Page 1
1 १
IS-LM ितमा नांतग त सकल मागणी आिण सकल पुरवठा
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.१.१ IS-LM व - अथ
१.१.२ सकल मागणी व आिण सकल प ुरवठा व - अथ
१.२ IS-LM ितमान व सकल मागणी आिण सकल प ुरवठा
१.३ सकल मागणी व सकल प ुरवठ्यामधील रा ी य उ प न आिण िक ंमत पातळी या ंचे
संतुलन
१.४ म बाजार आिण लविचक िक ंमतीसह IS-LM ितमानाचा िव तार
१.५ सारांश
१.६
१.० उि े
● IS-LM ितमान व सकल मागणी आिण सकल प ुरवठा या ं या सहस ंबंधांचा अ यास
करणे.
● सकल मागणी व सकल प ुरवठ्यामधील रा ीय उ प न आिण िक ंमत पातळी या ंचे
संतुलन अ यासण े.
● म बाजार आिण लविचक िक ंमतीसह IS-LM ितमानाचा िव तार अ यासण े.
१.१ तावना
१.१.१ IS-LM व – अथ
जे. एम. के स या ं या १९३६ साली कािशत झाल े या “General Theory of
Employment, interest and money” या पु तकाम य े, एखादी अथ यव था ज े हा
उदासीन कामिगरी करत असत े या प रि थतीत ून बाह ेर पाड यासाठी प रणाम कक
मागणीच े त व यो य आह े, याचे िववेचन िवव ेचन उ म कार े केले आहे. के स या ं या मत े,
बह तांश थ ूल अथ शा ीय घटक ह े एकम ेकांवर अवल ंबून असता त. munotes.in
Page 2
गत थ ूल अथ शा -III
2 उदा. याजदराम य े केलेला बदल हा अथ यव थ ेतील उपभोग , गुंतवणूक, रा ीय उ प न
याम य े सु ा बदल घडव ून आणतो .
पुढे १९३७ म ये ा. िह स या ंनी IS-LM ितमान िवकिसत क ेले, या ार े व तू बाजार
आिण िव बाजार ह े एकाच व ेळी एकाच उ प न व याज दरावर समतोल साधतात , हे प
केले जाऊ शकत े. हणून IS-LM ितमानास क े स ितमानाच े िव ता रत व प मानल े
जाते. राजकोषीय तस ेच मौि क धोरणा ंचा अ यास करत असताना IS-LM ितमान ह े एक
मह वाच े थूल अथ शा ीय साधन आह े.
IS-LM ितमानाम य े,
I = Investment ( गुंतवणूक)
S = Saving ( बचत)
L = Liquidity Preference ( पैशाची मागणी )
M = Money Supply ( पैशाचा प ुरवठा)
िह स या ंनी आप या ितमानाम य े दोन व दश िवले आहेत.
१) IS व
२) LM व
IS व हा व त ू बाजाराच े ितिनिध व करतो . तर LM व िव बाजाराच े ितिनिध व
करतो . नव के सवादी अथ शा िह स , हॅ सन आिण लन र यां या मत े, बचत, गुंतवणूक,
तरलता ाधा य (रोख प ैशाची मागणी ) आिण प ैशाचा प ुरवठा ह े चार म ुख घटक
उ प नाशी जोडल े गेले आहेत. IS-LM ितमान याजाचा दर आिण उ प न या◌ा◌ं या
प रणामात ून व त ू बाजार व िव बाजार या ंचा समतोल कशा कार े साधला जातो ह े प
करते.
१.१.२ सकल मागणी आिण सकल प ुरवठा – अथ
सकल मागणी व हा सम ल ी अथ शा ाम य े समतोल दश िव यासाठीच े अितशय
मह वाच े आिण म ूलभूत साधन आह े. सामा य िक ंमत पातळी आिण रा ीय उ प न या ंचा
समतोल या ं या मा यमात ून दश िवला जाऊ शकतो . याच माण े या या मा यमात ून िकंमत
पातळी आिण खचा चा समतोल द ेखील याम य े आपणास पाहावयास िमळतो .
सकल प ुरवठा व हा व ेगवेग या िक ंमत तरा ंवर उ पािदत रा ीय उ पादन (GNP) िकंवा
उ प न (GNI) यांचे माण दश िवतो. वैयि क व त ूंसाठी सामा य प ुरवठा व माण ेच
एकूण पुरवठा व द ेखील डावीकड ून उजवीकड े वर या िदश ेने जातो . सकल प ुरवठ्याचा
उतार हा अथ यव थ ेतील व ेगवेग या घटका ंना िनद िशत करत असतो .
munotes.in
Page 3
IS-LM ितमानात ून सकल
मागणी आिण पुरवठा
3 १.२ IS-LM ितमान व सकल मागणी आिण स कल प ुरवठा
या माण े बाजारात एखा ा व त ूची मागणी व प ुरवठ्याव न या व त ूची िक ंमत ठरत े
याच माण े एकूण मागणी आिण एक ूण पुरवठा व ा या साहा यान े सम िक ंमत पातळी व
उ पादन या ंची िनि ती करता य ेते.
पुढील आक ृतीत बाजार प ुरवठा व आिण बाजार मागणी व ा या सहा यान े रा ीय
उ प न आिण सव साधारणपण े िकंमत पातळी कशी ठरत े ते दश िवले आहे.
आकृती . 1.1
आकृतीत अ अ ावर रा ीय उ प न आिण अय अ ावर िक ंमत पातळी दश वली आह े.
िकंमत पातळी आिण AS व ात सम स ंबंध अस यान े हा व डावीकड ून उजवीकड े वर
जाणारा असतो . तर AD व डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकत जाणारा असतो . कारण
हा व आिण िक ंमत पातळी यात य त स ंबंध असतो .
AS व व AD व एकम ेकांना 'म ' िबंदूत छेदतात त े हा 'अक' िकंमत पातळी तर एक ूण
रा ीय उ पादन अप असत े. AD = AS अशी ि थती मागणी =पुरवठा दश वते हणज ेच
अथ यव था समतोलात असत े. अशारीतीन े सम उ पादन आिण िक ंमत पातळी ठरवली
जाते.
िकंमत आिण उ पादनातील बदल :
AD िकंवा AS व ात बदल झा यास याचा प रणाम हण ून िकंमत पातळी आिण
उ पादनात बदल होतो . AS व ात होणारा बदल ता ंि क घटकाम ुळे होतो तर AD व ात
होणारा बदल प ैशा या प ुरवठ्यातील बदलाम ुळे होतो . पुढील आक ृतीत AS व ि थर
आहे.तर AD व ात झाल े या बदलाच े उ पादन आिण िक ंमत पातळीवर होणार े बदल
पुढील आक ृतीत दश वले आहेत.
munotes.in
Page 4
गत थ ूल अथ शा -III
4
आकृती . 1.2
आकृतीत AS व AD व ता म ूळ संतुलन िब ंदू 'म ' आहे ते हा िक ंमत पातळी 'अक ' आहे
तर AD व जर उज या बाज ूला वर सरकला तर तो AD१ होतो व AS व ास 'म १'
िबंदूत पश करतो . ते हा िक ंमत अक १ होते तर उ पादन पातळी अप १पय त वाढत े.
वरील िवव ेचनाव न एक गो प होत े क IS - LM ितमान रा ीय उ प न आिण
िकंमत पातळी ठरव यासाठी वापरता य ेते.
IS - LM ितमाना या आधारावर (AD व ) एकि त मागणी व कसा तयार होतो , हे
दश िवले आहे.
पैशाचा प ुरवठा िदला असताना ज े हा िक ंमत पातळी घटत े ते हा वा तिवक म ु ा िशलक चा
पुरवठा वाढतो आिण याम ुळे LM व ात बदल घड ून येतो. हा बदल प ुिढल आक ृतीत
दश िवला आह े.
आकृती . 1.3 munotes.in
Page 5
IS-LM ितमानात ून सकल
मागणी आिण पुरवठा
5 आकृती या पािह या िवभागात अ अ ावर रा ीय उ प न व अय अ ावर याजदर
दश वला आह े. LM, LM १ व LM२ व हे तीन व IS व ास म , म१ व म२ येथे पश
करतात . ते हा वा त ुबाजार व चलनबाजार या ंचा एकसामाियक समतोल थािपत होतो .
िकंमत पातळी अक असताना IS-LM व एकम ेकांना 'म ' िबंदूत छेदतात त े हा रा ीय
उ प न पातळी 'अप ' असून याजदर 'अव 'आहे. िकंमत पातळीत 'अक ' पासून अक १
पय त घट झाली असता LM व आपल े थान बदलतो व तो LM१ होतो.प रणा मी IS
व LM व ांचा नवीन समतोल म १ िबंदूपाशी होतो . ते हा रा ीय उ प न पातळीत 'अप '
पासून अप १ पय त वाढ होत े तर याजदर अव १ ठरतो. हणज ेच याजदरात घट होत े.
िकंमत पातळी जर अक २ झाली तर LM व LM२ होतो व IS व ास म २ िबंदूत पश
करतो त े हा रा ी य उ प न अप २ होते व अव २ याजदर होतो .
आकृती या द ुस या िवभागात क , क१ व क२ या िकंमत पातळीशी स ंबंिधत उ प न पातळी
प, प१ व प२ ही आक ृती या द ुस या िवभागात दश वली आह े. याच आक ृतीत अय अ ावर
या िकंमत पात या दाखव या आह ेत व या ं याशी स ंबंिधत उ प न पात या आक ृतीत
अ अ ावर या दाखिव या आह ेत. याला अन ुस न म , म१ आिण म २ हे िबंदू आकृती या
दुस या भागात ा होतात . हे िबंदू जोडल े असता AD व िमळतो . हा व IS - LM
ितमानाव न ा झा यान े व तू व चलनबाजार एकाच वेळी समतोलात जातात .
सकल प ुरवठा व ाव न अस े समजत े क , " अथ यव थ ेतील सव उ ोगस ं था िमळ ून
िविवध व त ू आिण स ेवांचे स व नग ठरल े या िक ंमत पातळीला उ पादन क न प ुरवठा
कर यास तयार असतात या ंची बेरीज हणज े सकल प ुरवठा होय . "
आकृती . 1.4
वरील आक ृतीत AS हा पुरवठा व धन उताराचा असतो हणज े उ पादक अिधक
िकंमतीला अिधक प ुरवठा कर यास तयार असतो . 'अक' िकंमतीला 'अप' पुरवठा होतो पर ंतू
िकंमत अक २ झाली असता प ुरवतो होतो . हणज ेच िकंमतीतील वाढ प ुरवठ्यात वाढ करत े.
munotes.in
Page 6
गत थ ूल अथ शा -III
6 १) सनातनप ंथीय िवचारसरणी :-
सनातनप ंथीय अथ शा ा ं या मत े , अथ यव थ ेत पूण रोजगार पातळी असत े व अशा
ि थतीत उ पादनाचा एकि त प ुरवठा व प ूण पणे अलविचक हणज ेच अ अ ास
लंब प असतो . स तांपंथीय िवचारसरणीन ुसार एकि त प ुरवठा व प ुढील आक ृतीत
दश िवला आह े.
आकृती . 1.5
आकृतीत िक ंमत 'अक ' असताना प ुरवठा 'अप ' आहे व िकंमत 'अक१' झाली तरी प ुरवठा
अप एवढा ि थर आह े.
२) के सवादी िवचारसरणी :-
के सवा ा ं या मते, सकल प ुरवठा व अ अ ाला समा ंतर असतो . ठरले या िक ंमतीला
िकतीही प ुरवठा कर याची उ ोगस ं थांची तयारी असत े. पूण रोजगार नसताना चिलत
वेतनदरावर कामगा र उपल ध असतात . हणून ठरल े या िक ंमतीला िकतीही प ुरवठा
उपल ध होऊ शकतो .
आकृती . 1.6
वरील आक ृतीत अ अ ाला समा ंतर पुरवठा व दश वला आह े. munotes.in
Page 7
IS-LM ितमानात ून सकल
मागणी आिण पुरवठा
7 ३) नव के सवादी िवचारसरणी
नव क े सवा ा ं या मत े सकल प ुरवठा व डावीकड ून उजवीकड े वर चढत जाणारा
असतो . पुढील आकृतीत AS हा पुरवठा व दश िवला आह े. अिधक िक ंमतीला प ुरवठा
अिधक तर कमी िक ंमतीला प ुरवठा कमी अस े हा व दश िवतो.
आकृती . 1.7
मूळ िकंमत अक तर म ूळ पुरवठा अप आह े. िकंमत अक २ झा यास प ुरवठा अप २ होतो तर
िकंमत अक १ झा यास प ुरवठा अप १ होतो. हणज ेच अिधक िक ंमतीस अिधक प ुरवठा तर
कमी िक ंमतीस कमी प ुरवठा असतो . िकंमत पातळी आिण व ेतनदर प रवत नीय असतात .
ा गृिहतकावर ही िवचारसरणी अवल ंबून असत े.
सकल पुरवठा व ाच े तीन ट प े-
सनातनप ंथीय, के सवादी व नवक े स या ं या मत े पुरवठा व व ेगवेगळे असतात . समांतर ,
लंब प िक ंवा धन चढाचा प ुरवठा व असतो .हा पुरवठा व प ुढील आक ृतीत दश िवला
आहे.
आकृती . 1.8 munotes.in
Page 8
गत थ ूल अथ शा -III
8 आपण अगोदरच सनातनप ंथीय व क े स णीत हणज ेच लंब प व समा ंतर पुरवठा व ाच े
प ीकरण क ेले आहे. फ म य ंतर व वर जाणा या प ुरवठा व ाच े प ीकरण कर याची
आव यकता आह े. प आिण प १ या दर यान ज े हा प ुरवठ्यात वाढ घडत े. यावेळी िक ंमत
पातळीत वाढ घडल ेली आह े. कारण य ेक अथ यव थ ेत अन ेक अलविचल साधनसाम ु ी
बाजारात अि त वात असत े आिण सव उ ोगात सव साधनसाम ी या बाबतीत एकाचव ेळी
पूण रोजगार पातळी गाठली जात नाही . या माण े अथ यव थ ेत पूण रोजगार पातळी
गाठली जात नाही . तसेच अथ यव थ ेत पूण रोजगार पातळी गाठली जा याप ूव च काही
उ ोगात ट ंचाई िनमा ण हो याची श यता असत े व याम ुळे उ पा दन खचा त वाढ घडण े
श य आह े व प रणामी िक ंमत पातळीत वाढ घड ू शकत े.
१.३ सकल मागणी व सकल प ुरवठ्यामधील रा ीय उ प न आिण िक ंमत
पातळी या ंचे संतुलन
सकल मागणी व प ुरवठा व ह े जे हा पर परा ंस छेदतात. यावेळी दोन व ात ज े हा
समतोल साधला जातो त े हा रा ी य उ प न व िक ंमत पातळी ठरत े. एकि त मागणी व
पुरवठा व ास समतोल प ुढील आक ृतीत दश िवला आह े.
आकृती . 1.9
एकि त मागणी व एकि त प ुरवठा व एकम ेकांना 'म' िबंदूत पश करतो त ेथे 'अक' िकंमत
व 'अप' उ पादन पातळी िनि ती होत े.
एकि त मागणी व प ुरवठा व ाव न समतोल उ पादन व िक ंमत पातळी ठरत अस यान े
यात होणा या बदलाचा िक ंमत व उ पादन पातळीवर प रणाम होतो .
१. मागणीतील बदल - एकि त मागणी व ा ंचे ि थ य ंतर –
पैशा या प ुरवठ्यात वाढ क े यास िक ंवा खाजगी े ा या ग ुंतवणुक त वाढ क े यास िक ंवा
सरकारी खच कायम ठ ेवून करत वाढ क े यास एकि त मागणी व वर या बाज ूला
सरकतो व िक ंमत पातळी आिण उ पादनात वाढ होत े.
munotes.in
Page 9
IS-LM ितमानात ून सकल
मागणी आिण पुरवठा
9
आकृती . 1.10
AD व AS व एकम ेकांना 'म ' िबंदूत पश करतात त े हा 'अक ' िकंमत व 'अप ' उ पादन
असत े. एकि त प ुरवठा व ि थर राह न मागणीत वाढ झा यान े एकि त मागणीव AD१
होतो. तो मूळ या प ुरवठा व ास म १ िबंदूत पश करतो त े हा िक ंमत पातळी अक १ पय त
वाढते तर उ पादन अप १ होते.
२. एकि त प ुरवठा व ाच े ि थ य ंतर –
एकि त मागणी कायम ठ ेवून, एकि त प ुरवठ्यात बदल झा यास कोणत े प रणाम हो तील त े
पाह .
उ पादन घटका ं या िक ंमतीत बदल झा यास , उ पादन घटका ं या उपल धता बदल यास ,
उ पादकत ेत आिण भिव यकालीन अप े ात बदल झा यास एकि त प ुरवठ्यात बदल घड ू
शकतो . एकूण मागणी व ि थर ठ ेवून पुरवठा व ातील ि थ य ंतर दश िवले आहे.
आकृती . 1.11 munotes.in
Page 10
गत थ ूल अथ शा -III
10 उ पादन घटक खचा त वाढ झा याम ुळे एकि त प ुरवठा व डावीकड े सरकला आह े. AD
हा मागणीव व AS हा पुरवठा एकम ेकांना 'म ' िबंदूत पश करतात त े हा 'अप ' उ पादन
व 'अक ' िकंमत ठरत े. पुरवठा व डावीकड े AS१ असा स ं िमत होतो व एकि त
मागणीव ि थर असताना न वा समतोल िब ंदू म१ हा िमळतो त े हा िक ंमत पातळी अक १
पय त वाढली आह े आिण उ पादन पातळी अप पास ून अप १ पय त कमी झाली आह े. या
ि थतीला आध ुिनक अथ शा ात म ंदीयु भाववाढ अस ेही हटल े जाते. हणज ेच उ पादन
साधना ं या िक ंमतीतील वाढ भाववाढ िनमा ण करणारी तस ेच मंदी िनमा ण करणारी आह े.
१.४ म बाजार आिण लविचक िक ंमतीसह IS-LM ितमानाचा िव तार
म बाजार आिण लविचक िक ंमत असल ेले IS-LM व ह े याज दर , िकंमत पातळी आिण
रोजगार , तसेच उ पादन आिण उ प न या ंचे िनधा रण करतो . हा िस ा ंत ि े ीय
अथ शा ावर आधा रत आह े, याम य े व तू, पैसा आिण म बाजार या ंचा समतोल आह े.
संपूण िव ेषण ह े IS आिण LM व ांमधून िमळिवल ेली एक ूण मागणी आिण एक ूण पुरवठा
व या ं या पर परस ंवादावर आधा रत क ेनेिशयन आिण सनातनवादी णाल च े सं ेषण
सादर करत े.
केनेिसयन णाली ही मागणी -िनधा रत उ पादनावर आधा रत आह े, याम य े उजवीकड े
ऊ व गामी उताराचा असल ेला पुरवठा व हा िक ंमती आिण मज ुरी यांची िनि ती करतो .
दुस या बाज ूला, नव-सनातनवादी णाली ही प ुरवठा िनधा रत उ पादनावर आधा रत आह े,
याम य े पुरवठा व उभा अस ून या िठकाणी िक ंमती आिण मज ुरी लविचक असतात .
पुढील िव ेषणाम य े, रेखाटल ेला एक ूण मागणी (AD) व हा IS आिण LM व ांमधून
घेतला आह े. AD व हा नव -सनातनवादी आिण क ेनेिसयन या दो ही णाल म य े
सामा य हणज ेच एकसारखा आह े. नव-सनातनवादी आिण क ेनेिसयन या दो ही
णाल म य े, एकूण पुरवठा (AS) व ा या आकाराम य े मुख फरक आढळतो .
थोड यात , IS आिण LM व ांमधून नव-सनातनवादी आिण क ेनेिसयन णालीतील एक ूण
पुरवठा (AS) व ांची य ु प ी श य नाही . यामुळे दोन णाली प कर यासाठी AD
व ासोबत AS व ांचे संबंिधत आकार िवचारा त घेतले जातात . शेवटी, IS आिण LM
िस ांता या ीन े दोन णाल या स ं ेषणाच े िव ेषण कर यासाठी उजवीकड े वरचा
उतार असल ेला AS व िवचारात घ ेतला जातो .
एकूण मागणी व (AD Curve): -
AD व हा उ प ना या य ेक समतोल पातळीच े आल ेखन क न र ेखाटला जातो आिण
हा व य ेक िकंमत पातळीशी स ंबंिधत असतो . AD व ावरील सव िबंदू हे व तू बाजार
आिण प ैसा बाजार या ं यामधील स ंतुलन दश िवतात .
या िव ेषणाम य े, गुंतवणूक, सरकारी खच , बचत आिण उ पादन बाजारातील कर
यासारख े सव चल ि थर आह ेत अस े गृहीत धरल े जाते आिण यामुळे िकंमत पातळी या
बदलाचा यावर कोणताही भाव होत नाही . यामुळे िकंमत पातळीतील बदलाम ुळे IS
व ाम य े ि थ य ंतर होत नाही . LM व या बाबतीत , हे चल वा तिवक प ैशाचा प ुरवठा munotes.in
Page 11
IS-LM ितमानात ून सकल
मागणी आिण पुरवठा
11 आिण सतत प ैशाची मागणी व या घटका ंना अधोर ेिखत करतात . यामुळे िकंमती या
पातळीतील बदलाबरोबर , वा तव प ैसे पुरवठा (M/P) बदलतो जो LM व ि थ य ंतर
हो यास कारणीभ ूत ठरतो आिण IS व ासह उ प नाचा नवीन समतोल तर िनमा ण
करतो . िदले या िक ंमत पातळी या िव उ प न आल ेखन क े यास आपणास AD व चा
एक िब ंदू िनदश नास य ेतो.
आकृती . 1.12
AD व ची य ु प ी वरील आक ृतीम य े दश िवली आह े. या िठकाणी प ॅनेल (A) म ये
ारंिभक समतोल िब ंदू E२ वर दाखवल ेला आह े. जे हा IS व LM२ व ाला छ ेदतो, ते हा
उ प न OY आिण याज दर OR२ एवढा आह े. आकृती या प ॅनेल (A) म ये, िकंमत
पातळी OP२ िव Y आलेिखत क े याने A िबंदू ा होतो . अशा कार े िदले या िक ंमत
पातळीसाठी IS आिण LM व या उ प ना या पातळीवर एकम ेकांना छेदतात तो AD
व िब ंदू आह े. िकंमत पातळी OP१ पय त घसर याम ुळे, पॅनेल (A) म ये LM२ व
उजवीकड े LM१ वर ि थ य ंतरीत होतो .
अशा ि थतीम य े आपणास उ प न OY१ आिण याज दर OR१ सह E१ वर नवीन
संतुलन िब ंदू ा होतो . पॅनेल (B) म ये P१ िव Y१ आलेिखत क े याने, B िबंदू ा
होतो. OP या िकंमतीत आणखी घसरण क े याने LM१ व हा उजवीकड े LM कडे
सरकतो , याम ुळे संतुिलत उ प न OY२ पय त वाढत े. पॅनेल (B) म ये P िव Y२
आलेिखत क े याने C िबंदू ा होतो . अशा कार े िबंदू A, B आिण C जोडून, आपणास
एकूण मागणी व AD ा होतो . munotes.in
Page 12
गत थ ूल अथ शा -III
12 वरील आक ृतीत AD व नकारा मक उताराचा हणज ेच खाल या बाज ूला येणार आह े,
कारण िक ंमत पातळीत घट झा यामुळे वा तव प ैशाचा प ुरवठा वाढतो , याम ुळे वा तव
पैशाचा अित र प ुरवठा होतो . पैशा या जा त प ुरवठ्यामुळे, लोक जा त माणात रोख े
खरेदी करतात , याम ुळे रो या ं या िक ंमती वाढतात आिण याजदर कमी होत े. याजदरात
घट झा याम ुळे, गुंतवणूक वाढत े आिण याम ुळे उ पादन आिण उ प न या दो ह म य े वाढ
होते.
१.५ सारांश
ा. िह स या ंनी IS-LM ितमान िवकिसत क ेले, या ार े व त ू बाजार आिण िव
बाजार ह े एकाच व ेळी एकाच उ प न व याज दरावर समतोल साधतात , हे प क ेले
जाऊ शकत े.
सकल मागणी व हा सम ल ी अथ शा ाम य े समतोल दश िव यासाठीच े अितशय
मह वाच े आिण म ूलभूत साधन आह े.
या माण े बाजारात एखा ा व त ूची मागणी व प ुरवठ्याव न या व त ूची िक ंमत
ठरते याच माण े एकूण मागणी आिण एक ूण पुरवठा व ा या साहा यान े सम िक ंमत
पातळी व उ पादन या ंची िनि ती करता य ेते.
सकल मागणी व प ुरवठा व ह े जे हा पर परा ंस छेदतात . यावेळी दोन व ात ज े हा
समतोल साधला जातो त े हा रा ीय उ प न व िक ंमत पातळी ठरत े.
म बाजार आिण लविचक िक ंमत असल ेले IS-LM व ह े याज दर , िकंमत पातळी
आिण रोजगार , तसेच उ पादन आिण उ प न या ंचे िनधा रण करतो .
१.६
. १. खालील ा ंची उ र े ा.
१. IS-LM ितमाना या साहा यान े सकल मागणी आिण सकल प ुरवठा या ंची सिव तर
चचा करा.
२. सकल मागणी आिण सकल प ुरवठ्यामधील रा ीय उ प न आिण िक ंमत पातळी या ंचे
संतुलन सिव तर िवशद करा.
३. म बाजार आिण लविचक िक ंमतीसह IS-LM ितमानाचा िव तार कसा होतो ? चचा
करा.
. २. िटपा िलहा .
१. IS व
२. LM व
३. सकल मागणी
४. सकल प ुरवठा
munotes.in
Page 13
13 २
िफिल स व
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ बेरोजगारीचा न ैसिग क दर आिण दीघ काळातील िफिल स व
२.३ ि डमन या अप े ांचे ितमान
२.४ तोिबनची िफिल स व ातील स ुधारणा
२.५ अनुकूलन अप े ा आिण तक संगत अप े ा
२.६ सारांश
२.७
२.० उि े
बेरोजगारीचा न ैसिग क दर आिण दीघ काळातील िफिल स व या ंचा अ यास करण े.
ि डमन आिण तोिबनच े िफिल स व ाबाबतच े िवचार समजाव ून घेणे.
अनुकूलन अप े ा आिण तक संगत अप े ा या ंचा अ यास करण े.
२.१ तावना
आधुिनक अथ शा ा ंपैक ि िटश अथ शा ए . ड य ू . िफिल स ा अथ शा ान े
भाववाढ ब ेकारी , वेतनदर या स ंदभा त या ं यापूव जे िवचार मा ंड यात आल े या िवचारा ंना
सांि यक य आधार काय ? असेल तर यातील सहस ंबंध काय व िकती आह े याचा अ यास
केला. तसेच याला क े सने मांडले या प रक पन ेची व या या प ूव या िस ा ंताची
सांि यक य चाचणी करावयाची होती . यासाठी यान े जवळपास इ .स. १८६७ ते १९५७
या काळातील इ ं लंडमधील ब ेकारीचा दर व व ेतनातील बदलाचा दर याची सा ंि यक य
मािहती स ं िहत क ेली. या मािहती स ं हाचा म ु य ह ेतू भाववाढ िह मा गणीज य घटका ंमुळे
होते िक खच ज य घटका ंमुळे होते हे तपासण े हा होता .
वरील काळातील स ं िहत क ेलेली मािहती यान े जे हा आक ृती व पात मा ंडली त े हा
याला ब ेकारीच े माण व प ैशातील व ेतनदर या ं या बदलात सहस ंबंध आढळ ून आला . हा
सहसंबंध य त असतो अस े अनुमान याने काढल े. यालाच िफिल स व अस े हणतात . munotes.in
Page 14
14 गत थ ूल अथ शा -III थोड यात िफिल स व हणज े ा अथ शा ान े सं िहत क ेले या मािहती या आधार े
बेकारीच े माण व व ेतनदर या ं यातील सहस ंबंध दश िवणारा व होय . िफली सन े
काढल े या व ा या आधार े जे िन कष काढल े ते अ यंत मह वाच े आहे.
िन कष :-
१. बेकारीच े माण व व ेतनदरातील बदलाच े माण या ंचा िनकटचा सहस ंबंध असतो .
२. या दोह तील सहस ंबंध ऋण अस ून तो अर ेखीय असतो .
३. जे हा बेकारीच े माण कमी असत े ते हा वेतनदरात होणारी वाढ अिधक असत े. याउलट
बेकारी अिधक असताना हा बदल कमी माणात होतो .
िफिल स व हा ऋणा मक उताराचा हणज े डावीकड ून उजवीकड े उतरत जाणारा असतो .
हा व प ुढील आक ृतीत दश वला आह े.
आकृती . 2.1
वरील आकृतीत अ अ ावर ब ेकारीच े माण व अय अ ावर व ेतनदर माण मोजल े आहे.
बेकारीच े माण व व ेतनदर यातील सहस ंबंध सांगणारा िफिल स व काढला आह े. हा व
मागणी व ा माण े ऋणा मक चढ असल ेला असतो . आकृतीत ३% बेकारीला २% एवढे
वेतनदर माण असत े आिण जर ब ेकारीच े माण ३% पासून २% पय त कमी झाल े तर
वेतनवाढीचा िक ंवा िक ंमतवाढीचा दर ४% असतो . अथ यव थ ेत बेकारीच े माण कमी
करावयाच े असेल तर व ेतनवाढीचा िक ंवा िकंमतवाढीचा ४% दर सहन क ेला पािहज े िकंवा
अथ यव थ ेला भाववाढ नको अस ेल तर ब ेकारीच े माण ३% सहन कराव े लागेल.
िफिल स या मत े, अथ यव थ ेत बेकारीच े माण ५ १/२ % असताना िक ंमतवाढीचा दर
शू य असतो . पण ज े हा ह ेच माण ५ १/२ % पे ा कमी असत े ते हा माची मागणी
या या प ुरवठ्यापे ा जा त असत े. यामुळे बेकारीच े माण ५% पे ा कमी असताना
भाववाढ अप रहाय असत े. याउलट ब ेकारीच े माण ५ १/२ % पे ा जा त असत े ते हा
अथ यव थ ेत माचा पुरवठा या या मागणीप े ा जा त असतो . यामुळे बेकारीच े माण ५
१/२ % होईपय त देशात भाववाढीचा उ वत नाही . थोड यात ५ १/२ % बेकारी या munotes.in
Page 15
िफिल स व
15 माणाला द ेशातील माची मागणी व माचा प ुरवठा पर परा ं याबरोबर असतो . यामुळे
िकंमत पातळी ि थर असत े.
थोड यात , िफिल सन े आप या व ा या मदतीन े देशातील भाववाढ कमी कर यासाठी
बेकारी वीकारली पािहज े िकंवा बेकारीच े माण कमी कर यासाठी भाववाढ वीकारली
पािहज े असे दश िवले आहे. याचाच अथ देशातील ब ेकारी व व ेतनदर िक ंवा भाववाढ या ं यात
सममू यन असत े. हे यांनी आप या व ात ून दाखव ून िदल े आहे.
२.२ बेरोजगारीचा न ैसिग क दर आिण दीघ काळातील िफिल स व
अथ शा िम टन ि डमनन े 'अमे रकन इकॉनॉिमक र ूव ' म ये १९५८ ला िफिल स
व ािवषयी भा य क ेले. यांनी िफिल स व ातील दोष दाखव ून िदल े व दीघ कालीन
िफिल स व कसा असतो या िवषयी प ीकरण िदल े. यां यामत े भाववाढीचा दर आिण
बेकारी या ं यात अ पकाळात य त स ंबंध असतो व दीघ काळात असा स ंबंध नसतो . या
ि कोनात ून अथ यव था दीघ काळात ब ेकारी या न ैसिग क दराला ि थर असत े आिण
यामुळे दीघ कालीन िफिल स व ल ंब प असतो .
ि डमन या मत े अथ यव थ ेतील ब ेकारीच े माण न ैसिग क बेकारी या दराप े ा कमी करता
येत नाही . जर त े केले तर ता प ुरती ब ेकारी कमी होत े. यामुळे वेतनवाढ व िक ंमतवाढ होत े.
याउलट , जर द ेशात न ैसिग क बेकारी दराप े ा बेकारीच े माण जा त अस ेल तर याचा
प रणाम व ेतनदर घटतात . यामुळे नैसिग क बेकारी या दराप े ा बेकारीच े माण कमी
असेल तर िफिल स व वर या िदश ेने उजवीकड े सरकतो व याचा प रणाम व त ूं या
िकंमती वाढ यावर होतो . याउलट न ैसिग क बेकारी दराप े ा य ात ब ेकारीच े माण जा त
असेल तर िफिल स व खाल या िदश ेने डावीकड े सरकतो . यामुळे व तूं या िक ंमती घट ू
लागतात . याचाच अथ देशातील वा तिवक ब ेकारीच े माण न ैसिग क बेकारी या माणाएवढ े
असेल तर व त ूं या िक ंमती ि थर असतात . हणून ि डमन या मत े , अथ यव थ ेतील
व तूं या िक ंमती ि थर ठ ेवाय या असतील तर द ेशात न ैसिग क दराप े ा देशातील ब ेकारीच े
माण दीघ काळात कमी करता य ेत नाही अस े ि डमन मानतात .
थोड यात दीघ कालीन िफिल स व ऋण नस ून तो अ अ ास ल ंब प िक ंवा अय
अ ाला समा ंतर असतो . पुढील आक ृतीत दीघ कालीन िफिल स व दश िवला आह े.
आकृती . 2.2 munotes.in
Page 16
16 गत थ ूल अथ शा -III आकृतीत अ अ ावर ब ेकारीचा दर व अय अ ावर भाववाढीचा दर दश िवला आह े.
SPC१ हा अ पकालीन िफिल स व काढला आह े. आकृतीत 'अ१' या िब ंदूत
अथ यव थ ेत 'अन ' एवढी ब ेकारी आह े ते हा ' अप ' हा भाववाढीचा द े आहे. 'अन ' ा
नैसिग क बेकारी दराप े ा ब ेकारीचा दर कमी कर यासाठी मौि क िक ंवा राजकोषीय
धोरणाचा अवल ंब केला तर प ैशा या प ुरवठ्यात वाढ होत े. यामुळे बेकारीच े माण 'अन '
पासून 'अन१' पय त कमी झाल े तर भाववाढीचा दर 'अप ' पासून 'अप१' पय त वाढतो .
यामुळे नवीन स ंतुलन िब ंदू SPC१ या व ावर 'अ१' िबंदूत न रहाता तो याच व ावर 'ब '
िबंदूत रहातो .
भाववाढीम ुळे लोका ंची वेतनाची मागणी वाढत े. याचा प रणाम व ेतन वाढ यावर होतो .
यामुळे लोका ं या यश त वाढ होऊन व त ूंची मागणी वाढत े. तसेच व त ूं या िक ंमतीत
वाढ होईल अशी लोका ंची अप े ा असत े. यामुळे ा दोह चा प रणाम एक ूण मागणी
वाढ यावर होतो . यामुळे अ पकालीन िफिल स व SPC२ होतो. हा नवीन िफिल स
व दीघ कालीन िफिल स व ास 'क ' िबंदूत पश करतो . ते हा ब ेकारीचा दर 'अन '
असतो तर भाववाढीचा दर 'अप१ ' असतो . अशा कार े िह ि या अथ यव थ ेत चाल ू
रािहली तर SPC१ , SPC २ सारख े अनेक अ पकालीन िफिल स व िमळतात व यात ून
अ१-ब-क-ड-ई अस े संतुलन िब ंदू िमळतात . यातील 'अ१', क, इ हे िबंदू जोडल े असता हा
LPC दीघ कालीन िफिल स व िमळतो तो अय अ ाला समा ंतर असतो .
सारांश :
िफिल स व चलनवाढीचा दर आिण ब ेकारीचा दर यातील य त स ंबंध करतो , पण
ि डमन या ं या मत े , अ पकाळात िफिल स व डावीकड ून उजवीकड े उतरत जाणारा
असतो .मा दीघ काळात िफिल स व अ कशाला ल ंब प असतो . तर टोबीनचा
िफिल स व बाकदार आका राचा असतो . ि डमन या ंचे दीघ कालीन िफिल स
व ास ंबंधीचे िव ेषण हे अनुकूलन अप े ा प रक पना यावर आधा रत आह े.
२.३ ि डमन या अप े ांचे ितमान
2.3.1 बेकारी या न ैसिग क दराचा अथ -
बेकारी या न ैसिग क दरालाच ब ेकारीचा स ंतुिलत दर अस ेही हटल े जात े. जे हा
चलनवाढीचा अप ेि त दर आिण य दर समान होतात तो दर हणज े बेकारीचा न ैसिग क
दर होय . दुस या श दात सा ंगावयाच े झा यास सनातनवादी अथ शा ा ंना अप ेि त
असणारी ता प ुरती ब ेकारी होय . िम टन ि डमन या ंनी बेकारी आिण चलनवाढ या ं यातील
संबंध िफिल स व ा या साहा यान े प करताना ब ेकारी या न ैसिग क दराची स ंक पना
िवचारात घ ेतली आह े. बेकारी या न ैसिग क दरा या व ेळी लोका ंना अथ यव थ ेतील बदलाच े
अचूक ान असत े. एखा ा द ेशातील सरकार आिथ क िवकास सा य कर यासाठी िक ंमत
थैया चे धोरण वीकार ते. अशाव ेळी बेकारीचा दर हा स ंतुिलत असतो .
munotes.in
Page 17
िफिल स व
17 2.3.2 अ पकाळ आिण ब ेकारीचा न ैसिग क दर -
िफिल स व ा या साहा यान े बेकारी आिण चलनवाढ या ं यातील स ंबंध प कर याचा
य न ए . ड य ू. एच. िफिल स या ंनी केला आह े. यांचे िव ेषण हे अ पकाळाशी स ंबंिधत
आहे. िफिल स या ं या मत े बेकारी आिण चलनवाढ या ं याम य े ऋणा मक व पाचा स ंबंध
आहे. हणज ेच बेकारी वाढत ग े यास चलनवाढ घटत े व ब ेकारी घात यास चलनवाढ
वाढते.याव न अस े प होत े क , बेकारी कमी करावयाची झा यास चलनवाढीचा झळ
सोसावी लागत े. िफिल स या ं या मत े बेकारी आिण चलनवाढ या ं यातील समम ू यन
अ पकाळात होत असत े. लोक भ ूतकाळ आिण चाल ू प रि थतीचा िवचार क न
भिव यकाळातही एका िविश दरान े िकंमत वाढत े अशा कारचा अ ंदाज करतात . मा
यापे ा अिधक दरान े चलनवाढ झाली तर लोका ंचे नुकसान होत े. थोड यात अ पकाळात
बेकारीचा न ैसिग क दर िनमा ण होत नस यान े िफिल स व हा ऋणा मक उताराचा होतो .
2.3.3 दीघ कालीन व ब ेकारीचा न ैसिग क दर -
ा. ि डमन या ंना बेकारीचा न ैसिग क दराचा दीघ काळाशी स ंबंध अस यान े प क ेले आहे.
दीघ काळात ब ेकारीचा न ैसिग क दर थािपत झाल ेला असतो याला ब ेकारीचा स ंतुलीत दर
असेही हणतात . जे हा अथ यव थ ेत बेकारीचा न ैसिग क दर थािपत होतो त े हा
चलनवाढी या दरात फार बदल होत नाही . बदल होत नाहीत याचा अथ चलनवाढ ही एका
िविश दरान े होत असत े. ि डमन या ं या मतान ुसार अथ यव थ ेत िनमा ण झाल ेला
बेकारीचा न ैसिग क दर न ेहमी ि थरच राहील अस े हणता य ेणार नाही . बेकारीचा दर हा
अनेक घटका ंवर अवल ंबून असतो . दीघ कालावधीत अथ यव थ ेत अन ेक बदल होत
असतात . दीघ कालीन िफिल स व ब ेकारीचा न ैसिग क दर िवचारात घ ेवून काढला असता
तो उ या सरळर ेषे माणे असतो .
ा. ि डमन या ंनी दीघ काळात ब ेकारीचा न ैसिग क दर कसा थािपत होतो याच े
प ीकरण िदल े आहे. यां यामत े भिव यकाळात िनमा ण होणा या िक ंमतीचा अ ंदाज बा ंधून
यानुसार िमक व ेतनवाढ घडव ून आणतात . मा या ंनी क ेले या अ ंदाजाप े ा
चलनवाढीचा दर अिधक झाला तर या ंचे उ प न कमी होत े. प रणामी त े पु हा वेतनवाढीची
मागणी करतात वा व ेतनवाढ घडव ून आणली जात े. हणज ेच अप ेि त चलनवाढीचा दर
आिण य चलनवाढीचा दर या ं यातील फरक न होऊन दो ही दर समान होतात .
दो ही दर समान होण े हणज ेच बेकारीचा न ैसिग क दर थािपत होण े होय.
थोड यात , सरकारन े भावी मागणीत वाढ क न ब ेकारी कमी कर यासाठी प ैशा या
पुरवठ्यात वाढ क े यास चालनवाढीची प रि थती िनमा ण होत े. चलनवाढ घड ून आ यान े
कामगार व ेतनवाढीची मागणी करतात . प रणामी प ु हा चलनवाढ घड ून येते. या ि थतीत
बेकारीचा दर मा प ूव एवढाच राहतो .बेकारी या न ैसिग क दराला अशी ब ेकारी पहावयास
िमळत े.
munotes.in
Page 18
18 गत थ ूल अथ शा -III २.४ तोिबनची िफिल स व ातील स ुधारणा
जे स तोिबन या ंनी सुधा रत िफिल स व ाची मा ंडणी १९७१ म ये केली. तोिबन या ंनी
मांडलेला सुधा रत िफिल स व हा हणज े िफिल स आिण ि डमन या ंनी मा ंडले या
िवचारा ंचे िम ण आह े. तोिबन या ं यामत े िफिल स व हा ऋणा मक उताराचा िक ंवा सरळ
रेषा मक असत नाही तर तो बाकदार उताराचा हणज ेच िवक ुंिचत उताराचा (Kinked
shaped) असतो . याचे प ीकरण द े यासाठी या ंनी अस े सांिगतल े क अथ यव थ ेचा
िव तार िक ंवा िवकास होत असताना ब ेरोजगारीच े माण कमी होऊ लागत े. यामुळे
िवकुंचनकमी होऊन तो सरळर ेषा मक होतो .
आकृती या साहा यान े सुधा रत िफिल स व ाच े प ीकरण द ेता येईल.
आकृती . 2.3
वरील आकृतीत OX अ ावर ब ेकारीचा दर (%) आिण OY अ ावर चलनवाढीचा दर (%)
दाखिवला आह े. MP हा सुधा रत िफिल स व आह े. MP या व ाला K या िब ंदू या
िठकाणी बाक आला आह े. MP या सुधा रत िफिल स व ाच े िव ेषण दोन भागात िक ंवा
अंतरात करता य ेईल. या व ाला या िठकाणी बाक आला आह े या िब ंदूपय तचा भाग
हणज े MK आिण बाक आ यान ंतरचा हणज े KP होय. व ा या KP या भागाचा िवचार
के यास तो ऋणा मक उताराचा आह े. या िठकाणी ब ेकारी कमी होत अस ून चलनवाढ घड ून
येत आह े. याचा अथ असा होतो क ब ेकारी कमी होत असताना चलनवाढ अप ेि त अस ते.
हणज ेच येथे बेकारी व चलनवाढ या ं यात समम ू यन होत े.जे हा ब ेकारीचा दर ON या
पातळीला जातो , ते हा मा ह े समम ू यन (Frade off) होत नाही . प रणामी चलनवाढीचा
दर वाढतो . बेकारी आिण चलनवाढ या ं यात समम ू यन न झा यान े MP हा िफिल स व
K या िबंदूनंतर OY अ ाला समांतर होतो .
थोड यात , सुधा रत िफिल स व ाची मा ंडणी करताना तोिबन या ंनी सा ंिगतल े क , म
बाजारातील अप ूण तेमुळे हा व सरळ र ेषा मक असतो . कामगारा ंचे अ ान , कौश याचा
अभाव याम ुळे बेकारीचा दर ि थर राहतो याम ुळे िफिल स व सरळर ेषेसारखा होतो .
munotes.in
Page 19
िफिल स व
19 २.५ अनुकूलन अप े ा आिण तक संगत अप े ा
2.5.1 अनुकूलन अप े ा : -
अनुकूलन अप े ा गृिहत म ेय सव थम क ॅगन (१९५६ ) आिण न े रओ ह (१९५८ ) यांनी
मांडले. यां या मत े, शेवट या अ ंदाज ुटीनुसार अप े ा स ुधा रत क े या जातात आिण
हणूनच याला च ूक-िशकण े गृहीत मेय (error learning hypothesis) असे देखील
संबोधतात .
अनुकूलन अप े ां या िवचारा ंनुसार याम य े म य थी य ेक कालावधीत या ं या
अपे ांम ये यां या प ूव या अप े ांमधील ुटीनुसार स ुधारणा करतात . या गतीन े अपे ा
भूतकाळातील ुट शी ज ुळवून घेतात, याला अन ुकूलन ग ुणांक अस े हणतात . हा गुणांक
शू य आिण एक दर यान मोजला जातो आिण यात चढ -उतार होऊ शकतो . अशा कार े,
अनुकूलन अप े ांम ये, भिव यातील कालावधीतील अप ेि त म ू य हे वत मान कालावधी या
अपे ां या इतक ेच असत े व याच े माण धन िक ंवा ऋण या माणात अस ू शकत े.
अथ शा ात तक संगत अप े ां या िवचारा ंचा िवकास होईपय त, अनुकूलन अप े ा ही
संक पना ही अथ शा ातील अप े ा भाक त कर याची सवा त सामा य प त होती . या
संक पन ेची लोकि यता या या व ैचा रक साध ेपणाम ुळे आिण सहजत ेने अनुभवा म कपणे
अंमलात आणता य ेते. अनुकूलन अप े ां या ग ुणांकासाठी सा ंि यक य अ ंदाज सहज
उपल ध होऊ शकतात .
काट र आिण म ॅडॉक या मत े, अनुकूलन अप े ां या अिनि त वातावरणात , अनुकूल वत न हे
अंत ा नाने अितशय श ंसनीय आिण आकष क िदसत े आिण याचा अन ुभव घ ेता येतो.
अनुकूलन अप े ा िस ा ंताने हळूहळू होणा या बदला या वातावरणात उ क ृ कामिगरी
केली होती . १९५० आिण १९६० या दशकातील महागाईच े दर ज े हा कमी आिण त ुलनेने
ि थर होत े आिण ज े हा चलनवाढीचा दर व ेगाने बदलला आिण व ेगाने वाढला त े हा
अनुकूलन अप े ांचे अंदाज अप ेि त कामिगरी क शकल े नाहीत .
अशा कार े, अनुकूलन अप े ा या त े हाच भावी ठरतात , जे हा बदल या घटका ंचा अंदाज
वाजवी ि थर असतो , परंतु अनुकूलन अप े ांचा अंदाजां या कला ंम ये फारसा उपयोग होत
नाही. िशवाय , अंदाजक या कडे अित र िक ंवा पूरक मािहती उपल ध अस ू शकते, जी
अंदाजान ुसार असल े या प रवत नाशी अ य ंत संबंिधत आह े, उदाहरणाथ कोण या प ान े
साव ि क िनवडण ूक िज ंकली आह े, याचे ान महागाई दराचा अ ंदाज लाव यासाठी वापरल े
जाऊ शकत े, जे सामा यपण े केवळ भ ूतकाळातीळ िक ंमती या मािहतीवर आधा रत असत े.
अनुकूलन अप े ा या घटकाचा ता ंि क वापर हा उपल ध असल े या सव मािहतीचा मह म
वापर करत नाही . या कारणा तव ही य ं णा आिथ क वत णुक या अ यासाच े सू हण ून
फारशी िव ासाह नाही. काही िविश प रि थतीत , असे आढळ ून आल े आहे क , अनुकूलन
अपे ा यं णा एका मया देपय तच अप ेि त कामिगरी करत े. या स ंक पन ेचा वापर करत
असताना या या च ुका श ू य हो याऐवजी वषा नुवष वाढत ग े या आिण याची िव ासाह ता
कमी होत ग ेली. munotes.in
Page 20
20 गत थ ूल अथ शा -III 2.5.2 अनुकूलन अप े ां या मया दा: -
लोक भ ूतकाळात काय घडल े यावर भिव यातील अ ंदाज बा ंधतात अस े गृहीत ध न िवचार
केला असता हा िस ा ंत सो पा आह े. वा तिवक जगात , भूतकाळातील मािहती ही
भिव यातील वत णुक वर भाव टाकणा या अन ेक घटका ंपैक एक आह े. चलनवाढ जर
वर या िदश ेने िकंवा खाल या िदश ेने अ सेल तर , िवशेषतः अन ुकूलन अप े ा मया िदत
असतात . या मया दांमुळे तक संगत अपे ांचा िवकास झाला , याम य े िनण य ि य ेत अन ेक
घटक समािव आह ेत.
2.5.3 तक संगत अप े ा : -
तक संगत अप े ा ख ूपच ीकोनाम ुळे अपे ा कशा कार े काय करतात या कशाम ुळे
िनमा ण होतात व या अप े ा कशा कार े हाताळता य ेतील याच े प ीकरण िमळ ते. अपे ा
िस ांतात द ेशातील नाग रक उपल ध असल े या आिथ क यवहार िवषयक मािहतीचा
िकंवा आिथ क िस ा ंताचा वापर करतात .
तसेच सव आिथ क यवहार करणार े अिभकत /एज ट उपल ध मािहती या साठ ्याचा
उपयोग करतात .
तक संगत अप े ांवर ि कोनाचा म ु य सार ह णजे सव आिथ क यवहार करणार े अिभकत
/एज ट आिथ क मािहतीचा साठा व कोणत ेही आिथ क धोरण अथ यव थ ेवर काय व कसा
प रणाम कर ेल यांचा िवचार क न आप या तक संगत अप े ा ठरवतात . लोक तक संगत
वागत अस याम ुळे यांना आप या आिथ क कृतीची यथायो य मािहती असत े आिण या
अपे े माण ेच ते वाग याचा य न करतात .
2.5.4 या या -
" तक संगत वागण ूक त व , मािहती उपल ध करण े, मािहतीवर ि या करण े व ती अप े ा
बाळग याला लाग ू करण े हणज े तक संगत अप े ा िकंवा िवव ेकयु अप े ा होय . "
के स या ंनी संयुि क अप े ा या संक पन ेकडे दुल केलेले होते. तक संगत अप े ांचे मह व
नव अिभजात अथ शा ाम य े जा तीत जा त आह े हे प होत े. संयुि क अप े ा
िस ांतात तक संगत अप े ा हा अप े ा हाताळ याचा नवा माग आह े. यामुळे अपे ांचे
प ीकरण िमळ यास मदत हो ते.
नव सनातन अथ शा ात द ुसरी मह वाची स ंक पना हणज े बाजाराच े पूण िवकसन होत े
िकंवा सात यान े बाजाराचा उठाव होतो . सात यान े बाजाराचा उठाव हो याचा िस ा ंत हे
नव सनातन अथ शा ाच े एक मह वाच े मेय आह े. या िस ा ंतात वॉलटस या अथ त ा ंचा
सामा य संतुलन िस ा ंत आिण वत मानकालीन असल ेला काय म बाजाराचा िस ा ंत यांचे
एक ीकरण कर यात आल ेले आहे. िव ीय िक ंवा पैसा बाजारातील व व त ू बाजारातील व
व तू बाजारातील िक ंमती व या ंचा संतुलनाशी काय म बाजाराचा िस ा ंत संबंिधत आह े.
या बाजाराला य ात िललाव बाजार अस े संबोध यात य ेते. munotes.in
Page 21
िफिल स व
21 या िस ांतात उपल ध मािहती व िक ंमती या ं यातील स ंबंधाचा शोध घ ेतला जातो .
बाजारात व त ूं या िक ंमती ठरिव याचा बाबतीत आव यक असल ेली सव मािहती व ेगवान
प तीन े गोळा क न ितचा व रत उपयोग करता य ेत अस ेल ते हाच कोणताही बाजार
काय म होऊ शकतो . वॉलरस या ं या मत े बाजाराच े सात यान े िव कासन होत ग ेले तर
अथ यव थ ेत बेकारी िनमा ण होणार नाही व ब ेकारी िवषयक िफिल स व ा या िस ा ंताची
आव यकता भासणार नाही .
2.5.5 मु य ग ृहीते (Main postulates) :
१) तक संगत अप े ा मा ंड या या अथ त ा ं या मत े , कोणतीही अथ यव था ि थर
असत े.
२) अथ यव थ ेतील रोजगार ,उ प न व उ पादनावरील क ृतीचा काहीही प रणाम होत
नाही.
३) नाग रक तक संगत वागत अस याम ुळे आप या आिथ क कृतीचा प रणाम बरोबर ह ेरतात
व आपली वागण ूक या माण े ठेवतात.
४) सव आिथ क अिभकत उपल ध मािहती या साठ ्या या आधार े तक संगत अप े ा
बाळगतात .
५) देशातील नाग रक प ूव ह दूिषत नसल ेले अंदाज भिव यकाळासाठी बा ंधतात .
६) देशाचे सरकार आिथ क धोरण े राबव ून लोका ंना मूख बनवू शकत े.
७) येक कालिब ंदूत बाजाराचा उठा व होतो .
८) अपे ा या ंि क मधील प ती या आिण ब ंिध त असतात .
२.६ सारांश
ि िटश अथ शा ए . ड य ू . िफिल स ा अथ शा ान े भाववाढ ब ेकारी, वेतनदर
या संदभा त या ं यापूव जे िवचार मा ंड यात आल े या िवचारा ंना सा ंि यक य आधार
काय? असेल तर यातील सहस ंबंध काय व िकती आह े याचा अ यास क ेला.
िफिल स व हणज े सं िहत क ेले या मािहती या आधार े बेकारीच े माण व व ेतनदर
यां यातील सहस ंबंध दश िवणारा व होय .
अथ शा िम टन ि डमनन े 'अमे रकन इकॉनॉिमक र ूव ' म ये १९५८ ला
िफिल स व ा िवषयी भा य क ेले. यांनी िफिल स व ातील दोष दाखव ून िदल े व
दीघ कालीन िफिल स व कसा असतो या िवषयी प ीकरण िदल े.
ि डमन या मत े अथ यव थ ेतील ब ेकारीच े माण न ैसिग क बेकारी या दराप े ा कमी
करता य ेत नाही . जर त े केले तर ता प ुरती ब ेकारी कमी होते. यामुळे वेतनवाढ व
िकंमतवाढ होत े. munotes.in
Page 22
22 गत थ ूल अथ शा -III बेकारी या न ैसिग क दरालाच ब ेकारीचा स ंतुिलत दर अस ेही हटल े जात े. जे हा
चलनवाढीचा अप ेि त दर आिण य दर समान होतात तो दर हणज े बेकारीचा
नैसिग क दर होय .
जे स तोिबन या ंनी स ुधा रत िफिल स व ाची मा ंडणी १९७१ म ये केली. तोिबन
यां या मते, िफिल स व हा ऋणा मक उताराचा िक ंवा सरळ र ेषा मक असत नाही
तर तो बाकदार उताराचा हणज ेच िवक ुंिचत उताराचा (Kinked shaped) असतो .
अनुकूलन अप े ा गृिहत म ेय सव थम क ॅगन (१९५६ ) आिण न े रओ ह (१९५८ )
यांनी मांडले.
तक संगत वाग णूक त व , मािहती उपल ध करण े, मािहतीवर ि या करण े व ती अप े ा
बाळग याला लाग ू करण े हणज े तक संगत अप े ा िकंवा िवव ेकयु अप े ा होय .
२.७
. १. खालील ा ंची उ र े ा.
१. िफिल स व हणज े काय? सिव तर चचा करा.
२. ि डमनचा अप े ां या ितमानाच े िव ेषण करा .
३. अनुकूलन अप े ांची सिव तर चचा करा.
. २. िटपा िलहा .
१. दीघ काळातील िफिल स व
२. अ प काळातील ब ेकारीचा न ैसिग क दर
३. तोिबनची िफिल स व ातील स ुधारणा
४. तक संगत अप े ा
munotes.in
Page 23
23 ३
यापार च े –१
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ यापार च ाचा अथ आिण व प
३.२ यापार च ा ंची वैिश ्ये
३.३ यापार च ा ंचे कार
३.४ यापार च ा ंचे ट पे
३.५ सारांश
३.६
३.० उि े
यापार च ाचा अथ आिण व प जाण ून घेणे.
यापार च ा या व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
यापार च ा या अन ेक कारा ंचा अ यास करण े.
यापार च ाच े िविवध ट प े अ यासण े.
३.१ यापार च ाचा अथ आिण व प
सम अथ शा ातील यापारच ही एक मह वाची स ंक पना अस ून अथ यव थ ेत होणा या
आिथ क चढ -उतारा ंना यापारच े असे हणतात . अथ यव थ ेत काय रत असल े या काही
गितमान श व ेगवेग या कारच े आिथ क चढ -उतार िनमा ण करतात . यां या
वैिश ्यांनुसार या ंचे वेगवेग या कारा ंम ये वग करण क ेले जात े. अशा च य चढ -
उतारा ंना यापारच े असे हणतात .
यापारच े ही स ंक पना समज यासाठी प ुढील या या ंचा िवचार करता य ेईल.
या या :-
१) ा. हॅबरलर :-
" यापारच हणज ेच उ म िक ंवा वाईट यापाराची , तेजी िक ंवा मंदी या कालावधीतील
ि थ य ंतरे (बदल) होय. " munotes.in
Page 24
24 गत थ ूल अथ शा -III २) िमचेल :-
"एकूण आिथ क यव हारातील चढ -उतारा ंना यापारच े असे हणतात .'
३) ा. बेनहॅम :-
“ यापारच व ैभव व भरभराटीचा असा एक कालावधी आह े क यान ंतर म ंदीचे आगमन
वाभािवक असत े.
४) ा. जे. एम्. के स :-
“ यापारच े हणज ेच उ च यापारा या प रि थतीत िदस ून येणारी वाढ या िक मती व
बेकारीची ि थ य ंतरे आिण अ प यापारातील घट या िक ंमती व उ च ब ेकारीतील
ि थ य ंतरे होय."
३.२ यापार च ा ंची वैिश ्ये
यापारच ा ं या वरील िविवध या या ं ारे यांची वैिश य े िकंवा गुणधम पुढील माण े प
करता य ेतील.
१) च य बदल :-
यापारच ा ंचे प रणाम ह े च य व पाच े असतात . तेजी न ंतर म ंदी व म ंदीनंतर प ु हा
तेजीची प रि थती िनमा ण होत असत े. परंतू अथ यव थ ेतील व ेगवेग या े ांवर कमी
अिधक माणात या ंचा प रणाम होत असतो .
२) िनि त कालावधी :-
यापारच े ही एका िविश कालावधीशी स ंबंधीत असतात कारण त ेजी आिण म ंदीचे च ह े
िविश कालावधीत प ूण होत असत े. तेजी िक ंवा मंदी ही िचरकाळ टीकणारी नसत े.
३) यापारच े लाटा ं माण े असतात :-
समु ातील भरती - ओहोटी माण े अथ यव थ ेत देिखल त ेजी आिण म ंदीचे च स ु
असत े. या मा णे भरतीन ंतर आहोटी य ेते तसेच तेजीनंतर मंदी ठरल ेली असत े.
४) यापारच ा ंची बदल सारख ेच नसतात :-
तेजी - मंदीमूळे घडून येणारे बदल सव सारख ेच दीस ून येत नाही . वेगवेग या े ांवर ते
वेगवेग या माणात दीस ून येतात. यापार च ा ं या अव था ंम ये भांडवली व तूं या े ात
घडून येणारे बदल उपभो य व त ूं या उदयोगा ं या े ातील बदला ंपे ा जा त माणात
घडून येतात.
५) अथ यव थ ेतील सव साधारण घटना :-
यापारच ही अथ यव थ ेत घड ून येणारी एक सव सामा य घटना असत े. यो य उपाया ं ारे
यांचे िनयम न करता य ेते. munotes.in
Page 25
यापार च े – १
25 ६) यापार च ा ंचे चढ-उतार समान नसतात :-
यापारच ा ंमधील चढ -उतार ह े समान दीस ून येत नाही तर त ेजी व म ंदीमधील चढ तर ह े
वेगवेगळे असू शकतात . तेजीतून मंदीकड े जा यासाठी लागणारा कालावधी म ंद असतो .
याउलट अथ यव था म ंदीतून तेजीकड े लवकर माग मण करते.
७) सव समाव ेशक :-
तेजी आिण म ंदी ही सव समाव ेशक असतात . हणज ेच ती द ेशा या सव च भागात अि त वात
असत े.
८) यापारच े आंतररा ीय व पाच े असतात :-
तेजी-मंदीची च े ही साथी या रोगा माण े एका द ेशातून इतर द ेशांम ये पसरतात .
९) यापारच ा ंची ती ता सारखी नसत े :-
वत मानकालीन व भ ूतकालीन यापारच े ही कालवधी या ीन े समान नसतात . तसेच
यापारच ा ंची ती ता ही सव , सव काळ समान नसत े.
१०) यापारच ा ंचे वेगवेगळे ट पे (अव था ) असतात :-
यापार च ा ंचे तेजी, घसरण , मंदी व प ुन जीवन या अव था मान े दीसून येतात.
३.३ यापार च ा ंचे कार
भांडवलशाही अथ यव थ ेम ये काय रत गितशील श िविवध कारच े आिथ क चढउतार
िनमा ण करतात . या चढउतारा ंचे खालील माण े वग करण करता य ेईल.
i) अ पकालीन च े:
हे यापार च कमी कालावधीसाठी होत े. याला मायनर सायकल अस ेही हटल े जाते. हे
सुमारे 3-4 वष िटकत े
ii) धम िनरपे व ृ ी:
हे यापार च दीघ कालावधीसाठी होत े आिण दीघ कालीन च हण ून ओळखल े जाते. हे
सुमारे 4-8 वष िकंवा याह न अिधक काळ िटकत े. याला म ुख च अस ेही हटल े जाते.
iii) हंगामी चढउतार :
हे अथ यव थ ेतील ह ंगामी बदला ंमुळे घडणा या यापार च ाचा स ंदभ देते.
iv) अिनयिमत िक ंवा या ि छक चढउतार :
ही यापार च े अ यािशत असतात आिण ाइक , यु इ याद या काळात घडतात ,
याम ुळे आिथ क यव थ ेला ध का बसतो . munotes.in
Page 26
26 गत थ ूल अथ शा -III v) च य चढउतार :
हे चढ-उतार हणज े िव तार आिण आक ुंचन या आवत ट या ंमुळे होणार े आिथ क
ि याकलापा ंमधील लहरीसारख े बदल आह ेत. मागणी , पुरवठा िक ंवा इतर िविवध
घटका ंमधील आिथ क बदला ंमुळे िन न िब ंदूपासून िशखरावर चढण े आिण िशखराव न
िन न िब ंदूकडे चढउतार होतात .
३.४ यापार च ा या अव था :
‘Measuring Business Cycles' या ंथात ा . िमचेल यांनी यापारच ा ं या प ुढील चार
मुख अव था सा ंिगत या आह ेत.
१) तेजी (Prosperity)
२) घसरण (Recession)
३) मंदी (Depression)
४) पुन जीवन (Recovery)
यापार च ा ं या या वरील अव था प ुढील आक ृती ार े समज ून घेता येतील.
आकृती . 3.1
आकृतीम य े OX अ ावर कालावधी तर OY अ ावर आिथ क उलाढाल दश िवलेली आह े.
आकृतीतील लाटा ं माण े भासणारा भाग हा अस े दश िवतो क त ेजी न ंतर अथ यव थ ेत
घसरणीला स ु वात होत े व अथ यव था म ंदीत पोहोचत े. कालांतराने आिथ क उलाढाल चा
वेग वाढ ून मंदी संपून पुन जीन व त ेजीकड े वाटचाल स ू होत े.
munotes.in
Page 27
यापार च े – १
27 यापारच ा ं या वरील चार अव था प ुढील माण े प करता य ेतील.
१) तेजी (Prosperity):
तेजी या अव थ ेलाच भरभराटीची अव था अस ेही हणतात . तेजी या अव थ ेत
अथ यव थ ेतील आिथ क घडामोड चा व ेग वाढल ेला असतो . उ पादन , उ प न , रोजगार ,
गुंतवणूक, नफा, िकंमत इ . म ये मोठ्या माणात वाढ झाल ेली दीस ून येते. लोकां या
उ प नाता वाढ घड ून येते. यातून लोका ं या राहणीमानाचा दजा उंचावतो , लोकांची िविवध
व तूसेवांसाठीची मागणी वाढत े. या वाढल े या मागणी या प ुत तेसाठी उ पादनात वाढ
घडवून आणावी लागत े. यासाठी ग ुंतवणूक वाढवावी लागत े. यातून कजा साठी मागणी
वाढते. यातून बँका व िव ीय स ं थांची भरभराट होत े. बेरोजगारा ंना रोजगार उपल ध
होतो. तेजी या या अव थ ेत उ पा दन मत ेचा पुरेपुर वापर होतो .
परंतू तेजीची ही अव था दीघ काळ िटकणारी नसत े तेजी या अितर ेकातूनच प ुढे
घसरणी या अव थ ेला ार ंभ होतो .
२) घसरण (Recession):
यापारच ा ं या या अव थ ेत अथ यव थ ेतील उ पादन , उ प न , रोजगार , गुंतवणूक,
मागणी इ . चल घटका ंम ये घसरण हो यास स ु वात होत े. मागणीत घट घड ून आ यान े
उ पादन ि य ेचा वेग मंदावतो यात ून रोजगारीच े माण घट ून बेकारी वाढ ू लागत े. यातून
लोकांचे उ प न कमी राह न मागणीत घट घड ून येते. मागणी या अभावाम ुळे गुंतवणूक त घट
घडून येते. प रणामतः याजदर घट ून व त ूं या िक ंमती कमी होऊ लागतात . यातून अ प
न याची सम या िनमा ण होत े. व अथ यव था म ंदी या दीश ेने वाटचाल क लागत े.
३) मंदी (Depression):
या अव थ ेत उ पादन , उ प न , रोजगर , बचत, गुंतवणूक, याजदर इ . चल घटका ंम ये
मोठ्या माणात घट झाल ेली िदस ून येते. व तूं या िक ंमती मोठ ्या माणात घट ू लागतात ...
घसरणी या वरील अव थ ेत कमी होत चालल ेला नफा म ंदी या अव थ ेत ऋण होऊ
लागतो . प रणामतः तोट ्यातील उदयोगध ंदे बंद पड ू लागतात या अव थ ेत अथ यव था
कुंठीताव थ ेत आल ेली असत े. परंतू ही अव थाद ेिखल कायम व पी नसते. मंदी या
अव थ ेत पु हा आशादायी वातावरण िनमा ण होऊन अथ यव था प ुन जीवना या
अव थ ेकडे वाटचाल क लागत े.
४) पुन जीवन (Recovery):
ही यापारच ा ंची शेवटची अव था आह े. या अव थ ेत अथ यव था म ंदीतून पु हा त ेजीकड े
वाटचाल क लागत े. व तूं या मागणीत वाढ होऊ लाग यान े उ पादन , रोजगार , उ प न ,
बचत, गुंतवणूक, उपभोग , िकंमती, याजदर तस ेच नफा वाढ ून अथ यव था गतीमान
होऊन प ु हा त ेजी या अव थ ेत वेश करत े.
munotes.in
Page 28
28 गत थ ूल अथ शा -III ३.५ सारांश
अथ यव थ ेत काय रत असल े या काही गितमान श व ेगवेग या कारच े आिथ क चढ -
उतार िनमा ण करतात . यां या व ैिश या ंनुसार या ंचे वेगवेगळया कारा ंम ये वग करण क ेले
जाते. अशा च य चढ -उतारा ंना यापारच े असे हणतात .
'Measuring Business Cycles' या ंथात ा . िमचेल यांनी यापारच ा ं या प ुढील चार
मुख अव था सा ंिगत या आह ेत.
१) तेजी (Prosperity)
२) घसरण (Recession )
३) मंदी (Depression)
४) पुन जीवन (Recovery)
१९ या शतकातील च अथ शा ज े. बी. से यांनी आप या Treatise on Political
Economic या ंथात बाजारप ेठेचा िस ा ंत मांडला. या यामत े " येक पुरवठा आपली
मागणी िनमा ण करीत असतो .” (Supply creates its own demand ) सामा यता एक ूण
पुरवठ्याएवढी एक ूण मागणी असत े याचाच अथ अथ यव थ ेत जेवढ्या व त ूचे उ पादन
होते व बाजारात व त ूचा पुरवठा होतो . यासव व तूला मागणी य ेवून मागणी व प ुरवठा याचा
आपोआप स मतोल साधला जातो . याचाच अथ मागणी व प ुरवठा या दो ही श समान
असतात अस े 'से' यांनी गृहीत धरल े आहे.
३.६
1. यापार च या स ंक पन ेची या या करा आिण यापार च ा या व ैिश ्यांवर चचा
करा.
2. यापार च ाच े कार कोणत े आहेत?
3. यापार च ा या अव था ंची चचा करा.
munotes.in
Page 29
29 ४
यापार च े–२
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ हॉ ेचा यापार च ा ंचा िस ा ंत
४.३ कलडोरचा यापार च ा ंचा िस ा ंत
४.४ पॉल स ॅ युएलसनचा यापार च ा ंचा िस ा ंत
४.५ िह स चा यापार च ाचा िस ांत
४.६ यापार च ा ंवर िन यं ण ठ ेव यासाठी उपाय
४.७
४.० उि े
हॉ े या यापार च ाचा िस ा ंत जाण ून घेणे.
कलडोरचा यापार च ाचा िस ा ंत समज ून घेणे.
पॉल स ॅम सन या यापार च ा या िस ा ंताचा अ यास करण े.
यापार च ाचा िह स िस ा ंत जाण ून घेणे.
यापार च िनयंि त कर यासाठी उपाय जाण ून घेणे.
४.१ तावना
यापार च हणज े आिथ क ि याकलापा ंम ये िवशेषत: रोजगार , उ पादन आिण उ प न ,
िकंमती, नफा इ यादीमधील चढउतार . वेगवेग या अथ शा ा ंनी याची या या
वेगवेग या कार े केली आह े. िमशेल या म ते, “ यवसाय च ह े संघिटत सम ुदायां या
आिथ क घडामोड म य े चढउतार असतात . ' यवसाय ' हे िवशेषण यावसाियक आधारावर
प तशीरपण े आयोिजत क ेले या ि याकलापा ंमधील चढउतारा ं या स ंक पन ेला ितब ंिधत
करते.
सं ा च चढ -उतार रोखत े जे िनयिमतत े या मोजमापान े होत नाहीत . के स या मत े,
" यापार च ह े चांग या यापारा या कालावधीच े बनल ेले असत े याच े वैिश ्य वाढ या munotes.in
Page 30
30 गत थ ूल अथ शा -III िकमती आिण कमी ब ेरोजगारी ट क ेवारी खराब यापारा या कालावधीसह बदलत े जे
िकमती कमी होण े आिण ब ेरोजगारीची उ च ट क ेवारी ार े वैिश ्यीकृत आह े".
यापार च ा या घटन ेचे प ीकरण द े यासाठी व ेळोवेळी अन ेक िस ा ंत मा ंडले गेले
आहेत. या िस ा ंतांचे वग करण ग ैर-मौि क आिण आिथ क िस ा ंतांम ये केले जाऊ शकत े.
४.२ हॉ ेचा यापार च ा ंचा िस ा ंत
ो. हॉ े यांनी यापार च ही िन वळ आिथ क घटना मानली आह े. यां या मत े यु , संप,
पूर, दु काळ या ंसार या आिथ क गैर-आिथ क घटका ंमुळे केवळ ता प ुरती म ंदी होऊ शकत े.
पैशाचा िव तार आिण आक ुंचन ही यापार च ाची म ूलभूत कारण े आहेत, असे हॉ ेचे मत
आहे. याजदरातील बदला ंमुळे पैशांचा पुरवठा बदलतो .
जे हा बँका याजदर कमी करतात , ते हा उ ोजक अिधक कज घेतात आिण ग ुंतवणूक
करतात . यामुळे पैशाचा प ुरवठा वाढतो आिण िकमतीत वाढ होऊन िव तार होतो .
दुसरीकड े, याजदरात वाढ झा याम ुळे कज घेणे, गुंतवणूक, िकंमती आिण यावसाियक
ि याकलाप कमी होतील आिण याम ुळे चलनवाढ होईल.
हॉ ेचा असा िव ास आह े क यापार च ह े भाववाढ आिण भावघटी या छोट ्या
माणातील ितक ृतीिशवाय द ुसरे काहीही नाही . पैशा या प ुरवठ्यात वाढ झा याम ुळे तेजी
येईल आिण याउलट , पैशा या प ुरवठ्यात घट झा याम ुळे मंदी येईल.
याजदर कमी क न ब ँका यापारी आिण यापा या ंना अिधक कज देतील. यापारी अिधक
ऑड र देतात याम ुळे उ ोजका ंना अिधक मज ुरांना काम द ेऊन उ पादन वाढव यास व ृ
केले जाते. याचा प रणाम रोजगार आिण उ प नात वाढ होऊन व त ूं या मागणीत वाढ
होते. यामुळे िव ताराचा ट पा स ु होतो . यवसा याचा िव तार होतो , उ पादनाच े घटक
पूण पणे काय रत असतात , िकंमत आणखी वाढत े, प रणामी त ेजीची प रि थती िनमा ण होत े.
यावेळी, बँका कज दारांकडून कज काढून टाकतात . कजा ची परतफ ेड कर यासाठी , कज दार
यांचा साठा िवकतात . मालाची ही अचानक िव ह ेवाट लाव यान े िकम ती कमी होतात
आिण िकरकोळ क ंप यांचे प रसमापन होत े. बँका पुढे कज करार करतात .
अशा कार े आकुंचन कालावधी उ पादका ंना या ंचे उ पादन कमी कर यास कारणीभ ूत
ठरतो. आकुंचन ि या एकि त होत े याम ुळे नैरा य य ेते. जे हा अथ यव था
उदासीनत े या पातळीवर असत े, ते हा बँकांकडे जादा राखीव र कम असत े. यामुळे बँका
कमी याजदरान े कज देतील याम ुळे उ ोजका ंना अिधक कज याव े लागेल. अशा कार े
पुन जीवन स ु होत े, संचयी होत े आिण त ेजीकड े नेले जाते.
हॉ े या िस ा ंतावर अन ेक कारणा ंनी टीका कर यात आली आह े:
1. हॉ ेचा िस ा ंत हा एक अप ूण िस ा ंत मानला जातो कारण तो यापार च ा ंना
कारणीभ ूत नसल े या आिथ क घटका ंचा िवचार करत नाही .
2. केवळ ब ँकांमुळेच यवसाय च होत े असे हणण े चुक चे आह े. पत िव तार आिण
आकुंचन याम ुळे तेजी आिण न ैरा य य ेते. परंतु ते बँके या कजा मुळे जोर धरतात . munotes.in
Page 31
यापार च े – २
31 3. िस ांत िवकासासाठी िव प ुरवठा कर याच े साधन हण ून बँक ेिडटच े मह व
अितशयो प ूण करतो . अिलकड या वषा त, सव कंप या िव तारासाठी नफा परत
िमळव याचा अवल ंब करतात .
4. भांडवलाची िकरकोळ काय मता जा त अस यास ब ँक ेिडटचे फ आक ुंचन
नैरा याला कारणीभ ूत होणार नाही . याजदर जा त अस ूनही भिव यातील स ंभावना
उ वल अस याच े यावसाियका ंना वाटत अस ेल तर त े गुंतवणूक करतील .
5. याजदर कज आिण ग ुंतवणुक ची पातळी ठरवत नाही . उ च याजदर लोका ंना कज
घे यास ितब ंध करणार नाहीत . हणून, असे हटल े जाऊ शकत े क ब ँिकंग णाली
यापार च ाची उ प ी क शकत नाही . कजा चा िव तार आिण आक ुंचन ह े पूरक
कारण अस ू शकत े परंतु यापार च ाच े मु य आिण एकम ेव कारण नाही .
४.३ कलडोरचा यापार च ाचा िस ा ंत
जॉन म ेनाड के स या सामा य िस ा ंता या काशनान ंतर यवसाय सायकल मॉड ेल तयार
कर यासाठी बर ेच य न क ेले गेले. पॉल स ॅ युएलसन सार या अम े रकन िनओ -केनेिशयन
लोकांनी बनवल ेले मॉडेल अि थर िस झाल े. अथ यव थ ेने मंदी आिण ि थर वाढ यात ून
का माग मण क ेले पािहज े याचे वण न ते क शकल े नाहीत . ि टीश िनओ -केनेिशयन जॉन
िह स या ंनी मॉड ेलवर कठोर छत आिण मजल े लादून िस ा ंत सुधार याचा य न क ेला.
परंतु बह तेक लोका ंना अस े वाटल े क सायकलच े प ीकरण कर याचा हा एक खराब माग
आहे कारण तो क ृि म, बा िनब धांवर अवल ंबून आह े. तथािप , का डोर यांनी 1940 म ये
यवसाय च ाचा प ूण पणे सुसंगत आिण अ य ंत वा तववादी ल ेखाजोखा शोध ून काढला
होता. हा िस ा ंत तयार कर यासाठी या ंनी नॉन -िलिनयर डायन ॅिम सचा वापर क ेला.
कॅ डोरचा िस ा ंत सॅ युएलसन आिण िह स या िस ा ंतासारखाच होता कारण यान े
सायकल समज ून घे यासाठी ग ुणक- वेगक मॉड ेल वापरल े होते. हे या िस ा ंतांपे ा वेगळे
होते, तथािप , कलडोरन े भांडवली टॉक हा यापार च ाचा एक मह वाचा िनधा रक हण ून
ओळखला . हे के स या या ं या जनरल िथअरीमधील यवसाय च ा या र ेखाटनान ुसार
होते.
के स या पाठोपा ठ, कॅ डोरन े असा य ुि वाद क ेला क ग ुंतवणूक सकारा मकपण े
उ प नावर अवल ंबून असत े आिण जमा झाल े या भा ंडवली टॉकवर नकारा मक अवल ंबून
असत े. गुंतवणूक ही उ प ना या वाढीवर सकारा मकत ेने अवल ंबून असत े ही क पना
केवळ व ेगक मॉड ेलची क पना आह े जी अस े मानत े क उ च उ प न वाढी या काळात
आिण याम ुळे मागणी वाढी या काळात , भिव यात उ च उ प न आिण मागणी वाढी या
अपे ेने गुंतवणूक वाढली पािहज े. भांडवली साठा जमा हो या या नकारा मक स ंबंधामागील
अंत ा न या व त ुि थतीम ुळे आहे क जर क ंप यांकडे खूप मोठ ्या माणा त उ पादक मता
आधीच जमा झाली अस ेल तर त े अिधक ग ुंतवणूक कर यास इ छ ुक नसतील . रॉय
हॅरॉड या अस ंतुिलत वाढीब ल या क पना ंना या ं या िस ा ंताम य े एकि त करत होत े.
munotes.in
Page 32
32 गत थ ूल अथ शा -III सॅ युअलसन आिण िह स या यापार च िस ा ंता या माग े उभे रािहल े या मािणत
वेगक ितमानाम य े गुंतवणूक खालील माण े िनधा रत क ेली गेली:
It = Ia + w(Yt-1 – Yt-2)
यात अस े नमूद केले आहे क ग ुंतवणुक बा ग ुंतवणुक ार े िनधा रत क ेली जात े आिण
वेगक ग ुणांकाने गुणाकार क ेलेले उ प न माग े पडतात . कॅलडोर ितमानान े भांडवली
साठ्यासाठी नकारा मक ग ुणांक समािव कर यासाठी वरील सिमकरणाम य े पुिढल माण े
सुधारणा क ेली:
It = Ia + w(Yt-1 – Yt-2) - jK
कॅ दोरन े नंतर अस े गृहीत धरल े क ग ुंतवणूक आिण बचत फलन ह े अरेषीय आह ेत. यांनी
असा य ुि वाद क ेला क यापार च ा या िशखरावर आिण क ुंडांवर सीमा ंत बचत व ृ ी
िव िदश ेने बदलत े. यामागील अ ंत ा न अस े आह े क , मंदी या काळात लोक या ंचे
राहणीमान िटकव ून ठेव यासाठी या ं या बचतीत कपात करतील , तर उ प ना या उ च
तरावर लोक या ं या उ प नाचा एक मोठा िह सा वाचवतील . यांनी असा य ुि वाद
देखील केला क , यापार च ा या िशखरावर आिण क ुंडांम ये सीमा ंत गुंतवणुक व ृ ी
बदलत े. यामागील अ ंत ा न अस े आह े क , यापार च ा या तळा या भागात मोठ ्या
माणात अित र मता असत े आिण याम ुळे यावसाियका ंना जा त ग ुंतवणूक करायची
नसते, तर च ा या िश खरावर वाढ या खचा मुळे गुंतवणुक ला पराव ृ केले जाते. यामुळे
अथ यव थ ेत अर ेषीय गितशीलता िनमा ण होत े जी न ंतर यवसाय च चालवत े.
जे हा का डोर ह े घटक एक करतात त े हा आ हाला यवसाय च ाच े प सहा -ट याच े
िकंवा अव था ंचे ितमान िमळत े. पिह या ट यात अथ यव था समतोल ि थतीत आह े
हणज ेच गुंतवणूक होत आह े आिण भा ंडवलाचा साठा वाढत आह े. दुस-या ट यात
भांडवली साठ ्यातील वाढीम ुळे गुंतवणुक या व त ेत घट होत े. ितस या ट यात (जे
दुस या ट याशी ओ हरल ॅप होत े) उ प नातील उ च वाढीम ुळे जा त बचत होत े याम ुळे
बचत व वर या िदश ेने ढकलला जातो . या ट यावर दोन व पिश का बनतात आिण
समतोल अि थर होतो याम ुळे मंदी िनमा ण होत े. चौ या ट यात त ेच डायन ॅिम स स ु
होते परंतु यावेळी उलट िदश ेने जात े. सहा या ट यापय त समतोल प ु हा अि थ र होतो
आिण त ेजीची प रि थती िनमा ण होत े.
कलडोर या ंनी या ं या यवसाय च ा या िस ा ंताम य े उ प न िवतरणाच े मह व द ेखील
नमूद केले. याने असे गृहीत धरल े क न यातील बचत मज ुरी या बचतीप े ा जा त आह े;
हणज ेच, यांनी असा य ुि वाद क ेला क गरीब लो क (कामगार ) ीमंत लोका ंपे ा
(भांडवलदार ) कमी बचत करतात .
Sw < Sp
का डोरचा असा िव ास होता क यवसाय च ाम य े एक अ ंतिन िहत य ं णा आह े जी
संपूण च ात उ प नाच े पुनिव तरण करत े आिण याम ुळे " फोटक " प रणाम कमी होतात .
आपण पािह या माण े, एका च य चढ-उतारात ज ेथे िनयोिजत ग ुंतवणूक िनयोिजत munotes.in
Page 33
यापार च े – २
33 बचती या िकमती या पलीकड े जा यास स ु वात करत े ते हा िकमती वाढतात . का डोरन े
असे गृहीत धरल े क या ंनी िक ंमती ठरव या या ं याकड े मजुरी िनि त करणा या ंपे ा
जा त श आह े आिण याम ुळे िकमती मज ुरी या त ुलनेत अिधक व ेगाने वाढतील . याचा
अथ मज ुरीपे ा नफाही व ेगाने वाढला पािहज े. भांडवलदार आिण कामगार या ं या
वेगवेग या बचत व ृ मुळे जा त बचत होईल , असा तक का डोरया ंनी मा ंडला. यामुळे
सायकल काहीशी नाउम ेद होईल . मंदी िकंवा नैरा यात का डोरन े असा य ुि वाद क ेला क
के सने या या सामा य िस ा ंतात मा ंडले या कारणा तव िकमती मज ुरी या त ुलनेत
अिधक व ेगाने घसर या पािहज ेत. याचा अथ असा होतो क वा तिवक व ेतन वाढ यान े
उ प न कामगारा ंना पुनिव त रत क ेले जाईल . यामुळे बचत म ंदी िकंवा उदासीनत ेत पड ेल
आिण याम ुळे च ना उमेद होईल .
का डोरच े ितमान ह े वेतन आिण िक ंमत लविचकता ग ृहीत धरत े. जर मज ुरी आिण
िकमतीत लविचकता नस ेल, तर अथ यव थ ेत एकतर कायम व पी आिण वाढती
चलनवाढ िक ंवा सतत थ ैय असू शकत े. महागाई आिण न ैरा य या दो ह म य े वेतन आिण
िकमती कशा ितसाद द ेतात याब ल का डोर द ेखील ठाम ग ृहीतक करतात . जर या
गृिहतका ंना का डोरच े ितमान धारण क ेले नाही, तर आपण असा िन कष काढू शकतो क
च शा त आिण वाढ या महागाईला िक ंवा ि थरत ेला माग देऊ शकत े.
रॉय ह ॅरॉड या वाढी या िस ा ंतासोबत अन ेक अथ त ांना आल े या अडचणीवर कॅ डोरचा
अरेिषय यापार च िस ा ंत मात करतो . ब याच अम े रकन िनओ -केनेिशयन
अथ शा ा ंचा असा िवचार होता क ह ॅरॉड या काया चा अथ असा आह े क भा ंडवलशाही
शू य आिण अमया द वाढी या टोकाकड े झुकते आिण यावर िनय ं ण ठ ेवू शकेल अशी
कोणतीही गितशीलता ना ही. रॉबट सोलो , यांनी अख ेरीस या समज या ग ेले या
सम या ंना ितसाद हण ून सोलो व ृ ी ितमान तयार क ेले, या मताचा सारा ंश
खालील माण े आहे:
हे ल ात ठ ेवा क ह ॅरॉडचा पिहला िनब ंध 1939 म ये कािशत झाला होता आिण डोमरचा
पिहला ल ेख 1946 म ये कािशत झा ला होता . मॅ ोइकॉनॉिम समधील इतर
गो माण ेच, वाढीचा िस ा ंत हा 1930 या दशकातील न ैरा य आिण श ेवटी स ंपले या
यु ाचा प रणाम होता . असे असल े तरी या ितमानान े सांिगतल ेली गो या ंना चुक ची
वाटली . हे सािह य वाच ून पृ वीवर आल े या म ंगळा या मोिहम ेला केवळ भा ंडवलशाहीच े
अवशेष सापडतील अशी अप े ा केली गेली होती यान े खूप पूव वत : ला हादरव ून सोडल े
होते. आिथ क इितहास हा खरोखरच चढउतारा ंचा तस ेच वाढीचा होता , परंतु बह त ेक
यवसाय च े वयं-मया िदत होती .
खरं तर, कालदोर या 1940 या प ेपरने हे पूण पणे अस य अस याच े आधीच दाखवल े
होते. सोलोन े सॅ युएलसनकड ून घेतले या यवसाय च ा या च ुक या आिण अिवकिसत
िस ांतावर काम करत होत े. जे हा सोलो या या वाढी या िस ा ंतावर काम करत होत े,
ते हा क ि ज य ूके या अथ शा ा ंनी आधीच समाधानकारकपण े यवसा य च ाचा वय ं-
मया िदत िस ा ंत मांडला होता जो या ंना वा तिवक जगाच े वाजवी वण न वाटला होता . हे
एक कारण आह े क क ि ज अथ त सोलो या वाढी या मॉड ेलब ल या ं या िति य ेत munotes.in
Page 34
34 गत थ ूल अथ शा -III इतके ितक ूल होत े आिण 1960 या क ि ज क ॅिपटल िववादाम य े यांनी या वर ह ला
केला. कॅ दोर या मॉड ेलब ल अम े रकन अथ शा ा ं या ानािवषयीच े अ ान ह े देखील
प करत े क क ि ज पो ट -केनेिशयन अथ शा ा ंना अम े रकन िनओ -केनेिशय सनी
पसंत केलेले IS-LM मॉडेल क च े आिण अभाव त का वाटल े.
४.४ पॉल स ॅ युएलसन चा यापार च ाचा िस ा ंत
गुणक- वेगक ितमान (हॅनसेन-सॅ युएलसन ितमान हण ूनही ओळखल े जात े) हे एक
थूल अथ शाि य ितमान आह े जे यवसाय च ाच े िव ेषण करत े. हे ितमान पॉल
सॅ युएलसन या ंनी िवकिसत क ेले होते, याने ेरणेचे ेय अि वन ह ॅनसेनला िदल े. हे
ितमान क ेनेिशयन ग ुणकावर आधा रत आह े, जे उपभोगाच े हेतू आिथ क कृत या तरावर
अवल ंबून असतात अस े गृहीत धर याचा प रणाम आह े आिण ग ुंतवणुक चा व ेगक िस ा ंत,
जो अस े गृहीत धरतो क ग ुंतवणुक चे हेतू आिथ क ि याकलापा ं या व ृ ी या गतीवर
अवल ंबून असतात .
गुणक- वेगक ितमान ब ंद अथ यव थ ेसाठी खालील माण े सांिगतल े जाऊ शकत े:
थम, आिथ क ि याकलापा ंची बाजार -साफ करण पातळी अशी प रभािषत क ेली जात े
यावर उ पादन सरकारी खचा या एक ूण हेतू, घरां या उपभोगा या ह ेतू आिण क ंप यां या
गुंतवणूक या हेतूंशी तंतोतंत जुळते.
Yt = gt + Ct + It
मग क पना य कर यासाठी एक समीकरण , घरगुती उपभोग ह ेतू आिथ क
ि याकलापा ं या काही उपाया ंवर अवल ंबून असतात , श यतो प ायना सह:
Ct = αYt-1
मग एक समीकरण याम ुळे कंप यांचे गुंतवणूक चे हेतू आिथ क ि याकलापा ं या बदला या
गतीवर िति या द ेतात त े पुिढल माण े आहे:
It = β[Ct – Ct-1]
आिण श ेवटी एक िवधान क सरकारी खचा चा हेतू ितमानामधील इतर कोण याही चलाचा
भाव पडत नाही . उदाहरणाथ , सरकारी खचा चा तर खा याच े एकक हण ून वापरला
जाऊ शकतो :
gt = 1
जेथे, Yt रा ीय उ प न आह े, gt सरकारी खच आहे, Ct उपभोग खच आहे, याम य े े रत
खाजगी ग ुंतवणूक समािव आह े, आिण सबि ट t वेळ आह े. येथे आपण या मीकरणा ंची
पुनर चना क शकतो आिण या ंना ि तीय - म र ेखीय फरक समीकरण हण ून पु हा िलह
शकतो : munotes.in
Page 35
यापार च े – २
35 Yt = 1 + α(1+β) Yt-1 – αβYt-2
सॅ युएलसनन े हे दाखव ून िदल े क या ि तीय मा या र ेषीय फरक समीकरणात ून रा ीय
उ प न िमळिव यासाठी अन ेक कारच े उपाय आह ेत. समीकरणा या म ुळां या म ू यांवर
िकंवा पॅरामीटरमधील स ंबंधांवर अवल ंबून, हा उपाय माग याच े व प बदलतो .
टीका:
जय राइट फॉर े टरचा असा य ुि वाद आह े क , वेगक-गुणक िस ा ंत गृिहत यवसाय च
तयार क शकत नाही , परंतु याऐवजी याच े आिथ क दीघ लहरीम य े मु य योगदान आह े.
४.५ िह स चा यापार च ाचा िस ा ंत
जे.आर. िह स या ंनी या ं या A Contribution to the Theor y of the Trade Cycle
या पु तकात या ंचा यवसाय च ाचा िस ा ंत गुणक- वेगक पर परस ंवादा या त वाभोवती
तयार क ेला आह े. या यासाठी , " वेग िस ा ंत आिण ग ुणक िस ा ंत या चढउतार
िस ांता या दोन बाज ू आह ेत." सॅ युएलसन या मॉड ेल या िवपरीत , ते वाढी या आिण
अि थर समतोला या सम य ेशी संबंिधत आह े.
िस ा ंतातील घटक :
िह स या यापार च िस ा ंतातील घटक हणज े वाढीचा दर , उपभोग फलन , वाय
गुंतवणूक, े रत ग ुंतवणूक फलन आिण ग ुणक- वेगक स ंबंध होत .
हमी व ृ ी दर हा तोच दर आह े जो वतः िटक ून राहील . हा बच त-गुंतवणूक समतोलाशी
सुसंगत आह े. जे हा वा तव ग ुंतवणूक आिण वा तव बचत एकाच दरान े होत असत े, ते हा
अथ यव था हमी दरान े वाढत अस याच े हटल े जाते. िह स या मत े, हा गुणक- वेगक
पर परस ंवाद आह े जो हमी व ृ ी दराभोवती आिथ क चढ -उतारा ंचा माग िवणतो .
उपभोग फलन ह े Ct= aYt -1 असे प धारण करत े. कालावधी t मधील उपभोग ह े प ायन
कालावधीशी (t-1) उ प नाच े (Y) फलन मानल े जाते. अशा कार े उपभोग उ प ना या
मागे राहतो आिण ग ुणक हा एक प ायन स ंबंध मानला जातो .
वाय ग ुंतवणूक ही उ प न पातळीतील बदला ंपासून वत ं असत े. यामुळे याचा
अथ यव थ े या वाढीशी स ंबंध नाही .
दुसरीकड े, े रत ग ुंतवणूक उ प ना या पातळीतील बदला ंवर अवल ंबून असत े. हणून ते
अथ यव थ े या वाढी या दराच े फलन आह े. िह स या िस ा ंताम य े, वेगक े रत
गुंतवणुक वर आधा रत आह े जो ग ुणक सो बत एक चढउतार आणतो .
उ प न वाढीशी े रत ग ुंतवणुक चे गुणो र अस े िह स ार े वेगक प रभािषत क ेले जाते.
गुणक आिण व ेगक या ंची ि थर म ू ये अस यास , आिथ क चढ -उतारा ंसाठी हा ‘ली हर ेज
इफे ट’ जबाबदार असतो .
munotes.in
Page 36
36 गत थ ूल अथ शा -III िस ा ंताची ग ृिहतक े:
यापार च ाचा िहि सय न िस ा ंत खालील ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े:
१. िह स एक गतीशील अथ यव था ग ृहीत धरत े याम य े वाय ग ुंतवणूक ि थर
दराने वाढत े याम ुळे णाली ि थर समतोल राहत े.
२. बचत आिण ग ुंतवणुक चे गुणांक ओ हरटाईम अशा कार े िव कळीत होतात क
समतोल मागा व न वर या िदशेने होणार े िव थापन समतोलत ेपासून दूर गेलेली
हालचाल घडव ून आणत े.
३. िह स ग ुणक आिण व ेगक या ंची मू ये ि थर ग ृहीत धरतो .
४. अथ यव था उ पादना या प ूण रोजगार पातळी या पलीकड े िव ता शकत नाही .
अशा कार े "पूण रोजगार मया दा" अथ यव थ े या वर या िद शेने होणा या िव तारावर
थेट ितब ंध हण ून काम करत े.
५. डाउनि व ंगम य े वेगक काम क े याने अथ यव थ े या खाल या िदश ेने जाणा या
हालचाल वर अ य ितब ंध होतो . वेगक कमी हो याचा दर डाउनि व ंगमधील
घसारा दरान े मया िदत आह े.
६. गुणक आिण व ेगक या ं यातील स ंबंध माग े पडतात , कारण उपभोग आिण े रत
गुंतवणूक हे वेळे या अ ंतराने काय करतात अस े गृिहत धरल े जाते.
७. असे गृहीत धरल े जाते क सरासरी भा ंडवल-उ पादन ग ुणो र (v) एककाप े ा जा त
आहे आिण एक ूण गुंतवणूक शु यापे ा कमी नाही हणज ेच धना मक आह े, ऋणा म क
नाही. अशा कार े च वाभािवकपण े फोटक असतात पर ंतु अथ यव थ े या छत
आिण मज या ंम ये समािव असतात .
िह सचा िस ा ंत:
िह सन े MPC (c) आिण भा ंडवल-उ पादन ग ुणो र (v) ची काही म ू ये िनवड ून गुणक
आिण व ेगक या ं यातील पर परस ंवादावर आधा रत यवसाय च ाचा एक स ंपूण िस ा ंत
मांडला आह े, याला याला वाटत े क त े वा तिवक जगा या प रि थतीच े ितिनधी
आहेत.
िह स या मत े, MPC ची मू ये आिण भा ंडवल-उ पादन ग ुणो र वरील आक ृती या C
िकंवा D म ये एकतर िवभागतात .
वर पािह या माण े, या पॅरामीटस ची मू ये C देशात अस यास , ते च य हालचाल
( हणज ेच, दोलन ) िनमा ण करतात या ंचे मोठेपणा ओ हरटाईम वाढत े आिण जर त े देश
D1 म ये पडल े तर त े दोलना ंिशवाय उ प न िक ंवा आउटप ुटची फोटक ऊ व गामी
हालचाल िनमा ण करतात . वा तिवक जगा या यवसाय च ा ंचे प ीकरण दे यासाठी
यात िव फोट हो याची व ृ ी नसत े, िह सन े या या िव ेषणाम य े बफरची भ ूिमका
समािव क ेली आह े. munotes.in
Page 37
यापार च े – २
37 एक कड े, तो आउटप ुट कमाल मया दा सादर करतो ज े हा सव िदलेली स ंसाधन े पूण पणे
काय रत असतात आिण उ प न आिण आउटप ुट या या पलीकड े जा यास ित बंध
करतात आिण द ुसरीकड े, तो एक मजला िक ंवा खाल या मया देची क पना करतो या या
खाली उ प न आिण आउटप ुट जाऊ शकत नाही कारण एक वाय ग ुंतवणूक नेहमीच
ि थर असत े.
िह स या िस ा ंताचे आणखी एक मह वाच े वैिश य हणज े अथ यव थ ेतील यवसाय च े
आिथ क वाढी या पा भूमीवर घडतात ( हणज े काला ंतराने उ पादना या वा तिवक
उ प नाची वाढती व ृ ी िदस ून येते). दुस या श दा ंत, व तू आिण स ेवां या वा तिवक
उ पादनात च य चढ -उतार या वाढ या कल िक ंवा उ प न आिण उ पादना या वाढी या
वर आिण खाली होतात . अशा कार े तो या या िस ा ंताम य े वाढीचा समतोल दर प
करतो .
टीका:
यवसाय च ा या िहि सयन िस ा ंतावर ड ुसेनबेरी, ि मथीज आिण इतरा ंनी खालील
कारणा ंव न कठोरपण े टीका क ेली आह े:
1. गुणकाच े मू य ि थर नाही :
िह सच े मॉडेल अस े गृहीत धरत े क यापार च ा या व ेगवेग या ट या ंम ये गुणकांचे मू य
ि थर राहत े. हे केनेिशयन ि थर उपभोग फलनावर आधा रत आह े. परंतु हे वा तववादी
गृिहतक नाही , कारण ि डमनन े अनुभवज य प ुरा या या आधार े िस क ेले आह े क ,
सीमांत उपभोग व ृ ी उ प नातील च य बदला ं या स ंबंधात ि थर राहत नाही . अशा
कार े यापार च ा या व ेगवेग या ट या ंनुसार ग ुणकांचे मू य बदलत े.
2. वेगकचे मू य ि थर नाही :
सायकल या व ेगवेग या ट या ंदर यान व ेगकांचे ि थर म ू य गृहीत धर याब ल िह सवर
टीकाही झाली आह े. वेगकाची ि थरता ि थर भांडवल-उ पादन ग ुणो र मानत े. हे
अवा तव ग ृिहतक आह ेत कारण भा ंडवल-उ पादन ग ुणो र ह े तांि क घटक , गुंतवणुक चे
व प आिण रचना , भांडवली व त ूंचा गभा व थेचा कालावधी इ याद म ुळे बदल ू शकतात .
हणूनच, लंडबग सुचिवतो क , वेगकातील ि थरत ेची ग ृहीतक समज ूतदारपणासाठी
सोडून िदली पािहज े.
3. वाय ग ुंतवणूक सात यप ूण नाही :
िह स अस े गृहीत धरतात क वाय ग ुंतवणूक सायकल या व ेगवेग या ट या ंम ये ि थर
गतीने चालू राहत े. हे अवा तव आह े कारण म ंदी या आिथ क संकटाम ुळे वाय ग ुंतवणूक
या या सामा य पातळी पे ा कमी होऊ शकत े. पुढे, हे देखील श य आह े, शु पीटरन े
िनदश नास आण या माण े, वाय ग ुंतवणुक तच ता ंि क नवक पनाम ुळे चढ-उतार होऊ
शकतात .
munotes.in
Page 38
38 गत थ ूल अथ शा -III 4. वाढ क ेवळ वाय ग ुंतवणुक तील बदला ंवर अवल ंबून नाही :
िहि सयन मॉड ेलची आणखी एक कमजोरी हणज े वाय ग ुंतवणुक तील बदला ंवर
अवल ंबून वाढ क ेली जात े. हा समतोल मागा तून वाय ग ुंतवणुक चा फोट आह े याम ुळे
वाढ होत े. ो. ि मिथस या मत े, वाढीचा ोत तो णालीम य े असावा . एका अ प ीक ृत
बा घटकावर वाढीचा आरोप करताना , िह स च ाच े संपूण प ीकरण दान कर यात
अयश वी ठरल े.
5. वाय आिण े रत ग ुंतवणुक मधील भ ेद यवहाय नाही :
ड्युसेनबेरी आिण ल ुंडबग सार या समी का ंनी अस े नमूद केले आ हे क वाय आिण
े रत ग ुंतवणूक यातील िह सचा फरक यवहारात यवहाय नाही . लुंडबग ने नमूद
के या माण े, येक गुंतवणूक ही अ पावधीत वाय असत े आिण दीघ काळात मोठ ्या
माणात वाय ग ुंतवणूक े रत होत े.
हे देखील श य आह े क एखा ा िविश ग ुंतवणुक चा काही भाग वाय आिण काही भाग
े रत अस ू शकतो , जसे यं साम ी या बाबतीत . यामुळे वाय आिण े रत
गुंतवणुक तील हा फरक यवहारात स ंशया पद व ैधता आह े.
6. कमाल मया दा नैरा या या ार ंभाचे पुरेसे प ीकरण द े यात अयश वी ठरत े:
कमाल मया दा िकंवा सायकल या वर या मया देचे प ीकरण िद याब ल िह सवर टीका
केली ग ेली आह े. ड्यूसेनबेरी या मत े, कमाल मया दा उदासीनत े या ार ंभाचे पुरेसे
प ीकरण द े यात अयश वी ठरत े. हे सव म कार े वाढ तपास ू शकत े आिण उदासीनता
आणू शकत नाही . संसाधना ं या कमतरत ेमुळे गुंतवणुक त अचानक घट होऊ शकत नाही
आिण याम ुळे नैरा य य ेते.
अमे रकेत 1953 -54 ची मंदी संसाधना ं या कमतरत ेमुळे झाली न हती . पुढे, िह सन े वतः
कबूल के या माण े, आिथ क कारणा ंमुळे रोजगारा या प ूण मया देपय त पोहोच याप ूव च
नैरा य स ु होऊ शकत े.
7. पूण रोजगार पातळी आउटप ुट पाथपास ून वत ं नाही :
िह स या मॉड ेलवर आणखी एक टीका क ेली जात े ती ह णजे पूण रोजगार मया दा. िह सन े
प रभािषत क े या माण े, ते आउटप ुट या मागा पासून वत ं आह े. डन बग आिण म ॅकडोगल
यां या मत े, संपूण रोजगार पातळी द ेशासाठी उपल ध असल े या स ंसाधना ं या िवशालत ेवर
अवल ंबून असत े.
भांडवली साठा हा स ंसाधना ंपैक एक आह े. कोण याही कालावधीत भा ंडवली साठा वाढत
असताना , कमाल मया दा वाढवली जात े. “ या दरान े आउटप ुट वाढत े तो दर भा ंडवली
टॉक बदलतो ह े ठरवत अस यान े, आउटप ुट या व ेळेनुसार आउटप ुटची कमाल मया दा
वेगळी अस ेल. यामुळे दीघ कालीन प ूण रोजगाराची व ृ ी यापार च ादर या न घडणा या
गो पास ून वेगळा करता य ेत नाही .” munotes.in
Page 39
यापार च े – २
39 8. फोटक च वा तववादी नाही :
िह सन े या या मॉड ेलम य े असे गृहीत धरल े आहे क सरासरी भा ंडवल-उ पादन माण
(v) एक वष िकंवा याप े ा कमी कालावधीसाठी एकाप े ा जा त आह े. अशा कार े फोटक
च या या मॉडेलम य े अंतभू त आह ेत. परंतु ायोिगक प ुरावे दश िवतात क आउटप ुट (v)
म ये झाल े या बदलास ग ुंतवणुक चा ितसाद अन ेक कालख ंडात पसरल ेला असतो .
यामुळे फोटक आवत नांऐवजी िभजत पडल ेली च े झाली आह ेत.
9. यापार च ाच े यांि क प ीकरण :
िस ांताची आण खी एक ग ंभीर मया दा हणज े ते यापार च ाच े यांि क प ीकरण सादर
करते. कारण कलडोर आिण ड ्यूसेनबेरी यां या मत े हा िस ा ंत कठोर व पात ग ुणक-
वेगक पर परस ंवादावर आधा रत आह े. अशा कार े हे एक या ंि क कारच े प ीकरण
आहे याम य े मानवी िनण य, यावसाियक अप े ा आिण िनण य फारच कमी िक ंवा काहीही
भूिमका बजावत नाहीत . िनण यावर आधा रत नस ून सू ावर आधा रत ग ुंतवणूक ही अ ग य
भूिमका िनभावत े.
10. आकुंचन ट पा िव तारा या ट याप े ा ला ंब नाही :
आकुंचन ट पा हा यापार च ा या िव तारा या ट या पे ा मोठा आह े असे ितपादन
कर यासाठी िह सवर टीका क ेली गेली आह े. परंतु यु ानंतर या च ा ं या वा तिवक
वत नाव न अस े िदसून आल े आह े क यवसाय च ाचा िव तारा मक ट पा स ंकुिचत
अव थ ेपे ा खूप मोठा आह े.
िन कष :
िह स ितमाना या वरील माण े प कमजोरी अस ूनही, यवसाय च ातील टिन ग
पॉइंट्सचे समाधानकारकपण े प ीकरण द े यासाठी ह े मॉडेल पूव या सव िस ा ंतांपे ा
े आह े. डन बग आिण म ॅक डगल या ं या समारोपान ुसार, "िह सच े मॉडेल िव ेषणाच े एक
उपयु ेमवक हणून काम करत े जे सुधारणेसह, वाढी या चौकटीत च य चढउतारा ंचे
ब याप ैक चा ंगले िच द ेते. हे ितमान िवश ेषत: यावर जोर द े यास मदत करत े क
भांडवलशाही अथ यव थ ेम ये िटकाऊ उपकरण े मोठ्या माणात असतात , आकुंचन
कालावधी अिनवाय पणे िव तारान ंतर य ेतो. िह सच े मॉडेल हे त य देखील दश वते क
तांि क गती आिण इतर शि शाली वाढी या घटका ं या अन ुपि थतीत , अथ यव था
दीघ काळ उदासीनत ेत राहत े.”हे ितमान सवा त चांगले सूचक आह े.
४.६ यापार च िनय ंि त कर यासाठी उपाय
यवसाय च िनय ंि त कर यासाठी खालील काही उपाय आह ेत.
1. चलनिवषयक धोरण :
काही अथ शा ा ंनी यवसाय च िनय ंि त कर यासाठी चलनिवषयक उपाया ंचा स ला
िदला. म यवत ब ँक यापार च िनय ंि त कर यासाठी चलनिवषयक उपाययोजना ंचा munotes.in
Page 40
40 गत थ ूल अथ शा -III सराव क शकत े. स ल ब ँक ेिडट िनय ंि त कर यासाठी प रमाणा मक आिण ग ुणा मक
दो ही उपाय वापरत े. चलनवाढी या अट म य े ते बँक रेट वाढव ू शकत े आिण याम ुळे मनी
माक टम य े याजदर जा त होतात . अशा कार े, िव तार तपासला आह े. ते याच े
िस य ु रटीज लोका ंसाठी िवक ू शकतात . प रणामी लोका ंची अ यािधक यश कमी होत े.
यावसाियक ब ँकांची पत िनमा ण कमी कर यासाठी त े रोख राखीव माण CRR वाढवू
शकते.
याच कार े, मंदी या काळात स ल ब ँक गुंतवणुक ला चालना द े यासाठी ब ँक दर कमी
क शकत े. बँकांची पत िनिम ती आिण लोका ंची यश वाढव यासाठी त े बँक आिण
जनतेकडून रोख े खरेदी क शकतात . वािण य ब ँकां ारे ठेव या जाणा या रोख राखीव
गुणो र कमी क ेले जाते याम ुळे यांना अिधक पत द ेणे श य होत े. यामुळे पैसा आिण पत
वाढतात . या उपाया ंमुळे अथ यव थ ेला ऊ व गामी वाटचाल करता य ेईल.
2. आिथ क उपाय :
के स यापार च िनय ंि त कर यासाठी िव ी य उपाया ंचे समथ न करतात . यापार च
िनयंि त कर यासाठी अथ संक पीय उपाय , कर आकारणी , साव जिनक खच आिण
साव जिनक कजा चा वापर क ेला पािहज े. मंदी या काळात सरकारन े आपला खच वाढवला
पािहज े आिण एक ूण मागणी वाढवली पािहज े. सरकारन े तुटीचे बजेट क न खच वाढवा वा.
र ते, क प इ यादी साव जिनक कामा ंवर सरकार मोठ ्या माणात प ैसा खच करत े आिण
प रणामी रोजगार वाढतो .
यामुळे व तूं या िकमती घसर याला आिण या उ ोगा ंमधील ब ेरोजगारीला आळा बस ेल. हे
दुःख कमी क शकत े आिण प ुन जीवन स ु होईल . समृ ी िक ंवा महागाई या काळात
साव जिनक खच कमी क ेला पािहज े. कर आकारणी आिण साव जिनक कज वाढवायला हव े.
सरकार सर लस बज ेट वीकारत े. या सव उपाया ंमुळे लोका ंचे उ प न कमी होऊ शकत े,
याम ुळे एकूण मागणी घट ू शकत े. यामुळे यवसायाचा िव तार रोख ू शकतो .
3. िकंमत िनय ं ण:
महागा ई िकंवा वाढ या िकमत वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी िक ंमत िनय ं णाच े उपाय योजल े
पािहज ेत. हणज े िकमती यान े िनयं णात ठ ेव या पािहज ेत.
4. िकंमत समथ न:
मंदी या काळात िकमती घस लागतात . याचा स ंचयी भाव आह े. यामुळे ते हािनकारक
आहे. हे टाळ यासाठी िक ंमत समथ न धोरण अवल ंबले पािहज े. िकमान िक ंमती ा यात .
िकंमती िकमान पातळी या खाली ग े यास , सरकार बाजारातील समथ न िकमतीवर सव
माल खर ेदी करत े.
munotes.in
Page 41
यापार च े – २
41 ४.७
1. हॉ े या यापार च ा या िस ा ंताची चचा करा.
2. कलडोरचा यापार च ाचा िस ा ंत प करा .
3. पॉल स ॅ युएलसनचा यापार च ाचा िस ा ंत प करा .
4. ेड सायकल या िह स िस ा ंतावर चचा करा
5. यापार च िनय ंि त कर यासाठी कोणत े उपाय आह ेत?
munotes.in
Page 42
42 ५
िविनमय दर आिण चलनिवषयक आ र - १
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ यव थािपत िविनमय दर : अथ
५.३ यव थािपत िविनमय दर फायद े आिण तोट े
५.४ यव थािपत लविचकता िविनमय दर
५.५ िनयंि त तरता िविनमय दर
५.६ थाना ंतरीत तरता िविनमय दर
५.७ यव थािपत तरता िविनमय दर
५.८ सोिय कर / व छ व अिनय ंि त तरल यव था
५.९ सारांश
५.१०
५.० उि ्ये
यव थािपत िविनमय द राचे फायद े आिण तोट े जाणून घेणे.
िनयंि त तरता िविनमय दर , थाना ंतरीत तरता िविनमय दर व यव थािपत तरता
िविनमय दर अ यासण े.
५.१ तावना (INTRODUCTION )
आंतरा ीय अथ शा ात िविनमय दर या स ंक पन ेस बर ेच मह व आह े. दोन द ेशांम ये
होणार े आंतरा ीय यवहार , यात िवद ेशी यापार व िव या ंचा समाव ेश होतो . ते यवहार
सुरळीत पार पाड यासाठी दोन द ेशां या िभ न चलनाम य े एक िविश िविनमय दर असण े
आव यक ठरत े. साधारण : या दरान े दोन द ेशां या चलनाचा िविनमय होतो , याला
िविनमय दर हणता य ेईल. थोड यात एका द ेशा या चलनाच े दुस या एका द ेशा या िक ंवा
अनेक देशां या चलनात य क ेलेले मू य हणज े िविनमय दर होय . munotes.in
Page 43
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र - १
43 वेगवेग या णाली अ ंतग त िविनमय दर व ेगवेग या कार े िनधा रत क ेले जातात , सुवण
िविनमयान ुसार, जी एक िनि त िविनमय दर णाली होती , याम य े चलनाला सो या या
सामु ी ार े िनधा रत क ेला जात होता . सुवण िविनमय णाली कोसळ याच े एक कारण
हणज े यवहारतोलाम य े समतोल राखता न य ेणे होय. ामु यान े िविनमय दर णाली
यवि थत राखता य ेणे हे बाब मह वाची असत े.
तूत करणात यव थािपत िविनमय दराचा अथ , यव थािपत िविनमय दर फायद े
आिण तोट े, यव थािपत लविचकता िविनमय दर िनय ंि त तरता िविनमय दर , थाना ंतरीत
तरता िविनमय दर , यव थािपत तरता िविनमय दर , सोिय कर / व छ व अिनय ंि त
तरल यव था या ंची मािहती घ ेणार आहोत .
५.२ यव थािपत िविनमय दर - अथ (MANAGED EXCHANGE
RATE -MEANING )
५.२.१ तावना :
एक िनि त िविनमय दर णाली हणज े यव थािप त िविनमय दर णाली होय . याम य े
िविनमय दर १ ट के दो ही बाज ूंनी बदल याची परवानगी होती , कारण यवहारतोलात
संतुलन राखण े मह वाच े असत े. अशा प रि थतीत सद य रा आप या द ेशातील प ैशाचे
अवमू यन (Devalution) करतात . या िठकाणी स ु दा आिथ क अिधकारी िविनमय दर
णाली यवि थत रािहल यासाठी य न करतात . ेटनवुड् णाली अतग त, िविनमय दर
णाली यवि थत कर यासाठी अन ेक देशांनी ह त ेप केला पर ंतू ते यश वी होऊ शकल े
नाहीत .
यव थािपत िविनमय दर णालीम य े, म यवत ब ँक एक ेणी िनि त करत े, याम य े
ितचे चलन म ू य यवि थत म ु पणे तरंगते राह शकत े. िविनमय दर मया दे या पलीकड े
गे यास , म यवत ब ँक िविनमय दर मया देत आण यासाठी ह त ेप करत े. ही एक िविनमय
दर णाली आह े, याम य े िविनमय दर प ूण पणे मु िकंवा तर ंगता िक ंवा िनि त नसतो .
म यव त बँके या ह त ेपाने िविनमय दर द ुस या चलना या िव द ेणीत ठ ेवला जातो .
चलन खर ेदी आिण चलन िव क न , चलन अिधकारी िविनमय दराची िदशा
बदल यासाठी िविनमय दरात ह त ेप करतात .
५.२.२ यव थािपत िविनमय दर : या या (Managed Exchange Rate :
Definiti on)
" एक यव थािपत िविनमय दर हा कठोर िनि त दर आिण म ु तर ंगता िविनमय दर
णाली दर यान असतो . यव थािपत िविनमय दर ही िविनमय दर णाली आह े जी
देशा या म यवत ब ँकेला चलनाची िदशा बदल यासाठी आिण चलना या अि थरत ेचे
माण कमी कर यासाठी परद ेशी चलन बाजारात िनयिमतपण े ह त ेप कर याची परवानगी
देते. यव थािपत चलन हणज े याच े मू य आिण िविनमय दर द ेशा या म यवत ब ँके या
काही ह त ेपामुळे भािवत होतात . बाजारात िनधा रत िविनमय दरा ंना मोठ ्या माणात
चढउतार कर याची परवानगी नाही . अशा चढउतारा ंचा प रणाम द ेशां या िनया तीवर िक ंवा munotes.in
Page 44
44 गत थ ूल अथ शा -III आयातीवर होईल आिण याम ुळे यवहारतोलात अस ंतूलन िनमा ण होईल . यामुळे परिकय
चलन बाजारातील चलन ािधकरणा या ह त ेपाची मागणी होत े आिण परिकय चलन
बाजारातील अि थरता टाळता य ेते. यावेळी आ ंतरा ीय नाण ेिनधीच े (IMF) नंतर या
काळात क ेलेले य न मह वाच े ठरले.
५.३ यव थािपत िविनमय द राचे फायद े आिण तोट े (ADVANTAGE
AND DISADVANTAGE )
५.३.१ यव थािपत िविनमय दराचे फायद े :
१) िविनमय दरातील अि थरत ेचे िनयं ण : िविनमय दर अ ंतग त व बा कारणा ंमुळे
अि थर होऊ शकतात . याम ुळे प रि थतीत , देशांतग त अथ यव थ ेला हानी पोहोचत े.
अशा प रि थतीत , देशाची म यवत ब ँक ह त ेप कर ेल आिण िविनमय दर इ पातळीवर
आणेल.
२) चलनिवषयक वाय ता : यव थािपत िविनमय दर वीकारणा या रा ाला
याजदरासार या आिथ क साधना ं ारे आव यक चलन िवषयक धोरणाच े पालन कर याच े
वातं य असत े. हे देशाला अ ंतग त आिण बा अशा दो ही आिथ क घटका ंवर भाव
टाक यास स म करत े.
३) मागणी व प ुरवठा श चा िविनमय दर थािपत होतो : यव थािपता ार े िविनमय
दर हा परिकय चलन बाजारातील मागणी व प ुरवठा श वर आधा रत असतो . बाजारातील
श म य े बदल झा याम ुळे िविनमय दरात बदल घडतात .
४) समतोल िविनमय दराकड े कल: यव थािपत िविनमय दराम य े या या बदलल े या
पातळीपास ून समतोल िब ंदूकडे परत जा याची व ृ ी असत े. समतोल िब ंदूपासून िवचलन
िनयंि त कर यासाठी ह त ेप लाग ू केला जाऊ शकतो .
५) चलन अिधकारी स ा ि याकलापा ंवर अ ंकुश ठेवू शकतात : यव थािपत िविनमय
दरा या अ ंतग त चलन ािधकरणा ं या ह त ेपामुळे स ा ार े िविनमय दर अि थर
कर या या व ृ ीला आळा बस ू शकतो .
६) परिकय चलन राखीव ठ ेव यासाठी कमी आव यकता : बाजार श ार े िविनमय दर
िविनमय दराची मागणी आिण प ुरवठा सामा य ि थतीत आणतो , यामुळे यापक चढ -उतार
टाळता य ेतात. हे यवहारतोलात समतोल आण यासाठी यवहारतोल स म करत े, यामुळे
चंड परिकय चलन राखीव ठ ेव याची आव यकता टाळत े.
५.३.२ यव थािपत िविनमय दराचे तोटे :
१) वारंवार िविनमय दर बदल : या णाली अ ंतग त िविनमय दर िदवस दर िदवस बदलतो .
जर बदल मोठ े असतील तर त े आंतरा ीय यापार आिण िव मधील अिनि तत ेचे घटक
ओळखतात . munotes.in
Page 45
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र - १
45 २) पुरेसा परिकय चलनसाठा आव यक आह े : परिकय चलन बाजारात ह त ेप अटळ
आहे. या या अन ुपि थत िव त ृत चढ -उतार िनय ंि त क ेले जाऊ शकत नाही .
३) पधा मक अवम ू यन : जर एखा ा द ेशाने िनया तीला ो साहन द े यासाठी आप या
चलनाच े सतत अवम ू यन कर यास परवानगी िदली तर त े भािवत द ेशा ार े पधा मक
अवमू यन िक ंवा अवम ू यन होऊ शकत े.
४) परिकय भा ंडवल आकिष त क शकत नाही : वारंवार बदल , जरी िकरकोळ माणात
असल े तरी, गुंतवणूक या व पात , परिकय भा ंडवलाला पराव ृ क शकतात .
५) स ेबाजीत वाढ : सतत या बदलाम ुळे स ेबाजाना स ा लाव यास ो साहन िमळ ू
शकते, याम ुळे परिकय चलन बाजारात अि थरता य ेते.
यव थािपत िविनमय दराच े वरील तोट े असल े तरी, ब याच द ेशांनी यवि थत िविनमय दर
वेगवेग या व पात वीकारला आह े, कारण तो चा ंग या यव थापनासाठी स म आह े.
याचे फायद े तोट्यांपे ा जा त आह ेत, याम ुळे देशांना बा िव यव थािपत क र यात
अिधक िव ास आह े.
५.४ यव थािपत लविचकता िविनमय दर धोरण (POLICY OF
MANAGED FLEXIBILITY )
ही एक िविनमय दर णाली आह े, जी एखा ा रा ा या चलनास परवानगी द ेते.
अिधका या ंना भािवत कर यासाठी परिकय चलन बाजारात ह त ेप करण े आव यक
आहे. या वाताव रणात िविनमय दरात िदवस िदवस चढ -उतार होत असतो , परंतू चलन
अिधकारी िविनमय दर भािवत कर याचा य न करतात . िविनमय दर रोख यासाठी
चलना ंची खर ेदी व िव िविश मया देत केली जात े.
िविनमय दर जरी बाजार श नी िनधा रत क ेला असला तरी , चलन ािधकरणा ंना परिकय
चलन बाजारात ह त ेप कर याचा अिधकार आह े जेणे क न िविनमय दर एका िब ंदू या
पलीकड े चढ-उतार होऊ नय े. िविनमय दर लविचक अस याची परवानगी आह े, हणज े
अिधका या ंनी इ आिण स ुरि त मान या जाणा या मया देपय त श ंसा करण े िकंवा घसारा
करणे. चलना या िविनमय दरातील अिनयिमत चढउतार तपास यासाठी , म यवत ब ँकेने
केलेले ह त ेप, चलनाच े अितम ू यांकन िक ंवा अवम ू यन टाळ यासाठी आिण अिधक
यो य िविनमय दर िनमा ण न कर या या मत ेमुळे क ीय ब ँकांचा ह त ेप या य आह े.
देशांतग त अथ यव थ ेतील अडथळ े कमी क ेले जात े. यासाठी म यवत ब ँक आिथ क
साधना ंचा वापर करत े, जसे क ब ँक रेट. यासाठी क ीय ब ँकेने पुरेसा परिकय चलन साठा
राखण े आव यक आह े.
munotes.in
Page 46
46 गत थ ूल अथ शा -III ५.५ िनयंि त तरता / समायो य / संयोजन म िनिम यव था
(ADJUSTABLE PEG SYSTEM )
या कार या िव िनमय दर यव थ ेत जोपय त परिकय चलनसाठा यो य पातळीपय त आह े.
तोपय त िविनमयाचा दर ि थर प दतीचा ठ ेवला जातो . जे हा चलनसाठा कमी होतो त े हा
अवमू यनाची िनती वाप न नवीन िविनमय दर िनि त क ेला जातो .
िनयंि त तरता / समायो य िविनमय दर ही एक णाली आह े, िजथे चलन य ूएस
डॉलरसार या द ुस या मजब ूत चलना या त ुलनेत एका िविश तरावर िनि त क ेले जाते.
ेटन व ुड्स णाली (१९४४ - १९७१ ) ही एक स ंयोजन म िनिम यव था होती ,
याम य े येक देश या ंचे चलन अम े रकन डॉलरम य े िनि त करत होता , आिण चलनाच े
मू य सो या या स ंदभा त िनि त क ेले गेले होते, हणून याला 'सुवण िविनमय ' असे
हणतात . याम य े मानक णाली बदल याची /समायोिजत कर याची परवानगी होती . ही
यव था िविनमय दराच े पुनमु यांकन कर याची परवानगी द ेते, ही यव था पधा मकता
पु हा िनमा ण कर यासाठी भावी ठरत े. याम य े िविनमय दर दो ही बाज ूंनी एक ट यान े
समायोिजत कर याची परवानगी आह े. ेटन वूड्स यव थ ेम ये ही था चिलत होती .
५.६ थाना ंतरीत तरता िविनमय धोरण / ॉिल ंग िनिम यव था
(CRAWLING PEG SYSTEM )
या यव थ ेत परिकय चलनबाजारातील मागणी -पुरवठयातील सतत या बदला ंमुळे िविनमय
दरात सतत समायोजन कराव े लागत े. जे हा मागणी ही प ुरवठयाप े ा जा त असत े ते हा
परिकय चलनाचा भाव वाढतो . याउलट ज े हा प ुरवठा हा मागणीप े ा जा त असतो . ते हा
परिकय चलनाची िक ंमत घसरत े.
या णाली अ ंतग त, समान म ू ये वारंवार िनिद केले या अ ंतराने, ट केवारीन े बदलली
जातात . दर एक िक ंवा दोन िक ंवा तीन मिह या ंनी समतोल िविनमय दर गाठ ेपय त, तुलनेने
मोठ्या बदला ंची गैरसोय टाळ यासाठी या णालीचा अवल ंब कर यात आला आह े,
याम ुळे चलन अि थर होऊ शकत े, याला " लाइिडंग" देखील हणतात . उदा. एका
अवमू यनाऐवजी , तीन मिह या ंनंतर ६ िकंवा २ ट के अवम ू यन.
थाना ंतरीत तरता िविनमय धोरण मोठया अवम ू यनाशी स ंल न असल े या राजक य
कमतरता द ूर क शकत े. हे अि थर अन ुमानाना द ेखील ितब ंध क शकत े. थाना ंतरीत
तरता िविनमय धोरण / ॉिलंग िनिम यव था वापरणा या रा ा ंनी या ं या समान
मू यांमधील बदला ंची वार ंवारता आिण माण चढ -उतारा ं या अन ुमत ब ँडची ंदी िनि त
केली पािहज े.
५.७ िनयंि त तरलती यव था / यवि थत तरलता िविनमय दर यव था
(MANAGED FLOATING SYSTEM )
या यव थेत शासना या ह त ेपामुळे िविनमय दरात ट याट यान े समायोजन
(Adjustment) केले जाते. बाजारातील श ार े िविनमय दर ठरव याचा याचा फायदा munotes.in
Page 47
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र - १
47 आहे, तरीही त े देशां या आव यकत ेनुसार चलन ािधकरणा ार े यव थािपत क ेले जाते.
यात म ु तरलता िविनमय दराच े सव फायद े आिण तोट े आहेत. तथािप , दर यव थािपत
क न तोट े कमी क ेले जाऊ शकतात , हणज ेच बँके या ह त ेपा ार े.
िनयंि त तरलती यव था ही ि थर आिण तर ंगता िविनमय दराच े संक रत आह े, हणून ती
दो ही णालीच े काही फायद े आिण काही सम या िनमा ण करत े.
५.8 सोिय कर / व छ व अिनय ंि त तरल यव था (CLEAN AND
DIRTY FLOAT SYSTEM )
५.८.१ सोिय कर / व छ तरल यव था :
िविनमय दराची व छ / सोिय कर णाली ही अशी णाली आह े क , याम य े क ीय ब ँक
िकंवा सरकार कधीही िवद ेशी चलन बाजारात ह त ेप करत नाही . येथे सरकार ि थर
िविनमय दर णाली माण े िविनमय दराची िविश पातळी राख यासाठी वचनब द नाही .
सोिय कर तरल यव थ ेअंतग त िविनमय दर परिकय चलनाची मागणी आिण प ुरवठया ार े
िनधा रीत क ेला जातो . याला म ु िविनमय दर णाली िक ंवा शु द िविनमय दर अस ेही
हटल े जाते. व छ / सोिय कर णालीचा असा अथ नाही क सव िविनमय दरा ंवर
िनयं ण नाही . चलनिवषयक धोरणा ार े िविनमय दर अज ूनही भािवत होऊ शकत े.
अशा कार े सोिय कर तरल यव था ही एक द ुिम ळ प रि थती आह े, कारण िविनमय दर
थेट ह त ेपाऐवजी अ य उपाया ंनी भािवत होऊ शकतो .
५.८.२ अिनय ंि त तरल यव था :
अिनय ंि त तरल यव था ही परिकय चलन दर णालीचा स ंदभ देते, जेथे चलन अिधकारी
परिकय चलन दरात आव यक बदल कर यासाठी िक ंवा भाव पाड यासाठी अध ूनमधून
परिकय चलन बाजारात ह त ेप करतात . या णाली अ ंतग त एक द ेश, एक वत ं ,
चलनिवषयक धोरण ठ ेवतो, याम ुळे क दीय ब ँकेला चलनवाढ आिण आिथ क वाढ
यां यातील समतोल साधता य ेतो.
िविनमय दरातील यापक चढ -उतार टाळ यासाठी चलन ािधकरण ह त ेप करत े.
िविनमय दर अि थर क शकतील अशा बाब ला आळा घाल यासाठी ह त ेप देखील
केला जातो . ायोिगक अ यास स ूिचत करतात क , जे हा द ेश सोिय कर / व छ तरल
यव था भावी ठरत नाही , ते हा अिनय ंि त तरल यव था हा एक चा ंगला पया य आह े.
अिनय ंि त तरल यव था , चलनिवषयक धोरण आिण िविनमय दर स ंकटापास ून मु
हो यास अन ुमती द ेते. थोड यात , सोिय कर व अिनय ंि त तरल यव था या तरलता
िविनमय दर यव थ ेचे ितिनिध व करतात .
५.९ सारांश (CONCLUSION )
आंतरा ीय यापार आिण इतर आिथ क यवहारात िवद ेशी चलना ंचा वापर कर यात य ेत
असला तरी यासाठी थमतः िविनमयाच े दर िनधा रत कराव े लागतात. िविनमयाच े
मा यम हण ून िविनमय दराला मह व आह े. िविनमय दराम ुळे चलनाच े आंतरा ीय म ू य munotes.in
Page 48
48 गत थ ूल अथ शा -III िनि त होत े, आंतरा ीय भा ंडवलाच े वाह सि य होतात , आिथ क आरो याचा मापद ंड
हणून िविनमय दराला ख ुप मह व आह े. संपूण जग एकिजनसी / एकसंघ कर यात िविन मय
दर हा मोठा द ुवा मानला जातो . िविनमय दराम ुळे यवहारतोलातील असमतोल द ूर
कर यास मदत झाली आह े. वेगवेगळया णाली अ ंतग त िविनमय दर व ेगवेगळया कार े
िनधा रत क ेले जातात , सुवण िविनमयान ुसार, जी एक िनि त िविनमय दर णाली होती ,
याम य े चलनाला सो या या सामु ी ार े िनधा रत क ेला जात होता . सुवण िविनमय णाली
कोसळ याच े एक कारण हणज े यवहारतोलाम य े समतोल राखता न य ेणे होय. ामु यान े
िविनमय दर णाली यवि थत राखता य ेणे हे बाब मह वाची असत े, हे िदसून येते.
५.१० (QUESTIONS )
१) यव थािप त िविनमय दर हणज े काय त े सांगुन याच े फायद े आिण तोट े प करा .
२) यव थािपत लविचकता िविनमय दर ही स ंक पना प करा .
३) यव थािपत तरता िविनमय दर ही स ंक पना प करा .
४) िटपा िलहा .
१) िनयंि त तरता िविनमय दर
२) थाना ंतरीत तरता िविनमय दर
३) सोिय कर / व छ व अिनय ंि त तरल यव था .
munotes.in
Page 49
49 ६
िविनमय दर आिण चलनिवषयक आ र - २
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ लविचक िविनमय दराअ ंतग त यवहारतोल
६.३ दुहेरी न दी ल ेखांकन यव थ ेम ये यवहारतोलाचा समतोल
६.४ भारतातील यवहारतोल
६.५ चलनिवषयक पा ंतरण / प रवत नीयता
६.६ चलनिव षयक आ र कारण े, प रणाम आिण उपाय
६.७ सारांश
६.८
६.० उि ्ये
यवहारश ेषाची स ंक पना अ यासण े.
चलनिवषयक आ र ाची कारण े, प रणाम आिण उपाय अ यासण े.
चलनिवषयक पा ंतरण / प रवत नीयता ही संक पना अ यासण े.
६.१ तावना (INTRODUCTION )
यवहा रतोल आिण िविनमय दर या दो ही स ंक पनाना आ ंतररा ीय अथ शा ख ुप मह व
आहे. यवहारतोलात दोन द ेशांमधील यवहारा ंची प दतिशर न द क ेली असत े. िविनमय दर
हणज े एका चलनाची द ुस या चलनाशी य क ेलेली िक ंमत होय . जे हा एका डॉलरसाठी
.८० देतो, ते हा तो पया - डॉलर िविनमय दर असतो . हे परिकय चलन बाजारात
मागणी व प ुरवठ्यावर आधा रत असत े. आंतररा ीय यवहाराम य े, आंतररा ीय तरावर
वीकार या जाणा या चलना ंम ये देयके िदली जातात , ती हणज े यूएस डॉलर , ि टीश
पाऊंड, जपानी य ेनचे, येरोिपयन य ुरो यंसारखी मा नक िक ंवा चलन े.
तुत करणात लविचक िविनमय दराअ ंतग त यवहारतोल -तरंगता िविनमय दर व
यव थािपत िविनमय दर , दुहेरी न दी ल ेखांकन यव थ ेम ये यवहारतोलाचा समतोल -
यवहारतोल न ेहमी समतोलात /संतुलनात असतो व यवहारतोल आिथ क िकंवा वा तिवक
प रि थतीत स ंतुलीत / समतोलात नसतो , भारतातील यवहारतोल , चलनिवषयक munotes.in
Page 50
50 गत थ ूल अथ शा -III पांतरण / प रवत नीयता , चलनिवषयक आ र कारण े, प रणाम आिण उपाय या ंची मािहती
घेणार आहोत .
६.२ लविचक िविनमय दराअ ंतग त यवहारतोल (BALANCE OF
PAYMENT UNDER FLEXIBLE EXCHANGE RATE )
एक िनि त िविनमय दर णाली असल े या स ुवण मानका ंनुसार यवहारतोलातील िश लक
सुवण िविनमय णालीन ुसार सा य क ेली जात े. या द ेशाला इतर द ेशांकडून जा त सोन े
िमळत े, या द ेशाला प ैसाचा प ुरवठा वाढ याची अप े ा असत े, प रणामी िक ंमत वाढत े.
िकंमतीत वाढ झा याम ुळे िनया त कमी होत े, यामुळे सो या या ा ी कमी होतात .
अित र र कम कमी क न यवहारतोल िश लक राहत े. याच माण े तूट असल े या
देशाचा सो याचा साठा कमी झा याम ुळे याचा चलन प ुरवठा कमी होण े अपेि त आह े.
पैशा या प ुरवठ्यात घट झा याम ुळे देशांतग त िकंमती कमी होतात , याम ुळे िनया त वाढत े.
अिधक िनया तीमुळे अिधक सोन े येते याम ुळे तूट भ न िनघत े. सुवण मानक णालीम ुळे
वयंचलीत िश लक ा होत े. येथे येक चलना या सो या या साम ु ीनुसार िविनमय दर
ि थर रािहला , हणज ेच िकंमती या प दतीच े पालन क न यवहारतोल स ंतुलन स ुधारल े
गेले..
ेटन व ुड्स (IMF) णाली जी एक िनि त िविनमय दर णाली द ेखील होती , सद या ंना
दो ही बाज ूंनी १ ट के िविनमय दर बदल याची परवानगी होती , जर एखा ा सद या या
देयका या िश लकम य े 'मूलभूत अस ंतुलन' असेल, हणज े दीघ कालीन आिण सतत
असमतोल असेल, तर सद य आ ंतररा ीय नाण ेिनधी या (IMF) या प ूव परवानगीन े
या या चलनाच े अवम ू यन क न द ेयकां या िश लक तील त ूट दु त क ेली जात े
अ) तरंगता िविनमय दर (Floating Exchange Rate) :
तरंगता िविनमय दर णालीम य े िविनमय दर प ूण पणे बाजार श ार े िनि त क ेला जातो ,
हणज ेच मागणी आिण प ुरवठा (चलन मागणी आिण चलन प ुरवठा) यांवर अवम ू यन
अवल ंबून अस ेल. समजा , मागणी प ुरवठयाप े ा जा त आह े, देशांतग त चलनाच े अवम ू यन
७० ते ७५ डॉलर ित डॉलर होईल , याम ुळे व त िनया त होईल आिण डॉलरचा प ुरवठा
वाढेल, याम ुळे पयाच े मू य वाढ ेल आिण यवहारतोलात समतोल राख याची वाटचाल
होईल.
जर डॉलरचा प ुरवठा मागणीप े ा जा त अस ेल, प रणामी द ेशांतग त चलनाच े मू य ७५ ते
७५ डॉलर प े ा कमी अस ेल तर ित डॉलर ७० पय त अस ू शकत े. यामुळे यवहारतोल
समतोल िब ंदूवर घेऊन आयात व त हो ईल आिण िनया त महाग होईल . तरंगता िविनमय
दर णालीम य े, सरकार िक ंवा चलनिवषयक अिधकारी परिकय चलन बाजारात ह त ेप
करत नाहीत . तथापी परिकय चलन दर ख ुपच अि थर झा यास , िविनमय दर ि थर
कर यासाठी अिधकारी ह त ेप कर यास बा ंधील आह ेत.
munotes.in
Page 51
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
51
आकृती ६.१ व न अस े िदसुन येते क , 'य' अ ावर िविनमय दर तर ' ' अ ावर परिकय
चलनाची मागणी व प ुरवठा दश िवला आह े. या पातळीत परिकय चलनाचा मागणी व
पुरवठा एकसारख े होतात , तेथे िविनमय दर िनि त होतो . वरील आक ृतीत 'E' िबंदूत
परिकय चलनाची मागणी व प ुरवठा या ंचा समतोल साधला जाऊन ‘r' इतका िविनमय दर
िनि त होतो . जे हा परिकय चलनाचा प ुरवठा हा या या मागणीप े ा जा त असतो (S >
D) ते हा देशी चलनाच े िवदेशी मू य कमी होत े हणज ेच िविनमय दर घटतो . याउलट ज े हा
परिकय चलनाची मागणी ही प ुरवठ्यापे ा जा त असत े (DS) ते हा िविनमय दरात वाढ
होते. हणज ेच देशी चलनाच े िवदेशी मू य वाढत े.
िविनमय दर न ेहमी या पातळीचा शोध घ ेतो, िजथे पुरिवले या परिकय चलनाच े माण
मागणी क ेले या िवद ेशी िविनमया या माणात असत े.
मू या या ीन े, आयात =िनया त.
यामुळे यवहारतोलात अित र ता िक ंवा तूट येत नाही . तरंगता िविनमय दर अ ंतग त
सहसा परिकय चलन बाजारात सरकारी ह त ेप नसतो . आकृती ६.१ म ये
दश िव या माण े यवहारतोलाच े संतुलन िविनमय दरातील बदला ं ारे राखल े जाते. िविनमय
दर 'E' वर, समतोल िविनमय दर ज ेथे मागणी प ुरवठया या बरोबरीची असत े, यवहारतोल
िश लक असण े आव यक आह े. '1' आिण '12' वर, मागणी आिण प ुरवठा समान नाहीत .
तथािप , मागणी आिण प ुरवठा या बाजार श ार े िविनमय दर समतोलाकड े जाईल .
तरंगता िविनमय दर अ ंतग त चलन ािधकरण सामा यतः परिकय चलन बाजारात ह त ेप
करत नाही . काही करण े वगळता , यवहारतोलात िश ल क संतुिलत ठ ेव यासाठी य न
केला जातो .
ब) यव थािपत िविनमय दर (Managed Exchange Rate) :
यव थािपत िविनमय दराम य े, देशा या परिकय चलनात , परिकय चलनाची मागणी आिण
परिकय चलनाचा प ुरवठा यावर िविनमय दर िनधा रीत क ेला जातो . अिधकारी सहसा
बाजारात ह त ेप करत नाहीत . भारत आिण जगातील बह त ेक देशांनी ही णाली munotes.in
Page 52
52 गत थ ूल अथ शा -III वीकारली आह े. स या (स ट बर २०२२ ) पयाच े अवम ू यन िविनमय दर ८० = $१ या
पुढे गेले आहे. परिकय चलन बाजारात रझ ह बँके या ह त ेप िदस ून येतो.
आकृती ६.२ व न अस े िदसुन येते क , 'य' अ ावर िविनम य दर तर ' ' अ ावर परिकय
चलनाची मागणी व प ुरवठा दश िवला आह े. या पातळीत परिकय चलनाचा मागणी व
पुरवठा एकसारख े होतात , तेथे िविनमय दर िनि त होतो . वरील आक ृतीत 'E' िबंदूत
परिकय चलनाची मागणी व प ुरवठा या ंचा समतोल साधला जाऊन ‘r' इतका िविनमय दर
िनि त होतो . यव थािपत िविनमय दराम य े एका िविश मया देपे ा जा त चढ -उतार
होऊ द ेणार नाहीत . देशाचे यवहारतोल त ूट िकंवा अित र अस ू शकत े. यानुसार
चलनाची कमतरता िक ंवा अिधश ेष असतील . जे हा परिकय चलनाचा जा त प ुरवठा होतो ,
याम ुळे िविनमय दर कमी होतो , ते हा चलन अिध कारी परिकय चलन खर ेदी करतील
आिण परिकय चलना या साठ ्यात भर घालतील . यव थािपत िविनमय दर णालीम य े,
बाजारातील श न ुसार िविनमय दर बदलतो . तथािप , जर बदल िव त ृत असतील आिण
गंभीर आिथ क सम या िनमा ण क शकतील , तर चलन ािधकरण फरक मया िदत
कर यासाठी ह त ेप कर ेल. यव थािपत िविनमय दर णाली अ ंतग त यवहारतोल
िश लक असण े आव यक नाही .
िविनमय दर ‘r” वर, मागणी क ेलेले आिण प ुरवठा क ेलेले डॉलस चे माण समान आह े मागणी
'D' वर उजवीकड े वळ यास , जे हा D > S आिण यवहारतोल त ुटीत अस ेल, ते हा
सरकार / मौ ीक अिध कारी या ं या अिधक ृत परिकय चलन साठ ्यातून अित र
आव यक डॉलर प ुरवून समतोल दर '' राखू शकतात . इि छत िक ंवा यो य िविनमय दर
राख यासाठी सरकारकड े आव यक माणात परिकय चलन असण े आव यक आह े.
बाजारश िनि छत पातळीवर िविनमय दर राखत नाहीत . येथे यवहारतोल िश ल क
असण े आव यक नाही . परिकय चलना या साठ ्याचा वापर क न बाजारातील
ह त ेपा ार े िविनमय दर आिण यवहार स ंतुलनाच े संतुलन स ुधारल े जाते.
यव थािपत िविनमय दराम य े, डॉलर 12 पय त वाढ ेल. हणज ेच चलनाच े अवम ू यन
होईल. जर सरकारला याच े चलन 12 पय त घसराव े असे वाटत नस ेल पर ंतु ते 11' पय त
मया दीत ठ ेवावे, तर सरकार या इ छ ेनुसार दर '11' पय त आण यासाठी आव यक munotes.in
Page 53
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
53 अित र प ुरवठा 'MMI' डॉलस चा पुरवठा क ेला पािहज े. यव थािपत िविनमय दरा ंतग त,
यवहारतोल स ंतुलनात राख यासाठी आिण िविनमय दराची इि छत पातळी राख या साठी
सरकारला प ुरेसा राखीव ठ ेव याची आव यकता आह े. यवहारतोल न ेहमी िश लक असण े
आव यक नाही . परिकय चलन दराची आव यक पातळी राख यासाठी आिण यवहार
समतोल राख यासाठी िवद ेशी चलन बाजारात परिकय चलनाची िव आिण खर ेदी
आव यक असत े.
६.३ दुहेरी न दी ल ेखांकन यव थेम ये यवहारतोलाचा समतोल
(BALANCE OF PAYMENTS BALANCES IN DOUBLE
ENTRY ACCOUNTING SYSTEM )
यवहारतोल हणज े िदले या कालख ंडात द ेशातील रहीवाशा ं या उव रत जगाबरोबरील
आिथ क यवहाराची प दतशीर न द होय . उदा. भारताची द ेय र कम उव रत जगाकड ून
ा झा ले या आिण क ेले या द ेयकांचा स ंदभ देते. यवहारतोलातील िश लक म य े
पाव या आिण प ेम ट यांचा समाव ेश होतो . पाव या आिण द ेयके ेडीट आिण ड ेिबट हण ून
वगीकृत आह ेत.
अ) यवहारतोल न ेहमी समतोलात असतो ? (Balance of Payments Always
Balances ) :
लेखाशा ा या िनयमान ुसार द ेशाचा यवहारतोल न ेहमीच स ंतुलीत िक ंवा समतोलात
असतो . िहशेबा या ि न द प दतीन ुसार एक ूण दे या-घे या या न दी क े या जात
अस याम ुळे यवहारतोलात जमा व खचा ची र कम सारखीच असत े. यामुळे एखा ा
ताळेबंदा माण े यवहारतोलात समतोल िदसतो . आंतररा ीय यवहार द ुहेरी एं ी
अकाउ ंिटंग िस टमम य े केले जातात . या प दतीम य े येक आ ंतररा ीय यवहाराची
दोनदा न द क ेली जात े, एकदा ेडीत हण ून आिण एकदा समान र कम े या ड ेिबट हण ून.
कारण , येक यवहाराला दोन बाज ू असतात . जे हा आपण एखादी व तू िवकतो , ते हा
आप याला याची िक ंमत मोजावी लागत े. उदा. जर भारतीय क ंपनीने USA फम ला
५००० डॉलर िक ंमतीची व त ू िनया त केली, तर ५००० डॉलर भारता या यवहारतोलात
जमा क ेले जातात , कारण िनया त केले या मालाम य े USA फम कडून भारताला प ैसे
िमळतील , याच व ेळी तो USA मालम ेवर दावा बनत अस यान े ते आिथ क डेिबट हण ून
िव क ेले जाते.
munotes.in
Page 54
54 गत थ ूल अथ शा -III
munotes.in
Page 55
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
55 जे हा यवहारतोल िश लक व ेगवेग या ेण म य े िवभागतो , ते हा यापार खा यात तस ेच
चालू खा यात त ूट असत े. खा या या अिधश ेषातून तूट भ न काढली जात े. भांडवली
खा या त अज ूनही $ ८४१५४ दशल अिधश ेष आह े. सव बाब चा िवचार झा यास एक ूण
िश लक $५९४९८ आहे. हा अिधश ेष रझ ह खा यात ह ता ंतरीत क ेला जातो . आिथ क
ि कोनात ून, यवहारतोलात समतोल िश लक अस ू शकत नाही . जर चाल ू खा यात त ूट
असेल, याम य े यापार खात े देखील समा िव आह े, तर ते भांडवली खात े देखील त ूटीत
चालल े तर आप याकड े एकूण िश लक खा यात त ूट अस ेल. एकूण खा यातील अित र
िकंवा तूट राखीव खा यात ह ता ंत रत िक ंवा समायोिजत क ेली जात े.
त ा ६.४ म ये, एकूण खा यात अिधश ेष आह े, जो आरि त खा यात ह ता ंत रत िक ंवा
जोडला जातो . एकूण खा यातील त ूट राखीव खा यात ून पैसे काढ यासाठी द ु त क ेली
जाते. अशा कार े यवहारतोलाची िश लक , िश लक राहत े. एकूणच िश लक अन ेक वष
तुटीत रािह यास , या प रि थतीला 'मूलभूत अस ंतुलन' असे संबोधल े जात े. अवमू यन
इ यादी धोरणा मक उपाया ं ारे अशी प रि थती द ु त करण े आव यक आह े.
६.४ भारतातील यवहारतोल (INDIA'S BALANCE OF
PAYMENTS )
देशाचे यवहारतोलात खात े हे दुहेरी न द प ु तपालन त वा ं या आधार े तयार क ेले जाते.
यात य ेक यवहार जमा (Credits) आिण खच (Debits) बाजूस न दिवला जातो .
यवसाियक ल ेखांकनात जमा उज या बाज ूस आिण खच डा या बाज ूस दश िवलेले असत े.
याउलट यवहारतोल ल ेखांकनात जमा डा या बाज ूस आिण खच उज या बाज ूस
दाखिव याची प दत आह े.
जे हा परिकय द ेशांकडून र कम िमळत े ते हा तो जमा यवहार असतो तर परिकय द ेशास
र कम द ेणे हा खच यवहार असतो . जमा बाज ूस असल े या म ुख बाबीत व त ू व सेवांची
िनया त, देण या, अनुदाने वगैरे व पातील परिकया ंकडून िमळाल े या ह ता ंत रत र कमा ,
िवदेशातून कज उभारणी , सो यासह इतर राखीव मालम ेची परक य द ेश व एज स ना
केलेली अिधक ृत िव , परक या ंनी देशात क ेलेली गुंतवणूक यांचा समाव ेश होतो .
यवहारतोलाचा खच बाजूस असल े या म ुख बाबीत व त ू व स ेवांची आयात , देण या,
अनुदाने या व पात परिकया ंना िदल े या ह ता ंत रत र कमा , परिकय द ेशांना िदल ेले
कज , परिकय द ेश आिण आ ंतररा ीय एज सीकड ून राखीव िनधी िकंवा सो याची खर ेदी,
देशातील रिहवाशा ंनी िवद ेशात क ेलेली गुंतवणूक यांचा समाव ेश होतो . यवहारतोल खा यात
जमा व खचा या बाबी द ुहेरी न द प ु तपालन त वान ुसार उ या दश िव या जातात . या बाबी
आड या व पात चाल ू खात े, भांडवली खात े, आिण अिधक ृत िहश ेबपूत खाते (Official
Settlement Account) या तीन कारात िवभाग या जातात . चूकभूल खा याम ुळे येक
देशाची एक ूण ा ी व एक ूण देणी या बाज ू संतुिलत राख या जातात .
जे हा एखा ा द ेशा या एक ूण य व अ य व त ूंचे आयातम ू य हे एकूण य व अ य
व तूं या एकूण िनया त मू यापे ा जा त असत े ते हा यवहारतोल ितक ुल बनतो . आिण
तो अस ंतुिलत अव थ ेत जातो .. अशाव ेळी यवहारतोला या चाल ू खा यात त ूट िनमा ण munotes.in
Page 56
56 गत थ ूल अथ शा -III झालेली असत े. ही तूट भ न काढ यासाठी भा ंडवली खा यातील य ेणी वाढिव यात य ेतात
व यवहारतोलात समतोल साधला जा तो. थोड यात , यवहारतोलातील असमतोल हणज े
चालू खा यातील असमतोल होय . हा असमतोल वाढावा िक ंवा तूटीमुळे िनमा ण होतो . आिण
अनुकूल िकंवा ितक ूल व पाचा अस ू शकतो .
जे हा आपण ेडीट्स आिण ड ेिबटची ितक ूल आिण अन ुकूल वाहा ंम ये िवभागणी
करतो , ते हा िश ल क आिण त ूट संतुलनाम य े असमतोल ही स ंक पना अिधक प होत े.
वाय वाह परिकय यापारा या सामा य मागा त होतात आिण त े यवहारतोलम य े इतर
व तूंपे ा वत ं असतात . यवहारतोल िश लक समान कर यासाठी अन ुकूल वाह
घडतात . जे हा ितक ूल वाह नसतात , हणज ेच जे हा वाय आवक आिण बिहवा ह
समान असतात , ते हा द ेयके िश लक राहतात . कोण याही यवहारतोलातील
असमानत ेसाठी, यवहारतोलाम य े समतोल साध यासाठी अन ुकूल आवक िक ंवा बिहवा ह
आव यक असतो . ितकूल आवक ही त ूट दश िवते आिण बिहवा ह हा अिधश ेषाचा प रणाम
आहे. जवळजवळ सव देशां या यवहारतोल खा याम य े ितक ूल बा वाह िक ंवा वाह
असतो . वाय पाव या , वाय द ेयके समान आह ेत, जेथे समतोल प रि थती असण े ही
दुिम ळ गो च आह े. यवहारतोल न ेहमी फ डबल ए ं ी अकाउ ंिटंग िसि टमम य े समान
राहतो , अ यथा तो अपवाद आह े.
६.५ चलनिवषयक पा ंतरण / प रवत नीयता (CONVERTIBILITY OF
CURRENCY )
६.५.१ तावना :
चलन हा श द िविनमयाच े मा यम हण ून चलनात असल े या कोण याही व पातील
पैशाला स ूिचत करतो , हणज ेच बँक नोटा आिण नाणी . िवदेशी चलनाची ट ंचाई साव जिनक /
िवदेशी कजा चा बोझा िक ंवा भार यवहार तोलातील त ुट या द ेशा या आ ंतररा ीय
सम या ंवर उपाययोजना हण ून आयात -िनया त, िनया त ो साहन , अवमु यन आिण
चलनाच े प रवत न या मागा चा अवल ंब केला जातो .
६.५.२ चलनिवषयक पा ंतरण / प रवत नीयता (Convertibility of Currenc y:
Definition) :
१) “चलनाची प रवत िनयता हणज े वदेशी चलनाच े कोण याही िवद ेशी चलनात म ु पणे
पांतर करता य ेणे होय." याच माण े िवदेशी चलनाच े वदेशी चलनात स ु दा पा ंतरण /
प रवत न करता य ेते.
२) "जे हा एक चलन द ुस या चलनात पा ंतरीत / प रवत तीत क ेले जाते िकंवा या उलट
म यवत ब ँके या िक ंवा सरकार या ह त ेपािशवाय िक ंवा यािशवाय बदलल े जाते. "
याव न अस े िदसत े क , भारता या स ंदभा त चलनाची प रव तिनयता हणज े भारतीय
पयाच े कोण याही द ेशा या चलनात बदलता य े याची यव था होय . तसेच िवद ेशी
चलना चे भारतीय पया ंत पा ंतर करण े हणज े चलनाच े प रवत न करण े असे हणता
येईल. परिकय चलन बाजारात िनधा रत क ेले या िविनमय दरान े पा ंतरण क ेले जात े. munotes.in
Page 57
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
57 कोण याही दोन चलना ंम ये पांतरण क ेले जात असल े तरी, आंतररा ीय बाजारप ेठेतील
व तू आिण स ेवा िव ेते/िनया तदार सामा यतः मानक िक ंवा वाहन चलनात द ेय दे याची
मागणी करतात . यूएस डॉलर (S), ि िटश पाउ ंड (£), युरो (E), येन (¥), या िवद ेशी चलन
बाजारात मािणत चलना ंची मागणी आह े. आव यकत ेनुसार इतर चलना ंची मागणी क ेली
जाऊ शकत े.
६.५.३ पांतरणा या / प रवत नीयत े या अटी (Conditions) :
यूएस डॉलर , इं लंड आिण य ुरोप सार या काही द ेशांनी पूण प रवत नीयत ेला परवानगी
िदली आह े. सशत प रवत नीयता : बह तेक देश ितब ंिधत प रवत नीयत ेस परवानगी द ेतात.
उदा. भारत चाल ू खा यातील कमाईवर प ूण प रवत नीयत ेला परवानगी द ेतो. पूव परवानगीन े
िकंवा काही अट सह भा ंडवली खा यावर काही मया देत प रवत नीयत ेची परवानगी आह े. थेट
परिकय ग ुंतवणूक (FDI) हे असेच एक करण आह े. पूण प रवत नीयता असल े या द ेशांसह
बह तेक देश िदल े या प रि थतीन ुसार, मागणीन ुसार काही िनब ध लाद ू शकतात .
जे हा परिकय चलना या पयाची प रवत नीयत ेबाबत असल ेली अिधक ृत दराची स
पूण पणे काढून टाकली जात े. ते हा यास पयाची चाल ू खा यातील प ूण प रवत नीयता
असे हटल े जाते. अशा कार े चालू खा यावर चलन प ूण पणे प रवत नीय होणे, ही भा ंडवली
खा यातील प रवत नीयत ेची प ूव तयारी मानली जात े. तसेच ट याट यान े अशी
प रवत नीयता आणली जाण े, हे जागितक करणा या ि य ेत अप रहाय मानल े जाते.
जे हा यापार उदारीकरणात वत नशील पधा अस ेल, ते हाच चाल ू खा यातील
प रवत नीयता ाहका ंना फायद ेशीर ठरत े. यामुळे िव तारीकरणात इतर द ेशांतून व त ू व
सेवांची खर ेदीसाठी स ंधी उपल ध होत े. तसेच अ य पण े उ पादनाला ो साहन िमळत े,
गुंतवणूक िनण याला सहायक ठरत े, याचबरोबर द ेशाला त ुलना मक फायद े िमळतात .
देशांतग त उ ोग परिकय व त ूंबरोबर पधा करतात . देशांतग त व त ूंना िविनमय दराबरोबर
तडतोड करावी लागत े. यामुळे िविनमय दरा या पातळीत आयात खिच क बनत े. प रणामी
आव यक व त ूंची आयात खिच क बनत े. हे देशा या आिथ क िवकासाला आव यक असत े,
कारण याम ुळे देशांतग त उ पादना या िवपणनावर प र णाम होत नाही .
चलनाची प रवत नीयता हा आिथ क धोरणा या ीन े मह वाचा म ु ा ठरतो . चलनाची
प रवत नीयता हा उदारीकरण आिण जागितक करणाशी िनगडीत िवषय होय . पयाची
प रवत नीयता हा िवषय िविनमय दराशी स ंबंिधत आह े. तसेच तो यवहार श ेषातील
(Balance of payment) यवहारा ंशी िनगडीत आह े. यवहार श ेषात एखा ा द ेशा या सव
आंतररा ीय आिथ क यवहारा ंचे विग करण चाल ू खा यावरील यवहार आिण भा ंडवली
खा यावरील यवहार , असे करता य ेते. जे हा चाल ू खा यात समािव होणा या सव
आंतररा ीय आिथ क यवहारा ंसाठी आव यक असणार े परिकय चलन बाजारातील
मागणी -पुरवठ्यानुसार ठरणा या िविनमयदरास उपल ध क न िदल े जात े, ते हा यास
चलनाची चाल ू खा यावरील प रवत नीयता अस े संबोधल े जात े. भांडवली आ ंतरा ीय
पातळीवर प ूण पणे गितमान होण े, हणज ेच भांडवली खा यातील प रवत नीयता होय . याचे
थोड यात वण न 'संपूण िवि य ख ुलेपणा' असे करता य ेईल. हा संपूण िवि य ख ुलेपणा, munotes.in
Page 58
58 गत थ ूल अथ शा -III हणज ेच भा ंडवला या द ेशातील आगमनावर व द ेशातून होणा या िनग मनावर कोणत ेही
िनब ध नसण े.
६.५.४ पांतरण / प रवत नीयत ेचे फायद े ( Benefits) :
भांडवली खा यातील प रवत नीयत ेचे वेगवेगळे फायद े आहेत, सरासरी बचत व ग ुंतवणूक चा
प रणामकारक उपयोग करता य ेतो, बचत व ग ुंतवणूक या दो हीला िज ंदगी या वा तव
मू याम य े संर ण िमळत े, जागितक पध त अथ यव थ े या िवि य े ात िनया तीसाठी
काय मता , ि थरता आिण ेरणेत सुधारणा हो ते, मु आिण वत ं खा यावर परिकय
भांडवलाच े आकष ण िनमा ण होत े. जागितक बाजारप ेठेतील व द ेशी बाजारप ेठेची साखळी
िनमा ण होत े, इतर द ेशात ग ुंतवणुक ची स ंधी उपल ध होत े.
१) आंतररा ीय यापार स ुलभ करत े :
सव चलना ंम ये परवानगी िद यास प रवत नीयता द ेशांना यापारात व ेश कर यास स म
करते. गरीब द ेश व त ू आिण स ेवा आयात क शकतात , अ यथा त े आयात क शकणार
नाही.
२) तुलना मक फाय ा या आधारावर यापाराला ो साहन िदल े जाते :
येक देश तुलना मक फाय ावर आधा रत आ ंतररा ीय यापारात सहभागी होऊ
शकतो.
३) परिकय भा ंडवलाचा वाह :
भांडवल द ुिम ळ देशांना अिधक ग ुंतवणूक रोजगार आिण उ प नाचा फायदा होऊ शकतो .
४) प रवत नीयत ेचा फायदा द ेशांना हो यास मदत होईल : आंतररा ीय यापारातील
सव न या ंचा आन ंद देश घेत आह ेत.
५) आिथ क संबंधाचा लाभ घ े यास मदत :
आधुिनक काळात सव देशांचे आंतररा ीय आिथ क स ंबंध आह ेत हण ून चलना ंची
परवत नीयता या ंना अशा उदार आिथ क संबंधाचा लाभ घ े यास स म करत े. परंतू चलन
प रवत नीयेवर चलन स ंकटाम ूळे नकारा मक भाव पडतो .
६.६ चलनिवषयक आ र : कारण े, प रणाम आिण उपाय
६.६.१ चलनिवषयक आ र / संकट : अथ
आंतररा ीय यवहारातील िवद ेशी द ेणी द े या या स ंदभा त चलनस ंकट ही मह वाची
संक पना आह े. चलन स ंकट ही अशी प रि थती आह े, िजथे िविनमय दर बदलतो .
िवशेषत: सतत प ैशाचे अवम ू यन होत राहत े. भांडवल एका द ेशातून दुस याला सतत वाहत े
असत े. हे चलनाच े अचानक होणार े अवम ू यन आह े, जे परिकय चलन बाजारात अन ेकदा
घडून येते. यवहारतोला या त ुटीतील िदघ अंसतुलनाम ुळे याचा प रणाम होऊ शकतो . munotes.in
Page 59
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
59 ेटन व ुड्स िकंवा डॉलर िविनमय दर णालीन े सन १९५० आिण सन १९६० या
दशकात एक िविश ि थरता दान क ेली असली तरी उ राधा त काही सम या द ेखील
िनमा ण झा या . यूएसए आिण इतर औ ोिगक द ेशांनी सन १९७१ ते सन १९७३ या
यं णा वाचव याच े केलेले य न अप ेि त प रणाम आण ू शकल े नाहीत . सन १९७३ पासून,
जागितक अथ यव था िविवध कार या लविचक िविनमय दर णाली अ ंतग त का य रत
आहे.
सन १९७३ नंतर या काळातील म ुख चलन स ंकट, अज िटनाच े टक ला स ंकट
१९९९ .२००२ , सन १९९४ चे मेि सकन स ंकट, थायल ंडवरील िवि य अ र ,
इंडोनेिशयावरील िवि य अ र , िफिलपाई सवरील िवि य अ र , दि ण कोरीयातील
िवि य अ र , सन १९९७ चे आिशयाई चल न संकट, सन १९९८ चे रिशयन स ंकट,
जागितक आिथ क मंदी सन २००७ -०९ आिण सन २०१६ चे हेनेझुएला आिण त ुफ
चलन स ंकट चलन स ंकट काही उदाहरण े आहेत.
६.६.२ चलनिवषयक आ र /संकटाची कारण े (Currency Crisis: Causes) :
चलनिवषयक आ र / संकट अथ संक पीय त ूट, जा तीचा खच , अिधक चलन प ुरवठा,
देशांतग त चलनवाढ ही सामा यता चलन स ंकट िनमा ण कर यासाठी कारणीभ ूत बाब ठरत े.
चलनिवषयक आ र / संकटास , अथ यव थ ेतील व ैयि क िक ंवा साम ुहीकरी या जबाबदार
असल े या म ुख घटक प ुढील माण े :
१) सरकारचा जादा खच :
सरकार े, लोकशाही िक ंवा अ य था जा त खच कर याची व ृ ी. लोकशाहीवादी ,
आिथ क या कमक ुवत असल े या बह स ं येला मदत कर यासाठी प पण े क पावर
खच क न सरकार लोकि य होऊ इि छत आह े. तथािप , िनण य सामा यतः राजिकय
असतो .
२) महागाईचा उ च दर :
अथ संक पीय त ुटी या उ च पा तळीम ुळे अित र प ैशाचा प ुरवठा होतो , याम ुळे महागाई
वाढते. महागाईम ुळे िनया त महाग होत े आिण आयात व त होत े याम ुळे यवहारतोलाची
सम या िनमा ण होत े.
३) चालू खा यातील त ूट :
चलनवाढ िनया त कमी करत े आिण आयात व ृ करत े, यामुळे चाल ू खा यातील त ूट
वाढते. सतत चाल ू खा यातील त ूट सरकारला आप या चलनाच े अवम ू यन कर यास भाग
४) अ पकालीन िवद ेशी कज :
चालू खा यातील त ूट भ न काढ यासाठी मोठ ्या अ पकालीन कजा चा अवल ंब केला
जातो. िह अ पकालीन कज धोके िनमा ण करत असतात .
munotes.in
Page 60
60 गत थ ूल अथ शा -III ५) स ा :
अिनय ंि त स ा या ि येमूळे परिकय चलन बाजारात आ र िनमा ण होत े.
६) आिथ क आिण राजिकय अि थरता :
चलनवाढ , चालू खा यातील त ूट, सतत होणार े अवम ू यन ही आिथ क संकटे िनमा ण
कर यासाठी प ुरेशी कारण े आह ेत. आिथ क संकट ज े हा खोलवर जात े ते हा राजिकय
संकट िनमा ण होत े. राजिकय न ेतृ व संकटात असताना , हे संकट अथ यव थ ेला अिधक
संकटात खोलवर न ेत असत े.
७) परिकय भा ंडवलाचा अिधकचा ओघ :
परिकय भा ंडवलाचा अिधकचा ओघ आिथ क स ंकट िनमा ण करत े, गुंतवणूक दाराच े
अनुकरण सतत होत राहील े तर, आिथ क संकट वाढीस लागत े. उदा. हड प रणाम ,
बँडबॅगन प र णाम.
८) असमिमत मािहती :
ितकूल िनवड आिण न ैितक धोका ती होतो त े हा प रि थतीचा प रणाम आिथ क
संकटात होतो आिण ह े चलन स ंकटाकड े नेतो.
६.६.३ चलनिवषयक आ र / संकटाच े प रणाम (Currency Crisis: Impact):
एक िविनमय दर स ंकट ाम ु यान े परिकय चलन दर कोसळ ून ितिबंिबत होत े. यात
मोठ्या माणावर चढ -उतार होतात . ही ि या सहसा स ेबाजीम ुळे सु होत े, याम ुळे ती
आणखी ती होईल आिण परिकय भा ंडवलाची उड ्डाण होत े. परिकय चलनात ि थरता
आण यास यश न आ यान े परिकय चलनाचा साठा कमी होईल .
परिकय चलन बाजार अ य ंत अि थर आहे, याम ुळे ती स ा स ु होतो . फारच कमी
परिकय चलन ग ंगाजळी सरकार आिण आिथ क अिधकारी या ंना असहा य े क बनवत े,
याम ुळे ते कोण याही अथ पूण ह त ेपास असमथ ठरतात . देशांतग त चलना या अ ंतग त
आिण बा म ू या या घसरणीसह , संकटाप ूव अ प - मुदती या परद ेशी वाहा या मोठ ्या
माणासह , अथ यव था परिकय भा ंडवलाचा उड ्डाण अन ुभवू लागत े, परिकय चलन
बाजाराला स ंकटात खोलवर घ ेऊन जात े.
परिकय िव ीय ग ुंतवणूकदार आिण अ पम ुदतीच े सावकार या ंचे भांडवल काढ ून घेतील
याम ुळे आिथ क संकट ओढवल े जाईल . खाजगी िडलस आिण दलाल ज े बँक कजा या
आधार े परक य चलन बाजारात या ंचे यवहार करतात , जे बँके या कजा ची परतफ ेड
कर यास अ म असतील . याच माण े बँकाकड ून कज घेऊन यापार करणार े टॉक
ोकरही कज फेड यास असमथ असतील .
परक य चलन बाजार , शेअर बाजार , इि वटी आिण ड ेट माक टमधून परिकय ग ुंतवणूक
काढून घेणे यामुळे बँिकंग संकट िनमा ण होत े. आिथ क घसरणीम ूळे बँका या ग ैर- काय म
मालम ा (NPAs) वाढतात . यामुळे ठेवीदारा ंचा आ मिव ास कमी होतो . आिण त े यां या munotes.in
Page 61
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
61 ठेवी बँकेत ठेव याऐवजी काढ ून घेतात. आ मिव ास कमी झा या मुळे बँकावर धावपळ
होते.
१) अथ यव थ ेतील ब ँिकंग आिण िव ीय े :
या प रि थतीचा दबाव आिण ताण ब ँिकंग आिण िव ीय े सहन क शकत नाही .
अिनि तता , स ा, बुडीत कज यामुळे बँक यवसाय कमी होईल . गुंतवणूक त आिण
आिथ क ि य ेम ये आणखी घट होईल .
२) आिथ क आक ुंचन :
िविनमय दर स ंकटाचा प रणाम आिथ क संकटाकड े नेतो. या रा ा ं या अथ यव था
आिथ क मंदीत पडतात . याम ुळे सुधारणा क े यािशवाय न ैरा य य ेऊ शकत े.
३) बेरोजगारी :
गुंतवणूक त घट झा यान े बेरोजगारी वाढ ेल. याचा सवा िधक फटका थला ंत रता ंना बसला
आहे. यांना बािधत द ेशात परत आणल े जात े, याम ुळे मूळ देशांसाठी अिधक सम या
िनमा ण होतात .
४) गरीबीत वाढ :
वाढीव घसरण , वाढीव ब ेरोजगारीम ुळे अिधक गरीबी वाढत े. या द ेशांम ये बेराजगारी
भरपाई योजना नाही , अशा द ेशांम ये लोका ंना जा त ास होतो .
५) संसग भावात वाढ :
िविनमय दराच े संकट ाद ेिशक लहर म य े अनेकदा िदस ून येते. चलन स ंकटा या अशा
वैिश ्यांना संसगा चा भाव हणतात . हणज ेच चलन स ंकट अन ेकदा व ैयि क द ेशांऐवजी
ादेिशक लहर म ूळे िनमा ण होत े.
चलन स ंकटाम ुळे यासार य े प रणाम अन ुभवास आल े, 'मे' ते 'ऑग ट ' सन २०१३ म ये
भारतान े चलनातील िकरकोळ स ंकट अन ुभवले. २८ ऑग ट २०१३ रोजी पयाची
िकंमत डॉलर (S) ६८.८ वर घसरली . या काळात पयाच े अवम ू यन स ुमारे २० ट के
झाले. यानंतर २०१४ म ये पया डॉलर ($) ६२.०० वर वाढला . ऑग ट सन २०१५
म ये पु हा पया डॉ लर (S) ६७.०० वर घसरला . यानंतर पयाला थोडी ताकद
िमळाली आिण िविनमय दर ३ ऑग ट २०१७ ला स ुमारे डॉलर ($) ६३.०७ वर वाढला .
सन २०१८ म येही डॉलर या त ुलनेत पयाच े अवम ू यन झाल े. िविनमय दर ित य ूएस
डॉलर ($) ७५ आिण याह न अिधक झाला . स या सन ऑग ट , २०२२ म ये िविनमय दर
ित य ूएस डॉलर (S) ८०.०० या आसपास आह े. अिलकड े दुस या उदो म ुख
अथ यव था ं या चलना ंनाही ग े या काही वषा म ये डॉलर या त ुलनेत घसरण झाली .
munotes.in
Page 62
62 गत थ ूल अथ शा -III ६.६.४ चलनिवषयक आ र /संकट दर कर यासाठीच े उपाय (Currency Crisis :
Measures) :
१) मजबूत आिथ क यव था :
कमकुवत ब ँिकंग आिण िवि य णाली चलन स ंकटासाठीच े मह वाच े कारण आह े,
अनु पादीत कज , वाढती थकबाक / गैर- काय म मालम ा (NPAs), कमी भा ंडवल-
पया ता ग ुणो र या काही सम या आह ेत, यांवर सतत ल द ेणे आव यक आह े.
२) राजकोषीय िश त :
अथ संक पीय त ुटी ार े सरकार या यादा खचा चा प रणाम महागाईम य े होतो . परिकय
चलन बाजारात ि थरता य े यासाठी कमी त ुटी ार े िव ीय यव थापनात आिण
चलनवाढीवर िनय ं ण आव यक आह े.
३) कमी अ पकालीन परिकय भा ंडवल :
अ पकालीन आिथ क मालम ेम ये गुंतवलेले परिकय भांडवल ह े संकट त बाजारात ून
बाहेर पडणार े असत े, अशा ग ुंतवणूक वर िक ंवा वाहावर िनय ं ण आव यक आह े.
४) पुरेसा परिकय चलन साठा :
जे हा परिकय चलन िविनमय दरात मोठ ्या फरकान े च ढ-उतार होतो , ते हा चलन
ािधकरणाचा ह त ेप आव यक बनतो . जर ह त ेप यो य व ेळी पुरेशा माणात क ेला
गेला तर आव यक ि थरता आणण े श य आह े, तथािप प ुरेशा परिकय चलना या
साठयािशवाय ह त ेप श य नाही .
५) संरचना मक स ुधारणा :
बँिकंग आिण िवि य े ासह इतर े ांम ये प दतशीरपण े सुधारणा करा या लागतील .
सुधारणा म ूलगामी िक ंवा अ ितशय सौ य नसतात याची काळजी घ ेतली पािहज े.
अथ यव था जागितक अथ यव थ ेचा एक भाग बनत असताना , देशांतग त अथ यव थ ेत
आव यक माणात उदारीकरणाचा प रचय क न द ेणे आव यक आह े.
६) परिकय चलन दराच े यव थापन :
पूण पणे तरंगता िविनमय दर असल ेले देश चलन स ंकटाला अिधक बळी पडतात . भांडवली
खा यावर िनय ं ण असल े या आिण यव थािपत लविचक िविनमय दर असल े या या
अथ यव था काही िकरकोळ सम या ंसह चलन स ंकटात ून सूटू शकतात .
६.७ सारांश (CONCLUSION )
यवहारतोलात दोन द ेशांमधील यवहारा ंची प दतिशर न द क ेली असत े. िविनमय दर
हणज े एका चलनाची द ुस या चलनाशी य क ेलेली िक ंमत होय . तरंगता िविनमय दर
अंतग त चलन ािधकरण सामा यतः परिकय चलन बाजारात ह त ेप करत नाही . काही munotes.in
Page 63
िविनमय दर आिण
चलनिवषयक आ र –२
63 करण े वगळता , यवहारतोलात िश लक स ंतुिलत ठ ेव यासाठी य न क ेला जातो .
यव थािपत िविनमय दरा ंतग त, यवहारतोल स ंतुलनात राख यासाठी आिण िविनमय
दराची इि छत पातळी राख यासाठी सरकारला प ुरेसा राखीव ठ ेव याची आव यकता आह े.
लेखाशा ा या िनयमान ुसार द ेशाचा यवहारतोल न ेहमीच स ंतुलीत िक ंवा समतोलात
असतो . िहशेबा या ि न द प दतीन ुसार एक ूण दे या- - घे या या न दी क े या जात
अस याम ुळे यवहारतोलात जमा व खचा ची र कम सारखीच असत े. आिथ क
ि कोनात ून, यवहारतोलात समतोल िश लक अस ू शकत नाही . चलनाची प रवत िनयता
हणज े वदेशी चलनाच े कोण याही िवद ेशी चलनात म ु पणे पांतर करता य ेणे होय, याच
माण े िवद ेशी चलनाच े वद ेशी चलनात स ु दा पा ंतरण/ प रवत न करता य ेते.
चलनिवषयक आ र /संकट अथ संक पीय त ूट, जा तीचा खच , अिधक चलन प ुरवठा,
देशांतग त चलनवाढ ही सामा यता चलन स ंकट िनमा ण कर यासाठी कारणीभ ूत बाब ठरत े.
गरज आह े ती चलनिवषयक आ र / संकट िनमा ण कर या या कारणा ंचा शोध घ ेऊन,
उपाययोजना घडव ून आण याची , हे िदसून येते.
६.८
१) लविचक िविनमय दराअ ंतग त यवहारतोल / यवहारतोल आिण िविनमय दर या ंतील
संबंध प करा /वेगवेगळया िविनमय दर अव थ ेत यवहारतोलातील समतोल प
करा.
२) चलनिवषयक आ र / संकट हणज े काय ते सांगुन या ंची कारण े, प रणाम आिण
उपाय प करा .
३) िटपा िलहा .
१) दुहेरी न दी ल ेखांकन यव थ ेम ये यवहारतोलाचा समतोल असतो ?
२) यवहारतोल आिथ क िकंवा वा तिवक प रि थतीत स ंतुलीत / समतोलात नसतो .
३) भारतातील यवहारतोल .
४) चलनिवषयक पा ंतरण / प रवत नीयता .
munotes.in
Page 64
64 ७
आंतररा ीय मौि क प ती - १
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ आंतररा ीय स ुवण मान प तीचा उदय आिण अ त
७.२ ेटन वुड्स णाली
७.३ ेटन वुड्स णालीच े अपयश
७.४ ेटन वुड्स णाली या पडझडीन ंतरची िव ीय णाली
७.५ माि च करार : वैिश ्ये
७.६ युरो - चलनबाजाराच े प रणाम आिण मह व
७.७
७.० उि ्ये
आंतररा ीय स ुवण मान प ती , ेटन व ुड्स णाली , ेटन व ुड्स णालीच े अपयश व
ेटनवुड्स णाली या पडझडीन ंतरची िव ीय णाली यांचा अ यास करण े.
माि च करा राची वैिश ्ये अ यासण े.
युरो - चलनबाजाराच े प रणाम आिण मह व अ यासण े.
७.१ आंतररा ीय स ुवण मान प तीचा उदय आिण अ त (RISE AND
FALL OF INTERNATIONAL GOLD STANDARD )
७.१.१ आंतररा ीय स ुवण प रमाण :
आंतररा ीय रोखत ेचा िवचार करीत असता ंना आ ंतररा ीय स ुवण प रमाण हणज े काय,
हे प रमाण आ ंतररा ीय यापारा ंचे संदभा त कोण या कालावधीत चिलत होत े व या
प रमाणाचा -हास का झाला या गो चा िवचार करण े आव यक आह े.
एखा ा द ेशाने सुवण प रमाणाचा वीकार क ेला तर या प रमाणाकड ून दोन काय केली
जाणे आव यक असत े. एक हणज े देशातील चलनस ं येचा पुरवठा िनय ं ण करण े व दुसरे
हणज े परक य चलना ंशी असल ेला िविनमयाचा दर ि थर राखण े. पिह या काया चा संबंध
देशांतग त सुवण प रमाणाशी तर द ुस या काया चा स ंबंध आ ंतररा ीय स ुवण प रमाणाशी munotes.in
Page 65
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
65 आहे. आंतररा ीय सुवण प रमाणाची यशि वता द ेशांतग त सुवण प रमाणावरच बरीचशी
अवल ंबून आह े.
"सुवण प रमाण , हणज े एखा ा द ेशा या चलनाच े मू य ठरािवक कस असल े या
वजना या सो याशी िनगडीत करण े होय. "
सोने या धात ूचे वजन िक ंवा गुण यावर कसलाच प रणाम होत नाही व सोन े हा जगातील
सवा त मौ यवान धात ू समजला जातो , या दोन कारणा ंमुळे इतर कोण याही धात ुंची प रमाण े
अवल ंिबली न जाता स ुवण प रमाणाचा अवल ंब केला गेला. सुवण प रमाणात द ेशातील
चलना या प रमाणाची सो यात िक ंमत ठरिवण े याम य े बराच मोठा अथ सामावल ेला आह े.
सुवण प रमाणा या िनयमा ं माण े - १. देशांतील धान नाण े सो या या मोबद यात िदल े
िकंवा घेतले जाणे ही म ुख अट आह े. २. देशातील सव चलनी नाणी िक ंवा नोटा प ूण पणे
शु सो यात प रवत नीय अस या पािहज ेत व या प रवत नाचा दर कायम ठ ेवला पािहज े. ३.
सुवण प रमाण िनयमान ुसार सो या या खर ेदी िव ला तस ेच आ ंतररा ीय यापाराच े
संदभा त सो या या आयात -िनया तीवर ब ंदी नसण े मह वाच े असत े
आंतररा ीय यवहारश ेषात सहजपण े समतोल थािपत कर यासाठी आ ंतररा ीय
सुवण प रमाणाचा अवल ंब केला जात अस े. देशांतग त सुवण प रमाण अवल ंिबणा या
देशां या चलनाच े मू य श ु कसा या व ठरािवक वजना या सो याम य े य क ेले जात
अस याम ुळे दोन द ेशा या चलनात एक िविश िविनमयदर कायम राखता य ेत अस े. हा
िविनमय दर कसा ठरत अस े हे पुढील य उदाहरणाव न प करता य ेईल.
इं लंडमधील प ड ह े मुख चलन व अम े रकेतील डॉलर ह े मुख चलन श कसा या
ठरािवक वजना या सो यात प रवत नीय होत े. इं लंडमधील १ प ड = ११३.०८९ े स
शु सोन े तर अम े रकेतील १ डॉलर = २३.२२ े स श ु सोन े अशी अन ु मे पौ ड व
डॉलर या ंची सो यात य क ेलेली िविनमय म ू ये होती. यामुळे १ प ड =२३.२२डॉलर
िकंवा १ पौ ड = ४.८७ डॉलर असा या दोन द ेशा या चलना ंचा िविनमय दर होता व हा दर
दोन िविश िब ंदू या मया दांम ये ि थर रहात अस े. १ प ड = ४.९० डॉलर व १ प ड =
४.८४ डॉलर िक ंवा ३ से ट हा १ प ड िक ंमतीच े सोने आयात िक ंवा िनया त कर यासाठी
लागणारा वाहत ूक खच मानला आह े. ह ंडणावळ चा िक ंवा िविनमयाचा दर दोन मया दाम य ेच
का राहात अस े याचे प ीकरण प ुढील माण े करता य ेईल. समजा , इं लंड व अम े रका या
दोन द ेशां या आ ंतररा ीय यापारात अम े रके या यवहारश ेषात त ूट आली अस े मानू,
अमे रकेतील लोका ंची परक य चलनाची मागणी प ुरवठ्यापे ा जा त अस याम ुळे परक य
चलनाची िक ंमत १ प ड = ४.८७ डॉलर यापास ून वाढ ू लागेल. परंतु ही िक ंमतीतील वाढ १
प ड = ४.९० डॉलर याप े ा जा त असणार नाही . सुवण प रमाणा या िनयमा माण े सोने
खरेदी िक ंवा िव कर या चा दो ही द ेशातील दर ठरल ेला आह े. अमे रकेतील लोक १
पौ ड िकमतीच े सोने सरकारी टा ंकसाळीत ून ४.८७ डॉलर द ेऊन िवकत घ ेतील. िवकत
घेतलेले सोने ३ से टस इतका वाहत ूक खच सोसून िनया त केले जाईल . १ प ड िकमतीच े
सोने इं लंडला पाठिव यान ंतर बँक ऑफ ल ंडनकड ून सोन े घेऊन १ पौ ड िदला जाईल . या
पौ डा या मदतीन े आयात क ेले या मालाची िक ंमत अम े रकन य इ ं लंडमधील
िव े यास च ुकती क शक ेल. १ पौ ड = ४.९० डॉलर यास अम े रके या ीन े सुवण munotes.in
Page 66
66 गत थ ूल अथ शा -III िनया त िबंदू व इं लंड या ीन े सुवण आयात िब ंदू हणतात व १ पौ ड = ४.८४ डॉलर
यास अम े रके या ीन े सुवण आयात िब ंदू व इं लंड या ीन े सुवण िनया त िबंदू हणतात .
दोन द ेशां या चलना ंचा िविनमय दर आ ंतररा ीय स ुवण प रमाणाचा अवल ंब केला असता
ि थर राहतो . याचा िवचार क े यानंतर आ ंतररा ीय यवहारश ेषाचा समतोल सहजपण े
िकंवा आपोआप कसा साधला जातो ह े पाहण िततक ेच मह वाच े ठरते. इं लंड व अम े रका
या दोन द ेशात आ ंतररा ीय यापार चाल ू असून यापारावर कोणतीही ब ंधने नाहीत व
दो हीही द ेश आ ंतररा ीय स ुवण प रमाणाच े िनयमा ंचे काटेकोरपण े पालन करीत आह ेत व
दोन द ेशांतील चलना ंमधील िविनमयाचा दर १ पौ ड = ४.८७ डॉलर असा ि थर आह े.
अमे रकेस यवहार श ेष अन ुकूल तर इ ं लंडला तो ितक ूल आह े असे मानू. इं लंडम य े
आंतररा ीय यवहारश ेषात त ूट आह े याचाच अथ इं लंडची अम े रकेकडून आयात ही
अमे रकेस के या जाणा या िनया तीपे ा जा त आह े. आपण आयात क ेले या मालाची
अमे रकेतील डॉलरम य े िकंमत च ुकती कर यासाठी इ ं लंडमधून अम े रकेत सोन े िनया त
केले जाईल . इं लंडमधील सो याचा साठा कमी झा याम ुळे म यवत ब ँकेला चलनाचा
पुरवठा कमी करावा लाग ेल. चलनप ुरवठा कमी कर याच े धोरणाबरोबरच म यवत ब ँकेस
बँक रेट वाढव ून िनब धा मक आिथ क धोरण िक ंवा महाग प ैशाचे धोरण अवल ंबावे लागेल.
चलन कमी माणात उपल ध झा याम ुळे व कज िमळण ेही खचा चे झा याम ुळे उ पादन
कमी कर याकड े उ पादकाचा कल अस ेल. उ पादन कमी कर यासाठी रोजगार व उ प न
यातील बदल म ा आह े. रोजगार कमी झा याम ुळे लोका ंचे उ प न कमी व उ प न कमी
झा याम ुळे खरेदी श कमी होईल . खरेदीश कमी झा याम ुळे इं लंडमधील व त ू व
सेवां या िक ंमती कमी होतील . व तूं या िक ंमती कमी झा याम ुळे िनया त वाढ ून आयात
कमी हो यास मदत होईल . िनया त कमी झा या मुळे आंतररा ीय यवहारश ेषातील त ुटीचे
आिध यात पा ंतर होईल व अम े रकेकडून इं लंडकडे सुवण वाह वाढ ू लागेल. प रणामी
इं लंडकडील सो याचा साठा वाढ ेल. अमे रकेत वर सा ंिगतल े या ि य े या एकदम िव
व पाची ि या घड ून येईल. अमे रकेस आ ंतररा ी य यवहारश ेषात आिध य िमळाल े
अस याम ुळे इं लंडकडून अम े रकेत सोन े आयात होईल . सो याचा साठा वाढ याम ुळे
जा त चलनाचा प ुरवठा अथ यव थ ेत होईल . याचबरोबर फ ेडरल रझ ह िसि टमकड ून
बँक रेट कमी क े यामुळे कजा चा खच कमी होईल . वरील दो ही कारणा ंमुळे देशांतील
रोजगार उ पादन , उ प न , खरेदीश व व त ू या िक ंमती वाढतील . या िक ंमती
इं लंडमधील िकमतीप े ा तुलनेने जा त अस या तर याचा प रणाम अम े रकेची िनया त
कमी व आयात जा त हो या ंकडे होईल . िनया त आयातीप े ा कमी झाली हणज े
आतररा ीय यवहारश ेष ितकूल झाला अस े हटल े जात े. याचा प रणाम हण ून
अमे रकेकडून इं लंडकडे सोने िनया त केले जाईल व अम े रकेकडील सो याचा साठा कमी
होईल. आंतररा ीय यवहारातील असमतोल द ूर कर यासाठी भा ंडवला या आवक -
जावक चाही बराच उपयोग होत अस े ही गो िविवध द ेशा या आ ंतररा ी य
यवहारश ेषप का ंचा अ यास क ेला असता ल ात य ेते. यवहारश ेष ितक ूल असणा या
देशांत बँक रेट वाढव ून म यवत ब ँकेकडून अप ेि त तो प रणाम सा य क न घ ेते.
व तू या िकमती कमी होऊन या द ेशाची िनया त वाढण े जसे श य असत े, तसेच या
देशात इतर द ेशातील लोकांकडून गुंतवणूकही क ेली जा याची श यता असत े. बँक रेट
वाढिव याम ुळे इतरही याजाच े दर वाढतात . ि थर दश नी िकमती या ठ ेवी या िकमती कमी munotes.in
Page 67
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
67 होतात . या ठेवी इतर द ेशातील लोक िवकत घ ेतात हणज ेच गुंतवणूक केली जात े. मा
भांडवलाची आवक जावक स ेबाजी या ह ेतूने केली जात अस ेल तर आ ंतररा ीय स ुवण
प रमाणाची स ुलभतेने चालणारी काय तशी चाल ू शकणार नाहीत .
आतापय त िव त ृतपणे वण न केलेले आंतररा ीय स ुवण प रमाण आज मा अवल ंिबले
जात नाही . आंतररा ीय स ुवण प रमाण १८७० या स ुमारास जगात सव स ृत झाल ेले
होते. साधारण १८७० ते १९२४ या काळात स ुवण प रमाण सव च देशांना मा य होत े.
पिह या महाय ु ाला स ु वात झा यान ंतर मा आ ंतररा ीय स ुवण प रमाणाचा -हास
झाला. १९२० नंतर इं लंड, अमे रका व ा स या द ेशांनी पु हा एकदा स ुवण प रमाणाच
वीकार क ेला पर ंतु यात अन ेक अडचणी आ या आिण श ेवटी १९३० म ये जागितक
मंदी या काळात स ुवण प रमाणाचा अवल ंब करण े केवळ अश य झाल े. १९३६ पय त
जगात एकही द ेश स ुवण प रमाणाचा अवल ंबणारा उरला नाही . अथा त देशांतग त
सुवण प रमाण व आ ंतररा ीय स ुवण प रमाण या स ंक पना इितहासजमा झा या .
७.१.२ सुवण मान प तीसाठी आव यक िनयम (Golden Rules) :
सुवण मान प ती यश वी हो यासाठी य ेक देशातील चलनस ं थेला पुढील म ुख िनयम
पाळाव े लागतात .
१) आंतररा ीय यापारावर कोण याही कारची ब ंधने असू नयेत.
२) सुवण मान प तीचा वीकार केले या द ेशां या अथ यव थ ेत एक कारची लविचकता
हवी. याचा अथ सुवणा या हालचालीन ुसार व ेतन, उ पादन यय आिण िक ंमती या ं यातही
जलद बदल घड ून आला पािहज े.
३) या देशातील सरकार आिण म यवत ब ँकांनी सुवणा या हालचालीचा प रणाम कमी
कर यासाठी कोणतीही उपा ययोजना करता कामा नय े. अथा त, या िनयमान ुसार सो या या
खरेदी िव ला तस ेच आंतररा ीय यापाराच े संदभा त सो या या आयात -िनया तीवर ब ंदी
नसणे आव यक आह े.
७.१.३ आंतररा ीय स ुवण प रमाणाच े फायद े :
१) आंतररा ीय स ुवण प रमाणाम ुळे देशांदेशामधील िविन मयाच े दर कायम राहतात .
िविनमयाच े दर कायम अस याम ुळे िविनमय दर बदल याम ुळे सोसाव े लागणार े नुकसान
टाळता य ेते.
२) आंतररा ीय स ुवण प रमाणाम ुळे देशाचा आ ंतररा ीय यवहार श ेषातील असमतोल
आपोआप द ूर करता य ेतो
३) आंतररा ीय स ुवण प रमाणाम ुळे जगातील िविवध देशातील सव साधारण िक ंमती या
पातळीत दीघ काळ तफावत राह शकत नाही .
munotes.in
Page 68
68 गत थ ूल अथ शा -III ७.१.४ आंतररा ीय स ुवण प रमाणाच े तोटे :
१) आंतररा ीय स ुवण प रमाण अवल ंिब याम ुळे देशांतग त क याणास फारस े मह व
राहात नाही . देशांतग त िकमती या थ ैया पे ा िविनमय दरामधील थ ैयांस अिधक
मह व िदल े जात े. देशांतग त आिथ क यवहारात अि थरत ेची न ेहमीच भीती
अस याम ुळे सुसू ता राहात नाही .
२) १९४५ नंतर आिथ क िनयोजनाच े मह व वाढल े. िवकसनशील रा ा या ीन े तुटांचे
अंदाजप क िक ंवा इतर व ेगवेगळी आिथ क धोरण े आिण स ुवण प रमा णाचे िनयम पालन
या गो ी एकाच व ेळी श य होत नाहीत .
३) आंतररा ीय स ुवण प रमाणा या यशि वत ेसाठी या स ुवण प रमाणा या िनयमा ंचे सव
देशांनी काट ेकोरपण े पालन करण े आव यक आह े. य ात पिह या महाय ु ानंतर
अमे रकेने िनयमा ंचे पालन क ेले नाही आिण याचा प र णाम इतर द ेशांना सोसावा
लागला .
४) ा. िव सन या या मत े, आंतररा ीय स ुवण प रमाणात एका द ेशातील त ेजी िक ंवा
मंदीची लाट द ुस या द ेशांम ये सं िमत होत े. ५) आंतररा ीय स ुवण प रमाणात
आंतररा ीय म ु यापार अिभ ेत आह ेत. संरि त यापाराच े फायद े आ सव देशांना
पटलेले आहेत.
५) आंतररा ीय स ुवण प रमाणाम ुळे जगातील सो या या साठ ्याचे असमान वाटप
हो याची श यता असत े. आंतररा ीय स ुवण प रमाणाच े तोटे यापास ून िमळणा या
फाय ा ंपे ा बरीच जा त िक ंवा गंभीर व पाच े अस याम ुळे आंतररा ीय स ुवण
प रमाणाचा याग क ेला गेला.
७.१.५ सुवण मान प ती या हासाची कारणमीमा ंसा :
सुवण मान प ती गडगड याची ि या सन १९२९ या जागितक महाम ंदीपास ून सु
झाली. बह तांश देशांम ये िकमती घसर या आिण याचबरोबर उ प न आिण रोजगारीची
पातळी जलद गतीन े घटू लागली . िव ीय यव था कोलमड ून िदवाळखोरीची ि थती
िनमा ण झाली होती . ऑि या आिण जम नीला अन ु मे म १९३१ आिण ज ुलै १९३१ म ये
सुवण प तीचा याग करावा लागला . याचा प रणाम हणज े आंतररा ीय े ात एक
कारची घबराट पसरली . लंडन नाण ेबाजारात ून िवद ेशी लो क आप या िशलक भराभर
काढून घेऊ लागल े. ि टीश प डामधील जागितक िव ास डळमळला , याचे ते िनदश क होत े.
बँक ऑफ इ ं लंडने आपला ब ँक रेट वाढव ून सुवणा ची घट थोपिव याचा य न क ेला. पर तु
यामुळे िवदेशी िनधी आकिष त हो याऐवजी प डा या थ ैया ब ल स ंशय बळाव ून प डाच े
िवदेशी चलनाम य े प रवत न मोठ ्या माणावर स ु झाल े. जुलै ते स ट बर १९३१ या
काळात ९७.५ कोटी डॉलर एवढ ्या मू याची र कम इ ं लंडमधून बाह ेर काढ यात आली .
शेवटी, इं लंडने २१ स ट बर १९३१ रोजी प डाच े अवम ू यन क न स ुवण मान प तीचा
याग क ेला. अमे रकेने १९३३ साली आिण ा सन े १९३६ साली आपाप या चलनाच े
अवमू यन क न स ुवण मान प तीचा िनरोप घ ेतला. जगातील भावशाली रा ा ंनी munotes.in
Page 69
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
69 सुवण मान प तीचा याग क े यामुळे इतर छोट ्या रा ा ंना या प तीवर िटक ून राहण े श य
न हत े. सन १९३६ नंतर स ुवण मान प ती इितहासजमा झाली .
सन १९१४ पूव ची स ुवण मानप ती ही स ुवण चलनमान प ती (gold currency
standard) होती. चलनाच े मू य स ुवणा त जाहीर कर यात य ेई. काय ान े ठरिव यात
आलेले िविश वजन आिण कस असणारी स ुवणा ची नाणी चारात होती . सुवण नाणी
मु पणे पाडून दे याचे आिण ठरािवक दरान े सुवणा ऐवजी नाणी आिण ना याऐवजी स ुवण
पुरिव याच े कायद ेशीर ब ंधन चलनस ं थेवर होत े. तसेच सुवणा या आयाती -िनया तीवर
कोण याही कारच े बंधन न हत े. ही सुवण प ती सन १९९४ पय त सुरळीतपण े चालली .
सन १९१४ साली पिहल े जागितक महा यु भडकल े. अनेक देशांची चलन यव था
िव कळीत झाली . सुवणा या आयात - िनया तीवर िविवध कारची िनय ं णे बसिव यात
आली . अप रवत नीय प चलन चारात आल े. या काळात अन ेक देशांमधे महागाईचा दर
वाढला . िविनमय दरातील चढउतार ही तर रोजची सामा य गो झाली होती . यु संपताच
बह तेक सव मुख रा ा ंनी सुवण मान प तीच े पुन जीवन कर याचा य न क ेला. पर तु
यु काळात सव च रा ा ंची आिथ क प रि थती झपाट ्याने बदलली होती . यु पूव
काळातील श ु सुवण मान प ती प ु हा वीकारण े हे जवळजवळ अश य झाल े होते याची
मुख कारण े पुढील माण े सांगता य ेतील.
१) सव च रा ा ंमधे चलनवाढ मोठ ्या माणात होऊन स ुवण प ती असणा या
रा ांमधील िक ंमत च े पर पर स ंबंध बदलल े. यु पूव काळात िक ंमतीची पातळी ,
सुवण मान प ती असणा या द ेशांम ये संतुलनाव थ ेत होती . यु काळ आिण
यु ो र काळातील चलनवाढीम ुळे आंतररा ीय िक ंमती या पातळीच े संतुलन न
झाले.
२) आंतररा ीय आिथ क आिण िव ीय प रि थतीत मह वाच े प रवत न पड ून आल े.
यु पूव काळात अम े रका ह े ऋणको रा होत े. यु ानंतर अम े रका धनको रा
बनले. इं लंडची आिथ क ि थती खालावली आिण याम ुळे यु पूव काळात जागितक
अथ कारणाच े इं लंडकडे असल ेले पुढारीपण य ु ानंतर या काळात अम े रकेकडे गेले.
३) अथ यव थ ेत, िवशेषतः म ु ा आिण आ ंतररा ीय िव ा या े ात, सरकारी
ह त ेपाचे माण वाढल े. या ि थतीत स ुवण मान प ती यश वीरीतीन े चालण े
कठीण झाल े.
४) जगात उपल ध असणा या स ुवण साठ्याचे िनरिनरा या द ेशांम ये अितशय िवषम
माणात िवभाजन झाल े
१) तसेच बह ता ंश सुवण साठा सरकारी ितजोरी आिण म यवत ब ँके या िनय ं णाखाली
आला .
५) यु पूव काळात आ ंतररा ीय सा ंमज य होते आिण याम ुळे आंतररा ीय
िहतस ंबंधाला ाधा य द े याची व ृ ी होती . परंतु यु ो र काळात रा ीय
िहतस ंबंध अिधक भावी ठ लागल े. munotes.in
Page 70
70 गत थ ूल अथ शा -III ६) चलनात स ुवण नाणी ठ ेवली नाही तर स ुवणा ची बचत होईल , हा फायदा िनरिनरा या
देशांना मह वाचा वाट ू लागला .
७) यु पूव काळात इ ं लंड, ा स , जम नी या द ेशांम ये सुवण नाणी चारात होती .
यु काळात या द ेशांना प चलनाची सवय लागली होती . प चलन अिधक सोयीच े
अस याम ुळे सुवणा या ना या ंची गरज नाही , या ीकोनाला मा यता िमळाली .
यामुळेच इं लंड आिण इतर काही रा ा ंनी स ुवण खंडमान (gold bullion
standard) प तीचा वीकार क ेला.
८) यु ामुळे बह त ेक देशां या अथ रचनेत मह वाच े बदल घड ून आल े होते. अमे रका ह े
आिथ क ्या बलवान रा बनल े होते तर जम नीची अथ यव था जवळजवळ
कोलमड ून ते रा दो त रा ा ं या क ृपेवर अवल ंबून होत े. यु ाची न ुकसानभरपाई
हणून जम नीला दो त रा ा ंना मोठ ्या माणावर द ेणे (Areparation of war
debt) होते. आ तररा ीय िव यव थ ेत ल ंडनची जागा य ूयॉक ने घेतली.
सुवण प तीवर आल े या सव च देशां या अथ यव था ंची लविचकता न झाली
होती.
९) ही प ती वीकारणा या रा ातील म यवत ब ँकांनी स ुवणा या हालचालीचा
देशातील चलन प ुरवठ्यावर प रमाण होऊ िदला नाही .
१०) सुवण प तीचा भर आ ंतररा ीय सहकाया वर असतो . अशा सहकाया त भाग
घे याऐवजी य ेक रा ान े रा वादी ीन े मौि क यव थापन कर यावर भर
िदला. िविवध कार या जकाती लाव ून आिण इतर मागा नी आ ंतररा ीय यापारावर
बंधने घाल यात आली . या ि थतीत िनया त यापार वाढव ून आपली द ेणी फेडणे
ऋणको द ेशांना श य झाल े नाही . पया य हण ून सुवणा ची िनया त के यामुळे
आंतररा ी य पातळीवर स ुवण साठ्यात अिधकच तफावत िनमा ण झाली .
अमे रकेसार या बलाढ ्य देशाने ऋणको द ेशांना मदतीचा हात द े याऐवजी
संर णाचा आ य घ ेतला. सुवण मान प ती यश वी हो याच े ीन े अमे रकेने यो य
ते पुढारीपण वीकारल े नाही.
वरील व ेगवेग या कारणान े सुवण मान प ती स ंपु ात आली .
७.२ ेटन व ुड्स णाली (BRETTON WOODS SYSTEM )
येथे ४४ यु ा या काळात स ुवण मानाचा आिण िवस ंगत आ ंतररा ीय मौि क प तीचा
याग क े यानंतर अिधक काय म व प रणामकारक जागितक चलन यव था िवकिसत
कर याची गरज भास ू लागली . आंतररा ीय िव ीय यव थ ेची चौकट तयार कर यासाठी
१९४४ म ये अमे रकेतील य ू हॅ पशायर य ेथील ेटन व ुड्स देशां या ितिनध ची ब ैठक
झाली. ेटन व ुड्स येथील प रषद ेत जागितक िव ीय णालीसाठी माग दश क त व े नमूद
कर यात आली .
munotes.in
Page 71
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
71 १) आंतररा ीय नाण ेिनधीने मु यापार व ग ुंतवणूक सुलभ करण े आव यक आह े.
२) रा ीय चलना ंची या या सो या या समानत े या ीन े केली जाईल आिण ि थर
िविनमय दर असतील . यवहारतोलात म ूलभूत असमतोल िनमा ण झा यासच एखा ा
देशाने आप या िविनमय दरा ंम ये बदल करण े अपेि त आह े.
३) ता पुर या यवहारतोल त ुटीवर मात कर यासाठी द ेशांना आ ंतररा ीय तरलता
उपल ध क न िदली जाईल .. अशा कार े ेटन व ुड्स या ंनी ज ु या सो या या
मानकाची काही व ैिश ्ये अिधक माणात लविचक आिण आ ंतररा ीय तरलत ेवर
काही माणात िनय ं णासह एक कर याचा य न केला. ेटन व ुड्समधील अप े ा
आिण उ ेश अस े होते क , जु या यव थ ेतील अिन बाबी टाळ ून सव म व ैिश ्यांनी
यु नवी यव था िनमा ण करण े. या गो ी टाळाय या हो या यात म ु यातः िविनमय
दराची ताठरता आिण सो या या मानकाशी स ंबंिधत घसरणीच े समायोजन
(िड ल ेशनरी अ ॅडज टम ट) यं णा, मु पणे तर या िविनमय दरा ंची अि थरता , रा ीय
आिथ क धोरणा ंतील स ंघष , पधा मक िविनमय दर घसरण आिण िविनमय िनय ं ण
यांचा समाव ेश होता ..
सो या या मानकाच े थैय , सुलभ समायोजन य ं णा, तर या िविनमय दरा ंचे वातं य,
लविचक दर णालीच े बाजार श वर िवव ेकाधीन िनय ं ण आिण िनय ं णांचा िनवडक वापर
या वैिश ्यांनी यु मौि क णाली अ ती वात आणण े अपेि त होत े. ही उि े सा य
कर यासाठी नवनवीन प ती व स ं था या ंची आखणी करावी लागली . प रणामी
आंतररा ी य नाण ेिनधीची (आयएमएफ ) िनिम ती झाली . के स या ंनी मा ंडलेली 'ि िटश
योजना ' आिण ड े टर व हाईट या ंनी मांडलेली अम े रकन ितयोजना या ंतील ही तडजोड
होती. पूव चे आंतररा ीय समायोजन य ुिनयन या िनिम तीसाठी होत े, तर न ंतरचे कमी
मह वाका ं ी ि थरीकरण िनधीसाठी होत े.
आयएमएफन े माच १९४७ म ये ३० देशांचे सद य व घ ेऊन काम स ु केले. स या याची
सद यस ं या १८४ पय त गेली आह े. आयएमएफची , आंतररा ीय यापार आिण िव
े ातील सहमती या िनयमा ंचे सद य द ेशांनी पालन क ेले पािहज े आिण सद य द ेशांना
यां या यवहारतोल अडचण वर मात कर यासाठी कज सुिवधा उपल ध क न िद या
पािहज ेत, िह म ुख दोन िविश उि े होती . सद य द ेशावर तीन त े चार वषा या
कालावधीत अस े कज फेड याच े बंधन होत े.
येक सद य द ेशाला याच े आिथ क मह व आिण या या आ ंतररा ी य यापाराच े माण
या आधारावर कोटा द े यात आला . सद य द ेशां या कोट ्याने आपाप या मतदानाची श
आिण िनधी कज घे याची मता िनि त क ेली. या िनधीची एक ूण मता ८.८ अ ज डॉलस
होती. १९९३ पय त ती २०५ अ ज डॉलरपय त वाढली होती . १९८९ म ये अमे रकेचा
कोटा सवा त मोठा हणज े २१ ट के होता, यानंतर यू. के. साठी ७ ट के, जम नी आिण
ा ससाठी य ेक ६ ट के आिण जपानसाठी ५ ट के होता . सामील झाल े या सद य
देशाने आप या कोट ्या या २५ ट के र कम सो यात आिण उव रत र कम वतः या
चलनात भरायची होती . सद य देश एका वषा त आप या कोट ्या या २५ ट के कज घेऊ
शकतो आिण ५ वषा या कालावधीत या या कोट ्या या एक ूण १२५ ट या ंपय त कज munotes.in
Page 72
72 गत थ ूल अथ शा -III घेऊ शकतो . या या कोट ्यातील पिह या २५ ट के भागास , याला 'गो ड ॅच' करते,
(gold tranche) हणतात , ते कोण याही िनब धािशवाय िक ंवा अटीिशवाय जवळजवळ
वयंचिलतपण े कज घेतले जाऊ शकत े. नंतर या काही वषा त पुढील कज घे यास ' ेिडट
च' (credit tranche) हणतात . यासाठी उ च याजदर आकारल े जातात आिण
आयएमएफ यासाठी अिधक िनय ं ण आिण अटी लाग ू जेणेक न स ंबंिधत द ेश
यवहा रतोल त ूट दूर कर यासाठी यो य उपाययोजना करीत आह े याची खा ी पट ू शकेल.
परतफ ेडी या स ंदभा त, हे कज ३ ते ५ वषा या कालावधीत परत क ेले जाणार होत े.
आयएमएफन े पु हा एकदा द ेशा या चलनात द ेशा या कोट ्यापैक ७५ ट या ंपे ा जा त
र कम धारण क ेली नाही , तोपय त िनधीन े मंजूर केले या इतर प रवत नीय चलना ंसह
िनधीत ून देशाने वतः या चलनाची प ुनख रेदी करण े अपेि त होत े.
ेटन व ुड्स णाली अ ंतग त 'सुवण िविनमय मानक ' सादर कर यात आल े. अमे रकेने
सो याचा दर ित औ ंस ३५ डॉलर िनि त राखायचा आिण या िक ंमतीला सो यासाठी
डॉलरची द ेवाणघ ेवाण िनब ध िकंवा मया दा न ठ ेवता कर याची तयारी दाखवायची होती .
इतर रा ा ंनी आप या चलना ंची िक ंमत थ ेट डॉलर या बाबतीत आिण अ य पण े
सो या या बाबतीत िनि त करण े आव यक होत े. िविनमय दर मा य क ेले या समान
मू या या आसपास अिध क िकंवा वजा १ ट या या आत चढ -उतार होऊ शकतो िह अट
मा य क ेली. िनधा रत मया देपे ा जा त चढ -उतार रोख यासाठी सद य द ेश िविनमय
बाजारात ह त ेप क शकतात . िविनमयाचा दर मागणी व प ुरवठा श न े िनि त क ेला
जात अस े. तथािप , जर एखा ा द ेशाला यवहार श ेषात मूलभूत असमतोलाचा सामना
करावा लागला , तर आयएमएफची स ंमती घ ेत यान ंतर (° १ ट के) मया देत िविनमय
दरातील बदलास परवानगी िदली जाईल . हे प आह े क , ेटन व ुड्स णालीन े िविनमय
दराची समायोजन णाली स ु केली. जी ि थर िविनमय णाली या थ ैया स सुवण
प रमाणाप े ा अिधक लविचकत ेसह थािपत करत े.
ेटन वुड्स णालीन े सद य द ेशां या चलना ंचे एकम ेकां या चलनात िक ंवा डॉलरम य े पूण
पांतर कर यावरील सव बंधने काढ ून टाक याची क पना मा ंडली. सद य द ेशांनी
अित र यापार िनब ध लाग ू क नय ेत अशी अप े ा हो ती. बह प ीय वाटाघाट ार े
िव मान यापार िनब ध हळ ूहळू काढून टाकल े जाणार होत े. तथािप , आंतररा ीय तरल
भांडवला या वाहावरील िनब धांमुळे सद य द ेशांना मोठ ्या अि थर , आंतररा ीय मौि क
वाहापास ून या ं या चलना ंचे संर ण कर यास परवानगी द े यात आली . 'आयएमएफ '
केवळ ता प ुर या बीओपी त ुटीचा सामना कर यासाठी सद य द ेशांना मदत द ेऊ शकत
अस यान े यात ून िमळाल े या रकमा ंची परतफ ेड ३ ते ५ वषा या अ प कालावधीत
करायची होती . आयएमएफचा िनधी दीघ काळासाठी ब ंिद त होऊ नय े हणून ही तरत ूद
आव यक मानली गेली. ेटन व ुड्स णालीअ ंतग त दीघ कालीन िवकास सहा यासाठी
'इंटरनॅशनल ब ँक फॉर रक शन अ ँड डे हलपम ट' (आयबीआरडी ) ची थापना
कर यात आली . यास 'जागितक ब ँक' असेही हणतात .
यानंतर १९५६ म ये देशी आिण िवद ेशी ोता ंपासून िवकसनशील द ेशांम ये खासगी
गुंतवणुक ला चालना द े यासाठी जागितक ब ँकेची आणखी एक स ंल न स ं था हणज े
'आंतररा ीय िव महाम ंडळाची ' थापना कर यात आली . तसेच गरीब द ेशांना munotes.in
Page 73
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
73 सवलती या दरात िवकास मदत द े यासाठी १९६० म ये "आंतररा ीय िवकास
महामंडळाची ” 'इंटरनॅशनल ड े हलपम ट असोिसएश नची' (आयडीए ) थापना कर यात
आली .
१९५० या दशका या उ राधा त आिण १९६० या दशका या स ु वाती या काळात
ेटन व ुड्स णालीन े ब याप ैक काय केले. या काळात त ुलनेने मु यापार , यापारात
झपाट्याने िव तार आिण भा ंडवली हालचाली तस ेच म ुख औ ोिगक द ेशांम ये महागाई
िकंवा बेरोजगारी फारच कमी अस यान े या णालीन े १९६० या दशका या म यापय त
जागितक पातळीवर चा ंगली कामिगरी क ेली.
७.३ ेटन व ुड्स णालीच े अपयश (BREAKDOWN OF THE
BRETTON WOODS SYSTEM )
१९६० या म यापय त या णालीन े ब याप ैक काम क ेले य ात शंका नाही , परंतु य ा
णालीत काही अ ंतभूत उिणवा आिण िवरोधाभास होत े, या या दबावाखाली श ेवटी १५
ऑग ट १९७१ रोजी ती ख ंिडत झाली . ही णाली कोसळ यास कारणीभ ूत ठरणार े मु य
घटक खालील माण े होते:
i) आ मिव ासाची सम या (The Confidence Problem) :
१९५० या दशका या अख ेरीस ब याच य ुरोिपयन द ेशांम ये बीओपी अिधश ेष होता आिण
अमे रकेम ये ितप ीय त ूट होती . सतत या आिथ क िव तारासाठी अम े रकेसाठी ही त ूट
कायम राखण े आव यक होत े कारण सो यासह अ य कोण याही राखीव मालम ेअभावी
आंतररा ीय साठ ्याची वाढ िटक ून राह याचा हा एकम ेव माग होता. या घटन ेत, यूएसएन े
सो याची मालम ा ि थर रािहली असताना मोठी त ूट कायम ठ ेवली. म यवत ब ँकांसह
डॉलर या परद ेशी धारका ंनी सो याचा भाव ३५ डॉलर ित औ ंस राख या या अम े रके या
मतेवर श ंका घ ेतली आिण डॉलरच े अवम ू यन हो याआधीच डॉ लरचे सो यात पा ंतर
कर यासाठी धाव घ ेतली. या घटन ेला 'आ मिव ासाची सम या ' असे संबोधल े गेले. अशीच
आ मिव ासाची स ंकटे १९६० या दशकातही य ेत रािहली . १९६७ म ये ि टनला सतत
बीओपी त ूट आिण कमी होत चालल े या अिधक ृत सुवण साठ्याचा सामना करावा लागला .
याम ुळे प डच े अवम ू यन हो याची श यता िनमा ण झाली . इं लंडमधून आल े या िनधी या
वाहाम ुळे प ड टिल गवर दबाव आला आिण श ेवटी नो ह बर १९६७ म ये प ड टिल गचे
अवमू यन झाल े.
ii) सेि न ओर ेज सम या (Seigniorage Problem) : असा य ुि वाद क ेला गेला क , ेटन
वुड्स णालीम ुळे इतर द ेशांपे ा अम े रकेची ओळख िनमा ण झाली , कारण डॉलर ह े
आंतररा ीय राखीव चलन बनल े. याने अमे रकन लोका ंना काही अन ुिचत िवश ेषािधकार
िदले. अमे रका हा डॉलर जारी करणारा द ेश अस याम ुळे िसिनअर ेजचा िनमा ण झाला .
जे हा याला डॉलरची आव यकता अस ेल ते हा ते अिधक डॉलस जारी क लागल े (नवीन
चलन छपाई ). दुसरीकड े, या द ेशाला डॉलरचा साठा वाढवायचा आह े, तो केवळ िनया त
क नच अस े क शकला असता , हणज े डॉलर या बद यात याला वा तिवक स ंसाधन े
सोडावी लागतील . अमे रकेची म यवत ब ँक परक या ंकडून डॉलरसाठी िमळणारा परतावा , munotes.in
Page 74
74 गत थ ूल अथ शा -III वदेशात िमळणा या परता याप े ा िकतीतरी पटीन े अिधक िमळव ू शकत होती . ा ससह
काही द ेशांम ये िसि न ओर ेजिवषयी अस ंतोषाच े कारण होत े. या घटकान े, दीघ काळापय त,
ेटन वुड्स णालीला कमी ल ेखले.
iii) समायोजन सम या (Adjustment Pr oblem) : दीघ काळा या ि कोनात ून
पािह यास , ेटन व ुड्स णालीतील एक ग ंभीर द ुब लता हणज े देयक समायोजन य ं णेचा
काय म समतोल नसण े होय. बीओपीची सतत त ूट असण े कोण याही द ेशाला परवडणार े
नाही. समायोजन य ं णे या म ु य कारा ंम ये साप े उ प नाती ल बदला ं ारे, सापे
िकंमतीतील बदला ं ारे, िविनमय दरातील हालचाल ार े आिण परक य यवहारा ंवर थ ेट
िनयं णे लाद या ार े समायोजन या ंचा समाव ेश होतो . ेटन व ुड्स िसि टमन े थेट
िनयं णांचा वापर कर यास जवळजवळ ब ंदी घातली होती .
िविनमय दरातील बदला ं या स ंदभा त मूलभूत अस ंतुलनाम ुळे अिधक माणात िभ नता
आव यक अस यािशवाय िविनमय दर क ेवळ १ ट के बदला ंसाठीच ि थर ठ ेवला पािहज े,
असे नमूद कर यात आल े आहे. यामुळे असंतुलन ता प ुरते आहे क म ूलभूत हे ठरिवण े हा
मह वाचा म ु ा होता . मूलभूत अस ंतुलनाला व ेळेवर मा य ता देणे ही काया मक अडचण
होती. आयएमएफ या सद य द ेशांम ये चलनाच े समान म ू य बदल यास िवरोध कर याची
सामा य व ृ ी होती .
सरकारी धोरणा ं या अपयशाचा वीकार करण े आिण रा ीय ित ा गमाव याम ुळे हे मा य
कर यासारख े आह े, या कारणाव न अन ेकदा अवम ू यनाला िवरोध क ेला जात अस े.
वाढीव प ुनमू यांकनाला अित र द ेशां या िनया त उ ोगा ंनी वार ंवार िवरोध क ेला. िकंमती
आिण उ प नातील बदला ं ारे पया यी समायोजन य ं णा द ेशांतग त उ ी ा ंशी िवस ंगत
अस याच े िदसून आल े. संसाधना ं या वाटपा या स ंभा य िवक ृतीमुळे आिण आिथ क
काय मतेत घट झा याम ुळे प रमाणा मक िनय ं णां ारे समायोजनास िवरोध कर यात
आला . अशा प रि थतीत द ेशांनी बीओपी समायोजनासाठी िनणा यक आिण जलद
काय वाही कर याऐवजी ‘वेटअँड वॉच ' धोरण वीकारल े. अनाव यक िवल ंबामुळे
बीओपीस ंकट ग ंभीर झाल े.
iv) ि िफन ि धा मन :ि थती (Triffin Dilemma) : १९६० या स ु वातीस ि िफनन े
या णालीमधील एक ग ंभीर अ ंतग त िवरोधाभास उघडक स आणला होता . याला 'ि िफन
ि धा मन :ि थती ' असे संबोधल े जाते. हणज े एकतर अम े रकेने आपली त ूट दु त क न
तरलत ेची कमतरता िनमा ण केली िक ंवा बीओपीची त ूट पुढे चाल ठ ेवली. या क डी या
अि त वाव न ह े प पण े िदसून आल े क , ही यव था म ुळातच अि थर होती आिण ती
कोसळ या या ब ेतात होती .
v) समिमतीची / माणब त ेची सम या (Problem of Symmetry ) : अमे रका आिण
उव रत जग या ं यात समिमतीची सामा य सम या होती . जरी ेटन व ुड्स णालीचा ह ेतू
असा होता क , तूट आिण उव रत द ेशांनी देयकां या असमतोलात समायोजनाचा बोजा
वाटून यावा , परंतु समायोजनाचा फटका यावहा रक ्या पूण पणे तूट असल े या द ेशांना
बसला . munotes.in
Page 75
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
75 जोपय त अम े रका साठा जमा कर यास तयार होत े, तोपय त उव रत द ेशांचा अन ुशेष चाल ू
राह शकत असला , तरी त ूट असल े या द ेशांना अिनि त काळासाठी आपला साठा कमी
करता आला नाही . तूट आिण उव रत द ेशांमधील या िवषमत ेमुळे या णालीतील एक ग ंभीर
कमकुवतपणा उघडक स आ ला आिण ेटन व ुड्स णाली या अ तास तो अ ंशतः
जबाबदार ठरला .
vi) तरलता सम या (The Liquidity Problem) : ेटन व ुड्स णाली या िवघटनाच े
एक म ुख कारण हणज े तरलत ेची सम या . ि थर िविनमय दराची कोणतीही णाली प ुरेशी
आंतररा ीय तरलता अस ेल तरच काय मतेने काय क शकत े. १९५० आिण १९६०
या दशकात , परदेशातील ग ुंतवणूक आिण ि हएतनाम य ु ामुळे बीओपीमधील अम े रकेची
तूट वाढतच ग ेली.
अमे रके या बीओपी (बॅल स ऑफ प ेम ट्स) तुटीला एकतर सो या या िनया ती ार े िकंवा
परक य द ेशांकडून डॉलर या अिध हणा ार े दूर केले जाऊ शकल े असत े. या दो हीप ैक
कोण याही एका करणात अम े रकेचा साठा घटला असता . बाक या जगात बीओपी
समायोजन कर यासाठी डॉलरची मोठी मागणी कायम रािहली कारण डॉलर ह े मुख चलन
आहे. डॉलर या बाबतीत िविनमय दर ि थर ठ ेव यासाठीही उव रत द ेशांनी आप या
आंतररा ीय साठ ्यातील मोठा िह सा डॉलरचा समतोल आिण अ पकालीन डॉलर
िस य ु रटीज या पात ठ ेव यास स ु वात क ेली. डॉलर या सतत या वाढ या
मागणी यित र , हे चलन म ु य 'ह त ेप चलन ' हणूनही उदयास आल े. हे चलन मौि क
स ांनी परक य चलन बाजारात खर ेदी केले िकंवा िवकल े, जेणेक न िविनमय दर समान
मू यां या १ ट या ं या मया देत रािहल . प रणामी तरलत ेची ही सम या ग ंभीर बनत ग ेली
आिण डॉलर या आगामी अवम ू यनाची भीती जगभरातील इतर द ेशात वाढली . परंतु इतर
देश डॉलरशी बा ंधले गेले अस यान े, अमे रकेला इतर म ुख चलना ंसह डॉलर या िविनमय
दराची प ुनर चना कर याची परवानगी िमळाली नाही . (vii) स ेबाजी आिण अ पकालीन
भांडवली हालचाली (Speculation and Short Term Capital Movements) :
१९५० या दशका या उ राधा त युरो- डॉलर बाजारा या िवकासान ंतर अ य ंत गितमान
अ पम ुदती या भा ंडवलाची झपा ट्याने वाढ झाली . डॉलरवरील च ंड दबावाम ुळे समान
मू यांम ये अपेि त बदल झा याम ुळे मोठ्या माणात स ेबाजी िनमा ण झाली . यातून
अमे रकेपासून जम नी, जपान , ि व झल ड या ंसार या इतर अित र द ेशांम ये स ा
भांडवला या हालचाली स ु झा या . या मोठ ्या माणावरील भा ंडवली हालचाल चा
िविनमय दरावर तस ेच बीओपी समायोजनावर अि थर प रणाम झाला .
viii) चलनवाढी या अटी (Conditions of Inflation) : ेटन व ुड्स णाली
कोसळ यास कारणीभ ूत ठरणारा एक मह वाचा घटक हणज े अमे रकेतील द ेशांतग त
महागाई . िवशेषत: १९६५ पासून ि हएतनाम य ु ानंतर जॉ सन आिण िन सन ही दो ही
शासन े यु ासाठी वाढीव करा ं ारे िव प ुरवठा कर यास तयार न हती . याऐवजी लविचक
मु ा नीती अवल ंबली ग ेली. या धोरणा ंमुळे अमे रकेत महागाई वाढली आिण चाल ू खा याचा
समतोल कमक ुवत झाला . युरोपमधील इतर द ेशांना आप या द ेशांम ये महागाई पसर याची
भीती वाटत होती , जे हा या ं या द ेयकां या िश लक रकम ेमुळे यां या प ैशा या प ुरवठ्यात
वाढ होत होती . या द ेशांनी, िवशेषतः पि म जम नीने कडक आिथ क धोरणा ं या munotes.in
Page 76
76 गत थ ूल अथ शा -III अंमलबजावणी ार े चलनवाढीला आळा घाल याचा य न क ेला. उ च याजदरा ंमुळे
अमे रकेकडून युरोप आिण जपान या द ेशांकडे जाणारा भा ंडवली ओघ आणखी वाढला .
या सव घडामोड म ुळे अख ेर अम े रकेने १५ ऑग ट १९७१ रोजी डॉलरची िवस ंगती
सो यात जाहीर क ेली. याचव ेळी आयातीवर ता प ुरता १० ट के अिधभार लावला आिण
ेटन वुड्स िस टीम मोडीत िन घाली.
७.४ ेटन व ुड्स णाली या पडझडीन ंतरची मौि क णाली
(MONETARY SYSTEM AFTER THE COLLAPSE OF
BRETTON WOODS SYSTEM )
ेटन व ुड्स णाली मोडीत िनघा यान ंतर आ ंतररा ीय मौि क यव थ ेत यो य स ुधारणा
घडवून आण यासाठी वाटाघाटी ताबडतोब स ु झा या . िडस बर १९७१ म ये
वॉिशं टनमधील ि मथसोिनयन इि टट ्यूटम य े ' ुप ऑफ ट ेन' या ितिनध ची भ ेट झाली .
या बैठक त सो याचा डॉलरचा भाव ३५ डॉलर ित औ ँसव न ३८ डॉलर ित औ ंस
कर यावर सहमती झाली . याचा अथ डॉलरच े अवम ू यन स ुमारे ९ ट या ंनी होत े. जम नी
आिण जपान या सवा त मोठ ्या बीओपी अिधश ेष असल े या दो ही द ेशां या चलना ंचे
पुनमू यांकन कर यात आल े. तर जम न माक चे १७ ट के आिण जपानी य ेनचे १४ ट के
पुनमू यांकन कर यात आल े. म यवत दरा या दो ही बाज ूंनी चढ -उतारा ंची मया दा १
ट याव न २.२५ ट या ंपय त वाढिव यात आली . अमे रकेने आयातीवरील १० ट के
अिधभार माग े घेतला. डॉलर सो यात अप रवत नीय रािह यान े जग म ूलतः डॉलर या
मानकावर होत े. डॉलरच े पु हा अवम ू यन होणार नाही , असे आ ासन अम े रकेचे अ य
िन सन या ंनी िदल े.
ि मथसोिनयन कराराम ुळे ऑग ट १९७१ या स ंकटाला कारणीभ ूत ठरणा या
असंतुलनाच े मूळ कारण द ूर होईल , अशी अप े ा होती . या अप े ा थोड ्या काळासाठीच प ूण
झा या . ि मथसोिनयन करारा या मा यमात ून थापन कर यात आल े या िविनमय
दरां या णालीला पिहला अडथळा म े १९७२ म ये आला , जे हा ि िटश प डावर च ंड
दबाव आला . ते हा ि टनन े लविचक िविनमय दराचा िनण य घेतला. यामुळे पुढील सहा
मिह या ंत प डाच े मू य िडस बर १९७१ म ये िनि त क ेले या पातळीप े ा १० ट या ंनी
खाली आल े.
दुसरीकड े, जपानकड े बीओपीचा मोठा अन ुशेष कायम होता . जपानी य ेनवर ऊ व गामी
दबाव होता . १९७२ या उ राधा त जपानी चलन स ेला ि मथसोिनयन करारान े िविहत
केले या मया देत येनचे मू य ठ ेव यासाठी परक य चलन बाजारात मोठ ्या माणात
डॉलरची खर ेदी करावी लागली .
अमे रकेत १९७२ म ये आणखी एक मोठी बीओपी त ूट (१० अ ज डॉलर ) होती.
ि मथसोिनयन करार काम करत नाही आिण डॉलरच े आणखी एक अवम ू यन आव यक
आहे, अशी श यता िनमा ण झाली . munotes.in
Page 77
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
77 प रणामी अम े रकेतून ाम ु यान े जम नीम य े अ पम ुदती या भा ंडवलाची मोठ ्या माणात
हालचाल झाली .
१९७३ साल या फ े ुवारी मिह या या पिह या सात िदवसा ंम ये जम न म यवत बँकेने
सुमारे ६ अ ज डॉलस ची खर ेदी केली. िविनमय दरा ंची दुसरी प ुनर चना अटळ बनली होती .
१२ फे ुवारी १९७३ रोजी प ु हा एकदा अम े रकेला डॉलरच े अवम ू यन स ुमारे १०
ट या ंनी करण े भाग पडल े. डॉलर या बाबतीत य ुरो चलनाच े समान म ू य होत े. यांनी
आप या चलना ंना स ंयु पणे तरंगू दे याचा िनण य घेतला. जपान आिण इटली या ंनीही
ि थर िविनमय दर राख याची या ंची पूव ची धोरण े र क न ि टनशी हातिमळवणी क ेली
आिण बाजारातील श न ुसार या ं या चलना ंना तरत े ठेव याची कर याची परवानगी िदली .
१९ माच १९७३ रोजी ज े हा िविनमय बाजार प ु हा स ु झाल े, ते हा जगातील सव मुख
चलने तरती होती . अखेर ि थर आिण तर या िविनमय दरा ं या णालीन े यव थािपत
लविचक िविनमय दरा या णालीचा माग दाखिवला .
आंतररा ीय नाण ेिनधीच े य न :
१९७१ या स ंकटान ंतर आ ंतररा ीय नाण ेिनधी या स ंचालक म ंडळान े आंतररा ीय
चलन यव थ ेतील स ुधारणेसाठी या स ंभा य उपाया ंची चौकशी कर याची गरज ओळखली .
१९७२ म ये, यांनी वीस सद या ंची एक सिमती थापन क ेली, याला 'किमटी ऑफ
ट्व टी' (सी २०) असे संबोधल े जाते. सिमतीन े ओळखल े या ेटन व ुड्स णाली या तीन
मूलभूत उिणवा ंम ये तरलता , आ मिव ास आिण समायोजन या ंचा समाव ेश होता . यामुळे
सिमतीन े केले या िशफारश या पर ेषांम ये या मुद् ांकडे ल व ेध याचा य न कर यात
आला .
१९७२ ते १९७४ या काळात दीघ चचा होऊनही या यव थ ेत सुधारणा घडव ून
आण यासाठी उ पाययोजना िवकिसत कर या या िदश ेने कोणतीही गती होऊ शकली
नाही. अखेर १९७६ म ये जमैका य ेथे झाल े या ब ैठक त आयएमएफ या कलमा ं या
करारातील काही स ुधारणा ंसंदभा त एक करार झाला . १९७८ पासून याची अ ंमलबजावणी
केली जाणार होती . यव थािपत लविचक िविनमय दर य ं णा अिध क चा ंगली हावी ,
एवढाच मया िदत उ ेश यामाग े होता.
आंतररा ीय िव ीय णालीत सादर कर यात आल े या म ु य बदला ंम ये खालील
बाबी समािव हो या :
१) आंतररा ीय िव ीय स ंबंधांम ये १९७८ नंतरची सवा त मह वाची घटना हणज े
राखीव मालम ा णाली ह णून सो या या जागी िवश ेष आहरण अिधकार ( पेशल
ॉइंग राइट ्स) (एसडीआर ) ची जागा घ ेणे. सो याची अिधक ृत िकंमत र क न , खु या
बाजारात या या िव वरील िनब ध हटव यात आल े. खरं तर, आयएमएफ वतः
सो याचा साठा िवक ून, यातून िमळणार े उ प न िवश ेष िनधीम य े ठेवू लागल े. स या
बळ राखीव मालम ा (The dominant reserve assets) ही रा ीय चलन े
आहेत, यापैक स ुमारे ७५ ट के अमे रकन डॉलरम य े आह ेत. मा , अ य म ुख
चलना ंनाही मह व ा झाल े आह े. एसडीआरचा आता सो याशी स ंबंध रािहला munotes.in
Page 78
78 गत थ ूल अथ शा -III नस यान े याला १६ मुख चलना ं या बा क ेटशी जोड यात आल े. यािशवाय
आयएमएफ या कजा वरील याजदर बाजारातील याजदरा या जवळपास वाढव यात
आले आहेत.
२) आंतररा ीय तरलत े या कमतरत ेची सम या द ूर कर यासाठी आ ंतररा ीय
नाणेिनधीन े अनेक नवीन पतप ुरवठा स ुिवधा िनमा ण के या. यात म ु यतः -
i. भरपाई िव प ुरवठा स ुिवधा (Compensacory Financing Facility) - जे हा
सद य द ेशांना िनया त ा ीतील ता प ुर या कमतरत ेमुळे बीओपी अडचण चा सामना
करावा लागला , ते हा सद य द ेशांना या ं या कोट ्या या १०० ट या ंपय त िनधी
घे यास परवानगी िमळाली .
ii. भावि थरक िव ीय स ुिवधा (Buffer Stock Financing Facility - BSFF)
अंतग त आ ंतररा ीय भावि थरक िव ीय यव थ ेला िव प ुरवठा कर यासाठी
सद य द ेशांना या ं या कोट ्या या ५० ट या ंपय तची परवानगी िदली .
iii. िव ता रत िनधी स ुिवधा (Extended Fund Facility (EF F) अंतग त सद य
देशांना जे हा यवहार तोलातील ग ंभीर स ंरचना मक असमतोलाचा सामना करावा
लागत असताना , यां या कोट ्या या १४० ट या ंपय त कज काढ याची परवानगी
िदली.
iv. पूरक िव प ुरवठा स ुिवधा (Supplementry Financing Facility - SFF) अंतग त
जे हा सद य द ेशांना अिधक कालावधीसाठी िनयिमत आिण अवल ंिबत (standby)
यव थ ेअंतग त उपल ध क न िद या जाणा या िनधीप े ा जा त िनधीची
आव यकता असत े ते हा पूरक िव प ुरवठा स ुिवधा दान क ेली.
v. तेल स ुिवधा, या अ ंतग त आयएमएफन े १९७३ -७४ म ये पे ोिलयम या
िकंमत म य े चंड वाढ झा याम ुळे या द ेशांना बीओपी (BOP) तूट सहन करावी
लागली या ंना मदत कर यासाठी बीओपीम य े अिध य असणा या काही रा ा ंकडून
िनधी उधार घ ेतला. अनेक अ पिवकिसत द ेशांना भ ेडसावणा या मोठ ्या
आंतररा ीय कजा या सम य े या पा भूमीवर, आयएमएफन े काही कज
पुनिन धा रण आिण बचाव काय सु केले आह ेत. (१९७६ पय त, तेल सुिवधा
अ ती वात होती आता ती चाल ू नाही.)
३) स या या आ ंतररा ीय िव ीय यव थ ेत सद य द ेशांना एकतर या ंचे चलन तरत े
ठेव याची म ुभा िदली . तसेच एका चलनाचा िविनमय दर एखा ा िविश द ेशा या
चलनाशी , एसडीआर िक ंवा चलना ं या बा क ेटशी बा ंधला जाऊ शकतो . सो या या
बाबतीत िविनमय दर िनि त करता य ेणार नाहीत . िविनमय दर िनि ती िक ंवा
समायोजन आयएमएफ पय वे ण िक ंवा माग दश क त वा ं या अधीन राहतील अशी
यव था कर यात आली . या मया देम ये हे दर मोजल े जातात यावर कोणतीही
मया दा असणार नाही आिण ह े कसे बदलाव े याब ल कोणत ेही िनयम नाहीत . munotes.in
Page 79
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
79 सुवण मान आिण ेटन व ुड्स णाली या त ुलनेत स याची यव था अिधक ि ल
आिण १९३० या दशकाची आठवण क न द ेणारी आह े. स या या िव ीय
यव थ ेतील काही ग ंभीर उिणवा खालील माण े आहेत :
i) अ यंत कमी भावी पय वे ण असल े या िविवध िविनमय दर णाल च े अि त व
आहे.
ii) राखीव मालम ा णाली (reserve asset system) क ीय ब ँके या
पोट फोिलओ िनण यांवर अवल ंबून असत े.
iii) स या या णालीम य े, देयकां या अस ंतुलनात समायो जन कर यासाठी कोणत ेही
ि वकाह िनयम नाहीत .
iv) तर या िविनमय दरा ं या उदयाम ुळे आंतररा ीय यापारातील अिनि तत ेला
मोठ्या माणात चालना िमळाली आह े.
वरील िवव ेचनाव न प होत े क , आंतररा ीय मौि क णालीम य े कालसाप े बदल
होऊन नवनवीन यव था अि त वात आ या अस या तरी यात ून आजही थायी
समाधान िमळ ू शकल े नाही वा भावशाली णालीचा उदय होऊ शकला नाही ह े प होत े.
७.५ माि च करार : वैिश ्ये (MAASTRICHT TREATY :
FEATURES )
७.५.१ तावना :
िडस बर १९९१ म ये नेदरलँडमधील माि च य ेथे युरोिपयन सम ुदाया या म ुखांनी मंजूर
केलेला आ ंतररा ीय करार हणज े 'माि च करार होय . या करारावर ७ फे ुवारी १९९२
रोजी १२ सद य द ेशांनी वा री क ेली आिण १ नो ह बर १९९३ रोजी हा करार अ ंमलात
आला . या करारान े युरोिपयन य ुिनयनची (ईयू) थापना क ेली.
याचे मु यालय ुसे स (बेि जयम ) येथे आहे. सद य रा ाचा नाग रक असल े या य ेक
य ला य ुरोिपयन य ुिनयनच े नाग रक व द े यात आल े. युरोिपयन य ुिनयन या
नाग रक वाम ुळे लोका ंना या ं या रा ीय वाची पवा न करता , युरोिपयन य ुिनयन या या
देशात त े राहत हो ते, या द ेशातील थािनक आिण य ुरोिपयन स ंसदे या िनवडण ुकांम ये
मतदान करण े आिण पदासाठी उभा राहाण े श य झाल े. या करारात म यवत ब ँिकंग
णाली आिण समान चलन (युरो) लागू कर याची तरत ूद कर यात आली होती , समान
पररा आिण स ुर ा धोरण े अंमलात आण यासाठी सद य रा किटब होत े आिण
पया वरण, आिथ क आिण सामािजक धोरणासह इतर िविवध म ु ांवर अिधक सहकाय
कर याची तरत ूद कर यात आली .
munotes.in
Page 80
80 गत थ ूल अथ शा -III ७.५.२ माि च करारातील ठळक बाबी :
१) या कराराला औपचा रकपण े युरोिपयन य ुिनयनवरील करार अस े हटल े जाते.
२) माि च कराराचा मस ुदा युरोिपयन कौि सलन े नेदरलँडमधील माि च य ेथे ७
फे ुवारी १९९२ रोजी तयार क ेला. यावर य ुरोिपयन सम ुदाया या सद या ंनी
वा या क े या. हा करार १ नो ह बर १९९३ पासून औपचा रकपण े अंमलात आला .
३) युरोिपयन सम ुदाय हा य ुरोिपयन कोळसा आिण पोलाद सम ुदाय, युरोिपयन आिथ क
समुदाय आिण य ुरोिपयन अण ुऊजा समुदाय या तीन स ंघटना ं या िवलयात ून तयार
झाला आह े.
४) या कराराम ुळे युरो चलनाची िनिम ती झाली .
५) युरोिपयन द ेशांमधील आिथ क, सामािजक , राजक य सहकाया चाही िव तार झाला .
६) बेि जयम , ा स , डे माक , नेदरलँड्स, आयल ड, इटली , ीस, जम नी, पेन,
ल झ बग , पोतु गाल आिण य ुनायटेड िकं डम या १२ देशांनी या करारावर वा या
के या.
७) या करारान े युरोिपयन म यवत ब ँिकंग णालीची थापना क ेली.
८) म यवत ब ँकेचे मु य य ेय हे िकंमतीतील थ ैय राखण े, हणज ेच युरो चलना या
मू याचे र ण क रणे हे होते.
९) संपूण युरोपम य े एकाच चलनाची क पना १९६० या दशकात य ुरोिपयन किमशनन े
थम मा ंडली होती , परंतु याव ेळी राजक य आिण आिथ क प रि थती अशा म ूलगामी
क पन ेसाठी अन ुकूल न हती .
१०) या करारान े युरोिपयन य ुिनयनसाठी तीन ट प े थािपत क ेले:
१) पिहला ट पा : १ जुलै १९९० - ३१ िडस बर १९९३ : सभासदा ंमधील
भांडवलाची म ु वाहत ूक.
२) दुसरा ट पा १ जानेवारी १९९४ - ३१ िडस बर १९९८ : सद य द ेशांमधील
रा ीय म यवत ब ँकांमधील वाढीव सहकाय आिण एकल आिथ क धोरण .
३) ितसरा ट पा : १ जानेवारी १९९९ • एकल मौि क धोरणासह य ुरोची था पना.
११) युरोिपयन य ुिनयनम य े सामील हो यासाठी या अट ची प ूत ता केली पािहज े या
अटी द ेखील या करारात नम ूद के या आह ेत. याला माि च िनकष िक ंवा अिभसरण
िनकष (Maastricht criteria or the conver - gence criteria) असे हणतात .
जे हा नवीन द ेश युिनयनम य े सामील होतात त े हा िक ंमतीतील ि थरता स ुिनि त
कर यासाठी ह े िनि त क ेले गेले होते. चलनवाढ , याजदर , िविनमय दर आिण
साव जिनक कजा चे तर या े ांत देश ि थर असाव ेत, अशी अट होती . करारान ुसार,
सद य द ेशांकडे स म िव ीय धोरण े असण े आव यक होत े, कज जीडीपी या ६०% munotes.in
Page 81
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
81 पय त मया िदत असण े आव यक होत े आिण वािष क तूट जीडीपी या ३% पे ा कमी
असण े आव यक होत े.
१२) या कराराम ुळे युरोिपयन आिथ क सम ुदायाच े नाव बदल ून युरोिपयन सम ुदाय क ेले
गेले.
१३) यापक धोरणाचा पाया िनमा ण कर यासाठी क ेवळ आिथ कच न ह े तर ल करी ,
पररा धोरण, फौजदारी याय आिण याियक सहकाय वाढिव यासाठी हा करार
मह वाचा ठरला .
१४) स य ि थतीत य ुरोिपयन य ुिनयनम य े २७ सद य द ेश आह ेत.
१५) १९९९ म ये िनमा ण कर यात आल ेले युरो चलन १९ देशांम ये वापरल े जाते. जे
अमे रकन डॉलरन ंतर जगातील द ुस या मा ंकाचे चलन आह े.
७.५.३ कराराची व ैिश ्ये :
या कराराम य े समािव क ेले या यव था आिण तरत ुदी हेच या कराराचा िवश ेष होय . या
कराराची मह वाची व ैिश ्ये पुढील माण े
१) समान चलन : १ जानेवारी १९९९ रोजी य ुरो या चलनाची िनिम ती कर याचा िनण य
घे यात आला . यानुसार सम ुदायान े १ जानेवारी २००२ पासून युरो या समान चलनाचा
वापर स ु केला केला. परंतु समुदायातील सव च देशांनी याचा वीकार न करता १९
देशांनी या चलनाचा वीकार क ेला आह े.
२) युरोिपयन म यवत ब ँक : मा य क ेले या य ुरो चलन आिण मौि क यव था याच े
यव थापन कर यासाठी य ुरोिपयन म यवत ब ँकेची थापना १ जून १९९८ म ये
कर यात आली . याचे मु यालय जम नीतील ँकफट येथे आहे. चलनाची िनिम ती आिण
या या चलनावर िनय ं ण ठ ेव या या ह ेतूने िह बँक काय करत े.
३) समान ग ृह व याय यव था : माि च करारान ुसार, १९९५ पासून सम ुदायान े
नाग रका ं या म ु आवागमनास परवानगी िदली . यास अन ुस न सम ुदायासाठी सामाियक
यायालयाची थापना कर यात आली . जे ला झ े बग येथे आहे. समुदायातील नाग रका ंना
यां या ह काच े संर ण व समान याय ा हावा या ह ेतूने हे यायालय थापन कर यात
आले.
४) नागरी ह क स ंर ण : या कराराम य े समुदायातील नाग रका ं या ह काच े संर ण
कर याची तरत ूद आह े. १९९७ मधील अ ॅम टरडम करारा ंमुळे नाग रका ंचे वात ं य,
मूलभूत ह क आिण नाग रक वाच े संर ण ह े युरोिपयन सम ुदायाची जबाबदारी मा य
कर यात आली .
५) राजक य एक करण : राजक य ्या सम ुदायातील द ेशांचे एक करण कर या या ह ेतूने
२००७ मधील िल बन स ंधीनुसार य ुरोिपयन स ंसदेची थापना कर याच े िनि त कर यात
आले. ही संसद ासबग ( ा स ) येथे आह े. िजची सद य स ं या ७५१ एवढी आह े. munotes.in
Page 82
82 गत थ ूल अथ शा -III यानुसार य ुरोिपयन सम ुदायाची वत ं युरोिपयन स ंसद आह े. या ार े समुदायातील
देशांम ये राजक य एक करण थािपत कर याचा य न क ेला जातो .
६) मु यापार े : माि च कराराम य े समुदायातील सद य द ेशांम ये मु यापार
हो या या अन ुषंगाने मु यापार े ाची थापना कर यात आली . यानुसार सम ुदायातील
रा ांम ये यापार िनब ध हटव ून मु पणे यापार तरत ुदी कर यात आ या .
७) युरोिपयन लोकपाल : समुदायातील ाचार रोख यासाठी १९९५ म ये युरोिपयन
लोकपालची तरत ूद कर यात आली . अथा त युरोिपयन सम ुदाया या ीन े माि च करार
हा ऐितहािसक व सद य द ेशातील राजक य आिण आिथ क ऐ य घडव ून आण या या
ीने अ यंत मह वाचा करार होय ह े प होत े.
७.६ युरो- चलन बाजाराच े प रणाम आिण मह व (EFFECTS AND
IMPORTANCE OF EURO - CURRENCY MARKET )
७.६.१ युरो चलन बाजाराचा अथ (Meaning of Euro C urrency Market) :
युरो-चलन ह े युरोिपयन सम ुदाय द ेशातील य आिण स ं थांकडे असल ेले चलन आह े.
अमे रकन डॉलर , जपानी य ेन, ि वस ँ स इ यादी इतर चलना ंम ये यवहार करणा या
युरोिपयन ब ँकांम ये ते जमा आह े. ही बाजारप ेठ आंतररा ीय चलन यव थ ेतील सवा त
मोठी बाजारप ेठ आह े. मोठ्या कॉप र ेशन आिण ब ँकां ारे अ प आिण म यम म ुदती या
आंतररा ीय कज आिण कज दे याम य े आिण आ ंतररा ीय यापारासाठी िव प ुरवठा
कर यासाठी त े म यवत भ ूिमका बजावत आह े.
७.६.२ युरो- -चलन बाजाराची व ैिश ्ये (Features of Euro Currency Market) :
युरो चलन बाजाराची खालील व ैिश ्ये आहेत:
१) आंतररा ीय बाजार : युरो चलन बाजार ही एक आ ंतररा ीय बाजारप ेठ आह े, जी ठेवी
वीकारत े आिण जगभरातील चलना ंम ये पतपुरवठा करत े.
२) वतं बाजार : ही एक म ु आिण वत ं बाजारप ेठ आह े. जी कोण या ही आिथ क
ािधकरणा या िनय ं णाखाली काय करत नाही .
३) घाऊक बाजार य ुरो चलन बाजार : हा एक घाऊक बाजार आह े. याम य े सामा यतः
१ दशल प े ा जा त िविवध चलन े खरेदी आिण िवकली जातात .
४) पधा मक बाजार : हा एक अ य ंत पधा मक बाजार आह े याम य े चलना ंचा पुरवठा
आिण मागणी य ुरो-बँकां या याजदरातील बदला ंवर अवल ंबून असत े.
५) अ पकालीन बाजार : हा एक अ प म ुदतीचा म ु ा बाजार आह े. याम य े िविवध
चलना ंम ये ठेवी सामा यतः काही िदवसा ंपासून ते एका वषा या कालावधीसाठी
वीकार या जातात आिण यावर याज िदल े जाते. munotes.in
Page 83
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
83 ६) आंतर- बँक बाजार : हा एक आ ंतर-बँक बाजार आह े. याम य े युरो-बँका
एकमेकांकडून डॉलस आिण इतर य ुरो चलन े कज घेतात आिण कज देतात.
७.६.३ युरो चलन बाजाराची उ प ी आिण वाढ (Origin and Growth of Euro
Currency Market) :
युरो-चलन बाजाराची उ प ी १९२० या दशकात झाली . जे हा य ूएस डॉलस युरोिपयन
बँकांम ये जमा क ेले गेले यान े कज दे या या उ ेशाने यांचे थािनक चलना ंम ये पांतर
केले. पण य ुरो चलन बाजाराची खरी वाढ द ुस या महाय ु ानंतर स ु झाली . खालील घटक
या या वाढीस कारणीभ ूत ठरल े:
१) यूएस म दत वाह : अमे रका ह े यु ो र काळात सवा त शि शाली रा हण ून
उदयास आल े. याने आिथ क आिण ल करी मदत या दो ही बाबतीत य ुरोप या
पुनव सनासाठी च ंड पैसा खच केला. यामुळे युरो-बँकांम ये मोठ्या माणात डॉलरच े
ह तांतरण झाल े.
२) शीतय ु : १९५० या दशकात स ु झाल े या शीतय ु ामुळे सोि हएत य ुिनयन आिण
पूव युरोपीय सरकारन े यां या डॉलर या ठ ेवी अम े रकेतून युरो-बँकांकडे ह ता ंत रत क े या.
३) टिल गचे मह व कमी होण े : यु ो र काळात ि टन कज दार द ेश हण ून उदयास
आला . प रणामी , यु पूव काळात आ ंतररा ीय िव ीय बाजारप ेठेवर वच व गाजवणा या
ि िटश टिल गने यु ो र काळात डॉलरला थान िदल े. यु ो र काळात ि िटश सरकारन े
टिल ग े ाबाह ेरील म यवत ब ँकांना टिल ग दे यावर कठोर िनब ध घातल े ते हा
टिल गचे मह व आणखी कमी झाल े.
४) िनयमन - यू: यूएस फ ेडरल रझ ह िस टमच े िनयमन य ू हे १९६० या उ राधा त
युरो चलन बाजाराला चालना द ेणारा एक म ुख घटक होय . रे युलेशन- यू अंतग त, यूएस
बँकांम ये वेळेत ठेव वर द ेय असल े या याज दरावर कमाल मया दा घाल यात आली हो ती
आिण ३० िदवसा ंपय त या ठ ेव वर कोणत ेही याज द े यास मनाई होती . यामुळे यूएस
बँकांना युरोपम य े शाखा उघड यासाठी आिण आ ंतररा ीय यापारासाठी िव प ुरवठा
कर यासाठी डॉलर ठ ेवी आकिष त कर यासाठी ो सािहत क ेले. िवशेषतः ह े १९६८ आिण
१९६९ म ये घडल े आिण पु हा १९७९ पासून जे हा र े युलेशन- यू सीिल ंगने मुदत
ठेव वर कमी याजदर ठ ेवले. प रणामी , यूएस नाग रक आिण परद ेशी दोघा ंनीही या ं या
यवहारा ं या आव यकता ंपे ा जा त डॉलस युरो-बँकांम ये ह ता ंत रत क ेले. कारण या ंनी
यूएस ब ँकांपे ा जा त याजदर िदला. यामुळे युरोिपयन सावकार आिण कज दारांना
यूयॉक म ये न जाता ल ंडन आिण इतर य ुरोपीय िव ीय बाजारप ेठांम ये डॉलर आिण
यां या चलना ंम ये यापार कर यास ो सािहत क ेले.
५) यूएसम य े बीओपी त ूट : यूएसम य े मोठ्या माणात आिण सततची बीओपी त ूट आह े
यामुळे यूएस डॉलरचा वाह य ुरो बँकांकडे अिध य असल े या द ेशांकडे गेला. munotes.in
Page 84
84 गत थ ूल अथ शा -III ६) पे ो-डॉलस : १९७३ पासून तेला या िक ंमतीत झाल े या वाढीम ुळे पे ो-डॉलर हण ून
ओळख या जाणा या जगातील त ेल उ पादक द ेशां या उ प नात च ंड वाढ झाली आह े. हे
युरो बँकांम ये जमा क ेले गेले. यामुळे युरो-चलन बाजाराचा आणखी िव तार झाला आह े.
७) नािव यप ूण बँिकंग : १९५० या दशकात िवश ेष प रि थतीम ुळे, युरोपमधील ब ँिकंग
णालीप े ा वेगळी पर ंतु पूरक अशी ब ँिकंग णाली अि त वात आली . इतर कोण याही
बँिकंग णाली माण े, ित या घटका ंम ये यूएस डॉलस आिण इतर चलना ंम ये राखीव ठ ेवी,
ठेवी आिण कज युरो- बँकांम ये न दवल े गेले.
प रणामी , युरो चलन बाजार झपाट ्याने वाढला , याम य े ठेवी ा होतात आिण बाजार
या द ेशाम य े आह े या द ेशा यित र इतर चलना ंम ये कज िदली जातात . आता
आंतररा ी य यवहारा ंवर आिण आ ंतररा ीय ब ँिकंग या पार ंपा रक िवद ेशी ब ँिकंग
खा या ंवर युरो चलनबाजाराच े वच व आह े.
७.६.४ आंतररा ीय िव ीय णालीम य े युरो चलन बाजाराच े मह व (Importance
of Euro - Currency Market) :
आंतररा ीय िव ीय यव थ ेत युरो चलन बा जार मह वाची भ ूिमका बजावत आह े.
१) यूएस डॉलस ची गुंतवणूक आिण कज घेणे हे युरो चलन बाजाराच े मु य काय आहे. हा
जगभरात अ प आिण म यम म ुदतीचा िनधी ह ता ंत रत करतो , याम ुळे आंतररा ीय
भांडवल गितशीलता वाढत े.
२) हा बाजार क ेवळ व ैयि क ब ँकांना या ंचे पोट फोिलओ स ुधार यास स म करत नाही
तर िबगर -बँक खाजगी े ासाठी मह वप ूण सेवा दान करतो .
३) युरो चलन बाजार िनधी आकिष त करतो . कारण तो उ च याज दर , प रप वत ेची
अिधक लविचकता आिण इतर अ प म ुदती या भा ंडवली बाजारा ंपे ा अिधक ग ुंतवणूक
लाभ द ेतो.
४) हा बाजार कज दारांना आकिष त करतो कारण त े तुलनेने कमी याजदरान े िनधी द ेते.
५) हा बाजार घाऊक यवहारा ंवर ल क ि त क न य ुरो-बँका द ेशांतग त बँिकंगम य े
खिच क िनयमा ं या अधीन नस याम ुळे ते आकारत असल े या आिण ा होणा या
याजदरा ंम ये पधा मक आह े.
६) यापारी बँका, म यवत ब ँका, सरकार , बँक ऑफ इ ंटरनॅशनल स ेटलम ट सार या
आंतररा ीय ब ँका आिण बह रा ीय कॉप र ेश स य ुरो-चलन बाजारात कज दार आिण
सावकार आह ेत.
७.६.५ युरो चलन बाजाराच े प रणाम (Effects of Euro - Currency Market) :
१) सकारा मक प रणाम :
युरो चलन बा जाराच े सकारा मक आिथ क प रणाम खालील माण े आहेत: munotes.in
Page 85
आंतररा ीय मौि क
प ती - १
85 १) युरो - चलन बाजारा या िव ताराम ुळे आंतररा ीय भा ंडवलाची गितशीलता मोठ ्या
माणात वाढली आह े आिण जागितक तरलत ेची सम या कमी कर यात मदत झाली
आहे.
२) युरो- चलन बाजाराम ुळे आंतररा ीय भा ंडवल बाजारा ंचे एक ीकर ण कर यास मदत
झाली आह े.
३) युरो-चलन बाजारान े देयकाची त ूट असल े या द ेशांकडून अिध य असल े या द ेशांकडून
िनधी प ुनवा पर कर यात भावी भ ूिमका बजावली आह े. ४) युरो-चलना ं या
आंतररा ीय वाहान े रा ा ंमधील याजातील फरक कमी क न आिथ क काय मतेत
सुधारणा केली आह े.
४) युरो - चलन बाजारान े या द ेशां या धोरणाच े उि या ंचे चलन य ुरो-बँकांमधून
ह तांत रत क न आ ंतररा ीय भा ंडवली हालचाल वर िनय ं ण ठ ेव याच े आहे, अशा
देशां या सम या द ेखील सोडव या आह ेत..
५) युरो - चलन बाजारातील इतर चलना ं या बद यात कज दे या ारे आिण कज
घे या ार े देशांची बीओपी त ूट आिण अिधश ेषांना िव प ुरवठा कर यास मदत झाली
आहे.
२) ितक ूल प रणाम :
युरो चलन बाजाराच े खालील ितक ूल प रणाम आह ेत.
१) जे हा एखा ा द ेशाची मौि क स ा ितब ंधा मक चलनिवषयक धोरणा ार े चलनवाढ
रोख याचा य न करत असत े, ते हा अ पकालीन भा ंडवलाचा वाह अशा धोरणा ंना
अयश वी करतो .
२) जे हा एखादा द ेश बेरोजगारीचा सामना कर यासाठी लविचक मौि क धोरणाचा
अवल ंब करत असतो , ते हा अस े धोरण क ुचकामी ठरत े. कारण य ुरो चलन बाजार
कोण याही ािधकरणा या िनयमा ंनुसार चालत नाही .
३) युरो- चलने स ा भा ंडवला या हालचाल साठी वापर या जाणा या मौि क स ंसाधना ंचा
एक च ंड िनधी दान करतात . हे संबंिधत द ेशां या अथ यव था ंना अचानक आिण
मोठ्या माणात कज काढ या या ग ंभीर सम या ंना त ड याव े लागत े. िवशेषत: जे हा
सहभागी द ेश िविन मय िनय ं णे िकंवा यापार अडथ या ं ारे संरि त नसतात त े हा
अशा आिथ क घडामोडीचा स ंपूण आंतररा ीय चलन यव थ ेवरही प रणाम होतो .
४) िम टन डमन या ं या मत े, युरो-चलन बाजारान े जगातील नाममा प ैशाचा प ुरवठा
िनि तपण े वाढवला आह े आिण याम ुळे जागितक िक ंमत पातळीत वाढ झाली आह े.
munotes.in
Page 86
86 गत थ ूल अथ शा -III ७.७
१) आंतररा ीय स ुवण प रमाण हणज े काय सा ंगून या प तीच े फायद े-तोटे सांगा.
२) आंतररा ीय स ुवण मान प तीचा अथ सांगून या प ती या -हासाची कारणमीमा ंसा
करा.
३) ' ेटन वूड्स णाली ' यावर िटपण तयार करा .
४) ेटन वूड्स णाली या अपयशाची कारण े सांगा.
५) ेटन वूड्स णाली या अ तान ंतर अि त वात आल े या मौि क णालीची चचा करा.
६) मा ीच करार हणज े काय सा ंगून मा ीच कराराची व ैिश ्ये सांगा.
७) युरो चलन बाजाराचा अथ सांगून या बाजाराच े प रणाम प करा .
८) युरो चलन बाजार हणज े काय ? याचे मह व िवशद करा .
munotes.in
Page 87
87 ८
आंतररा ीय मौि क प ती - २
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ जागितक आिथ क संकटाची कारण े आिण प रणाम
८. २ जागितक म ंदीचा भारतीय अथ यव थ ेवर प रणाम
८. ३ आिशया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँक (एआयआयबी )
८.४ नव-िवकास ब ँक (एनडीबी )
८.५ एिसयन िवकास ब ँक (एडीबी )
८.६
८.० उि ्ये
जागितक आिथ क संकटाची कारण े आिण प रणाम यांच अ यास करण े.
जागितक म ंदीचा भारतीय अथ यव थ ेवर होणारा प रणाम अ यासण े.
आिशया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँक, नव-िवकास ब ँक व एिसयन िवकास ब ँक
यांचा सिव तर अ यास करण े.
८.१ जागितक आिथ क स ंकटाची कारण े आिण प रणाम (CAUSES
AND CONSEQUENCES OF GLOBAL ECONOMIC
CRISIS )
पिह या महाय ु ानंतर या कालख ंडात जागितक पातळीवर जी िविभ न आिथ क संकटे
उ वली याम य े दि ण प ूव अिसयातील िव ीय स ंकट, जागितक िव ीय स ंकट - २००८
या आिथ क संकटांचा िवश ेष उ ल ेख करावा लागतो . अशा आिथ क संकटाची या ी
वाढ यास यास जागितक व प ा होत े, हणून यास जागितक िव ीय स ंकट
हणतात . अशी स ंकटे एकाप े ा अिधक अथ यव था ंम ये िनमा ण होतात व याची झळ
संबंिधत अथ यव था ंना बसत े. 'मौि क आिण आिथ क चल वाहातील ितक ूल
असंतुलनात ून िनमा ण होणा या सम य ेस आिथ क संकट हणतात . '
या िठकाणी या दोन िवश ेष िव ीय स ंकटाची कारणिममा ंसा क . munotes.in
Page 88
88 गत थ ूल अथ शा -III १) दि ण - पूव आिशयाई स ंकट :
सम य ेचे व प :
९० या दशकात दि ण -पूव अिसयातील द ेशांनी वािष क सरा सरी ८ ते १२ ट के दरान े
आिथ क िवकास दर सा य क ेला. याचे जागितक पातळीव न कौत ुक झाल े. याम य े
मु यतः एसीअन सम ूहातील थायल ंड, दि ण को रया , िफिलपाई स , िसंगापूर, जपान ,
मलेिशया, ुनेई, तैवान, ि हएतनाम , हाँगकाँग, इंडोनेिशया इ यादी सार या द ेशांचा सहभा ग
होता. या वाढ या अथ यव था ंना याव ेळी 'टायगर इकॉनॉमी ' हणून संबोधल े गेले. वाढ या
आिथ क िवकासाम ुळे या द ेशातील लोका ंचे जीवनमान बदलल े. ही सकारा मक ि थती
१९९७ पय त िटक ून होती . परंतु जुलै १९९७ नंतर या अथ यव था ंना मोठ े आिथ क ध क े
सहन कराव े लागले. क पन े या बाह ेर िवपरीत प रणाम अन ुभवास य ेऊ लागल े. याची
सु वात थायल ंडपास ून झाली त ेथील 'बाट' हे चलन व ेगाने घस लागल े. पुढे याची अिधक
झळ इ ंडोनेिशया, दि ण को रया या द ेशांना बसली . या पाठोपाठ हा ँगकाँग, लाओस ,
मलेिशया व िफिलपाई स या द ेशांचा मा ंक लागतो . चीन, तैवान, ुनेई, िसंगापूर,
ि हएतनाम , जपान या ं या अथ यव था त ुलनेने कमी भािवत झा या . परंतु या द ेशातील
िवकास दर घट ू लागल े. १९९८ साली िफिलपाई स या जीडीपी वाढीच े माण श ू य होत े.
यापे ा गंभीर ि थती थायल ंड, दि ण को रया , इंडोनेिशया, मलेिशया या द ेशांची होती . या
देशातील कज व जीडीपी ग ुणो र श ंभर ट याव न १८० ट यापय त वाढत ग ेले. ही
ि थती कज बाजारीपणा दश िवते. दि ण को रयाम य े हे माण ४०% ने जा त होत े. या
समूहाचा १९९७ म ये जीडीपी सरासरी १९.२ अ ज डॉलर होता . यात १९९८ म ये
३१.७% ने घट झाली तर लाखो लोक दा र ्यरेषेखाली आल े. हा उ प न घटीचा प रणाम
होय. असे हो यामाग े मु यतः प ुढील कारण े सांिगतली जातात .
आिथ क संकटाची कारण े :
१) भांडवली खा याची प रवत िनय ा : आंतररा ीय नाण ेिनधी या स यान ुसार
मलेिशया, इंडोनेिशया, थायलंड इ यादी सार या द ेशांनी आपल े चलन भा ंडवली खा यावर
पूण प रवत नीय क ेले. याचा अथ परक य ग ुंतवणूक, कज इ यादी वरील िनब ध दूर क न
मु आवागमनास म ुभा देणे असा होतो . प रणामी या द ेशात परक य भा ंडवलाचा ओघ
वाढला . कारण या द ेशांनी परक य भा ंडवलास आकिष त कर यासाठी आकष क याजदर
िनधा रत क ेले. परंतु येथील भा ंडवलाची लाभ मता घट ू लाग याच े ल ात य ेऊ लागताच
गुंतवणूकदारा ंनी ग ुंतवणूक काढ ून घे यास स ु वात क ेली. याम ुळे िव ीय यव था
धो यात आली .
२) मालम ा बाजारप ेठेचा बुडबुडा : वाढी या काळात या द ेशातील बँका व िव स ं थांची
भांडवल पातळी वाढली . या ठेवी कजा ऊ देणे आव यक होत े. दर यान त ेथे थावर
मालम ा ं या िक ंमती वाढ ू लाग यान े या स ं थांनी यासाठी मोठी कज िदली . परंतु
संकटा या काळात कज दार ब ेकार होऊन उ प न घट यान े या कजा चा परतावा होऊ
शकला नाही. munotes.in
Page 89
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
89 ३) धोरणातील ुटी : ९० या दशकात या द ेशातील वाढीचा दर उ म होता . यामुळे
सकारा मक व आ मक आिथ क धोरणा ंची अ ंमलबजावणी करत असताना स ंभा य
धो याकड े दुल झाल े, हीच या द ेशां या धोरणातील मोठी ुटी होय . या गतीन े
भांडवलाच े आगमन झाल े तसे पलायन होऊ लागल े तर यासाठी उपाया मक पया यी धोरण
या द ेशाकड े न हत े. यामुळे संकटाची ती ता वाढली .
४) सं था मक ुटी या स ंकटास िव ीय स ंकट मानल े जाते, हणून याचा अिधक स ंबंध या
देशातील ब ँका व िव स ं थांशी आह े. या सं था मक स ंरचनेने वाढी या काळात िव ीय
त वांचे पालन न करता पतप ुरवठा क ेला. उदा. अपा ाहका ंना गृह कज , चैनी या
व तूसाठी कज इ यादी याम ुळे हे संकट या स ं थांसाठी पया याने अथ यव थ ेसाठी घातक
ठरले.
५) भांडवलाच े पलायन : या देशांनी आप या अथ यव था परक य ग ुंतवणूकदारा ंसाठी
मु पणे खु या क े या हो या . येणा या ग ुंतवणुक म य े जुगदानी (पोट फोिलओ ) गुंतवणूक
जा त होती . परंतु २००० नंतर अम े रकेतील त ं ान े ातील क ंप यां या भागा ंम ये
अिधक लाभ पाह न अन ेक िवद ेशी ग ुंतवणूकदारा ंनी य ेथील भा ंडवल अम े रकन श ेअर
बाजारात ग ुंतवायला सु वात क ेली. प रणामी व ेगाने भांडवलाच े बिहग मन वाढल े. खरे
पाहाता या अथ यव था ं या वाढीच े हे एक म ुख कारण होत े. नेमका यावर आघात
झा यान े िव ीय स ंकटाची ि थती ती झाली . यािशवाय वाढी या काळात वाढल ेला
चंगळवाद , संभा य धो याकड े दुल , वा तिव क अथ यव थ ेकडे दुल , भावी िनय ं णाचा
अभाव याम ुळेही हे संकट उ वल े. प रणाम या आिथ क संकटाच े गंभीर प रणाम या द ेशांना
व यावर िवस ंबून असणा या अथ यव था ंना सहन कराव े लागल े.
प रणाम :
१) या संकटाची चाह ल लागतात या द ेशातील श ेअर बाजारा ंम ये मोठी घसरण झाली .
याम ुळे असं य क ंप या व ग ुंतवणूकदारा ंचे चंड नुकसान झाल े..
२) वाढी या काळात या द ेशातील थावर मालम ा म ू य वाढल े होते, परंतु संकट काळात
मागणी अभावी या ंचे मू य वेगाने घटू लागल े. याची सवा िधक झळ ग ृहिनमा ण े व
या याशी स ंबंिधत ब ँका / िव स ं थांना बसली .
३) संकट काळात व यान ंतर या द ेशातील उ पादनाचा दर घस न प ूव या त ुलनेत
िनया त यापाराम य े मोठी घट झाली .
४) गुंतवणुक वर या स ंकटाचा वाईट प रणाम झाला . याम ुळे या देशांचा जीडीपी दर व ेगाने
घटू लागला . अथा त या ंचे उ प न घटल े, यातून बेकारी व मागणी घट या सम या
उ व या .
५) या देशांचा परक य चलन साठा िवद ेशी गुंतवणुक या वाहाम ुळे वाढला होता , परंतु
भांडवल पलायनाम ुळे यात व ेगाने घट झाली . munotes.in
Page 90
90 गत थ ूल अथ शा -III ६) आिथ क िवकासाला गती द े यासाठी या द ेशांनी मोठ ्या माणात परक य कज घेतली
होती. परंतु संकटान ंतर याची परतफ ेड करण े कठीण झाल े, यामुळे याचा भार
वाढला .
७) राजक य भाव िव ीय स ंकटान ंतर अन ेक देशांम ये राजक य अ थ ैय िनमा ण झाल े.
उदा. इंडोनेिशया या रा ा य ा ंना तीस वषा या स ेनंतर पायउतार हाव े लागल े.
जपानम य े स ांतर झाल े.
८) इंडोनेिशया, थायल ंड यासार या द ेशात मोठ ्या माणावर आ ंदोलन े, दंगे झा यान े
देशात अराजक ि थती िनमा ण झाली .
२) जागितक िव ीय स ंकट २००८ :
२००८ या श ेवट या ितमाहीत अम े रकन अथ यव थ ेत जवळपास ६ ट यान े जीडीपी
दर घटला . तर वष भरा या काळात जपानचा जीडीपी १२ ट या ंनी घटला . बँक ऑफ
इं लंडने यां या इितहासात सवा िधक कमी याजदर िनधा रत क ेला. इं लंड माण े कॅनडा,
रिशयाम य ेही घसरण स ु झाली . तर चीन , भारत, ाझील , दि ण को रया या द ेशां या
िवकासदरावरही याचा िवपरीत प रणाम झाला . यािशवाय प ेन, ीस, मेि सको , िसंगापूर,
पािक तान , यु ेन इ यादी द ेशातील अथ यव था स ंकटात सापड या . याचाच अथ या
संकटाची या ी जगभर पसर याच े िदस ून येते. या देशांनी आपाप या क ुवतीनुसार
अथ यव था ंना ऊज ताव था आण यासाठी स ुमारे ११ ि िलयन डॉलर एवढी च ंड
र कम मदत हण ून िदली. परंतु या स ंकटाची या ी मोठी व यापक अस यान े या मदतीचा
हणावा त ेवढा भाव पड ू शकला नाही .
आंतररा ीय नाण े िनधीन े २००८ म ये १७देशातील ११३ िव ीय तणावा ंचा अ यास
केला. यापैक ६० िव ीय स ंकटांचा स ंबंध अिधकोषण स ंकटाशी होता अस े िनरी ण
न दिव ले. अथा त अशा स ंकटांचा स ंबंध बँक / िव ीय स ं थांशी अस याच े प होत े.
असाच अ यास 'अमे रकन इकोनॉिमक असोिसएशन या २००९ या अिधव ेशनात
रेशनहाट व रोगॉफ या ंनी िव ीय स ंकटावर स ंशोधनपर ल ेख सादर क ेला. याम य े यांनी
१. पाच वषा त घरा या वा तिवक िक ंमती सरासरी ३६ ट यान े तर श ेअस या िक ंमती
साडेतीन वषा त ५६ ट यान े घट या . २. चार वषा या काळात ब ेकारीचा दर सात
ट यान े वाढला . हे दो ही अ यास २००८ या िव ीय स ंकटा या ीन े मह वाच े आहेत.
कारण याचा उगम या अम े रकन अथ यव थ ेतून झाला , तेथे वरील िन कष तंतोतंत लाग ू
पडतात व प ुढे अम े रकन अथ यव थ ेतील ह े संकट जगभरातील बह स ं य
अथ यव था ंम ये पसरल े.
िव ीय स ंकटाचा उगम :
या स ंकटाचा उगम अम े रकेत झाला . ही अथ यव था बलाढ ्य अथ यव था हण ून
ओळखली जात े. ित याशी जगा या अथ यव था जोड या ग े याने याच े सं मण इतर
अथ यव था ंम ये होण े अप रहाय होते. यासाठी याचा उगम कसा झाला ह े पाहण े
आव यक ठरत े. १९९६ म ये अमे रकेत तं ान े ातील क ंप यां या श ेअस चे मू य वाढत
होते. यास 'dotcom boost' असे संबोधल े गेले. २००० ते २००२ दर यान हा वाढीचा munotes.in
Page 91
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
91 दर स ंपु ात आला . शेअस चे भाव घट ू लागल े. प रणामी लोक आपली ग ुंतवणूक भाग
बाजारात ून काढ ून घेऊ लागल े. २००१ म ये अमे रकेतील याजदर एक ट या या
आसपास होत े. यामुळे लोक ब ँकेत ठेवी ठेवत न हत े. गुंतवणूकदार यो य ग ुंतवणूक
ोता या शोधा त होत े. यादर यान त ेथे घरा या िकमती वाढत हो या . अमे रकन सरकार
गृह खर ेदीला ो साहन द ेत होत े. यामुळे या े ात त ेजीची िच ह े िदसत होती .
गुंतवणूकदारा ंचे या थावर मालम ा े ाकड े ल व ेधले गेले व या े ातील ग ुंतवणूक वाढ ू
लागली . लाभाचा द र वाढला . गृह कजा ची मागणी वाढ ू लागली . याचा लाभ सामा य
गुंतवणूकदारा ं माण े तेथील मॉग न टॅनली, गो डमन स ॅचेस, लेहमन दस , िबअर टीर स ,
मेरी ल िल ंच इ यादी सार या मोठ ्या गुंतवणूक सं था / बँका घ ेऊ इि छत हो या . या
सं था ब ँका व ग ुंतवणूकदार या ं यात म य थ हण ून काय करतात . या सं था ब ँकांकडून
कज घेऊन या ंचे गट / समूह बनव ू लाग या . यास या ंनी 'कोलॅटरलाइ ड ड ेट
ऑि लग ेशन' (सीडीओ ) अनुषंिगक ऋण दािय व अस े नाव िदल े. या सीडीओ म य े
गुंतवणूकदार ग ुंतवणूक क लागल े. मुडीजसार या पतमाना ंकन स ं थांनी या सीडीओ ना
AAA मानांकन दजा िदला . यामुळे यांची िव ासाह ता वाढली . प रणामी ग ुंतवणूकदार
याम य े आंधळेपणान े गुंतवणूक क लागल े. सीडीओ ची मागणी वाढ ू लागली . गुंतवणूक
सं था ब ँकांकडे अिधक कजा ची मागणी क लाग या . परंतु बँकांनी याप ूव च पा व स म
कज दारांना कज िदले होते. मा आता ब ँका अशाही ाहका ंना १००% कज देऊ लाग या ,
यांची पा ता न हती . अशा कजा ना 'सब- ाईम लोन ' अथा त दु यम दजा चे कज हणतात .
खरे तर यात ूनच या िव ीय स ंकटाचा उगम झाला . असे कज बँका गुंतवणूक सं थांकडे
ह तांत रत क लाग या . तर गुंतवणूक सं था अशा कजा चे सीडीओ तयार क न िवक ू
लाग या . या काळात 'कं ीवाईड फायनाि शअल काप र ेशन' व ameroquest mortgage
company यांनी सुमारे १७७ िबिलयन डॉलरच े सब - ाईम लोन िवत रत क ेले. २०००
ते २००७ दर यान या सव सं था या मा यमात ून मोठा नफा िमळिवत हो या .
अमे रकन इ ंटरनॅशनल ुप ( American International Group - AIG ) या िवमा
कंपनीचा सहभाग :
एआयजी ही अम े रकेतील मोठी िवमा क ंपनी आह े. ितनेही न या या उ ेशाने सीडीओवर
िवमा द े यास स ु वात क ेली. िवशेष हणज े यां याकड े सीडीओ ना हीत या ंनाही िव याची
सुिवधा द े यात आली . यास ' ेिडट िडफॉ ट वप ' असे नाव िदल े. जर सीडीओ 'चे मू य
घटून नुकसान झाल े तर ही क ंपनी याची न ुकसान भरपाई क न द ेणार होती . सीडीओ 'चे
मू य वाढत होत े तोपय त या िवमा क ंपनीला नफा होत होता . मा सीडीओ 'चे मू य घस
लाग यास िकती मोठ े नुकसान होईल याचा या ंनी िवचार क ेला नाही .
अमे रकेत नंतर या काळात याजदर वाढ ू लागल े, तसे घेतले या कजा वरील याजदर वाढ ू
लागला . कारण ही कज समायोिजत याजदरावर िदली होती . यांना सब - ाईम कज
दे यात आली होती , यांना महागल े या कजा ची परतफ ेड करण े कठीण जाऊ लागल े. कज
थकली . बँकां या अन ु पादक कजा चे माण वाढ ू लागल े. िवशेषतः २००७ नंतर याजदर
अिधक वाढल े व कजा चा परतावा था ंबला. ते हा बँका गहाण ठ ेवले या घरा ंचा ताबा घ ेऊन
व या ंची िव क न कज वसूल कर याचा य न क लाग या . परंतु घरास ाहक
नस यान े यां या िक ंमती घट ू लाग या . िदले या कजा पे ाही घराच े मू य कमी झाल े. munotes.in
Page 92
92 गत थ ूल अथ शा -III बँकांकडे येणा या प ैशाचा ओघ घटला . तसे सीडीओच े मू यही घट ू लागल े. काही
काळान ंतर सीडीओ खर ेदी करण े थांबले. सीडीओ ची खर ेदी था ंबली तशा ग ुंतवणूक सं था
व िवमा क ंपनी अडचणीत आ या . यांनी सीडीओवर िवमा घ ेतला होता या ंना लाभ झाला .
परंतु एआयजी या िवमा क ंपनीला स ुमारे ९९ िबिलयन डॉलरच े नुकसान झाल े. मा
अमे रकन सरकारन े एआयजी 'ला ८५ िबिलयन डॉलरची िव ीय मदत (बेल आउट ) देऊन
वाचिवल े. तर गुंतवणूक सं था व ब ँकांना सुमारे ४५० िबिलयन डॉलरच े नुकसान झाल े.
मह वाची बाब हणज े या सीडीओ वर फ ेडरल रझव चे (अमे रकन म यवत ब ँक) कोणत ेही
िनयं ण न हत े. बँकेचे त कालीन च ेअरमन अ ॅलन ीन प ॅनने अशा िनय ं णास नकार िदला
होता. तर त कालीन आ ंतररा ीय नाण ेिनधीच े मु य अथ त रघ ुराम राजन या ंनी या
धो याची स ंभा य स ूचना िदली होती .
या िव ीय स ंकटात ल ेहमन दस सार या िति त ग ुंतवणूक स ं था िदवाळखोरीत
िनघा या . याची झळ अम े रकेलाच न ह े तर जगातील अन ेक अथ यव था ंना बसली . हणून
यास २००८ चे जागितक िव ीय स ंकट हणतात .
या संकटाच े प रणाम प ुढील माण े सांगता य ेतात.
१) या िव ीय स ंकटाम ुळे पतप ुरवठ्याचा ओघ आट ून उ ोग , सेवा, कृषी े ांना भा ंडवल
िमळण े कठीण झाल े.
२) गुंतवणूक घट ू लाग यान े बेकारी दरात वाढ झाली . ते हा अम े रकेतील हा दर १० ट के
एवढा होता .
३) िवदेशी यापाराम य े घट होऊ लागली .
४) अमे रकन डॉलरच े मू य घट ू लागल े.
५) अथ यव था ंचा िवकास दर व ेगाने घटू लागला .
६) िव ीय े ात अिव ासाच े वातावरण िनमा ण झाल े.
७) देशातील िव ीय यव था कोलमड ून पडली .
थोड यात या स ंकटाच े दुरगामी प रणाम जगातील अथ यव था ंवर पड याच े प होत े.
८.२ जागितक िव ीय स ंकटाच े भारतीय अथ यव थ ेवरील प रणाम
(IMPACT OF GLOBAL RECESSION ON THE INDIAN
ECONOMY)
जागितक िव ीय स ंकटाच े भारतीय अथ यव थ ेवर िभ न िभ न ीकोनात ून प रणाम
झाले. ते खालील म ुद् ा या आधार े प क .
१) शेअर बाजारातील घ सरण आिथ क संकटा या उ ेकानंतर अम े रका आिण य ुरोपीय
देशांचे शेअर बाजार कोसळ यावर याचा प रणाम भारितय श ेअर बाजारावरही झाला .
यां या म ूळ कंप यां या तरलत े या गरजा िक ंवा दािय व े पूण कर यासाठी परद ेशी munotes.in
Page 93
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
93 सं था मक ग ुंतवणूकदारा ंनी (एफआयआय ) यां याकड े असल े या भारतीय क ंप यां या
समभागा ंची िव स ु केली.
िवदेशी स ं था मक ग ुंतवणूकदारा ं या (एफआयआय ) िव या दबावाम ुळे मुंबई श ेअर
बाजारात घसरण झाली . गे या काही वषा त एफआयआयन े ाहकोपयोगी व त ूंपासून
पायाभ ूत सुिवधा उ ोगा ंपय त िविवध उ ोगा ंम ये काय रत असल े या अन ेक भारतीय
कंप यां या समभागात (इि वटी श ेअस ) मोठ्या माणावर ग ुंतवणूक क ेली होती .
'एफआयआय 'कडून भारतीय क ंप यां या समभागा ं या खर ेदीमुळे शेअस चे भाव न या
उंचीवर ग ेले. २००४ म ये सुमारे ६००० असल ेला स े से स ऑग ट -स ट बरम य े
८००० पय त वाढला . २००५ म ये आिण २००६ म ये १०,००० चा ट पा पार करत प ुढे
जात, २००७ म ये १३००० चा आकडा गाठला आिण जान ेवारी २००८ म ये सुमारे
२१,०००० या उ चा ंक पातळीवर पोहोचला . याच स ुमारास अम े रका आिण य ुरोपीय
बाजारातील श ेअस या िकमती झपाट ्याने कमी होऊ लाग या... तरलता आिण
पतपुरवठ्याची चणचण या सम या ंनी गंभीर प धारण क ेले. यामुळे एफआयआयन े
भारतात ून भांडवल बाह ेर काढ यासाठी भारतीय श ेअर बाजारात या ं याकडील समभागा ंची
िव क ेली. या िव या दबावाम ुळे मुंबई श ेअर बाजाराचा स े से स गडगड ू लागला .
तोजान ेवारी २००८ म ये सुमारे २१००० या उ चा ंक पातळीवर होता , तो स ट बर
२००८ म ये ११००० पय त खाली आला . पुढे नो ह बर २००८ म ये ९००० या खाली
आला , हणज े जानेवारी २००८ पासून ६० ट के घसरण झाली . यामुळे २००८ म ये
भारतीय क ंप या आिण ग ुंतवणूकदारा ंचे काही मिह या ंतच च ंड नुकसान झाल े. परदेशी
सं था मक ग ुंतवणूकदारा ंनी नो ह बर २००८ पय त भारतीय क ंप यांचे १३ अ ज
डॉलस पे ा जा त श ेअस िवकल े. यामुळे २००८ या अख ेरीस आरबीआयकड े असल ेला
परक य चलन साठा २५० अ ज डॉलस पय त कमी झाला .
२) भारतीय पयाच े अवम ू यन : एफआयआय या भा ंडवल बिहः वाहाचा प रणाम
केवळ श ेअस या िक ंमत म य े मोठ्या माणात घट हो याप ुरता मया िदत न हता , तर तो
अिधक द ूरगामी प रणाम करणारा होता . जे हा परद ेशी स ं था मक ग ुंतवणूकदारा ंनी
(एफआयआय ) भारतात आपल े समभाग िवकल े, ते हा या ंना पय े िमळाल े. यांना
परदेशात पाठव यासाठी या ंचे पय े डॉलरम य े पांत रत कराव े लागल े. यामुळे डॉलरची
मागणी वाढली .चलना ंची मागणी आिण प ुरवठा या ंव न पया डॉलर िविनमय दर ठरवला
जात होता , डॉलर या मागणीत झाल ेली वाढ याम ुळे पया या त ुलनेत अम े रक डॉलरच े
मू य वधारल े, हणज े अमे रक डॉलर या त ुलनेत पयाच े अवम ू यन झाल े.
भारतीय आयातदारा ंनीही व त ूं या आयातीसाठी प ैसे दे यासाठी डॉलरची मागणी क ेली.
तसे परक य चलनाच े यवहार करणा या भारतीय ब ँकांनी परक य चलनाच े यवहार स ु
ठेव यासाठी अम े रकन डॉलस ची खर ेदी केली, कारण पतप ुरवठ्या या कमतरत ेमुळे
परदेशात कोणीही भारतीय ब ँकेला डॉलर द े यास तयार न हत े. यामुळे डॉलरची मागणी
आणखी वाढली आिण स ट बर, ऑ टोबर आिण नो ह बर २००८ या मिह या ंत पयाच े
वेगाने अवम ू यन झाल े. िडस बर २००७ म ये भारतीय पयाच े मू य एका डॉलरसाठी
३९.४ पया ंवर गेले होते, ते ऑ टोबर या अख ेरीस एका डॉलरसाठी ४९.३ पया ंवर
घसरल े. आिण प ुढे नो ह बर २००८ या म यात एका डॉलरसाठी . ५०.६ जे munotes.in
Page 94
94 गत थ ूल अथ शा -III आतापय त या नीचा ंक पातळीवर पोचल े. भारतीय पया या या अवम ू यनाम ुळे भारतीय
िनया त व त झाली असली , तरी आयात महाग झाली .
३) तरलत ेची कमतरता : एफआयआय या भा ंडवला या बिहग मनाच े प रणाम क ेवळ श ेअर
बाजार कोसळ याप ुरते िकंवा पया या अवम ू यनाप ुरते मया िदत न हत े. डॉलर या मोठ ्या
बिहः वाहाम ुळे डॉलर या त ुलनेत पयाच े वेगाने अवम ू यन स ु झाल े. पयाच े जलद
अवमू यन रोख यासाठी आ िण साप े िविनमय दर ि थरता राख यासाठी , आरबीआयन े
ह त ेप केला आिण आप या परक य चलन साठ ्यातून डॉलरचा प ुरवठा क ेला.
यामुळे पयाच े जा त अवम ू यन रोखल े गेले पण परक य चलन बाजारात अिधक डॉलरचा
पुरवठा कर या या या ि य ेत या बद यात पय े िमळाल े. एका अ ंदाजान ुसार,
आरबीआयकड ून एक अ ज अम े रकन डॉलस या य ेक िव पोटी द ेशांतग त बाजारात ून
सुमारे ५००० कोटी पयाची तरलता घटली . प रणामी ब ँिकंग णालीकड े असल े या
पयाच े माण कमी झा यान े भारतीय ब ँिकंग णालीम य े तरलत ेची सम या िनमा ण
झाली. याम ुळे खेळ या भा ंडवला या आिण िनि त ग ुंतवणूक क पा ं या
िव प ुरवठ्यासाठी उ ोगाकड े जाणा या पतप ुरवठ्यावर प रणाम झाला . ही सम या इतक
गंभीर झाली क , आंतर- बँके या पतप ुरवठ्याचा बाजार बह ता ंशी गोठला ग ेला. कोणतीही
बँक इतर ब ँकांना कज दे यास तयार होत न हती . कारण य ेक बँकेला आकि मक
प रि थतीवर मात कर यासाठी तरलत ेची आव यकता होती . यामुळे बँकांकडून जोखीम
टाळ या या ह ेतूने उ ोगा ंना, उपभो य (कार, घरे इ यादी ) कज पुरवठा मया िदत होता .
४) भारतीय आिथ क िवकासावर होणारा प रणाम : जे हा अम े रके या सव बलाढ्य
अथ यव थ ेत आिथ क वाढ म ंदावली आिण श ेवटी आिथ क संकटाम ुळे मंदीची प रि थती
िनमा ण झाली , ते हा याचा प रणाम य ुरोप, जपान आिण इतर आिशयाई द ेशांवर झाला .
ि टन, जम नी, इटली आिण य ुरोची भागीदारी असल ेली १५ रा े अनेक वषा नंतर थमच
मंदी या गत त सापडली .
स ट बर २००८ म ये आयएमएफन े जागितक अथ यव थ ेसंदभा त अस े मत न दिवल े िक,
या द ेशाचा िवकास दर २००८ म ये ३ ट के आहे, याचा िवकास दर २००९ म ये
शू या या जवळपास पोहच याची श यता आह े. स ट बर २००८ म ये आयएमएफन े
२००८ -०९ या वषा त भारतासाठी ७.७ ट के कमी वाढीचा अ ंदाज वत िवला होता , जो
नंतर आणखी कमी होऊन ७ ट या ंपय त खाली आला , जो मागील ४ वषा त (२००४ -
०८) ९ ट या ंह न अिधक होता . तथािप , २००८ -०९ म ये भारताचा जीडीपीचा दर ६.८
ट या ंपय त खाली आला , जो मागील तीन वषा त वािष क ९ ट या ंह न अिधक होता .
२००९ -१० आिण २०११ -११ म ये भारतीय अथ यव था सावरली आिण ितची
जीडीपीची वाढ अन ु मे ८ ट के आिण ८.६ ट के होती.
तथािप , ९ ट के वािष क वाढी या ११ या योजन े या ल या या त ुलनेत २००८ -०९ म ये
भारताचा िवकास दर ६.७ ट या ंपय त आिण २००९ -१० म ये ८.० ट या ंपय त
घसर यास रोजगार िनिम ती आिण दा र ्य कमी कर या या ल या ंवर वाईट प रणाम
होईल. चीन या त ुलनेत भारताचा आिथ क िवकास बा मागणीऐवजी द ेशांतग त मागणीवर munotes.in
Page 95
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
95 अिधक अवल ंबून असतो आिण तो बह ता ंशी देशांतग त बचत आिण ग ुंतवणुक वर अवल ंबून
आहे.
जागितक करणा या १८ वषा नंतर भारतीयिनया त जीडीपी या १४ ट के आिण आयात
(२००६ -०७ ) २० ट के होती. यामुळे जागितक म ंदी या ितक ूल प रणामा ंपासून भारत
सुटू शकला नाही . २००८ -०९ या आिथ क वषा या उ राधा तील औ ोिगक वाढीव न ह े
प होत े.
५) उ पादनात घट : जागितक म ंदीचा सवा त ितक ूल प रणाम हणज े भारतातील
उ पादनवाढीचा दर २००७ - ०८ मधील १०.३ ट या ंव न २००८ -०९ म ये ३.२%
पय त खाली आला . देशांतग त मागणी तर कमी झालीच , िशवाय िवकिसत द ेशांमधील
मंदीमुळे िनया त आद ेश (ऑड र) मोठ्या माणात घट या . घटलेला पतप ुरवठा, मागणीतील
घट, िनया त घट इ यादीसार या कारणान ेही उ पादनात घट झाली .
भारता या औ ोिगक उ पादनात (आयआयपी ) स ट बर २००८ म ये ४.८ ट के आिण
ऑ टोबर २००८ म ये १५ वषा त थमच ०.४१ ट के नकारा मक वाढ न दिव यात
आली . २००८ -०९ या स ंपूण वषा त औ ोिगक उ पादनातील वाढ ३.७ ट या ंपय त
घसरली , ती २००७ -०८ म ये १०.३ ट के आिण २००६ -०७ म ये १४.९ ट के होती.
ऑटोमोबाइल आिण िशिप ंग उ ोगा ं या उ पादनात घट झाली . यािशवाय व ो ोग , चामड े,
र ने आिण दािगन े य ांसार या िनया त धान उ ोगा ंना जागित क मंदीचा मोठा फटका
बसला . उ पादन आिण रोजगारा या स ंध म य े घट न दिव यात आली आह े. २००७ -०८
म ये ४.७ ट या ं या त ुलनेत २००८ -०९ म ये कृषी े ाचा िवकास दर १.६ ट के
होता. २००९ -१० म ये शेतीत ०.४% इतक अितशय म ंद गतीन े वाढ झाली .
६) रोजगार घट : मंदीमुळे भारतातील ब ेरोजगारीही वाढली . िचंतेची बाब हणज े २००८ -
०९ या आिथ क वषा त रोजगाराची प रि थती िबकट झाली . व ो ोग , धातू, चामड े, दािगन े
अशा े ांतील नोक या ंम ये मोठ्या माणावर घसरण झाली .
७) चलन दरवाढ : अथ यव थ ेला मंदीतून बाह ेर काढ यासाठी सरका री खचा त झाल ेली
मोठी वाढ आिण श ेतीची म ंदावल ेली वाढ याम ुळे २००८ -०९ म ये मोजल े या महागाईचा
दर ११ ट या ंह न अिधक झाला . यािशवाय , फे ुवारी २०१० म ये ती अ नधा य
चलनवाढीचा दर २० ट या ंपय त गेला. औ ोिगक कामगारा ंसाठी सीपीआय 'वर आधा रत
चलनवाढीचा दर २००८ -०९ म ये ९.१%, २००९ -१० म ये १२.४ आिण २०१० -११
म ये ११% पय त गेला.
८) िनया त आिण द ेयकांचा समतोल : जागितक करणाचा प रणाम हण ून आिण आयात
पया यीकरण , िनया तािभम ुख धोरणाचा अवल ंब के यामुळे, भारतीय िनया त वाढली .
१९९० -९१ म ये जीडीपी या ५.८ ट के माला ची िनया त केली, तर २००६ -०७ म ये
१४ ट या ंपय त वाढली . मा आयात आप या जीडीपी या २० ट या ंपय त वाढली .
आयातीत वाढ जा त झा यान े चालू खा यावरील त ूट वाढली . २००८ -०९ आिण २००९ -
१० म ये चालू खा यातील द ेयकां या िश लक रकम ेतील त ूट जीडीपी या अन ु मे २.४%
आिण २.९% पय त गेली. munotes.in
Page 96
96 गत थ ूल अथ शा -III २००८ -०९ या काळात भारतीय परक य यापार समतोल िबघडला . २००७ -०८ या
पिह या सहामाहीत भारता या परक य यापार िश लक रकम ेत ३० अ ज डॉलर या
तुलनेत २००८ -०९ या पिह या सहामाहीत ६० अ ज डॉलरची त ूट न दवली ग ेली. खरं
तर, ऑ टोबर २००८ म ये भारतीय िनया त केवळ कमीच झाली नाही तर मागील वष
२००७ या त ुलनेत १२.८ % घटली . हा नकारा मक कल २००८ -०९ या उव रत
वषा तही कायम रािहला . प रणामी , २००८ -०९ साठी २०० अ ज अम े रकन डॉलर या
िनया तीचे ल य १७५ अ ज डॉलस पय त खाली आण या त आल े. २००८ -०९ म ये
भारतीय िनया तीची वाढ स ुमारे १७० अ ज डॉलस होती, जी मूळ ल याप े ा ख ूपच कमी
होती. जागितक आिथ क स ंकटाम ुळे अम े रका आिण य ुरोपीय द ेशांमधील म ंदी या
प रि थतीम ुळे आप या िनया तीत घट झाली .
८.३ अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँक (एआयआयबी ) (ASIA
INFRASTRUCTURE INVESTMENT BANK (AIIB))
जागितक पातळीवर अन ेक आिथ क संघ उदयाला आल े. यांनी आप या सम ूहाला प ुरेसा व
व त दरात पतप ुरवठा हावा या उ ेशाने िव ीय स ं थांची थापना क ेली. उदाहरणाथ
ि स सम ूहाने नवीन िवकास ब ँकेची केलेली थापना हे याचे एक उ म उदाहरण होय .
याच धरतीवर अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँक थापन कर यात आली .
थापना व पा भूमी :
चीनच े पंत धान शी जीनिप ंग या ंनी २०१३ म ये अिशया ख ंडातील उदयो म ुख
अथ यव था ंसाठी एका िव स ं थेची क पना मा ंडली. ही संक पना अन ेक देशांना पस ंत
पडली . यातूनच २५ िडस बर २०१५ रोजी या ब ँकेची थापना कर यात आली .
१६जानेवारी २०१६ पासून या ब ँके या य कामकाजास स ु वात झाली . या बँकेचे
मु यालय बीिज ंग (चीन) येथे आहे. याचे वत मान अ य जीन िलकन (चीन) आहेत. तर
भारताच े ऊिज त पट ेल हे य ा बँकेचे उपा य आह ेत. बँकेचे अिधक ृत भा ंडवल १००
िबिलयन डॉलर एवढ े िनि त कर यात आल े. याम य े चीनचा वाटा २७.८ ट के एवढा
सवा िधक तर भारताचा वाटा ८.०० ट के दुस या मा ंकाचा आह े, तर रिशयाचा वाटा ५%
ितस या मा ंकाचा आह े, सद य द ेशांना भा ंडवल वाट ्या या माणात मतदानाचा अिधकार
असतो . यामुळे चीनचा अिधकार सवा िधक असला तरी या ंची या ब ँकेवर म ेदारी नाही .
स या ब ँकेचे ५२सं थापक सद य अस ून पाच द ेशांनी सद य वासाठी अज केला आह े.
चीन, भारत, रिशया , थायल ंड, इंडोनेिशया, िसंगापूर, हाँगकाँग, इ ाईल , ुनेई, इराण,
जॉिज या, दि ण को रया , कुवेत, बांगलाद ेश, मलेिशया, िफिलपाई स , ीलंका, यूएई,
यानमार , जॉड न इ यादी स ं थापक सद य द ेश आह ेत. बँकेचे शासक म ंडळ ह े सव च
मंडळ असत े. यात मह वाच े िनण य घेतले जातात . येक देशाचा एक आयएएस दजा चा
ितिनधी याम य े असतो . तर स ंचालक म ंडळ (बोड ऑफ डायर े टर) घेतले या िनण याची
अंमलबजावणी करणारी य ं णा आह े. ९ जानेवारी २०२२ पासून आधारभ ूत संरचना
गुंतवणूक बँक पुढील व ेगवेग या ह ेतूने े रत काय करत े.
munotes.in
Page 97
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
97 उ ी ्ये :
१) लघु, व छ व ह रत या तीन त वान े काय करणे. याम य े लघु (Lean) याचा अथ हे
छोटे संघटन असल े तरी त े काय म स ंघटन हण ून काय करेल. व छ (Clean) याचा
अथ या ब ँकेचा ाचार व शोषणिवरिहत कारभार कर यावर भर अस ेल आिण ह रत
(Green) याचा अथ ही बँक पया वरणप ूरक काय कर यावर भर द ेईल.
२) सद य देशांना ऊजा , वाहतूक, दळणवळण व स ंदेश वहनासाठी अ मान े पतप ुरवठा
करणे.
३) ामीण पायाभ ूत संरचना व क ृषी िवकास क पा ंना कज पुरवठा करण े.
४) पाणीप ुरवठा, व छता व पया वरण स ंवध ना या क पा ंना पतप ुरवठा करण े.
५) नागरी िवकास व ग ृहिनमा ण काया साठी पतप ुरवठा करण े.
६) जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी यासार या आ ंतररा ीय पातळीवरील
सं थांशी सम वय व सहकाय थािपत क न काय करण े.
७) खंड व द ेशबा द ेशांना सद य व दान करण े. परंतु भाग भा ंडवलावर मया दा घालण े.
८) म ेदारी / अिधस ा िमळवणा या द ेशांना सद य व नाकारण े. (अमे रका व जपान
यांना सद य व नाकार यात आल े आहे) वरील िविवध उि ा ंना अन ुस न ही ब ँक
स या यश वी वाटचाल करीत आह े.
मुख काय :
१) कालसाप े अिधक ृत भांडवलाम य े वाढ करण े.
२) शासक य यव था काय म करण े.
३) सद य द ेशांना जा तीत जा त पतपुरवठा करण े.
४) सद य द ेशातील पायाभ ूत सुिवधांचा दजा सुधारणे व यात वाढ करण े.
५) पया वरण न ेही क पा ंना ो साहन द ेणे.
६) सद य द ेशात सम वय व सहकाय वाढीस लावण े.
७) इतर मोठ ्या सं थांवरील सद य द ेशांचे अवल ंिब व कमी करण े.
८) सद य द ेशातील नागरी िवकासाबरोबरच ामीण िवकासाला ो साहन द ेणे. इ यादी
सारखी काय ही बँक पार पाडत े. यामुळे आंतररा ीय पटलावर या ब ँकेचे अ पावधीत
मह व वाढत आह े.
munotes.in
Page 98
98 गत थ ूल अथ शा -III भारता या ीन े मह व :
अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँके या सद य द ेशांचा िवचार करता भारत व ेगाने
वाढणा या अथ यव थ ेचा देश आह े. यामुळे देशाची िव ीय गरज मोठी आह े. हणून
आिथ क िवकासाला गती द े यासाठी भारतान े जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी,
अिसया िवकास ब ँक यासार या आ ंतररा ीय स ं थांकडून िव ीय सहा य िमळिवल े आहे.
परंतु भारताची गरज याप े ाही मो ठी आह े. या ीन े एक िनधी ा ीचा मोठा ोत हण ून
भारता या स ंदभा त अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँकेचे मोठे मह व आह े.
भारत या ब ँकेचा स ं थापक सद य द ेश आह े. तसेच या ब ँके या भाग भा ंडवलात आिण
मतािधकाराम य े चीन न ंतर भारताचा द ुसरा मा ंक लागतो . ही बाब द ेशा या ीन े अ य ंत
मह वाची आह े. एका सव णान ुसार भारतातील पायाभ ूत क पा ंची उभारणी व िव तार
कर यासाठी ित वष सुमारे एक ि िलयन डॉलर या िनधीची भारताला गरज आह े.
यातील मोठा भाग अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँकेकडून भारत ा क
शकतो . आ ापय त भारतान े १.५ िबिलयन डॉलरच े कज ा क ेले आहे. जे इतर द ेशां या
तुलनेत सवा िधक आह े. तर तीन िबिलयन डॉलरच े ताव म ंजूर हो या या मागा वर आह ेत,
याचा वापर भारत आिथ क िवकासाचा दर वाढिव यासाठी क शकतो . ब गलोर य ेथील
मे ो रेल क पासाठी ३३५ िमिलयन डॉलरच े कज या ब ँकेकडून िमळाल े आहे. यािशवाय
याचा वापर र े वे माग व ट ेशन उभारणीसाठीही क ेला जाणार आह े.
अथा त हा सव िनधी उ पादक काया वर वापरला जात अस यान े िचंतेचे कारण नाही . यातून
िनमा ण होणा या र त े, रे वे, वाहतूक, दळणवळण , संदेशवहन , बंदरे व ऊजा क पाम ुळे
याची परतफ ेड करण े सोयीच े होईल .
भारत सरकारन े मेक इन इ ंिडया, टाट -अप इ ंिडया सार या मह वका ं ी योजना स ु
के या आह ेत. या क पा ंना या िनधीचा य अ य लाभ होणार आह े. केवळ आिथ क
लाभच न ह े तर अिस या आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँके या मा यमात ून भारत -
चीनमधील स ंबंध सुधा न शा ंतता व सहकाय वाढीस लाग याची श यता आह े. कारण या
बँकेत या दोन द ेशांची भूिमका सवा िधक मह वाची आह े. ितचे अि त व कायम ठ ेव यासाठी
या दो ही द ेशांना सहकाया ची भूिमका यावी ला गेल. स या अिसया आधारभ ूत संरचना
गुंतवणूक बँकेने अ पकाळात क ेले या गतीम ुळे या ब ँकेची जागितक पातळीवर ित ा
वाढत आह े. अशा िति त व िश तप ूण बँकेत भारताची भ ूिमका मोठी आह े. तसेच देशाची
ित ा वाढिवणारी आह े. यामुळे भिव यात भारता या ीन े अिसया आधारभ ूत संरचना
गुंतवणूक बँकेची भूिमका मोलाची ठर ेल यात श ंका नाही .
थोड यात आ ंतररा ीय दजा ची उदयो म ुख बँक अस ून याम ुळे आिशयाई द ेशातील
पायाभ ूत सुिवधा व आिथ क िवकासाची पातळी वाढ यास हातभार लाग ेल.
munotes.in
Page 99
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
99 ८.४ नव-िवकास ब ँक (एनडीबी ) (NEW DEVELOPMENT BAN K
(NDB)
जलद गतीन े आिथ क िवकास सा य कर यासाठी व पर पर सहकाय वाढीस लाव यासाठी
जागितक पातळीवर अन ेक कार या व िभ निभ न े ात ाद ेिशक पातळीवर स ंघटना
थापन क े या जाऊ लाग या . याचाच एक भाग हण ून ि स (BRICS ) - ाझील ,
रिशया , भारत, चीन व दि ण आि का या द ेशां या स ंघटनेने नवीन िवकास ब ँकेची
थापना क ेली.
थापना व इितहास :
जून २००६ म ये ि स स ंघटनेची थापना झाली . ाझील , रिशया , भारत, चीन व दि ण
आि का या द ेशां या अ ा राव न या स ंघटनेचे शीष क िनि त क ेले. या द ेशांनी
२०१४ या सहा या ि स स ंमेलनाम य े नवीन िवकास ब ँके या थापन ेची घोषणा क ेली.
यानुसार १५ जुलै २०१४ ला ही ब ँक थापन कर यात आली . यानुसार श ंभर अ ज
डॉलर या ार ंिभक अिधक ृत भांडवला या आधार े या ब ँकेची सु वात झाली . सव देशांनी
समान भा ंडवल व समान मतािधकार िनि त क ेला. जेणेक न या ब ँकेवर कोणा एका द ेशाची
एकािधकारशाही थािपत होणार नाही . बँकेचे मु यालय शा ंघाय (चीन) येथे आहे. तर
ादेिशक काया लय जोहा सबग (दि ण आि का ) येथे आहे. बँकेचे पिहल े अ य क े. ही.
कामथ (भारत) (११ मे २०१५ ) होते. बँके या अ य पदाचा काय काल पाच वषा चा
असतो . स या ाझीलच े माक स प ॅडो ायजो ह े वत मान अ य आह ेत.
समूहातील सव देशां या अथ यव था उदयो म ुख व व ेगाने िवकास पावणा या आह ेत.
यांची वाढती िव ीय गरज िवचारात घ ेऊन या ब ँकेची आव यकता ितपादन कर यात
आली होती . तसेच जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी यावर अम े रका व त सम
िवकिसत द ेशांचे भु व व या ं याकड ून िमळणारा अप ुरा िनधी याम ुळे सु ा या ब ँकेची
थापना कर यात आली . या बँकेची उि े पुढील माण े िनधा रत कर यात आली .
उ ेश :
१) आिथ क िवकासासाठी सरल पतप ुरवठा करण े.
२) ि स द ेशांबरोबरच इतर िवकसनशील अथ यव था ं या िनर ंतर िवकासा या म ूलभूत
क पासाठी स ंसाधन स ंकिलत करण े.
३) अथ यव थ ेतील अ पकालीन तरलत ेची सम या द ूर करण े.
४) ि स द ेशातील पर पर सहकाया म ये वाढ करण े.
५) वैि क पातळीवर स ुरि त िव ीय जाळ े िनमा ण करण े.
६) जागितक ब ँकेसार या स ं थांना पया यी पतप ुरवठा करणारी णाली थािपत करण े.
वरील यापक उ ेश िवचारात घ ेऊन ही ब ँक वाटचाल करीत आह े. munotes.in
Page 100
100 गत थ ूल अथ शा -III काय :
ही बँक िनधा रत उि ा ंना अन ुस न खालील काय करते.
१) ि स द ेशांबरोबरच या उदयो म ुख िव कसनशील अथ यव था आह ेत, यां या
आिथ क िवकासासाठी आिण िवकास क पा ंसाठी ही ब ँक पतप ुरवठा करत े.
२) जे देश सात यप ूण िवकासासाठी क प राबवीत आह ेत, या क पा ंना सरल कज
देणे.
३) अथ यव थ ेम ये अ पकालीन रोखत ेचा तुटवडा िनमा ण होऊन तरलत ेची सम या
उ वते. ती सोडिव यासाठी ही ब ँक कज पुरवठा करत े.
४) ि स द ेशांम ये पर पर सहकाय वाढिव या या ीन े ही बँक य नशील असत े.
५) स या जगा या अथ यव था ंचा िवचार करता य ेक देशाची िव ीय गरज वाढली
आहे. िव प ुरवठ्याची जाळ े अिधक स म कर यासाठी ह े बँक काय करत े.
६) जागितक ब ँक, आंतररा ीय नाण ेिनधी यासार या मह वा या िव ीय स ं थांवर
अमे रकेसार या िवकिसत द ेशांचे भु व आह े. याचा सवा िधक लाभ याच द ेशांना
होतो. गरीब द ेशांना पुरेसा लाभ होत नाही . अशा िव ीय स ं थांना एक पया यी िव
सं था ह णून ही ब ँक काय करत े.
थोड यात आगामी काळात ही ब ँक जागितक पातळीवर मह वाची भ ूिमका बजाव ेल यात
शंका नाही .
८.५ एिसअन िवकास ब ँक (एडीबी ) (ASIAN DEVELOPMENT BANK
(ADB)
एिशअन िवकास ब ँक दुस या महाय ु ानंतर आिशया ख ंडातील व स ुसूर पूव कडील द ूरवरच े
देश वत ं झाल े. वातं य ा ीन ंतर या ं यासमोर आिथ क िवकासाची गती वाढिव याची
सम या िनमा ण झाली . यातील म ुख सम या हणज े अ पु या भा ंडवलाची होती . ती
सोडिव यासाठी जागितक ब ँके या धरतीवर अिसया ख ंडातील द ेशांसाठी आिण स ुदूर
पूव कडील द ेशांसाठी एखा ा ब ँकेची थापना करता य ेऊ शक ेल का , यावर िवचार िविनमय
कर यासाठी आिशया आिण स ुदूर पूव आिथ क आयोगा या (Economic Commission
for Asian and Par East - ECAFE) सद य द ेशांची िडस बर १९६३ म ये
िफिलपाई सची राजधानी मनीला य ेथे एक ब ैठक घ े यात आली . या बैठक म य े या ब ँकेचा
मसुदा तयार कर यासाठी त स लागारा ंची एक सिमती गठीत कर यात आली . १९६५
म ये आयोगा या व ेिलं टन य ेथील ब ैठक त सिमतीन े तयार क ेलेला मस ुदा मांड यात आला .
याला अ ंितम म ंजुरी देऊन िडस बर १९६६ म ये एिसअन िवकास ब ँकेची िविधवत थापना
कर यात आली . बँकेने आप या य काया स जान ेवारी १९६७ पासून ार ंभ केला. या
बँकेचे मु य काया लय िफिलपाई सची राजधानी मनीला य ेथे आहे. या बँकेची म ुख उि े
आिण काय पुढील माण े - munotes.in
Page 101
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
101 िवकास ब ँकेचे उ ेश आिण काय :
एिसअन िवकास ब ँकेचा म ुख उ ेश हणज े आिशया ख ंडातील सद य द ेश व प ूव कडील
सद य द ेशांचा जलद गतीन े आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी आिथ क सहा यता
दान करण े आिण सद य द ेशांम ये पर पर सहकाय वाढीस लावण े हा होय .
१) या े ातील सद य द ेशां या िवकास काया साठी साव जिनक आिण खासगी भा ंडवल
गुंतवणुक स ो सा हन देणे.
२) े ातील सव देशांचा जलद गतीन े आिथ क िवकास सा य कर यासाठी े ात उपल ध
असणा या स ंपूण साधनसाम ीचा पया वापर करण े. यातून अ पिवकिसत द ेशांना
जा त लाभ ा क न द ेणे.
३) सद य द ेशां या धोरणात आिण योजना ंम ये अशा कार े सम वय िन मा ण करायचा
क , यातून उपल ध साधनसाम ीचा क ुशलतेने आिण काय मतेने वापर होईल . िवदेश
यापारात सामा य पात आिण े ातील द ेशांमधील आपापसातील यापार िवश ेष
व पात वाढ ेल.
४) सद य द ेशां या िवकासा मक योजना ंसाठी िव ीय आिण त ा ं या माग दश क सेवा
पुरिवणे.
५) संयु रा स ंघा या इतर स ं थांशी बँके या सद य द ेशांचा चा ंगला ताळम ेळ बसव ून
साव जिनक आिण खासगी भा ंडवली ग ुंतवणुक ला ो सािहत करण े.
६) अशा काया ना ो साहन द ेणे क , याम ुळे बँके या गतीत अडथळ े िनमा ण होणार
नाहीत .
एिसअन िवकास ब ँकेचे सद य व :
बँकेचे सद य व आिशया ख ंडातील द ेशांबरोबरच बाह ेरील द ेशांसाठीही ख ुले आहे. बँकेची
सद यता प ुढील ेणी या द ेशांसाठी ख ुली आह े.
१) रिशया आिण स ुदुर - पूव देशांसाठी आिथ क आयोगा या सद य आिण सह - सद य
देशांना बँकेचे सद य होता य ेते.
२) एिसअन िवकास ब ँकेचे इतर सद य ज े संयु रा स ंघाचे सद य आह ेत िकंवा
कोण याही िवश ेष सं थेचे सद य असणा या ंनाही सद य होता य ेते.
३) एिसअन िवकास ब ँक सम ूहा या बाह ेरील द ेशांना सद य व द े यासाठी ब ँके या दोन
तृतीयांश शासन म ंडळाची मा यता असावी लागत े.
१९८६ म ये बँकेचे ४७ देश सद य होत े यात ३२ देश े ातील सद य आिण १५ देश
े ाबाह ेरील होत े. ही सं या १९९७ या श ेवटी ५६ झाली. यात ४० देश े ातील आिण
१६ देश े बाहेरील आह ेत. यानंतर ही स ं या ६७ झाली याम य े ४८ देश सम ूहातील
होते तर १९ देश े ाबाह ेरील होते. munotes.in
Page 102
102 गत थ ूल अथ शा -III बँके या िनधीच े ोत :
सु वातीला ब ँकेचे अिधक ृत भा ंडवल २९८५ .७ िमिलयन अम े रकन डॉलर होत े. यात
१०९१ .७५ िमिलयन डॉलर वग णी व पातील होत े. वग णीची अध र कम भा ंडवला या
पात जमा क ेली जात े आिण उव रत र कम ब ँकेने मागणी क े यास सद य द ेशांना ा वी
लागत े. अिधक ृत भांडवलात व ेळोवेळी वाढ कर यात आल ेली आह े. १९९६ या श ेवटी
अिधक ृत भांडवल ५०१०२ .७ िमिलयन डॉलर पय त वाढिव यात आल े. बँक आप या
िनधीत बा ँडची िव क न सद य द ेशांकडून कज घेऊन वाढ क शकत े. कज आिण
मदत या मा यमात ून िनमा ण के या जाणा या िनधीला 'िवशेष िनधी ' हणतात .
बँकेचे संघटन (Organization of ADB) :
एिसअन िवकास ब ँकेचे यव थापन आिण स ंघटन नाण े िनधी , जागितक ब ँके या
संघटने माण ेच आह े. बँके या पदािधका या ंम ये शासन म ंडळ, काय कारी स ंचालक म ंडळ,
अ य , उपा य आिण इतर अिधकारी अ सतात . येक सद य द ेशाचा एक शासक
आिण याचा पया यी शासक म ंडळाच े सद य असतात . शासक म ंडळ धोरण िनि त
करणारी सव च सिमती असत े. यांची बैठक वषा तून एकदा घ ेतली जात े. शासक म ंडळान े
ठरिवल ेले धोरण राबिव यासाठी आिण द ैनंिदन कामकाजासाठी स ंचालक म ंडळाची िनवड
केली जात े. यात १२ सद य असतात . यापैक ८ संचालक े ीय आिण ४ संचालक
े े र असतात . यात अम े रका, भारत आिण जापान ह े देश थायी सद य आह ेत. उव रत
नऊ सद य स ंचालकाची िनवड क ेली जात े. संचालक म ंडळाचा म ुख हण ून अ य ाची
िनवड क ेली जात े. याचा काय काल पाच वषा चा असतो . अ य ा या सहकाया ला दोन
उपा य ा ंचीही िनवड क ेली जात े.
कज आिण ता ंि क सहा यता (Loans and Technical Assistance) :
बँके या कज िवतरण यवहारा ंचे दोन भागात वग करण क ेले जाते. एक सामा य आिण द ुसरे
िवशेष कज .
सद य द ेशां या िवकासा मक काया या गरजा ल ात घ ेऊन ब ँकेकडून सद य द ेशांना
सामा य कज िदली जातात . ही कज बँक आप याकडील िनधीत ून िकंवा बा ँडची िव
क न जमा झाल े या भा ंडवलात ून देते. िवशेष कज दे यासाठी ब ँक िवश ेष िनधी उभारत े.
बँक जमा र कम े या १० ट या पय तची र कम िवश ेष िनधीत जमा करत े. बँकेने िवशेष
कज िनधी उभार यासाठी अम े रका, इं लड, जापान , जम नी, डे माक , भारत, कॅनडा,
ि व झरल ँड इ यादी द ेशांकडून मदत घ ेतली आह े.
सद य द ेशां या िवश ेष िवकासा मक योजना राबिव यासाठी िवश ेष कज पुरवठा करता
यावा यासाठी जो िवश ेष िनधी उभार यात आला आह े, या या अ ंतग त एिसअन िवकास
िनधी, तांि क सहा यता िवश ेष िनधी आिण जपान िवश ेष िनधी अस े तीन िनधी थापन
कर यात आल े आहेत. बँक आिथ क सहा याबरोबरच सद य द ेशांना ता ंि क सहा यस ु ा
दान करत े. तांि क सहा याच े दोन मुख उ ेश आह ेत. munotes.in
Page 103
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
103 १) सद य द ेशांना िवकासा मक योजना तयार कर यासाठी आिण योजना काया ि वत
कर यासाठी सहा यता द ेणे.
२) नवीन िव ीय योजना िवश ेषत: कृषी, औ ोिगक आिण साव जिनक शासनातील
िवशेष योजना तयार कर यासाठी त ा ंचे माग दश न उपल ध क न द ेणे.
एिशअन िवकास ब ँकेची काय (Function Of The ADB) :
बँकेने थापन ेपासून ते आजपय त िविवध े ात उ ल ेखिनय गती क ेली आह े. बँके या
काया चा आढावा प ुढील माण े घेता होईल .
१) सद य स ं येत वाढ : िडस बर १९६६ म ये बँकेची िवधीवत थापना झाली . या
वेळेस सद य सं या ३० होती. यात अिसया ख ंडातील आिण अिसया ख ंडाबाह ेरील
देश होत े. २००० म ये सद या ंची सं या ५९ पय त वाढली आह े.
२) भांडवल ोतात व ृ ी : सद य द ेशां या वाढ या गरजा प ूण कर यासाठी ब ँकेने
आप या भा ंडवलात व ृ ी केली आह े. २००० या श ेवटी ब ँकेचे अिभद भांडवल
४५३१० िमलीयन डॉलर पय त वाढल े.
३) िवकासा मक कजा त वृ ी : एिसअन िवकास ब ँकेकडून सद य द ेशांना वाहत ूक आिण
दळणवळण , वीज िनिम ती, कृषी आिण न ैसिग क ोता ंचा िवकास , सामािजक पायाभ ूत
सेवा, औ ोिगक े , खिनज उ खनन आिण श ु ीकरण , िव ीय आिण बह िव ध
े ासाठी दीघ कालावधीसाठी िव प ुरवठा करत े. यासाठी ब ँक विनधीचा आिण
बाँडची िव क न भा ंडवल उभा न या ंचा वापर करत े. १९९६ म ये बँकेने सामा य
भांडवल मागा तून ा सव िवकासा मक काया साठी ३८७९ .४५ िमलीयन डॉलरचा
िव प ुरवठा क ेला होता . तर एिस अन िवकास िनधीत ून १९९६ .६३ िमलीयन डॉलर
असा एक ूण ५५४५ .०८ िमलीयन डॉलरचा कज पुरवठा क ेला होता . यात २०००
पय त ६४८९० िमलीयन डॉलरपय त वाढ झाली .
४) सह - िव ीय स ुिवधा : कमी िवकिसत सद य द ेशां या िवकासाची गती
वाढिव यासाठी ब ँकेने 'सह- िव ीय स ुिवधा' योजना स ु केली. १९७० ते १९९७
पय त बँकेने अशा ४६८ योजना ंसाठी २७१६० िमलीयन डॉलरची सह - िव ीय
सुिवधा उपल ध क न िदली .
५) तांि क सहा य : तांि क सहा य उपल ध कर यासाठी ब ँकेने १९६८ म ये एक
'तांि क सहा यता िवश ेष िनधी ' ची थापना क ेली. या अंतग त थापन ेपासून ते ३१
िडस बर १९९७ पय त २९ सद य द ेशांना ६३७ िमलीयन डॉलरच े भांडवल उपल ध
क न द े यात आल े.
६) इतर काय : वरील म ुख काया बरोबरच ब ँक, अ पिवकिसत सद य द ेशांचा आिथ क
िवकासाचा व ेग वाढावा यासाठी आिथ क पाहणी कर यासही मदत करत े. याबरोबरच
सद य द ेशां या य व थापका ंसाठी िश ण काय मही आयोिजत करत े.
munotes.in
Page 104
104 गत थ ूल अथ शा -III बँके या काया चे टीका मक म ू यमापन (Critical Evaluation of ADB Working):
बँके या काया व न प होत े क , बँकेने आप या सद य द ेशां या िवकास काय माला
कज पुरवठा आिण ता ंि क सहा य दान क न अ िसया ख ंडातील द ेशां या आिथ क
िवकासाचा व ेग वाढिव यात मह वप ूण भूिमका पार पाडली आह े. आिशया ख ंडातील या
अ प िवकसीत द ेशांना आ ंतररा ीय िव ीय स ं थांकडून पुरेशी मदत िमळ ू शकली नाही ,
ती एिसअन िवकास ब ँकेने केली आह े. असे असल े तरी ब ँके या काय प तीत काही उिणवा
आहेत. यावर टीका क ेली जात े. बँके या काया या उिणवा प ुढील माण े आहेत.
१) बँकेवर अम े रका, जपान ा भा ंडवलदार द ेशांचे व च व अस यान े या ं या
अिधप याखाली असणा या द ेशांना बँकेने जा त मदत क ेली आह े.
२) बँकेची बह ता ंश कज ही सामा य कज आह ेत. यावर ब ँकेने याज दर जा त
आकारल ेले आहेत.
३) बँकेने िदले या कजा चा वापर उपभो य व त ू आिण स ेवा ा कर यासाठीच जा त
झाला.
४) बँकेने साव जिनक े ापे ा खाजगी े ातील क ंप यांना जा त िव प ुरवठा क ेला आह े.
हे अमे रकन धोरणाच े समथ न आह े.
५) कजा चे व प योजना क ीत आह े.
६) बँके या भा ंडवलात अम े रका, जापान आिण या ं या सहकारी द ेशांचा वाटा जा त
अस यान े यांना मतािधकार जा त ा झाला आह े. या बळावर ह े देश बँक
शासनावर आपल े िनयं ण आणतात , ब क काया म ये ह त ेप करतात .
७) अमे रके या म ु भा ंडवलशाही या धोरणाम ुळे सद य द ेशांना साव जिनक े ा या
िवकास आिण िव तार ह ेतूने कज िमळिव यात अडचणी आ या आह ेत.
८) बँकेकडून बह उ ेशीय िवश ेष िनधी आिण एिसअन िवकास िनधी ा योजना
चालिव या जातात . यासाठी या द ेशांकडून भा ंडवल उपल ध होत े ते देश ा
योजना ं या काया त ह त ेप करतात .
९) बँके या अ प िवकिसत सद य द ेशांम ये कज िमळिव याबाबत चढाओढ िनमा ण होत े.
यातून आपापसातील पधा वाढत े.
१०) येक सद य द ेशाला आप या कोट ्या या ५० ट के भाग वचलनात ावा लागतो .
ब याच सद य द ेशां या चलनाला आंतररा ीय चलन बाजारात थान नस यान े
यांचे चलन ि वकार यात अन ेक अडचणी य ेतात.
एिसअन िवकास ब ँके या काया चे मू यमापन क े यास गतीची बाज ू बरीच सरस आह े.
बँके या काया तील उिणवा द ूर के यास ब ँक आप या सद य द ेशां या िवकासाची गती
आणखी वाढव ू शकत े.
एिसअन िवकास ब ँक आिण भारत (ADB and India) :
भारत एिसअन िवकास ब ँकेचा सं थापक सद य आह े. बँके या भाग भा ंडवलात भारताचा
वाटा ६.५१ ट के आहे. बँकेकडून भारताला प ुढील लाभ ा झाल े आहेत. munotes.in
Page 105
आंतररा ी य मौि क
प ती – २
105 १) कज िवषयक सहा य : भारतान े बँकेकडून कृषी, उ ोग , वाहतूक व दळणवळण , ऊजा
िनिम ती, सामािजक पायाभ ूत स ुिवधा इ यादी िवकासा मक योजना राबिव यासाठी
वेळोवेळी कजा ची उचल क ेली आह े. भारतान े बँकेकडून १९८६ पासून कज यायला
सु वात क ेली. सु वातीला ब ँकेने भारताला २५० िमलीयन डॉलरच े कज िदले. २००३ -
०४ म ये कज आिण अन ुदान पान े ७४० िमलीयन डॉलरची मदत क ेली.
२) अिभया ंि क आिण भा ंडवल साधन साम ी या िनया तीत व ृ ी : बँकेने भारताला
इतर िवकसनशील सद य द ेशांना अिभया ंि क व भा ंडवली साम ी िनया त वाढ कर यास
बरीच मदत क ेली आह े. िनया ती या िविवध व नव -नवीन स ंधी उपल ध क न िद या
आहेत.
३) कृषी िवकासास ता ंि क सहा य : भारताला ब ँके या े े र िवकसीत सद य
देशांकडून कृषी िवकासासाठी ता ंि क सहा यता ा झाली .
४) एिसअन सामाईक बाजाराची थापना : बँकेचे सद य असल े या े ातील सव
िवकसनशील द ेशांचा एिसअन सामाईक बाजार िनमा ण हो याचा माग मोकळा झाला .
भारताला यापास ून बराच लाभ झाला आह े.
५) थिगत द े या-घे या या प ती या आधारावर िनया त वृ ी : भारत ब ँके या सद य
देशांना या ं या िवकासासाठी आप या द ेशात िनमा ण झाल े या भा ंडवली साम ी आिण य ं े
इ याद च े िनया त थिग त देणे- घेणे प ती या आधारावर क शकतो . यातून भारता या
िनया तीत व ृ ी होऊन उ पादन व उ पादकता वाढ यास मदत होत आह े.
वरील िवव ेचनाव न प होत े क , भारताला एिसअन िवकास ब ँकेचे सद य झा यान े बरेच
लाभ ा झाल े. भारतान ेही इतर सद य द ेशां या िवकासा त मह वप ूण योगदान िदल े आहे.
८.६
१) जागितक आिथ क संकटाची िविभ न कारण े सांगा.
२) जागितक आिथ क संकटा या प रणामा ंची चचा करा.
३) जागितक आिथ क संकटाच े भारतीय अथ यव थ ेवरील प रणाम िवशद करा .
४) अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँकेची मािहती द ेऊन ितची भ ूिमका प करा .
५) नविवकास ब ँकेची काय सांगा.
६) एिसअन िवकास ब ँकेची भूिमका प करा .
७) खालील बाब वर टीपा िलहा .
अ) एिशयन िवकास ब ँक
ब) नव-िवकास ब ँक
क) अिसया आधारभ ूत संरचना ग ुंतवणूक बँक
munotes.in
Page 106
1 ÿijपिýकेचा नमुना (केवळ IDOL ¸या िवīाÃया«साठी) TYBA SEM VI (अथªशाľ) - सवª सहा पेपसªसाठी वेळ: 3 तास एकूण गुण: १०० कृपया तुÌहाला योµय ÿijपिýका िमळाली आहे का ते तपासा. सूचना: १. सवª ÿij अिनवायª आहेत. ÿij ø. ५ मÅये (अ) व (ब) उप ÿijांमधील कोणताही एक उप ÿij सोडवा. २. उजवीकडील आकडे पूणª गुण दशªवतात. 3. ÿादेिशक भाषेत उ°र देणाöया िवīाÃया«नी शंका असÐयास पेपर¸या मु´य मजकुराचा इंúजीमÅये संदभª īावा. 4. आवÔयक तेथे नीटनेट³या आकृÂया काढा. ÿ १. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ २. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ 3. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ४. खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे īा. २० अ) ब) क) ÿ ५. खालीलपैकì कोणÂयाही दोहŌवर थोड³यात िटपा िलहा. २० अ) ब) क) ड) िकंवा ब) खालील बहò पयाªयी ÿijांसाठी योµय पयाªय िनवडा. (20 बहò पयाªयी ÿij) २० *********** munotes.in