿशासन
संभाळÐयामुळेच जहांगीरला िचýकलेकडे ल± देणे श³य झाले. जहांगीर¸या काळातील
िचýकले¸या ÿगतीबĥल डॉ³टर रामनाथ Ìहणतात, जहांगीर¸या संर±णात मुघल िचýकला
इराणी बंधनातून मुĉ झाली आिण नÓया नÓया ±ेýात ितचे मागª खुले झाले. जहांगीर¸या
काळात िचýकारात एक नवी जागृती िनमाªण झाली व जहांगीर काळात मुगल िचýकला
परमो¸य िशखरावर पोहोचली. जहांगीचा मृÂयूनंतर मुघल िचýकले¸या पतनाची सुŁवात
झाली. ®ी राय कृÕणदास हे जहांगीर¸या काळातील िचýकलेबĥल Ìहणतात, ‘जहांगीर
काळात िचýकलेबाबत मुघल शैलीने एक नवा रÖता तयार केला ित¸यात Łढीिÿयता न
राहता अÖसलपणा आला. ’
१०.३.४ शाहजहान:
सुŁवातीचे काही वषª शाहजहाने िचýकारांना Öवतंý िदले होते. ती जहांगीर¸या काळात
िचýकलेचे ºया पĦतीने काम चालू होते Âयाच पĦतीने काम चालू ठेवÁयात आले. पुढे
ÂयामÅये काही पåरवतªन आले. शाहजहान¸या िचý शाळेत ची िचýे तयार होत होती
ÂयामÅये खूप अलंकृतता व िविवध रंगांचा मोठ्या ÿमाणात उपयोग केला जात होता.
ºयामुळे Âया िचýातील खरेपणा कमी झाला. शाहजहानची खरी आवड ÖथापÂय कलेत
होती. वाÖतुकला िनिमªतीसाठी Âयाने िविवध आिण सुंदर शैलीचा वापर केला. पसê āाऊन
या¸या मतानुसार, शहाजहान गादीवर आÐयाबरोबर िचýकले¸या पतन कालखंडास
सुŁवात झाली, Âया¸या दरबारातील िचýकार कमी झाले, काही ÿांितक शाशका¸या
आधारानेच िचýकला िटकून होती. काही िचýकारांनी उपजीिवकेसाठी िचýे काढून िवकणे
सुł केले, शहाजहानने दरबारी िचýकारांना महाल व राजसभांना रंगकाम करÁयास
सांिगतले. Âयांनी दरबारी िचýात गिहöया रंगाचा ÿयोग केलेला आहे. Âया¸या काळात
दरबारात फकìर उÐला , मीर हसीन, अनुप िचýमणी इÂयादी िचýकार होते. या काळात
काही Óयĉì िचýे ही काढली आहेत.
औरंगजेबा¸या काळात िचýकलेला उतरती कळा लागली. औरंगजेब हा कĘर धमªपालक
होता. िचý काढणे धमाªिवŁĦ काम आहे Ìहणून Âयाने िचýकलेला िवरोध केला. िचýकलेला
राजा®य रािहला नाही. िचýशाळा बंद पडÐया. परंतु भारता¸या इतर भागात तसेच
राजपूतांमÅये िचýकला जपÁयात आली.

munotes.in

Page 220

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
220 १०.३.५ मुघल िचýकलेवर युरोप शैलीचा ÿभाव:
िवशेषतः १७ Óया शतकापासून मुगल िचýकलेवर युरोप शैलीचा ÿभाव िदसून येतो. जेÓहा
मुघलांचा युरोिपयननांशी संबंध आला तेÓहा मुघल िचýकारांनी युरोप¸या िचýांचा तसेच
वापरला जाणाöया पĦतीचा बारकाईने अËयास केला. Âयाचबरोबर युरोिपयन िचýातील
ÿकाश आिण सावली¸या छटा मुघल िचýकारांनी आपÐया िचýात केला. मुगल िचýकार
युरोपीयन िचýांची हòबेहóब न³कल करÁयाचा ÿयÂन करत असे. याचे उ°म उदाहरण
जहांगीर¸या दरबारात आलेला सर थॉमस रो आिण जहांगीर यां¸यातील एक ÿसंग जो
Öवतः सर थॉमस रो ने सांिगतला तो पुढील ÿमाणे - सर थॉमस रो याने इसवी सन १६१५
मÅये इंµलंड¸या राजाचा ÿितिनधी Ìहणून जहांगीर¸या दरबाराला भेट िदली. Âयाने
जहांिगरला देÁयासाठी आणलेÐया भेटवÖतूत एक सुंदर िचýही होते आिण ते बादशहा
जहांगीरसाठी लंडनहóन मागवले होते. थॉमस रोने जहांिगरला ते िचý देताच आनंद झाला
परंतु दोन िदवसानंतर जहांगीरने थॉमस रोला आपÐया खाजगी खोलीत राýी¸या वेळी
बोलावून घेतले आिण Âया खोलीत एका मेजवर मेणब°ी¸या मंद ÿकाशात एक सारखी
िदसणारी सहा िचýे Âया¸यासमोर ठेवली व Âयातून लंडनहóन आणलेले िचý कोणते ते
ओळखÁयास थॉमस रोला सांगÁयात आले. जहांगीर¸या दरबारातील कुशल िचýकारांनी
केलेÐया मूळ िचýां¸या नकलांपासून मूळ िचý ताबडतोब वेगळे करणे Âयाला श³य झाले
नाही.
१०.३.६ पहाडी शैली:
ही शैली रजपूत शैलीचा एक भाग मानले जाते. काÔमीर, पंजाब व िहमालया¸या डŌगराळ
भागात सुमारे सतराÓया शतका¸या अखेरीस या शैलीचा उदय झाला. शेवटचा मुघल राजा
औरंगजेब याने कलेस योµय ÿोÂसाहन िदले नाही. Âयामुळे िचýकारांना मुघल दरबार सोडून
दुसरीकडे जावे लागले आिण Âयाच सुमारास काÔमीर व पंजाब येथील राजांकडून Ļा
िचýकारांनी राजा®य घेतला. ितथे राहóनच Âयांनी आपलेच िचýकला जोपासली. Âयां¸या
कलेवर तेथे Öथािनक लोक जीवनाचा पåरणाम झाला. राजÖथानातून आलेले िचýकार व
मुगल दरबारातील िचýकार यांनी िमळून ही एक नवी शैली िनमाªण केली ती ‘पहाडी शैली’
या नावाने ओळखली जाते.
१०.३.७ दि±णेकडील शैली:
औरंगजेबा¸या दरबारातून राजा®य शोधÁयासाठी काही िचýकार दि±णेकडील िवजापूर
गोवळकŌडा हैदराबाद इÂयादी िठकाणी िÖथरावले. तेथील Öथािनक वैिशĶ्यांचा उपयोग
कłन Âयांनी एक Öवतंý शैली िनमाªण केली, तीच दि±ण शैली Ìहणून ओळखली जाते.
सुŁवाती¸या काळात इराण व Öथािनक कला शैलीचे िम®ण या शैलीमÅये िदसून येते. पण
नंतर माý उंच मनुÕयकृती सरळ व जोरदार रेखांकन ही Öवतःची खास वैिशĶ्य Âयांनी
तयार केली. परंतु मुघल दरबारातील िदमाग व थाटमाट या शैलीत िदसून येत नाही.

munotes.in

Page 221

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
221 आपली ÿगती तपासा :
१) अकबरकालीन कले¸या िवकासाचा मागोवा īा.
२) पहाडी शैली व दि±णेकडील कलेची शैली ÖपĶ करा.
१०.४ संगीत कला भारतामÅये मुिÖलम शासक सुलतानशाही¸या काळापासून संगीताला महÂवाचे Öथान होते.
Âयापैकì िफरोजशहा सार´या करमत शासकानेही संगीत कलेला राजा®य िदला होता. १५
- १६ Óया शतकामÅये भारताचे ÿादेिशक राºयकÂया«नी संगीताला राजा®य िदला होता.
ÂयामÅये उदाहरण īायचे झाÐयास µवाÐहेर चा राजा मानिसंग हा Öवतःच एक संगीत त² व
संगीत त²ाचा आ®यदाता होता. Âयाने अनेक राग रचना केÐया मान कौतुहन या Âया¸या
कृतीमÅये या रचनांचे संकलन केले आहे. Âयाचबरोबर मंिदरांमÅये व सुफì संमेलनामÅयेही
संगीताला आ®य िमळाला वृंदावनचे Öवामी हåरदास संगीत संगीताचे महान पंिडत होते
Öवतः अकबर वेश बदलून Âयांचे संगीत ऐकवयास जात असे Ìहटले जाते. अनेक संतांनी
देखील भजनां¸या łपात संगीत कलेला जोपासले. पुढे मुगल शासन काळात संगीत कलेला
भरभłन राजा®य िमळाला कारण Öवतः मुघल बादशहा हे संगीत ÿेमी होते.
१०.४.१ बाबर:
बाबरचा भारतातील कायªकाळ चार वषª असला तरी Âयाने संगीतकलेला ÿोÂसाहन िदले. तो
Öवतः संगीत ÿेमी असÐयामुळे संगीत मैिफलéसाठी तो वेळ काढत असे Âयाचबरोबर
याýेमÅयेही संगीत मैिफलीचे आयोजन कłन संगीताचा आनंद लुटत असे. लेनपूल या¸या
मते, बाबर चांगला गायकही होता. Âयाने अनेक गीते रचलेली आहेत. हòमायून ला आपला
िपता बाबर या¸याकडूनच संगीताचा वारसा िमळाला होता तो दर सोमवारी आिण बुधवारी
संगीत ऐकत असे. हòमायूं¸या गायक आिण वादकां¸या नावां¸या यादीत २९ गायक आिण
वादकांचे नावे िमळतात. इसवी सन १५५३ मÅये हòमायूनने मांडू येथील ÿ´यात गायक
‘बैजू बावरा’ यास आपÐयाबरोबर आणले.
१०.४.२ अकबर:
अकबर Öवतः संगीत ÿेमी होता Âया¸या काळात संगीत कला पवō¸च िशखरावर पोचली
होती. तो बालपणापासूनच संगीताचा भोĉा होता. अकबर¸या संगीत ÿेमािवषयी Öवतः munotes.in

Page 222

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
222 अबुल फजल असे Ìहणतो कì - “शहेनशहांना संगीत शाľाचे इतके ²ान आहे कì ÿिशि±त
संगीत त²ांनाही तेवढे ²ान नाही. न³कारा वाजिवÁयामÅये ते िसĦहÖत आहेत”.
अकबरा¸या दरबारातील नवरÂनांपैकì तानसेन हा अकबरा¸या दरबारातील ÿमुख गायक
होता. संगीतावरील ÿेमामुळे अकबर आिण तानसेनला रामचंþकडून आणले. अकबर आिण
तानसेनला ‘कंठाभरणवाणी िवलास’ ही उपाधी िदली. डॉ. ए. एल. ®ीवाÖतव Ìहणतात ,
“अकबरा¸या कारिक दêत िहंदू व मुिÖलम संगीताचा समÆवय झाला होता. ” तानसेनने िहंदी
भाषेमÅये अनेक गीते नवीन राग यांची िनिमªती केली. µवाÐहेरमÅये असताना Âयाने ňपद
गायकì आÂमसात केली. तानसेन Óयितåरĉ बैज, ब´श, गोपाल, हåरदास, सूरदास,
रामदास इÂयादी ňुपद गायक होते. Âयाचबरोबर अकबर¸या दरबारात काही ÿमुख
कलाकार होते. Âयांची नावे िमळतात ºयामÅये रामदास, सुभान खान, सुरजान खान, िमया
चांद, िविचý खान, वीरमंडल खान, सरोद खान, िमयाँ लाल, चांद खान आिण शहाब खान
यांचा समावेश होतो. अबुल फजरने अकबरा¸या दरबारातील ३६ गायकां¸या नावांचा
उÐलेख केला आहे.
१०.४.३ जहांगीर:
जहांगीर¸या दरबारात संगीतकारांचा मान सÆमान व Âयांना पदÓया देÁयाची पĦत होती.
तानस¤चा छोटा मुलगा िवलास खान, छतर खान, खुरªम दाद, परवेज दाद, चतुरखां, म³खू
आिण हमजा हे जहांगीर¸या दरबारातील ÿिसĦ कलाकार होते. शौकì नावा¸या गझल
गायकास जहांगीरने ‘आनंद खा’ ही उपाधी बहाल केली होती.
शाहजहान हा Öव तः कलारसीक होता. जे. एन. सरकार यां¸या मते, बादशहा Öवतः गायक
होता. Âयाचे गाणे ऐकून सूफì, फकìर, साधू व संत ही तÐलीन होत असे. शाहजहा¸या
दरबारात गायकही होÂया. असे Ìहटले जाते कì Öवतः¸या दालनात एक दीड तास बसून
संगीताचा आनंद घेत असे. Âया¸या दरबारातील संगीतकार लाडका याला ‘गुणसमुþ’ ही
उपाधी बहाल केली होती. या¸या दरबारात रामनाथ, जगÆनाथ, सूखसैन, लाल खां इ.
संगीतत² होते.
औरंगजेबा¸या काळातसंगीत कलेचा öहास होत गेला. औरंगजेब जरी संगीत िवरोधक
असला तरी; तो Öवतः उÂकृĶ वीणा वादक होता व कारकìदê¸या पिहÐया दहा वषा«मÅये
Âयानेही संगीताला राजा®य िदला होता. परंतु पुढे धािमªक कĘरतेमुळे Âयाने संगीत बंदी
केली होती. Âयामुळे संगीतकारांनी Âया¸या समोłन संगीताची ÿेतयाýा काढली होती.
औरंगजेबने Âयाबĥल िवचारले असता संगीतकार Ìहणाले, “संगीत मेÐयामुळे आÌही Âयाचे
दफन करÁयास जात आहोत ”. Âयावर तो कुिÂसतपणे Ìहणाला िक, “संगीताचे इतके खोल
दफन करा िक पुÆहा Âयाने डोके वर काढू नये”. Âया¸या काळात संगीतावर आधाåरत
असलेÐया अनेक पुÖतकांची िनिमªती झाली. चा नातू जहांदरशाह या¸यासाठी िलिहलेले
‘तूहफत- उल- िहंद’ हे सवाªत लोकिÿय पुÖतक होते.
पुढे महंमदशाह¸या कारकìतê मÅये संगीताचा पुÆहा मोठ्या ÿमाणात िवकास झाला िनयामत
खान सदारंग व िफरोजखान अदारंग हे Âया¸या पदरी अÂयंत लोकिÿय गायक होते Âयांचे munotes.in

Page 223

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
223 ÿभुÂव ňुपद गायकìवर होते महंमदशाह Öवतः ‘रंगीला िपया’ या टोपण नावाने ´यालां¸या
रचना करीत होता. या काळात तबला व सतार ही दोन वाīे खूप लोकिÿय झाली.
आपली ÿगती तपासा :
१) मुगलकालीन संगीत कले¸या िवकासाचे िवĴेषण करा.
१०.५ नृÂयकला भारतात ÿाचीन काळापासून नृÂय कलेचा िवकास झालेला िदसून येतो. परंतु मÅययुगीन
काळात इÖलामी आøमणानंतर या कलेचे महÂव कमी झाले. मुघल दरबारात नतªकì असत
ºया बादशहाचे व दरबारी मंडळéचे मनोरंजन करीत असत. काही िहंदू लोक आपÐया
मुलéना नृÂयकला िशकवत असे. िवशेषतः दि±णेत मंिदरा¸या आ®याने नृÂय आिण संगीत
कलेचा िवकास झाला.
१०.६ ÖथापÂय कला इÖलामी आøमणा¸या पूवê भारतामÅये ÖथापÂय कलेचा िवकास झाला. परंतु इÖलामी
आøमण झाÐयावर ÖथापÂय कलेला िनराळेच वळण िमळाले. Âयाचा परमो¸यिबंदू
मुघलां¸या काळात गाठला गेला. भÓय िकÐले, भÓय ÿसाद, महाĬारे, मिशदी, कबर, सराया,
उīाने इÂयादी Âयां¸या ÖथापÂय कलेचे नमुने िदसून येतात. या काळात भारतीय तसेच
इराणी शैलीचे िम®ण होऊन वाÖतूकलेची एक नवीन शैली उदयास आली. हॅवेल¸या मते,
‘मुघल कला ही िवदेशी व देशी शैलीचे िम®ण होते’, तर जॉन माशªल Ìहणतात, ‘मुघल
शैलीवर कोणÂया तÂवांचा ÿभाव अिधक होता हे िनिIJत करणे अवघड आहे’. डॉ. ईĵरी
ÿसाद यां¸या मते, ‘कारािगरांनी िवदेशी कलांना अिधक संशोिधत कłन Âया भारतीय
कलाबरोबर िमळून नवीन शैली¸या łपाने ÿकट झाÐया. या पारशी, अरबी Âयाचÿमाणे
मÅय आिशयाई शैलीचेही िम®ण झालेले होते’. या वाÖतुशैलीबĥल वेगवेगळी मते िदली
आहेत. िवशाल गोलाकार घुमट, छÂö यांसारखे लहान घुमट, उंच िमनार, मेहराब, बागा,
कृिýम सरोवरे, जाळीदार न±ी , रंगीत दगड, चौरस छत, संगमरवरी दगडांचा मोठ्या
ÿमाणावर उपयोग व रंगीत दगडांचे जडाऊ कामा इ. गोĶी मुघल शैलीची ÿमुख वैिशĶ्ये
मानली जातात.
मुघल काळात बांधÐया गेलेÐया इमारतéचे साधारणतः तीन गट पाडले जातात -
१. तांबड्या रंगा¸या दगडात बांधलेÐया इमारती.
२. काही िठकाणी तांबडा दगड व काही िठकाणी पांढरा संगमरवरी दगड अशा सिम®
बांधणी ने तयार झालेÐया इमारती.
३. Öव¸छ पांढöया संगमरवरी दगडात बांधलेÐया इमारती. munotes.in

Page 224

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
224 १०.६.१ मिशदीची सवªसाधारण रचना:
भारतातील मिशदéची सवªसाधारण रचना ही म³केतील मूळ मिशदीÿमाणे आहे. परंतु काही
मिशदéमÅये वाÖतु िवषयक नÓया संकÐपना ही िदसतात. पण साधारणतः मिशदीची
रचनाही मोठे आयताकृती ÿांगण, मधोमध एक कारंजे, ÿांगणा¸या Öवभावात Öतंभयुĉ
ओवöया व अनेक ÿवेशĬार अशी असते. मुसलमान लोक पिIJमेकडे तŌड कłन ÿाथªना
करतात Ìहणून ÿांगणा¸या पिIJमेस ÿाथªनेसाठी घुमट असलेले एक भÓय दालन असते.
Âया¸या पूवª बाजूस एक जाळीदार कमान असते. या दालना¸या मागील िभंतीत एक कोणाडा
असतो Âयाला ‘िमहराब’ असे Ìहणतात. Âया¸याकडे तŌड कłन ÿाथªना केली जाते.
िमहराब¸या उजवीकडे इमारतीचे आसन Ìहणजेच िनंबर असते. मिशदीत ÿाथªनेसाठी मोठा
जनसमुदाय सामावेल अशी सोय असते. Âयात िľयांसाठी एक भाग जाळीदार पडīांनी
वेगळा केलेला असतो. मिशदी¸या बाजूला िकंवा आत मÅये एक उंच िमनार असतो.
Âयावłन लोकांना ÿाथªनेला बोलवÁयासाठी बांग िदली जाते. ती बांग देणाöयाला ‘गुआिजन’
असे Ìहणतात.
१०.६.२ बाबर:
मुघल घराÁयाचा संÖथापक बाबर याची भारतातली कामिगरी अÂयंत धामधूिमची होती.
इसवी सन १५२६ मÅये बाबरने जेÓहा पंजाब िजंकले Âयावेळी अंशतः भµनावÖथेत असलेले
िनमªनुÕय लाहोर शहर पाहóन तो दुःखी झाला होता; सुलतानशाही काळातील मु´य असलेले
िदÐली शहरही Âयाला आवडले नÓहते. िदÐलीतील तुकê – अफगाणी शैलीतील ऐितहािसक
वाÖतूं¸या दजाªचा Âयाला राग येई. असे Ìहणतात कì, µवाÐहेर हे एकमेव Öथळ होते ºयात
बाबरला काहीसा रस वाटला. तेथील राजपूत राजांनी बांधलेला भÓय िकÐला, राजवाडे
आिण अÆय सरकारी इमारती पाहóन बाबर हरखून गेला. आपÐया आठवणीत सांगताना
बाबर असे Ìहणतो कì, िदÐली, आúा, िसøì, बयाना, पािनपत, धोलपूर येथे सावªजिनक
इमारती व मिशदी बांधÁया¸या कामात Âयाने हजारो गवंडी, दगडकाम करणारे आिण मजूर
लावले होते. तो रोज जी रोजिनशी िलहीत होता ÂयामÅये Âयाने “आपणास अनेक इमारती
बांधाय¸या होÂया”, असे नमूद कłन ठेवले होते. बाबरने बांधलेÐया इमारतीत दोन
मशीदéचा समावेश केला जातो. ÂयामÅये एक हåरयाणामÅये पािनपत येथील ‘काबुली बाग’
नावाची व दुसरी िदÐली¸या पूवª भागात संबळ या िठकाणी असलेली ‘जामी मिशद’. या
दोÆही भारतीय पĦती¸या आहेत. इराणमधील इमारतीÿमाणे भारतात देखील इमारती
बांधÐया जाÓयात अशी बाबरची फार इ¸छा होती पण ते घडू शकले नाही.
१०.६.३ हòमायून:
हòमायूनने इसवी सनमÅये १५३३ मÅये िदÐलीमÅये एक नवीन नगराची Öथापना केली,
ºयाचं नाव ‘िदनपÆहा’ होत. ‘िदनपÆहा’ शÊदाचा अथª िवĬान व बुिĦमान लोकांचे
आ®यÖथान असा होतो. Âया नंतर भारतावर अफगाणीचा शेरशहा याचे राºय आले.
बाबर व हòमायून या दोन सăाटां¸या ÖथापÂयाची महती िटकाÂमकåरÂया पसê āाऊन याने
पुढील शÊदात सांिगतले आहे, “The material records which have survived of munotes.in

Page 225

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
225 both Babur’s and Humayun’s contributions to the buildi ng art of the
country are therefore almost negligible”.
हòमायूनची कबर:
मुघलां¸या कारिकदêत बांधलेली पिहली व महßवाची कबर Ìहणजे हòमायून¸या पÂनीने
बांधलेली ‘हòमायूनची कबर’ होय. Âया¸या मृÂयूनंतर ८ वषा«नी Ìहणजेच इसवी सन १५६४
मÅये ती बांधÁयास सुŁवात केली. ही इमारत इराण पĦतीची असून तांबडा दगड व
संगमरवरी पांढरा दगड या दोÆही रंगा¸या दगडात बांधलेले आहेत. आतील दालनांची व
Âयामधून जाणाöया मागाªची रचना उ°म ÿकारे साधली आहे. अशी रचना अÆयý कोठे
पहावयास िमळत नाही. या कबरी¸या दशªनी भागात मÅयभागी कमान, ितची ÿमाणबĦता व
इतर दशªनी भागांशी ितचा असलेला संबंध भारतीय कामगारांनी अÂयंत कौशÐय पूणªरीतीने
दाखवला आहे. इराण व भारत या दोÆहीकडे¸या ÖथापÂयाचा इतका कौशÐयपूणª संगम
आिशयात ÿथम पाहायला िमळतो. कबरीवरील घुमट िविशĶ ÿकारे घडवलेला आहे.
यापूवê¸या काळात बांधलेले घुमट एकाच थराचे होते. माý येथे आतून व बाहेłन असे दोन
थर िदसतात. Âयामुळे तो घुमट आतून पोकळ व हलका झाला आहे. अशा ÿकार¸या
सुŁवात या ÖथापÂय पासून झालेली आढळते. या मकबöयाची तुलना तैमुरलंगची पÂनी
बीबी खानम¸या मकबöयाशी केली जाते.
१०.६.४ शेरशहा:
शेरशहाने बांधलेÐया उÐलेखनीय बांधकामांमÅये सासराम व िदÐलीत मÅये बांधलेÐया
बांधकामाचा उÐलेख करावा लागतो. सासराम येथील मकबरे हे िदÐलीतील लोदéनी
बांधलेÐया अĶकोनी मकबरां¸या धतêवर आहेत. Âयापैकì शेरशहाचा मकबरा सवाªत
उÐलेखनीय आहे आिण तो एका तÑया¸या मÅयभागी बांधलेला होता. पसê āाऊन याची
Öतुती करताना Ìहणतात, “पाÁयात पडलेले Âयाचे ÿितिबंब तो हलता असÐयाचा आिण
Âयाचा आकार दुÈपट असÐयाचा आभास िनमाªण करते”. हे भÓय बांधकाम अĶकोनी असून
एका ÿचंड चौरस चौथाöयावर बांधÐयामुळे ते आणखी उंच व अÂयंत मजबूत
असÐयासारखे िदसते. सवª कोपöयांमÅये बांधलेÐया सुंदर छýां¸या साĻाने हा चौथारा
मु´य इमारतीला जोडला गेला आहे. इमारतé¸या चारी बाजूंना अनेक कमानी असलेÐया
Óहरांड्यामुळे आिण øमाøमाने उंच होत जाणाöया िवशाल काय घुमटामुळे ही सवª इमारतच
उ°ुंग असÐयाचा भास होतो. घुमटा¸या úीवेला झाकणारी एक िभंत असून या िभंतीवरही
सुंदर छýे आहेत. या ÿचंड घुमटां¸या पृķभागावर कमळाची आकृती कोरलेली आहे.
शेरशहा¸या या मकबöयामधील अनेक वैिशĶ्यात काही बदल कłन ताजमहालातही
वापरÁयात आली आहेत असे मानले जाते.
पुराना िकÐला:
पुराना िकÐला Ìहणजे जुना िकÐला हा अÂयंत िवशाल आहे. Âया¸या िभंती करड्या रंगा¸या
दगडा¸या असून Âयाचे ÿचंड ÿवेशĬार लाल वालुकामय दगडांचे आहे आिण ÂयामÅये
पांढरा संगमरवर जडलेला असून, मधून िनळे गुळगुळीत चमकदार दगडाचे तुकडेही
चढवलेले आहेत. िकÐÐया बाहेर असलेली उÂकृĶ व ÿचंड दरवाजा असलेली मशीद-सह-munotes.in

Page 226

मÅययुगीन भारताचा इितहास (इ.स.१५२६ ते इ.स.१७०७)
226 मदरसाची इमारत इसवी सन १५६१ मÅये माहमआनागा िहने बांधली. ितचे नाव ‘खैर-उल-
मजलीस’ असे आहे. िकÐÐया¸या आत अजून एक इमारत आहे. ही एक शाही मिशद असून
ितचे नाव ‘िकला-ए-कुहना’ असे आहे. या मिशदीचे ÿमुख वैिशĶ्य Ìहणजे पाच अÂयंत
ÿमाणबĦ अशा कमानदार ÿवेशĬारांनी युĉ असा ितचा मोहक दशªनी भाग हे ÿÂयेक
ÿवेशĬार एका आयताकृती चौकटीमÅये बनिवले आहे. पाचांपैकì मÅयभागी असलेले
ÿवेशĬार जाÖत मोठे आहे. मÅयभागी असलेÐया तीन ÿवेशĬारांमÅये सुंदर छोटे गोलाकार
झरोके आहेत. ते राजÖथानी ÖथापÂय शैलीची आठवण कłन देतात. Âयाची सजावट
अगदी साधी आहे, ÂयामÅये पांढöया संगमरवराचे तुकडे जडवलेले आहेत आिण रंिगत,
गुळगुळीत, चकचकìत दगडा¸या सुशोभनाकृती बनवलेÐया आहेत. मिशदी¸या मÅयभागी
दोÆही बाजूंना आिण माग¸या िभंती¸या कोपöयामÅये बांधलेले नाजूक बुŁज इमारतीला
मजबुती देतात आिण लोदé¸या शैलीत बांधलेÐया सपाट सलग छतामुळे िनमाªण झालेÐया
एकरसतेचा भंग करतात. या इमारतéना लोधी शैलीचा ÿमो¸चिबंदू आिण एका नÓया शैलीचा
आरंभ मानता येईल.
१०.६.५ अकबर:
मुघल ÖथापÂयाचा खरा ÿारंभ अकबर काळापासून झाला. अकबराने बांधलेली पिहली
इमारत Ìहणजे आúा येथील िकÐÐयासारखा बांधलेला राजवाडा होय. यालाच 'जहांिगर
महाल’ Ìहटले जाते. हा िकÐला यमूना नदी¸या उजÓया िकनाöयावर अधªवतुªळाकृती
आकारात बांधलेला आहे. Âया¸याभोवती लाल दगडात घडवलेÐया िचरेबंदी दगडांची
तटबंदी आहे. तटबंदीची उंची सरासरी ७० फूट आहे. या तटबंदीला तोफा डागÁयासाठी
जागा आहे व बंदुकìचा वापर करÁयासाठी भोके आहेत. िकÐÐयाला दोन दरवाजे असून
Âयापैकì दि±ण दरवाजा लहान आहे व तो खाजगी वापरासाठी ठेवला आहे. तर
पिIJमेकडील दरवाजा¸या दोÆही बाजूंना दोन मजबूत बुŁज आहेत याला ‘िदÐली दरवाजा ’
असे Ìहणतात.
जहंिगरी महाल:
हा महाल अकबरने िनमाªण केला असून तो लाल वालुकामय दगडापासून बनलेला उÂकृĶ
नमूना आहे. ही वाÖतु िहंदू इÖलामी इमारत पĦतीतील िमळÂया जुळÂया शैलीचा सुंदर
नमूना आहे. यामÅये िविवध दालने आहेत.
फ°ेपूर िसøì:
फ°ेपूर िसøìची िनिमªती इसवी सन १५६८ - ६९ मÅये सुŁ केली असून Âयािठकानाचे
पूवêचे नाव िसøì होते जे आúा शहरा¸या पिIJमेस २६ मैलावर होते. पुढे गुजरात¸या
िवजयानंतर Âयाचे नाव फतेहपूर ठेवÁयात आले. अकबरा¸या काळातील सवा«त महÂवा¸या
इमारती Âयांनी Öथापन केलेÐया फ°ेपूर िसøì या शहरात आहे. हा भाग आजूबाजू¸या
भागापे±ा थोडा उंचावर आहे. या िठकाणी भÓय राजवाडे, राहÁया¸या इमारती ,
कचेöयांसाठी व धािमªक गोĶéसाठी इमारती बांधलेÐया आहेत. ÿमाणबĦता, भÓयता,
मोठमोठ्या आकारांची कलाÂमक गुंफण, दगडी कोरीवकाम आिण नाजूक व अलंकृत
न±ीकाम िह येथील वाÖतुकलेची वैिशĶ्य आहेत. जुÌमा मशीद, बुलंद दरवाजा व Âयाच munotes.in

Page 227

मुघल काळातील कला आिण ÖथापÂय कला
227 आवारातील सलीम िचÖतीची कबर या धािमªक इमारती तसेच जोधाबाईचा महाल , िबरबल
महाल, मåरयमचे घर, सुलतानाचा महाल या इमारती महßवा¸या आहेत. आधुिनक
टीकाकार एस. के. सरÖवती यां¸या मते, “हा िनवासÖथानीय इमारतीचा एक उÂकृĶ नमुना
असून, यातील संतुलन योजना अितशय उÐलेखनीय आहेत. यातील संरचना व सजावटी
ही अितशय सुसंगती पूणª आहे”.
बुलंद दरवाजा:
इसवी सन १५७३ मÅये गुजरात िवजया¸या ÖमृतीिÿÂयथª अकबराने बुलंद दरवाजाचे
कामकाज सुł केले. हे महाĬार ‘अधªघुमटी दरवाजा’ Ìहणून ओळखÐया जाणाöया
शैलीमÅये केलेले आहे. हा ÿकार इराण मधील असून पूढे मुघल इमारतéचे तो वैिशĶ्य
बनला. या शैली¸या बांधकामात एका घुमटाला पूणª उभा छेद िदला जात असे. कापलेला
भाग दरवाजा¸या दशªनी भागाचे काम करीत असे आिण माग¸या सपाट भागात िजथे घुमट
व खालची फरशी एकमेकांना िमळेल तेथे छोटे दरवाजे बनिवÁयात येत असत.
िदवान-ए-खास:
या इमारतीची योजना आयताकृती आहे. ही इमारत जनतेशी सÐला मसलत करÁयासाठी
बांधली होती. या इमारतीमÅये खांबावर एक दगडी चबुतरा बांधलेला आहे, ितथून िनघणारे
चार रÖते आहेत. हा भाग तरंगÂया गॅलरीÿमाणे आहे. मधÐया दगडी चबुतöयावर Öवतः
अकबर बसत असे आिण चार रÖÂयांवर Âयाचे खाजगी माणसे बसत असे. आतून ही इमारत
नाजुक न±ीकामाने सजली आहे.
जामा मशीद:
जामा मशीद ही फतेपुर िसøì मधील सवाªत भÓय व सुंदर इमारत आहे. ितचे आतील
पटांगण िवÖतीणª असून मु´य ÿाथªना Öथळाचे ÿवेशĬार हे कमानदार घुमटयुĉ आहे.
कडे¸या संर±क िभंतीवर, खांबावर उभारलेली छýी Âयाचबरोबर पटांगणा¸या चारी बाजूंना
एक छायादार मागª, वेगवेगÑया ÿकारचे खांब आिण सजावटी वापरÐया आहेत. पसê
āाऊन¸या ÌहणÁयाÿमाणे, “या पूजाÖथानाची योजना व कायªवाही ºया उÂकृĶरीतीने केली
आहे Âयामुळे या मिशदीचे łप िवलोभनीय झाले आहे.”
शेख सलीम िचÔतीचा मकबरा:
जामा मिश दी¸या आतील पटांगनात सफेद संगमरवरने हा मकबरा बांधलेला आहे. पसê
āाऊन यां¸या मते, अकबरानंतर¸या राºयकÂया«नी हा लाल दगड बदलून संगमरवरी
बनिवले आहे. डॉ. Óही. ए. िÖमथ यां¸या मतानुसार, या मकबöयावर िहंदू बांधकाम शैलीचा
ÿभाव आहे.
जोधाबाई महाल :
ही इमारत िहंदू शैलीनुसार बांधलेली आहे. पसê āाऊन व हेवेल यां¸या मतानुसार, हे
बांधकाम गुजरात¸या कारािगरांकडून केÐयामुळे या महाला¸या शैलीवर िहंदू कलेचा ÿभाव
आढळतो. ही वाÖतु एखाīा मंिदराÿमाणे आहे. munotes.in