Page 1
1 १
पया वरण हास आिण नैसिग क संसाधन े
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ पया वरण हासाची संक पना
१.२ पया वरणीय हासा चे कार
१.३ नैसिग क संसाधन े
१.३.१ य नैसिग क संसाधन े
१.३.२ अ य नैसिग क संसाधन े
१.४ सारांश
१.५
१.० उि े
• पया वरण हासा ची मूळ संक पना जाणून घेणे.
• िविवध कार या पया वरणीय हासाचा अ यास करणे.
• नवीकरणीय आिण अनवीकरणीय नैसिग क संसाधन े ा संक पना समजून घेणे.
१.१ पया वरणीय हासाची संक पना
पया वरणाचा हास ही एक छ ी संक पन ेसारखीच आहे आिण यात दूषण, जैविविव धता
न होणे, जंगलतोड , जिमनीची दुरव था आिण इतर अनेक सम या ंचा समाव ेश होतो.
ही एक सम या आहे या ार े नैसिग क वातावरण िबघडत े आिण जैिवक िविवधता न करते
आिण पया वरणाच े सामा य आरो य कमी करते, जे नैसिग क िकंवा मानविनिम त असू शकते.
पया वरणा या हासामुळे आप या प रसं थेचे नुकसान होत आहे. हे एक वेगळे एकक आहे
याम य े िजवंत आिण िनज व दो ही घटका ंचा समाव ेश होतो. वन पती , ाणी आिण
आपण मानव जग यासाठी य िकंवा अ य पण े पया वरणावर अवल ंबून असतो .
फूड चेन आिण फूड वेब ि य े ारे आपण आपली प रसं था यापकपण े समजून घेऊ
शकतो . या सजीव आिण िनज व गो ी तलाव , नाले, तलाव इ यादी पया वरणीय घटका ंवर
अवल ंबून आहेत. munotes.in
Page 2
पया वरणीय अथ शा – II
2 यामुळे वातावरणातील िकरकोळ बदल संपूण यव थ ेवर प रणाम क शकतो . गे या दोन
शतका ंपासून आपल े पया वरण िबघडत चालल े आहे. कधीतरी , मानवी अ व थता हे याचे
ाथिमक कारण असत े. िनसगा कडून िमळणारी 'इ छा' 'लोभात ' बदलत े, याम ुळे आपला
मातृ वभाव न होतो.
पया वरणाचा हास हा एक अ याव यक िवषय आहे िजथे आपली पृ वी मातृ आज या
काळात धोकादायक , बेजबाबदार , अक पनीय आिण कायम व पी कारणाम ुळे मरत आहे.
िवचारहीन उपभोगतावाद आिण अिधक आिथ क िवकास िकंवा वाढीची भूक यामुळे िनसग
मातृ वावर याचा भयानक प रणाम झाला. स ि थतीत शा त िवकास हा अथ हीन श द
ठरतो.
हे अनेक मागा नी घडते, जसे क जाती न होणे, सामा य मालम ेचे दूषण, जंगलतोड
आिण लोकस ं या वाढीम ुळे. इतर कारणा ंम ये शहरीकरण , ऊज चा वापर वाढण े, आिथ क
वाढ आिण शेतीची ती ता यांचा समाव ेश होतो.
१.२ पया वरणीय हासाच े कार
मुळात पया वरण हासाच े तीन कार आहेत जे खालील माण े आहेत -
1. जिमनीचा हास
2. पा याचा हास
3. हवेचा हास
या ित ही कारा ं या हासाम ुळे जगभरातील हवामान आिण राहणीमानावर प रणाम होतो.
1. जिमनीचा हास:
जिमनीचा हास ही एक ि या आहे या दर यान जैवभौितक पया वरणाच े मू य मानवी
ि याकलापा ं या िम णाम ुळे िकंवा जिमनीवर होणा या ासाम ुळे त होते. जंगलतोड हे
जिमनी या हासा या सम य ेसाठी कारणीभ ूत आहे कारण यामुळे ती धूप, पूर आिण
सुपीक मातीच े नुकसान होते.
2. पा याचा हास:
जे हा िवषारी पदाथ तलाव , न ा, महासागर यांसार या जल ोता ंम ये वेश करतात
आिण याम य े िवरघळतात , पा यात अडकतात िकंवा पलंगावर साचतात ते हा पा याचा
हास होतो. यामुळे पा याची गुणव ा खालावत े.
3. हवेचा हास:
नैसिग क िकंवा मानविनिम त ोता ंमुळे हवेची गुणव ा खालावत े. नैसिग क ोता ंम ये
वालाम ुखीचा उ ेक, वादळी धूळ यांचा समाव ेश होतो. मानविनिम त ोतांम ये चाल या
वाहना ंमधून होणार े दूषण, उ ोगा ंमधून येणारे िवषारी वायू, कोळशावर चालणार े संयं , munotes.in
Page 3
पया वरण हास आिण नैसिग क संसाधन े
3 जाळणार े लाकूड िकंवा इतर सािह य घराबाह ेर, लँडिफ स यांचा समाव ेश होतो.
दूषणाम ुळे होणा-या सवा त सामा य आजारा ंम ये इ केिमक हाट कंिडशन , ोक , ॉिनक
ऑ ि ट ह प मोनरी िडसीज (सीओपीडी ), कािस नोमा आिण मुलांम ये ती खाल या
सनमागा चे सं मण यांचा समाव ेश होतो.
१.३ नैसिग क संसाधन े
मानवी जीवनाम य े िविवध कारची संसाधन े ही मोठ्या माणावर वापरली जातात . यामुळे
मोठया माणावर मानवी क याण सा य होते.
देशा या िवकासाक रता ामु यान े दोन कारची संसाधन े वापरली जातात . आिण याम य े
ामु यान े य संसाधन े आिण अ य संसाधन े यांचा समाव ेश होतो.
१.३.१ य नैसिग क संसाधन े
य संसाधना ंना नाश पावणा री िकंवा कधीतरी संपणारी साधनस ंप ी असेही हटल े जाते.
य संसाधन े हे नैसिग क पदाथ आहेत. आिथ क िवकास ि य ेत या वेगाने य संसाधन े
वापरली जातात याच वेगाने पु हा यांची भरपाई करता येत नाही. ही संसाधन े नाश
पावणारी असतात . ही संसाधन े मया िदत व पाची आहेत. याम य े खिनज तेल, कोळसा ,
नैसिग क वायू यांचा समाव ेश होतो. मानव सतत या पदाथा या साठ्यावर ल ठेवतो, यांचा
वापर करतो मा या पदाथा चा नवीन पुरवठा हो यास चंड मोठा कालावधी हा जावा
लागतो .
ही य संसाधन े आप याला पृ वीपास ून िमळतात . ही संसाधन े मानव वायु, व िकंवा
माती या पात काढतात आिण नंतर ते वापर यासाठी पांत रत करतात उदा. िडझेल,
पे ोल इ. या पदाथा चे साठे तयार हायला अ जावधी वष लागली आिण या वापरल े या
संसाधनाच े पुनभ रण हो यास पु हा भिव यातील अ जावधी वष लागतील .
या य साधनस ंप ीच े वग करण ामु यान े खिनज तेल, कोळसा , नैसिग क गॅस आिण
आि वक ऊजा या चार कारात करता येते. या सवा ना एकि त र या जीवा म इंधन असे
हणतात . जिमनीम य े िकंवा या पृ वीम य े कोटयावधी वषा पूव काही नैसिग क घटना ंचा
प रणाम होऊन अनेक कार या वन पती व ाणी हे पृ वी या पोटात गाडल े गेले आिण
यातून ही य साधनस ंप ी िनमा ण झाली. हणून याला जीवा म इंधन हणतात . ते खडक
आिण गाळा या भूिमगत थरांम ये सापडल े. भुगभा तील चंड दबाव आिण उ णता यांचा
प रणाम होऊन या मृत वन पती व ाणी यांचे पांतर हे जीवा म इंधनाम य े झाले. आिण
यातूनच खिनज तेल, कोळसा आिण नैसिग क वायू तयार झाले.
ही सव संपू ात येणारी िकंवा य संसाधन े ऐितहािसक या मौ यवान ऊजा ोत
अस याच े िस द झाले आहे. आिण जी जिमनीत ून काढ यासाठी व त आहेत. कमी खच
येतो. टोरेज, पांतर आिण यांची वाहतुक या सव संदभा त ती व त आहेत. नुतनीकरण
न करता येणा या संसाधनापास ून तयार केलेले इंधन हे एकतर परवड यायो य आहे. आिण
उ च ऊजा साम ीम ुळे जगातील सव श च े ाथिमक ोत आहेत. munotes.in
Page 4
पया वरणीय अथ शा – II
4 य साधनस ंप ीच े इतर काही कार पुढील माण े आहेत.
बह तेक अनुतनीकरणीय संसाधन े स ि य काब न साम ीपास ून तयार होतात . जी कालांतराने
गरम क न यांचे व प क चे तेल िकंवा नैसिग क वायुम ये बदलतात . तथािप ,
या यित र य साधनस ंप ीम य े इतर खिनज े व धातू यांचाही समाव ेश होतो. याम य े
सोने, चांदी व लोहखिनज यांचाही समाव ेश होतो. याच माण े हे दीघ कालीन पया वरणीय
ि य े ारे तयार होतात . हे बह धा खण यासाठी महाग असतात . कारण ते सहसा पृ वीचा
कवचात खोल असतात . पण तयचे माण जैिवक इंधनापे ा न क च जा त असत े. काही
कारच े भूजल हे अ-नुतनीकरणीय संसाधन मानल े जाते. हणज े या माणात या
पा याचा उपयोग िकंवा वापर होतो याच वेगाने आिण याच माणात याची पु हा भरपाई
होऊ शकत नाही.
य आिण अ य साधनस ंप ी या बेसुमार वापराम ुळे दुषण आिण पया वरणाचा हास हा
मोठया माणावर होत अस याच े िदसत े आहे.
१.३.२ अ य नैसिग क संसाधन े
अ य िकंवा नुतनीकरणीय संसाधन े अशी आहेत िक जी वारंवार वापरली जाऊ शकतात
अिण ती संपत नाहीत कारण ती नैसिग करी या उपल ध आहेत. सौरऊजा , वारा,
जलिव ुत आिण बायोमास ऊजा ही अ य साधनस ंप ीची उदाहरण े आहेत. याचा पुरवठा
हा नैसिग क आिण शा त / िचरंतन व पाचा असतो . सुया पासून सौरऊजा बनिवली जाते
तर वा या या सहा यान े पवनच या चालव ून पवनऊजा िनमा ण केली जाते. तसेच जंगले
ही सु दा अ य साधनस ंप ी आहे कारण आपर वृ ांची पु हा-पु हा लागवड क शकतो .
शा त िवकासा साठी आिण पया वरण संर णासाठी अ य साधनस ंप ी ही मह वाची आहे.
साधारपण े अ य साधनस ंप ीच े दोन कार आहेत. ते हणज े जैिवक आिण अजैिवक.
जैिवक साधनस ंप ीम य े ाणी, मासे, वन पती ही जैिवक साधनस ंप ीची उदाहरण े आहेत
तर हवा, पाणी, वारा व सौरऊजा ही अजैिवक अ य साधनस ंप ीची उदाहरण े आहत े. या
दो ही कार या साधनस ंप ीचा कधीही नाश होत नाही व यांचा साठा कधीही संपत
नाही. स या आपण या अ य साधनस ंप ीचा वापर मोठया माणावर करत आहोत .
भिव याम य े आप याला मोठया माणावर शा त िवकास आिण पया वरण संर ण याला
मोठया माणावर त ड ावे लागणार आहे. जैवइंधन हे अलीकडील काळातील एक उपयु
अ य संसाधन मानल े जाते. जैवइंधन िकंवा अ य स ि य उ पादना ंपासून बनवल ेली ऊजा
अलीकड या वषा त कोळसा , तेल आिण नैसिग क वायू यासार या संपु ात येणा या
ो ांसाठी पया यी ऊजा ोत हणून चिलत झाली आहे. जैवइंधना या िकमंती अजूनही
जा त आहेत तरीही , त ांचा असा अंदाज आहे िक वाढ या टंचाईमुळे आिण मागणी व
पुरवठा या श म ुळे जीवा म इंधनां या िकंमती वाढतील याम ुले जैवइंधना या िकंमती या
अिधक पधा मक होईल. जैवइंधना या कारा ंम ये बायोिडझ ेल हा तेल आिण िहरवे
िडझेल यांना पया य हणून उपयु आहे जे एकपेशीय वन पती आिण इतर वन त पास ून
बनिवल े जाते. यािशवाय इतर अ य साधनस ंप ीम य े ऑ सीजन आिण सौरऊजा यांचा
समाव ेश होतो. उदा. पवनच या वा याची नैसिग क श वापरतात आिण ितचे पांतर
ऊज म ये करतात . munotes.in
Page 5
पया वरण हास आिण नैसिग क संसाधन े
5 १.४ सारांश
या घटकान े पया वरणीय हास या संक पन े या आिण पया वरणीय हासाच े अनेक कार
यां यातील संबंधांिवषयी चचा केली. तसेच य आिण अ य नैसिग क संसाधन े यांसार या
नैसिग क संसाधना ंचे कार आिण मह व यांचे िव ेषण व चचा केली.
१.५
१. पया वरण हासाचा अथ आिण कार यांची चचा करा.
२. य नैसिग क संसाधन े वर टीप िलहा.
३. अ य नैसिग क संसाधन े वर टीप िलहा.
munotes.in
Page 6
6 २
दूषण
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ जमीन दूषण
२.२.१ जमीन दूषणाची कारण े
२.२.२ जमीन दूषणाच े प रणाम
२.२.३ जमीन दूषणाच े उपाय
२.३ वायू दूषण
२.३.१ वायू दूषणाची कारण े
२.३.२ वायू दूषणाच े प रणाम
२.३.३ वायू दूषणाच े उपाय
२.४ जल दूषण
२.४.१ जल द ूषणाची कारण े
२.४.२ जल दूषणाच े प रणाम
२.४.३ जल दूषणाच े उपाय
२.५ वनी दूषण
२.५.१ वनी दूषणाची कारण े
२.५.२ वनी दूषणाच े प रणाम
२.५.३ वनी दूषणाच े उपाय
२.६
munotes.in
Page 7
दूषण
7 २.0 उि े
• दूषणाची संक पना जाणून घेणे.
• जमीन दूषणाची कारण े, प रणाम आिण उपाय यांचा अ यास करणे.
• जल द ूषणाची कारण े, प रणाम आिण उपाय यांचा अ यास करणे.
• वायू दूषणाची कारण े, प रणाम आिण उपाय यांचा अ यास करणे.
• वनी दूषणाची कारण े, प रणाम आिण उपाय यांचा अ यास करणे.
२.१ तावना
दूषण हा श द लॅिटन श द "Polluere" पासून आला आहे याचा अथ "माती िकंवा
िवटाळ करणे" असा होतो. दूषण हणज े नैसिग क वातावरणात ितबंधक घटका ंचा
समाव ेश करणे याम ुळे ितकूल बदल घडतात . द नॅशनल अकादमी या यूएस वॉटर
मॅनेजम ट अँड कं ोल या अहवाला या पुनरावलोकनान ुसार, "हवा, पाणी आिण जमीन
यां या भौितक , रासायिनक आिण जैिवक वैिश ्यांमधील अवांिछत बदल हणज े दूषण, जे
मानव आिण इतर जीवनासाठी हािनकारक असेल िकंवा असू शकते" अशी या या केली
आहे. दूषणाम ुळे पया वरणा या भौितक , रासायिनक िकंवा जैिवक वैिश ्यांम ये अिन
बदल होतात . िविवध कारच े दूषण आप याला आढळत े. जमीन , वायू, जल आिण वनी
दूषण या संक पना ंचा अ यास क या .
२.२ जमीन दूषण
जमीन दूषण ही एक गंभीर सम या आहे जी मानव, ाणी आिण पृ वीवर प रणाम करते.
दूषणाची पातळी कमी कर यासाठी आताच उपाययोजना न के यास जिमनीत
कायम व पी बदल होऊ शकतात . जमीन दूषणाम ुळे पया वरणात होणार े ितकूल बदल
सू म आहेत, परंतु ही सम या िदसते यापे ा िकतीतरी मोठी आहे.
जमीन दूषणाची या या :
जमीन दूषणाची मूलभूत या या हणज े मानवा या य आिण अ य कृत ार े
जिमनीचा नाश होणे िकंवा जमीन दूिषत होणे होय. दूषणाम ुळे जिमनीम य े बदल होतात ,
जसे क मातीची धूप. यापैक काही बदल हे अप रवत नीय असतात , तर काही नसता त.
२.२.१ जमीन दूषणाची कारण े
आप याला भू दूषणाची अनेक कारण े माहीत आहेत. यापैक , मुख कारणे आहेत
पुिढल माण े आहेत.
munotes.in
Page 8
पया वरणीय अथ शा – II
8 1. जंगलतोड आिण मातीची धूप:
िवकासासाठी आिण लाकडा या पुरवठ्याची मागणी पूण कर यासाठी जे हा जंगलतोड
केली जाते, या ि य ेत मातीच े नुकसान होते. झाडां या संर णािशवाय , जमीन कालांतराने
नापीक बनते आिण तीची झीज होऊ लागत े.
2. औ ोिगक करण :
औ ोिगक ांतीमुळे अथ यव थ ेत आिण समाजात ल णीय सकारा मक बदल घडून आले
असले तरी यामुळे जिमनीच े ल णीय दूषणही झाले. उ पादनात वापर या जाणा या
रसायना ं या असुरि त िव हेवाटी या प ती , खराब िनयमन आिण िदवस िदवस जमीन
दूिषत करणा या उ ोग आिण कारखा या ं या चंड सं येमुळे, औ ोिगक करण हे दूषण
सम य ेचे मु य कारण बनले आहे.
3. खाणकाम :
खाण ि य ेमुळे पृ वी या पृ भागाखाली मोठ्या मोक या जागा िनमा ण होऊ शकतात .
याचा प रणाम जिमनी या गुहेत होऊ शकतो , यामुळे जिमनी या अखंडतेशी तडजोड
होते. खाणकामाम ुळे युरेिनयमसारखी हािनकारक रसायन ेही िव कळीत होऊन वातावरणात
सोडली जातात .
4. लँडिफ स :
लँडिफ सम य े आढळणारा कचरा हा िवषारी यांनी भरलेला असतो जो शेवटी पृ वीवर
िशरतो . पावसा यात िवषारी ये इतर भागात वाह न जातात आिण दूषण पसरत े.
जसजशी लोकस ं या वाढते तसतस े कचरा भरणा या लँडिफ सच े माणही वाढते.
5. मानवी सांडपाणी :
मानवी कच यावर ि या न के याने िवषारी वायू िनमा ण होतात जे जिमनीत िश
शकतात . वायू दूषणा माण े, माती या गुणव ेवर नकारा मक प रणाम होतो आिण
जवळपासची जमीन दूिषत होऊ शकते. या यित र , मानवी आजार हो याची श यता
वाढते.
6. औ ोिगक करण :
अ न, िनवारा आिण घरा या मागणीत वाढ झा याम ुळे अिधक व तूंचे उ पादन होते. यामुळे
अिधक कचरा िनमा ण झाला याची िव हेवाट लावण े आव यक आहे. वाढ या
लोकसं येची मागणी पूण कर यासाठी , अिधक उ ोगा ंचा िवकास कर यात आला याम ुळे
जंगलतोड झाली. संशोधन आिण िवकासाम ुळे आधुिनक खते आिण रसायना ंचा माग
मोकळा झाला जे अ यंत िवषारी होते आिण यामुळे माती दूिषत होते.
munotes.in
Page 9
दूषण
9 7. बांधकाम उप म :
नागरीकरणाम ुळे, मोठ्या माणा त बांधकाम ि याकलाप होत आहेत याम ुळे लाकूड, धातू,
िवटा, लाि टक यांसार या मोठ्या माणात टाकाऊ व तू िनमा ण झा या आहेत जे
बांधकाम सु असल े या कोण याही इमारती िकंवा काया लया या बाहेर उघड्या डो या ंनी
िदसतात .
8. आि वक कचरा :
आि वक वन पती िवभ िवखंडन आिण संलयना ार े मोठ्या माणात ऊजा िनमा ण क
शकतात . उरले या िकरणो सग साम ीम य े हािनकारक आिण िवषारी रसायन े असतात
याम ुळे मानवी आरो यावर प रणाम होतो. कोणतीही जीिवतहानी टाळ यासाठी ते
जिमनीखाली फेकले जातात .
२.२.२ जमीन दूषणाच े प रणा म
जिमनी या दूिषततेचे दूरगामी प रणाम होतात जे पाणी, माती आिण ा या ंसाठी घातक ठ
शकतात . पया वरण आिण ा या ंवर जमीन दूषणाच े अनेक संभा य प रणाम आहेत.
1. भूजल िवषबाधा :
रसायना ंची जिमनीवर अयो य र या िव हेवाट लावली गेली अस यास रसायन े जिमनी या
पा या त जाऊ शकतात . ही ि या लीिचंग हणून ओळखली जाते. ही सम या शेतात,
औ ोिगक साइट्स आिण लँडिफ सवर उ वू शकते.
2. पा याच े पोषक संवध न:
नाय ोजनसारखी रसायन े शेतात वारंवार वापरली जातात . पोषक त वांचा फ एक
छोटासा भाग िपकांना फायद ेशीर ठरतो. उरलेला भाग सहसा मासे, शैवाल आिण इतर
जीवस ृ नी भरले या पा यात संपतो. पौि क -जड पाणी पा यातील बह तेक ऑि सजन
कमी करते, याम ुळे मासे आिण इतर जीवनासाठी थोडेच उरते. जे हा हे घडते, ते हा जल
दूषणािवषयी अिधक मािहतीसाठी पाणी बह तेक जीवस ृ ीला समथ न दे यास असमथ
असत े.
3. मृदा दूषण:
मातीच े दूषण हा जिमनी या दूषणाचा आणखी एक कार आहे, िजथे मातीचा वरचा थर
खराब होतो. हे रासायिनक खतांचा अितवापर , वाह या पा याम ुळे होणारी मातीची धूप
आिण इतर क टक िनयं ण उपाया ंमुळे होते; यामुळे शेतीसाठी सुपीक जमीन , जंगलाच े
आ छादन , चराईसाठी चारा, इ यादी न होतात .
munotes.in
Page 10
पया वरणीय अथ शा – II
10 4. वायू दूषण:
कच या या वाढीम ुळे शहरातील लँडिफल वाढतच जातात आिण नंतर ते जाळल े जातात
याम ुळे वायू दूषण होते. ते उंदीर, उंदीर इ याद च े घर बनतात याम ुळे रोगांचा सार
होतो.
5. िनवास थान थला ंत रत करणे:
जंगलतोड आिण मातीची धूप जसजशी वाढत जाते, तसतस े ा या ंना िनवारा आिण अ न
शोध यासाठी थला ंतर करावे लागत े. काही ा या ंसाठी, हा बदल खूप लेशकारक आहे
आिण यामुळे काह चा मृ यू झाला आहे. प रणामी , काही जाती नामश ेष हो याचा धोका
जा त असतो .
6. पया वरणीय प रणाम :
जे हा जंगलतोड केली जाते, ते हा वृ ा छादनाशी तडजोड केली जाते. यामुळे पावसा या
च ात चंड असंतुलन िनमा ण होते. िव कळीत पावसाच े च अनेक घटका ंना भािवत
करते. िहरवे आ छादन कमी होते. झाडे आिण रोपटे हे वातावरणाचा समतोल राख यास
मदत करतात , यां यािशवाय आपण लोबल वॉिम ग, ीनहाऊस इफे ट, अिनयिमत
पाऊस आिण इतर असंतुलन यांसार या िविवध िचंतेला सामोर े जातो.
7. पय टकांचे ल िवचिलत होते:
आपण शहराभोवती िफरत असताना लँडिफल चांगले िदसत नाहीत हणून हे शहर पय टन
थळ हणून आपल े आकष ण गमावत े. यामुळे रा य सरकारचा महसूल बुडतो.
8. व यजीवा ंवर प रणाम :
गे या दशका ंम ये ा या ं या सा ा याचा सवा िधक फटका बसला आहे. िनवास थान
आिण नैसिग क पया वरणा या हानी या संदभा त यांना गंभीर धो याचा सामना करावा
लागतो .
9. जिमनी या दूषणाचा मानवा ंवर होणारा प रणाम :
जिमनी या दूषणाचा प रणाम केवळ पृ वी आिण ा या ंपय त मया िदत नाही. मानवी
जीवना या गुणव ेवर आिण आरो यावर भाव टाकणार े नकारा मक प रणाम देखील
अनुभवू शकतात . काही संभा य प रणामा ंम ये ज मजात दोष, ासो छवासाच े िवकार ,
वचा रोग आिण कक रोग यांचा समाव ेश होतो. यापैक बह तेक पाणी िवषबाधा आिण माती
दूिषत हो यापास ून िनमा ण होणा या कच या या संपका त आ यान ंतर िवकिसत होतात .
सामा यतः दूिषत माती आिण पा यात आढळणारी रसायन े, जसे क िशसे, ए सपोजर खूप
कमी असल े तरीही मुला या सं ाना मक िवकासावर प रणाम करतात .
munotes.in
Page 11
दूषण
11 २.२.३ जमीन दूषणाच े उपाय
जिमनी या दूषणावर संवध नासह अनेक संभा य उपाय आहेत. संवध न नैसिग क संसाधन े
जतन कर यावर ल क ि त करते, जसे क माती आिण वन पती . संसाधना ंचे जतन
कर याच े य न शा त प त चा वापर क न सु होऊ शकतात .
उदाहरणाथ , जंगलातील काही झाडे नैसिग क र या मरतात आिण कुजतात . यामुळे माती
आिण इतर वन पत साठी आव यक असल ेले आ छादन तर सोडल े जातेच, परंतु माती
सुपीक राह यासाठी आव यक पोषक त वे दान कर यास मदत करते.
इतर उपाया ंम ये हे समािव आहे:
• यो य कच याची िव हेवाट कच यावर ि या करणे आिण श य ितत या सुरि त
प तीन े याची िव हेवाट लाव यावर भर देते.
• संसाधना ं या कापणीची गरज कमी कर यासाठी साम ीचा पुनवा पर करणे. पुनवा पर
कर यायो य नसलेली उ पादन े रसायकल केली जाऊ शकतात .
• लॅि टक शॉिपंग िपश या ंसार या नॉन-बायोिड ेडेबल साम ीचा वापर कमी करणे.
िकराणा मालासाठी पु हा वापरता ये याजो या कापडी िपशवीवर ि वच कर याची
साधी कृती नॉन-बायोिड ेडेबल साम ीची गरज कमी कर यात मदत क शकते.
• स ि य बागकामाम ुळे क टकनाशक े आिण क टकनाशका ंचा वापर कमी होतो. बागेत
नसलेले स ि य अ न खरेदी क न मदत क शकतात .
• िनवासी भागापास ून दूर डि पंग ाउंड तयार करणे.
सवा या सहकाया ने भू दूषणाच े नकारा मक प रणाम मोठ्या माणात कमी होऊ शकतात .
सुरि त वातावरणात योगदान दे यासाठी जाणीवप ूव क य न क न , सवा चे आरो य आिण
क याण संरि त केले जाऊ शकते.
२.३ वायू दूषण
वायू दूषण हणज े एकतर अिन वायूंची उपि थती िकंवा कोण याही वायूंचे माणाप े ा
जा त माणात असण े िकंवा वरील दो ही घटका ंची वातावरणात उपि थती , याम ुळे
हवे या नैसिग क गुणव ेवर िवप रत प रणाम होतो. यामुळे ती हवा िकंवा वायू ास घे यास
अयो य होतो.
२.३.१ वायू दूषणाची कारण े
वायू दूषणासाठी अनेक घटक कारणीभ ूत आहेत –
1. काब न ऑ साईड ्स:
ऊज चा ोत दान कर यासाठी जीवा म इंधनांचे वलन हे मु य मा यम आहे या ार े
मनु य वातावरण दूिषत करतो . काब न मोनोऑ साइड (CO), आिण काब न munotes.in
Page 12
पया वरणीय अथ शा – II
12 डायऑ साइड (CO2) हे वायू दूषक आहेत जे नैसिग क आिण मानवव ंशज य ोता ंकडून
मोठ्या माणात तयार होतात . वाहतूक इंधनाचा वापर हा Co आिण CO2 चा मुख ोत
आहे.
2. स फ रचे ऑ साईड ्स:
वायूयु स फर डायऑ साइड (SO2) आिण स फर ायऑ साइड (SO3) आप या
वातावरणातील गंभीर दूषक आहेत. कोळसा वलन , तेल शु ीकरण कारखान े, तांबे,
िशसे आिण ज त िवतळण े हे SO2 आिण SO3 या ऑ साईडच े मह वाच े ोत आहेत.
3. नाय ोजनच े ऑ साइड :
दूिषत वातावरणात नाय ोजन या ऑ साईडची सं या वायू दूषणात मह वप ूण भूिमका
बजावत े. नाय ोजन ऑ साईडच े मु य ोत हणज े कोळसा , वाहतूक आिण औ ोिगक
ि या ंचे वलन .
4. उ ोग :
वायू दूषणात उ ोगा ंचा मोठा वाटा आहे. औ ोिगक ि या नाय स ऑ साईड आिण
हाय ो लोरोकाब स सार या दूषकांना हवेत सोडतात . पे ोिलयम रफायनरीज हवेत
बरेच हाय ोकाब न देखील मु करतात . पशुधन संगोपन आिण लँडिफ स सार या कृषी
प ती देखील वातावरणातील िमथेन सां ता वाढवतात . प रणामत : जागितक
तापमानवाढी या संभा यत ेम ये वाढ होते.
5. वाहन उ सज न:
वाहना ंचे उ सज न हे जीवा म इंधन उ सज नाचे आणखी एक ोत आहे याम ुळे वायू
दूषण होते. कार, हेवी ड्युटी क, िशिपंग वेस स, े स आिण िवमान े हे सव काम
कर यासाठी भरपूर जीवा म इंधन जळतात . ऑटोमोबाईल इंिजनमधून उ सज न ाथिमक
आिण दु यम दो ही दूषक धारण करतात . हे दूषणाच े एक मुख कारण आहे आिण
याला सामोर े जाणे फार कठीण आहे कारण वाहतूक हा एक मोठा उ ोग आहे. एखा ा
य या काब न फूटि ंटपैक सुमारे 10 ट के खाजगी वाहतुक चा वाटा असतो , िकंवा
काब न डायऑ साइडच े माण आम या ि याकलाप आिण जीवनश ैली वातावरणात
योगदान देते.
6. घरगुती आिण शेतीसाठी लागणारी रसायन े:
घरातील धूर, पीक धूळ, प िटंग पुरवठा, घरगुती व छता उ पादन े, काउंटरवरील
क टक /क टकनाशक े, खताची धूळ, हे सव हािनकारक रसायन े हवेत उ सिज त करतात
आिण दूषणास कारणीभ ूत ठरतात . ब याच करणा ंम ये, जे हा आपण ही रसायन े
काया लयात िकंवा घरांम ये नसताना िकंवा कमी वायुवीजन नसताना वापरतो , ते हा आपण
दीघ काळ ास घेत यास आपण आजारी पडू शकतो .
munotes.in
Page 13
दूषण
13 7. जंगलतोड :
जंगलतोडीचा वातावरणावर अनेक कार े प रणाम होतो. जंगले काब न डायऑ साइडसाठी
पंज हणून काम करतात याला काब न सी व े टेशन हणतात . झाडे यां या
वन पत या ऊतीम य े काब न डायऑ साइड एक करतात कारण ते अ न बनव यासाठी
हा वायू घेतात. य ात , या ि येमुळे हवेतून काब न डाय ऑ साईड िनघून जातो. जे हा
जंगले जाळली जातात आिण हेतुपुर सर आिण चंड माणात न केली जातात , ते हा
काब न डाय ऑ साईडच े हे संचयन े काढून टाकल े जाते, यामुळे वातावरणातील काब न
डायऑ साइडच े माण वाढते. लाकडाला लागल ेली आग हा देखील जंगलतोडीचा
आणखी एक प रणाम आहे आिण हवेत कणांचे िवसज न क न वायू दूषणास कारणीभ ूत
ठ शकतो . हे कण सन यव थ ेत साचून राह शकतात , याम ुळे फु फुसा या ऊत ना
ास होतो. कण दमा आिण इतर सन िवकारा ंसार या अि त वात असल े या आरो या या
ि थती देखील खराब क शकतात .
8. धू पान :
धू पान न करणा या य ला धू पाना या धो या ंचा धोका असू शकतो . िमनेसोटा
युिन हिस टीचा अंदाज आहे क 90 ट के लोकस ं या सवयीन ुसार इतरां या धुरा या
संपका त आहे. तंबाखू या धुरात 40 पय त कािस नोजे स असतात , याम ुळे ते
वायु दूषणाचा एक िवशेष घातक कार बनते. जर तुम या फॅिमलीम य े धु पान करणार े
असतील तर एअर यु रफायर इतर सद या ंना इतरां या धुराचा ास होणार नाही याची
खा ी क न घेतील.
9. घरातील वायू दूषण:
वा पशील स ि य संयुगे (VOCs) हट या जाणा या िवषारी उ पादना ंचा वापर, अपुरी
वायुवीजन , असमान तापमान आिण आ ता पातळी यामुळे घरातील वायू दूषण होऊ
शकते, मग तु ही काया लयात , शाळेत िकंवा तुम या आरामदायी घरात असाल . घरातील
वायू दूषण अ ान घटका ंमुळे होऊ शकते, उदाहरणाथ , खोलीत तंबाखूचे धू पान करणे
िकंवा साचा सं िमत िभंतीवर उपचार न करणे. लाकूड टो ह िकंवा पेस हीटस चा वापर
आ ता पातळी वाढिव यास स म आहे याचा थेट प रणाम एखा ा य या आरो यावर
होऊ शकतो .
10. सू मजीव न हो याची ि या :
उ पादन , रासायिनक आिण कापड उ ोग मोठ्या माणात काब न मोनोऑ साइड ,
हाय ोकाब स, रसायन े आिण स ि य संयुगे सोडतात जे आपल े पया वरण दूिषत करतात .
जीवाण ू आिण बुरशी िनसगा तील जैव-रासायिनक च ाम य े मूलभूत भूिमका बजावतात . ते
असामा य पया वरणीय प रि थतीच े मुख सूचक आहेत. आजूबाजू या प रसरात
असल े या या सू मजीवा ंचा य झा याम ुळे िमथेन वायू बाहेर पडतो जो अ यंत िवषारी
आहे. िमथेनसार या िवषारी वायूचा ास घेत यास मृ यू होऊ शकतो .
munotes.in
Page 14
पया वरणीय अथ शा – II
14 11. कचरा उघड्यावर जाळण े:
उघड्यावर कचरा जाळण े हे मानवी आरो यासाठी आिण पया वरणासाठी जा त हािनकारक
आहे. कचरा उघड्यावर जाळ या मुळे कक रोग, यकृत सम या , रोग ितकारक श ,
पुन पादक काय यासह गंभीर आरो य धोका िनमा ण होऊ शकतो ; िवकसनशील
म जास ं थेवर देखील प रणाम होऊ शकतो .
12. कृषी उप म :
हवे या घट या गुणव ेवर कृषी काया वर गंभीर प रणाम झाला आहे. आजूबाजूची हवा
दूिषत कर यासाठी क टकनाशक े आिण खते हे मु य ोत आहेत. आजकाल , िपकां या
आिण वन पत या जलद वाढीसाठी , िनसगा त आढळत नसले या नवीन आ मक
जात म य े क टकनाशक े आिण खते िमसळली जातात . यांची फवारणी झाली क , वास
आिण क टकनाशका ंचा भाव हवेत राहतो . काही पा या त िमसळतात आिण काही
जिमनीत मुरतात याम ुळे केवळ िपकांचा नाश होत नाही तर आरो याशी संबंिधत असं य
सम या िनमा ण होतात .
13. रासायिनक आिण कृि म उ पादना ंचा वापर:
वायू दूषणािवषयी बोलताना , आपण नेहमी बाहेरील वायू दूषणाला आप या जीवनासाठी
धोकादायक मानतो परंतु घरातील वायू दूषणाब ल कधीही बोलत नाही. घरगुती
उ पादना ंमुळे घरातील वायू दूषण होते जे बाहेर या वायू दूषणापे ा 10 पट अिधक
हािनकारक आहे. प ट्स, लीनर आिण पर य ूम आिण िडओडोर ंट्स यांसार या वैयि क
काळजी उ पादना ंम ये आढळणार े वा पशील स ि य संयुगे (VOCs) हे सामा य आरो य
सम या ंचे कारण आहेत. अ थमा िकंवा इतर सन सम या आिण फु फुसाचे आजार
यासारख े धोके हे घरातील खराब हवे या गुणव ेमुळे उ वतात.
देशात या माणात वायू दूषण वाढत आहे, यावर ता काळ उपाययोजना करणे िनतांत
गरजेचे झाले आहे. याचा मानवी जीवनावर प रणाम तर होतोच पण िनसगा चाही नाश
होतो.
ने सन मंडेला यांनी एकदा वायू दूषण आिण िवशेषत: मानवी जीवनावर होणा या
प रणामािवषयी आपली िचंता य करताना हटल े होते, “ येकाला अशा वातावरणाचा
अिधकार आहे जे यां या आरो यासा ठी िकंवा क याणासाठी हािनकारक नाही आिण
स या या आिण भिव यातील िपढ्यां या फाय ासाठी ते वातावरण संरि त कर याचा
अिधकार आहे”
• ासो छवासासाठी व छ हवेसह उज चे संर ण करणे हे चांग या भिव यासाठी पिहल े
पाऊल आहे.
• संक पना समजून घेणे आिण कमी करणे, पुनवा पर करणे आिण रीसायकल करणे या
सवयी आ मसात करणे मह वाच े आहे. munotes.in
Page 15
दूषण
15 • इंधनाची बचत करणे आिण वाहना ंचे दूषण कमी करणे श य असेल ते हा साव जिनक
वाहतूिकचा वापर करणे.
२.३.२ वायू दूषणाच े प रणाम
1. वेगक जागितक तापमानवाढ :
ओझोन थर कमी क न वायू दूषण थेट जागितक तापमानवाढीला गती देते. जागितक
तापमानवाढ हणज े पृ वीचे सतत वाढत असल ेले तापमान होय. या उ च तापमानाम ुळे
ुवीय बफा या टो या आिण िहमख ंड िवतळतात , याम ुळे समु ाची पातळी उंचावत े आिण
मानवजातीसाठी िचंता िनमा ण होते.
2. मानवी ासो छवास आिण दयाची िचंता:
वायु दूषणाम ुळे डोळे, फु फुस, नाक आिण घसा यांम ये जळजळ होते. हे
ासो छवासा या सम या िनमा ण करते आिण अ थमा आिण एि फसीमा सार या
िव मान प रि थत ना वाढवत े. सतत वायू दूषणा या संपका त असताना , मानवा ंना दय
व र वािह यास ंबंधी रोगाचा धोका जा त असतो . िवषारी यांनी भरले या हवेचा
धम या ंवर अनेक िवपरीत प रणाम होऊ शकतो आिण दयिवकाराचा झटका देखील
कारणीभ ूत ठ शकतो . वायू दूषणाच े प रणाम िचंताजनक आहेत. ते शरीरासाठी इतर
धो या ंसह दमा, ॉिनक ाँकायिटस , एि फसीमा , दयिवकारा चा झटका आिण ोक
यांसार या अनेक सन आिण दया या ि थती िनमा ण कर यासाठी ओळखल े जातात .
वायू दूषणा या य िकंवा अ य प रणामा ंमुळे अनेक दशल लोक मरण पावल े
अस याची मािहती आहे.
3. व यजीवा ंना धोका:
बह तेक रोग आिण प रि थती यांना मानव संवेदना म असतात , तसेच ाणी देखील
असतात . वायू दूषणाम ुळे मानवा ंना या सम या ंचा सामना करावा लागतो अशा अनेक
सम या िनमा ण होतात . मोठ्या माणावर दूिषत े े रिहवाशा ंना नवीन घरे शोध यास
भाग पाडतात , याम ुळे पया वरणावर नकारा मक प रणाम होऊ शकतो . िवषारी रसायन े हे
पा या या पृ भागावर देखील जमा होतात याम ुळे सागरी जीव धो यात येऊ शकतात .
4. आ ल पाऊस :
जे हा वायु दूषण, िवशेषत: स फर ऑ साईड आिण नाय ोजन ऑ साईड , जीवा म
इंधन यांना जाळून आकाशात सोडल े जातात , ते हा ते आ ल पाऊस हणून ओळख या
जाणारी घटना तयार करते. वातावरणात जा त असल ेले पाणी या रसायना ंशी संयोग
होऊन आ लय ु बनते. ते नंतर सामा य पावसा या वेषात जिमनीवर िवखुरते. आ ल
पावसाम ुळे मानव आिण ा या ंना सारख ेच नुकसान होते आिण िपकांचेही नुकसान होते.
munotes.in
Page 16
पया वरणीय अथ शा – II
16 5. मुलां या आरो या या सम या :
पिहला ास घे याआधीच वायू दूषण तुम या आरो यासाठी हािनकारक आहे.
गरोदरपणात वायू दूषणा या उ च पातळी या संपका त आ यान े गभ पात होतो तसेच
लहान मुलांम ये अकाली ज म, ऑिटझम , दमा आिण पे म िडसऑड र होतो. यात
लहान मुला या म दू या लवकर िवकासाला हानी पोहोचव याची आिण यूमोिनया हो याची
मता आहे याम ुळे 5 वषा खालील जवळजवळ दशल मुलांचा मृ यू होतो. वायु
दूषकां या संपका त असल े या भागात लहान मुलांना सन सं मण आिण फु फुसाचे
आजार हो याचा धोका जा त असतो .
6. यु ोिफक ेशन:
यु ोिफकेशन ही अशी ि थती आहे िजथे काही दूषकांम ये नाय ोजनची उ च मा ा
समु ा या पृ भागावर िवकिसत होते आिण वतःच े शैवाल बनते आिण मासे, वन पती
आिण ा या ं या जात वर िवप रत प रणाम होतो.
7. व यजीवा ंवर प रणाम :
माणसा ं माण ेच ा या ंनाही वायू दूषणा या काही िव वंसक प रणामा ंचा सामना करावा
लागतो . हवेतील िवषारी रसायन े व यजीव जात ना नवीन िठकाणी जा यास आिण यांचे
अिधवास बदल यास भाग पाडू शकतात . िवषारी दूषक पा या या पृ भागावर साचतात
आिण समु ातील ा या ंवरही याचा प रणाम होऊ शकतो.
8. ओझोन थराचा हास:
ओझोन हा पृ वी या ॅटोि फयरम य े अि त वात असतो आिण यामुळे मानव जातीसाठी
हािनकारक असल े या अ ा हायोल ेट (UV) िकरणा ंपासून संर ण होते. वातावरणात
लोरो ल ुरोकाब स, हाय ो लोरो लोरोकाब स या उपि थतीम ुळे पृ वीचा ओझोन थर
कमी होत आहे. जसजसा ओझोनचा थर पातळ होतो, तसतस े ते पृ वीवर हािनकारक
िकरणा ंचे उ सज न करेल आिण यामुळे वचा आिण डो या ंशी संबंिधत सम या िनमा ण
होऊ शकतात . अितनील िकरणा ंमुळे िपकांवर देखील प रणाम होतो.
२.३.३ वायू दूषणाच े उपाय
1. साव जिनक वाहतूक प तीचा वापर:
दूषण कमी कर यासाठी लोका ंना अिधकािधक साव जिनक वाहतुक चा वापर कर यास
ो सािहत करणे, तसेच कारपूिलंगचा वापर कर याचा य न करणे आव यक आहे. तु ही
आिण तुमचे सहकारी एकाच प रसरात ून येत अस यास आिण यांची वेळ सारखीच
अस यास , तु ही ऊजा आिण पैशांची बचत कर यासाठी हा पया य आव यक आहे.
munotes.in
Page 17
दूषण
17 2. ऊज चे संर ण करा:
बाहेर जाताना पंखे आिण िदवे बंद करा. वीज िनिम तीसाठी मोठ्या माणावर जीवा म इंधने
जाळली जातात . आपण जाळ यासाठी जीवा म इंधनांची सं या कमी क न पया वरणाचा
हास हो यापास ून वाचवू शकता .
3. रड्यूस, रयूज आिण रसायकल या संक पना समज ून या:
तुम या उपयोगा या नसले या व तू फेकून देऊ नका. याऐवजी , इतर काही कारणा ंसाठी
यांचा पु हा वापर करा. उदाहरणाथ , तु ही तृणधा य े िकंवा कडधा य े साठव यासाठी जुने
जार वाप शकता .
4. व छ ऊजा संसाधना ंवर भर:
आजकाल सौर, पवन आिण भू-औि णक यासार या व छ ऊजा तं ानाचा वापर वाढत
आहे. या ाहका ंना यां या घरासाठी सौर पॅनेल बसव याची इ छा आहे यांना िविवध
देशांची सरकार े अनुदान देत आहेत. िनःसंशयपण े, यामुळे वायू दूषणाला आळा
घाल यासाठी खूप मोठा प ला गाठता येईल.
5. ऊजा -काय म उपकरणा ंचा वापर:
सीएफएल िदवे हे यां या समक ा ं या तुलनेत कमी वीज वापरतात . तसेच जा त काळ
िटकतात , कमी वीज वापरतात , यामुळे कमी वीज िबल येते आिण कमी ऊजा वाप न
दूषण कमी कर यास देखील मदत करतात .
२.४ जल द ूषण
पाणी ह े पृ वीवरील जीवनाचा अ याव यक ोत आह े. यामुळे पा याची ग ुणव ा हा सवा त
मह वाचा घटक आह े. ताजे पाणी ही एक द ुिम ळ व त ू आहे याम य े सवा त जा त माणात
िहमनदी आिण बफ -कॅ स ब ंद आह ेत. जल द ूषण हणज े कोण याही बा साम ीमुळे
पा याच े दूिषत होण े िकंवा दुस या श दात , नैसिग क पा याम य े एखा ा गो ीचा प रचय
याम ुळे मानवी वापरासाठी अयो य बनत े. जागितक आरो य स ंघटनेने (WHO)
जल द ूषणाची "नैसिग क िक ंवा इतर ोता ंमधून आल ेली कोणतीही िवद ेशी साम ी जी
पा याचा ित कार क शकत े आिण त े जीवनास हािनकारक बनवत े, यां या
िवषारीपणाम ुळे पा याची सामा य ऑि सजन पातळी कमी होत े आिण साथी या रोगा ंचा
सार होतो " अशी या या क ेली आह े.
जॅक यव ेस कौ ट ेउ (Jacques Yves Cousteau ) हणाल े क , "पाणी आिण हवा , हे दोन
आव यक वपदाथ यावर सव जीवन अवल ंबून आह े, ते जागितक कचराप ेटी बनल े
आहेत". सो या श दात सा ंगायचे तर जल ोता ंचे दूषण हणज े जल द ूषण होय . हयामुळे
तलाव , महासागर , न ा व जलाशय इ याद ोता ंचा गैरवापर होत आह े. पा याच े दूषण
सामा यतः त े हा होत े, जे हा या त सोडल े जाणार े पदाथ पा याम य े ऋणा मक बदल
करतात . दूषकांचे हे िवसज न य तस ेच अ य अस ू शकत े. munotes.in
Page 18
पया वरणीय अथ शा – II
18 २.४.१ जल द ूषणाची कारण े
जल द ूषणाची अन ेक कारण े आहेत. यापैक मह वाची कारण े पुिढल माण े -
1. औ ोिगक कचरा :
जगभरातील उ ोग आिण औ ोिगक िठ काणे जल द ूषणात मोठ े योगदान द ेतात. ब याच
औ ोिगक साइट ्स िवषारी रसायन े आिण द ूषकां या पात कचरा तयार करतात आिण
िनयमन े लावली ग ेली असली तरी काही िठकाणी अज ूनही यो य कचरा यव थापन प ती
नाहीत . अशा द ुिम ळ करणा ंम ये, औ ोिगक कचरा जवळ या गोड ्या पा या या
ोता ंम ये टाकला जातो . जे हा औ ोिगक कच या वर यो य कार े ि या क ेली जात
नाही (वाईट ि या क ेली जात े िकंवा अिजबात ि या क ेली जात नाही ), ते हा तो
औ ोिगक कचरा या गोड ्या पा या या ोता ं या स ंपका त येतो या ंना सहज पणे दूिषत
क शकतो .
कृषी थळ े, खाणी आिण उ पादन क पात ून िनघणारा औ ोिगक कचरा न ा , नाले
आिण थ ेट सम ु ाकड े जाणा या पा या या इतर ोता ंम ये वेश क शकतो . या
उ ोगा ं ारे उ पािदत क ेले या कच यातील िवषारी रसायना ंमुळे केवळ मानवी वापरासाठी
पाणी अस ुरि त होत नस ून, ती रसायन े गोड्या पा यातील तापमान बदल यास कारणीभ ूत
ठ शकतात , याम ुळे अनेक पा यात राहणा या जीवा ंसाठी त े धोकादायक बनतात .
2. समु ी डंिपंग:
समु ी डंिपंगची ि या अगदी तशीच िदसत े, कचरा सम ु ा या पा यात टाकण े. हे वेडे वाटू
शकते, परंतु जगभरातील अन ेक देशांकडून घरग ुती कचरा अज ूनही गोळा क ेला जातो आिण
महासागरात टाकला जातो . यापैक बह त ेक व त ू पूण पणे कुज यास दोन ते 200 वष लागू
शकतात .
3. सांडपाणी :
अपायकारक रसायन े, जीवाण ू आिण रोगजनक सा ंडपाणी आिण सा ंडपा यावर ि या
के यावरही आढळ ू शकतात . येक घरातील सा ंडपाणी गोड्या पा यासोबत सम ु ात
सोडल े जात े. या सा ंडपा यात रोगज ंतू आिण जीवाण ू आढळतात जे मानव आिण
ा या ं या आरो याशी स ंबंिधत सम या ंचे कारण आह ेत.
4. तेल गळती :
पाणी आिण त ेल यासारख े जुने वा चार दोन गो च े वण न करताना वापरल े जातात या
सहज िक ंवा अिजबात िमसळत नाहीत . या हणी माण े पाणी आिण त ेल िमसळत नाही
आिण त ेल पा यात िवरघळत देखील नाही.
मोठ्या माणात त ेल गळती ह े जल द ूषणाच े मुख कारण आह े. ही गळती बह त ेकदा
समु ात त ेल ि िल ंग ऑपर ेश स िक ंवा तेलाची वा हतूक करणा या जहाजा ंमधून होत असत े.
munotes.in
Page 19
दूषण
19 5. शेती:
जीवाण ू आिण क टका ंपासून या ं या िपका ंचे संर ण कर यासाठी , शेतकरी अन ेकदा
रसायन े आिण क टकनाशक े वापरतात . जे हा ह े पदाथ भूजलात िशरतात त े हा त े ाणी ,
वन पती आिण मानवा ंना हानी पोहोचव ू शकतात . या यित र , जे हा पाऊस पडतो त े हा
रसायन े पावसा या पा याम य े िमसळतात , जे नंतर न ा आिण वाहा ंम ये वाहतात ज े
समु ात िफ टर करतात , याम ुळे पुढील जल द ूषण होत े.
6. जागितक तापमानवाढ :
जागितक तापमानवाढीम ुळे वाढत े तापमान ही जल द ूषणा या ीन े मोठी िच ंतेची बाब
आहे. जागितक तापमानवाढीम ुळे पा याच े तापमान वाढत े, याम ुळे पा यात राहणा या
ा या ंचा मृ यू होतो . जे हा मोठ ्या माणात गळती होत े, ते हा त े पाणी प ुरवठा आणखी
दूिषत करत े आिण सम या वाढवत े. लोबल वॉिम ग कमी कर यात आपण मदत क
शकतो अस े अनेक दैनंिदन माग आहेत, याम ुळे जल द ूषण कमी हो यास मदत होईल . या
प त म य े रीसायकिल ंग, कारपूिलंग आिण घरा ंम ये सीएफएल ब ब वापरण े समािव
आहे.
7. िकरणो सग कचरा :
अणुऊजा िनमा ण करणा या स ुिवधांमधला िकरणो सग कचरा पया वरणासाठी अ य ंत
घातक अस ू शकतो आिण याची यो य िव ह ेवाट लावली पािहज े. कारण य ुरेिनयम हा घटक
अणुऊज या िनिम तीम य े वापरला जातो , हे अ य ंत िवषारी रसायन आह े. दुद वाने, या
सुिवधांवर अज ूनही अपघात होतात आिण िवषारी कचरा वातावरणात सोडला जातो .
कोळसा आिण वाय ू उ ोग अन ेक मागा नी चा ंगले नाहीत . सौर आिण पवन यासह ऊज या
पया यी, व छ ोता ं या िवकासामागील ह े एक मो ठी ेरणा आह े.
8. खाण उप म :
खाणकाम हणज े खडक िचरड ून भूगभा तून कोळसा व इतर खिनज े काढ याची ि या . हे
घटक, जे हा क या व पात काढल े जातात , ते हा यात हािनकारक रसायन े असतात
आिण पा यात िमसळ यावर िवषारी घटका ंची स ं या वाढ ू शकत े, याम ुळे आरो या या
सम या उ व ू शकतात . खाणकामाम ुळे खडका ंमधून मोठ ्या माणात धात ूचा कचरा आिण
स फाइड ्स उ सिज त होतात , जे पा याला हािनकारक असतात .
9. रासायिनक खत े आिण क टकनाशक े:
क टक आिण जीवाण ूंपासून िपका ंचे संर ण कर यासाठी श ेतकरी रासायिनक खत े आिण
क टकनाशक े वापरतात . ते वन पती या वाढीसाठी उपय ु आह ेत. तथािप , जे हा ही
रसायन े पा यात िमसळली जातात त े हा ते वन पती आिण ा या ंसाठी हािनकारक द ूषक
तयार करतात . तसेच, जे हा पाऊस पडतो त े हा रसायन े पावसा या पा याम य े
िमसळतात आिण न ा आिण काल या ंम ये वाह न जातात , याम ुळे जलचर ा या ंचे गंभीर
नुकसान होत े. munotes.in
Page 20
पया वरणीय अथ शा – II
20 २.४.२ जल दूषणाच े प रणाम
1. जलचरा ंवर प रणाम :
पा या या द ूिषततेमुळे जलचरा ंवर ल णीय प रणाम होतो . हे यां या चयापचय आिण
वत नावर प रणाम करत े, तसेच रोग आिण म ृ यूस कारणीभ ूत ठरत े. डायऑि सन ह े एक
िवष आह े याम ुळे जनन सम या ंपासून ते अिनय ंि त प ेशी िवकास आिण क क रोगापय त
िविवध सम या उ वतात . हे रसायन मास े, पो ी आिण मा ंसाम य े जमा होत े. यासारखी
रसायन े मानवी शरीरात व ेश कर याप ूव अ नसाखळीत व ेश करतात .
2. अ न साखळी वर प रणाम :
पा या या द ूिषततेचा अ नसाखळीवर ल णीय प रणाम होऊ शकतो . यामुळे
अ नसा खळी िबघडत े. कॅडिमयम आिण िशस े ही दोन घातक रसायन े आहेत जी ा या ं ारे
अ न साखळीत व ेश करतात (मासे ाणी आिण लोक घ ेतात) आिण मोठ ्या तरावर ास
देत राह शकतात .
3. दूिषत भूजल:
कृषी उ पादनात वापर यात य ेणारी क टकनाशक े आिण खत े भूजल तस ेच आप या
पया वरणाला द ूिषत करतात . जर ह े भूजल थ ेट आप या घरापय त बोअरव ेल िक ंवा
कूपनिलका ं ारे पोहचवले गेले तर याम ुळे आरो या या अन ेक सम या िनमा ण होतील .
4. मानवी आरो यावर प रणाम :
दूषणाचा मानवा ंवर प रणाम होतो आिण पा या या ोतातील िव ेमुळे िहपॅटायटीससारख े
आजार होऊ शकतात . खराब िप या या पा याची ि या आिण द ूिषत पा याम ुळे कॉलरा
सार या स ंसग ज य आजारा ंची महामारी न ेहमीच होऊ शकत े. जल द ूषणाचा साव जिनक
आरो यावर ख ूप नकारा मक प रणाम होतो . अितसार , कॉलरा , टायफॉइड , आमांश िकंवा
वचा स ं मण या ंसारख े दूिषत पाणी याय यान े िकंवा या या स ंपका त रािह यान े अनेक
रोग होतात . या झोनम य े िप याच े पाणी उपल ध नाही , तेथे मु य धोका हणज े
िनज लीकरण होय .
5. पा यात एक ूण िवरघळल े या घन पदाथा चे (टीडीएस ) उ च माण :
पाणी ह े सव क ृ सॉ ह ट आह े कारण त े संयुगे या िव त ृत ेणीचे ुतगतीन े िवरघळत े.
िप या या पा यात टीडीएस 500 िमिल ॅम/लीटर पे ा कमी असावा . पा यात टीडीएस या
उ च पातळीम ुळे मानवा ंम ये िविवध कार या आरो य सम या उ व ू शकतात .
munotes.in
Page 21
दूषण
21 २.४.३ जल द ूषणाच े उपाय
1. सांडपाणी ि या :
सांडपाणी ि या हणज े भौितक , रासायिनक िक ंवा जैिवक ि य े ारे सांडपा यातील
दूषक काढ ून टाकण े. या ि या िजत या अिधक काय म असतील िततक े पाणी व छ
होईल.
2. ह रत श ेती:
जागितक तरावर , शेतीचा वाटा 70% जल ोता ंचा आह े, यामुळे हवामानास अन ुकूल
िपके, पा याची गरज कमी करणार े काय म िस ंचन आिण ऊजा -काय म अ न उ पादन
असण े आव यक आह े. पा यात व ेश करणारी रसायन े मया िदत कर यासाठी िहरवी श ेती
देखील मह वाची आह े.
3. वादळाच े पाणी यव थापन :
यूएस ए हायन म टल ोट े शन एज सी (ईपीए) या मते, "वादळाच े पाणी यव थापन
हणज े पावसाच े पाणी िक ंवा िवतळल ेले बफ र यावर , लॉन आिण इतर िठकाणी वाह न
जाणे कमी करण े आिण पा या या ग ुणव ेत सुधारणा करण े." पाणी आिण पाणी अिधक
काय मतेने वापर यास मदत करत े.
4. वायू दूषण ितब ंध:
वायू दूषणाचा थेट प रणाम पा या या द ूिषततेवर होतो कारण मानवी े रत CO2
उ सज नांपैक 25% महासागरा ं ारे शोषल े जातात . या द ूषणाम ुळे आप या महासागरा ंचे
जलद आ लीकरण होत े आिण सागरी जीवन आिण वाळा ंना धोका िनमा ण होतो . हे होऊ
नये हणून वाय ू दूषण रोखण े हा सव म माग आहे.
5. लाि टक कचरा कमी करण े:
आप या महासागरातील 80% लाि टक जिमनी या ोता ंमधून आह े. आप या
महासागरात व ेश करणा -या लाि टकच े माण कमी कर यासाठी , आपण जागितक
तरावर लाि टकचा वापर कमी करण े आिण लाि टक कचरा यव थापन स ुधारणे या
दो ही गो ी आव यक आह ेत.
6. जलस ंधारण :
जलस ंधारणािशवाय आपण फार प ुढे जाणार नाही . जगाला व छ पा याचा अिधक चा ंगला
वापर करता य ेईल याची खा ी क न घ ेणे हे क थानी आह े. याचा अथ पाणी ह े दुिम ळ
ोत आह े याची जाणीव असण े, यानुसार याची काळजी घ ेणे आिण याच े जबाबदारीन े
यव थापन करण े.
munotes.in
Page 22
पया वरणीय अथ शा – II
22 २.५ वनी दूषण
वनी दूषणाची या या "वातावरणातील एक अवांिछत आिण हािनकारक आवाज ,
या या उपि थतीम ुळे य ना आिण ा या ंनाही अ व थता येते" अशी केली जाऊ
शकते. या य ेनुसार, वनी दूषण ते हा होते जे हा एकतर जा त आवाज िकंवा अि य
आवाज येतो याम ुळे नैसिग क समतोलात ता पुरता य यय येतो. ही या या सहसा वनी
िकंवा आवाजा ंना लागू होते जे यां या आवाजात िकंवा यां या उ पादनाम य े अनैसिग क
असतात . आपल े वातावरण असे आहे क आवाजापास ून वाचण े कठीण झाले आहे.
घरातील िव ुत उपकरणा ंम येही सतत गुंजन िकंवा बीिपंगचा आवाज असतो .
सव साधारणपण े, शहरी िनयोजना या अभावा मुळे अवांिछत आवाजा ं या संपका त वाढ होते.
यामुळे वेळीच आटो यात आण यासाठी वनी दूषण समजून घेणे आव यक आहे.
२.५.१ वनी दूषणाची कारण े
1. औ ोिगक करण :
बह तेक उ ोग मोठ्या माणात आवाज िनमा ण कर यास स म असल े या मोठ्या मशी स
वापरतात . यािशवाय कं ेसर, जनरेटर, ए झॉ ट फॅन, ाइंिडंग िम स यांसारखी िविवध
उपकरण े देखील मोठा आवाज िनमा ण कर यात भाग घेतात. या कारखा या ंम ये आिण
उ ोगा ंम ये आवाजाचा भाव कमी कर यासाठी इअर लग घातल ेले कामगार िदस यान े
आ ही प रिचत आहोत . तथािप , यासार या सावधिगरीच े उपाय के यावरही , उ च
पातळी या आवाजा या िव तृत दश नामुळे यां या वण मतेस दीघ काळ हानी होऊ
शकते.
2. िनकृ शहरी िनयोजन :
बह तेक िवकसनशील देशांम ये, खराब शहरी िनयोजन देखील एक मह वाची भूिमका
बजावत े. गजबजल ेली घरे, लहान जागा वाटून घेणारी मोठी कुटुंबे, पािक गव न भांडणे,
मूलभूत सुिवधांव न वारंवार होणार े भांडण यामुळे विन द ूषण होते, याम ुळे समाजाच े
वातावरण िबघडू शकते. जे हा िनवासी मालम ा आिण औ ोिगक इमारती जवळ असतात
ते हा शहरी वातावरणात वनी दूषण देखील होऊ शकते. अशा प रि थतीत ,
जवळपास या औ ोिगक मालम ेतील आवाज िनवासी मालम ेम ये राहणा या य या
मूलभूत क याणात अडथळा आणू शकतो . याचा केवळ यां या झोपेवर आिण िव ांती या
तासांवरच प रणाम होत नाही तर मुलां या िवकासावर आिण आरो यावरही िवपरीत
प रणाम होतो.
3. सामािजक काय म:
बह तांश सामािजक काय मांम ये ग गाट हा िशगेला पोहोचल ेला असतो . ल न असो, पाट् या
असो, पब, िड को िकंवा ाथ ना थळ असो, लोक सहसा थािनक शासनान े ठरवून
िदले या िनयमा ंचे उ लंघन करतात आिण प रसरात उप व िनमा ण करतात . लोक फुल
हॉ य ूमवर गाणी वाजवतात आिण म यरा ीपय त नाचतात , याम ुळे आजूबाजू या
लोकांची अव था अिधकच िबकट होते. बाजारात , लोकांचे ल वेधून घे यासाठी तु ही munotes.in
Page 23
दूषण
23 लोक मोठ्या आवाजात कपडे िवकताना पाह शकता . सु वातीला हे फारस े वाटत नसले
तरी कालांतराने, या आवाजा ं या सतत संपका त असल े या य या ऐक या या मतेवर
याचा प रणाम होतो.
4. वाहत ूक:
र या ंवरील मोठ्या माणात वाहने, घरांवर उडणारी िवमान े, भूिमगत गाड्यांमुळे मोठा
आवाज येतो आिण लोकांना याची सवय होणे कठीण जाते. उ च आवाजाम ुळे अशी
प रि थती उ वत े याम य े सामा य य यो य र या ऐक याची मता गमावत े.
5. बांधकाम उप म :
खाणकाम , पूल, धरणे, इमारती , थानक े, र ते, उड्डाणप ूल बांधणे यासारख े बांधकाम
उप म जगा या जवळजवळ येक भागात होतात . हे बांधकाम उप म दररोज घडतात
कारण आ हाला अिधक लोकांना सामाव ून घे यासाठी अिधक इमारती , पुलांची
आव यकता असत े. तथािप , हे आप याला काही माणात मदत करत असल े तरी,
दीघ काळापय त, बांधकाम ि याकलापा ंमधील आवाज या आवाजा या संपका त असल े या
य या ऐक या या मतेस अडथळा आणतो . याचा एक भाग बांधकाम कामगारा ंचा
समाव ेश आहे जे या कामांम ये भाग घेतात, तर दुसरा भाग अशा लोकांचा समाव ेश आहे
यांना यां या घरातून िकंवा वासात हा आवाज येतो. अगदी बंिद त जागेत केले या
इमारत च े रीमॉड ेिलंग के याने वणश कमी होऊ शकते. काँ टवर जॅकहॅमस चा
आवाज जवळ या कामगारा ंना आिण रिहवाशा ंना अ व थ कर यासाठी पुरेसा आहे.
6. घरगुती कामे:
आपण लोक गॅजेट्सने वेढलेले आहोत आिण आप या दैनंिदन जीवनात यांचा मोठ्या
माणावर वापर करतो . टी ही, मोबाईल , िम सर ाइंडर, ेशर कुकर, हॅ यूम लीनर ,
वॉिशंग मिशन आिण ायर, कूलर, एअर कंिडशनस यासार या गॅझेट्सचा आवाज िनमा ण
हो यात िकरकोळ योगदान आहे. तरीही , ते तुम या शेजार या जीवना या गुणव ेवर वाईट
कार े प रणाम करते. दूषणाचा हा कार िन प वी वाटत असला तरी, याचे दूरगामी
प रणाम आहेत. पया वरणा या आरो यावर होणार े दु प रणाम खूपच गंभीर आहेत.
दूषणाचा फटका केवळ थािनक व य ा या ंनाच बसत नाही, तर मानवालाही यामुळे
अनेक सम या ंना सामोर े जावे लागत आहे.
7. हवाई वाहत ुक तून होणारा आवाज :
अनेकांना यावर िव ास ठेवणे कठीण जात असल े तरी, हवाई वाहतूक देखील वनी
दूषणा या मह वप ूण पातळीला हातभार लावत े. एका िवमानाचा आवाज 130 dB पय त
आवाज िनमा ण क शकतो . आता, आप या हवाई े ात वास करणा या असं य
िवमाना ंमुळे िकती आवाज िनमा ण होतो याची क पना करा.
munotes.in
Page 24
पया वरणीय अथ शा – II
24 8. खानपान आिण नाइटलाइफ :
जे हा हवामान चांगले असत े ते हा रे टॉरंट्स, बार आिण टेरेस बाहेर पसरतात . रा ी उिशरा
पाट् या मोठ्या आवाजात सु असतात आिण पाट करणा यांनी केलेला अनाव यक
आवाज . हे 100 dB पे ा जा त वनीची िनिम ती क शकतात . याम य े पब आिण
लबमधील आवाजाचाही समाव ेश आहे.
9. ा या ंचा आवाज :
ा या ं या आवाजाक डे ल िदले जाऊ शकत नाही, िवशेषत: रडणारा िकंवा भुंकणारा
कु ी. ते सुमारे 60-80 dB आवाज िनमा ण क शकतात .
२.५.२ वनी दूषणाच े प रणाम
1. ऐक या या सम या :
कोणत ेही अवांिछत आवाज जे आपल े कान गाळ यासाठी बांधले गेले नाहीत यामुळे
शरीरात सम या िनमा ण होऊ शकतात . आपल े कान इजा न होता िविश ेणीतील
आवाज घेऊ शकतात . जॅकहॅमर, हॉन , यं साम ी , िवमान े आिण अगदी वाहने यांसारख े
मानविनिम त आवाज आप या वण ेणीसाठी खूप मोठे असू शकतात . मोठ्या
आवाजा या सतत संपका त रािह यान े आप या काना या पड ाच े नुकसान होऊ शकते
आिण वणश कमी होऊ शकते, याम ुळे िटिनटस िकंवा बिहरेपणा होऊ शकतो .
आप या शरीराची लय िनयंि त कर यासाठी आपल े कान नकळतपण े उचलतात या
आवाजा ंब लची आपली संवेदनशीलता देखील यामुळे कमी होते.
2. मानिसक सम या :
काया लये, बांधकाम थळे, बार आिण अगदी आप या घरांसार या कामकाजा या िठकाणी
जा त वनी दूषणाम ुळे मानिसक आरो यावर प रणाम होऊ शकतो . अ यास दश िवते क
आ मक वत न, झोपेचा ास, सतत तणाव , थकवा , नैरा य, िचंता, उ माद आिण उ च
र दाब मानवा ंम ये तसेच ा या ंम ये जा त आवाजा या पातळीशी संबंिधत असू
शकतात . वाढ या आवाजान े िचडिचड ेपणाची पातळी वाढते आिण लोक कमी-अिधक
माणात ण बनतात .
3. शारी रक सम या :
वनी दूषणाम ुळे डोकेदुखी, उ च र दाब , ासो छवासाची आंदोलन े, धाव या या नाडी
आिण अ यंत मोठ्याने, सतत आवाजा या संपका त रािह यास , जठराची सूज, कोलायिटस
आिण दयिवकाराचा झटका येऊ शकतो .
4. सं ाना मक सम या आिण वत णूक बदल:
आवाजाचा म दू या ितसादा ंवर आिण लोकां या ल क ि त कर या या मतेवर प रणाम
होतो, याम ुळे कालांतराने काय मतेची पातळी कमी होते. इतर वनी लहर माण े, जे हा
ते म दूकडे जाते ते हा खूप जा त आवाज के याने ितसाद दर कमी होतो तसेच मन सु त munotes.in
Page 25
दूषण
25 होते. ते मरणश साठीही खराब आहे, यामुळे अ यास करणे कठीण होते. रे वे टेशन
िकंवा िवमानतळाजवळ राहणा या शाळकरी मुलांना िशक यात अडचणी येत अस याच े
अ या सातून िदसून आले आहे. संशोधनात असे िदसून आले आहे क जे लोक
िवमानतळा ंजवळ िकंवा य त र या ंजवळ राहतात , यांना डोकेदुखीचे माण जा त
असत े, झोपे या गो या आिण उपशामक जा त माणात घेतात, िकरकोळ अपघात
हो याची अिधक श यता असत े आिण यांना मानिसक उपचा र घे याची श यता असत े.
5. झोपेचे िवकार :
या णी हे फारस े िदसत नसले तरी, खूप जा त आवाजाम ुळे तुम या झोप या या
प तीम य े अडथळा िनमा ण हो याची श यता असत े, याम ुळे िचडिचड आिण अ व थ
प रि थती िनमा ण होते. रा ी चांगली झोप न घेत यास , तु हाला थकवा संबंिधत अनेक
सम या येऊ शकतात . याचा प रणाम काया लयात तसेच घरातील तुम या कामिगरीवर
होईल. यामुळे तुम या शरीराला यो य िव ांती दे यासाठी शांत झोप घे याची िशफारस
केली जाते. जर एखा ा िविश आवाजाम ुळे तुमची झोप य यय आणत असेल, तर ती
कमी कर यासाठी कृती कर यायो य उपाय करा. काही घटना ंम ये, ते पूण पणे अटळ आहे;
इतर काही उदाहरण े आहेत (जसे क टी ही िकंवा गॅझेटचा आवाज ) या चांग या
जीवनश ैलीत बदल क न सहज टाळता येतात. िवशेष हणज े, आप या कानांना 16 तास
आिण याह नही अिधक दोन तास 100 dB या ए सपोज रसाठी िव ांतीची आव यकता
असत े.
6. दयाशी संबंिधत सम या :
र दाब पातळी , दय व र वािह यास ंबंधी रोग आिण तणाव -संबंिधत दय सम या वाढत
आहेत. अ यासा ंनी असे सुचवले आहे क उ च-ती ते या आवाजाम ुळे उ च र दाब होतो
आिण दयाचा ठोका वाढतो कारण यामुळे सामा य र वाहात अडथळा येतो. हे दर
आटोपशीर पातळीवर आणण े हे वनी दूषणािवषयी या आप या आकलनावर अवल ंबून
अस यान े, आप याला दु प रणामा ंपासून सावध राह याची आिण या प रि थतीचा
िवचारप ूव क सामना करणे आव यक आहे.
7. संवाद साध यात अडचण :
उ च डेिसबल आवाज सम या िनमा ण क शकतो आिण लोकांमधील मु संवादावर
प रणाम क शकतो . यामुळे गैरसमज होऊ शकतो आिण तु हाला समोर या य ला
समजून घे यात अडचण येऊ शकते. सतत ती ण आवाजाम ुळे तु हाला ती डोकेदुखी
होऊ शकते आिण तुमचे भाविनक संतुलन िबघडू शकते.
8. व यजीवा ंवर प रणाम :
व य ा या ंना वनी दूषणाम ुळे मानवा ंपे ा िकतीतरी अिधक सम या ंना त ड ावे लागत े
कारण ते आवाजावर अिधक अवल ंबून असतात . ा या ंना आप याप े ा चांगली ऐक याची
भावना िवकिसत होते कारण यांचे जगणे यावर अवल ंबून असत े. बायोलॉजी लेटस म ये
नुक याच कािशत झाले या एका अ यासात असे आढळ ून आले आहे क मानवान े िनमा ण munotes.in
Page 26
पया वरणीय अथ शा – II
26 केले या आवाजाचा मोठ्या माणावर ा या ंवर प रणाम होतो. जा त आवाजाच े
दु प रणाम घरातूनच होऊ लागतात . िजथे सतत आवाज असतो अशा घरांम ये पाळीव
ाणी अिधक आ मकपण े िति या देतात. ते अिधक सहजपण े िवचिलत होतात आिण
वत णुक शी संबंिधत अनेक सम या ंना त ड देतात. िनसगा त ा या ंची वणश कमी
हो याचा ास होऊ शकतो , याम ुळे ते सहज िशकार बनतात आिण लोकस ं या कमी होते.
इतर िशकार कर यात अकाय म बनतात , याम ुळे पया वरणाच े संतुलन िबघडत े.
२.५.३ वनी दूषणाच े उपाय
या अ य श ूवर मात कर यासाठी वनी दूषणाबाबत जाग कता आव यक आहे हे
जागितक आरो य संघटना मा य करते. स या , वनी दूषण कमी कर यासाठी फारस े
उपाय नाहीत . तथािप , सरकार पुढील मागा नी मदत क शकतात :
• ितबंधा मक आिण सुधारा मक उपाय समािव करणार े िनयम थािपत करणे.
• वनी यव थापन सुिनि त कर यासाठी आिण वनी दूषण कमी कर यासाठी सरकार
काही े े, ामीण भागातील काही भाग, नैसिग क आवडीच े े , शहरातील उ ान े
इ याद च े संर ण कर यासाठी उपाययोजना क शकतात .
• िनवासी े े आिण िवमानतळा ंसारख े आवाजाच े ोत यां यात अिनवाय िवभ करणे.
• पादचारी े े तयार करणे जेथे ठरािवक वेळी माल उतरव या यित र रहदारीला
जा यास परवानगी नाही.
• आवाजाची मया दा ओला ंड यास दंड.
• वनी दूषणाशी लढ या चे इतर माग हणज े लब, बार, पाट् या आिण िड कोमधील
आवाजाची पातळी िनयंि त करणे.
• साव जिनक लाऊड पीकर काढून टाकण े हा आणखी एक माग आहे या ार े दूषणाचा
ितकार केला जाऊ शकतो .
• पु हा, चांगले शहरी िनयोजन ‘नो-नॉईज ’ झोन तयार कर यात मदत क शकते, जेथे
हॉिन ग आिण औ ोिगक आवाज सहन केला जात नाही.
• अिधक काय म पया यांसह पारंपा रक डांबर बदलण े देखील 3 dB पय त रहदारी आवाज
कमी कर यात मदत क शकते.
२.६
१. जमीन दूषण हणज े काय? जमीन दूषणा या कारणा ंची चचा करा.
२. जमीन दूषणाच े प रणाम काय आहेत?
३. जमीन दूषणा या उपाया ंची चचा करा. munotes.in
Page 27
दूषण
27 ४. जल द ूषण हणज े काय? जल द ूषणा या कारणा ंची चचा करा.
५. जल द ूषणाच े प रणाम काय होतात ?
६. जल द ूषणा या उपाया ंची चचा करा.
७. वायू दूषण हणज े काय? वायू दूषणा या कारणा ंची चचा करा.
८. वायू दूषणाच े काय प रणाम होतात ?
९. वायू दूषणा या उपाया ंची चचा करा.
१०. वनी दूषण हणज े काय? वनी दूषणा या कारणा ंची चचा करा.
११. वनी दूषणाच े काय प रणा म होतात ?
१२. वनी दूषणा या उपाया ंची चचा करा.
munotes.in
Page 28
28 ३
पया वरणीय लेखांकन - १
घटक रचना
३.0 अ ययनाची उि य े
३.१ तावना
३.२ पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाचा अथ आिण उि ्ये
३.३ पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाच े मह व
३.४ पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली
३.५ पया वरण आिण नैसिग क संसाधन लेखांकन
३.६ सरावासाठी
३.७ संदभ
३.0 अ ययनाची उि य े ( Learning Objectives)
या घटकाचा अ यास के यानंतर, आपण पुढील मु े समजून घेऊ शकाल :
● पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाचा अथ आिण उि ्ये
● पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाच े मह व
● पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली (SEEA) चा अथ , SEEA चे घटक,
SEEA वाप न रा ीय उ प नाची गणना , SEEA चे फायद े आिण SEEA या
मया दा
● पया वरण आिण नैसिग क संसाधन लेखांकन (ENRA) चा अथ , ENRA अंतग त
लेखांकन ि या , ENRA अंतग त िन वळ घरगुती उ पादन (NDP) ची नमुना गणना ,
ENRA चे फायद े, ENRA या मया दा
३.१ तावना (Introduction)
नैसिग क संसाधना ंची संक पना पया वरणाम य े अि त वात असल े या सव कार या
पया वरणीय मालम ा ंना संदिभ त करते.आिथ क वाढ, रोजगार आिण शेवटी देशा या
समृ ीसाठी नैसिग क ोत आव यक आहे. हणूनच नैसिग क संसाधन लेखांकन लेखांकन
करणे अितशय मह वाच े आहे. munotes.in
Page 29
पया वरणीय लेखांकन -१
29 ३.२ पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाचा अथ आिण
उि ्ये (Meaning and Objectives of Accounting for
Environmental and Natural Resources)
नैसिग क संसाधन लेखांकन हे रा ीय उ प न आिण उ पादन लेखा या संक पना ंना
नैसिग क ोत आिण पया वरणीय सम यां या िव ेषणासह जोडत े.
पया वरणीय नैसिग क ोत लेखांकन ही एक लेखा णाली आहे जी बायोटा ( हणज ेच
एखा ा िविश देशातील ाणी आिण वन पत च े जीवन , अिधवास िकंवा भौगोिलक
कालावधी - उ पािदत िकंवा जंगली) उप-मालम ा , पाणी आिण जमीन , या या जलचर
आिण थलीय प रसं थेसह इतर नैसिग क संसाधना ंचा िहशोब ठेवते. दुस या श दात ,
पया वरणीय आिण नैसिग क संसाधना ंचा लेखा जोगा साठवण आिण मू यमापनाची संबंिधत
आहे. जैिवक आिण अजैिवक संसाधना ंचा समाव ेश असल े या नैसिग क मालम े या साठा
आिण यात या बदलासह जलीय आिण थलीय प रसं थेसह पाणी आिण जमीन यांचा
समाव ेश करते. “नैसिग क ोत लेखा’, “ह रत लेखा” आिण ‘पया वरणीय लेखा’ या सं ा या
िवषयावरील सािह याम य े पर पर वापर या जातात आिण यांना समानाथ सु ा मानल े
जाते.
सो या श दात नैसिग क संसाधना ंचा िहशोब ही नैसिग क संसाधना ंचा साठा आिण यातील
बदला ंचा अंदाज वाप न आिथ क कलापा ंमुळे नैसिग क संसाधन कमी होणे आिण
पया वरणीय हासाच े अंदािजत मू य ठरिव याची ि या आहे. जमीन , पाणी , जंगले आिण
खिनज संप ी या नैसिग क संसाधना ंचा िहशोब ठेव यासाठी नैसिग क ोत व लेखांकनाचा
वापर केला जातो. नैसिग क संसाधन लेखांकनाच े उपिवभाग हणज े जमीन संसाधन लेखा,
वन संसाधन लेखा, म य संसाधन लेखा, पया वरण कचरा िव हेवाट सेवा इ यादी आहेत.
नैसिग क संसाधन लेखांकनाची उि ्ये:
● संसाधना ंचे कोणत े साठे िदले या मुदतीत उपल ध आहेत याचे ताळेबंद तयार करणे.
● या साठ्यांचे कोणत े उपयोग केले जातात , ते कोण या ोतांमधून घेतले जातात आिण
तेल कसे जोडल े जातात िकंवा कालांतराने कसे बदलल े जातात आिण
● साठा खाती आिण वाह खाती सुसंगत आहेत का याची खा ी करणे, जेणेक न
कोण याही वषा तील ताळेबंद मागील वषा या ताळेबंदाशी जुळू शकेल.
३.३ पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाच े मह व
(Importance of Accounting for Environmental and
Natural Resources)
1. मािहतीची तरतूद: नैसिग क संसाधन लेखांकन नैसिग क ोता ंची स ि थ ती आिण
यां यावर होणा या बदलाची मािहती देते. नैसिग क संसाधन े आिण पया वरणीय
मालम ा ंची ि थती , यांचा वापर आिण यांचे मू य, तसेच पया वरण संर ण आिण
संसाधन यव थापन खच यावर मािहती दान करते. munotes.in
Page 30
पया वरणीय अथ शा – II
30 2. खच - लाभ िव ेषण: नैसिग क संसाधन लेखांकन हे नैसिग क संसाधना ं या
देखभाल िकंवा जीण ाराशी संबंिधत उ प न आिण खचा ची मािहती दान करते, जे
खच - लाभ िव ेषणाचा अिवभा य भाग आहे.
3. पया वरण धोरणाच े समथ न: नैसिग क ोत लेखांकन पया वरणीय धोरणा या
रचनेला समथ न देते कारण ते िनण य घे याक रता मह वाची मािहती दान करते.
पया वरणाची ि थती , काळान ुसार ते कसे बदलत आहे आिण िविवध धोरण पया यांचे
प रणाम समजून घे यासाठी धोरणकत हे लेखांकन वाप शकतात . पया वरण
संसाधना ं या संर णासाठी सरकारी धोरणा या भावी तेचे सु ा ते िव ेषण करतात .
4. संसाधना ंचे जतन आिण पुनस चय: नैसिग क ोत लेखांकन हे कोणती संसाधन े
वेगाने कमी होत चालली आहेत आिण कोणती संसाधन े पुनस चियत करणे आव यक
आहे याची मािहती देते. या लेखांकना ार े गोळा केले या मािहती या आधार े या
संदभा त सरकारी आिण खाजगी कृती प के या जाऊ शकतात .
5. जबाबदारी िनि त करणे: नैसिग क संसाधना ंचा लेखाजोगा संसाधना ंचे शोषण आिण
नैसिग क संसाधना ंवर प रणाम करणा या बदला ंिवषयी मािहती पुरव यासाठी सरकारला
जबाबदार बनवू शकतो . जबाबदारी सोपवण े मह वाच े आहे कारण ते ोत यव थापन
आिण यो य िनण य घे यास अिधका या ंना जबाबदार बनवत े.
6. शा त पया वरण िवकास ो साहन : नैसिग क संसाधन लेखांकन े ीय आिण
यापक आिथ क तरांवर एकाि मक पया वरणीय आिण आिथ क िव ेषणासाठी धोरण
तयार कर यास समथ न देऊ शकते. हे येक संसाधना ंचा वेळोवेळी वापर करताना
एकूण साठा िनि त कर यात मदत करते. यामुळे यां या पुढील वापरास ंदभा त
िनण य घे यास आिण पया यी कृती योजना िनवड यास मदत होते. हे लेखांकन
पया वरणीय सम या ओळख यासाठी , यावर उपाययोजना शोध यासाठी आिण
शा त िवकास धोरणा ंची आखणी कर या साठी सहा यकारी ठरते.
7. कामिगरी िनद शक: नैसिग क संसाधन लेखाचा वापर पया वरणीय कामिगरी िकंवा
समृ ी िनद शक तयार कर यासाठी केला जाऊ शकतो . अशा कार े , अथ यव थ े या
िनरंतर उ पादकत ेला ो साहन दे यासाठी पया वरण आिण अथ यव था यां यातील
संबंध दिश त कर याच े साधन हणून या लेखाकड े पािहल े जाते. नैसिग क संसाधन
लेखा ार े िनमा ण होणारी मािहती आिथ क वाढ आिण आिथ क िवकास तसेच
पया वरणाची ि थती यां यातील संतुलन राख यासाठी वापरली जाऊ शकते.
8. नैसिग क संसाधना ंचे यव थापन : नैसिग क संसाधनाच े लेखांकन हे वेळोवेळी
नैसिग क संसाधना ंचा साठा आिण वाह याचा अ यास क न संसाधन यव थापनास
मदत क शकते. पया वरणाचा समतोल राख यासाठी , पया वरणाचा पुढील नाश
टाळ यासाठी आिण नैसिग क संसाधना ंचा अित वापर टाळ यासाठी संसाधना ंचे
यव थापन मह वाचे ठरते.
9. हवामान बदलाचा सामना : नैसिग क संसाधना ंचे लेखांकन हे हवामान बदलाबाबत
यो य िनण य घे यास सरकारला मदत कर यात मह वाची भूिमका बजाव ू शकते. या munotes.in
Page 31
पया वरणीय लेखांकन -१
31 लेखा मध या मालम ा खाते आिण वाह खाते या सांि यक य समुदाया ार े,
हवामान बदला ंचे िनरी ण , मोजमाप आिण िव ेषण कर यासाठी उपयु आधार
हणून ओळखल े गेले आहे.
10. िवकासा मक क पा ंचे पया वरणावरील भावाच े मू यांकन: नैसिग क संसाधन
लेखा- जो िवकास ि य ेत वापर या जाणा या नैसिग क संसाधना ंचा लेखाजोगा
करताना अथ यव थ ेतील एकूण न याची गणना करतो , तो हाती घेतले या
क पा ं या पया वरणीय भावा ंचे मू यांकन कर यासाठी िनणा यक भूिमका बजाव ू
शकतो .
३.४ पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली (System of
Environmental - Economic Accounting SEEA)
३.४.१ पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली System of Environmental -
Economic Accounting - SEEA) चा अथ :
संयु रा सांिखक आयोगान े 2012 म ये पया वरण आिण अथ यव थ ेचा पर पर संबंध
मोज यासाठी आंतररा ीय सांि यक य मानक हणून SEEA ला वीकारल े होते. ही
एक सांि यक य चौकट आहे जी पया वरणाची ि थती , अथ यव थ ेत पया वरणाच े योगदान
आिण पया वरणावरील अथ यव थ ेचा भाव मोज यासाठी आिथ क आिण पया वरणीय ,
संरिचत लेखा चौकटीत भौितक आिण आिथ क दो ही ीने मािहती एक करते.
संक पना , प रभाषा , वग करण , लेखा िनयम आिण त या ंचा मानक संच वाप न
SEEA ारे मािहती संकिलत करणार े देश िव सनीय मािहती तयार कर यास स म
बनते कालांतराने गतीचा भावीपण े मागोवा घेऊ शकतात . SEEA मधील संक पना
आिण या या , सव देशांत समानपण े लागू होईल अशा कार े रिचत के या गे या आहेत.
याच वेळी SEEA हे पुरेसे लविचक आहे याम ुळे देश यां या िविश धोरणा मक ांची
उ रे दे यासाठी यािवषयीच े खाते तयार क शकतात , याम ुळे रा ीय आिथ क
िवकासाची मािहती िमळत े.
● पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली System of Environmental -
Economic A ccounting - SEEA) चे घटक :
SEEA िविवध उपाया ंवर आधा रत आहे:
1. नैसिग क भांडवलाचा भौितक साठा आिण यांचे आिथ क मू य
2. अथ यव थ ेतील भौितक संसाधन वाह ( जमीन , धातू आिण खिनज े, इमारती
लाकूड , ऊजा , पाणी , मासे, इ यादी )
3. अथ यव थ ेतील पया वरणाम य े अविश वाह (हवेचे उ सज न, पा याच े सांडपाणी ,
घनकचरा )
4. पया वरणीय उप म जसे क संर ण खच , कर आिण अनुदान munotes.in
Page 32
पया वरणीय अथ शा – II
32 5. जैव िविवधता आिण यां या सेवा
6. आिथ क उप म ( उ पादन आिण ाहक ) ची सामािजक फाय ा ंशी तुलना
वरील संबंधात, SEEA म ये खालील तीन िवभाग आहेत:
1. SEEA क ीय आराखडा ( THE SEEA CENTRAL FRAMEWORK ) :
संयु रा सांि यक आयोगान े, २०१२ म ये पया वरण- आिथ क लेखासाठी पिहल े
आंतररा ीय मानक हणून SEEA क ीय आराखडा (SEEA CF) वीकारल े होते.
SEEA -CF अथ यव थ ेचा ि कोन ल ात घेता आिण अथ यव था , पया वरणाचा -
दाता हणून, याचा कसा वापर करत आहे आिण याचबरोबर आिथ क
ि याकलापा ंमुळे नैसिग क संसाधना ंचा आिण अवशेषांचा , कचरा आिण उ सज नाचा
हवा आिण पा यात होणा या प रणाम याचे ही मोजमाप करते.
2. SEEA प रस ं था लेखा (THE SEE A ECOSYSTEM ACCOUNTING
SEEA EA) : याम य े प रसं था िवषयक वत मान ानाच े रा ीय उ प न ब लच े
सं ेषण दान केले जाते. हे प रसं थे या ि कोनात ून यां या काया चे मोजमाप
करते.
3. SEEA अनु योग आिण िव तार (THE SEEA APPLICATIONS AND
EXTENSION S) : हे िवभाग , SEEA क ीय आराखडा आधा रत खा या ंचे संकलक
आिण धोरणक या ना या मधून मािहती वाप न िनण य, धोरणाचा आढावा व िव ेषण
आिण संशोधनात ही मािहती कशी वापरली जाऊ शकते हे प करते.
● SEEA वाप न रा ीय उ प नाची गणना :
रा ीय उ प नाची गणना करताना SEEA खालील बाब वर ल क ि त करते:
1. दुिम ळ नैसिग क संसाधना ंचा हास कर यासाठीचा लेखा
2. पया वरणाचा हास आिण यावरील ितबंधक खचा चे मोजमाप
अशा कार े, ढोबळ देशांतग त उ प न - Gross National Product (GDP)
घटका ंचे म ये वरील घटका ंचे समायोजन कर यासाठी , खालील समीकरण सरलीक ृत
प तीन े सांिगतल े जाऊ शकते:
GDP = C + I + G + ( X -M) ………… (1)
येथे ,
C = उपभोग खच
I = गुंतवणूक िकंवा भांडवल साठा
G = सरकारी खच munotes.in
Page 33
पया वरणीय लेखांकन -१
33 X = िनया त
M = आयात
(X - M ) = िन वळ िनया त
समीकरण (१) पु हा खालील माण े िलिहल े जाऊ शकते-
GDP = (X -M) + C + I + G …………… (2)
समीकरण (१) पु हा खालील माण े िलिहल े जाऊ शकते-
भांडवली संचय / साठा साधारणपण े उ पािदत आिथ क मालम ा आिण िबगर - उ पािदत
आिथ क मालम ा ंचे भांडवल संचय दश वते.
हणज ेच,
भांडवली संचय = उ पािदत आिथ क मालम ा + िबगर उ पािदत आिथ क मालम ा
तथािप , अशा आिथ क मालम ा िनमा ण करताना , पया वरण / नैसिग क संसाधना ंचा वापर
केला जातो. अशा वापराम ुळे संिचत नैसिग क मालम ेत बदल घडू शकतात . तथािप , अशा
आिथ क मालम ा िनमा ण करताना , पया वरण / नैसिग क संसाधनाचा वापर केला जातो.
अशा वापराम ुळे संिचत नैसिग क मालम ेत बदल घडू शकतात .
तर, िबगर उ पािदत नैसिग क मालम ेचे व िन वळ िबगर उ पािदत आिथ क मालम े या
संचयाच े समायोजन केले जाते.
अशा कार े, वरील समीकरण (२) मध या भांडवली संचयाला बदलून, 'पया वरणास
समायोिजत देशांतग त उ प न ' िकंवा 'पया वरणीय देशांतग त उ प न ’ Environmental
Domestic Product (EDP) चे नवीन समीकरण ा केले जाऊ शकते-
EDP = (X -M) + C + G+ ( उ पािदत आिथ क मालम ा - िबगर उ पािदत नैसिग क
मालम ा ंचा िन वळ संचय )
३.४.२ SEEA चे फायद े:
1. SEEA पया वरणावर आिथ क धोरणा ं या व आिथ क धोरणा ंवर पया वरणा या
प रणामा ंचे स म िव ेषण करते.
2. धोरणे रचनेसाठी सं या मक आधार दान करते.
3. पया वरणावर प रणाम करणार े सामािजक - आिथ क चालक , दबाव, प रणाम आिण
यांचे ितसाद यामुळे ओळखल े जातात .
4. पया वरणीय िनयम आिण संसाधन यव थापन यां याशी संबंिधत धोरणा ंना समाधान
देते. munotes.in
Page 34
पया वरणीय अथ शा – II
34 5. पया वरण आिण अथ यव था यां यातील संबंध य करणारी िनद शांक दान करते.
6. देशा या िव मान रा ीय लेखा णालीम य े यामुळे सुसंगतता राखता येते.
पया वरणीय मानवत ेचे बाजार मू यांकन आिण रा ीय उ प न लेखाम य े या या
वाहाच े समाव ेशन करणे, आिथ क आिण भौितक मािहतीच े दुवे, पया वरणीय घट
िकंवा हास इ याद साठी रा ीय खाती समायोिजत कर यास देशांना SEEA
स म बनवत े.
7. SEEA मुळे तुलना मक िव ेषण करणे श य होते.
8. शा त िवकासाच े ल य साध यासाठी समाजातील िविवध भाग धारका ंवर जसे क
उ ोग , सरकार े, कुटुंब यांची जबाबदारी ठरवत े.
9. पया वरणीय िव ेषणासाठी उपयु असे िनद शांक आिण समु चय िवकिसत करते.
जसे क संसाधना ंचा वापर आिण काय मता, उ पादन , रोजगार आिण पया वरणीय
ि या कलापा ंशी संबंिधत खच , पया वरण कर पया वरण आिण अनुदान, संसाधना ंची
कमतरता इ यादी .
३.४.३ SEEA या मया दा:
1. सतत संशोधन आिण चाचणी आव यक .
2. मोठ्या माणात मािहती गोळा कर याची आव यकता .
3. मोठ्या संसाधना ंचा आिण आधुिनक तं ानाचा वापर करावा लागतो , जे
अ पिवकिसत देशांम ये श य नसते.
4. संपूण िच पाहणे नेहमीच सोपे नसते, हणज ेच एखादी गो इतर गो शी कशी
संबंिधत आहे हे सहजपण े सांगता येत नाही तसेच अथ यव था , पया वरण आिण
समाज यां यातील पर पर संबंध अचूकपणे समजण े सोपे नसते.
5. दुसरी अजून एक सम या उ वत े ती हणज े जे हा पया वरण दूषणाच े प रणाम काही
दीघ काळान ंतर यमान होतात . यामुळे केवळ ता कालीन प रणामा ंचा अंदाज
लाव यास चुक चे धोरणा मक िनण य घेतले जाऊ शकतात .
३.५ पया वरण आिण नैसिग क संसाधन लेखांकन ( Environmental
and Natural Resources Accounting)
३.५.१ तावना :
1990 या दशकात िफिलपाई स या पया वरण आिण नैसिग क संसाधन िवभागान े,
युनायटेड टेट्स एज सी इंटरनॅशनल डेवलपम ट (USAID) या िनधी या सहा यान े ,
पया वरणीय आिण नैसिग क संसाधन े लेखा क प , चांग या धोरणा मक िनण यां या
अंमलबजावणीसाठी हातात घेतला होता. या क पाची उि े खालील माण े होती: munotes.in
Page 35
पया वरणीय लेखांकन -१
35 1. अथ यव था आिण पया वरण यां या पर पर संबंधांची तपासणी कर यासाठी यं णा
िवकिसत करणे.
2. नैसिग क ोत आिण पया वरण धोरणा ला मह वप ूण असल े या अथ यव थ े या िविश
े ांवर सुधा रत मािहती तयार करणे.
3. रा ीय वाढ आिण िवकासासाठी चांगले उपाय दान करणे.
३.५.२ अथ :
िफिलपाई सम य े 1990 या दशकापास ून USAID या अथ सहा यान े पया वरण आिण
नैसिग क संसाधना ं या लेखा क पा ारे पया वरण आिण नैसिग क संसाधन लेखांकन
(ENRA) णाली लागू केली आहे. ENRA चे मूलभूत त व असे आहे क , आिथ क ्या
मौ यवान पया वरणीय मालम ा ंची सेवा, ही लेखा णाली म ये मानवा या मालम े या
सेवा जसे क कारखान े आिण मशीन यासारखीच मानली पािहजे. याच माण े नैसिग क
मालम ेचा होणारा आिथ क घसारा सु ा ल ात घेतला पािहज े. अशा कार े हा ीकोण
पया वरणा या िबगर बाजार सेवेचे मू य रा ीय उ प नात जोडतो तर दूषणाम ुळे होणार े
याचे नुकसान वजा करतो आिण नैसिग क भांडवलाची घट वजा क न पया वरणीय िन वळ
देशांतग त उ प न ( Evironmental Net Domestic Product) ची गणना करतो आिण
नैसिग क संसाधना ंची वाढ आिण नैसिग क संसाधना ंचे नवीन शोधून या दो ही गो चा यात
समाव ेश करतो .
दुस या श दात , पया वरण आिण नैसिग क संसाधन े लेखांकन जिटल जैिवक- भौितक
मािहती एकि त करते, पया वरणातील बदला ंचा मागोवा घेते आिण या बदलाला आिथ क
आिण इतर मानवी ि याकलापा ंशी जोडत े.
३.५.३ ENRA अंतग त लेखा ि या :
पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंची लेखांकन ि या ही पया वरणीय लेखा ि य े या
सारखीच आहे. या ि य ेत पुढील गो चा समाव ेश केला जातो:
पायरी 1: प रसं थे ारे दे यात येणा या िविवध सेवांची ओळख
पायरी 2: प रसं थे ारे दे यात येणा या सेवांचे सांि यक य माण मोजमाप
पायरी 3: प रसं थे ारे दे यात येणा या िविवध सेवांची भौितक खाते अंतग त मांडणी.
पायरी 4 : भौितक खा या ंचे आिथ क मू यांकन.
पायरी 5 : रा ीय उ प नाचा अंदाज घेऊन आिथ क खाती यात समायोिजत करणे.
३.५.४ ENRA अंतग त िन वळ घरगुती उ पादन (NDP) ची नमुना गणना :
वर नमूद के या माण े नैसिग क भांडवली लेखाम य े, आिथ क ि याकलापा ं या
प रणाम व प संसाधन कमी हो याच े मू य आिण पया वरणाचा हास यांचे मू य मोजल े munotes.in
Page 36
पया वरणीय अथ शा – II
36 जाते आिण ते खाली िदले या ढोबळ देशांतग त उ प न (GDP) म ये समायोिजत केले
जाते:
पायरी 1: ढोबळ देशांतग त उ प नाची गणना (GDP) :
GDP = C+ I + G + (X -M) …..1
येथे ,
C = उपभोग खच
I = गुंतवणूक िकंवा भांडवल साठा
G = सरकारी खच
X = िनया त
M = आयात
(X - M ) = िन वळ िनया त
पायरी 2: िन वळ देशांतग त उ प नाची गणना (NDP):
NDP = GDP - D …..2
येथे ,
D = उ पािदत भांडवलातील घसारा
पायरी 3: पया वरणीय समायोिजत (ENDP) िकंवा पया वरण िन वळ देशांतग त उ प नाची
(EDP) गणना
EDP = NDP - नैसिग क संसाधनाची घट - पया वरणाचा ास …..3
३.५.५ ENRA चे फायद े :
1. हे लेखांकन अथ यव थ े या यापक आिथ क कामिगरीच े मू यांकन करते कारण ते
पया वरणास समायोिजत NDP िकंवा पया वरण िन वळ देशांतग त उ प न (EDP)
हणज ेच ते अथ यव थ े ारे तयार केले या व तू व सेवांचे वा तिवक िन वळ मू य
मोजत े.
2. े ीय पया वरणीय समायोिजत NDP िकंवा े ीय पया वरणीय िन वळ घरगुती
उ पादन , िन वळ देशांतग त उ प न (EDP) या आधारावर उ ोगा ं या सापे
मह वान ुसार यो य औ ोिगक धोरण तयार कर यास मदत करते.
3. शा त िवकास धोरणा या भावाच े मू यमापन ENRA ारी केले जाऊ शकते. munotes.in
Page 37
पया वरणीय लेखांकन -१
37 4. पया वरणीय समायोिजत NDP िकंवा पया वरणीय िन वळ देशांतग त उ प न (EDP)
या आधारावर अनेक नवीन िनद शांक ठरिवता व मोजता येतात.
उदा. ठरािवक कालावधीत पया वरणीय भाव , नैसिग क मालम ा , पया वरणीय गुंतवणूक,
अ सल भांडवली उ पादकता
३.५.६ ENRA या मया दा:
1. यात नैसिग क संसाधन े आिण पया वरणीय काया ची सव आिथ क मू ये समािव नाहीत .
2. हे लेखांकन पया वरण अप रवत नीयत ेला सामोर े जात नाही अथा त नैसिग क मालम ा
/ संसाधना ंचे कायमच े नुकसान या गो च े मोजमाप करीत नाही.
3. यात पया वरण आिण सामािजक िनद शांक पूरक हणून असण े आव यक आहे.
३.६ सरावासाठी ( Questions for Pactice)
1. पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाचा अथ आिण उि ्ये प करा.
2. पया वरण आिण नैसिग क संसाधना ंसाठी लेखांकनाच े मह व िलहा.
3. पया वरण आिण आिथ क लेखांकन णाली यावर थोड यात टीप िलहा.
4. पया वरण आिण नैसिग क संसाधन लेखांकन प करा.
३.७ संदभ (References)
1. Barry C. F ields: Environmental Economics : An Introduction, McGraw
Hill International Edition, 1997.
2. Charles Kolstad : Environmental Economics, Oxford University Press,
New York, 2000.
3. Hanley Nick, Shogren Jason and White Ben: Introduction to
Environmental Economics , Oxford University Press, 2001.
4. Mickwitz, Per. (2003). A Framework for Evaluating Environmental
Policy Instruments Context and Key Concepts. Evaluation.
5. Smith Stephen: Environmental Economics: A very Short Introduction,
1st Edition, Oxford University Pr ess, New York, 2011
munotes.in
Page 38
38
४
पया वरणीय लेखांकन -२
घटक रचना
४.0 अ ययनाची उि य े
४.१ तावना
४.२ रा ीय लेखा णालीत पया वरण लेखाचे एक ीकरण : ह रत ठोबळ देशांतग त उ प न
४.३ ह रतवाढ िनद शांक
४.४ ह रत यवसाय
४.५ ह रत ाहक
४.६ सरावासाठी
४.७ संदभ
४.0 . अ ययनाची उि य े ( Learning Objectives)
या घटकाचा अ यास के यानंतर, आपण पुढील मु े समजून घेऊ शकाल :
● ह रत ढोबळ देशांतग त उ प नाचा अथ , ह रत GDP ची गरज , ह रत GDP ची गणना
कर यासाठी या पाय या , ह रत GDP या मया दा
● ह रत आिथ क वाढीचा अथ , ह रत आिथ क वाढीची उि ्ये , ह रत वाढ िनद शांकाचा
अथ , िनद शक गट, ह रत वाढ िनद शका या मया दा
● ह रत यवसायाचा अथ , ह रत यवसाय िवकिसत कर यासाठीची धोरणे , ह रत
यवसायाच े मह व , ह रत यवसायात शा तता आण यासमोरील आ हान े
● ह रत ाहक - अथ , ह रत ाहका ंम ये सामा यत : असल ेली वैिश ्ये, ह रत
ाहकवादाच े मह व
४.१ तावना (Introduction)
Green GDP ची संक पना जे स टोबीन आिण िव यम नॉडहास यांसार या
अथ शा ा ं या लेखनात ून उदयास आली , यांनी यां या आिथ क वाढी या
ितमाना ंम ये मधील पया वरणीय बदल समािव कर याचा य न केला आहे. munotes.in
Page 39
पया वरणीय लेखांकन -२
39 ४.२ रा ीय लेखा णालीत पया वरण लेखाचे एक ीकरण : ह रत ठोबळ
देशांतग त उ प न Integration of Environmental
Accounts with System of National Accounts : Green
GDP
४.२.१ ह रत ठोबळ देशांतग त उ प न Gree n GDP चा अथ :
रा ाच े ढोबळ देशांतग त उ प न GDP हे एका िविश कालावधीत , साधारणपण े एका
वषा त उ पािदत केले या सव व तू आिण सेवां या एकूण मुल याचा अंदाज आहे.
ीन जीडीपी , आिथ क वाढीच े पया वरणीय प रणाम ल ात घेते. हणज ेच, ीन जीडीपी
ही पया वरण भावा ंना समायोिजत केलेली जीडीपी आहे. GGDP जैविविवधत ेचे नुकसान ,
हवामान बदलाचा खच , काब न उ सज न यांसार या घटका ंचा समाव ेश करते. दुस या
श दात , GGDP अशा आिथ क वाढीच े सूचक आहे जे पया वरणीय घटका ंचा िवचार क न
देशाचे उ प न मानक ठरवत े.
४.२.२ ह रत ढोबळ देशांतग त उ प नाची गरज: ह रत ढोबळ देशांतग त उ प न
िवकिसत हो याची कारण े पुढील माण े आहेत:
1. पारंपा रक GDP ला अनेक मया दा आहेत आिण ते अथ यव था आिण सामािजक
गतीची कामिगरी भावीपण े दश वू शकत नाही.
2. पारंपा रक जीडीपी केवळ ढोबळ उ प नाची गणना करते आिण कोण याही कार े
वापरल ेले पया वरणीय घटक आिण अथ यव थ ेसाठी हािनकारक घटक जसे क
रा ाकड े असल े या संप ीचा य इ याद च े मोजमाप करीत नाही.
3. कोण या घटका ंमुळे संसाधना ंचा हास होतो याचे कोण याही कार े जबाबदारी पूण
मापन होत नाही.
4. स याच े रा ीय उ प नाच े तर दीघ काळातही ि थर राहणार क नाही याचे उ र
दे यास जीडीपी अपयशी ठरते.
5. िविवध रा ीय संसाधना ं या मू याचा जीडीपीम य े मालम ा हणून प पण े
समाव ेश केला जात नाही. तसेच संसाधना ंचा होणारा हास आिण वाढल े या
दूषणाचा , रा ा या भिव यातील उ पादन मतेवर होणारा प रणाम िवचारात घेतला
जात नाही.
6. पारंप रक जीडीपी गणनेम ये भावी िपढीच े िहत पुरेसे समािव केले जात नाही.
7. पारंपा रक जीडीपीम य े शा त िवकास आिण सामािजक क याण सूिचत कर या साठी
मया िदत या ी आहे
वरील सव घटका ंनी आिथ क प रि थतीच े चांगले िनद शक िनमा ण कर यासाठी गरज उभी
केली आहे. हणूनच, ह रत जीडीपीची संक पना संकिलत केली गेली आिण ही संक पना munotes.in
Page 40
पया वरणीय अथ शा – II
40 सै ांितक ्या सव ांची उ रे दे यास स म आहे जे पारंपा रक जीडीपी ारे श य
न हत े. ह रत जीडीपी अथ यव थ ेचे अचूक मू यांकन, पया वरणीय संसाधना ंचा साधन
हणून मानून मू यमापन करते.
४.२.३ ह रत जीडीपीची गणना कर यासाठी या पाय या :
ह रत ढोबळ देशांतग त उ प न गणनेम ये 3 पायर्यांचा समाव ेश होतो:
1. पिहली पायरी हणज े भौितक लेखांकन याम य े संसाधना ंची स ि थती , यांचे
िविवध कार , वेळ आिण थानान ुसार सं या मक आिण गुणा मक िव तारा ंवर
चचा होते.
2. दुसरी पायरी हणज े नैसिग क संसाधना ंचे आिथ क मू यमापन .
3. शेवटी ितसरी पायरी हणज े वरील मािहतीला रा ीय उ प नात समािव करणे.
ह रत ढोबळ देशांतग त उ प ना या गणनेम ये नैसिग क भांडवलाचा लेखाजोगा समािव
असतो . GGDP मोज याच े सू आहे:
GGDP = GDP - िन वळ नैसिग क भांडवला या वापराच े खच
येथे, िन वळ नैसिग क भांडवला या वापर खचा त दोन गो ी समािव आहेत:
a. नैसिग क संसाधना ं या वापराची िकंमत
b. पया वरण हासाची िकंमत
४.२.४ GGDP या मया दा:
ह रत ढोबळ देशांतग त उ प ना या काही मया दा आहेत याम ुळे ते कमी यावहा रक
होते आिण याचे मोजमाप करणे कठीण होते.
1. नैसिग क संसाधना ंचे आिथ क मू य मापन कर यात अडचण
2. क याणकारी पैलू अथा त सामािजक आिण आिथ क क याणाकड े दुल केले जाते.
3. काही समी का ं या मते, GGDP चा वापर शा त आिथ क वाढीचा दर
दश िव यासाठी केला जाऊ शकत नाही काढून ते केवळ नैसिग क संसाधना ंचा हास
मोजत े.
४.३ ह रतवाढ िनद शांक (Green Growth Indicators : GGI)
४.३.१ ह रत आिथ क वाढीचा अथ :
OECD ऑग नायझ ेशन फोर इकॉनोिमक कोऑपर ेशन अँड डे हलपम ट ही 1961 म ये
थािपत 38 सद य देशांची एक आंतर सरकारी आिथ क सं था आहे. या सं थे या “
Towards Green Growth : Monitori ng Progress Report (2011)” या munotes.in
Page 41
पया वरणीय लेखांकन -२
41 अहवालान ुसार, ह रत आिथ क वाढ हणज े , आिथ क वाढ आिण िवकासाला चालना
देताना हे सुिनि त करणे क यावर आपल े क याण अवल ंबून आहे अशी नैसिग क
मालम ा , संसाधन े आिण पया वरण सेवा सात यान े दान राहणार .
अशा कार े आिथ क वाढीचा क िबंदू हे सुिनि त करणे आहे क यात नैसिग क मालम ा
यांची पूण आिथ क मता शा त आधारावर देऊ शकतात , जसे क व छ हवा आिण
पाणी, अ न उ पादन आिण मानवी आरो यास समथ न दे यासाठी आव यक लविचक
जैविविवधता .
४.३.२ ह रत आिथ क वाढीची उि े:
मजबूत, अिधक शाश्वत आिण सव समाव ेशक वाढीसाठी आव यक असल े या संरचना मक
सुधारणा हा ह रत आिथ क वाढी या धोरणाचा अिवभा य भाग आहे. ते नवीन आिथ क
वाढ पुढील माण े िनमा ण क शकतात :
1. नैसिग क संसाधना ंचा वापरात अिधक काय मतेसाठी ो साहन िनमा ण क न
उ पादकता वाढवण े, कचरा आिण ऊज चा वापर कमी करणे, नािव यप ूण आिण मू य
िनिम ती या संधी उपल ध क न देणे आिण उ च मू या या वापरासाठी संसाधना ंचे
वाटप करणे.
2. मुख पया वरणीय सम या ंना शासन कसे सामोर े जाते या आधारावर अंदाज घेऊन
गुंतवणूकदारा ंचा आ मिव ास वाढवण े.
3. ह रत व तू, सेवा आिण तं ानाची मागणी वाढवून नवीन बाजारप ेठ उघडण े.
4. ह रत करां ारे आिण पया वरणास हािनकारक अनुदान काढून टाकून जा त महसूल
एकि त करणे आिण ा वाढल े या महसुलाचा वापर दा र ्य िनमू लन काय मांसाठी
संसाधन े िनमा ण कर यास करणे.
5. संसाधना ंचे अडथ या ंमुळे होणा या नकारा मक आिथ क वाढीच े जोखीम कमी करणे
तसेच हानी कारण आिण संभा य अप रवत नीय पया वरणीय हानी थांबिवणे.
४.३.३ ह रत वाढ िनद शक/ संकेतांकाचा अथ :
ह रत वाढ िनद शांकाचा िकंवा संकेतांकाचा पिहला संच 2011 म ये, “ Towards Green
Growth : Monitoring Progress” या अहवालाम य े तािवत कर यात आला होता.
ह रत वाढ िनद शांक/ संकेतांक देशा या चार े ांमधील गतीचा आराखडा असतो
यात पुढील गो चा समाव ेश होतो:
1. कमी काब न उ सज न करणार े व संसाधन काय म अथ यव थ ेत सं मण
2. नैसिग क मालम ा जपून ठेवणे
3. लोकांचे पया वरणीय जीवनमान सुधारणे munotes.in
Page 42
पया वरणीय अथ शा – II
42 4. ह रत वाढीशी संबंिधत आिथ क संध साठी धोरणे अमलात आणण े आिण ती
साकार करणे.
वरील चार े ा या आधार े पुढील िनद शक गट तयार केले गेले आहेत:
४.३.४ ह रत वाढ िनद शक गट:
1. अथ यव थ ेची पया वरणीय आिण संसाधन उ पादकता
2. नैसिग क मालम ा आधार
3. पया वरणीय जीवनाची गुणव ा
4. आिथ क संधी आिण ह रत वाढीसाठी धोरणा मक ितसाद
● ह रत वाढ िनद शांका या मया दा:
1. या या आिण मोजमापा ं या आंतररा ीय सामंज याचा अभाव : य ात , देश
आिण े ांम ये सव समाव ेशक अंतिन िहत मािहती सहसा उपल ध नसते. एक सामा य
अडथळा हणज े वग करण आिण श दावलीतील फरक, वेळाप क आिण उ ोग िकंवा
संसाधन तरावरील पया वरणीय आिथ क मािहतीमधील ल णीय अंतरांमुळे आिथ क आिण
पया वरणीय मािहतीच े यवि थत एक ीकरण होत नाही. िवशेषतः प रसं था आिण
प रसं था सेवांसाठी या लेखांकन ते वग करणापास ून हे मू यांकनापय त पोहोच यासाठी
अनेक वैचा रक आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े.
2. खाजगी े ाची मया िदत मता आिण िसमीत भूिमका: वेगवेग या िनद शांकावरील
मािहतीच े संकलन करणे महाग आहे. याचबरोबर सांि यक काया लये आिण इतर
अंतिन िहत संकेतांक तयार करणा या सं थांम ये मािहतीच े िनरी ण , संकलन आिण
िव ेषण कर याची मया िदत मता असत े. िवकसनशील देशांम ये, कमकुवत
सांि यक य णाली , मया िदत मता आिण मया िदत संसाधन े, ह रत वाढीसाठी
मॉिनट र ंग ेमवक थापन कर यासाठी अित र अडथळ े िनमा ण करतात .
सव साधारणपण े, िनवडल ेले मु े सव देशांसाठी िततकेच ासंिगक िकंवा मह वाच े नसू
शकतात जरी ते यापक िकंवा जागितक िचंता िवषयक असल े तरीही . या सव ि य ेत
खाजगी े ाची भूिमका िनि य आहे कारण धोरणे, मानके आिण तं ान इ याद ची
अंमलबजावणी कर यास या े ाची अिन छा असत े.
3. िनद शांका या समाव ेशाबाबत यावहा रक आ हान े: या िनद शांका या बाबतीत
वैचा रक बाबी सुधार या ची गरज आहे. कारण बरेच मु े कमी अिधक माणात
मू यांकना या मुद् ांशी संबंिधत असतात आिण बह तेक िन न तरीय िनद शांक एकमेकांशी
एका तरावर संिम अस याच े आढळत े.
4. मोठ्या माणावर संशोधनाची आव यकता : आिथ क घडामोड वर पया वरणीय
घडामोड च े व पया वरणीय बदलाच े आिथ क ि याकलापा ंवरील प रणाम अिधक चांग या
कार े समजून घे यासाठी मोठ्या माणावर संशोधनाची आव यकता आहे. munotes.in
Page 43
पया वरणीय लेखांकन -२
43 5. भावा ंचे जागितक िकंवा थािनक व प : जागितक भागा ंचे उपचार हे अजून
एक आ हान आहे. िवशेषतः िविवध सम या असल े या देशांम ये, वैि क पैलूंना
ाधा याच े िविवध तर िकंवा थािनक लोकस ं येसाठी िविवध आिथ क मू ये असू
शकतात . उदाहरणाथ , िवकसनशील देशांम ये व छ पा याचा वेश सामा य जागितक
तापमान वाढी या िचंतेपे ा अिधक मह वाचा असू शकतो .
6. अिनि तत ेसाठी लेखा: वत मान आिण भिव यातील घडामोड ची तुलना करताना ,
भिव यातील काय मांना कसे सूट ायची याबाबत गृहीतक आव यक आहे. पया वरणीय
भावा ं या मू यांकनासाठी हा एक आव यक घटक आहे. कारण पया वरणावरील आिथ क
ि याकलापा ंचे प रणाम वेगवेग या वेळां या ि ितजावर साकार होतात . प रणामी ,
सवलत या
दरांची िनवड देश आिण वेळेनुसार िभ न असू शकते. याहीप ुढे, भिव यातील प रि थती
जी ह रत वृ ीला आकार देईल (जसे क हवामान बदल, लोकस ं याशा ीय नमुने,
जिमनीचा वापर आिण सामािजक आिथ क िवकास ) ती अ यंत अिनि त आहेत.
7. पारदश कतेचा अभाव : जर धोरणकत , सारमा यम े, यापारी समुदाय आिण
मोठ्या माणावर जनतेला िनद शक समजल े आिण यावर िव ास ठेवतील अशी यव था
उभारायची असेल तर साव जिनक र या उपल ध मािहती आिण पारदश क या या आिण
मािहती संकलन प ती िवषयक जाग कता लोकांपय त पोहोचवावी लागेल. या
आव यकता िवशेषतः संिम िनद शकांसाठी आ हाना मक असतात कारण याचे
प ीकरण कठीण िकंवा अिनि त असू शकते. यासाठी अंतिन िहत मािहती आिण गृिहतके
प आिण यो य प तीन े साव जिनकपण े उपल ध करणे आव यक असते.
8. धोरणिनिम तीसाठी आ हान े: िनद शकांचा अथ आिण सं ेषण देशानुसार आिण
संदभा नुसार बदलतात . वेगवेग या थािनक पातळीवरील सम या ंवरील प ीकरण व
याचे अ प आिण दीघ कालीन अथ लावण े ि ल असत े मागणीवर आधा रत उपाया ंसाठी
धोरणा मक प रणाम , आंतररा ीय यापार आिण वाहतुक शी संबंिधत मु े आिण यापार
तसेच पया वरण धोरणा ंमधील पर पर संवादासह अनेक मुद् ांशी जुळलेले आहे.
9. सीमापार सहकाया शी संबंिधत मु े : अशा कारच े िनद शक वापरण े गरजेचे आहे जे
सीमापार सहकाया ला उ ेजन आिण समथ न देऊ शकेल कारण ब याच पया वरण िवषयक
सम या जागितक व पा या आहेत.
४.४ ह रत यवसाय (Green Business):
४.४.१ अथ :
ह रत यवसाय प ती हणज े यवसाय संशोधनाम य े िटकाऊ त वांचा वापर. शा त
यवसाय ही अशी सं था असत े जी पया वरणास अनुकूल िकंवा ह रत उप मा ंम ये भाग
घेते जेणेक न सव ि या , उ पादन े आिण उ पादन उप म नफा राखताना स या या
पया वरण िवषयक िचंता पुरेशा माणात हाताळतात . ह रत यवसायाच े येय आिण आिण
जागितक तरावर पया वरणावर होणार े कोणत ेही नकारा मक प रणाम दूर करणे हे आहे. munotes.in
Page 44
पया वरणीय अथ शा – II
44 ह रत कंपनी कचरा कमी कर यासाठी , काब न फुटि ंट कमी कर यासाठी आिण
पया वरणीय हािनकारक प ती टाळ यासाठी सि य सहभाग घेते. अथा त हा एक यवसाय
आहे जो भिव यातील पेढ्यां या यां या वतः या गरजा पूण कर या या मतेशी तडजोड
न करता वत मान जगा या गरजा पूण करतो.
४.४.२ ह रत यवसाय िवकिसत कर यासाठीची धोरण े:
१. ऊजा - काय मता सुधारणे आिण ऊज चा वापर कमीत कमी करणे.
२. सािह य - शा त सािह य वापरण े आिण कचरा दूर करणे.
३. वचनब ता - यावसाियक काया त पया वरणीय िनयमा ंचे पालन कर याची
वचनब ता ठेवणे.
४. खरेदी- ह रत उ पादन े, ह रत उपकरण े आिण सेवा खरेदी करणे
५. यावसाियक िनण य- येक यवसाय िनण याम य े शा तत ेची त वे समािव
करणे.
६. पुरवठा- पया वरणास अनुकूल उ पादन े िकंवा सेवा पुरवणे.
७. आधुिनकता - पारंप रक प तीप े ा नवीन ह रत तं ान वापरण े.
८. कचरा यव थापन - कचरा िनमू लन, काय म कचरा यव थापन णाली आिण
शा त सािह य वापरण े.
९. पया वरणीय लेखा परी ण आिण ीन िबझन ेस सिट िफकेशन:- िनयतकािलक
पया वरणीय लेखापरी ण क न ह रत यवसाय त वांचे पालन कर यासाठी ISO
14000 इ यादी माणप े ा करणे.
१०. ीन माक िटंग- ीन माक िटंग चे धोरण वीकारण े. फायद ेशीर आिण शाश्वत
प तीन े ाहक आिण समाजा या गरज ओळखण े आिण पूण करणे व यासाठी
जबाबदार असल े या यव थापन ि य ेला ीन माक िटंग हणतात .
४.४.३ ह रत यवसायाच े फायद े / मह व :
1. पया वरणावरील भाव कमी कर यास सहा यकारी : कचरा कमी करणे,
संसाधना ंचा वापर कमी करणे, घातक सािह याचा वापर कमी करणे इ यादी शा त
यवसाय प त चा अवल ंब क न पया वरणावरील भाव कमी करणारा ह रत यवसाय
सहा यकारी ठरतो.
2. मू यवध न : ह रत यवसाय प तीचा अवल ंब क न कंप या उ पादन िभ नता ,
पया वरण सुधारणा व पात िविवध कंप या यां या उ पादनाम य े मू यवध न आणू
शकतात . munotes.in
Page 45
पया वरणीय लेखांकन -२
45 3. नािव यप ूण ो साहन : ह रत यवसाय िविवध कार या नािव यप ूण क पना ंना
ो सािहत करते जसे क ि या , पुनवा पर इ यादी .
4. यवसाय खच कमी करणे : यवसायाच े ह रतीकरण जरी ारंभी गुंतवणूक घेत
असल े तरीही कालांतराने, कंप या ि थरत ेला ाधा य देऊन खच वाचवू शकतात .
कंप या ह रत यवसायाचा वापर क न यवसाय खच कमी क शकतात उदाहरणाथ ,
अिधक काय म काशयोजना वापरण े िकंवा िव मान सािह याचा सृजनशील
पुनवा पर. यापुढे, पया वरणीय सामािजक खच जसे क दूषण कर, दूषण परवानगी
शु क इ यादी टाळता येतात. याच माण े सरकारी योजना ंचा लाभ जसे क ेिडट,
सूट आिण ह रत उ पादनासाठी अनुदान इ याद चा लाभ िमळव ू शकतात .
5. नवीन ह रत यवसायाचा िवकास : बायो िडझेल, बायो इथेनॉल, ीन िसम ट,
वॉटर ीटम ट, Zero Energy :Moduler Housing इ यादी ह रत यवसाय धोरण
वीकार याम ुळे नवीन ह रत यवसायाची िविवधता िवकिसत होऊ शकते.
6. यवसाय ित ा सुधारण े: पया वरणावर होणा या प रणामाब ल जाग क
यवसायाकड ून ाहका ं ारे उ पादन े िकंवा सेवा िवकत िवकत घे याची अिधक
श यता असत े. पया वरणीय जबाबदा या वीकार यासाठी कंप यां ारे वीकारल े या
ह रत उप मा ंना ाहका ंकडून अिधक पसंती िमळत े. याम य े उ पादनांचे िवपणन
करताना कंप या यां या फाय ासाठी या त वाचा वापर करतात आिण यामुळे ँड
ओळख िवकिसत हो यास मदत होते.
7. पधा मक लाभ: शा त कंप या यां या धोरणात गुंत या अस याम ुळे इतरांपे ा
अिधक चांगले काम करतात . संशोधनात असे आढळ ून आले आहे क , ाहक सु ा
पया वरणास अनुकूल उ पादन े आिण सेवांवर अिधक खच कर यास इ छुक असतात .
यवसायातील खच कमी करणे, अिधक नावी यप ूण धोरण आखण े, सुधा रत ित ा
आिण अिधक नवीन ाहक जे िटकाऊपणाला मह व देतात ते सव ह रत यवसाय ही
धोरणे वीकार णारे कंप यांना पधा मक लाभ पोहोचवतात .
8. नैसिग क संसाधना ंवर कमी अवल ंिब व: पया वरण जबाबदार असल े या कंप या
नैसिग क संसाधना ंवर अवल ंबून राह यावर भर देत नाहीत . उदाहरणाथ , जर एखा ा
फॉम ची इमारत यां या मालक ची असेल तर ती ऊज वरील अवल ंिब व कमी
कर यासाठी छतावर सौर पॅनल लाव याचा िवचार क शकते.
9. उ पादकत ेत वाढ: अिधक शा त यवसाय प ती लागू के यानंतर अनेक
कंप यांनी अिधक काय मता अनुभवली आहे. संसाधना ंचे अिधक चांगले संवध न
आिण वापर के याने अिधक यवि थत ि या वीकारता येते.
10. उ म आिथ क गुंतवणुक ची संधी: आिथ क गुंतवणूक िव ेषकांनी ओळखल े आहे
क ऊजा काय मता आिण पया वरणीय भाव कमी कर यासाठी योजना असल े या
कंप यांचे मह वप ूण मू यमापन होत असत े. ब याच कंप या उ म शा त
उप मा ंम ये गुंतवणुक ार े आपला महसूल वाढव यात यश वी ठर या आहेत. munotes.in
Page 46
पया वरणीय अथ शा – II
46 ४.४.३ ह रत यवसायात शा तता आण यासमोरील आ हान े :
ह रत शा त यवसाय अनेक सकारा मक प रणाम आणत असल े तरी हे य अमलात
आणण े देखील आ हाना मक ठरते. अनेक िटकाऊ बन याचा य न करताना यवसाय ,
िवशेषतः लहान यवसाया ंना काही मोठे अडथळ े येत असतात जसे क :
1. संसाधना ंचा अभाव : काही यवसाया ंना असे वाटत असत े क यां याकड े ह रत
यवसायासाठी आव यक असणारी संसाधन े उपल ध नाहीत हणज े वेळ आिण
पैशा या व पातील संसाधन े. तथािप ह रत यवसाय ही एक चरण दर चरण ि या
आहे आिण अनेक कंप या लहान लहान पावल े उचलून ती सु क शकतात . याच
बरोबर परवडणार े बदलही क शकतात . नंतर कंप या आप या खचा त कपात क न
आपला यवसाय अिधक यापक बनवू शकतात .
2. कम चा या ंकडून िनराशा : कधीकधी यव थापनािवषयी असो िकंवा कम चा या ंिवषयी
असो, जे हा सं थेतील इतर लोक पािठंबा देत नाहीत , ते हा य ात शा त
उप मा ंची अंमलबजावणी करणे कठीण होऊ शकते. काही कम चारी आिण
यव थापका ंना यां या वतः या क पना आिण सम या याबाबतीत िवचारभ ेद वाटू
शकतात .
3. योजन ेचा अभाव : जर यवसाय फ नफा िमळव या या ीनेच केला तर ह रत
यवसाय योजन ेला फारस े यश िमळू शकणार नाही. हणून कंप यांना यांचे ल एक
िकंवा दोनच मुद् ांवर क ि त करणे आव यक आहे. जर एखा ा यवसायाला
फायद ेशीर धोरण सापडत नसेल तर याने खच कमी कर या या पैलू वर ल क ि त
केले पािहज े.
4. शा त सिमती तयार कर यात अपयश : ह रत यवसायाम य े वयंसेवकांचा एक गट
असला पािहज े जो शा त उप म राबव यासाठी सतत य नशील असेल. यामुळे
उ रदािय व िनमा ण होते आिण यासाठी जबाबदार लोक इतरांबरोबर कामा या िठकाणी
शा तता िटकव यासाठी काळजीप ूव क द राहतील .
४.५ ह रत ाहक (Green Consumer)
४.५.१ अथ :
ह रत ाहक प रभािषत करणे कठीण आहे कारण येकाची वतःची अशी वैयि क
वैिश ्ये असतात . सव साधारणपण े, ह रत ाहक याचा अथ पया वरणािवषयी काळजी
असल ेले ाहक असा होतो परंतु ाहका ं या पया वरणिवषयक िचंते या िविवध अंशांवर
अवल ंबून, िव ेते बाजाराला िहर या रंगा या वेगवेग या छटांम ये िवभागतात . यापक
संवाद आिण ेरणेने ाहक वग बदलण े श य आहे. ह रत ाहक हणज े जे ाहक
पया वरणीय , स ि य िकंवा ऊजा -बचत उ पादन े यासार या िहर या उ पादना ंची खरेदी
करतात आिण हणूनच कमी नैसिग क संसाधना ंचा वापर करतात . हा उपभोगाचा एक
कार आहे जो स या या आिण पुढील िपढ्यांसाठी पया वरणा या संर णाशी सुसंगत आहे.
ह रत ाहक हणज े पया वरणाच े जतन कर याकड े ाहक ि कोन असणा या य . munotes.in
Page 47
पया वरणीय लेखांकन -२
47 ४.५.२ सव ह रत ाहका ंम ये सामा यत : असल ेली वैिश ्ये :
१. आघाडी या ह रत जीवनश ैली ती यांची बांिधलक ;
२. पया वरणीय सम या ंकडे पाह याचा गंभीर ि कोन ;
३. ह रत वागणुक ला जा त मह व दे याची यांची वृ ी;
४. पया वरणाच े र ण कर यासाठी सुलभ मागा ची यांची तळमळ ; आिण
५. ह रत प त च े समथ न
४.५.३ ह रत ाहकवादाच े मह व :
ह रत उपभो ावाद ही यव थापनाची एक सम आिण जबाबदार ि या आहे जी
पया वरणाच े नैसिग क क याण िटकव ून ठेव यासाठी भागधारका ं या गरजा ओळखत े, पूण
करते आिण मानवा या आरो यास धोका िनमा ण क शकत नाही. हणून, ह रत
उपभो ावादा या मह वाम य े खालील मुद् ांचा समाव ेश आहे:
1. पॅकेिजंग मधील कचरा कमी करणे: ह रत उपभो ावाद काटकसरी या पॅकेिजंग
पया यांचा पुर कार करतो . यात सामािजक ि कोन असा आहे क , ी- पॅकेिजंग
केले या उ पादना ंऐवजी भा या आिण फळे यांसारखी सैल उ पादन े खरेदी कर यास
ाधा य देणे. तसेच ते कागदा या आिण लाि टक या पॅकेिजंग िपश या आिण िटन यांचा
पुनवा पर कर यास ो साहन देते यामुळे अनेकदा पया वरणाचा हास थांबतो.
2. ऊजा काय मतत ेत वाढ : ह रत उपभोगवादी वृ ी ऊज या काय म वापरासाठी
समथ न करते, जी शेवटी पैशांची बचत, उपयु ता िबले कमी कर यास , ह रतग ृह वायूचे
उ सज न कमी कर यास आिण वाढ या ऊज या गरजा पूण कर यासाठी अथ यव था ंना
स म कर यास मदत करते. ह रत उपभो ावादा ार े, उपयु ता णाल च े पया वरणीय
आिण आिथ क फायद े तसेच अकाय म उ पादन ि य ेशी संबंिधत जोखमीच े यव थापन
देखील ा केले गेले आहे.
3. उ पादन आिण वाहत ूक ि य ेदर यान उ सज न आिण इतर दूषकां या
उ सज नात घट : ह रत उपभो ा वादाम ुळे, वाहतूक े आिण उ ोगा ंमधून उ सज न
ल णीय माणात कमी झाले आहे. तसेच, ह रत उपभो ावादा या समथ नामुळे आिण
काय मांमुळे, उ सज नािव कठोर मानके लागू केली गेली आहेत, याम ुळे इंिजन आिण
मोटस मधून उ सज न कमी होते आिण व छ - वलंत इंधन पया यांची गती होते.
4. अिधक िनरोगी पदाथा चे सेवन: ह रत उपभो ावादा या समथ ना ार े, अिधक
पया वरण-अनुकूल अ न उ पादनाची गरज वाढत आहे. प रणामी , लोक हळूहळू अिधक
स ि य आिण थािनक अ न िवकत घे याची सं कृती िवकिसत करत आहेत, जे कृि म
रासायिनक खते, ितज ैिवक, सं ेरक िकंवा क टकनाशक े वाप न लागवड िकंवा उ पािदत
केले जात नस याम ुळे ते अिधक आरो यदायी आहे.
munotes.in
Page 48
पया वरणीय अथ शा – II
48 ४.५.४ ह रत ाहक कसे हावे?
ह रत आ छादन कमी होणे आिण याचा नैसिग क अिधवासावर होणारा प रणाम आता
सामा य आिण कमी मह वाचा वाटत असला तरी, ये या अनेक वषा म ये लोकांना हे
समजेल क या हाचे संवध न करणे िकती फायद ेशीर ठरले असत े. तथािप , भिव यातील
अनेक दशका ंब ल प ा ाप टाळ यासाठी , आपण ह रत ाहक बनून ह रत क हर आिण
इतर नैसिग क संसाधना ंचे संर ण कर यास सु वात क शकतो . कोणीही ह रत ाहक बनू
शकेल असे खालील संभा य माग आहेत:
1. आप या सभोवताल या उजा वापराची बचत:
ऊजा बचतीबाबत घरोघरी जाऊन सतक ता बाळगण े आ हाना मक असल े, तरी वैयि क
पातळीवर अजूनही बरेच काही करता येते, हणज े घरात आिण कामावर असताना श य
तेवढी ऊजा वाचवता येते. जे हा ते कामा या िठकाणी आिण आप या घरात दो ही वापरात
नसतात ते हा यात काश आिण इतर उजा ोत ि वच ऑफ करणे समािव आहे.
एखा ा इमारतीतील वेगवेग या खो या ंम ये काम क न िवजेचे अनेक ोत सु
ठेव याप े ा दररोज एकाच खोलीत बस याची सवयही िनमा ण होऊ शकते.
2. मानिसकता बदलण े : लोकांना ह रत उ पादन े वापर यास भाग पाडण े िकंवा नैसिग क
संसाधना ंचा हास रोखणा या सेवा वापर यास भाग पाडण े कठीण आहे आिण प रणामी
अिधवास कमी होणे िकंवा पया वरणाचा हास होतो. यामुळे येक य न े ह रत
संवध नाबाबतची आपली मानिसकता बदल याची गरज आहे आिण दररोजची ह रत सवय
लावून पया वरणा या हासाच े धोके जाणून घेणे आव यक आहे.
3. सौर उ पादन े आिण नवीकरणीय ऊजा ोता ंचा वापर:
िवजेपे ा सूया या ऊज वर अवल ंबून असणारी सौर उ पादन े वापरण े हा पया वरणाचा हास
रोख याचा एक मुख माग आहे. काही उ पादना ंम ये सौर हीटर, सौर पथिदव े, सौर
बॅकपॅक, सौर िगझर आिण सौर ब ब यांचा समाव ेश आहे. यापैक काही उ पादना ंची िकंमत
पारंपा रक उ पादना ंपे ा जा त असली तरी, ते अिधक पया वरण-अनुकूल असतात आिण
नैसिग क उज चा वापर करतात ते हा ते जा त काळ िटकतात .
वा यासार या इतर नवीकरणीय उजा ोता ंचा देखील वापर केला पािहज े. सरकार , ऊजा
उ पादन सुिवधा, उ ोग , उ पादक आिण ाहक या सवा नी जैवइंधन, बायोग ॅस, सौर आिण
पवन ऊजा यासार या नवीकरणीय ऊज या पया यांम ये गुंतवणूक कर या या िदशेने
हातिमळवणी केली पािहज े.
4. दैनंिदन उपयु ता उ पादना ंम ये उजा लेबले तपासण े: उदाहरणाथ , उपकरणा ंवरील
ऊजा लेबले यां या खरेदीपूव तपास ून एखादी य ह रत ाहक बनू शकते. जा त
ऊजा वापरणार ् या उ पादना ंवर बिह कार टाकला पािहज े आिण याऐवजी कमी उजा
वापरणार ् या उपकरणा ंनी बदलल े पािहज े. या यित र , ह रत ाहकान े ह रत ऊज ला
ाधा य िदले पािहज े आिण याला िकंवा ितला श य ितत या ह रत िवजेचा वापर केला
पािहज े. munotes.in
Page 49
पया वरणीय लेखांकन -२
49 5. इको- डली उ पादना ंचा पुनवा पर आिण वापर करणे:
आपण वापरत असल े या उ पादना ं या पुनवा पराची िनवड क न िकंवा इको- डली
असल े या उ पादना ंचा वापर क न आपण सहजपण े ह रत ाहक बनू शकता . उदाहरणाथ ,
बाटलीब ंद पाणी खरेदी कर याऐवजी , आपण पा याची बाटली िनवडू शकता जे आपण
नेहमीच पाणी वाह न ने यासाठी वाप शकता . आिण पेपर वाइ स वापर याऐव जी, आपण
एक कापडी पुसू शकता जे आपण धुवा आिण पु हा पु हा वाप शकता . सव साधारणपण े, हे
सा य कर यासाठी इको- डली उ पादना ं या खरेदीचा देखील समाव ेश असावा .
6. थािनक पातळीवर िपकवल ेले आिण स ि य पदाथ खरेदी करणे:
थािनक पातळीवर िपकवल ेले आिण स ि य पदाथ खरेदी के याने वाहतुक दर यान काब न
उ सज नाचे प रणाम कमी हो यास आिण कृि म क टकनाशक े िकंवा खतां या वापराचा
पया वरणावर होणारा प रणाम कमी हो यास मह वप ूण हातभार लागतो .
7. हाय ीड कार खरेदी करणे :
या कारम य े विचतच इंधनाचा वापर केला जातो िकंवा कमीतकमी इंधनाची गरज असत े.
हाय ीड मोटार चा वापर के याने वातावरणाला उ च काब न उ सज नापास ून मु िमळत े,
जे हवामान बदल आिण लोबल वॉिम गम य े ाथिमक योगदान देणारे आहे, जे
जैविविवधत ेचे नुकसान आिण अिधवास न हो यास देखील एक योगदान देणारे घटक
आहे.
४.६ सरावासाठी (Practice Questions)
१. ह रत ढोबळ देशांतग त उ प नाचा अथ आिण ह रत GDP चे मह व प करा.
२. ह रत GDP या मया दा कोण या आहेत?
३. ह रत आिथ क वाढीचा अथ िलह न ह रत आिथ क वाढीची उि ्ये प करा.
४. ह रत यवसायाच े मह व काय आहे?
५. ह रत यवसायात शा तता आण यासमोरील आ हान े कोणती आहेत?
६. ह रत ाहक हणज े काय ते सांगून ह रत ाहका ंम ये सामा यत : असल ेली वैिश ्ये
िलहा.
७. ह रत ाहकवादाच े मह व प करा.
८. ह रत ाहक कसे हावे हे सोदाहरण प करा.
munotes.in
Page 50
पया वरणीय अथ शा – II
50 ४.७ संदभ (References)
1. J. Makower, ―Green Marketing: Lessons from the Leaders, Two
Steps Forward, September 2005,
2. Mathur, L.K., Mathur, I. (2000).An Analysis of the wealth effect of
green marketing strategies, Journal of Business Research, 50(2 ),
193-200.
3. Sustainable Green Marketing the New Imperative. Dutta, B. (2009,
January). Marketing Mastermind. Pg 23 -26. Hyderabad: The ICFA
University Press.
4. www.google.com
munotes.in
Page 51
51 ५
भारतातील शा त िवकास –१
घटक रचना :
५.0 उि ्ये
५.१ शा त िवकास स ंक पना
५.२ शा त िवकासाची व ैिश ्ये
५.३ शा त िवकासाची प रमाण े
५.४ शा त िवकासातीलिवकासाची य ेये व भारत
५.५ सारांश
५.६
५.0 उि ्ये
शा त िवकासाची संक पना समजून घेवून शा त िवकासाची व ैिश ्ये जाणून घेणे.
शा त िवकासाची प रमाण े अ यासण े.
शा त िवकासाची येये अ यासण े.
५.१ शा त िवकास संक पना
शा त िवकास हणज े भिव यातील िपढ ्यां या वतः या गरजा प ूण कर या या मत ेशी
तडजोड न करता वत मान गरजा प ूण करणारा िवकास हणज े शा त िवकास . साधनाच ्
उपभोग घ ेणे आिण या साधनाम य ेसमतोलसाधन े होय .पया वरणाची हानी न करण े िकंवा
नैसिग क संसाधनांचा हास न करता दीघ कालीन पया वरणीय समतोल राखण े ही खरी
गुणव ा होय . शा त िवकास हणज े भिव यातील िपढी या आिथ क िवकासात कोणतीही
तडजोड न करता वत मान काळात आिथ क िवकास करण े. याचा अथ असा होतो क
आिथ क िवकासाचा दर क ेवळ उ च नसावा तर हा दर आपणास भिव यात ही सात यान े
ा करता य ेणे श य हावा असा असा आह े.
शा त िवकासाम य े आिथ क, तांि क, सामािजक आिण सा ं कृितक िवकासाचा समाव ेश
आहे जो पया वरणा या स ंर ण आिण स ुधारणे या गरज ेची सुसंगत आह े. याम ुळे वत मान
आिण भिव यातील िपढ ्यांना गरजा प ूण कर यास आिण स ुधा रत कर यास स म बनवत े. munotes.in
Page 52
पया वरणीय अथ शा – II
52 शा त िवकासाची या या अम े रकेत समाजशा ल े टर ाऊन या ंनी १९८७ म ये
िदली होती शा त िवकास हा एक िवकास आह े जो वत मानातील गरजा प ूण करतो आिण
याचव ेळी भिव यातील िपढ ्यांचा गरजा प ूण कर याचा मत ेला धोका द ेत नाही . (जागितक
पया वरण आिण िवकास आयोग १९८७ )
शा त िवकासा मुळेदेशाचा आिथ क िवकास होऊन उ प न , उ पादन , रोजगार ,
राहणीमा नातवाढ होते, सरासरी आय ु य, जीवनाचा दजा वाढतो व याच बरोबर सामािजक
िवकास होतो. समाजातील अिन ढी , था, परंपरा यात बदल होव ून लोका ं या
ीकोनात बदल होतो, समाजात शा ंतात, सहकाया चेवातावरण िनमा ण होते.शा त
िवकासात आिथ क व सामािजक िवकासासोबतच पया वरण स ंर ण यावर भर िदला जातो .
देशात हव ेचे दूषण, वायू दूषण, जल द ूषण या सम या द ूर करणे हा उ ेश असतो .शा त
िवकासाच े उि ा हो यासाठी स ंयु रा स ंघटने या स ट बर २०१५
यासव साधारण सभेत, २०३० पय त सव समाव ेशक िवकासासाठी १७ उि ्ये िदलेली
होती. या उि ा ंना Millennium Development (Goals असे हटल े जाते. जगातील
सव देशांम ये दा र ्य न हा वे. याच बरोबर स ंपूण पृ वीवर पया वरणाच ेसंर ण हाव े
तरच लोका ंना शा ंतता व सम ृ ी ा करता य ेईल.
शा त िवकासाची य ेये :
१) उपल ध स ंसाधना ंचा पया वापर करण े .
२) मानवी जीवनाची ग ुणव ा स ुधारने.
३) अिनय ंि त आिथ क िवकासा या िवचारसरणीचा अंत करण े.
४) वत मान व भिव यकालीन गरजा प ूण कर यास भावी िपढीला स म करण े.
५) वत मान काळात आिथ क िवकास करण े.
६) भिव यात आिथ क िवकासाचा सात यान े वृि ंगत ठेव याचा य न करण े.
७) देशाचे उ प न , रोजगार , सरासरी आय ुमया दा, राहणीमानाचा दजा इ. म ये सात यान े
वाढ करण े.
८) समाजातील अिन ढी पर ंपरा म य े बदल करण े व समाजात शा ंतता सहकाय वृि ंगत
करणे.
९) आिथ क व सामािजक िवकासासोबत पया वरणाच े संर ण करण े.
१०) उपल ध न ैसिग क संसाधना ंचा हास कमी करण े.
११)जागितक तापमानात घट करण े तसेच पया वरण संसाधन े जतन कर याचा य न
करणे.
१२) पया वरणामधील द ूषणाची पातळी कमी क न पया वरण स ंर णास मदत करण े. munotes.in
Page 53
भारतातील शा त िवकास –१
53 १३) आिथ क, पया वरणीय आिण सामािजक िवकासा या आयामाम य े संतुलन ा थािपत
होते.
१४) शा त िवकासाम य े आिथ क, सामािजक आिण ता ंि क िवकासा या िव िवध प ैलूंचा
सुसंवाद साध यासाठीमदत करण े.
५.२ शा त िवकासाची व ैिश ्ये
शा त िवकासाची म ु य व ैिश ्ये खालील माण े आहेत.
१) मानवी जीवनाची ग ुणव ा स ुधारते.
२) नैसिग क संसाधना ंचा हास कमी होतो .
३) सव जीवन कारा ंचा आदर आिण काळजी घ े यास िशकवत े.
४) दूषण पातळी कमी करत े.
५) भावी िपढी या ं या वतः या माग या प ूण क शकतील अशी यव था करण े.
शा त िवकासात खालील म ू यमापन व पया वरणीय िवचारा ंचा समाव ेश होतो :
१) िव मान त ं ानाम य े दीघ कालीन बदल .
२) उ ेरकांची दीघ कालीन उपल धता .
३) दीघ कालीन खच आिण उपय ु ता उपल धता .
४) दीघ कालीन कचरा आिण उप -उ पादन े िनपटारा .
५) ि या स ुिवधेची दीघ कालीन काय मता आिण द ेखभाल मता .
५.३ शा त िवकासाची प रमाण े
2000 म ये, पृ वी चाट रने "िनसगा चा आदर , साव ि क मानवी ह क , आिथ क याय आिण
शांतता स ं कृतीवर आधा रत " जागितक समाजाची घटक समािव कर यासाठी
िटकाऊपणाची या या िव त ृत केली. सामािजक िवकासावरील 2005 या जागितक
िशखर प रषद ेने शा त िवकास व याची उि े ओळखली , जसे क आिथ क िवकास ,
सामािजक िवकास आिण पया वरण स ंर ण. प रणामी , शा त िवकासच े तीन त ंभ िकंवा
प रमाण े पुढे माण े मांड यात आली :
१) पया वरणीय ि थरता प रमाण
२) सामािजक शा तताप रमाण
३) आिथ क शा तताप रमाण
४) राजक य प रमाण
munotes.in
Page 54
पया वरणीय अथ शा – II
54 १) पया वरणीय ि थरता :
पया वरणीय अख ंडता राखण े, पृ वीवरील सव पया वरणीय णाली समतोल राख ला जाऊन
यां यातील न ैसिग क संसाधन े मानवाकड ून अशा रीतीन े वापरली पािहज ेत याम ुळे या
घटका ंचा हास होनार नाही हणज ेचपया वरणीय ि थरताया बाबी थम ल िदल े पािहज ेत.
२) सामािजक शा तता :
सामािजक ्या समाज हा शा त असा आह े याम य े सव सद या ंना समान ह क आह ेत,
सव सामािजक लाभा ंम ये समानत ेने वाटा असतो आिण िनण य ि य ेत सवा ना समानत ेने
सहभागी होतातय ेते . सव िठकाणी मानवी ह क आिण म ूलभूत गरजा या सव लोका ंना ा
आहेत तस ेच या ंना या ंचे कुटुंब ,समुदाय िनरोगी आिण स ुरि त ठ ेव यासाठी प ुरेशी
संसाधन े उपल ध आह ेत.
३) आिथ क शा तता :
आिथ क ि थरता िह आिथ क ि याकलापा ंचे सामािजक आिण पया वरणीय प रणाम
िवचारात घ ेते. याम य े अथ यव थार या नवीन ितमाना ंचा समाव ेश आह े. िशवाय ,
आिथ क ि थरत ेचा अथ असा आह े क जगभरातील मानवी सम ुदाय व या ंचे वात ं य
िटकव ून ठेवने, यां या गरजा प ूण कर यासाठी या ंना आव यक स ंसाधन े, आिथ क आिण
इतर घटक उपल ध क न द ेते .
४) राजक य प रमाण :
शा तत े या राजक य प रमाणात दोन व ेगळे, पण स ंबंिधत घटक असतात : वजन मानवी
एज सी आिण सामािजक स ंरचनेशी स ंल न करण े, या ार े पया वरण यव थािपत क ेले
जाते या राजक य ि या ंचे िनधा रण कर यासाठी ; आिण पया वरणा या बळ जागितक
यांना लोकि य ितकाराम य े ान आिण श या ं यातील स ंबंध ाथािपत करता
येतात.
५.४ शा त िवकासातीलिवकासाची य ेये व भारत
संयु रा स ंटनेला सादर क ेलेला थम अहवाल याम य े भारतान े उ ी ा ं या अन ुषंगाने
ा क ेलेली य ेये, उ ी प ुत ची आ हान े आिण धोरण े या िवषयी प ुढील मािहती द े यात
आलेली आह े.
१) दा र ्य व भ ुकेची सम या :
कमालीच े दा र ्य न करण े व भूकेची सम या द ूर करण े ही उ ी ्ये २०१५ पय त ा
कर याच े ठरिव यात आल े होते. इ.स. १९९० म ये दा र ्य रेषेखाली जीवन जगणा या
लोकांची स ं या भारतात ३७.५% एवढीहोती . ही सं या २०१० -११ पय त १८.७५%
कमी झाली . दा र ्यातील लोका ंचे माण २१.९% व दा र ्यातील तफावत ५.२%
रा ीय उ प ना या उपभोग गरीबातील गरीब य चा िह सा क ेवळ १०.१% होतातर
ामीण भागात व शहरीभागात हा िह सा ७.९% एवढा होता . रा ीय ामीण रोजगार munotes.in
Page 55
भारतातील शा त िवकास –१
55 कायदा हा दा र ्य िनम ू लनासाठी सरकारकड ून मह वप ूण उपाय योज यात आला आह े.
यानुसार ामीण भागात व षा तून य ेक य ला िकमान १०० िदवसा ं या रोजगाराची हमी
दे यात आली आह े.
२) साव ि क ाथिमक िश ण :
भारताम य े ाथिमक शाळ ेत व ेश घेतले या बालका ंचे माण १००% एवढे ा कराव े व
२०१५ पय त िनर रत ेचे उ चाटन व शाळ ेतील गळती श ु य % पय त आणावी ज े माण
१९९१ -९२ म ये हे ४१.३६% होते. ाथमीक शाळ ेतील न दणी व ेशाची % जवळ
जवळ १००% पय त ा कर याच े उ ी ठरव यात आल े आहे. १९९२ -९३ ते २००२ -
०३ म ये हे माण २०% नी वाढल े आहे. ७ वष व यावरील म ुल मधील सा रत ेचे माण
९३% पय त वाढल े आहे. भारताम य े १९९२ -९३ म ये सा रत ेचा दर ५२.२% एवढा
होता तो २०११ म ये ७४.००% एवढा वाढला आह े. भारतान े आठवीपय त िश णाची
हमी कायदा इ .स.२०१० पासून लाग ू केला आह े.
३) िश णात िल ंगावर आधारीत समानता ा करण े:
िवकासाच े येय िक ंवा उ ी ा कर यासाठी भारताला िश णात म ुल या सहभागाच े
माण वाढवण े आव यक आह े व २०१५ पय त िश णा या सव पात या ंवर मुले व मुली,
पु ष व ि या या ं यातील सा रत ेत समानता ा कर याच े उ ी ठरव यात आल े आहे.
१९९० ९१ म ये ाथमीक िश णात म ुले व मुली या ंचे माण ७१:१०० असे होते. तर
२००० -०१ म ये हे माण ७८: १०० असे वाढल े आहे. याच कालावधीत मा यमीक
िश णातील ह े माण अन ु मे ४९:१०० ते ६३:१०० एवढे वाढल े आहे.
४) पाच वषा खालील बालम ृ यु दर कमी करण े:
इ.स. १९८८ -९२ या कालावधीत ५ वषा खालील बालका या ज मापास ूनचा म ृ युदर
१००० ज मास १२५ एवढा होता . इ.स. २०१५ पय त हा दर ४२ पय त कमी कर याच े
उ ी ठरव यात आल े आहे. १९९८ -२००० या कालावधीत ह े माण ४२ पय त कमी
झाले आहे. अभ क मृ यूदराचे माण १९९० या वष ज े दरहजारी ८० एवढे होते ते २००३
म ये ६० एवढे कमी झाल े. १ वषा पय त या बालका ंना आव यक लसी द े याचे माण ज े
१९९२ ९३ म ये ४२.२% एवढे होते ते िडस बर २०१७ या वष ३४.००% एवढे कमी
झाले आहे.
५) मातांमधील म ृ युदर कमी करण े:
बाळंतपणा या काळात वय वष १५ ते ४५ या वयोगटाती ल ि या ंचा मृ यु दर ४३% या
दराव न (१९९१ ) इ.स. २०१५ पय त ४०७ येवढा दर एक लाख ज मापय त कमी
कर याच े उ ी ठरव यात आल े आहे. यासाठीबाळ ंतपण कर याच े िश ण िशि त व
कुशल आरो य स ेवकांची स ं या सात यान े वाढत आह े. १९९२ -९३ म ये ही स ं या
२५.५% एवढी होती ती २००२ -०३ या वष ३९.८% एवढी वाढली आह े. यामुळे
बाळंतपणा या व ेळी ि या ं या होणा या म ृ यू दारात घट होत आह े. munotes.in
Page 56
पया वरणीय अथ शा – II
56 ६) गरोदर ि या ंमधील HIV व AIDS रोगांचे िनमू लन:
िवकसीत द ेशांशी तुलना करता भारतातील गरोदर ि या ंम ये HIV व AIDS या रोगांचे
माण जरी अ य ंत कमी असल े तरी इ .स. २००२ म ये हा दर हजार ि या ंम ये ०.७४%
एवढा होता तो २००२ म ये ०.८६% एवढा वाढल ेला आह े. (२००३ ) हा वाढणारा दर
उलट क न श ु यपय त कमी करण े हा आह े . भारतात मल े रयाम ुळे होणा या म ृ यूतही घट
होत आह े. T.B. या रोगा ने मरणा या लोका ंचा दर १९९० म ये दर एक लाख
लोकस ं येमागे ६७ एवढा होता २००३ म ये हा दर एक लाख लोकस ं येमागे ३३ पय त
कमी झाला T.B. या रो या ंना यश वीपण े उपचार क न म ृ यूदर कमी कर यात यश आल े
आहे. १९९६ म ये हा दर ८१% होता तो २००३ म ये ८६ पय त वाढ लेलेला आह े.
याव न HIV AIDS मले रया T.B. या रोगा ंवर िनय ं ण थािपत कर या या ीन े
भारतात समाधानकारक गती झाली आह े.
७) िचरंतर पया वरणाची हमी द ेणे:
िचरंतर पया वरणाची हमी द ेणे हे उ ी ा कर यासाठी इ .स. २००३ म ये भारतातील
एकूण उपल ध भ ूमी पैक २०.६४% एवढी भ ूमी जंगलांसाठी राखीव होती . सरकारतफ
यानैसिग क साधन साम ु ीचे जतन कर याचा व स ंवध न कर याचा काय म राबवला जात
आहे. उपल ध भ ूमीपैक १९% भूभाग ज ैव िविवधत ेसाठी राख ून ठेव याचा य न क ेला
जात आह े.
उज या वापरात सात यान े घट होत आह े. १९९१ -९२ म ये ३६ िकलो ाम एवढ ्या तेला
इंधनाचा दरडोई वापर भारतात होत होता . २००३ -०४ म ये हे माण ३२ िकलो ाम त ेल
इंधनाचा वापर एवढ े कमी कर यात आल े आहे. सुरि त िप याच े पाणी कमतरता तस ेच
आरो य व व छत े या स ुिवधा कमतरता असल ेले लोका ंचे माण २०१५ पय त शु यावर
आणून देशांतील य ेक य ला श ु व स ुरि त व छत े या व आरो या या स ुिवधा
उपल ध क न द े यात य ेतील.
८) िवकासासाठी व ैि क थरावर भागीदारी वाढवण े :
िवकिशत द ेशांचे सहकाय व भागीदारी वाढव ून अिथ क िवकासा या ि य ेला गती दे याचा
य न भारतात क ेला जात आह े या ीन े भारतात म ु अथ यव था उदार अिथ क धोरण ,
परक य भा ंडवल व परक य य ग ुंतवणुक आक ृ कर यासाठी अन ेक ो साहन े िदली
आहेत.
वरील उ ी े ा कर यासाठी खाजगी े ाचा सहभाग वाढव यात आला आह े, यासाठी
सरकारी व खाजगी य ग ुंतवणुक, खाजगीकरण , नवीन त ं ान , मािहती त ं ान ,
संदेशवहन , दळणवळण , उप ह स ंपक यं णा याबाबत भारतात नजीक या काळात मोठ ्या
माणात गती झाली आह े. भारतातील ट ेलीफोन वापराची सरासरी स ं या जी १९९१
म ये ०.६७% एवढी होती ती िडस बर २०१७ पय त ६२.९% एवढी वाढली आह े. वैय क
संगणक वापराच े माण २००० -०१ म ये केवळ ६.३% एवढे होते २००५ -०६ साली ह े
माण दर हजार लोकस ं येमागे १८ एवढे हणज े तीनपट वाढली आह े. वरील आठ उ ी ्ये
ा कर यासाठी भारतात प ुढील ठळक उपाय योज ना कर यात आ या आह ेत. munotes.in
Page 57
भारतातील शा त िवकास –१
57 १) रा ीय रोजगार हमी कायदा लाग ू कर यात आला आह े.
२) सव िश ा अिभयाना अ ंतग त संपूण सा रत ेचा सार रा ीय सा रता िमशन असा
िनि त कर यात आल े आहे.
३) ि या ंसाठी ३३% राखीव जागा ठ ेवणे, ि या ंना सबल कर यासाठी वचनब असण े व
या ीन े य न करण े ामप ंचायत , नगरपालीका महानगरपालीका , िवधानसभा ,
िवधानप रषद , लोकसभा तस ेच रा यसभ ेत ि या ंचे ितिनिध व वाढाव े यासाठी
य न क ेले जात आह े.
४) सवा ना व छता व आरो या या स ेवा पुरव याचा य न होत आह े.
५) भारत िन मा ण काय माअ ंतग त सरकारन े सह कातील अिथ क िवकासाची उ ी े ा
कर या या ीन े भारतातील ख ेडी तस ेच, शहरे यांचा िवकास कर याच े धोरण आखल े
आहे.
९) शा त शहर े व समाज :
२०३० पय त भारतातील शहर े व िनवास थान े व छ , सुरि त, शा त व पया वरण
सुलभ करण े. गिल छ व ती िनवारण व सवा ना व छ घर े व पायाभ ूत सुिवधा प ुरवणे.
१०) पया वरण स ंवध न व स ंर ण :
पया वरण स ंवध न व स ंर ण यासाठी वरीत क ृती क न खाजगी व साव जिनक उप मा या
मा यमात ून वाय ु, जल व आवाजा या द ूषणावर िनय ं ण आण ून पया वरण स ंवध न व
संर ण करण े.
११) भू-जल पातळी :
भू-जल पातळी स ंवध न व वाढ कर याचा िनधा र करण े समु , सागरी िकनार े, न ा, तलाव
यांचे संवध न व व छता तस ेच चलचरा ंचे संवध न व स ंर ण करण े.
१२) शांतता व याय यव था :
शांततापूण सहजीवनासाठी अ ंतग त शांतता, सु यव था व यायालय े यांना सहकाय करण े.
१३) भूमी व ज ंगलस ंप ी :
भूमीची ध ूप थांबवणे व जंगल, संर ण, संवध न व व ृ ी करण े.
१४) जागितक सहकाय :
शा त िवकासासाठी जागितक सहकाय वाढवण े.
१५) परवडणारी व व छ उजा :
यासाठी L.P.G, नैसिग क वाय ू, सौर उजा यांचा वापर . munotes.in
Page 58
पया वरणीय अथ शा – II
58 १६) उ म कामाची प रि थती :
नोकरी व यवसाय या िठकाणी व छ व सव सुिवधा उपल ध असल ेली िठकाण े िनमा ण
करणे.
५.५ सारांश
इ.स. २००१ म ये जगातील अन ेक न े यांनी स ंयु रा स ंघटने या सिचवा ं या
िवनंतीव न य ु.एन.ओ. या सिचवा ंनी या काय माची भावी अ ंमलबजावणी जगातील सव
िवकसनशील व अिवकसीत द ेशात हावी यासाठी सव समोशक अशी योजना व धोरण तयार
केले व या ार े संयु रा स ंघ व सभासद रा ा ंची या काय मा या अ ंमलबजावणीची
किटब ता िस क ेली.
इ.स.२००२ या अहवाला नंतर तयार क ेले या िनयोजनान ुसार ह े धोरण राबव याच े य न
केले जात आह े. यामुळे संसग थांबवणे तसेच HLV. व AIDS बाधीत य ना
औषधोपचार द ेणे, मले रया रोगा ंचा सार था ंबवणे ही धोरण े राबव यात य ेत आह े. इ.स.
२००४ म ये AIDS, HIV बाधीत लोका ंम ये भेदभाव कर यािव उपाय योजल े आहे.
इ.स. २००५ म ये संयु रा स ंघटने या महासिचवा ंनी पिहली सव समाव ेशक प ंचवािष क
योजना शा त िवकास उ ी ्ये ा कर यासाठी तयार क ेली यान ंतर अ ंमलबजावणी या
पाहणी अहवालावर चचा कर यासाठी अिवकिसत व िवकसनशील रा ा ंची प रषद घ े यात
आली . याम य े HIV व AIDS या रोगा ंवर िनय ं ण आण यासाठी याला आव यक
असल ेला िव प ुरवठा कर यासाठी व शा त िवकासा या धोरणाची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी या उपाया ंवर चचा कर यात आली .
५.६
१) शा त िवकासाची येये प करा.
२) शा त िवकासाची िविवध प रमाण े प करा.
३) शा त िवकासाची संक पना या या देवून वैिश ्ये प करा.
munotes.in
Page 59
59 ६
भारतातील शा त िवकास – २
घटक रचना :
६.0 उि ्ये
६.१ भारतातील माट शहरे
६.२ शा त श ेतीसाठी रा ीय मोहीम
६.३ सारांश
६.४
६.0 उि ्ये
भारतातील माट शहरांबाबत सिव तर मािहती जाणून घेणे.
शा त श ेतीसाठी रा ीय मोही मेबाबत सिव तर अ यास करणे.
६.१ भारतातील माट शहर े:
६.१.१ दूर ी:
शहरी लोकस ं ये या वाढीसह आिण े ां या झपा ट्याने होणाया िव ताराम ुळे, सरकार
जिटलता यव थािपत कर यासाठी , काय मता वाढव यासाठी आिण जीवनाचा दजा
सुधार यासाठी माट माग शोधत आह े. यामुळे संसाधन े अिधक चा ंग या कार े वापर
कर यासाठी आिण नाग रका ंना जा तीत जा त स ेवा दे यासाठी पायाभ ूत सुिवधांचे
उपल ध करणा या शहरा ंची िनिम ती करण ेआव यक आह े.
६.१.२ उ ेश:
डेटा-चािलत वाहत ूक यव थापन , इंटेिलज ट लाइिट ंग िस टीम इ . यांसार या काही माट
उपाया ं या वापरा ार े जीवनाचा दजा , व छ आिण शा त वातावरण द े यासाठी म ूलभूत
पायाभ ूत सुिवधा प ुरवणा या शा त आिण सव समाव ेशक शहरा ंना ो साहन द ेणे हा मा ट
िसटी उप माचा उ ेश आह े.
६.१.३ माट िसटी िमशन काय आह े?
माट िसटीज िमशन हा भारत सरकारचा सव म प त आह े याम य े मािहती आिण
िडिजटल त ं ान आिण अिधक साव जिनक -खाजगी भागीदारी वाप न शहर े आिण
गावांमधील लोका ं या राहणीमानाचा दजा सुधार याचा एक उप म आह े. माट िसटी munotes.in
Page 60
पया वरणीय अथ शा – II
60 िमशन लॉ चची तारीख 25 जून 2015 आहे.पंत धान नर मोदी या ंनी हा उप म स ु
केला. िमशन या अ ंमलबजावणीची जबाबदारी क ीय शहरी िवकास म ं ालयाची आह े.
तसेच, येक रा यात ए क प ेशल पप ज हेईकल (SPV) तयार क ेले जाते, याच े नेतृ व
मु य काय कारी अिधकारी करतात ; ते िमशन या अ ंमलबजावणीवर ल ठ ेवतात. िमशन
यश वी कर यासाठी 7,20,000 कोटी पया ंचा िनधी द े यात आला आह े.
पाच फ े यांम ये देशभरात ून 100 शहरांची िनवड कर यात आली आह े. े िवकास
आराखड ्यानुसार या शहरा ंचा दजा वाढव यात य ेणार आह े. पि म ब ंगाल सोड ून
भारतातील सव रा य े या काय मात सहभागी होत आह ेत. क आिण रा य सरकारमधील
राजक य मतभ ेदांमुळे हे रा य सहभागी झाल े नाही . महारा ात म ुंबई आिण नवी म ुंबईने
आपला सहभा ग माग े घेतला आह े
६.१.४ इितहास :
25 जून 2015 रोजी प ंत धान नर मोदी या ंनी "100 माट िसटी िमशन " लाँच केले.
भारतीय म ंि मंडळान े 100 माट शहरा ं या िवकासासाठी आिण इतर 500शहरां या या
आधुिनक कर यासाठी म ंजूर िदली आह े. माट िसटी िमशनसाठी ₹48,000 कोटी आ िण
अटल िमशन फॉर रज ु हेनेशन अ ँड अब न ा सफॉम शन साठी एक ूण ₹50,000 कोटी
िनधी म ंि मंडळान े मंजूर केला आह े.
भारता या 2014 या क ीय Budget, म ये अथ मं ी अ ण ज ेटली या ंनी 150 माट
शहरांसाठी ₹7,016 कोटी ची तरत ूद केली. तथािप , वाटप क ेले या रक मेपैक फ ₹924
कोटी फ े ुवारी 2015 पय त खच होऊ शकल े. हणून, 2015 या भारता या क ीय
Budget म ये या माट शहरा ंसाठी फ ₹143 कोटी ची तरत ूद केली.
20 शहरांची पिहली त ुकडी िनवड यात आली . ऑल इ ंिडया िसटी च ॅल ज पध या थम
फेरीत 20 लाइटहाऊस शहरे हण ून ओळख या जाणा या शहरा ंना या आिथ क वषा त
येक ₹200 कोटी आिण यान ंतर दरवष ₹100 कोटी क ीय सहा य दान क ेले
जाईल .शहरी िवकास म ं ालयान े यापूव माट िसटी योजना तयार कर यासाठी िमशन
शहरांना य ेक ₹2 कोटी जारी क ेले होते.
६.१.५ भारतातील माट िसटी िम शनची व ैिश ्ये:
1) े ानुसार िमि त जिमनी या वापरास ो साहन द ेणे:
माट िसटी िमशनम ुळे, रा या ंना जिमनीचा िविवध कारणा ंसाठी वापर कर यास आिण
बदलान ुसार उपिवधी बनिव यास अिधक लविचकता िमळ ेलआह े .
2) पया वरण स ुर े या प ूत तेची काळजी घ ेणे:
माट िसटी िमशन या वाढीसाठी ग ृहिनमा ण ही एक आव यक गरज आह े. माट शहरा ंना
मोठ्या आिण कमी उ प न असल े या लोकस ं येची पूत ता कर यासाठी अिधक ग ृहिनमा ण
क पा ंची आव यकता असत े. गृहिनमा ण करत ेवेळी पया वरण हानी होणार नाही याची
काळजी यावी . munotes.in
Page 61
भारतातील शा त िवकास –२
61 3) गद कमी करणे:
माट िसटी या आधार े सुर ा स ुिनि त करण े, वायू दूषण कमी करण े आिण
पर परस ंवाद आिण थािनक अथ यव थ ेला चालना द ेणे हे आह े. अपघात कमी
कर यासाठी पादचारी आिण सायकल वारा ंसाठी नवीन माग तयार क ेले आहेत. जा त गद
या िठकाणी पया यी माग ची यव था करण े.
4) भारतीय नाग रका ंचे जीवनमान उ ंचावण े:
डांगणे, उ ान े, जीम आिण इतर मनोर ंजना या जागा ंचा िवकास हा आणखी एक उ ेश
आहे. भारतीय नाग रका ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी वरील घटक मह वाची भ ूिमका
बजावतात .
५) े िवकासासाठी पायाभ ूत सुिवधा आिण स ेवांचा िवकास :
िश ण े , आरो य े , थािनक खा पदाथ , डा, सं कृती, कला, फिन चर इ याद वर
सुिवधा आधा रत शहराची ओळख िदली जात े.
६.१.६ माट िसटीमधील म ुलभूत व पायाभ ूत सुिवधा खालील माण े आहेत.
उज चा अ य ोत , ऊजा काय मता , माट पािक ग, वाहतूक यव थापन णाली ,
एकाि मक वाहत ूक, यापार स ुिवधा क पाणी आिण िवज ेचे यव थापन ,ऊजा आिण
इंधनाचा अप यय यावर उपाय ,साव जिनक मािहती आिण त ार िनवारण ,पुरेसा
पाणीप ुरवठा, खा ीशीर वीजप ुरवठा, घनकचरा यव थापनासह व छता , काय म श हरी
गितशीलता आिण साव जिनक वाहत ूक,ग रबा ंसाठीमजब ूत मािहतीच े जाळ े आिण
िडिजटलायझ ेशनसुशासन , िवशेषतः ई -ग हन स आिण नाग रका ंचा सहभाग , शा त
वातावरण , नाग रका ंची, िवशेषतः मिहला , मुले, वृ ांची स ुर ा, आरो य , िश ण , शा त
आिण सव समाव ेशक िवकासावर ल क ि त केले आहे .
६.१.६ माट िसटीची या ी :
या िमशनम य े 100 शहरे समािव आह ेत जी रा य े/क शािसत द ेशांम ये समान
िनकषा ं या आधारावर िनवड क ेली ग ेली आह ेत. रा य/क शािसत द ेशातील नागरी
लोकस ं येला समान मह व द ेणे आिण रा य /क शािसत द ेशातील महानगरपािलका ,
सहकारम ंडळ, अिधस ूिचत शहर े , सिमती असल ेले शहर े,इ. येक रा य /क शािसत
देशात िकमान एक स ंभा य माट शहरे असतील असण ेमह वाच े आहे .
६.१.७ माट िसटीची रणनीती :
भारतातील 100 माट िसटी िमशनम य े े -आधा रत िवकासा या घटका ंम ये शहर
सुधारणा शहर न ूतनीकरण िकवा प ुनिव कास आिण शहर िव तार या ंचा समाव ेश आह े.
झोपडप ्यांचे पुनिव कास क न चा ंग या िनयोिजत िनवासी भागात पा ंतर करण े, याम ुळे
संपूण शहरातील लोकां या राह याची मता स ुधारेल. शहरी भागातील वाढ या
लोकस ं येला सामाव ून घे यासा ठी शहरातील नवीन े े िवकिसत करण े काळाची गरज
आहे . munotes.in
Page 62
पया वरणीय अथ शा – II
62 ६.१.८ माट िसटीची शासक य स ंरचना
माट िसटीवरील माग दश क त व े ही रा ीय , रा य आिण शहर या तीन तरा ंवर देखरेख
दान करतात .
१) रा ीय :
शहरी िवकास म ं ालय सिचवा या अ य त ेखाली आिण स ंबंिधत मं ालय व स ं थां या
ितिनध चा समाव ेश असल े या सव च सिमतीला िदल ेला ताव म ंजूर करण े, गतीच े
िनरी ण करण े आिण िनधी जारी कर याच े आदेश हे काय रा ीय माट िसटी शासक य
संघटनेचेआहेत.
२) रा य:
रा या या म ु य सिचवा ं या अ य त ेखाली एक उ चािधकार ा सिमती जी स ंपूण माट
िसटी िमशनच े नेतृ व कर ेल.
३) शहर:
सव माट शहरा ंमधील एक माट िसटी माग दश क मंच, याम य े कले टर/ िज हािधकारी ,
मु य काय कारी अिधकारी या ंचा समाव ेश आह े. याची भ ूिमका हणज े यांनी िनधी जारी
करणे, अंमलबजावणी , देखरेख व िनधीच े मोजमाप करण े आहे. माट िसटी , िवकास व
स म कर यासाठी , संसद सद य , िवधानसभ ेचे सद य , महापौर , थािनक त ण , तांि क
त आिण थािनक सामािजक स ं थांचे ितिनधी या ंची िनवड क ेली जात े.
६.१.९ माट िसटीसाठी िव प ुरवठा:
भारतातील माट िसटी िमशन ही क पुर कृत योजना आह े. माट िसटी तावा अ ंतग त
माट िसटीधोरणाची अ ंमलबजावणीसाठी रा य सरकार आिण शहरी थािनक स ं थाया ंनी
समान माणात योगदान द ेणे देखील आव यक आह े. रा या ंनी माट िसटी ताव
याउ ेशासाठीक ेला आह े या उ ेशालाव धोरणाला िविवध ोता ंकडून िनधी िमळवण े
अपेि त आह े:
ेिडट र ेिटंग असल ेले युिनिसपल बॉ ड ्स, पू ड फायना स ड े हलपम ट फंड क म आिण
टॅ स इि म ट फायनाि स ंग यासार या नािव यप ूण िव य ं णांचा वापर करण े.
ि प ीय आिण बह प ीय स ं थांसह (देशांतग त आिण बा ोत दो ही ) िव ीय
सं थांकडून कज घेणे तसेच रा ीय ग ुंतवणूक आिण पायाभ ूत सुिवधा िनधी चा लाभ घ ेणे,
इतर सरकारी योजना ंशी अिभसरण जस ेक अटल िमशन फॉर रज ुवेनेशन अ ँड अब न
ा सफॉम शन.
६.१.१० माट िसटी िमशन इ ंिडया आिण च ॅल ज:
शहरी िवकास म ं ालयान े माट िसटी िमशनयासाठी शहर े िनवड यासाठी े -आधा रत -
िवकास , धोरणावर आधा रत पधा प त वापरली आह े . सु वातीलाशहरा ंनी रा य munotes.in
Page 63
भारतातील शा त िवकास –२
63 तरावर पधा केली आिण न ंतर िवज े याने रा या ंनी रा ीय तरावरील माट िसटी
चॅल जम य े पधा केली. सवा िधक ग ुण िमळिवणा या शहरा ंची माट िसटी हण ून िनवड
कर यात आली .
६.१.११ माट िसटीज िमशनशी स ंबंिधत इतर मोिहमा :
माट िसटीज िमशन यश वी कर यासाठी , इतर सरकारन े सु केलेले धोरण े एकम ेकांशी
जोडल ेले आहेत. सामािजक , आिथ क, भौितक आिण स ं था मक पायाभ ूत सुिवधा एकि त
क न सवा गीण िवकास होऊ शकतो . खालील े ीय योजना ं या अिभसरणान े मोठा फायदा
माट िसटीज िमशनलािमळ ू शकतो :-
१) अमृत- कायाक प आिण शहरी प रवत नासाठी अटल िमशन
२) हे रटेज िसटी ड े हलपम ट आिण ऑगम टेशन योजना .
३) मेक इन इ ंिडया.
४) िडिजटल इ ंिडया.
५) व छ भारत अिभयान .
६) धानम ं ी आवास योजना .
६.१.१२ माट िसटी िमशनसाठी िशफारसी :
काही िशफारशी आह ेत याम ुळे िमशनच े अिधक मह वप ूण फायद े झाले आहेत.
१) माट िसटी िमशनसाठी दीघ कालीन काय म असावा :
केवळ पाच वषा चा काय म नसावा कारण बह त ेक शहर े या कालावधीत सव म कामिगरी
क शकत नाहीत . माट िसटी िमशनसाठी कालावधी हा पाच िक ंवा याप े ा जा त वष
असावा .
२) अिधक क पा ंची ओळख :
शहराची गरज प ूण कर यासाठी अिधक क पा ंची ओळख झाली पािहज े. अनेक माट
शहरे आह ेत या ं या ेनेजचा अ ाप स ुटलेला नाही .अमरावती , भागलप ूर,
मुझ फरप ूर, िशलाँग या शहरा ंम ये एकही माट िसटी योजना का प ूण झाला नाही याची
कारण े शोधण े काळाची गरज आह े.
३) िनधी ह ता ंतरण ि या स ुलभ:
िनधीची गोळा करण े साठी कर आकारणीत ून अिधक महस ूल िमळायला हवा . िनधी
ह तांतरण ि या द ेखील स ुलभ क ेली पािहज े.
४) डेटा सुर ा:
सव शहरे सायबर स ुर े ारे सुरि त क ेली गेली पािहज ेत - डेटा सुर ा आिण िशलाल ेखाची
खा ी क ेलीपािहज े. munotes.in
Page 64
पया वरणीय अथ शा – II
64 ६.१.१३ िन कष
माट िसटीज िमशनच े मु य उि ह े देशा या आिथ क िवकासाला चालना द ेणे आिण
भारतीय लोका ंसाठी चा ंगले जीवनमान दान करण े आ ह े. तं ानाचा वापर क न ,
थािनक े ाचा िवकास स म क न पायाभ ूत सुिवधा आिण स ेवांम ये सुधारणा करण े हा
आहे. भारतातील 100 िनवडक शहरा ंम ये गृहिनमा ण प रवत न क न िमशन प ूण कर याच े
शहरी यवहार म ं ालयाच े उि आह े. माट िसटीज िमशनस ु होऊन सहा वषा ह न
अिधक काळ लोटला आह े आिण काही शहरा ंम ये बदल िदस ून येत आह ेत. पूण झाल ेले
माट िसटीज िमशन सामािजक आिण आिथ क लाभ द ेता आह ेत. तथािप , आिथ क,
शासक य आिण कोिवड -19 सार या िविवध कारणा ंमुळे काय मा या गतीवर प रणाम
झाला आह े.
६.२ शा त श ेतीसाठी रा ीय मोहीम :
1) रा ीय शा त श ेती अिभयान :
रा ीय शा त श ेती अिभयान हणज े काय?
रा ीय हवामान बदल कृती योजना ं या आठ मोिहमा ंपैक रा ीय शा त श ेती अिभयान
एक आह े. हवामान बदलाच े प रणाम कमी हो यासाठी क ृषी प तीमधील बदल मोठ ्या
माणात मदत करतात .
२) कृषीआिण श ेतकरी या ंना फायदा देणे या अिभयानाची अ ंमलबजावणी करण े.
३) एकाि मकश ेती, काय म पाणीवापर , मृदा आरो य यव थापन आिण स ंसाधना ं या
संवध नावर ल क ि त करण े.
४) पज यछाय े या व ेशात श ेतीची उ पादकता व वाढिव यासाठी रा ीय शा त श ेती
अिभयान तयार करण े.
५) अिभयानाम य े सव समाव ेशकपण े कृषी प तीम य े सुधारणा कर याचा य न करत े
जेणेक न रा ी य िनधा रत योगदान ची इि छत उि े सा य करता य ेतील.
रा ीय शा तश ेती अिभयानाम य े खालील घटका ंचा समाव ेश होतो :
1. मृदा आरो य काड .
2. परंपरागत क ृषी िवकास योजना .
3. उ र-पूव े ासाठी स ि य साखळी िवकास .
4. पावसावर आधा रत े चा िवकास .
5. रा ीय बा ंबू िमशन .
6. कृषी वनीकरण . munotes.in
Page 65
भारतातील शा त िवकास –२
65 ६.२.१ रा ीयशा त शेती अिभयानाची उि ्ये :
१) एकाि मक / संिम श ेती णाल ना ो साहन द ेवून शेती अिधक उ पादक , शा त ,
फायद ेशीर आिण हवामानास अन ुकुल बनिवण े.
२) यो यमाती आिण आ ता संर ण या उपाया ं ारे नैसिग क संसाधना ंचे संर ण करण े.
३) माती या सुपीकत ेचे नकाश े, माती या परी णावर आधा रत स ु म व पोषक
अ न याचा वापर , खतांचा स ु पणे वापर , इ याद वर आधा रत सव समाव ेशक म ृदा
आरो य यव थापन प तीचा अवल ंब करण े.
४) काय म जल यव थापना ार े जल ोता ंचा इ तम वापर करणासाठी ' ित थ ब अिधक
पीक 'सा य कर यासाठी या ी वाढिवण े.
५) हवामान बदलास अन ुकूलन आिण शमन धोरणा ं या े ातील इतर चाल ू अिभयाना ं या
उदा रा ीय क ृषी िव तार आिण त ं ान अिभयान , रा ीय अ न स ुर ा अिभयान , नॅशनल
इिनिशएिट ह फॉर लायम ेट रेिझिलएट अ ॅ ीक चर इ याद या स ंयोगान े शेतकरी आिण
भागधारका ंची मता िवकिसत करण े.
६) नॅशनल िमशन फॉर रेनफेड अॅ ीक चर या म ुख िवतरणाची प ूत ता कर यासाठी एक
भावी आ ंतरिवभागीय / मं ालयीन सम वय थािपत करण े.
7) पज यावर आधारी त तं ानाला म ु य वाहात समाव ेश करण े आिण महा मा गा ंधी
रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना , एकाि मक पाणलोट यव थापन काय म यासार या
इतर योजना ंमधून संसाधना ंचा लाभ घ ेणे व पज यावर आधा रत श ेतीची उ पादकता
सुधार यासाठी िनवडक िठकाणी ायोिगक मॉ डेल तयार करण े.
६.२.२ रा ीय शा त श ेती अिभयाना या अ ंमलबजावणीसाठी िविवध धोरण े
१) एकाि मक श ेती णाली :
रा ीय शा त श ेती अिभयाना या अंतग त एकाि मक श ेती प तीला ो साहन िदले जाते .
याम य े फलो पादन , पशुधन, म यपालन , कृषी वनीकरण , मु यवध न यांसारख े उप म
पीक प तीसह राबिवल े जात आह ेत. पुरक उ पादन णाली ार े उपजीिवक े या स ंधी
वाढिवण े, अ न स ुर ा स ुिनि त करण े आिण पीक अपयशाच े धोके कमी करण े मह वाच े
आहे.
2) संसाधन स ंवध न:
तं ानाचा अवल ंब करण े, कोरड्या ऋत ूत, दु काळ िक ंवा अितव ृ ी या व ेळी स ंसाधना ंचे
संर ण कर यास मदत करणा या त ं ानाचा अवल ंब कर यावर भर द े यात य ेणार आह े.
3) जल ोत यव थापन :
रा ीय शा त श ेती अिभयाना या अंतग त उपल ध जल ोता ंचे भावी यव थापन आिण
पाणी वापर ची काय मता वाढव यावर ल क ि त कर याच े धोरण आखल े आहे. मागणी munotes.in
Page 66
पया वरणीय अथ शा – II
66 आिण प ुरवठा यव थापन या उपाया ंसह त ं ाना या वापरा दार े जल ोत यव थापन ह े
सा य क ेले जाईल .
4) कृषी प ती :
रा ीय शा त श ेती अिभयानउ म म ृदा संवध न, वाढीव पाणी धारण मता , उजी आिण
रसायना ंचा इ तम वापर , उ च मा ती काब न संचय यासार या श ेती या उ च उ पादकत ेम
सुधा रत क ृषी प त ना ो साहन द े यात य ेणार आह े.
5) मािहती गोळा करण े:
जमीनी या वापर सव णादवार े माती स ंसाधना ंवर डेटाबेस तयार क न , भौगोिलक मािहती
णाली त ं ानाचा वापर क न माती िव ेषण करण े.तसेच या अिभयाना ार े िविश पीक
यव थापन प तीचा अवल ंब क न तस ेच खता ंचा इ तम वापर कर याचा य न
कर यात य ेणार आह े.
6) एकाि मक पोषक यव थापन प ती :
मातीच े आरो य स ुधार यासाठी , पीक उ पादकता वाढिव यासाठी आिण जमीन व
जल ोता ंची गुणव ा राख या साठी, रा ीय शा त श ेती अिभयान थान आिण पीक
िविश एकाि मक पोषक यव थापन प त ना ो साहन द े यावर ल क ि न कर ेल.
7) शै िणक स ं था आिण त ा ंचा सहभाग :
रा ीय शा त श ेती अिभयानएका िविश क ृषी हवामान प रि थतीसाठी हवामान बदल
रोख या साठी आिण अन ुकूलनासाठीच े तं ान िवकिसत कर यासाठी श ै िणक
सं थाम य े त ांचा समाव ेश करण े याम ुळे यो य क ृिष णाली दार े संबंिधत धोरणा ंना
ो साहन द े यात य ेईल.
8) ह त ेप:
रा ीय शा त श ेती अिभयानव ंिचत तस ेच दुल ि त भागात शा त श ेती अिभया न धोरण
पोहचवण े आिण पज य आधा रत त ं ानाचा सार व अवल ंब कर याचा य न करण े,
रा ीय अ न स ुर ा अिभयान , कृषी िव तार आिण त ं ानासाठी रा ीय िमशन इ . इतर
योजना ंमधून सम वय , अिभसरण आिण ग ुंतवणूक चा फायदा घ े याचा य न कर यात
येणार आह े.
६.२.३ रा ीय शा त श ेती अिभयान म य े समािव घटक :
रा ीय शा त श ेती अिभयान म य े खालील चार म ुख घटक समािव आह ेत.
१) पज य े िवकास :
पज य े िवकास काय म अ ंतग त शेती णालीसह न ैसिग क संसाधना ंचा िवकास आिण
संवध न कर या साठी े आधा रत ीकोन िवकिसत कर यात आला आह े. हा घटक " munotes.in
Page 67
भारतातील शा त िवकास –२
67 पाणलोट लस ेमवक " चा वापर क न िवकिसत क ेला गेला आह े.शेती या िविवध प ैलूंचा
याम य े बागायती , पशुधन, म यपालन वनीकरण , िपके इ. चा समाव ेश होतो .
कृषी आधा रत उ प न िनिम ती उप म या ंचा समाव ेश क न , हा घटक यो य श ेती
णाल चा प रचय क न द ेतो. या यित र हा घटक थािनक क ृषी हवामान प रि थती ,
शेतजमीन िवकास , संसाधन स ंवध न आिण माती प र ण ,मृदा आरो य काड आधा रत
पोषक यव थापन प त शी स ुसंगत िपक िनवडीस ो सािहत करतो .
2) शेतीमधील पाणी यव थापन :
गत श ेतीवरील जलस ंधारण उपकरण े आिण त ं ानाचा वापर क न पा या या इ तम
वापरावर हा घटक भर द ेतो. हा घटक क ेवळ अन ु योग काय मतेवरच न ह े तर उ क ृ रेन
वॉटर हाव ि टंग आिण यव थापनावर द ेखील जोर द ेतो याम ुळे पाणीबचत त ं ानाचा
अवल ंब, भावी प ुरवठा व िवतरण यव था आद साठी मदत िमळणार आह े. मनरेगा
िमशन या नीतीचा ' वापर क न श ेततळे खोदून शेतावरच जलस ंधारण योजना उभार यावर
भर दे यात आला .
३) मृदा आरो य यव थापन :
मृदा आरो य यव थापन घटकाम य े अवश ेषांचे यव थापन , स ि य श ेती या ंसार या
िविवध त ं ांची मदत घ ेवून िविश थानावर व आधारावर मातीच े आरो य जपणा या
प त चा चार करण े आिण यािठकाणी कोण या कारची िपक े घेणे श य आह े या
प तीच े पोषक त वा ंचे थूल व स ु म यव थापन , जमीनीचा इ तम वापर , खतांचा यो य
वापर तस ेच जमीनीची ध ूप कमी क न पीक िविश माती या शा त आरो य यव थापन
ो साहन द े यात य ेते. भौगोिलक मािहती णाली या त ं ाना या सहा यान े तयार नकाश े
आिण व ै ािनक सव णां या मदतीन े मातीवर परी ण यासाठी व वापरासाठी ो साहन
दे यात य ेते.
रा य सरकार , भारतीय माती आिण जमीन वापर सव ण न ॅचरल स टर ऑफ ऑरग ॅिनक
फािम ग, क ीय खत ग ुणव ा िनय ं ण आिण िश ण स ं था, या सव सं था िमळ ून मृदा
आरो य यव थापनहा घटक सा य कर यासाठी एकि त काम करणार आह ेत.
4) हवामान बदल आिण शा त श ेती:
हवामान बदलाब ल ान आिण अ यावत मािहती िहमािहती याजाळ े म य े तयार क न
सा रत क ेली जात े.याम य े पज यावर आधा रत त ं ानाचा सार कर यासाठी पायलट
बॉ सचा वापर क ेला गेला आह े तसेच MGNREGS, NFSM, RKVY IWMP ALBP,
NMAET सार या इतर योजना िक ंवा मोिहमांशी सम वय साध यात य ेतो.
६.२.४ रा ीय शा त श ेती अिभयाना या यश वी अ ंमलबजावणीसाठी िनयम :
१) पया वरण आिण वन म ं ालयान े खालील गो साठी िनयामक यव था स ुलभ
कर यासाठी माग दश क त वा ंचा स ंच तयार क ेला आह े.ते हणज े कापणी आिण कृषी
वनीकरण जा त चे सं मण. munotes.in
Page 68
पया वरणीय अथ शा – II
68 २) सव समाव ेशक कृषी धोरणाचा िवकास , रा ीय कृषी वनीकरण धोरण २०१४ , जे
रा या ंमधील कृषी वनीकरण प ती स ुलभ कर ेल अशी अप े ा आह े.
३) िनयामक चौकट काय मांतग त िनधीच े वाटप , िवतरण आिण वापर यावर द ेखरेख
करेल.
६.३ सारांश
आिथ क िवकासाच े उि ा कर यासाठी द ेशाला जलद आिथ क िवकासाच े उि ठ ेवावे
लागत े. आिथ क वृ ीमुळे उ प न व उ पादनात वाढ होत े. यामध ून दा र ्य, बेकारी व
उ प नातील िवषमता द ूर होव ून आिथ क िवकास हावा अशी अप े ा असत े, परंतु अ से
मान यात िवरोधाभास होतो . कारण आिथ क वृ ी झाली हणज े आिथ क िवकास होईलच
असे नाही. कारण आिथ क वृ ीत कोण या व त ूंचे उ पादन झाल े आहे हेही मह वाच े आहे.
उदा. समजोपयोगी िक ंवा समाज िवघातक व त ू, उदा. त बाख ू, िसगार ेट, दा या सार या
व तूंचे उ पादन झा यास आिथ क वृ ी होईल . परंतु आिथ क िवकास होणार नाही . याच
बरोबर रा ीय उ प नाच े समान वाटप होऊन द ेशाचे सरासरी उ प न व राहणीमान वाढण े
आव यक असत े. आिथ क िवकासासोबत िश ण , अरो य , सरासरी आय ु य व ग ुणव ाय ु
जीवन जगण े नागरीका ंना श य होण े अपेि त आह े. नैसिग क साधन सा म ीचा पया वापर
हावा या बरोबरच समाजाला बा फायद े होणे अपेि त असत े. हणज ेच सव कारच े
दूषण उदा . जल, वायू, पया वरण होव ू नये, लोकांना िश ण , आरो य या सार या स ुिवधा
िमळण े अपेि त आह े. िश ण व आरो य या ं या स ेवा गुणव ाप ूव व सव नागरीका ंना सहज
उपल ध होतील अशा असा यात . आिथ क िवकास असा असावा क , भिव यातील िपढीला
उ पादन , उ प न व रोजगारा या स ंधी उपल ध होव ू शकतील . नैसिग क साधन साम ु ीचा
यांनाही वापर करता य ेईल. याचाच अथ आिथ क िवकास हा िचर ंतर असावा .
६.४
खालील बाब वर सिव तर िटपा िलहा.
१) भारतातील माट शहरे
२) शा त श ेतीसाठी रा ीय मोहीम
munotes.in
Page 69
69 ७
भारतातील पया वरण धोरण – १
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ भारतातील पया वरण सुधार यासाठी काय ा ंचा आढावा
७.३ क ीय दूषण िनयं ण मंडळ
७.४ भारतातील औ ोिगक दूषण िनयं ण उपाय
७.५ सारांश
७.६
७.0 उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल.
● भारतातील पया वरण सुधार यासाठी कायद े
● क ीय दूषण िनयं ण मंडळ
● भारतातील औ ोिगक दूषण िनयं ण उपाय
७.१ तावना
पया वरणीय िनयमा ंची अंमलबजावणी हा येकाचा अ याव यक घटक आहे. हवा, पाणी
आिण नैसिग क वातावरणाच े इतर पैलू या सार या मानका ंवर िनयं ण ठेवणारे िनयम आिण
कायद े यांचा सं ह आहे. भारताच े पया वरणिवषयक कायद े पया वरणा या त वांवर आधा रत
आहेत. याची ाथिमक िचंता हणज े म यपालन , जंगले आिण खिनज े हणून असणा या
नैसिग क संसाधना ंचे यो य यव थापन करणे होय. भारताच े पया वरणीय कायद े हे
रा यघटन ेचे थेट उ पादन आहेत. पया वरणा या र णाबाबत आदेश िदले पािहज ेत.
पया वरणाच े संर ण आिण संर ण आिण नैसिग क संसाधना ंचा वापर करणे तसेच अशा
संसाधना ंना हानी पोहोचव ू नये अशी प त यावर भारताची रा यघटना आिण आंतररा ीय
सं था चचा करतात .
munotes.in
Page 70
पया वरणीय अथ शा – II
70 ७.२ भारतातील पया वरण सुधार यासाठी काय ा ंचा आढावा
नैसिग क जगा या र णाचा भारतीय रा यघटन ेत समाव ेश कर यात आला आहे. ते एक
मूलभूत बंधन आिण िनद शांपैक एक हणज ेच रा य धोरणाची त वे हणून संबोधल े जाते.
७.२.१ रा य धोरणाची माग दश क त वे (भाग IV) अनु छेद 48A:
जंगलांचे तसेच ा या ंचे संर ण करणे आिण पया वरण सुधार यासाठी काय करणे अशी
दो ही यो य येय आहेत. शासन जतन कर याच े काम करेल आिण पया वरणाचा िवकास
करणे, तसेच देशा या जंगलातील सुरि तता सुिनि त करणे आिण व य ाणी संवध न
करणे.
७.२.२ मूलभूत कत ये (भाग IV A) कलम 51A:
जंगल े ासह तलाव , आिण न ा, तसेच थािनक ाणी तसेच नैसिग क वातावरणाच े र ण
आिण सुधारणा कर यासाठी आिण इतर सवा साठी दया दाखवण े.
७.२.३ भारतातील पया वरण काय ा ंचा इितहास :
संयु रा स ंघा या मानवी पया वरणावरील प रषद जी टॉकहोमम य े इ.स. १९७२ म ये,
पया वरणा या र णासाठी एक यापक धोरण िवकिसत केले होते. याचा प रणाम हणून
सन १९७२ म ये युनायटेड टेट्स सरकारमधील िव ान व तं ान िवभागान े यासाठी
पया वरण धोरण आिण िनयोजन रा ीय प रषद थापन केली. पया वरणीय सम या आिण
िचंतांवर ल ठेव यासाठी भारी सं था असेल असे कर यात आले. पया वरण आिण वन
मं ालया या अिधकार े ा ार े अिध िहत शेवटी ही प रषद होती.
भारत सरकार नैसिग क जग जतन कर या या य नात खूप सि य आहे. पया वरणीय
कायद े आिण कायद े, येका या प ीकरणासह खालील काही अ यंत आव यक आिण
मह वा या गो ची यादी आहे.
i) जल ( दूषण ितब ंध आिण िनयं ण) अिधिनयम , १९७४ :
पाणी अशु हो यापास ून रोखण े आिण ते गिल छ हो याची ि या थांबवणे हे दो ही उि
होते. पा याची मूळ शु ता राख यासाठी िकंवा पुनस चियत कर यासाठी िविवध कार या
दूिषत घटका ं या संपका त आ यान ंतर आिण आरो यदायीपणा देते. क दूषण िनयं ण
मंडळांवर िनयमावली तयार कर याचा अिधकार (CPC B) तसेच रा य दूषण िनयं ण
मंडळे (SPCB). दो ही सीपीसीबी आिण 1974 या पाणी काय ा या प रणामी SPSB
अिधक ृत सं था बनले. सीपीसीबी आिण एसपीसीबी िड चाज करणार ्या कारखा या ंसाठी
माग दश क त वे थािपत कर याच े ािधकरणत मंजूर करते.
पा याच े दूषण कमी करणे आिण या माग दश क त वांचे पालन केले जात आहे याची खा ी
करणे यासाठी CPCB संपूण क शािसत देशात समान ि यासाठी जबाबदार आहे. या
यित र , ते जल द ूषणाचा अंत कर यासाठी धोरणे आखत े आिण एक िविवध SPSB
या कामासाठी सम वयक हणून काय करते. SPCB या िड चाज चे िनयमन करते, munotes.in
Page 71
भारतातील पया वरण धोरण – १
71 सांडपाणी आिण औ ोिगक कचरा वीका न , नकार देऊन िकंवा सोड यास संमती देऊन
हे ाव ितबंिधत कर यासाठी केले जाते.
ii) वायु ( दूषण ितब ंध आिण िनयं ण) अिधिनयम , १९८१
भारतात वायू दूषणा या सम य ेचे िनयमन आिण कमी करणे हा या काय ाचा हेतू आहे.
याची ाथिमक उि े खालील माण े आहेत.
• हवेची दूषण पातळी टाळ यासाठी , िनयंि त कर यासाठी आिण कमी कर यासाठी
उपाययोजना के या गे या आहेत याची खा ी करणे.
• अिधिनयमातील तरतुदी पूण कर यासाठी आदेश नुसार रा य आिण फेडरल दो ही
तरांवर बोड थापन केले आहेत.
यात असे हटल े आहे क या गो ी हवा दूिषत करतात , जसे क अंतग त वलन इंिजन,
उ ोग , वाहने, पॉवर लांट इ., परवानगी िदले या रकमेपे ा जा त सोडू शकत नाहीत .
िशसे, काब न मोनोऑ साइड , स फर डायऑ सा इड, नाय ोजन ऑ साईड , अि थर
स ि य संयुगे (VOCs), िकंवा इतर िवषारी पदाथ . या गो या उदाहरणा ंम ये हे समािव
आहे: अंतग त वलन इंिजन, वाहने, पॉवर लांट इ. ते रा य पुरवते काही िठकाण े खराब
हवा असल ेली हणून िनयु कर याचा अिधकार असल ेले सरकार पुरिवते.
iii) पया वरण (संर ण) कायदा , १९८६
कलम २५३ म ये असे नमूद केले आहे क , हा कायदा लागू कर यात आला (दे यासाठी
कायदा आंतररा ीय करारा ंवर प रणाम ). भोपाळम य े घडलेली गॅस दुघ टने नंतर हा
कायदा िडस बर १९८४ म ये लागू कर यात आला . इ.स. १९७२ म ये टॉकहोम येथे
आयोिजत संयु रा प रषदन े मानवी पया वरणान े एक घोषणा जारी केली होती आिण
काय ात मंजूरी िदली जेणे क न याची अंमलबजावणी करता येईल.
नाजूक संरि त े े दहा िकलोमीटरच े बफर झोन जे पया वरणा या ीने संवेदनशील िकंवा
पया वरणीय ्या संवेदनशील आहेत यांना १९८६ या पया वरण संर ण कायदा
(EPA), या अनुषंगाने MoEFCC ला सूिचत करणे आव यक आहे
ओझोन कमी करणार े पदाथ (िनयमन आिण िनयं ण) िनयम, 2000 या काय ा ंतग त अशी
एक वैधािनक सं थाआह े. ते उ पादन , वािण य , आयात , आिण ओझोन कमी करणार े
पदाथ समािव असल े या व तूंची िनया त आिण थािपत
ओझोनसाठी हािनकारक असल े या िविवध संयुगे काढून टाक यासाठी थर हे पदाथ
"ओझोन कमी करणार े पदाथ " िकंवा "ODSs" हणून ओळखल े जातात .या िनयमा ंनुसार,
सीएफसी , हॅलो स , ओडीएस (जसे क काब न) चा वापर टे ा लोराइड आिण िमथाइल
लोरोफॉम ), अपवाद वगळता मीटर-डोस इनहेलर आिण औषधाशी संबंिधत इतर
अनु योग आिण SFC ितबंिधत आहे.
munotes.in
Page 72
पया वरणीय अथ शा – II
72 iv) ऊजा संवध न कायदा , २००१
तयार होणा या कच याच े माण कमी करणे, ऊज चा अिधक काय म वापर कर याच े
साधन हणून ते मंजूर कर यात आले. ते कसे करावे यासाठी माग दश क त वे थािपत
करते. िविवध उपकरण े आिण उपकरणा ं ारे बरीच ऊजा वापरली जाऊ शकते. ते
ाहका ंना यां या उज या माणासाठी मानदंड आिण माग दश क त वे दान करते. हे ऊजा
वाचव यासाठी यावसाियक इमारती कशा बांध यात येणार आहे यासाठी माग दश क त वे
थािपत करते. युरो ऑफ एनज इिफिशय सी (BEE) हणून ओळख या जाणार ्या
सरकारी घटकाच े काय ान े थापना अिधक ृत केली.
v) जैिवक िविवधता कायदा २००२
CBD, याला नागोया ोटोकॉल हणूनही ओळखल े जाते, ते लागू केले गेले जेणेक न ते
यो य र या काय क शकते. बायोपायरसी संपु ात आण यासाठी आिण जैिवक र णासाठी
िविवधता तसेच थािनक उ पादक , क ीय मंडळे, रा य यांचा समाव ेश असल ेली ेमवक
मंडळे आिण थािनक सिम या लागू के या जातील . रा ीय जैविविवधता ािधकरण
(NBA), रा य जैविविवधता मंडळे (SBBS), आिण जैविविवधता यव थापन सिम या
(BMC), या थापन कर यासाठी िवधेयकाचा उ ेश आहे.
vi) अनुसूिचत जमाती आिण इतर पारंपा रक वनवासी (जंगलाची मा यता अिधकार )
कायदा , २००६ (FRA):
या काय ाम ुळे या जंगलात शतकान ुशतके वा त य करणा या लोकांना वन िनवासी
अनुसूिचत जमाती (FDST) आिण इतर पारंपा रक वन रिहवासी (OTFD) हणून
ओळखल े जाते. जंगल हणून वग कृत केले या जिमनीचा वापर कर याची आिण राह याची
मता हा कायदा आिदवासी यवहार मं ालया या अख यारीत येतो. FDST आिण
OTFD चा वापर कर यासाठी कोण जबाबदार आहे हे देखील कायद े थािपत करते.
पया वरणास अनुकूल अशा रीतीन े पया वरणीय समतोल ., जैविविवधत ेचे र ण करते आिण
देखभाल करते. हे करताना जंगले जतन करणे खूप सोपे करते. FDST आिण OTFD कडे
उदरिनवा हाचे आिण अ नाच े साधन आहे याची खा ी करताना यो य वापर करते तसेच
झाले या अ यायाची दु ती कर याचा FDST आिण OTFD िव वसाहती ािधकरण
हा य न आहे. जे दो ही वन पया वरणाच े िनरंतर अि त व आिण क याण सुिनि त
कर यासाठी मह वप ूण भूिमका बजावतात .
vii) रा ीय ह रत यायािधकरण कायदा , २०१०
याची थापना इ.स. १९९२ म ये रओ िशखर प रषद े या वेळी झाली. शासक य आिण
कायद ेशीर पया यांसह पया वरणाचा हास, दूषण आिण इतर कारा ंमुळे नुकसान
झाले यांना दान कर याचा हेतू यामाग े आहे. कलम २१ नुसार येक य ला िनरोगी
वातावरणाचा अिधका र आहे, असे नमूद केले आहे. जे हा एनजीटीसमोर केस सादर केली
जाते ते हा एनजीटी आव यक असत े. या िदवशी केस आहे या िदवशी सहा मिह या ं या munotes.in
Page 73
भारतातील पया वरण धोरण – १
73 आत या करणावर िनण य घेणे, पया वरणिवषयक िचंता यासमोर दाखल केले होते,
एनजीटीचा शेवटचा िनण य आहे.अशा मह वप ूण गो ी संबंिधत असतात
viii) भरपाई देणारा वनीकरण िनधी कायदा , २०१६
CAF कायदा पास झा याम ुळे, नुकसानभरपाई या वनीकरणासाठी िनयु केले या पैशाचे
यव थापन कर याची जबाबदारी तदथ नुकसान भरपाई वनीकरण िनधी यव थापन
आिण िनयोजन ािधकरण दे यात आले (कॅ पा). जे हा वनजिमनीचा वापर
जंगला यित र इतर कोण याही गो ीसाठी केला जातो ते हा अशा खाणकाम िकंवा उ ोग ,
वापरकता एज सी समतु य रकमेवर जंगले लाव यासाठी पैसे देते
िबगर वने जमीन , िकंवा दुसरी जमीन नस यास िनकृ वनजिमनी या दु पट े फळ
उपल ध असत े. याला ितपूरक वनीकरण असे हणतात . यािनयमान ुसार, CAF चे पैसे :
90% रा ये, आिण 10% क राखतील या माण े िवतरीत केले जावे.
पाणलोट े ांवर उपचार , नैसिग क िनिम तीसाठी मदत, जंगलांचे यव थापन , व यजीवा ंचे
संर ण आिण यव थापन , गावांचे थला ंतर संरि त े ा या बाहेर, मानव आिण व यजीव
यां यातील संघषा चे िनराकरण , य च े िश ण , लाकूड-बचत उपकरणा ंची तरतूद आिण
इतर समान व पाच े ि याम य े वापर यासाठी िनधी ठेवला जाऊ शकतो .
७.३ क ीय दूषण िनयं ण मंडळ
क ीय दूषण िनयं ण मंडळ हे एक मह वाची भूिमका बजावणारी सरकारी सं था
(CPCB) आहे. क ीय दूषण िनयं ण मंडळ (CPCB) भारताची एक सरकारी सं था आहे
जी भारतातील हवा आिण पा याची गुणव ा तसेच इतर कोण याही सम या ंची काळजी
घेणे भारतातील दूषणाशी संबंिधत देखरेखीसाठी जबाबदार आहे. क ीय दूषण िनयं ण
मंडळ ही एक सं था आहे जी भारता या पया वरण, वने आिण हवामान बदल मं ालयाच े
संर ण (CPCB) अंतग त काय करते.
१९७४ या जल ( दूषण ितबंध आिण िनयं ण) अिधिनयमाम ुळे या सं थेची थापना
झाली. हवा ( दूषण ितबंध आिण िनयं ण) १९८१ म ये काय ान े याला खालील
जबाबदा या बहाल के या आहेत.
1. जल ोता ंचे दूषण, याला जल द ूषण हणून ओळखल े जाते, ही सं ा "जल दूषण"
चा संदभ देते. "जल दूषण" या श दाचा संदभ न ा, सरोवर े, समु यासह िविवध
जल ोता ंचे दूिषतीकरण , भूजल, आिण जलचर , औ ोिगक आिण कृषी ि या या याशी
आहे. .
2. वायू दूषण कोण याही बदलाचा संदभ देते, मग ते भौितक , रासायिनक िकंवा असो
जैिवक, जे हवेत घडते. जे हा घातक पदाथ जसे क वायू, धूळ आिण धूर वातावरणात
सोडल े जातात , यात ल णीय प रणाम केवळ माणसा ंवर आिण ा या ंवरच नाही तर
वन पत वरही होतो. munotes.in
Page 74
पया वरणीय अथ शा – II
74 हे रा य दूषण िनयं ण मंडळांना तांि क सुिवधा सहा य आिण माग दश न देऊन हे करते.
तसेच बोड दर यान उ वू शकणार े कोणत ेही मतभेद म य थी क न सोडिवत े.
क ीय दूषण िनयं ण मंडळ (CPCB) चे मु यालय नवी िद ली येथे आहे. सात झोन
काया लये आिण पाच योगशाळा ंसह. संशोधन आिण पया वरणाच े मू यांकन मंडळाकड ून
केले जाते. सहकाया ारे झोनल काया लये, आिदवासी सरकार े आिण नगरपािलका सरकार े,
याचे ाथिमक रा ीय मानके िविवधत ेशी सुसंगत राहतील याची खा ी करणे ही पया वरण
काय ाची जबाबदारी आहे. दूषणाची पातळी ठरव यासाठी तसेच हवेत आिण पा यात
आिण या या तपासणीच े िन कष रेकॉड करणे यासाठी ते जबाबदार आहे. या यित र
एज सी , खाजगी कंप या तसेच सव शाखा आिण तरांसह दूषण ितबंध आिण ऊजा
संवध ना या िविवध ेण वर सरकार काय म आिण उप म यासाठी सहयोग करते.
होत असल े या वायू आिण जल दूषणाच े िनयमन कर याच े ते क सरकारला संपव याच े
आदेश देते. या यित र , ते
क शािसत देशां या सरकारा ंना दूषणाबाबत माग दश न पुरवते जे उ ोग आिण इतर
िठकाणा ंमुळे होते. क ीय दूषण िनयं ण बोड (CPCB) आिण याचे समक , रा य
दूषण िनयं ण मंडळे (SPCBs), आहेत. ितबंध संबंधी कायद े सुिनि त कर याची
जबाबदारी सोपवली आहे आिण पया वरण दूषण िनयं णाच े पालन केले जाते.
सीपीसीबीच े अ य हे सं थे या कमांडम य े असतात , यानंतर सद य सिचव आिण
मंडळाच े इतर सद य . CPCB वाह न ने यास स म आहे. नऊ ाथिमक क प बजेट
हेड या सहा यान े याची िविवध कत ये पार पाडण े. जे खालील माण े आहेत
● दूषण मू यांकन (सव ण आिण देखरेख).
● योगशाळ ेचे यव थापन आिण संशोधन आिण िवकास (R&D).
● उ सज नासाठी मानके आिण िशफारश ची थापना आिण येक यवसाया या
आव यकता ंनुसार तयार केलेले वाह मानक
● दूषण िनयं ण तं ानाचा िवकास
● दूषण िनयं ण उपाया ंची अंमलबजावणी
● जनजाग ृती करणे आिण सािह य कािशत करणे
● धोका कचरा यव थापन
क ीय दूषण िनयं ण मंडळ चे अिधकार आिण काय :
क ीय दूषण िनयं ण मंडळ (CPCB) वर अनेक जबाबदा या आिण अिधकार आहेत.
यापैक एक हणज े हवेतील दूषण कसे होते आिण पाणी कमी केले जाऊ शकते, काढून
टाकल े जाऊ शकते आिण अ यथा यव थािपत केले जाऊ शकते.याब ल सरकार आिण
वैयि क रा य सरकार े दो ही क ांना माग दश न करणे. munotes.in
Page 75
भारतातील पया वरण धोरण – १
75 ● आळा घाल यासाठी िविवध काय मांसाठी धोरणे आिण योजना िवकिसत करणे आिण
जल आिण वायू दूषण दूर कर यासाठी धोरणे तयार करणे आिण यां यासाठी
िश ण काय म एक करणे.
● हवा आिण पा याच े नकारा मक भाव कमी करणे, दूर करणे आिण दूषण
यव थािपत करणे
● वै ािनक आिण सांि यक य मािहती गोळा करणे, संकिलत करणे आिण सा रत करणे
● हवा आिण पा यातील दूषणाबाबत हे अ यास दूषण ितबंध आिण िनयं णा या
सम य ेवर संभा य उपाय िवचारम ंथन कर या या उ ेशाने आहेत
● टॅक गॅस कसा साफ करावा यासाठी सूचना, िनयम आिण कोड एक ठेवणे,
उपकरण े, टॅक आिण निलका , तसेच सांडपा याची ि या आिण िव हेवाट कशी
लावायची आिण यापारातील सांडपाणी ; याम य े सांडपा याची ि या आिण
यापारातील सांडपाणी िव हेवाट कशी लावायची हे ठरवण े समािव आहे.
७.४ भारतातील औ ोिगक दूषण िनयं ण उपाय
या जगातील येक रा ासमोर एक मह वाच े आ हान आहे ते हणज े औ ोिगक
उ पादनाम ुळे होणार े दूषण. कारण औ ोिगक दूषण वाढत चालल े आहे, अनेक गट आिण
य यासाठी काम करत आहेत. औ ोिगक दूषण वाढत आहे. तथािप , कारखा यातील
दूषण ही अजूनही एक मह वाची सम या आहे आिण यास यश वी र या िनयंि त आिण
िनयमन कर यासाठी बराच वेळ जात आहे.
या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी वेगवेगळे उपाय केले जाऊ शकतात .
१९७४ चा जल कायदा , १९८१ चा वायु कायदा आिण १९८६ चा पया वरण संर ण
कायदा हे तीन ाथिमक कायद े आहेत जे भारत यव थािपत कर यासाठी वापरतात .
यापैक येक कायद े आपाप या वषा म ये पा रत कर यात आले. कंप यांना उ पादन
कर याची परवानगी असल े या दूषणावर अलीकड ेच कडक कारवाई कर यात आली
आहे. जे िनब ध आिण जुने िनयम जे अनेक दशका ंपासून लागू होते यावर सुधा रत तथािप ,
सव म प ती , िनयं ण यं णा आख यात आली .
उदाहरणाथ , ऑर ज आिण ीन े यांम ये, ितत या कसून िनरी ण केले जात नाही. लाल
ेणीत मोडणार े उ ोग . म ये केले या गतीच े माण दूषण िनयंि त कर यासाठी या
उपाययोजना आिण प त साठी तं ान अ ास ंिगक आहे.
पूव , जे हा दूषण रोखायच े होते, ते हा यांना सरकारन े िदले या सूचना यवसाया ंनी
याचे पालन केले होते. कॉप र ेटशी संबंिधत काय मांचा भाग हणून कंप या आता पुढे
सरसाव या आहेत. यांची वतःची उि े प रभािषत करणे, या उि ा ंम ये िझरो
िलि वड िड चाज , काब न यासार या गो चा समाव ेश होतो. यांनी दूषण िनयं णाच े
मह व ओळखल े आहे. मोठ्या कॉप र ेश स, आिण प रणामी , या यवसाया ंम ये सं मण
होत आहे. "सव म उपल ध तं ान " (BAT) तसेच इतर तांि क गती जसे क अ य munotes.in
Page 76
पया वरणीय अथ शा – II
76 ऊजा , बायोग ॅस, लाउड सो य ूश स, मोशन से सस , कचरा उपयोग , आिण कचरा उ णता
पुन ा ी, इ, यां या समप ण आणखी ढ कर यासाठी पया वरण बनवण े. इतर अनेक
मागा नी कंप या, यात जािहराती आिण दूषणाचा सामना कर यासाठी नवीन काय म
सु करणे (जसे क िद ली सम-िवषम काय म, जो एक टॉपग ॅप उपाय आहे), व छ
भारत क प इ. सरकारद ेखील मदत करत आहे.
दूषण रोखण े आिण िनयंि त करणे बाबत यवसाया ं या भूिमकेब ल बह सं य लोक
चुक चे आहेत. कंपनी या ऑपर ेश स या दोन मुख पैलू, यां या इकोिस टमच े सद य -
कामगार , पुरवठादार , भागधारक आिण असेच - सहयोग आिण सहा य दान कर यासाठी
यवसाया ंनी देखील सि यपण े आ ह केला पािहज े. ो साहन आिण आराम दान करणे,
सीएसआर काय मांदर यान उपि थती मया दा, िव े यांसाठी िनयिमत सेिमनार आयोिजत
करणे आिण इतर गो बरोबरच सोशल आिण िडिजटल मीिडया ार े या कारणाला
सि यपण े समथ न देणे, यां या क पा ंसाठी जाग कता आिण समथ न िनमा ण
कर या या िदशेने खूप पुढे जाईल .
1. मूळ ोताची पु ी करणे:
नवीन तं ानाचा वापर करणे, कम चा या ंना पुरेसे िश ण देणे, कच यापास ून मु
िमळव यासाठी आिण वापर यासाठी अिधक चांगले तं ान िवकिसत करणे, याचा यो य
वापर क शकतो , अिधक काळजी घेऊन क चा माल हे सव माग आहेत या ार े
उ ोगाम ुळे दूषण होते या या ोतावर िनयंि त केले जाऊ शकते.
2. पुनवा पर:
उ ोगा ंचे माण कमी कर यासाठी श य िततके दूिषत पाणी ार े उ वणार े दूषण जा तीत
जा त पुनवा पर कर यासाठी पुनवा पराचे य न वाढवल े पािहज ेत.
3. संसाधना ंची साफसफाई :
स ि य प दती , जसे क सू मजीवा ंचा वापर, जड धातू आिण कचरा , पाणी आिण माती
व छ कर या या उ ेशाने वापरला जावा. उ ोगा ंना ते पा याचा पुनवा पर कर यास स म
हो यासाठी नैसिग क जल ोत , कूिलंग च बस िकंवा कूिलंग च बरम य े परत टाक याऐवजी
डबे बांधावे लागतील .
4. उ ोग साइट िनवड :
जर साइट्सची िठकाण े आिण यावर होणार े संभा य प रणाम होतात . आजूबाजू या
वातावरणाचा िवचार केला तर याचे नकारा मक प रणाम कमी केले जाऊ शकतात .
5. औ ोिगक कच यावर यो य ि या :
लोकांम ये वत नबदल क न दूषणाच े प रणाम कमी करणे श य आहे. िवशेषत: िडझाइन
केले या सुिवधांचे बांधकाम आिण संचालन क न औ ोिगक ि य ेतून कचरा
यव थािपत करा. munotes.in
Page 77
भारतातील पया वरण धोरण – १
77 6. िनवास थान आिण वनीकरण पुनबा धणी:
एखाद े े म य े झाडे आिण वन पत च े माण वाढवून व यजीव ा या ंना नवीन घरे दान
कर यात मदत क शकते, अिधवास पुनस चियत करणे श य आहे. हवा शु ीकरणात
झाडे मदत क शकतात आिण सभोवताल या प रसरात ून अडथळा िनमा ण कर याची
मता कमी होते.
7. कठोर कायद े आिण अंमलबजावणी :
पया वरण संर ण एज सी (EPA) सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी काय करते जे
िनमा यांनी िनमा ण केले या दूषणाम ुळे िनमा ण झाले आहेत. तेथे जे यवसाय करत नाहीत
यांना िश ा कशी करावी याब ल अिधक कठोर िनयम असाव ेत. काय ा ंचे पालन करा,
आिण याच े यवसाय चालतात यां यासा ठी मोठे फायद े असाव ेत. याचा अथ अशा
िनयमा ंची थापना करणे आहे जे य ना जिमनीचा गैरवापर करणे ितबंिधत करतात .
8. िनयिमत पया वरणीय भाव मू यांकन:
िति त उ ोग िकंवा यवसायासाठी पया वरणीय आचरण करणे मह वाच े आहे. सात यप ूण
आधारावर मू यांकनांवर प रणाम करा. पुनरावलोकना या दर यान , कोणत ेही ितकूल
प रणाम जे आहेत ते शोधून काढ यास उपाययोजना तयार करणे आिण अंमलबजावणी
कर यास वृ केले पािहज े.
सवा त भावी प ती ल ात या:
युनायट ेड टेट्स ऑफ अमे रका:
युनायटेड टेट्सची पया वरण संर ण एज सी (EPA) दान करते. औ ोिगक
उ सज ना या संदभा त सीईएमएस िनरी ण क ांवर संकिलत केले या सव मािहतीवर
िनयंि ण करते. .
युरोिपयन युिनयन (EU):
युरोिपयन युिनयन या सद य रा ांम ये, दूषण रोख यासाठी पया वरण एज सी जबाबदार
आहे. याला काशन आिण ह तांतरण न दणी , याला E-PRTR (EU) असेही हणतात .
33 वेगवेग या EU रा ांमधील 34,000 ह न अिधक सुिवधांवरील दूषणाची आकड ेवारी
यात समािव आहे. युरोपमधील लोक औ ोिगक हवेशी संबंिधत मािहतीचा मागोवा
ठेव यास स म आहेत. ही मािहती दूषकांिवषयी तसेच येकापास ून उ सज न कसे होते
यािवषयी मािहती समािव करते. औ ोिगक थान कालांतराने आिण वेगवेग या िठकाणी
बदलल े आहे. जे हा रिहवाशा ंना मािहती असत े, ते हा ते अिधक चांग या कार े ल क ि त
कर यास स म असतात . ते अ पकालीन आिण दीघ कालीन अशा दो हीच े परी ण
कर यास स म आहेत. यां या शेजार या औ ोिगक दूषणाच े दीघ कालीन नमुने, आिण
ते कदािचत या ानाचा उपयोग यांनी केले या िनवड च े माग दश न कर यासाठी करतात .
या कार या मािहतीचा वापर पया वरण सं थांनीदेखील मान े केला आहे. टाटा टील
सार या नेदरलँड्समधील िमल िविश देशातील वायू दूषणाच े ोत शोध यासाठी munotes.in
Page 78
पया वरणीय अथ शा – II
78 आिण दूषणासाठी जबाबदार असल े यांना जबाबदार धरा. २००७ पासून, जे हा संपूण
युिनयनम य े थम आकड ेवारीची देवाणघ ेवाण झाली, संपूण युरोपमधील कंप यां ारे
उ पािद त दूषणा या माणात सात यान े घट होत आहे. युनायटेड नेश सकड ून यश वी
धोरणे आिण ि या ंचे हे केस टडीज
रा ये आिण युरोिपयन युिनयन हे दाखव ून देतात क ते सामा य लोकांसाठी िकती मह वाच े
आहे. औ ोिगक ोता ंमधून उ सज नाचा मागोवा घे या या प रणा मी जबाबदार , आिण
सामा य लोकांना यां या त काळ दूषणा या संभा य ोता ंब ल मािहती िदली जाते.
७.५ सारांश
भारताच े पया वरणीय कायद े त वांवर आधा रत आहेत. पया वरणीय कायदा आिण याची
ाथिमक िचंता हणज े िनसगा चे यो य शासन म यपालन , जंगले आिण खिनज े यासारखी
संसाधन े होय. क ीय दूषण िनयं ण मंडळ ही मह वाची भूिमका बजावणारी मह वाची
सरकारी सं था आहे. भारतातील हवा आिण पा या या गुणव ेवर ल ठेव यासाठी तसेच
भारतातील दूषणाशी िनगडीत इतर कोण याही सम या ंबाबतकाळजी घे यासाठी
जबाबदार आहे. नकारा मक प रणाम औ ोिगक दूषण वाढत चालल े आहे, अनेक गट
आिण य यासाठी काम करत आहेत. काब न फूटि ंट कमी करणे आिण काम करणे अशा
कार े करणे जे अिधक चांगले आहे असा य न चालवला जात आहे.
७.६ :
१. भारतातील पया वरण सुधार यासाठी काय ांचे िवहंगावलोकन करा.
२. क ीय दूषण िनयं ण मंडळाच े प ीकरण ा.
३. भारतातील औ ोिगक दूषण िनयं णा या उपाययोजना ंची यादी करा.
munotes.in
Page 79
79 ८
भारतातील पया वरण धोरण –२
घटक रचना :
८.0 उि ्ये
८.१ तावना
८.२ धानम ं ी उ वला योजना
८.३ रा ीय ह रत यायािधकरण
८.४ भारतातील पया वरण िश ण
८.५ सारांश
८.६
८.0 उि े
• धानम ं ी उ वला योजना (PMUY) ब ल समजून घेणे.
• रा ीय ह रत यायािधकरणाचा अ यास करणे.
• भारतातील पया वरण िश णाचा आढावा घेणे.
८.१ तावना
रा य धोरणाची िनद शा मक त वे (DPSP) रा यघटन ेतील िवभाग नुसार पया वरणाच े
संर ण आिण सुधारणा करणे हे रा याच े कत य आहे, देशातील जंगले आिण व यजीवा ंचे
र ण कर यासाठी आिण तेथील नाग रका ंना संर ण देणे आिण पया वरणाच े र ण करणे हे
देशाचे कत य आहे. रा यघटन ेतही असे हटल े आहे क पया वरणाच े र ण आिण सुधारणा
करणे हे रा याच े कत य आहे. खरे तर, डीपीएसपी सु करणे सरकारसाठी आ हाना म क
होते. देशाला वातं य िमळा यान ंतर लगेचच एका मागोमाग एक महान घटना घड या .
इतर अनेक सम या जे पया वरणा या ि थतीप े ा जा त दाबणार े होते. ग रबी , िनर रता
यासार या गंभीर आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी , बेरोजगारी , आिण मूलभूत आरो य
सेवेचा अभाव , पया वरणाची िचंता िमळाली नाही. उ पादन उ ोगा ं या साराचा प रणाम
हणून िविवध कार या व तू अथ यव था अिधक उ पादन कर यास स म होती.
याचा प रणाम हणून भारतातील पया वरणशा ाला मोठा फटका बसला आहे आिण गे या
दशकात , पया वरणाच े र ण कर या या गरजेवर भर िदला गेला आहे. या कारणा तव
पया वरणीय सम या मह वप ूण आहेत: जर ते नसतील तर जग खूप गरीब िठकाण असेल. munotes.in
Page 80
पया वरणीय अथ शा – II
80 पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण न झा यास िपढ्या आप या हावर जगू इि छत नाहीत .
लोकां या आिण पृ वी या गरजा अिधक एक प बनत आहेत. मानव भिव यात अि त वात
ये यासाठी स म हो यासाठी , पया वरणाच े र ण करणे आिण िनरोगी ि थतीत राखण े
आव यक आहे यात काही शंका नाही.
खरं तर, मानवा या गरजा अिधक कठोर होत आहेत, जे आहे नैसिग क जगाम य े संबंिधत
बदल घडवून आणत आहेत. िनसगा ची बदल याची मता आिण वतःला पुन जीिवत
करणे भावी आहे, परंतु ह फ इतकेच सा य क शकतो . िवशेषतः मानवी
लोकस ं येचा सतत होत असल ेला िव तार पाहता तांि क मता आिण नाजूक प रसं थेची
देखभाल करणे आव यक आहे.
८.२ धानम ं ी उ वला योजना
८.२.१ तावना :
धानम ं ी उ वला योजना ही पे ोिलयम आिण नैसिग क वायू मं ालयाची
दा र ्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबातील मिहला ंना LPG कने शन दे यासाठी योजना आहे.
मे 2016 म ये, पे ोिलयम आिण नैसिग क वायू मं ालयान े (MOPNG), ' धानम ं ी
उ वला योजना ' (PMUY) ही एक मुख योजना हणून सु केली याचा उ ेश ामीण
आिण वंिचत कुटुंबांना एलपीजी सारख े व छ वयंपाक इंधन उपल ध क न दे या या
उ ेशाने आहे. जळाऊ लाकूड, कोळसा , शेणा या पोळी इ याद सार या पारंपा रक
वयंपाका या इंधनाचा वापर करणे. पारंपा रक वयंपाका या इंधना या वापराम ुळे ामीण
मिहलां या आरो यावर तसेच पया वरणावरही घातक प रणाम होतो. ही योजना १ मे
२०१६ रोजी बिलया , उ र देश येथे भारताच े माननीय पंत धान ी. नर मोदी यांनी
सु वात केली.
८.२.२ सु वात :
● १ मे २०१६ पासूल बिलया (उ र देश) येथून धानम ं ी उ वला योजना (PMUY)
सु झाली.
८.२.३ योजना :
● PMUY योजन ेत मिहला ंना िवशेष ल य ठेव यात आले आहे. योजन ेचा लाभ मिहला ंना
होत आहे. काय म इंधनाचा वापर क न मिहला ंचे आरो य सुरि त राहणार आहे.
मिहला ंची इंधनासाठीची भटकती थांबणार आहे. या योजन ेत कुटुंबातील मिहल े या
नावान े' LPG जोडणी दे यास ाधा य दे यात आले आहे.
● नवीन योजन ेत आिथ क, सामािजक व जातीय जनगणना २०११ (SECC 2011) चा
आधार घेतला जात योजन ेचा लाभ हवा याच गटाला होत आहे.
● PMUY योजन ेने सुरवातीला २०१९ पय त ५ कोटी LPG कने शन दे याचे ल य
ठेवले. परंतु २०१८ -१९ अथ संक प सादर करताना हे ल य ८ कोटी LPG
कने शन' असे कर यात आले. munotes.in
Page 81
भारतातील पया वरण धोरण – २
81 ● २०२१ -२२ अथ संक पात हे ल य १ कोटीन े वाढिव यात आले असून आता हे
ल य '९ कोटी LPG कने शन' असे झाले आहे.
● २०१९ पय तचे ५ कोटी कने शनच े ल य ा कर यासाठी ८,000 कोटी पया ंची
तरतूद कर याची घोषणा कर यात आली होती. ८ कोटी कने शनच े ल य
ठरिव यावर ही तरतूद १२,८०० कोटी . कर यात आली . या योजन ेमुळे मेक इन
इंिडया अंतग त िसिलंडर, गॅस शेगडी, रे युलेटर यां या उ पादनास चालना िमळणार
आहे.
● योजन ेमुळे देशातील LPG जोडणीच े माण जे १ एि ल २०१६ ला ६१.९% होते,
ते १ जानेवारी २०२१ ला ९९.५% झाले.
८.२.४ उ ेश:
● मिहला ंचे स मीकरण व यां या आरो याची िनगा राखण े.
● वयंपाक करता ंना लाकडी जळण वापर याम ूळे होणार े दु प रणाम कमी करणे.
● वयंपाकासाठी अ व छ जळण वापर याम ुळे भारतात होणार े मृ यू कमी करणे.
● घरात लाकडी जळण वापर याम ुळे लहान बालका ंना ब याच मा ेत होणा या
ासो वासा या त ारी दूर करणे
८.२.५ काही मुख फायद े :
● दा र ्य रेषेखालील कुटुंबांसाठी येक एलपीजी कने शनसाठी १६00 पया ंचे
आिथ क सहा य योजन े ारे दान केले जाते. या मदतीचा शासक य खच सरकार
उचलत े. ही सबिसडी िसिलंडर, ेशर रे युलेटर, बुकलेट, से टी होज आिण इतर
िफिटंग चाज ससाठी सुर ा शु कासाठी आहे.
● योजन तग त, तेल िवपणन कंप या टो ह पु हा भर यासाठी आिण खरेदी कर यासाठी
याजम ु कज देखील देतात.
● धानम ं ी उ वला योजनेत सव कार या िवतरका ं या अंतग त येणार्या सव BPL
कुटुंबांचा समाव ेश होतो आिण े ीय प रि थतीन ुसार िविवध आकाराच े िसिलंडर (2
kg, 5 kg, इ.) िवत रत केले जातात .
● या योजन ेचे लाभ पूव र रा या ंसह सव ड गराळ रा या ंतील लोकांसाठीही उपल ध
आहेत ( यांना ‘ ाधा य रा ये’ हणून मानल े जाते).
● ही योजना ज मू आिण का मीर , िहमाचल देश, उ राख ंड, िस क म , आसाम ,
नागाल ँड, मिणपूर, िमझोराम , अ णाचल देश, मेघालय आिण ि पुरा या रा या ंमधील
लोकांना वयंपाका या उ ेशाने एलपीजी वापर यात येणा या अनेक अडचण ना
भावीपण े हाताळत े. munotes.in
Page 82
पया वरणीय अथ शा – II
82 ८.२.६ धानम ं ी उ वला योजन ेसाठी पा ता :
खाली नमूद केले या िनकषा ंची पूत ता करणारा कोणताही अज दार धानम ं ी उ वला
योजन ेसाठी अज कर यास पा आहे:
● अज दार १८ वषा पे ा जा त वयाची मिहला असण े आव यक आहे. ती देखील
भारता ची नाग रक असण े आव यक आहे.
● ती दा र ्यरेषेखालील कुटुंबातील असावी आिण घरातील इतर कोणाकड ेही LPG
कने शन नसाव े.
● कुटुंबाचे एकूण मािसक उ प न हे क शािसत देश/रा य सरकारा ंनी िनधा रत
केले या मया देपे ा जा त नसाव े.
● अज दाराच े नाव SECC -2011 या यादीम ये असल े पािहज े आिण ते तेल िवपणन
कंप यां या BPL डेटाबेसम य े दान केले या मािहतीशी देखील जुळले पािहज े.
● अज दारान े शासनान े दान केले या इतर कोण याही समान योजन तग त न दणी
केलेली नसावी .
● वरील यित र , अज दारान े ितची बीपीएल ि थती , ओळख इ यादी दश िवणा या
कागदप ा ंचा संच देखील सादर केला पािहज े.
८.३ रा ीय ह रत यायािधकरण
८.३.१ तावना :
रा ीय ह रत यायािधकरण (NGT) ही एक िवशेष सं था आहे जी NGT कायदा , 2010
अंतग त पया वरण, जंगले आिण इतर नैसिग क संसाधना ं या संर ण आिण संवध नाशी
संबंिधत करण े भावी आिण जलद िनकाली काढ यासाठी थापन कर यात आली आहे.
ऑ ेिलया आिण यूझीलंडनंतर िवशेष पया वरण यायािधकरणाची थापना करणारा
भारत हा जगातील ितसरा देश बनला आहे आिण असे करणारा पिहला िवकसनशील देश
बनला आहे. रा ीय ह रत यायािधकरणाची बैठक ची एकूण पाच िठकाण े आहेत: भोपाळ ,
पुणे, नवी िद ली , कोलकाता आिण चे नई, यापैक नवी िद ली हे बैठक च े मुख िठकाण
आहे.
८.३.२ रा ीय ह रत यायािधकरणाची (एनजीटी ) उि े:
रा ीय ह रत यायािधकरण (NGT) चे काही मुख उि े खालील माण े आहेत:
● पया वरण, जंगले आिण इतर नैसिग क संसाधना ं या संर ण आिण संवध नाशी संबंिधत
करणा ंचा भावी आिण जलद िनपटारा .
● य आिण मालम ेचे कोणत ेही नुकसान झा यास मदत आिण भरपाई देणे. munotes.in
Page 83
भारतातील पया वरण धोरण – २
83 ● िविवध पया वरणीय िववाद हाताळ यासाठी यात बह -अनुशासना मक सम या ंचा
समाव ेश आहे.
८.३.३ एनजीटीची रचना :
रा ीय ह रत यायािधकरण (NGT) म ये तीन मुख सं थांचा समाव ेश आहे:
● चेअरपस न
● याियक सद य आिण
● त सद य .
तसेच, NGT म ये िकमान 10 आिण जा तीत जा त 20 पूण वेळ याियक तसेच त
सद य असाव ेत.
या सव सद या ंना पाच वष पदावर राहणे आव यक आहे आिण ते पुनिन यु साठी पा
नाहीत .
रा ीय ह रत यायािधकरण (NGT) चे अ य भारता या सर यायाधीशा ं या अनुषंगाने
क सरकार ार े िनयु केले जातात .
याियक सद य आिण त सद या ं या िनयु साठी भारता या क सरकार ार े एक िनवड
सिमती थापन केली जाते.
८.३.४ एनजीटीच े अिधकार :
गे या काही वषा त, रा ीय ह रत यायािधकरण (एनजीटी ) पया वरणाच े िनयमन
कर यासाठी आिण दूषण, जंगलतोड , कचरा यव थापन इ यादी िवषया ंवर कठोर आदेश
देणारी एक मह वाची सं था हणून िवकिसत झाली आहे. रा ीय ह रत यायािधकरणाच े
काही मुख अिधकार आहेत. समािव करा:
● NGT पया यी िववाद िनराकरण यं णे या िवकासा ार े पया वरणीय यायशा ा या
उ ा ंतीचा माग दान करते.
● हे उ च यायालया ंमधील पया वरणीय करणा ंवरील खट या ंचे ओझे कमी कर यास
मदत करते.
● NGT कमी औपचा रक आिण कमी खिच क असल े या पया वरणाशी संबंिधत िविवध
िववादा ंसाठी जलद समाधान दान करते.
● यामुळे पया वरणाला हानी पोहोचवणा या ि याकलापा ंना आळा बसतो . एनजीटी
पया वरण भाव मू यांकन (EIA) ि य ेचे काटेकोर िनरी ण सुिनि त करते.
● एनजीटी य आिण मालम ेला झाले या कोण याही नुकसानीसाठी िदलासा आिण
भरपाई दान करते. munotes.in
Page 84
पया वरणीय अथ शा – II
84 ● रा ीय ह रत यायािधकरण पया वरणाशी संबंिधत खालील सात काय ा ंतग त िविवध
िदवाणी खटल े सोडवत े:
o पाणी कायदा ( दूषण ितबंध आिण िनयं ण), 1974
o पाणी उपकर कायदा ( दूषण ितबंध आिण िनयं ण), 1977
o वन कायदा (संवध न), 1980
o वायु कायदा ( दूषण ितबंध आिण िनयं ण), 1981
o पया वरण (संर ण) अिधिनयम , १९८६
o साव जिनक दािय व िवमा कायदा , 1991
o जैिवक िविवधता कायदा , 2002
८.४ भारतातील पया वरण िश ण
८.४.१ तावना :
य च े वत न जे या य या प तीशी थेट संबंिधत आहे या पैलूंवर पया वरण िश ण
ाथिमक भर देते. बायोिफिजकल वातावरणाशी आिण या संबंधा या पातळीशी संवाद
साधत े. जग याचा सामना करत आहे या सवा त सहज उघड आ हाना ंपैक एक दूषण
आहे. मानवाकड ून िनसगा चे अितशोषण होत आहे. यासा ठी लोकांना लवकरात लवकर
जागृत करणे अ याव यक आहे. अ यथा पया वरणाची ि थती िबघड याची श यता आहे.
लोकस ं या वाढली , जाग कता वाढली आिण यां या सहभागाम ुळे सकारा मक बदल
आिण पया वरण सुधारणा होऊ शकतात . संयु रा शै िणक , वै ािनक आिण
सां कृितक संघटना (UNESCO) असे ितपादन करते क "पया वरण िश ण हे पया वरण
संवध न उि पूण कर याच े साधन आहे." हे िव ानाच े वतःच े वेगळे े नाही; उलट, ते
अ यासाचा िवषय आहे. याब ल अनेक य यांचे संपूण क रअर िशक यासाठी
समिप त करतात . ते लोकांचे जीवन घडव यासाठी िश णाचा िवकासाच े साधन हणून
उपयोग करणे, सभोवतालच े वातावरण जतन आिण संवध न कर यासाठी िश णाचा एक
साधन हणून वापर करणे चांगले आहे.
८.४.२ उ ा ंती:
इ.स. १९७० म ये, इंटरनॅशनल युिनयन फॉर द कॉ झ ह शन ऑफ नेचर (IUCN) या
सं थेने पया वरण िश णा या े ाला औपचा रक मा यता िदली. पया वरण िश णावरील
घोषणा इ.स. १९७७ म ये तयार कर यात आली होती. लोकांची जाग कता , ान,
ीकोन , कौश य े वाढवण े हा ाथिमक उ ेश होता आिण नैसिग क वातावरणाच े संर ण
आिण सुधारणा कर यात मदत कर या ची इ छा होती. भारतातील सव च यायालयान े
१९९१ म ये देशा या सरकारला एक िनद श जारी केला यानुसार पया वरणा या
मुद् ांवरील सूचना अिनवाय के या जा यात असा आदेश काढ यात आला . शालेय वष
२००४ -०५ म ये, सरकारन े शालेय पाळीवर िव ा या ना यां या िनयिमत अ यास माचा
भाग हणून पया वरण िश ण िमळाव े असे अिनवाय केले. munotes.in
Page 85
भारतातील पया वरण धोरण – २
85 ८.४.३ उि े:
पया वरण िश णाच े उि असल े या उि ा ंची यादी खालील माण े आहे -:
१. जाग कता वाढवण े:
याचा अथ दूषण आिण यामुळे पया वरणाला होणारी हानी याब लच े ान सामािजक गट
आिण लोकांना फायदा िमळव यात मदत करणे होय.
२. ान:
लोकांना यां या थािनक प रसरा या पलीकड े िव तारल े या पया वरणािवषयी , यासह
दूर या िठकाणी पया वरणािवषयी मािहती य आिण सं थांना मािहती िमळिव यात मदत
करणे.
3. वृ ी:
य आिण समुदायांना नैसिग क जगा या संर णाशी संबंिधत नैितकता कोड तयार
कर यात मदत करणे.
४. कौश य संपादन आिण मता िनमा ण:
कौश य संपादन आिण मता यां यात फरक कर यासाठी आव यक ान आिण मता
ा करणे, िभ न व तू यांचे व प , आकार , आवाज , पश , वत णूक आिण अिधवास
या यित र , व तुिन िन कष काढ यासाठी आव यक कौश य े आ मसात करणे आिण
िन कष काढ यासाठी लोकांना आिण सामािजक गटांना मदत करणे.
५. सहभाग :
पया वरणाबाबत िनण य घे या या ि य ेत भाग घे याची संधी सव वेगवेग या तरांवर
य आिण इतर सामािजक गटांना दान करणे.
८.४.४ िनण य घे या या ि य ेत चार घटक असतात :
अ. िविवध कारच े पया वरणीय सम या यावर िनण य घेतले जाऊ शकतात ;
ब .संभा य पया वरणीय िनण याची भौितक प रि थती या या आकारासह ;
क. िविवध कारच े सामािजक गट आिण य जे एखा ा ि य ेत पया वरणीय िनण याकड े
नेणारेसंवाद साधू शकतात आिण
ड. या कालावधीत िनण य घेणे आव यक आहे.
८.४.५ पया वरण िश णाची उि े:
संयु रा शै िणक , वै ािनक आिण सां कृितक संघटना (UNESCO) ने पया वरणीय
िश नासह अनेक उि े सांिगतली आहेत जी सा य केली पािहज ेत. ती खालील माण े - :
• पया वरण िश णाचा उ ेश आिथ क, समकालीन जगा या सामािजक , राजक य आिण
पया वरणीय णाली सव आहे. munotes.in
Page 86
पया वरणीय अथ शा – II
86 एकमेकांशी गुंफलेले, तसेच एखा ा या िनवडी आिण कृती कशा असतात . रा ाच े इतर
रा ांवर प रणाम होऊ शकतात . पया वरणावरील िश णान े अशा कार े रा े आिण
देशांना मदत केली पािहज े. नवीन पाया हणून जबाबदारी आिण एकतेची भावना
जोपासण े. पया वरणाच े संर ण आिण सुधारणा करणारी आंतररा ीय यव था िनमा ण
करणे.
• पर परस ंवादाची गुंतागुंत समजून घे यासाठी य आिण समुदाय नैसिग क आिण
अंगभूत वातावरणा या दर यान थािनक पातळीवर पया वरण िश णाच े ाथिमक उि
सहा य करणे आहे.
या यित र , मािहती , िव ास , वृ ी आिण हाताशी संबंिधत कौश य े जबाबदार आिण
यश वी अशा कार े पया वरणाची गुणव ा िमळव यासाठी सामािजक सम या ंचा अंदाज
घे यासाठी आिण यांचे िनराकरण कर यासाठी तसेच राख यासाठी आव यक आहे
हणून, पया वरण िश णासाठी आव यक ि या खालील माण े आहेत:
लोकांना पया वरणाब ल जाग क करणे, याब ल िशकवण े, यां यात बदल करणे,
जेणेक न ते याचे संर ण क इि छतात , पया वरणीय उपाया ंचे मू यांकन करतात
आिण या े ातील यांची कौश य े आिण ितभा वाढवण े.
िमडास नुसार, येक खंडातील पया वरण िश क पुढे येतात, िविवध सं कृत माण ेच
वैिव यप ूण सािह य आिण ि कोन आिण प रसं था जी जगभरात आढळ ू शकतात .
काही सवा त मूलभूत संक पना यावर सव पया वरणीय आहेत अशा िश णाची
थापना केली आहे.
खालील गो चा िवचार करा:
अि त वाच े तर, जिटल णाली , लोकस ं या वाढ आिण वहन मता , पया वरणीय ्या
िटकाऊ िवकास , सामािजक ्या शा त िवकास , ान, अिनि तता आिण पिव ता हे
िवचार कर यासारख े िवषय आहेत.
खालील काही अंतिन िहत क पना आहेत या पया वरण िश णला अधोर ेिखत
करतात :
१. संसाधना ंबाबतची त वे -
ख या अथा ने वाढ सा य कर यासाठी शा त आिण िव ता रत कालावधीत संसाधन े कशी
वापरणार , पुरवठा कर यास स म असल े या ोताचा वापर याचे िनयोजन करणे
आव यक आहे. संसाधना ंचे जतन कर यासाठी आिण या संसाधना ंचा इ तम वापर
कर यासाठी धोरण आखण े गरजेचे आहे. अि थर जीवनाचा एक माग आहे जो अपार ंप रक
ऊजा ोता ंवर जा त अवल ंबून असतो.
२. मातीशी संबंिधत त वे -
मानवा या िनरंतरतेसाठी ते आव यक आहे. स यता आिण व ती याची माती जपली
जाईल आिण ती शेती स म होईल. मातीची धूप थांबवणे आव यक आहे. कारण यामुळे
संसाधना ंचे नुकसान होते जे बदलल े जाऊ शकत नाहीत . munotes.in
Page 87
भारतातील पया वरण धोरण – २
87 िनरोगी मातीची देखभाल आिण नैसिग क समतोल राखण े, पया वरणाला गवताच े आ छादन
िकंवा वन आ छादन या दो हीची आव यकता असत े. ते नैसिग क संसाधन े देखील तयार
करतात जी उ पादक वापरासाठी ठेवली जाऊ शकतात .
३. व यजीव संर णाची त वे -
व यजीव लोकस ं या, यांचे स दया मक मू य, यांचे पया वरणीय मह व आिण िविवध
कारण े यांचे आिथ क मू य.
धो यात आले या ा या ंसाठी िनरोगी िनवास थाना ंची देखभाल हा एक सोपा माग आहे.
ाणी जतन आिण इतर संरि त व य े यां या संवध नासाठी योगदान देतात कारण
माणस े आिण ाणी यांची देखभाल कर यासाठी एकाच यं णेवर अवल ंबून असतात आिण
आपल े अि त व इतर जात शी गुंतागुंतीने जोडल ेले आहे.
८.५ सारांश
धानम ं ी उ वला योजना (PMUY) धानम ं ीजीनी सन २०१६ म ये सु केली होती.
यानुसार आठ कोटी मिहला ंना दे याचे 2020 या माच पय त एलपीजीचा पुरवठा कर याच े
उि ठेवले होते. धानम ं ी उ वला योजना ही पे ोिलयम आिण नैसिग क वायू
मं ालयाची दा र ्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबातील मिहला ंना LPG कने शन दे यासाठी
योजना आहे. रा ीय ह रत यायािधकरण (NGT) ही एक िवशेष सं था आहे जी १८
ऑ टोबर २०१० रोजी एक िवशेष सं था हणून थापन कर यात आली . आिण ती
NGT कायदा , 2010 अंतग त पया वरण, जंगले आिण इतर नैसिग क संसाधना ं या संर ण
आिण संवध नाशी संबंिधत करण े भावी आिण जलद िनकाली काढ यासाठी थापन
कर यात आली आहे. गे या काही वषा त, रा ीय ह रत यायािधकरण (एनजीटी )
पया वरणाच े िनयमन कर यासाठी आिण दूषण, जंगलतोड , कचरा यव थापन इ यादी
िवषया ंवर कठोर आदेश देणारी एक मह वाची सं था हणून िवकिसत झाली आहे. रा ीय
ह रत यायािधकरण (NGT) ची थापना पया वरणीय िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी
यात िविवध कार या योजना आहेत. एखा ा य या वत नाचा जो या प तीशी थेट
संबंिधत असतो या य जैवभौितक वातावरणाशी संवाद साधत े आिण या माणात
संबंध समजू शकतात .
८.६
१. धानम ं ी उ वला योजना सिव तर वण न करा.
२. रा ीय ह रत यायािधकरण यावर चचा करा.
३. भारतातील पया वरण िश ण सिव तर वण न करा.
munotes.in
Page 88
1 ÿijपिýकेचा नमुना (केवळ IDOL ¸या िवīाÃया«साठी) TYBA SEM VI (अथªशाľ) - सवª सहा पेपसªसाठी वेळ: 3 तास एकूण गुण: १०० कृपया तुÌहाला योµय ÿijपिýका िमळाली आहे का ते तपासा. सूचना: १. सवª ÿij अिनवायª आहेत. ÿij ø. ५ मÅये (अ) व (ब) उप ÿijांमधील कोणताही एक उप ÿij सोडवा. २. उजवीकडील आकडे पूणª गुण दशªवतात. 3. ÿादेिशक भाषेत उ°र देणाöया िवīाÃया«नी शंका असÐयास पेपर¸या मु´य मजकुराचा इंúजीमÅये संदभª īावा. 4. आवÔयक तेथे नीटनेट³या आकृÂया काढा. ÿ १. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ २. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ 3. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ४. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ५. खालीलपैकì कोणÂयाही दोहŌवर थोड³यात िटपा िलहा. २० अ) ब) क) ड) िकंवा ब) खालील बहò पयाªयी ÿijांसाठी योµय पयाªय िनवडा. (20 बहò पयाªयी ÿij) २० *********** munotes.in