Page 1
1 १
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - I
घटक स ंरचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ िछ नमन कत ेची वैिश ्ये – सकारा मक , नकारा मक आिण इतर ल ण े
१.३ इतर दुम न कताज य िवकार
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.० उि ्ये
हा पाठ वाच यान ंतर तु ही हे जाणून घेऊ शकाल :
मु य द ुम न कताज य िवकारा ंपैक एक असणा या िछ नमन क तेबाबत.
िछ नमन कत े या सकारा मक , नकारा मक आिण इतर ल णा ंिवषयी .
िछ नमन कत ेशी स ंबंिधत इतर द ुम न कताज य िवकार - िछ नमन कता व पी
िवकार /िवकृती, संि द ुम न कताज य िवकार , िछ नभावा मक िवकार , िव मा मक
िवकार .
१.१ तावना
िछ नमन कता (Schizophrenia ) हा सवा त सामा य द ुम न कताज य िवकारा ंपैक
(psychotic disorders ) एक आह े. हा एक ग धळात टाकणारा िवकार आह े, याम य े
कधीकधी ण प पण े िवचार करतो आिण संवाद साधतो आिण वा तिवकत ेशी जोडल ेला
असतो . आिण कधीकधी याच य च े िवचार आिण भाषण अ यवि थत असत े आिण
वा तिवकत े या स ंपका त नसत े. िछ नमन कत ेमुळे िव कळीत होणा या ि य ेम ये
य च े िवचार , धारणा , भावना , गित ेरक काय इ याद चा समाव ेश होतो .
या िवकारा या जनुक य ेपणासाठी एक बळ प ुरावा आह े. म दूची संरचना, ज मप ूव
पया वरण आिण ज मा या व ेळी उ वणारी ि ल ता यांमुळे हा िवकार होऊ शकतो .
डी.एस.एम. हे िछ नमन कत ेची दोन म ु य ल ण े ओळखतो - सकारा मक आिण munotes.in
Page 2
अपसामा य मानसशा
2 नकारा मक . कार I (सकारा मक ) ल णा ंम ये (Type I symptoms ) असामा य वेदन,
िवचार आिण वत न या ंचा समाव ेश होतो . कार II (नकारा मक ) ल ण े (Type II
symptoms ) हे वत नाचा हास िकंवा अन ुपि थती दश िवतात .
१.२ िछ नमन कत ेची वैिश ्ये (CHARACTERISTICS OF
SCHIZOPHRENIA )
दुम न कताज य ही सं ा खूपच असामा य वत न वैिश ्यीकृत कर या साठी वापर ली गेली
आहे, याम य े एखादी य वा तिवकत े या स ंपका त नस याच े िदसत े. जरी या या
आ यंितक कठोर अथा नुसार, यात सामा यतः िव म - delusions ( याम य े अतािक क
धारणा ंचा समाव ेश असतो ) आिण/िकंवा संवेदन म - hallucination ( आवाज ऐकण े
यासार या कोण याही बा घटना ं या अन ुपि थतीत या ंमधून गो ी अन ुभवणे) यांचा
समाव ेश होतो . िछ नमन कता हा केवळ दुम न कताज य वत नाचा समाव ेश असणा या
िवकारा ंपैक एक आह े. हा असा िवकार आह े, जो एखा ा य चे िवचार , भावना , वत न,
वेदन, गित ेरक काय शीलता , ेरणा, िनण य, अंत ी आिण एक ूणच अंतव यि क / य -
अंतग त आिण आ ंतरवैयि क काय शीलता या ंवर प रणाम करतो . ि या ंपे ा हा िवकार
पु षांम ये अिधक सामा य आह े.
या े ातील मानसशा िव शेषत: िछ नमन कत े या सकारा मक आिण नकारा मक
ल णा ंम ये फरक करतात . सकारा मक ल ण े असामा य वत ना या अिधक सि य
अिभ य िक ंवा सामा य वत ना या िवक ृतीचा अितर ेक दश िवतात . सकारा मक
ल णा ंम ये िव म, संवेदन म आिण असंघिटत िवचार , असंघिटत वाचा आिण ताण-
अव वत न (catatonic behaviour ) यांचा समाव ेश होतो . नकारा मक ल णा ंम ये
सामा य वत न िकंवा सामा य काय शीलत ेतील कमतरता यांचा समाव ेश होतो .
िछ नमन कत ेचे नकारा मक ल ण एखा ा य ची वाचा, भावना आिण ेरणा भािवत
करते. नकारा मक ल णांची उदाहरण े, हणज े िनमू लन, तक हीनता , मया िदत भाव इ यादी .
एखा ा य ला िछ नमन कता अस याच े िनदान कर यासाठी या य ने िकमान एक
मिह या साठी दोन िक ंवा अिधक सकारा मक ल ण े आिण /िकंवा नकारा मक ल ण े
अनुभवलेली असण े आव यक आह े.
िछ नमन कत ेची सकारा मक ल ण े (POSITIVE SYMPTOMS OF
SCHIZOPHRENIA )
अ. िव म (Delusions )
िव म ह े एखा ा य या िवचारा ं या आशयामधील वा तवाच े असणार े चुक चे
पुनसा दरीकरण आहे. िव मांवर िव ास ठ ेवणे कठीण आह े. उदाहरणाथ , एखा ा य ची
अशी धारणा असू शकते, क खारी (squirrels ) या पर हवासी आहेत, यांना शोध-
मोिहम ेसाठी पृ वीवर पाठ िवले जाते. ही एखा ा य ने धारण क ेलेली एक िनि त च ुक ची
धारणा आहे. यां या धारणेिव यांना पुरावे सादर क ेले जात असतानाही त े यां या munotes.in
Page 3
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - I
3 धारणेचा याग कर यास तयार होणा र नाहीत . िव म अन ुभवणारी य या िव मा ंनी
पूव या असत े.
िव माच े सामा य कार आह ेत:
(१) जाचक िव म (Persecutory Delusions ): या िव मांनी त असणा या
य ना सतत अस े जाणवत े, क इतरा ंचा हेतू हा यांना िकंवा या ं या ि यजना ंना हानी
करणे हा आहे; यांना प रिचत असणार े लोक या ं यावर पाळत ठ ेवून आह ेत िकंवा या ंना
यातना द ेत आहेत.
(२) िव म स ंदभ (Delusions Reference ): या कार या िव मान े त य ची
अशी धारणा असत े, क या ि छक घटना , इतरांकडून के या गेले या िट प यांचा उ ेश हा
यां याकड े िनद श कर याचा आहे. िव म स ंदभ असणा या लोका ंना अस े वाटू शकत े, क
एखादी राजकारणी य भाषणा ार े यांना वैयि क र या हानी कर याचा य न करीत
आहे.
(३) भ य िव म (Grandiose Delusions ): या मान े त य ना वाटत े, क ते
िवशेष य आह ेत आिण या ं याकड े जादूची श आह े. यांना असे वाटू शकत े, क ते
महान ऐितहािसक पा आह ेत.
(४) िवचार वेशाचा िव म (Delusion of Thought Insertions ): या िव मान े
त य ना अस े वाटत े, क या ंचे िवचार बा श ार े िनयंि त क ेले जात आह ेत.
िव माचा एक व ेधक ि कोन असा आह े, क त े अ यथा वतःम य े होत असणा या
बदला ंमुळे खूप अ व थ असणा या िछ नमन कता त लोकांसाठी फायद ेकारक ठ
शकतात . िव म ह े िव िमत य साठी अनुकुलीत काय सा य क शकतात , ही तूता स
केवळ थो डेसे समथ न असणारा एक िस ा ंत आह े, परंतु ते आप याला ही अप ूव संक पना
आिण िव म अन ुभवणा या य नी य क ेले या िति या समज ून घे यास आप याला
मदत क शकते.
ब. संवेदन म (Hallucinations )
सभोवताल या पया वरणात ून कोण याही उपादानािशवाय उ वणारा संवेदी घटना ं या
अनुभवास संवेदन म हणतात . संवेदन माम ये कोण याही एका जािणव ेचा समाव ेश अस ू
शकतो . उदाहरणाथ , व तू उपि थत नसतानाद ेखील या ंचा आवाज ऐकण े िकंवा वण-
संवेदन म (auditory hallucination ) हा िछ नमन कता असणा या य कडून
अनुभवला जाणारा सवा िधक सामा य कार आह े.
संवेदन माच े कार (Types of Hallucinations ):
(१) वण -संवेदन म (Auditory Hallucinations ): वण-संवेदन मांम ये य ना
जड आवाज , संगीत, िविवध कारच े ग गाट ह े यां या (आवाजा ं या) अनुपि थतीत ऐक ू
येतात. munotes.in
Page 4
अपसामा य मानसशा
4 (२) क्-संवेदन म (Visual Hallucinations ): यामुळे त असणा या य ला
उ ीपक या या अन ुपि थतीत िदस ू शकत े.
(३) पश -संवेदन म (Tactile Hallucinations ): यात वत: या शरीरात काही िविच
होत अस याची जाणीव समािव असत े. उदाहरणाथ , क टक शरीरभर र गाळत असतात .
(४) काियक संवेदन म (Somatic Hallucinations ): याम य े वत: या शरीरा म ये
काहीतरी घडत आह े आिण त े याला आत ून गुदगु या करत आह े, अशी जाणीव समािव
असत े.
संवेदन मांवरील संशोधन अस े सूिचत करत े, क लोकांम ये अिधक वार ंवार संवेदन म
अनुभव याची व ृ ी ते हा असत े, जे हा त े या नसतात िकंवा संवेदी उपादाना पासून
(sensory input ) ितबंिधत असतात . एकल काशकण उ सज न संगिणत परा विनक
आलेखन (single photon emission computed tomography - SPECT) प ती
वाप न -मि त क र - वाहाचा अ यास क न लंडन या शा ांनी अस े शोधून काढल े
आहे, क म दूचा जो भाग संवेदन मादर यान सवा िधक सि य असतो , तो ोकाच े े
(Broca’s area ) हणून संबोधला जाणारा भाग आह े. ोकाच े े हा भाग वाचा
िनिम तीम य े सहभागी असतो .
जर संवेदन मांम ये इतरा ंचे बोलण े समज ून घेणे समािव अस ेल, तर म दू या या भागात
तु हाला अिधक ि या अप ेि त असू शकेल, याम य े भाषेचे आकलन समािव आह े, या
भागाला वेिन कचे े (Wernick’s area ) संबोधल े जात े. संशोधनात अस े िदसून आल े
आहे, क संवेदन मादर यान ोकाचे े हे वेिन क या े ापे ा अिधक सि य असत े.
संवेदन मादर यान म दू या ि येचे हे िनरी ण या िस ा ंताचे समथ न करत े, क ज े लोक
संवेदन मात असतात, ते व तुतः इतरांचे आवाज ऐकत नाहीत , तर याऐवजी या ंचे
वतःच े िवचार िक ंवा आवाज ऐकत असतात आिण या दोघा ंमधील (इतरांचा आिण
वत:चा आवाज ) फरक ओळ खू शकत नाहीत .
क. असंघिटत वाचा /वाणी (Disorganized speech ):-
िछ नमन कता असणा -या लोका ंम ये अनेकदा यांना हा आजार आह े, यािवषयी या
अंत ीचा अभाव असतो . यांना संलि नत िवभाजन (associative splitting ) आिण
बोधिनक घसरण (cogn itive slippage ) अनुभवतात . डी.एस.एम. - ४ ने संवादातील या
सम या ंचे वण न कर यासाठी असंघिटत वाचा /वाणी ही सं ा वापरली आहे.
सवा त सामा यपण े आढळणारी असंघिटत वृ ी हणज े एका िवषयाव न प ूण पणे
असंबंिधत िवषयाकड े घसरण े. यांनी चचा केले या िवषया ंम ये कोणताही स ंबंध नसतो .
यालाच िवचारा ंचे ळाव न घसरण े असेही हणतात . जे हा िछ नमन कता असणा या
य ला िवचार ला जातो, ते हा ते पूण पणे असंबंिधत उ र द ेऊ शकतात .
काही व ेळा, िछ नमन कता असणारी य स ंभाषणात असा एखादा श द वाप शकत े,
याचा को ण याही श दकोशात अथ नसतो . याचा अथ केवळ यांनाच माहीत असतो .
याला नव-तािक कतावाद (neologisms ) हणून ओळखल े जात े. ते श दा ंना अथा ऐवजी munotes.in
Page 5
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - I
5 यां या वन या आधार े जोडतात . अशा संल नता नादिननाद (clangs ) हणून
ओळख या जातात. उदाहरणाथ , (इं जी मा णे) कु याला “ पॉग” आिण मा ंजराला “ येव”
असे हटल े जाऊ शकत े.
काही वेळा, य िविश श दावर जोर द ेऊन तोच श द प ु हा प ु हा सा ंगू शकत े. याला
सात य (perseveration ) असे हणतात .
िछ नमन कता असणा या प ु षांम ये ि या ं या त ुलनेत भाषा कमी हो या ची व ृ ी अिधक
असत े. पु षांकडे यां या सम या ंवर मात कर यासाठी मया िदत भािषक स ंसाधन े आहेत.
सम अस ंघिटत िकंवा ताण-अव वत न (Grossly Disorganised or
Catatonic Behaviour ):
िछ नमन कता असणार े लोक इतर अन ेक सि य वत नांम ये य त असतात , यांचा
सकारा मक ल ण े हणून िवचार क ेला जाऊ शकतो .
िछ नमन कता असणार े लोक अ यािशत /अ-पुवा नुमािनत असतात आिण अचानक
उ ेिजत र या िति या द ेतात. ते अचानक ओरडतात , शपथ घ ेतात आिण र या व न
वर-खाली अस े एकटेच िहंडत िफर तात. साव जिनक र या ह तम ैथुन करणे, यासार या
सामािजक र या अमा य असणा या लािजर वा या वत नात य त राह याची व ृ ी
यां यात अस ू शकत े. यांची दैनंिदन िदनचया िव कळीत असत े, याम य े ते खाण े, कपडे
घालण े, मौिखक व छता इ याद िवषयी िन काळजीपणा दश िवत वतःची काळजी घ ेत
नाहीत .
िछ नमन कत े या णा ंम ये ताण -अव वत नदेखील िदस ून येते. ताण-अव तेला
(Catatonia ) अशा अस ंघिटत वत नांचा सम ूह हण ून संबोधल े जात े, जी बा जगा ित
ितसादा चा आ यंितक अभाव ितिब ंिबत करत े. ताण-अव तेम ये िहं
उ ेिजतत ेपासून ते अचलत ेपय त गित ेरक अपकाय दोषा ं या िव त ृत ेणीचा समाव ेश
होतो. ताण-अव उ ेजनात असं य िव म आिण संवेदन म य करणार े आ यंितक
अिनय ंि त उ ेजन समािव असत े.
िछ नमन कत ेची नकारा मक ल ण े (NEGATIVE SYMPTOMS OF
SCHIZOPHRENIA )
िछ नमन कत ेची सकारा मक ल ण े दश िवणा या सि य सादरीकरणा ं या िव ,
नकारा मक ल ण े सामा यत : सामा य वत नाची अन ुपि थती िक ंवा अपया ता दश िवतात
आिण यात भाविनक आिण सामािजक अिल ता , बोथट भाव , उदासीनता आिण वैचा रक
िकंवा वािचक दा र य यांचा समाव ेश होतो .
अ. िनज व भाव (Flat Affect ):- िछ नमन कता असणा रे अंदाजे दोन त ृतीयांश लोक
असे भाव, यांना िनज व भाव हणतात , ते दिश त करतात . ते भावना दश िवत नाहीत . ते
तुम याकड े र नजरेने टक लाव ून पाह शकतात , िनज व आिण आवाजातील चढ -
उताररिहत प तीन े बोलू शकतात आिण या ं या सभोवताली घडणा या गो नी या munotes.in
Page 6
अपसामा य मानसशा
6 अ भािवत िदस ून येतात. ही ि थती बोथट भाव हणून देखील ओळखली जात े. अनेकदा
य िन ल ि थतीत राह तात. ते यां या सभोवताल या घटना ं ित अ यंत ितसादरिहत
असतात . िछ नमन कत ेम ये िनज व भाव ह े य ची भावना य कर या तील सम या
आिण भावना अनुभव याची असमथ ता दश िवतात. ब. िनमू लन (Avolition ):- िनमू लन हणज े य ची अन ेक मह वा या ि या स ु
कर याची आिण यात सात य राख याची अ मता होय . याला उदासीनता अस ेही
संबोधल े जात े. िनमू लन ही एक सामा य य ेय-िनद िशत ि ये ित वचनब राह याची
असमथ ता आह े. हे ल ण असणार े लोक व ैयि क व छत ेसह बह तांश दैनंिदन म ूलभूत
ि यांम ये कमी वार य दाखवतात . िछ नमन कता असणार े लोक हाती घेतले या िविश
काया म ये अ े रत, असंघिटत आिण िन का ळजी असतात .
क. तक हीनता (Alogia ):- हे वािचक दा र ्याला (poverty of speech ) संदिभ त करत े.
हे वािचक माण िक ंवा वािचक आशय यातील सापे अन ुपि थती आह े. तक हीनतेने त
असणारी य या कमी आशय असणा या अशा ख ूप संि उ रा ंसह ा ला ितसाद
देऊ शकत े िकंवा अिजबात उ र द ेऊ शकत नाही आिण ितला संभाषणात वार य नाही,
असे िदसू शकत े. काही वेळा तक हीनता हे िवलंिबत िट प या िक ंवा ा ंना मंद ितसाद
असे प धारण करत े. िछ नमन कता असणा या काही लोका ं या स ंवादातील ही कमतरता
संभाषण कौश या या पया तेपे ा नकारा मक िवचार िवकार दश िवते, असे मानल े जाते.
ि कझो ेिनयाची इतर ल ण े (OTHER SYMPTOMS OF SCHIZOTHRENIA )
िछ नमन कत ेची काही ल ण े सव करणा ंम ये ठळकपण े िदसून येत नाहीत , परंतु ती
िछ नमन क ता त य म ये वारंवार िदसून येतात. ही ल ण े खालील माण े:
अ. अयो य भाव (Inappropriate Affect ):- िछ नमन कता असणारी य एखा ा
िविश कृतीला अनुिचत भावन ेने िति या द ेऊ शकत े, उदाहरणाथ , जे हा हस याची व ेळ
असत े, ते हा य रड ू शकत े आिण या च माण े उलट.
ब. सुख अन ुभव याची अ मता (Anhedonia ) :- ऍि हडोिनया या सं ेची य ु प ी ही
सुखाशी संबंिधत ‘बेडोिनक ’ (bedonic ) या श दापास ून झालेली आहे. ती िछ नमन कता
असणा या लोका ं ारे अनुभवलेला आनंदाचा अभाव याला संदिभ त करत े. ऍि हडोिनया
असणा या य खाणे, सामािजक स ंबंध, ल िगक पर परस ंवाद इ याद सह सामा यत :
आनंददायी समज या जाणा या ि यांम ये वार य नस या चे न दिवतात .
क. िबघडल ेली सामािजक कौश य े (Impaired Social Skills ):- बह तेक
िछ नमन कता त ण िनक ृ सामािजक कौश य े दश िवतात , जसे क स ंभाषण , नोकरी
आिण ना तेसंबंध अबािधत राख या तील सम या .
munotes.in
Page 7
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - I
7 िछ नमन कत ेचे उप- कार (SUB -TYPES OF SCHIZOPHRENIA )
डी.एस.एम.-४ - टी.आर. (DSM -IV-TR) हे िछ नमन कत े या पाच म ुख उप - कारा ंचे
वण न करत े: संिव मी िछ नमन कता , असंघिटत िछ नमन कता , ताण-अव
िछ नमन कता , अिवभ े िछ नमन कता आिण अविश िछ नमन कता .
संिव मी िछ नमन कता (Paranoid schizophrenia ) – याम य े िव म आिण
संवेदन म हे मुख वैिश ्य असत े. िचिक सालयीन य ह े ामु यान े तक िवसंगत आिण
अतािक क धारणा ंनी भािवत असत े.
असंघिटत िछ नमन कता (Disorganized schizophrenia ) - जे असंघिटत वाचा ,
असंघिटत वत न आिण िनज व िकंवा अयो य भाव यांनी वैिश ्यीकृत असत े.
ताण-अव िछ नमन कता (Catatonic schizophrenia ) - याम य े प
गित ेरक िच हे समािव असतात , जी आ य ंितक उ साह िकंवा जडाव था ितिबंिबत
करतात .
अिवभ ेिदत/ अिवभ े िछ नमन कता (Undifferentiated schizophrenia ) -
याम य े एखादी य िछ नमन कत े या दोन िक ंवा अिधक उप - कारा ंची ल ण े दश िवते.
अविश िछ नमन कता (Residual schizophrenia ) - याम य े य केवळ
िछ नमन कत ेची नकारा मक ल ण े अनुभवते आिण सकारा मक ल णा ंची अन ुपि थती
अनुभवते.
दुद वाने, उप- कारीकरण प दतीचा (subtyping approach ) वापर करणा या
संशोधना ंतून िवकारा ची कारणमीमा ंसा िकंवा उपचार यांिवषयी मह वाची अंत ी ा झाली
नाही. यावर िच ंतन करता , िछ नमन कत ेचे उप- कार याप ुढे डी.एस.एम.-५ (DSM -5)
म ये समािव क ेलेले नाहीत .
तुमची गती तपासा -
१. िछ नमन कत े या सकारा मक ल णा ंवर चचा करा.
२. िछ नमन कत ेची नकारा मक ल ण े प करा .
३. िछ नमन कत ेची इतर ल ण े कोणती आह ेत?
४. िछ नमन कत ेचे उप- कार प करा .
१.३ इतर दुम न कताज य िवकार (िछ नमन क तेचे िव त ृत ेणी िवकार )
[OTHER PSYCHOTIC DISORDERS (THE
SCHIZOPHRENIA SRECTRUM DISORDERS)]
अ. संि द ुम न कताज य िवकार (Brief Psychotic Disorder ) - हा िवकार एक
िकंवा अिधक "सकारा मक " ल ण े, जसे क िव म, संवेदन म िक ंवा असंघिटत वाचा िकंवा munotes.in
Page 8
अपसामा य मानसशा
8 वत न, यांचे एक मिह याप े ा कमी कालावधीसाठी अचानक स ु वात दश िवतो. एका
मिह यान ंतर ल ण े िदसून येत नाहीत .
ब. िछ नमन क व पी िवकार (Schizophreniform Disorder ) - काही लोक
िछ नमन क तेशी सा य दश िवणारी दुम न कताज य ल ण े अनुभवतात , परंतु मया िदत
कालावधीसाठी , जी सामा यतः एक मिहना त े सहा मिहन े इत या कालावधीसाठी िटकतात .
जर ल ण े सहा मिह या ं या कालावधीन ंतर िदस ून आली , तर या य ला िछ नमन क ता
अस याच े िनदान क ेले जाते. अनेकदा अ ात का रणांमुळे ही ल ण े व रत अ य होतात ,
आिण य सामा यतः प ूव माण ेच ितचे जीवन प ु हा स ु क शकत े. या िवकारावर खूप
कमी अ यास झाल ेले आहेत, यामुळे या या मह वा या प ैलूंवरील मािहती िवरळ आह े.
तथािप , असे िदसून येते, क या िवकाराचा आजीवन सा र अंदाजे ०.२% आहे (अमे रकन
सायिकयाि क असोिसएशन , डी.एस.एम. – ४, १९९४ ).
क. िछ नमन क भावा मक िवकार (Schizoaffective Disorder ) - िछ नमन कत ेची
ल ण े ही योगयोगान े नैरा य (depression ) िकंवा उ माद (mania ) यां या ल णा ं माण े
असतात , परंतु िकमान दोन आठव ड्यांचा कालावधी असा असतो , जे हा केवळ
िछ नमन कत ेची ल ण े नैरा य िकंवा उ माद यां या कोण याही ल णा ंिशवाय उपि थत
असतात .
ड. िव िमत िवकार (Delusional Disorder ) - िव िमत िवकाराच े मुख वैिश ्य
हणज े सात यप ूण िव म िक ंवा वा तव िवरोधी धारणा . जोपय त या य या ं या
िव मािवषयी बोलत नाहीत, तोपय त या अगदी सामा य िदसतात . हा सात यप ूण िव म हा
म दूचे अप मार िकंवा कोण याही ग ंभीर मानिसक िवकारासार या जैिवक घटकाचा प रणाम
नाही. असा िव म असणा या य म ये िछ नमन कत ेशी स ंबंिधत इतर बह त ेक सम या
नसतात . इतरांिवषयी असणा या यां या संशयाम ुळे ते सामािजक ्या अिल राह
शकतात . िव िमत िवकाराच े िविवध कार खालीलप ैक आहेत:
(१) जाचक िव म (Persecutory Delusion ) – अशी ामक धारणा , क यांना िकंवा
यां या ि यजना ंना चुक ची िक ंवा िनद यी वागण ूक िदली जात े.
(२) भ य िव म (Grandiose Delusion ) – अशी ामक धारणा , क आप याकड े
खूप/महान ान िक ंवा ितभा आह े.
(३) िव माचा ई या यु कार (Jealous type of Delusion ) - कोण याही बळ
कारणािशवाय अशी ामक धारणा , क यांचा जोडीदार या ं या ित अ ामािणक आहे.
(४) िव माचा कामो मादय ु कार (Erotomanic type of Delusion ) - अशी ामक
धारणा , क दुसरी य या ं या ेमात आह े.
(५) काियक िव म (Somatic Delusion ) - अशी ामक धारणा , क आप याला काही
आजार िक ंवा काही व ै क य ि थती आह े. munotes.in
Page 9
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - I
9 ई. सामाियक द ुम न कताज य िवकार (Shared Psychotic Disorder ) - हे अशा
अव थ ेला िदल ेले नाव आह े, याम य े केवळ एका िव िमत य सह असणा या िनकट
नातेसंबंधाचा प रणाम हण ून एखा ा य म ये िव म िवकिसत होतो . अशा िव माचे
आशय आिण व प हे जोडीदारा या िव मावर अवल ंबून असत े आिण याचा िव तार
सापे र या िविच , जसे क श ू तुम या घरा या मा यमात ून गॅमा िकरण पाठवत आह ेत,
इथपास ून ते कमी िविच , जसे क असा िव ास असण े, क तु हाला मोठी बढती/पदो नती
िमळणार आह े; असा अस ू शकतो .
तुमची गती तपासा -
१. कोणत ेही दोन इतर दुम न कताज य िवकार प करा .
२. िछ नमन क व पी िवकारा ंवर चचा करा .
३. िव िमत िवकारात आढळणा रे िव मांचे िविवध कार प करा .
१.४ सारांश
िछ नमन कता हा एक कारचा द ुम न कताज य िवकार आह े, जो ख ूप सामा य आह े. या
िवकारा ची मु यतः दोन कारची िचिक सालयीन ल ण े असतात - नकारा मक आिण
सकारा मक ल ण े. सकारा मक ल णा ंम ये िव म, संवेदन म, असंघिटत िवचार आिण
वाचा, असंघिटत िकंवा ताण -अव वत न यांचा समाव ेश होतो . नकारा मक ल णा ंम ये
िनज व भाव , िनमू लन आिण तक हीनता या ंचा समाव ेश होतो . अयो य भाव , सुख
अनुभव याची अ मता आिण िबघडल ेली सामािजक कौश य े ही िछ नमन क तेची इतर
ल ण े आहेत.
िव म हणज े अशा क पना , या एखा दी य स य अस याच े मानते, परंतु या
उ व यास अ यंत असंभव आिण अन ेकदा अश य असतात . िव माचे िविवध कार आह ेत
– जाचक िव म, संदभा चे िव म, भ य िव म आिण िवचार वेशाचा िव म.
संवेदन म हा सभोवताल या पया वरणातून कोण याही उपादाना िशवाय उ वणारा संवेदी
घटना ंिवषयी चा अन ुभव आह े. संवेदन माच े क्, ा य, पश संबंधी आिण काियक असे
कार आह ेत. िछ नमन कता त य म य े असंघिटत वाचा आिण असंघिटत िवचार
ि या असत े, याम ुळे य ा ं याबरोबर सुरळीत स ंभाषण करण े कठीण होत े. ते
अयो य / ितकूल वत न िकंवा ताण -अव वत नदेखील दिश त करतात , याम य े ते
एकतर अ यािधक गित ेरक हालचाली दश िवतात िकंवा कोणतीही हालचाल दश िवत
नाहीत .
िछ नमन कत ेची नकारा मक ल ण े िनज व भाव , तक हीनता आिण िनमू लन ही आह ेत.
िनज व भाव हणज े पया वरणा ित असणा या भावा मक ितसादा ंम ये ती घट िक ंवा
यांची अनुपि थती . तक हीनता हणज े वािचक /वाणीतील घट . िनमू लन ही सामा य , येय
िनद िशत ि यांम ये िटकून राह याची असमथ ता आह े. इतर ल ण े हणज े अयो य भाव ,
सुख अन ुभव याची अ मता आिण िबघडल ेली सामािजक कौश य े. munotes.in
Page 10
अपसामा य मानसशा
10 इतर द ुम न कताज य िवकार , हणज े संि द ुम न कताज य िवकार , िछ नमन क व पी
िवकार , िछ नमन क भावा मक िवकार , िव िमत िवकार आिण सामाियक द ुम न कताज य
िवकार , जे िछ नमन कत े या एकाच सात यका वर येतात.
१.५
१. िछ नमन कत ेची िविवध व ैिश ्ये, सकारा मक आिण नकारा मक ल ण े य ांवर चचा
करा.
२. दुम न कताज य िवकारा ं या िविवध का रांवर चचा करा.
३. खालील गो वर िटपा िलहा .
अ. संवेदन म आिण याच े कार .
ब. िव माच े कार .
क. िछ नमन कत ेचे उप- कार
१.६ संदभ
१. Oltmanns, T.F. & Emery, R. E. (2010). Abnormal Psychology, 6th ed.,
New Jersery : Pearson Prentice Hall.
२. Benn et, P. (2003). Abnormal and Clinical Psychology : An
Introductory Textbook – Open University Press.
munotes.in
Page 11
11 २
िछ नमन कता आिण इतर दुम न कताज य िवकार - II
घटक स ंरचना
२.० उि ्ये
२.१ िछ नमन कत ेचे जोखमीच े आिण कारक घटक
२.२ सारांश
२.३
२.४ संदभ
२.० उि ्ये
हे युिनट वाच यान ंतर आप याला यािवषयी जाणून घेता येईल:
िछ नमन कता आिण इतर द ुम न कताज य िवकारा ं या िवकासास कारणीभ ूत
असणा रे िविवध घटक
२.१ जोखमीच े आिण कारक घटक (RISK AND CASUAL
FACTORS )
संशोधका ं या चंड य ना ंनंतरदेखील हा अज ूनही एक साध े उ र नाकारतो . जे काही
प आह े, ते असे क िछ नमन कता का िवकिसत होतो , हे कोणताही एक घट क पूण पणे
प क शकत नाही . मनोिवकार हे एकल जनुक य कळ दाब याचा प रणाम नाही . उलट,
यासाठी जनुक य आिण पया वरणीय घटका ंमधील एक जिटल आंतरि या जबाबदार आहे.
जनुक य घटक (Genetic factors )
िछ नमन कत ेम ये जनुक य घटक प पण े सूिचत होतात . हे दीघ काळापास ून ात
आहे, क िछ नमन कता कारच े िवकार “कौटुंिबक” असतात आिण यांचा कल
“कुटुंबाम ये सा रत हो या ”कडे असतो .
िवकार असणार े नातेवाईक असण े, हे एखा ा य म ये िछ नमन कता िवकिसत
हो याचा धोका ल णीय र या वाढवत े. उदाहरणाथ , िछ नमन कता असणा या
णा या थम - ेणीतील नातेवाईका ंम ये (पालक , भावंडे आिण स ंतती/अप य े)
िछ नमन कत ेचे माण स ुमारे १० ट के आहे. ि तीय - ेणीतील नातेवाईक , जे यां या
जनुकांचा केवळ २५ ट के भाग णांसोबत सामाियक करतात (उदाहरणाथ , साव
भावंडे, मावशी , काका, भाची, पुतणे आिण नातव ंडे), यां यासाठी िछ नमन कत ेचे
आजीवन माण ३ ट या ं या जवळ आहे. munotes.in
Page 12
अपसामा य मानसशा
12 एकामागोमाग एक अशा अन ेक अ यासा ंनी ब ंधुभावा मक िक ंवा ि य ु मज जुळे
(dizygotic twins ) यांसह इतर कोण याही कार े संबंिधत लोका ंमधील
िछ नमन क ते या माणा या त ुलनेत एक समान िकंवा एकयु मज जु यांमधील
(monozygotic twins ) िछ नमन कत ेसाठी उ च एक पता दश िवली आहे.
िछ नमन कत ेसाठी एक पता दरा ंची तुलना ही अशा य या जैिवक आिण द क
नातेवाईका ंसाठी क ेली जात े, या य ना यां या लहान वयात ( ाधा यप ूव क ज म
झा यान ंतर) यां या ज ैिवक क ुटुंबातून द क घ ेतले गेले आह े आिण यान ंतर
यां याम य े िछ नमन कता िवकिसत झाल ेली आह े. जर ही एक पता द क घेणा या
नातेवाईका ंपे ा णा ं या ज ैिवक नातेवाईका ंम ये अिधक असेल, तर आन ुवंिशक भाव
हा बळत ेने सूिचत क ेला जातो .
उ च आन ुवंिशकता अस या मुळे, संशोधक या म ये समािव असणा या िविश
जनुकांचा शोध घ े याचा आिण असे घटक समज ून घे याचा य न करीत आह ेत, जे
जनुक य ्या अस ुरि तता आिण िवकार िवकिसत हो याची श यता वाढिवतात .
भावंडांचे चेतीय- ितमाकरण (neuroi maging ) आिण जनुक-समु चय-शा
(genomics ) यांचा संयोग अस े दश िवते, क भाव ंडां या म दूमधील काया मक च ुंबक य
अनुकंपन ितमाकरण अपसामा यता (fMRI abnormalities ) ही भािवत य या
म दूम ये िदसून येणा या अपसामा यत ेपे ा कमी गंभीर असत े (गुर आिण गुर, २०१० ).
वत मान प रि थतीत , संशोधका ंनी अशी िकमान १९ संभा य जन ुके ओळखली आह ेत,
जी १,२,५ ६, ८, ११, १३, १४, १९, २२ गुणसू ांम ये िवभ होतात . या
गुणसू ां या काही काया म ये डोपामाइन आिण ग ॅबा (GABA ), तसेच सेरोटोिनन आिण
लूटामेट यांसह अनेक चेता ेपकांचा समाव ेश होतो .
इतर घटक , जे िछ नमन कत े या िवकासाम य े सूिचत होत आल े आह ेत, यांम ये
इ ल ूएंझा िवषाण ूचा ज मप ूव संपक , ारंिभक पोषण-त वांची कमतरता , मातेने
अनुभवलेला तणाव आिण स ूतीकाळात ज म ग ुंतागुंत यांचा समाव ेश होतो .
शहरी राहणीमा न, परदेशातील वा त य आिण िकशोराव थ ेत केले जाणार े
गांजासार या अ ंमली पदाथा चे सेवन, यांमुळे िछ नमन कता िवकिसत हो याचा धोका
वाढतो .
िछ नमन कत ेिवषयी वत मान िवचार सरणी हे जनुक य आिण पया वरणीय घटका ंमधील
आंतरि य ेवर जोर देते.
चेता-िवकासा मक ि कोन (Neurodevelopmental Perspective )
चेता-िवकासा मक ि कोनान ुसार, िछ नमन कता हा िवकासा संबंधी िवकार आह े,
जो म दू या प रप वत े या म दू या जनुक य िनय ं णातील बदला ंमुळे िकशोराव थ े या
िकंवा पूव - ौढ वा या वषा म ये उ वतो . munotes.in
Page 13
िछ नमन कता आिण
इतर दुम न कताज य िवकार - II
13 म दू या ारंिभक िवकासा या काळात एखा ा य ला काही जोखम चा सामना
करावा लागला , तर जन ुक य असुरि तता प होत े.
हे धोके ज मप ूव काळात िवषाण ूज य स ंसग , कुपोषण िक ंवा अपायकारक पदाथा शी
संपक या व पात िकंवा ज मा दर यान /ज मान ंतर स ंि कालावधीत ते हा उ वू
शकतात, जर य दुखापत िक ंवा िवषाण ूज य स ंसग यां या स ंपका त आ या िकंवा
यां या मातांनी अप या या ज मकालावधीतील गुंतागुंत अनुभवली अस ेल, तर.
यां या िवकसनशील म दूला होणा री हानी ही आयु या या स ु वाती या काळात
डो या या आकारा तील घट , बोधन आिण सामािजक काय शीलता या ंमधील गित ेरक
िबघाड , या व पात िदसू शकत े.
चेता-िवकासा मक ग ृिहतका स ा झाल ेले समथ नदेखील या व त ुि थती तून येते, क
या य यां या पिह या मनोिवकाराचा संग अन ुभवतात , यां याम ये
आजारपणाचा प रणाम हण ून म दूतील अन ेक अनाकलनीय िवक ृती असतात . यां या
आजा राची अव था जसज शी पुढे जा ते, तसतस े ते “चेता- गमन ”
(neuroprogression ) या ि य े ारे सतत हािनकारक बदल दश वू शकतात ,
याम य े िछ नमन कत ेचे प रणाम सामा य वयोवृ ीमुळे होणा या म दूतील बदला ंसह
संवाद साधता त.
चेता-रसायनशा (Neurochemistry )
श ि य े या णा ंना िशिथल कर यासाठी िद या जाणा या औषधी या ं या
भावा वरील िनरी णा या आधारावर च िचिक सका ंनी द ुम न कताज य िवकार
असणा या य वर उपचार कर यासाठी या औषधी या ंचा योग क र यास स ु वात
केली.
दुम न कताज य ल ण े हाताळ यासाठी लोरो ो मेझाईन भावी अस याच े आढळ ून
आले. लोरो ोम ेझाईनन े डोपामाइन ाही (dopamine receptors ) अवरोिधत क न
याचा प रणाम क ेला. यामुळे अशी क पना उदयास आली , क डोपामाइन , िवशेषत:
डी२ ाही (d2 receptor ), िछ नमन कत े या िवकासा म ये भूिमका बजावत े.
गॅमा-अमीनो य ुटी रक आ ल (Gamma -aminobutyric acid - GABA ) हेदेखील
िछ नमन कत े या िवकासाम य े सहभागी अस याच े िदसून येते.
एन-िमथाइल -डी-ए पाट ट - एन.एम.डी.ए. (n-methyl -d-aspartate - NMDA )
ाह मधी ल बदलद ेखील द ुम न कताज य ल णा ं या िवकासाम य े भूिमका बजावता ना
िदसून येतात. एन.एम.डी.ए. हे संधी थान े िनमा ण कर यास मदत क न म दूम ये नवीन
अ ययनास ो साहन द ेते. यामुळे एन.एम.डी.ए. मधील बदल हे प रणामी
चेतापेश मधील बदला ंशी संबंिधत अस ू शकतात , जे यांना मृती आिण अ ययन यांस
समथ न कर यास कमी स म करतात. munotes.in
Page 14
अपसामा य मानसशा
14 वाढल ेली उ ेजना, घटलेले अडथळ े, आिण बदलल ेली बोधिनक काय शीलता या ं याशी
संबंिधत असणारी िछ नमन कत ेची ल ण े ही अशा कार े चेता ेपकांमधील बदला ंशी
अनु प असतील .
रचना मक अपसामा यता (Structural Abnormality )
चेता- ितमाकरण प त तील (neuroimaging methods ) सवा त आरंभी या
शोधांपैक एक हणज े िछ नमन कता असणा या य या म दूम ये िव ता रत
िनलय (enlarged ventricles ), हणज े या -मि त कम े व (cerebrospinal
fluid) धारण कर णा या म दूम ये असणा या पोक या असतात . या ि थतीस िनलय
िव तारीकरण (Ventricular Enlargement ) असे संबोधल े जात े, जी अन ेकदा
मि त क -संबंधी अपव ृ ी (cortical atrophy ), हणज े म दू या ऊत चा अप यय
होणे, या प रि थती या बरोबरीन े उ वत े.
म दू या आकारमा नाचा हास हा िवशेषतः पुवा ख ंडात (prefrontal lobe )
आढळ तो, जो भाग िनयोजन , िवचार आिण वत न यांना अटकाव कर यासाठी
जबाबदार असणार े े आह े.
आजारपणा या काळात संपूण म दूम ये बा पटल (cortex ) हे ल णीय र या पातळ
होते, परंतु िवशेषत: अ ख ंड (frontal lobe ) आिण ि -प ीय ख ंड (temporal
lobes ) या भागा ंत, जे म दूचे ते भाग आहेत, जे ा य मािहतीवर ि या करतात .
मानसशा ीय िस ा ंत (Psychological Theories )
मनोगितक य ि कोन (Psychodynamic Perspective )
िस मंड ॉईड (१९२४ ) यांनी या ं या मनोगितक य िस ांतात अस े सुचिवले, क
बालपणातील नकारा मक अन ुभवांचे पय वसान या य मधील िछ नमन क तेत होऊ
शकते. िनकृ पालक व हे अगोदरच िछ नमन कत ेचा धोका असणा या अस ुरि त
य वर अित र ताण आणू शकते. ॉईड हणाल े, क ज े हा माता आप या बालकाशी
अ यंत कठोरपण े वागतात आिण ज े हा या आप या बालकािवषयी ेम य करत नाहीत ,
ते हा बालक अधोगती होत े आिण ते मोठे झा यावरद ेखील दैनंिदन काय शीलता पार
पाडताना लहान म ुलांची व ृ ी दश िवते. हे वा तिवकता आिण अवा त िवकता यां यात भ ेद
करणे अहंसाठी (Ego) अ वा यकारक होते.
ाईडा फॉम राईशमा न (१९४८ ) यांनी िनदश नास आण ून िदल े, क िनक ृ पालक व हे
बालका ची मानिसक ि थती भािवत क शकते. दोन िवरोधाभासी प रि थती , हणज े एक
आई एक कड े अित-संर णा मक आह े आिण याच व ेळी ती बालका या चा ंग या म ू यावर
उपि थत करत आहे. याचा प रणाम हण ून बालका म ये सं माची ), मू यहीनत ेची
आिण िनरा शेची अव था िनमा ण होत े. यामुळे िवचिलत आिण अतािक क अह ं िनमा ण होऊ
शकतो , याच े पया वसान िछ नमन कत े या वृ ीम ये होऊ शकत े.
munotes.in
Page 15
िछ नमन कता आिण
इतर दुम न कताज य िवकार - II
15 वात िनक आिण बोधिनक कारण े (Behavioural and Cognitive Causes )
बे चर (१९८८ ) यांनी असा अ यास क ेला, क िछ नमन कता सामा य प रि थत म य े
साधक अिभस ंधाना ार े िवकिसत होऊ शक ते. िछ नमन कता असणा या लोकां या
बाबतीत पया वरणावर काम कर याच े ाथिमक िश ण गहाळ आह े. अपया
पालक वा मुळे िकंवा काही द ुद वी प रि थतीम ुळे ते यां या सभोवताल या इतरा ं ित
असंब , अयो य आिण सामािजक ्या अ वी राह ितसाद िशकतात .
बे चर (१९८८ ) यां या मत े, कुटुंबातील सद या ंनी जर िछ नमन कता त लोक दिश त
करत असल े या अतािक क आिण अयो य वत नाला िति या द े याकड े दुल केले, तर ते
काया मक अिभस ंधान िवकिसत करतात .
बोधिनक िस ा ंतवादी असे मानतात , क िछ नमन कता ही ाथिमक वेदिनक आिण
सहेतूक कौश या ं या अभावाम ुळे िनमा ण होत े. िव म ह े दखल घ ेतले या आिण िव िपत
प तीन े ल ात घ ेतले या मािहती या अस ंब च ुक या अथ बोधना मुळे िनमा ण होतात .
उदाहरणाथ , जर िछ नमन कता त य नी त े अनुभवत असणा या संवेदन मािवषयी
सांिगतल े, याकड े यां या कुटुंबातील सद या ंनी दुल केले िकंवा ते नाकारल े, तर
प रणामी , णांकडून या चे असे चुक चे अथ बोधन शकत े, क यां या कुटुंबातील
सद या ंनी यांना हानी पोहोच िव यासाठी अ य श सह हातिमळवणी क ेली आह े. यामुळे
िछ नमन कता असणा या य म ये संिव मी धारणा िनमा ण होऊ शक तात.
मनो-सामािजक आिण सा ं कृितक घटक (Psychosocial and Cu ltural Factors )
बालका या कौट ुंिबक पया वरणातील सं ेषणाचा िवचिलत आकृितबंध हा
िछ नमन कत े या िवकासा साठी अव ेपक घटक (precipitate factor ) ठ शक तो.
संशोधका ंनी िछ नमन कता त सद य असणा या क ुटुंबातील स ंवाद आिण वत न
यां या प ती अ यास याचा य न केला. संशोधका ंनी पालका ंनी यां या म ुलांशी
संवाद साध यासाठी वापरल ेले िवचिलत आक ृितबंध आिण अयो य माग हे
िछ नमन कत े या िवकासात भ ूिमका बजावणार े घटक अस ू शकतात , याची न द
कर याचा य न क ेला.
िचिक सका ंना वाटल े, क या अशांततेचे पया वसान सदोष भाविनक ितसादा मकता
आिण बोधिनक िव पण या ंम ये होते, जे मानिसक ल णा ंसाठी ाथिमक आह ेत.
समकालीन स ंशोधका ंनी िछ नमन कत ेसाठी णालयात दाखल झाल े या ौढा ंम ये
प रणाम िक ंवा वा य पुन ा ी यांिवषयी अन ुमान लाव याचा य न क न
सम या ंपय त पोहोच ले. यां या मत े, िवचिलत कुटुंबाला कारण हण ून न पाहता ते
कुटुंबाकड े िछ नमन कत े या स ंगातून बर े हो याचा य न करणा या य या
पया वरणातील तणावाच े संभा य ोत हण ून पाहतात .
यांनी वरील गो ी एका िनद शांका या मदतीन े प क े या, याला य भावना ंचा -
ई.ई. (expressed emotion - EE) िनद शांक, हणज ेच कुटुंबातील सद या ंमुळे munotes.in
Page 16
अपसामा य मानसशा
16 िनमा ण होणारा ताण . हा िनद शांक कुटुंबातील सद य टीका , ितकूल भावना आिण
भाविनक अित सहभाग िकंवा अित िचंता दश िवणा या मागा नी िकती माणात बोलतात ,
याचे प रमा ण दान करत े.
संशोधका ंना अस े आढळ ून आल े, क उ च य भावना असणा या कुटुंबात राहणा या
लोकांम ये आजार पु हा उ व याची श यता अिधक असत े, िवशेषत: जर या य ना
टीके या उ च पातळी ला सामोर े जावे लागल े तर.
एका काया मक च ुंबक य अन ुकंपन ितमा (fMRI - एफएमआरआय ) अ यासा ने असे
दश िवले, क िछ नमन कता असणा रे लोक हे चेता वाच े या (neural speech )
तुलनेत उ च य भावना असणारी वाचा (speech high in EE ) ऐकताना व-िचंतन
आिण सामािजक प रि थत िवषयी स ंवेदनशीलता यांम ये सहभागी असणा या म दू या
भागांम ये उ च सि य ता अनुभवतात .
य भावना कधीही ायोिगक रचनांचा वापर क शकत नाही . प रणामी , संशोधक
कधीही य भावना आिण िछ नमन कता यांमधील ासंिगक द ुवे शोधू शकत नाहीत .
िछ नमन कता असणा या य या उपि थतीम ुळे कुटुंबात तणाव िनमा ण हो याची
श यता असत े.
सामािजक वग आिण उ प न यांसारख े िव तृत सामािजक घटकद ेखील
िछ नमन कत े या िवकासास हातभार लाव ू शकतात .
अमे रकेतील मानिसक आजारा या पिह या महामारी िव ान िवषयक अ यासात
हॉिल शीड आिण र ेडिलश (१९५८ ) यांना िन र णात असे आढळल े, क
िछ नमन क तेचे मा ण हे यूनतम सामािजक -आिथ क वगा म ये अिधक होते.
ते हापास ून अन ेक संशोधका ंनी या िन कषा ची ितकृती केली आह े.
संभा य अथ बोधन अस े असू शकत े, क िछ नमन कता असणा या य “अधोगामी
िव थापन ” अनुभवत असा यात . हणज ेच, यांचा िवकार या ंना दा र या कडे नेतो, जे
यांची काम कर याची आिण उपजीिव का कमाव याची मता या ंम ये य यय आणत े.
शहरी भागांम ये अिल ता आिण दा र य या ंम ये राह याचा तणाव हा िछ नमन कता
िवकिसत हो या या धो याला हातभार लावतो .
केवळ ौढ हण ून शहरी भागांम ये थला ंत रत झाल े या लोका ंम ये नाही , तर तेथे
ज मल े या िक ंवा वाढल े या य म य े िछ नमन कत ेचे माण अिधक आहे.
इतर देशांत राहणार े लोकांम ये ( हणज े, यांची “ थला ंत रत” ि थती आह े),
िछ नमन कत ेचे माण अिधक आहे. जे लोक कमी दजा या नोक या आिण शहरी
भागांत थला ंतर करतात , ते िछ नमन कता त हो याची श यता अिधक असत े.
सामािजक -सां कृितक पा भूमीतील इतर जोखमी या घटका ंम ये यांसह पालक
गमावण े िकंवा यांचे िवभ होण े, शोषण आिण ग ुंडिगरीच े ल य ठरणे यांचा समाव ेश munotes.in
Page 17
िछ नमन कता आिण
इतर दुम न कताज य िवकार - II
17 होत असणारी बालपणातील ितक ूलता समािव असत े. ौढाव थ ेत य
दुम न कत े या पिह या िक ंवा यान ंतर या संगां या ्या अिधक अस ुरि त असतात .
उ च जन ुक य धोका असणा या य , यांना पया वरणीय ताणतणावा ंचा सामना
करावा लागतो , यांम ये इतरांपे ा िछ नमन कता िवकिसत हो याची श यता अिधक
असत े.
िछ नमन कत ेचे कारण बह आयामी आह े आिण काला ंतराने िवकिसत होत े, हे ओळख ून
ि टलो आिण म ुर (२०१० ) यांनी “िवकासा मक उतरण ” हे गृहीतक तािवत क ेले, जे
अखेर दुम न कत ेम ये य झाले या डोपामा ईनम य े बदल कर यासाठी जनुक य
असुरि तता , ज मपूव आिण पूव -बा याव थ े या कालख ंडातील ितकूलता आिण
ामु यान े औषधी य े यांमुळे उ वणार े नुकसान यांचे एक ीकरण करत े.
२.२ सारांश
िछ नमन कता हा एक असा िवकार आह े, जो ज ैिवक घटक , मानिसक घटक आिण
सामािजक घटक या ं यातील आंतरि य ेचा प रणाम आह े, याम य े जैिवक घटक मह वाची
भूिमका बजावतात .
२.३
१. िछ नमन कत ेचे िविवध जोखमीच े आिण कारक घटक यांवर चचा करा.
२.४ संदभ
१. Oltmanns, T.F. & Emery, R. E. (2010). Abnormal Psychology, 6th ed.,
New Jersery : Pearson Prentice Hall.
२. Bennet, P. (2003). Abno rmal and Clinical Psychology: An Introductory
Textbook – Open University Press.
munotes.in
Page 18
18 ३
भावि थती िवकार आिण व -ह या - I
घटक रचना
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ भावि थती िवकाराची सामा य व ैिश ्ये
३.३ अवसादी िवकार
३.३.१ मुख अवसादी िवकार
३.३.२ नैरा याच े कार
३.३.३ िवष णमन कताज य िवकार
३.४ भावि थती तील बदला ंचा समाव ेश असणार े िवकार
३.४.१ ि ुवीय िवकार
३.४.२ च -दुम न कताज य िवकार
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.० उि ्ये
हा पाठ अ यास यान ंतर आपण यासाठी स म असाल :
भावि थती िवकाराची सामा य व ैिश ्ये समज ून घेणे.
भावि थती िवका राचे िविवध कार जाण ून घेणे.
३.१ तावना
आप याला कधी आनंदी आिण उ साही वाटते आिण कधी कधी द ुःखी आिण उदास
वाटते. हे सामा यतः अन ुभवले जाणार े भावि थती बदल आह ेत. या पाठात प क ेलेले
भावि थती िवकार ह े अिधक ग ंभीर आिण िवदारक व पाच े आहेत. munotes.in
Page 19
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - I
19 भावि थती िवकार हा अशा िवकारा ं या गटा ंपैक एक आह े, यांम ये अ यान ंदापासून
गंभीर नैरा यापय त िव तार असणा या भावना ंमधील गंभीर आिण िचर थायी अशांततेचा
समाव ेश असतो . भावि थती िवकाराम य े य या भाविनक ि थतीत िक ंवा
भावि थती मधील अशांततेचा समाव ेश होतो . लोक आ य ंितक न ैरा य िक ंवा अ यान ंद
आिण नैरा य या ंम ये एकांतर अन ुभवू शकतात .
३.२ भावि थती िवकाराची सामा य व ैिश ्ये (GENERAL
CHARACTERISTICS OF MOOD DISORDERS )
१. य च ंड दुःख िक ंवा अ व थत ेची भावना (dysphoria ) अनुभवते.
२. काहीजण नैरा यािव असणा या भावना , आनंदाितर ेक (euphori a) हणून
संबोध या जाणा या आनंदा या भावना अनुभवू शकतात.
1. ३.भावि थती िवकाराचा मया िदत कालावधी असतो , या दर यान िवकारा ंची िविश
ल ण े िदसतात . िवकारा या ती ल णा ं या मया िदत कालावधीला संग हणतात .
या िवकाराचा संग २ िकंवा ३ वषा पय त खूप दीघ असू शकतो .
३. संगा या ती त ेनुसार भावि थती िवकाराच े वग करण सौ य , म यम आिण ग ंभीर अस े
केले जाते.
४. िचिक सक याची न दणी करतात , क हा िवकार थमच उ वला आह े क ल णा ंची
पुनरावृ ी आह े. जर हा यावत स ंग असेल, तर िचिक सक हे शोध या चा य न
करतात, क अशील पूण पणे बरा झाला आह े क नाही .
५. काही लोक िविच आिण असामा य वत नदेखील दश वू शकतात , जसे क िवि
शारी रक म ु ा िकंवा हालचाल िक ंवा अ यािधक ह ेतूहीन गित ेरक ि या .
६. िचिक सक ह ेदेखील िनधा रत कर याचा य न कर तात, क सूतीप ात / सवो र
िवकार (postpartum disorder ) उपि थत आह े का. बाळाला ज म िद यान ंतर
ि या ंम ये िदसून येणा या िवकाराला सूतीप ात / सवो र िवकार हणतात .
३.३ अवसादी िवकार (DEPRESSIVE DISORDERS )
अवसादी िवकार अन ुभवत असणारी य ही सा मा यतः शोका ंितक हानी िकंवा शोक
यानंतर या भावना अन ुभवते. लोक द ैनंिदन यवहारात परततात आिण शोकांितक हानी
आिण शोक यांसह जग याचा करार करतात . नैरा य त य िनराशा , थकवा आिण
अपा ता या भावना सात यान े अनुभवते आिण कोण याही कट कारणािशवाय द ेखील व-
ह येची व ृ ी दश िवते.
munotes.in
Page 20
अपसामा य मानसशा
20 ३.३.१ मुख अवसादी िवकार (Major Depressive Disorder )
१) मुख अवसादी स ंगांची खालील व ैिश ्ये आहेत:
यात एक ती अ व थताप ूण भावि थती (dysphoric mood ) समािव असत े, जी
दैनंिदन जीवनातील सामा य द ुःखद णा ंपे ा खूपच ग ंभीर असत े. अ व थत ेची
भावना ही अ यािधक िवष णता िक ंवा पूव आन ंददायी असणा या ि यांमधून अचानक
गमावल ेला आन ंद या व पात आढळ ू शकतो .
ि य य या म ृ यूनंतर २ मिह या ंपे ा अिधक काळ ती न ैरा य कायम रािह यास
तो म ुख अवसादी िवकार असतो .
अवसादी िवकारा ंम ये नेहमीच अव ेपी घटना अस ू शकत नाही . यांची सु वात
कोण याही ात कारणािशवाय होऊ शकत े.
नैरा याम ुळे य घरात आिण कामा या िठकाणी दुब लता अनुभवते.
अवसादी स ंगांची शारी रक िच ह े ही काियक ल ण े हणून कट होतात , जसे क :-
अ. आळस आिण सु ती.
ब. गित ेरक म ंद व, याम य े शरीराची हालचाल कमी हो याचा समाव ेश असतो .
काही लोक आ यंितक मनो-गित ेरक आंदोलन दश वू शकतात . ही वत ने िविच आिण
आ यंितक असू शकतात, आिण काही वेळा ती ताण -अव हण ून वग कृत केली
जाऊ शक तात.
अ न- हणातील/सेवनातील य यय हे अिधक सामा य आह े. लोकांना भूक नस ू शकत े
आिण त े अ नाच े सेवन करण े टाळूदेखील शकतात . काही इतर लोक अ नाच े
अितस ेवन क शकतात िक ंवा गोड आिण कब दका ंचे अितस ेवन कर यात ग ुंतू
शकतात .
िन ा-आकृितबंधांत नाट्यमय बदल िदस ून येतात. लोक िन ाना श दश वू शकतात
िकंवा अ यािधक झोप घ े यात गुंतू शकतात . ईईजी िन ा आकृितबंध (EEG sleep
patterns ) असे दश िवतात , क अशील िन ा-सात य , खंिडत जागरण आिण सकाळी
लवकर उठण े यात य यय दश िवतात . या ि छक न े -गितमानता (Random Eye
Movement - REM आर.ई.एम) झोपेतील य यय प असतात ; यात डो या ं या
अिधक हालचाली आिण आर.ई.एम. झोपेचा वाढीव कालावधी असतो . अशा म ुख
आर.ई.एम अपसामा यता मुख अवसादी स ंगांअगोदर िदसून येतात.
या िवकाराची बोधिनक ल ण े खालील माण े आहेत:
(१) ती तेची नकारा मक व-संक पना , कमी व-आदर आिण यान ंतर िश ा
हो याची उ वणारी कठोर आव यक ता.
(२) ती आिण सात यप ूण अपराधीपणाची भावना आिण गतकाळातील च ुकांब ल
िवचार करण े हे सामा य आह े. munotes.in
Page 21
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - I
21 (३) िवचार करणे, एका ता आिण िनण य घे यामधील सम या .
गतकाळात चीप ूण मान या ग ेले या ि यांमधून वार य कमी होण े. नकारा मकता
आिण िनराश े या भावना या य वर मात कर तात आिण यातून िनसट यासाठी मृ यू
हाच एकम ेव माग आहे, असा िवचार ती य करत े, आिण ती य ात व -ह या क
शकते.
नैरा याची ल ण े २ आठवड ्यांपासून ते दोन मिह या ं या कालावधी पय त राह शकतात . जर
उपचार केले गेले नाही , तर ल ण े आणखी सहा मिहन े राह शकतात . मुख औदािस य
संगाची ल ण े हळूहळू उ वतात , ती एका रा ीत िदसून येत नाहीत .
३.३.२ नैरा याच े कार (Types of Depression )
नैरा याच े मुख दोन कार खालील माण े आहेत:
अ. उदासीन व ैिश ्यांचा समाव ेश असणार े अवसादी स ंग (Depressive episodes
involving melancholic features ):-
अवसादी िवकार असणा या य बह तेक ि यांमधील वार य गमाव तात. सुखकारक
िति या ंची आव यकता असणा या घटना ंवर िति या द ेणे यांना कठीण जात े. या
लोकांसाठी सकाळ ची वेळ खूप अवघड असत े. ते सकाळी लवकर उठ ू शकतात आिण
यांचा िदवस दु:खी आिण उदास भावना , तसेच नैरा या या इतर म ुख ल णा ंसह सु
ठेवू शकतात .
ब. हंगामी आकृितबंध असणार े अवसादी स ंग (Depressive episodes
involving Seasonal Patterns ):
नैरा याचे हंगामी आकृितबंध असणा या लोका ंम ये दरवष जवळ पास याच वेळी िक ंवा
िहवा या दर यान सुमारे २ मिहने हा िवकार िवकिसत होतो, परंतु नंतर त े सामा य
जीवना कडे परततात . संगादर यान या ं यात ऊजा , वार य या ंचा अभाव अस ू शकतो , ते
अ यािधक माणात झोपू शकतात आिण जा त कब दका ंचे सेवन करतात . काही स ंशोधक
असे तािवत करतात , क हंगामी न ैरा य ज ैिवक लय तील बदला ंशी संबंिधत असत े. असे
आढळ ून आल े आहे क ह ंगामी नैरा य त लोक अशा रा या ंत अिधक आढळतात , जेथे
तापमान कमी असत े.
िवकाराची स ु वात आिण वाह (The onse t and the course of disorder ):
मुख अवसादी िवकार उ व याच े सरासरी वय ३० वष आह े (हिसन आिण इतर ,
२००५ ). या अ यासात ॉस न ॅशनल कोल ॅबोरेशन ुप (छेद रा ीय सहयोग गट ) १९९२
संचािलत क ेला (केसलर आिण इतर , २००३ ) आिण अस े दश िवले, क नैरा य आिण
प रणामी व-ह यां या घटना वषा नुवष िनयिमतपण े वाढत आह ेत. रा ीय िवकार त
ि थती या अ यासात अस े आढळ ून आले आहे, क संदभ गट हण ून संबोध या ग ेले या
वाढ या त ण गटांम ये चलन दर ह े वृ लोका ंपे ा अिधक आहेत. १८-२९ वष
वयोगटातील य या यां या सु वाती या वयांत ३०-४४ वयोगटातील लोका ंपे ा munotes.in
Page 22
अपसामा य मानसशा
22 नैरा य त हो याची श यता अिधक असत े. थोड यात , लहान वयातच न ैरा य चंड
वारंवारतेसह समोर य ेऊ लागल े आहे.
अवसादी स ंगांची दीघ ता ही प रवत नीय असत े. काही संग दोन आठवड े िटकू शकतात
आिण अिधक ग ंभीर करणा ंम ये ते अनेक वष िटकू शकतात . उपचार न क े यास
नैरा याचा पिहला संग ४ ते ९ मिहने िटकू शकतो (ईटन आिण इतर , १९९७ ).
काहीजण औषधी य े िकंवा म ा या यसनाचा आधार घ ेऊन नैरा य कमी कर याचा
य न क शकतात . अवसादी स ंग लहान मुले आिण िकशोरवयीन य म य े आढळ ू
शकतात . िवकार स ु हो याच े सामा य वय २० वष वयाचा पूवा ध अस याच े अनुमािनत
केले जाते. डी.एन. लाईन , टेलर िडक टाईन आिण हािड ग यांना २१ वष वया या अगोदर
िवकारा या ार ंभाची तीन व ैिश ्ये आढळली :
१. ते दीघ काळ िटकत े.
२. हे उपचारा ं ित सापे र या कमी ितसाद दश वते.
३. बािधत य या क ुटुंबात या िवकाराचा सार हो याची श यता बळ असत े.
केसलर आिण इतर (२००५ ) यांनी केले या अ यासात ून अस े िदसून येते, क अ ंदाजे २.५
ट के ौढ लोकस ं येला यां या जीवनात हा िवकार हो तो. हा िवकार ४५ ते ५९ वषा नी
उ चतम पातळीला पोहोचतो . ौढ हे सामा यतः न ैरा या या शारी रक ल णा ंची त ार
करतात . शेवटी, नैरा याम ुळे होणा या व-ह ये या य ना ंची करण े वगळता इि पतळात
दाखल कर याची आव यकता अितशय विचत असत े.
३.३.३. िवष णमन क ताज य िवकार (Dysthymic Disorder )
काही लोक द ुःखाचा समाव ेश असणार े नैरा य अनुभवतात, परंतु दुःख इतक े ती नसत े क
याचे मुख अवसादी स ंग हणून वण न केले जाऊ शकेल. परंतु, असे नैरा य बर ेचदा
दीघ काळ िटकत े. हे आपण द ैनंिदन जीवनात अन ुभवत असणा या भावि थ ती बदला ंना
संदिभ त करत नाही. िवष णमन कताज य िवकार असणार े लोक (मुले आिण
पौगंडाव थ ेतील १ वष ) िकमान २ वषा पय त म ुख अवसादी िवकाराची ल ण े दश वतात.
या ल णा ंम ये ुधा-िवकार (appetite disorder ), झोपेतील य यय , कमी ऊजा , थकवा ,
कमी व -आदर , िनकृ एका ता , िनण य घे यात अडचण आिण िनराश े या भावना या ंचा
समाव ेश अस ू शकतो .
िवष णमन कताज य िवकार हा केवळ याचा वाह/माग म, हणज े दीघ काळ व पाचा
आिण ल णा ंची ती ता, या आधारावर मुख अवसादी स ंगापास ून िभ न असतो .
िवष णमन कताज य िवकार असणार े लोक हे कधीही दोन मिह या ंपे ा अिधक काळ
ल णम ु नसतात . ते सामािजक स ंवादात ून माघार घ ेऊ शकतात आिण इतरा ंना राग
आिण िचडिचड ेपणान े िति या द ेऊ शकतात . अनेकदा िवष णमन कताज य िवकार हा
इतर ग ंभीर मानिसक िवकारा ंसह उ वू शकतो . काही करणा ंम ये िवष णमन कता
यि म व िवकारा ंसह उ वू शकते, आिण या ंपैक काही करणा ंत मुख अवसादी munotes.in
Page 23
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - I
23 संगदेखील िवकिसत होऊ शकतो . यांपैक काही करणा ंत य पदाथा चा गैर-
/अितवापर कर यात गुंतू शकतात . हणूनच, िचिक सक च ुक चे िनदान क श कतात आिण
िनराशा आिण अपा तािवषयक भावना कमी कर यासाठी य न क ेले जाऊ शकतात .
३.४ भावि थती बद लांचा समाव ेश अस णारे िवकार (DISORDERS
INVOLVING ALTERATIONS OF MOOD )
भावि थती बद लांचा समाव ेश असणा या िवकाराचे दोन कार आहेत, ते खालील माण े:
३.४.१ ि ुवीय िवकार (Bipolar disorder ):
यात अ यान ंद िकंवा आनंदाितर ेक यांचा मुख अवसादी स ंगासह बदलणा या ती आिण
िवदारक अन ुभवाचा समाव ेश होतो . ि ुवीय िवकार दोन व पा ंत उ वू शकतो. यांम ये
य उ मादी स ंग (manic episode ) अनुभवू शकतात िकंवा िम संग अनुभवू
शकतात .
उ मादी स ंग (Manic episode ): कोणताही उ मादी स ंग, जरी यानंतर अवसादी
संग उ वत नसेल, तरीही याचे वण न ि ुवीय िवकार हण ून केले जाते. पूव ि ुवीय
िवकारा ंचे वण न उ मादी -अवसादी िवकार (manic depressive disorder ) हणून केले
जात अस े. ि ुवीय या स ं ेचा अथ दोन ुव िकंवा टोके, हणज े उ माद आिण
अवसाद /नैरा य. ि ुवीय िवकार असणा रे लोक न ैरा याची ल ण े नेहमी अनुभवतील अस े
नाही. असे गृहीत धरल े जाते, क ि ुवीय िवकार असणा रे लोक न ंतर या काही मिह या ंत
िकंवा वषा त नैरा य अन ुभवतील.
उ मादी स ंग अन ुभवणारी य मनिमळाऊ , बोलक , सज नशील , िवनोदी आिण व -
िव ासप ूण िदसू शकत े. यापकता आिण ऊज या भावना या ं या द ैनंिदन काय शीलत ेत
गंभीर सम या िनमा ण क शकतात . या य चा व-आदर चंड वाढल ेला असू शकतो .
यांची िवचारसरणी भ य अस ू शकत े आिण ितची गुणव ा दुम न कताज य देखील अस ू
शकते.
उ मादी स ंगातील बह तेक लोका ंचे िवचार िविच अस ू शकतात . ते असामा य क पना
आिण असामा य सज नशील तेची अि थरता दश वू शकतात . यांचे िवचार आिण क पना
यांम ये जलद र या बदल होत असतो ; ते एक ि या करत असताना दुसरी ि या कर यास
वळू शकतात . ते सहजपण े िवचिलत होतात आिण या ंना सतत उ ेजनाची आव यकता
असत े. ते इतरा ंशी इत या व ेगाने बोलतात , क इतरा ंना याचा अथ लावण े कठीण जात े.
उ मादी स ंग अनुभवणार े लोक अशा आनंददायी ि या शोधू शकतात या आवेगपूण
व पा या असू शकतात . तो िक ंवा ती च ुक या स यान ुसार ल िगक स ंबंधांम ये िकंवा
मौज-मजे या ि या ंम ये वेळ खच कर यात गुंतू शकत े. अनेकदा य कड े भ य योजना
आिण येय असतात , यांचा ती भावाितर ेक करत पाठपुरावा कर ते.
उ मादी स ंग अचानक उ व ू शकतो आिण कमी होऊ शकतो . तर, अवसादी स ंग हळूहळू
उ वू शकतो आिण याच व ेगाने कमी होऊ शकतो . उ मादी स ंगाचा कालावधी य न े
घेतले या उपचारा ंवर अवल ंबून असतो . munotes.in
Page 24
अपसामा य मानसशा
24 ि ुवीय िवकाराच े कार (Types of Bipolar disorder ):
ि ुवीय िवकार -I (Bipolar disorder -I): ि ुवीय I िवकाराच े िनदान ते हा होत े, जे हा
य एक िक ंवा अिधक अवसादी िवकार अन ुभव या या श यतेसह एक िक ंवा अिधक
उ मादी संग अनुभवते. परंतु, एखा ा य न े एक िक ंवा अिधक अवसादी संग
अनुभवलेला असण े नेहमी आव य क नसते.
ि ुवीय िवकार II (Bipolar disorder II): ि ुवीय II हा एक असा िवकार आह े,
याम य े मुख अवसादी स ंग अ प-उ माद संगासह बदल त राहतो , हणज े य एक
िकंवा अिधक म ुख अवसादी स ंग आिण िकमान एक अ प-उ मादी संग अन ुभवते.
िवकाराच े चलन आिण माग म (Prevalence and course of the disorder ):
वय वष ४० नंतर ि ुवीय िवकार िवकिसत होण े हे तुलनेने फारच द ुिम ळ आह े. परंतु,
एकदा हा िवकार उ वला , क याचा कल दीघ कािलक बन याकड े असतो , जेथे उ माद
आिण न ैरा य यांची अिनि त र या पुनरावृ ी होत राहत े. ि ुवीय िवकार हा मुख
अवसादी िवकारा या त ुलनेत कमी माणात िदस ून येतो. ि ुवीय िवकारा चे माण ह े पु ष
आिण ि या दोघांम ये समान माणात आढळत े (केसलर आिण इतर , १९९४ ). िवकारा ची
सु वात हो याम य े िलंग-तफावत आहे. पु षांसाठी या िवकाराचा पिहला संग हा मुख
उ मादी स ंग अस याची अिधक श यता असत े आिण मिहला ंसाठी पिहला स ंग हा म ुख
अवसादी स ंग अस याची श यता अिधक असत े.
ि ुवीय िवकार हा मानसोपचार सािह यात न द िवला गेला आहे, तो वय वष ३ इत या
लहान वया या मुलांम ये आढळ ून आला आहे. लहान म ुलांसाठी नैदािनक िनकष आिण
मू यांकना या प ती यांम ये सुसंगततेचा अभाव आह े. मानिसक ्या अ व थ मुलांम ये
ल णा ंची यापक िव तार - ेणी िदस ून येते.
३.४.२ च -दुम न कताज य िवकार (Cyclothymic disorder )
च -दुम न कता ज य िवकाराम य े ती अ व थत ेची भावना आिण अ प-उ मादी िवकार
हणून ओळखला जाणारा कमी ती कारचा आनंदाितर ेक यांतील बदल समािव असतो .
हा िवकार ल णा ंची ती ता आिण कालावधी या बाबतीत अनेक कार े
िवष णमन कताज य िवकारसार खाच आह े. च -दुम न कताज य िवकार असणा रे लोक
२ वषा पे ा अिधक कालावधीसाठी ती अ व थताप ूण आिण अ प -उ मादी स ंग
यांमधील बदल अन ुभवतात (लहान मुले आिण िकशोरवयीन य साठी १ वष ). अ प-
उ मादी स ंग हे कमी ती आिण कमी िवदारक आनंदाितरेकाची अव था आह े. ते
असामा य र या नाट्यमय आिण वार ंवार भावि थती बदल दश िवतात. उ मादी स ंग
हणून िनदान कर याइतपत अ यान ंद पुरेसा गंभीर अस ू शकत नाही आिण अवसादी स ंग
हणून िनदान कर याइत के नैरा य कधीही प ुरेसे ती नसत े. या िवकाराच े प रणाम एखा ा
य या जीवन िवदा रत करतात . munotes.in
Page 25
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - I
25 च -दुम न कताज य िवकार असणा या य चा कल हा तट थ भावि थती या
सापे र या कमी कालावधीसह एका िक ंवा इतर भावि थतीम य े राह याकड े असतो . हे
वत न इि पतळात दाखल कर याची िकंवा त काळ ह त ेप कर याची आव यक ता
अस याइतपत गंभीर नसते.
हा िवकाराची सरासरी सु वात १९ ते २२ वषा या दर यान होते. हा िवकार
भावि थती तील िकरकोळ बदल िक ंवा िकरकोळ च -दुम न कताज य भावि थती तील
बदल यांसह स ु होतो .
अनेक करणा ंत अशा लोका ंना केवळ लहरी समजल े जाते. काही वेळा या िवकारान े त
असणा या य आंतरवैयि क यवहारात वा तिवक यासाठी िबघाड अनुभव याची
श यता अिधक असत े, क लोक या ं या भावि थतीतील बदला ंमुळे यांना अ िव ासाह
समजू शकतात .
लहान म ुलांम ये या िवकारा या िनदानाची सम या ि ल होत े, कारण लहान म ुलांम ये
ि ुवीय िवकाराची ल ण े ही आचार िवकार (conduct disorder ), अिति याशीलता
(hyperactivity ), अवधान यूनता िवकार (attention deficit disorder ) यांसार या
अगोदरच अि त वात असणा या िवकारा ंसह असू शकतात (शािपरो २००५ ). मुलांमधील
ि ुवीय िवकारा ंचे परी ण कर यासाठी िनदानशा ा या े ात बरेच संशोधन करण े
आव यक आह े.
पेटवण (Kindling ) ही हे सूिचत करणारी अप ूव संक पना आहे, क या य नी उ मादी
संग अन ुभवला आह े, या जरी हा िवकार िनयंि त कर यासाठी औषध े घेत असतील ,
तरीही या दुसरा संग अनुभव या चा धोका अिधक आह े. उ मादी -अवसादी संग हे मुख
अवसादी स ंगाअगोदर िक ंवा यानंतर उ वू शकतो . या य कोणत ेही उपचार िक ंवा
औषधोपचार घेत नाहीत , यां यासाठी उ मादी -अवसादी स ंगाची वार ंवारता ही एका
दशका या कालावधीत सरासरी ४ संग इतक असत े,. १५% पे ा जा त लोक
भावि थती िवका राचे चार त े आठ संग अनुभवत नाही त. या य च े व ण न जलद
च वार अस े केले जात े. बह सं य ि या जलद च - वार हो याची श यता असत े.
अित-कंठ ंथी-सम या (Hyperthyroidism ), नैरा यरोधक /अवसादरोधी
(antidepressant ) औषधी या ंचा वापर हे दोन स ंगांमधील वेळेचे अंतर कमी
कर याची श यता वाढवत े.
ि ुवीय िवकार असणा या बह त ेक य ना दोन स ंगांदर यान सामा य वाटत े. परंतु,
यां यापैक एक चतुथा श लोका ंना नैरा या त वाटण े आिण घरी िक ंवा कामा या िठकाणी
लोकांसह नातेसंबंध हाताळ यात सम या य ेणे सु राह शकत े. या सम या िवश ेषत: अशा
य साठी असू शकतात , यांना जलद च ांम ये उ वणा या अ यािशत भावि थती
बदला ंशी संघष करावा लागतो , क इतर लोक या ंना लहरी आिण अ िव ासाह समजतात.
munotes.in
Page 26
अपसामा य मानसशा
26 ३.५ सारांश
या पाठात आपण भावि थती िवकारा या सामा य व ैिश ्यांवर चचा केली. यानंतर आपण
भावि थती िवकारा या िविवध कारा ंवर चचा केली. मुख अवसादी स ंगाची वैिश ्ये
आिण न ैरा याचे िविवध कार यांवर चचा केली ग ेली. नैरा या या सवा त सामा य
कारा ंपैक एक हणज े िवष णमन कताज य िवकार , जी थोड या त प क ेली गेली.
भावि थतीतील बदला ंचा समाव ेश असणा या िवकारा या दोन कारा ंवरदेखील चचा केली
गेली, याम य े ि ुवीय िवकार आिण च -दुम न कताज य िवकार यांचा समाव ेश होतो.
ि ुवीय िवकाराच े कार , याचा सार आिण माग म यांवरदेखील चचा कर यात आली .
३.६
१. भावि थती िवकारा ं या सामा य व ैिश ्यांवर चचा करा.
२. मुख अवसादी संगांची िविवध व ैिश ्ये प करा .
३. चचा करा:
अ. उदासीन व ैिश ्यांचा समाव ेश असणार े अवसादी स ंग
ब. हंगामी आकृितबंधांचा समाव ेश असणार े अवसादी संग
क. िवष णमन कताज य िवकार
४. ि ुवीय आिण च -दुम न कताज य िवकार यांवर चचा करा.
३.७ संदभ
१. Richard P. Halgin and Susan Krauss Whitbourne, (2010) Abnormal
Psychology, Clinical Perspectives or Psychological disorders. (6th
Ed).
२. V. Mar k Durand and David -H-Barlow (2010, 2006, Essentials of
Abnormal Psychology. Wadsworth, Cengage learning.
munotes.in
Page 27
27 ४
भावि थती िवकार आिण व -ह या - II
घटक रचना
४.० उि ्ये
४.१ एक ुवीय आिण ि ुवीय िवका रांमधील कारक घटक
४.१.१ जैिवक ि कोन
४.१.२ मनोवै ािनक ि कोन
४.१.३ वात िनक आिण बोधिनक ि कोन
४.१.४ सामािजक , सां कृितक आिण आ ंतरवैयि क ि कोन
४.२ भावि थती िवकारा वरील उपचार
४.२.१ जैिवक उपचार
४.२.२ मनोवै ािनक उपचार
४.३ व-ह या
४.३.१ व-ह येची कारण े
४.३.२ मू यांकन आिण उपचार
४.४ सारांश
४.५
४.६ संदभ
४.० उि ्ये
हा पाठ अ यास यान ंतर आपण यासाठी स म असाल :
भावि थती िवकारा ंचे िस ा ंत आिण उपचार समज ून घेणे.
व-ह येची कारण े, मू यांकन आिण उपचार यांिवषयी जाग क होणे.
munotes.in
Page 28
अपसामा य मानसशा
28 ४.१ एक ुवीय आिण ि ुवीय िवकाराम य े कारक घटक (CAUSAL
FACTORS IN UNIPOLAR AND BIPOLAR
DISORDERS )
भावि थती िवकारा ंबाबतीत िभ न ि कोन आह ेत. ते भावि थ ती िवका रांची कारण े प
करतात . संशोधका ंनी ज ैिवक, मानिसक आिण सामािजक घटक ओळखल े आह ेत, जे
भावि थती िवका रां या कारणमीमा ंसेम ये मह वाची भ ूिमका बजावतात .
४.१.१ जैिवक ि कोन (Biological Perspectives )
जु यांचे अ यास आिण कुटुंबाचे अ यास भावि थती िवका रांम ये जैिवक घटका ंची भूिमका
दश वतात.
अनुवांिशकता (Genetics ):
आनुवंिशकत ेवरील अ यासात ून अस े िदसून येते, क कुटुंबांम ये ि ुवीय िवकार िदस ून
येतो. संशोधनात अस े आढळ ून आले आहे, क सामा य लोकस ं येतील य या त ुलनेत
चंड नैरा यान े त असणा या लोका ं या थम ेणीतील नातेवाईका ंम ये िवकार
हो याची श यता ही सामा य जनत े ारे िवकार हो या या श यते या तुलनेत दु पट असत े
(सिल हन , नीक आिण क डर, २००६ ). नैरा य त य या अप या ं या थम ेणीतील
नातेवाईका ंसाठी धोका अिधक असतो (िलब आिण इतर , २००२ ). अप य े, पालक , आिण
आजी -आजोबा अशा तीन िपढ ्यां या अ यासात ून अस े आढळ ून आले, क हा िवकार
कुटुंबांम ये सा रत होतो . जर पालक आिण आजी -आजोबा ंम ये मुख अवसादी िवकार
असेल, तर अप य े मनो-िवकृतीची ल ण े दश िव याची श यता अिधक असत े.
पाच यापक अ यासा ंमधील िनरी णात ून कुटुंबांमधील अनुवांिशकता आकृितबंध आढळ ून
आले. यांना असे आढळल े, क अन ुवांिशकता ही ३१ ते ४२ ट के असत े, हणज े १००
य मधून यां या जवळ या नातेवाईका ंना िवकार आह े, यां यापैक सुमारे ३० ते ४०
य ना मुख अवसादी िव कार हो याची श यता चंड आहे (सली हन , नी स , आिण
क डलर, २००९ ).
मानिसक आरो य रा ीय स ं थेने ५ मुख संशोधन क ांवर ि ुवीय िवका रावर एक मोठा
अ यास क ेला. यांनी ि ुवीय िवकाराच े िनदान झाल े या ५०० य च े जनुक य संबंध
िव ेषण संचािलत केले (फेरॉन, लॅट, सू, आिण स ुआंग, २००४ ). या सवा त यापक
अ यासान े जनुक य संबंधासाठी प ुरावे सादर क ेले. उपल ध प ुरावे िविश जन ुकांची भूिमका
प पण े सूिचत करत नाहीत (डी.पॉल, २००४ ).
भावि थती िवकारा ं या िवकासाम य े समाजािभम ुख िलंगदेखील (gender ) मह वाची
भूिमका बजावत े. एका अ यासात अवसादी ल णा ं या िवकिसत झा यान ंतर सामािजक
आधार ा हो या या प रणामाचा अ यास कर यासाठी २ वषा या अ ंतराने १००० ह न
अिधक िव िल ंग असणा या अशा जु यां या म ुलाखती घेत या. या अ यासात ून असे
आढळल े, क जु यांमधील पु ष आिण ि या दोघा ंनाही सामािजत आधार कमी असताना munotes.in
Page 29
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
29 अशा प ु ष आिण ि या ं या त ुलनेत म ुख अवसादी िवकार हो याची श यता अिधक
असत े, यांना सामािजक सामािजक आधार जा त असत . या अ यासान े असे सूिचत क ेले,
क अगदी बळ जन ुक य जोखमीचे घटकद ेखील पया वरणीय प रि थती ने भािवत होऊ
शकतात .
जैवरासायिनक घटक (Biochemical factors ): जैिवक िस ांत हे चेता ेपकां या
बदलल े या काय शीलत ेवर भावि थती िवकाराच े कारण हण ून जोर द ेतात. मानवी म दूतील
चेता ेपक पदाथा चे िनरी ण करण े श य नाही .
खाली िद लेली दोन प ीकरण े चेता ेपक पदाथा या कमतरत ेची भूिमका स ूिचत करतात :
१. कॅटेकोलामाइन अ युपगम अस े सुचिवतो , क नॉरएिपनेि न या (कॅटेकोलामाइन )
तुटवड्यामुळे नैरा य िनमा ण होत े आिण या या अ यािधक माणा मुळे उ माद िनमा ण
होतो.
२. इंडोलेमाइन अ युपगम ( लासमन , १९६९ ) असे सूिचत करतो , क स ेरोटोिनन या
कमतरत ेमुळे नैरा याची वात िनक ल ण े िनमा ण होतात .
भावि थती िवकाराम य े चेता ेपका या कमतरत े या भ ूिमकेिवषयी वरील दोन ग ृिहतका ंना
मोनोअमाइन य ा प (Monoamine Depletion Model ) हणतात . स ि थ तीत
वापरल े जाणार े सव अवसादिवरोधी हे चेता ेपक पदाथा ची उपल धता वाढ िव याचा
य न करतात . अ यासा ंनी सं ेरक य ि या आिण न ैरा य या ं यातील स ंबंध दश िवला
आहे. संशोधक कॉिट सॉल या भ ूिमकेवर ल क ि त करत आह ेत. हे ते सं ेरक आह े, जे
तणावा या वेळी शरीरा ची संसाधन े संघिटत करतो .
जनुकशा ा या े ातील स ंशोधनाच े िन कष हे भावि थती िवकाराच े कारण आिण
ल णिव ान यांम ये जैिवक घटका ंची असणारी भूिमका स ूिचत करतात .
४.१.२ मनोव ै ािनक ि कोन (Psychological Perspectives )
नैरा या या कारणा ंम ये जनुक य योगदाना या प ुनरावलोकनाच े ेय मनोव ै ािनक
घटका ंना िदल े जाऊ शकत े.
मनो-गितक य िस ा ंत (Psychodynamic Theories ):
१. पूव या िस ा ंतांम ये नुकसान आिण नाकारल े जा या या भावना (feelings of
rejection ) यांवर भावि थती िवकाराच े कारण हण ून जो र दे यात आला होता .
नंतर या मनो -गितक य िस ा ंतांनी भावि थती िवकारा ंचा आधार हण ून आ ंत रक
मानिसक ि या ंवर जोर िदला .
२. ि टीश मनोिव ेषक, जॉन बॉ बी यांनी असे तािवत क ेले, क लोक ौढ हण ून
उदासीन होऊ शकतात , जर या ंचे संगोपन अशा पालका ंनी केले असेल, जे यांना
सुरि त आिण ि थर नातेसंबंध दान कर यात अयश वी ठरले असतील . munotes.in
Page 30
अपसामा य मानसशा
30 असाच िस ा ंत य ु स ब े पॉड (१९८५ ) यांनी मांडला होता . भावि थती िवकाराम य े
पालक वा तील कमतरत े या भूिमकेवर या ंनी भर िदला . अशा पालका ंची मुले इतरा ंचे
ेम ा क र याम य े पूव या होतात . ौढ हण ून ते अशा िठकाणी नातेसंबंध तयार
करतात , जेथे ते यां या भागीदारा ं या आधाराला जा त मह व द ेतात. अशा
नातेसंबंधाची समा ी नैरा य त य ला अप ुरेपणा आिण न ुकसानाची भावना
अनुभव यास भाग पाड ू शकत े.
३. यि म वाचा मनोिव ेषणा मक िस ा ंत असे सूिचत करतो , क उ माद हा एखा ा
य न े अपुरेपणा आिण न ुकसाना या भावना हाताळ यासाठी अवल ंबलेला एक
बचावा मक ितसाद आह े. लोक उदास आिण नैरा य त हो यापास ून बचाव हण ून
अितउ साही बनतात .
४.१.३ वात िनक आिण बोधिन क ि कोन (Behavioural and Cognitive
Perspective )
१. लॅझारस आिण ि कनर (१९६८ , १९५३ ) यांनी असा ताव मांडला, क नैरा य हा
सकारा मक बलन कमी हो याचा दूरगामी प रणाम आह े. नैरा य त लोक
जीवनात ून माघार घ ेतात, कारण या ंना सि य राह यासाठी उ ेजन नसते.
२. लेिव सन यां या िस ा ंतावर आधा रत नैरा यावरील समकालीन ि कोन (कँटर
आिण इतर , २००४ ), असे मत मा ंडतो, क आकि मक सकारा मक बलनास
ितसादाचा कमी दर ह े नैरा याच े कारण आह े.
वात िनक ि कोन बोधिनक ि कोना ंम ये एकि त क ेले गेले आहेत. बोधिनक ि कोन
असे सुचिवतो , क ग ंभीर भावि थती बदल आप या जीवनातील घटना ंमुळे िकंवा या
घटना ंिवषयी या आप या आकलनाम ुळे होऊ शकतात .
बोधिनक ि कोन असे सूिचत करतात , क लोक न ैरा य अन ुभवतात , कारण या ंचे पूव चे
अनुभव यांना तणावप ूण घटना ं ित एका िविश कार े िति या दे यास संवेदनशील
करतात. लोक तणावप ूण घटना ंना वत:, जग आिण भिव य यांिवषयी नकारा मक मतांचा
समाव ेश असणा या िवचारा ं या स ंचासह िति या द ेतात. बेक यांनी १९६७ म ये वत:,
जग आिण भिव य यांिवषयी या या नकारा मक मतांचे बोधिनक ि कूट (cognitive triad )
हणून वण न केले. यांनी पुढे असे तािवत क ेले, क जर हे मत एकदा सि य झाले, तर
ते च य प तीन े पुढे सु राहील .
च य िवचार सरणी ही बोधिनक िव पणा ारे अबािधत राखली जाते. बोधिनक िव पण ह े
नैरा य त लोका ंनी िन कष काढताना केले या च ुका होय . बोधिनक िव पणा म ये
अतािक क िनयम लाग ू करण े, घाईने िन कष काढण े, अित-सामा यीकरण करण े आिण
संदभा बाहेरील तपशील घ ेणे यांचा समाव ेश होतो . याचा दूरगामी प रणाम हण ून नैरा य त
लोक गतकाळातील आिण भावी घटना ंना नकारा मक अथ देतात. भिव याकड ून या ं या
िनराशावादी अप े ा अस ू शकतात . अशा य ना यां या िवचार सरणी तील अशा
नकारा मकत ेची जाणीव देखील नसते. munotes.in
Page 31
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
31 बेक यांनी असा ताव मा ंडला, क नैरा य त लोका ंना दु:खी वाटते, कारण त े यां या
व-आदराला धोका िनमा ण करणा या गो ीपास ून वंिचत राहतात . हे मनोव ै ािनक
वातावरणाशी ज ुळवून घे या या य या िदशाभ ूल झाल े या य ना ंचे ितिनिध व करत े.
हॅरी ट ॅक सिल हन या ंनी असे तािवत क ेले, क अ पसामा य वत न हे संवादातील
कमतरत ेसह दुब ळ आ ंतरवैयि क नात ेसंबंधांचा दूरगामी प रणाम आहे.
बॉ बी या ंनी अस े तािवत क ेले, क बालपणातील यिथत संल नता आक ृितबंध हे
नंतर या वषा तील नैरा याचे कारण आहे.
नैरा याचा आ ंतरवैयि क िस ा ंत (Interpersonal theory of depression ) या
क पना ंना जोडतो आिण वात िनक आिण बोधिनक अिभम ुखीत नैरा याचा िस ांत देतो. हा
िस ांत नैरा या या िवकासा या पाय या प करतो .
१) बालपणात सामािजक कौश य े िवकिसत कर यात अपयश . ही कौश य े नातेसंबंध
िवकिसत कर यासाठी आव यक असतात .
२) यामुळे िनराश ेची भावना िनमा ण होत े आिण यातून नैरा य येते.
३) एकदा नैरा य थािपत झा ले, क ते िनकृ सामािजक कौश य े आिण स ंवाद यांमुळे
आणखी वाढत े. हे इतरा ंकडून नकारा ंना आम ंि त करत े. ौढाव थ ेत िवकिसत होणार े
नैरा य हे य जे हा एखा ा ि य य चा म ृ यू िकंवा ितला गमावणे अशा घटना
अनुभवते, ते हा उ व ू शकत े. दु च ाम ुळे नैरा य सु राहते.
िनकृ संवाद-कौश य े लोका ंना दूर ठेवतात; िनकृ पर पर संवाद हे य ला एकाक पणा
आिण अपा त ेची भावना अिधक ती त ेने अनुभवावयास व ृ करत े. पु षां या त ुलनेत
ि या अिधक तणावप ूण घटना ंना सामोर े जातात . प रणामी , ि या न ैरा य अनुभव याची
श यता अिधक असत े.
या य ना या ं या य ना ंम ये त य अस याची खा ी असत े. यां या नकारा मक
चौकटीत बस यासाठी सकारा मक अन ुभवदेखील िव िपत केला जाऊ शकतो . बोधिनक
िव पण हे नैरा य त य ना वा य , ऊजा आिण इतरा ंसोबत राह या ची बळ इ छा
यांिवषयी म ंद भावना आिण पया वरणातील वार याचा अभाव अन ुभव यास वृ करतात .
उदाहरणाथ , एखा ाला त े असे िवधान करताना आढळ ू शकतात ... "मा यासार या
य न े िनवडण ूक लढवली , तर मला खरंच कोणीही मत द ेणार नाही , कारण मला माहीत
आहे, क लोकांना मी आवडत नाही ."
४.१.४ सामािजक , सां कृितक आिण आ ंतरवैयि क ि कोन (Socio Cultural
and Interpersonal Perspectives )
भावि थती िवकाराच े आंतरवैयि क ा प (Interpersonal Model of Mood
Disorder ) [मायना वेस मन, जेरॉ ड ल ेरमन आिण सह कारी] - हे ा प यिथत
सामािजक काय शीलत ेवर जोर द ेते. आंतरवैयि क उपचारप ती (interpersonal
therapy – IPT) या ा पाच े अनुसरण करत े. नैरा य त य वर उपचार कर यासाठी munotes.in
Page 32
अपसामा य मानसशा
32 उपचारप तीच े हे एक मया िदत व प आहे. ही उपचारप ती असे गृहीत धरत े, क य
आनुवांिशक ्या आंतरवैयि क तणावासाठी अस ुरि त असतात आिण हण ूनच ते
अवसादी संग अन ुभव याची श यता अिधक असत े. आंतरवैयि क उपचारप ती ही
िनकृ सामािजक कौश य े आिण नैरा य त य या सम य ेचे मूळ या दो ह वर ल
क ि त करत े.
अपसामा य वत ना ित मनोज ैिवक ि कोन असणार े आंतरवैयि क िस ा ंतकार अॅडॉ फ
मेयर (१९५७ ) यांनी यावर जोर िदला , क मनोवै ािनक सम या ंचे िनदान न ैरा यासह केले
जाते ( हॅमेन, २००५ ).
४.२ भावि थती िवका रांचे उपचार (TREATMENT OF MOOD
DISORDERS )
४.२.१ जैिवक उपचार :
अवसादिवरोधी औषध े हा भावि थती िवकार सवा त सामा य उपचार आहे. ि ुवीय िवकार
असणा या लोका ंवर िलिथयम काब न ेटचा उपचार क ेला जातो . नैरा यावर उपचार
कर यासाठी वापर ला जाणारा सवा त सामा य औषधोपचार खालील माण े आहे:
(१) ायसायि लक अ ँटीिड ेसंट्स (TCAS – ि चि य अवसादिवरोधी ) - या
रसायना ंम ये तीन वतु ळाकार रचना असतात . ते बाजारात एलेवीट, ए डेप, नॉर ेमीन,
टो ेनील, इ हेनटाईल आिण पे लोर अशा यावसाियक नावा ंनी उपल ध आह ेत . हे
औषधोपचार यिथत भूक आिण झोप असणा या लोका ंसाठी भावी आह ेत. हे
ायसायि लक अ ँटीिड ेसंट्स संधी- थानप ात च ेतापेश चा (postsynaptic
neurons ) उ ेजक भाव वाढवतात .
(२) मोनोअमाइन ऑि सड ेझ इनिहिबटस (MAOIS – मोनोअमाइन ऑि स डीकारक
िक वक अवरोधक )- ही औषध े नािड ल आिण ॅ लिस ोमाइन (पन ट) या
यावसाियक नावांसह उपल ध आह ेत - ती दीघ कालीन नैरा या या उपचारात भावी
आहेत. ही रसायन े चेता ेपक पदाथा चा भाव लांबवून काय करतात . MAOIS
िचिक सका ंकडून वारंवार िविहत क ेली जात नाहीत , कारण यां यामुळे गंभीर ग ुंतागुंत
िनमा ण होऊ शक ते. MAOIS घेणारे लोक ॲलज ची औषध े घेऊ शकत नाहीत िक ंवा
टायरामाइन घटकाचा समाव ेश असणार े अ न खा यास स म नसतात , उदाहरणाथ ,
िबअर, चीज आिण चॉकल ेट. MAOIS सह याच े संयोजन र दाब नाटक य र या वाढ ू
शकते.
(३) िसले टी ह स ेरोटोिनन रअपट ेक इनिहिबटस (SSRIS – िनवडक सेरोटोिनन
पुन हण अवरोध क): हे सामा यतः ाय िसिलक आिण MAIOS साठी पया य हण ून
वापरल े जात े. ते सेरोटोिननच े होणार े पुन हण अवरोिधत करतात , याम ुळे ाही-
थानावर कृती कर यासाठी अिधक स ेरोटोिनन उपल ध केले जाते. SSRIS हे इतर
नैरा यरोधका ंपे ा वेगळे आहेत, कारण त े एकाच णी अन ेक ाही- थान े अवरोिधत
करत नाहीत ; याम ुळे उपशम न, वजन वाढण े, ब को ता आिण र दाब वाढण े आिण munotes.in
Page 33
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
33 त ड कोरड े पडणे अशा आरो यिवषयक सम या उ व ू शकतात . नवीन SSRI
औषधोपचारा ंचे अित र प रणाम सु ा आहेत, जसे क मळमळ , आंदोलन आिण
ल िगक अपकाय दोष.
गे या दोन दशका ंतील अ यास SSRI S ची प रणामकारकता सूिचत करतात . या
अ यासा ंचे प रणाम सावधिगरीन े पािहल े जाणे आव यक आह े. हे अ यास औषधोपचाराची
प रणामकारकता सूिचत कर यात अयश वी ठरतात . या े ातील बह त ेक अ यास हे
कािशत झाल ेले नाहीत .
SSRI औषधोपचारा मुळे व-ह येचा धोका जा त अस या चे अहवाल आहेत. परंतु,
१९९६ ते १९९८ या कालावधीत क ेले या तपासणीत अस े िदसून आल े, क SSRI
औषधोपचार घेतले या लोका ंम ये व-ह येचे माण इतर नैरा यरोधका ं या तुलनेत खूपच
कमी आह े.
SSRIS िविहत य मधील उ च व -ह ये या माणान े िचिक सका ंना अनेक संबंिधत
प रवत के, जसे क सह -िवकृती मानिसक िवकार , समाजािभम ुख िलंग आिण भौगोिलक
थान , आिण मानसोपचाराची भ ूिमका यांवर ल क ि त कर यास व ृ क ेले.
अवसादिवरोधी औषध े ही गंभीर व पाची ल ण े असणा या णांना वार ंवार िविहत क ेली
जातात . अशा णा ंना व-ह येचा धोका जा त असतो (रोझॅक, २००५ ). हणून, लहान
मुले आिण िकशोरवयीन य वर ह े औषधोपचार संचािलत करताना सावधिगरी बाळगण े
आव यक आह े. अनेक अ यासा ंनी व -ह येचे वत न आिण अवसादिवरोधी यां यातील
संबंध दश िवला आह े.
अवसादिवरोधी औषधोपचार सामा यतः ल ण े कमी क र यासाठी वापरली जातात . परंतु,
बरेच लोक या औषधोपचारासाठी पा नाहीत , िवशेषत: अप यधारणा वया या ि या .
िलिथयम काब न ेट हे नैसिग क पया वरणात आढळणा रे सामा य मीठ आहे. हे
अवसादिवरोधी हणून वापरल े जात े. िवषारीपणा आिण कंिठका ंथीचे कमी काय – जे
नैरा याशी संबंिधत ऊज चा अभाव ती क शकत े – हे टाळ यासाठी याची मा ा देताना
काळजीप ूव क देखरेख करण े आव यक आह े. िलिथयम काब न ेटचे काही अित र प रणाम
आहेत, जसे क म यवत चेता- णाली या काया तील सौ य बाधा, जठर-आं ाची
अ व थता िक ंवा अगदी द यासंबंधी भाव .
ि ुवीय िवकार असणा या य ख या अथा ने उ मादाशी स ंबंिधत आन ंददायक भावना ंचा
आनंद घेतात. पूण िवकिसत उ माद िवकिसत होईपय त य ना ह े मा य क शकत
नाहीत , क या ंना कोणतीही सम या आह े. अित र प रणामा ंचा िवचार क े यास
य साठी दुसरा संग िवकिसत हो याचा धोका असतो . हणून उपचारकत अशीला ंना
िलिथयम या एका िनधा रत मा ेवर राह यास ो सािहत करतात .
ि ुवीय िवकारा चे प रवत नीय व प हे िलिथयमसह अित र अवसादिवरोधी औषधाची
मा ा घ ेणे अिनवाय करत े. उ माद वण य म ये औषधोपचारान ंतर उ माद उ वू शकतो .
मनोिवकाराची ल ण े असणा या य ना दुम न कताज यिवरोधी (antipsychotic )
औषधोपचारा ंपासून फायदा होऊ शकतो . भावि थती िवकार असणा रे अशील , munotes.in
Page 34
अपसामा य मानसशा
34 यां यासाठी औषध े िन पयोगी िकंवा ल ण े कमी कर यात म ंद अस ू शकतात
यां यासाठी , िचिक सक ECT िविहत क शकतात . लोकांचा ई.सी.टी. या बाबतीत
नकारा मक ि कोन आह े, कारण याचा ग ैरवापर हो याची श यता अिधक असत े. ही
प त गतकाळात उपचाराऐवजी िश ेसाठी वापरली जात असे.
िव ुत े रत आघात /झटके उपचारप ती – ई.सी.टी. (Electro C onvulsive
Therapy - ECT) – िलझॅ बी (२००७ ) यांनी याचे ा यि क िदल े, क ECT
गंभीर र या नैरा य त लोका ंसाठी जीवनर क उपचार आह े. अशीला ला सामा यतः
अ व थता कमी कर यासाठी भूल िदली जात े आिण अप मारा दर यान अि थभ ंग
टाळ यासाठी या ंना नाय ू िशिथली करण कर णारी औषध े िदली जातात . िवजेचा आघात
थेट म दू ारे एका स ेकंदापे ा कमी काळासाठी िदला जातो . यामुळे झटक े येतात आिण
संि आक ुंचन होत े. स या या सरावात ई .सी.टी. येक दुस या िदवशी एकदा असे ६ ते
८ वेळा तोपय त संचािलत क ेले जात े, जोपय त य ची भावि थती सामा य पातळीवर
परतत नाही . याचे अित र प रणाम कमी आह ेत. एखादी य अ पकालीन मृती
गमावत े आिण ितचा असा स ं म होतो, जो एक िक ंवा दोन आठवड ्यां या आत नाहीसा
होतो. काही अशील दीघ कालीन म ृतीिवषयक सम या दश वू शकतात . हे प नाही , क
ECT का यश वी ठरत े. याचे एक प ीकरण अस े आहे, क ते चेता ेपक ाही आिण
शरीरा चे चेतीय-उपशामक या ंम ये बदल घडव ून आणतात .
परा-मि त क च ुंबक य उ ीपन – टी.एम.एस. (Transcranial Magnetic
Stimulation – TMS ): ही प ती पारंपा रक ECT ला पया य आहे. औषधोपचारा ंना
ितसाद न द ेणा या य म य े टी.एम.एस. हे औषधोपचारा ंसह अिधक भावी अस याच े
आढळल े आहे.
काश उपचारप ती (Light therapy ) ही हंगामी न ैरा यासाठी दे यात य ेणारा आणखी
एक उपचार आह े. नैरा य त य िवश ेषतः िहवाळा ऋत ूत िवशेष काशा या संपका त
असतात . उपचाराची आणखी एक कमी ात असणारी प त हणज े िन ा-वंिचतता
(sleep deprivation ). औषधोपचा रांसह एकि त क े यास दो ही प ती भावी ठरतात .
४.२.२ मानसशा ीय उपचार (Psychological Treatment )
बोधिनक वात िनक उपगम (Cognitive Behavioural approach ) आिण आंतरवैयि क
मानसोपचारप ती (interpersonal psychotherapy ) हे नैरा यावरील उपचारा ंसाठी
सवा त सामा यपण े अवल ंब या जाणा या प ती आहेत.
वात िनक ि कोन (Behavioural Approach ):
नैरा य हाताळ यासाठी या ि कोनाची म ुख वैिश ्ये अशी आ हेत:
१. अशीला या जीवनातील ि या आिण सामािजक पर परस ंवादाची वारंवारता , गुणव ा
आिण िव तार - ेणी यांचे काळजीप ूव क मू यांकन. munotes.in
Page 35
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
35 २. अिशला ंना सामािजक कौश य े िशकव याबरोबरच यांचे सामािजक वातावरण
बदल यास यांना मदत करण े.
३. भावि थती स ंतुलन पूव वत आणणा या ि यांचा शोध घे यासाठी अशीला ंना ो साहन
देणे, आिण या ंना ि यांम ये बलनाचा शोध घ े यास मदत करण े.
४. अशीला ंना वा तववादी उि ्ये िनधा रत कर यासाठी िशि त करण े, कारण
नैरा य त अशील अनेकदा वतःसाठी अवा तव य ेये िनधा रत करतात .
उपचारकत या संदभा त अशीला ंना गृहपाठ द ेऊ शकतात .
५. उपचारकत वय ं- बलन प ती , जसे क काही आन ंददायक ि या क े यानंतर
वत:ला ब ीस द ेणे, अशा कार े व-अिभन ंदन करणे, यांवर ल क ि त कर तात.
६. जर या प ती अयश वी झा या , तर उपचारकत सूचना, ितकृती अन ुसरण
(Modeling ) आिण िशकवणी , नाट्य-पा वठिवण े (role playing ), वा तव जगा या
कसोटीमधील तालीम (rehearsals at real world trials ), इ याद सार या अिधक
िव तृत काय मात ग ुंतू शकतात .
बोधन आधा रत ि कोन (Cognitive based approach ):
अ पकालीन स ंरिचत ि कोन (Short time structured approach ) हे आप या
नकारा मक िवचारा ंवर ल क ि त करत े आिण यात अशीला ंचे दैनंिदन जीवन स ुधारेल,
अशा ि यांचा समाव ेश होतो .
१. अशील नैरा य त असताना यांना यां या िवचार ि या ंचे काळजीप ूव क परी ण
कर या स िशकवल े जाते. यांना या ं या िवचारा तील अवसादी च ुका ओळख यासाठी
वृ केले जाते.
२. अशीला ंना िशकवल े जाते, क िवचार सरणी तील ुट मुळे थेट नैरा य िनमा ण होऊ
शकते.
३. यात बोधिनक ुटी सुधारणे आिण अिधक वा तववादी िवचार आिण मू य-िनधा रण
बदलण े यांचा समाव ेश होतो .
४. यानंतर उपचारप ती म ये बोधिनक ुटी सि य करणा या अंतिन िहत नकारा मक
बोधिनक पबंधांना (negative cognitive schemas ) (जगाकड े पाह याच े
वैिश ्यपूण माग ) ल य क ेले जाते.
५. उपचारकत अशीलाला ह े प करतो , क त े दोघ े िमळ ून सदोष िवचार सरणीच े
आकृितबंध उघड कर यासाठी एक संघ हणून काम करतील .
थोड यात , बोधिनक ि कोन उपद ेशा मक काय समािव करत े, हणज ेच बोधिनक
पुनर चना आिण वात िनक तं े. यात अशीलाला िस ा ंत समजाव ून सा ंगणे, सदोष
िवचारसरणी आिण बोधिनक प ुनर चना यांमुळे नैरा य कसे येते, हे अशीलाला िशकवण े
समािव आह े. अशीला ंना या ं या िवचार ि या ंवर काळजीप ूव क देखरेख ठेव यािवषयी munotes.in
Page 36
अपसामा य मानसशा
36 सूचना िदली जात े, िवशेषत: अशा प र ि थत म य े, यांम ये अशीला ंना नैरा य त वाटू
शकते. अशीला ने एका आठवड ्यासाठी ि यांचे िनयोजन करण े आव यक असत े, यात
ेणीब काय -गृहपाठ समािव अस ू शकतो. यात आन ंदाचे भािकत करणा या योगा ंचा
समाव ेश अस ू शकतो , जसे क ा ि य ेतून िकती आन ंदिनिम ती होईल आिण य ात
या ि य ेतून िकती आन ंदिनिम ती होते. हे आनंदिनिम ती योग अशी लांना िवष ण भािक त
कसे चुक चे असतात , हे दाखव ून दे यात उपचार क या ना मदत करतात . अशीलाला य ेक
ि येतील आनंदाचे मू यन कर यास सा ंिगतल े जात े. ण िनि य अस यास येक
तासा या आधारावर ि या ंचे िनयोजन क ेले जाते. अशा कार े, अशीला ंना काहीतरी सा य
कर यात यश अ नुभव यास मदत केली जात े.
बोधिनक वात िनक उपचारप ती ही एक अ पकालीन प त आह े. यासाठी साधारणपण े
१० ते १२ स े लागतात . दीघ कालीन मुख अवसादी िवकार असणा या लोका ंना
दीघ कालीन बोधिनक वात िनक उपचारप तीची आव यकता अस ू शकत े.
मनो-गितक य प दत म य े औषधो पचारा ंसह एकि तपण े अ पकाल क ि त उपचारा ंचा
समाव ेश होतो . ि ुवीय िवकारावर उपचार करणार े िचिक सक हे औषधोपचारान े सु वात
करतात , याबरोबर मानिसक यवधानस ु ा समािव असतात .
आंतरवैयि क मानसोपचार प ती (Interpersonal Psychotherapy ):
िनरी णात असे आढळ ून आल े आहे, क वैयि क नात ेसंबंधातील सम या , नातेसंबंधांची
अनुपि थती , इ यादी एक मोठी तणावप ूण घटना आह े आिण याम ुळे ि ुवीय िवकार प ु हा
उ वू शकतो .
आंतरवैयि क आिण सामािजक लय उपचारप ती (IPSRT) - ही उपचारप ती
िवशेषतः ि ुवीय िवकारा या पूव ि थतीचा स ंग (relapse episode ) हाताळ यासाठी
भावी अस याच े िदसत े. या ा पान ुसार, भावि थती स ंग खाली उ लेखले या
बाब मध ून उ व याची श यता आह े:
अ. औषधोपचारा ंचे पालन न करण े
ब. जीवनातील तणावप ूण घटना
क. सामािजक लयीच े िवदारण .
IPSRT ा पाच े अनुसरण करणार े िचिक सक हे अशीलाला िशि त करणे,
औषधोपचारा ंचे पालन करणे, अशीला ंना या िवकारािवषयी या भावना आिण याम ुळे यांचे
जीवन कस े बदलल े आहे, हे समज ून घे यास मदत करण े, यांवर ल क ि त करतात .
िचिक सक अशीला या जीवनातील आ ंतरवैयि क ताण कमी कर यावर भर द ेतात,
िवशेषत: जे खालील कारणा ंमुळे ि ुवीय िवकारान े त असतात : munotes.in
Page 37
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
37 १. तणावप ूण जीवनातील घटना ंमुळे जैिवक घड ्याळाची लय (circadian rhythm )
भािवत होत े, हणज े िन ा-जागरण च (sleep wake cycles ), ुधा-ऊजा पातळी
(appetite energy level s).
२. जीवनातील तणावप ूण घटना ंमुळे दैनंिदन िन य म बदलतात .
३. याचा प रणाम य या भावि थतीवर होऊ शकतो आिण हे सामािजक लयीत बदल
घडवून आण ू शकते ( ँक, २००७ ).
नातेसंबंध सुधार यासाठी हा काय म अितशय भावी अस याच े संशोधका ंना आढळल े
आहे.
सामािजक -सां कृितक आिण आ ंतरवैयि क उपचारप ती (Socio cultural and
interpersonal therapy ): अशीला या क ुटुंबातील सद य उपचारात सहभागी
असतात . ते भावि थती िवकार असणा या य च े अनुभव समज ू शकतात आिण यांना
ल ण े हाताळ यात मदत क शकतात . आंतरवैयि क उपचारप ती ची स े १२ ते १६
आठवड ्यांपय त चालू शकतात . हा िस ा ंत खालील तीन मोठ ्या ट या ंम ये िवभागल ेला
आहे:
१. माणा ंची प रमाण े वाप न न ैरा या या व पाच े मू यांकन करण े. वत मान स ंग
नेमका कशाम ुळे सि य झाला, हे िनधा रत कर यासाठी मुलाखती घ ेत या जाता त.
२. उपचारकत आिण ण एकि तपण े, यात ाथिमक सम या , जसे क द ुःख,
आंतरवैयि क वाद आिण अपया सामािजक आराखड ्यामुळे िनमा ण होणा या
सम या यांवर ल क ि त करणारी एक उपचार योजना तयार करतात .
३. ितस या ट यातील उपचार योजना या अशीला या सम य े या व पावर अवल ंबून
असतात .
४.३ व-ह या (SUICIDE )
समाजातील त ण आिण व ृ सद या ंम ये व-ह या ह े मृ यूचे सवा त सामा य कारण आह े.
व-ह या ही अनेकदा न ैरा याशी िनगडीत असत े. जीवनातील कठीण वा तवात ून
सुट याचा हा एक माग आहे. व-ह येचे ४ ट पे आहेत अस े िदसत े: व-ह येची क पना ,
व-ह येची योजना , व-ह येचा य न आिण व -ह या.
अमे रकन अ यास आिण सांि यक अस े दश िवते, क ि या ंपे ा पु ष अिधक व-ह या
करतात . ि या व -ह येचा य न क शकतात , परंतु पु षां या त ुलनेत या ंचे य न प ूण
होऊ शकत नाहीत . व-ह या करणा या सामा यतः ९०% ौढांना काही िनदान
कर यायो य मानिसक िवकार असतात . म ाचा ग ैर-/अितवापर, यावरील अवल ंिब व िक ंवा
िछ नमन कत ेसारख े (Schizophrenia ) िवकार व -ह येशी संबंिधत आह ेत (डुबर टाईन
आिण कॉनव ेल, २००० ). याच माण े सीमांत यि म व िवकार (borderline
personality disorder ) असणार े लोकदेखील व-ह येचे य न करतात . munotes.in
Page 38
अपसामा य मानसशा
38 भारतातील व -ह यांची सांि यक िभ न आहे. जागितक आरो य स ंघटने या (WHO )
अहवालान ुसार, जगात सवा िधक व -ह यांचे माण भारतात आह े. देशा या आरो य
मं ालयाचा असा अन ुमान आहे, क दरवष १,२०,००० लोक व -ह या करतात आिण
यापैक ४०% लोक हे ३० वष वयापे ा कमी आह ेत.
दि ण भारत ही जगातील व -ह यांची राजधानी मानली जात े. केरळम य े सवा िधक व -
ह यांचे माण आह े, जवळपास दररोज ३२ लोक व -ह या करतात . भारतात प ु षां या
तुलनेत ि या व -ह या कर याची श यता अिधक असत े. अ यासात अस े आढळ ून आल े
आहे, क १९-२९ वयोगटातील ि या ंम ये व-ह या दर १,००,००० मधील १४८ आिण
पु षांसाठी ५८ ित १,००,००० आहे.
व-ह ये या दरा ंम ये आंतररा ीय तफावत आह े. व-ह येचे सवा िधक माण प ूव
युरोपम य े आिण सवा त कमी ल ॅिटन अम े रकेत आढळत े (WHO २००४ ).
४.३.१ व-ह येची कारण े (Causes of Suicide )
(१) जैिवक ि कोन (Biological perspective )
व-ह येशी संबंिधत कौटुंिबक आकृितबंधांवर झाले या एका सवा त मोठ ्या तपासणीम य े,
व-ह या क ेले या २५ लोकां या २५० नातेवाईका ंची तुलना यांनी व-ह या िक ंवा तसा
य न न क ेले या १७१ पु षां या नात ेवाईका ंशी कर यात आली . अ यासा या
िनकाला ंव न अस े िदसून आल े, क व -ह या प ूण करणा या ं या नात ेवाईका ंम ये व-ह या
कर याची श यता १० पट अिधक असत े.
बॉड (२००५ ) यांनी अस े दश िवले, क व -ह या कर याची व ृ ी स ेरोटोिनन स ंबंिधत
जनुकांचा सहभाग असणा या जनुक य असुरि तत ेशी स ंबंिधत आह े. अशा कार े,
असुरि तत ेमुळे काही यि म व ग ुण िवकिसत होतात , जे जीवनाती ल घटना ंशी स ंवाद
साधतात , यामुळे एखादी य व -ह या कर यास व ृ होत े. याच माण े, कमी म
सिह ण ुता आिण जनुक य असुरि तता या ं या स ंयोगाम ुळे व-ह या कर याचा धोका
वाढतो (मा सी , २००५ ).
(२) मानसशा ीय ि कोन (Psychological perspective ):
जर कुटुंबातील एखा ा सद यान े व-ह या क ेली, तर कुटुंबातील इतर कोणीतरीद ेखील
याचे अनुसरण करेल असा धोका वाढतो . ट आिण सहका री यां या िनरी णात अस े
आले, क व-ह येचा य न करणा या क ुटुंबातील सद या ं या अप या ंम ये व-ह येचा
य न न क ेले या य या अप या ं या तुलनेत व -ह येचा य ना ंचा धोका सहा पटीन े
वाढ याच े िदसून आल े. भावंडाने व-ह येचा य न केला असेल, तर धोका अिधक वाढला
( ट आिण इतर , २००३ ). असा आह े, क ज े लोक वत :ला जीवे मारतात , ते केवळ
यांना प रिचत असणार े उपाय वीकारतात का ? िकंवा हा आवेग आहे, जो कौटुंिबक
गुणधम हणून वारशान े िमळाल ेला आह े, तो जबाबदार आह े? munotes.in
Page 39
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
39 अ यास दश िवतात, क भावि थती िवकाराची लवकर होणारी सु वात , तसेच आ मक
आिण आव ेगपूण गुणधम हे अशा य ना व -ह ये या वत ना ित हणशील कर तात (मान
आिण इतर , २००५ ).
वत मान मानिसक िवकार , जसे क भावि थती िवका र, हे व-ह ये या वत नाचे अव ेपी
कारण बन ू शकतात . व-ह या करणा या अन ेकांना भावि थती िवकार असतो .
याच माण े, म ाचा वापर आिण ग ैर-/अितवापर हेदेखील व -ह यांशी स ंबंिधत आह े,
िवशेषतः िकशो रवयीन व -ह यांम ये. कोण याही एकाच िवकारा या त ुलनेत, ौढांम ये
पदाथा चा गैर-/अितवापर (substance abuse ) आिण भावि थती िवकार यांसार या
िवकारा ंचा स ंयोग आिण म ुलांम ये भावि थती िवकार आिण आचरण िवकार (conduct
disorder ) यांसार या िवकारा ंचा संयोग अिधक बळ असुरि तता िनमा ण करत े. हॉटन
आिण सहकारी (२००३ ) यांना असे आढळ ून आल े, क पूव चे य न आिण वार ंवार क ेलेले
य न यांचे माण दु पट झाल े, जे हा िवकारा ंचा संयोग उपि थत होता . ए पोिसटो आिण
लम (२००३ ) यांनीदेखील असे नमूद केले, क दुि ंता (anxiety) आिण भावि थती
िवकार यांची उपि थती ही िकशोरवयीन म ुलांमधील व-ह येचा य न अनुमािनत करत े.
जे. कुपर आिण सहकारी (२००५ ) यांनी सुमारे ८,००० य चा पाठपुरावा क ेला, यांना
४ वषा साठी सह ेतुक व-हानी क न घ े यासाठी आपा कालीन क ात उपचार िदले गेले.
यांपैक साठ लोका ंनी वतःला जीवे मारले, लोकस ं ये या सांि यक या त ुलनेत जोखीम
३० पट वाढली .
व-ह ये या वत नातील मह वाचा जोखीम पूण घटक हणज े तणावप ूण जीवनातील घटना ,
जी ल जा पद िक ंवा अपमाना पद हण ून अन ुभवली जाते, जसे क अपयश ज े वा तिवक
िकंवा कि पत अस ू शकत े. रा ीय आप चा ताण आिण यामुळे होणार े िवदारण ह े व-
ह येची श यता वाढव तात.
एडिवन ा ईडमन (१९८४ ) यांनी अस े मनोवै ािनक घटक प क ेले आहेत, जे य ना
व-ह या कर यास पूव वण करतात . ते असे सुचिवतात , क वत:चा जीव घ े याची कृती
हणज े आंतरवैयि क संवाद कर या चा य न . व-ह ये या य ना ं ारे लोक वैफ य त
मानिसक गरजांिवषयी जीवनातील मह वा या लोकांशी संवाद साध याचा य न करतात .
बेक हे व-ह या बोधिनक ीकोनात ून प करतात . ते असे सुचिवतात , क व -ह या ही
िनराश े या भावना ंची अिभ य आह े, जी या प ूव क पन ेने सि य होत े, क तणाव हा
िनयं णाबाह ेर आह े. बेक (१९९६ ) यांनी व -ह ये या प तीची स ंक पना वाप न व -
ह येचे अनेक य न क ेले या य या मना या चौकटीच े वण न केले आहे.
सदोष िनण य घेणे आिण ि ल िनवड कर याम य े सहभागी असणा या म दू या भागा ंम ये
बदलल ेले सेरोटोिननच े माग हेदेखील एखा ा य ला व -ह ये या वत नासाठी प ूव वण
करतात .
munotes.in
Page 40
अपसामा य मानसशा
40 (३) सामािजक सा ं कृितक ि कोन (Socio cultural perspective )
च समाजशा एमाईल ड ुक हाईम या ंनी अस े सुचिवल े, क समाजापास ून अिल
राह याची भावना ही व -ह येचे कारण बन ू शकत े. सारमा यम ेदेखील व -ह येचा सार
कर यात मह वाची भ ूिमका बजाव तात, िवशेषत: िकशोरवयीन य म य े. सारमा यम े
अनेकदा व -ह येसाठी वापर या जाणा या प त चे तपशीलवार वण न करतात . अशा
कार े ते संभा य बळ ना माग दश क त व े दान कर तात.
व-ह येम ये वांिशक आिण वय स ंबंिधत फरक आह ेत. गौरवण य लोक व -ह या
कर याची श यता अिधक आह े, आिण यान ंतर आि कन अम े रकन लोक . एखा ा
वंशाचा सद य या वयात व -ह या करतो , तेदेखील बदलत े. उदाहरणाथ , कृ णवण य
लोकांम ये व-ह या ही वया या सरासरी ३२ वष होऊ शकत े, तर गौरवण य लोका ंम ये
ते वय ४४ वष असू शकत े.
४.३.२. मू यांकन आिण उपचार (Assessment and Treatment )
िचिक सक अशीलामधील व -ह येचा हेतू मू यांिकत क शकतात . व-ह येचा हेतू
मृ यूसाठी वचनब असणा या य चा स ंदभ देतो. दुसरे हणज े, व-ह यािवषयक
ाणघातकत ेिवषयी देखील अंदाज घ ेतला जातो . व-ह येची ाणघातक ता ही मरण
प कर यासाठी अवल ंबले या प ती या धोकादायकत ेला संदिभ त करत े. व-ह येचा हेतू
आिण ाणघातकता हे नेहमीच एकमेकांशी संबंिधत असतात .
अनेक लोक या ं या व -ह ये या ह ेतूंिवषयी चचा कर यास इ छ ुक असतात . अनेक लोक
व-ह येची पूव सूचना देणारी िच ह े टाळ यास ाधा य द ेतात, असा िवचार क न , क
हेतूिवषयी िवचारण े एखा ा य ला िचथावणी द ेऊ शकत े. एखा ा िशि त
िचिक सकालाद ेखील एखा ा य या व -ह ये या ह ेतूंचा अंदाज घ ेणे कठीण जाऊ
शकते. अशील व -ह येचा िवचार नाका शकतो , परंतु या या वत नातून व-ह येचा हेतू,
भावि थती तील बदल , ेणीतील घसरण , बेपवा ई, पदाथा चा ग ैर-/अितवापर , पूव या
आवड चा याग करण े, वादळी नातेसंबंध हे सव व-ह येची िच ह े मानली जातात . व-
ह येम ये सहभागी असणार े संभा य घटक यि पर व े िभ न अस ू शकतात .
त काळ सहा य -सेवा णाली /हॉटलाईन , इि पतळा ंतील आपा कालीन क , मानिसक
आरो य िचिक सालय आिण अंतग त ण मानसोपचार िवभागा ं ारे व-ह येची मता
मू यांिकत केली जाते.
यावसाियक त ह े व-ह येचा हेतू असणा या य ला आधार दान क न आिण
य या जीवनात िनय ं णाची भावना प ु हा िमळव ून देऊन या ंची मदत करतात .
िचिक सक ि -माग करार क शकतात , जेथे अशील िचिक सकाला स ंपक कर याच े वचन
देतात, जे हा त े अशा क पना अनुभवतील आिण िचिक सक अशीलाला असे वचन देतात,
क जे हा ज े हा स ंकट अनुभवले जाईल, ते हा ते उपल ध अस ेल. munotes.in
Page 41
भावि थती िवकार आिण
व-ह या - II
41 उपचारकत बोधिनक त ं ांचा वापर क शक तात आिण एखा ा य ला सम या
हाताळ या या पया यी मागा िवषयी िवचार क न व -ह ये या ह ेतूंवर िनय ं ण िमळव यास
मदत क शक तात.
ट (२००१ ) यांनी िकशोरवयीन य वरील उपचारा ंचे एक सव समाव ेशक ा प
सुचिवले, याम य े खालील बाबी समािव आह ेत:
१. मनो-िवकृतीचा उपचार
२. बोधिनक िव पणातील घट
३. सामािजक कौश या ं या काय -सुधारणा
४. सम या िनराकरण कर यास ो साहन .
५. भाव (affect ) िनयमन आिण कौट ुंिबक यवधान .
४.४ सारांश
या पाठात आपण भावि थती िवकारा या िविवध कारणा ंवर चचा केली होती , जसे क
जैिवक ि कोन , मानस शा ीय ि कोन , मनो-गितक य िस ा ंत, वात िनक आिण बोधिनक
ि कोन इ यादी .
भावि थती िवकारा या िविवध उपचारा ंवरदेखील चचा कर यात आली . पाठा या शेवटी
व-ह येची संक पना , ितचे कारण , मू यांकन आिण उपचार यांवर चचा केली गेली.
४.५
१. भावि थती िवकारा चे िविवध कारक घटक िक ंवा िस ा ंत यांवर चचा करा.
२. भावि थती िवकाराच े िविवध उपचार प करा .
३. व-ह येची कारण े, मू यांकन आिण उपचार प करा .
४.६ संदभ
१. Richard P. Halgin and Susan Krauss Whitbourne, (2010) Abnormal
Psychology, Clinical Perspectives or Psychological disorders.
(6th Ed).
२. V. Mark Durand and David -H-Barlow (2010, 2006, Essentials of
Abnormal Psychology. Wadsworth, Cengage learning.
munotes.in
Page 42
42 ५
यि म व िवकार – I
घटक रचना
५.० उि ्ये
५.१ तावना
५.२ यि म व िवकाराच े व प िक ंवा िचिक सक व ैिश ्ये
५.३ यि म व िवकाराच े वग करण
५.३.१ संिव मी यि म व िवकार
५.३.२ मनोिवदलीय यि म व िवकार
५.३.३ िछ नमन कतास श यि म व िवकार
५.६ सारांश
५.७
५.८ संदभ
५.० उि ्ये
हा पाठ अ यास यान ंतर तु ही स म हाल :
यि म व िवकारा ंचे व प , या या आिण व ैिश ्ये समज ून घेणे.
यि म व िवकारा ंचे वग करण जाण ून घेणे.
संिव मी यि म व िवकार , मनोिवदलीय यि म व िवकार , िछ नमन कतास श
यि म व िवकार वैिश ्ये तसेच िस ा ंत आिण उपचार समज ून घेणे.
५.१ तावना
या करणाम य े आपण थम यि म व िवकार प रभािषत क आिण याच े व प ,
वैिश ्ये, तसेच य ि म व िवकाराच े वग करण या ंवर चचा क . यि म व िवकार १०
वेगवेग या कारा ंम ये वग क ृत केले जातात आिण याच े ३ गट आह ेत: गट -अ, गट- ब
आिण गट -क. आपण व ैिश ्ये, िस ांत, तसेच डी .एस.एम. – ५ (DSM - 5) म ये
असणा या िविवध यि म व िवकारा ं या उपचारा ंवर चचा क . munotes.in
Page 43
यि म व िवकार – I
43 या पाठा या श ेवटी आपण ज ैव-मनो-सामािजक ि कोनावर चचा क . या ि कोनान ुसार,
अगोदर या पाठात चचा के या माण े एखा ा िवकारा या िवकासाम य े जैिवक, मानिसक
आिण सामािजक घटका ंचा िवचार क ेला आह े. या ि कोनान ुसार कोणताही िव कार हा
अनेक कारणा ंचे संयोजन आिण एक करण आह े आिण कोणत ेही एक कारण िदल े या
िवकाराच े कारण प क शकत नाही .
५.२ यि म व िवकाराच े व प (NATURE OF PERSONALITY
DISORDERS )
या य म य े अनन ुकुिलत यि म व व ैिश ्ये आह ेत, यांना यि म व िवकार
अस याच े हटल े जाऊ शकत े. यि म व गुणधमा ची या या पया वरण आिण इतरा ंिवषयी
समजून घे याचा , यां याशी स ंबंिधत आिण िवचार कर याचा एक थायी आक ृितबंध अशी
केली जाऊ शकत े. जे हा एखा ा य ची पया वरण आिण इतरा ंिवषयी समज ून घे याची ,
यां याशी स ंबंिधत आिण िवचार कर याची च ुक ची प त असत े, ते हा या य ला
यि म व िवकार अस याच े हटल े जाते.
यि म व िवकार ह े वत नाचे ते आकृितबंध असतात , जे खोलवर जल ेले असतात आिण
ामु यान े अितशयो हण ून कट होतात . अमे रकन सायिकयाि क असोिसएशन या
वग करणा ार े यि म व िवकाराची ेणी मनोिवकाराची िनदाना मक व स ं याशा ीय
मािहती प ुि तके या पिह या आव ृ ीत (DSM -I) १९५२ म ये सादर क ेली गेली. या
मािहती प ुि तके या काशना या अगोदर यि म व िवकारा ंना मु य व े "शील िवकार "
(Character Disorders ) असे संबोधल े जात होत े.
DSM ने यि म व िवकाराची या या “अशी व ैिश ्ये, जी अलविचक आिण अनन ुकुिलत
आहेत आिण या ंमुळे काय शीलत ेत ल णीय िबघाड िक ंवा वैयि क मानिसक ास िनमा ण
होतो”, अशी क ेली आह े. तो वत ना या खोलवर जल े या, सामा यतः आजीवन ,
अननुकुिलत अशा आक ृितबंधांचा एक िवजातीय गट आह े, याम य े यथाथ चेतापदशी
िकंवा दुम न क ल णा ंची अन ुपि थती होती . सामा यतः ह े ते आजीवन आक ृितबंध आह ेत,
जे अनेकदा िकशोरवया या िक ंवा या अगोदर या काळापास ून ओळखल े जाऊ शकतात .
जरी या य या ं यासाठी आिण इतरा ंसाठी द ु:ख िनमा ण करतात , तरी या ंचे वत न हे
सामा यतः अह ं- वीकृत (Egosyntonic ) असत े आिण यात प रवत नासाठी कमी ेरणा
असत े (अक म, १९८१ ).
यि म व िवकाराम य े िकशोराव था िक ंवा ता य या कालख ंडापास ूनचा आ ंत रक
अनुभव आिण वत न यांचा दीघ काळ चालणारा अनन ुकुिलत आक ृितबंध समािव असतो ,
जो या ंपैक िकमान दोन े ां ारे कट होतो : (i) बोधन , (ii) भावशीलता , (iii)
आंतरवैयि क काय शीलता , आिण (iv) आवेग िनय ं ण.
यि म व िवकाराची काही मह वाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:
१. इतरांशी पर परस ंवादाचा एक अलविचक आक ृितबंध असतो , याम ुळे वतःसाठी
िकंवा इतरा ंसाठी मोठ ्या माणात खूप मानिसक ास आिण िबघाड उ वतात . munotes.in
Page 44
अपसामा य मानसशा
44 २. यां या सम या ंम ये अ यािधक अवल ंिब व, घिन त ेची च ंड भय , ती िच ंता,
शोषणा मक वत न िकंवा अिन यंि त ोध या ंचा समाव ेश होतो . या य सहसा
दु:खी आिण असमायोिजत असतात .
३. मनोवै ािनक िवकारावर उपचार करण े, हे सवा त आ हाना मक आह े.
४. लोकस ं येम ये यि म व िवकाराचा आजीवन सार हा िचिक सालयीन
मांडणीतील लोका ंमधील अिधक माणासह १-३ ट के य ांदर यान िव तारल ेला
असतो . वय आिण सामािजक -जनसा ंि यक य घटका ंनुसार साराच े अंदाज
बदलतात .
५. यि म व िवकाराच े िनदान सामा यतः त ण य , िव ाथ आिण ब ेरोजगार
गृिहणी या ंम ये होते.
६. म आिण औषधी या ंचे सेवन िवकार असणा या य म य े यि म व िवकाराच े
माण जा त आह े.
७. यि म व िवकाराच े िनदान करण े कठीण आह े, कारण अन ेक यि म व िवकारा ंची
वैिश ्ये समान असतात .
शेवटी, आपण अस े हणू शकतो , क यि म व िवकार ह े वैिश ्यपूण वत नाचे आजीवन
सुसंगत अस े िशकल ेले आ क ृितबंध असतात , जे एखा ा य या यावसाियक ,
आंतरवैयि क , आिण सामािजक काया म ये य यय आणतात आिण याम ुळे य आिण
या या सभोवताल या लोका ंसाठी सम या त वत न होत े. ५.३ यि म व िवकाराच े वग करण (CLASSIFICATION OF PERSONALITY DISORDERS )
DSM – IV – TR म ये यि म व िवकाराच े तीन ेण म य े वग करण क ेले आहे, यात
एकूण १० यि म व िवकार समािव आह ेत, जे खालील त याम य े सूचीब आह ेत. या
येक गटाची आपण तपशीलवार चचा क .
गट-अ (CLUSTER - A)
यि म व िवकारा या गट -अ म य े िवल ण अथवा असाधारण िवि यि म व िवकार ,
संिव मी यि म व िवकार , मनोिवदलीय यि म व िवकार आिण िछ नमन कतास श
यि म व िवकार हे गट- अ िवकारा ंम ये आह ेत. या गटामधील कोणताही िवकार
असणा या य म य े एक अितशय िवल ण अथवा असाधारण िवि यि म व िवकार
अस याच े िदसत े.
५.३.१ संिव मी यि म व िवकार (Paranoid Personality Disorder )
संिव मी यि म व िवकार असणा या य इतरा ंिवषयी अ य ंत संशया पद असतात
आिण स ंभा य धो यापास ून िकंवा हानीपास ून नेहमी सावध असतात . यांचा जा गितक munotes.in
Page 45
यि म व िवकार – I
45 ि कोन अितशय स ंकुिचत असतो आिण इतर लोक या ंचा फायदा घ ेत आह ेत, याची त े
नेहमी प ु ी क शकतात .
यां याकड े कोणताही प ुरावा नसताना त े एखा ा जोडीदारावर अिव ास ू अस याचा आरोप
क शकतात . यां यावर टीका करणा या ंशी ते वैर करतात . ते िन पाप िट प या आिण
िकरकोळ घटना ंना धो याचा आशय अस याच े चुक चे अथ बोधन करतात . ते चुक चे
िन कष काढतात . यांचे भाविनक जीवन मया िदत आिण अिल असत े. हे िवकार
असणा या य म य े सम या त स ंबंध असतात . इतर लोक या ंना हानी पोहोचवतील ,
या तक हीन भीतीम ुळे ते सामा यतः इतर लोका ंना दूर ठेवतात. ते िवशेषत: स े या
ि थतीत असणा या लोका ं ित स ंवेदनशील असतात . यां याकड े एक भीतीदायक
संल नता श ैली असत े. ते यां या पया वरणाशी स ंबंिधत नसल े या मागा नी िवचार करतात
आिण वागतात . ते यावसाियक मदत घ े यास नाकारतात , कारण ते यां या सम या ंचे
व प ओळखत नाहीत .
मनोगितक य िस ा ंतकारा ं या मत े, संिव मी यि म व िवकार असणा या य
ेपणा या बचावा मक /सुर ा य ं णेचा मोठ ्या माणावर वापर करतात . ते असे मानतात ,
क या ं यापे ा इतर लोका ंचे हेतू नकारा मक िकंवा हानीकारक आह ेत.
बोधिनक वात िनक िस ा ंतकारा ं या मत े, जसे क ब ेक (२००४ ), संिव मी यि म व
िवकार असणा या य ना जगािवषयी असणा या या ं या च ुक या ग ृिहतका ंचा ास होतो .
ते वैयि क सम या आिण च ुका या ंचे आरोपण इतरा ंवर करतात . बोधिनक वात िनक
िस ांतकारा ं या मत े, या िवकारान े त असणा या य तीन म ूलभूत चुक ची ग ृिहतके
धारण करतात :
लोक द ु आिण फसव े आहेत,
संधी िमळा यास त े तुम यावर ह ला करतील ,
तु ही पाया या बोटा ंवर िटक ून रािह यासच त ु ही ठीक होऊ शकता .
संिव मी यि म व िव काराचा उपचार हा सवा त कठीण आह े. या य बदलासाठी अ य ंत
ितरोधक असतात , कारण त े एखा ा उपचारक या सोबतही िव ासाह नाते िनमा ण क
शकत नाहीत . अशा याधीसाठी उपचारा ंम ये गळतीच े माण ख ूप जा त आह े आिण या
िवकाराच े पूव िनदान कमी आह े. अलीकडील काही संशोधना ंनी अस े सुचिवल े आहे, क
एखा ा य या च ुक या ग ृिहतका ंवर मात कर यासाठी बोधिनक उपचार मह वप ूण आहे.
बोधिनक वात िनक उपचारकत हे अशीला या व -काय मतेची भावना वाढव याचा य न
करतात , जेणे क न अशीलाला बचावा मक आिण सतक भूिमका न घेता प रि थती
हाताळ यास स म वाट ेल. हे ल ात ठ ेवणे आव यक आह े, क संिव मी यि म व
अशीलाशी थ ेट सामना सहसा उलट होतो .
munotes.in
Page 46
अपसामा य मानसशा
46 ५.३.२ मनोिवदलीय यि म व िवकार (Schizoid Personality Disorder )
मनोिवदलीय यि म व िवकार हे सामािजक आिण ल िगक स ंबंधांिवषयी उदासीनता , तसेच
भाविनक अन ुभव आिण अिभ य या ं या मया िदत ेणी ार े वैिश ्यीकृत आह े. हा िवकार
असणा या य इतरा ंसोबत राह याप े ा वतःसोबत राहण े पसंत करतात . यांना या ं या
कुटुंबातील सद या ंकडूनही वीकार याची िक ंवा ेम कर याची इ छा नसत े. यांना ल िगक
ि येम ये वार य नसत े. ते मुळात इतरा ं या भावना आिण िवचारा ंिवषयी अस ंवेदनशील
असतात . ते थंड, राखीव , माघार घ ेणारे आिण एका ंत असतात . ते अशा प रि थत चा शोध
घेतात, यांम ये इतरा ंशी कमीत कमी स ंवाद असतो . यांना रोजगारिवषयक सम या
असतात आिण त े दीघ कालावधीसाठी नोकरी िटकव ून ठेवत नाहीत . ते सहसा मानसोपचार
घेत नाहीत .
काही त ा ं या मत े, ज मप ूव काळातील पोषणाची कमतरता ह े १८ वषा या वयात
मनोिवदलीय यि म व िवकार िवकिसत हो यास कारणीभ ूत ठरणारा एक जोखीमकारक
घटक आह े.
मनोिवदलीय यि म व िवकार असणा या लोका ंवर उपचार करण े अ य ंत अवघड असत े,
कारण या ं यात मानवी स ंवादात भ ूिमका बजावणा या भाविनक ितसादा या सामा य
प त चा अभाव असतो . या िवकारान े त असणा या य स ंकटा या प रि थतीचा
सामना क े यािशवाय वतःह न उपचार घ ेत नाहीत . या िवकारासह उपचारा मक
य ना ंम ये यांना खालील कौश य े िशकवण े समािव असत े:
१) सामािजक स ंबंधांचे मह व , तसेच चांगले सामािजक नात ेसंबंध िवकिसत करण े िकंवा
अबािधत राखण े.
२) यांना समान ुभूतीिवषयक काही कौश य े िशकवण े.
३) यां याम य े सामािजक कौश य े िवकिसत करण े.
४) उपचारक या नी भूिमका वठिवण े (role-playing ) या ार े या य ना काही कौश य े
िशकिवण े आव यक आह े.
या िवकाराच े िनदान इतर यि म व िवकार माण े नाही. ते मा य करत नाहीत , क या ंना
एखादी सम या आह े.
५.३.३ िछ नमन कतास श यि म व िव कार (Schizotypal Personality
Disorder )
िछ नमन कतास श यि म व िवकार असणा या य या प तीन े ते िवचार करतात ,
वागतात आिण इतरा ंशी स ंबंध ठेवतात, यांम ये या िवल ण आिण िविच असतात .
यां या िवल ण क पना ंम ये जाद ुई िवचारसरणी आिण अत ि य ी आिण
दूरमनोस ं ेषण या ंसार या मानिसक अप ूव संक पना ंवरील िव ास या ंचा समाव ेश असतो .
ते मा या व पातील असामा य व ेदिनक अन ुभव घ ेतात. यांचे भाषण स ुसंगत असत े,
परंतु भाषणाचा आशय हा इतरा ंसाठी िविच असतो . यांचा भाव स ंकुिचत आिण अयो य munotes.in
Page 47
यि म व िवकार – I
47 असतो . ते सहसा इतर लोका ंिवषयी स ंशया पद असतात आिण या ं याकड े संदभा या
क पना अस ू शकतात . ते आ नंद अन ुभवू शकत नाहीत आिण या ंचे जीवन िनिव कारत ेने
िकंवा त ेने वैिश ्यीकृत असत े, याम ुळे यांची उ साह अन ुभव याची मता िहराव ून
घेतली जात े. या य ना इतरा ंशी जवळच े नाते िनमा ण करण े कठीण जात े.
या य या सवा त मह वा या व ैिश ्यांम ये सामािजक अभाव , िवि पणा , िविच स ंवाद
आिण िनक ृ सामािजक अन ुकूलन या ंचा समाव ेश होतो . िछ नमन कतास श यि म व
िवकार ल ण े िछ नमन कत ेचे सु व प दश िवतात . िछ नमन कतास श यि म व
िवकार असणार े लोक प ूण िवकिसत मनोिवकार िवकिसत कर या या ि न े असुरि त
असतात . कठीण प रि थतीचा सामना क े यास वा तिवकत ेशी स ंपका त राह या या
यां या मत ेला आ हान िदल े जाते.
या िवकारा या उपचारा संबंधी फार कमी िनय ंि त अ यास उपल ध आह ेत. या
िवकारावरील व ै क य उपचार ह े िछ नमन कत ेसारख ेच असतात . या िवकारा या
उपचारात सवा त जा त वापरल े जाणार े औषध हणज े हॅलोपे रडॉल . य जे हा या
औषधाच े सेवन करतात , ते हा स ंदभ , िविच स ंवाद आिण सामािजक अ भावा या
क पना ंसह स ुधारणा दश िवतात . मनोसामािजक उपचारा ंम ये या य ना मदत
कर यासाठी आिण या ंचे इतरा ंपासून वेगळेपणा कमी कर यासाठी सामािजक कौश य े
िशकवण े समािव आह े.
गट-अ यि म व िवकार , िवशेषत: मनोिवदलीय यि म व िवकार , िछ नमन कतास श
यि म व िवकार ह े िछ नमन कत े या िनर ंतरतेवर पडत अस याच े मानल े जाते. हा िवकार
असणा या य म य े काला ंतराने सुधारणा होत नाही आिण काही जणा ंम ये
िछ नमन कता हा िवकार िवकिसत होतो .
५.४ सारांश
यि म व िवकार हा िवकारा ंचा एक व ेगळा गट आह े. DSM - IV म ये हा िवकार व ेग या
अ II वर सा ंकेितक क ेलेले आहेत. यांना मानक मानसोपचार ल ण -समु चयाप े ा वेगळे
वग करण कर यासाठी प ुरेसे वेगळे मानल े जाते. यि म व िवकार ह े वैिश ्यपूण वत नाचे
आजीवन िशकल ेले सुसंगत आक ृितबंध असतात , जे एखा ा य या यावसाियक ,
पर पर आिण सामािजक काया म ये य यय आणतात आिण याम ुळे य आिण या या
सभोवताल या लोका ंसाठी सम या त वत न होत े. यि म व िवकाराची या या
के यानंतर िवकारा ं या आपण या गटा या काही मह वा या व ैिश ्यांची थोड या त चचा
केली.
५.५
१) यि म व िवकार प रभािषत करा आिण यि म व िवकारा या िविवध व ैिश ्यांवर
चचा करा.
२) यि म व िवकारा या वग करणाची चचा करा. munotes.in
Page 48
अपसामा य मानसशा
48 ३) खालील यि म व िवकारा ंवर लघ ु-िटपा िलहा :
अ) संिव मी यि म व िवकार
ब) मनोिवदली य यि म व िवकार
क) िछ नमन कतास श यि म व िवकार
५.६ संदभ
१) Halgin, R. P., & Whitbourne, S.K. (2010). Abnormal Psychology:
Clinical Perspectives on Psychological Disorders. (6th ed.). McGraw -
Hill.
२) Carson, R. C., Butcher, J. N., Minek a, S., & Hooley, J. M. (2007).
Abnormal Psychology . (13th ed.). Indian reprint 2009 by Dorling
Kindersley, New Delhi.
३) Nolen -Hoeksema, S. (2008). Abnormal Psychology . (4th ed.). New
York: McGraw -Hill.
munotes.in
Page 49
49 ६
यि म व िवकार - II
घटक रचना
६.० उि ्ये
६.१ गट- ब िवकार
६.१.१ असामािजक /असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार
६.१.२ सीमांत यि म व िवकार
६.१.३ नाटक य यि म व िवकार
६.१.४ व-ि तीवादी यि म व िवकार
६.२ गट- क िवकार
६.२.१ वज थ यि म व िवकार
६.२.२ परावल ंबी यि म व िवकार
६.२.३ भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवकार
६.३ यि म व िवकार : जैवमनोसामािजक ि कोन
६.४ सारांश
६.५
६.६ संदभ
६.० उि ्ये
या करणाचा अ यास क े यावर आपण ह े समज ून घे यास स म असाल :
गट ब िवकार : असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार , सीमांत यि म व
िवकार , नाटक य यि म व िवकार , व-ि तीवादी यि म व िवकार
गट क िवकार : ितबंधा मक यि म व िवकार , परावल ंबी यि म व िवकार ,
भावाितर ेक-अिनवा य ता यि म व िवकार
यि म व िवकारा ंची वैिश ्ये, तसेच िस ा ंत आिण उपचार .
munotes.in
Page 50
अपसामा य मानसशा
50 ६.१ गट- ब िवकार (CLUSTER B DISORDERS)
यि म व िवकारा या या गटात असणा या य म य े नाटक य , भाविनक आिण
अिनयिमत अस याची व ृ ी असत े. असामािजक / समाजिवघात क यि म व िवकार ,
सीमांत यि म व िवकार , नाटक य यि म व िवकार ह े गट ब िवकाराच े कार आह ेत. या
गटातील िवकार असणा या य चा कल ख ूपच अिव सनीय असतो .
६.१.१ असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार (Antisocial Personality
Disorder )
असामािज क/ समाजिवघातक यि म व िवकार ब याच काळापास ून ात आह े, परंतु या
िवकारा ंना स ंदिभ त कर यासाठी समाजिवक ृती (sociopaths ) िकंवा मनोिवक ृती
(psychopaths ) अशा कारची िविभ न नाव े िदली ग ेली. हा तुलनेने सवा त जा त
अ यासल ेला आिण स ंशोधन झाल े या िवकार कार आह े. या िवकारात इतरा ं या ह का ंचा
भंग केला जातो . या िवकारान े त असणा या य ना समाजातील कायद े आिण िनयमा ंचा
सामना करावा लागतो .
असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकाराची व ैिश ्ये (Characteristics of
Antisocial Personality Disorder )
िफलीप िप नेल या ंनी हा िवकार थम व ेडेपणाचा एक कार हण ून ओळखला होता ,
याम य े य तक शु िवचार सोड ून आव ेगी आिण िव व ंसक वत न दश िवतात . या
िवकाराची काही मह वाची व ैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
१. असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकारान े त लोक समाजा त िव व ंस घडव ून
आणतात आिण या कारणा तव त े मोठ्या माणावर स ंशोधनाच े क िबंदू आहेत.
२. असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकाराचा भाव ४.५ ट के ौढ प ु ष आिण
०.८ ट के ौढ मिहला ंम ये आहे (रॉिब स आिण र ेिगयर, १९९१ ).
३. हव ले ले (१९४१ ) यांनी या ं या "द मा क ऑफ स ॅिनटी" म ये "मनोिवक ृत"
यि म वा या वत नाची यादी आिण वग करण कर याचा पिहला व ै ािनक य न
केला. ले ले यांनी मनोिवक ृतीसाठी - Psychopathy ( याला आज असामािजक /
समाजिवघातक यि म व िवकार हटल े जाते) िनकषा ंचा एक स ंच िवक िसत क ेला.
यांनी असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकाराचा गाभा असणा या डझनह न
अिधक िनकष सा ंिगतल े. हव ले ले य ांनी या य म य े आढळल े या १६
वैिश ्यांची ओळख पटव ून िदली . हे खालील माण े आहेत:
१) अपया पणे े रत समाजिवरोधी वत न
२) अिव सनीयता
३) अस यपणा आिण िन काळजीपणा
४) “अ व थत ेची” अनुपि थती िक ंवा मनो -चेतापदशीय ु अिभ य
५) प ा ाप िक ंवा लाज या ंचा अभाव munotes.in
Page 51
यि म व िवकार – II
51 ६) िनकृ िनण य आिण अन ुभवांमधून िशक यात अपयश
७) मनोिवक ृत अह ं-क ीपणा आिण ेमासाठी असमथ ता
८) अंत ीचा िवश ेष हास
९) सामा य आ ंतरवैयि क संबंधांम ये अ िति याशीलता
१०) अवैयि क , ु लक आिण िनक ृ पणे एकि त झाल ेले ल िगक जीवन
११) कोण याही जीवन योजन ेचे पालन कर यात अयश वी
४. ले ले य ांनी भाविनकत े या अिभ य वर यो य िति या द े यास मनो णा या
अ मत ेचा वेध घे यासाठी अथ -संबंधी अवमन कता (Semantic Dementia ) हा
श द वापरला . असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकारा या वण नात ल े ले
यांची मनोिवक ृती ही म ु य स ंक पना आह े.
५. ले ले यां या काया वर आधा रत क ॅनेिडयन मानसशा रॉबट डी ह ेअर (१९९७ )
यांनी सायकोप ॅथी चेकिल ट - र हाइ ड (PCL – R) हणून ओळखल े जाणार े एक
मू यांकन साधन िवकिसत क ेले आह े, याम य े दोन घटक आह ेत: अ) मु य
मनोिवक ृत यि म व व ैिश ्ये आिण ब ) असामािजक जीवनश ैली. मु य यि म वा या
वैिश ्यांम ये सफाईदारपणा आिण वरवरची मोहकता , व-मू यािवष यी भ य जाणीव ,
मनोिवक ृत खोट े बोल याची व ृ ी, इतरांब ल समान ुभूतीचा अभाव , प ा ापाचा
आिण वत : या क ृतीची जबाबदारी वीकार या या इ छ ेचा अभाव या ंचा समाव ेश
होतो. असामािजक जीवनश ैलीची व ैिश ्ये आव ेगपूण तेभोवती िफरतात , एक अस े
वैिश ्य, याम ुळे अि थ र जीवनश ैली, िकशोरवयीन अपराध , वत न-संबंिधत सम या ंची
लवकर स ु वात , वा तववादी दीघ कालीन उि ा ंचा अभाव आिण सतत उ ेजनाची
आव यकता असत े. रॉबट हेअर आिण इतर (१९८९ ), यांनी ल े ले यां या काया चे
तपशीलवार वण न केले आिण एक २०-घटका ंची तपास -सूची िवकिस त केली, जी
मू यांकन साधन हण ून काम करत े. हर (१९९१ ) यांनी या ं या स ुधा रत मनोिवक ृत
तपास -सूचीम य े समािव क ेलेले सहा िनकष खालील माण े आहेत:
व-मू याची भ य जाणीव
प ा ापाचा अभाव
सफाईदारपणा /वरवरची मोहकता
कंटाळवाण ेपणा/उ ेजनाची गरज
मनोिवक ृत खोटे बोलण े
धूत /हेरफेर
६. या िवकारासाठी DSM िनदान िनकषा ंम ये िवकाराच े वात िनक प ैलूदेखील समािव
आहेत, जसे क अ िति त िक ंवा हाताळणी वत न. असामािजक /समाजिवघातक
यि म व िवकाराच े DSM -IV िनकष आिण ल े ले/हेअर िनकषा ंम ये फरक आह े. munotes.in
Page 52
अपसामा य मानसशा
52 पूव चे िनरी ण कर या यो य वत नावर ल क ि त करताना नंतरचे ाम ु यान े
अंतिन िहत यि म व व ैिश ्यांवर ल क ि त करत े.
७. असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार असणारी य इतरा ं या ह का ंची
यापक अवह ेलना दश िवते, जसे क अधम , कपटीपणा आिण आव ेग यांसार या
वागणुक ार े दश िवले जात े. जे हा त े आव ेगपूण , बेपवा ईने आिण आ मकपण े
वागतात , ते हा त े प ा ापाची कोणतीही िच ह े दश िवत नाहीत . कधी कधी त े कठीण
प रि थतीत ून बाह ेर ये या या उ ेशाने प ा ाप दश वू शकतात .
८. या य िनवा ंत बोलणा या असतात , यांना अन ुकूल काशझोतात वतःला सादर
क न हव े ते िमळवता य ेते.
९. हे ल ात ठ ेवणे आव यक आह े, क असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार
असणा या सव य ग ु हेगार नसतात . गु हेगार या श दाला कायद ेशीर स ूिचताथ
आहे. असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकाराच े बरेच गुण अशा क ृ यांम ये
ितिब ंिबत होतात , यांना काय ाच े उ ल ंघन मानल े जाणार नाही , जसे क
नोकरीची सम या , संभाषण आिण आ मकता .
१०. संशोधन अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े, क िनय ं णाखालील लहान म ुले
हणज े, आवेगपूण , अ व थ आिण िवचिलत होणारी म ुले असामािजक /
समाजिवघातक यि म व िवकारा या िनदान िनकषा ंची पूत ता कर याची आिण ौढ
हणून गु ात सामील हो याची अिधक श यता असत े.
११. जरी आज आप याला असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार हो या या
पूव सूचक घटका ंची चा ंगली समज आह े, परंतु असामािज क/समाजिवघातक यि म व
िवकार असणा या य या दीघ कालीन स ंभा यत ेब ल आप याला कमी मािहती
आहे.
१२. य जसजशी म यम वय आिण यापलीकड े पोहचत े, तसतसा यि म व िवकार ,
िवशेषत: असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार हा कमी होत जातो . याला
प रप व ता गृहीतक (maturation hypothesis ) हणतात , याचा अथ असा आह े,
क हा िवकार असणा या य या ं या वयान ुसार या ंचे वत न अिधक चा ंग या कार े
यव थािपत कर यास स म असतात .
असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकाराच े िस ा ंत आिण उपचार (Theories
and Treatment of Antisocial Personality Disorder )
असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकाराच े कारण प कर यासाठी िविवध कारच े
िस ांत िवकिसत क ेले गेले आहेत. काही सवा त मह वा या िस ा ंतांची खाली चचा केली
आहे.
munotes.in
Page 53
यि म व िवकार – II
53 जैिवक ि कोन (Biological Perspect ives) :
जैिवक ि कोन म दू या रोगिचिक स े या भ ूिमकेवर, अनुवांिशक घटक आिण स ंबंिधत
कारणा ंवर भर द ेतात. जैिवक कारणा ंचे थोड यात वण न खालील माण े आहे.
म दूतील अपसामा यता (Brain abnormalities ): असामािजक / समाजिवघातक
यि म व िवकार असणा या य म य े म दूतील काही अपसामा यता असतात .
एम.आर.आय.(MRI) अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे, क या ंना संक पना मक अम ूत
शाि दक मािहतीवर ि या कर यात अडचण य ेते (िक आिण इतर , २००४ ). ते
िकशोरवयीन वषा म ये भाविनक ि य ेतील कमतरताद ेखील दश िवतात . असेदेखील
िनदश नास आल े आह े, क असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार असणा या
य म य े मि त क बा पटला या प ुवा खंडाम य े - म दूचे एक े , जे भिव यातील
ि यांचे िनयोजन कर यात आिण एखा ा या क ृत चे नैितक प रणाम िवचारात घ े यात
सहभागी अस ते - यात कमतरता असत े (गोथ स आिण इतर , २००५ ). असामािजक /
समाजिवघातक यि म व िवकार असणा या य म य े अिम डालामधील अपकाय दोष,
तसेच िह पोक ॅ पस े ां अपकाय दोषद ेखील िदस ून येतात.
अनुवांिशक कारण े (Genetic Causes ): या िवकारा या िवकासाम य े आनुवंिशक
भाव मह वाची भ ूिमका बजावत अस याच े आढळ ून आल े आहे. कौटुंिबक, जुळे आिण
द क अ यास ह े सव असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकार आिण ग ु हेगारी या
दो ह वर अन ुवांिशक भाव स ूिचत करतात . ो (१९७४ ) यांनी स ंचािलत क ेले या
सामा य पालका ंची द क मुले आिण ग ु हेगारांची द क म ुले य ांवर केले या त ुलना मक
अ यासान े अस े दश िवले, क सामा य माता ं या द क अप याप े ा द क घ ेतले या
गु हेगारां या द क अप या ंम ये अटक , दोषी ठरिव याच े आिण असामािजक यि म वाच े
माण ल णीयरी या जा त हो ते. याव न ह े सूिचत होत े, क असामािजक / समाजिवघातक
यि म व िवकार आिण ग ु हेगारी या िवकासाम य े जन ुक य भाव बळ भ ूिमका
बजावतात . ो (१९७४ ) यांनी अस ेही िनदश नास आण ून िदल े, क िविश कारच े
पया वरण उपल ध असताना अन ुवांिशक भाव काय कर याची अिधक श यता असत े.
जरी अन ुवांिशक घटक अस ुरि तता दान करतात , तरीही ग ु हेगारीचा वा तिवक िवकास
िविश कार या पया वरणावर अवल ंबून अस ेल.
अशाच एका अ यासात कॅडोरेट आिण इतर (१९९५ ) यांना अस े आढळ ून आल े, क जर
मुलां या ज ैिवक पालका ंम ये असामािजक / समाजिवघा तक यि म व िवकाराचा पा भूमी
असेल आिण या ं या द क क ुटुंबांना वैवािहक , कायद ेशीर िक ंवा मानिसक सम या ंमुळे
दीघ कालीन तणावाचा सामना करावा लागला अस ेल, तर म ुलांना आचरण सम या ंचा
(conduct problems ) धोका जा त असतो .
जु यांवरील अ यासद ेखील या मताच े जोरदार समथ न करतात , क अन ुवांिशक भाव
गु हेगारी या िवकासाम य े मह वाची भ ूिमका बजावत े. आयझ क आिण आयझ क (१९७८ )
यांना आढळल े, क एकय ु मज ज ु या म ुलांम ये गु हेगारीचा सरासरी एक पता दर ५५%
होता, तर ि य ु मज ज ु यांम ये तो केवळ १३% होता. munotes.in
Page 54
अपसामा य मानसशा
54 असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकारा या अन ुवांिशकत े या बाज ूने बळ प ुरावा
३२०० पे ा जा त प ु ष ज ु या जोड ्यां या अ यासात ून िमळतो (लाय स आिण इतर ,
१९९५ ). अलीकड ेच बटन आिण इतर (२००५ ) यांनी िनदश नास आणल े आहे, क या
य अन ुवांिशक ्या असामािजक /समाजिव घातक यि म व िवकार हो यासाठी
पूव वण असतात , या िवश ेषतः कौट ुंिबक अपकाय दोषा या ि न े अस ुरि त अस ू
शकतात , जे जनुके-पया वरण आ ंतरि य ेचे समथ न करत े.
मानसशा ीय ि कोन (Psychological Perspectives ):
या ि कोनान ुसार असामािजक / समाजिव घातक यि म व िवकार हा अ ययन आिण
अवधान या ं या अपसामा य आक ृितबंधांम ये ितिब ंिबत होणा या च ेता-मानसशा ीय
कमतरता ंचा प रणाम आह े. डेि हड िल कन (१९५७ ) यां या मत े, मनोिवक ृत य
िचंता त द ुि ंतेचा सामा य ितसाद दश िव यास अयश वी ठर तात, जे हा त े ितक ूल
उि पका ंना सामोर े जातात . मनोिवक ृत य भीती िक ंवा दुि ंता अन ुभव यास असमथ
असतात .
भाविनक उ ेजनाची कमतरता (Deficient emotional arousal ): संशोधनाच े पुरावे
असे सूिचत करतात , क सामा यतः असामािजक य म य े आढळणारी ाथिमक
िति य ेची व ृ ी ही भाविनक उ ेजनाची कमतरता असत े; जी अशी ि थती असत े, जी
यांना तणावप ूण प रि थतीत भीती आिण द ुि ंता या ंसाठी कमी वण करत े आिण सामा य
िववेक िवकास आिण सामािजक करणासाठी कमी वण करत े. सु वाती या अ यासात ,
उदाहरणाथ , िल क ेन (१९५७ ) यांनी असा िन कष काढला , क असामािजक य म य े
असामािजक क ृ ये कर याब ल कमी ितब ंध असतात कारण त े कमी द ुि ंता त
असतात .
िति या प रवत न अ य ुपगम (Response Modulation Hypothesis ): या
गृहीतकान े अस े सुचिवल े आह े, क मनो ण या ं या ाथिमक उि ा ंशी स ंबंिधत
नसले या िक ंवा संबंिधत कोण याही मािहतीवर ि या क शकत नाहीत . असामािजक
यि म व असणा या य ज े हा एखा ा या व ैयि क गरजा ंवर ल क ि त करतात ,
ते हा या इतरा ं या गरजा ंचा िवचार क शकत नाहीत . " ितसाद प रवत न" गृहीतक असे
मानते, क मनोिवक ृत य ना या ंचे ल एखा ा वत ना या काय मतेपासून या या
प रणामा ं या म ू यांकनाकड े वळिवण े कठीण जात े. सामािजक बोधिनक िस ा ंत हा आणखी
एक मानसशा ीय ि कोन आह े, जो असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकारासाठी
कमी व -आदरावर एक कारक घटक हण ून जोर द ेतो.
सामािजक -सां कृितक ि कोन (Socio -cultural Perspectives ):
सामािजक सा ं कृितक घटक कौट ुंिबक भ ूिमका, सु वातीच े पया वरण आिण
सामािजक करण अन ुभवांवर भर द ेतात, याम ुळे य म य े मनोिवक ृत जीवनश ैली
िवकिस त होत े. असामािजक / समाजिवघातक यि म व िन न सामािजक आिथ क गटा ंम ये
अिधक सामा य अस याच े मानल े जाते. ली रॉिब स (१९६६ ) यांना अस े आढळल े, क
असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकार हा सामा यतः घट फोटीत जोड या ं या munotes.in
Page 55
यि म व िवकार – II
55 अप या ंम ये िवकिसत होतो . संशोधन अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े, क
पालका ंमधील मतभ ेदांमुळे असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकार िवकिसत होतो .
बाल-संगोपना या िनक ृ प ती आिण िवस ंगत िश तद ेखील असामािजक / समाजिवघातक
यि म व िवकारा या िवकासास कारणीभ ूत ठरत े. लु ट्झ आिण िवसडम (१९९४ ) यांना
असे आढळ ून आल े, क शोिषत आिण द ुल ि त म ुले मोठी झा यावर या ं याम य े अनेकदा
असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकार िवकिसत होतात . िनयं ण गटातील
य या त ुलनेत या य म य े िहंसक ग ु ांसाठी अटक ेचे माण ५०% अिधक आह े.
िविच पण े संशोधन अ यासात अस ेही आढळ ून आल े आह े, क स ु वाती या जीवनात
कुपोषण हा असामािजक यि म व िवकार िवकिसत हो यासाठी आणखी एक
जोखीमकारक घटक हण ून काम क शकतो . ०३ वष ते १७ वष वयोगटातील या
मुलांनी िनक ृ पोषण अन ुभवले, यांनी मोठ े झा यावर अिधक आ मकता आिण गित ेरक
ि या दश िवली.
असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकारावर उपचार (Treatment of
Antisocial Personality Disorder )
असामािजक वत नावर उपचार करण े कठीण आह े. हा िवकार असणार े लोक सहजासहजी
बदलत नाहीत . ते वे छेने यावसाियक मदत घ े याची श यता नाही , कारण या ंना
बदल याच े कोणत ेही कारण िदसत नाही . जर त े एखा ा िचिक सकाला भ ेटले, तर
बह तेकदा यायालया या आद ेशानुसार उपचार करण े अिनवाय असत े. या िवकाराच े िनदान
अ यंत िनक ृ असत े.
काही उपाययोजना क े यास बालवयातच हा िवकार टाळता य ेऊ शकतो . असाच एक ट पा
हणजे पालक िश ण . या कार या िश णाम य े पालका ंना वत नातील सम या लवकर
ओळख यास आिण सम या वत न कमी कर यासाठी आिण सामािजक वत नास ो साहन
दे यासाठी श ंसा आिण िवश ेषािधकार कस े वापराव े, हे िशकिवल े जात े. असामािजक /
समाजिवघातक यि म व िवकाराचा िवकास भावीपण े रोख यासाठी उ म पालक व
कौश य ही एक प ूव शत आ हे. अशीलाला या ं या वत नाब ल प ा ाप आिण अपराधी
वाटायला िशकिवण े आव यक आह े. जे हा त े हे िशकतात , ते हा त े वत नात बदल दश वू
लागतात . असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकार असणा या लोका ंसाठी
मानसोपचारान े य ला या या िवकाराच े व प आिण याच े प रणाम समज यास मदत
कर यावर ल क ि त करण े आव यक आह े, जेणे क न याला या या वत नावर िनय ं ण
ठेव यास मदत करता य ेईल. मानसोपचारप तीच े अ व ेषण िक ंवा अंत ी देणारे कार
सामा यतः असामािजक /समाजिवघातक यि म व िवकार असणा या लोका ंना उपय ु
नसतात .
६.१.२ सीमांत यि म व िवकार (Borderline Personality Disorder )
सीमांत यि म व िवकार हा अि थरत े या यापक आक ृितबंधा ार े दश िवला जातो , जे
नातेसंबंध, भावि थती आिण व वाची जाणीव या ंम ये सवा त प पण े िदसून येतो. इं जी
सं ा बॉड रलाईन (borderline ) ही मानसोपचार सािह यात बराच काळ वापरली जात
आहे, परंतु ती क ेवळ डीएसएम . III म येच होती , क िजला थमच अिधक ृत मा यता munotes.in
Page 56
अपसामा य मानसशा
56 िमळाली . टन (१९३८ ) यांनी उपचार - ितरोधक अशीलाचा स ंदभ दे यासाठी
सव समाव ेशक स ं ा हण ून याचा वापर क ेला. नाइट (१९५३ ) यांनी अशा य ना
चेतापदशा आिण द ुम न कता या ं या सीम ेदर यान , कुठेतरी िछ नमन कत े या काठावर
काय रत अस याच े मानल े.
सीमांत यि म व िवकाराची वैिश ्ये (Characteristics of Borderline
Personality Disorder )
सीमांत यि म व िवकाराची काही मह वाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:
१) सीमांत यि म व िवकार असणा या य वार ंवार आव ेगपूण आिण अ यािशत ,
ोिधत , र आिण अि थर असतात .
२) या िवकारान े त असणा या य अन ेकदा व ेग या कारच े नैरा य अन ुभवतात , जे
र पणा या भावन े वैिश ्यीकृत असत े. ते अनेकदा अ य ंत भाविनक अव था ंम ये
डगमगतात , एक िदवस जगा या शीष थानी अस याच े अनुभववतात आिण द ुस याच
णी न ैरा य त , दुि ंता त िक ंवा िचडिचड अन ुभवतात .
३) या िवकारान े त असणार े लोक अचानक इतरा ंशी ती मागणी करणार े संबंध तयार
करतात आिण इतर लोक सव चांगले िकंवा सव वाईट आह ेत, असे समजतात - या
अपूव संक पन ेला िवभाजन (splitting ) हणतात .
४) यां या नात ेसंबंधांतील अयो य ती त ेचे पया वसान मानिसक ास आिण ोध या ं या
आवत अन ुभवांत होत े. हा िवकार असणार े लोक राग आिण श ु व अन ुभवतात .
यांचे पर परस ंबंध नेहमी यिथत आिण अि थर असतात . यां याम य े सामा यतः
ती पर ंतु वादळी नात ेसंबंधांची पा भूमी असत े, याम य े िवश ेषत: िम िकंवा
ि यकरा ं या अित -आदश करणाचा समाव ेश असतो , याचा श ेवट कट ू म आिण
अपे ाभंग यांम ये होतो (गुंडरसन आिण िस ंगर, १९८६ ). जे हा या ंना या ंचे ि यकर
िकंवा या ं या जीवनातील काही मह वा या य कड ून दुल ि त क ेले जात े आिण
सोडून िदल े जाते, ते हा अन ेकदा या ं या रागाचा फोट होतो .
५) ते व वास ंबंिधत सम याद ेखील अन ुभवतात . ते कोण आह ेत हण ून या ं या
ओळखीब ल अन ेकदा ग धळल ेले असतात . यांना जीवनात ून काय हव े आह े,
यािवषयी त े अिनि त असतात आिण या ं याम य े व-जाणीव ेिवषयी या ठाम
समजाचा अभा व असतो . ते कोण आह ेत, यािवषयी या ंची अिनि तता जीवना या
िनवडी , जसे क यावसाियक कारिकद िवषयी योजना , मू ये, उि ्ये आिण िम ा ंचे
कार या ंम ये होणा या अचानक बदला ं ारे य होऊ शकत े.
६) ते कंटाळवाण ेपणाची दीघ कालीन भावना आिण व ैफ या ित कमी सिह ण ुता
अनुभवतात . कंटाळवाण ेपणाची दीघ कालीन भावना या ंना उ ीपनाचा शोध घ े यास
वृ करत े. कंटाळवाण ेपणावर मात कर यासाठी त े आवेगपूण वत न क शकतात , munotes.in
Page 57
यि म व िवकार – II
57 जसे क स ंभाषण , िन काळजीपण े खच करण े, िन काळजीपण े वाहन चालवण े, अ नाच े
जा त स ेवन करण े, मादक पदा था चा गैर-/अितवापर , उचलेिगरी करण े, इ यादी .
७) ते अनेकदा व -ह येचा िवचार आिण वत :ला हानीकारक अस े वत न करतात . ते
केवळ इतरा ंचे ल व ेध यासाठी व -घातक वत न करतात - एक घटना याला परा -
व-ह या हणतात . व-िव छेदन ह े सीमा ंत यि म व िवकार असणा या य ना
सवा त िवभ ेिदत करणार े ल ण आह े (िविडजर आिण इतर , १९८६ ).
८) ते सामा यत : थोड्या िचथावणीसह ती रागाच े उ ेक दिश त करतात आिण त े मूळ
व- वाम य े अडथळा दश वू शकतात , जे यांना या करतात आिण म ुळात
नकारा मक ि कोन िनमा ण करतात .
९) सीमांत यि म व िवकार असणार े लोक अचानकपण े रागाकड ून खोल न ैरा याकड े
थाना ंत रत होतात आिण त े अशा आव ेगाने वैिश ्यीकृत असतात , जो औषधी
यांचा गैर-/अितवापर आिण व -िव छेदन या ंमधून िदस ून येऊ शकतो .
१०) ते तणावासाठी अ य ंत संवेदनशील असतात आिण ती तणावप ूण प रि थत या
उपि थतीत स ंि मनोिवकारा मक िति या दिश त क न त े अनेकदा खच ून
जातात . जरी त े सहसा या ं या प रि थतीिवषयी आिण सभोवताल या
प रि थतीिवषयी जाग क असल े, तरीही सीमांत यि म व िवकार असणा या
लोकांम ये लहान स ंग अस ू शकतात , यांम ये ते वा तिवकत े या स ंपका त
नस याच े िदस ून येतात आिण िव म िक ंवा इतर द ुम न कता -स श ल ण े
अनुभवतात , जसे क वार ंवार होणार े म, जादुई िवचारसरणी आिण िव मी िव ास
(ओ’को नेल आिण इतर , १९८९ ).
सीमांत यि म व िवकार असणा या य म य े भावि थती िवकार सामा य आह े. हा
िवकार असणा या य प ैक स ुमारे २४% ते ७४% य ना म ुख अवसादी िवकार
असतात आिण स ुमारे ४% ते २०% य म य े ि ुवीय िवकार असतो . सुमारे २५%
ुधाितर ेक िवकार असणा या य म य े देखील हा िवकार असतो .
सीमांत यि म व िवकाराच े िस ा ंत आिण उपचार (Theories and Treatment
of Borderline Personality Disorder )
हा सवा त आ हाना मक िवकारा ंपैक एक आह े, कारण या िवकारान े त असणा या य
यां या जीवनात , तसेच या ं याशी त े संवाद साधतात या ं या जीवनात ग धळ िनमा ण
करतात . हा िवकार अस ुरि त वभाव , बालपणातील अ य ंत ल ेशकारक ार ंिभक अन ुभव
आिण ौढाव थ ेतील काही सि यक घटना ं या स ंयोजनाम ुळे िवकिसत होतो .
जैिवक ि कोन (Biologic al Perspectives ):
जरी मानसशा ा ंनी या िवकारा या िवकासाम य े सामील असणा या मानसशा ीय
घटका ंचे जैिवक सहस ंबंध ओळख याचा य न क ेला आह े, तरीही या िवकारा या munotes.in
Page 58
अपसामा य मानसशा
58 कारणास ंबंधीचे बह त ेक िस ा ंत हे मनोव ै ािनक व पाच े आह ेत. या िवकारा या
कारणा ंम ये समािव असणा या ज ैिवक घटका ंचा एक स ंच हणज े चेता ेपक अिनयमन
(neurot ransmitter dysregulation ). उदाहरणाथ , बालपणातील ल िगक शोषण
नॉर ेनिज क (अनुकंपी च ेता णाली - sympathetic nervous system ) मागा ना
भािवत करत े आिण या ंना अितस ंवेदनशील बनवत े, याम ुळे एखादी य बालपणातील
कोण याही कार या अन ुभवांवर अित ित ि या द े यास तयार होत े. म दूतील स ेरोटोनिज क
ाह मधील अपसामा यत ेमुळे अनुकंपी चेता णाली या बदलल ेली काय शीलता एखा ा
य ला आव ेगपूण तेसाठी प ूव वण करत े.
सीमांत यि म व िवकार असणा या मिहला ं या म दूची िनय ंि त गटातील य ु ांशी तुलना
क न क ेले या MRI अ यासात अस े िदसून आल े आहे, क सामा य िनरोगी िनय ंि त
गटातील य ु ां या त ुलनेत सीमांत यि म व िवकारान े त मिहला ंम ये िह पोक ॅ पसचा
आकार १६ ट के लहान आिण अिम डालाचा आकार ०८ ट के कमी होता (ि सेन आिण
इतर, २००० ).
मानसशा ीय ि कोन (Psychological Perspectives ):
हे लोक एक प व -ओळख िमळिव याची ि या प ूण कर यात अयश वी ठरतात आिण
हणूनच त े वा तिवक र या य बनत नाहीत . य करणा या या अभावाम ुळे
पर परस ंबंधांम ये गुंतागुंत िनमा ण होत े.
या लोकांचे वत न सीमांत यि म व िवकारा या िनकषा ंशी जुळते, अशा लोका ंचे नैदािनक
िनरी ण म ु य प ूव सूचक कारक घटक हण ून ‘ व’ ची स ुसंगत जाणीव ा कर या या
सम य ेकडे जोरदारपण े िनद श करत े.
सीमांत यि म व िवकार असणार े बह तेक ौढ क ुटुंबातील अ य ंत नकारा मक अन ुभवांची
कौटुंिबक पा भूमी दश िवतात . सीमांत यि म व िवकारा या िवकासाम य े तीन मह वाच े
घटक ठरल े आहेत, ते खालील माण े आहेत:
अ) बालपणातील यिथत कौट ुंिबक वातावरण
ब) पालका ंची मनोरोगिचिक सा
क) बाल शोषण
असे आढळ ून आल े आहे, क बाल ल िगक शोषण ह े सीमांत यि म व िवकाराच े सवा त
मह वाच े ल णीय प ूव सूचक आह े. बाल शोषणा या स ु वाती या अन ुभवांमुळे मुले अशी
अपे ा करतात , क इतर या ंचे नुकसान करतील . झाना रनी आिण इतर (१९९७ ) यांना
असे आढळल े, क सीमांत यि म व िवकार असणा या लोकांनी अस े न दिवल े, क
यां या काळजीवाह य नी या ं यापास ून भाविनक र या माघार घ ेतली, यां याशी
िवसंगत वत न केले, यांचे िवचार आिण भावना या ंची वैधता नाकारली आिण या ंना
शोषणापास ून संर ण दान कर या या ि न े पालक हण ून या ंची भूिमका पार पाडली
नाही. असेही आढळ ून आल े आह े, क सीमांत यि म व िवकार असणा या य ना
खालील अन ुभव य ेतो: munotes.in
Page 59
यि म व िवकार – II
59 अ) ‘ व’ या िनिम तीतील कमतरता
ब) अशी आई असण े, जी ित या अप याम य े गुंतलेली नाही आिण ित या भाविनक
िति याशीलत ेम ये िवसंगत आह े.
क) पालक मुलां या ‘ व’ या वत ं जाणीव ेला आधार द ेत नाहीत .
ड) लहान म ुले हण ून अशी य इतर लोका ंना िव िपत प तीन े पाहत े आिण
वतःब ल या िव िपत धारणा ंसह एक खोट े व िनमा ण करत े.
बेक आिण इतर बोधिनक िस ा ंतकारा ंनी अस े िनरी ण क ेले आहे, क सीमांत यि म व
िवकार असणा या लोका ंम ये वतःिवषयी आिण इतर लोका ंिवषयीची या ंची िवचारसरणी
ि पाया यी व पात धारण कर याची व ृ ी असत े, ते "सव िकंवा काहीच नाही " या
व पात िवचार करतात . अशा कार या िवचारसरणीम ुळे भावि थतीम य े बदल िनमा ण
होतात . उदाहरणा थ , सीमांत यि म व िवकार असणा या य "िवभाजन " दश िवतात ,
याचा अथ असा , क जर या िवकारान े त एखा ा य ला म ूलतः सव ि न े चांगले
समजल े आिण ती य वचन पाळ यात अयश वी झाली , तर ती य ताबडतोब सव
ि ने वाईट समजली जात े.
सीमांत यि म व िवकार असणार े लोक वतःच े मू यमापन करताना वा तववादी नसतात .
अगदी िकरकोळ कारणावरही या ंचे संपूण व-मू यांकन नकारा मक होत े. यां या
कमकुवत ओळखीशी स ंबंिधत व -काय मतेची कमी जाणीव या ं या िनण यावरील व -
िव ासाची कमतरता , कमी ेरणा आिण दीघ कालीन उि ्ये शोध यात असमथ ता िनमा ण
करते.
सामािजक -सां कृितक ि कोन (Socio -cultural Perspectives )
िमलॉन आिण ड ेि हस (१९९६ ) यां या मत े, समकालीन समाजा या दबावाम ुळे कुटुंबे
आिण य वर ताण आला आह े, याम ुळे पालक वातील कमत रता वाढली आह े, या
प रि थतीन े हा िवकार िनमा ण केला आह े.
सीमांत यि म व िवकार असणा -या य या समकालीन समाजातील शहरीकरण आिण
आधुिनक करण या ंचा प रणाम हण ून समाजातील कमी झाल े या स ंब ते ित अ य ंत
असुरि त असतात . यां यातील मानिसक स ंब तेचा अभाव ह े समाजातील अ ंतग त
अि थरता आिण प पण े प रभािषत असणार े सां कृितक मानद ंड आिण स ंब ता या ं या
अभावाच े ितिब ंब आह े. गो डमन आिण इतर (१९९३ ) यां या मतान ुसार, नैरा य,
पदाथा चा ग ैर-/अितवापर आिण असामािजक /समाजिवघातक वत न या ंसह कौट ुंिबक
सम या या ंमुळे हा िवकार िवकिसत होतो . टोन (१९९० ) यां या मत े, सीमांत यि म व
िवकार असणारी ौढ य , िजचे बालपणी शोषण झाल े होते, ती पालक वाचा हा
आकृितबंध पुढील िपढीकड े ह ता ंत रत करत े, िज याम य े नंतर हा िवकार िवकिसत
हो याची श यता असत े.
munotes.in
Page 60
अपसामा य मानसशा
60 सीमांत यि म व िवकार वर उपचार (Treatment of Borderline
Personality Disorder )
सीमांत यि म व िवकारा या उपचारात िचिक सका ंना अन ेक आ हान े असतात . या
िवकारा या उपचारास ंदभा त ल ात घ े यासारख े काही मह वाच े मु े पुढील माण े आहेत:
१. या िवकारावर उपचार करण े अ यंत कठीण आह े, कारण िमिलयन (२००० ) यां या
मते, या य "अनेकदा पिह या ि ेपात त े वा तिवक जस े आहेत, यापे ा जा त
िनरोगी िदसतात ".
२. या य उपचार ि य ेत दीघ काळ राहत नाहीत आिण या ं यातील अि थरता ,
िवसंगती आिण ती ता , यांमुळे ते अनेकदा उपचार सोडतात .
३. हा िवकार असणा या य सामा यतः रोगव ै ािनक ्या या ं या उपचारक या वर
अवल ंबून असतात , प रणामी ज े हा उपचारकत यां या आदश ते या कसोटीस उतरत
नाहीत , ते हा िवकार त य ना अिनय ंि तपण े राग य ेऊ शकतो .
४. गोईन (२००१ ) यां यानुसार या िवकारान े त असणा या अशीला या उपचारात
उपचाराची उि ्ये, तसेच अशील आिण उपचारकत यां याकड ून अप ेि त असणा या
भूिमकांवर चचा क न आिण प क न उपचारा ंची प चौकट थािपत करण े
मह वाच े आहे.
५. उपचारक या नी हेदेखील िनि त करण े आव यक आह े, क या णा ंना िकती माणात
आधार आिण स ंमुखीकरणाची आव यकता आह े.
हा िवकार असणा या य वर उपचार कर यासाठी सवा त प तशीरपण े िवकिसत
असणारा उपचारा मक ि कोन हणज े माशा लाइनह ॅन यांनी िवकिसत क ेलेली ं ा मक
वत न उपचारप ती (Dialectical Behaviour Therapy ). हा ि कोन सहा यक आिण
बोधिनक वत नासंबंिधत उपचारा ंना एकि त करतो , यामुळे व-िव वंसक क ृत ची
वारंवारता कमी होत े आिण ोध आिण अवल ंिब व या ंसार या ासदायक भावना
हाताळ याची अशीलाची मता स ुधारते. डायल ेि टकल (diale ctical ) ही सं ा िवरोधी
क पना ंना सम ेट कर या या उ ेशाने प तशीरपण े एक करण े होय. येथे उपचारक या चे
यूहतं हे आळीपाळीन े अशील जस े आह ेत, तसे यांना वीकारण े आिण या ंना
बदल यास मदत कर यासाठी या ं या यिथत करणा या वत नाचा या ंना सामना कर यास
लावण े, हे आहे. या उपचारप ती या काही िविश उ ेशांम ये हे समािव आह े:
१) भावना ंचे िनयमन करण े
२) आंतरवैयि क प रणामकारकता िवकिसत करण े
३) भाविनक ास सहन कर यास िशकण े
४) व- यव थापन कौश य े िवकिसत करण े
ं ा मक वत न उपचाराचा सराव करणा या उपचा रक या ारे वापर या जाणा या एका
तं ाला क -सजगता (core mindfulness ) असे हणतात , याम य े अशीला ंना या ं या munotes.in
Page 61
यि म व िवकार – II
61 जीवनातील सम या ंकडे पाह या या ि कोनाम य े भावना , कारण आिण अ ंत ी संतुिलत
राख यास िशकिवल े जाते.
सीमांत यि म व िवकार असणा या य वर उपचार कर या या आणखी एका प तीला
थाना ंतरण क ि त मानसोपचारप ती (Transference Focused Psychotherapy )
हणतात . या ि कोनाम य े उपचारकत हे अशील आिण उपचारकत य ां यातील
नातेसंबंधात उदयास आल े या बळ भावना ंमुळे िनमा ण झाल ेली िवषयस ू े हाताळतात . या
ि कोनाम य े उपचारकत उपचारा मक स ंबंधांमधील “येथे आिण आता ”म ये ह ता ंतरणाच े
प ीकरण , संमुखीकरण आिण अथ बोधन कर याच े तं वापरतात .
औषधोपचार बह त ेकदा उपचारप तीसाठी सहायक हण ून वापरल े जात े. काही औषध े
िविश ल णा ंवर उपचार कर यासाठी भावी अस याच े आढळल े आह े. औषधा ं या
िव तृत ेण चा वापर क ेला गेला आह े आिण यात ह े समािव आह े: अवसादिवरोधक
(antidepressants ), दुम न कतािवरोधक (antipsychotics ), अप मारिवरोधक
(anticonvulsants ), िलिथयम आिण िकरकोळ शामक े (minor tran quilizers ). जे हा
ही औषध े वापरली जातात , ते हा िविश ल णा ंचे काळजीप ूव क मू यांकन क न ती िविहत
करणे आव यक आह े.
सीमांत यि म व िवकारा या गंभीर करणा ंम ये भावी उपचार क ेवळ आ ंत रक ण
िवभागात िक ंवा इि पतळात आ ंिशक दाखल करण े, अशा मा ंडणीत िदले जाऊ शकतात . ही
प ती त े हा यो य आह े, जे हा ण ही ल ण े दश िवतो: व-घातक वत न, य न िक ंवा
धम या , दुम न कत ेसारख े संग, इतरांना धोका िक ंवा हानी इ यादी .
६.१.३ नाटक य यि म व िवकार (Histrionic Personality Disorder )
िह ीऑिनक (histrionic ) ही सं ा ल ॅिटन श दापास ून ा झाली आह े, याचा अथ
"अिभन ेता/अिभन े ी" आहे. हा िवकार असणार े लोक या ं या द ैनंिदन वत नात नाट ्यगुण
दिश त करतात . या िवकारान े त असणा या य ना यो य भाविनकता य
करणा या ंपासून िवभ ेिदत करणार े एक मह वाच े वैिश ्य हणज े यां या भाविनक अव थ ेचे
णभंगुर व प आिण या ं या ख या भावना य कर याऐवजी इतरा ंना हाताळ यासाठी
यांचा अ यािधक भावना ंचा वापर .
हा िवकार मिहला ंम ये जा त माणात आढळतो . या िवकाराची काही मह वाची व ैिश ्ये
पुढील माण े आहेत:
१. या िवकारान े त य ल क ि त राह याचा आन ंद घेतात आिण त े घडाव े याची
खा ी कर यासाठी आव यक अशा कोण याही मागा ने या वागतात .
२. ते यां या शारी रक िदस यािवषयी अितशय िच ंितत असतात , अनेकदा त े आ य ंितक
मागा नी वतःकड े ल वेध याचा य न करतात .
munotes.in
Page 62
अपसामा य मानसशा
62 ३. या य ना र ंगेल आिण मोहक , इतरांकडून पुनरा ासन , शंसा आिण मा यता या ंची
मागणी करणार े हण ून पािहल े जा याची श यता असत े आिण त े न िमळा यास त े
संतापतात .
४. या य या ं या इ छ ेची व रत प ूत ता करतात आिण िकरकोळ िचथावणीवर
सामा यतः अितशयो माग , जसे क रडण े िकंवा मू छा , अशा मागा नी अित - िति या
देतात.
५. यांचे संबंध वरवरच े असतात . ते इतरा ं ारे सहज भािवत होतात , यां याम य े
िव ेषणा मक मता ंचा अभाव असतो आिण त े अनेकदा जगाकड े यापक भावी
मागा नी पाहता त.
६. हा िवकार असणा या य शी नात ेसंबंध असणार े लोक अन ेकदा व ैफ य त आिण
असमाधानी अस याच े अनुभवतात .
७. हा िवकार असणा या य म य े असुरि त स ंल नता श ैली असत े.
८. या य अन ेकदा अवल ंिब व आिण असहायता दश िवतात आिण अगदी िबनधा त
असतात . यांचे ल िगक समायोजन सहसा िनक ृ असत े आिण पर परस ंबंध वादळी
असतात . यां या आ ंतरवैयि क स ंबंधांम ये ते इतरा ं या मा यत ेब ल िच ंितत
असतात .
९. यांची बोधिनक श ैली भावशाली असत े. ते प रि थतीकड े अितशय जागितक ,
कृ णधवल व पात पाहतात .
नाटक य यि म व िवकारा ची कारण े िकंवा उपचार याबाबत फारस े संशोधन झाल ेले नाही.
हा िवकार असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकारा सह होतो . या साहचया तून अस े
सूिचत होत े, क नाटक य यि म व िवकार आिण असामािजक / समाजिवघातक यि म व
िवकार हे एकाच अ ात अ ंतिन िहत प रि थतीच े ल िगक कार या पया यी अिभ य अस ू
शकतात .
या िवकारा या उपचाराबाबत फारस े काम झाल ेले नाही. ल व ेधून घे या या वत नात बदल
के याने हा िवकार कमी हो यास मदत होईल , असे िनदश नास आण ून िदल े आह े. या
य साठी उपचाराचा एक मोठा भाग सहसा सम या त पर परस ंबंधांवर क ि त असतो .
या य ना या ं या सदोष पर परस ंवादात ून िमळणारा अ पकालीन नफा या ं यासाठी
सम या कशा िनमा ण क शकतात , हे यांना िशकिव याची आव यकता आह े.
६.१.४ व-ि तीवादी यि म व िवकार (Narcissistic Personality Disorder )
िस मंड ॉइड या ंनी व-ि तीवादी य च े वण न अशा य हण ून केले, जे व-मह वाची
अितशयो प ूण भावना आिण ल व ेधून घे या या िवचारान े पूव या ी दश िवतात . हे
िनदश नास आणल े गेले आहे, क व-ि तीवादी िवकारा चे िनदान कर यासाठी भ यता ही
सवा त ि थर आिण सामा यीक ृत अिभम ुखता होती . व-ि तीवादी यि म व िवकार
मिहला ंपे ा पु षांम ये जा त माणात िदस ून येतो. munotes.in
Page 63
यि म व िवकार – II
63 हा िवकार असणार े लोक इतरा ंनी या ंचे कौत ुक कराव े आिण या ं या सव इ छा आिण
माग या प ूण करा यात , अशी अप े ा करतात . यां यात इतरा ं या गरजा ंिवषयी
संवेदनशीलता नसत े. ते वतःच े येय सा य कर यासाठी इतरा ंचे शोषण कर या या
मया देपय त य त असतात आिण े रत असतात . या य अन ेकदा भ यता अस ूनही
वत:िवषयी श ंका अन ुभवतात . िमलीअन आिण या ंचे सहकारी (२००० ) यांनी या
िवकाराचे चार उप कार ओळखल े:
उ च ू व-ि तीवादी (Elitist Narcissistic ): या य िवश ेषािधकार आिण
सबळ अस याच े अनुभवतात आिण या ंची ि थती आिण यश -संपादन दिश त कर याकड े
यांचा कल असतो . ते िवकासा या िदश ेने गितशील असतात , ते व-पदो नतीत य त
असता त आिण िवश ेष दजा आिण ओळखल े जा याची कोणतीही स ंधी जोपास याचा य न
करतात .
कामुक व-ि तीवादी (Amorous Narcissistic ): या य ल िगक ्या मोहक
असतात , परंतु या वा तिवक जवळीक टाळतात . अशा य िवश ेषतः मोहक , भोळे आिण
भाविनक गरज ू लोका ंकडे आकिष त होतात .
अ-त विन व-ि तीवादी (Unprincipled Narcissistic ): या य अगदी
असामािजक य सार या असतात . ते बेईमान, फसवे, गिव आिण शोषण करणार े
असतात .
ितप ूत वादी व-ि तीवादी (Compensatory Narcissistic ): या य
नकारा मक असतात . या अनेकदा े आिण अपवादा मक अस याचा म िनमा ण
करतात .
पारंपा रक मनोिव ेषणा मक ि कोन व-ि तीवा दाला मानसोपचार िवकासा या
सु वाती या ट या या पलीकड े गती कर यात अपयश मानतो . पदाथ संबंध ि कोन हा
िवकार पालक -मुलां या नात ेसंबंधातील य ययाचा प रणाम अस याच े मानतो . यिथत
पालक -अप या ं या नात ेसंबंधामुळे वत : या भावन ेचा दोषप ूण िवकास होतो . येक
मुलाला पालका ंनी आ वा सन आिण यशाला सकारा मक ितसाद द े याची गरज असत े.
याची अन ुपि थती अस यास मूल अस ुरि तता अन ुभवते आिण ही अस ुरि तता
िवरोधाभासीपण े व-मह वाची अितशयो प ूण जाणीव , जी जीवना या स ु वाती या
काळात हरवल े या गो साठी मा ंडणी कर याचा य चा य न हण ून िवचारात घ ेतली
जाऊ शकत े, या जाणीव े ारे य क ेली जात े. व-ि तीवादी यि म व िवकार हा ौढ
य या बालपणातील अस ुरि तता आिण ल द े याची गरज हण ून पािहल े जाते.
६.२ गट- क यि म व िवकार (CLUSTER C DISORDER )
गट- क िचंता त आिण भयभीत हण ून दश िवले जात े. वज थ यि म व िवकार ,
परावल ंबी यि म व िवकार आिण भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवकार हे गट- क
मधील िवकार आह ेत.
munotes.in
Page 64
अपसामा य मानसशा
64 ६.२.१ वज थ यि म व िवकार (Avoidant Personality Disorder )
वज थ यि म व िवकार असणा या य सामािजक भ ेटीपास ून पराव ृ होतात , िवशेषत:
अशा प रि थती टाळतात , याम य े वैयि क हानी िक ंवा पेच हो याची श यता असत े. हा
िवकार असणा या य इतरा ं या मताब ल अ य ंत संवेदनशील असतात आिण हण ून ते
टाळतात . हा िवकार असणा या य ची काही मह वाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:
या य सामािजक अपमाना या कोण याही िच हास नकार द े यास आिण भीतीब ल
अितस ंवेदनशील असतात . नाकार याची या ंची स ंवेदनशीलता या ंना अगदी तट थ
आिण सकारा मक िट प या ंचा वेग या प तीन े चुक चा अथ लाव यास व ृ करत े.
हा िवकार असणा या य ना सहज उपहास िक ंवा अपमान होताना िदसतो , िजथे
असा कोणताही ह ेतू न हता .
या य टीक ेला ख ूप घाबरतात . या अगदी िकरकोळ िट पणी िक ंवा वैयि क
िट पणीद ेखील आ य ंितक टीका हण ून पाहतात .
यांचा व -आदर ख ूप कमी असतो आिण सामािजक नकाराची भीती या ंना इतरा ंशी
कमी म ै ीपूण बनवत े.
हा िवकार िछ नमन कताज य यि म व िवकारासह काही व ैिश ्ये सामाियक करतो .
दो ही िवकारा ंम ये य िज हा या या स ंबंधांपासून दूर राहत े. तथािप , वज थ यि म व
िवकार असणा या य ना ख या अथा ने जवळीक हवी असत े आिण या ंना इतरा ंशी संबंध
जोड यात अ मत ेब ल ख ूप भाविनक व ेदना जाणवत े. काही िव ाना ं या मत े, वज थ
यि म व िवकार हा सामािजक भयग ंडाचा एक ग ंभीर कार आह े.
िमलॉन (१९८१ ) यांनी या िवकारा या िवकासाचा एक मनोसामािजक िस ा ंत मांडला
आहे. यां या मत े, हा िवकार असणा या य कठोर वभाव िक ंवा यि म वा या
वैिश ्यांसह ज माला य ेऊ शकतात , प रणामी या ंचे पालक या ंना नाका शकतात िक ंवा
कमीतकमी या ंना पुरेसे ेम देऊ शकत नाहीत . या नकाराम ुळे कमी व -आदर आिण
सामािजक अिल ता य ेऊ शकत े.
संशोधका ं या द ुस या गटाला अस े आढळ ून आल े, क हा िवकार असणा या य म य े
िनयं ण गटापे ा अिधक नाकारणार े, अिधक अपराधी भावना िनमा ण करणार े आिण कमी
ेमळ असणार े पालक होत े. मनोगितक य ल ेखकां या मत े, हा िवकार असणा या य ना
नातेसंबंधांम ये आस ची भीती असत े.
बोधिनक वात िनक ि कोन या िवकराला पालका ं या आ य ंितक टीक े या बालपणा तील
अनुभवांमुळे नकार द े यास अितस ंवेदनशील मानतात . या य म य े अकाय म व ृ ी
असत े, क त े इतर लोका ं या बाबतीत अयो य असतात . या वृ ीचा प रणाम हण ून ते
वतःला अयो य समजतात आिण या ंना अप े ा असत े, क इतर लोका ंना ते आवडणार
नाहीत आिण प रणामी , ते इतर लोका ं या जवळ जा याच े टाळतात .
उपचार : इतर यि म व िवकारा ं या त ुलनेत, या िवकारान े त असणा या लोका ंसाठी
उपचारप ती या ि कोनावर अन ेक िनय ंि त अ यास आह ेत. िचंता आिण सामािजक munotes.in
Page 65
यि म व िवकार – II
65 कौश य सम या ंसाठी वत न ह त ेप तं ांना काही यश िमळाल े आहे. वज थ यि म व
िवकार असणा या लोक अन ुभवत असणा या सम या या सामािजक भयग ंड असणा या
लोकां या सम या ं माण े असतात , दो ही गटा ंसाठी समान उपचारा ंचा वापर क ेला जातो .
असेदेखील आढळ ून आल े आह े, क प तशीर स ंवेदन मता , तसेच वत न पूवा यास
य या या गटाम य े चांगले काय करत े. या िवकाराच े पूव िनदान साधारणपण े िनकृ
असत े. या यि म व िवकारावर उपचार करणा या उपचारक या कडे बराच स ंयम असण े
आव यक आह े आिण या ंनी एक बळ उपचारा मक स ंबंध िनमा ण कर याचा य न करण े
आव यक आह े.
६.२.२ परावल ंबी यि म व िवकार (Dependent Personality Disorder )
या य द ैनंिदन सामा य िनण य घे यासाठीद ेखील इतरा ंवर ख ूप अवल ंबून असतात . हा
िवकार असणा या य ना "िचकट " समजल े जाते.
या िवकाराची काही मह वाची व ैिश य़ े खालील माण े आहेत.
या य इतर लोका ंवर अ य ंत अवल ंिब व आिण एकट े रािह याम ुळे ती अ व थता
दश िवतात . यां या जवळ या इतरा ंिशवाय या ंना बेबंद आिण िनराश वाटत े. यांना
अनेकदा भीती असत े, क जवळच े लोक या ंना सोड ून जातील .
यां या पर पर स ंबंधात त े िभ े, न आिण िनि य असतात .
या य सहसा इतर लोका ंभोवती या ंचे जीवन तयार करतात आिण या लोका ंना
यां यासोबत ग ुंतवून ठेव यासाठी या ं या वतः या गरजा गौण अस याच े
अनुभवतात .
यां यात व -िव ासाची कमतरता असत े आिण या ंनी खरोखर चा ंगले काम िक ंवा
इतर मता िवकिसत क े या असतानाही या ंना असहा य वाटत े.
या य सामा यतः िनः वाथ आिण सौ य िदसतात , कारण या ंना सहसा अस े
वाटते, क या ंना सौ य यि म व य कर याचा अिधकार नाही .
या िवकारान े त य या ं या अपया ते या भावना , टीकेची संवेदनशीलता आिण
आ ासनाची गरज यां या स ंदभा त वज थ यि म व िवकार असणा या लोका ंसारख ेच
असतात .
या िवकारान े त य या ं या अपया ते या भावना , टीकेची संवेदनशीलता आिण
आ ासनाची गरज या ं या स ंदभा त वज थ यि म व िवकार असणा या लोका ंसारख ेच
असतात .
सु वातीच े स ामािजक अन ुभव आिण बाल -संगोपन प ती या िवकारा या िवकासास
हातभार लावतात . मनोगितक य ल ेखकां या मत े, हा यि म व िवकार असणा या य च े
यां या पालका ं या अित -सहभागाम ुळे िकंवा या ं या अवल ंिब व गरजा ंकडे पालका ंचे
झालेले दुल , यांमुळे िवकासा या मौिखक ितगमन झाल ेले असत े िकंवा या या ट यावर
ि थर झा या असतात . पदाथ संबंध िस ा ंतकारा ं या मत े, अशा य अस ुरि तपण े munotes.in
Page 66
अपसामा य मानसशा
66 संल न असतात आिण सतत याग कर याची भीती बाळगतात . यां या मत े, हा यि म व
िवकार असणा या य चा व -आदर कमी असतो आ िण ते माग दश न आिण समथ नासाठी
इतरांवर अवल ंबून असतात .
िविश उपचार भावी आह े क नाही , यािवषयी फारच कमी स ंशोधन उपल ध आह े.
उपचारक या नी याची काळजी घ ेणे आव यक आह े, क ण या ं यावर अिधक अवल ंबून
राह नय े. इतर यि म व िवकारा ं माण ेच, या िवकारा चे िनदान अिधक आशावादी आिण
आशादायी आह े. ही ि थती असणार े बह त ेक लोक बदल यास े रत असतात . अिधक
वतं हो यासाठी स ंरिचत ि कोन आिण माग दश न फायद ेशीर अस याच े आढळल े आहे.
अशीला ंना कौश याची कमतरता ओळख यास आिण ती कौश य े सुधार यासाठी काय
कर यास िशकिवण े आव यक आह े.
६.२.३ भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवकार (Obsessive -Compulsive
Personality Disorder )
भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवकार असणा या य नीटन ेटकेपणाब ल आिण
प रपूण अस या िवषयी या िचंतेने पूव - या असतात . या य खा लील इतर व ैिश ्ये
दश िवतात :
या य अ य ंत प रप ूण तावादी आिण न असतात .
यांना नीटन ेटकेपणा आिण तपिशलाची अवाजवी िच ंता असत े, अनेकदा काय मह वाच े
आहे आिण काय नाही , यािवषयीचा ि कोन या गमाव ून बसतात . यामुळे या िनण य
घेऊ शकत नाहीत .
हा िवकार असणा या लोका ंम ये भावना य कर याची मता कमी असत े आिण
यां यात कमी अ ंतरंग भावना असतात .
यां याकड े तपिशला ंचा आिण प रप ूण तेचा यास असतो , याम ुळे यां या सामा य
कामकाजात अन ेकदा य यय य ेतो. यामुळे ते बह धा अन ु पादक असतात आिण
प रपूण तेचा यांचा पाठप ुरावा िवधायक बन याऐवजी व -पराजय बनतो .
या य ना "यो य मागा ने" के या जाणा या गो वर िनि तता असत े. या ख ूप नैितक
असतात . भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवकार असणा या य िनयम , म,
काय मता आिण कामािवषयी अ यािधक काळ जी दश िवतात आिण य ेकाने आप या
प तीन े गो ी क े या पािहज ेत, असा आ ह धरतात .
अशा य ना अित - ितबंिधत, अित-िववेक , अित-कत यद आिण कठोर आिण
िव ांती घे यास िक ंवा केवळ मनोर ंजनासाठी काहीही कर यात अडचण य ेते.
ते सामा यतः ु लक तपशील आिण वेळेचे िनकृ वाटप या ंनी पूव - या असतात .
भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म वा ंची स ंपूण जीवनश ैली िज आिण स ची स ु यव था
यांनी व ैिश ्यीकृत असत े. जरी त े यांचे सव काम या ं या अच ूक मानका ंनुसार प ूण munotes.in
Page 67
यि म व िवकार – II
67 कर याब ल िच ंितत असल े, तरीही त े यां या अिनवाय ‘ व’ यािवषयी िच ंता करत नाहीत .
हे सामा यतः ि या ंपे ा पु षांम ये आढळत े.
काही स ंशोधका ंनी अस े िनदश नास आणल े आहे, क या िवकारात द ुब ल जन ुक य योगदान
असू शकत े. ॉईड यांचा असा िव ास होता , क भावाितर ेक-अिनवाय ता श ैली ही
मनोल िगक िवका सा या ग ुदाव थ ेत ि थरीकरण िक ंवा ितगमन दश िवते. बोधिनक वत न
संबंिधत उपचारप तीन ुसार या िवकारान े त असणा या लोका ं या प रप ूण अस याब ल
आिण च ुका टाळ याब ल अवा तव अप े ा असतात . यां या वत : या म ू याची भावना
प रपूण तावादा या अम ूत आदशा शी स ुसंगत अशा कार े वाग यावर अवल ंबून असत े. ते
आदश सा य क शकल े नाहीत , तर ते वतःला अपा समजतात .
या िवकारा या उपचाराबाबत फारशी मािहती उपल ध नाही . प तशीर िवस ंवेदनीकरण
(systematic desensitization ) आिण वत न पूवा यास आिण काही अिभस ंिधत बलन
तं े य ांचा समाव ेश असणारी वात िनक त ं े यां यावर उपचार कर यात यश वी ठरतात .
उपचारक या नी या य ना िव ा ंती घ े यास िक ंवा या ंचे स च े िवचार प ुनिन द िशत
कर यासाठी िवचिलत कर याच े तं वापर यास मदत करण े आव यक आह े. काही
उपचारक त अिधक पार ंपा रक वात िनक त ं े वापरतात , जसे क िवचार था ंबवणे -
अशीलाला यानम न िच ंतेत यतीत क े या जाणा या व ेळेचे माण कमी कर यासाठी
सूचना द ेणे.
६.३ यि म व िवकार : जैव-मनो-सामािजक ि कोन (PERSONALITY
DISORDER: THE BIOPSYCHOSOCIAL PERSP ECTIVE )
हा ि कोन ा िवकाराला ज ैिवक, मानसशा ीय आिण सामािजक ि कोना ंचा स ंयोग
मानतो . या लोका ंना सीमांत यि म व िवकार आहे, यां यावर उपचार कर यासाठी
उपचार प त चा स ंयोग वापरण े आव यक आह े, यात ज ैिवक, मानिसक आिण सामािजक
यवधाना ंचा समाव ेश असतो . जैव-मनो-सामािजक ि कोन हा यि म व िवकार
ौढ वा या कालावधीन ंतर िवकिसत हो यािवषयी आिण िचिक सक आिण स ंशोधका ंसाठी
आ हाना मक राह याची याची व ृ ी असावी , यांिवषयी िवचार करतो . यि म व िवकार
समजून घेताना आिण उपचार करताना िविव ध ि कोना ंचा एकि तपण े िवचार करण े
आव यक आह े.
६.४ सारांश
DSM V TR ने यि म व िवकारा ंचे तीन ेण म य े वग करण क ेले आहे, यात एक ूण १०
यि म व िवकारा ंचा समाव ेश आह े, यांची तपशीलवार चचा कर यात आली आह े. ल ण े,
िस ांत आिण उपचार , यांवर चचा के यानंतर असा िन कष काढला जाऊ शकतो , क
यांपैक बह त ेक िवकारा ंचे िनदान करण े कठीण असत े, कारण यि म व व ैिश ्ये य म य े
खोलवर जल ेली असतात आिण बह त ेक लोक ह े मा य करत नाहीत , क या ं यात सदोष
यि म व व ैिश ्ये आहेत.
munotes.in
Page 68
अपसामा य मानसशा
68 ६.५
१. असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकाराची वैिश ्यपूण वैिश ्ये प करा .
२. असामािजक / समाजिवघातक यि म व िवकाराच े िविवध िस ा ंत आिण उपचार
यांवर चचा करा.
३. सीमांत यि म व िवकारा या वैिश ्यपूण वैिश ्यांवर चचा करा.
४. सीमांत यि म व िवकाराच े िविवध िस ा ंत आिण उपचार या ंवर चचा करा.
५. खालील गो वर लघ ु िटपा िलहा :
अ) नाटक य यि म व िवकार
ब) व-ि तीवादी यि म व िवकार
क) वज थ यि म व िवकार
ड) परावल ंबी यि म व िवकार
ई) भावाितर ेक-अिनवाय ता यि म व िवका र
६.६ संदभ
१) Halgin, R. P., & Whitbourne, S.K. (2010). Abnormal Psychology:
Clinical Perspectives on Psychological Disorders. (6th ed.). McGraw -
Hill.
२) Carson, R. C., Butcher, J. N., Mineka, S., & Hooley, J. M. (2007).
Abnormal Psychology . (13th ed.). Ind ian reprint 2009 by Dorling
Kindersley, New Delhi.
३) Nolen -Hoeksema, S. (2008). Abnormal Psychology . (4th ed.). New
York: McGraw -Hill.
munotes.in
Page 69
69 ७
ल िगक प रवत , शोषण आिण अपकाय दोष - I
घटक रचना
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ अपसामा य ल िगक वत न
७.३ ल िगक आचरण आिण मानके यांवरीलसामािजक -सां कृितक भाव
७.४ ल िगक शोषण
७.५ ल िगक अपसरण
७.५.१ ल िगक अपसरणाची कारण े
७.५.२ ल िगक अ पसरणावरील उपचार
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ सूची
७.० उि ्ये
हा पाठ अ यास या ंनतर आपण खालील बाबी समज ून घेऊ शकतील :
➢ अपसामा य ल िगक वत न
➢ ल िगक अपसरणाच ेिविभ न कार , यांची कारण े आिण या ंवरील उपचार
➢ समाजािभम ुख िल ंग ओळख िवकार , याची कार णे आिण यावरील उपचार
७.१ तावना
ल िगक स ंबंध उपभोग याची अ मता आिण ल िगक क ृत म य े य त असतानामानिसक
ास आिण अडचण अन ुभवणे यास ल िगक िवकार (sexual disorder ) असे संबोधल े
जाते. या पाठात आपण ल िगक िवकार हणज े काय, याचे िविवध कार कोणत े, आिण
यावरील उपचार यांिवषयी चचा क . या पाठात थम आपण ल िगक अपसरणा
(Paraphilias ) या िवकारािवषयी जाण ून घेऊ. यांनतर ल िगक अपकाय -दोष (Sexual munotes.in
Page 70
अपसामा य मानसशा
70 Dysfunction ) आिण समाजािभम ुख िल ंग-ओळख िवकार (Gender Identity
Disorder ) या िवकारािवषयी जाण ून घेऊ. या िवक ृत ची िविवध कारण े जाणून घेऊ. या
पाठा या श ेवट या भागात ल िगक िवकारा ंवर उपचार कर यात यश वी ठरल े या काही
उपचारप ती , जसे क ज ैिवक, मानसशा ीय आिण बोधिनक उपचारप ती या ंची मािहती
घेऊ.
७.२ अपसामा य ल िगक वत न (Abnormal Sexual Behaviour )
सामा य ल िगक वत नाम य े अनु मे पाच ट प े असतात - ल िगक कामना , ल िगक उ ीपन ,
पठाराव था , कामो माद आिण त ृ तेची अव था . ल िगक स ंबंध उपभोग यातील अ मता
िकंवा वरील ट यातील कोण याही ट याम य े येणा या सम य ेला ल िगक िवकार हटल े
जाते.उदाहरणाथ , ल िगक इ छेचा अभाव , अथवा ल िगक ि या ंबाबत सि य टाळाटाळ ,
कामो माद ा कर यातील अ मता इ यादी . ल िगक अपसरणा (Paraphilias ) हे असे
िवकार आह ेत, यांम ये अमानवी व त ू अथवा अन ुमती नसणा या ौढ य ,बालक े यांचा
समाव ेश असतो . समाजािभम ुख िल ंग-ओळख िवकार (Gender Identity
Disorder )असणा या य म य े वतः या िल ंगाबाबत च ुक ची स ंवेदना िनमा ण होत े.
याचा प रणाम म ु य व े जैिवक परा -ल िगक िक ंवा समाजािभम ुख परा -ल िगक य म य े
होतो. ल िगक परिपडन आिण बाल -ल िगक शोषण इ यादी िवकारा ंम ये या य न ेलि यत
य / ा यालायातना द ेणे याचा समाव ेश असतो .
७.३ ल िगक आचरण आिण मानक े यांवरीलसामािजक -सां कृितक
भाव (SOCIOCULTURAL INFLUENCE ON SEXUAL
PRACTICES AND STANDARD )
ल िगकत ेचे काही प ैलू, उदाहरणाथ , पु षांनीजोडीदारा या आकष कतेवर अिधक भर द ेणे, हे
जरी सामािजक -सां कृितक ्या साव ि क असल े, तरी काही प ैलू मा व ेगळे आहेत (बस,
१९८९ ,२०१२ ). सव च ात स ं कृत म य ेिनकटवत य नात ेवाईका ंम ये ल िगक स ंबंध
ठेवणे िनिष मानल े जात े. परंतु, िववाहप ूव ल िगक स ंबंधांबाबत या ि कोनाम य े
इितहासात आिण जगभरात िभ नता िदस ून येते.
वीकाराह ल िगक वत नािवषयी या क पनास ु ा काला ंतराने बदलत जातात .साधारण १००
वषा पूव पा ा य स ं कृतीम य े ि या ंनी साव ि क िठकाणी हात आिण पाय झाकल े जातील
असे कपड े प रधान करण े, याकड े ल िगक िवन ता ह णून पािहल े जात अस े.आज जरी
पा ा य स ं कृत म य े ही ि थती बदलली असली , तरी अन ेक मु लीम रा ा ंम ये ती
आजही बदलल ेली नाही .
ल िगकत ेकडे बघ या या ि कोनाम य े जरी िविवध काळाम य े आिण िविवध िठकाणी
ल णीय फरक असला , तरी य या ं या काळातील स माजाची ल िगक मानक े यो य
आहेत, असे समजतात आिण या माण े वत न करतात . तसेच, गैर-अनुस रता दश िवणा या
य बाबत त े असिह ण ू असतात . ल िगक ग ैर-अनुस रतेकडे िवकार हण ूनपािहल े जाते.
अथा त अशी मानक े नेहमीच व ैरअसतात , असे नाही . कदािचत असा कोणताही समाज munotes.in
Page 71
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष - I
71 कधीच अि त वात न हता , या समाजात ज ेफरी डामर नामक य , जीपु षांना ठार
मा न , यां याशी ल िगक स ंबंध ठेवून, यांची ेते साठव ून, आिण काही व ेळा ती खाऊन
ल िगक ्या उ ेिजत होत े अस े, अशा य लामानिसक या सामा य समजल े
जाईल .परंतु, ल िगकत ेवरचाऐितहािसक आिण सा ं कृितक भाव समज ून घेणे गरजेचे आहे.
जे हा एखा ा वत नाची ि वकाह ता काळा माण े आिण स ं कृती माण े बदलत े, ते हा ह े
िवचारात घ ेणे आव यक आह े,क केवळ आपलीच भूिमका यो य नाही .
७.४ ल िगक शोषण (SEXUAL ABUSE)
या य ची स ंमती ना ही अथवा जी य स ंपका ला यो य कार े संमती द ेऊ शकत
नाही,(उदाहरणाथ , लहान बालक े) यां याबरोबर ल िगक,मानिसक अथवा शारी रक
बळजबरी करण े, यास ल िगक शोषण अस े संबोधल े जाते. अशा शोषणाम य े बाल-ल िगक
शोषण (pedophilia ), िनकटवत य य शी ल िगक स ंबंध ठेवणे (incest ),आिण बला कार
अशा क ृ यांचा समाव ेश होतो आिण अशी क ृ ये समाजासाठी िच ंताजनक आह ेत. DSM ५
या कोशाम य े केवळ बाल -ल िगक शोषणाचा समाव ेश केला आह े. याव न काही माणात
असे िदसून येते,क अशा य कड े मानिसक िवकार असल ेली य हण ून पाह याप े ा
समाज ग ु हेगार हण ून पाहतो ,मा अन ेक गु हेगार ह े मानिसक िवकारान ेदेखील त
असतात .
बा याव थ ेतील ल िगक शोषण (Childhood Sexual Abuse )
गे या काही दशका ंम ये बा याव थ ेतील ल िगक शोषणाबाबत ती िच ंता य कर यात
आली आह े, यासोबतच स ंबंिधत स ंशोधनातही वाढ झाली आह े.या घटकाचा समाव ेश
कर यामाग े ामु यान े तीन कारण े आहेत. पिहल े कारण , हणज े बालवयीन ल िगक शोषण
आिण मानिसक आजार अथवा िवकार या ंम ये संभा य स ंबंध िदस ून आला आह े, जो
रोगांची कारणमीमा ंसा कर याम य े मह वाचा घटक ठ शकतो . दुसरे मह वाच े कारण ,
हणज े यापकपण े प रभािषत क ेलेला बाल ल िगक अ याचार अथवा शोषण प ूव गृहीत
धरले या माणाप े ा जा त सामा य आह े आिण हण ूनच यामागची कारण े जाण ून घेणे
मह वाच े आह े. ितसर े कारण , हणज े बा याव थ ेतील ल िगक शोषणा या आरोपा ंसह
िस झाल े या का ही काही नाट ्यमय करणा ंम ये मुलां या सा ीची व ैधता आिण ल िगक
शोषणा या प ुन ा आठवण ची अच ूकता या ंसारख े वाद त म ु े उपि थत झाल े आहेत.
बा याव थ ेतील ल िगकशोषणिवषयक आकड ेवारी ही या या या य ेवर अवल ंबून असत े
आिण ती ल णीय र या िविवध संशोधनापर व े बदलत े.िविवध स ंशोधनाम य े असे िदसून
आले आहे, क “बा याव था ” या वयोगटा या या य ेम ये उ च वयोमया दा १२ ते १९
िदसून येते. काही या या ंम ये कोण याही कार या य ल िगक वत नाचा समाव ेश
नसला , तरी याचा समाव ेश केला आह े, तर काही या या ंम ये केवळ ल िगक स ंबंधांचा
उ लेख केला आह े. अलीकड ेच ा झाल े या २२ देशांतील आकड ेवारी या अ यासात ून
असे सूिचत कर यात आल े आहे, क ७.९% पु ष आिण १९.७ % मिहला वय वष १८
पूव ल िगक शोषणाला बळी पड या आह ेत. यांपैक सवा िधक दर हा आि क देशांम ये,
तर कमी दर हा य ुरोप आिण अम े रकेम ये िदसून आला आह े. ”१८ वषा पूव या स ं ेम ये munotes.in
Page 72
अपसामा य मानसशा
72 अनेक वयाचा समाव ेश होतो , परंतु वयवष १७ याकड े नेहमीच बालका ंचा वयोगट हण ून
पािहल े जात नाही .
बा याव थ ेतील ल िगक शोषणाच े दूरगामी प रणाम (Consequences of
Childhood Sexual Abuse )
बा याव थ ेतील ल िगक शोषणाच े अ पकालीन आिण दीघ कालीन प रणाम िदस ून येतात.
सामा य र या िदसून य ेणा या अ पकालीन प रणामा ंम ये भीती , आघाता -प ात
तणाविवकार (posttraumatic stress disorder - PTSD ),ल िगक अयो यता
(उदाहरणाथ , इतरां या गु ांगांना पश करण े िकंवा ल िगक क ृत िवषयी बोलण े), आिण
िनकृ व-आदर या ंचा समाव ेश होतो . परंतु, ल िगक शोषण झाल े या बालका ंपैक स ुमारे
एक त ृतीयांश बालका ंम ये कोण याही कारची ल ण े िदस ून येत नाहीत (क डल-टॅकेट
आिण इतर , १९९३ ;मॅककोनागी , १९९८ ) .
बा याव थ ेतील ल िगक शोषण आिण ौढ मनोिवकार या ं यातील स ंबंध संशोधनाम य े
सामा यपण े न दवल े गेले आहेत (मॅिनि लओ , २००९ ). उदाहरणाथ , सीमांत यि म व
िवकार (बँडेलो आिण इतर , २००५ ; बॅटल आिण इतर ,२००४ ), असंलि नत
ल णा ंसहकाियक करण िवकार (सर आिण इतर , २००४ ), असंलि नत ओळखिवकार
(मा डोनाडो आिण पीगल , २००७ ; रॉस, १९९९ ).
संशोधनात ून अस े सूिचत कर यात आल े आहे,क िव त ृत माणात िदस ून येणा या ल िगक
ल णा ंबरोबरबा याव थ ेतील ल िगक शोषणाचा स ंबंध असतो .उदाहरणाथ , िलओनाड
आिण फॉल ेट, २००२ ; लोएब आिण इतर , २००२ ; मॅिनि लओ ,२००९ ), यांिवषयी
िव ता रत प ुनरावलोकन पाहा , उदाहरणाथ ,ल िगक घ ृणा (sexual aversion ) ते ल िगक
वैराचार (sexual promiscuity ).
७.५ ल िगक अपसरण (PARAPHILL IA)
१. बाल-ल िगक शोषण आिण कौट ुंिबक यिभचार / िनकटवत या ंशी ल िगक
संबंध(Pedophilia and Incest )
बाल-ल िगक शोषण नामक बालका ं ती असणार े ल िगक आकष ण हाल िगक उ ेजनाचा
सवा त शोका ंितक आिण िवक ृत आक ृितबंध आह े. याचेिनकष प ुढील माण े:
a) एखा ा िक ंवा अन ेक बालका ं ितल िगक ्या उ ेिजत करणा या अ य ंत ती
क पना , आवेगपूण ल िगक इ छा(िकमान ०६ मिह या ंह न अिधक काळासाठी ) असण े.
b) य च े वय िकमान १६ वष अथवा या बालकाप े ा िकमान ५ वष अिधक असत े.
c) िपडीत लहान बालक आिण बाल -ल िगक शोषक (pedophilic ) यांमधील ल िगक स ंबंध
कमी कालावधीचा असतो , परंतु तो वार ंवार घड ू शकतो .
d) यात स ंपका म ये अनेकदा बाल -ल िगक शोषकान े बालकाच े गु ांग अनाव ृ करण े
आिण या ंना पश करण े िकंवा िश -चूषण - fellatio (िश ाच े मौिखक उ ीपन ) िकंवा munotes.in
Page 73
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष - I
73 ी-बालका ंम ये ी-गु ांगांचे मौिखक उ ीपन - cunnilingus करणे यांचा समाव ेश
होतो.
e) काही बाल -ल िगक शोषक बा लकां या जनन ि यांम ये,त डाम य े बोटे अथवा एखादी
व तू घालून बालका ंना शारी रक इजा करतात , तसेच या ंचे न ऐक यास बालका ंना
अथवा या ं या ि य य ना इजा कर याची धमक द ेतात. परंतु अनेकदा ण
शारी रक ्या इजा पोहोचवत नाहीत , कारण िपडीत लहान म ुलांकडून या ंना
कोणताही धोका नसतो . अनेकदा लहान बालक े अशा कार या िवनयभ ंगा या
गैरवत नास कोणताही िवरोध न करता बळी पडतात , परंतु हा अन ुभव या ंना नकोसा
असतो , यां या मनात भीती असत े, परंतु ते ती य क शकतनाहीत . बह तांशी
य यािपडीत बालका ं या क ुटुंबातील अथवा प रिचत य असतात . काही य
बालका ंपय त पोहोचायला प तशीर योजना आखतात , उदाहरणाथ बालका या
आईचा िव ास िज ंकणे, बालका या आईशी ल न करण े, िकंवा काही घटना ंम ये
मुलांना पळव ून नेणे, अथवा इतर द ेशांमधून द क घ ेणे इ यादी .
f) जर िपडीत बालक े हीबाल-ल िगक शोषका या क ुटुंबातील असतील , जसे क म ुलगी
िकंवा मुलगा, तर याला कौट ुंिबक यिभचार अस े हटल े जात े. अनेकदा अशा
गैरवत नामधीलिपडीत बालक े यावयात य ेणा या म ुली असतात . कुटुंबातील वत मान
आंतरवैयि कसम या अशा वत नाचे कारण अस ू शकत े.
२. व तु-कामो ीपनशीलता (Fetishism ) :-
व तू-कामोि पनशीलत ेम ये य एखा ा िनज व व त ू या वापरान े उि पीत होतात .
याम य े िविवध कार अस ून ि या ंचे अंतव या ंमुळे होणार े उ ीपन सामा य र या िदस ून
येते. या यित र िविवध इतर गो म ुळे देखील य उि पीत होऊ शकतात .
उदाहरणाथ ,
a) एखादी िनज व व त ू
b) िविश गो ीच े पिश क उ ीपन ,जसे क रबर
c) शरीराचा िविश भाग , उदाहरणाथ , पाय, तळवे, िनत ब
नरम कामो ेजक व त ूंम ये मऊ, केसाळ, लेस िकंवा झालरय ु अंतव े, मोजे तर कठीण
कामो ेजक व तूंम येमऊ, पणती ण व त ू, जसे क हातमोज े,अणकुचीदार ब ूट यांचा
समाव ेश होतो .
३. परल िगक व धारण िवकार (Transvestic Disorder )
परल िगक व धारणािवकार ह े व तू-कामोि पनशीलत ेचा िव ता रत व प आह े, याला
छेिदत-व धारणा (crossdressing ) असेदेखील हणतात , आिण याम य े परल िगक
पु ष (heterosexual men )ल िगक ्या उि िपत हो याचा या ंचा ाथिमक ह ेतू हणून
ि या ंचा पेहराव प रधान करतात . तर काही प ु ष या या प ेहरावा या आत ि या ंची
अंतव े प रधान करतात . संपूण छेिदत-व धारणा करणार े पूण पणे ि या ंचा पेहराव धारण munotes.in
Page 74
अपसामा य मानसशा
74 करतात , ि या ं माण े साज -शृंगारकरतात , नकली क ेसांचा टोप /िवग, इ यादी वापरतात .
काही छ ेिदत व धारण ेम ये एकट ेच गुंततात , तर इतर काही गटा ंमधून या वत नात सहभागी
होतात .
४. ल िगक परिपडन आिण ल िगक विपडन (Sexual Sadism and Sexual
Masochism )
जरी ल िगक परिपडन (Sexual sadism ) आिण ल िगक विपडन (sexual
masochism ) यांमधील ल िगक आचरण या एकि तपण े पर - व-िपडनाचा
(sadomasochism ) आकृितबंध हण ून िवचारात घ ेतले जातात , तरीही ह े दोन वत ं
िनदान आह ेत.हे दो ही कार यातना द ेणे िकंवा मानहानी (परिपडन ) िकंवा वत :ला यातना
िकंवा मानहानी अन ुभवावयास लावण े ( विपडन ) या कृ यांशी संबंिधत आह ेत. काही लोक
संभोगा या व ेळी स ंगी परिपडन अथवा विपडन वत नातगुंततात िक ंवा अस े वत न
वा तिवक कोण याही यातना िनमा ण न करता उि िपत क रतात.
अशा य बा ंिधलक आिण वच व या ं या आचरणा या िवधीप ूण ि या ंचे अनुसरण
करतात . याम य े एका जोडीदाराला बा ंधले जात े, या या त डात बोळा क ब ून याला
गितहीन क ेले जाते, या यासह द ुसरा जोडीदार ल िगक क ृ य करतो . ल िगक ि य े यित र
जोडीदारा ला मारण े, जोडीदाराचा छळ करण े, िवद् ुत ध का द ेणे, चटके देणे, भाजण े,
कापण े, जोडीदारावर वार करण े, असे वत न िदस ून येते. तसेच काही घटना ंम ये
जोडीदाराचा म ृ यूदेखील स ंभवतो . जोडीदाराला यातना द े यासाठी िपसा ंचे व ,
साख या ,बेड्या, दोरी, चाबूक,इ यादी सामा नाचा वापर क ेला जातो . काही जोडीदारा ंना
असे वत न उ ेिजत क शकत े,तर काही िपडीत य जोडीदाराला ख ुश कर यासाठी
आपली सहमती दश िवतात ,तर काही लोक यासाठी प ैसे घेतात, काही लोक मा स ंमती
नसूनदेखील याचा बळी ठरतात .जोडीदारा या च ेह यावरची भीती आिण िकळस बघ ून
अशा िवकार त य अिधक उ ेिजत होतात . काही व ेळा अस े वत न िनय ं णाबाह ेर
जाऊ शकत े. उदाहरणाथ , वयं-कामुक ासावरोधन (Autoerotic asphyxiation )
.याम य े जोडीदारालाटा ंगून िक ंवा छातीवरील दाबाम ुळेिनमा ण होणा याऑि सजन -
वंिचतत े ारेल िगक उ ेजना ा क ेली जात े.
५. गु ांग- पश आस (Frotteurism ) :-
गु ांग- पश आस (Frotteurism ) यािवकाराम य े संमती नसणा या य या
शरीरा या ग ु ांग- पशा ने य ला ल िगक स ुखाचा अन ुभव िमळतो . अशा य अन ेकदा
गद या िठकाणी , उदाहरणाथ , बस,बाजार अशा िठकाणी द ुस या य लाअशा कार े
खेटून उभ े राहतात ,क ज ेणेक न इतर य या ल िगक अवयवा ंचा या ंनािकंवा या ं या
ल िगक अवयवा ंना इतर य चा पश होईल . गु ांग- पश आस असणा या य
अनेकदा १५ ते २५ वष वयोगटातील त ण प ु ष असतात .
६. गु िनरी ण (Voyeurism ) :-
गु िनरी ण ह े ल िगक उ ेजना अन ुभव यासाठी एखा ा स ंशयरिहत य ला िवव
होताना िक ंवा िवव ाव थ ेत िनरी ण कर या या आचरणाला स ंदिभ त करत े. या munotes.in
Page 75
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष - I
75 कार या ल िगक अपसरणाम य े दुस या य ला ग ु पणे िवव , अंघोळ करताना पाहण े
याचा समाव ेश होतो . अनेकदाबाल -ल िगक शोषक ह े परल िगक प ु ष असतात , जेत ण
मुल चेशोषण करतात . बाल-ल िगक शोषका ंम ये ि या अस ू शकतात , परंतु, यांचे माण
िवरळ आह े.
७. दश न व ृ ी (Exhibitionism ):-
ही व ृ ी वत :चे जनन ि यस ंशयरिहत अनोळखी य समोर दिश त कर याशी स ंबंिधत
ल िगक उ ेजना आिण समाधान या ंना संदिभ त करत े. बह तांशी घटना ंम ये दश न व ृ ी
दश िवणार ेपु ष असतात , जे साव जिनक िठकाणी , उदाहरणाथ , उ ान े, र ते इ यादी
िठकाणी वतःला ि या ंसमोर िवव दिश त करतात . अनेकदा या ंचे वत न हे आवेगपूण
आिण अिनवाय असत े. अशा य उ ेजकता , भीती, अ व थता आिण ल िगक उ ीपन
अनुभवतात आिण ह तम ैथुना ार ेमु ता ा कर याची अिनवाय ता अन ुभवतात . यां या
अशा वत ना या साव जिनक व पाम ुळेते पकडल े जातात , परंतु यान ंतरदेखील या ंचे असे
वत न सु ठेव याची श यता असत े. पकडल े जा याचा धोका या ंची उ ेजना वाढवतो .
धोका अथवा रोमा ंच हा घटक याल िगक िवकाराचामह वाचा भाग आह े. िपडीत य या
चेह यारीलभीती आिण िकळस अस े भाव अशा य ना ल िगक आन ंद देते. दश न व ृ ी
ही गु िनरी णाची ितिब ंिबत ितमा आह े.
७.५.१ ल िगक अपसरणाची कारण े
जैवशा ीय /जैिवक कारण े (Biological causes )
ल िगक अपसरणकरणा या य म य े ाम ु यान े (९०%) पु षांचा समाव ेश होतो .
ल िगकअपसरणवत नात मु य व े आवेशपूण आिण आ मण आव ेगाचा समाव ेश असतो ,जे
वत न ि या ंपे ा पु षांम ये जा त माणात आढळ ून येते. संशोधनाम य े असे आढळ ून
आले आह े,क अ ंतः ावी ंथीमधील अपसामा यता (endocrine abnormalities )
आिण ल िगक अपसरण या ंम ये संबंध आह े. याच माणे, टे टो ट ेरॉन पातळी आिण
ल िगक आ मक अपसामा य वत न यांम येदेखील स ंबंध आह े, असे काही स ंधोधनात ून
सूिचत कर यात आल े आहे.
ल िगक अपसरणिवकाराम य े म तस ेच इतर औषधी या ंचे सेवन हे सामा य आह े,कारण
असे अशापदाथा चे सेवन ल िगक अपसरण कर या या य साठी अडथळ े दूर करतात
आिण याम ुळे या व नर ंजनात गो ी क ृतीत आण ू शकतात .
मानसशा ीय कारण े (Psychological Causes )
अ ) मनोिव ेषणा मक िस ा ंत (Psychodynamic Theory )
ॉइड या मानसशा ा ं या मत े, ल िगक अपसरणह े अनेकदामानिसक िवकासख ुंट यामुळे
अथवा बा याव थ ेतील ितगमनाम ुळे घडत े. रॉबट टोलर (१९७५ ) यां या मत े,ल िगक
अपसरण ही बालपणी झाल े या आघाता ंना या िपडीत य न े अबोधपण े िदल ेली munotes.in
Page 76
अपसामा य मानसशा
76 िति या असत े, याम य े िपडीत य ौढ य न े केले या अ याचाराचा बदला
घे याचा य न करत े.
ब) वत ना मक /वात िनक िस ा ंत (Behavioural Theory )
वत ना मक िस ा ंतानुसार ल िगक अपसरण हा अिभजात अिभस ंधान ि य ेचा (Classical
Conditioning )प रणाम आह े. उदाहरणाथ , एखादा पौग ंडाव थ ेतील म ुलगा ह तम ैथुन
करताना खोलीतील ख ुच त ठ ेवले या अ ंतव ाकडे बघतो . तो अंतव ाचा िवचार क न
अिधक उि पीत होतो . याच माण े पुढेदेखील ज े हा तो ह तम ैथुन करतो ,ते हा या या
मनात प ु हा अ ंतव ाचा िवचार य ेतो आिण तो अिधक उि पीत होतो .
सामािजक अ ययनात ूनदेखील ल िगक अपसरणिवकिसत होऊ शकत े. जी बालक े आप या
पालका ंना या ं याबरोबर आव ेशपूण ल िगक वत न करताना पाहतात , ते हा ती बालक े
इतरांबरोबरद ेखील अशाच कारच े आवेशपूण ,ल िगक वत न करतात .
ल िगक अपसरण असणा या य म य े ामु यान े आंतरवैयि ककौश या ंचा अभाव िदस ून
येतो. याच माण े,या य इतरांशी ल िगक आ ंतरि या करताना घाबरतात . अनेकदा
लोकांम ये ि या ं ती ती राग आिण चीड असत े आिण याच े िव थापन बालका ंवर केले
जाते.
क) बोधिनककारण े (Cognitive Causes )
बोधिनक िस ा ंतांनुसार,ल िगक अपसरण असणा या य म य े ब याच माणात वतः या
ल िगक वत नाबाबत आिण इतरा ं या वत नाबाबत च ुक या समज ुती आिण क पना
असतात , या काही माणात या ं या पालका ंकडून ल िगकत ेबाबत िदल े या स ंदेशातून
िशक या ग ेले या असतात .
७.५.२ ल िगक अपसरणावरील उपचार (Treatment of Paraphilias )
जैवशा ीय /जैिवक उपचा र (Biological Treatment )
अ) ल िगक अपसरणावर उपचार कर यासाठी वापर या जाणा या काही औषधा ंम ये
मे ो सी ोिक ट ेरॉन एसीट ेट या अ ँ ोजनिवरोधी औषधाचा सामा य र या वापर क ेला
जातो.हे औषध य ची ट े टे टेरॉन पातळी कमी करत े, जेणेक न य ची ल िगक
कामना आिण इछा कमी हो यास मदत होत े. परंतु, या औषधाचा प रणाम िनि य
झा यान ंतर ल िगक इ छा आिण कामना प ूव वत झा याच े िदसून येते. इतर कोण याही
उपचारा ंना ितसाद न द ेणा या अशा धोकादायक ल िगक ग ु हेगारांसाठी ह े औषध अ य ंत
उपयु ठरत े.
ब) या बाल -ल िगक शोषक आिण प ु षांनी बला कार क ेला आह े, यां यासाठी ज ैिवक
यवधान वापर याचा य न कर यात आला आह े.यांम ये म दूतील काही क ांवर
श ि य ेचा समाव ेश होतो . याच माण े, ल िगक ग ु हे केले या य म य े ल िगक इ ंि यांचे
ख चीकरण /िवलगीकरण (Castration )हे ल िगक अपसरणाच े माण कमी करत े. munotes.in
Page 77
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष - I
77 मनोसामािजक उपचार (Psychosocial Treatments )
अ) उि पीतकरणा या व त ूंना पश करण े.
ब) िवमुखता-मु उपचार प ती (De-Aversion Therapy )
या कार या उपचार प तीम य े य ला , उि पीत करणार े फोटो अथवा व त ू बघता ना
अ यंत वेदनादायी , परंतु गंभीर इजा होणार नाही , अशा व पाचा िव ुत ध का िदला
जातो, याम ुळे य ची इतर ौढा ंसोबत या सामा य ल िगक वत नाबाबतची िच ंता आिण
भीती कमी होत े आिण िशिथलीकरण क ृतीमुळे या या मनातील ल िगक वत नाबाबत या
चुक या क पना आिण समज ुती कमी हो यास मदत होत े.
क) बोधिनक उपचार प ती (Cognitive Therapy ):-
बोधिनक उपचार प तीम य े य ना या ं यामध े ल िगक उ ीपन िनमा ण करणा या
िवचारा ंची ओळख क न घ े यास ो साहन िदल े जाते. यानंतर या ंना या ं या िवचारा ंना
आ हान द े यास सांिगतल े जाते. यां या क ृतीचे समथ न कर यास मनाई क ेली जात े.
ड) समान ुभूती िश ण (Empathy Training )
समान ुभूती िश ण हे ल िगक अपसरण असणा या य ना िपडीत य वर ह ला होतो ,
या व ेळ या ित या अव थ ेिवषयी िवचार कर यास आिण ितची प रि थती समज ून घे यास
वृ करत े.
ई) भूिमका वठिवण े आिण सम ूह/गट उपचारप ती (Group Therapy )
या दोन प ती ल िगक अपसरण असणा या य ना एकम ेकांशी स ंवाद साध यासाठी
आिण वतः या वत नािवषयी अ ंत ी ा कर यासाठीमदत करतात .
आपली गती तपासा -
१. ल िगक अपस रणाचे िविवध कार कोणत े?
२. ल िगक अपसरणाची िविवध कारण े आिण यावरील उपचार कोणत े?
३. ल िगक आचरण आिण मानक े य ांवरीलसामािजक -सां कृितक घटका ंचा भाव यावर
लघु िटपा िलहा .
७.६ सारांश
ल िगक िवकारा ंचेहे तीन कार आह ेत: िलंग ओळख िवकार , ल िगक अपकाय दोष, आिण
ल िगक अपसरण . ल िगक ओळख िवकाराम य े वतः या ल िगक ओळखीब ल य
असमाधानी असत े. ल िगक अपकाय दोष, जसे क ल िगक इ छा /कामना , उ ेजना,
कामो माद , अपया िश त ंभन इ याद स ंबंिधत िवकार , हे सव सामा य ल िगक वत ना या munotes.in
Page 78
अपसामा य मानसशा
78 िविभ न ट या ंशी िन गिडत आह ेत. ल िगक अपसरणह े अयो य य , जसे क बालक े, िकंवा
व तू,जसे क कपड ेयां ती ल िगक आकष ण िनमा ण असण े.
ल िगक अपसरणा या म ु य कारणा ंम ये ाम ु यान े ल िगकत ेिवषयीच े सामािजक र या
सं िमत झाल े यानकारा मक अिभव ृ ी, जैिवक आिण मानसशा ीय कारण े आह ेत.
ल िगक िवकारा ं या उपचारा ंम ये जैिवक, मानसशा ीयउपचारा ंचा समाव ेश होतो . ल िगक
अपसरणावरील उपचार अितशय यश वी आह ेत, परंतु या क ेवळ िवश ेष िचिक सालयातच
उपल ध आह ेत.ल िगक अपकाय दोषा ंवरील उपचार ह ेसु ा यश वी असल े, तरी सहज
उपल धनाहीत .
७.७
१. ल िगक अपसरणा यािविभ न कारा ंवर चचा करा.
२. ल िगक अपसरणाची कारण े आिण उपचार प करा .
७.८ संदभ
१. Oltmanns , T.F., Emery , R.E. (2010 ). Abnormal Psychology 6th ed.,
New Jersy : Pearson Prentice Hall
२. Nolen – Hoeksema , S. (2008 ). Abnorm al Psychology . 4th ed. New
York : McGraw – Hill
munotes.in
Page 79
79 ८
ल िगक प रवत , शोषण आिण अपकाय दोष - II
घटक रचना
८.० उि ्ये
८.१ ल िगक अपकाय दोष
८.१.१ ल िगक इ छा स ंबंिधत िवकार
८.१.२ ल िगक उ ेजना स ंबंिधतिवकार
८.१.३ कामो माद -संबंिधत िवकार
८.१.४ ल िगक व ेदना िवकार
८.१.५ ल िगक अपकाय दोषाचीकारण े
८.१.६ ल िगकअपकाय दोषांवरीलउपचार
८.२ िलंग-संबंिधत िच ंताअवसाद /िलंग-ओळखिवकार
८.२.१ िलंग ओळख िवका राची ल ण े
८.२.२ िलंग ओळख िवकाराची कारण े
८.२.३ िलंग ओळख िवकारा ंवरील उपचार
८.३ ल िगक िवकार : जैव-मनो-सामािजक ि कोन
८.४ सारांश
८.५
८.६ संदभ
८.० उि ्ये
हा पाठ अ यास या ंनतर आपण प ुढील बाबी समज ून घेऊ शकाल :
➢ ल िगक अपकाय दोषाची कारण े आिण कार
➢ ल िगक िवकारा ंिवषयीच ेिविवध ि कोन
➢ िलंग-ओळख िवकार , याची कारण े आिण उपचार munotes.in
Page 80
अपसामा य मानसशा
80 ८.१ ल िगक अपकाय दोष (SEXUAL DYSFUNCTIONS )
सव सामा य ल िगकत े या ट या ंम ये ल िगक कामना , ल िगक उ ीपन आिण कामो माद
ि थती अशा तीन ट या ंचा समाव ेश होतो . या य ेक ट याम य े येणा या अडचणी आिण
वेदना ल िगक िवकारा ंशी संबंिधत आह ेत. ल िगक अकाय मता अथवा अपकाय दोषास ंबंिधत
काही िवकार प ुढील माण े:
८.१.१ ल िगक इ छा िवकार (Sexual Desire Disorders )
अ ) कमी सि य ल िगक इ छा िवकार (Hypoactive Sexual Desire Disorder )
या िवकाराम य े य ला कोण याही कार या ल िगक ि य ेम ये वार य नसत े.
याच माण े, ल िगक क पना आिण िवचार या ंचादेखील अभाव िदस ून येतो. ही सम या
दीघ काळ अस ू शकत े िकंवा काला ंतराने िनमा ण होऊ शकत े.
ब)ल िगक िवम ुखतािवकार (Sexual Aversion Disorder )
या िवकाराम य े य ला ल िगक स ंबंधांम ये वार य नसत े, इतकेच नाही , तर ल िगक
संबंधांचा िवचार िक ंवा केवळ सामा य पश ,जसे क गाडी तून उतरताना द ुस या य न े
उतर यास मदत कर यासाठी द ुस या य न े हातात हात घ ेणे, हेदेखील अशा य या
मनात भीती , अक मात भय िक ंवा िकळस /घृणा,अशा भावना िनमा ण क शकतो . या
िवकारा या काही करणा ंम ये मुख सम या अक मात भयिवकार ह े अस ू शकत े,
याम ये भीती िक ंवा धो याची स ूचना ही ल िगक स ंबंधातीलशारी रक स ंवेदनांशी जोडली
जाते.
८.१.२ ल िगक उ ेजना-संबंिधत िवकार (Sexual Arousal Disorders )
ल िगक उ ेजना-संबंिधत िवकारहाप ु षांमधील त ंभन-संबंिधत िवकार (male erectile
disorder ) आिण ि या ंमधील ल िगक उ ेजना-संबंिधतिवकार या ंना स ंदिभ त करतो .
उ ेजना-संबंिधतिवकारअसणा या य या मनात वार ंवार आिण ती व पा या ल िगक
इ छा आिण क पना असतात , तसेच या ंना ल िगक स ंबंध ठेव याची ती इ छा िनमा ण
होते. तर त ंभन-संबंिधत िवकार असणार े पु ष उ ेिजत हो या िवषयी सम या
अनुभवतात , हणज ेचपु षांना िल ंग ताठरता कायम ठ ेवणे कठीण जात े, तर ि या प ुरेसा
वंगण- ाव िनमा ण कर यात िक ंवा तो िटकव ून ठेव यात सम या अन ुभवतात .
उ ेजना स ंबंिधत िवकार ह े दीघ काळ िक ंवा ता प ुर या व पाच े असू शकतात . दीघ काळ
व पा या िवकाराम य े य या स ंपूण जीवनाम य े ती सम या िदस ून येते, तर
ता पुर या व पा या उ ेजना-संबंिधतिवकाराम य े िविश कालावधीत ती सम या िदस ून
येते, परंतु याप ूव या काळातील ल िगक ि या सामा य असत े. याचबरोबर अस े
िनदश नास आल े आह े, क उ ेजना-संबंिधत िवकारह े सामा यीकरण व पाच े अस ू
शकतात . हणज े जे हा ज े हा य ल िगक क ृती कर याचा य न करत े, ते हा त े हा
य ला या सम य ेचा सामना करावा लागतो , तर प रि थतीज य िवकाराम य ेकेवळ काही
जोडीदाराबरोबरच अथवा काही वेळेलाच अस े घडत े. munotes.in
Page 81
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष -II
81 ८.१.३ कामो माद ि थतीस ंबंिधत िवकार (Orgasmic Disorders )
अ) ितब ंिधत कामो माद ि थती – ि या आिण प ु षांमधील कामो माद
ि थतीिवषयक िवकार (Inhibited Orgasm - Female Orgasmic Disorder and
Male Orgasmic Disorder )
या िवकाराम य ेपुरेशी ल िगक इ छा आिण उ ेजना अस ूनदेखील प रप ूण कामो माद ि थती
ा करता य ेत नाही . हािवकार ाम ु यान े ि या ंम ये आिण विचतच प ु षांम ये आढळ ून
येतो. पाच त े दहा ट क े ि या ंम येहािवकारआढळ ून य ेतो, याम य े
ि यापरमो चकामो माद ि थतीचा अन ुभव घेऊ शकत नाहीत (िव झ आिण क ेरी,१९११ ).
ब ) अप रप व वीय पतन (Premature Ejaculation )
हािवकारसामा य र या प ु षांम ये िदस ून येतो. यािवकाराम य ेकामो माद ि थतीप ूव च
अथवा जोडीदारा या अप े ेअगोदरचच वीय पतन होत े.
८.१.४ ल िगक व ेदना िवकार (Sexual Pain Disorders )
ल िगक व ेदना िवकाराम य ेकामो माद ि या करताना ती वेदना होतात .िवकाराच े दोन
कार पुढील माण े:
अ) वेदनाकारक स ंभोग (Dyspareunia )
काही प ु षांम ये आिण ि या ंम ये ल िगक इ छा आिण उ ेजना असत े आिण प रप ूण
कामो माद ि थतीद ेखील गाठता येते, परंतु या ि य ेदर यान होणा या व ेदना ती
व पा या असतात , याम ुळे यां या ल िगक ि य ेवर िवपरीत प रणाम होतो .यािवकाराच े
नाव ीक श दाव न ठेवले आहे, याचा अथ “पलंगावरील जोडीदार हण ून दु:खद र या
एक आल ेले” असा आह े (िव स आिण क ॅरी,१९९१). कामो मादाप ूव आिण न ंतरदेखील
य ना व ेदना होऊ शकतात . हािवकार प ु ष आिण ि या दोघा ंम येही आढळ ून येतो.
ब) योनी-आकुंचन (Vaginismus )
हािवकारव ेदनाकारक स ंभोगाप े ा सामा य अस ून तो ि या ंम ये आढळतो . यािवकाराम य े
कामो मादासाठी य न करत असता ना ओटी -पोटा या श ेवटी योनी मागा जवळ असणार े
नायू ती प तीन े कळ आ यासारख े दुखू लागतात आिण आग होण े, वचा फाटण े, वेदना
होणे, अशी ल ण े आढळतात .
८.१.५ ल िगक अपकाय दोषाची कारण े (Causes of Sexual Dysfunction )
१) जैवशा ीय / जैिवक कारण े (Biological C auses )
अ) आजार (Disease )
ल िगक अपकाय दोष अथवा अकाय मता आिण मध ुमेह या ंचा स ंबंध स ंशोधनात ून
िनदश नास आला आह े. ामु यान े पु षांम ये मधुमेहाचा प रणाम ल िगक इ छा , समाधान
यांवर िदस ून येतो. दयास ंबंधी आजार , पाठी या क याच े आजार , मू िपंड िनकामी हो णे, munotes.in
Page 82
अपसामा य मानसशा
82 िकरणो सगा मुळे वाय म जास ं थेला झाल ेली इजा या सग याचा ल िगक अपकाय
दोषाशी स ंबंध आह े. याचा िवपरीत प रणाम म ु य व े पु षांम ये िदसून येतो.
ब ) सं ेरके (Hormones )
ामु यान े पु षांम ये अँ ोजेन सं ेरकाची कमी पातळी , टे टे टेरॉन आिण इ ोज ेन
सं ेरकांची उ च पातळी ल िगक अकाय मता अथवा अपकाय दोषाशी स ंबंिधत आह े.
रजोिनव ृ ी गाठल े या ि या ंम ये इ ोज ेन सं ेरकाची कमतरता असत े. प रणामी अशा
ि या ंम ये कमी ल िगक इ छा आिण उ ेजना िदस ून येते. अंडाशयाचा कक रोग,
योनीमा गा तील श ि या आिण ल िगकत ेबाबतची व - ितमा ही ल िगक अपकाय दोषाची
काही कारण े आहेत.
क) िविहत औषधी य े(Prescribed Drugs )
उ च र दाबावरील औषधी य े, दुम न कतािवरोधी औषधी य े, अवसादिवरोधी ,
शामके,इ यादी िविवध व ै क य औषधी य े ल िगक काया तील अपकाय दोषाच े कारण
असतात . म , तंबाखू, कोकेन, तसेच भांग इ यादी पदाथा या स ेवनदेखील ल िगक अपकाय
दोषाशी िनगडीत आह े.
२) मानसशा ीय कारण े (Psychological Causes )
अ ) मानिसक िवकार (Psychological disorder )
ल िगक अपकाय दोषा या म ु य कारणा ंम ये अवसाद ह े मुख कारण आह े. या यित र
दुि ंता िवकार , अक मात भय िवकार , भावाितर ेक-अिनवाय ता िवकार , िछ नमन कता
इ यादी िवकारा ंनी त य नीद ेखील ल िगक इ छ ेचा अभाव अथवा िन न माण न दिवल े
आहे. यां याम य े ल िगक उ ेजना या भावना ंचा अभाव आिण ल िगक काय शीलत ेिवषयक
सम या िदस ून येते.
ब ) ल िगकत ेिवषयी अिभव ृ ी आिण बोधन (Attitude and Cognition about
Sex)
काही य ची ल िगकत ेकडे पाह याची अिभव ृ ी अस े दश िवते, क या ंना ल िगक ि या
करणे िकळसवाण े अथवा पाप वाटत े. यामुळे कोण याही कारच े ल िगक काय करण े ते
टाळतात .
क) कृतीिवषयकद ुि ंता(Performance anxiety )
ल िगक स ुख ा कर यातक ृतीिवषयक द ुि ंता अडथळा िनमा ण करत े. य या मनात
ल िगक ि या कर यािवषयी अितशय िच ंता आिण स ंकोच असतो , याम ुळे यांना ल िगक
कृतीमध ून आन ंद ा करता य ेत नाही .
munotes.in
Page 83
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष -II
83 ३) सामािजक आिण आ ंतरवैयि क कारण े (Social and Inter personal
Causes )
अ ) नातेसंबंधातील सम या (Problems in Relationship )
ल िगक अपकाय दोषान े तअसणा या य या या ं या व ैयि क जीवनातद ेखील
नातेसंबंध िट कव यासाठी धडपडत असतात . ल िगक ि या कोण या प तीन े के या
जा यात याबाबत मतभ ेद हे या जोड यातील स ंघषा चे मु य कारण अस ू शकत े. ल िगक
ाधा य आिण एकम ेकांना उ ेिजत कर यािवषयीस ंवादाचा अभाव ह े आंतरवैयि क स ंघष
िनमा ण क शकतात . पु षां याउ ेिजत हो या याप ती या ि या ं या उ ेिजत
हो या या प तीप े ा िभ न अस ू शकतात . वतः या ल िगक इ छा य कर यातील
अडचणी आिण जोडीदाराम य े ल िगक उ ेजनािनमा ण कर यात प ुढाकार न घ ेणे,यांमुळे
ल िगक जीवनात व ैफ य आिण असमाधान िनमा ण होत े. जोड यांमधील पर परा ंिवषयी
अनादर , ोध, कडवटपणा , वैफ य ह े िनरोगी ल िगक ि येम ये अडथळा िनमा ण करत े.
ब ) आघात (Trauma )
जवळ या य चा म ृ यू, नोकरी गमावण े, एखा ा ग ंभीर आजाराच े िनदान , इ यादी
कारणा ंमुळे य चा व -आदर कमी होऊ शकतो आिण ितची व -संक पना िव िपत होत े.
एखादा मोठा आघात अवसाद िवकाराच े कारण ठ शकतो , यामुळेदेखील ल िगक इ छा
कमी होत े.
क ) जीवन -िव तारातील ल िगक सम या (Sexual Problems across life span )
बदल या वयान ुसार शरीराम य े बदल होत असतो , याचा प रणाम ल िगक ि य ेवर होतो .
ी आिण प ु ष दोघा ंम येदेखील ल िगक उ ेजनासाठी पुरेशी टे टो ट ेरॉन पातळी
आव यक असत े.पु षांम ये साधारणत : वय वष ५० नंतर ट े टे टेरॉनची पातळी कमी
हो यास स ु वात होत े आिण ल िगक अपकाय दोष वयान ुसार वाढत जातो .
८.१.६ ल िगक अपकाय दोषांवरील उपचार (Treatments Suggested for Sexual
Dysfunctions )
१) जैवशा ीय उपचारप ती (Biological Therapy )
काही व ै क य िवकार , जसे क मध ुमेहामुळे ल िगक अपकाय दोष होऊ शकतो . िविवध
वै क य औषधा ंमधील मा ा ंचे िनयं ण अशा उपचारप त म य े वापर यात य ेते.
ल िगक अपका य दोषा ंवरीलउपचारप तीम य े काही िविश कार या औषधा ंचादेखील
वापर कर यात य ेतो, जसे क हाय ा . काही औषध े िलंगाम य े अंत: ेिपत क ेली जातात ,
याम ुळे िलंग ताठरता िनमा ण होत े. ल िगक िवकारान े त ि या आिण प ु षांसाठी स ं ेरक
उपचारप तीचाद ेखील वापर क ेला जातो .
munotes.in
Page 84
अपसामा य मानसशा
84 २) ल िगक उपचारप ती (Sex Therapy )
ल िगक उपचारप ती ाम ु यान े जोड या ंसाठी स ुचिवली जात े.याउपचारप तीम य े मु य व े
उ ेजनाम य े उपय ु ठरणा या िविवध ल िगक ि या कर यासाठी ो सािहत क ेले जाते.
३) जोड या ंसाठी उपचार प ती (Couple Therapy )
ल िगक स ंभोगाप ूव या ल िगक ि य ेम ये अनेकदा जोडपी ल द ेत नाहीत . केवळ ल िगक
संभोगाच े सुख अन ुभव याची घाई ही जोड या ंसाठी उव रत जीवनात सम या िनमा ण क
शकते. ामु यान े जे हा टे टे टेरॉन आिण इ ोज ेन यांची पातळी कमी होते, ते हा याचा
प रणाम ल िगक उ ेजनावर होतो आिण अस ुखद अन ुभवास सामोर े जावे लागत े.
४) वतं उपचारप ती (Individual Psychotherapy )
बोधिनकवात िनक उपचारप ती जोड या ंमधील ल िगक अिभव ृ ना आकार द े यास आिण
नवीन अिभव ृ ी िनमा ण कर यास उपय ु ठरते (रोसेन आिण िलल ल ूम, १९९५ ). ल िगक
भीतीमागील कारण जाण ून घेऊन ितला सामोर े जाणे आिण ल िगकत ेबाबत नवीन अिभव ृ ी
िनमा ण करण े हे मह वाच े असत े. गतकाळातील घटना ं या आधार े स सम या जाण ून घेणे,
अशा मनोगितक य उपचारप तीचा वापरद ेखील क ेला जातो .
५) समिल ंगी आिण उभयिल ंगी अिभम ुखतेिवषयीचा ि कोन (Approach towards
Homosexual and Bisexual Issues )
िव िल ंगािभम ुख असणा या य माण ेच समिल ंग-अिभम ुिखत असणा या य ल िगक
ि येत अपकाय दोष अन ुभवतात . समिल ंगी य िवषयी समाजा या अिभव ृ ीचा िवपरीत
प रणाम ित या ल िगक ि य ेवर िदस ून येतो.
८.२ िलंग-संबंिधत िच ंता-अवसाद / िलंग ओळख िवकार (GENDER
DYSPHORIA / GENDER IDENTITY DISORDER - GID)
िलंग ओळख हणज े य च े वतःिवषयी एक ी िक ंवा पु ष अस यािवषयी स ंवेदना. हा
व- संक पन ेतील एक म ूलभूत घटक आ हे. जे हा एखा ा य चा असा समज
असतो ,क ितचा ज म िव अथवा च ुक या जनन ि यांसह झाला आह े अथवा ती िव -
िलंगी आह े, ते हा िल ंग ओळख िवकाराच े िनदान क ेले जाते. या य ला आपण िव -
िलंगी शरीरात जखडल े गेलो आहोत , असे यांना वाटत े. DSM ५ या आ वृ ीम य े य ा
िवकाराच े नाव बदल ून िलंग-संबंिधत िच ंता-अवसाद अस े केले गेले. यामुळे या नावासह
जोडल ेला सामािजक कल ंक कमी करता य ेईल .
८.२.१ ल ण े (Symptoms )
१. इतर-िलंगी य शी बळ आिण सात यान े तादा य (Strong and
persistent identification with the other s ex)
अ) लहान म ुलांम ये मी िव -िलंगी य आह े, असे वारंवार हणण े अथवा मी िव -
िलंगी य असायला हव े होते, असे हणण े या ल णात ून कट होत े. munotes.in
Page 85
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष -II
85 ब) मुलांम ये मुल माण े पोशाख कर याचा काळ आढळतो . तसेच, मुल म य े मुलांचे अथवा
केवळ प ु षी पोशाख प रधान कर याचा कल िदसतो .
क) खेळ आिण व नर ंजनाम य े िव -िलंगी भूिमका दश िव याची ती आिण उ च व ृ ी
ड) िव -िलंगी जोडीदारा ंना ाधा य
इ) पौगंडाव थ ेतील म ुलांम ये अथवा ौढा ंम ये इतर -िलंगी तादा य प ुढील ल णा ं या
आधार े िदसून येते: इतर-िलंगी य बरोबर अस याची इ छा , इतर-िलंगी य सारख े
जग याची इ छा , अथवा इतर -िलंगी य सारख े वागवल े जा याची इ छा ,इ यादी
२. अ व थता (Discomfort )
वतः या िल ंगाबाबत सतत अ व थता आिण या िल ंगाशी स ंबंिधतसमाजािभम ुख-िलंग
भूिमकेिवषयी अयो यात ेची जाणीव .
३. िव -िलंगी य िवषयी वार याचा अभाव (Disinterest in Opposite Sex )
ही य िव िल ंगी य शी ल िगक ि या कर यासाठी िन साही असत े. या यावर
िव िल ंगी य शी ल िगक ि या कर यासाठी दबाव टाकला असता याना च ंड
ताणाला सा मोरे जावे लागत े.
४. यिथत मानिसक ि थती (Disturbed Mental State )
वतःला ग धळ आिण िच ंतेतून मु कर यासाठी काही य म आिण इतर मादक
यांचे/ पदाथा चे सेवन करतात . इतरांनी नाकार याम ुळे ते वैफ य, कमी व -आदर आिण
चंड ताण या गो ना सामोर े जातात .
८.२.२ िलंगओळख िवकाराची कारणे (Causes of GID )
१) जैवशा ीय /जैिवक कारण े (Biological Causes )
अ) जैवशा ीय ि कोन हा म दू या िवकासाम य े ज मप ूव सं ेरका या होणा या
प रणामावरल क ि त करतो . सं ेरका या अित र पातळीचा प रणाम हायपो थॅलॅमस
आिण म दू या अितमह वा या भागा ंवर िदस ून येतो, जे भाग ल िगक ओळख आिण
िलंगािभम ुखता िनय ंि त करतात . परंतु, या िस ा ंताचा प ुरेसा पाठप ुरावा आिण िचिक सा
कर यात आल ेली नाही .
ब) काही अ यासा ंम ये हायपोथ ॅलॅमस या म दू या भागाम य े असणारी प ेशी पुंजके याला
“सू रेखे या अ ं यिबंदूंचेसं तरीय क ” असे हटल े जाते, यावर भर द े यात आला आह े. या
भागाचा आकार ल िगक वत नाम य े मह वाची भ ूिमका बजावतो . आपण िव -िलंगी य
आहोत , असे समजणा या य म य े या पुंज याचाआकार इतर सामा य य प े ा िन या
माणात कमी अस याच े िनदश नास आल े.
क) आणखी काही अ यासा ं या मा यमात ून अस े समोर आल े आहे, क ज मप ूव सं ेरक,
िलंग ओळख िवकारा या िवकासाम य े मह वाची भ ूिमका बजावतात . एका योगाम य े munotes.in
Page 86
अपसामा य मानसशा
86 मुल या गभा म ये टे टे टेरॉनची पातळी अित र पणे वाढिव यात आली . या बह ता ंशी
मुल म य े ज मतःच जनन ि याम य े पु षीपणा होता आिण इतर म ुल या त ुलनेम ये यांचे
वत न पु षी व पात आढळ ून आल े.
२) मानसशा ीय कारण े (Psychological Causes )
अ) मानसशा ीय ि कोन ज मप ूव पोषणावर ल क ि त करतो . पालका ंचे मुलां या िल ंग-
संबंिधत काय िनयम आह ेत, हे ौढाव थ ेतील य ची िल ंग ओळख िवकाराबाबत
असणारीअस ुरि तता दश िवतात . सव सामा यतः पालक आप या पा याला िल ंग-अनु प
वत न कर यासाठी ो सािहत करतात .उदाहरणाथ , मुल नी बाह लीशी ख ेळणे अथवा मुलाने
विडला ंचीन कल करण े. या ि या ंना मुलांपे ा मुलीची अप े ा असत े, ते यां या म ुलांना
बाह ली , ॉक अथवा िकचन स ेट देतात, अशा म ुलांम ये बह तक न ी -िलंगी व ृ ी िदस ून
येते. घरातील वडील य र ेखेची अन ुपि थती आिण अितस ंर ण द ेणा या मा ता
यांमुळेदेखील म ुलांम ये ीिल ंगी व ृ ी िदस ून येते.
ब) पालका ंचे मनोिवकारद ेखील िल ंग-ओळख िवकारा या िवकासाम य े कारणीभ ूत ठरत े.
अ यासात ून अस े िनदश नास आल े आह े,क िल ंग-ओळख िवकारअसणा या य या
कुटुंबाम य े िवशेषतः पालका ंम ये ती अवसाद िव काराचीपा भूमी, ती द ुि ंतािवकार ,
यि म व िवकार अस याच े िदस ून येते. अशा कारच े वातावरण आिण प रि थती
मुलांम ये ग धळ आिण द ुि ंता िनमा ण करत े. प रणामी , मुले वतःबाबत साश ंक असतात .
वतःचा ग धळ अथवा द ुि ंता कमी कर यासाठी अथवा आप या पा लकांना ख ुश
कर यासाठी अशी म ुले िव -िलंगी ओळख आस चा अवल ंब करतात .
८.२.३ िलंग-ओळख िवकारावरीलउपचार (Treatment of GID )
अ) िलंग-ओळख िवकार असणा या य ला ितची ल िगक ओळख आिण
िलंगािभम ुखतेबाबत क पना प कर यासाठी मदत क ेली जात े.
ब) काही य स ं ेरक य उपचार प ती या साहा यान े िलंग बदल श ि या क न
घेतात. श ि य ेपूव या ंना िव -िलंगी वेशभूषा क न समाजाम य े एक त े दोन वष
वावर यास सा ंिगतल े जाते. यांना आजीवन स ं ेरक य उपचारप तीिदली जात े, याम य े
पु षांना ि या ंमधील द ु यम ल िगक ग ुण वैिश ्ये वाढीसाठी ( तनवाढ ) इ ोज ेन िदल े
जाते, तर ि या ंना पु षांमधील द ु यम ल िगक ग ुणवैिश ्ये (िमशा आिण दाढी ) वाढीसाठी
टे टे टेरॉन िदल े जात े. कृि म जनन ि येदेखील तयार क ेली जातात , या ार े य ला
ल िगक स ुख अन ुभवता येते. मा ,संभोगातील परमो च /कामो माद ि थतीचा अन ुभव घ ेता
येत नाही . या प रि थतीशी ज ुळवून घेणे ताण िनमा ण करत े, जो कमी कर यासाठी
समुपदेशक आिण उपचारकत साहा य करतात .
आपली गती तपासा :
१. िलंग-ओळख िवकाराची ल ण े कोणती ?
२. िलंग-ओळख िवकारअसणा या य ला कशा कार े मदत क ेली जाऊ शकत े?
३. िलंग-ओळख िवकाराची ज ैवशा ीय आिण मानसशा ीय कारण े कोणती ? munotes.in
Page 87
ल िगक प रवत , शोषण
आिण अपकाय दोष -II
87 ८.३ ल िगक िवकार : जैव-मनो-सामाजीक ि कोन (SEXUAL
DISORDERS: BIOPSYCHOSOCIAL PERSPECTIVE )
ल िगक वत ना या काराम य े संपूण जगाम य े सं कृतीपर व े िभ न ता आढळत े. जगभरात
सव साधारणपण े, मु य व े पा ा य स ं कृतीम य े सुरि त ल िगक ि य ेचा अवल ंब करताना
िदसतात , तर साधारणत : २० ट के य िविवध य बरोबर ल िगक ि या करतात .
अ यासा ंतून अस े समोर आल े आहे,क ल िगक समाधान , ह तम ैथुन, समिल ंग-अिभम ुखता
इ यादी िवषया ंम ये आिण अिभव ृ ीम य े िलंग-तफावत िदस ून येत नाही . पा ा य
सं कृतीम य े िववाहप ूव ल िगकता सामा य आह े. एका स ं कृतीम य े सामा य आिण ि वकाह
मानल े जाणार े ल िगक वत न दुस या स ं कृतीम य े सामा य मानल े जाईल , असे नाही .
सभोवतालच ेपया वरण आिण अन ुभव ल िगक भ ूिमका बजावतात . काही व ेळा ल िगक
ि येबाबत असल ेले कटू अनुभव आिण अिभव ृ ी ल िगकत ेबाबत िविश िवचार ढ करतात .
एखा ा स ं कृतीम य े ढ असल ेला ल िगकत ेकडे पाह याचा ितब ंधा मक अथवा कठोर
ि कोनद ेखील ल िगक वत न भािवत करतो . उदाहरणाथ ,योनी-आकुंचन ह े उ र
अमे रकम य े विचतच आढळत े, परंतु आयल डम य े ते सामा य र या आढळत े.
८.४ सारांश
ल िगक िवकारा या कारा ंम ये िलंग-ओळख िवकार , ल िगक अपकाय दोष, आिण ल िगक
अपसरण या ंचा समाव ेश होतो . िलंग-ओळख िवकाराम य े वतः या ल िगक ओळखीिवषयी
य असमाधानी असत े. ल िगक अपकाय दोष, जसे क ल िगक इ छा /कामना स ंबंिधत
िबघाड , संभोगपूत िवषयक िबघाड इ यादी सव सामा य ल िगक वत ना या ट या ंशी िनगिडत
आहेत. ल िगक अपसरण काराम य े य या मनात अयो य उि पका ंिवषयी (बालक े,
व तू,कपडे) ल िगक आकष ण िनमा ण होत े.ल िगक अपसरणा या म ु य कारणा ंम ये
ामु यान े सामािजक र या स ं िमत झाल ेले ल िगकत ेिवषयी च ुक चे पूव ह, अिभव ृ ी,
तसेच मानसशा ीय आिण ज ैिवक कारण े िदस ून य ेतात. ल िगक िवकारा या
उपचारप त म य े जैिवक, मानसशा ीय उपचारप तीचा समाव ेश होतो . ल िगक
अपसरणा या आिण ल िगक अपकाय दोषावरील उपचार भावी असल े, तरीही या ंची
उपल धता मया िदत आह े.
८.५
१) िलंग-ओळख िवकारावर टीप िलहा .
२) ल िगक अपकाय दोषाच े कार आिण याची कारण े यांवर चचा करा.
३) ल िगक अपकाय दोषावरील िविवध उपचारा ंवरचचा करा.
munotes.in
Page 88
अपसामा य मानसशा
88 ८.६ संदभ
१. Oltmanns , T.F., Emery , R.E. (2010 ). Abnormal Psychology 6th ed.,
New Jersy : Pearson Prentice Hall
२. Nolen – Hoeksema , S. (2008 ). Abnormal Psychology . 4th ed. New
York : McGraw – Hill
❖❖❖❖
munotes.in