TYBA-SEM-VI-Economics-Paper-XIV-International-Economics-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
आ ं त र प्र ा द ेश ि क आ श ण आ ं त र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र
घट क रच ना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचा ऄथथ
१.३ अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची व्याप्ती
१.४ अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्व
१.५ अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापारामधील फरक
१.६ सारांि
१.७ प्रश्न
१.० उ श ि ष्ट े जागद्दतक ऄथथव्यवस्थेत अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राला ऄत्यंत महत्त्वाचे स्थान अहे.
अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्रामुळे देिाचा अद्दथथक, सामाद्दजक व राजकीय द्दवकास घडून येण्यास
मदत होते. ऄंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र या पाठात अपण अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या दृष्टीने
ऄभ्यास करणार अहोत. या पाठाची ईद्दिष्टे खालीलप्रमाणेः
 अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राची संकल्पना व महत्त्व यांचा ऄभ्यास करणे.
 अंतरप्रादेद्दिक व अंतरराष्ट्रीय व्यापार यातील फरक ऄभ्यासणे.
 अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या व्याद्दप्तचा ऄभ्यास करणे.

१.१ प्रस् ता वन ा जागद्दतक ऄथथव्यवस्थेच्या स्वरूपात अद्दण व्यवहार पद्धतीत ऄलीकडच्या काळात मोठ्या
प्रमाणात बदल होत अहेत. जागद्दतकीकरणाने वेग घेतला अहे. जागद्दतक व्यापार संघटना
(WTO) कायाथद्दववत होत ऄसल्याने अयात-द्दनयाथत व्यापारावरील द्दवद्दवध द्दनयंत्रणे अद्दण
बंधने कमीत कमी होत अहेत. समाजवादी ऄथथव्यवस्थांच्या मयाथदा रद्दियाच्या द्दवघटनामुळे
जगापुढे अल्या अहेत. केंद्दिय पद्धतीच्या द्दनयोजीत ऄथथव्यवस्था बाजारव्यवस्थेकडे झुकू
लागल्या अहेत. या सवथ गोष्टींचा पररणाम म्हणजे अंतरराष्ट्रीय व्यापारात वाढ झाली अहे.
व्यापाराचे स्वरूप अद्दण रचना यामध्ये ऄलीकडच्या काळात खूप मोठा बदल होत अहे.
ईत्पादन घटकांची अतरराष्ट्रीय गद्दतिीलता वाढत अहे. वाहतूक दळणवळण अद्दण munotes.in

Page 2

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
2 तंत्रज्ञान आत्यादींमध्ये खूपच सुधारणा होत अहे. त्याचाही अंतरराष्ट्रीय व्यापारास अद्दण
म्हणून अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्रास महत्त्व प्राप्त झाले अहे.
सध्या जगातील सवथच देि अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या माध्यमातून जोडले गेले अहेत.
अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या गुंतवणूक, रोजगार, ईत्पादन, बचत अद्दण द्दकंमत पातळीवर
पररणाम होत ऄसतो. व्यापाराचा पररणाम कसा अहे ? तो कसा ऄसावा ? त्यासाठी
धोरणात्मक साधने किी वापरता येतील याचा ऄभ्यास अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्रात केला
जातो.
जकात अद्दण व्यापारासंबंधीच्या सवथसाधारण कराराची (GATT) ईरुग्वे फेरी
स्वीकारण्यामुळे जगातील देि व्यापाराच्या बाबतीत ऄद्दधकाद्दधक जवळ येत अहेत. १
जानेवारी १९९५ रोजी जागद्दतक व्यापार संघटनेची (WTO) स्थापना करण्यात अली
ऄसून सध्या संघटनेचे १४० देि सदस्य अहेत. यावरून अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्व
जगातील बहुतेक सवथच देिांनी मावय केल्याचे स्पष्ट होते. अंतरराष्ट्रीय व्यापार म्हणजे काय
हे स्पष्ट करण्यासाठी व्यापार म्हणजे काय ते पाहणे ठरते. “दोन व्यद्दि द्दकंवा संस्थांमधील
वस्तू व सेवांच्या ऐद्दच्िक, वैज्ञाद्दनक अद्दण परस्परांमधील देवाण-घेवाणीस व्यापार
म्हणतात.” ऄिा प्रकारचा व्यापार पैिाच्या माध्यमातून होत ऄसतो. व्यापारामध्ये वस्तुच्या
ईत्पादनापासून त्या ईत्पादनाची द्दवक्री होइपयंत ज्या द्दक्रया घडून येतात त्या सवथ द्दक्रयांचा
समावेि व्यापारामध्ये होत ऄसतो.
व्याख् या :
अ ) आ ंत र प्र ा द ेश ि क व् य ा प ा र ( Interregional Trade) :
"जेव्हा एकाच देिातील दोन द्दकंवा त्यापेक्षा ऄद्दधक व्यद्दि द्दकंवा व्यद्दिसमुहामध्ये व्यापार
चालतो तेव्हा ऄिा व्यापारास अंतरप्रादेद्दिक द्दकंवा देिांतगथत व्यापार ऄसे म्हणतात."
ईदा. महाराष्ट्रातील एखादी व्यिी / व्यापारी गुजरातमधील एखाद्या व्यापाऱ्याबरोबर व्यापार
करतो तेव्हा तो अंतरप्रादेद्दिक व्यापार ठरतो.
ब ) आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ( International Trade) :
“दोन द्दकंवा ऄद्दधक राष्ट्रांमध्ये चालणाऱ्या व्यापारास अंतरराष्ट्रीय व्यापार ऄसे म्हणतात.”
ईदा. भारताचा व्यापार ऄमेररका, रद्दिया, चीन, आंग्लंड आत्यादी देिांिी चालत ऄसेल तर
अंतरराष्ट्रीय व्यापार ठरतो. अंतरराष्ट्रीय व्यापारामध्ये द्दवद्दवध देिांतील द्दभवन चलनाच्या
साहाय्याने व्यापार चालतो.
आ पली प्रगती त प ास ा:
१) अंतरप्रादेद्दिक व्यापार म्हणजे काय ?
२) अंतरराष्ट्रीय व्यापार म्हणजे काय ?
munotes.in

Page 3

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
3 १. २ आ ं त र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा च ा अ थ थ ऄंतगथत व्यापार व अंतरराष्ट्रीय व्यापारात ऄनेक मुलभूत स्वरूपाचे फरक अहेत. त्यामुळे
अंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी स्वतंत्र द्दसद्धांत मांडण्याची अवश्यकता ऄनेक ऄथथिास्त्रज्ञांनी
मावय केली अहे. ऄंतगथत व अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या तुलनात्मक ऄभ्यासानंतर अपणास
अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची काही ठळक वैद्दिष्ट्ये थोडक्यात सांगता येतील.
१) अंतरराष्ट्रीय व्यापारात ईत्पादन घटक ऄगद्दतिील ऄसतात ऄसे स्पष्ट मत सनातन
ऄथथिास्त्रज्ञ मांडत होते. तुलनात्मकदृष्ट्या अंतरराष्ट्रीय व्यापारात ईत्पादन घटक
कमी गद्दतिील ऄसतात तर ते ऄंतगथत व्यापारात ऄद्दधक गतीक्षम ऄसतात.
२) बाजारपेठांची द्दवद्दवधता हे अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे वैद्दिष्ट्य अहे. ऄंतगथत व्यापारात
बाजारपेठ ऄद्दधक ऄंिी एकद्दजनसी ऄसते. वजनमापे चालीरीती, भाषा, लोकांची
अवडद्दनवड याबाबतीत बराच एकद्दजनसीपणा ऄसतो. परंतु अंतरराष्ट्रीय व्यापारात
बाजारपेठांमध्ये वरील बाबतीत भेद ऄसतात. त्यामुळे बाजारपेठांमध्ये एकद्दजनसीपणा
ऄद्दजबात राहत नाही.
३) अंतरराष्ट्रीय व्यापारात वेगवेगळ्या चलनांचा वापर होत ऄसतो. ऄंतगथत व्यापारात
एकमेव चलन वापरले जात ऄसते तर अंतरराष्ट्रीय व्यापारात प्रत्येक देिाचे चलनच
वापरले जात ऄसते. त्यामुळे द्दवद्दवध चलनांचा वापर हे अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे वेगळे
वैद्दिष्ट्य ऄसते.
४) ऄंतगथत व्यापारात एकाच देिातील लोक सहभागी होत ऄसल्याने लोकांचे एकच गट
ऄसतो. परंतु अंतरराष्ट्रीय व्यापारात द्दवद्दवध देिातील लोक सहभागी होत ऄसल्याने
द्दवद्दवध गट ऄद्दस्तत्वात येतात.
५) ऄंतगथत व्यापार एकाच राजकीय कुलात होत ऄसतो. तर अंतरराष्ट्रीय व्यापारात
सहभागी होणारे देि राजकीय दृष्टीने सावथभौम ऄसतात. त्यामुळे अंतरराष्ट्रीय व्यापार
म्हणजे द्दवद्दवध स्वतंत्र राजकीय कुलांमधील व्यापार ऄसतो. प्रत्येक देिाची धोरणे
स्वतंत्र व वेगवेगळी ऄसतात. त्याचा पररणाम अंतरराष्ट्रीय व्यापारावर द्दनद्दित होत
ऄसतो. प्रत्येक देिातील सरकार व्यापारातून अपल्या लोकांचे महत्तम कल्याण कसे
होइल या दृष्टीने प्रयत्निील ऄसते. परंतु अंतरराष्ट्रीय व्यापारात सहभागी होणारे देि
या दृष्टीने प्रयत्निील ऄसतीलच ऄसे नाही. त्यामुळे अंतरराष्ट्रीय व्यापारापासुन
सवांचा समान फायदा होइलच ऄसे नाही.
६) राष्ट्रीय द्दनयम , कायदे, व्यापारासंबंधी कायदे अद्दण धोरणे, व्यापार, ईद्योग व
कराद्दवषयक कायदे याबबतीत ऄंतगथत व्यापारात सारखेपणा ऄसतो. परंतु
अंतरराष्ट्रीय व्यापारात ऄिाप्रकारचा सारखेपणा नसतो. सरकारचे जकाद्दतद्दवषयक
धोरण, कोटा पद्धती, ऄनुदाने यांचा अंतरराष्ट्रीय व्यापारावर पररणाम होणे ऄपररहायथ
ऄसते. ऄंतगथत व्यापारावर या बदलांचा फारसा पररणाम होत नाही. munotes.in

Page 4

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
4 ७) व्यापारामध्ये सहभागी होणा ऱ्या देिांच्या द्दवकासाचा स्तर वेगवेगळा ऄसतो.
द्दवकासाचा स्तर व वेग यामधून व्यापाररवषयक धोरण द्दनद्दित होत ऄसते. हा
अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचा प्रमुख गुणधमथ अहे.
८) अंतरराष्ट्रीय सहकायथ व िांतता यावर व्यापारद्दवषयक संबंध ऄवलंबून ऄसतात. जर
िांतता व सहकायथ ऄसेल तर व्यापारद्दवषयक संबंध ऄद्दधकाद्दधक दृढ होत जातात.
दुसऱ्या महायुद्धानंतर व्यापार वाढीसाठी ही पररद्दस्थती ऄद्दधक जबाबदार झाली अहे
ऄसा ऄनुभव घेतला अहे.
९) अंतरराष्ट्रीय व्यापार ऄद्दधक भौगोद्दलक ऄंतरावर होत ऄसतो. तर अंतरप्रादेद्दिक
व्यापार कमी भौगोद्दलक ऄंतरामध्ये होत ऄसतो. कारण दोन देिांमधील ऄंतर खुप
ऄसते.
आ पली प्रगती त प ास ा:
१) अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची ठळक वैद्दिष्ट्ये कोणती अहेत ?
१. ३ आ ं त र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा च ी व् य ा प्त ी १ . व स् त त ंच ी श न य ा थ त आ शण आ यात :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामध्ये वस्तूंची अयात अद्दण द्दनयाथत यांचा समावेि होतो. याला दृश्य
व्यापार ऄसेही म्हणतात.
२ . स ेव ा ंच ी श न य ा थ त आ शण आ यात :
याला ऄदृश्य व्यापार ऄसेही म्हणतात. ऄदृश्य वाद्दणज्य वस्तूंमध्ये पयथटन, वाहतूक,
दूरसंचार, बँद्दकंग, गोदाम, द्दवतरण अद्दण जाद्दहरात यांचा समावेि होतो.
३ . प र व ा न े आ शण फ्र ें च ा य झ ी :
परवाना ही एक करारात्मक व्यवस्था अहे जी एका कंपनीला (परवानाधारक) द्दतचे पेटंट,
कॉपीराआट, रेडमाकथ द्दकंवा तंत्रज्ञान दुसऱ्या परदेिी कंपनीला (परवानाधारक) रॉयल्टी
नावाच्या दराने प्रवेि देते. पेप्सी अद्दण कोका-कोला हे परवाना प्रणाली ऄंतगथत जगभरात
ईत्पाद्ददत अद्दण द्दवकले जातात. फ्रँचायझी हे परवावयासारखेच ऄसते, परंतु सेवांच्या
तरतुदीच्या संदभाथत वापरलेली संज्ञा. ईदाहरणाथथ, मॅकडोनाल्ड्स त्याच्या फ्रेंचायझी
प्रणालीद्वारे जगभरात फास्ट-फूड रेस्टॉरंट्स चालवते.
४ . परक ीय ग ंत व ण तक :
यामध्ये अद्दथथक नफ्याच्या बदल्यात परदेिात द्दनधीची गुंतवणूक करणे समाद्दवष्ट अहे.
परकीय गुंतवणुकीचे दोन प्रकार अहेत. munotes.in

Page 5

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
5 (A) थ ेट श व द ेि ी ग ंत व ण तक ( FDI) - परदेिात वस्तू अद्दण सेवांचे ईत्पादन अद्दण द्दवपणन
करण्याच्या ईिेिाने वनस्पती अद्दण यंत्रसामग्री यासारख्या परदेिी मालमत्तेमध्ये गुंतवणूक
करणे.
(ब ) प ो ट थ फ ो श ल ओ ग ं त व ण तक - परदेिी कंपनीच्या समभागांमध्ये गुंतवणूक करणे द्दकंवा
लाभांि द्दकंवा व्याजाद्वारे ईत्पवन द्दमळद्दवण्याचे दाद्दयत्व.
१. ४ आ ं त र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा च े म ह त्त् व अधुद्दनक ऄथथव्यवस्थेत अंतरराष्ट्रीय व्यापारास ऄद्दतिय महत्त्व प्राप्त झाले अहे.
आंग्लडसारख्या देिाने तर अपला द्दवकास अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या माध्यमातूनच साध्य
केला अहे. अधुद्दनक ऄद्दथथक द्दवकासाचा मूलाधार अंतरराष्ट्रीय व्यापारच ऄसल्याचे स्पष्ट
झाले अहे. ऄमेररका, फ्रावस, जमथनी, जपान आत्यादी प्रगत देिांनी जी औद्योद्दगक प्रगती
केली अहे त्याचे महत्त्वाचे कारण त्यांनी स्वीकारलेल्या व्यापार धोरणात सापडते. म्हणूनच
सनातनवादी ऄथथिास्त्रज्ञ अंतरराष्ट्रीय व्यापार हे ईत्पादनात वाढ घडवून अणण्याचे
केवळ साधन नसून ऄद्दथथक द्दवकासाचे आंद्दजन मानतात.
अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासाचे महत्त्व पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येते.
१) अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळे लोकांचा दृद्दष्टकोन ऄद्दधक व्यापक व
द्दविाल बनतो. संकुद्दचत राष्ट्रवादी द्दवचारातुन लोक बाहेर पडतात. देिाचे द्दवकास
करायचा ऄसेल तर अंतरराष्ट्रीय व्यापाराद्दिवाय पयाथय नाही. अपल्या देिात ज्या
साधनांची कमतरता अहे ऄिा वस्तू व साधनांची परदेिातून अयात करता येते
अद्दण द्दवकासा चा दर वाढद्दवता येतो. तसेच अपल्याकडे ज्या वस्तूंचे ऄद्दतररि
ईत्पादन होते त्यांची द्दवदेिातून द्दनयाथत करून त्या बदल्यात अपणास वस्तू अद्दण
पैसा द्दमळद्दवता येतो. या गोष्टी अपणास अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळेच
समजतात.
२) द्दवदेिी व्यापार अद्दण द्दवदेिी भांडवल यांच्या साहाय्यनेच ऄनेक देिांनी अपला
द्दवकास साध्य केला अहे. अज ज्या देिांना प्रगत देि मानले जाते त्यांचा द्दवकास
ऄंतगथत संसाधनाचे पररणाम अद्दण त्यांची गद्दतिीलता याच कारणामुळे झाला अहे,
ऄसे मानून परद्दकय व्यापारामुळे त्याच्या द्दवकासाचा दर वाढला अहे. जर त्यांना
अपल्या देिाच्या द्दवकासाची गती ऄिीच कायम ठेवायची ऄसेल तर त्यांनी आतर
देिांबरोबर व्यापारी संबंध ठेवलेच पाद्दहजेत. कोणताही देि पूणथपणे स्वावलंबी ऄसूच
िकत नाही. कारण प्रत्येक देिाला कोणत्या ना कोणत्या वस्तूसाठी दुसऱ् या देिावर
ऄवलंबून राहावेच लागते. म्हणजेच त्यास ऄद्दलप्त राहून चालत नाही.
३) ऄद्दथथक द्दवकासात परास्परावलंद्दबत्वाची भूद्दमका काय अहे? अंतरराष्ट्रीय
व्यापारामुळे ऄद्दथथक वृद्धीसाठी काही मदत होते या गोष्टी अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या
ऄभ्यासामुळे समजण्यास मदत होते.
४) अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळे लोकांचा, राज्यकत्यांचा अद्दण
ऄथथिास्त्रज्ञांचा दृष्टीकोन अंतरराष्ट्रीय बनतो. ऄिा व्यापक दृष्टीकानामुळे चालू munotes.in

Page 6

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
6 अंतरराष्ट्रीय ऄद्दथथक समस्या सोडद्दवण्यास मदत होते. ऄनेक देिात दाररियाची,
बेकारीची गंभीर समस्या अहे. आतर देिांतून साधनांची द्दनयाथत द्दकंवा स्थानांतर कसे
घडवून अणता येइल हे अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासावरून समजते. तसेच
कोणताही देि दीघथकाळ आतर देिांच्या द्दवरुद्ध धोरण ऄवलंबून अपला द्दवकास द्दकंवा
अपले ऄद्दस्तत्व द्दटकवून ठेवू िकत नाही. त्याचा प्रत्यय अज सवथच देिांना अला
अहे. अपल्या िेजारील देिाला गरीब बनद्दवण्याचे धोरण कसे चुकीचे अद्दण ऄयोग्य
अहे हे जगाला ऄनुभवाने अद्दण अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळे समजले
अहे.
५) जागद्दतक पातळीवर वेगवेगळ्या देिांमध्ये ऄनेक समस्या अहेत. त्यांची सोडवणूक तो
एकटा देि करू िकत नाही. त्यासाठी अंतरराष्ट्रीय ऄद्दथथक सहकायाथची गरज ऄसते.
अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळे अंतरराष्ट्रीय सहकायाथस व एकमेकांच्या
द्दहतासाठी द्दवद्दवध देि सहजपणे तयार होतात. मुि व्यापार परस्परांच्या द्दहताचा कसा
अहे हे सांगण्याचे कायथ अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र करते. जागद्दतक पातळीवर िांतता
प्रस्थाद्दपत कर ण्यासाठी द्दनहथस्तक्षेपाचे धोरणच गरजेचे अहे. अयात-द्दनयाथत द्दनबंध
कमी करण्याची अवश्यकता अहे. या सवथ गोष्टींचे अकलन अंतरराष्ट्रीय
ऄथथिास्त्राच्या ऄभ्यासामुळेच होते.
आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा च े म ह त्त् व :
ऄद्दथथक द्दवकासाच्या दृष्टीने अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्व पुढील मुद्यांच्या साहाय्याने स्पष्ट
करता येइल.
१) श्र म श व भ ा ग ण ी आ श ण श व ि े ष ी क र ण ा च े फ ा य द े :
अंतरराष्ट्रीय व्यापार दोन द्दकंवा ऄद्दधक देिात चालत ऄसतो. त्यामुळे व्यापाराची व्याप्ती
वाढते. प्रत्येक देि ईपलब्ध ऄसणारी साधनसामग्रीचा पयाथप्त वापर करण्यासाठी
श्रमद्दवभागणी अद्दण द्दविेषीकरणाचा ऄवलंब करतो. त्यामुळे कमी वेळात ऄद्दधक व दजेदार
ईत्पादन होउन मोठ्या प्रमाणावरील ईत्पादनाचे सवथ फायदे द्दमळतात.
२) ब ा ज ा र ा च ी क क्ष ा र ं द ा व त े :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे बाजारपेठेची व्याप्ती वाढत जाते. व्याप्ती वाढल्यामुळे प्रत्येक
देिाला अपल्या ईपलब्ध नैसद्दगथक साधनसंपद्दत्तचा ऄद्दधकाद्दधक वापर करता येतो.
३) उ त् पादनात व ाढ :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे ज्या वस्तूंचे ईत्पादन करणे कमी खचाथचे व ऄद्दधक फायद्याचे
ऄसते. ऄिाच वस्तूंचे ईत्पादन करण्यासाठी प्रत्येक देि श्रमद्दवभागणी अद्दण
द्दविेषीकरणाचा वापर करतो. द्दविेषीकरणामुळे ऄद्दधक व दजेदार ईत्पादन होउन एकूण
जागद्दतक ईत्पादनात वाढ होते. ईत्पादन वाढल्यामुळे ईपभोक्त्यांना जास्तीत जास्त
वस्तूंचा ईपभोग घेता येतो.
munotes.in

Page 7

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
7 ४) उ त् प ा द न प द्ध त ी त स ध ा र ण ा :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे देिा देिात ईत्पादनवाढीची स्पधाथ द्दनमाथण होते. ऄिा स्पधेत
द्दटकून राहण्यासाठी प्रत्येक देि ईत्पादनात नवीनवीन िोध लावून ऄद्दधकाद्दधक ईत्पादन
करण्याचा प्रयत्न करतात. त्यामुळे ईत्पादन पद्धतीत नवसंिोधनास चालना द्दमळून
ईत्पादन पद्धतीत सुधारणा धडून येते. अधुद्दनक पद्धतीने ईत्पादन केल्यास ईत्पादनाचा
सरासरी खचथ कमी येतो म्हणजेच अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे देिातील रोजगार पातळी
अद्दण ईत्पवन पातळी ईंचावते.
५) रोजगार आ शण उ त् प ादनात वाढ :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे ईत्पादन घटक एका देिातून दुसऱ् या देिात सहजपणे जावू
िकतात. त्यामुळे ईत्पादन घटकांची गद्दतिीलता वाढते. गद्दतिीलता वाढल्यामुळे एकूण
रोजगार पातळीत वाढ होउन लोकांच्या ईत्पवन पातळीत वाढ होते. त्यामुळे देखील
देिाच्या एकूण ईत्पवनात भर पडते. द्दनयाथत वाढद्दवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक
केली जाउन रोजगाराच्या ऄद्दधक संधी द्दनमाथण होतात. थोडक्यात अंतरराष्ट्रीय
व्यापारामुळे देिातील रोजगार पातळी अद्दण ईत्पादन पातळी ईंचावते.
६) उ प भ ो क् त् य ा ंच े स म ा ध ा न व ा ढ त े :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे द्दविेषीकरण अद्दण श्रमद्दवभागणीच्या तत्वाचा ऄवलंब होउन
कमी खचाथत ऄद्दधक ईत्पादन होते. तसेच ज्या वस्तूंचे ईत्पादन देिात होत नाही ऄिा
वस्तूंची अयात केली जाते. त्यामुळे ईपभोक्त्यांना कमी द्दकमतीत जास्तीत जास्त वस्तूंचा
ईपभोग घेता येतो. त्यामुळे ईपभोक्त्यांचे समाधान वाढते.
७) अ श थ थ क स ंक ट ा त म द त :
बऱ्याच वेळा देिात ऄद्दतवृष्टी, महापूर, दुषकाळ, भूकंप यांसारखी नैसद्दगथक अपत्ती द्दनमाथण
झाल्याने ईत्पादनात घट होते. ऄिा पररद्दस्थतीत अंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या माध्यमातून
आतर देिातून ऄत्यावश्यक वस्तूंची अयात करता येते अद्दण ईद्भवलेल्या नैसद्दगथक
पररद्दस्थतीवर प्रभावीपणे मात करता येते.
८) म क्त े द ा र ी च े श न य ंत्र ण :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे ईत्पादकांमध्ये स्पधाथ द्दनमाथण होते. प्रत्येक ईत्पादक स्पधेत
द्दटकून राहण्यासाठी दजाथ ईंचद्दवण्यासाठी प्रयत्न करतो. त्यामुळे द्दवद्दिष्ट वस्तू ईत्पादनात
एखाद्या ईत्पादकाची मिेदारी द्दनमाथण होत नाही.
९) उ त् पादनात स ात त् य :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे वस्तूच्या अयातीबरोबरच कच्च्या मालाची देखील अयात
करता येते. त्यामुळे देिात कच्च्या मालाची टंचाइ द्दनमाथण झाल्यास आतर देिातून कच्चा
माल अयात करून ईत्पादनात सातत्य द्दटकवून ठेवता येते.
munotes.in

Page 8

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
8 १०) श क ं म त प ा त ळ ी श स् थ र र ा ह त े :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे एखाद्या देिात द्दवद्दिष्ट वस्तूची मागणी वाढल्यास आतर देिातून
वस्तूची अयात करून मागणी अद्दण पुरवठा यांच्यात समतोल राखता येतो. त्यामुळे द्दकंमत
पातळी द्दस्थर राहण्यासाठी अंतरराष्ट्रीय व्यापारास महत्त्व प्राप्त होते.
११) त ा ंश त्र क म ा ग ण ी :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे प्रगत देिातून अधुद्दनक यंत्रसामुग्री, भांडवली वस्तू व
तंत्रज्ञानाची अयात करता येते. ऄिा अयातीमुळे तिाच प्रकारचे तंत्रज्ञान देिात द्दवकद्दसत
करण्याचा प्रयत्न केला जावून देिाची तांद्दत्रक प्रगती होते.
१२) आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ह क ा य थ व ा ढ त े :
अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे वस्तू व सेवांच्या अयात-द्दनयाथती बरोबरच आतर देिातील रूढी,
परंपरा, संस्कृती अद्दण द्दवचारांची देवाण-घेवाण ते देिादेिांमधील संबंध वाढत जावून
सहकायथ वाढीस लागते. त्यातून अंतरराष्ट्रीय सामंजस्य अद्दण एकात्मता द्दनमाथण होण्यास
मदत होते.
आ पली प्रगती त प ास ा:
१) अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राचा ऄभ्यास कसा महत्त्वाचा अहे ?
२) अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे अद्दथथक दृष्टीने महत्त्व काय अहे ?
१. ५ आ ं त र प्र ा द ेश ि क आ श ण आ ं त र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा म ध ी ल फ र क ‘व्यापार म्हणजे वस्तूंचा द्दवद्दनमय’ ऄसा सवथसाधारण व्यवहारामध्ये व्यापाराचा ऄथथ घेतला
जातो. व्यापार ऄंतगथत त्याचप्रमाणे बाह्य देखील ऄसतो. देिाच्या भौगोद्दलक सीमांच्या
ऄंतगथत चालणारा व्यापार म्हणजे ऄंतगथत द्दकंवा देिी व्यापार त्यालाच अंतरप्रादेद्दिक
व्यापार ऄसेही म्हटले जाते.
अंतरराष्ट्रीय व्यापार देिाच्या राजकीय सीमा ओलांडून होत ऄसतो. म्हणून अंतरराष्ट्रीय
व्यापार म्हणजे वेगवेगळ्या देिांमध्ये होणारा वस्तू व सेवांचा द्दवद्दनमय होय. या व्यापारालाच
'परकीय व्यापार ' ऄसेही म्हटले जाते.
थोडक्यात दोन देिांमध्ये होणारा व्यापार म्हणजे ‘अंतरराष्ट्रीय व्यापार’ अद्दण देिाच्या
दोन प्रदेिातील व्यापार म्हणजे ‘ऄंतगथत’ द्दकंवा ‘अंतरप्रादेद्दिक व्यापार’ होय.
एका देिातील वस्तू व सेवा यांचा आतर देिांबरोबर होणाऱ्या द्दवद्दनमयािी संबंद्दधत ऄसणारी
ऄथथिास्त्राची िाखा म्हणजे अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र होय. ऄंतगथत व्यापारासाठी जे अद्दथथक
कारण जबाबदार ऄसते ते म्हणजे परस्पर गरजांची पूतथता तेच कारण अंतरराष्ट्रीय
व्यापारास जबाबदार ऄसते. अंतरराष्ट्रीय व्यापाराद्दिवाय ऄद्दधक समाधानकारक जीवन
व्यद्दतत करणे कोणत्याही समाजाला अज िक्य नाही. जीवनमानात सुधारणा करण्यासाठी munotes.in

Page 9

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
9 अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची गरज ऄसते. अधुद्दनक समाजाने अपल्या जीवनमान पातळीत
जी सुधारणा करून घेतली अहे ती केवळ अंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळेच िक्य झाली अहे.
ज्या वस्तूंचे ईत्पादन एखाद्या देिाला करता येत नाही त्या वस्तूंची आतर देिांमधून अयात
केली जाते. तसेच ज्या वस्तूंचे गरजेपेक्षा ऄद्दधक ईत्पादन होत ऄसते त्या वस्तूंची आतर
देिांना द्दनयाथत केली जाते. काही वस्तूंच्या ईत्पादनाच्या बाबतीत एखाद्या देिाला आतर
देिांपेक्षा द्दविेष लाभ द्दमळत ऄसतात. त्यामुळे त्या वस्तू आतर देिांपेक्षा कमी खचाथत
ईत्पाद्ददत करतो. परतु सवथच वस्तूंच्या बाबतीत ऄिी िक्यता नसते म्हणून काही वस्तूंचे
ईत्पादन करणे ऄद्दधक खद्दचथक होत ऄसते. ईत्पादनाच्या बाबतीत ही पररद्दस्थती लक्षात
घेतल्यास सहजपणे ऄसे सांगता येते की अंतरराष्ट्रीय पातळीवर ईत्पादनाच्या बाबतीत
श्रमद्दवभागणी द्दकंवा द्दविेषीकरणाची गरज ऄसते. अंतरप्रादेद्दिक व्यापार जसा श्रमद्दवभागणी
द्दकंवा द्दविेषीकरणाच्या तत्वावर अधाररत अहे. ईदा. कोळसा, चहा, अद्दण ताग यांचे
ईत्पादन पद्दिम बंगाल घेतो तर महाराष्ट्राने कापड ईत्पादनाच्या बाबतीत द्दविेषीकरण केले
अहे. त्याचप्रमाणे अंतरराष्ट्रीय व्यापारात प्रत्येक देि ज्या वस्तूच्या ईत्पादनाच्या बाबतीत
द्दविेष लाभ द्दमळतो त्या वस्तूंचे ऄद्दधक ईत्पादन करून त्या वस्तूंची आतर देिांना द्दनयाथत
करतो व त्यांच्या बदल्यात आतर वस्तूंची आतर देिांकडून अयात करतो.
ऄंतगथत व्यापार व अंतरराष्ट्रीय व्यापार यांच्या मुळािी ऄसलेले तत्त्व जरी सारखे ऄसले
तरी त्या दोघांमध्ये ऄनेक फरक अहेत. फार पूवी फ्रेद्दिक द्दलस्ट (Friedric List) यांनी
म्हटल्याप्रमाणे
"देिी व्यापार हा अमच्या लोकांमधील व्यापार ऄसतो तर अंतरराष्ट्रीय व्यापार हा
अमच्यात अद्दण त्यांच्यात होत ऄसतो."
आ ंत र प्र ा द ेश ि क व आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य ा प ा र ा त ी ल फ र क :
ऄंतगथत व बाह्य व्यापार यातील फरकाचे काही प्रमुख मुिे पुढीलप्रमाणे:
१) उ त् पादन घटक ग शतिी ल ता :
श्रम व भांडवल देिातल्या देिात ऄद्दधक गद्दतिील ऄसातात. तर दोन देिात ते कमी
गद्दतिील ऄसतात. याच कारणाने ररकाडोने अंतरराष्ट्रीय व्यापारसाठी स्वतंत्र द्दसद्धांत
मांडण्याची अवश्यकता सांद्दगतली अहे.
घटक गद्दतिीलतेतील तुलनात्मक फरकामुळे वस्तूंच्या ईत्पादन खचाथत वेगवेगळ्या देिात
तुलनात्मक फरक द्दनमाथण होत ऄसतो अद्दण हा फरक कायमस्वरपी राहत ऄसतो. ऄंतगथत
व्यापारात ऄसा फरक राहत नाही. कारण समजा , एखाद्या ईद्योगात ईत्पादन खचाथपेक्षा
द्दकंमत ऄद्दधक ऄसेल तर त्या ईदयोगात ईत्पादन घटक संक्रद्दमत होतील तेथील ईत्पादन
वाढेल व द्दकंमती कमी होतील. त्यांची घटण्याची प्रवृत्ती त्या ईत्पादन खचाथआतकी होइपयंत
चालू राहील. याईलट दुसऱ्या ईद्योगात घटक बाह्य स्थानांतरण सुरू राहील. त्यामुळे
ईत्पादन कमी हो उन द्दकंमती वाढतील व त्यांच्यातील वाढ ईत्पादन खचाथतील
समानतेपयंत चालू राहील. munotes.in

Page 10

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
10 दोन देिांमध्ये घटक गद्दतिीलता तुलनेने कमी ऄसते त्यामुळे खचथ व द्दकंमतीमध्ये
अपोअप समता प्रस्थाद्दपत होत नाही. त्यांच्यामध्ये कायमस्वरूपी ऄंतर राहत ऄसते.
ईदा. दीघथकाळात भारतातील चहाची द्दकंमत त्याच्या ईत्पादन खचाथआतकी भारतात राहील.
परंतु आंग्लंडमध्ये भारतीय चहाची द्दकंमत त्याच्या भारतातील ईत्पादनखचाथपेक्षा द्दनद्दितपणे
कायमस्वरूपी ऄद्दधक राहील. ऄिा त ऱ्हेने ऄंतगथत व्यापारापेक्षा अंतरराष्ट्रीय व्यापार
वेगळा ठरतो.
२) न ै स श ग थ क घ ट क द ेण ग् य ा :
वेगवेगळ्या देिांना वेगवेगळ्या नैसद्दगथक घटना देणग्या लाभलेल्या ऄसतात. त्यामुळे एखादी
द्दवद्दिष्ट वस्तू एखाद्या द्दवद्दिष्ट देिामध्येच का द्दनमाथण होते हे लक्षात येते. ईदा. दद्दक्षण
ऄद्दफ्रकेमध्ये सोवयाचे ईत्पादन होते. ब्राद्दझलमध्ये कॉफीचे ईत्पादन होते तर भारतात चहाचे
ईत्पादन होते या घटक देणग्यांचे लाभ दुसऱ्या देिांना पाठद्दवता येत नाहीत. त्यामुळे अंतर
प्रादेद्दिक व्यापार अंतरराष्ट्रीय व्यापार यांच्यामध्ये फरक द्दनमाथण होतो.
३) व् य ा प ा र ा व र ी ल श न ब ं ध :
जेव्हा व्यापार एकाच देिातील द्दवद्दवध प्रदेिांमध्ये चालतो तेव्हा त्या व्यापारावर सरकारची
फारिी द्दनयंत्रणे नसतात. मात्र जेव्हा व्यापार दोन द्दकंवा ऄनेक देिात चालतो तेव्हा त्या
व्यापारावर सरकारकडून द्दवद्दवध प्रकारची द्दनयंत्रणे व द्दनबंध लादले जातात. अंतरराष्ट्रीय
व्यापार हा सरकारने घातलेल्या द्दनयमांच्या चौकटीतून चालत ऄसतो. दोन देिांच्या
सीमारेषेपलीकडे चालणाऱ्या व्यापारावर अयात जकाती अकारणे, अयातीचा वाटा ठरवून
देणे, द्दवद्दिष्ट वस्तूची अयात करण्यावर पूणथ बंदी घालणे, ऄत्यावश्यक वस्तूच्या
अयातीवरील जकात कमी करणे, व्यापाराचा परवाना देणे आत्यादींसारखी द्दनयंत्रणे
सरकारकडून घातली जातात.
४) व ा ह त त क ख च ा थ त फ र क :
अंतरप्रादेद्दिक व्यापारात वस्तूची वाहतूक करण्यासाठी रेल्वेची मालवाहतूक, रस्त्यावरील
वाहतुकीची साधने वापरली जातात. मालवाहतुकीचे ऄंतर कमी ऄसते त्यामुळे वाहतुकीचा
खचथ कमी ऄसतो. याईलट अंतरराष्ट्रीय व्यापार दोन द्दकंवा ऄनेक देिांमध्ये चालत
ऄसल्याने वाहतुकीचे ऄंतर प्रचंड ऄसते. ऄिा वेळी समुि मागाथच्या मालवाहतुकीसाठी
जहाज अगबोटी तसेच हवाइ वाहतुकीसाठी द्दवमानाचा वापर केला जातो. ऄिा
वाहतुकीमध्ये धोक्याचे प्रमाण ऄद्दधक ऄसल्याने वाहतुकीचा खचथही ऄद्दधक ऄसतो.
५) श भ न् न र ा ष्ट् र ी य ध ो र ण े :
प्रत्येक देिाचे स्वतंत्र ऄद्दधक धोरण ऄसते. सरकारच्या अद्दथथक धोरणात चलनद्दवषयक
धोरण, राजकोषीय धोरणाचा समावेि होतो. त्या धोरणाचा पररणाम देिातंगथत द्दकंमत
पातळी, रोजगार पातळी अद्दण व्यापा रावर होत ऄसतो. तसेच या धोरणाचा पररणाम
ईत्पादन खचाथवर होत ऄसतो. ऄिा देिांतगथत धोरणाचा पररणाम दोन देिात चालणाऱ्या
अंतरराष्ट्रीय व्यापारावर होतो. प्रत्येक राष्ट्राचे स्वतंत्र ऄद्दथथक धोरण ऄसल्याने त्याचा
पररणाम अंतरराष्ट्रीय व्यापारावर ठळकपणे द्ददसून येतो. अपल्या देिाची ऄथथव्यवस्था munotes.in

Page 11

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
11 स्वयंपूणथ व्हावी, अपल्या देिातील ईद्योगांना जागद्दतक स्पधेतून संरक्षण द्दमळावे यासाठी
आतर देिातून होणा-या द्दवद्दिष्ट वस्तूच्या अयातीवर द्दनबंध लादतात. तसेच एखादा देि
दुस-या देिाची बाजारपेठ काबीज करण्यासाठी अपल्या देिात ईत्पाद्ददत झालेली वस्तू
देिातील ग्रहकांना ऄद्दधक द्दकमतींना द्दवकतात व तीच वस्तू दुसऱ्या देिात कमी द्दकमतीला
द्दवकण्याचे धोरण राबद्दवतात. त्यालाच ऄथथिास्त्रीय भाषते 'ऄवपूंजन' (Dumping) ऄसे
म्हणतात.
६) ब ा ज ा र प ेठ ा ंम ध् य े त फ ा व त :
अंतरप्रादेद्दिक व्यापारामध्ये देिातील सवथ बाजारपेठांमध्ये एकाच प्रकारची वजने व मापे
वापरली जातात , द्दवक्रीची द्दवद्दिष्ट प्रकारची पद्धती ऄसते. ईदा. भारतात मालाचे वजन
करण्यासाठी मेद्दरक पद्धतीची द्दकलोग्रॅम द्दक्वंटल टन आत्यादी मापे वापरील जातात. तसेच
िेतमालाची द्दवक्री करण्यासाठी द्दललाव पध्दती वापरली जातेय तसेच देिांतगथत
बाजारपेठांच्या रचनेत फारसा फरक ऄसत नाही. मात्र जेव्हा व्यापार दोन द्दकंवा ऄद्दधक
देिात चालतो तेव्हा वजने व मापे यामध्ये फरक ऄसतो, द्दवक्रीची वेगळी पद्धती वापरली
जाते. म्हणूनच अंतरराष्ट्रीय व्यापार अद्दण अंतरप्रादेद्दिक व्यापारात बाजारपेठांमध्ये फरक
द्ददसुन येतो.
७) मानवी क्ष मता :
देिादेिांमधील मानवी क्षमतांमध्ये द्दभवनता ऄसते. काही देिांमधील लोक िारीरीक दृष्टीने
ऄद्दधक दणकट ऄसतात. तर काही देिांमधील लोक ऄद्दधक बुद्दद्धमान ऄसतात. काही
लोकांमध्ये ऄद्दधक कलाकौिल्य ऄसते, तर काही देिांमधील लोकांकडे व्यवस्थापन व
संघटन कौिल्य ऄसते. या द्दवद्दवध द्दभवनतेमुळे देिी व्यापार व अंतरराष्ट्रीय व्यापार
यामध्ये द्दभवनता द्दनमाथण होते.
८) भ ा ंड व ल ा च ा स ा ठ ा :
आंग्लंड, ऄमेररका, जपान यांसारख्या देिांजवळ खूप मोठा साठा अहे. तर आतर देिांमध्ये
भांडवलाची टंचाइ अहे. त्यामुळे वेगवेगळ्या देिांच्या ईत्पादनात फरक द्दनमाथण होतो.
ऄंतगथत व्यापारात ऄिी द्दस्थती द्दनमाथण होत नाही.
९) र ा ज क ी य स ा व थ भ ौ म त् व :
प्रत्येक देि राजकीय दृष्टीने सावथभौम ऄसल्याने अंतरराष्ट्रीय व्यापारात ऄनेक समस्या
द्दनमाथण होत ऄसतात. वस्तूंचे चलनवलन, वेतन व द्दकंमती, राजकोषीय व्यवहार ,
बँकाद्दवषयक कायदे, परकीय कजे आ. बाबतीत प्रत्येक देि स्वतंत्र धोरण राबद्दवत ऄसतो.
देिाच्या सीमा ओलांडून होणारी वस्तूंची अयात-द्दनयाथत याबाबतीत प्रत्येक देि वेगवेगळ्या
मयाथदा घालत ऄसतो. परंतु या प्रकारच्या मयाथदा अंतरप्रादेद्दिक व्यापार व ऄंतगथत
व्यापारांमध्ये नसतात. त्यामुळे अंतरप्रादेद्दिक व्यापार व अंतरराष्ट्रीय व्यापारात भेद
द्दनमाथण होतो.
munotes.in

Page 12

अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र
12 १०) चलन पद्धत ी :
देिादेिांच्या जलन पद्धती द्दभवन-द्दभवन ऄसतात. त्यामुळे एका देिातून दुसऱ्या देिामध्ये
वस्तूंच्या प्रवाहावर प्रद्दतकुल पररणाम होतो. चलन द्दवद्दनमयाच्या ऄनेक समस्या द्दनमाथण होत
ऄसतात, त्या समस्या ऄंतगथत व्यापारात नसतात.
जी व्यद्दि अंतर-प्रादेद्दिक व्यापारात भाग घेत ऄसते द्दतला चलनांच्या तुलनात्मक मुल्यांचा
द्दवचार करण्याची अवश्यकता नसते. परंतु जी व्यद्दि अंतरराष्ट्रीय व्यापारात भाग घेत
ऄसते द्दतला चलनांच्या तुलनात्मक मुल्यांचा द्दवचार करावाच लागतो.
११) भ ा ंड व ल ी ग शतिी लता :
चलनांमध्ये ऄसलेला वरील भेद भांडवलाच्या ऄंतगथत व अंतरराष्ट्रीय गद्दतिीलतेवर
द्दभवनपणे पररणाम करीत ऄसतो. देिातील चलनांच्या ऄंतगथत मूल्यात बदल होत ऄसेल
तर देिातील सवथ प्रदेिात कजथरोख्यांच्या मूल्यावर होणारा पररणाम सारखा ऄसेल.
त्यामुळे अंतरराष्ट्रीय पातळीच्या तुलनेने देिांतगथत भांडवल ऄद्दधक मुिपणे गद्दतिील
ऄसते, परंतु एखाद्या देिाच्या द्दवद्दनमय दरात बदल होत ऄसेल तर त्या देिाच्या
चलनामध्ये धारण केलेल्या भांडवलाच्या मूल्यामध्ये द्दनद्दितपणे बदल होइल. त्यामुळे
परकीय चलनामध्ये भांडवल धारण करण्यामध्ये ऄनेक धोके ऄसतात. म्हणून लोक
परकीय चलनामध्ये भांडवल द्दस्वकारताना तुलनेने ऄद्दधक दक्ष ऄसतात. या वैद्दिष्ट्यांमुळे
अंतरराष्ट्रीय पातळीवर तुलनेने भांडवल कमी गद्दतिील राहते.
१२) स् व त ंत्र ब ा ज ा र प ेठ ा :
अंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांची स्वतंत्र संस्कृती ऄसते. त्यामुळे प्रत्येक देिाची एक स्वतंत्र
बाजारपेठ बनत ऄसते. ईदा. द्दब्रटीि ईजव्या बाजूला स्टेऄररंग ऄसलेल्या कार वापरतात.
तर फ्रेंच डाव्या बाजूला स्टेऄररंग ऄसलेल्या कार वापरतात. त्यामुळे कारच्या बाजारपेठा
पररणामकारकपणे वेगवेगळ्या होत ऄसतात. त्याचप्रमाणे भाषा, सवयी, पसंती, चालररती
यामुळे बाजारपेठांमध्ये वेगळेपण द्दनमाथण होत ऄसते.
१३) आ श थ थ क र ा ष्ट् र व ा द :
प्रत्येक देिाची स्वतंत्र ऄद्दथथक जीवनपद्धती ऄसते. राजकीय स्वातंत्र्याबरोबरच अद्दथथक
स्वावलंबनाची मागणी केली जात ऄसते. अपल्या देिाचा ऄद्दथथक द्दवकासाचा दर
वाढद्दवण्याचा प्रत्येक राष्ट्र प्रयत्न करीत ऄसते. त्यामुळे राष्ट्राराष्ट्रांचा स्वतंत्र ऄद्दथथक
राष्ट्रवाद द्दनमाथण होत ऄसतो अद्दण तो अंतरप्रादेद्दिक व्यापार व अंतरराष्ट्रीय
व्यापारातील फरक वाढद्दवण्यास मदत करतो.
१४) व् य ा प ा र व श व श न म य श न य ंत्र ण े :
प्रत्येक अधुद्दनक राष्ट्र कमी ऄद्दधक प्रमाणात व्यापार व द्दवद्दनमयावर द्दनयंत्रणे लादत ऄसते.
त्यांचा वस्तू व सेवांच्या अंतरराष्ट्रीय अवक-जावकवर पररणाम होत ऄसतो. त्यामुळे
अंतर-प्रादेद्दिक व्यापार अंतरराष्ट्रीय व्यापार यामध्ये भेद द्दनमाथण होतो. munotes.in

Page 13

अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापार
13 आ पली प्रगती त प ास ा:
१) अंतरप्रादेद्दिक व अंतरराष्ट्रीय व्यापार यामध्ये काय फरक अहे ?
१.६ स ा र ा ं ि प्रस्तुत प्रकरणामध्ये अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचा ऄथथ व अंतरराद्दष्ट्रय व्यापाराच्या द्दवद्दवध
व्याख्या द्ददल्या अहेत. तसेच अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची व्याप्ती द्दवस्तृतपणे मांडण्यात अली
अहे व अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे अद्दण अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राचे महत्त्व देखील ऄधोरेद्दखत
करण्यात अले अहे. अंतरप्रादेद्दिक अद्दण अंतरराष्ट्रीय व्यापाराचा ऄथथ अद्दण या दोन
व्यापारामधील फरक देखील अपण ऄभ्यासला अहे. यावरून ऄसे लक्षात येते की,
अंतरराष्ट्रीय व्यापार हा प्रत्येक राष्ट्रासाठी अवश्यक व फायदेिीर अहे.
१.७ प्रश्न प्र.१ अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्र म्हणजे काय ? अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राचे महत्व द्दवषद करा?
प्र.२ अंतरराष्ट्रीय व्यापाराची ठळक वैद्दिष्ट्ये कोणती ?
प्र.३ अंतरराष्ट्रीय व्यापार व अंतरराष्ट्रीय व्यापार यातील फरक स्पष्ट करा ?
प्र. ४ अंतरराष्ट्रीय ऄथथिास्त्राची वैद्दिष्ट्ये द्दविद करा.




munotes.in

Page 14

14 २
आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िसĦांतांचा पåरचय
२.२ अॅडम िÖमथचा आंतरराÕůीय Óयापाराचा िसĦांत
२.३ åरकाडōचा तुलनाÂमक खचाªतील फरकाचा िसĦांत
२.४ हेकशेर-ओहिलन िसĦांत
२.५ िलओिÆटफचा िवरो धाभास
२.६ øुगमनचे ÿितमान
२.७ सारांश
२.८ ÿij
२.० उिĥĶे  अॅडम िÖमथचा आंतरराÕůीय Óयापाराचा िसĦांत व Âयाचे महÂव समजून घेणे.
 åरकाडōचा तुलनाÂमक खचाªतील फरक िसĦांताचा अËयास करणे.
 हेकशेर-ओहिलन िसĦांत समजून घेणे.
 िलओिÆटफचा िवरोधाभास व øुगमनचे ÿितमान यांचा अËयास करणे.
२.१ आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िसĦांतांचा पåरचय Óयापारवाढ्यां¸या िनयंिýत Óयापार धोरणावर अॅडमािÖमथने जोरदार िटका केली आहे.
देशा¸या आिथªक ÿगतीमÅये िनयंिýत Óयापारामुळे अडथळे िनमाªण होतात. Óयापारावर
मयाªदा घालÁया¸या जुनाट धोरणाचा Âयाग कŁन ®मिवभागणीला मदत करणाöया आिण
मुवज Óयापार धोरणाचा पाया ÿथम अॅडम िÖमथयांनी घातला आहे. मुĉ Óयापार धोरण हे
देशाला ®ीमंत बनिवÁयाचे धोरण आहे. कारण Âयामुळे बाजारपेठां¸या क±ा Łंदावून
®मिवभागणी िकंवा िवशेषीकरणाचे लाभ देशाला िमळू शकतात. ®मिवभागणी¸या तÂवावर
आधाåरत असलेÐया Óयापार िसÅदांताला तुलनाÂमक खचª लाभाचा िसÅदांत Ìहणून
ओळखला जाते.
तुलनाÂमक खचª लाभाचे तÂव अॅडम िÖमथ, केिÓहड åरकाडō या अथªत²ांनी िवकिसत केले.
तुलनाÂमक खचª लाभाचे तÂव åरकाडōपूवê अनेक अथªत²ांनी केले या तÂवामÅये सुधारणा
करÁयाचे कायª इिलएट, केनªस, माशªल, बॅÖटबल, हॅबरलर हे³चर, ओहिलन इ. अथªत²ांनी munotes.in

Page 15

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
15 केले. åरकाडōपासून या िसÅदांता¸या झालेÐया िवकासाची चचाª आपण पुढील िलखाणातून
करणार आहोत.
२.२ अॅडम िÖमथचा आंतरराÕůीय Óयापाराचा िसĦांत / आंतरराÕůीय Óयापाराचा सनातन िसĦांत (The Classical Theory of
International Trade) २.२.१ ÿÖतावना :
सनातनपंथीय अथªशाľ²ां¸या मते, खुला Óयापार व पूणª Öपधाª यामुळे एका देशा¸या
ÿगतीत इतर देशांनाही सहभागी होता येते. िनरिनराÑया देशात िनरिनराळी उÂपादन
सामúी िवपुल ÿमाणात उपलÊध असते. Âयामुळे Âया Âया सामुúी¸या सहाÍयाने ते देश कमी
खचाªत अिधक उÂपादन कŁन इतर देशांमÅये Âयाची िनयाªत करतात व ºया वÖतूंचे
उÂपादन देशात करणे तुलनाÂमकŀĶ्या जाÖत खिचªक असते Âया वÖतूंची आयात करतात.
यामुळे सवª देशांना कमी खचाªत अिधक वÖतू उपभोगावयास िमळून जगा¸या आिथªक
कÐयाणात वाढ होते. परंतू कोणाला िकती लाभ होईल हे Óयापारा¸या शथêवर अवलंबून
असते.
आंतरराÕůीय Óयापाराचा आधुिनक िसĦांत आिण आंतरराÕůीय Óयापाराचा सनातन
िसĦांत हे एकिýत आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत आहेत. आंतरराÕůीय Óयापाराचा
िसĦांत रॉबटª टॉरेÆस, डेिÓहड åरकाडō आिण जे. एस्. िमल यांनी ÖपĶ कŁन Âया
आधारालाच आंतरराÕůीय Óयापाराचा सनातन िसĦांत Ìहणतात. Âयाला तुलनाÂमक
खचाªचा फायīाचा आधार आहे अशा रीतीने अॅडम िÖमथ यांनी िनरपे± खचª लाभा¸या
तßवा¸या आधारावर आंतरराÕůीय Óयापाराचा िसĦांत ÖपĶ केला. तो इतर सनातनवादी
अथªशाľ²ानी नाकारला. िवशेषतः åरकाडōने नाकारला. व तुलनाÂमक खचª िसĦांत
ÖपĶपणे मांडला.
२.२.२अॅडम िÖमथचा िनरपे± खचª लाभ िसĦांत (Adam Smith Theor y of
Absolute Cost Advantage) :
आंतरराÕůीय Óयापाराचा सनातन िसĦांत Ìहणून अॅडम िÖमथ¸या िसĦांताचा उÐलेख
केला जातो. िÖमथ यां¸या मते, देशाला नैसिगªक मĉेदारी काही वÖतूं¸या उÂपादनात
असते. इतर देशां¸या तुलनेने िनरपे± खचª खूप कमी असतो. इतर देशां¸या वÖतूसाठी
आिण िनयाªतीसाठी उÂपादनात िवशेषीकरणाला ÿाधाÆय िदले जाते. ÿÂयेक देश ºया
वÖतू¸या उÂपादना¸या बाबतीत िनरपे± खचª लाभ असÐयास ती वÖतु िनयाªत करेल व ºया
वÖतू¸या बाबतीत िनरपे± तोट्याची िÖथती असेल ती वÖतू आयात करेल.
आंतरराÕůीय Óयापाराचे अॅडम िÖमथ यांचे िवचार ®मिवभागणी या तßवाशी िनगडीत
आहेतच परंतू Óयापार वाīांची संर±णवादी मते खोडून मुĉ Óयापाराचा पुरÖकार िÖमथने या
िसĦांता¸या आधारे केला आहे. Âयां¸या मते, मुĉ आंतरराÕůीय Óयापारामुळे ®मिवभागणी
श³य होते. अॅडम िÖमथ¸या मते, जर दोन देशांमÅये आंतरराÕůीय Óयापार होणार असेल
तर Âयापैकì एका देशाला िविशĶ वÖतू¸या उÂपादनात िनÓवळ लाभ िमळाला पािहजे. munotes.in

Page 16

आंतरराÕůीय अथªशाľ
16 थोड³यात आंतरराÕůीय Óयापार घडून येÁयासाठी एका देशाला एका Óयापारातील एक
वÖतू अÂयÐप खचाªत तर दुसöया देशाला दुसरी वÖतू अÂयÐप खचाªत िनमाªण करता आली
पािहजे.
िÖमथ¸या मते, एखाīा वÖतूचे मूÐय ित¸या उÂपादनासाठी खचê पडलेÐया ®माने ठरतो
असे ®म मूÐय िसĦांत सांगतो. Ìहणजेच दोन वÖतूंचा परÖपरामधील िविनमयाचा दर Âया
वÖतू¸या उÂपादनासाठी खचª झालेÐया ®ममाýा¸या ÿमाणात ठरतो.
वेगवेगÑया देशातील ®िमकांची उÂपादकता सारखी नसÐयाने देशादेशामधील वÖतूंचे
सापे± मूÐय वेगळे असते आिण वÖतूं¸या सापे± मूÐयातील फरकांमुळे आंतरराÕůीय
Óयापार लाभÿद ठरतो.
िनÓवळ खचª लाभ िसÅदांत: देश / वÖतू चहा साखर भारत १०० िकलोúॅम ५० िकलोúॅम इंµलड ५० िकलोúॅम १०० िकलोúॅम
भारत व इंµलड हे दोन देश असून ते चहा व साखर यांचे उÂपादन करतात. उÂपादन खचª
®मा¸या Öवłपात मो जला आहे.
अॅडम िÖमथ¸या मते भारत चहा¸या उÂपादनात तर इंµलड साखरे¸या उÂपादनात
िवशेषीकरण करेल. भारत साखरेचे उÂपादन थांबवून फĉ चहा¸या उÂपादनात िवशेषीकरण
करतो व साखरेची आयात करतो. कोणÂयाही वÖतूचे देशांतगªत उÂपादन महाग असेल तर
परदेशातून Âया वÖतूची आयात करणे सोयीÖकर व फायदयाचे ठरते. Ìहणून भारताला
साखरेची आयात करणे व इंµलडला चहाची आयात करणे फायदेशीर ठरते. भारत चहाची
तर इंµलड साखरेची िनयाªत करेल या Óयापारामुळे दोÆही देशांचा फायदा होतो.
अशाÿकारे दोन देश व दोन वÖतूंचे साधे ÿितमान घेऊन Âया आधारे िÖमथ यांनी
आंतरराÕůीय Óयापारापासून होणारे लाभ ÖपĶ केले व मुĉ Óयापाराची आवÔयकता दाखवून
िदली. थोड³यात एखाīा देशाला वÖतू¸या उÂपादनात िनरपे± खचª लाभ जाÖत असेल तर
दोÆही देश Óयापारापासून लाभ ÿाĮ कŁन घेऊ शकतात.
२.२.३ िÖमथ¸या िसĦांताची गृहीते :
१) अथªÓयवÖथेत वÖतूचा उÂपादन खचª ®मात मोजला आहे.
२) अथªÓयवÖथेत पूणª रोजगार आहे. ®िमक देशात गितमान परंतू िवदेशात पूणªपणे देशात
अगितमान असतात.
४) आंतरराÕůीय Óयापारात दोन देश व दोन वÖतू सहभागी होतात.
५) िÖथर उÂपादन फल अिÖतßवात आहे. munotes.in

Page 17

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
17 २.२.४ अॅडम िÖमथ¸या िसĦांताचे िटकाÂमक मूÐयमापन :
१) अॅडम िÖमथने उÂपादन खचª ®मात मोजला आहे परंतू ®मात खचª मोजणे अितशय
कठीण आहे.
२) अॅडम िÖमथ यांनी दोन देश व दोन वÖतूचा िवचार केला आहे. परंतू ÿÂय±ात
एकाचवेळी देशादेशांमÅये अनेक वÖतूंचा Óयापार केला जातो Âयामुळे संपूणª होणाöया
Óयापाराचे हा िसĦांत ÖपĶीकरण देऊ शकत नाही.
३) िÖमथचा िसĦांत ®मा¸या िवशेषीकरणा¸या आिण ÿादेिशक िवÖतारा¸या िवŁĦ आहे
कारण अिवकिसत देशाला कृषी आिण औīोिगक ±ेýात िवकिसत देशा¸या मानाने
िनरपे± लाभ िमळणे श³य नसते. िवकिसत देशांशी असा देश Öपधाª कŁ शकत नाही.
Ìहणजेच अिवकिसत देश िवकिसत देशाला िनयाªत करÁयाची आशा नसते. तसेच
िवकिसत देशही अिवकिसत देशांची खरेदी शĉì कमी असÐयाने िनयाªत करणार
नाही. यावŁन आयात±मता िनयाªत ±मतेवर अवलंबून असते हे समजते.
२.२.५ सारांश:
ॲडम िÖमथ¸या िसĦांतात वरील दोष असले तरी िनरपे± लाभाचे तßव, मुĉ Óयापार,
आंतरराÕůीय ®मिवभागणी इ. तßवावरील आधाåरत आंतरराÕůीय Óयापारातील अनेक
समÖया सोडवÁयाचा ÿयÂन िÖमथने केला आहे. हेच या िसĦांताचे महßव आहे.
२.३ åरकाडōचा तुलनाÂमक खचाªतील फरकाचा िसĦांत २.३.१ ÿÖतावना:
१६ Óया शतकात Óयापारवादी धोरणावर झालेÐया टीकेतून तुलनाÂमक खचª िसĦांताची
िनिमªती झाली आहे. अॅडम िÖमथने "राÕůाची संप°ी" या úंथामÅये Óयापारवादी धोरणावर
जोरदार टीका केली. मुĉ Óयापार धोरण संरि±त Óयापार धोरणापे±ा अिधक ®ेķ असते,
याचे ÖपĶीकरण तुलनाÂमक खचª िसĦांताने अिधक ÖपĶपणे मांडले आहे. या तÂवाचा
महÂवाचा गुण Ìहणजे िनरपे± खचª लाभ असेल तरच आंतरराÕůीय Óयापार होतो. ही अॅडम
िÖमथची आंतरराÕůीय Óयापारासाठी आवÔयक अट होती. Âयाची गरज नसते हे åरकाडōने
आपÐया िसĦांतामधून दाखवून िदले आहे.
डेिÓहड åरकाडō यांनी १९१८ मÅये ÿकािशत ÿकािशत केलेÐया “The Principle of
political Economy and Taxation ” या ÿथांत आपला आंतरराÕůीय Óयापाराचा शुĦ
िसĦांत मांडला. हाच िसĦांत १६१५ मÅये रॉबटª टॉरेÆस यांनी मांडला होता. åरकाडō¸या
िसĦांताचा क¤þिबंदू Ìहणजे तुलनाÂमक लाभाचे महÂव होय. ºया वÖतू¸या उÂपादनाचा
बाबतीत देशाला िवशेष लाभ िमळतो. Âया वÖतूं¸या उÂपादनात देशाने िवशेषीकरण करावे.
åरकाडōचे पुढील िवधान आजही लागू पडते.
“It is .... Important to the happiness of mankind that our enjoyment should
be increased by the better distribution of Labour by each country is
producing those commodities for which by its situatio n, its climate and its munotes.in

Page 18

आंतरराÕůीय अथªशाľ
18 other natural or artificial advantages, it is adopted and by exchanging them
for the ccommo dities of other counties ”
ÿÂयेक देशाने आपले हवामान, नैसिगªक संसाधने िकंवा इतर कृिýम लाभा¸या ŀĶीने ºया
वÖतूंचे उÂपादन करणे अिधक लाभदायक आहे अशा वÖतूंचे मूÐय उÂपादन करावे आिण
इतर देशांना Âयां¸या वÖतूं¸या बदÐयात Âयांचा िविनमय करावा. हे मानवी सुखा¸या
वाढीसाठी महßवाचे आहे.
२.३.२ संकÐपना:
®ममूÐय िसĦांतामधुन åरकाडōने तुलनाÂमक खचª तÂवाचा िवकास केला आहे. या
िसĦांतानुसार कोणÂयाही वÖतूचे ित¸या ®म खचाªने िनधाåरत होत असते. åरकाडō¸या
शÊदांत सांगायचे झाÐयास "®मां¸या साहाÍयाने िविवध वÖतूंचे कमी - अिधक ÿमाणात
उÂपादन केले जाते. Âयामुळे Âयांचा ®मातील खचª कमी अिधक होत राहतो. तोच वÖतूं¸या
भूतकाळातील आिण वतªमान िकमती ठरिवत असतो."
ºया िनयमाने एकाच देशातील वÖतूं¸या िकमती िनयंिýत केÐया जातात. Âयाच िनयमाने
आंतरराÕůीय Óयापारात ÿवेश करणा-या वÖतूं¸या िकमती िनयंिýत होत नाहीत. अंतगªत
Óयापारासाठी ®ममूÐय िसĦांत राÖत ठरतो. परंतु आंतरराÕůीय Óयापारासाठी राÖत ठरत
नाही. याचे कारण Ìहणजे देशातÐया देशात ®म गितशील असतात तर आंतरराÕůीय
पातळीवर ते अगितशील असतात. जर ®िमक दोन देशांमÅये पूणª गितशील असतील तर
वÖतूंचे िविनमय मूÐय Âयां¸यामÅये असलेÐया ®ममूÐयानुसार ठरतील. Âयां¸या िविनमय
मूÐयात थोडा जरी बदला असेल तर तो बाजार ÿेरणांनी कमी केला जातो.
२.३.३ उदाहरण:
åरकाडōने अंकगिणतीय उदाहरणा¸या साहाÍयाने तुलनाÂमक खचाªचे तÂव उÂपादनाचा ®म
खचª ÖपĶ केले आहे. देशांतगªत िविनमय दर (देशांतगªत Óयापार शतê) देश दाł कापड पोतुªगाल ८० ९० ८०:९० = १ नग दाł = ०.८९ नग कापड इंµलंड १२० १०० १२०:१०० = १ न ग दाł = १.२ नग कापड तुलनाÂमक खचª गुणो°र ८०/१२०=०.६७ ९०/१०० = ०.९०
उदाहरणात पोतुªगालला इµलंडपे±ा दोÆहीही वÖतू¸या उÂपादनात िनरपे± खचª लाभ अिधक
आहे. कारण कापड उÂपादनात १ नग कापडासाठी पोतुªगालला ९० ®िमक तर इंµलंडला
१०० लागतात. तर दाł उÂपादनात एका नगासाठी पोतुªगालला ८० ®िमक तर इंµलंडला munotes.in

Page 19

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
19 १२० ®िमक लागतात. तथािप , दाł उÂपादनात पोतुªगालला इंµलंडपे±ा तुलनाÂमक लाभ
अिधक आहे. कापड उÂपादनाचे गुणो°र ९०/१०० तर दाł उÂपादनाचे गुणो°र
८०/१२० असे आहे. Âयांची तुलना केÐयास ८०/१२०<९०/१०० असे िदसते. दुसरीकडे
इंµलडला दोÆहीही वÖतूं¸या उÂपादनात िनरपे± तोटा असÐयाचे िदसते. परंतु कापड
उÂपादनातील तुलनाÂमक तोटा कमी आहे. हे आपणांस १००/९०<१२०/८० या
गुणो°रावłन ल±ात येते.
तुलनाÂमक लाभाचा खचª ÖपĶ करÁयासाठी कमीत कमी दोन देश व दोन वÖतू असाÓयात
असे बटलरने Ìहटले आहे आिण आपणास एका वÖतूं¸या दोÆही देशातील उÂपादन खचª
गुणो°राची ८०/१२० दुसöया वÖतूं¸या दोÆही देशातील उÂपादन खचª गुणो°राशी
९०/१०० तुलना करावी लागते. वरील गुणो°रांचे शÊदात वणªन करावयाचे झाÐयास
पोतुªगालला कापड उÂपादनापे±ा दाł उÂपादनात इंµलडवर तुलनाÂमक लाभ अिधक आहे.
याउलट इंµलंडचा दाłतील पोतुªगालवरील तोटा कापडापे±ा अिधक आहे. दुसöया पĦतीने
सांगायचे झाÐयास इंµलंडला कापड उÂपादनात िनरपे± तोटा आहे. परंतु Âयाच वेळेस
Âयाला कापड उÂपादनात तुलनाÂमक लाभ आहे. वरील असमानता
(८०/१२०<९०/१००) या समीकरणाने तंतोतंत मांडता येते.
®मखचª रचने¸या तुलनेवłन आंतरराÕůीय Óयापाराचा दोघांनाही िकती लाभ िमळतो Âयाचे
मोजमाप करता येते. इंµलंडमÅये दाłचा ®मखचª (१२० तास) कापडा¸या ®म खचाª
(१०० तास) पे±ा अिधक आहे. Âयामुळे दाł¸या बदÐयात अिधक कापड खरेदी करता
येते. Ìहणून इंµलंडमधील अंतगªत Óयापार शतê १ नग = १.२ नग कापड अशा असतील.
पोतुªगालमÅये दाłचा ®मखचª (८० तास) कापडा¸या ®म खचाªपे±ा (९० तास) कमी आहे.
Ìहणून दाł¸या बदÐयात कमी कापड खरेदी केले जाऊ शकते. पोतुªगाल मधील
Óयापारशतê १ नग दाł = ०.८९ नग कापड अशा असतील.
आकृती ø. २.१

आकृतीमÅये PA रेषा पोतुªगालचे दाł व कापड (OP/OA िकंवा १ कापड = १.१३ नग
दाł) यांचे अंतगªत गुणो°र दशªिवते. तर EA रेषा इंµलंडचे दाł व कापड (OE / OP िकंवा
१ कापड = ०.८३ नग दाł) यांचे अंतगªत िविवध गुणो°र दशªिवते. TA रेषा दोÆही munotes.in

Page 20

आंतरराÕůीय अथªशाľ
20 देशातील आंतरराÕůीय Óयापारशत (१ नग दाł १नग कापड िकंवा OT / OA) दशªिवते.
TA खंिडत रेषा ही PA ला समांतर काढली आहे. ती पोतुªगालचे अंतगªत िविनमय गुणो°र
(१ नग दाł = ०८९ नग कापड िकंवा OT / OP) दशªिवते.
दोÆही देशा¸या अंतगªत Óयापारशतीवłन असा िनÕकषª काढता येतो कì, इंµलंडशी तुलना
करता पोतुªगालला दाł व कापड या दोÆही वÖतूंत िनरपे± लाभ आहे तर इंµलंडला
कापडात िकमान तोटा आहे. जर पोतुªगालने दाłत आिण इंµलंडने कापडात िवशेषीकरण
केले आिण Âयां¸यातील Óयापारशतê TA रेषेने दशªिवÐयाÿमाणे Ìहणजे १ नग दाł = १ नग
कापड अशा ठरÐया तर दोÆहीही देशांना लाभ िमळेल. इंµलंड १ कापडा¸या बदÐयात
अंतगªत Óयापारापे±ा ०.१७ नग (ET) अिधक नग दाł िमळवतो.
Âयाचÿमाणे पोतुªगाल व नग दाł¸या बदÐयात अंतगªत Óयापारापे±ा ०.११ नग (PA)
कापड अिधक िमळवतो. यावłन असे ल±ात येते कì दोन देशात दोन वÖतूं¸या उÂपादन
खचाªत तुलनाÂमक फरक असेल तर Âया दोन देशात आंतरराÕůीय Óयापार होऊन Âया
दोघांनाही फायदा होतो.
२.३.४ गृहीते:
१) फĉ दोनच देश आहेत आिण ते दोन वÖतूंचा िविनमय करतात. Ìहणजेच Âयांनी दोन
देश आिण दोन वÖतू असे साधे ÿितमान गृहीत धरले आहे.
२) ®म हा महßवाचा उÂपादन घटक आहे. इतर उÂपादन घटक ®मामÅये łपांतåरत
कłन ÿितमानातील ि³लĶता कमी करता येते.
३) ®माचे सवª नग एकिजनसी असतात.
४) उÂपादन घटक देशातÐया देशात पूणª गितशील असतात तर इतर देशात ते पूणª
अगितशील असतात.
५) वाहतूक खचाªचा अभाव आहे.
६) वÖतूं¸या िकंमती Âयां¸या वाÖतव खचाªनुसार ठरतात.
७) दोÆहीही देशात िÖथर उÂपादन फला¸या िनयमानुसार उÂपादन होत आहे.
८) वÖतू बाजार व घटक बाजारात पूणª Öपधाª असते.
९) दोÆहीही देशात पूणª रोजगार पातळी असते.
१०) मुĉ Óयापाराचे अिÖतÂव.
२.३.५ टीका:
बटêल ओहलीन व Āँक úॅहमसह अनेक अथªशाľ²ांनी या िसĦांतावर टीका केली आहे.
१) ®म खचª हाच एकमेव खचª नाही. munotes.in

Page 21

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
21 या िसĦांताने असे गृहीत धरले आहे कì अंतगªत िविनमय दर हा केवळ वÖतू¸या ®म
खचाªवłन ठरत असतो. परंतु टीकाकारांचे असे मत आहे कì वÖतू उÂपादनासाठी
®म हाच एकमेव उÂपादन घटक वापरला जात नाही.
२) सनातन िसĦांताने असे गृहीत धरले आहे कì उपभो³Âयांची पसंती, उÂपादन कलेने
आिण घटक देणµया देखील कायम असतात. Âयां¸यात बदल होत नाही. परंतु
िÖथतीशील समतोल िवĴेषणावłन काढलेले िनÕकषª आज¸या गितमान जगाला लागू
होणार नाहीत.
३) सनातन अथªशाľ²ांनी वाहतूक खचाªकडे दुलª± केले आहे. परंतु आंतरराÕůीय
Óयापारात तो खचाªचा एक महÂवाचा घटक आहे.
४) िÖथर खचाª¸या गृहीतामुळे देखील अडचणी िनमाªण होतात.
५) या िसĦांतात दोन देश, दोन वÖतू आिण एक उÂपादन घटक ल±ात घेतले आहे. परंतु
ÿÂय±ात Óयापारात एकापे±ा अिधक देश, अिधक वÖतू सहभागी होत असतात.
६) सनातन िसĦांताचा महßवाचा दोष Ìहणजे या िसĦांताने गृहीत धरलेले पूणª रोजगार
पातळी अिÖतÂव होय.
७) काही वÖतूं¸या उÂपादनात देशाला नैसिगªक लाभ िमळत नसताना देखील देश Âया
वÖतूंचे उÂपादन आपÐया देशात चालू ठेवतो. हे तुलनाÂमक खचª लाभ तÂवांशी
िवसंगत आहे.
८) बटêल ओहलीनने या िसĦांताला बोजड व अवाÖतव संबोधून Âयावर टीका केली
आहे. कारण हा िसĦांत वेगवेगÑया देशांतील पूणª खचª फरक िवचारात घेत नाही.
२.३.६ िनÕकषª:
अशा ÿकारे या िसĦांतावर काही टीका करÁयात आÐया असÐया तरी आंतरराÕůीय
Óयापारा¸या ŀĶीने हा िसĦांत महßवाचा ठरतो.
आपली ÿगती तपासा:
१) åरकाडōचे तुलनाÂमक खचª लाभ तÂव Ìहणजे काय ?
२.४ हेकशेर-ओहिलन िसĦांत २.४.१ ÿÖतावना:
या िसĦांतालाच आंतरराÕůीय Óयापाराचा आधुिनक िसĦांत Ìहणून ओळखले जाते. हे³IJर
ओहीलीनचा िसĦांत, तुलनाÂमक खचª िसĦांताला खोटे ठरिवत नाही तर Âयाला आधार
देतो. उÂपादन खचाªमÅये तुलनाÂमक फरक का िनमाªण होतो ? याचे उ°र सनातन
िसĦांताला देता आले नाही. हे उ°र देÁयाचे काम 'एली हे³IJर' व 'बिटªल ओहलीन' यांनी
तुलनाÂक खचाªचा ®ममूÐय िसĦआंताजागी आधुिनक मूÐय िसĦांत मांडून केले आहे. munotes.in

Page 22

आंतरराÕůीय अथªशाľ
22 २.४.२ संकÐपना:
काही देशांकडे भांडवल खूप मोठ्या ÿमाणात असते तर काही देशांकडे ®म असतात. हा
िसĦांत असे सांगतो कì, “भांडवल ®ीमंत देश भांडवलÿधान वÖतूंची िनयाªत करतो तर
®मा¸या बाबतीत ®ीमंत असलेला देश ®मÿधान वÖतूंची िनयाªत करतो..”
ओहलीन¸या मते आंतरराÕůीय Óयापाराचे महßवाचे कारण Ìहणजे काही वÖतू इतर
ÿदेशातून अगदी ÖवÖत िकमतीला खरेदी करता येतात. परंतु Âयाच वÖतूंचे आपÐया
ÿदेशात उÂपादन करणे खूप खिचªक असते. Ìहणून ÿदेशा-ÿदेशातील Óयापाराचे कारण
Ìहणजे वÖतूं¸या - िकंमतीमÅये असलेला फरक होय.
२.४.३ गृिहते:
१) हा िसĦांत 2 x 2 x 2 ÿितमान आहे. Ìहणजेच िसĦांतात दोन देश दोन वÖतू आिण
दोन उÂपादन घटक (®म व भांडवल गृहीत धरले आहे.)
२) वÖतू बाजार व घटक बाजारात पूणª Öपधªचे अिÖतÂव असते.
३) ससाधनांमÅये पूणª रोजगार पातळी असते.
४) वेगवेगÑया ÿदेशात उÂपादन घटका¸या उपलÊधतेत सं´याÂमक Öवłपाचे भेद
असतात. गुणाÂमकŀĶया ते एकिजनसी असतात.
५) दोन वेगवेगÑया वÖतूं¸या उÂपादन फलनांमÅये घटक तीĄता वेगवेगळी असते. काही
®मÿधान तर काही भांडवलÿधान असतात.
६) वाहतूक खचाªचा अभाव असतो.
७) दोन देशात मुĉ व अिनब«ध Óयापार असतो.
८) ÿÂयेक वÖतू¸या बाबतीत ÿÂयेक देशात िÖथर उÂपादन फलनाची िÖथती असते.
९) दोÆही देशांमÅये úाहकांची पसंती आिण मागणीची रचना िविशĶ असते.
१०) तांिýक²ानामÅये कोणताही बदल होत नाही.
वरील गृहीत पåरिÖथती ल±ात घेता, हे³IJर व ओहलीन यांचे असे मत आहे कì, वÖतूं¸या
िकंमतीमÅये तुलनाÂमक फरकामुळे आंतरराÕůीय Óयापार िनमाªण होत असतो.
२.४.४ घटक िकंमती¸या Öवłपातील घटक मुबलकता:
हे³IJर ओहीलीन यांनी घटक देणµयांची मुबलकता, घटक िकंमती¸या Öवłपातून ÖपĶ
केली आहे. जर 'A' देशांमÅये भांडवल तुलनेने ÖवÖत असेल तर देशात भांडवल मुबलक
आहे आिण 'B' देशात ®म ÖवÖत असेल तर Âया देशात 'B' ®म िवपुल आहे. हेच आपणांस
पुढीलÿमाणे िलिहता येते. (PC/PL)A< (PC/PL)B येथे PC व PL Ìहणजे अनुøमे
भांडवल व ®माची िकंमत आिण A व B ही देशांची नावे आहेत. munotes.in

Page 23

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
23 दुसöया शÊदात सांगायचे झाÐयास जर A देशात भांडवल तुलनेने ÖवÖत असेल तर A
देशात भांडवल िवपुल आहे आिण जर B देशात ®म ÖवÖत असतील तर B देश ®म िवपुल
आहे. Ìहणून A देश भांडवलÿधान वÖतू िनयाªत करेल आिण B देश ®मÿधान वÖतू िनयाªत
करेल.
आकृती ø. २.२

आकृतीमÅये 'X' ही ®मÿधान वÖतू आहे आिण आडÓया अ±ावर मोजली आहे. तर 'Y' ही
भांडवलÿधान वÖतू आहे ती उËया अ±ावर मोजली आहे. 'X X' हा 'X' वÖतू समउÂपादन
वø आहे. 'Y Y' हा 'Y' वÖतूचा समउÂपादन वø आहे. ते A आिण B देशां¸या बाबतीत
सारखेच आहे. 'A' देशातील तुलनाÂमक घटक िकंमती A A घटक िकंमत रेषेने दशªिवÐया
आहेत.
आपण असे गृहीत धł कì ÿÂयेक सम उÂपादन वø Âया Âया वÖतूचे ÿÂयेकì १ नग
उÂपादन दशªिवतो. Ìहणून Y वÖतूचे एका नगाचे उÂपादन करÁयासाठी भांडवलाचे OC नग
तर ®माचे OD नग लागतील. कारण E िबंदूजवळ Y Y समउÂपादन वø समखचª रेषा AA
ला Öपशª कłन जातो.
Âयाचÿमाणे या पĦतीनेच आपण A देशात X वÖतूचे एका नगाचे उÂपादन करÁयासाठीचा
खचª शोधून काढू शकतो. तो खचª Ìहणजे भांडवलाचे OM नग तर ®माचे ON नग इतका
असेल. A' देशात भांडवल मुबलक व ÖवÖत असÐयाने Âयामुळे Y या भांडवलÿधान
वÖतू¸या उÂपादनात िवशेषीकरण करेल. हे आकृतीवłन ÖपĶ होते. Y वÖतूचे एक नग
उÂपादन करÁयासाठी भांडवलाचे अिधक नग (OC) व ®माचे कमी नग (OD) वापरेल.
Âयाचÿमाणे X X समउÂपादन वøावरील L िबंदूवर भांडवलाचे कमी नग आिण ®माचे
अिधक नग वापłन X वÖतूचे उÂपादन करेल. परंतु उÂपादन Y ¸या तुलनेने महाग पडले.
Âयामुळे A देश भांडवलÿधान व ÖवÖत अशी Y वÖतू उÂपािदत करेल आिण Âयाची B
देशाला िनयाªत करेल. munotes.in

Page 24

आंतरराÕůीय अथªशाľ
24 B' देशातील X आिण Y वÖतू¸या ÿÂयेकì एका नगाचा उÂपादन खचª शोधून काढÁयासाठी
YY समउÂपादन वøा¸या G िबंदूजवळ Öपशª करणारी BB ही पसरट घटक िकंमत रेषा
काढली आहे. अशीच घटक िकंमत रेषा B1 B2 ही BB ला समांतर काढली आहे. ती X X
¸या समउÂपादन वøाला 'S' जवळ Öपशª करते. Ìहणून आपणास असा िनÕकषª काढता
येतो कì Y वÖतूचे B देशात एका नगाचे उÂपादन करÁयासाठी भांडवलाचे OK नग तर
®माचे OH नग लागतील आिण X वÖतूचे एक नग उÂपािदत करÁयासाठी याच देशात
भांडवलाचे OT नग तर ®माचे OR नग लागतील.
यावłन आपणांस हे³IJर ओहलीनचा िसĦांत मांडता येतो. भांडवल िवपुल देश,
तुलनाÂमक ŀĶीने ÖवÖत असलेÐया भांडवलÿधान वÖतू िनयाªत करेल आिण ®म िवपुल
देश तुलनेने ÖवÖत असलेÐया ®मÿधान वÖतू िनयाªत करेल.
समजा A आिण B देश आहेत. A देशात भूिमची िवपुलता आहे आिण ®म व भांडवलाची
कमतरता आहे. Âयामुळे ितथे भूमी ÖवÖत आहे. याउलट B देशात ®माची िवपुलता आहे
आिण इतर साधनांची कमतरता आहे. या गृहीतां¸या आधारावर उÂपादन साधनां¸या
िकंमतीची िÖथती पुढीलÿमाणे: साधन A देश B देश साधनाचे पåरणाम भूमी ®म भांडवल १ ł. २० ł. ६००ł. १०० ł. ८० ł. १५०ł. एक एकर – एक वषª एक एकर एक वषª १०००ł.
समजा X व Y या दोन वÖतू आहेत. X वÖतू¸या उÂपादनासाठी भूिमचा अिधक वापर
करावा लागतो आिण ®म व भांडवलाचा वापर कमी करावा लागतो. याउलट Y वÖतू¸या
उÂपादनसाठी तुलनेने भूमी कमी व ®म अिधक लागतात. समजा X व Y वÖतूं¸या
उÂपादनासाठी उÂपादन साधनाचा वापर पुढीलÿमाणे करावा लागतो. X आिण Y
वÖतुंसाठी साधनांची गरज साधन X वÖतू (१ मे. टन) Y वÖतू (१ मे. टन) भूमी ®म भांडवल १००० १ १ २ १ १/२
वरील दोÆही साधनां¸या आधारे आपणास A आिण B देशात X आिण Y वÖतूची
उÂपादनखचाªची िÖथती काय असेल ते ÖपĶ करता येते. वरील तĉे आिण िवĴेषणांĬारे
असे Ìहणता येईल कì, हे³IJर आिण ओहलीन यांनी åरकाडōचा िसĦांत खोटा न ठरवता
Âया¸यातील उिणवा दूर कłन दोन देशामÅये Óयापार का होतो ? या कारणाचे सिवÖतर
ÖपĶीकरण केले आहे.
munotes.in

Page 25

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
25 २.४.५ हे³IJर ओहलीन िसĦांताचे ®ेķÂव:
१) हे³IJर ओहलीन िसĦांताने सवªसाधारण मूÐय िसĦांतामाफªत आंतरराÕůीय Óयापार
िसĦांत मांडला आहे. Âयामुळे ®ममूÐय िसĦांता¸या तावडीतून सनातन िसĦांताची
सुटका केली आहे.
२) सनातन िसĦांत आंतरराÕůीय Óयापार हा आंतरÿादेिशक Óयापारापासून पूणªपणे िभÆन
आहे असे मानतो. परंतु, हे³IJर ओहलीन यां¸या मते, आंतरÿादेिशक Óयापाराचा
िकंवा Öथािनक Óयापाराचा एक िवशेष ÿकार Ìहणजे आंतरराÕůीय Óयापार होय असे
मानतात.
३) सनातन िसĦांतामÅये ®म या एकाच उÂपादन घटकाचा िवचार तर हे³IJर - ओहलीन
िसĦांतात ®म आिण भांडवल अशा दोन उÂपादन घटकांचा िवचार केला आहे.
४) उÂपादन घटकां¸या पुरवठ्यात वेगवेगÑया देशात असलेला फरक हा आंतरराÕůीय
Óयापाराचा मु´य आधार आहे असे हे³IJर ओहलीनचा िसĦांत मानतो, परंतु Âयाचा
सनातन िसĦांतामÅये अिजबात िवचार झालेला नाही.
५) उÂपादन घटकां¸या तुलनाÂमक िकमतीमÅये असलेÐया फरकामुळे वÖतू िकमतीमÅये
तुलनाÂमक फरक िनमाªण होतो व Âयामुळे आंतरराÕůीय Óयापार घडून येतो असे
हे³IJर-ओहलीन िसĦांतात Ìहटले आहे. परंतु सनातन िसĦांतात केवळ वÖतू¸या
तुलनाÂमक फरकाचा िवचार करतो.
६) सनातन िसĦांत केवळ ®माची उÂपादकता िवचारात घेतो तर हे³IJर-ओहलीन
िसĦांत ®म व भांडवला¸या उÂपादकतेतील तुलनाÂमक फरकाचा िवचार करतो.
७) सनातन िसĦांत केवळ ®म या एकाच घटकाचा दजाª िवचारात घेतो. तर हे³IJर-
ओहलीन िसĦांतात देशातील उÂपादन घटकांचा पåरणामाÂमक पुरवठा व Âयांचा दजाª
या दोÆहीही गोĶी िवचारात घेतो.
८) वÖतू उÂपादनात तुलनाÂमक लाभात फरक का िनमाªण होतो याचे िवĴेषण åरकाडōचा
िसĦांत देऊ शकला नाही. परंतु Âयाचे ÖपĶीकरण हे³IJर ओहलीन िसĦांताने िदले
आहे.
९) दोन देशांमधील Óयापारामुळे काय लाभ िमळतात Âयाचे ÖपĶीकरण सनातन िसĦांत
करतो. Ìहणून तो कÐयाणकारी िसĦांताशी िनगडीत आहे. तर हे³IJर ओहलीन
िसĦांत शाľीय िसĦांत आहे तो Óयापार का िनमाªण होतो यावर अिधक भर देतो.
१०) हे³IJर ओहलीन िसĦांताने सवªÿथम घटक बाजाराचा आंतरराÕůीय Óयापार
िसĦांताशी संबंध जोडला आहे.
२.४.६ टीका:
१) ओहलीन 2 x 2 x 2 ÿितमान अÂयंत साÅया गृहीतावर आधाåरत आहे Ìहणून Âयावर
टीका केली जाते. munotes.in

Page 26

आंतरराÕůीय अथªशाľ
26 २) सनातन िसĦांताÿमाणेच हा िसĦांत िÖथतीशील िसĦांत आहे. तो फĉ एका िविशĶ
वेळेला अथªÓयवÖथेची असलेली वैिशĶ्ये सांगतो. परंतु उÂपादन िÖथतीमÅये होणाöया
बलदानुसार अथªÓयवÖथा कशी िवकिसत होईल याचे कोणतेही िनद¥श हा िसĦांत देत
नाही.
३) हे³IJर-ओहलीन िसĦांत घटक देणµयांची गुणो°रे मोजÁयासाठी उÂपादन घटक
एकिजनसी असतात असे गृहीत धरतो. परंतु वाÖतवतेत कोणÂयाही वेगवेगÑया
देशातील उÂपादन घटक एकिजनसी नसतात, एकच घटक िविवध ÿकारचा असतो.
४) हे³IJर-ओहलीन िसĦांत असेही गृहीत धरतो कì, दोन देशांमÅये एकाच वÖतूसाठी
वापरÁयात येणारी उÂपादन तंýे एकिजनसी असतात असे गृहीत धरतो. परंतु
ÿÂय±ात एकाच वÖतूसाठी दोन देशांमÅये वापरÁयात येणारी उÂपादन तंýे वोगवोगळी
असतात.
५) ओहलीन¸या मते उÂपादन घटकां¸या तुलनाÂमक िकंमती Âयां¸या तुलनाÂमक
पुरवठ्यानुसार ठरतात. Âयाचा अथª घटक िकमती ठरÁयामÅये घटकांचा पुरवठा हाच
मागणीपे±ा महßवाचा घटक आहे. परंतु घटक िकमती िनिIJतीमÅये घटक मागणी
महßवाची असते आिण Âयामुळे ÿÂय± पåरिÖथती िसĦांता¸या िवŁĦ िदसुन येऊ
शकते.
६) िवजन होलस यां¸या मते घटक िकमती वÖतूं¸या िकमती ठरिवत नाहीत तर वÖतूं¸या
िकमती घटकां¸या िकमती ठरिवतात. हे मत आहलीन िसĦआंता¸या िवłĦ आहे.
वÖतूं¸या िकमती Âयां¸या उपयोिगतीवłन ठरत असतात. जाÖत उपयोिगतां¸या
वÖतूंना अिधक िकमती िमळतात. Âयामुळे Âया वÖतूंचे उÂपादन करणा-या उÂपादन
घटकांना आपोआप अिधक िकमती िमळतील.
७) ओहलीन सवªसमावेशक अशी सामाÆय समतोलाची संकÐपना िवकिसत कł शकला
नाही. Ìहणून हॅबलªरने Âया¸यावर टीका केली आहे.
८) ओहलीनचा िसĦांत एक संिदµध व काही अटéवर आधारलेला िसĦांत Ìहणूनही
Âया¸यावर टीका केली जाते.
२.४.७ िनÕकषª:
हे³IJर-ओहलीन िसĦांतात अशा अनेक टीका करÁयात येत असÐया तरी सनातन
िसĦांतापे±ा तो एक सुधाåरत िसĦांत आहे. सामाÆय समतोलाशी संबंध जोडून
आंतरराÕůीय Óयापारा¸या पायाचे िवĴेषण मांडÁयाचा ÿयÂन या िसĦांतात करÁयात आला
आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१) हे³IJर-ओहलीन यांची घटक िवपुलता संकÐपना Ìहणजे काय ?
munotes.in

Page 27

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
27 २.५ िलओिÆटफचा िवरोधाभास २.५.१ ÿÖतावना:
मुबलक उÂपादन घटकां¸या साहाÍयाने उÂपािदत केलेÐया वÖतूंची देश िनयाªत करतो
आिण दुिमªळ उÂपादन घटकां¸या साहाÍयाने उÂपािदत होणाöया वÖतूंची देश आयात
करतो. असा िनÕकषª हे³IJर ओहलीन िसĦांतावłन िनघतो. िलऑिटफ यांनी १९४७ या
वषाªतील अमेåरके¸या आयात-िनयाªती¸या रचनेचा अËयास केला. Âयावेळेस सवाªनुमते
अमेåरका भांडवल िवपुल देश होता. Âयामुळे कोणीही असा िनÕकषª काढेल कì अमेåरका
भांडवलÿधान वÖतूंची िनयाªत करेल आिण ®मÿधान वÖतूंची आयात करेल.
२.५.२ संकÐपना:
अमेåरकेत िनयाªत १ दशल± डॉलरने कमी करÁयासाठी आिण आयात पयाªयी वÖतू १
दशल± डॉलरने वाढिवÁयासाठी लागणाöया उÂपादन घटकां¸या वापरावर होणाöया
पåरणामाचे िलऑिटफने मोजमाप केले. Âयांनी भांडवल व ®म असे दोनच घटक Óयĉपणे
िवचारात घेतले. जेÓहा िनयाªत कमी केली जाते तेÓहा ®म व भांडवल असे दोÆहीही घटक
मुĉ होतात. तसेच आयात-ÖपधाªÂमक वÖतूंचे उÂपादन वाढिवले जाते तेÓहा ®म व भांडवल
असे दोÆहीही घटक लागतात. िलऑिटफ¸या गृहीतानुसार िनयाªत उīोगातून तुलनेने
अिधक भांडवल मुĉ होईल आिण आयात ÖपधाªÂमक उīोगात तुलनेने अिधक ®म
लागतील.
पुढील तĉा िलऑिटफने केलेले गिणतीय िवĴेषण दशªिवतो. हे³IJर ओहलीन ÿमेयानुसार
आपण जी अपे±ा करतो Âया¸याबरोबर िवłĦ Âयाची अनुमाने आहेत. अमेåरके¸या िनयाªत
उīोगात आयात उīोगा¸या तुलनेने अिधक ®िमक वापरले जातात. Âयाचा अथª अमेåरका
®मÿधान वÖतू िनयाªत करते तर भांडवलÿधान वÖतूंची आयात करते.
१९४७ मÅये अमेåरकेत िनयाªत १ दशल± डॉलरने कमी करÁयासाठी व आयात पयाªयी
वÖतू १ दशल± डॉलरने वाढिवÁयासाठी लागणारे भांडवल व ®म. उÂपादन घटक िनयाªत वÖतू आयात पयाªयी वÖतू भांडवल (१९४७ ¸या िकमतीनुसार) (००० डॉलर) ®म (®मवषª) भांडवल ®म गुणो°र २५५१ १८२ १३.९९ ३०९१ १७० १८.१८
त³Âयावłन असे ल±ात येते कì, िनयाªत उīोगात उÂपादन १ दशल± डॉलरने कमी
केÐयास २५५१ हजार डॉलर भांडवल व १८२ ®म वषª ®म मुĉ होतात. तर आयात
पयाªयी उīोगात उÂपादन १ दशल± डॉलरने वाढिवÁयासाठी ३०९१ हजार डॉलर अिधक
भांडवल व १७० ®म वषª अिधक ®म लागतात. Ìहणजे अमेåरकेसार´या भांडवल ®ीमंत
देशातून ®मÿधान वÖतूंची िनयाªत व भांडवलÿधान वÖतूंची आयात होते. िनयाªत उīोगात munotes.in

Page 28

आंतरराÕůीय अथªशाľ
28 भांडवल ®म गुणो°र १३.९९ तर आयात पयाªयी वÖतू उīोगात ते १८.१८ इतके आहे.
आयात उīोगात िनयाªत उīोगापे±ा भांडवलाचा अिधक वापर होतो.
२.५.३ टीका:
िलऑिटफ¸या िनÕकषाª¸या ÿकाशानंतर अनेक अथªशाľ²ांनी Âया¸या सां´यीकìय
मािहती¸या िबनचुकतेबĥल आिण योµयतेबĥल तसेच Âया¸या पाहणी पĦती¸या
Öवłपाबĥल ÿij उपिÖथत केले होते. 'बुचनन' यांनी िलऑिटफ¸या भांडवला¸या मापनावर
आ±ेप घेतला आहे. Âयां¸या मते िलऑिटफ भांडवलाचा िटकाऊपणा िवचारात घेत नाही.
'लोब' यां¸या मते िनयाªत ±ेýातील आिण आयात ÖपधाªÂमक ±ेýातील भांडवल
सधनतेमधील भेद सां´यिकय ŀĶीकोनातून अथªपूणª नाही. Öवरिलंग यां¸या मते १९४७ हे
वषª असाधारण वषª होते.
आर. जोÆस असा युĉìवाद करतात कì अमेåरकेत िनयाªत आिण आयात ÖपधाªÂमक वÖतू
इतर देशां¸या तुलनेत अिधक भांडवलधान तंýाने उÂपािदत केÐया जातात. Âयामुळे
ओहलीनचे ÿमेय चूक ठरत नाहीत. िलऑिटफने अमेåरकेतील आिण इतर देशातील घटक
देणµयांचे तुलनाÂमक मापन करÁयाचा अिजबात ÿयÂन केला नाही. Âयाने अमेåरकेचा फĉ
एकांगी िवचार केला आहे. Âयाचÿमाणे असे Ìहटले जाते कì, अमेåरकेत भांडवलÿधान
वÖतूंची मागणी खूप मोठी आहे. Âया तुलनेने भांडवलÿधान वÖतूंचा पुरवठा कमी होत
असेल. Ìहणून अमेåरकेला भांडवलÿधान वÖतूंची बाहेłन आयात करणे भाग पडत असेल.
२.५.४ िनÕकषª:
िलऑिटफ यांनी तुलनाÂमक खचª लाभ तÂव गिणतीय पĦतीने िवĴेषण कłन अमेåरका
भांडवलÿधान देश असूनही तुलनाÂमक खचª लाभ िमळवÁयासाठी ®मÿधान वÖतूची
िनयाªत करतो व भांडवलÿधान वÖतूंची आयात करतो हे िवĴेषणा¸या आधारे
आंतरराÕůीय Óयापारातील िवरोधाभास ÖपĶ केले आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१) िलऑिटफ िवरोधाभास Ìहणजे काय ?
२.६ øुगमनचे ÿितमान Óयापाराचा हा िसĦांत खöया अथाªने नवीन िपढी¸या Óयापार ÿितमानाचे ÿतीक आहे जे
हे³सर-ओहिलन ÿितमानाला बौिĦक पािठंÊयाने अ±रशः आिण आÂमीयतेने पाठéबा
संपÐयानंतर समोर आले आहे.
ÿितमानामÅये खालील अिĬतीय वैिशĶ्यपूणª वैिशĶ्ये आहेत जी या ÿितमानाला पारंपाåरक
ÿितमानापे±ा वेगळे करतात:
(i) ÿमाण िम°Óययता
(ii) मĉेदारीयुĉ Öपधाª munotes.in

Page 29

आंतरराÕůीय Óयापाराचे िसĦांत
29 øुगमनचे ÿितमान ®म हाच उÂपादनाचा एकमाý घटक मानतो. उīोगसंÖथे¸या अंतगªत
िम°Óययतांचा समावेश उÂपादना¸या पातळीसाठी आवÔयक ®माचे ÿमाण िनधाªåरत
करÁयासाठी समीकरणात केला जातो, जसे कì:
L = a + bQ
जेथे L Ìहणजे उīोगसंÖथेला आवÔयक असलेÐया ®माचे पåरमाण, a हे एक तांिýक चल
आहे, Q ही उīोगसंÖथेची उÂपादन पातळी आहे आिण b हा उīोगसंÖथेला आवÔयक
असलेÐया ®माचे पåरमाण आिण उÂपादन पातळी यां¸यातील फरक ÖपĶ करतो. अंतगªत
ÿमाण िम°Óययता जमा होÁया¸या संदभाªत वर िलिहलेÐया समीकरणाला खूप महßव आहे.
जर a = 10, b = 2 असताना उīोगसंÖथेने 20 युिनट्सचे आउटपुट तयार केले, तर
Âयाला 50 युिनट्स मजुरांची आवÔयकता आहे. आता समजा कì उīोगसंÖथेने Âयाचे
उÂपादन 40 युिनट्सपय«त दुÈपट केले. 40 युिनट्स उÂपादनासाठी आवÔयक असलेÐया
मजुरांची सं´या 90 युिनट्स असेल. अशाÿकारे, यावłन असे िदसून येते कì, हे समीकरण
अंतगªत ÿमाण िम°Óययतेची उपिÖथती दशªवते ºयासाठी उÂपादन तंतोतंत दुÈपट
करÁयासाठी ®मांची एकके दुÈपट पे±ा कमी असणे आवÔयक आहे.
येथे हे ल±ात घेÁयासारखे आहे कì ÿमाण िम°Óययतेचे समथªन करÁयाची संकÐपना
पारंपाåरक åरकािडªयन ÿितमानापासून िभÆनता दशªवते, कारण Âयानंतर िÖथर ÿÂयय
पåरमाण दशªिवते. पåरणामी, उÂपादना¸या िÖथर खचाªमुळे संबंिधत ®म-वापर समीकरण L
= bQ बनते, Ìहणजे, ®म आदानाचा उÂपादना¸या ÿमाणात िÖथर संबंध असतो.
øुगमन ÿितमानाचे दुसरे मु´य वैिशĶ्य Ìहणजे मĉेदारीयुĉ Öपध¥¸या बाजार संरचनेचे
अिÖतÂव होय. मĉेदारीयुĉ Öपध¥त, उīोगात अनेक उīोगसंÖथा आहेत आिण मुĉ ÿवेश
आिण मुĉ िनगªमन देखील आहे. िशवाय, दीघªकाळात ÿÂयेक उīोगसंÖथेचा नफा हा शूÆय
असतो. तथािप, पारंपाåरक Óयापार िसĦांता¸या पåरपूणª Öपध¥¸या िवपरीत, उīोगातील
उīोगसंÖथांची उÂपादने एकसंध नसतात. उÂपादने एकमेकांपे±ा िभÆन असतात आिण
ÿÂयेक उīोगसंÖथे¸या उÂपादनामÅये िविशĶ ÿमाणात úाहक āँड िनķा असते.
øुगमन¸या मनात असलेÐया मĉेदारी Öपध¥चा ÿकार च¤बरिलन¸या मूळ आवृ°ीशी
जवळीक असÐयामुळे Âयाला मूलत: ‘िनयो-चेÌबिलªिनयन’ Ìहणून संबोधले जाऊ शकते.
२.७ सारांश या ÿकरणामÅये आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िसĦांतांचा पåरचय कŁन घेवून आपण अॅडम
िÖमथचा आंतरराÕůीय Óयापाराचा िसĦांत, åरकाडōचा तुलनाÂमक खचाªतील फरकाचा
िसĦांत, हेकशेर-ओहिलन िसĦांत, िलओिÆटफचा िवरोधाभास व øुगमनचे ÿितमान हे
िविवध िसĦांत गृहीते, आकृती व त³Âयादवारे ÖपिĶकरण व िटकाÂमक मुÐयमापन यासह
सिवÖतर अËयासली आहेत.
२.८ ÿij १) åरकाडōचा आंतरराÕůीय Óयापाराचा सना°न िसÅदांत ÖपĶ करा. munotes.in

Page 30

आंतरराÕůीय अथªशाľ
30 २) åरकाडōचा तुलनाÂमक खचाªतील फरकाचा िसĦांत ÖपĶ करा.
३) हेकशेर-ओहिलन िसĦांत ÖपĶ करा.
४) िलऑिÆटफ िवरोधाभा स ÖपĶ करा.
५) øुगमनचे ÿितमान ÖपĶ करा.

*****

munotes.in

Page 31

31 ३
Óयापार शतê
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ Óयापार शतêची संकÐपना
३.२.१ िनÓवळ वÖतुिविनमय
३.२.२ सकल वÖतुिविनमय
३.२.३ उÂपÆन Óयापार शतê
३.३ सारांश
३.४ ÿij
३.० उिĥĶे  Óयापारशतêची संकÐपना समजून घेणे.
 िनÓवळ वÖतुिविनमय, सकल वÖतुिविनमय व उÂपÆन Óयापारशतê या संकÐपना
अËयासणे.
३.१ ÿÖतावना आंतरराÕůीय Óयापारातील लाभांचे मापन करÁया¸या ŀĶीने Óयापारशतêचा अËयास
सनातनपंथीय Óयापार िसĦांतापासून सुł झाला. Óयापारशतê ही संकÐपना Óयापार
िसĦांतात अÂयंत महßवपूणª आहे. Óयापारशतê¸या आधारे आंतरराÕůीय Óयापारातील दोन
देशांना िमळणारी अनुकूलता (लाभ) िकंवा ÿितकूलता मोजली जाते. åरकाडō¸या
िवĴेषणात आंतरराÕůीय Óयापारातील तौलिनक लाभ िसĦांतात अंतगªत अथªÓयवÖथेत
उÂपादन Óययातला तौलिनक फरक हा आंतरराÕůीय Óयापारातील लाभ ठरिवणारा मु´य
घटक आहे. पण आंतरराÕůीय Óयापारातले लाभ कोणÂया देशाला िकती ÿमाणात िमळतील
िकंवा ते कसे िवतåरत होतील, याचे िवĴेषण åरकाडōने केले नाही. åरकाडō¸या
िसĦांतातील उणीव पुढे जॉन Öटुअटª िमल यांनी भłन काढली. आपÐया अÆयोÆय
मागणी¸या िसĦांतातून Âयांनी आंतरराÕůीय Óयापारशतê एका देशातील उपभो³Âयां¸या
दुसöया देशातÐया वÖतूसाठी असलेÐया मागणी¸या लविचकतेवर कशाÿकारे अवलंबून
असतात हे दाखवून िदले. अशाÿकारे åरकाडō यांनी पूणªपणे दुलªि±लेली मागणीची बाजू
आंतरराÕůीय Óयापारशतê ठरिवणारी महßवाची बाजू असÐयाचे जे. एस. िमल यांनी
दाखवले. असे करताना पुरवठ्याची बाजू माý दुलªि±ली गेली. ही बाजू अÐĀेड माशªल यांनी munotes.in

Page 32

आंतरराÕůीय अथªशाľ
32 १९२३ या वषê िलिहलेÐया "Money, Credit and Commerce " या úंथातून देयता
वø तंýा¸या मदतीने मांडली. अÐĀेड माशªल यांनी एखाīा देशा¸या Óयापारशतê मागणी
एवढ्याच पुरवठ्यावरदेखील अवलंबून असतात, हा मुĥा मांडला. मागणी¸या लविचकतेवर
पुरवठ्याची लविचकता Óयापारशतê¸या िनिIJतीत िकती महßवपूणª आहे. हे दाखवÁयासाठी
Âयांनी देयता वøाचे तंý िवकिसत केले.
३.२ Óयापार शतêची संकÐपना आंतरराÕůीय Óयापार िसĦांतातून आपÐयाला असे िदसून येते कì, Óयापारशतê केवळ
Óयापारातले लाभच Óयĉ करीत नाहीत तर अंतगªत अथªÓयवÖथेतील उÂपादनाचे
िवशेषीकरणाचे, िनयाªतीचे, आयातीचे असे िविवध िनणªय Óयापारशतêवर अवलंबून असतात.
यामुळे अथªशाľ², स°ाधीश आिण सं´याशाľ या सवा«¸या ŀĶीने Óयापारशतêची
संकÐपना महßवाची ठरते. िविवध Óयापार िसĦांताचा अËयास करताना 'दोन वÖतूं¸या
सापे± िकमती दशªिवणारी संकÐपना' या ŀĶीने आपण Óयापली उÐलेख केला आहे; परंतु
Óयापारशतé¸या िविवध संकÐपना अिलकड¸या काळात िवकिसत झाÐया आहेत.
Óयापारशतêं¸या िविवध संकÐपना:
Óयापारशतêं¸या मु´य संकÐपांचे दोन गटांत वगêकरण केले आहे.
१) वÖतुिविनमयाशी संबंिधत Óयापारशतê
२) उÂपादक घटकांशी संबंिधत Óयापारशतê
१) वÖतुिविनमयाशी संबंिधत Óयापारशतê:
एक देश अनेक देशांशी Óयापार करीत असÐयामुळे िनयाªत वÖतूं¸या िकंमत िनद¥शांकाशी
आयात वÖतूं¸या िकंमत िनद¥शांकांचा दर माहीत केला जातो. आंतरराÕůीय नाणेिनधी सवª
देशां¸या Óयापरशतê वरील पĦती¸या आधारावर ÿिसĦ करतो. या पĦतीने माहीत
केलेÐया Óयापारशतêंना िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतê असे संबोधले जाते.
वÖतुिविनमया¸या Óयापारशेतêंचे तीन ÿकार सांगता येतील.
अ) िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या Óयापार (नागेिवधी वापरत असलेली संकÐपना)
आ) सकल वÖतुिविनमया¸या Óयापारी
इ) उÂपÆन Óयापारशतê
यापैकì िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारीशतêंची संकÐपना जेराÐड िमयर यांनी िवकिसत
केली. सकल वÖतुिविनमय Óयापार शतêची संकÐपना तॉिसगने तर उÂपÆन Óयापार शतêंची
संकÐपना जी. एस. डोराÆसने िवकिसत केली.

munotes.in

Page 33

Óयापार शतê
33 आकृती ø. ३.१
Óयापारशतêंचे वगêकरण Óयापारशतê (Terms of Trade) वÖतुिविनमय Óयापारशतê Commodity Terms of Trade (जेराÐड मीयरने केलेले वगêकरण) घटक Óयापारशतê Factoral Terms of Trade (पिहÐयांदा अÐĀेड माशªलने मांडली) िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê Net Barter Terms of Trade (जेराÐड मीयरने मांडलेली संकÐपना) एक घटक Óयापारश तê
Single Factoral Terms of Trade
(जॅकब Óहयनरने िवकिसत केली) सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतê Gross Barter Terms of Trade (तौिसगने िवकिसत केलेली संकÐपना) िĬ घटक Óयापारशतê
Double Factoral Terms of Trade
(जॅकब Óहायनरने िवकिसत केली) उÂपÆन Óयापारशतê Income Term of Trade (जी. एस. डोराÆसने िवकिसत केलेली संकÐपना)
३.२.१ िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê (Net Barter T erms of Trade) :
एखाīा देशा¸या िनयाªत िकंमत िनद¥शांकाचा Âया देशा¸या आयात िकंमत िनद¥शांकाशी
असलेला दर Âया देशा¸या वÖतुिविनमया¸या Óयापारशी Óयĉ करतो.
दुसöया शÊदात, जेÓहा एखादा देश आयात करीत असलेÐया वÖतूं¸या िकमती घटतात
आिण िनयाªत वÖतूं¸या िकमती वाढतात िकंवा िÖथर राहतात तेÓहा Âया देशाला िनÓवळ
वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतê अनुकूल होतात. कारण Âया देशाला पूवêइतकìच िनयाªत
कłनही पूवªपे±ा अिधक आयात Âया मोबदÐयात िमळते.
िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतीची (N) संकÐपना Óयापाराची अनुकूलता िकंवा
ÿितकूलता ÖपĶ करÁया¸या ŀĶीने पुरेशी ठरत नाही. ÓयापारातÐया लाभाचे िवĴेषण
करÁयासाठी िनÓवळ, सकल आिण उÂपÆन अशा वÖतुिविनमय Óयापार शतêचे तीनही ÿकार
िवचारात ¶यावे लागतात.
िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतé¸या मयाªदा:
१) वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतêत फĉ िकमतीतील बदल ल±ात घेतले जातात. munotes.in

Page 34

आंतरराÕůीय अथªशाľ
34 २) वÖतुतः Óयापारातील लाभ फĉ िकमतीवरच नÓहे, तर आयाती¸या तुलनेत िनयाªत
िकती वाढली यावरदेखील अवलंबून असतात.
३) िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêत वÖतूंची केवळ िकंमत ल±ात घेऊन दजाªकडे
दुलª± केले जाते.
४) Óयापारा¸या रचनेतील बदल Ìहणजे समजा एखादा देश एखाīा कालखंडात मु´यतः
ÿाथिमक वÖतूंची (उदा. धाÆय, फळं, भाजीपाला इ.) िनयाªत करत असेल आिण
कालखंडात समजा, ÿाथिमक वÖतूं¸या जोडीला कारखानदारी उÂपादनांची िनयाªत
कł लागला आिण तंý²ानाची यंýसामúीची आयात कł लागला तर याचेही पåरणाम
Óयापारातील लाभांवर होतात. हे लाभ िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêतून Óयĉ होत
नाहीत. Óयापारा¸या रचनेवरदेखील Óयापारातील लाभ अवलंबून असतात.
५) िनयाªत उīोगाची उÂपादकता वाढÐयास Âयाचा अनुकूल पåरणाम होतो. हा पåरणाम
ल±ात घेÁयास वÖतुिविनमय Óयापारशतêअसमथª ठरतात. िनयाªत उīोगाची
उÂपादकता वाढÐयामुळे उÂपादन Óयय कमी होऊन नफा कमी न होता िकमती घटू
शकतात. अशावेळी िनयाªत वÖतूं¸या िकमती कमी झाÐयामुळे िनयाªत मूÐय
िनद¥शांकात घट होईल आिण िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतê ÿितकूलता
दाखवतील; पण ÿÂय±ात माý आपला देश िनयाªत करत असलेÐया वÖतूं¸या िकमती
कमी झाÐयामुळे कदािचत Âयाची परदेशातली मागणी वाढेल आिण Óयापारातून अिधक
लाभ होऊ शकेल. याच िवचार िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêं¸या मदतीने करता
येत नाही.
सुýłपाने ही संकÐपना पुढील ÿमाणे मांडता येईल: िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê = िनयाªत मूÐय िनद¥शांक x १०० (N) आयात मूÐय िनद¥शांक िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêची अनुकूलता:
उदा. समजा १९९९-२००० हे पायाभूत वषª (Base Ye ar) आहे. (पायाभूत वषाªचा
िनद¥शांक १०० मानला जातो.) याला २००८-०९ या वषाªचा भारताचा िनयाªत मूÐय
िनद¥शांक १९४ तर आयात मूÐय िनद¥शांक २३९ आहे. तर २००७-०८ या वषêचा िनयाªत
मूÐय िनद¥शांक १६६ आिण आयात मूÐय िनद¥शांक २१० आहे. (N) = िनयाªत मूÐय िनद¥शांक x १०० आयात मूÐय िनद¥शांक N (२००७-०८) = १६६ x १०० २१० = ७९ munotes.in

Page 35

Óयापार शतê
35 २००७-०८ यावषê भारता¸या िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतéचे (N) मूÐय ७९ होते. N (२००८-०९) = १९४ x १०० २३९ = ८१ २००८-०९ या वषê भारता¸या िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêंचे (N) मूÐय ८१ असे
झाले आहे. याचा अथª भारता¸या िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê २००८-०९ या वषê
आधी¸या वषाªपे±ा सुधारÐया आहेत. अनुकूल झाÐया आहेत. याचे कारण िनयाªत
मूÐया¸या िनद¥शांकातील वाढ आयात मूÐया¸या िनद¥शांकातÐया वाढीपे±ा जाÖत आहे.
िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêची ÿितकूलता:
२००१-०२ या वषê भारताचा िनयाªत मूÐय िनद¥शांक १०३ तर आयात मूÐय िनद¥शांक
११२ होता; तर २००२-०३ या वषê भारताचा िनयाªत मूÐय िनद¥शांक १०६ तर आयात
मूÐयिनद¥शांक १२८ होता. (N) = िनयाªत मूÐय िनद¥शांक x १०० आयात मूÐय िनद¥शांक N (२००१-०२) = १०३ x १०० ११२ = ९२ N (२००२-०३) = १०६ x १०० १२८ = ८३
२००२-०३ या वषê आधी¸या वषाª¸या तुलनेत िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê ÿितकूल
झाÐया आहेत; कारण िनयाªत वÖतूं¸या िकमती¸या वाढीपे±ा आयात वÖतूं¸या िकमतीत
जाÖत वाढ झाली आहे.
वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतéचे मूÐय वाढले तर Âयाचा अथª Âया देशाला एका िविशĶ
िनयाªती¸या सं´ये¸या मोबदÐयात पुवêपे±ा जाÖत आयात करता येते असा होतो.
munotes.in

Page 36

आंतरराÕůीय अथªशाľ
36 ३.२.२ सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतê (Gross Barter Terms of Trade):
िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतé¸या मयाªदा ल±ात घेऊन तॉिसंग यांनी सकल
वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतêची संकÐपना िवकिसत केली. सकल वÖतुिविनमय
Óयापारशतê Ìहणजे आयाती¸या आकारमानाशी िनयाªती¸या आकारमानाचा दर होय. सफल वÖतुिविनमय Óयापारशतê = आयात आकारमान िनद¥शांक x १०० (G) िनयाªत आकारमान िनद¥शांक
सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतéची (G) अनुकूलता:
२००७-०८ यावषê भारताचा आयात वÖतूंचा आकारमान िनद¥शांक २१८ तर िनयाªत
वÖतूंचा आकारमान िनद¥शांक २४५ होतो तर २००८-९ यावषê भारताचा आयात
आकारमान िनद¥शांक २६२ तर िनयाªत आकारमान िनद¥शांक २६७ झाला. (G) = आयात आकारमान िनद¥शांक x १०० िनयाªत आकारमान िनद¥शांक G (२००७-०८) = २१८ x १०० २४५ = ८९
२००७-०८ यावषê भारता¸या सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतêंचे मूÐय ८९ होते. G (२००८-०९) = २६२ x १०० २६७ = ९८
२००८-०९ या वषê भारता¸या सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतéचे (G) मूÐय ९८ झाले.
याचा अथª भारता¸या सकल वÖतुिविनमय Óयापारशत (G) २००८-०९ मÅये २००७-०८
पे±ा सुधारÐया. याचवषê २००८-०९ मÅये िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतêही
सुधारÐया होÂया; पण िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतीपे±ाही सकल
वÖतुिविनमया¸या Óयापारशतêत अिधक सुधारणा झाÐयाचे िदसते.
सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतêची (G) ÿितकूलता:
२००१-०२ या वषê भारताचा आयात वÖतूंचा आकारमान िनद¥शांक १०३ तर िनयाªत
वÖतूंचा आकारमान िनद¥शांक १२६ होता तर २००२-०३ यावषê भारताचा आयात
आकारमान िनद¥शांक १०९ तर िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १५० झाला. munotes.in

Page 37

Óयापार शतê
37 (G) = आयात आकारमान िनद¥शांक x १०० िनयाªत आकारमान िनद¥शांक G (२००१-०२) = १०३ x १०० १२६ = ८२ २००१-०२ या वषê भारताचा सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतéचे (G) मूÐय ८२ होते. G (२००२-०३) = १०९ x १०० १५० = ७३
२००२-०३ या वषê भारता¸या सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतêंचे (G) मूÐय ७३ झाले.
याचा अथª भारता¸या सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतê (G) २००२-०३ मÅये २००१-०२
पे±ा ÿितकूल झाÐया. याच वषê (२००२-०३) मÅये िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêही
(G) ÿितकूल झाÐया होÂया.
सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतê (G) अनुकूल झाÐया तर Âयाचा अथª एका ठरािवक िनयाªत
नगसं´ये¸या आकारमाना¸या मोबदÐयात Âया देशाला जाÖत आयात करता येते असा
होतो. दुसöया शÊदात, एखादा देश आयात करीत असलेÐया वÖतूं¸या आकारमानात
िनयाªत वÖतूंचे आकारमान िÖथर असताना वाढ झाली असता सकल वÖतुिविनयम
Óयापारशतê Âया देशाला अनुकूल आहेत, असे समजले जाते.
िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêÿमाणेच सकल वÖतुिविनमय Óयापारशतê¸या
संकÐपनेसही मयाªदा आहेत. कारण या संकÐपनेतून आपÐयाला िनयाªत उīोगा¸या
उÂपादकतेतील बदलाचा Óयापारातून िमळणाöया लाभांवर काय पåरणाम होतो, वÖतूं¸या
दजाªची (quality of goods) काय भूिमका आहे, Óयापारा¸या रचनेतील बदलांचा काय
पåरणाम होतो, याची उ°रे िमळत नाहीत.
३.२.३ उÂपÆन Óयापार शतê (Income Terms of Trade) :
जी. एस. (डोराÆस) यांनी १९४८ या वषê उÂपÆन Óयापारशतêंची संकÐपना मांडली. या
संकÐपनेत देशाचा िनयाªत नगसं´या िनद¥शांक आिण आयात तसेच िनयाªत िकमतीचा
िनद¥शांक असे तीन घटक समािवĶ आहेत. एखाīा देशातून केÐया जाणाöया िनयाªती¸या
मोबदÐयात आयात करÁयाची Âया देशाची ±मता मोजणे हे या संकÐपनेचे उिĥĶ आहे. या
संकÐपनेत िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê आिण िनयाªत नगसं´या िनद¥शांक यांचा
एकिýत िवचार करÁयात आला आहे. munotes.in

Page 38

आंतरराÕůीय अथªशाľ
38 उÂपÆन Óयापारशतêची संकÐपना िनयाªतीतून िमळणाöया उÂपÆनातून िनमाªण होणारी देशाची
आयात ±मता Óयĉ करते. उदा. समजा भारत पोलादाची िनयाªत करत आहे. भारतीय
पोलादाची परदेशातील मागणी लविचक आहे. अशावेळी भारताने जर पोलादाची िनयाªत
नगसं´या वाढवली, तर पोलादा¸या िकमती कमी होतील आिण Ìहणून िनÓवळ
वÖतुिविनमय Óयापार ÿितकूल होतील. असे असले तरी पोलादाची िनयाªत वाढÐयामुळे
उÂपÆन Óयापारशतê माý पूवêपे±ा अनुकूल राहतील. सूýłपाने ही संकÐपना पुढीलÿमाणे
मांडता येईल: उÂपÆन Óयापारशतê Y = (िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê) x िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १०० िकंवा Y = N x िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १००
उÂपÆन Óयापारशतêची अनुकूलता:
२००७-०८ या वषê भारता¸या िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêचे (N) मूÐय ७९ होते तर
िनयाªत आकारमान िनद¥शांक २४५ होता. २००८-०९ या वषê भारताचा िनÓवळ
वÖतुिविनमय Óयापारशतêंचे (N) मूÐय ८१ झाले तर Âयाचवषê िनयाªत आकारमान िनद¥शा«क
२६७ होता. Y = N x िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १०० Y (२००७-०८) = ७९ x २४५ १०० = १९४
२००५ -०८ या वषê भारता¸या उÂपÆन Óयापारशतीचे (Y) मूÐय १९४ होते. (कोणÂयाही
Óयापारशतêचे मूÐय १०० पे±ा जाÖत असेल तर ती पायाभूत वषाª¸या तुलनेत अनुकूलता
दाखवणारी िÖथती असते हे ल±ात घेतले तर आपण यापूवê ल±ात घेतलेÐया २००१-
०२, २००२-०३, २००७-०८ आिण २००८-०९ ¸या िनÓवळ आिण सकल
वÖतुिविनमय Óयापारशी पायाभूत वषाª¸या (१९९९-२०००) तुलनेत ÿितकूलच होÂया.
साý ÿÂय±ातÐया आकडेवारीवłन असे िदसते कì, २००१-०२ पासून २००८-०९ पय«त
Óयापारशतê माý अनुकूलच रािहÐया आहेत. Y (२००८-०९) = ८१ x २६७ १०० munotes.in

Page 39

Óयापार शतê
39 = २१६
२००८-०९ या वषê भारता¸या उÂपÆन Óयापारशतêचे मूÐय (Y) २१६ असे झाले. याचा
अथª भारता¸या उÂपÆन Óयापारशतê २००८-०९ या वषê आधी¸या वषाªपे±ा सुधारÐया
आहेत.
उÂपÆन Óयापारातीची ÿितकूलता:
२०००-०१ या वषê भारता¸या िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतêचे (N) मूÐय ९४ होते तर
िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १२५ होता. २००१-०२ या वषê भारता¸या िनÓवळ
वÖतुिविनमय Óयापारशतêचे (N) मूÐय ९२ झाले; तर Âयाच वषê िनयाªत आकारमान
िनद¥शांक १२६ होता. Y = N x िनयाªत आकारमान िनद¥शांक १०० Y (२०००-०१) = ९४ x १२५ १०० = ११८
२०००-०१ या वषê भारता¸या उÂपÆन Óयापारशतê (Y) चे मूÐय ११८ इतके होते. Y (२००१-०२) = ९२ x १२६ १०० = ११६
२००१-०२ या वषê भारता¸या उÂपÆन Óयापारशतê (Y) चे मूÐय आधी¸या वषाª¸या
तुलनेत घटले आहे. उÂपÆन Óयापारशतê काहीशा ÿितकूल झाÐया आहेत.
२) उÂपादन घटकांशी संबंिधत Óयापारशतê (Factoral Terms of Trade):
उÂपÆन Óयापारशतéची संकÐपना िनÓवळ आिण सकल वÖतुिविनमय Óयापारातीपे±ा अिधक
उपयुĉ मानली जात असली तरीही Âयातून आपÐयाला उÂपादकतेतÐया बदलांमुळे
ÓयापारातÐया लाभांवर काय ÿभाव पडतो याचे िवĴेषण करता येत नाही.
घटक Óयापारशतêंची संकÐपना पिहÐयांदा माशªल यांनी देयता वøांचे िवĴेषण करताना
वापरली. आपÐयाला िविशĶ आयात ÿाĮ करायची असेल, तर िनयाªत उīोगान उÂपादन
घटकांची आणखी िकती एकके वाढवावी लागतील हे आपÐया घटक माहीत करता येते. munotes.in

Page 40

आंतरराÕůीय अथªशाľ
40 अ) एक घटक Óयापारशतê (Single Factoral Terms of Trade):
जेÓहा िनयाªतीत होणारी वाढ तंý²ानातÐया (technology) ÿगतीमुळे (उÂपादकता
वाढÐयामुळे उÂपादनात वाढ होते आिण कधीकधी नफा कमी न करता िकमती घटू
शकतात. Âयामुळे िनयाªत वÖतूची मागणी िकमतीला लविचक असली तर वाढू शकते.)
घडून येते तेÓहा एक घटक Óयापार शतêची संकÐपना वापरली जाते.
जॅकॉब Óहायनर यांनी एक घटक व िĬतीय Óयापारशतéची संकÐपना पुढे िवकिसत केली. एक घटक Óयापारशतê (Sf) = X
Sf = N x िनयाªत उīोगाचा उÂपादकता िनद¥शांक
िनयाªत उÂपादकता िनद¥शांक Ìहणजे िनयाªत उīोगातील सवª उÂपादन घटकां¸या
उÂपादकतेचा िनद¥शांक होय. ÿÂय±ात असा िनद¥शांक काढणे श³य होत नाही. Âयामुळे एक
घटक Óयापारशतêची संकÐपना ÿÂय±ात वापरता येत नाही.
माý संकÐपने¸या पातळीवर आपण िनयाªत उīोगा¸या एकूण घटक उÂपादकतेत (िवशेषतः
भांडवल - ®म यां¸या उÂपादकतेत) वाढ झाली तर Âयाचे अनुकूल पåरणाम Óयापाराबाबत
िदसÁयाची अपे±ा कł शकतो.
ब) िĬ - घटक Óयापारशतê (Double Factoral Terms of Trade):
जॅकब Óहायनर यांनी िĬघटक Óयापारशतêची संकÐपना मांडली. यात िनयाªत उÂपादकता
िनद¥शांकाबरोबर Óहायनरने आयात Öपधªक उīोगात उÂपादकता िनद¥शांक ल±ात घेतला. िĬ घटक Óयापार शतê (Df) = N x िनयाªत उīोगांची उÂपादकता िनद¥शांक आयात Öपधªकांचा उÂपादकता िनद¥शांक आयात Öपधªक उīोग Ìहणजे आपण ºया वÖतूंची आयात करत असू Âयाला पयाªयी अशा
देशी वÖतूंचे उÂपादन होय. Ìहणजे आपण कापडाची आयात करत असलो तर Âया
बरोबरीने आपण या आयातीला पयाªय ठरेल असे कापडाचे उÂपादन आपÐया देशातही
करत असतो. या आयात पयाªयी उÂपादने करणाöया उīोगांना आयात Öपधªक उīोग
Ìहटले जाते.
ºयाÿमाणे िनयाªत उīोगांचा उÂपादकता िनद¥शांक काढणे अवघड आहे Âयाचÿमाणे आयात
Öपधªक उīोगांचा उÂपादकता िनद¥शांक काढणे अवघड आहे.
Âयामुळे इकॉनोिमक सÓह¥सार´या आकडेवारी¸या मूलभूत ąोतांमÅये घटक Óयापारशतêंची
आकडेवारी आपÐयाला िमळत नाही. माý िनÓवळ, सकल आिण उÂपÆन Óयापारशतêची
आकडेवारी िमळते. िनयाªत उīोगाचा उÂपादकता िनद¥शांक िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापारशतê munotes.in

Page 41

Óयापार शतê
41 जेÓहा एक घटक Óयापारशतêत वाढ होते तेÓहा याचा अथª िनयाªत उÂपादनात वापरलेÐया
ÿÂयेक घटकामागे अिधक आयात नगसं´या Âया देशाला ÿाĮ होते असा होतो.
उदाहरणाथª, समजा भारतातील लोखंडा¸या उÂपादना¸या िनयाªत उīोगातील ®माची
उÂपादकता दुपटीने वाढली, तर इतर पåरिÖथती समान असता, िनÓवळ वÖतुिविनमया¸या
Óयापारशतê िÖथर रािहÐया तरी एक घटक Óयापारशतê माý दुपटीने वाढतात. Ìहणजे
िनयाªत उīोगा¸या उÂपादकतेत िजत³या पटीने वाढ होईल Âया पटीत िनÓवळ
वÖतुिविनमय Óयापाराशतêवर एक घटक Óयापारशतê वाढतील, अनुकूल होतील.
उÂपादकता िनद¥शांक सवª िनयाªतीबाबत काढणे कठीण जाते. Ìहणून घटक Óयापारशतêचा
अकडेवारी¸या मदतीने Óयावहाåरक वापर अथªशाľीय उपयोजनासाठी करणे अवघड जाते.
Óयापारातील लाभां¸या मापना¸या ŀĶीने वÖतुिविनमय Óयापारशतê पåरपूणª ठरत नाही.
Âयामुळे Óयापारशतêं¸या िवĴेषणात आधी आÐĀेड माशªल आिण नंतर जॅकोब Óहायनर
यांनी घटक Óयापार शतê¸या संकÐपनेची भर घातली आहे.
गुÆनर िमरडाल, िसंगर आिण ÿेिबश यां¸या मते ÿाथिमक वÖतूंची िनयाªत करणाöया
िवकसनशील देशांना औīोिगकìकरण झालेÐया देशां¸या तुलनेत आंतरराÕůीय Óयापारात
सातÂयाने ÿितकूलता िदसून Óयĉ होते.
३.३ सारांश सनातनपंथीय िसĦांतापासून Óयापारशतê¸या िवĴेषणाला Óयापार िसĦांतात महßवाचे
Öथान देÁयात आले आहे. Óयापाशतêंवर मागणीचा ÿभाव ओळखÁयाचे ®ेय अथाªत जे. एस.
िमल यांना जाते. Âयानंतर मागणी बरोबरीने पुरवठ्या¸या लविचकतेची Óयापारशतêं¸या
िनिIJतीतील भूिमका मांडणाöया आÐĀेड माशªल यां¸याकडे Óयापारशतê संकÐपने¸या
िवकासाचे ®ेय īावे लागेल. अलीकडे सांि´यकìय तंýा¸या िवकासाबरोबर Óयापारशतêं¸या
संकÐपना िवकिसत होत गेलेÐया िदसून येतात. Óयापारशतê केवळ Óयापारातील लाभच
नÓहे तर अथªÓयवÖथेतील उÂपादन, िवशेषीकरण, आयात-िनयाªत असे अनेक िनणªय
Óयापारशतêवर अवलंबून असतात. Óयापारशतêचे पुढील ÿकार उपयोिजत अथªशाľात
वापरले जातात.
घटक Óयापारशतê ही संकÐपना माý ÿÂय± वापरासाठी फारशी उपयोगी समजली जात
नाही.
िवकिसत आिण िवकसनशील देशातÐया Óयापारशतêत िभÆन ÿवृ°ी आढळून येते.
वÖतुिविनमय Óयापारशतê १९९२ ते ९५ या काळात िवकिसत देशात अनुकूल होत
गेलेÐया िदसतात. या अनुकूलतेतून या देशां¸या िनयाªतीतून ÿाĮ होणाöया øयशĉìत वाढ
झाÐयाचे Åविनत होते. उलट िवकसनशील देशांची िनयाªतीतून उÂपÆन होणारी
आयातीबाबतची øयशĉì सतत कमी झाÐयाचे िदसून येते.
या ÿितकूलतेची िसंगर व ÿेिबश यांनी तीन कारणे सांिगतली आहेत.
१) आयात मागणी¸या लविचकतेतीतल फरक munotes.in

Page 42

आंतरराÕůीय अथªशाľ
42 २) तंý²ानातील बदल.
३) िवकिसत देशांची उīोगातील मĉेदारी.
ÿÂय±ात अनेक घटक Óयापारशतê ÿभािवत करीत असतात.
१) आयात-िनयाªत मागणी व पुरवठ्याची सापे± लविचकता.
२) बाजारातील Öपध¥चा ÿकार (मĉेदारी, पूणªÖपधाª इÂयादी)
३) आयात पयाªयांची उपलÊधता.
४) लोकां¸या आवडीिनवडी
५) िविनमय दरातील बदल.
६) सं´याÂमक िनबंध
७) आिथªक िवकासाची पातळी.
Óयापारशतêंचा अËयास 'आंतरराÕůीय Óयापारातील सापे± िकमती' अशा अथाªने सुł झाला
असला तरी Óयापारश तê¸या अËयासाचे तंý िवकिसत होत चालले आहे. या अËयासाचे
महßव िदवस¤िदवस वाढत आहे. िवशेषतः जागितक Óयापार संघटना आिण िनब«धमुĉ
Óयापाराची पूवªतयारी या पाĵªभूमीवर भिवÕयात Óयापारशतê¸या अËयासाचे Öथान
िनिIJतपणे महßवपूणª राहणार आहे.
३.४ ÿij िटपा िलहा.
१) िनÓवळ वÖतुिविनमय Óयापार शतê
२) सकल वÖतुिविनमय Óयापार शतê
३) उÂपÆन Óयापार शतê
४) एक घटक Óयापारशतê
५) िĬ-घटक Óयापारशतê


*****
munotes.in

Page 43

43 ४
Óयापारशेष व Óयवहारशेष
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ Óयापारशेष (BOT)
४.२ Óयवहारशेष (BOP)
४.३ Óयापारशेष (BOT) आिण Óयवहारशेष (BOP) मधील फरक
४.४ खरेदी शĉì समता िसĦांत
४.५ अÆयोÆय मागणी िसĦांत
४.६ माशªल – एजवथª देयता वø
४.७ Óयापारापासून नफा
४.८ मुĉ Óयापारा¸या बाजूने िकंवा िवŁĦ युिĉवाद
४.९ संर±ण धोरण
४.१० सारांश
४.११ ÿij
४.० उिĥĶे  Óयापारशेष व Óयवहारशेष Ļा संकÐपना समजून घेणे.
 Óयापारशेष व Óयवहारशेष यांमधील मधील फरक अËयासणे.
 खरेदी शĉì समता िसĦांत अËयासणे.
 अÆयोÆय मागणी िसĦांत समजून घेणे.
 Óयापारापासून लाभ कसा िमळतो, हे समजून घेणे.
 माशªल - एजवथª ऑफर वø अËयासणे.
 मुĉ Óयापारा¸या बाजूने िकंवा िवŁĦ युिĉवाद अËयासणे.
 संर±ण धोरण समजून घेणे.
४.१ Óयापारशेष (BOT) आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िवषयातील Óयापारशेष आिण Óयवहारशेष या दोन िभÆन
संकÐपना आहेत. munotes.in

Page 44

आंतरराÕůीय अथªशाľ
44 Óयापारशेष (BOT) :
Óयापारशेष (BOT) Ìहणजे देशा¸या वÖतूं¸या िनयाªतीचे एकूण मूÐय आिण वÖतूं¸या
आयातीचे एकूण मूÐय. देशा¸या Óयापार संतुलना¸या िवधानामÅये केवळ वÖतूंची िनयाªत
आिण आयात समािवĶ केली जाते. वÖतूं¸या हालचाली (वÖतूंची िनयाªत आिण आयात)
याला ‘ŀÔयमान Óयापार’ Ìहणूनही ओळखले जाते, कारण देशांमधील वÖतूंची हालचाल
डोÑयांनी पािहली जाऊ शकते आिण हाताने अनुभवली जाऊ शकते आिण एखाīा
देशा¸या कÖटम अिधकाया«कडून ÿÂय±पणे सÂयािपत केली जाऊ शकते.
अनुकूल Óयापारशेष:
जेÓहा एखाīा देशा¸या वÖतूं¸या िनयाªतीचे एकूण मूÐय Âया देशा¸या वÖतूं¸या आयाती¸या
एकूण मूÐयापे±ा जाÖत असते, तेÓहा असे Ìहटले जाते कì Âया देशाचा Óयापार संतुलन
'अनुकूल' आहे.
ÿितकूल Óयापारशेष:
जर एखाīा देशा¸या वÖतूं¸या िनयाªतीचे एकूण मूÐय Âया देशा¸या वÖतूं¸या आयाती¸या
एकूण मूÐयापे±ा कमी असेल, तर Âया देशाचा Óयापार संतुलन ‘ÿितकूल’ आहे असे Ìहटले
जाते.
४.२ Óयवहारशेष (BOP) ४.२.१ ÿÖतावना:
एका देशाचे दुसöया देशाबरोबरचे पैशातील देणे-घेणे फĉ Óयापारी वľां¸या आयाती-
िनयाªती मधूनच िनमाªण होते असे नाही तर अशा अनेक बाबी आहेत कì, Âया¸यामुळे देश
दुसöया देशाला काही देणे लागतो व Âयाचवेळेस दुसöया देशातून काही उÂपÆनही येत
असते.
'Óयापारी बाबéना िकंवा वľ¸या आयात िनयाªतीला ŀÔय बाबी असे Ìहणतात.' या बाबéची
नŌद बंदरावरील कÖटमस अिधकाöयांकडे असते. Ìहणजे आपÐया देशातून िकती वÖतू
बाहेर¸या देशात िनयाªत झाÐया आिण िकती आयात झाÐया याची ÿÂय± नŌद बघÁयास
िमळते. Ìहणून या बाबéना ŀÔय बाबी असे Ìहणतात.
'अŀÔय बाबी Ìहणजे ºयाची नŌद बंदरावरील कÖटÌस अिधकाöयांकडे होत नाही. परंतु
देशा¸या बाबतीत देणे आिण घेणे िनमाªण होत असते. उदा. वाहतूक, बँक व िवमासेवा,
पयªटन इÂयादी. उदा. समजा, आपÐया देशातील बँकेने परकìयांना सेवा िदली तर परकìय
लोक Âयाचा काही मोबदला आपÐया बँकेला देतील. Âयामुळे ते आपÐया देशाचे उपÂन
असते.'
आंतरराÕůीय Óयवहार देणे आिण येणे अशा दोन गटात वगêकरण केले जाते.
B = RF - PF = munotes.in

Page 45

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
45 Óयवहारतोल = परकìय येणे - परकìय खचª
B = Óयवहारतोल
RF = परकìय येणे
PF = परकìय खचª
पåरिÖथती ऋण फरकाची असेल तुटीचा Óयवहारतोल असे Ìहटले जाते.
ÓयापारशेषामÅये फĉ ŀÔय वÖतूं¸या आयात िनयाªतीचा िवचार केला जातो. देशात
अÆनधाÆय, कापड, यंýसामुúी मसाÐयाचे पदाथª यासार´या ŀÔय वÖतूची आयात िनयाªत
होत असते. Óयापारशेष ही संकुिचत संकÐपना आहे.
"Óयापारशेष Ìहणजे िविशĶ कालावधीमÅये, सवªसाधारणपणे एक वषª, ŀÔय आिण अŀÔय
वÖतूं¸या िनयाªतीमुळे िनमाªण होणारी येणी आिण आयातीमुळे िनमाªण होणारी देणी Ļांचा
ताळेबंद होय."
िनयाªतीचे मूÐय आयातीपे±ा जाÖत असेल तर Âयाला अनुकूल Óयापारशेष असे Ìहटले
जाते. िनयाªत मूÐय व आयात मूÐय समान असेल तर Âयास समतोल Óयापारशेष Ìहणतात.
आिण िनयाªत मूÐय आयातमूÐयापे±ा कमी असेल तर Âयास ÿितकूल Óयापारशेष Ìहणतात.
४.२.२ Óयवहारशेषा¸या िविवध Óया´या :
Óयवहारशेष ही Óयापारशेषापे±ा िवÖतृत संकÐपना आहे. Óयापारशेष हा Óयवहार शेषाचा एक
भाग आहे. देशात अÆनधाÆय, कापड यंýसामुúी मसाÐयाचे पदाथª यासार´या ŀÔय वÖतूची
आयात िनयाªत होत असते. िशवाय बँकसेवा, जहाज वाहतूक, िवमा, तांिýक सेवा
यासार´या अŀÔय वÖतू आिण सेवांचा पुरवठा होत असतो. अशा Óयवहारातून देशाला जे
येणे-देणे िनमाªण होते Âयाचाही समावेश Óयवहारशेषात केला जातो.
एका वषाª¸या कालावधीत देशात होणाöया ŀÔय वÖतू आिण सेवा यां¸या आयात िनयाªतीचे
िहशोब पýक Ìहणजे Óयवहारतोल होय."
Óयवहारतोलात देशा¸या सवª ÿकार¸या परकìय येÁया देÁयाचा िहशोब एकिýत मांडला
जातो. सामाÆय तः देशाला येणी असणारी र³कम Óयवहारतोला¸या डाÓया बाजूला मांडली
जाते तर देशाचे देणे उजÓया बाजूला मांडले जाते. एखाīा देशा¸या Óयवहारतोलावłन Âया
देशा¸या आिथªक िÖथतीची कÐपना येते. Ìहणून Óयवहार शेष हा अथªÓयवÖथेचा जणू
आरसा असतो.
Óयवहारतोला¸या वेगवेगÑया अथªशाľ²ांनी Óया´या करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. Âयापैकì
काही ÿमुख Óया´या पुढीलÿमाणे :
१) पी. टी. एÐसवथª (P. T. Ellsworth):
Óयवहारतोल Ìहणजे एका िविशĶ कालखंडात एखाīा देशातील रिहवाशी व इतर जगा¸या
दरÌयान केÐया गेलेÐया सवª देÁयाघेÁयाचे संि±Į िलिखत िववरण होय." munotes.in

Page 46

आंतरराÕůीय अथªशाľ
46 २) बॉÐटर øास ( Walter Krause) :
Óयवहारतोल एखाīा देशातील नागåरकां¸या व शेष जगा¸या नागåरकां¸या दरÌयान एका
िविशĶ कालखंडातगªत, सवªसाधारणपणे एका वषाª¸या कालावधीत करÁयात आलेÐया सवª
आिथªक देÁयाघेÁयाचे एक ÓयविÖथतपणे मांडलेले पýक होय."
३) जेÌस इÆúाम (James Ingram) :
"एका देशाचे रिहवासी आिण इतर जगाशी िविशĶ कालावधीत होणारे संपूणª आिथªक
Óयवहारांचे संि±Į िववरण Ìहणजे Óयवहारतोल होय."
४.२.३ Óयवहारतोलाची वैिशĶ्ये (Fetures of the Balance of Payment):
वरील Óया´यावŁन Óयवहारतोलाची ÿमुख वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे आहेत :
१. Óयवहारतोल देशा¸या परकìय देशांबरोबरचा देÁयाघेÁयाचा एक संि±Į आढावा आहे.
एका देशाचे इतर देशांबरोबर लाखो Óयवहार होत असतात ते सवª Óयवहारतोलात
दाखिवणे श³य नसते Ìहणून Âयांचा संि±Įपणे िवचार Óयवहारतोलात केलेला असतो.
असं´य Óयापारी Óयवहारांचे काही थोड्या गटांमÅये वगêकरण कŁन Âयांची नŌद
करÁयात येत असते.
२. Óयवहारतोल सवª आंतरराÕůीय Óयवहारांचे रेकॉडª असते. देशातील Óयĉì आिण
जगातील इतर देशां¸या Óयĉì यां¸यामÅये वÖतू सेवा आिण इतर मालम°ा यांचा
िविनमय होत असतो. Âयाचÿमाणे देणµया, सेवांचे मोबदले यां¸या माÅयमातूनही
िव°ीय Óयवहार होत असतात. ते सवª Óयवहारतोलात समािवĶ असतात.
३. आंतरराÕůीय Óयवहार देणे आिण घेणे अशा दोन गटात वगêकृत केले जातात. ºया
ºया गोĶीमाफªत िवदेशातून उÂपÆन आपÐया देशात येते Âया सवª गोĶी येणे बाजूला
येतात तर ºया ºया गोĶीमुळे देश दुसöया देशाला देणे लागतो Âया सवª बाबी देणे
बाजूला येतात.
४. देशा¸या आंतरराÕůीय Óयवहारांची केली जाणारी नŌद ही िĬनŌदी पĦतीने केली जात
असते याचा अथª ÿÂयेक आंतरराÕůीय िविनमय Óयवहार दोन वेळा नŌदला जातो.
एकदा येणे आिण दुसöयांदा देणे Ìहणून नŌदिवला जातो.
४.२.४ Óयवहारतोलाची रचना ( The structure of Balance of Payments):
आंतरराÕůीय ÓयापारखाÂयावर जे जे आिथªक Óयवहार होतात. Âया सवाª¸या नŌदी
Óयवहारतोलात येतात. Óयवहारतोलाचे दोन भाग केले जातात.
१. चालू खाते (Current Account)
२. भांडवली खाते (Capital Account)
आिथªक Óयवहारांचे १) वाÖतव Óयवहार व २) िव°ीय Óयवहार असे दोन ÿकार केले
जातात. परकìयांबरोबर वÖतू व सेवांचे वाÖतव ÖवŁपात होणारे Óयवहार वाÖतव Óयवहारात munotes.in

Page 47

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
47 येतात. उदा. आयात-िनयाªत, िनयाªत, उÂपÆन िनमाªण करते. तसेच देशातील लोक
परकìयांकडून वÖतू व सेवा खरेदी करतात, Âयाला आयात Ìहणतात. ती परकìयांसाठी
उÂपÆन िनमाªण करते Ìहणून वाÖतव Óयवहार उÂपÆन िनमाªण करणारे असतात.
याउलट पेशा¸या िकंवा चलना¸या ÖवŁपात होणारे Óयवहार िव°ीय Óयवहारात मोडतात.
िव°ीय Óयवहार बöयाचदा भांडवली Óयवहार Ìहणून ओळखले जातात. हे Óयवहार देशा¸या
उÂपÆनपातळीवर ÿÂय±पणे पåरणाम करत नाहीत. या ÓयवहारांमÅये फĉ भांडवल आिण
भांडवली संप°ी तसेच देशाची देयता यां¸यात बदल होत असतो Ìहणून उÂपÆन िनमाªण
करणारे Óयवहार, Óयवहारतोला¸या चालू खाÂयांमÅये येतात. तर िव°ीय Óयवहार भांडवली
खाÂयात येतात.
१) चालू खाते (Current Account) :
चालू खाÂयात दोन ÿकार¸या बाबी येतात. १) ŀÔय बाबी २) अŀÔय बाबी,
ŀÔय खाÂयांमÅये वÖतूंची आयात व िनयाªत समािवĶ होते तर अŀÔय खाÂयामÅये सेवांचे
मोबदले व देणµया यांचा समावेश होतो. सवªसाधारणपणे बँक, िवमा, कजाªवरील Óयाज,
पयªटकांचा खचª, वाहतूक शुÐक, देणµया यांचा समावेश या खाÂयात होतो.
पुढील त³ÂयावŁन चालू खाते आिण भांडवली खाते यांची कÐपना येते. बाबी (Items) जमा खचª चालू खाते (Current Account) अ) वÖतू Óयापार आयात-िनयाªत ब) सेवा १) ÿवास २) वाहतूक ३) िवमा ४) गुंतवणूक ५) सरकारी खचª, ६) संकìणª (तंý², िचýपट) ३) बदली येणे.
भांडवली खाते (Capital Account) अ) कजª १) खाजगी कज¥ २) बँकांकडील कज¥ (३) सरकारी कज¥ (४) ÿÂय± सरकारी गुंतवणूक (५) िनधी वगैरे समायोजन खाते (Settlement Account) चूकभूल (Errors & Missions) एकूण munotes.in

Page 48

आंतरराÕůीय अथªशाľ
48 २) भांडवली खाते (Capital Account) :
कजª आिण इतर दावे भांडवली खाÂयात येतात. आयात-िनयाªतीसाठी करÁयात भांडवल
पुरवठा तसेच आंतरराÕůीय िव°ीय संÖथाकडून येणारा भांडवल पुरवठा होणाöया कजाªऊ
Óयवहारांचा समावेश या खाÂयात होतो. Âयानुसार खाजगी भांडवली खाते, आंतरराÕůीय
संÖथा भांडवली खाते आिण सरकारी खाते, आंतरराÕůीय संÖथा भांडवली खाते आिण
सरकारी भांडवली खाते अशी िविवध खाती भांडवली खाÂयात येतात.
खाजगी भांडवली खाÂयात महामंडळे आिण Óयापारी बँका यांचे आंतरराÕůीय भांडवली
Óयवहार येतात. हे Óयवहार अÐपकालीन आिण िदघªकालीन असू शकतात. आतरराÕůीय
भांडवली खाÂयात जागितक बँक, आंतरराÕůीय िव°पुरवठा महामंडळ, आंतरराÕůीय
िवकास संÖथा, यासार´या संÖथांनी अÐपकालीन आिण िदघªकालीन केलेÐया भांडवली
Óयवहारांचा समावेश होतो. सरकारी भांडवली खाÂयात अनुदाने अÐपकालीन आिण
िदघªकालीन कजाªचे सरकारी पातळीवर होणारे Óयवहार समािवĶ होतात.
Óयवहारतोल नेहमी संतुिलत असतो :-
कोणÂयाही देशाचा Óयापारतोल िĬनŌदी लेखाकमª पĦती तयार केलेला असतो. Óयवहार
तोलाचे महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे Âया¸या दोÆही बाजू Ìहणजेच जमा आिण खचª सारखे
असतात. असे होÁयाचे कारण Ìहणजे ÿÂयेक बाब देणे आिण येणे बाजूला येते. Âयामुळे
लेखाकमª¸या ŀĶीने देशाचे देणे आिण घेणे दोÆही सारखे िदसतात.
४.२.५ Óयवहारतोलाचे महßव (IMPORTANCE OF BALANCE OF
PAYMENT) :
कोणÂयाही देशा¸या ÓयवहारतोलावŁन Âया देशा¸या आिथªक पåरिÖथतीचे िवĴेषण करता
येते. या िवĴेषणाचे ÿमुख मुĥे पुढीलÿमाणे :
१) ÓयवहारतोलावŁन आपÐया देशाला परकìय देशांकडून िकती र³कम िमळते आिण
आपण परकìयांना िकती र³कम देतो हे समजते.
२) िवकसनशील देशां¸या ÓयवहारतोलावŁन ते देश आिथªक िवकासासाठी परकìय
भांडवलावर िकती अवलंबून आहेत हे समजते. Âयाचÿमाणे िवकिसत देशा¸या
ÓयवहारतोलावŁन Âयांना परदेशी गुंतवणूकìपासून िकती उÂपÆन िमळते ते समजते.
३) Óयवहारतोल देशा¸या आिथªक पåरिÖथतीचा मापनदंड आहे असे मानले जाते. कारण
Óयवहारतोलाची भूतकाळातील िÖथती आिण चालू िÖथती यांची तुलना कŁन
देशा¸या आिथªक पåरिÖथतीत काय बदल होत आहेत यासंदभाªत िनÕकषª काढता
येतात.
(४) Óयवहारतोला¸या वेगवेगÑया भागाचा अËयास कŁन देश आपÐया आिथªक
िÖथतीबĥल अंदाज कŁ शकते. सामाÆयपणे Óयवहारतोल जेÓहा ÿितकूल असतो
तेÓहा देशाची आिथªक िÖथती काळजी करÁयासारखी असते. याउलट Óयवहारतील munotes.in

Page 49

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
49 अनुकूल असेल तर Âयाची आिथªक िÖथती समाधानकारक असÐयाचा तो िनद¥शक
आहे.
(५) Óयवहारतोल िÖथतीवŁन सरकारला चलनिवषयक , राजकोषीय, परकìय Óयापार
आिण परकìय चलन िनयंýण या संदभाªत धोरण ठरिवणे सोपे जाते.
(६) Óयवहारतोलावłन देश आयातीचे देणे हे वÖतूंची िनयाªत कłन कजª उभाłन अथवा
परकìयांकडून देणµया िÖवकाŁन फेडत आहे हे समजते.
(७) देशा¸या चलनाचे परकìय चलनातील मूÐय सुधारत आहे कì घटत आहे याची
कÐपना येते.
(८) ÓयवहारतोलावŁन चलना¸या अवमूÐयनांचे परी±णही करता येते. अवमूÐयनामुळे
मÅये पåरणामकारक वाढ होईल कì नाही या संदभाªतही भाकìत करता येते.
४.२.६ Óयवहारतोलातील असमतो लाची कारणे (Causes Disequilibrium in
Balance of Payments) :
Óयवहारतोलात सातÂयाने मोठ्या ÿमाणात तूट िनमाªण होणे कोणÂयाही देशा¸या ŀĶीने
हानीकारक असते Ļा तूटीचे देशा¸या अथªÓयवÖथेवर गंभीर पåरणाम होतात. हे पåरणाम
टाळÁयासाठी योµय ते उपाय तातडीने योजावे लागतात. परंतू उपाय योजÁयासाठी
असमतोलास कारणीभूत घटक ल±ात घेणे आवÔयक असते. एकाच वेळी अनेक
कारणांमुळे Óयवहारतोलात असमतोल िनमाªण होतो. Óयवहारतोल अनुकूल असÐयास
देशाला तो फायदेशीर असतो. परंतू तुटीचा असÐयास ती समÖया असते. Âयामुळे
Óयवहारतोलातील असमतोल तूट िनमाªण करणारी ÿमुख कारणे पुढीलÿमाणे –
१) िवकास कायªøमावर होणार खचª :
िवकसनशील देश आिथªक िवकासाकåरता सदैव ÿयÂनशील असतात आिथªक िवकासाची
योजना राबिवताना ÿचंड ÿमाणात खचª करतात. िवकासासाठी आवÔयक वÖतूंची आयात
करावी लागते. तसेच जीवनावÔयक वÖतूंची आयात करावी लागते. उदा. यंýसामुúी,
अÆनधाÆय, औषधे यांची आयात वाढÐयाने Óयवहारतोलात असमतोल िनमाªण
२) Óयापारचøे :
अनेक देशातील आिथªक घटनांमÅये सातÂयाने चिøय ÖवŁपाचे बदल घडून येतात.
अिवकसीत देशात आिथªक अिÖथरता असते. Âयामुळे गुंतवणूक वाढत नाही. Âयामुळे गरजा
भागिवÁयाकरता पåरणामी आयात वाढून Óयवहारतोलास तूट येते.
३) बाĻउचल :
जेÓहा एखाīा देशाकडून मोठ्या ÿमाणावर िवदेशी उचल घेतली जाते तेÓहा याचा पåरणाम
Ìहणून Óयवहारशेषात तूट तसेच असमतोल िनमाªण होतो.
munotes.in

Page 50

आंतरराÕůीय अथªशाľ
50 ४) भांडवल :
आिथªक िवकासावर केलेÐया खचाªमुळे देशातील लोकांची øयशĉì मोठ्या ÿमाणावर
सुधारते. पåरणामी जनतेकडून देशी तसेच िवदेशी वÖतूची मागणी वाढते. देशी वÖतूं¸या
वाढÂया मागणीमुळे वÖतूंची टंचाई िनमाªण होते. Âयामुळे Âया देशाची िनयाªत घटÁयाची
श³यता असते. तसेच वाढÂया मागणीमुळे देशात भाववाढीची िÖथती िनमाªण होऊन आयात
वृĦी होÁयाची श³यता असते. Âयामुळे Óयवहारतोलात असमतोल िनमाªण होतो.
५) वाढती लोकसं´या :
अिवकिसत देशात लोकसं´या झपाट्याने व मोठ्या ÿमाणात वाढत असते. सतत
वाढणाöया लोकसं´येमुळे देशात लोकसं´ये¸या वाढÂया आवÔयक गरजां¸या पूतªते¸या
हेतूने आयात वाढ होऊन िनयाªत घट होते. पåरणामी देशाचा Óयवहारतोल िबघडतो.
६) ÿदशªन ÿभाव :
ÿदशªन ÿभाव हे िवशेषतः अिवकिसत देशां¸या Óयवहारतोलातील असमतोलाचे कारण
आहे. अिवकिसत देशांतील लोकांना परदेशातील िविवध वÖतू वापरÁयाचा मोह होतो
पåरणामी िवदेशी वÖतूची आयात वाढते. Âयामुळे देशाचा Óयवहारतोल िबघडतो व
Óयवहारशेषात असंतूलन िनमाªण होते.
७) िवकिसत देशांकडून गुंतवणूकìचा अभाव :
िवकिसत देशांनी अिवकिसत देशात जर मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक केली तर अिवकिसत
देशात उīोगधंदे वाढून रोजगार िनिमªती व उÂपादनात वाढ होते. पåरणामी िनयाªत वाढते
आिण Âयां¸या Óयवहारतोलातील असमतोल दूर होऊ शकतो. परंतू अिलकड¸या काळात
िवकिसत देश अिवकिसत देशात गुंतवणूक करÁयास असमथª ठरले आहेत. Âयामुळे
अिवकिसत देशां¸या Óयवहारशेषात असमतोल िनमाªण झाला आहे.
८) नावलौिकक:
बöयाच िवकसनशील देशांनी आपÐया मालािवषयी नावलौिकक ÿाĮ केलेला आहे. कारण
Âया देशांचा माल चांगला, िटकाऊ, दज¥दार व खाýीलायक असतो. अशी जगभर ÿिसĦी
झालेली आहे. Âयामुळे जगातील बहòतांशी देशात अशा देशातीलच मालाची मागणी केली
जाते व Âयामुळे मोठ्या ÿमाणावर आयात झाÐयाने Óयवहारतोलात असमतोल िनमाªण
होतो.
९) आिथªक िवषमता :
अिवकिसत देशांचा िवकास होत असताना देशांत आिथªक िवषमता वाढते. आिथªक
िवषमतेमुळे अिवकिसत देशात ®ीमंताचा एक वगª िनमाªण होतो. हा ®ीमंताचा वगª परदेशी
ÿवास करणे, परदेशी वÖतू अिधक ÿमाणात वापरणे अशा अनेक गोĶी करतात. Âयामुळे
अिवकिसत देशांचा पैसा परदेशात जातो. देशाची परदेशी मालाची आयात वाढते आिण
Âयाचा पåरणाम Ìहणून देशा¸या Óयवहारशेषात असमतोल िनमाªण होतो. munotes.in

Page 51

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
51 १०) राजकìय घटक :
देशात जर राजकìय अिÖथरता असेल तर मोठ्या ÿमाणात परकìय भांडवल देशाबाहेर
जाऊ शकते. तसेच देशांतगªत गुंतवणूकìचे ÿमाण घटते. पåरणामी देशांतगªत उÂपादन
ÿिøयेत येतात. या सवाªमुळे तूट िनमाªण होते.
११) तंý²ानातील बदल :
एखाīा देशाला तांिýक ÿगतीमुळे वÖतू कमी उÂपादनखचाªत उÂपादन करणे श³य होते
Âयामुळे Âया देशाला Óयापारराथê अनुकूल होतात. दुसöया देशा¸या ŀĶीने या Öपध¥त िटकाव
धरणे श³य न झाÐयाने िनयाªत कमी होत Óयापारराथê ÿितकूल होतात Âयामुळे
Óयवहारतोला तूट िनमाªण होते.
४.२.७ Óयवहारतोलातील असमतोल दूर करÁयाचे उपाय (Measures for
correcting Disequilibrium) :
िवकास ÿिøयेत अिनवायª वाढती आयात आिण Âया वेगाशी बरोबरी न कł शकणारी
िनयाªत Ļामुळे आंतरराÕůीय Óयवहारात तूट िनमाªण होते व Óयवहारशेष ÿितकूल बनतो.
ÿितकूल Óयवहारशेष संपूणªपणे नĶ करणे श³य नसले तरी Âयाची तीĄता कमी करणे श³य
आिण आवÔयक असते. हे साÅय करÁयासाठी िविवध उपायांचा अवलंब केला जातो.
Óयवहारशेषातील असमतोलाचे िनयंýण दोन ÿकारे केले जाते :
१) Öवयंचिलत िनयंýण
२) जाणीवपूवªक िनयंýण
१) Öवयंचिलत िनयंýण :-
पािठकाणी Óयवहारशेषातील अंसतुलन दूर करÁयासाठी कोणतेही जाणीवपूवªक िनयंýण
करÁयाची गरज भासत नाही. चलन बाजारातील परकìय िविनम याची मागणी व पुरवठा
यां¸यात आवÔयक तो समतोल आपोआप घडून येतो आिण Óयवहारशेष समतोलात रहातो.
२) जाणीवपूवªक िनयंýण :-
केवळ Öवयंचिलत िनयंýणावर िवसंबून Óयवहारशेष समतोलात रहाणे सोपे नसते. पåरणामी,
अनेकवेळा Óयवहारशेषा¸या समतोलासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन करावा लागतो.
जाणीवपूवªक िनयंýणा¸या उपायायांची दोन ÿकारात िवभागणी केली जाते.



munotes.in

Page 52

आंतरराÕůीय अथªशाľ
52 असमतोल िवरोधी उपाय मौिþक उपाय मौिþके°र उपाय १) चलनसंकोच १) आयात िनयंýण २) मूÐय घट २) आयात पयाªयीकरण ३) अवमूÐयन ३) िनयाªत वृĦी ४) िविनमयदर िनयंýण ४) परकìय भांडवल मौिþक उपाय ( Monetary Measures) :
१) चलनसंकोच (Deflation) :
सुवªण पåरमाणावर आधाåरत असलेÐया देशासाठी हा उपाय सुचिवÁयात येतो. तो एक
देशातील एकूण चलन व पतपैसा कमी कŁन आंतरराÕůीय Óयवहारशेषातील असमतोल दुर
करÁयाचा पूवêपासूनचा उपाय आहे. Âयानुसार चलनसं´येत घट कŁन महाग पैशाचे धोरण
अवलंबले जाते. Âयामुळे गुंतवणूक, रोजगार पातळी उÂपÆन व खचाªमÅये घट होऊन
देशांतगªत वÖतूंची िकंमतपातळी कमी होते. पåरणामी देशांतगªत वÖतू आंतरराÕůीय
बाजारात सापे±तेने अिधक ÖवÖत होऊन Âया वÖतूंची िनयाªत वाढते. तसेच चलनघटीमुळे
देशांतगªत उÂपÆन पातळी कमी होत असÐयाने देशातील मागणी कमी होऊन िनयाªतीत वाढ
होते. देशातील लोकांचे उÂपÆन कमी झाÐयाने आयात घटते. अशाÿकारे चलन घटीĬारे
आयात िनयंिýत केली जाते व िनयाªत वाढीस मदत होते आिण आंतरराÕůीय Óयवहार
शेषातील तूट Ìहणजेच असमतोल नाहीसा केला जातो.
२) मूÐय घट:
एखाīा देशा¸या चलना¸या संदभाªत इतर देशां¸या चलनातील िविनमय दरात घट घडून
येणे Ìहणजे मूÐय घट होय. आंतरराÕůीय Óयवहार शेषातील असमतोल दूर करÁयासाठी
Öवकìय चलना¸या िविनम य मूÐयाची घट होऊ देणे हा उपाय सुचवÁयात येतो.
आंतरराÕůीय Óयवहारशेषात असमतोल िनमाªण झालेÐया देशाची िवदेशी चलनाकåरता
मागणी वाढते. पåरणामी Âया देशांकåरता िवदेशी चलनाचे मूÐय वाढते तर Öवदेशी चलनाचे
मूÐय घटते. या बाĻ मूÐय घटीला घट िकंवा िकंमत ÿभाव Ìहणतात. मूÐय घटéमुळे Öवदेशी
वÖतू ÖवÖत होऊन िनयाªत वाढते. तसेच इतर देशा¸या वÖतू महाग ठरतात. Âयामुळे
आयात कमी केली जाते. अशाÿकारे िनयाªत वाढून Óयवहारतोलातील असंतूलन नĶ होते.
अपåरवतªनीय कागदी चलन पĦतीत व िवदेशी चलन Óयवहारात सरकारकडून हÖत±ेप
केला जात नसताना मूÐयघट ही यंýणा Öवयंचिलत ठरते. एखाīा देशाची आयातीकरता
मागणी आिण Âया देशा¸या िनयाªतीकरता िवदेशी मागणी या दोÆही लविचक असतील तर
Âया देशा¸या आंतरराÕůीय Óयवहार तोलातील सौÌय ÿितकूलता मूÐय घटीमुळे सहज
नाहीशी होऊ शकते. परंतू अÆय देश या पĦतीस िकतपत अनुकूल आहेत िकंवा सहकायª munotes.in

Page 53

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
53 करतील यावर ितचे यश अवलंबून रहाते. इतर देशांनीही ÖपधाªÂमक मूÐयघट ही पĦत
अनुसरÐयास हे साधन कोणÂयाही देशास उपयुĉ ठरणार नाही.
३) अवमूÐयन (Devaluation) :
देशातील सरकारने कायīाĬारे आपÐया चलनाचा िविनमय दर कमी करणे Ìहणजे
अवमूÐयन होय. बाजारात िविशĶ चलनास असलेली मागणी व Âया चलनाचा पुरवठा या
दोÆही¸या ÿभावामुळे Âया चलना¸या िविनमय दरात आपोआप होणारी घट Ìहणजे
मूÐयघट. तर एखाīा देशातील शासनाने Âया देशातील चलना¸या िविनमय दरात हेतुपूवªक
आिण कायīाĬारे घट घडवून आणणे Ìहणजे अवमूÐयन होय.
एखाīा देशाने इतर देशा¸या चलना¸या ÿमाणात आपÐया चलनाचे अवमूÐयन केÐयास
Âया देशातील आयातीची अंतगªत िकंमत वाढते आिण िनयाªतीची िवदेशी िकंमत घटते.
Ìहणजेच आयात महाग तर िनयाªत ÖवÖत होते. पåरणामी िनयाªतीत वाढ तर आयातीत घट
होते. आिण Âयामुळे Óयवहारशेषातील तूट कमी होते.
४) िविनमय िनयंýण (Exchange Control) : -
परकìय चलनां¸या Óयवहारावरील िनयंýण हे एखाīा देशा¸या आंतरराÕůीय
Óयवहारशेषातील असमतोल दूर करÁयाचे एक महßवाचे साधन आहे. ही पĦत Ìहणजे
असमतोल दुŁÖतीची देशा¸या सरकारकडून उपयोगात आणली जाणारी एक खाýीशीर
पĦत आहे.
मÅयवतê बँकेकडून िवदेशी चलना¸या उपयोगावर आणलेÐया बंधनास िविनमय िनयंýण
Ìहटले जाते. जेÓहा िविनमय िनयंýणाचा अवलंब केला जातो. तेÓहा िनयाªत दाराना िमळणारे
परकìय चलन मÅयवतê बँकेकडे जमा केले जाते. आिण हे चलन परवानाधारक
आयातदारांना िनयंिýत ÿमाणात वाटप केले जाते. ही पĦत आयात ÿÂय± ताÊयात
ठेवणारी आहे. या पĦतीĬारे Óयवहारशेषातील तूट नाहीशी करÁयाचा ÿयÂन केला जातो.
पण ती तूट िनिमªती कारणे नĶ करत नाही. Ìहणजेच ही पĦत असमतोलाचा ÿij कायमचा
सोडिवÁयास उपयुĉ ठरत नाही. देशा¸या आंतरराÕůीय Óयवहारशेषातील समतोला¸या
Öथापनेसाठी मूलभूत बदल घडवून आणÁयापय«त¸या कालावधीत वापरावयाचे हे एक
ताÂपुरते साधन आहे.
अमौिþक उपाय ( Non Monetary Measures) :
१) आयात िनयंýण (Import Restriction):
वाढती आयात हे Óयवहारशेषातील तूटीचे आिण असमतोलाचे ÿमुख कारण असते.
आयातीवर िनब«ध हे Óयवहारशेषातील तूट कमी करÁयाचे ÿभावी साधन आहे. आयात
िनब«ध दोन ÖवŁपात लादले जातात.

munotes.in

Page 54

आंतरराÕůीय अथªशाľ
54 अ) आयात जकाती :
आयात केÐया जाणाöया वÖतूंवर कर आकारला जातो Âयाला आयात जकात Ìहणतात. या
उपायाचा वापर हा िवदेशी वÖतूंचा देशातील ÿवाह रोखÁयासाठी केला जातो. जर जकातीत
वाढ केली तर आयात वÖतू महाग होतात व Âयांची मागणी घटते. पåरणामी Óयवहारशेष
समतोलात आणणे सोपे होते.
ब) आयात कोटा :
आयात कमी करÁया चा हा अिधक पåरणामकारक व ÿÂय± ÖवŁपाचा उपाय आहे
वÖतूिनहाय व देशिनहाय कोटा िनिIJत कŁन आयात िनयंिýत करता येते. िविशĶ
कालखंडात एखाīा वÖतूची जाÖतीत जाÖत िकती आयात करता येईल हे Âया उपायाĬारे
िनिIJत करता येते. जकातीपे±ा कोटा हा उपाय अिधक पåरणामकारक असते.
२) आयात पयाªयीकरण (Import Substitution):
आयातीचे ÿमाण कमी करÁयाचा पåरणामकारक उपाय Ìहणजे आयात वÖतूं¸या पयाªयांचे
देशांतगªत उÂपादन Ļालाच आयात पयाªयीकरण असे Ìहटले जाते. यामÅये िवदेश वÖतूं¸या
आयातीस देशी वÖतू उपलÊध कŁन िदÐया जातात. Âयामुळे उÂपादनाची गुणव°ा सुधाŁन
िवदेशी वÖतूना योµय पयाªय उपलÊध होतो. Âयामुळे Óयवहारशेष अनुकूल होतो.
आयात पयाªयीकरणा¸या ÿिøयेत सरकार करसवलत, करमाफì, उīोगांना ÿाथिमक
सुिवधा उपलÊध कŁन देते. तसेच मानव साधनसामुúी¸या िवकासासाठी िश±ण, ÿिश±ण,
वैīकìय सुिवधा इÂयादीवरील खचाªत वाढ करते. Âयामुळे देशी उīोगाना उ¸च दजाªचे
उÂपादन करणे श³य होते.
आयात पयाªयीकरण यशÖवी झाÐयास देशा¸या आयातीत ल±णीय घट होऊन परकìय
चलन वाचते आिण Óयवहारशेषातील तूट खöया अथाªने दुर करता येते.
३) िनयाªत ÿोÂसाहन (Export Promotion) :
आयात पयाªयीकरणातून आयात घट घडवून आणून परकìय देणी कमी करÁयाचा ÿयÂन
केला जातो. Óयवहारशेषातील तूट कमी करÁयासाठी येणी Ìहणजे ÿाĮीदेखील वाढवणे
आवÔयक असते. Ļासाठी िनयाªतवृĦी हा मागª असतो. िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी
सरकार कर सवलत , अनुदाने, ÿाथिमक सुिवधा, ÖवÖत दराने कजª पुरवठा उपलÊध कŁन
देते, िनयाªत शुÐक कमी केले जाते.
सवाªत महßवाची गोĶ Ìहणजे परदेशी Öपधªकांवर मात कŁ शकेल अशा गुणव°े¸या वÖतूंचे
उÂपादन केÐयािशवाय बाजारपेठा काबीज करता येणार नाहीत. िनयाªत वाढी¸या मागाªत
अनेक अडचणी असÐया आिण Âयावर काही मयाªदा पडत असÐया तरी Óयवहारशेषातील
तूट भłन काढÁयासाठी हाच एकमेव वाÖतव व खाýीचा व िदघªकालीन उपाय आहे.

munotes.in

Page 55

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
55 ४) परकìय भांडवल:
िवकसनशील देशातील उīोगधंīाचा िवकास होÁयासाठी देशांतगªत भांडवल अपूरे पडते.
Ìहणून जाÖतीत जाÖत ÿमाणावर परकìय भांडवल आकिषªत करÁयावर Ļा अथªÓयवÖथानी
ल± िदले पािहजे. देशात जर राजकìय शांतता असेल, िवकासास योµय वातावरण असेल
तर परकìय भांडवल आकिषªत होते.
सारांश:
Óयवहारशेषातील असमतोल दूर करÁयाचे मौिþक व अमौिþक उपाय ताÂपुरÂया ÖवŁपाचे
आहेत. हे उपाय कायमचे नाहीत. Óयवहारशेष अनुकूल करÁयाचा कायमचा खाýीलायक
उपाय Ìहणजे जलद आिथªक िवकास होय. कारण Âयामुळेच आयातीत घट व िनयाªतीत
वृĦी घडवून आणणे श³य होते.
४.३ Óयापारशेष (BOT) आिण Óयवहार शेष (BOP) मधील फरक १) Óया´या
 Óयापारशेष िकंवा BoT हे एक आिथªक िवधान आहे जे देशा¸या इतर जगासह वÖतूंची
आयात आिण िनयाªत ल±ात घेते.
 Óयवहारशेष िकंवा BoP हे एक आिथªक िववरण आहे जे देशा¸या उवªåरत जगासह सवª
आिथªक Óयवहारांची नŌद ठेवते.
२) काय हाताळते?
 Óयापारशेष हे वÖतूं¸या आयात आिण िनयाªतीतून देशाला होणारा िनÓवळ नफा िकंवा
तोटा हाताळतो.
 Óयवहारशेष हे राÕůाĬारे केलेÐया Óयवहारांचे योµय िहशेब हाताळते.
३) मूलभूत फरक
 Óयापारशेष (BoT) हा मालाची िनयाªत आिण आयात यातून िमळणारा फरक आहे.
 Óयवहारशेष (BoP) हा परकìय चलनाचा ÿवाह आिण बिहवाªह यातील फरक आहे.

४) Óयवहारांचा कोणता ÿकार समािवĶ आहे
 वÖतूशी संबंिधत Óयवहार BoT मÅये समािवĶ आहेत.
 हÖतांतरण, वÖतू आिण सेवांशी संबंिधत Óयवहार BoP मÅये समािवĶ आहेत.
munotes.in

Page 56

आंतरराÕůीय अथªशाľ
56 ५) भांडवली हÖतांतरण समािवĶ आहे का?
 ÓयापारशेषामÅये भांडवली हÖतांतरण समािवĶ नाही.
 ÓयवहारशेषामÅये भांडवली हÖतांतरण समािवĶ आहे.
६) Âयाचा िनÓवळ पåरणाम काय आहे?
 BoT चा िनÓवळ पåरणाम सकाराÂमक, नकाराÂमक िकंवा शूÆय असू शकतो.
 BoP चा िनÓवळ पåरणाम नेहमी शूÆय असतो.
४.४ खरेदी शĉì समता िसĦांत पिहÐया महायुĦानंतर गुÖटाव कॅसल (Gustav Cassel) यांनी हा िसĦांत िवकिसत केला.
पिहÐया महायुĦा¸या काळात सुवणª चलन पĦत संपुĶात येवून अपåरवतªनीय कागदी चलन
पĦती अिÖतÂवात आली. कागदी चलन पĦतीचा Öवीकार जगातील बहòतेक सवªच देशांनी
केÐयामुळे दोन वेगवेगÑया देशातील वेगवेगÑया कागदी चलनाची देवाण-घेवाण कोणÂया
रीतीने करावी व िविनमय दर कसा िनिIJत करावा यासाठी Öवीिडश अथªशाľ गुÖताव
फॅसल यांनी िविनमय दर िनिIJतीचा खरेदी शĉì समता िसĦांत मांडला. ÿिसĦ Öवीिडश
अथª शाľ² गुÖताव कॅसल यांनी १९१८ मÅये जो िसĦांत मांडला तोच िविनमय दर
िनिIJती संबंधीचा 'शĉì समता िसĦांत' (Purchasing Power parity theory of
Exchange Rate) या नावाने ओळखला जातो. कॅसल यां¸या मते चलना¸या खरेदी शĉì
±मते¸या आधारे िविनमय दराची िनिIJती करÁयात यावी. ºया काळात सुवणª पåरणाम
पĦतीचे अिÖतÂव सुपĶात आले होते, Âयाच कालवधीत, øयशĉì समता िसĦांत
लोकिÿय ठरत होता.
कॅसल यां¸या मते लोकांकडून िवदेशी चलनाची मागणी ही Âया चलनामÅये वÖतू खरेदी
करÁयाची ±मता असÐयामुळे केली जाते. जेÓहा एका चलना¸या ऐवजी दुसöया चलनाची
बदलाबदल केली जाते. तेÓहा Âया चलनामÅये असणाöया øयशĉìची अदलाबदल होत
असते. Âयामुळे िविनमय दर हा दोन देशां¸या चलनामÅये असणाöया खरेदी शĉìवłन
ठरतो. जेÓहा दोन देशातील चलनाची खरेदी शĉì समान होते; Âया िठकाणी समतोल
िविनमय दर ठरतो.
Ìहणजेच "दोन अपåरवतªनीय कागदी चलनाचा िविनमय दर हा साधारणपणे Âया दोन
चलना¸या खरेदी शĉì¸या गुणो°राबरोबर असतो." “The rate of exchange between
two inconvertible paper currencies tends to approximate the ratio of their
purchasing power.” “दोन अपåरवतªनीय कागदी चलनाचा समतोल िविनमय दर हा Âया
चलना¸या øयशĉìत समानता िनमाªण होऊन िनIJत होतो." "The equilibrium rate of
exchange between two in convertible paper currencies comes to be
determined by equality of their purchasing power." उदा. जर आपण भारत
आिण अमेåरकेचा िवचार केला तर असे Ìहणता येईल कì, भारतीयांकडून अमेåरकन
डॉलरची मागणी ही अमेåरकन वÖतू खरेदी करÁयासाठी केली जाते. डॉलर¸या साहाÍयाने munotes.in

Page 57

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
57 िकती नगसं´येची खरेदी करता येईल. हे तेथील िकंमत पातळéवर अवलंबून राहील.
Âयाÿमाणे, अमेåरकन लोक भारतीय łपयाची मागणी करताना łपया¸या साहाÍयाने िकती
भारतीय वÖतू खरेदी करता येतील याचा िवचार करतात. भारतीय łपया¸या साहाÍयाने
िकती वÖतू खरेदी करता येतील हे भारतातील िकंमत पातळीवर अवलंबून राहील आिण
Ìहणून कॅसल यांनी असे मत Óयĉ केले आहे कì, अमेåरकन डॉलर आिण भारतीय łपया
मधील समतोल िविनमय दराची िनिIJती ही Âया दोन चलना¸या खरेदी शĉì¸या समानतेवर
अवलंबून राहील. कॅसल यांनी आपला øयशĉì समता िसĦांत दोन ŀिĶकोनातून ÖपĶ
केला आहे.
अ. िनरपे± ŀिĶकोन (Absolute Version) :
øयशĉì समता िसĦांता¸या िनरपे± ŀिĶकोनामÅये दोन देशा¸या चलनाचा िविनमय Âया
चलना¸या अंतगªत खरेदीशĉìत ÿितिबंिबत होत असतो. या ŀिĶकोनानुसार एखादी वÖतू
दोन िभÆन देशात खरेदी करÁयासाठी िकती खचª करावा लागेल. यावłन िविनम दर
ठरिवता येतो. ºया िठकाणी दोन चलनांची खरेदी शĉì समान होते. Âया िठकाणी दोन
चलनाचा िविनमय दर ठरतो.
उदा. X वÖतूची खरेदी करÁयासाठी भारतात ४५,००० łपये लागत असतील आिण ितच
वÖतू अमेåरकेत १००० अमेåरकन डॉलरला खरेदी करता येत असेल तर भारतातील
४५,००० łपयाची व अमेåरकेतील १००० डॉलरची खरेदी शĉì X वÖतू¸या िठकाणी
समान होते.. Ìहणून दोन चलनांतील िविनमय दर ४५००० ł./ १००० डॉलर Ìहणजेच
४५ łपये = १ डॉलर असा िनिIJत होईल.
दोन देशातील िविनमय दर पुढील सूýा¸या साहाÍयाने ठरिवता येतो.
वरील सूýामÅये R = pb.Qo / pa.Qo
R = Exchange Rate
pb = Prices in country 'B' 'ब' देशातील Âया वÖतूची िकंमत
pa = Prices in Country 'A' ' अ' देशातील Âया िविशĶ वÖतूची िकंमत
Qo = Weights िविशĶ नगसं´या
P = एखाīा वÖतूची िविशĶ नगसं´येची िकंमत
वरील सूýा¸या साहाÍयाने दोन देशांतील िविनमयाचा दर हा Âया दोन देशांतील चलना¸या
अंतगªत खरेदीशĉìवर अवलंबून असतो. "दोन देशांतील चलना¸या अंतगªत øयशĉìचे
गुणो°र Ìहणजेच Âया चलनाची øयशĉì समता होय." िनरपे± ŀĶीकोनानुसार िविवध
देशांतील चलनाचा समतोल िविनमय दर Âया दोन चलना¸या खरेदी शĉì¸या समानतेवłन
ठरिवला जातो. øयशĉì समता िसĦांताचा िनरपे± ŀिĶकोन Óयापारामुळे वÖतू¸या िकंमती
जगातील सवª देशात समान असतात. या úहीतावर आधारलेला आहे.
munotes.in

Page 58

आंतरराÕůीय अथªशाľ
58 ब. सापे± ŀिĶकोन (Relative Version) :
कॅसल यांनी øयशĉì समता िसĦांताचा सापे± ŀिĶकोन पूवê¸या मांडलेला िनरपे±
ŀिĶकोनापे±ा आधुिनक असÐयाने तो अिधक लोकिÿय ठरला आहे. या ŀिĶकोनामÅये
अंतगªत øयशĉì आिण िविनमय दरात कसे बदल होतात. हे ÖपĶ करÁयात आले आहे.
सापे± ŀिĶकोनानुसार समतोल िविनमय दरातील बदल हे अंतगªत øयशĉìतील बदलामुळे
घडून येतात. या िठकाणी पूवêचे िविनमय दर समतोल िविनमय दर Ìहणून गृहीत धरले
जातात. आिण ते दर पायाभूत दर Ìहणून Öवीकारले जातात आिण øयशĉìतील बदल
िकंमत पातळीतील बदला¸या िनद¥शंका¸या साहाÍयाने मोजले जातात व िविनमय दरातील
बदलाचे मापन संबंिधत िकंमत पातळीतील बदला¸या गुणो°रा¸या साहाÍयाने करता येते.
Âयामुळे नवीन िविनमय दर िनिIJत होतो.
सापे± ŀिĶकोनानुसार िविनमय दर ठरिवÁयासाठी पुढील सूýाचा वापर केला जातो. 'A'
आिण 'B' देशांमधील िविनमय दर कसा िनिIJत केला जातो. हे पुढील सूýा¸या साहाÍयाने
ÖपĶ करता येईल.
सूý : R3 = Ro pb 1/pb0 pa1/pa0 या सूýात
R1 = नवीन िविनमय दर / दुŁÖत िविनमय दर
R1 = मूळ िकंवा जुना समतोल िविनमय दर
pb1 = 'B' देशातील चालू िकंमत िनद¥शांक
pb0 = 'B' देशातील मूळ िकंमत िनद¥शांक
pa1 = 'A' देशातील चालू िकंमत िनद¥शांक
pa0 = 'A' देशातील मूळ िकंमत िनद¥शांक
वरील सूý दुसöया पĦतीने पुढीलÿमाणे मांडता येते.
Foreign Exchange Rate = (Current Period)
= Base Rate x Foreign Price Index (in base period)
Domestic P. Index (in base period)
Domestic P. Index (in current period)
भारत आिण अमेåरका यां¸यातील िविनमय दर कसा िनिIJत होतो. हे पाहÁयासाठी असे
गृहीत धया कì भारत-अमेåरका यां¸यातील मूळचा िविनमय दर १ ł. २० स¤ट्स आिण
दोÆही देशांतील मूळचा िकंमत िनद¥शांक १०० आहेत. समजा नंतर¸या काळात भारताचा
िकंमत िनद¥शांक ३०० पय«त आिण अमेåरकेचा िकंमत िनद¥शांक १५० पय«त वाढला असेल
तर नवीन िविनमय दर. munotes.in

Page 59

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
59 १ ł. २० स¤ट्स X १५०/१०० X २००/३००
= २० x १/२
= १० स¤ट्स असेल.
यावłन असे Ìहणता येईल कì भारताचा िकंमत िनद¥शांक अमेåरके¸या तुलनेने दोन पटीने
वाढÐयामुळे łपयाचे डॉलर मधील िविनमय मूÐय िनमपटीने घटेल आिण डॉलरचे
łपयातील िविनमय मूÐय दोन पटीने वाढÐयाचे िदसून येईल.
अशा åरतीने गुÖताव कॅसल यांनी आपÐया øयशĉì समता िसĦांता¸या साहाÍयाने
िविनमय दर कसा िनिIJत केला जातो हे ÖपĶ केले आहे. दोन देशांतील चलनाची øयशĉì
ºया िबंदूमÅये समान होते; Âयािठकाणी समतोल िविनमय दर ठरतो असे ÖपĶ केले आहे.
या िसĦांतानुसार दोन देशातील िकंमत पातळीमÅये जसजसे बदल होत जातील Âया
ÿमाणात चलना¸या øयशĉìत बदल होऊन िविनमय दरात देखील बदल होतात. øयशĉì
िसĦांतात िकंमत वाढीचा / तेजीचा पåरणाम िविनमय दरावर होतो. øयशĉì समता
िसĦांतानुसार िविनमय दर दोन देशांतील िकंमत िनद¥शांकातील फरकावर अवलंबून असतो
आिण øयशĉì समता ही Âया संबंिधत देशातील िकंमत वाढीवर अवलंबून असते.
PPP = DIR - FIR
PPP = øयशĉì समता Purchasing Power Parity.
DIR = देशांतगªत िकंमतवाढीचा दर Domestic inflation Rate
FIR = िवदेशी िकंमत वाढीचा दर
Foreign inflation Rate :
जेÓहा देशांतगªत िकंमत वाढ बाĻ िकंमत वाढी¸या दरापे±ा अिधक असते. (DIR > FIR)
तर देशा¸या चलनाचे मूÐय घटते आिण देशांतगªत िकंमत वाढ बाĻ िकंमत वाढीपे±ा
अिधक असते. (DIR < FIR) तेÓहा देशा¸या चलनाचे मूÐय वाढते. Ìहणजेच चलनवाढ /
िकंमत वाढ आिण िविनमय घट हे एकमेकांवर अवलंबून असतात आिण ते एकिýतपणे
िनिIJत होतात.
øयशĉì समता िसĦांतावरील टीका:
øयशĉì ±मता िसĦांता¸या सापे± ŀिĶकोनामÅये देखील अनेक ÿकारचे दोष आहेत.
ÿÂय±ातील िविनमय दर हे खरेदी शĉì समता िसĦांतानुसार िनधाªåरत करÁयात आलेÐया
िविनमय दरापे±ा िभÆन असतात. आिण Ìहणून øयशĉì समता िसĦांतावर पुढील
ÿकारची टीका करÁयात येते.
१. øयशĉì समता िविनमय दर यामÅये ÿÂय± कायाªÂमक संबंध असतो असे ÖपĶ
करÁयात आले आहे. ÿÂय±ात माý असा कायाªÂमक संबंध िदसून येत नाही. तसेच
िविनमय दरावर øयशĉì बरोबरच जकात, सĘेबाजीचे Óयवहार, भांडवला¸या munotes.in

Page 60

आंतरराÕůीय अथªशाľ
60 हालचाली इÂयादéचा देखील पåरणाम होत असतो. परंतू इतर घटकांकडे िसĦांतात
दुलª± करÁयात आले आहे.
२. øयशĉì समता िसĦांतामÅये नवीन िविनमय दर ठरिवÁयासाठी आपणास मूळ
िविनमय दर / जुना समतोल दर माहीत असला पािहजे. परंतु पूवê अिÖतÂवात
असलेला एखादा िविशĶ िविनमय दर हाच समतोल दर आहे असे ठरिवणे कठीण
असते.
३. जर आिथªक िÖथतीत बदल होत नाहीत असे गृहीत धरले तरच øयशĉì समता
िसĦांतानुसार दोन देशांतील चलनाचा नवीन िविनमय दर ठरिवणे श³य असते.
४. øयशĉì समता िसĦांतामÅये चलनासाठी केली जाणारी मागणी ही ÿामु´याने
वÖतु¸या खरेदीसाठीच केली जाते असे मानÁयात आले आहे. परंतु भारतीय नागåरक
अमेåरकन / चलनाची मागणी अमेåरकेत गुंतवणूक करÁयासाठी करतात. Âयाचÿमाणे
अमेåरकन नागåरक भारतीय łपयाची मागणी करतात. गुंतवणूक करÁयासाठी
करतात. चलनाला असणारी मागणी ही भांडवलाची एका देशातून दुसöया देशात
होणाöया हालचालीमुळे होते याकडे िसĦांतात पूणªपणे दुलª± करÁयात आले आहे. हा
िसĦांत िविवध देशांत भांडवला¸या शूÆय हालचाली होतात. या गृहीतावर आधारलेला
आहे.
५. देशांतगªत िकंमत पातळीतील बदलामुळे दोन देशां¸या चलनामधील िविनमय दरात
बदल होतात. तसेच िविनमय दरातील बदलाचा िकंमत पातळीवर कोणताही पåरणाम
होत नाही असे िøयशĉì समता िसĦांतात ÖपĶ करÁयात आले आहे. ÿÂय±ात माý
िकंमत पातळीतील बदलाचा िविनमय दरावर पåरणाम होÁयाऐवजी िविनमय दरातील
बदलाचाच िकंमत पातळीवर पåरणाम होतो असे िदसून येते.
६. øयशĉì समता िसĦांतानुसार िविनमय दर ठरिवताना ÿÂय± ÓयवहारामÅये अनेक
अडचणी येतात. िसĦांतात चलानाची øयशĉì मोजÁयासाठी िकंमत िनद¥शांकाचा
उपयोग करावा असे सूिचत करÁयात आले आहे. परंतु कोणÂया िकंमत िनद¥शांकाचा
उपयोग करावा. उदा. घाऊक / ठोक िकंमत िनद¥शांक राहणीमानाचा िनद¥शांक यापैकì
कोणÂया िनद¥शांकाचा उपयोग चलनाची øयशĉì मोजÁयासाठी करावा हे ठरिवणे
अवघड असते. तसेच दोन देशातील िकंमत िनद¥शांकाची तुलना करता येत नाही.
कारण असे िनद¥शांक काढताना वेगवेगळी पायाभूत वषाªची िनवड व वÖतूची िनवड
केलेली असते. Âयामुळे अशा िभÆन देशांतील िकंमत िनद¥शांक िवचारात घेऊन
चलनाची खरी øयशĉì समता समजू शकत नाही.
७. øयशĉì समता िसĦांत सरकार¸या िनहªÖत±ेप आिण मुĉ Óयापार धोरणा¸या
गृहीतावर आधारलेला आहे. परंतु ही गृहीते सÅय िÖथतीत आवाÖतव ठरली आहेत.
पिहÐया महायुĦानंतर आंतरराÕůीय Óयापारावर सरकार अनेक ÿकारचे िनब«ध लादत
आहे. तसेच जकाती, कोटा िनिIJती, िनयाªत मदत इÂयादी मागाªने देशी उīोगांना
संर±ण िदले जात आहे. या सवª िनब«धाचा आंतरराÕůीय Óयापारावर आिण िविनमय munotes.in

Page 61

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
61 दरा¸या िनिIJतीवर पåरणाम होत आहे आिण Ìहणून िविनमय दराची िनिIJती øयशĉì
समता आिण िकंमत पातळीवर केली जाते असे Ìहणता येत नाही.
८. øशशĉì समता िसĦांतामÅये िविनमय दर िनिIJत करताना Óयवहारतोलातील चालू
खाÂयातील Óयवहारांना जरी महßव िदले असले तरी भांडवली खाÂयाकडे पूणªपणे
दुलª± केले आहे.
९. या िसĦांतामÅये िकंमत पातळीतील बदलानुसार िविनमय दरात बदल घडून येतात
असे ÖपĶ करÁयात आले आहे. Ìहणजेच िविनमय दरातील बदल देशांतगªत िकमान
पातळीवर मुळीच पåरणाम करीत नाहीत असे नमूद करÁयात आले आहे. परंतु ते
सवªÖव चुकìचे आहे. मागील अनुभवानुसार असे ÖपĶ होते कì िविनमय दराचा िकंमत
पातळीवर पåरणाम होत असतो. िकंमत पातळीचा िविनमय दरावर पåरणाम होत
नसतो हे िसĦ झाले आहे.
१०. øयशĉì समता िसĦांत िÖथतीशील अथªÓयवÖथेत खरा ठरणारा आहे. दोन देशांत जे
बदल होतात; Âयाकडे िसĦांतात दूलª± करÁयात आले आहे. या िसĦांतांत िविनमय
दरातील बदलामुळे दोन देशां¸या संबंधावर पåरणाम होतो. याचा िसĦांताला िवसर
पडला आहे. जेÓहा दोन देशां¸या आंतरराÕůीय ÓयापारामÅये नवीन एखादा ितसरा देश
ÿवेश करतो. तेÓहा पूवê¸या दोÆही देशां¸या Óयापारावर आिण Âया¸या अंितम पåरणाम
िविनमय दरावर देखील झालेला िदसून येतो.
११. øयशĉì ±मता िसĦांतात मागणी आिण पुरवठ्याची िÖथती आिण Âयाचा िविनमय
दरावर होणारा पåरणाम याकडे दुलª± करÁयात आले आहे. आधुिनक अथªशाľ² जे.
एम. केÆस यां¸या मते øयशĉì समता िसĦांतात मागणी¸या लविचकतेचा पåरणाम
िवचारात घेतलेला नाही.
उदा. भारतीय वÖतूंना अमेåरकेतून मागणी वाढली तर पूवê ºया एक łपयासाठी
अमेåरकन नागåरक २० स¤ट्स देÁयास तयार होते, Âया एक łपयासाठी २५ स¤ट्स
देÁयात तयार होतील िकंवा अमेåरमन पूवê एक łपयासाठी २० स¤ट्स Öवीकारत
असतील तर िकंमत वाढीमुळे १५ स¤ट्स देखील ÖवीकारÁयास तयार होतील आिण
Âयामुळे दोन चलनांचा िविनमय दर बदलेल.
१२. ÿा. न³सª यां¸या मते øयशĉì समता िसĦांतात िविनमय दरावर पåरणाम करणारा
िकंमत पातळीतील बदल हा एकमेव घटक मानून इतर घटकांकडे दुलª± केले आहे.
मागणी केवळ िकंमतीवर अवलंबून नसते तर ती िमळणारे उÂपÆन आिण खचª यामधील
Óयापारचøामुळे होणाöया बदलांवर देखील अवलंबून असते. Âयामुळे िकंमत पातळी
िÖथर राहóन देखील Óयापारातील Óयापारचøामुळे होणाöया बदलामुळे देखील िविनमय
दरात बदल घडून येतात.
१३. देशा¸या आयात-िनयाªत Óयापारावर सरकारकडून अनेक ÿकारचे िनब«ध लादले
जातात. उदा. आयात िनयाªत जकात, आयात परवाने, आयात कोरा आिण इतर
िनब«धामुळे आयात िनयाªत Óयापारावर पåरणाम होऊन Âयाचा अंितम पåरणाम िविनमय munotes.in

Page 62

आंतरराÕůीय अथªशाľ
62 दरावर झालेला िदसून येतो. परंतु इतर घटकांकडे øयशĉì समता िसĦांतात फारसे
ल± देÁयात आलेले नाही.
øयशĉì समता िसĦांतावर जरी वरील ÿकारचे आ±ेप घेतले जात असले तरी या
िसĦांताचे महßव कमी लेखता येत नाही. कारण या िसĦांतानेच िविनमय दरातील
दीघªकालीन बदलाचे सिवÖतर िववेचन केले आहे. या िसĦांतात Óयवहारतोल कसा िनिIJत
केला जाते. असे ÖपĶ करताना िकंमत पातळीतील होणाöया बदलाचा पåरणाम Óयवहारतोल
व Óयवहारतोल कसा होतो हे ÖपĶ केले आहे. Âयामुळेच दीघªकाळात िविनमय दर िकंमत
पातळीतील बदलावरच अवलंबून असतात. िकमतीतील बदलाचा िविनमय दरावर पåरणाम
होतो हे ÖपĶ झाÐयाने या िसĦांताचे महßव माÆय करावे लागते. जरी या िसĦांता¸या काही
उिणवा असÐयातरी दीघªकाळात िविनमय दर कसा िनिIJत केला जातो आिण Âयाचा
Óयापारतोल आिण Óयवहारतोल यावर काय पåरणाम होतो हे िसĦांतात ÖपĶ करÁयात
आले आहे. Ìहणून øयशĉì समता िसĦांताने आपली उपयुĉता िटकवून ठेवली आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१. खरेदीशĉì समता िसĦांतातील सापे± ŀĶीकोन व िनरपे± ŀĶीकोन ÖपĶ करा.
४.५ अÆयोÆय मागणी िसĦांत (Mill's Theory of Reciprocal Demand) åरकाडōचा Óयापार िसĦांत दोन देशातील Óयापार कोणÂया वÖतू संबंधी व कसा असेल ?
याचे ÖपĶीकरण देत नाही. Óयापारशथê समतोल कसा साधला जातो याचे ÖपĶीकरण
िमलचा अÆयोÆय मागणी िसĦांत करतो एका वÖतू¸या मागणीसाठी तो देश आपÐया िकती
वÖतू देऊ शकेल, याचे ÖपĶीकरण िमलचा िसĦांत देतो. Óयापारशथê िनिIJतीत अÆयोÆय
मागणी महßवाची असते. åरकाडō¸या तौलिनक खचª िसĦांताची िमल¸या अÆयोÆय मागणी
िसĦांतामुळे पूनªमांडणी झाली आहे. दोन देशातील ÿÂयेक वÖतूचे उÂपादन वेगवेगÑया
®मखचाªने होत असते असे åरकाडō Ìहणतो माý ठरावीक ®मा¸या आधारे वेगवेगळे
उÂपादन होते असे िमलने सांिगतले आहे.
गृहीते :
१. इंµलंड व जमªनी या दोनच देशांचा Óयापार िवचारात घेतला आहे.
२. ताग व कापड या दोन वÖतू आहेत.
३. दोÆही देशांमÅये दोÆही वÖतूचे उÂपादन िÖथर उÂपादनफल िसĦांतानुसार होते.
४. वाहतूक खचª नाही.
५. पूणª Öपधाª आहे.
६. पूणª रोजगार आहे.
७. दोÆही वÖतूंची सार´याच ÿमाणात गरज आहे. munotes.in

Page 63

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
63 ८. दोÆही देशात तौलिनक खचª िसĦांतानुसार उÂपादन होते .
िमलचा अÆयोÆय मागणी िसĦांत पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतो.
वÖतू उÂपादनाची सं´या देश ताग कापड जमªनी १० पåरमाण १० पåरमाण इंµलंड ०६ पåरमाण ०८ पåरमाण (संदभª- आंतरराÕůीय अथªशाľ कुलकणê, ढमढेरे)
जमªनीमÅये एक माणूस एक वषाª¸या ®मात १० पåरमाण ताग व १० पåरमाण कापडाचे
उÂपादन करतो. तेवढ्याच ®मात इंµलंडमÅये ०६ पåरमाण तागाचे व ८ पåरमाण कापडाचे
उÂपादन होते. िमल¸या मते, इंµलंडने जमªनीकडून ताग घेणे व जमªनीला कापड िनयाªत
करणे फायदेशीर आहे. माý जमªनीला ताग व कापड उÂपादनात इंµलंडपे±ा अिधक वाढावा
आहे. आंतरराÕůीय Óयापारामुळे इंµलंडला कापड िनयाªतीत व जमªनीला ताग िनयाªतीत
अिधक फायदा आहे जमªनीचे खचª ÿमाण १:१ तर इंµलंडचे खचª ÿमाण ३:४ आहे. माý
ÿÂय± वÖतूची देवाण- घेवाण अÆयोÆय मागणीवर अवलंबून असते.
थोड³यात Óयापाराशथê तौलिनक समानतेनुसार ठरतात. तसेच Óयापारशथê देशा¸या
आयात कराÓया लागणाÆया वÖतूं¸या मागणीनुसार ठरतात.
आकृती ø. ४.१

वरील आकृतीत इंµलंडने केलेले कापड उÂपादन ‘अ±’ अ±ावर तर जमªनीने केलेले ताग
उÂपादन 'अ' अ±ावर दशªिवले आहे. इंµलंड कापडाचे तर जमªनी तागाचे उÂपादन करणार
असा जमªनीचा तर 'अ' हा इंµलंडचा ÿÖताव वø आहे. ÿÖताव चø हा कोणताही देश
आपÐया उÂपादना¸या बदली िकती नग देऊ शकते हे दशªिवतो. 'ट' या िबंदूपाशी इंµलंड व
जमªनीचा ÿÖताव वø एकमेकांना छेदतात, तेथे समतोल होतो. इंµलंड 'अक' कापड देऊन
'अ' िमळवतो. एखाīा देशाची मागणी वाढÁयास ÿÖताव वø बदलतो. उदा. इंµलंडला
जमªनीकडून जाÖत ताग हवा आहे. Âयासाठी इंµलंड जाÖत कापड देऊ शकेल हे 'अइ१ ' munotes.in

Page 64

आंतरराÕůीय अथªशाľ
64 ÿÖताव वøाने दशªिवले आहे. हा वø जमªनी¸या 'अज' वøास 'ट१' िबंदूत Öपशª करतो.
याचा अथª इंµलंड कापड देऊन एवढा ताग घेतो. Âयाचÿमाणे जमªनीला इंµलंडकडून जाÖत
कापड हवे असÐयास जमªनी 'अ' या ÿÖताव चøावर येतो. येथे इंµलंड¸या 'अइ' या ÿÖताव
वøास अज१'' ÿÖताव व 'ट२' या िबंदूत छेदतो. आता जमªनी कापड िमळिवÁयासाठी ' 'ताग
देऊ शकतो. Óयापाराथê ÿÂयेक देशा¸या मागणी¸या लविचकतेवर अवलंबून असतील. ºया
देशाचा ÿÖताव वø अिधक लविचक असतो. Âया देशाला Óयापाराथê ÿितकूल ठरतात.
आकृती ø. ४.२

Óयापारापासून िमळालेÐया लाभांची िवभागणी वरील आकृतीत दशªिवली आहे. 'अइ' हा
ÿÖताव व इंµलंडचा आहे तर 'अज' हा ÿÖताव वø जमªनीचा आहे. 'अइ' आिण 'अज' हे
िÖथर अंतगªत खचª ÿमाणावर आधाåरत वø आहेत. ÿÂय± Óयापाराथêच िबंदूपाशी िनिIJत
होतात. कारण 'अई' आिण 'अज' ÿÖताववø एकमेकांस छेदतात.
इंµलंडचे खचª ÿमाण तागासाठी 'कस' युिनट आिण कापडासाठी 'अक' आहे. पण इµलंडला
'कप' पåरमाण ताग Óयापारामुळे िमळतो. Ìहणजेच 'सप' पåरमाण ताग हा Âयाचा लाभ आहे.
जमªनीचा ताग उÂपादनासाठी येणारा खचª 'कर' आहे. इंµलंडकडून कापड केÐयास 'कप'
एवढा ताग जमªनीला īावा लागतो. Ìहणजेच 'पर' एवढा तागा¸या ÖवŁपात जमªनीला
िमळतो.
िटकाÂमक पåर±ण:
िमलचा िसĦांत अवाÖतव गृहीतावर आधारलेला आहे. åरकाडō¸या िसĦांतावरील िटका
िमल¸या िसĦांतास लागू पडते. Âयािशवाय िवनर, úॅहम आिण अÆय िवचारवंतानी
िसĦांतावर टीका केली आहे.
१. अंतगªत मागणीकडे िसĦांतात ल± िदले नाही.
२. दोन देश आिण दोन वÖतू हे गृहीतक अवाÖतव आहे. ÿÂय±ात अनेक देश व अनेक
वÖतू आंतरराÕůीय Óयापारात सहभागी होतात.
३. दोÆही देशातील उÂपÆनातील चढउताराकडे िमलने ल± िदले नाही. munotes.in

Page 65

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
65 ४. पुरवठा बाजू िवचारात घेतलेली नाही. úॅहम¸या मते, िमलने मागणीवर भर िदला Âया
आधारे अÆयोÆय मागणी िसĦांत मांडला. आंतरराÕůीय Óयापारात उÂपादन खचª
महßवाचा असतो असे úहमचे मत आहे.
५. अवाÖतव गृहीतके िमल¸या िसĦांतात आढळतात. िÖथर उÂपादन फल िसĦांत,
खचाªचा अभाव, पूणª रोजगार, पूणª Öपधाª या अटी अवाजवी आहेत.
४.६ माशªल - एजवथª ऑफर वø ÿÖताव वø / देयता वø व संतुिलत Óयापारशथê (offer curves and Terms of Trade) माशªल व एजवथª यांनी देयता वø संकÐपनेĬारे िमल¸या अÆयोÆय मागणी संकÐपनेचे
अिधक ÖपĶीकरण केलेले आढळते. Âयां¸या मते, Óयापारशथê अÆयोÆय मागणी¸या
तßवानुसार आढळतात. कोणताही देश आयात केलेÐया वÖतू¸या मोबदÐयात आपÐया
जवळील िकती वÖतू देÁयास तयार आहे हे देकार वø दशªिवतो. माशªल एजवथª ÿÖताव
वø पुढील गृहीतां¸या पायावर मांडला आहे.
गृहीते :-
१) दोन देश दोन वÖतू आहेत.
२) वाहतूक खचाªचा अभाव आहे.
३) मुĉ आंतरराÕůीय Óयापार गृहीत धरला आहे.
४) उÂपादन घटक गितशील आहेत.
५) तौलिनक खचª लाभ होतो.
६) संपूणª िवशेषीकरण श³य आहे.
ÿÖताव वøाचा उगम ( Derivation of offer curves):
पुढील उदाहरणा¸या साहाÍयाने ÿÖताव वø तयार करता येतील. उदा. भारत व जपान या
दोन देशात कापड व साखर या दोन वÖतूचे उÂपादन होते. जपानमÅये एका िदवसात
®िमक १० पåरमाण कापड िकंवा १० पåरमाण साखरेचे उÂपादन करतो. आिण भारतात १
िदवसात ®िमक ५ पåरमाण कापड िकंवा १५ पåरमाण साखरेचे उÂपादन करतो.
तुलनाÂमक िसĦांतानुसार जपान कापडा¸या बाबतीत आिण भारत साखरे¸या उÂपादनात
िवशेषीकरण करेल.
आंतरराÕůीय Óयापारापूवê िविनमयदर :-
१) जपान - १० पåरमाण कापड = १० पåरमाण साखर
Ìहणजेच १ पåरमाण कापड = १ पåरमाण साखर
२) भारत - ५ पåरमाण कापड = १५ पåरमाण साखर munotes.in

Page 66

आंतरराÕůीय अथªशाľ
66 १ पåरमाण कापड = ३ पåरमाण साखर
जपान कापडाचे व भारत साखरेचे िवशेषीकरण करÁयास सुŁवात करेल. जपान कापडाची
व भारत साखरेची िनयाªत सुŁ करेल. भारतातून जशी साखरेची िनयाªत होईल तसा
साखरेचा साठा कमी कमी होत जाईल व Âयाचे महßव वाढेल. उलट कापडाची आयात
झाÐयामुळे कापडाचा साठा वाढेल व Âयाचे महßव कमी होऊ लागेल. याचा पåरणाम Ìहणून
भारताची साखरे¸या Âयागा¸या मोबदÐयात जपानकडून जादा कापडाची अपे±ा केली
जाईल. याÿमाणे जपानसुĦा कापडा¸या मोबदÐयात जादा साखरेची अपे±ा करेल. परंतू
िविनमयाचा कमीत कमी दर हा तुलनाÂमक खचाª¸या गुणो°राएवढा असेल.
जपानचा भारतीय साखरेसाठी असलेला देकार वø :
आकृती ø. ४.३

भारताचा जपानी कापडासाठी असलेला देकार वø:
आकृती ø. ४.४

munotes.in

Page 67

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
67 समतोल Óयापारशतê:
आकृती ø. ४.५

वरील आकृतीत समतोल Óयापारशथê दशªिवÐया आहेत. जपानचा ÿÖताव वø व भारताचा
ÿÖताव वø एकमेकांना 'म' िबंदूत Öपशª करतात. Âयािठकाणी समतोल Óयापारशथê िनिIJत
होतील. यामÅये 'अक' ही जपानची कापडाची िनयाªत व भारताची कापडाची आयात आहे.
'अस' ही भारताची साखरेची िनयाªत व जपानची साखरेची आयात आहे. यात कापडाची:
िकंमत साखरे¸या िकंमती¸या ÿमाणात Óयĉ करता येते. तसेच कापडा¸या साठ्याचा
साखरे¸या साठ्या¸या मोबदÐयात िविनमय दर ठरवता येतो असे गृहीत धरले आहे परंतू
Óयवहारात ही गृहीते अÓयवहायª आहेत. तसेच दोन देश - दोन वÖतू ही पåरिÖथती ÿÂय±ात
आढळत नाही. आंतरराÕůीय Óयवहारात अनेक देशात अनेक वÖतूंचा िविनमय होत असतो.
Âयामुळे ही पĦत सोपी सुटसुटीत असूनही Óयवहारात ती उपयोगी पडत नाही असे Ìहटले
आहे.
४.७ Óयापारापासून लाभ आंतरराÕůीय Óयापार देशाला Âया¸या अितåरĉ मालाची इतर देशांना िनयाªत करÁयास
आिण Âयासाठी चांगली बाजारपेठ सुरि±त करÁयास मदत करतो. Âयाचÿमाणे
आंतरराÕůीय Óयापार देशाला अिजबात उÂपािदत करता येत नाही िकंवा जाÖत िकमतीत
उÂपािदत करता येत नाही अशा वÖतू आयात करÁयास मदत करतो. आंतरराÕůीय
Óयापारातून िमळणाöया नÉयाचे चार शीषªकांत वगêकरण केले जाऊ शकते.
अ ) कायª±म उÂपादन:
आंतरराÕůीय Óयापार ÿÂयेक सहभागी देशाला Âया वÖतूं¸या उÂपादनात िवशेषÂव ÿाĮ
करÁयास स±म करतो ºयामÅये Âयाचे पåरपूणª िकंवा तुलनाÂमक फायदे आहेत.
आंतरराÕůीय Öपेशलायझेशन खालील फायदे देते.
१. संसाधनांचा उ°म वापर. munotes.in

Page 68

आंतरराÕůीय अथªशाľ
68 २. वÖतूं¸या उÂपादनामÅये एकाúता ºयामÅये Âयाचा तुलनाÂमक फायदा आहे.
३. वेळेत बचत.
४. उÂपादनातील कौशÐयाची पåरपूणªता.
५. उÂपादना¸या तंýात सुधारणा.
६. उÂपादनात वाढ.
७. Óयापारी देशांमधील उ¸च राहणीमान.
ब) देशांमधील िकंमतéचे समानीकरण:
आंतरराÕůीय Óयापारामुळे सवª Óयापारी देशांमधील िकमती समान होÁयास मदत होऊ
शकते.
१. वÖतूं¸या िकमती देशांमधील समान आहेत (तथािप, ÿÂय±ात तसे झाले नाही).
२. फरक फĉ वाहतूक खचाª¸या संदभाªत आहे.
३. उÂपादना¸या घटकां¸या िकंमती देखील समान आहेत (तथािप, ÿÂय±ात तसे झाले
नाही).
क) दुिमªळ सामúीचे समान िवतरण:
आंतरराÕůीय Óयापारामुळे Óयापारी देशांना दुिमªळ संसाधनांचे समान िवतरण होÁयास मदत
होऊ शकते.
ड) आंतरराÕůीय Óयापाराचे सामाÆय फायदे:
१. वापरासाठी िविवध ÿकार¸या वÖतूंची उपलÊधता.
२. अिधक रोजगारा¸या संधी िनमाªण करणे.
३. मागास राÕůांचे औīोिगकìकरण .
४. देशांमधील संबंधांमÅये सुधारणा (तथािप, ÿÂय±ात तसे झाले नाही).
५. ®म आिण िवशेषीकरण िवभाग.
६. वाहतूक सुिवधांचा िवÖतार.
४.८ मुĉ Óयापारा¸या बाजूने िकंवा िवŁĦ युिĉवाद मुĉ Óयापार धोरण राÕůांमधील वÖतू आिण सेवां¸या मुĉ हालचालéना ÿोÂसाहन देते. मुĉ
Óयापार धोरणांतगªत, वÖतू आिण सेवा आंतरराÕůीय सीमा ओलांडून Âयांची देवाणघेवाण
रोखÁयासाठी कमी िकंवा कोणतेही सरकारी शुÐक, कोटा, सबिसडी िकंवा ÿितबंधांिशवाय munotes.in

Page 69

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
69 खरेदी आिण िवøì केली जाऊ शकते. मुĉ Óयापार ही संकÐपना Óयापार संर±णवाद िकंवा
आिथªक अलगाववादा¸या िवŁĦ आहे. अॅडम िÖमथ आिण डेिÓहड åरकाडō हे सनातनवादी
अथªशाľ² मुĉ Óयापाराचे पुरÖकत¥ होते. अॅडम िÖमथ¸या मते, मुĉ Óयापारा¸या
फायīांचा आनंद घेÁयासाठी जकात काढून टाकले पािहजेत.
४.८.१ मुĉ Óयापारा¸या युिĉवाद:
१) िवशेिषकरणाचे फायदे:
ÿथम, मुĉ Óयापार ®मां¸या आंतरराÕůीय िवभागणीचे सवª फायदे सुिनिIJत करतो. ÿÂयेक
देश Âया वÖतूं¸या उÂपादनात िवशेष² असेल ºयामÅये Âयाचा Óयापार भागीदारांपे±ा
तुलनाÂमक फायदा आहे. यामुळे संसाधनांचा कायª±म वापर होईल आिण Âयामुळे उÂपादन
खचाªत कपात होईल.
२) सवा«गीण समृĦीः
दुसरे Ìहणजे, देशांमधील मुĉ Óयापारामुळे, जागितक उÂपादन वाढते कारण िवशेषीकरण,
कायª±मता इÂयादéमुळे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर होते. मुĉ Óयापारामुळे देशांना ÖवÖत
दरात वÖतू िमळू शकतात. यामुळे जगातील लोकांचे जीवनमान उंचावते. अशा ÿकारे, मुĉ
Óयापारामुळे उ¸च उÂपादन, उ¸च वापर आिण उ¸च अĶपैलू आंतरराÕůीय समृĦी येते.
३) ÖपधाªÂमक भावना िवकिसत करÁयास मदत करते:
ितसरे Ìहणजे, मुĉ Óयापारामुळे अथªÓयवÖथेत Öपध¥ची भावना िनमाªण होते. मुĉ
Óयापारांतगªत तीĄ परकìय Öपध¥ची श³यता असÐयाने, देशांतगªत उÂपादकांना
Âयांचीबाजारपेठ गमावायचीनाही . Öपध¥मुळे कायª±मता वाढते. िशवाय, देशांतगªत मĉेदारी
िनमाªण होÁयापासून रोखÁयासाठी आिण úाहकांना िनवड देÁयाकडे Âयाचा कल आहे.
४) वÖतू आिण सेवांची उपलÊधताः
चौथे Ìहणजे मुĉ Óयापारामुळे ÿÂयेक देशाला अशा वÖतू िमळू शकतात ºयांचे उÂपादन तो
अिजबात कł शकत नाही िकंवा केवळ जाÖत िकंमतीवर उÂपादन कł शकतो. देशांतगªत
अनुपलÊध वÖतू आिण क¸चा माल कमी िकमतीतही मुĉ Óयापारामाफªत िमळवता येतो.
५) आंतरराÕůीय सहकायाªला ÿोÂसाहन देते:
पाचवे Ìहणजे भेदभावािवłĦ मुĉ Óयापार संर±ण. मुĉ Óयापारांतगªत- कोणÂयाही देशाĬारे
क¸चा माल िकंवा वÖतूंवर ल± ठेवÁयास वाव नाही. मुĉ Óयापार अशा ÿकारे आिथªक
आिण राजकìय सहकायाªĬारे आंतरराÕůीय शांतता आिण िÖथरता वाढवू शकतो.
६) सरकारी हÖत±ेपापासून मुĉ:
शेवटी, मुĉ Óयापार नोकरशाही¸या हÖत±ेपांपासून मुĉ असतो. जर एखाīा देशाने मुĉ
Óयापार धोरणाचे पालन केले तर Âयाचा Óयापारात सरकारी हÖत±ेप कमी असेल.
नोकरशाही आिण ĂĶाचार हे संर±णवाद ÿकार¸या Óयापार धोरणाशी खूप संबंिधत आहेत. munotes.in

Page 70

आंतरराÕůीय अथªशाľ
70 ४.८.२ मुĉ Óयापारा¸या िवŁĦ युिĉवाद:
१) िवकसनशील देशांसाठी गैरसोयीचे :
ÿथम, मुĉ Óयापार ÿगत देशांसाठी फायदेशीर असू शकतो परंतु आिथªकŀĶ्या
मागासलेÐया देशांना नाही. जर पूवêचा अनुभव काही मागªदशªक असेल असेलमुĉ
Óयापाराने गरीबकमी िवकिसत देशांना पुरेसा ýास िदला आहे. १९४७ पूवê भारत हे
िāटन¸या साăाºयवादी स°ेवर वसाहतवादी अवलंिबÂवाचे उÂकृĶ उदाहरण होते.
२) देशांतगªत उīोग/ उÂपादने नĶ करणे:
दुसरे Ìहणजे, यामुळे देशांतगªत उīोगांचा नाश होऊ शकतो. मुĉ Óयापारामुळे, आयात
केलेला माल ÖवÖत दरात उपलÊध होतो. Âयामुळे देशांतगªत आिण परदेशी उīोगांमÅये एक
अयोµय Öपधाª िनमाªण होते. या ÿिøयेत देशांतगªत उīोगांना मोठा फटका बसला आहे.
३) सवा«गीण िवकासाचा अभाव:
ितसरे Ìहणजे मुĉ Óयापारामुळे उīोगांचा सवा«गीण िवकास होऊ शकत नाही. तुलनाÂमक
खचाªचे तßव असे सांगते कì देश काही वÖतूं¸या उÂपादनात मािहर आहे. दुसरीकडे
अकायª±म उīोग दुलªि±त राहतात. अशा ÿकारे, मुĉ Óयापार अंतगªत, सवा«गीण िवक
नाकारला जातो.
४) अित अवलंिबÂवाचा धोका :
चौथे Ìहणजे मुĉ Óयापारामुळे अवलंिबÂवाचा धोका िनमाªण होतो. एखाīा देशा¸या
आंतरराÕůीय Óयापार भागीदाराला आिथªक मंदीचा सामना करावा लागू शकतो. १९२९-
३० मÅये अमेåरके¸या अथªÓयवÖथेत िनमाªण झालेÐया महामंदीने जगभर धुमाकूळ घातला
आिण सवª देशांची अथªÓयवÖथा तÂकालीन मंदी¸या कचाट्यात सापडली नसली तरीही
Âयाचा मोठा फटका बसला. अित अवलंिबÂवामुळे आिथªकŀĶ्या कमी िवकिसत देशांवर
अिधक शिĉशाली देशांचे राजकìय वचªÖव देखील होऊ शकते.
५) हािनकारक िवदेशी वÖतूः
शेवटी एखाīा देशाला Âया¸या उपभोगा¸या सवयी बदलाÓया लागतील. मुĉ Óयापारामुळे,
हानीकारक, िनकृĶ दजाªची उÂपादने बहòराÕůीय कंपÆया अिवकिसत देशांमÅये िनयाªत
करतात. याचा Öथािनक उīोगांवर पåरणाम होतो आिण úाहक कÐयाणाचे नुकसान होते.
अशा ÿकारांना आळा घालÁयासाठी Óयापारावर िनब«ध घालणे आवÔयक आहे. मुĉ
ÓयापारािवŁĦ¸या या सवª युिĉवादा¸या पाĵªभूमीवर, सरकारांना राÕůीय िहत जपÁयासाठी
काही ÿकारचे Óयापार िनब«ध घालÁयास ÿोÂसाहन देÁयात आले.


munotes.in

Page 71

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
71 ४.९ संरि±त Óयापार धोरण (Protection Policy) ४.९.१ ÿÖतावना :
देशातील उīोगांना परिकय राÕůांमधील उīोगांशी Öपधाª होऊ नये Ìहणून परराÕůीय
उÂपादनावर जकाती आयातीवर बंधन इ. उपाय योजणे व देशांतगªत उÂपादकांना
िनयाªतीवर ÿोÂसाहन, कर, सरकारी मदत, अनुदाने इ. सहाÍयकारक उपाय योजणे या
धोरणाचा उÐलेख संरि±त Óयापार धोरण असा केला जातो.
देशातील सरकारने देशांतगªत अथªÓयवÖथेची िविवध हेतू पूतªता करÁयासाठी िकंवा िहत
जपÁयासाठी देशा¸या परिकय Óयापारावर लादलेली बंधने Ìहणजे आंतरराÕůीय Óयापाराचे
संरि±त धोरण होय. जेÓहा देश संर±णाÂमक धोरणाचा अवलंब करतो तेÓहा जकात,
िनयंýण, अवपूजन, अथªसहाÍय इ. मागाªचा अवलंब केला जातो.
४.९.२ संर±ण धोरणा¸या बाजूने युिĉवाद (Argument for Protection Policy):
देशातील उīोगांना ÿोÂसाहन, मोठ्या आिथªक वाढीसाठी संर±णाचा अवलंब १९७१
अमेåरकन अथªशाľ² अले³झांडर हॅिमÐटन यांनी उÂपादकां¸या अहवालात नमूद केला.
हेनरी कॅरी (Henry Clary) या अथªशाľ²ाने रोजगारा¸या िविवध कारणासाठी संर±ण
सहाÍय केले जाते असे Ìहटले आहे. फेडåरक िलÖट या जमªन अथªशाľ²ाने बालोīोगांना
(insant Industry) संर±ण देÁयाचे माÆय केले. Âयां¸या कÐपना लवकरच लोकिÿय
झाÐया आिण अनेक देशांनी संर±णवादी Óयापार धोरणाचा िÖवकार केला.
१) बालोउīोग युĉìवाद (Insant Industry Argument) :
बाÐया अवÖथेतील उīोगांना संर±ण īावे हा युĉìवाद सवªमाÆय झालेला आहे.
बाÐयावÖथेतील युिĉवाद Ìहणजे अगदी नÓयाने सुŁ झालेले उīोग अशा उīोगांना परिकय
Öपध¥पासून संर±ण िमळणे अÂयंत आवÔयक असते. अÆयथा हे उīोग िटकणे वा Âयांचा
िवकास होणे श³य नाही. िवकसनशील देशांमÅये नÓयानेच सुŁ झालेÐया उīोगांत
सुŁवाती¸या काळात उÂपादन खचª जाÖत असतो. अशा उīोगाला अंतगªत व बिहªगत लाभ
ताÂकाळ िमळू शकत नाहीत अशावेळी कमीत कमी खचाªत दज¥दार वÖतूंचे उÂपादन
करणाöया परिकय उÂपादकांशी Öपधाª करणे Âयांना श³य नसते Ìहणून संर±क जकातीĬारे
आयातीची अंतगªत िकंमत वाढवून देशातगªत उÂपादन खचाªपे±ाही ती अिधक राहील याची
काळजी घेतली जाते. परिकय उīोजकांना ती वÖतू ÖवÖत दरात देशात िवकता येणार
नाही याची काळजी घेतली जाते व देशातील बाजारपेठ देशांतगªत उīोगांना उपलÊध कŁन
िदली जाते. काही काळानंतर Âया उīोगांचा िवकास होऊन व कायª±मता वाढून Âयांना
परिकय उदयोजकां बरोबर Öपधाª करणे श³य होते संर±ण हे कायम ÖवŁपात न देता नवीन
उदयोगांचा िवकास होईपयªतच दयावे व ºयावेळी उदयोगधंदे पूणª कायª±मतेने कमीत कमी
खचाªत जाÖतीत जाÖत उÂपादन कŁ शकतात Âयावेळी संर±ण काढून ¶यावे सवª
उīोगधंīांना संर±ण देऊ नये तर ºया उīोगामÅये संर±ण िदÐयानंतर िवकासाची ±मता
आहे. िदघªकाळात जे कायª±म ठŁन परकìय उīोगां¸या Öपध¥ला सामोरे जाऊ शकतील
अशाच उīोगांना संर±ण देणे िहताचे ठरेल. munotes.in

Page 72

आंतरराÕůीय अथªशाľ
72 २) उīोगांचे िविवधीकरण युिĉवाद:
मुĉ Óयापार धोरणातून अितåरĉ िवशेषीकरण िनमाªण होते. अशा ÿकार¸या
िवशेषीकरणामुळे देशाचा समतोल िवकास होत नाही. अितåरĉ िवशेषीकरणामुळे िविवध
उÂपादनांसाठी परदेशावरील परावलंिबÂव वाढते. अशाÿकारचे परावलंिबÂव देशांना
धोकादायक ठरते. िवशेषतः युÅदकाळात व आिथªक आिणबाणी¸या ÿसंगी आयात होणे
अवघड जाते. Âयाचÿमाणे िनयाªत वÖतू¸या उīोगात काही अडचणी िनमाªण झाÐयास Âया
देशा¸या अथªÓयवÖथेवर व Âया वÖतूंवर अवलंबून असलेÐया अÆय देशा¸या अथªÓयवÖथेवर
गंभीर पåरणाम होतात Ìहणून देशाने िविवध उīोगांचा समतोल िवकास साधावा व Öवयंपूणª
Óहावे हे उिĥĶ महßवाचे ठरते हे उिदĶ्य गाठÁयासाठी संर±ण धोरण उपयुĉ ठरते.
३) Óयापारशतê युिĉवाद:
Óयापारशथê देशाला अनुकूल कłन होÁयासाठी व Óयवहारतोलातील तूट भłन
काढÁयासाठी संर±णाचे धोरण उपयुĉ ठरते असा युिĉवाद केला जातो. Óयवहारतोलात
तूट आÐयास Óयापारशथê अनुकूल करÁयासाठी देशा¸या आयातीवर जकाती लावÐया
जातात. आयात मालावर जकाती लावÐयास Âयांची Öवदेशाल िकंमत वाढून मागणी कमी
होते. मागणी फार कमी होऊ नये Ìहणून परिकय िनयाªतदारांना आपÐया वÖतूं¸या िकंमती
कमी करणे भाग पडते. पåरणामतः जकातीचा भार परिकयावर पडतो. देशाला Óयापारशथê
अनुकूल होतात. आयातीची मागणी मोठया ÿमाणात असेल व लविचक असेल Âयाचवेळी
िनयाªत होणाöया वÖतूंची परदेशात मागणी अÐपलविचक असेल तर आपÐया देशातील
आयाती¸या िकंमती मोठ्या ÿमाणात कमी होऊन Óयापाराशथê अनुकूल होतात.
आयातीवर जकाती व अÆय िनयंýणे टाकून ती कमी केÐयास Óयवहारतोलातील तुट भłन
काढणेही श³य होते.
४) अवपूंजन िवरोधी युिĉवाद:
देशातील उÂपािदत वÖतू देशातील बाजारपेठेतील िकंमतीपे±ा दुसöया देशातील बाजारात
कमी िकंमतीला िवकली जाते. तेÓहा Âया धोरणास अवपूंजन Ìहणतात. अवपूंजनािवłÅद
उपाय योजनेसाठी संरि±त Óयापार धोरणाचे समथªन केले जाते. जेÓहा परिकय देश आपÐया
देशाची बाजारपेठ काबीज करÁयासाठी अवपूंजनाचा वापर करतात. तेÓहा अवपूंजनािवłÅद
आयात जकाती आकारÐया जातात. पåरणामी आयात वÖतूं¸या िकंमती वाढतात व आयात
वÖतूंची मागणी कमी होते. Ìहणून अवपूंजनिवरोधी उपाय Ìहणून संरि±त धोरणाचा
पुरÖकार केला जातो.
५) रोजगार युिĉवाद:
देशातील रोजगार पातळी उंचावÁया¸या ŀĶीने संर±ण धोरणाचा पुरÖकार केला जातो.
परकìय उÂपादनावर आयात जकाती आकाŁन देशातील उīोगांना संर±ण िदले तर
आयात कमी होऊन देशांतगªत उÂपादनाला मागणी वाढेल. मागणीत वाढ झाÐयाने
देशांतगªत उīोगात उÂपादन वाढीला ÿेरणा िमळेल. संर±ण िमळालेÐया उīोगात Âयामुळे
®माची मागणी वाढून रोजगार वाढेल. रोजगारात वाढ झाÐयाने अनेकांना उÂपÆन िमळून
वाढलेÐया उÂपÆनामुळे इतर उīोगातील वÖतूंची मागणी वाढेल. रोजगार गुणका¸या Ĭारे munotes.in

Page 73

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
73 एका उīोगातील ®मा¸या मागणीतील वाढ अÆय उīोगात रोजगार वाढिवÁयास कारणीभूत
ठरते.
आयात जकाती ¸या व अÆय उपायांनी आयात कमी केÐयाचा दुसरा लाभ Ìहणजे परिकय
देशांना या देशात िनयाªत करणे अवघड जाते. अशावेळी या देशातील बाजारपेठा हात¸या
जाऊ नयेत Ìहणून परकìय संयोजक संर±ण धोरण िÖवकारलेÐया देशात आपÐया वÖतूंचे
उÂपादन सुŁ करÁयास ÿवृ° होतात. अशाÿकारे परकìय भांडवल देशात आकिषªत होऊन
उÂपादन संÖथा Öथापन झाÐयामुळे रोजगार आणखी वाढते.
६) संर±ण युिĉवाद:
राÕůा¸या ŀĶीने खिनजे, खिनजतेल इÂयादीचे साठे मयाªदीत असतात. अशा साधनांची
िनयाªत करणाöया देशांना िनयाªतीवर जकाती आवÔयक वाटतात कारण ही साधने भिवÕयात
देशा¸या िवकासासाठी देशातच रहाणे आवÔयक असते.
७) संर±ण उīोगधंदे युिĉवाद:
राÕůा¸या ŀĶीने संर±ण उīोगांना अÂयंत महßव असते. संर±ण सािहÂया¸या
उÂपादनासाठी परिकय देशावर अवलंबून रहाणे धो³याचे असते. संर±ण सािहÂयाचे
उÂपादन करणाöया उīोगांना Âयामुळे संर±ण देणे आवÔयक ठरते.
८) ÖवÖत ®म युिĉवाद:
िवकिसत देशां¸या ŀĶीने हा युĉìवाद केला जातो. िवकिसत देशातील उ¸च वेतन दर
िटकवून ठेवÁयासाठी संर±णाची आवÔयकता असते. अिवकसीत देशात वेतनदर कमी
असतात अशा कमी वेतनदरामुळे िनमाªण होणारी ÖवÖत वÖतू जाÖत वेतनदर असलेÐया
देशांना आयात होणे Âया देशांना हानीकारक असते Ìहणून या देशातील उ¸च वेतनदर
िटकवून ठेवÁयासाठी संर±ण आवÔयक ठरते. Âयाचÿमाणे ®म ÖवÖत असलेÐया देशात
®िमकांचे शोषण होते Ìहणून Âया देशातील वÖतू आयात करणे अयोµय आहे असाही
युĉìवाद केला जातो.
९) जशास तसे युĉìवाद:
बöयाचवेळा संर±णनीतीचा वापर इतर देशांना धडा िशकिवÁयासाठी केला जातो. दुसöया
देशांना आपली िनयाªत कमी केली तर Âयांना चोख उ°र देÁयासाठी आपणही संर±ण
नीतीचा वापर कłन Âयांची िनयाªत घटवली पािहजे.
१०) राÕůÿेम व Öवयंपूणªता युĉìवाद:
देशातील लोकांना Öवदेश व Öवदेशी वÖतू याबĥल ÿेम जागृत करणे हाही संर±णामागचा
हेतू असतो. आिथªक Öवयंपूणªता ÿाĮ केÐयास परकìय देशांमÅये उĩवणारी आिथªक संकटे
टाळणे Öवदेशाला श³य होते.
munotes.in

Page 74

आंतरराÕůीय अथªशाľ
74 ११) महसूल युिĉवाद:
संरि±त Óयापार धोरणामुळे आयात कमी होऊन आयात खचाª¸या Łपाने परदेशात जाणारा
पैसा Öवदेशातच रहातो. Öवदेशी वÖतू वापरÐयास Öवदेशी उīोजकांना पैसा िमळेल परंतु
असे धोरण ÿÂयेक देशाने िÖवकारÁयाचे ठरिवÐयास आतंरराÕůीय Óयापारच बंद होईल व
Âयाचे फायदा देशाला िमळणारच नाहीत. संर±ण Óयापार धोरणाचे युिĉवाद हे िबगर
आिथªक घटकांवर अवलंबून आहेत हे खरे आहे. परंतु ÖवतंÞय राजकìय अिÖतÂव
असणाöया देशां¸या बाबतीत ती ÿभावी व िनणªयाक ठरतात. Âयामुळे संर±ण धोरण
अÂयावÔयक ठरते.
राÕůाची आिथªक िÖथती पहाता या देशा¸या ŀĶीने संर±णाचे धोरण महÂवाचे ठरते. या
देशात उīोग नुकतेच Öथापन झालेले असतात. Âयांचा िवकास झालेला नमतो. देशाचा
औīोिगक िवकास साधÁयासाठी सुŁवाती¸या काळात या उīोगांना संर±ण उपलÊध
कłन देणे आवÔयक ठरते. िवकसनशील राÕůां¸या िवकासा¸या सुŁवाती¸या काळात
Óयवहारातील ÿितकूल असतो. हा अनुकूल करÁयासाठी संर±ण आवÔयक असते.
अिवकिसत देशांचा िवकास जलद साधÁयासाठी संरि±त Óयापार धोरण व लाभदायक
ठरते. मुĉ Óयापार या देशांचे औīोिगकरण आिथªक िवकास पाला पायबंद घालणाराच
ठरतो.
४.९.३ संरि±त Óयापार धोरणा¸या िवरोधातील युिĉवाद (Argument against
protection )
संरि±त Óयापार धोरणाला िनयुĉìवाद करÁयात येतात.
१) सुÖत देशी उÂपादने:
देशी उÂपादकांना संर±ण िदÐयामुळे ते आळशी िकंवा अकायª±म बनतात Âयामुळे Âयांचे
सुधारणा करÁयाचे आिण िवकासाचे धैयª खचते व कायª±मता कमी होते.
२) नाहक सवयी लागतात :
जेÓहा संर±ण िदले जाते तेÓहा िवकास आिण बालोīांना नाहक सवय लागते.
बाÐयावÖथेपासून संर±णाची सवय लागते. Âयानंतरही तीच सवय रहाते. संर±ण मग
नेहमीच आधार घेÁयाची सवय लागते.
3) ĂĶाचाराला चालना िमळते:
संर±ण उपलÊध झाÐयास Âया आधारे ĂĶाचाराचा िवकास होतो. उīोगांना संर±ण
िटकवून रहाÁयासाठी तसेच Âयांचा Óयापार मोठा व चांगला चालÁयासाठी अिधकारी वगाªवर
राजकìय दबाव व ĂĶ मागाªचा अवलंब केला जातो. Âयामुळे ĂĶाचार वाढतो.


munotes.in

Page 75

Óयापारशेष व Óयवहारशेष
75 ४) मĉेदारीची िनिमªती:
देशातील उÂपादकांना संर±ण िदÐयास Öवाथêपणा वाढतो आिण जाÖतीत जाÖत नफा
िमळिवÁयाचा ÿयÂन करतात. आिथªक शĉì आिण मĉेदारीची सवय यावरच ल± िदले
जाते Âयामुळे मĉेदारी िनमाªण होते.
५) नैसिगªक साधनांचा दुŁपयोग:
संर±ण धोरणामुळे नैसिगªक साधनांचा दुŁपयोग होतो. भांडवल आिण ®िमक बदलतात.
Âयामुळे उÂपादन मागाªपासून कमी उÂपादकता िनमाªण होते.
६) उÂपÆन आिण संप°ीची िवषमता:
संर±ण धोरणामुळे उ¸च िकंमतीपासून úाहकांवर आिथªक बोजा इ¸छेिवłÅद पडतो.
संर±ण हे भांडवलदारांना फायदेशीर ठरते. Âयाचÿमाणे कामगारांना उÂपÆन आिण
संप°ीची िवभागणी अथªÓयवÖथे¸या ŀĶीने सामािजक अÆयायकारक आिण प±पाती ठरते.
७) úाहकांवर बोजा:
úाहकांना ÖवÖत आयातीमुळे संधी उपलÊध होते माý संर±ण धोरणामुळे उ¸च िकंमती¸या
िनÕकृट दजाª¸या देशातील वÖतू खरेदी कराÓया लागतात. शेवटी úाहकांवर उÂपादन
खचाªचा बोजा पडतो.
८) महसुलात घट :
संर±णामुळे महसुलात घट होते पåरणामी सरकारचे उÂपÆन घटते.
९) जकात युÅद:
जेÓहा देश संर±ण धोरण िÖवकारते तेÓहा आयातीवर मोठे शुÐक आकारले जाते. इतर देश
सुÅदा आयातीवर उ¸च शुÐक आकारतात. Âयामुळे आंतरराÕůीय Ĭेष, मÂसर आिण देशात
संघषª िनमाªण होतो.
४.१० सारांश थोड³यात संर±ण धोरणाचा काळजीपूवªक अवलंब केला तरच दीघªकाळात Âयाचे पåरणाम
चांगले रहातील. परÖपरामधून पूणªपणे िवरोधी असणाöया Ļा धोरणांमधून एकाची िनवड
करणे सोपे नही. तथािप ते अश³य नाही. अथªÓयवÖथे¸या गरजा ल±ात होऊन लविचक
धोरण िÖवकारणे िनिIJत श³य आहे.
४.११ ÿij १) Óयवहारशेषातील असमतोलाची कारणे सांगून उपाय ÖपĶ करा.
२) Óयापारशेष आिण Óयवहारशेष यांचा अथª सांगून यांमधील फरक ÖपĶ करा. munotes.in

Page 76

आंतरराÕůीय अथªशाľ
76 ३) खरेदी शĉì समता िसĦांत ÖपĶ करा.
४) अÆयोÆय मागणी िसĦांताचे ÖपिĶकरण īा.
५) माशªल – एजवथª देयता वø ÖपĶ करा.
६) Óयापारापासून नफा कसा ÿाĮ होतो , ÖपĶ करा.
७) मुĉ Óयापारा¸या बाजूने िकंवा िवŁĦ युिĉवाद ÖपĶ करा.
८) ‘संर±ण धोरण’ यावर िटप िलहा.

*****


munotes.in

Page 77

77 ५
परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ परकìय िविनमय बाजाराचा अथª
५.२ परकìय िविनमय बाजाराची काय¥
५.३ िविनमय दराचे िनधाªरण
५.४ परकìय िविनमय दरावर पåरणाम करणारे घटक
५.५ सारांश
५.६ ÿij
५.० उिĥĶे िविवध देशातील संबंध आंतरराÕůीय Óयापारा¸या माÅयमातून जोडले गेले आहेत. ÿÂयेक
देशात Öवतंý चलन अिÖतÂवात असते. Âयामुळे िविवध देशात Óयापार चालन असताना
चलनाची देखील देवाण - घेवाण करावी लागते. आंतरराÕůीय Óयापारात िभÆन देशांतील
चलनांचा वापर केला जातो. दोन देशातील िविनमयाचे Óयवहार िमटवÁया¸या ŀĶीने िवदेशी
िविनमय दरास महßव ÿाĮ झाले आहे. Ìहणून या ÿकरणात आपण िवदेशी चलन बाजार व
िवदेशी िविनयम दर यासंबंधीत सवª गोĶéचा अËयास करणार आहोत.
या पाठाची उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे:
१. िवदेशी िविनमय बाजाराचा अथª व Âयाची काय¥ यांचा अËयास करणे.
२. िवदेशी िविनमय बाजाराचे Öवłप व घटक यांचा अËयास करणे.
३. िविनमयदराचे िनधाªरण अËयासणे.
४. परकìय चलन दरावर पåरणाम करणारे घटक अËयासणे.
५.१ परकìय िविनमय बाजाराचा अथª अथª:
परकìय िविनमय Óयवहारात उÂपÆन आिण संप°ी¸या ह³काचे एका देशा¸या चलनाचे
पåरवतªन दुसöया देशा¸या चलना¸या शतêत कłन ह³काचे चलना¸या साहाÍयाने पåरवतªन
करता येते. या पĦतीत काही बाबéचा अËयास केला जातो. munotes.in

Page 78

समका आंतरराÕůीय अथªशाľ
78 १. इतर देशां¸या आिण देशां¸या चलनांचा अËयास करणे,
२. िविनमय वाढीची कारणे,
३. िविनमया¸या िठकाणी िविनमय आिण समतोल मूÐय यांचा अËयास केला जातो.
िविवध चलनांचे पतसाधनात łपांतर करणे, ÿबळ साधनांचे पत łपांतर वेगवेगÑया
चलनात करणे. जसे चेक, űाÉट, फॅ³स, हòंड्या, टेिलúाफ, टाÆसफर, ÿवासी चेक, तारेने
पैसे पाठिवणे, बँकेची पतपýे इÂयादéचा समावेश होतो. बँका¸या खाÂयात परकìय चलन
आिण साधनांĬारे चलना¸या िविनमय बँक ताबडतोब करतात. चलन भौितकŀĶ्या बदल
करता येत नाही. Âयांचा कायदेशीररीÂया संबंिधत देशात िविनमय केला जातो व Âयाची नŌद
केली जाते.
Óया´या:
"ºया बाजारात परकìय चलना¸या खरेदी िवøìचे Óयवहार केले जातात. Âया बाजारास
परकìय िविनमय बाजार असे Ìहणतात."
परकìय िविनमयाचा उĥेश हा आहे कì, बाजारात Óयवहार करणे. Âयाचे वगêकरण हजर
बाजार आिण वायदा बाजार असे असे केले जाते.
१. हजर बाजार (Spot Market):
परकìय िविनमयाची देवाण-घेवाणीचे Óयवहार Âया िठकाणी २४ तासांत केले जातात.
अÐपकालावधीत िवदेशी चलनाची खरेदी िवøì करÁयासाठी िविनमयाचा जो दर िनिIJत
केला जातो. Âया िविनमय दरास हजर बाजार दर Ìहणतात. हजर दरात िवøìचा दर आिण
खरेदीचा दर दोÆही वेगवेगळे असतात. हजर दरात केबलदर, अंतरणदर, टपाल अंतरण दर
यांचा समावेश होतो. ºया वेळेस परकìय चलनाचा खरेदीदार परकìय चलनाची िकंमत
देशांतगªत चलनामÅये बँकेत जमा करते. तेÓहा Âयां¸या जमा खाÂयावर हजर दराने र³कम
जमा केली जाते.
२. वायदे बाजार:
वतªमान काळात ÿचिलत दराने भिवÕयासाठी लागणारी िकंवा करावयाची खेरदी-िवøì
परदेशी चलना¸या िविशĶ बाजारात करतात, तेÓहा Âया बाजारात 'वायदा बाजार' असे
Ìहणतात. वायदे बाजारात Óयाजदर महßवाचा असतो. देश तारणावर अिधक Óयाज देतो.
तेÓहा चलनाचा वायदा दर कमी असतो. जर खरेदीचा भिवÕयकालीन कालावधी अिधक
असेल तर कसर दर िकंवा िविनमयाची िकंमत अिधक राहते. 'वतªमानकाळात ठरलेÐया
ºया दराने भिवÕयकाळात खरेदी-िवøì होणार असेल तर Âयास वायदा दर असे Ìहणतात.
िविनमय बाजाराला िनयंýण नसÐयास मोठ्या ÿमाणात िविनमय दरात चढउतार होतात.
Âयामुळे आयात-िनयाªतीत अिनिIJतता िनमाªण होते. अशा िÖथतीत भिवÕयात परकìय
चलनाची खरेदी िकंवा िवøì करावी लागणार असेल तर आयात-िनयाªत Óयापारी ती खरेदी
िवøì वतªमानकाळातच करतात. munotes.in

Page 79

परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
79 परकìय चलनाची असणारी मागणी ही वÖतू व सेवांची आयात करणारे आयात Óयापारी
आिण सĘेबाजीचे Óयवहार करणाöया दलालांकडून केली जाते. हे दलाल परकìय चलनाची
खरेदी वतªमानकाळात करतात व भिवÕयात िवøì करतात. तसेच परकìय चलनांचा पुरवठा
वÖतू व सेवांची िनयाªत करणारे Óयापारी आिण दलालांकडून केली जाते. Âयावेळेस
भिवÕयात वायदा दर घसरÁयाची श³यता असते. तेÓहा वतªमानकाळात मोठ्या ÿमाणात
परकìय चलनाची िवøì केली जाते. Âयावेळेस वायदा बाजारातील दलाल व सĘेबाज
िकंमतीतील बदलानुसार आपआपÐया जवळीत िवदेशी चलनाचे łपांतर एका देशातून
दुसöया देशात करतात.
५.२ परकìय िविनमय बाजाराची काय¥ परकìय िविनमय बाजाराची काय¥ पुिढलÿमाणे आहेत.
१. चलनाचे पåरवतªन करणे:
िवदेशी िविनमय बाजाराचे ÿमुख कायª Ìहणजे िविशĶ परकìय चलनाचे úाहकां¸या
मागणीनुसार इतर देशांत चलनात पåरवतªन करणे हे असते.
२. खरेदी शĉìचे अंतरण:
िविनमय बाजाराचे एक महßवाचे कायª Ìहणजे खरेदी शĉìचे एका देशातून दुसöया देशात
हÖतांतर करणे असते. देशातÐया देशातील øयशĉìचे हÖतांतरण मÅयवतê बँके¸या
समाशोधन úहामाफªत होत असते. माý दोन देशात िभÆन ÿकारचे चलन अिÖतÂवात
असÐयाने øय शĉìचे अंतरण बँक űाÉट व चेक¸या सहाÍयाने करता येत नाही.
आंतरराÕůीय पातळीवर समाशोधनाची Öवतंý अशी यंýणा नसते. Âयामुळे िविवध देशांतील
चलनाचे देÁयाघेÁयाचे Óयवहार िवदेश िविनमय बाजारामाफªतच पार पाडले जातात.
३. परकìय चलनात कजªपुरवठा:
आंतरराÕůीय Óयापारात भाग घेणाöया Óयापाöयांना िवदेशी चलनातील कजªपुरवठा करणे हे
िविनमय बाजाराचे एक महßवाचे कायª असते. कारण आयात Óयापाöयांना आयातीची िकंमत
परकìय चलनात īावी लागते. Âयासाठी Âयाला काही कालावधीची आवÔयकता भासते, तर
िनयाªत Óयापाöयास Âयाने िनयाªत केलेÐया मालाची ताÂकाळ िकंमत हवी असते. अशा वेळी
आयात Óयापारी िविनमय बाजारातून परकìय चलना¸या Öवłपात कजª घेऊन आयातीची
िकंमत ताÂकाळ देऊ शकतो. आयात आिण िनयाªत Óयापारी िभÆन देशाचे नागåरक
असÐयाने Âयांना एकमेकां¸या पतिवषयी (Credit) मािहती नसते. अशा पåरिÖथतीत
आयात Óयापाöयांना िवदेशी चलनातील कजª देणे हे िविनमय बाजाराचे महßवाचे कायª
असते.
४. हमी Öवीकारणे:
आयात-िनयाªत Óयापारात भाग घेणारे Óयापारी िविवध देशांतील असÐयाने Âयांचा
एकमेकांवर िवĵास नसतो. अशा वेळी िनयाªत Óयापाöयांना Âयांनी िनयाªत केलेÐया मालाची
ताÂकाळ िकंमत िमळावी अशी अपे±ा असते. Âयाच ÿमाणे आयात Óयापारी माल ताÊयात munotes.in

Page 80

समका आंतरराÕůीय अथªशाľ
80 िमळाÐयािशवाय Âयाची िकंमत देÁयास तयार नसतात. अशा वेळी आयात व िनयाªत
Óयापाöयांना Âयां¸या Óयवहाराची हमी िविनमय बाजार घेत असतो. िनयाªत Óयापाöयांना
Âयांनी िनयाªत केलेÐया मालाची िकंमत देÁयाची हमी घेतली जाते. Âयाचÿमाणे आयात
Óयापाöयास Âयाने खरेदी केलेला माल खाýीशीर िमळेल अशी हमी घेतली जाते. अशा
हमीमुळे Óयापारात िवĵासाचे वातावरण तयार होऊन Óयापार वाढÁयास मदत होते.
५. िवदेश िविनमय बाजारामुळे आंतरराÕůीय देÁया-घेÁयाचे Óयवहार िमटिवÁयासाठी
समाशोधन गृहा (Clearing House) ची सुिवधा उपलÊध होते.
६. आंतरराÕůीय Óयापारातून िनमाªण होणाöया हòंड्यां¸या मागणीनुसार पुरवठा करता येतो.
िवदेशी िविनमय बँकांकडून िवदेशी चलना¸या Öवłपातील िविनमय पýे गोळा कłन
Âयाची िवøì आयात ÓयापाöयांमÅये करणे िविनमय बाजारामुळे श³य होते.
७. िविनमय दरातील बदलामुळे होणारे संभाÓय नुकसान टाळÁयासाठी िविनमय बाजार
संर±क Ìहणून कायª करतो. िवदेशी िविनमय बाजारातील देÁया-घेÁयाचे Óयवहार पार
पाडÁयासाठी िवदेशी चलन, सोÆयाची िनयाªत आंतरराÕůीय Öवłपा¸या हòंड्या, बँक,
űाÉट, टेिलúाफìक ůाÆसफर आिण ÿवासी चेकचा वापर केला जातो. िवदेश
िविनमयाचे Óयवहार करणाöयामÅये िविनमय बाजारातील मÅयÖथ, िविनमय बँका व
मÅयवतê बँकेचा ÿामु´याने समावेश होतो. देÁया-घेÁयाचे Óयवहार करÁयासाठी
िविनमय दराला अÂयंत महßवाचे Öथान असते. िवदेशी िविनमय दर िनिIJत करताना
हòंड्या आिण कजªरो´याचाही िवचार केला जातो.
८. दोन देशांतील चलनांची अदला-बदल कłन देणे हे िविनमय बाजाराचे मु´य कायª
असते.
आपली ÿगती तपासा:
१. परकìय िविनमयाचा अथª सांगा.
२. परकìय िविनमय बाजाराची महßवाची काय¥ ÖपĶ करा.
५.३ िविनमय दराचे िनधाªरण ५.३.१ िवदेशी िविनमय दर संकÐपना:
Öवदेशी Óयापार हा Âया देशातील भौगोिलक सीमारेषा¸या अंतगªत होत असÐयाने व एकच
चलन असÐयाने िविनमयामÅये कोणतीही अडचण िनमाªण होत नाही. परंतु ºयावेळी िवदेशी
Óयापार होत असतो Âयावेळी वेगवेगÑया देशातील िभÆन िभÆन चलने परÖपरां¸या
चलनांमÅये बदलून देÁयाची एक मु´य समÖया िनमाªण होते.
५.३.२ िवदेशी िविनमय दराचा अथª:
'िवदेशी िविनमय दर Ìहणजे एक चलनाची दुसöया चलनात Óयĉ केलेली िकंमत होय.'
िविनमय दरामूळे दोन देशातील चलनांचा परÖपरांशी असणारा संबंध ÖपĶ होतो. िविनमय munotes.in

Page 81

परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
81 दराची अशी Óया´या करता येते कì देशांतगªत चलना¸या शतêत परकìय चलना¸या एका
एकाकाची िकंमत होय.'
िविनमयाचा दर Łपया आिण डॉलरचा िवचार करता िकती ŁपयामÅये डॉलरची खरेदी केली
जाते िकंवा १ डॉलर मÅये िकती Łपये िमळतील यावर िविनमय दर अवलंबून असतो. जर
िविनमय दर Łपया आिण डॉलर भारता¸या ( Point) पासून (Expressed) Łपये ४५-१
अमेåरकन डॉलर असा असेल तर Âयाचा अथª भारताला १ डॉलर िमळिवÁयासाठी ४५
Łपये खचª करावे लागतात.
५.३.३ िवदेशी िविनमय दराचे महßव:
आंतराÕůीय Óयापारात िवदेशी िविनमय दर ही संकÐपना अितशय महßवाची आहे. Âयाचे
ÖपĶीकरण पुढील ÿमाणे.
१) िवदेशी िविनमय दरामुळे वेगवेगÑया देशांचा आंतरराÕůीय खचª आिण िकंमती
समजÁयास मदत होते.
२) िविनमय दर हा एका चलनातून दुसöया चलना¸या संर±णासाठी उपयोगी ठरतो.
३) कोणÂयाही ÿकारे देशांतगªत िकंमती कमी न करता देशाची िनयाªत ÖवÖतात करता
येते.
देशातील चलनाचे अवमूÐयन कŁन पैशाचा िविनमय दर कमी करता येतो. Âयामुळे िनयाªत
वाढते आिण परकìय चलनाĬारे उÂपÆन वाढते.
आपली ÿगती तपासा:
ÿ.१ िविनमय दर Ìहणजे काय ?
ÿ.२ िविनमय दराचे महßव सांगा.
५.३.४ िवदेशी िविनमय दर िनिIJती:
आंतराÕůीय Óयापारात िवदेशी िविनमय दर ही संकÐपना फारच महßवाची आहे. परकìय
िविनयम दरामूळे दोन देशातील चलनांचा परÖपरांशी असणारा संबंध ÖपĶ होतो. िविनमय
दर िनिIJतीचे अनेक िसĦांत आहेत. Âयापैकì िवदेशी िविनमय दर िनिIJ¸या Óयवहारतोल
िसĦांतानुसार िविनमय दर हा पुढील दोन घटकांवर आधाåरत असतो.
i) िवदेशी चलनाची मागणी (Demand for Foreign Exchange Df)
ii) िवदेशी चलनाचा पुरवठा (Supply of Foregn Exchange Sf)
सुýŁपाने,
F.E.R = f (Df. Sf)
वरील सुýात, munotes.in

Page 82

समका आंतरराÕůीय अथªशाľ
82 FER = Foreign Exchange Rate िवदेशी िविनमय दर
f = Functional Relationship फलनाÂमक संबंध
Df = Demand for Foreign Exchange िवदेशी चलनाची मागणी
Sf = Supply of Foreign Exchange िवदेशी चलनाचा पुरवठा
िवदेशी चलनाची मागणी:
िवदेशी चलनासाठी केली जाणारी मागणी पुढील हेतूने होत असते.
१) वÖतूंची आयात :
हे िवदेशी चलना¸या मागणीचे एक ÿमुख कारण आहे. प³³या माला¸या उÂपादनासाठी
देशातील उÂपादकांमाफªत क¸चा माल, सुटे भाग, अधª उÂपादीत वÖतु इ. ची आयात केली
जाते. तसेच अनेकदा यंýसामúी, अवजारे, इ. भांडवली वÖतु जलद औīोिगकरणासाठी
िवदेशातून आयात केÐया जातात
अशा आयातीचे मूÐय फेडÁयासाठी िवदेशी चलनाला मागणी केली जाते.
२) सेवांची आयात:
देशातील नागरीकांमाफªत अनेकदा िवदेशी सेवांना मागणी केली जाते. या सेवा पुढील दोन
ÿकार¸या असु शकतात.
अ) Óयĉìगत सेवा (डॉ³टसª, विकल, ÿाÅयापक संगीतकार इ.)
ब) संÖथाÂमक सेवा (बँका, िवमा कंपÆया, िश±ण, संÖथा, वाहतुक, दळणवळण पयªटन
इ.)
अशा सेवां¸या िकंमती Óयĉ करÁयासाठी िवदेशी चलनाला मागणी होत असते.
(३) िवदेशातील देणी :
अनेकदा इतर देशांना ब±ीस देणµया अनुदाने, िव°ीय मदत इ. देणी देÁयासाठी िवदेशी
चलनाची मागणी होत असते.
परकìय चलनाची िकंमत ºयावेळी अिधक असते. Âयावेळी परकìय चलनासाठी केली
जाणारी मागणी कमी असते तर ºयावेळी परकìय चलनाची िकंमत तर ºयावेळी परकìय
चलनाची िकंमत कमी असते. अशा वेळी परकìय चलनाची मागणी अिधक केली जाते.
Ìहणूनच िवदेशी चलना¸या मागणीचा वø पुढील आकृतीत दशªिवÐयाÿमाणे ऋणाÂमक
उताराचा िदसून येतो.

munotes.in

Page 83

परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
83 आकृती ५.१

वरील आकृतीत x अ±ावर डॉलसª संदभाªत पाऊंडला असलेली मागणी तर Y अ±ावर
िवदेशी िविनमय दर दशªिवलेला आहे. Df हा िवदेशी चलनाचा मागणीचा वø असून तो
डावीकडून उजवीकडे वŁन खाली येणारा ऋणाÂमक उताराचा वø आहे. हा वø िवदेशी
िविनमय दर आिण िवदेशी चलनाची मागणी यातील ÓयÖत संबंध दशªिवतो.
ºयावेळी डॉलर $ आिण पाऊंड £ यामधील िविनमय दर २$ = १£ असा आहे Âयावेळी
इंµलंड¸या १००० £ पॉउड ला मागणी केली जाते. परंतु ºयावेळी िविनमय दर घडून १.५
डॉलसª - १ पाऊंड झाÐयास डॉलर¸या तुलनेत पूवêपे±ा पाऊंड ÖवÖत झाÐयाने
पाऊंडसाठी मागणी वाढून ती १५०० पाऊंड अशी वाढलेली िदसून येते.
िवदेशी चलनाचा पुरवठाः
िवदेशी चलनाचा पुरवठा पुढील घटकांमाफªत िनधाªरीत होतो.
१) वÖतूंची िनयाªतः
िवदेशी येÁयांचा पयाªयाने िवदेशी चलना¸या पुरवठ्याचा हा ÿमुख मागª आहे. िवदेशी
चलनाचा पुरवठा हा वÖतु¸या िनयाªतीचा आकार िनयाªत वÖतूंची िकंमत यावर अवलंबून
असते. िनयाªतीचा आकार अिधक असतांना िकंवा िनयाªत माला¸या िकंमती अिधक
असतांना िवदेशी चलनाचा पुरवठा देिखल अिधक राहतो.
२) सेवांची िनयाªतः
सेवा िनयाªतीमÅये 'Óयĉìगत सेवा' आिण संÖथाÂमक सेवा अशा सेवांच समावेश असून अशा
सेवांची िवदेशातील िनयाªत जीतकì अिधक िततका िवदेश चलनाचा पुरवठा अिधक राहील
३) िवदेशी येणी:
देणµया, अनुदाने, िवदेशी िव°ीय मदत, Óयाज, अशा िवदेशी येÁयातून िवदेशी चलनाचा
पुरवठा वाढतो. munotes.in

Page 84

समका आंतरराÕůीय अथªशाľ
84 ºया वेळी िवदेशी िविनमय दर अिधक Âयावेळी िवदेशी चलनाचा पुरवठा अिधक तर
ºयावेळी िविनमय दरात घट घडून येते Âयावेळी िवदेशी चलना¸या पुरव देिखल घडू
लागतो. िविनमय दर आिण िवदेशी चलनाचा पुरवठा यातील सम संबंधामुळे िवदेशी
चलनाचा पुरवठा वø पुढील आकृतीत दशªिवÐयाÿमाणे धनाÂम ÖवŁपाचा िदसून येतो.
आकृती ø. ५.२

वरील आकृतीत X अ±ावर डॉलर¸या मोबदÐयात पाऊंडचा होणारा पुरवठा दशªिवलेला
असून Y अ±ावर िवदेशी िविनमय दर दशªिवलेला आहे. हा िवदेशी चलनाच पुरवठा वø
असून तो धनाÂमक ÖवŁपाचा आहे.
ºयावेळी िविनमयाचा दर १.५ डॉलर = १ पाऊंड असा कमी असते Âयावेळी इंµलंडमाफªत
पाऊंडचा केला जाणारा पुरवठा १००० पाऊंड इतका आहे. परंतु ºयावेळी िविनमयाचा दर
वाढून 2$ = £1 असा होतो Âयावेळी जाÖत डॉल िमळिवÁयासाठी इंµलंडमाफªत पाऊंडचा
पुरवठा देखील वाढवून तो २००० पाऊंड झाÐयाचे िदसून येते.
संतुलन िबंदू आिण िविनमय दर िनिIJती:
िवदेशी चलनाची मागणी आिण िवदेशी चलनाचा पुरवठा ºया िठकाणी समान बनतो तो
संतूलन िबंदू असून Âया िबंदूत समतोिलत िविनमय दराची िनिIJती होते. हेच पुढील
आकृतीĬारे ÖपĶ करता येईल.



munotes.in

Page 85

परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
85 आकृती ø. ५.३

वरील आकृतीत x अ±ावर िवदेशी चलनाची मागणी व िवदेशी चलनाचा पुरवठा िवचारात
घेतलेला असून y अ±ावर िविनमय दर दशªिवलेला आहे. Df हा िवदेशी चलनाचा
मागणीवø तर Sf हा िवदेशी चलनाचा पुरवठा वø आहे. हे दोÆही वø परÖपरांना E िबंदूत
छेदून जातात. या िठकाणी संतुलनाची अट पूणª होऊन E या संतुलन िबंदूत Y अ±ावर
संतुलीत िविनमयाचा OR हा दर िनिIJत होतो.
OR या संतूलीत िविनमय दरात वाढ झाÐयास नवीन िविनमय दर OR1 असा िनिIJत होतो.
परंतु या िविनमय दराला िवदेशी चलनाची मागणी a िबंदूमÅये कमी तर िवदेशी चलनाचा
पुरवठा 'b' िबंदूमÅये अधीक अशी असंतुलनाची परीिÖथती िनमाªण होऊन OR1 हा
िविनमयाचा दर पुÆहा घडून OR अशा पुवªपदावर येवून िÖथरावेल.
याउलट जर िविनमयाचा दर OR2 असा कमी झाला तर d िबंदूत िवदेशी चलनाची मागणी
वाढून व c िबंदूत िवदेशी चलनाचा पुरवठा घटून पुÆहा असंतुलन िनमाªण होईल. अशा वेळी
िविनमयाचा दर वर¸या िदशेने वाहóन पुÆहा OR असा संतुलना¸या िठकाणी िÖथरावेल व
हाच िविनमयाचा दर टीकून राहील.
आपली ÿगती तपासा
१) िवदेशी िविनमय दर ही संकÐपना ÖपĶ करा.
२) िवदेशी िविनमय दर िनिIJतीची ÿिøया ÖपĶ करा.

munotes.in

Page 86

समका आंतरराÕůीय अथªशाľ
86 ५.४ परकìय चलन दरावर पåरणाम करणारे घटक १. Óयाज आिण चलनवाढीचे दर:
महागाई Ìहणजे ºया दराने वÖतू आिण सेवां¸या िकंमती कालांतराने वाढत जातात.
Óयाजदर हे पैसे कजª घेÁयासाठी बँकांकडून आकारÁयात येणारी र³कम दशªवतात. Óयाजदर
कमी असताना लोक कजª घेतात आिण जाÖत खचª करतात या वÖतुिÖथतीमुळे हे दोन
जोडलेले आहेत, ºयामुळे खचाªत वाढ होते. हे दर देशा¸या वतªमान आिण भिवÕयातील
आिथªक कामिगरीचे थेट िनद¥शक आहेत आिण जगभरातील िवदेशी चलन गुंतवणूकदार
आिण Óयापारी यां¸या िनणªयांवर ÿभाव टाकू शकतात. Óयाजदरात वाढ सामाÆयतः
Öथािनक चलना¸या मूÐयात वाढ होते. हे सहसा घडते कारण अथªÓयवÖथा खूप वेगाने
वाढत आहे आिण क¤þीय बँका चलनवाढ कमी करÁयाचा ÿयÂन करीत आहेत.
२. चालू खाÂयातील तूट:
चालू खाते Ìहणजे देश आिण Âयाचे Óयापारी भागीदार यां¸यातील Óयापारातील िशÐलक. हे
इतर देशांसोबत Óयापार केलेÐया वÖतू आिण सेवांमधील मूÐयातील फरकाचे वणªन करते.
जर एखाīा देशाने िवकÐयापे±ा जाÖत खरेदी केली तर Óयापारा¸या समतोलात तूट येते.
याचा थेट िविनमय दरावर पåरणाम होतो कारण एखाīा देशाला अिधक परदेशी भांडवलाची
गरज भासेल, Âयामुळे Öथािनक चलनाची मागणी कमी होईल. Öथािनक चलनाचा हा जादा
पुरवठा िवदेशी चलना¸या तुलनेत Âयाचे मूÐय कमी करतो.
३. सरकारी कजª:
हे क¤þ सरकारचे एकूण राÕůीय िकंवा सावªजिनक कजª आहे. मोठ्या ÿमाणावर सरकारी
कजª असलेÐया देशात िवदेशी गुंतवणूक आकिषªत करÁयाची आिण परकìय भांडवल
िमळवÁयाची श³यता कमी असते, ºयामुळे चलनवाढ होते. असे देखील होऊ शकते कì
सÅयाचे िवदेशी गुंतवणूकदार Âयांचे रोखे खुÐया बाजारात िवकतील जर Âयांना सरकारी
कजाªत वाढ होईल. यामुळे Öथािनक चलनाचा जाÖत पुरवठा होईल, Âयामुळे Âयाचे मूÐय
कमी होईल.
४. Óयापार अटी:
Óयापार अटी िकंवा शतê Ìहणजे देशा¸या िनयाªत िकंमती आिण आयात िकंमतéचे गुणो°र.
जेÓहा एखाīा देशा¸या िनयाªती¸या िकमती Âया¸या आयात िकमतीपे±ा जाÖत दराने
वाढतात तेÓहा Âया¸या Óयापार अटी िकंवा शतê सुधारतात. यामुळे उ¸च महसूल, देशा¸या
चलनाला जाÖत मागणी आिण चलना¸या मूÐयात वाढ होते. याचा एकिýत पåरणाम
चलना¸या िविनमय दरात वाढ होत आहे.
५. आिथªक कामिगरी:
देशा¸या आिथªक कामिगरीवर पåरणाम करणाöया अनेक घटकांपैकì एक Ìहणजे Âयाचे
राजकìय िÖथरता. िÖथर राजकìय वातावरण असलेला देश अिधक िवदेशी गुंतवणूक
आकिषªत करतो आिण Âयाउलट. परकìय भांडवलात वाढ झाÐयामुळे देशांतगªत चलनाचे munotes.in

Page 87

परकìय िविनमय बाजार आिण िविनमय दर िनधाªरण
87 मूÐय वाढते. अशा िÖथरतेचा थेट आिथªक आिण Óयापार धोरणावर पåरणाम होतो, Âयामुळे
चलना¸या मूÐयातील कोणतीही अिनिIJतता दूर होते.
६. मंदी:
मंदी¸या काळात, देशाचे Óयाजदर घसरÁयाची श³यता असते, Âयामुळे परदेशी भांडवल
िमळवÁयाची श³यता कमी होते. यामुळे देशाचे चलन कमकुवत होते, िविनमय दर कमकुवत
होतो.
७. सĘा:
नजीक¸या भिवÕयात नफा िमळिवÁयासाठी Âयाचे मूÐय वाढÁयाची अपे±ा असताना
गुंतवणूकदार देशा¸या चलनाची अिधक मागणी करतात. पåरणामी, चलना¸या वाढÂया
मागणीमुळे Âयाचे मूÐय वाढते. ºयाचा पåरणाम िविनमय दरातही वाढ होतो.
अनेक घटकांचा समावेश असÐयाने, िविनमय दर चढ-उतारां¸या अधीन असतात आिण जे
लोक परदेशात वारंवार पैसे हÖतांतåरत करतात Âयां¸यासाठी ते खूपच ýासदायक असू
शकते.
५.५ सारांश या ÿकरणामÅये परकìय िविनमय बाजाराचा अथª, तसेच परकìय िविनमय बाजाराची िविवध
काय¥, तसेच िविनमय दराचे िनधाªरण आकृती¸या आधारे िवशद केले आहे. तसेच परिकय
चलन दराचा अथª आिण परकìय चलन दरावर पåरणाम करणारे घटक िवÖतृतपणे नमूद
करÁयात आले आहेत.
५.६ ÿij १) परकìय िविनमय बाजाराचा अथª सांगून परकìय िविनमय बाजाराची काय¥ ÖपĶ करा.
२) िविनमय दराचे िनधाªरण आकृती¸या आधारे ÖपĶ करा.
३) परकìय चलन दरावर पåरणाम करणारे घटक

*****

munotes.in

Page 88

88 ६
परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ ÓयवÖथािपत लविचकता
६.३ Öवॅप माक¥ट
६.४ परकìय चलन साठ्याचे घटक
६.५ ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI)
६.६ बहòराÕůीय कंपÆया
६.७ ÿij
६.० उिĥĶे  ÓयवÖथािपत लविचकता ही संकÐपना आकृती¸या आधारे समजून घेणे.
 Öवॅप माक¥ट ही संकÐपना जाणून घेणे.
 परकìय चलन साठ्याचे घटक अËयासणे.
 परकìय सहाÍय िवŁĦ िवदेशी Óयापार यांचा अËयास करणे.
 ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI) व बहòराÕůीय कंपÆया Ļा संकÐपना अËयासणे.
६.१ ÿÖतावना ÿÖतुत ÿकरणामÅये आपण ÓयवÖथािपत लविचकता , Öवॅप माक¥ट, परकìय चलन सा ठा
आिण Âयाचे घटक, परकìय सहाÍय िवŁĦ िवदेशी Óयापार, ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI)
व बहòराÕůीय कंपÆया या संकÐपना अËयासणार आहोत.
६.२ ÓयवÖथािपत लविचकता ÓयवÖथािपत िविनमय दर:
एका राÕůाने आपÐया चलनाची मूÐयघट (अवमूÐयन केÐयास ÿितकाराÂमक कारवाई
Ìहणून इतर राÕůेही मूÐय घट कŁ लागतात. इ. स. १९३० नंतर¸या दशकात अनेक
देशांनी अशी ÖपधाªÂमक मूÐयघट केÐयाची उदाहरणे सापडÐयावर ÿितबंधाÂमक उपाय munotes.in

Page 89

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
89 Ìहणून दुसöया महायुĦानंतर आंतराÕůीय मुþािनधी¸या (IMF) अंतगªत जी पĦती
अÖतीÂवात आली तीला ÓयवÖथािपत िविनमय दर पĦती Ìहणता येते.
िÖथर िविनमय दर व लविचक िविनमय दर यां¸यात काही दोष असÐयाने एक पåरपूणª
िविनमय दर पĦती Ìहणून ÓयवÖथािपक िविनमय दर पĦती अिÖतÂवात आली. या पĦतीत
िÖथर िविनमय दर व अिÖथर िविनमय दर या दोÆही पĦतéचे काही गुणधमª असÐयाने खöया
अथाªने ही पĦत या दोÆही िविनमय दरांमधील 'सुवणªमÅय' मानली जाते.
ÓयवÖथािपत िविनमय दर पĦतीत सरकार Ìहणजेच मÅयवतê बँकेची भूिमका अÂयंत
महßवपूणª असते. देशातील मÅयवतê बँक ही देशाची मौिþक व िवÖतीय अिधस°ा या
नाÂयाने िवदेशी िविनमय बाजारात िविनमय दर िÖथर राखÁयासाठी हÖत±ेप करते. या
पĦतीनुसार िवदेशी िविनमयाचा दर िविशĶ मयाªदेपय«त लविचक राहó शकेल अशी ÓयवÖथा
केली जाते. Ìहणून Âयाला िनयंिýत (Controlled Flexibility) असेही Ìहणतात.
ºयावेळी िविनमय दरामÅये सतत बदल होऊ लागतात Âयावेळी मÅयवतê बँक िवदेशी
िविनमय बाजारपेठेत हÖत±ेप कŁन िविनमय दर िÖथर राखÁयाचा ÿयÂन करते. Ìहणजेच
ºया वेळी िवदेशी चलनासाठी मागणी वाढू लागते. Âयावेळी िविनमय दरातील वाढ
रोखÁयासाठी मÅयवतê बँक आपÐयाकडील िवदेशी चलनाचा बाजारात पुरवठा Ìहणजेच
िवøì कŁन मागणी पुरवठ्यात संतूलन राखून िविनमयाचा दर िÖथर ठरतो. याऊलट
ºयावेळी िवदेशी चलनाचा पुरवठा वाढू लागतो Âयावेळी िविनमय दरातील घसरणे
थांबिवÁयासाठी मÅयवतê बँक बाजारातील िवदेशी चलन खरेदी करते.
मÅयवतê बँकेची ही िनयंýणाÂमक भूिमका पुढील आकृतीĬारे समजÁयास मदत होते
आकृती ø. ६.१

आपली ÿगती तपासा
१) िÖथर िविनमय दर आिण अिÖथर िविनमय दर पĦती यातील फरक ÖपĶ करा.
२) ÓयवÖथािपत िविनमय दर Ìहणजे काय ? munotes.in

Page 90

आंतरराÕůीय अथªशाľ
90 ६.३ Öवॅप माक¥ट Öवॅप Ìहणजे काय?
Öवॅप हा दोन प±ांमधील एक ÓयुÂपÆन करार आहे ºयामÅये दोन आिथªक साधनां¸या पूवª-
संमत रोख ÿवाहांची देवाणघेवाण समािवĶ असते. रोख ÿवाह सामाÆयतः काÐपिनक मु´य
र³कम (पूवªिनिIJत नाममाý मूÐय) वापłन िनधाªåरत केला जातो. रोख ÿवाहा¸या ÿÂयेक
ÿवाहाला “लेग” असे Ìहणतात.
१९८० ¸या दशका¸या उ°राधाªत सादर केले गेले, ÖवॅÈस हा तुलनेने नवीन ÿकारचा
डेåरÓहेिटÓह आहे. जरी तुलनेने नवीन असले तरी, Âयांचा साधेपणा, Âयां¸या िवÖतृत
अनुÿयोगांसह, Âयांना सवाªत वारंवार Óयापार केलेÐया आिथªक करारांपैकì एक बनवते.
कॉपōरेट िव° Óयावसाियक जोखीम हेज करÁयासाठी आिण िविशĶ ऑपरेशÆसची
अिनिIJतता कमी करÁयासाठी Öवॅप करार वापł शकतात. उदाहरणाथª, काहीवेळा ÿकÐप
िविनमय दरा¸या जोखमी¸या संपकाªत येऊ शकतात आिण कंपनीचे CFO हेिजंग साधन
Ìहणून चलन Öवॅप करार वापł शकतात.
Éयुचसª आिण ऑÈशÆस¸या िवपरीत, अदलाबदलीचा Óयवहार ए³सच¤जेसवर होत नाही तर
ओÓहर-द-काउंटर केला जातो. याÓयितåरĉ, Öवॅपमधील ÿितप± सामाÆयत: कंपÆया आिण
िव°ीय संÖथा असतात आिण Óयĉì नसतात, कारण Öवॅप कॉÆůॅ³टमÅये ÿितप± िडफॉÐट
होÁयाचा उ¸च धोका असतो.
काही िव°ीय संÖथा सामाÆयतः Öवॅप माक¥टचे बाजार िनमाªते Ìहणून भाग घेतात. Öवॅप बँक
Ìहणून ओळखÐया जाणाö या संÖथा, ÿितप±ांची जुळवाजुळव कłन Óयवहार सुलभ
करतात.
Öवॅपचे ÿकार:
आधुिनक िव°ीय बाजारपेठे वेगवेगÑया उĥेशांसाठी उपयुĉ अशा डेåरÓहेिटÓहची िवÖतृत
िनवड वापरतात. सवाªत लोकिÿय ÿकारांमÅये हे समािवĶ आहे:
१.Óयाजदर Öवॅप:
ÿितप± पूवªिनधाªåरत काÐपिनक मुĥल रकमे¸या आधारावर, भिवÕयातील Óयाज देयकां¸या
एका ÿवाहाची दुसö यासाठी देवाणघेवाण करÁयास सहमती देतात. सामाÆयतः, Óयाजदर
ÖवॅपमÅये Éलोिटंग Óयाज दरासाठी िनिIJत Óयाजदराची देवाणघेवाण समािवĶ असते.
२.चलन Öवॅप:
काउंटरपाटê मूळ र³कम आिण िविवध चलनांमÅये Óयाज देयके यांची देवाणघेवाण करतात.
चलन िविनमय दरातील चढउतारांिवłĦ दुसö या गुंतवणुकìची िÖथती हेज करÁयासाठी हे
करार Öवॅप वापरले जातात.
munotes.in

Page 91

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
91 ३. कमोिडटी Öवॅप:
हे डेåरÓहेिटÓ×ज Éलोिटंग कॅश Éलोची देवाणघेवाण करÁयासाठी िडझाइन केलेले आहेत जे
कमोिडटी¸या पूवª-संमत िकमतीĬारे िनधाªåरत रोख ÿवाहासाठी कमोिडटी¸या Öपॉट
िकंमतीवर आधाåरत आहेत. Âयाचे नाव असूनही, कमोिडटी ÖवॅपमÅये वाÖतिवक
कमोिडटीची देवाणघेवाण समािवĶ नसते.
४. øेिडट डीफॉÐट Öवॅप:
सीडीएस डेट इÆÖůðम¤ट¸या िडफॉÐटपासून िवमा ÿदान करते. Öवॅपचा खरेदीदार
िवøेÂयाला ÿीिमयम पेम¤ट हÖतांतåरत करतो. मालम°ा डीफॉÐट झाÐयास, िवøेता
खरेदीदाराला डीफॉÐट केलेÐया मालम°े¸या दशªनी मूÐयाची परतफेड करेल, तर मालम°ा
खरेदीदाराकडून िवøेÂयाकडे हÖतांतåरत केली जाईल. 2008 ¸या जागितक आिथªक
संकटा¸या पåरणामामुळे øेिडट िडफॉÐट Öवॅप काहीसे बदनाम झाले.
६.४ परकìय चलन साठ्याचे घटक ºया ÿमाणे एखाīा Óयĉìला Öवतःची देणी िकंवा कजª परतफेड करÁयासाठी Öवतःकडे
राखीव उÂपÆन असावे लागते. Âयाचÿमाणे ÿÂयेक देशाला Âयाने केलेÐया वÖतू व सेवां¸या
आयातéचे मूÐय फेडÁयासाठी कजª परतफेडीसाठी िवदेशी चलन राखून ठेवणे आवÔयक
असते. Ļा देणी देÁयासाठी ÿथम ÿÂयेक देशाला वÖतू व सेवां¸या िनयाªतीĬारे परकìय
चलन िमळवावे लागते. अशा ÿकारचे रािखव चलन ÿामु´याने अमेåरकन डॉलसª, सोने,
पाऊंड, SDR या सार´या आंतराÕůीय माÆयता ÿाĮ चलनांमÅये ठेवावे लागते.
आंतराÕůीय Óयापार आिण रािथव िवदेशी िविनमय यामÅये एक िविशĶ ÿकारचा सहसंबंध
िदसून येतो. ºयाÿमाणे आंतराÕůीय Óयापारात वाढ होत जाईल Âया ÿमाणात रािखव
िविनमयाचे ÿमाण देिखल वाढत जाते. याउलट आंतराÕůीय Óयापारातील घटीबरोबर
रािखव िविनमयात देिखल घट घडून येते. ºयावेळी रािखव िवदेशी िविनमयासाठी असलेली
मागणी आिण रािखव िवदेशी िविनमयाचा पुरवठा समान असतो. Âयावेळी रािखव िवदेशी
िविनमयबाबत कोणतीच अडचण िनमाªण होत नाही. परंतु ºयावेळी रािखव िवदेशी
िविनमया¸या पुरवठ्यापे±ा मागणी अिधक असते Âयावेळी रािखव िवदेशी िविनमयाचा ÿij
िनमाªण होतो.
रािखव िवदेशी िविनमयाची संकÐपना ही देशा¸या आंतराÕůीय अिधदान ÿणािलशी संबंिधत
असून ती आंतरराÕůीय रोखतेचा एक भाग आहे. अनेकदा रािखव िवदेिश िविनमय व
आंतराÕůीय रोखता या सं²ा समानाथê वापरÐया जातात. परंतु ÿÂय±ात या दोÆही
संकÐपना िभÆन असून ÂयामÅये फरक आहे. 'आंतराÕůीय रोखता' ही संकÐपना Óयापक
असून रािखव िवदेशी िविनमय ही एक संकुिचत संकÐपना आहे. रािखव िवदेशी िविनमय ही
िविवध िवÖतीय म°ांचा संच असून ती आंतराÕůीय रोखतेचा एक भाग आहे. रािखव िवदेशी
िविनमयात पुढील घटकांचा समावेश होतो.
munotes.in

Page 92

आंतरराÕůीय अथªशाľ
92 i) सोÆयाची अिधकृत धारण ±मता.
ii) परकìय चलन (उदा. डॉलर, पाऊंड, येन, युरो इ.)
iii) िवशेष आहरण अिधकार (SDR)
iv) IMF कडील रािखव साठे इ.
६.५ ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI) १९८० साली भारत सरकारने अÿवासी भारतीय नागåरक, तेल िवकास व िनयीत देश व
परकìय गुंतवणूकदार यांना भारतात थेट गुंतवणूकìसाठी याकृĶ करÁयासाठी पुढील
उपाययोजना केÐया.
१) नवीन कंपÆयां¸या तसेच आिÖतÂवात असलेÐया कंपÆयां¸या भाग भांडवलात परकìय
कंपÆयांना ४०% पय«त गुंतवणूक करÁयाची परवानगी देÁयात आली.
२) िकमान ३ वष¥ गुंतवणूक न काढÁया¸या अटीवर राहÁयाची घरे, मालम°ा यां¸यामÅये
परकìयांना १००% गुंतवणूक कमाल १६% नफा िमळÁयापय«त परवानगी देÁयात
आली होती.
३) भारतातील जे उīोग आजारी आहेत Âया उīोगांचे पुनªवसन करÁयासाठी पाच वषाªची
गुंतवणूक न काढÁया¸या अटीवर परदेशी कंपÆयांना १००% गुंतवणूक करÁयाची
परवानगी देÁयात आली.
४) हवाई ±ेýात अÿवासी भारतीयांना १००% भागभांडवल सहकायाªची परवानगी
देÁयात आली.
५) खाजगी बँिकंग ±ेýात परकìय गुंतवणूकìची मयाªदा ४०% पय«त भागभांडवल ÖवŁपात
गुंतवणूक करÁयाकåरता परकìयांना परवानगी देÁयात आली...
६) जे उīोग िकंवा Óयापारी ±ेý िकंवा Óयापार ±ेýात गुंतवलेले आहेत. अशा
Óयवसायाबĥल १००% भाग भांडवल गुंतवून भागीदारी ÖवŁपात गुंतवणूक करÁयाची
परवानगी देÁयात आली.
६.५.१ ±ेýानुसार परकìय थेट गुंतवणूक:
खालील त³Âयात १ ऑ³टŌबर १९११ ते ३१/५/१९९९ या कालाधीत झालेÐया
गुंतवणूकìची ट³केवारी िदली आहे. ±ेý थेट परकìय गुंतवणूक Ł. इंधन ३१.३७% टेिलफोन सेवा १८.३३% सेवा ±ेý (िव°ीय व अिव°ीय बँक) munotes.in

Page 93

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
93 दवाखाने ६.१२% वाहतूक ७.१३% रसायने व खते ५.८३% धातू उदयोग ५.७५% अÆन ÿिøया व इतर उदयोग ३१.१३%
वरील आकडेवारी अशी दशªिवते कì भारतात वीजिनिमªती, तेल शुÅदीकरण, टेिलफोन सेवा,
अÆनधाÆय ÿिøया व इतर उīोग यां¸यामÅये मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक झालेली आहे.
६.५.२ थेट परकìय गुंतवणूक िमळÁयाचे मागª:
१९९० ते २००१ या कालावधीत भारतात थेट गुंतवणूक करÁया¸या मागाªमÅये फारसे
बदल झालेले नाहीत. मॉåरशस, अमेåरका, जपान, जमªनी या देशांमधून भारतात मोठ्या
ÿमाणात गुंतवणूक झालेली आहे. या गुंतवणूकìत संगणकाचे भाग, इंिजिनअåरंग, औīोिगक
±ेý, सेवा±ेý, इले³टॉिनक, इलेि³ůकल व Âयासंबंधीत उपकरणे व तसेच रसायने, अÆन,
सेवा ±ेý इÂयादी ±ेýामÅये परकìय गुंतवणूक झालेली आहे..
१) पोटª फोिलओ गुंतवणूक:
यानुसार परकìय गुंतवणूकदारांकडून भारतीय शेअसª बाजारात व काही ÿकÐपांमÅये भाग
भांडवल ÖवŁपात अÐपकालासाठी परदेशी गुंतवणूक केली जाते. १९९१ ¸या नवीन
आिथªक धोरणानुसार भारतात परकìय गुंतवणूक केली जाते. १९९१ ¸या नवीन आिथªक
धोरणामुळे भारतात परकìय गुंतवणूक वाढली. १९९६-९७ नंतर Âयात अनेक चढ-उतार
झाले. पूवª आिशयातील संकटामुळे यात घट झाली. २००१ साली परकìय संÖथाÂमक
गुंतवणूकदारांकडून १३.५ िबलीयन एवढी र³कम काढून घेतली.
२) अÿवासी भारतीयां¸या ठेवी:
अÿवासी भारतीयांकडून आलेÐया ठेवéमधून भारतातील आंतरराÕůीय Óयापारा¸या
Óयवहार शेषातील असमतोल दूर करÁयासाठी महßवपूणª मदत झालेली. १९८९-९० मÅये
अÿवासी भारतीयां¸या ठेवी १.३ दशल± एवढ्याच होÂया. Âया १९९०-९१ मÅये २५०
दशल± इत³या वाढÐया. वरील बदल आंतरराÕůीय बाजारात भारतीय अथªÓयवÖथे¸या
चांगÐया कामिगरीमुळे िनमाªण झालेÐया िवĵासाची खाýी देतो.
संÖथाÂमक परकìय गुंतवणूक:
१९९२-९३ नंतर भारतातील शेअसª बाजारात परकìय संÖथाÂमक गुंतवणूकदारांकडून
मोठ्या ÿमाणात गुंतवणूकìस सुłवात झाली. भारताने परकìय चलन िनयंýण कायदा
१९९१ मÅये रĥ केला (FERA) व १४ नोÓह¤बर १९९५ मÅये परकìय संÖथाÂमक
गुंतवणूकदारांपासून भारतात केÐया जाणाöया गुंतवणूकìवरील िनब«ध उठवले. गुंतवणूक
पÅदती, नŌदणीकरण, पाýता, सामाÆय जबाबदाöया व कतªÓय यािवषयी मोठ्या ÿमाणात
अनुकुल बदल केले. ते बदल पुढीलÿमाणे munotes.in

Page 94

आंतरराÕůीय अथªशाľ
94 परकìय गुंतवणूकदारांना:
१) भारतीय कंपÆयां¸या तसेच सरकार¸या ÿाथिमक व दुÍयम बाजारात गुंतवणूक कŁन
भागभांडवल, कजªरोखे, नŌदणीकृत शेअसª बाजारातून खरेदी करÁयाची परवानगी
देÁयात आली.
२) देशातील Ìयु¸युअल फंड, युिनट ůÖट ऑफ इंिडया (UTI) ने िवøìस काढलेले युिनट
खरेदी करÁयाची परवानगी देÁयात आली.
३) संयुĉ ÿकÐप:
भारतातील बँका, उदयोगसंÖथा, िवमा कंपÆया तसेच परकìय संÖथाÂमक गुंतवणूक
संÖथा यांना संयुĉपणे Óयवसाय कłन भारतात गुंतवणूक करÁयाची परवानगी
देÁयात आली.
४) युरो इÔयू:
भारतीय कंपÆयांĬारे तसेच चलन पåरवतªनीय बाँड्स याĬारे परदेशातून अमेåरकन
डॉलरमÅये भांडवल उभारÁयाची परवानगी देÁयात आली. तसेच भारतीय कंपÆयांचे
शेअसª, िडब¤चसª, जी. डी. आर यांची Æयूयॉकª व इतर आंतरराÕůीय शेअर बाजारात
नŌद करÁयात आली.
पुढील त³ÂयामÅये वेगवेगÑया ÿकारे परकìय गुंतवणूकदारांनी १९९२ ते १९९७-९८ या
कालावधीत कशी व िकती गुंतवणूक केली हे दशªिवले आहे. गुंतवणूकìचा ÿकार १९९१-९२ १९९२-९३ १९९७-९८ १) थेट गुंतवणूक १५० ३४१ ३१९७ २) पोटªफोिलओ गुंतवणूक ०९ ९२ १६०१ अ) परकìय संÖथा - ०१ ७५२ ब) युरो भाग भांडवल - ८६ ६४५ क) परकìय िनधी व इतर ८ ५ २०४
६.५.३ भारतातील थेट गुंतवणूक:
भारतातील औīोिगक रचना, औīोिगक धोरण व िवकासाची धोरणे तसेच भारतात
राजकìय बदलांबरोबर बदलणारी औदयोिगक व Óयापारी धोरणे यामुळे भारतात गुंतवणूक
करताना परकìय गुंतवणूकदार खूप काळजीपूवªक करतात.
भारतात पुढील कारणांमुळे परकìय गुंतवणूकìवर िवपåरत पåरणाम झाला.
१) सावªजिनक ±ेýाची मĉेदारी:
भारतात महßवा¸या सावªजिनक ±ेýाची मĉेदारी असÐयाने या ±ेýात परकìय गुंतवणुकìला
फारसा वाव नाही. munotes.in

Page 95

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
95 २) परकìय तंý²ान:
जेÓहा भारतातील सावªजिनक ±ेýातील उदयोगांना परकìय तंý²ान व भांडवलाची
आवÔयकता असते तेÓहा बहòतेक वेळा भारत व परकìय सरकारकडून थेट गुंतवणूकìचे
करार केले गेले.
३) िनवडक भांडवल धोरण:
भारताने परकìय गुंतवणूकìसाठी िनवडक धोरण Öवीकारले. Âयामुळे फĉ अपेि±त ±ेýांपैकì
काही ±ेýातच भारतात परकìय गुंतवणूक आली.
४) मयाªिदत गुंतवणूक:
परकìय कंपÆयांना भारतात गुंतवणूक करÁयासाठी ४०% Âयानंतर ५१% व नवीन धोरणात
फĉ काही ±ेýात ७४% गुंतवणूक करÁयाची सीमा ठरवÁयात आली. Âयामुळे परकìय
गुंतवणूक मयाªिदत रािहली होती. ती आता वाढत आहे.
५ ) फेरा कायदा (Foreign Exchange Regulation Act) :
१९७३ पय«त फेरा कायदयाने भागभांडवलावरील नफा, सहभागाचे भांडवल भारतात
येणारी परकìय र³कम या सवा«वर फेरा कायदयाचे िनयंýण होते. हा कायदा पुढे १९९१
मÅये रĥ करÁयात आला.
६) करांचे आिथªक दर व गुंतागुंत:
भारतात कंपÆयावरील करांचे दर अिधक आहेत व भारतातील कंपनी कायīामÅये गुंतागुंत
आहे. Âयामुळे परकìय कंपÆया भारतात गुंतवणूकìसाठी फार उÂसाही नसतात.
७) राजकìय धोरणातील अिÖथरता:
भारतात ÿमुख राजकìय प± उदा. भारतीय जनता प±, इंिदरा कॉंúेस प±, डावे प± यां¸या
परकìय गुंतवणूकिवषयी¸या धेरणांमÅये िवरोधाभास आहे. Âयामुळे परकìयांमÅये
गुंतवणूकìसाठी िवĵास िनमाªण होत नाही. Âयामुळे भारतात गुंतवणूक कमी होते..
६.६ बहòराÕůीय कंपÆया ६.६.१ ÿाÖतािवक:
आधुिनक अथªÓयवÖथांमÅये बहòराÕůीय कंपÆयां¸या िवÖतारामुळे जागितक Óयापार आिण
अथªÓयवÖथांचा िवकास होÁयास मोठा हातभार लागला आहे. ÿिसÅद अथªत² िपटर कर
यां¸या मते, "बहòराÕůीय कंपÆया आिण जागितक Óयापारांचा िवÖतार या एकाच नाÁया¸या
दोन बाजू आहेत." Multinational and expanding world trade are two sides of
the same coinsPeher Drucker. सÅया िवकसनशील देशांनी बहòराÕůीय कंपÆयांना
आपले ÿवेशĬार खुले केले आहे. िवदेशी सहभागाबरोबरच िवदेशी भांडवल गुंतवणूक
महßवाची मानली आहे. बहòराÕůीय कंपÆयांनी ÿÂय± भांडवल गुंतवणूक कŁन िविवध देशात munotes.in

Page 96

आंतरराÕůीय अथªशाľ
96 आपÐया संÖथा Öथापन केÐया आहेत. बहòराÕůीय कंपÆयांनी युÅदो°र काळात उÐलेखनीय
ÿगती केली आहे. औदयोिगक øांती, तंý²ान ±ेýातील सुधारणा, वाहतूक व दळणवळण
±ेýात युÅदो°र काळात झालेली वाढ यामुळे बहòराÕůीय कंपÆयांना महßव ÿाĮ झाले आहे.
६.६.२ Óया´या व अथª:
१) "बहòराÕůीय कंपनी ही अशी Óयवसाय संÖथा असते कì जी एकापे±ा अिधक देशांमÅये
कायªरत असते."
२) बहòराÕůीय कंपनी¸या ÓयवÖथापनाचे मु´यालय एका देशात (Öवदेशात) असते. परंतु
अशी कंपनी इतर देशात कायªरत असते.
६.६.३ आंतरराÕůीय ®म संघटना:
भारतातील १९७३ मÅये िवदेशी िविनमय िनयंýण कायदा (FERA) करÁयात आला असून
या कायदयात बहòराÕůीय कंपनीची Óया´या पुढीलÿमाणे केली आहे.
"बहòराÕůीय कंपनी Ìहणजे अशी कंपनी कì िज¸या दोन िकंवा अिधक देशात दुÍयम शाखा
िकंवा Óयापाराचे क¤þ असते आिण ती दोनपे±ा अिधक देशात कायªरत असते."
६.६.४ बहòराÕůीय कंपनीची वैिशĶ्ये:
१) बहòराÕůीय कंपनीचे मु´यालय Öवदेशात असते माý या कंपनीचे Óयवहार अनेक देशात
सुŁ असतात.
२) बहòराÕůीय कंपनी¸या भांडवली संप°ीत Öवदेशी नागåरकांचा वाटा मोठा असतो.
३) बहòराÕůीय कंपना¸या ÓयवÖथापन मंडळातील बहòसं´य सदÖय Öवदेशातील नागåरक
असतात.
४) नवीन गुंतवणूकìसंबंधीचे िनणªय आिण उिĥĶे Öथािनक पालक कंपनीकडून ठरिवली
जातात.
५) बहòराÕůीय कंपÆयांचे आकारमान मोठे असÐयाने Âयांचाच आिथªक Óयवहारांवर अिधक
ÿभाव असतो.
६) अशा कंपÆया िवकिसत व िवकसनशील देशातील ÿÂय± गुंतवणूकìĬारे उÂपादनावर
िनयंýण ठेवू शकतात.
७) बहòराÕůीय कंपÆयांचे ÖवŁप अÐपिवøेतािधकाराचे असते. Âयामुळे उÂपादनात
आधुिनक तंýाचा वापर, ÓयवÖथापनात कौशÐय, वÖतुभेद आिण जािहरातीचा वापर
ही बहòराÕůीय कंपनीची वैिशĶ्ये असतात.
८) बहòराÕůीय कंपÆया िवदेशी भांडवल गुंतवणूिकिशवाय िनयाªत Óयापारात भाग घेऊ
शकत नाहीत. munotes.in

Page 97

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
97 ६.६.५ बहòराÕůीय कंपÆयांचे वगêकरण:
बहòराÕůीय कंपÆयांचे वगêकरण करÁयासाठी Âया कंपÆयांकडून केली जाणारी काय¥,
कंपनीची गुंतवणूक, उलाढाल, िनयंýण आिण उÂपादन इÂयादी गोĶी िवचारात घेतÐया
जातात. बहòराÕůीय कंपÆयांकडून केली जाणारी काय¥ िवचारात घेऊन कंपÆयांचे वगêकरण
३ गटांत केले जाते.
१) बहòराÕůीय सेवा कंपÆया:
ºया कंपÆयां¸या एकूण महसुलापैकì ५०% पे±ा अिधक महसुल पुरिवलेÐया सेवांपासून
ÿाĮ होतो. Âया कंपÆया बहòराÕůीय सेवा कंपÆया Ìहणून ओळखÐया जातात. अशा
कंपÆयांकडून बँिकंग सेवा, िव°, िवमा, वाहतूक, पयªटन इ. सेवा दुसöया पुरिवÐया जातात.
देशात
२) बहòराÕůीय उÂपादक कंपÆया:
ºया बहòराÕůीय कंपÆयां¸या एकूण महसुलापैकì ५०% पे±ा अिधक महसुल उÂपदक
कायाªपासून ÿाĮ होतो. अशा कंपÆया उÂपादक कंपÆया Ìहणून ओळखÐया जातात.
बहòराÕůीय कंपÆयांमÅये उÂपादक कंपÆयांचे ÿमाण अिधक असते. उदा. कॅडबरी, चॉकलेट,
कोलगेट, पामोिलÓह, सोप, पॉड्स, डनलॉप, िविवध ÿकार¸या पावडरी इÂयादéचा उÂपादक
कंपÆयांमÅये नावलौिकक आहे.
३) बहòराÕůीय Óयापारी कंपÆया:
बहòराÕůीय Óयापार कंपÆया Ìहणजे अशा कंपÆया कì ºयां¸या एकूण महसूलापैकì ५०%
अिधक महसूल Óयापारापासून ÿाĮ होतो. हा बहòराÕůीय कंपÆयांचा जुना ÿकार आहे.
जागितक िनयाªतीपैकì ६०% पे±ा अिधक वाटा बहòराÕůीय कंपÆयांचा आहे. उदा. टाट,
िलÈटन, िहंदूजा, āेक बाँड.
६.६.६ िवकसनशील देशात बहòराÕůीय कंपÆयांची भूिमका:
जागितक अथªÓयवÖथे¸या आिथªक िवकाससामÃयª बहòराÕůीय कंपÆयांनी महÂवाची भूिमका
पार पाडली आहे.
१) बहòराÕůीय कंपÆयांमुळे िवकसनशील देशातील भांडवल गुंतवणूक, उÂपÆन आिण
रोजगार पातळी वढÁयास मदत झाली आहे.
२) बहòराÕůीय कंपÆया िवकसनशील देशात Óयावसाियक ÓयवÖथापनाला उ°ेजन देतात..
३) िवकसनशील देशा¸या िनयाªत वाढीला चालना देÁयासाठी बहòराÕůीय कंपÆया मदत
करतात.
४) बहòराÕůीय कंपÆयांनी काही वÖतूंचे उÂपादन हाती घेतÐयाने िवकसनशील देशाचे
आयातीसाठी दुसöया देशावरील अवलंब कमी होते. munotes.in

Page 98

आंतरराÕůीय अथªशाľ
98 ५) बहòराÕůीय कंपÆयां¸या Óयापक कायª±ेýामुळे जागितक उÂपादन खचाªतील तफावत
कमी होÁयास मदत झाली आहे.
६) बहòराÕůीय कंपÆयांमुळे आिथªक िवकासाला चालना िमळून देशाचे औīोिगकरणाची
गती वाढÁयास मदत झाली आहे.
७) बहòराÕůीय कंपÆयां¸या ÿवेशामुळे िवकसनशील देशात Óयवसाय पयाªवरणावर अनुकूल
पåरणाम होत आहे.
८) बहòराÕůीय कंपÆया िवकसनशील देशात आधुिनकìकरण व जलद आिथªक िवकास
यांचे माÅयम ठरÐया आहेत..
९) बहòराÕůीय कंपÆयांमुळे नवीन ŀिĶकोन आिण सांÖकृितक देवाण-घेवाण वाढÁयास
मदत झाली आहे.
१०) बहòराÕůीय कंपÆयांमुळे िवकसनशील देशां¸या Óयवहारतोलास ÿितķा ÿाĮ झाली
आहे.
थोड³यात बहòराÕůीय कंपÆया मह°म नफा िमळवÁयासाठी जागितक अथªÓयवÖथेतील सवª
ÿकार¸या साधनसंप°ीचा वापर करÁयाचा ÿयÂन करतात. जागितकìकरणाचे उिĥĶ साÅय
करÁयावर Âयांचा अिधक भर असतो.
६.६.७ बहòराÕůीय कंपÆया आिण भारत:
भारत हा एक िवकसनशील देश असÐयाने सरकारने िवदेशी भांडवल गुंतवणूकìसाठी जे
धोरण Öवीकारले आहे. तसेच धोरण बहòराÕůीय कंपÆयांबाबत देखील Öवीकारले आहे.
जमªनी, जपान आिण अमेåरके¸या आिथªक िवकासात बहòराÕůीय कंपÆयांनी महßवाची
भूिमका पार पाडली आहे. सÅया या कंपÆया भारत आिण चीनची बाजारपेठ काबीज
करÁयासाठी ÿयÂनशील आहेत. भारतासार´या िवकसनशील देशाने आिथªक िवकसाचे
उिĥĶ गाठÁयासाठी बहòराÕůीय कंपÆयांना आपले Ĭार खुले केले आहे.
ÖवातंÞयानंतर¸या ÿारंभी¸या काळात बहòराÕůीय कंपÆयांनी केवळ लोखंड पोलाद -
ÿकÐपात गुंतवणूक केली होती. परंतु अलीकड¸या काळात Âयांनी पेůोिलअमचे
शुÅदीकरण, रसायने, औषध िनिमªती, अवजड यंýसामúीची िनिमªती, पोलाद, काचा आिण
इतर उदयोगात आपला सहभाग वाढिवला आहे. सÅया बहòराÕůीय कंपÆयांनी भारतीय
अथªÓयवÖथेत आपले Öथान अिधकच बळकट केले आहे. मागील दोन दशकात या
कंपÆयांनी औदयोिगक ±ेýापैकì ५३.७% ±ेý िनयंýणाखाली आणले आहे.
या बहòराÕůीय कंपÆयांचे एक महßवाचे वैिशĶ्य असे कì या Óयवसायासाठी लागणारे भांडवल
भारतातूनच जमा करतात.
१९८० नंतर भारत सरकारने उदाåरकरणाचे धोरण ÖवीकारÐयामुळे िवदेशी भांडवल
गुंतवणूकìला महßव ÿाĮ झाले आहे. भारतीय कंपÆयांशी करार कŁन िवदेशी गुंतवणूकìत
वाढ केली आहे. नवीन आिथªक धोरणामुळे िवदेशी सहभाग वाढला आहे. १९४८ ते munotes.in

Page 99

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
99 १९८८ या ४० वषा«¸या काळात िवदेशी सहभागासंबंधी चे १२,७६० करार झाले. Âयापैकì
६.१६५ करार १९८० ते १९८८ या ८ वषा«¸या कालावधीत झालेले आहेत.
अलीकड¸या काळात बहòराÕůीय कंपÆयांनी िवकसनशील देशात वाढÂया दराने गुंतवणूक
केÐयाचे िदसून येते. या कंपÆयांना एकूण िवदेशी Óयापारातील वाटा वाढत आहे. या कंपÆया
आपÐया उÂपादनाची िवøì वाढावी Ìहणून आकषªक ÖवŁपाची जािहरात करतात तसेच
Âयांचा जागितक बाजारपेठेतील नावलौिकक वाढÐयाने एकूण Óयवहारात Âयांचे ÿभुÂव
वाढत गेले. आहे. भारतीय कंपÆयांपे±ा बहòराÕůीय कंपÆयांची आिथªक िÖथती मजबूत आहे.
आंतरराÕůीय दजाª ÿाĮ झालेला असÐयाने बहòराÕůीय कंपÆयांना आंतरराÕůीय िव°
संÖथांकडून सहजपणे िनधी जमा करता येतो.
तसेच या कंपÆया उÂपादनात अÂयाधुिनक उÂपादन तंýाचा वापर असÐयाने उÂपादनाचा
दजाª उ¸च ÿितचा असतो व उÂपादन खचª कमी असÐयाने उÂपादनाची िवøì सहजपणे
करता येते. या कंपÆया सतत उÂपादनिवषयक संशोधन करीत असÐयाने उÂपादनाचा दजाª
उंचावÁयास मदत होते. या सवª कारणांमुळे भारतात बहòराÕůीय कंपÆयांचा िवÖतार होÁयास
मदत झाली आहे. १९९१ नंतर भारत सरकारने िवदेशी भांडवल गुंतवणूक आकिषªत
करÁयासाठी िवशेष ÿयÂन केÐयामुळे बहòराÕůीय कंपÆयांचा अथªÓयवÖथेतील ÿवेश सुलभ
झाला आहे.
Âयाची कारणे पुढीलÿमाणे:
१) औīोिगक परवाना पÅदती रĥ करÁयात आली आहे.
२) मĉेदारी िनयंýण कायदयाचे गुंतवणूकìसंबंधीचे िनब«ध उठिवÁयात आले.
३) तंý²ान, भांडवली वÖतू आयाती¸या संदभêतल धोरण आिण पÅदतीमÅये िशिथलता
आणÁयात आली आहे.
४) अिÖतÂवातील कंपÆयांना िवदेशी भांडवल गुंतवणूक ५१% पय«त वाढिवÁयास संमती
देÁयात आली आहे.
५) िवदेशी िविनमय िनयंýण कायदयातील तरतूदी रĥ करÁयात आÐया आहेत. Âयामुळे
एखाīा कंपनीतील िवदेशी गुंतवणूकìचे ÿमाण जरी ४०% पे±ा अिधक असले तरी ती
कंपनी भारतीय कंपनीÿमाणे कायªरत राहó शकते.
६) िवदेशी कंपÆयांना Âयां¸या देशाचा ůेडमाकª (Óयापारी बोध िचÆह) Öवदेशी बाजारपेठेत
संमती देÁयात आली आहे.
१९९० ¸या दशकात भारतातील िवदेशी भांडवल गुंतवणूक वाढत गेÐयाचे िदसून येते.
भारत सरकारने १९९० मÅये ६६६ िवदेशी सहभागांना संमती िदली आहे. Âयात १९९२
मÅये दुपटीने वाढ झाली होती. सÅया भारतातील गुंतवणूकìमÅये अमेåरकेचा वाटा असून
ÖवीÂझलँड, जपान आिण इंµलंडकडून देखील गुंतवणूक मोठ्या ÿमाणात होत आहे. िवदेशी
गुंतवणूकìपैकì अिधकािधक गुंतवणूक तेलशुÅदीकरण क¤þ, वीज िनिमªती, रसायने आिण
िवīुत उपकरणांची िनिमªती करणाöया उदयोग ±ेýात झालेली आहे. munotes.in

Page 100

आंतरराÕůीय अथªशाľ
100 ६.६.८ बहòराÕůीय कंपÆयांचे दोष:
बहòराÕůीय कंपÆयांमÅये पुढील ÿकारचे दोष असÐयाची टीका केली आहे.
१) अिधकतम नफा िमळवÁयावर भर:
िवकसनशील देशातील साधनसंप°ीचा जाÖतीत जाÖत वापर कŁन मह°म नफा िमळिवणे
हे बहòराÕůीय कंपÆयांचे ÿमुख उिĥĶे असते. Âयामुळे Âयांचे आिथªक िवकास व उÂपÆन
िवतरणात समानता आणÁयास दुÍयम Öथान आहे.
२) दुिमªळ िवदेशी चलना¸या साठ्यावर ताण:
िवकसीत देशातील बहòराÕůीय कंपÆया Öवदेशा¸या लाभासाठी िवकसनशील देशात मोठ्या
ÿमाणात भांडवल गुंतवणूक करतात. Âयामुळे िवदेशी कंपनी रॉयÐटी नफा, शुÐक,
लाभांशा¸या ÖवŁपात िवदेशी चलन आपÐया देशात पाठिवतात. Âयांनी केलेÐया ÿारंिभक
भांडवल गुंतवणूकìपे±ा िकती तरी अिधक ÿमाणात ते आपÐया देशातील संप°ी Öवदेशात
पाठिवतात.
३) रोजगार िनिमªतीची कमी ±मता:
बहòराÕůीय कंपÆयांकडून िवशेषतः भांडवलीÿधान उÂपादन ±ेýात गुंतवणूक केली जाते. या
तंýामÅये ®माचा कमीत कमी वापर होत असÐयाने रोजगार िनिमªतीची ±मता कमी असते.
तसेच बहòराÕůीय कंपÆया आपÐया उदयोगांत उ¸च दजाªचे तंý²ान आिण ÓयवÖथापनामÅये
Öथािनक लोकांना फारशी संधी देत नाहीत.
४) देशा¸या सावªभौमÂवात हÖत±ेप:
बहòराÕůीय कंपÆया सरकारचे आिथªक धोरण ठरिवÁयात आिण आंतरराÕůीय आिथªक
राजकìय संबंधात हÖत±ेप करतात. तसेच अशा कंपÆया राजकìय डावपेच आखून
आपÐयाला फायदेशीर ठरेल अशा िवचारा¸या प±ाला स°ेवर आणÁयाचा ÿयÂन करतात.
बहòराÕůीय कंपÆया देशात राजकìय हÖत±ेप कŁन सावªभौमÂवास बाधा पोहोचवतात.
५) साÖकृितक हÖत±ेप:
बहòराÕůीय कंपÆया जािहरात मागाªचा अवलंब कŁन देशा¸या सांÖकृितक िवचारधारेत
हÖत±ेप करतात. Âयामुळे िवकसनशील देशांची एक संÖकृती नĶ होते. अशा कंपÆया
जािहरातीवर ÿचंड पैसा खचª कŁन úाहकांना आकिषªत करÁयाचा ÿयÂन करतात. अशा
जािहरातीमुळे वÖतूं¸या िकंमती वाढतात. मागणीत बदल होतो. साधनसंप°ीचा
जािहरातीसाठी उपयोग केला जातो.
६) मह°म नफा िमळवÁयाची ÿवृ°ी:
बहòराÕůीय कंपÆया उÂपादन खचª कमीत कमी करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात - उÂपादन
करतात. देशांतगªत व आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील अपूणªतेचा फायदा घेऊन जाÖतीत • munotes.in

Page 101

परकìय चलन बाजार: संबंिधत संकÐपना
101 जाÖत नफा िमळिवÁयाचा ÿयÂन करतात. अशा कंपÆया úाहकांकडून - अिधक िकंमत
वसूल कłन व िपळवणूक कŁन मह°म नफा मुळवतात.
७) Óयवहारतोलावर ÿितकूल पåरणाम:
बहòराÕůीय कंपÆयांमुळे देशा¸या Óयवहारतोलावर ÿितकूल पåरणाम होतो. कारण अशा
कंपÆया िमळालेला नफा Öवदेशी पाठिवत असÐयाने िवदेशी चलना¸या साठ्यावर ताण
पडतो आिण देशाचा Óयवहारतोल ÿितकूल बनतो.
८) मĉेदारीत वाढ:
बहòराÕůीय कंपÆया िवकसनशील देशातील Öथािनक कंपÆयांशी अिनĶ ÖवŁपाची Öपधाª
कŁन Âयांचे अिÖतÂव संपुĶात आणतात आिण Âया िविशĶ वÖतूं¸या उÂपादनामÅये
Öवतःची मĉेदारी िनमाªण करतात. एकदा मĉेदारी िनमाªण झाली कì जाÖतीत जाÖत नफा
िमळिवÁयासाठी úाहकांची िपळवणूक केली जाते.
९) कर चुकिवÁयाची ÿवृ°ी:
बहòराÕůीय कंपÆया िविवध ÿकारचे कर चुकिवÁयासाठी िविवध मागा«चा अवलंब करतात.
१०) आिथªक धो³याची भीती:
बहòराÕůीय कंपÆया िवकसनशील देशावर आपले वचªÖव िनमाªण कŁन व आिथªक नाकेबंदी
कŁन िवकसनशील देशांकडून Óयापारशतê आपÐयासाठी सतत अनुकूल कशी राहतील
यासाठी दबाव आणतात. तसेच सरकारने अशा कंपÆयांना ýास देÁयाचे ठरिवÐयास
देशातून भांडवल काढून घेÁयाची धमकì देतात.
आपली ÿगती तपासा:
ÿ.१ बहòराÕůीय कंपÆया यांचे गुणदोष सांगा ?
६.७ ÿij १) ÓयवÖथािपत लविचकता ही संकÐपना आकृती¸या आधारे ÖपĶ करा.
२) Öवॅप माक¥टवर िवÖतृत िटप िलहा.
३) परकìय चलन साठ्याचे घटक िवशद करा. .
४) ÿÂय± परकìय गुंतवणूक (FDI) यावर िटप िलहा.
५) बहòराÕůीय कंपÆयाचे गुण व दोष िवशद करा.


*****
munotes.in

Page 102

102 ७
आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF)
७.३ जागितक बँक
७.३.१ जागितक बँकेची भूिमका
७.३.२ जागितक बँकेची काय¥
७.४ जागितक Óयापार संघटना (WTO)
७.४.१ जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) उिĥĶे
७.४.२ जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) काय¥
७.४.३ जागितक Óयापार संघटनेचे (WTO) करार
७.४.३.१ TRIPS
७.४.३.२ TRIMS
७.४.३.३ GATS
७.४.३.४ AoA
७.५ सारांश
७.६ ÿij
७.० उिĥĶे  आंतरराÕůीय नाणेिनधीची भूिमका व काय¥ समजून घेणे.
 जागितक बँकेची भूिमका व काय¥ अËयासणे.
 जागितक Óयापार संघटनेची उिĥĶ्ये, काय¥ व करार यांचा आढावा घेणे.
७.१ ÿÖतावना आंतरराÕůीय नाणेिनधीची Öथापना १९४६ मÅये करÁयात आली असून, नाणेिनधीची
ÿÂय± कायªवाही १९४७ पासून सुŁ झाली आहे. िविनमयदरात Öथैयª ÿÖथािपत करणे.
आंतरराÕůीय Óयापारात घडवून आणणे हा नाणेिनधी¸या Öथापनेचा ÿमुख उĥेश आहे.
आंतरराÕůीय नाणेिनधी आंतरराÕůीय रोखतेची समÖया सोडिवÁयासाठी ÿयÂन करते.
आिथªक िवकासा¸या ÿिøयेत परकìय भांडवलाची भूिमका िकंवा महÂव याला िवशेष महÂव munotes.in

Page 103

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
103 आहे. भारतामÅये भांडवलबाजार अिवकिसत असÐयामुळे परकìय भांडवलाचा िविवध
ÿकारे ओघ वाढत आहे.
७.२ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ७.२.१ ÿÖतावना:
दुसöया महायुÅदानंतर सुवणªचलन पÅदती संपुĶात येवून कागदी चलनपÅदती अिÖतÂवात
आÐयामुळे िभÆन देशातील चलनाचा िविनमय दर ठरिवणे आिण तो िÖथर ठेवÁयासाठी
Öवतंý अशा संÖथेची Öथापना करणे आवÔयक वाटू लागले. जुलै, १९४४ मÅये
अमेåरकेतील ‘āेटनवूड’ येथे भरलेÐया जागितक अथªत² आिण मुÂसदी यां¸या पåरषदेत
झालेÐया चच¥तून आंतरराÕůीय पातळीवर दोन िव°ीय संÖथाची Öथापना करÁयात आली
Âयापैकì :
१. आंतरराÕůीय नाणेिनधी (International Monetory Fund)
२. आंतरराÕůीय पूनरªचना व िवकास बँक / जागितक बँक (International Bank for
Reconstruction & Development - IBRD).
या दोन संÖथा आहेत. या दोÆही संÖथा संयुĉ राÕůसंघा¸या दुÍयम संÖथा Ìहणून कायª
करीत आहेत. आंतरराÕůीय नाणेिनधीची Öथापना १९४६ मÅये करÁयात आली असून
ित¸या ÿÂय± कायªवाहीस १९४७ मÅये सुŁवात झाली आंतरराÕůीय नाणेिनधी ही
आंतरराÕůीय चलनिवषयक संÖथा असून जागितक Óयापाराचा िवÖतार आिण संतुिलत
वृÅदी घडवून आणÁया¸या ŀĶीने Öथापन केलेली िव°ीय संÖथा आहे. १९९६ मÅये १८१
सभासद आंतरराÕůीय नाणेिनधीमÅये सहभागी होते.
७.२.२ आंतरराÕůीय नाणेिनधीची उिĥĶ्ये (Objectives of IMF):
आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या Öथापनेची मूलभूत उिĥĶ्ये Ìहणजे चलनाचे ÖपधाªÂमक
अवमूÐयन टाळणे आिण िविनमय िनयंýण करणे, Óयवहारतोलातील तुट कमी करणे तसेच
देशांतगªत उÂपÆन आिण रोजगारपातळीत वाढ करणे ही होती. नाणेिनधी¸या Öथापनेची
पुढील तीन महßवाची उिĥĶ्ये सांिगतली जातात.
१. ÿचिलत िविनमय िनयंýणे कमी करणे.
२. िविनमय दर िÖथर राखÁयासाठी ÿयÂन करणे.
३. बहòप±ीय Óयापारात वाढ करणे.
आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या ितसöया कलमामÅये पुढील काही उिĥĶांचा समावेश आहे.
४. सभासद देशामÅये चलनिवषयक सहकायª वाढीस लावणे आिण चलनिवषयक समÖया
सोडिवÁयसाठी परÖपर सहकायª िनमाªण करणे.
५. आंतरराÕůीय Óयापारात वाढ घडवून आणणे. munotes.in

Page 104

आंतरराÕůीय अथªशाľ
104 ६. िविनमय दरात Öथैयª ÿÖथािपत करणे,
७. सभासद देशांचा Óयवहारतोल सुधारÁयासाठी सहकायª करणे.
९. आंतरराÕůीय Óयापाराचा िवÖतार घडवून आणÁयासाठी Óयापारावरील संÖथाÂमक
िनयंýणे (आयात जकाती, परवाना, कोटा इÂयादी) कमी करणे.
१०. Óयापारावरील िनब«ध कमी कŁन सभासद देशां¸या आिथªक िवकासाला हातभार
लावणे
११. सभासद देशात चलनÿणाली िवकिसत कłन देशा¸या Óयापारात वाढ घडवून आणणे.
७.२.३ आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ची काय¥ / भूिमका:
१. आंतरराÕůीय चलन िवषयक सहकायª:
िविवध देशांमÅये चलनिवषयक सहकायª ÿÖथािपत करणे हे आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे
महÂवाचे कायª आहे. जगातील देशात चलनिवषयक सहकायाªचा अभाव असÐयामुळे दुसरे
महायुÅद घडून आले. भिवÕयात युÅद टाळÁयासाठी आंतरराÕůीय चलनिवषयक सहकायª
वाढिवÁया¸या ŀĶी ने नाणेिनधीची ÿमुख भूिमका आहे. तसेच सभासद राÕůांमधील
Óयवहारतोलातील समतोल राखÁयासाठी (Óयवहारतोलातील तुट भŁन काढÁयासाठी
आंतरराÕůीय नाणेिनधी अÐपकालीन कजªपुरवठा करते. कजªपुरवठ्याचे ÿमाण देशा¸या
Öवदेशी चलना¸या साठ्यावर अवलंबून असते
२. िविनमय दर िÖथर राखणे :
िविनमयात Öथैयª हे आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे ÿमुख उिĥĶ्य होते. १९७१ पासून
नाणेिनधीने िÖथर िविनमयदराऐवजी लविचक िविनमय दर धोरणाचा िÖवकार केÐयामुळे
ÿÂयेक देशाने आपÐया चलनाचे मूÐय सुवणª िकंवा अमेåरकन डॉलरमÅये ठरिवले पािहजे.
आिण ते िÖथर ठेवÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे.
३. तांिýक व आिथªक मागªदशªन :
आंतरराÕůीय नाणेिनधी आपÐया सदÖय देशांना तांिýक व आिथªक सÐला देÁयाचे कायª
करते, असा सÐला िवशेषतः चलनिवषयक व िव°ीय धोरण ठरिवÁया¸या ŀĶीने महÂवाचा
असतो. ºया देशांना Óयवहारतोल तुटीची समÖया असते, अशा देशांना आंतरराÕůीय
नाणेिनधीचे तांिýक व आिथªक मागªदशªन उपयोगी ठरते.
४. िवदेशी चलनाचा साठा सांभाळणे :
आंतरराÕůीय नाणेिनधीकडे सदÖय राÕůांकडून कोटा मÅयवतê बँक व सरकारकडून
घेतलेला हĮा कजाª¸या ÖवŁपात िवदेशी चलन जमा होत असते. अशा िवदेशी चलनाचा
सांभाळ करणे आिण Âया चलनाची सभासद राÕůांमÅये खरेदी-िवøì करणे हे नाणेिनधीचे
महÂवाचे कायª मानले जाते.
munotes.in

Page 105

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
105 ५. Óयवहार तोलातील असमोल कमी करणे :
सभासद देशां¸या Óयवहारतोलात तूट असÐयास ती तूट भłन काढÁयासाठी नाणेिनधी
Âया देशांना िवदेशी चलना¸या ÖवŁपात कजª देते. (ताÂपुरता Óयवहारतोल असमतोल
असेल तर) माý चलना¸या अवमूÐयन धोरणामुळे Óयवहातोल असमतोल असेल तर
नाणेिनधीकडून आिथªक मदत केली जात नाही.
६. िविनमय िनयंýणे दूर करणे :
दुसöया महायुÅदापूवê जवळपास ÿÂयेक देशाने आपला िविनमय दर िविशĶ पातळीत
राखÁयासाठी िविनमय िनयंýणाचा अवलंब केला होता. Âयाचा आंतरराÕůीय Óयापारावर
ÿितकूल पåरणाम आलेला होता. Âयामुळे अशी िविनमय िनयंýणे दूर करणे हे नाणेिनधीचे
महÂवाचे कायª मानले जाते.
वåरल महÂवा¸या कायाªÓयतीåरĉ आंतरराÕůीय नाणेिनधी आंतरराÕůीय Óयापारास
ÿोÂसाहन, खुÐया अथªÓयवÖथेला चालना बहòप±ीय Óयापार ÓयवÖथा Öथापन करणे इÂयादी
महÂवाची काय¥ही पार पाडीत असते.
७.२.४ आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे यशापयश ( Achivements and Limitations
of IMF) :
अ) IMF चे यशः
१. िविनमय दरात Öथैयª
िविनमय दरात Öथैयª हे नाणे िनधीचे मूलभूत उिĥĶ होते. िविनमयदरातील ÖपधाªÂमक
घसरण थांबिवÁयासाठी सभासद देशांवर चलनिवषयक बंधने टाकÐयामुळे नाणेिनधीला
काही ÿमाणात यश िमळाले आहे. तथािप, Óयवहारतोलातील मुलभूत असमतोल दूर
करÁयासाठी िविनमय दरात बदल करÁयास नाणेिनधीने परवानगी िदलेली आहे.
२. Óयवहारतोलातील असंतुलनात सुधारणा:
नाणेिनधी Öथापनेपूवê Óयवहारतोलात समतोल राखÁयासाठी Óयापारावरील संÖथाÂमक
िनब«ध व िविनमय िनयंýण साधनांचा वापर करÁयात येत असे. माý नाणेिनधी¸या
Öथापनेनंतर नाणेिनधी Óयवहारतोलातील असमतोल दूर करÁयासाठी अÐपकालीन
कजाªची सुिवधा िनयाªत केली आहे. साहजीकच Âयामुळे नाणेिनधीला सभासद देशातील
Óयवहारतोलातील असमतोल दूर करÁयात यश िमळाले आहे.
३. Óयापाराचा िवÖतार :
आंतरराÕůीय नाणेिनधीने आंतरराÕůीय Óयापाराचा िवÖतार घडवून आणÁयात महÂवाची
भूिमका पार पाडली आहे. अÐपकालीन कजªसुिवधा, Óयवहारतोलातील तूट दूर करÁयास
मदत िवदेशी चलनाचा पुरवठा इÂयादीमुळे आंतरराÕůीय Óयापाराचा िवÖतार होÁयास मदत
झाली आहे. munotes.in

Page 106

आंतरराÕůीय अथªशाľ
106 ४. तांिýक सÐला व मागªदशªन :
आंतरराÕůीय नाणेिनधी ही तांिýक व Óयावसाियक मागªदशªन करणारी संÖथा Ìहणून कायª
करते. सभासद देशांचे िव°ीय धोरण व Âयांचा Óयवहारतोलावर होणारा पåरणाम यािवषयी
नाणेिनधी मागªदशªन करते.
५. बहòिवध िविनमय दर :
अिलकड¸या काळात नाणेिनधीने बहòिवध िविनमय दर पÅदतीत सुलभता आणÁयास बरेच
यश ÿाĮ केले आहे Âयामुळे सभासद देशांना आंतरराÕůीय नाणेिनधीकडून िव°ीय मदत
झालेली आहे.
६. आंतरराÕůीय रोखता :
१९६७ पय«त अनेक सदÖय देशांपुढे रोखतेची समÖया िनमाªण झाली होती. ही रोखतेची
समÖया सोडिवÁया साठी नाणेिनधीने िवशेष आहरण (उचल) अिधकार ( Special
Drawing Rights SDR) ही एक निवन ÓयवÖथा िनमाªण केली आहे. Âयामुळे
आंतरराÕůीय रोखतेची समÖया सोडवÁयास बöयाच ÿमाणात मदत झाली आहे.
७. आिथªक िवकासाला मदत :
नाणेिनधी¸या त² अिधकाöयांमाफªत सभासद देशांना तांिýक व आिथªक मागªदशªन करणे,
देशा¸या Óयवहारतोलनीक असमतोल दूर करÁयासाठी अÐपकालीन कजªसुिवधा देणे,
चलन ÓयवÖथेत Öथैयª ÿाĮ करÁयास सहकायª करणे इÂयादी अशा महÂवा¸या भूिमकांचा/
कायाªचा अनुकूल पåरणाम सभासद देशां¸या आिथªक िवकासावर झालेला िदसून येत आहे.
ब) IMF चे अपयश :
आंतरराÕůीय पातळीवर चलनिवषयक संÖथा Ìहणून नाणेिनधीने महÂवाची भूिमका पार
पाडली आहे. रोखतेची समÖया सोडिवÁयासाठी िवशेष उचल अिधकार (SDR) ही निवन
ÓयवÖथा िनमाªण केली आहे. नाणेिनधीने उÐलेखनीय कामिगरी केली असली तरी
नाणेिनधी¸या कायाªत अनेक दोष/उिणवा िकंवा मयाªदा िदसून येतात. नाणेिनधीचे अपयश
िकंवा उिणवा पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतील.
१. मयाªदीत ±ेý :
आंतरराÕůीय नाणेिनधी सभासद देशांना Óयवहारतोलातील ताÂपुरता असमतोल दूर
करÁयासाठी अÐपकालीन कजाªची सुिवधा उपलÊध कłन देते. माý जुने कजª, युÅदखचª
अशा इतर समÖया नाणेिनधीकडून सोडिवÁयात सहकायª िमळत नाही.
२. अिधक Óयाजदर :
नाणेिनधीकडून सभासद देशांना जो कजªपुरवठा केला जातो Âयावर Óयाजदर अिधक
असÐयामुळे अिवकिसत व िवकासनशील राÕůांचे नुकसान होते.
munotes.in

Page 107

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
107 ३. अमेåरकेचा वाढता ÿभावः
अमेåरका, इंµलंड, प. जमªनी, ĀाÆस व जपान या िवकिसत देशांचा नाणेिनधéवर अिधक
ÿभाव िदसून येतो. माý िवकसनशील िकंवा मागास देशांना नाणेिनधीकडून पुरेसा फायदा
होत नाही.
४. कोटा ठरिवÁयाची सदो ष पÅदती:
नाणेिनधी¸या सभासद देशांचा कोटा ठरिवÁया¸या पÅदतीस कोणताही शाľीय आधार
नाही. कोटा ठरिवताना देशाचा सुवणªसाठा, डॉलरचा साठा व Óयापाराची िÖथती या गोĶéना
महßव देÁयात आले. साहजीकच Âयामुळे अमेåरका, ĀाÆस, जमªनी व जपानसार´या
िवकिसत देशांचे कोटा पÅदतीत वचªÖव रािहले.
५. िविनमय िनयंýणे कमी करÁयात अपयश:
आंतरराÕůीय Óयापारात वाढ घडवून आणÁयासाठी नाणेिनधीने आयत- िनयाªत, जकात,
िनयाªत ÿोÂसाहन परवानापÅदती (िविनमय िनयंýण साधने) नĶ करÁयावर भर िदला होता,
परंतु नाणेिनधीला ÂयामÅये फारसे यश ÿाĮ झाले नाही.
६. दुÍयम भूिमका
जगातील दहा (१०) उīोगÿधान देशा¸या मÅयवतêबँकेने (Central Bank) दीघªकालीन
कजªपुरवठा करÁयाचे धोरण िÖवकारले असÐयामुळे आंतरराÕůीय चलन ÓयवÖथेत
मÅयवतê बँकांची ÿमुख भूिमका तर नाणेिनधी अÐपकालीन कजाªचा पतपुरवठा करत
असÐयामुळे नाणेिनधीला दुÍयम भूिमका िÖवकारावी लागत आहे. या निवन धोरणामुळेच
जागितक अथªÓयवÖथेत डॉलरचे महÂव घटत आहे तर युरोडॉलरचे महÂव वाढत आहे.
७. आिथªक िवकासास हातभार :
आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे एक ÿमुख अपयश Ìहणजे नाणेिनधीला चलनपÅदतीत Öथैयª
ÿÖथािपत करÁयात आलेले अपयश होय.
आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या कायªपÅदतीत वरील उिणवा (अपयश ) असÐया तरीही
नाणेिनधीमुळे चलनिवषयक सहकायª िनमाªण होÁयास मदत झाली आहे.
आपली ÿगती तपासा
ÿ. १ आंतरराÕůीय नाणेिनधीची उिĥĶ्ये व काय¥ अËयासा.
ÿ. २ आंतरराÕůीय नाणेिनधीचे यशापयश थोड³यात सांगा.
७.३ जागितक बँक िवकसनशील देशांना आिथªक मदत देऊन Âयांचा िवकास घडवून आणÁयासाठी जगातील
१४८ देशांनी Öथापन केलेली बँक Ìहणजे जागितक बँक (world bank) िकंवा िवĵ बँक
होय. या जागितक बँकेलाच आंतरराÕůीय पूनªरचना आिण िवकास बँक (International munotes.in

Page 108

आंतरराÕůीय अथªशाľ
108 Bank for Reconstruction & Dev elopment - IBRD ) असेही Ìहणतात. या बँकेचे
कायाªलय वािशंµटन येथे आहे. या बँकेमाफªत अिवकिसत व ितसöया जगातील देशांना
िवकासिनधी ( Development Funds) िदला जातो. ÂयामÅये कजªŁपाने व तांिýक
सहकायª िदले जाते. आंतरराÕůीय राजकारणात आिथªक धोरणांना महÂव आहे. Âयामुळे
िवकिसत देश अिवकिसत देशांवर आपला ÿभाव टाकÁयासाठी िवĵबँकेचा (World Bank)
चा अवलंब करतात. तसेच कज¥ देताना िविवध अटी Âयां¸यावर लादÐया जातात.
जागितक बँक अंतगªत पुढील आंतरराÕůीय संÖथांचा समावेश केला जातो.
१. आंतरराÕůीय पुनªरचना आिण िवकास बँक (IBRD)
२. आंतरराÕůीय िवकास संघटना (International Development Association -
IDA)
३. आंतरराÕůीय िव° महामंडळ (International Financial Corporation (IFC)
४. बहòपािĵªक गुंतवणूक हमी संÖथा (MIGA)
५. गुंतवणूक वाद िनवारण आंतरराÕůीय क¤þ ( ICSID)
जागितक बँकेची सं²ा Ìहणून आंतरराÕůीय पूनरªचना आिण बँक (IBRD) आिण
आंतरराÕůीय िवकास संघटना (IDA) Ìहणून केला जातो. आज जागितक बँकेचे १८५
इतके सदÖय आहेत.
७.३.१ जागितक बँकेची भूिमका (Role of World Bank) :
जागितक बँके¸या Öथापनेचा मु´य उĥेÔय Ìहणजे अिवकिसत देशांचा आिथªक िवकास
घडवून आणÁयास मदत करणे, दाåरþय कमी करणे, गुंतवणूकìĬारे आिथªक वृÅदीस
उ°ेजन देणे हा आहे. जागितक बँकेची एक िवकास संÖथा Ìहणून पुढील भूिमका महÂवाची
आहे.
१. आिथªक व सामािजक िवकास (Economic & Social Dev elopment) :
जागितक बँक एक िव°ीय ľोत Ìहणून अÂयंत उपयोगी आहे. अिवकिसत देशातील शाĵत
व समान वृÅदी घडवून आणÁया¸या ŀĶीने दाåरþयाची समÖया कमी करÁयासाठी आिण
राहणीमान दजाª उंचावÁयासाठी जागितक बँक महÂवपूणª भूिमका पार पाडत आहे.
अिवकिसत देशांना नेहमीच भांडवलाची समÖया भेडसावत असते Ìहणून जागितक बँक
परकìय गुंतवणूकìला उ°ेजन देÁयासाठी ÿयÂनशील आहे. अिवकसीत िकंवा िवकासनशील
देशामÅये मुलभूत आिण पायाभूत सुिवधांचा िवकास घडवून आणÁयासाठी सवªतोपरी मदत
िकंवा सहकायª करते Ìहणूनच अिवकिसत देशांचा आिथªक व सामािजक िवकास घडवून
आणÁयात जागितक बँकेची भूिमका महÂवाची आहे.

munotes.in

Page 109

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
109 २. दाåरþयाची समÖया कमी करÁयासाठी ÿयÂन ( Poverty Reduction) :
बहòतेक सवªच अिवकिसत व िवकसनशील देशांना आिथªक व सामािजकŀĶ्या दाåरþय या
जुनाट समÖयेला तŌड īावे लागत आहे. जागितक बँक अिवकिसत देशातील दाåरþयाची
समÖया सोडिवÁयासाठी महÂवा¸या आधार सुिवधा देत असते. अशा देशातील िनÌन व
मÅयम वगêय लोकांचे उÂपÆन वाढवÁयासाठी भांडवल पुरिवते. िचरतंन आिथªक
िवकासासाठी आिथªक, सामािजक, िव°, मौिþक आिण राजकोिशय धोरणांसाठी
भांडवलाची सोय उपलÊध कłन देते. अिवकिसत देशातील दाåरþय िनवारण हे जागितक
बँकेचे एक ÿमुख उिĥĶ्य आहे.
३. कजªमुĉìय पािठंबा (Supports debt Relief) :
१९८० पासून आंतरराÕůीय कजाªची समÖया सोडिवÁयासाठी एक उपाय Ìहणून जागितक
बँक कजªमुĉìसाठी ल± क¤िþत कłन समथªपणे पािठंबा देत आहे. जागितक बँक आिण
आंतरराÕůीय नाणेिनधीने (IMF) अवजड उपकारबÅद गåरब देश (Heavily Indebted
Poor Countries) (HIPC) ÿारंभीपासूनच सुł केले आहे. २००२-२०२६ या दरÌयान
कजªदार देशांना बिहªगªत कजªसमÖयेपासून मुĉता (relief) िमळेल. अशी अपे±ा एच. आय.
पी. सी. (HIPC) ची आहे.
४. सुखी-समृÅव िवकासाचे Åयेय िमळवणे (Achievements of Millenium
Development Goal's - MDG's) :
आज जागितक बँक सुखी-समृÅद िवकास या उिĥĶांवर ल± क¤िþत करत आहे. १८९
राÕůांनी या Åयेयाकरीता Öवा±री केÐया आहेत. यामÅये सामाÆयपणे ÿमुख आठ (८)
Åयेयांचा िकंवा उिĥĶांचा समावेश आहे.
१. दाåरþय िनवारण
२. वैिĵक ÿाथिमक िश±ण
३. समानता आिण मिहला स±मीकरण ( Women Empowerment )
४. बाल मृÂयुदर कमी करणे (Reduce Child Mortality )
५. आरोµय सुधारणा (Improve matemal Health )
६. मलेåरया, एच. आय. Óही. / ( AIDS) यावर िनयंýण
७. शाĵत पयाªवरणाची हमी
८. िवकासासाठी जागितक भागीदारीचा िवकास
२०१० पय«त सुख-समुÅदी िवकासाचे उिĥĶ्य पूणª करÁयाचे िकंवा िमळवÁयाचे जागितक
बँकेचे Åयेय आहे. Âयासाठी जागितक बँकेने अिवकिसत देशां¸या सवा«िगण िवकासासाठी
पुढील शोधले आहेत. munotes.in

Page 110

आंतरराÕůीय अथªशाľ
110 अ. वैिĵक ÿाथिमक िश±ण िमळवणे.
ब. एच. आय. Óही आिण एड्स (H.I.V. आिण AIDS) शी मुकाबला करणे.
क. आरोµय कायªøमांना िनधी पुरिवणे..
ड. जैविविवधतेचे संवधªन
५. ĂĶाचारिवरोधी सामना ( Fight Against Corruption):
अिवकिसत िकंवा िवकसनशील देशांत ĂĶाचाराची समÖया बळावत असते. ĂĶाचार
िवरोधी सामना करÁयासाठी जागितक बँक महÂवाची भूिमका बजावत आहे..
६. संघषªमय देशांना मदत:
३९ संघषªमय देशांना जागितक बँक पािठंबा देत आहे. या देशांना संघषाªपासून िकंवा
युÅदापासून दूर राहÁयासाठी िश±ण-ÿिश±ण सोय उपलÊध कŁन देणे असे उपøम
जागितक बँकेने राबिवले आहेत.
थोड³यात, जागितक बँक अिवकिसत देशां¸या आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक राजकìय
अशा सवा«गीण िवकासासाठी भूिमका बजावत आहे तरीही भिवÕयकालात िवकसनशील
देशां¸या िवकासाबाबत नवीन आÓहाने िनमाªण झाली आहेत. जागितक बँकेचे कायªøम
योजना, उपøम Ļा देशा¸या आिथªक िवकासासाठी (िचरंतन) दाåरþय िनमूªलनासाठी आिण
मानवी िवकासासाठी आहेत हे महÂवाचे आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१. जागितक बँकेची भूिमका थोड³यात अËयासा.
७.३.२ जागितक बँकेची काय¥:
 जागितक बँक पुनबा«धणीसाठी कजª देऊन युĦामुळे उद्ÅवÖत झालेÐया देशांना मदत
करते.
 ते भरपूर अनुभव ÿदान करतात आिण जागितक बँकेची आिथªक संसाधने गरीब देशांना
आिथªक िवकासाला चालना देÁयासाठी, गåरबी कमी करÁयास आिण चांगले जीवनमान
साÅय करÁयास मदत करतात.
 ते िवकसनशील देशांना िवकास कजª देऊन मदत करतात.
 जागितक बँक िसंचन, कृषी, पाणीपुरवठा, आरोµय आिण िश±ण यासाठी िविवध
सरकारांना कजª देते.
 कजाªची हमी देऊन इतर संÖथांमÅये िवदेशी गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देते.
 जागितक बँक सदÖय देशांना सवª ÿकÐपांबाबत आिथªक, आिथªक आिण तांिýक
सÐलाही देते. munotes.in

Page 111

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
111 अशाÿकारे, िविवध आिथªक सुधारणांचा पåरचय कłन, आÌही िवकसनशील देशांमÅये
उīोगां¸या िवकासाला चालना देत आहोत.
७.४ जागितक Óयापार संघटना (WTO) ÿÖतावना:
आंतरराÕůीय Óयापार उदारीकरणा¸या ÿिøयेत जागितक Óयापार संघटनेची WTO
Öथापना ही एक अÂयंत महßवाची घटना मानली जाते. WTO ¸या Öथापनेचा मूळ हे दोन
िवĵ युĦाशी संबंिधत आहे. पिहले िवĵ युĦ (१९१४-१९१८) आिण दुसरे महायुĦ
(१९३९-१९४५) हे िवĵ युĦ WTO ¸या Öथापनेस जबाबदार मानले जातात. १९४४
मÅये झालेÐया āेटन वुड्स पåरषदेमÅये जागितक Öतरावर पुढील ३ महßवा¸या संÖथां¸या
Öथापनेची िशफारस करÁयात आली Âया पुढीलÿमाणे.
१) आंतरराÕůीय मुþािनधी (IMF)
२) आंतराÕůीय पुनरªचना व िवकास बँक (IBRD) िकंवा जागितक अिधकोष (World
Bank )
३) जागितक Óयापर संघटना (ITO)
वरील ३ संÖथापैकì IMF व IBRD या दोन संÖथांची १९४६ मÅये Âवरीत Öथापना
करÁयात आली. परंतु ITO ¸या Öथापनेला माý काही देशांनी िवरोध दशªिवला कारण
Âयां¸या मते िवĵ Óयापार संघटनेĬारे काही महास°ा देशांचा धोरणे तयार करÁया¸या
बाबतीत हÖत±ेप होऊन ITO चे ÖवŁप एकतफê राहÁयाची श³यता होती. Ìहणूनच िवĵ
Óयापार संघटने ऐवजी (ITO) Óयापार व जकातीिवषयीचा सामाÆय करार GATT
अिÖतÂवात आला.
१९४८ मÅये WTO ¸या ऐवजी GATT ची िनिमªती करÁयात आली. या संÖथेचे ÖवŁप
एक करार (Agreement) आिण संघटना (Organisation) असे दुहेरी होते. जगातील
काही सदÖय देशांनी परÖपरांमधील Óयापार िशिथल करÁयासाठी या करारावर Öवा±öया
केÐया.
GATT ¸या Öथापनेपासून वेगवेगÑया ठीकाणी आठ फेöया भरिवÁयात आÐया. Âयापैकì
उŁµवे या िठकाणी आयोिजत करÁयात आलेली फेरी सवाªत महßवाची आिण वादúÖत
ठरली. GATT ¸या करारात उÂपादीत वÖतूंचा समावेश होता तर WTO ¸या करारात
उÂपादीत वÖतुंबरोबरच सेवा Óयापार, कृषी ±ेý, TRIPS, TRIMs, व इतर महßवा¸या
घटकांचा अंतभाªव करÁयात आला. सनातन व नवसनातनवादी अथªत² मुĉ Óयापाराचा
पुरÖकार करणारे होते. मुĉ Óयापारामुळे िवशेिषकरण घडून येऊन ®मिवभाजन,
तुलनाÂमक लाभ, अÐप उÂपादन खचª, मÅयम नफा असे Óयापारी लाभ िमळून एकूण
Óयापारात वाढ घडून येÁयास मदत होते. सनातनवादी अथªत²ां¸या याच मुĉ Óयापार
धोरणाला GATT व WTO ¸या Öथापनेने दुजोरा िदला असे Ìहणता येईल. कारण िनयंýण
व िनब«धमुĉ Óयापार हा GATT चे महßवाचा उĥेश होता. Óयापारावरील जकात व munotes.in

Page 112

आंतरराÕůीय अथªशाľ
112 जकातेतर अडथळे दुर कŁन Óयापार मुĉ करÁयासाठीच GATT ची Öथापना करÁयात
आली. हीच उिĥĶे पुढे WTO ने अवलंिबली.
WTO ची संकÐपना:
"बहòप±ीय Óयापारी ÿणालीसाठी असलेले वैधािनक आिण संÖथाÂमक Óयासपीठ" अशी
WTO ची थोड³यात Óया´या करता येईल.
WTO ¸या Öथापनेला १९८६-१९९३ या काळात माÆयता िमळाली ८१ सभासद देशां¸या
एकिýत िनणªयाĬारे उŁµवे फेरी माÆय करÁयात आली. ही सभासद सं´या ८१ वŁन १३२
देशांपय«त वाढली. एिÿल १९९४ मÅये माराकस, १९९८ पय«त मोरो³को येथे गॅट¸या
उŁµवे चचाªफेरी¸या वाटाघाटी झाÐया . Âयानुसार १ जानेवारी १९९५ रोजी िवĵ Óयापार
संघटना (WTO) Öथापना झाली. १९१४ या वषाªपुरते GATT आिण WTO या दोÆही
संÖथांचे सहअिÖतÂव राहणार होते परंतू ०१ जाने. १९९५ पासून GATT चे Łपांतर
WTO मÅये करÁयात आले. भारत हा WTO चा संÖथापक देश आहे. या उŁµवे फेरीचे
काही महßवाचे पåरणाम पुढील ÿमाणे होते.
१) गॅटची उŁµवे फेरी ही सवाªिधक गुंतागुंतीची आिण िववादाÖपद ठरली. या फेरीतील
वाटाघाटी सवाªिधक Ìहणजेच सात वष¥ चालÐया Óयापारावरील जकाती व जकातेतर
िनबंध हटिवणे हे सवाªत मोठे यश या फेरीत मानले जाते.
२) उŁµवे फेरीचा परीणाम Ìहणून वाÖतव जागितक उÂपÆन २१२ िबिलयन डॉलसªवŁन
वषª २००५ पय«त २७४ िबिलयन डॉलसª इतके वाढणार होते.
३) या वाटाघाटéचा सवाªिधक अनुकूल परीणाम िवकिसत देशांना होणार असून
मागासलेली राÕůे, ÿामु´याने, अÆनधाÆय वÖतूंची आयात करणाöया देशांसाठी हा
करार काही अंशी ÿितकूल परीणाम घडवून आणणारा होता.
४) या कराराÆवये Öथूल देशांतगªत उÂपादना¸या ÿमाणात अ मेरीके¸या वाÖतव उÂपÆनात
०.२ ट³के युरोपीयन संघामÅये १.६ ट³के, जपान ०.९ ट³के, िचन २.५ ट³के,
भारत ०.५ ट³के, दि±ण अिĀका ० ९ट³के तर āािझल ०.३ ट³के इतकì वाढ
अपेि±त होती.
जागितक Óयापार संघटनेचे संघटन:
१) मंýी पåरषद (Ministerial Conference):
जागितक Óयापार संघटने¸या रचनेमÅये मंýीपातळीवरील पåरषद ही सवō¸च पातळीवरील
कायª करणारी यंýणा आहे. मंýी पåरषदेमÅये सभासद देशाचे Óयापार मंýी सदÖय Ìहणून
कायª करतात. मंिýपातळीवरील पåरषद ही सवª बाबीसंबंधी अंितम िनणªय घेते.
२) सवªसाधारण मंडळ (General Council):
जागितक Óयापार संघटनेचे दैनंदीन कामकाज पाहÁयासाठी अनेक मंडळांची Öथापना
करÁयात आली आहे. या मंडळामÅये सवªसाधारण मंडळ हे सवा«त महßवाचे मानले जाते. munotes.in

Page 113

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
113 कारण हे मंडळ मंिýपातळीवरील पåरषदेला कामकाजाचा अहवाल देÁयास बांिधल असते.
सवªसाधारण मंडळांतगªत दोन Öवतंý मंडळे कायªरत असतात. Âयापैकì एक देशादेशांत
Óयापारातून िनमाªण झालेले िववाद िमटिवÁयाचे कायª करते तर दुसरे मंडळ Óयापार
धोरणाचा आढावा घेÁयाचे कायª करीत असते.
अ) वादिववाद िनवारण मंडळ (Dispute Settlement Body):
सवªसाधारण मंडळ आपÐया कायाªची जबाबदारी इतर ३ Öवतंý मंडळांवर िवभागून देते.
Âयापैकì वÖतू¸या Óयापारासाठी मंडळ (Trade in Goods) सेवां¸या Óयापारासाठी मंडळ
(Trade in Services) आिण Óयापारासंबंधी बौĦीक संपदा अिधकारासाठी मंडळ TRIPs
ही तीÆही मंडळे सवªसाधारण मंडळा¸या मागªदशªनाखाली कायª करतात आिण सवªसाधारण
मंडळाने सोपिवलेÐया जबाबदाöया पार पाडतात.
ब) Óयापार धोरण आढावा मंडळ (Trade Policy Review Body):
वरील Öवतंý ३ मंिýमंडळाबरोबरच Óयापार धोरणाचा आढावा घेÁयासाठी सवªसाधारण
मंडळाकडून Öवतंý तीन सिमÂया िनयुĉ करÁयात येतात. Âयापैकì एक Óयापार आिण
िवकास सिमती ( Committee of Trade and Development), दुसरे Óयवहारतोलावर
िनयंýण ठेवणारी सिमती (Committee on Balance of payment Restriction)
ितसरी सिमती अंदाजपýक, िव°Óयवहार आिण ÿशासन सांभळणारी (Committee o n
Budget, Finance and Administration) ही सिमती जागितक Óयापारसंघटना आिण
सवªसाधारण मंडळाने सोपिवलेÐया जबाबदाöया पार पाडते.
३) WTO चे सिचवालय (Secretarial of WTO):
WTO चे ÿशासन डायरे³टर जनरल ÿमुख असलेÐया सिचव पातळीवरील मंडळामाफªत
पािहले जाते. डायरे³टर जनरलची िनयुĉì मंिýपातळीवरील पåरषदेमाफªत केली जाते.
Âयांची मुदत चार वषा«ची असते. Âयाला मदत करÁयासाठी चार Öवतंý डेÈयुटी डायरे³टर
असतात. जे िविवध सभासद देशांचे ÿितिनिधÂव करीत असतात. WTO चे वािषªक
अंदाजपýक तयार कłन ते अंदाजपýक िव° व ÿशासन मंडळाला आढावा घेÁयासाठी
सादर केले जाते आिण Âयाला अंितम मंजूरी संबंधी िशफारसी करÁयासाठी सवªसाधारण
मंडळाकडे पाठिवले जाते.
७.४.१ जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) उिĥĶे:
WTO ची ÿमुख उåरĶे पुढील ÿमाणे सांगता येतील.
i) Óयापारातील जकात व जकातेतर अडथळे दूर करणे.
ii) आंतरराÕůीय Óयापारातील संबंधांमधील भेदभाव करणारे धोरण नाहीसे करणे. Óयापार
±ेýा¸या संबंधातील देशात लोकांचे जीवनमान उंचावणे, रोजगार पातळीत वाढ करणे,
वाÖतव उÂपÆनात वाढ करणे, पåरणामकारक मागणीत वाढ करणे, उÂपादनात वाढ
करणे, वÖतू व सेवा Óयापार वाढिवणे. munotes.in

Page 114

आंतरराÕůीय अथªशाľ
114 iv) जागितक साधनांचा जािÖतत जाÖत वापर करणे Âयाचबरोबर ÖथैयाªÂमक िवकास
करणे व आिथªक िवकास साĻ करणे.
v) िवकसनशील देशां¸या आिथªक िवकासासाठी सकाराÂमक ŀĶीकोन ठेवून Âयां¸या
Óयापारात वाढ घडवून आणणे.
vi) बहòप±ीय करारानुसार Óयापारात समÆवय घडवून आणणे व Âयासाठी उ°ेजन देणे.
vii) Óयापार धोरणांमÅये पåरवतªनाÂमक धोरणे आिण ÖथैयाªÂमक िवकासासाठी समÆवय
साधणे.
७.४.२ जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) काय¥:
WTO ची ÿमुख काय¥ पुढील ÿमाणे
i) जकाती आिण Óयापारा तील इतर िनब«ध कमी करÁयासाठी आचारसंिहता आिण
िनयमावली तयार करणे.
ii) Óयापारातील वाटाघाटी घडवून आणÁयासाठी आंतरराÕůीय Óयासपीठ Ìहणून कायª
करणे.
iii) बहòप±ीय Óयापारासंबंधी या कराराचे ÿशासन आिण अंमलबजावणी करणे.
iv) Óयापारात िनमाªण झालेले कलह व वादिववाद सोडिवÁयाचा ÿयÂन करणे.
v) Óयापारातील िनकोप Öपध¥ला ÿोÂसाहन देणे आिण राÕůीय Óयापार धोरणावर ल± देणे.
vi) जागितक Óयापार धोरण ठरिवणाöया आंतरराÕůीय मुþा िनधी IMF व जागितक
बँकेसार´या (IBRD) संÖथांना सहकायª करणे.
WTO ¸या कायाªचे िचिकÂसक परी±ण
GATT ची उŁµवे फेरी ही अिधक ि³लĶ व िववादाÖपद ठरली. या फेरीतील वाटाघाटी
पूणªÂवास येÁयासाठी सात वषाªचा कालावधी लागला. या फेरीतील TRIPS, TRIMS सेवा
Óयापार, कृषी ±ेý अनुदान व सवलती, िबगर जकाती िनयंýणे िशिथल करणे, अिधक
ÿाधाÆय करार या मुĥयांमुळे ही फेरी अिधक गुंतागुंतीची व िववादाÖपद ठरली. Ìहणूनच
उŁµवे फेरीचे यश व भिवतÓय Âयातील करारां¸या अंमलबजावणीवरच अवलंबून होते.
एका अहवालावŁन असा अंदाज Óयĉ करÁयात आला कì उŁµवे फेरीतील करारां¸या
योµय अंमलबजावणीतून वषª २००५ पय«त जागितक वाÖतव उÂपÆनात २७२ िबिलअन
डॉलसª ते २७४ िबिलअन डॉलसª पय«त वाढ घडून येणार होती. GATT ¸या
अËयासगटा¸या अहवालानुसार हे ÿमाण जागितक Öथूल उÂपादना¸या १ट³के Ìहणजेच
५१० िबिलअन डॉलसª पय«त वाढणार आहे. परंतु हे सवª Óयापारी लाभ िवकिसत देशांना
सवाªिधक िमळणार असून िवकसनिशल व मागासलेले देश माý या लाभापासून काही
ÿमाणात वंिचत राहणार आहेत. munotes.in

Page 115

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
115 उŁµवे फेरी मुळे युरोिपय महासंघा¸या वाÖतव उÂपÆनात Âयां¸या Öथूल देशांतगªत
उÂपादना¸या GDP १.६ ट³के नी, अमेरीकेत ०.२ ट³केनी तर जपान मÅये ०.९ ट³के
नी वाढ होणार होती. परंतु एक Öवतंý देश Ìहणून या कराराचा सवाªिधक फायदा Ìहणजेच
४२ िबिलअन डॉलसª इतका जपान¸या वाट्याला येणार होता. तर अमेåरके¸या वाट्याला
२७ िबिलअन डॉलसª व युरोिपय महासंघाला ६१ ट³के िबिलअन डॉलसª ३६ ते ७८
िबिलअन डॉलसª िवकसनशील देशां¸या वाट्याला येणार होता. िचनसाठी एकूण GDP ¸या
हे ÿमाण २.५ ट³के, भारत ०.५ ट³के दि±ण अिĀका ०.६ ट³के तर āािझलसाठी ०.३
ट³के इतके राहणार.
उŁµवे फेरी आिण िवकसनशील देश:
उŁµवे फेरी ही खöया अथाªने िवकसनिशल राÕůांचे भिवतÓय ठरवणारी मानली जाते. माý
या पूवê¸या फेÆयांÿमाणेच उŁµवे फेरीत सुĦा िवकसनशील देशांना झुकते माप िदÐयाचे
िदसून येते. The Wall Street Journal ¸या अहवालानुसार, ºयावेळी अमेरीका व
युरोिपय संघा¸या वÖतूंना आंतराÕůीय बाजारात उ°म िकंमत िमळत होती Âयाचवेळी माý
िवकासनिशल देशां¸या वÖतूं¸या िकंती दुĶचøात अडकलेÐया होÂया असे मत Óयĉ
करÁयात आले होते.
उŁµवे फेरीतील TRIPs, TRIMs सेवा Óयापार ±ेý, कृषी ±ेý इ. िवषयीचे करार
िवकसनशील देशां¸या बाबतीत अिधक संवेदनशील मानले जातात. या करारांनुसार वरील
±ेýातील सवª िनब«ध व िनयंýणे िशिथल करणे अपेि±त आहे. परंतु Âयामुळे बलाढ्य Öपधªक
देशांपुढे िवकसनशील देशांची Öपधाª±मता कमी पडून Âयांचा िनभाव लागणार नाही.
बहòतांश अÿगत राÕůांमÅये शेती हा मू´य Óयवसाय असÐयाने Âयांचा तो िजÓहाÑयाचा ÿij
होता. परंतु ÿगत देशांना अÿगत देशां¸या बाजारपेठ कराय¸या होÂया Ìहणूनच Âयांनी शेती
अनुदाने कमी करÁयाबाबतचा अĘाहास कायम ठेवला. अमेरीका आिण युरोपातील देशांनी
Âयां¸या शेतकöयांचे िहत जोपासÁयासाठी िदÐया जाणाöया भरमसाठ अनुदानांमÅये कपात
करायची नाही. परंतु िवकसनशील देशांवर माý शेती अनुदान कमी करÁयासाठी दबाव
आणावयाचा ही ÿगत देशांची चाल अÿगत देशांनी संघटीतपणे अयशÖवी ठरिवली.
ÿगत देश दरवषê शेती±ेýाला ३२० िबलीयन डॉलसª पे±ाही अिधक अनुदान देतात.
अमेरीकेने मागील वषê कापूस उÂपादन शेतकöयांना २ अÊज डॉलसª पे±ा अिधक अनुदान
िदले होते. अशा पåरिÖथतीत अÿगत देशांना जगा आिण जगू īा या तßवाÿमाणे ÿगत
देशांनी शेती अनुदानात कपात कŁन Âयांची सेवा ±ेýे अÿगत देशांसाठी खुली करÁयाची
मागणी कॅनकून पåरषदेत जोरदारपणे मांडली. माý ÿगत देशातील शेती अनुदानात कपात
करÁया¸या मुद्īावर तोडगा िनघू शकला नाही.
या करारातील वľ व कापड िवषयक करार हा देिखल िवकसनशील राÕůां¸या बाबतीत
असलेला एक महßवाचा करार मानला जातो. या करारानुसार वľ व कापड ±ेýात
असलेला बहòधागा करार (MFA) २००५ सालापय«त टÈÈयां टÈपाने रĥ होणार आहे.
Âयामुळे अÿगत देशां¸या कापड िनयाªतीतील सवा«त मोठा अडथळा संपुĶात येणार आहे.
जागितक कपडा व वľ Óयापार ÿितवषê २४० िबिलयन डॉलसª इत³या िकंमतीचा असून munotes.in

Page 116

आंतरराÕůीय अथªशाľ
116 बहòधागा करार संपुĶात आÐयानंतर ÂयामÅये वाढ होऊन हा Óयापार ÿितवषê २५ िबिलयन
डॉलसª इतका होणार आहे. परंतु ÂयामÅये देिखल कापड, उīोगात वचªÖव असणाöया िचन,
तैवान, हॉगकॉग दि±ण कोरीया इ. राÕůांबरोबर अÿगत देशांतील वľ व कापड उīोगांना
Öपधाª करावी लागणार आहे.
उŁµवे कराराचा एक महßवाच परीणाम Ìहणजेच सेवा ±ेýाला िमळालेला Óयापारी दजाª होय.
या करारानुसार सेवा ±ेýासंबंिधचे िनयम िशिथल केÐयाने जागितक सेवा ±ेý Óयापारात
वाढ घडून येणार आहे.
जशी उŁµवे फेरीतील िविवध करार हे सवाªनुमते संमत झालेले असले तरीही या कराराचे
पåरणाम माý ÿÂयेक देशांवर वेगवेगळे िदसून येणार आहेत. ÂयामÅये िवकिसत
अथªÓयवÖथांवर अनुकूल तर िवकसनशील देशांवर काही ±ेýांत ÿितकूल पåरणाम िदसून
येणार आहेत असे जरी असले तरीही जागितक Óयापार िनयंý िनब«ध मुĉ करÁयासाठी व
पारदशªक Óयवहारांसाठी WTO ची भूिमका अÂयंत मह°वाची ठरणार आहे.
उŁµवे करार आिण भारत:
भारत १९९५ मÅये जरी WTO मÅये सामील झाला असला तरीही भारत पूवêपासूनच
GATT चा सभासद देश राहीला आहे. परंतु भारता¸या या भूिमकेवरच काही िवरोधी प± व
आंतराÕůीय Óयापार पåरिÖथतीिवषयी अनिभ² असलेÐया िवरोधकांमाफªत सतत िटका
करÁयात आली. WTO चा करार हा िवकिसत राÕůांना अिधक अनुकूल आहे हे जरी योµय
असले तरी असे Ìहणता येणार नाही कì भारता¸या बाबतीत हा करार संपूणª ÿितकूल आहे.
भारताला देिखल या करारामुळे फायदे िमळणार आहेत. परंतु ते िवकिसत राÕůां¸या तुलनेत
कमी असू शकतील.
या कराराचा सवाªत मोठा फायदा Ìहणजे भारताला WTO सभासद देश Ìहणून 'िविशĶ परम
िमý राÕůे ' ( Most Favoured Nations) MFM चा दजाª िमळून भारत हा देिखल इतर
िवकिसत सभासद देशां¸या समपातळीत राहणार असून Âयांना िमळणारे सवª Óयापारी लाभ
व सवलती भारताला देिखल लागू होणार आहेत.
शेती ±ेýातील सवलती व अनुदाने कमी केÐयाने भारतीय शेती व शेतकöयांवर Âयाचे
ÿितकूल पåरणाम िदसून येतील अशी एक टीका केली जात होती. परंतू शेती अनुदाने व
सवलती कमी करÁयाचे बंधन केवळ भारतावरच नसून इतर िवकिसत सभासद देशांवर
देिखल आहे असे झाÐयास भारतीय कृिषजÆय वÖतू आंतरराÕůीय बाजारपेठेत अिधक
Öपधाª±म बनतील. अÐप िकंमतीमुळे भारतीय कृषी ±ेýाला िनयाªत वाढी¸या नवीन संधी
उपलÊध होणार आहेत.
भारत १९९५ मÅये WTO मÅये सामील झाला Âयामुळे जागितक िनयाªत Óयापारात
१९९० मÅये भारताचा ०.५ ट³के भाग होता, तो वाढून १९९५ मÅये ०६ट³के झाला.
आिथªक सुधारणां¸या १२ वषाª¸या काळात २००२ पय«त हा िहÖसा वाढून ०.८ ट³के
झाला. munotes.in

Page 117

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
117 १९९० मÅये भारताची एकूण िनयाªत १८१४३ िमिलयन डॉलसª होती. ती वाढून १९९५
मÅये ३१११७ िमिलयन डॉलसª झाली. इ.स. २००३-२००४ Ļा वषाªत भारताची िनयाªत
६३८४३ िमिलयन डॉलसª पय«त वाढली. WTO ¸या आधुिनक अहवालानुसार भारता¸या
Óयापारी वÖतूं¸या िनयाªतीत १५ ट³के वाढ झाली असून इ.स. २००२ मÅये जगा¸या ३०
ÿमुख िनयाªतक व आयातक देशांमÅये भारताने चीन नंतर दुसरा øमांक घेतला आहे.
इ.स. २००१-२००२ मÅये भारताची आयात २४१९२९ वŁन वाढून २००३ २००४
मÅये २९९७०८ कोटी Ł. झाली. सन २००२ मÅये जागितक िनयाªत Óयापारात भारताचा
िहÖसा केवळ ०.८ ट³के होता, तर अमेåरकेचा १०.७ ट³के चीनचा ५.२ ट³के तर
जपानचा ६.६ ट³के िहÖसा होता.. Ļाच कालावधीत एकूण जागितक आयात Óयापारात
भारताचा िहÖसा ०.९ ट³के चीनचा िहÖसा ४.५ ट³के तर जपानचा िहÖसा ५.२ ट³के
होता. इ.स. २००४ मÅये जागितक िनयाªत Óयापारात भारताचा िहÖसा ०.८ ट³के इतकाच
रािहला परंतू िनयाªतीत २८. १ ट³के वृĦी घडून आली.
जागितक Óयापारात भारता¸या िहÔÔयात अपेि±त वाढ होत नाही याचे ÿमुख कारण
िवकिसत देश िवकसनशील देशां¸या िनयाªत Óयापारात सतत िविवध तöहेचे अडथळे िनमाªण
करÁयाचा पयªÂन करीत असतात. Ļा िविवध ÿका¸या अडथÑयामुळे जागितक Óयापारात
िवकसनशील देशातील Óयापाराचा अÂयंत कमी िहÖसा असतो. WTO सार´या संघटने¸या
दबावाकाली असलेÐया िवकसनशील देशांना आपले Óयापार अडथळे काढून टाकÁयास व
Âयांचा सतत ÿवाह चालू ठेवÁयाकåरता िवकिसत व संपÆन देश भाग पाडीत असतात व
Âयाचवेळी िवकिसत देश Öवतः¸या फायīाकरीता संर±ण धोरण अंमलात आणÁयाकरीता
Óयापार अडसर उभे करीत असतात.
थोड³यात िवकिसत देश हे िवकसनशील देशां¸या िनयाªत Óयापारात श³यतो सवª ÿकारचे
अडथळे िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करीत आहोत. Ļा कारणामुळे भारतासार´या
िवकसनशल देशांचा जागितक Óयापारातील िहÖसा वाढत नाही.
७.४.३ जागितक Óयापार संघटनेचे (WTO) करार:
७.४.३.१ Óयापाराशी संबंिधत बौिĦक संपदा करार (TRIPS ):
Óयापाराशी संबंिधत बौिĦक संपदा करार ही उłµवे फेरीमधील एक ÿमुख परंतु वादúÖत
तरतूद मानली जाते. TRIPs ही तरतूद Ļा अिधवेशनात का अंतभूªत करÁयात आली व
तशी गरज िवकिसत देशांना का िनमाªण झाली Ļाची कारणे अËयासणे आवÔयक आहे.
तÂकालीन पåरिÖथतीतील तंý²ान व संशोधनाचे कोणÂयाही िवकिसत देशा¸या
वािणºयिवषयक मालम°ेचा दजाª िमळाला होता. आंतरराÕůीय Öपधाª±मतेत िटकून
राहÁयासाठी अīयावत तंý²ान हा एक ÿमुख मागª बनला होता. आपÐया वÖतूंना जागितक
पातळीवर Öपधाª±म बनिवÁयासाठी िवकिसत देशांनी उÂपादना¸या पारंपारीक पĦतéचा
Âयाग कłन नवीन अīयावत तंý²ानाचा िÖवकार करÁयास सुŁवात केली. या
तंý²ाना¸या बळावर अशा िवकिसत देशांनी वाहतूक, मािहती तंý²ान, दळणवळण
जैवतंý²ान इ. ±ेýाचा मोठ्या ÿमाणात ÿगती साÅय केली. परंतू या ±ेýातील िवकिसत
देशांनी लावलेÐया शोध व ÂयाĬारे उÂपादीत होणाöया वÖतू यांची चांचेिगरी (Piracy) munotes.in

Page 118

आंतरराÕůीय अथªशाľ
118 वाढÐयाने या देशातील बौिĦक संपदा धो³यात येऊ लागली. अशा बनावट वÖतूंचा िवपरीत
पåरणाम िवकिसत देशां¸या उÂपादन Óयापार व नÉयावर िदसून आला. Ìहणूनच या Piracy
¸या समÖयेतून बाहेर पडून नवीन शोधांचे ह³क सुरि±त राहÁयासाठी 'बौिĦक संपदा
Óयापार करार TRIPs ; तरतूद करÁयात आली.
TRIPs तरतूदीमÅये बौिĦक संपदे¸या पुढील ±ेýांचा समावेश करÁयात आला.
१) Copy Rights
२) बोध िचÆह Trade Mark
3) भौगोिलक संकेत
(४) औīोिगक ÿाłप (ůेडमाकª)
(५) पेटंट Patents
(६) Óयापारी गोपिनय मािहती इ. साठी १० वषाªचा कालावधी िनिIJत करÁयात आला
असून पेटंटसाठी माý २० वषाªचा कालावधी िनिIJत करÁयात आला आहे. Óयापारी
गोपिनयता Trade Secret आिण संशोधनास Óयापारी मूÐय असÐयाने Âयाचे देिखल
संर±ण झाले पािहजे असे या करारात ÖपĶ करÁयात आले आहे.
७.४.३.२ TRIMS
TRIMS मधील तरतूदीनुसार ÿÂयेक सदÖय देशाने िवदेशी गुंतवणूकìवरील सवª ÿितबंध
हटवावयास हवेत ºया सोयी सवलती Öवदेशी गुंतवणूकदारांना िमळतात Âया सवª िवदेशी
गुंतवणूकदारांना िमळावयास हÓयात. Ļा करारानुसार ५ वषाª¸या आत Óयापाराशी संबंधीत
गुंतवणूकìवरील िनयंýणे समाĮ करावयास हवी. हा िनद¥श केवळ सं´याÂमक अडथळे व
राÕůीय Óयवहारांपुरताच आहे. ÿामु´याने िनवडक ±ेýातील गुंतवणूक, िवदेशी कंपÆयांना
राÕůीय कंपÆयां¸या बरोबर आणÁयाकåरता िवदेशी गुंतवणूकìची पातळी, िनयाªतीची
जबाबदारी व घरगुती क¸¸या मालाचा उपयोग अशा िनवडक ±ेýापुरताच मयाªदीत आहे. हा
करार िवदेशी चलनाची ÿाĮी, िवदेशी समभाग व तांिýक Öथानांतरणाशी संबंिधत िवदेशी
गुंतवणूकदार Ļां¸यावर िनब«ध लावÁयाचा िनषेध करतो. हा करार आदेश देतो कì िवदेशी
गुंतवणूकदार कंपÆयांना घरगुती कंपÆयां¸या बरोबर ठेवले पािहजे. गुंतवणूक ±ेýातील
अडथÑयांना हा रोखतो. हा करार क¸चा माल व मÅयवतê वÖतू Ļांची आयात मुĉ असावी
अशी अपे±ा करतो.
काही गुंतवणूकì Ļा Óयापारात अडथळे िनमाªण करतात व Óयापारात िवकृती िनमाªण
करतात. ही गोĶ Ļा कराराला माÆय आहे. Ìहणून िवकिसत देश दोन वषाªमÅये
िवकसनशील देश ५ वषाªमÅये व अÐपिवकिसत देश ७ वषा«मÅये सवª गैर अनुŁप TRIMS
ची अिनवायªपणे सुचना देतील व समाĮ सुĦा करतील अशी अपे±ा आहे. TRIMS कåरता
एक सिमती नेमली असून ती TRIMS मधील करारांचे बरोबर पालन होत आहे िकंवा नाही
Ļांची देखरेख करेल व Ļाबाबतचा अहवाल वÖतुं¸या Óयापाराकरीता ÖथापलेÐया
सिमतीला देईल. munotes.in

Page 119

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
119 ७.४.३.३ 'सेवा Óयापारािवषयी सवªसामाÆय करार' (GATS ):
उŁµवे फेरी¸या पूवê सेवा ±ेý Óयापाराबाबतीत कोणÂयाही िवशेष तरतूदी करÁयात आÐया
नÓहÂया. उŁµवे फेरीत ÿथमच सेवा ±ेý Óयापाराचा समावेश करÁयात आला.
या फेरीत 'सेवा Óयापारािवषयी सवªसामाÆय करार' (General Agreement on Trade in
Service GATS) अÖतीÂवात आला. सेवा ±ेý Óयापाराचे िचý अनुकूल पĦतीने
लादÁयासाठी ºया मागाªत हा करार मैलाचा दगड ठरणार होता. उŁµवे फेरी¸या पूवê ÿÂयेक
देशा¸या सामािजक व आिथªक तसेच राजकìय पåरिÖथतीचा िवचार कłन ÿÂयेक देशाने
सेवा ±ेýावर मोठ्या ÿमाणात िनब«ध लादले होते. ÿÂयेक देशाने सेवा ±ेýांवर काही ÿÂय± व
अÿÂय± िनयंýणे लादली होती.
उदा. VISA अिनवायªता, गुंतवणुकìवरील कडक कायदे िनयम, िवपणन िवषयक कडक
िनयंýणे परकìय नोकरदारां¸या रोजगार संधéवरील बंधने, बँका, िदमा वाहतूक मनोरंजन
दळणवळण साधने अशा सेवांचा वापर करÁयाची सĉì इ. कडक िनयंýणे लावली जात
होती.
उŁµवे येथील पåरषदेत सेवां¸या Óयापाराचा करारात समावेश कŁन Âया अंतगªत बँिकंग
सेवा, िवमा, वाहतूक दळणवळण, सÐलागार मंडळे, करमणूक व मनोरंजन इ. नी
पुरिवलेÐया सेवांचा समावेश होता. Âया करारातील नमुद केलेÐया अटीनुसार व सेवा
पुरिवणे बंधनकारक असेल. िव°ीय सेवांमÅये गुंतवणूकदार ठेवीदार आिण िवमाधारक यांचे
संर±ण झाले पािहजे. दुरसंचार सेवा Óयापारा¸या ŀĶीने महßवा¸या असÐयाचे माÆय
करÁयात आले आहे.
GATS कराराÆवये पुढील दोन महßवा¸या कतªÓयांचा समावेश करÁयात आला.
i) अिधक ÿाधाÆय देश कलम (Most Favoured Nathions clause MFN):
या कलमाÆवये GATT ¸या सभासद राÕůांनी परÖपरांशी सेवा Óयापार करतांना कोणताही
भेदभाव न करता सवª सभासद देशांना समान दजाª देÁयात यावा.
ii) पारदशªकता:
या तßवानुसार असे ठरिवÁयात आले कì ÿÂयेक सभासद राÕůांने आपÐया सेवा
Óयापारिवषयीचे सवª िनयम व अटी ÿिसĦ कराÓयात.
या करारात पुढील तीन उिĥĶे ठरिवÁयात आली.
i) सेवा Óयापारािवषयी मुĉ धोरण िÖवकारÁयासाठी बहòउĥेिशय िनयमावली तयार करणे.
ii) सेवा ±ेýाचे उदारीकरण व पारदशªकता
iii) सवª सभासद राÕůांचा सवाªिगण िवकास, मु´यÂवे िवकसनशील देशांचा सवाªिगण
िवकास घडवून आणणे.
munotes.in

Page 120

आंतरराÕůीय अथªशाľ
120 ७.४.३.४ कृषीिवषयक करार (AoA):
१९३४ मÅये डंकेल ÿÖताव ÖवीकारÐयापासून जागितकìकरणाची ÿिøया अिधक देगाने
सुŁ झाली आहे. उŁµवे फेरीत ÿथमच कृषी ±ेýाचा समावेश करÁयात आला. Ìहणूनच या
फेरीत कृषीिवषयक करारास अितशय महßव देÁयात आले असÐयाने कृषीÿधान
अथªÓयवÖथांचे ल± जागितक Óयापार संघटने¸या कृषीिवषयक कराराकडे लागले. या
करारानुसार िवकिसत देशांची Öवदेिश कृषीजÆय उÂपादनांना िदÐया जाणाöया सवलती व
अनुदाने ÿितबंिधत करÁयाचे ठरिवÁयात आले. जागितक कृषी Óयापार अिधक स±म व
पारदशªक Óहावा हा Ļामागील एक महßवाचा हेतू होता.
या करारात जकात व िबगर जकात िनयंýणांचा जागतीक Öपध¥वर होणारा पåरणाम िवचारात
होÁयात आला आहे या कराराच मु´य उĥेश देशांतगªत उÂपादन आिण िनयाªत वाढीसाठी
िदले जाणारे अथªसहाÍय कमी करणे आहे. Âयानुसार पुढील गट करÁयात आले.
(i) पहीला गट :
हा गट िवकिसत देशांचा असुन या गटातील देशांनी १ जानेवारी १९५५ पासून पुढील ६
वषाªत कृषीजकाती ३६ ट³के नी कमी करणे.
ii) दुसरा गट:
हा िवकसनशील देशांचा गट असून या गटातील देशांनी १ जानेवारी १९९५ पासून पुढील
१० वषाªत कृषीजकाती २४ट³के नी कमी करÁयाचे बंधन होते.
(iii) तीसरा गट:
Ļा गटात अिवकिसत व गरीब देशांचा समावेश असून Ļा देशांना जकाती कमी करणाचे
कोणतेही बंधन नÓहते.
उŁµवे फेरीत कृषी अथªसहाÍयाचे पुढील ३ गटात वगêकरण करÁयात आले
अ) ÿितबंिधत सवलती:
यामÅये Öवदेशी िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी िवदेशी आयात वÖतूं¸या खरेदीवर बंधने
टाकÁयात आली अशा िनयाªत वÖतू उÂपादनासाठी Öवदेशी क¸चा माल व आयातीत
वÖतूला पयाªयी Öवदेशी वÖतूं¸या वापरासाठी सवलती देÁयात येत होÂया.
ब) आ±ेपाहª सवलती:
या मÅये अशा सवलतéचा समावेश करÁयात आला कì ºया सवलतéचा िवपåरत पåरणाम
इतर देशां¸या अथªÓयवÖथांवर िदसून येत असेल.

munotes.in

Page 121

आंतरराÕůीय आिथªक संÖथा
121 क) आ±ेपाहª नसलेÐया सवलती:
अनािथªक ±ेýा¸या व मागासलेÐया ÿदेशांचा िवकास करÁयासाठी Âया ±ेýातील औīोिगक
±ेýा¸या िवकासासाठी औīोिगक संशोधनासाठी, िवकासकारी ÿकÐपासाठी िदÐया
जाणाöया सवलतé¸या समावेश अना±ेपाहª सवलतéमÅये करÁयात आला.
शेतमाल आंतरराÕůीय बाजार सुयोµय िदशेने जाÁयासाठी, शेतमाल Óयापारात पारदशªकता
िनमाªण होÁयासाठी, कृषी Óयापारातील अडथळे दूर करÁयासाठी हा करार करÁयात आला.
या करारात शेतमाला¸या आंतरराÕůीय Óयापारातील बाजार ÿवेशावर िनब«ध देशांतगªत
मदत आिण िनयाªत उ°ेजनासाठी अथªसहाÍय या तीन बाबéवर िवशेष भर देÁयात आलेला
आहे.
७.५ सारांश ÿÖतुत ÿकरणामÅये आंतरराÕůीय नाणेिनधीची भूिमका व काय¥, जागितक बँकेची पाĵªभूमी,
जागितक बँकेची भूिमका, जागितक बँकेची काय¥, जागितक Óयापार संघटनेची उिĥĶे, काय¥,
जागितक Óयापार संघटनेचे करार, TRIPS , TRIMS , GAT व AoA इÂयादéचे सिवÖतर
िवĴेषण केले आहे.
७.६ ÿij १) आंतरराÕůीय नाणेिनधी (IMF) ची काय¥ ÖपĶ करा.
२) जागितक बँकेची भूिमका िवशद करा.
३) जागितक बँकेची काय¥ ÖपĶ करा.
४) जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) उिĥĶे ÖपĶ करा.
५) जागितक Óयापार संघटनेची (WTO) काय¥ ÖपĶ करा.
६) िटपा िलहा.
अ) Óयापाराशी संबंिधत बौिĦक संपदा करार (TRIPS )
ब) 'सेवा Óयापारािवषयी सवªसामाÆय करार' (GATS )
क) कृषीिवषयक करार (AoA)

*****



munotes.in

Page 122

122 ८
आिथªक एकाÂमीकरण
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ आिथªक एकाÂमीकरणाची उिĥĶे
८.३ आिथªक एकाÂमीकरणाचे Öवłप
८.४ िवøì संघ (काट¥ल)
८.५ Óयापार गट
८.६ दि±ण-पूणª आिशयायी राÕůांची संघटना
८.७ युरोिपयन युिनयन (EU)
८.८ नाÉटा
८.९ साकª
८.१० सारांश
८.११ ÿij
८.० उिĥĶे आंतरराÕůीय आिथªक सहकायª आिण िवि°य पĦत यामÅये आंतरसंबंध आहे. िवकिसत
देशाकडून िवकसनशील देशात मदतीचा ÿवाह वाढावा. िवकसनशील देशातील
उÂपादनिनिमªती वर अनुकूल पåरणाम Óहावा याŀĶीने आिथªक एकाÂमीकरण गरज भासू
लागली Âयाच अनुषंगाने जागितक Óयापारपेठेत िविवध Óयापारखाती िनमाªण झाली. या
ÿकरणात आपण आिथªक एकाÂमीकरण व Óयापारखाती यािवषयी अËयास करणार आहोत.
या पाठाची उिदĶचे पुढीलÿमाणे:
१. आिथªक एकाÂमीकरणाची संकÐपना अËयासणे
२. आिथªक एकाÂमीकरणाची िविवध ÿकारांचा अËयास करणे.
३. जागितक Óयापार पेठेतील िविवध Óयापारी गटांचा अËयास व मूÐयमापण करणे.
(साकª, साÉता आिण नाÉता इ. )

munotes.in

Page 123

आिथªक एकाÂमीकरण
123 ८.१ ÿÖतावना जागितक अथªÓयवÖथेतील सवª देश आज िवभेदी Óयापारी धोरण अवलंबतात. िविवध
ÿकार¸या आिथªक एकाÂमीकरणामुळे देशातील Óयापारी बंधने िवशेषतः जकात बंधने कमी
होतात Ìहणून Óयापार वृĦीसाठी आिथªक एकाÂमीकरणाची आवÔयकता आहे.
अथª:
"ÿादेिशक आिथªक एकाÂमीकरण Ìहणजे िवकसनशील देशातील Óयापार वाढीची एक
अनोखी /अिभनव कÐपना होय." युरोिपयन आिथªक संघटनेĬारे या देशांना यशÖवी
होÁयासाठी आकिषªत केले जाते, याचा अथª या ±ेýातील Óयापारवाढ होÁयास मदत होते.
सहभागी देशात निवन तंý²ान, तांिýक नविनिमªतीची अंमलबजावणी व आधुिनक
औīोिगकरण तसेच उÂपादनातील िमतÓययता िमळवÁयासाठी आिथªक एकाÂमीकरण
गरजेचे असते.
फायदे:
आिथªक एकाÂमीकरणामुळे काही सकाराÂमक फायदे सहभागी देशांना होतात ते
पुढीलÿमाणे:
१. आिथªक एकाÂमीकरणामुळे बाजारपेठेचा िवÖतार होऊन सहभागी देशातील अंतगªत व
बिहंगत अशी उÂपादनातील िमतÓयय°ा वाढली जाते.
२. िवÖतृत बाजारपेठेमुळे उÂपादनामÅये िवशेषीकरण करता येते पåरणामी आधुिनक
औīोिगक िवकास घडून येतो. अजूनही आंतरराÕůीय ÓयापारामÅये तुलनाÂमक लाभ
िमळवÁयासाठी गुंतवणूकìचा ÿवाह उīोगाकडे वळिवÁयासाठी सहभागी देशांना
ÿोÂसाहन िमळते.
३. आिथªक एकाÂमीकरणामुळे परिकय Óयापारा¸या िदशेने व रचतेत तसेच वÖतूचा खचª
आिण िकंमत रचना यामÅये सकाराÂमक (अनुकूल) पåरणाम घडून येतो.
४. आिथªक एकाÂमीकरणामुळे नैसिगªक साधनसामुúीचा पयाªĮ वापर. आधुिनक
तंý²ानाचा वापर व जागितक Öपध¥ला तŌड देणे श³य होते.
५. उÂपादन आिण उपयोग यामुळे सहभागी देशात सामाÆय कÐयाण साधता येते.
आपली ÿगती तपासा:
ÿ.१ आिथªक एकाÂमीकरण Ìहणजे काय ?
८.२ आिथªक एकाÂमीकरणाची उिĥĶे आधुिनक आिथªक ÓयवÖथा अशा तंýांवर आधाåरत आहे ºयाचे उÂपादन मोठ्या ÿमाणावर
झाले तरच आिथªकŀĶ्या ती फायदेशीर ठरते. यासाठी एकìकडे बाजारपेठांचा िवÖतार
करणे आिण दुसरीकडे लोकांची øयशĉì वाढवणे आवÔयक आहे. आधुिनक तंý²ाना¸या munotes.in

Page 124

आंतरराÕůीय अथªशाľ
124 ÿभावी वापरासाठी, लहान अंतगªत बाजारपेठा असलेÐया काही देशांनी ÿादेिशक गटांमÅये
Öवतःला संघिटत करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. आिथªक एकाÂमता, Ìहणजे Óयापक अथाªने
वेगÑया अथªÓयवÖथेचे एका मोठ्या अथªÓयवÖथेत एकýीकरण करणे होय. साÐवाटोर¸या
मते आिथªक एकìकरणÌहणजे "केवळ एकý सामील होणाöया राÕůांमधील Óयापार अडथळे
भेदभावपूणªपणे कमी करणे िकंवा दूर करÁयाचे Óयावसाियक धोरण आहे."
अशा ÿकारे आिथªक एकýीकरण अशा ÓयवÖथेचा संदभª देते ºयाĬारे दोन िकंवा अिधक देश
मोठ्या आिथªक ÿदेशात एकिýत होतात आिण राÕůीय सीमांवर िवīमान असमानता आिण
भेदभाव काढून टाकतात आिण समूहाबाहेरील देशांिवŁĦ समान दर आिण Óयापार धोरणांचे
पालन करतात. िटनबजªन यांनी आिथªक एकìकरणाची Óया´या "आंतरराÕůीय
अथªÓयवÖथे¸या सवाªत इĶ संरचनेची िनिमªती, इĶतम कायªÿणालीतील कृिýम अडथळे दूर
करणे आिण समÆवय आिण एकìकरणा¸या सवª इĶ घटकांची जाणीवपूवªक ओळख कłन
देणे" अशी केली आहे. िटनबजªनने एकाÂमते¸या नकाराÂमक आिण सकाराÂमक पैलूंमÅये
फरक केला आहे.
एकाÂमते¸या नकाराÂमक पैलूंमÅये भेदभाव काढून टाकणे आिण सदÖय देशांमधील
वÖतूं¸या हालचालीवरील िनब«ध यांचा समावेश होतो. एकाÂमते¸या सकाराÂमक पैलूंमÅये
अशा धोरणाÂमक उपायांचा अवलंब करणे आिण िदलेÐया आिथªक ±ेýामÅये बाजारातील
िवकृती दूर करणे सुलभ करÁयासाठी संÖथाÂमक ÓयवÖथा यांचा समावेश होतो. आिथªक
एकाÂमता ही एक ÿिøया आिण एक िÖथती Ìहणून समजली जाऊ शकते. एक ÿिøया
Ìहणून, िविवध 'राºयांतील आिथªक घटकांमधील भेदभाव नĶ करÁया¸या उĥेशाने राÕů
उपाययोजनांशी संबंिधत आहे. अशा घडामोडéची िÖथती Ìहणून, हे िविवध राÕů राºयांचा
समावेश असलेले ±ेý Ìहणून मानले जाऊ शकते ºयामÅये िविवध ÿकार¸या भेदभावाची
अनुपिÖथती आहे.
आिथªक एकýीकरणाची दोन आवÔयक वैिशĶ्ये आहेत:
(i) सदÖय राÕůांमÅये मुĉ Óयापाराचा पåरचय.
(ii) सदÖय नसलेÐया देशांिवŁĦ सामाÆय बाĻ शुÐक धोरण लादणे.
या दोन वैिशĶ्यांवłन आिथªक एकìकरण हे मुĉ Óयापार आिण शुÐक संर±ण यां¸यातील
संĴेषण आहे.
आिथªक एकýीकरणाची उिĥĶे:
दोन िकंवा अिधक देशांमधील आिथªक एकाÂमता खालील मु´य फायदे आणते:
(i) ÿमाणा¸या बचती:
अंतगªत बाजारपेठ लहान असलेÐया वैयिĉक देशांकडे उÂपादन वाढवÁयाची ±मता
मयाªिदत आहे. आिथªक एकाÂमता कोणÂयाही सदÖय देशाने उÂपािदत केलेÐया उÂपादनांचा
अÿितबंिधत ÿवेश ÿदान करते. हे उÂपादन वाढवÁयास आिण मोठ्या ÿमाणावर
अथªÓयवÖथे¸या फायīांचे पूणªपणे शोषण करÁयासाठी मजबूत ÿोÂसाहन देते. munotes.in

Page 125

आिथªक एकाÂमीकरण
125 (ii) आंतरराÕůीय िवशेषीकरण :
आिथªक एकाÂमता सदÖय देशांना उÂपादने आिण ÿिøया या दोÆहीमÅये अिधकािधक
िवशेषीकरण ÿाĮ करÁयास स±म करते. सदÖय देशांĬारे तुलनाÂमक खचाª¸या फायīावर
आधाåरत िवशेषीकरणामुळे उÂपादनात मोठ्या ÿमाणात िवÖतार होऊ शकतो.
(iii) उÂपादनामÅये गुणाÂमक सुधारणाः
अनेक देशांमधील ÿादेिशक आिथªक सहकायाªमुळे वेगवान तांिýक बदल होतात आिण
मोठ्या आिण सुलभ भांडवला¸या हालचाली होतात. सदÖय देश अशा अनुकूल
पåरिÖथतीत उÂपादनात गुणाÂमक सुधारणा घडवून आणू शकतात. सदÖय राÕůांमधील
Óयापार सुलभ करÁयासाठी पायाभूत सुिवधांमÅयेही गुंतवणूक केली आहे...
(iv) रोजगाराचा िवÖतार:
काही देश ÿादेिशक आिथªक गटामÅये Öवतःला संघिटत करतात आिण ÿदेशात ®मां¸या
अिनब«ध ÿवाहाला परवानगी देतात, Âयामुळे रोजगार आिण उÂपÆन वाढू शकते. यामुळे
लोकांचे कÐयाण वाढते.
(v) Óयापारा¸या अटéमÅये सुधारणाः
आिथªक एकाÂमतेमुळे सदÖय देशांची सौदेबाजी करÁयाची शĉì उवªåरत जगा¸या तुलनेत
सुधारते. Âयामुळे Âयां¸या Óयापारा¸या अटéमÅये ल±णीय सुधारणा होते.
(vi) आिथªक कायª±मतेत वाढ:
आिथªक एकाÂमतेमुळे ÿदेशात Öपधाª वाढते. Âयामुळे संपूणª गटाची उ¸च पातळीची आिथªक
कायª±मता राखÁयात मदत होते. यामुळे सहभागी देशांसाठी संसाधनांचा अिधक चांगला
वापर होतो.
(vii) राहणीमानात सुधारणाः
काही देश Öवतःला ÿादेिशक गटांमÅये संघिटत केÐयामुळे, ÖपधाªÂमक िकमतéवर उ°म
ÿकार¸या वÖतूंची सहज उपलÊधता होते. रोजगारा¸या संधी आिण øयशĉì वाढÐया
लोकांचे जीवनमान सुधारÁयास हातभार लागतो.
(viii) घटक गितशीलतेत वाढ:
आिथªक एकìकरणामुळे सदÖय देशांमधील कामगार आिण इतर घटकां¸या हालचालéवरील
अडथळे दूर होतात. वाढीव घटक गितशीलता रोजगार वाढवते; घटक खचª कमी करते;
आिण सवª सदÖय देशांमÅये उÂपादक िøया ÿिøयांना ÿोÂसाहन देते.
(ix) राजकìय सहकायªः
आिथªक सहकायाªमुळे सदÖय देशांमधील चांगÐया राजकìय संबंधांचा पाया घातला जातो
आिण अशा संबंधांचा उपयोग ÿदेशातील संघषª सोडवÁयासाठी केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 126

आंतरराÕůीय अथªशाľ
126 ८.३ आिथªक एकाÂमीकरणाचे Öवłप आिथªक एकìकरणाचे िकंवा एकाÂमीकरणाचे खालील मु´य ÿकार आहेत:
१) ÿाधाÆय Óयापार ±ेý:
ÿाधाÆय Óयापार ±ेý िकंवा असोिसएशन हा आिथªक एकाÂमतेचा सवाªत िढला ÿकार आहे.
या ÓयवÖथेत, सदÖय देश एकमेकांकडून होणाöया आयातीवर शुÐक कमी करतात. दुसöया
शÊदांत, सदÖय देश एकमेकांना ÿाधाÆय देतात. सदÖय नसलेÐया देशांसाठी, ते Âयांचे
वैयिĉक शुÐक कायम ठेवतात. ÿाधाÆय Óयापार ±ेýाचे उ°म उदाहरण Ìहणजे १९३२
मÅये Öथापन झालेली ÿाधाÆयाची राÕůकुल ÓयवÖथा होय. ितचे नेतृÂव िāटन करत आहे
आिण Âयात सवª राÕůकुल देशांचा समावेश आहे.
२) मुĉ Óयापार ±ेý:
आिथªक एकाÂमते¸या या ÖवłपामÅये, सदÖय देश आपापसात जकात आिण इतर Óयापार
िनब«ध पूणªपणे काढून टाकतात. तथािप, ÿÂयेक सदÖय देश गैर सदÖय देशांिवŁĦ Öवतःचे
Óयापार अडथळे राखÁयासाठी Öवतंý आहे. मुĉ Óयापार ±ेýाचे महßवाचे उदाहरण Ìहणजे
युरोिपयन Āì ůेड असोिसएशन (EFTA ). ही संघटना नोÓह¤बर, १९५९मÅये Öथापन
करÁयात आली. Âयात इंµलंड, ऑिÖůया, डेÆमाकª, नॉव¥, Öवीडन, पोतुªगाल, िÖवÂझल«ड
आिण िफनलंड या देशांचा सहयोगी सदÖय Ìहणून समावेश करÁयात आला. अशी दुसरी
संघटना Ìहणजे लॅिटन अमेåरकन Āì ůेड असोिसएशन (LAFTA). हे १० लॅिटन
अमेåरकन देशांनी जून १९६१ मÅये तयार केले होते.
३) सीमाशुÐक संघ:
दोन िकंवा अिधक देशांमधील एकìकरणाचा अिधक औपचाåरक ÿकार Ìहणजे सीमाशुÐक
संघ होय. एकìकरणा¸या या ÖवłपामÅये, सदÖय देश आपापसात सवª शुÐक आिण इतर
Óयापार अडथळे रĥ करतात. ते एक सामाÆय बाĻ दर आिण Óयावसाियक धोरण देखील
Öवीकारतात. सदÖय देशांसाठी सवª Óयापार अडथळे दूर करÁया¸या बाबतीत सीमाशुÐक
संघटना आिण मुĉ Óयापार ±ेý समान आहेत. परंतु गैर-सदÖय देशांिवłĦ सामाÆय बाĻ
शुÐका¸या संदभाªत सीमाशुÐक संघमुĉ Óयापार ±ेýापे±ा वेगळे आहे. मुĉ Óयापार ±ेýा¸या
बाबतीत, सदÖय देश गैर सदÖय देशांिवŁĦ Âयांचे Öवतःचे शुÐक आिण इतर Óयापार
अडथळे कायम ठेवतात. अशा ÿकारे सीमाशुÐक संघ हा मुĉ Óयापार ±ेýापे±ा
एकìकरणाचा अिधक जवळचा िवणलेला ÿकार आहे. सीमाशुÐक संघामÅये, सवª सदÖय
देश सदÖय नसलेÐया देशांिवŁĦ एकल आिथªक एकक Ìहणून कायª करतात. सीमाशुÐक
संघाचे उदाहरण Ìहणजे १९५७ मÅये पिIJम जमªनी, ĀाÆस, इटली, बेिÐजयम, नेदरलँड
आिण ल³झ¤बगª यांनी Öथापन केलेला युरोिपयन आिथªक समुदाय.
४) सामाईक बाजार:
सामाईक बाजार Ìहणजे सीमाशुÐक संघापे±ा देशां¸या समूहामÅये अिधक एकिýत ÓयवÖथा
असणे होय. सामाियक बाजारामÅये सदÖय देशांमधील जकात आिण Óयापार िनब«ध र करणे munotes.in

Page 127

आिथªक एकाÂमीकरण
127 आिण सामाÆय बाĻ जकातीचा अवलंब करणे समािवĶ आहे. यात सदÖय राÕůांमÅये ®म
आिण भांडवलाची मुĉ हालचाल समािवĶ आहे. अशा ÿकारे समान बाजारा¸या बाबतीत,
सदÖय देशांमधील वÖतू आिण घटकांची मुĉ आिण एकािÂमक हालचाल असते. युरोिपयन
सामाईक बाजार ( ECM) ºयाला युरोिपयन आिथªक समुदाय (EEC) असेही Ìहटले जाते
ते सामाईक बाजाराचे सवō°म उदाहरण आहे.
(v) आिथªक संघ:
आिथªक एकाÂमतेचा सवाªत ÿगत ÿकार ºयामÅये सवाªत मोठ्या ÿमाणात सहकायाªचा
समावेश आहे तो Ìहणजे आिथªक संघ. आिथªक संघा¸या बाबतीत, दोन िकंवा अिधक देश
एक समान बाजारपेठ तयार करतात. याÓयितåरĉ, एक सामाÆय िव°ीय, आिथªक, िविनमय
दर, औīोिगक आिण इतर सामािजक-आिथªक धोरणे Öवीकारतात. सदÖय देश एक समान
चलन आिण बँिकंग ÿणाली तयार करÁयाचा ÿयÂन करतात. आिथªक संघाचे उदाहरण
Ìहणजे BENELUX ( बेिÐजयम, नेदरलँड्स आिण ल³झ¤बगªसह ) ºयाची Öथापना १९४८
मÅये सुŁवातीला सीमाशुÐक संघ Ìहणून झाली होती परंतु नंतर १९६० मÅये Âयाचे
आिथªक संघात łपांतर झाले. हे देश आता EU मÅये सामील झाले आहेत. युरोिपयन
आिथªक समुदाय(EEC) ने १९९१ मÅये युरोिपयन युिनयन (EU) Ìहणून ओळखÐया
जाणाöया आिथªक संघात Öवतःचे łपांतर केले आहे.
८.४ िवøì संघ (काट¥ल) आंतरराÕůीय Óयापारात एकािधकार ÿवृ°ी दोन ÖवŁपात ÿकट होते. एक मूÐयावपाती
िवøì (Dumping) आिण दूसरे कारखानदार िनयंýक संघांची (Carte ls ) Öथापना यातील
िनयंýक संघ हा ÿकार बहòचचêत आहे. काट¥क या शÊदाचा संबंध मुळात सामाईक िवøì
ÿितनीधी संÖथेशी (Sales Agency) जोडलेला आहे. अशा ÿितिनधी संÖथा िविशĶ
उīोगातील करारात सामील असलेÐया उīोसंÖथा¸या िवøìची संपूणª जबाबदारी
िÖवकारत असतात. Âयामुळे िवøì संघाचे मूळ Öवłप िवøì ÿितिनधी संÖथा असे होते.
सÅया¸या काळात अÐपािधकारी बाजाररचनेतील कोणÂयाही ÖवŁपा¸या (िकंमत,
बाजारातील िहÖसा उÂपादन इ) सामंजÖय कराराला िनयंýक िवøì संघ (Cartels) असे
Ìहणतात. साधारणपणे िवøìसंघाचे मु´य दोन ÿकार पडतात.
१) संपूणª िवøìसंघ (Perfect Cartel)
२) अपूणª िवøìसंघ (Perperfect cargels)
१) संपूणª िवøìसंघ (Perfect Cartel) :
िवøìसंघा¸या या ÿकारात मÅयवतê संÖथा एकूण उīोगाची तसेच वैयिĉक संÖथांची
उÂपादन पातळी िनिIJत करते. कमाल संयुĉ नफा हे उĥीĶ गाठÁया¸या ŀĶीकोणातून
मÅयवतê संÖथा िकंमत आिण उÂपादनिवषयक िनणªयहोत असते. करारातील तरतुदीÿमाणे
नÉयाचे वाटप सभासद उÂपादनसंÖथामÅये केले जाते. तसलेच िसमांत खचª (MC) समान
होईल याचीही काळजी घेतली जाते. munotes.in

Page 128

आंतरराÕůीय अथªशाľ
128 २) अपूणª िवøìसंघ (Imperfect cartel):
िवøìसंघा¸या या ÿकारात उÂपादन िनिIJती आिण नÉयाचे वाटप मÅयवतê िकंवा क¤þीय
संÖथेकडून केले जात नाही. तर बाजारात वाटा ÿÂयेक वैयĉìक संÖथेला ÿाĮ होतो. Ļा
ÿकारात बाजारातील मागणीचे वाटप होते. असा बाजार वाटा िनिIJत करÁया¸या िकंमत
बाĻ Öपधाª (Non price competition) आिण सं´याÂमक वाटा (Quota) अशा दोन
पĦती आहेत.
िवøìसंघ िनिमªतीचे ÿयÂन कायम चालू असले तरी अिÖथरता हा Ļा रचनेचा Öथायीभाव
असतो. याचे कारण Ìहणजे खचªिभÆनता होय. कमी उÂपादनखचाªचा संÖथाना िवøì आिण
नफा वाढवÁयासाठी िकंमत कमी ठेवणे लाभदायक असते. Âयामुळे िवøìसंघा¸या
अिÖतÂवात धोका होवू शकतो. तसेच अशा बाजारात उīोगसंÖथाना मु´य ÿवेश असेल तर
िवøìसंघाचे अÖथैयª वाढते. कारण निवन िवøì संÖथा िवøìसंघाना येÁयाचे टाळतील व
कमी िकंमत आकारतील, यामुळेच िविवध संÖथामÅये िकंमत युĦ (Price War) सुŁ होवून
िवøì संघाचे Öथैयª नĶ होईल. िवøì संघातील सवª सभासद उīोगसंÖथांना एका िनयोिजत
धोरणा¸या चौकटीत वागावे लागले. िनधाªåरत िकंमतीत बाजारपेठेत माल िवकणे आिण
िनयमांचे पालन करणे यामुळे उÂपादनसंÖथेला फायदा होतो. तेल उÂपादन देशा¸या
संघटनेला (Organisation of P etroleum Exporting countries OPEC) महßव
आहे. अिलकडील काळातील आंतरराÕůीय काट¥लचे OPEC हे एक यशÖवी उपाहसा
Ìहणता येईल.
दुसöया महायुĦानंतर काट¥ल आिण Âयां¸या धोरणावर िनयंýण ठेवÁयािवषयी िनरिनराÑया
देशात भरपूर चचाª झाली तरी ती िनŁपयोगीच ठरली. अिलकड¸या काळात काटैÐस
ÿवृ°ीला आळा घालÁयाचा एक ÿयÂन Ìहणून युरोपीय सामाईक बाजाराचा (European
Common Market) उÐलेख करता येईल. झणीकारक आिण गळेकापू Öपध¥¸या
पåरणामातून कारखानदार िनयंýक संघा¸या Ìहणजेच कौटैÐस¸या Öथापनेला उ°ेजन
िमळाले. आंतरराÕůीय काट¥Ðस¸या Öथापनेसाठी अगोदरच Öवदेशात भ³कम एकािधकार
असे असलेÐया संघटना असणे गरजेचे असते. कारण अशा संÖथा िकंवा संघटनामुळे
काट¥Ðस Öथापनेला चालना िमळू शकते.
सामाÆयपणे काट¥Ðस तीन ÿकारचे असतात.
अ) संघ (Association)
ब) एकÖवािधका र परवाना करार ( Patent lingeri ng agreement )
क) संयोग (Combines)
१) वरील तीन ÿकारापैकì संघ हा ÿकार अिधक Łढ आहे. िनरिनराÑया देशाितल
उÂपादक-
बाजारात ÿित बंधनाÂमक कारवाई करÁया¸याहेतूने आपली एक संघटना उभारतात आिण
उÂपादन, िवøì, वÖतूची िकंमत इÂयादीबाबत करार करतात. या करारातील तरतूदी munotes.in

Page 129

आिथªक एकाÂमीकरण
129 Óयापक ÖवŁपा¸या असतात. करारात संपूणª नफा िकंवा Âयाचा काही भाग एकý करÁयाची
आिण Âयाची फेरवाटणी करÁयाची तरतूद आहे. कधीकधी काट¥ल Öवतःची एक
िवøìसंघटना उभारते आिण सवª सभासद उÂपादकांना या संघटनेमाफªत िवøì करावी
लागते. करारात नमूद केलेÐया सवª ततुªदéचे पालन करणे उÂपादकांना बंधनकारक असते.
Âयामुळे काट¥न संघटना शĉìशाली बनते आिण ितला िकंमत वाढवून úाहकांची िपळवणूक
करणे सहज श³य होते. काही वेळा काट¥नसÅया िनयमांचे पालन करणे उÂपादकांनाही
जाचक वाटू लागते. तेÓहा काट¥Ðसला दूसरा ÿकार उÂपादकांकडून पसंत केला जातो.
२) एकÖवािधकार परवाना करार हा संघ Ļा ÿकारापे±ा सौÌय असÐयामुळे उÂपादक पसंत
करतात. या करारातंगªत एखादी मोठी वÖतूिनमाªण ÓयवसायासंÖथा लहान Óयवसाय
संÖथांना Âयां¸या देशात एकÖवािधकार व गुĮÿिøया वापरÁयाचे ह³क देते. ह³क अनÆय
(Exclusive) असÐयामुळे लहान ÓयवसायसंÖथेला Öवकìय बाजारपेठेचे पूणªसमुपयोजन
करÁयाची संधी िमळते.
३) संयोग या ितसöया ÿकारात आंतरराÕůीय बाजार पेठेवर कÊजा िमळवÁयासाठी Öपधªक
ÓयवसायसंÖथाना एका संघटने¸या अंतगªत आणले जाते. या संघटनेचे ÖवŁप बहòतेक
बहòराÕůीय सुÿधार - सारखे असते.
काट¥Ðसचे ÖवŁप ल±ात आÐयानंतर Âयांची कायª पĦती समजून घेणे कठीण नाही.
काट¥ल¸या सवª सभासद Óयवसाय संÖथा ÖपधाªÂमक पåरिÖथतीपे±ा अिधक िकंमत
आकारÁयाचा ÿयÂन करतात. िकंमत िनधाªरणाचा करार केला तरीही काहीवेळा उÂपादक
वेगळे धोरण िÖवकारतात. अशा वेळी उÂपादकांना िनयमांची िशÖत लावÁयासाठी गरज
पडÐयास िकंमत युĦ (Price war) देखील सुŁ केले जाते. मालाची िकंमत वाढवणे,
पुरवठा मयाªिदत करणे अशा यु³Âयांही काट¥ÐसĬारे योजÐया जातात. उदा. रबर, क¸चे तेल
इÂयादी. काट¥Ðस¸या ÿभावी पिडचालणासाठी ±ेý िवभाजनाची युĉì योजना आवÔयक
आहे.
आंतरराÕůीय काट¥Ðस¸या Öथापनेमुळे उīोगधंīातील अिनिIJत उÂपादन±मता, मंदी
इÂयादी ÖवŁपा¸या सवªसामाÆय समÖया सोडिवÁयात यश आले आहे. काट¥Ðसनी बहòतेक
वेळा उपभो³Âयां¸या शोषणाचा मागª िÖवकारत आहे. बाजारावरील घĘ पकड, िकंमत
वाढवून नफा कमिवणे, पुरवठा मयाªिदत ठेवणे, उÂपादनाची गुणव°ा घटिवणे यासार´या
िहन आिण अमानुष यु³Âयांचा वापर केला आहे. úाहकां¸या िहताची अपे±आ केली आहे.
काट¥लमुळे अकÐयानच जाÖत झाले आहे. Âयामुळे काट¥Ðसचा Âयाग करणे व Âयावर बंदी
घालणेच योµय ठरते. असे Ìहणावयास हरकत नाही.
आपली ÿगती तपासा:
१. िवøìसंघ ही संकÐपना अËयासा.

munotes.in

Page 130

आंतरराÕůीय अथªशाľ
130 ८.५Óयापार गट Óयापारी गट (Trade Bl ocks) :
Óयापारी गट ही संकÐपना Óयापार वाढीचे समान उिĥĶ डोÑयासमोर ठेवून परÖपर
सहकायाª¸या तßवावर एकिýत आलेÐया िविवध राÕůां¸या एकाÂमीकरणावर आधारलेली
आहे. Óयापारी गटाचे ÖवŁप मुĉ Óयापारा ÿमाणेच असुन Âयात सभासद देशांनी
परÖपरां¸या Óयापारावरील कृिýम िनब«ध (ÿशुÐक व ÿशुÐकेतर) कमी करणे िकंवा पूणªतः
समाĮ करणे अपेि±त आहे. Óयापारी गट हे जकात संघाचेच एक łप असुन ÂयाĬारे
सभासद देशांवरील जकात िनयंýणे काढुन इतर असभासद राÕůांशी Óयापार करÁयािवषयी
एक समान धोरण आखले जाते. या ÿकरणात आपण जागितक Öतरावरील पुढील ÿमुख
Óयापारी गटांचा अËयास करणार आहोत.
i) युरोपीय आिथªक समुदाय (EEC) िकंवा आिथªक संघ (EU) (European
Economic Union or Economic Union)
ii) उ°र अमेरीकन मुĉ Óयापारी करार (NAFTA)
(North American Free Trade A greement)
iii) आिशया-पॅिसिफक आिथªक सहकायª (APEC)
(Asia-Pacific Economic Co -operative)
iv) दि±ण आिशयायी देशांचे आिथªक संघटन (ASEAN) –
(Association of South East Nations).
v) ÿादेिशक सहकायाªसाठी दि±ण आिशयायी संघटना –
(SAARC) (South Asian Ass ociation For Regional Co -operation )
८.६ दि±ण-पूणª आिशयायी राÕůांची संघटना Association of South East Asian Nations - (ASEAN) ०८ ऑगÖट, १९६७ ला ASEAN या संघा¸या Öथापनेची औपचाåरक घोषणा बँकॉकमÅये
करÁयात आली. या संघटनेचे संÖथापक सदÖय देश Ìहणजेच इंडोनेिशया, मलेिशया,
थायलंड, िफलीिपÆस आिण िसंगापूर हे होय. Âयानंतर १९८४ मÅये āुनेई, १९९५ मÅये
िÓहएतनाम, व १९९७ मÅये लाओस व Ìयानमान (āÌहदेश ) यांना ASEAN चे सदÖय
बनिवÁयात आले. ३० एिÿल १९९९ मÅये कंबोिडयाला सभासदÂव देÁयात आले. सÅया
ASEAN ची सदÖय राÕůांची सं´या १० झालेली आहे. ASEAN चे ÿमुख सिचवालय
'जकाताª' येथे आहे.
ASEAN ¸या Öथापनेचे ÿमुख उिĥĶ Ìहणजेच दि±ण पूवª आिशयामÅये ±ेýातील सवª
राÕůांना सािमल कłन दि±ण-पूवª आिशयात आिथªक सहकायाªĬारे सभासदÂव देÁयात
आले. सÅया ASEAN ची सदÖय राÕůांची सं´या १० झालेली आहे. ASEAN चे ÿमुख
सिचवालय 'जकाताª' येथे आहे. munotes.in

Page 131

आिथªक एकाÂमीकरण
131 ASEAN ¸या Öथापनेचे ÿमुख उिदĶ Ìहणजेच दि±ण पूवª आिशयामÅये ±ेýातील सवª
राÕůांना सािमल कłन दि±ण-पूवª आिशयात आिथªक सहकायाªĬारे ÿगती कŁन आिथªक
िÖथरता िनमाªण करणे हे आहे.
भौगोिलक पåरिÖथतीमुळे भारताला ASEAN चा पूणª सदÖयाचा दजाª देता येत नाही कारण
भारत हा दि±ण आिशयाय आहे, तर ASEAN हे दि±ण-पूवª आिशयायी देशांचे संघटन
आहे. असे असुनही जुलै, १९३६ मÅये भारताला ASEAN मÅये महÂवाचा दजाª देÁयात
आलेला आहे. अमेåरकेला असा दजाª फार पूवêच देÁयात आलेला आहे.
८.६.१ ASEAN ¸या Öथापनेची उिĥĶ्ये:
१) परÖपर सहकायाªतून सभासद राÕůां¸या िवकासाला गती देणे.
२) सभासद राÕůांमधील Óयापारी िनयंýणे ( जकात आिण िबगर जकात) मोठ्या ÿमाणात
कमी करणे.
३) आंतराÕůीय Óयापार, वाहतूक यांचा िवकास घडवून आणणे.
४) पायाभूत ±ेýाचा िवकास घडवून आणणे.
५) सभासद राÕůां¸या Óयापारात िÖथरता िनमाªण करणे.
६) िवदेशी भांडवल आकिषªत करणे.
८.६.२ ASEAN ची वैिशĶ्ये :
१) सभासद देशांचा परÖपर सहकायाªतून Óयापार वाढिवÁयासाठी ही संघटना अिÖतÂवात
आली आहे.
२) या संघटनेचे सवª सभासद देश िवकसनशील देश आहेत.
३) या संघटनेतील सवªच सभासद देश नैसिगªक साधनसंप°ी बाबत संपÆन देश मानले
जातात.
४) या संघटनेला 'Asian Development Bank ADB कडून मोठ्या ÿमाणात आिथªक
सहकायª ÿाĮ झाले आहे.
५) केवळ दि±ण-पूवª आिशयायी राÕůांचेच सभासदÂव असलेला हा एक ÿादेिशक Óयापारी
गट आहे.
८.६.३ ASEAN ¸या सहाÓया िशखर संमेलनातील िशफारशी:
१५-१६ िडस¤बर १९९८ मÅये िÓहएतनाम¸या हनोई शहरात ASEAN चे सहावे िशखर
संमेलन भरिवÁयात आले ÂयामÅये पुढील िशफारशी करÁयात आÐया.
१) दि±ण-पूवª आिशयायी मुĉ Óयापार ±ेýाची (ASEAN Free Trade Area - AFTA)
Öथापना करणे.. munotes.in

Page 132

आंतरराÕůीय अथªशाľ
132 २) AFTA अिधक पåरणामकारक होÁयाबाबत तरतुदी करणे..
३) Óयापाराचे उदारीकरण करणे.
४) ASEAN ¸या सहा संÖथापक राÕůांनी पूणª ÖवतंÞय Óयापाराचे उिĥĶ २००३ ऐवजी
२००२ मÅयेच पूणª करणे.
५) िव°ीय ±ेýातील सहकायाªत वाढ घडवून आणणे.
६) 'Vision 2020' या योजनेनुसार १९९९-२००४ या काळात सभासद राÕůाअंतगªत
±ेýीय आिथªक एकाÂमीकरणासाठी िविवध उपाययोजना करणे..
८.६.४ ASEAN - भारत:
आिशयान ±ेýीय मंचाचा (ASEAN Regional Forum ARF) बैठक - २६ जुलै १९९९
ला िसंगापुरमÅये झाली. Ļात भारतातफ¥ तÂकालीन िवदेशमंýी ®ी. जसवंत िसंग हजर होते.
या बैठिकत पुढील ठराव मांडÁयात आले.
१ ) ARF ने परमाणू िवरोधी, सीमेपिलकडील आतंकवाद व लाहोर ÿिøया Ļाबाबत
असलेÐया भारतीय िवचारांचे समथªन करÁयात आले.
२) भारत व पािकÖतानने 'सव«कष अणूचाचणी बंदी करारावर' (CTBT) सĻा कराÓयात.
३) पािकÖतानला ARF चे सदÖयßव देÁयाबाबतचा िवचार टाळावा.
४) ASEAN ला परमाणुरिहत ±ेý बनिवÁया¸या उĥेशाने 'दि±ण-पूवª आिशया परमाणू
शľरिहत ±ेý' (South East Asia Nuclear Weapon Free Zone -
SEANWFZ) आयोगाची Öथापना करावी.
यानुसार २४ जुलै १९९९ रोजी िसंगापूर या िठकाणी SEANWFZ ची Öथापना करÁयात
आली.
ASEAN Ļा गटात सहभागी सवª सदÖय राÕůांना िनसगªतःच नैसिगªक साधनसामुúीची
देणगी िमळालेली असÐयाने िनयाªतीमÅये ÿाथिमक वÖतूंचा समावेश सवाªिधक आहे.
अिलकडील काळात सभासद राÕůांमधील ÿÂय± िवदेशी गुंतवणूकìत (FDI) सतत वाढ
घडून येत आहे.
८.७ युरोिपयन युिनयन (EU) युरोपीय आिथªक समुदाय (EEC) िकंवा युरोपचा आिथªक संघ (EU):
युरोपीय आिथªक समुदायालाच (EEC) युरोपीय समुदाय (European Community EC)
िकंवा आता युरोपीय संघ (European Union EU ) असेही Ìहणतात. EEC ची Öथापना
बेिÐजयम, ĀाÆस, जमªनी, इटाली, ल³झ¤बगª आिण नेदरलँड या सहा देशांनी केली. Âयांनाच
The Six असे Ìहणतात. १९५७ मÅये 'रोम¸या करारावर ' (Treaty of Rome) Öवा±öया
कłन १ जानेवारी १९५८ मÅये या देशांनी EEC ची Öथापना केली. सÅया EEC चे munotes.in

Page 133

आिथªक एकाÂमीकरण
133 सभासदांची सं´या वाढुन ती २७ देश इतकì बनलेली आहे. Âयांनाच 'EU-27' या नावाने
देिखल ओळखले जाते.
EEC ¸या Öथापनेची ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
८.७.१ EEC ¸या Öथापनेची उिĥĶ्ये:
१) EEC अंतगªत सभासद देशांमधील ÿशुÐक, ÿशुÐकेतर व इतर Óयापार िनब«ध व
अडथळे दूर करणे.
२) सभासद राÕůांमÅये ®मीक, भांडवल व सेवा यांची हालचाल मुĉ ठेवणे.
३) समुदयाबाहेरील असभासद देशांिवषयी समान ÿशुÐक व समान Óयापारी धोरण
राबिवणे.
४) सामाईक वाहतूक ÓयवÖथा अंमलात आणणे.
५) सामाईक कृषीिवषयक धोरण राबिवणे.
६) सामाईक मौिþक धोरण व अंदाजपýकìय धोरण तयार करणे.
७) सामाईक युरोपीयन गुंतवणूक बँकेची Öथापना करणे.
८) सामाईक चलन अिÖतÂवात आणणे.
९) सदÖय देशात रोजगारा¸या संधी वाढिवÁयाकåरता व राहणीमान उंचावÁयाकåरता
'युरोपीय सामिजक कोषाची' Öथापना करणे.
१०) समुदयाची कायª±मता वाढावी यासाठी देशां¸या कायīात एकłपता आणणे.
८.७.२. EEC चे ÿशासकìय संघटनः
१) युरोपीय संसदीय ÓयवÖथािपका (European Parliament) :
ही आवÔयक कायदे बनिवÁयाकåरता ÿÂयेक देशा¸या संसदेĬारे िनवडलेÐया १९८
सदÖयांची ÓयवÖथािपका आहे.
२) मंिýपåरषद (The Council of European Union):
या अंतगªत EEC ने तयार केलेÐया धोरणां¸या अंमलबजावणीकडे ल± ठेवÁयाची
जबाबदारी टाकÁयात आली हे. मंýीपåरषदेची बैठक मिहÆयातून िकमान एकदा होते.
३) युरोपीय सभा (European Assembly):
या सभेला एका राÕůीय संसदेसारखी भूिमका पार पाडावयाची होती व वेळोवेळी िनमाªण
होणाöया समÖयांचे पुनिवªलोकन करावयाचे होते. २/३ बहòमता¸या पािठंÊयाने 'आयोग' या
कायªकारी संÖथेला राजीनामा देÁयास सांगÁयाचा अिधकार Ļा सभेला देÁयात आला आहे. munotes.in

Page 134

आंतरराÕůीय अथªशाľ
134 ४) युरोपीयन आयोग European Commission):
संकुिचत राÕůभावनेने समाज िहतावर आघात करणाöया समÖयांकडे ल± देÁयाचे ÿमुख
कायª करते.
५) Æयायालय (Court of Justice)
युरोपीय समुदायासाठी सवō¸च Æयाियक संÖथेचे कायª या Æयायालयाकडे सोपिवÁयात
आले.
६) आिथªक व सामािजक पåरषद (Economic & Social Committee): |
ही सुÅदा एक परामशª घेणारी संÖथा असून िह¸यात गुंतवणूक, उपभोĉा, ®िमक, व इतर
±ेýातील ÿितिनधी भाग घेतात. EEC चे आिथªक व सामािजक धोरणाचे सवª अिधकार या
पåरषदेकडे सोपिवÁयात आलेले आहेत.
७) उ¸च अिधकरण ( Chudaman):
Ļा सवª समÖया िनवाराणाथª धोरण ठरिवÁयाचे व अंमलबजावणी करÁयाचे कायª करतो.
८) युरोपीय मÅयवतê अिधकोष : (European Central Bank)
ही युरोपीय समुदायाची सवō¸च मौिþक ह³क असलेली संÖथा असून 'युरोचलन' (EURO)
िनिमªतीचा अिधकार या क¤þीय बँकेकडे आहे. तसेच िवदेशी चलनांचे Óयवहार करÁयाची
जबाबदारी या संÖथेकडे सोपिवÁयात आलेली आहे.
९) लेखापाल सिमती (Court of Auditors):
EEC ¸या महसुल आिण खचाªबाबतचे सवª Óयवहार ÓयविÖथत मांडणे व तपासÁयाची
मĉेदारी या सिमतीकडे सोपिवलेली आहे.
८.७.३ युरोिपयन आिथªक समुदायाचे कायª :
EEC ¸या Öथापनेनंतर EEC अंतगªत करÁयात आलेली ÿमुख काय¥ पुढीलÿमाणे सांगता
येतील.
१) सामाÆय शेती धोरण :
या धोरणानुसार 'úीन रेट' ÿÂयेक देशात आधार िकंमत योµय ठेवून राÕůीय िकंमत ठरवली
जाते. शेतकöयांना उÂपादनासाठी ÖवातंÞय देणे, उÂपादनाचा दजाª राखणे इ. ÿमुख काय¥
करणे.
२) युरोपीय चलनिवषयक संघ
या संघाची Öथापना माचª १९७९ मÅये झाली. Âयाचे Öवłप पुढील ÿमाणे –
अ) िविनमय दर यंýणे अंतगªत सभासद देशांचे Óयाजदर वृÅदीवर िनयंýण ठेवणे. munotes.in

Page 135

आिथªक एकाÂमीकरण
135 ब) युरोपीय चलन सहकायª कायादाÆवये चलन कायाªसाठी मÅयवतê बँक महÂवाचे काम
करते.
क) मÅयवतê बँकेमाफªत 'समाशोधन गृहांची सुिवधा देÁयात आली.
ड) EEC ¸या मागासलेÐया सभासद राÕůांना कजª कजª मुदतवाढ इ. ची खाýी
देÁयासाठी 'युरोिपयन गुंतवणूक बँक' कायª करते.
इ) बेरोजगार ®िमकांना रोजगार देणे, ÿिश±ण देणे, दाåरþय िनमूªलन कायªøम
राबिवÁयाची जबाबदारी 'युरोिपयन सामािजक िनधी' माफ¥त उचलली जाते.
फ) मागास ÿदेशांचा िवकास करÁयासाठी 'युरोिपयन ÿादेिशक िनधी' Ĭारे मदत केली
जाते.
ज) EEC अंतगªत ®िमक व भांडवला¸या मुĉ हालचालीस गती ÿाĮ झाली आहे.
३) सामाÆय वाहतूक धोरण :
या धोरणाअंतगªत िविवध वाहतूक सुिवधा तसेच समुþा¸या वाहतूक पÅदतीतील अडथळे
दुर करणे, तसेच संघटन व िनयंýण करणे, समुदायाची वाहतूक कायª±मता व
पåरणामकारकता वाढिवणे इ. काय¥ करणे.
८.८ नाÉटा (NAFTA) अमेåरका भूतपूवª राÕůपती िबल ि³लंटन Ļां¸या पुढाकाराने “नाÉटा'ची िनिमªती झाली. हा
समझोता िकंवा करार अमेåरका, कॅनडा व मेि³सको Ļा तीन देशां¸या एका नÓया
सामÃयªवान ±ेýीय संघटनेचा िनमाªता आहे. एका नÓया सामÃयªवान ±ेýी संघटनेचा िनमाªता
आहे. Ļा करारामुळे कडÓया अशा अंतिवªरोध असलेÐया संयुĉ राºय अमेåरका (USA)
नवजीवन ÿाĮ झाले आहे. नाÉट लागू झाÐयानंतर अमेåरकेचा ६५ ट³के माल कोणÂयाही
ÿकारचे आयात शुÐक न लागता मेि³सको¸या बाजारपेठेत िवकला जाईल. Ļािशवाय
भांडवल गुंतवणूकìवरील सवª िनयंýणे øमशः हटिवÁयात येतील.
नाÉटा अंतगªत अमेåरका, कॅनडा व मेि³सको हे देश Óयापारावर असलेली सवª िनयंýणे
हटवून मुĉ Óयापार ±ेý बनतील. सांÿत नाÉटा Ìहणजे सवाªत मोठे मुĉ Óयापार ±ेý मानले
जाते. ÿादेिशक आिथªक सहकायª वाढवÁयाचा ÿयÂनाचा एक भाग Ìहणून या संघटनेकडे
पाहता येईल.
उ°र अमेåरकì देश एकमेकांकडून ºया वÖतू िवकत घेतात Âया यंýसामुúी, वाहतूक सामूúी
अशा Öवłपा¸या भांडवली वÖतू असतात. या वÖतू िनयाªत करणाöया देशावर संघटनेमुळे
पåरणाम होत असतो. भारता¸या बाबतीत अशी श³यता नाही. अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने
सोडÐयास इतर देशांशी भारताचा मोठा Óयापार नाही. अमेåरके¸या संयुĉ संÖथानाचा
िवचार केÐयास भारत अमेåरकेकडे ºया वÖतूंची िनयाªत करतो अशा वÖतू संघटनेतील इतर
देश अमेåरके¸या संयुĉ संÖथाना पुरवीत नाहीत. Âयामुळे या संघटनेचा भारता¸या munotes.in

Page 136

आंतरराÕůीय अथªशाľ
136 िनयाªतीवर ÿितकूल पåरणाम होत नाही. संघटनेतील देशांनी आपसात Óयापार खूला
केÐयामुळे भारताचे नुकसान होÁयाची श³यता नाही तर फायदा होÁयाची श³यता आहे.
आपली ÿगती तपासा:
ÿ.१ “नाÉटा” (NAFTA) वर िटपा िलहा.
८.९ साकª (South Asian Association for Regional Co -operation - SAARC) िडस¤बर १९८५ मÅये दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटनेची Öथापना झाली. या
संघटेनेत सात देश कायमÖवłपी सदÖय आहेत. भारत, बांगला देश, पािकÖतान, नेपाळ,
®ीलंका, भूतान आिण मालिदव या देशांचा समावेश होतो. या संघटनेचे मु´य कायाªलय
नेपाळची राजधानी काठमांडू येथे आहे "साकª'चे सवª सभासद देश ÿामु´याने कृषीÿधान
देश Ìहणून ओळखले जातात.
ÿादेिशक सहकायाªसाठी दि±ण आिशयाई संघटना (साकª) यांनी अंतगªत Öपधाª नाकारली
असून Óयापारा¸या शतêत सुधारणा केली आहे. जर धोरणाचा Öवतःची ओळख िवकिसत
करणे व Óयवहार करणे, तर ÿादेिशक Óयवहारात िĬप±ीय शतêत िवÖतार करणे, ही
महßवाची तÂवे आहेत.
साकªचे संघटन Öवłप (Organisation of SAARC) :
साकª¸या कायªकारी मंडळाने "उ¸च धोरण ठरिवले आहे. Âयानुसार सभासद देशां¸या
सरकारचा ÿमुख घटनेनुसार कायªकारी मंडळावर असतो. कायªकारी मंडळाची बैठक दोन
वषाªतून एकदा होते िवदेश Óयापार संिचवांची Öथायी सिमती असते.
ही सिमती मागील कायाªचा आढावा घेऊन नवीन योजना मंजूर कłन Âयाची कायªवाही
करते. साकª¸या कामकाजा¸या ŀĶीने एकूण ११ सिमÂया कायªरत आहेत..
तांिýक सिमती:
या सिमतीमÅये सदÖय देशां¸या ÿितिनधीचा समावेश असतो. या सिमतीवर साकª¸या
धोरणाची अंमलबजावणी, समÆवय आिण देखरेख ही जबाबदारी असते. सभासद
देशां¸यासाठी घटनेनुसार पुढील कायª केली जातात.
ÿादेिशक सहकायाªसाठी दि±ण आिशयाई संघटना (साकª) मु´य Åयेय मानवी आिण भौितक
साधनसंप°ीचा अिधकािधक उपयोग कłन सामािजक आिण आिथªक िवकास साÅय
करणे.
साकªची उिĥĶ्ये (Objectives of SAARC) :
साकª संघटने¸या चाटªर कलम मÅये पुढील उिĥĶ िदली आहेत. munotes.in

Page 137

आिथªक एकाÂमीकरण
137 १. दि±ण आिशयातील लोकां¸या सामािजक आिथªक कÐयाणात सुधारणा करणे आिण
Âयां¸या जीवनमानाचा दजाª सुधारणे.
२. आिथªक वाढीचा वेग वाढिवणे, ÿदेशातील सामािजक ÿगती आिण सांÖकृितक िवकास
साधणे, सवª Óयĉéना आÂमसÆमानाने जगÁयाची संधी देणे आिण Âयां¸या ±मतेचा पूणª
उपयोग कłन घेणे.
३. दि±ण आिशयातील देशामÅये सामुदाियरीÂया आÂमिनभªरता वाढवून ती बळकट
करणे.
४. एकमेकां¸या समÖया समजावून घेऊन एकमेकांवरील िवĵास वाढिवणे.
५. सभासद देशां¸या िवकासाचा वेग वाढिवÁयासाठी एकमेकांतील आिथªक, सामािजक,
सांÖकृितक, तांिýक आिण िव²ान ±ेýातील सहकायª वाढिवणे.
६. समान िहतसंबंधी ÿijांवर आंतरराÕůीय मंचावर आपापसातील सहकायª वाढिवणे.
७. समान उिĥĶ आिण हेतू असलेÐया आंतरराÕůीय आिण ÿादेिशक संघटनेबरोबर
सहकायª करणे.
तÂवे (Principales) :
चाटªर (Charter) ¸या िनयम ११ मÅये खालील तÂयांचा समावेश केला आहे.
Óयवहारतील
१. संघटने¸या आराखड्यामÅये सहकायª करÁयासंदभाªत Ìहणजेच सावªभौम समता,
ÿादेिशक अबािधतता, राजकìय ÖवातंÞय, इतर देशां¸या देशांतगªत Óयवहारात
अिलĮता बाळगणे आिण एकमेकांचे फायदे पाहणे.
२. असे सहकायª िĬप±ीय िकंवा अनेक प±ीय बंधना¸या िवरोधी नसेल.
३. अशा सहकायाªत असंगततेबरोबर िĬप±ीय आिण बहòप±ीय बंधने नसतील.
साकª देशांचे आिथªक संबंध आिण Óयापारवाढीस मोठा वाव आहे. हे देश जागितक Óयापारात
इतर देशांबरोबर Öपधाª कł शकतील. साकª¸या सदÖय देशात.
१) ÿितिनधी¸या ±ेýात कायªøम आिण ÿकÐपांची उभारणी करणे.
२) मु´य ÿकÐपांची अंमलबजावणी करणे.
३) ÿकÐप किमटीचा अहवाल Öथायी सिमतीला सादर करणे.
साकª¸या तांिýक सिमतीचा संबंध:
१. कृषी २. पयाªवरण ३. िव²ान आिण तंý²ान ४. दळणवळण ५ आरोµय आिण
लोकसं´या ६. úामीण िवकास ७. पयªटन इÂयादéशी असतो. munotes.in

Page 138

आंतरराÕůीय अथªशाľ
138 साकªने २००१ ते २०१० हे दशक बालकÐयाणासाठी राबिवÁयाचे ठरिवले आहे.
साकª¸या सभासद देशां¸या ÿमुखाची वषाªतून एकदा बैठक आयोिजत केली जाते. साकªची
पिहली बैठक १९८५ मÅये बांगला देशाची राजधानी ढाका येथे भरली होती दुसरी बैठक
१९८६ मÅये ब¤गलोर येथे ितसरी बैठक नेपाळची राजधानी काठमांडू येथे १९८७ मÅये
चौथी बैठक इÖलामाबाद येथे १९८८ मÅये भरली होती. नंतर¸या काळात माý ÿितवषê
बैठक आयोिजत करÁयाऐवजी दोन वषा«तून एकदा बैठकìचे आयोजन करÁयात आले होते.
पाचवी बैठक माले येथे १९९० मÅये, सहावी कोलंबो येथे १९९१ मÅये भरली होती.
तेरावी बैठक २००५ मÅये ढाका येथे पार पाडली.
जानेवारी २००४ मÅये इÖलामाबाद येथे भरलेली साकª िशखर बैठक ऐितहािसक
समजÁयात येते. Ļा संमेलनात भारत व पािकÖतान हे दोन देश परÖपरांजवळ आले. सात
देशां¸या Ļा संमेलनात घोषणापý जाहीर करÁयात आले. Ļा दोÆही देशांनी एकिýतपणे
आंतकवादाचा बंदोबÖत करÁयाची घोषणा केली तसेच “खुÐया Óयापाराबाबत" ही सहमती
दशªिवÁयात आली. Ļा घोषणा पýातील ÿमुख मुĥे पुढील ÿमाणे:
१. दि±ण आिशया एक शांतीपूणª व िÖथर ±ेý बनिवणे.
२. िववाद; मतिभÆनता व संघषª Ļावर शांतते¸या उपाय योजना करणे.
३. सावªभौिमकता, समानता, ±ेýीय अखंडता व राÕůांचे ÖवातंÞय Ļां¸या आधारावर
समंजस शेजारी Ìहणून राहणे व िवकास साधणे.
४. शľाľांचा वापर न करणे, इतरां¸या कारभारात हÖत±ेप न करणे. तसेच दुसöया
देशा¸या भानगडीत न पडणे Ļावर जोर देÁयात आला.
५. साकª¸या छोट्या छोट्या देशां¸या िवशेष समÖयां बĥल जागłक राहणे.
साकª¸या सवªसाधारण तरतूदी (SAARC) :
१. साकªमधील देश कोणताही िनणªय एकमताने घेतात.
२. संघटनेत िववाī मुĥे टाळले जातात.
भारताचा साकª देशांशी Óयापार:
(India's Trade with SAARC) भारताने नेपाळ, बांगलादेश, भूतान व ®ीलंकेबरोबर
िĬप±ीय करार केले आहेत. 'साकª'¸या सभासद देशांत भारत भौगोिलक व आिथªक ŀĶ्या
ÿगत असÐयाने साकª¸या ÓयापारामÅये भारताचा वाटा सवाªिधक आहे. भारताचा साकª
देशांशी असणारा Óयापारतोल हा सतत अनुकूल आहे. १९८० मÅये भारतातून साकª¸या
इतर देशात झालेÐया िनयाªतीचे मूÐय ३०७ दशल± अमेåरकन डॉलसª तर आयातीचे मूÐय
१४१ दशल± अमेåरकन डॉलसª होते १९८७-१९८८ मÅये भारतातून साकª¸या इतर
देशात झालेÐया िनिमªतीचे मूÐय ४०६ दशल± अमेåरकन डॉलसª तर आयातीचे मूÐय ९८
दशल± डॉलसª होते व भारता¸या Óयापारात ४०८ दशल± डॉलसªची िशÐलक होती.
१९९८-९९ मÅये भारताचे साकª देशात आसलेÐया िनयाªतीचे मूÐय ७१८७ दशल± munotes.in

Page 139

आिथªक एकाÂमीकरण
139 डॉलसª होते आिण भारता¸या साकª देशांशी असणारा Óयापार ५२४० दशल± डॉलसª एवढा
िशलकì होता. Ìहणजे Óयापारतोल अनुकूल होता.
भारता¸या िनयाªतीपैकì सवाªिधक िनयाªत बांगलादेशात व Âयानंतर ®ीलंकेत झाली आहे.
भारता¸या साकª सदÖय देशाशी असणाöया Óयापाराबाबत असे िदसून येते िकंवा िनÕकषª
येतात कì,
१. भारताचा Óयापारतोल सतत अनुकूल आहे.
२. भारताचा साकª देशांशी असणारा िनयाªत Óयापार १९८० मÅये ३०७ दशल± डॉलसª
वłन १९९८-९९ मÅये ७१८७ दशल± डॉलसª पय«त वाढला.
३. भारता¸या एकूण िनयाªतीत सवाªिधक िनयाªत बांगला देशात होते.
४. भूतान व मालदीव देशात झालेÐया िनयाªतीचे मूÐय अितशय कमी िदसून येते
५. िनयाªतीÿमाणे आयातीचा सुĦा मालदीवचा वाटा अितशय कमी होता.
६. ®ीलंका¸या असणाöया Óयापाराचा िवचार केÐयास भारतातून होणाöया िनयाªतीचे मूÐय
आयात मूÐयांपे±ा नेहमीच अिधक रािहले आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१. साकªची उिĥĶ्ये कोणती ?
२. साकªवर थोड³यात िटप िलहा.
८.१० सारांश  ÿादेिशक आिथªक एकाÂमीकरण Ìहणजे िवकसनशील देशातील Óयापार वाढीची एक
अनोखी /अिभनव कÐपना होय.
 आिथªक एकìकरणाचे िकंवा एकाÂमीकरणाचे खालील मु´य ÿकार आहेत:
१) ÿाधाÆय Óयापार ±ेý
२) मुĉ Óयापार ±ेý
३) सीमाशुÐक संघ
४) सामाईक बाजार
५) आिथªक संघ
 १९५७ मÅये 'रोम¸या करारावर ' (Treaty of Rome) Öवा±öया कłन १ जानेवारी
१९५८ मÅये या देशांनी युरोपीय आिथªक समुदाय ची Öथापना केली. munotes.in

Page 140

आंतरराÕůीय अथªशाľ
140  िडस¤बर १९८५ मÅये दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटनेची Öथापना झाली.
या संघटेनेत सात देश कायमÖवłपी सदÖय आहेत.
८.११ ÿij १) आिथªक एकाÂमीकरणाचा अथª आिण उिĥĶे ÖपĶ करा.
२) आिथªक एकाÂमीकरणाचे Öवłप िवशद करा.
३) सिवÖतर िटपा िलहा.
अ) काट¥ल ब) Óयापार गट
क) नाÉटा ड) साकª
इ) युरोिपयन युिनयन (EU) ई) दि±ण-पूणª आिशयायी राÕůांची संघटना
*****
munotes.in

Page 141

1 ÿijपिýकेचा नमुना (केवळ IDOL ¸या िवīाÃया«साठी) TYBA SEM VI (अथªशाľ) - सवª सहा पेपसªसाठी वेळ: 3 तास एकूण गुण: १०० कृपया तुÌहाला योµय ÿijपिýका िमळाली आहे का ते तपासा. सूचना: १. सवª ÿij अिनवायª आहेत. ÿij ø. ५ मÅये (अ) व (ब) उप ÿijांमधील कोणताही एक उप ÿij सोडवा. २. उजवीकडील आकडे पूणª गुण दशªवतात. 3. ÿादेिशक भाषेत उ°र देणाöया िवīाÃया«नी शंका असÐयास पेपर¸या मु´य मजकुराचा इंúजीमÅये संदभª īावा. 4. आवÔयक तेथे नीटनेट³या आकृÂया काढा. ÿ १. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ २. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ 3. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ४. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ५. खालीलपैकì कोणÂयाही दोहŌवर थोड³यात िटपा िलहा. २० अ) ब) क) ड) िकंवा ब) खालील बहò पयाªयी ÿijांसाठी योµय पयाªय िनवडा. (20 बहò पयाªयी ÿij) २० *********** munotes.in