TYBA-SEM-VI-Cognitive-Psychology-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
अध्ययन, विस्मरण आवण प्रविमा - I
घटक रचना
१.० ईद्दिष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.१.१ ऄध्ययन
१.२ ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान कसे कायय करते?
१.२.१ टप्पा -१ ऄद्दभसंधान करण्यापूवी
१.२.२ टप्पा -२ ऄद्दभसंधानादरम्यान
१.२.३ टप्पा-३ ऄद्दभसंधानानंतर
१.३ साधक ऄद्दभसंधानाद्वारे ऄध्ययन
१.३.१ साधक ऄद्दभसंधानाचे मूलभूत तत्त्व
१.४ वतयनाचे प्रकार
१.४.१ साधक ऄद्दभसंधानामध्ये प्रबलन
१.४.२ प्रबलन वेळापत्रक
१.४.३ वेळापत्रकांचे द्दवद्दवध प्रकार
१.५ द्दनरीक्षणाद्वारे ऄध्ययन
१.६ ऄध्ययन: सांकेद्दतकरण, संचय अद्दण पुनप्रायप्ती
१.७ प्रद्दियाकरण स्तर
१.८ सांकेद्दतकरण द्दवद्दिष्टता
१.९ सारांि
१.१० प्रश्न
१.११ संदभय
१.० उविष्ट्ये  ऄध्ययन अद्दण ऄध्ययनाच्या द्दसद्ांताची संकल्पना समजून घेणे.
 सांकेद्दतकरण, संचय अद्दण पुनप्रायप्तीची प्रद्दिया समजून घेण्यासाठी.
 प्रयोगांसह ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानाची संकल्पना समजून घेणे.
 प्रयोगांसह साधक/ईपकरणीय ऄद्दभसंधानाची संकल्पना समजून घेणे.
munotes.in

Page 2

बोधद्दनक मानसिास्त्र
2 १.१ प्रस्िािना मानव म्हणून, अपण सवय नवीन माद्दहती ऄध्ययन अद्दण लक्षात ठेवण्यािी संबंद्दधत अहोत
जेणेकरुन अवश्यकतेनुसार अपण ती लागू करू िकू. जसे की ऄभ्यास करताना
संकल्पना अत्मसात करणे अद्दण वगायत, परीक्षेत द्दकंवा दैनंद्ददन जीवनात द्दकंवा द्दगटार
वाजवायला द्दिकण्यासाठी सामग्री वापरण्यासाठी ते अठवण्याचा प्रयत्न करणे. दैनंद्ददन
जीवनात, अपल्याला पासवडय अद्दण फोन नंबर लक्षात ठेवण्यासाठी वारंवार संघर्य करावा
लागतो. दुसरीकडे, कलाकार अद्दण ख्यातनाम व्यक्तींच्या ऄकाली मृत्यूची अठवण
अपल्या सवाांनाच ऄसते.
ही संपूणय प्रद्दिया स्मृतीिी जोडलेली अहे. जसे अपण पाहणार अहोत, स्मरणिक्तीची
ऄनेक मॉडेल्स त्याची ताकद अद्दण कमकुवतपणा स्पष्ट करण्यासाठी प्रस्ताद्दवत करण्यात
अली अहेत. स्मृती ऄनेकदा द्दिकलेली माद्दहती साठवण्यासाठी खोली म्हणून काम करते.
१.१.१ अध्ययन (Learning) :
मानसिास्त्रज्ञ ऄनेकदा सराव अद्दण ऄनुभवाचा पररणाम म्हणून वतयनातील तुलनेने
कायमस्वरूपी बदल म्हणून द्दिकण्याची व्याख्या करतात.
अध्ययनाचे प्राथवमक विद्ाांि (Primary theories of Learning) :
लोक कसे अद्दण का वागतात हे स्पष्ट करण्यासाठी, द्दवद्दवध प्रकारचे ऄध्ययन द्दसद्ांत
द्दनमायण झाले अहेत. ऄध्ययनाच्या प्रद्दियेवर होणारे पयायवरणीय पररणाम या ऄध्ययन
द्दसद्ांतांचे केंद्रस्थानी अहेत. संघटना, प्रबलन, द्दिक्षा अद्दण द्दनरीक्षणे ही पयायवरणीय
प्रभावांची ईदाहरणे अहेत.
खालील काही ििााि िामान्य अध्ययन विद्ाांि आहेि:
• ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान
• साधक ऄद्दभसंधान
• सामाद्दजक ऄध्ययन
चला, प्रत्येक द्दसद्ांताचा जवळून द्दवचार करून अद्दण नंतर त्यांची एकमेकांिी तुलना करून
प्रारंभ करूया.
१.२ अवभजाि अवभिांधान किे काया करिे? (HOW DOES CLASSICAL CONDITIONING WORK?) अवभजाि अवभिांधानाद्वारे अध्ययन:
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानचा द्दसद्ांत वतयनवाद म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मानसिास्त्रातील
द्दवचारसरणीतून येतो. munotes.in

Page 3

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
3 ििानिाद या गृवहिकािर आधाररि आहे की:
१. सवय ऄध्ययन पयायवरणािी संवाद साधून होते.
२. वातावरण वतयनाला अकार देते.
जरी ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानच्या संकल्पनेचा वतयनवादावर लक्षणीय पररणाम झाला ऄसला
तरी, ज्याने हे िोधले तो मानसिास्त्रज्ञ नव्हता. आव्हान पावलोव्ह नावाच्या रद्दियन
द्दफद्दजयोलॉद्दजस्टने कुत्रयांच्या पचनसंस्थेवर केलेल्या तपासणीदरम्यान ऄद्दभजात
ऄद्दभसंधानाची तत्त्वे िोधून काढली. खाण्याअधी, पावलोव्हच्या चाचण्यांमधील कुत्रयांना
जेव्हाही त्याच्या प्रयोगिाळेतील सहाय्यकांचे पांढरे कोट द्ददसले तेव्हा ते लाळ सोडू लागले.
तर, ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान द्दिक्षणाचे स्पष्टीकरण कसे देते? ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान
तत्त्वांनुसार, पूवीच्या तटस्थ ईत्तेजक अद्दण नैसद्दगयकरीत्या ईत्तेद्दजत होणाऱ्या ईिीपक
यांच्यात सहवास तयार होतो तेव्हा ऄध्ययन होते. पावलोव्हच्या प्रयोगांमध्ये, ईदाहरणाथय,
त्याने घंटाच्या अवाजासह ऄन्नाची नैसद्दगयक ईिीपक एकत्र केली. ऄन्नाच्या प्रद्दतसादात
कुत्रे नैसद्दगयकररत्या लाळ घालतील, परंतु ऄन्नानंतर ऄनेक वेळा घंटा वाजल्यानंतर, कुत्री
एकट्या घंटाच्या अवाजाने लाळ काढतील.
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानच्या मूलभूत संकल्पना जाणून घेणे अवश्यक अहे जेणेकरून ते कसे
कायय करते हे ऄद्दधक चांगल्या प्रकारे समजून घेण्यासाठी. ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानामध्ये
प्रद्दिद्दक्षत प्रद्दतसाद म्हणून दोन ईत्तेजकांमधील संबंध द्दनमायण होतो. ही प्रद्दिया तीन टप्प्यात
द्दवभागली अहे.
१.२.१ टप्पा - १: अवभिांधान करण्यापूिी (Stage -1 : Before Conditioning) :
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान प्रद्दियेतील प्रारंद्दभक टप्पा म्हणजे नैसद्दगयकररत्या ईद्भवणारे ईिीपक
िोधणे जे अपोअप प्रद्दतसाद देइल. नैसद्दगयकररत्या ईद्भवणारा प्रद्दतसाद म्हणजे ऄन्न, ज्या
प्रद्दतसादात कुत्रा नैसद्दगयकररत्या लाळ काढतो. प्रद्दियेच्या या टप्प्यावर द्दबनितय ईिीपकामुळे
(unconditioned stimulus - UCS) द्दबनितय प्रद्दतसाद (unconditioned response -
UCR) ईद्भवतो. ईदाहरणाथय, ऄन्न (UCS) सादर केल्याने लाळेची प्रद्दतद्दिया
नैसद्दगयकररत्या अद्दण सहजतेने होते (UCR). या टप्प्यावर एक तटस्थ ईिीपक ( neutral
stimulus) देखील अहे ज्याचा कोणताही प्रभाव नाही. हे तटस्थ ईिीपक द्दबनितय ईिीपक
(UCS) सह एकद्दत्रत केल्याद्दिवाय प्रद्दतद्दिया द्दनमायण करणार नाही.
या टप्प्यािील दोन गांभीर गृवहिके पाहू:
वबनशिा उिीपक (UCS ) ही ऄिी अहे जी एक सुसंगत, नैसद्दगयक अद्दण सहजतेने
प्रद्दतसाद देते. जेव्हा तुम्हाला तुमच्या अवडत्या पदाथाांपैकी एकाचा वास येतो, ईदाहरणाथय,
तुम्हाला खरोखर भूक लागू िकते. या प्रकरणात जेवणाचा सुगंध हा द्दबनितय ईिीपक अहे.
वबनशिा प्रवििाद (UCR) हा नैसद्दगयकररत्या ईद्भवणाऱ्या द्दबनितय ईिीपकसाठी एक
ऄद्दिद्दक्षत प्रद्दतसाद अहे. अमच्या ईदाहरणातील द्दबनितय प्रद्दतद्दिया म्हणजे ऄन्नाच्या
वासामुळे ईपासमारीची भावना. munotes.in

Page 4

बोधद्दनक मानसिास्त्र
4 (एक द्दबनितय ईिीपक पूवयद्दस्थतीच्या टप्प्यात द्दबनितय प्रद्दतसादािी जुळली जाते. त्यानंतर,
एक तटस्थ ईिीपक सादर केले जाते.)
१.२.२ टप्पा -२ अवभिांधानादरम्यान (Stage -2 During Conditioning) :
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान प्रद्दियेच्या दुस-या टप्प्यात पूवीचे तटस्थ ईिीपक वारंवार द्दबनितय
ईिीपक (UCS) िी जुळते. या जोडणीच्या पररणामी पूवीचे तटस्थ ईिीपक एक संबंध
द्दनमायण करते. पूवी तटस्थ ईिीपकला अता ऄद्दभसंद्दधत ईिीपक (conditioned
stimulus - CS) ऄसे संबोधले जाते. हे ईिीपक अता द्दवर्याच्या प्रद्दतसादात ऄट
घालण्यात अले अहे. ऄद्दभसंद्दधत ईिीपक (CS) हे पूवीचे तटस्थ ईिीपक अहे, जे
द्दबनितय ईिीपकासह ऄनेक वेळा जोडले गेले अहे अद्दण िेवटी ऄद्दभसंद्दधत प्रद्दतसाद
(conditioned response - CR) सद्दिय करते. ऄसे समजू या की या प्रकरणात जेव्हा
तुम्हाला तुमच्या अवडत्या ऄन्नाचा वास येतो तेव्हा द्दिट्टीचा अवाजही येतो. द्दिट्टीचा
अवाज येथे तटस्थ ईिीपक अहे. त्याचप्रमाणे, पावलोव्हच्या प्रयोगात बेल द्दकंवा व्हाइट
लॅब कोटचा अवाज ही तटस्थ ईिीपक होती.
(ऄद्दभसंधान टप्प्यात, एक तटस्थ ईिीपक द्दबनितय ईिीपकसोबत जोडली जाते. तटस्थ
ईिीपक िेवटी ऄद्दभसंधान ईिीपक बनते)
१.२.३ टप्पा-३ अवभिांधान नांिर (Stage -3 After Conditioning) :
एकदा UCS अद्दण CS मध्ये संबंध द्दनमायण झाल्यानंतर, द्दबनितय ईिीपक नसले तरीही
केवळ ऄद्दभसंधान केलेले ईिीपक प्रद्दतसाद देइल. ऄद्दभसंद्दधत प्रद्दतसाद (CR) हा पररणामी
प्रद्दतसाद अहे. पूवी तटस्थ ईिीपकला द्दमळालेला प्रद्दतसाद ऄद्दभसंद्दधत प्रद्दतसाद म्हणून
ओळखला जातो. अमच्या पररद्दस्थतीत ऄद्दभसंधान केलेला प्रद्दतसाद तुम्हाला द्दिट्टी
ऐकल्यावर भूक लागेल. पावलोव्हच्या प्रयोगात , ऄद्दभसंधानल ररस्पॉन्स म्हणजे बेलच्या
अवाजात द्दकंवा लॅब कोटच्या जागेवर कुत्रयाची लाळ सुटणे. ऄद्दभसंधान नंतरच्या टप्प्यात
ऄद्दभसंधान केलेल्या ईिीपकमुळे ऄद्दभसंधान केलेला प्रद्दतसाद सद्दिय केला जातो.

स्रोि: गूगल प्रविमा munotes.in

Page 5

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
5 पािलोव्हच्या प्रयोगािी ल अटी (Terms in Pavlov’s the experiment) :
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान समजून घेण्यासाठी खालील संज्ञा समजून घेणे अवश्यक अहे.
तटस्थ ईत्तेजक म्हणजे जे प्रथम प्रद्दतसाद देत नाही. पावलोव्हने घंटा वाजवण्याची ओळख
तटस्थ ईत्तेजक म्हणून केली होती. एक ईिीपक ज्यामुळे सहज प्रद्दतसाद द्दमळतो त्याला
द्दबनितय ईिीपक म्हणून ओळखले जाते. पावलोव्हच्या प्रयोगात ऄन्न हे द्दबनितय ईिीपक
होते. ईत्तेजकतेला सहज प्रद्दतसाद द्दबनितय प्रद्दतसाद म्हणून ओळखला जातो. पावलोव्हच्या
प्रयोगात, द्दबनितय प्रद्दतद्दिया म्हणजे कुत्रे ऄन्नासाठी लाळ घालतात. कंद्दडिन्ड द्दस्टम्युलस
म्हणजे भद्दवष्यात ऄद्दभसंधान केलेला प्रद्दतसाद.
हे लक्षात घेण्यासारखे अहे की तटस्थ ईिीपक ऄद्दभसंधान केलेल्या ईिीपकमध्ये बदलते.
हे लक्षात ठेवणे देखील ऄत्यावश्यक अहे की द्दबनितय अद्दण ऄद्दभसंधान केलेले प्रद्दतसाद
त्यांना ईत्तेद्दजत करणाऱ्या ईिीपकसाठी सारखेच ऄसतात. या प्रकरणातील प्रद्दतसाद
म्हणजे लाळ काढणे, तथाद्दप द्दबनितय प्रद्दतसाद ऄन्नामुळे होते, परंतु ऄन्नाच्या अगमनाचे
संकेत देणाऱ्या घंटाद्वारे सितय प्रद्दतसाद सद्दिय झाला.
१.३ िाधक अवभिांधानाद्वारे अध्ययन (Learning through Operant Conditioing) बी.एफ. द्दस्कनर , एक वतयणूक मानसिास्त्रज्ञ, ऑपरेंट ऄद्दभसंधानाचे वणयन करणारे पद्दहले
होते. द्दस्कनरने ऄसा युद्दक्तवाद केला की ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान सवय प्रकारच्या द्दिक्षणासाठी
जबाबदार ऄसू िकत नाही अद्दण कृतींचे पररणाम वतयनावर कसे पररणाम करतात याचा
ऄभ्यास करण्यात ऄद्दधक रस होता.
ऄद्दभजात ऄद्दभसंधानप्रमाणे साधक ऄद्दभसंधान, संघटनांच्या द्दनद्दमयतीवर अधाररत अहे.
तथाद्दप, साधक ऄद्दभसंधानाद्वारे, कृती अद्दण त्याचे पररणाम यांच्यात संबंध तयार होतात.
जेव्हा एखादी कृती आद्दच्ित पररणाम देते, तेव्हा भद्दवष्यात कृतीची पुनरावृत्ती होण्याची
ऄद्दधक िक्यता ऄसते. तथाद्दप, जर वतयनाचा पररणाम नकारात्मक झाला तर भद्दवष्यात
वतयन होण्याची िक्यता कमी होते.
ईदाहरणाथय, द्दहरवा द्ददवा अल्यानंतर प्रयोगिाळेतील ईंदीर लीव्हर दाबतात तेव्हा त्यांना
बक्षीस म्हणून ऄन्नाची गोळी द्दमळेल. लाल द्ददव्यानंतर त्यांनी लीव्हर दाबला तेव्हा त्यांना
द्दवजेचा थोडासा धक्का बसला. पररणामी, ईंदीर द्दहरवा प्रकाि ऄसताना लीव्हर दाबण्यास
द्दिकतात अद्दण लाल द्ददवा टाळतात.

स्रोि: गूगल प्रविमा munotes.in

Page 6

बोधद्दनक मानसिास्त्र
6 परंतु प्रयोगिाळेतील प्राण्यांना प्रऄध्ययन देताना ऑपरेटींग ऄद्दभसंधान केवळ प्रायोद्दगक
सेद्दटंग्जमध्ये होत नाही. दैनंद्ददन द्दिक्षणातही ते महत्त्वाची भूद्दमका बजावते. प्रबलन अद्दण
द्दिक्षा नेहमी नैसद्दगयक सेद्दटंग्जमध्ये तसेच वगय द्दकंवा थेरपी सत्रांसारख्या ऄद्दधक संरद्दचत
सेद्दटंग्जमध्ये घडते.
१.३.१ ऑपरेवटांग अवभिांधानाचे मूलभूि ित्त्ि आहे (The basic principle of
operant conditioning) :
 बळकट केलेल्या कृती ऄद्दधक मजबूत अहेत अद्दण भद्दवष्यात पुन्हा होण्याची िक्यता
जास्त अहे. जर तुम्ही वगायत द्दवनोद सांद्दगतला अद्दण सवयजण हसले, तर तुम्ही वगायत
पुन्हा द्दवनोद कराल. प्रबलन हा वतयनाचा कोणताही पररणाम अहे जो कतायसाठी
आद्दच्ित पररणाम अहे.
 ज्या कृतीमुळे द्दिक्षा द्दकंवा नकारात्मक पररणाम होतात त्या कमी केल्या जातील अद्दण
भद्दवष्यात त्या होण्याची िक्यता कमी ऄसेल. जर तुम्ही तोच द्दवनोद वेगळ्या वगायला
सांद्दगतला अद्दण कोणीही हसले नाही तर भद्दवष्यात तुम्ही तो पुन्हा सांगण्याची
िक्यता कमी ऄसेल. जर तुमच्या द्दिक्षकाने तुम्हाला वगायत ईत्तर द्ददल्याबिल टोमणे
मारले तर तुम्ही पुन्हा वगायत व्यत्यय अणू िकता.
१.४ ििानाचे प्रकार (Types of Behaviors) अ. प्रवििादकर्तयााचे ििान (Respondent behaviour ):
जेव्हा डॉक्टर तुमच्या गुडघ्यावर टॅप करतात तेव्हा तुमचा हात तापलेल्या अगीपासून दूर
खेचणे द्दकंवा तुमच्या पायाला धक्का मारणे ही स्वयंचद्दलत अद्दण प्रद्दतक्षेपी द्दियांची
ईदाहरणे अहेत. तुम्हाला या सवयी द्दिकण्याची गरज नाही. ते फक्त स्वतःहून, नकळत
घडतात.
ब. िाधक ििान (Operant behaviour) :
या वतयणुकी अपल्या जाणीवपूवयक द्दनयंत्रणाखाली अहेत, दुसरीकडे. काही ऄपघाताने घडू
िकतात, तर काही द्दनयोद्दजत अहेत, परंतु या द्दियांचे पररणाम भद्दवष्यात ते पुन्हा घडतील
की नाही हे ठरवतात. अपल्या द्दियाकलापांचे पयायवरणावर होणारे पररणाम, तसेच त्या
कृतींचे पररणाम हे ऄध्ययनाच्या प्रद्दियेतील एक महत्त्वपूणय घटक अहेत.
१.४.१ िाधक अवभिांधानामध्ये प्रबलन (Reinforcements in operant
conditioning) :
कोणत्याही घटनेला बळकट द्दकंवा वाढवणारी वतयणूक बळकटीकरण म्हणून संबोधली जाते.
प्रबलक दोन श्रेणींमध्ये द्दवभागले गेले अहेत. प्रबलनाच्या या प्रत्येक पररद्दस्थतीत वतयन
वाढते.
munotes.in

Page 7

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
7 अ. िकारार्तमक प्रबलन ( Positive reinforcement):
या वतयनाच्या पररणामी घडणाऱ्या सकारात्मक घटना द्दकंवा पररणाम अहेत. सकारात्मक
प्रबलन पररद्दस्थतीत प्रिंसा द्दकंवा थेट बक्षीस जोडून प्रद्दतसाद द्दकंवा वतयन मजबूत केले
जाते. जर तुम्ही कठोर पररश्रम करत ऄसाल अद्दण तुमचा बॉस तुम्हाला बोनस देउन
बक्षीस देत ऄसेल, तर हे एक सकारात्मक प्रबलन अहे.
ब. नकारार्तमक प्रबलन ( Negative reinforcement):
यात एखाद्या वतयनाच्या प्रदियनानंतर ऄद्दप्रय घटना द्दकंवा पररणाम काढून टाकणे समाद्दवष्ट
अहे. ऄद्दप्रय समजले जाणारे काहीतरी काढून टाकणे या प्रकरणांमध्ये प्रद्दतसाद मजबूत
करते. ईदाहरणाथय, जर तुम्ही गृहपाठ करत ऄसाल जेणेकरून तुमचा द्दिक्षक तुम्हाला
फटकारणार नाही , तर तुमच्या वागणुकीवर नकारात्मक रीतीने मजबुती द्ददली जात अहे.
गृहपाठ करण्याच्या वतयनामुळे द्दिक्षकांना फटकारल्यास ऄद्दप्रय पररणाम होउ देत अहेत.
िाधक अवभिांधान मध्ये वशक्षा (Punishments in the operant conditioning) :
द्दिक्षा ही नकारात्मक घटना द्दकंवा पररणामाची घटना अहे ज्यामुळे पुढील वागणूक कमी
होते. दोन प्रकारच्या द्दिक्षा ईपलब्ध अहेत. या दोन्ही पररद्दस्थतींमध्ये वतयन कमी होते.
अ. िकारार्तमक वशक्षा ( Positive Punishments) :
जेव्हा एखादी ऄद्दनष्ट घटना द्दकंवा पररणाम सादर केला जातो तेव्हा प्रद्दतसाद कमकुवत
करण्यासाठी. ईदाहरणाथय, गैरवतयनासाठी फटकारणे.
ब. नकारार्तमक वशक्षा ( Negative Punishments) :
जेव्हा एखादी आष्ट घटना द्दकंवा पररणाम एखाद्या वतयनानंतर मागे घेतला जातो, तेव्हा त्याला
काढून टाकण्याची द्दिक्षा म्हणून ओळखले जाते. ईदाहरणाथय, ऄवज्ञा केल्यानंतर मुलाचा
द्दव्हद्दडओ गेम काढून घेणे.
१.४.२ प्रबलन िेळापत्रक (Reinforcement schedule) :
हे लक्षात ठेवणे महत्त्वाचे अहे की वतयन सुधारण्यासाठी प्रबलन वापरताना, वतयनातील
बदलांवर चांगला पररणाम होण्यासाठी प्रबलनाचे वेळापत्रक महत्त्वपूणय भूद्दमका बजावते.
१.४.३ विविध प्रकारचे िेळापत्रक (Different types of schedules) :
अ. ििि प्रबलन ( Continuous reinforcement) : याचा ऄथय प्रत्येक वेळी प्रत्येक
वेळी प्रत्येक वेळी प्रबलन द्दवतरीत करणे.
ब. वनविि-गुणोत्तर िेळापत्रक (Fixed - Ratio Schedule) : द्दवद्दिष्ट संख्येच्या
प्रद्दतसादांनंतर प्रबलन द्दवतरीत करणे समाद्दवष्ट अहे. ईदाहरणाथय- प्रत्येक ५ व्या
वेळेनंतर जेव्हा तोच प्रद्दतसाद येतो तेव्हा त्याला प्रबलन द्दमळेल. munotes.in

Page 8

बोधद्दनक मानसिास्त्र
8 क. वनविि-मध्याांिर िेळापत्रक (Fixed - Interval Schedule) : ठराद्दवक
कालावधीनंतर प्रबलन द्दवतररत करणे समाद्दवष्ट अहे. ईदाहरणाथय, दर २ तासांनी
द्दकंवा प्रत्येक १५ द्ददवसांनी प्रबलन.
ड. व्हेररएबल-गुणोत्तर िेळापत्रक (Variable -ratio schedule) :यामध्ये
प्रद्दतसादानंतर, प्रद्दतसादाची द्दनद्दित वेळ न घेता, यादृद्दच्िकपणे प्रबलन द्दवतररत करणे
समाद्दवष्ट होते. ईदाहरणाथय, प्रथम प्रबलन ३ चाचण्यांनंतर अद्दण दुसरे प्रबलन
कोणत्याही यादृद्दच्ि क संख्येच्या ट्रेल्स जसे की ६ ट्रेलनंतर द्ददले जाउ िकते.
इ. व्हेररएबल- इांटरव्हल िेळापत्रक (Variable - Interval schedule) :
यादृद्दच्िकपणे / प्रद्दतसादानंतर प्रबलन करण्यासाठी द्दनद्दित वेळेचे पालन न करता
प्रबलन सोडवणे समाद्दवष्ट अहे. ईदाहरणाथय, प्रथम प्रबलन यादृद्दच्ि क वेळी द्दवतररत
केले जाते जसे की १५ द्दमद्दनटांनंतर अद्दण दुसरे ४५ द्दमद्दनटांनंतर, द्दतसरे १०
द्दमद्दनटांनंतर आ.
१.५ वनरीक्षणाद्वारे अध्ययन (LEARNING THROUGH THE OBSERVATION ) ऄल्बटय बँड्युरा यांचा ऄसा द्दवश्वास होता की सवय प्रकारचे ऄध्ययन संघ द्दकंवा प्रबलनाद्वारे
होत नाही तर काही द्दनरीक्षणाद्वारे देखील घडतात.
त्यांनी सुचवले की समज अद्दण द्दनरीक्षणातून बरेच काही द्दिकते. लहान मुले त्यांच्या
सभोवतालच्या प्रत्येकाच्या, द्दविेर्त: पालक अद्दण नातेवाइकांच्या द्दियाकलाप लक्षात
घेतात अद्दण नंतर या पद्तींची कॉपी करतात. त्याच्या ईल्लेखनीय बोबो बाहुली प्रयोगात,
बँड्युरा यांनी तरुणांना प्रद्दतकूल कृतींनाही कसे प्रभावीपणे द्दनदेद्दित केले जाउ िकते हे
ईघड केले. ज्या लहान मुलांनी एका मोठ्या फुगवण्यायोग्य बाहुलीला मारतानाचा द्दव्हद्दडओ
पाद्दहला होता, त्यांनी संधी द्ददल्यावर त्या समतुल्य द्दियाकलापांची डुद्दप्लकेट होण्याची
िक्यता जास्त होती. दुसरीकडे, लहान मुलांचा गट ज्यांनी मोठ्या झालेल्या बाहुलीिी िान
खेळताना पाद्दहले होते, त्यांनी स्वतः समान वागणूक दियद्दवली होती.
बंडुरा यांनी नमूद केले की सवय द्दिक्षणामुळे व्यक्तीचे वतयन बदलू िकत नाही. द्दनरीक्षणातून
मुले रोज काही नवीन गोष्टी द्दिकतात. तसेच, जेव्हा त्याची अवश्यकता ऄसेल द्दकंवा
त्यासाठी कोणतीही प्रेरणा ऄसेल तेव्हा ती वापरली जाइल द्दकंवा द्ददसून येइल.
या ३ अध्ययनाच्या विद्ाांिाांमधील मुख्य फरक: अवभजाि अवभिांधान िाधक अवभिांधान वनरीक्षणार्तमक अध्ययन नैसद्दगयकररत्या ईद्भवणारी ईिीपक अद्दण पूवी तटस्थ ईिीपक यांच्यात संबंध द्दनमायण करून जेव्हा वतयन एकतर प्रबलन द्दकंवा द्दिक्षेद्वारे ऄनुसरण केले जाते तेव्हा द्दनरीक्षणातून ऄध्ययन होते munotes.in

Page 9

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
9 ऄध्ययन होते ऄध्ययन ईद्भवते तटस्थ ईिीपक नैसद्दगयकररत्या ईद्भवण्याच्या अधी लगेचच ईद्भवली पाद्दहजे पररणाम त्वरीत वतयन ऄनुसरण करणे अवश्यक अहे द्दनरीक्षणे कधीही होउ िकतात स्वयंचद्दलत, नैसद्दगयकररत्या घडणाऱ्या वतयनांवर लक्ष केंद्दद्रत करते ऐद्दच्िक वतयनांवर लक्ष केंद्दद्रत करते सामाद्दजक, संज्ञानात्मक अद्दण पयायवरणीय प्रभावांमधील देणे-घेणे परस्परसंवादावर लक्ष केंद्दद्रत करते
१.६ अध्ययन: िाांकेविकरण, िांचय आवण पुनप्रााप्ती (Learning: Encoding, storage and retrieval) ऄध्ययन ही ज्ञान जमा करण्याची प्रद्दिया अहे जी सवय काही व्यवद्दस्थत राद्दहल्यास अमचे
ईद्दिष्ट साध्य करण्यात अम्हाला मदत करण्यासाठी नंतर पुनप्रायप्त केले जाउ िकते.
पररणामी, अम्ही द्दिकण्यास मदत करणारे द्दकंवा ऄडथळा अणणारे पैलू, द्दवसरण्यास
कारणीभूत ठरणारे घटक द्दकंवा अवश्यकतेनुसार पूवी द्दमळवलेली माद्दहती अठवण्यास
ऄसमथयता या बाबी पाहू. काही द्दमद्दनटांपासून ते अठवडे, मद्दहने अद्दण वर्ाांपयांतच्या
कालावधीत अम्ही द्दिकलेले ज्ञान द्दकंवा माद्दहती द्दकती चांगली ठेवली अहे द्दकंवा नाही याचे
परीक्षण करू. हा धडा दीघयकालीन स्मृतीमधून ज्ञान कसे साठवले जाते (म्हणजे द्दिकलेले)
अद्दण पुनप्रायप्त केले जाते (म्हणजे लक्षात ठेवले जाते), तसेच माद्दहती अवश्यक ऄसताना
किी गमावली (द्दवसरली) यावर लक्ष केंद्दद्रत करते.
मावहिी अध्ययन आवण लक्षाि ठेिणे (वकांिा वििरणे) या प्रवियेि मुख्य टप्पे आहेि.
(१) िाांकेविकरण (Encoding):
सांकेद्दतकरणमध्ये प्रारंद्दभक ऄनुभव, माद्दहती समजून घेणे अद्दण ऄध्ययन समाद्दवष्ट ऄसते.
याचा सरळ ऄथय ऄसा अहे की ईिीपककडे लक्ष देणे अद्दण ते समजून घेणे. सांकेद्दतकरण
पद्तींचे प्रामुख्याने ३ प्रकार अहेत: दृश्य (द्दचत्र), ध्वद्दनक (ध्वनी) , ऄथय-संबंधी (ऄथय).
ईदाहरणाथय, तुम्ही फोन बुकमध्ये पाद्दहलेला फोन नंबर तुम्हाला कसा अठवतो? जर तुम्ही
ते पाहू िकत ऄसाल तर द्दव्हज्युऄल सांकेद्दतकरण वापरा, परंतु जर ते स्वतःच पुनरावृत्ती
होत ऄसेल तर ते ध्वद्दनक (ध्वनीद्वारे) सांकेद्दतकरण अहे. ऄथय-संबंधी सांकेद्दतकरण म्हणजे
माद्दहतीचा ऄथय समजून घेउन सांकेद्दतकरण करणे.
अल्पकालीन स्मृिी (short -term memory - STM) मधील ही सवायत महत्त्वाची
कोडींग प्रणाली अहे - ध्वद्दनक सांकेद्दतकरण. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला संख्या अद्दण
ऄक्षरांची यादी सादर केली जाते तेव्हा तो त्यांचा तोंडी ऄभ्यास करून एसटीएममध्ये
ठेवण्याचा प्रयत्न करतो. munotes.in

Page 10

बोधद्दनक मानसिास्त्र
10 द्दनबंध ही एक मौद्दखक प्रद्दिया अहे, वस्तूंची यादी ध्वनी पद्तीने (कोणीतरी ती मोठ्याने
वाचते) द्दकंवा दृष्यदृष्ट्या (कागदाच्या िीटवर) सादर केली जाते की नाही याची पवाय न
करता. दीघयकालीन स्मृती (long-term memory - LTM) मधील सवायत महत्वाची
सांकेद्दतकरण प्रणाली ऄथय-संबंधी सांकेद्दतकरण (ईिीपकाच्या ऄथायवर अधाररत
सांकेद्दतकरण) ऄसल्याचे द्ददसते. तथाद्दप, LTM मधील माद्दहती दृश्य स्वरूपात अद्दण
ध्वद्दनकररत्या सांकेद्दतक केलेली देखील ऄसू िकते.
१.७ प्रवियेची पािळी (LEVEL OF PROCESSING) िॅक अद्दण लॉकहाटय (१९७२) यांनी त्यांच्या प्रद्दिया गृहीतकांच्या स्तरांमध्ये
सांकेद्दतकरणच्या महत्त्वावर जोर द्ददला. या द्दसद्ांतानुसार, सामग्रीचे 'पृष्ठभाग' द्दकंवा 'ईथळ'
सांकेद्दतकरण खराब प्रद्दतधारणास कारणीभूत ठरते, तर 'खोल', ऄद्दधक लक्षणीय
सांकेद्दतकरण चांगले धारणा अद्दण लक्षात ठेवते. या खात्यावर, साध्या पुनरावृत्तीचा सराव
स्मरणिक्तीला मदत करत नाही , परंतु सखोल, ऄथयपूणय प्रद्दिया करते. द्दिवाय, या
दृद्दष्टकोनानुसार, ऄध्ययन हे हेतुपूणय ऄसण्याची गरज नाही. अकद्दस्मक ऄध्ययन, जे काही
प्रकारे सामग्रीकडे लक्ष देण्याच्या पररणामी ईद्भवते, जर सामग्री पूणयपणे प्रद्दिया केली गेली
ऄसेल तर ते िद्दक्तिाली ऄसू िकते. प्रद्दिया द्दसद्ांताची पातळी लवकर चाचणीसाठी
ठेवण्यात अली होती (िेक अद्दण टुलद्दवंग, १९७५).

स्रोि: गूगल प्रविमा
स्मृवि-िहाय्यक (Mnemonics) :
द्दवद्दवध सांकेद्दतकरण धोरणे अहेत जी स्मृती वाढवण्यास मदत करतात. या रणनीतींना
स्मृतीिास्त्र ऄसे म्हणतात. हे अपल्या जीवनातील द्दवद्दवध पररद्दस्थतींमध्ये वापरले जातात.
ईदाहरणाथय, जेव्हा अपण मोठ्या भार्णांची तयारी करतो द्दकंवा न चुकता काहीतरी लक्षात
ठेवण्याची तयारी करतो. स्मृती सहाय्यकांचे द्दवद्दवध प्रकार अहेत:
अ. िगीकरण ( Categorization) :
हे मेमोद्दनकचे मुख्य तत्व अहे. वगीकृत नसलेल्या िब्दांच्या तुलनेत पररद्दचत गटातील
माद्दहतीचे गटबद् द्दकंवा क्लस्टसय माद्दहती सांकेद्दतक करण्यास अद्दण सहजपणे लक्षात munotes.in

Page 11

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
11 ठेवण्यास ऄद्दधक मदत करतील. ऄनेक ऄभ्यासांनी हे द्दसद् केले अहे की वगीकरण तंत्र
गैर-वगीकरण करण्याऐवजी लक्षात ठेवून प्रभावीपणे मदत करते. ईदाहरणाथय, एखाद्याचा
फोन नंबर २०८३५३९७ म्हणून लक्षात ठेवण्याऐवजी, २० ८३ ५३ ९७ सारखे लक्षात
ठेवणे सोपे करण्यासाठी २ ऄंकांचे गट बनवू िकतात.
ब. स्थळ-पद्ि/मेथड ऑफ लोिाय (Method of loci):
ही दुसरी पद्त अहे ज्यामध्ये माद्दहतीची अठवण वाढद्दवण्यासाठी मानद्दसक प्रद्दतमा
वापरली जाते. ईदाहरणाथय- पसय, झाड, टेबल आत्यादी वस्तूंची यादी लक्षात ठेवायची ऄसेल
तर अधी ओळखीचा रस्ता अद्दण त्या रस्त्यावरील महत्त्वाची द्दठकाणे लक्षात ठेवा. अता,
प्रथम स्थान एक दुकान अहे ऄसे म्हणूया. अता प्रथम स्थानासह लक्षात ठेवण्यासाठी
प्रथम अयटम एकत्र करा अद्दण परस्परसंवादी प्रद्दतमा तयार करा. ईदाहरणाथय पसय
द्दवकणारे दुकान, ऄसेच पुढे. जेव्हा वस्तू लक्षात ठेवण्याची वेळ येते, तेव्हा तुम्ही रस्त्यावरून
मानद्दसक चालत जाउ िकता अद्दण स्थाने तुम्हाला वस्तू लक्षात ठेवण्यास मदत करतील.
प्रद्दतमा ऄद्दधक द्दवद्दचत्र , स्मरण चांगले.
क. पेगिडा पद्ि (The pegword method) :
ही लोकीच्या पद्तीसारखीच अहे, परंतु येथे एक ऄत्यंत कद्दल्पत संज्ञांचा िम वापरतो
ज्यात यमकांनी िमांकाच्या ऄनुिमािी जोडलेले अहे. प्रमाद्दणत ईदाहरण म्हणजे 'एक
ऄंबाडा, दोन जोडा, तीन म्हणजे झाड, चार म्हणजे दार, पाच म्हणजे पोळे, सहा लाठ्या,
सात म्हणजे स्वगय, अठ म्हणजे गेट, नउ म्हणजे वाइन अद्दण दहा म्हणजे कोंबडी. .' पेगवडय
पद्तीचा वापर करून िमाने १० पयांत अयटम अठवण्यासाठी , तुम्ही पद्दहल्या अयटमची
ऄंबाडािी संवाद साधणारी, दुसरी चपलािी संवाद साधणारी, आ.
१.८ िाांकेविकरण विवशष्टिा (Encoding specificity) सांकेद्दतकरण स्पेद्दसद्दफद्दकटी तत्त्व सांगते की पुनप्रायप्ती संदभय सांकेद्दतकरण संदभायप्रमाणे
ऄसल्यास स्मरण ऄद्दधक चांगले अहे (ब्राउन अद्दण िैक, २०००; नायनय, २००५;
टुद्दल्व्हंग अद्दण रोसेनबॉम, २००६). ईदाहरणाथय, तुम्ही बागेत अहात अद्दण काहीतरी
घेण्यासाठी तुमच्या खोलीत गेला अहात ऄसे समजा; पण एकदा का तुम्ही तुमच्या खोलीत
अल्यावर, तुम्ही द्दतथे का अहात याची तुम्हाला कल्पना नसते अद्दण एकदा तुम्ही बागेत
परत गेलात की तुम्हाला खोलीतून नेमके काय हवे होते ते लक्षात येइल. हे ईदाहरण
दियद्दवते की, ऄद्दधक चांगल्या रीस्मरणसाठी, व्यक्तींनी सांकेद्दतकरण अद्दण पुनप्रायप्तीसाठी
समान संदभय राखले पाद्दहजेत.
(२) िांचय (Storage) :
हे स्मृतीच्या स्वरूपािी संबंद्दधत अहे, म्हणजे माद्दहती कोठे साठवली जाते, स्मृती द्दकती
काळ द्दटकते (कालावधी), द्दकती माद्दहती कधीही संग्रद्दहत केली जाउ िकते (क्षमता), अद्दण
संग्रद्दहत माद्दहतीचा प्रकार. अम्ही माद्दहती किी साठवतो त्यावर पररणाम होतो की अम्ही
ती किी द्दमळवतो. या संदभायत िॉटय टमय स्मृती (STM) अद्दण लाँग टमय स्मृती (LTM)
मधील फरकावर मोठ्या प्रमाणावर संिोधन झाले अहे. munotes.in

Page 12

बोधद्दनक मानसिास्त्र
12 द्दमलरने STM ची ७+/-२ संचय क्षमतेची जादुइ संख्या द्ददली अहे. तथाद्दप, द्दमलरने प्रत्येक
द्दठकाणी द्दकती माद्दहती संग्रद्दहत केली जाउ िकते हे द्दनद्ददयष्ट केले नाही. याचे कारण ऄसे की
जर अपण माद्दहती एकत्र "खंड" करू िकलो, तर अम्ही अमच्या ऄल्प -मुदतीच्या
स्मृतीमध्ये ऄद्दधक माद्दहती संचद्दयत करू िकतो. एसटीएममध्ये (०-३० सेकंद) माद्दहती
फक्त थोड्या काळासाठी साठवली जाउ िकते. दुसरीकडे, दीघयकालीन स्मृती (LTM) ची
क्षमता ऄमयायद्ददत मानली जाते अद्दण ती अयुष्यभर द्दटकते.
(३) पुनप्रााप्ती (Retrieval) :
सांकेद्दतक माद्दहती काढणे याला पुनप्रायप्ती म्हणतात. जर अपल्याला एखादी गोष्ट अठवत
नसेल, तर कदाद्दचत ती परत द्दमळवू िकत नसल्यामुळे. स्मृतीमधून काहीतरी पुनप्रायप्त
करण्यास सांद्दगतले ऄसता, STM अद्दण LTM मधील फरक ऄगदी स्पष्ट होतो. एसटीएम
ऄनुिमे संग्रद्दहत अद्दण पुनप्रायप्त केले जाते. ईदाहरणाथय, जर सहभागींच्या गटाला लक्षात
ठेवण्यासाठी िब्दांची यादी द्ददली गेली अद्दण नंतर यादीतील चौथा िब्द अठवण्यास
सांद्दगतले, तर सहभागींनी माद्दहती पुनप्रायप्त करण्यासाठी ते ऐकलेल्या िमाने सूचीमधून
जातील.
दुवा द्दकंवा संकेताद्वारे संग्रद्दहत अद्दण पुनप्रायप्त केले जाते. म्हणूनच ज्या खोलीत तुम्ही
पद्दहल्यांदा द्दवचार केला होता त्या खोलीत परत गेल्यास तुम्हाला काय वाटते ते तुम्ही
लक्षात ठेवू िकता. हे संस्थात्मक माद्दहती संग्रद्दहत करते जी संिोधनासाठी ईपयुक्त ऄसू
िकते. तुम्ही माद्दहतीची िमाने मांडणी करू िकता (ईदाहरणाथय, वणयिमानुसार,
अकारानुसार द्दकंवा वेळेनुसार). हॉद्दस्पटलमधून द्दडस्चाजय झालेल्या रुग्णाची कल्पना करा
ज्याच्या ईपचारात वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळी और्धे घेणे, ड्रेद्दसंग बदलणे अद्दण व्यायाम
करणे समाद्दवष्ट अहे. जर डॉक्टरांनी या सूचना द्ददवसभरात घ्याव्यात (म्हणजे
कालिमानुसार) द्ददल्या तर रुग्णाला त्या लक्षात ठेवण्यास मदत होते. LTM च्या संदभायत
काही महत्वाच्या घटनांमध्ये हे समाद्दवष्ट अहे:
िांदभा प्रभाि (Context effect):
हे स्कूबा डायव्हसयच्या गोडेन अद्दण बॅडलेच्या (१९७५) ऄभ्यासाद्वारे प्रदान केले गेले होते
ज्यांनी याद्या पाण्याखाली द्दकंवा कोरड्या जद्दमनीवर द्दिकल्या अद्दण नंतर २० फूट
पाण्याखाली द्दकंवा जद्दमनीवर चाचणी केली गेली. ऄसे अढळून अले की पाण्याखाली
द्दिकलेल्या याद्या जद्दमनीपेक्षा पाण्याखाली चांगल्या प्रकारे परत मागवल्या गेल्या अद्दण
कोरड्या जद्दमनीवर द्दिकलेल्या याद्या पाण्याखालीलपेक्षा जद्दमनीवर चांगल्या प्रकारे परत
मागवल्या गेल्या. एकूणच, त्याच संदभायत अठवा कारण ऄभ्यास काही ५० टक्के चांगला
होता.
राज्य अिलांबून स्मृिी प्रभाि: जेव्हा ऄध्ययनाच्या ऄंतगयत िारीररक पररद्दस्थती
चाचणीच्या वेळी पुनसांचद्दयत केली जाते तेव्हा स्मृती ऄद्दधक चांगली ऄसल्यास ऄसे होते.

munotes.in

Page 13

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
13 भािवस्थिी अिलांवबि स्मृिी (Mood dependent memory):
याचा ऄथय ऄसा अहे की द्दिकलेली माद्दहती लक्षात ठेवण्याच्या वेळी द्दिकण्याचा
भावद्दस्थती पुन्हा स्थाद्दपत केला जातो तेव्हा स्मरणिक्ती चांगली ऄसते.
१.९ िाराांश वतयनातील तुलनेने कायमस्वरूपी बदल म्हणून द्दिक्षणाची व्याख्या केली जाते . एक व्यक्ती,
अम्ही जवळजवळ सवयत्र द्दिकत अहोत; अपण द्ददलेल्या माद्दहतीचे द्दकंवा ऄगदी अपल्या
सभोवतालचे द्दनरीक्षण करतो अद्दण त्याचा िेवट करतो. ऄध्ययन घडते जसे अपण
द्दनरीक्षण करतो , ओळखतो अद्दण िेवटी व्यायाम करतो , गोष्टी कृतीत अणतो अद्दण जर
त्या सवय द्दिया सवयी बनल्या तर अपण काहीतरी नवीन द्दिकलो अहोत ऄसे म्हणता
येइल.
ऄध्ययन हे स्मृतीिी देखील जोडलेले अहे, कारण एखादी व्यक्ती सांकेद्दतकरण अद्दण
पुनप्रायप्त करण्याच्या प्रद्दियेत जे काही पाहते ती माद्दहती पुढे मांडण्यासाठी ऄसते. कृतीत
द्दिकलेली माद्दहती.
वशकण्याची प्रविया व्यक्तीपरर्तिे वभन्न अिू शकिे आवण िांदभाानुिार देखील वभन्न
अिू शकिे, जे आपण अध्ययनाच्या विद्ाांिाांद्वारे िमजू शकिो जिे की
ऄ) ऄद्दभजात ऄद्दभसंधान जे द्ददलेल्या ऄद्दभसंधानच्या अधारे द्दिकण्यावर लक्ष केंद्दद्रत
करते, द्दकंवा फक्त जोडलेल्या सहवासातून ऄध्ययन.
ब) साधक ऄद्दभसंधान याला ईपकरणीय ऄद्दभसंधान ऄसेही म्हणतात, जे स्पष्ट करते की
एखादी व्यक्ती सकारात्मक द्दकंवा नकारात्मक मजबुतीकरणांच्या मदतीने कसे द्दिकते,
क) सामाद्दजक ऄध्ययन , लोकद्दप्रय सामाद्दजक मानसिास्त्रज्ञ ऄल्बटय बँड्युरा यांनी द्ददलेला
द्दसद्ांत; एखाद्या व्यक्तीचे वातावरण वतयनात कसे बदल घडवून अणू िकते हे स्पष्ट
करण्याचा ईिेि अहे जे मुख्यतः द्दिकण्यामुळे होते ज्याला बंडुरा यांनी द्दवकारीय
लद्दनांग म्हणून संबोधले अहे.
स्मृती हा ऄध्ययनाच्या प्रद्दियेचा एक ऄद्दवभाज्य भाग अहे जो सांकेद्दतकरण, संचय अद्दण
पुनप्रायप्ती या तीन चरणांच्या प्रद्दियेद्वारे होतो. सांकेद्दतकरण म्हणजे द्दिकल्या जाणाऱ्या
सामग्रीकडे लक्ष देणे अद्दण समजून घेणे, संचय सामग्री राखून ठेवत अहे अद्दण जेव्हा
अवश्यक ऄसेल तेव्हा संग्रहणातून पुनप्रायप्ती लक्षात ठेवणे अहे. यापैकी कोणत्याही टप्प्यात
व्यत्यय अल्यास ऄध्ययन होणार नाही.
स्मृतीचा अणखी एक प्रभाविाली द्दसद्ांत जो द्दिक्षणाचे स्पष्टीकरण देतो तो म्हणजे
प्रद्दियेचे स्तर. या द्दसद्ांतानुसार माद्दहतीवर ईथळ, फोनेद्दमक द्दकंवा ऄथय-संबंधी स्तरावर
प्रद्दिया केली जाउ िकते अद्दण सांकेद्दतकरणची पातळी द्दजतकी खोल ऄसेल द्दततकी
स्मरण करणे चांगले.
munotes.in

Page 14

बोधद्दनक मानसिास्त्र
14 १.१० प्रश्न १. ऄध्ययनाच्या द्दसद्ांतांचे तपिीलवार वणयन करा.
२. प्रद्दियाकरण स्तर कोणते अहेत?
३. सांकेद्दतकरण, संचय अद्दण पुनप्रायप्तीची प्रद्दिया स्पष्ट करा.
४. वेळापत्रकांच्या प्रकारांसह प्रबलनाचे वणयन करा
५. स्मृती सहाय्यक अद्दण त्याचे प्रकार कोणते अहेत?
६. द्दनरीक्षणातून ऄध्ययन म्हणजे काय?
१.११ िांदभा  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. (2014). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education.
 Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory. (5th ed.). Sage Publicati ons (Indian reprint 2015)
 Matlin, M.W. (2013). Cognitive Psychology, 8thed., international
student version, John Wiley & sons
 Solso, R.L., Maclin, O.H., & Maclin, M.K. (2013). Cognitive
Psychology. Pearson education, New Delhi, first Indian reprint 2014
 Ashcraft, M. H. &. Radvansky, G. A. (2009). Cognition. (5th ed),
Prentice Hall, Pearson educatio
 https://www.google.com/search?q=brook%27s+imagery+task&client
=safari&hl=en -us&prmd=ismvn&sxsrf=ALiCzsYfZiCnswvYVpaz -
eGdwH1R_VQXUQ:1651993649358&source=lnms&tbm=i sch&sa=X
&ved=2ahUKEwionZD1q8_3AhU1LqYKHWfpDvkQ_AUoAXoECAIQ
AQ&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=1XpQWfzCLrhWWM
 https://www.google.com/search?q=mental+scanning+kosslyn&client
=safari&hl=en -us&prmd=nisv&sxsrf=ALiCzsYqGtJF -
G5W7lClD80Yl7QbE6BlCQ:1651993922043&source=l nms&tbm=isc
h&sa=X&ved=2ahUKEwjZspP3rM_3AhVRyosBHfbQC5kQ_AUoAno
ECAIQAg&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=AISt_JIRzcfzrM
 https://www.google.com/search?q=mental+scanning+kosslyn&client
=safari&hl=en -us&prmd=nisv&sxsrf=ALiCzsYqGtJF -munotes.in

Page 15

ऄध्ययन, द्दवस्मरण अद्दण प्रद्दतमा - I
15 G5W7lClD80Yl7QbE6BlCQ:1651993922043 &source=lnms&tbm=isc
h&sa=X&ved=2ahUKEwjZspP3rM_3AhVRyosBHfbQC5kQ_AUoAno
ECAIQAg&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=YMMfy2gOlOSC4M&im
gdii=DkF7gOUFf4vuTM
 https://www.google.com/search?q=rat+lever+pressing+experiment+i
mages&tbm=isch&ved=2ahUKEwjVw5v4rM_3AhWug2MGHZ8eD pk
Q2-
cCegQIABAC&oq=rat+lever+pressing+experiment+images&gs_lcp=
ChJtb2JpbGUtZ3dzLXdpei1pbWcQAzIECB4QCjoKCCMQ7wMQ6gI
QJzoHCCMQ7wMQJzoICAAQgAQQsQM6BAgAEEM6BwgAELEDE
EM6CwgAEIAEELEDEIMBOggIABCxAxCDAToFCAAQgAQ6BggAE
AUQHjoGCAAQCBAeOgQIABAYOgQIABAeOgQIABANOgQIIRAKU
NFDWIyOAWCjjwFoAnAAeACAAaoCiAHIKJIBBjAuMzMuM5gBAKA
BAbABBcABAQ&sclient=mobile -gws-wiz-
img&ei=RG13YtWREK6HjuMPn724yAk&bih=712&biw=414&client=s
afari&prmd=nisv&hl=en -
us#imgrc=T5b0Fq1UTPVbIM&imgdii=i6mHuhZEClgRDM

*****



munotes.in

Page 16

16 २
अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
घटक रचना
२.० उिĥĶ्ये
२.१ िवÖमरण
२.१.१ िवसरÁयासाठी कायाªÂमक ŀĶीकोन:
२.२ दररोज/ वाÖतिवक जग Öमृती
२.३ ÿयोगशाळा अËयास
२.४ ±ेýीय अËयास
२.५ ±णिदĮी Öमृती
२.६ ÿÂय±दशêंची सा±
२.७ ÿितमा आिण संकÐपना
२.७.१ ÿितमा आिण ŀÔय -Öथािनक ÿिøया
२.७.२ ÿितमा संि±Į परी±ण आिण तुलना करणे
२.७.३ ÿितमा संशोधन आिण िसĦांताचा गंभीर ŀिĶकोन
२.८ ÿितमांची अÖपĶता
२.८.१ Æयूरोसायकॉलॉजी / ÿितमांचे ÆयूरोसायÆस
२.९ सारांश
२.१० ÿij
२.११ संदभª
२.० उिĥĶ्ये  िवसरÁयाची संकÐपना समजून घेणे
 िवसरÁया¸या कायाªÂमक ŀिĶकोन समजून घेÁयासाठी
 दैनंिदन/वाÖतिवक जगा¸या Öमरणशĉìची संकÐपना समजून घेÁयासाठी
 ÿितमारी ¸या संकÐपना समजून घेÁयासाठी
२.१ िवÖमरण (Forgetting) िवÖमरण Ìहणजे Öमृतीतून उपलÊध असलेली मािहती पुनÿाªĮ करÁयात िकंवा आठवÁयात
अयशÖवी होणे होय.
munotes.in

Page 17

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
17 १. हÖत±ेप (Interference):
हÖत±ेप िसĦांतानुसार, िवÖमरण हे वेगवेगÑया आठवणी एकमेकांमÅये हÖत±ेप करÁयाचा
पåरणाम आहे. िजत³या अिधक दोन िकंवा अिधक घटना एकमेकांशी समान असतील
िततका हÖत±ेप होÁयाची श³यता जाÖत आहे. उदाहरणाथª, जर तुÌही परी±ेतील एका
उ°राचे उ°र आठवÁयाचा ÿयÂन करत असाल परंतु Âयाऐवजी तुम¸या मनात दुसöया
ÿijाचे उ°र येत असेल तर ते हÖत±ेप कłन िवसरत आहे.
२. ±य (Decay):
Öमृती ůेिसंग िसĦांतानुसार, म¤दूतील भौितक आिण रासायिनक बदलांमुळे Öमृती ůॅकचा
±य होतो िकंवा हवामान दूर होते . अÐप-मुदती¸या Öमृतीमधील मािहती काही सेकंदांपय«त
िटकते आिण जर ती पुनरावृ°ी झाली नाही तर Æयूरोकेिमकल Öमृतीचे ůेस Âवरीत िमटतात.
ůेस िथअरी असे सुचवते कì या मािहतीची Öमृती आिण आठवण यातील वेळ ही मािहती
ठेवली जाईल कì िवसरली जाईल हे ठरवते. वेळ मÅयांतर कमी असÐयास, अिधक मािहती
परत मागवली जाईल. बराच वेळ िनघून गेÐयास, बरीच मािहती िवसरली जाईल आिण
Öमरणशĉì कमी होईल.
३. पुनÿाªĮी अपयश िसĦांत (The retrieval failure theory):
या िसĦांतानुसार, मािहती िवसरÁयामागील मु´य कारण Ìहणजे, यामुळे मािहती कधीही
दीघªकालीन ÖमृतीमÅये योµयåरÂया बनली नाही.
४. िवसरÁयाचा ³यू अवलंिबत िसĦांत (The cue dependent theory of
forgetting):
काहीवेळा मािहती ÿÂय±ात ÖमृतीमÅये असते, परंतु काही पुनÿाªĮीचा इशारा िदÐयािशवाय
ती परत आणता येत नाही. हे संकेत वाÖतिवक Öमृती एनिøÈटेड असताना उपिÖथत
असलेÐया आयटम आहेत. उदाहरणाथª, अचानक तुÌही अÆना¸या कोणÂयाही िविशĶ
वासातून गेÐयास, तो तुÌहाला Âया िदवसाशी संबंिधत तुम¸या बालपणी¸या आठवणéमÅये
घेऊन जातो. वास हा येथे Öमृती संकेत आहे.
२.१.१ िवसरÁयासाठी कायाªÂमक ŀĶीकोन (Functional approaches to
forgetting) :
िवÖमरण हा एक नकाराÂमक शÊद असÐयासारखे वाटत असले तरी काही घटना िकंवा
आठवणी अशा असतात ºया Óयĉìला ते कधीच आठवायचे नसते.
१. पुनÿाªĮी - ÿेåरत िवÖमरण (Retrieval - induced forgetting - RIF):
RIF ÿाłप अँडरसन एट अल यांनी िवकिसत केले होते. (१९९४; अँडरसन, २००५)
आिण संबंिधत आठवणé¸या पुनÿाªĮीमुळे उĩवलेÐया आठवणé¸या िवसरÁयाला संबोिधत
केले. उदाहरणाथª, सुĘी¸या वेळी जे चांगले गेले Âया आठवणी पुÆहा िमळवÁयावर तुÌही ल±
क¤िþत केले, तर Âयामुळे घडलेÐया अिÿय गोĶéची तुमची Öमरणशĉì कमी होऊ शकते . munotes.in

Page 18

बोधिनक मानसशाľ
18 २. िनद¥िशत िवÖमरण (Directed forgetting):
डीएफ ÿाłपमÅये, सहभागéना काही गोĶी िवसरÁयाची पण इतर ल±ात ठेवÁयाची सूचना
देÁयात आली होती. एक ठोस उदाहरण अÐप-मुदती¸या शेफĬारे ÿदान केले जाते ºयांनी
मागील ऑडªर िवसरÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे आिण पुढील ऑडªरने बदलेपय«त फĉ
वतªमान ऑडªर ठेवली पािहजे (Bjork, १९७०).
३. िवचार करा/िवचार कł नका ( Think/no -think - TNT):
TNT ÿाłप हे तुलनेने नवीन ÿकारचे कायª आहे जे Âया Öमृतीसाठी मजबूत िसµनल
असताना एखादी Óयĉì Öमृती परत िमळवू इि¸छत नाही अशा पåरिÖथतीचे ÿितिबंिबत
करते. उदाहरणाथª, तुम¸या कामा¸या मागाªवर िकंवा शाळेत जाताना ůॅिफक लाइटमÅये
तुमचा अपघात झाला तर, तुÌही ÿÂयेक वेळी ते िदवे पास करताना तो ÿसंग ल±ात ठेवू
इि¸छत नाही. आजपय«त, वाÖतिवक जीवनातील ³लेशकारक उ°ेजनाऐवजी शािÊदक
सामúी वापłन Âयाचा शोध लावला गेला आहे.
२.२ दैनंिदन / वाÖतिवक जगासंबंधी Öमृती (EVERYDAY/ REAL WORLD MEMORY) दैनंिदन Öमृती Ìहणजे एखाīा Óयĉì¸या दैनंिदन वातावरणात वारंवार घडणाöया Öमृती
िøयाकलापांचा संदभª. दैनंिदन Öमरणशĉì¸या उदाहरणांमÅये नावे ल±ात ठेवणे, िदवसाची
योजना ल±ात ठेवणे, िकराणा सामान ल±ात ठेवणे, तुÌही िकती औषध घेतले ते ल±ात
ठेवणे, फोन नंबर, िदशािनद¥श, तुम¸या कामा¸या िठकाणी जाÁयाचा मागª िकंवा ÖवारÖय
असलेÐया इतर घटना ल±ात ठेवणे यांचा समावेश होतो. अशा ÿकारे, दैनंिदन Öमृती आिण
संबंिधत संशोधनाचे वेगळे वैिशĶ्य Ìहणजे वाÖतिवक जगात नैसिगªक पĦतीने होणाö या
काया«चे कायªÿदशªन समािवĶ आहे. हे पारंपाåरक Öमृती लॅब टाÖक¸या िवłĦ आहे,
ºयामÅये Óयĉéना अशा गोĶी करÁयास सांिगतले जाऊ शकते जे ते वाÖतिवक जगात काय
कł शकतात, जसे कì शÊदां¸या सूची ल±ात ठेवणे.
हे ल±ात घेणे महßवाचे आहे कì दररोज Öमृती अËयास ÿयोगशाळेत आिण ÿयोगशाळे¸या
बाहेर दोÆही िठकाणी होऊ शकतो. ÿयोगशाळे¸या अËयासात, Óयĉéना Öमृती काय¥
करÁयास सांिगतले होते जे ते वाÖतिवक जगात दररोज कł शकतात, जसे कì खरेदी¸या
सूचीमधून चाळणे, फोन नंबर ल±ात ठेवणे. िकंवा बातÌया कायªøमातील मािहती ल±ात
ठेवा. ±ेýीय अËयासामÅये, Óयĉéचे Âयांचे िदवसभर िनरी±ण केले जाते आिण िविशĶ
दैनंिदन काया«वरील Âयांची Öमृती कायª रेकॉडª केली जाते. उदाहरणाथª, दूरÖथ वतªणूक
िनरी±णासाठी मायøोइले³ůॉिनक िडÖÈले वापłन एखादी Óयĉì ठरािवक कालावधीत
िकती अचूकपणे औषधे घेते हे मोजू शकते. दैनंिदन Öमृतीवरील ÿयोगशाळेतील अËयासाचा
फायदा असा आहे कì ÿयोगकÂयाªचे Öमृती कोणÂया पåरिÖथतीत येते यावर अितशय अचूक
िनयंýण असते आिण ते एका Óयĉìकडून दुसö या Óयĉìकडे ल±ात ठेवÁयासाठी सामúीचे
अचूक ÿमाणीकरण कł शकतात. असे अËयास वाÖतिवक जीवना¸याही जवळ असतात
आिण Âयामुळे Âयांची बाĻ वैधता जाÖत असते. या अËयासांची नकाराÂमक बाजू अशी
आहे कì ÿयोगशाळेतील वातावरण वाÖतिवक-जगातील Óयĉéवर कायª करणारे आिण munotes.in

Page 19

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
19 Âयां¸या दैनंिदन Öमरणशĉìवर पåरणाम करणारे सवª चल ÿितिबंिबत कł शकत नाहीत.
±ेýवकª िकंवा िनसगªवादाचा फायदा असा आहे कì अËयासात सहभागी झालेÐया
Óयĉìसाठी वाÖतिवक पåरणाम घडवणाöया घटनांचा अËयास करता येतो, परंतु तोटा असा
आहे कì संशोधकाचे नैसिगªक वातावरणात काय चालले आहे यावर थोडे िनयंýण आिण
²ान नसते. दोÆही ÿकार¸या अËयासांची येथे चचाª केली जाईल.
वयोवृĦ लोक दररोज काही ÿकार¸या Öमृती कायª±मतेबĥल काळजी करतात, परंतु इतर
नाही. उदाहरणाथª, Reese आिण इतर. वृĦ ÿौढांना महßवा¸या तारखा ल±ात ठेवÁयात
कमी अडचण येत होती, परंतु नावे ल±ात ठेवÁयात अडचण येÁयाबĥल ते अिधक िचंितत
होते. हे लेखक नŌदवतात कì वृĦांना भीती वाटते कì दैनंिदन Öमृती काय¥ कमी झाÐयामुळे
ÖवातंÞय गमावले जाऊ शकते. Ìहणून, दैनंिदन Öमृती फं³शनचा िवषय वृĦांसाठी
ÖवारÖयपूणª आहे आिण Âयां¸या िचंतेचा फोकस Âयां¸या दैनंिदन काया«वर आहे ºयामÅये ते
खराब होतात.
२.३ ÿयोगशाळा अËयास ( LABORATORY STUDIES) ÿयोगशाळेतील अËयास अनेकदा दैनंिदन Öमृती ÿिøयेत वय-संबंिधत घट झाÐयाचे पुरावे
देतात. सवा«त Óयापक अËयासांपैकì एक वेÖट एट अल यांनी आयोिजत केला होता . Âयांना
दैनंिदन Öमृती लॅब काया«¸या मािलकेत वय-संबंिधत घट झाÐयाचे पुरावे आढळले. िवषयांची
नावे, वÖतूंची िठकाणे, िकराणा माला¸या याīा , चेहरे, फोन नंबर आिण चालू घडामोडी
ल±ात ठेवÁयास सांगणे ही कामे समािवĶ आहेत. दुसöया अËयासात, ĀìÖके आिण पाकªने
रेिडओ, दूरदशªन िकंवा वतªमानपýात सादर केलेÐया बातÌयांसाठी वृĦ आिण तŁण
ÿौढां¸या Öमरणशĉìचा अËयास केला. ितÆही Öवłपांसाठी, वृĦ ÿौढांना तŁण ÿौढांपे±ा
कमी मािहती ल±ात रा हते आिण दोÆही गटांनी इतर दोन Öवłपांपे±ा दूरदशªनसह चांगले
काम केले. दूरदशªनमÅये ŀÔय आिण ®वणिवषयक दोÆही मािहती असÐयामुळे, मािहतीचे हे
दोन ąोत तŁण आिण वृĦां¸या Öमरणशĉìला मदत करतात. या ÿयोगशाळे¸या
अËयासांनी वृĦांना अपåरिचत िवषयांचा अËयास करÁयास भाग पाडले आहे आिण हे
िनिIJत आहे कì नवीन मािहती िशकणे, जरी ती दररोजची असली तरीही , वयानुसार
ÿभािवत होईल.
२.४ ±ेý अËयास (FIELD STUDIES) जेÓहा आपण नैसिगªक संदभाªत Öमरणशĉìचा अËयास करतो तेÓहा वयानुसार दररोज
Öमरणशĉì कमी होÁयाचे िचý अगदी वेगळे असते. अËयासा¸या मािलकेत, पाकª आिण
Âया¸या सहकाöयांनी औषध घेÁयाची तारीख आिण वेळ रेकॉडª करÁयासाठी
मायøोइले³ůॉिनक िडÖÈले वापłन, वृĦ ÿौढांना Âयांची औषधे कधी ¶यावीत हे िकती
अचूकपणे ल±ात ठेवले ते पािहले. पाकª आिण सहयोगी. (१९९२) नŌदवले आहे कì सहा ते
स°र वयोगटातील ÿौढांनी एक मिहÆया¸या कालावधीत औषधोपचारात कोणतीही चूक
केली नाही, जरी ते कमीतकमी तीन िभÆन औषधे घेत असले तरीही. याउलट,
अËयासातील वृĦ ÿौढांनी, वया¸या स°र-आठ ते नÓवद, अिधक चुका केÐया, परंतु Öमृती
आिण औषध संयोजकां¸या पåरचयामुळे Âयांना ल±णीय मदत झाली. रĉदाबाची औषधे munotes.in

Page 20

बोधिनक मानसशाľ
20 घेत असलेÐया पÖतीस ते पंचाह°र वयोगटातील लोकां¸या पाठपुरावा आयुमाªन
अËयासात, मोरेल आिण इतर,असे आढळले कì पासĶ ते पंचाह°र वयोगटातील ÿौढांनी
सवª वयोगटातील सवा«त कमी औषधां¸या चुका केÐया आहेत आिण ते Âयांचे रĉदाब
औषध घेÁयास जवळजवळ िवसरले नाहीत. Âयांनी गृहीत धरले कì या उ¸च पातळीचे
पालन करÁयाचे कारण Ìहणजे वृĦ ÿौढांकडे औषधोपचार घेÁयासाठी पुरेशी बोधिनक
संसाधने आहेत आिण Âयां¸या आरोµयिवषयक िवĵास आिण वेळापýक देखील औषधे
घेÁयाशी सुसंगत आहेत.
पाठपुरावा अËयासामÅये अनेक औषधे घेत असलेÐया संिधवात Łµणां¸या नमुÆयात
औषधांचे पालन समजून घेÁयासाठी बोधिनक, मनोसामािजक आिण संदिभªत चलांचा एक
जिटल संच वापरÁयात आला (पाकª आिण इतर,१९९९). या Łµणांना िविवध ÿकार¸या
बोधिनक चाचÁया देÁयात आÐया आिण Âयां¸या आरोµयावरील िवĵास, जीवनशैली, तणाव
पातळी आिण Öवत: ची कायª±मतेबĥल ÿijावली पूणª करÁयात आली. ही पåरवतªके
औषधोपचाराशी जोडलेले राहÁया¸या ÿवृ°ी अनुमािनत करÁयासाठी संरिचत समीकरण
ÿाłपांमÅये वापरले जातात. या अËयासात , ४७% वयोवृĦ ÿौढांनी (पÆनास ते चौöयाऐंशी)
एक मिहÆया¸या कालावधीत औषधोपचार करÁयात कोणतीही चूक केली नाही, तर
मÅयमवयीन सहभागéमÅये एकूणच गैर-अनुपालन दर ल±णीय उ¸च होता. गैर-
अनुपालनाचा सवōÂकृĶ अंदाज Óयú आिण पयाªवरणीयŀĶ्या मागणी असलेÐया
जीवनशैलीचा अहवाल देत होता. आरोµयावरील िवĵास, िचंता आिण नैराÔय हे
अनुपालनाचे चांगले ÿेिड³टर नाहीत. जरी वय हे पालन न होÁयाचा अंदाज नसला तरी,
सवª वयोगटातील कमी बोधिनक ±मता असलेले लोक देखील गैर-अनुपालन होÁयाची
श³यता असते.
आपण ±णिदĮी Öमृतीवरील काम हे दैनंिदन जीवनातील घटनेत Łजलेले संशोधनाचे ÿमुख
उदाहरण Ìहणून पाहतो परंतु ÿयोगशाळे¸या अËयासातून ÿाĮ केलेÐया पĦती वापरतो.
२.५ ±णिदĮी Öमृती (FLASHBULB MEMORY) ±णिदĮी Öमृती ही नाट्यमय घटनेची आिण ती घटना कोणÂया पåरिÖथतीत अनुभवली
िकंवा ऐकली गेली याची ºवलंत Öमृती असते.
±णिदĮी Öमृती हा आÂमचåरýाÂमक Öमृतीचा एक ÿकार आहे. काही संशोधकांचा असा
िवĵास आहे कì इतर ÿकार¸या आÂमचåरýाÂमक आठवणéपासून ±णिदĮी Öमृती वेगळे
करÁयाची कारणे आहेत, कारण ती वैयिĉक महßव, पåरणाम, भावना आिण आIJयª या
घटकांवर आधाåरत आहेत. इतरांचा असा िवĵास आहे कì सामाÆय आठवणी देखील
अचूक आिण िचरÖथायी असू शकतात जर Âया खूप खास असतील, Âयांचा वैयिĉक अथª
असेल िकंवा पुनरावृ°ी होत असेल.
±णिदĮी Öमृतीची सहा वैिशĶ्ये आहेत: Öथान, वतªमान िøयाकलाप, मािहती देणारा,
संबंिधत ÿभाव, इतर ÿभाव आिण पåरणाम. िनःसंशयपणे, ±णिदĮी Öमृतीचे मु´य िनधाªरक
Ìहणजे उ¸च ÿमाणात आIJयª, उ¸च ÿमाणात पåरणाम आिण कदािचत भाविनक उ°ेजना. munotes.in

Page 21

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
21 ±णिदĮी Öमृती हा शÊद āाउन आिण कुिलक यांनी १९७७ मÅये तयार केला होता. Âयांनी
िवशेष यंýणा अËयुपगम (Special Mechanism Hypothesis) तयार केले, जे सिøय
केÐयावर िविशĶ जैिवक Öमृती यंýणा¸या अिÖतÂवासाठी युिĉवाद करते. आIJयª आिण
ल±णीय पåरणामां¸या पलीकडे असलेÐया घटनेमुळे, अनुभवाचा तपशीलवार आिण
पåरिÖथतीजÆय अहवाल तयार होतो. āाऊन आिण कुिलक यांचा असा िवĵास आहे कì
±णिदĮी Öमृती जरी कायमÖवłपी असÐया तरी, दीघªकालीन Öमृतीतून Âया नेहमीच
उपलÊध नसतात. ±णिदĮी Öमृती यंýणा गृहीतक (flash memory mechanism
hypothesis) िवशेषतः असा युिĉवाद करते कì ±णिदĮी ÖमृतीमÅये िविशĶ वैिशĶ्ये
असतात जी "सामाÆय" ÖमरणाĬारे उÂपािदत केलेÐया िभÆन असतात. िवशेष यंýणेĬारे
उÂपािदत केलेले ÿितिनिधÂव तपशीलवार, अचूक, ÖपĶ आिण िवÖमरणास ÿितरोधक
आहेत. āाउन आिण कुिलक यांनी ÿथम हा शÊद तयार केÐयापासून ±णिदĮी Öमृती¸या
सुŁवाती¸या बहòतेक गुणधमा«वर वादिववाद होत आहेत. गेÐया काही वषा«त, चार ±णिदĮी
Öमृती ÿाłप या घटनेचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी उदयास आले आहेत: छायािचýीत ÿाłप,
संपूणª ÿाłप, भाविनक एकìकरण ÿाłप आिण म हßव-अिभमुखीत ÿाłप. या ÿाłपांची
वैधता तपासÁयासाठी अितåरĉ अËयास केले गेले.
११ सÈट¤बर २००१ रोजी झालेला हÐला, ७ जुलै २००५ रोजी लंडन¸या वाहतूक
ÓयवÖथेवर झालेला हÐला, िÿÆसेस यासार´या नाट्यमय आिण महßवा¸या घटनांबĥल
Âयांना ÿथमच ºया पåरिÖथतीत कळले Âया पåरिÖथती¸या अपवादाÂमकपणे तपशीलवार
आिण ºवलंत आठवणी आहेत, असे बहòतेक लोकांना वाटते. ३१ ऑगÖट १९९७ रोजी
डायनाचा मृÂयू आिण जुÆया वाचकांसाठी जॉन एफ. केनेडी यांची २३ नोÓह¤बर १९६३
रोजी झालेली हÂया. āाउन आिण कुिलक (१९७७) यांनी केनेडी हÂये¸या आठवणéचे
परी±ण केले आिण या आठवणéना ±णिदĮी Öमृती Ìहटले. Âयांनी ÿÖतािवत केले कì
Óयĉìसाठी महßवपूणª नाट्यमय आिण आIJयªकारक घटनांमुळे एक िवशेष मेमोåरझेशन
यंýणा सिøय होते आिण घटना आिण आसपास¸या संदभाªतील मािहतीची कायमÖवłपी
मािहती Ìहणून रेकॉडª केली जाते. मािहती कोणी िदली , बातमी कोठे कळली यासार´या
घटकांभोवती आिण बातमी ऐकÐयानंतर Âया Óयĉìने काय केले.
वेवर (१९९३) यांनी सामाÆय Öमृतीमधील (िमý-पåरवाराशी िकंवा क±-जोडीदाराशी भेट)
आिण ±णिदĮी Öमृती (Âया वेळ¸या Öमृती, ºया वेळी दूरदशªनवर पिहÐया आखाती युĦाची
घोषणा झाली) असे पूणª एका वषाª¸या कालावधीतील कािलक वृĦीचे परी±ण केले. Öमृती
तीन वेळा जागिवली जाते: दोन िदवसांत, तीन मिहÆयांनंतर आिण १२ मिहÆयांनंतर.
वीÓहरला आढळले कì अचूकता, सुसंगततेने दशªिवÐयाÿमाणे, तीन मिहÆयांनंतर
ल±णीयरीÂया कमी झाली , परंतु नंतर ±णिदĮी आिण नॉन-±णिदĮी आठवणéसाठी िÖथर
झाली. दोÆही ÿकार¸या आठवणी अगदी सार´याच आहेत (मूळ मेमोशी जुळणारे). मु´य
फरक असा होता कì सहभागéना ±णिदĮी ÖमृतीमÅये अिधक िवĵास होता, परंतु यामुळे
अचूकता वाढली नाही.
सवªसाधारणपणे, असे िदसते कì ±णिदĮी Öमृती सामाÆय Öमृतीÿमाणेच िवÖमरण आिण
िवकृत होÁया¸या ÿकारांना संवेदना±म आहे. ±णिदĮी बÐब इÓह¤ट¸या आठवणéचा फायदा munotes.in

Page 22

बोधिनक मानसशाľ
22 Âयां¸या िविशĶतेमुळे होऊ शकतो ºयामुळे समान आठवणéचा आवाज कमी होÁयास मदत
होते (Cbelli & della Sala, २००८) आिण पुनरावृ°ी ÿभाव (Bonhannon, १९८८).
२.६ ÿÂय±दशêंची सा± (EYEWITNESSES' TESTIMONY ) वाÖतिवक जीवनातील एक महßवाचे ±ेý िजथे Öमृती पुरेशा आÂमिवĵासाने ठेवली जाते ती
Ìहणजे कायदेशीर ÓयवÖथा, िजथे सा±ीदारांना िवचारले जाते कì Âयांना गुÆĻा¸या
आसपास¸या घटनांबĥल काय आठवते. कायदा हा पारंपåरक कÐपनेकडे झुकतो कì Öमृती
ही एका Åवनीमुþकासारखी असते जी सा±ीदार Èले कł शकतो आिण अचूकतेने
Âया¸याशी संबंध ठेवू शकतो. सा±ीदारां¸या आÂमिवĵासाने आिण नŌदवलेÐया
तपिशलां¸या सं´येने ºयुरी न³कìच ÿभािवत झाले. तथािप, अनेक घटक सूिचत करतात
कì सा±ीदाराची सा± सावधिगरीने हाताळली पािहजे. काही सा±ीदारांनी Âयांना अहवाल
देÁयास सांिगतलेÐया अनेक घटना पािहÐया नसतील. उदाहरणाथª, जर तुÌही रÖÂयावłन
चालत असाल आिण तुÌही जाताना एखादा माणूस झटपट बँकेतून बाहेर पडला, वेिटंग
कारमÅये उडी मारली आिण बाहेर काढले, तर तुÌही Âया वेळी कदािचत ितथे नसाल . नंतर
तुÌहाला Âया Óयĉìची उंची, केसांचा रंग, कपडे आिण पोशाख, रंग आिण लायसÆस Èलेट
नंबर यािवषयी तपशीलवार अहवाल देÁयास सांिगतले जाईल, कारण तुÌही बँक लुटताना
पािहले आहे. बँके¸या आत असलेÐया सा±ीदारांना घरफोडी होत असÐयाचे जाणवू शकते,
परंतु Âयां¸या आठवणéवर ताण आिण िचंता यांचा पåरणाम होऊ शकतो. खरंच,
Deffenbacher आिण इतर. (२००४) मेटा-िवĴेषणाÂमक पुनरावलोकनामÅये िचंता
आिण कमी तणावा¸या तुलनेत गुÆĻा¸या ŀÔयांवर चेहरे आिण तपशील आठवÁयावर तणाव
आिण िचंतेचा ÖपĶपणे बदलणारा ÿभाव आढळला. याÓयितåरĉ, जर गुÆĻात शľाचा
समावेश असेल, तर सा±ीदारांनी Âयांचे ल± Âयावर क¤िþत केले आिण शľाशी संबंिधत
नसलेÐया तपशीलांची तøार करÁयास अ±म असेल (टोलेÖůप आिण इतर, १९९४).
या आिण संबंिधत अËयासांवłन, जसे कì एिलझाबेथ लोÉटस¸या खोट्या
आÂमचåरýाÂमक आठवणéचे रोपण करÁया¸या अËयासातून, असे िदसते कì इÓह¤टनंतरचे
ÿij आिण संकेत इÓह¤ट¸या आठवणी बदलू शकतात. हे पåरणाम पूवªल±ी हÖत±ेपाचे
उदाहरण Ìहणून मानले जाऊ शकतात, जेथे नंतरची मािहती पूवê िशकलेÐया सामúीची
Öमरणशĉì बदलते आिण िवकृत करते. हे पåरणाम या कÐपनेशी सुसंगत आहेत कì Öमृती
िÖथर होÁयाऐवजी बदलू शकते आिण पुनŁÂपािदत होऊ शकते आिण बाटªलेट (१९३२),
िनसर (१९६७) आिण इतरांनी बöयाच काळापूवê सुचिवÐयाÿमाणे मूळत: जे समजले होते
Âयाचे पुनŁÂपादन कł शकते.
२.७ ÿितमा आिण संकÐपना (IMAGERY AND CONCEPTS) जेÓहा आपण एखाīा संकÐपनेचा िवचार करतो, जसे कì "मांजर," आपÐयापैकì बहòतेकांना
मांजरीची ŀÔय ÿितमा अनुभवता येते, जी ŀक् Ìयाऊ िकंवा ®वण मेÓसĬारे विधªत केली
जाऊ शकते. िÓहºयुअÐस एखाīा वÖतू¸या Öवłपािवषयी मािहती देतात आिण Âया
संकÐपनेचा वापर करताना संकÐपनेशी संबंिधत ÿितमा महßवा¸या वाटू शकतात. या
ÿितमा िकती ÿमाणात उपयुĉ मािहती देतात आिण आपण Âयांचा कसा वापर कł? munotes.in

Page 23

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
23 ÿितमेशी संबंिधत संकÐपना ²ानाचे ÿितिनिधÂव करणाöया ŀÔयांसाठी महßवा¸या
असÁयाची अपे±ा केली जाईल, जसे कì बाÖलōव Ĭारे ÿÖतािवत काही ŀिĶकोन. बाÖलōव
यां¸या संकÐपनाÂमक अनुकृती ŀÔयाचा (conceptual simulation view) ÿÖताव आहे
कì संकÐपनांचे ²ान ®ेणीतील सदÖयांसह मागील अनुभवांची पुनरªचना करÁयावर
आधाåरत आहे. उदाहरणाथª, खुचêवर बसÁयाचा अनुभव. ही पुनरªचना िकंवा अनुकृती
अनेकदा ÿितमा Ìहणून नŌदवले जाऊ शकतात. ÿितमा अंशतः वाÖतिवक अनुभव
पुनŁÂपािदत करतात, परंतु सामाÆयतः वाÖतिवक ²ान¤िþय अनुभवापे±ा कमी ÖपĶ आिण
मानवी िनयंýणाखाली Ìहणून ओळखÐया जाऊ शकतात. हे ल±ात घेतले पािहजे कì
चाÐसª बोनेट ल±ण-समु¸चयासार´या दुिमªळ वैīकìय पåरिÖथती आहेत, ºयामÅये
लोकांमÅये अÂयंत ºवलंत परंतु अिनयंिýत Ăामक ÿितमा आहेत ºया ŀÕयŀĶ्या जगा¸या
आकलनापासून वेगळे आहेत (Èलमर आिण इतर, २००७; सॅÆथहाउस आिण इतर,
२०००).
जरी सवª संवेदी अिध±ेýामÅये ÿितमा आढळू शकतात, परंतु बहòतेक ÿितमाकरण अËयास
ŀÔय ÿितमेवर ल± क¤िþत करतात कारण आपÐयापैकì बहòतेकांसाठी, ŀĶी हे आकलनाचे
ÿमुख माÅयम आहे. आिण Ìहणून आपण ŀक्-गोĶéवर ल± क¤िþत कł. ÿितमांना वÖतूंचे
Öवłप दशªिवणारे Ìहणून पािहले जाऊ शकते आिण सामाÆय ®ेणीतील सदÖय कसे
िदसतात याचे ²ान हा वैचाåरक ²ानाचा एक महßवाचा भाग आहे. आपण आता ÿितमाचे
पåरणाम पाहणार आहोत , यासह: ÿितमा आिण धारणा यां¸यातील संबंध, ÿितमा
अंकłपण, मानिसक Ăमण , ÿितमा अÖपĶता आिण ÿितमाकरणासाठी चेताशाľीय
ŀिĶकोन.
२.७.१ ÿितमा आिण ŀÔय -Öथािनक ÿिø या (Imagery and visuo - spatial
process) :
एखाīा वÖतूची कÐपकता वाÖतिवक आकलनासार´याच ÿिøयांचा वापर िकती ÿमाणात
करते हे िवचाłन आपण सुŁवात करतो. ŀक् ÿितमां¸या संदभाªत, ÿितमा आिण ŀक्-
अिभ±ेýीय ÿिøयाकरण यां¸यातील परÖपरÓयाĮी¸या ÿमाणा¸या संदभाªत सािहÂयात याची
अनेकदा चचाª केली जाते. एखाīा वÖतूची कÐपना करÁयाचा ÿयÂन करताना डोळे बंद
केÐयाने मदत होते हे आपÐया सवा«ना आढळून आले आहे . हे दैनंिदन िनरी±ण या
कÐपनेशी सुसंगत आहे कì कÐपनेÿमाणे पाहÁयात समान मानिसक यंýणा गुंतलेली आहे.
ŀक्-काय¥ आिण एकाचवेळी ŀक्-अिभ±ेýीय ÿिøयाकरण यां¸यातील हÖत±ेपाचा अहवाल
अनेक ÿायोिगक अËयासांनी नŌदवला आहे, ŀÔय भाषा आिण धारणा समान मानिसक
आिण तंिýका संसाधनांवर आधाåरत आहेत या कÐपनेला समथªन देतात. या ÿकारचे
पåरणाम ÿथम āू³स (१९६८) यांनी या ±ेýातील अिभजात बनलेÐया अËयासां¸या
मािलकेत नŌदवले.
āू³सने सहभागéना कॅिपटल "F" चा िवचार करÁयास सांिगतले आिण नंतर Âयांना अúगÁय
कोपöयातून अ±राभोवती घड्याळा¸या िदशेने िफरÁयाची कÐपना करÁयास सांिगतले
आिण ÿÂयेक कोपरा अ±रा¸या वर िकंवा तळाशी आहे कì नाही हे दशªिवते.
munotes.in

Page 24

बोधिनक मानसशाľ
24 आकृती २.१: āू³सची ÿितमा तयार करÁयाचे कायª

ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा
जेÓहा तुÌही F आकृतीभोवती िफरता तेÓहा तुÌहाला वर¸या िकंवा खाल¸या बाजूला सवª
कोपरे िदसतात कì दोÆहीही नाहीत? "F" ¸या खाल¸या डाÓया कोपöयापासून सुł होणारी
उ°रे "होय, होय, होय, नाही, नाही, नाही, नाही, नाही, नाही, होय" अशी असावीत.
सहभागéना Âयांचे ÿितसाद सूिचत करÁयास िकंवा कागदा¸या शीटवर Y आिण N
अिनयिमत पंĉéमÅये Y िकंवा N िचÆहांिकत करÁयास सांिगतले होते. मौिखक
ÿितसादा¸या तुलनेत Öथािनक ÿितसाद (पॉइंिटंग) मंद कामिगरी असÐयाचे आढळले आहे.
जेÓहा मु´य कायª मौिखक होते तेÓहा उलट नमुना आढळला, Ìहणजे, "हातात एक प±ी
झुडपां¸या बाहेर आहे" यासारखे वा³यांश ल±ात ठेवणे आिण ÿÂयेक शÊदासाठी ते सं²ा
आहे कì नाही हे सूिचत करणे. हे हÖत±ेप नमुने ŀक्-ÿितमाकरण कायाªशी जुळतात, जे
ŀक्-Öथािनक संसाधनांचा वापर करते.
बॅडले आिण अँűेड (२०००) ¸या अËयासातून असाच िनÕकषª काढला जाऊ शकतो जेÓहा
ÿितमा दुहेरी Öकोअर¸या मािलकेसह एकिýत केÐया जातात तेÓहा ÿितमां¸या ÖपĶतेवर
अहवाल िदला जातो. िकंवा १ ते १० पय«त अनेक वेळा मोठ्याने मोजा (मौिखक कायª).
सहभागéना ०-१० ¸या Öकेलवर Âयां¸या ÿितमां¸या िजवंतपणाचे मूÐयांकन करÁयास
सांिगतले होते, जेथे ० Ìहणजे "एकही ÿितमा नाही" आिण १० Ìहणजे "ÿितमा साफ करा" munotes.in

Page 25

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
25 आिण सामाÆय ŀÔय/®वण सारखे ºवलंत." ŀक्-दशªनासाठी (visualization), ÿितमांची
Öवयं-अहवालबĦ केलेली जीवंतता टाईप/टंकिलिखत कłन कमी केली गेली, मापन कłन
नाही. जेÓहा सहभागéना टेिलफोन वाजÐयासारखे पåरिचत आवाजांची ®वणिवषयक ÿितमा
तयार करÁयाचे काम देÁयात आले, ®वणिवषयक ÿितमेची ºवलंतता मोजÁयाने कमी केली
गेली आहे परंतु टंकिलिखत न करता शूÆयामÅये. बॅडले आिण िहच यां¸या कायªरत Öमृती
ÿाłपा¸या संदभाªत हे पåरणाम दशªिवतात कì ŀक् ÿितमा विक«ग Öमृतीचा ŀक्-अिभ±ेýीय
नोटबुक भाग वापरते तर ®वण ÿितमामÅये टोनल लूप घटक समािवĶ असतो. कायªरत
Öमृतीची िÖथती िशकणे.

आकृती २.२: बॅडले आिण अँűाडेचा (२०००) िनकाल
ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा
२.७.२ ÿितमा संि±Į परी±ण आिण तुलना करणे (Image scanning and
comparing) :
ÿितमा सामाÆयतः Óयावहाåरक हेतूसाठी तयार केÐया जातात. उदाहरणाथª, आपÐयाला
खोलीतून एक मोठी कपाट काढÁयाची आवÔयकता असू शकते. दारातून जाणे खूप Łंद
होईल का? िचýां¸या साहाÍयाने, कपाट िफट होईल कì नाही हे "पाहÁयासाठी" दरवाजा
उघडÁया¸या उंची आिण Łंदीसह कपाटा¸या पåरमाणांची तुलना करÁयाचा ÿयÂन कł
शकता िकंवा तुÌही एखादे ि³लĶ िवīुत उपकरण खरेदी केले असेल ºयाला उघडÁयासाठी
एकािधक खोबÁया आवÔयक आहेत. तुम¸या बेडłममÅये पुरेसे िनगªम आहेत का?
ÿितमांचा वापर िवīुत िनगªम शोधÁयासाठी आिण मोजÁयासाठी तुम¸या बेडłमची ÿितमा
संि±Į परी±ण करÁयाचा ÿयÂन करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. अनेक अËयासांनी अशा
ÿितमा संि±Į परी±ण आिण तुलनाचे परी±ण केले आहे, ÿामु´याने ÿितमा संि±Į परी±ण
करणे आिण तुलना करणे हे संि±Į परी±ण आिण वाÖतिवक ŀक् उ°ेजनाची तुलना
करÁयासारखे आहे कì नाही यावर ल± क¤िþत केले आहे.
munotes.in

Page 26

बोधिनक मानसशाľ
26
आकृती २.३: संि±Į परी±ण कायाªसाठी नकाशा. संि±Į परी±ण कायाªपूवê सहभागी
नकाशाचा अËयास करतात
ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा
एका सामाÆय ÿयोगात , कॉिÖलन (१९७३) यांनी सहभागéना िवमान, पाणबुडी आिण
³लॉक टॉवर यासार´या वÖतूं¸या ÿितमांचा अËयास करÁयास सांिगतले. Âयानंतर
सहभागéना एका वÖतूचे िचý घेÁयास सांिगतले गेले आिण ÿितमेतील पदाथª¸या डावीकडे
िकंवा वर¸या भागावर ल± क¤िþत करÁयास सांिगतले. पुढे, Âयांना िÖटपलवरील Åवज
सारखा िविशĶ भाग शोधÁयास सांिगतले गेले आिण Âयांना तो भाग केÓहा सापडला ते
सूिचत केले. ÿितमेचा लàय भाग शोधÁयाचा अहवाल देÁयाची वेळ ÿितमेतील सुŁवाती¸या
िबंदूपासून लàया¸या अंतरानुसार बदलते. अशाÿकारे, अवकाशीयåरÂया िवभĉ केलेले
ÿितमेचे भाग देखील ÿितमेमÅये संबंिधत ÿमाणात वेगळे केले गेले. हे पåरणाम कÐपनेला
समथªन देतात कì ÿितमा डो³यातÐया िचýांसार´या असतात .
तÂसम पåरणाम नकाशा अÆवेषण अËयासातून ÿाĮ झाले (कोिÖलन आिण इतर, १९७८).
सहभागéनी ÿथम एका काÐपिनक बेटा¸या नकाशाचा अËयास केला ºयामÅये सात खुणा
आहेत. सहभागéनी ÿथम नकाशाचा अËयास केला, नंतर नकाशाची कÐपना केली आिण
Âयांना एका पदाथाªवर ल± क¤िþत करÁयास सांिगतले आिण नंतर दुसरी नावाची वÖतू
शोधÁयासाठी नकाशा ÿितमा संि±Į परी±ण करÁयास सांिगतले. दुसöया पदाथाªने
नकाशावरील पदाथा«मधील भौितक अंतरासह अितशय मजबूत रेखीय सहसंबंध (r =
०.९७) दशªिवÐयाचा अहवाल देÁयाची वेळ. हे पåरणाम, यामधून, ÿितमा काही अचूकतेसह
सापे± अंतर एÆकोड करतात या ŀÔयास समथªन देतात. munotes.in

Page 27

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
27
आकृती २.४: संि±Į परी±ण अंतर आिण ÿितिøया वेळा
ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा
इतर अËयासांनी लोकांना ÿितमांची तुलना करÁयास सांिगतले आहे. उदाहरणाथª, िफÆके
(१९८९) यांनी सहभागéना िवचारले "सवा«त मोठे अननस िकंवा नारळ काय आहे?" आिण
असा िनÕकषª काढा कì अशा तुलना ÿितमांवर आधाåरत आहेत. मोयर (१९७३) यांना
असे आढळून आले कì आकारा¸या अशा ÿijांची उ°रे िजत³या जलद िमळतात िततका
वाÖतिवक जीवनातील वÖतूंमधील फरक जाÖत असतो. जेÓहा वाÖतिवक वÖतू सादर
केÐया जातात तेÓहा Paivio ( १९७५) देखील एक समान नमुना शोधतो. पåरणामी,
लोकांनी पटकन माÆय केले कì Óहेल मांजरéपे±ा मोठे आहेत, मांजरी टोÖटरपे±ा मोठी
आहेत, असे सुचिवते कì संबंिधत ÿितमा प¤िटंगÿमाणेच पåरमाण एÆकोड करतात.
वाÖतिवक वÖतूंसाठी िचÆहांĬारे दशªिवÐया जाणाöया घटकांमधील फरकािवषयी िनणªय घेणे
सोपे आहे हे मूलभूत िनÕकषª हे ÿतीक अंतर पåरणाम Ìहणून ओळखले जाते. पुÆहा, ÿितमा
तुलना काया«चे अËयास या कÐपनेला समथªन देÁयासाठी केले गेले आहेत कì ÿितमा हे
मना¸या डोÑयाĬारे तपासले जाणारे ŀÔय ÿितिनिधÂव आहेत ºयाÿमाणे ÿितमा मना¸या
डोÑयाĬारे ÿिøया केÐया जातात. वरील ÿितमेत वणªन केÐयाÿमाणे िýिमतीय वÖतूं¸या
ÿितमा मानिसकåरÂया िफरवÁया¸या ±मतेवर अËयासातून असेच िनÕकषª काढले जाऊ
शकतात.
२.७.३ ÿितमा संशोधन आिण िसĦांताचा गंभीर ŀिĶकोन (Critical view of
imagery research and theory) :
ÿितमांचे संि±Į परी±ण, तुलना आिण िफरवÁयाचे पåरणाम या कÐपनेशी सुसंगत असले
तरी ÿितमा डो³यातील ÿितमांÿमाणे कायª करतात, काही संशोधकांनी या मताला आÓहान
िदले आहे. आिण आता आपण या मूÐयांकनांवर चचाª कł.
पायलीशीन (१९८१) यांनी सुचवले कì कोसलीन आिण इतर यां¸या ÿितमा संि±Į
परी±णचे पåरणाम. (१९७८) अशा काया«मÅये काय घडले पािहजे याबĥल सहभागé¸या
ÖपĶ िवĵास िकंवा ²ान ÿितिबंिबत कł शकते. जाÖत अंतर ÿवास करÁयासाठी जाÖत munotes.in

Page 28

बोधिनक मानसशाľ
28 वेळ लागतो हे सहभागéना कळेल आिण अंतरानुसार िव®ांतीचा कालावधी टाकून Âयानुसार
ÿितसाद īावा.
पायलीशीन (१९८१) ने कोिÖलन आिण इतर सारखीच बेट सामúी वापłन सहभागéची
चाचणी केली. (१९७८). जेÓहा िवĴेषण कायª िदले जाते तेÓहा ते मूळ पåरणामांची ÿितकृती
बनवते. तथािप, जेÓहा सहभागéना एक खूण दुसöया (वायÓय? थेट दि±णेकडे?) कोणÂया
िदशेला आहे हे सांगÁयास सांिगतले गेले तेÓहा खुणांमधील अंतराचा हवामानावर पåरणाम
झाला नाही. Ìहणून, जर अंकłपणची ÖपĶपणे िवनंती केली गेली असेल, तर सहभागéनी
अंकłपणा¸या पåरणामांसारखेच पåरणाम िदले. तथािप, कायाªस ÖपĶपणे संि±Į परी±णची
आवÔयकता नसÐया स, सहभागी संि±Į परी±ण केलेÐया ÿितमेशी सुसंगत पåरणाम देणार
नाही. पीटरसन (१९८३) चा अËयास ºयामÅये संि±Į परी±ण ÿितमाकरण ÿयोग कसे
कायª कł शकतात याबĥल ÿयोगकÂया«¸या वेगवेगÑया अपे±ा होÂया. कोसलीन आिण
इतर (१९७८) यां¸या अËयासावर आधाåरत मॅिपंग कायाªत अÅयाª परी±कांना सांगÁयात
आले कì नकाशाची ÿितमा संि±Į परी±ण करणे वाÖतिवक नकाशा संि±Į परी±ण
करÁयापे±ा जलद होईल आिण अÅयाª लोकांना उलट सांिगतले गेले. ÿाĮ पåरणामांनी
ÿयोगकÂयाª¸या अपे±ा ÿितिबंिबत केÐया . जेÓहा आकलन±म संि±Į परी±ण जलद असणे
आवÔयक असते, तेÓहा ते २३०-िमिलसेकंद ÿितमा संि±Į परी±णपे±ा ल±णीयरीÂया
वेगवान असते. जेÓहा ÿितमा संि±Į परी±ण जलद होणे आवÔयक होते, तेÓहा ŀक् आिण
इंिþयगोचर िÖथतीमधील अंतर ±ुÐलक ४१ िमलीसेकंदांपय«त कमी केले गेले (आिण उलट
अपे±ेसह िÖथती¸या तुलनेत ÿितमेचा वेग ल±णीय २०१ िमलीसेकंदांनी वाढला).
संभाÓयतः, ÿयोगकÂया«नी िदलेÐया लहान बेशुĦ संकेतांमधून अपे±ांची िनवड केली गेली
आिण सहभागéनी कसा ÿितसाद िदला यावर ÿभाव पडला.
पायलीशीन (१९७३) यांनी सैĦांितक कारणांसाठी ÿितमा łपकांवर टीका केली. तो
िनदशªनास आणतो कì ÿितमेचे अिनयंिýतपणे नुकसान होऊ शकते (उदाहरणाथª, अधाª
कापून िकंवा अनेक लहान तुकड्यांमÅये फाडून टाका), परंतु वाÖतिवक िचý केवळ
जोडलेÐया िकंवा काढलेÐया महßवा¸या घटकांनुसार बदलले जाऊ शकते. याÓयितåरĉ,
आपण Âयां¸या सामúीची पूवª चेतावणी न देता वाÖतिवक जीवनातील ÿितमा पाहó शकतो,
परंतु ÿितमा हेतूपूवªक तयार केÐया पािहजेत आिण कॅÈचर केÐया जाणाöया िवषयां¸या
आम¸या ²ानावर आधाåरत असणे आवÔयक आहे. अशाÿकारे, बुिĦबळात एकाच
Öथानाची ÿितमा दोन लोक तयार कł शकतात , परंतु Óयावसाियक खेळाडू ÿितमेतील
आ±ेपाहª आिण बचावाÂमक संबंध "पाहतील" जे गैर-खेळाडू िकंवा नविश³या "पाहणार
नाहीत", कारण त²ांना आधीपासूनच आहे. आवÔयक मूलभूत ²ान.
पायलीशीन (१९७३, १९८१, २००२) ने नेहमी ŀÔय अनुभवाचा आधार Ìहणून अमोडल
ÿÖतािवत ÿÖतुतीकरणासाठी युिĉवाद केला आिण असा युिĉवाद केला कì ŀÔय
अनुभवामÅये ŀÔय अनुभवाची वाÖतिवक कारण भूिमका नसते, तर ती "पIJजात घटना"
Ìहणून ओळखली जाते. एक Óयावहाåरक साधÌयª असे आहे कì चालू असलेÐया
धुलाईयंýाचे गुंजन ही एक पIJजात अपूवª संकÐपना आहे, Ìहणजे मशीन¸या कायाªचे उप-
उÂपादन, परंतु Âया¸या कायाªमÅये योगदान देत नाही. Âयाचÿमाणे, पायलीशीन असे munotes.in

Page 29

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
29 सुचिवतात कì ŀÔय अनुभव हे मूलभूत बोधिनक ÿिøयांचे उप-उÂपादन आहे, परंतु
वाÖतिवक कायाªÂमक भूिमका नाही.
२.८ ÿितमांची अÖपĶता (AMBIGUITY OF IMAGES) ÿिसĦ नेकर ³यूब आिण डक रॅिबट िफगर (जॅÖůो, १८९९) ही अÖपĶ उलट करता
येÁयाजोµया आकारांची चांगली उदाहरणे आहेत जी अनेकदा एकमेकांशी जोडलेली आिण
अगदी एकमेकांशी जोडलेली रचना तयार करतात. नेकर¸या ठोकÑयामÅये, ºयाचा
समोरचा चेहरा उजवीकडे िकंवा डावीकडे असतो अशा घनामÅये धारणा बदलते आिण
बदक सशामÅये, वळलेले बदक आिण बाजूने वळलेला ससा यां¸यामÅये धारणा बदलते.
गेÖटाÐट¸या बोधिनक िसĦांताने असे सुचवले आहे कì अÖपĶ आकृÂयांमुळे अिÖथर
ÿितिनिधÂवांचे िनराकरण वैकिÐपक ÿितिनिधÂवांमÅये होते.

आकृती २.५: जॅÖůोचे बदक-ससा अÖपĶ (उलटता येÁयाजोगा)
ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा

आकृती २.६: नेकर ³यूब: एक अÖपĶ (उलटता येणारी) आकृती
ÿितमा ľोत: गूगल ÿितमा munotes.in

Page 30

बोधिनक मानसशाľ
30 जर ÿितमा धारणा सारखी च असेल, तर बदक आिण ससा या पाýांची ÿितमादेखील संिदµध
आिण उलट करता येÁयासारखी असावी. या श³यतेचा तपास करÁयासाठी, च¤बसª आिण
åरसबगª (१९८५) यांनी Âयां¸या सहभागéना ५ सेकंदांसाठी बदका¸या सशाची रेखािचý
आवृ°ी दाखवली आिण नंतर¸या रेखांकन कायाªसाठी ते ŀÔयमान करÁयास सांिगतले. सवª
सहभागéनी सांिगतले कì Âयांनी Âयाला बदक िकंवा ससा Ìहणून पािहले (परंतु दोÆही नाही).
Âयानंतर Âयांना इतर अÖपĶ ÿितमा दाखिवÁयात आÐया आिण या उलट्यामुळे ल± क¤þीत
कसे बदलले ते दाखवले. नंतर सहभागéना बदक आिण सशा¸या Öवłपाची कÐपना
करÁयास आिण Âयां¸या ÿितमेसाठी पयाªयी ÖपĶीकरण शोधÁयास सांिगतले गेले. शेवटी,
मुलांनी ससा आिण बदकाचे िचý काढले आिण Âयांना िचý कसे वाटले ते कळवले. असे
आढळून आले कì जरी सहभागéना Âयां¸या रेखािचýांचा सहज अथª लावता आला, Ìहणजे,
जेÓहा Âयांनी ससा पािहला तेÓहा Âयांनी बदकात वळण घेतले होते आिण उलट, ते ÿितमा
उलट करÁयात अ±म होते. बदक (सशामÅये) िकंवा ससा (बदकात) ची मानिसक ÿितमा,
जी Âयांनी ÿयोगा¸या सुŁवातीला तयार केली. हे या कÐपनेचे समथªन करते कì िचýे
वÖतूंसारखीच नसतात परंतु Âयां¸या आधारावर नेहमीच एक िनिIJत Óया´या असते. च¤बसª
आिण åरसबगª (१९९२) Ĭारे तÂसम पåरणाम नंतर नŌदवले गेले. या दुसöया अËयासात,
सहभागéना कळले कì बदक-आिण-ससा ही एक बदक िकंवा ससा आहे, आिण नंतर Âया
आकाराची न³कल केली. बेसलाइनमधील लहान फरकांची तुलना करणाöया सं´येसह
चाचणी केÐयानंतर, सहभागéना असे सांगÁयात आले कì बदक वणª बदकां¸या डो³या¸या
नाक/मागील बाजू¸या बदलांपे±ा ÿितमे¸या चोची/कानामधील फरकांबĥल अिधक
संवेदनशील होते. उलट नमुना ससा आहे.
च¤बसª आिण åरसबगª यांचा असा युिĉवाद आहे कì एखाīा ÿितमेचा अथª लावताना आिण
एखाīा जीवाला आकार देताना, Óयĉì मु´यतः चेहöयाशी संबंिधत असते आिण बदकां¸या
ÖपĶीकरणासाठी चेहरा डावीकडे (चोच) आिण सशाचा उजवा चेहरा असतो. ÿितमा
पुनÓयाª´यात अडचणी दशªिवणारे तÂसम पåरणाम पायलीशीन (२००२) यांनीदेखील
नŌदवले गेले. तथािप, काही िविशĶ पåरिÖथतीत , जेÓहा अनेक संकेत आिण संकेत िदले
जातात, तेÓहा मÖट आिण कोसलीन (२००२) यांना एका िविशĶ मागाªने तŁणीसारखे
िदसÁया¸या उ°ेिजततेसह ŀक् उलथापालथ आढळते. िदशा आिण वृĦ ľी ९० अंश
बाहेर वळÐयास. असे िदसते कì ÿितमा उलट करणे कधीकधी श³य असते, परंतु सहसा
खूप कठीण असते.
२.८.१ Æयूरोसायकॉलॉजी/ÿितमांचे ÆयूरोसायÆस (Neuropsychology
/Neuroscience of imagery) :
जर ÿितमा बोधिनक पुनरªचना असतील तर, एखाīा Óयĉìची अपे±ा असेल कì म¤दूचे ±ेý
ºया समजात गुंतलेले आहेत तेदेखील ÿितमांमÅये सामील होतील. अनेक अËयासांनी या
ÿijाचे परी±ण केले आहे. रोलँड आिण Āाइबगª (१९८५) यांना ऊÅवª खंडामÅये (जे ŀक्
धारणाशी अÂयंत संबंिधत आहेत) ल±णीय सिøय ÿभाव आढळले, जेÓहा सहभागéनी
ÿितमा Óयायाम केला तेÓहा रĉ ÿवाह मोजमापांनी अनुøिमत केले. फराह आिण इतर
(१९८८) यांना घटना ±मतांसह चेताशाľीय उपायां¸या ®ेणीसह ŀक्-ÿितमांसाठी समान
पåरणाम आढळले. झाटोरे आिण इतर (१९९६) यांना ®वणिवषयक ÿितमाकरणसह समान munotes.in

Page 31

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
31 ÿभाव आढळले. गाÁया¸या ®वणिवषयक ÿितमे¸या िनिमªती आिण वापरामÅये दुÍयम
®वणिवषयक पटल सिøयकरण ÿभाव असतो , परंतु कमकुवत, गाणे ऐकून ÿाĮ केलेले
सिøयकरण.
संबंिधत अËयासांमÅये, कोिÖलन आिण इतर (१९९५) यांनी सहभागéना वेगवेगÑया
आकारा¸या ÿितमा तयार करÁयास सांिगतले आिण केवळ ऊÅवª खंडाचे सिøयकरणच
वाढले नाही, तर ÿितमे¸या आकारानुसार िविशĶ ऊÅवª खंडातील ±ेýाचे सिøयकरण
देखील आढळले. फोटª, गनीस आिण इतर (२००४) यांनी fMRI ¸या पåरणामांची तुलना
केली जेÓहा लोकांनी सं´यांची छायािचýे घेतली आिण ÿÂय±ात सं´या पािहली. ही
तपशीलवार तुलना सूिचत करते कì जरी समान म¤दूचे ±ेý úहणाÂमक आिण ŀÔय कायª
आवृßयांमÅये गुंतलेले असले तरी, ÿितमाकरणमÅये (ऊÅवª आिण िĬ-प±ीय ±ेý) सवा«त
जाÖत सिøय केलेले ±ेý हे इंिþयगोचर ÿितमाकरण दरÌयान सिøय केलेÐया ÿदेशांचा
कमी संच आहेत. हे या वÖतुिÖथतीशी सुसंगत आहे कì काही िविशĶ रोगिचिकÂसा वगळता
लोक ³विचतच धारणासह ÿितमा Ăिमत करतात.
एकंदरीत, कोिÖलन आिण थॉÌपसन (२००३) यांनी मोठ्या सं´येने पुनरावलोकन
अËयासाĬारे असे दशªिवले, कì अनेकदा ÿितमाकरण काया«मÅये ŀक् पटलाचा लवकर
सहभाग तेÓहा शोधतात, िवशेषत: जेÓहा ÿितमा तपशीलवार असतात.
पुनŁÂपादक िसĦांताने सुचिवÐयाÿमाणे ÿितमा आिण आकलनशĉì म¤दूची यंýणा
सामाियक करतात याचे भरपूर Æयूरोवै²ािनक पुरावे असले तरी, अनेक चेता-मानसशाľीय
अËयासात अशी उदाहरणे आढळून आली आहेत ºयात म¤दूचे नुकसान झालेले लोक, ŀÔय
धारणा अबािधत आहे परंतु ŀĶी कमजोर आहे. 'िचýे आिण इतरांमÅये ÿितमा शाबूत आहेत
परंतु ŀÔय आकलनाचा अभाव आहे. (बाटōलोिमयो, २००२). दुहेरी पृथ³करणाची ही
ÿकरणे या कÐपनेला समथªन देतात कì जरी बोधिनक आिण ŀÔय म¤दूचे ±ेý एकमेकांवर
आ¸छािदत असले तरी ते समान नाहीत.
२.९ सारांश इतर अनेक मानसशाľीय रचनां¸या िवपरीत, िवÖमरण ही आपÐया दैनंिदन जीवनात एक
सामाÆय घटना आहे. आम¸याकडे उपलÊध असलेली कोणतीही मािहती आठवÁयात
अयशÖवी झाÐयाची भावना Óयĉéना अनेकदा िवÖमरण िकंवा अनुभवणे Öवाभािवक आहे.
िवÖमरण अनेक कारणांमुळे होते जसे कì: हÖत±ेप - वेगवेगÑया आठवणी एकमेकांमÅये
हÖत±ेप करतात; ±य- बराच वेळ िनघून गेÐयानंतर, बरीच मािहती िवसरली जाईल आिण
Öमरणशĉì कमी होईल ; Öमरणात अपयश - कारण मािहती खरोखरच दीघªकालीन
ÖमृतीमÅये योµयåरÂया बनवत नाही.
एखादी Óयĉì िविशĶ मािहती िकंवा Öमृती िवसरÁयास कारणीभूत ठł शकते असे काही
घटक असले तरीही, अशी काही उदाहरणे आहेत िजथे Óयĉì िवसरतात िकंवा जाणूनबुजून
िवसरÁयाचा ÿयÂन करतात. जसे कì पुनÿाªĮी - ÿेåरत िवÖमरण (RIF), िनद¥िशत िवÖमरण
आिण िवचार करा/िवचार कł नका ( TNT). munotes.in

Page 32

बोधिनक मानसशाľ
32 िवÖमरण देखील Öमृतीशी जोडलेले असÐयाने, ±णिदĮी Öमृती Ìहणजेच, नाट्यमय
अनुभवाची ºवलंत Öमृती यासार´या Öमृती समजून घेÁयासाठी िविवध पĦती िवचारात
घेतÐया पािहजेत. ÿÂय±दशê Öमृती, एखाīा ÿासंिगक Öमृतीसारखी असते जी बहòतेक
एखाīा Óयĉìने पािहलेली असते.
शेवटी, अशा संकÐपना आहेत ºया ÿितमां¸या मदतीने चांगÐया ÿकारे समजÐया जातात,
आपण वाचलेÐया िकंवा िवचार केलेÐया वÖतूचा आकार िकंवा आवाज आठवणे सोपे नाही
का जसे कì आपण “CAT” आिण āू³सचे उदाहरण घेतले. ÿितमा कायª. िवÖमरण, ÿितमा
आिण धारणा आिण म¤दूचे ±ेý या काया«शी आिण ÿयोगांशी जोडलेले आहेत ºयांची आपण
वर चचाª केली आहे.
२.१० ÿij १. िवसरÁयासाठी कायाªÂमक ŀिĶकोन काय आहेत
२. Öमृती¸या संदभाªत “±णिदĮी” आिण “ÿÂय±दशê” या शÊदांचे ÖपĶीकरण करा
३. ÿितमारीमागे ÆयूरोसायÆस काय आहे
४. ÿितमारीमÅये ŀÔय-Öथािनक ÿिøया काय आहे?
५. कोणते घटक आहेत ºयामुळे िवÖमरण घडते?
२.११ संदभª  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. (2014 ). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education
 Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory. (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015)
 Matlin, M.W. (2013). Cognitive Psychology, 8thed., international
student version, Jo hn Wiley & sons
 Solso, R.L., Maclin, O.H., & Maclin, M.K. (2013). Cognitive
Psychology. Pearson education, New Delhi, first Indian reprint 2014
 Ashcraft, M. H. &. Radvansky, G. A. (2009). Cognition. (5th ed),
Prentice Hall, Pearson education
 https://www.g oogle.com/search?q=brook%27s+imagery+task&client
=safari&hl=en -us&prmd=ismvn&sxsrf=ALiCzsYfZiCnswvYVpaz -
eGdwH1R_VQXUQ:1651993649358&source=lnms&tbm=isch&sa=X
&ved=2ahUKEwionZD1q8_3AhU1LqYKHWfpDvkQ_AUoAXoECAIQ
AQ&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=1XpQWfzCLrhWWM munotes.in

Page 33

अÅययन, िवÖमरण आिण ÿितमा - II
33  https://www.google.com/search?q=mental+scanning+kosslyn&client
=safari&hl=en -us&prmd=nisv&sxsrf=ALiCzsYqGtJF -
G5W7lClD80Yl7QbE6BlCQ:1651993922043&source=lnms&tbm=isc
h&sa=X&ved=2ahUKEwjZspP3rM_3AhVRyosBHfbQC5kQ_AUoAno
ECAIQAg&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=AISt_JIRzc fzrM
 https://www.google.com/search?q=mental+scanning+kosslyn&client
=safari&hl=en -us&prmd=nisv&sxsrf=ALiCzsYqGtJF -
G5W7lClD80Yl7QbE6BlCQ:1651993922043&source=lnms&tbm=isc
h&sa=X&ved=2ahUKEwjZspP3rM_3AhVRyosBHfbQC5kQ_AUoAno
ECAIQAg&biw=414&bih=712&dpr=2#imgrc=Y MMfy2gOlOSC4M&im
gdii=DkF7gOUFf4vuTM
 https://www.google.com/search?q=rat+lever+pressing+experiment+i
mages&tbm=isch&ved=2ahUKEwjVw5v4rM_3AhWug2MGHZ8eDpk
Q2-
cCegQIABAC&oq=rat+lever+pressing+experiment+images&gs_lcp=
ChJtb2JpbGUtZ3dzLXdpei1pbWcQAzIECB4QCjoKCCMQ7 wMQ6gI
QJzoHCCMQ7wMQJzoICAAQgAQQsQM6BAgAEEM6BwgAELEDE
EM6CwgAEIAEELEDEIMBOggIABCxAxCDAToFCAAQgAQ6BggAE
AUQHjoGCAAQCBAeOgQIABAYOgQIABAeOgQIABANOgQIIRAKU
NFDWIyOAWCjjwFoAnAAeACAAaoCiAHIKJIBBjAuMzMuM5gBAKA
BAbABBcABAQ&sclient=mobile -gws-wiz-
img&ei=RG13YtWREK6HjuMP n724yAk&bih=712&biw=414&client=s
afari&prmd=nisv&hl=en -
us#imgrc=T5b0Fq1UTPVbIM&imgdii=i6mHuhZEClgRDM
*****
munotes.in

Page 34

34 ३
समÖया-िनराकरण – I
घटक रचना
३. ० उिĥĶ्ये
३.१ ÿÖतावना
३.२ सजªनशील ÿिøया
३.२.१ सजªनशीलता आिण कायाªÂमक िÖथरता
३.३ समÖया आिण समÖया ÿकार
३.३.१ समÖया ÿकार
३.३.२ सÐलागार समÖया
३.३.३ गैर-सÐलागार समÖया
३.४ संि±Į इितहास आिण पाĵªभूमी
३.४.१ गेÖटाÐट/समĶीवादी मानसशाľ
३.५ मािहती ÿिøयाकरण ŀĶीकोन
३.६ सारांश
३.७ ÿij
३.८ संदभª
३.० उिĥĶ्ये  बोधिनक मानसशाľ आिण समÖया िनराकरणाचे ±ेý समजून घेणे
 समÖया िनराकरणाचे ÿकार समजून घेणे
 समÖया िनराकरणाचा इितहास आ िण पाĵªभूमी समजून घेणे
 सजªनशीलता आिण िवचार यांचा समÖया िनराकरणाशी कसा संबंध आहे हे
थोड³यात समजून घेÁयासाठी.
३.१ पåरचय िवÖतृतपणे बोलायचे झाले तर मानसशाľ हे मानव तसेच ÿाणी या दोघांशीही Âयांचे मन
आिण वतªन यां¸याशी संबंिधत आहे. िवशेषत:, सी इिµनिटÓह सायकॉलॉजीची शाखा
अनुभूतीवर ल± क¤िþत करते, ते मनाचे कायª आहे आिण ते आपण आपÐया
सभोवतालमधून गोळा केलेÐया मािहतीसह कसे ÿितिनिधÂव करते. munotes.in

Page 35

समÖया-िनराकरण – I
35 आपÐया दैनंिदन जीवनात आपण बरीच मािहती संकिलत करतो आिण ती अितशय
चांगÐया ÿकारे वापरतो. काही िदवस वेगळे असतात जसे कì जेÓहा आपण नेहमीपे±ा
वेगÑया पåरिÖथतीचा सामना करतो, उदाहरणाथª, जेÓहा आपण काही मािहतीचा चुकìचा
अथª लावतो िकंवा आपÐया काही िनणªयांची चुकìची गणना करतो. आपÐया सवा«साठी
िवचार, Öमरणशĉì, आकलन इÂयादी दैनंिदन आधारावर िविवध बोधिनक काय¥ वापरली
जातात. या ÿकरणात आपण "समÖया िनराकरण करणे" नावा¸या बोधिनक ÿिøयेवर ल±
क¤िþत कł.
ÿÂयेकाला आपÐया दैनंिदन जीवनात कधी ना कधी कोणÂया ना कोणÂया समÖयांचा
सामना करावा लागतो. आपण सवा«नी काही समÖयांचा सामना केला आहे, ºयाचे
िनराकरण करणे नैसिगªकåरÂया इतके सोपे नाही आिण िनसगाªने खूप गुंतागुंतीचे आहे.
एखादी Óयĉì काही उपायांचा िवचार देखील कł शकते परंतु सवाªत योµय उपाय
िनवडÁयात अडचण आहे जे केवळ समÖया सोडवत नाही तर कमी वेळ िकंवा संसाधनांसह
देखील.
बोधिनक मानसशाľ आिण समÖया िनराकरणाचा अËयास करताना , आÌही ÿijांची उ°रे
देÁयाचा ÿयÂन करीत आहोत जसे कì मानिसक ÿिøया काय चालू आहे जेÓहा एखादी
Óयĉì ÿथम Öथानावर समÖया िनराकरणाची िनवड करते, ते कोणÂया पयाªयांचा िवचार
करत आहेत? एखादी Óयĉì िविवध उपायांवर ÿिøया कशी करते ? कोणÂया ÿकारचे
मानिसक डावपेच वापरले जातात इÂयादी.
आपÐया दैनंिदन जीवनात आपÐयाला अनेक समÖयांचा सामना करावा लागतो ºया
अडचणी¸या ÿमाणात बदलतात . काही समÖयां¸या बाबतीत आÌही कदािचत जाÖत िवचार
कł शकत नाही आिण ÿिøया देखील उÂÖफूतª आहे आिण काही सेकंदात घडते
उदाहरणाथª, जर तुÌही िलÉटमÅये जाणे िकंवा दुसरी ůेन पकडणे चुकले तर िजना चढणे .
जर तुÌहाला पायाला दुखापत झाली असेल तर Âयाच समÖया खूप गंभीर असू शकतात.
मािहती ÿिøयेचे ÿमाण अिधक असेल आिण तुÌहाला तुमचे पयाªय हòशारीने िनवडावे
लागतील.
समÖया िनराकरणा¸या ±ेýाचे परी±ण केÐयाने आÌहाला वरील ÿij समजून घेÁयात आिण
Âयांची उ°रे देÁयात मदत होते. कदािचत, तुम¸या ल±ात आले असेल कì समÖया
िनराकरण करणे हे एक ÿकारे िवचार करणे आहे; मग ती खरी समÖया असो िकंवा Âयावर
उपाय असो. तसेच, वरील ÿijांची उ°रे देऊन आÌही वाÖतिवक समÖया िनराकरणामÅये
सामील असलेÐया बोधिनक रचना िकंवा ÿिøयेचे संपूणª ÖपĶीकरण िमळवू शकत नाही.
Âयामुळे पुढे जाऊन आपण समÖया िनराकरणाबरोबरच िवचारसरणी, समÖयेचे Öवłप
आिण समÖयांचे ÿकार समजून घेऊ आिण ऐितहािसक पाĵªभूमीही पाहó.
सम᭭या ही अशी पᳯरि᭭थती आहे ᭔याम᭟ये तुमचे ᭟येय आहे परंतु ते कसे सा᭟य करावे हे मािहत नाही. िवचार करणे ही जगातील संभा᳞ ᳰᮓया आिण अव᭭था यांचा मानिसक शोध घे᭛याची ᮧᳰᮓया आहे. munotes.in

Page 36

बोधिनक मानसशाľ
36 ąोत: िगÐहóली एट अल, २०१४
िविवध ÿकार¸या समÖयांचा शोध घेÁयाअगोदर, सजªनशीलता समÖया िनराकरणाशी कशी
जोडलेली आहे हे देखील पाहó या. आपÐया बाबतीत, एखाīा समÖयेवर काहीतरी नवीन
िकंवा चौकटी¸या बाहेर¸या ŀĶीकोनाचा समावेश असतो . Óयĉì िजतकì अिधक
सजªनशील असेल िततके अिधक नािवÆयपूणª उपाय असू शकतात.
३.२ सजªनशील ÿिøया (Creative process) या ±ेýात एकमताने सैĦांितक समथªनाचा अभाव आहे . एक कारणे हे िवषयाचे वाÖतिवक
Öवłप आहे ºयामुळे Âयाचे मोजमाप करणे कठीण होते आिण कारणीभूत ठरते संशोधन
समुदायाकडून तुलनेने कमी ल±. अनेक अंतर असूनही , सजªनशीलता हे अलीकडेच
अËयासाचे एक महßवाचे ±ेý बनले आहे जेÓहा ते मानसशाľ आिण Âयाचे दैनंिदन उपयोग
समजून घेते.
वॉलास (१९२६) यांनी सजªनशील ÿिøयेचे वणªन चार अनुøिमक टÈÈयात केले आहे:
अ. तयारी (Preparation) समÖया तयार करणे आिण ितचे िनराकरण करÁयासाठी
ÿारंिभक ÿयÂन करणे.
ब. अंत:पोषण (Incubation). इतर गोĶéचा िवचार करताना समÖया सोडा.
क. उĨोधन (Illumination) समÖयेची अंतŀªĶी ÿाĮ करणे.
ड. पडताळणी (Verification) चाचणी आिण/िकंवा उपाय पार पाडणे.
३.२.१ सजªनशीलता आिण कायाªÂमक िÖथरता (Creativity and functional
fixedness) :
जमªन मानसशाľ² कालª डंकर यांनी १९४५ मÅये एखाīा समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया नवीन मागाªने ऑÊजे³ट वापरताना मानिसक अवरोध
Ìहणून कायाªÂमक िÖथरतेचे वणªन केले.
कायाªÂमक िÖथरता ही सजªनशीलता आिण समÖया िनराकरण करणे या दोÆहीसाठी एक
अडथळा आहे जे दोÆही िवषयांचे कने³शन कसे दशªवते . जेÓहा एखादी Óयĉì उÂपादन
िकंवा वÖतू वापरÁया¸या पयाªयी मागाªचा िवचार कł शकत नाही , तेÓहा कायाªÂमक
िÖथरता केवळ समÖया िनराकरणा¸या ÿिøयेत अडथळा आणत नाही तर सजªनशील
िवचार पĦतीसाठी एक आÓहान देखील बनते कारण ते "बॉ³स¸या बाहेर" धोरण अवरोिधत
करते.
सजᭅनशीलता ᭥हणजे नवीन क᭨पना, उपाय आिण श᭍यता िनमाᭅण करणे, तयार करणे ᳴कवा शोधणे. एखा᳒ा सम᭭येचे िनराकरण कर᭛यासाठी आव᭫यक असले᭨या नवीन मागाᭅने ऑ᭣जे᭍ट वापरताना कायाᭅ᭜मक ि᭭थरता एक मानिसक अवरोध आहे. munotes.in

Page 37

समÖया-िनराकरण – I
37 ३.३ समÖया आिण समÖया ÿ कार (PROBLEM AND PROBLEM TYPES) अगोदर चचाª केÐयाÿमाणे समÖया िनराकरण करणे Ìहणजे एक ÿकारे िवचार करणे आिण
सामाÆय संदभाªत आपण असा िनÕकषª काढू शकतो कì िवचार करणे मुĉ तरंगते आहे.
जोपय«त आपण एखाīा समÖयेवर काही उपाय शोधÁयाचा ÿयÂन करत नाही िकंवा
कदािचत जेÓहा आपण काही महßवाचा िनणªय घेणार आहोत. जेÓहा आपण समान बोधिनक
िøयाकलापांमÅये गुंततो तेÓहा िवचार करÁयाची ÿिøया अंितम Åयेय िकंवा समाधानाकडे
अिधक िनद¥िशत केली जाते.
एक ÿij जो आपण िवचारÁयास अगदी ÖपĶ आहे तो Ìहणजे "समÖया" Ìहणजे काय? मग
तो ÿाणी असो िकंवा एखादी Óयĉì, ºयाला एखाīा गोĶीचा सामना करावा लागतो जे
ÖपĶपणे अंितम उिĥĶ सांगते परंतु Åयेयाकडे जाÁयाचा रÖता नाही, Âयाला समÖया Ìहणून
संबोधले जाऊ शकते. ÿÂयेक समÖयेला खरं तर एक उपाय असतो आिण Âयातून
िनवडÁयासाठी अनेक पयाªय देखील असतात, इतकेच नाही तर समÖया अडचणी¸या
ÿमाणात, कालावधीत बदलू शकतात आिण इतर अनेक घटक समÖयेचे Öवłप आिण
ÿकार वणªन करÁयासाठी जबाबदार असू शकतात.
३.३.१ समÖया ÿकार ( PROBLEM TYPE’S) :
आÌही काही वैिशĶ्यां¸या आधारे िविवध िवभागांमधील समÖयांचे वगêकरण कł शकतो
जेणेकłन Âयांना एकिýत करता येईल. चांगÐया-पåरभािषत आिण चुकì¸या-पåरभािषत
समÖयेपासून सुŁवात कłन, समÖया िकती ÖपĶ आहे यावर अवलंबून असलेÐया
समÖये¸या काही ®ेणी पाहó या. तसेच, एखाīा समÖयेला िवषयाची िविशĶ समज आवÔयक
आहे कì नाही यावर अवलंबून, आÌही वगêकरण देखील कł शकतो. ते ²ान-समृĦ आिण
²ान-दुबळे Ìहणून. िविवध घटकांवर आधाåरत समÖया एकाच छताखाली ठेवÐयाने केवळ
अिधक सखोल समजून घेÁयासच मदत होत नाही तर तÂसम समÖयांवरील पुढील
संशोधनासही मदत होते. सु-पåरभािषत समÖया ही एक समÖया आहे ºयामÅये सुŁवातीची पåरिÖथती, उपलÊध िøया आिण उिĥĶ्ये सवª पूणªपणे िनिदªĶ आहेत. अÖपĶ-पåरभािषत समÖया ही एक समÖया आहे ºयामÅये ÿारंिभक पåरिÖथती, िकंवा उपलÊध िøया िकंवा उिĥĶ्ये पूणªपणे िनिदªĶ केलेली नाहीत. ²ान समृĦ समÖया अशा समÖया आहेत ºयांना िवÖतृत िवशेष ²ान आवÔयक आहे. ²ान-अवलंिबत समÖया Ìहणजे कोड्यांसार´या समÖया, ºयांना त² ²ानाची आवÔयकता नसते. वरील वणªनां¸या मदतीने, आपण हे पाहó शकतो कì ºया समÖया चांगÐया ÿकारे पåरभािषत
केÐया आहेत Âयांची एक रचना आहे, अशा समÖये¸या वैिशĶ्यांमÅये ÿारंिभक िÖथती िकंवा munotes.in

Page 38

बोधिनक मानसशाľ
38 समÖया पåरिÖथती , समÖया िनराकरणासाठी िनयम/नीती आिण Åयेय िÖथती देखील
समािवĶ आहे. समÖयेचे िनराकरण Ìहणून. उदाहरणाथª, गिणतीय समÖया जसे कì “८-२”
ºयामÅये ÿारंिभक िÖथती (समÖया िवधान आिण इतर मािहती ÿदान केली आहे), Âया
समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी पायöया (गिणतीय िनयम) ÖपĶपणे पåरभािषत केÐया
आहेत. योµय समाधान िमळाले आहे कì नाही हे देखील एखाīाला मािहत आहे. दुसरीकडे,
जर एखाīा ÿाÅयापकाने तुÌहाला कॉलेज फेिÖटवलसाठी एक रोमांचक थीम आणÁयास
सांिगतले, कारण समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी कोणतीही पåरभािषत पावले नाहीत
आिण अगदी ÿारंिभक िÖथती देखील वÖतुिनķपणे िनिदªĶ केलेली नाही (“उÂसाहजनक” चे
अनेक अथª असू शकतात ), हे चुकì¸या पåरभािषत समÖयेचे उदाहरण आहे.
वर नमूद केलेÐया ®ेÁयांÓयितåरĉ, समÖयांना सÐलागार आिण गैर-सÐलागार समÖया
Ìहणून वगêकृत केले जाऊ शकते.
३.३.२ सÐलागार समÖया ( Adversory problem) :
जेÓहा तुÌही खेळामधील समÖया सोडवत असाल, तेÓहा असे Ìहणू या, कì बुिĦबळ, िजथे
तुमचा िवरोधक आहे ºयाचे उिĥĶ सोडवणाöया¸या िवचार ÿिøयेत अडथळे िनमाªण करणे
िकंवा िनमाªण करणे हे आहे, तुÌहाला ÿितÖपÅयाª¸या समÖयेचा सामना करावा लागतो.
पोकर, बुĦीबळ िकंवा िāजसारखे खेळ ही सÐलागार समÖयेची उÂकृĶ उदाहरणे आहेत .
३.३.३ गैर-सÐलागार समÖया (Non-Adversary problem) :
सÐलागार समÖये¸या िवपरीत, गैर- सÐलागार समÖये¸या बाबतीत आपÐयाकडे असा
िवरोधक नाही ºयाला तकªशुĦ िवचारक Ìहणता येईल िकंवा िवचार करणारा कोणीही
असेल, येथे िवरोधक गितहीन आहे आिण तो समÖया िनराकरण Óयĉì¸या ÓयÂयय
आणÁयाचा िकंवा ितला ýास देÁयाचा ÿयÂन करत नाही. सÐलागार समÖयांची काही
उदाहरणे अ±र पुनरªचनेची कोडी िकंवा काही संगणकìकृत कायªøम असू शकतात. गैर- सÐलागार समÖया अशा समÖया आहेत ºयात सोडवणारा जड समÖया सामúीशी Óयवहार करतो ºयामÅये तकªसंगत िवरोधक नसतो. सÐलागार समÖया या Âया समÖया आहेत, ºयात सोडवणाöयाला तकªशुĦ ÿितÖपÅयाªशी सामना करावा लागतो जसे कì बोडª गेममÅये. ąोत: िगÐहóली वगैरे., २०१४
आÌही पुढे ²ान समृĦ समÖया आिण ²ान दुबªल समÖयांकडे जाऊ. As नावा¸या
कोणÂयाही समÖयेला अिधक सखोल समजून घेणे आवÔयक आहे िकंवा ÿिøया िकंवा
िनयमांचे िवशेष आकलन आवÔयक आहे Âयाला ²ान समृĦ समÖया असे Ìहणतात.
दुसरीकडे, आम¸याकडे कमी ²ान असलेÐया समÖया आहेत ºयांचे िनराकरण करणायाªला
कोणÂयाही ÿिøयेचे िकंवा िवषयाचे कोणतेही िविशĶ ²ान असणे आवÔयक नाही जे अशा
समÖया सोडवू शकतात. ²ान समृĦ समÖयांची काही उदाहरणे वैīकìय िनदान, munotes.in

Page 39

समÖया-िनराकरण – I
39 कायदेशीर िनणªय घेणे इÂयादी असू शकतात . तर, ²ाना¸या कमी समÖयां¸या
उदाहरणांमÅये øॉसवडª कोडी, Öपॉट-द-फरक िचýे इÂयादी.
शेवटी, आÌही काही समÖयांकडे आलो आहोत ºया कालखंडावर आधाåरत आहेत ºयांना
मोठ्या ÿमाणात आिण लहान-ÿमाणातील समÖया Ìहणून ओळखले जाते. धरणे बांधणे
िकंवा पुÖतक िलिहणे यांसारखे साÅय िकंवा पूणª होÁयास जाÖत कालावधी लागतो.
दुसरीकडे, ºयांची काय¥ सोडवÁयासाठी कमी वेळ िकंवा ÿयÂन करतात जसे कì, एखाīा
कायªøमासाठी पोशाख िनवडÁयासारखे साधे िनणªय घेणे याला लहान-ÿमाणातील समÖया
Ìहटले जाईल.
िविवध ÿकार¸या समÖयां¸या संदभाªत संशोधन िनमाªण करणे महßवाचे आहे. तथािप, गैर-
सÐलागार, ²ान दुबळे, लहान-ÿमाणातील समÖया , चांगÐया पåरभािषत समÖयांसार´या
काही ÿकार¸या संशोधनात संशोधन झाले आहे. संशोधनासाठी हे ÿकार इतरांपे±ा का
िनवडले जातात ते पाहó.
गैर-सÐलागार समÖयांपासून सुŁवात करणे चांगले आहे कारण आपÐयाला ÿितÖपÅया«चा
िवचार आिण खेळाची योजना समजून घेÁया¸या आिण अंदाज घेÁया¸या जिटलतेत
जाÁयाची गरज नाही. ²ान -अवलंिबत समÖया िकंवा कोडी हे सवōÂकृĶ आहेत कारण
Âयांना एखाīा िविशĶ ±ेýाची कोणतीही िविशĶ समज िकंवा पदवी आवÔयक नसते,
ºयामुळे सहभागé¸या लोकसं´येचा संचय िविशĶ भाग िकंवा आकृितबंधाचा संचया¸या
तुलनेत िनवडÁयासाठी अिधक मागª बनतो. बहòसं´य सहभागी ²ानाचे कोडे सोडिवÁयास
स±म असÐयाने ÿितसाद वाढतो ºयामुळे संशोधकाला िनÕकषा«चे सामाÆयीकरण करÁयाची
संधी िमळते. समÖया चांगÐयाÿकारे पåरभािषत करा ºयाÿमाणे ²ान कमी असलेÐयांना
बहòसं´य सहभागéसाठी अिधक सुलभता असते कारण बहòतेक संशोधन सहभागéना समÖया
चांगÐया ÿकारे समजू शकतात आिण Âयाचा अथª लावता येतो. पुढे, मॉल-Öकेल समÖया
ÿयोगशाळे¸या अËयासा¸या िकंवा संशोधना¸या िनकषांवर बसतात कारण Âयासाठी खूप
कमी वेळ लागतो आिण अनेक सहभागéसोबत Âयाचा चांगला अËयास केला जाऊ शकतो
ºयांना ÿितसादासाठी काही िमिनटे īावी लागतात.
३.४ संि±Į इितहास आिण पाĵªभूमी (BRIEF HISTORY AND BACKGROUD) मानवाला तकªशुĦ ÿाणी Ìहटले गेले आहे; अशी एक ÿजाती ºयाची बौिĦक ±मता इतर
नाही. जर आपण आपला इितहास वळून पािहला तर आपली उÂøांती आपÐयाला सांगते
कì भाषा, िशकणे, एखाīा घटने¸या कारणांमÅये फरक करणे इÂयादी असं´य समÖयांना
मानव कसे तŌड देत आहे. मानवांनी या समÖयांचे िनराकरण पयाªय आिण उपायां¸या
सÂयतेने करणे देखील िशकले आहे. ÓयुÂपÆन आिण ÿेरक तकª, अंतŀªĶी आिण अगदी
चाचणी आिण ýुटी पĦतéचा वापर कłन.
तसेच, जेÓहा आपण Ìहणतो कì मानव ही बुĦी असलेली एक ÿजाती आहे, याचा अथª
आपण समÖये¸या वाढी, ÿकटीकरण िकंवा सोÈया Öवłपावर अवलंबून िवचार िकंवा munotes.in

Page 40

बोधिनक मानसशाľ
40 सजªनशीलता आिण तकªशाľ या तßवांचा वापर कł शकतो; Óयĉì या धोरणांचे सवª िकंवा
काही संयोजन वापł शकते.
मनुÕयांÓयितåरĉ, ÿाणी देखील अÆन शोधÁयापासून Öवतःचे संर±ण करÁयापय«त अनेक
समÖया िनराकरणा¸या धोरणांमÅये गुंततात . िनमÐसचा वापर िनयम िश±ण - उपलÊध
मािहतीवłन तािकªक िनयम शोधÁयाची िकंवा िविवध ÿकार¸या पåरिÖथतीत िटकून
राहÁयासाठी हळूहळू ²ान ÿाĮ करÁयाची ÿिøया. भूतकाळात, ÿाणी Âयां¸या समÖया
िनराकरणा¸या कौशÐयांचा कसा वापर करतात हे आपण मानसशाľीय ÿयोगांमÅये पािहले
आहे, काही ÿाणी जिटल समÖया िनराकरणाची ±मता वापरÁयात आणखी पुढे जातात.
३.४.१ गेÖटाÐट मानसशाľ (Gestalt psychology) :
गेÖटाÐट हा जमªन शÊद आहे ºयाचा अथª "कॉिÆफगरेशन" िकंवा काहीतरी अशा ÿकारे
एकý केले आहे कì ते संपूणª िचý िकंवा वÖतू बनवते.
गेÖटाÐट मानसशाľ ही एक िवचारांची शाळा आहे जी वतªन, अनुभूती िकंवा संपूणªपणे
कोणÂयाही सांसाåरक घटकाकडे पाहते . जेÓहा आपण एखाīा गोĶीचे िनरी±ण करतो,
तेÓहा आपण ÿणाली िकंवा संरचनेचे घटक Öवतंýपणे पाहत नाही तर आपण ती संपूणª
िकंवा पूणª वÖतू Ìहणून पाहतो. उदा., जेÓहा तुमचा िमý तुम¸या समोर येतो आिण तुÌही
Âयांचा चेहरा पाहता, तेÓहा तुÌहाला Âयाचे नाक, डोळे, गाल वेगळे जाणवत नाहीत,
Âयाऐवजी तुÌही ते एकý कłन संपूणªपणे ओळखता - तुम¸या िमýाचा चेहरा. Ìहणून,
गेÖटाÐट मानसशाľ "होिलझम" Ìहणून देखील ओळखले जाते िकंवा "संपूणª Âया¸या
भागां¸या बेरजेपे±ा मोठे आहे" Ìहणून पåरभािषत केले जाते.
गेÖटाÐट सायकोलॉजी¸या संÖथापक सदÖयांपैकì एक - मॅ³स वेथ¥इमर, Âया¸या
सुĘ्यांमÅये ůेनमÅये असताना ůेन¸या हालचालीबĥल Âयाला कुतूहल वाटले, ºयावर Âयाने
समज या संकÐपनेचा शोध लावला. यासह २० Óया शतका¸या सुŁवातीला जेÖटाÐट
मानसशाľाचे कायª सुł झाले . वेिथªमर यांनी िÖथर वÖतूंवर Âयाचे ÿयोग केले आिण ते
कसे ते दाखवले जेÓहा समान वÖतू वेगाने दशªिवले जातात तेÓहा ते हलणारे समजले जातात
- एक घटना ºयाला 'ŀÔय Ăम' (optical illusion) Ìहणतात िकंवा ºयाला वेथाªयमरने
"फाय फेनोमेनन" Ìहटले आहे.
मॅ³स वेथ¥इमर सोबत, वुÐफगँग कोहलर आिण कटª कोÉका हे जेÖटाÐट मानसशाľ ±ेýात
काम आिण संशोधनात मोठे योगदान देतात. वुÐफगँग कोहलरचा सवाªत लोकिÿय ÿयोग
कॅनरी बेटावरील टेनेåरफ बेटावर वानरांसोबत अंतŀªĶी िश±णाचा होता. Âया¸या ÿयोगात,
कोहलरने काही फळे जिमनीवर टांगली, आिण चार िचंपांझéना दोन काठ्या आिण तीन
खोके िदले जेणेकŁन Âयांना फळे परत िमळवता येतील. काही वेळा ÿयÂन केÐयावर
वानरांना िवचार करायला थोडा वेळ लागला आिण Âयांनी काही ůायÐसने खो³यांचा वापर
कłन वर चढून फळे पकडली. Âयांनी अंतŀªĶी Ìहणून ओळखÐया जाणायाª समÖया
िनराकरणासाठी लोकिÿय धोरण वापरले.
धड्या¸या सुŁवातीला आÌही चचाª केली कì ÿाणी उपजीिवके¸या बाबतीत Âयां¸या
समÖया िनराकरणा¸या ±मतेचा कसा वापर करतात. कोहलरने केलेले ÿयोग हे ÖपĶ munotes.in

Page 41

समÖया-िनराकरण – I
41 करतात कì Âया वानरांना अचानक आलेले उपाय कसे िमळू शकतात जसे कì ते अंतŀªĶी
िश±ण आिण चाचणी -आिण-ýुटी पĦतéनी होते. ÿयोगांचे पåरणाम असे सूिचत करतात कì
बुĦी आिण म¤दू¸या िवकासामÅये परÖपरसंबंध आहे, जे मानवांसार´या वानरांसारखेच
आहे.

३.५ मािहती ÿिøया करÁयाचा ŀĶीकोन (INFORMATION PROCCESSING APPROACH) १९ Óया शतका¸या मÅयात मािहती ÿिøयाकरणा¸या पĦतीवर पुÆहा एकदा ÿकाश टाकला
गेला आिण Âयामागील कारण Ìहणजे संगणकासह िवकिसत केलेला नवीन कायªसंच.
हे अंक-िचÆहीय संगणक समÖया िनराकरणासाठी कायªøमबĦ केले जाऊ शकतात.
आपÐयाला मािहत आहे कì संगणक गणना सोडवू शकतो, िकंवा सं´याÂमक काहीही,
उदाहरणाथª; कमªचारी मािहती/ÿद°, आिथªक आकडेवारी इÂयादी परंतु बोधिनक
मानसशाľा¸या ŀĶीकोनातून, अिधक मनोरंजक गोĶ Ìहणजे संगणक देखील समÖया
सोडवू शकतो ºयामÅये सं´यांचा समावेश नाही. अनेक बुिĦबळपटू िडिजटल संगणका¸या
िवरोधात खेळतात, आिण पåरपूणªतेसाठी नाही तर काही संगणकìय कायªøम आपण ÿिवĶ
केलेÐया ल±णां¸या आधारे आजार ओळखू शकतात िकंवा िनदान कł शकतात. संगणक
सुĦा सोÈया भाषेत भाषांतर कł शकतात.
संगणक मानवांÿमाणेच समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी तÂसम तंýांचा वापर करतात ही
वÖतुिÖथती खूपच मनोरंजक आहे आिण पुढील अËयासाचा मागª मोकळा आहे.
उदाहरणाथª, माणसे समÖया चांगÐया ÿकारे ओळखÁयासाठी उपलÊध मािहतीचा वापर
करतात, जुÆया आठवणी िकंवा मािहती वापłन उपाय शोधतात आिण िनणªय घेÁयाचे तंý
देखील वापरतात. जर तुÌही तुलना केली, तर समÖया िनराकरणास सिøय केÐयावर
संगणक समान तßवे वापरतात.
संगणक आिण मानव समÖया कशा सोडवतात हे समजून घेÁयासाठी अॅनाúामचे उदाहरण
घेऊ. शÊद बनवÁयासाठी “ UDYTS ” अ±रे वापरा. L आिण शेवटची दोन अ±रे S आिण
T वापरÁयाचा ÿयÂन करा आिण काही अ±रे तयार करÁयाचा ÿयÂन करा आिण नंतर ते
शÊद-पुनरªचना खेळामÅये िदलेÐया सवª अ±रांशी जुळते का ते पहा. आÌही हे सोडवू शकतो
कारण आपÐयाला "अËयास" या शÊदाची ओळख आहे. हे दशªिवते कì आÌही समÖया
सोडवताना दीघªकालीन Öमृती वापरणे, Öमृती पुनÿाªĮ करणे इÂयादी यासार´या धोरणांचा बॉ᭍स 1.1 वु᭨फगँग कोहलर वानरांसह ᮧयोग
कोहलरने सुलतान नावा᭒या ᳲचपांझीला दोन बांबू᭒या काᲹांसह ᳲपजᮋयात
ठेवले होते .काही केळी ᳲपजᮋया᭒या बाहेर ठेवली होती पण सुलतान ᭜यां᭒यापयᲈत
पोहोचू शकला नाही .वैयिᲦक काᲽा सु᳍ा फळ पकड᭛यासाठी इत᭍या लांब
न᭪ह᭜या .केळीपयᲈत पोहोच᭛यासाठी काᲹा एकᮢ करणे हा एकमेव मागᭅ होता .
सुलतानने काही वेळा ᮧय᳀ केला पण तो अयश᭭वी झाला आिण चुकून काᲹा
एकᮢ जोडून ᭜यातून एक लांब काठी बनवली ᭔यामुळे ᭜याला केळी िमळू शकली. munotes.in

Page 42

बोधिनक मानसशाľ
42 वापर करतो. Âयाच ÿकारे, संगणक मािहती िमळवÁयासाठी आिण योµय उ°र
शोधÁयासाठी Âया¸या कायªसंच Öमृतीमधून संúिहत शÊद, पूवê वापरलेÐया शÊदांमÅये ÿवेश
करेल, जे या ÿकरणात " अËयास " आहे.
मानवी िवचारां¸या नमुÆयांÿमाणे असलेÐया कायªøमांना अनुकृती असे Ìहणतात, जे
यंýाĬारे वापरÐया जाणायाª सामाÆय पĦतीपे±ा िभÆन आहे जे मानवा¸या बुिĦम°ेची िकंवा
िवचारांची न³कल करताना कृिýम बुिĦम°ा Ìहणून ओळखले जाते.
समÖया िनराकरणा¸या मािहती ÿिøयेकडे परत येत, काही ÿमुख घटकांवर चचाª कłया:
समÖया अवकाश ( Probl em space):
ºयाची Óया´या अमूतª िकंवा सामाÆयतः वापरले जाणारे आलेख आिण समÖये¸या संभाÓय
िÖथतीचे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी रेषा Öवłप Ìहणून केली जाऊ शकते. यामÅये
आपÐयाला समÖयेबĥल मािहत असलेली सवª मािहती समािवĶ आहे.
समÖया अवकाशाचे दोन उपÿकार आहेत: िÖथती-कृती अवकाश (State - action
space) आिण Åयेय-उपÅयेय अवकाश (Goal -subgoal space ).
िÖथती-कृती अवकाश (State – action space):
जे िविवध राºयांमधील समÖये¸या बदलांचे ÿितिनिधÂव आहे Ìहणजे; ÿारंिभक अवÖथा-
मÅयवतê अवÖथा - Åयेय अवÖथा. मोिहमेची मािलका एका िÖथतीतून दुसöया िÖथतीत
संøमण करÁयासाठी केली जाऊ शकते. ही ÿिøया अनेकदा झाडा¸या आकृती¸या
मदतीने िचिýत केली जाते.
या कृती अवकाशाचे ÿदशªन करणारे एक अितशय ÿिसĦ उदाहरण Ìहणजे फुÐली-
गोÑयांचा खेळ (नॉट्स अँड øॉसेस/ िटक-टॅक-टो). कÐपना करा कì तुÌही एक खेळाडू
आहात ºयाने एका बॉ³समÅये X ठेवला आहे. तुम¸या ÿितÖपÅयाªकडे तुÌही केलेÐया
ÿÂयेक संभाÓय पिहÐया हालचालीसाठी आठ संभाÓय चाली आहेत. एकदा तो खेळला कì,
आता तुम¸याकडे अनेक चाली असतील ºयापैकì एक चाल खेळता येईल, असेच पुढे.
आकृती ३.१: नॉट्स आिण øॉस समÖयेसाठी नमुना ůी आकृती. ÿितमा ąोत:
िगÐहóली २०१४
munotes.in

Page 43

समÖया-िनराकरण – I
43 तीन पĦती आहेत ºयाĬारे राºय िøया वृ± पĦतशीरपणे शोधले जाऊ शकतात:
१) ÿथम खोली शोध ( Depth -first search):
एका वेळी फĉ एक हलवा िवचारात घेणे. जरी ही एक सोपी पĦत आहे कारण ती
Öमरणशĉìवर जाÖत लोड होत नाही , ही पĦत नेहमी Åयेय साÅय करÁयाची हमी देत
नाही.
२) ÿथम-Łंदी शोध (Breadth first search):
यामÅये ÿÂयेक टÈÈयावर ÿÂयेक संभाÓय हालचालीचा िवचार करणे आिण ते झाडामÅये
जोडणे समािवĶ आहे. ही एक अÐगोåरदम चाल आहे जी नेहमी Åयेय साÅय करÁयाची हमी
देते.
३) ÿगतीशील खोलीकरण ( Progressive deepening):
ही पĦत पिहÐया दोन पĦतéचे संयोजन आहे. हे सखोलतेमÅये केवळ मयाªिदत
हालचालéचा िवचार करते, Âयाचा समथªन घेते आिण नंतर सखोलपणे सांिगतलेÐया इतर
पयाªयी हालचालéचा शोध घेते. सवª शाखा मयाªिदत खोलीत शोधले जाईपय«त हे चालू राहते.
जर Åयेय गाठले नाही तर खोलीची पातळी खोल जाते.
'िहल ³लाइंिबंग' (“टेकडी आरोहण”) या नावाने ओळखÐया जाणाöया पĦतीमÅये मÅयवतê
अवÖथा देखील सांिगतÐया जातात आिण समÖया सोडवणारे अंितम िÖथती
गाठÁयाअगोदर ते साÅय करÁयासाठी कायª करतात.
Åयेय – उपÅयेय अवकाश (Goal – subgoal space):
जे एक ÿितिनिधÂव आहे जे दशªिवते कì समÖयेचे Åयेय हे उप-Åयेय आिण उप-उप
यांसार´या भागांमÅये कसे िवभािजत केले जाऊ शकते याचे दैनंिदन उदाहरण असे आहे
कì, जर मला मा»या कÐयाणमधील मा»या घरापासून िवलेपाल¥पय«त पोहोचायचे असेल,
तर मी मा»या घरापासून कÐयाण Öथानकापय«त åर±ा घेऊन जाणे, Âयानंतर दादर
Öथानकापय«त ůेन नेÁयाचे दुसरे उप-उिĥĶ असे मोडून काढू शकतो. Âयानंतर दादर ते
िवलेपाल¥ ůेन नेÁयाचे अंितम उप उिĥĶ पूणª केले. उप उिĥĶ्ये सहसा पदानुøिमत असतात
िजथे एक पाऊल पूणª होÁयापूवê एक पाऊल टाकÐयानंतरच केले जाऊ शकते.
उप-गोल धोरण वापłन समÖया िनराकरणाचे एक अितशय ÿिसĦ उदाहरण Ìहणजे
हॅनोई¸या टॉवरची समÖया. गेममÅये तीन पेग आिण वेगवेगÑया आकारा¸या काही िडÖक
असतात. सवª िडÖक याŀि¸छकपणे डाÓया बहòतेक पेगमÅये ठेवÐया जातात. कायª Ìहणजे
िडÖक डाÓया पेगवłन उजÓया पेगवर हलवणे आिण मोठी िडÖक कधीही लहान िडÖक¸या
वर ठेवली जाणार नाही याची खाýी करणे. चरण-दर-चरण ÿिøयेनंतर समÖया सोडिवली
जाऊ शकते.

munotes.in

Page 44

बोधिनक मानसशाľ
44 आकृती ३.२ : टॉवर ऑफ हनोई समÖया. ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर (२०१४)

मािहती ÿिøयेचा ŀĶीकोन चांगÐया-पåरभािषत समÖयेसाठी खूप उपयुĉ ठł शकतो आिण
समÖया अवकाशĬारे शोध दशªवू शकतो. दुद¨वाने, तथािप, सवª समÖया चांगÐया ÿकारे
पåरभािषत केÐया जात नाहीत आिण समÖया िनराकरणासाठी ÿारंिभक सूýीकरण पुरेसे
नाही. या िजथे अंतŀªĶीची गरज येते.
३.६ सारांश समÖया िनराकरण करणे Ìहणजे िविशĶ समÖयेचे िनराकरण करÁया¸या िदशेने िवचार
करणे ºयामÅये उ°रे तयार करणे आिण संभाÓय उ°रांची िनवड या दोÆही गोĶéचा समावेश
असतो. आपÐया दैनंिदन जीवनात आपÐयाला असं´य समÖया येतात ºयामुळे
आपÐयाला ÿितिøया , रणनीती, संभाÓय ÿितसाद िनवडणे आिण समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी ÿितसादांची चाचणी घेÁयास मदत होते. उदाहरणाथª, ही समÖया
िनराकरणाचा ÿयÂन करा: एका कुÞयाला Âया¸या गÑयात ६ फूट दोरी बांधलेली आहे
आिण पाÁयाची वाटी ३ फूट दूर आहे. कुýा तÓयावर कसा येईल? या समÖयेचे िनराकरण
करÁयामÅये संभाÓय उ°रे तयार करणे समािवĶ आहे (ºयापैकì काही आहेत), Âयांची
िनवड करणे आिण चाचणी करणे आिण कदािचत समÖयेची युĉì शोधणे.
समÖयांचे िविवध ®ेणéमÅये वगêकरण केले जाऊ शकते जसे कì पåरभािषत समÖया (ÖपĶ
ÿारंिभक िÖथती, Åयेय आिण Åयेय साÅय करÁयासाठी¸या पायöया), चुकì¸या पåरभािषत
समÖया (अÖपĶ समÖया जागा , पायöया आिण Åयेय), ÿितÖपÅयाª¸या समÖया (ºयामÅये
ÿितÖपÅयाªचा समावेश आहे. समÖया िनराकरणा¸या ÿिøयेत अडथळे जोडÁयाचा ÿयÂन
करतो), िवरोधी नसलेÐया समÖया (कोणताही िवरोधक सहभागी नाही), इÂयादी.
गेÖटाÐट मानसशाľ आिण मािहती ÿिøया ŀĶीकोन हे समÖया िनराकरणाचे काही
महßवाचे ŀĶीकोन आहेत. गेÖटाÐट मानसशाľ भाग Öवतंýपणे पाहÁयाऐवजी संपूणªपणे munotes.in

Page 45

समÖया-िनराकरण – I
45 एकमेकांशी जोडलेÐया भागांनी बनलेÐया समÖयेकडे पाहÁयाचे समथªन करते. अंतŀªĶी
समÖया िनराकरणाची रणनीती या ŀिĶकोनातून येते.
मािहती ÿिøयाकरण ÿा łप मानवी समÖया सोडवणायाªची संगणकाशी तुलना करते आिण
समÖया िनराकरणासाठी मानवी आकलनशĉì आिण संगणक गणनिवधी यां¸यातील
समांतरता काढते.
संभाÓय िÖथतीचे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी अमूतª िकंवा सामाÆयतः वापरलेले आलेख
आिण रेखा Öवłप Ìहणून पåरभािषत केले आहे. यात दोन महßवा¸या ÿकारांचा समावेश
होतो: िÖथती-कृती अवकाश आिण Åयेय-उपÅयेय अवकाश.
िÖथती-कृती अवकाश िविवध राºयांमधील समÖयेतील बदलांचे ÿितिनिधÂव करते Ìहणजे;
ÿारंिभक अवÖथा - मÅयवतê अवÖथा - Åयेय अवÖथा. मोिहमेची मािलका एका िÖथतीतून
दुसöया िÖथतीत संøमण करÁयासाठी केली जाऊ शकते.
Åयेय - कृतीची गती हे दशªिवते कì समÖयेचे उिĥĶ उप गोल आिण उप-उप यांसार´या
भागांमÅये कसे िवभािजत केले जाऊ शकते Åयेय
३.७ ÿij १. कायाªÂमक िÖथरतेची घटना उदाहरणांसह ÖपĶ करा.
२. मािहती ÿिøया करÁया ¸या ŀिĶकोनाचे तपशीलवार वणªन करा
३. समÖया िनराकरणामÅये समĶीवादी शाळेची िवचारसरणी काय आहे
४. िविवध ÿकार¸या समÖयांचे वणªन करा
३.८ संदभª  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. (2014). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education
 Galotti, K.M. (201 4). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory. (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015)
 Matlin, M.W. (2013). Cognitive Psychology, 8thed., international
student version, John Wiley & sons
 Solso, R.L., Maclin, O.H., & Maclin, M.K. (2013). Cognitive
Psychology. Pearson education, New Delhi, first Indian reprint
2014
 Ashcraft, M. H. &. Radvansky, G. A. (2009). Cognition. (5th ed),
Prentice Hall, Pearson education.

***** munotes.in

Page 46

46 ४
समÖया-िनराकरण – II
घटक रचना
४.० उिĥĶ्ये
४.१ अंतŀªĶी समÖया सोडवणे
४.१.१ अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी यांची तुलना करणे
४.१.२ अंतŀªĶी िवłĦ अंतŀªĶी नसलेली काय¥ करÁयासाठी ÆयूरोसायÆस ŀĶीकोन
४.१.३ अंतŀªĶी िवŁĦ अंतŀªĶी नसलेÐया समÖयांवर ÖपĶपणे िवचार करा
४.२ अंतŀªĶीचे अलीकडील िसĦांत
४.२.१ ÿितिनिधÂवाÂमक बदल:
४.२.२ ÿगती िनरी±ण:
४.३ ²ान समृĦ (त²) समÖया सोडवणे:
४.३.१ ²ानाचा आधार
४.३.२ मेमरी बेस
४.३.३ समÖया सोडवÁयाचे धोरण
४.३.४ गती आिण अचूकता
४.३.५ मेटाकॉिµनशन
४.४ सजªनशील समÖया सोडवणे
४.४.१ सजªनशील ŀĶीकोन काय आहे?
४.४.२ िभÆन उÂपादन
४.४.३ गुंतवणुकìचा सजªनशील िसĦांत
४.४.४ आंतåरक ÿेरणा-आधाåरत सजªनशीलता
४.४.५ बाĻ ÿेरणा-आधाåरत सजªनशीलता
४.५ सारांश
४.६ ÿij
४.७ संदभª
४.० उिĥĶ्ये  समÖया सोडवÁयामÅये अंतŀªĶीची भूिमका समजून घेÁयासाठी
 अंतŀªĶी¸या अलीकडील िसĦांत समजून घेÁयासाठी
 समÖया सोडवÁया¸या िविवध रणनीती समजून घेणे munotes.in

Page 47

समÖया-िनराकरण – II
47  सजªनशील समÖया सोडवÁयाची संकÐपना समजून घेणे.
४.१ अंतŀªĶी पुनिवªलोिकत (INSIGHT RE VISITED) मािहती ÿिøया तंý समÖया जशी आहे तशी बघून समÖया सोडवÁयाचे सुचवते एकतर
राºय-िøया Öपेस शोध पĦती िकंवा Åयेय -उप Åयेय धोरणे वापłन. तथािप, समÖयांकडे
पयाªयी मागाªने पािहÐयास Âया कशा सोडवÐया जाऊ शकतात यािवषयी आपÐयाला फारसे
²ान ना ही. तथािप , गेÖटाÐट शाळेने ÿथम विकली केÐयाÿमाणे, अंतŀªĶी अडचणी समजून
घेÁयात अलीकडे ÖवारÖय िवकिसत झाले आहे.
गैर-अंतŀªĶी समÖया ÿारंिभक ÿितिनिधÂवामÅये सोडवÐया जाऊ शकतात; दुसरीकडे,
अंतŀªĶी समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी ÿारंिभक ÿितिनिधÂवामÅये बदल करणे
आवÔयक आहे. चला काही अंतŀªĶी समÖया पाहó:
• चार समभुज िýकोण बनवÁयासाठी तुÌही सहा सामने कसे लावाल?
• एका मिहÆयात एका माणसाने १० वेगवेगÑया िľयांशी लµन केले. सवª मिहला अīाप
िजवंत आहेत आिण अīाप िववािहत आहेत. कोणÂयाही बहòपÂनीÂव िवरोधी कायīाचे
उÐलंघन झाले नाही. हे कसे श³य आहे?
या दोÆही ÿकरणांमÅये ÿारंिभक ÿितिनिधÂव पुÆहा तयार करणे आवÔयक आहे. ÿॉÊलेम १
मÅये, दोन िमतéमÅये काम करÁयाचा ÿबळ ÿलोभन आहे, परंतु उ°रासाठी पायÃयाशी
एक िýकोण आिण बा जूंना तीन िýकोण असलेले थोडेसे िपरॅिमड तयार करÁयासाठी तीन
िमतéचा वापर करणे आवÔयक आहे. समÖया २ मÅये, "िववािहत" या शÊदाचा सामाÆयतः
'लµन झाला ' असा चुकìचा अथª लावला जातो, परंतु 'लµन करÁयाची कारणे' असा Âयाचा
पुनÓयाª´या केला जावा, याचा अथª असा कì Âया Óयĉìला लµनाचे िवधी करÁयाचा
अिधकार आहे.
४.१.१ अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी यांची तुलना करणे (Comparing insight and
non-insight) :
अंतŀªĶी आिण अंतŀªĶी नसलेÐया समÖया सोडवÁया¸या ÿिøयेतील फरक ÿायोिगकåरÂया
Öथािपत केला जाऊ शकतो का हा िवषय संशोधनाचा मु´य क¤þ आहे. गेÖटाÐट ŀिĶकोन
असे मानतो कì अंतŀªĶी समÖयेचे िनराकरण करÁयासाठी िविशĶ 'पुनरªचना' ÿिøया
आवÔयक आहे, तर काही संशोधकांचा असा युिĉवाद आहे कì अंतŀªĶी समÖया सोडवणे
हे अिĬतीय िकंवा असामाÆय ÿिøयेची आवÔयकता नसताना पारंपाåरक शोध आिण
समÖया िवĴेषण ÿिøयेĬारे उĩवते.
संवेदनांची रेिटंग, सॉÐÓहर सोÐयूशन¸या िकती जवळ आहे आिण जेÓहा ते ÿथम ऐकतात
तेÓहा समÖया सोडवÁयाबĥल Âयांना िकती आÂमिवĵास वाटतो, ही िविशĶ ÿिøया अंतŀªĶी
काय¥ िवŁĦ अंतŀªĶी नसलेÐया नोकöयांमÅये सामील आहेत का या ÿijाचे िनराकरण
करÁयाचा एक मागª आहे. Metcalfe आिण Weibe ( १९८७) ने अंतŀªĶी आिण गैर-
अंतŀªĶी काया«मÅये फरक केला आिण शोधून काढले कì सुŁवातीला मोजले गेलेले munotes.in

Page 48

बोधिनक मानसशाľ
48 'Feeling of Knowing One Kould Solve' हे अंतŀªĶी काया«पे±ा अंतŀªĶी नसलेÐया
काया«साठी (सोÐयूशन = ०.४ सह संबंध) अिधक चांगले अंदाज लावणारे होते (सहसंबंध).
= ०.०८).
खाली आकृती सोडवताना दर १५ सेकंदात 'उबदारपणाची भावना ' (Ìहणजे एखाīाला
समाधाना¸या िकती जवळ वाटले) दशªिवते, ºयाने अंतŀªĶी नसलेÐया समÖयांसह
समाधाना¸या जवळ¸या भावनांमÅये सातÂयपूणª वाढ दशªिवली परंतु िनराकरण होईपय«त
अंतŀªĶी काया«सह उबदारपणात वाढ झाली नाही. नŌदवले गेले. हे शोध अंतŀªĶी काया«मÅये
अचानक पुनरªचना करÁया¸या कÐपनेसह समथªन करते.
आकृती ४.१ अंतŀªĶी िव. अंतŀªĶी नसलेÐया अडचणéसाठी उबदारपणाचे रेिटंग.

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
बीजगिणतासाठी , 'उबदारपणा ' मÅये सतत वाढ होत असते, तर अंतŀªĶी समÖयांसाठी,
समाधाना¸या काही काळापूवê उÕणतेमÅये वेगवान उडी असते.
४.१.२ अंतŀªĶी िवłĦ अंतŀªĶी नसलेली काय¥ करÁयासाठी ÆयूरोसायÆस ŀĶीकोन
(Neuroscience approach to insight versus non -insight tasks) :
युंग-बीमन आिण इतर यांनी केलेÐया २००४ ¸या अËयासात , अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी
समÖया सोडवणे यामधील म¤दू¸या िøयाकलापां¸या नमुÆयांमÅये काही फरक आहे का हे
पाहÁयासाठी संशोधकांनी फं³शनल मॅµनेिटक रेझोनाÆस इमेिजंग (fMRI) आिण
इले³ůोएÆसेफॅलोúाफì (EEG) चा वापर केला. एकूण १२४ åरमोट असोिसएट टेÖट munotes.in

Page 49

समÖया-िनराकरण – II
49 (आरएटी) आयटम तपासात कायªरत होते. लोकांनी या कायाªत तीन चाचणी शÊदांचा
सहयोगी असलेला शÊद िनवडणे आवÔयक आहे, जसे कì ' बूट, "उÆहाळा ," आिण "úाउंड"
या शÊदांना कोणते शÊद जोडतात?
यातील फरक करÁयासाठी , संशोधकांनी ÿÂयेक आयटमनंतर सोÐयूशन अंतŀªĶीतून आले
आहे कì नाही याचा सहभागéना Öवत: अहवाल िदला होता. एक Öवयं-अहवाल अंतŀªĶी
उपाय होता ºयामÅये सहभागéना "अहा!" ±ण आिण आÌहाला िवĵास आहे कì उपाय योµय
होता. तीनही बाबéमÅये बसणारी असोिसएशन सापडत नाही तोपय«त ÿÂयेक गोĶीवर
एकामागून एक असोिसएशन वापłन पाहÁयाचा पĦतशीर ŀĶीकोन गैर-अंतŀªĶी उपायांना
कारणीभूत ठł शकतो.
इनसाइट सोÐयूशÆसची तुलना नॉन-इनसाइट सोÐयूशÆसशी केली गेली तेÓहा, fMRI ने
म¤दू¸या एका िविशĶ भागात, उजÓया अúभागी ®ेķ टेÌपोरल गायरसमÅये जाÖत
िøयाकलाप दशªिवला. सोÐयूशन¸या काही काळापूवê, ईईजी रेकॉिड«गने Âयाच िठकाणी
िøयाकलाप वाढÐयाचे िदसून आले. हे िनÕकषª दशªवतात कì म¤दूचे वेगवेगळे भाग अंतŀªĶी
आिण गैर-अंतŀªĶी समाधानांमÅये गुंतलेले आहेत. िनÕकषª एका अËयासाĬारे समिथªत
आहेत ºयामÅये असे आढळून आले आहे कì उजÓया गोलाधाªला िदलेÐया ÿाइिमंग
शÊदांमुळे डावीकडे ÿाइिमंग शÊदांपे±ा RAT काया«मÅये अिधक अंतŀªĶी समाधाने
िमळतात.
४.१.३ अंतŀªĶी िवŁĦ अंतŀªĶी नसलेÐया समÖयांवर मोठ्या आवाजात िवचार करा
(Think aloud effects on insight versus non -insight problems) :
अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी समÖया सोडवणे यामधील फरकांवरील दुसöया तपासणीमÅये
अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी काया«वर मोठ्याने िवचार करÁया¸या संभाÓय पåरणामांवर ल±
िदले. शुलर आिण इतर (१९९३) यांनी सहभागéना तीन अंतŀªĶी समÖया आिण चार गैर-
अंतŀªĶी काय¥ मोठ्याने िवचार करताना िकंवा नसताना केली होती. िनÕकषा«नुसार मोठ्याने
िवचार केÐयाने अंतŀªĶीवर खराब कामिगरी होते परंतु अंतŀªĶी नसलेली काय¥ होत नाहीत.
हे या िसĦांताचे समथªन करणारे मानले जाते कì अंतŀªĶी काय¥ अिĬतीय असतात बेशुĦ
ÿिøया ºया Óयĉ करणे कठीण आहे. तथािप, इतर संशोधक या शोधाची न³कल करÁयात
अयशÖवी ठरले आहेत, ºयामुळे Âया¸या वैधतेवर ÿijिचÆह िनमाªण झाले आहे . कारण
Schooler et al मधील अंतŀªĶी समÖया. अËयास बहòतेक अवकाशीय होता, िगÐहóली
आिण इतर. Öकूलर आिण इतर मÅये अंतŀªĶी काय¥ आिण अवकाशीय काय¥ यां¸यात गŌधळ
उडाला होता. अËयास करा , आिण अंतŀªĶी काया«वर मोठ्याने िवचार करÁयाचा ÖपĶ
नकाराÂमक पåरणाम Öथािनक काया«सह मोठ्याने िवचार केÐयामुळे झाला. मोठ्याने िवचार
केÐयाने Öथािनक िवचारांचे पुÆहा कोडéग मौिखक Öवłपात अहवाल देÁयासाठी आवÔयक
आहे, हा हÖत±ेप होतो. एकंदरीत, िवचार करा मोठ्याने ÿयोगातून अंतŀªĶी सोडवÁया¸या
वेगÑया बेशुĦ यंýणेचा पुरावा तुलनेने माफक आहे.

munotes.in

Page 50

बोधिनक मानसशाľ
50 आकृती ४.३: अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी समÖया सोडवÁयासाठी fMRI पåरणाम

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
४.२ अंतŀªĶीचे अलीकडील िसĦांत (RECENT THEORIES OF INSIGHT) अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी समÖया सोडवणे यातील अनुभवजÆय फरक वर चचाª केलेÐया
िनÕकषा«¸या आधारे ÓयविÖथतपणे Öथािपत केलेला िदसतो. तथािप, अंतŀªĶी िनराकरणाचे
सैĦांितकåरÂया वणªन कसे करावे हा ÿij खुला आहे. अलीकडे, दोन ÿमुख ŀĶीकोन
उदयास आले आहेत: ÿाितिनिधक पåरवतªन आिण ÿगती िनरी±ण, कधीकधी"
समाधानकारक ÿगती िसĦांताचा िनकष" Ìहणून ओळखले जाते.
४.२.१ ÿितिनिधÂवाÂमक बदल ( Representatio nal change) :
अगोदर सांिगतÐयाÿमाणे पुनरªचना सार´या अंतŀªĶी ÿिøयेचे Gestalt खाते अÖपĶ होते.
संशोधक ओहÐसन (१९९२) यांनी Âयां¸या ÿाितिनिधक िशÉट िसĦांतामÅये मािहती
ÿिøये¸या अटéमÅये अंतŀªĶीचे अिधक िविशĶ वणªन िदले आहे.
ÿितिन िधÂवाÂमक बदल िसĦांतातील मु´य टÈपे आिण ÿिøया खालीलÿमाणे आहेत:
समÖयेची धारणा (Perception of the issue):
समÖया एखाīा ÓयĉìĬारे एÆकोड केलेली आहे.
munotes.in

Page 51

समÖया-िनराकरण – II
51 समÖया सोडवणे (Solving problems):
ÿारंिभक ÿितिनिधÂव-आधाåरत ĻुåरिÖटक शोध ÿिøया. या कायªपĦती संभाÓय िøया
िकंवा ऑपरेटर पुनÿाªĮ करÁयासाठी दीघªकालीन मेमरी वापरतात जी समÖयेची सÅयाची
िÖथती नवीन िÖथतीत बदलतात.
गितरोध (Impasse):
जेÓहा अंतŀªĶी काया«चा िवचार केला जातो, तेÓहा ÿारंिभक ÿितिनिधÂव फसवे असते आिण
समाधाना स ÿितबंध करते. पåरणामÖवŁप, जेÓहा लोक åरकामे मन असतात आिण ÿयÂन
करÁयासाठी आणखी काही पावले उचलÁयाचा िवचार कł शकत नाहीत तेÓहा लोक
गŌधळात अडकतात.
पुनरªचना (Restructuring):
नवीन एÆकोिडंग तयार करÁयासाठी िवÖतार, री-एनकोिडंग िकंवा मयाªदा िशिथलता
वापरली जाते. िवÖतार ही पूवê दुलªि±त केलेÐया घटकांची ओळख कłन ÿारंिभक
ÿितिनिधÂवामÅये मािहती जोडÁयाची ÿिøया आहे. फĉ नवीन वैिशĶ्ये जोडÁयाऐवजी, री-
एंकोिडंगमÅये एÆकोिडंगमÅये पूणªपणे बदल करणे समािवĶ आहे. उदाहरणाथª: िववािहत
पुŁषा¸या समÖयेमÅये, "िववािहत" शÊदाची समज बदलÐयामुळे समÖया पुÆहा एÆकोड
केली जाते. उिĥĶात काय आवÔयक आहे िकंवा कोणÂया कृतéना परवानगी आहे यावर
मयाªदा िशिथल करणे याला मयाªदा िशिथलता असे Ìहणतात. नऊ-डॉट ÿॉÊलेममÅये,
चौरस आकारात काम करÁयाची मयाªदा काढून टाकणे हे या ÿिøयेचे उदाहरण आहे.
ओहÐसन¸या मते या पुनरªचना ÿिøया चेतने¸या बाहेर घडतात आिण सिøयता
पसरवÁयासार´या Öवाय° ÿिøयांचा समावेश करतात.
• आंिशक समज (A partial understanding): पुनरªचनेनंतर, संभाÓय कृतéची
पुनÿाªĮी ही गितरोध मोडते आिण उपायांची मािलका ठरते.
• तपशीलवार मािहती/संपूणª अंतŀªĶी (Detailed information/Full insight):
पुनरªचनेनंतर, Óयवहायª कृतéची पुनÿाªĮी समाधानाची िÖथती िकंवा समाधाना¸या
पुरेशी जवळची िÖथती ठरते कì समाधानाची अपे±ा मयाªिदत मानिसक ŀĶीकोनातून
केली जाऊ शकते.
काडेपेटी बीजगिणत समÖया ÿाितिनिधक बदल िसĦांत तपासÁयासाठी वापरली गेली. या
ÓयायामामÅये चुकìचे रोमन अंकìय समीकरण सादर केले जाते आिण समीकरण दुŁÖत
करÁयासाठी एक जुळणी हलवणे हे सहभागीचे कतªÓय आहे.
आकृती ४.१: काडेपेटी बीजगिणताची समÖया. हे समीकरण बरोबर करÁयासाठी, एक
जुळणी पुनिÖथªत करा.
munotes.in

Page 52

बोधिनक मानसशाľ
52 ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
जेÓहा आपण समीकरणांचा िवचार करतो, तेÓहा आपण सहसा सं´याÂमक मूÐये
बदलÁयाचा िवचार करतो परंतु ऑपरेटर (+, =) नाही. या समÖयांना पुÆहा एÆकोिडंग
आवÔय क आहे, ºयामÅये वैचाåरक एकके िकंवा 'खंड' बनवणाöया सामÆयांचे गट तोडणे
आिण पुनरªचना करणे आवÔयक आहे. अिधक कठीण समÖयांसाठी समीकरण फॉमªवरील
मयाªदा िशिथल करणे आवÔयक आहे.
आकृती ४.२ काडेपेटी बीजगिणत अंकात मयाªदा िशिथल करणे आवÔयक आहे. हे
समीकरण बरोबर करÁयासाठी, एक जुळणी पुनिÖथªत करा.

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
नॉिÊलच आिण Âयांचे सहकारी. पिहÐया समÖयेतील री-एंकोिडंग भाग, जसे कì VII ते VI
आिण II ते III बदलणे (काडेपेटी समÖयेचे योµय उ°र १: (VI=III+III) एक जुळणी बदलून,
सामाÆयवरील मयाªदा कमी करÁयापे±ा सोपे होते. दुसöया समÖयेतील समीकरणांचे Öवłप,
जसे कì IV = IV + IV ते IV = IV = IV.
एकंदरीत, काडेपेटी बीजगिणत समÖया सोडवÁया¸या ÿयोगांनी ÿाितिनिधक बदल
गृहीतकेला समथªन िदले, परंतु िसĦांत इतर समÖया ±ेýां¸या िवÖतृत ®ेणीमÅये िकती
चांगÐया ÿकारे िवÖतारेल याचे मूÐयांकन करÁयासाठी पुढील अËयास आवÔयक आहे.
४.२.२ ÿगती िनरी±ण ( Progress monitoring) :
मॅकúेगर आिण इतर (२००१) यांनी तयार केलेले 'ÿगती िनरी±ण गृिहतक' हे
ÿितिनिधÂवाÂमक बदल िसĦांताचा पयाªय आहे. या िसĦांतानुसार, चुकìचे हेåरिÖट³स
वापरणे हे अंतŀªĶी काया«मÅये अडचणéचे मु´य ľोत आहे. ते सÐला देतात कì लोक काही
िनकषांनुसार Âयां¸या ÿगतीचा मागोवा घेतात आिण ते उपाय शोधÁयात मदत करतात.
अडथÑयांऐवजी, ÿगतीची आवÔयकता पूणª करÁयात अपयशामुळे पुनरªचना होते. Âयांनी
Âयांचे तंý कसे वापरले याचे उदाहरण Ìहणून नऊ-डॉट इÔयू वापłन िसĦांताचे वणªन केले
जाऊ शकते.
नऊ-डॉट टाÖक¸या अडचणासाठी पारंपाåरक ÖपĶीकरणे इतर श³यता वगळून चौरस
आकारावर िफ³सेशन (सेट) ÿÖतािवत करतात. दुसरीकडे, Ö³वेअर¸या बाहेर शोधÁया¸या
सूचना कुचकामी असÐयाचे दशªिवले गेले (फुÉफुस आिण डोिमनोÓÖकì १९८५) इतर
अÿभावी मयाªदा सुचिवÐया, जसे कì सवª रेषा िठप³यांसह सुł होतात आिण समाĮ होतात
असा िवĵास .
ÿगती िनरी±ण िसĦांताĬारे दोन महßवा¸या मुद्īांसह एक वेगळे ÖपĶीकरण ÿÖतािवत केले
होते. munotes.in

Page 53

समÖया-िनराकरण – II
53 हे आहेत (१) जाÖतीत जाÖत ĻुåरिÖटकचा वापर, ºयामÅये ÿÂयेक हालचाल िकंवा िनणªय
हा Åयेया¸या िदशेने श³य िततकì ÿगती करÁयाचा ÿयÂन असतो आिण (२) ÿगती
िनरी±णाचा वापर , ºयामÅये ÿगतीचा दर सतत असतो. मूÐयांकन केले जाते, आिण िनकष
अयशÖवी होते जर ते खूप मंद आिण अकायª±म असÐयाचे मानले जाते. मग वेगळी युĉì
अवलंबली जाऊ शकते.
नऊ-डॉट टाÖकवर लागू केÐयावर, ÿगती िनरी±ण िसĦांत सुचिवतो कì (१) जाÖतीत
जाÖत ĻुåरिÖटक ÿÂयेक हालचालीसाठी श³य ितत³या नवीन िबंदूंना कÓहर करÁयासाठी
असेल आिण (२) ÿगती िनरी±णामÅये ÿगतीचा दर सं´येशी तुलना करणे समािवĶ असेल.
िनराकरण करÁयासाठी ÿित ओळ कÓहर करणे आवÔयक असलेले िठपके, आिण िनकष
पूणª न केÐयास िनकष अपयशी होईल. Âयानंतर वेगÑया युĉìचा अवलंब केला जाऊ
शकतो (उदा. रेषा वाढवणे).
मॅकúेगर आिण इतर. सहभागéना समÖये¸या दोन आवृßया, आवृ°ी A आिण आवृ°ी B,
ÿशािसत कłन नऊ -डॉट टाÖक¸या ÿगती िनरी±ण िसĦांता¸या ÖपĶीकरणाची तपासणी
केली.
आकृती ४.३: ट्िवÖटसह नाइन-डॉट समÖया ( आवृ°ी A). नऊ-डॉट इÔयूची िविवधता
ºयामÅये बॉ³स¸या बाहेर िवचार करÁयाची टीप समािवĶ आहे. सहभागéचे कायª ४
सरळ रेषा वापłन आिण हात न उचलता सवª िठपके जोडणे आहे.

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
'बॉ³ स ¸या पलीकडे' कÐपना करÁ या साठी 'कंÖů¤ट åरलॅ³सेशन' इतकेच आवÔयक असेल,
तर सहभा गéनी आवृ°ी A वर B पे±ा चांगली कामिगरी केली पािहजे, कारण आवृ°ी A
बॉ³स¸या पलीकडे िवÖतारलेली रेषा दशªवते. िनकष अयशÖवी होणे आवÔयक असÐयास,
सहभागी आवृ°ी B वर चांगले काम करतील कारण ते पुढील दोन चरणांमÅये कमी िठपके
कÓहर करÁयात स±म होतील , ºयामुळे ते लवकर चुकì¸या मागाªवर आहेत हे Âयांना पाहता
येईल. मॅकúेगर आिण सहकाöयां¸या मते , िदलेÐया आवृ°ी A पैकì फĉ ३१% यशÖवी
होते, तर ५३% िदलेÐया आवृ°ी B बरोबर होÂया. munotes.in

Page 54

बोधिनक मानसशाľ
54 आकृती ४.४. नऊ-डॉट ÿॉÊलेम आणखी िचमटा काढला आहे (आवृ°ी बी). कणª
वापरÁया साठी एक सूचना देखील आहे.

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
ÿगती िनरी±ण िसĦांतावरील अिधक ÿयोगांनी नाणे हाताळणी समÖया जसे कì खाली
दशªिवलेÐया आठ-नाÁयां¸या समÖया, ºयामÅये वापरकÂया«नी फĉ दोन नाणी हलवली
पािहजेत जेणेकłन ÿÂयेक नाणे इतर तीन नाÁयांना Öपशª करेल.
आकृती ४.५: आठ-नाÁयांची समÖया दोन वेगवेगÑया ÿकारे मांडली आहे. ÿÂयेक नाणे
कमीतकमी तीन इतरां¸या संपकाªत आहे याची खाýी करÁयासाठी सहभागéचे कायª फĉ
दोन नाणी हलवणे आहे

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
जर फĉ एक नाणे तीन इतरां¸या संपकाªत आणÁयाचे अÐप-मुदतीचे उिĥĶ साÅय
करÁयाचा ŀĶीकोन असेल, तर अंका¸या वर¸या फॉमªमÅये 'कोणतेही हालचाल उपलÊध
नाही', तर खाल¸या आवृ°ीत २० चाल उपलÊध आहेत. पåरणामी, िनकष अपयश वर¸या
आवृ°ीमÅये बöयाच लवकर होईल , पåरणामी अिधक उपाय िमळतील. खाल¸या आवृ°ीत,
श³यतो योµय पयाªय शोधÁयात बराच वेळ आिण ÿयÂन खचª केले जातील जे शेवटी
िनराकरण करÁयात अयशÖवी होतील. वरील फॉमªमÅये, ९२ ट³के लोकांनी समÖयेचे munotes.in

Page 55

समÖया-िनराकरण – II
55 िनराकरण केले, कमी आवृ°ीमÅये ६७ ट³³यां¸या तुलनेत, गृहीतकाने अंदाज लावला.
खाली िदलेÐया आकृतीत दाखवलेÐया समÖयेचे उ°र.
आकृती ४.६: आठ-नाÁयां¸या समÖयेचे उ°र

ÿितमा ąोत: िगÐहóली आिण इतर., २०१४
एकंदरीत, ÿगती िनरी±ण िसĦांताचा मु´य युिĉवाद असा आहे कì जेÓहा िनकष अयशÖवी
झाÐयानंतर मयाªदा िशिथल होते तेÓहा अंतŀªĶी ÿकट होÁयाची श³यता असते. वर नमूद
केलेÐया संशोधनातून याचा भ³कम पुरावा िमळतो. पåरणामी, लोक Âयां¸या रणनीती का
बदलतात हे ÖपĶ करÁयासाठी िसĦांत चांगले कायª करते, परंतु नवीन धोरणे खरोखर कशी
अंमलात आणली जातात हे कमी ÖपĶ आहे.
४.३ ²ान संपÆन (त²) समÖया सोडवणे (KNOWLEDGE RICH (EXPERT) PROBLEM SOLVING) बहòतेक बौिĦक िचिकÂसक असे सूिचत करतात कì एखाīा िविशĶ ±ेýात कौशÐय ÿाĮ
करÁयासाठी सुमारे दहा वषा«चा असाधारण सराव आवÔयक आहे, जे Óयĉì¸या ÿाथिमक
आवडीचे ±ेý असावे. ÿाथिमक ÖवारÖय ±ेýाÓयितåरĉ इतर ±ेýांमÅये त² असÁयाची
अपे±ा कł शकत नाही. उदाहरणाथª, जर एखाīा Óयĉìची ÿाथिमक आवड गायनात
असेल, तर Âया¸याकडून िडझायिनंग िकंवा नृÂयात ÿािवÁय अपेि±त नाही.
िवशेष Ìहणजे, समÖया सो डवÁया¸या काही कालावधीत नवीन िशकणाöयांकडून
ए³सपट्ªसचा फरक. आÌही समÖया सोडवÁया¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात काम करणाöया
फायīां¸या एका भागापासून सुŁवात कł, गंभीर िवचारÿणालीतील िवरोधाभास तपासू
आिण शेवटी मेटाकॉिµनशन सार´या अिधक Óयापक ±मतेचा िवचार कł.
नविश³या आिण िवशेष² Âयां¸या अंतŀªĶी बेसमÅये िकंवा बांधकामांमÅये ल±णीय फरक
करतात. एका संशोधकाला ित¸या तपासणीत आढळून आले भौितक िव²ानातील गंभीर
िवचार Ìहणजे िवīाÃया«ना भौितक िव²ाना¸या मानकांबĥल महßवाची मािहती आवÔयक
आहे. थीम योµयåरÂया समजून घेÁयासाठी तुÌहाला योµय बांधकामांची आवÔयकता आहे.
िवशेषत: िवशेषत: Âयांनी महßवा¸या सेिटंµज¸या वगêकरणात तयारी केली असेल तर
िवशेष² कदािचत चांगली कामिगरी कł शकतात. munotes.in

Page 56

बोधिनक मानसशाľ
56 ४.३.१ ²ानाचा आधार ( Knowledge base) :
नविश³या आिण त²ांचे ²ान आधार िकंवा योजना ल±णीय िभÆन आहेत. उदाहरणाथª,
गिणतातील समÖया सोडवताना , नविश³यांना गिणता¸या तßवांबĥलचे महßवाचे ²ान
नसते. िवषय योµयåरÂया समजून घेÁयासाठी आिण समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी,
एखाīा Óयĉìकडे आवÔयक Öकìमा असणे आवÔयक आहे. िविवध संबंिधत सेिटंµजमÅये
ÿिश±ण घेतलेले त² िवशेषतः चांगली कामिगरी कł शकतात.
४.३.२ मेमरी बेस (Memory base) :
त² Âयां¸या कौशÐया¸या ±ेýाशी संबंिधत मािहती ल±ात ठेवÁया¸या ±मतेमÅये
नविश³यांपे±ा वेगळे असतात. त²ांची Öमृती कौशÐये अनेकदा अितशय िविशĶ असतात.
त² बुिĦबळपटू, उदाहरणाथª, नविश³यांपे±ा िविवध बुिĦबळ पोिझशÆससाठी खूप चांगली
Öमरणशĉì असते. बुिĦबळ त², एका अंदाजानुसार, अंदाजे ५०,००० "खंड" िकंवा
बुिĦबळा¸या तुकड्यांचे पåरिचत मांडणी आठवू शकतात. आIJयाªची गोĶ Ìहणजे, बुिĦबळ
त² याŀि¸छक बुिĦबळ तुकड्यांची ÓयवÖथा ल±ात ठेवÁयात नविश³यांपे±ा िकरकोळ
चांगले असतात. दुसöया शÊदांत, बुिĦबळाची मांडणी िविशĶ ÖकìमामÅये बसते तेÓहाच
त²ांची Öमरणशĉì ल±णीयरीÂया चांगली असते. ही चांगली Öमृती Âयां¸या ±ेýात केलेÐया
अनेक वषा«¸या सरावाचे पåरणाम असू शकते.
४.३.३ समÖया सोडवÁयाचे धोरण (Problem solving strategy) :
नविश³यांपे±ा त²ांना Âयां¸या ±ेýातील नवीन समÖया भेडसावताना हेåरिÖटक ÿभावीपणे
वापरÁयाची श³यता जाÖत असते. Ìहणजेच ते एका समÖयेचे अनेक उपभागात िवभाजन
करतात समÖया िकंवा उप उिĥĶ्ये ºया एका िविशĶ øमाने सोडवÐया पािहजेत. त²
आिण नविश³यांĬारे समानता ŀĶीकोन देखील वेगÑया ÿकारे वापरला जातो. पी िफिज³स
समÖया सोडवताना त² समÖयांमधील संरचनाÂमक समानतेवर जोर देÁयाची अिधक
श³यता असते. पृķभाग समानता, दुसरीकडे, नविश³या िवचिलत होÁयाची अिधक
श³यता असते.
४.३.४ गती आिण अचूकता (Speed and accuracy) :
त², एखाīा¸या अपे±ेÿमाणे, नविश³यांपे±ा अिधक जलद आिण अिधक अचूकपणे
समÖया सोडवतात. Âयांचे ऑपरेशÆस अिधक Öवयंचिलत होतात आिण िविशĶ उ°ेजनाची
पåरिÖथती देखील ÿितसाद देते. त² काही काया«वर जलद समÖया सोडवÁयास स±म
असतील कारण ते सीåरयल ÿोसेिसंग ऐवजी समांतर ÿिøया वापरतात. समांतर ÿिøया
एकाच वेळी दोन िकंवा अिधक वÖतूंवर Óयवहार करते. िसरीयल ÿोसेिसंग, दुसरीकडे, एका
वेळी फĉ एक आयटम हाताळते. एका अËयासात असे आढळून आले आहे कì त²
वारंवार २ सेकंदांपे±ा कमी वेळात अॅनाúाम सोडवतात. या त²ांनी सामाÆयत: अॅनाúाÌस
इत³या लवकर सोडवÐया कì Âयांनी एकाच वेळी अनेक पयाªयी उपायांचा िवचार केला
असावा. दुसरीकडे, नविश³यांनी एनाúाÌस इत³या हळू सोडवले कì ते बहòधा सीåरयल
ÿोसेिसंग वापरत होते. munotes.in

Page 57

समÖया-िनराकरण – II
57 ४.३.५ मेटाकॉिµनशन (Metacognition) :
त² नविश³यांपे±ा Âयां¸या समÖया सोडवÁयावर ल± ठेवÁयासाठी चांगले आहेत.
उदाहरणाथª, ते एखाīा समÖयेची अडचण ठरवÁयात आिण समÖया सोडवताना योµय
वेळेचे वाटप करÁयात अिधक चांगले िदसतात. िशवाय, जेÓहा Âयांना समजते कì Âयांनी
चूक केली आहे, तेÓहा ते तुलनेने लवकर बरे होऊ शकतात. समÖया सोडवÁया¸या िविवध
टÈÈयांवर तसेच समÖयेवर काम करताना Âयां¸या ÿगतीचे िनरी±ण करÁयात त²
िनःसंशयपणे अिधक कुशल असतात. दुसरीकडे, त² एका मेटाकॉिµनिटÓह कायाªवर खराब
कामिगरी करतात. Ìहणजेच, िवशेष², िवशेषत:, त²ां¸या त²ां¸या ±ेýातील समÖया
सोडवÁयासाठी नविश³यांना िकती वेळ लागेल हे कमी लेखतात. याउलट, समÖया
सोडवणे कठीण होईल असे भाकìत करÁयात नविश³या अिधक अचूक असतात.
४.४ िøएिटÓह समÖया सोडवणे (CREATIVE PROBLEM SOLVING) िøएिटÓह ÿॉÊलेम सॉिÐÓहंग ही समÖया िकंवा आÓहानाकडे कादंबरी मागाªने पोहोचÁयाची
एक पĦत आहे. ÿिøया नवीन ÿितिøया आिण िनराकरणे िनमाªण करÁयासाठी समÖया
आिण संधéची पुनÓयाª´या करÁयात मदत करते.
४.४.१ सजªनशील ŀĶीकोन काय आहे? (What is a creative approach?) :
आÌही Ìहणतो , ते समÖया सोडवÁयासाठी सजªनशील ŀĶीकोन घेÁयाबĥल आहे. याचा
नेमका अथª काय? सोÈया भाषेत सांगायचे तर, आपण एखाīा गोĶीशी कसे संपकª साधता,
पुढे कसे जाता िकंवा Âया¸या जवळ जाता हा ŀिĶकोन असतो. ŀĶीकोन ही या पुÖतका¸या
संदभाªत बदल घडवून आणÁयाची एक पĦत आहे. बदल घडवून आणÁयासाठी िकमान
दोन ÿकारचे ŀिĶकोन आहेत: सजªनशील आिण नॉन-िøएिटÓह तंýे. सजªनशील पĦतीचा
अथª असा आहे कì तुÌही कादंबरी, असंरिचत आिण मुĉ पåरणामापय«त पोहोचÁयाचा
ÿयÂन करत आहात. वारंवार, या पåरिÖथतéमÅये अÖपĶ उपायांसह एक असंरिचत समÖया
उĩवते, ºयाला आजारी पåर भािषत समÖया Ìहणून ओळखले जाते. कोणताही तयार उपाय
नसÐयामुळे आिण मूÐयमापन करÁयासाठी तुÌही तुमचे ²ान आिण ±मता वापरणे
आवÔयक आहे, एक सजªनशील धोरण तुÌहाला तुम¸या ŀिĶकोनादरÌयान तुमची
कÐपनाशĉì तसेच तुम¸या म¤दूचा वापर करÁयास ÿोÂसािहत करते. यासाठी अिधक
Óयापक धोरण आवÔयक आहे जे लोक, तंý, सामúी आिण संदभª यांची संपूणª ÿणाली
समािवĶ करते.
एक सजªनशील ŀĶीकोन घेणे देखील एक धाडसी मानिसकता असणे आवÔयक आहे,
ºयामÅये नवीन अनुभवांसाठी खुले असणे, संिदµधता Öवीकारणे आिण नवीन आिण
अनपेि±त ±ेýात पाऊल टाकणे समािवĶ आहे. कारण िøएिटÓह तंýे तुÌहाला पåरिचत
असलेÐया िठकाणाहóन वेगÑया आिण कदािचत अ²ात असलेÐया िठकाणाहóन जाÁयासाठी
मदत करतात आिण तुम¸या ÿयÂनांचे पåरणाम संभाÓयतः अÖपĶ असतात, ही वृ°ी
वारंवार आवÔयक असते. munotes.in

Page 58

बोधिनक मानसशाľ
58 ४.४.२ िभÆन उÂपादन ( Divergent Production) :
सÅयाचे अनेक िवĬान देखील यावर जोर देतात कì, एका सवō°म उ°राऐवजी ,
सजªनशीलतेसाठी िविवध िवचारांची आवÔयकता असते.
िभÆन उÂपादन चाचÁयांवरील संशोधनानुसार, लोकां¸या सजªनशीलता चाचणीचे गुण आिण
Âयां¸या सजªनशीलते¸या इतर िनणªयांमÅये मÅयम संबंध आहेत. दुसरीकडे, िविवध
कÐपनांचे ÿमाण मौिलकतेचे सवō°म सूचक असू शकत नाही. शेवटी, हा िनकष नवीनता ,
उ¸च दजाª आिण उपयुĉता या सजªनशीलते¸या तीन िनकषांमÅये उ°रे बसतात कì नाही
याचा िवचार करत नाही.
४.४.३ गुंतवणुकìचा सजªनशील िसĦांत (Creative theory of Investment) :
काही त²ांनी असे सुचवले कì जे लोक कÐपनां¸या ±ेýात काम करतात ते कमी खरेदी
करतात आिण उ¸च िवøì करतात. Ìहणजेच, जेÓहा इतर कोणालाही "गुंतवणूक" मÅये
ÖवारÖय नसते तेÓहा ते एक सजªनशील कÐपना घेऊन येतात. कÐपनेला जोर आला कì ते
नंतर नवीन सजªनशील उपøमाकडे वळतात. ÿिसĦ शाकª टँक शोमÅये उīोजकाने कमीत
कमी ए³सÈलोर केलेÐया कÐपनेसह येत असÐयाची अनेक उदाहरणे दाखवली आहेत
आिण ती मोठी िहट ठरली आहे.
या बुिĦमान आिण सजªनशील गुंतवणूकदारांची वैिशĶ्ये काय आहेत? Öटनªबगª आिण लुबाटª
गुंतवणूक िसĦांतानुसार सजªनशीलतेचे मु´य घटक Ìहणजे बुिĦम°ा, ²ान, ÿेरणा, एक
आĵासक वातावरण , योµय िवचार शैली आिण योµय ÓयिĉमÂव. उÂपादन±मतेने कायª
करÁयासाठी तुÌहाला या सवª सहा गुणांची आवÔयकता असेल. अशा Óयĉìचा िवचार करा
जी पाच िनकषांची पूतªता करते परंतु बुĦीची पातळी कमी आहे. या Óयĉìला काहीही
नािवÆयपूणª िवकिसत करÁयाची श³यता नाही.
हे ल±ात घेÁयासारखे आहे कì सजªनशीलतेसाठी गुंतवणूकìचा ŀĶीकोन देखील Óयĉì¸या
िनयंýणाबाहेरील समÖयांवर जोर देते. ÓयĉéमÅये सजªनशील गुण असू शकतात. तथािप,
जर ते सहाÍयक वातावरणात काम करत नसतील तर ते कामा¸या िठकाणी सजªनशील
होणार नाहीत.
सजªनशीलतेची गुंतवणुकìची पåरकÐपना ÖवतःमÅयेच मनोरंजक आहे, िवशेषतः कारण ती
सजªनशील यशा¸या जिटल िनकषांवर भर देते. चला आता सहा आवÔयकतांपैकì एक पाहó:
ÿेरणा. जसे आपण पहाल, िविशĶ ÿकार¸या ÿेरणा इतरांपे±ा सजªनशीलता वाढवÁयाची
अिधक श³यता असते.
४.४.४ आंतåरक ÿेरणा-आधाåरत सजªनशीलता (Intrinsic motivation -based
creativity) :
संशोधनानुसार, जेÓहा ते एखाīा कामावर काम करत असतात तेÓहा लोक सजªनशील
असÁयाची अिधक श³यता असते, संशोधनानुसार. एका अËयासात, Ruscio आिण
Âया¸या सह -लेखकांनी महािवīालयीन िवīाÃया«ना आंतåरक űाइÓहची ÿमािणत चाचणी munotes.in

Page 59

समÖया-िनराकरण – II
59 िदली. सहभागéना तीन ÿकार¸या िøयाकलापांमÅये Âयांची आवड िनमाªण करÁयास
सांिगतले होते: लेखन, िचýकला आिण समÖया सोडवणे.
काही आठवड्यांनंतर िवīाथê ÿयोगशाळेत परतले, िजथे Âयांना या तीन ®ेणéमÅये
िøयाकलाप पूणª करÁया¸या सूचना देÁयात आÐया. Âयानंतर िवīाÃया«¸या नािवÆयपूणª
ÿकÐपांचा त²ां¸या पॅनेलĬारे Æयाय केला गेला. िनÕकषा«वłन असे िदसून आले कì ºया
िवīाÃया«नी आंतåरक ÿेरणासाठी ÿमािणत परी±ेत उ¸च गुण िमळवले आहेत Âयांना
सजªनशील ÿकÐप िवकिसत करÁयाची अिधक श³यता आहे.
४.४.५ बाĻ ÿेरणा-आधाåरत सजªनशीलता (Extrinsic motivation -based
creativity) :
अनेक अËयासातून असे िदसून आले आहे कì जेÓहा िवīाथê बाĻ कारणांसाठी ÿकÐपांवर
काम करत असतात , तेÓहा ते कमी सजªनशील आउटपुट तयार करतात. लोकांची बाĻ
ÿेरणा जाÖत असते जेÓहा ते एखाīा िøयाकलापाला केवळ ब±ीस, चांगली ®ेणी िकंवा
सकाराÂमक मूÐयांकन ÿाĮ करÁयाचा एक मागª Ìहणून पाहतात. Âयांची आंतåरक ÿेरणा
वारंवार कमी होत असÐयाने, पåरणामी , Âयांची सजªनशीलता कमी होÁयाची श³यता असते.
जेÓहा महािवīालयीन िवīाÃया«ना सांगÁयात आले कì Âयां¸या किवतांचा Æयाय
Óयावसाियक कवé¸या सिमतीĬारे केला जाईल, तेÓहा Âयांनी ÿाितिनिधक संशोधनानुसार
कमी कÐपनारÌय किवता तयार केÐया. इतर अËयास या िनÕकषा«चा बॅकअप घेतात. समान
ÿभाव ÿौढ आिण मुलांमÅये तसेच सजªनशील आिण मौिखक शोधकता दोÆहीमÅये वारंवार
िदसून येतो.
अनेक वषा«पासून िवĬानांचा सरळ ŀिĶकोन होता. आंतåरक ÿेरणा चांगली आहे, तर बाĻ
ÿेरणा वाईट आहे. आपण िनःसंशयपणे मानसशाľाचा अËयास करÁयात पुरेसा वेळ
घालवला आहे हे ल±ात येÁयासाठी कì आपÐया ±ेýातील कोणताही िनÕकषª इतका सोपा
असू शकत नाही. अिधक िवÖतृत तपासणीनुसार, बाĻ ľोतांनी संबंिधत मािहती
पुरवÐयास सजªनशीलतेला खरोखर चालना िमळू शकते.
दुसरीकडे, बाĻ ÿेरणा आपÐया श³यतांवर िनयंýण आिण मयाªदा घालून सजªनशीलतेला
अडथळा आणते. िश±ण आिण कामा¸या िठकाणासाठी या शोधांचे पåरणाम ल±णीय
आहेत: लोकांना Âयां¸या आवडी¸या ÿकÐपांवर काम करÁयास ÿोÂसािहत करा आिण
Âयां¸या सजªनशील ÿयÂनांना कमी न करणारी बाĻ भरपाई योजना वापरा.
जेÓहा आपण "समÖया सोडवÁया¸या सजªनशील पĦती" Ìहणतो तेÓहा आपÐयाला
काय Ìहणायचे आहे हे दशªिवÁयासाठी खालील उदाहरणांचा िवचार करा.
• पयाªयांची िवÖतृत ®ेणी सिøयपणे िवकिसत करणे आिण पुढील तपास करÁयासाठी
सवाªत मनोरंजक ओळखणे. अनेक िविवध पयाªयांसाठी खुले असताना आनंदी
मानिसकता राखणे. अīाप अिÖतÂवात नसलेÐया भिवÕयािभमुख समÖयांचे
िनराकरण करणे. munotes.in

Page 60

बोधिनक मानसशाľ
60 • िविवध ŀĶीकोनातून तÃये, छाप, भावना आिण कÐपनांचा िवचार करणे. गृहीतकांमÅये
खोलवर जाÁयाची इ¸छा.
• िवषय िकंवा पåरिÖथतीचा िविवध ŀिĶकोनातून िवचार करणे. इतर पयाªयांसह ÿयोग
करÁयास स±म असणे.
• समÖया सोडवÁया¸या िकंवा आÓहानाला नवीन आिण फायदेशीर मागाªने पूणª
करÁया¸या ±मतेसह मोठ्या सं´येने वैिवÅयपूणª आिण असामाÆय कÐपना िवकिसत
करणे. कÐपना आणÁयास स±म असणे आिण आवÔयकतेनुसार िनणªय पुढे ढकलणे.
कÐपना िनमाªण करÁयाची ±मता असणे.
• मोिÐडंग, åरफाइिनंग आिण वÆय िकंवा अÂयंत अपारंपåरक कÐपनेला Óयवहायª उपाय
Ìहणून िवकिसत करÁयासाठी वेळ, मेहनत आिण ÿितभा लावणे. िचकाटी हा एक गुण
आहे.
• इतरांनी तुम¸या उपायांशी सहमत Óहावे यासाठी सोÐयूशन¸या सभोवताल¸या
पåरिÖथतीचे घटक िवचारात घेणे. पåरिÖथती आिण तुम¸या समाधानामुळे ÿभािवत
होऊ शकणाö या Óयĉéची जाणीव असणे, तसेच समथªन आिण माÆयता िमळवÁयाचा
ÿयÂन करणे.
४.५ सारांश अनेकदा आपण एखाīा समÖयेचे िनराकरण करÁयाचा अचानक शोध अनुभवतो जे कठीण
काम असू शकते. कोणतीही तयारी न करता िकंवा ÿयÂन न करताही Óयĉì अचानक
अंतŀªĶीचा अनुभव घेतात; Ìहणूनच कदािचत आÌहाला चाचणी-आिण-ýुटी पĦतीतून
येणारे उपाय Ìहणून अंतŀªĶी देखील मािहत आहे. अंतŀªĶी हे असे उपाय आहेत ºयांचा
आपण उÂÖफूतªपणे अनुभव घेतो, आिण आपण ºया समÖया सोडवÐया आहेत िकंवा
भूतकाळात ºयांना तŌड िदले आहे Âया समÖयांना तŌड देताना ते अिधक नैसिगªकåरÂया
उĩवते.
अंतŀªĶी िव नॉन-इनसाइट समÖया: वर चचाª केÐयाÿमाणे एखाīा समÖयेची रचना अशा
ÿकारे केली गेली आहे कì ती "A-ha" भावना वाढवते ºयामुळे तुÌहाला समाधानाची
जाणीव होते, Âयाचवेळी तुÌही देखील अशाच समÖया सोडवायला िशकता आिण मागील
अनुभवामुळे अंतŀªĶी अिधक वारंवार होत जाते. दुसरीकडे, अंतŀªĶी नसलेली समÖया,
अशा समÖया आहेत ºया अशा ÿकारे िडझाइन केÐया आहेत कì एखाīाला अंतŀªĶी
अनुभवता येत नाही, कारण ऑन -साइट समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी एखाīाने काही
चांगÐया-पåरभािषत पĦती वापरÐया पािहजेत िकंवा येणाöया उपायांचा शोध ¶यावा. काही
पĦतशीर ÿिøया िकंवा ²ान पासून.
आपण अंतŀªĶीशी संबंिधत Æयूरल िøयाकलाप, समÖयेचे ÿकार, समÖया सोडवÁयासाठी
नवकÐपना िकंवा सजªनशीलता आिण सजªनशीलपणे समÖयेचे िनराकरण करÁयात
आंतåरक आिण बाĻ ÿेरणाची भूिमका यासारखे घटक देखील िवचारात घेतले पािहजेत. munotes.in

Page 61

समÖया-िनराकरण – II
61 त² अनेक ÿकारे समÖया सोडवÁयामÅये नविश³यांपे±ा वेगळे असतात जसे कì
Âयां¸याकडे िवपुल ²ानाचा आधार, चांगली Öमरणशĉì, उ°म मेटा कॉिµनशन इ.
िøएिटÓह समÖया सोडवÁया¸या ŀिĶकोनामÅये कादंबरी आिण मूळ मागाªने समÖया
सोडवणे समािवĶ आहे. यासाठी िभÆन िवचारांची आवÔयकता असते आिण ते सहसा
आंतåरक ÿेरणांनी ÿेåरत होते. बाĻ ÿेरणा समÖया सोडवणाöयाला िनराश होऊ नये िकंवा
समÖया सोडवताना िवचिलत होऊ नये.
४.६ ÿij १. अंतŀªĶी आिण गैर-अंतŀªĶी समÖया काय आहेत?
२. समÖया सोडवÁयामÅये सजªनशीलतेची भूिमका ÖपĶ करा
३. गुंतवणुकìचा सजªनशील िसĦांत काय आहे
४.७ संदभª  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. (2014). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education
 Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory. (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015)
 Matlin, M.W. ( 2013). Cognitive Psychology, 8thed., international
student version, John Wiley & sons
 Solso, R.L., Maclin, O.H., & Maclin, M.K. (2013). Cognitive
Psychology. Pearson education, New Delhi, first Indian reprint 2014
 Ashcraft, M. H. &. Radvansky, G. A. (2009) . Cognition. (5th ed),
Prentice Hall, Pearson education.

***** munotes.in

Page 62

62 ५
िनणªय घेणे – I
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.१.१ िनणªय घेणे Ìहणजे काय?
५.१.२ िनणªय घेÁया¸या सैĦांितक ÿाłपचा ÿÖतावना
५.२ अपेि±त मूÐय िसĦांत
५.३ उपयुĉता आिण संभाÓय िसĦांत
५.४ Óयिĉिनķ संभाÓयता आिण संभाÓय िसĦांत
५.४.१ Āेिमंग ÿभाव
५.५ संभाÓयतेचे िनणªय घेणे
५.५.१ संभाÓयता Ìहणजे काय?
५.५.२ ĻुåरिÖट³स, मानिसक संि±Į मागª!
५.५.३ उपलÊधता
५.५.४ ÿितिनधीÂव
५.६ भाव ĻुåरिÖटक
५.७ सारांश
५.८ ÿij
५.९ संदभª
५.० उिĥĶ्ये येथे ÿकरण ÖपĶ करते, कì
 िनणªय घेÁयाचा आिण िनणªय घेÁया¸या वेगवेगÑया टÈÈयांचा आपÐयाला काय अथª
आहे.
 िनणªय घेÁयाचे िविवध सैĦांितक ÿाłप समजून घेणे
 िनणªय घेÁया¸या सवाªत जुÆया आिण ÿिसĦ िसĦांतांपैकì एक िशकÁयासाठी -
अपेि±त उपयोिगता िसĦांत
 उपयुĉता आिण Óयिĉपरक संभाÓयते¸या संबंधात िनणªय घेÁया¸या संभाÓय
िसĦांताला समजून घेणे munotes.in

Page 63

िनणªय घेणे – I
63  संभाÓयतेची संकÐपना िनणªय घेÁयाशी कशी संबंिधत आहे हे समजून घेणे आिण
िनणªय घेताना िनणªय कसा होतो हे समजून घेणे
 हे आपण िनणªय घेताना वापरत असलेÐया िविवध ĻुåरिÖट³सचे ÖपĶीकरण देते
५.१ ÿÖतावना तुÌही अंितम वषाªचे पदवीचे िवīाथê आहात आिण जीवनात तुमचा मागª शोधÁयाचा ÿयÂन
करत आहात. तुम¸या शै±िणक अज¤डावरील पुढील कायª Ìहणजे एक योµय कॉलेज शोधणे
जेथून तुÌही तुमचे माÖटसª/पोÖट úॅºयुएशन कł शकता. परंतु अशी अनेक महािवīालये
आहेत ºयातून एखाīाला िनवड करावी लागेल आिण तुÌही घेतलेला िनणªय तुम¸या
आयुÕयावर पåरणाम करेल. आता तुम¸या पयाªयांचे मूÐयमापन करÁयासाठी तुÌही या
पåरिÖथतीत कोणÂया बोधिनक ÿिøयांचा वापर कł शकता? बोधिनक मानसशाľ²
"िनणªय घेणे" हा शÊद पयाªयांपैकì िनवडताना होणाöया मानिसक िøयाकलापांचा संदभª
देÁयासाठी वापरतात.
दैनंिदन जीवनात आपÐयाला बöयाच पåरिÖथतéचा सामना करावा लागतो िजथे आपÐयाला
फार महÂवाचे नसलेले काही िनणªय ¶यावे लागतात, जसे कì आज कोणते कपडे घालायचे,
मÅयम महÂवाचे, जसे कì सुĘीवर कुठे जायचे, अगदी महßवाचे, जसे कì कोणते कåरअर
िनवडायचे.
आपण असे Ìहणू शकतो कì िनणªय हा एक ÿकारचा समÖया आहे ºयामÅये पयाªय सेट केले
जातात आिण समÖया उपलÊध सवō°म पयाªय िनवडÁयाची आहे. हे सोपे होते,
उदाहरणाथª जर िनवड वेगवेगÑया रकमेदरÌयान असेल, तर बहòतेक लोक सहजपणे मोठी
र³कम िनवडतील. तथािप , जर पयाªय ि³लĶ असतील आिण Âयाचे अिनिIJत पåरणाम
असतील , उदाहरणाथª कोणते कåरअर िनवडायचे िकंवा कोणती नोकरी ऑफर करायची हे
ठरवणे, हा िनणªय खूप कठीण असू शकतो आिण Âयाचे कोणतेही ÖपĶ योµय िनराकरण
नाही. सामाÆयतः , कठीण िनणªयांना वेगवेगÑया िनवडéचे संभाÓय पåरणाम शोधÁयासाठी
खूप िवचार करावा लागतो आिण Ìहणून िनणªय घेणे ही एक जिटल बोधिनक िøयाकलाप
आहे.
५.१.१ िनणªय घेणे Ìहणजे काय? (What Is Decision Making?) :
सोÈया शÊदात , िनणªय घेणे ही अनेक संभाÓय पयाªयी पयाªयांपैकì एक िवĵास िकंवा कृतीचा
मागª िनवडÁयाची बोधिनक ÿिøया आहे. आपÐयाला िदलेÐया उपलÊध पयाªयांपैकì आपण
नंतर िनणªय आिण तकाªĬारे िनवड करतो. ही िनवड जी आपण करतो ती आम¸या गरजा
आिण गरजांनुसार असते आिण ही िनवड ÿिøया खरं तर खूप धोकादायक ÿिøया आहे.
याचे कारण असे आहे कì एकदा आपण िनवड केली कì, एकदा आम¸याकडे अनेक पयाªय
उपलÊध झाले आिण आपण िनवड केली कì िनवडीचा पåरणाम होÁयाची श³यता नेहमीच
असते, याचा अथª असा कì जर पाच िभÆन पयाªय असतील िकंवा पाच िभÆन िनÕकषª
असतील तर िविशĶ मानिसक ÿितिनिधÂव िकंवा िविशĶ मानिसक ÿितिनिधÂवा¸या पाच
वेगवेगÑया Óया´यांमधून काढले जाऊ शकते. दुसöयापे±ा एक ÿितिनिधÂव िनवडणे मुळात munotes.in

Page 64

बोधिनक मानसशाľ
64 आपÐयाला अशा पåरिÖथतीत आणते िजथे आपण करत असलेली िनवड चुकìची
असÐयास आपला िनणªय चुकìचा असू शकतो आिण यामुळे आपÐयाला कोणÂया ना
कोणÂया मागाªने नुकसान होऊ शकते.
Âयामुळे िनणªय घेणे ही एक अितशय गुंतागुंतीची ÿिøया आहे. िनणªय घेताना आपÐयाला
वेगवेगÑया पåरिÖथतीत िनवडी करणे आवÔयक आहे. आणखी एक मनोरंजक गोĶ जी
आपण ल±ात ठेवली पािहजे ती Ìहणजे बहòतेक वेळा या िनवडी अिनिIJततेत िकंवा िविशĶ
ÿमाणात जोखमीसह कराÓया लागतात. माणसे मोजणी करणारी यंýे नसतात आिण
आपÐयाला िदलेÐया पयाªयांपैकì सवō°म िनवड करÁयासाठी सवª मािहती उपलÊध नसते
हे ल±ात घेता. Âयामुळे, आपण या िनवडी ºया िनणªयातून बाहेर पडतात, ÿिøयेĬारे िकंवा
अिनिIJतते¸या अवÖथेतून, जोखमी¸या अवÖथेमÅये करÁयाचा कल असतो आिण Ìहणून
आपण हा धोका कमी करÁयाचा िकंवा आम¸यावर िवपरीत पåरणाम न करणारे िनणªय
घेÁयाकडे कल असतो.
आपÐयाला मािहत आहे कì िनणªय वारंवार अिनिIJत पåरिÖथतीत घेतले जातात, काही
काळजीपूवªक आिण पुराÓयांचा पूणª, िनःप±पाती िवचार केÐयावरही अपेि±त पåरणाम देत
नाहीत. मानसशाľ² सामाÆयतः असा युिĉवाद करतात कì िनणªय घेÁयाचा "चांगलापणा"
वैयिĉक िनणªयां¸या यशाने मोजला जाऊ शकत नाही - उदाहरणाथª, नशीब वा रंवार अयोµय
भूिमका बजावते. Âयाऐवजी, िनणªयाची तकªशुĦता वारंवार यशाचा मापदंड Ìहणून वापरली
जाते. हा शÊद वेगवेगÑया लोकांĬारे वेगÑया ÿकारे पåरभािषत केला जातो, परंतु Óहॉन
िवंटरफेÐड आिण एडवड्ªस (१९८६ a) एक सामाÆय Óया´या देतात: तकªशुĦ िनणªय घेणे
"तुमचे Åयेय, उिĥĶ्ये िकंवा नैितक अÂयावÔयकता, ते काहीही असो, पूणª करÁयासाठी
िवचार आिण कृती करÁयाचे मागª िनवडणे आवÔयक आहे. जोपय«त वातावरण परवानगी
देते." पåरिÖथतीनुसार श³य िततकì पĦतशीर आिण िनÕप±पणे मािहती गोळा करणे हा
देखील तकªशुĦ िनणªय घेÁयाचा भाग आहे. समथªन देणारे पुरावे आिण तुम¸या पिहÐया
ÿवृ°ीला िवरोध करणारे पुरावे दोÆही तपासणे आवÔयक आहे. जर तुÌही नवीन मोबाईल
फोन िवकत घेÁयासाठी बाहेर गेलात आिण तुम¸या हातात चांगला िदसणारा फोन िनवडला
परंतु ऑपरेिटंग िसÖटीम, िवĵासा हªता आिण सॉÉटवेअरची उपलÊधता यासार´या इतर
घटकांकडे दुलª± केले तर तुÌही तुमची Öवतःची िनणªय±मता कमी करत आहात.
कॅथलीन एम. गॅलोटी यां¸या मते, िनणªय घेणे या पाच मु´य टÈÈयात िवभागले जाऊ शकते:
(१) Åयेय िनिIJत करणे, (२) मािहती गोळा करणे आिण योजना तयार करणे, (३) िनणªयाची
रचना, (४) अंितम िनवड करणे, आिण (५) िनणªयाचे मूÐयांकन करणे.
खालील आकृती ५.१ मÅये दशªिवÐयाÿमाणे, एक िविशĶ øम आहे ºयामÅये हे टÈपे सहसा
येतात. तथािप, ÿÂयेक िनणªय ÿिøयेत हा आदेश पाळला जाईलच असे नाही. काहीवेळा,
तुÌहाला काही टÈÈयांवर पुÆहा भेट īावी लागेल आिण ती पुÆहा करावी लागेल ºयामुळे
बाणांनी दाखवÐयाÿमाणे ही ÿिøया चøìय बनते. तसेच, काही टÈपे वगळले जाऊ शकतात
आिण सेट øमाने करÁयाऐवजी वेगÑया øमाने केले जाऊ शकतात.
munotes.in

Page 65

िनणªय घेणे – I
65 आकृती ५.१ िनणªय घेÁयाचे टÈपे

{ąोत: गलोटी , के.एम. (2014). बोधिनक मानसशाľ: ÿयोगशाळेत आिण बाहेर.
(५वी आवृ°ी). सेज पिÊलकेशÆस (भारतीय पुनमुªþण 2015).}
५.१.२ िनणªय घेÁयाचे सैĦांितक ÿाłप (Theoretical Models of Decision
Making) :
आज कोणता पोशाख घालायचा यासार´या कमी मह ßवा¸यापासून ते सुĘीत कुठे जायचे ते
अगदी महßवाचे िनणªय ते कोणते कåरअर िनवडायचे यासार´या महßवा¸या गोĶéपय«त
आपण कसे िनणªय घेतो हे जाणून घेणे मनोरंजक असेल. नेहमी सवō°म उ°र िमळवून
देणारे ठरिवÁयाचे काही आदशª मागª आहेत का? शतकानुशतके, हे ÿij िविवध िवषयांतील
संशोधकां¸या िवÖतृत ®ेणीसाठी खूप ÖवारÖयपूणª आहेत.
अथªशाľ², तßव² , गिणत² आिण अलीकडे मानसशाľ² या सवा«नी सवō°म िनणªय
कसा ¶यावा या ÿijाचे उ°र देÁयाचा ÿयÂन केला आहे. अथªशाľ², तÂव²ा नी आिण
गिणत²ांनी आदशª िनणªय घेÁया¸या पĦतéवर ल± क¤िþत केले आहे आिण जसे आपण
पाहणार आहोत , Âयांनी साÅया जुगारासार´या लहान-ÿमाणात , सु-पåरभािषत िनणªय
काया«मÅये सवō°म िनवड करÁया¸या पĦती तयार केÐया आहेत. आदशª ŀĶीकोन Ìहणजे
िनणªय घेÁयाचे चांगले मागª शोधणे. दुसरीकडे, मानसशाľ² वणªनाÂमक ŀĶीकोन घेतात,
Âयांनी आदशªपणे काय करावे यापे±ा लोक ÿÂय±ात काय करतात हे समजून घेÁयाचा
ÿयÂन करतात.
जसे आपण पाहणार आहोत, मानक पÅदतीने कÐपना िदÐया ºया नंतर वणªनाÂमक
िसĦांतांमÅये वापरÐया गेÐया. अथªशाľ² वणªनाÂमक िसĦांतांवर आधाåरत वतªणूक-
अथªशाľ िसĦांत िवकिसत कł लागले आहेत जे मानवी िवचारांबĥल अिधक वाÖतववादी
गृिहतक करतात. पåरणामी, वणªनाÂमक आिण मानक पĦतéदरÌयान ल±णीय
परÖपरसंवाद झाला आहे. िविहत पÅदत Ìहणून ओळखला जाणारा एक ŀिĶकोन देखील
आहे. munotes.in

Page 66

बोधिनक मानसशाľ
66 िनयामक ŀĶीकोन ( Normative approach) :
हे िनयम Öथािपत करÁयाचा ÿयÂन करते, Ìहणजे िनणªय घेÁयाचे आदशª मागª जे श³य
िततके सवō°म िनणªय देईल. हे आदशª पåरिÖथतीत आदशª कामिगरीची Óया´या करते.
अथªशाľ²ांचा आदशª ÿाłप िवकिसत करÁयाकडे कल असतो. िनणªय घेÁयाचा सामाÆय
ŀĶीकोन हा िनणªय घेÁयाचा शाľीय िसĦांत Ìहणूनही ओळखला जातो.
िविहत ŀĶीकोन ( Prescriptive approach) :
हे आपÐयाला िनणªय कसे ¶यायचे हे सांगते. ºया पåरिÖथतीत िनणªय घेतले जातात ते
³विचतच आदशª असतात ही वÖतुिÖथती ते िवचारात घेतात आिण आपण सवō°म कसे
करावे याबĥल ते मागªदशªन करतात. िश±क िवīाÃया«ना िविहत ÿाłपेचे पालन करÁयास
ÿवृ° करतात.
वणªनाÂमक ŀĶीकोन (Descriptive approach) :
ते कसे घेतले जावेत या¸या िवरोधात िनणªय कसे घेतले जातात याचे वणªन करणे हे Âयाचे
उिĥĶ्ये आहे. मानसशाľ² वणªनाÂमक ŀिĶकोनावर ल± क¤िþत करतात.
या पाठात आपण िनणªय घेÁया¸या काही सैĦांितक ÿाłपांचा अËयास कł - अपेि±त
मूÐय िसĦांत आिण संभाÓय िसĦांत. हे ŀिĶकोन िशकत असताना आपण िनणªय
घेÁयामधील जोखीम, उपयुĉता, Óयिĉिनķ संभाÓयता आिण संभाÓय िसĦांत समजून
घेऊ. हा पाठ आपण संभाÓयतेचे िनणªय कसे घेतो आिण िनणªय घेताना मानिसक
लघुमागª/संि±Į मागª घेÁयासाठी लोक ĻुåरिÖट³सचा वापर कसा करतात हेदेखील
हाताळते. Ìहणून, आपण पुढे जाÁयापूवê आिण िनणªय घेÁया¸या सैĦांितक ÿाłपांचा
अËयास करÁयापूवê, आपण ÿथम खालील संकÐपना समजून घेऊया:
िनणªय घेताना जोखमीची संकÐपना- (Concept of Risk in Decision Making) :
िनणªय समÖया अनेक ÿकारे एकमेकांपासून िभÆन असू शकतात. वेगवेगÑया िनणªय
समÖयांमधला एक महßवाचा फरक असा आहे कì काही िनणªय समÖयांमÅये जोखीम असते
Âयापे±ा कमी धोका असतो.
• जर अशी श³यता असेल कì पयाªयांपैकì एकामुळे िनणªय घेणाöयासाठी नकाराÂमक
पåरणाम होऊ शकतात , तर आपण Ìहणतो कì िनणªया¸या समÖयेमÅये जोखीम
असते.
• जोखीम कमी िनणªयांमÅये िनवडéचा समावेश असतो जेथे िनवडéचे पåरणाम िनिIJतपणे
²ात असतात. अशा ÿकारे, योµय पयाªय िनवडून नकाराÂमक पåरणाम कमी केले
जाऊ शकतात.
तुÌही बाजी मारÁयाचा िनणªय घेतÐयास िविशĶ संघ सामना िजंकेल जो धोकादायक िनणªय
आहे. कारण जेÓहा तुÌही हा िनणªय घेता तेÓहा पैजचा िनकाल कळत नाही. अशा
पåरिÖथतीत तुÌही िजंकÁयाची िकंवा हरÁयाची श³यता जवळपास सारखीच असते. munotes.in

Page 67

िनणªय घेणे – I
67 दुसरीकडे, कोणÂया रंगाचा शटª घालायचा हे ठरवणे कमी धोका आहे. जर तुÌही िनळा शटª
िनवडला तर तोच तुÌही पåरधान कराल आिण तुÌही काहीही सोडणार नाही.
एकल िवशेषता आिण बहò-िवशेषता पयाªय- (Single Attribute and Multi -
Attribute alternatives) :
जेÓहा अनेक पयाªय असतात तेÓहा िनणªय घेणे अिधक कठीण आिण ि³लĶ बनते आिण हे
पयाªय िभÆन गुणधमा«वर (बहòिवध-िवशेषता) आधाåरत एकमेकांपासून िभÆन असतात आिण
Âया वÖतूं¸या तुलनेत िभÆन असतात (एकल िवशेषता). साठी उदाहरणाथª जेÓहा तुÌहाला
कोणती टाय घालावी हे िनवडायचे असते, तेÓहा तुÌहाला वेगवेगÑया टायांमधून िनवडावे
लागेल जे रंग वगळता एकसारखे असू शकतात. येथे ऑÊजे³टचा एकच गुणधमª आहे तो
Ìहणजे रंग. बहò-िवशेषता िनणªय समÖया एक िनणªय कायª आहे ºयामÅये पयाªय अनेक
आयाम िकंवा पैलूंमÅये िभÆन असतात. उदाहरणाथª, जेÓहा तुÌहाला नवीन मोबाइल फोन
¶यायचा असेल तेÓहा तुÌहाला ऑपरेिटंग िसÖटम, आकार , वजन, रंग, कॅमेरा गुणव°ा
इÂयादी िनवडÁयासाठी वेगवेगÑया पैलूंचा िवचार करावा लागेल.
५.२ अपेि±त मूÐय िसĦांत (EXPECTED VALUE THEORY) धोकादायक जुगार टाळÁयाचे मागª शोधत असताना, गिणत² Êलेझ पाÖकल (१६२३ -६२)
आिण िपयरे डी फमॅªट (१६०१ -६५) यांनी सुचवले कì लोकांनी िनवडीचे अपेि±त मूÐय
वाढवÁयासाठी कायª केले पािहजे. याचा अथª काय?
जोखमी¸या िनवडीचे अपेि±त मूÐय Ìहणजे तुÌही कृती अनेक वेळा पुनरावृ°ी केÐयास
तुÌहाला िमळणारा सरासरी पåरणाम. उदाहरणाथª, लॉटरी¸या ितिकटाला १०० Łपये
िजंकÁयाची ८५% श³यता असÐयास , Âयाचे अपेि±त मूÐय ०.८५ × १०० Łपये असेल,
Ìहणजेच ८५ Łपये (सरासरी). जर तुÌही तीच जोखीम वारंवार घेऊ शकत असाल (Ìहणजे
तुमचे लॉटरी ितकìट दर आठवड्याला वैध आहे आिण िजंकÁयाची समान संधी आहे),
तुÌहाला काही वेळा काही िमळणार नाही (वेळे¸या १५ ट³के) आिण तुÌहाला उवªåरत वेळेत
१०० Łपये िमळतील. (८५% वेळ). Âयामुळे सवª खरेदीवर दीघªकालीन सरासरी ८५ Łपये
आहे. अपेि±त मूÐयाचे ÿाłप वापłन हे उदाहरण पाहता, तुÌही ८५ Łपयांपे±ा कमी
िकंमतीचे लॉटरीचे ितकìट खरेदी करÁयास तयार असले पािहजे कारण याचा अथª तुÌहाला
एकंदर नफा होईल (जरी तो थोडासा नफा असला तरीही). ८४.९९ Łपयांचे ितकìट खरेदी
करणे देखील तकªसंगत मानले जाईल कारण तुÌही काहीतरी बनवाल, जरी ते फĉ १
Łपयाचे असले तरीही.
अपेि±त मूÐयाचा ŀĶीकोन हा जोखमी¸या िनणªयांना सामोरे जाÁयाचा एक उ°म मागª आहे,
उदाहरणाथª अशा पåरिÖथतीत िजथे आपण संभाÓय पåरणामांवर पैशाचे मूÐय ठेवू शकतो
आिण संभाÓय पåरणामांची संभाÓयता नेमकì काय आहे हे सांगू शकतो.
अपेि±त मूÐय ÿाłप लोकां¸या वाÖतिवक जीवनातील वतªन अनुमािनत कł शकते का?
संशोधन असे सूिचत करते कì तसे होत नाही. काĹमान आिण टÓहÖकê (१९८४) यांना
लॉटरी ितकìट ÿकरणाÿमाणेच िनणªय घेतलेले आढळले कì लोकां¸या िनवडéमÅये अपेि±त munotes.in

Page 68

बोधिनक मानसशाľ
68 मूÐय ÿाłप¸या अंदाजापे±ा फरक िदसून आला. अनेक सहभागéनी िनवडी केÐया ºयामुळे
ते गरीब झाले. जर Âया सवा«नी अपेि±त मूÐय पĦतीचे पालन केले असते, तर बहòतेक
ÿयोगा¸या शेवटी Âयांनी सुŁवात केली Âयापे±ा अिधक ®ीमंत झाले असते.
वाÖतिवक जीवन अपेि±त मूÐय ÿाłप¸या अंदाजापे±ा िभÆन पåरिÖथती दशªवते.
उदाहरणाथª, आपÐयापैकì बहòतेकांना िवमा का िमळतो?
Óयवसायात िटकून राहÁयासाठी िवमा कंपÆया दाÓयाची देयके úाहकांना आकारÁयापे±ा
कमी देतात. एकूणच सरासरी úाहक गमावला पािहजे, ते परत िमळÁयापे±ा जाÖत पैसे देत
आहेत. Âयामुळे अपेि±त मूÐया¸या ŀिĶकोनातून लोकांनी िवमा काढू नये. एकंदरीत, ही
उदाहरणे हे ÖपĶ करतात कì साÅया अपेि±त मूÐय ÿाłपमÅये वाÖतिवक वतªन फारसे
समुिचत होत नाही. अपेि±त मूÐय िसĦांताशी संबंिधत समÖयांवर मात करÁयासाठी आिण
अिधक चांगले ÖपĶीकरण देÁयासाठी Óयिĉिनķ संभाÓयता आिण मूÐयाचे Óयिĉपरक
उपाय (उपयुĉता) हायलाइट करणारे पुढील िसĦांत िवकिसत केले गेले आहेत.
५.३ उपयुĉता आिण संभाÓय िसĦांत (UTILITY AND PROSPECT THEORY) उपयोिगता/उपयुĉता- (Utility) :
उपयुĉता िवŁĦ वÖतुिनķ मूÐय या संकÐपनेचा इितहास मोठा आहे, िकमान अठराÓया
शतकातील गिणत² बनŐली (१७३८) या¸यापय«तचा आहे. उपयुĉता हे पयाªयाचे
Óयिĉिनķ मूÐय आहे. उपयोिगता िथअरीनुसार, िदलेÐया अितåरĉ रकमेचे Óयिĉिनķ मूÐय
िकंवा उपयोिगता तुम¸याकडे आधीपासून असलेले अिधक पैसे कमी करते. उपयोिगता
िवŁĦ पैशाचा Èलॉट सैĦांितकŀĶ्या कमी होणारा परतावा दशªिवला पािहजे. आकृती ५.२
आपली अंत²ाªन दशªवते कì अितåरĉ १०० Łपये एका अÊजाधीशांपे±ा गरीब Óयĉìसाठी
अिधक मौÐयवान आहेत.
आकृती ५.२ पैशा¸या िवłĦ उपयुĉतेचा Èलॉट. ही आकडेवारी संप°ी वाढत असताना
अितåरĉ संप°ी¸या उपयुĉतेची कमी होत चाललेली वाढ दशªवते.

{अनुकुलीत आकृती. ąोत: िगÐहóली, के., िलडी, F., munotes.in

Page 69

िनणªय घेणे – I
69 या उदाहरणाचा उपयोग कłन उपयोिगता समजून घेऊ - गरीब Óयĉì १०० Łपयांची नोट
घेÁयासाठी ÓयÖत रÖता ओलांडू शकते, तर ®ीमंत Óयĉì नाही, कारण १०० Łपयांची
®ीमंत आिण गरीब यां¸यासाठी खूप वेगळी उपयुĉता आहे.
संभाÓय िसĦांत- (Prospect Theory) :
संभाÓय िसĦांत हा मानसशाľ² डॅिनयल काहनेमन आिण अमोस ट्वेÖकê यांनी िवकिसत
केला होता, जो मूळतः इकोनोमेिůकामÅये १९७९ मÅये ÿकािशत झाला होता. अपेि±त
मूÐय ŀिĶकोनातील समÖयांवर मात करÁयासाठी, काहनेमन आिण टवÖकê यांनी संभाÓय
िसĦांत िवकिसत केला. कोणता जुगार (िकंवा 'ÿॉÖपे³ट') ¶यायचा यािवषयी लोक कसे
िनणªय घेतात आिण अिधक महßवाचे Ìहणजे, तो उपयोिगता Èलॉटला तोट्या¸या ±ेýात
वाढवतो हे िसĦांत ÖपĶ करते. संभाÓय िसĦांत हा िनणªय घेÁयाचा िसĦांत आहे ºयामÅये
सापे± नफा आिण तोटा यावर ताण येतो.
तोटा टाळणे ही संभाÓय िसĦांताची मु´य कÐपना आहे कì समान ÿमाणात उपयुĉता
िमळवणे पसंत करÁयापे±ा उपयुĉता गमावणे अिधक आवडत नाही. संभाÓय िसĦांत,
ºयाला लॉस -एÓहजªन िथअरी असेही Ìहणतात, हा जोखमी¸या पåरिÖथतीत िनणªय घेÁयाचा
िसĦांत आहे. ÿाłप अनेक ±ेýांमÅये आयात केले गेले आहे आिण राजकìय िनणªय
घेÁया¸या िविवध पैलूंचे िवĴेषण करÁयासाठी वापरले गेले आहे, िवशेषत: आंतरराÕůीय
संबंधांमÅये. हा िसĦांत ÿामु´याने सĘेबाजी/जुगाराशी संबंिधत आिथªक श³यता
हाताळताना मानवी िनणªय घेÁयावर आधाåरत होता. संभाÓय िसĦांत असे गृहीत धरते कì
Óयĉì Âयां¸या सÅया¸या िÖथतीतून नुकसान िकंवा लाभा¸या अपे±ेवर आधाåरत िनणªय
घेतात. आकृती ५.३ मÅये दशªिवÐयाÿमाणे, S आकाराचे वø नुकसानासह तीĄ घसरण
आिण नÉयासह अिधक हळूहळू वाढ दशªिवते.
आकृती ५.३- संभाÓय िसĦांतनुसार फायदा आिण तोटा िवŁĦ उपयुĉता यांचा
योजनाबĦ Èलॉट.

{ąोत: िगÐहóली , के., िलडी, F., munotes.in

Page 70

बोधिनक मानसशाľ
70 ५.४ िवषयाÂमक संभाÓयता आिण संभाÓयता िसĦांत (SUBJECTIVE PROBABILITY AND PROSPECT THEORY) Óयिĉिनķ आिण वÖतुिनķ संभाÓयता- (Subjective and Objective Probability)
गणना िकंवा िनधाªरा¸या Öवłपावर अवलंबून, दोन ÿकार¸या संभाÓयता आहेत:
• जो वैयिĉक मत वापरतो Âयाला Óयिĉिनķ संभाÓयता Ìहणून ओळखले जाते
• जेÓहा इितहास आिण डेटा वापरतो Âयाला वÖतुिनķ संभाÓयता Ìहणून ओळखले जाते.
अथाªत, संभाÓयतेचे अंदाज एका Óयĉìकडून दुसöया ÓयĉìमÅये िकंवा एका वेळेपासून
दुसöया वेळेत वेगवेगळे असू शकतात. उदाहरणाथª, जेÓहा एखादी Óयĉì वाईट मूडमÅये
असते, तेÓहा Âया¸या/ित¸या/ित¸या एखाīा उपøमात यश िमळÁया¸या श³यतेचा अंदाज
तो/ती जाÖत आनंदी असतो Âयापे±ा खूपच कमी असतो. आशावादी लोकांना नेहमी
िनराशावादी लोकांपे±ा यशÖवी पåरणाम अिधक संभाÓय वाटतात. Óयिĉिनķ संभाÓयता
संभाÓयता अंदाजकÂयाª¸या वैिशĶ्यांवर ÿभाव पाडतात तर वÖतुिनķ संभाÓयता नसतात.
ते तÃयांवर आधाåरत आहेत. अथाªत, वाÖतिवक जीवनातील अनेक पåरिÖथतéमÅये,
वÖतुिनķ संभाÓयता उपलÊध असू शकत नाही.
संभाÓय िसĦांत संभाÓयते¸या समÖयेला देखील संबोिधत करते. दोÆही वÖतुिनķ मूÐये
आिण ²ात उिĥĶ्ये संभाÓयता अपेि±त मूÐय ÿाłपमÅये गृहीत धरÁयात आली होती.
आपण पािहÐयाÿमाणे, संभाÓय िसĦांत वÖतुिनķ मूÐयां¸या जागी Óयिĉिनķ मूÐये िकंवा
उपयुĉता घेते. हे असेही ÿÖतािवत करते कì लोकां¸या संभाÓयते¸या धारणा वÖतुिनķ
मूÐयांपासून िनयिमतपणे िवचिलत होतात. काĹमान आिण टÓहÖकê (१९८९) , िवशेषतः,
वÖतुिनķ संभाÓयता 'िनणªय वजन' Ìहणून ओळखÐया जाणाöया Óयिĉपरक संभाÓयतेमÅये
łपांतåरत Óहावे असे ÿÖतािवत केले. आकृती ५.४ मÅये दशªिवÐयाÿमाणे, लोक लहान
संभाÓयता जाÖत मानतात आिण मोठ्या संभाÓयतेला कमी लेखतात. हा आकडा दशªिवतो
कì िनणªय वजन (ठोस रेषा) जाÖत वजन कमी संभाÓयता आिण कमी वजनाची उ¸च
संभाÓयता आहे. िबंदू असलेली रेषा दशªवते कì जर िनणªयाचे वजन वÖतुिनķ संभाÓयते¸या
बरोबरीचे झाले तर काय होईल.
आकृती ५.४ िनणªयाचे वजन िवŁĦ संभाÓयता
munotes.in

Page 71

िनणªय घेणे – I
71 {ąोत: िगÐहóली, के., िलडी, F.,
संभाÓय िसĦांताचे टÈपे ( Phases of prospect theory) :
संभाÓय िसĦांतामÅये दोन टÈपे आहेत:
(१) संपादनाचा टÈपा (An editing phase) :
संपादनाचा टÈपा Ìहणजे Óयĉì ºया पĦतीने िनवडीसाठी पयाªय दशªवते. सहसा, हे Āेिमंग
ÿभाव Ìहणून ओळखले जातात.
(२) एक मूÐयमापन टÈपा (An evaluation phase) :
लोक संभाÓय पåरणामांवर आधाåरत िनणªय घेतील आिण मूÐयमापन टÈÈयात सवाªत
उपयुĉतेचा पयाªय िनवडतील असे वागतात. या टÈÈयावर सांि´यकìय िवĴेषण वापłन
ÿÂयेक संभाÓय पåरणामांचे मोजमाप आिण तुलना केली जाते. ÓहॅÐयू फं³शन आिण वेिटंग
फं³शन हे दोन िनद¥शांक आहेत जे संपूणª मूÐयमापन ÿिøयेत संभावनांची तुलना
करÁयासाठी वापरले जातात.
५.४.१ Āेिमंग इफे³ट (Framing Effects) :
Āेिमंग इफे³ट्स ºया øमाने, पĦत िकंवा शÊदात ÿकरण सादर केले जाते, Ìहणजे ÿकरण
कसे तयार केले जाते Âयावर कोणाची िनवड कशी ÿभािवत होऊ शकते यावर ÿकाश
टाकतात. या पåरणामाचे उदाहरण आिशयाई रोग नमुना मÅये घडले ºयामÅये लोकांना
रोगा¸या उþेकाला ÿितसाद देÁयासाठी सावªजिनक धोरण योजनांमÅये िनवड करÁयास
सांिगतले गेले. वाÖतिवक संभाÓयता सार´या असÐया तरीही, एखाīा योजनेचे समथªन
करणाöया लोकांची ट³केवारी बदलली आहे कì नाही हे पåरणाम जे लोक जगतील Âयांची
सं´या िवŁĦ मरतील अशा लोकां¸या सं´ये¸या आधारावर बदलले आहेत. हे उदाहरण
आपण पुढील चच¥त तपशीलवार पाहó.
दैनंिदन जीवनातील साधे उदाहरण घेऊ. समजा, तुÌही आरोµयाबाबत जागłक Óयĉì
आहात. तुÌही दही खरेदीसाठी िकराणा दुकानात गेला होता. रॅकवर तुÌहाला दही¸या दोन
वेगवेगÑया िपशÓया िदसतात. पिहÐया िपशवीवर "२०% फॅट्स आहेत" असे िलिहले आहे.
दुसöयावर "८०% फॅट Āì" असे िलिहले आहे. या पåरिÖथतीत ताÂकाळ िनवड काय
होईल? बहòतेक लोक दुसरा पयाªय िनवडतील. पण जर तुÌही खरोखर ल± िदले तर दोÆही
दĻात समान ÿमाणात फॅट्स असतात. Āेिमंग इफे³ट, समÖया कशी शÊदबĦ केली/
मांडली जाते याचा िनणªय घेÁयावर पåरणाम होतो.
लोक संदभª िबंदू (जी Âयांची सī िÖथती आहे) पासून बदलां¸या ŀĶीने पåरणामांचे
मूÐयांकन करतात. Âयांची सī िÖथती कशी वणªन केली जाते Âयानुसार Âयांना काही
पåरणाम नफा िकंवा तोटा समजतात. पåरणामी, वणªन िनणªयाला "Āेम" करÁयासाठी िकंवा
Âयासाठी संदभª ÿदान करÁयासाठी Ìहटले जाते. आपण मागील बोधिनक िवषयांमÅये (जसे
कì धारणा , िवचार आिण तकª) पािहले आहे कì संदभª ÿभाव बोधिनक कायª±मतेवर munotes.in

Page 72

बोधिनक मानसशाľ
72 महßवपूणª ÿभाव टाकू शकतात. थोड³यात, Āेिमंग इफे³ट्स िनणªय घेÁया¸या संदभाªतील
ÿभावांसारखेच असतात.
दुसöया उदाहरणामÅये ककªरोगाने úÖत łµण Âयां¸या आजारा¸या उपचारासाठी शľिøया
आिण केमोथेरपी यापैकì एक िनवडतात. पåरणाम जगÁयाची दर िकंवा मृÂयू दरा¸या
संदभाªत सादर केला गेला आहे कì नाही यावर िनवडी मोठ्या ÿमाणावर आधाåरत आहेत.
मूÐयमापन टÈÈयात लोकांचा तोटा टाळÁयाचा कल असतो आिण Âयात काही घटक
असतात - जे खालीलÿमाणे आहेत.
• िनिIJतता ÿभाव ( Certainty effect): लोक केवळ संभाÓय पåरणामांपे±ा
िनिIJततेला महßव देतात. टÓहÖकê आिण काĹमान (१९८६) यांनी िनिIJतता ÿभाव
दाखवÁयासाठी खालील उदाहरणे वापरली –
खालील पåरिÖथती िवचारात ¶या:
तुÌही खालीलपैकì कोणता पयाªय पसंत करता?
अ) हमी नफा Ł. ३००
ब) ४५० Łपये िजंकÁयाची ८०% संधी आिण काहीही न िजंकÁयाची २०% संधी.
७८ ट³के सहभागéनी पयाªय अ िनवडला होता, तर ब हा पयाªय फĉ २२ ट³के लोकांनी
िनवडला हो ता. पयाªय ब चे अंदािजत मूÐय (Ł. ४५० x ०.८ = ł.३६०) पयाªय अ ¸या
२०% पे±ा जाÖत असÐयाने, हे संभाÓय िसĦांत आिण Āेिमंग इफे³टमधील ³लािसक
जोखीम -िवरोध घटना ÿदिशªत करते.
िचंतनशील पåरणाम (Reflective effect):
जेÓहा सकाराÂमक नÉयाचा िवचार केला जातो तेÓहा लोक मोठ्या परंतु संभाÓय नÉयापे±ा
लहान परंतु िविशĶ नफा/नÉयाला अिधक महßव देतात. जरी, जेÓहा नकाराÂमक नÉयाचा
िवचार केला जातो, तेÓहा लोक जोखीम शोधÁयाचे वतªन दाखवतात. उदाहरणाथª, लोक
िनिIJत असलेÐया छोट्या नुकसानापे±ा संभाÓय नुकसानाला ÿाधाÆय देतात. हे सुरि±तता
आिण िवÌया¸या लोकां¸या इ¸छे¸या िवरोधाभास असÐयाचे िदसते, परंतु ते गंभीर
नुकसानीऐवजी मÅयम नुकसानासाठी आहे.
संबंिधत संशोधन (Related research):
टÓहÖकê आिण काĹमान यांना संभाÓय नÉया¸या िवłĦ संभाÓय तोट्या¸या संदभाªत
िनणªय घेÁया¸या िविवध ÿभावांचा अËयास करायचा होता. या संशोधनासाठी Âयांनी एक
पåरिÖथती िनमाªण केली िजथे लोकांना काÐपिनक आिशयाई रोगाचा सामना कसा करायचा
हे ठरवावे लागेल. रोगा¸या उपचारासाठी पयाªय तयार केले जाऊ शकतात आिण नफा
(जीव वाचवले) िकंवा तोटा (जीव गमावले) ¸या संदभाªत सादर केले जाऊ शकतात.
संभाÓय िसĦांत असे भाकìत करते कì पयाªय सादर करÁया¸या या वेगवेगÑया पĦतéचा
केलेÐया िनवडéवर पåरणाम होईल, जेणेकłन िनवडी तोट्यातील असताना धोकादायक munotes.in

Page 73

िनणªय घेणे – I
73 पयाªयाला ÿाधाÆय िदले जाईल आिण जेÓहा िनवडी नÉयात असतील तेÓहा िनिIJत
पयाªयाला ÿाधाÆय िदले जाईल. लोकांना खालील ÿij िवचारÁयात आले:
पिहली समÖया िवचारते, जर कायªøम अ Öवीकारला गेला तर २०० लोक वाचतील.
कायªøम ब ÖवीकारÐयास, एक तृतीयांश संभाÓयता आहे कì ६०० लोक वाचले जातील
आिण दोन -तृतीयांश संभाÓयता आहे कì कोणतेही लोक वाचले जाणार नाहीत. मग
सहभागी या दोन पयाªयांपैकì एक िनवडÁयास सांिगतले होते. आता दुसरी समÖया हे ÿij
उपिÖथत करते: जर ÿोúाम सी Öवीकारला गेला तर ४०० लोक मरतील. कायªøम ड
ÖवीकारÐयास , एक तृतीयांश संभाÓयता आहे कì कोणीही मरणार नाही आिण दोन तृतीयांश
संभाÓयता ६०० लोक मरतील. कोणता कायªøम िनवडला पािहजे?
पåरणाम दशªिवते कì पिहÐया समÖयेमÅये लोकांनी ÿोúाम ब पे±ा अ ला ÿाधाÆय िदले. तर
दुसöया समÖयेमÅये क पे±ा ÿोúाम ड ला अिधक ÿाधाÆय िदले गेले. संशोधकांनी पुढे ÖपĶ
केले कì समÖया १ मÅये, सहभागी सकाराÂमक 'नÉयाकडे झुकत आहेत. ' Āेम, Ìहणजे
जीव वाचवÁया¸या ŀĶीने. तर, दुसöया समÖयेत सहभागी 'तोटा' चौकटीत काम करत होते,
Ìहणजे गमावलेÐया जीवां¸या बाबतीत.
५.५ संभाÓयतेचा िनणªय घेणे (MAKING PROBABILITY JUDGEMENTS) तुÌहाला हे मािहत असले पािहजे कì सवाªत कठीण िनणªय अिनिIJत पåरिÖथतीत घेतले
जातात. उपलÊध पयाªयांपैकì ÿÂयेक पयाªय तुमचे जीवन कसे पुढे नेईल हे तुÌहाला आधीच
मािहत असÐयास एखाīा ÿमुखावर िनणªय घेणे खूप सोपे आिण सोपे काम असेल. अशा
आदशª पåरिÖथतीत, तुÌही फĉ सवª पåरणामांमधून जाल आिण तुम¸या िनणªय±मतेची
गरज पूणª करणारा आिण तुमचा सवाªत जाÖत ÿाधाÆय देणारा असा पयाªय िनवडाल.
तथािप , लोकांकडे असे आदशª िनणªय घेÁयाचे वातावरण ³विचतच असते. बहòतेक,
वाÖतिवक जीवनातील िनणªय अिनिIJतता आिण जोखमीवर आधाåरत असतात. अशा
ÿकारे, असे वाÖतिवक जीवनातील िनणªय वेगवेगÑया पयाªयां¸या िभÆन पåरणामां¸या
श³यतांचा अंदाज घेÁयावर अवलंबून असतात. लोक हे कसे करतात हे समजून
घेÁयासाठी, ÿथम, संभाÓयता आिण अिनिIJततेशी संबंिधत काही संकÐपना समजून घेणे
आवÔयक आहे.
५.५.१ संभाÓयता Ìहणजे काय? (What is probability?) :
िनणªय घेताना अिनिIJतता आिण जोखमी¸या ÿकाशात, आपण िनणªय घेÁयाचा अËयास
करत असताना दुसरी महßवाची संकÐपना समजून घेणे आवÔयक आहे आिण ती Ìहणजे
संभाÓयता. वॉन िवंटरफेÐड नुसार वॉन िवंटरफेÐड संभाÓयतेचा सामाÆयतः अिनिIJतते¸या
ÿमाणात मोजमाप Ìहणून िवचार केला जाऊ शकतो. संभाÓयता ही एक गिणतीय संकÐपना
आहे जी ० आिण १ मधील सं´येĬारे दशªिवली जाते, िजथे ० घटना घडणार नाही याची
पूणª खाýी दशªवते आिण १ ही घटना घडणार नाही याची पूणª खाýी दशªवते. मÅय-Öतरीय
मूÐयांचा िवचार केला जाऊ शकतो कì एखादी घटना घडेल या आÂमिवĵासा¸या munotes.in

Page 74

बोधिनक मानसशाľ
74 दरÌयान¸या पातळीशी संबंिधत आहे. घटना घडÁयाची संभाÓयता १५ असे Ìहणणारा
कोणीतरी असे Ìहणत आहे कì घटना घडÁयाची श³यता खूपच कमी आहे.
िनणªय घेताना संभाÓयता िसĦांताचा वापर ( Application of probability theory
in decision making):
संभाÓयता ही गिणताची शाखा आहे जी अिनिIJततेचे मूÐयांकन आिण िवĴेषणाशी संबंिधत
आहे. संभाÓयतेचा िसĦांत तकªसंगततेचे ÿाłप, िवĴेषण आिण समÖयांचे िनराकरण
करÁयाचे साधन ÿदान करतो जेथे भिवÕयातील घटना िनिIJतपणे सांगता येत नाहीत.
कृतीचा मागª िनवडताना ÿाĮ होणारे पåरणाम िनिIJत करणे कठीण आहे. अशा पåरिÖथतीत,
जर एखाīाला तकªशुĦपणे वागायचे असेल Ìहणजे एखाīाचे Åयेय गाठÁयाची श³यता
वाढवायची असेल तर - समÖयेमुळे िनमाªण झालेÐया अिनिIJततेला ÖपĶपणे सामोरे जाणे
आवÔयक आहे. अशा ÿकारे, तकªसंगत िनणªय घेÁयासाठी संभाÓयता िसĦांत महßवपूणª
आहे.
सवªसाधारणपणे, संभाÓयता िसĦांतामÅये ÿिशि±त नसलेÐया लोकांना ० िकंवा १ ¸या
संभाÓयतेसह थोडा ýास होईल. ते मÅयवतê संभाÓयता सुसंगत पĦतीने वापरÁयात फारसे
चांगले नाहीत. Âयांचा मÅयम सं´यांचा वापर संभाÓयते¸या िसĦांतापासून ल±णीयरीÂया
िवचिलत होतो आिण का ते पाहणे कठीण नाही. तुÌहाला एखाīा गोĶीबĥल ६०% खाýी
आहे असे ÌहणÁयाचा काय अथª होतो आिण ७०% खाýी असÁयापे±ा ते कसे वेगळे आहे?
वाÖतिवक जीवनातील िनणªया¸या संदभाªत या सं´यांचा ‗Ìहणजे काय‘ हे अिजबात
अंत²ाªनी नाही आिण Âयाऐवजी Óयिĉिनķ आहे.
जर आपण संभाÓयते¸या Óया´येचा िवचार केला, तर ती अनुकूल घटनांची सं´या आहे,
घटनां¸या एकूण सं´येने भागली जाते. एक उदाहरण घेऊ. तुÌही ५० úाहक तुम¸या
सेवेबĥल समाधानी आहेत कì नाही हे जाणून घेÁयासाठी Âयांचे सव¥±ण केले आहे. Âयापैकì
३५ जणांनी आनंदी असÐयाचे सांिगतले.
केवळ Âया मािहती¸या आधारे, याŀि¸छक úाहकाची वृ°ी (आनंदी) काय आहे याचा तुÌही
अंदाज लावू शकता? आपण संभाÓयतेसह अशी भिवÕयवाणी कł शकता:
३५/५० = ०.७ याचा अथª असा कì, नमुÆयाबाहेरील úाहकाचा सेवेकडे सकाराÂमक
ŀिĶकोन असÁयाची ७०% श³यता आहे. सोÈया भाषेत ती संभाÓयता आहे - काहीतरी
घडÁयाची श³यता.
वरील उदाहरणाचा फĉ १ पåरणाम आहे — úाहकांचा सकाराÂमक ŀĶीकोन. तथािप,
काही úाहक इतर ÿाधाÆये जसे कì नकाराÂमक िकंवा तटÖथ वृ°ी दाखवू शकतात. अशा
अनेक पåरणामांसाठी, संभाÓयतेची गणना करणे थोडे वेगळे आहे.

munotes.in

Page 75

िनणªय घेणे – I
75 िनणªय घेताना संभाÓयता िनणªय (Probability jud gments in Decision
Making) :
पयाªयांमधून ÿभावीपणे िनवड करताना िनणªय घेणाöयाला िविशĶ पåरिÖथतé¸या
संभाÓयतेबĥल िनणªय ¶यावा लागतो. उदाहरणाथª, मुंबईतील Óयावसाियक ÿवाशाला
िदÐलीला िवमानाने ÿवास करायचा कì ůेनने हे ठरवावे लागेल. कोणते पåरणाम िवचारात
घेतले जाऊ शकतात आिण Âया पåरणामांना िदलेली Óयिĉपरक संभाÓयता कोणता िनणªय
घेतला जातो ÂयामÅये महßवपूणª असेल. टÓहÖकê आिण काĹमान असा युिĉवाद करतात
कì उपलÊधता ĻुåरिÖटक आिण ÿाितिनिधकता ĻुåरिÖटकचा वापर संभाÓयतेचा िनणªय
घेÁयासाठी केला जातो. पण ĻुåरिÖटक Ìहणजे काय? आिण िनणªय घेताना Âयाचा काय
संबंध आहे? ĻुåरिÖटकचा नेमका अथª काय आिण उपलÊधता आिण ÿाितिनिधकता
ĻुåरिÖट³स कसे करतात हे तपशीलवार समजून घेऊ.
५.५.२ ĻुåरिÖटक-मानिसक संि±Į मागª! (Heuristics -Mental Short cuts!) :
ĻुåरिÖटक हा एक मानिसक संि±Į मागª आहे जो लोकांना समÖया सोडवÁयास आिण
जलद आिण कायª±मतेने िनणªय घेÁयास अनुमती देतो. ĻुåरिÖट³स हे सामाÆयीकृत िनयम
आहेत जे उपलÊध मािहती¸या मयाªिदत उपसंचावर आधाåरत िनणªय घेÁयास मदत
करतात. ĻुåरिÖट³स कमी मािहतीवर आधाåरत असÐयाने, अिधक मािहतीची आवÔयकता
असलेÐया धोरणांपे±ा ते अिधक जलद िनणªय घेतात असे गृिहत धरले जाते. हे मानिसक
संि±Į मागª हे सामाÆयीकृत िनयम आहेत, बोधिनक भार कमी करतात आिण Âवåरत िनणªय
घेÁयासाठी ÿभावी असू शकतात.
आपण ĻुåरिÖट³स का आिण केÓहा वापरतो? आपण ĻुåरिÖट³सवर अवलंबून का आहोत
याबĥल मानसशाľ²ांचे काही िभÆन िसĦांत येथे आहेत.
• िवशेषता ÿितÖथापन (Attribute substitution): सोपे परंतु संबंिधत ÿij अिधक
जिटल आिण कठीण ÿijांसाठी बदलले जातात.
• ÿयÂन कमी करणे (Effort reduction): लोक िनणªय आिण िनणªय घेÁयासाठी
आवÔयक मानिसक ÿयÂन कमी करÁयासाठी बोधिनक आळशीपणा Ìहणून
ĻुåरिÖट³स वापरतात.
• जलद आिण काटकसरी ( Fast and frugal): लोक ĻुåरिÖट³स वापरतात कारण
ते काही िविशĶ पåरिÖथतéमÅये जलद आिण अचूक असतात. काही िसĦांतांचा असा
दावा आहे कì ĻुåरिÖट³स प±:पातीपे±ा अिधक अचूक आहेत.
येथे काही अटी आहेत ºया आपण ĻुåरिÖट³स वापरतो तेÓहा ÖपĶ करतो:
 जेÓहा एखाīाला जाÖत मािहतीचा सामना करावा लागतो
 जेÓहा िनणªय घेÁयाची वेळ मयाªिदत असते
 जेÓहा घेतले जाणारा िनणªय तुलनेने कमी महßवाचा असतो munotes.in

Page 76

बोधिनक मानसशाľ
76  जेÓहा िनणªय घेताना वापरÁयासाठी फारच कमी मािहती उपलÊध असते
 जेÓहा िनणªय घेताना योµय िहåरिÖटक ल±ात येते
आपÐयाला आढळणाöया ÿचंड मािहतीचा सामना करÁयासाठी आिण िनणªय घेÁयाची
ÿिøया वेगवान करÁयासाठी, म¤दू गोĶी सुलभ करÁयासाठी या मानिसक रणनीतéवर
अवलंबून असतो जेणेकłन आपÐयाला ÿÂयेक तपशीलाचे िवĴेषण करÁयासाठी अमयाªद
वेळ घालवावा लागत नाही.
दररोज , तुÌही कदािचत शेकडो नाही तर हजारो िनणªय घेता. नाÔÂयात काय खावे? आज
तुÌही काय पåरधान करावे? तुÌही बस चालवावी कì ¶यावी ? सुदैवाने, ĻुåरिÖट³स तुÌहाला
असे िनणªय सापे± सहजतेने आिण जाÖत ýास न घेता घेÁयास अनुमती देतात.
उदाहरणाथª, बस चालवायची कì कामावर घेऊन जायचे हे ठरवताना, तुÌहाला अचानक
आठवत असेल कì बस मागाªवर रÖÂयाचे बांधकाम आहे. यामुळे बस बंद पडू शकते याची
तुÌहाला जाणीव आहे. ĻुåरिÖट³स तुÌहाला सवª संभाÓय पåरणामांचा Âवरीत िवचार
करÁयाची आिण समाधानापय«त पोहोचÁयाची परवानगी देतात.
५.५.३ उपलÊधता ĻुåरिÖटक (Availability Heuristic) :
काहनेमन आिण ट्वेÖकê यां¸या मते, "ºया सहजतेने ÿसंग िकंवा घटनांना मेमरीमÅये
बोलावले जाऊ शकते" यावर आधाåरत वारंवारता िकंवा संभाÓयतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी
हा एक मानिसक संि±Į मागª आहे. मािहती आठवणे िकती सोपे आहे यावर आधाåरत
िनणªय घेणे (मािहती तुम¸या मेमरी लूपवर िकती सहज उपलÊध होते) याला उपलÊधता
ĻुåरिÖटक Ìहणून ओळखले जाते. िनणªय घेताना, तुÌहाला अनेक संबंिधत उदाहरणे पटकन
आठवतील. तुम¸या मेमरीमÅये हे अिधक सहज उपलÊध असÐयामुळे, तुÌही Âयांचे अिधक
सामाÆय िकंवा नेहमी¸या Ìहणून मूÐयांकन करÁयास अिधक ÿवृ° आहात.
कारण आपण काही आठवणéना इतरांपे±ा सहजतेने ल±ात ठेवू शकतो, आपण उपलÊधता
ĻुåरिÖटक लागू करतो. काĹमान आिण टÓहÖकê यांनी उपलÊधता ĻुåरिÖटकसाठी िदलेले
उदाहरण असे आहे कì जेÓहा Âयांनी सहभागéना िवचारले कì इंúजी भाषेत K अ±राने सुł
होणारे आणखी काही शÊद आहेत िकंवा ितसरे अ±र K आहेत, तेÓहा Âयां¸यापैकì
बहòसं´यांनी पूवêचे Ìहटले. ÿÂय±ात, नंतरचे शÊद बरोबर आहे, तथािप ितसरे अ±र K सह
शÊद येणे हे K ने सुł होणारे शÊद येÁयापे±ा खूप कठीण आहे. ितसरे अ±र K ने सुł
होणारे शÊद.
आणखी एक उदाहरण पाहó. जर तुÌही िदÐलीला िवमानाने ÿवास करÁयाची योजना आखत
असाल आिण तुÌहाला अलीकडील अनेक िवमान अपघातांची आठवण येत असेल, तर
तुÌही ठरवू शकता कì उड्डाण करणे खूप धोकादायक आहे आिण Âयाऐवजी वाहनाने
ÿवास करणे िनवडू शकता. उपलÊधता ĻुåरिÖटक तुÌहाला असे गृहीत धरÁयास कारणीभूत
ठरते कì िवमान अपघात Âयापे±ा अिधक सामाÆय आहेत कारण िवमान अपघातांची ती
उदाहरणे सहज ल±ात आली. munotes.in

Page 77

िनणªय घेणे – I
77 एका अËयासात , रॉस आिण िसकोली (१९७९) यांनी ३७ िववािहत जोडÈयांना (पती-पÂनी
Öवतंýपणे आिण Öवतंýपणे) असे सव¥±ण केले आहे कì ते Öवयंपाक, नाÔता , िकराणा
सामान खरेदी आिण मुलासार´या िविवध घरगुती कामांची जबाबदारी िकती ÿमाणात
घेतात. काळजी इ. पती-पÂनी दोघांनाही Âयां¸या जोडीदारापे±ा २० पैकì १६
िøयाकलापांसाठी जोडीदाराची उपिÖथती आवÔयक असÐयाचे ÌहणÁयाची अिधक
श³यता होती. िशवाय , Öवत: आिण Âयां¸या जोडीदाराने केलेÐया ÿÂयेक िøयाकलापातील
योगदानाची िविशĶ उदाहरणे देÁयास सांिगतÐयावर, ÿÂयेक जोडीदाराने ित¸या िकंवा
Âया¸या जोडीदारा¸या िøयाकलापांपे±ा ित¸या िकंवा Âया¸या Öवतः¸या िøयाकलापांची
यादी केली.
हे िनÕकषª ÖपĶ करÁयासाठी रॉस आिण िसकोली (१९७९) यांनी उपलÊधता ĻुåरिÖटकचा
वापर केला. इतरां¸या ÿयÂनांबĥल आिण वतªनांबĥल आपÐयाला मािहती असÁयापे±ा
आपण आपÐया Öवतः¸या ÿयÂनांबĥल आिण कृतéबĥल अिधक जागłक आिण ÿवेशयोµय
असतो. शेवटी, जेÓहा आपण एखादा िøयाकलाप आयोिजत करतो तेÓहा आपण नेहमी
उपिÖथत असतो , परंतु जेÓहा एखादा िमý िकंवा जोडीदार करतो तेÓहा आपण ितथे असू
शकतो िकंवा नसू शकतो. सवªसाधारणपणे, आपण जे काही करतो, िवचार करतो , बोलतो
िकंवा कोणाचाही हेतू ठेवतो आिण इतर कोणा¸या तरी िवचार, कृती, शÊद आिण हेतू
यांमÅये आपÐयाला जाÖत ÿवेश असतो.
उपलÊधता एक िवĵासाहª आिण ÿभावी ĻुåरिÖटक असू शकते. जर आपण खाýी बाळगू
शकतो कì आपण ºया सहजतेने उदाहरणे तयार कł शकतो िकंवा ल±ात ठेवू शकतो ती
िनःप±पाती आहे, तर वारंवारता िकंवा संभाÓयता मोजÁयासाठी हे एकमेव नसले तरी
सवō°म साधन असू शकते. जर तुÌही मानसशाľ िकंवा तÂव²ानात अिधक पेपसª केले कì
नाही हे शोधÁयाचा ÿयÂन करत असाल, तर ÿÂयेक िवषयासाठी Öवतंý पेपर ÖवाÅयाय
आठवून पेपरची वारंवारता मोजणे ही एक चांगली कÐपना आहे. परंतु, जर आपण तीन
वषा«पूवê तßव²ान आिण या सýासाठी मानसशाľ हा िवषय घेतला असेल, तर ही तुलना
बहòधा अयोµय आहे.
तथािप , अिधक वारंवार काय घडते हे िनधाªåरत करÁयासाठी उपलÊधतेचा वापर कłन,
आपण समूह ÿकÐपावर काम केलेले तास िकंवा Âयाच ÿकÐपावर काम करताना कोणीतरी
खचª केलेले तास अÆयायकारक असू शकतात. तुÌही जेÓहाही काम करता तेÓहा तुÌही
उपिÖथत होता , परंतु तुम¸या गटातील इतर सदÖयांनी काम केले तेÓहा तुÌही कदािचत
उपिÖथत नसाल. तुÌही हजर असता तरी तुम¸या पाटªनर¸या कामावर आिण तयारीपे±ा
तुÌही Öवतः¸या कामावर आिण िनयोजनावर ल± क¤िþत केले असते. पåरणामी, तुम¸या
Öवतः¸या कामाची उदाहरणे तुम¸यासोबत िचकटून राहÁयाची आिण इतर लोकां¸या
कामा¸या उदाहरणांपे±ा अिधक ÿवेशयोµय असÁयाची श³यता असते. Âयामुळे, अशा
पåरिÖथतीत उपलÊधता वापरणे अचूक होणार नाही.
ĻुåरिÖटक उपलÊधता ÿदिशªत करÁयाचा उĥेश तुÌहाला घाबरवणे नाही. तुÌही ते वापरत
नसÐयास तुÌहाला Âयापासून दूर ठेवले जाईल. Âयाऐवजी, इतर सवª ĻुåरिÖट³सÿमाणे, munotes.in

Page 78

बोधिनक मानसशाľ
78 आपण िवचार करत असलेÐया उदाहरणांची ®ेणी खरोखरच पुरेशी उपलÊध आहे कì नाही
याचा ÿथम िवचार करÁयासाठी िशफारस करणे हे Åयेय आहे.
५.५.४ ÿितिनधीÂव ĻुåरिÖट³स (Representativeness Heuristics) :
ÿाितिनिधकता ĻुåरिÖटक वापłन िनणªय घेÁयामÅये सÅया¸या पåरिÖथतीची सवाªत
ÿाितिनिधक मानिसक नमुनाशी तुलना करणे समािवĶ आहे. संभाÓयतेचा िनणªय घेताना,
आपण वारंवार या ĻुåरिÖटकवर अवलंबून असतो. आम¸याकडे घटनांचे वगêकरण
करÁयाची ÿवृ°ी आहे, जी काहनेमन आिण ट्वÖकê यांनी दशªिवÐयाÿमाणे, या
ĻुåरिÖटकचा वापर होऊ शकते. जेÓहा आपण ÿाितिनिधकता ĻुåरिÖटक वापरतो, तेÓहा
वÖतू िकंवा घटना Âया ®ेणी¸या ÿोटोटाइिपकल उदाहरणाशी िकती समान आहे यावर
आधाåरत िदलेÐया ®ेणीतून एखादी वÖतू िकंवा घटना उĩवली असÁया¸या संभाÓयतेबĥल
आपण संभाÓयता िनणªय घेतो. उदाहरणाथª, जर आपण आम¸या िवīापीठातील
Óया´यानांपैकì एखाīाला भेटलो जो एखाīा łढीवादी वैīकìय िवīाÃयाªसारखा िदसतो
आिण वागतो , तर Âया गृहीतकाला पुĶी देणारा कोणताही ठोस पुरावा नसला तरीही तो/ती
औषधाचा अËयास करत असÐयाची श³यता आपण ठरवू शकतो.
संशोधनातून असे िदसून आले आहे कì आपण अनेकदा ÿाितिनिधकता ĻुåरिÖटक
वापरतो ; ºया लोकसं´येमधून हा नमुना िनवडला गेला होता Âया लोकसं´येशी समान
असÐयास नमुना असÁयाची श³यता आहे. आमचा असा िवĵास आहे कì याŀि¸छक
िदसणारे पåरणाम ÓयविÖथत पåरणामांपे±ा अिधक श³यता आहेत. उदाहरणाथª, समजा ,
तुम¸या िकराणा मालाचे एकूण िबल ३७४.५० Łपये आहे. हा अितशय याŀि¸छक
िदसणारा पåर णाम हा एक ÿाितिनिधक ÿकारचा उ°र आहे, आिण Ìहणून ते ''सामाÆय ''
िदसते. तथािप, समजा एकूण िबल ४४४.४४ Łपये आहे. ही एकूण सं´या याŀि¸छक
िदसत नाही आिण तुÌही अंकगिणत तपासÁयाचे ठरवू शकता. शेवटी, जोड ही एक ÿिøया
आहे जी एक याŀि¸छक िदसणारा पåरणाम देईल.
ÿितिनधीÂवाचे िनधाªरक (Determinants of Representativeness) :
समानता ( Similarity):
नवीन उ°ेजन/इÓह¤ट¸या ÿाितिनिधकतेचा Æयाय करताना, लोक सहसा उ°ेजन/इÓह¤ट
आिण मानक/ÿिøया यां¸यातील समानतेकडे ल± देतात.
याŀि¸छकता ( Randomness):
अिनयिमतता आिण Öथािनक ÿितिनधीÂव याŀि¸छकते¸या िनणªयांवर पåरणाम करतात.
ºया गोĶéचा कोणताही तािकªक øम िदसत नाही Âयांना याŀि¸छकतेचे ÿितिनधी मानले
जाते आिण Âयामुळे होÁयाची श³यता जाÖत असते.
जेÓहा लोक िनणªय घेÁयासाठी ÿाितिनिधकतेवर अवलंबून असतात, तेÓहा ते चुकìचा िनणªय
घेÁयाची श³यता असते कारण एखादी गोĶ अिधक ÿाितिनिधक आहे या वÖतुिÖथतीमुळे
ती अिधक श³यता नसते. munotes.in

Page 79

िनणªय घेणे – I
79 टÓहÖकê आिण काĹमान यांनी ÿाितिनिधकते¸या पåरणामांचा अËयास केला. Âयांनी
लोकांना ÿथम काÐपिनक Óयĉì (िलंडा) बĥल मािहती सादर केली कì मािहती ľीवादी
िÖटåरयोटाइप िनमाªण करते. िलंडा ľीवादी¸या वणªनात बसते हे ÖपĶ झाÐयामुळे,
संशोधकांना हे जाणून घेÁयाची उÂसुकता होती कì ही छाप लोकांना िलंडा¸या इतर
गुणधमा«चा अंदाज लावेल का. िलंडाचे वणªन ľीवादी (F) चे ÿितिनधी Ìहणून तयार केले
आहे आिण बँक कमªचाöयाचे ÿितिनधी (T) नाही. ८८ िवīाÃया«¸या गटाने िलंडाबĥलची
आणखी आठ िवधाने ―िलंडा Âया गटा¸या ठरािवक सदÖयासारखीच आहे‖ यानुसार रँक
केली. िदलेले वणªन आिण आठ िवधाने खालीलÿमाणे होती: िलंडा ३१ वषêय एकल ,
ÖपĶवĉì आिण अितशय तेजÖवी आहे. ितने तßव²ानात िश±ण घेतले. एक िवīािथªनी
Ìहणून, ती भेदभाव आिण सामािजक Æयाया¸या मुद्īांवर खूप िचंितत होती आिण
अÁवľिवरोधी िनदशªनांमÅये देखील सहभागी झाली होती. आता खालील िवधाने
िलंडा¸या बाबतीत िकती खरी आहेत असे तुÌहाला वाटते Âयानुसार रँक करा.
१) िलंडा ÿाथिमक शाळेत िशि±का आहे
२) िलंडा एका पुÖतका¸या दुकानात काम करते आिण योगाचे वगª घेते
३) िलंडा ľीवादी चळवळीत सिøय आहे (F)
४) िलंडा एक मनोŁµण सामािजक कायªकताª आहे
५) िलंडा मिहला मतदार संघा¸या सदÖय आहेत
६) िलंडा ही बँक टेलर आहे (T)
७) िलंडा एक िवमा िवøेता आहे
८) िलंडा ही बँक टेलर आहे आिण ľीवादी चळवळीत सिøय आहे (T आिण F)
बहòतेक लोकांनी िलंडाचे वणªन T ऐवजी F असे करणे िनवडले. आिण संशोधकांना आIJयª
वाटले कì अिधक लोकांनी T िकंवा F िनवडÁया ऐवजी 'T आिण F' ला मत िदले.
बहòतेक Óयĉéना ही समÖया चुकìची वाटते, कारण ते ÿाितिनिधकतेचा वापर करतात
कारण , ट्वेÖकê आिण काहनेमन यां¸या मते: पयाªय २ हा िलंडा¸या वणªनावर आधाåरत
अिधक "ÿितिनधी" असÐयाचे िदसून येते, हे गिणतीयŀĶ्या कमी असÁयाची श³यता
असूनही.
कंज³शन फॅलेसी: ÿितिनधीÂव ĻुåरिÖटकमÅये ýुटी (Conjunction Fallacy:
Error in Representativeness Heuristic) :
कंज³शन फॅलेसी (िलंडा ÿॉÊलेम Ìहणूनही ओळखले जाते) ही एक औपचाåरक ýुटी आहे
जी जेÓहा एका सामाÆय पåरिÖथतीपे±ा वेगÑया/दोन िभÆन पåरिÖथतéना अिधक श³यता
असते असे मानले जाते तेÓहा उĩवते. ही िनणªय घेÁयात एक ýुटी आहे जी जेÓहा एखादी
Óयĉì ÿाितिनिधकता ĻुåरिÖटक वापरते तेÓहा िदसून येते. जेÓहा संयोग (संयुĉ) घटनांची
संभाÓयता Âया¸या घटकांपैकì एकापे±ा अिधक संभाÓयता मानली जाते. munotes.in

Page 80

बोधिनक मानसशाľ
80 एक संयोग ýुटी उĩवते जेÓहा एखादी Óयĉì दोन घटनां¸या संयोजनाला एकट्या घटनांपैकì
एकापे±ा अिधक श³यता Ìहणून रेट करते; संयोग Ăम हा सवªसाधारणपणे या ÿवृ°ीला
संदिभªत करतो. हा फरक अÂयावÔयक आहे कारण एक तकªकताª या ýुटी सवªसाधारणपणे
बनवÁयाकडे पूवªúह न ठेवता कł शकतो, ºयाÿमाणे लोक सवªसाधारणपणे चांगÐया
अपेि±त मूÐयासह पैज लावू शकतात परंतु तरीही िविशĶ बेटांवर पैसे गमावतात.
५.६ भाव ĻुåरिÖटक (THE AFFECT HEURISTIC) भाव ĻुåरिÖटक हा एक ÿकारचा मानिसक संि±Į मागª आहे ºयामÅये लोक वापरतात
ºयामÅये Âयांचे िनणªय Âयां¸या सÅया¸या मन:िÖथतीवर, Âयांना जाणवत असलेÐया भावना
(ÿभाव) यां¸यावर ÿभाव टाकतात. अनेकदा जेÓहा लोक Ìहणतात कì ते िनणªय घेÁयासाठी
Âयां¸या "आंतåरक सूàम भावनां"वर (gut-feeling) अवलंबून आहेत - ते भाव
ĻुåरिÖट³सचा वापर करतात. मग आपÐया भावनांचा आपÐया िनणªयांवर नेमका कसा
ÿभाव पडतो ? बरं, संशोधकांना असे आढळून आले आहे कì जेÓहा लोक सकाराÂमक
मानिसक िÖथतीत असतात तेÓहा एखाīा िøयेत उ¸च फायदे आिण कमी जोखीम
जाणÁयाची अिधक श³यता असते. Ìहणून, ते िनणªया¸या िवरोधात जाÁयापे±ा "साठी"
िनवडÁयाची अिधक श³यता असते. याउलट, जेÓहा लोक राग िकंवा दुःख यासार´या
नकाराÂमक भावना अनुभवत असतात - तेÓहा Âयांना िदलेÐया उ°ेजना¸या धो³याची
जाणीव होÁयाची आिण Âया¸या "िवŁĦ" जाÁयाची िनवड क रÁयाची अिधक श³यता
असते.
भाव ĻुåरिÖटकमÅये िनणªया¸या समÖयांमÅये लàय गुणधमा«साठी भावना (सकाराÂमक
िकंवा नकाराÂमक) बदलणे समािवĶ आहे. पालकां¸या संमतीची मागणी करताना मुले
सहसा सहजतेने या ĻुåरिÖटकचा वापर करतात. जसे कì तुÌही िनयोिजत केलेÐया
िमýांसोबतची सुĘी - तुÌही तुम¸या पालकांची "चांगÐया मूडमÅये" येÁयाची वाट पाहत
आहात जोपय«त तुÌही जाÁयासाठी Âयांची परवानगी मािगतली नाही.
या छोट्याशा घटना बाजूला ठेवÐया तरी, बöयाच वेळा लोक जनसामाÆयांना
हाताळÁयासाठी भाव ĻुåरिÖटक¸या अिÖतÂवाचा गैरवापर करतात. जसे कì धूăपान करणे
िकंवा जंक फूड खाणे आकषªक आिण सकाराÂमक Ìहणून सादर करणे. अशा पåरिÖथतीत
भाव ĻुåरिÖटकचा वापर केÐयास आरोµया¸या खराब िनणªयांसारखे दीघªकालीन
नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतात. अशा ÿकारे जरी िनणªय घेताना ĻुåरिÖट³स वापरणे हे
एक þुत अÐपकालीन िनराकरण असू शकते - ते इतर िवÖतृत धोरणांसाठी पयाªय असू
शकत नाही.
ýुटी कशी टाळायची? (How to avoid the error?) :
तुÌही लोकांना असे Ìहणताना ऐकले असेलच कì, "जेÓहा तुÌही खूप आनंदी असाल िकंवा
खूप रागावत असाल तेÓहा जीवनाचा महßवाचा िनणªय घेऊ नका!". ते खरोखर अथªपूणª
आहे. munotes.in

Page 81

िनणªय घेणे – I
81 आपÐया भावनांचा आपÐया िनणªयांवर कसा ÿभाव पडू शकतो याबĥल अिधक जागłक
होऊन आपण पåरणाम ĻुåरिÖटक टाळÁयास सुŁवात कł शकतो. आपण आपÐया
भावनांवर ÿभाव टाकू शकतो या वÖतुिÖथतीची फĉ जाणीव असणे आपÐयाला चुकìचे
िनणªय घेÁयापासून वाचवू शकते. एखादा मोठा िनणªय घेताना, िनणªयाचा तािकªक िवचार
कłन आिण सवª उपलÊध श³यता तपासून आपण मानिसक संि±Į मागª वापरणे टाळू
शकतो.
एखाīा¸या भाविनक िÖथतीबĥल जागŁक राहणे देखील पåरणाम ĻुåरिÖटक टाळÁयासाठी
फायदेशीर आहे. आपण हे Öवीकाł शकतो कì आपÐया भावनांमÅये आपÐया
िनणªय±मतेवर ÿभाव टाकÁयाची ±मता आहे, ºयामुळे बोधिनक चुका होऊ शकतात, जर
आपण हे ओळखू शकतो कì आपÐयाला आनंदी, दुःखी िकंवा राग यासार´या िविशĶ
मागाªने वाटत आहे.
शेवटी, जर आपÐयाला खूप भाविनक वाटत असताना एखाīा मोठ्या िनणªयाचा सामना
करावा लागत असेल, मग ती सकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक भावना असो, आपली
भाविनक िÖथती सामाÆय होईपय«त िनणªय घेÁयास उशीर करणे ही चांगली कÐपना आहे. हे
सुिनिIJत करेल कì आपला िनणªय तीĄ भावनांनी ÿभािवत होणार नाही.
५.७ सारांश आपण या ÿकरणामÅये िनणªय घेÁया¸या ±ेýातील काही ÿमुख संकÐपना आिण संशोधन
िनÕकषा«चे पुनरावलोकन केले आहे. आपÐयाला िनणªय घेÁया¸या संकÐपनेची ओळख
झाली िजथे आपÐयाला िनणªय घेÁयाचा अथª काय आहे आिण िनणªय घेÁयाचे वेगवेगळे टÈपे
समजले.
आपण पािहले कì िनणªय समÖया Âया जोखमी¸या आहेत िकंवा कमी जोखीम आहेत िकंवा
Âयां¸याकडे एकच गुणधमª आहेत िकंवा एकािधक गुणधमª आहेत Âयानुसार वैिशĶ्यीकृत
केले आहे.
िनणªय घेÁया¸या ŀिĶकोनांचे वगêकरण मानक, िनयमाÂमक आिण वणªनाÂमक Ìहणून केले
गेले. आदशª ÿाłपे आदशª जगात तकªशुĦ िनणªय घेणाöयाचे वतªन दशªिवÁयाचा ÿयÂन
करतात. वणªनाÂमक ÿाłपे हे ÖपĶ करतात कì ते कसे असले पािहजेत आिण ÿÂय±ात
िनणªय कसे घेतले जातात. या पाठात आपण िनणªय घेÁया¸या सवाªत ÿिसĦ मानक
ÿाłपाबĥ ल Ìहणजे िनणªय घेÁया¸या अपेि±त मूÐय िसĦांताबĥल िशकलो. या
िसĦांतानुसार, लोकांनी िनवडीचे अपेि±त मूÐय वाढिवÁयासाठी कायª केले पािहजे. हा
ŀĶीकोन धोकादायक पåरिÖथतीत एक इĶतम आहे िजथे आपण िविवध पयाªयां¸या
पåरणामांवर आिथªक मूÐय लागू कł शकतो.
तथािप , अपेि±त मूÐय अिधकतमीकरण ÿाłप, सवाªत सोपे मानक ÿाłप, ÖपĶपणे
वैयिĉक वतªनास बसत नाही. हे काही अंशी कारणीभूत आहे कì पैशाचे Óयिĉिनķ मूÐय
(उपयुĉता), उदाहरणाथª, पैशा¸या रकमेचे एक साधे रेखीय कायª नाही आिण लोक उ¸च
संभाÓयतेचे वजन कमी करताना खूप लहान संभाÓयता जाÖत वजन करतात. संभाÓय munotes.in

Page 82

बोधिनक मानसशाľ
82 िसĦांता¸या संबंधात आपण उपयुĉता (Óयिĉिनķ मूÐय) आिण Óयिĉपरक संभाÓयते¸या
संकÐपना िशकलो. अपेि±त मूÐय िसĦांतासह समÖयांवर मात करÁयासाठी िनणªय
घेÁयाचा संभाÓय िसĦांत िवकिसत केला गेला. हे सापे± नफा आिण तोटा यावर जोर देते.
संभाÓय िसĦांत ŀĶीकोन Āेिमंग¸या ÿभावांसह बöयाच डेटामÅये बसतो, ºयामुळे िनिIJतता
आिण ÿितिबंिबत ÿभावा¸या Öवłपात मूलभूत तकªशुĦता तßवांचे उÐलंघन होते.
जोखमी¸या िनणªयांसाठी िनणªय घेणाöयांनी संभाÓयता ल±ात घेणे आवÔयक असÐयाने,
लोक संभाÓयता मािहती कशी हाताळतात हा ÿij अनेक अËयासांमÅये हाताळला गेला
आहे. टÓहÖकê आिण काĹमान (१९७४ , १९८३) यांनी उपलÊधता, ÿाितिनिधकता आिण
ÿभाव यासार´या ĻुåरिÖटक¸या अयोµय वापरामुळे िनणªय घेÁयामÅये गैरसमज आिण चुका
होऊ शकतात आिण ते कसे टाळता येईल याची अनेक ÿाÂयि±के िदली आहेत.
५.८ ÿij १. िनणªय घेणे Ìहणजे काय?
२. िनणªय घेÁया¸या मानक आिण वणªनाÂमक ÿाłपांचा अथª काय? अपेि±त मूÐय
िसĦांत एक मानक ÿाłप Ìहणून ÖपĶ करा.
३. िनणªय घेताना ĻुåरिÖट³स Ìहणजे काय? उपलÊधता आिण ÿाितिनिधकता
थोड³यात ÖपĶ करा.
४. संभाÓय िसĦांत थोड³यात ÖपĶ करा.
५. िøयाकलाप - वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथती ¶या आिण वाÖतिवक जीवनातील
उपलÊधता आिण ÿितिनधी ĻुåरिÖटकचा अनुभव ÖपĶ करा.
६. यावर लघु िटपा िलहा-
अ) Óयिĉिनķ संभाÓयता आिण संभाÓय िसĦांत ब) Āेिमंग इफे³ट
क) भाव ĻुåरिÖटक
५.९ संदभª  Galotti, K.M. (2014). Cognitive Psychology: In and Out of the
Laboratory. (5th ed.). Sage Publications (Indian reprint 2015)
 Galotti, K. M. (2007). Decision structuring in important real -life
choices. Psychological science, 18(4), 320 -325.
 Gilhooly, K., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014). EBOOK: Cognitive
Psychology. McGraw Hill.
***** munotes.in

Page 83

83 ६
िनणªय घेणे – II
घटक रचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ बहò-िवशेषता पयाªयांसाठी िनणªय घेÁयाची ÿिøया
६.१.१ बहò-िवशेषता उपयुĉता िसĦांत
६.१.२ पैलूंĬारे िनमूªलन
६.१.३ समाधानकारक
६.१.४ एकािधक िवशेषता िनणªय ÿाłपाची चाचणी करणे
६.२ िनणªय घेÁया¸या दोन पĦती
६.३ जलद आिण काटकसरी ĻुåरिÖटक: अनुकूली उपकरण खोका
६.४ ÖवाभािवकåरÂया िनणªय घेणे
६.४.१ ÖवाभािवकåरÂया िनणªय घेणे आिण वाÖतिवक जीवनातील महßवपूणª िनवडी
६.५ चेता-अथªशाľ: चेतािव²ान िनणªय घेÁयाचा ŀिĶकोन
६.५.१ चेता-अथªशाľ Ìहणजे काय?
६.५.२ चेता-अथªशाľ आिण िनणªय घेणे यां¸यातील दुवा
६.६ सारांश
६.७ ÿij
६.८ संदभª
६.० उिĥĶ्ये  MAUT, समाधानकारक , पैलूंĬारे िनमूªलन यासह बहò-िवशेषता पयाªयांसाठी िविवध
िनणªय ÿिøया ÖपĶ करणे.
 िनणªय ÿिøयेत ÿणाली १ आिण ÿणाली २ (दोन-ÿणाली ŀिĶकोन) ¸या भूिमका
समजून घेणे
 ĻुåरिÖटक कसे उपयुĉ आिण अनुकूल असू शकतात हे समजून घेणे आिण केवळ
बोधिनक चुका करÁयाचे मागª नाही
 नैसिगªक िनणªय घेणे आिण Âयाचा वाÖतिवक जीवनात उपयोग करणे िशकणे
 चेता-अथªशाľ समजून घेणे आिण िनणªय घेणे- िनणªय घेÁया¸या संबंधात िवशेषत:
आिथªक िनणªय घेÁया¸या संबंधात Æयूरल/म¤दूचे आधार munotes.in

Page 84

बोधिनक मानसशाľ
84 ६.१ बहò-िवशेषता पयाªयांसाठी िनणªय घेÁयाची ÿिøया (DECISION MAKING PROCESSES FOR MULTI ATTRIBUTE
ALTERNATIVES) बहòसं´य वाÖतिवक जीवनातील िनणªयांमÅये िविवध मागा«नी िभÆन असलेÐया जिटल
पयाªयांमधील िनवड करणे समािवĶ असते. उदाहरणाथª, नवीन लॅपटॉप खरेदी करताना,
गुणव°ेमÅये आिण वापरणी सुलभतेमÅये िभÆन असं´य काय¥ आहेत. ऑपरेिटंग ÿणाली
काय आहे? Öøìनचे åरझोÐयूशन काय आहे? साठवण ±मता िकती आहे? Öøìनवर
िÓहिडओ पाहणे िकती सोपे असेल? कì लांबलचक कागदपýे वाचÁयासाठी? लॅपटॉपचा
आकार िकती आहे? बॅटरी चाजª करÁयासाठी िकती वेळ लागतो? तुमचे आिथªक बजेट
िकती आहे आिण ते लॅपटॉप¸या िकंमतीशी जुळते का? तुÌही कराराने िकती काळ बांधील
राहाल? आिण पुढे. िविवध मागा«नी िभÆन असलेÐया पयाªयांमÅये िनणªय घेÁयाचे हे एक
उदाहरण आहे. बॅटरी लाइफ िकंवा Öøìन åरझोÐयूशन यांसार´या तोट्यांसोबत िकमती¸या
फायīांचा ताळमेळ कसा साधता येईल? पयाªयां¸या िविवध गुणधमा«दरÌयान िनणªय
घेÁयासाठी अनेकांना तŌड īावे लागणारी सामाÆय समÖया.
आपण मागील युिनटमÅये पािहÐयाÿमाणे, जेÓहा अनेक पयाªय असतात तेÓहा िनणªय घेणे
अिधक कठीण आिण गुंतागुंतीचे बनते आिण हे पयाªय िभÆन गुणधमा«वर (मÐटी-िवशेषता)
आधाåरत एकमेकांपासून िभÆन असतात आिण Âया वÖतूं¸या तुलनेत िभÆन असतात
(एकल िवशेषता). वरील उदाहरणामÅये ÖपĶ केÐयाÿमाणे, बहò-िवशेषता िनणªय समÖया हे
एक िनणªय कायª आहे ºयामÅये पयाªय अनेक आयाम िकंवा पैलूंमÅये िभÆन असतात. असे
िनणªय घेÁयासाठी कोणते िनकष वापरावेत आिण ते कसे घेतले जातील याची चचाª आपण
पुढील भागात कł.
६.१.१ बहò-िवशेषता उपयुĉता िसĦांत (Multi -Attribute Utility Theory) :
एक ÿाłप जे िविवध पåरमाणे आिण जिटल िनणªयाची उिĥĶ्ये एकिýत करÁयाचे साधन
ÿदान करते Âयाला बहò-िवशेषता उपयुĉता िसĦांत (Multi -Attribute Utility Theory -
MAUT) Ìहणतात. पयाªय िनवडÁयात कोणताही धोका नसला तरीही अनेक मागा«नी िभÆन
असलेÐया वÖतूंमधून िनवड करणे कठीण होऊ शकते. MAUT हे एक मानक ÿाłप आहे.
Ìहणजेच, जर लोकांनी MAUT चे अनुसरण केले, तर ते Âयांची सवª उिĥĶ्ये साÅय
करÁयासाठी सवō°म मागाªने Âयांची Öवतःची उपयुĉता वाढवतील.
MAUT मÅये खालील सहा चरणांचा समावेश आहे:
(१) तुम¸या िनणªयासाठी संबंिधत गुणधमª/ पåरमाणे ओळखणे:
तुम¸या माÖटसªसाठी Öपेशलायझेशन िनवडÁयासाठी, तुÌहाला ती अडचण पातळी, अपील,
कåरअरसाठी लागू होणारी, महािवīालयाची ÿितķा आिण मागील अनुभव या पाच
गुणधमा«सारखे शोधू शकता. िनणªय घेताना िवचार करणे.
munotes.in

Page 85

िनणªय घेणे – II
85 (२) ÿÂयेक पåरमाणाचे सापे± वजन ठरवणे:
यामÅये गुणांचे सापे± महßव िवचारात ¶यावे लागेल. भूतकाळातील अनुभवापे±ा
कåरअरसाठी उपयुĉता अिधक महßवाची आहे का?
(३) सवª पयाªयांची यादी करणे:
मानसशाľ, राºयशाľ, अथªशाľ, तßव²ान इÂयादéमधून तुमचे ÿमुख िवषय
िनवडÁयासाठी तुÌही िवचार करत असलेÐया सवª पयाªयांची यादी करा.
(४) गुणधमा«सह पयाªयांची øमवारी लावणे:
या चरणात, तुÌही पिहÐया चरणात ओळखलेÐया पाच िवशेषतांसाठी ÿÂयेक पयाªयी गुण
िमळवाल. तुÌहाला सवª िवशेषतांसाठी समान Öकेल लांबी वापरावी लागेल (उदा. ०-१००
िकंवा १-१० इÂयादी)
(५) गुणानुøमला ÿÂयेक पयाªया¸या वजनाने गुणाकार कłन Âयाचे अंितम मूÐय
िनिIJत करा:
आता तुÌहाला Âया पयाªयासाठी Âया पåरमाणासाठी िदलेÐया रँकसह िविशĶ पåरमाणाचे
वजन गुणाकार करणे आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, तुÌही उपयोजना¸या पåरमाणाला १०
वजन िदले आहे आिण महािवīालय ब ला Âयावर ३ øमांक िमळाला आहे. Âया
पåरमाणासाठी कॉलेज ब चा Öकोअर २०×३=६० असेल. मग तुÌहाला भाåरत िवशेषता
मूÐयांची बेरीज कłन ÿÂयेक पदाथाªसाठी एकूण उपयुĉता िमळेल.
(६) सवō¸च मूÐय असलेला पयाªय िनवडणे:
Âयामुळे, तुÌही एक पयाªय िनवडाल जो सवाªिधक गुण िमळवेल.
िनणªय घेÁयाची ही पĦत अशा पåरिÖथतीत सवाªत योµय आहे ºयामÅये एकािधक अिध±ेý
िकंवा योगदान घटक िवचारात घेणे आवÔयक आहे.
कोप आिण Öलेटर (१९८४) यांनी ÖपĶ केÐयाÿमाणे हे ÿाłप सोÈया पĦतीने समजून
घेऊ जेथे Âयांनी िनणªय नकाशा नावा¸या संगणक ÿोúामचा वापर कłन तयार केलेÐया
कåरअर िनवडÁया¸या िनणªयासाठी MAUT लागू केले. आकृती ६.१ ते ६.३ या ÿमुख
िनणªयासाठी लागू केलेÐया MAUT चे उदाहरण दाखवतात. ÿथम आकृती ६.१ पहा, जी
MAUT मधील पिहÐया दोन चरणांचे िचýण करते. हे मागील पåर¸छेदामÅये सूचीबĦ
केलेले पाच पåरमाण तसेच िविशĶ िवīाÃयाªने िनयुĉ केलेले कोणतेही वजन ÿदिशªत करते.
(पुÆहा एकदा, भारांकन िनणªय घेणाöयाला िनणªया¸या िदलेÐया पैलूचे महßव सूिचत करते.)


munotes.in

Page 86

बोधिनक मानसशाľ
86 आकृती ६.१ - "ÿमुख िनवडणे" या िनणªयातील पाच पåरमाणांचे वजन

{ąोत: गलोटी, के.एम. (2014). बोधिनक मानसशाľ: ÿयोगशाळेत आिण बाहेर. (५वी
आवृ°ी). सेज पिÊलकेशÆस (भारतीय पुनमुªþण 2015).}
या िवīाÃयाªसाठी सवाªत महßवाचे Åयेय Ìहणजे भिवÕयातील कåरअर¸या उिĥĶांशी संबंिधत
असलेले ÿमुख िनवडणे. ल±ात ¶या कì Åयेय िकंवा पåरमाण "कåरअरसाठी लागू" सवाªत
जाÖत मूÐय आहे आिण Âयामुळे आलेखामÅये सवाªत जाÖत वजन आहे. मेजरचे आवाहन,
Âयाची अडचण आिण िवīाÃयाªचा Âया¸या अËयासøमातील यशाचा मागील रेकॉडª ही या
िवīाÃयाªसाठी पुढील सवाªत महßवाची उिĥĶ्ये आहेत. या िवīाÃयाªने "कॅÌपसमधील
ÿितķा" या Åयेयाला फारच कमी वजन िदले आहे, हे दशªिवते कì Âयाला फारसे महßव
नाही. ही वजने Óयिĉिनķ आहेत आिण िभÆन िवīाÃया«साठी िभÆन असतील ही
वÖतुिÖथती ल±णीय आहे. तुमचे Öवतःचे वजन या उदाहरणात दशªिवलेÐयापे±ा बरेच
वेगळे असू शकते.
सवª पåरमाणांचे वजन केÐयानंतर, िनणªय घेणाöयाने सवª पयाªयांचा िवचार केला पािहजे
आिण मागील पåर¸छेदामÅये वणªन केलेÐया सवª पåरमाणांवर Âयांचे मूÐयमापन केले पािहजे.
या ÿिøयेचा एक भाग आकृती ६.२ मÅये दशªिवला गेला आहे, जे "कåरअरसाठी लागू" या
पåरमाणावर िविवध ÿमुखांचे गुणानुøम दशªिवते. येथे फĉ चार पयाªय सादर केले आहेत:
रसायनशाľ, मानसशाľ, जीवशाľ आिण कला. यापैकì ÿÂयेक पयाªयाला िवīाÃयाªने
पिहÐया दोन चरणांमÅये ओळखलेÐया ÿÂयेक पåरमाणांवर मूÐयन करणे आवÔयक आहे.
पåरणामी, या ÿकारचे पाच आलेख असतील, आकृती ६.१ मÅये ओळखÐया गेलेÐया
ÿÂयेक पåरमाणासाठी एक.


munotes.in

Page 87

िनणªय घेणे – II
87 आकृती ६.२-"ÿमुख िनवडणे" या िनणªयातील एका पåरमाणावर चार संभाÓय ÿमुखांचे
मूÐयांकन.

{ąोत: गलोटी, के.एम. (२०१४). बोधिनक मानसशाľ: ÿयोगशाळेत आिण बाहेर. (५वी
आवृ°ी). सेज पिÊलकेशÆस (भारतीय पुनमुªþण २०१५).}
MAUT ÿिøयेतील पाचवी पायरी आकृती ६.३ मÅये दशªिवली आहे: सवª पåरमाणांवरील
पयाªयांचे मूÐयांकन, तसेच Âया पåरमाणांचे वजन संकिलत करणे. आधी ÿदान केलेÐया
øमवारी आिण वजनानुसार, मानसशाľ हा सवō°म पयाªय आहे. आकृती ६.४ हे असे का
आहे हे ÖपĶ करते: मानसशाľ "कåरअरसाठी लागू" या पåरमाणावर इतर पयाªयांना मागे
टाकते परंतु इतर पåरमाणांवर ते तळा¸या जवळ आहे.
आकृती ६.३- ÿमुखाची अंितम िनवड

{ąोत: गलोटी, के.एम. (२०१४). बोधिनक मानसशाľ: ÿयोगशाळेत आिण बाहेर. (५वी
आवृ°ी). सेज पिÊलकेशÆस (भारतीय पुनमुªþण २०१५).} munotes.in

Page 88

बोधिनक मानसशाľ
88 आकृती ६.४- "ÿमुख िनवडणे" या िनणªयाचे िवĴेषण.

{ąोत: गलोटी, के.एम. (2014). बोधिनक मानसशाľ: ÿयोगशाळेत आिण बाहेर. (५वी
आवृ°ी). सेज पिÊलकेशÆस (भारतीय पुनमुªþण 2015).}
िनणªय घेताना MAUT चा वापर करÁयासाठी , सूचीबĦ पåरमाणे एकमेकांपासून Öवतंý
असणे आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, संभाÓय पåरमाणे "कोसªची अडचण" आिण
"अËयासøमातील मागील ®ेणी" संभाÓयतः संबंिधत आहेत. पåरणामी, िनणªय घेणाöयाने
ÿÂयेक पåरमाण काळजीपूवªक िनवडणे आवÔयक आहे. िनणªय घेणायाªने नंतर िविवध
पåरमाणांमÅये Óयापार बंद करÁयास तयार असणे आवÔयक आहे. जरी आम¸या
उदाहरणात िनणªय घेणारा आहे
भिवÕयातील कåरअर¸या उिĥĶांशी सवाªत जाÖत संबंिधत, MAUT असे गृहीत धरते कì
इतर पåरमाणांवरील पयाªयाची सापे± िÖथती भरपाई करÁयासाठी पुरेशी उ¸च असÐयास,
Óयĉì ते िनवडÁयास तयार असेल. जरी MAUT हा एकापे±ा जाÖत गुणधमª असलेÐया
िविवध पयाªयांचा सामना करताना िनणªय समÖयेचा सामना करÁयाचा एक आदशª मागª
आहे, परंतु दुद¨वाने, महÂवाचे िनणªय घेताना लोक Öवतःहóन MAUT वापरतात कì नाही
याबĥल फारसे मािहती नाही, िवशेषतः जेÓहा िनणªयाशी संबंिधत मािहती िवÖतृत आपण या
िवभागात याबĥल अिधक चचाª कł.
६.१.२ पैलूंĬारे िनमूªलन (Elimination By Aspects) :
टÓहÖकê (१९७२) यांनी संभाÓय धोरण Ìहणून MAUT पे±ा कमी मागणी असलेÐया
ÿिøयेचे वणªन केले आहे जे Óयĉì बोधिनक ÿयÂन िकंवा ÿिøया भार कमी करÁयासाठी
वापł शकतात. या पĦतीला पैलूंĬारे िनमूªलन (Elimination By Aspects - EBA) असे
संबोधले जाते. EBA ÿिøयेमÅये, िनवडकताª ÿथम एक िवशेषता िनवडतो आिण नंतर Âया
गुणधमाªवरील काही िनकषांची पूतªता न करणारे सवª पयाªय काढून टाकतो. घर खरेदी¸या
बाबतीत, उदाहरणाथª, 'िकंमत' हा सहसा महßवाचा घटक असतो. िनवडकÂयाªने वारंवार
कमाल मयाªदा ÿÖथािपत केली असेल आिण Âया कमाल मयाªदेपे±ा जाÖत असलेली
कोणतीही घरे िवचारातून वगळली जाऊ शकतात (Âयां¸या इतर इĶ गुणांकडे दुलª± कłन). munotes.in

Page 89

िनणªय घेणे – II
89 िनवडकÂयाªने या पĦतीने पयाªय काढून टाकणे सुł ठेवÐयास, अखेरीस फĉ एकच पयाªय
िशÐलक राहील आिण िनणªय ÿभावीपणे घेतला जाईल. MAUT ¸या ÿÖतावापे±ा EBA ही
ÖपĶपणे कमी मागणी करणारी ÿिøया आहे. पयाªय दूर करÁयासाठी ºया øमाने पैलूंचा
वापर केला जातो Âयावर अवलंबून, खूप िभÆन पयाªय उदयास येऊ शकतात. टÓहÖकê
यां¸या मते, गुणधमा«चे महßव िकंवा वजन िनमूªलना¸या øमावर ÿभाव पाडते.
MAUT हे एक मानक ÿाłप आहे, तर EBA हे वणªनाÂमक ÿाłप मानले जाऊ शकते.
वाÖतिवक जीवनात लोक काय करतात याचे िचý Âयात रंगते. मयाªिदत वेळ िकंवा Öमृतीसह
िनणªय घेÁयाचा सवō°म मागª पैलूंĬारे काढून टाकणे हा वादाचा मुĥा आहे. काही
ÿकरणांमÅये ते पूणªपणे तकªसंगत असू शकते. जर घर शोधणायाªला ठरािवक रकमेपे±ा
जाÖत भाडे परवडत नसेल तर, ते इतर पåरमाणांवर िकतीही चांगले मूÐयन असले तरीही,
अिधक महाग घरे पाहÁयात वेळ वाया घालवÁयात काही अथª नाही. इतर ÿकरणांमÅये,
िनणªय घेणाöयांनी MAUT िवĴेषण आयोिजत करÁयासाठी वेळ आिण मेहनत गुंतवणे
आवÔयक असू शकते. िविवध ÿकारचे िनणªय सहाÍय आहेत (संगणक-सहाÍयकांसह) जे
उपयुĉ असू शकतात.
६.१.३ समाधानकारक ( Satisficing) :
सायमन (१९५६, १९७८) 'समाधानकारक ' या शÊदाचे वणªन “एक आणखी सरलीकृत तंý
जे िनणªय घेताना वापरले जाऊ शकते” असे करतात. मूळ कÐपना अशी आहे कì
उपयोिगता वाढवÁयासाठी वेळ आिण मेहनत खचª करÁयाऐवजी, बहòतेक लोक िकमान
Öवीकायª Öतर सेट करÁयात समाधानी असतात जे Âयांना संतुĶ करेल परंतु जाÖतीत
जाÖत कमी पडतात. हे िवशेषतः अनुøिमक िनणªयां¸या बाबतीत खरे आहे. घर खरेदी
करÁया¸या बाबतीत , उदाहरणाथª, घरे िनयिमतपणे बाजारात येतात, ºयामुळे िविशĶ घर हा
सवō°म पयाªय होता कì नाही हे ठरवणे कठीण होते कारण दुसöया िदवशी आणखी चांगले
घर िदसू शकते.
पåरणामी, खरेदीदार एकूण उपयुĉतेसाठी िकंवा गुणधमा«¸या ÿमुख पैलूंसाठी Öवीकायª Öतर
सेट कł शकतात आिण Âयां¸या सवª िकमान आवÔयकता पूणª करणारी पिहली मालम°ा
िनवडू शकतात. उदाहरणाथª, कोणी फĉ X िकंमत आिण Y पåरसरात घराचे िनकष ठरवू
शकतो. या िनकषांची पूतªता करणारे पिहले घर सुचिवले जाते Âयानंतर िनवडले जाते.
सुłवाती¸या िकमान गरजा खूप महßवाकां±ी असÐयाचे िसĦ झाÐयास, सायमन (१९७८)
यांनी ÿÖतािवत केले कì समाधानकारक पातळी हळूहळू बाजारा¸या सरासरी मूÐयां¸या
ÿकाशात समायोिजत केली जावी, जेणेकłन, अनुभवा¸या पåरणामी, िनणªय घेणारा Âया¸या
िकंवा ित¸या िनकषांबĥल अिधक वाÖतववादी बनू शकेल.
६.१.४ बहò-िवशेषता िनणªय ÿाłपे पडताळणे (Testing Multi Attribute
Decision Models) :
आपण आधी िनदशªनास आणÐयाÿमाणे, अनेक गुणधमª असलेÐया िविवध पयाªयांसह
िनणªया¸या समÖयेचा सामना करताना लोक िनणªय कसा घेतात हे जाणून घेणे मनोरंजक
आहे. ÿमुख बहò-िवशेषता िनवड ÿाłपपैकì कोणते (असÐयास) वतªनाचे वाजवी वणªन munotes.in

Page 90

बोधिनक मानसशाľ
90 करणारे आहेत हे शोधून काढÁयासाठी, िनणªय घेताना मानव मािहतीवर कशी ÿिøया करतो
हे ठरवÁयास स±म असणे आवÔयक आहे. पायने (१९७६) यांनी िनणªय घेÁया¸या
ÿिøये¸या या पैलूशी संबंिधत अËयास केला आिण िनणªय घेÁया¸या ÿिøये¸या संशोधनात
फायदेशीर ठरलेÐया अिĬतीय िनÕकषा«सह योगदान िदले. पायने (१९७६) यां¸या
अËयासात जेÓहा सहभागéना िभÆन गुणधमª असलेÐया पयाªयांमधून िनवड करायची होती,
तेÓहा सहभागéनी पयाªयांची सं´या कमी करÁयासाठी सोÈया (िवना-भरपाई) तंýांचा वापर
केला, Âयानंतर उवªåरत काही पयाªयांचे अिधक सखोल िवĴेषण करÁयासाठी MAUT
सार´या नुकसानभरपाई¸या पĦती वापरÐया. Ìहणजेच, Âयांनी एक चांगला िनणªय
घेÁयासाठी िम® तंý, मानक तसेच वणªनाÂमक वापरले.
एकंदरीत, संशोधन असे दशªिवते कì बहò-िवशेषता पयाªयांमÅये िनणªय घेताना, एकच िनणªय
तंý नेहमी Öवीकारले जात नाही. उलट, असे िदसून येते कì बोधिनक भार कमी करणे
आिण इि¸छत पåरणामाची उपयुĉता वाढवणे यामधील संतुलन साधÁयासाठी तंýांचा वापर
केला जातो. सवªसाधारणपणे, याŀि¸छकपणे िनवडून िनणªय घेÁयाचे बोधिनक ओझे कमी
केले जाऊ शकते, परंतु पåरणामी िनणªय वाईट असतील. सवª महßवा¸या पåरमाणांवर सवª
पयाªयांचे मूÐयमापन कłन, सवª पयाªयांसाठी पåरणामी मािहती एकिýत कłन, आिण
सवō°म िनवडÐयास , िनणªय घेÁयाची गुणव°ा कमाल केली जाईल, परंतु मािहती ÿिøयेची
आवÔयकता अÂयंत मागणी असेल. सहभागी सामाÆयत: ÿयÂन आिण िनणªय गुणव°ा
यां¸यात समतोल साधतात आिण ते कायª करताना पĦती बदलू शकतात.
६.२ दोन ÿणाली िनणªय घेÁया¸या ŀĶीकोनातून (TESTING MULTI ATTRIBUTE DECISION MODELS) दैनंिदन जीवनात तुÌही िनःसंशयपणे ल±ात ¶याल कì तुमचे काही िनणªय अगदी कमी िकंवा
जाणीवपूवªक ÿयÂन न करता जवळजवळ Âवåरत घेतले जातात, तर काही िनणªय घेÁयास
बराच वेळ लागतो. िदवाणखाÆयासाठी पडदे िनवडणे यासार´या कमी महßवा¸या
िवषयांबĥल िनणªय घेणे हे MAUT चा वापर कłन रोजगारा¸या ऑफरसार´या अिधक
जिटल पयाªयांबĥल िनणªय घेÁयापे±ा कमी ÿयÂनशील आिण अिधक अंतŀªĶी आधाåरत
असÐयाचे िदसून येते. मानसशाľीय ŀĶीकोनातून, इÓहाÆस (२००३, २००६), काहनेमन
(२००३), Öलोमन (१९९६), Öटॅनोिवच आिण वेÖट (२०००), आिण इतरांनी अलीकडेच
अंतŀªĶी आधाåरत आिण अिधक िचंतनशील िनणªय घेÁया¸या ÿकारांमधील िवरोधाभास
अधोरेिखत केले आहेत. िवचार आिण िनणªय घेÁयासाठी िĬ-ÿणाली ŀिĶकोन. या
खाÂयांमÅये दोन िभÆन बोधिनक ÿणाली ÿÖतािवत आहेत- ÿणाली १ आिण ÿणाली २.
ÿणाली १ Öवयंचिलत, िनिहत, जलद, सोपे आिण भाविनक असÐयाचे मानले जाते आिण
ते अंतŀªĶी आधाåरत, Âवåरत ÿितिø या िनमाªण करते. उÂøांती¸या ŀĶीने, ही ÿणाली
ऐवजी जुनी मानली जाते, आिण ती मानव आिण इतर ÿाÁयांमÅये अÂयंत समान आहे. अशा
ÿिøयांचा केवळ अंितम पåरणाम चेतनाला िदसतो, याचा अथª असा कì Óयĉìने आपला
िनणªय का घेतला हे ÖपĶ कł शकत नाही. munotes.in

Page 91

िनणªय घेणे – II
91 दुसरीकडे, ÿणाली २ उÂøांतीमÅये अलीकडील आिण मानवांसाठी अिĬतीय असÐयाचे
मानले जाते. हे सामाÆय þव बुिĦम°ा आिण अनुøिमकपणे सोडवता येÁयाजोµया
समÖयांवरील कायª±मतेशी जवळून जोडलेले आहे, तुलनेने हळू आिण øमाने कायª करते,
भावनाशूÆय आहे, कायªशील Öमृती ±मतेĬारे ÿितबंिधत आहे आिण अमूतª तकª आिण
काÐपिनक िवचारांना अनुमती देते. असे िनणªय का घेतले गेले हे लोक ÖपĶ कł शकतात.
दोन िसÖटीम एकमेकांशी संवाद साधतील असे मानले जाते, िसÖटीम १ ÿितबंिधत
करÁयात आिण मागे टाकÁयात करÁयात ÿणाली २ ही महßवाची भूिमका बजावते.
जेÓहा ÿणाली १ योµय असते, जसे कì जेÓहा ýुटéची िकंमत जाÖत असते, तेÓहा
आतड्यांवरील ÿितिøया कृतीसाठी सवō°म आधार असÁयाची श³यता नसते आिण
Âयाचे मूÐयांकन केले पािहजे. दुसरीकडे, Öवयंचिलत ÿणाली १ ÿिøयेचा, एखादी Óयĉì
कोणÂया मािहतीला ÿितसाद देते आिण Âयावर ल± क¤िþत करते यावर महßवपूणª ÿभाव
पडतो आिण Ìहणूनच ÿणाली २ िनणªय घेÁयासाठी कोणती मािहती वापरते (इÓहाÆस,
२००८).
िĬ-ÿणाली ŀÔय असे आहे कì िवचारां¸या दोन पĦती आहेत, ÿणाली १ आिण ÿणाली
२:
• ÿणाली १ ही एक काÐपिनक ÿणाली आहे जी जलद अंतŀªĶी आधाåरत िवचार करते.
• ÿणाली २ ही एक काÐपिनक ÿणाली आहे जी सावकाश जाणीवपूवªक िवचार करते
दोÆही, अंतŀªĶी आधाåरत ÿणाली १ आिण ÿितिबंिबत ÿणाली २ मागª िनणªय घेताना घेतले
जाऊ शकतात. एकंदरीत, ÿणाली २ सूàम िवĴेषणाÂमक िनणªय घेÁयामÅये अिधक
सामील असेल ºयाचा उĥेश िनयम-आधाåरत पĦतीमÅये डेटाचे अनेक ÿकार िमसळणे
आहे. MAUT ने वणªन केलेÐया मानक पĦतéसाठी ÿणाली २ ÿिøया अपेि±त आहे.
ĻुåरिÖटक आिण पूवªúह (टÓहÖकê आिण काĹमान, १९७४), तसेच आंतåरक सूàम भावना
- gut feelings ( िगगार¤झर, २००७) यांवर आधाåरत िनणªय घेÁयात ÿणाली १ मोठी
भूिमका बजावेल.
जरी औपचाåरक संभाÓयते¸या समÖया हाताळताना, ĻुåरिÖट³स (जसे कì उपलÊधता)
अनेकदा ýुटéना कारणीभूत ठरतात (जसे आपण िलंडा समÖयेसाठी पािहले), िगगेरेÆझर
यांनी ÿÖतािवत केले आहे कì ĻुåरिÖटकला वाÖतिवक जगात वैधता असते.
ĻुåरिÖट³स हे केवळ ýुटीचे ąोत नसून अनुकूल आिण उपयुĉ कसे आहेत हे आपण या
कÐपने¸या पुढील भागात पाहó.
६.३ जलद आिण काटकसरी: अनुकूली उपकरण खोका (FAST AND FRUGAL HEURISTIC: THE ADAPTIVE TOOLBOX) नावाÿमाणेच, ĻुåरिÖटकचा हा वगª मािहती¸या छोट्या अंशावर आधाåरत आहे आिण
ĻुåरिÖट³स वापłन िनणªय वेगाने घेतले जातात. हे ĻुåरिÖटक तकªसंगततेचे एक मानक
सेट करतात जे घटक, वेळ, मािहती आिण बोधिनक ±मता यांचा िवचार करतात. िशवाय, munotes.in

Page 92

बोधिनक मानसशाľ
92 ही ÿाłपे इĶतम उपायांचा अभाव आिण िनणªय घेत असलेÐया वातावरणाचा िवचार
करतात. पåरणामी , हे ĻुåरिÖटक खेळादरÌयान िनणªय घेÁयाचे चांगले वणªन देतात. वेगवान
आिण काटकसरी ĻुåरिÖटक िविवध संदभा«मÅये लोक कसे वागतात याचे सवªसमावेशक
वणªन तयार कł शकतात. ही वतªणूक दुपार¸या जेवणा¸या िनवडीपासून ते Óयावसाियक
िनणªय घेÁयापय«त, नैराÔयासाठी औषधे िलहóन īायची कì नाही हे वैī कसे ठरवतात.
वेगवान आिण िमतÓययी ĻुåरिÖट³सची दोन ÿमुख उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत:
रेकिµनशन ĻुåरिÖटक, जे ²ाना¸या कमतरतेचे शोषण करते आिण टेक द बेÖट ĻुåरिÖटक,
जे जाणूनबुजून मािहतीकडे दुलª± करते. दोÆही ĻुåरिÖट³स िनवडी¸या काया«वर आिण
अशा पåरिÖथतीत लागू केले जाऊ शकतात ºयामÅये िनणªय घेणाöयाला दोनपैकì कोणÂया
वÖतूचे मूÐय जाÖत आहे हे िनवडावे लागते.
ÿÂयािभ²ान ĻुåरिÖटक (Recognition Heuristic):
समजा कोणी तुÌहाला िवचारले कì दोनपैकì कोणÂया दोन इटािलयन शहरांची लोकसं´या
जाÖत आहे, िमलान िकंवा मोडेना. बहòतेक िवīाÃया«नी िमलानबĥल ऐकले आहे, परंतु ते
मोडेना नावा¸या जवळ¸या शहराचे नाव ओळखू शकत नाहीत. ओळख ĻुåरिÖटक
सामाÆयत: जेÓहा तुÌही दोन ®ेणé¸या सापे± वारंवारतेची तुलना केली पािहजे तेÓहा चालते.
जर तुÌही एक ®ेणी ओळखत असाल, परंतु दुसरी नाही, तर आपण असा िनÕकषª काढू
शकतो कì माÆयताÿाĮ ®ेणीची वारंवारता जाÖत आहे. या ÿकरणात, तुÌही योµय ÿितसाद
īाल कì िमलानची लोकसं´या जाÖत आहे.
सवōÂकृĶ ĻुåरिÖटकचा अवलंब करा (Take the Best Heuristic):
हे मानसशाľ² गेडª िगगेरेÆझर आिण डॅिनयल गोÐडÖटाईन यांनी मानवी िनणªय घेÁयावरील
संशोधनाचा भाग Ìहणून शोधले होते. २०१३ ¸या अËयासात संशोधकांना असे आढळून
आले कì अनुभवी िवमानतळ कÖटम कमªचाöयांनी शरीरा¸या शोधासाठी ÿवाशांची िनवड
करÁयासाठी ĻुåरिÖटकचा वापर केला. Âयां¸या िनणªयात मदत करÁयासाठी, अिधकाöयांनी
राÕůीयÂव, सामानाची र³कम आिण मूळ िवमानतळ यासार´या गुणधमा«चा वापर केला.
राजकìय उमेदवारांना मतदान करताना लोक अनेकदा अशा ÿकार¸या िनणªय घेÁया¸या
रणनीती वापरतात. ते उमेदवाराचे १ िकंवा २ ल±णीय गुणधमª शोधतात जे Âयांना सवाªत
महÂवाचे वाटतात आिण Âयानुसार मतदान करतात. जसे कì कृषी उīोगातील कोणीतरी
केवळ शेत कायīांवरील Âयां¸या मतांना कोण पािठंबा देतो यावर आधाåरत उमेदवाराला
मतदान करते.
Âयाला अनुकूली उपकरण खोका का Ìहणतात?
िगगेरेÆझर यांचा ŀिĶकोन आिण काĹमान आिण टÓहÖकê यां¸या ĻुåरिÖटक-आिण-प±:पात
ŀिĶकोनातील मु´य फरक असा आहे कì िगगेरेÆझर हे वाÖतिवक जीवनातील
ĻुåरिÖटक¸या वैधता आिण अनुकूली मूÐयावर जोर देतात, तर काĹमान आिण टÓहÖकê हे
ĻुåरिÖट³समुळे (जसे कì ĻुåरिÖट³सची उपयोिगता) िनमाªण होणाöया ýुटéवर जोर
देÁयाकडे अिधक ÿवृ° होते. कारण सामाÆय पåरिÖथती हाताळताना ĻुåरिÖट³स सवाªत munotes.in

Page 93

िनणªय घेणे – II
93 उपयुĉ असÐयाचे िदसून येते, परंतु तािकªक आिण गिणतीय मानकांवर आधाåरत ÖपĶ
गणना आवÔयक असलेÐया अमूतª समÖयांना सामोरे जाताना ते ýुटी िनमाªण कł शकतात.
एकंदरीत, िगगेरेÆझर आिण सहकाöयांनी Öथािपत केलेले आिण तपासलेले ĻुåरिÖट³स
चांगले कायª करतात कारण िनणªय हे वातावरणातील काही अंतिनªिहत वÖतुिÖथतीवर
आधाåरत असतात जे यशÖवी शॉटªकट उपायांना अनुमती देतात.
६.४ नैसिगªक िनणªय घेणे (NATURALISTIC DECISION MAKING) ÖवाभािवकåरÂया िनणªय घेणे (Natural istic Decision Making - NDM) याला
ÿÂयािभ²ान-ÿथािमकìकृत िनणªय घेणे (Recognition -Primed Decision Making -
RPDM) असेही Ìहणतात. या पĦतीचा अËयास करताना अंतŀªĶी आधाåरत ÿकारचा
िनणªय घेÁयाचे दुसरे नाव आहे जे कॉपōरेट ±ेýांमÅये सामाÆयतः वापरले जाते. ³लाईन
(१९९८), िलपशीÂझ आिण इतर (२००१), आिण िफिलÈस आिण इतर (२००४)
वाÖतिवक जीवनातील घटनांमÅये अिµनशामक, पåरचाåरका, पोिलस आिण लÕकरी िनणªय
घेÁयाचा अËयास केला. हे काम ÿयोगशाळेतील कामाचे अिधक ÿगत ÿकार आहे जे
वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतé मÅये काय घडते याचे परी±ण करते. वाÖतिवकतेत,
िनणªय घेणाöयाला िनवडÁयासाठी पयाªय िदले जाऊ शकत नाहीत, परंतु Âयाऐवजी एक
िकंवा अिधक संभाÓय कृती तयार करणे आवÔयक आहे.
असे आढळून आले कì ÿÂयािभ²ाना¸या आधारे िनणªय घेणे सवाªत सामाÆय आहे.
उदाहरणाथª, एखाīा गंभीर घटने¸या िवĴेषणादरÌयान, जर एखाīा पोिलस अिधकाöयाने
रÖÂयावर एक माणूस चाकू लपवताना पािहला, तर Âया¸या वागणुकìवłन पोिलस
अिधकारी ओळखू शकतो कì ही पåरिÖथती इतर नागåरकांसाठी संभाÓय धो³याची आहे
आिण Âया माणसाला वेगळे करÁयाचा ÿयÂन करतो.
िनÕकषª दशªिवतात कì अनेक गंभीर पåरिÖथतéमÅये केवळ एकच कृती मानिसकåरÂया तयार
केली गेली आिण ती नंतर अंमलात आणली गेली. तº² बुिĦबळपटूं¸या अËयासात
(³लाईन आिण इतर , १९९५) सुłवातीला तयार केलेÐया संभाÓय कृती बहòधा अितशय
योµय असतात. खेळाडूंना नमुना Öथानासाठी Âयां¸या हालचालéचा िनणªय घेताना मोठ्याने
िवचार करÁयास सांिगतले गेले आिण असे आढळून आले कì ल±ात आले कì पिहÐयाच
चालéना उ¸च दजाªचे आिण Öवतंý त² पंचांनी संधीपे±ा बरेच चांगले मूÐयन केले होते.
NDM समुदाय अंत²ाªनाला अनुभवाची अिभÓयĉì Ìहणून पाहतो कारण लोक नमुने तयार
करतात जे Âयांना पåरिÖथतीचे þुतपणे मूÐयांकन करÁयास आिण पयाªयांची तुलना न करता
जलद िनणªय घेÁयास अनुमती देतात. आता कौशÐय Ìहणून काय मोजले जाते? NDM
संशोधक त²ांना ओळखतात जे नविश³यांसाठी अŀÔय असू शकतात असा भेदभाव
करÁयास स±म आहेत, गोĶी कशा कायª करतात याचे अÂयाधुिनक मानिसक ÿाłप आहेत
आिण जिटल आिण गितमान पåरिÖथतéशी जुळवून घेÁयाची लविचकता आहे.
munotes.in

Page 94

बोधिनक मानसशाľ
94 ६.४.१ नैसिगªक िनणªय घेणे आिण वाÖतिवक जीवनातील महßवाचे िनणªय
(Naturalistic Decision Making and Import ant Real Life Decisions) :
िनःसंशयपणे, आपण सवª सहमत आहोत कì अिधक ±ेý-आधाåरत Öवाभािवक िनणªय-
ÿिøया ÿाłपाशी तुलना केÐयास बहò-िवशेषता उपयोिगता िसĦांत (MAUT) सार´या
ÿयोगशाळा-आधाåरत िनणªय-ÿिøया िसĦांतांची वाÖतिवक जीवनाशी संबंिधतता
संशयाÖपद वाटू शकते.
ÖवाभािवकåरÂया िनणªय घेणे, वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéसाठी अिधक योµय आहे
जेथे महßवपूणª िनणªय घेतले पािहजेत आिण लोकांनी अÂयंत वेळे¸या मयाªदांिशवाय
ÿितसाद िदला पािहजे?
संशोधन काय Ìहणते?
बोधिनक संशोधक गॅलोटीने पाच वाÖतिवक-जीवन िनणªय-िनणªय तपासणी¸या पåरणामांची
तुलना ÿयोगशाळा आिण नैसिगªक िनणªय घेÁया¸या ÿाłपाशी केली (गॅलोटी, २००७). या
संशोधनातील सहभागéनी Âयां¸या अनुभवांवर चचाª केली ºयात वाÖतिवक जीवनातील
िनवडीतील अडचणéशी संबंिधत आहेत जसे कì -
• महािवīालय िनवडणे
• ÿमुख िवषय िनवडणे,
• जÆम पåरचर / मदतनीस िनवडणे आिण
• बालवाडी िनवडणे.
या अËयासा¸या िनÕकषा«वłन असे िदसून आले कì:
• सहभागéनी सातÂयाने कमी पयाªय आिण मोठे िनकष/िवशेषता िवचारात घेतÐया.
• कालांतराने, पयाªयांची सं´या कमी झाली परंतु िनकषांची सं´या कमी झाली नाही.
• सहभागéनी Âयां¸या िनकषांचे महßव, ÿÂयेक िनकषावरील ÿÂयेक पयाªयाचे मूÐय आिण
ÿÂयेक पयाªयाची एकूण आकषªकता Óयिĉिनķपणे मूÐयन केली.
• मानक ÿाłपे¸या (जसे कì MAUT) भिवÕयवाÁयांमÅये लोकां¸या अंतŀªĶी आधाåरत
िनवडéमÅये िफट असणे आIJयªकारकपणे चांगले होते.
• लोकांनी या गैर-त² िनणªयांमÅये अनेक पयाªयांचा िवचार केला, 'एक-पयाªय'
िनणªयां¸या िवरोधात जे वेळोवेळी दाबले जाणारे त² नैसिगªक िनणªय घेताना िदसतात,
जे सामाÆयतः ओळखीवर आधाåरत असतात (³लाईन, १९९८).

munotes.in

Page 95

िनणªय घेणे – II
95 पिहला पयाªय िनवडा (Take the first option) :
एकूणच असे िदसून येते कì वाÖतिवक जीवनातील त²ांनी घेतलेले अनेक 'िनणªय'
पयाªयांमÅये जाणीवपूवªक िनणªय घेत नाहीत. ³लेन आिण सहकाöयां¸या मुलाखतé¸या
आधारे, असे िदसून येते कì 'टेक-द-फÖटª-ऑÈशन' (पिहला पयाªय िनवडा) Ìहणून
ओळखले जाणारे एक ĻुåरिÖटक, ºयाला िगगरेÆझर (२००७) Ĭारे ओळखले जाते, वेळ-
गंभीर पåरिÖथतीत त²ांĬारे ÿभावीपणे वापरले जाऊ शकते.
Âयानंतर नैसिगªक िनणªय घेÁयाचा ŀिĶकोन जलद आिण काटकसरी¸या ĻुåरिÖट³स¸या
वापरास जोरदार समथªन देतो, िवशेषत: त²ां¸या ओळखीवर आधाåरत, वाÖतिवक
जीवनातील पåरिÖथतीत ºयांना Âवåरत ÿितसाद आवÔयक असतो. पुÆहा, अशा वेळ-
दबलेÐया पåरिÖथतीत, ÿणाली १ अंतŀªĶी आधाåरत ÿिøया मोठ्या ÿमाणात गुंतलेली
असतात. जेÓहा िनणªय महßवाचे असतात आिण वेळे¸या मयाªदा कठोर नसतात, तेÓहा लोक
MAUT ने सुचवलेÐया अिधक िचंतनशील, ÿयÂनशील िनणªय ÿिøयेचा अंदाज घेतात
आिण या ÿिøयांमÅये ÿणाली २ समािवĶ असते.
६.५ चेता-अथªशाľ: चेतािव²ान िनणªय घेÁयापय«त पोहोचते (NEUROECONOMICS: NEUROSCIENCE APPROACHES TO
DECISION MAKING) ६.५.१ चेता-अथªशाľ Ìहणजे काय? (What is Neuroeconomics?) :
चेता-अथªशाľ हे आिथªक िनणªयां¸या अंतिनªिहत तंिýका ÿिøयेचा अËयास आहे.
संशोधकांनी नुकतेच चेतािव²ान तंý²ान वापरÁयास सुłवात केली आहे जसे कì म¤दू
ÿितमाकरण आिण म¤दू¸या जखमां¸या आिथªक िनणªयावर होणाöया पåरणामां¸या चेता-
मानसशाľीय परी±ांचा, िनणªय घेÁया¸या चेताशाľीय मुळांमुळे उघड करÁयासाठी,
पåरणामी चेता-अथªशाľ नावाचे नवीन संकåरत ±ेý तयार झाले.
चेता-अथªशाľ हा खरंच चेतािव²ान, मानसशाľ आिण अथªशाľ एकý आणÁयाचा ÿयÂन
आहे. आधुिनक ÿितमाकरण आिण जैवरसायिनक चाचÁया वापłन, चेता-अथªशाľ
आिथªक िनवडीपूवê, दरÌयान आिण नंतर म¤दू¸या िøयांची तपासणी करते.
म¤दूची िøया मोजÁयासाठी चेता:
अथªशाľ िविवध ÿकार¸या तंýांचा वापर करतात. यापैकì काही तंýे इतकì आøमक
आहेत, उदाहरणाथª, एकल चेतापेशी आलेखन (single neuron recordings), ते फĉ
ÿाÁयांवरच वापरले जाऊ शकतात. इतर तंýे, उदाहरणाथª, कायाªÂमक चुंबकìय अनुकंपन
ÿितमाकरण (fMRI), कमी आøमक आहेत आिण हेमोडायनािमक ÿितसाद मोजÁयास
स±म आहेत, Ìहणजेच म¤दू¸या वेगवेगÑया भागांमÅये रĉ ÿवाहात होणारे बदल. परा-
मिÖतÕक चुंबकìय उĥीपन (Trans -Cranial Magnetic Stimulation - TMS) यांसारखी
अगदी अलीकडील तंýे आहेत. munotes.in

Page 96

बोधिनक मानसशाľ
96 ६.५.२ चेता-अथªशाľ आिण िनणªय घेÁयामधील दुवा (Link be tween
Neuroeconomics and decision making) :
ब±ीस ÿणाली आिण िनणªय घेणे (Reward system and decision making) :
ÿारंिभक वानरजातéमÅये, डोपामाइन चेताÿ±ेपक (टोÊलर आिण इतर, २००५),
अúक±ीय पटल - orbitofrontal cortex ( रोश आिण ओÐसन , २००४; ů¤बले आिण
शुÐÂस, १९९९), आिण पIJात िसंµयुलेट पटल - posterior cingulate cortex ( मॅककॉय
आिण इतर, २००३) यां¸या अिभलेखातून असे चेतीय ÿितसाद ÿकट झाले, जे थेट
बि±सा¸या ÿमाणाशी/आकाराशी संबंिधत आहेत, आिण मानवी अËयासांमÅयेदेखील
आिथªक बि±सा¸या संदभाªत अशा ÿकारचे िनÕकषª नŌदिवÁयात आले आहेत (एिलयट
आिण इतर, २००३). अशा ÿकारे, डोपामाइन चेताÿ±ेपक हे बि±सा¸या ÿमाणाशी जोडले
गेले आहेत आिण Ìहणून अशा िøया बि±साशी संबंिधत िनवडéशी जोडÐया गेÐया आहेत.
मॅक³लुर आिण इतर (२००३) यांना एका मनोरंजक fMRI अËयासात असे आढळून आले
कì पेÈसी िवŁĦ कोक या पेयांची चव चाखÁयावर अधरमÅय पुवाªú पटलातील
(ventromedial prefrontal cortex) ÿितसादांĬारे लोकांची नमूद केलेली ÿाधाÆये
जुळली आहेत.
िनणªय घेÁयासाठी दुहेरी ÿणाली ŀिĶकोन आिण चेतािव²ान (Dual System
Approaches to decision making and neuroscience) :
वर नमूद केलेÐया िनणªय घेÁया¸या दुहेरी ÿणाली¸या ŀिĶकोनाला चेतावै²ािनक
अËयासानेदेखील समथªन िदले आहे. जेÓहा आज १०० łपये Öवीकारणे िकंवा एका
मिहÆयात २०० łपये Öवीकारणे या दोÆहéमधून एक िनवडÁयाचा पयाªय िदला, तेÓहा
अनेकांनी आज¸या िदवशी १०० łपये ÖवीकारÁयाचा पयाªय िनवडला. जेÓहा िनवड एका
वषाªत १०० łपये आिण एक वषª आिण एक मिहÆयात २०० łपये Öवीकारणे या
पयाªयांमÅये असते, तेÓहा िवलंिबत पयाªय वारंवार िनवडला जातो, हे माहीत असूनही कì
दोन पयाªयांमÅये वेळेचा फरक असून एक मिहना अजूनही आहे, ºयाÿमाणे १०० Łपये
तातडीने िमळायचे तेÓहा होते. िलंबीक ÿणाली, जी ÿणाली १ ची िøया ÿितिबंिबत करते
आिण ताÂकाळ ब±ीसांना आवेगाने ÿितसाद देते, अÐपकालीन अधीरतेचा ąोत असÐयाचे
मानले जाते. पाĵª पुवाªú पटल (lateral prefrontal cortex), जे ÿणाली २ ची िøया
ÿितिबंिबत करते, िवलंिबत ब±ीस िनवड िनयंिýत करते. एका fMRI अËयासात मॅक³लुर
आिण इतर (२००४) यांना शोधात असे आढळले, कì जेÓहा सहभागéनी िवलंिबत पयाªय
िनवडले, तेÓहा ताÂकाळ पयाªय िनवडÁया¸या तुलनेत पूवª-ऊÅवª खंडाची (िववेकपूणª
ÿिøयाकरणाशी संबंिधत) िøया आिण िलिÌबक ÿणालीचे (भाविनक ÿिøयाकरणाशी
संबंिधत) सिøयण अिधक होते.
भावना आिण चेता-अथªशाľाचा अËयास (Study of Emotions and
neuroeconomics) :
भावना आिण चेता-अथªशाľचा अËयास आिथªक िनणªय घेÁयाला म¤दू¸या कायाªशी जोडून,
चेता-अथªशाľ¸या उदयोÆमुख ±ेýाने िनवड आिण भावनासह इतर वतªनांमÅये मÅयÖथी munotes.in

Page 97

िनणªय घेणे – II
97 करणाöया मºजासंÖथेतील परÖपरÓयाĮीवर ÿकाश टाकला आहे. यापूवê बोधिनक
चेतािव²ानाÿमाणेच, या वगा«¸या वतªनाची मÅयÖथी करणाöया चेतीय पåरपथ समजून
घेÁयाचा ÿयÂन करताना आिथªक िनणªय घेÁयामÅये जाणीव (िकंवा कारण) आिण भावना
यां¸यातील Öव¸छ िवभाजन धुसर आहे (फेÐÈस, २००६).
एका fMRI अËयासात सॅनफे आिण इतर (२००३) यांना आढळले, कì अनुिचत ÿÖताव
Öवीकारणे हे पृķपाĵª पुवाªú पटल - dorsolateral prefrontal cortex ( िनयंिýत बोधिनक
ÿिøयेशी संबंिधत) मÅये तुलनेने अिधक सिøयता िनमाªण होते आिण अयोµय ÿÖताव
नाकारणे हे उजÓया पूवªवतê िĬपामÅये (right anterior insula), ( नकाराÂमक भावना , जसे
कì घृणा, यां¸याशी संबंिधत) तुलनेने अिधक होणाöया सिøयतेशी संबंिधत आहे.
६.५.३ वृĦÂवाकडे झुकणारा म¤दू आिण आिथªक िनणªय घेणे (Ageing brain and
financial decision making) :
तुम¸या कधी ल±ात आले आहे का कì अनेक गुंतवणूक संÖथा Âयां¸या गुंतवणूक
पåरसंवादासाठी सेवािनवृ° लोकांना लàय करतात िजथे Âयांनी Âयांना आकषªक ÿÖताव
ठेवून Âयां¸या योजनेत गुंतवणूक केÐयास Âयांना उ¸च परतावा िमळेल असे ÖपĶ केले
आहे? आपÐयाकडे असणे आवÔयक आहे. तुÌही Âयामागचे कारण समजून घेÁयाचा ÿयÂन
केÐयास तुम¸या ल±ात येईल कì वृĦ लोक, अिधक अनुभव असूनही, अनेकदा गरीब
आिथªक िनवडी करतात. अलीकडील चेतावै²ािनक अËयास या ±ेýाचा शोध घेत आहेत.
वृĦ लोक अनेक वषा«चे ²ान Âयां¸याकडे असूनही संभाÓय फायदे अितशयोĉì कłन आिण
संभाÓय जोखीम कमी कłन आिथªक चुका करÁयाची अिधक श³यता असते. वयोवृĦ
ÿौढांना तŁण लोकांपे±ा संभाÓय आिथªक नुकसानाबĥल कमी काळजी वाटते.
वृĦÂवाबरोबर बोधिनक घट (Cognitive decline with ageing) :
आिथªक ÿणाली कशी कायª करते हे समजून घेणे आिण सवō°म पयाªय शोधÁयाची आिण
िनवडÁयाची मान िसक तीĄता असणे या दोÆही गोĶी चांगले आिथªक िनणªय घेÁयासाठी
आवÔयक आहेत.
सुिमत आिण इतर (२००९) यां¸या मते, 'अनुभवामुळे ÿगती होते, पण एका ±णानंतर
Âयांचा अनुभवाचा संचय बोधिनक कायाªत घट झाÐयामुळे झाकोळू लागतो,'.
हे आपÐया बोधिनक वृĦÂवा¸या आकलनाशी सुसंगत आहे, जे दशªिवते कì जसजसे आपण
मोठे होतो तसतसे आपण Öमृती, िवĴेषणाÂमक तकª आिण ÿिøया गती यांसार´या अनेक
बोधिनक ±मता गमावतो. अÿवाही बुिĦम°ा, एखाīा Óयĉìने जगािवषयी िमळवलेले ²ान,
ही एकमेव गोĶ आहे जी िÖथर राहते िकंवा वाढते.
भावाÂमक घटक ( Affective factor) :
िनणªय घेÁयामÅये पåरणामकारक ÿिøयांची भूिमका असते आिण असे आढळून आले आहे
कì वृĦ लोक सामाÆयतः तŁणांपे±ा अिधक आशावादी असतात आिण पåरिÖथती¸या munotes.in

Page 98

बोधिनक मानसशाľ
98 संभाÓय फायīांवर ल± क¤िþत करÁयास अिधक ÿवण असतात. चांगÐया पåरणामांवर जोर
देÁयाची ही ÿवृ°ी वृĦ लोकां¸या िनणªयांवर पåरणाम करते.
जर वृĦ Óयĉéना हे मािहत असेल कì ते Âयां¸या आिथªक िनणªयां¸या फायīांवर िकंवा
'जमे¸या बाजू'वर ल± क¤िþत करÁयास ÿवण आहेत, तर संभाÓय नुकसान िवचारात
घेÁयासाठी वेळ काढणे Âयांना महाग िनणªय टाळÁयास मदत कł शकते.
६.६ सारांश या पाठाने बहò-िवशेषता पयाªयां¸या संदभाªत िनणªय घेÁया¸या पुढील िसĦांतांची गणना
केली. बहò-िवशेषता िनणªय घेÁया¸या बाबतीत, एकाच एकूण मूÐय मापनामÅये एकािधक
िवशेषता एकिýत करÁया¸या ओ»यामुळे सवōÂकृĶ परंतु सोÈया ÿिøयेस कारणीभूत ठरते
जसे कì पैलुंĬारे िनमूªलन आिण समाधान. पायने यांनी पैलुंĬारे िनमूªलन याचा वापर िकमान
बहò-िवशेषता िनवड समÖयांचा पिहला टÈपा Ìहणून दाखवून िदला.
िगगरेÆझर (१९९३, २००७) यांनी ÿÂयािभ²ान ĻुåरिÖटक सार´या वाÖतव जीवनातील
ĻुåरिÖट³स¸या Óयापक फायīांवर जोर िदला, जे कमीत कमी ÿयÂनाने (जलद-आिण-
काटकसरी ĻुåरिÖट³स) चांगले िनणªय घेÁयास अनुमती देतात.
िदलेÐया पåरिÖथतीत ÿथम पयाªयी िवचार करणे यासार´या जलद आिण काटकसरी¸या
ĻुåरिÖटक¸या लोकिÿयतेला, नैसिगªक िनणªय घेÁया¸या ŀिĶकोनाचा वापर कłन
वाÖतिवक जीवनातील िनणªय घेÁया¸या अËयासाĬारे समथªन िमळते.
िनणªय घेÁया¸या आिण िवशेषत: आिथªक िनणªय घेÁया¸या ±ेýातील म¤दूसंबंिधत मूलगामी
गोĶéवर केलेÐया संशोधनानुसार, आिथªक िनणªय घेÁया¸या अËयासामÅये वेगवेगÑया
तांिýक ÿिøयांचा कसा सहभाग असतो हे िदसून येते.
६.७ ÿij १. बहò-िवशेषता पयाªयांना सामोरे जाÁयासाठी िनणªय घेÁयाचे ÿाłप कोणते आहे? मानक
तसेच वणªनाÂमक ŀिĶकोन ÖपĶ करा.
२. िनणªय घेÁयामÅये ÿणाली १ आिण ÿणाली २ ÿिøये¸या सापे± भूिमका काय आहेत?
३. ĻुåरिÖटककडे िगगरेÆझर यांचा ŀिĶकोन आिण ते अनुकूली उपकरण खोका Ìहणून
कसे कायª करते हे ÖपĶ करा. काĹेमान यां¸या ŀिĶकोनापे±ा ते कसे वेगळे आहे ते
ÖपĶ करा.
४. चेतािव²ान¸या ŀिĶकोनांमुळे िनणªय घेÁयाची आपली समज वाढते का? कसे?
५. यावर लघु िटपा िलहा-
अ) बहò-िवशेषता उपयुĉता िसĦांत
ब) पैलूंĬारे समाधान आिण िनमूªलन munotes.in

Page 99

िनणªय घेणे – II
99 क) नैसिगªक िनणªय घेणे
ड) वृĦ लोकांमÅये िनणªय घेणे
ई) चेता-अथªशाľ
६.८ संदभª  Galotti, K. M. (2017). Cognitive psychology in and out of the
laboratory. Sage Publications.
 Galotti, K. M. (2007). Decision structuring in important real -life
choices. Psychological science, 18(4), 320 -325.
 Gilhooly, K., Lyddy, F., & Pollick, F. (2014). EBOOK: Cognitive
Psycho logy. McGraw Hill.
 Phelps, E. A. (2009). The study of emotion in neuroeconomics. In
Neuroeconomics (pp. 233 -250). Academic Press.

*****


munotes.in

Page 100

100 ७
तकª - I
घटक रचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ िनगमनाÂमक तकª
७.२.१ िवधानाÂमक तकª
७.२.२ संवा³याÂमक तकª
७.३ हेÆले यांचा तकªिवषयक िसĦांत
७.४ सारांश
७.५ ÿij
७.६ संदभª
७.० उिĥĶ्ये ÿÖतुत ÿकरणा¸या अËयासानंतर आपणाला पुढील घटक समजू समजतील :
 तकª Ìहणजे काय?
 िनगमनाÂमक तकª Ìहणजे काय?
 िवधानाÂमक तकª Ìहणजे काय?
 मानिसक तकªशाľा¸या ŀिĶकोनाचा अथª काय आहे?
 संवा³याÂमक तकª Ìहणजे काय?
 तािकªक तकªशĉìवर ÿभाव टाकणारे िविवध पूवªúह कोणते आहेत?
७.१ ÿÖतावना महान तßव² ॲåरÖटॉटल यांनी असे िवधान केले िक, सवª मानव हे तकªशुĦ असतात.
Âयां¸यात तकª करÁयाची ±मता असते. अगदी िनÂयिनयिमत दैनंिदन िनणªय घेताना आपण
सतत तकªशĉìचा वापर करत असतो. तकªशĉìचा वापर करÁयासाठी आपण उÂøांतीवादी
िसĦांतानुसार िवचार करतो. Âयाचÿमाणे तकª करणे हे आपÐया अिÖतÂवासाठी महßवपूणª
आहे. आपÐया तकªशĉìतील कोणतीही चूक आपÐया नातेसंबंधांवर, आपÐया कåरअरवर
आिण अगदी आपÐया सुरि±ततेवरही िवपåरत पåरणाम कł शकते. काही कोडी िकंवा
समÖया सोडवÁयासाठी लोक मुĥाम तकªशĉìचा वापर कł शकतात िकंवा Âयाची जाणीव
नसतानाही ते अचेतन पातळीवर Âयाचा वापर कł शकतात. उदाहरणाथª, १८९२ मÅये ए.
सी. डॉयल यांनी िलिहलेÐया िसÐÓहर Êलेझ या कथेत शेरलॉक होÌस यांनी िसÐवर Êलेझ munotes.in

Page 101

तकª - १
101 नावा¸या रेसहॉसª¸या अŀÔयतेचे गूढ जाणीवपूवªक पातळीवर तकªशĉìचा वापर कłन
सोडवले आहे. तो असा युिĉवाद करतो कì घोडा तबेÐयात होता, पहारेकरी कुÞयाने
संरि±त केला होता. जर कोणी अनोळखी Óयĉì तबेÐयात िशरली असती तर कुýा भुंकला
असता, पण कुýा भुंकला नसता. यावłन असे सूिचत होते कì, ºया Óयĉìने तबेÐयात
ÿवेश केला आिण घोड्याला पळवून नेले ती Óयĉì अनोळखी नÓहती. अशा तकाªचा उपयोग
कłन तो या िनÕकषाªÿत पोहोचला कì, रेसहॉसªची चोरी ही अनोळखी Óयĉìने नÓहे तर
ओळखी¸या लोकांकडून कोणीतरी केली आहे. या पĦतीने या चोरीचे गूढ उकलले .
दुसरीकडे पाहता, जेÓहा एखादी आई मुलाला Âयाचा चेहरा खाली करताना आिण ित¸या
ÿijांची उ°रे देताना अडखळताना पाहते, तेÓहा ती असा िनÕकषª काढते कì मूल असे
काहीतरी करÁयास दोषी आहे जे Âयाने करायला नको होते. ितने अजाणतेपणा¸या
पातळीवर तकªशĉìचा वापर केला आहे. पाणी टपकÐयाचा आवाज ऐकÐयावर आपण असा
िनÕकषª काढतो कì नळ उघडा असलाच पािहजे आिण कोणता नळ उघडा आहे, हे
तपासÁयासाठी आपण जातो. आपण अजाणतेपणी तकªशĉìचा वापर करतो. अशा ÿकारे
आपÐया जवळजवळ सवª िनणªयांमÅये तकªशĉìचा वापर करÁयासाठी आपण
अनुवांिशकåरÂया ÿोúाम केलेले आहोत. आता, आपण काय तकªिवतकª करीत आहे ते
पाहóया.
१. "तकª करणे Ìहणजे एखादा उĥेश िकंवा Åयेय डोÑयासमोर ठेवून केलेली एक Öवतंý
िवचारसरणी आहे"—गॅरेट.
२. "तकª करणे हा शÊद अÂयंत उĥेशपूणª, िनयंिýत व िनवडक िवचारसरणीला लागू
होतो"—गेट्स.
जुÆया मािहतीपासून नवीन मािहती िमळवÁयाची बोधिनक ÿिøया Ìहणजे तकª करणे होय.
"कारण व पåरणाम संबंधां¸या मानिसक ओळखीचे वणªन करÁयासाठी तकª करणे हा शÊद
वापरला जातो ; तो एखाīा िनरी±ण केलेÐया कारणातून एखाīा घटनेचा अंदाज िकंवा
िनरी±ण केलेÐया घटनेवłन एखाīा कारणाचा अंदाज लावणे असू शकते."—िÖकनर.
अशा ÿकारे, तकª करणे ही एक अÂयंत िविशĶ िवचारसरणी आहे जी एखाīा Óयĉìस
सÅया¸या िनरी±णासह मागील अनुभवावर आधाåरत काही सुसंघिटत पĦतशीर चरणांचा
अवलंब कłन एखाīा घटनेचे कारण आिण पåरणाम संबंध मानिसकåरÂया ए³सÈलोर
करÁयास मदत करते. तकाªचे दोन ÿकार आहेत - िडडि³टÓह आिण अनुमानाÂमक
åरझिनंग. या घटकात आपण वजावटी¸या तकाªची चचाª करणार आहोत.
७.२ िनगमनाÂमक तकª (DEDUCTIVE REASONING) ²ात मािहतीवłन काही तकªशुĦ िनÕकषª काढÁयाची ही ±मता आहे, ती सÂय Ìहणून
ओळखली जाते. उदाहरणाथª मानसशाľा¸या सवª शाखा मनोरंजक आहेत बोधाÂमक
मानसशाľ ही मानसशाľाची एक शाखा आहे. Âयामुळे बोधाÂमक मानसशाľ मनोरंजक
असले पािहजे. येथे एखादी Óयĉì आधीच ²ात असलेÐया िकंवा ÿÖथािपत सामाÆयीकृत
िवधानाने िकंवा तßवाने सुłवात करते आिण ती िविशĶ ÿकरणांना लागू करते. उदाहरणाथª,
सवª माणसे पाÁयात राहतात तू माणूस आहेस, Ìहणून, आपण पाÁयात राहत असाल. munotes.in

Page 102

बोधिनक मानसशाľ
102 जरी वरील उदाहरणातील िनÕकषª तकªसंगत वाटत असला तरी तो खरा नाही हे आपÐयाला
मािहत आहे. हे काय दशªवते? याचा अथª असा कì, िनÕकषाªची सÂयता ही पिहÐया
गृहीतकांवर अवलंबून असते. सुłवाती¸या गृहीतकाला आधारिवधान असे Ìहणतात,
उदाहरणाथª, वरील उदाहरणात 'सवª मानव पाÁयात राहतात' हे िवधान Ìहणजे
आधारिवधान िकंवा गृहीतक होय. िनÕकषाªची सÂयता या पåरसरावर अवलंबून असते. जर
आधारिवधान खरा नसेल तर िनÕकषª तािकªक असू शकतो आिण तरीही सÂय नाही.
िनगमनाÂमक तकाªचे पुढे दोन ÿकारांत िवभाजन केले जाते –
१. िवधानाÂमक तकª
२. संवा³याÂमक तकª
७.२.१ िवधानाÂमक तकª (PROPOSITIONAL REASONING) :
िवधानाÂमक तकªशाľ Ìहणजे तकªशाľावर आधाåरत िनयमां¸या संचाचा संदभª होय. हे
िनयम युिĉवाद िवकिसत करÁयास मदत करतात. या युिĉवादांमÅये साÅया तािकªक
संबंधांनी बांधलेली साधी िवधाने असतात. या तािकªक संबंधांना सशतª िनयम असेही
Ìहणतात, उदाहरणाथª, ही सोपी िवधाने एकमेकांशी अशा शÊदांनी जोडली जातात
उदाहरणाथª आिण, िकंवा, नाही आिण जर... नंतर। आपण एक उदाहरण घेऊ या, समजा,
िदलेले िवधान असे आहे कì , 'जर संÅयाकाळचे ७ वाजले असतील तर. टीना खेळायला
बाहेर जाते'... संÅयाकाळचे ७ वाजले आहेत तर लोकांना असा िनÕकषª काढणे अगदी
Öवाभािवक आहे कì टीना खेळायला बाहेर आहे. याउलट 'टीना खेळायला बाहेर नाही' हे
िवधान असेल तर संÅयाकाळी सात वाजलेले नाहीत, असा िनÕकषª काढणे लोकांना फार
कठीण जाते. ÿÖतावां¸या नमुÆयांमधून योµय िनÕकषª काढÁयासाठी तकªशाľ²ांनी काही
अनुमान िनयम िवकिसत केले आहेत. उदाहरणाथª
अ) मोडस पोनÆस ( Modus ponens):
मोडस पोनÆस हा शÊद लॅिटन भाषेपासून तयार झाला असून Âयाचा अथª 'पुĶीकरणाची
पĦत' असा होतो. या िनयमाÿमाणे 'जर p तर q' आिण िदलेला p हा सÂय आहे, असे
ल±ात येते कì, 'q' सÂयही आहे. उदाहरणाथª, जर आधार "जर तो सोमवार (पी) अ सेल तर
टीना कॉलेजला जाते (³यू)". मग मािहती िदली तर "आज सोमवार आहे (पी खरं आहे)
आपण असा िनÕकषª काढू शकतो कì, Ìहणून टीना कॉलेजला गेली आहे (³यू सुĦा खरी
आहे).
ब) मोडस टोलÆस ( Modus tollens):
या लॅिटन शÊदाचा अथª 'नाकारÁयाची पĦत ' असा आहे. या िनयमाÿमाणे 'जर p तर q'
आिण िदलेला 'नाही q' Ìहणून न-प अनुसरतो. उदाहरणाथª सोमवार असेल तर मी
कॉलेजला जातो. मी आज कॉलेजला जाणार नाही, Ìहणून आज सोमवार नाही.
munotes.in

Page 103

तकª - १
103 क) दुहेरी अÖवीकार (Double negation) :
या िनयमानुसार नाही (प नाही) Ìहणून प. उदाहरणाथª, 'हा सोमवार ना ही, Ìहणून सोमवार
आहे'.
पिहले दोन अनुमान नमुने, उदाहरणाथª, मोडस पोनेÆस आिण मोडस टोलन अनेकदा सशतª
(जर.) मÅये वापरले गेले आहेत. मग) िनयम, परंतु अशा तका«मÅये गुंतताना लोक सहसा
काही चुका करतात.
१) पåरणामाची पुĶी करणे (Affirming the consequent):
पåरणामी पुĶी करणे ही सशतª िनयमाची पिहली चूक आहे जी मोडस पोनेÆस¸या अनुमान
नमुÆयाचा चुकì¸या मागाªने वापर करते. मोडस पोनेÆस पॅटनªÿमाणे 'जर p तर q' , ÂयाĬारे
'q' Ìहणजे 'p' हे सÂय आहे असे गृहीत धरणे ही एक ýुटी आहे. उदाहरणाथª, सोमवार
असेल तर टीना कॉलेजला जाते; टीना कॉलेजला जाणार आहे, Ìहणून सोमवार आहे. हा
अंदाज योµय नाही, कारण या िनयमाचा अथª असा नाही कì टीना सोमवारीच कॉलेजला
जाते.
२) पूवªवृ° नाकारणे (Denying the antecedent):
सशतª िनयमाची ही आणखी एक चूक आहे जी मोडस टोलन¸या अनुमान पĦतीचा चुकìचा
वापर करते. यात मोडस टोलÆस पॅटनªचा वापर करणे समािवĶ आहे, 'जर पी तर ³यू' चा
िनÕकषª काढणे आवÔयक आहे कì 'पी नाही' Ìहणजे '³यू नाही' सÂय आहे. उदाहरणाथª,
सोमवार असेल तर टीना कॉलेजला जाते'. सोमवार नाही, Ìहणून टीना आज कॉलेजला
जाणार नाहीये. हा युिĉवाद देखील वैध अनुमान नाही कारण या िनयमाचा अथª असा नाही
कì टीना फĉ सोमवारीच महािवīालयात जाते. वरील उदाहरणे 'जर... तर 'सशतª
िनयमांना 'भौितक िनिहताथª' असे Ìहणतात. आणखी एक ÿकारचा सशतª िनयम आहे जो
समतुÐयतेचा िनयम िकंवा िĬ-शतêचा िनयम Ìहणून ओळखला जातो. िĬसशतª िनयम हा
िनयम 'जर आिण तरच ' असे Ìहणतो. दुस-या शÊदांत सांगायचे तर, 'q, जर फĉ आिण
फĉ p', याचा अथª असा होतो कì q सÂय असेल तरच (पåरणामाची पुĶी करणे) आिण 'q'
नाही तर 'p' (पूवªवृ° नाकारणे) तेÓहाच घडत नाही. उदाहरणाथª, बंिदÖत आकृती हा
िýकोण असेल, तरच Âयाला तीन बाजू असतात आिण Âयाला तीन बाजू नसतील तर तो
िýकोण नसतो. जर आपण समतुÐयते¸या िनयमाचे पालन केले तर पåरणामाची पुĶी करणे
आिण पूवªवतê नाकारणे हे वैध युिĉवाद आहेत परंतु जर आपण भौितक िनिहताथाª¸या
िनयमाचे पालन केले तर ते वैध नाही. जर आपण सशतª युिĉवादात समतुÐयता Ìहणून
भौितक िनिहताथाªचा चुकìचा अथª लावला तर चूक होÁयाची श³यता आहे.
मानसशाľ²ांनी या चार युिĉवादांवर लोक कसे काम करतात हे शोधÁयासाठी अनेक
संशोधन अËयास केले, जसे कì, मोडस पोनेÆस, मोडस टोलन, पåरणामी पुĶी करणे आिण
पूवªवतê नाकारणे. हे ÿयोग अमूतª पदाथª (उदाहरणाथª ए असेल तर १) तसेच काँøìटचे
सािहÂय (उदाहरणाथª, रिववार असेल तर टीना दुपार¸या जेवणात नॉन Óहेज खातात) या
दोÆहéचा वापर कłन केले गेले. या अËयासां¸या मेटा िवĴेषणातून असे िदसून आले आहे
कì मोडस पोनेÆस¸या बाबतीत लोक जवळजवळ १०० ट³के अचूकतेने काम करतात, munotes.in

Page 104

बोधिनक मानसशाľ
104 मोडस टोलन¸या बाबतीत 60 ट³के अचूकतेसह आिण सुमारे एक चतुथा«श वेळा लोक
योµयÿकारे नकार देतात पåरणामी पुĶी देतात आिण पूवªगामी चुका नाकारतात. चांगÐया
ÖपĶतेसाठी सशतª अनुमान सारणी 1 मÅये दाखवÐयाÿमाणे सारणी फॉमªमÅये ठेवले जाऊ
शकतात.
३) तĉा ø. १: मोडस पोनेÆस: पåरणामी पुĶीकरण जर पी, तर q जर पी, तर q P सÂय आहे q _______ _______ िनÕकषª : q सÂय आहे िनÕकषª : p पूवªवृ°ांचा इÆकार जर पी, तर q मोडस टोलÆस: जर पी, तर q q नाही_________िनÕकषª: p नाही p नाही_________िनÕकषª: q नाही
दडपणाचे पåरणाम (Suppression effects) :
काही मानसशाľ²ांचा असा िवĵास आहे कì सशतª युिĉवादातील फोलपणा
आधारिवधाना¸या चुकì¸या अथाªमुळे होऊ शकतो. उदाहरणाथª, समजा एखाīा
िवīाÃयाªला "अितवृĶी झाली तर मुंबईत पाणी साचते" अशी मािहती िदली गेली. मुंबईत
पाणी साचÐयाची मािहती आता िवīाÃयाªला िदली जाते, तो कदािचत असा िनÕकषª काढू
शकतो कì, "मुसळधार पाऊस पडला असावा". पण समजा समुþात भरती-ओहोटीमुळे
िकंवा तुंबलेÐया गटारांमुळे पाणी साचू शकते, अशी अितåरĉ मािहती Âयाला िदली तर
मुसळधार पावसामुळे पाणी साचून रािहले आहे, याची Âयाला इतकì खाýी वाटणार नाही.
łमेन, कोनेल आिण āेन (१९८३) यांनी Âयां¸या अËयासात असे िदसून आले आहे कì
जेÓहा संभाÓय पयाªय सहभागéना ÖपĶपणे सादर केला गेला होता, तेÓहा पåरणामाची पुĶी
(उदाहरणाथª जर पी तर ³यू, ³यू Ìहणूनच पी) आिण पूवªवतê नाकारणे (उदाहरणाथª जर पी
तर ³यू, पी नाही, Ìहणून ³यू नाही) होÁयाची श³यता कमी असते. Âयांनी असे सुचवले कì,
"जर गटारे तुंबली नाहीत, तर पाणी साचत नाही" या सारखे अितåरĉ पूवªवृ° िदÐयास हे
ÖपĶ होते कì मुसळधार पाऊस ही एकमेव गोĶ नाही जी पाणी साचÁयासाठी आवÔयक
आहे आिण Ìहणूनच समतुÐयतेचा अथª रोखला जातो आिण पåरणामी पुĶी करणे आिण
पूवªवतê नाकारणे हे दडपले जाते.
नंतर, बायनª (१९८९) यांना जेÓहा संभाÓय िडसेबलरचा उÐलेख केला गेला तेÓहा मोडस
पोनेÆस आिण मोडस टोलनवर समान ÿभाव आढळला. दुसöया शÊदांत, अितåरĉ
पाĵªभूमी¸या पåरिÖथतीचे ²ान मोडस पोनेÆस आिण मोडस टोलन सार´या अनुमानांना munotes.in

Page 105

तकª - १
105 दडपून टाकते. ºया सशतª अटéमÅये अितåरĉ िÖथती असते (कधीकधी Âयाला स±म असे
Ìहणतात) अशा कंिडशÆस¸या जोडीसाठी जसे कì, "मुसळधार पाऊस पडला तर मुंबईत
पाणी साचते; तसेच जर गटारे तुंबली असतील, तर मुंबईत पाणी साचते", असा िनÕकषª
काढणाöया िवīाÃयाªची वारंवारता कमालीची कमी होते कारण आता मुंबईत पाणी
साचÁयाचे ÿकार का घडले याची Âयाला खाýी नाही. उदाहरणाथª, जेÓहा एखाīा
िवīाÃयाªला "मुंबईत पाणी साचले आहे" असे सांिगतले जाते तेÓहा तो मोडस पोनेÆसचा
िनÕकषª काढत नाही " Ìहणून मुसळधार पाऊस पडला", आिण जेÓहा एखाīा िवīाÃयाªला
सांिगतले जाते कì "मुंबईत पाणी साचत नाही" तेÓहा तो मोडस टोलन अनुमान काढत नाही
" Ìहणून मुंबईत मुसळधार पाऊस पडला नाही". हे िनÕकषª दडपशाही ÿभाव Ìहणून
ओळखले जाऊ लागले आहेत. अितåरĉ मािहती िकंवा अितåरĉ आधारिवधान पिहÐया
आधारासह िकंवा पिहÐया मािहतीसह एक संयुĉ िÖथती तयार करतात असे िदसते.
उदाहरणाथª, "अितवृĶी झाली आिण गटारे तुंबली तर मुंबईत पाणी साचते". हे सूिचत करते
कì सभोवतालचा संदभª अथª लावÁयावर पåरणाम कł शकतो आिण Ìहणूनच तकाªवर
पåरणाम कł शकतो.
मानिसक तकªशाľाचा ŀिĶकोन (Mental logic approaches) :
डेिÓहड āेनचा असा िवĵास होता कì लोक मानिसक तकªशाľाचे िनयम लागू करतात जे ते
लागू कł शकतात तकाª¸या समÖया सोडवÁयासाठी लागू करतात.
āेन (१९९१) यांनी सशतª युिĉवादाचे तीन पैलू ÖपĶ केले: मानिसक अनुमान िनयम िकंवा
योजनांचा एक संच - जेÓहा अटी पूणª केÐया जातात तेÓहा ते अनुमानांना अनुमती देते. हे
Öकìमा लॉिजक¸या काही िनयमांशी जुळतात जसे कì मोडस पोनेÆस परंतु मोडस टोलन
नाही. या मानिसक िनयमांमÅये चुकì¸या अनुमानांचा देखील समावेश असू शकतो, जसे कì
पूवªवतê नाकारणे. Ìहणून Öकìमा औपचाåरक अनुमान िनयमांशी जुळू शकतात िकंवा असू
शकत नाहीत. Öकìमा 'िÿमायसेस कƳलूजन'चे łप धारण करतात, िव¸छेिदत संवा³य
Öकìमाचे एक उदाहरण असे आहे: उदाहरणाथª आधारिवधान : प िकंवा ÿ; p तर िनÕकषª
नाही: Ìहणून q िदलेली कोणतीही दोन िवधाने p आिण q दशªिवतात, जर p िकंवा q िकंवा
दोÆही सÂय असतील आिण p देखील सÂय नसेल, तर Âयाचा अथª q सÂय असणे
आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, "मुसळधार पाऊस पडत आहे िकंवा रोझी खरेदी करत आहे";
'मुसळधार पाऊस पडत नाही'; Ìहणून रोझी खरेदी करत आहे.
āेन (१९८४) यांनी सुचवले कì १६ सोÈया अनुमान योजना आहेत ºयावर लोक कमी
चुका करतात. जर एखाīा िविशĶ समÖयेमुळे एखाīा िविशĶ वैयिĉक योजनेचा थेट उþेक
होत असेल, तर ती एखाīा ÓयĉìĬारे समÖयाúÖत मानली जाते, परंतु जर ती वैयिĉक
योजना लागू करत नसेल तर Âया Óयĉìस ती समÖयाúÖत वाटते. उदाहरणाथª, समजा,
िदलेली मािहती "एकतर िमÖटर ए³स रेÖटॉरंटमÅये जाईल िकंवा िमÖटर ए³स एखाīा
िचýपटासाठी जाईल" आिण िदलेली दुसरी मािहती अशी आहे कì "िमÖटर ए³स
रेÖटॉरंटमÅये जाणार नाही". यामुळे िडसं³शिनÓह संवा³य Öकìमा तयार होईल आिण
Âयाचा वापर कłन असा िनÕकषª काढला जाऊ शकतो कì िमÖटर ए³स एखाīा munotes.in

Page 106

बोधिनक मानसशाľ
106 िचýपटासाठी जातील. हे सोपे आहे परंतु िनणªय घेणार् या Óयĉìस ते समÖयाúÖत वाटेल.
एक तकª कायªøम जो तकाª¸या ओळी तयार करÁयासाठी योजना अंमलात आणतो.
एक Óयावहाåरक आिकªटे³चर ºयामÅये तकªशाľ अंतभूªत आहे. āेन इ.स. अल. (१९८४)
यांनी Âयां¸या मानिसक तकªशाľा¸या िसĦांतात असे सुचवले होते कì, लोक योजनां¸या
Öवłपात मानिसक िनयम लागू कłन तकª करतात. āेन आिण इतर या ÿÖतावाची चाचणी
घेÁयासाठी एक ÿयोग करÁयात आला. या ÿयोगात सहभागéना कॉÌÈयुटर मॉिनटरवर
पूवªिनधाªåरत वेगाने एका वेळी एक ओळ (Ìहणजे आधारिवधान) सादर करÁयात आली. सवª
आधारिवधान सादर केÐयानंतर, Âयांना एक संभाÓय िनÕकषª सादर करÁयात आला जो
सहभागéना खरा कì खोटा याचा िनणªय ¶यावा लागला. उदाहरणाथª: ÿÖतुत आधारिवधान
असे होते:
१. एक एल िकंवा डÊÐयू आहे.
२. जर एल असेल तर ई नाही.
३. जर W असेल तर E नाही.
४. एक ई िकंवा एक ओ आहे.
मग Âयांना शेवटी िवचारÁयात आलं -
O आहे का?
(उ°र आहे 'होय, O आहे')
या ÿकार¸या कायाªस िनणªय घेÁयासाठी एकापे±ा जाÖत ÿकार¸या योजनांची आवÔयकता
असते. उदाहरणाथª, वरील उदाहरणातील पिहÐया तीन रेषा िकंवा पåरसराने असे सूिचत
केले कì, तेथे 'ई' नाही. या मािहतीचा वापर कłन चौÃया ओळीत , चौÃया ओळीत एक ओ
आहे असे रेखा चारवłन अनुमान काढता येते. Ìहणून असे Ìहणता येईल कì समÖये¸या
अडचणीची पातळी सहभागéनी समÖयेची लांबी आिण Âया िविशĶ समÖयेचे िनराकरण
करÁयासाठी आवÔयक असलेÐया योजनां¸या सं´ये¸या आधारे ठरवली जाऊ शकते.
सवªसाधारणपणे असे आढळून आले आहे कì, āेन आिण इतर¸या मानिसक तकªशाľा¸या
िसĦांताने असे सुचवले आहे कì, लोक मयाªिदत सं´येने Öकìमा वापłन तकª करतात,
Âयांना Âयां¸या ÿयोगांनी चांगला पािठंबा दशªिवला होता.
मानिसक ÿाłप ( Mental models) :
"मानिसक ÿाłपामÅये जग कसे कायª करते, अशा ÿितमा आहेत ºया आपÐयाला िवचार
आिण अिभनया¸या पåरिचत मागा«पुरते मयाªिदत ठेवतात. अनेकदा आपÐया मानिसक
ÿाłपाची िकंवा Âयां¸या वागÁयावर होणाöया पåरणामांची आपÐयाला जाणीवपूवªक जाणीव
नसते." – पीटर स¤गे
मानिसक ÿाłप हे अथª, मूÐये, कÐपना, समजुती, संकÐपना, आधारिवधान, ÿितमा,
ÿितिनिधÂव, पूवêचे अनुभव, िचÆहे, भाषा, गृहीतके इ. पासून बनलेले असतात. मानिसक munotes.in

Page 107

तकª - १
107 ÿाłप संयोजी अथाªचे ÿितिनिधÂव करतात जसे कì आिण, िकंवा, असÐयास, आिण
"सवाªत" आिण "काही" आिण "काही" आिण "काही" आिण इतर ÿकार¸या बांधकामां¸या
िविवध ÿकार¸या बांधकामांचा समावेश करतात, जसे कì Öथािनक, अÖथायी, आिण
कायªकारण संबंध, आिण ÿितगामी अटी . जीवन समजून घेÁयासाठी, िनणªय घेÁयासाठी
आिण समÖया सोडवÁयासाठी तुÌही वापरत असलेली ती िवचारांची साधने आहेत.
मानिसक ÿाłप ŀĶीकोन असा ÿÖताव ठेवतो कì लोक जगातील संभाÓय िनयमांचे
मानिसक ÿितिनिधÂव तयार कłन तािकªक तकाª¸या समÖयांना सामोरे जातात आिण Âया
ÿितिनिधÂवांवłन अनुमान काढतात. मानिसक ÿितłपामÅये असा युिĉवाद केला जातो
कì, मानिसकŀĶ्या ÿशंसनीय वाटणाöया ÿितिनिधÂवाचे आिथªक ÿकार ÿदान करतात.
दुस-या शÊदांत सांगायचे तर, ÿÂयेक मानिसक ÿितłप हे श³यतेचे ÿितिनिधÂव करते.
आधारिवधान खरा असेल तर िनÕकषª काढÁयाची श³यता असते.
तर, आपण असे Ìहणू शकतो कì जगातील संभाÓय िनयमांचे मानिसक ÿितिनिधÂव
मानिसक ÿाłप Ìहणून ओळखले जाते. मानिसक ÿाłप िसĦांताचे एक मूलभूत गृहीतक
Ìहणजे सÂयाचे तßव होय. जॉÆसन-लेअडª (१९९९) यांनी असे Ìहटले आहे कì, मानिसक
ÿाłप लोकांना कामा¸या Öमरणशĉìवरील ओझे कमी करÁयास मदत करतात, केवळ
सÂय काय आहे आिण जे खोटे आहे Âयाचेच ÿितिनिधÂव करत नाहीत. जर मानिसक
ÿाłप पूणª झाली नाहीत, तर ते 'Ăामक अनुमान' िनमाªण कł शकतात जे आकषªक असू
शकतात, परंतु अवैध अनुमाने असू शकतात. उदाहरणाथª, जॉÆसन-लेअडª (२००६) यांनी
खालीलÿमाणे एक ÿयोग केला-
एकतर जेन आगीने गुडघे टेकली आहे आिण ती टीÓहीकडे बघत आहे नाहीतर माकª
िखडकìपाशी उभा आहे आिण तो बागेत डोकावत आहे. जेन आगीने गुडघे टेकून बसली
आहे. जेन टीÓहीकडे पहात आहे हे अनुसरण करते का?
बहòतेक लोक या ÿijाला 'हो' Ìहणतात, पण तो अनुमान वैध नाही; हे एका Ăामक
अनुमानाचे उदाहरण आहे. केवळ जेन आगीने गुडघे टेकून बसली आहे Ìहणून ती टीÓहीकडे
बघतेय हे ल±ात येत नाही; ती असू शकते िकंवा नसू शकते. जॉÆसन-लेअडª यांनी असा
युिĉवाद केला कì, सÂयाचे तßव लोकांना असे ÿाłप तयार करÁयास ÿवृ° करते
ºयामÅये ते खोटे असÁयाची श³यता दशªिवली जात नाही आिण Ìहणूनच Ăामक अनुमान
िनघते.
जॉÆसन-लेअडª आिण इतर (१९९२) यांना असेही आढळले कì ÿÂयेक समÖयेसाठी
आवÔयक असलेÐया मानिसक ÿŁपांची सं´या समÖया अडचणी¸या पातळीवर अवलंबून
असते, Ìहणजेच, कठीण कामांसाठी अिधक ÿाłप आवÔयकता असते. Âयांनी पुढे
सांिगतले कì मोडस पोनेÆस सशता«साठी मोडस टोलनपे±ा सोपे आहे कारण मोडस
पोनेÆससाठी फĉ एक ÿाłप आवÔयक आहे तर मोडस टोलनसाठी तीन ÿाłप
आवÔयकता असते. असे िदसून आले आहे कì िविशĶ मतभेद (उदाहरणाथª 'पी िकंवा ³यू,
परंतु दोÆही नाही') अटéपे±ा कठीण आहेत आिण मोडस टोलÆस सशता«पे±ा िĬ-शतê (िकंवा
समतुÐयता) सह सोपे होते. munotes.in

Page 108

बोधिनक मानसशाľ
108 भावाितरेक-अिनवायªता, दुिIJंता आिण औदािसÆय ही चेतापदशाची तीन उदाहरणे आहेत
जी वतªन आिण भावनांचे िवकार आहेत. बेक (१९७६, १९९१) यांचा असा िवĵास होता
कì, ते एकतर अवैध अनुमानांमुळे िकंवा चुकì¸या समजुतéमुळे सदोष तकाªमुळे आले आहेत
आिण हाच Âयां¸या बोधिनक-वतªणुकì¸या उपचारपĦतीचा आधार आहे. उदाहरणाथª,
नैराÔयाने úÖत असलेली एखादी Óयĉì ती अवैध आहे हे ल±ात न घेता िनÕकषª काढू
शकते, 'जर तुÌही िनŁपयोगी असाल तर तुÌही ÿÂयेक गोĶीत अपयशी ठरता'; 'मी परी±ेत
नापास झालो'; 'तर, मी नालायक आहे'. दुसरीकडे, जॉÆसन-लेअडª आिण इतर (२००६)
यांनी असा ÿÖताव मांडला कì चेतापदशाची उÂप°ी पåरिÖथती¸या अित-भाविनक
ÿितिøयांमÅये (अित-भावना िसĦांत - hyper -emotion theory) झाली आहे आिण अशा
मानिसक आजारांमÅये तकªदोष हा एक महßवाचा घटक नाही. Âयांनी असा युिĉवाद केला
कì, जर काही असेल तर चेतापदशी Łµणांनी िनयंýणापे±ा Âयां¸या िवकाराशी संबंिधत
सामúीबĥल अिधक चांगले तकª केले पािहजेत, कारण Łµण Âयां¸या िÖथतीमÅये खूप ÓयÖत
असतात आिण Âयां¸या िÖथतीशी संबंिधत सामúीवर अनेकदा िवचार करतात.
मानिसक ÿाłप िवŁĦ मानिसक तकªशाľाचे मूÐयमापन (Evaluation of mental
models versus mental logic):
मानिसक ÿितकृती िसĦांताचा एक फायदा असा आहे कì, िकमान तßवतः तरी Âयाचे खंडन
करता येते. परंतु मानिसक ÿाłप िसĦांताचा तोटा असा आहे कì जर वजावट अनेक
ÿŁपांवर अवलंबून असेल तर ती Âया¸या मु´य भिवÕयवाणीचे उÐलंघन करते. मानिसक
तकªशाľ िसĦांता¸या बाबतीत ओāायन आिण इतर (१९९४) मÅये असे िदसून आले कì
सहभागéनी अनेक ÿाłपाची आवÔयकता असलेली काय¥देखील चांगÐया ÿकारे हाताळली.
उदाहरणाथª, ओāायन आिण इतर (१९९४) यांनी एक ÿयोग केला, िजथे Âयांनी असा
ÿÖताव मांडला कì,
जर O िकंवा K िकंवा R िकंवा C असेल तर X
जर E िकंवा F िकंवा G िकंवा H असेल तर Y.
K F.
पुढे काय.........?
१०० ट³के सहभागéनी X आिण Y असे अचूक उ°र िदले, जरी या समÖयेत ५८
मानिसक ÿाłपांचा समावेश आहे. याला ÿितसाद देताना जॉÆसन-लेअडª आिण इतर
(१९९४) Ìहणाले कì, सहभागी आंधळेपणाने अनावÔयकपणे ÿाłप तयार करणार नाहीत.
Âयांना हे समजेल कì आधारिवधानाचा केवळ एक छोटासा भाग ÿितिनिधÂव करणे
आवÔयक आहे आिण ते ÓयवÖथािपत करÁयायोµय ÿŁपासह केले जाऊ शकते. परंतु या
युिĉवादािवłĦ टीका अशी आहे कì ÿाłप कधी अनावÔयक आहेत हे सहभागéना
कळÁयास स±म करÁयासाठी ÿाłपामÅये कायªपĦती जोडणे आवÔयक आहे आिण यामुळे
हा ŀĶीकोन मूळतः िवचार करÁयापे±ा कमी सरळ बनतो. munotes.in

Page 109

तकª - १
109 मानिसक तकªशाľ आिण मानिसक ÿाłप दोÆही ŀिĶकोन ÿÖतावाÂमक तकªशĉìचा
यशÖवीåरÂया सामना करतात परंतु केवळ मानिसक ÿाłप ŀĶीकोन सहजपणे
शÊदरचनावादी युिĉवादास लागू होतो.
७.२.२ संवा³याÂमक तकª (Syllogistic Reasoning) :
आतापय«त आपण ÿÖतावाÂमक युिĉवादावर चचाª केली आहे. िनगमनाÂमक तकाªचा
आणखी एक ÿकार Ìहणजे सुÖपĶ संवा³ये. मåरयम-वेबÖटर िड³शनरी संवा³या¸या नुसार
एक ÿकारचा तािकªक युिĉवाद आहे ºयामÅये एका िविशĶ Öवłपा¸या दोन िकंवा अिधक
इतर दोन िकंवा अिधक (आधारिवधान) कडून एक ÿÖताव (िनÕकषª) अनुमान काढले जाते.
िटÌāेझा (१९९२) यांनी शÊदरचनावादाची Óया´या अशी केली कì, "एक युिĉवाद ºयात
एक युिĉवाद आहे ºयात एक समान कÐपना आहे आिण Âयापैकì एक िकमान सावªिýक
आहे, ितसरा ÿÖताव, दोन ÿÖतावांपे±ा वेगळा, आवÔयकतेनुसार अनुसरण करतो".
वगêकृत संवा³य (Categorical Syllogism ) हा एक िविनयोगाÂमक अनुमान आहे ºयात
तीन ÖपĶ ÿÖताव आहेत, पिहले दोन जी आधारिवधाने/ गृिहतके आहेत आिण ितसरे
Ìहणजे िनÕकषª. Âयात बरोबर तीन अटी आहेत:
उदाहरणाथª - सवª ÿाणी मÂयª आहेत.
ÿÂयेक कुýा हा एक ÿाणी असतो.
Âयामुळे ÿÂयेक कुýा हा मÂयª असतो.
या उदाहरणात , गोĶé¸या ®ेणीबĥल दोन गृहीतके आहेत, "ÿाणी" आिण "कुýे" आिण मÂयª
असÁयासारखे गुणधमª. पिहली दोन िवधाने Ìहणजे आधारिवधान िकंवा गृहीतके आिण
ितसरे िवधान Ìहणजे िनÕकषª होय. ितसरे िवधान Ìहणून (िनÕकषª) िनिIJतपणे पिहÐया
दोनपासून (आधारिवधान) आवÔयक आहे कì, हा एक वैध शÊदरचनावादी युिĉवाद आहे
जो खöया िनÕकषाªकडे नेतो.
दुसरीकडे, आणखी एक उदाहरण िवचारात ¶या :
सवª िचंपांझी सÖतन ÿाणी आहेत (आधारिवधान)
सवª गायी सÖतन ÿाणी आहेत (आधारिवधान)
Âयामुळे सवª गायी िचंपांझी आहेत. (िनÕकषª)
आपण पाहó शकता कì , या उदाहरणात , िनÕकषª दोन खöया गृहीतकांवłन येत नाही आिण
Âयात युिĉवादाचे अवैध Öवłप आहे, Ìहणून तो एक अवैध शÊदरचनावादी युिĉवाद आहे.
वैध संवा³य युिĉवादाला खरा आधार आिण खोटा िनÕकषª असणे श³य नाही. Ìहणजेच,
िनÕकषª आवÔयकतेनुसार आवारातून पुढे येतो. अवैध वजावटी संवा³य Ìहणजे जेथे
आधारिवधान सÂय मानला गेला, तर िनÕकषª खोटा असणे श³य आहे. Ìहणजे िनÕकषª
आवारातूनच िनघेलच असे नाही. munotes.in

Page 110

बोधिनक मानसशाľ
110 वैधतेÓयितåरĉ, संवा³य इतर िविवध ÿकारांमÅये िविवध केले जाऊ शकते जसे कì -
ÿमाणानुसार – पåरमाणके सवª, काही नाही, काही या संदभाªत Óयĉ केले जाऊ शकतात.
गुणव°ेनुसार - आधारिवधान आिण िनÕकषª - नकाराÂमक िकंवा होकाराÂमक असू
शकतात.
सं²ा:
वापरÐया जाणाöया सं²ा अमूतª िकंवा काँøìट¸या असू शकतात. अमूतª सं²ांचे उदाहरण
"All S are P" असे असू शकते. ठोस शÊदांचे उदाहरण "सवª कुýे सÖतन ÿाणी आहेत"
असे असू शकते आधारिवधान आिण िनÕकषª - नकाराÂमक िकंवा होकाराÂमक असू
शकतात. युिĉवादातील ÿÖताव - अनुभवजÆयŀĶ्या सÂय िकंवा असÂय असू शकतात.
आवÔयक ÿितसाद देखील बदलू शकतात. उदाहरणाथª, सहभागी होऊ शकता िदलेÐया
आवारातून वैध अनुमान तयार करÁयास सांिगतले; संभाÓय िनÕकषª वैध आहे कì नाही
याचा Æयाय करणे; िकंवा पयाªयां¸या यादीमधून वैध िनÕकषª िनवडÁयासाठी.
संवा³याÂमक तकª अËयासातील मूलभूत िनÕकषª (Basic findings from
syllogistic reasoning studies) :
िविÐकÆस (१९२८) यांनी असे दाखवून िदले कì, संवा³याची एक समÖया अशी आहे कì,
काँøìट¸या आधारिवधाना¸या तुलनेत अमूतª गृहीतकां¸या िनÕकषा«मुळे चुकìचे िनÕकषª िनघू
शकतात. उदाहरणाथª, अमूतª Öवłपात आपण असे Ìहणू शकतो
सवª CS MS आहेत.
सवª Ds MS आहेत.
Ìहणून, सवª Ds हे Cs आहेत.
या अमूताªतील हा युिĉवाद वैध नसला तरी वैध युिĉवाद मानला जाऊ शकतो. जर आपण
अमूतª सं²ांऐवजी िचंपांझéसार´या सी आिण डी.एस.ला गायी अशा ठोस शÊदांनी बदलले,
तर वर दाखवÐयाÿमाणे िनÕकषª असा येईल कì, सवª गायी िचंपांझी आहेत, जो एक अवैध
युिĉवाद आहे.
तथािप, िविÐकÆस (१९२८) यांनी असे सुचवले कì, कधीकधी ठोस शÊदरचनां¸या
बाबतीतही लोक वातावरणा¸या पåरणामामुळे अवैध िनÕकषª Öवीकारतात.
वातावरणाचा पåरणाम ( The atmosphe re effects) :
वातावरणाचा पåरणाम Ìहणजे तकªशाľा¸या तकªशाľापे±ा आधारिवधाना¸या Öवłपाचा
जाÖत ÿभाव असलेÐया शÊदरचनेत िनÕकषª काढÁयाची ÿवृ°ी होय. वातावरणा¸या
पåरणामाला पåरसराने िनमाªण केलेला 'जागितक पåरणाम ' असेही Ìहणतात आिण संवा³य
युिĉवादातील सामाÆय ýुटéसाठी जबाबदार धरले जाते. वुडवथª एंड सेÐस (१९३५; िवøì,
१९३६) यांनी वातावरणाचा ÿभाव Ìहणजे एखादे कायª पूणª झाÐयावर पåरिÖथतीचा संदभª munotes.in

Page 111

तकª - १
111 िकंवा Öवर यांचा ÿभाव अशी Óया´या केली. असे गृहीत धरÁयात आले होते कì, जर
एखाīाला हे समजले नाही, िकंवा िदलेÐया तािकªक संबंधांचा वापर केला नाही, तर िनÕकषª
संवा³य¸या संरचनाÂमक वैिशĶ्यांवर, Ìहणजे ³वांिटफायसª आिण ³वािलफायसªवर
आधाåरत असेल.
पåरमाणाÂमक (सवª िकंवा काही) आिण गुणाÂमक (होकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक)
पåरसराचे गुणधमª एकिýतपणे एक "वातावरण" तयार कł शकतात जे सहभागीला
Âया¸याशी सुसंगत असा एक िविशĶ िनÕकषª ÖवीकारÁयास िकंवा नाकारÁयास ÿवृ°
करतात. वुडवथª अँड सेÐस (१९३५) यांनी असा ÿÖताव मांडला कì, जर दोÆही
पåरसरांमÅये 'सवª' समािवĶ असेल, तर लोक सवª िनÕकषª ÖवीकारÁयास तयार आहेत. जर
कोणÂयाही एका गृहीतकात 'काही' समािवĶ असेल, तर लोकांना 'काही' िनÕकषाªपय«त नेले
जाईल. जर कोणÂयाही एका गृहीतकात 'नाही' समािवĶ असेल, तर लोक 'नाही' िनÕकषª
ÖवीकारÁयास तयार असतात. जर युिĉवाद अमूतª Öवłपात सादर केला गेला तर, एक
अवैध युिĉवाद सहसा सहभागéĬारे Öवीकारला जातो.
वातावरण िवŁĦ łपांतरण ýुटी (अवैध धमा«तर) आिण संभाÓयतावादी अनुमान
(Atmosphere versus conversion errors (illicit conversion) and
probabilistic inference) :
चॅपमन आिण चॅपमन (१९५९) यांनी वातावरण पåरणाम गृहीतकाचा पयाªय मांडला. Âयां¸या
मते लोक 'łपांतरण' आिण 'संभाÓयतावादी अनुमान' Ìहणून ओळखले जाणारे ĻुåरिÖट³स
लागू करतात जे योµय नाहीत. Âयां¸या ÿयोगात, Âयांनी सहभागéना अशा समÖया िदÐया:
काही LS Ks आहेत
काही Ks MS आहेत
Âयामुळे (१) नो MS Ìहणजे Ls, (२) काही MS Ìहणजे Ls, (३) काही MS Ìहणजे Ls
नाहीत, (४) यापैकì काहीही नाही, (५) सवª MS Ìहणजे Ls.
वरील समÖयेचा योµय िनÕकषª (४) 'यापैकì काहीही नाही' असा आहे. सहभागéनी अशा
िवधानांवर चुकìचे असÁयाकडे कल दशªिवला आिण Âयांनी ºया ÿकारची ýुटी केली ती
संवा³य¸या ÿकारावर अवलंबून असते. जेÓहा Âयांनी िविवध ÿकारचे संवा³य सादर केले,
तेÓहा सहभागéनी केलेÐया ýुटéचा ÿकार वातावरणा¸या पåरणामाĬारे िनिIJत केला गेला.
तथािप, खालील ÿकार¸या संवा³यवर सहभागी अयशÖवी झाले –
(अ) काही X हे Y आहेत. N Y Ìहणजे Z
आिण
(ब) काही X हे Y नाहीत (No Y are Z).
'अ' आिण 'ब' (वातावरणावर) या दोÆहéसाठी X हा X नाही तर ए³स ' हा योµय ÿितसाद
होता; परंतु बहòतेक सहभागéनी 'नो झेड आर ए³स' िनवडले, िवशेषत: (ए) समÖयेवर. बी munotes.in

Page 112

बोधिनक मानसशाľ
112 समÖये¸या बाबतीत, ते सावªिýक आिण (बी) वरील िविशĶ िनÕकषा«मÅये समानपणे
िवभागले गेले होते. चॅपमÆस Ìहणाले कì, Âयां¸या ÿयोगाचे पåरणाम 'łपांतरण' आिण
'संभाÓयतावादी अनुमान' या दोन तकाªÂमक ýुटéĬारे अिधक ÖपĶ केले जाऊ शकतात.
łपांतरण ýुटी (Conversion errors) :
łपांतरण ýुटéचे दोन ÿकार आहेत ºयांचे वणªन ÿथम अमूतª शÊदात आिण नंतर ठोस
शÊदांत केले जाईल. ÿथम अमूतª Öवłपात असे गृहीतक आहे कì-
(१) ‘सवª X हे Y आहेत’ पासून ‘सवª Y हे X आहेत’ आिण
(२) असे कì ‘काही A हे B नाहीत’ हे सूिचत करते, कì
‘काही B हे A नाहीत’.
मूतª/सुÖपĶ Öवłपात हे असे असेल:
'सवª िľया मानवी असतात', पण Âयाचा अथª 'सवª मानव िľया आहेत' असा होत नाही.
Âयाचÿमाणे 'काही माणसे राजकारणी नसतात' असे ÌहणÁयाचा अथª 'काही राजकारणी
माणसे नसतात' असा होत नाही.
चॅपमÆस Ìहणाले कì, जोपय«त Âयां¸याकडे उलट मािहती नसते (जी अमूतª सामúीसह
Âयां¸याकडे नसते) पय«त लोक धमा«तर करतात.
संभाÓयतावादी अनुमान (Probabilistic inference) :
संभाÓयतावादी अनुमान Ìहणजे 'ÿशंसनीय तकªशĉì' होय, जे वजावटी¸या तकªशाľात वैध
नाही. उदाहरणाथª, समजा, असे Ìहटले आहे
'काही ढगाळ िदवस ओले असतात', (आधारिवधान)
'काही ओले िदवस अिÿय असतात', (आधारिवधान)
'काही ढगाळ िदवस अिÿय असतात ' (िनÕकषª)
या उदाहरणात , िनÕकषª खरा असू शकतो िकंवा सÂय असू शकत नाही. आधारिवधान जरी
खरा असला, तरी तो आवारातून पाळला जातोच असे नाही. चॅपमÆस Ìहणाले कì, या दोन
ÿकार¸या ýुटéमुळे Âयांचे पåरणाम वातावरणा¸या पåरणामापे±ा अिधक चांगले ÖपĶ झाले.
पुढे, बेग आिण डेनी (१९६९), सेÐस (१९३६) आिण चॅपमन अँड चॅपमन (१९५९) यांनी
वातावरणाचा पåरणाम िवŁĦ łपांतरण ýुटी या िवषयांची पुनतªपासणी केली आिण असे
आढळले कì, łपांतरण आिण संभाÓयतावादी अनुमाना¸या अंदाजांपे±ा वातावरणाचे
भाकìत अिधक वेळा खरे असÐयाचे िदसून आले. तथािप वासन आिण जॉÆसन-लेअडª
(१९७२) यांनी Âयां¸या अËयासातून असा िनÕकषª काढला कì, वातावरणातील गृहीतक हे
शÊदशाľीय त कªशाľाचे पूणªपणे ÖपĶीकरण देऊ शकत नाही. अगदी िविÐकÆस¸या munotes.in

Page 113

तकª - १
113 (१९२८) िनयतकािलकातही असे िदसून आले होते कì, अमूतª िकंवा अपåरिचत पदाथाª¸या
तुलनेत वातावरणाचा ÿभाव पåरिचत िकंवा काँøìट¸या पदाथाªशी िततकासा ÿबळ नसतो.
७.३ ‘तािकªकते’िवषयी हेÆले यांचे मत (HENLE ON ‘RATIONALITY’) हेÆले (१९६२) यांचे असे मत होते कì, वातावरणाचे गृहीतक, संभाÓयतावादी अनुमान
आिण अवैध धमा«तर यांमुळे आपली तकªशĉì पूणªपणे ÖपĶ होत नाही. अतािकªक
िवचारसरणीची उदाहरणे असलेÐया िवचारसरणी¸या अनेक नमुÆयांमÅये िदलेÐया काही
पåरसराकडे मूकपणे दुलª± केले जाते, काहé¸या चुकì¸या मांडणीकडे दुलª± केले जाते
आिण Âयात अितåरĉ आधारिवधानाचा समावेश होतो, असे हेÆले यांचे मत होते.
सवªसाधारणपणे, लोक आधारिवधानाचा अथª कसा लावतात यावर अवलंबून तकªशुĦ
अनुमान काढतात. ित¸या मताचे समथªन करÁयासाठी, उदाहरणाथª, हेÆले यांनी पुढील
समÖयाúÖतांना ÿयोगाची मािहती िदली आिण Âयांना या युिĉवादा¸या वैधतेचे मूÐयमापन
करÁयास सांिगतले, तसेच Âयां¸या उ°रांची कारणे देÁयास सांिगतले.
आपÐया मनात असलेÐया गोĶéबĥल बोलणं महßवाचं आहे.
आपण आपला इतका वेळ Öवयंपाकघरात घालवतो कì, घरातील समÖया आपÐया मनात
असतात.
Âयामुळे घरातील समÖयांबĥल बोलणं गरजेचं आहे.
ितला असे आढळले कì ित¸या काही िवīाÃया«नी या कामाकडे शुĦ तकªशाľाचा Óयायाम
Ìहणून पािहले नाही. Âयांनी तािकªक वैधता आिण तÃयाÂमक सÂय यात फरक केला नाही.
ते Ìहणाले कì, "जोपय«त ते आपÐयाला काळजी करत नाहीत तोपय«त आपÐया मनातील
गोĶéबĥल बोलणे महÂवाचे नाही." Âयां¸यापैकì बöयाच जणांनी आधारिवधानाचा िकंवा
िनÕकषाªचा अथª लावला आिण यामुळे इि¸छत अथाªमÅये बदल झाला. Âयां¸यापैकì काहéनी
पåरसराकडे पूणªपणे दुलª± केले आिण "मी घरातील समÖयांचा िवचार करत नाही Ìहणून
Âयां¸याबĥल बोलणे मा»यासाठी महÂवाचे नाही", असे सांिगतले. कधीकधी, सहभागéनी
पूणªपणे नवीन आधारिवधान जोडला जो मुळात Âयांना िदला जात नÓहता. उदाहरणाथª,
"ºया गोĶी आपÐयाला खरोखरच खूप काळजी करतात आिण घरातील समÖया उĩवत
नाहीत अशा गोĶéबĥल बोलणे केवळ महÂवाचे आहे; Ìहणून Âयां¸याबĥल बोलणे महÂवाचे
नाही".
अशा िनरी±णां¸या आधारे हेÆले (१९६२) यांनी Ìहटले आहे कì, िवषयांनी अवैध िनÕकषª
काढÁयाचे िकंवा चुकìची मािहती पाहÁयात अपयशी ठरÁयाचे कारण असे असू शकते कì,
Âयांनी इि¸छत सामúीपे±ा िभÆन असलेÐया सािहÂयाबरोबर काम केले आहे िकंवा Âयांनी हे
काम हेतूपे±ा वेगÑया पĦतीने केले असावे. Ìहणून, जर आपण एखाīा Óयĉìला ÿÂय±ात
सािहÂय आिण करावयाचे कायª कसे समजले हे ल±ात घेतले, तर Âयाचा िनÕकषª अवैध वाटू
शकत नाही आिण Âयाचे तकªशाľ सदोष तकª असÐयाचे िदसून येणार नाही. यावłन असे
िदसून येते कì तकªशाľाचे िनयम Âयां¸या िवचारÿिøयेतूनच शोधले जाऊ शकतात. हेÆले
यांनी यावर भर िदला कì, िविवध सहभागी काय¥, सािहÂय आिण उिĥĶ्ये यांचा वेगवेगÑया munotes.in

Page 114

बोधिनक मानसशाľ
114 ÿकारे अथª लावू शकतात. जर आपण एखाīा युिĉवादा¸या वेगवेगÑया संभाÓय
ÖपĶीकरणांकडे ल± िदले, तर लोकांचे वतªन समजून घेणे सोपे जाते आिण असा िनÕकषª
काढणे सोपे आहे कì Âयांनी तािकªक युिĉवादाचे अनुसरण केले आहे परंतु ते तकªशाľ
ÿयोगकÂयाªने मूळतः जे अिभÿेत केले होते Âयापे±ा वेगळे आहे.
सेरासो आिण ÿोिÓहटेरा (१९७१): यांनी पारंपाåरक संवा³य िवधाने आिण संवा³य
आधारिवधान यां¸या Óया´यांची तुलना केली ºयात अगदी ÖपĶ अथª लावलेले आहेत.
उदाहरणाथª, सहभागé¸या एका गटाला 'काही आस (पण सवª नाही) हे ' B आिण A ' हे
िवधान देÁयात आले होते, परंतु सवª B हे A आहेत' (ÖपĶ Óया´या असलेली शÊदरचना
िवधाने). दुसöया गटाला "काही A हे B आहेत" अशी पारंपाåरक संवा³य िवधाने देÁयात
आली. िनकालांवłन असे िदसून आले आहे कì ºयांना ÖपĶ आधारिवधान देÁयात आला
होता अशा सहभागéनी पारंपाåरक संवा³य आधारिवधान देÁयात आलेÐयांपे±ा खूप चांगली
कामिगरी केली.
संÖकृती आिण तकªशाľ (Culture and logic) :
१९७१ साली लुåरया यांनी सोिÓहएत मÅय आिशयातील सा±र नसलेÐया शेतकöयांवर एक
अËयास केला आिण Âयाच वषê कोल यांनी लायबेåरया¸या úामीण भागातील सा±र
नसलेÐया केपेले ÿौढांवर अËयास कłन Âयांची तकªशुĦ िवचारसरणी समजून घेतली.
लुåरया¸या अËयासात, सहभागéनी िदलेÐया कायाªला केवळ संदिभªत तकªशाľ नसलेला
Óयायाम Ìहणून मानले नाही. Âयांनी िदलेÐया Óयायामाला कायª Ìहणून मानले ºयासाठी
मजबूत संदिभªत वाÖतिवक जगातील मािहतीची आवÔयकता असते. उदाहरणाथª, Âयांना
िदलेला सराव होता “खूप दूरवर उ°रेकडे सवª अÖवल पांढरे आहेत”.
नोवाया झेÌबला सुदूर उ°रेला आहे.
ितथे अÖवल कोणÂया रंगाचे आहेत?
सहभागéनी सामाÆयत: याला ÿितसाद देत Ìहटले कì, "परंतु मला मािहत नाही कì तेथे
कोणÂया ÿकारचे अÖवल आहेत. मी ितथे गेलेलो नाही आिण मला माहीतही नाही".
कोल (१९७१) यांनी असा Óयायाम िदला कì , "एकेकाळी Öपायडर मेजवानीला गेला होता.
कोणतेही अÆन खाÁयापूवê Âयाला या ÿijाचे उ°र देÁयास सांगÁयात आले. ÿij असा आहे
कì, कोळी आिण काळे हरीण नेहमी एकý जेवतात. कोळी खातोय. काळे हरीण खात आहे
का?"
सुłवातीला सहभागीने उ°र िदले कì, "मी ितथे नÓहतो, मी Âया ÿijाचे उ°र कसे देऊ
शकतो?" पुढे तो Ìहणाला कì, काळे हåरण गवत खात होते पण Âयाने Âयासाठी तकªशुĦ
कारण िदले नाही. या दोÆही अËयासांनी असे सूिचत केले आहे कì जेÓहा एखादी Óयĉì
तकाª¸या समÖयेचे योµय उ°र देते, तेÓहा याचा अथª असा नाही कì तकªशाľाचे िनयम लागू
कłन उ°र िदले गेले होते. úीनिफÐड (२००५) यांनी असे Ìहटले आहे कì, अशा
अलॉिजकल तकªशĉìवर Óयĉì¸या सांÖकृितक मानिसकतेचा ÿभाव पडतो. ढोबळमानाने
संÖकृतéचे वगêकरण सामूिहक संÖकृती आिण Óयिĉवादी संÖकृती असे करता येते. munotes.in

Page 115

तकª - १
115 सामूिहकतावादी मानिसकता सामाÆय úामीण पूवª औīोिगक समाजांचे ÿितिनिधÂव करते
िजथे बहòतेक लोकांना औपचाåरक िश±णाचा धोका नÓहता. या ÿकार¸या मानिसकतेत
ÿÂय± सामािजक ±ेýांमÅये Óयावहाåरक आिण संदिभªत ²ाना¸या वापरावर भर देÁयात
आला आहे. याउलट औīोिगक, शहरी आिण औपचाåरकŀĶ्या सुिशि±त लोकसं´येत
Óयिĉवादी मानिसकता ÿामु´याने आढळते. Óयिĉवादी मानिसकता असलेले लोकच
औपचाåरक िश±णा¸या संपकाªत आले होते. ते िनयम आिण तßवे यांचे अमूतª ²ान ओळखू
शकतात आिण लागू कł शकतात. उदाहरणाथª, िव²ान व गिणत यांतील अमूतª तßवे व
िनयम यांचा वापर ते कł शकतात. खरं तर ते अशा िनयमांना महßव देतात.
ůायंिडस (१९८९) यांचा असा िवĵास होता कì जगातील सुमारे ७० ट³के लोकसं´या
सामूिहकवादी मानिसकतेशी संबंिधत आहे परंतु úीनिफÐड (२००५) यांचा असा िवĵास
होता कì बöयाच लोकांमÅये दोÆही ÿवृ°ी असतात परंतु वेगवेगÑया ÿमाणात असतात.
काही लोकांमÅये सामूिहकतावादी मानिसकता जाÖत असते तर Óयिĉवादी मानिसकता
कमी असते तर काही लोकांची Óयिĉवादी मानिसकता जाÖत असते आिण सामूिहकतावादी
मानिसकता कमी असते. पण Âयांची दोÆही ÿकारची मानिसकता असते. कोणÂया ÿकारची
मानिसकता कमी -अिधक ÿमाणात असेल हे एखाīा Óयĉìला आयुÕयात िमळालेÐया
संधéवर अवलंबून असते. तसेच, सवª धमªसंकलनीय मूÐयांवर भर देत असÐयाने Óयĉì
िकती धािमªक आहे, यावरही ते अवलंबून असते. गानªर आिण इतर (२००५) यांनी योµय
ÿाथिमकìकरण पĦतéचा वापर कłन ÿभुÂवात कमी ÿबळ मानिसकता पुढे आणता येईल,
असा ÿÖताव मांडला. उदाहरणाथª, आिशयाई लोकांमÅये Óयिĉवाद मांडला जाऊ शकतो
आिण अमेåरकेत सामूिहकतावाद पुढे आणता येतो.
संवा³यासाठी मानिसक-ÿाłप ŀĶीकोन (Mental -model approaches to
syllogisms) :
जॉÆसन (१९७५) मÅये हे दाखवून िदले कì, संवा³य¸या आकृतीमुळे शेवटी प±पातीपणा
कसा होऊ शकतो. Âयाला Âयांनी 'िफगर बायस' असे संबोधले. आकृती पूवाªúहाची Óया´या
पसंती¸या िनÕकषा«वर आकृतीचा पåरणाम Ìहणून केली जाऊ शकते. आता तुम¸या मनात
ÿij असेल कì, संवा³यमÅये िफगर Ìहणजे काय. संवा³य¸या तीन सं²ा आहेत - ए, बी
आिण सी. या तीन सं²ा ºया ÿकारे मांडÐया जातात िकंवा जोडÐया जातात Âयाला
आकृती असे Ìहणतात. ए-बी, बी-सी; अशा चार संभाÓय िसलॉिगिÖटक आकृÂया आहेत.
बी-ए, बी-सी; ए-बी, सी-बी; बी-ए, सी-बी. एखाīा Óयĉìने कोणÂया वैध िनÕकषा«ना ÿाधाÆय
िदले आहे हे या लेआउट्स िकंवा जोड्या िनधाªåरत करतात. आपण Âयाचे ठोस उदाहरण
देऊ या.
समजा, आधारिवधान असे आहे –
काही पालक शाľ² आहेत;
सवª शाľ² चालक आहेत;
Ìहणून...?' munotes.in

Page 116

बोधिनक मानसशाľ
116 या संवा³यमÅये िवषयाची सं²ा िनिदªĶ केलेली नाही. हा िसलॉिगझम पालकांबĥल आहे कì
चालकांबĥल आहे हे आÌहाला मािहत नाही. तर, आपण असा िनÕकषª काढू शकतो कì,
'काही पालक चालक आहेत. 'काही चालक पालक आहेत', असा िततकाच वैध पण पयाªयी
िनÕकषª काढता येईल.
आता समजा, आधारिवधान आहे ‘सवª शाľ² हे पालक आहेत;
सवª चालक वै²ािनक आहेत'
"काही चालक पालक आहेत" असा िनÕकषª काढला जाईल आिण 'काही पालक चालक
आहेत' असा आणखी एक पयाªय परंतु वैध िनÕकषª असू शकतो.
जॉÆसन आिण इतर , असे आढळले कì 'ए-बी' फॉमªचा आधारिवधान वापरणे; 'सी-ए' िनÕकषª
वैध असतानाही 'बी-सी'ने नेहमीच 'ए-सी'¸या łपात प±पाती िनÕकषª काढला. ए-सी ¸या
łपात िनÕकषª काढÁया¸या या ÿवृ°ीला आकृती पूवªúह ÿभाव असे Ìहणतात. आधी
सांिगतÐयाÿमाणे, आकृती पूवाªúह पåरणाम Ìहणजे पसंती¸या िनÕकषा«वर आकृतीचा
पåरणाम होय.
जॉÆसन - लेअडª (१९८२, १९८३) यांचा असा िवĵास होता कì लोक आधारिवधानाचा
अथª लावÁयासाठी ÿथम मानिसक ÿाłप तयार करतात. जर Âया Óयĉìने िदलेÐया
आवारातून िनÕकषª काढला, परंतु िदलेÐया पåरसराशी सुसंगत असे पयाªयी ÿाłप तयार
केले, परंतु Âया Óयĉìने िवचार केलेÐया आधी¸या िनÕकषाªसारखाच िनÕकषª काढला नाही,
तर ते पåरणामकारक तकाªचे ÿकरण मानले जाईल.
Âयां¸या असे ल±ात आले कì, वातावरण गृहीतक, łपांतरण आिण संभाÓयतावादी अनुमान
गृहीतक आकृती पूवªúह पåरणामाचा अंदाज बांधत नाहीत. तर, जॉÆसन-लेअडª आिण
Öटेडमन (१९७८) यांनी मानिसक ÿाłप िसĦांत मांडला. या िसĦांताचे ४ टÈपे आहेत. ते
असे आहेत –
(१) आधारिवधानाचा अÆवयाथª लावणे;
(२) या दोÆही आधारिवधानांचा िनłपणांचे ÿारंिभक ĻुåरिÖटक िम®ण;
(३) आधारिवधाना¸या संयोजनाशी संबंिधत िनÕकषª तयार करणे;
(४) ÿारंिभक ĻुåरिÖटक संयोजनाची तािकªक चाचणी (िकंवा चाचÁयांची मािलका)
ºयामुळे िनÕकषाªत बदल केला जाऊ शकतो िकंवा सोडून िदला जाऊ शकतो.
हा िसĦांत शेवट¸या चाचणी टÈÈया¸या ŀĶीने आधी नमूद केलेÐया िसĦांतांपे±ा वेगळा
आहे. या शेवट¸या टÈÈयात आवारातील मािहतीचे बदललेले संयोजन होऊ शकते ºयाची
पुÆहा चाचणी केली जाऊ शकते.
जॉÆसन-लेअडª आिण Öटेडमन यांनी संगणक ÿोúाम आिण Âयाची कामिगरी िवŁĦ मानवी
कामिगरी या Öवłपात हा िसĦांत ÖपĶ केला. Âयां¸या ÿयोगात Âयांनी ६४ समÖयांचा वापर
केला. अशी अपे±ा होती कì काही संवा³यमुळे कोणतेही बदल होणार नाहीत तर काही munotes.in

Page 117

तकª - १
117 चाचणीनंतर सुधाåरत िनÕकषª काढतील. जेथे अशी अपे±ा होती कì चाचणीनंतर
पåरसरामÅये कोणतेही बदल होणार नाहीत आिण ते ८०.४ ट³के बरोबर असÐयाचे
आढळले, तर इतर िसलॉलॉिजÖटमÅये ४६.५ ट³के योµय असÐयाचे आढळले. असे
मानले जात होते कì जेÓहा मािहतीवर अÐपकालीन मेमरीमÅये ÿिøया केली जाते तेÓहा
आकृती पूवाªúह होतो. जॉÆसन-लेअडª आिण बारा (१९८४) यांनी या िवĵासाची चाचणी
घेÁयासाठी एक ÿयोग केला आिण Âयांना असे आढळले कì, सहभागéना केवळ १०
सेकंदां¸या थोड्या काळासाठी संवा³यचा सामना करावा लागला तरीही आकृती
प±पातीपणा झाला. संवा³य¸या इत³या लहान ÿदशªनामुळे, सहभागéना िविशĶ
आकृतéमÅये (जसे कì बी-ए, बी-सी, ºयात आधारिवधान समाकिलत करÁयासाठी एका
आवारातील अटéची पुनरªचना करणे आवÔयक होते) पåरसराचे संयोजन करणे कठीण झाले
आिण यामुळे 'कोणताही िनÕकषª काढला जाऊ शकत नाही' असे (चुकìचे) िनÕकषª
काढÁयाचे ÿमाण जाÖत होते. जॉÆसन-लेअडª (१९८३, पृ. १०४) यांनी अËयासातील
आकडेवारीचा अहवाल िदला आहे ºयात असे आढळले आहे कì योµय िनÕकषª काढÁयाचे
ÿमाण झपाट्याने कमी झाले आहे कारण संभाÓय एकिýत मॉडेÐसची सं´या एक ते तीन
पय«त वाढली आहे कारण कायªरत मेमरीवरील भार वाढला आहे. िगÐहóली (२००५) यांनीही
या मताचे समथªन केले कì कठीण संवा³यमुळे कायªरत Öमरणशĉìवर भारी भार पडतो
आिण Âयाची कायª±मता खराब होते.
मानिसक ÿाłप िसĦांताचे मूÐयमापन (Evaluation of Mental Models Theory)
१. युिĉवादाचा िवषय Ìहणून पिहली सं²ा : वेथेåरक आिण िगÐहóली (१९९०) आिण
फोडª (१९९५) यांनी आकृती पूवªúहाचे इतर संभाÓय ÖपĶीकरण सूिचत केले आहे.
वेथेåरक आिण िगÐहóली यांचा असा िवĵास होता कì आकृती पूवाªúह होतो कारण
लोकांमÅये युिĉवादाचा िवषय Ìहणून पिहला शÊद िनवडÁयाची ÿवृ°ी असते.
उदाहरणाथª, ÿÖतुत आधारिवधान 'सवª वै²ािनक Ìहणजे चालक' आिण 'सवª चालक
हे गोÐफर' असा असेल तर 'शाľ²' हा िवषय येथे घेणे Öवाभािवक आहे आिण
शाľ²ांिवषयी िनÕकषª काढणे Öवाभािवक आहे, 'सवª शाľ² गोÐफपटू आहेत'. जर
आधारिवधान 'काही űायÓहसª इज गोÐफर' आिण 'सवª शाľ² गोÐफसª' असा असता
तर 'űायÓहसª' हा िवषय होता ('काही űायÓहसª इज सायंिटÖट') हा िनÕकषª अिधक
Öवाभािवक झाला असता.
२. मानिसक ÿाłप िसĦांत असे गृहीत धरतो कì सवª सहभागी एकाच ÿकारे कायाªकडे
जातात आिण िसĦांत बदल िकंवा सुधारणेची कोणतीही ÖपĶ यंýणा ÿदान करत
नाही. परंतु ÿÂय±ात, सहभागé¸या कोणÂयाही मोठ्या नमुÆयात, वैयिĉक फरक
असणे बंधनकारक आहे. काहéना बहòतेक संवा³ये बरोबर िमळू शकतात, काही जण
अंदाज लावÁया¸या पातळीवर असू शकतात आिण उवªåरत वÖतूं¸या अडचणीतील
िविशĶ िभÆनता दशªवू शकतात.
३. गॅलोटी आिण इतर (१९८६) यांना Âयां¸या ÿयोगात असे आढळले कì ºया
सहभागéना औपचाåरक तकªशाľाचे कोणतेही ÿिश±ण नÓहते परंतु Âयांना 'चांगले
रेझोनर' Ìहणून गुि¸छत केले गेले होते, ते एकतर शॉटª-कट िनयमांचा वापर करतात munotes.in

Page 118

बोधिनक मानसशाľ
118 िकंवा Âवरीत िवकिसत केले जातात ºयामुळे Âयांना एकािधक ÿाłपांचा कĶदायक
शोध टाळÁयास मदत झाली. उदाहरणाथª, दोन 'काही' गृहीतके केवळ कोणताही वैध
िनÕकषª काढू शकत नाहीत आिण Âयाचÿमाणे दोन ऋण गृहीतकांनी कोणताही वैध
िनÕकषª देता कामा नये, या िनयमांचा वापर केला.
िवĵास, पूवªúह आिण दुहेरी ÿणाली िसĦांत (Belief, bias a nd dual system
theory) :
एका अËयासाने असे सूिचत केले आहे कì युिĉवाद िनÕकषा«¸या वैधतेत िकंवा सÂयतेत
िभÆन असू शकतात. जेÓहा युिĉवादात अमूतª सामúी असते तेÓहा सÂयता िकंवा
िवĵासाहªतेची समÖया सहसा उĩवत नाही. मुळात कोणÂयाही सहभागीला 'सवª A हे C
आहेत” असे वाटते कì नाही, यािवषयी पूवªकÐपना नसते. परंतु जेÓहा ÿÂय± जीवन
सामúीतून ठोस सािहÂय उचलले जाते, तेÓहा आधी¸या समजुतéचा ÿÖतुत युिĉवादा¸या
वैधतेिवषयी¸या िनणªयावर पåरणाम होतो. उदाहरणाथª, काĹेमान (२०११) यांनी
िवĵासा¸या प± पातीपणाचे एक उदाहरण दाखवून िदले. Âयांनी आपÐया ÿजेला एक
वा³यरचना सादर केली–
सवª गुलाब फुले आहेत
काही फुले लवकर कोमेजतात
Âयामुळे काही गुलाब लवकर कोमेजतात.
बहòसं´य लोक हा वैध युिĉवाद मानतील कारण वाÖतिवक जीवनात िनÕकषª खरा आहे.
परंतु जर आपण संदभाªकडे दुलª± केले आिण आपÐयासमोर सादर केलेÐया पåरसराकडे
नुसते पािहले, तर िनÕकषª आवारातून तकªशुĦपणे पाळला जात नाही. अशी पयाªयी श³यता
आहे कì कदािचत फुलां¸या संचात गुलाब नसतील जे लवकर िफकट होतात.
७.४ सारांश या घटकात, आपण तकª काय आहे आिण ते का महÂवाचे आहे यापासून सुłवात केली.
एखादा हेतू िकंवा Åयेय डोÑयासमोर ठेवून टÈÈयाटÈÈयाने िवचार करणे अशी तकªशĉìची
Óया´या करÁयात आली. जुÆया मािहतीपासून नवीन मािहती िमळवÁयाची ही एक बोधिनक
ÿिøया आहे. पुढे यावर भर देÁयात आला कì तकाªचे दोन ÿकार आहेत - िनगमनाÂमक
आिण अनुमानाÂमक. या घटकात आपण िनगमनाÂमक युिĉवादाची चचाª केली आहे आिण
पुढील घटकात आपण अनुमानाÂमक तकाªवर चचाª करणार आहोत. यावर भर देÁयात
आला कì, वजावटीचा तकª Ìहणजे वैध िनÕकषª काढÁयासाठी मािहती देÁयासाठी काही
तकªसंगत िनयम लागू करणे. िनगमनाÂमक तकªही दोन ÿकारचे असते – ÿÖतावाÂमक
युिĉवाद आिण संवा³याÂमक तकª. ÿÖतावाÂमक युिĉवाद आपÐयाला तकªशाľा¸या काही
िनयमांवर आधाåरत युिĉवाद िवकिसत करÁयास मदत करते. िदलेÐया िवधानांवłन िकंवा
आवारातून िनÕकषª काढणे याला अनुमान काढणे असे Ìहणतात. अनुमानाचे काही िनयम
Ìहणजे मोडस पोनेÆस, मोडस टोलन आिण दुहेरी अÖवीकार. मोडस पोनेÆस आिण मोडस
टोलन ÿामु´याने सशतª समÖयांमÅये वापरले जातात जेथे आधारिवधान जर ¸या Öवłपात munotes.in

Page 119

तकª - १
119 असेल तर ... नंतर। तथािप, हे िनयम दोन चुकì¸या गोĶéनी úÖत आहेत - पåरणामाची पुĶी
करणे आिण पूवªवतê नाकारणे. सशतª युिĉवादाची आणखी एक चूक Ìहणजे दडपशाही
ÿभाव. पåरसराची चुकìची मािहती िदÐयामुळे हे घडते. असे आढळले आहे कì अितåरĉ
पाĵªभूमी¸या पåरिÖथतीचे ²ान मोडस पोनेÆस आिण मोडस टोलन सार´या अनुमानांना
दडपून टाकते.
āेन इ.स. अल. (१९८४) यांनी Âयां¸या मानिसक तकª िसĦांतात मांडले होते, ºयात Âयांनी
यावर भर िदला कì लोक मानिसक अनुमान िकंवा योजनां¸या संचाचा वापर करतात, हा
एक तकª कायªøम आहे जो तकाª¸या रेषा तयार करÁयासाठी योजना अंमलात आणतो
आिण एक Óयावहाåरक आिकªटे³चर ºयामÅये तकªशाľ अंतभूªत आहे. मानिसक ÿाłप ही
िवचारांची साधने आहेत जी तुÌही जीवन समजून घेÁयासाठी, िनणªय घेÁयासाठी आिण
समÖया सोडवÁयासाठी वापरता. ते अथª, मूÐये, कÐपना, समजुती, संकÐपना,
आधारिवधान, ÿितमा, ÿितिनिधÂव, पूवêचे अनुभव, ÿतीके, भाषा, गृहीतके इ. मानिसक
ÿाłप संयोजी आिण ³वांिटफायसª¸या अथाªचे ÿितिनिधÂव करतात जसे कì आिण, िकंवा,
असÐयास, आिण "सवाªत" आिण "काही" आिण "काही" आिण इतर ÿकार¸या
बांधकामां¸या िविवध ÿकार¸या बांधकामांचा समावेश करतात. मानिसक ÿŁपांना िसĦांत
Ìहणून देखील ओळखले जाते. जर मानिसक ÿाłप पूणª झाली नाहीत, तर ते 'Ăामक
अनुमान' िनमाªण कł शकतात जे आकषªक असू शकतात, परंतु अवैध अनुमाने असू
शकतात. िनगमनाÂमक तकाªचा आणखी एक ÿकार Ìहणजे सुÖपĶ संवा³ये. संवा³य हा एक
युिĉवाद आहे ºयामÅये दोन ²ात ÿÖतावांमधून, ºयात एक समान कÐपना आहे, आिण
Âयापैकì एक कमीतकमी सावªिýक आहे, ितसरा ÿÖताव , दोन ÿÖतावांपे±ा वेगळा,
आवÔयकतेनुसार अनुसरण करतो.
वातावरणाचा पåरणाम Ìहणजे तकªशाľा¸या तकªशाľापे±ा आधारिवधाना¸या Öवłपाचा
जाÖत ÿभाव असलेÐया शÊदरचनेत िनÕकषª काढÁयाची ÿवृ°ी होय. पåरमाणाÂमक (सवª
िकंवा काही) आिण गुणाÂमक (होकाराÂमक िकंवा नकाराÂमक) गुणधमª एकिýतपणे एक
"वातावरण" तयार कł शकतात जे सहभागीला Âया¸याशी सुसंगत असा एक िविशĶ
िनÕकषª ÖवीकारÁयास िकंवा नाकारÁयास ÿवृ° करतात.
जेÓहा लोक योµय नसलेÐया ĻुåरिÖट³सचा वापर करतात, तेÓहा Âयाला 'łपांतरण' आिण
'संभाÓयतावादी अनुमान' असे Ìहणतात. चॅपमÆस Ìहणाले कì, जोपय«त Âयां¸याकडे उलट
मािहती नसते तोपय«त लोक धमा«तर करतात. संभाÓयतावादी अनुमान Ìहणजे 'ÿशंसनीय
तकªशĉì' होय, जे वजावटी¸या तकªशाľात वैध नाही. िनÕकषª खरा असू शकतो िकंवा खरा
असू शकत नाही. आधारिवधान जरी खरा असला, तरी तो आवारातून पाळला जातोच असे
नाही. तकªशुĦतेबĥल बोलताना हेÆले (१९६२) यांनी Ìहटले आहे कì, िवषयांनी अवैध
िनÕकषª काढÁयाचे िकंवा चुकìची मािहती पाहÁयात अपयशी ठरÁयाचे कारण असे असू
शकते कì Âयांनी इि¸छत सामúीपे±ा िभÆन असलेÐया सामúीसह कायª केले आहे िकंवा
Âयांनी हे काम हेतूपे±ा वेगÑया पĦतीने केले असावे. अËयासाने असे सूिचत केले आहे कì
जेÓहा एखादी Óयĉì एखाīा तकाª¸या समÖयेचे योµय उ°र देते, तेÓहा याचा अथª असा
नाही कì तकªशाľाचे िनयम लागू कłन उ°र काढले गेले होते. munotes.in

Page 120

बोधिनक मानसशाľ
120 संवा³या¸या मानिसक ÿाłप ŀिĶकोनाचे ४ टÈपे आहेत –
(१) आधारिवधानाचा अथª लावणे;
(२) या दोÆही आधारिवधानांचा िनłपणांचे ÿारंिभक ĻुåरिÖटक िम®ण;
(३) आधारिवधाना¸या संयोजनाशी संबंिधत िनÕकषª तयार करणे;
(४) ÿारंिभक ĻुåरिÖटक संयोजनाची तािकªक चाचणी (िकंवा चाचÁयांची मािलका)
ºयामुळे िनÕकषाªत बदल केला जाऊ शकतो िकंवा सोडून िदला जाऊ शकतो.
जेÓहा आधारिवधान अमूतª Öवłपात असतो तेÓहा िवĵास पूवªúह सामाÆयत: होत नाही
परंतु जेÓहा आधारिवधान मूतª Öवłपात असतो तेÓहा होतो.
७.५ ÿij १. िवधानाÂमक तकाªची Óया´या करा िवधानाÂमक तकाª¸या नमुÆयांमधून योµय िनÕकषª
काढÁयासाठी तकªशाľ²ांनी िवकिसत केलेÐया िविवध अनुमान िनयमांची
तपशीलवार चचाª करा?
२. मानिसक तकªशाľा¸या ŀिĶकोनाचे तपशीलवार वणªन करा आिण मानिसक ÿाłपाचे
मूÐयमापन करा.
३. शÊदशाľीय तकाªची संकÐपना ÖपĶ करा आिण संवा³य तकाª¸या अËयासातून
आलेÐया मूलभूत िनÕकषा«चे तपशीलवार वणªन करा.
४. िटपा िलहा:
अ) दडपशाही ÿभाव ,
ब) वातावरण पåरणाम ,
क) łपांतरण ýुटी,
ड) संभाÓयतावादी अनुमान,
ई) तकªशुĦता,
फ) संÖकृती आिण तकªशाľ.
७.६ संदभª  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. ( 2014). Cognitive P sychology,
McGraw Hill Education .
***** munotes.in

Page 121

121 ८
तकª – II
घटक रचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ अनुमानाÂमक तकª: अËयुपगम पडताळणे - चार-काडª िनवड कायª
८.२.१ मूलगामी पåरणाम
८.२.२ ÿिøयाÂमक िभÆनता
८.२.३ अथªबोधन घटक
८.२.४ अनुłप प±:पात
८.२.५ Öमृती सांकेितकरण (उपलÊधता) खाती
८.२.६ Óयावहाåरक तकª łपबंध
८.२.७ सामािजक करार िसĦांत
८.२.८ इĶतम मािहती िनवड Ìहणून िनवड कायª
८.३ अËयुपगम िनिमªती आिण पडताळणी
८.४ वेसनचे ÿितगमन २० ÿijांचे कायª
८.५ ÿितłपक संशोधन पयाªवरण
८.६ सारांश
८.७ ÿij
८.८ संदभª
८.० उिĥĶ्ये  ÿÖतुत ÿकरणाची पुढील उिĥĶ्ये आहेत.
 अनुमानाÂमक तकª काय आिण ते कोठे वापरले जाते हे िशकणे.
 अनुमानाÂमक तकª शोधÁयासाठी केलेले िविवध संशोधन समजून घेणे.
८.१ ÿÖतावना मागील ÿकरणामÅये आपण िनगमनाÂमक युिĉवादािवषयी िशकलो, ºयामÅये तािकªक
िनयमां¸या आधारे अनुमाने िकंवा िनÕकषª काढले जातात आिण जर पåरसर सÂय असेल
तर िनÕकषª खरे असतात. अनुमानाÂमक तकाªमÅये, िदलेÐया मािहतीतून िनÕकषª
काढÁयाची गरज नाही. ए.पी.ए. शÊदकोशानुसार, "अनुमानाÂमक तकª हा तकाªचा एक ÿकार
आहे ºयामÅये िविशĶ िनरी±णे आिण कारणेयांवłन अनुमाने आिण सामाÆय तßवे काढली munotes.in

Page 122

बोधिनक मानसशाľ
122 जातात." गृहीतके (पåरवतªकेमधील अपेि±त संबंध) िवकिसत करणे आिण Âयांची सÂयता
सÂयािपत करणे हा आधार आहे.
अनुमानाÂमक तकाªची दोन काय¥ आहेत –
अ) अËयुपगम पडताळणी (Hypothesis testing):
मािहतीिवŁĦ सÂय / असÂयते¸या अËयुपगमांचे मूÐयांकन या गृहीतका¸या आधारे केले
जाते. या पĦतीमÅये गृहीतके िनणाªयकपणे िसĦ करता येत नाहीत, पåरणामी ती नाकारली
जाऊ शकतात. अनुमानाÂमक तकª हे मुळातच अिनिIJत असते. तकाª¸या या ÿकारात
आपण अËयुपगम सÂय िसĦ कł शकत नाही, आपण केवळ अशा ÿमाणात सांगू शकतो
कì, पåरसर पाहता, पुराÓयां¸या काही िसĦांतानुसार िनÕकषª िवĵासाहª आहे. वैध िकंवा
अवैध असÁयाऐवजी, अनुमानाÂमक तकª एकतर मजबूत िकंवा कमकुवत असतात, जे
िनÕकषª खरे आहे हे िकती संभाÓय आहे याचे वणªन करते.
अËयुपगम अनुमानाÂमक तकª पĦती (Hypothetico -Deductive Method):
अËयुपगम पडताळणी घेÁयाची ही सवाªत ÿचिलत पĦत आहे. या पĦतीत ÿथम
आवारातून िनÕकषª काढले जातात आिण मग Âया िनÕकषा«ची सÂयता मािहती¸या िवŁĦ
पडताळून पािहली जाते.
क) अËयुपगम िनिमªती (Hypoth esis generation):
या पĦतीमÅये नंतर¸या पडताळणीसाठी मािहतीमधून संभाÓय अËयुपगम ÓयुÂपÆन केले
जाते. Ìहणजे एखादी Óयĉì ÿाĮ िनरी±णांमधून मािहती िमळवू शकते आिण पुराÓयाĬारे
समिथªत सामाÆयीकरण करÁयाचे उĥीĶ ठेवू शकते. अशा अËयुपगमांची पडताळणी घेणे
आवÔयक आहे आिण यामुळे पूणªपणे खरे िनÕकषª िनघू शकत नाहीत.
८.२ अनुमानाÂमक तकª: अËयुपगम पडताळणी - चार-काडª िनवड कायª (INDUCTIVE REASONING: TESTING HYPOTHESES - THE
FOUR -CARD SELECTION TASK) वेसन (१९६६,१९६८) यांनी वॅसन काडª टाÖक Ìहणून ओळखÐया जाणाöया चार काडª
िनवडी¸या कायाªचा वापर कłन काÐपिनक-वजावटी¸या युिĉवादाची पडताळणी घेतली.
या कायाªचा उपयोग अËयुपगमांची सÂयता िकंवा खोटेपणा तपासÁयासाठी केला जातो. ही
पĦत वापरÁयासाठी , एका सहभागीला चार काड¥ दशªिवली जातात. ÿÂयेक काडª¸या एका
बाजूला एक अ±र आिण दुसöया बाजूला नंबर असतो. "जर काडªला एका बाजूला Öवर
असेल, तर दुसöया बाजूला समान øमांक असेल" या िवधानाची पडताळणी घेÁयासाठी
सहभागीला काडª ओळखÁयास सांिगतले जाते. हे सशतª तकाªवर आधाåरत आहे आिण हे
कायª पूणª करÁयासाठी, चार श³यता असू शकतात: munotes.in

Page 123

तकª – II
123  अमूतª आवृ°ी : ÿÂयेक काडाªवर एका बाजूला अ िकंवा ब हे अ±र असते आिण
दुसöया बाजूला १ िकंवा २ हा अंक असतो. िनयम : काडª एका बाजूला '१' असेल तर
Âया¸या दुसöया बाजूला 'ए' असतो.
 मूतª आवृ°ी : ÿÂयेक काडª हे ÿवास दुसöया िनिधÂव करते आिण एका बाजूला एक
गंतÓयÖथान आिण दुसर् या बाजूला वाहतुकìचे साधन असते. िनयम : एखाīा
काडªवर एका बाजूला 'चचªगेट' असं िलिहलं असेल तर Âया¸या दुसöया बाजूला 'ůेन'
असं िलिहलेलं असतं.
 मīपानाचा िनयम : ÿÂयेक काडाªवर एका बाजूला Óयĉìचे वय असते आिण दुसöया
बाजूला बारमÅये तो काय िपतो आहे. िनयम: जर कोणी मīपान करत असेल तर
Âयांचे वय १८ िकंवा Âयापे±ा जाÖत असणे आवÔयक आहे.
 नकाराÂमक अमूतª आवृ°ी : ÿÂयेक काडाªवर एका बाजूला अ िकंवा ब हे अ±र
असते आिण दुसöया बाजूला १ िकंवा २ हा अंक असतो. िनयम : काडª एका बाजूला
'१' असेल तर Âया¸या दुसöया बाजूला 'ब' नसतो.
हे ÿÖतािवत िनयम िकंवा गृहीतके कधीही पूणªपणे पडताळून पाहता येत नाहीत, पण ती
खोटी ठरवली जाऊ शकतात. आपण मयाªिदत सं´येनेच घटनांची पडताळणी कł शकत
असÐयामुळे, िनयम न पाळणाöया ए खाīा ÿसंगाला सामोरे जाÁयाची श³यता नेहमीच
असते. उदा., 'भारतीयांना पाणीपुरी आवडते', असे जर आपण गृहीत धरले, तर आपण
अनेक भारतीयांशी याची खातरजमा कł शकतो; तथािप, पाणीपुरी आवडत नाही अशा
भारतीयाचा सामना होÁयाची श³यता नेहमीच असते. Âयामुळे िनयमाची पूणªपणे पडताळणी
करणे श³य नाही, पण जर एखाīा Óयĉìला पाणीपुरी आवडत नसेल तर तो िनयम खोटा
ठरवणे सोपे जाते. सावªिýक अËयुपगमांचे हे सामाÆय वैिशĶ्य आहे. कालª पॉपर (१९५९)
या तßववेßयाने गृहीतके खोटी ठरवÁया¸या तकªशाľावर भर िदला आहे.
वरील कायाª¸या फुलदाणीत, उदा., 'जर एका बाजूला Öवर असेल, तर दुस-या बाजूला
अगदी सं´या असेल तर दुसöया बाजूलाही सं´या असेल', असा िनयम वापłन 'ई' आिण
'७' दाखिवणारी काड¥ वापłन ते िनयम खोटे ठरवू शकतात (जर 'ई'ला दुसöया बाजूला सम
सं´या नसेल आिण दुसöया बाजूला ७ मÅये Öवर असेल तर). '४' आिण 'के' काड¥ अबािधत
सोडली जाऊ शकतात कारण Âयां¸या इतर बाजूंना जे काही आहे ते िदलेÐया िनयमाशी
सुसंगत असेल.
८.२.१ मूलगामी पåरणाम (Basic results) :
'जर p तर q' या सशतª िनयमाची पडताळणी करताना खालील चौकटीत दाखिवÐयाÿमाणे
चार श³यता असू शकतात:
munotes.in

Page 124

बोधिनक मानसशाľ
124 या चार श³यतांमÅये केवळ दुसरा एक p आिण p नाही' िनयमाशी सुसंगत नाही, बाकì Âया
िनयमाला अनुसłन आहेत. अËयासात असे िदसून आले आहे कì जेÓहा सहभागéना चार
काडª कायाªवर 'जर p तर q या िदलेÐया सशतª िनयमाची पडताळणी घेÁयास सांिगतले
जाते, तेÓहा ते वारंवार 'p, q नÓहे' ऐवजी पिहला पयाªय िनवडतात. याचे कारण असे आहे
कì लोक सÂयापन िकंवा पुĶीकरणाकडे प±पाती असतात, Ìहणून ते संभाÓय पुĶीकरण
काडª (p, q) िनवडतात आिण संभाÓय खोटे काडª (पी, ³यू नाही) कडे दुलª± करतात. दुस-
या शÊदांत सांगायचे तर, चेह-यावर p असलेÐया काडªवर उलट बाजूने q असू शकतो
(संभाÓयतः पुĶीकरण) िकंवा Âयात q असू शकत नाही, जे संभाÓयत: खोटे आहे. Âयांना हे
समजले आहे कì चेहöयावर q नाही' असलेÐया काडªवर जर िवŁĦ बाजूला p असेल तर
तो िनयम खोटा ठरवेल आिण तरीही ते मुख बाजूला 'पी' असलेले काडª िनवडÁयाकडे
झुकतात.
८.२.२ ÿिøयाÂमक िभÆनता ( Procedural variations)
वेसन (१९६९) यांनी सहभागéसाठी कायª कठीण बनिवणारे ÿिøयाÂमक पåरवतªके
शोधÁयाचा ÿयÂन केला. एका अËयासात, Âयांनी खाली दाखवÐयाÿमाणे काटेकोरपणे 'Öवर
- सम सं´या' काड¥ सादर केली. या काडा«मÅये बरीच संभाÓय संयोजने होती परंतु यामुळे
सहभागé¸या मनात कोणताही गŌधळ िनमाªण झाला नाही.

"जर एखाīा काडाªला एका बाजूला Öवर असेल, तर दुसर् या बाजूला सम सं´या असणे
आवÔयक आहे "या िनयमाची पडताळणी घेÁयासाठी कोणती काड¥ िफरवली पािहजेत?
नंतर, वेसन आिण जॉÆसन-लेअडª (१९७०) यांना वाटले कì, सूचनांमÅये 'काडªची दुसरी
बाजू' या वा³यांशाने सहभागी असू शकतात आिण कदािचत Âयाचा अथª 'बाजूचा चेहरा
खाल¸या िदशेने' असा केला असेल. Ìहणून Âयांनी आणखी एक ÿयोग केला, ºयामÅये
Âयांनी एका बाजूला सवª मािहती असलेली काड¥ सादर केली आिण काडªचा योµय भाग
लपवÁयासाठी माÖकचा वापर केला. Âयाचे पåरणाम आधी¸या ÿयोगापे±ा वेगळे नÓहते.
Ìहणून Âयांनी आणखी एक ÿयोग केला ºयामÅये सूचना बदलÐया गेÐया आिण सहभागéना
'िनयम मोडू शकेल' असे काडª उचलÁयास सांगÁयात आले. तरीही सहभागé¸या कामिगरीत
कोणताही बदल झाला नाही.
तथािप वेसन आिण शािपरो (१९७१) यांनी जेÓहा अमूतª सािहÂयाऐवजी काडा«वर मूतªचे
सािहÂय वापłन आणखी एक संशोधन केले, तेÓहा Âयांना असे आढळले कì Âयाचे पåरणाम
आधी¸या ÿयोगांपे±ा वेगळे आहेत. मूतª¸या सािहÂया¸या ÿयोगात सहभागéना चार
ÿवासांची मािहती देÁयात आली. काडा«वर एका बाजूला गंतÓय शहरांची नावं होती आिण
दुस-या बाजूला वाहतुकìचा मागª होता. उदाहरणाथª:
munotes.in

Page 125

तकª – II
125 या ÿयोगामÅये Âयांनी 'ÿÂयेक वेळी मँचेÖटरला गेÐयावर मी रेÐवेने जातो', असा िनयम नमूद
केला. योµय उ°र िमळिवÁयासाठी, सहभागéना मँचेÖटर आिण कार काडªकडे वळिवणे
आवÔयक होते आिण Âयापैकì बहòतेकांना ते योµय वाटले. पुढे िगलहóली आिण फाÐकनर
(१९७४) यांनीही या अËयासाची न³कल केली तेÓहा Âयांना असेच पåरणाम िमळाले.
या पåरणामांनी उ°ेजन िमळून जॉÆसन-लेअडª आिण इतर(१९७२) यांनी आणखी एक
ÿयोग केला. या ÿयोगात Âयांनी हे काम केवळ ठोसच नÓहे तर जीवनालाही साजेसे केले.
Âयांनी सहभागéना अशी कÐपना करÁयास सांिगतले कì ते पोÖट ऑिफसमÅये काम
करतात आिण Âयांचे काम पýांचे वगêकरण करणे आहे. Âयांना पुढील िनयम मोडला होता
का, याचा शोध ¶यावा लागेल.
'एखाīा पýावर िश³कामोतªब झाले तर Âयावर ५ पैशाचा िश³का मारला जातो.' यूकेमÅये
वाÖतिवक जीवनातही हा िनयम Óयवहारात असÐयाने Âयांना हा िनयम पåरिचत होता.
Âयांना चार वेगवेगळी वेढणी देÁयात आली. चार ÿकारचे िलफाफे एकतर सीलबंद केले गेले
िकंवा सीलबंद केले गेले नाहीत आिण Âयात एकतर ४ पैशाचा िश³का िकंवा ५ पैशाचा
िश³का होता.

या ठोस अवÖथेÓयितåरĉ, Âयांनी एकाच वेळी अमूतª िÖथतीचे कायª देखील सादर केले.
अमूतª िÖथतीत, िनयम होता 'जर एखाīा िलफाÉयात एका बाजूला डी असेल, तर Âया¸या
दुसöया बाजूला ५ आहे.'

आIJयाªची गोĶ Ìहणजे, सहभागéनी अमूतª सामúी िनवड काया«ऐवजी िजथे ठोस आिण
वाÖतववादी सामúी वापरली जात असे अशा िनवड काया«वर अिधक चांगली कामिगरी
केली.
८.२.३ अथªबोधन घटक (Interpr etation factors) :
अनेक मानसशाľ²ांनी असा युिĉवाद केला कì वेसन¸या चार काडª टाÖकमÅये बरीच
अÖपĶता आहे. हे श³य आहे कì सहभागéनी अथª लावणे आवÔयकतेपे±ा वेगळे आहे परंतु
Âयां¸या ÖपĶीकरणाची कारणे देताना ते योµय कारणे देतात.
उदा., Öमॉली (१९७४) यांनी अÖपĶतेचे तीन वेगवेगळे ąोत िदले –
१. िनयम 'उलट' आहे कì नाही? Ìहणजेच p – q Ìहणजे q – p असाही अथª होतो कì
नाही?
२. हा िनयम काडª¸या दोÆही बाजूंना िकंवा फĉ दाखवÁया¸या बाजूचा संदभª देतो का? munotes.in

Page 126

बोधिनक मानसशाľ
126 ३. हे काम पडताळणी, खोटेपणा िकंवा दोÆहीचे आहे का?
या अÖपĶतेमुळे १२ िभÆन संभाÓय Óया´या होऊ शकतात. Öमॉली यां¸या अËयासात असे
वेगवेगळे अथª लावले गेले आिण सहभागé¸या िनवडी Âयां¸या Óया´यांशी सुसंगत होÂया.
दुसöया अËयासामÅये āेसवेल (१९७४) यांनी कायाªचे 'ÖपĶ' िवधान आिण िनयम ÖपĶ केले
आहे.
'काडª¸या बĻाभाग िकंवा अंतभाªग जे असेल तर २ उवªåरत चेहöयावर आहे. या गृहीतकाचा
अथª असा लावला जाऊ नये कì २ केवळ जे.¸या बाबतीत घडते. कृपया वरील अËयुपगम
खोटे आहे कì नाही हे पाहÁयासाठी तपासणे आवÔयक असलेले काडª िकंवा प°े दशªवा.'
या अËयासा¸या िनÕकषा«वłन असे िदसून आले आहे कì ÖपĶ सूचनांसह यशाचा दर इतर
अËयासांपे±ा खूप जाÖत होता िजथे मानक सूचना वापरÐया गेÐया होÂया. पुढे असा
युिĉवाद केला गेला कì वाÖतववादी ठोस सामúी देखील अमूतª सामúीपे±ा चांगले पåरणाम
देते कारण सहभागéना उलट िनयमाचा अथª लावÁयाचा अतािकªक पैलू िदसू शकतो. उदा.,
'मी लंडनला गेलो तर मी कारने जातो', असे िनयमात Ìहटले, तर लोक 'कारने गेलो तर
लंडनला जातो', असा उलटा अथª लावÁयाची श³यता फारच कमी आहे. अमूतª िनयमा¸या
बाबतीत, जेÓहा सहभागी एखाīा कायाª¸या योµय उ°राचा िवचार करत असतात , तेÓहा ते
अमूतª िनयम उलट करताना अशा ÿशंसनीय धनादेशांचा वापर करणार नाहीत. अमूतª
िनयमात p आिण q हे q आिण p असे उलट केÐयास ते तािकªक असÐयाचे िदसून येते.
Âयाच कारणाÖतव , वर नमूद केलेÐया मīपाना¸या िनयमा¸या कायाªवर सहभागी अिधक
चांगली कामिगरी करताना आढळले.
८.२.४ अनुłप प±:पात (Matching bias) :
फोर-काडª टाÖकमÅये जुळवणी पूवªúह Ìहणजे िनयमात नमूद केलेले काडª िनवडणे होय.
इÓहाÆस (१९८४) यांनी िनदशªनास आणून िदले कì, जेÓहा लोकांना अमूतª आवृ°ीत एखादे
काडª िनवडावे लागते, तेÓहा ते जुळवणी पूवªúह दशªिवतात. याचा अथª ते फĉ िनयमात नमूद
केलेली िचÆहे दशªिवणारी काड¥ िनवडतात िकंवा आÌही असे Ìहणू शकतो कì ÿितसाद
इनपुटशी जुळतात आिण कोणतीही 'सखोल' ÿिøया होत नाही. उदा. , 'एका बाजूला 'ब'
असेल, तर दुसöया बाजूला ३ असणार नाही, असे िनयमाचे नकाराÂमक Öवłप जेÓहा
वापरले जात असे, तेÓहा यशाचे ÿमाण खूप जाÖत होते. बöयाच सहभागéनी काडª 'बी' आिण
'३' िनवडले जे योµय संभाÓय खोटे िनवड नमुना होते. हे खरं तर असे घडले कारण
सहभागéनी फĉ मािहतीशी जुळिवली आिण कायाª¸या तकªशाľात कोणतीही िविशĶ
अंतŀªĶी दशªिवली नाही. िनयमा¸या सकाराÂमक आवृ°ीसह पडताळणी केली असता Âयाच
सहभागéनी जुळणाöया गृहीतकाशी सुसंगत चुका केÐया.
८.२.५ Öमृती-सांकेितकरण (उपलÊधता) (Memory -cueing (availability)) :
िúµस, आर.ए., आिण कॉ³स, जे.आर. (१९८२) यांनी असा ÿÖताव मांडला कì, जेÓहा
कायाª¸या सादरीकरणामुळे सहभागीला समÖयेची सामúी, Óयĉ केलेले संबंध आिण
नातेसंबंधांचे िनरी±ण करणाöया िनयमाचे मागील अनुभव ल±ात ठेवÁयास अनुमती िमळते
तेÓहा िनवड कायाªवरील कामिगरी सुलभ होते. Âयांनी ÉलोåरडामÅये मīपान करÁयाचे munotes.in

Page 127

तकª – II
127 कायदेशीर वय िनिIJत करÁयाचा िनयम असलेला एक ÿयोग केला. सहभागéना Öवत: ला
पोिलस अिधकारी मानÁयास सांगÁयात आले आिण Âयांचे काम िनयमाची अंमलबजावणी
करणे होते, 'जर एखादी Óयĉì िबअर पीत असेल, तर ती Óयĉì १९ वषा«पे±ा जाÖत असणे
आवÔयक आहे". या ÿयोगाने एका बाजूला वय आिण दुसöया बाजूला मīपान कłन चार
काडª कायाªचे अनुसरण केले.

िनयमाचे उÐलंघन केले जात आहे कì नाही हे िनिIJत करÁयासाठी िनिIJतपणे वळिवणे
आवÔयक असलेले काडª दशªिवणे हे काम होते. िनकालांवłन असे िदसून आले आहे कì
७५ ट³के सहभागéनी योµय िनवडी केÐया आहेत. यामुळे मेमरी-सांकेितकरण ÿÖतावाला
पािठंबा िमळाला.
८.२.६ Óयावहाåरक तकª łपबंध (Pragmatic reasoning schemas) :
आतापय«त आपण चचाª केली आहे कì Öमृती सांकेितकरण सशतª िनयम पडताळणी
काया«वरील कामिगरीवर कसा पåरणाम करते, िवशेषत: अमूतª पåरिÖथतéचा समावेश
असलेÐया काया«वर. च¤ग आिण होिलओक (१९८५) यांनी कामिगरीवर पåरणाम करणारा
आणखी एक संभाÓय घटक मांडला आिण तो Ìहणजे Óयावहाåरक तकª łपबंध. Âयांनी
असा युिĉवाद केला कì लोक Óयावहाåरक तकª łपबंधांचा वापर कłन कायाª¸या
वाÖतिवक-जगातील आवृßया सोडवतात जे इतके अमूतª नाहीत. िÖकमाचे अनेक ÿकार
असले, तरी चार काडª ÿॉÊलेमचा मूळ गाभा 'परिमशन Öकìमा ' आहे, असे Âयांनी सुचिवले.
परवानगी Öकìमा Ìहणजे मुळात 'जर एखाīा Óयĉìने अट ए पूणª केली, तर Âयांना कृती बी
करÁयाची परवानगी आहे'. Âयांचा असा िवĵास होता कì जर परवानगी łपबंध सिøय
केली गेली, तर चार-काडª टाÖकमÅये कामिगरी सुधारेल. उदाहरणाथª, अमूतª समÖयेमÅये,
सहभागéना परवानगी łपबंध सिøय करÁयास ÿोÂसािहत केले गेले नाही आिण Ìहणूनच
Âयांची कायª±मता िपÁया¸या समÖयेपे±ा तुलनेने खराब होती, िजथे लोकांना परवानगी
łपबंध सिøय करÁयास ÿोÂसािहत केले गेले होते. मīपाना¸या समÖयेमÅये, िबअर
िपणाöया लोकांना तसे करÁयाची परवानगी आहे कì नाही याबĥल सहभागी लोक िवचार
कł शकतात. च¤ग आिण होलीओक (१९८५) यांनी परवानगी Öकìमा¸या पåरणामाचे
परी±ण करÁयासाठी एक अËयास केला. आंतरराÕůीय िवमानतळावर आपण इिमúेशन
अिधकारी आहोत आिण Âयांना ÿवाशांची कागदपýे तपासावी लागतील, अशी कÐपना
करÁया¸या सूचना सहभागéना देÁयात आÐया होÂया. Âया कागदपýांमÅये Âयांना फॉमª H
नावाचे पýक तपासÁयास सांगÁयात आले. फॉमªची एक बाजू ÿवासी देशात ÿवेश करीत
आहे कì संøमणात आहे हे दशªवते आिण फॉमªची दुसरी बाजू उÕणकिटबंधीय रोगांची यादी
होती. 'फॉमªमÅये एका बाजूला 'एÁůी' असे Ìहटले तर दुसöया बाजूला कॉलराचा समावेश
आजारां¸या यादीत होतो', अशा सूचना Âयांना देÁयात आÐया. खालीलपैकì कोणते फॉमª
आपÐयाला तपासÁयासाठी िफरावे लागेल? खाýी करÁयासाठी आपÐयाला तपासणे
आवÔयक आहे Âयांनाच सूिचत करा. पी, ³यू, नॉट-पी आिण नॉट-³यू वर आधाåरत ४
श³यता होÂया. munotes.in

Page 128

बोधिनक मानसशाľ
128 अÅयाª सहभागéना 'कॉलरा' िनयमाचे अथªबोधन देÁयात आले होते कì फॉमªची एक बाजू
ÿवासी देशात ÿवेश करीत आहे कì नाही हे दशªवते आिण फॉमª¸या दुसर् या बाजूला गेÐया
६ मिहÆयांत ÿवाशांना िमळालेÐया लसीकरणाची यादी आहे. आपÐयाला हे सुिनिIJत करावे
लागेल कì जर फॉमª एका बाजूला "ÿवेश" असे Ìहणत असेल तर दुसयाª बाजूला रोगां¸या
यादीमÅये कॉलराचा समावेश आहे. हे सुिनिIJत करÁयासाठी आहे कì ÿवेश करणाöया
ÿवाÔयांना या रोगापासून संर±ण िमळेल. अशी अपे±ा होती कì या ÖपĶीकरणामुळे
'परवानगी łपबंध' लागू होईल आिण जेÓहा िनयमाचा तकª िदला जाईल तेÓहा सहभागी
Âयां¸या कामिगरीत उÐलेखनीय सुधारणा दशªवतील. िनकालांनी या गृहीतकाला पािठंबा
िदला. अमूतª आवृ°ीत केवळ ५६ ट³के लोकांनी योµय उ°रे िदली, तर परवानगीमÅये
Öकìमा िÖथती आिण Âयाकåरता िदलेÐया तकªशाľात ९१ ट³के सहभागéनी योµय उ°र
िदले. हा पåरणाम Öमृती-संकेत ÖपĶीकरणाशी सुसंगत नÓहता कारण सहभागéना संबंिधत
आठवणी नÓहÂया ; िकंवा ते वा³याÂमक िनयमा¸या ŀिĶकोनाशी सुसंगत नÓहते, कारण
कायाª¸या तािकªक संरचनेवर तकªशĉìचा पåरणाम होत नाही. याचा पåरणाम Óयावहाåरक
तकª łपबंध ŀिĶकोनाशी सुसंगत होता.
८.२.७ सामािजक करार िसĦांत (Social contract theory) :
कॉिÖमड्स (१९८९) उÂøांती¸या ŀĶीकोनातून तकªशĉì समजून घेÁयासाठी संशोधन
करत आहेत. ितने असा ÿÖताव ठेवला कì ठळक समÖया हाताळÁयासाठी लोकांकडे
बöयाच जÆमजात िवशेष हेतू यंýणा आहेत. िवशेषत: ºया समÖया अनेक िपढ्यां¸या
जगÁयासाठी अÂयंत महßवा¸या असतात. ितने ित¸या संशोधनातून असा िनÕकषª काढला
कì, जोपय«त सहभागéची सं²ानाÂमक यंýणा संभाÓय सहकारी Óयĉìला फसवणूक
करणाöया Óयĉéचा शोध घेÁयास अनुमती देत नाही तोपय«त सामािजक करार सामािजक
समूहात िवकिसत होऊ शकत नाही िकंवा िटकू शकत नाही, जेणेकłन Âयांना भिवÕयातील
परÖपरसंवादातून वगळले जाऊ शकते ºयामÅये ते सहकायाªचे शोषण करतील. चीटरची
Óया´या अशी केली जाऊ शकते कì जी Óयĉì Âया फायīाची तरतूद ºया आवÔयकतांवर
अवलंबून केली गेली होती Âया अटéची पूतªता न करता लाभ Öवीकारते. उदा., समजा,
एखाīा समूहा¸या नेमणुकìत समÿमाणात योगदान देÁयाचे माÆय केलेÐया Óयĉìने समूह
ÿकÐप करÁयासाठी मुळीच काम न करता Âयाचे ®ेय उपभोगÐयाचे आढळून आले तर
Âयाला फसवे Ìहटले जाईल. कॉिÖमड्सने असा ÿÖताव मांडला कì, फसवणुकìची अशी
संभाÓय ÿकरणे शोधÁयासाठी मानव िवकिसत झाले आहेत जेणेकłन Âयां¸याकडे 'चीट
िडटे³शिनंग अÐगोåरदम' असेल.
आता ÿij असा िनमाªण होतो कì, ही उÂøांतीिवषयक बोधाÂमक संकÐपना आपÐया िनवड
िसĦांतात कशी बसते. कॉिÖमड्सचा असा िवĵास होता कì जेÓहा थीमॅिटक सामúीसह चार
काडª कायª सामािजक करारा¸या नमुÆयात बसते, तेÓहा ते योµय (खोटे) उ°रांचे उ¸च दर
तयार करते. िúµज आिण कॉ³स (१९८२) यांनीही सामािजक करार िसĦांताला पािठंबा
असÐयाचे दाखवून िदले. Âयांनी दाखवून िदले कì, एखादा फायदा घेÁयापूवê पुरेशी वाट
पाहÁया¸या ŀĶीने िकंवा पैशा¸या बाबतीत खचª īावा लागतो, Ìहणजे िबअर िपणे. munotes.in

Page 129

तकª – II
129 पुढे, १९८९ मÅये, कॉिÖमइड्सने उपलÊधता आिण Óयावहाåरक łपबंध ŀिĶकोनाची
तुलना सामािजक करार िसĦांताशी केली.
सामािजक करार आिण उपलÊधता ŀिĶकोन ( Social contract and Availability
Approach) :
उपलÊधता िसĦांत असे गृहीत धरतो कì सहभागी एखाīा िनयमा¸या सामúीशी Âयां¸या
पåरिचततेमुळे ÿभािवत होतात. उदाहरणाथª, P आिण q एखाīा िवषयाची िजतकì जाÖत
ए³सपोजर अस तील, िततकì ती संघटना अिधक मजबूत होईल आिण िजत³या सहजतेने
P आिण Q Âया¸या मनात येतील आिण ÿितसाद Ìहणून "उपलÊध" होतील उपलÊधतेमुळे
तािकªकŀĶ्या खोटे ठरवणे, p आिण नॉट-q हे तकªशुĦ खोटे ठरवणे, सवª अपåरिचत
िनयमांसाठी ÿितसाद, मग ते सामािजक करार असोत वा नसोत , आिण कोणÂयाही
पåरिÖथतीत 'नॉट-p आिण q या ÿितसादाचा अंदाज बांधतात. सामािजक करार िसĦांताने
"मानक" सामािजक करारांना p आिण नॉट-QT ÿितसादांची उ¸च ट³केवारी आिण
"िÖवच" केलेÐया सामािजक करारांना 'नॉन-p आिण q ÿितसादांची उ¸च ट³केवारी -
सामािजक करार िकतीही अपåरिचत असले तरी - याचा अंदाज वतªिवला आहे. अपåरिचत
सामािजक करार , अपåरिचत वणªनाÂमक िनयम, पåरिचत वणªनाÂमक िनयम आिण अमूतª
िनयम अशा समÖया कॉिÖमड्सनी मांडÐया. उदा., अपåरिचत सामािजक करारा¸या
बाबतीत ितने खालील कसावा िनयम केला –
कसावा िनयम ( Cassava rule) :
जर एखादा माणूस कसावा łट खात असेल तर Âया¸या चेहöयावर टॅटू असणे आवÔयक
आहे. कालुआमे नावा¸या जमातीतील सामािजक करार Ìहणून एका संदभª कथेत कसावा
िनयम ÖपĶ करÁयात आला होता. कसावा मूळ एक शिĉशाली कामो°ेजक आहे जो केवळ
िववािहत पुŁषांना िदला जातो आिण केवळ िववािहत पुŁषांवर गŌदवले जाते. अिववािहत
लोकांमधील ल§िगक संबंधांना ते ठामपणे नकार देत असÐयामुळे वडीलधाöयांनी कसावा
िनयम Öथािपत केला आहे. अनेक अिववािहत पुŁषांना माý फसवÁयाचा मोह होतो.
सहभागéना हा िनयम सुिनिIJत करÁयास सांगÁयात आले. Âयांना चार काड्ªस भेट देÁयात
आले ºयात चार तŁण कालुआमे पुŁषांबĥलची मािहती समिपªत करÁयात आली होती.
ÿÂयेक काडª एका माणसाचे ÿितिनिधÂव करते. काडª¸या एका बाजूला माणूस कोणता पदाथª
खात आहे हे सांगतो आिण काडª¸या दुसöया बाजूला Âया माणसा¸या चेहöयावर टॅटू आहे
कì नाही हे सांिगतलं जातं. कालुआमे¸या या पुŁषांपैकì कोणी िनयमाचे उÐलंघन करते कì
नाही हे पाहÁयासाठी आपÐयाला िनिIJतपणे बदलÁयाची आवÔयकता असलेली काड¥च
दशªवा.

कारण फसवणूक Ìहणजे P चा लाभ घेणे आिण आवÔयक Q ची पूतªता न करणे, िवषयांनी
P आिण not-Q ची िनवड केली पािहजे. खरं तर, कॉिÖमड्स¸या सुमारे 70% िवषयांनी या munotes.in

Page 130

बोधिनक मानसशाľ
130 सामािजक करारा¸या समÖयेमÅये पी आिण नॉट-³यू िनवडले. पåरिचत वणªना¸या बाबतीत,
ितने एक "वाहतुकìचा िनयम" बनिवला. वाहतुकìचा िनयम: "जर एखादी Óयĉì बॉÖटनमÅये
गेली, तर तो भुयारी मागª घेतो." वाहतुकìची िठकाणे आिण साधने सहभागéना पåरिचत
होती. चार काडा«वर एक Óयĉì कुठे गेली आिण ती Óयĉì ितथे कशी पोहोचली याची
मािहती होती.
अमूतª आवृ°ी वेसन¸या मूळ समÖयेसारखीच होती. सवª ÿकरणांमÅये सहभागéना िनयमांचे
उÐलंघन शोधÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी एक 'िडटेि³टÓह' ÿकारचा संच ÿेåरत केला
गेला. वाहतुकìचा िनयम हा सामािजक करार नÓहता. असे कोणतेही दोन लोक नÓहते जे
करारात गुंतलेले होते, िकंवा पी एका Óयĉìसाठी फायदा आिण दुसöया Óयĉìसाठी िकंमत
नÓहती, िकंवा हे q साठी नÓहते. Âयामुळे या समÖयेत सामािजक अनुबंध िसĦांत लागू होत
नÓहता. या ÿयोगां¸या एकूण पåरणामांवłन असे िदसून आले आहे कì अपåरिचत
सामािजक करारा¸या िÖथतीत (७०%) खोटे ठरिवÁयाचे ÿमाण (पी आिण ³यू नाही)
जाÖत आहे, अपåरिचत वणªनाÂमक समÖयांशी खोटे बोलÁयाचा कमी दर (२३%) पåरिचत
वणªनाÂमक समÖयांशी खोटे बोलÁयाचा मÅयम दर (४२%).
कॉिÖमड्स (१९८९) यांनी 'िÖव¸ड' सोशलसह सामािजक करार िसĦांताची आणखी
पडताळणी घेतली. कसावा łट łलची िÖवच केलेली आवृ°ी नुसार 'जर एखाīा
माणसा¸या चेहöयावर टॅटू असेल तर तो कसावा łट खातो'
बदललेले सामािजक करार, अपåरिचत वणªनाÂमक िनयम, पåरिचत वणªनाÂमक िनयम आिण
अमूतª वणªनाÂमक िनयमांसह सहभागéची पडताळणी घेÁयात आली. या िनकालांवłन असे
िदसून आले आहे कì, बदललेÐया सामािजक करारासाठी (७० ट³के) नॉन-पी आिण ³यू
िनवडीचा उ¸च दर आहे आिण इतर अटéमÅये अशा ÿितिøयांचा जवळपास शूÆय दर आहे.
यामुळे सामािजक करार िसĦांताला आणखी आधार िमळाला.
सामािजक करार आिण Óयावहाåर क łपबंध ŀिĶकोन (Social contract and
Pragmatic schema approach) :
च¤ग आिण होलीओक (१९८५) यांनी असे सुचवले कì, लोक Óयावहाåरक तकª łपबंध
वापłन तकª करतात. या पĦतीचे तकª "अनुमती," "कायªकारणभाव" इÂयादी सामाÆय
जीवनातील अनुभवांपासून ÿेåरत झालेÐया अमूतª ²ानरचना आहेत. कॉिÖमड्स Ìहणाले
कì, सवª सामािजक करार 'परवानµया' असÐया तरी सवª परवानµया सामािजक करार
नसतात, कारण सामािजक करारांमÅये नेहमीच खचª आिण फायदे असतात, तर एक वगª
Ìहणून परवानµया नेहमीच तसे करत नाहीत. परवानगीचे िनयम तेÓहाच फायदेशीर ठरतात
जेÓहा Âयात खचª आिण फायदे समािवĶ असतात. दुसöया शÊदांत, ÿभावी होÁयासाठी
परवानगीचे िनयम सामािजक करारा¸या Öवłपात असणे आवÔयक आहे. आपला ŀिĶकोन
िसĦ करÁयासाठी कॉिÖमड्सने एक ÿयोग केला ºयामÅये पाĵªभूमी कथां¸या माÅयमातून
समान िनयम एकतर सामािजक करार Ìहणून तयार केले गेले होते (ºयात कृती फायदे घेत
होÂया आिण पूवªशतê पूणª कराय¸या होÂया) िकंवा परवानµया Ìहणून िजथे समान कृती
आिण पूवªशतê Óयĉéना खचª िकंवा लाभािशवाय होÂया. िनकालांवłन असे िदसून आले
आहे कì, सामािजक करारा¸या आवृ°ीसाठी परवानगी आवृ°ीपे±ा (८० ट³के िवŁĦ ४५ munotes.in

Page 131

तकª – II
131 ट³के) खोटे पयाªय (पी आिण नॉट-³यू) अिधक वारंवार होते. अशा ÿकारे, हे ल±ात घेतले
गेले आहे कì कॉिÖमड्स¸या उÂøांतीवादी ŀिĶकोनामुळे असे िनयम ओळखले जातात जे
िवĵासाहªपणे ÿितसादाचे नमुने तयार करतात जे खोटेपणा¸या िनवडéशी (पी आिण नॉट-
³यू) जुळतात िकंवा जर िÖवच केले गेले तर मानक अमूतª आवृ°ीत (पी-पी आिण ³यू
नाही) होÁयाची श³यता नसलेले पयाªय तयार होतील. सामािजक करार िसĦांत आिण
Óयावहाåरक तकª łपबंध ŀिĶकोनावर केलेÐया अËयासानुसार चार काडª काया«वर
डीओंिटक िनयमांची ÿभावीता दशªिवली गेली आहे. देवŌिटक िनयम Ìहणजे पािहजे, पािहजे,
आवÔयक आहे, आवÔयक आहे, इÂयादी अटéचा समावेश असलेÐया जबाबदाöयांचा
समावेश आहे. सामािजक करारा¸या िसĦाÆतात समािवĶ असलेÐया डीओंिटक
िनयमांनुसार लोकांची िनवड कायाªची िनवड ही वÖतुिÖथतीच सूिचत करते कì एकतर
मानवी म¤दू उÂøांती¸या दबावामुळे िवशेष हेतूं¸या यंýणेकडे वळले िकंवा सामाÆय हेतू
िशकÁया¸या यंýणेĬारे सामाÆय िवकास ÿिøयेत असे Óयावहाåरक ²ान ÿाĮ करतात.
८.२.८ इĶतम मािहती िनवड Ìहणून िनवड कायª (The selection task as
optimal data selection) :
सुłवाती¸या काळात वेसन¸या अËयासाला पॉपर यां¸या (१९५९) या कÐपनेने ÿेरणा
िमळाली कì, खोटारडेपणाचा शोध घेणे हा वै²ािनक अËयुपगमांची िकंवा कोणÂयाही
कायªकारणभावा¸या िकंवा सूचक अËयुपगमांची पडताळणी घेÁयाचा तकªसंगत मागª आहे.
तथािप, अËयासातून असे िदसून आले आहे कì फारच कमी लोक Öवतःहóन Âवåरत मानक
अमूतª िनवड कायाªसाठी खोटा ŀिĶकोन Öवीकारतात. अपूणª तकªशĉìचे ल±ण Ìहणून
संशोधक लोकां¸या नापसंतीला खोटेपणाचे ®ेय देत आहेत. ओ³सफोडª आिण चॅटर
(१९९४) यांनी तकªवादाला नकार िदला आिण िव²ाना¸या खोट्या तßव²ानाला कालबाĻ
नमुना मानले आिण पयाªयी ÿमाणाÂमक ŀिĶकोन िदला. या ŀिĶकोनात बेईजचे ÿमेय
नावाचा सांि´यकìय िनयम वापरÁयात आला होता. बायेिशयन मॉडेल िनवड कायाªचे
तकªसंगत िवĴेषण देते जे कायाª¸या अमूतª आिण थीमॅिटक दोÆही आवृßयांवरील लोकां¸या
कामिगरीशी तंतोतंत जुळते. मॉडेल असे सूिचत करते कì या काया«मधील तकªशाľ
तकªसंगत असू शकते Âयाऐवजी तकªसंगत असू शकते
पĦतशीर प±पातीपणा¸या अधीन. ओ³सफोडª आिण चॅटर (१९९४) Ìहणाले कì,
बायेिशयन मॉडेल िनवडकायाªत लागू करणे Ìहणजे वैकिÐपक अËयुपगम िनिदªĶ करणे
समािवĶ आहे कì सहभागéनी Âयां¸या संभाÓयते¸या संदभाªत दरÌयान िनवडणे आिण
पåरभािषत करणे आवÔयक आहे. तर, िनवड कायाªसाठी, आपÐयाला २ अËयुपगम
आवÔयक आहे -
• अËयुपगम १: 'जर काडªला एका बाजूला p असेल तर Âयाला दुसöया बाजूला q
असेल'. गिभªत िनयम 'जर प तर ÿ' असा आहे Ìहणजे प आिण ÿ परावलंबी आहेत.
• अËयुपगम २: प आिण ÿ यां¸यात कोणताही संबंध नाही. Ìहणजे ते Öवतंý आहेत.
यालाच शूÆय अËयुपगम असेही Ìहणतात. अशा पåरिÖथतीत 'जर p तर q हा गिभªत
िनयम खोटा ठरेल. यामÅये p ची संभाÓयता शूÆयापे±ा जाÖत असू शकते आिण q ची
संभाÓयता p ¸या संभाÓयतेपे±ा कमी असू शकते. munotes.in

Page 132

बोधिनक मानसशाľ
132 बेईस¸या ÿमेयाचा वापर कłन संशोधक मािहती¸या ÿकाशात अËयुपगमां¸या संभाÓयतेत
सुधारणा कł शकतो, जे अËयुपगम खरे असÐयास कमी-अिधक ÿमाणात असÁयाची
श³यता असते. ओ³सफोडª आिण चॅटर यांनी घोषणा केली आिण Âयांना असे आढळले कì
जर आपण सुłवातीपासूनच असा िवĵास ठेवला कì ÿÖतािवत िनयम आिण शूÆय
अËयुपगम सÂय असÁयाची समान श³यता आहे आिण पी आिण ³यूची श³यता फारच
कमी आहे, तर काडª िनवडीचा अंदािजत ÿाधाÆय øम आहे तर पी > ³यू > ³यू-नाही > पी-
नाही – øम आहे. Âयानंतर या दाÓयाची पडताळणी घेÁयासाठी अनेक अËयास केले गेले
आहेत. ओबेरॉयर आिण इतर (२००४), इĶतम मािहती िनवड मॉडेलची तुलना थेट
पडताळणीशी केली. Âयां¸या असे ल±ात आले कì इĶतम मािहती िनवड ÿाłपामÅये,
लोक अगदी दुिमªळ घटनेवरही सवाªत मािहतीपूणª मानतात आिण Âया मािहती¸या आधारे
भिवÕयवाणी करतात. दुसरीकडे, थेट पडताळणी¸या बाबतीत, सहभागéना दर आिण
सामाÆय वैिशĶ्यांचे संयोजन असलेÐया उ°ेजकांचा भरपूर अनुभव देÁयात आला आिण
नंतर दुिमªळ आिण सामाÆय वैिशĶ्ये असलेले चार काडª कायª िदले गेले. पåरणामांमÅये असे
िदसून आले नाही कì चार काडª काय¥ अनुभवी वारंवारता संबंिधत आहेत. अशा ÿकारे, हे
पåरणाम इĶतम मािहती िनवड ÿाłप आिण Âया¸या सहाÍयक अËयासास समथªन देत
नाहीत. इĶतम मािहती िनवड ÿाłपिवŁĦ आणखी एक टीका अशी होती कì िनवड कशी
केली गेली हे िनिदªĶ केले गेले नाही.
८.३ अËयुपगम िनिमªती आिण पडताळणी करणे (GENERATING AND TESTING HYPOTHESES) सामाÆयत: सशतª िनयम पडताळणी¸या अËयासामÅये, लोक एक िनयम आिण संभाÓय
पुरावे िदले जातात जे िनयमाचे समथªन िकंवा पुĶी कł शकतात िकंवा अमाÆय कł
शकतात. सहसा , वाÖतिवक जीवनातील पåरिÖथतéमÅये आपÐयाला पडताळणीसाठी
िनयम िदले जात नाहीत परंतु ÿथम संभाÓय िनयम (अËयुपगम) तयार केले पािहजेत ºयांची
नंतर पडताळणी केली जाऊ शकते. मुळात, Öवयं-उÂपािदत अËयुपगम िनिमªती आिण
पडताळणी करÁया¸या ÿिøयेची पडताळणी घेÁयासाठी दोन मु´य मागा«चा वापर केला
गेला आहे. हे (अ.) वेसनचे उलटलेले २० ÿijांचे कायª आिण (ब.) िसÌयुलेटेड संशोधन
वातावरणातील कामिगरी आ हेत. आपण Âया ÿÂयेकाकडे बघू या.
८.४ वेसन यांचे ÿितगमन २० ÿijांचे कायª (WASON’S REVERSED 20 QUESTIONS TASK) १९६० साली वेसन यांनी एक शोधिनबंध ÿकािशत केला, ºयामÅये Âयांनी आपÐया
ÿयोगाची मांडणी इंडि³टÓह åरझिनंग¸या परी±णािवषयी केली होती. Âयाने २-४-६ टाÖक
नावाचे एक काम तयार केले. लोक अतािकªक आिण अतािकªकपणे िवचार करतात हे Âयांनी
या टाÖक¸या माÅयमातून दाखवून िदले. या ÿयोगात सहभागéना सांगÁयात आले कì,
ÿयोगकÂयाª¸या मनात एक िनयम असतो जो केवळ तीन¸या संचाला लागू होतो. सहभागéना
हे तीन øमांक २-४-६ देÁयात आले आिण ÿयोगकÂयाª¸या मनात जो िनयम होता, Âयाचा
शोध घेÁयास सांगÁयात आले. हे करÁयासाठी, Âयांना िनयमाशी जुळणारी िकंवा कदािचत munotes.in

Page 133

तकª – II
133 न जुळणारी एक वेगळी तीन नंबरची मािलका तयार करावी लागली. आपÐयाला योµय उ°र
िमळाले आहे याची पूणª खाýी असताना सहभागéनी आपला िनयम जाहीर करणे अपेि±त
होते. ÿयोगकÂयाª¸या मनात "२-४-६" हा िनयम "कोणताही चढता अनुøम" होता. याचा
अथª पåरमाणा¸या वाढÂया øमाने सं´या हा योµय िनयम होता. बहòतेक ÿकरणांमÅये,
सहभागéनी केवळ अिधक ÿितबंधाÂमक गृहीतकेच तयार केली नाहीत, उदा., वाढÂया
सं´ये¸या दरÌयान २ चे अंतर असलेले अËयुपगम तयार केले िकंवा Âयांनी 'अंकगिणत
मािलका' तयार केली. इतकेच नÓहे तर सहभागéनी Âयां¸या पूवê¸या िनधाªåरत गृहीतकाशी
सुसंगत अशी गृहीतके तयार केली. फारच थोड्या सहभागéनी एकतर अशा मािलकांचा
ÿयÂन केला जो Âयां¸या Öवत: ¸या अËयुपगमां¸या िवरोधात गेला िकंवा उÂÖफूतªपणे
Âयां¸या अËयुपगमांमÅये बदल केला. यामुळे वेसन¸या पुĶीकरण पूवाªúहा¸या गृहीतकाचे
समथªन केले गेले. वेसनने या ÿयोगात थोडा बदल केला आिण ÿÂयेक चुकì¸या िनयमा¸या
घोषणेसाठी १२.५ पेÆस (पैसे) दंड ठोठावला. यामुळे सहभागी सावध झाले परंतु Âयांनी
Âयां¸या पुĶीकरण पूवाªúहात बदल केला नाही (चुकìची मािहती दुलªि±त करताना केवळ
गृहीतकाशी सुसंगत मािहती शोधÁयाची आिण Âयाकडे ल± देÁयाची ÿवृ°ी). तुकì
(१९८६) हे वेसन यां¸या या िनÕकषाªपे±ा वेगळे होते कì, लोक तकªशुĦपणे वागत नाहीत,
तर Âयांचा असा िवĵास होता कì, िव²ाना¸या िविवध पयाªयी तßव²ाना¸या बाबतीत
सहभागी तकªशुĦपणे वागतात. Âया¸या अËयासानुसार असे िदसून आले आहे कì सहभागी
एकतर ÿÂयेक पडताळणीवर नेहमीच िविशĶ अËयुपगमांची पडताळणी घेत नाहीत, परंतु बर्
याचदा 'याŀि¸छक' वर घटनांचे परी±ण करीत असतात िकंवा उपयुĉ अËयुपगमांना
कारणीभूत ठł शकणारी मािहती गोळा करÁयात ते 'िभÆन' होते. शेवटी, ते Ìहणाले कì, जर
िव²ानाचे पॉपेåरयन तßव²ान कायाªसाठी लागू केले गेले तर लोक तकªहीन असÐयाचे िदसून
येते, परंतु जर िव²ान पडताळणीसाठी पयाªयी ŀिĶकोन वापरला गेला तर सहभागéचे वतªन
तकªसंगत आिण समजÁयायोµय असÐयाचे िदसून येते.
८.५ ÿितŁपक संशोधन पयाªवरण (SIMULATED RESEARCH ENVIRONMENTS) तािßवकŀĶ्या एका वेळी एकापे±ा अिधक अËयुपगमांचा िवचार केला पािहजे आिण
अËयुपगमांची पडताळणी करÁयासाठी खोटेपणा महßवाचा आहे यावर भर िदला जात
असला, तरी वेसन आिण इतर Âयां¸या ÿयोगांमधून हे िदसून आले आहे कì बहòतेक
सहभागी पयाªयी गृहीतकाकडे ल± देत नाहीत आिण संभाÓयत: खोटी मािहती िमळिवÁयाचा
ÿयÂन करीत नाहीत. दुसöया शÊदांत, पुĶीकरण पूवाªúह होतो. मायनॅट आिण इतर
(१९७७, १९७८) या दाÓयाची पडताळणी करÁयासाठी दोन ÿयोग केले. Âयां¸या १९७७
¸या अËयासात , Âयांनी सहभागéना िविवध आकारांचा संच सादर केला (जसे कì िýकोण,
वतुªळे आिण चौरस) संगणकावर वेगवेगÑया ÿमाणात चमक (मंद ते तेजÖवी) आिण हलणारे
कण ºयां¸या गतीवर वÖतूंचा ÿभाव होता. या िवĵातील कणा¸या हालचालéचे िनरी±ण
केÐयावर Âयांना कणां¸या वतªनाचे अथªबोधन देऊ शकेल असे अËयुपगम तयार करÁयास
सांगÁयात आले. वÖतूं¸या एका िविशĶ मांडणीसह कणां¸या वतªना¸या आधारे Âयांना
अËयुपगम तयार करÁयाची मुभा देÁयात आली. वÖतूं¸या या मांडणीची रचना अशा ÿकारे
करÁयात आली होती कì , वÖतूं¸या आकारा¸या ŀĶीने चुकìचे अËयुपगम तयार करÁयास munotes.in

Page 134

बोधिनक मानसशाľ
134 ते अनुकूल होते. Âयानंतर Âयांना िविवध वातावरणात अËयुपगम पडताळणी घेÁयास
सांगÁयात आले. Âयांना दोन वातावरणांसह सादर केले गेले होते - एक ºयामÅये Âयांचे
िनरी±ण चुकì¸या अËयुपगम पुĶी कł शकते आिण दुसरे ºयामÅये ते पयाªयी अËयुपगमांची
पडताळणी घेऊ शकतात. ते कोणते पयाªवरण िनवडतील हे पाहÁयाची कÐपना होती.
पåरणामांवłन असे िदसून आले कì Âयांनी दुसरे पयाªवरण िनवडले नाही जेथे ते पयाªयी
अËयुपगमांची पडताळणी घेऊ शकतात. Âयांनी पिहले पयाªवरण िनवडून पुĶीकरण पूवाªúह
दशªिवला िजथे ते केवळ Âयां¸या चुकì¸या अËयुपगम पुĶी कł शकतील. परंतु जर Âयांना
ÿारंिभक अËयुपगम खोटे ठरवू शकेल अशी ÖपĶ मािहती िमळाली, तर Âयांनी Âयाचा
उपयोग चुकìचा िकंवा चुकìचा अËयुपगम नाकारÁयासाठी केला. एकतर पुĶीकरण िकंवा
अपुĶीकरणावर भर देÁया¸या सूचनांचा सहभागé¸या वागणुकìवर कोणताही पåरणाम झाला
नाही.
Âयां¸या १९७८ ¸या अËयासात , मायनॅट आिण इतर यांनी सहभागéना आकार आिण
तेजामÅये िभÆन असलेÐया २७ वÖतूं¸या अÂयंत जिटल वातावरणाचा शोध घेÁयाची
परवानगी िदली. वÖतूं¸या जवळ गेÐयावर कण िवचिलत झाले. िव±ेपणाचे कोन एका
सूýाĬारे िनयंिýत केले गेले. या ÿयोगातही, पुĶीकरण पूवाªúह झाला आिण सहभागéनी
अËयुपगम खोटे ठरिवÁयाचा कोणताही ÿयÂन केला नाही. डनबार (१९९३) यांनाही
Âया¸या अËयासात असाच पåरणाम िमळाला.
८.६ सारांश या घटकात आपण अËयुपगमांची पडताळणी कशी केली जाते आिण गृहीतके कशी िनमाªण
होतात याची चचाª केली. अËयुपगम पडताळणी Ìहणजे मािहतीिवłĦ सÂय / खोटेपणा¸या
अËयुपगमांचे मूÐयांकन करणे होय. अËयुपगम िनिमªती Ìहणजे नंतर¸या पडताळणीसाठी
मािहतीमधून संभाÓय अËयुपगम ÓयुÂपÆन करणे होय. हायपोथेिटको युिĉवादाचे वणªन
करÁयासाठी वेसन¸या चार काडª िनवडी¸या कायाªवर सिवÖतर चचाª करÁयात आली.
हायपोथेिटको युिĉवाद Ìहणजे वजावट आिण ÿेरक दोÆही तकª होय परंतु अËयुपगमांचे
मूÐयांकन करताना वेसनचा भर खोटारडेपणाची ÿिøया तपासÁयावर होता. काडª
िनवडी¸या कामांचा Âयांनी िविवध ÿकारे वापर केला. अमूतª आवृ°ी, मूतª आवृ°ी, िपÁयाचा
िनयम आिण नकाराÂमक अमूतª आवृ°ी ही चार मु´य łपे होती. Âया¸या मूलगामी
िनकालांवłन असे िदसून आले कì सहभागéना पुĶीकरण पूवाªúह होता आिण Âयांनी
खोट्या मािहतीकडे दुलª± केले. आपÐया टीमसह, वेसन यांनी पुढे असे पåरवतªके तपासले
ºयामुळे सहभागéना योµय िनणªय घेÁयात अडचण येऊ शकते. Âयांना शंका होती कì जेÓहा
काडª¸या दोÆही बाजूंनी मािहती सादर केली जाते आिण सूचनांमÅये 'काडªची दुसरी बाजू' या
वा³यांशाचा समावेश असतो, तेÓहा सहभागी गŌधळून जाऊ शकतात आिण चुका कł
शकतात. तर, काडªचा योµय भाग लपवÁयासाठी माÖक लावलेÐया काडª¸या पुढ¸या
बाजूलाच मािहती सादर करÁयात आली. तरीही Âयांना दोÆही पåरिÖथतéमÅये िनकालांमÅये
कोणताही फरक आढळला नाही. जेÓहा सूचनांमÅये खोटेपणावर भर िदला जातो तेÓहा काय
होते याचा Âयांनी अिधक तपास केला. यामुळे सहभागé¸या कामिगरीतही बदल झाला नाही.
तथािप, वेसन आिण शािपरो (१९७१) यांना जेÓहा चार काडª िनवडीचे कायª ठोस आवृ°ीत
सादर केले गेले तेÓहा कामिगरीत ल±णीय सुधारणा आढळली. āेसवेल (१९७४) यांना munotes.in

Page 135

तकª – II
135 असे आढळले कì, जेÓहा पूणªपणे ÖपĶ सूचना िदÐया जातात, िवशेषत: ठोस आवृ°ीत,
तेÓहा पåरणामांमÅये ल±णीय सुधारणा झाली. इÓहाÆस (१९८४) यांनी असे Ìहटले आहे कì
अमूतª आवृ°ीत, जुळणारा पूवाªúह होतो, Ìहणजे सहभागी फĉ िनयमात नमूद केलेली िचÆहे
दशªिवणारी काड¥ िनवडतात. Johnson -Laird आिण इतर (१९७२) यांना असे आढळले
कì Öमृती संकेत िकंवा मागील अनुभवातून मािहतीची उपलÊधता योµय िनवड करÁयात
मदत करते. च¤ग आिण होलीओक (१९८५) यां¸या (१९८५) या úंथात परवानगीची
łपबंध आिण िनयमासाठी िदलेÐया तकªशĉìची भूिमका िदसून आली. Âयामुळे योµय
उ°रांमÅये नाट्यमय सुधारणा झाली. कॉिÖमड्स (१९८९) यांचा असा िवĵास होता कì,
मानव हा 'चीट िडटे³शिनंग अÐगोåरदम' असÁयासाठी उÂøांतीवादी वायडª आहे आिण
सामािजक करारपĦतीमुळे योµय (खोटे ठरवणारे) उ°रांचे उ¸च दर तयार होतात.
ओ³सफोडª आिण चॅटर (१९९४) यांनी बेईज¸या ÿमेयाचा वापर कłन शूÆय आिण पयाªयी
अËयुपगमांची तुलना करÁयाचा ÿÖताव मांडला. अËयुपगमां¸या िनिमªतीसाठीसुĦा वेसन
(१९६०) यांनी एक िवशेष कायª तयार केले, ºयात लोकांना अित ÿितबंधाÂमक अËयुपगम
तयार करावे लागले. पåरणामांवłन असे िदसून आले कì, Âयां¸या सुłवाती¸या गृहीतकाशी
सुसंगत अशी नवीन गृहीतके तयार करÁयाची लोकांची ÿचंड ÿवृ°ी होती. फारच थोड्या
सहभागéनी Âयां¸या सुłवाती¸या अËयुपगमां¸या िवरोधात असलेÐया िकंवा उÂÖफूतªपणे
Âयां¸या अËयुपगमांमÅये बदल करणारे अËयुपगम िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन केला. अगदी
िसÌयुलेटेड संशोधन वातावरणातही, सहभागéनी पुĶीकरण पूवाªúह दशªिवला.
८.७ ÿij १. चार काडª िनवड काया«¸या मदतीने अËयुपगम पडताळणीची तपशीलवार चचाª करा.
२. कॉिÖमड्सचा सामािजक करार िसĦांतावरील अËयास आिण तकाªवर Âयाचे पåरणाम
यांचे तपशीलवार िववेचन करणे.
३. अËयुपगम तयार करÁया¸या वेसन¸या कायाªची सिवÖतर चचाª करा.
टीपा िलहा :
अ) वेसन यां¸या चार काडª अËयासाचे मूलगामी पåरणाम
ब) Óयावहाåरक तकª łपबंध क) पुĶीकरण पूवाªúह
ड) अनुłप पूवाªúह इ) Öमृती संकेत
८.८ संदभª  Gilhooly, K.; Lyddy,F. & Pollick F. ( 2014). Cognitive Psychology,
McGraw Hill Education .

***** munotes.in