Page 1
1 १
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ ामिवकासाची स ंक पना
१.२. ामीण िवकासाच े व प
१.३. ामीण िवकासाची या ी
१.४ ामीण अथ यव थ ेची वैिश ्ये
१.५ सारांश
१.६
१.७ संदभ
१.० उि े
ामीण िवकासाची स ंक पना जाण ून घेणे.
ामीण िवकासाच े व प अ यासण े.
ामीण िवकासा या या ीवर चचा करण े.
ामीण अथ यव थ े या व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
१.१ ामिवकासाची स ंक पना
ामीण िवकासाची िनि त अशी स ंक पना आढळत नसली तरी िवचारव ंतांनी ढोबळ म नाने
अनेक संक पना क े या आह ेत. परंतु ामीण िवकास ही स ंक पना समजाव ून घे यापूव
ामीण व िवकास या दोन श दा ंचा अथ समजाव ून घेणे आव यक आह े.
ामीण हणज े काय?
ामीण हा श द ामीण सम ुदायाशी िनगडीत आह े. भौगोिलक ्या िविश व पाची
वैिश ्ये असणा या सम ुदायास ामीण भाग अस े संबोधल े जाते. काही समाजशा ा ं या
मते जे शहर नाही त े गाव होय . यालाच ख ेडे देखील स ंबोधल े जाते. जो जिमन कसतो
याला ख ेडूत अस े हणतात आिण अशा ख ेडूतां या सम ुदायास ख ेडे असे हणतात . या munotes.in
Page 2
ामीण िवकास
2 ादेिशक े ातील सम ुदायाचा म ुख यवसाय आिण उदरिनवा हाचे साधन श ेती आह े तो
ामीण सम ुदाय होय . या भौगोिलक े ातील प नास ट याह न अिधक लोकस ं या श ेती
या म ुख यवसायावर अवल ंबून आह े या े ाला ' ामीण ' समजल े जाते.
िवकास हणज े काय?
िवकास हा श द अथ शा ात अ िधक चिलत आह े. ामीण िवकासा या स ंदभा त िवकास
या श दात तीन घटका ंचा समाव ेश करता य ेतो. याम य े कृषी िवकास , आिथ क िवकास व
ामीण सम ुदायाचा सवा गीण िवकास ह े घटक मह वाच े मानल े जातात . आिथ क ्या दुब ल
घटका ं या आिथ क प रि थतीत स ुधारणा करण े हणजे िवकास होय ..
ामीण िवकास हणज े काय?
१) ी. रॉबट मॅकनामारा यां या मत े, “ ामीण भागातील द ुब ल घटक हणज े छोट े
शेतकरी , भूमीहीन श ेतमजूर आिण ामीण कारागीर या ं या िवकासावर भर द ेऊन
ामीण भागाचा सवा गीण िवकास करण े हणज े ामीण िवकास होय .”
२) डॉ. वामीनाथन यां या मत े, “ ामीण भागातील द ुब ल घटका ंना स म कर याची
ि या हणज े ामीण िवकास होय .”
३) चे टर बो स यां या मत े, ‘ ामीण िवकास फ श ेती िवकासाप ुरता मया दीत नस ून
लघुउ ोग , शाळा, िश ण क , गत दळणवळण , खेड्यातील िवदय ुत पुरवठा,
साव जिनक आरो य , लोकस ं या िनय ं ण क या ंची व ृ ी करण े आिण ामीण
सं कृतीला उ ेजन द ेणे हणज े ामीण िवकास होय .”
४) ामीण जनत ेने वतः उप मशील राह न वावल ंबी जीवन जग याचा य न करण े,
ामीण जनत े या या य ना ंक रता ता ंि क व इतर स ेवा या ंची तरत ुद करण े आिण
आप याम य े प रवत न घडव ून आणण े हणज े ामीण िवकास होय .
५) ामीण भागात राहणा या लोका ंचे दा र ्य, बेरोजगारी , िनर रता व आरो य या चार
सम या सोडव ून या ं या राहणीमानाची पातळी उ ंचावण े आिण ामीण भागा या
सवा गीण िवकासावर भर द ेणे हणज े ामीण िवकास होय .
६) ामीण भागातील न ैसिग क साधनस ंप ीचा यो य व पया वापर क न ग रबातील ग रब
अशा द ुब ल घटका ंचा िवकास साधण े हणज े ामीण िवकास होय .
वरील स ंक पना ंव न अस े प होत े क , ामीण िवकास ही ामीण भागातील
आिथ क ्या दुब ल घटका ंचा िवकास कर याची ि या आह े. यासाठी दा र ्य िनम ू लन
आिण रोजगार िनम तीच े काय म हाती घ ेणे आव यक आह े. याचबरोबर िकमान गरजा ंची
सोडवण ूक कर यासाठी य नशील समाज बनिव याची गरज आह े. ामीण जीवन , ामीण
लोकसम ुदाय, ामीण भागा या सम या व या ंचे िनराकरण आिण ामीण िवकास ि य ेचा
अ यास क न िवकासाच े माग शोधून काढण े व याचा अवल ंब कर यास ामीण समाजाला
वृ करण े अिभ ेत आह े. munotes.in
Page 3
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
3 ामीण िवकासाची स ंक पना अिधक िव तारान े प कर या या ि न े याम य े पुढील
गो चा समाव ेश करण े आव यक आह े.
१) ाथिमक गरजा ंची पूत ता करण े. याम य े शु िप याच े पाणी य ेक गावात उपल ध
क न द ेणे, चांग या तीच े व प ुरेसे धा य यो य िक ंमतीत उपल ध क न द ेणे,
िनवारा यव था , ामीण िवदय ुतीकरण , शै िणक स ुिवधा, आरो य िवषयक स ुिवधा
इ यादी सोयी िनमा ण करण े.
२) शेतीवर आधा रत उदयोगा ंची गावपातळीवर िनिम ती करण े, उ ोगा ंसाठी म ुलभूत
सुिवधा िनमा ण करण े, िकमान कौश या या स ुिवधा िनमा ण करण े, वाहतूक,
दळणवळण बाजार यव था िनमा ण करण े.
३) गावपातळीवर िक ंवा गावा या प रसरात रोजगारा या स ंधी उपल ध क न देणे व
या मा यमात ून कायम व पी व उ पादक मालम ा िनमा ण करण े.
४) गाव, वाडी, पाडा या िठकाणी ाथिमक िश णा या स ुिवधा िनमा ण करण े, गावां या
म यवत िठकाणी मा यिमक शाळा श य ितथ े किन महािव ालया ंची सोय करण े
आिण या ार े ामीण जनत ेचा शै िणक दजा सुधारणे.
५) समाज प रवत नासाठी व सा ं कृितक िवकासासाठी गाव पातळीवर वाचनालय े,
दुरदश न संच, कृषी िव तार क इ यादी सोयी उपल ध क न द ेणे.
६) मानवी स ंप ीची काय मता वाढिव यासाठी व िवकास काया त पुरेपुर वापर क न
घे यासाठी आरो य क ाची िनिम ती करण े, मोफत िक ंवा सवलती या दरात आरो य
सेवांचा 1 पुरवठा करण े, अंध ा िनम ू लन काय म राबिवण े.
७) वावल ंबन, सहकाय व न ेतृ व ग ुणांचा िवकास साध ून वतः या सम या
सोडिव यासाठी य नशील राह याची िशकवण द ेणे.
८) ामीण भागात र या ंचे जाळ े िनमा ण करण े. क या र या ंचे प या र यात
पांतर करण े, वाहतुक साधना ंचा िवकास साधण े व ामीण भागातील उ पादन े शहरी
भागातील मोठ ्या बाजारप ेठांम ये िव साठी स ुिवधा िनमा ण करण े.
९) नैसिग क साधन स ंप ीचा िवकास साधण े, सु अव थ ेत असल े या साधनस ंप ीचा
आिथ क िवकासासाठी उपयोग क न घ ेणे, आव यक या घटका ंची पुनः िनिम ती
करणे.
१०) शेती, शेतीपुरक व जोड यवसाया ंचा िवकास साधण े यासाठी आव यक असल े या
मुलभूत सुिवधा उपल ध क न द ेणे, पुरेसे अथ सहा य करण े.
आपली गती तपासा .
१) ामीण िवकासाची स ंक पना प करा .
munotes.in
Page 4
ामीण िवकास
4 १.२ ामीण िवकासाच े व प
ामीण िवकासाच े व प प करताना ामीण िवकास या सामािजक शा ाच े व प व
ामीण िवकास ि य ेचे व प वत ं पणे समजाव ून घेणे अिधक स ंयुि क ठर ेल.
१.२.१ ामीण िवकास एक सामािजक शा :-
१) ामीण सम ुदाय व या ं या सम या ंचा अ यास :
ामीण िवकास या िव ाशाख ेत ामीण पया वरण व यातील लोकसम ुदाय या ं यातील
आंतरि य ेचा अ यास कर यात य ेतो. ामीण पया वरणात ामीण भागातील सामािजक ,
आिथ क, राजिकय व सा ं कृितक प रि थतीचा समाव ेश होत असतो . ामीण सम ुदायात
दा र ्य, िनर रता , अंध ा , अनारो य , गितशीलत ेचा अभाव , दैववादी व ृ ी, सामािजक
प रवत नास होणारा िवरोध िक ंवा याबाबत असल ेली अन ु सुकता या सम या िदस ून येतात.
ामीण िवकास या सामािजक शा ात वर िदल े या सम या ंचे िववेचन कर यात य ेते.
२) आदश वाद :-
ामीण सम ुदाय व या ं या सम या ंचा अ यास करत असताना या सम या सोडिव यासाठी
कोण या उपाययोजना करण े आव यक आह े याच े ही िवव ेचन कर यात य ेते. ामीण
िवकासासाठी ामीण िविवधीकरण , ामीण ब ेरोजगारी िनम ु लनासाठी वय ंरोजगार िनिम ती,
ामसभ े या मा यमा तुन ाम तरावरील िनयोजन ि य ेत ाम था ंचा सि य सहभाग ,
वयंसेवी स ंघटना ं ारा जनजाग ृती, सहकारा ं या मा यमात ुन दुब ल घटका ंचा िवकास
इ यादी कार या उपाययोजना स ुचिव या जातात . महा मा गा ंधीज ची ाम वरा याची
संक पना , बलवंतराय म ेहता या ंची लोकशाही िवक ीकरणाची स ंक पना या ामीण
समाजासाठी आदश संक पना आह ेत. सदय प रि थती बदलण े आिण आदश वाद
प रि थती िनमा ण कर यासाठी माग दश न करण े ही जबाबदारी ामीण िवकास या
सामािजक शा ात पार पाडली जात े.
३) सै ांितक आिण उपयोिजत प ैलू :
ामीण िवकास या सामािजक शा ातील उपयोिजत प ैलू अिधक मह वप ूण आहेत कारण
ामीण िवकास ह े एक क ृतीशील सामािजक शा आह े. ामीण िवकास या सामािजक
शा ाचा ज मच ामीण सम ुदाया या सम या ंचे िनराकरण कर या या उ े याने झाला
आहे. यामुळे ामीण िवकासा साठी हाती घ ेत या जाणा या िविवध शासिकय व िबगर
शासिकय उप मा ंचा अ यास या सामािजक शा ात कर यात य ेतो.
४) आंतर िव ाशा ीय :
ामीण िवकास ह े एक सामािजक शा असल े तरी वा तव अथा ने या शा ाच े पैलू भौितक ,
जैिवक व सामािजक शा ीय आह ेत. शेती आिण ामीण अथ शा , जैिवक अिभया ंि क
आिण प रसर अिभया ंि क अस े या आ ंतरिव ाशा ीय शा ा ंचे िविवध प ैलू आहेत. याचे
व प सव समाव ेशक आह े. munotes.in
Page 5
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
5 १.२.२ ामीण िवकास एक ि या :-
ामीण िवकास ही ामीण सम ुदायात सवा गीण प रवत न घडव ून आण या ची ि या आह े.
या ि य ेचे व प खालील माण े आहे.
१) लोकचळवळ :
सामुिहक िवकास काय म ामीण िवकासा या उ ेशाने सु कर यात आला . कालांतराने
सामुिहक िवकास काय म एक लोकचळवळ झाली . कारण ामीण िवकास हा लोका ंचा,
लोकांसाठी आिण लोका ं ारे राबिव ला जाणारा काय म आह े. ामीण िवकासा या ि य ेत
लोकसम ुदायात िवकासाची आका ं ा असण े आिण या आका ं े या प ूत साठी िवकास
ि य ेत लोका ंचा उ फ ुत आिण सि य सहभाग िमळिव या या उ ेशाने बलव ंतराय म ेहता
यांनी लोकशाही िवक ीकरणाची स ंक पना मा ंडली आिण ि तरीय प ंचायती राज
यव थ ेची िशफारस क ेली. यानुसार ि तरीय य ं णा अि त वात आली . ामीण
िवकासासाठी वय ंसेवी संघटना प ुढे आ या . सहकारा या मा यमात ून िवकास ि या
गितमान होत ग ेली आिण ामीण िवकासाच े व प सव समाव ेशक झाल े.
२) यापक उ ी ्ये :
ामीण िवकासाची उ ी ्ये यापक व पाची आिण ामीण जीवना या सव पैलूंचा समाव ेश
करणारी आह ेत. कृषी िवकास , जलसाधना ंचा िवकास , संरचना मक सोय चा िवकास ,
मानवी साधनस ंप ीचा िवकास , नैसिग क साधनस ंप ीच े संवध न व पया वापर , आिथ क
िवकास , सामािजक प रवत न इ यादी सव समाव ेशक उ ी ्ये ठेव यात आली आह ेत. या
उ ी ्यां या प ूत साठी काय म, योजना , उप म व क प हाती घ े यात आल े आहेत.
हणून ामीण िवकासाच े व प यापक होत आह े.
३) ि या उदयोग :
ामीण भागात श ेतमालावर ि या करणार े उ ोग िवकिसत क न ामीण
औ ोगीकरणाला चालना द ेणे, सहकारी त वावर उ ोग थािपत क न उ पादनाच े
अिधक फायद े सव सामा य श ेतक याला िमळव ून देणे.
४) संरचना मक सोयी स ुिवधा :
ामीण वाहत ूक व दळणवळणाची साधन े उपल ध क न द ेणे, िप या या पा या या स ुिवधा
िनमा ण करण े, ामीण िव ुतीकरण करण े, शै िणक स ुिवधांचा िवकास साधण े, आरो या या
सोयी उपल ध क न द ेणे आिण एक ंदरीत मानवी स ंप ी या िवकासाला पोषक वातावरण
िनमा ण करण े.
आपली गती तपासा :
१) ामीण िवकासाच े व प प करा .
munotes.in
Page 6
ामीण िवकास
6 १.३ ामीण िवकासाची या ी
भारत हा आकारमानान े िवशाल द ेश आह े, देशाचे े फळ ३२,८७,२६३ चौ. िक.आहे.
देशाची एक ूण लोकस ं या १२० कोटी या वर अस ुन ामीण भागात वा त य करणारी
लोकस ं या जवळजवळ ७०% आहे. ामीण भागातील भौगोिलक प रि थती िभ न -िभ न
व पाची आह े. हवामान , पज यमान , जिमनीचा दजा , नैसिग क साधन स ंप ी व ामीण
भागात क ेले जाणार े यवसाय याम य े मोठ्या माणात िभ नता आह े. ामीण भागात
वेगवेग या भागात व ेगवेग या सम या आह ेत. या सम या सोडिव यासाठी वात ं य
ा ीन ंतर अन ेक य न होऊन ही सम या प ूण पणे सुटले या नाहीत . हणून या सम या
सोडिव या या ि न े ामीण िवकासाला मह व ा झाल े आहे. यामुळे ामीण िवकासाची
या ी मोठी आह े. ही ामीण िवकासाची या ी आप याला खालील म ुद् ाव न प
करता य ेईल.
१) ामीण यवसा यांचा िवकास :
शेती हा ामीण भागातील म ु य यवसाय आह े. देशातील एक ूण लोकस ं येपैक ६४.५%
लोकस ं या य श ेती यवसायात ग ुंतलेली आह े. परंतु बह ता ंशी श ेतकरी अ प व
अ य प भ ू-धारक अस याम ुळे परंपरागत प तीन े शेती करतात . यामुळे शेती यवसायाचा
िवकास झालेला नाही . आिथ क प रि थतीम ुळे या क ुटुंबाना श ेतीत भा ंडवली ग ुंतवणूक
क न श ेतीचा िवकास साधता य ेत नाही , हणून शेती यवसायाला भा ंडवल प ुरवठा, पाणी
पुरवठ्या या सोयी व आदाना ंचा पुरवठा क न श ेती बरोबरच जोड व प ुरक उ ोगा ंचा
िवकास मह वाचा आह े. या उदयोगा ंमधून ामीण क ुटुंबांना िनयिमत उ प न िमळ यासाठी
यांचा िवकास साधण े आव यक आह े. हणून ामीण भागातील यवसाया ंचा िवकास
साध या या ि न े ामीण िवकासाची या ी मोठी आह े.
२) मुलभूत सुिवधा :
ामीण िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण हो यासाठी ामीण भा गात म ुलभूत सुिवधांची
आव यकता आह े. याम य े वाहत ूक, दळणवळण , बाजारप ेठा, िवदयुतपुरवठा, पाणी
पुरवठ्यां या स ुिवधांचा पुरे या माणात िवकास साध या या ि न े ामीण िवकासाची
या ी वाढली आह े.
३) औ ोिगक िवकास :
ामीण भागात क ेले जाणार े सव यवसाय ा थिमक व पाच े आहेत. या यवसाया ंमधून
क या मालाची िनम ती क ेली जात े. मा क या मालावर ि या करणार े उ ोग शहरी
भागात अिधक माणात आह ेत. यामुळे उ पादनाच े अिधक फायद े शहरी भागातील
यापारी वगा ला िमळतात , प रणामी ामीण भागाचा आिथ क िवकास होत नाही , हणून
ामीण भागात उ पादीत होणा या क या मालावर ि या करणार े उ ोग ामीण भागात
सु क न ामीण औ ोगीकरण कर यासाठी मोठी स ंधी आह े.
munotes.in
Page 7
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
7 ४) सामािजक िवकास :
ामीण भागात अन ेक जाती धमा चे लोक वा त य करीत अस ून परंपरेने चालत आल े या
अनेक अिन था ामीण समाजात आढळ ून येतात. यामुळे यां या िवकासावर याचा
िवपरीत प रणाम होत आह े. ामीण समाज िवख ुरले या व पात अस ुन दुग म भागात
वा त य करणा या अितमागास समाजात अन ेक सम या आह ेत. या स ंपूण समाजाचा
िवकास साध यासाठी या ंना िवका स ि य ेत सामाव ून घे याची आव यकता आह े. हणून
या समाजा या म ुलभूत सम या सोडिव यासाठी व सामािजक िवकास घडव ून
आण यासाठी ामीण िवकासाची या ी वाढली आह े.
५) मानवी स ंप ीचा िवकास :
ामीण मानवी साधन स ंप ीचा िवकास ि य ेत पुरेपुर वापर क न घ े यासाठी थम
मानवी साधन स ंप ीचा िवकास साधण े आव यक आह े. यासाठी ामीण भागात िश णाचा
सार क न उ च िश णा या स ुिवधा िनमा ण करण े आव यक आह े. मानवी साधन
संप ीम य े कौश य िनमा ण कर यासाठी िश ण स ुिवधांची आव यकता आह े. मानवी
काय मता वाढ िव यासाठी व काय मता िटकव ून ठेव यासाठी आरो य स ुिवधांची
आव यकता असत े. तरच मानवी श चा प ुरेपुर वापर िवकास काया त क न घ ेता येतो.
हणून ामीण मानवी साधनस ंप ीचा िवकास साध ून आिथ क िवकासाला गती ा क न
दे यासाठी ामीण िवकासाची या ी अिध क आह े.
६) नैसिग क साधनस ंप ीचा िवकास :
ामीण भागात मोठ ्या माणात न ैसिग क साधनस ंप ी उपल ध आह े. परंतु य ा न ैसिग क
साधनस ंप ीचा प ुरेपुर िवकास न साध याम ुळे ही साधनस ंप ी स ु अव थ ेत पडून आह े.
अशा साधनस ंप ीचा िवकास साध यासाठी मोठ ्या माणात भांडवलाची आव यकता
आहे. तरच या साधनस ंप ीचा आिथ क िवकासासाठी उपयोग क न घ ेता येतो. हणून
भूसंप ी, जलस ंप ी, खिनज स ंप ी, पशुसंप ी, सागरी स ंप ी इ यादी घटका ंचा यो य
माणात िवकास साध यासाठी व आिथ क िवकासात उपयोग क न घ े यासाठी ामीण
िवकासा ची या ी वाढली आह े.
७) लोकस ं या िनय ं ण :
ामीण भागातील जलद गतीन े वाढणारी लोकस ं या हा ामीण िवकासातील मह वाचा
अडसर आह े. लोकस ं या वाढीचा व ेग तसाच ठ ेऊन आिथ क िवकासाच े िकतीही य न
केले, तरी त े अपुरे पडणार े आहेत. लोकस ं या िनय ं ण हा मह वा चा घटक अस याम ुळे
ामीण िवकासाची या ी अिधक आह े.
आपली गती तपासा .
१) ामीण िवकासाची या ी प करा .
munotes.in
Page 8
ामीण िवकास
8 १.४ ामीण अथ यव थ ेची वैिश ्ये
१) कुटुंबावर आधा रत समाजजीवन व स ंयु कुटुंबप ती :
ामीण समाजरचन ेत कुटुंब हे क थानी अस ून समा जजीवनात यास अ यािधक मह व
आहे. भारतीय ामीण समाजात य ला ाधा य नस ून याची सामािजक ित ा ब याच
माणात या ं या क ुटुंबावर अवल ंबून असत े, य अम ुक एका क ुटुंबाची सभासद हण ून
ओळखली जात े. सामािजक िनय ं णा या ीन ेदेखील क ुटुंबच म ह वाच े ठरत े. य प े ा
कुटुंबावरच अिधक सामािजक जबाबदारी असत े. धािम क, सामािजक व राजन ैितक
े ांतदेखील क ुटूंबा या सव सभासदात एक व समानता आढळत े. ामीण े ात क ुटुंबाचे
सव सभासाद अिधक माणात क ुटुंबावर अवल ंबून असतात . आिथ क, सामािजक व
सां कृितक गरजा ंची पूत कर याच े काय कुटूंबच करीत अस यान े य वर क ुटूंबाचा
सवा त अिधक भाव असल ेला िदसतो ,
भारतीय ामीण सम ुदायात स ंयु कुटुंबप ती ाम ु यान े आढळत े. माता, िपता या ंची मुले
व अन ेक िपढ ्यांपय तचे सद य एकाच घरात , एकाच सामािजक मालम ेवर आपली
उपजीिवका मक करताना िदसतात . भारतातील स ंयु कुटुंबप ती िपत ृस ा मक आह े.
कुटुंबातील व ृ य क ुटुंबाचा कता हण ून ओळखली जात े. शेती हा धान यवसाय
असल े या जीवनास पोषक अशीच ही क ुटुंबप ती अस याम ुळे अगदी स ु वातीपास ून
भारतीय ामीण सम ुदायात ती आढळ ून येते.
अ ग य समाजशा सरोिकन व िजमरम ेन यांनी सा ंिगतल ेले ामीण सम ुदाय प ुरेपूर लाग ू
पडते. 'कुटुंबवादाची ' क पना प करताना सरोिकन व गा पीत हणतात , "कुटुंब ामीण
समाज जीवनाची एक म ूलभूत सामािजक स ं था अस याम ुळे ामीण कुटुंबातील व ैिश ्यांची
छाप या क ृिषसम ूहा या सव सामािजक स ंघटनावर पड यास नवल नाही . दुस या श दात
असे हणता य ेईल क , इतर सव सामािजक स ं था व म ूलभूत सामािजक स ंबंध ामीण
कौटुंिबक स ंबंधा ार े िनि त व िनधा रत झाल ेले िदसतात . अशा कार या सामािज क
संघटनेस संबोिधक कर याक रता 'कुटुंबवाद' (Familism) या श दाचा वापर क ेला जातो .
सव कार या सामािजक स ं था व सामािजक स ंबंिधयावर कौट ुंिबक स ंबंधाची छाप
पडलेली अस ून राजन ैितक े ातदेखील राजा व ज ेचा संबंध िपता -पु ा या स ंबंधासारखा
असावा , यात शास क ज ेक रता िप याची भ ूिमका वठवीत असतो . थोड यात अस े
हणता य ेईल क , भारतीय ामीण य या जीवनातील सव अंगावर क ुटुंबाचा प ूण भाव
असल ेला िदसतो . "
२. जाित थ ेवर आधा रत समाजरचना :
भारतीय ामीण सम ुदायात स ंयु कुटुंबास िजतक े मह व आह े िततक ेच मह व जाित थ ेला
देखील आह े. आजद ेखील ामीण सम ुदायात पद , दजा व सामािजक स ंबंधाचे व प
जातीन ुसारच िनि त झाल ेले िदसत े. संपूण समुदाय जाती या आधारावरच अन ेक खंडांत
िवभािजत झाल ेला िदसतो . कुटुंबा या िनयमाइतक ेच जाितिनयमाच े वच व ामीण लोका ंवर
आहे. munotes.in
Page 9
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
9 यवसायाच े रह य आप याच जातीत राहाव े या उ ेशाने येक जातीच े सद य वत : चा
एक वत ं यवसाय करीत अस ून ामीण आिथ क जीवनात या सव जाती पर परा ंवर
अवल ंबून अस या तरी य ेक जातीचा या ं या पर ंपरागत यवसायावर एकािधकार
असल ेला िदसतो . शेतीचा य वसाय मा याला अपवाद आह े.
खेड्यातील े ीय िवभागणीद ेखील जाती या आधारावरच झाल ेली असत े. डॉ. इरावतीबाई
कव य ांनी केले या ामीण े ा या अ ययनात या हणतात एखा ा ामीण िवभागाचा
नकाशा पािह यास अस े िदसून येते क , येक जातीच े वा त य ख ेड्या या एका िविश
भागात िदसत े.
काही िनवडक जाती या लोका ंची घर े गावात एकम ेकां या जवळ असतील . परंतु अ प ृ य
जाती मा गावापास ून थोड े दूर, वेगळे वा त य करतात . ा णआळी , सोनारआळी ,
कुंभारवाडा ही नाव े याचीच ोतक आह ेत. महारा ातील य ेक ख ेड्यात महारवाडा
आढळ ून येतो व त ेथेच महारजाती या लोका ंची व ती असत े, असे आढळ ून येते. गावात
येक जातीच े वेगळे िनवास थान अस या या या व ृ ीचे प ीकरण जातीची े ,
किन ता , शु - अशु तेची भावना िक ंवा य ेक यवसायाक रता आव यक असणारी
जागा या ं या आधारावर करता य ेईल. डॉ. इरावतीबाई कव या मत े, भारतीय स ं कृतीत
वत:चा एक वत ं गट क न व ेगळे राह याची व ृ ी मुळातच आह े.
ामीण न ेतृ वाचे व पद ेखील ब याच माणात जाती या आधारावरच िनि त होत े. ामीण
े ात आजद ेखील पर ंपरागत न ेतृ वास िवश ेष थान आह े. बदल या सामािजक
प रि थतीत उ चजातीकड ून हे नेतृ व दुस या जातीकड े जात आह े, पण नवीन न ेतृ व या
जातीत ून िवकिसत होत आह े या जाती स ं ये या ीन े बळ अशाच आह ेत.
थोड यात अस े हणता य ेईल क , दजा , पद, सामािजक स ंबंध, यवसाय , िनवास थान ,
ामीण न ेतृ व या सव बाबतीत आजही भारतीय ामीण जीवनात जात ना िवश ेष थान
आहे.
३) ामीण सम ुदायाच े एकाक व प :
भारतीय ामीण सम ुदायाचा बा जगाशी फारच थोडा स ंबंध होता . पृथक वय ंपूण व
एकाक अस े समाजजीवन ह े भारतीय ामीण सम ुदायाच े आगळे िविश ्य आह े. Charles
Metcalf हणतात , ामीण सम ुदाय लहानशा स ंघरा या या व पात आह ेत.
यां याजवळ या ं या गरजा ं या प ूत ची साधन े पूण असून बा स ंबंधापास ून ते पूण त:
वतं आह ेत.
ामीण सम ुदायात हा व ेगळेपणा िनमा ण हो याच े मह वाच े कारण हणज े या े ातील
अथ यव था आह े. जीवनास आव यक असणा या िनरिनरा या व त ूचे उ पादन ामीण
े ात िनरिनरा या जात कड ून होत असत े. आिथ क ्या ामीण े ात िनरिनरा या
जात कड ून होत अस े. आिथ क ्या ामीण सम ुदाय हा वय ंपूण गट होता. आप या
सव साधारण गरजा ं या प ूत क रता या सम ुदायास द ुस या सम ुदायावर अवल ंबून राहाव े
लागत न हत े. धा य, कापड व घर े बांध याक रता लागणार े सामान या या सम ुदायातच
उपल ध होत अस े. या या गरजाद ेखील या काळात मया िदतच हो या . munotes.in
Page 10
ामीण िवकास
10 मनोरंजन, िश ण व सामा िजक स ुर ेचे काय कुटुंबसं था करीत होती . यासाठी इतरा ंवर
अवल ंबून राहाव े लागत न हत े. राजक य े ातदेखील जातीप ंचायत ना व ामप ंचायत ना
या िविश ामीण े ाबाबत प ूण अिधकार द े यात आल े आहेत. राजा ामीण े ा या
कोण याच यवहारात ढव ळाढवळ करीत न हता . घरे सडका , बाजार , मशानभ ूमी, देवळे,
िविहरी , तलाव , कुरणे इ यादी सव बाब वर ाम म ुखाचे िनयं ण अस े. ामपंचायती ,
ामस ंर णाच े, यायदानाच े काय करीत . कर वस ूल क न सरकारी खिज यात भर याच े
काय देखील याच ेच होत े. ामपंचायती इत या श शाली हो या क , राजान े िकतीही कर
बसिवल े तर याप ैक कोणत े जनत ेवर लाग ू कराव ेत. या बाबतच े अिधकार या ंचे होते. अशा
त हेने राजक य े ात एका वय ंपूण सं थे या व पात ामप ंचायत व जाितप ंचायत काय
करीत अस याम ुळे या ीन ेदेखील एका ा मीण सम ुदायाचा इतर े ांशी फारच कमी
संबंध येत होता .
ामीण सम ुदाया या एकाक व पाच े ितसर े मह वाच े कारण हणज े वाहत ूक
संचारसाधना ंचा अभाव ह े आहे. आज या घटक ेलादेखील भारतातील बरीचशी ामीण े े
वाहतूक साधना ंनी पर परा ंशी जोडल ेले नाहीत . उपल ध असल े या ब ैलगाडीत या वाहत ूक
साधना या सा ान े एका मया िदत े ात य ेणे-जाणे होत आह े. साधना ं या अभावाम ुळे
देखील ामीण सम ुदाय इतर सम ुदायापास ून वेगळे पडल ेले िदसतात . तसेच िश णा या
अभावाम ुळे वत मानप े, मािसक े, रेिडओ या स ंदेशवाहक साधना ंचादेखील िवश ेष सार
ामीण े ात झाल ेला न हता . यामुळे क ात कोणाच े सरकार आह े. कोण या रा यात
कोण म ु यमं ी आह े. या ात ामीण े ातील लोका ंना िवश ेष रस नाही . यांचे गाव ह ेच
यांचे िव होत े. परंतु िदवस िदवस ही प रि थती बदलत आह े. समुदायात प र वत न होत
आहे असे िदसत े.
४. कुटुंब अथ यव था :
भारतीय ामीण े ात क ृषी हाच म ुख यवसाय आह े. एकूण लोकस ं ये या ७५ ट के
लोक य ात श ेतीवर अवल ंबून आह ेत व ५ ट के लोक श ेतीशी स ंबंिधत असणा या इतर
यवसायावर आपली उपजीिवका करतात . महारा ासा र या औ ोिगक ्या िवकिसत
ांतातद ेखील ६४ ट के लोक श ेती करतात . या यवसायाच े सवा त मह वाच े वैिश ्य
हणज े या यवसायातील मन ु याचा स ंबंध जीिवत व िवकिसत व त ूंशी हणज े य
िनसगा शी असतो .
ामीण े ातील बह त ेक सव लोक यवसायान े शेतकरी असल े तरी आिथ क दजा , यां या
कामाच े व प , राहणी याबाबत िभ नता असत े. काही लोका ंजवळ अिधक श ेती असत े, तर
काह जवळ कमी . काही लोकतर श ेतमजुरी क नच आपली उपजीिवका करतात . तसेच
ामीण े ात अस ेही काही लोक असतात क ज े य श ेती करीत नाहीत . परंतु यांचा
यवसाय श ेतीशी स ंबंिधत असतो . उदा. लोहार , सुतार, चांभार.
ामीण े ातील अथ यव थ ेचा िनवा ही अथ यव था (Substance Economy) हणून
उ लेख करता य ेईल. जीवनातील कमीतकमी व अिनवाय गरजा ंची पूत ही यव था करत े.
यव थ ेत सरळ सो या साधना ंचा वापर क ेला जातो . या अथ यव थ ेत सम ुदाय वय ंपूण
असतो . भारतीय ामीण अथ यव थ ेत ही सव वैिश ्ये आढळतात . उपभोगाक रता munotes.in
Page 11
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
11 उ पादन ह े त व िनवा ही अथ यव थ ेत असत े. परंतु बदल या प रि थतीत ही व ैिश ्ये
हळूहळू कमी होत आह ेत. आज श ेतकरी यापारी ी कोनात ून शेती करताना िदसतो .
ामीण े ात झाल ेला हा एक चा ंगला बदल हणावा लाग ेल..
५. िवशेषीकरणाचा अभाव :
यवसाय िवश ेषीकरणा या क पन ेस औ ोिगक गती व नाग रक या पास ूनच ख या अथा ने
ारंभ झाला . नागरी े ात एकाच यवसाया या अन ेक भागात िविश लोकच काय करतात
व याच े ात त े ावी य िमळिवतात . उदा. कापड तयार करणार े व मशीन द ु त करणार े
वगळे असे िवशेषीकरण िदसत े. परंतु ामीण े ात मा श ेती हा एकच यवसाय अस ून या
यवसायातील ना ंगरणे, पेरणे, मळणे या सव ि या एकच य क शकत े. संगी आप या
अवजारा ंची दु तीद ेखील तो वतःच क न घ ेईल. भारतीय ामीण सम ुदायात अज ून
हणावा िततका य ं ानी व ेश केलेला नाही . यामुळे परंपरागत प ती या श ेतातील सव
ि यांची मािहती एकाच य ला असल ेली िदसत े. पण याव ेळी ॅ टर, मोटर प ंप,
मळणी ची यंि क साधन े येतील याव ेळी कदािचत िवश ेषीकरणाचा सार याही े ात होईल .
६. सामािजक एक पता :
सामािजक व पा या ीन े ामीण सम ुदायाची अव था आिदवासी जमाती व
नागरीसम ुदाय या ं यामधील आह े. यात दोह चीही काही ल ण े आढळतात . आिदवासी
जमातीत आढळ ून येणारे सामािजक एक पत ेचे त व यात अिधक माणात व नागरी
समुदायात आढळणार े सामािजक िवषमत ेचे त व कमी माणात आढळत े.
ामीण समाज हा श ेतक या ंचा समाज अस यान े सव लोक एकाच यवसायात असतात .
एकाच िठकाणी बराच काळ वा त य व इतर स ं कृतीचा कमी स ंबंध याम ुळे सां कृितक
परंपरा रित रवाज , धािम क िव ास , नीती अनीती या क पना , भाषा, सण या सव बाबतीत
यां यात एक पता िनमा ण झाल ेली िदसत े. यवसाय समान अस याम ुळे यवसायातील
सुख-दुःखे देखील समान असतात . नगरा माण े िभ न िठकाणच े, िभ न जातीच े व धमा चे
लोक य ेथे येऊन थाियक होत नाहीत . यामुळे ामीण समाजजीवनात एक पता िदसत े.
७. सामािजक गितशीलत ेचा अभाव :
समाजशा ात गितशीलता हणज े तरीकरणा या यव थ ेत गती िक ंवा ि थतीम य े
प रवत न. जर या गती िक ंवा ि थतीमधील या प रवत नाचे दजा व भ ूिमकेत बदल होत
असेल, पण सामािजक वगा या दजा या ि थतीत प रवत न होत नस ेल तर यास
सम तरीय Horizontal प रवत नशीलता अस े हणतात . जर या पद व भ ूिमकेतील
प रवत नाने सामािजक वगा या ि थतीत प रवत न होत अस ेल, तर या प रवत नशीलत ेस
िकंवा गितशीलत ेस (vertical) िवषम तरीय गितशीलता असे हणतात .
गितशीलत े या वरील या य ेव न अस े िदसत े क , प रवत ना या बाबतीत ामीण व नागरी
े ात फार मोठ े अंतर आह े. ामीण े ात ही गितशीलता अितशय कमी आह े. कुटुंबाचा जो
यवसाय अस ेल तोच िपढ ्याि पढ ्या स ु असतो व या यवसायान ुसार िमळणारा
दजा देखील तसाच कायम असतो . जातीन ुसार िक ंवा ज मान ुसार यवसाय व सामािजक munotes.in
Page 12
ामीण िवकास
12 दजा हा आधार अस यान े गितशीलता कमी िदसत े. या उलट नागरी े ात मा स ंप ी,
कौश य , बु ी या ं या आधारावर सामािजक दजा िमळत अस यान े पद िक ंवा दजा
बदलिवण े सोप े असत े. तसेच सामािजक ि य ेचा हा िनयम आह े क , सामािजक व
सां कृितक वातावरणात ज े हा प रवत न होतात त े हा ऊ व मुखी (Vertical) गितशीलत ेचे
अनेक माग मोकळ े होतात . नागरी े ापे ा ामीण े ात सामािजक व सा ं कृितक
प रवत न अितशय म ंद आह े. यामुळे गितशीलत ेला िवश ेष संधी नाही .
े ीय प रवत नाची गतीद ेखील ामीण े ात कमीच आह े. ामीण सम ुदाय ब याच माणात
वयंपूण अस यान े व पर ंपरागत श ेती हा यवसाय अस याम ुळे यवसाया या िनिम ान े
िकंवा यवसाय शोध यासाठी एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी जा याची व ृ ी ा मीण
े ात कमीच िदसत े.. तसेच कुटुंबा या ब ंधनात य इतक बा ंधली ग ेली असत े क
आपल े कुटुंब सोड ून दूर जा याची क पना ितला सहनद ेखील होत नाही . या उलट नागरी
े ात यवसाय व यापारािनिम य एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी जा यास सहज
तयार होत े.
८. बलुतेदारीची यव था :
भारतीय समाजजीवनात जाित यव थ ेत मह वाच े थान आह े. यामुळे जाित यव थ ेवर
आधा रत बल ुतेदारी यव थाद ेखील भारतीय ामीण सम ुदायात मह वाची मानली जाई .
इतकेच न ह े तर भारतीय ामीण सम ुदायाच े हे आगळ ेच वैिश ्य आह े. या यव थ ेचे
प ीकरण करताना ऑ सर ल ेिबस हणतात , “या यव थ ेम ये गावातील य ेक
जाितसम ूहाकड ून अशी अप े ा केली जात े क , ते दुस या जाितक ुटुंबाची िनयोिजत स ेवा
करतील . या थ ेनुसार एका िविश सम ुदायात राहणा या िविभ न जात या लोका ंनी इतर
जात ची काही मा िणक स ेवा करावी व या स ेवे या मोबद यात इतर जात नी या ं या
उदरिनवा हाची यव था करावी . उदा. सोनार दािगन े तयार करीत , लोहार श ेतीसाठी
लोखंडी अवजार े, सुतार लाकडी अवजार े तयार करीत व या ं या मोबद यात
यजमानाकड ून वषा तून एकदा िक ंवा दोनदा धा या या व पा त िनयोिजत मोबदला घ ेत
असत . सेवा करणा या ंना बल ुतेदार अस े हणत . जातीतील य ेक कुटुंबास काही घर े वाटून
िदलेली असत व िपढ ्याि पढ ्या ते यांची सेवा करीत असत . सेवा कर याचा हा अिधकार
मालम ेसारखा एका िपढीकड ून दुस या िपढीस िमळत अस े. िप या ं या म ृ यूनंतर सेवेचे
अिधकार म ुलांना िमळत . िह से वाटणी या व ेळी यजमान क ुटुंबाचीद ेखील वाटणी होई .
एखा ा क ुटुंबास एकच म ुलगी अस यास त े अिधकार म ुली या पतीस िमळत . आपल े
बलुतेदारीच े अिधकार बल ुतेदार िवक ूदेखील शकत होता . अशा रीतीन े सेवा करण े व सेवा
घेणे हा अिधकार मानला जाई . वत: या इ छ ेनुसार बल ुतेदार एखा ा क ुटुंबाची स ेवा
नाका शकत न हता िक ंवा बल ुतेदारास काढ ू शकत न हता यावर जातीप ंचायतीच े
िनयं ण होत े. अशा रीतीन े या थ ेने ामीण े ातील सहजाती पर पर अिधकार
कत या या (Mutual obligation) जािणव ेने एकम ेकांशी बांध या हो या .
सामािजक स ुर ा उ रदािय वप ूण सामािजक ब ंधन, कमीतकमी यावसाियक पधा ,
सामािजक िनय ं णाच े भावी साधन ह े या थ ेचे काही ग ुण सा ंगता य ेतील. परंतु
प रवत ना या ओघात ज े हा उ चजात ना या थ े या नावाखाली किन जात ची िपळवण ूक munotes.in
Page 13
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
13 सु केली त े हा पर पर सहकाया या उ ेशाने सु झाल ेली ही था समाजात जाचक
ठरली. बदलल े या सामािजक प रि थतीत ितच े योजनद ेखील उरल े नाही. यामुळे आज
ही था जवळजवळ न पाव यासारखीच आह े.
९) जनमताच े अिधक मह व :
ामीण सम ुदाय आकारान े लहान असतो . याती ल सद या ंची सं या मया िदत असत े व सव
सद य एकम ेकांना य ओळखणार े असतात . थोड यात हणज े हा सम ुदाय ाथिमक
समूहा या व पात आपल े जीवन यतीत करतो . यि जीवना या य ेक अ ंगाशी
समूहाचा य स ंबंध अस याम ुळे ामीण सम ुदाय जनमताचा िवश ेष आदर केला जातो .
गावातील व ृ ां या व सव साधारण जनत े या मता या िव जाऊन कोणत ेही काय
कर यास य धजत नाही . ाथिमक व पाची िनय ं णश ामीण सम ुदायात आढळ ून
येते. जाितप ंचायती या िक ंवा ामप ंचायती या िश ेची, शेजा या ं या िन ंदेची सवा ना भीती
वाटत असत े, कारण रा या या यायालयात झाल े या िश ेपे ा ही िश ा जीवघ ेणी वाटत े.
१०) धम , ढी व पर ंपरांचा अिधक भाव :
नागरी े ापे ा ामीण समाजावर धम , ढी व पर ंपरांचा अिधक पगडा असल ेला िदसतो .
ामीण समाजात धमा या बाबतीत तका पे ा ेलाच अिधक मह व आह े. धमा चे व प
परंपरेने व सं कृतीचा वारसा हण ून या ं याकड े जसे चालत आल े तसेच ते िदसत े. स य-
अस य िक ंवा यो य अयो यत ेची शहािनशा कर याची या ंना गरज वाटत नाही .
देवदेवतांबाबत या या ं या क पना मानवीक ृत Anthropomorph ic आहेत. आिदवासी
समाजात आढळ ून येणारी आ मवादाची जाद ुटो याची क पना भारतीय ामीण न ैसिग क
आप ी या े ात आजही धमा चे एक अ ंग ठरल े आह े. आज या िवशाल य ुगातदेखील
नैसिग क आप ी या व ेळी ई राकड े धाव घ े याची , धािम क अन ु ाने कर याची व ृ ी
ामीण े ात िदसत े. पूजाअचा ,
भारतातील ामीण े ात ाम ु यान े िहंदू, मुसलमान व बौ धमा चे लोक राहतात . परंतु
धािम क उ सवा ं या व ेळी हे सव लोक एकसाथ भाग घ ेताना िदसतात . धमा ने िहंदू असून
मुसलमान पीर , दगा य ां यापुढे नवस करणा या ंची स ं या आजही कमी नाही िक ंवा
िहंदुदेवतां या पालखीक रता दरवष काही क न द ेणारे मुसलमान प ुजारीद ेखील कमी
नाहीत . भारतीय ामीण सम ुदायावर धमा चा एवढा भाव अस याच े मु य कारण हणज े
पूण त: िनसगा वर अवल ंबून असणारा या ंचा श ेतीचा यवसाय , ऊन, पाऊस , वादळ या
िनसगा या ख ेळाबरोबर यास य सामना करावा लागतो . ामीण य या धािम क
वृ ीचे प ीकरण म ॅक आय हर (Mac iver) यांनी मोठ ्या मािम क रीतीन े केले आ हे.
शेतकरी िनसगा कडे कलाकारा या स दया मक ि कोनात ून पाहत नाही िक ंवा
वै ािनका या िचिक सक ि कोनात ून यामागील रह याचा शोध घ े याचा तो य न
करीत नाही , तर िनसगा कडे तो िम िक ंवा श ू, धा य िपकिवणारा , पाऊस पाडणारा िक ंवा
वादळ , पूर आणणारा या ि कोनात ून पाहतो . मॅ स प ृलर या मत े भारतात इ ं , व ण
सूय , चं इ याद ना द ेवता मानून या ंची पूजा कर याच े कारणद ेखील ह ेच आह े.
munotes.in
Page 14
ामीण िवकास
14 ११. ामीण कला :
भारतीय ामीण कल ेवरदेखील धम , िनसग व कुटुंबांचा बराच भाव असल ेला िदस ून येतो.
ामीण सम ुदायात या ंची िच कला , मूित कला, लोकगाथा , नृ य, नाटक आदी सव च
यां या धािम क िव ासास अन ुकूल अस ेच असतात . कले या े ात नागरी े ा माण े
एखादी य च न ह े तर सव कुटुंब या क ुटुंबच िस असत े. ामीण कला या ं या सा या
व सरळ जीवनाच े ख या अथा ने ितिनिध व करत े. उदा. संगीता या े ात वापरली
जाणारी उपकरण े अगदी साधी व गा वात या कारािगरा ंनी बनिवल ेली असतात . नाटके
उघड्या म ैदानात होतात व जागाद ेखील फ ुले, पाने, िपसे या न ैसिग क साधना ंनीच
शृंगारलेली असत े. िनरिनराळी लोकगीत े िकंवा नृ यगीत ेदेखील लावणी , कापणी , मळणी या
वेळची िक ंवा ऋत ूंशी संबंिधत अशीच असतात . यात नागरी कवीच े श दा ंचे अवड ंबर नाही
तर साधी भाषा , सरळ व सोप े भाव यात िदसतात . उपमा आदी अल ंकार असल े तरी
तेदेखील पान े, फुले, फळ, नदी, ओढा या न ैसिग क बाब शी स ंबंिधत अस ेच असतात .
१२. ि या ंचा िन न सामािजक दजा :
पूव या काळी भारतीय ामीण समाज ीचा दजा पु षां या तुलनेत िन न तीचाच होता .
िपवृस ा मक क ुटुंब यव था अस यान े सव अिधकार प ु षां या हातीच क ि त झाल े होते.
कोण याही यवहारात ीच े मत घ ेतले जात नस े. ित या मताला िक ंमतदेखील न हती .
ितचे े मुलांचे पालनपोषण व घरग ुती कामाप ुरतेच मया िदत होते. बालिववाहाची था ढ
होती. समज य े याअगोदरच ितचा िववाह होत अस े. जोडीदारा या िनवडीबाबतद ेखील ितच े
मत घ ेतले जात नस े. ि या ंना िश ण नस े. ती पूण अंशाने पु षावर अवल ंबून होती . आज
यात बर ेच बदल होत आह ेत.
१३. िन न श ै िणक व आिथ क दजा :
भारतीय ामीण सम ुदायात िश णाचा अभावच आह े. भारतीय शाल ेय िश णाचा सार
इं जी आमदानीतच झाला व तोद ेखील नागरी े ातच . ामीण े ाची श ै िणक गती
कर याच े य न वात ं यो र काळात होत आह ेत, परंतु यास हणाव े िततक े यश लाभल े
नाही.
भारतीय ामी ण जनत ेचा आिथ क दजा देखील िनक ृ आह े. ितरांसाठी धा य िपकवणारा
शेतकरी वतः अध पोटी राहतो . ामीण े ातील या िनध नतेचे मुख कारण हणज े शेतीचे
मागसल ेले तं आह े. इतर द ेशाबरोबर भारतीय ामीण समाजा या दरडोई वािष क
उ प नाचा अ यास क ेला असता हे उ प न अितशय मया िदत अस याच े िदसून येते.
महारा रा यात कोकण िकनारप ीतील िज ाच े दरडोई उ प न तर फारच अ प
अस याच े िदसून येते. याचे कारण भारतातील बह स ं य ामीण भागातील श ेतक याना
नवीन त ं ांचे ान नाही . शेतीत लावायला भा ंडवल नाही . ओिलताची सोय नाही व याम ुळे
शेती पूण तः िनसगा वर अवल ंबून आह े. जमीनदार , सावकारशाही ासार या था ंमुळे
देखील भारतीय श ेतकरी अिधक िनध न व कज बाजारी झाल ेले आहे.
munotes.in
Page 15
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – १
15 १४. साधे व ामािणक जीवन :
ामीण समाजाम य े अजूनही बह स ं य िठकाणी पार ंप रक श ेती तं ाचाच वापर क ेला जातो .
तं ानाचा अवल ंब केला जात नाही . यामुळे शेती यवसायात ून जेमतेम उ प न िमळत े.
अंध ा , िनर रता , वेठिबगारी , देवभोळ ेपणा इ . कारणा ंमुळे या समाजा या गतीम य े मोठे
अडसर िनमा ण झाल े आहेत. अितशय मया िदत उ प नाम य े लोका ंना जीवन जगाव े लागत
आहे. ाथिमक स ंबंधांची ती ता अिधक अस यान े आपला समाज व आपल े कुटुंब
यां याशी ामािणक राह याची िशकवण या ंना थमपास ून िदली जात े.
१५. नैसिग क वातावरणाचा भाव :
शेती धानत ेमुळे ामीण लोका ंचा िनसग श शी जवळचा स ंबंध येतो. ामवासीया ं या
दैनंिदन जीवनावर न ैसिग क पया वरणाचा भाव असल ेला िदस ून येतो. हे लोक
िनसग श शी सामना करत असल ेले आढळतात . या स ंघषा त या ंना िक य ेकदा हारही
प करावी लागत े. यामुळे यां या मनात द ैवीश च े े व िनमा ण झाल ेले िदसून येते.
ितकूल नैसिग क प रि थतीशी न ेहमीच म ुकाबला कर याचा स ंग या ं यावर य ेत
अस यान े िनसग श शी स ंघष कर याऐवजी या श ला शरण जाण े ते अिधक पस ंत
करतात . िनसग तः िनमा ण झाल े या वन पतीची फळ े चाखण े, कंदमुळे संकिलत करण े,
औषधी वन पतीपास ून िविवध कारची औषध े बनिव णे हे लोक पस ंत करतात . काही
वृ ांना देव मानण े, यांची भि भाव े पूजा करण े याही गो ना ाधा य द े यात आल ेले
िदसून येते.
वरील िवव ेचनाव न ह े प होत े क , भारतीय ामीण जीवनाची वत :ची काही व ेगळी
वैिश ्ये आहेत. जी इतर द ेशांत आढळत नाहीत . िन न श ै िणक व आिथ क दजा , तसेच
ि या ंची िनक ृ अव था असली तरी ामीण कौट ुंिबक जीवन मा अिधक ि थर व
समाधानी आह े.
१.५ सारांश
बह तांशी ामीण समाज आिथ क िवकासापास ुन वंिचत आह े. हणून ामीण िवकासाचा अथ ,
ामीण िवकासाच े व प , या ी , ामीण िव कासाच े मह व , ओळख इ यादी घटका ंचा
आढावा या करणात घ ेतला आह े. ामीण समाजा या सम या जाण ून घेऊन या ि न े
िविवध काय मांची आखणी करण े आव यक आह े.
भारता या आिथ क िवकासात ामीण िवकासाला मह वाच े थान आह े. ामीण िवकास
हणज े ख या अथा ने देशाचा िवकास होय . ि टीश राजवटीप ूव ामीण समाज वय ंपूण व
वाय होता . गावाचा कारभार , गावचे अनुभवी प ंच चालवत होत े. ि टीश राजवटीत
वयंपूण खेड्यांची अथ यव था स ंपु ात आली आिण ामीण भागात अन ेक सम या
िनमा ण झा या . वातं यो र काळात ामीण िवकासाच े य न स ु झाल े. ामीण
िवकासाची उ ी ्ये िनि त कर यासाठी ामीण िवकासाची स ंक पना , ामीण िवकासाच े
व प , ामीण िवकासाची या ी इ . घटक ल ात घ ेऊन उ ी ्ये मांड यात आली आह ेत.
ामीण िवकासासाठी आिथ क िवकास या ंचा संबंध जोड याचा य न कर यात आला आह े. munotes.in
Page 16
ामीण िवकास
16 १.६
१) ामीण िवकासाची या या सा ंगून संक पना प करा .
२) ामीण िवकासाच े व प व या ी िवशद करा .
३) ामीण अथ यव थ ेची वैिश ्ये प करा .
१.७ संदभ
आगलाव े िदप , “ ामीण आिण नागरी समाजशा ”, साईनाथ काशन , नागपुर.
नाडग ड े गु नाथ , “ ामीण समाजशा ”, कॉ टीन े टल काशन , पुणे.
कु ळकर र . पु.,“िवकासाच े अथ शा ”, िव ा काशन – नागपुर.
munotes.in
Page 17
17 २
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – २
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२. ामिवकासाची उि े
२.३ ामीण िवकासाच े मह व
२.४. भारतातील ामीण िवकासा या सम या
२.५
२.० उि े
ामीण िवकासाची उि े समज ून घेणे.
ामीण िव कासाच े मह व जाण ून घेणे.
भारतातील ामीण िवकासा या सम या ंचा अ यास करण े.
२.१ तावना
ामीण िवकासाची या या ख ेड्यातील लोका ं या अथ यव था आिण सामािजक क याण
आिण त े राहत असल े या स ं था मक आिण भौितक वातावरणातील एक ंदर स ुधारणा
हणून केली जा ते. जागितक ब ँके या मत े, ‘ ामीण िवकास ह े लोका ं या िविश गटाच े -
ामीण गरीबा ंचे आिथ क आिण सामािजक जीवन स ुधार यासाठी तयार क ेलेले धोरण आह े.
थोड यात , ामीण िवकास ही ामीण भाग , ामीण लोक आिण ामीण जीवनमान
सुधार याची ि या आह े.
या करणाम ये आपण ामीण िवकासाची उि ्ये, ामीण िवकासाच े मह व आिण
भारतातील ामीण िवकासा या सम या या बाब चा सिव तर अ यास करणार आहोत .
२.२ ामिवकासाची उि े
ि टीश राजवटीत भारतातील वय ंपूण खेड्यांचा -हास झाला , आिण अन ेक सम या ामीण
भागात िनमा ण झा या . वातं य ा ीन ंतर भारत सरकारन े िनयोजनाचा वीकार क न munotes.in
Page 18
ामीण िवकास
18 ामीण िवकास काय मांवर िवश ेष भर िदला . काय मांची अ ंमलबजावणी कर याप ूव
ामीण िवकासाची काही उ ी ्ये ठरिव यात आली ती उ ी ्ये पुढील माण े :-
१) कृषी उ पादनात वा ढ करण े :
देशातील एक ूण लोकस ं येपैक ६४.५% लोकस ं या य श ेतीवर अवल ंबून आह े. मोठी
लोकस ं या श ेतीवर अवल ंबून अस याम ुळे शेतीचा िवकास साध ून कृषी उ पादनात वाढ
करणे आव यक आह े. यासाठी श ेती या स ुधा रत त ं ाचा वापर करण े, शेतीसाठी कज
उपल ध क न एकरी उ पादकता वाढिवण े हे ामीण िवकासाच े मह वाच े उददी आह े.
२) संशोधन व िश ण स ुिवधा :
कृषी िवकासासाठी श ेतक स ंशोधन क , कृषी िव ापीठ , कृषी महािवदयालय े य ांची
थापना करण े, संशोधना या मा यमा ंतून अिधक उ पादन द ेणा या िपका ं या जाती शोध ून
काढ व या ची मािहती ामीण भागात सारीत कर यासाठी िश णा या स ुिवधा िनमा ण
करणे, कृषी िव तार स ेवा िवकिसत करण े व याच बरोबर श ेती पुरक व जोड यवसाय
िवकिसत कर या या ि न े सतत य न करण े, नवनवीन त ं ान श ेतक या ंपय त
पोहचिवण े व याचा अवल ंब कर यासाठी या ंना व ृ करण े हे ामीण िवकासाच े उि ्य
आहे.
३) ि या उ ोगा ंचा िवकास :
शेतमालावर ि या करणार े उ ोग ह े बह ता ंशी शहरी भागात िवकिसत झाल े आहेत. ामीण
भागात ि या उ ोग नस याम ुळे शेतक या ंना उ पािदत क चा माल कमी िक ंमतीत
िवकावा लागतो . अशा क या मालाला यो य िक ंमत िमळत नाही याम ुळे शेतक या ंना
आपली आिथ क प रि थती स ुधारता य ेत नाही . हणून शेतमालाला यो य िक ंमती िमळव ून
दे यासाठी , ामीण भागात अिधक रोजगार िनम ती कर यासाठी ामीण भागात ि या
उ ोगा ंचा िवकास क र याच े उ ी ामीण िवकासात ठ ेव यात आल े आहे.
४) जोड यवसाया ंचा िवकास :
देशातील एक ूण शेत जिमनीप ैक ७७% े कोरडवाह व पाच े आहे. यामुळे वषा तील
आठ मिहन े ामीण भागात प ुरेसा रोजगार उपल ध होत नाही . हणून शेतीशी िनगडीत जोड
व पुरक यवसाया ं या िवकासाच े उ ी ठ ेवून या मा यमात ून ामीण भागात रोजगार
िनम ती कर याच े य न क ेले जात आह ेत.
५) सहकारा या मा यमात ुन दुब ल घटका ंचा िवकास :
आिथ क ्या द ुब ल घटका ंचे संघटन करण े, छोटे शेतकरी , सीमांत शेतकरी , छोटे
यावसाियक , िमक या ंचे शोषण थांबिव यासाठी सहकारी स ं था थापन करण े, आधुिनक
तं ाचे फायद े िमळिव यासाठी सहकारा या मा यमात ून उ ोगा ंचा िवकास साधण े, सहकारी
पतसं थांची थापना क न सावकारा ंकडून शेतक या ंची होणारी िपळवण ूक था ंबिवणे,
सहकारा या मा यमात ुन दुब ल घटका ंचे सबलीकरण कर या चे उ ी ामीण िवकासात
ठेव यात आल े आहे. munotes.in
Page 19
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – २
19 ६) मुलभूत गरजा ंची पूत ता :
ामीण जनत े या सवा गीण िवकासासाठी िकमान गरजा ंची पूत ता करता यावी हण ून अ न ,
व , िनवारा , िश ण , आरो य , शु िप याच े पाणी , ामीण िव ुतीकरण इ यादी स ुिवधा
उपल ध क न द ेऊन मानवी स ंप ी या िवकासाला पोषक वातावरण िनमा ण करण े.
७) ामीण जनत े या उ नतीसाठी वय ंरोजगारा या योजना राबिवण े, ामीण
युवकांसाठी वय ंरोजगार :
िश ण स ुिवधा िनमा ण करण े, दुब ल घटका ंना आिथ क सहा य उपल ध क न द ेणे,
आिथ क ्या दुब ल घटका ंना िवकास ि य ेत सामाव ून घेणे व या ंचे दा र ्य िनम ु लन
करणे.
८) ामीण जनत े या मनाम य े देशभ , समानता , ऐ य, बंधुभाव, रा ीय एका मकता
िनमा ण करण े, जातीभ ेद, धािम क भेद, ांत वाद या गो ना द ुर ठेव या या ि न े समाजात
जनजाग ृती करण े.
९) ामीण जनता व नागरी जनता या ं यातील अ ंतर कमी करण े. ामीण आिण शहरी
सं कृतीची सा ंगड घाल याचा य न करण े. ामीण औदयोिगक करणावर भर द ेणे.
१०) ामीण जनत ेचे जीवनमान उ ंचावण े, यांचा राहणीमानाचा दजा सुधारणे यासाठी
उ प नाची साधन े देणे, घरगुती व पा या साधन साम ीम य े िवकास घडव ून आणण े.
११) ामीण जनत ेमधील अ ंध ा द ुर क न या ंना िव ानिन ी ा क न द ेणे.
वकत ृ वाने आपला िवकास घडव ून आण याची जाणीव क न द ेणे. अिन था , परंपरा
यां यापास ुन ामीण समाजाला द ुर ठेवणे.
१२) थािनक पातळीवर रोजगार िनम तीच े काय म राबिवण े आिण रोजगार िनम तीत ून
उ पादक व पाची मालम ा िनमा ण करण े.
२.३ ामीण िवकासाच े मह व
ामीण िवकास घडव ून आण यासाठी ामीण समाजाचा शा ीय ि कोनात ून अ यास
होणे मह वाच े आहे. या मा यमात ुन ामीण समाजा या सव सम या जाण ून घेता येतील
आिण सम या सोडिव यासाठी यो य या उपाययोजना करता य ेतील.
ामीण िवकासा या स ंदभा त महा मा गा ंधीज नी य क ेलेले िवचार अ य ंत मह वप ूण
आहेत. भारत हा ख ेड्यांचा देश आह े आिण जोपय त खेड्यांचा पया याने ामीण भागाचा
िवकास होत नाही तोपय त देशाचा ख या अथा ने िवकास झाला अस े हणता य ेणार नाही .
देशा या एक ूण भौगोिलक े ापैक ८० ट केह न अिधक े ामीण व पाच े आह े.
हणज ेच अिधक लोकस ं या आिण सवा िधक भौगोिलक े ाचा िवकास झा यािशवाय
देशाचा िवकास झाला अस े हणता य ेणार नाही . भारता या स ंिवधानात याय आिण
समतेची उ ी ्ये वीकारल ेली आह ेत. या उ ी ्यां या प ूत तेसाठी ामीण भागातील लोक munotes.in
Page 20
ामीण िवकास
20 समुदाया या अ न , व , िनवारा , िश ण आिण आरो य या िक मान गरजा ंची पूत ता होण े
आव यक आह े.
ामीण भागात बह स ं य लोकसम ुदायान े दा र ्यरेषेखाली जीवन जगण े आिण शहरी भागात
वाढणारी सम ृ ी ही िवषमता द ुर कर यासाठी ामीण िवकासास अ म द ेणे गरज ेचे आहे
याची जाणीव योजनाकार आिण रा यक या ना झाली आह े. सहा या पंचवािष क योजन ेपासून
ामीण िवकासासाठी अिधक आिथ क तरत ुद कर यात आली आिण ामीण िवकासाच े
यापक काय म राबिव यास स ु वात झाली . यामुळे ामीण िवकास ि य ेला चालना
िमळाली . तरीदेखील ामीण समाजा या स ंपूण सम या ंचे िनमु लन झाल े नाही.
ामीण भाग सव अथा ने वयंपूण झाला , तरच ख या अथा ने ामीण िवकास होईल . ामीण
भागात राहणा या सव सामा य जनत ेचा िवकास होईल आिण द ेशां या आिथ क िवकासाला
चालना िमळ ू शकेल हण ून ामीण िवकास मह वाचा आह े.
२.४ भारतातील ामीण िवकासा या सम या
ामीण भागात 1) लोक, 2) शेती, 3) पायाभ ूत सुिवधा, 4) अथ यव था , 5) समाज आिण
सं कृती, 6) नेतृ व आिण 7) शासनाशी स ंबंिधत अन ेक सम या आह ेत.
ामीण अथ यव थ े या सम या खाली माण े चिच या आह ेत.
1. लोका ंशी स ंबंिधत सम या :
य आिण या ं या राहणीमानाशी संबंिधत सम या ंम ये िनर रता , तांि क ानाचा
अभाव , कमी आ मिव ास , भावना आिण िव ासा ंवर अवल ंबून राहण े इ.
2. शेतीशी स ंबंिधत सम या :
शेतीशी स ंबंिधत सम या ंम ये i) अपेि त जाग कता , ान, कौश य आिण व ृ ीचा अभाव ,
ii) िनिव ा ंची अन ुपल धता , iii) खराब िवपणन स ुिवधा, iv) अपुरा िव तार कम चारी आिण
सेवा, v) कम चा या ं या मया देपय त बह आयामी काय , vi) लहान आकार जमीन धारणा , vii)
उपिवभागणी आिण जिमनीच े तुकडे करण े, viii) ामीण भागात काम कर यासाठी आिण
राह यासाठी पायाभ ूत सुिवधांची अन ुपि थती , ix) आिदम त ं ान आिण आध ुिनक
तं ानाचा कमी अवल ंब, x) कमी झाल ेली साव जिनक ग ुंतवणूक आिण या ं या वतः या
उ पादना ं या िक ंमती िनि त कर यात श ेतक या ंची भूिमका नसण े.
3. पायाभ ूत सुिवधांशी स ंबंिधत सम या :
ामीण भागात पाणी , वीज, वाहतूक, शै िणक स ं था, दळणवळण , आरो य , रोजगार ,
साठवण ूक सुिवधा, बँिकंग आिण िवमा यासार या िनक ृ पायाभ ूत सुिवधा आह ेत.
4. अथ शा ाशी स ंबंिधत सम या :
ामीण भागाशी स ंबंिधत आिथ क सम या आह ेत: उ च िकमतीच े तं ान वीकार यास
असमथ ता, िनिव ा ंची उ च िक ंमत, िवशेषािधका र ा ामीण उ ोगा ंतग त, कमी उ प न , munotes.in
Page 21
ामीण िवकासाच े प रचया मक प ैलू – २
21 कज बाजारीपणा आिण जमीन आिण मालम ेम ये असमानत ेचे अि त व . सुपीक भागात ,
काही ग ैरहजर जमीनदार मोठ ्या े ाचे मालक आह ेत आिण या ंना श ेतीची कामिगरी
सुधार यात जा त वार य िदस ून येत नाही .
5. नेतृ वाशी स ंबंिधत सम या :
ामीण भागात आढळणा या िविश न ेतृ वाशी स ंबंिधत सम या आह ेत: िन य आिण
अ म लोका ं या हातातील न ेतृ व, ने यांचा वाथ , प पाती राजक य इ छाश , कमी
सौदेबाजी कर याची मता आिण नकार कौश य आिण राजक य न े यांचे वच व.
6. शासक य सम या :
ामीण शासक य सम या ंम ये राजक य ह त ेप, ेरणा आिण वार य नसण े, गावांम ये
कमी व ेतन, अथ संक पाचा अयो य वापर आिण ामीण िवकास काय मावर द ेखरेख आिण
अंमलबजावणीचा अभाव या ंचा समाव ेश आह े.
ामीण ग रबी , ामीण ब ेरोजगारी , ामीण उ ो ग, सू म िव , ामीण आरो य आिण
व छता आिण ामीण पायाभ ूत सुिवधा ह े मु े तपशीलवार चच साठी िवचारात घ ेतले
जातात .
२.५
१. ामीण िवकासा या उि ा ंची चचा करा.
२. ामीण िवकासाच े मह व सा ंगा.
३. भारतातील ामीण िवकासा या सम या प करा .
munotes.in
Page 22
22 ३
ामीण िवकासाच े ीकोन - १
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ ामीण िवकासाकड े गांधीवादी ि कोन
३.३ ामीण िवकासासाठी ामीण प ुनर चना ीकोन
३.४ ामीण िवकासासाठी सम ुदाय िवकास ीकोन
३.५ सारांश
३.६
३.० उि े
ामीण िवकासाची स ंक पना आिण गा ंधीवादी ि कोन जाण ून घेणे.
ामीण प ुनिन मा ण ीकोन आिण ामीण िवकासाचा सम ुदाय ि कोन जाण ून घेणे.
े ीय आिण सहभागा मक ि कोनात ून ामीण िवकास कसा श य आह े हे जाणून
घेणे.
३.१ तावना
ामीण भा गात राहणा या लोकस ं ये या म ु य वाहासाठीच न ह े, तर द ेशा या
सव समाव ेशक आिथ क िव तारासाठीही ामीण िवकास आव यक आह े. देशा या
उ ा ंती या ि य ेत पूव या काळाप े ा ामीण िवकासाला आज द ेशात प मह व
मानल े जाते. हा एक ीकोन आह े जो स ुधा रत उ पादकता , चांगली सामािजक -आिथ क
समानता आिण मह वाका ं ा आिण सामािजक आिण आिथ क िवकासाम य े ि थरता ा
कर याचा य न करतो .
सुमारे ७० ट के ामीण लोकस ं येम ये असल ेली टंचाई कमी करण े आिण प ुरेसे आिण
सकस अ न उपल ध क न द ेणे हे मु य का य आहे.
कपडे, पाद ाण े, व छ वातावरण , घर, वै क य स ेवा, मनोरंजन स ुिवधा, दळणवळण ,
िश ण आिण वाहत ूक याची खा ी करण े हे गौण काय आहे. munotes.in
Page 23
ामीण िवकासाच े ीकोन
23 अशा कार े, महा मा गा ंध ची ामीण भारता या िवकासाची ी होती आिण या ंनी सव
गावे वावल ंबी होतील असा य न केला. महा मा गा ंध ची भारताची ितमा आिण
गावांब लची प जाणीव होती आिण "भारत ित या साड ेसात लाख गावा ंम ये राहतो "
असे िनि त िवधान क ेले. गांध नी शहर े सोडून ामीण भागाकड े वळ याचा आिण ामीण
भागात यवसाय स ु कर याचा स ंदेश िदला . आिथ क काय मात मह वा या थानावर
असल े या गावा ं या िवकासाम य ेच रा ाचा िवकास आह े. हणूनच वात ं यानंतर, आमची
पिहली प ंचवािष क योजना ती ग रबीची सम या सोडव यासाठी आिण अ नधा य
उ पादनात वावल ंबनासाठी ामीण िवकास आिण मोठ ्या उ पादकत ेला अिधक मह व
देते.
३.२ ामीण िवकासाचा गा ंधीवादी ीकोन
३.२.१ तावना :
भारता या स ंदभा त, ामीण िवकासाच े सीमा ंकन जा तीत जा त क ृषी उ पादन आिण
ामीण भागातील श ेतीशी स ंबंिधत ि याकलाप यासह ामीण उ ोगा ं या िवकासासह गाव
आिण क ुटीर उ ोगा ंवर ताणतणावा ने केले जाऊ शकत े. हा ि कोण ामीण भागात
जा तीत जा त स ंभा य रोजगार िनिम ती या स ंधी िनमा ण कर याला मह व द ेते, िवशेषत:
समाजातील द ुब ल घटका ंसाठी ज ेणेक न या ंना या ंचे जीवनमान स ुधार यास स म करता
येईल.
ामीण िवकासाचा गा ंधीवादी ि कोन ‘आदश वादी’ मानला जाऊ शकतो . हा नैितक
मू यांना सव च दजा देतो आिण भौितक प रि थत प े ा नैितक म ू यांना मह व द ेतो.
गंधारांचा असा िव ास आह े क न ैितक म ू याचा ोत धम आिण िवश ेषतः उपिनषद आिण
गीता या ंसार या िह ंदू धम ंथांम ये आहे.
‘रामरा य ’ ही संक पना गा ंधीज या सव च सामािजक यव थ े या क पन ेचा आधार
आहे. गांध नी रामरा य ह े "नैितक अिधकारावर आधा रत लोका ंचे साव भौम व " हणून
िच हा ंिकत क ेले. याने रामाला राजा हण ून आिण ज ेला याची जा मानली नाही .
गांधीवादी योजन ेत, 'राम' हा देव िकंवा वतः या 'आत या आवाजा 'साठी उभा होता ,
गांध चा वशािसत समाज यव थ ेवर िव ास होता याम य े लोक अ ंितम आह ेत. तथािप ,
यांचे वच व िनरप े नसत े. हे नैितक म ू यां या अधीन आह े.
३.२.२ गांधीज चा िवकासाचा ि कोन :
खेडी हा गा ंधीवादी प रप ूण समाज यव थ ेचा मूलभूत घटक आह े. गांधीज नी णाधा त
िनदश नास आण ून िदल े क , "जर ख ेडे मेले तर भारतही मर ेल. यामुळे आप याला
खेड्यांचा भारत आिण पर ा ंतीय िनय ं णाची िनिम ती असल े या शहरा ंचा भारत याप ैक
एकाची िनवड करावी लाग ेल." यांची प रप ूण खेडी ही स ंक पना ि िटश राजवटी या
आधी या काळातील गावाचा स ंदभ देते, जे हा भारतीय गावा ंना साव भौम वत ं रा ा ंचा
समूह बनवायचा होता . munotes.in
Page 24
ामीण िवकास
24 यां या मत े, नैितक दबाव िक ंवा मन वळव या या साम या िशवाय आपल े िनण य
खेड्यातील रा ा ंवर लाद याचा अिधकार क ीय ािधकरणाला असणार नाहीत .
ि िटशा ंनी आणल ेली आिथ क यव था आिण वाहत ूक यव थ ेने "गावांचे जास ाक
व प " न केले आहे.
सामािजक आिण राजक य स े या िवक ीकरणात ूनच ामीण जास ाका ंची उभारणी
होऊ शकत े, यावर गा ंधीज चा ठाम िव ास होता . अशा य व थेत िनण य घे याची श
रा य आिण रा ीय राजधानीप े ा ामप ंचायत ना िदली जात े. ितिनध ची िनवड ही
ौढां ारे िनि त कालावधीसाठी पाच वषा साठी क ेली जात े आिण िनवड ून आल ेले ितिनधी
एक म ंडळ तयार करतात , याला प ंचायत अस े हणतात .
पंचायत िवधायी , काय कारी आिण याियक काय करत े. ती गावातील आरो य , व छता
आिण िश ण यावर ल ठ ेवणारी असत े. 'अ पृ य' आिण इतर गरीब लोका ंचे र ण करण े
आिण या ंना उठाव करण े हे पंचायत च े कत य असत े. गावातील बाब च े यव थापन
कर यासाठी गा ंधीवादी ि कोनासाठी आव यक स ंसाधन े खेड्यांमधूनच उभारली जातात
आिण जातील .
३.२.३ वयंपूण उ पादन
कपडे, अ न आिण इतर गरजा या ंसार या म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी गाव वय ंपूण
असल े पािहज े. गावाला काही गो ी आयात करा या लागतात या गावात िनमा ण करता य ेत
नाहीत . गांधीजी हणा ले, "आप याला या व त ूंचे उ पादन करता य ेत नाही , या बद यात
इतर व त ू िमळव यासाठी आप याला ज े श य आह े याप े ा जा त उ पादन कराव े
लागेल."
खेड्यातील सव ौढा ंसाठी प ूण रोजगार िनमा ण कर या या ीन े ामीण अथ यव थ ेचे
धोरण आखल े पािहज े. येक माणसाला गावातच या या म ूलभूत गरजा भागवता या यात
यासाठी रोजगाराची हमी िदली पािहज े जेणेक न याला शहरा ंम ये जा याची स होणार
नाही. अंितम िव ेषणाम य े पूण रोजगार समत ु यतेशी संबंिधत असावा .
३.२.४ औ ोिगक करण
गांधीज नी औ ोगीकरणाचा फा यदा काह नाच होईल आिण आिथ क श च े क ीकरण
होईल अस े ठामपण े सांिगतल े होते. औ ोिगक करणाम ुळे खेड्यांचा अि य िक ंवा सि य
दु पयोग होतो . यातून पध ला ेरणा िमळत े. मोठ्या माणात उ पादनासाठी जािहरातीची
आव यकता असत े. जािहरात हणज े हेराफेरी कर णा या य ं णे ारे नफा िमळवण े. िशवाय
औ ोगीकरण , कामगारा ंची जागा घ ेते आिण याम ुळे बेरोजगारी वाढवत े. भारतासार या
देशात, िजथे खेड्यातील लाखो मज ुरांना वषा तून सहा मिहन ेही काम िमळत नाही ,
औ ोिगक करणाम ुळे बेरोजगारी तर वाढ ेलच पण कामगारा ंना शहरी भागात थला ंत रत
हायला भाग पाडल े जाईल . यामुळे खेडी उद ् व त होतील .
munotes.in
Page 25
ामीण िवकासाच े ीकोन
25 ३.२.५ िव तपदाची त व े
गांधीजी खाजगी मालम े या िवरोधात न हत े. परंतु याला खाजगी मालम ेचे ह क
मया िदत ठ ेवायच े होत े जे स माननीय उपजीिवका िमळिव यासाठी आव यक होत े.
अित र त ेसाठी या ंनी िव तपदा या त वाचा प ुर कार क ेला. गांधीज नी सामािजक
आिण आिथ क बाब म य े िव तत े या त वावर भर िदला . सामुदाियक स ंप ी टम य े
ठेवली पािहज े यावर या ंचा ठाम िव ास होता . भांडवलदार वत :चीच न ह े तर इतरा ंचीही
काळजी घ ेत अस े. यां या काही अित र स ंप ीचा उपयोग बाक या समाजासाठी क ेला
जाणार होता .
िव तत ेअंतग त गरीब कामगार भा ंडवलदाराला आपल े उपकार मानतील आिण या ं या
उदा ह ेतूवर िव ास ठ ेवतील . अशी िवशव तता थापन क े यास कामगारा ंचे क याण
होईल आिण कामगार आिण मालक या ं यातील स ंघष टळेल, असे गांधीज ना वाटत होत े.
िव तत ेचा "पृ वीवरील समानत ेची ि थती साकार यासाठी " खूप फायदा होईल .
गांधीज च े ठाम मत होत े क जमीन कोणाही य या ता यात अस ू नये. जमीन द ेवा या
मालक ची आह े. हणून, जिमनीची व ैयि क मालक नाकारली पािहज े. यासा ठी जमीन
मालकाला या या जिमनीच े िव त बन यास पटव ून िदल े पािहज े. या याकड े असल ेली
जमीन या या मालक ची नाही ह े याला पटव ून िदल े पािहज े. जमीन ही जनत ेची आह े
आिण ती जनत े या क याणासाठी वापरली पािहज े. ते केवळ िव त आह ेत. आ ह क न ,
जमीनमालका ंचे दय बदलल े पािहज े आिण या ंना व े छेने जमीन दान कर यास व ृ
केले पािहज े.
ामीण िवकासाकड े गांधीवादी ीकोन ामीण जास ाका ंची पुनबा धणी कर याचा य न
करतो ज े ामीण लोकस ं ये या म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी वय ंशािसत , वयंपूण
आिण अिहंसक असतील . नवी सामािजक -आिथ क यव था िनमा ण कर याबरोबरच
माणसात प रवत न घडव याचा य न करतो , अ यथा सामािजक -आिथ क यव थ ेतील
बदल अ पकाळ िटकतील .
३.३ ामीण िवकासाचा ामीण प ुनर चना ीकोन
३.३.१ तावना :
भारतीय स ंदभा त, उ पादन िक ंवा उ प नाम य े संतुिलत वाढ न होता ामीण लोकस ं या
वाढत आह े. सरासरी ख ेड्यातील लोका ंचे सोईच े माण अ य ंत कमी आह े.
याने आधीच "आिल ंगन िदल ेले आह े आिण जीवना या गरजा ल ु हो या या िब ंदूकडे
हलव या आह ेत." खराब कापणी या प रणामा ंमुळे तो िवल ण र या भािवत झाला आह े
आिण या या भावना आिण द ुःखी साम ी बया च काळापास ून सहान ुभूतीची व त ू बनली
आहे. या या ि थतीतील कोण याही वा तिवक स ुधारणा ंवर प रणाम कर यासाठी , ामीण
पुनिन मा ण काय म हा यो य िदश ेने केलेला य न आह े. munotes.in
Page 26
ामीण िवकास
26 ामीण प ुनबा धणी ा मीण लोकस ं ये या एक ूण क याणासाठी गावा ं या प ुनर चनेचे संकेत
देते. ते यां या आिथ क, राजक य आिण सामािजक िवकासाशी स ंबंिधत आह े. ामीण
पुनर चने या म ुख उि ा ंम ये (अ) कुटीर उ ोगा ं या न ूतनीकरणा ार े ग रबीच े
िनमू लन,सहकारी स ं थांची थापना , वाहतूक वाढ , (ब) िश णाचा सार , (क) आरो याची
गती, (ड) अ पृ यता सार या सामािजक द ु वृ चे िनमू लन आिण जातीयवादाचा
समाव ेश होतो . महा मा गा ंध या अिह ंसक वरा याची थापना ामीण प ुनर चने या
जागृतीवर झाली .
(i) परोपकारी गट , (ii) सुधारवा दी गट आिण (iii) ांितकारी गट हण ून ओळख या
जाणा या तीन िवचारा ं या शाळा ंनी ामीण प ुनर चनेला ो साहन िदल े आहे.
परोपकारी वा तववादी ीकोन तािवत करतात . ते िव मान ामीण स ं था आिण
ामीण समाजा या स ंरचने या ि ितजा या आत ामीण लोक सं येची ि थती
सुधार यासाठी याचना करतात .
ते िन वळ धमा दाय य ना ंना सव च थान द ेतात जस े क (i) णालय े आिण शाळा ंची
िनिम ती, (ii) ामीण गरीब लोका ं या गरजा प ूण कर यासाठी धमा दाय िनधीची िनिम ती, (iii)
सावकार िक ंवा जमीनदारा ंना या ंचे काम गार आिण श ेतकरी या ं यावरील ओझ े कमी
कर यासाठी न ैितक आवाहन . .
ामीण लोकस ं येची आिथ क दुरव था आिण सामािजक -सां कृितक मागासल ेपणाची
उ प ी िव मान सामािजक स ं थांची कमतरता आह े, असे सुधारणावादी वीकारतात .
यामुळे ामीण समाजाचा सव समाव ेशक िवकास घडव ून आण यासाठी सामािजक
यव थ े या िनरोगी काया साठी सामािजक स ं थां या प ुनर चनेची गरज त े अधोर ेिखत
करतात .
ांितकारी गट ामीण वातावरणा या ा ंितकारी बदला या काय मासाठी समथ न करतो .
या गटाशी स ंबंिधत िवचारव ंतांचे असे मत आह े क ामीण समाजाच े आजार हे ामीण
सामािजक स ं थां या कमतरत ेचे प रणाम नस ून या समाज यव थ ेशी िनगडीत आह ेत.
आधुिनक समाज यव थ े या सामा य काय प तीच े हे अप रहाय उ पादन आह े. यामुळे
सामािजक यव थ ेत आम ूला बदल घडव ून आण यासाठी ामीण सामािजक स ं थांम ये
यापक बदल क र याची िशफारस त े करतात .
३.३.२ ामीण प ुनर चना ीकोन :
काय मात खालील म ुद् ांवर भर द े यात आला होता :
1. सव थम, ामीण जीवनातील सव पैलू सुधार यासाठी काळजीप ूव क आयोिजत
केले या स ुधारणा ंसाठी एक यापक काय म असावा .
2. दुसरे हणज े, वाढलेले कृषी उ पादन ह े चळवळी या यशाची ग ु िक ली आह े. या
उ ेशासाठी सव े ांचा समाव ेश कर यासाठी काय म वषा नुवष तयार क ेला गेला
पािहज े आिण प ुरवठा आिण स ेवा आिण पत यासाठी एक काय म स ं था असावी . munotes.in
Page 27
ामीण िवकासाच े ीकोन
27 3. ितसर े, लॉक टीमन े एकज ुटीने आिण एकाच उि ा ने काम क ेले पािहज े आिण या या
ि याकलापा ंचे सम वय साधल े पािहज े. सव क ृ अशासक य न ेतृ वाची या
काय मासाठी न दणी क ेली जावी .
4. चौथे, गावातील एज सी या ार े येक कुटुंबाला मदत करायची ती प ंचायत आिण
सहकारी असावी , गावातील शाळा आिण वाचनालय हे बह ता ंश उप मा ंचे क असाव े.
याबाबतीतील बडोदाचा योग ख ूप यश वी झाला .
३.३.३ ामीण प ुनर चनेचे मह व :
ामीण प ुनर चने या मह वाला िवरोध करता य ेणार नाही . ामीण प ुनर चनेमुळे गैरवत न,
आजार , िनर रता , स ेबाजी, म पान , लाचखोरी िक ंवा जा ितवाद स ंपु ात य ेतो. ते देशात
समाजवादी यव था थािपत कर याचा य न करत े आिण या ार े ामीण लोकस ं येचा
सामािजक आिण आिथ क िवकास घडव ून आणत े.
कृषी-आधा रत आिण क ुटीर उ ोगा ंची थापना क न , ामीण प ुनर चना द ेशा या अ न
सम य ेचे उ र द ेते आिण लाखो पया ंचे परक य चलन वाचवत े जे अ नधा या या
आयातीकड े जाते. यामुळे रा ीय उ प नही वाढत े.
भारतीय स ं कृतीचे नूतनीकरण होईल आिण ामीण प ुनर चनेतून पुढे जाईल . अशा कार े
ामीण प ुनर चनेमुळे भारतात ख या लोकशाही या िनिम तीचा माग मोकळा होईल , कारण
बह तांश लोकस ं या ामीण भागात राहत े.
िविवध व ैयि क गट , संघटना आिण प ा ंनी या ं या वत : या काशात ामीण प ुनर चनेचे
मोठे काय ओळखल े आहे. यापैक म ुख सरकारी स ं था, क याणकारी स ंघटना , िमशनरी
गट, नेते, योजनाकार , परोपकारी स ं था आिण इतर आहेत.
३.३.४ ामीण प ुनर चनेसाठी गती आिण योजना :
1. िवचारशील मानवतावादान े े रत होऊन , रव नाथ टागोर या ंनी 1921 म ये
ीिनक ेतन य ेथे केलेले योग ामीण लोका ं या आिथ क तस ेच नैितक प ुनव सनासाठी
होते.
2. ामीण प ुनर चना काय म प े सर ह ॅचने 1921 म ये मात डम य ेथे सु केला. मात डम
ामीण प ुनर चना क आ मा , मन, शरीर, आिथ क आिण सामािजक बाज ू यासह पाच
बाजूं या काय मासह उघड यात आल े. लोकां या आ याि मक , मानिसक आिण
शारी रक गरजा प ूण कर यासाठी , आरो य क े, ंथालय े, बॉय काउट ्स आिण गल
गाईड आिण पोट ् स लबम य े सामािजक उप म स ु केले गेले. लोकन ृ य आिण
लोकगायनावर िवश ेष भर िदला ग ेला. कामात आिण ख ेळात आिण खर ं तर जीवनातील
सव ि याकलापा ंम ये सहकाया वर भावीपण े भर द े यात आला होता .
3. 1920 म ये हाती घ े यात आल ेली "गुडगाव योजना " ही या त वाचा वा तिवक -
जगातील वापर होता क कोणताही प रणाम सा य हो याप ूव गावक यान े वतःम य े
आिण या या गावात मोठ ्या माणात रस घ ेतला पािहज े; आिण सरकारी स ं थांनी munotes.in
Page 28
ामीण िवकास
28 ामीण क याणासाठी याला पािठ ंबा, मदत आिण माग दश न केले पािहज े. गुडगाव
योजन तग त हाती घ ेतले या गती या कामाम ुळे (अ) ामीण िवकासा या कामासाठी
गाव माग दश कांना िशि त कर यासाठी ामीण अथ यव थ ेची शाळा , साव जिनक
आरो याला ो साहन द े यासाठी ामीण मिहला ंना चालना द े यासाठी एक डोम ेि टक
कूल ऑफ इकॉनॉिम स आिण ह े थ असोिसएशन यासह स ं था मक काम तयार
केले गेले, ब) ामीण व छता काय , (c) कृषी िव तार काय म, (d) काउिट ंग आिण
सहिश णा या िवकासासाठी िश ण , (e) सहकाय , (f) सम वय आिण जािहरात आिण
(g) बालिववाह ब ंदी यांसार या सामािजक स ुधारणा , पदा चे िनमू लन इ .
4. या योजन ेने लोका ंना आिण सरकारला ता काळ गरज हण ून गाव प ुनर चने या
मह वा या सम य ेची जाणीव क न िदली . बडो ातील ामीण प ुनर चना क ाची
थापना 1932 म ये कर यात आली आिण कोस ंबा या आसपास या गावा ं या
समूहाम य े काम स ु झाले. क ाने याकड े ल व ेधले: (i) ामीण जीवना या सव
पैलूंम ये सुधारणा लाग ू करण े; (ii) हे उि सा य कर यासाठी स ंपूण काय हाती घ ेणे;
(iii) गावातील सव म कारच े नेतृ व िवकिसत करण े; आिण (iv) ामीण प ुनर चना
सा य कर यासाठी िविवध शै िणक , आिथ क आिण न ैितक काय म हाती घ ेणे.
5. म ास सरकारन े 1946 म ये सु केलेली िफरका िवकास योजना ख ेड्यांम ये केवळ
व छतािवषयक , आिथ क, शै िणक आिण इतर िवकासा मक उप म राबव ूनच न ह े
तर लोका ं या आ याला उजा देऊन आिण वत : ला वावल ंबी आिण
आ मिव ासप ूण बनवून " ाम वराज " चा गांधीवादी आदश सा य कर या या उ ेशाने
आहे. गांधीज या िवधायक काय माला ो साहन द े यासाठी म ुंबई सरकारन े सव दय
योजना स ु केली होती .
6. या योजन ेची मूलभूत क पना गावक या ंना वावल ंबी आिण पर पर मदतीची भावना
िशकवण े ही होती . 1948 या उ राधा त उ र द ेश या ा ंतीय सरकार या िनधी
अंतग त चौस गावा ं या य ुिनटसह स ु झाल ेला इटावा क प अख ेर भारता या
येक भागातील हजारो गावा ंम ये समुदाय िवकास क प आिण रा ीय िव तार
सेवा लॉकसाठी एक उ दाहरण बनला . एक िशि त लोकि य सरकार आिण
पुराणमतवादासाठी ओळख या जाणा या शेतक या ंम ये दबाव न ठ ेवता चालत े.
7. 1948 मधील िनलोख ेरी चाचणीची योजना क ेवळ िव थािपत य च े पुनव सन
कर यासाठीच नाही तर शहरीकरण झाल े या समाजा या सव सुिवधांसह एक म ु य
टाउनिशपची क पना द ेखील कर यात आली होती .
8. वतं भारतात , ामीण प ुनिन मा ण काय म िविश य ना ं ारे भािवत होतात . यात
पंचवािष क योजना , सामुदाियक िवकास क प , सहकारी चळवळ , पंचायती राज
आिण जमीन स ुधारणा या ंचा समाव ेश होतो .
9. आ ापय त जमीन स ुधारणे या उपाययोजना ंशी स ंबंिधत मोठ ्या स ं येने भाड ेक
िकंवा शेतकरी आता त े या जिमनीवर श ेती करत आह ेत याच े मालक झाल े आहेत.
भारतातील बह ता ंश रा या ंम ये “जमीन त े मशागत ” ही घोषणा यश वीपण े य ात munotes.in
Page 29
ामीण िवकासाच े ीकोन
29 आणली ग ेली आह े. भाडेक ह क आता अिधक स ंरि त आह ेत. जमीनदारी िनम ू लन
काय ान े म य था ंना हटव यात यश आल े आहे.
10. भाडे िनयंि त कर यासाठी आिण भाड े या य आिण या य कर यासाठी बह त ेक
रा या ंम ये भाड ेक कायद े पा रत कर यात आल े आ ह ेत. भाडेक ंना त े या
जिमनीची लागवड करत आह ेत, यातून काढ ून टाकण े हे आता कठीण काम झाल े
आहे. बह तेक रा या ंनी य िक ंवा कुटुंबा या मालक ची जा तीत जा त जमीन
िनि त कर यासाठी कमाल मया दा कायद े केले आहेत. सामािजक याय िमळव या या
यो य िदश ेने टाकल ेले हे पाऊल आह े हे वेगळे सांग याची गरज नाही . होि ड ं स या
िवलीनीकरणासाठी य न स ु झाल े आहेत. देशात आतापय त 51.8 दशल ह े टर
जमीन िवलीन झाली आह े. भारतीय श ेतीशी िनगडीत ग ैरहजर जमीनदारीच े दु कृ य दूर
झाले आहे.
11. उपिवभाग आिण होि ड ं सचे िवभाजन या सम या सोडव यासाठी सहकारी श ेतीला
आधार द े यात आला आहे. भूदान चळवळी या मा यमात ून भूिमहीन मज ुरांना जिमनी
दे याचा य न क ेला जात आह े. जिमनी या न दी गोळा क न अ यावत कर याच ेही
य न स ु आह ेत.
12. 1957 म ये बळव ंत राय म ेहता सिमती या िशफारशीम ुळे ामप ंचायत , पंचायत सिमती
आिण िज हा प रषदा ं या स ंघटने या मा यमात ून पंचायती राजकड े सरकारच े िवशेष
ल व ेधले गेले. राजक य ्या या यव थ ेने सामा य नाग रकाला या या ह का ंब ल
अिधक जाग क क ेले आह े. . आतापय त पंचायती राज यव थ े या स ंघटना मक
अथा चा स ंबंध आह े, याने यां यातील दरी जोडली आह े. अलीकड े सहकार
चळवळीन े ामीण भागातील जनत ेला अन ेक कार े मदत क ेली आह े. सहकारी
सं थांनी श ेतक या ंना सवलती या दरात मोठ ्या माणात कज पुरवठा क ेला आह े.
यांनी ामीण लोका ंम ये सावधिगरीची आिण वय ं-मदताची सवय वाढवली आह े.
13. सामुदाियक िवकास काय म ही मु भारत सरकारन े सु केलेली म ुख ामीण
पुनर चना योजना आह े. ामीण लोकस ं येचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी आिण ामीण
भारताची प ुनर चना कर यात या काय माच े योगदान आह े.
14. ामीण प ुनर चना काय मा या यशाम य े पंचवािष क योजना ंनीही मह वाची भूिमका
बजावली . पिह या , दुस या आिण ितस या पंचवािष क योजना ंम ये िनर रता ,
बेरोजगारी आिण ग रबी या ंसार या ख ेड्यातील म ुख सम या सोडिव याचा य न
कर यात आला . यांनी आिथ क िवकासावर भर िदला . परंतु यान ंतर या प ंचवािष क
योजना ंम ये आ मिनभ रता वाढवण े, ग रबी हटवण े आिण आध ुिनक करणाला सव च
मह व द े यात आल े.
munotes.in
Page 30
ामीण िवकास
30 ३.३.५ ामीण प ुनर चना ि कोनातील अडथळ े:
ामीण प ुनर चनेचा काय म अन ेक अडथ या ंनी वेढलेला आह े. ते खालील माण े आहेत.
1. ामीण जीवनातील एका व ैिश ्यावर िवश ेष ल :
काही लोक आ िण आ थापना स ंपूण पणे ामीण जीवना या एकाच व ैिश ्यावर ल क ि त
करतात जस े क रोगािव लढा , व छता , आिथ क क याण , िश ण इ . ते ामीण
जीवनातील एक व ैिश ्य या या इतर व ैिश ्यांपासून वेगळे करतात . खेड्यातील
जीवनातील स ि य एकता पाहावयास िमळत नाही .
2. मु यतः भाविनक ीकोन :
ामीण प ुनबा धणी या कामाशी स ंबंिधत लोक आिण आ थापना ंकडे यांनी सु केले या
असाइनम टचे शा ो िनयोजन नसत े. वांिशक आिण सा ं दाियक रचना , चालीरीती आिण
ा, ामीण लोकस ं ये या मानिसक व ैिश ्यांशी स ंबंिधत वा तववादी ड ेटाचे ण
संकलन ह े देखील या ह ेतूसाठी मह वप ूण आहे हे ते िवचारात घ ेत नाहीत . ते अनेक साध े
काय म िवकिसत करतात ज े वारंवार एकतर िनराशा िक ंवा मया िदत यशासह भ ेटतात .
3. कामात सम वयाचा अभाव :
ामीण प ुनर चने या काय माच े वग करण िविवध े ातील उप मा ं या सम वया या
अनुपि थतीम ुळे केले जाते. ही ि ट काही आ थापना आिण गटा ं या कामाची आह े. पुढे,
यांचे ि याकलाप सहसा िवरोधाभासी म ू य णाल वर आधा रत असतात . पु हा, िविवध
े ातील िविवध ि याकलाप िनधा रत कर यासाठी आिण परवानगी द े यासाठी एकाच
िव ासा या अन ुपि थतीत , ि याकलापा ंचा पर पर िवरोध हा एकमा प रणाम आह े.
4. प रणामा ंचे मू यांकन कर यासाठी अप ुरी मता :
काही गट आिण आ थापना गावातील िविवध े ातील या ं या य ना ं या प रणामा ंचे
यो य म ू यांकन कर या साठी अप ुरी मता दश वतात. यां या ि याकलापा ं या एकि त
प रणामाची कोणतीही समाधानकारक स ु वात नस याम ुळे, यां या य ेयाकड े यां या
वाटचालीब ल या ंना अ प ि कोन ा होतो . यो य िनयोजन आिण य ेय
मू यांकना या अन ुपि थतीत , िनवडल े या येयापास ून माग गमाव याचा धोका द ेखील
असतो . ामीण क याणा या अिनयिमत आिण अनप ेि त कारा ंमुळे ामीण प ुनिन मा ण
कामाच े िच िव कळीत होत े. िशवाय , दु काळ आिण प ूर इ याद या ितब ंधासाठी
केले या क ृती अप ु या आह ेत. पंचायत च े कामकाज समाधा नकारक नाही .
खेड्यापाड ्यातील र त े बांधणीवर खच होणारा प ैसा ख ूप मोठा आह े जे हा एखा ान े याच
बांधकामावर खच केले या रकम ेची तुलना बा ंधले या र या ं या ग ुणव ेशी केली जात े.
लघुउ ोग आिण क ुटीर उ ोगा ं या े ात फारशी वाढ झाल ेली नाही . फार कमी गा वांम ये
यात णालय े आिण स ूतीगृहां या व पात आरो य स ुिवधा उपल ध क न िद या
जात आह ेत. मोफत आिण स या ाथिमक िश णाबाबत फारच थोड े य न क ेले गेले munotes.in
Page 31
ामीण िवकासाच े ीकोन
31 आहेत. अ प व अ य प भ ूधारक श ेतकरी आिण श ेतमजुरां या ि थतीत फारसा िवकास
झालेला नाही .
5. यो य समाजशा ीय ि कोनाचा अभाव :
शेवटचे पण मह वाच े नाही , ामीण प ुनर चना काय माशी स ंबंिधत म ु य उणीव या
काय माशी स ंबंिधत िविवध गट आिण आ थापना ं या यो य समाजशा ीय ि कोना या
कमतरत ेमुळे उ वत े.
ामीण प ुनिन मा ण काय माची उ पल धी ामीण समाजा या गतीवर िनय ं ण ठ ेवणा या
मह वा या काय ा ं या यो य आकलनावर अवल ंबून असत े. पण य ात या व ैिश ्याकड े
फारच द ुल कर यात आल े आह े. प रणामी , ामीण प ुनबा धणी काय म याच े मू य
गमावून बसतो .
३.३.६ ामीण प ुनर चना ि कोनासाठी स ूचना:
ा. सी.बी. मामो रया या ंनी ामीण प ुनिन मा ण काय मा या प ूत तेसाठी अन ेक मौ यवान
सूचना मा ंड या आह ेत. ते खालील माण े आहेत.
1. येक सकारा मक े ात सतत वाढ या गतीन े साम ूिहक वाढ झाली पािहज े.
जोपय त िविश काय म त ृ तेपय त पोहोचत नाही तोपय त वाढणारा कल कायम
ठेवला पािहज े.
2. काय मा या िविवध प ैलूंम ये यो य स ंघटना असावी . अनेक आघाड ्यांवर
स ि य र या जोडल े या प तीन े एकाचव ेळी िवकास झाला पािहज े.
3. माफक काय मां या यशान े अिधक कठीण आिण ग ुंतागुंती या काय मांना माग
िदला पािहज े.
4. िसंचन, मृदसंधारण, दळणवळण इ यादी ार े उ पादना या चा ंग या दजा या त ं ाचा
अवल ंब क न आिण भौितक बदल क न श ेतीची उ पादकता वाढवली पािहज े.
5. ामीण लोकस ं येचा श ै िणक तर उ ंचावला ग ेला पािहज े आिण या ंचे क ौश य
आिण वार य िवकिसत क ेले जाव े जेणेक न या ंना ामीण प ुनिन मा ण
काय मा या प ूत तेसाठी सि य भ ूिमका बजाव यास स म बनवाव े.
6. ामीण समाजा या स या या स ं थांम ये ामीण लोका ं या गरजा ल ात घ ेऊन
बदल क ेले पािहज ेत.
7. ामीण प ुनिन मा ण काय मा या सि य अ ंमलबजावणीसाठी थािनक लोका ंनी
अिधकािधक जबाबदारी वीकारली पािहज े.
8. सामािजक स ेवा, उ ोग आिण क ृषी े ां या प ूण िवकासासाठी सव म प रि थती
दान कर यासाठी अिधक स ुिवधा, सेवा आिण भौितक स ंसाधना ंची समाधानकारक
तरतूद असावी . munotes.in
Page 32
ामीण िवकास
32 9. बेरोजगारी द ूर कर यासाठी आिण जिमनीवरील दबाव कमी कर यासाठी शहरीकरण
आिण ामीण औ ोिगक करणाची ि या जलद कर यासाठी य न क ेले पािहज ेत.
10. लोकस ं येचे िनयं ण आिण स ंसाधना ंचा जा तीत जा त िव तार क न मन ु यबळ
आिण भौितक स ंसाधन े यां यात स ंतुलन पु हा थािपत क ेले जावे.
11. शेवटचे पण िकमान नाही , ामीण प ुनर चने या काय माला उ च जग याच े मू य
असाव े.
बरं, असा य ुि वाद क ेला जाऊ शकत नाही क ामीण प ुनर चनेची सम या दोन बाज ूंनी
हाती घ ेणे आव यक आह े, यापैक एक आिथ क आिण द ुसरी न ैितक आह े. जोपय त
आ हाना या आिथ क बाज ूचा संबंध आह े, आिथ क िवकासा या साम या ने आिथ क बाब चा
पाठपुरावा कर यासाठी नवक पना आिण पाि मा य त व ाना या िवरोधात प पाती
भावना नसल ेले वातावरण तयार क ेले पािहज े.
ामीण लोकस ं येचे नैितक चा र य उ च पातळीव र उंचावल े पािहज े. साधी राहणी आिण
उ च िवचारसरणीचा ज ुना भारतीय आदश ामीण जनत ेला ायला हवा . केवळ
सरकार या यापक य ना ंबरोबरच जनसामा य समथ नामुळेच गावा ं या प रि थतीत
अपेि त स ुधारणा होऊ शकत े.
गती तपासा :
1. औ ोिगक करणाची गा ंधीवादी स ंक पना काय आह े?
2. ामीण िवकासा या गा ंधीवादी मॉड ेल या वय ंपूण उ पादन ि कोनावर चचा करा.
3. ामीण िवकासा या ामीण प ुनर चना ि कोनाच े मह व प करा .
4. ामीण िवकासा या ामीण प ुनर चना ीकोनासाठी िविवध योजना समजाव ून सांगा.
5. ामीण िवकासा या ामीण प ुनबा धणी या ीकोनात कोणत े अडथळ े आहेत.
३.५ ामीण िवकासाचा समुदाय िवकास ि कोन
३.४.१ तावना :
स या या शतका या पिह या ितमाहीत , हे ल ात आल े क जर भारतातील कोट ्यवधी
लोकांची ग रबी द ूर करायची अस ेल, तर भारतातील 80 ट के लोकस ं या असल े या
ामीण भागा ंकडे अिधक ल द ेणे आव यक आह े. यामुळे, ामीण प ुनर चनेचे अनेक योग
अिधक ृत आिण ग ैर-अिधक ृत एज सी ार े हाती घ े यात आल े यान े सघन े ेपणाच े
फायद ेशीर प रणाम िस क ेले याम य े िवकासा या िविवध े ातील ि याकलाप जवळ ून
एकि त क ेले गेले.
खेड्यांचे सामािजक आिण आिथ क जीवन बदल या या ीकोनात ून बदलाची ि या स ु
करणे आिण िनद िशत करण े या उ ेशाने पिह या योजन ेत ामीण िवकास काय म सादर munotes.in
Page 33
ामीण िवकासाच े ीकोन
33 केला गेला. सामािजक -आिथ क िवकास काय मां या िविव ध गतीशील योजना स ु क न
सामािजक जीवनात आिण क ृषी अथ यव थ े या उ पादन ि य ेत अप ेि त बदल घडव ून
आण याचा य न क ेला गेला. या काय मा या अ ंमलबजावणीसाठी आव यक उपकरण े
आली जी प ंचायती राज यव था हण ून ओळखली जात े. समाज िवकास काय म हा या
यो य योगाचा प रणाम होता .
सामुदाियक िवकासाची या या "सि य सहभागान े आिण सम ुदाया या प ुढाकारान े संपूण
समुदायासाठी चा ंगले जीवनमान वाढव यासाठी िडझाइन क ेलेली चळवळ " अशी क ेली गेली
आहे. मूलत:, िनयोिजत रा ीय िवकासा या मोठ ्या योजन ेचा एक भाग हण ून था िनक
िवकासासाठी एकाि मक ि कोन हण ून सम ुदाय िवकासाकड े पािहल े गेले.
३.४.२ समुदाय िवकास काय माची उि े:
ी ही टी क ृ णमाचारी या ं या मत े, सामुदाियक िवकास काय मा या उि ा ंचे
पुनरावलोकन करताना त े पुढील म ुद् ांम ये प क ेले जाऊ शकत े:
1) ामीण लोकस ं येला जुनाट िवकासापास ून पूण रोजगाराकड े नेणारे.
2) ामीण लोकस ं येला दीघ कालीन क ृषी कमी उ पादनापास ून वै ािनक ानान े पूण
उ पादनापय त नेणारी.
3) ामीण क ुटुंबांना पत -पा बनव ून सहकारा या त वा ंचा सवा त मोठा स ंभा य िव तार .
4) गावातील र त े, टा या , िविहरी , शाळा, सामुदाियक क , िच न पाक इ. यासार या
संपूण समाजा या फाय ासाठी वाढल ेले सामुदाियक य न .
थोड या त, समुदाय िवकास काय माच े उि क ेवळ ख ेड्यांम ये मुबलक अ न , व ,
िनवारा , आरो य आिण व छतािवषयक स ुिवधा उपल ध क न द ेणे हे नसून लोका ं या
ीकोनात बदल घडव ून आणण े, यां यात मह वाका ं ा जवण े हे त काळ भौितक
सुधारणा ंपे ा मह वाच े आह े. समृ आिण प रप ूण जीवनासाठी आिण एखा ा य ची
मता िवकिसत करण े जेणेक न तो वत : साठी गो वर भ ु व िमळव ू शकेल.
३.४.३ काय माची अ ंमलबजावणी :
2 ऑ टोबर 1952 रोजी ायोिगक त वावर 55 ायोिगक क पा ंसह सम ुदाय िवकास
काय म स ु कर यात आला . हा काय म लॉ स या य ुिनट्सम य े राबिव यात आला
आहे, येक लॉकम य े सुमारे 100 गावे आिण स ुमारे 1 लाख लोकस ं या असल ेले सुमारे
400-500 चौरस िकलोमीटरच े े फळ समािव आह े. संसाधना ं या िव तारासाठी गावाची
मागणी प ूण कर यासाठी , 2 ऑ टोबर 1963 पासून रा ीय िव तार स ेवा (NES) नावाची
एक कमी गहन योजना तयार कर यात आली . सीडी आिण NES या दो हीम य े, कृषी
िव ताराच े काम सामा य घटक होत े परंतु ते अिधक गहन होत े.
सु वातीला , लॉक या िवकासा या तीन ट या ंचा नम ुना सादर क ेला गेला. NES ने
पिह या िक ंवा पूव तयारी या ट याच े ितिनिध व क ेले यान े िवकासा या अिधक गहन munotes.in
Page 34
ामीण िवकास
34 दुस या ट यावर स ं मणासाठी प रि थती िनमा ण केली. अंितम ट पा हा पो ट -इंट िस ह
ट पा हण ून ओळखला जात अस े. बळवंतराय म ेहता सिमती या िशफारश न ुसार १९५९
म ये पॅटन म ये सुधारणा कर यात आली होती . जु या प ॅटन ची जागा दोन - टेज पॅटन ने
घेतली होती . सीडी लॉ क पाच वषा या गहन िवकासा या पिह या ट यात व ेश करतो .
हा ट पा प ूण झा यावर , तुलनेने कमी अथ संक पीय तरत ूदीसह लॉक आणखी 5 वषा साठी
दुस या ट यात व ेश कर ेल. जोपय त लॉक द ुसरा ट पा प ूण करतो तोपय त तो िनयोजन
आिण िवकासाचा एक कायम व पी एकक बनतो आिण िवकासा मक खचा साठी च ॅनेल
थािपत करतो .
३.४.४ काय माची ठळक व ैिश ्ये:
ामीण भागातील लोका ंचा मुलभूत ीकोन पर ंपरेकडून आध ुिनकत ेकडे बदलण े हा समाज
िवकास काय माचा म ु य उ ेश आह े. हे उि प ूण कर यासाठी , समाजा या िवकासा म ये
मानवी जीवना या अि त वाला पश करणार े सव काय म वीकारल े जातात , उदाहरणाथ
शेती आिण स ंबंिधत बाबी , िसंचन, दळणवळण , िश ण , आरो य , पूरक रोजगार , गृहिनमा ण,
िश ण आिण सामािजक क याणकारी उप म . िनयोजन आयोगा या मत े या
काय मांम ये तीन मुख उप मा ंचा समाव ेश आह े.
(i) कृषी े ातील उ पादन आिण रोजगाराम य े वाढ.
(ii) वावल ंबन आिण सहकाया या त वा ंचा यापक माणात वापर यासाठी िविवध
सं थांची थापना कर यात आली आह े, जसे क मोफत िश ण , मोफत व ै क य मदत ,
व छता आिण साव जिनक आरो य उपाय इ . .
(iii) उपल ध मन ु यबळ स ंसाधना ंचा जा तीत जा त उपयोग .
३.४.५ काय मा या कामकाजाच े िटका मक प र ण :
समी का ंनी िनदश नास आण ून िदल े क सम ुदाय िवकास काय माच े अपेि त प रणाम
िमळाल ेले नाहीत . या अन ुषंगाने हे ल ात घ े यासारख े आहे क भारतासार या 5,50,000
खेडी, वंश, भाषा, धम आिण स ं कृत शी स ंबंिधत व ैिव यप ूण इितहास आिण िविवधता
असल े या भारतासार या िव तीण देशासाठी पाच दशका ंह न अिधक काळ काही मह वप ूण
बदल घडव ून आण यासाठी अप ुरा आह े. .
सामुदाियक िवकास काय माची रणनीती म ूलत: जागितक आह े, याच े ल य द ेशभरातील
कम चारी आिण िनयोजना या एकसमान प तीवर आह े. लॉक िवकास योजना ंना थािनक
सम या आिण गरजा ंशी जोड याचा कोणताही य न क ेलेला नाही . ामीण िवकास
आराखड ्यातील अवकाशीय बाबीकड े मोठ्या माणात द ुल कर यात आल े आहे.
राजक य िनरी का ंचा असा अ ंदाज आह े क भारतातील शासन णाली हण ून लोकशाही
पूण पणे अपयशी ठरली आह े. भारतात चिलत असल े या जाती यव थ ेने लोकशाहीची
थ ा क ेली आह े. पारंपा रकपण े वच व असल े या जात नी स ेचा ताबा घ ेतला आह े आिण
शासक य य ं णा या ं या फाय ासाठी हाताळली आह े. munotes.in
Page 35
ामीण िवकासाच े ीकोन
35 ३.५ सारांश
आपला द ेश हा ख ेड्यांचा आह े, यामुळे आिथ क वाढीसाठी आिण िवकासासाठी ामीण
भागाचा िवकास करण े आव यक आह े. ामीण भागा या िवकासासाठी त े िवकासाच े
अनुषंिगक आह े. सरकार आिण आप या महान िव ाना ंनी ामीण िवकासा या िविवध
प ती मा ंड या. या ीकोनात ून, ामीण िवकासासाठी गा ंधीवादी ि कोन ‘आदश वादी’
मानला जाऊ शकतो . वयंपूण ते या ीकोनात ून, कपडे, अ न आिण इतर गरजा
यासार या म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी ख ेडे वयंपूण असल े पािहज ेत असा गा ंधीवादी
ि कोन आह े. ामीण प ुनर चनेचा ि कोन ामीण लोकस ं ये या एक ूण क याणासाठी
गावांची पुनर चना स ूिचत करतो . ते यां या आिथ क, राजक य आिण सामािजक िवकासाशी
संबंिधत आह े.
सामुदाियक िवकास काय माची म ु य उि े हणज े कृषी े ातील उ पादन आिण
रोजगार वाढव णे आिण वावल ंबन आिण सहकाराची त व े मोठ्या माणावर लाग ू करण े
यासाठी िविवध स ं थांची थापना कर यात आली आह े, जसे क मोफत िश ण , मोफत
वै क य मदत , व छता आिण साव जिनक आरो य उपाय इ .साठी तरत ूद.
३.६
1. ामीण िवकासा या गा ंधीवादी स ंक पन ेची तपशीलवार चचा करा.
2. ामीण िवकासा या ामीण प ुनिन मा ण प तीची स ंक पना आिण मह व प करा .
3. ामीण प ुनर चना ि कोन आिण ामीण प ुनर चना ि कोनातील अडथ या ंम ये सादर
केले या िविवध योजना ंची चचा करा.
4. ामीण िवकासा या साम ुदाियक िवकास काय माच े िटका मक म ू यांकन करा .
munotes.in
Page 36
36 ४
ामीण िवकासाच े ीकोन - २
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ ामीण िवकासासाठी े ीय ीकोन
४.३ ामीण िवकासासाठी सहभागा मक ीकोन
४.४ े - िविश आिण ल य सम ूहािभम ुख ीकोन
४.५ सामािजक याय ि कोनासह एका ि मक ामीण िवकास आिण आिथ क िवकास
४.६ सारांश
४.७
४.८ संदभ
४.० उि े
ामीण िवकासासाठी े ीय आिण सहभागा मक ि कोनाच े मह व जाण ून घेणे.
ामीण िवकासाच े े -िविश आिण ल यािभम ुख ि कोन जाण ून घेणे.
एकाि मक ा मीण िवकास काय माब ल जाण ून घेणे.
ामीण िवकासासाठी आपण आिथ क आिण सामािजक यायाचा ीकोन कसा सा य
क शकतो ह े जाणून घेणे.
४.१ तावना
गे या काही वषा म ये ामीण िवकास ह े लोका ं या िविश गटाच े - ामीण गरीब लोका ंचे
आिथ क आिण सामािजक जीवन स ुधार यासाठी िडझाइन क ेलेले धोरण हण ून उदयास
आले आहे. याम य े नैसिग क भागात उपजीिवका शोधणा या ंपैक सवा त गरीब लोका ंपय त
िवकासाच े फायद े पोहोचवण े समािव आह े. ामीण िवकासा या उि ाम य े सुधा रत
उ पादकता , वाढीव रोजगार , ल य गटा ंसाठी उ च उ प न तस ेच अ न , व , िनवारा ,
िश ण आिण आरो य या ंचा िकमान वीकाय तर या ंचा समाव ेश होतो . सामािजक munotes.in
Page 37
ामीण िवकासाच े ीकोन-२
37 यायासह वाढ हा भारतीय आिथ क िनयोजनाचा उ ेश आह े. वावल ंबन आिण वािभमान
यांचा सम वय साध यासाठी ामीण िवकास काय म आखला जाण े आव यक आह े.
४.२ ामीण िवकासाचा े ीय ीकोन
४.२.१ तावना :
िश ण , आरो य , गृहिनमा ण आिण सामािजक स ुर ा या ंसार या व ैयि क े ातील े ीय
िवकास िनयोजनाचा िवकासा या े ीय ि कोनाम य े समाव ेश केला जातो . हा ीकोन
वेगवेग या े ातील िवकासा या िवभागणीच े समथ न करतो जण ू काही ह े जलरोधक भाग
आहेत आिण या ंचा एकम ेकांशी काहीही स ंबंध नाही . या या अप ुरेपणा या िवभागीय
ि कोनात ून उ वतात . यांचे एकि करण कर यासाठी थोड े य न करण े बाक आह े.
1960 या दशकात अ नधा या या आघाडीवर प र ि थती ख ूपच ग ंभीर होती . अ न
उ पादनावर मोठ ्या माणात एका त ेची गरज अस यान े संभा य े े आिण सम ृ िज ह े
आिण उ च क ृषी उ पादन द े यास स म असल ेले े शोध यासाठी धोरण तयार क ेले
गेले. एकरी े वाढिव याप े ा ित एकर उ पादकता वाढव या वर जा त ल िदल े गेले.
अशा कार े, गहन क ृषी िवकास काय म (1960 ) (IADP) आिण न ंतर 1963 म ये गहन
कृषी े काय म (IAAP) सु कर यात आला . IADP आिण IAAP या दोघा ंनीही
भारतातील ामीण े ा या , शेती या िवकासात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. या
काय मांनी ामीण प रि थतीवर यापक प रणामा ंसह श ेतीला ग ुणा मकरी या व ेग या
पायावर ठ ेवले. या काय मांमुळे एकूण कृषी उ पादन आिण ित ह े टर उ पादकता यात
एक न े दीपक गती झाली पर ंतु सामािजक समता आिण सामािजक याया या खचा वर.
४.२.२ भारतातील े ीय ीकोन काय म:
1. सघन क ृषी िज हा काय म (IADP) :
IADP 1960 -61 म ये देशातील 7 िज ा ंम ये सु कर यात आला . ते आह ेत: 1.
तंजावर (तािमळ नायड ू), 2. पि म गोदावरी (ए. पी.), 3. शहा◌ाबाद (िबहार ), 4. रायपूर
(एम.पी.), 5. अलीगढ (यू.पी.), 6. लुिधयाना (पंजाब), पाली (राज थान ) ). िनवडल ेले सात
िज ह े 140 सामुदाियक िवकास गटा ंम ये 14038 गावे आिण एक ूण 45 लाख ह े टर
े फळ असल े या एक ूण पीक े ाम य े िवभागल े गेले. IADP िज ा ंम ये कृषी
िवकासाचा व ेग वाढव यासाठी प ुढील उपाययोजना कर यात आ या . याम य े पुढील बाबी
समािव आह ेत:
(i) कृषी उ पादन योजना ंवर आधा रत पत सहकारी स ं थांमाफ त पुरेसा आिण व ेळेवर
कज पुरवठा
(ii) सहकारी स ं थांमाफ त िबयाण े आिण खत े यासार या िनिव ा ंचा पुरेसा आिण व ेळेवर
पुरवठा
(iii) शेतक-यांना सुधा रत क ृषी प त ब ल िशि त कर यासाठी सघन पीक ा यि क
(iv) पुरवठ्यासाठी प ुरेशा साठवण ुक या स ुिवधांची तरत ूद munotes.in
Page 38
ामीण िवकास
38 (v) पुरवठा आिण कम चा या ं या म ु संचारासाठी वाहत ूक सेवांची तरत ूद
(vi) सहकारी स ं थांमाफ त उ पादना ं या िवपणनाची यव था करण े, शेतक या ंना
िकफायतशीर िक ंमत सुिनि त करण े.
(vii) कृषी अवजार काय शाळा, िबयाण े आिण माती परी ण योगशाळा ंची थापना आिण
कृषी उ पादना ंना चालना द े यासाठी थ ेट मदत करणा या थािनक काय काय मांची
अंमलबजावणी .
(viii) उ पादन वाढव यासाठी गाव योजना तयार करण े.
(ix) काय म स ु झा यापास ून याच े देखरेख आिण म ू यमापन .
IADP चे मू यमापन :
1960 ते 1967 -68 म ये IADP या थापन ेपासून या कामिगरी या म ू यमापनात ून अस े
िदसून आल े आहे क स ुधा रत क ृषी प त चा भावी वापर , सं था मक स ेवां ारे समिथ त,
पारंपा रक श ेतीला उ च वाढ -उ च उ प न - वाह मागा वर ठ ेव यास मदत झाली .
यािशवाय , एका त ेने केलेले य न , भावी वापर आिण स ंसाधना ंचे उ म यव थापन
यामुळे लहान , म यम आिण मोठ ्या शेतक या ंना अिधक पीक घ े यास मदत होत े. IADP
मॉडेलचा द ेशातील 16 िज ा ंतील 300 पे ा जा त लॉ सप य त िव तार कर यात आला
नसला तरी , याने सघन क ृषी े काय म, सघन पश ु िवकास काय म इ याद या
अंमलबजावणीचा माग मोकळा झाला .
2. सघन क ृषी े काय म (IAAP) :
IADP या सकारा मक भावाम ुळे ो सािहत होऊन , IAAP ची सु वात 1964 -65 म ये
114 िनवडक िज ा ंम ये गह , धान, बाजरी , कडधा य े, कापूस इ यािद मह वा या
िपकां या गहन िवकासासाठी कर यात आली . IADP म ये लागू केलेले िनकष IAAP
िज ह े िनवड यासाठी वीकार यात आल े होते. IAAP चे मुख उि अन ुकूल द ेशांम ये
सघन प ॅकेज प दतीचा वा पर क न अ प कालावधीत क ृषी उ पादनात भरीव वाढ घडव ून
आणण े हे होते. असे गृहीत धरल े जाते क जर िनवडक े ांम ये आधुिनक प त चा वापर
क न उ पादकता उ च पातळी गाठली ग ेली, तर याचा श ेजार या भागा ंवरही ‘ ेड
इफे ट’ होईल, िविवध े ांतील क ृषी उ पा दकते या उ च पातळीसाठी अन ुकूल.
इनपुट्सचा मया िदत प ुरवठा आिण अपया तांि क कम चा या ंनी IAAP ची या ी आिण
यश मया िदत क ेले.
3. सघन गोव ंश िवकास काय म (ICDP) :
• ICDP 1965 म ये लाँच कर यात आला होता हा काय म ग ुरेढोरे मालका ंना सुधा रत
प त चे पॅकेज दान कर यासाठी िडझाइन कर यात आला होता आिण 1 लाख गायी
आिण हश च े सघन क हर ेज दान क ेले गेले होते यांचे दु ध उ पादनावर ल णीय
प रणाम सा य कर यासाठी जनन करता य ेईल. munotes.in
Page 39
ामीण िवकासाच े ीकोन-२
39 • ICPDs गुरेढोरे िवकास काय मांना ितसाद द े यासाठी चा ंग या मता आिण
प रि थती असल े या िनवडक े ांम ये ि थत होत े.
नॅशनल किमशन ऑन अ ॅि क चर (१९७६ ) ने िशफारस क ेली आह े क , भिव यातील गायी
आिण हश या िवकासाम य े दूध उ पादन वाढव यावर आिण िनयोिजत जनन
णाली ार े हश ची काय मता स ुधार यावर ल क ि त क ेले पािहज े. गोठा िवकासाच े
काय , संकलन , ि या आिण िवपणन यासह एकाि मक क पा या पात असण े
आव यक आह े.सहा या योजन ेत जननाची ग ुणव ा स ुधारणे, गुरां या खर ेदीसाठी
िव प ुरवठा, सुधा रत चारा प ुरवठा इ यादी उ ेशाने 139 सघन गोव ंश िवकास क प
उभार याच े उि होत े. नंतर GOI ने काय मात बदल क ेला आिण 2000 पासून गुरेढोरे
आिण हश च े जननसाठी रा ीय क प राबिव यास स ु वात क ेली.
४.३ ामीण िवकासाचा सहभागा मक ि कोन
४.३.१ तावना :
"सहभागी िवकास ही एक ि या आह े या ारे भागधारक िवकास उप मा ंवर आिण
वतःवर प रणाम करणार े िनण य आिण स ंसाधना ंवर भाव टाक ू शकतात आिण िनय ं ण
सामाियक क शकतात " (ADB, 1996 ).
थािनक लोकस ं येला िवकास क पा ंम ये सहभागी क न घ े याची ि या .
सहभागा मक िवकास (PD) ह त ेपाचे व प चालिव यासाठी आिण प रभािषत
कर यासाठी थािनक िनण य घे याचा आिण मता ंचा वापर करत े. कौश य िवकास आिण
थािनक स ंसाधना ं या िनिम तीवर आधा रत थािनक भा ंडवल स ंचय ि या सा य करण े
हे याच े उि आह े. पीडीच े अ याव यक व ैिश ्य हणज े सामािजक गित शीलता . हे एक
नवीन आ मिव ास द ेते या ार े समुदाय साम ूिहक क ृती आिण यव थापनाचा समाव ेश
असल े या अिधक मह वाका ं ी क पा ंम ये य त राह शकतो .
गती तपासा :
1. गहन क ृषी िज हा काय म (IADP) ारे तु हाला काय समजत े?
2. सघन क ृषी े काय म काय आह े?
४.४ े - िविश आिण ल य गट क ि त ीकोन
४.४.१ े -िविश ीकोन :
हा ीकोन िवचार करतो क एखा ा े ाचा िवकास क ेवळ प ुरेशा पायाभ ूत सुिवधा
नेटवक या िवकासावर अवल ंबून नाही तर उ पादन पायाभ ूत सुिवधांभोवती थािन क
अथ यव थ ेचे घटक कस े सि य क ेले जातात यावर द ेखील अवल ंबून असतात . दुस या
श दांत, एखा ा े ा या िवकासासाठी , थािनक आिण काया मक एक करण आव यक
आहे. अशा कार े, ामीण िवकास क े पायाभ ूत सुिवधां या तरत ुदीसाठी आदश थान े
दान करत असताना , े ाचा एकाि मक िवकास साध यासाठी एकाि मक बह - े ीय munotes.in
Page 40
ामीण िवकास
40 िनयोजनासाठी या ं या अ ंतराळ भागा ंना मूलभूत िनयोजन एकक े हणून ओळखल े जाते.
े ीय दा र ्य िवचारात घ ेताना हा ीकोन िविवध े ीय ि याकलाप तस ेच वाढीचा
अवकाशीय प ॅटन य ां यात समतोल सा धतो; तथािप , हे सुिनि त करत नाही क ामीण
भागातील सव वग आिण सम ुदायां ारे आिथ क िवकास सामाियक क ेला जात आह े.
या ि कोना ंतग त जिमनीची ग ुणव ा , िविश े ाची हवामान प रि थती िवचारात घ ेऊन
िविश योजना स ु के या ग े या. या योजना अशा हो या :
1. अवष ण वण े काय म:
दु काळ त े काय म (DPAP) हा 1973 -74 म ये सरकारन े सु केले या े
िवकास काय मांपैक एक आह े यांना सतत ग ंभीर द ु काळी प रि थतीचा सामना करावा
लागत आह े. या काय माच े मूळ उि द ु काळाच े पीक आिण पश ुधन या ं या उ पादनावर
होणार े दु प रणाम कमी करण े आिण जमीन , पाणी आिण मानव स ंसाधन े य ां या
उ पादकत ेवर प रणाम करण े हे आह े याम ुळे बािधत े ांचे दु काळ िनवारण करण े.
सवा गीण आिथ क िवकासाला चालना द ेणे आिण काय म े ाम य े राहणा या स ंसाधना या
गरीब आिण व ंिचत घटका ं या सामािजक -आिथ क ि थतीत स ुधारणा करण े, संसाधन
आधार िनिम ती, ंदीकरण आिण समान िवतरण आिण वाढीव रोजगार स ंधी या ार े या
काय माचा ह ेतू आहे.
2. सघन क ृषी े काय म:
येथे, गह , साखर , भात, ऊस, कापूस इ यादी मह वा या िपकां या सघन िवकासावर म ु य
ल क ि त क ेले गेले. देशा या एक ूण लागवडी या े ापैक अ ंदाजे 20% ते 25% े
गहन क ृषी िवकासासाठी िनवडल े गेले. कृषी उ पादकता वाढव यासाठी अ यावत त ं ान ,
खते, सुधा रत िबयाणा ंचा दजा इ याद चा वापर या योजन ेत कर यात आला आह े.
३. वाळव ंट िवकास काय म:
या योजन ेचे मु य उि वाळव ंट े ा या सारावर िनय ं ण ठ ेवणे आिण उ पादन पातळी
तसेच रोजगार पातळी दो ही उ ंचाव यास मदत करणार े पोषक वातावरण िनमा ण करण े हा
होता. हा उ ेश सा य कर यासाठी भ ूजल िवकास हा ती घे यात आला , यासोबतच पाणी
साठवण स ंरचना बा ंधणे, वनीकरण , िनवारा प ्यातील व ृ ारोपण आिण गवत ि थरीकरण
यांसारख े उपायही हाती घ े यात आल े.
4. धानम ं ी ाम सडक योजना :
धानम ं ी ाम सडक योजना 25 िडस बर 2000 रोजी स ु कर यात आली . देशातील
ामीण भागात सव हवामानातील चा ंगले र ते उपल ध क न द े यासाठी ही योजना प ूण त:
अनुदािनत आह े. या काय मात 200 िकंवा याह न अिधक लोकस ं या असल ेली सव गावे
जोडली ग ेली आह ेत.
munotes.in
Page 41
ामीण िवकासाच े ीकोन-२
41 ४.४.२ ल य सम ूहािभम ुख ीकोन :
िपछाडीवर असल े या े े/ देशांना सामाव ून घे यासाठी ामीण िवकासाची प ुनक पना
कर यात आली आिण लोका ं या िविश गटा या सामािजक आिण आिथ क जीवनात
सुधारणा घडव ून आणली ग ेली. ल य गटाम य े अ पभ ूधारक आिण लहान श ेतकरी,
भूिमहीन श ेतमजूर यांचा समाव ेश होता या ं यासाठी िवश ेष काय म जस े क लघ ु शेतकरी
िवकास स ं था 47 (SFDA) आिण सीमा ंत शेतकरी िवकास स ं था (MFALDA) सु
कर यात आल े होते. हे ल ात आल े क ल य गटा या ीकोनान े अिधक चा ंगला प रणाम
दश िवला ज ेथे मािहती सुिवधा समाधानकारक हो या आिण शासक य आिण स ंघटना मक
यव था वाजवी ्या मजब ूत हो या . हा ि कोन ाद ेिशक असमतोल स ुधार यासाठी
होता.या संदभा त, आिदवासी े िवकास काय म (TADP, 1972 ), ड गरी े िवकास
काय म (HADP, 1974 -75), अवष ण वण े काय म (DPAP, 1970 ), वाळव ंट
िवकास काय म (DDP 1977 -78) आिणकमा ंड े िवकास काय म (CADP,
1975 )यांचा उ ल ेख केला जाऊ शकतो .हे काय म अ ंमलबजावणी या ीन े ब याप ैक
यश वी झाल े.
४.५ एकाि मक ामीण िवकास आिण सामािजक याय ि कोनासह
आिथ क िवकास
४.५.१ एकाि मक िवकास ीकोन :
ामीण ग रबी या सम या ंना सामोर े जा यासाठी े िवकासा या ि कोनातील
सम या ं या स ंदभा त, िवकासाची एक नवीन रणनीती , हणज े एकाि मक िवकास ीकोन
िवकिसत क ेला गेला आह े कारण े िवकासाचा ीकोन मोठ ्या माणात रोजगारा या
उ प ना या िवतरणातील असमानत ेचा सोडिव यात अयश वी ठरला आह े. .
े िवकासा या ीकोना माण े केवळ भौगोिलक भर , सम या सोडव यासाठी अप ुरा
अस याच े आढळ ून आल े आहे. भारतीय अथ यव था आिण सामािजक स ंरचना ही यापक
ग रबी, खराब आरो य प रि थती , िनर रता , शोषण , जमीन आिण इतर मालम ेचे असमान
िवतरण आिण पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव आिण साव जिनक स ुिवधांचा अभाव (र ते,
दळणवळण इ .) ारे वैिश ्यीकृत आह े.
प पण े, याचा अथ असा आह े क या सम य ेला ामीण िवकासासाठी सव समाव ेशक धोरण
आखताना या सव बाब चा िवचार कर यासाठी एक ीकोन आव यक आह े. "एकाि मक
ामीण िवकास " ही संक पना ामीण िनयोजनावर बह उ ेशीय भर द े याची गरज असताना
चिलत झाली . ामीण जीवनावर प रणाम करणार े ामीण िवकासाच े िविवध प ैलू
एकमेकांशी िनगडी त आह ेत आिण या ं याकड े एकाक पणान े पािहल े जाऊ शकत नाही
यावर भर िदला आह े. यामुळे ामीण िवकासासाठी एकाि मक ीकोन आव यक आह े.
ामीण जीवनातील िविवध प रमाण े-शेती आिण स ंबंिधत ि याकलाप , ामीण
औ ोिगक करण , िश ण , आरो य , साव जिनक बा ंधकाम , दा र ्य िनमू लन आिण ामीण
रोजगार काय म, हे सव ामीण िवकासा या सम या ंसाठी एकाि मक ि कोनाचा भाग
बनतात . munotes.in
Page 42
ामीण िवकास
42 ४.५.२ सामािजक याय ि कोनासह आिथ क िवकास :
सामािजक यायाची क पना अशी आह े क य ेक य ला याय , िश ण , आरो य ,
क याण , िवशेषािधकार आिण स ंधी या ंची राजक य , आिथ क, धािम क िक ंवा जातीय
प रि थती िवचारात न घ ेता समान व ेश िमळाला पािहज े. स या या 2020 या
आकड ेवारीन ुसार, भारतातील स ुमारे 69% लोकस ं या ख ेड्यांम ये राहत े आिण 53%
ामीण लोकस ं ये या ख ेड्यांम ये ग रबीच े माण जा त आ हे. ामीण भागातील दा र ्य
इतके चिलत आह े क बह त ेक उप म ामीण भागातील लोका ंना मदत कर या या
उ ेशाने आह ेत. ामीण भागात िविवध कार या भौितक आिण पायाभ ूत सुिवधां या
मया दांमुळे ग रबी कमी करण े देखील अवघड आह े. सहा यक काय म म ु यतः या
ेण म य े िवभागल े गेले आहेत - वेतन-कमाई काय म, वयंरोजगार काय म, अ न स ुर ा
काय म, सामािजक स ुर ेसाठी काय म, भारतातील नोकरी - िश ण काय म इ .
ामीण भागातील आिथ क ि थती स ुधार यास मदत करणार े काही सरकारी उप मः
1. जवाहर ाम सम ृ ी योजना (JSY):
१ एि ल १९९९ रोजी याची स ु वात झाली . ामीण भागाचा िवकास ह े या उप माच े
मु य उि होत े. गावांना वेगवेग या िठकाणी जोडणार े र त े, तसेच इतर सामािजक ,
शै िणक (शाळा) आिण णालय े य ांसार या पायाभ ूत सुिवधांनी गाव अिधक स ुलभ
बनवल े. याचे दु यम उि दीघ कालीन सश ु क रोजगार दान करण े हे होते. हे केवळ
दा र ्यरेषेखालील क ुटुंबांना पुरवले जात होत े.
2. रा ीय क ुटुंब लाभ योजना (NFBS):
हा काय म ऑग ट 1995 म ये सु झाला . या काय माला रा य सरकार अथ सहा य
करत आह े. 2002 -03 नंतर, ते रा य े ातील काय मात हलव यात आल े. हा सम ुदाय
आिण ामीण यवहार िवभागाचा एक भाग आह े. ाथिमक कमावणा याचा म ृ यू झा यास ,
मृ यूचे कारण काहीही असो , हा काय म या क ुटुंबाला एकरकमी . 10,000/- र कम
दान करतो . ेडिवनर हणज े 18 वषा पे ा जा त वयाची य जी क ुटुंबासाठी सवा िधक
पैसे कमवत े आिण क ुटुंब िटक ेल याची खा ी करत े.
3. अ नप ूणा :
1999 -2000 म ये सरकारन े हा काय म स ु केला. या व ृ य ना वतःची काळजी
घेता येत नाही , जे रा ीय व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना (NOAPS) म ये समािव
नाहीत आिण या ंची देखभाल कर यासाठी या ं या सम ुदायात कोणीही नाही अशा ंसाठी हा
काय म स ु कर यात आला होता . हा काय म पा व ृ ौढा ंना दरमहा 10 िकलो मोफत
अ नधा य द ेऊ कर ेल. सन 2000 -2001 म ये या काय मासाठी एक ूण 100 कोटी पय े
राखून ठेव यात आल े होते. ते ामु यान े ‘गरीबातील गरीब आिण ‘अश व ृ लोक ’ गटांना
ल य करतात .
munotes.in
Page 43
ामीण िवकासाच े ीकोन-२
43 4. धानम ं ी ामीण आवास योजना :
येकाला घर े दे याचा या योजन ेचा उ ेश आह े. या योजन ेची सु वात 1985 म ये झाली .
20 लाख ग ृहिनमा ण युिनट्स बांध याचा या ंचा मानस होता , यापैक 13 लाख ामीण
भागात असतील . ही य ना िनवास थान बा ंध यासाठी किम याज िव प ुरवठा करणारी
योजना होती . याची स ु वात 1999 -2000 म ये झाली . या क पाला 1999 -2000 म ये
1438 .39 कोटी िमळाल े आिण अ ंदाजे 7.98 लाख युिनट्स िवकिसत झाली . 2000 -01
म ये या क पासाठी 1710 .00 कोट चा सरकारी खच होता. यायोजन ेने ामीण भागातील
आरो य , ाथिमक िश ण , िप याच े पाणी, घरे आिण र या ंची ि थती स ुधारली आह े.
5. महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार (MNREGA):
7 स ट बर 2005 रोजी महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA)
अिधस ूिचत कर यात आला . मनरेगा हा जगातील सवा त मोठा रोजगार काय म ठरला
आहे. कोप , आिक टे चर आिण फोकस या बाबतीत ह े पूव या कोण याही सश ु क
रोजगार काय माप े ा वेगळे आहे. यात एक अि तीय आिण अत ुलनीय बॉटम -अप, लोक-
क ि त, मागणी -चािलत , वयं-िनवडक , अिधकार -आधा रत िडझाइन आह े.
मनरेगा कायद ेशीर अिधकार हण ून देय कामाची हमी द ेते. हा एक मागणी -चािलत काय म
आहे याम य े मजुरी या मागणीन ुसार रोजगाराची तरत ूद केली जात े. मागणीन ुसार काम
दे यास असमथ ता आिण प ूण झाल े या मज ुराचा मोबदला द े यास िवल ंब अशा दो ही
प रि थत म य े भ े आिण न ुकसान भरपाईसाठी कायद ेशीर तरत ुदी आह ेत. हा जगातील
सवा त मोठा सामािजक सहा य काय म आह े. मागील दहा वषा त या उप मावर 3.14
लाख कोटी पय े खच झाल े आहेत. एकूण 1980 दशल य -िदवसा ं या रोजगाराची
िनिम ती झाली . या उप माम ुळे लाखो ाम थ िनःस ंशयपण े ामीण ग रबीत ून बाह ेर आल े
आहेत.
“समाजातील उ प न , संधी आिण फाय ा ं या िवतरणा या ीन े य ा य ” हे सामािजक
यायाच े वण न कस े केले जाते. हे वारंवार स ं था िक ंवा सेवां ारे पूण केले जाते याचा उ ेश
सामािजक सहकाया या फाय ा ंम ये येकाला समान व ेश िमळावा आिण सामािजक -
आिथ क असमानता द ेखील रोखता य ेईल.
एखा ा रा याचा कारभार पाहणा या य या स ं हापास ून सरकार बनल ेले असत े.
प रणामी , येक देशा या सरकारन े समुदाया या वाढी या िहतासाठी शहाणपणान े वागल े
पािहज े. समाज क याण ह े एक धोरण आह े जे समाजा या सवा गीण क याणावर ल क ि त
करते. सामािजक क याण आिण आिथ क समानता दान कर यासाठी या बदला ंचा
प रणाम हण ून सरकार अन ेक काय म रा बवते.
गती तपासा :
1. े िविश काय मांतग त सु केले या िविवध िविश योजना ंची नाव े िलहा .
2. ामीण िवकासा या ल य सम ूहािभम ुख ि कोनावर चचा करा.
3. ामीण िवकासा या सामािजक याय ि कोनासह आिथ क िवकासा ंतग त सु कर यात
आले या िविवध योजना ंची नाव े िलहा . munotes.in
Page 44
ामीण िवकास
44 ४.६ सारांश
िवभागीय िवभागणी या ि कोनात ून हे काय म स ु कर यात आल े. िविवध े ातील
िविवध सम या ल ात घ ेऊन द ेशभर एकच काय म राबिव याऐवजी िविवध े ांसाठी
वैयि क काय म स ु कर यात आल े आिण या ार े ामीण भागातील सम या ंचे
िनराकरण कर यात आल े. ामीण िवकासाचा सहभागा मक ीकोन ही थािनक
लोकस ं येला िवकास क पा ंम ये सहभागी क न घ े याची ि या आह े. ामीण
िवकासाचा े िविश ीकोन ामीण भागातील पायाभ ूत सुिवधा स ुधार याशी स ंबंिधत
आहे जेणेक न ामीण भागातील ब ेरोजगारीची सम या आिण ग रबीची सम या सोडवता
येईल. आिण काही काय म आिथ क वाढ आिण िवकासाशी स ंबंिधत आह ेत. पंचवािष क
योजना ं या मा यमात ून ामीण भागाचा िवकास हा न ेहमीच िविवध काय मां या म ुख
िचंतेपैक एक रािहला आह े. यांचे उ प न वाढव यासाठी , ग रबीच े िनमू लन क न या ंचे
जीवनमान स ुधार यासाठी रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द े यासाठी अन ेक ामीण
िवकास काय म स ु कर यात आल े. हे काय म ामीण भागा या जलद िवकासासाठी
आव यक असल े या सामािजक -आिथ क पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण कर यासाठी आिण
उ पादक रोजगार द ेऊन व ैयि क ामीण लोका ंचे उ प न वाढव यासाठी तयार कर यात
आले होते. या काय मांनी काही आिथ क आिण सामािजक पायाभ ूत सुिवधा प ुरव या ,
र ते, वीज, वाहतूक, िप याच े पाणी , वै क य स ेवा, ाथिमक शाळा इ यादी स ुिवधा
सुिनि त क े या. ामीण जीवनात सामािजक -आिथ क बदल घडव ून आण यासाठी या ंनी
उ ेरक हण ून काम क ेले आ हे. IADP, IAAP, DPAP, PMJY, MNREGA इ यादी
काय म.
४.७
1. ामीण िवकासाचा िवभागीय ीकोन , तपशीलवार प करा .
2. ामीण िवकासा या स हभागा मक ि कोनाब ल िलहा .
3. ामीण िवकासा या े िविश आिण ल य गटा या ि कोनात ून तु हाला काय
समजत े?
4. ामीण िवकासा या सामािजक याया या ि कोनासह एकाि मक ामीण िवकास आिण
आिथ क िवकासाच े प ीकरण ा .
४.८ संदभ
द आिण सुंदरम, "भारतीय अथ यव था "
देसाई वस ंत, "भारतातील ामीण िवकास "
स यस ुंदरम, " ामीण िवकास "
munotes.in
Page 45
45
५
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ पशुधन अथ शा
५.३ दु धिवकास
५.४ सामािजक वनीकरण
५.५ सारांश
५.६
५.० उि े
भारतातील पश ुधन आिण द ु ध यवसायाच े मह व जाण ून घेणे.
सामािजक वनीकरणािवषयी जाणून घेणे.
ामीण िवकासासाठी पश ुधन, दु ध यवसाय आिण सामािजक वनीकरण या ंचे मह व
जाणून घेणे.
५.१ तावना
ामीण अथ यव थ े या िविवधीकरणात ाम ु यान े पश ुधन अथ शा , दु धिवकास ,
सामािजक वनीकरणया ंचा समाव ेश होतो . कृषी-आधा रत उ ोगा ं या सम या , िनवारण
उपाय, तसेच ामीण िवकासात खादी ाम उ ोगा ंची भ ूिमका, िव ान आिण त ं ानाचा
अलीकडील काळातील िवकास या घटका ंचा ाम ु यान े समाव ेश होतो .
५.२ पशुधन अथ शा
ामीण जीवनमानात आिणद ेशां या अथ यव थ े यािवकासात पश ुधन मह वप ूण भूिमका
बजावत े तसेच ते उ पादक वम ु य साखळीत काम करणा या इतरा ंसाठी उ प न आिण
रोजगाराच े मा यमबनत े आह े. ग रब मिहलासाठी आिण पश ुपालक गटा ंसाठी त े एक
मह वप ूण संप ी वस ुर ेचे जाळ े आह ेत. ामीण व शहरी क ुटुंबांसाठी पोषणाचा एक munotes.in
Page 46
ामीण िवकास
46 मह वाचा ोत हण ून पशुपालनाकड े पािहल े जात े. वाढती मानवी लोकस ं या, उ प न
आिण शहरीकरणा या दराम ुळे सामािजक ,आिथ क आिण इतर घटकाम ुळे पशुपालनाच े/
पशुधनाच े मह व वाढत आह े.
५.२.१ लोका ंसाठी पश ुधनाच े योगदान :
१. पशुधन लोका ंना अ न आिण अखा व त ू पुरवतात :
पशु मानवी वापरासाठी द ूध, मांस आिण अ ंडी यासारख े अ नपदाथ पुरवतात . भारत
जगातील पिह या मा ंकाचा द ेश आह े जो द ूध उ पादनातअ ेसर आह े . वष (2017 -18)
म ये सुमारे 176.34 दशल टन द ुधाचे उ पादन झाल े , 95.22 अ ज अ ंडी उ पादन झाल े
तर , 7.70 दशल टन मा ंसाचे उ पादन अन ु मे झाले आहे . पशुधना या उ पादनाच े
मु य एक ूण कृषीउ पादन आिण सब ंिधत े ातून िमळणा या उ पादन म ु या या स ुमारे
31.11% आहे.
२. लोकरआिण कातडी :
पशुपासून लोकर , केस या मा यमात ून देखील उ पादनात योगदान द ेतात . लेदर हे सवा त
मह वाच े उ पादन आह े याची िन या त मता ख ूप जा त आह े. 2017 -18 म ये भारत
दरवष स ुमारे 41.5 दशल िकलो लोकरीच े उ पादन क ेले होते.
२. वाहत ुक चे पया यी साधन :
बैल हा भारतीय श ेतीचा कणा आह े. भारतीय क ृषी काया त िवश ेषतः ामीण भागात श ेतकरी
अजूनही िववध क ृषी काया साठी ब ैलांवर अवल ंबून आह े. बैल इंधनाची ख ूप बचत करतात .
घोडे, गाढवे, खेचर इ यादी ा या ंचा देशा या िववध भागात माल वाहत ूक कर यासाठी
मोठ्या माणात वापर क ेला जातो .
४. शेण आिण इतर :
ा या ं याशेणाचा वापर खत हण ुन केला जातो . तसेच या श ेणापास ून बायोग ॅस बनिवला
जातो जो ामीण भागाम य े चांगलाउज चे ोत होऊ शकतो .
५. संप ी:
पशु हे शेतका या ंचे चांगले भांडवल होऊ शकत े कारण आपा कालीन प रि थतीत गावातील
सावकारा ंकडून कज िमळव यासाठी ाणी ह े तारण हण ुन ठेवता य ेते व ाणा ं या तारणावर
कजा ऊ र कम िमळवता य ेते.
६.तण िनय ं ण:
झाडे आिण तण या ंचे जैिवक िनय ं ण हण ून पश ू याशेणखताचा व मलम ु ाचा अिधक
चागला आिण स ीय पया य हण ुन वापर क ेला जाऊ शकतो .
munotes.in
Page 47
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
47 ७.सां कृितक :
मनु य हा ाणी समाजशील आह े तो ब ैल, कु ा ,मांजर, गाई, हशी इ ाणी पाळत
असतो कारण या ंना यातून सुरि तता आिण उ च उ प न िमळत े. तसेच बैल पोळाला
बैलाची प ूजा केली जात े तर धािम क काया त गाईला अन या साधारण मह व आह े.
८.खेळ / मनोरंजन:
ामीण भागात लोक पध साठी आिण ख ेळासाठी क बडा , म ढा, बैल इ यादी ा या ंचा वापर
करतात . तसेच सणास ुदी या काळात क बड ्याचीझ ुंज, म ढ्यांची झुंज आिण ब ैलांची शय तव
झुंज सरा स ामीण भागात पहावयास िमळत े.
९.सहचर ाणी :
अितशय ामािणक ाणी हण ुन कु याला ओळखल े जात े. ाचीन काळापास ून कु ा हा
पाणी साथीदार हण ून पाळ याची था आह े . तसेच मांजर हा सुधा ाणी या ंना
आव यक सहवास प ुरवत आह ेत याम ुळे ामीण भागातील लोका ंचे जीवनमान आरामदायी
जीवन होत आह े.
५.२.२ शेतक या ं या अथ यव थ ेत पश ुधनाची भ ूिमका:
भारतातील श ेतकरी िम व पाची श ेती करत आह े. हणज ेच पीक आिण पश ुधन या ंचे
िम ण राखतात . एका उ ोगाच े उ पादन द ुस या उ ोगाच े आदान बनत े याम ुळे
संसाधनाची काय मता वाढीस लागत े. खालील माण े प शुधन मह वाची भ ूिमका पार
पडतात .
१) उ प न :
पशु पासून गरीब क ुटुंबाना सहा यकउ प नाचा ोतिनमा ण होतो . गरीब लोक गायी आिण
हशी या द ुध िव तून िनियमत उ प न िमळवतात . म ढ्या आिण श ेळी सारख े ाणी
आप कालीन िप रि थतीत हणज े ल न, आजारी य वर उपचार , मुलांचे िश ण , घरांची
दु ती इ यादी गरजा प ूण कर यासाठी उ प नाच े ोत हण ून काम करतात . ाणी ब ँक,
मालम ाआिण आिथ क सुर ा दान करतात .
2) रोजगार :
भारतातील लोक मोठ ्या सं येने िनर रआिण अक ुशल अस यान े यांची उपजीिवकाही
शेतीवर अवल ंबून आह ेत. भारतीय श ेती ही ह ंगामी व पाची अस यान े वषा तील जा तीत
जा त 180 िदवस रोजगार उपल ध होऊ शकतो व बाक च े १८० िदवस पश ुपालन हा
जोड यवसायकरतात .पशुपालन ह ेच ामीण भागात एक रोजगाराच े मा यम बनत े.
3) अ न पशुधन उ पादन े:
पशुपासून दूध, मांस आिण अ ंडी इ उ पादन े िमळू शकतात .या उ पादनात ून मोठ ्या
माणात िथना ंचा पुरवठामन ु य ाणी आिण समाजातील िविवध घटका ंना िमळ ू शकतो . munotes.in
Page 48
ामीण िवकास
48 4) सामािजक स ुर ा:
भारतात िववध सामािजक व धािमक काया साठी ा या ंचा वापर क ेला जातो . घरातील
समारंभासाठी गायी ; सणास ुदी या काळात बळी द े यासाठी म ढे, बोकड आिण क बडी ;
िविवध धािम क काय मांम ये बैल आिण गाईची प ूजा केली जात े. िविवध भागा ंम ये
िववाहादर यान ाणी भेट देणे ही एक सामा य घटना आह े. ा या ंचे संगोपन हा भारतीय
सं कृतीचा एक भाग आह े
५) वाहत ुक चे साधन :
कमी जमीन असणार े शेतकरी ना ंगरणी, मळणी , शेतीची काम े व उ पादनाची वाहत ूक
कर यासाठी ब ैलांवर अवल ंबून असतात .
6) शेण:
ामीण भागात श ेणाचा वापर अन ेक कारणा ंसाठी केला जातो उदा इ ंधन ,शेणी ,खत हण ून
शेणाचा वापरतात करतात तस ेच ग रबा ंचे िसम ट हण ूनसु ा शेणाला वापर क ेला जातो .
५.३ दु धिवकास
दुधाचे उ पादन करण े, यावर यो य त े सं करण क न याची िव करण े तसेच यापास ून
िविवध पदाथ बनिवण े व या ंची िव करणे इ. घटका ंचा समाव ेश दु ध यवसायाम य े होतो.
दुधाचे उ पादन करण े यात द ुधाळ जनावरा ंचे जनन , खा , दूध काढण े व देखभाल करण े
येते. दूध व यापास ून तयार होणार े पदाथ आिण शहरा ं या वाढ या द ुध मागणी याम ुळे
एकोिणसा या शतका या म यापास ून दु ध यवसायाला कृिषअथ शा ाम य े मह वाच े थान
ा झाल े आहे.
५.३.१ इितहास :
आिशया या न ैऋ य भागात ि . पू. ९००० या स ुमारास गाय माणसाळिव यात आली
आिण त ेथूनच गाय , शेळी व म ढी या ं या द ुधाचा अ न हण ून वापर कर या या प तीचा
सार इतर द ेशांत झाला अ सावा. इराक, पूव िस रया व दि ण –पूव तुक तान ि . पू.
६००० वषा पूव या स ुमे रयन स ं कृती व न अस े आढळत े िक या काळात द ूध िवरजण े,
लोणी काढण े या ि या स ुमे रयन लोका ंनी थम क े या, असे पुरावे िदसून येतात.
वैिदक शा व स ं कृत वाङ ् मयातील िलखाणाव न अस े िदसून येते िक ि . पू. ६०००
वषा पासून दूध व यापास ून तयार होणा या लोणी , दही आदी पदाथा चा वापर भारताम य े
होत आह े,महाभारता तील, ीकृ ण आिण गवळणी या ं या अन ेक कथा पार ंपा रक प तीन े
मांड या आह ेत. या कथामध ुन गाय , ितचे दूध व यापास ून केलेले दही, लोणी ह े पदाथ
भारतीय जीवनाशी िनगिडत अस याच े िदसून येते.
रोमन व ीक लोक द ूध आिण चीज या ंचा वापर अ न हण ून उपयोग करीत असत . तसेच
हे लोक गायीप े ा शे या व म ढ्या यां या द ुधाचा वापर अिधक ामणात आप या आहारात munotes.in
Page 49
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
49 करत असत . लो याचा उपयोग का तडीवरील जखमा ब या कर यासाठी व मलम हण ून
केला जाता अस े.
५.३.२ जागितक दु ध यवसायाचा िवकास :
इ. स. १८५० या प ूव या कालख ंडात द ु ध यवसाय बह ता ंशी कौट ुंिबक पातळीवर होत
असे. यानंतर ख ेडी िह द ु धो पादनाची क े बनली व यात ून दु ध यवसायाची झपा ट्याने
वाढ झाली .
िनकलॉस ग ेब र यांनी ि व झल डम य े १८८८ या स ुमारास व टी ह ेन बॅबकॉक या ंनी
१८९० म ये अमे रकेत दुधातील वस ेचे (ि न धा ंशाचे) मापन कर याची प ती शोध ून
काढली .गु टा ह द ला हल या ंनी १७७८ म ये मोठ्या माणावर द ुधातील मलई ,/ म
वेगळी काढ याची प त शोध ून काढली . १८५६ म ये दुधाची भ ुकटी /पावडर तयार
कर याची प त माहीत झाली . तसेच दूध िटकिव याक रता द ुधाचे पा रीकरण कर याची
प त १८९५ म ये उदयास आली . पुढे पा रीकरण क े यािशवाय द ुधाची िव कर यास
मनाई करणार े पिहला कायदा १९०८ म ये िशकागो य ेथे लागू कर यात आला . शहारातील
दुधा या वाढ या मागणीम ुळे दुधाला चा ंगलीिक ंमतयेऊ लागली . नकळत याचा प रणाम
हणज े शहरा ंना दुधाचा प ुरवठा वाढला . याचबरोबर द ूध व यापास ून बनिवल े या पदाथा चा
मानवी आहारात जा त माणात समाव ेश होऊ लागला . या सव कारणा ंमुळे
दु ध यवसायाम य े आमूला बदल घड ून आला .
५.३.३ दु धो पादन व दुधाळ जनावर े :
गाई या जातीच े वग करण करणारी पिहली स ंघटना १८९५ म ये डे माक म ये अि त वात
आली . अमे रकेम ये टँडड डेअरी हड इ ू हम ट ॲसोिसएशन ही अशीच एक नावाजल ेली
संघटना आह े. यातूनच प ुढे कॉटल ंडमधील आयश र, पूव ि व झल डमधील ाऊन ि वस ,
हॉलंडमधील हो टीन ि िजयन , इं लंड व इ ंि लश खाडीतील ब ेटांवरील जस आिण
ग स , डे माक मधील र ेड डॅिनश या द ुधाळ गाई या जात ची िनिम तीकर यात आली . आता
या जात चा सार जगातील िक य ेक द ेशांत झाला आह े. १९४० नंतर क ृि म
वीय रेचनकर या या प ती िवकिसत क ेली याम ुळे एकाच िस वळ ूचे वीय हजारो
गाय साठी वापरण े श य झाल े. वीय साठव ून ठेव या या नवीन प ती अि त वात आली .
वीय लांबवर वाह न न ेणे श य झाल े व जनना या बाबतीतला िस वळ ूचा
समाधानकारक रीतीन े सोडिव यात आला . अशा रीतीन ेगाय या अिभजातीमधील
दु धो पादनातच वाढ होऊन द ु धो पादनाला पोषक अस े बदल घडव ून आणल े गेले. या
सुधा रत जात तील कालवडी लवकर वयात य ेऊन दोन त े अडीच वषा म ये िवतात . तसेच
वषा म ये सरासरीन े ९ ते १० मिहने या द ूध देतात व याम ुळे दुधा या उ पादन मत ेत
कमालीची वाढली आह े.
५.३.४ जागितक दु धशाळा :
अमे रकेत १९६४ या स ुमारास ११ लाख द ु धशाळा हो या . यांपैक ६३%
दु धशाळा ंम ये १ ते ९ गायी, २४% दु धशाळा ंत १० ते २९, ९% दु धशाळा ंम ये ३० ते munotes.in
Page 50
ामीण िवकास
50 ४९ आिण ४% दु धशाळा ंत ५० पे ा अिधक गायी हो या . यूझीलंडमधील एका
दु धशाळ ेतील गाय या स ं येची सरासरी 59 आहे.
अमे रकेतील द ु धशाळा ंचे अलीकडील प रवत न यािठकाणी कमी गायी आह ेत
अ याद ु धशाळा ब ंद ठेव यात चा िनण य घेतला आह े.
५.३.५ भारताती ल दु ध यवसाय :
भारताम य े ाचीन काळापास ून दुध यवसाय मा ब याच माणात िव किळत व कौट ुंिबक
पातळीवरच चालतआला आह े, याला यवसायाच े फारस े व प न हत े . बह सं य लोक
मु य व े शेतीकामासाठी लागणा या ब ैलां या उपयोगासाठी गायी पाळत असत तस ेच
वतःची द ुधाची गरज भागिव यासाठी एकदोन हशी पाळत असत . दु धो पादन व
दु ध यवसाय हा या ंचा दु यम ह ेतू आहे. अपुरा चारा व अप ुरा खुराक या ंमुळे दूध देणारी
जनावर े िनकृ तीची रािहली . अलीकडील काळात गीर , शािहवाल , िसंधी, थरपारकर ,
ह रयाणा , ओंगोल, कां ेज या गा य या आिण िनलीराबी , मुरा, हैसाणा, जाफराबादी या
हश या जाती द ु धो पादनासाठी िस आह ेत. गायी व हश या एक ूण सं येपैक
हश ची स ं या अवघी ३०% आहे. तथािप एक ूण दु धो पादनाप ैक ५३% दूध हश च े
आहे. १९७० म ये भारतातील द ु धो पादन २ कोटी १३ लाख टन इतक े होते . यातील
९५ लाख टन गाय च े, १ कोटी १२ लाख टन हश च े व ५ लाख टन श े यांचे होते.
१९७३ –७४ म ये दु धो पादन २ कोटी ३० लाख टन झाल े. सरासरीन े एका हशीपास ून
एका द ु धकालात ५४० िल., तर गायीपास ून १७० िल. दूध िमळत े. पंजाब, गुजरात , उ.
देश व िबहार ही रा य े दु धो पादनात आघाडीवर आह ेत.
भारतात दळणवळणाची साधन े उपल ध झाली आिण ख ेड्यातून होणारा द ु धपुरवठा
शहरापय त पोचला .
५.३.६ भारतातील दु ध यवसायातील प रवत न :
गुजरातम य े यापारी त वावर द ूध गोळा कर याच े य न १९०६ या स ुमारास पोलसन
कंपनीने केलेले िदस ून येतात. या स ंघाचे मु य काया लय आण ंद येथे आह े. संघाचे
कामकाज आदश समजल े जाते व याम ुळेच ‘आणंद पॅटन ’ हे नाव िस झाल े.
भारतात सहकारी त वावर द ु धो पादन प ुरवठा करणारी पिहली सहकारी स ं था, खेडा
िज हातील द ु धो पादक स ंघ१९४७ म ये थापना झाली . बृह मुंबई दु ध योजना ही या
कारची भारतातील पिहली योजना म ुंबई या द ु धपुरवठ्याचा सोडिव या या ीन े
महारा रा य शासनान े दु धिवकास खा यामाफ त काया ि वत क ेली. मुंबईजवळ आर े येथे
अ यावत य ं साम ी बसिवल ेले दु ध ि यालय थापन कर यात आल े. या
ि यालया या श ेजारी २०,००० दूध देणारी जनावर े (गायी व हशी ) ठेव यासाठी
अ यावत प तीच े गोठे बांध यात आल े व हश या परवान ेधारक मालका ंना कमी
भाड्याम य े गोठे, ठरािवक दरान े चारा व ख ुराक िमळ याची सोय , पशुवै क य मदत इ .
सोयी उपल ध क न द ेऊन या ंना मदत क ेली मा यासाठी परवान ेधारका ंनी आपल े सव
उ पािदत द ूध योजन ेला िवकल े पािहज े, असे बंधन कर यात आल े. munotes.in
Page 51
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
51 क शासनान े १९६५ म ये रा ीय द ु धिवकास म ंडळ थापन क ेले. या मंडळाचा म ु य
उ ेश रा य शासना ंना आण ंद पॅटन या धत वर द ु ध पादका ंचे सहकारी स ंघ थापन
कर यास मदत करण े हा होता . या मंडळान े ‘ऑपर ेशन लड ’ नावाची योजना १९६८ –
६९ म ये आखणी क न या ची दु ध यवसाय महाम ंडळामाफ त काय वाही पण स ु केली
आहे.
‘ऑपर ेशन लड ’ या योजन ेचासुरवाती या ट याच े उि म ुंबई, िद ली , म ास आिण
कलक ा या चार शहरा ंचा रोजचा द ु धपुरवठा जा तीत जा त माणात रा य शासना ं या
दु धिवकास खा या ंमाफ त ामीण भा गातून गोळा करण े आिण याचा प ुरवठा या शहरा ंना
करणे यासाठी शहरा ंशी स ंल न अशी १८ क े िनवड ून याभागात िवश ेष वान े दु धो पादन
वाढिव याच े य न करण े हे आहे.
५.३.७ दु ध ि या व िवतरण :
दूध काढण े, यातील गाळ काढण े, पा रीकरण , एकिजनसीकरण या ि या तस ेच बोट ्ल
भरणे, बुचे लावण े इ. अनेक गो ी वय ंचिलत य ं ाने करण े. अलीकड े ही य ं ेही दूरिनयं ण
प तीन े चालिवली जातात . यामुळे िनयं क फलक पाह न या या आधारावर खोलीत
बसून दु ध ि यालयातील ब याच ि या एकच माण ूस क शकतो .यं ाने दूध व छ
करणे याच े पा रीकरण करन े. पा रीकरण झाल ेले दुध पुढे एकिजनसीकरण कर यासाठी
पुढे पाठवण े. पा रीकरणान ंतर थ ंड दूध बॉटलम य े वा काड बोडा या खो या ंम ये
वयंचिलत य ं ा या साहा यान े भरल े जाऊन लग ेच बुचे लाव याच े िकंवा खोक ब ंद
कर याच े कामही य ं ा या साहा यान ेच होत े. बॉटल अगर खोक न ंतर शीतकोठीम य े
साठिवण े . तेथून या िग हाइकाला घरपोच पाठिवण े िकंवा िवभागीय व त ुभांडाराम य े
पाठिवतात . १९६४ पासून बॉटल ऐवजी ल ॅि टक या िपश या ंचा वापर मोठ ्या माणावर
होऊ लागला आह े
काही द ु धशाळा ंम ये दुधातील मलई व ेगळी कर याची , आईस म , चीज, मलईय ु दूध
आिण इतर द ु धज य पदाथ बनिवणा या तस ेच गरज े माण े मलईच े माण राख ून काही
मािणत प ूण म असल ेले दुध िव करतात . उ पािदत द ूध गोळा करण े, यावरील
ि या व िवतरण या ंची यव थापन प ती बह त ेक िवकिसत द ेशांम ये वरीलवण ना माण े
थोडीफार साच ेबंद आह े.
५.३.८ दूध आिण दु धज य पदाथ :
दुधाचे आटीव द ूध, संघिनत गोड द ूध व द ुधाची भ ुकटी अस े कार उपयोगात आहेत
यािशवाय लोणी, तूप, ताक, दही, आईस म , चीज, योगट , केिफर, युिमस, बालका ंसाठी
खास द ु धा न, िमठाई .
एकोिणसा या शतका या उ राधा त शीतन त ं ा या गतीम ुळे दूध आिण द ु धज य पदाथ
गोठिव यात य ेऊ लागल े. याचा म ु य उ ेश दुधा या ह ंगामा या व ेळी दूध, संघिनत द ूध,
संघिनत मलईरिहत द ूध इ. गोठवून साठिवता य ेतात. दु धो पादनात घट झाली तर या
पदाथा चा उपयोग क न द ु ध यवसाय ि थर ठ ेव यास याम ुळे मदत होत े. munotes.in
Page 52
ामीण िवकास
52 ५.३.९ दुधाची िकंमत ठरिव याची प त :
भारताम य े रा यारा या ंतील द ुधा या िव या िक ंमती व ेगवेग या आह ेत पण
िवतरणासाठी रा य शासन खर ेदी क न न ंतर या द ुधाची िक ंमत ठरिव यासाठी रा या ंची
दु धमंडळे अि त वात आह ेत. क शासनाच े कृिषमं ालय , भारतीय द ु ध यवसाय
महामंडळ, रा ीय द ु धिवकास म ंडळ, रा य सरकारा ंची दु धिवकास खाती व महाम ंडळे
आिण द ु धो पादका ंचे सहकारी स ंघ इ. सं था द ु ध यवसायाच े धोरण , दु धो पादन , िवतरण ,
संशोधन , तं ान इ . दुगध यवसायाशी स ंबंिधत िवषया ंम ये काय करीत आह ेत.
५.३.१० यं साम ी :
बह तांशी य ं साम ी ज ंतुनाशक य े वाप न जाग ेवरच व छ कर यात य ेते. िनज तुक
कर यासाठी िविश दाब असल े या वाफ ेचा उपयोग मोठ ्या माणावर करतात . व
पदाथा चे वहन, हवे या दाबान े केले जात े. व पदाथा या ग ुणधमा चा िवचार क न ही
यं साम ी बनिव यात य ेते. दुधाशी पिश त होणार े भाग अलीकड े अग पोलादाच े बनिवल ेले
असतात . यं साम ीला चलश आिण उ णता िव ुत् श प ुरिव यात य ेते.
दु ध यवसायाम य े ामु यान े खालील य ं साम ु ी वापरली जात े.
1) एकिजनसीकरण कर याच े यं :
एकिजनसीकरणाम य े पंपा या साहा यान े दूध जा त दाबान े बारीक िछ े असल े या
तबकडीत ून जोरान े बाहेर काढल े जाते. यामुळे दुधातील म या गोिलका ंची मोडतोड
होऊन या ंचे आकारमान लहान होत े.
2) पा रीकरणाची यं साम ी :
दूध िविश तापमानापय त तापव ून या तापमनातच िविश काळ ठ ेवून नंतर व रत थ ंड
केले जाते.
3) िनज लीकरण व भुकटी कर याची यं साम ी :
िनज लीकरण हणज े दूध आटिवण े. दूध या भा ंड्यात तापत असत े या ब ंद भांडे हवा
िवरिहतक ेले जात े यामुळे कमी तापमानात द ुधातील पा याची वाफ क ेली जाऊन द ूध
आटिव याची ि या पार पडत े. या भा ंड्यातील द ुधाचे तापमन ५४·८° ते ६०° से. इतके
ठेवतात.
4) िश ण व संशोधन :
भारताम य े कणा ल (ह रयाणा ) येथील न ॅशनल ड ेअरी रसच व ब ंगलोर, मुंबई य ेथील
शाखा ंत तस ेच आणंद येथील ड ेअरी ट े नॉलॉजी इि टट ्यूटम य े पदवी व पद य ु र
िश णाची आिण अलाहाबाद , ह रंघाटा (कलक ा ) व मुंबई येथे पदिवका िश णाची सोय
आहे. यांिशवाय सव रा या ंतील क ृषी िव ापीठा ंशी स ंल न असल े या पश ुवै क य
महािव ालया ंतून तस ेचउ र द ेश येथील इंिडयन ह ेटनरी रसच इि टट ्यूट या
सं थेम येही या िश णची यव था आह े. नॅशनल ड ेअरी साय स ॲसोिसएशन या
सं थेमाफ तइंिडयन डेअरीम ॅन (मािसक ) व इंिडयन जन ल ऑफ डेअरी साय स ( ैमािसक )
ही िनयतकािलक े तस ेच नॅशनल ड ेअरी रसच इि टट ्यूटतफ डेअरी इक् टे श स
(मािसक ) व वािष क अहवाल िस कर यात य ेतात. munotes.in
Page 53
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
53 आंतररा ीय तरावर कॉमनव े थ य ूरो ऑफ ड ेअरी साय स अ ँड टे नॉलॉजी ही
ि टनमधील स ं था, डेअरी सोसायटी इ ंटरनॅशनल ही अम े रकेतील स ं था आिण
इंटरनॅशनल ड ेअरी फ ेडरेशन ही आ ंतररा ीय स ं था द ूध व दु ध यवसायाशी स ंबंिधत
िवषंयावरील स ंशोधन व त ं िव ा या ंची मािहती गोळा करतात आिण ती जगातील स ंशोधक
व शै िणक स ं था या िनयतकािलका ं ारे उपल ध क न द ेतात. इंटरनॅशनल ड ेअरी
फेडरेशन ही स ं था द ु ध यवसायाशी स ंबंिधत िवषया ंवरील स ंशोधाना ार े उपल ध होणा या
मािहतीची द ेवाणघ ेवाण हो यासाठी व द ु ध यवसाया या गतीसाठी दर चार वषा नी
जागितक प रषद भरिवत े.
५.४ सामािजक वनीकरण
५.४.१ तावना :
सामािजक वनीकरण हणज े पया वरणीय , सामािजक आिण ामीण िवकासाला मदत
कर या या उ ेशाने जंगलांचे यव थापन करण े, देखभाल करण े, तसेच जंगलतोड आिण
नापीक द ेशांचे पुनव सन करण े होय. "सामािजक वनीकरण " हा वा या ंश 1976 म ये द
नॅशनल किमशन ऑन ऍ ीक चरन े तयार क ेला होता . हा श द रा ीय वन आयोगान े
1976 म ये सामािजक वनीकरण यासाठी वापरला होता . मानवी ज ंगलतोड असल ेला
भाग िकंवा नागरी वसाहत या आसपास या जिमनीचा वापर झाड े लावण े यासाठी करण े हे
आयोगाच े मु य उि आह े.पया वरणीय फाय ासाठी आिण ामीण िवकासासाठी ओसाड
भागात वनीकरण करण े , वनांचे यव थापन करण े आिण वना ंचा िवकास करण े याला
सामािजक वनीकरण हणतात .
मानवी व यांजवळील सरकारी वनजिमनी ,महामाग , र या या कड ेला असल ेला
जिमनीचा भाग , नदी व काल या या काठावर असल ेला जिमनीचा भाग , सामाईक जमीन ,
सरकारी कचरा म ैदान इ िठकाणी व ृ ारोपण आिण या ंची लागवड करण े या धोरणात
अपेि त आह े.
५.४.२ सामािजक वनीकरणाची उि े:
१) ितकूल हवामान घटका ंपासून शेतीचे संर ण कर यासाठी पया वरण स ुधारणे.
२) घरगुती इंधन, ामीण घरा ंसाठी , पशुधनासाठी चारा या ंचा पुरवठा वाढवण े.
३) ामीण आिण शहरी लोकस ं ये या फाय ासाठी मनोर ंजक ज ंगले तयार करण े.
४) अकुशल कामगारा ंनासामािजक वनीकरणा या मा यमात ून नोकरी या स ंधी उपल ध
करणे.
५) भावी जमीन प ुनव सन करण े.
६) ामीण आिण शहरी लोका ंचे राहणीमान आिण जीवनमान उ ंचावण े.
५.४.३ सामािजक वनीकरणाच े फायद े:
१) लोबल वॉिम गिव लढा: munotes.in
Page 54
ामीण िवकास
54 झाडे वातावरणातील काब न डाय ऑ साईड शोष ून घे याचीमह वाची भ ूिमका बजावत
आहेत. झाडे काब न डायऑ साइड कमी करतात याम ुळे वातावरणात थ ंडावा राहतो
आिण याम ुळे ऊज चा वापर कमी हो यास मदत होईल .
२) माती स ंवध न:
झाडाची म ुळे माती ध न जिमनीची होणारी ध ूप रोख यास मदत करतात . नापीक
पृ भागावर सामािजकवनीकरणाम ुळे मोठ्या मा णात झाडा ंचीलागवड क ेली तर मातीची
धूप कमी हो यास मदत होईल . जािमनावरील झाडा या पानाचा वर या बाज ूला स ि य थर
तयार क न आिण मातीची ध ूप कमी क न माती सम ृ होईलव पाणी साठिव याची
मातीची मता वाढत े.
३) जैविविवधता वाढ ेल:
घनदाट जगलाम ुळे िविवध कारची जैविविवधता वाढीस लागत े उदा चा ंगली वाढल ेली झाड े
िविवध ाणी , झाडे, झुडपे, प ी, क टक इ याद साठी िनवास थान द ेतात तस ेच अ न
आिण िनवारा िनमा ण करतात .
४) हवेची गुणव ा स ुधार यास मदत :
झाडे हवेतील काब न डाय ऑ साईड शोष ून घेतात आिण ऑि सजन हव ेत सोडतात
यामुळे हवेम ये ऑि सजन च े माण वाढव यास झाड े मदत करता तस ेच अन ेक
कार या झाडा ंम ये औषधी ग ुणधम असतात याचा उपयोग रोगावरऔषध हण ुन
वापरता य ेते.
५) ऊज चे संवध न:
वन सवध न मुळे हवेत गारवा िनमा ण होतो याम ुळे वन े ातहव ेत थंडावा िनमा ण होतो व
यामुळे एअर क ंिडशनर वर होणारा खचा म ये बचत होईल . हणज े िवजेची मागणी कमी
होईल व उज चे संवध न होईल .
६) सामािजक लाभ :
सामािजक वनीकरण ह े उ ाना ं या मा यामत ून लोका ं या करमण ुक चे साधन बनत ेय
आिण यात ून लोका ंचे सामािजक जीवनमान उ ंचव यास मदत होत े, याचासमाजाला
फायदा होतो .
५.४.४ सामािजक वनीकरनाच े कार :
सामािजक वनीकरणाच े िविवध कार आह ेत, जे खाली स ूचीब आह ेत.
१) वै ािनक वनीकरण
२) शेती वनीकरण
३)सामुदाियक वनीकरण
४) कृषी-वनीकरण
५) िव तार वनीकरण munotes.in
Page 55
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण - १
55 १) वै ािनक वनीकरण :
नवीन िपक े आिण झाड े लवण े य ावर ल क ि त करण े याचा समाव ेश वै ािनक
वनीकरणातहोतो . वै ािनक वनीकरणाची िविवध उि े हणज े रका या भागात
झाडेलावण े, जंगलावर आधा रत उ ोगा ंसाठी क चा माल िमळवण े, रोजगारा या स ंधी
वाढवण े, उ च-गुणव े या जात च े लाकडाच े उ पादन आिण मातीच े संवध न व स ुिनि त
करणे यांचा समाव ेश होतो .
२) शेती वनीकरण :
शेती या स ंदभा तील िविश ह ेतूसाठी झाडा ंचे यव थापन करण े यामुळेपया वरण स ुधारणे,
माती, पा याची द ेखभाल होत े, अित र कमाई , जनावरा ंसाठी िनवारा आिण क ुरण दान
करणे श य होत े.
३) सामुदाियक वनीक रण:
थािनक लोका ं या मदतीन े वन िपका ंचे िनयोजन , यव थापन आिण कापणी करण े.
गावपातळीवरील वनीकरणाचा उप म आयोिजत करण े.
४) कृषी वनीकरण :
कृषी उ पादन े आिण क ृषी उ पादन आधारावर उ पादन कर या या उ ेशाने शेती आिण
वृ वाढव या या ि या ंचे आयोजन करण े. वनीकरणाची ही प त उ पादकता , आिथ क
फायद े, सामािजक प रणाम ,पया वरणीय व त ू आिण स ेवा वाढिव यात मदत करत े.
५) िव तार वनीकरण :
या कारत ज ंगलां या सीमा वाढ यास य न क ेले जातात हणज े पडीक जमीन नापीक
जमीन शासक य पडीक जिमनी , पंचायत या जिमनी , गावातील सामाईक गावरान
जिमनीवर झाड े लावण े यासारख े उप म क ेलेजातता .
५.४.५ सामािजक वनीकरण – कमतरता :
अ न स ुर ा आिण श ेती धो यात आणणा या ो साहना ं या ऐवजी श ेतजमीन
वनीकरणाकड े वळव यात आली आह े. अपुरीमािहती आिण अ ान ाम ुळे, सामािजक
वनीकरणासाठी व ृ ारोपणा ंनी अशा जातीची लागवड क ेली जी पया वरणासाठी अयो य
हो या.
छोट्या जिमनी या आकाराम ुळे, भारतीय श ेतकरी वार ंवार सामािजक वनीकरणाला िवरोध
करतात .
सामािजक वनीकरण होणार े उ पादन ह े कोण याही क ृषी िवमा योजन ेत समािव नाही
आिण या ंना िवपणन सहा य िमळत नाही . सरकार सामािजक वनीकरणाला ो साहन द ेते
पण खाजगी े यासाठी मया िदत मदत करत े. सामािजक वनीकरणाकड े शेतक या ंनी रोख munotes.in
Page 56
ामीण िवकास
56 उ प न द ेणारा यवसाय हण ून पािहल े पािहज े. कृषी वनीकरणाम ुळे रोजगार कमी झाला
आिण अन ुपि थत जमीनदारी वाढली .
५.४.६ सामािजक वनीकरण - भारतात
1980 या दशका या म यात जागितक ब ँक आिण य ुरोिपयन य ुिनयनया ं या आिथ क
पािठं याने भारतात सामािजक वनीकरणाला स ु वात झाली . वन स ंर ण आिण वनस ंवध न
करणे यासाठी मदत झाली .1988 या वन धोरण काय ान े सामािजक वनीकरणाला मदत
केली आिण ती एक लोक चळवळ बनली .
सामािजक वनीकरणाला ो साहन द ेणा या सरकारी काय मांम ये मनर ेगा, फॉरे ी
रसच , नैसिग क राखीव ज ंगले, वनमहो सव तस ेच पया वरण िदन आिण व यजीव स ाह
यांसार या जाग कता मोिहमा या ंचा समाव ेश होतो .
५.४.७ िन कष :
सामािजक वनीकरणाम य े कृषी वाढ आिण िवकासासा ठी अन ेक साधन े दान करत े.
सरकारी े , खाजगी े व इतर सव नाग रका ंनीिकंवा सव भागधारका ंनी िविवध
आ हाना ंना त ड द े यासाठी सामािजक वनीकरणाच े उप म राबव यासाठी िक ंवापुढाकार
घे यासाठी एक काम क ेले पािहज े.
५.५ सारांश
पशुधन मानवी जीवनात ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावत े मग त े यां या श ेतीसार या
आिथ क ि याकलापा ंशी स ंबंिधत असो िक ंवा या ंना सोबती दान कर याशी स ंबंिधत
असो. दु ध यवसायातही पश ुधन मह वाची भ ूिमका बजावत े, दु ध यवसायाम ुळे अमूल
सार या य ुिनटची थापना क न लाखो लोका ंना रोजगार उ पल ध झाला आह े. सामािजक
वनीकरण हणज े थािनक लोका ं या गरजा ंसाठी वन व त ूंचे उ पादन . सामािजक
वनीकरणाची म ु य क पना हणज े वन े ात राहणा या लोका ंना जंगलाचा वापर क न
रोजगार उपल ध क न द ेणे आिण याच बरोबर वनीकरणा या ि य ेतून जंगलाच े
आ छादनही वाढते.
५.६
िटपा िलहा
1) पशुधन अथ शा
2) दु धिवकास
3) सामािजक वनीकरण
munotes.in
Page 57
57 ६
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण – २
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ कृषी-आधा रत उ ोग
६.३ खादी व ामो ोग आयोग
६.४ ामीण अथ यव थ ेतील िव ान आिण त ं ानाची स यि थती
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.० उि े
कृषी आधा रत उ ोगा ं या सम या आिण उपाय जाण ून घेणे.
ामीण िवकासातील खादी व ामो ोग आयोग ची संक पना जाण ून घेणे.
ामीण िवकासातील िव ान आिण त ं ाना या अलीकडील िवकासाची मािहती घ ेणे.
६.१ तावना
या करणाम य े आप या द ेशातील क ृषी-आधा रत उ ो गांना भेडसावणा या सम या ंचा
अ यास क ेला आह े आिण याच व ेळी आपण अशा सम या ंचे िनराकरण िक ंवा उपाय पािहल े
आहेत. याचबरोबर खादी आिण ामो ोग आयोगान े (KVIC) ामीण िवकासात कोणती
भूिमका बजावली आह े हे देखील आ हाला समजल े. तसेच आ ही िव ान आिण
तं ाना या नवीनतम िवकासावर आिण आप या द ेशा या ामीण िवकासाम य े याची
भूिमका यावर ल क ि त क ेले आहे.
munotes.in
Page 58
ामीण िवकास
58 ६.२ कृषी आधा रत उ ोग
६.२.१ तावना :
भारतासार या क ृषी धान द ेशात क ृषी आधा रत उ ोगा ंना अन यसाधारण मह व ा
झाले आहे. तसेच शेतीवर अव लंबून राहणा या लोका ं या स ंखेत मोठ ्या माणात वाढ झाली
आहे . ामीण भागात श ेतीवर आधा रत उ ोग िनमा ण झाल े तर ामीण भागातील लोका ंना
उपजीिवक ेसाठी रोजगाराच े साधन उपल ध होईल आिण रोजगारासाठी शहराकड े जाणा या
लोकांचे माण कमी होईल .कृषी आधा रत उ ोगाम ुळे थला ंतराला आळाबस ेल व
ादेिशक िवषमता कमी होईल . सामािजक आिथ क, सां कृितक, प रवत नाची ि या िह
फ क ृषी आधा रत उ ोगाम ुळे श य आह े हण ून रा यातील श ेती आधा रत उ ोग
िवकासावर भर द ेणे मह वाच े आहे. कृषी उ ोगाम ुळे रोजगार वाढव ून लोका ं या उ प ना त
वाढ होत े व उपभोग वाढव ून राहणीमान स ुधारते आिण ामीण भागाचा कायापालटहो यास
मदत होत े. कृषी आधारीत उ ोग हणज े शेती या उ पादनावर ि या क न िविवध
कारच े उ पादन करणा या उ ोगा ंना कृषी आधा रत उ ोग हटल े जाते.
६.२.२ कृषी आधा रत उ ोगा ं या सम या :
१) क या मालाचा :
कृषी आधा रत उ ोगा ंनागुणव ादार क या माल प ुरेशा माणात ,यो य व ेळी, यो य
िठकाणीआिण यो य िकमतीलाप ुरवठा होण े गरज ेचे आहे .पण या उ ोगा ंनायो य कारचा
क या मालाचा प ुरेसा माणात , यो य व ेळी ,यो य िकमतीला , पुरवठा होऊ शकत
नाही.अखंिडत प ुरवठ्यामुळे बरेच उ ोग ब ंद पडतात .
२) भांडवलाची कमतरता :
कृषी आधा रत उ ोगा ंना सहकारी ब ँका, रा ीय ब ँका, यापारी ब ँका,व िव ीय स ं था
यां याकड ून दीघ कालीन िव ीय प ुरवठा कमी माणात उपल धहोतो . तसेच या उ ोगा ंना
बाजाराम य े पत कमी आह े याम ुळे बँकांकडून कज िमळिव यात अन ेक अडचण ना सामोर े
जावे लागत े याम ुळे अपुरा भांडवलाचा प ुरवठ्यामुळे हे उ ोग ब ंद पडतात .
३) उ पादनाची ज ुनीतं े :
कृषी उ ोगा ंम ये कालबा त ं ाचा वापर क ेला जात आह े याम ुळे उ पादन खच जा त
होतोआिणव या उ पादनाचा दजा चेखालावल ेला असतो याम ुळे हे उ ोग मोठ ्या
उ ोगा ं या पध त िटक ू शकत नाहीत कारण मोठ ्या उ ोगा ंम ये कमी खचा त दज दार
उ पादन क ेले जाते.
४) माला या िव ची सम या :
कृषी उ ोगाम य े जुना तं ां या वापराम ुळे उ पादनाचा दजा कमी आिण व त ुं या
िकमती जा त असतात याम ुळे या व त ु बाजारप ेठेत अिधक िकमतीला िव ची करतात munotes.in
Page 59
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
59 यामुळेिव ची सम याहो याची श यता असत े. तसेच जािहराती , िव स ंघटन, िव
इ. या अभावाम ुळे िव ची सम या िनमा ण होत े.
५) मोठ्या उ ोगांची पधा :
मोठ्या उ ोगात तयार होणा या व त ुं या िकमती आिण दजा कृषी उ ोगा ं या त ुलनेने
कमी आिण यो य असतात याम ुळे कृषी उधोगातील व त ूंना मागणी कमी आह े याम ुळे हे
उ ोग द ुद वाने पध त िटकू शकत नाहीत .
६) मोठ्या उ ोगा ंची पधा :
कृषी उ ोगात ून तयार होणा या व त ूचा दजा , गुणव ा आिण िकंमत िह मोठ ्या
उ ोगा या तुलनेत हलका , कमी आिण जा त अनु म असतो याम ुळे कृषी उ ोग मोठ ्या
उ ोग या पधा म येिटकू शकत नाहीत .
7) कराचा बोजा :
कृषी आधा रत उ ोगा या उ पादनावर क व रा य सरकार िविवध कारच े कर आकारत
असतात याम ुळे व तू या िकमती आणखी वाढतात व व त ूची मागणी कमी होऊन िव
घट होत े व नफा कमी होतो .
8) ाहका ंची मनोव ृ ी:
मोठ्या उ ोगा ंम ये तयार होणा या व त ू या आकष क असतात याम ुळे या व त ूकडे
ाहकवग मोठ्या माणात आकिष त होतात तस ेच मोठ े उ ोग जािहरातीवर मोठ ्या
माणात खच क न ाहका ंना भािवत करतात पण लघ ुउ ोगा ंना हा खच श यनसत े
यामुळे ाहक वग मोठ्या उ ोगा ं या उ पादनाकड े आकिष त होऊन क ृषी आधा रत
उ ोगा या उ पादनावर द ुल य कर तो.
9 ) अकाय म यव थापन :
कोण याही यवसायाम य े यव थापक हा अन ुभवी क ुशल, िशि त आिण अन ुभवी अस ेल
तर यवसायाच े यव थापन काय उ म , भावी आिण प रणामकारक होत े तसेच उ पादन
खच कमी होतो व त ूचा दजा सुधारतो . परंतु कृषी यवसायाम य े कुशल, अनुभवी
यव थापक य चाअभाव आह े, याचा उ ोगा ं या िवकासावर प रणाम ितक ूल प रणाम
होत आह े .
६.२.३ कृषी आधा रत उ ोगा ं या सम यावर उपायोजना :
अ) िव प ुरवठ्या या सोयी :
कोण याही उ ोगासाठी भा ंडवलाची आव यकता असत ेकारण भा ंडवल ह े उ ोगाची
संजीवनीच े काय करत असत े. रा यातील उ ोगा ंचा जलद गतीन े िवकास हो यासाठी रा य
शासनान े वेळेवर आिण प ुरेशा माणात िव प ुरवठा करणा या स ं थांची थापना क ेली
पािहज े अशा स ं था प ुढील माण े आहेत. munotes.in
Page 60
ामीण िवकास
60 1) महारा ा रा य िव महाम ंडळ :
रा यातील लघ ु व म यम उ ोगा ंना िव प ुरवठा करण े, यांना ो साहन द ेणे, रा यातील
औ ोिगक मागासल ेपणा व ाद ेिशक िवषमता कमी करण े या उ ेशासाठी महारा शासनान े
1 एि ल 1962 रोजी 'महारा रा य 'िव महाम ंडळाची थापना क ेली. हे महाम ंडळ लघ ु
व म यम उ ोगा ंना जमीन , इमारती , यं साम ी , उपकरण े यासारखी थावर मालम ा
खरेदी कर यासाठी दीघ कालीन िव प ुरवठा करतअसत े. वैयि क मालक या उ ोगा ंना
30 लाख पय ेपय त व मया िदत क ंप यांना 60 लाख पया ंपय त जा तीत जा त 10 वष
मुदतीची कज िदली जातात . या महाम ंडळान े 1962 ते 1990 पय त 34,091 उ ोग
घटका ंना 918 कोटी पयाची कज मंजूर केली व याप ैक 617 कोटी पय े कज वाटप
केले. 2000 -01 म ये या महाम ंडळाकड ून 68.63 कोटी पयाची कज मंजूर कर यात
आली व याप ैक य वाटप 47.12 कोटी पय े इतक े झाल े. या महाम ंडळा या
काया मुळे लघुउ ोगा या िवकासाला चालना िमळाली व रोजगारिनिम तीत वाढ झाली आहे
२) महारा लघ ुउ ोग िवकास महाम ंडळ:
सन 1962 म ये महारा लघ ुउ ोग िवकास महाम ंडळची थापना कर यात आली . या
महामंडळाच े मु य उ ेश पुढील माण ेआहेत:
1) लघुउ ोगा ंना ला गणारा क चा माल प ुरवठा करण े
2) लघुउ ोगा ंतील उ पािदत मालाला यो य बाजारप ेठ िमळव ून देणे
3) लघुउ ोगा ंतील माल साठवण ूक आिण हाताळणीसाठी यो य सोयी उपल ध क न
देणे,
4) लघुउ ोगा ंतील माल आयात -िनया तीक रता साहा य करण े.
5) ह तउ ोगा ंतील कारािगरा ंना मदत करण े.
6) लघुउ ोगा ंतील मालाचीिव साठी दश न आयोिजत करण े.
ब) औ ोिगक वसाहतीची थापना :
पायाभ ूत सुिवधां या अभावाम ुळे कृषी उ ोग िवकासात अडथळ े िनमा ण होतात . मोठ्या
शहराबरोबरच लहान शहराम य े अथवा गावपातळीवर औ ोिगक वसाहती थापन करण े
यामुळे उ ो गा या िवकासासाठी पायाभ ूत सोयी -सुिवधा उपल ध होतील या उ ेशाने
रा यात औ ोिगक वसाहती थापन कर याच े धोरण वीकारल े आह े. या औ ोिगक
वसाहतीप ुढील माण े आहेत.
1) महारा औ ोिगक िवकास महाम ंडळ:
रा यभरात औ ोिगक वाढ सा य कर यासाठी ,लघु औ ोिग क वसाहती थापन करण े,
िवकास क ाची थापना करण े आिण प ंचतारा ंिकत औ ोिगक वसाहतीची थापना
कर यासाठी 1 ऑग ट 1962 रोजी महारा औ ोिगक िवकास महाम ंडळाची थापना munotes.in
Page 61
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
61 कर यात आली . या महाम ंडळामाफ त अंतग त र त े, पाणी, वीजप ुरवठा व उ ोजकासाठी
अंतग त सेवा , पायाभ ूत सोयीनीय ु अशा औ ोिगक वसाहती िवकिसत क ेलेआहेत. माच
2010 म ये औ ोिगक घटका ंची सं या 33,355 इतक होती या ंची एकि त ग ुंतवणूक
53,792 कोटी पय े होती व या े ात 8.80 लाख रोजगार िनमा ण झाल ेहोते.
2) सहकारी औ ोिगक वसाहती :
रा य शा सन सहकारी औ ोिगक वसाहतीम य े लघु व कुषी आधा रत उ ोग थािपत
कर यासाठी भागभा ंडवल,तांि क मदत या मा यमात ून िविवध स ेवा उपल ध क न द ेत
आहेत. 30 नो ह बर 2010 रोजी रा यात सहकारी औ ोिगक वसाहतीची न दणीक ृत
सं या 142 इतक होती याप ैक 101 वसाहती काय रत आह ेत. काय रत वसाहतीम य े
7009 उ ोग घटक काय रत अस ून यात 123 लाख रोजगार िनमा ण झाल े आहेत.
क) िवभागीय िवकास महाम ंडळे:
रा या या सव भागाचा स ंतुिलत िवकास हावा यासाठी पि म महारा , कोकण मराठवाडा
िवदभ या भागासाठी िवभागीय महाम ंडळे थापन कर या त आली आह ेत. येक
िवभागातील उ ोजका ंना सवलती िमळा यात यासाठी महाम ंडळे तयार कर यातआली
आहेत ती िवभागीय िवकास महाम ंडळे पुढील माण े आहेत.
1) मराठवाडा िवकास महाम ंडळ:
औरंगाबाद , जालना , बीड, उ मानाबाद , लातूर, नांदेड, परभणी व िह ंगोली या िवभागातील
औ ोिग क िवकासाला गती द ेणे, तेथे उ ोगध ंदे सु करण ेयासाठी ेरणा द ेणे यासाठी
मराठवाडा िवकास महाम ंडळ थापना कर यात आली . सन 1967 - म ये मराठवाडा
िवकास महाम ंडळाची थापना कर यात आली अस ून या महाम ंडळाच े मु यालय
औरंगाबाद य ेथे आहे.
2) िवदभ िवकास महाम ंडळ:
चं पूर, भंडारा, ग िदया , यवतमाळ , गडिचरोली , बुलढाणा , अकोला , वािशम व अमरावती या
िवभागीय काय े ात उ ोगध ं ांना चालना द ेणे, मंजे िवदभा चा िवकास हावा यासठी
1970 म ये िवदभ िवकास महाम ंडळाची थापना कर यात आली अस ून या महाम ंडळान े
मु यालय नागप ूर येथे आहे.
3) कोकण िवकास महाम ंडळ:
िसंधुदुग , र नािगरी , रायगड व ठाण े यािवभगातील काय े ात आिथ क िवकास साधन े व
यासाठी शासना या व ेगवेग या योजना राबिवण े यासाठी कोकण िवकास महाम ंडळाची
थापना 1970 म ये कर यात आली अस ून या महाम ंडळाच े मु यालय म ुंबई येथे आहे.
4) पि म महारा िवकास महाम ंडळ:
पुणे, सातारा , सांगली, नािशक , अहमदनगर , सोलाप ूर, को हाप ुर,धुळे, जळगाव व न ंदुरबार
या िवभागातील उ ोगध ं ां या िवकासाला चालना द ेणे यासाठी सन 1970 म ये पि म munotes.in
Page 62
ामीण िवकास
62 महारा िवकास महाम ंडळाची थापना कर यात आली अस ून या चे मु य काया लय प ुणे
येथे आहे.
ड) िविवध क ृषी महाम ंडळे व मंडळाची थापना :
रा यातील क ृषी आधा रतउ ोगाचा िवकास हावा हण ून महारा शासनान े िविवध
महामंडळे व मंडळाची थापना क ेली आह े. ते पुढील माण े:
1) रा यातील खादी व ामो ोग उप माच े संघटन, िवकास व िव तार कर यासाठी
1962 म ये महारा खादी व ामो ोग म ंडळाची थापना कर यात आली अस ून
यामंडळाच े मु यालय म ुंबई येथे आहे.
2) रा यात क ृषी उ ोगाला चालना द े यासाठी सन 1965 म ये महारा क ृषी उ ोग
िवकास महाम ंडळाची थापना कर यात आली अस ून या महाम ंडळाच े मु यालय प ुणे
येथे आहे.
3) रा यातील व ो ोगा या सम या द ूर करण े आिण औ ोिगक ्या मागास भागात
न या कापड िगर या थापन करण े व आजारी िगर याच े पुनव सन करण े या उ ेशाने 6
स ट बर 1966 रोजी महारा रा य व ो ोग महाम ंडळाची थापना कर यात आली
असून या महाम ंडळाच े मु यालय म ुंबई येथे आहे.
६.३ खादी व ामो ोग आयोग
६.३.१ तावना :
भारतीय वात ं य-आंदोलनाचा एक भाग हण ून िव किळत झाल ेले लघु उ ोग स ंघिटत
कर याच े य न स ु झाल े. महा मा गा ंध या माग दश नाखाली व ेरणेनुसार १९२२ पासून
खादी उ ोगाला उ ेजन व ो साहन िमळ ू लागल े. नंतर खादीचा राजक य स ंघषा शी
असल ेला ढ स ंबंध कमी कर यासाठी अिखल भारतीय सिमतीह न व ेगळी अशी ‘अिखल
भारत चरखा स ंघ’ (ऑल इ ंिडया ि पनस असोिसएशन -आयसा ) १९२५ म ये थाप यात
आली . यानंतर १९३५ म ये ‘अिखल भारतीय ामो ोग स ंघटना ’ (ऑल इ ंिडया ि हल ेज
इंड ीज असोिसएशन -एआय ् हीए) थापन कर यात आली व ित याकड े हातान े भात
सडणे, तेलघा या चालिवण े, ताडगूळिनिम ती, मधमाशापालन व हातकागद बनिवण े हे
उ ोग सोपिव यात आल े. परंतु खादी व ामो ो गांचा िवकास १९४७ म ये वात ं य
िमळाल े ते हा ख या अथा ने भर द े यात आला . १९५० पासून भारतात खादी व
ामो ोगा ंवर अिधक भर द े यातयावा अस े िनयोजन आयोगाच े मत होत े यानुसार १९५१
या स ुमारास ‘अिखल भारत सव सेवा संघ’ या संघटनेने ‘अिखल भारतीय स ूत उ पा दक
संघटना ’ व ‘अिखल भारतीय ामो ोग स ंघटना ’ या दो ही स ंघटना ंचे काय वतः कड े
घेतले. भारत सरकारन े १९५३ म ये खादी व ामो ोग या ंचा िवकास कर यासाठी
‘अिखल भारतीय खादी व ामो ोग म ंडळ’ थापन क ेले. क सरकारन े १९५७ म ये
अिखल भारतीय खादी व ा मो ोग म ंडळाला स ंवैधािनक दजा िदला आिण एि ल १९५७
म ये खादी व ामो ोग आयोग ‘अिखल भारतीय खादी व ामो ोग म ंडळाची सव काय
वतः क लागल े. munotes.in
Page 63
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
63 ६.३.२ खादी आिण ामो ोगा ंची उि े:
१) खादी आिण इतर ामो ोगा ंचा िवकास :
ामीण उ ोगा ं या िवकासाची स ंभा यता ओळखत े आिण थािनक पातळीवर िक ंवा ामीण
तरावरील उप मा ंना ो साहन आिण िवकिसत कर याच े मौ यवान काय करत े.
2) रोजगार उपल ध क न द ेणे:
ामीण भागात िबगरश ेती िक ंवाशेतीत राबणा या लोका ंना रोजगारा या स ंधी िनमा ण
कर यासाठी थािन क पातळीवर उपल ध क चा माल आिण मानवी साधन े वापर यावर
भर द ेणे. ामीण िवकासाम य ेसहभागी इतर एज स सोबत सम वयकाची भ ूिमका बजावन े
याम ुळे रोजगारा या स ंधी िनमा ण हो यास मदत होईल .
3) आिथ क उि :
खादीच े िनयोजन , ो साहन आिण उ पादन तस ेच भारतातील ामीण आिण ामीण
उ ोगा ं या उभारणीसाठी सि यपण े काय रत करण ेहे आह े. िविवध काय म आिण
योजना ं या भावी अ ंमलबजावणीसाठीम ं ालयाकड ून िनधी ा करण े . देशा या आिथ क
िवकासाला मदत करणार े िव यो य व त ू तयार कर यास मदत करत े.
४) यापक उि :
गरीबा ंम ये आ मिनभ रता िनमा ण करण े आिण सश ामीण बनवण े हे याच े यापक उि
आहे
५) खादी व ामो ोगा ं या िवकासाच े काय म आख ून या ंची काय वाही करण े.
६) िव प ुरवठा, क ची साम ी , तांि क माग दश न, सुधा रत अवजार े व उपकरण े व
िवपणनस ुिवधा ा ंची यव था करण े.
७) सरकारी स ं था व न दणीक ृत सं था ा ंचे संघटन करण े
८) खादी व ामो उ ोगा ंसाठी िश णाची यव था करण े
८) खादी व ामो उ ोगा ंसाठी ता ंि क स ंशोधनास ो साहन द ेणे.
६.३.३ खादी व ामो ोगा ंचा िवकास :
१) थम पंचवािष क योजन ेत खादी व ामो ोग या ंचा िवकास क ृिषिवकासान ेच सा य
होईल अस े मान यात आल े.
२) दुस या योजन ेम ये रोजगारा या स ंधी वाढिवण े, कारािगरा ंचे जीवनमान उ ंचाव याचा
य न करण े व अशा रीतीन े ामीण अथ यव थ ेचे संतुलन साध ून ामो ोगा ंचा िवका स
साधन े. munotes.in
Page 64
ामीण िवकास
64 ३) चौ या योजन ेत खादी व ामो ोगतील कारािगरा ंची कौश य े सुधारणे, यांना ता ंि क
माग दश न करण े, चांगली अवजार े व साधन े आिण कज पुरिवणे यांसार या घटकावर
भर दे यात आला .
६.३.४ खादी व ामो ोगाची काय या ी :
खादी व ामो ोग आ योगा या अख यारात खालील २३ उ ोग य ेतात
(अ) (१) कापड उ ोग : खादी (सुती, लोकरी व र ेशमी) हातमागावर तयार करण े.
(ब) खा ा न ि या उ ोग : (२) धा ये व डाळी या ंवर ि या करण े (३) तेलघा या
चालिवण े (४) गूळ व खा ंडसारी िनिम ितउ ोग (५) ताडगूळ व ताडा पासून िविवध व त ू
बनिवण े. (क) जंगलावर आधारल ेले कुिटरो ोग : (६) आगप ेट्या बनिवण े (७) साबण तयार
करणे (८) लाखिनिम ती उ ोग (९) औषधी वन पती व फळ े जमिवण े (१०) बांबू व वेतकाम
(११) िडंक व राळ बनिवण े (१२) का या उ ोग . (ड) इतर उ ोग : (१३) हातकागद
बनिवण े (१४) मधुमि का पालन (१५) कुंभारकाम (१६) चम ोग (१७) का याख ेरीज
इतर धा या ंची िनिम ती (१८) शेण व इतर पदाथा पासून खत तयार करण े व िमथ ेन गॅस करण े
(१९) चुना िनिम ती (२०) लोहारकाम (२१) सुतारकाम (२२) फळांवर ि या करण े व
यांचे प रर ण करण े आिण (२३) ॲ युिमिनअमची भा ंडी व उपकरण े बनिवण े
६.३.५ खादी व ामो ोगाची संशोधन :
कारागीर , पय वे क व यव थापक या ंना यो य िश ण द ेणे, सुधा रत अवजार े व साम ी
गोळा क न ती उ पादका ंना सुलभ अट वर प ुरिवणे ही कामिगरीही खादी आयोगाकड ेच
आहे. खादी आिण ामो ो ग यां या िवकासासाठी आव यक ती स ंशोधन स ंघटनाही
आयोगान े उभारली आह े. वधा येथे आयोगान े ‘जमनालाल बजाज क ि य स ंशोधन स ं था’
चालिवली आह े. आयोगाकड ून अथ साहा य घ ेऊन अ ंबर ब ेलनी, अंबर चरखा , धुनाई
मोिडया , सुधा रत घा या व च या , हातान े चालिवता य ेईल अस े पोहे तयार कर याच े यं ,
खा त ेलिबया भरड याच े यं इ. िविवध य ं े चारात आली आह ेत. िशवाय गोबर ग ॅस
तयार करण े व याचा वापर करण े, अखा त ेलापास ून साबण बनिवण े व शा ीय प तीन े
मधमाशा पाळण े वगैरे बाबत तही आयोगान े पुढाकार घ ेऊन माग दश न केले आह े.
संशोधनाम ुळे व आयोगा या स ुधारणा ंमुळे ामो ोगा ंचे उ प न अलीकडील काही वषा त
दु पट िक ंवा ित पट झाल े आहे.
६.४ ामीण अथ यव थ ेतील िव ान आिण त ं ानाची स यि थती
भारतातील ामीण भागाम य े तांि क स ुधारणा आिण सव समाव ेशक वाढ ह े िवकास िब ंदू
आहेत. उ च आिण चा ंगली उ पादकता , सामािजक -आिथ क समानता , आधुिनक
तं ानाचा स ुसंवाद आिण शा त वाढ ह े रा ा या गतीच े आधार त ंभ मानल े आहेत.
भारत सरकारन े ामीण भागात राहणा या स ुमारे 900 दशल लोका ंसाठी िश णापास ून ते
आिथ क सा रता आिण क ृषी तं ानापय त सव िवकासा या योजना ंचीतयारी क ेली
आहे. ामीण भारता या फाय ासाठीविवकासासासाठीक आिण रा य सरकार
एकमेकां या सहकाया ने वाखाण याजोग े काय करता आह ेत. िडिजटल सा रता आिण munotes.in
Page 65
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
65 कनेि टि हटी यासार या त ं ाना या आधार े िमक बाजार पेठ अिधक मजब ूत केली आह े
. वरील मागा ने ामीण भागातील लोका ंना िशि त कर यासाठी आिण आिथ क ्या वत ं
िमळव यासाठी िव ान आिण त ं ानाण े एक चा ंगले यासपीठ दान क ेले आहे.
1) शेती:
भारता या एक ूण लोकस ं ये या ६५% लोकस ं या ामीण भारताम ये आहे. एि ल 2016
म ये, भारत सरकारन े रा ीय क ृषी बाजार (नॅशनल अ ॅि क चर माक ट) सु केले . हा
शेतक या ंसाठी एक ऑनलाइन ल ॅटफॉम आहे जो एक रा , एक बाजार धरतीवरती / या
आधारावर स ंपूण भारतातील क ृषी बाजारा ंना एकि त करतो . शेतकरी आिण यापा यांना
कृषी उ प न बाजार सिमती स ंबंिधत सव मािहती , शेतमाल आवक , खरेदी-िव यापार ,
याबाबत मािहती पाह यास मदत करत े, अशा कार े शेतक या ंना बाजारप ेठेतील सव म
िकंमत साठी बोली लाव यास मदत होत े. कृषी िवपणनाम य े एकसमानता राखण े,खरेदीदार
आिण िव ेते यां यातील मािहतीची िवषमता द ूर करण े हा यामागील उ ेश होता . या
उप मा या मा यमात ून 1000 पे ा जा त श ेतकरी व उ पादक स ंघटना या ंची न दणी
कर यात आली आह े.
2) पया यी ोत आिण शा त उपजीिवका :
ामीण भागातील प ु ष रोजगारा या स ंधी िमळव यासाठी शहरी भागा त मोठ ्या माणात
थला ंत रत होत आह े.पु ष थला ंतरामुळे शेतीचा फटका मिहला ंना सहन करावा लागत
आहे यांना आता वतःह न अ य ंत िमक भ ूिमका पार पाडा या लागतात , प रणामी
उ पादकता पातळी कमी होत े. यांना जमीन , िसंचन, पत,व बाजारप ेठेतील व ेशा या इ
घटका ं या मािहतीचा अभावालासामोर े/सामना करावा लागतो . धानम ं ी कृषी िस ंचाई
योजना या सार या योजना ं या मा यमात ून पया यी ोत उपल ध होत आह ेत.
३) आिथ क समाव ेशन :
देशा या आिथ का िवकासाम य े समाव ेशकतेला अन य साधारण मह व आह े. आधुिनक
मािहती आिण दळणवळण या ं या मदतीन े आिथ क व त ू व स ेवांचा िव तार करणार े
यासपीठ हण ून तं ान मह वाच े काय करत आह ेत िकंवा केले आहे.दुग म आिण द ुल ि त
देशाम य े व तू व सेवा समाजातील श ेवट या य पय त पुरव यातमह व प ूण योगदान ह े
तं ानाच े आह े. ामीण भागात आिथ क समाव ेशनासाठी त ं ाना या मत ेचा वापर
कर यासाठी भारत सरकारच े अनेक माग वीकारल े आह ेत. उदा डायर े ट ब ेिनिफट
ा सफर (DBT) , जन धन योजना , अटल प े शन योजना , आधार आयडी यासारख े
उप म राबवल े आहेत याम ुळे डुि लकेशन व होणारी फसवण ूक दूर केली आह े. पे शन
धारका ंना/ लाभा या ना िविवध योजना ंचालाभ ह ता ंतर करण े आिण आिथ क यवहारा ंम ये
पारदश कता व उ रदािय व वाढव यात या यासपीठाची मदत झाली आह े. जन धन
योजन े या मा यमात ून क , रा य आिण थािनक वरा य स ं थां य ांनी लाभा या या
खा यात सव सरकारी योजना ंचा लाभ पोहोचव यात वलाभ ह ता ंतरण कर यात मह वप ूण
गती क ेली आह े.
munotes.in
Page 66
ामीण िवकास
66 ४) िश ण :
आ मिनभ र भारत अिभयानाचा एक भाग हण ून, PM e -VIDYA नावाचा एक यापक
उप म स ु कर यात आला , जो सव -िडिजटल , ऑनलाइन आिण ऑन -एअर
ए युकेशनला जोडून िश णात िविवधमागा नी व ेश दान करत . याम य ेमािहती द ेणे
यासाठी िडिजटल साधन ेउभारण े, एक-रा , एक-िडिजटल - लॅटफॉम उप म आह े. या
मा यमात ून रा य े आिण क शािसत द ेशांम ये िश णासाठी िडिजटल पायाभ ूत सुिवधा व
उ च-गुणव ेची ई-साम ी िवतरीत करत े. वयम हा एक यातील भाग आह े.
तं ान स म ामीण िवकासासाठी सरकारी योजना :
१) ामीण भागासाठी ता ंि क गती करण े:
िश ण आिण िवकास काय म अ ंतग त िव ान -आधा रत वय ंसेवी सं था, तसेच ामीण व
इतर व ंिचत भागातील े ीय स ं थांना ो साहन आिण पालनपोषण कर यासाठी
दीघ कालीन आधार दान कर यासाठी मह वप ूण आिथ क मदत करण े हे आहे.
२) आयु मान भारत िडिजटल िमशन :
भारता या एकाि मक िवकास , िडिजटल आरो य स ेवा, पायाभ ूत सुिवधांना या ंना समथ न
दे यासाठी आव यक पायाभ ूत सुिवधा िवकिस त करण ेकाळाचीगरज आह े. आरो य स ेवा
उ ोगातील िविवध घटकामधील अ ंतर कमी कर यासाठी िडिजटल महामागा चा
मह वचावाटा आह े.
३) ई- म:
ई- म ह े कामगार आिण रोजगार म ं ालयान े अस ंघिटत कामगारा ंना लाभ द े यासाठी
िनमा ण केलेले एक यासपीठ आह े.
४) सामाईक स ेवा क :
अ याव यक साव जिनक स ेवा, सामािजक फायच े, आरो यस ेवा, िव , िश ण , कृषी सेवा
आिण द ेशातील ामीण व द ुग म भागात राहणा या नाग रका ंना िविवध यवसाय -ते- ाहक
यासाठी स ेवां दे याचे काय या सामाईक स ेवा क ामाफ त करतात . संपूण भारत मािहतीचा
महामाग आहे याम य े ादेिशक, भौगोिलक , भािषक आिण सा ं कृितक िविवधत ेची पूत ता
करते, सरकारला सामािजक , आिथ क आिण ता ंि क ्या समाव ेिशत कर याच े हेसामाईक
सेवा क ाचाउ ेश आह े.
ामीण भागात त ं ानाची थापना करताना काही उि े असतात ती प ुढील माण े:
1. खेड्यांम ये मािहती क े िह ामीण लोका ंना स म करतात .
2. मािहती त ं ानाची यो य स ंघटना आिण द ेखभाल करण े.
3. ामीण भागातील लोका ंचा शेती या िवकासासाठी त ं ान मदत करण े.
4. ४ मािहतीच े सात य , आधुिनक करण आिण सार या ंचे यो य एक ीकरणाचा करणे. munotes.in
Page 67
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
67 ामीण भागात त ं ाना या वापराच े अनेक फायद े आहेत:
1. समाजातील सामािजकता :
आिथ क ्या मागासल ेले घटक जस े क भ ूिमहीन कामगार , थला ंत रत कामगार आिण
झोपडप ीतील रिहवाशा ंना मदत आिण लाभ िमळ ूनदेणे यामुळेसमाजाम य े सामािजकता
िटकून राहत े.
2. उ पादकता वाढत े:
कृषी उ पादकता असो िक ंवा इतर कोण याही े ातील म िक ंवा उ पादनाची उ पादकता
वाढव यासाठी त ं ान मोठाआधार आह े .तं ाना या स ान े कमी कालावधीत अिधक
उ पादन क ेले जाते हणज ेतं ाना या स ान े उ पादनात एक ूण वाढ .
3. तं ाना या िवकासाम ुळे रोजगारा या अिधक स ंधी िनमा ण होतात :
4. वाटप आिण सामािजक समानता स ुलभ होत े.
5. लोकांना वावल ंबनस व ृ होतात .
6. य या जीवनाची ग ुणव ा स ुधारणे.
ामीण भागात त ं ाना या वापराच े े े
1. शेती -
शेतीम य े, तं ानाचा वापर क ेला गेला आह ेजिमनीचा यो य वापर करण े, पडीक जिमनीच े
पुनव सन करण े, प रचय द ेणे, नवीन पीक प ती , सुधा रत त ं ांचे िवतरण ,लागवड ,
सुधा रत िबयाणा ंचा वापर , कृषी अवजार े, िवपणन स ुिवधा आिण कापणी या प ात त ं ान
वापर श ेतीम य े केला आह े.
2. पशुसंवध न –
पशुधन, पशुपालन , दु ध यवसायात स ुधारणा , चारा प ुरवठ्यात स ुधारणा , चारा,
कु कुटपालन , मासे, सं कृती, दु धज य पदाथ इ. यवसायाम य े तं ानाचा वापर क ेला
जात आह े.
3. ामीण आिण क ुटीर उ ोग –
ामीण भागात त ं ानाचा िवकास ामीण अिभया ंि क या िपढीन े केला आह े. उ पादन या
मा यमात ून कलाक ृती, ह तकला आिण इतर उ पादन े वाढवली आह ेत.
4. आरो य –
आरो य े हे सवा त म ुख े ांपैक एक मानल े जाते. आरो य े ात त ं ानाचा भावी
वापर क ेला आह े, उदाहरणाथ , शु िप याच े पाणी , व छता , आरो य सेवांम ये सुधारणा ,
आिण कमी खचा त संतुिलत आहाराचा प ुरवठा. munotes.in
Page 68
ामीण िवकास
68 5. पाणी लघ ुिसंचन –
तं ाना या िवकासाम ुळे ामीण भागात भावी पाणी यव थापन णाली भावीरी या
काय रत आह े.पाणी साठवण ूक, पा याच े संवध न, पाणीप ुरवठा य ं णेची द ु ती आिण
देखभाल क रणे इ.
6. ऊजा –
सौर, पवन आिण जल उजा , या अ य उज चा ामीण भागात प रणामी स ु झाल े आहेत.
ामीण भागात याअ य उज चा मोठ ्या माणात वापर वाढला आह े.
7. ामीण ग ृहिनमा ण –
ामीण ग ृहिनमा ण हे असे े आह े यावर ल क ि त करण े आिण स ुधारणे आव यक
आहे. ामीण ग ृहिनमा ण धोरण े यासाठी अन ु योगाची े े िवकिसत करण े आव यक
आहे ामीण घरा ं या बा ंधकामाबाबत , रचना, बांधकाम आिण थािनक पातळीवर िक ंवा
ामीण भागात परवडणारी आिण व त घर े तयार करण े काळाची गरज आह े.
8. र ते आिण दळणवळण –
ामीण भागातील र त े आिण दळणवळण स ुिवधां या िवकासासाठी ामीण भागातील
मािहती आिण स ं ेषण त ं ानाची भ ूिमका मह वची आह े.
भारत हा ख ेड्यांचा द ेश आह े आिण भारताची स र ट क े लोकस ं या ख ेड्यांम ये
राहते,.िव ान आिण त ं ानातील गतीचा अ य तस ेच य पणे अनेक कार े ामीण
भागाला फायदा झाला आह े. कृषी े ातील व ै ािनक िनिव ा ामीण े ासाठी थ ेट
मह वा या आह ेत. दूरसंचार आिण र या ं या िव ताराच े पया यिह आह ेत. ामीण
भागासाठी त ं ानाच े उि लाभदायक रोजगार िनमा ण करण े, उ म घर े, िप याच े पाणी ,
व छता , िनमू लन, अपार ंप रक ऊज ला ो साहन द ेणे आिण िवश ेषत: दुग म भागा ंसाठी
िवक ि त ता ंि क-आिथ क णाली ार े मानवी फायदा करण े आव यक आह े.
समाजात गितमान बदल घडव ून आण यासाठी िव ान आिण त ं ान ही सवा त शि शाली
श आह ेत हे जगभर ओळखल े जाते. मानवी फाय ासाठी स ंबंिधत सव पैलूंवर िव ान
आिण त ं ानाचा यो य आिण स ु वापर करण े आिण इि छत सामािजक आिण आिथ क
प रवत न घडव ून आण ू शकतो .
६.५ सारांश
कृषी-आधा रत उ ोगा ंना मजब ूत मागणी , धोरण समथ न, उ म स ंधी आिण पधा मक
फायद े यासारख े फायद े िमळतात . दुसरीकड े, िनसगा तील मोसमी , कमी जमीन , नाशव ंत
उ पादन े, गुणव ा िनय ं णातील खराब दजा इ यादी आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े. खादी
ाम व उ ोग आयोगाची थापना द ेशात रोजगारा या स ंधी वाढवण े, रा ाला वावल ंबी
बनवण े आिण खादी व त ूं या उ पादना ंना ो साहन द े यासाठी कर यात आल े. . खादी
ामो ोग आयोगासमोर जागितक करणाम ुळे आंतररा ीय ँड्सकडून होणारी खडतर munotes.in
Page 69
ामीण अथ यव थ ेचे िविवधीकरण -२
69 पधा य ांसारखी िविवध आ हान े आह ेत. ामीण िवकासाम य े िव ान आिण त ं ानान े
नेहमीच मह वा ची भ ूिमका बजावली आह े, िव ान आिण त ं ानान े ामीण लोका ं या
जीवनात आरो य ि थती , जीवनश ैली, उ प न िनिम ती आिण उ पादकता वाढिव यात मोठा
बदल घडव ून आण यास मदत क ेली आह े. खत, पाणी िवतरण आिण वाहत ुक साठी
शेतीसाठी ऊजा आव यक असत े. तसेच ामीण औ ो िगक करण घडव ून आणण े आव यक
आहे.
६.६
िटपा िलहा .
1) कृषी-आधा रत उ ोग
2) खादी व ामो ोग आयोग
3) ामीण अथ यव थ ेतील िव ान आिण त ं ानाची स यि थती
६.७ संदभ
१) C. S. I. R. The Wealth of India , Industrial Products, Part III, New
Delhi, 1953.
२) C. S. I. R. The Wealth of India , Raw Materials, Vol. VI, Livestock
Supplement , New Delhi, 1970.
३) Farral, A. W. Engineering for Dairy and Food Products , New York,
1963.
४) Henderson, H. O. Reaves, P. M. Dairy Cattle Feeding and
Management , New York, 1960.
५) I. C. A. R. Handbook of Animal Husbandry , New Delhi, 1967.
६) McDowell, R. E. Improvement of Livestock Production in Warm
Climates , San Francisco, 1972.
७) National Dairy Development Board, Dairying in India , New Delhi,
1974.
८) Tracy, P. H. and Others, Dairy Plant Management , New York,
1958.
९) www.fao.org.
१०) www.economicsdiscussion.net .
११) www. vishwakosh.marathi.gov.in
१२) www. brainly.in
munotes.in
Page 70
70 ७
ामीण िवकास काय म – १
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ भारतातील ामीण िवकास काय मांचे िसंहावलोकन
७.३ ामीण भागात नागरी स ुिवधांची तरत ूद (PURA )
७.४ महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA )
७.५ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान (DAY-
NRLM )
७.६
७.० उि ्ये
ा घटका या अ यासान ंतर िव ा या ना पुढील गो ची मािहती होईल .
भारतातील ामीण िवकास काय म
ामीण भागात नागरी स ुिवधांची तरत ूद (PURA )
महा मा गा ंधी रा ी य ामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA )
दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान (DAY-NRLM )
७.१ तावना
ामीण िवकास ही ामीण भागात , अनेकदा त ुलनेने वेग या आिण िवरळ लोकस ं या
असल े या भागात राहणा या लोका ंचे जीवनमान आिण आिथ क क या ण सुधार याची
ि या आह े. ामीण िवकास क ृत चा उ ेश ामीण सम ुदायाचा सामािजक आिण आिथ क
िवकास करण े आहे. ामीण िवकास काय म ह े ऐितहािसक ्या थािनक िक ंवा ाद ेिशक
ािधकरण , ादेिशक िवकास स ं था, वयंसेवी सं था, रा ीय सरकार िक ंवा आ ंतररा ीय
िवकास स ं थांकडून टॉप -डाउन प दती होत े. ामीण िवकास हा श द क ेवळ िवकसनशील
देशां या सम या ंपुरता मया िदत नाही . िकंबह ना अन ेक िवकिसत द ेशांम ये ामीण िवकास
काय म अितशय सि य आह ेत. munotes.in
Page 71
ामीण िवकासकाय म –१
71 ामीण िवकासाचा उ ेश ामीण लोका ं या सहभागान े ामीण जीवन स ुधार याच े माग
शोधण े आहे, जेणेक न ामीण सम ुदाया या आव यक गरजा प ूण करता य ेतील. बाहेरील
य ला थािनक भागात चिलत असल ेली सं कृती, भाषा आिण इतर गो ी समज ू शकत
नाहीत . यामुळे ामीण जनत ेलाच या ं या शा त ामीण िवकासात सहभागी हायला हव े.
७.२ भारतातील ामीण िवकास काय मांचे िसंहावलोकन
२०११ या जनगणन ेनुसार, एकूण १२१कोटी लोकस ं येपैक स ुमारे ७०% हणज े ८३.३
कोटी लोक ामीण भागात राहतात . या ामीण लोकस ं येम ये मोठ्या माणात दा र ्य,
सा रता आिण उ प नाची िन न पात ळी, बेरोजगारीची उ च पातळी आिण खराब पोषण
आिण आरो य िवषयक सम या आढळ ून येतात. या िविश सम या ंचे िनराकरण
कर यासाठी , या ामीण लोका ं या जीवनाचा दजा सुधार यासाठी स ंधी िनमा ण
कर यासाठी अन ेक ामीण िवकास काय म राबिव यात य ेत आह ेत.
" ामीण िवकास " हा श द ामीण भागातील लोका ंचे जीवनमान स ुधार यासाठी ामीण
भागाचा सवा गीण िवकास आह े. ही एक ि या आह े जी ामीण लोका ं या िवश ेषत: गरीब
लोकां या जीवनमानात शा त स ुधारणा घडव ून आणत े. ामीण िवकास काय मांचा उ ेश
ग रबी आिण ब ेरोजगारी कमी करण े, आरो य आिण श ै िणक ि थती स ुधारणे आिण ामीण
लोकस ं ये या अ न , िनवारा आिण व या ंसार या म ूलभूत गरजा प ूण करण े हा आह े.
ामीण लोका ंची प रि थती स ुधार यासाठी , भारत सरकारन े महा मा गा ंधी रा ीय ामीण
रोजगार हमी कायदा (MGNREGA ), रा ीय सम िवकास योजना (RSVY ), इंिदरा
आवास योजना (IAY), संपूण ामीण यासार या योजना आयोगामाफ त काही योजना स ु
के या. रोजगार योजना (SGRY ), एकाि मक आिदवासी िवकास क प (ITDP ), धान
मं ी ाम सडक योजना (PMGSY ), एकाि मक बाल िवकास स ेवा (ICDS ), ामीण
भागातील मिहला आिण म ुलांचा िवकास (DWCRA ), इ. ामीण आिण शहरी लोका ंमधील
अंतर कमी कर यासाठी ज े असमतोल कमी कर यास आिण िवकास ि य ेला गती द े यास
मदत करावी असा या सव योजना ंचा उ ेश आह े..
वातं यो र काळात , सरकारला या ं या लोका ंची सामािजक आिथ क ि थ ती (SEC)
उ नत करायची होती ज े मु य व े वन उ पादन े आिण द ैनंिदन मज ुरीवर अवल ंबून होत े.
सरकारी ीकोनातील आणखी एक मह वाचा घटक हणज े ामीण लोकस ं येला कृषी
लोकस ं या हण ून थाियक करण े. महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा
२००५ , यांचे ौढ सद य अक ुशल हातान े काम कर यास इ छ ुक आह ेत अशा
कोण याही ामीण क ुटुंबाला आिथ क वषा त १००िदवसा ं या रोजगाराची हमी द ेते. हा
कायदा फ े ुवारी २००६ पासून सु वातीला २००िज ा ंम ये लागू झाला आिण न ंतर
२००८ -२००९ या आिथ क वषा पासून भारतातील सव ामीण िज ा ंम ये याचा िव तार
कर यात आला .
MGNREGA इतर ामीण रोजगार काय मां या जवळपास ५६वषा या अन ुभवान ंतर
आले आहे, यात क पुर कृत योजना आिण रा य सरकारा ंनी सु केले या योजना ंचा
समाव ेश आह े. म ये रा ीय ामीण रोजगार काय म (NREP ) १९८० -८९, ामीण munotes.in
Page 72
ामीण िवकास
72 भूिमहीन रोजगार हमी काय म (RLEGP ) १९८३ -८९, जवाहर रोजगार योजना (JRY)
१९८९ -९०,रोजगार हमी योजना (EAS) १९९३ -९९. जवाहर ाम सम ृ ी योजना
(JGSY ) १९९९ -२००२ , संपूण ामीण रोजगार योजना (SGRY ) २००१ , नॅशनल फ ूड
फॉर वक ो ाम (NFFWP ) २००४ .या काय मांपैक , SGRY आिण NFFWP
२००५ म ये NREGA म ये िवलीन कर यात आल े.
हा कायदा ट याट यान े लाग ू कर यात आला आिण २००७ -०८ म ये १३०िज ह े
जोड यात आल े. देशभरातील ६२५िज ा ंम ये पसरल े या UPA सरकार या म ुख
काय माम य े ामीण ग रबा ंची यश वाढ याची , ासदायक थला ंतर कमी कर याची
आिण ामीण भारतात उपय ु मालम ा िनमा ण कर याची मता आह े. तसेच, ते
सामािजक आिण ल िगक समानता वाढव ू शकत े कारण योजन ेतील २३%कामगार
अनुसूिचत जाती , १७%अनुसूिचत जमाती आिण ५०%मिहला आह ेत. २०१० -११ म ये,
NREGA काय थळावर ४१दशल क ुटुंबांना रोजगार िमळाला होता . ामीण भागातील
लोकांची यश स ुधार या या उ ेशाने हा कायदा आण यात आला , ामु यान े ामीण
भारतात राहणा या लोका ंना अध िकंवा अक ुशल काम , मग त े दा र ्यरेषेखालील असो
िकंवा नसो .
७.३ ामीण भागात नागरी स ुिवधांची तरत ूद (Provision of Urban
Amenities in Rural Areas - PURA )
७.३.१ थोड यात इितहास :
इ.स. २००३ या वात ं यिदनी प ंत धाना ं या घोषण ेचे अनुषंगाने, िनयोजन आयोगान े पुरा
योजना लाग ू कर यासाठी सरकार या म ंजुरीसाठी ताव सादर केला. या योजन ेला
जानेवारी २००४ म ये सरकारन े "त वतः " मा यता िदली . यानंतर, MoRD ने तीन
वषा या कालावधीसाठी (२००४ -०५ ते २००६ -०७) ायोिगक त वावर PURA योजना
सात ल टरम य े लागू केली. िदनांक १६/०३/२००६ रोजी झाल े या म ंि मंडळा या
बैठक त PURA योजनेची पुनर चना कर या या िनद शास मा यता द े यात आली . PURA
या ायोिगक ट याच े मू यमापन रा ीय ामीण िवकास स ं थेने (NIRD ) केले. ायोिगक
ट यात िशकल े या अन ुभवा या आधार े, ायोिगक ट याच े NIRD ने केलेले मू यमापन
आिण आिशयाई िवकास ब ँके या (ADB) तांि क सहा या या आधार े, PURA योजन ेची
पुनर चना कर यात आली आह े. पुनर िचत प ुरा योजन ेला ११ या प ंचवािष क योजन ेत
ायोिगक त वावर अ ंमलबजावणीसाठी शासनान े मा यता िदली आह े.
७.३.२ कत ये:
● धोरण माग दश क त व े ठरिवण े
● योजन े या अ ंमलबजावणी साठी खाजगी िवकासकाची िनवड करण े.
● DRDA ला िनधी जारी करण े.
● कामिगरीच े िनरी ण आिण म ू यांकन करण े. munotes.in
Page 73
ामीण िवकासकाय म –१
73 ७.३.३ सेवांची यादी :
● PURA योजन े या अ ंमलबजावणीसाठी माग दश क त व े तयार करण े.
● तपशीलवार क प अहवालाच े मू यमापन आिण मा यता करण े.
● DRDA ला िनधी जारी करण े.
● क पा ंना मंजुरी दे यासाठी क प िन ंग आिण मॉिनट र ंग किमटी (PSMC )
आंतर-मंि तरीय अिधकार ा सिमती (EC) क ीय तरावर ब ैठक बोलावण े.
● देखरेख / मू यमापन करण े.
● त ार िनवारण य ं णा राबिवण े.
ामीण भागात नागरी स ुिवधांची तरत ूद (PURA ) ही क ीय े ाची योजना आह े जी भारत
सरकार या ामीण िवकास म ं ालयान े (MoRD ), आिथ क यवहार िवभाग आिण ता ंि क
सहा यान े XI योजन े या उव रत कालावधीत प ु हा स ु केली आह े. आिशयाई िवकास ब ँक.
ामपंचायत आिण खाजगी े ातील भागीदार या ं यात साव जिनक खाज गी भागीदारी
(PPP) ेमवक अंतग त PURA योजना लाग ू कर याचा MoRD चा मानस आह े. या
योजन ेत ामीण पायाभ ूत स ुिवधां या िवकासाला आिथ क प ुन पादन उप मा ंसह
जोड याचा िवचार क ेला आह े आिण ामीण भागात PPP ारे पायाभ ूत सुिवधा आिण
सुिवधांची टोपली पोहोचव याचा हा पिहला य न आह े. ामीण पायाभ ूत सुिवधा िवकास
योजना ं या अ ंमलबजावणीसाठी आिण मालम ेचे यव थापन आिण स ेवां या िवतरणाम य े
खाजगी े ा या काय मतेचा उपयोग कर यासाठी एक व ेगळी ेमवक दान कर याचा हा
य न आह े. एकाि मक ामीण पायाभ ूत सुिवधा िवकास आिण यव थापनाम य े PPP
मधील हा कदािचत पिहलाच य न अस ेल.
७.४ महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA )
७.४.१ तावना :
रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा २००५ (िकंवा, NREGA मांक ४२, याच े नंतर
“महा मा गा ंधी रा ी य ामीण रोजगार हमी कायदा ”, MGNREGA ) असे नामकरण
कर यात आल े), हा भारतीय कामगार कायदा आिण सामािजक स ुर ा उपाय आह े याचा
उ ेश 'काम कर याचा अिधकार ' याची हमी आह े.
यांचे ौढ सद य अक ुशल म ॅ युअल काम कर यासाठी व े छेने काम करतात अशा
येक कुटुंबाला एका आिथ क वषा त िकमान १००िदवसा ंचा मज ुरीचा रोजगार द ेऊन
ामीण भागात उपजीिवक ेची सुर ा वाढवण े हे याच े उि आह े.
हा कायदा पिह या ंदा इ.स. १९९१ ये पी. ही. नरिसंह राव या ंनी मा ंडला. इ.स.
२००६ म ये संसदेत वीकारला ग ेला आिण भारतातील ६२५िज ा ंम ये याची
अंमलबजावणी स ु झाली . या ायोिगक अन ुभवावर आधा रत , १एि ल २००८ पासून munotes.in
Page 74
ामीण िवकास
74 NREGA म ये भारतातील सव िज ा ंचा समाव ेश कर यात आला . "जगातील सवा त
मोठा आिण मह वाका ं ी सामािजक स ुर ा आिण साव जिनक काय काय म" हणून
सरकारन े या काय ाच े वागत केले आहे. िवकास अहवाल २०१४ नुसार, जागितक ब ँकेने
याला " ामीण िवकासाच े उ कृ उदाहरण " हटल े आहे.
मनरेगाची स ु वात " ामीण भागात आजीिवका स ुरि तता वाढव ून आिथ क वषा त िकमान
१००िदवसा ंचा हमी मज ुरीचा रोजगार दान क न , यांचे ौढ सद य अक ुशल हा ताने
काम करतात अशा य ेक कुटुंबाला वय ंसेवी करण े" या उ ेशाने सु कर यात आल े होते.
मनरेगाचे आणखी एक उि आह े. िटकाऊ मालम ा तयार करण े (जसे क र त े, कालव े,
तलाव , िविहरी ). अज दारा या िनवास थानापास ून ५ िकमी या आत रोजगार उपल ध
क न ावा लाग ेल आिण िकमान व ेतन ाव े लागेल. अज के या या १५ िदवसा ं या आत
काम न िद यास , अज दारांना बेरोजगारी भ ा िमळ याचा ह क आह े. अशा कार े, मनरेगा
अंतग त रोजगार हा कायद ेशीर ह क आह े.
MGNREGA ची अंमलबजावणी ाम ु यान े ामप ंचायत नी करायची आह े. कं ाटदा रां या
सहभागावर ब ंदी आह े. पाणी साठव यासाठी पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण करण े, दु काळ
िनवारण आिण प ूरिनयं ण यासार या म -क ि त कामा ंना ाधा य िदल े जाते.
आिथ क सुर ा दान करण े आिण ामीण मालम ा िनमा ण कर या यित र , NREGA
पया वरणाच े र ण करणे, ामीण मिहला ंचे स मीकरण करण े, ामीण -शहरी थला ंतर कमी
करणे आिण सामािजक समानता वाढिव यात मदत क शकत े.
महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा , २००५ हा ७ स ट बर २००५ रोजी
अिधस ूिचत कर यात आला .
७.४.२ येय:
यांचे ौढ सद य अक ुशल हा ताने काम कर यासाठी वय ंसेवा करतात अशा य ेक
कुटुंबाला आिथ क वषा त िकमान १००िदवस मज ुरीचा रोजगार द ेऊन ामीण भागात
उपजीिवक ेची सुर ा वाढवण े हे मनरेगाचे उि आह े.
७.४.३ उि ्ये:
i) ामीण भारतात राहणा या सवा त अस ुरि त लोका ंसाठी रोजगारा या संधी उपल ध
क न सामािजक स ंर ण करण े.
ii) िटकाऊ मालम ेची िनिम ती, सुधा रत जलस ुर ा, मृदा संवध न आिण उ च जमीन
उ पादकता या ार े गरीबा ंसाठी उपजीिवक ेची सुर ा करण े.
iii) ामीण भारतातील द ु काळ िनवारण आिण प ूर यव थापन करण े.
iv) सामािजक ्या वंिचत, िवशेषत: मिहला , अनुसूिचत जाती (एससी ) आिण अन ुसूिचत
जमाती (एसटी) यांचे अिधकार -आधा रत काय ा या ि य े ारे स मीकरण करण े. munotes.in
Page 75
ामीण िवकासकाय म –१
75 v) िविवध दा र ्यिवरोधी आिण उपजीिवका उप मा ं या अिभसरणा ार े िवक ि त,
सहभागी िनयोजन मजब ूत करण े
vi) पंचायती राज स ं थांना बळकट क न तळागाळात लोकशाही मजब ूत करण े
vii) शासनाम य े अिधक पारदश कता आिण उ रदािय वावर प रणाम करण े अशा कार े,
मनरेगा हे सामािजक स ंर ण, उपजीिवका स ुर ा आिण लोकशाही सबलीकरणावर भाव
टाकून ामीण भारतातील सव समाव ेशक वाढ सुिनि त कर यासाठी एक शि शाली साधन
आहे.
७.४.४ मनरेगाची म ु य व ैिश ्ये:
ामीण क ुटुंबातील ौढ ज े अ कुशल अ ंगमेहनतीसाठी तयार आह ेत अशा सद या ंना ित
कुटुंब कमाल १००िदवस मज ुरी रोजगाराची कायद ेशीर हमी द ेते.
येक ामीण क ुटुंबाला मनर ेगा अ ंतग त न दणी कर याचा अिधकार आह े तसेच ते
िज ातील सव गावांना लाग ू आहे.
मनरेगा अंतग त न दणीक ृत य ेक कुटुंबाला जॉब काड न दणीसाठी अज िमळा यापास ून
१५ िदवसा ं या आत जॉब काड जारी क ेले जातात .
न दणीक ृत जॉब काड धारक गट /वैयि क अज देऊन रोजगार िमळव ू शकतात . मनरेगा
अंतग त नवीन काम म ंजूर कर यासाठी िकमान 10 नोकरी शोधणार े अज करतील .
गावापास ून ५ िकमी या काय े ात काम िदल े जाईल .
दान क ेलेले काम 5 िकलोमीटर या प ुढे अस यास , नोकरी शोधणा या ंना िकमान
वेतना या १०%अित र र कम हण ून िदली जा ईल.
मनरेगा काय ा ंतग त कामा ंची मागणी करणा या कुटुंबांना रोजगार उपल ध क न द े यात
अयश वी झा याब ल १ते ३०िदवसा ंसाठी िकमान व ेतना या २५% भरपाईचा द ैनंिदन
बेरोजगारी भ ा आिण वषा या उव रत कालावधीसाठी व ेतना या िन मी र कम ावी .
िकमान व ेतन अिधिनयम १९४८ अंतग त अिधस ूिचत रा या या िकमान व ेतन दरान ुसार
वेतन िदल े जाते. स याचा मज ुरी दर सव अकुशल कामा ंसाठी .११७/- आहे आिण .
१२०/- कुशल कामगारा ंसाठी आह े.
पु ष आिण मिहला ंसाठी समान मोबदला आह े.
पंधरवड ्या या आत मज ुरी ावी .
१/३ लाभाथ मिह ला असा यात .
काय थळावर ेच, िप याच े पाणी आिण सावली या ंसार या स ुिवधा प ुरवा यात .
munotes.in
Page 76
ामीण िवकास
76 ७.४.५ मनरेगाची स ि थती :
भारत सरकारन े चाल ू आिथ क वष २०२१ -२२ साठी अ ंदाजप का या ट यावर
मनरेगासाठी ७३,००० कोटी .ची वाढ क ेली आह े. ही २०२० -२१ या आिथ क वषा या
अंदाजप का या त ुलनेत ११,५०० कोटी अिधक आह े.
चालू आिथ क वष २०२१ -२२ म ये, ६.५१ कोटी लोका ंना रोजगार दान कर यात आला
आहे आिण मनर ेगाचे अंतग त १३०.९ कोटी प े ा जा त य -िदवसा ंची िनिम ती झाली
आहे.
काय मा या अ ंमलबजावणीसाठी चाल ू आिथ क वष २०२१ -२२ म ये
(२०/०७/२०२१ पय त) . ४१,१८७.०६ कोटी जारी कर यात आल े आहेत.
कायदा , जमीन , पाणी आिण झाड े यां या िवकासा ार े थेट शेती आिण स ंबंिधत ि याशी
संबंिधत मालम ा ं या िनिम तीसाठी ६०% खच अिनवाय करतो . चालू आिथ क वष
२०२१ -२२ म ये, आतापय त ७३% खच कृषी आिण स ंल न कामा ंवर झाला आह े.
७.५ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान
(DAY -NRLM )
७.५.१ तावना :
ामीण िवकासासाठी िविवध योजना राबिव या जातात . रा ीय ामीण उपजीिवका
अिभयान हा ामीण भागासाठी असाच एक सरका री उप म आह े. दीनदयाल अ ं योदय
योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान ह े नो ह बर २०१५ म ये आजीिवका –
NRLM ला दे यात आल ेले एक नवीन नाव आह े.
आजीिवका - रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान (NRLM ) हे भारत सरकार या ामीण
िवकास म ं ालयान े (MoRD ) जून २०११म ये सु केले होते.
दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान हा म ूलत: क
सरकारचा ग रबी िनवारण काय म आह े. भारत सरकार या ामीण िवकास म ं ालयान े
इ.स. २०११ म ये ‘आजीिवका – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान (NRLM )’ हणून
सु केले होते. याचे २०१५ सालाम य े दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण
उपजीिवका अिभयान DAY-NRLM असे नामकरण कर यात आल े.
ही योजना प ूव या वण जयंती ाम वरोजगार योजन ेची (SGSY ) सुधा रत आव ृ ी आह े.
काय मास जागितक ब ँकेचे अंशतः समथ न आह े.
ामीण ग रबा ंना शा त उपजीिवका साधन े आिण आिथ क सेवांम ये उ म व ेशा ार े यांचे
घरगुती उ प न वाढिव यास स म कर यासाठी भावी आिण काय म स ं था मक म ंच
तयार करण े हे याच े उि आह े. munotes.in
Page 77
ामीण िवकासकाय म –१
77 या यित र , ग रबा ंना अिधकार , साव जिनक स ेवा आिण इ तर ह का ंम ये सुधा रत व ेश
ा कर यास स म क ेले जाईल .
ग रबा ं या अ ंतिन िहत मता ंचा उपयोग करण े आिण या ंना अथ यव थ ेत भाग घ े यासाठी
ान, मािहती , साधन े, िव , कौश य े आिण साम ूिहक करण यासार या मता ंनी सुस ज
करणे हे िमशनच े उि आह े.
ही योजना ७कोटी ामीण गरीब क ुटुंबांना बचत गट (SHG ) आिण स ंघिटत स ं थां ारे
एक कर यासाठी आिण ८-१० वषा त या ंना उपजीिवक ेसाठी साम ूिहक आधार द े यासाठी
सु कर यात आली .
इ.स. २०२१ म ये, क ीय म ंि मंडळान े .चे िवशेष पॅकेज मंजूर केले होते. दीनदयाल
अं योदय योजना -रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान अ ंतग त पाच वषा या
कालावधीसाठी (आिथ क वष २०२३ -२४ पय त) ज मू आिण का मीर आिण लडाख या
क शािसत द ेशांम ये . ५२० कोटी म ंजूर झाल े.
हा िनण य ज म ू आिण का मीर आिण लडाखमधील सव क ायोिजत लाभाथ -क ि त
योजना ंचे कालब प तीन े साव ि क करण कर या या सरकार या उि ाशी स ुसंगत आह े.
दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयानाचा उ ेश -
"ग रबा ंसाठी मजब ूत तळागाळातील स ं था उभा न गरीब क ुटुंबांना फायद ेशीर वय ंरोजगार
आिण क ुशल व ेतना या रोजगारा या स ंधी उपल ध क न द ेऊन गरीबी कमी करण े,
याम ुळे यां या जीवनमानात शा त आधारावर ल णीय स ुधारणा होईल ."
७.५.२ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान ची
माग दश क त व े:
१. ग रबा ंना ग रबीत ून बाहेर पड याची ख ूप इ छा असत े आिण या ं या अ ंगभूत मता
असतात .
२. ग रबा ं या ज मजात मता ंना मु कर यासाठी , सामािजक एक ीकरण आिण मजब ूत
सं था आव यक आह ेत.
३. सामािजक एक ीकरणाला व ृ कर यासाठी आिण मजब ूत सं था तयार कर यासाठी
आिण स म कर यासा ठी, एक बा समथ न संरचना आव यक आह े जी समिप त
आिण स ंवेदनशील दो ही आह े.
४. ही ऊ व गामी गितशीलता ार े समिथ त आह े:
१. ान सार स म करण े
२. बांधकाम कौश य े
३. ेिडट ऍ स ेस
५. िवपणन व ेश
६. उपजीिवका स ेवा व ेश
munotes.in
Page 78
ामीण िवकास
78 ७.५.३ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान चीम ू ये:
सवा त गरीबा ंचा समाव ेश करण े, आिण य ेक ि य ेत या ंना अथ पूण भूिमका द ेणे
सव सं था आिण ि या ंम ये जबाबदारी आिण पारदश कता आणण े.
समुदाय आ मिनभ रता आिण वावल ंबन आणण े.
गरीबा ंकडे मालक असावी आिण या ं या सव सं थांम ये - िनयोजन , अंमलबजावणी
आिण द ेखरेख याम य े मह वाची भ ूिमका असावी .
७.५.४ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान ची म ुख
वैिश ्ये:
योजन ेची म ुख वैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
साव ि क सामािज क एक ीकरण : ामीण गरीब क ुटुंबातील िकमान एक मिहला सद य
(िवशेषत: सीमांत भागा ंवर जोर द ेऊन) वयंसहा यता गटा या न ेटवक म ये आणल े पािहज े.
गरीबा ंची सहभागा मक ओळख िनमा ण करण े.
सामुदाियक िनधी शा त स ंसाधन े हणून: हे गरीबा ंची आिथ क यव थापन म ता मजब ूत
कर यासाठी आह े.
आिथ क समाव ेश वाढवण े.
उपजीिवका िमशन तीन त ंभां ारे ग रबा ं या िव मान उपजीिवक े या स ंरचनेचा चार
आिण ि थरीकरण कर यावर ल क ि त करत े:
िव मान उपजीिवक ेचा िव तार क न आिण श ेती आिण िबगरश ेती या दो ही े ांम ये
उपजीिवक े या नवीन स ंध चा वापर क न अस ुरि तता कमी करण े आिण उपजीिवका
वाढवण े.
रोजगार कौश य े िनमा ण करण े
वयंरोजगाराला ो साहन द ेणे
या योजन ेचे आणखी एक मह वाच े वैिश ्य हणज े ते ामीण िवकास म ं ालया या इतर
सरकारी योजना ंसोबत अिभसरण आिण भागीदारीला उ च ाधा य द ेते. तसेच पंचायती
राज स ं थांशी संबंध जोड याचा य न क ेला आह े.
७.५.५ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान अ ंतग त
उपयोजना :
1) आजीिवका ामीण ए स ेस योजना (AGEY ):
ही योजना इ .स. २०१७ म ये सु कर या त आली . munotes.in
Page 79
ामीण िवकासकाय म –१
79 मागासल े या ामीण भागात साव जिनक वाहत ूक सेवा दे यास स म क न SHG या
सद या ंना पालक योजन तग त उपजीिवक ेचे पया यी ोत उपल ध क न द ेणे हे याच े उि
आहे.
ही योजना द ेशा या सवा गीण आिथ क िवकासासाठी द ुग म भागातील गावा ंना मह वा या
सुिवधा आिण स ेवांसह (आरो य , बाजारप ेठ आिण िश णात व ेश) जोड यासाठी
परवडणारी , सुरि त आिण सम ुदाय-िनरी ण ामीण वाहत ूक सेवा देते.
2) मिहला िकसान सशि करण योजना (MKSP ):
या उप -योजन ेचा मु य उ ेश कृषी े ात मिहला ंना या ंचा सहभाग आिण उ पा दकता
वाढव यासाठी प तशीर ग ुंतवणूक क न स म करण े हा आह े.
हा काय म ामीण भागातील मिहला ंसाठी क ृषी-आधा रत उपजीिवका िनमा ण आिण
िटकव ून ठेव याचा य न करतो .
इतर उि े हणज े घरांम ये अ न आिण पोषण स ुिनि त करण े, मिहला ंसाठी स ेवा आिण
िनिव ा ंम ये उ म व ेश स म करण े, मिहला ं या यव थापक य मता स ुधारणे इ.
3) टाट -अप ाम उ ोजकता काय म (SVEP ):
या उप -योजन ेचा उ ेश ामीण भागात टाट अपला ो साहन द ेणे आहे.
ही योजना ामीण टाट अ सशी स ंबंिधत तीन म ुख अडथळ े दूर करेल:
ान नसल ेली प रस ं था
गहाळ आिथ क प रस ं था
गहाळ उ मायन प रस ं था
SVEP ामीण गरीब त णा ंसाठी शा त वय ंरोजगारा या स ंध ची क पना करत े, यांना
बाजारप ेठेशी भावीपण े गुंतवून ठेव यास आिण थािनक पातळीवर स ंप ी िनमा ण
कर यात मदत करत े.
4) रा ीय ामीण उपजीिवका क प (NRLP ):
याची रचना 'संक पन ेचा पुरावा' तयार कर यासाठी आिण क आिण रा य तरावर मता
िनमा ण कर यासाठी , सव रा य े आिण क शािसत द ेशांना रा ीय ामीण उपजीिवका
अिभयान म य े जा यासाठी एक सोयी कर वा तावरण उपल ध कर यासाठी तयार क ेले
आहे.
munotes.in
Page 80
ामीण िवकास
80 ७.५.६ दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान नवीनतम
अ तन े:
आजादी का अम ृत महो सवाचा एक भाग हण ून, ४आिण ८ऑ टोबर २०२१ दर यान
ामीण िवकास . मं ालया या दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ा मीण उपजीिवका
अिभयान अ ंतग त १३रा या ंतील ७७िज ा ंम ये एकूण १५२िव ीय सा रता आिण स ेवा
िवतरण क सु कर यात आली .
िव ीय सा रता आिण स ेवा िवतरण क ांचा उ ेश आिथ क सा रता दान करण े आिण
बचत गट सद या ंना आिण ामीण ग रबा ंना आिथ क सेवा दान करण े सुलभ करण े आहे.
आिथ क सा रता आिण स ेवा िवतरण क ामीण भागातील वय ं-सहायता गट क ुटुंबां या
मूलभूत आिथ क गरजा ंसाठी वन - टॉप सो य ूशन/िसंगल िव ंडो िस टीम हण ून काम कर ेल.
ही क े िशि त क य ुिनटी रसोस पस न या मदतीन े, मु य वे ल टर ल े हल फ ेडरेशन
या तरावर बचत गट ार े यव थािपत क ेली जातील .
७.६
१. भारतातील ामीण िवकास काय म यावर चचा करा.
२. ामीण भागात नागरी स ुिवधांची तरत ूदी प करा
३. महा मा गा ंधी रा ीय ामीण रोजगार हमी कायदा याच े सिव तर िववेचन करा .
४. ‘दीनदयाल अ ं योदय योजना – रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान ’ याचे सिव तर
िववेचन करा .
munotes.in
Page 81
81 ८
ामीण िवकास काय म – २
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ रा ीय सामािजक सहा य काय म
८.३ लघु िव प ुरवठा
८.४ बचत गट
८.५ सारांश
८.६
८.० उि ्ये
रा ीय सामािजक सहा य काय माची सिव तर माहीती घ ेणे.
लघु िव पुरवठा िह संक पना समज ून घेणे.
बचत ग टािवषयी स ंपुण मािहती ा करण े व याचा अ ंमल कर याचा य न करण े.
८.१ तावना
तुत करणाम य े आपण रा ीय सामािजक सहा य काय ची उि े, घटक, तसेच
समािव पाच अ यासणार आहोत . तसेच लघु िव पुरवठ्याचे उ ेश, वैिश ्ये, मह व व
मह वा या लघ ु िव प ुरवठा स ं था या ंचा सिव तर अ यास करणार आहोत . याचबरोबर
बचत गटा ं या उगम , अथ , फायद े, आव यकता इ . बाबी व इतर अन ेक बाब चा द ेखील
अ यास करणार आहोत .
८.२ रा ीय सामािजक सहा य काय म (National Social
Assistance Program )
८.२.१ प रचय :
रा ीय सामािजक सहा य काय म हणज े रा ीय सामािजक सहा य काय म ज े िदनांक
१५ ऑग ट १९९५ रोजी स ु कर यात आल े. munotes.in
Page 82
ामीण िवकास
82 रा ीय सामािजक सहा य काय म या करणातील क आिण रा य सरकारा ंची समवत
जबाबदारी ओळख ून घटन े या अन ु छेद ४१ आिण ४२ मधील िनद शक त वा ं या प ूत ते या
िदशेने एक मह वप ूण पाऊल आह े. िवशेषतः, भारतीय रा यघटन ेचे कलम ४१ याला
बेरोजगारी , हातारपण , आजारपण आिण अप ंग व आिण इतर अपा गरजा ं या बाबतीत
या या आिथ क मता आिण िवकासा या मया देत नाग रका ंना साव जिनक सहा य दान
कर याच े िनद श देते.
८.२.२ रा ीय सामािजक सहा य काय माच े उि :
रा ीय सामािजक सहा य काय म हा एक सामािजक स ुर ा आिण क याणकारी
काय म आह े जो दा र ्य रेषेखालील क ुटुंबातील व ृ य , िवधवा , अपंग य आिण
ाथिमक पोटगी या म ृ यूनंतर शोक त क ुटुंबांना आधार दान करतो .
८.२.३ रा ीय सामािजक सहा य काय माच े घटक :
इ.स. १९९५ म ये रा ीय सामािजक सहा य काय माची थापना करताना तीन घटक
होते.
रा ीय वृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना (NOAPS )
रा ीय क ुटुंब लाभ योजना (NFBS ) आिण
रा ीय मात ृ व लाभ योजना (NMBS ). जी 1 एि ल 2001 रोजी ामीण िवकास
मं ालयाकड ून आरो य आिण क ुटुंब क याण म ं ालयाकड े ह ता ंत रत कर यात आली .
िदनांक १ एि ल २००० रोजी अ न पूणा योजना हण ून ओळखली जाणारी नवीन योजना
सु कर यात आली . या योजन ेचा उ ेश या य े नाग रका ं या गरजा प ूण कर यासाठी
अ न स ुर ा दान करण े हा आह े.
फे ुवारी २००९ म ये, इंिदरा गा ंधी रा ीय िवधवा िनव ृ ी व ेतन योजना (IGNWPS )
आिण इ ंिदरा गा ंधी रा ीय अप ंग व िनव ृ ी वेतन योजना (IGNDPS ) हणून ओळख या
जाणा या दोन नवीन योजना स ु कर यात आ या .
स या रा ीय सामािजक सहा य काय म म य े पाच योजना ंचा समाव ेश आह े, हणज े -
इंिदरा गा ंधी रा ीय व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना (IGNOAPS ),
इंिदरा गा ंधी रा ीय िवधवा िनव ृ ी वेतन योजना (IGNWPS ),
इंिदरा गा ंधी रा ीय अप ंग व िनव ृ ी वेतन योजना (IGNDPS ),
रा ीय क ुटुंब लाभ योजना NFBS ) आिण
अ नप ूणा .
munotes.in
Page 83
ामीण िवकास काय म –२
83 ८.२.४ पा ता आिण मदतीच े माण :
रा ीय सामािजक सहा य काय म अ ंतग त लाभ िमळिव यासाठी अज दार हा
सरकारन े िविहत क ेले या िनकषा ंनुसार दा र ्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबातील असण े
आव यक आह े. भारताच े. इतर पा ता िनकष आिण रा ीय सामािजक सहा य
काय मा या उपयोजना अ ंतग त क ीय सहा याच े माण खालील माण े आहे.
क ीय सहा य यित र , रा ये / क शािसत द ेश या ं या या माण े समान र कम
देतात:
● इंिदरा गा ंधी रा ीय व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना (IGNOAPS ):
यासाठीपा तावय ६०वष आहे. ६० ते ७९ वष वयोगटातील य साठी प े शन .
२००/- ित माह .८०वष आिण याह न अिधक वया या य साठी प े शन . ५००/-
ित मिहना आह े.
● इंिदरा गा ंधी रा ीय िवधवा िनव ृ ी वेतन योजना (IGNWPS ):
पा तावय ४०वष आह े आिण प े शन दरमहा . ३००/- आहे. वयाची ८०वष पूण
झा यान ंतर, लाभा या ला दरमहा . ५००/- िमळतील .
● इंिदरा गा ंधी रा ीय अप ंग व िनव ृ ी वेतन योजना (IGNDPS ):
िनवृ ीवेतनधारकाच े पा वय १८ वष आिण याह न अिधक आह े आिण अप ंग वाची
पातळी ८०% असण े आव यक आह े. ही र कम दरमहा . ३००/- आहे आिण
८०वषा चे झा यावर लाभा या ला . ५००/- दरमहा िमळतील .
● रा ीय क ुटुंब लाभ योजना (NFBS ):
. दोन कोटी इतक र कम िवज े याचा म ृ यू झा यास शोक त क ुटुंबाला एकरकमी मदत
हणून िदली जाईल . हे प क ेले आह े क म ृ यूची कोणतीही घटना (नैसिग क िक ंवा
अ यथा ) कुटुंबास मदतीसाठी पा बनव ेल. कुटुंबातील ी , जी गृिहणी आह े, ितलाही
यासाठी ‘भाकरी -िवजेता’ मानल े जाते. मृत गरीबा ं या क ुटुंबातील अशा िजव ंत सद या ंना
कौटुंिबक लाभ िदला जाईल , जे थािनक चौकशीन ंतर घराच े मुख अस याच े आढळ ून
आले. योजन े या उ ेशासाठी , "घरगुती" या श दात पती / प नी, अ पवयीन म ुले,
अिववािहत मुली आिण आि त पालक या ंचा समाव ेश अस ेल. अिववािहत ौढ य चा
मृ यू झा यास , कुटुंब या श दाम य े अ पवयीन भाऊ /बिहणी आिण आि त पालक या ंचा
समाव ेश अस ेल. अशा य चाम ृ यू - िवजे याचे वय १८वषा पे ा जा त आिण ६०वषा ह न
कमी असतानाच झाल े पािहज े. कुटुंबातील कमाव या या म ृ यू या य ेक करणात ही
मदत िदली जाईल .
munotes.in
Page 84
ामीण िवकास
84 ● अ नप ूणा योजना :
ित लाभाथ दरमहा १० िकलो धा य (गह िक ंवा ता ंदूळ) िदले जाते. या योजन ेचा उ ेश
IGNOAPS अंतग त उघड झाल े या पा व ृ य या गरजा प ूण कर यासाठी अ न
सुर ा दान करण े आहे.
८.३ लघु िव प ुरवठा
८.३.१ अथ :
लघु िव प ुरवठा हा एक माग आहे याम य े भारता या अिवकिसत भागा ंमधील लहान
यवसाय मालक आिण उ ोजका ंना कज , ेिडट, िवमा, बचत खा या ंम ये वेश आिण प ैसे
ह तांत रत क ेले जातात .
लघु िव प ुरवठा हणज े कमी उ प न असल े या य िक ंवा गटा ंना पुरिव या जाणा या
िव ीय स ेवांचा स ंदभ आहे य ांना सामा यत : पारंपा रक ब ँिकंग मध ून वगळ यात आल े
आहे. बह तेक लघ ु िव प ुरवठा स ं था लहान काय रत भा ंडवल कजा या व पात ेिडट
ऑफर कर यावर ल क ि त करतात .
८.३.२ या या :
लघु िव प ुरवठा ही ब ँिकंग सेवा हण ून प रभािषत क ेली जाऊ शकत े जी कमी उ प न
असल े या य ना िक ंवा गटा ंना तस ेच बेरोजगार लोका ंना िदली जात े यांना सामा यतः
िव ीय स ेवांम ये वेश नाही .
८.३.३ लघु िव प ुरवठ्याचे उ ेश:
लघु िव प ुरवठा ही एक ब ँिकंग सेवा आह े जी ब ेरोजगार िक ंवा कमी उ प न असल े या
य िक ंवा गटा ंना दान क ेली जात े यांना अ यथा िव ीय स ेवांम ये वेश नसतो .
माय ोफायना स लोका ंना वाजवी लहान यवसाय कज सुरि तपण े आिण न ैितक कज
दे या या प ती स ुसंगतपण े घे यास अन ुमती द ेते.
८.३.४ लघु िव प ुरवठाची म ुख वैिश ्ये:
लघु िव प ुरवठाची काही मह वाची व ैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
कज दार साधारणपण े कमी उ प ना या पा भूमीतून असतात
लघु िव प ुरवठा अ ंतग त घेतलेली कज ही सामा य तः लहान रकम ेची असतात , हणज े,
सू म कज
कजा चा कालावधी लहान आह े
लघु िव प ुरवठा कजा साठी कोण याही तारणाची आव यकता नाही
या कजा ची परतफ ेड सामा यतः उ च वार ंवारता वर क ेली जात े
बह तेक लघ ु िव प ुरवठा कजा चा उ ेश उ प न िनिम ती हा असतो
munotes.in
Page 85
ामीण िवकास काय म –२
85 ८.३.५ लघु िव प ुरवठाच े मह व :
आप या द ेशातील जवळपास िन या लोकस ं येकडे मूलभूत बचत खात े नाही. तथािप , या
िवभागाला आिथ क स ेवांची आव यकता आह े जेणेक न या ं या आका ं ा जस े क
मालम ेची उभारणी आिण जोखमीपास ून संर ण प ूण करता य ेईल.
लघु िव प ुरवठा आिथ क ्या कमक ुवत असल े या य ना भा ंडवलात व ेश दान
करते. जर लघ ु िव प ुरवठा स ं था समाजातील या वगा ला कज देत नसतील तर या गटा ंनी
िम िक ंवा कुटुंबातील सद या ंकडून पैसे उधार घ े याचा अवल ंब केला असता . जलद रोख
कज िकंवा पगारवाढ ( याला च ंड याजदर सहन करावा लागतो ) िनवड याची श यता
देखील जा त आह े.
लघु िव प ुरवठा गटा ंना या ं या यवसाया ंम ये ह शारीन े गुंतवणूक कर यास मदत करत े
आिण हण ूनच त े देशातील आिथ क समाव ेशा या सरकार या ीकोनाशी स ुसंगत आह े.
८.३.६ भारतातील िविवध कार या लघ ु िव प ुरवठा स ं था:
संयु दािय व गट (JLG) ...
बचत गट (SHG )...
ामीण ब ँक मॉड ेल. ...
ामीण सहकारी स ं था.
८.३.७ लघु िव प ुरवठा कजा साठी आव यक कागदप े:
लघु िव प ुरवठा कज िमळिव यासाठी आव यक कागदप े खालील माण े-
अज
पॅन काड , पासपोट ची त , रेशन काड
काया लया या प याचा प ुरावा
अज दार आिण सह -अज दार या ंचे पासपोट -आकाराच े फोटो
AOA /MOA /भागीदारी करारा या मािणत ती
परतफ ेडीचा ॅक रेकॉड
मागील दोनवषा चे लेखापरीि त आिथ क
मागील दोनवषा साठी भागीदार /संचालकांचा ITR
मागील सहामिह या ंचे बँक खात े िववरणप
या उपकरणा ंना िव प ुरवठा करायचा आह े यांना ोफॉमा बीजक
वक ल , लेख परी क , आिक टे ट आिण डॉ टरा ंसाठी - यावसाियक पा ता माणप े
munotes.in
Page 86
ामीण िवकास
86 ८.३.८ लघु िव प ुरवठावर टीका :
अनेकांनी लघ ु िव प ुरवठाच े कौतुक केले आहे, कारण हा ग रबीच े च स ंपवणे, उपेि त
घटका ंना मदत करण े, बेरोजगारी कमी करण े आिण या ंची कमाई श स ुधारणे हा प
माग आहे. तथािप , काही अ ंगांनी यावर टीकाही झाली आह े, कारण असा य ुि वाद क ेला
गेला क लघ ु िव प ुरवठाम ुळे ग रबी आणखी वाईट होते. माय ोफायना सच े काही
कज दार ही कज यांची िव मान कज फेड यासाठी िक ंवा या ं या म ूलभूत गरजा ंसाठी िनधी
दे यासाठी वापरतात ही व त ुि थती या य ुि वादा ंना बळकटी द ेते.
दि ण आि क ेसार या द ेशांम ये प रि थती अिधक ितक ूल आह े िजथे बह तेक लघु िव
पुरवठा कज मूलभूत गरजा ंसाठी कज दार घ ेतात. जे हा कज दार स ु वाती या कजा तून
नवीन उ प न िमळवत नाहीत , ते हा या ंनी पूव या कजा ची परतफ ेड कर यासाठी अिधक
कज घे याची स क ेली जात े. हे फ एका मोठ ्या कजा या साप यात अडकत े.
८.४ बचत गट
८.४.१ अथ :
भारतातील लघ ु िव प ुरवठाच े मुख व प ह े मिहला बचत गटा ंवर आधा रत आह े, जे
१०-२० सद या ंचे छोटे गट आह ेत. हे गट या ं या सद या ंकडून बचत गोळा क न या ंना
कज देतात.
बचत गट हा १०-२० य चा एकस ंध गट आह े जो गरज े या व ेळी एकम ेकांना बचत
कर यासाठी आिण अ ंतग त मदत कर यासाठी एक य ेतो.
८.४.२ भारतातील बचत गटा ंचा उगम आिण िवकास :
इ.स. १९७२ म ये वयंरोजगार मिहला स ंघटना या थापन ेपासून भारतातील बचत गटा ंचे
मूळ शोधल े जाऊ शकत े. याआधीही वय ं-संघटनाच े छोटे छोटे य न झाल े. उदाहरणाथ ,
इ.स. १९५४ म ये, अहमदाबाद या ट े सटाईल ल ेबर असोिसएशनन े िगरणी कामगारा ं या
कुटुंबातील मिहला ंना िशवणकाम , िवणकाम इ यादी कौश या ंचे िश ण द े यासाठी या ंची
मिहला शाखा थापन क ेली.
ईला भ , यांनी वय ंरोजगार मिहला स ंघटनाची थापना क ेली, यांचे उ प न
वाढव या या उ ेशाने िवणकर , कुंभार, फेरीवाल े आिण इतर अशा गरीब आिण
वयंरोजगार मिहला कामगारा ंना अस ंघिटत े ातील स ंघिटत क ेले.
नाबाड ने इ.स. १९९२ म ये बचत गट ब ँक िल ंकेज क पाची थापना क ेली, जो आज
जगातील सवा त मोठा लघ ुिव प ुरवठा क प आह े.
१९९३ सालापास ून, नाबाड ने भारतीय रझ ह बँकेत बचत गटा ंना बँकांम ये बचत ब ँक
खाती उघड याची परवानगी िदली . munotes.in
Page 87
ामीण िवकास काय म –२
87 वण जयंती ाम वरोजगार योजना सरकारन ेइ.स. १९९९ म ये ामीण भागात अशा
गटां या िनिम ती आिण कौश या ार े वयंरोजगाराला चालना द े या या उ ेशाने सु केली
होती. हे २०११ साली ‘रा ीय ामीण उपजीिवका अिभयान ’ म ये िवकिसत झाल े.
८.४.३ बचत गटा ंची काय :
● समाजातील गरीब आिण उप ेि त घटका ंची काय म मता रोजगार आिण उ प न -
उ प न कर या या े ात िनमा ण कर याचा य न करतात .
● यांना बँकांकडून कज िमळण े सामा यपण े कठीण जात े अशा लोका ंसाठी त े मु कज
देतात.
● पर पर चचा आिण साम ूिहक न ेतृ वा ार े संघष सोडवतात .
● ग रबा ंसाठी माय ोफायना स स ेवांचे मह वाच े ोत आह ेत.
● ग रबा ंपय त, िवशेषत: ामीण भागात पोहोच यासाठी औपचा रक ब ँिकंग सेवांसाठी एक
गो- ू हणून काम करतात .
● ग रबा ंम ये बचत कर या या सवयीला ो साहन द ेतात.
८.४.४ बचत गटा ंची गरज :
ामीण ग रबीच े एक म ुख कारण हणज े कज आिण िव ीय स ेवांचा अभाव िक ंवा मया िदत
वेश.
रंगराजन सिमती या अहवालात भारतातील आिथ क समाव ेशा या अभा वाची चार म ुख
कारण े अधोर ेिखत कर यात आली आह ेत. ती खालील माण े आहेत:
● संपाि क सुर ा द े यास असमथ ता
● कमकुवत ेिडट शोषण मता
● सं थांची अप ुरी पोहोच
● कमकुवत सम ुदाय न ेटवक
ामीण भागातील ेिडट िल ंकेजचा एक मह वाचा घटक हणज े भारतीय ख ेड्यांम ये
सामुदाियक न ेटवक चा सार .
ग रबा ंना कज उपल ध क न द े यात बचत गट मह वाची भ ूिमका बजावतात आिण ग रबी
िनमू लनासाठी ह े अ यंत मह वाच े आहे.
मिहला ं या स मीकरणातही या ंची मोठी भ ूिमका आह े कारण बचत गट आिथ क ्या दुब ल
घटकातील मिहला ंना सामािजक भा ंडवल उभार यास मदत करतात .
वयं-रोजगारा या स ंध ार े आिथ क वात ं य इतर िवकास घटक जस े क सा रता
पातळी , सुधा रत आरो यस ेवा आिण चा ंगले कुटुंब िनयोजन स ुधार यास मदत करत े. munotes.in
Page 88
ामीण िवकास
88 ८.४.५ बचत गटा ंचे फायद े:
● आिथ क समाव ेश -
परता या या आ ासनाम ुळे बचत गट ब ँकांना समाजातील गरीब आिण उप ेि त घटका ंना
कज दे यासाठी ो साहन द ेतात.
● उपेि तांचा आवाज -
वयंसहा यता गटा ंनी समाजातील अ यथा कमी ितिनिध व क ेले या आिण आवाजहीन
घटका ंना आवाज िदला आह े.
● सामािजक एका मता –
बचत गट ह ेह ंडा, म पान , अ पवयीन िववाह इ या दीसार या अन ेक सामािजक िवक ृत चे
िनमू लन कर यास मदत करतात .
● ी-पु ष समानता –
मिहला स मीकरण क न रा ाला ख या ल िगक समानत ेकडे ने यास मदत करतात .
● दबाव गट -
बचतगटह ेदबाव गट हण ून काम करतात या ार े सरकारवर मह वा या म ुद् ांवर काम
कर या साठी दबाव आणला जाऊ शकतो .
● सरकारी योजना ंची काय मता वाढवण े –
बचत गट ह ेसरकारी योजना ंची अंमलबजावणी आिण काय मता स ुधार यास मदत करतात .
ते सामािजक ऑिडट ार े ाचार कमी कर यास द ेखील मदत करतात .
● उपजीिवक ेचे पया यी साधन /रोजगार –
बचत गट लोका ंना यावसा ियक िश ण द ेऊन या ंची उपजीिवका कमव यास मदत
करतात , तसेच साधन े इ यादी द ेऊन या ंचे स याच े उदरिनवा हाचे ोत स ुधार यास मदत
करतात . ते शेतीवरील अवल ंिब व कमी कर यास द ेखील मदत करतात .
● आरो यस ेवा आिण ग ृहिनमा णावर प रणाम -
बचत गटा ंमुळे आिथ क समा वेशामुळे चांगले कुटुंब िनयोजन , बालम ृ यूचे माण कमी झाल े,
माता आरो य स ुधारल े आिण लोका ंना चा ंगले पोषण , आरो य स ेवा आिण घर े या ार े रोगांशी
लढ यास मदत झाली .
● बँिकंग सा रता –
बचत गट लोका ंना ामीण भागातील ब ँिकंग सा रता वाचव यासाठी आिण ो साहन
दे यासाठी ो सािहत करतात .
munotes.in
Page 89
ामीण िवकास काय म –२
89 ८.४.६ बचत गटा ं या सम या :
● बचत गट ही क पना सवा त गरीब क ुटुंबांपय त पोहोचव याची गरज आह े, जी स या
तरी तशी नाही .
● पु ष धान मानिसकता चिलत आह े जी अन ेक मिहला ंना पुढे ये यापास ून रोखत े.
● देशातील सहालाख ख ेड्यांम ये बँकां या सुमारे १.२ लाख शाखा ामीण भागात
आहेत. बँिकंग सुिवधा आणखी वाढव याची गरज आह े.
● अशा गटा ं या काया चा िटकाऊपणा आिण ग ुणव ा स ंशया पद आह े.
● देशभरातील बचत गटा ंसाठी द ेखरेख क थापन कर याची गरज आह े.
● बचत गट पर पर िव ासावर काम करतात .
८.५
१. लघु िव पुरवठा हणज े काय त े प करा .
२. बचत गटा ंचे फायद े प करा .
munotes.in
Page 90
1 ÿijपिýकेचा नमुना (केवळ IDOL ¸या िवīाÃया«साठी) TYBA SEM VI (अथªशाľ) - सवª सहा पेपसªसाठी वेळ: 3 तास एकूण गुण: १०० कृपया तुÌहाला योµय ÿijपिýका िमळाली आहे का ते तपासा. सूचना: १. सवª ÿij अिनवायª आहेत. ÿij ø. ५ मÅये (अ) व (ब) उप ÿijांमधील कोणताही एक उप ÿij सोडवा. २. उजवीकडील आकडे पूणª गुण दशªवतात. 3. ÿादेिशक भाषेत उ°र देणाöया िवīाÃया«नी शंका असÐयास पेपर¸या मु´य मजकुराचा इंúजीमÅये संदभª īावा. 4. आवÔयक तेथे नीटनेट³या आकृÂया काढा. ÿ १. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ २. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ 3. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ४. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ५. खालीलपैकì कोणÂयाही दोहŌवर थोड³यात िटपा िलहा. २० अ) ब) क) ड) िकंवा ब) खालील बहò पयाªयी ÿijांसाठी योµय पयाªय िनवडा. (20 बहò पयाªयी ÿij) २० *********** munotes.in