Page 1
1 १
भारतीय म बाजार
घटक रचना :
१.0 उि ्ये
१.१ तावना
१.२ म बाजाराची स ंक पना
१.३ म बाजाराची व ैिश य े
१.४ बालमज ूर
१.४.१ बालमज ूर
१.४.२ बालमज ुरीचा अथ
१.४.३ बालमज ूरांचे वग करण
१.४.४ भारतातील बालमज ूरीचे व प
१.४.५ बाल मजूरा या सम या
१.४.६ बाल कामगार उपाय
१.५ ी मजूर
१.५.१ ी मजूरां या सम या
१.५.२ ी मजूरां या सम य ेवर उपाययो जना
१.६ म बाजारातील सुधारणा
१.७ सारांश
१.८
१.0 उि ्ये ( OBJECTIVES )
म बाजार संक पना सादर करणे.
म बाजारा या वैिश ्यांचा अ यास करणे.
बालमजूर आिण ी मज ूर या संक पना ंचा अ यास करणे.
भारतातील कामगार सुधारणा ंचा अ यास करणे.
munotes.in
Page 2
औ ोिगक व म
अथ शा – II
2 १.१ तावना ( INTRODUCTION )
म बाजार हणज े असे िठकाण क ज ेथे मालक व कामगार या ं यात पर पर स ंवाद घड ून
येतात . म बाजारात उ क ृ कामगारा ंना कामावर घ े यासाठी पधा करतात . कामगार ह े
समाधानकारक नो करी िमळिव यासाठी पधा करतात . म बाजारात इतर व त ू माण ेच
मा या सेवेची खर ेदी िव क ेली जात े, परंतु या दोघांम ये फार मोठी तफावत आह े. म
बाजार हा क े हाही प रप ूण नसतो . व तू या उ पादनासाठी आिथ क िव ेषणात प ुढील
घटक मह वाच े आहेत. यात भ ूिम, म, भांडवल व स ंयोजक या ंचा समाव ेश होतो . यापैक
म व संयोजक ह े घटक मानवाशी स ंबंिधत आह ेत. म ह े शारी रक , बौि क व कौश यप ूण
काया शी संबंिधत अस ून हा उ पादनाचा सजीव व ि याशील घटक आह े . अथ शा ाम य े
म ही स ंक पना अिधक यापक व पाची आह े. आिथ क िकंवा मौि क लाभा या अप े ेने
केलेली कृती हणज े म होय . आिथ क िवकासा या ि य ेत म बाजारास ख ूपच मह व
आहे. कारण मज ुरांचा पुरवठा आिण मागणी या ंचा संबंध येतो. म बाजार ही वय ंिनयमन
यं णा असत े. सव बाजारप ेठात वय ं िनयमनाच े त व लाग ू पडत े. यामधी ल सव समाव ेशक
घटक हणज े पुरवठा, मागणी व िक ंमत होय .
१.२ म बाजाराची स ंक पना (CONCEPT OF LABOUR MARKET )
या ि य ेने एखा ा िविश कार या माचा प ुरवठा व यासाठी असणारी मागणी
यां यात समतोल िनमा ण होतो िक ंवा समतो ल िनमा ण कर याचा य न होतो , यास
मबाजार अस े हटल े जाते. म बाजारात माची मागणी व माचा प ुरवठा या ं याम ये
समतोल िनमा ण कर यात य ेतो. म बाजाराती ल वत न, व तू व सेवा बाजारा पे ा िभ न
असत े. बाजारािवषयी सामा यतः अस े हटल े जात े क िविश कार या मासाठी
असणारी मागणी व या माचा प ुरवठा या ं यात समतोल था िपत कर याची जी ि या
होते, यास िमकाची बाजारप ेठ अस े हटल े जाते .
" या ि य ेने एखा ा िव िश कार या माचा प ुरवठा व यासाठी असणारी मागणी
यां यात समतोल िनमा ण होतो िक ंवा समतो ल िनमा ण कर याचा य न होतो , यास म
बाजारप ेठ हणतात ." म बाजार ही अशी जागा आह े िजथ े कामगार आिण कम चारी
एकमेकांशी स ंवाद साधतात . म बाजारप ेठेत मालक हा सव म कामगार कामावर
घे याचा य न करतो आिण िमक उ म समा धान िमळिव यासाठी पधा करतात .
अथ यव थ ेतील म बाजार माची मागणी आिण माचा प ुरवठा यां याशी स ंबंिधत काय
करतो . या बाजारात माची मागणी ही प ेढ्यांकडून िकंवा उ ोगस ं थांकडून माला य ेणारी
मागणी असत े, तर माचा प ुरवठा हा िमका ंकडून माचा क ेला जाणारा प ुरवठा असतो .
बाजारातील माची मागणी आिण माचा प ुरवठा सौदाश न े भािवत होतो .
सव साधारणपण े असे हणता य ेईल क िविश कार या मासाठी असणारी मागणी व
या माचा प ुरवठा या ं यात समतोल था िपत कर याची जी ि या होत े, यास म
बाजारप ेठ अस े हणतात .
अमे रकन म िवभागा या मत े, ' या भौगोिलक े ात राह याच े िठकाण न बदलता
कामगार रोजगार सहज बदल ू शकतात अशा आिथ क ्या एका म भौगोिलक द ेशास munotes.in
Page 3
भारतीय म बाजार
3 माची बाजारप ेठ अस े हणतात . 'नाममा बाजारात िमक माच े पैसे शोधतात आिण
िनयो ा इ छ ुक िमक शोधता त आिण व ेतनदर िनि त क ेले जातात . म बाजार हा
या ी या ीन े थािनक , रा ीय िक ंवा अगदी आ ंतररा ीय पातळीचाही अस ू शकतो .
य यवहारा या ीन े मा या बाजाराची भौगोिलक या ी हा मह वाचा घटक ठरतो .
हणूनच िव ेषणा या यावहा रक मया दा ल ात घ ेवून अस े हणता य ेईल क , या
भौगोिलक े ात िविश कारच े िमक व मालक मश ची खर ेदी आिण िव करतात ,
यास म बाजारप ेठ असे हणतात .
१.३ म बाजाराची व ैिश य े (CHARACTERISTICS OF LABOUR
MARKET )
व तू बाजाराप े ा म बाजाराची ल ण े वेगळी असतात . म बा जार ही एक अशी ि या
आहे क , िविश कार या िमका ंचा पुरवठा आिण मागणी या ं यात समतोल िनमा ण केला
जातो. म बाजाराची व ैिश य े पुढील माण े आहेत .
१. वेतन िनि ती :
म बाजाराच े मूलभूत व आव यक व ैिश य हणज े वेतन िनि ती होय . म स ंघटना ंचे
अि त व नस यास म खर ेदी करणारा उ ोजक हा व ेतन ठरिवतो , परंतु व तू बाजारात
सव साधारणपण े िव ेता व त ूची िकंमत ठरिवतो . म बाजारात काही ठरािवक काळासाठी
माच े वेतन ि थर राह याची व ृ ी असत े. उ ोजकाला य ेक मा या मागणी -
पुरवठ्यातील बदलान ुसार व ेतनात बदल होव ू नये, असे वाटत े.
२. िमक आिण उ ोजक स ंबंध :
व तू बाजारासारख े म बा जाराती ल सहस ंबंध ता प ुरते नसतात , िमक आिण उ ोजक
यां यातील स ंबंधात यि गत घटक मह वाच े असतात याउलट व त ू बाजारात व ैयि क
घटका ंकडे दुल केले जाते .
३. अपूण पधा :
म बाजारप ेठ व व त ू बाजा रपेठ याम य े पूण पधा असत े, अशी सनातनवादी
अथ शा ांनी मा ंडणी क ेली. असे असल े तरी य यवहारा त पूण पधा कधीच
आढळत नाही . म बाजारप ेठेत अप ूण पध ची वैिश य े िदस ून येतात. भारतासार या
िवकसनशील द ेशात तर मा या बाजारप ेठेत अप ूण पधा मोठया माणावर आढळत े.
४. थािनक व प :
माची मागणी आिण माचा प ुरवठा एखा ा द ेशापुरता मया िदत अस याच े िदसत े.
िमक ह े अलविचक व पाच े असतात . ते एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी िक ंवा एका
उ ोगात ून दुस या उ ोगात जा यास सहसा तयार नसतात उ पादकाला आप या
उ ोगासाठी िविश कार या िमकाची आव यकता असत े, उ पादक असा िमक
थािनक बाजारप ेठेतून िनय ु कर याचा य न करतो . munotes.in
Page 4
औ ोिगक व म
अथ शा – II
4 ५. म बाजारात अिधक ग ुंतागुंत :
म बाजारात व त ू बाजाराप े ा अिधक ग ुंतागुंत असत े. व तू बाजारात , कांदे पुणे बाजारात
िव क ेले िकंवा िद ली बाजारात िव केले, तर िव े यासाठी फारसा फरक असत नाही .
परंतु हे म बाजारा तील मानवी िमकासाठी लाग ू नसत े. कोणताही यवसाय िक ंवा
िकतीही मौि क व पाचा मोबदला असो य ेक िमकाला अस े वाटत े क , आप याला
स य वागण ूक व गौरव , ित ा या बाबी कामा या िठकाणी आद रपूव क िमळण े आव यक
आहे .
६. अथ यव था िव तार :
अथ यव थ ेचा िव तार ह े मबा जाराच े मह वाच े वैिश य आह े. बह सं य लोक
अथ यव थेत िमक हण ून काम करतात , तर काही थोड े लोक उ ोजक , यव थापक
हणून काय करतात . िमका ंची सं या सवा िधक अ सते. यांना अ पकालीन व ेतन पातळी ,
कामाच े तास आिण कामा या िठकाणची अव था याम य े वार य असत े.
७. िमकां या कौश याम य े िभ नता :
म बाजा रात एकिजनसी म कधीच आढळत नाही . येक िमकाची काय मता ,
कौश य , िश ण , ामािणकपणा यात िभ नता असते. िमका ंचे वग करण क ुशल,
अध कुशल व अक ुशल िमक अस े केले जाते. एवढेच न ह े तर एका कारच े काम करणार े
दोन िमक सारख े नसतात . िमकात िभ नता अस याम ुळे वेतनात िभ न ता असत े.
यामुळे बाजारप ेठेत अप ूण पधा असत े िमका ंमधील िभ नता िक ंवा िविवधता हे म
बाजारप ेठेचे एक मह वप ूण वैिश ्य आह े
८ . सौदाश चा िभ न कल :
औ ोिगक करणाचा प रणाम हण ून पेढीतील सरासरी कामगारा ंची स ं या मोठ ्या
माणावर वाढत आह े. याचव ेळी याची सौदाश िव तारत आह े, परंतु यि गत
कामगाराची सौदाश कमी होत े आिण सव यावहा र क हेतूसाठी ती अथ हीन राहत आह े.
यामुळे यि गत कामगाराच े वेतनिनि ती करणा या घटका ंवरील िनय ं ण स ुटले आह े.
औ ोिगक करणाम ुळे मबाजारातील खर ेदीदार व िव े याचा सौदाश चा कल िभ न
राहत आह े .
९. अ थायी रोजगार :
थायी व पा या रोजगाराम ुळे उ पादन काय सुरळीतपण े चाल ू राह न द ेशाचा जलद
औ ोिगक िवकास होतो मा जा गितक करणान ंतर भारतासार या अन ेक िवकसनशील
रा ात अ थायी व पाचा रोजगार वाढत आह े. ता पुरता व िकरकोळ रोजगार , कं ाटी
प दतीन े नोकर भरती ह े म बाजाराच े मुख वैिश य बनत आह े .
munotes.in
Page 5
भारतीय म बाजार
5 १०. ाहक बाजारप ेठ :
अ यंत कुशल कामगार वगळता इतर सव अकुशल िमकात काम िम ळिव यासाठी च ंड
पधा असत े. यामुळे म बाजारप ेठ हणज े िवषमश असणा या दोन प ातील सौदा
ठरतो. हणूनच मा या बाजारप ेठेला ाहका ंची बाजारप ेठ हणतात . कारण म ह े नाशव ंत
असत े. मागणी अभावी िमका ंना आपला म प ुरवठा राख ून ठेवता य ेत नाही . यामुळे म
बाजारात अप ूण पधा अि त वात य ेते .
११. कौश यप ूण कामगारा ंचा तुटवडा :
ामु याने िवकसनशील अथ यव थ ेत कुशल, िशि त व द ेखरेखीचे काम कर णा या
िमका ंचा फार मोठा त ुटवडा आह े. कामगारा ं या िन न उ प नाच े कारण हणज े
कौश याचा अभाव होय . दा र य , िनकृ राहणीमान , िश णाचा अभाव , िव ीय व
िबगरिव ीय ेरणांचा अभाव इ यादी बाब म ुळे अिवकिसत द ेशातील िमक कमी क ुशल
अस याच े िदसून येते.
१.४ बालमज ूर (CHILD LABOUR )
मीका ं या सम याची िनिम ती ही येक देशा या आिथ क सामािजक व राजक य जीवनात
िनरंतरपण े चालत राहणारी ि या आहे. िविश प रि थती म ये िकंवा िविश कारणा ंमुळे
म सम या ंची िनिम ती होते असे िनि तपण े सांगता येत नाही. ामीण पा भूमी, िनर रता ,
अ पमज ूरी, कौश याचा अभाव इ यादी सव समाव ेश सम याबरोबर बालमज ूर व ी
मजूरां या काही िवशेष सम या आहेत. यापुढील माण े अ यासता येतील
१.४.१ बालमज ूर (Child Labour) :
बाल मजूराची सम या ही िव यापी असून यास सामािजक व आिथ क वलय आहे.
भारतात बालमज ूरीची था खूप ाचीन आहे. देशात गुलामी या कालावधीत शेती व इतर
यवसायात बालमज ूरांचा उपयोग केला जात होता. औ ोिगक करणान ंतर कारखान े,
उ ोगध ंदे िनमा ण झा याम ुळे बालमज ूरांची सम या ती व गुंतागुंतीची झाली, बालमज ूरी
काय ाम ुळे उ ोगातील बंधनात असणा या बालमज ूरांची सं या कमी झालेली नाही.
ारंभी रॉयल किमशन या अहवालाम य े उ ोग , खाणी , मळे व गोदामा ये काम करणा या
बालकामगारा या ि थतीच े अ पमज ूरीचे प ीकरण केलेले होते.
१.४.२ बाल मजुरीचा अथ (Meaning of Chil d labour) :
आिथ क, सामािजक , नैसिग क संकटे, यु द यामुळे अनेक कुटूंबे बेघर होतात . अनेक लहान
मुले अनाथ होतात अथवा कुटूंबातील दा र ्य, िश णाचा अभाव अशा कारणा ंनी अनेक
मुलांना मोलमज ूरी क न उपजीिवका करावी लागत े. कुटुंबाला आिथ क हातभार लागावा
हणून अनेक मूलांना बालमज ूरी करावी लागत े. बालमज ूरी या या या पुढील माण े-
१. शाह पी. एम. यां याम य े 'बालमज ूरां या संदभा त बालकाची व या बरोबर यां या
माची यो य अशी या या केलेली नाही." (Neither the 'child' nor the nature
of labour in the context of child labour, has been welf defined - P.M.
Shah) munotes.in
Page 6
औ ोिगक व म
अथ शा – II
6 २. कोणत ेही उ ोग , खाणी, कारखान े इ यादीम य े मानिसक व शा र रक म करणा या
१४ वषा या खालील मुलांना बालमज ूर हटल े जाते. '
सन १९४६ या िमक अनुसंधान सिमतीन े भारता या संदभा त अशी िति या य
केली क , भारतात अनेक उ ोगा ंम ये लहान मुलांना बेकायद ेशीरपण े कामावर घेणे हा
मीका ं या प रि थतीबाबत एक काळा डाग आहे. भारतीय संिवधाना या २४ या
अनु छेदात हटल े आहे क १४ वषा या खालील मुलांकडून खाणी व कारखा या ं मधून
काम करवून घेतले जाणार नाही, िवशेष क न जी कामे यां या आरो यावर िवपरीत
प रणाम घडवून आणतात .
१.४.३ बाल मजूरांचे वग करण (Classification of Child Labour)
बाल मजूर कोण या िठकाणी आिण कोण या कारणाम ुळे काम करतात याव न पुढील दोन
िवभागात वग करण केले जाते.
अ) पिह या भागात जे बालमज ूर आप या कुटूंबा या परंपरागत कामात आई-विडला ंबरोबर
काम – करतात ती मुले कौटुंिबक कला िशकून पुढे यवसाय चालवतात .
ब) दुस या भागात जे बालमज ूर आप या कुटूंबा या बाहेरील उ ोगात िकंवा ित ानाम य े
मजूरी वर काम करतात . बाहेरील उ ोगात िकंवा ित ानाम य े मजूरीबर काम करतात . या
बालका ंचे आिथ क व शारीरीक शोषन फार मोठया माणावर केले जाते हणून बालमज ूरांची
सम या ही जा त गंभीर व पाची आहे.
१.४.४ भारतातील बालमज ूरीचे व प (Nature of Child Labour in India) :
भारतात सन १९९१ या जनगणन ेनुसार, एकूण १.४२ कोटी बालमज ूर होते. सरकारन े
एकूण २६ कोटी बालकाप ैक (१४वषा पय त या) १.७५ कोटी बालक े मीका या पात
काम करीत अस याच े मा य केले आहे. ममं ालया या आकड ेवारी नुसार येक ितस या
कुटूंबात एक बालक मजूर आहे. भारतात वेगवेगळया अंदाजान ुसार बालमज ूरांची सं या
िभ न असली तरी सम या जवळपास सार याच आहेत. भारतात सवा िधक बालमज ूर
आं देशात आढळतात . आं देश (१६.६ ) म य द ेश व कना टक (१३.९), महारा ात
(९२.९) तिमळनाड ू (१०.८ ) ओ रसात (१०.९), राज थान (९.९) वगुजराथ (८.८) असा
बाल मजूरांबाबत म आढळतो . बाल मजूरांम ये मुल पे ा मूलांचे माण जा त आढळत े.
तसेच शहरी भागाप े ा ामीण भागातील बालमज ूरांची सं या जा त आहे.
१.४.५ बाल मजूरा या सम या (Problems of Child Labour) :
भारतातील बालमज ूरां या सं येत वाढ हो याची कारण े पुढील माण े आहेत.
१. दा र ्य भारतात आजही सुमारे ३०% दा र ्याचे माण आहे. यामुळे गरीब
कुटूंबातील लहान मूलांना उपिजवीक ेसाठी बालमज ूर हणून काम करावे लागत े.
िनरपे दा र ्याचे माण चंड अस याम ुळे बालमज ूरी वाढत आहे. munotes.in
Page 7
भारतीय म बाजार
7 २. बेकारी वाढ या लोकस ं येबरोबर देशात बेरोजगारी ही वाढत अस याम ुळे बालमजूरी
वाढते. उपीवीक ेसाठी लहान मूलांनाही कामावर पाठवाव े लागत े. यातून बाल
िमका ं या घटना वाढत जातात . बालमज ूरांची सम या ही य पण े बेकारी
जोडल ेली आहे.
३. अिश ीतपणा :- भारतीय संिवधानान े १४ वषा या आतील मूलांना स च े व मोफत
िश ण िमळाल े पािहज े. िश णाचा ह क संिवधानान े सवा ना िदला आहे. परंतु य ात
शाळेबाहेर राहणा या मूलांचे माण चंड आहे. याचा प रणाम हणून बालमज ूरीत वाढ
होते.
४. लोकस ं येतील वाढ :- दा र य आिण लोकस ं यावाढ याम य े सहसंबंध आहे. दा र ्य
हे लोकस ं या िव फोटाच े एक मुख कारण आहे. दा र ्य वाढ- लोकस ं या
वाढ यामूळे कुटूंबा या उदरिनवा हासाठी बालमज ूरी करावी लागत े.
५. कारखानदाराची भूिमका :- बाल मजूरी वाढ याम य े कारखानदाराची असामािजक
मानिसकता िदसून येते कारण कारखानदारा ंना अनेक कलाक ुसरीची , बारीक व
कौश याच े काम कर याची कला इ यादी कारण े आहे. शाली िवणण े, यु कालीन
उ ोग , िह यांना पॉिलश करणे, काच उ ोग , जरीवक करणे यासार या ह तो ोगा ंम ये
लहान मूलांना कामावर लावल े जाते. बालमज ूरीचे सामािजक आिथ क प रणाम जा त
अस यान े या सम य ेचे गांभीय जाणवत े. बालक ुपोषण, रोग तिप ढी, शारी रक अवयव
गमावण े, अमानवी वागणूक, अित र कामाचा ास, सामािजक िवकासाला मया दा
इ यादी दु प रणाम समाजात िनमा ण होतात .
६. मजूरीची सम या :- संपूण जगात िकमान व समान मजुरीचे दर िनि त कर याक रता
केले या य ना ंना यश आले नाहीत . जे देश अशा दर िनि ती क रता मंजूरी ILO
कडून घेईल याला कायद ेशीर र या ते पूण करावे लागेल. असे सव देशांना श य होत
नस यान े िकंवा अनेक आंत रक अडचणी अस यान े यांना अंमलात आणता येत
नाही.
वर नमूद केले या सभा आिण िशफारश म य े एकूण ५३५० काया क रता मजूरी दे यात
आली . ही मजूरी येक देशाम य े वेगवेग या कार े िवभागली गेली. ांस, पेन अशा
देशांना याचा फायदा अिधक झाला. या बरोबर हेही ल ात घे यात येते िक येक
देशाचा माचा दजा यां या देशात झाले या मजुरी या सं यावर अवल ंबून नसतो तर या
देशांत ही मजूरी िकती माणात संरि त केली गेली आहे हयावर तो अवल ंबून असतो .
हणज े सभेम ये मा यता िमळून देशाने अमंलबजावणी करणे अिधक मह वाच े असत े. म
सम या ं या िशफारशी व मंजुरीक रता सद य रा ांना खालील पाच मु य मु ांअंतग त
मंजूरी िमळिव याक रता य न करता येतो.
(१) असे देश यांचा माचा दजा उंच आहे.
(२) असे देश यांची वतं उभारणी आहे.
(३) या देशांम ये सामूिहक सौदाशि माण े करार कर याच े सभांम ये मांडतात . munotes.in
Page 8
औ ोिगक व म
अथ शा – II
8 (४) लहान देश / देश.
(५) औ ोिगक ्या गत.
हया पाच मु ांचा आधार घेऊन जे देश या गटाम य े येत असतील या ीने िशफारशी
के या तर सभेत मंजूरी दे याचे माग शोधता येतात. भारत अजूनही औ ोिगक ्या
मागासल ेला समजला जात अस यान े याक रता काही िकमान दजा िनि त कर यात
आलेला आहे.
१.४.६ बालकामगार उपाय :
बालमज ुरीसाठी उपाय द े यासाठी येथे काही माग आह ेत आप या समाजात
बालमज ुरीब ल जनजाग ृती झाली पािहज े. बालकामगार ितब ंधक कायद े कडक
असाव ेत.भारतातील सव मुलांना या ंचे ाथिमक िश ण शाळा ंम ये िमळाव े, याची
सरकारला खा ी करावी लाग ेल. बालमज ुरी रोख यासाठी अन ेक अशासक य स ं था
(एनजीओ ) समिप त आह ेत. भारतातील बालमज ुरी या अ ंधारात ून मुलांना सोडव यासाठी
ते शासनाला मदत करतात .
टेिलफोन ह े पलाइन - 1098 वर कॉल करा : 1098 हा टोल - नंबर आह े आिण तो स ंपूण
भारताम य े काय रत आह े. हे चाइ डलाइन इ ंिडया फाउ ंडेशन ार े चालवल े जाते जे बाल
ह क आ िण बाल स ंर णासाठी काय करत े. या मा ंकावर म ुलांसह कोणीही कॉल क न
मािहती द ेऊ शकत े.
पेि सल पोट ल :- पेि सल ह े बालकामगार नसल े या धोरणाची भावी अ ंमलबजावणी
कर या या उ ेशाने कामगार आिण रोजगार म ं ालयान े िवकिसत क ेलेले ऑनलाइन
यासपीठ आह े. हे पोट ल 2017 म ये लाँच कर यात आल े.
पेि सल हणज े लॅटफॉम फॉर इफ ेि ट ह ए फोस म ट फॉर नो चाइ ड ल ेबर. िशवाय , असे
हणता य ेईल क य ेक य म य े जाग कता बालमज ुरीची सम या नाहीशी क शकत े
१.५ ी मजूर (WOMEN LABOUR )
उ प न िह या या ि ने गौण थान िदसून येते. ी यांना चूल आिण मूल अशा
व पाची कामे असत . कुटूंबाला आिथ क अडचण असेल तरच कुटूंबीया या परवानगीन े
रोजगार िमळिवतात याम य ेही दु यम व पाची , कमी क ाची कामे ी यां या वाटयाला
येतात.
अिलकडील काळात 'मिहला सबलीकरण ' व वावल ंबनयाम ुळे ीया ंचे रोजगार ,
राजकारण , िश ण , समाजकारणयाम य े पदाप न झाले आहे. ीया ंना समानत ेचे व मानाच े
थान ा झाले आहे.
ी अथा जनसाठी बाहेर पडली यामुळे ितचे समाजातील थान िति त झाले. जीवनमान
वाढल े. घरात ि या ं या श दांना मान व िकंमत ा झाली आिथ क थैय िनमा ण होवून
नोकरी व िश णाच े मह व वाढल े.शेती े ात काम करणा या ि या ंचे िवकसीत देशापे ा munotes.in
Page 9
भारतीय म बाजार
9 काम करणा या ि या ंचे माण इतर िवकसनशील देशात अिधक आहे. भारतात मा शेती
े ात काम करणा या ि या ंचे माण इतर िवकसनशील देशां या पे ाही बरेच अिधक
आहे. सन १९७१ पासून सात यान े शेतीतील ि या ंचा सहभाग कमी कमी होत जावून
उ ोग व सेवा े ातील ीया ंचा सहभाग िकंवा रोजगार वाढत आहे.
सामािजक व आिथ क ्या मागासल े या वगा तील ि या याप दतीन े अथा ज न करतात
याचा औपचा रक िश णाशी संबंध नाही. यां या म ये िनर रता मोठया माणावर असत े.
याचे शोषण होवू नये हणून संघटना बांधणे, समान काम समान वेतन, दा ब ंदी, कुटूंब
िनयोजन इ. बाबी समाजाला व शासनाला करता येतील.
सामािजक व आिथ क ्या मागासल े या वगा तील ि या या प तीन े अथा जन करतात
याचा औपचा रक िश णाशी संबंध नाही. यां या म ये िनर रता मोठया माणावर असत े.
याचे शोषण होवू नये हणून संघटना बांधणे, समान काम, समान वेतन, दा ब ंदी, कुटूंब
िनयोजन इ. बाबी समाजाला व शासनाला करता येतील. ी मजूरांपैक ९४ : ी मजूर
असंघटीत े ात तर फ ६ ि या संघिटत े ात काम करतात . असंघिटत े ात
मजूरीचे दर कमी, नोकरीची अिनि तता व अिनयमीतता तसेच िनवृ ी वेतनाचा
अभावअसतो .
१.५.१ ी मजूरां या सम या (Problems of Women labourers) :
ी मजूरां या सम या पुढील माण े आहेत.
१. बेरोजगारी अिधक :-
पु षाप े ा ीया ंची बेरोजगारी अिधक माणात िदसून येते. निवन अिथ क धोरणान ंतर
िनमा ण झाले या संकटाम ुळे पु षांपे ा ीया ंचे बेरोजगारीच े माण वाढल े आहे. उ पादन व
िविवध सेवांचे खाजगीकरणयाम ुळे ि या ंची बेरोजगारी वाढली आहे.
२. कामा या ि थतीत सम या :
म बाजारातील वाढ या लवचीकत ेमुळे ी कामगारा ंना कमी वेतनावर , अिनि त , ता पुरते
िकंवा कं ाटी प दतीन े काम करावे लागत अस याम ुळे कामा या ि थतीत घसरण होत
आहे. कायम व पाचा िनि त रोजगार नस याम ुळे कामाचा दजा घसरल ेला िदसून येतो.
३. ि या ंचे दा र ्य:-
निवन आिथ क धोरणाम ुळे औ ोिगक रचनेत खाजगीकरण व उदारीकरणाचा भाव
वाढ याम ुळे भांडवलदारवग कामगारा ंची अिधक िपळवण ूक क लागला आहे. याम य े
ामु यान े ि या ंचे आिथ क शोषण झा याम ुळे यां या दा र ्यात वाढ झाली आहे.
जगभराती ल अनेक देशांमधील आकड ेवारीव न अशाच कारचा िन कष काढता येईल.
munotes.in
Page 10
औ ोिगक व म
अथ शा – II
10 ४. घरकामाची न द नाही :
ि या ं या घरातील कामाची व मूलांची, थोरांची देखभाल व काळजी घेतले या कामाची
न द कुठेही घेतली जात नाही. यांना पगारी नोकरासारख े ठरािवक वेळेचे बंधन नसते.
यामुळे ि या सरकार या कामगार धोरण व िनयमा ंपासून वंचीत राहतात .
५. ी िश णावरील खचा त घट:-
सामािजक सुिवधेवर होणा या खचा तील घट व िश णासाठी िद या जाणा या अथ साहा यत
होणारी घट एका बाजूला आिण दुस या बाजूला पगारी व िबनपगारी जबाबदारी होत
असल े या वाढीम ुळे मूल ची उ नती व ि या ंचे िश णयाम य े घट होतान िदसत े.
६. वेतन िभ नता :
ामु यान े असंघिटत े ात काम करणा या पु ष व ी कामगारा ं या वेतनात िभ नता
िदसून येते. मिहलांना पु षां या तुलनेने कमी वेतनावर काम करावे लागत े. समान
कामासाठी ि या ंना पु षा या तुलनेने वेतन कमी िदले जाते. संघिटत े ात मालक व
सरकारकड ून भेदा मक वागणूक िमळत े.
७. ि या ंचे आरो य व अ नस ुर ा :
िनया त- दान शेती उ पादन व िपकाचा आकृतीबंध तसेच अ नधा या या िकंमतीत
होणारी सात यप ूण वाढ. यामुळे ीया ं या पोषण म अ नपदाथा त घट होत आहे.
साव जिनक िवतरण यव थ ेत कारभा रामूळे गरीब ीया ं या उपभोग आकृतीबंधावर
िवपरीतप रणाम होतो. यामुळे ि या ंम ये 'ॲिनिमया ' या रोगाचा ादुभा व मोठया माणात
आढळ ून येत आहे.
८. कौटुंिबक िहंसाचार व ताणतणाव :
त ां या अ यासाव न असे िदसून येते क ि या अिधक टे शनम य े काम करतात ,
यामुळे यां यावर अिधक ताण येतो. याचबरोबर यां यावर होणा या कौटुंिबक
िहंसाचाराम ुळे या अिधकच तणावा खाली काम करताना आढळतात .
१.५.२ ी मजूरां या सम य ेवर उपाययो जना:
ी मजूरां या सम य ेवर उपाययोना पुढील माण े आहेत.
अ) मिहला कामगारा ंचे आंतररा ीय स ंर ण :
मिहला ंचे ह क समान असाव ेत ही स ंयु रा ा ंची ाथिमक स ंक पना आह े. आंतररा ीय
कामगार प रषद ेने 1944 म ये िफलाड ेि फया य ेथे एक घोषणा वीकारली . “सव मानव ,
वंश, पंथ,िकंवा ल िगक, तं या या प रि थतीत आिण या ं या भौितक आिण आ याि मक
क याणाचा पाठप ुरावा कर याचा अिधकार आह े. ित ा , आिथ क थ ैय आिण समान
संधी,” असे घोिषत क ेले. आंतररा ीय कामगार स ंघटनेचे सामािजक याय आिण स य
कामाला ो साहन द े यासाठी आद ेश, याची यो य मोबदला , उ पादक काय आ ह े munotes.in
Page 11
भारतीय म बाजार
11 वातं य, समानता , सुरि तता आिण ित े या प रि थतीत चालत े, ि या ं या ह का ंचा
अंतभा व मू ये, त वे आिण उि ा ंचे पैलू. आंतररा ीय कामगार स ंघटनेचा ठराव चाल ू आहे
ल िगक समानता आिण आ ंतररा ीय कामगार स ंघटनेची आ ंतररा ीय कामगार स ंघटना
आंतररा ीय कामगार स ंघटना आ ंतररा ीय कामगार स ंघटना आ ंतररा ीय कामगार
संघटना आ ंतररा ीय कामगार व ेतन इि वटी आिण मात ृ व स ंर ण, 2004 म ये
तािवत आिण मा यता ा माच 2005 म ये आंतररा ी य कामगार स ंघटनेची िनयामक
मंडळ. आता िल ंग मेन ीिम ंगसव ILO तांि क सहकाय काय मांम ये आव यक . 2006
या ठरावात याची प ु ी कर यात आली .
ब) आंतररा ीय कामगार प रषद:
मिहला ं या ि थतीवरील आयोगान े गतीसाठी मह वप ूण योगदान िदल े आह े ि या ंचे
अिधकार . सोबत मिहला ं या ह का ं या े ातील मह वा या म ुद् ांवर िशफारशी क े या
आहेत.पु ष आिण ि या ंसाठी समान ह का ंचे त व य ात आण याच े, तसेच योज ना
िवकिसत कर याच े उि अशा स ूचना क ृतीत आण यासाठी . 1951 चे मिहला आिण प ु ष
अिधव ेशनासाठी समान मोबदला , 1958 चे भेदभाव (रोजगार आिण यवसाय ) अिधव ेशन,
कुटुंबासह कामगार 1981 चे जबाबदा या ंचे अिधव ेशन, बालकामगार अिधव ेशना या सवा त
वाईट व पाच े िनमू लन 1999, 1994 चे अध वेळ कामगार अिधव ेशन आिण 1996 चे गृह
कामगार अिधव ेशन, 2000 चे मात ृ व स ंर ण क ह े शन, 1982 या रोजगार
अिधव ेशनाची समा ी आिण 1964 चे रोजगार धोरण अिधव ेशन ही सव मिहला ं या
संर णाची साधन े आहेत.
क) भारतीय स ंिवधानात मिहला स ंर णाशी स ंबंिधत कायदा :
"मूलभूत अिधकार " हणून संिवधान समानत ेची हमी द ेते.
अनु छेद 15 म ये सामािजक आिण श ै िणक ्या मिहला , मुले आिण य साठी या
तरतुद चा समाव ेश आह े
या तरत ुदी कोण याही कार े भेदभाव करणा या नाहीत .साव जिनक रोजगारा या बाबतीत ,
कलम 16 समान स ंधीची हमी द ेते, मिहला ंना हमी िदली जात े.
संिवधाना या ७३ या द ु ती काय ा ंतग त पंचायत म य े ितस या जागा आिण एक
तृतीयांश जागा 74 या द ु ती काय ा ंतग त नगरपािलकाम य े आहेत.
रा ीय मिहला आयोग कायदा , 1990 :- मिहला ंसाठी िव मान व ैधािनक स ंर णा ंचे
पुनरावलोकन कर यासाठी रा ीय मिहला आयोग तयार क ेला आह े.मिहला ं या ह का ं या
संर णाशी स ंबंिधत बाब वर क सरकारला िनयतकािलक अहवाल द ेणे,या अिधकारा ंपासून
वंिचत रािह या या त ार ची चौकशी करन े आिण खट याम य े आिथ क सहा य दान
करने हे मिहला ंना भािवत करणार े मु े आहेत.
munotes.in
Page 12
औ ोिगक व म
अथ शा – II
12 ड) कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितब ंध, ितब ंध आिण िनवारण )
कायदा , 2013 :
कामा या िठकाणी मिहला ंचा ल िगक छळ ( ितबंध, ितबंध आिण िनवारण ) कायदा , 2013
हा भारतातील एक व ैधािनक कायदा आह े जो मिहला ंना या ं या कामा या िठकाणी ल िगक
छळापास ून संर ण द े याचा य न करतो . या काय ान े भारता या स ु ीम कोटा ने सादर
केले या ल िगक छळ ितब ंधासाठी िवशाखा माग दश क त व े र क ेली आह ेत. या
िवधेयकात ल िगक छळाची या या द े यात आली आह े आिण त ार च े िनवारण
कर यासाठी एक य ं णा दान कर याचा य न क ेला आह े. हे कामा या िठकाणी ‘अंतग त
त ार सिमती ’ आिण िज हा आिण लॉक तरावर ‘ थािनक त ार सिमती ’ ची था पना
करते. एक िज हा अिधकारी (िज हािधकारी िक ंवा उपिज हािधकारी ), अिधिनयमा ंतग त
ि याकलाप स ुलभ कर यासाठी आिण द ेखरेख कर यासाठी जबाबदार अस ेल.
इ) मातृ व लाभ (सुधारणा ) िवधेयक, 2016 :
9 माच 2017 रोजी, भारतीय स ंसदेने संघिटत े ात काम करणा या मिहला ंना स या या
12 आठवड ्यांपे ा 26 आठवड े भरपाईची स ूती रजा ऑफर करणारा कायदा स ंमत केला,
या िनण यामुळे अंदाजे 1.8 दशल मिहला ंना फायदा झाला . हा कायदा दहा िक ंवा याह न
अिधक कम चारी असल े या सव यवसाया ंना लाग ू झाला आिण लाभ पिह या दोन
मुलांपय त मया िदत झाला . ितस या मुलासाठी ह क 12 आठवड ्यांचा अस ेल. प रणामी ,
भारतात आता जगातील ितस या मा ंकाची स ूती रजा आह े. कॅनडा आिण नॉव अनु मे
50 आठवड े आिण 44 आठवड ्यांची सश ु क स ूती रजा द ेतात.
१.५.३ िशफारशी :
ल िगक छळ आिण ल िगक भ ेदभावाबाबत या ं या कंपनी या धोरणािवषयी िजत या जा त
मिहला कम चा या ंना मािहती िदली जाईल आिण या ंना भेदभावा या सव घटना ंची भीती न
बाळगता त ार कर यास ो सािहत क ेले जाईल , िततके य ांना अिधक स ुरि त आिण
सश वाट ेल. जाग कता वाढव ून आिण स ुरि तता आिण स ुरि तता , कंपनी या क ॅबम य े
वास करताना काय कराव े आिण क नय े, आप कालीन स ंपक , पोिलस ह े प लाइन ,
कंपनी स ंपक िबंदू, ल िगक छळ , िलंगभेद िकंवा िल ंग यािवषयी क ंपनी या धोरणाची जाणीव
क न द ेऊन ह े सा य क ेले जाऊ शकत े. प पाती ीकोन , आिण त ार ि या , सव
मिहला कम चा या ंना िश ण द ेणे आिण या ंना या ंचे ह क आिण स ुिवधांब ल िशि त
करणे.
१.५.४ िन कष :
मिहला ंवरील न दवल े या ग ु ांची स ं या सात यान े वाढत असताना , हे प होत े क
भीती आिण सामािजक कल ंकामुळे आणखी अन ेक करण े न दवली जात नाहीत . गु हेगारी
काय ान ुसार ल िगक िह ंसा ही िजतक श आह े िततक च ती ल िगक इ छ ेचे दश न आह े.
प रणामी , ी या स ंप ीचा अिधकार , आरो य , िश ण आिण स माननीय अि त व यासह
सव ह का ंचा आदर , संर ण आिण प ूत ता करण े आव यक आह े. काय ा या
अंमलबजावणीन े या ग ु ांकडे िवशेषतः ल िदल े पािहज े आिण या ंना रोख यासाठी
लोखंडी म ुठी वापरण े आव यक आह े. सुरि तत े या अभावाम ुळे मिहला साव जिनक munotes.in
Page 13
भारतीय म बाजार
13 जीवनात प ूण पणे सहभागी होऊ शकत नाहीत . प रणामी , सुरि तता स ुिनि त करण े िकंवा
उपाय शोधण े हे कायद ेशीर चौकटीतच क ेले जाणे आव य क आह े.
तरच ि या व ैध नाग रक हण ून िमळणा या अिधकारा ंचा पूण वापर क शकतील . आ ही
तेच देश आहोत यान े पी. ही. िसंधूचा ऑिलि पक िवजय आिण क पना चावला या
अंतराळ मोिहम ेचे कौतुक केले. जे हा ीला ितची भ ेटव त ू िवकिसत कर यासाठी आिण
ितची मता ए स लोर कर या या यो य स ंधी िद या जातात , ते हा ित यासाठी पया यांचे
जग ख ुले असत े. आपण ि या ंना या ं या पा त ेने आदरान े वागव ू या आिण या ंचा अिभमान
बाळग यासाठी त े आ हाला अ ंतहीन कारण े दान करतील .
१.६ म बाजारातील सुधारणा ( LABOUR REFORMS )
१.६.१ म बाजारप ेठ - या या :
' या ि य ेने एखा ा िविश कार या माचा पुरवठा व यासाठी असणारी मागणी
यां यात समतोल िनमा ण होतो िकंवा समतोल िनमाण कर याचा य न होतो यास िमक
बाजारप ेठ असे हणता येईल.'
सव सामा यतःअस े हणता येईल क , िविश कार या मासाठी असणारी मागणी व या
माचा पुरवठा यां यात समतोल थािपत कर याची जी ि या होते ितला ' माची
बाजारप ेठ' हे नांव देता येईल.
अमे रके या म खा यान े म बाजरप ेठेची केलेली या या ल ात घे यासारखी आहे. या
भौगोिलक े ात राह याच े िठकाण न बदलता कामगार रोजगार सहज बदलू शकतात अशा
आिथ क ्या एका म भोगोिलक देशास ' माची बाजारप ेठ' असे नांव देता येईल. "
अथा त सै दांितक ्या वेतन िनि ती या संदभा त म बाजारप ेठेची भौगोिलक िकंवा
े ा मक वैिश ्य िकंवा ल ण हा मह वाचा भाग नाही. य यवहारा या ीने मा या
बाजारप ेठेची भौगोिलक या ी हा घटक मह वाचा ठरतो हे िवस न चालणार नाही.
हणूनच िव ेषणा या यावहा रक माया दा ल ात घेऊन असे हणता येईल क , " या
भौगोिल क े ात िविश कारच े िमक व मालक मश ची खरेदी आिण िव करतात
याला माची बाजारप ेठ हणाव े. काही िमका ं या बाबतीत (सुतार, लोहार , हमालइ .) ही
भौगोिलक मया दा एखाद े गांव िकंवा संपूण जगाइतक मा या बाजारप ेठेची या ी होऊ
शकेल.
म बाजारा या वरील या य ेतून असे ल ात येते क , म बाजारप ेठ ही मु य व े क न
माचा पुरवठा व माची मागणी यातून िनि त होते. तसेच व तू बाजारात व तूची िकंमत
या माण े मागणी पुरवठया या संघषा तून िनि त होते या माण े माची िकंमत वेतनही
मा या मागणी पुरवठ्याव न िनि त होते. यासाठी माची बाजारप ेठ आिण व तूची
बाजारप ेठयातील फरक ल ात घेणे आव यक आहे.
munotes.in
Page 14
औ ोिगक व म
अथ शा – II
14 १.६.२ सुधारणा प ूव ची कामगार धोरण े:
1990 या प ूव -सुधारणे या य ुगातील कामगार धोरणाकड े जा याप ूव , आपण भारतीय
कामगार बाजाराच े एक मह वाच े िनरी ण क ेले पािहज े. भारतीय िमक बाजारप ेठेम ये ती
मतभेद आह ेत. येथे संघिटत कामगारा ंचा एक छोटासा प रसर आढळतो . हे संघिटत े
ब यापैक कठोरपण े िनयंि त क ेले जाते.
दुसरीकड े, मोठ्या सं येने आ थापना स ंघिटत े ात काय रत आह ेत. िजथे मजूर िविवध
अडचण म ुळे यांचे सामा य िहत साध यासाठी वतःला स ंघिटत क शकत नाहीत .
सवा त मह वाच े हणज े, हे े कोण याही बाह ेरील िनय ं ण आिण िनयमनापास ून अ रशः
मु आह े याम य े नोकरीची स ुरि तता कमी िक ंवा नाही हे े , अशा कारे, 'खूप कमी त े
खूप' दान करत े. पुढे, संघिटत े ात व ेतन 'खूप जा त ' आिण 'खूप कमी ', अगदी
असंघिटत े ातील िनवा ह पातळीप े ाही कमी आह े. ही ैतवादी मा ंडणी स ूिचत करत े क
भारतीय कामगार बाजारप ेठ िकती द ूरवर िवभागली ग ेली आह े. भारतातील स ंघिटत कामगा र
श ना सामािजक स ुर ा िविवध कायद ेिवषयक उपाययोजना ं ारे दान क ेली जात े. हे
औ ोिगक अपघात आिण यावसाियक रोगा ंमुळे अपंग व िक ंवा मृ यू, भिव य िनवा ह िनधी ,
कुटुंब िनव ृ ीवेतनासह प े शन, आरो य िवमा , ॅ युइटीचे पेम ट, मातृ व लाभ , कम चा या ं या
ठेवी-िलं ड करणा ंम ये कामगारा ंना भरपाईची द ेयके आहेत. िवमा योजना इ .
1923 पूव सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी भारतात अन ेक पावल े उचलली ग ेली.
कामगारा ंना लाभ द े या या व ृ ीला वात ं यानंतरच गती िमळाली . परंतु देशा या गरजा
ल ात घ ेता स याची सामािजक स ुर ा यव था अप ुरी आह े. 90 पे ा जा त p.c.
भारतातील स ंघिटत कामगार दलाला भारतीय -सामािजक स ुर ा िविवध कायद ेिवषयक
उपाययोजना ं ारे दान क ेली जात े. हे औ ोिगक अपघात आिण यावसाियक रोगा ंमुळे
अपंग व िक ंवा मृ यू, भिव य िनवा ह िनधी , कुटुंब िनव ृ ीवेतनासह प े शन, आरो य िवमा ,
ॅ युइटीचे पेम ट, मातृ व लाभ , कम चा या ं या ठ ेवी-िलं ड करणा ंम ये कामगारा ंना
भरपाईची द ेयके आहेत. िवमा योजना इ .1923 पूव सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी
भारतात अन ेक पावल े उचलली ग ेली. कामगारांना लाभ द े या या व ृ ीला
वातं यानंतरच गती िमळाली . परंतु देशा या गरजा ल ात घ ेता स याची सामािजक स ुर ा
यव था अप ुरी आह े. 90 पे ा जा त p.c. भारतातील कामगार चिलत सामािजक स ुर ा
यव थ े या क ेबाहेर आह ेत कारण लहान अस ंघिटत े ातील तस ेच अनौपचा रक
े ातील कामगार या यव था ं या क ेबाहेर राहतात .
अ चिलत सामािजक स ुर ा यव था ं या क ेबाहेर आह ेत कारण लहान अस ंघिटत
े ातील कामगार तस ेच अनौपचा रक े ातील कामगार या यव था ं या क ेबाहेर
राहतात . कामगार धोरणा ंब लचा आणखी एक प ैलू जो िमक बाजारावर भाव टाकतो त े
हणज े कामगार स ंघटना , औ ोिगक स ंबंध आिण नोकरीची स ुरि तता यास ंबंधीचे कामगार
कायद े 1926 पय त ेड युिनयन कायदा स ंमत झाला होता . भारतात कोणत ेही सात
कम चारी एक य ुिनयन बनव ू शकतात . वातं यलढ ्यात भारती य कामगार स ंघटनेने भरीव
योगदान िदल े. आज, कामगार स ंघटना अिधक यापक आह े आिण खोलवर जली आह े. ते munotes.in
Page 15
भारतीय म बाजार
15 आता चा ंगले आयोिजत क ेले आहे आिण आता कायम व पी पायावर आह े. पण याच
वेळी, भारतीय कामगार स ंघटने या चळवळीत समान दोष आढळतात .
असा आरोप आह े क भारताती ल कामगार स ंघटना ंना भा ंडवला या वाढीम य े रस आह े
याम ुळे कामगार आिण भा ंडवल या ं यातील स ंघषा चे उ पादन असल े या ेड युिनयनची
धार बोथट होत े. अनेकदा िनयो े कामगार स ंघटना ं या आ मकत ेचा ितकार
कर यासाठी कामगारा ं या हालचाल चा ितकार करतात . कामगार िश तब नस याम ुळे
नेते ु लक कारणा ंवरही स ंप आिण काम ब ंद कर याचा अवल ंब करतात . सवा त मह वाच े
हणज े, आंतर-संघीय श ु व आिण राजक य श ु व ह े भारतातील औ ोिगक स ंबंध
यव थ ेसाठी म ुख अडथळ े मानल े जातात . असेही हटल े जात े क भारतीय कामगार
कायद े मांचे अ य ंत संर ण करणार े आहेत आिण िमक बाजार त ुलनेने लविचक आह ेत.
नेहमी माण े, हे कायद े केवळ स ंघिटत े ात लाग ू आहेत. िववादा ंचे ितब ंध आिण तोडगा
आिण सौ य औ ोिगक स ंबंध ही भारता या औ ोिगक स ंबंध धोरणाची दोन मह वाची
उि े आहेत. औ ोिगक िववाद ह े औ ोिगक िववाद कायदा , 1947 ारे िनयंि त क ेले
जातात , याचा उ ेश िनयो ा आिण कामगार या ं यातील चा ंगले संबंध वाढवण े,
कामगारा ंना छाटणीपास ून संर ण करण े आिण साम ंज य, लवाद िक ंवा िनण या ार े िववादा ंचे
िनराकरण करण े आहे.
तथािप , 1960 आिण 1970 या दशका या स ु वातीस कामगार स ंघटना ंनी ल करशाहीचा
अवल ंब केला त े हा औ ोिगक स ंबंधांचे वातावरण फारस े समाधानकारक न हत े. 1972
आिण 1981 दर यान , उ पादन े ातील ित कम चारी ित वष गमावल े या कामा या
िदवसा ंची सरासरी स ं या 4.070 होती. हा आकडा 1982 ते 1992 दर यान 5.736 पय त
गेला - समकालीन काळातील इतर द ेशां या त ुलनेत हा आकडा ख ूप जा त आह े. संघिटत
े ातील कामगारा ंसाठी भारताच े कामगार कायद े कामगारा ंना अथा तच 6 मिहने ते 2
वषा या प रवी ा कालावधीन ंतर कायम व पी रोजगार द ेतात. भारतातील नोकरीची
सुर ा इतक कठोर आह े क 100 पे ा जा त कामगारा ंना रोजगार द ेणा या मोठ ्या खाजगी
े ातील कामगारा ंना सरकार या परवानगीिशवाय कामाव न काढता य ेत नाही . सवा त
मह वाच े हणज े, साव जिनक े ात, एका ल ेखकान े यो य र या िट पणी क ेली क 'येथील
कामगारा ंना वात ं यापास ून जवळजवळ प ूण नोकरीची स ुर ा लाभली आह े'. पदो नती
सेवा ये तेवर आधा रत असतात आिण याम ुळे कामगारा ंना कामा या कामिगरीशी
संबंिधत नसल ेली िनि त वािष क व ेतनवाढ िमळत े. हे खरोखरच कामगारा ं या
काय मतेब ल सा ंगते याम ुळे उ पादन उ ोगात कमी उ पादकता य ेते. आजारी
उ ोगा ं या मालका ंनाही आ थापना ंचा आकार कमी कर याची िक ंवा बंद कर याची
परवानगी नाही . हे पाहता , देशा या कामगार काय ा ं ारे संरि त नसल े या क ॅ युअल
िकंवा कं ाटी कामगारा ंना कामावर ठ ेव याचा भार तीय क ंप यांचा कल िदस ून येतो.
अशा कार े दीप अ वाल या ं या श दात िन कष असा आह े; भूतकाळात भारताम य े
अवल ंबले या िमक बाजार धोरणा ंमुळे कमी कामगार उ पादकत ेमुळे गंभीर सम या
िनमा ण झा या आह ेत अशा अथ यव थ े या स ंदभा त जेथे कंप या दो ही आ ंतररा ीय
पध पासून (अ यंत उ च आयात श ु काम ुळे) संरि त हो या . आिण द ेशांतग त पधा
(परवाना धोरणा ं ारे). यामुळे, एक अकाय म आिण आ ंतररा ीय तरावर पधा नसल ेले munotes.in
Page 16
औ ोिगक व म
अथ शा – II
16 औ ोिगक े िनमा ण झाल े याम ुळे शेवटी व ेतन कमी झाल े (उदाहरणाथ , उ पादन
े ातील भारतीय व ेतन िस ंगापूर या व ेतनापे ा फ सात या मा ंकावर आह े), कमी
नोक या आिण उ च ब ेरोजगारी . पी. अ वाल प ुढे हणतात क ही कामगार धोरण े, जर नव -
उदारमतवादी राजवटीत अवल ंबली ग ेली, तर वाढ या द ेशांतग त आिण आ ंतररा ीय
पध म ये िविवध सम या िनमा ण होतील . हे देखील ल ात आल े आहे क 1947 पासून
काय रत तथाकिथत म बाजार िनयमन रोजगार आिण उ पादकता या दो ह या वाढीला
परावृ करतात .िशवाय , याने अनेक उप मा ंना अस ंघिटत े ात ढकलल े आहे. 1981 -91
या काळात अस ंघिटत े ातील रोजगाराचा वािष क वाढीचा दर स ंघिटत े ापे ा (1.58
ट के) िकतीतरी जा त (2.73 ट के) होता ह े याव न प होत े.
१.६.३ कामगार धोरण े आिण स ुधारणा कालावधी :
संर णा मक कामगार धोरण े आिण लविचक कामगार कायद े दीघ कालीन िहताच े
नस याम ुळे, लविचक म बाजार धोरणा ंना आिथ क उदारमतवादा या वातावरणात व ैधता
ा झाली ज ेणेक न कामगारा ंची काय मता आिण उ पादकता वाढ ेल आिण कोण याही
धो या ंपासून या ंचे संर ण होईल .
1991 या ज ुलै या म यात स ु कर यात आल े या भारतीय नव -उदारवादी आिथ क
सुधारणा ंनी रोजगार िनिम तीकड े फारस े ल िदल े नाही. हणूनच स ुधारणे या कालावधीत
रोजगाराची वाढ कमी िदस ून येते - सुधारणा ि य ेचा ितक ूल प रणाम . सुधारणा य ुगातील
कामगार बाजार धोरणा ंवर चचा सु कर याआधी , एक हणण े आव यक आह े क िव मान
कामगार काय दे कागदावर श ंसनीय आह ेत पर ंतु अंमलबजावणीत नाहीत . हे काय आह े
ऑ टोबर 1999 म ये थापन कर यात आल ेला द ुसरा रा ीय कामगार आयोग ज ून
2002 रोजी सादर क ेले या अहवालात िदस ून आला ; "असे हणता य ेईल क आमच े
कामगार कायद े... तदथ , गुंतागुंतीचे, पर पर िवस ंगत, पर परिवरोधी नसल े तरी ,
या या ंम ये एक पता नसल ेले आिण कालबा आिण कालबा झाल े या कलमा ंनी यु
अशी टीका क ेली गेली आह े. ब याच वषा पूव ओळख झा यान ंतर झाल े या बदला ंचे य.
भारत सरकारन े कामगार कायद े आिण कामगार धोरणा या कोण याही णाली अ ंतग त
कामगारा ंचे खालील ह क य ेक कामगारासाठी परक े हणून ओळखल े आहेत. हे आहेत:
(i) वत: या आवडीच े काम कर याचा अिधकार (ii) भेदभावािव चा अिधकार (iii)
बालमज ुरीला ितब ंध (iv) कामा या या य आिण मानवी प रि थती (v) सामािजक
सुरि तत ेचा अिधकार (vi) हमी मजुरी या अिधकारासह मज ुरीचे उ पादन ( vii) त ार च े
िनवारण कर याचा अिधकार (viii) कामगार स ंघटना स ंघिटत कर याचा आिण थापन
कर याचा अिधकार (ix) सामूिहक सौद ेबाजीचा अिधकार (x) यव थापनात सहभागाचा
अिधकार .या अिधकारा ंसोबतच कामगारा ंना अन ेक कार या स ुर ेची आव यकता असत े,
जसे क िमक बाजार स ुरि तता , रोजगार स ुर ा, नोकरीची स ुरि तता , उ प नाची स ुर ा,
कामाची स ुर ा इ . जागितक करणा या य ुगात या गो ना ख ूप मह व आह े कारण या
लोकांना अस ुरि तत ेचा धोका वाढतो . असंघिटत े ात खरोखरच दयनीय ि थती आ हे.
हणूनच अस ंघिटत कामगारा ंना काही कारची सामािजक स ुर ा दान कर यासाठी अज ु न
सेनगु ा या ं या अ य त ेखालील अस ंघिटत े ातील उप मा ंसाठी रा ीय आयोगाची
थापना कर यात आली . ऑग ट 2007 म ये या ंनी आपला अहवाल सादर munotes.in
Page 17
भारतीय म बाजार
17 केला.दुद वाने, कामगारा ं या या ह का ंची विचतच प ूत ता िकंवा अंमलबजावणी क ेली जात े.
ही भारतातील कामगार काय ाची सवा त सामा य आिण भावी टीका आह े.
१.६.४ टीका:
(i) म बाजार स ुधारणा अ याव यक आह ेत: स या या उदारीक ृत भारतीय
अथ यव थ े या पा भूमीवर, आपण अस े हणू शकतो क कामगार कायद े बदलण े हा एक
संवेदनशील म ु ा अस यान े यात सहभागी सव प ांम ये सहमती आव यक आह े. िमक
बाजारा या िनयमा ंम ये गुंतलेले तीन म ु े आहेत: (i) मजुरी सेट कर याची ि या , (ii)
िमक बाजाराची प रि थती आिण (iii) कामावर घ ेणे आिण काढण े ि या . स या या
रोजगार वाढीचा आणखी एक ासदायक प ैलू असा आह े क वय ंरोजगार आिण मज ुरी या
दो ही भागा ंम ये ास ंिगक आिण िनयिमत वाढ झाली आह े. यानंतर
असंघिटत /अनौपचा रक े ातील रोजगाराची एका ता ल ात य ेते. पूव , हे अनौपचा रक
े ‘शेवटचा रोजगार ’ मानला जात होता .
अशा अनौपचा रक तस ेच अक ृषी रोजगाराम ुळे ना उ च उ पादकता आिण कामगारा ंना
चांगले वेतन िमळत नाही . या े ातील िनयो े कं ाटी प तीन े कामगारा ंना कामावर
ठेव यास ाधा य द ेत अस यान े कामाची प रि थती हळ ूहळू खालावत चाल ली आह े.
तथािप , भारतातील अस ंघिटत अनौपचा रक े ात अनौपचा रक िक ंवा कं ाटी कामगारा ंची
िनयु िविच नाही . संघिटत े ातही कामगार दलाच े अपघात आिण क ं ाटीकरणा या
वाढ या घटना पाहता य ेतात. अशा कार े, कामगारा ंचे संर ण िक ंवा सुर ा ह े एक व न
आहे, कामगार मालका ं या िवव ेकबु ीनुसार आह ेत.
भारताम य े मिहला ंचे स मीकरण हा एक मह वाचा उि मानला जात असला तरी
सुधारणा काळात मिहला कामगारा ंिव रोजगार भ ेदभाव मोठ ्या माणात वाढला
आहे.संघिटत े ातील रोजगारा या स ंधी कमी हो याबरोबरच , आ ही पाहतो क कामगार
स या वाह न न ेणा या कामा या भारा या त ुलनेत वेतन वाढत नाही . दुस या श दा ंत
सांगायचे तर, या कामगारा ंना सामािजक स ुर ा दान करणारा कायदा अस ूनही क ेवळ
असंघिटत े ातच न ह े तर स ंघिटत े ातही कामगारा ंचे शोषण होत े. दुद वाने, यापैक
बह तेक कायद े कालबा आह ेत आिण स या या जागितक करण -उदारीकरण झाल े या
अथ यव थ ेत पुरेसे 'िफट' नाहीत . िकंबह ना, भारतातील िमक बाजारप ेठ आता मोठ ्या
माणावर अकाय मता आिण उ च िकमती या स ंरचनेची अथ यव था दश वत आह े.
िमक बाजारप ेठेतील कठोर स ं था मक स ंरचना लविचक आिण पारदश क बनव याची
गरज आह े, असा आरोप क ेला जातो क स ंघिटत े ातील रोजगार वाढीला ‘अ यंत कठोर
कामगार काय ा ं या या ी ’ (11 या योजना द तऐवज ) मुळे मोठ्या माणात अडथळा
येतो. असे आढळ ून आ ले आ हे क भारतात रा ीय तरावर ४५ कायद े आहेत आिण
रा य तरावर (मजूर समवत यादीत य ेत अस यान े) जवळपास ४ पट कायद े आहेत जे
िमक बाजारा या कामकाजावर ल ठ ेवतात.
अशा कार े, िव मान कायद े आिण िनयमा ंचे पुनरावलोकन करण े आव यक आह े जेणेक न
(i) कॉप र ेट े ाला अिधक म -क ि त े े द क घ े यास े रत करता य ेईल आिण (ii) munotes.in
Page 18
औ ोिगक व म
अथ शा – II
18 असंघिटत े जे परंपरागतपण े कामगार -क ि त े आह ेत या ंना स ुिवधा द े यासाठी
ो सािहत क ेले जाईल . रोजगाराचा िव तार .
(ii) म बाजार िनयमा ंचे िविवध पैलू: स या या उदारीक ृत भारतीय अथ यव थ े या
पा भूमीवर, आपण अस े हणू शकतो क कामगार कायद े बदलण े हा एक स ंवेदनशील म ु ा
अस यान े यात सहभागी सव प ांम ये सहमती आव यक आह े. िमक बाजारा या
िनयमा ंम ये गुंतलेले तीन म ु े आह ेत: (i) मजुरी सेट कर याची ि या , (ii) िमक
बाजाराची प रि थती आिण (iii) कामावर घ ेणे आिण काढण े ि या .
1991 म ये जे हा रा यान े म बाजारात ह त ेप कर यापास ून वत :ला माघार घ ेतली
ते हापास ूनच कामगार स ुधारणा ंचा म ु ा चच चा िवषय बनला आह े. ऐितहािसक ्या,
सरकारचा कामगारा ंशी ‘सामािजक करार ’ होता जो द ेशा या कामगार काय ा ंम ये
ितिब ंिबत होता . िनयो े असा य ुि वाद करतात क स या या पधा मक वातावरणात
कठोर कामगार कायद े यां या िवकासासाठी ब ंधनकारक आह ेत. िमक बाजारात
लविचकता तातडीची गरज आह े.परंतु कामगार काय ातील लविचकत े या नावाखाली
कामगारा ं या िहताकड े दुल क न या ं या नोक या धो यात य ेऊ नय ेत. अशा कार े,
िमक बाजार स ुधारणा ंनी आम या फम आिण िनयो या ंना अिधक लविचकता स ुिनि त
करणे आव यक आह े जेणेक न कामगार कोण याही जीिवतहानीपास ून पुरेसे संरि त
असतील .
1999 म ये जे हा द ुसरा रा ीय कामगार आयोग गठीत कर यात आला त े हा कामगार
काय ा ंम ये बदल कर या या गरज ेकडे सरकारन े उिशरा ल व ेधले होते. आयोगाला (i)
संघिटत े ात लाग ू असल े या िव मान कामगार काय ा ंचे रा ीयीकरण स ुचव यास
आिण (ii) असंघिटत े ातील कामगारा ंना िकमान तरावरील स ंर णाचा िवमा द े यासाठी
‘छ ’ कायदा स ुचव यास सा ंग यात आल े.
अलीकड या काळात कामगार स ुधारणा ंचे दोन प ैलू जे समोर आल े आह ेत ते हणज े
औ ोिगक िववाद कायदा आिण क ं ाटी कामगार (िनयमन आिण िनम ू लन) कायदाचा
अ याय V-B. आयडी काय ा या धडा V-B अंतग त, 100 पे ा जा त कामगारा ंना
रोजगार द ेणा या स व आ थापना ंनी यो य सरकारी ािधकरणाकड ून बंद करण े, छाटणी
करणे आिण कामाव न कमी करण े यासाठी प ूव परवानगी घ ेणे आव यक आह े. 300 पे ा
जा त य ना रोजगार द ेणा या स ं थांना तरत ुदी लाग ू होऊ शकतात अशी िशफारस
दुस या रा ीय कामगार आयोगान े केली आह े. काह च े हणण े आहे क 1,000 पे ा जा त
कामगारा ंना रोजगार द ेणा या आ थापना ंसाठी ही मया दा वाढवली जावी . िनयो या ंना 'पूव
परवानगी ' संबंिधत तरत ूद हटव याची आव यकता आह े. दुसरा पया य हणज े काम ब ंद
झा यास , छाटणी िक ंवा कामाव न कमी झा यास कामगारा ंना ावी लागणारी भरपाई
उ च तरावर मा ंडणे.
कं ाटी कामगार (िनयमन आिण िनम ू लन) काय ाच े उि म ु य उ पादन /सेवा
ि याकला पांमधील ि याकलाप आिण ि या ंमधील क ं ाटी रोजगार र करण े आह े.
तथािप , कं ाटी कामगारा ंना चिलत सामािजक स ुर ा तरत ुदी आिण इतर फायद े िमळण े
आव यक आह े. munotes.in
Page 19
भारतीय म बाजार
19 (iii) असंघिटत े आिण छ ी स ंघटना : हे स व औपचा रक िक ंवा िनयिमत
रोजगाराब ल आह ेत. परंतु असंघिटत े - याम य े बह स ं य कामगार ग ुंतलेले आह ेत-
संरि त हाव ेत हण ून एक छ ी कायदा खरोखरच ख ूप मह वाचा आह े. असंघिटत
े ातील रोजगाराची ग ुणव ा स ुधार यासाठी पावल े उचलण े आव यक आह े. यां या
उ प नात आिण रोजगारा या ग ुणव ेत कोणतीही ल णीय सुधारणा श य आह े जर िमक
बाजारातील स ं था मक वातावरण औपचा रक े ासाठी अस ंघिटत े ातील
कामगारा ंपय त पोहोचण े श य करत े. क ीकृत आधार . भिव य िनवा ह िनधी , ईएसआय
आिण िविवध कारच े क याण िनधी अस ंघिटत े ांसाठी िव ता रत क े यास ह े देखील
श य आह े. या सवा मुळे कामगारा ंना मज ुरी आिण सव कारची स ुरि तता या बाबतीत
अिधक चा ंगला यवहार िमळ ेल.दुद वाने, रोजगाराची ग ुणव ा समाधानकारक नाही आिण
NSSO 61वी फेरी (2004 -05) नेहमी माण े दाखवत े क , बह तेक कामगारा ंकडे कोणत ेही
(िलिखत ) नोकरीच े करार नस यामुळे ते रजा आिण सामािजक स ुर ा लाभा ंसाठी पा
नाहीत . जर काही . अशा कार े, 'कामगार आिण िनय ु सं था या ं यात औपचा रक स ंबंध
िनमा ण करण े' आव यक आह े.
१.७ सारांश (SUMMERY )
अशा कार े, स या या प रि थतीत , कामगार काय ा ंम ये अिधक लविचकता स ुिनि त
करणे आव यक आह े जेणेक न क ंप या आव यकत ेनुसार मागणीतील बदला ंशी ज ुळवून
घेऊ शकतील . सरकारन े मा य क ेले आहे क कामगार कायद े-जसे क ID काय ाचा धडा
V-B, आिण क ं ाटी कामगार (िनयमन आिण िनम ू लन) कायदा -म ये लविचकत ेचा अभाव
आहे. पुढे, ते कायद े नोकरी या स ंर णा वर ल क ि त करतात आिण याम ुळे रोजगार
रोखतात . या पैलूंकडे दहा या योजन े या म यावधी म ू यमापनात ल व ेधले गेले.
तथािप , 11 या योजन े या द तऐवजात अस े हटल े आहे क आयडी कायदा , 1947 या
V-B तरतुदी व े छािनव ृ ीसाठी उदार प ॅकेजेस या सहा यान े गे या काही वषा म ये अनेक
उ पादन उ ोगा ं ारे आकार कमी कर यात मोठा अडथळा अस याच े िस झाल े नाही .
आगामी काळात िमक बाजार अिधक लविचक करण े आव यक आह े जेणेक न कामगार
श अस ंघिटत े ातून संघिटत े ाकड े हळूहळू थला ंत रत होईल .
तथािप , कामगार स ंघटना ंचे तसेच संघिटत े ातील कामगारा ंचे मत आह े क कामगार
बाजार स ुधारणा कामगारिवरोधी आह े. परंतु जोपय त कामगार काय ा ंचा स ंबंध आह े,
संघिटत े ातील कामगार , िवशेषत: PSEs म ये, अ रशः 'पूण ' नोकरी या स ुरि तत ेचा
आनंद घेतात. परंतु बेरोजगारी या वाढ या स ं ये या दर यान स ंर णा मक कामगार
धोरणा ंमुळे दीघ काळ न ुकसान होऊ शकत े. पुढे, जर िनयो े अिधक सौद ेबाजीची श
उपभोगत असतील , तर कामगारा ंचे िहत धो यात य ेऊ शकत े. खरंच, समाजान े सवा साठी
'स य काम ' सुिनि त करण े आव यक असल े या अिधक सामा य आव यकता ंशी स ंघष
िनमा ण करणा या करारावर आधा रत रोजगारा या वाढ या घटना ंम ये हेच आपण पाहतो .
वाढीचा दर वाढत असताना , यव थापन आिण कामगार आिण क याणकारी प ैलू
यां यातील स ंबंधांचा समाव ेश असल ेली काय मता आिण रोजगाराची ग ुणव ा या ं यातील
सुसंवादी स ंतुलन राखण े आव यक आह े. munotes.in
Page 20
औ ोिगक व म
अथ शा – II
20 अंितम िव ल ेषणात , कामगार कायद े, जसे ते मह वाच े आहेत, ते वाढीच े खरे चालक नाहीत .
कामगार काय ातील बदल हा क ेवळ एक म ु ा आह े याकड े ल द ेणे यो य आह े. लो-
ए हर, दुस या रा ीय कामगार आयोगा या अहवाला त अस े हटल े आहे क ह े कामगार
कायद े 'पायाभ ूत सुिवधा, सामािजक स ुर ा आिण सरकारी धोरणा ं या यापक प र े यातून
यमान आिण भावी क ेले पािहज ेत.' आयोग जोडतो क यासाठी तरत ूद करण े आव यक
आहे. संर णा मक आिण ो साहना मक दो ही उपाय , नंतरचे अस ंघिटत े ातील
कामगारा ंसाठी अ य ंत संबंिधत आह ेत.
१.८ (QUESTIONS)
१. म बाजार हणज े काय? याची व ैिश ्ये प करा .
२. बाल कामगारा ं या कारणा ंवर भा य करा .
३. बाल कामगारावरील क ेले या उपाय योजना प करा .
४. मिहला कामगारा ं या सम या थोड यात प करा.
५. मिहला कामगारावरील केले या उपाय योजना प करा .
६. म सुधारणाच े मू यमापन प करा
munotes.in
Page 21
21 २
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
घटक रचना :
२.0 उि ्ये
२.१ िनकास धोरण
२.२ सामािजक सुर ा जाळे
२.३ दुसरा रा ीय म आयोग – २००२
२.४ जागितक करण आिण म बाजार
२.५ सारांश
२.६
२.0 उि ्ये (OBJECTIVES)
िनकास धोरण आिण सामािजक सुर ा जाळ े ा स ंक पना अ यासण े.
दुसरा रा ीय म आयोग , 2002 अ यासण े.
जागितिककरण आिण म बाजार या ं यातील स ंबंध अ यासण े.
२.१ िनकास धोरण (EXIT POLICY )
म बाजारा या लविचकत े िशवाय (Flexibility) काय म औ ोिगकरण सा य करणे
अवघड आहे, यासा ठी िनकास धोरणास ंबंधीचा ताव सु वातीला स ट बर १९९१ म ये
सादर कर यात आला . जागितक बँक आिण नाणेिनधीन े आपला काही वेळ यासाठी काढावा
आिण सरकारन े अशा कार या म धोरणातील सुधारणा सुचावा यात क , या म ये
संयोजका ंने कामगारा ंना एका घटक सं थेतून दुसरीकडे थला ंत रत (Shift) हो यास
आिण जादा कामगार अस यास कपात कर यास यांना परवानगी िमळावी . कामगार
कपातही कामगार वगा या ीने धो याची बाब आहे. एका अंदाजान ुसार बंद पडले या
कारखा यातील कामगारा ंची सं या ४५ लाखापय त आहे. यातील ४.१ लाख कामगार
साव जिनक े ातील आहेत तर उव रत सव कामगार खाजगी े तील आहेत जर सव
आजारी उ ोग बंद झाले तर बेकारीची सम या वाढेल. नवीन आिथ क धोरणा वय े भारत
सरकारन े बह रा ीय कंप यांना परवान े िदलेले आहेत. मागील कांही वषा त सरकारन े काही
परदेशी मोठया उ ोग धं ाना आमंि त केले आहे. यामुळे बह रा ीय कंप या भारतीय
कंप यावर वाईट प रणाम होत आहेत. बह रा ीय कंप यां या पध त िटक यासाठी munotes.in
Page 22
औ ोिगक व म
अथ शा – II
22 भारतीय कंप यांना देखील या या धोरणान ुसार काय करावे लागत े. हणज ेच यांना
भांडवल धान तं ान आ मसात करावे लागत े. भांडवल धान तं ान खाजगी व
साव जिनक े ासाठी आव यक आहे. हणून ब याच भारतीय उ ोगस ं थांनी यां या
कामगारासाठी वे छा िनवृ ी योजना (Voluntary Retirement Scheme VRS)
णाली राबवली आहे. मा या बळावर या कंप यांनी आपल े अि त व िटकव यासाठी
उ ोगाम य े ज र तो बदल करणे आिण साधनसाम ीन े स ज राहणे आव यक आहे.
िबझन ेस टॅ डड रसच युरो या एका अ यासान ुसार २३ िनमा ण उ ोग सं थाची खाजगी
े ासाठी असणारी िव १७ ट यांनी कमी झाली यामुळे १९९८२ ,५०,०७९
कामगाराप ैक २,०९,६९१ कामगारा ंना २००० -०१ म ये कमी कर यात आले.
वरील चच तून असे िदसून येते क , कंप या िकंवा उ ोगध ंदे आपला नफा वाढवण े हाच
एकमेव उ ेश आप या पुढे ठेवतात कारण वाढ या पध ला त ड दे यासाठी देशी कंप या
िवभाजनाप े ा मु य पध कडे अिधक ल देत आहेत. िबनिकफायतशीर आिण असंबंिधत
उ ोगा ंना ते बाहेर काढून फेकत आहेत. जे हा दुस या कंप यां बरोबर सहयोग करणे िकंवा
दुस या कंपनीम य े िवलीन होणे अशा यूहरचना कंप यांनी वीकार या ते हाच VRS
योजना वीकारल ेली िदसून येते. कामगार हे भारतीय महामंडळीय े ाम य े घडून
आले या पुनर चना, िवलीकरण इ यादी गो चा बळी ठरलेले आहेत.
आिथ क सुधारणा ं या नंतरही कामगारा ंना कामाव न काढून टाक याची ि या चालूच
रािह याम ुळे 'िनकास धोरणाचा ' (Exit Policy) िवचार म ा झाला. यामुळे कामाव न
काढून टाकल े या कामगारा ं या ांची सोडवण ूक कर या या ीने मागा चा अवल ंब केला
जाऊ शकतो .
१. पुरेसे आिण यो य असे सामािजक सुर ा जाळे (Social Security Net) िनमा ण करणे
आिण
२. लवकरात लवकर अि त वात असल े या कामगारा ंचा वेश िनकास पुन वेश इ यादी
बाबतीत असल ेले शासक य अडथळ े दूर करणे.
२.२ सामािजक सुर ा जाळे (SOCIAL SECURITY NET )
सामािजक सुर ा िमका ंना िमळणा या सोयी, यांचे कामाच े तास, कामाचा प रसर इ. सव
बाब वर ल दे याचे काय सामािजक संघटना करत असत े. सामािजक संघटना या या
सम या असतात या ामु यान े उ पादकता , सामािजक वृ ी, रोजगार आिण िकंमतीत
होणा या बदला ंशी जोडल ेले असतात आिण यामुळे या संघटना आप या िमका ंना
जा तीत जा त सोयी सवलती दे याचा य न करतात . िमका ंना यो य वेळेला आिण
ह या या माणात वेतन देणे, यां या कामा या प रि थतीम य े सुरि तता आणण े
वेळोवेळी यांना िश ण देऊन पदो नती करणे यां या जीवन तरातील व काया तील
प रि थतीत सुधारणा करणे, िमका या आवडीन ुसार उ ोगात याला थान िनवडून देणे
इ. बाबी या थम कार या काया शी जोडल े या आहे.जी िवकासा मक व पाची
असतात , याम य े सामािजक सुर ा आिण सां कृितक िवकास अिधक मह वाचा असतो .
या बरोबर यां या वत मान दजा ला सुधार याक रता अनेक कारच े य न या सं थेतून munotes.in
Page 23
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
23 केले जाते. जसे िनवास यव था , मनोरंजनाच े साधन , आरो या या सोयी इ. देणे हणजेच
सम त े ातील – क याणात वाढ कशी करता येईल आिण िमका ं या गुणांचा िवकास
कसा होईल यावर भर िदला जातो. इतकेच नाही तर उ ोगाम य े आिण समाजाम य े
िमकाबरोबर एकि त काय कसे करायला पािहज े आिण जबाबदारी कशी वीकारली
पािहज े हाही यामागचा उ ेश असतो . िमका ंना अनुशासन होणा या िविवध बदला ंची
मािहती ज रवेळोवेळी िदली तर पुढील येणा या अडचणी कमी होतील आिण याचे चांगले
व प मोठया उ ोगाम य े िदसून येईल असा य न केला जातो. जर तांि क बदल होत
असेल तर याचा प रणाम म कपात हणून होऊन येयाची पण काळजी घेतली जाते.
हणून िमका ंना यानुसार िश ण , िश ण देणे ही एक सामूिहक जबाबदारी समजली
जाते.
थोड यात माची बाजारप ेठ आिण व तूची बाजारप ेठयात फरक आहे. तरी ही अॅडम
ि मथ , डेि हड रकाड , जे. एस. िमल यासार या अथ शा ा ंनी मबारप ेठेत पूण पधा
कधीच आढळत नाही. मा या बाजारप ेठेत अपूण पध ची वैिश ्ये असतात . आिथ क ्या
िवकिसत देशातील मबाजारही पूण पध चा नसतो . भरतासार या िवकसनशील देशातील
मबाजार ही पूण पध चा नसतो . भारतासार या िवकसनशील देशात तर मा या
बाजारपेठेत अपूण पधा या कारणाम ुळे आढळत े ती कारण ेच मबाजारप ेठेची खास
वैिश ्ये हणून ओळखली जातात .
२.३ दुसरा रा ीय म आयोग – २००२ (SECOND NATIONAL
COMMISSTION ON LABOUR -2002)
िडस बर १९६६ म ये नेमले या पिह या रा ीय म आयोगान े ऑग ट १९६९ म ये
आपला अहवाल सादर केला. या आयोगान े संघिटतवअस ंघिटत अशा दो ही े ातील
कामगारा ंशी संबंिधत बाबीच े प र ण क न आपला अहवालाम य े अनेक कामगार
काय ाचा पाया प का केला. यानंतर भारतीय आिण जागितक आिथ क पया वरणात
मह वप ूण बदल घडून आले. यासाठी सरकारन े रिव वमा यां या अ य त ेखाली
आ टोबर १९९९ दुसरा रा ीय म आयोग नेमला, आयोगा या िवचाराथ खालील मु े
ठेव यात आले
१. संघिटत े ातील कामगारा ंशी संबंिधत आि त वात असल े या काय ा ं या
िववेक करणा संबंधी सूचना करणे.
२. असंघिटत े ातील कामगारा ंना िकमान पातळीच े संर ण दे यासाठी एकछ ी कायदा
सुचिवण े.
३. उ ोग चालव या या ीने िविवध शासक य काय ा ं या आढावा घे यासाठी मे
१९९८ म ये नेमले या आयोगा या िशफारशी अंमलबजावनीचा आढावा घेणे.
४. नवीन आिथ क पया वरणाचा िवचार करता जलद तांि क बदल, उ पादन प तीतील
बदलाला आव यक असणा या पािठ याची गरज. munotes.in
Page 24
औ ोिगक व म
अथ शा – II
24 २९ जून २००२ म ये आयोगान े आपला अहवाल पंत धाना ंना सादर केला. शासनस ं था
आिण सामािजक सुरि तता , सामािजक सुरि तत ेची, सामािजक सहायता आिण सामािजक
िवमा, सामािजक सुरि तता संदभा तील शासनाच े धोरण समजून घेता येईल. म क याण
संक पना आिण उ का ंती, भारतातील म क याण काय म प करता येईल. ी मजुर
आिण बालमज ुरां या िवषेश सम याचा अ यास करता येईल. सामािजक सुधारण सुर ा
जाळीची गरज, औ ोिगक संघषा ची कारण े, औ ोिगक संघश िमटिव यासाठी आिण
औ ोिगक संघष होऊ नयेत यासाठी यं णा, सामुिहक सौदाश , भारतातील म कायद े,
कामगार संघटना चळवळ , दुसरा रा ीय म आयोग यावर भर िदलेला आहे.
कामगार यव थापन स ंबंधांवरील काय ाचा मस ुदा तयार कर यासाठी एनसीएलचा
ीकोन:
1. कायदा अशा सव आ थापना ंना एकसमान लाग ू होईल .
2. संघीकरणाची या ी कमी अस यान े, िजथे करार आिण समज ूतदारपणा श य नाही
ितथे, तृतीय प ाकड ून मदतीचा सहारा लवादा ार े िकंवा िनण या ार े िमळावा .
मा यता ा वाटाघाटी ार े केलेला समझोता सव कामगा रांसाठी ब ंधनकारक असण े
आव यक आह े.
3. आयोगाच े असे मत आह े क , िवशेषत: कामगारा ं या वतीन े वाटाघाटी करणार े एजंट
िनि त कर यासाठी काय ात तरत ुदी के या पािहज ेत.
4. आयोगाच े असे मत आह े क कामगार काय ा ंमधील बदला ंना एक स ु प सामािजक
सुर ा प ॅकेज िदल े पािहजे याम ुळे सव कामगारा ंना फायदा होईल , मग त े 'संघिटत '
िकंवा 'असंघिटत ' े ातील असोत आिण शासक य े ातील कामगारा ंना देखील
क हर क ेले पािहज े, यव थापक य आिण इतर ेणी या ंना 'कामगार ' या श दा या
क ेतून वगळ यात आल े आहे.
5. 'मजुरी' आिण 'मोबदला ' या दोन श दा ंची या या करण े आव यक आह े, आधी फ
मूळ वेतन आिण महागाई भ ा समािव कर यासाठी आिण सामािजक स ुर ा आिण
बोनस आिण ॅ युईटीची गणना कर यासाठी आिण इतर सव गो चा समाव ेश
कर या या ह ेतूने दुसरे कोणत ेही नाही . इतर भ या ंसह द ेयके तसेच वर प रभािषत
के या माण े वेतनासह ओ हरटाईम प ेम ट हे 'मोबदला ' असेल.
6. आयोगाला उ ोग प रभािषत कर याची आव यकता वाटली नाही , कारण 20 िकंवा
याह न अिधक य ना रोजगार द ेणारी सव आ थापना याम य े आ थापना ग ुंतलेली
आहे या ि याकलापा ंचे व प िवचा रात न घ ेता ते समािव आह ेत.
7. किमशनन े औ ोिगक िववाद कायदा 1947 म ये दान क े यानुसार ' ाइक ' ची
या या बदलण े इ मानल े नाही आिण या ंनी अस े मानल े क "मंद गतीन े जा" आिण
"िनयम कर यासाठी काम करा " हे कारवाईच े कार आह ेत या ंना गैरवत न मानल े
पािहजे. munotes.in
Page 25
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
25 8. 'छांटणी' टम ची या या क ेवळ आ थापनातील अित र कामगारा ं या कपातीम ुळे
होणारी नोकरी स ंपु ात आण यासाठी क ेली गेली पािहज े, अशा कारच े अिधश ेष एक
िकंवा अिधक अन ेक कारणा ंमुळे उ वल े आहेत.
9. आयोगान े िशफारस क ेली आह े क पाणीप ुरवठा, वै क य स ेवा, व छता , वीज आिण
वाहतूक यासार या सामािजक ्या आव यक स ेवां या बाबतीत , जे हा पर पर
वाटाघाटी ार े िववाद िमटवला जात नाही , ते हा इतर उप मा ं माण ेच ाइक ब ॅलेट
होऊ शकत े आिण स ंप झा यास मतपि क ेव न अस े िदस ून येते क 51 ट के
कामगार स ंपा या बाज ूने आहेत, संप झाला आह े असे मानल े पािहज े
10. असंघिटत े ातील कामगारा ंना ेड युिनयन तयार कर यास स म कर यासाठी ेड
युिनयन काय ात एक िवश ेष तरत ूद केली जाऊ शकत े आिण िनयो ा -कम चारी स ंबंध
अि त वात नसताना िक ंवा थािपत करण े कठीण असतानाही या ंची न दणी क ेली
जाऊ शकत े; आिण या ं या बाबतीत 10 ट के सद य वाची तरत ूद लाग ू होणार नाही .
11. ि प ीय स ंवाद, संवाद आिण वाटाघाटी स ुसंवादी स ंबंधांना चालना द े यासाठी बजाव ू
शकतात या भ ूिमकेवर आयोगाचा ठाम िव ास आह े. आमची ेड युिनयन चळवळ
िवखुरलेली अस या ने आिण घटक वत ं ओळख सोड यास तयार नस याम ुळे,
एक ीकरणासाठी ो साहन मजब ूत कर याचा एक माग न दणी आिण मा यता या
े ात अस ू शकतो , जेथे पा त ेचे िनकष स ुधारल े जाऊ शकतात िक ंवा िकमान
माणात -सुधा रत .
12. िनगोिशएिट ंग एजंट चेक ऑफ िस टीम या आधार े िनवडला जावा , याम य े 66 ट के
युिनयनला एकल वाटाघाटी एज ंट हण ून वीकार याचा ह क द ेतात आिण कोण याही
युिनयनला 66 ट के पािठंबा नस यास , या य ुिनयनला प े ा जा त लोका ंचा पािठ ंबा
आहे. महािव ालयात 25 ट के माणब ितिनिध व द े यात याव े.
13. बाग िनंग एज ंटची खा ी कर यासाठी , युिनयन सबि शन या िनयिमत प ेम ट ारे
परावित त िनर ंतर िन ा यावर आधा रत ेड युिनयनची साप े ताकद िनि त
कर यासाठी च ेक ऑफ िस टमचा फायदा आह े.
14. सव न दणीक ृत कामगार स ंघटना ं या सद या ंसाठी 300 िकंवा याह न अिधक कामगार
काम करणा या आ थापनाम य े चेक ऑफ िस टम अिनवाय करण े आव यक आह े.
15. आयोगान े िशफारस क ेली आह े क मा यता एकदा म ंजूर झा यान ंतर, ती चार वषा या
कालावधीसाठी व ैध असावी , सेटलम ट या कालावधीसह सह -टिम नस असावी .
मा यत ेसाठी इतर कोण याही ेड युिनयन/फेडरेशन/क ाचा कोणताही दावा प ूव या
मा यत े या तारख ेपासून िकमान 4 वष पूण होईपय त वीकारला जाऊ नय े.
16. कोण याही कामगाराला , याची घरग ुती चौकशी प ूण होण े बाक आह े, याला
िनलंबनात ठ ेव यात आल े आह े, याला या या व ेतना या 50 ट के िनवा ह भ ा
हणून आिण 90 िदवसा ंह न अिधक कालावधी या व ेतना या 75 ट के वेतन munotes.in
Page 26
औ ोिगक व म
अथ शा – II
26 िमळायला हव े. कामगार , जेणेक न िनल ंबनाचा एक ूण कालावधी , कोण याही
प रि थतीत , एक वषा पे ा जा त नसावा .
२.४ जागितक करण आिण म बाजार (GLOBALIZATION AND
LABOUR MARKETS )
जागितक क रणाची लाट येक देशात वाहत आहे. भारताम य े जुलै १९९१ सालापास ून
जागितक करण , खाजगीकरण आिण िशिथलीकरण कर याच े ठरिवल े. येक े ात हया
नवीन आिथ क प दतीचा भाव पडताना िदसत आहे. िमका ं या बाबतीत आमुला बदल
घडून आले आहेत. यां यावर आिथ क, सामािजक व नैितक प रणाम काय होत आहे
हयाची चचा होणे आव यक आहे. िकती मश क यात गुंतलेली आहे, यां यावर काय
प रणाम होत आहे याला समजाव ून घेणे आव यक आहे. ा प दती संबंधी चांगले व वाईट
दो ही कारची मते ऐकायला येत आहेत. १९९१ साली िमका ंची ि थती सुधारेल,
यां या राहणीमानात भर पड यान े रा ीय उ प न वाढेल असे सतत सांग यात आले.
१९९४ सालापय त औ ोिगक िवकासव संरचना मक िवकास कर याक रता गुंतले या
िमका ंना करारान ुसार उ प न दे यात आले. करार संप यान ंतर यांना कोणता रोजगार
रािहला यासंबंधी मा काहीही शा ती नाही. थोड यात हंगामी व पाच े काम भरपूर
लोकांना िमळाल े,
१९९९ -२००० सालापय त भरपूर बह रा ीय कंप या भारतात आले या आहेत आिण
भारतातील त मंडळीना यांनी कामावर लावल े आहे. यांना चंड पगार व सवलती
आहेत. हया कंप याची प दती कमी िमका ंना कामावर लावायची आहे. हणज ेच
यं साम ीचा उपयोग केला जातो यामुळे कमी िमका ंम ये अिधक माणात काम क न
घेता येते. अशा िमका ं या आिथ क ि थतीत िनि तच सुधारणा झालीआह े. यामुळे एक
वग भरपूर सुखावल ेला आहे.सरकारी े ात काम करणार े िमक ा प दतीवर अिधक
भा य करत नाही. यां याकड े सु झाले या सम या ंना सोडिव याक रता अजून ठोस
उपायमाग िमळाल ेले नाही. खाजगीकरणा या मा यमान े सरकारी तरावर चालणा या
उ ोगा ंम ये अपगुंतवण होत आहे. थोड यात काही उ ोग बंद पडत आहेत. लघुउ ोगांचा
िवकास हावा हणून सरकारी तरांवर योजना जाहीर के या जात आहेत. सरकारी योजना
वयंरोजगाराला ाधा य देणा या आहेत. कारण सरकार वतः उ ोग सु न करता
खाजगी लोकांना वृ करत आहे आिण खाजगी भांडवलदार कमी िमक व अिधक
भांडवलाचा उपयोग कर या या मताच े अस यान े मया िदत िमका ंनाच कामावर लावतात .
१. भारतातील खाजगी भांडवलदार िकंवा िवदेशी भांडवलदार व त माचा वापर क न
घेतात.आप या देशात मोठया माणात वाढत असल े या लोकस ं या व बेरोजगारीम ुळे
अनेक सम या आहेत. यापैक कमी पगारात काम करणार े िमक उपल ध अस यान े
यांचा फायदा खाजगी भांडवलदार घेतात. असे िमक अिशि त व असंघिटत
अस यान े मोठया माणावर यांचे शोषण होत असल े तरी ते या िव द आवाज
उंचिवत नाही. munotes.in
Page 27
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
27 २. जगितक करणाम ुळे ीमंत देशांना मोठया माणात तं ान व साम ी आणता येते
आिण कमी वेतनात िमका ंना कामावर ठेवून जागितक पध त आप या व तू िवकता
येतात.
३. व तूंची िविवधता हे जागितक करणाच े वैिश आहे. पण या व तूची मागणी संप यास
या े ातील िमका ंची कपात के या जाते. यामुळे िमका ंना के हाही यां या
काया तून मु कर या त येते.
४. अमे रका, इं लंड सार या देशांचे उ प न व यापार आशीयायी मावर अवल ंबून
आहेत. निवन औ ोिगक यव था थाप याक रता मोठया माणात िमक देखील
आप या परंपरागत यवसाया ंना सोडून औ ोिगकरणाकड े वळतात . उ ोगा ंम ये
यांना सा या कम चा या ंची जागा िमळत े. जो पय त या उ ोगाची गती होते तो पय त
िमका ंना यो य पगार िमळतो . पण भिव यातील वेतनाची व नोकरीची हमी नसते.
५. बह तेक काम करारान ुसार केले जाते. सव साधारण िनर र िमकाला करारात ठरलेली
र कम िद यान ंतर यांच ते काम संपतं. अिशि त य ही संधी परत िमळू शकते. पण
अिशि त व अकुशल य ला िकती िदवस बेरोजगार रहावे लागेल याची प क पना
नसते.
६. जागितक करणात खाजगी गुंतवण व आंतरा ीय भांडवलाचा वाढता सहभाग
अस यान े िमकाला या या परंपरागत उ ोगा ंना सोडून जे भांडवलदार ठरवतील
या मा णे काम करावं लागत . ते काम न जम यास या या नोकरीला धोका असू
शकतो
७. सरकारी ह त ेप नस यान े िमका ं या बाजूने लढा दे यास तो कमकुवत पडतो .
लहान मोठ्या उ ोगा ंना पण िवदेशी गुंतवण कर याची मुभा अस यान े लघु-उ ोजक
पण म कपात करतात ..
अशा कार े ल ात येते क , जागितक करणाम ुळे उ च तं ान , िवशाल भांडवल यांना
बाब आहे. तसेच िशि त त आिण धाडसी यि ंक रता मु अथ यव थ ेत बाब आहे.
याउलट अकुशल, अिशि त व समाजात कमी ित े या य अस यास याला आप या
नोकरीवर के हा गदा येईल याची काळजी सतत असत े.
२.४.१ जागितक करण आिण मुदत अवधीप ूव वे छािनव ृ ी :-
मुदत अवधी या पूव सेवा िनवृ ी हयाला V.R.S. या नावान े ओळख या जाते. ही ि थती
भारतात अनेक े ाम य े ढ होत आहे. जसे यापारी बँका, साव जिनक े , शै िणक े
इ. यामुळे वया या ६० या वष सेवा िनवृ हो या या १०-१५ वषा अगोदरच सेवािनव ृ ी
यावी अशी योजना भारतसरकारन े आखली आहे. सेवा िनवृ ी या वेळेस ६० या
वषा पय त िमळणार े अपेि त उ प न आिण भिव य िनधीची र कम देऊन िमका ंना सेवा
िनवृ के या जाते. या वेळेस हातात चंड माणात पैसा येतो आिण याजावर देखील
याचे उव रत आयु य तो जगू शकतो . munotes.in
Page 28
औ ोिगक व म
अथ शा – II
28 ही योजना जरी वे छेने िनवृ हो याची असली तरी काही े ांम ये िमका ंना पटवून
दे यात आले आहे व काही िठकाणी जबरद तीने सेवा िनवृ ी घे यास सा य केलेले आहे
व याचे िविभ न फायद े िमकाला वारंवार सांग याचा य न केलेला आहे. प रणामतः या
योजन ेमुळे थायी नोकरी असल ेले साधारणपण े येक े ातल े ३० ते ३५ ट के लोक
कमी झालेले आहेत. हा पण एक म कपातीचाच भागआह े. अशा िमका ं या हातात भरपूर
पैसा आ यान े यांचे भिव य सुरि त झाले आहे तरी देखील काम कर याची स मता व
श अस यान े पूव या पगाराप ैक िन मे वेतन घेऊन ते काम करायला तयार होतात . जे
िमक अशा पुनकाया ला लागत नाही ते असमाधानी होतात . यां या जीवनात िनरसता येते
व यां या मनोवै ािनक सम या भरपूर वाढल े याअसतात .
भारतात याची सु वात गे या पाच-सहा वषा पासून जरी झालेली असली तरी थायल ंड,
कोरीया , िसंगापूर, इंडोनेिशया, मलेिशयाइ . रा ांम ये अशा ब याच सम या उ वल े या
असून या देशातील नैितक व सां कृितक उतारपण आलेले आहेत. अशा घटना लॅटीन
अमे रकन देशाम य े साधारणपण े १९८० -८२ या काळात घटले या िदसून येतात.
जागितक करणाम ुळे बह रा ीय कंप यांचा िशरकाव झा यान े यांचा युवा वगा कडे
वळ याचा कल अिधक आहे. यामुळे ५०वषा या सेवा िनवृ य ना परत कामावर जू
करणे हे यां या त वात बसत नाही. सेवािनव ृ झालेला वग यास ं थांम ये भरपूर
िमळाल े या सेवा िनवृ ी या वेतनाला ठेवतो. याचे याला िवशेष फायदा झालेला िदसत
नाही. कारण अिधकोशाच े याजदर जागितक करणा या ि य ेम ये हळूहळू कमीझाल ेले
आहेत. यामुळे याला दरमहा िमळणा या याजदरा या कमतरता आलेली आहे.
याव न असे ल ात येते क , जागितक करणाची ि या युवा वगा क रता , कुशल
कामगारा ंक रता आशावाद जागिवणारी आहे. पण आज या युवा वगा ची ि थती या या
वया या ४५-५० या वष सेवािनव ृ ीला े रत करणा या यि ंसाठी झा यास ही ि या
िकतपत यो य समज या जाईल . भारताम य े देखील सव साधारण आयुमया दा व लोकांची
काय मता वाढल ेली आहे. यामुळे अिधक वष काम कर याची संधी न िमळा यास
अथ यव थ े या आिथ क यं णेवर याचे िवपरीत प रणाम अिधक हो याची श यता आहे.
२.४.२ जागितक क रण व ी वगा म ये वाढणार े दा र ्य (Globalisation and
Faminisation of poverty) :
ि य ेत म कपात VRS धो या ं या खालोखाल जर अनाव यक खाजगीकरण िकंवा
िघसडघाईच े िशथीलीकरण झा यास जर सव थम कोणावर प रणाम पडत असेल तर तो
आहे ी वग , कारण बाजार यव थ ेम ये जे हा यं साम ीचा वापर सु होतो ते हा जर
िमका ंना कमी कर याचा मु ा समोर आला तर सव थम ी मजुराला काढ याची
यव था केली जाते. कारण समाजाची रचनाच अशी तयार केली आहे क , ीला अिधक
काम कर याची गरज नाही हणून अशा सामािजक जडणघडण ेचा फायदा
जागितक करणाची ि या लादणार े िवकिसत देश, अ पिवकिसत देशांकडून घेत असतात .
एक तर खाजगी भांडवलदारा ं या हाताम य े उ पादनाचा व प गे यास खाजगी
भांडवलदार ीला नोकरीत ून काढ याच े ठरिवत असतो . याचे प ीकरण तो खालील
माण े देतो. munotes.in
Page 29
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
29 १. ीची काय मता कमी असत े.
२. अिधक तास िकंवा उशीरापय त ीकड ून काम करवून घेता येत नाही.
३. मातृ व लाभाची सोय करावी लागत े.
४. िश णाची पातळी ीची कमी असत े.
वरील मु े बदल या प रि थती नुसार उपयु ठरत नाही. ी या काय मतेला व
िश णा या गुणव ेला खाजगी भांडवलदार जरी अशा ि कोनात ून बघत असल े तरी िजथे
ती स म आहे व लढा देवू शकते ितथे ती िजंकलेली आहे. दुभा याने अशा घटना
अपवादा मकच आहे. अिधका ंश अ पिवकिसत देशांम ये ि या ंचे शोषण झा यान े
जागितिककरणाला दोष िदला जात आहे. या ि येला दा र ्याचे ीकरण असे नाव िदलेले
आहे. (Faminization of Poverty)
इंडोनेिशया, िसंगापूर व काही िवकिसत देशांम ये देखील ी िमका ंची कपात , अितशय
कमी पगारावर काम देणे अशा घटनाबर ेचदा आढळ ून येतात. भारतात अशा घटना काही
िठकाणी आढळल े या आहेत यामुळे याची झळ साधारपण े पाच ते सहा ट के ि या ंना
पोहोचल ेली िदसून येते. रिशया आिण इंडोनेिशयाम य े अ पकालीन मुल पास ून ौढ
ि या ंपय त वे या यवसायाकड े जा यािशवाय काही ीया ंना पया य न हता , अशी न द
घे यात आलेली आहे. याचे एक मह वाच े कारण हणज े िवदेशी भांडवलाबरोबर िवदेशी
यि ंचा मु िशरकाव देखील असे धोके िनमा ण करतो .
परंपरागत व तु या ीया तयार करत हो या जसे गृहउ ोगातील व तू, कुटीर यवसाय
इ. ते उ पादन पण बह रा ीय कंप यां या हातात गेलेले आहेत. जसे पापड, िच स, लोणची
इ. अशाबदल या प रि थतीम ुळे ीचा वतं चालणारा उ ोग पण बंद पडून आिथ क
चणचण जाणवत आहे. या िठकाणी ी मु य कमावणारी य असत े या पूण कुटुंबाला
याचा फटका बसतो . आिण अथ यव थ ेम ये बेरोजगारीला त ड देणारे य वाढायला
लागतात .
सवा त मोठा भाव पडतो तो ी िश णावर . कुटुंबाचे उ प न कमी झा यास थम ीला
िश णात ून बाहेर काढल े जाते. भारतासार या अ पिवकिसत देशात िजथे आधीपास ूनच
ी िश ण कमी माणात आहे ते आणखी कमी झा यास याचा उलट प रणाम संपूण
समाजावर होईल. ीचे वतःच े आरो य व कुटंबा या आरो यावर देखील याचा िवपरीत
प रणाम होतो. परत एका च ाची िनिम ती होते आिण समाजातील मोठी मश वाया
जाते. सामािजक व क याणकारी काय थांबवून िदले जातात . उदा. िनराधार , प रत या
ीया ंक रता असल े या योजना कमी करणे िकंवा बंद पाडण े असे झा यास ी मश चा
अिधक नुकसान हो याची श यता असत े.
थोड यात असे हणता येईल क जागितक करणा या ि य ेत सवा िधक दुल ि त ी वग
आहे. देशा या सवा गीण िवकासाकरीता या घटनेकडे दुल करणे हणज े देशा या
दा र ्यरेषेखाल या लोकांना वाढिवण े आहे. िश ण आिण सं कृती िटकिव याक रता
ीला समान संधी देणे आव यक आहे. munotes.in
Page 30
औ ोिगक व म
अथ शा – II
30 २.४.३ जागितक करण व बेकारी (Globalisation and Unemployment) :
आिथ क उदारीकरणान ंतर देशात िवदेशी भांडवल, िवदेशी व तू आिण सेवा या कारणा ंमुळे
औ ोिग क अथ यव था संकटात सापडली आहे. जागितक करण आिण खाजगीकरणान े वेग
घेतला आहे. साव जिनक उ ोग बह रा ीय कंपनी सोबत ित पधा क शकत नाही या
उ ोगा ंचे मु य ल य देशाचा आिथ क िवकास वरीत करणे. ती औ ोगीकरण
रोजगारा या वाढीसोबत आिथ क िवकासासा ठी अपेि त भाडवल दान करणे आिण
भांडवलावर ित लाभ ा करणे होय. परंतु २३५ मधील केवळ १२७ उ ोग लाभ ा
करीत आहे. या उ ोगा ंचा १९९९२००० चा नफा १३,२३५ कोटी पयेपय त होता व
तोट्याम य े चालणार े १०६ उ ोगा ंचा तोटा ९,२७४ कोटी पये होता. सामािजक योगदान
आिण सामािजक उ रदािय व याम य े साव जिनक उ ोजक िविनयोजीय भांडवलावर
युनतम शु द लाभ सु दा ा क शकल े नाही. यामुळे जागितक करण आिण
खाजगीकरणाची ि या वाढली . बरेच साव जिनक उ ोग बंद पड या या अव थ ेत आलेले
आहे. यामुळे रोजगाराची सम या गंभीर होत आहे.
िवदेशी रोजगार शोधणा या मानव िमका ंसाठी रोजगारा या संधी आहेत. १९९७ म ये ४
अ वासी संर काकड ून परवानगी मािगतली होती. आता ही सं या आणखी कमी झाली.
रोजगार काया लयात न दणी केले या बेरोजगारा ंची सं या चार कोटी सहा लाखपय त आहे.
काही रोजगार ा लोक आठ ितशत संघिटत े ाशी आहे तर बाक ५२% असंघिटत
े ाशी जोडल ेले आहेत. यावेळी देशातील बेरोजगारीचा दर २.५ ितशत आहे. जो १९८७
नंतर साव िधक दर आहे. साव जिनक आिण सरकारी े ात रोजगारा या संधी कमी होत
आहे. आिण खाजगी े याअनुशंगाने रोजगार वाढिव यासाठी कमी पडत आहे. यामुळे
बेरोजगारा ंची सं या वाढत चालल ेली आहे. करीअर आिण रोजगार यासाठी िवदेशांम ये
जाणा या भारतीया ंचा आलेख खाली झुकत चालल ेला आहे. उदारीकरणान े आप या
देशातील रोजगारात घट केलेली आहे. तसेच िवदेशांम ये भारतीय िमका ंना रोजगारा या
संधी उपल ध नाही. सतत नऊ वषा पासून आिथ क उदारीकरणाकड े वळले या भारतान े
आप या बाजाराला िवकिसत देशांसाठी मु केले आहे. परंतु िवकिसत आिण िवकसनशील
देशांनी येथील म वाहाला आळा घाल यासाठी बरेच ितबंध लादल े आहे.
म मं ी डॉ. स यना रायण जिटया यांचे व य एक मह वप ूण उपल धी हटल े जाते. जून
२००० म ये िजने हाम य े आयोिजत आंतरा ीय म संमेलनाम य े भारतीय ितिनधी
मंडळान े नेतृ व करताना डॉ. जिटयाया ंनी हटल े क , "भांडवलाच े जागितक करण
कर याकरीता जे ितबंध लावल े ते बाजूला क न वासी िमका ं या संर णासाठी भावी
उपाय करायला पािहज े"
नवीन युगात िनरंतर नवीन मिहती , सूचना आिण कौश य पहायला िमळेल जे वाढणारी
िव यापी अथ यव था आिण शी त ेने होणार े औ ोिगक प रवत न हे याला अनुस न
आिण ासंिगक असेल. मािहती व औ ोिगक रण वाढिव यान े उ पादनाला िव यापी आिण
िव ीय बाजारा ंना एक कृत के या जात आहे. प रणामत : कुशल म श ची मागणी वाढत
आहे. यासाठी िश ण आिण कौश य िवकासाम य े वाढ करण आजची गरज आहे.
आप याला जा तीत जा त उ रदायी िश ण णाली आिण सं थांना थािपत क न munotes.in
Page 31
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
31 म कौश याला वाढिवल े पािहज े. या गो ीत कोणतीही चूक नाही क या देशांम ये
िश ण णालीसाठी सश सं थांचे आधार उपल ध आहे. हे देश आपल े प रवत न होत
असता ंना ते सहज क शकतील आिण दुसरे देश मागे राहतील .
२.४.४ उदारीकरण आिण म बाजार (LIBERA LISATION AND LABOUR
MARKET )
1991 म ये भारतीय अथ यव थ े या उदारीकरणान ंतर अन ेक खाजगी क ंप यांनी आिथ क
उ पादनात मोठी भ ूिमका साकार यास स ु वात क ेली आिण एकाच व ेळी क आिण रा य
पातळीवरील दो ही सरकारा ंनी यवसाय चालव यात छोटी भ ूिमका वीकार यास स ु वात
केली आिण आिथ क सुधारणा ंमुळे देशांतग त आिण परद ेशी पधा वाढली . काय मतेत
सुधारणा कर यासाठी आिण मोठ ्या माणावर गत त ं ानाचा वापर कर यासाठी े रत
घरगुती मन ु फॅ टस . 1991 -98 या कालावधीत भारताम य े शीष पाच ता ंि क सहकाया सह
सुमारे 3250 तांि क म ंजु या िमळा या या व त ुि थतीम ुळे याचे समथ न होत े. यापारातील
अडथळ े, जागितक करण , मािहती आिण दळणवळण त ं ान (ICT) मधील गती आिण
गुणव ेवर TQM, JIT, कॉ य ुटर इंिट ेटेड मॅ युफॅ च रंग (CIM) आिण लीन ोड शन
(LP) सार या वीका रले या यव थापन क पना ंचा यान ंतरचा प रणाम वाढला आह े.
जागितक तरावर आिण िवश ेषतः भारतातील रोजगार स ंबंधांवरील त ं ान वाढत आह े.
२.४.५ तांि क बदल आिण रोजगार (Technological Change and
Employment )
कामगार रोजगारावर अन ेक घटका ंचा प रणाम होतो , दोन म ुख थेट संबंिधत घटक हणज े
उ पादनासाठी ित य ुिनट कामगार आव यकता ( ित य ुिनट मन ु य तास ) आिण
उ पादनाची एक ूण मागणी अशी श यता आह े क ता ंि क स ुधारणा ंमुळे ित य ुिनट मज ुरांची
आव यकता कमी होत े. परंतु याच व ेळी ता ंि क ्या गत उ पादना या कमी िकम तीमुळे
वाढल े या मागणीम ुळे मांची एक ूण मागणी वाढ ू शकत े. मजुरां या मागणीतील ही अप ेि त
वाढ मा सव े ांसाठी/उ ोगा ंसाठी िततक च स य नाही . एका अ यासात भारतातील
संघिटत उ पादन े ातील रोजगार , असे आढळ ून आल े क 1981 -2002 दर यान
वा तिवक सकल म ू यविध त दर वष 7.4 ट के वाढ झाली असली तरी कामगारा ं या
रोजगाराम य ेकेवळ 4 .3 ने वाढ झाली आह े. आिण यातील बह त ेक वाढ 90 या दशका या
सु वाती या भागात झाली आह े तर 90 या उ राधा त आिण चाल ू दशका या
सु वाती या भागात उ पादन े ातील रोजगारस ंघिटत हो याचा कल कमी झाला आह े.
याच व ेळी, संघिटत स ेवा े ात रोजगार गे या दशका या उ राधा त आिण या दशका या
सु वाती या भागात वाढ झाली आह े .1996 नंतर स ंघिटत उ पादन े ाने रोजगाराम य े
ती घट दश िवली आह े, तर या काळात स ेवा वाढ या आह ेत. बँकां या तांि क
आधुिनक करणाचा प रणाम हण ून अस े आढळ ून आल े क रोजगाराम य े एकंदरीत वाढ
झाली असली तरी ही वाढ प ूव या नवीन े ांम ये जसे क णाली िव ेषक, क सोल
ऑपर ेटर इ . रोजगारा या उदयो म ुख वाढीम ुळे श य झाली आह े. 1974 -1984 या
कालावधीत भारतीय अिभया ंि क MNC ला ित या परद ेशी मूळ कंपनीकड ून तं ान
ह तांतरणा या बाबतीत , जरी ि थर भा ंडवल स ुमारे 400 ट या ंनी वाढल े. याच उ ोगात munotes.in
Page 32
औ ोिगक व म
अथ शा – II
32 देखील, कम चा या ं या यावसाियक आिण काय ोफाइलम य े 8 ट या ंनी घट झा याच े
िदसत े, तर एक ूण रोजगार 3 ते 5 ट या ंनी वाढला आह े, हे सूिचत करत े. कामगारा ंकडून
पय वे ी आिण काय कारी पथका ंम ये कम चारी वगा चे थला ंतर आिण कौश या या
आव यकता ंम ये संबंिधत बदल . 1982 -2002 या कालावधीसाठी स ंघिटत उ पादन
े ा या एक ूण अ यासात , असे आढळ ून आल े क एक ूण मू यविध त वाढ ही कामगार
संवगा या त ुलनेत पय वे ी युिनटमधील कम चा या ं या मोठ ्या रोजगारासह आह े. पुढे बँिकंग,
सॉ टव ेअर स ेवा आिण व ो ोग या ंसार या अन ेक उ ोगा ंमधील कामगार आिण
मजुरांपासून यावसाियक आिण ता ंि क कामगारा ंपय त समान यावसाियक गटातील
कम चा यां या कारा या मागणीत बदल झाला आह े.
२.४.६ ि कल ोफाइलवर भाव (Impact on Skill Profile )
उ पादन आिण स ेवा तं ानाचा सतत िवकास होत असताना जस े क व ेळेत इ ह टरी,
मॅ युफॅ च रंग सेल, रोबोिट स आिण स ेवा गुणव ा स ंक पना इ यादी , रोजगार उपल ध
क न द ेणा या सं थांवर कृषी े ानंतर सवा त मोठ े योगदान द ेणा या स ं थांवर दबाव वाढत
आहे. सुमारे 21 दशल लोक . जे हा कापड क ंप यांम ये नवीन कारच े तांि क ्या गत
यं माग आणल े गेले ते हा कौश याची आव यकता थ ेट उ पादनात सामील हो या ऐवजी
उ पादन ि य ेचे िनरी ण आिण सम यािनवारण कर यासाठी बदलली . याचे कारण अस े
क नवीन वय ंचिलत य ं साम ी या प रचयाम ुळे, तं ान एकम ेकांपासून वेगळे रािहल ेले
नाहीत आिण दोष शोध यासाठी उ पादन ि य ेची स ंपूण मािहती आिण वापर या
जाणा या िविव ध उपकरणा ंशी प रिचत असण े आव यक आह े. यामुळे कामासाठी
आव यक कौश य े, यात प ूव मॅ युअल िनप ुणता, मॅ युअल आिण प ुनरावृ ी कामा ंम ये
शारी रक साम य यावर जोर द े यात आला होता , ते मशीन बल श ूिटंग आिण ि या
हाताळणी कौश या ं या गरज ेने घेतले आह े. आधुिनक करण क ेले या िगरणी वाळ ूम ये
व र कामगारा ं या भ ूिमका आिण जबाबदा या अिधक लविचक हो या , यांना अ-आधुिनक
नसले या िगर या ंम ये िवभागातील कामा या िविवध ेण म य े कठोर आिण िविश
वाटपा या त ुलनेत जा त िवभाग हाताळ याची अप े ा होती .
कापड उ ोगातील कौश या या गरज ेवर नवीन त ं ानाचा भाव मोठ ्या माणावर
न दवला ग ेला आह े. भारतातील व ो ोगाच े GDP म ये 4 ट के योगदान आिण जागितक
कापड उ पादनात 12 ट के योगदान असल ेले िवशेष थान आह े (GOI 2009 ). कापूस
िगरणी कामगार उ पादन े ातील एक ूण रोजगारा या 20 ट के आिण कापड उ ोगात
नवीन उ पादन ि या ंचा प रचय क न द ेतात पर ंतु ते नवीन यव थापन क पना ं या
ारंभाशी स ंबंिधत अस ू शकतात . उदाहरणाथ , न वद या दशका या स ु वातीस , जे हा
मोटोरोलान े वेळे या घड ्याळात मोज याऐवजी ग ुणव ा आिण आउटप ुटम य े कामगारा ंची
कामिगरी मोज यास स ु वात क ेली, ते हा या ं या कामगारा ंना या ंची उपकरण े आिण
उ पादन ि या जाण ून घेणे आिण कोण याही सम या िनवारणास ार ंभ कर यास स म
असण े आव यक झाल े. जे पूव या ं या क ेत न हत े ते वतः ि या करतात . यामुळे
कामगारा ंना स ंपूण पणे उ पादन ि या समज ून घेणा या ंसाठी व ैयि क मशीनवर काम
कर याची जबाबदारी असताना या ंना खोलवर जल ेली व ृ ी आिण म ू ये िशकण े
आव यक होत े. तथािप , वेतनावरील त ं ानातील वाढीव ग ुंतवणुक चा प रणाम न ेहमीच munotes.in
Page 33
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
33 सकारा मक रािहला नाही . MNC या भारतीय उपक ंपनी या अ यासात अस े आढळ ून
आले आहे क म ू यविध ततेचे माण हण ून वेतन स ुमारे बारा ट क े रािहल े आिण ग े या
काही वषा म ये नवीन त ं ानाची ओळख क न यात फारसा बदल झाल ेला नाही . पुढे,
साठ िनवडक बह रा ीय क ंप यां या अ यासात अस े आढळ ून आल े क व ेतन आिण
पगारातील एक ूण वाढ ही ऑपर ेशनल खचा तील एक ूण वाढीप े ा खूपच कमी आह े, हे सूिचत
करते क मज ुरी िबला ं या वाढीचा दर कामकाजातील ग ुंतवणुक माण े रािहला नाही .
२.४.७ मजुरीवर प रणाम (Impact On Wages ):
वेतनावर ता ंि क बदलाचा प र णाम स ंिम झाला आह े. बुधवार (2003 ) यांनी भारतातील
सहा उ पादन े ातील 137 भारतीय क ंप यां या या ं या अ यासात अस े आढळ ून आल े
क साम ूिहक सौद ेबाजी आिण कामगार काय ा ं या तरत ुद चा ल ू कॉलर कम चा या ंचे
मूलभूत वेतन आिण बोनस िनि त कर यात मह वप ूण भाव आह े, यामुळे वेतन अज ूनही
आहे असे सूिचत करत े. वैयि क /फम कामिगरी आिण ता ंि क बदला ंशी थ ेट संबंिधत
नसले या घटका ं ारे िनधा रत क ेले जाते तथािप , हे े िविश द ेखील आह े. िसंग अँड
नंिदनी (1999 ) यांनी सॉ टव ेअर उ ोगात क ेले या अ यासात असे आढळ ून आल े क
तांि क बदलाचा कम चा या ंना िद या जाणा या पगारावर ल णीय प रणाम होतो . च वत
(2002 ) यांनी स ूतिगरणी कामगारा ं या अ यासात अस े आढळ ून आल े क आध ुिनक
िगर या ंना पार ंपा रका ं या त ुलनेत कामगारा ंकडून 'असामा य कौश य े' आव यक असतात .
तं ानातील बदलाम ुळे वेतनावर होणारा प रणाम हा राजक य ि य ेवरही पडतो .बेचरमन
(1991 ) यांनी असा य ुि वाद क ेला क मज ुरीची पातळी आिण गत त ं ानाचा प रचय
यां यात सकारा मक स ंबंध आह े परंतु पाईच े िवतरण कस े केले जाते ते यामधील श
संतुलनावर अवल ंबून अस ेल. वाटाघाटी करणार े प क ॅनेिडयन स ंदभा त, याला अस े
आढळल े क क ुशल ल ू-कॉलर कामगार , युिनयन क ेलेले आिण नॉन -युिनयन क ेलेले दो ही ,
मॅ युअल काम करणा या ं या त ुलनेत जा त पगार घ ेऊ शकतात . पुढे, नॉन-इनो ह ेटस पे ा
तं ान नवक पका ंसाठी य ुिनयनची सौद ेबाजीची श कमी होती . याच कार े,
भारतातील आध ुिनक कापड िगर या ं या बाबतीत , िविश आिण ढ िविश कौश या ंचा
उदय होतो यासाठी जा त खच आिण व ेळ गुंतवणूक आव यक आह े (च वत 2002 ).
यामुळे कंप या या िगर या ंम ये नॉन-मॉडना इ ड िगर या ं या त ुलनेत जा त वेतन द े यास
तयार आह ेत. यामुळे आध ुिनक क ृत कंप यां या बाबतीत िवक ि त सौद ेबाजीची
आव यकता होती तर नॉन -मॉडना इ ड क ंप या उ ोग यापी सौद ेबाजीसाठी जातात . म ये
नंतरचे करण कारण कौश य े एखा ा स ं थेसाठी िविश नस ून उ ोगासाठी सामा य
अस यान े यांना यापक राजक य पायाच े समथ न आव यक आह े .नागराज (2004 )
यां या नोकरी या अ यासात 1981 -2002 या काळात कामगारा ंचे खरे वेतन ि थरावल े
असताना , पय वे कांचे खरे वेतन 77 ट या ंनी वाढल े आह े. तं ानातील बदलाम ुळे
वेतनात झाल ेली वाढ सव साधारणपण े कामगारा ंसाठी अन ुकूल नाही ह े दश वणारा हाच
कालावधी .
munotes.in
Page 34
औ ोिगक व म
अथ शा – II
34 २.४.८ कामगारा ंवर प रणाम (Impact On Workers ):
नवीन त ं ानाची ओळख क न द े याची कारण े एका स ं थेनुसार िभ न असतात . िवशेषत:
बदलाला ितसाद हण ून यव थापना ार े लांटम य े नवीन उ पादन णाली आणली जात े
बाजार प रि थतीत , यासाठी अिधक 'काय म' तं ानाचा अवल ंब करण े आव यक आह े.
अ यास दश िवतात क काही काळान ंतर मोठ े तांि क बदल स ं थे या ि य ेत नेहमीच
मह वप ूण बदल घडव ून आणतात . ऑटोम ेशन स ु कर याप ूव युिनयन आिण कम चा या ंना
िव ासात या . संगणक करण हणज े काय आिण यात ून कोणत े बदल घड ू शकतात या
संदभा त मािहती , िश ण आिण कम चा या ं या िश णा या म ु वाहा ार े हे केले गेले. बँक
ऑफ बडोदाच े एका मोठ ्या साव जिनक े ातील ब ँकेतून वारसा स ं कृती असल े या एका
उ च ाहक क ि त बँकेत प रवत न. , कोअर ब ँिकंग सो य ूश स या अ ंमलबजावणीसह
िविवध उप मा ं ारे तं ानावर आधा रत ब ँक कम चा या ंशी प आिण पारदश क संवाद
साध याच े ेय िदल े जात े (खंडेलवाल 2007 ). भारतीय स ंदभा त केले या अ यासात ून
असे िदसून आल े आहे क नोकरीतील समाधान आिण कामा या िठकाणी वात ं य आिण
वाय ता या स ंदभा त ीकोन त ं ाना या वीक ृतीशी ल णीयरी या सकारा मकपण े
संबंिधत अस याच े आढळ ून आल े आह े (गुटू आिण ि पाठी 2000 , व कटचलम आिण
वेलयुधन 1999 ). व कटचलम आिण व ेलयुधन या ंनी या ंचा अ या स (1999 ) वन पती
(19) म ये केला. अथ पूण , वार यप ूण नोकरी आिण त ं ान या ं यातील मह वप ूण आिण
सकारा मक स ंबंध आढळल े, हे सूिचत करत े क नवीन त ं ानाचा प रचय कम चा या ंना
कामावर कस े वाटत े यावर भाव पडतो . पि म भारतीय कम चा या ं या िव परीत विचतच
कामात फरक करतात आिण जर धोरण े आिण प ती कम चा या ंम ये ` वीकृती आिण
आपल ेपणा' अशी भावना िनमा ण करतात तर त े "आ ही -नेस" ची भावना िवकिसत करतात
(दयाळ 1999 :220).
२.५ सारांश (SUMMARY)
संयोजक व सरकार माण ेच कामगार संघटना ंची ही मह वाची भूिमका सोयीस ुिवधांची
उपल ध क न दे यात आहे. कामगार संघटना मजुरीदरात वाढ, कामाच े तास िनि त
करणे, आरो य इ. बाबत संयोजकाशी लढा व वाटाघाटीच े काय करीत असतात . कामगार
संघटना आप या कामगारा ंचा राहणीमान दजा , शै िणक दजा वाढिव याक रता व
कामगारा ं या यि म वाचा सवा गीण िवकास कर याक रता व कामगारा ं या िवकास
कर याक रता िविवध कार या योजना आखतात व काया वीत कर यासाठी य न
करतात . कामगार संघटनामधील आिथ क दुराव था एका मत ेचा अभाव , िनर रता ,
अिनयमीतउपि थती , दा र ्य, दैववाद, राजक य दबाव इ. काही घटका ंमुळे भारतीय
कामगारस ंघटनाच े कामगार क याणाच े काय मागे पडत आहे.
मीका ं या सम याची िनिम ती ही येक देशा या आिथ क सामािजक व राजक य जीवनात
िनरंतरपण े चालत राहणारी ि या आहे. िविश प रि थतीम य े िकंवा िविश कारणा ंमुळे
म सम या ंची िनिम ती होते असे िनि तपण े सांगता येत नाही. ामीण पा भूमी, िनर रता ,
अ पम जुरी, कौश याचा अभाव इ यादी सव समाव ेश सम याबरोबर बालमज ूर व
ीमज ूरां या काही िवशेष सम या आहेत. बालमज ूराची सम याही िव यापी असून यास munotes.in
Page 35
रा ीय म आयोग आिण जागितक करण
35 सामािजक व आिथ क वलय आहे. भारतात बालमज ूरीची था खूप ाचीन आहे. देशात
गुलामी या कालावधीत शेती व इतर यवसायात बालमज ूरांचा उपयोग केला जात होता.
औ ोिगक करणान ंतर कारखान े, उ ोगध ंदे िनमा ण झा याम ुळे बालमज ूरांची सम या ती
व गुंतागुंतीची झाली. बालमज ूरी काय ाम ुळे उ ोगातील बंधनात असणा या बालमज ूरांची
सं या कमी झालेली नाही. ारंभी रॉयल किमशन या अहवालाम य ेउ ोग, खाणी, मळे
गोदामाम ये कामकरणा या बालकामगारा या ि थतीच े अ प मजूरीचे प ीकरण केलेले
होते.
२.६ QUESTIONS
१. िनकास धोरणावर िटप िलहा .
२. सामािजक स ुर ा जाळी यावर भा य करा .
३. 2002 चा दुसरा रा ीय म आ योग प करा .
४. जागितक करणाचा म बाजारावर झाल ेला प रणाम प करा .
५. उदारीकरण आिण म बाजार यावर टीप िलहा
munotes.in
Page 36
36 ३
कामगार स ंघवाद – १
घटक रचना :
३.१ उि ्ये
३.२ ा तािवक
३.३ कामगार स ंघटनाची या या
३.४ कामगार स ंघटनेची म ुख वैिश ्ये
३.५ कामगार स ंघटनेची उि ्ये
३.६ कामगार स ंघाटन ेची म ुख काय
३.७ भारतातील कामगार स ंघटनाची ऐितहािसक उ ा ंती आिण या ंची स ि थती
३.८ भारतातील कामगार स ंघटना ं या सम या
३.९ भारतातील कामगार स ंघटन स ु ढ बनिव यासाठी उपाय
३.१० सारांश
३.११ सरावासाठी
३.१२ संदभ ंथ सूची
३.१ उि ्ये
१) कामगार स ंघटनाची स ंक पना समजाव ून घेणे.
२) कामगार स ंघटनेची उि ्ये जाणून घेणे.
३) कामगार स ंघाटन ेची म ुख काय पाहण े.
४) भारतातील कामगार स ंघटनाची ऐितहािसक उ ा ंती आिण या ंची स ि थतीच े
अ ययन करण े.
५) भारतातील कामगार स ंघटना ं या सम या समजाव ून घेणे.
६) भारतातील कामगार स ंघटन स ु ढ बनिव यासाठी उपाय स ुचिवण े .
३.२ ा तािवक
इं लंडम य े अठरा या शतका या उ राधा त औ ोिगक ा ंती घड ून आली . भांडवलशाही
अथ यव थ ेत वेगवेगळे व पर परिवरोधी िहतस ंबंध असल ेले दोन वत ं वग अि त वात
आले. उ पादना या साधना ंवर मालक व िनय ं ण असल ेला भा ंडवलदारा ंचा एक वग व munotes.in
Page 37
कामगार स ंघवाद -१
37 उ पादना या साधना ंशी मालक ह काचा स ंबंध नसल ेला आिण िविश मज ुरी या
मोबद यात कारखा या ंत र ाच े पाणी करणा या कामगारा ंचा दुसरा वग असे दोन वग
िनमा ण झाल े. भांडवलदार आिण औ ोिगक कामगार या ं यामधील स ंघष भांडवला या
ज मापास ून चालत आल ेला आह े. सव थम इ ं लंडम य ेच औ ोिगक ा ंती घड ून आली ,
तेथेच कारखानदारी प तीचा पाया रचला ग ेला, औ ोिगक कामगारा ंचा वग िनमा ण झाला
आिण याबरोबर कामगारा ं या िपळवण ुक ला साहा यक ठरणारी व या ंना िवप नाव थ ेत
ठेवणारी एक अ य ंत िवषम व िनद य अशी समाज यव था उदया स आली .
औ ोिगक ा ंतीचे येक देशा या आिथ क आिण सामािजक जीवनावर फार द ूरगामी
प रणाम घड ून आल े. भांडवलािधि त असल ेली अथ यव था हा औ ोिगक ा ंतीमुळे घडून
आलेला सवा त मह वाचा प रणाम होता . भांडवलशाही अथ यव थ ेत जा तीत जा त नफा
िमळिवण े हे कारखानदारा ंचे (सेवायोजाका ंचे) एकमेव उि अस याम ुळे कामगारा ंची
सव कार े िपळवण ूक होत ग ेली.जेथे औ ोिगक ा ंतीची ि या सव थम स ु झाली व
कारखाना प तीचा पाया रचला ग ेला याच इ ं लंडम य ेच कामगारा ंचे िहतस ंबंध सुरि त
ठेव याक रता कामगार संघटनाची थम थापना कर यात आली .औ ोिगक ा ंती,
भांडवलशाही अथ यव थ ेचा उदय , यं आधा रत कारखानदारी उ पादन णाली ,
औ ोिगक कामगारा ं या वगा ची िनिम ती आिण कामगारस ंघांची थापना या सव
घटना ंमधील ऐितहािसक सहस ंबंध आता सव मा य झाला आह े.
िवसा या शतकातील औ ोिगक े ात कामगार स ंघटनेला अन य साधारण अस े मह व
ा झाल े आहे. िकंबह ना अस े हणण े यो य ठर ेल क कामगार स ंघटना आज या य ुगाचा
एक अिवभा य घटक बनला आह े. तथािप य ेक रा ा या औ िगक प रि थतीन ुसार
कामगार स ंघटना काय करताना िदसतात .२० या शतकाची स ु वात हणज े िविवध
कामगार स ंघटने या उभारणीचा कालख ंड मनाला जातो .औ ोिगक े ात कामगार
आप या िविवध ा ंची सोडवण ूक कामगार स ंघटना करतील या आश ेने या स ंघटनेकडे
पाहताना िदसतो . कामगारा ं या िविवध ा ंची यो य कार े मालका कडे मागणी क न त े
सोडव याची जबाबदारी कामगार स ंघटनेची अस याच े आज सव मा य क ेले जाते.
३.३ कामगार स ंघटनाची या या (DEFINITION OF TRADE
UNIONS )
वत मान काळात औ ोिगक े म य े कामगारा ंसंबंधीत अन ेक सम या िनमा ण होत आह ेत.
यासाठी औ ोिगक े ात काम करणा या कामगारा ं या िहतासाठी िनमा ण झाल े या िमक
संघांचे संक पना , व प , या ी आिण काय याबाबतचा अ यास करण े आव यक ठरत
आहे. िवकसीत द ेशां या त ुलनेत िवकसनशील द ेशातील कामगार स ंघांचा अ यास करण े
अिधक मह वाच े आहे. कामगार स ंघटना आिथ क, सामािजक आिण राजक य अशी िविवध
कारची काय करीत अस याम ुळे कामगार स ंघटनाची एक सव मा य ठर ेल अशी या या
करणे फार कठीण व पाच े काम आह े munotes.in
Page 38
औ ोिगक व म अथ शा – II
38 जागितक औ ोिगक पया वरणाचा िवचार करता िविवध म अथ शा ा ंनी बदल या
प रि थतीला अन ुस न कामगार स ंघां या िविवध या या क े या आह ेत. यापैक काही
मुख या या प ुढील माण े ;
१) ी. िसडन े आिण व ेब यां या मत े, “कामगारा ंची काय ि थती िटकव ून ठेवणे अथवा
यात स ुधारणा करण े या उ ेशाने मजूरी िमळिवणा या कामगारा ं या सात यान े
काय रतअसणा या स ंघाला “कामगार स ंघ " असे हणतात .’
२) ही. ही. िगरी या ं या मत े“सामुिहक श या आधारावर आपल े िहतस ंबंध थािपत
कर यासाठी आिण त े िहतस ंबंध अबािधत हो यासाठी कामगारा ंची थापना क ेलेली
ऐि छक स ंघटन हणज े कामगार स ंघटना होय .”
३) ी. जी. डी. एच. कोल या ं या मत े, "कामगार स ंघटना ही ाम ु यान े कामगारा ं या
दैनंिदन कामाशी स ंबंधीत असणा या आिथ क िहता ंचे संर ण करणारी आिण यात
संवध न करणारी एक िक ंवा अन ेक उ ोग स ं थेतील कामगारा ंची स ंघटना आह े."
थोड यात , औ ोिगक कामगारा ंनी वतःच े िहतस ंबंध स ुरि त ठ ेव यासाठी था पन
केले या स ंघटन हणज े कामगार स ंघ होय . वरील सव या या ंचा काळजीप ूव क पािह यास
कामगार स ंघटनेचे व प आप या सहज ल ात य ेईल. या या या ंचा मूळ गाभा कामगार
हा अस ून कामगारा ं या िहतस ंबंधाचे संर ण करण े हे कामगार स ंघटनेचे मह वाच े काय
आहे.
३.४ कामगार स ंघटनेची म ुख वैिश ्ये
१) कामगार स ंघटना ही कामगारा ंची संघटना आह े.
२) कामगार स ंघटना ह े ऐि छक व पाच े संघटन आह े.
३) कामगारा ंची कामाची ि थती िटकव ून ठेवणे व याम य े सुधारणा करण े हे कामगार
संघांचे मु य काय आहे.
४) कामगारा ं या िहत स ंबंधाचे जतन करण ेहा कामगार स ंघटनेचा हेतू असतो .
५) ऐि छक व पान े सामुिहक श या आधार े िमक आप या िहत स ंबंधाचे संर ण
करीत असतात .
३.५ कामगार स ंघटनेची उि ्ये
कामगार स ंघाची उि े कोणती असावीत ? बाबतीत अन ेक िवचारव ंतांनी आपली मत े य
केली आह ेत. रॉबट ओवेन, काल मा स , ेड रक ए ज स ्, जे. टी. डनलॉप , मेयस आिण
भारतात महा मा गा ंधी या सार या िवचारव ंतांचा ाम ु यान े उ ल ेख करण े आव यक
आहे.आज या बदलल े या प रि थती या स ंदभा त कामगार स ंघां या उि ा ंब ल यापक
ि कोनात ून िवचार करण े अग याच े आहे . सु वाती या काळात इ ं लंडम य े कामगारा ंना
संघिटत कर याची आिण कामगार चळवळीला नवीन आशय द े याची कामिगरी रॉबट
ओवेन यांनी केली. रॉबट ओवेन हे ितभाशाली िवचारव ंत, कामगारा ंब ल अपार सहान ुभूती munotes.in
Page 39
कामगार स ंघवाद -१
39 व आ था बाळगणार े समाजस ेवक व क ुशल स ंघटक होत े. कामगार स ंघांनी 'समतेचा नवा
समाज ' िनमा ण कर याक रता आपली श खच करावी अशी रॉबट ओवेन यांची भूिमका
होती.
जगातील कामगार चळवळीवर काल मा स य ां या िवचारा ं या भावा इतका द ुसरा
कोणा याही िवचारा ंचा भाव पडल ेला नाही . काल मा स यां या मत े, कामगार संघ हे वग
यु ाचे भावी साधन अस ून कामगार स ंघांनी आप या काया ारे भांडवलशाही श च े
ख चीकरण क न ही यव था उलथव ून पाडली पािहज े. या ऐवजी समाज स ावादाची
थापना क ेली पािहज े अशी काल मा स य ांची प भ ूिमका होती . बदल या औ ोिगक
प रि थतीला अ नुस न कामगार स ंघांची पुढील म ुख उि ्ये आहेत.
१) कामगारा ं या िहतस ंबंधा या ीन े यांचे संर ण करण े हे कामगार स ंघटनेचे मुख
उ ी आह े.
२) कामगारा ंनी कामगार स ंघा या साम ुिहक श या म यमात ून संघटीत होऊन
भांडवलशाहीच े उ चाटन करण े.
३) मजूरी, बोनस , कामाच े तास , कामाची ि थती , अनुपि थतीइ . या मा यमात ून
कामगारा ं या आिथ क आिण सामािजक प रि थतीत स ुधारणा करण े.
४) औ ोिगक पया वरणात लोकशाही त वा ंची अंमलबजावणी करण े कारण कामगार स ंघ हे
औ ोिगक लोकशाही िनमा ण कर याच े मह वप ूण साधन आह े.
५) औ ोिगक स ंघषा ची भावना न क न कामगारा ं या मनात सहकाया ची भावना िनमा ण
करणे.
६) संप काळात आिथ क अडचणी सोडिव यासाठी कामगारा ंना आव यकत ेनुसार आिथ क
सहा य करण े.
७) कामगारा ंना संप आिण टाळ ेबंदी या कालावधीत सव तोपरी मदत करण े.
८) बदल या औ ोिगक पया वरणात िमका ंचे सव कार या शोषणा ंपासून संर ण करण े.
९) कामगारा ंचे राहणीमान उ ंचािव यासाठी सहा य करण े.
३.६ कामगार स ंघाटन ेची म ुख काय (IMPORTANT FUNCTIONS
OF TRADE UNIONS )
आप या उि ा ं या प ूत तेक रता कामगार स ंघटना ंना प रि थतीन ुसार, आप या श न ुसार
आिण यां या समोर असल े या आवाहनान ुसार िनरिनरा या काया ची जबाबदारी
वीकारावी लागत े. येक देशातील औ ोिगक े ात काय रत असणा या कामगारा ं या
कामा या ि थतीत स ुधारणा कर यासाठी कामगार स ंघ आप या काया ची आखणी आिण
अंमलबजावणी करीत असतात . तसेच आप या कामगार सभासदा ं या िहत स ंबंधाचे
संर ण कर यासाठी सात यान े य नशील असतात . िमक स ंघांची अ ) अंतग त काय munotes.in
Page 40
औ ोिगक व म अथ शा – II
40 (Internal Activities ), ब) बिहग त काय (External Activities) आिण क ) राजक य काय
(Political Functions) अशी तीन कारची म ुख काय आहेत.
अ) अंतग त काय (Internal Activities ):
देशातील औ ोिगक स ं थेत कामगारा ं या या साव जिनक िहता ंचे संर ण करण ेआव यक
असत े. कामगारा ं या िहतस ंबंधांचे संर ण व स ंवध न करण े हे येक कामगार स ंघाचे पिहल े
व मह वाच े उि असत े.औ ोिगक े ात कामगारा ं या िहतस ंबंधांचे संर ण व स ंवध न
कर याक रता कामगार स ंघांना जी काय करावी लागतात अशा काया ना ‘अंतग त काय ’
असे हणता य ेईल.कामगार स ंघां या अ ंतग त काया त पुढील काया चा समाव ेशहोतो .
१) िकफायतशीर मज ुरी िमळव ून देणे:
औ ोिगक े ात काम करणा या कामगरा ंना या ं या कामा या मोबद यात प ुरेशी मज ुरी
िमळत नस ेत तर या ंना िकफायतशीर दरान े मजूरी िमळव ून देणे हे कामगार स ंघांचेमु य
काय मानल े जात े.कामगारा ंना आप या क ुटूंबा या जीवनाव यक करता य ेतीलअशा
कराची यो य मज ूरी िमळव ून दे यासाठी कामगार स ंघ सतत य नशील असतात .
२) कामाची ि थती स ुधारणा करण े :
बह तेक उ ोग स ं थेत कामगरा ंना शारी रक िक ंवा मानिसक काय कर यासाठी अन ुकूल
वातावरण नसत े. यासाठी कामगारा ं या कामा या िठकाणची प रि थती स ुधार यासाठी
आिण िनयमान ुसार सोयी -सुिवधा उपल ध क न दे यासाठी स ेवायोजका ंसोबत
वाटाघाटी कर याच े काय कामगार स ंघाना कराव े लागत े. कामगार या प रि थतीम य े
आपल े काम करतात ती प रि थती कामगारा ं या आरो यावर व क याणावर िवपरीत
प रणाम करणारी अस यास या प रि थतीम य े यो य त े बदल घडव ून आण यासाठी
वेळ संगी सेवायोजकावर दडपण आण याचा य न कामगार स ंघाना करावा लागतो .
३) कामाच े तास िनधा रत करण े:
औ ोिगक उ पादन स ं थेतकामगाराकड ूनिनयमाप े ा अिधक तास काम करव ून घेऊन
याचे शोषण क ेले जाते. अिधक तास काम क े याचा कामगाराला आिथ क मोबदला
िदला जात नाही िक ंवा िदला तर तो फारच अ प असतो . कामगारा ंचे िनयमान ुसार
कामाच े तास िनधा रत कर याक रता स ेवायोजकावर दबाब आण याचा कामगार स ंघ
सतत य न करीत असतात .
४) औ ोिगक य थापानातसहभाग िमळिवण े :
कारखा या या कारभारात सहभागी हो याची स ंधी ा हावी अशी कामगारा ंची
आका ं ा असत े. कामगारा ंची ही आका ं ा पूण कर याक रता यो य त े वातावरण िनमा ण
कर यासाठी कामगार स ंघ य न करतात . कामगरा ंना यव थापन काया त पूरेसे
ितिनधी व िमळव ून दे यासाठी तस ेच औ ोिगक यव थापनात िमका ंना यो य
सहभाग िमळव ून दे यासाठी कामगार स ंघ िविवध मागा चा य न करीत असतात . munotes.in
Page 41
कामगार स ंघवाद -१
41 ५) न यात यो य वाटा िमळिवण े :
वत मान ि थतीत औ ोिगक कामगार आप या ह का ंब ल व अिधकारा ंब ल फार
जाग क बनल े आह ेत.कारखानदाराला िमळणा या न याचा काही िह सा िमळावा
कामगारा ंची मापक अप े ा असत े.कायद ेशीर आिण न ैितक ीकोनात ून ही यागो ीला
समाज मा यता िमळत आह े. हणूनच उ ोग स ं थेला िमळाल े या न यामधील
कामगारा ंना यो य िह सा िमळव ून देणे हे िमक स ंघांचे मह वाच े अंतग त काय मानल े
जाते.
वरील माग या ा क न घ े याचे कामगार स ंघाचे काय लढाव ू व पाच े असत े. हणून या
अंतग त काया ना लढाव ू व पाच े काय ( Militant Function) हणतात . कारण चचा ,
वाटाघाटी , करार ह े माग अयश वी ठर यास स ंप, बंद, हरताळ यासार या लढाव ू मागा चा
अवल ंब कामगार स ंघटना ंना करावा लागतो .कामगार स ंघ या ंची अ ंतग त काय िजत या
भावीपण े करतील या माणात स ेवायोजाका ं या िनय ंि त स ेला आळा बस यास मदत
होते आिण कामगारा ंना अिधकािधक सवलती िमळ ून या ंचे काय व जीवन स ुस होत े. ही
आंत रक काय कर याक रता कामगार स ंघ साम ुदाियक वाटाघाट या मागा चा अवल ंब
करतात . कामगार स ंघांची संघटना मक श आिण आिथ क श जसजशी वाढत े जाते.
तसेच कामगार चळवळीची जसजशी गती होत े या माणात साम ुदाियक वाटाघाट या
मागा ने कामगार स ंघ या ंची अ ंतग त काय पूण कर याम य े यश वी होतात . सामुदाियक
वाटाघाट ची प ती सव लोकशाही द ेशांम ये ढ झाली अस ून या मागा चा अवल ंब क न
कामगार स ंघांनी आप या सभासद कामगारा ंक रता अन ेक सोई - सवलती िमळव ून
कामगारा ंचा आिथ क सामािजक दजा उंचाव यात यश िमळिवल े आहे.
ब) बिहग त काय (External Activities) :
कामगार स ंघां या काया चा याप सतत वाढत आह े. कामगार स ंघां या या काया चा संबंध
कामगारा ं या काया शी िक ंवा कारखा यामधील प रि थतीशी नसतो अशा काया ना बिहग त
काय असे हणतात .तसेच औ ोिगक िमका ं या क याणासाठी औ ोिगक े ाबाह ेरील
अनेक काय िमक स ंघटना ंना करावी लागतात . अथा त ही काय औ ोिगक िमक करीत
असल े या कामा ंशी मा स ंबंधीत नसतात . हणूनच या ंना "बिहग त काय " असे हणतात .
सामा यपण े िमक स ंघ पुढील बिहग त काय क नच िमका ंची उ पादकता आिण
काय मता वाढिव याला तस ेच राहणीमान स ुधरिव याला मदत करीत असतात . बिहग त
काय पुढील माण े;
१) सेवायोजका ंनी आप या कामगारा ंना यो य अशी िनवासाची सोय उपल ध क न ावी
यासाठी िमक स ंघ य न करण े.
२) वाचनालया ंची यव था करण े.
३) कामगारा ंना कामगार काय ा ं या बाबतीत िश ण द े याक रता िवश ेष वग व गटचचा चे
आयोजन करण े तसेच िनर र कामगारा ंक रता सा रतावग चालिवण े.
munotes.in
Page 42
औ ोिगक व म अथ शा – II
42 ४) औ ोिगक कामगारा ं या वसाहतीत कामगार स ंघ माफ त मनोर ंजना या िविवध सोयी
उपल ध द ेणे.
५) माफक िकमतीवर जीवनाव यक व त ूंचा पुरवठा करण े.
६) यसनापास ून कामगारा ंना मु कर याक रता य न करण े.
७) कामगारांक रता व ै क य उपचारा या सोयी उपल ध क न द ेणे इ यादी काया चा
समाव ेश होतो .
८) कामगार स ंघटना ं या सव सभासदा ंत सहकाया ची भावना िनमा ण करण े, आजारपणात ,
अपघातात , बेकारी या प रि थतीत या ंना आिथ क मदत करण े.
भारतामधील कामगार स ंघ संघटना मक श आिण आिथ क श अशा दो ही नी
दुब ळ अस याम ुळे, भारतामधील बह स ं य कामगार स ंघांनी बिहग त काया ची जबाबदारी
वीकारल ेली नाही .
क) राजक य काय (Political Functions ):
अिलकड े जगातील सव लोकशाही द ेशांम ये कामगार स ंघा या राजक य काया ना िवश ेष
मह व ा झाल े आहे. कामगार स ंघां या राजक य काया म ये सरकारवर आिण राजक य
प ांवर दडपण आज ून कामगारा ं या िहतस ंबंधांची जोपासना करणार े कायद े क न घ ेणे,
सरकार या धोरणा ंवर भाव पाड याक रता कामगार न े यांना िवधानसभात व स ंसदेत
िनवडून पाठिवण े व राजक य स ा ह तगत करण े इ यादी काया चा समाव ेश
होतो.स ि थतीत कामगार स ंघटना राजक य े ात उतर या आह ेत. लोकशाही धान
देशात साम य शाली कामगार स ंघटना ंनी य राजक य प िनमा ण केले आहे. इं लंड
म ये तर कामगार स ंघटनेने िनवडण ूका िज ंकून राजिकय स ा ही अनेकदा ह तगत क ेली
आहे. भारतात कामगार स ंघटना ंनी य राजक य प जरी िनमा ण केला नसला तरी
राजक य प आिण कामगार स ंघटना या ं यात जवळचा स ंबंध आह े. उदा. काँ ेसचा स ंबंध
INCTUC (Indian National Trade Union Congress) शी आह े. तर क य ुिन ट
प ाचा स ंबंध AITUC (All India Union Congress) शी आह े. तर सा यवादी
िवचारसरणीच े प िह ंदू मजद ूर सभा ( HMS - Hindu Majadoor Sabha) या याशी
संबंिधत आह ेत.
सारांश पान े अस े हणता य ेईल क , कारखा या या मालका ंिव द वतःच े र ण
कर यासाठी उ ोग े ात कामगारा ंना आप या स ंघटना उ या करा या लागत आह ेत.
कारण या या मा यमात ून कामगारा ंना िविवध स ुिवधा िमळव ून दे याचा य नक ेला जातो .
कामगारा ंम ये पर पर ब ंधुभाव व सहकाय कसे वाढीस लाग ेल यासाठी कामगार स ंघ
य न करताना िदसतात . वत मान काळात कामगारा ंचे िहतस ंबंध जपणा रा एक
साम य शाली गट हण ून कामगार स ंघटना अि त वात य ेत आह े. munotes.in
Page 43
कामगार स ंघवाद -१
43 ३.७ भारतातील कामगार स ंघटनाची ऐितहािसक उ ा ंती आिण या ंची
स ि थती (HISTORICAL EVOLUTION OF TRADE UNIONS IN
INDIA AND THEIR PRESENT STATUS )
अलीकडील काळात कामगार स ंघटना ंची या ी आिण का य बरीच िव तारली आह ेत. यांचे
काय कामा या िठकाण या प रि थतीत स ुधारणा घडव ून आणली जा यासाठी य न
कर याप ुरते मया िदत रािहल े नसून, कामगारा ंचे एकंदर जीवन स ुधार याच े यापक काय
कामगार स ंघटना ंनी हाती घ ेतले आहे. कामगार स ंघटना ंचे काय बह उ ेशीय झालेले असून
यांची काय प ती बदल या प रि थतीन ुसार बदलत असताना िदसत े.
१८ या आिण १९ या शतकातील य ुरोपमधील रा ा ंत घड ून आल े या औ ोिगक
ांतीमुळे समाजरचन ेत मूलभूत बदल घड ून आल े. औ ोिगक ा ंतीमुळे िनमा ण झाल े या
सामािजक , आिथ क आिण राजक य प रि थतीत कामगार वगा ने आपल े सव ीन े िहत
संरि यासाठी कामगार स ंघटना थापन क े या
कामगारा ंचे ह क िमळिव यासाठी आिण या ं या माग या मा य क न घ े यासाठी मालक
यव थापनाशी कामगार स ंघटना ंकडून साम ूिहक वाटाघाटी , मालककामगारातील करारा ंची
अंमलबजावणी करणे, अ यायाब ल या त ारी िनवार याच े उचल ून धरण े इ यादी
काय कामगार स ंघटना करीत असतात . काय ात असल े या तरत ुद ची आिण कामगारा ंचे
आरो य आिण क याण याबाबत या यव था ंची अंमलबजावणी नीट होत े िकंवा नाही यावर
ल ठ ेवतात.स या भारतात कामगार स ंघ ही एक वाढती श आह े. देशा या औ ोिगक
धोरणा ंवर भाव पड याची श कामगार स ंघांम ये अस याम ुळे भारतामधील कामगार
संघांची ि थती स या कशी आह े?, कामगार स ंघांम ये कोणत े दोष आह ेत या सव
िज हा या या ा ंची उ र े िमळिव यासाठी भारतामधील कामगार संघां या चळवळीचा
आढावा घ ेणे आव यक ठरत े. भारतामधील कामगार स ंघांचा िक ंवा कामगार चळवळीचा
इितहास खालील िवव ेचनाव न प होईल .
औ ोिगक ा ंती ही जगात या कामगार स ंघटनेची जननी मानली जात े. १९ या शतका या
अखेरीस भारतात औ ोिगक ा ंतीला स ु वात झाली . यानंतर भारतात मोठ ्या उ ोगा ंची
थापना हो याला स ु वात झाली . अशा मोठ ्या उ ोगात काम करणार े कामगार ह े सं येने
अिधक अस याम ुळेच औ ोिगक वाद िववाद आिण स ंघष िनमा ण हो याला स ु वात झाली .
यानंतर भारतातील स ेवायोजका ंनी आप या य गत िहता ंसाठी एकि त येऊन
उ पादका ंचा स ंघ थापन क ेले. याआधार े उ पादक स ंघांनी आप या सा ंघीक श या
बळावर कामगारा ंचे शोषण कर यास स ु वात क ेली. सन १८६२ म ये ि िटश
सरकारकड ून‘ िमक करार उ ल ंघन कायदा ’ (Worker's Breach of Contract Act)
सेवायोजका ंनी सम ंत क न घ ेतला. यामुळेच कारखा यात काम िमक आपल े काम
सोडून गे यास स ेवायोजक या ंचेवर कायद ेशीर काय वाही करीत असत . औ ोिगक
े ातील स ेवायोजका ं या अशा वाढ या भावाला िनय ं णात ठ ेव यासाठी औ ोिगक
े ातील कामगारा ंनी एकि त य ेऊन “कामगार स ंघ” थापन स ु वात केली.
munotes.in
Page 44
औ ोिगक व म अथ शा – II
44 अ) भारतातील वात ं यपूव कालख ंडातील कामगार स ंघटना ंचा िवकास :
भारतात सन 1875 म ये कामगार चळवळीस ार ंभ झाला . ी.सोराबजी शाप ुरजी या ं या
नेतृ वाखाली ही चळवळ स ु झाली .मुंबईमधील कामगारा ंनी ी .सोराबजी या ं या
नेतृ वाखाली म ुंबईमधील स ुतीकापडिग र यांमधील कामगारा ं या काम कर या या
प रि थतीम य े सुधारणा घडव ून आण यासाठी , ी व बाल कामगारा ंना चा ंगली वागण ूक
िमळव ून दे यासाठी आिण कामगारा ं या िहतस ंबंधांची जपण ूक करणारा एखादा कायदा
संमत क न घ े यासाठी चळवळ क ेली..सन १८९१ साली ी . लोखंडे य ां या
अ य त ेखाली ‘मुंबई िमल स ंघाची’ (Bombay Mill Association) थापना थापन
क न भारतातील कामगार स ंघटना हण ून संघटने या इितहासात पिहल े थान िमळिवल े.
हाच भारतातील पिहला िमक स ंघ हण ून ओळखला जातो . सन १९०५ म ये झाल े या
बंगाल या फाळणीम ुळे देशात िनमा ण झाल े या लाट ेमळे कामगार स ंघां या िवकासाक रता
पूरक वातावरण िनमा ण झाल े.
भारतात सव थम आध ुिनक धत वरील कामगारा ंची संघटना थापन कर याच े ेय ी.
बी. पी. वािडया या ंना जात े. सन १९१८ म ये म ास या लासम ंतातील सव कामगारा ंना
संघिटत क न ी . वािडया या ंनी कामगारा ंची भावी स ंघटना िनमा ण केली. सन
१९१९ म ये आ ंतररा ीय म स ंघटनेची (ILO-International Labour
Organization) थापना झा याम ुळे कामगारा ंना आप या अिधकारा ंची कषा ने जाणीव
झाली आिण ह े अिधकार िमळिव याक रता लढा स ु कर याची या ंनी तयारी कर यास
सु वात क ेली. आंतररा ीय म स ंघटने या थापन ेचा आिण या स ं थेने केले या
काया चा भारतातील कामगारचळवळीवर अितशय सकारा मक भाव पडला .
भारतातील रा ीय पातळीवरील राजक य न े यांनी एकि त य ेऊन सन १९२०
म ये‘अिखल भारतीय िमक स ंघांची’ (All India Trade Union ) थापना क ेली.
यातूनच प ूढे संपूण भारतभर या िमक स ंघांचे काय वाढून सन १९२० म ये देशभरात ून
जवळपास २०० संप आयोिजत कर यात या ंना यश िमळाल े.
आंतररा ीय म स ं थे या वािष क अिधव ेशनात भाग घ े याक रता कामगारा ंचा ितिनधी
पाठिव यासाठी द ेशामधील सव कामगारन े यांना व ेगवेग या मगार स ंघटना ंम ये
एकसू ीपणा िनमा ण कर याची आव यकता भास ू लागली . यातूनच सन १९२० म ये
अिखल भारतीय ेड युिनयन काँ ेसची थापना कर यात आली . सन १९२२ म ये
देशातील व ेगवेग या ा ंतांत काम करणा या कामगारा ं या व ेगवेग या स ंघटना ंचे एक
फेडरेशन थापन कर यात आल े.
सन १९२६ म ये क य ुिन टा ंनी कामगार स ंघा या चळवळीत व ेश क न हालचाल ना
सु वात क ेली.यातूनच सा यवा दी ने यांनी एक य ेऊन‘अिखल भारतीय लाल िमक स ंघ
काँ ेसची’ (All India Red Trade Union Congress ) थापना क ेली. देशामधील
संपूण कामगार चळवळ आप या भावाखाली आण या या िदश ेने यांचे सव य न होत े.
munotes.in
Page 45
कामगार स ंघवाद -१
45 ब) भारतातील वात ं यो र कालख ंडातील कामगार संघटना ंचा िवकास काळ :
जवळपास पिह या महाय ु ापास ून ते वात ं य ा ी या काळापय त भारतीय िमक
संघां या चळवळीवर सा यवा ा ंचे भु व होत े. कारणया कालावधीत का ँ ेस या न ेतृ वाचे
संपूण ल क ेवळ द ेशाला वात ं य िमळिव या या सम य ेवर क ीत झाल े होते. परंतु
वातं य ा ीन ंतर या काळात मा का ँ ेस ने यांनी भारतीय िमक स ंघां या चळवळीत
सि य सहभाग घ ेतला. यातूनच सन १९४७ म येसरदार व लभभाई पट ेलयां या
ेरणेने‘भारतीय रा ीय यापार स ंघ का ँ ेसची’ (Indian National Trad e Union
Congress) थापना क ेली. या स ंघांचे काय आिण िव तार अ प कालावधीच स ंपूण
देशभर पसरला . यानंतर या स ंघाने कामगारा ं या जागितक म स ंघटनेचे ितिनिध व
कर याचा अिधकार िमळावा हण ून िडस बर १९४७ म ये मागणी क ेली. हणून भारत
सरकारन े‘अिखल भारती य यापार स ंघ का ँ ेस’ (AITUC) आिण‘भारतीय रा ीय यापार
संघ का ँ ेस’ (INTUC ) या दो ही िमक स ंघां या सभासद स ं येची तपासणी क न हा
अिधकार ‘भारतीय रा ीय यापार स ंघ का ँ ेसला’ (Indian National Trade Union
Congress ) िदला. परंतु वात ं य ा ीनंतर या काळात सा यवादी िवचारा ंचे काय कत
काँ ेस प ात ून बाह ेर पडल ेत आिण या ंनी एकि त य ेऊन सा यवादी प ाची थापना
केली. यातूनच प ूढे िमका ं या िहतास ंबंधी पुढाकार घ ेऊनच ‘िहंद मजद ूर पंचायत ’ (Hind
Mazdoor Panchayat) या स ंघाची थापना क ेली. सन १९४८ म ये ी. एम. एन.
रॉयया ं या न ेतृ वाखाली ‘भारतीय िमका ंचा महास ंघ’ (Federation of Indian Labour)
आिण‘िहंद मजद ूर सभा ’ (Hind Mazdoor Sabha) या दो ही समान िवचारसरणी या
आधार े‘िहंद मजद ूर सभा स ंघ’ (Hind Mazdoor Sabha Sangh) िनमा ण कर याला
मा यता िदली. इ. स. १९४९ म ये‘िहंद मजद ूर सभा ’आिण‘अिखल भारतीय िमक स ंघ’
(All India Labour Union) यामध ून बाह ेर पडल े या काही न े यांनी‘यूनायटेड यापार स ंघ
काँ ेस’ (United Trade Union Congress) केली. त कालीन प रि थतीत भारत
सरकारन े औ ोिगक िमका ंचे क याण साध यासाठी िनमा ण झाल े या‘भारतीय रा ीय
यापार स ंघ का ँ ेस’ (INTUC), ‘अिखल भारतीय यापार स ंघ का ँ ेस’ (AITUC), ‘िहंद
मजदूर सभा ’ (HMS), ‘युनायटेड यापार स ंघ काँ ेस’ (UTUC ) या चारही क ीय िमक
संघांचे ितिनधी व मा य क ेले. यानंतर सन १९५५ म ये जनस ंघाला मानणा या
ने यांनी पुढाकार घ ेऊन‘भारतीय मजद ूर संघ’ (BMS) या कामगार स ंघांची थापना क ेली.
जागितक पातळीवर औ ोिगक पया वरणात काम करणा या कामगारा ं या िहत
संर णासाठी ‘कामगार स ंघांचा जागितक महास ंघ’ (World Federation of Trade
Unions) आिण‘ वतं कामगार स ंघांचा आ ंतररा ीय महास ंघ’ (International
Confederation of Free Trade Unions) या दोन स ंघटना जागितक े ात काय रत
आहेत. भारतातील ‘अिखल भारतीय यापार स ंघ का ँ ेस’ (AITUC ) ही क ीय िमक
संघटना िमक स ंघां या जागितक महास ंघाशी (World Federation of Trade Unions)
संबंधीत अस ून‘भारतीय रा ीय यापार स ंघ का ँ ेस’ (INTUC ) आिण‘िहंद मजद ूर सभा ’
(HMS) या दो ही स ंघटना ‘ वतं िमक स ंघांचा आ ंतररा ीय महास ंघ’ (International
Confederation of Free Trade Unions ) या आ ंतररा ीय संघाशी स ंबंिधत आह े.
munotes.in
Page 46
औ ोिगक व म अथ शा – II
46 क) भारतातील कामगार स ंघटनेची स ःि थती :
िवसा या शतका या स ु वातीला भारतात कामगार चळवळीला बरीच चालना िमळाली .
सन १९०५ म ये वद ेशी चळवळ स ु झा यान ंतर कामगार वगा लाही िवश ेष ेरणा
िमळाली . तथािप , जवळजवळ सन १९२० पय त कामगार चळवळीम य े िवश ेष गती
झाली नाही . यानंतर मा कामगार चळवळ भारतात जलद पस लागली आिण ही
चळवळ बरीच गती करीत अस याच े आढळ ून येऊ लागल े.सन १९२० ते १९२५ या
कालख ंडाम य े कामगार स ंघटना ंची स ं या चारपट झाली . सन १९२६ म ये कामगार
संघटना ंना कायद ेशीर दजा ा झा ला. सन १९२६ पासून कामगार चळवळीवर
सा यवादाचा अिधक भाव पड ू लागला .
भारतातील व ेगवेग या राजक य प ा ंनी कामगार वगा वर आपला भाव पाड याचा य न
केला. यातूनच म े १९४७ म ये 'भारतीय रा ीय कामगार स ंघटना महासभा ' (I. N. T.
U. C) भारतीय रा ीय का ँ ेस या प ुढा यांनी थापन क ेली, काँ ेस पुढा यां या
नेतृ वाखाली ही स ंघटना अिधक शि शाली होऊ लागली . सन १९४८ म ये 'िहंद मजद ूर
सभा' थापन क ेली गेली.
वातं यो र काळात क े या ग ेले या कामगार काय ा वय े कामगार स ंघटना ंना अन ेक ह क
ा झाल े. वतं भारतान े समाजवादी समाजरचन ेचे उि मा य क े यामुळे कामगार
संघटना ंचे सहकाय िमळिवण े आव यक झाल े. सरकारन े अवल ंिबलेले औ ोिगक धोरण
न दल े या कामगार स ंघटना ं या स ं येत वाढ हो यास कारणीभ ूत ठरल े. सरकारन े
अवल ंिबले या या धोरणान ुसार औ ोिगक कलह िम टिव यासाठी साम ूिहक स लामसलती ,
म य थी , सलोखा आिण लवाद ह े माग उपल ध क न द े यात आल े आहेत. न दल े या
कामगार स ंघटना ंना काही खास अिधकार द े यात आल े अस याम ुळे आप या स ंघटनेची
न दणी क न घ े याची व ृ ी कामगार स ंघटना ंम ये वाढत आह े.
सन १९५० -५१ म ये न दल े या कामगार स ंघटनाची स ं या ३,७६६ आिण १९६० -६१
म ये ही स ं या ११,३,१२ होती. तसेच सन १९९० म ये ५२,०१६ होती याम य े
वाढ होऊन सन २००२ म ये ती ६५,०८९ इतक झाली . सन १९५१ ते २००२ या
काळात न दणीक ृत भारतीय कामगार स ंघांची सं या कमी -अिधक माणात वा ढत आह े.
भारतातील रा ीय काय े आिण व प याआधार े क ीय िमक स ंघांम येखालील एक ूण
दहा िमक स ंघांचा समाव ेश आह े. ते पुढील माण े;
१) भारतीय रा ीय यापार स ंघ काँ ेस (INTUC)
२) अिखल भारतीय यापार स ंघ काँ ेस (AITUC)
३) िहंद मजद ूर सभा (HMS)
४) युनायटेड यापार स ंघ काँ ेस (लेिनन) (UTUC)
५) भारतीय यापार स ंघाचे क (Centre of IndiaTrade Union - ITU)
६) भारतीय मजद ूर संघ (BMS) munotes.in
Page 47
कामगार स ंघवाद -१
47 ७) भारतीय यापार स ंघां या का ँ ेसची रा ीय आघाडी (National Front of Indian
Trade Unions Congress - NFITUC)
८) यापार स ंघां या सम वयाच े क (Trade Union Co -ordination Centre) आिण
९) रा ीय म स ंघटन (National LabourOrganization - NLO)
अशा कार े भारतातील कामगार चळवळी या इितहासाचा आिण स य :ि थतीचा आढावा
घेत यास भारतातील कामगारा ंचा चळवळीचा १०० वषा चा कालख ंड लोटला असली
तरी या चळवळीला सन १९२० या न ंतर अिधक जोर आ याच े िदसून येते.सन
१९१८ ते १९२४ या कालख ंडात भारतातील कामगार स ंघटने या उदयाचा कालख ंड
हणून मानला ग ेला होता . याच कालावधीत सरकारला कामगारा ंसाठी व ेगळा कायदा पास
करावा लागला . वातं यपुव चळवळीच े येय हे वरा य ा ी या य ेय धोरणाशी प ुरक
होते. वातं य ा ीन ंतर मा कामगार चळवळ कामगारा ंसाठी वत ं पणे जोमान े काय क
लागली . अथा त भारतात आजही कामगारा ंचा वापर प ुव माण े राजक य वाथा साठी
कर याची व ृ ी वाढल ेली िदसत े. कामगारा ं या िह तसंबंधाचे र ण कर यासाठी कामगार
संघटना जरी आव यक अस या तरी कामगारा ं या िहतस ंबंधाचे र ण करताना एक ूण
सभासदा ं या िहतस ंबंधाकड े दुल क न चालणार नाही .
३.८ भारतातील कामगार स ंघटना ं या सम या (PROBLEMS OF
TRADE UNIONS IN INDIA )
जगातील इतर िवकसनशील द ेशां या त ुलनेत भारतीय कामगार स ंघटना साम य शाली
आहेत हे मा य आपणास कराव ेच लाग ेल. तरीपण भारतामधील कामगारस ंघटने या
चळवळीचा स ु ढ पायावर आिण यो य कार े िवकास होऊ शकला नाही ही वा तवता
नाकारता य ेत नाही . भारतात कामगार स ंघटनाची स ं या वाढ यान े संघटनेत आपोआपच
अनेक दोष िनमा ण होऊ लागल े आिण ह े दोषच कामगार स ंघटने या िवकासात बाधा
आण यास कारणीभ ूत ठरताना िदसत आह े. भारतातील कामगार चळवळी या आज
िजत या स ढ पािहज ेत ितत या या नाहीत . गे या ७०ते ८० वषा त कामगार चळवळीन े
बरीच वाटचाल क ेली असली तरी अज ूनही कामगा र चळवळीत अन ेक सम या आिण
उिणवा अस याच े आढळ ून येते.
१) लहान आकारमाना या कामगार स ंघटना :
अलीकडील काळात आकारान े लहान असणा या कामगार स ंघटना ंची स ं या वाढत
अस याच े िदसत े.AITUC आिण INTUC सार या स ंघटना वगळता सव संघटना ंचां
आकार लहान आह े. प रणामतः कामगार स ंघटना फार लहान आकारमाना या अस यान े
यांना साम ूिहक वाटाघाटी मा यमात ून या स ंघटनेचा भाव मालकावर पडत नाही .िशवाय
लहान आकारमानाम ुळे सभासदा ंसाठी क याणकारीसोई -सुिवधा वाढिव यासाठी
आव यक अशा योजना काय वाहीत आणण े पैशाअभावी या ंना अश य होत े.
munotes.in
Page 48
औ ोिगक व म अथ शा – II
48 २) कामगारा ंचा अिशि तपणा , अ ान आिण उदासीनता :
भारतातील मोठ ्या माणात कामगार ह े अिशि तव अ ानी आह ेत. यामुळे यांना या ंचे
आिण स ंघटनेचे मह व समजत नाही . संघटनेपासून आपला फायदा होईल याच े ान
नसते. दैवावर िव ास ठ ेवून गतीसाठी तो य न करत असतो . भारतामधील औ ोिगक
कामगार मोठ ्या माणावर अिशि त आह ेत. कामगारा ंचा अिशि तपणा हा भारतामधील
कामगार स ंघां या िवकासामधील सवा तमोठा अडथळाआह े. कामगारा ंचा अिशि तपणा हा
कामगार स ंघा या चळवळीत गितरोध उ प न करणारासवा त गंभीर अशा व पाचा
अडथळाआह ेअसे मत रॉयल किमशनन ेही आप या अहवालात नम ूद केले आहे.
३) कामगारा ंचे दा र यः
औ ोिगक कामगारा ंना वेताना या पान े जी र कम िमळत े ती अ य ंत अ प व अप ूरी
असत े. भारतातील कामगारा ंना दा र ्याने ासल ेले अस याम ुळे कामगार स ंघटना चळवळ
िवशेष गती क शकत नाही . कामगा रांची बचतश फारच अ प अस याम ुळे कामगार
संघटनेची वग णी वेळेवर भरण ेही या ंना अश य होत े. तसेच वग णी भर याच े साम य
नस याम ुळे अनेक िमक कामगार स ंघटना ंचे सभासद व वीका शकत नाहीत . यामुळे
हे कामगार स ंघटनेची वग णी देवू शकत नाहीत . प रणामी काम गार स ंघटनेला पुरेसा िनधी
उभा करण े श य होत नाही . पुरेसा िनधी नस ेल तर कोण याही स ंघटनेला संघटनेची गती
करता य ेणार नाहीत ह े उघड आह े.
४) कामगारा ंम ये एका मत ेचा अभाव :
भारतातील िमक व ेगवेग या उ ोग यवसायात काम करणार े अस याम ुळे यां यात
एका मत ेची भावना िदस ून येत नाही .तसेच व ंश, धम , भाषा, जात व द ेश या नी
कामगारा ंम ये भेद पडत अस याम ुळे मालक वग याचा ग ैरफायदा घ ेत असतात .
५) कामगारा ं या कामाची प रि थती :-
कामगार वतः याआिण आप या क ुटूंिबयां या जबाबदारी या कामात इतका ग ुरफटल ेला
गेला आहे िक , याला स ंघटनेकडे पुरेशे ल द े यास व ेळ सु दा असत नाही . पया याने
संघटनेकडे पुण दुल होत े. आिण ह े संघटने या ीन े यो य नाही .
६) मालक वगा कडून कामगार स ंघटनेला िवरोध :
कामगार स ंघटना थापन क े या जा यास कारखा या ं या मालका ंकडून आिण
यव थापनाकड ून िवरोध क ेला जातो . यव थापक वगा ची व ृ ी कामगार स ंघटना ंना
पोषक नस ून मारक असत े. कामगार स ंघटना ंचे य न हाण ून पाड यासाठी मालक वग
अनेक मागा चा अवल ंब करतात . एखा ा कामगार स ंघटनेला िवरोध िनमा ण कर यासाठी
ित पध स ंघटना िनमा ण कर याचा य न मालक वगा कडून केला जातो .
munotes.in
Page 49
कामगार स ंघवाद -१
49 ७) कामगारा ंचे थला ंतर :
मळे, खाणी आिण कारखा या ंम ये काम करणार े अनेक कामगार ह े खेड्यातून वतः या
उदरिनवा हाक रता थला ंतर क न शहरा ंत आल ेले असतात . भारतीय औ ोिगक
कामगारा ंची थला ंतर कर याची व ृ ीमुळे एकाच कारखा यात काम कराव े असे याला
वाटत नाही . कारण याकामाप े ा दुस या कारखा यातील कामाम य े आप याला जा त
वेतन व फायदा िमळ ेल अशी याची अप े ा असत े. यासाठी आपण उ ा क ुठे इथेच
राहणार आहोत ? हा िवचार मनात बाळग ून तो आज या कामात रस घ ेत नाही . कामगार
संघ हे कामगारा ंची आिथ क ि थती स ुधार याक रता आध ुिनक काळात आव यक असल ेले
एक भावी साधन असत े. परंतु कामगारा ंचे वृ ीमुळे कामगारा ंना कामगार स ंघटना ंची
मुळीच गरज वाटत नाही
८) आंत रक फ ुट आिण गटबाजी :
एकाच उ ोगात अन ेक कामगार स ंघटना काम करताना िदसतात . येक कामगार
संघटनेची य ेय,आदश व उि ्ये वेगळी व पर पर िवरोधी असतात . यामुळे एकान े
संघटनेने केले या आ ंदोलनास द ुसरी स ंघटना िवरोध करत असत े.
९) कामगारा ं या बाह ेरील न ेतृ व:
भारतात कामगार स ंघटनेचे नेतृ व करणा या बह स ं य य कामगाराऐवजी कामगार
नसले या िक ंवा कामगार े ा या बाह ेरील राजिकय िक ंवा अ य न ेतृ व करणा या असतात .
कामगारा ंचे नेतृ व करणा या य कामगारा ं या िहताप े ा वतः या वाथा ला अिधक
मह व द ेतात. यांना कामगारा ं या ात रस नसतो . वतःचा राजक य वाथ
साध यासाठी ते कामगार हातात धरतात . वक ल , डॉ टर , राजक य प ुढारी,
समाजकाय कत अशा कारच े हे नेते असतात . िक येक वेळा अस े नेते संघटना ंचे नेतृ व
वतः या फाय ासाठी व इ तीसाठी करीत असतात ; यामुळे कामगार स ंघटना ं या
काया कडे यांचे दुल होत असत े. बरेच कामगा र नेते संिधसाध ू व वाथ अस याच े
आढळत े.
१०) संघटनेत लोकशाहीअभावः
भारतातील कामगारा ंत लोकशाही भावनाचा अभाव िदस ून येतो. याम ुळे बरेचिनण य हे
कामगारा ंना न सा ंगता कामगार स ंघटनेचे नेते मंडळीच घ ेत असतात . यामुळे कोण याही
आंदोलनात या न े यांना कामगारा ंचे पािह जे तेवढे सहकाय िमळू शकत नाही . कामगार
आंदोलन स ंगी न े यांनी कामगारा ंना िव ासात न घ ेत याम ुळे कामगारही न े यावर
अिव ास दाखवतात ..
११) शासनाचा कामगार स ंघटनेकडे पाह याचा ीकोन :
शासनाची कामगार स ंघटनेकडे पाह याची ी ही िनकोप हवी . ब याच व ेळा प रि थती
जर गंभीर वळण घ ेत अस ेल तरच शासनान े संघटनेची दखल घ ेत नाही . कामगार स ंघटनेने
काही ा ंसंबधी शासनाच े दरवाज े ठोठावल े आहेत. पण याची दखलशासनान े घेतलेली munotes.in
Page 50
औ ोिगक व म अथ शा – II
50 नाही. पण शासनान े जर व ेळीच दखल घ ेतली असती तर स ंघटना समथ बनून सव
सुटले असत े. पण तस े शासनाने केले नाही.
३.९ भारतातील कामगार संघटन स ु ढ बनिव यासाठीच े उपाय
भारतासार या िवकसनशील द ेशात कामगार स ंघटना ंचा िवकास कर यासाठी अन ेक
अडथळ े िनमा ण केले जातात . भारतातील कामगार स ंघटना स ु ढ कर याची आव यकता
आहे कारण त े देशासाठी आिण औ ोिगक िवकासासाठी अ य ंत आव यक आह े.
कामगारा ंचे िहत ह े रा ाच े िहताप े ा वेगळे असू शकत नाही . हणून कामगार आ ंदोलन
अशा प दतीन े संघिटत क ेले पािहज े क , याम ुळे कामगारा ंची गती रा ीय गतीला
हातभार लाव ू शकेल. औ ोिगक े ातील कामगारा वगा ला शि शाली बनिव यासा ठी
मजबूत संघटना ंची अ य ंत गरज आह े. परंतु असे मजब ूत संघटन बनिव यासाठी प ुढील
य ना ंची आव यकता आह े.
१) एका उ ोग - एकच कामगार स ंघटना :
एकाच उ ोगाम य े अनेक कामगार स ंघटन थापन क े या ग े यास पर परा ंम ये ेष,
म सर , पधा िनमा ण होत े आिण याम ुळे कामगार चळवळीच े उि असफल होत े. एकाच
उ ोगाम य े एकाच कामगार स ंघटना ंना थापन झा यास सभासद स ं या मोठी
अस याम ुळे साम ूिहक सौदा यश वीरी या करता य ेते. प ीय राजकारणापास ून अिल
राह न कामगारा ंनी आप या ह का ंसाठी एका उ ोगाम य े एक शि शाली स ंघटना थापन
के यास कामगार स ंघटना ंची श वाढ ेल आिण दजा उंचावेल.
२) कामगारा ंमधून संघटना ंचे नेतृ व:
भारतीय कामगार स ंघांचे नेतृ व बह ता ंश माणात बा य या हाती क ीत झाल े
आहे.सु वाती या काळात कामगार स ंघांना िवश ेष फायद े िमळाल े असल ेत तरी िमक
संघांचे नेतृ व बा य या हाती ग े यामुळेच याच े अनेक दु प रणाम िमका ंना भोगाव े
लागल ेत. हणूनच औ ोिगक े ात काय करणा या िमका ंमधूनच िमक स ंघाचे नवीन
नेतृ व िनमा ण होण े आव यक आह े.कामगार वगा मधूनच कामगार न ेते तयार होतील अशी
प रि थती िनमा ण केली पािहज े. कामगार वगा मधून कळकळीन े काम करणार े नेतृ वपुढे
आ यास कामगार चळवळ अिधक जलद गतीन े गती क शक ेल.
३) संघटना -संघटना ंमधील ेषभावना कमी करण े :
कामगार स ंघटना -संघटना ंम ये असल ेली द ुही आिण व ैरभाव नाहीसा कर यासाठी एक
सव साधारण आचारस ंिहता तयार क न याच े मह व कामगार स ंघटना ंना पटव ून देणे.
यां याम य े सहकाया ची भावना वाढीला लाव याचा य न झाला पािहज े.
४) कामगारा ंना आिण कामगार न े यांना िश ण द ेणे :
आधुिनक काळात कामगार स ंघटना ंची सं या वाढत अस ून कामगार चळवळीच े मह व सव च
नी वाढत आह े. कामगार वगा तून िनमा ण होणा या कामगार न े यांना उ ोग ,
िव यवहार , कायदा , औ ोिगक मानसशा वग ैरे िवषया ंची मािहती असण े आव यक munotes.in
Page 51
कामगार स ंघवाद -१
51 झाली आह े. कारखा यातील यव थापन आिण मालका ंशी मज ुरीदरास ंबंधी िक ंवा
त संबंधी इतर गो बा बत यो य असा सौदा कर याच े साम य यां या अ ंगी असल े पािहज े.
कामगार स ंघटना ंचे नेते कामगार वगा मधून तयार हो यासाठी कामगार स ंघटने या
काय क या ना िश ण ावयास हव े. कामगार स ंघटनेचे त व ान , कामगार स ंघटनेचा
कारभार , सामूिहक सौदाप ती आिण समा जक याण वग ैरेसंबंधी कामगारा ंना िश ण
दे यासाठी िश ण वग सु कर यात कराव ेत.
५) कामगार स ंघटना ंनी िविवध िवधायक काय म हाती घ ेणे :
कामगार स ंघटना ंनी िविवध क याणकारी काय हाती घ ेणे ज रीच े आहे. िश ण , आरो य ,
करमण ूक, घरबांधणी वग ैरे अनेक बाबतीत काम गार स ंघटना ंनी भरीव काय कर यास आिण
यायोग े कामगारा ंचे क याण साध यास बराच वाव आह े.औ ोिगक े ातील मालक -मजूर
संबंध हे कायम व पी सलो याच े राह यासाठी िमक स ंघांनी संपाचा उपयोग न करता
िवधायक काय मांवर अिधक भर िदला पािहज े. यासाठी िमक स ंघां ारे िमका ंनी कमी
गतीने काम कर याला ो साहन द ेणे, सनदशीर मागा ने आप या माग या प ूण करण े, दबाव
तं ाचा उपयोग करण े, घेराव घालण े, िश ण , आरो य आिण रोजगार स ुरि तत ेसंबंधी
ताव मा ंडणे असे िवधायक काय म अ ंमलात आणल े पािहज ेत
६) कामगार स ंघटना साम य वान बनिवण े :
कामगार स ंघटना ंचे साम य वाढिव यासाठी अगदी लहान कामगार स ंघटना ंचे एक ीकरण
केले पािहज े. याच माण े कामगार स ंघटना ंचा िनधी वाढिवला पािहज े. कारखा या ं या
मालका ंनीही कामगार स ंघटना ंसंबंधीचा आपला ि कोन बदलण े आव यक आह े.
साम य वान कामगार स ंघटना ंमुळे अिधक उ पादन आिण औ ोिगक शा ंतता या गो ी
अिधक श य होतात ही गो मालक वगा ने ल ात ठ ेवली पािहज े.
७) कामगार स ंघटना ंना मा यता द ेणे :
भारतातील स ंघटना यश वी कर यासाठी कामगार स ंघटना ंना मा यता िदली जाण े मह वाच े
आहे. ही गो ल ा त घेऊनच सन १९४७ म ये कामगार स ंघटना कायदा द ु त कर यात
आला . कारखा यातील मालका ंनी या कारखा यातील कामगारा ंनी थापन क ेले या
संघटना ंना मा यता िदली पािहज े असे या द ु ती काय ा वय े ठरिव यात आल े. या
दु ती काय ाची काय मतेने आिण यश वीरी या अंमलबजावणी क ेली पािहज े.
८) सरकारचा ि कोन :
कामगार स ंघटना ंबाबत सरकारचा ि कोन िनद ष व पाचा असण े आव यक आह े.
यायोग े कामगार स ंघटना ंची िनरोगी वाढ होईल अस े कामगारिवषयक धोरण सरकारन े
अवल ंिबले पािहज े. क सरकारन े आिण घटकरा य सरकारा ंनी आपली धोरण े कामगार
संघटना ं या िनरोगी वाढीसाठी आिण कामगार चळवळीला यो य वळण द े या या उ ेशाने
आखण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 52
औ ोिगक व म अथ शा – II
52 ३.१० सारांश
थोड यात , कामगारा ं या िहतस ंबंधांची जपण ूक करावयाची अस ेल तर यासाठी
यश वीरी या सौदा कर यास समथ अशा कामगार स ंघटना असण े आव यक आह े.
लोकशाही या म ू यांचे जतन करणा या भारतासार या िवकसनशील द ेशात शि शाली
कामगार स ंघटना दोन ीकोनात ून मह वा या ठरतात . पिहल े हणज े, कामगारा ं या
ह का ंची व िहतस ंबंधांची जपण ूक कर यासाठी आिण द ुसरे हणज े राजक य लोकशाहीला
थैय ा क न द े यासाठी बळ कामगार स ंघटना आव यक असतात . भारतातील
औ ोिगक लोकशाही िनमा ण कर यासाठी समथ अशा कामगार स ंघटना ंचा िवकास होण े
आव यक आह े.
३.११ सरावासाठी
१) कामगार स ंघटनाची या या ा .कामगार स ंघटनेची म ुख वैिश ्ये सांगा.
२) कामगार स ंघटनेची उि ्ये संगा.
३) कामगार स ंघाटन ेची म ुख काय सांगा
४) कामगार स ंघाटन ेची लढाऊ काय सांगा
५) भारतातील कामगार स ंघटनाची ऐितहािसक उ ा ंती आिण या ंची स ि थतीयावर
चचा करा
६) भारतातील कामगार स ंघटना ंना भेडसावणा या सम या सा ंगा.
७) भारतातील कामगार स ंघटन स ु ढ बनिव यासाठी उपाय स ुचवा.
३.१२ अिधक वाचनासाठी स ंदभ ंथ सूची
बोधनकर स ुधीर आिण च हाण साह ेबराव (२०१२ ), ‘ म अथ शा ’, ी साईनाथ
काशन ,नागपूर
देशमुख भाकर (१९८७ ), ‘ माच े अथ शा ’, िव ा काशन , नागपूर
बेडदे धनंजय (१९९९ ),’ ‘औ ोिगक समाजशा ’, स य भ ू काशन , नांदेड
देसाई भाल ेराव (२०११ ), ‘भारतीय अथ यव था ’ िनराली काशन , पुणे.
PuriV.K & Misra S .K (2017 ) ‘Indian Economy’ Himalaya Publishing
House Pvt . Ltd. Mumbai
munotes.in
Page 53
53 ४
कामगार स ंघवाद – २
घटक रचना :
४.१ उि य े
४.२ ा तािवक
४.३ बाहेरील न ेतृ व स ंक पना
४.३.१ कामगार स ंघटनेतील बाह ेरील न ेतृ वा या भ ूिमका
४.३.४ भारतातील कामगार स ंघा बाह ेरील न ेतृ व िनमा ण हो यास जबाबदार
घटक
४.४ आंतररा ीय म स ंघटना
४.४.१ आंतररा ीय म स ंघटनेची थापन ेची पा भूमी
४.४.२ आंतररा ीय म स ंघटनेची मूलभूत त व े आिण उि ्ये
४.४.३ आंतररा ीय म स ंघटनेची रचना :
४.४.४ भारत आिण आ ंतररा ीय म स ंघटना (ILO)
४.५ सारांश
४.६ सरावासाठी
४.७ अिधक वाचनासाठी स ंदभ ंथ
४.१ उि ्ये
१) बाहेरील न ेतृवची स ंक पना समजाव ून घेणे.
२) कामगार स ंघटनेतील बाह ेरील न ेतृ वा या भ ूिमका अ यासण े
३) आंतररा ीय म स ंघटना थापन ेची पा भूमी अ यासण े.
४) आंतररा ीय म स ंघटनेची मूलभूत त व े आिण उि ्ये समजाव ून घेणे.
५) आंतररा ीय म स ंघटनेची रचना अ यासण े.
६) आंतररा ीय म स ंघटना आिण भारत या ं यातील स ंबंध जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 54
औ ोिगक व म
अथ शा – II
54 ४.२ ा तािवक
भारतातील बह ता ंश कामगार स ंघटना ंचे नेतृ व हे मु यतः राजक य प ा ंचे हणज ेच बाह ेरचे
नेतृ व आह े. आज भारतीय कामगा र संघटना ंसमोरील एक मह वाची सम या हणज े
कामगार स ंघटना न ेतृ वाचा . भारतीय कामगार स ंघटना ंवर राजक य प ा ं या
िनयं णाम ुळे नैसिग क र या क ेवळ रा ीय कामगार महास ंघांचेच न ह े तर अन ेक बाबतीत ,
औ ोिगक आ थापना या िकंवा औ ोिगक तरावर काय रत असल े या व ैयि क
संघटना ंचे सव च असणार े अ य पद दान कर यात आल ेले िदसून येते. या ने यां ारेच
भारतीय राजक य प कामगार धोरण े आिण कामगार स ंघटना ं या द ैनंिदन कामकाजावर
िनयं ण ठ ेवतात. असे नेते “बाहेरचे नेतृव” हणून ओळखल े जाऊ लागल े
आहेत.राजकार या ंबरोबरच सामािजक काय कत , वक ल आिण डॉ टरही भारतीय कामगार
संघटना ंना नेतृ व करत आह ेत.
४.३ बाहेरील न ेतृ व स ंक पना
भारतामधील कामगारस ंघांचे नेतृ व करणा या य च े थूलमानान े अ) राजक य प ुढारी व
राजक य प ा ंचे काय कत आिण ब ) कारखा या ंत काम करीत असतानाच कामगारस ंघांचे
काय करणा या य अस े दोन कार े करता य ेईल. ‘जे वत : कामगार नाहीत िक ंवा
कारखा यात कोण याही कारच े काय करीत नाहीत , परंतु कामगार स ंघाचे नेतृ व
कर यासाठी आपली ब ु ी व श खच करीत आह ेत अशा य ना बाह ेर या य
(outsiders ) या स ं ेने संबोधल े जाते.’भारतातील कामगार स ंघटना चळवळीच े नेतृ व
चळवळी या स ु वातीपास ूनच उ ोगा या बाह े न आल े. सु वातीची कामगार स ंघा
चळवळ ना गती वात ं यलढ ्यातील न े यांनी िदली . वातं यापूव महा मा गा ंध नी
कामगार स ंघटना चळवळीच े नेतृ व केले होते. गांध या न ेतृ वाखाली कामगार स ंघटना
चळवळीच े त व ान मा ंडले गेले आिण आचरणात आणल े गेले. कामगार य ुिनयन
चळवळीवरील या ंचे िवचार प ुढे अ यासाच े, अनुसर याच े आिण आचरणात आण यासारख े
त व ान बनल े. आज सव मुख राजक य प ा ंचे कामगार स ंघटना स ंल न आह ेत.
राजक य प आिण कामगार स ंघटना या ं यातील स ंबंध उघडपण े मा य क ेले जात नसल े
तरी या ं यातील स ंबंध सव मा य क ेले जातात .कोणत ेही य ेय नसल े या बाह ेर या
ने यांना उ ोगध ंदे आिण कामगारा ं या सम या ंब ल काहीच मािहती नाही . ते कामगारा ं या
जीवनापास ून दूर गेलेले आ ह ेत आिण या ंनी भारतातील कामगार चळवळीला मदत
हो याप े ा कामगारा ंचे अिधक न ुकसान क ेले आहे. चा स मायस यांनी िनरी ण क ेले क ,
‘सव भारतीय कामगार स ंघांचे नेतृ व अशा य करतात या ंना उ ोगात कोण तीही
पा भूमी नसल ेली आिण बाह ेरील लोक आह ेत, जे बह त ेक करणा ंम ये प राजक य
पा भ ू मी असल ेले म यमवग य ब ुि जीवी आह ेत
४.३.१ कामगार स ंघटनेतील बाह ेरील न ेतृ वा या भ ूिमका :
भारतामधील कामगार स ंघां या चळवळीचा स ंपूण इितहास काळजीप ूव क अ यास के यास
भारतात या चळवळीची म ूह त मेढ रोव याच े, अ यंत ितक ूल वातावरणात या चळवळीच े
संवध न कर याच े आािण या चळवळीची श वाढिव याच े अ य ंत मह वप ूण काय munotes.in
Page 55
कामगार स ंघवाद – २
55 भारतामधील िनरिनरा या राजक य प ा ंचे काय करणा या य नी क ेले आह े. या
य म य े रा िपता महा मा गा ंध पास ून तो महारा ाच े मं ी कॉ . नरे ितडक े
यां यापय त आिण वािडया , लोखंडे व एन ्. एम्. जोशी या ं यापास ून तो कॉ . डांगे, कॉ.
रणिदव े व जॉज फना िडस पय त अन ेक य चा समाव ेश होतो . ा य म य े ीमती
मणीब ेन कारा , कॉ. अिह याबाई रा ंगणेकर व कॉ . रोझा द ेशपांडे या ी प ुढा या ंचाही
समाव ेश करण े अग याच े आहे. या सव य नी कामगारा ंना संघिटत कर यासाठी आपली
श खच केली नसती तर भारतात कामगार स ंघांची चळवळ कधीच उभी झाली नसती .
भारतातील कामगार य ुिनयनवादाची दोन मह वाची व ैिश ्ये हणज े बाहेरील न ेतृ व आिण
राजक य स ंल नता . आप या द ेशात कामगार स ंघटना थापन झा यापास ून या राजक य
बोधनात अिवभा यपण े िमसळ या ग े या आह ेत. उ ा ंती ि य े ारे िवकिसत
हो याऐवजी , संपूण संघाची वाढ बाह ेरील लोका ं ारे केली गेली आह े, बह तेक राजकारणी
यांनी कामगार स ंघ चळवळीशी जवळचा आिण सतत स ंबंध ठेवला आह े. आज य ेक
मोठ्या राजक य प ाची वतःची कामगार शाखा आह े. कामगार स ंघटना ंशी बाह ेरील
लोकांचा असा स ंबंध कामगारा ंसाठी आिण कामगार स ंघटना ं या चळवळीसाठीही इतकाही
वाईट नाही .
कामगार य ुिनयन कायदा , १९२६ अ वय े, संबंिधत उ ोगात य ात ग ुंतलेली िक ंवा
नोकरीत नसल ेली कोणतीही य बाह ेरची य मानली जात े, काय ा या कलम २२
नुसार न दणीक ृत संघटने या िन याप े ा कमी पदािधकारी सि यपण े काय रत असल े
पािहज ेत िकंवा या उ ो गाशी स ंघटनाचा स ंबंध आह े अशा उ ोगात यान े नोकरी क ेली
आहे. ‘पदािधकारी ’ म ये काय का रणी या सद या ंचा समाव ेश होतो . भारतातील
युिनयनमधील बाह ेरील लोका ंब लचा वाद हा ेड युिनयन कायदा लाग ू कर याइतका िक ंवा
कदािचत ज ुना आह े.
सन १९२० पय त, सरकारन े, यां या वत : या कामगारा ं या स ंघटना िक ंवा संघटना ंना
परवानगी द ेताना, बाहेरील लोका ंना या ं याशी जोडल े जाऊ िदल े नाही . रॉयल किमशन
ऑन ल ेबरने युिनयन या कामकाजा या यव थापनात मोठ ्या जबाबदा या
वीकार यासाठी आत या ंना िश ण द े याची गरज यावर जोर िदला .
वातं यानंतर, कामगार संघटना ंनाचे नेतृ व यावसाियक न े यां या हातात ग ेले
यां यासाठी स ंघटनेचे काय हा एक यवसाय बनला आिण सामािजक -आिथ क य ेय
बनले नाही. राजकारणी न े यांसाठी, कामगार स ंघटनेचे काय हा या ं या राजक य काया चा
िव तार बनला आिण या ंनी या ं या राजक य मह वाका ं ा प ुढे ने यासाठी कामगार
संघवादाचा वापर क ेला.ऐंशी या दशका या स ु वातीस म ुंबईत डॉ . द ा साम ंत यां या
नेतृ वाखाली दोन वषा या कापड उ ोगा या स ंपा या अपयशाम ुळे अनेक व ो ोग
कामगारा ंचे आयु य उद ् व त झाले. डॉ. सामंत यांनी उ ोजकासमोर मा ंडले या अवाढ य
आिण अ य माग या ंमुळे संप अयश वी झा याची मािहती आह े. कापड िगर या या
संपा या अपयशाम ुळे डॉ. सामंत या ं या यावसाियक कामगार स ंघटनेचे नेते आिण
राजकारणी या आ ासक कारिकद वर पडदा पडला . munotes.in
Page 56
औ ोिगक व म
अथ शा – II
56 बाहेरचे नेतृ व नेहमीच राजक य एकस ंघतेकडे नेत असत े कारण बाह ेरचे नेतृ व करणार े
लोक राजक य प ा ंशी स ंल न असतात . जर य ुिनट मोठ े असेल, तर बाह ेरील न ेतृ व
संघटने या बह स ं यतेम ये योगदान द ेते आिण श ेवटी आ ंतरसंघीय श ु व िनमा ण करत े.
उदाहरणाथ , बॉ बेमधील ब े ट उप माम य े अनेक कामगार स ंघटना आह ेत या य ेक
पर पर उ ेशाने काम करतात . बह सं य कामगार स ंघटना ह े या व त ुि थतीच े प स ंकेत
देतात क त े कामगारा ंचे आय ु य उ व त करतात , वेगवेग या स ंघटना ंशी िन ेने
असल े या कामगारा ंम ये कारखा यात व ैमन य िनमा ण करतात आिण कामाच े वातावरण
िबघडवतात . पुढे ते कामगारा ं या वतीन े संघटनेची मा यता आिण सौद ेबाजी ितिनधीची
सम या द ेखील िनमा ण करतात . िविवध स ंघटना ंम ये एकता नस याम ुळे
यव थापनाकड ून शोषण क ेले जात े आिण कामगारा ं या िहताची काळजी घ ेतली जात
नाही.बाहेरील न ेतृ वा या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी , रा ीय कामगार आयोगान े
िशफारस क ेली आह े क य ुिनयन काय कारी सिमतीवरील बाह ेरील लोका ंची सद यस ं या
१००० या खाली अस यास १० ट या ंपय त मया िदत ठ ेवावी आिण जर सद य स ं या
जा त अस ेल तर जा तीत जा त ३० ट के. १०,००० पुढेकामगार सद य असतील
तर अशा स ंघटना ं या बाबतीत , ट केवारी ३० ट के िनि त कर यात . यो य राजक य
संपक असल ेले बाह ेरचे लोक हरल े या ि थतीला िवजयात बदल यास स म
असतात .आ मक माग या , ताठर सौद ेबाजी आिण िबनधा तपणान े कामगारा ंचे ल व ेधून
घेतले या न ेतृ वाम य े मुंबईतील िदव ंगत कामगार न ेते द ा साम ंत आिण आर . जे. मेहता,
बंगळु मधील स ूय नारायण राव आिण च े नईतील आर . कुचेलन आिण िच ंतन या ंचा समाव ेश
करता य ेईल.
१) भारतात स याची कामगार स ंघटनाची प रि थती , कामगारा ंमधील ेरणा आिण
यां या प रि थतीत झाल ेली बरीच स ुधारणा ह े मु यतः बाह ेर या न ेतृ वामुळे आहे हे
मा य कराव े लागेल.
२) बाहेरचे नेतृव स ेवायोजका या अिधकार े ा या पलीकड े अस यान े, कामगार
संघटना ं या साम य आिण सौद ेबाजी या साम या त भर घालतात . ते कामगारा ंचे मु
ितिनधी ह णून काम करतात आिण या ं या स ंघटने या काया साठी या ं यािव
कोण याही कारवाईचा वापर क ेला जाईल याची या ंना भीती वाटत नाही .
३) ब याच व ेळा बाह ेरचे नेतृ व या ं या यि म वा या भावान े िकंवा या ं या ख या
माग दश नाने अ ानी असणा या काम गार जनसम ुदायाला एक आण यासाठी आिण
एकि त कर यात ख ूप मह वाच े अस याच े िस झाल े आहे.
४) बाहेरील न ेतृ वा या राजक य स ंल नत ेने अनेकदा कामगारा ं या त ारी सोडव यासाठी
आिण काहीव ेळा कामगारा ंसाठी आव यक जनमत एकि त कर यासाठी एक यासपीठ
हणून काम क ेले आहे.
४.३.४ भारतातील कामगार स ंघाबाह ेरील न ेतृ व िनमा ण हो यास जबाबदार घटक :
वातं य िमळ ून ७५ वष होऊन ग े यानंतरही भारतामधील बह स ं य कामगार स ंघांचे
नेतृ व या बाह ेर या य कड ेच आह े व चिलत प रि थती या स ंदभा त ही एक munotes.in
Page 57
कामगार स ंघवाद – २
57 िचंताजनक बाब आह े असे अनेक िवचारव ंतांना वाटत े. या स ंदभा त कामगार स ंघांचे नेतृ व
बाहेर या य ना कर याचा स ंग का िनमा ण होतो हा एक म ूलभूत उपि थत होतो . या
ाची काही उ र े खालील माण े आहेत.
१) कामगार स ंघां या चळवळी या बा याव थ ेत कामगारा ंची आ य ंितक िपळवण ूक केली
जात असतानाही कामगार वतःह न स ंघिटत होऊ शकल े नाहीत . कामगारा ंची दुद शा
यांना पाहावली नाही अशा य नी प ुढाकार घ ेऊन व आप या सव वाचा याग
क न या द ेशात कामगार स ंघांची उभारणी क ेली.
२) वातं यो र काळात द ेशात अन ुकूल वातावरण अस ूनसु ा कामगारा ंमधून नेतृ व
िनमा ण हो या या ि य ेचा वेग अ य ंत मंद रािहला .
३) कामगार स ंघांजवळ प ुरेसा प ैसा नस याम ुळे ते पूण वेळ काम कर यासाठी
काय क या ची नेमणूक क शकत नाहीत . यामुळे वतःचा यवसाय सा ंभाळून िकंवा
वतः या राजक य प ाच े काम करीत असतानाच कामगार स ंघांचे काय कर यासाठी
तयार असल े या य ची मदत व माग दश न घे यािशवाय कामगार स ंघांपुढे दुसरा
पया य नसतो .
४) वातं यो रकाळात अन ेक कामगार कायद े कर यात आल े. या काय ा ंचे गुंतागुंतीचे
व प समज ून घेऊन कामगारा ंचे िहतस ंबंध सुरि त ठेव याक रता या काय ा ंचा
उपयोग कर याच े अवघड काय कामगारा ंमधून िनमा ण झाल ेले नेतृ व क शकत नाही
असे अनेकांना वाटत े.
५) भारतामधील बह स ं य कारखानदार प ुरोगामी िवचारसरणीच े नस याम ुळे कामगारा ं या
माग या ंबाबत कामगारा ंशी समोरासमोर बस ून मोक या मनान े चचा कर यासाठी त े
तयार होत नाहीत . यामुळे अशा स ंगी कामगारा ंचे ितिनिध व कर याची कामिगरी
ी. जॉज फना िडस, ी राजाभाऊ . कुळकण िक ंवा डा . द ा साम ंत यांसार या
बाहेर या य ना करण े भाग पडत े.
६) राजक य प ुढा या ंची एक िविश ितभा व साम य असत े. राजक य प ुढा या ंनी
कामगार स ंघांचे नेतृ व वीकार याम ुळे, राजक य प ुढा यां या भावाम ुळे कामगारा ं या
अनेक माग या अगदी सहजपण े पूण होतात . कामगार स ंघा या पदािधका या ंपैक िन म े
पदािधकारी बाह ेर या य राह शकतात अशी कामगार स ंघ काय ात प तरत ूद
आहे.
७) बाहेरील न ेतृ व िटक ून राह याच े एक म ु य कारण हणज े कामगार या ं या वत: या
य ना ंपे ा या बाहेरील न ेतृ वा या मा यमात ून या ं या स ेवायोजकाकड ून
मालकाकड ून अिधक माग या मा य क न घ ेऊ शकतात .
८) कामगार स ंघटना ंम ये बाहेर या लोका ं या संघटनेत िटक ून राह याच े आणखी एक
कारण हणज े अनेक घटना ंम ये, असे िनदश नास य ेते क , यांचे यव थापन वतःह न
बाहेरील लोका ं या न ेतु वासाठी च ेतावणी द ेतात. वाटाघाटी कर यास नकार द ेऊन munotes.in
Page 58
औ ोिगक व म
अथ शा – II
58 िकंवा चचा कर यास िक ंवा िव मान स ंघाचा स ला घ े यास नकार द ेऊन, यव थापन
बाहेरील राजक य ह त ेपास आम ंि त करतात .
९) कामगार स ंघां या बाज ूने अ स े हणण े आहे क ज े हा यव थापन वार ंवार िवन ंती
क नही या ंची उपि थती िक ंवा अि त व मा य करत नाही , ते हा यव थापना िव
आवाज उठिव यासाठी आिण दखल घ े यासाठी या ंना आमदार िक ंवा खासदारा ंना
कामगार स ंघाचे अ य हण ून आण यास भाग पाडल े जात े. अशा घटना स ंपूण
भारतात बह त ेक मोठ ्या शहरा ंम ये आिण अन ेक उ ोगा ंम ये घडत े.
१०) बाहेर या न ेतृ वाची इतर कारण े पुढील आह ेत:
a. भारतीय कामगार चळवळीची साप े अप रप वता :
b. भारतात का मगार चळवळ श ंभर वषा पासून अि त वात अस ूनही या ंना आजही
बाहेर या पािठ ं याची गरज आह े. कारण आजही बह त ेक भारतीय कामगार स ंघटना
अजूनही लहान बाळासार या अप रप वआह ेत.
ब) समाजशा ीय घटक :
बह तेक भारतीय औ ोिगक कामगार ामीण भागात ून येतात. हे कामगार या ं या त ारी
मांड यास िक ंवा मालका ंशी समान पातळीवर चचा अथवा वाटाघाटी कर यास कमी
पडतात . अशा प रि थतीत बाह ेरचा न ेतृ व हे तारणहार हण ून पुढे येते.
क) सेवायोजकाची (मालक वगा ची) वृ ी:
अनेक भारतीय स ेवायोजक कामगार स ंघटना ंना या ं या श आिण अिधकाराला आ हान
मानतात . यामुळेते यां या कामगारा ंना कामगार स ंघटने या कामात सि य सहभागासाठी
िश तभ ंगा या कारवाई या सबबीखाली िश ा कर याचा अवल ंब करतात . िनलंबन ,
पदावनती , बद या आिण पदो नती या बाबतीत भ ेदभाव इ . कारच या िश ेचा
माग मालकवग अवल ंब कर तात. मालका ं या अशा कार या व ृ ीमुळे, अनेक कामगार ,
यां यात न ेतृ वगुण अस ूनही, वतःला ह न अिल राहतात आिण बाह ेरील लोका ंसाठी
नेतृ व कर यास वाव द ेतात.
ड) कामगार कायद े समज ून घे यात अडचण :
भारतातील बह त ेक कामगारा ंची भािषक मता या ंना कामगार का यदे, थायी आद ेश,
सामूिहक करार इ यादी भाषा समज ून घे यास आिण याचा अथ लाव यासाठी प ुरेशी नाही .
कामगारा ं या या मया देमुळे अशा कारणा ंसाठी बाह ेरील लोका ंची संघटनेम ये उपि थती
आव यक ठरत े, यांची कामगार काय ा ंवर प पकड आह े.
इ) कामगार स ंघटना ंची आिथ क कमक ुवतपणा :
हे सव ात स य आह े क भारतातील बह त ेक कामगार स ंघटना ंची आिथ क साधन े इतक
तुटपुंजी आह ेत क त े स म प ूण वेळ पगारदार कम चारी आिण अथ शा , कामगार कायद े
इ यादी िवषयातील त ठ ेवू शकत नाहीत . यामुळे ते बाहेर या लोका ंवर अवल ंबून
आहेत. यांचे वतःच े उपजीिवक ेचे साधन आह े. munotes.in
Page 59
कामगार स ंघवाद – २
59 ४.४ आंतररा ीय म स ंघटना (INTERNATIONAL LABOUR
ORGANIZATION - ILO)
आधुिनक काळात आ ंतररा ीय सहकाया ला अ य ंत मह व ा झाल े आहे. जागितक
पातळीवर ह े सहकाय िविवध मागा ने िमळिवल े जाते. सव सामा यपण े िवकसीत द ेश हे इतर
िवकसनशील द ेशांवर आपल े भु व थािपत कर यासाठी आ ंतररा ीय सहकाया चा
वापर करताना िदसतात . सन १९१४ पिहल े जागितक महाय ु ात घड ून आल े आिण
हसा य या तहान े हे महाय ु संपु ात आल े आिण शा ंतता थािपत झाली . याच काळात
आिथ क व सामािजक िवषमत ेची दरी कमी कर यासाठी य न करणारी आिण कामगारा ंवर
होणा या अ यायाला पायब ंद घाल यासाठी झटणारी एखादी कायम व पाची स ंघटना
अस यािशवाय समाजात थ ैय व शा ंतता िनमा ण होऊ शकत नाही , हा िवचार जगातील
अनेक िवचारव ंतांना पटल ेला होता . हसा य या तहाची मह वाची िन प ी हणज े व र
उ लेख केले या िवचाराला साकार कर या या उि ान े कर यात आल ेली १९१९
सालील आ ंतररा ीय म स ंघटनेची थापना ही होय .
४.४.१ आंतररा ीय म स ंघटनेची थापन ेची पा भूमी :
सन १८५० म ये कामगारा ंना रा ीय संर णाबरोबरच आ ंतररा ीय सहकाय देखील
िमळत राहाव े हण ून अन ेक कामगार त ा ंकडून य न कर यात आल ेत. िशवायकाल
मा स आिण ए ंज सया ंनी आप यासा यवादी प ा या घोषणाप ात (Manifesto)
‘आंतररा ीय म क ृती’बाबत उ ल ेख केलेला िदस ून येतो. सन १८७६ म ये जगातील
सव च देशांनी आ ंतररा ीय म सहकाया साठी सव थम पाऊल उचलल े. कारण
कामगारा ं या िवकासाची सम या थािनक अथवा रा ीय पातळीची नस ून ती एक
आंतररा ीय पातळीवरील सामािजक सम या आह ेहे सव देशांनी मा य क ेले. सन १९१४
म ये‘अमे रकन िमका ं यामहास ंघाने’ (American Federation of Labour) जागितक
शांतता, सु यव था आिण िमका ंची एक ूण ि थती यामधील स ंबंध ओळख ूनच एक ठराव
पास क ेला. या ठरावा या ती य ेक देशातील िमक स ंघांना पाठिव यात आ या यान ंतर
पूढे‘बन ’येथे सन १९१७ म ये झाले या म प रषद ेत आंतररा ीय स ंर णा मक कामगार
काय ा ंचे संवध न आिण अ ंमलबजावणी कर यासाठी शा ंतता कराराच े एक मा यम हण ून
म काय ा ं या, आंतररा ीय स ंघाला िनिव वाद मा यता द े यात आली . आंतररा ीय
पातळीव न कामगारा ंचे क याण आिण स ंर ण कर यासाठी पिह या महाय ु ानंतर या
काळापय त देखील फारस े य न झाल े नाहीत .सन १९१९ म ये ी. एस. गॉ पस यां या
अ य त ेखाली एका ‘आंतररा ीय म सिमतीची ’ िनयु कर यात आली . या सिमतीन े
कामगारा ं या सम या ंचा जागितक पातळीव न अ यास क न यावर उपाय
सुचिव यासाठी थायी स ंघटने या थापन ेची िशफारस क ेली होती . या सिमतीन े
आंतररा ीय तरावर िवचार -िविनमय कर यासाठी िविवध द ेशात जवळपास एक ूण ३५
बैठका घ ेऊन या सिमतीन े आपला अहवाल तयार क न तो ‘ हसा इल’येथील‘शांतता
प रषद ेत’सादर क ेला. या सिमती या सव िशफारशी मा य क नच १८ जून १९१९
रोजी‘आंतररा ीय म स ंघटनेची’(ILO) थापना कर यात आली . सु वाती या
काळात ‘रा स ंघाशी' संबंधीत स ं था हण ूनच आ ंतररा ीय म स ंघटना स ु कर यात munotes.in
Page 60
औ ोिगक व म
अथ शा – II
60 आली होती . नंतर दुस या महाय ु ा या दर यान ‘रा स ंघ’ही सं था स ंपु ात आली आिण
दुस या महाय ु संप यान ंतरऑ टोबर १९४५ म ये ‘संयु रा स ंघाची’(United
Nations Organisation - UNO) थापना कर यात आली . यावेळ या त कालीन
प रि थतीम य े आ ंतररा ीय म स ंघटनेचा स ंबंध संयु रा स ंघांशी जोड यात
आला . हणूनच १३ िडस बर १९४६ पासून‘आंतररा ीय म स ंघटना (ILO) ’ही संयु
रा स ंघाची (युनो) िवशेष अिभकता हणून काय करीत आह े.
४.४.२ आंतररा ीय म स ंघटनेची मूलभूत त व े आिण उि ्ये:
अमे रकेचे भूतपूव रा ा य व . ी. केनेडी या ं या मत े, ‘आंतररा ीय म स ंघटनेचे
मु य उि िमका ं या िपळवण ुक ला पायब ंद घालण े, चांगले जीवन जग याक रता
आव यक असल ेले सव अिधकार िमका ंना िमळव ून देऊन या ं या भौितक क याणाचा
दजा उंचाव याक रता सव कार े य न करण े हे बसते’.
आंतररा ीय म स ंघटनेची मूलभूत त व े आिण उि ्ये खालील माण े आहेत;
१) माला कोण याही कारची “ यापारी व त ू" हणून समज यात य ेऊ नय े.
२) देश, उ ोग आिण सभोवतालच े वातावरण याला अन ुस न िमका ंना यो य मज ूरी
आिण व ेतन िमळावयास हव े कामगारा ंना यो य जीवनमान जगता य ेईल इतक मज ुरी
कामगारा ंना दे यात यावी .
३) कामगारा ंकडून दररोज ८ तास िक ंवा आठवड ्यात ४८ तास या प े ा जा त व ेळ काम
क न घ े यात य ेऊ नय े.
४) औ ोिगक े ात काम करणा या कामगारा ंना आठवड ्यातून एक िदवस स ु ी दे यात
यावी.
५) बाल कामगार प तीच े िनमू लन कर यात याव े.
६) औ ोिगक स ं थेम ये ीया ंना यो य स ंधी िदली पािहज े. तसेच सव च उ ोगात प ूरेशा
माणात भावी िनरी ण यव था असली पािहज े.
७) कामगार आिण स ेवायोजक या दो ही प ा ंना आप या िहताच े र ण आिण स ंवध न
यासाठी स ंघटन िनिम तीची परवा नगी द े यात यावी .
८) ी -पु ष िमक एकाच कारच े काम करीत अस यास या ंना समान दरान े मजुरी
ावी.
४.४.३ आंतररा ीय म स ंघटने या उि ा ंची न यान े या या :
१९४४ म ये ‘िफलाड ेि फया ’ येथे भरल े या अिधव ेशनात आ ंतररा ीय म स ंघटने या
उि ांची न यान े या या कर यात आली . या अिधव ेशनात स ंमत कर यात आल े या
जाहीरना यात नम ूद केलेली उि े पुढील माण े आहेत
१) म ही एखादी व त ू न हे.
२) दा र य , मग ते कोठल ेही बसो , येक िठकाण या स ुब ेला धोकादायक असत े.
३) मत य कर याच े वात ं य आिण स ंघटना िनमा ण कर याच े वात ं य या दो ही बाबी
िनरंतर गतीसाठी अ याव यक आह ेत. munotes.in
Page 61
कामगार स ंघवाद – २
61 ४) गरजेिव स ु कर यात आल ेले यु ह े येक देशात अ य ंत िनधा राने लढ यात
यावे. तसेच आ ंतररा ीय पातळीवर याक रता सरकार े, कामगार व स ेवायोजका ंचे
सहकाय घेऊन आव यक त े सव य न कर यात याव ेत.
थोड यात ,आंतररा ीय म स ंघटने या उि ा ंची पूत ता कर यासाठी अन ेक म त ा ंनी
भरपूर य न करत आह ेत. माचा कामाचा दजा सुधारणे, िमका ं या राहणीमानात
सुधारणा करण े, मानव स ंसाधनात स ुधारणा करण े, सामािजक स ं थांचा िवकास करण े,
संशोधनाला ो साहन द ेणे, रचना मक काय म आयोिजत करण े इ याद साठी
आंतररा ीय म स ंघटने या य न करीत असत े.
४.४.४ आंतररा ीय म स ंघटनेची रचना :
आंतररा ीय म स ंघटना ही एक ि प ीय व पाची स ंघटना आह े. जगातील कोणताही
देश या स ं थेचा सभासद बन ू शकतो . यामुळे या स ं थे या यव थापन ेत सभासद द ेशांचे
सरकार , सेवायोजक आिण िमक या ं या ितिनध ना स ंघटने या काया त सहभागी
हो याची स ंधी िमळत े. सु वाती या काळात आ ंतररा ीय म स ंघटनेचे काय े यूरोप
आिण अम े रका या रा ा ंपुरतेच मया िदत होत े. परंतु वत मान प रि थतीत जगातील अन ेक
देश या स ंघटनेचे सभासद झाल े आह ेत. या स ंघटनेने आपली म ु य उि ्ये पूण
कर यासाठी तीन ाद ेिशक स लागार सिम यािनय ु के या आह ेत. तसेच औ ोिगक
े ा या सवा गीण िव कासासाठी ‘औ ोिगक सिम या ंची’ थापना क ेली आह े.आंतररा ीय
म स ंघटनेची रचन ेम ये अ) आंतररा ीय म प रषद ब ) िनयामक म ंडळ आिण क )
आंतररा ीय म काया लय अशी ि प ीय व पाची रचना आह े.
अ) आंतररा ीय म प रषद (International Labour Conference) :
आंतररा ीय म स ंघटनेची य ेय-धोरणे िनधा रीत करण े आिण स ंघटने या स ंचालना
संबंधीचे मह वप ूण िनण य घे याचे काय ही प रषद करीत असत े. या प रषद ेची बैठक एका
वषा तून िकमान एकदा होत े. िमका ं या िहत स ंबंधांची जोपासना कर यासाठी
आंतररा ीय मा य ता िमळिवण े हेच आंतररा ीय म प रषद ेचे मुख काय आहे.
ब) िनयामक म ंडळ (Governing Body) :
आंतररा ीय म प रषद ेने घेतले या िनण यांची अ ंमलबजावणी करण े आिण या ं या
काया वर िनय ं ण ठ ेवणे ही काय िनयामक म ंडळाला करावी लागतात . या िनयामक म ंडळाची
काय प ती द ेखील ि प ीय व पाची असत े. या मंडळां या काय का रणीत ितिनधी ह े
सभासद द ेशां या सरकारच े, सेवायोजका ंचे आिण िमका ंचे ितिनधी व करणार े असतात .
िनयामक म ंडळाचा अ य आिण उपा य या ंची िनवड मा दरवष होत असत े. िनयामक
मंडळाची ब ैठक वषा तून तीन व ेळा होत असत े.
क) आंतररा ीय म काया लय (International Labour Office) :
आंतररा ीय म काया लय ह े आंतररा ीय म स ं थे या 'सिचवालयाच े' (Secretariat )
काय करीत असत े. िनयामक म ंडळान े िनयु केले या "सामा य स ंचालका ं या " Director munotes.in
Page 62
औ ोिगक व म
अथ शा – II
62 General िनयं णाखाली आ ंतररा ीय म काया लयाला आप या जबाबदा या प ूण
करा या लागतात .
आंतररा ीय म काया लयाच े‘ थायी काया लय’( सिचवालय ) हे “िजने हा "येथे आहे तर
या काया लयाची एक शाखा भारतात “िद ली ” येथे आह े. त यि ं या माफ त हे
काया लय सभासद द ेशातील म सम या ंबाबतची मािहती गोळा करीत असत े. तसेच
आंतररा ीय म प रषद े या काय म पि क ेवरील चच त होणा या म ु ांबाबत आकड ेवारी
गोळा करीत असत े. यािशवाय सभासदद ेशातील म ुख सम या ंचे संशोधन क न अहवाल
िस करीत असत े. “आंतररा ीय म परी ण " (International Labour Review),
“उ ोग आिण म " (Industry and Labour) आिण न ैिमि क काशनास ंबंधीची िविवध
कारची मािहती सव सभासद द ेशांकडे सारीत क ेली जात े. कामगार सम या ंचा अ यास
कर यासाठी आिण म िश ण द े यासाठी सन १९६० म ये‘आंतररा ीय म स ं थेची’)
थापना कर यात आली आह े.
४.४.५ भारत आिण आ ंतररा ीय म स ंघटना (ILO) :
सन . १९१९ म ये आंतररा ीय म स ंघटनेची थापना झाली आह े. ते हापास ूनच
भारताचा या स ंघटनेशी स ंबंध आह े. हणज ेच या स ंघटने या था पनेनंतर अव या दोन
वषा नंतरच आ ंतररा ीय म स ंघटने या िनयामक म ंडळावर भारताला कायम व पी
ितिनधी व िमळाल े आहे. अशा कार े आंतररा ीय म स ंघटना आिण भारत यामधील
संबंध अ य ंत िनकटच े आहेत. भारतीय म िवषयक काया वर आ ंतररा ीय म स ंघटनेने
केले या काया चा कोणता आिण कसा प रणाम झाला ह े पुढील सा ंगता य ेईल..
अ) म कायद े :
आंतररा ीय म प रषद ेत घेतले या िनण याचे व प “संकेत’ िकंवा “िशफारशीया सारख े
असत े. एखा ा म सम य ेवर झाल े या चच नंतर सव संमतीन े घे यात आल े या
िनण यालाच “संकेत” असे हणतात . सन ३० जून १९७३ पय त आ ंतररा ीय म
संघटनेने जवळपास १३८ संकेत आिण १४६ िशफारशी म ंजूर के या आह ेत. याआधार े
आंतररा ीय व पाची एक “ म स ंिहता" तयार झाली आह े. रा ीय म स ंघटनेचा
अहवाल िस होईपय त (१९६९ ) भारतसरकारन े ३० सकेत मा य क ेले होते. यापैक
११ संकेत १९३० या प ूव , ४ संकेत १९३० ते १९४७ या कालख ंडात आिण १५
संकेत १९४७ ते १९६९ या कालख ंडात मा य कर यात आल े.आंतररा ीय म
संघटनेने संमत क ेलेलेसंकेतआिणिशफारशीया ंचा भारत सरकार या म िवषयक धोरण
आिण म कायद े य ावर िनि तच अन ुकूल म प रणाम झाला आह े. यामुळे िमक
संघां या काया चा आिण िमका ंनी वेळो वेळी केले या माग या ंचा म काय ा ंवर भाव
पडला आह े.
ब) ि प ीय म स ंघटन (Tripartite LabourOrganisation) :
आंतररा ीय म स ंघटने या काय प ती माण े भारतात म िवषयक माग दश न
कर यासाठी िनमा ण केलेली यं णा ही द ेखील ि प ीय व पाचीच आह े. 'भारतीय म munotes.in
Page 63
कामगार स ंघवाद – २
63 प रषद " आिण " थायी म सिमती " या दो ही बाबी आ ंतररा ीय म स ंघटने या
आधारावरच िनमा ण के या आह ेत.
क ) िमक स ंघांची चळवळ :
आंतररा ीय म स ंघटने या काया चा भारतातील म स ंघां या चळवळीवर प रणाम
झाला आह े हे सव मा य आह े. या संघटने या थापन ेपासूनच भारत हा या स ंघटनेचा एक
सि य सभासद आह े. आंतररा ीय म प रषद े या अिधव ेशनात भारतातील स ंघिटत
िमका ंचा ितिनधी पाठिव यासाठी िवश ेष य न क ेले गेलेत. या य नात ूनच इ . स.
१९२० म ये “अिखल भारतीय म स ंघ काँ ेस" (All India Trade Union Congress
AITUC) या क ीय स ंघटनेची थापना कर यात आली . भारतीय म ितिनध नी
आंतररा ीय म प रषद ेत केले या मह वप ूण योगदानाम ुळेच देशातील िमका ंसाठी
िहतकारक असणार े अनेक "संकेत" सव संमतीन े मा य क ेले गेलेत.
ड) सामािजक स ुरि तता :
सामािजक स ुरि तता या स ंक पन ेत ‘सामािजक सहा य "’आिण “सामािजक िवमा ’या दो ही
बाब चा समाव ेश होतो . आंतररा ीय म स ंघटनेने सामािजक स ुरि ततेसंबंधी अन ेक
मह वाच े िनण य घेतले आहेत. सन १९४८ म ये भारत सरकारन े देखील‘कम चारी रा य
िवमा कायदा (ESI Act) पास क न िमका ंसाठी सामािजक स ुरि तता उपल ध क न
िदली आह े.
इ) यावसाियक िश ण :
वातं यो र काळात सरकारन े यावसाियक िश णाचे मह व ओळखल े होत े.
सु वातीला िश का ं या अभावाम ुळे यावसाियक िश ण क े ांचा हवा तसा िवकास
करणे सरकारला श य न हत े. यावसाियक िश क तयार करणारी एक क े ीय स ं था
म य द ेशातील िबलासकोनी य ेथे याव ेळी अि त वात होती . जून १९५६ म ये
आंतररा ीय म स ंघटनेने पाठिवल े या त ा ं या स यान ुसार कोनी य ेथील स ं थेचे
पुनस घटन कर यात आल े आिण या स ं थेची यावसाियक िश का ंना आव यक त े िश ण
दे याची मता ितपटीन े वाढिव यात आली .
ई) उ ोगा ंतग त िश ण :
औ ोिगक े ात काय रत असणा या िमका ंना िश ण आिण िश ण दे याची मागणी
कामगार स ंघाने ब याच व ेळा क ेली होती . यासाठी िमका ंना आपली उ पादकता
वाढिव यासाठी उ ोगा ंतग त िश ण दे याची योजना स ेवायोजका ंनी स ु क ेली आह े.
आंतररा ीय म स ंघटनेने त सिमतीला व ेळो वेळी भारतात पाठव ून यासाठी आव यक
असणारी मदत क ेली आह े. सन १९५४ म ये भारत सरकारन े म य द ेश आिण दि ण
भारतातील अन ेक उ ोगातील िमका ंना िश ण द े यासाठी ‘उ ोगा ंतग त िश ण योजना
सु केली आह े.
munotes.in
Page 64
औ ोिगक व म
अथ शा – II
64 उ) औ ोिगक उ पादकता :
सन १९५४ म ये आंतररा ीय म स ंघटने या त सिमती या िश म ंडळान े भारताला
भेट देऊन औ ोिगक उ पादनाच े व प आिण या ंची िदशा या ंचा अ यास क ेला आह े. या
सिमती या िशफारश या आधार ेच भारत सरकारन ेसन १९५८ म ये‘रा ीय उ पादकता
मंडळ’ (National Productivit y Council) या वाय ि प ीय म ंडळाची थापना क ेली
आहे. आतररा ीय म स ंघटने या सहकाया नेच भारतात औ ोिगक उ पादकत े या
चळवळीला स ु वात झाली .
भारतातील ि प ीय म स ंघटन:
आंतररा ीय म स ंघटने या धरतीवर भारतात द ेखील म िवषयक स ंयु िवचा र
िविनमय य ं णेचे व प िनि त क ेले आहे. या यं णेत सु ा देशातील सरकार , सेवायोजक
आिण िमक या ं या ितिनध चा समाव ेश केला जातो . अशा ितिनधी म ंडळां या स ावना
आिण सहकाया या भावन ेतूनच औ ोिगक िववादा ंचे िनराकरण क ेले जाते. सन १९४०
म ये भारत सरकार या सहकाया नेच‘भारतीय म प रषद ेचे’ आयोजन कर यात आल े
होते.
सन १९४२ पासून या प रषद ेत सेवायोजक आिण िमक या ं या ितिनध ना िनम ंि त
करणे सु झाल े आह े. यामुळे भारतातील घटक रा य े आिण रा ीय पातळीवर ‘संयु
िवचार िविनमय य ं णा’ िनमा ण कर णे श य झाल े आहे. या यं णे या मा यमान े देशातील
औ ोिगक यव थापन े या तरा ंवर‘संयु सिम या ’ आिण‘संयु यव थापन प रषद ’
एकि पण े काय करता ंना िदस ून येतात. तसेच उ ोगा ं या पातळीवर मज ुरीची सम या
सोडिव यासाठी ‘वेतन म ंडळे’आिण औ ोिगक सम या सो डिव यासाठी ‘औ ोिगक
सिमतीची ’िनयु केली जात े. तर रा य पातळीवर ‘ म स लागार म ंडळ’काय रत आह ेत.
तसेच रा ीय तराव न ‘भारतीय म प रषद ’आिण‘ थायी म सिमतीची ’ थापना क ेली
जाते.
४.५ सारांश
सामािजक आिण राजक य े ामधील न े यांचे नेतृ व कामगार संघटना ंना िमळा याम ुळे
ारंभी या काळात काही िवश ेष फायद े झालेले असल े तरी कामगार स ंघांचे नेतृ व 'बाहेर या
य नी क े यामुळे घडून येणारे दु प रणाम आता ती त ेने जाणव ू लागल े आह ेत. या
नंतर या काळात कामगार स ंघांचे नवे नेतृ व कामगारा ंमधून िनमा ण हा यला हव े. या
कारचा बदल आप या द ेशात हळ ूहळू का होईना पण िनि तपण े घडून येत आह े.
भारतामधील कामगार स ंघटना आज या प रि थतीम य े आहेत या प रि थतीचा िवचार
के यास कामगार स ंघटना ंचा काया त राजकारणाचा व ेश झा याम ुळे कामगार स ंघटना ंचे
बळ वाढ ू शकत नाही कामगारा ं या िविभ न सम या सोडिव या या उ ेशानेच कामगार
संघटना ंनी काय के यास िनि तपण े यांची भिव यकालीन वाटचाल स ुकर होईल .
भारताचा आ ंतररा ीय म स ंघटनेशी असल ेला स ंबंध कसा व िकती ज ुना आह े,
आंतररा ीय म स ंघटने या काया चा भारतामधील म काय ा ंवर व कामगार स ंघां या munotes.in
Page 65
कामगार स ंघवाद – २
65 चळवळीवर कोणता प रणाम घड ून बाला आािण भारताला या स ंघटनेकडून कोणकोण या
े ांम ये तांि क व इतर सहकाय ा झाल े हे वरील िवव ेचन व न समजत े. भारतातील
औ ोिगक कामगार स या या प रि थतीम य े यांचे काम करतात आिण स प रि थतीत
जे जीवन जगतात याला काही माणात आ ंतररा ीय म स ंघटनेचे काय कारणीभ ूत ठरल े
आहे ही बाब आप याला मा य करावीच लागत े.
४.६ सरावासाठी
1. कामगार स ंघटनेतील बाह ेरील न ेतृ वा या भ ूिमका थोड यात प करा .
2. भारतातील कामगार स ंघा बाह ेरील नेतृ व िनमा ण हो यास जबाबदार घटक
3. आंतररा ीय म स ंघटनेची मूलभूत त व े आिण उि ्ये सांगा .
4. आंतररा ीय म स ंघटनेची रचना प करा .
5. आंतररा ीय म स ंघटना आिण भारत या ं यातील स ंबंध यावर भा य करा .
४.७ अिधक वाचनासाठी स ंदभ ंथ
बोधनकर स ुधीर आिण च हाण साह ेबराव (२०१२ ), ‘ म अथ शा ’, ी साईनाथ
काशन ,नागपूर
देशमुख भाकर (१९८७ ), ‘ माच े अथ शा ’, िव ा काशन , नागपूर
बेडदे धनंजय (१९९९ ),’ ‘औ ोिगक समाजशा ’, स य भ ू काशन , नांदेड
देसाई भाल ेराव (२०११ ), ‘भारतीय अथ यव था ’ िनराली काशन , पुणे.
Puri V.K & Misra S .K (2017 ) ‘Indian Economy’ Himalaya Publishing
House Pvt . Ltd. Mumbai
munotes.in
Page 66
66 ५
औ ोिगक स ंबंध – १
घटक रचना :
५.१ उि ्ये
५.२ औ ोिगक िववाद
५.२.१ औ ोिगक िववादाची स ंक पना
५.२.२ औ ोिगक िववादा ंची कारण े
५.२.३ भारतातील औ ोिगक कलहाचा स ंि आढावा
५.२.४ औ ोिगक कलहाच े कामगार वगा वरील प रणाम
५.२.५ औ ोिगक कलह िनराकरण कर याची य ं णा
५.३ सामूिहक सौदाश ची
५.३.१ सामूिहक वाटाघाटीची स ंक पना
५.३.२ सामुिहक वाटाघाट या ि य ेची म ुख ल ण े
५.३.३ सामूिहक वाटाघाटीच े मह व
५.३.४ यश वी साम ूिहक सौदाश साठी प ूव -आव यकता
५.३.५ भारतातील साम ूिहक वाटाघाटी
५.४. सारांश
५.५
५.६ संदभ ंथ
५.१ उि ये
१. औ ोिगक िववादाची स ंक पना समज ून घेणे.
२. औ ोिगक िववादा ंची िविवध कारणा ंचा अ यास करण े
३. भारतातील औ ोिगक कलह िनराकरण कर याची य ं णा समजाव ून घेणे.
४. सामूिहक वाटाघाटीची स ंक पना समजाव ून घेणे.
५. सामुिहक वाटाघाट या ि य ेची म ुख ल ण े जाणून घेणे .
६. सामूिहक वाटाघाटीच े मह व अ यासण े.
७. यश वी साम ूिहक सौदाश साठी या प ूव -आव यकता समजाव ून घेणे.
८. भारतातील साम ुिहक वाटाघाटीचा िवकास जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 67
औ ोिगक स ंबंध–१
67 ५.२ औ ोिगक िववाद
देशातील आिथ क, राजक य आिण सामािजक प रि थती मधील प रवत ने ही
औ ोिगकरणासाठी अन ुकूल असतील तरच औ ोिगक िवकास ती गतीन े होतो . अशा
औ ोिगक पया वरणात िमक आिण यव थापन यामधील औ ोिगक स ंबंध सलो याच े
नसतील तर औ ोिगक िववाद आिण स ंघष िनमा ण होतात आिण त े सु च राहतात .जलद
औ ोिगक करणाम ुळे देशाची आिथ क िवकास आिण गती घडव ून सा य करता य ेते.परंतु
औ ोिगक करणाम ुळे काही ग ंभीर सम याही द ेशासमोर िनमा ण होतात राहतात , हेही
िनिव वाद स य आह े. औ ोिगक करणाची एक ग ंभीर सम या हणज े भांडवलशाही द ेशात
अथवा भारतासार या िम अथ यव था वीकारल े या द ेशात औ ोिगक े ातील
यव थापक (साव जिनक तस ेच खासगी औ ोिगक े ातील ) आिण कामगार या ं यामधील
संबंधाचा होय . हे हणज ेच 'औ ोिगक स ंबंध' नेहमीच समाधानकारक िनमा ण होतील
असे नाही . देशातील उ पादन साधना ंचे मालक ह क कामगारा ं या हाती नस याम ुळे
यव थापक आिण कामगार या ं यामधील स ंबंध ब याच व ेळा िबघड ून ते िवकोपास जाऊन
संप, टाळेबंदी, मोच , हरताळ व काही व ेळा िह ंसा असल े कार औ ोिगक े ात िवश ेषतः
संघिटत व मोठ ्या उ ोग यवसायात आढळ ून य ेतात. कोण याही उ ो ग अथवा
यवसायाचा िवकास हा मालक आिण कामगार या ं या स ंबंधावर अवल ंबून असतो .
उ ोग े ात लोकशाही िनमा ण होऊन सामािजक याय थािपत होण े हे मालक आिण
कामगार या ं या चा ंग या स ंबंधावर अवल ंबून असत े. मालक वगा चे भांडवल आिण
कामगारा ंचे क आिण योगदान यावरच कारखाना आकारास य ेतो. मालक हा
कारखा याचा म ुख असला तरीही कामगाराला व ेतन िकती माणात ाव े व याचा
ि वकार कामगारा ंनी करावा याला काही न ैितक मया दा असतात .
५.२.१ औ ोिगक िववाद ( कलह ) संक पना (ConceptofIndustrial Disputes ):
िमका या कामाचा यो य मोबदला िमळ ून या ंचा आिथ क व सामािजक िवकास होण े
अपेि त असत े. िमकाची होणारी िपळवण ुक थांबवून मालकवगा ने समाजा बरोबर द ेशाचा
िवकास साधला पािहज े अशी आपली सामा य इ छा असत े.पण आज मालक व कामगार
संबंध साम ंज याच े िदस ून य ेत नाहीत . दोघांही पर पर िव रोधी ताठर भ ूिमका
ि वकार याम ुळे यां यात कलह िनमा ण होतो . याचा प रणाम मालकवग , कामगारवग आिण
संपुण समाजा भोगावा लागतो . यासाठी यो य भा ंडवल प ुरवठा व मश च े क ीकरण होण े
आव यक असत े. आज भारतातही मोठ ्या माणात औ ोिगक कलह िनमा ण होत असताना
िदसत आह ेत.
एखा ा उ ोग स ं थेतीलकामगार आिण मालक या दो ही वगा म ये औ ोिगक स ंबंध
जोपय त सलो याच े असतात तोपय तच औ ोिगक शा ंतता िटक ून राह न उ ोग स ं थेत
उ पादन काय सुरळीतपण े चाल ू राहत े. कामगार आिण मालक या ं याकड ून उ पादन
वाढीच े स व य न होऊन औ ोिगक गतीचा व ेग वाढत जातो . हणूनच औ ोिगक
पया वरणात औ ोिगक स ंबंध, औ ोिगक शा ंतता आिण औ ोिगक गती या सव बाबी
पर परप ूरक आिण पर परावल ंबी आह ेत. पण ज े हा एखा ा उ ोग स ं थेत कामगार
आिण मालक या दोन वगा म ये वाद िनमा ण होतो यालाच ‘औ ोिगक िववाद ’असे हणतात . munotes.in
Page 68
औ ोिगक व म
अथ शा – II
68 औ ोिगक कलहाचा अथ :
यवहारात मालक वग आिण कामगार वग यां यातील त ंटा िकंवा िववाद हणज े औ ोिगक
कलह होय . जे हा ज े हा अन ेक कामगारा ंचा एखा ा कलहाशी स ंबंध येत असतो त े हा
याला औ ोिगक कलह अस े हणतात . औ ोिग क कलह हणज े काय? हे समज यासाठी
खालील काही या या ं पाहता य ेतील.
औ ोिगक कलहाची या या :
१) भारतीय 1947 या औ ोिगक कलह काय ा न ुसार, “औ ोिगक कलह िक ंवा तंटा
हा िमका ं या रोजगार अथवा ब ेकारी िक ंवा रोजगारी या अटी इ यादी गो शी
संबंिधत असावा . कामगारा ंची मागणी मालका ंकडून मा य न क े यामुळे औ ोिगक
कलह िनमा ण होतात .या माग या आिथ क िकंवा आिथ केतर हीअस ू शकतात .”
२) 'मालक आिण कामगार अथवा मालक आिण मालक िक ंवा कामगार आिण
कामगारया ं यात िनमा ण झाल ेला एखा ा यि या नोकरीस ंबंधी िक ंवा नोकरीवर न
ठेव यास ंबंधी िकंवा नोकरी या अटीस ंबंधी अथवा कामा या प रि थतीस ंबंधी िनमा ण
झालेला कलह हणज े औ िगक कलहहोय .”
३) “रोजगारा या अट या पालनामध े टाळाटाळ क े यामुळे अथवा आचार स ंिहते या
पालनाकड े दुल के यामुळे िमक आिण स ेवायोजक (मालक ) यां यातील
असंतोषाचा फोट झा याम ुळे सेवायोजक आिण स ेवायोजक , सेवायोजक आिण
िमक िक ंवा िमक आिण िमक या ं यातील झाल े या िववादाला औ ोिगक
िववादअस े हणतात .”
५.२.२ औ ोिगक िववादा ंची (कलहाची ) कारण े (Causes of Industrial
Disputes ):
आधुिनक औ ोिगक उ पादन प ती ही िवकसीत , अ य आिण या ंि क अस याम ुळे
िमक आिण सेवायोजक ( मालक ) यां यातील स ंबंध नेहमीच औपचा रक असतात .
मह म नफा िमळिवण ेहाच स ेवायोजका ंचा मु य आिण अ ंितम उ ेश असतो . यासाठी त े
आप या य ेक यवहारात खच कमीत कमी क न उ प न मा मह म कस े िमळेल
यासाठी त े य नशील असतात . जािमनाचा ख ंड आिणभा ंडवलावरील याजत े फारस े कमी
क शकत नाहीत पर ंतु कामगारा या मज ुरीचाखच श य िततका कमी कर याचा य न
करतात . मजुरांना कमीमज ूरीदेऊन त े यांचेकडूनजा तीत जा त काम क न घ ेतात.
सेवायोजका ं या या व ृ ीला शह द े यासाठी िमक आप या िमक (कामगार )
संघटना या मा यमात ून साम ुिहक करार श या आधार े मजुरीचा दर वाढिव याचा सतत
य न करताना िदसतात . कामगार वग याम य े यश वी झा यास स ेवायोजका ंचा नफा
कमी होतो . यामुळे हा स ेवायोजक आिण िमक या ं यातील वाद िनमा ण होतो . असा हा
िववाद अ ंगभूत आह े आिण तो प ूवा पार पास ून स होता . यामुळेच आध ुिनक औ ोिगक
प तीत म आिण संघटन हे एक द ुस यापास ून पूण पणे वतं झाल ेले िदसतात . म आिण
संघटनयामधील असणार े हे वेगळेपणच औ ोिगक िववादाच े मुख कारण झाल े आहे. munotes.in
Page 69
औ ोिगक स ंबंध–१
69 औ ोिगक उ पादन प तीम ुळे औ ोिगक िववाद िनमा ण होताना िदस ून येतात. जस जशी
औ ोिगक उ पादन प ती अ य , दीघ सू ी आिण ग ुंतागुंतीची होत जात े तस तशी
औ ोिगक कामगारा ंची स ं या कमी -अिधक होत जात े आिण यात ूनच औ ोिगक िववाद
िनमा ण होतात . औ ोिगक िववादाच े व प आिण त े घड याची कारण े देखील िविवध
कारची असतात . आिथ क, सामािजक , राजक य आिण मानिसक व पा या सम या ंमुळे
औ ोिगक िववादाच े व प स ु ा बदलत जाताना िदसत े.
कामगारा ंना आप या ह क िवषयीची जाणीव ही पिह या महाय ु दानंतर झाली . ते हा त े
बंड क न उ भे रािहल े आिण १९२८ ते १९३० हा काळ औ ोिगक े ातील स ंपाचा
आिण स ंघषा चा काळ हण ून ओळखला जातो . नंतर द ुस या महाय ु दात या कलहाचा
उ पादनावर ितक ुल प रणाम होऊ लाग यान े यावर ब ंदी आणली ग ेली. पण ह े यु द
संपताच प ु हा कामगारा ंचा लढा स ु झाला व १९४७ साली १८ लाख कामगारा ंनी १८००
संघष घडव ून आणल े.आज वत मान काळातही हा स ंघष कायमचाच स ु असताना िदसतो .
वत मान प रि थतीत औ ोिगक कलह ह े उ ोगजगताच े एक व ैिश हण ून समजल े
जाते.पण ह े संघष या कारणान े िनमा ण होतात . याची करण े जाणून घेणे अ य ंत आव य क
आहे. .
औ ोिगक कलह िनमा ण हो याची काही म ुख कारण े पुढील माण े आहेत;
१) मजूरी, बोनस आिण महागाई भ ा :
भारतासार या िवकसनशील द ेशातील औ ोिगक े ात होणार े बह त ेक औ ोिगक िववाद
हे मु यत: मजूरी, बोनस , महागाई भ ा इ यादी आिथ क कारणा ंव न झा या चे िदसून
येते.वाढती महागाई , िकंमतवाढ , राहणीमानाचा वाढता दजा यामुळे कामगारा ंकडून अिधक
वेतनाची मागणी क ेली जात े. ही मागणी प ूण न झा यास कामगारा ंचा यव थापनाशी स ंघष
सु होतो . उ ोगातील न याचा वाटा िमळावा यासाठी बोनसची मागणी क ेली जात े. ती
मा य न झा यास औ ोिगक कलह िनमा ण होतो .आधुिनक उ पादन त ं ांमुळे उ ोग
सं थेचे एकूण उ पादन वाढत जात आह े. यामुळे सेवायोजका ंना (मालकवग ) मोठ्या
माणात नफा ा होतो . अशा प रि थतीत औ ोिगक िमक आप या मा या
मोबद याचा एक भाग हण ून मज ूरी, बोनस आिण महागाई भ ा वाढिव याची मागणी
वारंवार करीत असतात . परंतु िमका ं या कोण याही मागणीला स ेवायोजका ंकडून फारसा
अनुकूल ितसाद िमळत नाही . हणून आपली मागणी अमा य झा याम ुळेच औ ोिगक
िमका ंचा सेवायोजका ंशी वाद िनमा ण होतो . यानंतर या ंचे संघषा त पांतर होत े.
२) कामाची प रि थती आिण कामाच े तास:
आज नवीन य ं आिण त ं ान आिण व त ुिनिम तीची गितशीलता याम ुळे कामगाराला
वतःच े कौश य दाखव याची स ंधी िमळ ेनाशी झाली आह े. यं ाला आल े या मह वाम ुळे
आप या मागणीसाठी मालकाबरोबर स ंघष िनमा ण होतो . कामगारांना मुळातच किन
दजा चे काम कराव े लागत े. यांचा सामािजक दजा , आिथ क प रि थती िनक ृ असत े
यामुळे याची गरज हण ून ते हे सव सहन करत असतात . पण कामा या िठकाणची
प रि थती स ु दा िनक ृ , आरो यास घातक व पाची असत े. तेथील कारखा या या munotes.in
Page 70
औ ोिगक व म
अथ शा – II
70 काय ा चे पालन होत नाही . तसेच कामाच े तास , कामाची ि थती , मुले, ि या या ंना
सवलती न द े याचे धोरण , रजा, सु ्या, सण, समारंभ याव ेळी सवलत न िमळण े यामुळे
यां यात अस ंतोष िनमा ण होतो आिण हण ूनच औ ोिगक कलहाची स ु वात होत े.अशा
प रि थतीत िमका ं या समोर स ंपावर जाऊन उ पादन काय बंद कर याचा एकच माग
िश लक राहतोिवकसनशील द ेशातील बह ता ंश उ ोग स ं थेतील िमका ंची कामाची
ि थती औ ोिगक िववादाची म ुख कारण िनक ृ दजा हे सांगता य ेईल.
४) उ ोगा ंचे िववेक करण :
आधुिनक य ुग हे तांि क आिण या ंि क प ती या वाढीच े आह े. सेवायोजक आप या
उ ोगातील उ पादन त ं ात स ुधारणा क न उ पादन खचा त घट कर यासाठी सतत
िविवध कारची स ंशोधन े करीत असतात . नवीन य ं साम ी आिण नवीन त ं ांचा अवल ंब
के यामुळे उ ोगातील कामगारा ंची कपात होण े अप रहाय असत े. यामुळे उ ोग स ं थेत
काय रत असणा या कामगारा ंपैक अन ेक िमका ंची कपात होऊन या ंचेवर बेकारीच े संकट
कोसळत े. अशा िवव ेक करणाम ुळेच िनमा ण होणारी ब ेकारीची सम या सोडिव यासाठ
िमक स ंघ िवव ेक करणा या ि य ेला सतत िवरोध करीत असतात . उ ोग
यव थापका ंनी कामगारा ंना कमी के याबरोबरच औ ोिगक िववादाची आिण स ंघषा ची
िठणगी पड ून संपाला स ु वात होत े. वयंचिलत य ं ा या वाढ या माणातील उपयोगाम ुळे
कामगारा ंची कपात होत े. जुने कामगार काढ ू नये आिण नव े कामगार घ ेऊ नय े. यािवषयीची
भूिमका कामगार घ ेत असतात . नवीन य ं े चालवण े, यांना जमत नसल े तरी स ु दा या ंनाच
कामावर ठ ेवावे अशी या ंची अप े ा असत े. यामुळे यां यात कलह िनमा ण होऊ शकतो .
५) कामगारािवषयी मालका ंची बेिफक र व ृ ी :
स या या काळात कामगार हणज े िनकृ काम करणारा घटक अशी भावना यव थापन व
मालक वगा ची झाल ेली िदस ून येत आह े. कामगारा या भावन ेचा आदर क ेला जात नाही .
याला िमळणार े वेतन, याचे राहणीमान , िमळणा या स ु ्या व इतर सवलती या बाबतीत
मालक वग नेहमी ब ेिफक र असतो . कामगार हा नोकर आह े. याने नोकरा माण े िमळेल
यावर समाधान मानाव े असे मालकवगा ला वाटत आह े. ही जी व ृ ी आह े ती कलह िनमा ण
हो यास कारणीभ ूत ठरत े.
६) मालकावगा ची ( सेवायोजकाची ) भेदनीती :-
कामगारा ंची एकज ुट ही मालका या ीन े अिहतकारक असत े. ते हा कामगारा ंत भेदभाव
कसा िनमा ण होईल यासाठी मालक वग सतत य न करत असतो . कामगार स ंघटनेची
श कमी कर यासाठी कामाव न काढ ूण टाकण े, बढती द ेणे, संघटनेत भाग न घ ेणा या ंना
नोकरीत कायम करण े यासारख े उपाय मालक उपयोिजत असतात व यात ून संघष होऊन
औ ोिगक कलहास स ु वात होत े.
७) कामगार स ंघटनेतील व ैमन यः -
कामगार स ंघटनेत समान िवचार , येय-धोरणे इ यािद बाबतीत एक वा यता नस ली क
कामगारा ं या यो यमागणीबाबत य ेक कामगार स ंघटना व ेगवेगळी य ेयधोरण े आखत munotes.in
Page 71
औ ोिगक स ंबंध–१
71 असत े. परंतु काही कारणा तव या ं यात एकज ुट िनमा ण होत नाही .संघटनेतच पर परा ंना
शह द ेणे, पािठंबा काढ ून घेणे अशा कारणाम ुळे पर परा ंतील व ैमन य ध ुमसत राहत े आिण
यातूनच औ ोिगक कलह िनमा ण होतो .
८) िमका ंची बडतफ :
अनेक उ ो ग िविवध कारणा ंव न कामगारा ंना कामाव न कमी करीत असतात .
अनुपि थती , म प रवत न, गैरवत णूक, िववेक करण इ यादी कारण े पूढे क न स ेवायोजक
िमका ंची बडतफ कर याच े िनण य घेत असतात . िमका ंची बडतफ ही ब याच व ेळा
चुक या मािहतीवर आधारल ेली असत े. यामुळे िमक आप या सहकाया ना बडतफ
के याबरोबरच स ेवायोजका ं या िवरोधात आ मक पिव ा घ ेतात आिण स ंपावर जातात .
हणूनच िमका ंची बडतफ ही भारतातील औ ोिगक िववादाच े आिण स ंघषा चे एक म ुख
कारण मानल े जाते.
९) कामगार स ंघटना आिण मालकवग ( यव थापन ) यामधील व ैमन य :
फार प ुव पास ूनच मालक वग कामगार स ंघटने या अि त वास नकारा म ीन े पाहतो आह े.
मालक वगा कडून कामगार स ंघटनेला उ ेजन िदल े जात नाही . कारखा या या िठकाणी
संघटनेचे अि त व असताना स ु दा ितिनधी हण ून या ंना िनण य घेतांना का ंहीही
अिधकार िदल े जात नाहीत .यातून कामगार व मालक या ं यात स ंघष सु होतो आिण
कलह वाढत जातो . कामगार स ंघटना आिण उ ोग यव थापन यामधील मतभ ेद आिण
वैमन य ह े देखील औ ोिगक स ंघषा चे एक म ुख कारण सा ंगता य ेईल..कारण कामगार
संघटना या दडपणाला बळी न पड याची िज सव उ ोग यव थापक ह े मनाशी बाळग ून
असतात . िविवध कारच े लाभ िमळिव यासाठी त े यव थापनावर सतत दडपण े आिणत
असतात . यातूनच िमक स ंघांचे नेतृ व आिण यव थापन यामधील औ ोिगक स ंबंध
िबघडतात . प रणामी कामगार स ंघटना आिण यव थापन व स ेवायोजक या ं या ताठर
भूिमकेतूनच स ंप िकंवा टाळ ेबंदी यासार या घटना घड ून औ ोिगक स ंघष िनमा ण होतात .
१०) अयो य कामगार भरतीची प ती :
वातं यो र काळात कामगार भरती प तीत बराच बदल झाला आह े. तरी द ेखील अन ेक
उ ोग स ं थेत अज ुनही पर ंपरागत प तीन े म भरती क ेली जात े. यामुळे म य थ आिण
फोरमनकड ून म भरतीत मोठ ्या माणावर झाल े या लाचल ुचपती या आिण ाचारा या
यवहारा ंमुळे िमका ंमधील अस ंतोष सतत वाढतच जातो . जॉबर िक ंवा किन म
अिधका या ंना उ ोग स ं थेतील म भरतीच े पूण अिधकार िदल ेले असतात . यामुळे जर
िमका ंनी आप या मािसक पगारा या व ेळी जॉबरला याचा िनयोिजत ह ा िदला नाही तर
यांना कामाव न कमी क ेले जाते. अशा प रि थतीत उ ोग स ं थेतील कामगार स ंघटनेचे
सद य असणार े कामगार ह े बडतफ झाल े या काम गारांना कामावर घ े यासाठी
घे यासाठी स ंप सारख े ह यार बाह ेर काढतात प रणामी यव थापन आिण कामगार
यां यात अन ेक कारच े वाद िनमा ण होतात .
munotes.in
Page 72
औ ोिगक व म
अथ शा – II
72 ११) बेिश तपणा :
महा उ पादनाचा सवा त मह वाचा घटक आह े. कारण याम ुळेच उ पादनाच े अ य घटक
काय रत होत असतात . उ पादनाच े प रमाण आिण ग ुणव ा या दो ही बाबीठरिव यात
महाच घटक मह वाचा आह े.तरी पण अन ेक मालकवग हे उ ोग स ं थे या उ पादन
ि य ेत मया घटकाला उ पादना या इतर घटका ंइतके सु ा मह व द ेत नाहीत .
यामुळेमालकवग कोण याही कारणा ंमुळे नको असणा या िमका ंना या ं या काही ु लक
चूका दाखव ून या ंना सेवेतून बडतफ करतात . तर अन ेकदा कामगार स ु ा आप या उ ोग
सं थे या उ पादन काया बाबत फारस े ामािणक नसतात . यातून गैरसमजाच े एक द ु च
तयार होत े. सेवायोजक आिण िमक ह े पर परा ंना सहकाय दे याऐवजी पर परा ंचे िहतश ू
बनतात . यामुळे औ ोिगक े ातील या दो ही प ा ं या ब ेिश तपणाम ुळे अनेक िहंसक
कार िनमा ण होऊन औ ोिगक िववाद वाढतच जातात .
१२) कामगार स ंघटने या बाह ेरील न ेतृ व:
भारतीय कामगार स ंघटनाच े बाहेरील न ेतृ व हे औ ोिगक िव वादाच े एक म ुख कारण आह े.
भारतातीलकामगार स ंघटनाम य ेनेतृ व करणा या य सामा यपण े राजक य प ा ंशी
संबंधीत असतात . बह तांश कामगार स ंघटनाच े नेतृ व कामगार वगा तून िदस ून येत नाही .
यामुळे अशा कामगार स ंघटनाना आप या कामगारा ं या िहता ंचे र ण कर या साठी मोठ ्या
माणात बा न ेतृ वावरच अवल ंबून रहाव े लागत े. बाहेरील न ेतृ व हे सामा यपण े राजक य
प ांशी संबंिधत अस याम ुळे यां या िवचारसरणीचा भाव कामगार स ंघटना या काया वर
देखील होत असतो . अशा बाह ेरील न ेतृ व करणा या य साठी कामगार आिण कामगा र
संघटनाच े िहत ह े दु यम व पाच े असत े. यामुळे बा न ेतृ व नेहमी आप या य गत
वाथा ने े रत होऊन ु लक कारणा ंव न कामगारा ंना स ंप कर याला भाग पाडत े.
यातूनच बर ेचदा कामगारा ंना अन ेक आिथ क अडचण ना त ड ाव े लागत े.
१३) कामगार आिण स ेवायोज कात साम ुिहक सौदा श चा अभाव :
भारतातील कामगार आिण स ेवायोजक ह े पर परा ंना समज ून घे या या बाबतीत बर ेच कमी
पडतात . येकच प ाला द ुस या प ा या ह ेतूब ल न ेहमीच श ंका असत े. यामुळे कामगार
आिण स ेवायोजक याम य े दुरावा िनमा ण होतो आिण एकदा िनमा ण झालेला हा द ुरावा सतत
वाढतच जातो . कधी कधी िवद ेशी धोरण े देखील औ ोिगक िववादास कारणीभ ूत ठरतात .
उ ोग यव थापनात घड ून येणा या लहान -मोठ्या घटन ेव न औ ोिगक स ंघष िनमा ण
हो याची भीती दो ही प ा ं या मनात सतत असत े. परंतु सेवायोजका ं या त ुलनेत
कामगारा ंची सौदा श ची मता कमी अस याम ुळे सेवायोजक ह े नेहमीच कामगारा ंचे
शोषण ब याच व ेळी करीत असतात .
१४) यव थापनातील सहभागासाठी त ं िनमा ण करण े :
अलीकड या काळात कामगारा ंकडून ही मागणी क ेली जात े. यव थापनाचा याला िवरोध
अस यास कलह िनमा ण होतो .
munotes.in
Page 73
औ ोिगक स ंबंध–१
73 १५) कामगारा ंना बेकारीची भीती :
उ पादनस ं थे या एखा ा धोरणाम ुळे कामगार ब ेकार होणार असतील तर याला िवरोध
कर यासाठी कामगार स ंघिटत होऊन स ंप करतात .
थोड यात , कामगारा ंना िद या जाणा या मज ुरीचे दर आिण बोनस च े माण अितअ प
असण े हे औ ोिगक अस ंतोषाच े आिण कलहा िनमा ण हो याच े मुख कारण सा ंगता
येईल. या या व ेळी कामगारा ंची आिथ क ि थती ( यांना िमळणारी मज ुरी कमी पड ू
लाग याम ुळे) खालावली , या या व ेळी या ंनी संपाचा माग वीकार याच े िदसून येते आिण
हेच औ ोिगक अशा ंततेचे िकंवा औ ोिगक कलहाच े मुख कारण होय . सरकार ने िनि त
व पा या मज ुरी दरास ंबंधी धोरण न आख याम ुळे आिण महागाई रोख ून धर याम य े
सरकार अयश वी झा याम ुळे औ ोिगक स ंबंध दुरावले जात आह ेत. औ ोिगक स ंबंध
सलो याच े राह यासाठी आिण औ ोिगक शा ंतता थािपत कर यासाठी िक ंमतपातळी
सापे तेने ि थर ठ ेव याचे य न क ेले पािहज ेत.नोकरकपाती या स ेवायोजका या
धोरणा ंमुळे कामगारा ंम ये अ संतोष पसरतो आिण यात ूनच औ ोिगक कलह िनमा ण
होतात ; तसेच नोकर बडतफ म ुळे औ ोिगक कलह िनमा ण होतात . कामगार स ंघटना ंना
उ पादनस ं थे या मालका ंनी मा यता नाकार याम ुळे औ ो िगक स ंबंध दुरावत आह ेत.
५.२.३ औ ोिगक कलहाच े कामगार वगा वरील प रणाम :
औ ोिगक कलहाम ुळे देशाची अथ यव था दोलायमान होत े. टाळेबंदी, संप हे उ पादनात
खंड िनमा ण करतात . याचा प रणाम इतर उ ोग यवसायावर स ु दा होताना िदसतो .
कधी'संप िकंवा ताळ ेबंदीमुळे अगर कांही उ ोगध ं ातील कामगार िक ंवा इतर उ पािदत
साधन े िवनाशावर उभी रािहली तर द ेशाचे आिथ क क याण धो यात य ेऊ शकत े. हे
नुकसान स ंपुण रा ीय उ पादनात िमळणा या मोबद याशी स ंबंिधत सव घटका ंना सोसाव े
लागत े.
समाजाची आिथ क नाडी हणज ेच उ ोगध ंदे हे आज स य मानल े जातात . शेतीतील
उ पादनाप े ा कारखा यातील उ पादनाच े मह व वाढत आह े. कारखा यातीलव त ुंवर
समाजाची मदार आह े. कोट्यावधी लोका ह े येथे िमळणा या मज ुरीवर अवल ंबून असतात .
जीवनोपयोगी व त ुंची िनिम ती झाली नाही . कामगार बस ुन रािहल े तर समाजाची आिथ क
आिण सामािजक प रि थती िव कळीत होत े. या कलहाम ुळे उपासमारी व द ंगली िनमा ण
होतात . समाजातील स ंपामुळे मालक या व त ुंची नासध ुस केली जात े. हणून काटलीन
ड य ु.डी हणतात , संपामुळे य या सामािजक जीवनाला धोका पोहोचतो . मालम ा
ह कावर आ मण होत े व हे संपाचे हेतु नसल े तरी याचा प रणाम िवक ृत होतो .
आज कामगारवग हा औ ोिगक कलहात होरपळ ुण िनघताना िदसतो . मुळातच आिथ क
ीने कमक ुवतअसल ेला कामगार औ ोिगक कलहाम ुळे उपासमार व समाजाकड ून
होणा या अवह ेलनाम ुळे परेशान होतो . िमळणार े वेतन ब ंद झा याम ुळे तो याची आिथ क
घडी िबघडत े. कारखा याचा स ंप िकंवा टाळ ेबंदी िकती िदवस राहील याची शा ती
नस याम ुळे याला द ुसरीकड ेही काम करता य ेत नाही आिण इतर िठकाणीही काम िमळत
नाही. अशा प रि थतीत या ं या क ुटूंबांचे दुःख व दा र य याची क पनाच न क ेलेली बरी . munotes.in
Page 74
औ ोिगक व म
अथ शा – II
74 हा कलह कामगारा ंना परव डणारा नसतो . औ ोिगक कलहाम ुळे समाजातील य ेक
घटका ंवर य वा अ य प रणाम होत असतो . हे आप या सव साधारणतः नजर ेस येते.
५.२.४ भारतातील औ ोिगक कलहाचा स ंि आढावा :
जगातील इतर िवकसीत द ेशां या त ुलनेत भारतातील औ ोिगक िवकास उिशरा स ु
झाला.औ ोिगक िवकासाबरोबरच भारतात औ ोिगक िववादाला स ु वात झाली . या
औ ोिगक िववादाची वाटचाल पाच ट यात ून झा याच े िदसून येते.
पिहली अव था - पिह या महाय ु ापूव : पिह या जागितक महाय ु ापूव औ ोिगक
िववादाची हणज ेच औ ोिगक स ंघषा ची पिहली अव था स ु झाली . सन १८६० म ये
भारतीय िमक आिण ि िटश र े वे ठेकेदार याम य े सव थम थोड ्या फार माणात वाद
हणज े संघष झा या या घटना घड यात . १८७७ सालचा नागप ूर येथील ए ेस
िम समधील िमका ंनी यो य मज ूरी दरा या मागणीसाठी प ुकारल ेला स ंप. तसेचसन
१८८२ म ये मुंबई य ेथील स ूती कापड िगरणी िमका ंनी केलेला स ंप. यातूनच इ . स.
१८८२ ते १८९० या कालावधी दर यान म ुंबई आिण च े नईमधील िमका ंनी जवळपास
२५ वेळा स ंप के या या घटना घड यात . तसेच इ. स. १८९५ आिण १८९९ या वषा त
अनु मे अहमदाबाद स ूती कापड िगरणी आिण म ुंबई स ूती कापड िगरणी या िमका ंनी संप
केला. तरी पण याव ेळी िमका ं या स म स ंघटनेचा अभाव , िमका ंचा िनराशावादी
ीकोन , िमका ंमधील जाग कत ेचा अभाव इ यादी कारणा ंमुळे संपा ार े िमका ंना िवश ेष
लाभ िमळिवता आल े नाहीत . पिह या महाय ु ापूव फ र े वे आिण इतर काही
उ ोगा ंम ये संप केले गे याचे आढळ ून येते. पण लोका ंचा पािठ ंबा नस याम ुळे हे संप पूण
यश वी झाल े नाहीत .
दुसरा ट पा - सन १९२९ पय त : पिह या महाय ु ापास ून (१९१४ ) तर १९२९ पूव ची
औ ोिगकरणाचा द ुसरा ट पा मान यात य ेतो. या काळात कामगारा ंना य ं ाचा आधार
यावा लागला . या स ंगी इ. स. १९९८ म ये मुंबई य ेथील स ूतीकापड िगर यातील
कामगारा ंनी आप यावर होणा या अ यायािव स ंप केला. सन १९१९ म ये शाही म
आयोगा याकाय ािव ब ंड पुकार यात आल े. सन १९२१ म ये आसाम रा यातील
म यात काम करणा या िमका ंनी मोठ ्या व पाचा स ंप केला. १९२४ म ये २ लाख
िमका ंनी म ुंबई शहरात सामा य स ंपा या चळवळीत भाग घ ेऊन आप या होणा या
शोषणािव ब ंड पुकारल े.
ितसरा ट पा - दुस या महाय ु ापय त: सन १९२९ पासून दुस या महाय ु ा या सु वाती या
काळापय त हणज ेच सन १९३९ पय त औ ोिगकरणाची वाटचाल गती पथावर होती . या
ट यात जागितक तरावर सव च उ ोगा ंना जागितक महाम ंदीचे दु प रणाम सहन कराव े
लागल े होत े. प रणामी उ पादन पातळीतमोठ ्या माणात घट झाली . सव च उ ोग
यव थापका ंना आप या कामगार कपात , मजूरी दरात घट , िववेक करणाची वाटचाल
इ यादी प रवत ने करावी लागलीत . यामुळे सव च उ ोग स ं थेतील िमक जगतात मोठ ्या
माणात अस ंतोष पसरला . यातूनच कामगारा ंनी एकि त य ेऊन थापन क ेले या िमक
संघांना सा यवादी िवचारसरणी या त य कड ून ो साहन िमळत ग ेले. munotes.in
Page 75
औ ोिगक स ंबंध–१
75 चौथा ट पा - वातं य ा ीपय त: सन १९३९ पासून भारताला िमळाल े या वात ं या
पय त या काळातील औ ोिगक िवकासाची चवथी अव था मानली जात े. सामा यपण े
दुस या जागितक महाय ु ामुळे चलन वाढ आिण चलन िव तार वाढून सव च उ पािदत
व तुं या िक ंमती वाढत ग े याने उ ोग स ं थे या स ेवायोजका ंना फार मोठ ्या माणात
आिथ क लाभ िमळाला . या त ुलनेत कामगारा ंना या ं या माचा आिथ क मोबदला मा
कमी िमळा याम ुळे या ंचे राहणीमान खालावत ग ेले. यातूनच िमका ं या
मानिसकत ेतबदल होऊन या ं याम य े अस ंतोषाची लाट िनमा ण हो यासाठी अन ुकूल
वातावरण िनमा ण झाल े. यामुळे िमका ंनी आप यावरील अ याया ंिव िठकिठकाणी स ंप
क न आपला अस ंतोष गट क ेला. िमका ं या स ंपावर ितब ंध आण यासाठी भारत
सरकारन े भारतीय ितर ा िन यमा या अन ु छेद ८१ नुसार अन ेक िनयमा ंची
अंमलबजावणी क ेली. याचा िमक स ंघाला मोठ ्या माणात फायदा होऊन िमक
संघाची सभासद स ं या अमया दपणे वाढली . िमका ंनी आप या म स ंघां या मा यमान े
आिथ क आिण सामािजक प रि थतीत स ुधारणा घडव ून आण यासाठी स ंपासार या
श ाचा उपयोग क ेला. यातूनच अख ेर इ. स. १९४६ म ये भारतीय डाक आिण तार
िवभागात काम करणा या िमका ंनी संप केलेत.
पाचवा ट पा - वातं यो र कालख ंड : पाच ट पा भारतातील औ ोिगक िवकासाचा
१९४७ ते १९६६ या कालख ंडात मनाला जातो . वातं य ा ी नंतर सरकारला अन ेक
राजनैितक स ंघष कराव े लागल ेत. औ ोिगक े ात काय रत असणा या कामगारा ंना
आप याला हव े असणार े सरकार िमळा याम ुळे यांना देखील वात ं य िमळाल े. हणून
देशातील िविवध राजक य प ा ं या सहा यान े िविवध कारची म स ंघटने िनमा ण होऊन
िमका ंनी आप या माग या प ूण कर यासाठी स ंपाचा आधार घ ेतला. परंतु वत मान
औ ोिगकरणा या वाटचालीत िमका ं या मानिसकत ेत बराच बदल झा याम ुळे संप आिण
टाळेबंदीसार या घटना घडण े कमी झाल े.
सन १९४७ म ये कर यात आल े या औ ोिगक कलह काय ाम ुळे औ ोिगक कलह
म य थी आिण लवाद या मागा नी िमटिव यासाठी आव यक अशी य ं णा क ेली जा यास
बरीच मदत झाली आह े.सन १९४७ या औ ोिगक शा ंतता रान ंतर सन १९४८ आिण
१९४९ म ये औ ोिगक स ंबंध सुधारल े. तथािप सन १९५० म ये मा औ ोिगक
संबंधांना पु हा वाईट वळण लाग याच े िदसून येते. औ ोिगक स ंबंध िबघड याम ुळे या वष
एकूण १कोटी २८ ल म िदवस वाया ग ेले. याचे कारण हणज े कापडा या िगर या ंम ये
केला गेलेला दीघ काळ ला ंबलेला स ंप होय . केवळ याच स ंपामुळे ९४ ल िमक िदवस
वाया ग ेले. सन १९५१ ते १९५४ या काळात फारस े नुकसान झाल े नाही. तथािप न ंतर सन
१९५५ ते १९५८ या काळात औ ोिगक स ंबंध काहीस े िबघड याम ुळे सन १९५४ या
मानान े अिधक िमक िदवस वाया ग ेले.
सन १९६२ म ये आणीबाणीची प रि थती जाहीर क ेली गे यानंतर, सन १९६३ म ये
औ ोिगक कलहाम ुळे वाया ग ेलेले िदवस सवा त कमी हणज े फ 32 ल िमक िदवस
इतकाच व ेळ वाया ग ेला. नो ह बर १९६२ म ये चीनच े आ मण झा यान ंतर औ ोिगक
शांतता ठरावाच े मालक आिण कामगार या दो ही प ा ंकडून पालन क ेले गेले; यामुळे
मालक -मजूर संबंध बर ेचसे यो य प तीन े रािह यान े उ पादन काया त औ ोिगक munotes.in
Page 76
औ ोिगक व म
अथ शा – II
76 कलहा या व पा या फारशा अडचणी आ या नाहीत .सन १९६४ म ये प रि थती बरीच
बदलली . या वष िक ंमतमान आिण राहणी खच जवळजवळ १२ ते १३ ट या ंनी वाढला .
यामुळे कामगार वगा त अस ंतोष पसरला आिण औ ोिगक स ंबंधांवर याचा ितक ूल
प रणाम झाला . सन १९६४ म ये एकंदर ७७ ल िमक िदवस वाया ग ेले. या न ंतर सन
१९६५ म ये पािक तानन े भारतावर ह ला क ेला याव ेळी सव च कामगार स ंघटना ंनी सव
मतभेद बाज ूला ठ ेवून, रा ीय ऐ य राख ून या आणीबाणी या प रि थतीत रा ा या
िहतासाठी य ना ंची पराका ा कर याच े ठरिवल े यामुळे प रि थ ती काहीशी स ुधारली ,
१९६१ -६६ या ितस या प ंचवािष क योजन े या कालख ंडात द ुस या योजन े या
कालख ंडातील िमक िदवसा ं या न ुकसानीप े ा कमी न ुकसान झा याच े िदस ून येते.
ितस या योजन े या काळात औ ोिगक स ंबंधांम ये काहीशी स ुधारणा घड ून ये यास
कारणीभ ूत ठरल े या गो प ैक एक मह वाची गो अशी क , सन १९६२ आिण १९६५ या
वषा त देशावर ओढवल े या स ंकटां या काळात कामगार वगा ने देशा या िहतासाठी
य ना ंची पराका ा कर याच े धोरण अवल ंिबलेहोते.सन १९७५ रोजी आणीबाणी घोिषत
कर यात आ यान ंतर, जुलै १९७५ ते िडस बर १९७५ या सहा मिह या ं या काळात
औ ोिगक त ंट्याचे आिण वाया ग ेले या िमक िदवसा ंचे माण कमी झाल े.
५.२.५ औ ोिगक कलह िनराकरण कर याची य ं णा (Settlement
MechanismofIndustrial Disputes ):
औ ोिगक े ात िमक आिण स ेवायोजक या ं याम य े फारस े सलो याच े संबंध नसतात .
कारण औ ोिगक िमका ंकडे पाह याचा स ेवायोजका ंचा ीकोनच म ुळात सदोष
व पाचा असतो . उ ोगाच े यव थापक ह े नेहमीच िमका ंकडे केवळ नोकर हण ूनच
पाहात असतात . यामुळे औ ोिगक िमका ंना आप या स ेवायोजका ंकडून नोकर हण ून
वागणूक िमळत े. सेवायोजक ह े सामा यपण े िविवध कार े औ ोिगक िमका ंचे शोषण करीत
असतात . हणूनच िमक आप या िहतस ंबंधाचे र ण कर यासाठी िमक स ंघां या
मदतीन े संपाचा माग वीकारतात तर स ेवायोजक आप या िहता ंसाठी टाळ ेबंदीचा उपयोग
करतात . यामुळे औ ोिगक िमक आिण उ ोजक या ं यातील स ंबंध फार काळपय त
सलो याच े राहात नाहीत . सामा यपण े िमक आिण स ेवायोजक या ं यातील सलो याच े
संबंध हा द ेशातील आिथ क गतीचा पाया समजला जातो . औ ोिगक शा ंतता
दीघ काळपय त िटकव ून ठेव यासाठी भावी उपाययोजना करण े आव यक असत े. तसेच
औ ोिगक िम क आिण स ेवायोजक याम य े औ ोिगक िववाद आिण स ंघष िनमा ण होणार
नाहीत याची िवश ेष काळजी घ ेणे अ यंत मह वाच े आहे.
औ ोिगक कलहा ंची सोडवण ूक कर यासाठी उपाययोजना अथवा भारतातील
औ ोिगक कलह िमटव याची यव था :
औ ोिगक कलह टाळायचा अस ेल तर मालक आिण कामगार या दोघा ंनी िमळ ून ितब ंधक
उपाय अ ंमलात आणण े क हाही चा ंगले असत े. जोपय त मश आिण भा ंडवलप ुरवठा
यांचे क ीकरण होत नाही तोपय त औ ोिगक कलह िनमा ण होण े ही अटळ बाब आह े.
यासाठी दोन कारच े उपाय अ ंमलात आण याच े य न क ेले जातात .अ) औ ोिगक कल ह munotes.in
Page 77
औ ोिगक स ंबंध–१
77 - ितबंधक उपाय (Prevention of Industrial Dispute ) आिण ब ) औ ोिगक कलह
सोडव याच े उपाय (Settlement of Industrial Dispute)
अ) औ ोिगक कलह - ितब ंधक उपाय :
औ ोिगक कलह िमटिव यासाठी आव यक अशी य ं णा िनमा ण कर यास ंबंधी काय ान े
ठरवून िदल ेली कोणतीही तरतूद सन १९२९ पय त भारतात अि त वात न हती . सन
१९२९ म ये 'औ ोिगक कलह कायदा ' (Trade Disputes Act) कर यात आला . या
काय ा वय े, मालक -मजूर कलह सलोखा म ंडळाकड े (Board of Conciliation) िकंवा
चौकशी यायालयाकड े (Court of Enquiry ) सोपिव याचा सरकारला अिधका र दे यात
आला .नंतर सन १९३९ म ये वरील काय ात द ु तीकर यात आली . या दु तीन ुसार
औ ोिगक कलह िमटिव या या ीन े म य थी कर याच े काम कर यासाठी अिधका या ंची
नेमणूक कर याचा अिधकार सरकारला द े यात आला . सन १९४७ म ये भारत सरकारन े
'औ ोिगक कलह कायदा ' केला. हा कायदा सन १९५६ म ये दु ती कर यात आली . या
दु तीन ुसार औ ोिगक कलह िमटिव यासाठी य ं णा थािपत कर यात आली . १९४७
या औ ोिगक िववाद काय ा ार े या स ंबंधी पुढील भावी उपाययोजना अ ंमलात आणली
जाते.
१) कामगारा ंना रा त व ेतन द ेणे:
बदल या प रि थती माण े माहागाई माण े कामगारा ंना याला रा त व ेतन द ेणे हे मालकाच े
नैितक कत य असत े. तरी पण या कत याची अ ंमलबजावणी होत नाही . हणूनच कलह
िनमा ण होतात .कलह िनमा ण होऊ नय े हण ून सरकारन े वेतन म ंडळाची िनिम ती केली
आहे. या मंडळावर कामगार व मालक या ंचे ितिनधी असाव ेत असा िनयम आह े. तसेच या
मंडळाचा िनण य दोघा ंनाही मा य करावा लागतो . हे िनण य या ंना बंधनकारक असतात .
यामुळे कलह िनमा ण होत नाहीत .
२) कामगारा ंना बोनस द ेणे:
सन १९६५ ला बोनस कायदा कर यात आला . याम य े बोनस हा कामगारा ंचा ह क हण ून
मा य कर यात आला व बोनसची स क ेली. बोनस कामगारा ंना एक कारचा आन ंद
िनमा ण कर यास ितब ंध उपाय ठरला .
३) िश ती या िनयमाची अ ंमलबजावणीः
कधी मालक वग तर कधी कामगारवग आप या वाथा साठी टाळ ेबंदी, संप करतात अस े
कार घड ू नयेत हण ून १९५८ साली िश तीच े िनयम तयार कर यात आल े आिण त े
खाजगी व साव जनीक े ाला लाग ू केले गेले याम य े पुव सुचना न द ेता कामगारा ंनी संप क
नये, पुव सुचना न द ेता मालका ंनी टाळ ेबंदी क नय े. औ ोिगक कलह सरकारी य ं णे
माफ त सोडव याचा य न करावा , मालका ंनी कामगारा ं या संमतीिशवायच कामाच े तास
वाढवू नयेत अशा कार े ितब ंधक उपायात काही िनयम लाग ु कर यात आल े आहेत. जर
या िनयमा ंची अ ंमलबजावणी मालक आिण कामगार या ंनी केली तर औ ोिगक कलह
िनमा ण हो यास ितब ंद होईल . munotes.in
Page 78
औ ोिगक व म
अथ शा – II
78 ४) कामगारा ंचा यव थापनात सहभाग :
मालक वगा ला कारखा या या िहता या ीन े सहकाया साठी कामगारा ंना यव थापनात
सहभागी क न घ ेतले पािहज े तरच कारखाना यवि थत र या चाल ू शकतो . कारखा या या
िहता या ीन े कामगारा ंचा स ला मह वाचा असतो . यामुळे औ ोिगक स ंघष कमी होऊ
शकतात . कामगारा ंना यव थापनात सहभाग िद या ने यात दोघा ंचाही फायदा
असतो .कामगारा ंना यव थापनात खालील मागा ने सहभागी होता य ेते.
संयु भागीदारी : कामगार जर कारखा याच े भागीदार झाल े तर अन ेक धोक े टाळता
येतात. यां या ितिनध ना स ंचालक म ंडळावर घ ेऊन िवचारिविनमय क ेला जाऊ
शकतो . यामुळे कारखा या तील स ंघष कमी हो यास मदत होत े.
संयु स लागार म ंडळ : यात मालक व कामगार या ंचे ितिनधी असतात . या
मंडळा या सभ ेत वेतन, रजा, जादा कामाच े दर इ यािद वगळता बाक िवषयावर चचा
केली जाऊ शकत े.
कायम व पी िनयमा ंची आव यकता : १९५६ या औ ोिगक द ु ती या काय ात
यव थापनातील कायम व पी िनयम तयार कर यात आल े. यात व ेतन, कामाच े
तास, सु ्यांचे माण , कामगारा ंची भरती , कामगारा ंना कामाव न काढण े इ. चा
समाव ेश केला.
ि दल म ंडळ : ि दल म ंडळात मालक , कामगार आिण शासना या ितिनध चा
समाव ेश होतो
काय कारी मंडळ : १९४७ म ये काय ात या म ंडळाची तरत ूद केली गेली. भारतीय
औ ोिगक काय ान ुसार यािठकाणी १०० पे ा जा त कामगार नोकरी करतात
यािठकाणी काय कारी म ंडळ िक ंवा सिमती थाप याचा आद ेश सरकार द ेऊ शकत े.
यासाठी मालक व कामगार या ंचे समान ितिनधी या म ंडळावर न ेमले जातात .
सामुिहक करार : सामुिहक करार हणज े औ ोिगक क ात शा ंतता अस ेल िकंवा कलह
िनमा ण झाला अस ेल आिण िनमा ण झाल ेला कलह तडजोड क न िक ंवा
यायालयामाफ त सोडिवला जातअस ेल तर अशा स ं थांतील कामगारा ंनी मालकाशी
करार कर या या प दतीला साम ुिहक करार हण तात.
कामगारा ंना स ुचना : कामगारा ंना यव थापनात सहभागी क न घ ेत असताना
कामगारा ं या स ुचनांचा िवचार होऊन याची अ ंमलबजावणी करण े हे यो य यात
मालकाचाही फायदा असतो व कामगाराचाही पण या ं या उ पादनप दती व
यव थापन य ं णा िवषयी या स ुचना मालका ंनी यावर िव चार क ेला तर औ ोिगक
कलह कमी हो याची श यता असत े.
ब) औ ोिगक कलह िमटव याच े उपाय :
औ ोिगक िमक आिण स ेवायोजक याम य े औ ोिगक िववाद आिण स ंघष िनमा ण होणार
नाहीत याची िवश ेष काळजी घ ेणे अ य ंत मह वाच े आहे. सन १९४७ या औ ोिगक िववाद munotes.in
Page 79
औ ोिगक स ंबंध–१
79 काय ा ार े या स ंबंधी पुढील भावी उपाययोजना अ ंमलात आणली जात े.कायद े क नही
कामगार व मालक या ंचे मतभ ेद फारस े कमी न होता स ंगी कलह स ु च असतो .याचा
प रणाम या ं या बरोबर समाजाला स ु दा भोगावा लागतो . शासन अशाव ेळी ब याची
भूिमका न घ ेत म य थी करत े. यासाठी अन ेक कायद े क न यात अन ेक दु या पण
के या आह ेत. पण ह े कलह सोडव यासाठी का ंही कायम व पी य ं णा िनमा ण के या
आहेत. या प ुढील माण े ;
१) कारखाना ( काय ) सिम या (Work Committees):
औ ोिगक े ात औ ोिगक िववाद आिण स ंघष होऊ नय ेत तस ेच औ ोिगक स ंघष
झा या स ते त परत ेने िमटाव ेत यासाठी स ेवायोजक आिण िमक या ंना एकि त आणण े
आव यक असत े. औ ोिगक िववाद आिण स ंघष होऊ नय ेत यासाठी ख ु या मनान े िवचार -
िविनमय कर यासाठी उ ोग स ं थेत‘काय सिमतीची ’ थापना क ेली जात े. या काय सिमतीत
मालक आिण कामगारा ंचे ित िनधी एकि तपण े िवचार -िविनमय करीत असतात . काय
सिमतीच े काय सुरळीतपण े चालिव यासाठी िमक आिण स ेवायोजक या ं यात सहकाया ची
भावना असली पािहज े. काय सिमतीत या दो ही प ा ंची सभासद स ं या समान
अस याम ुळेच ते आप या त ारी , सम या , अडचणी यास ंबंधी मोकळ ेपणाने बोलू शकतात
आिण यात ून सोयीचा माग काढू शकतात . अशा काय सिमती या अिधकार े ात प ुढील
मह वा या काया चा समाव ेश होतो .
उ ोग स ं थेत औ ोिगक िववाद आिण स ंघष होऊ नय ेत हण ून सव संभा य
कारणा ंची त परत ेने दखल घ ेऊन यावर भावीपण े उपाय योज ना करण े.
उ ोग स ं थेत काय रत असणा या कामगारा ंची कामाची प रि थती ि थती आिण
याब लची जाणीव कामगारा ंना क न द ेऊन या ं या मनात जबाबदारीची भावना
िनमा ण करण े.
औ ोिगक पया वरणातील दो ही प ा ं या स ंघटनेने केले या करारा ंची भावी
अंमलबजावणी कर या साठी य न करण े.
मालक आिण कामगार या ं या ितिनधीन े उपि थत क ेले या सम या ंवर चचा क न
यावर आपल े मत दश न करण े.
कामगारा ंना कामा या िठकाणी उपहार ग ृहे, िव ाम ग ृहे, मनोरंजना या सोयी ,
पाळणाघर , शै िणक आिण आरो य स ुिवधा उपल ध क न द े यासाठी पुढाकार घ ेणे.
कामगारा ं या िश णासाठी िवश ेष सोयी उपल ध क न या ंची काय मता
वाढिव यासाठी य न करण े.
औ ोिगक िश त , म क याणा या योजना , सामािजक जीवनाच े संवध न या
िवषया ंवर चचा क न या ंची भावीपण े अंमलबजावणी कर यासाठी स ूचना द ेणे.
काय सिमतीन े आपली वरील काय पर पर सहकाया ने आिण भावीपण े पार पाडण े
आव यक असत े. यामुळे यां यातील पर पर स ंबंध सलो याच े राह न औ ोिगक munotes.in
Page 80
औ ोिगक व म
अथ शा – II
80 शांतता थािपत होऊ शकत े. हणूनच औ ोिगक िववाद काय ात काय सिमतीची
थापना कर याची तरत ूद केली आह े.
२) लवाद (Arbitration):
औ ोिगक संघष सोडिव यासाठी मालक आिण कामगार या ं या तडजोडीला अपयश
आ यास न ंतरचा उपाय हण ून लवादाची न ेमणूक केली जात े. लावादाम य े दो ही प ा ंची
बाजू समज ून घेऊन प ुरा यां या आधार े तपासणी क नच िनण य घेतले जातात . तांि क
अडचण म ुळे लवादाला आपला िनण य घे याला उशीर झा यास या करणाबाबतची म ुदत
वाढिवली जात े. अशा प रि थतीत जोपय त लवादाचा िनण य जाहीर होत नाही तोपय त
िमका ंना स ंपावर जाता य ेत नाही . तसेच सेवायोजका ंना स ु ा या िविश म ुदतीत
िमका ं या िवरोधात एकतफ िनण य घेऊनकोणतीही काय वाही करता येत नाही .
औ ोिगक स ंघष सोडिव यासाठी थापन क ेले जाणार े लवाद ऐि छक लवाद (Voluntary
Arbitration) आिण अिनवाय लवाद (Compulsory Arbitration) दोन कारच े
असतात .
i) ऐि छक लवाद : उ ोग स ं थेतील दो ही प वतः या इ छ ेने आपला िववाद
सोडिव यासाठी आिण िदल ेला िनण य मा य कर यासाठी लवादाकड े जा याला तयार
होतात यालाचऐि छक लवाद हणतात . ऐि छक प तीन े लवादाची िनय ु कर यासाठी
औ ोिगक स ंघषा या दो ही प ा ंची मा यता आव यक असत े. जागितक पातळीवरील
सव च लोकशाही द ेशात ऐि छक लवादाची न ेमणूक कर या ची प ती चिलत आह े.
भारतातमहा मा गा ंधी यािवचारान े भािवत झाल े या बह ता ंश सेवायोजका ंनी ऐि छक
लवादाच े धोरण वीकारल े आह े. ऐि छक लवाद प तीला ो साहन द े यासाठी भारत
सरकारन े औ ोिगक िववाद काय ातील अन ु छेद १० (अ) अंतग त‘रा ीय लवाद स ंवध न
मंडळाची ’ (National Arbitration Promotion Board) थापना क ेली आह े. १९६७
साली सरकारन े रा ीय लवाद वत न मंडळ थापल े. या म ंडळाच े औ ोिगक त ंटे
वे छापूव क लवादान े िमटिव याचा ह ेतू आह े. या म ंडळात मालक स ंघटना , िमक
संघटना , साव जिनक स ंघटना व रा य आिण क सरकार या ंचे ितिनधी
असतात .औ ोिगक कलह िमटिव याच े आणखी एक भावी साधन हण ून कामगारा ंची
यव थापनात भागीदारी ह े त व अलीकडील काळात ितपाद यात य ेत आह े. या ीन े
भारतातही काही य न क ेले जात आह ेत.
ii) अिनवाय लवाद : औ ोिगक िववा द सोडिव यासाठी ज े हा स ेवायोजक आिण िमक
यांना आपला िववाद लवादाकड े सोपवावा लागतो आिण लवादान े िदलेला िनण य मा य
करावाच लागतो त े हा याला “अिनवाय लवाद " असे हणतात . अिनवाय लवादान े िदलेला
िनण य नाकार याची सवलत कोण याही प ाला नसत े. औ ोिगक िववा द काय ात
िदले या तरत ुद माण े “अिभिनण य" हा अिनवाय लवाद प तीचाच एक भाग आह े. यामुळे
औ ोिगक िववाद अिभिनण यात लवादाकड े पाठिव याचा िनण य सरकारला यावा लागतो .
सरकारन े वतः प ुढाकार घ ेऊन न ेमले या लवादा ंचा िनण य दो ही प ा ंसाठी ब ंधनकारक
असतो . हणून औ ोिगक िववादातील कोण याही प ान े अिनवाय लवादाचा िनण य अमा य
के यास याच ेवर दंडा मक काय वाही कर याची तरत ूद काय ात क ेली आह े. अिनवाय munotes.in
Page 81
औ ोिगक स ंबंध–१
81 लवादा या प ती पास ून काही म ुख फायद े होतात . जसे िमका ं या उ प नात वाढ होत े,
औ ोिगक शा ंततेतवाढ यास मदत , िमका ं या िहता ंचे र ण होत े.औ ोिगक स ंघष
सोडिव यासाठी सरकारन े अिनवाय लवाद प तीचा अवल ंब के यामुळे औ ोिगक
िमका ंचे िहतस ंबंध सुरि त राह शकतात .
३) तडजोड (सलोखा ) अिधकारी (Conciliation Officer) :
औ ोिगक स ंघषा या बाबतीत मा लक आिण कामगार या ं यात तडजोड घडव ून
आण याचा य न सरकार करीत असत े. यासाठी सरकार ार े “तडजोड अिधका या ंची
िनयु क ेली जात े. ही िनय ु सरकारी ग ॅझेटमधून जाहीर करण े आव यक असत े.
देशातील साव जिनक उ ोगा ंम ये औ ोिगक स ंघष झा यास या ंची मािहती त डजोड
अिधका याला वरीत द ेणे आव यक असत े. औ ोिगक स ंघषा चे करण यवि थतपण े
हाताळ यासाठी दो ही प ा ंचे सहकाय िमळण े देखील आव यक आह े. औ ोिगक स ंघषा ची
करण े अ य उ ोगात घड ून आ यास याबाबतची मािहती तडजोड अिधका या ंना
ावयाची क नाही ही बा ब पूण तः ऐि छक असत े. औ ोिगक स ंघषा ची मािहती तडजोड
अिधका याला िद यान ंतर १४ िदवसा ं या आत यान े िववादाची चौकशी करण े आव यक
असत े.
४) तडजोड (सलोखा ) मंडळ ( Conciliation Board) :
औ ोिगक िववाद काय ात स ेवायोजक आिण िमक याम य े तडजोड कर यासाठी
तडजोड अ िधका या ं माण ेच "तडजोड म ंडळाची " थापना कर याची तरत ूद आह े. सरकार
काही व ेळा सलोखा म ंडळाची न ेमणूक क शकत े. या मंडळाचा अ य कामगारा ंपैक िक ंवा
मालका ंपैक नस ून अप िक ंवा वत ं य असतात . या मंडळात कामगारा ंचे आिण
मालका ंचे ितिनिध व करणा या दो न िकंवा चार य असतात . सरकारन े ठरवून िदल े या
कोण याही औ ोिगक कलहाची चौकशी कर याच े काम या म ंडळाला कराव े लागत े.
५) चौकशी यायालय :- ( Inquiry Court) :
काही व ेळा तडजोड म ंडळ य न करत असताना स ु दा चौकशी यायालयाची |नेमणूक
कर याची आव यकता शासनाला भासत े. या चौकशी यायालयावर एक वत ं य
िकंवा शासनाला यो य वाटणा या य या चौकशी यायालयावर काम करत असतात .
ते हा |एकाची अ य हण ून तर बाक सव सभासद हण ून काय पाहतात .एखादा
औ ोिगक कलह सलोखा अिधका या ंकडून िकंवा सलोखा म ंडळाकड ून िमटिव ला न
गे यास स ंबंिधत औ ोिगक कलहाची चौकशी यायालयाकड े सोपिवली जात े.असा वाद
काही व ेळा यायिनण यासाठी औ ोिगक यायसभ ेकडे पाठिवल े. यायालयाला औ ोिगक
कलहास ंबंधी पूण चौकशी क न आपला अहवाल सहा मिह या या आत शासनाला ावा
लागतो .
६) कामगार यायालय :- (Labour Court)
घटकरा या ंनी कामगार यायालय े थापन क ेली आह ेत. उ पादनस ं थे या मालका ंनी
िदले या आ ा ंसंबंधी वाद , कामगारा ंची बडतफ , कामगारा ंना नोकरीव न ता प ुरते munotes.in
Page 82
औ ोिगक व म
अथ शा – II
82 दूरकरण े, टाळेबंदीची आिण स ंपाचा कायद ेशीर िक ंवा बेकायद ेशीरपणा वग ैरे बाबत त चौकशी
क न या यिनण य दे याचे काम कामगार यायालया ंना कराव े लागत े. जे हा कलह िनमा ण
होतो त े हा याच े व प पाह न सरकार एक िक ंवा अन ेक कामगार यायालय े थापन क
शकते. यात एका य ची यायाधीश हण ून शासना या वतीन े नेमणूक केली जात े. या
पदासाठी िकमान यायपदाचा ७ वषा चा अन ुभव व तो भारतीय यायालयीन असण े
आव यक आह े.
हे यायालय प ुढील िवषयास अन ुस न याय द ेऊ शकत े.
मालका ंनी कामगारा ंची कपात व बडतफ क ेली अस ेल तर
उ ोगातील चिलत िनयमा ंची अ ंमलबजावणी आिण या या अथा त गफलत िनमा ण
झालीअस ेल तर .
परंपरेनुसार िमळणा या सवलती र झा या िक ंवा स ंप व टाळ ेबंदी याबाबत
बेकायद ेशीरपणाम ुळे िनमा ण झाल े असतील तर ह े यायालय िनण य देत असत े.
७) औ ोिगक यायालय ( Industrial Tribunal) :
औ ोिगक यायालय थापन कर याचा अिधकार शासनाला असतो . उ ोगाशी स ंबंिधत
कोण याही िव षयाशी शासन एक िक ंवा अिधक यायालय थापन क शकत े. याची िनिम ती
गरजेनुसार क ेली जात े. याला High Court चा यायाधीश हण ून कामाचा अन ुभव असला
पािहज े. िकंवा १९५० या औ ोिगक कलह काय ान ुसार कामगार प ुनिव चार औ ोिगक
यायालयाचा अ य िक ंवा सभासद हण ून काम क ेलेले असाव े. असािन कष आह े. या
यायािधशाला स ला द े यासाठी दोन त य ची न ेमणूक केली जात े. औ ोिगक
यायालयाम य े ामु यान े पुढील ास ंबंधी िनण य िदल े जातात . जसे वेतन व भ े,
कामाच े तास व िव ा ंतीची व ेळ, रजा आिण स ु ्या . बोनस व इतर न ुकसान भरपाई ,
कामा या पा या , बडतफ करण े, उ ोगध ंदे बंद करण े, कामगारा ंची कपात करण े इ यािद या
संबंधीचे या यायालयात याय िदल े जातात . औ ोिगक यायसभा ंचे दोन कार आह ेत
यायसभा आिण रा ीय यायसभा मज ुरी, बोनस , न यातील िह सा वग ैर संबंधी तंट्या या
यायिनण यासाठी घटकरा य औ ोिगक यायसभा न ेमू शकत े. या यायसभ ेचा अ य
उ च यायालयातील एक यायाधीश असतो . याम य े रा ीय ्या मह वाच े
समािव झाल े असतील िक ंवा याम ुळे एकाप े ा अन ेक घटकरा या ंतील यायसभा
उ पाद नसं थांवर प रणाम होतो अशा व पा या औ ोिगक कलहा ं या बाबतीत
यायिनण य दे याचे काय रा ीय यायसभ ेकडून केले जाते. रा ीय यायसभ ेची नेमणूक
म यवत सरकारकड ून केली जात े. रा य आिण रा ीय यायसभा ंनी िदल ेले यायिनण य
संबंिधत प ा ंवर बंधनकारक असतात .
८) रा ीय औ ोिगक यायालय (National Industrial Tribunal) :
यापक व पा या कलहास ंबंधी रा ीय औ ोिगक यायालयािशवाय पया य नस ेल तर
कलहाच े रा ीय मह व िक ंवा या कलहाचा िक ंवा या कलहाचा एक िक ंवा अन ेक रा या ंश
संबंध अस ेल तर रा ी य औ ोिगक यायालय थापन क ेले जाते. यातही एका य ची
नेमणुके यायािधश हण ून शासन करत े. ती य हायकोट चा जज ् हणून काम क ेलेली munotes.in
Page 83
औ ोिगक स ंबंध–१
83 िकंवा कामगाव प ुनिव चार औ ोिगक यायालयाचा अ य िक ंवा सभासद हण ून िकमान
दोन वष काम क ेलेली असल े पािहज े. या रा ी य औ ोिगक यायालयाम य े कामगारा ं या
सव ा ंसंबंधी याय िदल े जातात . वरील सव मंडळे यायालय े औ ोिगक सम या
सोडव याचा य न करताता जस े कलहाच े व प अस ेल तशी यायालय े थापन क ेली
जातात . ते हा ही सम या यायालयाकड े िकंवा मंडळाकड े सोपिव ली जात े. यावेळी
कामगारा ंचा यायालयाकड े िकंवा मंडळाकड े जातो त े हा कामगारा ंना स ंप िकंवा
मालका ंना टाळ ेबंदी चाल ू ठेवता य ेत नाही . ते हा याचा िनण य िदला जातो . या
अहवालान ुसार ज े कांही िनण य घे यात आल ेल आह ेत ते दो हीही प ा ंना बंधनकारक
असत े. या सव उपाया ंतफ औ ोिगक कलह सोडव या य न क ेले जातात .
थोड यात ,कामगार व मालक या ं या काय पूत त एक पता अस ेल तर त े चांग या
औ ोिगक स ंबंधाचे ितक मानल े जात े. औ ोिगक कलह आिण औ ोिगक स ंबंध या
संदभा त आपणास अस े हणता य ेईल क , कामगार व मालक ह े जर पर परिवरोधी
िहतस ंबंधाचे जतन करीत असतील तर या ं यात औ ोिगक कलह िनमा ण झा यािशवाय
राहणार नाही . यासाठी या ंना ह क व जबाबदारी याची जाणीव क न द ेणे आव यक
असत े. चांगले औ ोिगक स ंबंध हे औ ोिगक े ातील शा ंततेचे तीक होय .परंतु
भारतासार या िवकस नशील द ेशाला आजपय त औ ोिगक स ंबंध सुरळीत ठ ेव याला
फारस े यश िमळ ू शकल े नाही ही मा खरोखरच ख ेदाची बाब हणावी लाग ेल.
५.३ सामूिहक सौदाश (Collective Bargaining )
औ ोिगक ि य ेत सेवायोजक आिण िमक हे दोन मह वाच े घटक सतत काय रत
असतात . औ ोिगक उ पादना ं या वाढीसाठी या दो ही घटका ंमधील पर पर स ंबंध
सलो याच े आिण साम ंज याच े असण े आव यक आह े. कारण उ ोगस ं थेतील शा ंतता ही
ामु यान े सेवायोजक आिण िमक या ंनी पर परा ंना समज ून घे यावर , पर परा ंतील
सहकाया वर आिण पर पर िव ासावर अवल ंबून असत े. भांडवलशाही अथ यव थ ेत
बह तांश सेवायोजक आिण िमक या ं यातील िहतस ंबंध सलो याच े राहतीलच अस े
िनि तपण े सांगता य ेत नाही . कारण िकतीही य न क ेलेत तरी िमक आिण स ेवायोजक
यां यातील िहतस ंबंध पर पर िवरोधी अस याम ुळे लहानस े िनिम स ु ा मोठ ्या माणात
औ ोिगक शा ंतता िबघडव यास कारणीभ ूत ठ शकत े. सन १९४९ म ये आंतररा ीय
म स ंघटनेने औ ोिगक िववाद सोडिव याचा सव म माग हण ून "सामुिहक
वाटाघाटी या प तीला " आंतररा ीय मा यता िदली आह े. सन १९४८ म ये
आंतररा ीय म स ंघटनेने‘संघटनेचे वातं य : वाटाघाटीचा ह क स ंकेत’या नावान े ितला
मा यता िदली आह े.
आधुिनक यावसाियक पध त जर स ेवायोजका ंनी आपाप या उ ोगा ंचे यश वी स ंचालन
कर यासाठी िमका ंना यव थापनात सहभागी क न घ े याचे धोरण अवल ंिबले तर याचा
लाभ दो ही प ा ंना िमळ ून औ ोिगक उ पादनाच े काय अख ंडीतपण े सु ठेवता य ेऊ
शकते.सेवायोजक आिण िमक या दोनही वगा या ितिनध नी व ेळोवेळी एक य ेऊन
पर परा ंचा ीकोन व भ ूिमका समज ून घेतली, अडचणी आिण गरजा जाण ून घेत या
तसेच उ ोगाच े संचालन स ुरळीतपण े चालाव े याक रता आप या िहतस ंबंधांना अवा तव munotes.in
Page 84
औ ोिगक व म
अथ शा – II
84 मह व न द े याचे सांमज यपणाच े धोरण वीका न पर पराशी सहकाय कर याच े ठरिवल े
तर उ ोग यवसायाला भ ेडसावणा या सव सम या सोडिवता य ेऊन ितक ूल
प रि थतीवर मात करता य ेणे श य आह े. हे उि सा य कर यासाठी साहा यक ठरणा या
ि य ेला 'सामूिहक वाटाघाटी ' िकंवा 'सामूिहक सौद ेबाजी' (Collective Bargaining)
असे हणतात .
५.३.१ सामूिहक वाटाघाटीची स ंक पना (ConceptofCollective Bargaining )
सामुदाियक वाटाघाटी ही एक सात यान े चालणारी ि या आह े. या ि य े ारेच
सेवायोजक आिण िमक या ंचे अिधक ृत ितिनधी एक य ेऊन पर परा ंशी िवचार -िविनमय
करतात , पर परा ंचे ीकोन आिण भ ूिमका समज ून घे याचा य न करतात यात ूनच
औ ोिगक शा ंततेला सहा यकारी असणार े िनण य घेतात आिण यात ून यो य िन कष
काढतात आिण श ेवटी मज ूरीचा दर , कामाच े तास , कामाची प रि थती इ . बाबतीत
पर परा ंशी करार करतात . हणूनच या उ ोग स ं थेतील साम ुदाियक वाटाघाट ची ि या
स म असत े तेथील औ ोिगक िववाद ह े सामुदाियक वाटाघाट ार े सोडिवण े सहज श य
होते. सामुिहक वाटाघाटी हा दोन प ा ंनी आपल े िववाद सोडिव यासाठी एकि त बस ून
पर परा ंना समज ून घेतलेले िनण य अंमलात आण याचा औ ोिगक लोकशाहीतील एक
भावी माग आहे.
सामूिहक सौदाश या या :
१) डेल योडर या ं या मत े, ‘सामूिहक वाटाघाटी ही एक अशी ि या आह े िज या
मा यमात ून कम चारी ज ेथे काम करतात ती प रि थती व त ेथील या ं या स ंबंधाचे
व प ठरिव यासाठी कम चारी एक सम ूह हण ून काय करतात .’
२) लुईस हॉवड य ां या मत े, ‘उ ोजका ंनी िमका ं या माग या ंवर िवचार कर यासाठी
आिण आपली बाज ू यांना समजाऊन द े यासाठी एका िमकाशी न बोलता िक ंवा
वाटाघाटी न करता या ं या िमक स ंघां या ितिनधी म ंडळांशी वाटाघाटी क न ,
आपसात बस ून दोघा ंनाही मा य होणा या आिण याच माण े घे यात य ेणा या
िनण यांची प ती होय .’
३) जे. एच. रचड सन या ं या मत े,‘असं य कामगार आप या ितिनध ार े
सेवायोजका ंशी िक ंवा सेवायोजक सम ुहांशी आप या रोजगारा या अटीस ंबंधी आिण
अ य बाबी स ंबंधी िनमा ण झाल ेले वाद सोडव ून घ े यासाठी करावया या
वाटाघाटीसाठी या ं या सोबत बरोबरी या ना यान े बसतात आिण वाटाघाटी करतात
ते हा याला सामुिहक वाटाघाटी अस े हणतात .’
५.३.२ सामुिहक वाटाघाट या ि य ेची म ुख ल ण े (वैिश ्ये)
(FeaturesofCollective Bargaining )
उ ोग यवसायातील उ पादन , रोजगार , औ ोिगक स ंबंध इ यादी बाबत स ेवायोजक आिण
िमक या ं या ितिनध नी समान पातळीवर एकि त य ेऊन सव कष चचा क न munotes.in
Page 85
औ ोिगक स ंबंध–१
85 सकारा मक ीन े िनण य घे याची आिण या ंची भावी अ ंमलबजावणी कर याची
"सामुदाियक वाटाघाटी " ही एक िनर ंतन चालणारी गितशील ि या आह े.
१) एक द ुहेरी (ि -माग य ) ि या :
सामूिहक वाटाघाटी ही एक द ुहेरी अथवा ि -माग य (Two way Process) ि या आह े.
या ि य े या मा यमात ून िमका ंचे ितिनधी आिण स ेवायोजक िक ंवा या ंचे ितिनधी
उ ोगा या स ंचालनाशी स ंबंिधत असल ेले दो ही प एक य ेऊन चचा व वाटाघाटी
करतात .
२) एकगितशील ि या :
सामुिहक वाटाघाटी ही एक “गितशील ि या " (Dynamic Process) आहे. सेवायोजक
(मालक ) िकंवा िमक याप ैक कोणताही प वाटाघा ट या ि य ेम ये आप याच िविश
भूिमकेवर ठाम राह शकत नाही . आपली भ ूिमका त ेवढी बरोबर आिण ितप ाची भ ूिमका
चूक अस े धोरण कोण याही प ान े वीकारल े तर साम ूिहक वाटाघाट ची ि या ह े एक
नाट्यमय घटना ठर ेल. यान प रि थतीम य े सामूिहक वाटाघाट या ि य ेला कधीही यश
िमळणार नाही .
३) एकमेकांना समज ून घे याची िकया :
या ि य ेम ये दोनही प ा ं या ीन े 'सांगणे' हे जेवढे मह वाच े आहे तेवढेच 'ऐकणे' आिण
एकमेकांचे 'समजून घेणे' हे सु दा मह वाच े आहे. दुस या प ाची भ ूिमका, ि कोण , गरज
आिण अड चण समज ून घे याचा ामािणक य न कर यात आला तरच साम ूिहक
वाटाघाट ची ि या प रणामकारक ठ शकत े.
४) सामूिहक वाटाघाटी - िनरंतर चालणारी ि या :
सामुिहक वाटाघाट ची ि या ही एक िनर ंतर चालणारी ि या (Continuing Process)
आहे. या ि य ेमुळेच दो ही प एक य ेऊन पर परा ं या सम या ंवर आिण अडचण वर
पर परा ंशी चचा करतात . एखादा सोडिव यासाठी िक ंवा मह वाचा िनण य घे यासाठी
दोनही प ा ंचे ितिनधी एक य ेतात, चचा करतात , आपली भ ूिमका द ुस याला समज ून
सांगतात व द ुस याची भ ूिमका समज ून घेत या न ंतर िव ासा या आिण ख ेळीमेळी या
वातावरणात करार करतात . कोण याही उ ोगा या स ंचालनाम य े िविभ न कारच े व
गुतागुंतीचे व ेळोवेळी िनमा ण होतच असतात . उ प न हो याची ि या जशी िनर ंतर
असत े तशीच साम ूिहक वाटाघाट ची ि याही िन रंतर असत े.
५) दो ही प ा ंसाठीप ूरक व पाची ि या :
सामुिहक वाटाघाट ची ि या पधा मक व पाचीनसत े तर ती औ ोिगक े ातील
दो ही प ा ंना आपापल े िहतस ंबंध जोपासता ंना दुस या प ा या िहत स ंबंधांचा िवचार
करणारी असत े. हणूनच ही ि या दो ही प ा ंसाठीप ूरक व पाचीअसत े.
munotes.in
Page 86
औ ोिगक व म
अथ शा – II
86 ६) औ ोिगक लोकशाही या िनिम तीला साहा य :
सेवायोजक आिण कामगारा ंचे ितिनधी ह े दोघेही एकाच पातळीव न पर परा ंशी चचा
करतात आिण िनण य घेतात. यामुळे या ि य ेम ये एक प बळ व द ुसरा प द ुब ळ
असा कार नसतो . या कारणाम ुळेच साम ूिहक वाटाघाटी या ि य े या मा यमात ून
औ ोिगक लोकशाही या ( Industrial Democracy) िनिम तीला साहा य होत े.
७) वाटाघाटीच े एक भावी साधन हणन मा यता :
सामुिहक वाटाघाट ची ि या ही एक भावी साधन हण ून मा यता पावली आह े.
याआधार े दो हीप ा ंनी दूर ीन े, समंजसपण े आिण जबाबदारी या भावन ेने पर परा ं या
भूिमकांचा आदर क न पर परा ं या िहता ंचे िनण य घेऊन या ंची अ ंमलबजावणी करण े
आव यक असत े. सामूिहक वाटाघाट ची ि या ह े एक साधन आह े, सा य न ह े. या
साधनाचा उपयोग कोण , कशासा ठी व कोण या प तीन े करतो यावर याची िन प ी िक ंवा
प रणाम अवल ंबून राहील . दो ही प ा ंनी या साधनाचा द ूर ीन े,
समंजसपण े,जबाबदारी या भावन ेने आिण द ुस या प ा या गरजा ंब ल व भ ूिमकांब ल
आ था ठ ेऊन उपयोग क न घ ेतला तरच ही एक भावी साधन हण ून मा यता पावली या
ि य े होईल .
५.३.३ सामूिहक वाटाघाटीच े मह व (Importance of Collective Bargaining)
आधुिनक औ ोिगक समाजात साम ूिहक सौदाश ला मह वप ूण थान आह े. याचा फायदा
उ ोगातील सव घटका ंना िवश ेषतः समाजाला झाला आह े. सामुिहक सौदाश च े मह व
गे या काही वषा पासून उ ोग आिण समाजान े घेतले या भ ूिमकेतून समोर आणल े जाऊ
शकते.
१) कामगारा ं या कामा या ि थतीत स ुधारणा हो यास मदत :
सामूिहक सौदाश चम ुळे कामगारा ंना उ च व ेतन, चांगले भ े,आिथ क
सुरि तता ,अमया िदत कामा या तासा ं या त ुलनेत आठ तास काम , रोजगारा या चा ंग या
अटी व शत आिण शारी रक कामाची प रि थती िमळिव यात मदत क न कामाची
प रि थती स ुधार यास हातभार लावला आह े. कामगारा ंसाठी सरकारकड ून अन ेक कायद े
तयार क ेले गेले असल े तरी, काय ाची अ ंमलबजावणी आिण य अ ंमलबजावणी
सामूिहक सौदा श िशवाय श य नाही .
२) औ ोिगक लोकशाहीची थापना :
कामगार काय ा या अन ुपि थतीत आिण िमक स ंघ चळवळ स ु हो याप ूव ,
सेवायोजककामगारा ंचे काम आिण स ेवा प रि थती िनि त कर यास मोकळ े होते. कामगार
हे सेवायोजाका ं या(मालका ं या) दयेवर होत े आिण रोजगाराच े फायद े सेवायोजाका ं या
इ छा आका ं ावर अवल ंबून होत े.कामगार स ंघटना चळवळ आिण साम ूिहक सौद ेबाजी या
भावाम ुळे लोकशाही आिण कायद ेशीर प तीन े मालक वगा चे उ ोग यवसायातील
मनमानी वत न यो य र या स ुधार यास मदत झाली . रोजगारा या अटी व शत क ेवळ munotes.in
Page 87
औ ोिगक स ंबंध–१
87 काय ा ा रेच िनद िशत होत नाहीत तर साम ूिहक सौद ेबाजीन ेही भािवत होतात .
कामा याि थतीमालक वग आिण िमक वग य ां या पर पर फाय ा या आिण
सहकाया या भावन ेने िनधा रत क े या जात अस यान े, असे हणता य ेईल क साम ूिहक
सौदाश म ुळे औ ोिगक लोकशाही थािप त हो यास मदत झाली आह े.
३) औ ोिगक शा ंतता आिण स ुसंवादासाठी योगदान :
सामूिहक वाटाघाटी मा यमात ून कामगार स ंघटनेला कामगारा ं या कामाची प रि थती
िनि त कर या या ि य ेत सहभागी हो याचा अिधकार िमळतो . यामुळे कामगाराम य े
सेवायोजाकासोबत समानत ेने एकि त बस ून वाटाघाटी ि य ेत पूण पणे सहभागी हो याचा
आिण सहकाया या आिण पर पर फाय ा या भावन ेने िववाद सोडव याचा आ मिव ास
िनमा ण केला आह े.सामुदाियक वाटाघाटी ि य ेत दो ही प एकम ेकांशी सहान ुभूती
दाखव ू शकतात , एकमेकां या मया दा समज ून घेऊ शकतात आिण उ ोग आिण
रोजगारा या सम या ंवर सौहाद पूण माग काढ ू शकतात . सामुदाियक वाटाघाटीन े सम या
सोडव यासाठी आिण िववाद िनराकरणासाठी सहकारी ि कोनाचा माग िनमा ण झाला
आहे आिण स ंघषा चा ि कोन ब या च माणात बाज ूला ठेव यास मदत झाली आह े. यामुळे
सामूिहक वाटाघाटीम ुळे उ ोगस ं थेतील अ ंतग त िववाद िनराकरण य ं णा आिण त ार च े
िनराकरण कर याची य ं णा द ेखील स म झाली आह े. या द ेशांम ये सामूिहक सौदाश
मजबूत आह े, तेथे औ ोिगक अशा ंतता मोठ ्या माणात कमी झाल ेली आढळत े आिण
कामगार आिण यव थापन आता एकमेकांचे श ू रािहल ेले िदसत नाहीत . यांचे हेतू समान
असून ते पधा मक नाहीत . संप ी िनिम ती या ि य ेत ते भागीदार बनल े आहेत. अशा
कार े साम ूिहक सौदाश न े िचर थायी औ ोिगक शा ंतता आिण सौहादा ला हातभार
लावला आह े.
४) यव थापक य काय मतेत योगदान :
सामूिहक सौदाश या मा यमात ून यव थापक य काय मता स ुधार यास मदत झाली
आहे कारण कामगारा ंना उ ोगा या गतीसाठी म ूक े क न राहता साम ूिहक सौद ेबाजीन े
यांना उ ोगा या द ैनंिदन कामा ंम ये ह त ेप कर याचा स ंधी िनमा ण झाली आह े.
औ ोिगक जीवना या िनयिमत वाटचालीत कामगारा ं या ब ुि मान आिण िनणा यक
सहभागाम ुळे यव थापनासाठी आ हाना मक वातावरण िनमा ण झाल े आह े आिण अस े
आ हाना मक वातावरण न ेहमीच अिधक काय मतेकडे नेत असत े. यव थापनातील
कामगारा ं या सहभागा या योजन ेने औ ोिगक स मानता लाग ू कर यासाठी आिण
कामगारा ं या मता ओळख यासाठी एक यासपीठ उपल ध क न िदल े आहे. बुि मान
आिण िवचार करणार े कामगार उ ोगा या वाढी या ि य ेला पूरक ठरल े आहेत.
५) उ ोगा ंत काय ा या िनयमासाठी योगदान :
सामूिहक सौदाश यश वी झा यास , िनयम काय ा या थापन ेसाठी अटी तयार क े या
जातात .करारा या अट चा कामगार स ंघटनाआिण यव थापन दोघा ंकडूनही आदर क ेला
जातो. या करारातील अटी रोजगारा या अटी , वेतन, भ े, कामा या प रि थती ,
क याणकारी स ुिवधा इ यादी म ुद् ांशी स ंबंिधत अस ू शकतात . सामूिहक सौदा श ही munotes.in
Page 88
औ ोिगक व म
अथ शा – II
88 उ ोगात िनयम बनव याची ि या बन ू शकत े. एकदा का उ ोगात नवीन अटी मोठ ्या
माणावर वीकार या ग े या क , यांचे इतर उ ोगा ंम ये अनुकरण क ेले जाऊ शकत े
आिण श ेवटी कायद ेिवषयक कारवाई ार े काय ाच े व प धारण क ेले जाऊ शकत े. या
कारणा तव डन लॉपन े असे िनरी ण न दवल े आहे क ,‘सामूिहक सौदाश ही एक अशी
णाली आह े जी कामगारा ं या कामा या िठकाणी िनय ंि त करणार े अनेक िनयम थािपत
करते, सुधा रत करत े आिण या ंचे शासन करत े.’
६) समाज आिण अथ यव थ ेसाठी योगदान :
सामूिहक सौदाश म य े सरकारी धोरण े आिण काय म, सामािजक स ं था, राहणीमान ,
उ प न िवतरण आिण आिथ क आिण सामािजक िवकासावर भाव टाक याची मता आह े.
एकच कामगार स ंघटना एखा ा उ ोग स ं थेशी वाटाघाटी करत असताना , कामगार
संघटनाचा एक सम ूह त कालीन सरकारशी वाटाघाटी क शकतो आिण राजकारण ,
कायद े, खटला , सरकारी शासन , िश णआिण चार यावर भाव टाक ू शकतो . आथ र
बटलर साम ूिहक सौद ेश ला सामािजक बदलाची ि या मानतात . उ पादकता ,
सामािजक स ुर ा, समाजातील व ंिचत घटका ंसाठी नोक या ंम ये आर ण , तांि क बदल
आिण कामगारा ंचे िश ण , औ ोिगक शा ंतता राखण े आिण पया वरण स ुधारणे यासार या
मोठ्या आिथ क आिण सामािजक म ुद् ांवर सौदाशा या जोरावर साम ूिहक करार झाल े
आहेत.
थोड यात ,आधुिनक औ ोिगक वातावरणात म काय ा ंचे मह व आिण प रणामकारकता
िदवस िदवस वाढत आह े. कारण जगातील लोकशाही यव था असणा या द ेशात
िमका ंसाठी अन ेक म कायद े मंजूर होऊन स ु ा या काय ा ंची काट ेकोरपण े
अंमलबजावणी होत नाही . यामुळे आध ुिनक य ुगात खाजगीकरण आिण उदारीकरणा या
ि य ेत िमका ंिशवाय अ याध ुिनक ता ंि क साधना ंचा नवीन माग हा पया य हण ून पूढे येत
आहे. असे असले तरी औ ोिगक े ातील िमक आिण स ेवायोजका ंचे औ ोिगक स ंबंध
सलो याच े राह यासाठी साम ुिहक वाटाघाटी या िवधायक मागा लाच मा यता िमळत आह े.
यामुळेच िमका ंचे वेतन, कामाच े तास, काय ि थती , रजा, िनवृ ी वेतन, म क याण
इ याद सार या बाबी साम ुिहक करारात समािव क े या जातात . यामुळे आजही
सामुदाियक सौदाशा च े मह व अन यसाधारण आह े.
५.३.४ यश वी साम ूिहक सौद ेबाजीसाठी प ूव -आव यकता (Pre-requisites for
Successful Collective Bargaining )
सामूिहक वाटाघाट या ि य ेचे मह व ल ात घ ेता ि य ेचे यश ठरिवणा या घटका ंब ल
बारकाईन े िवचार क न या घटका ं या मा यमात ून यो य ती वातावरण िनिम ती करण े
आव यक असत े. सामुिहक वाटाघाट ची ि या यश वी हो यासाठी स ेवायोजक आिण
कामगारा ं या ितिनधीत होणार े लेखी करार काट ेकोरपण े पाळल े जाने आव यक आह े..
तसेच साम ुिहक वाटाघाट या ि य ेत पुढील त वा ंचे पालन क ेले पािहज े.
१) सामूिहक वाटाघाट ची ि या कारखा या या तरावर (Plant level) भावी ठ
शकते .
munotes.in
Page 89
औ ोिगक स ंबंध–१
89 २) स म कामगार स ंघटना :
औ ोिगक यव थापनासमोर चचा क न आप या सम या ंबाबत प पण े आपल े िवचार
मांड याची स ंधी साम ुिहक वाटाघाट ार े कामगारा ं या ितिनध ना ा होत े. परंतु
यासाठी कामगारा ंचे ितिनधी व करणारी कामगार स ंघटना ही स म असली पािहज े.
औ ोिगक वातावरणात स म कामगार स ंघटना ंचे ितिनधीच आप या स ेवायोजका ंशी चचा
क न आपली बा जू भावीपण े मांडू शकतात . कामगार स ंघटना ही स ु वाती या काळातच
जर कमजोर अस ेल तर साम ुिहक वाटाघाटीला काहीच अथ न हता . कामगार स ंघटना जर
स म होत ग ेली तर साम ुिहक वाटाघाट या ि य ेला यश िमळ ून या ं या मागणीला
सेवायोजक मा यता द ेऊ शकतात .
३) उभय प ा ंत सम वयाची गरज :
सामुिहक वाटाघाटी ह े तडजोडीच े एक भावी साधन मानल े जाते. या तडजोडीत उभय
प ज े हा द ेवाण-घेवाणीच े धोरण मनापास ून वीकारतात त े हाच त े भावी ठ शकत े
अ यथा नाही . हणूनच स ेवायोजक आिण कामगार ितिनधी या ं याम य े देवाण-
घेवाणी या धोरणा ंबाबत साम ंज यपणा आिण आि मयता असण े आव यक ठरत े.
४) मा यता ा कामगार स ंघटना :
कामगार स ंघटलनला स ेवायोजकान े (मालक )मा यता िदल ेली असावी . तसेच संबंिधत
कामगार स ंघटनेला सरकारचीही मा यता आव यक आह े.
५) उभय प ात ढ िव ास :
सामुिहक वाटाघाट च े व प ह े कायद ेशीर ब ैठक च े असत नाही . या वाटाघाटी या
ि य ेवर काय ाच े कोणत ेही बंधन नसत े. जे हा कामगार आिण स ेवायोजक या ं या
आपसातील िववादा या म ु ांवर चच या सहा यान े तडजोड घड ून येते ते हा ल ेखी करार
होऊन यावरदो ही प ा या स ंमतीन े या करारावर स ा घेत या जातात . परंतु या ल ेखी
कराराला स ु ा कायद ेशीर ब ंधन नसत े. एखा ा प ान े हा ल ेखी करार मोड यास तो करार
संपु ात य ेऊ शकतो . हणून हा ल ेखी करार क ेवळ दो ही प ा ं या ढ िव ासावरच
अवल ंबून असतो
६) उभय प ात न ैितक म ू यांची आव यकता :
औ ोिगक े ात साम ुिहक वाटाघाट या ि य ेतून घड ून येणारी तडजोड ही ब याचदा
कामगार आिण स ेवायोजक या ं या न ैितक म ू यांवर आधारल ेली असत े.उभयता ंनी
पर परा ं या िवचारा ंची भूिमका समज ून घेणे आिण यात ून लाभदायक माग काढण े यावरच
सामुिहक वाटाघाट च े यश अवल ंबून असत े. हणून उभय प ा ंनी आप या मनातील
पर परा ंब ल असणा या श ंका,गैरसमज , मानापमान , अिव ास , मतभेद या सव बाब पास ून
दूर राहण े आव यक असत े. munotes.in
Page 90
औ ोिगक व म
अथ शा – II
90 ७) सेवायोजक आिण कामगारा ं या ितिनध नी आपआप या िहतस ंबंधांना अवा तव
मह व न द ेता संपूण उप माची म ूलभूत उि े मह वाची मानान े आव यक आह े. यािशवाय
येक प ाला आपल े अिधकार व जबाबदा या याब ल स ु प जाणीवही असायला हवी .
८) उभय प ा ं या ितिनध ना कराराचा आदर करण े :
वाटाघाट ची ि या प ूण झा यान ंतर घे यात आल े या िनण यांना कराराच े व प द े यात
यावे. सामूिहक वाटाघाट ची ि या यश वी हो यासाठी उभय प ा ं या ितिनध ना
कराराचा आदर करायला हवाआिण कराराची प रणामकारक अ ंमलबजावणी हावी
याक रता मनःप ूव क सहकाय ायला हव े.
९) लवादाची तरत ूद:
कराराम य े लवादाची तरत ूद करण े आव यक आह े. करारा ची अ ंमलबजावणी करीत
असता ंना उभय प ात करारातील अटीब ल अथवा या आन ुषंिगक बाब ब ल मतभ ेद
झाला तरच या बाबतीत लवादाची मदत घ ेता येईल.
५.३.५ भारतातील साम ूिहक वाटाघाटी (Collective Bargaining in India )
औ ोिगक े ात कामगारा ं या माग या ंशी संबंिधत अस लेले िविभ न तस ेच औ ोिगक
िववादाच े िनराकरण कर यासाठी साम ूिहक वाटाघाट ची प ती े आिण उपय ु आह े
ही बाब वात ं यो र काळात मा य कर यात आली . भारतात लोकशाही रा य यव थ ेची
चौकट अस याम ुळे येथे सामूिहक वाटाघाट या ि य ेचा िवकास घडून येणे वाभािवक
होते. भारतात साम ूिहक वाटाघाट या िवकासाला साहा यक ठरल े या ठळक बाबी
पुढील माण े आहेत.
१. कामगार स ंघा या चळवळीचा िवकास
२. िविवध मिवषयक कायद े
३. उ ोगा ं या यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े यासाठी सरकारन े केलेली
उपाययोजना उदा . िश त स ंिहता, संयु यव थापन प रषदा , काय सिमती , शॉप
कांऊि स स इ .
४. औ ोिगक िववाद काय ा ंना वेळोवेळी कर यात आल ेली दु ती .
५. कामगारा ं या िवधायक सहकाया िशवाय उ ोगा ंचे यश वी स ंचालन अश य आह े. या
बाबतीत भारतीय स ेवायोजाका ं या आज या िपढीला अस लेली जाणीव .
भारतातील साम ूिहक वाटाघाट चा िवकास :
अहमदाबादमधील व ो ोगाचा पर पर वाटाघाटी आिण ऐि छक लवादान े वाद
सोडव याचा दीघ इितहास आह े. सन १९१८ म ये महा मा गा ंधी अहमदाबाद या कापड
कामगारा ंचे नेते होते. गांधीज नी या ं या कामगार स ंघटना ं या मा यमात ून कामगार आिण
यव थापन या ं यात वाटाघाटी आिण पर पर चचा क न स ंघष सोडव याचा प ुर कार
केला. वाटाघाटी , सामंज य आिण लवादाचा अवल ंब संघष सोडव यासाठी या ं या munotes.in
Page 91
औ ोिगक स ंबंध–१
91 मवारीत क ेला जायचा . अहमदाबाद ट े सटाईल ल ेबर असोिसएशन आिण अहमदाबाद
िमल ओनस असोिस एशन या ं यातील सन १९१८ मधील मज ुरीसंबधीचा वाद अख ेर
सेवायोजक आिण कामगार दोघा ंचे ितिनिध व करणा या लवाद म ंडळा ार े िनकाली
काढ यात आला .
सन १९२० म ये, अिखल भारतीय ेड युिनयन का ँ ेस ( All India Trade Union
Congress -AITUC) हणून ओळख या जाणा या कामगार स ंघटना ंचा एक क ीय
महास ंघ थापन झाला . सन १९२५ म ये टाटा आयन अँड टील क ंपनी िलिमट ेड-
िट को (Tata Iron and Steel Company Limited - TISCO ) म ये ेड युिनयन
तपासणी णाली स ु झाली . ते हापास ून यव थापन आिण कामगार स ंघटना या ं यात
िट को म ये अनौपचा रक प तीन े वाटाघाटी झा या . म ास आिण बॉ ब े येथील काप ूस
कापड िगर या ंम येही संयु वाटाघाटी झा या हो या . ेड युिनयन कायदा 1926 म ये
मंजूर झाला यान े कामगार स ंघटना ंना न दणी दान क ेली. १९२९ या यापार िववाद
काय ान े सरकारला या पार िववादा ंचे िनराकरण कर यासाठी बोड ऑफ कॉि सिलएशन
िनयु कर याचा अिधकार िदला आिण साव जिनक उपयोिगता स ेवांम ये संप हा द ंडनीय
गु हा मान यात आला . १९३४ या बॉ ब े ेड िड य ुट्स कॉि सिलएशन अ ॅ टने कामगार
अिधकारी आिण िवश ेष कॉि सिलएटस या िन यु ची तरत ूद केली आिण सरकारला
कामगार आय ु ांना मु य सम ुपदेशक (Chief Conciliator ) हणून िनय ु कर याचा
अिधकार िदला .
१९३८ म ये, बॉ बे बॉ ब े औ ोिगक िववाद कायदा (Bombay Industrial Disputes
Act 1938 ) मंजूर कर यात आला . या काय ान े औ ोिगक िववादा ंचे शांततापूण आिण
सौहाद पूण तोडगा काढ यासाठी िव त ृत यं णािनमा ण हो यास मदत झाली . १९४६ म ये
बॉ बे औ ोिगक िववाद कायदा १९३८ या जागी बॉ ब े औ ोिगक स ंबध कायदा (
Bombay Industrial Relations Act - 1946 ) संमत कर यात आला . या काय ान े
संयु सिम या, कॉि सिलएटस , म यायालय , वेतन बोड आिण औ ोिगक यायालय
थापन कर याची तरत ूद केली. औ ोिगक आ थापना ं या स ेवायोजका ंनी कामगार आिण
यव थापना या ितिनध चा समाव ेश असल े या स ंयु सिम या थापन करण े आव यक
आहे. औ ोिगक िववादा ंचे िनराकर ण कर यासाठी साम ंज यक या ची आव यकता असत े.
कामगार यायालय े, वेतन म ंडळे आिण औ ोिगक यायालय े यायिनवाडा करणार े
अिधकारी आह ेत. या काय ात ेड युिनय सच े ाितिनिधक य ुिनयन , पा य ुिनयन ,
ाथिमक य ुिनयन आिण मा यता ा य ुिनयन अस े वग करण क ेले आहे. ितिनिधक
कामगार य ुिनयन ही एकम ेव वाटाघाटी करणारी स ं था आह े. अशा कामगार य ुिनयनसह
झालेला करार भावी आिण दो ही प ा ंसाठी ब ंधनकारक असतो .
औ ोिगक िववाद कायदा , १९४७ म ये औ ोिगक उप मा ंम ये काय सिम या ंची थापना
आिण कामगार यायालय , यायािध करण आिण रा ीय यायािधकरणा या व पात
सामंज य अिधकारी आिण साम ंज य म ंडळ आिण िनण य ािधकरणा या पात साम ंज य
ािधकरणा ं या िनय ु ची तरत ूद कर यात आली . या काय ात स ेवायोजक आिण
मा यता ा कामगार स ंघटना ं या अन ुिचत कामगार प त ची तपशील वार यादी िदल ेली
आहे. या काय ान ुसार स ेवायोजक िक ंवा ेड युिनयनन े एकि तपण े सौदा कर यास नकार munotes.in
Page 92
औ ोिगक व म
अथ शा – II
92 देणे ही एक अन ुिचत म था मानली जात े आिण हण ून तो द ंडनीय ग ु हा आह े. १९४७
म ये, इंिडयन न ॅशनल ेड युिनयन का ँ ेस (INTUC) ही कामगार स ंघटना ंचे क ीय
महासंघ हण ून थापन कर यात आली .
वातं यो र काळात , िहंद मजद ूर सभा (१९४८ ), युनायटेड ेड युिनयन का ँ ेस
(१९४८ ), भारतीय मजद ूर संघ (१९५५ ), आिण भारतीय कामगार स ंघटना ंचे क
(१९७० ) यासार या अन ेक नवीन क ीय कामगार स ंघटना ंची थापना कर यात आली .
या महास ंघांवर उ ोग स ं था, देश आिण उ ोग तरावर कामगार स ंघटना ं या थापन ेला
गती द े यासाठी जबाबदारी द े यात आली . याच बरोबर , िविवध उ ोगा ंम ये
सेवायोजका ं या च स ंघटना द ेखील थापन क े या ग े या याम ुळे िविवध तरा ंवर
वाटाघाटी हो यास मदत झाली.
िविश उ ोगा ं या सम या ंवर िवचार कर यासाठी ि प ीय औ ोिगक सिम या थापन
कर यात आ या . सन १९४८ म येमळे, कोळसा खाण , कापूस कापड , िसम ट आिण
चम ोग यासाठी औ ोिगक सिम या थापन कर यात आ या . यानंतर ताग , रसायन े,
अिभया ंि क , वीज, र ते वाहत ूक, इमारत व बा ंधकाम , लोखंड, पोलाद आिण खाणी
यासाठी औ ोिगक सिम याही थापन झा या . या सिम या ंनी वेतन, कामाची प रि थती ,
क याणकारी स ुिवधा, बोनस , थायी आद ेश, सामािजक स ुर ा, कं ाटी कामगार आिण
कामगार कायद े अशा अन ेक मुद् ांवर चचा केली.
१९५७ म ये, कापूस कापड , साखर , िसम ट, ताग, चहा, कॉफ आिण रबर लागवड , लोह
आिण पोलाद , कोळसा खाण , लोह खिनज खाण , चुनखडी खाणअशा अन ेक संघिटत
उ ोगा ंम ये ि प ीय क ीय व ेतन म ंडळे थापन कर यात आली . अिभया ंि क , बंदरे आिण
गोदी, जड रसायन े, खत कारखान े, चामड्या या व तू उ ोग , वीज उप म आिण र त े
वाहतूक उ ोग या व ेतन म ंडळाना स ंपूण उ ोगासाठी व ेतन रचना तयार करण े आव यक
होते आिण काह ना बोनस , ॅ युइटी आिण कामाच े तास इ . िवषय हाताळण े आव यक होत े.
१९९१ पासून सु झाल े या आिथ क स ुधारणेनंतर या काळात , जागितक करणा या
संदभा त या ंना अिधक स ुसंगत आिण यो य बनव यासाठी , संघिटत े ातील कामगारा ंशी
संबंिधत िव मान काय ा ंचे तक संगतीकरण स ुचव यासाठी आिण भारतीय अथ यव था
खुली करण ेसाठी भारत सरकारन े १९९९ म ये दुसरा रा ीय म आयोग न ेमला.
आयोगान े जून २००२ म ये आपला अहवाल सादर क ेला.
थोड यात , भारतात साम ूिहक वाटाघाट ची ि या थोडी प ुढे सरकली आह े हे खरे, पण वेग
व प रणामकारक ीकोणात ून िवचार क े यास साम ूिहक वाटाघाट ची ि या यश वी
झाली अस े हणता य ेणार नाही
५.४ सारांश
आधुिनक औ ोिगक पया वरणात औ ोिगक े ात औ ोिगक स ंबंध सुरळीत ठ ेव यासाठी
सामुदाियक वाटाघाटीची ि या ही सवा त चा ंगली योजना आह े. औ ोिगक उ पादन
ि य ेत काही ता ंि क कारणा ंमुळे औ ोिगक िववाद िनमा ण झा यास स ेवायोजक आिण munotes.in
Page 93
औ ोिगक स ंबंध–१
93 कामगार याम य े सामुिहक चचा होऊन आपसातील वादिववाद सोडिव याचा य न क ेला
जातो. सामुिहक वाटाघाटीत ून साम ुदाियक करार िनमा ण होत असतात . औ ोिगक े ात
ठरािवक म ुदतीत झाल े या स ेवायोजक आिण कामगार या ं यातील करारा माण े औ ोिगक
संबंध िनि त होत असतात . याम य े मजूरी दर, कामाच े तास, कामाची ि थ ती, रजा, म
क याण , इतर सोयी -सवलती इ याद चा समाव ेश होतो . अशा व पा या करारात
िनयमा ंची आिण तरत ुद ची प न द असत े. यामुळेच उ ोग स ं थे या उ पादन ि य ेत
औ ोिगक लोकशाहीची यव था िनमा ण हो याला अन ुकूल वातावरण िनमा ण होत े. आज
औ ोिगक िववादात सरकारन े ह त ेप क नय े अस े त व जगातील सव च
लोकशाहीद ेशांनी मा य क ेले आहे.
५.५
१) औ ोिगक िववादाची स ंक पना प करा .
२) भारतात औ ोिगक िववाद िनमा ण हो याची कारण े सांगा.
३) भारतातील औ ोिगक कलहाचा स ंि आढावा या .
४) औ ोिगक कलह िनराकरण कर याची य ं णेचे वण न करा .
५) औ ोिगक कलह िनराकरण कर यासाठीच े ितबंधक उपाय सा ंगा
६) भारतातील औ ोिगक कलह िमटव याची यव थ ेचे वण न करा .
७) सामूिहक वाटाघाटीची स ंक पना प करा .
८) सामूिहक वाटाघाटी चे मह वसा ंगा.
९) यश वी साम ूिहक सौदाश साठी प ूव -आव यकता यावर सिव तर चचा करा.
१०) भारतातील साम ूिहक वाटाघाटीचा िवकास यावर चचा करा
५.६ संदभ ंथ
बोधनकर स ुधीर आिण च हाण साह ेबराव (२०१२ ), ‘ म अथ शा ’, ी साईनाथ
काशन ,नागपूर
देशमुख भाकर (१९८७ ), ‘ माच े अथ शा ’, िव ा का शन, नागपूर
बेडदे धनंजय (१९९९ ),’ ‘औ ोिगक समाजशा ’, स य भ ू काशन , नांदेड
देसाई - भालेराव (२०११ ), भारतीय अथ यव था , िनराली काशन , पुणे
Agrawal A.N. ( 2011 ), Indian Economy, New Age International
Publishers, New Delhi.
Datt R. and Sundaram K .P.M. (2009), Indian Economy, S.Chand&
Co., New Delhi.
munotes.in
Page 94
94 ६
औ ोिगक स ंबंध – २
घटक रचना :
६.१ उि ्ये
६.२ औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग
६.२.१ औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाची स ंक पना
६.२.२ औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची वैिश ्ये
६.२.३ औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची उि ्ये
६.२.४ औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी कर याच े कार
६.२.५ भारतीय औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग
६.३ भारतीय कामगारा ं या कामा या प रि थती आिण जीवनश ैली
६.३.१ काम कर याची ि थतीची स ंक पना
६.३.२ कामगारा ं या काम कर या या ि थतीच े मह व
६.३.३ काम कर या या ि थतीत समािव बाबी
६.३.४ िविवध खाण उ ोगातील कामगारा ंची राह याची ि थती
६.३.५ भारतीय िमका ंची कामाची प रि थती स ुधार यासाठी क ेलेले य न
६.४ सारांश
६.५ सरावा साठी
६.६ अिधक वाचनासाठी स ंदभ ंथ सूची
६.१ उि ये
१) औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाची स ंक पना समज ून घेणे.
२) औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची वैिश ्ये अ यासण े.
३) औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची उि ्ये समजाव ून घेणे.
४) औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी कर या या िविवध कारा ंचे अ ययन
करणे.
५) भारतीय औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग जाण ून घेणे. munotes.in
Page 95
औ ोिगक स ंबंध–२
95 ६) भारतीय कामगारा ं या कामा या प रि थती आिण जीवनश ैली समजाव ून घेणे.
७) काम कर याची ि थतीची स ंक पना अ यासण े.
८) कामगारा ं या काम कर या या ि थतीच े मह व जाण ून घेणे.
९) काम कर या या ि थतीत समािव िविवध बाब चा अ यास करण े .
१०) भारतीय िमका ंची कामाची प रि थती स ुधार यासाठी क ेलेले य नसमजाव ून
घेणे.
६.२ औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग
आज या आधुिनक काळात औ ोिगक कामगार अ य ंत जाग क झाल ेले िदसतात . यांची
सामािजक जाणीव फार यापक व स ंवेदना अ य ंत ती आह े. आधुिनक काळात औ ोिगक
यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग असावा हा िवचार िदवस िदवस यापक माणात
मा यता ा होताना िदसतो . कारण येक देशा या एक ूण रा ीय उ पादनात कामगारा ंचे
योगदान अ य ंत मह वाच े असत े. कोण याही द ेशाचा औ ोिगक िवकास हा कामगारा ं या
शोषणावर अवल ंबून नस ून या ं या बरोबर सहकाया ने काम कर यावर अवल ंबून असतो .
यामुळेच उ ोगात काम करणा या कामगारा ंना या ं या काया चा मोबदला हण ून पुरेशी
आिण वाजवी मज ुरी बरोबरच कारखा याला िमळणा या लाभाम य े वाटा िमळावा आिण
औ ोिगक यव थापन ेत िमका ंचा सहभाग अस याची भावना िवकसीत झाली आह े.
६.२.१ औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाची स ंक पना :
औ ोिगक यव थाप नात िमका ंचा सहभाग या िवचारधार ेचा िवकास अन ेक देशात
झालेला िदस ून येतो. वेगवेग या द ेशात या िवचारधार ेला वेगवेग या नावान े संबोधल े जाते.
अमे रकेत ‘संघ यव थापन सहयोग ’ (Union -Management Cooperation ; प.
जम नीत‘सह िनधा रण’ (Co-determination), युगो लाि हया म ये “कम चारी यव थापन "
(Personnel Management) ; ); ि टन आिण वीडनम य े ‘संयु िवचार िवमश ’ (Joint
Consultation), ा सम य े “ म यव थापन सहयोग " (Labour Management Co -
operation) आिण भारतात यव थापनात िमका ंचा सहभाग (Worker's
Participati on in Management) या नावान े संबोधल े जाते. सेवायोजक आिण िमक
हे मालक -नोकर नस ून ते उ ोग स ं थेचे िव त अस यान े धोरणा मक बाब चा िनण य
संयु पणे घेऊन या ंची भावीपण े अंमलबजावणी क न उ ोग स ं थेतील लाभ प ूव
िनधा रीत िनयमा ंनुसार वाट ून घेणे हणजेच उ ोग स ं थे या यव थापनात िमका ंचा
सहभाग होय .
या या :
१) एसन ल े डस य ां या मत े, ‘ यव थापना ार े कामगारा ं याबरोबर िवचार िवमश
कर याचा कामगारा ंचा अिधकार म ूलभूत व पाचा आह े. याचे आिथ क प रणाम
कसेही असल ेत तरी न ैितकत े या ीन े कामगारा ंना लाभात िह सा द ेणे आव यक
आहे. कामगार ह े मानवी स ंसाधन अस याम ुळे यांना िव ासात घ ेणे आिण या ं या
वािभमानाच े जतन करण े आव यक आह े.’ munotes.in
Page 96
औ ोिगक व म अथ शा – II
96 २) ही. जी. मेहमाज या ं या मत े, “उ ोगस ं थे या स ंदभा त कामगारा ंची भागीदारी हणज े
उ ोग स ं थे या यव था पनात िविवध पातळीवरील िनण य ि य ेत कामगारा ं या
ितिनध चा सहभाग असण े होय."
६.२.२ औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची व ैिश ्ये:
१) लाभांश भागीदारीला यव थापनात कामगारा ंची भागीदारी या योजन ेचा एक भाग
मानला जातोकामगारा ंना लाभा ंशात िह सा िमळा याम ुळे कामगार आप याला
िदलेली काम े संपूण काय मतेने व जबाबदारीन े क लागतात .
२) भांडवल भागीदारीत कामगारा ं या यि गत लाभाचा काही अथवा स ंपूण भाग उ ोग
सं थे या भा ंडवलात समािव क ेला जातो . यामुळे कामगार ह े उ ोग स ं थेम ये
भांडवलाच े मालक हणज ेच भागधारक ठर याम ुळे या ंना मतदाना ार े
यव थापनावर िनय ं ण थािपत करता य ेते.
३) औ ोिगक यव थापनात कामगारा ंचा सहभाग या योजन े अंतग त कामगारा ंना ते
कामगार अस याम ुळे यांना सव थममज ूरीिमळत े, ते भागधारक अस याम ुळे
यांनालाभा ंशिमळ तो आिण कामगारा ं या ितिनध ना स ं थे या यव थापनात
आिण िनय ं णा भाग िमळतो अशा ितनही मागा ने लाभ िमळत अस यान े
कामगारा ं या मनात उ ोग स ं थे िवषयी आप ुलक ची भावना व ृि ंगत हो यास
मदत होत े.
४) औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग योजन े अंतग त एकूण औ ोिगक
संरचनेत उ पादन , यव थापन , िवतरण इ यादी काया वर कामगारा ंचा लोकशाही
त वावर आधारीत सहभाग वाढ ून औ ोिगक लोकशाही वाढीस लागत े.
६.२.३ औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची उि ्ये:
आज या आध ुिनक काळात औ ोिगक कामगार अ य ंत जाग क आह ेत. यांची सामािजक
जाणीव फार यापक व स ंवेदना अ य ंत ती आह े. उ ोगात काम करणा या कामगारा ंना
यां या काया चा मोबदला हण ून पुरेशी मज ुरी देऊन भागत नाही . कारखा याला िमळणा या
लाभाम य े वाटा िमळावा आिण यािशवाय कारखा या या यव थापनातही सहभागी
हो याची स ंधी िमळावी , अशी आज या कामगारा ंची मागणी आह े.उ ोग यव थापनात
कामगारा ंना सहभागी क न घ ेणे ही आज काळाची गरज ठरली आह े. उ ोगा या
यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े या या योजन ेचे व प द ेश, उ ोग , कार•
खाना, कारखानदारा ंचा ि को न, कामगार चळवळीची श आिण सरकारच े धोरण
यानुसार िभ न राहण े वाभािवक आह े. उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न
घे या या ा योजन ेची म ुख उि े पुढील माण े असतात .
१) योजन ेची आिथ क उि ्ये :
औ ोिगक पया वरणात कामगारा ंना उ ोग यव था पनेत सहभागी क न घ े या या ि य ेत
आिथ क उि ा ंना अ य ंत मह वाच े थान आह े. कामगारा ं या यव थापन सहभागाम ुळे munotes.in
Page 97
औ ोिगक स ंबंध–२
97 उ पादकत ेत आिण उ पादनात वाढ होऊन औ ोिगक स ंबंधसुधार यास मदत होत े.
औ ोिगक यव थापना या नवीन णालीत कामगारहाच उ पादनाची ेरक श
अस याम ुळे या या काय प ती व नच उ ोगा या लाभाच े माण िनि त होत असत े.
हणूनच स ेवायोजक आिण कामगार या ंची आिथ क उि ्ये िकती माणात प ूण होतात
यावरच औ ोिगक गती , औ ोिगक शा ंतता व वा य , सेवायोजक आिण िमक या ंना
िमळणा रे काय समाधान अवल ंबून असत े.
२) उ ोगात काम क न घाम गाळणा या कामगारा ंचा उ ोग स ं थे या यव थापनाशो
कधीच स ंबंध आ याम ुळे यां या मनात उपर ेपणाची भावना जत े. आपण क ेवळ
'भाडो ी ' कामगार आहोत अस े याला वाटत असत े. ही भावना द ूर क न उ ोग
सं थे व सेवायोजक या ती आपल ेपणाची भावना उ प न करण े हे या योजन ेचे एक
मह वाच े उि मानता य ेईल.
३) उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न कामगारा ंचे मनोबल वाढिवण े आिण
यांना या ं या काय मतेम ये वाढ कर यासाठी ो सािहत करण े.
४) औ ोिगक कामगारा ंना उ पादना या ि य ेत आिण उ ोगा या द ैनंिदन कारभारात
मह वाची भ ूिमका समथ पणे पेल यासाठी कामगारा ंना तयार करण े.
५) जाग क व स ंघिटत औ ोिगक कामगारा ंना या ंची अि मता कट कर यासाठी
िव तृत वाव िमळव ून देणे. औ ोिगक कामगारा ंची अि मता यो य मागा ने कट
झा यास औ ोिगक िववादकामी होऊन औ ोिगक स ंबध स ुधारतात .
६) उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ ेत याम ुळे कामगारा ं या मनात
यावा थापकाब ल असल ेले सव गैरसमज द ूर होऊन कामगार व यव थापक
यामधील सहकाय वाढीस लाग यास मदत होईल .
७) सामािज क संरचनेला स ु यव थ ेत ठेव यासाठी िमका ं या ित ेला मा यता िदली
पािहज े. उ ोग स ं थेतील य ेकच िमक कोण या मया देपय त, िकती माणात , कशा
कार े काम करतो यावरच उ ोगा या यश वीता अवल ंबून असत े.उ ोगातील मानवीय
संसाधन े िकती माणात म न ओत ून काम करतात यावरच या ंचे वतःच े, उ ोगाच े
आिण द ेशाचे क याण अवल ंबून असत े.
६.२.४ औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी कर या या िविवध प ती /
कार (Methods /form s of Worker's Partnership in Industrial
Management )
औ ोिगक यव थापनात िम कांना सहभागी कर या या आधार ीकोनात ून िवचार
के यास एकतर स ेवायोजक वत : पुढाकार घ ेऊन, योजन ेचे व प िनि त क न , संपूण
यव थ े या िनरिनरा या तरा ंवर कामगारा ंना उ ोग यव थापनात सहभागी क न घ ेऊ
शकतो . उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घे या या बाबतीत द ेशात
एखादा कायदा कर यात आला अस ेल तर या काय ातील व ेगवेग या कलमा ंनुसार उ ोग
यव थापना या काया म ये कामगारा ंना सहभागी क न घेतले जाईल . कामगारा ंनी munotes.in
Page 98
औ ोिगक व म अथ शा – II
98 सेवायोज काशी साम ुदाियक वाटाघाटी क े यानंतर कामगार व स ेवायोजकया उभय
प ांम ये करार कर यात य ेतो. या कराराच े व प ल ात घ ेऊन उ ोग यव थापनात
कामगारा ंना सहभागी क न घ े यासाठी आव यक ती योजना आख ून या योजन ेची
अंमलबजावणी क ेली जात
उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े या या अ ) संयु वाटाघाटी , ब) सह-
यव थापन आिण क ) िमका ंचे िनयं ण या तीन प ती / कार आह ेत.
अ) संयु वाटाघाटी (Joint Consultation ) :
या प तीम य े उ ोग स ं थे या पातळीववर कामगारा ंचे ितिनधी आिण स ेवायोजक व
यव थापका ं या ितिनध चा समाव ेश असल ेली एक य ं णा िनमा ण कर यात य ेते. यं णेची
उि े, काय व या ी मया िदत असतात . यं णेला कोण या िवषया ंवर चचा करता य ेईल
आिण कोण या िवषया ंवर चचा करता य ेणार नाही याब ल कामगारा ंना आधीच प
जाणीव क न द े यात आल ेली असत े. कामगार ितिनध नी िविवध िवषया ंवर य क ेले या
मतांची य व थापक दखल घ ेतात, परंतु कामगार ितिनध नी य क ेले या मता ंनुसारच
येक िनण य घे याचे बंधन मा यव थापकावर नसत े. िवशेषतः इ ं लंड आिण
कॅ डीनेि हयन द ेशात ही योजना बरीच िवकसीत झाली आह े. कारण औ ोिगक ा ंतीचे
णेते हणून इं लंडसार या पाि मा य द ेशात साव जिनक े ातून यव थापनात सहभागी
क न घ े या या ि य ेला कायद ेशीर मा यता द े यात आली आह े.या प तीचा अवल ंब
ऑि या , बे जम, बोिलि हया , ब गे रया, झेको लो हािकया , िफनल ंड, ा स , हंगेरी,
ि हएटनाम , इराण, ल झ बग , नेदरलंड, मािनया , पोलंड, पेन, पािक तान व भारत इ .
देशांत कर यात आला आह े.
ब) सह- यव थापन (Co-Management) :
सहिनण य िक ंवा सह यव थापन या नावान े ओळख या जाणा या या प तीत
कामगारा ं या ितिनध ना स ंचालक म ंडळावर थान िदल े जात े. प तीम य े कामगारा ंचे
ितिनधी भागधारका ंनी िनवड ून िदल े या ितिनध बरोबर एकाच पातळीवर पर परा ंशी
भेटतात . िमक स ंघांचे ितिनधी व करणा या य मह वा या औ ोिगक सम या ंवर
पर परात चचा क न स ेवायोजका ं या बरोबरीन े िनण य ि य ेत भाग घ ेत असतात . या
प तीचा योग पि म जम नीतील पोलाद उ ोगात क ेला आह े. सन १९५२ म ये एका
काय ा माण े पि म जम नीत स ंयु भा ंडवली म ंडळां या अिधप याखाली असणा या
उ ोगात िमक ितिनध साठी स ंचालक म ंडळावर जवळपास एक त ृतीयांश जागा राखीव
ठेव यात आ या हो या . तसेच सन १९५० म ये चीनसार या सा यवादी द ेशात उ ोग
यव थापन ेत सह यव थापनाची ि या स ु कर याला मा यता द े यात आली होती .
क) िमका ंचे िनयं ण (Control of Workers) :
या प तीम य े उ ोग यव थापन ेचे दैनंिदन कारभार यावसाियक ब ंधकां या
ाितिनिधक म ंडळाकड ून चालिवला जातो . हे मंडळ धोरण े ठरिवत े व कारखा या या
कारभाराशी स ंबंिधत सव ि न ण य घेते. परंतु अंितम स ा कामगारा ंनी िनवड ून िदल े या
ितिनधीम ंडळाकड ेच असत े. कामगारा ंनी िनवड ून िदल ेले हे ितिनधीम ंडळ ब ंधकांनी
घेतले या िनण यांना मा यता देते. िमक िनय ं ण प तीत उ ोगा ंवर केवळ िमका ंचीच munotes.in
Page 99
औ ोिगक स ंबंध–२
99 मालक असत े. िदनांक २६ जून १९५० रोजी य ुगो लोि हया फ ेडरल अस े बलीन े एका
काय ा माण े उ ोग यव थापनाचा स ंपूण कारभार ‘ िमक ितिनधी म ंडळाकड े’सोपिवला
आहे. या प तीत िमक ितिनध या िनय ं णात उ ोगा ंची मालक , यव थापन आिण
िनयं ण या सव मुख बाबी क ीत झाल े या असतात . हणून औ ोिगक यव थापना या
िमक सहभागी ि य ेत िमका ंसाठी िमक िनय ं ण प तीला अन यसाधारण मह व
ा झाल े आहे.
६.२.५ भारतीय औ ोिगक यव था पनात िमका ंचा सहभाग (Worker's
Participation in Indian Industrial Management)
भारतासार या िवकसनशील द ेशात िमका ंचा यव थापनातील सहभागाचा इितहास
आिण व प या ंचा कालावधी फारच कमी आह े. तरी पण भारतीय औ ोिगक
यव थापनान े केलेली काय उ ल ेखनीय आह ेत.उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी
क न घ े याची क पना आिण ही क पना य ात उतरिव या या ीन े पा ा य द ेशांत
अनेक योग कर यात आल े. उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े यासाठी
भारतात आजवर कर यात आल ेले य न प ुढील माण े सांगता य ेतील.
१) महा मा गा ंध ची िव ताची स ंक पना :
महा मा गा ंधीयांनी आप या “िव त "( Trusteeship) या स ंक पन ेत भारतातील
औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाबाबतच े मौिलक िवचार य क ेले. या
संक पन ेला मौिलक आधार मान ूनच महा मा गा ंध नी अहमदाबाद या स ूती कापड उ ोगात
चालल े या औ ोिगक िववादा या स ंदभा त अस े मत य क ेले िक , "कोण याही
औ ोिगक स ं थेतील काम करणारा कामगार हा याचा अिवभा य घटक असतो .
औ ोिगक कामगारा ंना आप या उ ोगा या यव थापन ेत समानत े या ीकोनात ून अ य
भागीदारा ं माणे अिधकार द ेणे हे सलो या या औ ोिगक स ंबंधासाठी िहताच े असत े. कारण
कामगारा ंना आप या उ ोगा या यावसाियक काया संबंधी पूण मािहती िमळण े हा या ंचा
अिधकार आह े.औ ोिगक े ातील म आिण यव थापन ह े दो ही घटक एकाच ‘ यासाच े’
(Trust) दोन भाग आह ेत. अशा िव त घटका ंना पर परा ंपासून दूर ठेवणे हे औ ोिगक
उ पादन काया साठी िहतकारक ठरत नाही . हणूनच औ ोिगक यव थापन ि य ेत
कामगार आिण स ेवायोजक या दो ही प ा ंना समान दजा देणे आव यक आह े. सेवायोजक
हे उ ोगा ंचे मालक नस ून िव त आह ेत. अशा कारचा िव ताचा िस ा ंत मांडून आिण
अहमदाबाद य ेथील स ूती कापड उ ोगात तो काया ि वत क न महा मा गा ंध नी म
अथ शा ात मोलाच े योगदान िदल े आहे.
२) सन १९३८ म येिद ली लॉथ अ ॅ ड जनरल िम स क ंपनी िल . या यव थापन
मंडळात िमका ं या सहभागाला सव थम थान िदल े गेले. याचा उ पादकत ेवर
िनि तच अन ुकूल प रणाम झाला .
३) औ ोिगक िववादकायदा १९४७ आिण काय सिम या : वातं य ा ीन ंतर भारतातील
औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाच े धोरण िनि त कर यासाठी अन ेक
य न कर यात आल े. सन १९४७ म येऔ ोिगक िववाद कायदा १९४७ संमत
कर यात आला . या काय ान ुसार कामगार आिण स ेवायोजक याम य े सलो याच े munotes.in
Page 100
औ ोिगक व म अथ शा – II
100 औ ोिगक स ंबंध थािपत कर याला अिधक ाधा य िदल े आहे. परंतु या काय ात
िमका ंना यव थापनात सहभागी कर या या ि य ेला फारसा वाव िदला नाही .
१९४७ साली स ंमत कर यात आल े याल े औ ोिगक िववाद काय ान ुसार (
Industrial Disputes Act) आप या द ेशात काय सिम या ंची (Works
Committees) थापन कर यात आली . काय सिम या ंची उि काय आिण
भारतामधील काय क सिम या ंनी केले या कामिगरीच े मू यमापन ा स व मु ांब ल
तुत ंथा या प ंधरा या करणात िव तारान े चचा केली आह े. काय सिन या हणज े
उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े यासाठी कर यात आल ेला एक
अगदी मया िदत व पाचा य न होता . भारतामधील िनरिनराळया उ ोगा ंत थापन
कर या त आल े या काय सिम या ंना अ य ंत थोड े यश िमळाल े
४) दुसरे औ ोिगक धोरण आिण िनयोजनम ंडळाचा ि कोन : १९५६ म ये भारत
सरकारन े दुस या औ ोिगक धोरणा या तावाला म ंजूरी िदली . याम य े भारतीय
औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी क न घ े या या स ंक पनेला मह व िदल े
आहे. पिह या प ंचवािष क योजन े या काळात उ ोग यव थापनात कामगारा ंना
सहभागी क न घ े यात याव े या क रता कामगार मागणी क लागल े होते. पिह या
योजन े या श ेवटी भारतामधील औ ोिगक कामगारा ंनी केले या या मागणीची ती ता
बरीच वाढली होती . भारत सरकारन े आपल े दुसरे औ ोिगक धोरण १९५६ साली
जाहीर क ेले. १९५६ या औ ोिगक धोरण तावाम य े भारत सरकारन े उ ोग
यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े या या क पन ेचा पुर कार क ेला.उ ोग
यव थापनात कामगारा ंना सहभागी करव ून घेत यास प ंचवािष क योजना ंमधील
िविभ न क पा ंना यश िमळ ू शकत े असे िनयोजन म ंडळाच ेही मत होत े.
५) औ ोिगक अ यास म ंडळाची न ेमणूक:उ ोग यव थापनात कामगारा ंना सहभागी
क न घ ेत यािशवाय औ ोिगक लोकशाही िनमा ण होऊच शकत नाही . उ ोग
यव थापनात कामगारा ंना सहभागी क न घ े याक रता कारखा यां या पातळीवर
कामगार व त ं ांचा समाव ेश असल े या स ंयु यव थापन प रषदा ंची (Joint
Management Councils ) थापना कर यात यावी अशी िनयोजन म ंडळान े
िशफारस क ेली. सन १९५६ म ये ी िव ण ू सहायया ं या अ य त ेखाली एका अ यास
मंडळांची न ेमणूक कर यात आली होती. या अ यास म ंडळात म ु यतः सरकार ,
सेवायोजक आिण िमक या ित ही प ा ंचे ितिनधी होत े. या मंडळाला अ यास
कर यासाठी ा स , वीडन , जम नी, बेि जयम , युगो लोि हया या िवकसीत द ेशात
पाठिव यात आल े. या मंडळान े आप या अन ुभवां या आधार े सन १९५७ म ये
आपला अहवाल सरकारला सादर क ेला.
६) औ ोिगक म प रषद :सन१९५७ म ये भारतातील म प रषद ेत एकअ यास
मंडळ थापन कर यात आले. यात १२ सभासदा ंची एक उपसिमती िनय ु कर यात
आली . या सिमती या िशफारशीन ुसार भारतातील िनवडक ५० उ ोग सम ुहात ही
योजना लाग ू कर या या ह ेतूने या उपसिमतीन े या योजन ेत काही मह वा या अट चा
समाव ेशकेला. उ पादन स ं थेतील िमक स ंघटीत असाव ेत, उ ोगात कमीत कमी
५०० िमक असाव ेत, िमक आिण स ेवायोजक स ंघ हे क ीय स ंघांचे सभासद munotes.in
Page 101
औ ोिगक स ंबंध–२
101 असाव ेत, औ ोिगक स ंबंध सलो याच े असाव ेत इ. अट चा ाम ु यान े यात समाव ेश
कर यात आला .
७) कामगार आिण स ेवायोजक या ं यातील औ ोिगक स ंबंध सलो याच े राहाव ेत यावर
सव कष िवचारिविनमय कर यासाठी सन १९५८ म ये भारत सरकारन े एकि दलीय
संमेलनआयोिजत क ेले. यातकामगार आिण स ेवायोजक या ंचे ितिनधी , संघांचे क ीय
ितिनधी आिण रा य सरकार व क सरकारच े ितिनधी सहभागी झाल े होते.
८) िद. १ जानेवारी १९५९ रोजी ी ही . ही. िगरीया ं या अ य त ेखाली आ ा
येथे‘अिखल भारतीय म अथ शा प रषद ’आयोजन कर यात आल े होते. भारतीय
औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी क न घ े या या धोरणावर या प रषद ेत
भर दे यात आला .
९) औ ोिगक यव थापन ताव : िद. ८ माच १९६० रोजी भारत सरकारन े िद ली य ेथे
औ ोिगक यव थापन आिण या स ंबंधी या सम या यावर सव कष चचा कर यासाठी
एक ताव मा ंडला होता . यावर िवचार िविनमय होऊन औ ोिगक य व थापन
भावी हो यासाठी कामगारा ं या ितिनध ना यव थापनात सहभागी कर याला
मा यता द े यात आली .
१०) िद. २२ माच १९६९ रोजी आ ंतररा यीय म ं ी प रषद ेत िमका ंना औ ोिगक
यव थापनात सहभागी कर याची योजना लाग ू कर यात यावी अस े धोरण म ंजूर
कर यात आल े. ही योजना ४७ साव जिनक उ ोगात आिण १०० खाजगी उ ोगात
लागू कर यात आली .
११) शॉप कौ सीलची योजना १९७५ : वातं य ा ीन ंतर भारत सरकारन े िविवध
औ ोिगक कलह समाधानकारक प तीन े सोडिव यासाठी िवश ेष य न क ेलेले
िदसतात . त कालीन प रि थतीत भारताच े माजी प ंत धान “ ीमती इ ंिदरा गा ंधी” यांनी
देशाचा आिथ क आिण औ ोिगक िवकास घडव ून आण यासाठी २० कलमी काय म
जाहीर क ेला. या काय मांची अ ंमलबजावणी कर यासाठी भारत सरकारन े तातडीन े
एक योजना तयार क ेली. त कालीन म म ं ी ी. के. ही. रघुनाथ र ेड्डीयांनी िदना ंक
३० आ टोबर १९७५ रोजी या योजन ेचे व प आिण उि ्ये िस क ेलीत. क ीय
म म ं ालयान े जाहीर क ेले या योजन े माण े या उ ोगात ५०० िकंवा याप े ा
अिधक िमक काम करतात या उ ोगात य ेक िवभागासाठी स ंचालका ं या
िनयं णाखाली “शॉप कौ सी ल"Shop Council ’ थापन कर याच े सुचिवल े आहे. शॉप
कौ सीलवर स ेवायोजक आिण िमक या ंचे समान ितिनधी राहतील अस े देखील
सुचिवल े आहे. येक उ ोगात अशा शॉप कौ सीलची स ं या १२ पे ा अिधक अस ू
नये असे िनब ध लाव यात आल े.
थोड यात , भारतीय औ ोिगक पया वरणात कामगार आिण स ेवायोजक या ं या
सहकाया तून औ ोिगक यव थापना या सम या सोडिव यासाठी िविवध कारच े
य न क ेले गेले. पण अज ुनही िविवध उ ोगात थापन क ेले या‘संयु यव थापन
प रषदा ंना’आपली उि ्ये गाठ यात फारस े यश िमळाल े नाही . ही बाब भारत munotes.in
Page 102
औ ोिगक व म अथ शा – II
102 सरकारन े आप या रा ीय म आयोगा या अहवालात नम ूद केली आह े. कारण
औ ोिगक े ातील स ेवायोजक आिण कामगार या ं याम य े संयु वाटाघाटी घडव ून
आण यासाठी एकाच व ेळी अन ेक यं णा अ ंमलात आण या ग े यात. यामुळेच संयु
यव थापन प रषद ेला आपल े येय पूण करणे श य झाल े नाही अस े मत रा ीय म
आयोगान े य क ेले आहे.
६.३.भारतीय कामगारा ं या कामा या प रि थती आिण जीवनश ैली
(WORKING CONDITIONS AND LIFE STYLE OF INDIAN
WORKERS )
कामगारा ंचे उ पादन ि य ेतील योगदान ह े मु यत: िमका ं या कामाची प रि थती
ि थती आिण जीवन श ैलीवर अवल ंबून असत े. येक उ ोग स ं थेत काय रत असणा या
कामगाराला िविश प रि थतीत दररोज आपली िविवध कारची काम े करावी लागतात .
उ ोगातील िमका ंसाठी असणारी काम कर याची ि थती अन ुकूल आिण समाधानकारक
असेल तरच िमका ंची आिण उ ोगा ंची उ पादकता वाढ यास मदत होत े.
६.३.१ काम कर याची ि थतीची स ंक पना :
औ ोिगक कामगारा ंना आपल े काम चिलत औ ोिगक वातावरणात कराव े लागत
अस याम ुळे याची काम कर याची इ छा, मता , मनोबल , अनुपि थती , म प रतव न,
औ ोिगक स ंबंध, औ ोिगक शा ंतता इ यादी अन ेक बाब वर िमका ं या काय ि थतीचा
प रणाम होत असतो . यामुळे औ ोिगक िमका ंना आपली उ पादकता वाढिव यासाठी
अनुकूल वातावरण आिण प रि थती असण े आव यक ठरत े. ितलाचकाम कर याची
ि थतीअस े हणतात .काम कर याची ि थती या स ं ेतकामआिण उ ोग या दो ह म य े
सहसंबंध थािपत क ेला आह े..
६.३.२ कामगारा ं या काम कर या या ि थतीच े मह व :
१) िमका ं या मनोबल वाढीस मदत :
उ ोग स ं था आिण ितच े यशापयश ह े ामु यान े कामगारां या काम कर या या ि थतीवर
अवल ंबून असत े. सामा यत : येक उ ोगात िमका ंसाठी असणारी काम कर याची
ि थती आिण या ंचे मनोबल याम य े अ य ंत जवळचा स ंबंध असतो . िमका ंचे मनोबल
हणज ेच आ मिव ास आिण इ छा श या ज ेवढ्या उ च पातळी या असतात त ेवढी
यांची उ पादकता अिधक असत े. उ ोग स ं थेतील कामगाराच े मनोबल ह े अनेक घटका ंवर
अवल ंबून असत े. िमका ंना िमळणारी मज ूरी, बोनस , िनवृ ी वेतन, आरो य स ुिवधा, िवमा
व सामािजक स ुरि तता , म क याण इ याद चा िमका ं या मनोबलावर िनि तच अन ुकूल
प रणाम हो तो. या सुिवधा स ेवायोजकान े पुरिवणे गरजेचे आहे.
munotes.in
Page 103
औ ोिगक स ंबंध–२
103 २) िमका ं या काय मतेवर सकारा मक भाव :
उ ोग स ं थेत िमका ंसाठी कामाच े तास िकती आह ेत, कामाच े व प कस े आहे आिण
काम कर याची ि थती कशा कारची आह े. यावरच िमका ंची एक ूण काय मता अवल ंबून
असत े. तसेच व छ हवा , पुरेसा काश , आव यक सोयीस ुिवधांचा उपल धता इ याद चा
िमका ं या आरो यावर आिण काय मतेवर सकारा मक प रणाम होतो . हणूनच उ ोग
सं थेत िमका ंची काम कर याची ि थती आिण िमका ंची काय मता याम य े जवळचा
संबंध असतो .
३) उ पादकत ेवर सकारा मक भाव :
औ ोिगक स ं थेत काय रत असणा या कामगाराची काय मता भाव उ पादकत ेवर पडत
असतो . कामाच े अित र तास आिण ितक ूल काय ि थती याम ुळे िमका ंची काम
कर याची मता आिण इ छा या दो ही बाबी कमी कमी होतात . यो य कामाच े तास, शु
हवा, यो य काश यव था तस ेच शु िप याच े पाणी, व छता ग ृहे, अ य सोयी -सुिवधांचा
उपल धता इ याद चाकामगारा ं या मानिसकत ेवर सकारा मक प रणाम होत असतो . अशा
अनुकूल प रि थतीत िमका ंनची काय मतेत वाढ होऊन याचा उ ोगा ं या एक ूण
उ पादकत ेवर सकारा मक प रणाम होतो .
४) िमका ं या उपि थतीत वाढ आिण म प रवत नात घट हो यास मदत :
भारतासार या िवकसनशील द ेशातील औ ोिगक स ं थेत कामगारा ंची िनर रता , अ ान ,
असंघटीतपणा , दा र ्य, कौश याचा अभाव , अित र म प ुरवठा अशी अन ेक
नकारा मक व ैिश ्ये आहेत. यामुळेच कामगार अन ुपि थती आिण म प रवत नाचा दर
अिधक राहतो . औ ोिगक कामगारा ंची अन ुपि थती आिण काम सोड ून इतर उ ोगात
जा याची व ृ ी वाढत जात े. हणून स ेवायोजकान े उ ोग स ं थेतील काम कर याची
प रि थती अन ुकूल के यास िमका ं या उपि थतीत वाढ आिण म प रवत नात घट होऊ
शकते.
६.३.३ काम कर या या ि थतीत समािव बाबी :
उ ोगा ंम ये िमका ंसाठी असणारी काम कर याची ि थती ही उ पादन काया साठी पोषक
असली पािहज े. तसेच उ ोग स ं थेतील वातावरण ह े उ पादन काया साठी जा तीत जा त
अनुकूल असाव े य ासाठी िमक काय ा ंम ये िविवध तरत ूदी क े या आह ेत.
याम य ेभारतीय िमका ंची काय ि थती आिण जीवन श ैलीत व छता , पूरेसा काश ,
हवामान , िप या या पा याची यव था , नान ग ृहे, व छताग ृहे, उपहार ग ृहे, िव ाम ग ृहे,
कामाच े तास , म क याण , सामािजक स ुरि तता इ याद चा समाव ेश कर यात आला
आहे. या सव सोयी -सुिवधा प ूरेशा माणात उपल ध असतील तरच िमका ंचा कामाचा
उ साह वाढ ून या ंचे उ पादनावर अन ुकूल प रमाण होतात तस ेच गुणव ा वाढीस मदत
होते. काम कर या या ि थतीत ाम ु यान े खालील बाब चा समाव ेश केला जातो .
अ) हवामान आिण उ णतामान : औ ोिगक े ात काम करणा या कामगाराच े आरो य ह े
सबंिधत उ ोग स ं थेतील हवामान आिण उ णतामानावर अवल ंबून असत े. उ ोग munotes.in
Page 104
औ ोिगक व म अथ शा – II
104 सं थेतील हवामान आिण तापमान िनय ंि त रािहल याची द ता घ ेतली पािहज े. काम
कर या या ि थतीत उ ो ग सं थे या सव च िवभागात श ु हवा ख ेळती राहील याची
द ता स ेवायोजकान े घेतली पािहज े. उ पादन ि य ेतून िनमा ण होणा या उ णत ेचा
कामगारा ं या शारी रक आिण मानिसक मत ेवर प रणाम होत असतो . यामुळे
आप या उ ोग स ं थेत उ ण तापमानाच े माण वाढ ू नये याची स ेवायोजक न ेहमीच
काळजी घ ेणे आव यक आह े .
ब) कामगार क याण : आधुिनक पया वरणात औ ोिजक िमका ंची काय मता कायम
व पी िटकव ून ठेव यासाठी कामगार क याणा या िविवध स ेवा- सुिवधा प ुरिव या
पािहज ेत. येक उ ोग स ं थेत सेवायोजकान े व छ िप या या पा याची यव था ,
उपहार ग ृहे, िव ाम ग ृहे, पाळणाघर , आरो य स ुिवधा, व छता ग ृहे इ. सोयी-सुिवधा
उपल ध क न द ेणे ही स ेवायोजका ंची कायद ेशीर तस ेच नैितक जबाबदारी आह े.
क) कामाच े तास : कामगारा ंचे कामाच े तास आिण कामगारा ंची काय मता , काम
कर याची इ छा , आरो य, मनोबल , सेवायोजका ं िवषयी असणारा या ंचा ीकोन या
सव बाब चा अ य ंत िनकटचा स ंबंध आह े. हणूनच औ ोिगक े ात कामगाराच े
कामाच े तास िनधा रीत करता ंना िमका ंचे आरो य , मनोबल आिण उ पादकता यावर
ितकूल प रणाम होणार नाही याची काळजी घ ेतली पािह जे.
ख) व छता : औ ोिगक पया वरणात उ ोग स ं थेतील काम कर याचा स ंपूण प रसर
व छ असण े आव यक आह े. कारखाना काय ात व छत ेसंबंधी असणा या
तरतुद चे पालन स ेवायोजकान े केले पािहज े.कामा या िठकाणी िमका ंसाठी व छता
गृहांची यव था असली पािहज े. तसेच उ ोग स ं थेतील स ंपूण प रसर व छ
ठेव यासाठी िवभागवार होणारा कचरा त परत ेने साफ कर याची यव था असली
पािहज े.
क) काश यव था : औ ोिगक िमका ंना आपल े उ पादन काय सुरळीतपण े पार
पाड यासाठी यो य काश यव था असली पािहज े.
६.३.४ िविवध खाण उ ोगातील कामगारा ंची राह याची ि थती :
औ ोिगक स ं थेतील िमक या ि थतीत काम करतात याचा या ं या काय मतेवर
आिण आरो यावर बरा वाईट प रणाम होत असतो . औ ोिगक िमका ं या िनवासा या
प रि थतीचा द ेखील या ं या आरो यावर काय मतेवर, राहणीमाना वर आिण िवचार
कर या या प तीवर िनि तपण े प रणाम होत असतो . यामुळे िविवध उ ोग स ं थेत काम
करणा या िमका ंसाठी असणा या िनवासी यव थ े या सम य ेला अन यसाधारण अस े
मह व आह े. भारतातील िविवध े ात काम करणा या कामगारा ं या िनवासी यव थ ेचे
व प कस े असाव े याबाबत पािहज े तेवढ्या गा ंभीया ने िवचार होताना िदस ून येत नाही .
यामानान े इं लंड, अमे रका, ा स , जम नी या िवकसीत द ेशांम ये या िवषयी बर ेच
िवचारम ंथन झाल ेले िदसून येते. आहे. वातं यो र काळात भारतीय औ ोिगक े ात
योजना काळात घडून आल ेले औ ोिगकरण , नाग रकरण , सेवायोजक आिण सरकारच े
अपूरे य न , िमका ंचे दा र ्य इ यादी कारणा ंमुळे औ ोिगक िमका ं या िनवासाची munotes.in
Page 105
औ ोिगक स ंबंध–२
105 सम या स ुटू शकली नाही . स ि थतीत भारतातील िविवध उ ोगात काम करणा या
िमका ंची िनवासी यव था प ुढील माण े आहे.
खाण उ ोगात काय रत असणा या िमका ंना अ य ंत क ाची आिण धो याची काम े करावी
लागतात . भारतात न ैसिग क खिनज पदाथा या अन ेक खाणी आह ेत. परंतु खाणीत काम
करणा या िमका ंची राह याची ि थती मा फारशी समाधानकारक नाही . हणूनच वत मान
औ ोिगक पया वरणात खाण उ ोगात काम करणार े िमक कशा प रि थतीत राहतात
याची क पना प ुढील माण े करता य ेईल.
१) कोळसा खाणी : भारतातील िविवध ाद ेिशक िवभागात कोळसा खाणी आह ेत. खाण
उ ोगात काम करणा या कामगारा ंना स ेवायोजाकाकड ून िनःश ु क िनवासी यव था
उपल ध क न िदली जा ते. कोळसा खाणीतील यव थापका ंकडून कामगारारा ंसाठी
बांधली जाणारी घर े हीखाण म ंडळां या आरो य िवभागाकड ून(Mines Board of Health)
िनधा रीत क ेले या ा पा माण े असण े अिनवाय आह े. भारतातील झा रया , राणीग ंज,
हजारीबाग या खाण या प रसरातील िमका ंची िनवासी यव था म ंडळा या िनयमा माण े
असत े. कोळसा खाणीत काम करणा या िमका ंना िवश ेष आिथ क आिण सामािजक
सवलती द े यासाठी ‘कोळसा खाण म क याण िनधी कायदा ’पास कर यात आला आह े.
भारतीय खाण यव थापन आिण क सरकार या ं या क याण िनधीत ून कामगारा ंसाठी
िनवासाची सो य तस ेच आव यक असणा या सोयी -सुिवधा उपल ध क न िद या जातात .
तरी पण कामगारा ंची िनवास यव था असमाधानकारकच आह े.
२) सो या या खाणी : भारतातील कोलार य ेथील सो या या खाणीत काय रत असणा या
कामगारा ंपैक िकमान ८० ट के िमका ंना सरकारकड ून िनवासाची यव था उपल ध
क न द े यात िदली आह े. कोलार या सो या या खाणीत काम करणा या िमका ंना
सवलती या दरात िनवासी यव था उपल ध क न िदली आह े. परंतु रा ीय म
आयोगा या पाहणी माण े तेथील बह ता ंश िमका ंना वत मान प रि थतीत स ु ा यो य
िनवास यव था नाही .
३) मँगनीज या खाणी : भारतातील बह ता ंश मँगनीज खाणी ‘सी.पी. मँगनीज ॲ ड
कंपनी या अिधप याखाली स ु आह ेत. या खाणीत काय रत असणा या िमका ंपैक ९०
ट के िमका ंसाठी यव थापनान े बरॅ स बा ंधून िनवासाची यव था क ेली आह े. परंतु
खाण मालका ंनी बा ंधले या बर ॅ सम ये मू ीघरे, संडास, सांडपा याची यव था , हवा,
काश यासार या मह वप ूण सुिवधांचा अभाव िदस ून येतो. म चौकशी सिमतीन े आप या
अहवालात म ँगनीज खाणीमधील िमका ंची िनवासाची यव था समाधानकारक नस याच े
नमूद केले आहे.
४) अ का ं या खाणी : सन १९५३ म ये भारत सरकारन े पुढाकार घ ेऊन अ का ं या
खाणीत काम करणा या कामगारा ंसाठी िनवासाची यव था उपल ध क न िदली आह े.
क सरकार या प ुढाकारान े िबहार रा यातील गोरािसमर आिण डोमाच ंच या खाण या
प रसरात िमका ंसाठी यो य िनवास यव था उपल ध क न िदली आ हे. राज थान
सरकारन े "तुमचे वतःच े घर बा ंधणी योजना " Build Your Own Home Scheme) सु
केली. ही योजना अ का ं या खाणीत काम करणा या िमका ंसाठी राबिव यात आली आह े. munotes.in
Page 106
औ ोिगक व म अथ शा – II
106 १९७४ म ये िबहार सरकारन े अ का ं या खाणी या क याण िनधीत ून िमका ंसाठी ग ृह
बांधणी योजना सु केली.
५) खिनज त ेलां या िविहरी : देशातील (Oil and Natural Gas Commission -
ONGC) िनयं णाखाली त ेल शु ीकरण आिण क या त ेलां या िविहर चा शोध घ े याची
मोिहम चाल ू आहे. या तेला या िविहरीत काय रत असणा या िमका ंना कामा या िठकाणी
िनवासी यव था उपल ध क न िदली जात े.
थोड यात , भारतातील िविवध खाण उ ोगात काम करणा या िमका ंची काय ि थती
आिण िनवास यव था समाधानकारक नाही . यामुळे खाण उ ोगात काम करणा या
िमका ंना अन ेक आिथ क आिण सामािजक सम या ंना सतत त ड ाव े लागत े. यामुळेच
िमक आिण मालक या ं यातील औ ोिगक स ंबंध ताणल े जातात . तसेच औ ोिगक
प रसरात औ ोिगक अशा ंतता िनमा ण होऊन या ंचे आपसातील िववाद वाढत जातात
६.३.५ भारतीय िमका ंची कामाची प रि थती स ुधार यासाठी क ेलेले य न :
अ) कारखाना कायदा १९४८ या काम कर या या ि थतीत स ुधारणेसंबंधी तरत ुदी:
औ ोिगक पया वरणात औ ोिगक िमका ं या काम कर या या ि थतीत स ुधारणा
कर यासाठी औ ोिगक काय ातील तरत ुद चे पालन करण े आव यक असत े. इ. स.
१८८१ म ये िमका ं या काम कर या या ि थतीवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी भारत सरकारन े
सव थम “भारतीय कारखाना कायदा " (Indian Factory Act) पास क ेला. याम य े
१८९१ , १९११ आिण १९३४ या वषा त कारखाना काय ात ब याच स ुधारणाक े यात.
कारखाना काय ात यापक व पा या स ुधारणा कर यासाठी इ . स. १९४७ म ये एक
िवधेयक क न . १९४८ म ये‘भारतीय कारखाना कायदा ’ संमत क ेला. स ि थतीत हा
कायदा ज म ू आिण का मीर रा याचा अपवाद वगळता स ंपूण भारताला लाग ू होतो . या
काय ातील अन ु छेद ११ ते २० म ये कामगारा ं या आरो यावर िवपरीत प रणाम
करणा या िमका ं या कामा या ि थतीवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी प ुढील म ुख तरत ूदी ला गू
के या आह ेत.
१) १९४८ या भारतीय कारखाना काय ातील तरत ुद माण े उ ोगा ं या प रसरात
व छता असण े आव यक आह े.
२) औ ोिगक पया वरणात उ ोगातील उ पादन ि य ेमुळे सतत ध ूर आिण ध ूळ िनमा ण
होत असत े. याचा कामगारा ं या आरो यावर ितक ूल प रणाम होतो . याचा
कामगारा ं या एक ूण काय मतेवर िवपरीत प रणाम होतो . यासाठी उ ोग
यव थापनान े उ ोगात न ेहमीसाठीच “आंत रक दाहक य ं " (Internal Combustion
Engine) उपयोगात आण ून या ार े इमारती बाह ेर धूर ने याची कायम व पी
यव था क ेली पािहज े.
३) उ ोग स ं थेतील िमका ंकडून उ पादन काय सुरळीतपण े पार पाड यासाठी उ ोग
क ात ख ेळती हवा आिण उिचत तापमान असल े पािहज े. munotes.in
Page 107
औ ोिगक स ंबंध–२
107 ४) भारतीय कारखाना काय ा या अन ु छेद १६ नुसार उ ोगात य ेक कामगारासाठी
िकमान ५० घनफूट जागा असण े आव यक आह े. यामुळे काम कर या या िठकाणी
कामगारा ंची अनाव यक गद होणार नाही . यामुळे अनेक लहान -मोठे अपघात सहज
टाळता य ेणे श य होईल .
५) औ ोिगक स ं थेत काम कर या या सतत य े-जा असणा या सव जागी प ूरेशी नैसिग क
िकंवा कृि म काश यव था असली पािहज े. उ ोगातील काश यव था कशी
असावी या संबंधीचे िनयम रा य सरकार द ेखील िनधा रीत क शकत े.
६) कारखाना काय ातील अन ु छेद १६ नुसार उ ोग स ं थेत काय रत असणा या
कामगारा ंना सोयीच े असेल अशा कामा ं या जागी िप या या श ु पा याची यव था
केली पािहज े.
७) उ ोगातील कामगारा ंना काम कर या या जाग ेजवळ सोयी या िठकाणी स ंडास आिण
मु ीघरा ंची यव था क ेली पािहज े.
८) औ ोिगक अपघाता ंचे माण कमी कर यासाठी कारखाना काय ातील अन ु छेद २१
ते ४१ म ये नमूद केलेले िनयम उ ोजकान े कटा ान े पाळल े पािहज ेत.
९) म क याणास ंबंधी या िवश ेष तरत ुद चा उ ल ेख कार खाना काय ात प पण े केला
आहे. कारखाना काय ातील तरत ुद माण े ५०० पे ा अिधक िमक असणा या
उ ोग स ं थेत म क याण अिधका याचीन ेमणूक करण े अिनवाय आह े.
ब) औ ोिगक िमका ं या िनवासा या ि थती आिण रा ीय म आयोग :
रा ीय तरावर कामगा रां या िहतासाठी रा ीय म आयोगाची थापना २४ िडस बर
१९६९ म ये कर यात आली . भारतातील औ ोिगक े ात िविवध खाण उ ोगात काम
करणा या कामगारा ंची िनवासाची यव था हा एक अ य ंत िज हा याचा मानला जातो .
कारण औ ोिगक कामगारा ंचे आरो य आिण यांची काय मता ही या ंची राह याची ि थती
कशी आिण कोण या व पाची आह े यावरच अवल ंबून असत े. त औ ोिगक कामगारा ंचा
िनवासा या ि थतीचा कसा हाताळावा याबाबत रा ीय म आयोगान े आप या
अहवालात क ेले या मह वा या िशफारशी ;
१) उ ोग स ं थेत काय रत असणा या िमका ंना िनवासाची सोय उपल ध क न द े यात
सरकारची भ ूिमका मह वप ूण आह े. सरकारन े औ ोिगक िमका ं या िनवासाची
जबाबदारी वीकारण े आव यक आह े.
२) भारत सरकारन े आप या प ंचवािष क योजन े या िवकास काय मांतग त गृह बांधणी या
काय माला ाधा य द ेऊन औ ोिगक कामगारा ं या िनवासा या सम य ेला अिधक
ाधा य द े याची आव यकता आह े.
३) भारतातील औ ोिगक शहरात काय रत असणा या िविवध उ ोगातीलकामगारा ंना
राह याची कायम व पी स ुिवधा द े यासाठी दीघ कालीन ‘मा टर योजना ’तयार
कर याला अिधक ा धा य द े यात याव े. munotes.in
Page 108
औ ोिगक व म अथ शा – II
108 ४) क सरकार आिण रा य सरकार या ंचेकडून औ ोिगक िमका ं या िनवास यव थ ेची
सम या कायम व पी सोडिव यासाठी ‘गृह बांधणी म ंडळ’ (Housing Board)
थापन कराव े.
५) देशातील औ ोिगक े ात म करणा या िमका ंना गृह बांधणीसाठी लागणारा प ैसा
क सरकारन े ावा .
६) औ ोिगक िमका ंची िनवासी घरा ंची सम या कमी कर यात रा य सरकार आिण
थािनक स ं थांची भूिमका मह वाची आह े.क सरकार आिण स ेवायोजक या ंचे माण े
रा य सरकार आिण थािनक स ं थांनी सु ा घर े बांध यासाठी यो य आिण पूरेशी जागा
उपल ध क न ावी .
७) औ ोिगक िमका ंनी आप या िनवासाची सम या सोडिव यासाठी ग ृह िनमा ण सहकारी
सं थांची थापना करावी .
क) औ ोिगक ग ृह बांधणीसाठी सरकारच े योगदान :
सामा यपण े येक देशातील औ ोिगक िमका ं या िनवासी यव थ ेचा हा अ य ंत
मह वाचा आिण ग ुंतागुंतीचा आह े. हणून सरकारी पातळीव न औ ोिगक ग ृह बांधणीसाठी
य न करण े हे सरकारची भ ूिमका मह वप ूण असत े. वातं यपूव काळ आिण वात ं यो र
काळ या दो ह म य े औ ोिगक िमका ं या ग ृह बांधणीसाठी सरकारी पातळीव न िविवध
कारच े य न क ेले जातात . भारत सरकार , रा य सरकार , थािनक स ं था आिण
सेवायोजक या ं या मा यमान े ट याट यान े औ ोिगक िमका ं या िनवासा या सम या
सोडिव या पािहज ेत. वातं य ा ीन ंतर भारत सरकार ार े औ ोिगक कामगारा ंसाठी ग ृह
बांधणी या े ात सरकारी तरा ंव न प ुढील य न झाल ेत;
१) १९५२ म ये भारत सरकार या ग ृह िनमा ण आिण प ुरवठा म ं ालया ार े आिथ क ्या
दुब ल घटका ंसाठी “अनुदाना मक औ ोिगक ग ृह िनमा ण योजना ” सु कर यात आली .
१९६२ म ये क सरकारन े आिथ क ्या दुब ल घटका ंसाठी ग ृह बांधणीची द ुसरी योजना
अंमलात आणली . १ एि ल , १९६६ रोजी क सरकारन े औ ोिगक िमका ंसाठी
"अनुदाना मक ग ृह िनमा ण योजना ” आिण “आिथ क ्या दुब ल घटका ंसाठी ग ृह िनमा ण
योजना " यांचे एक ीकरण क ेले. भारतीय औ ोिगक िमका ंना गृह बांधणीची आिथ क
सवलत उपल ध क न द े यासाठी सव तरा ंव न य न क ेले गेलेत. यामुळे औ ोिगक
िमका ंची घरा ंची सम या कमी हो याला मदत झाल ेली िदस ून येते.
(२) अ प उ प न गटासाठी ग ृह बांधणी योजना :औ ोिगक े ात काम करणा या या
िमका ंचे आिण अ य य चे कमाल मािसक उ प न ६०० पये आहे यांना या योजन ेचा
लाभ िमळतो . यासाठी क सरकारकड ून रा य सरकारा ंना गृह बांधणीसाठी अन ुदान आिण
कज िदले जाते. या योजन ेअंतग त थािनक स ं था, गृह िनमा ण मंडळ, सहकारी ग ृह िनमा ण
सं था इ याद ना रा य सरकार ा रे तसेच क सरकार ार े घर बा ंधणीसाठी जीवन िवमा
महामंडळाकड ून या योजन ेला आिथ क िनधी उपल ध क न िदला जातो . munotes.in
Page 109
औ ोिगक स ंबंध–२
109 ३) म यम उ प न गटासाठी ग ृह बांधणी योजना : या योजन ेचा लाभ िमळिवणा या य च े
एकूण वािष क उ प न
७, २०१ ते १८,००० पया ंपय त असल े पािहज े. अशा उ प न गटातील य नाच
िनवासी ग ृह बांधणीसाठी कज आिण अन ुदान िदल े जाते.
४) रा य सरकार या स ेवेत काम करणा या कम चा या ंसाठी ग ृह बांधणी क न सन १९५९
पासून ‘रा य कम चारी भाड े प ती ग ृह बांधणी योजना ’ सु कर यात आली .
५) देशात औ ोिगकरणा या ि य ेमुळे शहरी भागात गिल छ व या ंची सम या अितशय
गंभीर झाली आह े. या गिल छ व या ं या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी ‘गिल छ व ती
िनमू लन योजना ’१९५६ पासून क सरकारन े शहरी भागातील गिल छ व तीत स ुधारणा
कर यासाठी राबिवली जात े. १ एि ल १९६९ पासून‘गिल छ व ती िनम ू लन योजना ’ही
रा य सरकार या अख यारीत समािव कर यात आली
सन १९८८ म ये आठ या प ंचवािष क योजन ेत “संयु रा स ंघा या " (युनो - UNO)
सहा यान े‘जागितक िनवास रचना ’िनमा ण कर यात आली . भारताम य े ही ग ृह बांधणी
योजना "रा ीय िन वास योजना " (National Housing Plan) या नावान े राबिवली जात े.
६.४ सारांश
स ि थतीत भारतीय अथ यव थ ेचे उदारीकरण आिण खाजगीकरण या ं या भावाम ुळेच
औ ोिगक िनवासी यव थ ेला िकतपत वाव िमळ ेल ही ग ंभीर सम या आह े. परंतु बदल या
आिथ क धोरणा ं या आधार े नव या आिण दहा या प ंचवािष क योजना ं या आधार े ‘‘ह डकोन े’’
(Housing and Urban Development Corporation - HUDCO) गृह बांधणीचा एक
आराखडा तयार क ेला आह े. िनमा ण योजना , ामीण ग ृह यान ुसार शहरी ग ृह िनमा ण
योजना , गिल छ व ती स ुधारणा काय म, शहरी भागातील स ंरचना मक योजना अशा
रचना मक काय मांची अ ंमलबजावणी होत आह े. पण औ ोिगक कामगारा ंना िविवध
योजन े या अ ंतग त िमळाल े या घरा ंची देखभाल कामगार आप ुलक न े करतील तरच या ंची
गृह सम या स ुटेल आिण या ंना समाधान तस ेच आन ंद सु ा िमळ ेल. अ यथा समाजाच े
कोट्यावधी पय े खच होतील पण सम या मा तशीच राहील .
६.६ सरावासाठी
१. औ ोिगक यव थापनात िमका ं या सहभागाची स ंक पना प करा ..
२. औ ोिगक यव थापनात कामगारा ं या सहभाग योजन ेची उि ्ये सांगा .
३. औ ोिगक यव थापनात िमका ंना सहभागी कर या या िविव ध कारा ंचेवण न करा .
४. भारतीय औ ोिगक यव थापनात िमका ंचा सहभाग यावर चचा करा.
५. भारतीय कामगारा ं या कामा या प रि थती आिण जीवनश ैलीयावर भा य करा .
६. काम कर याची ि थतीची स ंक पना प करा .
७. कामगारा ं या काम कर या या ि थतीच े मह व सा ंगा . munotes.in
Page 110
औ ोिगक व म अथ शा – II
110 ८. भारतीय िमकांची कामाची प रि थती स ुधार यासाठी सरकारन े केलेले य नयावर
सिव तर चचा करा.
६.६ अिधक वाचनासाठी स ंदभ ंथ
बोधनकर स ुधीर आिण च हाण साह ेबराव (२०१२ ), ‘ म अथ शा ’, ी साईनाथ
काशन , नागपूर
देशमुख भाकर (१९८७ ), ‘ माच े अथ शा ’, िव ा काशन , नागपूर
बेडदे धनंजय (१९९९ ),’ ‘औ ोिगक समाजशा ’, स य भ ू काशन , नांदेड
देसाई - भालेराव (२०११ ), भारतीय अथ यव था , िनराली काशन , पुणे
Agrawal A.N. (2011), Indian Economy, New Age International
Publishers, New Delhi.
Datt R. and Sundaram K.P.M. (2009), Indian Economy, S.Chand&
Co., New Delhi.
munotes.in
Page 111
111 ७
म क याण
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ म क याण स ंक पना
७.३ म क याणाच े िस ा ंत
७.४ म क याणाची त व े
७.५ म क याणा या एज सीज
७.६ म क याण अिधकारी
७.७ सारांश
७.८ .
७.९ संदभ
७.० उि य े (OBJECTIVES )
या घटका या अ यासान ंतर आपणास प ुढील बाबीच े आकलन होईल .
म क याणाची स ंक पना प करण े.
म क याणाच े िस ा ंत समज ून घेणे.
म क याणाची त व े समज ून घेणे.
म क याणा या एज सीज समज ून घेणे.
म क याण अिधकारी स ंक पना प करण े.
७ .१ ताव ना (INTRODUCTION) :
कामगार क याण ही लविचक आिण लविचक संक पना आहे. आजकाल , क याण हे
सामा यतः िनयो या ंनी सामािजक अिधकार हणून वीकारल े आहे. पण यांना िदलेले
मह व वेगवेगळे असत े. यामुळे अशा सुिवधा पुरिव यात एकसमानता आण यासाठी सरकार munotes.in
Page 112
औ ोिगक व म
अथ शा – II
112 वेळोवेळी ह त ेप करते आिण कायद े आणत े. तथािप , रा याचा ह त ेप केवळ या या
लागू हो या या े ाचा िव तार कर यासाठी आहे. काळ, देश, उ ोग , देश, सामािजक
मू ये आिण रीित रवाज , लोकांचा सामा य आिथ क िवकास आिण िविश णी चिलत
असल े या राजक य िवचारसरणीन ुसार याचा अथ आिण प रणाम मोठ्या माणावर िभ न
आहेत.
७.२ म क याण स ंक पना (Labour Welfare):
क याण " हा श द एखा ा य या िक ंवा एखा ा सम ूहा या शारी रक , सामािजक आिण
मानिसक वातावरणा या स ंदभा त राहणा या कम चा या ंना स ूिचत करतो . कामगार
क या णा या स ंक पन ेत मोठा बदल झाला आह े. देशाचा सामािजक आिण आिथ क िवकास
हा कामगार क याण आिण कामगार स ंर णा मक कायद े लागू कर या या िदश ेने झाला
पािहज े. औ ोिगक जगाम य े या या अि त वासाठी य च े या या वातावरणाशी ज ुळवून
घेणे आव यक आह े.
कामगारा ंना या या स ेवां या कारा ंसाठी मोबदला िदला जातो पर ंतु पेम ट कामाच े व प ,
याची काय मता , उ ोगाची द ेय दे याची मता आिण या िविश उ ोगातील या या
कामाच े मह व यावर अवल ंबून असत े. कामगाराला कामा या िठकाणी स ंतुलन राखाव े
लागत े. याला कामा या शारी रक प रि थत शी तस ेच पय वे णा या काराशी ,
सहका या ंशी जुळवून याव े लागत े.
कामगाराला या या काय समूह, समुदाय, कुटुंब आिण अितप रिचत े ाकड ून िमळणारी
वीकृती, आदर , स ावना , ल आिण मा यता हा कामगार क याणा या आध ुिनक
संक पन ेचा अिवभा य भाग बनतो . कामगाराची या या पगारा या पािकटात ून अ न , व
आिण िनवारा या ंसार या शारी रक गरजा प ूण कर याची मता हणज े कामगार
क याणाची भौितक स ंक पना . परंतु आिथ क ि थती आध ुिनक समाजातील या या
सामािजक ि थतीवर िनय ं ण ठ ेवते; याला पर वडणार े अ न , तो आिण या या क ुटुंबातील
सद या ंनी प रधान क ेले या कपड ्यांचे कार आिण दजा आिण सोयीस ुिवधा असल े या
घराचे व प याव न याचा सामािजक दजा ठरतो . अशा कार े क याण ही एक भौितक
संक पना आह े तसेच एक सामािजक स ंक पना आह े. येक समाजाच े वतःचे नैितक
िनयम आिण आचार असतात . कामगाराला या या न ैितक म ू यांचे पालन कराव े
लागत े. समाजात काय कराव े आिण क नय े. उदाहरणाथ , बंदी हा रा याचा कायदा अस ू
शकतो पर ंतु िववाह समार ंभ, मृ यू समार ंभ इ यादीसार या िविश सामािजक स ंगी
पाह या ंना पेय पुरव या ची था अस ू शकत े.
कामगार क याणा या या सव भौितक , सामािजक आिण न ैितक स ंक पना पर परा ंशी
संबंिधत आह ेत. पैसे-मजुरीची यश कामगाराची सामािजक ि थती आिण समाजातील
नैितकता या या द ैनंिदन वत नावर िनय ं ण ठ ेवते. यामुळे क याण ही स ंपूण संक पना
आहे. दुसरीकड े, सव समाव ेशक स ंक पना , कामगार क याण ही स ंक पना समाज -ते-
समाज , देश-देश या िभ न असत े आिण ती बदल या काळान ुसार बदलत े. munotes.in
Page 113
म क याण
113 यामुळे कामगार क याणाची िकमान आिण कमाल अट ठरवण े अवघड आह े. पा ा य
कामगारा ंसाठी ज े काही िकमान गरजा आह ेत या िवकसनशील द ेशातील कामगारा ंसाठी
जा तीत जा त अस ू शकतात . याच माण े, अिधका -यांसाठी ज े िकमान आह े ते किन
संवगा तील कामगारा ंसाठी जा तीत जा त अस ू शकत े. त ण कामगारा ं या गरजा ज ु या
कामगारा ंपे ा वेग या आह ेत.
एकाच कामगारा ं या क याणा या गरजा या ं या जीवना या व ेगवेग या ट या ंवर
वेगवेग या असतात . अशा कार े क याण ही साप े संक पना आह े; ते वेळ, वय आिण
सं कृती, सामािजक आिण न ैितक म ू ये इ याद शी स ंबंिधत आह े.
म क याण ही यापक स ंक पना आह े. लोकशाही , रा य यव थ ेचे व समाजवादी
समाजरधन ेचे िउ वीकारल े या भा रतासार या द ेशात औ ोिगक िवकासाकरीता लागणार े
समाज यव था िनमा ण करण े मह वाच े होतो . देशात समाजाची िविश कारची घडण
िनमा ण झा यािशवाय द ेशा या औ ोिगक िवकासाला व ेग बाद शकत नाही . कामगारा ं या
क याणाक रता िविवध योजना यवि थतपण े आख ून या ंची का रणे कर यात आ यास
जलद औ ोिगक िवकासाला स ंयु क व प ुरेक ठर ेल अशा समाजस ंघटनेची िनिम ती देशात
होवू शकत े हणूनच कामगारा ं या क याणाचा िवचार मह वाचा आह े.
िमका ंचे क याण या स ं ेम ये सव साधारणपण े िव ा ंती, करमण ूक, आरो य व व ै िकय
सुिवधा, उपहारग ृहे िनवासाची व वाहत ूक सुिवधा इ यादी बाब चा समाव ेश होतो . कामगार
क याण काय मांम ये कामगारा ंमधील िच ंता, याधी न ैरा य न होव ून या या
य म वात स ुधारणा घडव ून आणणा या काय मांचा समाव ेश होतो . याचबरोबर
कामगारा ंची काय मता वाढ ून उ पादकता वाढिव या या ीन े कर यात य ेणा या सव
य ना ंना कामगार क याण या स ंक पन ेत अंतभू त करता य ेईल.
म क याणाच े व ण न हे सवा गीण क याणकारी उप म , सामािजक आिण साप े
क याणकारी काय म अशा तीन आयामा ंम ये करता य ेईल.
1. म क याणाची सम संक पना :
म क याणा या "संपूण " संक पन ेचे वण न कामगार वगा या शारी रक , मानिसक , नैितक
आिण भाविनक क याणासह अि त वा या इ ि थतीची उपल धी हण ून करता
येईल. सवा गीण कामगार क याण प कर यासाठी य ेथे एक करण उ ृत केले जाऊ
शकते.
बंगलोर या पे या इ ंडि यल ए रयाम य े, पे या इ ंडि यल असोिसएशन (पीआयए ) ही एक
यावसाियक स ं था/संघटना आह े याम य े या े ातील जवळपास सव मोठ्या/मोठ्या,
म यम /लहान उ ोगा ं या सद य वाचा समाव ेश आह े, यामुळे पे या प रसरात सव यवहाय
उप म प ूण केले आहेत. बंगलोर शहरा या या भागात काम करणा या उ ोगा ं या कामा या
जीवनाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी याम य े िविवध कौश य आिण मता असल े या
कामगारा ंसाठी िवश ेष िश ण आिण इ ंड शन काय म आयोिजत करण े, समुपदेशन
काय म, उ ोजक िवकास काय म, आजा री युिनट्स आिण गरज ू कामगारा ंना आिथ क
मदत द ेणे, िवमा योजना ंचा िव तार करण े आिण गरज ू कम चा या ंना कजा ची स ुिवधा द ेणे, munotes.in
Page 114
औ ोिगक व म
अथ शा – II
114 र या ंची ि थती स ुधारणे, ेनेज, र या ंची िदवाब ी (बे कॉम आिण रा य सरकारी
ािधकरणा ं या स ंयु िव मान े केली जात े) आिण प रस राची िहरवळ िटकव ून ठेव याची
देखील खा ी करण े.
2. कामगार क याणाची सामािजक स ंक पना :
कामगार क याणा या सामािजक स ंक पन ेम ये एखा ा य च े क याण आिण समाजाशी
आिण याच े वतःच े कुटुंब, काय रत गट , व र , अधीन थ इ याद शी स ुसंवादी स ंबंध
थािपत करण े समािव आह े.
3. कामगार क याणाची साप े संक पना :
कामगार क याण ही कमी -अिधक साप े सं ा मानली जाऊ शकत े; वेळ, िठकाण आिण
अगदी स ंबंिधत य ( य ) यां याशी स ंबंिधत. हणून हे िवचारात घ ेऊन कामगार
क याणाच े वण न गितमान आिण लविचक स ंक पन े या ी ने केले पािहज े. अशा कार े
कामगार क याणाची स ंक पना व ेगवेग या िठकाणी , उ ोग त े उ ोग आिण द ेशानुसार
बदलू शकत े.
७.२.१ म क याणाची या या -
१. ऑथ र ज े स टॉड : "कामगारा ं या स ुखक रता या ंचे भौितक जीवनमान
सुधार याक रता या ं या कामािनिम िद या जाणा या ब ेतना यित र या स ुखसोयी व
सवलती िद या जातात , याला कामगार क याण हणता य ेईल."
२. आंतररा ीय म स ंघटना :"कारखा यात कामगारा ंसाठी िक ंवा कारखा याभोवती
यां यासाठी व या ं या क ुटूंबासाठी या स ेवा, सोयी व स ंधी मालक वख ुषीने उपल ध
क न द ेतात, व यायोग े कामगार िनरोगी व स ुसंवादी वातावरणातउ पादन क शकतात
यांना कामगार क याण हणाव े."
३. म म ं ालया या र ेगे सिमतीचा अहवाल (१९४६ ) : "कामगारा ं या बौि दक ,
शारी रक , नैितक आिण आिथ क िवकासासाठी ज े य न मालक , शासन अथवा इतर स ं था
करतात आिण ज े य न क ेवळ काय ाची अ ंमलबजवणी हण ून अथवा कराराची
अंमलबजावणी हण ून न करता वख ुषीने केले जातात , यांना कामगार क याण हणता
येईल."
४. कामगार न ेते कै. ना. म. जोशी : कारखानदारी कायदा आिण त सम कायद े यात
िदले या कामगारा ं या िकमान ि थतीबाबत या िनयमा ं यित र ज े फायद े व सोयी स ुिवधा
मालक वख ुषीने कामगारा ंना देतात या ंना कामगार क याण हणाव े.'
५. ा. रवड सन : 'कामगारा ंचे आरो य , आराम , काय मता , आिथ क सुरि तता , िश ण व
करमण ुक म य े भर टाक या या उ ेशाने योज यात आल े या िभ न उपाया ंचा म क याण
या संक पन ेत समाव ेश केला आह े.' munotes.in
Page 115
म क याण
115 थोड यात , कामगारा ं या सोयीसाठी व ेगवेग या स ुिवधा उ ोजका ंकडून वख ुषीने ा
क न द े या या ि य ेला कामगार क याण हणता य ेईल.
७.२.२ म क याण – भारतातील उ ा ंती :
भारतात , परोपकारी , धािम क न ेते, सामािजक काय कत आिण वय ंसेवी स ं थां या
मा यमात ून कामगार क याण काय म िवकिसत क ेले जातात . औ ोिगक ा ंतीची स ु वात
झा यान ंतर मोठ ्या शहरा ंम ये मोठ्या माणावर उ ोग स ु झाल े. कामगार ख ेड्यातून
शहरांकडे थला ंत रत झाल े. यांना जा त वेतन, आराम आिण शहरी जीवनातील
करमण ुक चे आकष ण होत े; परंतु यांना खराब कामाची प रि थती , कामाच े दीघ तास, कमी
वेतन, आरो य धो यात आिण स ुरि तत े या उपाया ंचा अभाव आिण असमाधानकारक
काम आिण राहणीमान या ंचा सामना करावा लागला . पिहला कारखाना कायदा 1981 म ये
संमत कर यात आला . यावेळी तो वीज वाप न 100 कामगारा ंपे ा कमी कामगार काम
करणा या कारखा या ंना लाग ू होता. आज हा कायदा स े या साहा यान े 10 िकंवा अिधक
कामगारा ंना आिण 20 िकंवा अिधक कामगारा ंना स ेचा वापर न करता कामावर ठ ेवणा या
कारखा या ंम ये लागू केला जातो. भारत सरकारन े 1907 म ये औ ोिगक कामगारा ं या
प रि थतीचा आढावा घ े यासाठी एक सिमती न ेमली. सिमती या िशफारश या आधारावर
सव हंगामी कारखा या ंसाठी 1910 चा भारतीय कारखाना कायदा लाग ू कर यात
आला . ौढ प ु ष कामगारा ंसाठी कामाच े तास दररोज 12 असे नमूद केले होते. आज
िदवसाच े 8 तास आह ेत. भारत आिण द ेशातील र े वे सेवकां या एकि त समाजान े
कामगारा ं या क याणासाठी काही ऐि छक य न क ेले. ि ंटस युिनयन , कलक ा (1905)
आिण बॉ ब े पो टल य ुिनयन (1907) यांनी पर पर िवमा योजना , रा शाळा , शै िणक
मानधन, अं यसं कार भ े इ. 1914 या पिह या महाय ु ामुळे नवीन घडामोडी
घड या . कारखा या ंची स ं या आिण यात काम करणा या ंची स ं या वाढली . वाढ या
िकमती आिण नफा या ं यात मज ुरीची शय त रािहली नाही .
1919 म ये आंतररा ीय कामगार स ंघटनेची थापना ही कामगा र चळवळी या
इितहासातील एक मह वाची गो होती . ILO ने कामगारा ंम ये एकता आिण एकता िनमा ण
केली. ऑल इ ंिडया ेड युिनयन का ँ ेस (AITUC) ची थापना 1920 म ये झाली . 1922
चा भारतीय कारखाना द ु ती कायदा म ंजूर कर यात आला . 20 पे ा कमी लोक काम
करणा या सव कारखा या ंना ते लागू होते. 12 आिण 14 वषा खालील म ुलांना िदवसात 6
तासांपे ा जा त काम कर याची परवानगी न हती . सायंकाळी 7.00 ते पहाट े 5.30 या
वेळेत मुले व मिहला ंना कामावर ठ ेवले जात न हत े
रॉयल किमशन ऑन ल ेबर 1929 म ये िनयु कर यात आल े होते. हे कामगा रां या
प रि थतीच े संपूण सव ण क ेले होते. या या िनरी णाम ुळे पेम ट ऑफ व ेजेस कायदा ,
िकमान मज ुरी कायदा इ यादी अन ेक कायद े लागू कर यात आल े. 1949 म ये कामगार
तपास सिमती (रेज किमटी ) नेम यात आली . सिमतीन े कामकाजाची प रि थती , घरे,
झोपडप ी , कामगा रांचे िश ण इ याद च े तपशीलवार सव ण क ेले. दर यान या काळात
दुस या महाय ु ाचा वतःचा प रणाम झाला . वातं यानंतर AITUC (1949), HMS
(1948), INTUC (1994), BMS (1995), CITU (1990) आिण NLO या िविवध munotes.in
Page 116
औ ोिगक व म
अथ शा – II
116 क ीय कामगार स ंघटना थापन झा या . रेगे किमटी या िशफारश या आधार े भारतातील
सरकारा ंनी स याचा कारखाना कायदा , 1948 लागू केला. भारतीय रा यघटन े या रा य
धोरणा या िनद शा मक त वात अस ेही हटल े आह े क , “रा य स ुरि तत े ारे लोका ं या
क याणासाठी य न कर ेल आिण रा ीय जीवनातील सव सं थांना याय, सामािजक ,
आिथ क आिण राजक य मािहती द ेणा या सामािजक यव थ ेचा भावीपण े चार करण े. सव
पंचवािष क योजना ंनी कामगारा ं या िहताच े र ण क ेले आहे. रा ीय कामगार आयोग 1960 -
69 म ये सु कर यात आला . याने कामगारा ं या सम या सव समाव ेशकपण े हाताळ या
आहेत.
७.३ म क याणाच े िस ा ंत
म क याणिवषयी प ीकरण द ेणारे िस ा ंत खालील माण े प करता य ेतात.
A. म क याणाचा पोिलिस ंग िस ा ंत:
पोिलस गचा िस ा ंत हा मन ु य इतका वाथ आह े या ग ृहीतावर आधा रत आह े आिण तो
नेहमी वतः या फाय ासाठी य न करतो मग तो इतरा ं या क याणा या खचा वर
असतो . कोणताही िनयो ा कम चा या ं या क याणासाठी काम करणार नाही जोपय त याला
तसे कर यास भाग पाडल े जात नाही . हा िस ा ंत कामगारा ंसाठी िकमान क याणाचा दजा
आव यक आह े या वादावर आधा रत आह े.
या ग ृिहतकावर िस ांत आधा रत आह े ते हणज े स , देखरेख आिण िश ेची भीती
नसलेली, कोणताही िनयो ा कामगारा ंसाठी िकमान क याणकारी स ुिवधा द ेखील दान
करणार नाही , हा िस ा ंत मन ु य वाथ आिण आ मक ि त आह े या ग ृहीतावर आधा रत
आहे आिण न ेहमीच इतरा ं या क याणाची िक ंमत देऊनही वतःच े येय सा य कर याचा
य न करतो . मजुरांसाठी िकमान क याणाचा दजा आव यक आह े या वादावर ह े आधा रत
आहे. येथे गृहीतक असा आह े क पोिलिस ंगिशवाय , हणज ेच स िशवाय , मालक
कामगारा ंसाठी िकमान स ुिवधा द ेखील प ुरवत नाहीत .
या िस ा ंतानुसार, औ ोिगक उप मा ं या मालका ंना आिण यव थापका ंना कामगारा ं या
शोषणा या अन ेक स ंधी िमळतात . यामुळे कामगार वगा ला िकमान क याणाचा दजा
दे यासाठी रा याला ह त ेप करावा लागतो .
B. म क याणाचा धािम क िस ा ंत:
हे मनु य मूलत: "धािम क ाणी " आहे या स ंक पन ेवर आधा रत आह े. आजही माणसाची
अनेक कृती धािम क भावना आिण ा या ं याशी िनगिडत आह ेत. या धािम क भावना
काहीव ेळा िनयो याला या जीवनात िक ंवा न ंतर भिव यातील म ु या अप े ेने
क याणकारी उप म हाती घ े यास व ृ करतात . िस ांत य े एक म ूलत: धािम क
होते. धािम क भावना काहीव ेळा िनयो या ंना या या जीवनात िक ंवा जीवनान ंतर या
फाय ा ं या िव ासान े क याणकारी उप म हाती घ े यास व ृ करतात . munotes.in
Page 117
म क याण
117 कोणत ेही चा ंगले काम ही ग ुंतवणूक मानली जात े, कारण लाभाथ आिण लाभाथ
दोघांनाही गूचा फायदा होतो .d िहतकारका ने केलेले काम. हा िस ा ंत िवचारात घ ेत नाही
क कामगार ह े लाभाथ नस ून या ं या मात ून िमळणा या न या या भागाच े ह काच े
दावेदार आह ेत.
C. म क याणाचा परोपकारी िस ा ंत:
परोपकार हणज े आप या सहप ु षांचे क याण कर याचा कल िक ंवा सराव . माणूस मुळात
वक ि त असतो आिण अशा कारची क ृती वैयि क ेरणेतून उ वत े, जे हा काही िनयो े
यां या सहका या ंब ल सहान ुभूती दाखवतात , ते हा त े य ां या कामगारा ंसाठी कामगार
क याणकारी उपाय क शकतात .
हा िस ा ंत माणसा या मानवजातीवरील ेमावर आधा रत आह े. परोपका र हणज े
"मानवत ेवर ेम करण े." असे मानल े जात े क मन ु याला एक उपजत इ छाश असत े
या ार े तो इतरा ंचे दुःख दूर कर याचा आिण या ंचे क याण कर याचा य न करतो . खरं
तर, कामगार क याण चळवळ औ ोिगक ा ंती या स ु वाती या काळात दानश ूरां या
पािठं याने सु झाली .
D. म क याणाचा िपत ृ ववादी िक ंवा िव त व िस ा ंत:
या िस ा ंतात अस े मानल े जात े क उ ोगपती िक ंवा िनयो े एकूण औ ोिगक वसाहत ,
मालम ा आिण नफा या ं यासाठी कामगार , या यासाठी आिण समाजासाठी िव ासात
ठेवतात. यात अस े गृहीत धरल े जाते क कामगार ह े अ पवयीन म ुलांसारख े आहेत आिण
यांचे वतःच े िहत पाह यास स म नाहीत क त े िश णाअभावी अनिभ आह ेत. यामुळे
कामगार कोण आह ेत, यां या भागा ंचे िहत पाह याची न ैितक जबाबदारी िनयो या ंची
आहे.
दुस या श दा ंत, िनयो यान े औ ोिगक मालम ा वत :साठी, कामगारा ं या फाय ासाठी
आिण समाजासाठीही ठ ेवली पािहज े. या िस ा ंताचा म ु य भर हणज े िनयो या ंनी या ं या
कम चा या ं या क याणासाठी सतत िनधी उपल ध क न िदला पािहज े.
E. म क याणाचा िस ा ंत:
जसे कामगार गट चा ंगले संघिटत होत आह ेत आिण माग णी करणार े आिण लढाऊ बनत
आहेत, यां या ह का ंब ल आिण िवश ेषािधकारा ंब ल अिधक जाग क होत आह ेत,
याआधीही , यांची उ च व ेतन आिण चा ंग या मानका ंची मागणी वाढत े. लेिसंग िस ा ंत
कामगारा ंना संतु कर यासाठी कामगार क याणा या व ेळेवर आिण िनयतकािलक क ृत चे
समथ न करत े.
हा िस ा ंत या व त ुि थतीवर आधा रत आह े क कामगार गट मागणी करणार े आिण लढाऊ
बनत आह ेत आिण या ं या ह क आिण िवश ेषािधकारा ंब ल प ूव पे ा अिधक जाग क
आहेत. उ च व ेतन आिण जीवनमानाचा दजा या या ं या मागणीकड े दुल करता य ेणार
नाही. या िस ा ंतानुसार, कामगार क याणाची व ेळोवेळी आिण िनयतकािलक क ृती munotes.in
Page 118
औ ोिगक व म
अथ शा – II
118 कामगारा ंना संतु क शकतात . ते काही कारच े शांत करणार े आहेत जे मै ीपूण जे रसह
येतात.
F. म क याणाचा जनस ंपक िस ा ंत:
हा िस ा ंत कामगार आिण यव थापन , तसेच यव थापन आिण जनता या ं यातील
स ावन े या वातावरणाचा आधार दान करतो , या िस ा ंता या अ ंतग त कामगार क याण
काय म, एक कारची जािहरात हण ून काम करतात आिण एखा ा स ं थेला ितची चा ंगली
ितमा ेिपत कर यास आिण उभार यास मदत करतात . चांगले आिण िनरोगी जनस ंपक
वाढवा .
कामगार क याण चळवळ चा उपयोग यव थापन आिण कामगार या ं यातील स ंबंध
सुधार यासाठी क ेला जाऊ शकतो . कामगार क याण काय माची जािहरात िक ंवा दश न
यव थापनाला क ंपनीची चा ंगली ितमा तयार कर यास मदत क शकत े.
G. म क याणाचा काया मक िस ा ंत:
या िस ा ंतामागी ल संक पना अशी आह े क आन ंदी आिण िनरोगी य हा एक चा ंगला,
अिधक उ पादक कामगार असतो . येथे, कामगारा ंची काय मता आिण उ पादकता स ुरि त,
जतन आिण िवकिसत कर यासाठी क याण ह े साधन हण ून वापरल े जात े. कोण याही
उपाया ंचा ि कोन , िवशेषत: कामगार आिण यव था पन या ं यात स ंवाद आिण
एकमेकां या ि कोनाची समज असण े आव यक आह े. एकदा करार झाला क , दो ही
प ांकडून अन ुपालनाची खा ी िदली जाऊ शकत े. याला काय मता िस ा ंत देखील
हणतात .
हा िस ा ंत कामगार क याणासाठी समकालीन समथ नाचे ितिब ंब आह े. दो ही प ा ंचे येय
समान अस यास त े चांगले काय क शकत े; हणज ेच, चांग या क याणा ार े उ च
उ पादन . यामुळे क याणकारी काय मांम ये कामगारा ं या सहभागास ो साहन िमळ ेल.
७.४ म क याणाची त व े
(a) एका मता िक ंवा सम वयाच े त व - क याणकारी काय म वेगळे केले जाऊ शकत
नाहीत . ते अंशतः घ ेतले जाऊ शकत नाहीत . हा एक स ंपूण काय म आह े. उदाहरणाथ ,
आरो य आिण क याण म य े आरो य आिण व छता , शारी रक , सामािजक आिण न ैितक
व छता या सव पैलूंचा अंतभा व केला पािहज े.
(b) असोिसएशनच े त व - कामगार सम ुदाया या िवकासासाठी असल े या कोण याही
क याणकारी काय मान े कामगारा ंना काय मा या िनयोजन आिण अ ंमलबजावणीशी
जोडल े पािहज े. उप म राबव यासाठी कामगार जोडल े जावेत.
(c) जबाबदारीच े त व –कामगारा ंना सामाव ून घेतले पािहज े आिण कामगारा ं या
क याणासाठी उि असल े या उप मा ंसाठी या ंना जबाबदार धरल े पािहज े. उदाहरणाथ ,
कामगार स ुर ा सिम या , डा सिम या , कॅ टीन सिम या इ याद म य े भाग घ ेतात. munotes.in
Page 119
म क याण
119 (d) उ रदािय वाच े त व - येक काय म, येक य आिण य ेक ि याकलाप
उ रदायी असावा . क याणकारी काय माच े सामािजक ल ेखापरी ण आिण म ू यमापन
केले जाते. यश वी काय म कायम ठ ेवला जातो कमक ुवत काय म सरळ क ेला जातो .
(ई) समयोिचतत ेचे त व - वेळेवर मदत ही एक मौ यवान मदत आह े. वेळेत एक काठी नऊ
वाचवत े. जे हा एखा ा कामगाराला आजारी म ुला या यापारा साठी िक ंवा घर बा ंध यासाठी
आिथ क मदतीची आव यकता असत े, ते हा वाजवी व ेळेची कमतरता असली पािहज े परंतु
मया देपलीकड े तो ती ा क शकत नाही . क याणासाठी यो य ती क ृती स ु के याने
उ ेश पूण होऊ शकतो . आणीबाणी या िविश प रि थतीत , मदतीला िवल ंब हणज े मानवी
मू य आिण याय नाकारण े.
७.५ म क याणा या एज सीज :
1. क सरकार :
देशातील लोका ंचे क याण कर या या धोरणाशी जोडल ेले आपल े क याणकारी रा य
आहे. देशा या आिथ क पुन जीवनासाठी क करी जनत ेची काळजी घ ेणे आव यक आह े,
यांची ि थती स ुधारणे आव य क आह े. या संदभा त शासनाची सि य भ ूिमका आह े.
कामगारा ंची बौि क , शारी रक , नैितक आिण आिथ क उ नती कर यासाठी सरकारन े पुढे
यावे, जेणेक न द ेशा या आिथ क उ नतीसाठी या ंचे मनापास ून आिण इ छ ेचे सहकाय
सहज उपल ध हाव े. आम या योजना उि ा ंम ये, कामगा रांना देशा या औ ोिगक आिण
आिथ क शासना या उपकरणाचा एक आव यक भाग हण ून वीकार यात आल े आहे.
कामगारा ंची प रि थती स ुधार यासाठी क सरकारन े ल िदल े आहे. कामगारा ं या िहताच े
र ण कर यासाठी , यांना आिथ क लाभ आिण सामािजक स ुर ा द े यासाठी िविव ध कायद े
जारी कर यात आल े आहेत. उदाहरणाथ , फॅ टरीज अ ॅ ट हा कारखा यातील कामगारा ंना
िविवध स ुिवधा द े याचा धाडसी य न आह े – यां या घरा ं या स ुिवधा, आिथ क लाभ ,
सामािजक स ुर ा आिण भौितक स ुर ा इ .
खाण कायदा हा आणखी एक कायदा आह े याचा उ ेश खाण काम गारांना क याण दान
करणे आह े. जोपय त खाण चा स ंबंध आह े, कोळसा खाणी कामगार क याण िनधी
काय ा ंतग त कोळसा खाण कामगारा ंचे मनोबल वाढव यासाठी कोळसा खाणी कामगार
क याण िनधीची थापना कर यात आली आह े. याच माण े क सरकार या िविश
काय ा ं ारे मीका माइ स ल ेबर वे फेअर फ ंड आिण आयन ओर माई स ल ेबर वे फेअर
फंड तयार कर यात आला आह े. पु हा, आ हाला व ृ ारोपण कामगारा ं या क याणासाठी
वृ ारोपण कामगार कायदा आढळतो .
खाणी, वृ ारोपण आिण कारखा या ंमधील कामगारा ं या क याणासाठी पा रत क ेले या
िविवध काय ांबरोबरच क सरकारन े कामगारा ं या प रि थतीन ुसार आपल े कामगार
मं ालय िजव ंत ठेवले आह े. िविवध योजना ंतग त कामगारा ंना वै क य मदत , कायद ेशीर
आिण आिथ क मदत द े यासाठी आता उपाययोजना कर यात आ या आह ेत. munotes.in
Page 120
औ ोिगक व म
अथ शा – II
120 औ ोिगक स ुरि तता स ुिनि त कर यासाठी , िविवध सावधिगरीच े उपाय द ेखील लाग ू
कर यात आल े आहेत. अपघाताची श यता रोखण े हे शासना या क याणकारी उपाया ंपैक
एक उि आह े आिण य ात अपघाता या घटना ंम ये घट झाली आह े. भारत सरकारन े
औ ोिगक कामगारा ं या िनवासासाठी औ ोिगक ग ृहिनमा ण योजना स ु क ेली
आहे. कामगार भरपाई कायदा , मातृ व लाभ कायदा आिण कम चारी रा य िवमा कायदा
यासारख े सामािजक स ुर ा कायद े लागू आहेत.
2. रा य सरकार :
भारतातील रा य सरकार े वात ं यापूव कामगार क याणाबाबत कमी -अिधक माणात
उदासीन हो या . परंतु आता िविवध रा य सरकार े काम गारां या प रि थतीन ुसार िजव ंत
आहेत आिण अन ेक कामगारा ं या उ नतीसाठी य न करत आह ेत. काही रा या ंम ये
लोकि य सरकार े आहेत िजथ े कामगारा ंची पुरेशी काळजी घ ेतली जात े.
िविवध राजक य प ा ं या कामगार आघाड ्या आता कामगारा ं या माग या सरकारपय त
पोहोचव यासाठी पुरेशा मजब ूत झा या आह ेत आिण रा य सरकार आिण राजक य
प ां या कामगार शाखा या ं यातील द ुवा इतका घ झाला आह े क , आता रा यामाफ त
कामगारा ंना िविवध स ुिवधा उपल ध क न िद या जात आह ेत. सरकारी य ं णा.
3. िनयो े:
आज भारतातील िनयो या ंना हे समज ू लागल े आहे क या ंनी कम चा या ंम ये यांची
आवड ओळखली पािहज े. कोणत ेही िवव ेक यव थापन आता या ं या कामगारा ं या
िहताकड े दुल क शकत नाही आिण उ च म उ पादकत ेचे फायद े िमळव याची अप े ा
क शकत नाही . यामुळे य ां या वाथा साठी मालका ंना कामगारा ं या क याणकारी
उपाया ंचा अवल ंब कर यास भाग पाडल े जात आह े.
भारतात कामगार क याणासाठी सहान ुभूती दाखवणार े काही िनयो े आह ेत पर ंतु इतर
केवळ मजब ुरीने कामगारा ंना िविवध फायद े देत आह ेत. कामगारा ंना स ुिवधा द े यासाठी
कापूस, ताग, कापड , अिभया ंि क , साखर , िसम ट, काच, रसायन इ यादी अन ेक उ ोगा ंना
काय ा या क ेत आण यात आल े आहे.
कायद ेशीर बळजबरी िक ंवा स ंघा या दबावाखाली िविवध उ ोगा ं ारे दान क ेले या
सुिवधांचा उ ल ेख न करता , आ ही अस े हण ू शकतो क भारतातील िनयो े यां या
यावसाियक िश णाची पा भूमी असल े या कामगारा ंब ल अिधकािधक जाग क होत
आहेत या ंना ते आता या ं या तयारीसाठी सवा त आव यकसाधन मानतात . सं था मक
ि याकलाप .
जे िनयो े अजूनही नकारा मक व ृ ी िक ंवा कामगारा ंब ल उदासीन व ृ ी ठेवतात या ंना
यां या म ूख पणाची िक ंमत िनि तच चुकवावी लाग ेल. िदवस बदलल े. जगभर कामगारा ंनी
एक य े याचा नारा आह े. िशवाय , जे िनयो े कामगार श ची मता समज ून घे यात
अयश वी ठरतात , याचा प ुरेपूर वापर स ं थेसाठी चम का रक प रणाम आण ू शकतो ,
यांना न क च ास होईल . munotes.in
Page 121
म क याण
121 4. कामगार स ंघटना :
कामगारा ं या क याणासाठी सवा त शेवटचा पर ंतु सवा त मह वाचा घटक हणज े 'वक स
युिनयन '. कामगार आिण भा ंडवल या ं यातील स ंघष औ ोिगक करणापास ून अि त वात
आहेत, ते आजही अि त वात आह ेत आिण याप ुढेही राहतील . दोन िव िहतस ंबंधां या
गटांम ये संपूण सामंज य आिण सौहाद साधता य ेत नाही .केवळ भारतातच नाही तर जगात
कुठेही औ ोिगक शा ंतता ना ंदावी? सौदेबाजी या बाबतीत ेड युिनयनची भ ूिमका य ेथे
आहे. िविवध व पा या िविवध स ुिवधा – आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक –
कामगारा ंना कामगार स ंघटना ं ारे उपल ध क न िद या जातात .
भारती य ेड युिनयन या ं या सद या ंची सं या स ुधार यासाठी अ ाप फारस े काही क
शकल ेले नाहीत . या े ातील या ंचा सहभाग म ु य व े सरकारा ंनी थापन क ेले या कामगार
क याण स लागार सिम या ंसह या ं या सहकाया ने झाला आह े. व ो ोगातील कामगार
संघटना (टे सटाईल ल ेबर असोिसएशन ) आिण मजद ूर सभा या ंनी कामगारा ं या िविवध
क याणकारी स ुिवधांसाठी तरत ुदी के या आह ेत हे नमूद करण े यो य आह े.
कामगार स ंघटना ं या मा यमात ून शै िणक आिण सा ं कृितक उ नती श य झाली
आहे. िनयो या ं या ( यांपैक बर ेच जण वतः सरकार े आह ेत) वृ ी बदल याम ुळे,
भारतातील कामगार स ंघटना ंचे व प – अितर ेक त े सलो यापय त – आता ल ात
येते. कामगार स ंघटना ं या न े यां या थ ेट चचा आिण िनयो या ंशी चचा के यानंतर िविवध
क याणकारी स ेवा आता कामगारा ंना ेड युिनयन या मा यमात ून उपल ध क न िद या
जातात .
मा , कामगार स ंघटना ंनी कामगारा ं या िहतासाठी काही उपाययोजना करा यात . यांनी
िनयो े आिण सरकारला क याणकारी योजना तयार कर यात आिण शासनात मदत
कर यासाठी प ुढे यावे. कामगारा ं या गरजा शोधण े आिण मालका ं या िनदश नास आणण े हे
देखील कामगार स ंघटनां या काया या क ेत आल े पािहज े.
आधुिनक ेड युिनयनला आप या सद या ंना िशि त कराव े लागत े, यां यासाठी िविवध
व त काय मांचे आयोजन कराव े लागत े आिण कामगारा ं या िहताचा पहार ेकरी हण ून
काम कराव े लागत े. खरे तर कामगारा ं या क याणासाठी कामगार स ंघटना ंची मोठी भ ूिमका
असत े.
इ) समाजस ेवा सं था:
पा ा य द ेशा माण े भारतातही काही समाजस ेवासं था म क याणा या े ात रस घ ेऊ
लाग या आह ेत. भारतात िनरिनरा या औ ोिगक क ाम य े कोण या समाजस ेवा सं था
म क याणा या े ात काय करीत आह ेत. बॉ बे सोशल सि ह स लीग , सेवासदन स ं था,
यंग मे स ि स असोिसएशन , रोटरी लब , लॉय स लब यासार या स ं थांनी म
क याणा या े ात मह वाच े काय करीत आह ेत, कामगार व तीम य े रा ीच े वग चालिवण े,
ाथिमक शाळा ंचे संचालन करण े. ंथालय े व वाचना लयाची यव था करण े, असे या
सं थाच े काय आहे.. munotes.in
Page 122
औ ोिगक व म
अथ शा – II
122 देशातील समाजस ेवासं था बरोबरच िविभ न काय ा ंनी म क याणा या बाबतीत
सेवायोजका ंवर या िविवध जबाबदा या आह ेत या जबाबदा या स ेवायोजका ंनी पूण
करा यात हयाक रता द ेशामधील िविभ न समाजस ेवा सं था आप या का या मुळे आव यक
असल ेले वातावरण द ेशात िनमा ण क शकतात .
७.६ म क याण अिधकारी (Labour Welfare Officer):
१९४८ या कारखाना काय ान ुसार या िठकाणी ५०० िकंवा याप े ा जा त कामगार
काम करतात अशा कारखा याम य े कामगार क याण अिधका याची न ेमणूक करण े
आव य क ठरत े. कामगार क याणा या योजना ंची अमलबजावणी करण े, या योजना ंचा
जा तीत जा त फायदा कामगारा ंनी क न यावा यासाठी य न करण े,
कामगारा ं या अडचणी समजाव ून घेवून या सोडिव यासाठी य न करण े, अशा कारची
कामे या अिधका यामाफ त होत अस याम ुळे कामगार वग खूष राह न औ ोिगक कलह
िनमा ण होत नाही ..
म क याण अिधका या ंची पा ता :
िनयु के या जाणा या क याण अिधका याकड े- (i) िव ापीठाची पदवी असण े आव यक
आहे; (ii) कोण याही मा यता ा स ं थेकडून सामािजक िव ान , सामािजक काय िकंवा
सामािजक क याण या िवषयातील पदवी िक ंवा पदिवका ; आिण (iii) या भागात कारखान े,
खाणी आिण व ृ ारोपण आह ेत या भागातील बह स ं य कामगार बोलत असल े या भाष ेचे
पुरेसे ान.
नॅशनल किमशन ऑन ल ेबरने अस े हटल े आह े क , “ यव थापना ंनी केवळ या ं या
कामगारा ं या क याणाची काळजी घ े यासाठी आिण क याणकारी उपाया ं या स ंदभा त
यां या व ैधािनक जबाबदा या पार पाड यासाठी या ंना मदत कर यासाठी एखा ा य ची
नेमणूक केलीआह े याची खा ी कर यासाठी कायद े केले गेले. आपली जबाबदारी भावीपण े
पार पाड यासाठी क याण अिधका या ंनी शासनाचा भा ग बनला पािहज े. यामुळे, एखा ा
क याण अिधका याची िनय ु कर याप ूव याची पा ता स ुिनि त करण े आव यक
आहे. यव थापना या वतीन े कामगार िववाद हाताळ यासाठी क याण अिधका याला
बोलावल े जाऊ नय े.
कामगार क याण सिमतीन े, रा य सरकार े, साव जिनक े ातील उप म , खाजगी िनयो ा
सं था, कामगार स ंघटना आिण स ंबंध े ातील िति त य नी य क ेलेले िवचार
आिण क याण अिधकारी या ंची भूिमका आिण ि थती यावर िवचार क न , अशी िशफारस
केली -
“ यव थापनान े काय ाचा उ ेश पूण कर यासाठी िव मान अिधका या ंपैक एकाला
यां या कम चारी िवभागाकड े क याण अिधकारी हण ून िनय ु केले पािहज े. यव थापनान े
हे सुिनि त क ेले पािहज े क कम चारी िवभागातील क ेवळ अशाच अिधका या ंना
क याणकारी काय पाह यासाठी िनय ु केले जाईल ज े ही पद े ठेव यासाठी यो य र या पा
आहेत आिण क याणकारी कामासाठी यो य आह ेत. munotes.in
Page 123
म क याण
123 म क याण अिधका या ंची काय :
वा तिवक यवहारात , क याण अिधका याला खालील काय सोपिव यात आली आह ेत:
(a) पय वे ण:
(i) सुर ा, आरो य आिण क याण काय म, गृहिनमा ण, मनोरंजन आिण व छता स ेवा
इ यादीकाय म घ ेणे.
(ii) संयु सिमतीच े कामकाज पाहण े;
(iii) वेतनासह रजा म ंजूर करण े;
(iv) कामगारा ं या त ार च े िनवारण करण े.
(b) समुपदेशन कामगारा ंना:
(i) वैयि क आिण कौट ुंिबक सम या जाण ून घेणे
(ii) कामा या वातावरणाशी ज ुळवून घेणे.
(iii) अिधकार आिण िवश ेषािधकार समज ून घेणे.
(c) यव थापनाला स ला देणे:
(i) क याणकारी धोरण े तयार करण े;
(ii) िशकाऊ िश ण काय म घ ेणे.
(iii) कामगारा ंसाठी व ैधािनक जबाबदा या प ूण करण े;
(iv) ि ंज फायद े िवकिसत करण े;
(v) कामगारा ंचे िश ण आिण स ंवाद मा यमा ंचा वापर करण े.
(d) कामगारा ंशी स ंपक थािपत करण े:
(i) ते या अ ंतग त काम करतात या िविवध मया दा समज ून घेणे.
(ii) लांटम य े सुसंवादी औ ोिगक स ंबंधां या गरज ेची श ंसा करण े.
(iii) कामगारा ंना कंपनी या धोरणा ंचा अथ लावण े.
(iv) िववाद झा यास कामगारा ंना तोडगा काढ यासाठी राजी करण े.
(ई) यव थापनाशी स ंपक थािपत करण े:
(i) िविवध िवषया ंवर कामगारा ं या ि कोनाच े कौतुक करण े
(ii) यव थापना या िवचाराधीन बाब म य े कामगारा ं या वतीन े ह त ेप करण े;
(iii) िविवध िवभाग म ुखांना या ं या जबाबदा या प ूण कर यासाठी मदत करण े.
(iv) लांटम य े सुसंवादी औ ोिगक स ंबंध राखण े.
(v) कामगारा ं या सामा य क याणासाठी उपाय स ुचवा.
munotes.in
Page 124
औ ोिगक व म
अथ शा – II
124 (f) यव थापन आिण कामगारा ंसोबत काम करण े:
(i) लांटम य े सुसंवादी औ ोिगक स ंबंध राखण े;
(ii) त ार च े व रत िनवारण आिण जलद िनपटारा कर याची यव था करण े.
(iii) एंटर ाइझची उ पादकता आिण उ पादक काय मता स ुधारणे.
(g) लोका ंसोबत काम करण े:
(i) कारखाना िनरी क , वै क य अिधकारी आिण इतर िनरी का ंशी संपक थािपत क न
लांटला लाग ू असल े या काय ा ं या िविवध तरत ुद ची यो य अ ंमलबजावणी करण े;
(ii) कामगारा ंना साम ुदाियक स ेवांचा वापर कर यास मदत करण े.
याव न प होत ेक क याण अिधका याकड े सोपिव यात आल ेली कत ये आिण काय ही
यव थापनाला धोरण तयार करण े आिण अ ंमलबजावणीम य े मदत करण े ते क याणकारी
काय माच े पय वे ण करण े, कामगार आिण जनत ेशी संपक थािपत करण े, कामगारा ं या
सम या आिण त ारी सोडवण े यापय त असत े.
रा ीय कामगार आयोगान े असे हटल े आहे क , “कामा या िठकाणी आिण बाह ेरील अशा
सव बाब म य े कामगारा ंची काळजी घ ेणे ही क याण अिधका यावर िवश ेष जबाबदारी
टाकत े. तो 'मानवी बाज ूने म टेन स इ ंिजिनअर ' असावा . ब याच करणा ंम ये, तो सेवे या
अटी व शत ंशी स ंबंिधत कामगारा ं या त ारी आिण कम चारी यव था पना या े ात
असल े या घरग ुती आिण इतर बाबी द ेखील हाताळतो . अशा कार े, कम चारी यव थापन
काय आिण क याण काय यां यात अ रशः कोणत ेही सीमा ंकन नाही .
भारतातील म क याण काय म
भारतातील कामगारा ंची ामीण पा भूमी, यांचे परंपरागत दा र ्य व कज बारीपणा ,
कामगारा ंचा िन राहणीमान दजा , यां या गरजा व अप े ा िवचारात घ ेता िवकसीत
देशांपे ा भारतात धमीका ं या क याणाक रता िविवध सोयी व स ुिवधा उपल ध क न
दे या या योजन ेला मह व ा होत े. भारत सरकारन े १९६६ साली एका िसमा सिमती दार े
(Committee on Labour Welfare) कामगार क याणा या िविवध योजना आख ून याच े
यो य म ू यमापन क न या योजना या अ ंमल बजावणीत स ुधारणा घडव ून आण या .
भारतात म क याणाबाबत क सरकार , रा य सरकार व स ेव योजक तस ेच कामगार
संघटना ंनी केले या योजन ंचा समाव ेश म क याण योजनात होतो .
(अ) क सरकारच े कामगार क याण काय म
:कामगारा ं या क याणाक रता या ंना आव यक असल े या सोयी व सवलती उपल ध
क न द े याची जबाबदारी बह स ं य भारतीय कारखानदारा ंनी न वीकार याम ुळे,
सरकारला प ुढाकार घ ेऊन या स ंदभा त कारखानदारा ंची जबा बदारी िनि त कर याक रता
काही िवश ेष कायद े करण े आव यक होत े. क सरकारन े पुढाकार घ ेवून म क याणा या
बाबतीत कारखानदारा ंची जबाबदारी िनि त कर याक रताकाही कायद े केले आह ेत.
मीका ं या क याणक रता िविवध कारची तरत ूद असणार े पुढील माण े कायद े स ा munotes.in
Page 125
म क याण
125 अि त वात आह ेत. सन १९४८ ला भारतीय कारखाना कायदा (Indian Factory Act),
१९४६ चा अ क खाणी क याण िनधी कायदा , १९४७ चा कोळसा आिण कामगार
क याण िनधी कायदा १९५७ (Plantations Labour Act 1951). खाण कायदा
(१९५२ ) (The Mines Act) यापारी जहाजा ंचा कायदा १९२३ , गोद मधील कामगारा ंचा
कायदा , मोटार वाहत ूक कम चारी कायदा १९६१ कोळसा खाणी म क याण िनधी कायदा
१९४७ , िवडी व िसगार ेट कामगारा ं या रोजगार िवषयक ि थतीस ंबंधीचा कायदा १९६६
इ यादी काय ा ंचा समाव ेश क न कामगार क याण सा य कर यात आल े. िनयोजन
कालावधीत उ ोजका ंची कामगारा ं या िहतासाठी 'क याण िव त िनधी ' सु
कर यासाठी उ ोजका ंची मानिसक तयारी क ेली. याचाच प रणाम हण ून १९५२ व
१९५४ साली क ाने रा या ंना आद ेश काढ ून कामगार क याणासाठी क याण िव त
िनधी स ु कर यास भाग पाडल े.
ब) रा य सरकारच े कामगार क या ण काय म :
क सरकार माण ेच रा य सरकारही म क याणा या े ात िनरिनराळया योजना स ु
क न कामगारा ंचे. िहतस ंबंध जोपास याचा य न करतात . महारा , उ र द ेश, पि म
बंगाल ही रा य े कामगार क याण , काय माम य े अ ेसर रािहली आह ेत. १९५३ म ये
मुंबई रा यात म ुंबई म क याण िनधी कायदा कर यात आला . कामगारा ंनी दंड हण ून
िदलेली र कम , देण या ह े म क याण िनधीच े मह वाच े ोत होत े. महारा ासहीसव
रा य सरकार े आपाप या रा यातील कामगारा ं या क याणासाठी क सरकार या
सुचनेनुसार िव िवध काय माच े आयोजन व अ ंमलबजावणी करीत असत े.
महारा ातील कामगार क याण क े आदश व काय म मानल े जातात . या क ाची
िवभागणी 'अ', ब, क, अशा गटात क ेली गेली आह े. कामगार क याणाच े काय म काया वीत
कर यासाठी महारा ात महारा क याण म ंडळाची थापना क ेली. यानुसार िनधी
िनमा ण क न तो िनधी साव जिनक व सामािजक िश ण क े उभारण े, साव जिनक स ेवा,
सु ी िव ामग ृहे, सामािजक काम े, कामगारा ंचे राहणीमान व सामािजक प रि थती उ ंचावेल
अशा बाबी दार े कामगार क याण कर याच े ठरिव यात आल े.
रा याती ल कामगार क याण क ा दार े िविवध काय म राबिवल े जातात , ते
पुढील माण े :
1) य करमणम ूक िच पट , नाटक , संगीत, दश ने िच े इ.
2) शारी रक िश ण व आरो य यायामशाळा , डांगणे इ
(i) ३) आरो य िश ण अपघात टाळ यास ंबंधी सूचना थमोपचार सामा य व छता ,
आरो यिवषयक
(ii) स ला , वै िकय तपासणी , आरो यिवषयक मािहतीप क े, उपाहारग ृहांची थापना
(iii) ४) शै िणक काय - वाचनालय े, ंथालय े, ौढ िश णा या सोयी कामगार कायद े,
कामगार चळवळीब ल खास िश ण इ . munotes.in
Page 126
औ ोिगक व म
अथ शा – II
126 क) सेवायोजका ंनी म क याणा या े ात क ेलेले काय :
कामगारा या क याणाक रता कारखा यात व कारखाना प रसरात िभ न सोयी व सवलती
उपल ध क न द ेणे ही स ेवायोजकाची िक ंवा कारखानदाराची जबाबदारी आह े. भारतातील
बह सं य कारखानदार कामगारसाठी स ुख सुिवधा िनमा ण कर या या बाबतीत उदसीन व
िवरोधी स ुर होता . मा िनयोजन का लावधीत क शासनान े िविवध कायद े क न
क याणा या बाबतीत कारखानदाराची भ ूिमका िनि त क ेली. यामुळे कारखानदारा ंना म
क याणाची जबाबदारी वीकार यािशवाय पया य रािहला नाही . कामगार स ंघटनाच े वाढत े
बळ, कामगारा ं या मनात घड ून आल ेली राजक य जाग ृती, संप व घ ेराव हया काराम ुळे
उ पादनावर होणारा िवपरीत प रणाम अशा िविवध कारणा ंमुळे सु दा द ेशातील काही मोठ ्या
कारखानदारा ंनी कामगारा ंना आव यक असल े या सोयी व सवलती उपल ध क न
दे यास व ृ झाल े.
सेवायोजका ंनी स ुती कापड उ ोग , यूट उ ोग , खाणी मळ े इ यादी उ ोगा त म
क याणा या िविवध सोयी स ुिवधा िनमा ण के या आह ेत. कामगारा ंचे संघिटत व अस ंघटीत
असे िवभाजन क े यास स ंघिटत प े ा अस ंघिटत उ ोगात काम करणा या बह स ं य
कामगारा ं या बाबतीत िकमान मज ूरी कायदा काय ि वत कर यात न आ याम ुळे ा
कामगारा ंना अितशय अप ूरी मदत िमळत े. असंघिटत उ ोगातील कामगारा ंक रता या ंचे
सेवायोजक कामगारा ंना आव यक असल े या सोयी व सवलती प ुरिव याक रता न ेहमीच
टाळाटाळ करतात . यामुळे असंघिटत उ ोगातील कामगारा ंचे जीवनमान अ य ंत िन न
दजा चे असत े.
ड) कामगार स ंघटनाच े म क याणाच े काय
सेवायोजक व सरकार माण ेच कामगार स ंघटना ंची ही मह वाची भ ूिमका सोयी स ुिवधांची
उपल ध क न द े यात आह े. कामगार स ंघटना मज ुरीदरात बाद , कामाच े तास िनि त
करणे, आरो य इ . बाबत स ेवायोजकाशी लढा व वाटाघाटीच े काय करीत असतात . कामगार
संघटना आप या कामगारा ंचा राहणीमान दजा , शै िणक दजा वाढिव याक रता व
कामगारा ं या यि म वाचा सवा गीण िवकास कर याक रता व कामगारा ं या यि म वाचा
सवा िगण िवकास कर याक रता िविवध कार या योजना आखतात व काया वीत
कर यासाठी य न करतात . कामगार स ंघटनामधील आिथ क दुराव था , एका मत ेचा
अभाव , िनर रता , अिनयमीत उपि थती , दा र य द ैववाद, राजक य दबाव इ . काही
घटका ंमुळे भारतीय कामगार स ंघटनाच े कामगार क याणाच े काय माग े पडत
आहे.भारतातील इ ंटक, िहंदू मजद ूर सभा , अशा मोठया दहा कामगार स ंघटना ंनी िविवध
रा यात पधा , प रसंवादमनोर ंजनाच े काय म, िविवध िश णाच े उप म सव राबिवल ेले
आहेत.
इ) समाजस ेवा सं थाच े म क याणाच े काय :
पा ा य द ेशा माण े भारतातही काही समाजस ेवासं था म क याणा या े ात रस घ ेऊ
लाग या आह ेत. भारतात िनरिनरा या औ ोिगक क ाम य े कोण या समाजस ेवा सं था
म क याणा या े ात काय करीत आह ेत. बॉ बे सोशल सि ह स लीग , सेवासदन स ं था, munotes.in
Page 127
म क याण
127 यंग मे स ि स असोिसएशन (Y.M.C.A.) रोटरी लब , लॉय स लब यासार या
सं थांनी म क याणा या े ात मह वाच े काय करीत आह ेत, कामगार व तीम य े रा ीचे
वग चालिवण े, ाथिमक शाळा ंचे संचालन करण े. ंथालय े व वाचनालयाची यव था करण े,
असे या स ं थाच े काय आहे..
देशातील समाजस ेवासं था बरोबरच िविभ न काय ा ंनी म क याणा या बाबतीत
सेवायोजका ंवर या िविवध जबाबदा या आह ेत या जबाबदा या स ेवायोजका ंनी पूण
करा यात हयाक रता द ेशामधील िविभ न समाजस ेवा सं था आप या काया मुळे आव यक
असल ेले वातावरण द ेशात िनमा ण क शकतात .
७.७ सारांश
िवकिसत , अिवकिसत , अिवकिसत िक ंवा िवकसनशील कोण याही द ेशा या कोण याही
सरकारसाठी कामगार आिण या ंचे क याण ह े अितशय कायद ेशीर िचंता आह ेत. कोण याही
देशा या आिथ क िवकासाची िक ंवा कोण याही द ेशा या आिथ क िवकासाची ि थती कायम
ठेव याची क पना द ेशातील कामगारा ंचा िवचार क े यािशवाय होऊ शकत नाही .भारतात
सुमारे दोन शतक े वसाहतवादी अथ यव था चिलत होती . वातं य िमळा यान ंतर,
िनयोिजत अथ यव थ ेला स ु वात झाली , याचा एक उ ेश देशाचे जलद औ ोिगक करण
आहे. औ ोिगक जगतात ज े घडत होत े याकड े रा ीय सरकार िन य े क राह शकल े
नाही.
औ ोिगक स ं थांमधील मानव स ंसाधनाकड े सरकारच े ल व ेधले गेले. रा ीय कामगार
आयोग (१९६९ ) थापन कर यात आला आिण या या िशफारशी कामगार क याण
सिमती या िन कषा वर आधा रत हो या . सिमतीला अस े वाटल े क गतीशील
िनयो या ं ारे यव थािपत क ेले या य ुिनट्सिशवाय व ैधािनक क याणकारी उप म यो य
आिण प ुरेशा माणात दान क ेले गेले नाहीत .वैधािनक क याण तरत ुद चे पालन द ेखील
अध वट आिण अप ुरे होते. सिमतीन े मोठ्या सं येने िशफारशी क े या यात , ॅच, कॅ टीन,
िनयतकािलक व ै क य तपासणी , सामा य खाण क याण िनधीची िनिम ती, वृ ारोपण
कामगार काय ा या या ीचा िव तार , कं ाटी कामगारा ंना क याणका री लाभा ंचा िव तार
यांचा समाव ेश आह े. कामगारा ंसाठी अिधक रा त भाव द ुकाने उघडण े, ाहक सहकारी
सं थांची थापना , वैधािनक आिण ि प ीय क याणकारी म ंडळे इ.
कामगारा ं या िहतासाठी िविवध काय ा ंमधील तरत ुदी पूण ामािणकपण े कृतीत आण या
पािहज ेत. उदाहरणाथ , कारखाना काय ातील तरत ुद ची काट ेकोरपण े अंमलबजावणी करण े
आव यक आह े. रा ीय औ ोिगक आरो य , सुर ा आिण क याण स ं हालय ह े खूप
मह वाच ं आह े. मोठ्या माणात कामगार क याण क े उभारली पािहज ेत.क याण
अिधका या ंचा कामगारा ंशी थ ेट संबंध असावा . यावसा ियक आजारा ंची मािहती स ंकिलत
कर याची यव था करावी आिण कामगारा ंना या रोगा ंपासून मु ठेव यासाठी िक ंवा िवल ंब
न करता रोग बर े कर यासाठी पावल े उचलली जावीत . अिधक क याण िनधी द ेखील
थापन क ेला पािहज े आिण श ेवटी कामगार स ंघटना ंनी ख या अथा ने कामगारा ं या िहताची
भूिमका बजावली पािहज े. कामगारा ंना या ंचे या य ह क आिण मानवा माण े जग याचा munotes.in
Page 128
औ ोिगक व म
अथ शा – II
128 ह क िहराव ून घेऊन कोणत ेही रा य क याणकारी रा य बन याची आका ं ा बाळग ू शकत
नाही.
७.८
१. म क याणाची स ंक पना प करा .
२. म क याणाच े िस ा ंत थोड यात प करा .
३. म क याणाची त व े िवषद करा .
४. म क याणा या एज सीज थोड यात प करा .
५. म क याण अिधकारीिटप िलहा .
७.९ संदभ
1) Dast, G (1996) Bargaining Power, Wages and employmet: Analysis
of Agricultural Labour Markets in India, Sage Publications and New
Delhi.
2) H. B. and T. N. Srinivasan, (Eds.), The Handbook of Development
Economics, North -Holland, New York
3) Hajela, P.D. (1998), Labour Restricting in Inia: A Critique of the
New Economic Policies, Commonwealth P ublishers, New Delhi.
4) Jhabvala, R. And R. K. Subrahmanya (Eds.) (2000),
TheUnorganised Sector: Works Security and Social Protection,
Sage Publications, New Delhi.
5) Lester, R. A. (1964), Economics of Labour, (2nd Edition),
Macmillan, New York.
6) McConnell, C. R. and S. L. Brue (1986), Contemporary Labour
Economics, McGraw Hill, New York.
7) Papola, T. 5., P. P. Ghosh and A. N. Sharma (Eds. (1993), Labour
Employment and Industrial Relations in India, B. R. Publishing
Corporation, New Delhi.
munotes.in
Page 129
129 ८
सामािजक स ुरि तता
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ सामािजक स ुरि तता स ंक पना
८.३ सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा
८.४ भारतातील सामािजक स ुरि तता
८.५ भारतीय कामगार िनयामक कायद े
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ
८.० उि ये (OBJECTIVES)
सामािजक स ुरि तता स ंक पना प करण े.
सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा समज ून घेणे.
भारतातील सामािजक स ुरि तता समज ून घेणे.
भारतीय कामगार कायदा समज ून घेणे.
८.१ तावना (INTRODUCTION)
या करणात सामािजक स ुरि तता हणज े काय? सामािज क सुरि तत ेची संक पना आिण
ितची उ का ंती, सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा यातील फरक , सामािजक
सुरि तता स ंदभा तील शासनाच े धोरण समज ून घेता येईल.
munotes.in
Page 130
औ ोिगक व म
अथ शा – II
130 ८.२ सामािजक स ुरि त ेची स ंक पना (CONCEPT OF SOACIAL
SECURITY )
सामािजक स ुरि तता ह े आ ध ुिनक काळातील औ ो िगक समाज यव थ ेचे मुख वैिश
आहे. औ ोिगक िवकास व नागरीकरणाम ूळे मजूराचा एक फार मोठा वग िनमा ण झाला
आहे. हा वग उ पादन यव थ ेतील मह वाचा घटक मानला जातो . उ पादनाचा स ंयोजक व
मजूर हा मानवी अस याम ुळे यां या िहताची जोपासना करण े मह वाच े आहे.
समािजक स ुरि तत े या बाबत भारतातील ऐितहािसक पा भूमी व स ंदभ तपासल े असता
काही तरत ूदी क े याचे कौिट याच े अथ शा ,शु मृती इ यादी ाचीन धानाच
परिकया ंनाही स ुरि तता दान क ेली जात अस याच े संदभ आढळ ून येतात. याव न
ाचीन भारतीय सामािज क यव थ ेची िनिम ती अशा कार े केली होती क याम य े
मजूरांची व सव सामा य मानवाची सामािजक स ुर ा सहजपण े होत अस े.
८.२.१ सामािजक स ुरि त ेची उ ा ंती (Evolution Of Social Security ):
औ ोिगक ा ंतीनंतर या काळात सव च समाजाम य े य च े जीवन ह े पूव पे ा अिधक
गुंतागुंतीचे व सम यामय झाल े आह े. आधुिनक काळात य वर य ेणा या आकि मक
संकटाच े माण वाढत चालल े आहे. यातूनच पाि मा य द ेशांम ये सामािजक स ुरि तता
काय माची स ु वात कर यात आली . सन १९३५ म ये अमे रकेत सामािजक स ुरि तता
हा श द योग काया लयीन उपयोगासाठी पिह या ंदा कायदा क े यानंतर वापरला ग ेला.
भारतात वात ं यपूव काळात सामािजक स ुरि तता काय माची स ु वात झाली असली
तरी या काय माच े व प मया िदत होत े. वातं यो र काळात या काय माला गती
िमळाली .
भारतीय ा चीन ंथाम य े सामािजक स ुरि तत ेची बीज े आपणास िदस ून येतात. मनु मृती
शु िनती कौिट याच े अथ शा इ . ाचीन सािह य स ंपदेतून सामािजक स ुरि तत ेचा
उ लेख आढळतो . राजान े व शासनान े वृ द, िवधवा , अनाथ , अंध, अपंग लोका ंना
सामािजक मदत क ेली जावी असा उ ल ेख आढळ ून येतो. पूव या काळात अशा मदतीम ुळे
अनेक कारची स ुरि तता जनत ेस लाभत अस े. राजा य िमळत अस े. भारताम य े
वातं य ा ीन ंतर क याणकारी रा याची थापना कर यात आली . यानुसार सामािजक
सुरि तत े या े ाम य े अनेक क याणकारी काम े कर यात आली . पूव या सामािजक
असुरि तेपे ा अिलकडील अस ुरि तता िदस ून येते. स प रि थतीत औ ोिगक िवकास
पाि मा य िश णाचा भाव , ि या ंचे आिथ क वावल ंबन, य वादी व भौितकवाद
धारणा , सामािजक अ ंदोलन े, आधुिनक कायद े, जागितक करण , खाजगीकरण इ यादीम ुळे
मजुर सामािजक अस ुरि त होव ू लागला आह े. संयु कुंटुब पती न होव ून िवभ क ुटूंब
प दती िनमा ण झा याम ुळे िवचारा ंची देवाण घ ेवाण, जबाबदारीच े िवभाजन न झा याम ुळे
सामािजक अस ुरि तता वाढत आह े. जागितक करण , खाजगीकरणाम ुळे कामगारा ंिवषयी
कायद े बदल यान े कामगा र अिधक अस ुरि त झाला आह े. जागितक पातळीवर आज
सगळीकड े जलद गतीन े प रि थतीत प रवत न होत आह े. असुरि तत ेचे व प व ती ता
वाढत आह े. यामुळे सामािजक स ुरि तता हा एक अिनवाय भाग झाला आह े. मजूरांना munotes.in
Page 131
सामािजक स ुरि तता
131 यां यावरील स ंकटा या काळात िविवध सरकारी योजना या मा य मातून मदत करण े हे
शासनाच े कत य आह े. इतकेच न ह े तर द ेशा या आिथ क व सामािजक गतीच े मोजमाप
सामािजक स ूरि तता यव थ े या स ंदभा त केले जाते. हणूनच सामािजक स ुरि तता ह े
आधुिनक समाजाच े एक म ुख वैिश ्य मानल े जाते. क याणकारी रा याम य े देशातील
नाग रका ंना ाम ु यान े गरीब व द ुब ल घटका ं सामािजक स ुरि तता दान कर याची
जबाबदारी शासनावर असत े.
८.२.२ सामािजक स ुरि तता या या (Social Security Definitation) :
सामािजक स ुरि तता ही एक यापक स ंक पना आह े. देश, काळ व प रि थतीन ुसार
सामािजक स ुरि तता या स ंक पन ेचा अथ बदलत अस याम ुळे सामािजक स ुरि तत ेची
एकच अशी सव मा य या या सा ंगता य ेत नाही . समाजात राह न काय करीत असताना
य समोर उ प नाची अस ुरि तता , यावसाियक अस ुरि तता व न ैसिग क कारणाम ुळे
असुरि तता , िनमा ण होत असतात . या अस ुरि तत े या जीवनात आपसी िनमा ण झा यास
याचे जीवन उ व त होव ू न ये याक रता समाजाकड ून हणज ेच सरकारकड ून कर यात
येणा या सव य ना ंचा समाव ेश 'सामािजक स ुरि तता ' या संक पन ेत होतो . सुरि तता
सुरि तत े या या या प ुढील माण े आहेत.
१. सर िव यम ब ेवरीज : “सामािजक स ुरि तेता हणज े पाच महाद ै यांशी यु द करण े होय
ते हणज े गरजा , आजार , अ ान , गिल छता व आळस ह े होत.” (Social Security is an
attack on five giants namely want, ignorance, squalor and illness")
२. ी. िसंग आिण वरन ,:“सामािजक स ुरि तता नैसिग क सामािजक , वैयि क व
आिथ क कारणा ंमुळे उ प न होणा या अन ेक संकटां या िव द समाजा ार े िनमा ण केलेली
एक प दती होय ”.
३. मॉ रस टॉक , " य वतःची मता व द ूरदिश त नुसार ज े हा वतः िक ंवा आप या
कुटूंबाला आजार , बेकारी, वृ द व व औ ो िगक अपघात आिण अयो यत ेपासून आजीवन
संर ण द ेऊ शकत नाही , ते हा अशा प रि थतीत समाजान े िनि त काय मांची आखणी
क न िदल े या स ुर ेस सामािजक स ुरि तता हणतात . "
४. आंतररा ीय म स ंघटना (ILO):"सामािजक स ुरि तता हणज े समानान े यो य
संघटने या मा य माने आप या िविवध आप या स ंगी सहा य करण े होय." ("Social
security is the security that society furnishes, through appropriate or
causation, against certain risks to which its member are exposed.")
५. के. एन. बेद: "सामािजक स ुरि तता हा असा एक मुख आधार त ंभ आह े यावर
क याणकारी रा याची स ंरचना िटक ून असत े आिण बह त ेक देशांम ये याला सामािजक
योजना ं या मह वप ूण भाग समजल े जाते"
स ट बर १९७७ म ये नवी िद ली य ेथे आयोिजत क ेले या आ ंतररा ीय म स ंघटने या
प रषद ेत सामािजक स ुर तत ेची संक पना अिधक यापक कर यात आली . याम य े पुढील
बाब चा समाव ेश होतो .. munotes.in
Page 132
औ ोिगक व म
अथ शा – II
132 १) सामािजक िवमा
२) सामािजक सहा य
३) कौटुंिबक लाभ
४) आरो याची िनगा व इतर सामािजक स ेवा
५) समािजक क याण स ेवांशी संबंधीत बाबी .
थोड यात , सामािजक स ुरि तत े या य ेक काय माच े उिद नाग र कांना िविश िकमान
जीवनमान जगता य ेईल याची हमी द ेणे आिण या ंचे िविभ न आप ीपास ून संर ण करण े हे
असत े.
• सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा (Social assistant and Social
Insurance) सामािजक स ुरि तता या स ंक पन ेत सामािजक सहा यता व सामािजक िवमा
हया दोन बा ब चा समाव ेश होतो . सामािजक स ुरि तता द े याची ही दोन मा यम े िकंवा
प दती (Methods) आहेत.
८.३ सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा (SOCIAL
ASSISTANTAND SOCIAL INSURANCE)
८.३.१ सामािजक सहा यता (Social Assistant)
सामािजक सहा यता प दतीची स ु वात १९ या श तकात होऊन २० या शतकात
वेगवेग या कारणा ंसाठी सामािजक सहा य द े या या प दतीचा उदय झाला . संकट त
य ला रोख र कम , व तू तसेच िविवध स ेवां या मा यमात ून साहा य िदल े जाते आिण
ामु यान े याम य े या स ंकट त य च े कोणत ेही आिथ क योगदान नसत े. यामुळे अशी
सहा यता ा करणारा या मदतीला आपला ह क मान ू शकत नाही . “ य ला
संकटकाळात मदत कर या या प दतीला सामािजक सहा यता अस े हणतात .”
"थोड यात , समाजातील गरज ू य ना क ेवळ भ ूतदयेने े रत होऊन या ं या गरजा ं या
ती तेनुसार ज े हा आिथ क मदत उपल ध क न िदली जात े, ते हा याला सामािजक
सहा य अस े हणतात . नाग रक व िवश ेषतः िपिडता ंना िकमान जीवन जगता याव े यासाठी
समाज व शासन या ंची एक सामािजक जबाबदारी हण ून अशी सहा यता क ेली जात े.
यासाठी स ंबंधीत य ला कोणतीही वग णी ावी लागत नाही . वयं फुत ने शासन व
सामािजक स ं था िपडीता ंचे जीवन स ुखकर कर यासाठी मदत करतात . "कामगारा ंकडून
कोण याही कारची वग णी न घ ेता मानवत े या ि कोनात ून जे हा याला िनव ृ ीवेतन,
अपघात व न ुकसान भरपाई , औषधोपचाराचा खच , िश णाचा खच यासारखी मदत
उपल ध क न िदली जात े ते हा याला सामािजक सहा यता अस े हणतात .'
munotes.in
Page 133
सामािजक स ुरि तता
133 सामािजक सहा यता प ुढील पाच कार े केली जात े.
१. वृ दापकालीन मदत
२. मातृ व मदत
३. वै क य मदत
४. अपंगा या प ुनव सनास मदत
५. बेकारांना मदत .
सामािजक सहा यत ेची वैिश ्ये :
१. सामािजक सहा यत ेचे फायद े कामगारा ंना पैशा या पान े िदल े जातात . यासाठी
यां याकड ून कोणतीही वग णी घेतली जात नाही .
२. सामािजक सहा यता योजना ंची अ ंमलबजावणी करताना कामगारा ंम ये कोणताही
भेदभाव क ेला जानाही .
३. सामािजक सहा यता योजनची अ ंमलबजावणी करताना कामगारा ं या आिथ क
ि थतीचा आिण गरज ेचा ती त ेने िवचार क ेला जात नाही .
४. संकट त य ला रोख र कम , व तू व िविवध स ेवां या मा यमात ून मदत क ेली
जाते व अशामदतीम य े संकट त य च े कोणत ेही योगदान नसत े.
सामािजक सहा यता योजना ंना िव प ुरवठा कर याची जबाबदारी ही शासनाची असत े.
कारण सामािजक स ुरि तता उपल ध क न द ेणे हे सरकारच े मह वाच े कत य मानल े जाते.
८.३.२ सामािजक िवमा (Social Insurance) :
सामािजक िवमा संक पना :
एखा ा य ला ग रबी आिण द ुःखा या गत त जा यापास ून रोख यासाठी आिण
आणीबाणी या व ेळी मदत कर यासाठी सामािजक िव मा हे एक साधन आह े. िव याम य े
िविश आणीबाणी या प रणामी , नुकसानीिव भरपाई द े यासाठी प ैसे बाजूला ठेवणे
समािव असत े.
य ची जोखीम द ूर करण े ही िव याची म ूळ क पना आह े. वैयि क य ना ं या जागी ,
य वरील न ुकसाना या घटना कमी कर यासाठी हा ा मु यान े सामािजक गटाचा य न
आहे.
सामािजक िव याची या या "एक सहकारी साधन " हणून क शकतो , याचा उ ेश
िवमाधारका ंना अिनवाय आधारावर , बेरोजगारी , आजारपण आिण इतर आणीबाणी या
काळात , िकमान जीवनमान स ुिनि त कर या या ीकोनात ून पुरेसा लाभ द ेणे हे आहे.
कामगार , िनयो े आिण रा य या ं या ि प ीय योगदानात ून आिण कोण याही
चाचणीिशवाय , आिण िवमाधारका या ह काचा म ु ा हण ून तयार क ेलेला िनधी ” . munotes.in
Page 134
औ ोिगक व म
अथ शा – II
134 सर िव यम ब े हरीज या श दात , सामािजक िव याच े व ण न योगदाना या बद यात द ेणे,
िनवा ह पातळीपय तचे फायद े, यो य आिण कोण याही चाच या ंिशवाय क ेले जाऊ शकत े,
जेणेक न य यावर म ु पणे उभा शक ेल
सामािजक िव याचा अथ :
सामािजक िवमा हणज े कामगारा ंना या ं या वग णीतून आिण मालक व शासना या
मदतीत ून िनमा ण झाल े या िनधीत ून या ंचा ह क हण ून फायद े उपल ध क न द े याची
प दती होय . संकटकालीन सम या ंना कामगारा ंना मदत करता यावी यासाठी कामगार व
उ ोजकाकड ून समान वग णी गोळा क न असा िनधी िनमा ण होतो शासनही या िनधीला
अनुदाना या पान े मदत करत े. अशा रतीन े ि प ीय वग णीतून हा िनधी िनमा ण होतो . या
योजन ेअंतग त देशाम य े या काही िनि त व पा या योजना समािव क े या जाताना .
डॉ. आर. सी. स स ेना या मत े, 'सामािजक िवमा अशी एक योजना आह े याम य े लाभ
ा करणा या व इतर य या अ ंशदानान े एकि त क ेली गेलेली र कम असत े. व यात ून
आजार , अपघात , बेकारी, वृ ाव था इ यादी या व ेळी य ना लाभ पोहोचिवला जातो .
कमीत कमी जीवन तर िटकव ून ठेवणे हा सामािजक िव याचा उ ेश असतो , यामुळेच
सामािजक िव याच े फायद े य नी भरल े या ह याप े ा िकतीतरी पटीन े जा त असतात ."
'सामािजक िवमा हणज े संकट काळात िक ंवा अडचणी या स ंगी कामगाराला िक ंवा
य ला अिधक द ुःख, यातना व ास होव ू नये यासाठी क ेलेली यव था व यासाठी
सुरि तता दान कर या या काया ला सामािजक िवमा अस े हणतात .
सामािजक िव या ार े आिथ क सुर ा दान कर यात य ेते. भिव यकाळात सम या िन मा ण
होवू नयेत यासाठी ि वक ृत केलेली ही ितब ंधा मक प दती आह े. सामािजक िव या ार े
उ पादनात व ृ दी, काय मतेत वाढ , जीवनमान उ ंचावण े इ. उि े सा य क ेली जातात .
कामगारा ंना लाचार िक ंवा गुलाम न करता या ंचा वािभमान अबािधत ठ ेवून सामािजक
िवमा र कम ेतून मदत िमळत अस यान े ही एक आदश प दती मानली जात े. अशा कार े
जीवनातील िविवध सम या पास ून य च े संर ण कर यासाठी सामािजक िवमा ही
सामुिहक प दती आह े.
सामािजक िवमा व ैिश य े:
१. कामगार , मालक व शासना या एकि त य नात ून एक सव साधारण र कम गोळा
होते, अशा िनधीचा उपयोग कामगारासाठी क ेला जातो .
२. ि प ीय सहभागात ून िनमा ण झाल े या िनधीत शासना या सहभागाप े ा कामगाराचा
मौि क व पाचा सहभाग कमीत कमी असतो . हणज ेच िव याची वग णी या ं या द ेय
मतेपे ा अिधक असत नाही . अशा सहभागात ून िनमा ण केले या मौि क िनधीचा
जा तीत जा त फायदा कामगारा ंना िदला जातो .
३. अ प उ प न पातळी व िकमान जीवन िनवा ह पातळी या ंचा साक यान े िवचार क न
कामगारा ं या क याणाची पातळी िनि त क ेली जात े. munotes.in
Page 135
सामािजक स ुरि तता
135 ४. कामगारा ंचा आ मस मान जाग ृत ठेवून व कामगारा ंचा एक अिधकार हण ून याला
िबयाची मदत उपल ध क न िदली जात े.
५. आधुिनक अस ुरि तत े या जगात सामािजक वा थ िटकव यासाठी व सामािजक
संवध नासाठी कामगारान े सामािजक िवमा योजन ेत सहभागी झाल े पािहज े.
६. सामािजक िव यात ून कामगारा ंचे दुःख अ ंशत: कमी करता य ेते, परंतु याच े पूण पणे
िनवारण करता य ेत नाही .
७. यापारी िव याप े ा सामािजक िव याची स ंक पना िभ न आह े कारण सामािजक
िव याम य े जीवना यािकमान दजा वर भर िदल ेला असतो . तर यापारी िव याम य े
सामािजक बाबीवर फारसा भर िदल ेला नसतो ,
८.४ भारतातील सामािजक स ुरि तता उपाय (SOCIAL SECURITY
MEASURES IN IND IA)
येक िवकसनशील द ेशासाठी सामािजक स ुर ा उपाया ंना दुहेरी मह व आह े. थम,
सामािजक स ुर ा ह े क याणकारी रा या या उि ा या िदश ेने एक मह वाच े पाऊल आह े.
याम य े लोकाच े राहणीमान आिण कामाची प रि थती स ुधारली जात े आिण या ंचे संर ण
केले जाते. दुसरे हणज े, औ ोिगक करण ि या मजब ूत कर यासाठी सामािजक स ुर ा
मह वाची आह े. हे कामगारा ंना अिधक काय म बन यास स म करत े आिण औ ोिगक
िववादाम ुळे होणारा अप यय कमी करत े, सामािजक स ुर ेचा अभाव उ पादनात अडथळा
आणतो आिण ि थर आिण काय म का मगार श तयार हो यास ितब ंध करतो . यामुळे
सामािजक स ुर ा ही एक ब ुि मान ग ुंतवणूक आह े जी दीघ काळात चा ंगला लाभा ंश
देते.भारतात , क सरकारन े औ ोिगक कामगारा ंना संर ण द े यासाठी खालील सामािजक
सुर ा उपाययोजना क े या हो या .
१. कामगार भरपाई कायदा , १९२३ : सामािजक िव या या िदश ेने पिहल े पाऊल भारत
सरकारन े १९२३ म ये कामगार भरपाई कायदा पा रत क न उचलल े. हा कायदा
रोजगारा या दर यान उ वल े या अपधाता ंसाठी कामगाराना भरपाई द े याचे बंधन
िनयो ा ंवर लादतो , याम ुळे मृ यू िकया प ूण िकया आ ंिशक अप ंग व य ेते. हा कायदा
िनयो या या यापार िक ंवा यवसाया या उ ेशाने िनयु केले या कामगारा ं या सव
ेणीना लाग ू आहे. जर द ुखापतीम ुळे मृ यू होत नाही . तर कामगारा या च ुक मुळे उदा.
एखा ा आद ेशाचे जाणूनबुजून पालन न क े याने, इ. या भावाम ुळे मृ यु होतो. अशा
वेळेस कोणतीही भरपाई द ेय नाही . यावसाियक रोग झाल े या काम गारां या बाबतीत
भरपाई द ेय आह े.
२. कम चारी रा य िवमा कायदा , १९४८ : १९४८ चा कम चारी रा य िवमा कायदा हा
भारतातील सामािजक िव या या िदश ेने टाकल ेले आणखी एक पाऊल आह े. हा
कायदा कम चा या ंना आजारपण , सूती आिण रोजगारा या द ुखापती या बाबतीत
काही फायद े दान करतो आिण िवज ेयर चालव या जाणा या आिण १० पे ा जा त
य ना िकया बीज नसल े या पर ंतु २० पे ा जा त य ना रोजगार द ेणारे कारखान े munotes.in
Page 136
औ ोिगक व म
अथ शा – II
136 या सव कारखा याना लाग ू होतो. हा कायदा ह ंगामी कारखा या ंना लागू होत नाही आिण
या कामगाराची मज ुरी . ४००० /- पे ा जा त नाही अशा कामगारा ंचा समाव ेश यात
होतो. हा कायदा कम चारी/रा य िवमा महाम ंडळा ार े शािसत क ेला जातो .
३. कोळसा खाणी बोनस योजना आिण भिव य िनवा ह िनधी कायदा , १९४८ : ज मू-
का मीर वगळता द ेशातील सव कोळसा खाण ना हा कायदा लाग ू आहे. कोळसा खाणी
असल े या रा या ंम ये चार कोळसा खाणी बोनस योजना काय रत आह ेत. या योजना
कामगारा ंना अिधक िनयिमत उपि थतीत राह यासाठी ो साहन द ेतात आिण या ार े
कोळसा खाण उ ोगात एक ि थर कामगार श दान करत े. गैरहजेरी कमी
कर यासाठी ज े कामगार एका ितमाहीत ठरािवक िदवसाची हज ेरी लावतात आिण
बेकायद ेशीर स ंपात भाग घ ेत नाहीत या ंना ैमािसक बोनस द े याची तरत ूद केली जात े.
ही योजना कोळसा खाणीमधील सव कम चा या ंना लाग ू होते यांची मािसक म ूळ कमाई
.७३० पे ा जा त नाही .
४. गोदी कामगार (िनयमन आिण रोजगार ) अिधिनयम , १९४८ : गोदी कामगारा ंची
सुर ा, आरो य आिण क याण भारतीय डॉक वक स रे युलेशन, १९४८ ारे समािव
आहे. हा कायदा म ुंबई, कलक ा , म ास , िवशाखाप णम , कोचीन , मोरमुगाव आिण
कांडला या म ुख बंदरांम ये काय रत आह े. कामगारा ंची थ ूलपणे मािसक आिण
राखीव कामगारा ंम ये िवभागणी क ेली जात े. मािसक कामगार ह े िनयिमत कामगार
आहेत आिण रोजगारा या स ुरि तत ेचा आन ंद घेतात. कामगारा ं या इतर ेणीची
न दणी क ेली जात े आिण या ंना डॉक ल ेबर बोडा ारे िनय ु केले जात े. गोदी
कामगारा ंना वष भरात िकमान आठ स ुट्या पगारासह िद या जातात .
५. आसाम टी ला ंटेशन ॉि हड ंट फंड कायदा , १९५५ : या काय ात आसाममधील
चहा या म यातील कम चा या ं या सव ेण चा समाव ेश आह े. कम चा याच े योगदान ह े
िनयो या ं ारे जुळणा या योगदानासह व ेतना या ८ % आहे. १९६३ म ये भिव य
िनवा ह िनधी सद या ंसाठी गट िवमा योजना स ु कर यात आली . योजन ेतग त
मंडळाकड ून सवा साठी ल ॅकट पॉिलसी घ े यात आली . १८-४० वयोगटातील भिव य
िनवा ह िनधी म य े पु ष सद या ंना . ५०० मिहला सद या ंना . २५० आिण
कम चारी य ेक . १००० समािव आह ेत. िवष त म ंडळाकड ून सद या ं या भिव य
िनवा ह िनधीत ून िव याचा हा कापला जातो . रा ीय करारा ंतग त, १९५६ पासून
आसाममधील व ृ ारोपणावर काय रत असल े या य ेक कामगाराला . १३५ बोनस
हणून देय आह ेत. १९६७ म ये पे शन फ ंड योजना स ु कर यात आली . या योजन ेत
भिव य िनवा ह िनधी यित र व ृ ारोपण कामगारा ंना पे शन लाभ द े याची तरत ूद
आहे. भिव य िनवा ह िनधी या जमा न क ेले या याजा या रकम ेतून पे शन िदल े जाते.
६. सीम स ॉि हड ंट फंड कायदा , १९६६ : अ प कालावधीसाठी जहाजा ंवर काम
करणा या नािवका ं या सम या िवश ेष व पा या असतात आिण हण ूनच १९६६
म ये सीम े स ॉि हड ंट फंड कायदा पा रत कर यात आला . १९५८ या मच ट
िशिपंग काय ा ंतग त जहाजा या चालक दलाचा सद य हण ून काय रत िक ंवा कामावर munotes.in
Page 137
सामािजक स ुरि तता
137 असल ेला य ेक नािवक मा काही ेणीतील अिधकारी व इत र कम चारी या योजन ेत
समािव होत े. काय ा ंतग त समािव असल े या य ेक िनयो यान े जुलै, १९६४ ते
जुलै, १९६८ या कालावधीसाठी िदल े या व ेतना या ६% आिण यान ंतर यान े
िनयु केले या य ेक नािवका या स ंदभा त ८ % िनधीम य े योगदान द ेणे आव यक
आहे.
७. मातृ व लाभ कायदा , १९६१ : क आिण रा य सरकारा ं या िविवध मात ृ व लाभ
काय ा ंतग त मात ृ व तरत ुदीशी स ंबंिधत मतभ ेद दूर कर यासाठी क सरकारन े
१९६१ चा मात ृ व लाभ कायदा नावाचा एक नवीन कायदा स ंमत क ेला. हा कायदा
या आ थापनाना लाग ू आहे जेथे कम चारी रा य िवमा कायदा लाग ू नाही , १९९५
या काय ातील द ु तीम ुळे गभ धारणा व ै क य समा ी झा यास मिहला
कम चा या ंना वेतनासह सहा आठवड ्यांची रजा , यरोग श ि या करणा या मिहला
कम चा या ंना व ेतनासह दोन आठवड ्यांची रजा आिण गभ धारणा िक ंवा
ट्यूब टोमी या वै क य समा ीम ुळे उ वणारा आजार अशा प रि थतीत कमाल एक
मिह या या व ेतनासह रजा द े यात आली . मातृ व लाभ (सुधारणा ) कायदा , १९९५
हा कायदा १ फे ुवारी १९९६ रोजी लाग ू झाला .
८. कम चारी भिव य िनवा ह िनधी आिण िविवध तरत ुदी कायदा , १९५२ : या काय ात
कारखान े आिण इतर आ थापनामधील कम चा या ंसाठी अिनवाय भिव य िनवा ह
िनधीची थापना कर याची तरत ूद आह े. िनवृ ीनंतर िकवा लवकर म ृ यू झा यास
या या अवल ंिबतांना सामािजक स ुर ा दान करण े हा या काय ाचा उ ेश आह े.
िनयो ा आिण कम चा याकड ून अिधिनयमान ुसार द ेय योगदानाचा दर व ेतना या
८.३३% आहे. क सरकारन े ५० िकंवा याह न अिधक य ना रोजगार द ेणा या
आ थापना ं या बाबतीत हा दर ०% इतका स ुधा रत क ेला आह े. योजन ेअंतग त,
िनयो या ंनी य ेक कम चा यासाठी एक योगदान काड राखण े आव यक आह े आिण
ही काड EPF आयु ां या तपासणी या अधीन आह ेत. येक कम चा याला
िनधीम य े जमा क ेले या रकम ेवर याज िमळ यास पा आह े. एखा ा सद याचा
मृ यू झा यास , या या खा यावर असल ेली र कम या या नामिनद िशत य ना
अदा करावी लागत े, ही योजना सद या ंना आजारपण व इतर कारणा तव अ ंशतः प ैसे
काढ याची परवानगी द ेऊन आिथ क सहा य दान करत े आिण या ंना या ं या
सामािजक जबाबदा या जस े क बहीण भाऊ म ुलगी/मुलाचे ल न िक ंवा मुलाचे उ च
िश ण िक ंवा घराच े बांधकाम यासार या सामािजक जबाबदा या पार पाड यासाठी
िनधी उपल ध क न द ेते,
९. कम चारी ठ ेव जमा िल ं ड िवमा योजना , १९७६ : कामगार भिव य िनवा ह िनधी
कायद े (सुधारणा ) अ याद ेश १९७६ हा कोळसा खाणी भिव य िनवा ह िनधी या
सद याना िवमा स ंर ण द े यासाठी आिण कम चारी दान िनधी न द ेता ठेवी-िलं ड
िवमा योजना हण ून ओळखली जाणारी एक न वीन सामािजक स ुर ा योजना लाग ू
कर यासाठी लाग ू कर यात आला . अ याद ेशात अशी तरत ूद आह े क कम चारी
भिव य िनवा ह िनधी अिधिनयम १९५२ अंतग त समािव असल े या भिव य िनवा ह
िनधीच े सद य व घ ेतले या कम चा याचा म ृ यू झा यास या या भिव य िनवा ह munotes.in
Page 138
औ ोिगक व म
अथ शा – II
138 िनधीच े पैसे ा कर याचा अिधकार असल े या कम चा याला द ेखील सरासरी
िश लक या समत ु य अित र द ेयकाचा ह क अस ेल. मागील बा रा मिह यात म ृत
य या भिव य िनवा ह िनधीसह िनयो ा आिण क सरकार यानी कम चा या या
दरमहा व ेतन िबला या अन ु मे ०.५ आिण ०.२५% दराने योगदान द ेणे आव यक
आहे. भिव य िनवा ह िनधी सद या ं या काय ासाठी सरकारन े पे शन योजनाही स ु
केली.
१०. कम चारी क ुटुंब िनव ृ ी व ेतन योजना , १९९५ : कम चारी भिव य िनवा ह िनधी
कायदा , १९५२ म ये सुधारणा क न १९७१ म ये कम चारी क ुटुंब िनव ृ ी वेतन
योजना स ु कर याची तरत ूद कर यात आली . सेवेत अकाली िनधन झाल े या
कामगारा या क ुटुंबाला ही योजना दीघ कालीन स ंर ण देते. कम चारी भिव य िनवा ह
िनधी योजन े या सव सद या ंना ते अिनवाय पणे लागू आहे. कौटुंिबक िनव ृ ी वेतन,
जीवन िवमा लाभ आिण स ेवािनव ृ ीसह प ैसे काढ याच े फायद े या योजन ेअंतग त
उपल ध आह ेत. १९९५ म ये योजन ेत आणखी स ुधारणा कर यात आली आिण
कम चारी प े शन यो जना १९९५ " असे नामकरण कर यात आल े. नवीन योजन ेचा
उ ेश सद य आिण या या क ुटुंबाला व ृ ापकाळात आिथ क सहा य दान करण े.
िनयो या ंचे ८.३३% योगदान प े शन फ ंडात जमा क ेले जाते.. कम चा या या व ेतनात
क सरकारच े योगदान १.१६ ट के आहे. कौटुंिबक प े शन योजना , १९७१ सद य
असल े या सव य साठी आिण नवीन योजना लाग ू झा या या तारख ेपासून १६
नो ह बर १९९५ पासून कम चारी भिव य िनवा ह िनधीच े सद य बनल े या सवा साठी
ही योजना अिनवाय आहे.
११. पेम ट ऑफ े युटी कायदा १९७२ : हा कायदा स ंपूण देशाला लाग ू आहे. हे येक
कारखाना , खाण, तेल े , बंदर आिण र े वे कंपनी द ुकान िकवा आ थापना आिण
दहा िक ंवा याह न अिधक य काय रत असल े या रा यातील इतर आ थापना ंना
लागू होतो. कोण याही क ुशल, अध -कुशल िकया अक ुशल, मॅ युअल, पय वे ी ता ंि क
िकंवा कारक ुनी काम कर यासाठी िनय ु केलेले सव कम चारी या काय ात समािव
आहेत. क िकंवा रा य सरकार या अ ंतग त पदावर असल े या आिण इतर
कोण याही काय ा ार े िकंवा मॅ युइटी या द ेयकासाठी दान क ेले या कोण याही
िनयमा ार े शािसत असल े या अशा य ला हा कायदा लाग ू होत नाही . ३५०० /-
मजुरी मया दा काढ ून टाक यासाठी अिधिनयमात १९९४ म ये सुधारणा कर यात
आली . या काय ातग त समािव असल ेला कम चारी या या स ेवािनव ृ ी, राजीनामा
मृ यू िकया अपग यावर नोकरी स ंपु ात आ यावर य ुइटीचा ह कदार आह े.
कम चा या ने ै युइटीसाठी पा हो यासाठी म ृ यू िकंवा अपग य वगळता ५ वषा पे ा
जा त अख ंिडत स ेवा केली असावी . कम चा याला द ेय मॅ युइटीची र कम .
१००००००० /- पे ा जा त नसावी . एखा ा कम चा याला या काय ातग त उपल ध
असल े या कोण याही प ुर कार , करार िकंवा िनयो यासोबत या करारा ंतग त
े युइटी या अिधक चाग या अटी ा कर याचा अिधकार आह े. वरील सव
योजनाचा सामािजक स ुर ा घटकाम य े समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 139
सामािजक स ुरि तता
139 ८.५ भारतीय कामगार िनयामक कायद े
१. ेड युिनयन कायदा , १९२६ :
१९२६ चा भारतीय ेड युिनयन कायदा ेड युिनयनची अशी या या करतो . "कोणत ेही
संयोजन , मग त े ता प ुरते असो िक ंवा कायम व पी , ामु यान े कामगार आिण कामगार ,
कामगार आिण िनयो े यां यातील िकया िनयो ा आिण िनयो ा या यातील सबधाच े
िनयमन कर या या उ ेशाने िकंवा ितब ंधा मक अटी लाव यासाठी तयार क ेले या
कोण याही यापार िकया यवसायाच े आचरण आिण दोन िक ंवा अिधक कामगार
संघटना या कोण याही फ ेडरेशनचा समाव ेश होतो . या काय ाची उि े आहेत: कामगार
संघटना या न दणीसाठी तरत ूद करण े, न दणीक ृत कामगार स ंघटनाना कायद ेशीर आिण
कॉप र ेट दजा देणे आिण या या अिधकारी आिण सद याना कायद ेशीर ेड युिनयन
ि याकलापा या स ंदभा त िदवाणी आिण ग ु हेगारी दािय यापास ून मु ता दान करण े.
२. औ ोिगक िववाद कायदा , १९४७ :औ ोिगक िववाद कायदा , १९४७ कलम २ (क)
नुसार, 'औ ोिगक िववाद हणज े िनयो ा आिण िनयो ा , िकंवा िनयो ा आिण कामगार
यां यातील िकया कामगार आिण कामगार या यातील कोणताही िववाद िक ंवा फरक होय
जो रोजगार िकया ग ैर रोजगार िकया रोजगारा या अट शी िक ंवा कोण याही य या
मा या अट शी स ंबंिधत आह े. औ ोिगक िववाद कायदा , १९४७ म ये कलम २ (अ)
समािद क न व ैयि क कामगारास याला स ेवेतून काढ ून टाकण े, बडतफ करण े यासंबंधी
औ ोिगक िववाद उपि थत कर याचा अिधकार द े यात आला आह े.
या काय ाची उि े अशी आह ेत क मालक आिण कम चारी दोघासाठी सामािजक याय
सुिनि त करण े, भांडवल आिण कामगार या ं यातील िववाद सामज यान े आिण लवादा ार े
सोडवण े, बेकायद ेशीर सप आिण ताळ ेबंदी रोखण े, कामगारा ंना कामाव न कमी करण े, या
करणात न ुकसान भरपाई द ेणे, कामगारा ंना िनयो याकड ून होणा या अ याचारापास ून
संर ण करण े आिण साम ूिहक सौद ेबाजीला ो साहन द ेणे.
३. औ ोिगक रोजगार ( थायी आद ेश) अिधिनयम , १९४६ :
या काय ाचा उ ेश हणज े औ ोिगक आ थापनामधील िनयो यानी या ं या अ ंतग त
असल े या रोजगारा या अटी प ुरेशा अच ूकत ने प रभािषत करण े आिण या या ार े िनयु
केले या कामगाराना या प रि थतीची मािहती द ेणे आव यक आह े. रोजगारा या अटी
आिण शत म य े एकसमानता आण यासाठी , औ ोिगक स ंघष कमी कर यासाठी , िनयो े
आिण कम चारी या ं यातील चा ंगले संबंध वाढव यासाठी आिण थायी आद ेशांना वैधािनक
पािव य आिण मह व द े यासाठी हा कायदा लाग ू कर यात आला . हा कायदा स ंपूण भारत
आिण य ेक औ ोिगक आ थापना ंना लाग ू आहे याम य े १०० िकंवा याह न अिधक
कामगार काय रत आह ेत.
४. सामािजक स ुर ा कायदा :
भारतात क सरकारन े औ ोिगक कामगारा ंना स ंर ण द े यासाठी खालील सामािजक
सुर ा उपाययोजना क े या हो या : कामगार भरपाई कायदा , १९२३ : कम चारी रा य िवमा munotes.in
Page 140
औ ोिगक व म
अथ शा – II
140 कायदा , १९४८ : कोळसा खाण बोनस योजना आिण भिव य िनवा ह िनधी कायदा १९४८ :
गोदी कामगार (िनयमन आिण रोजगार )) कायदा , १९४८ : कामगार िनय ु कायदा
१९५१ : कम चारी भिव य िनवा ह िनधी कायदा १९५२ : आसाम चहा लागवड कायदा
१९५५ मातृ व लाभ कायदा १९६१ : कौटुंिबक िनवृ ी वेतन योजना १९६४ : सीमे स
भिव य िनवा ह िनधी कायदा १९६४ : कम चारी भिव य िनवा ह िनधी अिधिनयम १९६१ :
वृ ापकाळ प े शन योजना १९८१ : पेम ट ऑफ ै युइटी कायदा १९७२ आिण कम चारी
ठेव िलं ड िवमा योजना १९७६ : या ेणीतील मह वाच े कायद े खाली थोड यात प क ेले
आहेत.
५. कामगार भरपाई कायदा , १९२३ :
हा कायदा िनयो या ंना रोजगारा या दर यान झाल े या अपघातासाठी कामगारा ंना भरपाई
दे याचे बंधन घालतो . मृ यू िकंवा स ंपूण अपंग व िक ंवा आ ंिशक अप ंग व झाल े या
कामगारा ं या बाबतीत भरपाई द ेय आह े. हा कायदा िनयो या या यापार िक ंवा
यवसाया या उ ेशाने िनय ु क ेले या कामगारा ं या सव ेण ना लाग ू आह े. जर
दुखापतीम ुळे मृ यू होत नाही , तर कामगारा या च ुक मुळे उदा ., पेये, ज, एखा ा
आदेशाचे जाणूनबुजून अव ा करण े इ. या भावाम ुळे झाली अस यास कोणतीही भ रपाई
देय नाही . यावसाियक रोग झाल े या कामगारा या बाबतीत भरपाई द ेय आह े. मृ यू,
कायमच े संपूण अपंग व, आंिशक अप ंग व आिण ता प ुरते अपंग व यासाठी भरपाई द ेय
आहे. हा कायदा रा य सरकारा ंकडून कामगारा या भरपाईसाठी आय ु ांमाफ त शािसत
केला जातो . कम चा या ंचा रा य िवमा कायदा काया ि वत असल े या भागात हा कायदा लाग ू
होत नाही .
६. कम चारी रा य िवमा कायदा , १९४८ :
१९४८ चा कम चारी रा य िवमा कायदा हा भारतातील सामािजक िव या या िदश ेने
टाकल ेले आणखी एक पाऊल आह े. हा कायदा कम चा याना आजारपण , सूती आिण
रोजगारा या द ुखापती या बाबतीत काही फायद े दान करतो आिण िवज ेवर चालव या
जाणा या आिण १० पे ा जा त य ना िक ंवा वीज नसल े या पर ंतु २० पे ा जा त
य ना रोजगार द ेणारे कारखान े या सव कारखा या ंना लाग ू होतो . हा कायदा ह ंगामी
कारखा या ंना लाग ू होत नाही . हा कायदा कम चारी/रा य िवमा महाम ंडळा ार े शािसत
केला जातो .
िवमा योजन ेला कम चारी रा य िवमा िनधी ार े िव प ुरवठा क ेला जातो जो िनयो ा आिण
कम चा या या योगदानात ून आिण क आिण रा य सरकार , थािनक अिधकारी िक ंवा
इतर कोण याही य िक ंवा स ं था यां याकड ून अन ुदान द ेण या आिण भ ेटव त ूं ारे
उभारला जातो . िनयो क े क हर क ेले या कम चा या ंना देय देतना या चार ट क े योगदान
देतात आिण कम चारी या ं या व ेतना या १.५ ट के दरान े योगदान द ेतात.वै क य
सेवेवरील खचा त रा य सरकार े िकमान १२.५ ट के योगदान द ेतात. हा काया व ै क य
सेवा आिण रोख व पात दोन कारच े फायद े दान करतो .
munotes.in
Page 141
सामािजक स ुरि तता
141 ७. गोदी कामगार (िनयमन आिण रोजगार ) अिधिनयम , १९४८ :
गोदी कामगारा ंची सुर ा, आरो य आिण क याण भारतीय डॉक वक स रे युलेशन, १९४८
ारे समािव आह े. हा कायदा म ुंबई, कलक ा , म ास , िवशाखाप णम . कोचीन , मोरगाव
आिण का ंडला या म ुख बंदराम य े काय रत आह े.कामगारा ंची मािसक आिण राखीव
कामगारा ंम ये िवभागणी क ेली जात े. मािसक कामगार ह े िनयिमत कामगार आह ेत आिण
रोजगारा या स ुरि तत ेचा आन ंद घेतात. कामगारा ं या इतर ेणीची न दणी राखीव
कामगारा ंम ये केली जात े आिण या ंना डॉक ल ेबर बोडा ारे िनयु केले जात े. गोदी
कामगारा ंना वष भरात िकमान आठ स ुट्या िद या जातात .सव राखीय कामगारा ंसाठी
रोजगार , कामगार भिव य िनवा ह िनधी आिण उपदानाचा लाभ घ ेतात. या यासाठी वत ं
गृहिनमा ण योजना आख यात आ या आह ेत. यांना वै क य स ुिवधा आिण म ुलां या
िश णा या बाबतीत काही सवलतीही िद या जातात . या यासाठी क ँटीन आिण रा त
भाव द ुकानेही िदली जातात .
८. मातृ व लाभ कायदा , १९६१ :
क आिण रा य सरकारा ं या िविवध मात ृ व लाभ काय ा ंतग त मात ृ व तरत ुदीशी स ंबंिधत
मतभेद दूर कर यासाठी क १९६१ चा मात ृ व लाभ कायदा नावाचा नवीन कायदा स ंमत
केला. या आ थापना ंना कम चारी रा य िवमा कायदा लाग ू होत नाही या ंना हा कायदा
लागूआहे. १९९५ या काय ातील द ु तीन े गभ धारणा मिहला कम चा याना व ेतनासह
सहा आठवड ्याची रजा दान क ेली, ट्यूब टोमी ऑपर ेशन करणा या मिहला कम चा या ंना
दोन आठवड ्याची व ेतनासह रजा आिण गभ धारणा िक ंवा ट्यूब टोमी या व ै क य
समा ीम ुळे उडवल े या आजारा या बाबतीत जा तीत जा त एक मिह या या व ेतनासह
रजा म ंजूर कर यातआली आह े. मॅटिन टी बेिनिफट (सुधारणा ) कायदा १९९५ हा ०१
फे ुवारी १९९६ रोजी अमलात आला . या काय ान ुसार काही कालावधीसाठी रोख मात ृ व
लाभ द े याची तरत ूद आह े. एखा ा मिहला कम चा यान े ित या अप ेि त स ूती या
िदवसाआधी बारा मिह यात िकमान १६० िदवस काम क ेले अस ेल तर ती मात ृ व
लाभांसाठी पा आह े.
९. कम चारी भिव य िनवा ह िनधी आिण िविवध तरत ुदी कायदा , १९५२ :
या काय ात कारखान े आिण इतर आ थापनामधील कम चा या ंसाठी अिनवाय भिव य
िनवा ह िनधीची थापना कर याची तरत ूद आह े. िनवृ ीनंतर िक ंवा लवकर म ृ यू झा यास
या या अवल ंिबताना सामािजक स ुर ा दान करण े हा या काय ाचा उ ेश आह े. िनयो ा
आिण कम चा या ंकडून अिधिनयमान ुसार द ेय योगदानाचा दर व ेतना या ८.३३% आहे. क
सरकारन े ५० िकंवा याह न अिधक य ना रोजगार द ेणा या आ थापना या बाबतीत हा
दर सुधा रत क न १० % केला आह े. योजन े अंतग त िनयो यानी य ेक कम चा यासाठी
एक योगदान काड राखण े आव यक आह े आिण ही काड EPF आयु ा या तपासणी या
अधीन आह ेत. येक कम चा याला िनधीम य े जमा क ेले या रकम ेवर याज िमळ यास
पा आह े. एखा ा सद याचा म ृ यू झा यास , या या खा यावर असल ेली र कम या या
वारसदार य ना अदा करावी लागत े, munotes.in
Page 142
औ ोिगक व म
अथ शा – II
142 १०. कम चारी ठ ेव जमा िल ं ड िवमा योजना . १९७६ :
कामगार भिव य िनवा ह िनधी कायद े (सुधारणा ) अ याद ेश १९७६ हा कोळसा खाणी
भिव य िनवा ह िनधी या सद याना िवमा स ंर ण द े यासाठी आिण कम चारी दान िनधी न
देता ठेवी-िलं ड िबमा योजना हण ून ओळखली जाणारी एक नवीन सामािजक स ुर ा
योजना लाग ू कर यासाठी लाग ू कर यात आला . अ याद ेशात अशी तरत ूद आह े क ,
कम चारी भिव य िनवा ह िनधी अिधिनयम १९५२ अंतग त समािव असल े या भिव य
िनवा ह िनधीच े सद य व घ ेतले या कम चा याचा म ृ यू झा यास , या या भिव य िनवा ह
िनधीच े पैसे ा कर याचा अिधकार असल े या कम चा याला द ेखील सरासरी िश लक या
समतु य अित र द ेयकाचा ह क अस ेल. मागील बारा मिह या ंत मृत य या भिव य
िनवा ह िनधीसह िनयो ा आिण क सरकार यानी कम चा या ं या दरमहा व ेतन िबला या
अनु म ०.५% आिण ० २५ % दराने योगदान द ेणे आव यक आह े. भिव य िनवा ह िनधी
सद या ं या फाय ासाठी सरकारन े पे शन योजनाही स ु केली.
११. कम चारी क ुटुंब िनव ृ ीवेतन योजना , १९९५
कम चारी भिव य िनवा ह िनधी कायदा , १९५२ म ये सुधारणा क न १९७१ म ये
कम चारी क ुटुंब िनव ृ ीवेतन योजना स ु कर याची तरत ूद कर यात आली . सेवेत अकाली
िनधन झाल े या कामगारा या क ुटुंबाला ही योजना दीघ कालीन स ंर ण द ेते. कम चारी
भिव य िनवा ह िनधी योजन े या सव सद या ंना ते अिनवाय पणे लागू आह े. कौटुंिबक
िनवृ ीवेतन, जीवन िवमा लाभ आिण स ेवािनव ृती सह प ैसे काढ याच े फायद े या
योजन ेअंतग त उपल ध आह ेत. १९९५ म ये योजन ेत आणखी स ुधारणा कर यात आली
आिण कम चारी प े शन योजना १९९५ असे नामकरण कर यात आल े, नवीन योजन ेचा
उ ेश सद य आिण या या क ुटुंबाला व ृ ापकाळात आिथ क सहा य दान करण े
िनयो या ंचे ८.३३% योगदान प े शन फ ंडात जमा क ेले जाते. कम चा या ं या व ेतनात क
सरकारच े योगदान १.१६ ट के आह े. कौटुंिबक प े शन योजना , १९७१ चे सद य
असल े या सव य साठी आिण नवीन योजना लाग ू झा या या तारख ेपासून १६ नो ह बर,
१९९५ पासून कम चारी भिव य िनवा ह िनधीच े सद य बनल े या सवा साठी ही योजना
अिनवाय आहे.
१२. पेम ट ऑफ ॅ युटी कायदा , १९७२ :
हा कायदा स ंपूण देशाला लाग ू आहे. हे येक कारखाना , खाण, तेल े , बंदर आिण र े वे
कंपनी द ुकान िक या आ थापना आिण दहा िक ंवा याह न अिधक य काय रत असल े या
रा यातील इतर आ थापनाना लाग ू होतो..
कोण याही क ुशल, अध -कुशल िकया अक ुशल, मॅ युअल, पय वे ी ता ंि क िक ंवा कारक ुनी
काम कर यासाठी िनय ु केलेले सव कम चारी या काय ात समािव आह ेत. क िकंवा
रा य सरकार या अ ंतग त पदावर असल े या आिण इतर कोण याही काय ा ार े िकया
ॅ युइटी या द ेयकासाठी दान क ेले या कोण याही िनयमा ं ारे शािसत असल े या अशा
य ला हा कायदा लाग ू होत नाही . ३५०० /- मजुरी मया दा काढ ून टाक यासाठी
अिधिनयमात १९९४ म ये सुधारणा कर यात आली . या काय ातग त समािव असल ेला munotes.in
Page 143
सामािजक स ुरि तता
143 कम चारी या या स ेवािनव ृ ी. राजीनामा , मृ यू िकंवा अपग यावर नोकरी स ंपु ात
आ यावर म ॅ युइटीचा ह कदार आह े.
कम चा यान े ै युइटीसाठी पा हो यासाठी म ृ यू िकया अप य वगळता ५ वषा पे ा जा त
अखंिडत स ेवा केली असावी . कम चा याला द ेय मॅ युइटीची र कम . १०,००,०००/-
पे ा जा त नसावी . एखा ा कम चा याला या काय ातग त उपल ध असल े या कोण याही
पुर कार , करार िक ंवा िनयो यासोबत या करारा ंतग त अ य ुइटी या अिधक चा ंग या अटी
ा कर याचा अिधकार आह े.
८.५.१ भारतातील स ंर णा मक कामगार कायद े:
भारतातील स ंर णा मक काय ा ंम ये कारखाना कायदा १९४८ , खाण कायदा १९५२ ,
कामगार कायदा १९५१ . मोटार वाहत ूक कामगार कायदा १९६१ . दुकाने आिण
आ थापना कायदा १९४६ , वेतन द ेय कायदा १९३६ , यासारख े मह वा चे कायद े, िकमान
वेतन कायदा १९४८ . बालकामगार ( ितबंध आिण िनयमन ) कायदा १९८६ . आिण
कं ाटी कामगार (िनयमन आिण िनम ू लन) कायदा , १९७० यांची येथे थोड यात चचा केली
आहे..
१. कारखाना कायदा , १९४८ :
१९४८ चा फॅ टरीज अ ॅ ट हा काय ा या अ ंतग त या य ेनुसार सव कारखा या ंना लाग ू
होतो. फॅ टरीज काय ाचा कलम ५ कामगार क याणाशी स ंबंिधत आह े. काय ातील
कलम ११ ते २० कामगारा ं या आरो याशी स ंबंिधत आह ेत. कलम २१ ते ४१
कामगारा ं या स ुर ेशी स ंबंिधत आह ेत आिण कलम ४२ ते ५० कामगारा ं या क याणाशी
संबंिधत आह ेत. कारखा यातील का मगारा ंचे आरो य धो यापास ून संर ण करण े, यांची
सुरि तता स ुिनिचत करण े, शारी रक कामाची प रि थती स ुधारणे, कामा या तासा ंचे
िनयमन करण े आिण त ण य आिण मिहला ंचे रोजगार , सुिवधा दान करण े आिण
कामाच े वातावरण स ुधारणे ही या काय ाची म ु य उि े आहेत.
२. वेतन द ेय कायदा , १९३६ :
वेतनाची िनयिमतता स ुिनि त कर यासाठी त े वेतन िविहत रीतीन े केले जाते, अिनय ंि त
कपातीना ितब ंध कर यासाठी , मालका या द ंड आकार या या अिधकारावर ितब ंध
घाल यासाठी आिण कामगारा ंना उपाय दान कर यासाठी . हा कायदा मालकाना व ेतन
कालावधी िनि त करतो या या श ेवटी त े मजुरी दे यास जबाबदार असतात . कायदा
िविहत रीतीन े मजुरी दे यास कायद ेशीर र या जबाबदार मालका ंना स करतो . हे अिधक ृत
वजावट द ेते आिण िनयो या ं या इतर कोण याही वजावटी या अिधकारावर िनब ध घालत े.
काय ा या तरत ुदीचे उ ल ंघन क े याब ल आिण कामगारा ंना या ंचे देय नाकार याब ल
िनयो या ंिव कारवाई रोख यासाठी आिण या ं यािव कारवाई कर यासाठी या
अिधिनयमात िनरी काची तरत ूद आह े.
munotes.in
Page 144
औ ोिगक व म
अथ शा – II
144 ३. िकमान व ेतन कायदा , १९४८ :
िकमान व ेतन कायदा , १९४८ नुसार व ैधािनक िकमान व ेतन िन ि त क ेले गेले आहे. कायदा
१९२१ म ये पा रत झाल े या ॥ LO अिधव ेशना या अन ुषंगाने भारत सरकारन े मंजूर केला
आहे. या काय ा या भाग म य े समािव असल े या रोजगारासाठी लाग ू होती आिण
अिधिनयमा या अन ुसूचीचा काय ान े िविहत क ेले या ि य ेनुसार मज ुरीचे िकमान द र
िनि त झा यान ंतर वेतन द े याची मता िवचारात न घ ेता, हे वेतन द ेणे मालकाच े बंधन
आहे.
४. बालकामगार ( ितब ंध आिण िनयमन ) अिधिनयम , १९८६ :
िसल डर उचलण े, राखेचे खड्डे साफ करण े इमारत बा ंधकाम , केट रंग, िपडी बनव काप ट
िवणण े, िसम ट उ पादन , कापड छपाई , रंगरगोटी आिण िवणकाम , मािचस तयार करण े,
फोटक े, फटाक े, अक किट ंग, ि लिट ंग आिण लोकर साफ करण े यासार या अन ेक
यवसायाम य े मुलाना कामाला हा कायदा ितब ंध करतो ,
भारत सरकारन े नोकरीत ून काढ ून टाकल े या म ुलासाठी १२४ िवशेष शाळा ंची थापना
केली होती आिण बालकामगारावरील रा ीय धोरण १९८७ अंतग त यात बालकामगारा ंचे
माण आढळत े असे अनेक उ ोगाम य े बालकामगार शासन क प हाती घ ेतले होते.
१९९० म ये बाल कामगारा ंवर अ यास कर यासाठी रा ीय कामगार स ं थेम ये बाल
कामगार क ाची थापना कर यात आली .
५. कं ाटी कामगा र (िनयमन आिण िनम ू लन) कायदा , १९७० :
कं ाटी कामगारा ं या क याणासाठी कामा या प रि थती , आरो य आिण स ुरि तता . वेतन
आिण इतर स ुिवधाच े िनयमन कर याची तरत ूद या काय ात आह े. क ाटदारान े कं ाटी
कामगारा ं या वापरासाठी क ॅ टीन, साधनग ृहे, शौचालय े, मू ालये, िप याच े पाणी , आिण
थमोपचार प ेटी देणे आव यक आह े.
जर क ं ाटदार स ुिवधा प ुरव यात िक ंवा वेतन द े यास अपयशी ठरला , तर म ु य िनयो ा
कं ाटी कामगारा ंना सुिवधा द े यासाठी िक ंवा वेतन द े यास जबाबदार अस ेल आिण म ु य
िनयो ा क ाटदाराकड ून असा खच व सूल क शकतो . या काय ाचा उ ेश कं ाटी
कामगारा या कामावर ब ंदी घालण े हा आह े आिण ज ेथे ितब ंध करण े श य नाही त ेथे
कं ाटी कामगारा या कामा या प रि थतीम य े सुधारणा कर याचा य न क ेला आह े.वीस
िकंवा याह न अिधक कामगारा ंना क ाटी कामगार हण ून काम करणा या य ेक
आ थापनाला आिण वीस िक ंवा याह न अिधक कामगारा ंना काम करणा या य ेक
कं ाटदाराला हा कायदा लाग ू आहे. हा कायदा क आिण रा य सरकाराना वीस प े ा कमी
कामगार काम करणा या कोण याही आ थापना िकया क ं ाटदाराला काय ा या तरत ुदी
लागू कर या चा अिधकार द ेतो.
क सरकारन े कोळसा , लोहखिनज , चुनखडी , डोलोमाईट , मॅगनीज , ोमाईट , मँ नेसाइट ,
िज सम , अ क आिण वलनशील माती या खाणी , बांधकाम उ ोगआिण र े वेम ये munotes.in
Page 145
सामािजक स ुरि तता
145 कामा या ेणीनुसार क ं ाटी कामगारा या रोज ब ंदी घातली आह े. क ीय अ न
महामंडळाची गो दामे आिण बदराम य े कं ाटी कामगारा ंना मंदी आह े.
८.६ सारांश
या करणात सामािजक स ुरि तता , सामािजक स ुरि तत ेची स ंक पना आिण ितची
उ का ंती, सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा यातील फरक , सामािजक स ुरि तता
संदभा त भारतातील प रि थती याचा आढावा घ ेतला आह े. सामािजक स ुरि तता ह े
आधुिनक काळातील औ ोिगक समाज यव थ ेचे मुख वैिश आह े. औ ोिगक िवकास व
नागरीकरणाम ूळे मजूराचा एक फार मोठा वग िनमा ण झाला आह े. हा वग उ पादन
यव थ ेतील मह वाचा घटक मानला जातो . परंतु या या अन ेक सम या द ेखील िनमा ण
झाले या आह ेत यावर उपाय हण ून असल े या िविवध काय ा ंचा परामश यािठकाणी
घेतला आह े.
८.७
1. सामािजक स ुरि तता स ंक पना प करा .
2. सामािजक सहा यता आिण सामािजक िवमा यातील फरक प करा .
3. भारतातील सामािजक स ुरि तता िवशद करा .
4. भारतीय कामगार कायदयािव षयी चचा करा.
८.८ संदभ
1) Andy Norton, Tim Conway, Mick Foster (February 2001). Social
Protection Concepts and Approaches: Implications For Policy and
Practice In International Development’ Overseas Development
Institute, London SE1 7JD, UK
2) Ahmad, Ehtisha m, Jean Dreze, John Hills and A. Sen (1991). Social
Security in Developing Countries, Oxford, Clarendon Press.
3) Annual Reports of Pension Fund Regulatory Development Authority
(2013 -14), Employees Provident Fund Organisation (2014 -15) and
Employees’ State I nsurance Corporation (2015 -16)
4) Arora, S.L., Akhilesh Sharma, and Dev Nathan (2017). Social
Protection in India, in “Employment Social Protection and Inclusive
Growth in South Asia, Edited by Dev Nathan and Akhilesh K.
Sharma”, Delhi, South Asia Press.
munotes.in
Page 146
औ ोिगक व म
अथ शा – II
146 5) ILO (2017), World Social Protection Report 2017 -19, Geneva, ILO.
6) Mahendra Dev, S. (1995). Government Interventions and Social
Security for Rural Labour, Indian Journal of Labour Economics , Vol.
38, No.3.
7) Naik, D.N. (2016). Social Security and Social Insurance , in Journal of
Civil and Legal Sciences , September 12, 2016.
8) Pankaj, Ashok and Rukmini Tankha (2010). Empowerment Effects of
the NREGS on Women Workers: A Study in Four States, Economic
andPolitical Weekly, Vol. 44, no. 30, July 24, pp. 45 -55.
munotes.in
Page 147
प्रश्नपत्रिकेचा नम ुना (केवळ IDOL च्या त्रवद्यार्थयाांसाठी) TYBA SEM VI (अर्थशास्त्र) - सवथ सहा पेपसथसाठी वेळ: 3 तास एकूण गुण: १०० कृपया तुम्हाला योग्य प्रश्नपत्रिका त्रमळाली आहे का ते तपासा. सूचना: १. सर्व प्रश्न अनिर्ार्व आहेत. प्रश्न क्र. ५ मध्र्े (अ) र् (ब) उप प्रश्नाांमधील कोणताही एक उप प्रश्न सोडर्ा. २. उजर्ीकडील आकडे पूणव गुण दर्वर्तात. 3. प्रादेनर्क भाषेत उत्तर देणाऱ्र्ा नर्द्यार्थर्ाांिी र्ांका असल्र्ास पेपरच्र्ा मुख्र् मजकुराचा इांग्रजीमध्र्े सांदभव द्यार्ा. 4. आर्श्र्क तेथे िीटिेटक्र्ा आकृत्र्ा काढा. प्र १. खालीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्ना ांची उत्तरे द्या. २० अ) ब) क) प्र २. खालीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्ना ांची उत्तरे द्या. २० अ) ब) क) प्र 3. खालीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्ना ांची उत्तरे द्या. २० अ) ब) क) प्र ४. खालीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्ना ांची उत्तरे द्या. २० अ) ब) क) प्र ५. खालीलपैकी कोणत्याही दोहोंवर र्ोडक्यात त्रिपा त्रलहा. २० अ) ब) क) ड) त्रकांवा ब) खालील बहु पयाथयी प्रश्नाांसाठी योग्य पयाथय त्रनवडा. (20 बहु पयाथयी प्रश्न) २० *********** munotes.in