Page 1
1 १
ऐितहािसक स ंशोधनातील ट प े
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ संशोधन िक ंवा संशोधन सम या ओळखण े
१.३ सािह य प ुनरावलोकन
१.४ गृहीतक िक ंवा अ य ुपगम
१.५ मािहती स ंकलन : ाथिमक आिण द ु यम ोत
१.६ ोत साम ीची स यता आिण िव ासा ह ता यांचे मू यमापन
१.७ मािहती िव ेषण: िव ेषण आिण सामा यीकरण
१.८ संशोधन अहवालाच े सादरीकरण
१.९ सारांश
१.१०
१.११ संदभ
१.० उि े
या युिनटमध ून अ यास के यानंतर िव ाथ प ुढील बाबीत स म होऊ शक ेल.
१) संशोधन िक ंवा संशोधन स म या कशी ओळखावी ह े जाणून घेणे.
२) गृहीतकाचा अथ आिण स ंक पना समज ून घेणे.
३) संशोधन ि य ेतील पाय या िक ंवा ट प े समजण े.
४) डेटाचा (Data ) अथ लावताना आिण सामा यीकरण करताना यावया या
काळजीब ल जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 2
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
2 १.१ तावना
ऐितहािसक स ंशोधन ह े पुरा यावर आधा र त अस ून ती एक सुसंघिटत ि या आह े. यात
अनेक लहान आिण मह वा या ट या ंचा समाव ेश आह े. संशोधन या िवषयाची िनवड
कर यापास ून ते संशोधनासाठी मािहती गोळा करण े, याची स यता तपासण े, यावर
ि या करण े आिण श ेवटी स ंशोधन िस करण े हे या ि य ेचे अिवभा य घटक आह ेत.
कारण बह त ेक ऐितहािसक अ यास ह े सव मोठया माणात ग ुणा मक आह ेत. मािहती या
ोता ंचा शोध , िव ेषण, मािहतीच े सं ेषण आिण िन कषा चा अथ लावण े हे नेहमीच
ऐितहािसक स ंशोधनातील मह वा या बाबी रािह या आह ेत. संशोधन ि य ेतील
संशोधका ंनी आव यक असल े या काही मह वप ूण ट या ंचे अनुसरण करण े आव यक आह े.
१.२ संशोधन िक ंवा संशोधन सम या ओळखण े
संशोधनातील ही पिहली मह वाची पायरी आह े. ऐितहािसक स ंशोधन िवषया ंसाठी या
क पना अन ेक वेगवेग या ोतांमधून येऊ शकतात . उदा. एखा ा य ची कामिगरी ,
राजक य धोरण िक ंवा दोन घटना ंमधील स ंबंध. बोग य ां या मत े, ऐितहािसक स ंशोधनात
संशोधकान े आप या सम य ेची काळजीप ूव क या या क ेली पािहज े आिण सम या
िनवड याप ूव सम य े या यो यत ेचे मू यांकन क ेले पािहज े. ब याच सम या ऐितहािसक
संशोधन प त शी ज ुळवून घे यासार या नसतात आिण या ि कोनाचा वापर क न
यां यावर प ुरेसे संशोधन होव ू शकत नाही . समप क मािहती या अभावाम ुळे िकंवा
िनवडल ेली सम या फार मह वाची नस याम ुळे यो य मािहती िमळत नाही .
बीच या समाजशा ान े पाच कार या ऐितहािसक चौकशीस वृ करणा या अशा
सम या ंचे वग करण क ेले आहे.
१. स याच े सामािजक ह े िश णातील ऐितहािसक सम या ंचे सवा त लोकि य ोत
आहेत. उदा. ामीण िश ण , ौढ व िनर ंतर िश ण , िश णातील भेदभाव इ .
२. िविश य चा इितहास , िविश श ै िणक स ं थांचा इितहास आिण श ै िणक
चळवळीचा इितहास . हे अ यास प ु कळ व ेळा पूव न तपासल े या घटना ंब ल ान
िमळिव या या इ छ ेने केला जातो .
३. पूव अस ंबंिधत वाटणा या क पना ंचा िकंवा घटना ंचा अ वयाथ लाव याचा ऐितहािसक
अ यास . उदा., शै िणक िव प ुरवठयाचा इितहास आिण भारतातील िश णा या
उि ा ंचा इितहास या ंचा स ंबंध अस ू शकत नाही . परंतु या दोन स ंशोधना ंचे
सम माणात प ुनरावलोकन करणारी एखादी य दोन इितहासा ंमधील काही स ंबंध
शोधू शकत े आिण ह े संबंध समज ून घे यासाठी अ यासाची रचना क शकत े.
४. जु या मािहतीच े सं ेषण कर या या उ ेशाने ऐितहािसक अ यास िक ंवा संशोधकान े
शोधल े या नवीन ऐितहािसक त या ंम ये िवलीन करण े.
५. इतर ऐितहािसक स ंशोधका ंनी अ यासल े या भ ूतकाळातील घटना ंचा प ुनिव वेचन
करणारा ऐितहािसक चौकशीचा समाव ेश आह े. यालाच स ुधारणावादी इितहास अस े
हणतात . munotes.in
Page 3
ऐितहािसक स ंशोधनातील ट प े
3 एक मह वप ूण संशोधन सम या ओळख यासाठी गॉट चाकन े चार ा ंची िशफारस क ेली
आहे
१) घटना क ुठे घडतात ?
२) यात सहभागी य कोण आह ेत?
३) घटना कधी घडतात ?
४) कोण या कार या मानवी ह त ेप यात आह े?
गॉट चाकन े मांडले या चार ा ंवर हणज े समािव भौगोिलक े , यात सहभागी
झाले या य ची स ं या, यात समािव असल ेला कालावधी आिण अन ेकदा समािव
असल े या मानवी ि याकलापा ंची स ं या व कार आिण अ यासाची न ेमक या ी या
आधार े अ यासाची या ी ठरिवता य ेते. संबंिधत साम ी ा झा यान ंतरच स ंशोधकाकड ून
अ यास िनि ती क ेली जात े. ऐितहािसक स ंशोधनातील िवषयाची िनवड ही स ंशोधकाची
ेरणा, आवड , ऐितहािसक ान व िज ासा , तसेच ऐितहािसक व त ुि थतीचा अ वयाथ
लाव याची मता इ यादी अन ेक वैयि क घटका ंवर अवल ंबून असत े. िनवडल े या
सम य ेम ये एखादी घटना , एखादी स ं था, एखादी य , मागील कालख ंड समज ून घेणे
समािव अस ेल, तर अिधक प पण े ते संशोधनासाठी घ ेतले पािहज े. िनवडल ेला िवषय
आप याला उपल ध असल े या िलिखत सािह याच े कार आिण इतर स ंसाधना ं या ीन े
प रभािषत क ेला पािहज े. यानंतर आव यक अस यास िविश आिण चाचणी कर यायो य
गृहीतक िक ंवा संशोधन ा ंची मािलका तयार क ेली पािहज े. हे डेटा संकलन , िव ेषण
आिण या या यावर प ल क ि त आिण िदशा दान कर ेल. हे अ यासाला एक रचना
दान करत े. बोग यां या मत े, गृहीतका ंिशवाय ऐितहािसक स ंशोधन सहसा व त ुि थतीप े ा
ढळल ेले असे येयहीन स ंकलन ठरत े.
१.३ सािह य प ुनरावलोकन
या ट याम य े संशोधन िवषयाशी स ंबंिधत मािहती ओळखण े, शोधण े आिण गोळा करण े
समािव आह े. या ट याच े उ ी िवषयाची व ैधता आिण साम या चे मू यांकन
कर यासाठी संशोधनाची पा भूमी आिण ार ंिभक मािहती स ंकिलत करण े आह े.
पा भूमीची मािहती घ ेताना, एक स ंशोधक या िवषयातील ानाची यापकता िव त ृत
कर याचा िवचार करीत असतो . संशोधक अिधक सखोल मािहती आिण स ंशोधनासाठी
पुरेसे य न कर ेल. यात स ंशोधन िवषयावरील िनयतकािलका ंतील कािशत प ु तके,
संशोधनपर ल ेख या ंचा समाव ेश अस ू शकतो . यात इतर स ंशोधका ंनी क ेले या
संशोधनाब ल ाथिमक क पना िमळत े. सािह य समी ेअंतग त स ंशोधन आप या
िवषयाशी स ंबंिधत कोण याही आधीपास ून अि त वात असल े या सािह याचा िक ंवा
संशोधन िनयतकािलकाचा अ यास करतो .
१.४ गृहीतक िक ंवा अ य ुपगम
संशोधकान े गृहीतकात म ूळ िवषय आिण क पना सादर करण े आव यक आह े. संशोधना या
गरजांसाठी श य िततका सश िवषय तयार कर यासाठी यान े िवषयाची या ी वाढवली
पािहज े. गृहीतक हणज े िनसगा तील नम ु याचे वण न िक ंवा य जगातील काही munotes.in
Page 4
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
4 घटना ंिवषयीच े असे प ीक रण याच े िनरी ण आिण योगा ार े परी ण क ेले जाऊ शकत े.
वै ािनक स ंशोधनात ग ृहीतकाचा वापर कर याचा सवा त जा त वापरला जाणारा माग
हणज े िनसगा तील काही िनरी ण क ेले या घटना ंचे प ीकरण द ेणारे ता प ुरते व चाचणी
कर यायो य िवधान त ुत करण े. या कार या िवधानाला आपण अिधक प पण े
प ीकरणा मक ग ृहीतक हणतो . गृहीतके भाक त े क शकतात . भौितक शा ा ंपासून ते
जीवन िव ानापय तची अन ेक श ै िणक े े व जगािवषयी जाण ून घे यासाठी आिण
वै ािनक ानाची गती कर यासाठी क पना ंची चाचणी कर या चे साधन हण ून गृहीतक
चाचणीचा वापर करतात . बंधाचा ह ेतू आिण स ंशोधक स ंशोधना या उि ा ंपय त
पोहोच याची योजना कशी आखत आह े याब लच े िवचार प कर यासाठी याने एक
सारांश तयार क ेला पािहज े. सारांश ही आप या तािवत ब ंधाची एक लहान , प तशीर
परेषा आह े. हे सुिनि त करत े क पय वे काला तािवत क पाच े प िच िमळ ेल
आिण याला िक ंवा ितला स ंशोधकान े िवचारात न घ ेतले या काही ुटी िकंवा गो ी आह ेत
क नाही ह े शोध याची परवानगी द ेते.
१.५ मािहती स ंकलन : ाथिमक आिण द ु यम ोत
मािहती ोत ऐितहािसक संशोधनाला ठोस आधार दान करतात . संशोधनाची स ंपूण
ि या ोत साम ीवर अवल ंबून असत े कारण इितहास ोता ंवर आधा रत असतो .
इितहास ल ेखन ह े का पिनक काम नाही . यो य मािहती ोत ओळखण े आ हाना मक पर ंतु
आव यक काय आहे. गॉट चाकने ाथिमक मािहती ोताची या या अशी क ेली आह े क ,
"मािहती ोत िलिहणा यान े य घटना पाह न िलिहल ेला ोत . दुस-या श दा ंत सांगायचे
तर ाथिमक ोत हे मूत सािह य आह े जे एखा ा ऐितहािसक घटन ेचे वण न देतात आिण
घटना घड यान ंतर काही काळातच तयार क ेले गेले होते. यांचा या घटन ेशी थेट शारी रक
संबंध असतो . ाथिमक ोता ंम ये अहवाल , प े, साव जिनक द तऐवज , यायालयीन
िनण य, वैयि क डायरी , आ मच र े, कलाक ृती आिण य दश सा ीदारा ं या त डी
अहवाला ंचा समाव ेश आह े. ाथिमक ोत खालील माण े दोन िव त ृत ेण म य े िवभागल े
जाऊ शकतात .
१) िदले या ऐितहािसक कालख ंडातील अवशेष िकंवा अवशेष. यात छायािच े, सांगाडे,
जीवा मा ंची साधन े, श े, भांडी, फिन चर आिण इमारती या ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
भूतकाळाब ल िव ासाह आिण ठोस प ुरावा दान कर यासाठी त े खूप उपय ु
असतात . हे अवश ेष अशाि दक पण मह वाची मािहती प ुरवतात .
२) या व तूंची पुनर चना होत असल े या घटना ंशी थेट शारी रक स ंबंध असतो . याम य े
कायद े, फाइ स , प े, ह तिलिखत े, सरकारी ठराव , च र े, मरणप े, इ छाप े,
वृ प े, मािसक े, िनयतकािलक े, संिचका, सरकारी वा अ य अिधक ृत काशन े,
नकाश े, त े, पु तके, सूची, संशोधन अहवाल , िशलाल ेखांची न द करणा या
बैठकां या इितव ृ ांची न द , िल यंतरण आदी कागदप ा ंचा समाव ेश आह े.
भूतकाळातील लोक, घटना आिण द ैनंिदन जीवन या ंिवषयी जाण ून घे यासाठी इितहासकार
या प ुरा यांचा वापर करतात , ते पुरा यांचे अवश ेष हणज े ाथिमक ोत. गु हेरां माण ेच
इितहासकारही स ंकेतांकडे पुरा यां या मा यमात ून पाहतात आिण िन कषा पय त
पोहोचतात . डायरी , प े, ज म, मृ यू िकंवा िववाहाची माणप े, कम , करार, संिवधान े, munotes.in
Page 5
ऐितहािसक स ंशोधनातील ट प े
5 कायद े, यायालयीन न दी , कर न दी , जनगणन े या न दी , इ छाप े, सूची, करार, रपोट
काड , वै क य न दी , वासी या ा , पासपोट , ि हसा , नैसिग क करणाची कागदप े आिण
ल करी भरती िक ंवा िड चाज पेपस हे ाथिमक ोत मानल े जाऊ शक तात.
दु यम ोत हणज े याम य े य दश िक ंवा सहभागी हणज े घटन ेचे वण न करणारी
य य ात उपि थत नसत े तर यान े दुस या य कड ून िकंवा ोताकड ून वण ने
िकंवा कथन ा क ेलेली असतात . या य या कथनावर िव ास ठ ेवावा लागत अस यान े
याचे हणण े तपास याची स ंधी िमळत नाही याम ुळे तो ाथिमक ोत अस ू शकत े िकंवा
असू शकत नाही . अशा कार े दु यम ोता ंचा अ यास असल े या घटन ेशी थ ेट संबंध
नसतो . दु यम ोतांम ये पाठ्यपु तके, च र े, िव को श, संदभ पु तके, बाहेरील व त ूं या
ितकृती आिण िच ा ंचा समाव ेश आह े. जेथे श य अस ेल तेथे संशोधकान े ाथिमक ोत
वापर याचा य न क ेला पािहज े. तथािप यामुळे दु यम ोता ंचे मू य कमी होत नाही .
ाचीन भारतीय इितहास आिण स ं कृती या ं या अ यासा साठी सािह य ोतांची दोन
मुख ेण म य े िवभागणी करता य ेईल. ाचीन भारतीय इितहासाची प ुनर चना कर या या
सािह य ोतांचे वग करण दोन यापक कारात करता य ेईल.
१) धािम क सािह य आिण २) धम िनरपे सािह य . यात व ंशावळीच े झाड , च र ,
िनयतकािलक े व वृ प े, जनगणना अहवाल व कािशत ंथ यांचा समाव ेश होतो .
१.६ ोत साम ीची स यता आिण िव ासाह ता या ंचे मू यमापन
बा परी णाम ुळे संशोधकाला स यत ेची सम या सोडव यास स म क ेले जाते. एकदा का
द तऐवजाचा ल ेखक, िठकाण आिण व ेळ याची खा ी झाली क बा परी णाच े केय संपते.
या ट यावर तपशीलवार साम ीम य े न जाता क ेवळ या तीन घटका ंची तपासणी क ेली
जाते. द तऐवजा या स यत े या पातळीची चाचणी घ े या या त ं ाला बा टीका िक ंवा
ु रि ट स अस े हणतात . ह तिलिखत े, पु तके, प के, नकाश े, िशलाल ेख आिण मारक े
यासार या द तऐवजा या तपासणीचा समाव ेश आह े. मुि त कागदप ा ंपे ा
ह तिलिखता ं या बाबतीत द तऐवजा या स यत ेची सम या अिधक उ वत े कारण म ुि त
द तऐवज स ंपादकान े आधीच मािणत क ेला असतो .
टीका मक परी ण हा बा टीक ेचा एक भाग आह े. १९ या शतकात तो य ुरोपम य े खूप
लोकि य झाला कारण ह े काम शा ीय व पाच े होते. यात क ेवळ इितहास िलिह याचा
समाव ेश न हता तर बनावटिगरी या सव संभा य श यता द ूर कर यासाठी यातील ुटी दूर
करणे हा ह ेतू होता. काही माणात ह े काम तांि क व पाच े होते. भूतकाळाचा अ वयाथ
लाव यात वार य असल ेले जे खरे इितहासकार होत े यांची या कार या काया ला िवश ेष
अनुकूलता िमळाली नाही .
बा परी णान ंतर अ ंतग त परी ण क ेले जाते. द त ऐवजात समािव असल े या य ेक
क पना ंचा बारकाईन े आिण स ू म अ यास कर या ला थम ाधा य िदल े जात े. बा
परी णाच े मु य काय िव ेषण आ हे. हे िभ न क पना ंचे वग करण करत े आिण स ंपूण द त
ऐवजाला स ंघिटत भागा ंम ये यापून टाकण े आहे. िव ेषण हा िवव ेचनाचा म ुळ भाग आह े.
ती एक अितशय मह वाची िव ेषण ि या आह े, जी आप याला ऐितहािसक व त ुि थतीच े
व प जाण ून घे यास मदत करत े. िव ेषण द तऐवजात समािव असल े या श ेकडो munotes.in
Page 6
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
6 आिण हजारो क पना ंपैक य ेकाला व ेगळे करत े आिण याची व ैधता तपास यासाठी मदत
करते. येक क पन ेचे वत ं पणे िव ेषण आिण परी ण क ेले जाते कारण द तऐवजात
समािव असल े या सव क पना ंपैक काही स य अस ू शकतात आिण काही चुक चे असू
शकते. कोणता खरा आिण कोणता खोटा ह े जाणून घेणे हा अ ंतग त टीक ेचा हेतू आहे. अशा
कार े समी ेचे िव ेषण आव यक असत े आिण समी ेची सु वात िव ेषणापास ून होत े.
अंतग त परी ण िमळाल े या प ुरा याच े िव ेषण क न यातील खरी मिहती शोध ून
काढ यास मदत करत े.
अंतग त टीका ही बा टीक ेपे ा अिधक ग ुंतागुंतीची, अिधक व ैिव यप ूण , तांि क आिण
अिधक ग ुंतागुंतीची असत े. येथे दोन ि या ंचा समाव ेश असतो . पिहल े हणज े या
द तऐवजा या साम ीच े िव ेषण याला सकारा मक परी ण अस े हणतात आिण द ुसरे
हणज े या प रि थतीत द तऐवज तयार क ेला गेला याच े िव ेषण याला नकारा मक
परी ण अस े हणतात . सकारा मक समी ेचा उ ेश लेखकाला एखाद े िविश िवधान क न
खरोखर काय अिभ ेत आह े हे जाण ून घेणे हा असतो आिण ल ेखकान े जे हटल े आहे ते
खरोखर घडल े या गो शी स ुसंगत आह े क नाही ह े पडताळ ून पाहण े हा नकारा मक
टीकेचा हेतू असतो . दुस-या श दा ंत सांगायचे झाले तर सकारा मक परी णाच े काय हणज े
लेखका या िवधाना ंचा शाि दक खरा अथ समज ून घेणे आिण नका रा मक परी णाच े काय
हणज े या या िवधाना ंतील ुटी दूर करण े होय.
कोण या घटना स य आह ेत आिण कोण या अस य आह ेत हे शोध याच े काम स ंशोधन
अ यासक करतात . आपण वापरत असल ेले ोत हे भूतकाळात एखा ा ल ेखकान े
न दिवल े या िनरी णाचा िक ंवा अन ुभवाचा िक ंवा अस य न दीचा प रणाम अस ू शकतात .
अंतग त परी णाच े मु य काम हणज े वै ािनक तपासणी या ि य े ारे द तऐवजाच े मू य
थािपत करणे हे आहे. अनेक कागदप े अपु या ानान े िकंवा ेरणेने िकंवा पूव हाने
िनमा ण केले जातात .
१.७ मािहती िव ेषण: िव ेषण आिण सामा यीकरण
इितहासाच े सार िक ंवा सू तयार करण े िकंवा सामा यीकरण करण े एक अितशय मह वप ूण
काम आह े. सामा यीकरण ह े सारा ंश िक ंवा संपूण काया चे अंितम म ू यमापन असत े.
वाभािवकपण े हे संपूण संशोधनाच े सार बनत े. ऐितहािसक त य े मांड या या ि येतच
सामा यीकरण े अंतभू त असतात . इितहासकार भ ूतकाळातील मािहती गोळा क न
काल मान ुसार याची मा ंडणी करतो . यायोग े याचा अथ उदयास य ेईल िक ंवा वत : ला
कट होईल . इतर भाषा ंम ये इितहासकाराच े काय केवळ मािहतीची वैधता तपास ून पाहण े
िकंवा या ंची स यता मािणत करण े आिण याचा अथ लावण े न ह े तर यांचे
सामा यीकरण करण े हे असत े.
संशोधना या ऐितहािसक व पान ुसार एखा ा िविश िवषयाची िनवड िक ंवा िविश
िवषयावर भर द ेणे हे आपोआप िक ंवा हेतूपूव क अन ुसरले जाते. यामुळे येक इितहासकार
या सािह याची िन वड करतो . यावर काश टाकण े आव यक आह े. यात अस े गृहीत
धरले जाते क व तुि थती इितहासकारासमोर अि त वात असत े, परंतु ती सरळपण े समोर
येते नाही. य ात इितहासकाराला या ंचा शोध यावा लागतो आिण यात ूनच काही त व munotes.in
Page 7
ऐितहािसक स ंशोधनातील ट प े
7 गृहीत धरल े जात े. आणखी नम ूद कर यासा रखे हणज े गोळा क ेले या व त ुि थतीची
मांडणी करावी लागत े. दो हीम य े प ीकरण , काय कारणभाव , ेरणा आिण भाव या ंचा
समाव ेश होतो . इतर भाषा ंम ये एक िव ा शाखा हण ून इितहासा या ीन े िव ेषण
मह वाच े आहे.
१.८ संशोधन अहवालाच े सादरीकरण
संशोधक संशोधनाचा प रणाम सादरीकरणा या व पात सादर करतात . हे संशोधन ल ेख,
संशोधन प ु तक िक ंवा सारा ंश व पात अस ू शकत े. अहवाल ल ेखन हा ऐितहािसक
संशोधना या सादरीकरणाचा मनोर ंजक आिण आकष क माग आहे. हे एक अितशय क ुशल,
आ हाना मक आिण िजक रीच े काम आह े. यासाठी ख ूप संयम, क पनाश , िवचार
कर याची मता , य न , भाषेवर भ ु व आिण व त ुिन ता आव यक आह े. या सव
गुणांिशवाय स ंशोधकाला चा ंगला व प रणामकारक अहवाल िलिहता य ेत नाही . संशोधनाची
उि े, संशोधकान े काय आिण का क ेले आहे, या या स ंशोधनाच े िन कष काय आह ेत, हे
सांगणे हा या अहवालाचा उ ेश आह े. तो अहवाल असा असावा क , कोण याही य ला
तो समज ू शकेल. ती साधी , मनोरंजक भाषा असावी आिण ितचा वाह सतत कायम
राखला ग ेला पािहज े.
अहवाल ल ेखन त आिण जनत ेसाठी आव यक बाब आह े. अहवाल वाचन कोणासाठी
आहे यान ुसार अहवालाच े व प बदलत े. वाचका ंना अहवाल वाचण े मनोर ंजक वाटल े
पािहज े आिण तो वाच ून वाचका ंची उ स ुकता आिण क पनाश ला चालना िमळाली
पािहज े. संशोधक हा अहवाल वत :साठी न ह े तर इतरा ंसाठी िलिहतो . वृ प ा ंतील ल ेख,
रेिडओ, दूरदश नवरील भाषण े िकंवा जाहीर भाषणा ंतून ते आपल े िन कष मांडतात , हे
जनिहताच े आहे. या सव य ना ंचा उ ेश याच े िन कष आिण स ंशोधनाच े य न सामा य
लोकांपय त पोहोचवण े हा आह े. यात तावना आह े, मु य भाग , अंितम िन कष आहे.
संदभ िवभाग िक ंवा संदभ सूची ार े ते मािणत क ेले जाते.
१.९ सारांश
संशोधनाचा िक ंवा संशोधनाची सम या ओळख ून संशोधनाची स ु वात होत े. सािह य
समी ेत संशोधन या िवषयावरील िनयतकािलका ंतील कािशत प ु तके, संशोधनपर ल ेख
यांचा समाव ेश होऊ शकतो . इतर सािह य समी ा िक ंवा सािह य प ुनरावलोकन क े यामुळे
इतर स ंशोधका ंनी केले या स ंशोधनाब ल ाथिमक क पना य ेते. संशोधनाची स ंपूण
ि या ोत साम ीवर अवल ंबून असत े कारण इितहास ोता ंवर आधा रत असतो .
इितहास ल ेखन ह े का पिनक काम नाही . यो य मािहती ोत ओळखण े आ हाना मक पर ंतु
आव यक काय आह े. गोळा क ेले या द तऐवजा या स यत े या पातळीची चाचणी
घे या या त ं ाला बा टीका िक ंवा ु रि ट स अस े हणतात . ह तिलिखत े, पु तके,
प के, नकाश े, िशलाल ेख आिण मारक े यासार या द तऐवजा या तपासणीचा समाव ेश
आहे. संशोधन प ूण के यांनतर सव सामा य अथवा त या ं यासाठी स ंशोधनाचा गोषवारा
अहवाला या व पात िलिहला जातो .
munotes.in
Page 8
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
8 १.१०
१) संशोधन िक ंवा संशोधनाची सम या कशी ओळखावी याच े वण न करा .
२) ऐितहािसक स ंशोधनातील पाय या कोण या आह ेत?
३) संशोधन ि य ेतील मह वाची पायरी हण ून मािहती स ंकलन आिण मािहती
िव ेषणाच े मह व प करा .
१.११ संदभ
१) बी. शेकअली , इितहास : इट्स िथयरी आिण मेथड्स, मॅकिमलनपब . िद ली , १९८८ .
२) आर. जी. कोिलंगवुड, इितहास आिण त व ानातील इितहासातील इतर लेखांची त वे
(संपादन. िव यम एच. े आिण ड य ू. जे. हॅनडरड ्यूसेन), २००१ .
३) गॅराघनजी . एस., ए गाईड टू िह टॉ रकल मेथड, यूयॉक , फोड हॅम युिन हिस टी
ेस१९९६ .
४) गूडे अँड हॅट, मेथड्स इन सोशल रसच , मॅक ािहल बुक कंपनी, १९८१
५) गॉट ट ॅक, एल., अंडर त ंिदंग िह टरी , यूयॉक , अ ेड ए. नॉफ १९५१
६) मािव क ऑथ र, द नेचर ऑफ िह ी, लंडन, १९७० .
७) मॅक डॉवेल ड य ू.एच., िह टो रकल रसच . गाईड फोर राईटर , २००५
munotes.in
Page 9
9 २
परी णा मक िचिक सा प ती
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ ोता ंची स यता आिण िव ासाह ता तपासण े
२.३ बा परी ण ( ु रि टक )
२.४ आंत रक परी ण (हम युिट स )
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.० उि े
या घटकाचा अ या स के यांनतर िव ाथ प ुढील बाबी समज ून घे यास स म होऊ शक ेल.
१) इितहासातील िव ेषणा मक िचिक सा प ती समजून घेणे.
२) स यता आिण िव ासाह ता यांचा अथ समज ून घेणे.
३) बा टीका ( ु रि टक ) आिण अ ंतग त टीका (हम युिट स ) समजून घेणे.
४) िव ेषण आिण स ं ेषणाची ि या जाण ून घेणे.
२.१ तावना
इितहास ल ेखन कि पत कथा ंपे ा अगदी व ेगळे आहे. भूतकाळ प रप ूण प तीन े मांडणे हा
इितहास ल ेखकाचा य न असतो . हणून याला िविवध उपल ध ोतांवर अवल ंबून
राहाव े लागत े. यातून तो आपल े गृहीतक िवकिसत करतो . इितहासकाराला ऐितहािसक
प तीचा मापद ंड, ऐितहािसक प ीकरण े आिण कथना मक व पात िलिहल ेले
प ीकरण अशा िविश प तशीर चौकटीत िक ंवा िव ेषणा या प रघाच े पालन करावे
लागत े. ोता ंची स यता आिण िव ासाह ता स यािपत कर यासाठी ोताच े परी ण
आव य क आह े. पुढील िव ेषणा मक िचिक सा प ती पाय या ंचा िक ंवा प त चा वापर
क न इितहास ल ेखनात व त ुिन ता आणता य ेते. munotes.in
Page 10
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
10 अ) ोता ंची स यता आिण िव ासाह ता तपासण े
ब) बा टीका ( ु रि टक ) : िव ेषण आिण स ं ेषण
क) अंतग त टीका (हम युिट स ) : सकारा मक व नकारा मक परी ण
२.२ ोता ंची स यता आिण िव ासाह ता तपासण े
ऐितहािसक ोत इतरा ंपे ा अिधक िव ासाह मानल े जाऊ शकतात , परंतु पु कळ व ेळा
असे ोत प पाती अस ू शकतात . संशोधक एखा ा घटन ेचे य ान असल े या
यि र ेखेस शोध याचा य न करतो आिण न ैसिग क र या द तऐवजातील साम ी
तपासतो . ोता ंचे माणीकरण कर यासाठी स ंशोधकान े काही मह वप ूण द ेखील
िवचारण े आव यक आह े. हा कोण या कारचा ोत आह े? याची िनिम ती कोणी क ेली? हा
ोत क ुठे िमळाला ? कोण या ि थतीत िमळाला ? ोतातील मजक ूर िकंवा व त ू का आिण
कोण या कारणासाठी तयार क ेली?
ोत िव ासाह आहे क नाही ह े ठरिव याच े काही िनकष आह ेत.
१) अचूकता: ोताम य े सापडल े या मािहतीची अच ूक आिण िव ासाह आहे क नाही ह े
पाहाव े लागत े.
२) ोताचा िनमा ता: ोत िव ासाह लेखकान े िकंवा सं थेने िलिहला आह े याची खा ी
क न घ ेणे आव यक आह े. सामा यत : संशोधक कॉपी राईट ट ेटम टची तपासणी
क शकतात . लेखकाकड े या िवषयावर यो य माणप े आह ेत याची खा ी करण े
आव यक आह े.
३) मािहतीचा साठा: एखा ा स ंशोधकाला ोताची सा म ी आिण आव यक असल ेले
संशोधन याब लन ेमक िकती मािहती उपल ध आह े याचेही परी ण करायच े असत े.
अिभल ेखागार िक ंवा ंथालयात जतन क ेले या न दी इितहासकार िक ंवा संशोधकाकड ून
पडताळ ून पािह या िशवाय या स य ठरणार नाहीत . इितहासकार िवको या मत े, इितहास
लेखनात साधारणत : पाच च ुका (टाळाय या ) असतात .
१) पूव ह आिण अितशयो .
२) भूतकाळाला व ैभवशाली दाखव याची व ृ ी
३) भूतकाळातील स ंक पनावर अड ून बस णे
४) बढाई मारण े
५) जु या कागदप ा ंचे सदोष िव ेषण
बा परी ण ( ु रि टक ) आिण अ ंतग त परी ण (हम युिट स )
िव ेषणा मक परी ण बा परी ण आिण अ ंतग त परी ण अशा दोन शाखा ंम ये िवभागल े
गेले आह े. बा परी णालाच ीक भाष ेत ु रि टक हणतात . याम य े श दशः अथ
शोध यास उ ु केले जाते िकंवा शोध काया त मदत करण े िकंवा माग दश न करण े असा munotes.in
Page 11
परी णा मक िचिक सा प ती
11 होतो. उ च तीच े परी ण हणज े अंतग त परी ण यालाच हम युिट स िक ंवा या या मक
टीका हण ून ओळखली जात े. िदलेली क पना व त ुि थती हण ून वीकाराह आह े क
नाही िक ंवा अगदी न द म य े सादर क े या माण े घटना आिण घटना वा तवाला प ु ी िदली
जाऊ शकत े िकंवा िदली जाव ू शकत नाही . इितहासाच े खरे िच त े हाच उघड होत े जे हा
संशोधक बा परी ण आिण अ ंतग त परी ण वापर या दोनही प त चा वापर करतात .
२.३ बा परी ण ( ु रि टक )
बा परी णाम ुळे ( ु रि टक ) संशोधकाला प ुरा या या अ सलत ेची सम या सो डवता
येईल. द तऐवजाचा ल ेखक, थळ आिण व ेळ थािपत झा यास परी णाच े काम स ंपेल.
या ट यावर तपशीलवार साम ीम य े न जाता क ेवळ या तीन घटका ंचा तपास क ेला जातो .
द तऐवजा या स यत ेची चाचणी घ े या या त ं ाला बा टीका िक ंवा ु रि ट स अस े
हणतात . यात ह तिलिखत े, पु तके, प के, नकाश े, िशलाल ेख आिण मारक े यासार या
द तऐवजा या तपासणीचा समाव ेश आह े. मुि त कागदप ा ंपे ा ह तिलिखता ं या बाबतीत
द तऐवजा या स यत ेची सम या अिधक उ वत े कारण म ुि त द तऐवज स ंपादकान े
आधीच मािणत क ेलेला असतात .
ऐितहा िसक न द म य े िविवध कारणा ंसाठी छ ेडछाड क ेली जाव ू शकत े. सहान ुभूती, िवरोध ,
वैयि क व ैमन य , राजक य मतभ ेद, सामािजक भ ेद, धािम क वाद याम ुळे काही िविश
य ार े मूळ द तऐवाजा ंचा िवपया स केला जाव ू शकतो . अशा व ेळेस दोन िवचारल े
जाऊ शकतात त े हणज े बनावटिगरी कोण क शक ेल आिण याच े कारण काय अस ू
शकेल? काही व ेळा फाय ासाठी िवकली जाणारी कागदप े बनावट ठरली आह ेत.
बनावटिगरी कशी शोधायची हा मह वाचा आह े. पॅलेयो ाफ (ह ता रशा )
आप याला या े ात िवश ेषत: ाचीन भारतीय इितहासासाठी मदत क रते.
िव ाप ूण परी ण हा बा परी णाचा एक भाग आह े. १९ या शतकात तो य ुरोपम य े खूप
लोकि य झाला . यात इितहास िलिह याचा समाव ेश न हता तर इितहासातील
बनावटिगरी या सव संभा य श यता द ूर कर यासाठी क ेवळ म ूळ मजक ूर उपल ध करण े
यात अप ेि त होत े. भूतकाळाचा अ वयाथ लाव यात वार य असल े या इितहासकारा ंना
या कारात िवश ेष ची न हती .
स य तपासणी ि या
मािहती ोता ंकडून िमळाल ेली मािहती गोळा क न व ती णालीब क न पडताळणी
ि य ेकडे हणज ेच वैधतेसाठी प ुढे जाण े आव यक असत े. या ोताम य े असल े या
मािहतीच े व प , लेखका या िवचारा ंचे व प इ याद च े प ीकरणही समािव आह े.
ोतांचा मािहतीप ूण आशय थािपत क न या मािहतीच े व प िनि त क े यानंतर
सं ेषणाचा ट पा स ु होतो - मािहतीच े वै ािनक भाष ेत भाषा ंतर, ऐितहािसक स ंशोधना या
िदशेनुसार व ै ािनक प ीकरण े, योजना , गृहीतके, संक पना इ याद ची िनिम ती होते.
संशोधक स ंशोधनाकड े वळतो ते हा याला तीन कार या प रि थत चा सामना करावा
लागतो . munotes.in
Page 12
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
12 १) आप याला आधीच वग क ृत आिण स ुधा रत क ेलेले ोत सापडतात . जर तो ाचीन
भारतीय इित हासाचा स ंशोधक असेल तर याच े अनेक ोत पुरात वीय असतील ज े
सव अनेक खंडांम ये संपािदत क ेले गेले आहेत.
२) काही व ेळेस ाथिमक मािहती ोतच अध वट असतात .
३) मािहती ोता ंची ि थती वाईट असत े आिण या ंना वापर यायो य बनव यासाठी
पु कळ माची आव यक ता आह े. समकालीन इितहासाचा स ंदभ देणा या ोता ं या
पु कळ फायली अज ूनही सरकारी कोठडीत आह ेत. ही साम ी इतक िव कळीत आह े
क या ंची अच ूकता थािपत कर यासाठी ख ूप काळजी यावी लागत े. काही
संशोधक आपल े जीवन कागदप ा ंचे संपादन आिण वग करण कर यासाठी स मिप त
करतात . काही जण बा टीका आिण ऐितहािसक प ुनबा धणीची काय एक करतात .
उदा. जम नीतील वेट्झ, मॉमस ेन आिण भारताच े जदुनाथ सरकार .
२.४ आंत रक परी ण (हम युिट स )
बा परी ण क े यानंतर अ ंतग त परी ण ओघान े येतेच. द तऐवजात समािव असल े या
येक क पना ंचा बारकाईन े आिण स ू म अ यास कर याला थम ाधा य िदल े जाते.
अंतग त परी णाच े मु य काय िव ेषण आह े. िव ेषण ह े ऐितहािसक िवव ेचनाच े मुळ आह े.
ही एक अितशय मह वाची मानिसक ि या आह े जी आप याला ऐितहािसक व त ुि थतीच े
व प जाण ून घे यास मदत करत े. िव ेषण द तऐवजात समािव असल े या श ेकडो
आिण हजारो क पना ंपैक य ेकाला व ेगळे करण े आिण याची व ैधता तपासण े याम य े
अपेि त असत े. येक क पन ेचे वत ं पणे िव ेषण आिण परी ण क ेले जात े कारण
द तऐवजात समािव असल े या सव क पना ंपैक काही स य अस ू शकतात तर काही
चुक या अस ू शकतात . कोणता म ु ा स य आिण कोणता अस य ह े जाणून घेणे हा अ ंतग त
परी णाचा ह ेतू आह े. अशा कार े साधन साम ीची समी ा आव यक असत े आिण
समी ेची सु वात िव ेषणापास ून होत े.
अंतग त परी णही बा परी णा पे ा अिधक ग ुंतागुंतीची आिण वैिव यप ूण परंतु अिधक
गुंतागुंतीची ि या असत े. येथे दोन ि या ंचा समाव ेश आह े.
१) द तऐवजा या आशयाच े िव ेषण याला सकारा मक परी ण अस े हणतात .
२) या प रि थतीत द तऐवज तयार झाला याच े िव ेषण याला नकारा मक परी ण
असे हणतात .
सकारा मक समी ेचा उ ेश लेखकाला एखाद े िविश िवधान क न खरोखर काय अिभ ेत
आहे हे जाणून घेणे हा असतो आिण ल ेखकान े जे हटल े आहे ते खरोखर घडल े या गो शी
सुसंगत आह े क नाही ह े पडताळ ून पाहण े हा नकारा मक परी णाचा ह ेतू असतो . दुस-या
श दांत सांगायचे तर सकारा मक परी णाच े काय हणज े लेखका या िवधाना ंचा खरा अथ
ा करण े आिण नकारा मक समी ेचे काय हणज े या या िवधाना ंतील ुटी दूर करण े
होय.
munotes.in
Page 13
परी णा मक िचिक सा प ती
13 िव ेषण आिण स ं ेषण
साम ी िव ेषण
साम ी िव ेषण ि कोन कािशत झाल े या मजक ुराचा मािहती ोत हण ून वापर करतो
आिण या ंचे काळजीप ूव क िव ेषण करतो . यात सामा यत : प रमाणा मक आिण ग ुणा मक
दो ही प ैलू या सम िव ेषणाचा समाव ेश असतो . साम ी िव ेषण ह े द तऐवजा या
मजकुराचे व त ुिन पण े आिण प तशीरपण े अ या स क न याच े वैिश य ओळख ून
अनुमान तयार कर याच े एक स ंशोधन त ं आह े. ही सं ह आिण िव ेषणाची एक प त
आहे जी अिभल ेखीय न दी , द तऐवज , वत मानप े, डायरी यातून मािहती गोळा
कर यासाठी वापरली जात े. साम ी िव ेषण िविवध ह ेतूंसाठी वापरल े जाते जसे क -
१) साव ि क िनवडण ुक सार या स ंगी जनत े या मता ंना आकार द े यात सार
मा यमा ंची भूिमका समज ून घेणे
२) ि या ंवरील अ याचार , दहशतवाद , ीलंकेतील भारताची शा ंतता राख याची श ची
भूिमका इ यादी स या या मु ांकडे अ यास हणून वृ प ाची भूिमका आह े.
३) महा मा जोितराव फ ुले, डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर, राम वामी प े रयार या ं यासार या
समाजस ुधारका ं या त व ानाचा भाव िनि त करण े.
४) सामािजक सािह य िनि त करण े.
५) गरजेची मू ये, ि कोन , सज नशीलता आिण हण ून पुरेसे आिण ेपक कार या
दो ही उपल ध साम ीच े िव ेषण यासार या वत नातील बदला ंचे मोजमाप करण े.
ऐितहािसक स ंशोधन दोन ट या ंम ये िवभागल े गेले आहे:
१) िव ेषण
२) सं ेषण
सािह य ोत गोळा क न याचे वण न व संशोधन क न मग प ुढ या ट यातील -
समी ा मक िव ेषणाकड े वाटचाल कर णे. यातून भूतकाळाच े नवे ान स ं ेिषत होत े.
सािह या या िव ेषणासाठी यो य ती स ंशोधन प ती , ोतातून मािहती बाह ेर काढ याची
सुसंगत ि या प ती आिण सव िव ेषण, या या या ंची िनवड करण े आव यक असत े.
उपल ध न द म य े खरी आिण खोटी दो ही िवधा ने असू शकतात . याचे अंतग त परी ण
कर याची गरज असत े. आपण वापरत असल ेले ोत हे भूतकाळात एखा ा ल ेखकान े
न दिवल े या िनरी णाचा िक ंवा अन ुभवाचा िक ंवा या या िविश ह ेतूंचे प रणाम अस ू
शकतात . वै ािनक तपासणी या ि य े ारे द तऐवजाच े मू य थािप त करण े हे अंतग त
परी णाच े मु य काम आह े. गतकाळातील दरबारी इितहासकारा ंनी आ यदा या ंची त ुती
कर यासाठी अहवाल िलिहल े आहेत. ते रा यक या या चा ंग या िक ंवा वाईट क ृ यांमुळे
वैयि क र या भािवत झाल े होते. अबुल फ झलन े अकबरनामा कोण याही आिथ क
फाय ा साठी िलिहल े नसून अकबराब ल या या या वार याम ुळे िलिहल े आहे याम ुळे
स याचा िवपया स होव ू शकतो . याच माण े परक य वाशाला य ेथील चलनात असल े या
कथा मोह पड ू शकतात . ि िटश शासक , सनदी अिधकारी आिण ल करी अिधकारी यांनी munotes.in
Page 14
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
14 भारताचा इितहास िलिहला आ हे. िजथे सामा यत : यां या ल ेखनातील एका िविश
ि कोनाचा भाव होता . अशा न दी अ य ंत काळजीप ूव क तपासण े हे इितहासाच े काम
आहे. यामुळे चुका शोध ून काढ ून टाक या या ि य ेत याला मदत होत े.
सकारा मक परी ण :
सकारा मक परी णाचा उ ेश द तऐवजा चा शाि दक अथ जाणून घेणे हा असतो . येक
द तऐवजा या अ यासाची स ु वात आिण ल ेखकाचा खरा अथ िनि त कर या या एकम ेव
उ ेशाने बनिवल े या साम ीच े िव ेषण करण े आव यक आह े. हे िव ेषण एक ाथिमक
ि या आह े. सकारा मक िव ेषणात मजक ुराचा थम अ या स केला जातो . नंतर आपण
लेखका या व त ूकडे व ि कोनाकड े वळतो . सकारा मक परी णासाठी खूप वेळ व प ैसे
खच कराव े लागतात . येक श दाचा अथ हा या काळातील प रि थतीच े यो य स ंदभ
यां या स ंदभा त ठरवावा लागतो .
श दशः अथ कळ यान ंतर परी णाला सकारा मक अथ ा हो याचा द ुसरा ट पा हणज े
खरा अथ िनि त करण े होय . पका मक , तीका मकता , अितस ुलभता िक ंवा या
उपमा या आवरणाखाली ल ेखकान े ख या अथा चे हणज ेच याला अप ेि त अथा चे
सुतोवाच क ेलेले असत े. जे हा सो सामािजक करारात हणतो क , “मनु य हा मु पान े
ज माला य ेतो, परंतु तो िजथ े िजथ े साखळद ंडात बा ंधला जातो ते हा तो क ेवळ वात ं य
आिण लोकशाही या काया चे मह व पटव ून दे याचा य न करीत आह े.” येक य या
ग यात साखळी लटकत आह े असा अ ंदाज बा ंधता कामा नय े. अशा कार े संशोधका ने
मजकुराचा खरा अथ आ मसात क ेला पािहज े.
नकारा मक परी ण :
द तऐवजात समािव असल े या घटकात स याचा शोध घ ेणे हे इितहासकाराच े मु य काय
आहे. ऐितहािसक पाठप ुरा याच े मूळ उि स याचा पाठप ुरावा ह ेच आह े. या अ ंितम
परी णा या तुलनेत इतर सव परी ण े दु यम अस याच े िदसून येते.
लेखका या य ेक िवधानावर इितहासकारान े थम अिव ास दाखवला पािहज े. येक
िवधानाची वत ं पणे तपासणी करण े आव यक आह े. अंतग त परी ण आप याला दोन
सामा य िनयमा ंकडे घेऊन जात े. पिहली गो हणज े एखा ा या सा ीन े वै ािनक प ुरावा
थािपत होत नाही . दुसरे हणज े याचे वतं पणे पृथ करण आिण परी ण कर यासाठी
या या म ूल यात याच े ि व ेषण करण े आव यक आह े. बाणा या हष च रताम य े जर
काही समज यासारख े नसेल तर स ंपूण लेखन नाका शकत नाही . कधीकधी एकाच
िवधानात अ नेक क पना अस ू शकतात . या क पना व ेग या क े या पािहज ेत आिण याच े
परी ण क ेले पािहज े. तथािप परी ण आिण िव ेषण दो ही एकाच व ेळी क ेले जाण े
आव यक आह े.
सहान ुभूतीमुळे घडल े या चुका िक ंवा ुटी :
लेखक घटना िक ंवा य कड े सहान ुभूतीने िकंवा िवरोधा मक ि कोनात ून पाहतो आिण
वा तिवक घटना ंपे ा या ंचे ितिनिध व करतो . हा एक व ैयि क प ूव ह आह े याम य े munotes.in
Page 15
परी णा मक िचिक सा प ती
15 लेखका या आवडी िनवडी ग ुंतले या असतात . जर याचा कल चा ंगला अस ेल तर तो
एखादी य िक ंवा घटना याबाबत खूप तुती कर ेल अ यथा तो या ं यावर कडाड ून टीका
करेल. बक च रा य ा ंतीचा कडवा िवरोधक होता . यांचा समकालीन इितहासकार िगबन
मा ा ंस मधील ांतीकड े सहान ुभूतीने पाहतो .
अशा कार े लेखकान े सहान ुभूतीमुळे चूक केली आह े क नाही ? या या ामािणकपणावर
िकंवा सचोटीवर िच ह उपि थत क ेले जात आहे का? आिण यान े जाणूनबुजून इतरा ंना
फसव याचा िक ंवा िदशाभ ूल कर याचा य न क ेला आहे िकंवा नाही हे तपास ून बिघतल े
जाते.
यो य िनदान कर यात च ूक :
पु कळ व ेळेस अस े आढळ ून येते क लेखकाला ज े स य वाटत े याची न द कर याचा याचा
हेतू अ य ंत ामािणक असतो , परंतु अडचण अशी असत े क याचे मािहतीच े ोत सदोष
असतात आिण हण ूनच च ुका घड ू शकतात . अशा व ेळेस काही मािलका मा ंडूनही या
चुका शोधता य ेतात.
१. लेखक वत : हे िनरी ण करतो क इतरा ंनी याला सादर क ेले या अहवाला ंवर तो
अवल ंबून होता ? इतरांनी याला सादर क ेले या अहवालात ुट ची श यता ख ूप मोठी
असत े.
२. ते दरबारी इितहासकार रणा ंगणात उपि थत न हत े परंतु सैिनकांनी पाठिवल े या
अहवाला ंवर अवल ंबून असतात यांना या ं या िवधाना ंची स यता तपास यासाठी
कोणताही माग नसतो हण ूनच त े लढाईच े व तुिन िच ण देवू शकती लच अस े नाही.
३. लेखकान े वत : हे िनरी ण क ेले असल े तरी तो असामा य प रि थतीत िनरी ण
करत होता का ? भीती, म िक ंवा पूव ह या घटका ंचा या यावर प रणाम झाला होता
का हे पाहाव े लागेल.
४. लेखकाला गो च े यो य िनरी ण कर याची सवय होती का ?
५. आप याला अस य कथना या हेतूंचा शोध यावा लाग ेल. जे स िमल हा
उपयु तावादी िवचारसरणीचा ल ेखक होता . याने भारताच े इितहास ल ेखन याच
ीतून केले आहे.
२.५ सारांश
संशोधका ंनी ऐितहािसक ोता ंची स यता आिण िव ासाह ता तपासण े आव यक आह े.
बा परी णाचा उपयोग द तऐवजाची स यता शोध यासाठी क ेला जातो . कागदप ा ं या
साम ीची तपासणी कर याप ूव संशोधकाला ह े सुिनि त कराव े लागेल क जो द तऐवज
आप या हातात पडला आह े तो अ सल आह े. या ि य ेला बा परी ण अस े हणतात .
आपण वापरत असल ेले ोत हे भूतकाळात एखा ा ल ेखकान े न दिवल े या िनरी णाचा
िकंवा अन ुभवाचा िक ंवा या या िविश ह ेतूंचे प रणाम अस ू शकतात . वै ािनक
तपासणी या ि य े ारे द तऐवजाच े मू य थािपत करण े हे अंतग त परी णाच े मु य काम munotes.in
Page 16
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
16 आहे. सकारा मक परी णाचा उ ेश द तऐवजाचा शाि दक अथ जाण ून घेणे हा असतो .
इितहासकारान े येक िवधानाची वत ं पणे तपासणी करण े आव यक आह े.
२.६
१) इितहासातील सकारा मक आिण नकारा मक परी ण प ती प करा .
२) ऐितहािसक स ंशोधनातील स यता आिण िव ासाह ता यांचे मह व िवशद करा .
३) ु रि टक (बा परी ण ) आिण हम युिट स (अंतग त परी ण ) यावर टीप िलहा .
४) ऐितहािसक चौकशीची प त हण ून नकारा मक परी णाच े िव ेषण करा .
२.७ संदभ
१) बी. शेख अली , िह ी: इट्स िथयरी अ ँड मेथड्स, मॅक िमलन पब . िद ली , १९८८
२) गूडे अँड हॅट, मेथड्स इन सोशल रसच , मॅक ािहल ब ुक कंपनी, १९८१
३) गॅराघनजी .एस., ए गाईड टू िह टॉ रकल मेथड, यूयॉक , फोड हॅम युिन हिस टी
ेस१९९६ .
४) के.एन.िचटणीस , रसच मेथडॉलॉजी इन िह टरी , अटला ंिटक पि लशस , नवी िद ली ,
२००६ .
५) आर. जी. कॉिलंगवूड, द ि ि सप स ऑफ िह टरी अ ँड अदर रायिट ं स इन
िफलॉसॉफ ऑफ िह टरी (एड. िव यम एच . े आिण ड य ू. जे. हॅन डेर डुसेन),
२००१ .
munotes.in
Page 17
17 ३
ऐितहािसक स ंशोधनाच े सादरीकरण
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ संशोधन अहवाल िलिह याच े ट पे
३.३ अहवाल सादर कर याची उ ी े
३.४ संशोधन अहवालाच े व प
३.५ संशोधन गोषवारा
३.६ ऐितहािसक स ंशोधन सादर करताना यायची काळजी
३.७ सारांश
३.८
३.९ संदभ
३.० उि े
या युिनटचा अ यास क े यानंतर गे यानंतर िव ाथ प ुढील बाबी समज यास स म होऊ
शकेल.
१) ऐितहािसक स ंशोधना या सादरीकरणात समािव असल े या पाय या ंचे आकलन करण े.
२) संशोधन अहवालाच े व प समज ून घेणे.
३) संशोधन अहवालातील घटक जाणून घेणे.
४) संशोधन अहवाला ंचे कार जाण ून घेणे.
३.१ तावना
अहवाल लेखन मनोरंजक, मनोरंजक आिण आकष क परंतु एक अितशय कौश यप ूण ,
आ हाना मक आिण कंटाळवाण े काम आहे. यासाठी खूप संयम, क पनाश , िवचार
कर याची मता , य न , भाषेवर भु व आिण व तुिन ता यांची गरज असत े. या
सव गुणांिशवाय संशोधकाला चांगला व प रणामकारक अहवाल िलिहता येत नाही. munotes.in
Page 18
संशोधन प ती आिण
ऐितहा िसक ोत
18 संशोधनाची उि े, संशोधकान े काय आिण का केले आहे? या या संशोधनाच े िन कष
काय आहेत, हे सांगणे हा या अहवालाचा उ ेश आहे. तो अहवाल असा असावा क
कोण याही य ला तो समजू शकेल. अहवालातील मािहती साधी, मनोरंजक असावी
आिण ितचा वाह सतत कायम राखला गेला पािहज े. वाचका ंना अहवाल वाचण े मनोरंजक
वाटल े पािहज े आिण यामुळे वाचका ं या कुतूहलाला आिण क पना श ला चालना
िमळाली पािहज े. कारण शेवटी अहवालाचा उ ेश कथन करणे हा आहे. संशोधक हा
अहवाल वत:साठी न हे तर इतरांसाठी िलिहतो . वृ प ा ंतील लेख, रेिडओ, दूरदश नवरील
भाषण े िकंवा जाहीर भाषणा ंतून ते आपल े िन कष मांडतात , हे जनिहताच े आहे. या सव
य ना ंचा उ ेश याचे िन कष आिण संशोधनाच े य न सामा य लोकांपय त पोहोचवण े हा
आहे.
३.२ संशोधन अहवाल िलिह याच े ट पे
अहवाल लेखन हे एक शा , एक कला आहे. याम य े सादरीकरण , अचूकता, बारीक
सारीक तपिशला ंचे सादरीकरण , तांि क सं ा, वै ािनक पा रभािषक सं ा इ याद ची
आव यकता असत े. अहवाल तािक क, तक शु आिण व तुिन प तीन े मांडावा लागतो .
संशोधकाला संशोधन अहवाल लेखनाच े सव िनयम पाळाव े लागतात . याला अहवाल
सोपा, मनोरंजक, आकष क आिण िवचार वत क बनवायचा असतो . येक ट यावर
यातून वाचका ंची उ सुकता जागृत हायला हवी. अशा कार े अहवालाच े भावी
सादरीकरण ही एक कला आहे. अहवाल , तांि क आिण िकचकट असेल तर
सामा या ंना तो वाचावासा वाटणार नाही. संशोधकान े अनेक वषा या कालावधीत अनेक
गो ी केले या असतात . याला या एका िविश मया देत मांडा या लागतात . यामुळे हा
अहवाल िनवडक आिण भावी असावा लागतो . कधी कधी याला केवळ सारांश व पात
अहवाल सादर करावा लागतो . कारण सामा य लोकांना संशोधनातील तांि क गो ी आिण
बारीक सारीक तपशीला ंम ये रस नसतो . यांना केवळ संशोधका या यापक िन कषा म ये
आिण सामा य य ना ंम ये रस असतो . यामुळे अहवाल लेखनही अ यंत कौश य पूण
ि या आहे. संशोधना या ि य े दर यान संशोधकान े जे काही ान िमळवल ेले असत े ते
याला तािक क व संि प तीन े लोकांसमोर मांडावे लागत े. अहवाल लेखनात अनेक
पाय या ंचा समाव ेश होतो.
• िवषयाची तािक क तपासणी ,
• संशोधनाची अंितम चौकट तयार करणे,
• क चा मसुदा तयार करणे,
• पुनल खन करणे,
• अंितम ंथसूची तयार करणे,
• अंितम मसुदा िलिहण े.
munotes.in
Page 19
ऐितहािसक स ंशोधनाच े सादरीकरण
19 ३.३ अहवाल सादर कर याची उ ी े
अहवाल लेखन हे यामाग या उि ा ंवर अवल ंबून असत े. वेगवेग या अहवाला ंची उि े
वेगवेगळी असतात , यातील काही खाली ल माण े आहेत:
१. ानाचा सार आिण िव मान ानात भर घालण े, ानाच े जतन व संवध न, ानाची
प रपूण ताही अहवाल लेखनामागील उि े आहेत.
२. िव मान प रि थतीच े ान देणे हणज ेच व तुि थती शोधण े. नेमक प रि थती िकंवा
ि थती जशी या तशी कथन करणे हा या अहवालाचा उ ेश असू शकतो .
३. एखा ा िविश घटनेचे िकंवा सम य ेचे िव ेषण आिण प ीकरण देणे आिण
हे रएब सम य े पर पर संबंध थािपत करणे.
४. पुढील संशोधनास ो सािहत करणे िकंवा उ ेजन देणे.
५. संशोधनाच े प रणाम िकंवा िन कष इतर संशोधक आिण संबंिधत य ना सांगणे, जेणे
क न धोरण ठरवणार े िनयोजक , सुधारक आिण रा ीय नेते यांना फायदा होऊ शकेल.
या िन कषा या आधार े ते समाज सुधारणेची व गतीची धोरणे आखू शकतात .
६. समाजात सुधारणा , पुनर चना घडवून आणण े.
७. संशोधनाची स यता आिण वैधता पडताळण े.
३.४ संशोधन अहवालाच े व प
अहवालाच े वाचक कोण असणार आहेत, अहवाल कुणासाठी आहे, अहवालाची उि े काय
आहेत आिण संशोधना या कोण या ट यावर हा अहवाल िलिहला आहे, यावर अवल ंबून
िविवध कारच े संशोधन अहवाल आहेत. रासायिनक संशोधनाचा अहवाल , िसि हल
इंिजनीअरचा अहवाल , बँक िकंवा िवमा कंपनीचा अहवाल आिण ऐितहािसक संशोधनाचा
अहवाल अशा व पाचा असू शकत नाही. बँका, यावसाियक कंप या आिण िविवध उ ोग
आप या भागधारका ंसाठी यांचे वािष क अहवाल ताळेबंदा या व पात कािशत करतात .
साहिजकच ते नफा-तोटा, उ पादनात वाढ, यां या शेअस या मू यात बदल इ यादी
िविवध त े देतात. गिणत अनेक गिणती सू ांचा वापर क न आपला अहवाल िस
करतात तर रासायिनक अहवाला ंत िविवध संिहता व िच हे वापरली जातात , जी सामा य
माणसा ंसाठी अ यंत ग धळात टाकणारी असतात . इितहासकार आिण सािह याच े िव ाथ
अितशय िव तृत वण ना मक अहवाल कािशत करतात . जेथे भाषेचा अच ूक वापर खूप
मह वाचा असतो . मानसशा आिण िश णत सांि यक य मािहती देणा या अनेक
योगशील को का ंचा वापर करतात . अशा कार े अहवाल येक िवषयान ुसार वेगळा आहे.
िभ न संशोधन अहवाल यांचे व प , शैली आिण आकारात िभ न असतात . ढोबळ
मानान े अहवाला ंचे िविवध कार खालील माण े आहेत:
munotes.in
Page 20
संशोधन प ती आिण
ऐितहा िसक ोत
20 तांि क अहवाल
हा एक औपचा रक , सव समाव ेशक आिण दीघ अहवाल असतो , जो संशोधन ि य े या
सव पैलूंना एकि त करतो . हा अहवाल सामा य वाचका ंसाठी नसतो . यामुळे
सव सामा या ंनी तो वाच याचा य न केला तर यांना काहीही समजणार नाही. तांि क
अहवाल हे िविश े ातील अिभय ंते, सज न, तं , अथ शा , करिवषयक त
िलिहतात . हे अहवाल या या े ातील त ा ंसाठी असतात . साहिजकच अशा
अहवाला ंम ये वै ािनक पा रभािषक श द, तांि कश द , िकचकट त े, आलेख, नकाश े,
संिहता व िच हे यांची िवपुलता असत े. तांि क चौकशी िकंवा तांि क सव ण के यानंतर
असे अहवाल िलिहल े जातात . उदा. सरकारला धरण बांधायच े असेल िकंवा वीजिनिम ती
क प उभारायचा असेल तर सरकार थम अिभया ंि क े ातील अनेक त ा ंची
नेमणूक क न सव ण करणार आहे. या अिभय ं यांनी तयार केलेला अहवाल हा तांि क
कारणा ंसाठी तयार कर यात आलेला तांि क अहवाल असेल. अशा अहवालाम य े अ यास
केले या सम य ेचे वण न, अ यासाची उि े, वापरले या प ती व तं े, नमुना िनवडीचा
तपशील , े व इतर संशोधन ि या , संकिलत केले या मािहतीचा तपशील , मािहती
ि या व िव ेषणा या प ती , यां या आधार े काढल ेले िन कष , ते काळजीप ूव क यां या
सव िन कषा ची गणना करतील आिण यां या सूचना आिण िशफारश चा समाव ेश यात
असतो .
सव सामा य लोका ंसाठीचा अहवाल
हा अहवाल सव सामा या ंसाठी असतो . लेखन शैली प का रत े या व पाची परंतु अचूक
असली पािहज े. लोकि य अहवाल सोपा व आकष क असला पािहज े. या अहवालात
संशोधन , तांि क सं ा आिण गुंतागुंत या सवा ची गरज नसते कारण सामा य लोकांना
संशोधना या तांि कत ेत रस नसतो िकंवा यांना यातील जा त काही समजत नाही.
एखादा लोकि य अहवाल संशोधनान े तांि क बाब चा जा त वापर केला तर सामा य लोक
तो वाचणार नाहीत . यामुळे अहवालाची शैली सोपी आिण कथना मक असावी . यात
संशोधनाची पा भूमी िदली पािहज े आिण मु य िवषय आिण िन कष ट या ट यान े प
केले पािहज ेत. यात सांि यक य तपशील , िकचकट त े आिण त े नसाव ेत. सांि यक य
िव ेषणाऐवजी अहवाल सो या भाषेत मांडायला हवा.
पु तक परी ण
पु तक परी ण हणज े ंथातील आशयाच े िव ेषण क न लेखकाच े हेतू, याची येये,
याची भाषा, याची शैली, िव ा , पूव ह िकंवा याचा ि कोन सा य कर यात आलेले
यश िकंवा अपयशया ंचा अहवाल देणारी ंथ-समी ा . एखाद े पु तक बह आयामी असू शकते
आिण येक पैलूला वेगवेग या उपचारा ंची आव यकता असू शकते. समी कान े
पु तकाची वेगवेग या ीकोनात ून समी ा केली पािहज े. पु तक समी ा हा सहसा एक
छोटा अहवाल असतो जो तीन भागांम ये िवभागला जातो :
(१) ा तािवक भाग
(२) आशय
(३) मू यमापन munotes.in
Page 21
ऐितहािसक स ंशोधनाच े सादरीकरण
21 अंत रम अहवाल
जे हा संशोधनाला खूप वेळ लागणार असतो ते हा संशोधकाला अंत रम अहवाल कािशत
करावा लागतो . संशोधन थांबले नसून याची िनरंतर गती सु आहे याचे ते ोतक असत े.
संशोधनाला फार वेळ लागणार असेल, तर काय घडतंय हे जाणून घे यासाठी ायोजक
िकंवा सव सामा य लोक नेहमीच उ सुक असतात . अंत रम अहवाल कािशत झाले नाहीत
तर लोकांचा या चौकशीतील रस कमी होईल. काही वेळा हा िवषय खूप गुंतागुंतीचा असतो
आिण संपूण संशोधनाला सात ते दहा वष लागू शकतात . इत या दीघ काळात
संशोधकाला संशोधनात झाले या गती ब ल लोकांना जवळ ठेवावे लागत े. यामुळे
याला वेळोवेळी छोटे-छोटे अहवाल िस करावे लागतात .
सारांश अहवाल
जे हा स ंशोधनाचा िवषय साव जिनक िहताचा िक ंवा सामा य लोका ंशी संबंिधत असतो ते हा
लोक अशा स ंशोधनाच े िन कष जाणून घे यासाठी न ेहमीच उ स ुक असतात . हणून सारा ंश
अहवाल सामा यतः वत मानप िकंवा इतर िनयतकािलका ंमधून का िशत क ेले जातात .
संशोधकान े मोठया माणावर काम क ेले असल े तरी तो स ंपूण काय लोका ंसमोर मा ंडत
नाही. तो फ आप या कामाचा सारा ंश लोका ंसमोर मा ंडतो. अशा अहवाला ंना सारा ंश
अहवाल हणतात . ते सो या आिण मनोर ंजक भाष ेत असतात आिण या ंना ता ंि क स ं ा,
या या , सांि यक य िव ेषणाची आव यकता नसत े. सारांश अहवाल क ेवळ स ंशोधन
काया चे व प आिण उि े आिण स ंशोधनाच े मु य िन कष सादर करतो . सामा य
माणसाला या स ंशोधनात ून कोणत े फायद े होतील ह े जाणून घे यातच रस असतो .
३.५ संशोधन गो षवारा
हा अहवाल सव सामा या ंसाठी नस ून या े ातील त ा ंसाठी आह े. संशोधकान े
पीएच.डी.साठी ब ंध िलिहण े अिनवाय आह े. िवषयाचा सारा ंश संशोधन सिमती िक ंवा
संशोधन म ंडळाकड े मंजुरीसाठी सादर करावा लागतो . संशोधन गोषवारा अितशय स ंि
असावा आिण तो िवशाल स ंशोधन ि याकलापा ंचे संि िच सादर कर यास स म
असावा . सारांश एकतर स ंशोधना या स ु वातीला िक ंवा संशोधना या श ेवटी ावा लागतो .
सारांश हा ता ंि क अहवालाचा स ंि सारा ंश आह े. यात स ंशोधन काया चे व प , या ी
आिण उि े, संशोधनासाठी वापर या त येणारी प त व त ं े आिण स ंशोधनाच े िन कष व
िन कष थोड यात प क ेले पािहज ेत. भाषा स ंि आिण न ेमक अस ू शकत े. ते आकष क
अस याची गरज नाही , परंतु िविश असण े आव यक आह े. सारांश असा असावा क
आमंि त िवषय त ा ंना संपूण संशोधनाचा ाथिमक ि कोन तयार करता आला पािहज े.
यात ला ंबलचक वा य े आिण ला ंब प र छ ेद अस याची गरज नाही .
संशोधन ल ेख िकंवा शोधिनब ंध
कधी कधी स ंशोधक स ंशोधनासाठी एखादा छोटासा िवषय हाती घ ेतो, यावर स ंशोधन प ूण
करतो आिण याच े िन कष लेखा या पात िस करतो . काहीव ेळा स ंशोधन काय खूप
िव तृत अस ू शकत े, परंतु संशोधक िवषयाची लहान -लहान िवषया ंम ये िवभागणी करतो munotes.in
Page 22
संशोधन प ती आिण
ऐितहा िसक ोत
22 आिण या य ेकावर वत ं लेख िलिहतो . जर एखा ा अ यासात दो न िकंवा अिधक प ैलू
असतील या ंची वत ं पणे चचा केली जाऊ शकत े, तर एकाच ल ेखात ब याच गो ची गद
कर याप े ा वत ं लेख िलिह याचा स ला ा . िनयतकािलक े आिण जन स आह ेत.
िविश िवषयात िवश ेष संशोधक आपल े लेख या मािसका ंत िस करतो . िविश
िवषयाला वािहल ेली मािसक े आहेत आिण या मािसका ंचे वतःच े सद य आह ेत. संशोधन
लेखाचे ाधा य व प आह े. सव साधारणपण े, अहवाला या मा ंडणीम य े खालील भाग
असण े आव यक आह े
१) ाथिमक भाग
यावर स ंशोधन काया चे शीष क, संशोधकाच े नाव, या परी ा िक ंवा पदवीसाठी स ंशोधन
केले जाते, या स ंशोधन माग दश काचे नाव, या या हाताखाली स ंशोधन क ेले गेले आहे,
या स ं थेचे नाव असाव े. संशोधक कोणाचा आह े, ायोजकाच े नाव अस यास , काशकाच े
नाव अस यास , संशोधनाच े वष , संशोधकाची वा री , माग दश काची वा री , िठकाण
आिण तारी ख.
मनोगत
मनोगत ह े सहसा स ंशोधकान े िलिहल ेले नसत े तर इतर िव ाना ंनी िलिहल ेले असत े.
संशोधन काया ला मा यता द े यासारख े आहे. असे िव ान स ंपूण संशोधन काया चा आढावा
घेतात आिण ब ंधाचे मू यमापन सादर करतात . ते अहवालाला मह व द ेते.
तावना
हे संशोधका ने वतः िलिहल ेले असत े. या तावन ेत यान े संशोधन काया चे व प , उि े
आिण याची या ी हा िविश स ंशोधन िवषय कसा ओळखला ग ेला आिण याच े मह व
काय आह े हे प करते. संशोधनासाठी वापर यात आल ेली काय प ती आिण या ंनी
केलेले िन कष ही ते प करतात . संशोधनासाठी लागणारा व ेळ, यासाठी लागणारा खच ,
यांना येणा या अडचणी आिण यासाठी क ेलेले य न या ंनी पुढे प क ेले. तो याच े सव
खुलासाही करतो .
२) मु य भाग
मु य भागाम य े खालील घटक असण े आव यक आह े.
संशोधन सम य ेचे वण न
संशोधकान े संशोधनासाठी कोणती सम या िनवडली , ही सम या याला कशी आली , या
सम य ेचे मूळ व प काय होत े आिण न ंतर यात यान े कोणत े बदल क ेले, यावर स ंशोधन
के याने काय फायद े होतील ह े प पण े सांगावे लागेल. सम या (सै ांितक असो वा
यावहा रक ), यांनी या सम य ेवर पूव संशोधन क ेले आहे आिण या ंचे संशोधन आधी या
ांपे ा वेगळे कसे असणार आह े, हे प नम ूद कराव े लागेल.
munotes.in
Page 23
ऐितहािसक स ंशोधनाच े सादरीकरण
23 संशोधनाची उि े आिण या ी
संशोधकाला स ंशोधनाची व ेगवेगळी उि े, याने या िविवध े ात काम क ेले आहे आिण
या या स ंशोधन काया ची या ी आिण मया दा प पण े प करा या लागतात . याची
उि े िकतपत प ूण झाली ह े याला सा ंगावे लागेल. याला या या स ंपूण संशोधन काया ची
पा भूमी आिण यावर स ंशोधन कर याची गरज का भासली , याचीही मािहती ावी लाग ेल.
सािह य पुन वालोकन
संशोधकाला स ंपूण सािह याचा आढावा सादर करावा लागतो , जे या या स ंशोधन
िवषयाशी स ंबंिधत िविवध व पात उपल ध होत े, या सािह याच े व प काय होत े आिण
याचा याला कसा फायदा झाला . हे देखील यात नम ूद कराव े लागेल.
अ युपगम
हे सव कार या स ंशोधनात लाग ू होऊ शकत नाही , परंतु संशोधकान े गृहीतक तयार क ेले
आहे क नाही ह े प करण े आव यक आह े. याला ह े गृिहतक कस े सुचले ते नमूद कराव े
लागेल. ते एकच ग ृिहतक असल े िकंवा अन ेक गृहीतके ही अस ू शकतात .
मािहती स ंकलनाची प त
याने िनवडल े या स ंशोधनासाठी कोण या कारचा ड ेटा ( ाथिमक , मा यिमक िक ंवा
दो ही) आव यक होता , याने डेटा संकलनाची कोणती प त िनवडली , िनरी ण , योग,
ावली , मुलाखती , वेळाप क िक ंवा सं हाला भ ेट देणे इ. याने ती िविश प त का
िनवडली ह े प कर यासाठी ही प त उपय ू ठरत े.
मािहती स ंकलनाची साधन े
मािहती स ंकलना या प तीला अ ंितम व प िद यान ंतर, यांनी मािहती स ंकलनाची
वेगवेगळी साधन े कशी तयार क ेली जस े क िनरी णावली , मुलाखत माग दश क, ावलीच े
व प आिण व ेळाप काच े व प इ .
नमुना चाचणी
जर स ंशोधकान े नमुना सव ण प तीचा वा पर केला अस ेल, तर यान े िकती नम ुने िनवडल े,
येकाचा आकार काय होता ह े नमूद कराव े लागेल.
३) समारोपाचा भाग
या भागात , याला प कराव े लागेल यान े गोळा क ेले या ड ेटाचे िव ेषण कस े केले, डेटा
िव ेषणासाठी यान े कोणती प त वापरली .
याने कोणती स ॅ पिलंग प त वापरली आिण का ? सॅ पिलंग एररचा अ ंदाज काय होता .
याने गोळा क ेले या ड ेटाचा अथ कसा लावला , डेटा या प ीकरणात याला कोण या
अडचणी आ या आिण यावर मात कशी क ेली. याने कोणत े िन कष काढल े, यामागील
तक काय, काय होत े या या िन कषा चा ता िक क आधार आिण यान े याच े िन कष कसे munotes.in
Page 24
संशोधन प ती आिण
ऐितहा िसक ोत
24 िस क ेले. याने आप या ग ृिहतका ं या पडताळणीसाठी िक ंवा चाचणीसाठी कोणती प त
वापरली , याचे िन कष कसे मह वाच े आहेत आिण याचा लोका ंवर िक ंवा ाना या े ावर
कसा प रणाम होणार आह े. हे प कराव े लागत े.
४) संदभ िवभाग
पुरवणी िवभाग हा म ु य व े िभ न स ंदभ शोध यासाठी िक ंवा मूळ ब ंधा या मजक ुराची
पूत ता कर यासाठी आह े. पुरवणी िवभागात खालील गो चा समाव ेश असावा : संशोधकान े
वापरल े या ड ेटा स ंकलना या प तीन ुसार, याला ड ेटा स ंकलना या िविवध साधना ंचे
नमुने जोडाव े लागतात .
३.६ ऐितहािसक स ंशोधन सदर करताना यायची काळजी
संशोधन अहवाल सादर करण े सोपे काम नाही . यासाठी काळजीप ूव क तयारी , िनयोजन
आिण अ ंमलबजावणी ची गरज आह े. यश वी स ंशोधन अहवाल सादरीकरणासाठी
संशोधकाला बरीच खबरदारी यावी लागत े.
१) ओघवत े सादरीकरण
संशोधन अहवाल ह े देवाणघ ेवाण साधन अस ून ते भावीपण े मांडणे आव यक आह े.
संशोधनाच े िन कष िविश प तीन े य क ेले जातात . या प त ची ओळख समोरील
य ना क न ायला हवी . संशोधकाला स ंशोधनाच े मह व आिण ास ंिगकता त ा ंना
पटवून देता आली पािहज े. संशोधक िव ा या ने अंितम अहवाल स ु प भाष ेत भावीपण े
सादर करावा .
२) समोरील े क वग यानात घ ेणे
सादरीकरणाच े व प , कार आिण इतर प ैलू समोरील े क कारावर िक ंवा
अहवाला या वापरक या वर अवल ंबून असतात . समोरील े क ह े इतर स ंशोधक िव ा थ ,
शै िणक सम ुदाय, संशोधकाच े ायोजक िक ंवा सामा य जनता अस ू शकतात . ानाची
पातळी , समजल े या आिण कौत ुक केले या भाष ेचा कार , अहवालातील अपे ा अशी
सं ेषण व ैिश ये े कां या व ेगवेग या गटा ंसाठी एकसारखी नसतात . े का या
वभावान ुसार स ंशोधक सादरीकरणाची व ेगवेगळी रणनीती वीका शकतो .
३) िवषयाच े तािक क िव ेषण
िवषयाच े तािक क िव ेषण मह वाच े आह े. तािक क िव ेषण हणज े िवषयाचा सा या
गो ीपास ून गुंतागुंतीपय त िवकास होय . हे िविवध घटका ंमधील तािक क संबंधांवर देखील
आधा रत आह े. ऐितहािसक स ंशोधनात कालगणना अितशय अिवभा य घटक आह े.
ऐितहािसक स ंशोधन अहवाल सादरीकरणात कालान ु िमक अन ु म िवचारात घ ेतला
पािहज े.
munotes.in
Page 25
ऐितहािसक स ंशोधनाच े सादरीकरण
25 ४) सािह याची तािक क मांडणी
संशोधनाची पर ेषा ही ऐितहािसक सादरीकरणाची एक चौकट आह े यावर िलिखत
अहवाल आधा रत आह े. अहवालात समािव करावया या सािह याची तािक क मा ंडणी
आिण िविवध मु ांचे सापे मह व ठरिव यास मदत होत े. अहवालाच े व प तयार
झा यान ंतर आराखडा तयार क ेला जातो . हे अहवाल ल ेखनास एका मता आिण िदशा द ेते.
परेषा िवषयान ुसार िक ंवा वा यान ुसार अस ू शकत े. िवषया या आराखड यात िवषयाच े
शीष के व उपिवषय शीष के यांची न द घ ेतली जात े व य ेक शीष काखाली चचा करावया या
मु ांची न द स ंि व पात िक ंवा मह वा या श दा ंनी केली जात े.
५) अंितम मस ुदा तयार करण े
अंितम मस ु ात िविवध स ूचनांचा ही समाव ेश अस ू शकतो . याम ुळे अंितम ल ेखन
सुधार यास मदत होत े. अंितम मस ु ातील च ुका िक ंवा चूक टाळ यासाठी रफ ा ट
आव यक आह े. अंितम मस ु ात भाष ेत सु प ता आणण े आव यक आह े. रफ ा टची
बारकाईन े छाननी क े यानंतर अ ंितम मस ुदा िलिहला जातो .
६) उ रण
उ रण देताना उिचत िवरामिच हा ंचा वापर करावा . परंतु जर एखाद े उ रण जा त मोठ े
असेल तर त े िसंगल- पेसेड असाव े आिण सामा य मजक ूर मािज न या उज या बाज ूला
कमीतकमी अधा इंच लावाव े. उ रणा ंचा संदभ तळटीप िवभागात नम ूद करता येतो.
७) ंथसूची तयार करण े
ंथसूची हणज े एखा ा कागदावर स ंशोधन करताना वापर या जाणा या सव ोता ंची
यादी. सव साधारणपण े, ंथसूची हणज े एखा ा िविश ंथालय वापरक या या
संदभा साठी तयार क ेले या िविश िवषयावरील िक ंवा िवषयावरील प ु तका ंची यादी .
संशोधकान े यांनी उ ल ेख केले या प ु तकाचा िक ंवा संशोधन सािह याचा उ ल ेख करणे
गरजेचे असत े.
३.७ सारांश
अहवाल ल ेखन त आिण जनत ेसाठी स ंशोधनाच े सादरीकरण दश वते. यानुसार
अहवालाच े व प बदलत े. वाचका ंना अहवाल वाचण े मनोर ंजक वाटल े पािहज े आिण
यामुळे वाचका ंची उ स ुकता आिण क पनाश ला चालना िमळाली पािहज े. संशोधक हा
अहवाल व त:साठी न ह े तर इतरा ंसाठी िलिहतो . वृ प ा ंतील ल ेख, रेिडओ, दूरदश नवरील
भाषण े िकंवा जाहीर भाषणा ंतून ते आपल े िन कष मांडतात , हे जनिहताच े आहे. या सव
य ना ंचा उ ेश, याचे िन कष आिण स ंशोधनाच े य न सामा य लोका ंपय त पोहोचवण े हा
आहे. यात तावना आह े, मु य भाग अ ंितम िन कष आह े. संदभ िवभाग िक ंवा
संदभ सूची ार े ते मािणत क ेले जाते.
munotes.in
Page 26
संशोधन प ती आिण
ऐितहा िसक ोत
26 ३.८
१) संशोधन सादरीकरणाच े माग कोणत े?
२) अहवाल ल ेखनातील पाय या ंचे थोड यात परी ण करा .
३) संशोधन अहवाला ंची उि े व व प प करा .
४) अहवाल सादर करताना म ु य भाग व िन कष यांचे कोणत े घटक असतात .
३.९ संदभ
१) गॅराघनजी . एस., ए गाईड टू िह टॉ रकल मेथड, यूयॉक , फोड हॅम युिन हिस टी
ेस१९९६ .
२) गूडे अँड हॅट, मेथडस इन सोशल रसच , मॅक ािहल ब ुक कंपनी, १९८१
३) बी. शेख अली , िह ी: इटस िथयरी अ ँड मेथडस, मॅकिमलन काशन , नवी िद ली ,
१९८८
४) एस. एम. सायन ेकर, एिलम ट इन रसच मेथडॉलॉजी इन सोशल साय स . मनन
काशन , मुंबई, २०१६
५) गॉट ट ॅक, एल., अंडर ट ँिडंग िह टरी , यूयॉक , अ ेडए. नॉफ१९५१
६) मािव क ऑथ र, द नेचर ऑफ िह ी, लंडन, १९७० .
७) मॅक डॉव ेल ड य ू.एच., िह टो रकल रसच . गाईड फॉर राईटर , २००५
munotes.in
Page 27
27 ४
इितहासातील नवीन वाह : थािनक इितहास
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ अथ
४.३ थािनक इितहासाची स ु वात
४.४ थािनक इितहासासाठी साधन े
४.५ थािनक इितहासाच े ोत
४.६ थािनक ोत कािशत करण े
४.७ सारांश
४.८
४.९ संदभ
४.० उि े
या युिनटचा अ यास के यांनतर िव ाथ प ुढील बाबी समज ून घे यास स म होऊ शक ेल.
१) थािनक इितहासाचा अथ .
२) थािनक इितहासाच े साधन आिण ोत.
३) थािनक ऐितहािसक साधना ंचे मह व .
४.१ तावना
इितहास लेखना या न या वाहा ंपैक ' थािनक इितहा स लेखन' हा मह वाचा वाह आता प ुढे
आला आह े. थािनक इितहासाला थािनक इितहास मान यासाठी ल ेखकान े त स े
संबोध याची गरज नाही . खरे तर थािनक इितहास िलिहणार े अनेक इितहासकार ही स ं ा
टाळतात . थािनक इितहास लेखन अस ं य ह ेतूंसाठी िविवध कार या लोका ं ारे केले जाते.
काही व ेळेस थािनक सम ुदायासाठी अशा कारच े लेखन िश णत िकंवा हौशी लोक
करतात . काही थािनक लोका ंना बह ुत कर या या हेतूने िलिहल े जात े याला कोणी
साव जिनक थािनक इितहास हण ू शकतो . तर काही व ेळेस ऐितहािसक िस ा ंताची चाचणी
घे यासाठी अस े लेखन क ेले गेले आहेत जे सामा य लोका ंसाठी समजण े थोडे अवघड अस ू
शकते.
munotes.in
Page 28
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
28 ४.२ अथ
टेफनी पा तरनाक या ं या मत े, थािनक इितहासाम य े संशोधन प त या िविवध
शैल चा समाव ेश आह े आिण िविवध कथा मक श ैल ार े तो य क ेला जातो . सु वाती या
काळातील य ुरोिपयन लोकांनी लावल ेले शोध अथवा या ंचे अहवाल हे सहसा एखा ा
िठकाण या प ूव या काळातील एकम ेव न दवल े या आठवणी असतात . या द ेशांम ये
अँ लो-अमे रकन पर ंपरेत िलिहल ेला थािनक इितहास एकोिणसा या शतका या उ राधा त
िकंवा िवसा या शतका या प ूवा धा पय त अि त वात आल े. अशा कार या ि कोनाम ुळे
थािनक इितहास कथन परंपरे या िवकासाच े सू म ाद ेिशक िव ेषण करता य ेईल आिण
कदािचत थािनक भाष ेतील अन ेक पे कट होतील . वांिशक अ यास , रा ीय
इितहासा या क ेस- टडीज , साव जिनक इितहास , ादेिशक इितहास आिण शहरी इितहास ,
अनेक िविश इितहास (उदा. यूझीलंडचा इितहास ), पया वरणीय इितहास , मौिखक
इितहास यासह अन ेक शै िणक े ांसह थािनक इितहास सामाियक क शकतो .
थािनक इितहासाचा श ै िणक इितहास िवभागात समाव ेश के यास ा यापक , िव ाथ ,
यांची महािव ाल ये आिण िव ापीठ े तसेच सभोवताल या सम ुदाया या सद या ंसह
अनेकांना फायदा होतो . थािनक इितहासाचा अ यास क े याने इितहासकारा ंना या ंचे
िव ाथ आिण सहका या ं या पलीकड े िव त ृत े कांपय त पोहोच याची स ंधी िमळत े.
काही यावसाियक इितहासकारा ंना थािनक इितहास कथा सामा य लोका ंम ये अ य ंत
लोकि य आह े हे फार प ूव पास ून समजल े आहे.
िशवाय थािनक इितहास लेखनाम ुळे इितहासकारा ंना अशा सम ुदायाची मौ यवान अ ंत ी
िमळू शकत े जी या ंना इतर िमळण े अवघड आह े. हौशी इितहासका रांनी केले या इितहास
लेखनाम ुळे एखा ा समुदाया या श ै िणक अ यासासाठी एक मह वाचा इितहासशा ीय
आधार िमळ ू शकतो . िव यम डी . बेन टाईन या ंनी हट या माण े अनेक यावसाियक
इितहासकारा ंनी थािनक इितहासावर िव ेषणाचा अभाव आिण थािनक िवषय वगळण े
या दो ही गो वर टीका क ेली असली तरी थािनक इितहास लेखन बह त ेक वेळेस
इितहासासाठी एक मजब ूत आिण मौ यवान आधार दान करत े जे कदािचत आज या
पदवीधर िव ा या ना आिण स ंशोधका ंना अिधक चा ंग या कार े उपय ु ठ शकत े.
मायकेल लुईस या ंना थािनक इितहासा या अ यासात अस े िदसून आल े क पया वरणाचा
इितहास जाण ून घे यासाठी िव ा या नी थािनक इितहास क ेस टडीजम य े मूळ संशोधन
के यामुळे यांना पया वरण े ाची व या या अन ेक पैलूंची सखोल मािहती िमळाली . या
यित र या योगान े िव ा या ना सव ण अ यास माप े ा वाचन , लेखन आिण ग ंभीर
िवचारसरणीची या ंची मूलभूत कौश य े सुधार यासाठी े रत क ेले आहे. थािनक इितहास
कथन वाच यात आिण िलिह यात ऐितहािसक प त चा समाव ेश के याने अशा कार या
इितहास ल ेखनाला म ू य ा होत े. थािनक इितहास हा लविचक व बदल या व पाचा
आहे. यात श ै िणक इ ितहास , साव जिनक इितहास , ादेिशक अ यास आिण च र
इितहास ल ेखन यासह श ै िणक इितहास िवभागात िविवध उप े ांम ये समािव क ेले
जाऊ शकत े. थािनक इितहासात अिधक स ंशोधन क न इितहास िवभाग थािनक आिण
सभोवताल या सम ुदाया या मािहतीत मोलाची भर घाल ू शकतो . munotes.in
Page 29
इितहासातील नवीन वाह : थािनक इितहास
29 ४.३ थािनक इितहासाची स ु वात
मूळ अम े रकन लोका ंशी ि टीशा ं या झाल े या चकमक हा सतरा या शतका या
उ राधा तील आिण अठरा या शतका या स ु वाती या काळातील कथा ंचा आणखी एक
लोकि य िवषय होता . जॉज कॉलकॉट या एका सव णान ुसार अशा कार या ऐितहािसक
कथा लो कि य अस ू शकतात , परंतु १८०० ते १८६० या दर यान एखा ा शहराब ल ,
रा याब ल िक ंवा द ेशाब लचा अशा कार या कथा िलिह या ग े या. पण यात ून
ऐितहािसकत ेचा शोध यावा लागतो . एकोिणसा या शतका या अख ेरपय त अशा कथा ंची
लोकि यता कायम रािहली . भारतातील आिद वासी जनजात चा इितहास ाम ु यान े
दुल ि त रािहला आह े. भारतातील अन ेक आिदवासी जमाती िवख ुरले या अस यान े यांचा
एकि त इितहास िलिहला ग ेला नाही . वा को द गामा याच े कािलकत य ेथे आगमन , कोलंबस
याचे इि पयोनोला ब ेटावरील वा त य या न दीव न तेथील थािनक इ ितहासावर मािह ती
िमळत े. भारतातील अन ेक पाड यांम ये थािनक लोककथा व थािनक न दी याव न
इितहास िलिहण े श य आह े.डेि हड सो या ंनी हट या माण े एकोिणसा या शतका या
उ राधा तील थािनक इितहासकथ ेचे तीन भाग होत े : शासन कारभार , यं णांमधील
मधील कागदप े आिण श ेवटी थािनका ं या च र ा मक र ेखािच ा ंचा एक स ंच.
४.४ थािनक इितहासाच े साधन े
िटमोथी व े सनन े थािनक इितहास िनमा ण कर यासाठी आव यक असल े या िविवध
साधना ंचे वण न केले आह े. यो य साधन े ऐितहािसक स ंशोधनाच े काय अिधक स ुलभ
कर यास च ंड मदत क श कते. आप या कामा या सव ट या ंम ये संगणक वापरण े
आिण अन ेक सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी याचा वापर करण े थािनक इितहासासाठी
संशोधन आिण ल ेखन या दो ह म य े आ ध ुिनक त ं ानाचा ख ूप उपयोग होऊ शकतो .
यामुळे मािहती शोधण े, मािहती साठवण े आिण मािहतीच े आयोजन करणे सोपे जाते.
संगणक :
संगणक ह े एक चा ंगले साधन आह े आिण थािनक इितहासासह जवळजवळ कोण याही
कारात त े खूप उपय ु आह ेत. कागदावर नोट ्स घेणे सोपे आह े आिण आप यासाठी
आव यक आह े परंतु जे हा आप याला न ंतर आव यक अस ेल ते हा ही मािहती शोधण े
कठीण आह े. जर द ुसरे कोणी त ुम या नोट ्सचा उ ल ेख करत अस ेल तर दुस-या कुणाला
तरी त ुमचं िलखाण वाचतानाही कठीण जाऊ शकत े. संगणकातील वड म ये टे ट
फाइ सम य े नोट्स ठेव यास या सहज शोधता य ेतात, अपडेट करता य ेतात, इतरांपय त
पोहोचवता य ेतात आिण इतरा ंना वाचता य ेतात. संगणकावर मािह ती साठव यास अन ेक
फायद े िमळतील : कमी जागा घ ेणे, मािहतीची द ेवाणघ ेवाण करण े, शोधण े सोपे, मािहती कॉपी
करणे आिण िवत रत करण े सोपे जाते. लॅपटॉप स ंशोधन कर यासाठी मह वप ूण आहे. सव
संशोधन घरात ूनच होणार नस यान े लॅपटॉप कोठ ेही ने याची मता अस यान े याची
उपयु ता वाढत े.
munotes.in
Page 30
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
30 कॅनर :
आधी या काळात संशोधन करताना फोटोकॉपीअरचा वापर करण े हा प ु तका ं या
िवभागा ं या, वृ प ा ं या का णा ं या आिण अगदी छायािच ा ं याही ती बनिव याचा एक
व त आिण सोपा माग होता. ब याच ंथालया ंम ये संर क वापरासाठी फोटोकॉ पी तयार
क न द े यासाठी सहायक असतात . मा यात सम या अशी आह े क फोटोकॉपी म ूळ
इतक चा ंगली कधीच नसत े आिण काला ंतराने फोटो कॉपीपास ूनच फोटो कॉपीपास ून
बनिवली जात अस यान े अंितम प रणाम ख ूपच वाईट िदस ू शकतो . छायािच ा ंचे छायािच
प य ेत नाही . हे ितमा कशी िदसत े य ा च े द तऐवजीकरण क शकत े परंतु ते
छायािच ाच े पुन पादन क शकत नाही . कागदी न दी ठ ेवणे उपय ु असत े पण या
नेहमीच काय म नसतात . कॅनरचा वापर क न सािह याची िडिजटल कॉपी क े यास
अंितम द तऐवजम ूळ द तऐवजा इतकाच चा ंगला य ेतो. साठवण े (हाड ाइ हवर )आिण
िवतरण करण े सोपे होईल (ई-मेल ारे पाठवण े इ.). जुनी कागदप े आिण िच े संगणकात
िमळव याचा सवा त सोपा माग हणज े कॅन क न साठवण े.
िडिजटल क ॅमेरा :
इितहास ही क ेवळ प ूव ची गो नाही तर आज िविवध साधना ं ारे इितहास रचला जात
आहे. आज एखादी इमा रत कशी िदसत े िकंवा आजची माणस े कशी िदसतात याचे
डॉ य ुम टेशन कर यासाठी िडिजटल क ॅमे याचा वापर करता य ेतो. ही िच े स या या
संशोधनासाठी उपय ु ठ शकतात आिण भिव यात स ंशोधका ंना ख ूप उपयोगी पड ू
शकतात . सव ऐितहािसक छायािच े ऐितहािसक ह ेतू न बाळगता इतर काही कारणा तव
घे यात आली असली तरी या ंचा उपयोग इितहास ल ेखनासाठी होव ू शकतो . सं हातील
ऐितहािसक व त ूंचे द तऐवजीकरण कर यासाठी िडिजटल क ॅमेरा उपय ु ठरतो . यानंतर
या व त ूवर चचा करणा या शोध िनबंधात ही िच े वापरता य ेतात. अनेक नवीन िडिजटल
कॅमेरे ि हिडओ र ेकॉड क शकतात आिण लोका ं या म ुलाखतीसाठी ह े खूप उपय ु ठ
शकते. बरेचसे कॅमेरे ि हिडओ अशा व पात जतन करतात ज े सहजपण े संगणकावर
ह तांत रत क ेले जातात . जु या ट ेप-आधा रत ि हिडओ क ॅमेरा यांना स ंगणकाशी
जोड यासाठी एक िवश ेष दोरख ंड आिण स ंगणकात ि हिडओ ह तांत रत कर यासाठी
सॉ टव ेअरची आव यकता होती .
विन ाहक (माय ोफोन ) :
लोकांना भूतकाळा या आठवणी इितहास पात िलहायला लावण े अथवा या ं याकड ून
इितहास ल ेखनासाठी आठवणी काढ ून घेणे सोपे काय नाही. काह ना व ेळ नसतो , काह ना
यात रस नसतो हणून संशोधकाला थोडे जा तच य न कराव े लागतात . लोकांकडून
मािहती िमळवण े सोपे कर यासाठी या ं या मुलाखती हा एक चा ंगला माग आहे. मौिखक
इितहासाची नकारा मक बाज ू अशी आह े क मौिखक न दी उपय ु हो यासाठी याच े
व रत श दा ंकन करण े आव यक आह े. यामुळे या मािहतीची आप याकड े कायमची न द
राहील . या क ुटुंबा या भावी िपढ ्यांना बह धा मौिखक इितहास ऐक यात खूप रस अस ेल.
थािनक ऐितहािसक सोसायटी िक ंवा सं हालयात छायािच े, पु तके, वैयि क स ं ह, munotes.in
Page 31
इितहासातील नवीन वाह : थािनक इितहास
31 वृ प े, जु या यवसाय िनद िशका, जुनी फोन प ु तके, जुने नकाश े इ यादी कारच े
सािह य अस ू शकत े.
४.५ थािनक इितहासाच े ोत
वंशावळी या न दी :
भारतात भा ट हण ून ओळखला जाणारा पार ंपा रक व ंशावळ द तऐवज स ं ाहक काही
ठरािवक काळान ंतर एखा ा ख ेड्यात य ेतो. येक गावातील म ूळ कुळांची वंशावळ आिण
यांचा इितहास या लोका ंना कथन करतो . गावात आ यान ंतर िकमान मिहनाभर तरी त े
ितथेच राहतात . आप या क ुटुंिबयां या सोयीन े घरोघरी ब ैलजोडीवर िफरतात . येक
वाडयात, व तीत जाऊन य ेक घरातील लोका ंपुढे यांची वंशावळ चोपडी (वहीत)
लोकांसमोर वाचली जात े. येक कुळाची मािहती सा ंगताना त े थम या क ुळाचे मूळ गाव
सांगतात. पूव या व ंशावळी या यादीत मिहला ंची नाव े समािव न हती मा समान
मालम ा ह क काय ान ंतर या ंनी मुल ची नाव े यादीत टाक यास स ु वात क ेली आह े.
थािनक इितहासासाठी ही मािहती अ य ंत उपय ु ठरत े.
जनगणना :
जनगणना न द लोकस ं याशा ीय , सामािजक आिण आिथ क व ैिश यां यित र
शासक य िक ंवा भौगोिलक पातळी आ िण िनद शक (लोकस ं या वाढीचा दर , वय आिण
िलंग रचना आिण श ै िणक व ैिश ये) इ यादी मािहती दान करत े. जनगणन े या काळात
भारतामधील लोकस ं ये या ि थतीच े मू यमापन करण े तसेच िविवध शासक य
िवभागा ंम ये याच कालावधीत होत असल े या लोकस ं याशा ीय , सामािजक आिण
आिथ क बदला ंवर ल ठ ेवणे यासाठी आव यक ती मािहती उपल ध क न द े यात आली
आहे. भारतात दर दहा वषा नी जनगणना क ेली जात े. वेळोवेळी बदलणार े लोकस ं या
िनद शक व इतर सामािजक िक ंवा आिथ क बदल याब ल मािहती यात ून िमळत असत े.
मशानभ ूमीमधील न दी :
मशानभ ूमीम ये लोक मरण पाव यान ंतर या ंचे दफन क ेले जात े. मशानभ ूमी ही
दफनभ ूमी आिण इतर अन ेक स ं ांनी त े अन ेकदा ओळखली जात े. मशानभ ूमी
नगरपािलक े ारे अथवा महानगरपािलका ार े चालिवली जाऊ शकत े. तसेच चच िकंवा धम ,
अं यिवधी ग ृह िकंवा इतर खाजगी क ंपनी द ेखील अशी य व था करतात . लेखी न द म य े
मृत य च े नाव, ज मतारीख आिण म ृ यूचे िठकाण , मृत य च े मृ यू वेळी वय , मूळ
थान , मृत य शी स ंबंिधत इतर य ची नाव े, कधीकधी म ृत य या जोडीदाराची
मािहती द ेखील यांची न द क ेलेली आढळ ून येते. जे हा एखा ा य ब ल कोणतीही
मािहती िमळ याचा स ंभव नसतो त े हा अशा न दी थािनक इितहासासाठी मह वा या
ठरतात .
साव जिनक िठकाणी द ेणगीदारा ं या नावा ंची न द :
भारतात साव जिनक िठकाणी िप याच े पाणी िक ंवा िव ामग ृहाची यव था क ेली जात े. तेथे
देणगीदाराच े नावही िदल ेले असत े. थािनक इितहासा या अ यासासाठी या न दी munotes.in
Page 32
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
32 आव यक आह ेत. अनेक वेळा मंिदरात िक ंवा साव जिनक सभाग ृहात द ेणगीदारा या नावाचा
व यान े िदले या रकम ेचा उ ल ेख असतो .
वत मानप े :
थािनक द ेशा या इितहासात थािनक व ृ प े मह वाची भ ूिमका बजावतात . इितहास
लेखनात वत मानप े हे सवा त िव ासाह ोत हण ून उ ृत केले गेले आहे. गु हेगारी, कर,
थािनक सरकारी उप म , शाळा, थािनक राजकारण , थािनक सम ुदाय, कला काय म,
थािनक सामािजक स ेवा आिण ग ृहिनमा ण या सराव बाब ची मािहती थािनक वत मान
प ातून िमळू शकते. थािनक सम या िक ंवा थािनक घडामोड ची न द रा ीय व ृ प ात
सहसा होत नाही . ठाणे िज ातील ठाण े वैभव आिण सागर नावाच े एक व ृ प शहरातील
थािनक घडामोड वर िवश ेष ल ठ ेवून असत े. याच माण े य ेक िज ात थािनक
वृ प ात थािनक ऐितहािसक घटना ंवर िवश ेष लेख चालवला जातो . अहमदनगर आिण
पुणे िवभागातील स यशोधक चळवळ यािवषयी मािहती िमळव यासाठी त ेथील िदनिम ,
दीनबंधू, हंटर, कैवारी अशा अन ेक वत मान प ा ंचा उपयोग होतो .
४.६ थािनक ोत कािशत करण े
िह टो रकल सोसायटी / ऐितहािसक सं था याम य े काशन करण े :
वृ प ीय िक ंवा वृ प ीय ल ेख हा सहसा ल ेखनाचा एक कार आह े. या लेखात काही
छायािच े सोबत अस ू शकतात , परंतु हे नेहमीच आव यक नसत े. ते कोण या व पात
सं िहत क ेले जाणार आह े हे काशना या व पावर अवल ंबून अस ेल. मािहतीप र लेख,
संशोधन ल ेख िक ंवा ल ेखमाला , थािनक य च े च र , एखा ा लोकचळवळीिवषयी
मािहती ह े अशा ल ेखांचे व प असत े.
संशोधनल ेख ( रसच पेपर) :
शोध िनबंध हा एक स ंशोधना मक ल ेखन कार असतो . असा ल ेख स ुमारे ५ ते ३०
पानांपय तचा अस ू शकतो . हा लेख थािनक स ं हालय िक ंवा ऐितहािसक सोसायटी या
मा यमात ून वय ं कािशत िक ंवा िवत रत क ेला जाऊ शकतो . िविवध कार या स ेिमनार
अथवा प रषद ेमधून अशा कारच े लेख िस होत असतात . पुरा यांचा आधार घ ेवून व
यांचा स ंदभ देवून अस े लेख िलिहल े जातात . कोकण इितहास प रषद नावाची स ं था
महारा ातील थािनक इितहासाला चालना द े यासाठी प रषदा ंचेही आयोजन करत े.
कोकण या ाचीन काळापास ून ते ाचीन काळापय त या सामािजक , राजक य आिण
सां कृितक ा ंवर शोधिनब ंध सादर क न िस क ेले जातात . थािनक इितहासा या
वाढीसाठी हा एक मह वा चा पैलू आहे.
पु तके :
जे हा स ंशोधन ल ेखनाची या ी ३० पे ा जा त पाना ंपय त जात े ते हा याच े पु तक तयार
करणे यो य ठरत े. एक यो य प ु तक सामा यत : आयएसबीएन न ंबर सिहत असत े. संशोधन
णालीचा वापर क न व आव यक त े संदभ देवूनच अस े पु तक छापण े यो य ठरते. ा. munotes.in
Page 33
इितहासातील नवीन वाह : थािनक इितहास
33 दावूद दळवी या ंनी ठाण े िज ाचा इितहास िलिहला आह े. हे थािनक इितहास ल ेखनाच े
उदाहरण आह े.
िडिजटल न दी (इले ॉिनक र ेकॉड ) :
अशा कारचा द ताव ेज पीडीएफ फाइल हणून से ह क न वेबसाइट या मा यमात ून
उपल ध क न िदला जातो. या य ना अशा कार या द त ऐवजाम य े रस असतो ते
वेबसाइटशी जोडल े जातात . ते हा मजकूर डाऊनलोड करतात िकंवा संगणकावर वाचतात .
िडिजटल न दी िनमा ण कर याची ि या सोपी, िवनाम ू य िकंवा व त आहे. कोपरगाव
तालु यातील 'संव सर ' येथील िज हा प रषद शाळेने 'शाळा सोड या चा दाखला ' िडिजटल
प तीन े जतन कर याचा अिभनव उप म सु केला आहे. या शाळेने१९०८ पासून
दाखल े िडिजटल केले अस यान े १०० वषा पूव चे दाखल े णाचाही िवलंब न लावता एका
ि लकवर उपल ध क न िदले जात आहेत. 'संव सर ' शाळेने हाती घेतलेला हा उप म
रा यासाठी माग दश क ठरणार आहे. आपली चावडी हा सरकारचा उप म हणज ेच
आज या युगातील िडिजटल नोटीस बोड िकंवा आप या गावाची इ य ंभूत मािहती द ेणारे
संकेत थळ. पूव या काळाम य े जे हा जिमनीची खरेदी िकंवा िव होत असे, ते हा
तलाठीमाफ त पंधरा िदवसाच े हरकत िकंवा आ ेप नोटीस लाव यात येत होती. तलाठी
काया लयम य े िकंवा ामपंचायतीम य े गे यािशवाय आप याला जिमनी या खरेदी िव ची
मािहती होत नसे. महसूल िवभाग महारा शासनान े आपली चावडी नावाच े एक पोट ल
िनमा ण केले आहे. या पोट लम य े सातबारा िवषयी मालम ा प कािवषयी , मोजणी िवषयी
नोटीस िडिजटल प तीन े आप या चावडीवर दिश त कर यात येते. अशा कार या
न दीव न थािनक इितहास लेखनाला मदत होते.
४.७ सारांश
इितहासल ेखना या न या वाहा ंपैक ' थािनक इितहासल ेखना' चा मह वाचा वाह आता
पुढे आला आह े. थािनक इित हासल ेखनाम ुळे इितहासकारा ंना नवीन अ ंत ी िमळ ू शकत े
जी या ंना इतर िमळण े अवघड आह े. थािनक द ेशा या इितहासात थािनक व ृ प े
मह वाची भ ूिमका बजावतात . इितहासल ेखनात वत मानप े हे सवा त िव ासाह ोत हण ून
उ ृत केले गेले आहे. थािनक इितहासाची साधन े हणून परंपरागत व ंशावळी , ज म म ृ यू
न दी, वत मानप े मह वाची भ ूिमका बजावतात . अशा कार या न दी प ु तके, लेख व
इ टरन ेट वरील मजक ूर या ार े िस करता य ेतो. थािनक इितहासाची मािहती गोळा
कर यासाठी स ंगणक, िडिजटल क ॅमेरा आिण क ॅनर यांचा वापर साधन हण ून केला जातो .
वंशावळी या न दी , जनगणना , मशानभ ूमी या न दी आिण थािनक व ृ प े ही थािनक
इितहास ल ेखनाची काही साधन े आहेत. थािनक द ेशा या इितहासात थािनक व ृ प े
मह वाची भ ूिमका बजावतात . या ोतां ारे गोळा क ेलेली मा िहती स ंशोधन ल ेख, पु तके
हणून कािशत करता य ेते िकंवा इल े ॉिनक व पात ठ ेवता य ेते.
munotes.in
Page 34
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
34 ४.८
१) थािनक इितहास स ंक पन ेचा अथ आिण साधन े प करा
२) थािनक इितहासाची साधन े आिण ोत सिव तर नम ूद करा .
३) थािनक इितहासाच े ोत आिण काशन यावर सिव तर टीप िलहा
४.९ संदभ
१) िटमोथी व े सन, युिजयम ऑफ लोकल िह ी, आँझा ीट मॉ ट, २०११ .
२) टेफनी पा रनाक , ए यू ि हजन ऑफ लोकल िह ी न रेटीव : राइिट ंग िह ी इन
किमं टन, मॅसे युसेट्स, मा टस िथिसस १९११ - फे ुवारी २०१४ .
३) रोझली ा यलो, हेलन डॉयल आिण का या जोहानसन , रायिट ंग अंड पि लिश ंग
लोकल िह ी : ए गाईड फॉर फ ट टाइम ऑथस अँड िह टॉ रकल सोसायटीज ,
रॉयल िह टॉ रकल सोसायटी ऑफ ि ह टो रया , २३९ ए'बेकेट ीट , मेलबन
४) िव यम डी . बेन टाईन , पीटर ल ॅ बट आिण िफिलप शोिफ ड एड ., मेिकंग िह ी :
अॅन इं ोड शन ट ू द िह टरी अ ँड ॅि टस ेस ऑफ अ िडिसि लन (लंडन: टल ेज,
२००४ ), २७२-२७८
५) सो, क पर, जॉन ला ँग आिण प ेगी टक िस ंको, "द यू लोकल िह ी ," पि लक
िहि िटशनर , ११ (१९८९ ).
munotes.in
Page 35
35 ५
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ मृती आिण मौिखक ोत
५.३ अथ
५.४ मौिखक इितहासाच े ोत
५.५ मौिखक इितहासाच े जागितक करण
५.६ मौिखक इितहासान े गोळा क ेले या मािहतीची िव ासाह ता
५.७ िडिजटल ऑिडओ रेकॉिड ग ( विनम ु ण)
५.८ सारांश
५.९ ो र े
५.१० संदभ
५.० उि े
या युिनटचा अ यास के यांनतर िव ाथ प ुढील बाबी समज ून घे यास स म होऊ शक ेल.
१) ऐितहािसक साधनातील मौिखक इितहासाचा नवीन वाह .
२) मौिखक इितहासाचा अथ आिण स ंक पना .
३) मौिखक साधना ं ारे गोळा क ेले या मािहती या िव ासाह तेचा पडताळा .
४) मौिखक ोता ंची न द करताना यावयाची काळजी .
५.१ तावना
मौिखक इितहास हा लोकांम ये चिलत आ याियका अथवा मौिखक आठवणी भोवती
बांधलेला इितहास आहे. अशा कार या साधनाम ुळे इितहासाची या ी वाढते. अशा
इितहास लेखनाम ुळे अनेक अ ात इितहास नायका ंना याय िमळतो . इितहासा या
सामािजक अथा चे मूलगामी प रवत न घडवून आण याच े साधन यातून उपल ध होते. या munotes.in
Page 36
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
36 इितहासाला िलिखत पुरावा नसतो , परंतु ुती, परंपरा, आ याियका , लोकि य कथा
इ याद या मा यमात ून तो इितहास जतन केला जातो. याला मौिखक इितहास हणतात .
भारतात इ.स. ११४८ -४९ म ये िलिहल ेला क हणचा “राजतर ंिगणी” हा इितहासाचा
पिहला ंथ मानला जातो. या या पूव इितहासा या अ यासासाठी मौिखक इितहासाचा
आधार घेणे आव यक ठरते. मौिखक इितहासही ऐितहािसक संशोधनातील एक
आंतररा ीय चळवळ बनली आहे. मौिखक इितहासकारा ंनी इंटरनेटवर मािहती दे या या
अनेक प ती िवकिसत के या आहेत आिण यामुळे या अ यासका ंना, िश का ंना आिण
सव सामा य य ना ती मािहती सहज उपल ध होत आह े. मौिखक इितहासाची यवहाय ता
बळकट झाली कारण सारणा या नवीन प त म ुळे इितहास पुरािभल ेखागारात ून िनसटून
मोठ्या समुदायापय त पोहोच ू शकत आह े.
५.२ मृती आिण मौिखक ोत
जतन क ेले या म ुलाखत ार े आठवणी आिण अन ुभव या ं ारे मौिखक इितहासात मोलाची
भर पडली आह े. अशा मुलाखतीच े ( विनम ु ण) रेकॉिड ग रेकॉड केले जात े आिण न ंतर
लाय री िक ंवा सं हात ठ ेवले जाते. मुलाखत संशोधनासाठी वापरल े जाते आिण र ेिडओ,
ि हिडओ मािहतीपट , सं हालय दश न, नाट्यलेखन आिण साव जिनक सादरीकरणा या
िठकाणी या ंचा उपयोग होतो . रेकॉिड ग, छायािच े आिण स ंबंिधत मािहतीपट सािह य ह े
सव इंटरनेटवर उपल ध क ेले जाऊ शकत े. मौिखक इितहासात र ेकॉड केलेली भाषण े,
विनम ुि त व ैयि क डायरी , मुलाखती आिण म ुलाखती दर यान स ंवाद या सवा चा समाव ेश
होतो.
मौिखक इितहास गतकाळातील म ृतीवर अवल ंबून असतो , जो आप या भ ूतकाळाशी
सल न असतो . कोण या ही दोन लोका ंना एकाच ऐितहािसक घटना िक ंवा िठकाणाची एकाच
कार े आठवणीत राहणार नाही . दोन लोका ंनी एकाच घरात वा त य क ेले असेल िकंवा
एकाच िठकाणी मास ेमारी क ेली अस ेल तरीही या ंना जे आठवत े ते कदािचत एकम ेकांपे ा
वेगळे असेल. याच ीकोनात ून इितहासाकड े पािह या स इितहासा या न दी करणा या ं या
ि कोनातील िविभ नता िदस ून येते. अलीकड या काळात इितहासकारा ंनी ओळख , कथन
आिण ऐितहािसक म ृती यां याभोवती असल े या ा ंकडे आपल े ल वळवल े आहे.
मौिखक ऐितहािसक मािहती गोळा कर यास कधी स ु वात झाली ह े पाहण े मनोर ंजक ठरेल.
सोळा या शतकात य ुरोपने अम े रकेवर िमळवल े या िवजया या व ेळी प ॅिनश
इितहासकारा ंनी थािनक लोका ं या इितहासाची प ुनर चना कर यासाठी मौिखक ोता ंचा
आधार घ ेतला. वसाहतवाद आिण धमा तर या दो ह म य े मदत कर यासाठी या ंनी या ं या
सामािजक , आिथ क आिण धा िम क पर ंपरांवर ल क ि त क न या एक ेकाळ या महान
सं कृत या पतनात ून वाचल े यांची सा गोळा क ेली. वसाहतवा ा ं या सा ं कृितक
गृहीतका ंनी या ऐितहािसक ोता ंवर भाव टाकला होता . यामुळे याची स यता
पडताळ ून पहावी लागत े.
munotes.in
Page 37
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
37 ५.३ अथ
मौिखक इितहास हणज े ऐितहािसक मािहतीच े वनीम ु ण. एखा ा य या जीवनाचा
इितहास िक ंवा भूतकाळातील अन ुभवाच े य दश अहवाल म ुलाखती ार े ा क ेले जाते
व जतन क ेले जात े. मौिखक इितहासा या न दी इितहासकारा ंना समाजातील िविवध
ि कोनातील आिण व ेगवेग या थान कांवरील य या ं या द ैनंिदन जीवनापास ून ते
आप ीजनक घटना ंपय त यां या द ैनंिदन जीवना या स ंपूण ेणीचा सामना कसा करतात
हे समज ून घे यास मदत करतात . काळजीप ूव क जतन क ेलेले रेकॉिड स भूतकाळाची सा
वत मानात द ेतात. असे पुरावे सज नशील काय म आिण काशना ं ारे पुढील िपढ ्यांना
मािहती द ेऊ शकतात , सूचना द ेऊ शकतात आिण ेरणा द ेऊ शकतात . मौिखक इितहास
साधन िनमा ण कर यासाठी दोन लोका ंची आव यकता असत े:
१) िवचारणारा
२) ांची उ र े देणारा
मौिखक इितहास साधन प ुढील बाबतीत इतरा ंपे ा िभ न आह े.
१) यि िनरपे ता: मुलाखत घ ेणा याना क ेवळ काय घडल े? असे िवचार याची म ुभा
िमळत े असे नाही तर ज े घडल े याब ल त ु हाला कस े वाटल े? हे देखील िवचारता
येते.
२) सहिनिम तीची भागीदारी : कथन करणा या ंना यां या व ैयि क अन ुभवांचा या ं या
वत: या ि कोनात ून आिण या ं या वत : या श दा ंत अथ लाव यासाठी आिण
यांचे िव ेषण कर यास मोकळीक द ेते.
रेकॉड केलेली मुलाखत जतन क े याने थमतः मौिखक इितहास उलगड याचा उ ेश पूण
होतो. ऐितहािसक ोता ं या जतनाची स ु वात र ेकॉिड ग सुरि त ठ ेव यापास ून होत े.
मौिखक इितहास क प ह े त डी इितहास तयार कर यासाठी आिण जतन कर यासाठी
य िक ंवा गटा ं ारे िनयोिजत केलेले आिण अ ंमलात आणल ेले उप म आह ेत. मौिखक
इितहास काय म म ुख िवषया ंवर क प राबिवतात िक ंवा एका म ुख क पावर ल
क ि त करतात . असे काय म यापक सम ुदायासाठी िश ण आिण स लामसलत स ेवा
देऊ शकतात .
मौिखक इितहास स ं हात मौिखक इितहास जतन क ेला जातो . यात र ेकॉिड ग आिण
यासोबत य ु प न साम ी आिण स ंदभा मक सािह य (उदा. नकाश े, संशोधन नोट ्स,
प यवहार , छायािच े आिण म ुलाखती या न दी) यांचा समाव ेश होतो . अशा कारच े सं ह
सहसा ंथालय , सं हालय िक ंवा ऐितहािसक अिभल ेखागारा ार े कािशत केले जातात .
सं हातून कॅटलॉग र ेकॉड िकंवा िडिजटल स ं ह वेब पोट ल ारे संदभ घेता येतो.
मौिखक इितहासकार श ै िणक काया लये, सरकारी काया लये, ंथालय े आिण स ं हालय े,
वै क य आिण ल करी थळ े, समुदाय क े, कुटुंबे आिण इतर स ं थाम ये भूतकाळाचा
अ यास करीत आह ेत. munotes.in
Page 38
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
38 १) संशोधका ं या ता कािलक स ंशोधना या पलीकड े जाऊन यापक -आधा रत मािहती
गोळा करण े आव यक आह े जेणेक न या ं या म ुलाखत म य े अनेक ऐित हािसक
ांचे िनराकरण होईल . अशा लोका ंचा शोध या ज े भिव यातील िपढ ्यांसाठी
कोणत ेही भौितक र ेकॉड मागे ठेवू शकतात आिण अस े िवचारा ज े यापूव कधीही
एखा ा िवषयाब ल िक ंवा घटन ेब ल िवचारल े गेले नसतील
२) यां या म ुलाखतीच े रेकॉिड ग आिण स ंबंिधत सािह य अिभल ेखागार िक ंवा
ंथालया ंम ये जमा करण े.
३) मौिखक इितहासात िमळाल े या मािहतीच े यापक िवतरण कर यासाठी काशन व
काय म तयार करण े.
४) थािनक , रा य, ादेिशक, रा ीय व आ ंतररा ीय स ं थां या मा यमात ून
संशोधनासाठी यावसाियक मानका ंना ो साहन देणे.
मौिखक इितहास भ ूतकाळ जाण ून घे यास मदत करतो
मौिखक इितहास साव जिनक न दी , सांि यक य मािहती , छायािच े, नकाश े, प े, डायरी
आिण इतर ऐितहािसक साम ी ार े दान क ेले या मािहतीत वाढ क न भ ूतकाळाच े संपूण
आिण अिधक अच ूक िच दान करतो . द तऐवजीक रण क ेले या घटना ंचे य दश
िविवध ि कोन इितहासातील तफावत भ न काढतात . कधीकधी आधी या ल ेखी न दी
दु त करतात िक ंवा थािपत न दी या िवरोधी न दी िमळतात . मुलाखतकार थािपत
न द िशवाय इतर िवचा शकतात आिण आजपय त न सा ंिगतल े या िकंवा िवसर या
गे या आह ेत अशा कथा मुलाखतीत िवचा शकतात . कधीकधी अशा मुलाखती एखा ा
िविश िठकाणाब ल , घटनेब ल िक ंवा य ब ल उपल ध असल े या मािहतीचा एकम ेव
ोत हण ून काय रत असतात .
५.४ मौिखक इितहासाच े ोत
१) मुलाखत
आधुिनक अथवा समकालीन इितहास लेखनाम य े मुलाखत च े मह व अन यसाधारण आह े.
मुलाखत ार े घडल े या घटना ंचे य ान होत े. १९४२ ची चल े जाव चळवळ , गोवा
मुि सं ाम, संयु महारा चळवळ इ यादी ऐितहािसक बाब ची मािहती याम य े भाग
घेतले या य ची म ुलाखत घ ेऊन िमळव ली तर त े जा त ययकारी ठरत े. हणूनच
मुलाखत हा एक मह वाचा ाथिमक ोत आह े.
२) ावली :
समकालीन इितहासाच े आकलन हो यासाठी ावली मह वाच े साधन आह े. साधन े गोळा
कर यासाठी तावन ेचा उपयोग होतो . याम य े काही ा ंची मािलका िदल ेली अस ते.
संबंिधत य कड ून ती भ न घ ेणे अपेि त असत े. ावलीत य ना िनि त व पाच े
िवचारल ेले असतात . अितशय कमी व ेळात अन ेक य ना िवचार यात य ेतात.
याचे व प मौिखक नस ून िलिखत असत े. यामुळे एकाच व ेळेस हजारो य कड ून
ावली भ न घ ेता येते. ावलीत िनरी काचा कोणताही भाव पडत नाही याम ुळे हा munotes.in
Page 39
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
39 एक व त ुिन पया य आह े. शासनाला आपल े धोरण ठरव यासाठी लोकमत िवचारात घ ेणे
आव यक असत े. लोकमत जाण ून घे यासाठी ावली हा एक मह वाचा घटक अस ू
शकतो . १८१८ म ये मराठी स ेचा पाडाव झा यान ंतर नवीन द ेशात कशा कारच े
धोरण आखाव े यासाठी एलिफ टनन े आप या अिधका या ंकडून ावली ारा पाठवली व
िमळाल े या मािहती या आधार े रा यकारभार योजना आखली .
३) अनौपचा रक स ंभाषण :
ब याच व ेळेस सामा य य म ुलाखत अथवा ाव ली या ंना समज ून घेवू शकत नाहीत .
यां यावर या बाब च े दडपण य ेते. अशा व ेळेस या ं यात िमळ ून िमसळ ून या ं याशी
संभाषण क ेले तर न ुक याच घडल े या एख ा घटन ेब ल अथवा िविश ऐितहािसक
बाब ब ल या ंचा ीकोन जाण ून घेता येतो.
मौिखक इितहास य आिण सम ुदायांनी ऐितहािसक घटना ंचा कसा अन ुभव घ ेतला
याचा तपशील द ेतो.
शाळा आिण महा िव ालयामधील पार ंप रक इितहासाच े अ यास म सहसा भ ूतकाळातील
मुख घटना ंवरच काश टाकतात . यात कोण , काय, के हा, कुठे, का आिण मग काय या
मूलभूत त वा ंचा समाव ेश असतो . या ा या उ रात ून इितहास उलगडत असतो .मौिखक
इितहास आप याला व ैयि क पातळीवर अन ुभवात घ ेऊन भ ूतकाळाब ल या आप या
आकलनात सखोलता आणतो . यु ात त ु ही काय क ेले? शासन िनण यांमुळे सामा य लोक
आिण या ंचे कुटुंब आिण सम ुदायांचे जीवन कस े बदलल े? अशा ा ंची िवचारप ूव क उ रे
आतापय त दुल ि त व त ुि थतीवर काश टाकतात . अमे रकेतील क ृ णवण या ंसह
जगातील वसाहती या अ ंमलाखालील द ेशातील गट इं लंड, ा स इ यादी वसाहतवादी
श या मा यमात ून नाकारल े जातात . भारतातील अ प ृ यांना मूलभूत मानवी ह क
नाकार यात आल े. यां या ऐितहािसक न दी त े जतन क शकल े नाहीत . अशा
प रि थतीत आठवणी िक ंवा न सा ंिगतल े या कथा इितहासाला नवीन आयाम द ेऊ
शकतात . दुल ि त आिण उप ेि त घटका ंना थािपत ऐितहािसक व ृ चा पश विचतच
होतो. शोिषत आिण या ं या त ारी थािपत ऐितहािसक िल खाणान े ठळकपण े
अधोर ेिखत होत नाहीत हण ून पया यी ऐितहािसक ल ेखन ह े समाजातील शोिषत घटका ंचे
अिभ य साधन बनत े. मौिखक न द सह इितहासाची प ुनर चना करण े हे इितहासकारा ंचे
उ ी आह े. सरकारी अिभल ेखीय न द ऐवजी सव कार या चिलत ऐितहािसक न द वर
उ च ूंचे भु व अस यान े वैयि क आठवणी , प े आिण पार ंपा रक साधनाचा वीकार
केला जातो .
मौिखक इितहास भावी िपढ ्यांसाठी वारसा जतन करतो
मौिखक इितहास भिव यातील िपढ ्यांसाठी आपण वत मानात कोण आहोत आिण
भूतकाळाब ल आप याला काय आठवत े याचे एक वनी िच जतन करतो . अप रहाय पणे
भावी िपढया यां या ि कोनात ून आज या िपढीकड े पाहतील आिण या ंचा याय
करतील . भूतकाळातील कथ ेत सतत नवीन अथ लावून आव यक स ुधारणा क ेली जात े.
मौिखक इितहास लोका ंना काय घडल े आिण का घडल े याब ल या या ं या वत : या munotes.in
Page 40
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
40 समज ुती ार े यां या वत: या श दात या ं या कथा सामाियक कर यास अन ुमती द ेते.
वनीम ु णांचे जतन कर याची प ूण काळजी घ ेत यास भिव यात ह े लोक नाहीस े
झा यावरही या ंचा अम ु य वारसा िटक ून राहील . आधुिनक भारतातील अन ेक ने यां या
विनफ त आजही उपल ध आह ेत. यांचा आधार द ेखील मौिखक इितहासाचा एक
मौ यवान ोत हण ून घेता येईल. युट्यूब वर अनेक ऐितहािसक मािहती द ेणारे चलिच पट
असतात .
५.५ मौिखक इितहासाच े जागितक करण
इितहासकारा ं या वाढ या सकारा मकत ेमुळे मौिखक इितहासा या जागितक करणाला
चालना िमळाली . मौिखक इितहासाची प ूव ची क े ामु यान े उ र अम े रका आिण पि म
युरोपम य े होती , परंतु अचानक झाल े या राजक य आिण सामािजक बदला ंसह िडिजटल
ांतीने जगभरातील मौिखक इितहासाची गितशीलता बदल ून भूतपूव सोि हएत गट ,
आिशया , आि का , दि ण अम े रका या ं या इितहासा चा समाव ेश आता क ेला आह े. पूव या
राजवटी आिण वसाहतवादी स ा ंकडून लेखी द तऐवजीकरणा या अप ुरेपणाम ुळे मौिखक
इितहासाला व ेग िमळाला आह े. थािनका ंपासून रा ीय पातळीवरील सरकार े मौिखक
इितहासाला चालना द ेत आह ेत. यासाठी या ंनी िविश क प आयोिजत क ेले आहेत.
याच व ेळी मौिखक इ ितहासा या लोकशाही आव ेगाने अनेक अ यासका ंना 'केवळ िविश
वगा ना ो साहन न द ेता सामा या ंना इितहास ल ेखनात स ंधी दे याची व ेळ आली आह े', हे
पटवून िदल े आहे. मौिखक इितहासकार िव ाथ आिण सम ुदाया या म ुलाखती घ े यासाठी
मोठ्या माणात िश ण द ेत आह ेत. 'डुइंग ओरल िह टरी ' या इ ंटरनॅशनल ओरल िह ी
असोिसएशनन े वीडन , ाझील , तुक तान आिण दि ण आि का या द ेशांत मौिखक
इितहास साधन े िमळव यासाठी सभा भरव या आह ेत.
अशा कार या स ं थेचे कािशत सािह य जगभरातील नवीन क पा ंचे ितिब ंिबत करत े.
िविवध िठकाणी अ यास या जाणा या िवषया ंम ये फरक असला तरी मौिखक
इितहासकारा ंम ये प ती आिण त ं ांम ये अनेक सा य े आ ह ेत. साव ि क ्या आप या
गृहीतका ंची पु ी करताना बह त ेक वेळा पर परिवरोधी ि कोनाशी सामना करावा लागत
आहे. कथेत आवाजा ंची िव त ृत ेणी जोड ून मौिखक इितहास ऐितहािसक कथा सोपी
करत नाही तर यास अिधक स ंिम आिण अिधक उ ेजक बनिवतो . मुलाखत घ ेणा यान े
मोठ्या माणात साधन े गोळा के यावर मौिखक इितहासाची भरभराट होत े. मुलाखतकाराच े
काय हणज े आधीच सखोल स ंशोधन करण े व न ंतर अथ पूण िवचारण े. असे
मुलाखत या व ेळी मौन बाळग याची िश त लावणार े मौिखक इितहासकार यावसाियक
प रषदा ंम ये एक य ेतात त े हा त े बोलक े बनतात . िजवंत लो कांशीच यवहार ठ ेवणारे
एकमेव इितहासकार या ना यान े मुलाखतकारा ंशी त े जवळीक थािपत करतात .
जेणेक न म ुलाखत देणारे मोकळ ेपणान े बोलू शकतील .
मौिखक इितहासकारही वत : या स ंक पना , प ती आिण नवीन त ं ाना या
उपाययोजना ंवर सतत उपि थत करत असतात . अनेक इितहासकार मौिखक साधन े
कसे तयार कराव ेत आिण याचा वापर कसा करावा याब ल मत वाह य करतात .
जगातील अशी जागा ओळखण े अश य आह े िजथे लोक आता मौिखक इितहास साधनाचा
वापर करत नाहीत . रेकॉड रपासून ते रील-टू-रीलकॅसेट, ि हिडओ क ॅसेट आिण िडिजटल munotes.in
Page 41
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
41 ऑिडओ ट ेप या उपकरणा ंनी मुलाखतकार , राजकारणी , थािनक लोक आिण थला ंत रत,
कलाकार आिण कारागीर , सैिनक आिण नाग रक या ं या म ुख व द ुल ि त घटना उज ेडात
आण या आह ेत. मौिखक इितहासकारा ंनी नाझी होलो कॉ ट ( यू लोका ंचे ह याका ंड),
जपानी -अमे रकन नजरक ैदेत आिण सोिवएत ग ुला समध ून वाचल े यां या आठवणी
न दव या आह ेत. अंतग त शहर े, उपनगर े िकंवा दुग म खेडी दुल ि त सम ूह यांचेही द ैनंिदन
अनुभवही म ुलाखत नी िटपल े आहेत.
बह तेक इितहास ंथां या पाना ंमधून ि या आिण अ पस ं याक गायब अस याच े
इितहासकारा ं या ल ात आ यावर मौिखक इितहासकारा ंनी भ ूतकाळाच े अिधक
वैिव यप ूण व अच ूक िच तयार कर यासाठी मौिखक साधनावर भर िदला . जगातील
बह तेक देशात य ेक रा यात आिण द ेशात मौिखक इितहासा या म ुलाखत चा स ं ह
अि त वात आह े. आप या घराश ेजार या साव जिनक वाचनालया या थािनक इितहास
सं हात ठ ेवले या काही विनम ुि त संचापास ून ते िव ापीठातील म ुख ंथालया ंम ये
जतन क ेले या हजारो ा सि ट ्सपय तचा समाव ेश आह े. संघरा य सरकार या अ ंतग त
मौिखक इितहासकारा ंनी रा ीय उ ान े आिण ऐितहािसक थळ े, मु स ी डावप ेच, ल करी
रणनीती , गु चर ि याकलाप , अंतराळ उड ्डाणे आिण सामािजक स ुर ा आिण
क याणकारी काय मांब ल सामा य व िविश लोका ं या सा न दव या आह ेत.
कालांतरानेही मािहती अस ं य प ु तके आिण ल ेख, सं हालय दश ने, लोकजीवन
महो सव , रेिडओ काय म, मािहतीपट िच पट आिण व ेब सा इट्सम य े लोका ंपय त
पोहोचवली ग ेली आह े. इंटरनेट या िवकासाम ुळे मौिखक इितहासा या न दी आिण
वनीम ु णां या जगभर सारास परवानगी िमळाली आह े. मौिखक इितहास चळवळीचा
वा तिवक प रणाम भिव यकाळ य ेईपय त पूण पणे जाणव ू शकत नाही . गोळा क ेले या ब याच
मुलाखती अलीकडील घटना ंवर चचा करणा या समकालीन य सोबत आह ेत. वैयि क
संशोधका ंना मुलाखती िस कर यासाठी अिभल ेखीय मौिखक इितहास स ं हाची ती ा
कर याची न ेहमीच गरज नसत े. यां या वत : या ट ेपरेकॉड स सह स ुस ज होवून उ र
दे यास तयार असल े या कोणाला ही िवचार यासाठी वत : पुढे जाऊ शकतात . परंतु
जसजशी िपढ ्यानिपढ ्या िनघ ून जातात आिण ऐितहािसक घटना ंमधील सहभागी आता
हयात नाहीत तसतस े भिव यातील स ंशोधका ंना पूव या म ुलाखत नी काय गोळा क ेले
यावर ि या क ेली आिण स ं हात जमा क ेले यावर अवल ंबून राहाव े लागेल. हे भावी
संशोधक आप या काया चा याय कसा करतील ? आजचा मौिखक इितहास आप या
काळातील ल ेखी द ताव ेजीकरणाला िकती मह वाचा प ूरक मानला जाईल िकंवा वरवरचा
हणून नाकारला जाईल ? आपण ज े काही करतो यातील िकती जपल े जाईल आिण िकती
गमावल े जाईल ? मौिखक इितहासकारा ंनी भिव यासाठी या बाब चा िवचार करण े आव यक
आहे.
प कार व इितहासकार अ ॅलन न ेि ह स या ंनी १९४८ म ये कोल ंिबया िव ापीठात पिहला
आधुिनक मौिखक इितहास स ं ह तयार क ेला. एक दशकाप ूव ॲलन ने ही सने आप या ‘द
गेट वे टू िह टरी ’ या पु तकात अम े रकेत ऐितहािसक अ यासाच े पुन जीवन कर याचा
ताव मा ंडला होता आिण मह वप ूण जीवन जगल े या िजव ंत अम े रकन लोका ं या
ओठात ून आिण कागदप ा ंमधून ा कर याचा प तशीर य न क ेला गेला होता . गे या
साठ वषा या राजक य , आिथ क आिण सा ं कृितक जीवनात या ं या सहभागा ची संपूण न द munotes.in
Page 42
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
42 केली होती . आधुिनक दळणवळण आिण वाहत ूक याम ुळे प ल ेखन आिण द ैनंिदनी
कालबा होत चालली आह े, हे ओळख ून नेि ह स या ंनी कोल ंिबया ओरल िह ी रसच
ऑिफसची थापना क ेली. या नवीन य ना ंमुळे “मौिखक इितहास ” यावर िव ास
नसणा या लोका ंनी या ं यावर भरप ूर टीका क ेली.
िवसा या शतका या श ेवट या दशका त जगभरात झाल े या राजक य आिण सामािजक
बदला ंमुळे इितहासकारा ंना अिभल ेखीय द तऐवजी करणा या अपूण तेचा अ ंदाज आला .
आिशया आिण आि क ेतील न यान े उदयास य ेणा या रा ा ंना अस े िदस ून आल े क
िलिखत द तऐवजा ंम ये पूव या वसाहतवादी मालका ंची मत े ितिब ंिबत होतात आिण
थािनक रा ीय अि मता ंचे पुन जीवन कर यासाठी मौिखक इितहासाचा वापर क ेला
जात अस े. सोि हएत य ुिनयनच े िवघटन झा यावर रिशयन व प ूव युरोपीय मौिखक
इितहासकारा ंचे ताबडतोब सा यवादी राजवट त दडप या ग ेले या लोका ं या व ैयि क
सा ी गोळा क न या द ेशा या अिधक ृत इितहासाच े पुनप री ण व प ुनल खन कर याच े
य न स ु झाल े. ाझील आिण अज िटनाम य े मौिखक इितहासा या क पा ंम ये ल करी
ह कूमशाही या कालख ंडांवर ल क ि त कर यात आल े आह े. जेणेक न सरकारी
दहशतवादान े ूरता माजवल े यां या अन ुभवांची न द करता य ेईल. वण भेदानंतर या
काळातही दि ण आि कन लोक अशाच कार े स या या आिण उपचारा ं या शोधात
मौिखक इितहासाकड े वळल े. ब याच रा ा ंमधील म ुलाखतकारा ंना दडपशाही आिण
सलो या या मु ांचा सामना करताना म ुलाखत ह े एक भावशाली साधन वाटत आह े.
मौिखक इितहासकार कोण बन ू शकतो ?
मौिखक इितहास हा न ेहमीच बह आयामी रािहला आह े. अनेक यावसाियक इितहासकार
मौिखक इितहासाच े आचरण करत असल े तरी या े ात व ेश कर यासाठी इितहासातील
पदवी ही कधीही प ूव अट न हती . सु थािपत िव ान कधीकधी म ुलाखतकार यवि थत घ ेवू
शकत नाहीत . जर मौिखक इितहासकारा ंना यो य िश ण िदल े गेले असेल तर या ंना
मुलाखत घ ेणे सोपे जाईल व याची प रणामकारकता द ुसून येईल. काय ा या िव ा या नी
यायाधीशा ं या म ुलाखती घ ेत या आह ेत. कोळसा खाण कामगारा ंनी इतर मिहला कोळसा
खाण कामगारा ं या यश वी म ुलाखती घ ेत या आह ेत. जपानम य े एका व ै ाने झपाट ्याने
लोप पावत चालल े या एका मि छमार सम ुदायातील आप या व ृ णा ंची म ुलाखत
घेतली. अशा म ुलाखती भिव यासाठी फार उपय ु ठरतात .
मौिखक इितहासाम य े शै िणक आिण सामा य य या दोघा ंसाठीही वाव आह े. वाजवी
िश णासह , त डी इितहास अ यास म , काय शाळा कोणीही वापर यायो य त डी इितहास
प रषद आयोिजत क शकतो . िविवध कार या सहभाग साठी मौिखक इितहास प रषदा
उ लेखनीय आह ेत. यापैक रेिडओ आिण ि हिडओ मा िहतीपट िनमा ते, सं हालयाच े
युरेटर, सं हकार , प कार , मानवव ंशशा आिण लोक सािह यकार आह ेत. िविवध
उि ा ंची पवा न करता ते मुलाखती या अन ेक सामा य प ती सामाियक करतात .
munotes.in
Page 43
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
43 ५.६ मौिखक इितहासान े गोळा क ेलेली मािहती िकती िव ासाह असत े?
संशोधक णालीची सारी प य े पाळली तर मौिखक इितहास इतर स ंशोधन ोता ंइतकाच
िव ासाह आह े. कोण याही कार या मािहती या कोण याही एका घटकावर प ूण पणे
िव ास ठ ेवला जाऊ नय े आिण इतर प ुरा यांिव सव ोता ंची चाचणी घ ेणे आव यक
आहे. दुस या महाय ु ा या काळात अम े रकन स ैिनकांची मुलाखत घ े यासाठी िश ण
घेतलेले इितहासकार ज े स मॅक ेगोर ब स यांना अस े आढळल े क या मुलाखत म ुळे काही
बनावट मािहती िनमा ण झाली (लढाऊ य ु ात पायदळा ंनी िकती व ेळा आप या रायफली
झाड या याब ल ) आिण काही आ य कारक अ ंत ीही (िकती स ै य मारल े गेले याब ल ).
ब स य ांनी असा िन कष काढला , क अशा कार या म ुलाखती ह े ल करी इितहासात
सवा त मौ यवान योगदान होत े पण द तऐवज व श ू या न द सार या अिधक पार ंपा रक
ोतां या सहवासात काळजीप ूव क वापर या ग े या तरच .
मौिखक इित हास आिण लोकसािह य यात काय फरक आह े ? मौिखक इितहासकार आिण
लोकसािह यकार दोघ ेही मािहती गोळा कर यासाठी म ुलाखत चा वापर करतात , परंतु
यांची मािहती एकाच कारची अस ेलच अस े नाही . या दोन था ंचे वण न िव टोक
हणून केले गेले आह े. त डी इितहासकार म ुलाखतका रा या व ैयि क अन ुभवांची न द
कर यावर ल क ि त करतात आिण लोकवा यकार सम ुदाया या पार ंपा रक कथा , गाणी
आिण इतर अिभ य , त य िक ंवा कि पत कथा गोळा करतात . मौिखक इितहासकार
बह धा पती -प नीची वत ं पणे मुलाखत घ ेईल आिण य ेक जोडीदाराचा अि तीय
ि कोन ओळख याचा य न कर ेल. एक लोककथाकार एखा ा कथ े या आशया माण ेच
या कार े सांिगतल े जाते यात िततकाच रस अस याम ुळे या जोड याची एक म ुलाखत
घेत अस े. बाब रा अॅलन या लोककथाकारान े असे िनरी ण क ेले आहे क इितहासकारा ंना
“मौिखक ऐितहािसक ोत असे ाथिमक भा ंडार वाटतात यामध ून ऐितहािसक प ुरावे
काढता य ेतात.” मौिखक इितहासकार , लोकसािह यकार , वंशशा , मानव वंशशा ,
समाजशा आिण भाषाशा या ंची म ुलाखत घ े याची कार वेगवेगळे असत े.
येकाची व ेगवेगळी उ ी े आहेत, जी या ं या काय प तीवर भाव पाडतात . जे य ात
काय घडल े याचा ठोस प ुरावा शोधतात आिण याच े श य िततक े पूण पणे द तऐवजीकरण
करतात . लोककथाकार , वंशशा आिण मानव वंशशा ा ंना अन ेकदा व त ुि थती या
पडताळणीत कमी रस असतो आिण लोककथा इतर कथा ंपे ा कमी फायदेशीर हण ून
पाहतात . भाषाशा ा ंना अन ेकदा कथा सा ंग या या प तीची जा त काळजी असत े. या
िविवध िव ाशाखा ंनी म ुलाखत च े िव ेषण कर याचा आिण वापर याचा िविश माग
असला , तरी या ं या प तशीर त ं ा या छ ेदनिबंदूने साम ुदाियक , वांिशक आिण
इिम ेशन या अन ेक मुद् ांवर सहयोगी , ॉस-िडिसि लनरी , ओरल िह ी क पा ंना
परवानगी िदली आह े.
munotes.in
Page 44
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
44 ५.७ िडिजटल ऑिडओ र ेकॉिड ग ( विनम ु ण) करताना यावयाची
काळजी
िडिजटल त ं ानाम ुळे मौिखक इितहासकारा ंचे काय वाढत आह े, परंतु नवीन उपकरण े
आिण व पा ं या वेगवान िवकासासाठी मौिखक इितहासकारा ंनी बदल या वाहाब ल
सतक राहण े आव यक आह े.
१) यावसाियका ंची मदत घ ेणे.
२) संशोधकाला परवड ेल असा जा तीत जा त मजब ूत आिण िव ासाह रेकॉड र िमळवण े.
३) कमी मत ेचे ऑिडओ फायली तयार करणार े िडिजटल हॉईस र ेकॉड र टाळण े.
४) यूएसबीसार या आउटप ुट टिम नलसह रेकॉड र िनवडणे जे आप याला वनीमुि त
फायली ह तांत रत कर यासाठी रेकॉड र थेट संगणकावर क ेबल कर यास अन ुमती
देते. आपण य ूएसबी काड रीडर द ेखील वाप शकता जेणे क न आपण आप या
वनीमुि त फायली ल ॅश मेमरी काड व न स ंगणकावर ह ता ंत रत क शकता .
५) त डी इितहास म ुलाखत ची न द कर यासाठी यो य माय ोफोन क ंडे सर कार
(डायन ॅिमक कार न ह े) असाव ेत. कंडे सर माय ोफोनसाठी र ेकॉड र िड हाइस ार े
( याला फ ँटम पॉवर हण ून संबोधल े जाते) िकंवा वत ं बॅटरी ार े पुरिव या जाणा या
पॉवर सोस ची आव यकता असत े. सवा त सुरि त आिण कमीत कमी ग गाट करणा या
या इनप ुटसाठी , ि ट रओ िमनी - लग कन े शन न ह े तर स ंतुिलत ए सएलआर
कने शनसह माय ोफोन िनव डणे.
६) माय ोफोनची नीट चाचपणी कर णे. रेकॉड र या अ ंतग त माय ोफोन आिण बा
माय ोफोनसह केले या र ेकॉिड गची त ुलना कर णे आिण आप या अि तीय म ुलाखत
सेिटंगम य े आप या र ेकॉड रसाठी सव म काय करणारा स ेटअप िनवड णे. काही
िडिजटल र ेकॉड रम य े उ कृ अंतग त माय ोफोन असतात .
५.८ सारांश
मृती ही मौिखक इितहासाची म ूलभूत गो आह े. यात ून मािह ती काढली जाऊ शकत े
आिण जतन क ेली जाऊ शकत े. मौिखक इितहास र ेकॉड केले या म ुलाखत ार े ऐितहािसक
मह व असल े या आठवणी आिण व ैयि क भा य े गोळा करतो . मौिखक इितहास लोका ंना
यां या वत : या श दात या ं या कथा या ं या वत : या आवाजात सामाियक कर यास
अनुमती द ेतो. मौिखक इितहास स ं हात मौिखक इितहास जतन क ेला जातो . यात
नकाश े, संशोधन िटपण े, प यवहार , छायािच े आिण म ुलाखती या नोट ्स सार या
रेकॉिड ग आिण यासोबत य ु प न साम ी आिण स ंदिभ त साम ी या ंचा समाव ेश आह े.
munotes.in
Page 45
इितहासातील नवीन वाह : मौिखक इितहास
45 ५.९ ो र े
१) मौिखक इितहा साचा अथ आिण उपय ु ता यांचे वण न करा .
२) मौिखक इितहासाची साधन े व या ंचे कार कोणत े?
३) मौिखक इितहासाच े मह व आिण अशी मािहती स ंकिलत करताना कोणती काळजी
यावी ह े प करा .
५.१० संदभ
१) चाल टन थॉमस एल ., लोइस ई . मायस आिण र ेबेका शाप लेस, हंड्बुक ऑफ ओरल
िह ी, अ टािमरा ेस, २००६ . इितहास (२००७ ) आिण िथ ंिकंग अबाऊ ओरल
िह ी (२००८ ) या दोन भागा ंम ये पुनमु ि त.
२) डी लािसयोडोना एम ., चा स एफ. गॅ झट , डेि हड एच . मो ड, टीफन एच . पा ेन
आिण हॉवड एल. सॅ स. कॅिचंग टोरीज : अ ि टकल गाईड टू ओरल िह ी . िगलो
ेस, ओिहयो य ूिनविस टी ेस, २००९ .
३) डूइंग ओरल िह टरी : अ ॅि टकल गाइड , सेकंड एिडशन , डोना ड ए . रची
ऑ सफड युिन हिस टी ेस, २००३
४) शेरॉन हेले आिण कॅथिलन िशिलंग, टॉिकंग िह ी ओरल िह ी गाईडलाई स ,
िडपाट म ट ऑफ ए हायन म ट अँड कॉ झव शन, (एनएसड य ू) नॅशनल लाय री ऑफ
ऑ ेिलया, जून २००४
५) http://www.baylor.edu/oralhistory/
६) http://www.oralhistory.org
munotes.in
Page 46
46 ६
इितहा सातील नवीन वाह : िडिजटल साध ने
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ िडिजटल साधना ंचे ोत
६.३ िडिजटल ोता ंचे कार
६.४ िडिजटल स ंसाधना ंची उदाहरण े
६.५ िडिजटल साधना ंचा संदभ देणे
६.६ िडिजटल साधना ंची उपय ु ता आिण मया दा
६.७ सारांश
६.८
६.९ संदभ
६.० उि े
या युिनटचा अ यास के यांनतर िव ाथ प ुढील बाबी समज ून घे यास स म होऊ शक ेल.
१) िडिजटल आिण ई ोत.
२) िडिजटल साधन ोता ंचा अथ आिण कार समज ून घेणे.
३) िडिजटल साधन ोता ंचा संदभ देणे.
४) िडिजटल साधन ोता ंचे फायद े आिण मया दा.
६.१ तावना
स या स ंगणक य ुग अवतरल े आ ह े. पारंपा रक साधनासोबतच िडिजटल क ॅमेरा, मोबाईल ,
इ यादी आध ुिनक साधना ंचा वापर काळाची गरज बनली आह े. साधन े केवळ अिभल ेखागरात
न राहता स ंगणक, इंटरनेट व इतर साधना ार े सव सामा य लोका ंसाठी उपल ध होत आह ेत.
िडिजटल साधना ंचा हेतू एखा ा िवषयाब लची आपली समज स ुधारणे आिण िमळवल ेली
मािहती त या मक ्या अच ूक आह े हे सुिनि त करण े हा आह े. संशोधनासाठी क ेवळ म ुि त munotes.in
Page 47
इितहासातील नवीन वाह : िडिजटल साधने
47 संसाधन े वापरण े स या या काळात प ुरेसे नाही. केवळ एक िक ंवा दोन िडिजटल स ंसाधना ंचा
वापर कर याऐवजी यापक स ंशोधन क न आिण सव साधन े अ चूक आह ेत क नाही ह े
तपास ून आपण या ंचा भावीपण े वापर क शकतो . संशोधन करताना स ंदभ आिण उ रण
हेतूंसाठी आपण वापरत असल े या स ंसाधना ंचा मागोवा ठ ेवणे मह वाच े आ ह े.
िडिजटलायझ ेशनमुळे ंथालय े, अिभल ेखागार , ऐितहािसक स ं था, सं हालय े आिण य
यांना या ंचे सं ह सव लोका ंसोबत सामाईक करण े श य झाल े आहे.
६.२ िडिजटल साधना ंचे ोत
१) इंटरनेट अका इ ज (संकेत थळ े सं ह) :
िडिजटल साधन ोत सामािजक शा आिण िडिजटल मान यिव ा स ंशोधका ंना
ऐितहािसक घटना ं या स ंप ीचा अ यास कर यास स म करणारी साधन े दान
करते.जगातील सव मािहती एक आण याचा सवा त उ ल ेखनीय य न हणज े इंटरनेट
आका इ ह (आयए ) क प आह े. हा जगातील सवा त मोठा स ं िहत मािहतीचा साठा व ेब
पोट ल वर स ं िहत ठ ेवतो. सं िहत मािहती ोताची ग ुणव ा आिण व ेबसाइट या य ेक
रेकॉड ची स यता आिण िव सनीयता समज ून घेणे हा िव ाना ं या स ंशोधनासाठी एक
म यवत म ु ा आह े. िडिजटल अिभल ेखागारा ंची उपय ु ता वाढत आह े. स या या न दी
अगदी अच ूक अस या तरी सं िहत व ेब साम ी काला ंतराने खराब होत े. िडिजटल
अिभल ेखागारा ंतील स या या न दी अगदी अच ूक अस या तरी सं िहत व ेब साम ी त ेथून
नाहीशी होव ू शकत े. वेब आका इ हज फॉर िह टॉ रकल रसच (The Web Archives for
Historical Research ) म ये सव लोका ंना मािहती उपल ध होत े.
२) वड कॅट :
जगभरातील १०,००० ंथालयांमधून पु तके, डी हीडी , सीडी आिण ॅबसाठी लागणार े
लेख असल े या व त ू वड कॅट (WordCat ) ारे शोधता य ेतात. आपण व ड कॅटमुळे
आप या िवभागातील सवा त जवळच े ंथालय द ेखील शोध ू शकतो .
३) गुगल ब ु स :
पूव ‘बु स अ ँड गुगल ि ंट’ या नावान े ओळखल े जाणार े आिण ‘ ोजे ट ओशन ’ या
सांकेितक नावान े ओळखली जाणारी ‘गुगल ब ु स’ ही एक स ेवा आह े. गुगल ब ु स कॅन
केलेली पु तके आिण मािसका ंचा स ंपूण मजक ूर शोधत े, ऑि टकल क ॅरे टर र ेकि नशन
(ओसीआर ) वाप न मजक ूरात पा ंत रत करत े आिण या या िडिजटल ड ेटाबेसम य े
सं िहत करत े. यावर उपल ध असल ेली पु तके एकतर काशक आिण ल ेखकां ारे िकंवा
गुगल या लाय री भागीदारा ं ारे लाय री ोज े ट ार े दान क ेली जातात . या यित र
गुगलने अन ेक मािसक काशका ंशी भागीदारी क ेली आह े, जेणेक न या ंचे
अिभल ेखागारातील साधनाच े पांतर िड िजटल साधनाम य े होईल .
munotes.in
Page 48
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
48 ४) ाचीन भारत - ि िटश स ं हालय :
ि टीश स ं हालयाची ाचीन भारताब ल मािहती द ेणारी ऑनलाइन य ं णा आह े. ाचीन
सं कृत या स ंकेत थळा ंम ये काही उ ल ेखनीय जागितक स ं कृत या कत ृ वावर काश
टाक यात आला आह े आिण मानवी िव कासा या पर पर -सां कृितक िवषया ंचा शोध
घे यात आला आह े. ि िटश य ुिझयम या स ं हातील अ ॅिनमेशन, ीडी मॉड े स आिण
व तूंचा वापर क न ाचीन भारतातील लोक , सं कृती, ा आिण इितहास या ंचा वेध
घेतला ग ेला आह े.
५) ुक ा य साधन े (Audio visual sources ) :
ुक ा य साधनाम य े छायािच े, िच पट , ि हिडओ , िच े, रेखािच े, यंगिच े, मुि ते,
िडझाइ स आिण िश पकला आिण थाप यकला यासार या ि िमतीय कला या ं या
भाषणा ंचा समाव ेश होतो आिण लिलत कला िक ंवा मािहतीपट र ेकॉड हणून वग क ृत केले
जाऊ शकत े. िच पट कथा मक इितहासापास ून दूर जाऊन सामािजक वा तवाच े िच ण
करणा या ायोिगक िच पटाकड े आपण सहजपण े अनुकूल ि कोन वीका शकतो .
उदाहरणाथ , शोषण , संघटीत गु हेगारी, गुलामिगरी , ि या ंचे भाविनक आघात िक ंवा
थला ंत रत कामगारा ं या आिण ब ेरोजगारा ं या सम या ंवर काश टाकणार े िच पट .
इितहासाच े का पिनक करण न करता वा तिवकत ेवर िचि त इितहास मह वाच आहे. याचे
उ म उदाहरण हणज े याम ब ेनेगल या ंनी पंिडत न ेह िलिखत भारताचा शोध या
पु तकावरील भारत एक खोज ही द ूरिच वाणीवरील मािलका . काही िच पट व मा िलकांनी
अशा अन ेक बाब कड े आपल े ल व ेधणे आव यक आह े जे िलिखत इितहास एकतर द ुल
करतात िक ंवा य क शकत नाहीत . उदाहरणाथ , याम ब ेनेगल या ं याच 'अंकुर' सारखा
िच पट दि ण भारतातील एका द ेशातील ामीण सर ंजामशाहीवर आिण या या
सादरीकरणात सामािजक -सां कृितक अशा एकाच व ेळी ऐितहािसक आह े. भारतातील
स ाधारी उ च ू आिण या ं या एज ंटांकडून आिदवास च े होणार े शोषण अधोर ेिखत
करणा या गोिव ंद िनहलानी या ं या 'आ ोश ' या बाबतीतही ह ेच खर े आहे.
६.३ िडिजटल ोता ंचे कार
िडिजटायझ ेशनमुळे ंथालय े, अिभल ेखागार , ऐितहािसक समाज , सं हालय े आिण य
यांना या ंचे सं ह सवा ना उपल ध करण े सहज श य झाल े आह े. आज स ंशोधका ंना
वण ना मक व पातील ाथिमक ोत जे पुव केवळ अशा लोका ंनाच उपल ध होत े जे
वैयि क र या स ं हाला भ ेट देऊ शकतात त े आता ख ुले झाले आहेत. आता आप याकड े
अि त वात असल े या काही िडिजटल स ंसाधना ंची मूलभूत क पना आह े. येकाची काही
उदाहरण े पाह यात . इंटरनेट संसाधना ंम ये वेबसाइट ्स, लॉ ज , शोध इ ंिजन आिण फोरमचा
समाव ेश आह े, तर ऑफलाइन िडिजटल स ंसाधना ंम ये ितमा , संगीत आिण ि हिडओ
यांचा समाव ेश आह े.
munotes.in
Page 49
इितहासातील नवीन वाह : िडिजटल साधने
49 १) वेबसाइटस
२) लॉग
३) ऑनलाइन लाय री आिण ड ेटाबेस
४) ऑफलाईन िडिजटल रसोस स
१) वेबसाइट ्स: वेबसाइट ह े संकेत थळा ंचे जाळे आहे िजथ े आपण इ ंटरनेटवर मािहती
शोधू शकतो . वेबसाइट ्स शै िणक , सूचना मक , मनोरंजक आिण वण ना मक अस ू
शकतात आिण सामा यत : उ पादन े आिण सेवा िवक यासाठी द ेखील वापर या
जातात . िविकपीिडया , ऑनलाइन रट ेल साइट ्स, शै िणक िक ंवा स ं था साइट ्स
आिण सोशल मीिडया साइट ्स ही सव वेबसाइट ्सची उदाहरण े आह ेत. वा तिवक
पाहता ही यादी प ु कळ मोठी आह े. सव वेबसाइट ्स संशोधनासाठी िव ासाह ोत
असतातच अस े नाही. (उदाहरणाथ , आपण सोशल मीिडयावर वाचल े या गो ीवर प ूण
िव ास दाखव ू नये.) हणून आप याला आढळल ेली मािहती अच ूक आह े याची खा ी
कर यासाठी आप याला तपासणी करण े आव यक आह े.
२) लॉ ज : लॉ ज ह े िवचार य कर याच े ऑनलाइन साधन आह े िजथ े लोक या ंचे
िवचार, ि याकलाप िक ंवा वेगवेग या िवषया ंब लची मत े न दवतात . लॉग उपय ु
मािहतीन े भरल ेले तसेच सज नशील अस ू शकतात . िशवाय ल ेखका या जीवनावर
आधा रत कथा त ुत क शकतात .
३) ऑनलाइन लाय री आिण ड ेटाबेस: ऑनलाइन लाय री आिण ड ेटाबेस ही अशी
िठकाण े आह ेत िजथ े आप या ला प ु तके आिण इतर सािह य , जसे क जन स,
शै िणक ल ेख आिण वत मानप े ऑनलाइन आढळ ू शकतात . आप या शाळ ेत
ऑनलाइन लाय री अस ू शकत े जेणे क न जा तीत जा त लोक लाय रीकड ून ती
न घेता एकाच व ेळी अन ेक पु तके वाचू शकतात . िडिजटल रसोस समुळे एकाच
िठकाणी आप या अ यासासाठी आप याला आव यक असल ेली य ेक गो व ेब
आिण मोबाइल अ ॅपव न घ ेता येते.
४) ऑफलाइन िडिजटल रसो स स
फोटो/ ितमा : फोटो आिण इतर कार या ितमा िडिजटल असतात . कारण यात
िप स ेलने ब न ल े या असतात व एकाच व ेळेस लाखो लोका ंना पाहता य ेतात.
छायािच णात ून (कॅमे याने फोटो काढण े) िकंवा फोटो शॉप िक ंवा ऑटोक ॅडसार या
सज नशील य ं णेचा वापर क न ितमा तयार करता य ेतात.
ि हिडओ : माट फोन िक ंवा ि हिडओ क ॅमेरा अशा इल े ॉिनक त ं ानाचा वापर
क न ि हिडओ तयार क ेले जातात . ि हिडओ ंवर ि या केली जात े आिण बायनरी
कोडम य े सं िहत क ेले जातात . मुंबई एिशया िटक सोसायटीन े आधीपास ूनची स ंशोधन
पि का ंचे डीजीटलायझ ेषण केले असून सी डी म य े यांचा सं ह केला आह े.
ऑिडओ र ेकॉिड ग/ विनम ु ण: ि हिडओ ं माण ेच संगीत आिण इतर ऑिडओ र ेकॉिड गही
इले ॉिनक तं ानाचा वापर क न तयार क ेले जातात . लाय रीम य े ऑिडओ र ेकॉिड ग munotes.in
Page 50
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
50 आिण सीडीम य े देखील समाव ेश अस ू शकतो . ऑिडओ र ेकॉिड गम य े भूतकाळातील काही
विनम ुि त केले या म ुलाखती द ेखील शोध ता येतात.
िश णातील िडिजटल साधन े :
िश णातील स ंशोधनाम ुळे िव ा या ना मािहती शोधण े, व तुि थती तपासण े, पुरा यासह
याचा शोध घ ेणे आिण िन कष काढ यासाठी याच े िव ेषण करण े यासाठी आव यक
कौश या ंचा सराव करता य ेतो. एक िव ाथ हण ून आप या स ंशोधनासाठी िडिजटल
संसाधन े आव यक आह ेत. आप या अ यासादर यान िडिजटल स ंसाधना ंचा जा तीत
जा त फायदा कसा यावा याब ल य ेथे काही माग दश क त व े आहेत.
उपयु , िव ासाह आिण अ यावत अशा िडिजटल स ंसाधना ंचा शोध घ ेणे.
शाळेचे ऑनलाइन ंथालय
शै िणक जन स
कॉलेज आिण िव ापीठा या व ेबसाइट ्स
भाषेसाठी उपय ु िडिजटल स ंसाधन े
आप या इं जी भाष े या अ यासास प ूरक हण ून काही उपय ु िडिजटल ोता ंम ये
हे समािव आह े:
सं िहत वत मानप े, ितमा , ि हिडओ आिण ऑिडओ रेकॉिड ग
ऑनलाइन पाठ्यपु तके
शै िणक जन स
ऑनलाइन श दकोश (हे आपल े लेखन बनव यात मदत क शकतात )
या सव गो ी आप या शाळे या लाय री डेटाबेसम य े शोधता आ या पािहज ेत.
६.४ िडिजटल स ंसाधना ंची उदाहरण े
ीिनवास रामान ुजन ंथालयातील िडिजटल साधन े
आय.आय.एस.ई.आर. पुणे येथील ीिनवास रामान ुजन ंथालय ह े अ यापन , अ ययन
आिण स ंशोधन उप मा ंम ये एक सज नशील आिण नािव य पूण भागीदार आह ेत. यात
अ यापन आिण िश ण प ूण पणे अ याध ुिनक स ंशोधनाशी एक प कर याची अप े ा बाळग ून
ंथालयात इल े ॉिनक तस ेच मूलभूत शा े आिण स ंबंिधत िवषया ं या े ातील म ुि त
व पात स ंदभ पु तके, पाठ्यपु तके आिण स ंशोधन पि का ंचा सम ृ स ं ह आह े.
ऑनलाइन प ूण -मजकूर डेटाबेस, अमूत आिण अन ु मिणका ड ेटाबेस आिण म टीमीिडया
संसाधन े देखील लाय री या स ं हाचा एक भाग आह ेत.
munotes.in
Page 51
इितहासातील नवीन वाह : िडिजटल साधने
51 OPAC शोधा
ई-बु स
जन स
ई- रसोस स: काशक
ई- रसोस स: ए-झेड सूची
ई- रसोस स: आका इ हज
दूर थ व ेश पोट ल
ंथसूची डेटाबेस
िडिजटल रपॉिझटरी
स ल लाय री आयआयटी आयआयटी म ुंबईत िडिजटल सोस
ई-बु स
ई-जन स ( काशक वाइज )
ओपन अ ॅ सेस रसोस स
सीडी आिण डी हीडी
नॅशनल िडिजटल लाय रीम य े खालील िवषया ंवरील प ु तके, ि हिडओ ल ेख आिण
ि हिडओ आह ेत.
शासक य मािहती
डेटा पोट ल इंिडया ह े भारत सरकार या िडिजटल मािहती ोत उप मास समथ न
दे यासाठी एक यासपीठ आह े. या पोट लचा वापर भारत सरकारची म ं ालय े / िवभाग /
सं थां ारे मािहती कािशत कर यासाठी आिण साव जिनक वापरासा ठी कािशत
कर यासाठी क ेला जावा असा ह ेतू आह े. सरकार या कामकाजात पारदश कता
वाढिव याचा याचा ह ेतू आहे आिण िविवध ीकोन द े यासाठी सरकारी ड ेटा या आणखी
अनेक नािव यप ूण वापराच े माग देखील उघडल े आहेत. वापरकत डेटासेट, अॅ स, समुदाय
आिण जागितक वाइड डेटा साइट ्स इ याद चा वापर क शकतात . जूलै २०१५ म ये
भारत सरकारन े ऑनलाइन पायाभ ूत सुिवधा स ुधार यासाठी आिण नाग रका ंम ये इंटरनेट
सुलभता वाढिव यासाठी 'िडिजटल इ ंिडया' उप म स ु केला (उदाहरणाथ , ामीण
भागाला हाय - पीड इ ंटरनेट नेटवक शी जोडण े) या ार े देशाला अिधक िडिजटल ्या
गत हो यासाठी स म बनिवण े.
munotes.in
Page 52
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
52 या उप मात खालील तीन म ुख उ ी े समािव आह ेत:
सुरि त आिण ि थर िडिजटल पायाभ ूत सुिवधा थािपत करण े
िडिजटल स ेवा िवतरीत करण े
येक नाग रकाला इ ंटरनेट उपल ध क न द ेणे
हाथी ट िडिजटल लाय री हा िडिजटलाइ ड प ु तके आिण िनयतकािलका ंचा एक मोठा
सं ह आह े. यातील य ेक पु तक लाय री क ॅटलॉग र ेकॉड शी जोडल ेले आह े. १९२५
पूव चे बह त ेक दुिम ळ पु तके व यातील प ूण मजक ूर पाह यायो य आह े. उपयु
मािहतीसाठी यो य त े पृ ांचे मांक िमळवता येतात.
आप या अवतीभोवती अिभल ेखागार , न दी आिण ंथ उपल ध असतात या ंचा
इितहासकार अ यास क शकतात आिण भ ूतकाळाब लची आपली समज िवकिसत
कर यासाठी या ंची चौकशी क शकतात . भूतकाळातील ख ुणांची सा द ेणारे सािह य ,
अवशेष आिण ंथ हे इितहासाच े ाथिमक ोत आह ेत. तसे पाहता जवळजवळ कोणतीही
गो ाथिमक ोत अस ू शकत े. झाडा या कडाद ेखील हवामानाची प रि थती आिण
हवामानातील बदला ंची सा द ेतात. यायालयीन कामकाज याय यव थ ेवर काश टाक ू
शकते. या माण े कोण याही कारची भौितक व त ू एक ोत हणून काम क शकत े
याच माण े कोणत ेही िडिजटल साम ी इितहास ल ेखनासाठी उपय ु ठ शकत े.
भिव यकाळात इितहासाची साधन े अिधकािधक िडिजटल होत जातील .
ऐितहािसक काया चा बराचसा भाग प ुरािभल ेखांम ये असतो . भूतकाळाचा अ यास
कर याची इितहासकारा ंची मता ही म ु यतः प ुरािभल ेखशा ा ंची आिण ऐितहािसक
न द या िनिम तीत व यव थापनात ग ुंतले या य शी स ंबिधत असत े. अिभल ेखागाराच े
िविवध कार आह ेत. िवशाल प ुरािभल ेखागर , लहान थािनक ऐितहािसक प ुरािभल ेखागर ,
संशोधन ंथालयातील ह तिलिखत स ं ह ही काही उदाहरण े आहेत.
६.५ िडिजटल साधना ंचा संदभ देणे
अचूक संदभ देणे फार मह वाच े आहे. ए पी. ए. शैलीचा वापर क न िडिजटल स ंसाधना ंचा
संदभ कसा ावा याची काही उदाहरण े येथे आहेत. वेबसाइटवर व ेबपेज िकंवा लेखाचा
संदभ घे यासाठी आपण ह े व प वापरल े पािहज े:
आडनाव , पिहल े नाव. “लेखाचे नाव.” वेबसाइटच े नाव, वेबसाइटची िल ंक, वेश केलेली
तारीख . उदा. राज देश., महा मा जोतीराव फ ुले, अ मॉड न िफलोसोफर ,
(researchgate.net) , िडस बर२०१३ . ऑनलाइन ल ेखांचा संदभ देताना आपण ल ेख
वाच याची तारीख द ेखील समािव क ेली पािहज े.
munotes.in
Page 53
इितहासातील नवीन वाह : िडिजटल साधने
53 िडिजटल ोता ंची िव ासाह ता तपासण े
िडिजटल साधन े वापरताना िवशेषत: ऑनलाइन साधन े वापरताना आप याला िमळणार े
ोत िव ासाह आिण अ यावत आह ेत याची खा ी कर या साठी आपण काही बाबी
यानात घ ेणे आव यक आह े. यासाठी पुढील माग येथे िदले आहेत:
एखादा ल ेख िकंवा वेबपेज वत मान काळात स ु आह े क नाही ह े तपास ून पाहाव े लागत े.
अनेकदा ल ेखा या मथ याखाली तारीख व यासोबत ल ेखा या ल ेखकाच े नावही नम ूद
केलेले असत े. आपण "ला ट अपडेटेड ऑन " (लेखात क ेलेली श ेवटची द ु ती ) देखील
शोधली पािहज े कारण ह े आप याला ल ेख िकंवा पृ सवा त शेवटी क े हा स ंपािदत क ेले गेले
होते हे सांगेल. जर एखादी व ेबसाइट कालबा , अितस ंकिलत िक ंवा फ ज ुनी िदसत
असेल तर आपण कदािचत आपली मािहती इतर ोता ंशी पडताळ ून पाहण े आव यक
आहे.
यापक मा यता ा आिण िव सनीय स ं थां या स ंकेत थळा ंवर मािहती शोध याचा
य न करा . एखा ा हौशी य न े तयार क ेले या व ेबसाइट ्सपे ा िव ापीठा या
वेबसाइट ्स, सं थे या व ेबसाइट ्स आिण अ ॅकॅडिमक जन सम य े अिधक िव ासा ह आिण
संपूण मािहती अस ेल. याला त ु ही ओळखता (आिण कदािचत त ु ही याप ूव या ंचं काम
वाचल ं िकंवा अ यासल ं असेल) अशा एखा ान े िलिहल ेला ल ेख िव ासाह असू शकतो .
थािपत ल ेखक अशा कार या िव स नीय स ं थांशी करार क न एकि त र या काम
करतात .
संदभ आिण इतर व ेबसाइट ्स या िल ं स शोधण े आव यक आह े. एखा ा िविश
िवषयावरील उपय ु लेख सापडला अस ेल तर ल ेखकान े या िवषयावरील काही कामा ंचा
संदभ िदला आह े का हे पाह यासाठी खाली स ंदभ तपास ून पाहाव ेत. आप याला या
िवषयावरील श ै िणक जन स, पाठ्यपु तके िकंवा या ंना उपय ु वाटणार े इतर व ेब लेख
उ ृत केलेले व स ंदिभ त केलेले िदसतील . लेखा या श ेवटी िदल े या संदभा व न अस े
िदसून येते क या ल ेखावर स ंशोधन कर यात आल े आ ह े आिण हण ूनच तो अिधक
िव ासाह आह े. केवळ आप या स ंशोधन िवषयावर कौश य िक ंवा अिधका र असल े या
वेबसाइट ्सवरच मािहती िमळवावी .
६.६ िडिजटल साधना ंची उपय ु ता आिण मया दा
कोण याही साधना ं माण ेच िडिजटल स ंसाधना ंची उपय ु ता या ंचा वेळ आिण थान यावर
अवल ंबून असत े. असे असल े तरीही िडिजटल साधना ंची उपय ु ता नाकारता य ेत नाही . पुढे
या साधनाची उपय ु ता व मया दा नम ूद के या आह ेत.
िडिजटल साधना ंची उपय ु ता :
केवळ म ुि त स ंसाधन े वापर याऐवजी स ंशोधन आिण मािहतीम य े िडिजटल साधन े
िविवधता आणतात . munotes.in
Page 54
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
54 ऑनलाइन स ंसाधन े संशोधकाला वत मान आिण त या मक ्या मािहती अच ूक आह े याची
खा ी कर यासाठी स म करतात .
िडिजटल साधन े मुि त स ंसाधना ंपे ा अिधक पर पर संवादी असतात याम ुळे लोका ंना
सज नशील आिण ग ंभीरपण े िवषया ंकडे पाह या ची अिधक स ंधी िमळत े.
अनेक िडिजटल स ंसाधन े िवनाम ू य िक ंवा व त असतात तर पाठ ्यपु तके आिण इतर
मु ण स ंसाधन े तुलेनेने महाग अस ू शकतात .
िडिजटल स ंसाधन े ही उपय ु श ै िणक साधन े आह ेत कारण ती िव ा या ना िविवध
कार या नवीन िश णा या स ंधी आिण प ती दान करतात .
िडिजटल साधना ंची मया दा :
बह तेक िडिजटल स ंसाधना ंम ये इंटरनेट सुिवधा िक ंवा िव ुत उपकरण े आव यक असतात .
काही लोका ंना याबाबत प ुरेशी मािहती नसत े िकंवा ते य ा स ुिवधा हाताळ यात स म
नसतात .
ऑनलाइन साधना ंची स यता पडताळण े कठीण अस ू शकत े आिण काही मािहती अच ूक
िकंवा अ यावत नसत े.
वेगवेग या िडिजटल ोता ंम ये वेश के याने कधीकधी स ंशोधकाचा ग धळ होव ू शकतो
िकंवा तो च ुक या मािहतीन े भारावून जाऊ शकतो .
िडिजटल स ंसाधन े नेहमीच प ुरेशी नसतात िकंवा ते पारंपा रक साधना ंना पया य ठ शकत
नाही. आप या स ंशोधन िवषयाची स ंपूण समज िनमा ण कर यासाठी या ंना म ुि त
संसाधना ंसह िडिजटल स ंसाधन े पूरक ठ शकतात .
िडिजटल स ंसाधना ंचे दोन म ु य कार हणज े इंटरनेट संसाधन े आिण ऑफलाइन
िडिजटल स ंसाधन े.
६.७ सारांश
ऐितहािसक ि य ेचे ठळक ितिब ंब दाखिवणार े आिण मानवी समाजा या भ ूतकाळाचा
अ यास कर याची स ंधी उपल ध क न द ेणारे सव सािह य इितहासाच े ोत हण ून
ओळखल े जाते. ह तिलिखत कागदप े (खडकावर , भूजा ची साल , चम प , कागद ) आिण
अलीकड या काळातील छापील कागदप े यासह िलिखत ऐितहािसक ोत हा सवा त मोठा
गट आह े. िडिजटायझ ेशनमुळे ंथालय े, अिभल ेखागार , ऐितहािसक ोत, सं हालय े आिण
य या ंना या ंचे सं ह सवा ना उपल ध करण े सहज श य झाल े आहे. आज स ंशोधकांना
वण ना मक व पातील ाथिमक ोत जे पुव केवळ अशा लोका ंनाच उपल ध होत े जे
वैयि क र या स ं हाला भ ेट देऊ शकतात त े आता ख ुले झाले आहेत. ऑनलाइन लाय री
आिण ड ेटाबेस ही अशी िठकाण े आहेत िजथ े आप याला प ु तके आिण इतर सािह य , जसे
क जन स, शै िणक ल ेख आिण वत मानप े ऑनलाइन आढळ ू शकतात . munotes.in
Page 55
इितहासातील नवीन वाह : िडिजटल साधने
55 ६.८
१) िडिजटल आिण ई - ोता ंचे व प आिण कारा ंचे वण न करा
२) ऐितहािसक िडिजटल आिण ई - ोता ंचे ोत आिण या ंची उपय ु ता तपासा ?
६.९ संदभ
१) अिन देशपांडे, िफ स अॅज िह टॉ रकल सोस स ऑर अ टरनेिट ह िह टरी , ,
इकॉनॉिमक अँड पोिलिटकल िवकली, खंड ३९, नंबर ४० (ऑ टोबर २-८,
२००४ ), कािशत : इकॉनॉिमक अँड पॉिलिटकल वीकली .
२) गॅराघनजी .एस., ए गाईड टू िह टॉ रकल मेथड, यूयॉक , फोड हॅम युिन हिस टी
ेस१९९६ .
३) गॉट ट ॅक, एल., अंडर टँिडंग िह टरी , यूयॉक , अ ेड ए. नॉफ १९५१ .
४) मॅकिमलन जे. एच. आिण शूमंडर एस., रसच इन ए युकेशन : अकॉ य ुिनकल
इं ोड शन , बो टन : िलिटल ाऊन अँड कंपनी १९८४ .
५) शेफर आर.जे., ए गाईड टू िह टॉ रकल मेथड, इिलया स : दडोस ेस, १९७४ .
६) https://guides.nyu.edu/primary/digitized -sources
७) https://guides.library.harvard.edu/history/digital
munotes.in
Page 56
56 ७
इितहासामधील ि कोन - सबा टन वाह
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ सबा टन इितहास लेखन
७.३ सबा टन िवचार वाहाचा उदय
७.४ अँटोिनयो ामची व याच े सबा टन िवषयक िवचार
७.५ सबा टन इितहास लेखनाची व ैचा रक ब ैठक
७.६ सबा ट न चा अ यास िवषय व इितहासाची साधन े
७.७ सबा टन इितहासकार
७.८ सारांश
७.९
७.१० संदभ
७.० उि े
सबा टन इितहास लेखन हणज े काय ह े अ यासण े.
सबा टन इितहास लेखनातील व ैचा रक ब ैठक तपासण े.
अँिटिनओ ामचीचा अ यास करण े.
सबा टन इितहा स लेखनातील िविवध इितहासकारा ंचा आढावा घेणे.
७.१ तावना
िवसा या शतका या अखेर या दोन दशका ंम ये भारतीय इितहास लेखनात एक नवीन
िवचारधार ेचा उदय झाला . जो सबा टन िवचारधारा या नावान े ओळखला गेला. या इितहास
लेखनाचा िवषय 'सव सामा य िकंवा तळागाळातील लोकांचा इितहास ' हा अस यान े काही
इितहासकारा ंनी या ल ेखनाला ' वंिचतांचा िकंवा जनसामा या ंचा इितहास ' असे देखील
हटल े. भारता या वातं यानंतर भारतीय इितहास ल ेखनावर मा स वादी िवचारा ंचा पगडा
होता. मा स वादी इितहासकारा ं या लेखनात आिथ क ि कोन म ु य अस यान े सामािजक munotes.in
Page 57
इितहासामधील ि कोन - सबा टन वाह
57 िवषय ह े मागे पडत गेले. याच काळात समाजातील तळागाळातील वंिचतां या काया चे,
िवचारा ंचे प ीकरण होण े आव यक वाटू लागल े. यामध ूनच सव सामा या ंचा इितहास
िलह याचा िवचार वाह ज माला येऊन सबा टन इितहास ल ेखन भारतात सु झाला .
भारतात सबा टन इितहास ल ेखनाची सुरवात डॉ . रणिजत ग ुहा यांनी केली.
७.२ सबा टन इितहास लेखन
सबा टन हा श द सव थम म यय ुगीन काळात इं लंडम य े शेतकरी िकंवा कृषक दास
यां यासाठी वापरला गेला. १७०० म ये हा श द स ै यातील दु यम दजा या
अिधकारा ंसाठी वापरला गेला. सव थम मा स वादी िवचारव ंत अँिटिनओ ामची यांनी हा
श द योग समाजातील व ंिचत सम ूहासाठी क ेला. सबा टन या श दाचा अथ श दकोशात
किन दजा चे िकंवा िन न दजा चे लोक असा आह े. मराठीत सबा टन इितहासासाठी
‘दु यम समूहांचा इितहास ’ िकंवा ‘वंिचतांचा इितहास ’ असा श द योग आला आहे.
आप या ज मापास ून िविवध अिधकारापास ून वंिचत असल ेले लोक , समाज अथवा िविश
गट िकंवा समूह यांचा समाव ेश या गटाम य े होतो. अँिटिनओ ामची याने ‘Prison Notes’
नावाचा ंथ िलहला . याम य े ‘The Notes on the Italian History’ या ंथाम य े यांनी
वंिचतांचा िकंवा तळागाळातील इितहासाबाबत सबा टन इितहास ल ेखनाची स ंक पना
मांडली.
सबा टन या इं जी श दाचा अथ सबॉिड नेशन हणज े गौण व िकंवा िन म दजा असा आह े.
यामध ून एक कड े जसा किन दजा सूिचत होतो , याच माण े किन बनिव याचा शोषक
वगा चा े दजा व े वाच े संकेतही िमळतात . एक वच व िटकिवणारा व द ुसरा नाईलाज
हणून वच व वीकारणारा अशी ि थती ही इितहासा या हजारो वषा या ान पटलावर
िदसून येते. आतापय त इितहास ल ेखनात या गटाला मह व रािहल े तो गट े य चा
होय. एका अथा ने हा इितहास आपण वर या थरातून अ यासत असतो . इितहास हा नेहमी
सव सामा या ं या सहभागात ून, कतृ वातून, परा मात ून घडत असतो . े वग फ
िनयोजन क नच ेय िमळवतो . उदा. लढाई या यशात जसे सेनापतीच े नेतृ व, याने
आखल ेले डावपेच मह वा चे असतात िकंबह ना यापे ा ही अिधक स ैिनकांचे िकंवा सबा टन
गटाचे परा म , यांनी िदले या शथ च े लढत ही मह वप ूण ठरत े. राजक य , सामािजक ,
सां कृितक े ातही असेच घडते. परंतु आजपय त या इितहास ल ेखनात इितहासकारा ंनी
नेम या याच गो च े भान ठेवले नाही. प रणामी वत मानात या सबा टन हणज े
सव सामा य गौण व घटकाला दुल ि त क ेले गेले. या िवचारात ून इितहास हा म ु क न
न यान े हा इितहास िलहला जावा ह े या िवचारसरणीत अप ेि त आह े.
थोड यात , या िवचारसरणीत िन न वगा चा, सामा या ंचा सहभाग इितहासात न दिव याची
भूिमका प झाली . याम य े कामगार , शेतकरी , मजूर, दिलत वग , ि या ंचा अ यास ही
िवचारसरणी अंतभू त आह े. सबा टन इितहासकारा ंनी मानव वंशशा े, सरंचनावादी , उ र
– सरंचनावादी भाषाशा इ . प तीवर सबा टन चा अ यास करत इितहास लेखन केले.
munotes.in
Page 58
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
58 ७.३ सबा टन िवचार वाहाचा उदय
दि ण आिशयायी रा ांम ये सबा टन िवचार वाह उदयास आला . दुस या जागितक
महायु ापूव आिशयायी रा ांवर अन ेक वष वसाहतवादी – सा ा यवादी युरोिपयन
रा ांचे वच व होत े. या काळात या देशातील थािनक लोकांनी अनेक वेळा परक य
रा यक या िव उठाव क ेले. या उठावात सव सामा य लोकांचा मह वप ूण सहभाग होता .
परंतु इितहास ंथाम य े यां या सहभागाचा अथवा कामिगरीचा कुठेही उ ल ेख आढळत
नाही. अशा उठावाम य े या समाजातील तळागाळातील लोकांनी देखील मह वाचा सहभाग
घेतला होता , यामुळे यां या काया ची अथवा या ं या सहभागाची मािहती क न
घेत यािशवाय याकाळातील इितहासाच े सवा ग आकलन अथवा दश न होणार नाही याची
जाणीव काही इितहासकारा ंना झाली . हा अ यास कर या या उ ेशाने डॉ. रणिजत ग ुहा
यांनी 'Centre of South Asian Culture Studies' या संघटनेची उभारणी केली.
ि िटशा ं या भारतावरील वसाहितक शासनकाळातील िव ोही चळवळीच े नवीन
ि कोनात ून अ यास कर यासाठी काही भारतीय इितहासकार एक आल े. पुढे १९८२
म ये स लाटन टडीज या शीष काचा डॉ . गुहा या ंनी स ंपािदत क ेलेला एक ल ेखसं ह
कािशत क ेला. १९८२ पासून भारतीय इितहासकारा ंचा एक वग इितहास व समाज यावर
लेख िलह न कािशत करत आहे व आतापय त एकूण कािशत ४५ लेखांना सबा टन
टडीज या आठ ख ंडातून कािशत क ेले. याम य े डॉ. रणिजत ग ुहा, डॉ. िदपेश चौधरी, डॉ.
सुिमत सरकार , डॉ. शािहद अमीन , डॉ. पाथ चॅटज , डॉ. ान पांडे यासार या िव ाना ंचा
याम य े सहभाग रािहला आहे.
७.४ अँटोिनयो ामची व याच े सबा टन िवषयक िवचार
सामा या ं या अ यासाचा िवचार करता ंना या िवचारसरणीचा म ु य िवचारव ंत इटलीचा
अँटोिनयो ामची हा होता . नवमा स वादी िवचारव ंत हणून अँटोिनयो ामची हा ओळखला
जातो. 'सबा टन ' या श दाचा योग सव थम अ ँटोिनयो ामचीन े केला. पिह या
महायु ानंतर इटलीमधील कामगारा ं या लढ्याचे नेतृ व अ ँटोिनयो ामचीन े केले.
इटलीम य े मुसोिलनी या उदयान ंतर ह कूमशाही िव िलखाण के यामुळे १९२६ म ये
ामचीला तु ंगात टाक यात आले. तु ंगात असता ंना य क ै ांना भेटून, चचा क न ,
मािहती िमळव ून दैनिदन न दी याने तयार के या. अँटोिनयो ामची या मृ यूनंतर काही
वषा नी हणज ेच १९५० नंतर याचे िलखाण 'Selec tions from Political writings'
आिण 'Selections from Prison Notebooks' या शीष काखाली कािशत झाल े. या
या या िलखाणात सबा टन िवचार वाह उदयास आला .
जो वग समाजावर भौितक ्या वच व गाजवतो , तोच वग या सामाजावर बौि क ्याही
वच व गाजवतो . काल मा स या या िस ा ंताचे प ीकरण करत असता ंना ामचीन े आपला
हेिजमनीचा (Hegemony ) िस ांत मा ंडला. हेिजमनी या श दाचा श दकोशीय अथ
'Dominance of one group over another ’ असा आह े. ामची या मते, समाजात
नेहमीच दोन वग असतात . एक स ाधीश िकंवा नेतृ व करणारा वग (Dominance ) व
दुसरा द ु यम वग (Subaltern ) उदा. ि िटश भारतात ि िटश हा व भारतीय ह े. येक munotes.in
Page 59
इितहासामधील ि कोन - सबा टन वाह
59 युगात स ाधीश हा अंिकत वगा वर आपल े वच व कायम ठ ेव यासाठी दोन मागा चा अवल ंब
करतात . पिहला माग हा दमनाचा व द ुसरा मा यत ेचा असतो . स ाधीश वग हा एकि त
असतो व द ु यम वग हा िवखुरलेला असतो . स ाधीश वग हा दु यम वगा स एकसंघ होऊ
देत नाही, यास ामची 'Traditional Intelligence' असे नाव द ेतो.
'हेिजमनी ' या संक पन ेचे िववेचन करता ंना ामची सबा टन ही सं ा वापरतो . ामचीन े
सबा ट न हा श द इटािलयन सै यातील िन न थरातील कॅ टन या पदाखाली असणा या
दु यम अिधका या ंसाठी वापरला आहे. ल करी मोिहमा ंम ये य लढ याच े काम हा
दु यम अिधकारी करतो . परंतु ल करी मोिहमा ंचे यशाच े ेय मा न ेहमी ल करी न ेतृ व
करणा या व र अिध का याला िदले जात े. याच माण े कोण याही साम ूिहक काया त,
चळवळीत , उठावाम य े िभ न समाज गटाचा सहभाग हा मह वाचा असतो . यां या
सहभागा या े ापास ून ते वंिचत ठ ेवले जातात . यां या काया चा साधा उ ल ेख देखील
केला जात नाही . ामची चा हाच िवचार डॉ . रणिजत ग ुहा या ंनी वीकारला आिण तो
इितहासा या अ ययनाला लागू केला. इितहासातली न द वर या थरातून हणज ेच राजा ,
सेनापती , समाजातील भावी गट , स ा गाजवणारा घटक या ं यातून न घ ेता सामा य
तरावर काम करणा या , परा म गाजवणा या तळागाळात या घटकात ून घेतली जावी,
असा िवचार प ुढील काळात जोर पकड ू लागला . ‘History from below ’ असा हा िवचार
होता. हा िवचार पा यात देशात ामची , फॉ ट्स, कनान (Chanana ), जीनच ेझनां स
(Eric Hobsbawn ), एरीकहॉ जबॉन , जॉज ड आिण इतर काही अ यासका ंनी मांडला.
७.५ सबा टन इितहासल ेखनाची व ैचा रक ब ैठक
डॉ. रणिजत ग ुहा या ंनी सबा टन इितहासल ेखनाची व ैचा रक ब ैठक आप या 'सबा टन
टडीज ' या पिह या अंका या तावन ेत सांिगतली आहे. यात यांनी आजपय त या
इितहास ल ेखनावर काही आ ेप घेतले आहे ते पुढील माण े आहेत.
१) आधुिनक भारताचा इितहास आजप य त जो िलहला गेला आहे, तो उ च ू –
उ चवण य य नीच िलहला आहे. तो िलहत असताना यां या िविश व ैचा रक
भूिमकेतून िलहला गेला अस यान े हा इितहास फ उ च वण य य भोवतीच
क ि त क ेला गेला अस याच े आप याला िदसून येते.
२) भारतीय रा ीय चळव ळीचे नेतृ व उ च वगा तून आले, यामुळे उ च वग य
इितहासकारा ंनी यांचेच काय आप या िलखाणात ून वण न केले व या चळवळीच े ेय
उ च वग य न ेतृ वा या पदरातच टाकल े.
३) येक चळवळ , यु , आंदोलन े, मोच याम य े एक यापक जनसम ूह असतो .
जनसम ूहामुळे या घटना ंचे व प यापक बनत े. पण आजपय त या इितहासकारा ंनी
या जनसम ूहाची दाखल घेतली नाही.
४) काही इितहासकारा ंनी आप या लेखनात शेतकरी , कामगार , मिहला इ . चा उ ल ेख
केला आह े पण या ंचे चळवळीतील थान या ंची िवचारसरणी यांची न द केली नाही. munotes.in
Page 60
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
60 ५) मा स वादी इितहासका रांनी कामगार वग , शेतकरी यां या काया ची दाखल घेतली
असली तरी या इितहासकारा ंनी सामा य श ेतक या ंची कामिगरी , मानिसकता , यांचे
िवचार , ेरणा याची कुठेही न द केली नाही.
थोड यात , आजपय त इितहासकारा ंनी िलहल ेला इितहास हा एका ंगी व प पाती आह े.
समाजा या िन न तरातील या गटा ंना जन सम ूहांना इितहासात व ंिचत ठ ेवले आहे. या
गटाला व सम ूहाला इितहासामधील यांचे थान िमळव ून देणे हे सबा टन इितहास
लेखनाच े मु य उि े आहे.
७.६ सबा टन चा अ यास िवषय व इितहासाची साधन े
भारतीय सबा टन इितहास ल ेखनाच े सु वातीच े अ यास िवषय हणज े ि िटश शासन
काळातील शेतकरी , कामगार , आिदवासी , सामा य स ैिनक, साधारण य यांनी केलेले
उठाव िकंवा या उठावातील यांचा सहभाग , यांची या उठावातील भूिमका काय रािहली
याचे सिव तर िव ेषण कर यावर िवश ेष भर द े यात येऊ लागला . भारतीय व तं
चळवळीम य े सहभागी असल ेले सव सामा य लोक ह े ने यां या नेतृ वामुळे िकंवा यां या
ेरणेमुळे या चळवळ म य े सहभागी झाल े असे नाही. तसेच शेतकरी , आिदवासी ह े एखा ा
चळवळ म य े आिथ क कारणा ंमुळेच सहभागी झाल े असे नाही, तर परक य शासका ंची
धोरणे यांना यां या पर ंपरागत जीवनप तीवर , आ मस मानावर झालेला आघात वाटला
हणूनच ते ि िटशा ंिव आपली स ं कृती, आ मस ं मान यां या वर णाथ या उठवत
सहभागी झाल े. हे सव उठाव उ सुफ होते असे िवचार स लाटन िवचारव ंतांनी मांडले. हा
इितहास काशात आणण े व यावर स ंशोधन करण े हेच सबा टन अ यास िवषय आह ेत.
सव सामा य य या कतृ वाला आधारभ ूत मान ून यांचे ेय या ंना ावे. गरीब श ेतकरीच
वतः या इितहासाचा िनमा ता होय . इतर कोणीही याला जबाबदार नसतो या ीन ेच असे
हणता येईल क , गरीब, शेतकरी, मजूर, गुराखी, दिलत समाज व ीवग ही या िवचारा या
िनिम तीचा मानकरी होय. या सव वगा ला बाजूला ठेवून रा ाचा इितहास िलहला गेला तर
तो अप ूण च असेल िकंवा तो चुकलेला असेल. हणूनच भारताचा इितहास िलहत असता ंना
या िस ा ंताचा वापर क ेला जाऊन ास ंिगक व आव यक िवचार मा ंडले गेले. मूळ ोत व
कता यांचे मूळ संबंध िन न वग य इितहास लेखनात अडथळ े करतात . आज या मा यता
ा साधना ंमधून सामा या ं या कतृ वाची मािहती उपल ध होत नाही. यावगा तील लोक
वतः िलिहणार े नस यान े पटवारी , लेखापाल , ठाणेदार, यायधीश इ . चा या कामात
सहभाग असतो . हणूनच लोककथा , लोकगीत े, लोक म ृतीचा आधार घ ेऊन सामा या ंचे
कतृ व समज ून घे याचा नवा पाय ंडा मा य हावा . या यित र सामा य लोका ं या भेटी
घेता येतील. याम य े भरपूर िफ न मप ूव क व ब ुि िन प तीन े मािहती गोळा कर याची
जबाबदारी संशोधका ंची असत े. अशी मािहती स ंकिलत क न जवळ या इितहासा या
वातं पूव काळावर काश टाक ून ते या िस ा ंतानुसार मांडला पािहज े.
munotes.in
Page 61
इितहासामधील ि कोन - सबा टन वाह
61 ७.७ सबा टन इितहासकार
१) डॉ. रणिजत ग ुहा :
भारतीय इितहास लेखनशा ात सबा टन इितहासल ेखनाच े बीज रो व याचा ेय डॉ .
रणिजत ग ुहा यांनाच िदले जाते. सबा टन टडीज या शीष काखाली 'Writings on South
Asian History ' या मािलक ेत यांनी अन ेक ंथ िस क ेले. 'A Rule of Property for
Bengal ' या ंथाम य े यांनी बंगालमधील कायमधारा प तीम ुळे शेतीवर झालेले प रणाम
व ही प त ि िटशा ंना कशी फाय ाची ठरली याचे वण न केले. ‘Elementar y aspects of
peasant insurgency in colonial India’ या ंथाम य े यांनी सबा टन िवषयक
ि कोन िवशद क ेले आह े. व यात यांनी भारतातील वसाहतवादी काळातील शेतकरी
िव ोहाची म ु य अंगे मांडली. ' Dominance without Hegemony ' या ल ेखसं हात
यांनी वसाहतवादी रा ातील रा यशासन व वसाहतीतील यांचे शासन यातील भ ेद प
कर याचा य न क ेला. 'An Indian Histography of India ' या भाषण स ं हात
ि िटशा ंनी भारतात आपली स ा ि थर कर या साठी दमण माग व सम ंती िमळव याच े
कोणत े माग वीकारल े याचे िव ेषण केले आहे.
२) डॉ. शहीद अमीन :
सबा टन टडीजच े एक स ं थापक व िद ली िव ापीठातील इितहासाच े ा यापक डॉ .
शहीद अमीन या इितहासकारान े १९२० ते १९२२ या काळातील असहकार चळवळीत
सहभागी झाल े या शेतक या ं या मनावर महा मा गा ंध चा कसा भाव होता ह े प क ेले.
१९२२ मधील चौरीचौरा करणाशी स ंबंिधत असल े या वेगवेग या समाज गटा ंची
मनोभ ूिमका िवशद कर याचा य न क ेला. डॉ. शहीद अमीन या ं या ‘Making the nation
habitable ’ हा लेख आिण ‘Remembering the Musselman’s ’ या ंथात धम िन
गटा या ि कोनात ून होणा या इितहास ल ेखनाच े धोके व दु प रणाम या ंचा अ यास क ेला.
३) पाथ चॅटज :
सबा टन टडीज या थापन ेम ये पाथ चॅटज यांचा देखील मह वप ूण सहभाग होता .
चॅटज यांनी वंिचत आिण िनव साहत वाद या िवषयावर िवश ेष काय केले. पाथ चॅटज यांनी
'The Nationalist Resolut ion of the women’s Questions ' हा बंध व ‘Essays
in colonial History ’ ंथा ार े भारतातील उप ेि त व द ुल ि त घटक हण ून ि या ं या
जीवनावर काश टाकला . पाथ चॅटज यांनी इितहासाचा अ यास करता ंना समाजाची एक
मह वाची बाज ू हण ून ि या ंचे योगदान व काया कडे क से दुल झाल े व व ेगवेग या
कालख ंडात ि या ं या काया ची कशी उप े ा कर यात आली यावर काश टाक याचा
य न क ेला आह े.
४) सुिमत सरकार :
िद ली िव ापीठातील इितहासाच े ा यापक व िस इितहासकार हण ून सुिमत सरकार
यांना ओळखल े जाते. यांनी भारतीय रा ीय चळवळीतील सव सामा य लोकांचा समाव ेश, munotes.in
Page 62
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
62 दुल ि त गटांचा इितहास , रा ीय चळवळीत महा मा गा ंध चे नेतृ व, पाि मा य
वसाहतवादी शासनाच े वच वाचे व प यािवषयावर िलखाण क ेले आहे.
'Modern India ' या ंथात यांनी ि िटशा ं या आगमनापास ून यां या िव झाले या
उठावा ंचा, उठावामागील ेरणांचा उ ल ेख केला आह े. तसेच रा ीय चळवळीतील जन
आंदोलन े म यमवग या ंची भ ूिमका, महा मा गा ंध या नेतृ वाचे व प कस े होते याच े
ितपादन या ंनी केले. 'Writings Social History ' या ंथात ते पा यात वसाहतवादी
वच वाचे व प उलगडव ून दाखवतात . 'Decline of the Subaltern Studies ' या
लेखात ते समाजातील व ंिचत गटा या काया वर व मानिसकत ेवर भर द ेतांना यां या
सामािज क इितहासाकड े दुल होत अस याची त ार करतात .
५) डॉ. इरफान हबीब यांचे सबा टन िवषयक िवचार :
डॉ. इरफान हबीब यां या मते, डॉ. रणिजत ग ुहा व या ं या सहका या ंनी तळागाळातील
लोकांचा इितहास िकंवा वंिचतांचा इितहास ही संक पना ामची या िवधानावर उभी केली
आहे. ामची या मते, शेतकरी वतःची नवीन िवचारसरणी िनमा ण क शकत नाही. परंतु
इरफान हबीब यां या मते, तळागाळातील ल कांचा वग नसतो . तर या जाती , जमाती अशा
व पात असतात . यांना वग हणता येणार नाही. भारतातील तळागाळातील लोकांम ये
वतः या िवचार पर ंपरा असतात असा दावा करण े ऐितहािसक नाही . हबीब यांनी
सबा टन च मू यमापन करता ंना हटल े क ,
‘The Subaltern scholars are happy narrators of tragedy, it is not their task
to look for solution ’ (सबा टन िव ान ह े शोका ंितकेचे आन ंदी वण न करणार े आहेत,
यावर उपाय शोधण े यांचे काम नाही .)
७.८ सारांश
सबा टन इितहासल ेखन वाह भारतात िवसा या शतका या शेवटी िवकिसत झाला . या
लेखन प तीम ुळे इितहास लेखनाला एक नवीन िदशा िमळाली . या वाहान े दुल ि त समाज
गटांना इितहासात थान िमळव ून िदले. तसेच दुल ि त समाज गटा ंचे, लहान देशातील
घडामोड च े इितहास या ार े श दब झाल े. या वाहाम ुळे ि िटशा ं या भारतावरील
वासाहितक शासनकाळातील िव ोही चळवळीच े न या ीकोनात ून अ यास झाला . हा
िवचार वाह मा स वादाशी काही अ ंशी जवळ असून आिथ क इितहासा या यित र इत र
तरातील स ा गाजवणार े व या ंचे अंिकत गट या ं या पर पर स ंबंधाचे िचिक सक िव ेषण
क न या वाहान े इितहासल ेखनाला एक नवीन आयाम िदला .
७.९
१) सबा टन इितहास लेखनाचा आढावा या?
२) सबा टन इितहास लेखनातील डॉ . रणिजत ग ुहा यांचे योगदान प करा ?
३) सबा ट न इितहास लेखनातील िविवध इितहासकारा ंचा आढावा या?
४) सबा टन इितहास लेखनातील अँटोिनयो ामचीची भ ूिमका प करा ? munotes.in
Page 63
इितहासामधील ि कोन - सबा टन वाह
63 ७.१० संदभ
१) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
२) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
३) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण ल ेखन पर ंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
५) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
६) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाङमय गृह,
२०१०
७) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखन शा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
८) इितहास ल ेखन परंपरा ( टडीमट े रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
९) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
१०) Shaikh Ali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 64
64 ८
ीवादी वाह
घटक रचना :
८.० उि ये
८.१ तावना
८.२ ीवादी इितहास ल ेखन
८.३ ीवादी चळवळीचा अथ व या या
८.४ ीवादामधील िविवध वाह
८.५ ीवादी इितहास ल ेखनाचा आधार
८.६ भारतातील ीवादी इितहास ल ेखनाची पर ंपरा
८.७ सारांश
८.८
८.९ संदभ
८.० उि ये
१) ीवादी इितहास ल ेखन ही संक पना समज ून घेणे.
२) ीवादातील िविवध वाहा ंचा आढावा घेणे.
३) भारतातील ीवादी इितहास ल ेखन पर ंपरांचा आढावा घेणे.
८.१ तावना
जगभरातील मानवी समाज यव थ ेला दीघ असा इित हास आह े. येक सम ूहा या ,
देशा या , कालख ंडा या समकालीन घटना ंचा िवचार करता ंना जगामधील बह तांश समाज
समूहांम ये ( सं कृतीम य े ) पु षां या तुलनेने ि या ंना दु यम थान होत े. भारतीय
इितहासात ाचीन कालख ंडापास ून सामािजक यव थ ेम ये ि या ंचे दु यम थान
आढळत े, असे असल े तरी काळान ुसार ि या ं या सामािजक , आिथ क, शै िणक ,
सां कृितक, कौटुंिबक जीवनश ैलीत व एक ंदरीत सामािजक म ू य य थ ेमधील ि या ंचे
थान व दजा याम य े बदल होत गेलेला िदसून येतो. munotes.in
Page 65
ीवादी वाह
65 आधुिनक काळात ी स मीकर णाचा य ना ंचाच एक भाग हण ून ीवादी िवचार
णाली या अ यासाला सु वात झाली . या चळवळीन े ि या ं या ांना अिधक मह व
िदले. ि या ंशी िनगिडत सव हाताळता ंना ीवादी स ंक पना अि त वात आली .
ि या ंचे दास व कस े व के हा िनमा ण झाल े, याचे उ र शोधताना ीमु चळवळ ना
ि या ं या इितहासात पडताळ ून पाह याची गरज वाट ू लागली व यामध ूनच ीवादी
इितहास ल ेखनाचा एक ानशाखा हणून िवकास होत गेला.
८.२ ीवादी इितहास ल ेखन
िपतृस ाक कुटुंब यव थ ेमुळे केवळ भारतातच न हे तर जगा या इितहासा त ि या दीघ
काळ शोिषत व उप ेि त रािह या . अठरा या शतकात पा ात देशात ीवादी िवचार
सरणीचा उदय झाला . परंतु िवकिसत व िवकसनशील देशात ी चळवळ व ीवादी
अ यास व ेगवेग या ट या ंवर िवकिसत झाला . ीवाद हणज े समान ह क , समान संधी व
समान दजा होय. ीवादी इितहास ल ेखनाचा अ यास करता ंना थम ीवाद हणज े
काय? (What is Feminism ?) हे समज ून घेणे आव यक ठरते. ीवाद ही यापक
संक पना आह े. ीवाद हा ि या ं या ांपुरताच मया िदत िवचार न करता जीवना या
िविवध े ातील शोषणा िव आवाज उठवतो . ीवादाचा िवकास ि या ंचे ह क व
यां यावरील अ याय - अ याचार या ंना िवरोध करणा या चळवळीमध ून झाला . ीवादी
िवचारसरणीम य े ि या ंना पु षां या बरोबरीन े गती व िवकासा या स मान स ंधी, शोषण
आिण िवषमत ेवर आधा रत प ु ष धान सा मािजक यव थ ेला िवरोध , िलंगभेदाला िवरोध ,
सव च े ात पु षां माण ेच ि या ंना स मान अिधकार आिण ि या ं या स मी करण
कर या साठीच े साथीच े य न इ . ीवादी िवचार णालीच े आधारभ ूत त व े आहे.
भारतात ीवादा या आगमनान ंतर ब याच काळान े ीवादी इितहास लेखनािवषयी िलहल े
जाऊ लागल े. खरे तर भारतात समाज स ुधारणे या चळवळी व वात ं या या चळवळीमध ून
ीवादाचा िवचार हा जू लागला . ारंभी या काळात सािह या ंमधून व न ंतर मोच ,
चळवळी , अ यास क इ. मा यमात ून ीवादाच े बीजारोपण भारतात झाल े. १९७५ हे
‘जागितक मिहला वष ’ व १९७५ ते १९८५ हे 'जागितक मिहला दशक ' हणून घोिषत
कर यात आले. भारतात वाढणा या ी चळवळी ल यात घेऊन १९८१ म ये एस. एन.
डी. टी. (S.N.D.T.) िव ापीठात ीवादी अ यासिवषयक पिहली प रषद भरली , या
प रषद ेमधून ी अ यास क ाची स ंक पना ज माला आली व प ुढील काळात ती हळूहळू
िव ता रत ग ेली.
इितहास या श दाचा िव ह ‘इित + ह + आस’ हणज ेच 'हे असे घडले असा ’ होतो. या
History म ये His – Story िकं हा Her – Story ला क ुठेही थान न हत े. परंतु
१९७० या दशकातील ी चळवळीन े सु झाले या ी - अ यासान े इितहास या
ानशाख ेचे व प बदल ून टाकल े. ी - ांचा अ यास हा िविवध ानशाखा ं या
मा यमात ून होऊ लागला . यामध ूनच अन ेक ीवादी िवचारव ंतांनी इितहास या ानशाख ेची
ीवादी ि कोनात ून पुन मांडणी कर याच े काम हाती घेतले. आता ‘ि या ंचा अ यास ’,
‘ि या ंचा इितहास ’, ' ीवादी इितहास ’ अशा अनक े ान शाखा ंमधून ीवादी इितहास
लेखनाचा अ यास क ेला जात आह े. munotes.in
Page 66
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
66 ८.३ ीवादी चळवळीचा अथ व या या
Feminism ही आधुिनक काळातील संक पना आह े. ‘Feminism ’ हा मूळ लॅिटन
भाषेतील श द आह े. ‘Femina ’ या श दाचा अथ ी Women असा आह े. ‘Having a
quality of females ’ अथा त ि या ंचे गुण या अथा ने ‘Femina ’ हा श द वापरला गेला.
२७ एि ल १८९५ म ये एिलसारोसी यांनी ‘The Athenaeum ’ या िनयतकािलक ेम ये हा
श द सव थम वा परला व प ुढील काळात हाच श द सव ढ झाला . ‘Women ’ हा इं जी
श द ‘Wiffman ’ या श दापास ून बनला आहे याचा अथ ‘ ी य ' असा होतो . एिलस
वॉकर या ल ेिखकेने ‘Womanism ’ ही सं ा ‘ या रंगाची ी ’ (Women of Colour)
आिण ‘ितचे िवदारक अन ुभव िव ’ यांचे वण न कर यासाठी वापरला . पुढील काळात
‘Womanism ’ हा श द ‘Theory of sexual equality and the movements fo r
women’s rights ’ हणज े लैिगंक समानत ेचा िस ा ंत आिण ी ह का ं या चळवळी या
अथा ने वापरला जाऊ लागला .
या या
१) िलंडा गाड न (Linda Garden ) :
“ि या ंचे दु यम व आिण यासाठी करा या लागणा या संघषा चे िव ेषण हणज े ी
चळवळ होय ”
२) िव सन (Wilson ) :
“ि या ंचे दु यम व न कर यासाठी िनमा ण झाल ेली जागृती आिण ि या ंना यां या ख या
े ापय त जा याचा माग सुकूर करणारी राज क य बा ंिधलक हणज े ीवाद होय.”
३) हे टर आई टाईन (Hester Eisenstein ) :
“ ीवाद तीन िवचारधारा ंवर आधा रत आह े. एक मानवाच े ह क, दोन समाजवादी िस ा ंत
आिण िलंगभेद िवषय अ यास .”
४) छाया दातार (Chhaya Datar ) :
“फेिमनीजम हणज े वग , जात, िलंग, वच व या ित ह चा िनःपात क न ख या अथा ने
समतेवर आधा रत समता थािपत करण े.”
५) नीरा द ेसाई (Neera Desai ) :
“ि या ंची चळवळ हणजे समानता आिण वात ं य हे समान य ेय िमळव यासाठी केलेले
संघटीत य न होय .”
६) िविकपीिडया व ऑ सफड : (wikipedia and oxford )
“ि यां या स मान राजक य , सामािजक , आिथ क आिण सा ं कृितक ह का ंची या या
क न यासाठी लढणार े व हे ह क कायम ठ ेव यासाठी लढणा या वेगवेग या िवचारसरणी
व आंदोलन े यांना एकि त पणे ीवाद हणता येईल.”
munotes.in
Page 67
ीवादी वाह
67 ७) यूए सायको पीिडया ि टािनका : (Encyclopaedia Brita nnica )
“ि या ंची चळवळ हणज े ि या ंची भूिमका बदल ू पाहणारी चळवळ अशी या या िदली
आहे.”
८.४ ीवादामधील िविवध वाह
जगाम य े ीवादी अ यासाची सु वात झा यान े या अ यासात ून ि या ं या दडपण ुक या
कारणा ंचा शोध घ ेऊन ी - पु ष समानत े या िवचारा ंमधून ीवादी िवचार वाह िवकिसत
झाले. ीवादी ही बह आयामी व पाची िवचार णाली असून ती अिधक अथ पूण री या
समजून घे यासाठी ीवादा या िविवध िवचार वाहा ंचा अ यास करण े मह वाच े आहे.
ीवादातील ह े वाह व ेगवेग या िनकषा ंमधून पुढे आले आहेत. काही वाह व ैचा रक
िनकषा ंमधून तर काही कालख ंडानु प अि त वात आले. या मधील काही म ु य िवचार
वाह प ुढील माण े :
१) उदारमतवादी ीवादी वाह :
युरोपम य े अठरा या शतकाम य े उदारमतवादी ीवादी िवचार वाहाचा उदय झाला . या
िवचार वाहान े पिह या ंदाच ि या ंकडे माणूस हणून पािहल े व ित या समाजातील
थानाची िचिक सा क ेली. उदारमतवादी ीमु िवचार वाह हणज े पु षां या बरोबरीन े
राजक य व सामािजक ह का ंसाठी ि या ंची एकजूट व यातही भांडवलशाहीला ध का न
लावता या चौकटीतच स मान अिधकार िमळव ून ीमु चा िवचार होय. यि वातं याचे
खंदे पुर कता जॉन टुअट िमल (John Stuart Mill ) याने १८६९ म ये ‘दी स ज े शन
ऑफ व ूमन’ (The Subjection of women ) या पु तकाम य े ी वात ं यािवषयी आपल े
िवचार य क ेले. पु षां माण ेच ीलादेखील माणूस हणून जग याचा , आपल े अिधकार
उपभोग याचा अिधकार असावा असे मत िमल य करतात . उदारमतवादी ी वाहाची
वैिश य े हणज े
अ) ि या ं या ह का ंसाठी आ ह धरण े.
ब) ि या ंची िनब धांमधून मु करणे.
क) ि या ंना पु षांएवढीच आपली भूिमका ठरव याच े वात ं य उदारमतावादी वाह द ेतो.
ड) ी िश णाचा प ुर कार क न िविवध े ात यांना वाव िमळव ून देणे.
थोड यात , उदारमतवादी वाह ि या ंसाठी कायद ेशीर समान ह क व स मान स ंधीची
मागणी करतो . ि या ं या मागा तील श ै िणक व यावसाियक अडथळ े दूर कर यावर भर
देतो. ि या ंना पु षांबरोबरीच े ह क व अिधकार िमळव यासाठी मूळ सामािजक स ंरचनेत
बदलाची यांना आव यक ता वाटत नाही.
२) मा स वादी ीवादी िवचार वाह :
१८ या शतकात इं लडम य े आले या औ ोिगक ा ंतीमुळे तांि क, सामािजक व आिथ क
जीवनात आमूला बदल घड ून आला . याम य े समाजातील मह वाचा घटक क ुटुंब हा
भािवत झाला . यामुळे म यमवग य व उ चवण य ि या ंचे आयु य ही वेगवेग या प तीन े
भािवत झाल े. म यमवग य ीचा आ मस मान आिण आिथ क ्या उपयोगी अस याच े munotes.in
Page 68
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
68 भान या काळात िहरावून घेतले, तर उ चवण य समाजातील ी ग ृिहणी हणून आरामशीर
जीवन जगणारी पु ष धानत ेतून िनमा ण झाल े या ी या आदशा चे ितिनिध व करत
होती. परंतु याम य े क करी वगा तली ि या ंची प रि थती दयनीय होती . या क करी
ि या ंचा लढा हा नवीन प तीचा उ ोग व यापाराशी होता . अशा प रि थतीम य े
मा स वादी ीवादी िवचार वाह उदयास आला .
मा स वादी ीवादाच े ितपादन काल मा स व फ ेि क अँज स ह े होते. यांनी आपल े
पु तक ‘The origin of the Family’ व ‘Privet Property and State ’ ( कुटुंबसं था)
(खाजगी मालम ा व रा यस ं था यांचा उगम ) या ंथाम य े आपल े ीवादी िवचार वाह
मांडले. भांडवलशाही यव थ ेमधून आकारात आलेली वग य यव था आिण यातील
उ पादन प ती ही ि या ं या दु यम वाला आिण शोषणाला कारणीभ ूत आहेत, असे मत या
वाहान े मांडले. मा स वादी ी – मु वाहा या मते, ि या ं या वग य लढा उभारायचा
असेल तर ी स ंघटना उभारा या लागतील व आिथ क - सामािजक शोषणात ून दुबळेपणा
न होईल . वग य समाज रचनेचे पु ष धान स ं कृती, कुटुंब सं था व ी चे शोषण ही
मह वाची अ ंगे आहेत.
थोड यात , मा स वादी ी वाह हा ि या ंना आिथ क ्या स म कर याचा आ ह
मांडतो. यािशवाय उ पादन ि या क ुटुंबातील , समाजातील ि या ं या ममू याना
ांिकत करतो . मा ि या ं या सामािजक व राजक य जीवन श ैलीचा िवचार याम य े
केलेला आढळत नाही.
३) जहाल ीवादी वाह :
इ. स. १९७० नंतर ीवादान े उ व प धारण क ेले. पुढे १९८० या दशका या
उ राधा त जहाल ीवादप ुढे आला . ी - पु ष समानता ही सहकाया मधून िनमा ण होणार
नाही, यासाठी स ंघष हा करावा लागेल व स ंघष हा अटळ आहे, अशा भूिमकेतून हा िवचार
वाह उदयास आला . केट िमलेट यां या ‘Sexual Politics ’ (ल िगकत ेचे राजकारण ) या
ंथात जहाल ीवादी िवचाराची सव थम मा ंडणी झाली . हे ीवादी िस ा ंतातील एक
मह वप ूण काम आह े यान े यु.एस.मधील मिहला चळवळी या द ुस या लाट ेला चालना
िदली. या वाहाच े मु य उि े हणज े पु ष स े या सव आघाड यांवर ितवाद करण े हे
होय. ि या ं या वाट्याला येणा या दु यम वाला नाका न ी श ची दश न घडवण े अशी
संघषा ची भूिमका या वाहाची आहे. जहाल ीवादाला पु षी वच व व थािपत प ु षी
यव थाच मा य नाही .
जहाल ीवादाच े वैिश य े हणज े :
अ) ि या ंचा पु षां माण ेच लैिगंक वभाव असतो . हा वभाव िनि त व पात
बाईपणा या वृ ी व वागण ुक तून भािवत होत असतो . या थािपत िवचाराला
जहालवादी ि या ंनी िवरोध क ेला व मानवी अि त वाला लैिगंक वभाव अि त वात
असतो ह े नाकारतो .
munotes.in
Page 69
ीवादी वाह
69 ब) जहालवादी ीवाद ि या ं या या दडपण ुक ला सव वी पु षच जबादार मानतात .
क) मानवी ा या ंम ये सतत चालणार े पुन उ पादन ह े ि या ं या शोषणा ला जबाबदार
असतात . ते हा या ीवादान े कृि म प ुन उ पादना या वादिववादाला चालना िदली .
थोड यात , ि या ंना समाजात सव े समज ून पु ष ह ेच परावलंबी असतात , असे मत
जहाल वाहान े मांडले.
४) उ र - आधुिनकतावाद ीवादी वाह :
इ. स. १९७० या दशकात ‘उ र - आधुिनकतावाद ’ ही संक पना अि ततवात आली .
आधुिनकत े या पलीकड े जाणार े िस ा ंत या स ंदभा त उ र आध ुिनकता वादाचा िवचार
य क ेला जातो . उ र - आधुिनकता वादात व ंश, वग , िलंग, रा ीय व व िभ न व ंशीयता
इ. समाव ेश होतो . इितहासाम य े ि या ंचे िवषय मु ाम दुल ि त क ेले गेले अस यान े ितकड े
ल द ेणे गरजेचे आहे, असे उ र - आधुिनकतावादी ि या ंना वाटते. उ र
आधुिनकतावादी ीवा ा ंनी पर ंपरागत प ु ष स ाकप ती या स ेस िवरोध दश िवला.
धम शा े व िनसग यांना हा िस ा ंत िवरोध करतो . ि यां या बाबतीत समाजा या िविश
धारणा या ंना मु य वाहापास ून दूर ठेव याची प ती यामध ून ि या ंना मु कर याची
भूिमका उ र - आधुिनक ीवाद करता ना िदसतो .
उ र - आधुिनकता ीवादाच े वैिश य े :
अ) आधुिनक जीवन मागा ला व थािपत पर ंपरांना या क पन ेने आ हान िदले.
ब) इितहासाम य े थािपता ं या इितहासाला आ हान देऊन वंिचतांकडे इितहास ल ेखन
सरकत े. ीवाद इितहास ल ेखना या संदभा त का या ि या ं या व दिलत ि या ं या
वंिचतत ेचा घ ेऊन थािपत ीवादाला आ हान िदले.
थोड यात , ि या ंनी वतः या मते या बळावर नवे वत ं िव िनमा ण कराव े अशी
भूिमका हा वाह द ेतो. परंतु उ र आध ुिनक वा ांची ही भूिमका च ुक ची ठरते, कारण ी
व पु ष ह े एकम ेकांचे सहयोगी आह ेत. यांचा िवकास हाच मानवी िवकास आह े, असे
हट यास वेगळे ठरणार नाही.
५) समाजवादी ीवादी वाह :
समाजवादी ीवादाचा ज म मा स वादी ीवादात ून झाला . मा स वादाम य े समाजवादी
ांती झा यान ंतर ीमु आपोआप होईल असे वाटत होत े, मा तस े झाल े नाही .
मा स वादी ीवादा माण े वग वाद हा ि यां या दु यम ि थतीस जबाबदार आहे असे
समाजवादी ीवाद मानतो व याप ुढे जाऊन िलंगभेद व वग वादाम ुळे ि या ं या शोषणा या
यव था िनमा ण होतात , असे मानतो हणून समाजवादी ीवाद िलंगभेद व प ुन पादन
यावर काश टाकतो . युिलएट िमशेल ा म ुख समाजवादी ी ल ेिखका हण ून
ओळख या जातात . यांनी १९७१ म ये ि या ंची मालम ा (Women Estate )व
१९७४ म ये मनोिव ेषण आिण ीवाद (Psychoanalysis and Feminism ) हे
पु तक कािशत क ेले. युिलएट न े जहाल ीवादातील काही मह वा या स ंक पना व munotes.in
Page 70
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
70 िवचार आ मसात क न यांना आप या उदारमतवादी मा स वादाशी जोड याचा य न
केला. खाजगी संप ीच े उ चाटन झाल े व ि या साव जिनक जीवन जगू लाग या ,
उदयोगा ंम ये सहभागी झा या तरी यांचे दु यम थान संपत नाही यासाठी क ुटुंबरचना
आमूला बदलावी लागेल.
समाजवादी ीवादी इितहास ल ेखनाच े वैिश य े :
अ) समाजवादी ीवाद िलंगभेद व वग वादाम ुळे ि या ं या शोषणा या यव था िनमा ण
होतात असे मानतो .
ब) समाजवादी ीवादान े कुटुंब यव थ ेत आमूला बदलाचा आ ह धरला .
क) कुटुंबात मुली – मुलांची जडणघडण एक माण ूस हणून हावी.
थोड यात , समाजवादी ीवा ा ंनी ी प ु ष समानत ेसाठी िपतृस ाक यव था बदलली
गेली पािहज े, यासाठी ि या ं या अन ेक ा ंवर वत ं चळवळी िनमा ण झा या पािहज ेत
आिण ि या ंनी भांडवलशाही व प ु ष धानता या िव एकाच वेळी आवाज उठवला
पािहज े असे ितपादन क ेले.
६) कृ णवण य ीवादी वाह :
इ.स.१९७७ म ये बारबरा ि मथ यांनी ‘Toword a Black Feminism Criticism ’ या
पु तकाम य े सव थम ही िवचार णाली मांडली. याम य े ि मथचा म ु य म ु ा कृ णवण य
ि या ं या सज नशील ल ेखनाचा पाया घालतो . यानंतर ब ेल, ह स, िविल स इ .
िवचारव ंतांनी ही िवचार णाली पुढे नेली. अमे रकेतील गौरवण य व क ृ णवण य
ि या ंमधील समानत ेसाठी हा संघष आहे. ‘का या ंम ये ही स दय आहे’ या संक पन ेतून
का या ीवादाचा ज म झाला . थािपत ीवादी चळवळीन े िवकिसत क ेलेले
प ितशा ही गो या व म यमवग य ि या ं या अनुभवावर अवल ंवून आहे. यात का या
ि या ं या संदभा त िवचार क ेला गेला नाही. प रणामी का या ि या ंनी वतःब ल िवचार
करायला सुरवात केली. यां यात जािणवा जागृत झा या . १९७४ म ये ि टनम य े का या
ि या ंचा गट थापन झाला . याम य े अमे रका व ि टनमधील ि या ंनी वांिशकत े या आिण
िलंगभेदा या मु ावर एक आल े पािहज े यावर भर िदला . यामध ूनच का या ि या ंची मु
होईल अशी अशा िनमा ण झाली .
पा ा य ि यांचे जगणे हे यां या कातडीचा र ंग, वण , वंश यांनी िनय ंि त क ेलेले आहे.
हणून गौरवण य शोषणापास ून कृ णवण य ी - पु ष म ु करण े, हा या िवचार णालीचा
पिहला ट पा अस ून कृ णवण य पु षी वच वापास ून ि या ंची मु करणे असा शोषण
मु चा दुहेरी वास या वाहाला अिभ ेत आह े.
थोड यात , दिलत म ु माण े वंश व वण भेदापास ून मु होण े, यानंतरच ी म ु होईल
अशी भ ूिमका हा वाह मा ंडतो. अथा तच कृ णवण य ि या ं या मु नंतर एकूणच
ि या ं या मु चा िवचार हा वाह मांडतो.
८.५ ीवादी इितहास ल ेखनाचा आधार
ीवादी इितहास ल ेखन हणज े केवळ ि या ंब ल इितहास ल ेखन करण े न हे, तर ी
आिण प ु ष या दोघा ंचाही इितहास सामािजक स े या संदभा त पाहणे हे ीवादी इितहास munotes.in
Page 71
ीवादी वाह
71 लेखनाम य े अपेि त आह े. येक कालख ंडातील ि या ं या स ंरचना मक द ु यम वाला व ेग
– वेग या त हेने अधोर ेिखत करणे व यासाठी ि या ंचे सां कृितक, सामािजक आिण
ऐितहािसक स ंदभ शोधण े हणज े ीवादी इितहास ल ेखन हणता येईल. ीवाद िकंवा
ीवादी इितहास ल ेखन या स ंक पन ेचा उदय पाि मा य देशातून झाला हण ूनच ीवादी
इितहास ल ेखना या स ंक पना , याम य े आलेले िविवध िवचार वाह या ंचा अ यास
जागितक ीवादी इितहास ल ेखना या चौकटीत करावा लागतो . भारतात हा इितहास
अ यासता ंना भारतीय समाज आिण सं कृती या प रवे यात हा िवषय ज ुळवून यावा
लागतो .
भारतात ीवादी इितहास ल ेखनािवषयी अलीकड या काळात िलहल े व बोलल े जाऊ
लागल े. भारतात १९७० या दशकात ी चळवळीन े आिण यामध ून ेरणा घ ेऊन सु
झाले या ी अ यासान े इितहासा या ान शाख ेचे व प बदल ून टाकल े. भारतीय
इितहास लेखनातील ि या ंची बेदखल न करण े, ि या ंवरील अ याचार , ि या ंचे शोषण
यांचा इितहास मा ंडणे, ि या ं या कत बगारीला अधोर ेिखत करणे आिण िलंग भावा मक
जडणघडणीत ून इितहासाची जाणीव आकाराला आणण े, हे भारतातील ीवादी इितहास
लेखनाच े उि े सांगता येईल. कुमकुम सा ंगरी आिण सुदेश वै या ंनी आप या
‘ रकाि ट ंगवूमन’ (१९८९ ) या स ंपािदत क ेले या ंथात ीवादी इितहास ल ेखन
सां कृितक इितहासाकड े कसे सरकल े याचे प ीकरण िदल े आहे.
ीवादी इितहास ल ेखनात ीवा ा ंचे ि या ंब लच े आकलन जस े बदलत गेले तसे
ीवादी इितहास ल ेखांचे व पही बदलत गेले. या व पान ुसार ीवादी इितहास ल ेखन
िविवध ट यात ून वािहत झाल े. उदा. उदारमतवादी ीवा ा ंनी ि या ं या यि म वाचा
मह वाचा मानला . मा स वा ांनी उ पादन आिण पुन उ पादन यामधील फरक पुढे
आणला आिण मा स वादाच े नवे आकलन िवकिसत क ेले. जहाल ीवा ा ंनी खाजगी व
साव जिनक या ं यातील अ ंतर स ंबंधावर काश टाकला . भारता या संदभा त पाि मा य
िवचार माग े सोडून भारतीय समाज यव थ ेचा, परंपरेचा शोध घ ेऊन चातुव ण व जाती
यव था या आधार े ि या ंचा इितहास हा िलहला जाऊ शकतो . भारतीय जाणीवा ंमधून
ीवादी इितहास ल ेखनाला एक नवीन ी ा होऊ शकते.
८.६ भारतातील ीवादी इितहास ल ेखनाची पर ंपरा
१८ या शतकात ि िटशा ंची स ा भारतात ि थराव यान ंतर ि िटशा ं या संपका मुळे
वातं य, समता , अिधकार , उदारमतवाद , याची ओळख नविशि त भारतीया ंना झाली .
ि िटशा ंनी आध ुिनक िश णाचा पाया घात याम ुळे समाज स ुधारणा चळवळ ना चालना
िमळाली . काही समाज स ुधारका ंनी िवचार आिण य क ृतीमध ून ी वासाठी ि या ंना
पु षां माण ेच मानस मान , अिधकार , वातं य, समता , ह क िमळव यासाठी गो. ग.
आगरकर , महा मा योितबा फुले, ताराबाई िशंदे, डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर, अशा अन ेक
समाज स ुधारका ंनी आप या िवचार काया तून ीिश ण , ी - पु ष समानता , वतं ,
ह क, ी िवकास यासाठी य न क ेले. मुि लम समाजात सर स यद अहमद खान ,
बह ीन त यबजी , तर ज ैन समाजात शेठ िहराच ंद नेमचंद दोषी या ंनी ीवादा या ीने
य न क ेले.
munotes.in
Page 72
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
72 १) वात ं यपूव काळातील ीवादी चळवळी :
भारताम य े शा श ु इितहास ल ेखनाची पर ंपरा १८ या शतकात ि िटशा ंनी सु केली.
अनके ि िटश अिधका या ंनी भारतीय समाज , चालीरीती , परंपरा, धम , सं कृती जाण ून
घे या या उ ेशाने भारताचा इितहास िल ही यास सुरवात केली. परंतु हे िलखाण
वसाहतवादी व सा ा यवादी भूिमकेतून िलहीले गेले अस यान े या इितहासकारा ंनी
भारतातील ि या ंचे दयनी य थान वण न क न याची त ुलना त कालीन ि िटश ि या ं या
उ च सामािजक दजा शी कर यात आली . या सा ा यवादी इितहास लेखनाला उ र
देताना रा वादी इितहास लेखकांनी आय ीची ितमा प ुढे क न िह ंदू सं कृतीम य े
ि या ंना उ च थान होत े हे सांिगतल े. आ त ेकरां या िलखाणात कुटुंबातली ि या ं या
थानाला मह व द े यात आले. या इितहास ल ेखन बरोबरच अन ेक ी स ुधारणावादी
चळवळी या काळात सु झा या .
राजाराम मोहन रॉय यांनी सती थ ेिव सुधारणा चळवळी क न १८२९ म ये सती
बंदीचा कायदा क ेला. इ. स. १८४८ म ये महा मा फ ुले यांनी ीिश णाचा पाया प ुणे या
शहरात ' िभडेवाडा' या िठकाणी रचला . या घटन ेमुळे आधुिनक ीवादी चळवळ ची मुह त मेढ
रोवली गेली. महा मा फ ुले व सािव ीबाई फुले यां या कृितशील व म ूलगामी िवचारान े ी
सुधारणेला एक िनि त िदशा िमळा ली. भारतीय ि या ं या वेदनांची यथा सव थम महा मा
फुले यांनी आप या वाङमय यातून मांडली. िशवाय महा मा फ ुले ी दास वाचा शोध
घेऊन ी जीवनाची शा ीय िचिक सा क ेली. सािव ीबाई फुले यां या ‘फुलपाख ’ व
‘फुलांची कळी’ या किवत ेमधून पार ंप रक पु षीवृ ीचे िच ण य ेते. सािव ीबाई ंचे हे िलखाण
ीवादी सािह याम य े ेरक ठरल े आहे. ताराबाई िशंदे यांनी १८८२ म ये ‘ ी - पु ष
तुलना’ हा ंथ िलहला . हा ंथ हणज े ि या ंवरील अ यायािव चा िव ोही जाहीरनामा
होता.
इ. स. १८८१ म ये डॉ. पंिडता रमाबाई यांनी ि या ं या दुःखांना वाट क न दे यासाठी
‘आय मिहला समाज ’ ही पिहली ि या ंची स ंघटना थापन क ेली. १८८८ म ये गोपाळ
गणेश आगरकर यांनी ‘सुधारक ’ हे वत मान प सु केले. याम य े ी - पु षांसाठी स मान
संधी व वात ं याची मागणी आगरकरा ंनी केली. १९२० ते १९४७ हा कालख ंड ी
ह का ंसाठी मह वाचा मानला जातो. महा मा गा ंधी या ंनी भारतीय वात ं य लढ ्यात
ि या ंना सहभागी क न घेतले. परदेशी मालावर बिह कार टाकण े, सूत काढण े, कापड
िवणण े, भात फ ेरी काढण े, अिन था ंचे िनमू लन, काय ात सुधारणा घडवून आणण े. इ.
कारची काय ि य ा ंनी पार पाडल े. या ि या ंम ये सरोिजनी नायड ू, कमला देवी
चटोपा याय , अ ण असफ अली, उषा म ेहता, हंसा मेहता इ . ि या ंचा समाव ेश होता .
१९३१ म ये ि या ंना मतदानाचा अिधकार द े यात आला . याच काळात म ास , मैसूर, पुणे
या िठकाणी ि या ंची सिमती थापना कर यात आली .
२) वात ं ो र काळातील चळवळी :
वातं यानंतर इितहास ल ेखनात ि या ंना दुल ि त कर यात आले. १९५० ते १९६० या
दशकात डा या िवचारसरणी या इितहासकारा ंनी इितहास मा ंडताना भौितकवादी िव ेषण
प तीचा वापर क न आिथ क ा ंवर भर िदला . यामुळे ि या ं या ांकडे दुल झाल े.
‘ रकाि ट ंग वूमेन : एस स इन कोलोिनयल िह टरी ’ या कुमकुम सांगरी आिण स ुरेश वै munotes.in
Page 73
ीवादी वाह
73 यांनी स ंपािदत क ेले या ंथात पाथ चॅटज यांनी रा वाद व िल ंग भावन े या
जडणघडणीवर काश टाकला . १९८० या दशकात उदयास आले या सबा टन इितहास
लेखनात व ंिचत हण ून ि या ं या थानाब ल भा य करायला हवे होते, परंतु सबा टन
इितहास ल ेखन वाहात िलंग भावा या ांवर काश टाकला गेला नाही. १९९० नंतर
भारतीय इितहास ल ेखनाम य े िव ेषणा मक पातळीवर बदल होऊन या िव ेषणाचा िवषय
ी न राहता िल ंग भाव ही संक पना प ुढे आली . या दशकात जागितक पातळीवर का या व
ितस या जगातील ि या ंनी म ुख वाही असल े या ीवादी धोरणा ंवर टीका क ेली. व
ि या ं - ि या ं मधील वग , वण , रा याव न फरक क ेला जातो याकड े ल व ेधले.
ीवादी चळवळ म य े १९५० नंतर डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी िहंदू िववाह कायदा , िहंदू
कोड िबल , संसदेत मांडले. िववाहाची वयोमया दा, बह िववाहाला ब ंदी, िववाह िव छ ेद,
संप ीम य े ि या ंना समान अिधकार यासारख े कायद े पा रत कर यात आले. १९७५
म ये युनोने आंतररा ीय मिहला वष साजर े केले आिण पु हा एकदा ी चळवळ ना ेरणा
िमळाली . सात या प ंचवािष क योजन ेपासून नव या पंचवािष क योज़न ेपय त अनेक सहकारी
मा यता ा अ यास क ाची थापना झाली . इ. स. १९७३ म ये मुंबईम य े SNDT या
िव ापीठात पिह या ी अ यास क ाची थापना झाली . एि ल १९८१ म ये मुंबईम य े
मिहला अ ययन िवषयक रा ीय स ंमेलन आयोिजत कर यात आले. याम य े अिखल
भारतीय ी प रषद ेची थापना कर यात आली .
थोड यात िलिखत इितहासात दडलेले ीिवषयक वा तव शोधण े, ि या ं या िविवध
घडामोडी िकंवा ि थ य ंतरामधील सहभाग अधोर ेिखत करणे हे ीवादी इितहास ल ेखनात
अपेि त आह े. मानवी इितहासाच े ीवादी प रवे यातून पुन लेखन झाल े पािहज े याच
भावन ेतून हा वाह िवकिसत झाला आह े.
८.७ सारांश
इितहासाची एक वत ं ान शाखा हण ून ीवादी इितहास ल ेखन ही िवकिसत होत आहे.
या ान शाखेने इितहासाला भािवत क े याच े िदसून येते. या इितहासान े भूतकाळातील
ि या ंचा अ यास क न आजपय त ि या ंना िमळाल े या िवषम वागण ुक ब ल वाचा
फोडली . या इितहा स लेखनात ि या ंना दु यम थान द ेणा या , ी - पु ष असमानता
अधोर ेिखत करणा या ढी-परंपरा व स ं कृतीचा अ यास क न इितहासामधील ि या ंचे
थान शोध याचा य न केला गेला. ीवादी इितहास लेखनात अन ेक वाह काळा या
ओघात िनमा ण झाल े. या व ेगवेग या वाहा ंनी ि या ंचे सोडव यासाठी यांना
पु षां या बरोबरीन े थान िमळव ून दे यासाठी आपाप या िवचारा ंची सै ांितक ब ैठक
िनमा ण केली.
ीवादी इितहास ल ेखनात , इितहासाच े लेखन करता ंना ि या ं या ांवर काम करणा या
अनेक ानशाखा ंची मदत यावी लागेल. ि या ं या इितहास ल ेखनात ून ि या ं या
गौरवशाली इितहासाबरोबर यां या दडपवण ुक चा इितहास द ेखील मांडावा लागेल
जेणेक न समाजाचा ि या ंकडे पाह याचा ि कोन बदल यास मदत होईल. ि या ं या
इितहासाचा वतं य अ यास झाला तर इितहासा तील अनक े नवीन मािहती उजागर
हो यास मदत होईल. munotes.in
Page 74
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
74 ८.८
१) ीवादी इितहास ल ेखन हणज े काय ह े सांगून ीवादा या िविवध या या ंचा
आढावा या?
२) ीवादातील िविवध िवचार वाहा ंची सिव तर मािहती सांगा?
३) भारतातील ीवादी इितहास ल ेखनाचा थोड यात आढावा या?
८.९ संदभ - ंथ
१) पाटील प जा व जाधव शोभना - भारतीय इितहासातील ि या , फडके काशन ,
को हाप ूर, २००७
२) लांडे सुमती व ता ंबे ुती, ीवाद , श दालाय काशन , ीरामप ूर, २००७
ढोबळे िड. बी. - राजक य िवचार णाली , अ णा काशन , लातूर, २०११
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाङ मय गृह,
२०१०
६) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
७) Shaikh Ali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
८) भारतीय मिहला ंचा इितहास (दूर िश ण क ), िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर, २०१९
९) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
munotes.in
Page 75
75 ९
उ र आध ुिनकतावाद
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ उ र - आधुिनकतावाद स ंक पना
९.३ मुख आध ुिन को रवादी इितहास ल ेखक
९.४ सारांश
९.५
९.६ संदभ
९.० उि े
१) उ र आध ुिनकतावाद संक पन ेचा अ यास करण े.
२) उ र आध ुिनकतावादाच े वैिश ये अ यासण े.
३) मुख उ र आध ुिनकतावादी इितहासकारा ंचा अ यास करण े.
९.१ तावना
आधुिनको र िकंवा उ र आध ुिनकतावाद हणज े आ ध ुिनक कालख ंडानंतर येणारा
कालख ंड होय. १७५० ते १९५० हा कालख ंड आध ुिनक कालख ंड हणून ओळखला
जातो. या आध ुिनक कालख ंडात िनसगा चा व मानवी यवहारा ंचा बुि िन र या शा ीय
प तीन े िवचार होऊ लाग यान े तं ानाचा िवकास झाला व औ ोिगक उ पादन वाढल े.
याच कालख ंडात िव ान व त ं ाना या े ात झाले या गती या जोरावर मानवी
जीवनातील अ ान , दा र ्य व अस ुरि तता यापास ून मु होऊन मानवी जीवनात गती
होईल असे मानवास वाटू लागल े होते.
(Post – Moder nism ) पो ट मॉडिन झम िकंवा उ र - आधुिनकतावाद या श दाचा वापर
१९८० या दशका ं या दर यान झाल ेला िदसून येतो. आधुिनक चळवळी या िवरोधात
सं कृती, कला, त व ान आिण सािह य यांचा समाव ेश असल ेली चळवळ हणून ही
ओळखली जात े. वतःम य े, ही चळवळ आधुिनकत े या सव गांभीय आिण तक शु तेचे
खंडन करत े. उ र-आधुिनकत े या या स ं े या अगदीजवळ असल ेला एक श द हणज े
“सुधारणा ”, कारण हा एक स ंपूण बदल होता जो िवश ेषतः कला मक े ात तसेच
सामािजक आिण सा ं कृितक े ात यमान होतो .
munotes.in
Page 76
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
76 ९.२ उ र - आधुिनकतावाद स ंक पना
साधारणपण े १९७० - ८० या दशकात ‘उ र - आधुिनकतावाद ’ ही संक पना उदयास
आली . आधुिनको र वादाम य े आधुिनक + उ र हणज ेच उ र आध ुिनकवाद असे श द
जोडल े गेले आहेत. याचा अथ काल मान ुसार आध ुिनक न ंतरचा काळ असा होतो . उ र
आधुिनकतावाद हा श द सव थम अरनॉ ड टॉय बी (Arnold Toynbee ) ने सव थम
१९४७ म ये ‘A Study of History ’ या पु तकाम य े केला. परंतु जीन योटा ड (Jean
Lyotard ) यांनी १९७९ म ये उ र - आधुिनक हा श द वापरला व प ुढील काळात हा
श द चिलत झाला . आधुिनको र जगात समाज जीवना या वेगवेग या े ातील या या
व पाच े िव ेषण करणार े लेखन उ र आध ुिनकवादाम य े आढळत े.
उ र आध ुिनक वादाची कुठलीही एक शा ीय या या करण े श य नाही. कारण यामधील
एखादा िस ा ंत, त व िक ंवा िवचार हा एकसारखा नाही. उ र आध ुिनकतावाद या
संक पन ेत २० या शतका या शेवटी पा ात जगात , तेथील जीवन प ती , सां कृितक व
जीवना या िविवध घटकात झालेले बदल , या बदला ंकडे पाह याचा िविवध ि कोन ,
िविवध व ैचा रक भ ूिमका, सां कृितक बदल व या वरील चचा इ. बाब चा समाव ेश होतो .
उ र – आधुिनकतावादा या मते, संपूण मानवी समाज एकिजनसी नसून य ेक गटाच े
िवचार , अि मता व ैिश ्ये हे िभ न अस यान े संपूण मानवी जातीला ए का चौकटीत
बांध याचा य न कर याऐवजी मानवी समाजाच े खंिडत, अि थर व प मा य कराव े
आिण व ैि क िवचारा ंऐवजी थािनक , ासंिगक िवषया ंचा अ यास करावा .
९.०३ मुख आध ुिन को रवादी इितहास ल ेखक
मुख आध ुिनको र इितहास ल ेखक प ुढील माण े :
१) जीन योटा ड (Jean Lyotard ) ( ानाच े िव ेषण) :
जीन योटा ड (Jean Lyotard ) हे आधुिनको रवादी च िवचारव ंत होत े. यांनी आप या
“The Post – Modern Condition – A Report on Knowledge ” या ंथात
आधुिनको रवादी िवचार मा ंडले. या ंथाम य े ानाचा मानवी जीवनावर काय प रणाम
झाला, यांचे यांनी िव ेषण क ेले. यां या मते, इितहास हा वातं याकड े जाणारा मानवी
वास आह े, य व समाजाचा उ दार हा बुि वादान ेच होईल आिण स य य ात
अवतारावयाच े असेल तर बोधनािशवाय कुठलाही माग नाही.
२० या शतकात स ंगणक व सार मा यमा ंचा च ंड िव तार झा यान े ानाचा देखील
िव तार झाला . याम ुळे तं ान व शा ीय ानात च ंड भर पडली , यालाच ानाचा
फोट असे हटल े जाते. इंटरनेट व स ंगणक य िव ताराम ुळे आज ान ह े कु या एखा ा
य च े नाही, तर ते सामूिहक झाल े आहे. ानाचा सार स ंगणक व मािहती तं ानाम ुळे
वेगाने होत आहे. आज या काळात जागितक यवहार ह े ानावर आधा रत अस याम ुळे
या या हाती न या ानाची ग ु िक ली , तोच भावशाली व बलशाही ठरेल. पुढील
काळात ान िमळव यासाठी स ंघष होईल , बह रा ीय कंप यां या हाती मािहती तं ानाची munotes.in
Page 77
उ र आध ुिनकतावाद
77 सू े अस यान े रा यशासनावरही यांचे िनयं ण िनमा ण होईल , व ते ान कोणाला द े याचे
हे या कंप या ठरवतील .
२) जीन बौि लॉड (Jean Baudrillard ) (जािहरातीच े िव ेषण आिण वा तवात
िस ा ंत ) :
जीनबो ीलॉड या च िवचारव ंताने १९८१ म ये “The System of Society ” व “The
Consumer Society ” हा ंथ िलहला . याने या ंथात अित वा तवत ेचा िस ा ंत मांडला,
या या या िस ा ंतास ब ुि जीवी वगा ने फार िस ी िदली . या िस ा ंतानुसार, १९९० नंतर
जगाम य े मािहती तं ान , दुरदश न सारखी सार मा यम े, िविडओ कॅमेरा, वृ प े,
िनयतकािलक े हे एक नवीन यव था िनमा ण करतील . यांनी जगात मूळ व तूं या ल ावधी
ह बेह ब ितमा माणसा समोर उ या के या. या व त ूंचा व ितमा ंचा माणसा या मनावर
चंड भिडमार क ेला याम ुळे माणूस हा बौि क ग धळात पडेल. यामुळे खरी व त ू कोणती
व खोटी व त ू कोणती याची पारख माणूस क शकणार नाही. अित वा त या ंचे जग िनमा ण
करणा या ंना बॉ ीलॉड याने ‘Culture Industry’ असे हटल े.
३) िमशेल फुको (Michel Fauc ault) ( ऐितहािसक िव ेषण ) :
िमशेल फुको या ंचे इितहास ल ेखन ह े आध ुिनक जगाच े, सं कृतीचे कठोरपण े िचिक सा
करणार े आहे. यांनी आप या िलखाणात पार ंप रक िवषया ंपे ा मानिसक अस ंतुलन व
णाव था , लैिगकता , गु हेगारी, अशा िवषया ंना मह वाच े थान िदल े. यां या स ंपूण
िलखाणात ून आध ुिनक समाज यव था व इितहास या ब ल िवचार प होतात . यान
“The Order of thing ” व “The Arch aeology of Knowledge ” या दोन ंथात
आधुिनको रवादाच े ऐितहािसक िव ेषण केले आहे.
िमशेल फुको या ंनी इितहासाच े दोन कार सा ंिगतल े आहे.
१) युटोिपया (Utopia ) :
यालाच सुसंगती व ऐ य असल ेला इितहास अस े हणतात . यालाच Total History असे
देखील हटल े जाते. जो पा रंप रक इितहास होय .
२) हेटेरोटोिपया (Heterotopia ) :
यालाच ऐितहािसक ऐ य नसलेला, सुट्या, तुटक, असंगत घटना ंचा इितहास अस े
हणतात . यालाच General History असे देखील हटल े जाते.
फुको या ं या मते, अलीकड या काळात मानव हा इितहासाचा िवषय असला तरी तोच
अि थर , खंिडत व िव कळीत झा याम ुळे, या इितहासाला शा त प न राहता याप ुढे
इितहासाम य े घटना ंची मािलका कायम राहील . परंतु याम य े एकसू ता राहणार नाही.
यां या मते, इितहासात काहीच शा त नाही. इितहासाम य े काहीही ि थर नस याम ुळे
मूळ मानवी व ृ ीवर िवव ेक बु ीने मात के याचे कुठेही आढळत नाही. इितहासाम य े शु
वा तव नस याम ुळे मानवी जीवनाब लच े शा त व पाच े िन कष इितहासमध ून काढता
येत नाही. munotes.in
Page 78
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
78 थोड यात , आधुिनक काळात मानव हा इितहासाचा िवषय रािहला नाही. यामुळे मानवाचा
अंत होईल . यां या मते, मानव हा इितहासाचा िवषय असला पािहज े तरच तो इितहास
संदभ य राहील अ यथा स ंदभ हीन होईल .
३) फेि क जे सन (Fedric Jameson ) ( सामािजक िव ेषण) :
जे सन ह े समाजवादी ल ेखक अस याम ुळे यांनी सामािजक ि कोनात ून िलखाण क ेले.
अमे रकन मा स वादी फेि क जे सन याने भांडवलदा राचे तीन ट प े सांिगतल े आहे. पिहला
ट पा हा १७५० ते १८५० असा आह े जो बाजारावर आधा रत भा ंडवलदार , दुसरा ट पा
१८५० ते १९५० जो म ेदारी भांडवलदार आिण बह रा ीय व १९५० नंतरचा उपोभ ा
भांडवलादर अशी यांनी िवभागणी केली. जे सन यांनी “Post Modernism or The
Cultural Logic of late Capitalism ” या शीष काखाली , आधुिनको र समाजबाबतच े
लेख िलहल े. यां या मते, जगातील बह रा ीय क ंप यां या आिथ क यवहारा या सीमा
जगभर पसर या आहे. जगातील िविवध क ंप यांनी नैसिग क साधना ंचा अितरकपण े वापर
क न उ प न वाढिवल े. या कंप यांनी आपला माल जा तीत जा त िवक यासाठी मोठया
माणावर जािहरातबाजी सु केली, व तूं या मह वाप े ा अथवा या या गरजेपे ा
जािहरातीन े माणसाला आप याकड े आकिष त क न घेतले. यामुळे माणूस हा वत ं िवचार
कर याची मात गमावून बसला व तो भोगवादी बनला . अशा समाजाला जे सन याने
क िबंदू हरवल ेला समाज अस े टल े आहे.
५) ाि सस फुकुमाया (Francis Fukumaya ) (राजक य िव ेषण ) :
अमे रकेतील रा यशा ाचा अ यासक असल ेले ाि सस फुकुमाया ह े अम े रकन
रा ा य य रगन या काळात पररा ीय खा या चे स लागार हणून यांनी काम क ेले.
यांनी “The End of History ” and “The Last Man” हा ंथ िलहला . यां यामत े,
“जगाम य े जे संघष झाल े, याम य े लोकशाही उदारमतवादाची लढाई ही अिनय ंि त
राजेशाहीशी झाली . या स ंघषा त राजेशाही संपु ात आली . नंतर फ़ॅिस ट ह कूमशाही व
सा यवादाशी लढाई झाली व याचा अ ंत झाला व आता लोकशाही उदारमतवादी य ुग
जगाम य ेही िनमा ण झाल े.”
या िस ा ंताला जागितक करण व उदारमवादाचा स ंदभ आहे. फुकूम यां यामत े, जगाम य े
िवसा या शतकात युरोपमधील सा यवादी सरकार े एकान ंतर एक कोलमडली मा अम े रका
जगात भावी स ा हण ून ताठ उभी रािहली . यांचे मु य कारण हणज े अमे रकेने
भांडवलवादी , लोकशाही , उदारमतवादी , भांडवलवादी प तीच ं वीकार क ेला. यामुळे
मानवाची गती होत आहे. हणून ही आदश अशी प ती आहे. यापलीकड े कोणतीही
िवकासाची अव था असणार नाही हणज े एक कार े इितहासाचा शेवट झाला आह े.
९.४ सारांश
िवसा या शतका या शेवटी काही वषा त वसाहतवाद संपला, सा ा यवादी संपून
आधुिनकत ेची संक पना आली व आपण नवीन य ुगात व ेश केला यालाच आपण उ र
आधुिनक कालख ंड हणतो . मुळात ‘आधुिन कोतर ’ असा काही वमत िस ांत िकंवा munotes.in
Page 79
उ र आध ुिनकतावाद
79 त व ान अि त वात नाही. अनेक िवचारा ंची िमळून ही एक स ंक पना िवसा या शतका या
अखेरीस उदयास आली . मानवी जीवनात जी प रवत ने आली याकड े पाह याचा ि कोन ,
वैचा रक भ ूिमका या ंचा या स ंक पन ेत समाव ेश होतो . याची सव यापी अशी या या करणे
अवघड आहे. उ र आध ुिनकतावाद हणज े केवळ आध ुिनक न ंतरचा कालख ंड एवढाच
अथ अिभ ेत नस ून यापे ा अिधक खोल अथ या स ंक पन ेत आहे.
९.५
१) उ र – आधुिनकतावाद ही संक पना प करा ?
२) उ र - आधुिनकतावादी इितहास ल ेखनातील म ुख इितहासकारा ंचा आढावा या?
९.६ संदभ
१) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
२) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
३) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण ल ेखन पर ंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाङ मय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) Sreedharan E, A Textbook of Histography , 500 BC to A.D. 2000,
Orient Blackswan, 2004
८) Shaikh Ali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
munotes.in
Page 80
80 १०
भारतीय इितहासल ेखन - सा ा यवादी
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े उि े
१०.३ सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह
१०.४ सा यावादी ि को नातून िलखाण करणार े इितहासकार
१०.५ सा ा यवादी इितहा सलेखनाच े वैिश ये
१०.६ सारांश
१०.७
१०.८ संदभ
१०.० उि े
१) सा ा यवादी इितहासल ेखनाचा अ यास करण े.
२) सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह अ यासण े.
३) भारतातील सा यावादी इितहासकारा ंचा आढावा घेणे.
४) सा ा यवादी इितहास ल ेखनाच े वैिश ये अ यासण े.
१०.१ तावना
१८ - १९ या शतकात युरोिपयन राजवटी आिशयात ि थर झा यान ंतर सा ा यवादी
ि कोनात ून इितहासाचा अ यास स ु झाला . अठरा या शतका या अखेरीस भारता या
बह तांश भागात ई ट इ ंिडया क ंपनीची स ा भारतात थापन झा याम ुळे इितहासल ेखनाचा
पौरा यवादी ि कोन मागे पडला व ि िटश िहतस ंबधांना पूरक इितहास ल ेखनाची गरज
ि िटश रा यक या ना वाटू लागली , यामध ूनच भारतात सा ा यवादी इितहास ल ेखन
परंपरा िनमा ण झाली . श ा या बळावर भारतात दीघ कालीन स ा िटक ून ठेवणे अवघड
आहे याची जाणीव ि िटशांना अस यान े भारतावरील इं जां या स ेला तािक क आधार
देणे यांना गरजेचे वाटल े. यामध ूनच इं जांना भारतीया ं या तुलनेने े ठरवत भारतीया ंवर
स ा गाजव याचा न ैितक अिधकार अस याच े यांनी सांिगतल े व सा ा यवादाच े समथ न
केले. या यित र स ंपूण भारतावर राजक य िनय ं ण िमळव यासाठी बुि वंत, इितहास
अ यासक , शासका ंनी इितहासल ेखना या मा यमात ून ताि वक आधार िनमा ण केला व
सा ा यवादी इितहासल ेखनाचा पाया मजब ूत केला. munotes.in
Page 81
भारतीय इितहासल ेखन - सा ा यवादी
81 १०.२ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े उि े
जेरेमी ब थमचा उपयु वाद , इ ह जेिलक स अथा त सुवाता ि तीधम सं दायाचा भाव ,
चा स डािव न या उ ा ंती या िस ांतावर आधा रत सामािजक डािव नवाद आिण
गौरवण या ं या े वा या वंशवादी िस ा ंत अशा िविवध व ैचा रक ि कोनामध ून इं जां या
भारतावरील स ेला ताि वक आकार आला . सा यवादाचा हा ताि वक आधार पाच
गृहीतका ंवर आधा रत होता .
१) भारतीय स ं कृती, समाज हा मागासल ेला, अ गत व हीन दजा चा आहे हे दाखवण े.
२) बौि क , शा ीय व भौितक गतीम ुळे ि िटशा ंचे शासन हे गत आह े हे दाखवण े.
३) भारतीय लोका ंम ये यूनगंडाची भाव ना िनमा ण करण े.
४) भारतीय समाज हा दुबळा व मागासल ेला अस यान े तो वशासनास लायक नाही असे
दश वणे.
५) ि िटश शासन भारतात कायम व पी रािहली पािहज े यासाठी सव ते य न करणे.
अशा कार या गृहीतका ं या आधार े भारतीया ंना इंगजां या तुलनेने किन ठरव ून,
इंगजां या े वा या आधारावर यां या भारतावरील स ेला न ैितक अिध ान द े याचे
काय सा यावादी इितहासल ेखकांनी केले.
१०.३ सा यावादी इितहासल ेखनातील िविवध वाह
अठरा या शतका या अखेरपय त ई ट इ ंिडया क ंपनीची स ा भारतात ढमल झालेली
होती. १८५७ चा उठाव दडपून टाक यान ंतर हा सा ा यवाद आणखीनच क र झाला .
ि िटशा ंनी वेगवेग या काळात वेगवेग या सा ा य वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े
िलखाण क ेले, ते पुढील माण े :
१) पिहला वाह हा जे स िमल व या या उपयु वादी धोरणा ंचा पुर कार कर या या
इितहास ल ेखकांचा होता . भारतीय समाज प ूण पणे बदलायचा झा या स यावर
‘उपकारक ’ ह कूमशाही शासनाची गरज आह े. यासाठी कायदा व भ कम शासन ह ेच
यो य माग आहे, असे या वाहाच े मत होत े.
२) दुसरा वाह हा भारतीया ं याब ल अन ुकूल ि कोन ठेवून िलखाण करणा या
इितहासकारा ंचा होता . याम य े सर िव यम जो स , लॉड किनंगहॅम, टॉमस मुनरो,
मा कम व माऊ ंट टुअट एि फ टन यांचा होता . या सव इितहासकारा ंना भारतीय
समाजरचना , सं कृती, भारतीय जीवन प ती यािवषयी आदरय ु सहानभ ूती होती .
यामुळे ते याच ि कोनात ून प रवत न कर याचा आ ह करीत .
३) सर जॉन शोअर व ँड डफ यासारख े इितहास ल ेखक धम चळवळी अथवा िमशनरी
ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े लेखन करतात . हे शासक य अिधकारी िश ण व
धम सारा या मा यमात ून शासनाकड े पाहतात . यांना ि िटशा ंची स ा ही ई री
संकेत व प रमे राची इ छा वाटत े. यामुळे यांना भारतीया ं या प रवत नासाठी धमा त
हा एकाच माग िदसतो . munotes.in
Page 82
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
82 ४) चौथा वाह हा आ ेड लॉयल , हेनरी मेन व िव यम ह ंटर यासारख े िव ान प ूव व
पि म िवचारसरणीचा सय ग भारतात पाहतात . याच भूिमकेतून यांनी भारतातील
आचार - िवचार , सं थांचा मोठ्या आ मीयत ेने अ यास क ेला.
५) आधुिनक प तीन े व व त ुिन ि कोनात ून अ यास करणा या िव ाना ंचा गट हा
पाच या वाहाम य े मोडतो . याम य े पी. ई. रॉबट , पस हल ि पयर , सी. एच.
िफिल स , हो डन फाब र, केनेथ ए. बॉलह ॅचेट व इतर रा ँके प तीन े साधन सामु ीचा
सखोल तपासणी क न यावर आधा रत व त ुिन इितहास ल ेखनाचा आ ह
करतात .
१०.४ सा ा यवादी ि को नातून िलखाण करणार े इितहासकार
सा ा यवादी ि कोनात ून िलखाण करणा या इितहासकारा ंम ये खालील इितहासकारा ंचा
समाव ेश होता .
१) जे स िमल :
जे स िमल हा सा ा यवादी इितहास ल ेखनाचा जनक मानला जातो. या भारत द ेशाचा
इितहास यान े िलिहला या देशाला याने कधीही भ ेट िदली न हती . लंडनम य े ई ट
इंिडया क ंपनीम य े प यवहार तपासनीस हणून काम करणा या जे स िमल यान े ई ट
इंिडया क ंपनीची कागदप े, भारताशी झालेला प यवहार व ि टनम य े झालेले
भारतीया ंिवषयीच े लेखन या ंचा अ यास क न जे स िमल यान े ‘History of British
India’ हा ंथ १८१८ म ये िलह न कािशत केला. या ंथाने फार मोठा वाद िनमा ण केला
पण या ंथाचा भावही च ंड होता .
जे स िमलचे िलखाण ह े पूव ह द ूिषत होत े. याने भारता या इितहासाच े िवभाजन िह ंदू
काळ, मुि लम काळ व ि िटश काळ अशा धािम क आधारावर क ेले. तसेच ‘िहंदू सं कृती
पे ा मुसलमाना ंची सं कृती ही े दजा ची आहे’ अशी द ुही िनमा ण करणारी िवधान े क न
भारता या जमात वादी इितहास ल ेखनाला सु वात केली. जे स िमल यान े ाचीन भारतीय
समाजाच े व प , शासन प ती , चाली रती, पुराण ंथ इ. ब ल तु छतेने िलहल े.
म यय ुगीन पर ंपरा, सनातनी व ृ ी, ढी- था, धम स ेचा भाव या स ंदभा त याने
भारता या मागासल ेपणावर टीका क ेली. भारतामधील ि िटश रा यक या ना व
अिधका या ंना जसा भारत िदसला तसा यांनी तो कागदप ा ंमधून न दवला . तसाच भारत
हा जे स िमल याला िदसला व याच आधारावर जे स िमल यान े आपली इितहासिवषयक
मते न दवली . यामुळे याचे संपूण िलखाण ह े पूव ह दूिषत होत े. जे स िमल याच े िलखाण
एकांगी, पूव ह द ूिषत, वंशवादी , भारतीया ंना सव च बाबतीत ही न लेखणार े असल े तरी
त कालीन अिधका या ंसाठी याचे िलखाण ह े माग दश क ठरल े. िमल याच लेखनाचा आधार
घेऊन नंतर या इितहासकारा ंनी भारतास ंबधीच े िलखाण क ेले.
२) माऊंट टुवट एि फ ट न :
माऊंट टुवट एि फ टन याने सम वयवादी ि कोनात ून भारताचा इितहास िल िहला.
एि फ टन याने ई ट इ ंिडया क ंपनीचा अिधकारी व म ुंबई ा ंताचा ग हन र हणून काम क ेले munotes.in
Page 83
भारतीय इितहासल ेखन - सा ा यवादी
83 होते. य भारतात काम क न िमळाल ेला अन ुभव आिण पौव यवादी इितहासकारा ं या
ंथांचा अ यास क े यामुळे जे स िमल या मताशी एि फ टनच े मतभ ेद होत े. िमलच े
िलखाण ह े व तुिन नस ून याने भारताचा इितहास िलहताना यो य म ू यमापन क ेले नाही,
अशी टीका एि फ टनन े केली.
१८४१ म ये एि फ टनन े ‘Histor y of Hindu and Muhammadan India’ हा ंथ
किशत क ेला. या ंथात राजक य इितहासाप े ा सा ं कृितक बाब वर अिधक भर िदला .
एि फ टनची कालगणना , शासन यव थ ेब ल मािहती , धम , सािह य , त व ान , परदेशी,
सागरी यापार इ . ची मािहती ही या या लेखनाची वैिश य े आहे. या या मृ यूनंतर
१८५७ म ये याचा ‘The Rise o f the British power in the East’ हा ंथ िस
झाला. या यामत े, “इितहासाच े लेखन करत असता ंना या देशावर रा य करायच े आहे
यांना समजून घेतेले पािहज े” भारताचा इितहास िलहत असता ंना एि फ टन याने
उदारमतवादी ीकोन जरी बाळ गळला असला तरी भारतावर ि िटश शासनाची
आव य यता अस याच े ितपादन यान े केले.
३) ँट डफ :
ँटडफयाच े संपूण नाव ज े स किनगह ॅम ँट डफ असे होते. सु वातीस ई ट इ ंिडया
कंपनी या सै यात स ैिनक न ंतर कंपनी या ल करातील क ान , पुढे सातारा छ पती
तापिस ंह या दरबारातील वक ल व न ंतर साता याचा पिहला कल े टर हण ून याने काम
पिहल े. साता यातील मु कामात यास मराठा इितहास ल ेखनाचा िवचार स ुचला व यान ंतर
यास माऊंट एि फ टन याने ो साहन िदल े. डफ याने ‘History of Maratha’s’ हा
ंथ िल िहला. या ंथासाठी याने मराठी , सं कृत, फारसी कागदप े व अ य साधना ंचा
अ यास क ेला. ँट डफ याने “या ंथात भौगोिलक प रि थती , सामािजक , राजक य ,
त कालीन प रि थती , छ पती िशवाजी महाराजा ंचे काय , मोिहमा इ . उ लेख केला.
डफ या लेखनाम ुळे मराठ्यां या हालचाली , मोिहमा ंची सिव तर अशी मािहती थमच
पा ात अ यासका ंसाठी उपल ध झाली .
४) िव यम ह ंटर :
एकोिणसा या शतका या शेवटी सा ा यवादी लेखकांत िव यम ह ंटर याच े मह वाच े थान
आहे. ‘History of British India’ या ंथात याने ि िटशा ंनी गती या जोरावर भारतावर
िवजय िमळवला . भारतावरील अिधकार हा इं लडचा रा ीय िवजय आह े, असे हटल े
आहे. ‘Rulers of India’ या ंथात अ ावीस खंडात त ुत क न यात भारतातील
ि िटश अिधका या ंची धडाडी , प र म , मु स ेिगरी, शासन कौश य इ . िविवध ग ुणांची
शंसा केली आहे. ‘The An nals of rural Bengal’ या ंथात ब ंगालमधील अनाचार , व
अनाग दी या कारभाराम ुळे सामा य लोक त होत े. ि िटशा ंनीच तेथे काय ाच े रा य
आणून सु यव था घडव ून आण याच े मत मांडले. ‘The Indian Musalaman ’ या ंथात
िहंदू - मुि लम ह े एकम ेकांपासून िभ न आह े. मुि लम समाजाकड े इं जांनी िवश ेष ल
पुरवावे असे सा ा यवादी व भ ेदभावप ूण िलखाण केले.
munotes.in
Page 84
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
84 ५) हेनरी एिलयट :
ई ट इ ंिडया क ंपनीम य े नोकरीस असल े या एिलयटन े फारशी भाषेचा अ यास क न
मुि लम शासन काळातील इितहासा या ंथाची ह तिलिखत े एक क न ‘History of
India as Told by its own Historians ’ या शीष काखाली आठ ख ंडात ती कािशत
केली. या ंथा या तावन ेत याने भारतातील म ुि लम शासका ंना जुलमी, अ याचारी
ठरवल े. तसेच यांना कायदया या रा याची स ंक पना मािहत नस याच े ितपादन एिलयट
याने केले. भारताला पिह यांदाच यायि य िनःप पाती शासक इ ं जां या पात लाभल े
असून ते भारतात कायदयाच े रा य िनमा ण करतील असा िन कष एिलयट याने काढला .
६) अ ेड लायल :
आ ेड लायल हा एक उदारमतवादी ल ेखक होता . तो भारतावर टीका करत नाही, पण
ि िटश शासनाची तो श ंसा करतो . भारतात कोणतीच राजक य अथवा शासक य
यव था ढ झाली नाही , समाज हा दुभांगलेला रािहला , यि गत एकत ं ी शासनाची
परंपरा य ेथे िनदशा स येते व ि िटश सा ा याच े समथ न करतो . भारतात ि िटश सा ा य
थािपत कर याची कोणतीही िनि त योजना न हती , ते अपघातान े घडले यासारख े िवचार
याने आप या ‘The Rise and Expansion o f the British Dominion in India’ या
ंथात मांडले.
७) इतर सा ा यवादी इितहासकार :
लॉड मॅकॉले यांनी रॉबट लाइ ह सार या काही महान ि िटश भारतीय यि म वा ंवरील
िनबंध एिडनबग र ूम ये कािशत झाल े. च र ा मक प तीन े इितहास िलिह या या
परंपरेची थापना मेकॉलेने सु केली. याचे नंतर मोठ्या माणावर अन ुकरण क ेले गेले
आिण हणून हाईसरॉय या च र ा ंचे आिण यां या भारतातील शासक य काया चे
िलखाण झाल े. सर हे ीमेन यांचे योगदान ह े वेग या कारच े होते. एक महान यायशा ीय
इितहासकार हण ून यांनी िलखाण क ेले. मेन यांनी भारतातील ग हन र-जनरल कौि सलच े
अ पकाळासाठी कायदा सद य असताना ाचीन भारतीय स ं थां या अ यासासाठी
वतःला झोकून िदले. यांचा ाचीन कायदा (१८६१ ) हा ंथ आिण भारतीय
खेडेगावातील समुदायांवरील यांनी केलेले काय इितहासातील पथदश काय होते.
१०.५ सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े वैिश य े
भारतात ि िटशा ंची स ा थापन झा यान ंतर सा ा यवादी भूिमकेतून यांनी भारतीय
इितहासाच े िलखाण केले. सा ा यवा दी ि कोनाम ुळे ि िटश शासका ंची मनोवृ ीही तशीच
बनली . या सा ा यवादी इितहासल ेखनाच े वैिश य े पुढील माण े होते.
१) भारतावरील ि िटश स ा दीघ काळासाठी ढमुल कर यासाठी ि िटश
सा ा यवादाच े ताि वक समथ न कर या या ि य ेतून सा ा यवादी इितहा सलेखन
परंपरा िवकिसत झाली . या सा ा यवादी लेखनाच े तीन म ुख उि े होते. munotes.in
Page 85
भारतीय इितहासल ेखन - सा ा यवादी
85 अ ) भारतीया ं या मनात यूनगंड िनमा ण करण े व ि िटश शासनाची महती पटव ून यांना
िदपवून व दडप ून टाकण े.
ब ) भारतीय लोका ंम ये फूट पाड ून ते वशासनला लायक नाहीत ह े यां या मनावर
िबंबवणे.
क ) भारतीय ह े अ गत व हीन दजा चे आहेत हे इं लंडमधील ब ुि जीवी व सामा य वगा ला
दाखव ून भारतावरील ि िटश शासन कायम िटकव याची गरज या ंना पटवून देणे.
२) या ल ेखन वाहातील बह तेक लोक ह े भारतातील ि िटश नोकरशाहीच े ितिनधी
आहेत. यामुळे या स व लेखकांनी भारताब ल प ूव ह बाळग ूनच िलखाण क ेले.
३) सा यावादी इितहासल ेखकांनी भारतीय इितहासाच े थमच िह ंदू, मुि लम व ि िटश
अशी िवभागणी केली. अशा कार या मांडणीम ुळे िहंदू - मुि लम भेदाची बीजे पेरली
गेली.
४) सा ा यवादी लेखकांनी मूळ साधना ं या व पुरा या या आधार े इितहास ंथ िलहल े
असल े तरी यात व तुिन त ेचा अभाव जाणवतो .
५) या ल ेखकांनी ाचीन व म यय ुगीन भारतीय इितहासातील दोष थळे व ुटी
अवा तव व पात मांड याचा य न क ेला. भारतीय स ं कृती, राजक य
इितहासातील चांग या घटना व शासक य घ टनांकडे यांनी दुल केले.
६) आय वंशां या े वाचा द ंभ ा लेखनात प पण े जाणवतो . इं लंड या ेतवण व
कृ णवण वसाहत या बाबत प पात कर यामाग े हा िवचार होता .
अशा कार े सा ा यवादी इितहासल ेखनात अन ेक दोष जरी असल े तरी या वाहान े
भारतीय इितहास ल ेखनाला एक नवीन िदशा िदली .
१०.६ सारांश
सा ा यवाद हा एक ीकोन आहे, यान ुसार एखाद े मह वाका ं ी रा आपली श
आिण व ैभव वाढव यासाठी इतर द ेशां या न ैसिग क आिण मानवी स ंसाधना ंवर आपल े
िनयं ण थािपत करत े. हा ह त ेप राजक य , आिथ क, सां कृितक िक ंवा इतर
कोण याही कार े असू शकतो . एखाद े े िकंवा देश आप या राजक य अिधकाराखाली
घेणे आिण तेथील रिहवाशा ंना िविवध ह का ंपासून वंिचत ठ ेवणे हे याच े सवा त य व प
आहे. देशा या िनय ंि त े ांना सा ा य हणतात . सा ा यवादी धोरणान ुसार, रा -रा य
आप या सीमेबाहेर जाऊन इतर द ेश आिण रा या ंम ये ह त ेप करत े.
सा ा यवादी ि कोनात ून इितहास िलखाणाची पर ंपरा १८ या शतकात मोठ्या माणावर
उदयास आली . याम य े ामु यान े चांनी - इंडोचायना , डचांनी - इंडोनेिशया, पोतु गीजांनी
गो याचा व ि िटशा ंनी भारताचा इितहास िल िहला. भारतात सा ा यवादी इितहास ल ेखन
करत असताना येथील लोकां या कमकुवत वृ ीचा शोध घेऊन भारतीय स ं कृती ही
अ गत अस याच े दाखवुन िदले.
munotes.in
Page 86
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
86 १०.७
१) सा ा यवादी इितहासल ेखन हणज े काय ते सांगा?
२) सा ा यवादी इितहासल ेखनाची उि े सांगून या इितहासल ेखनातील िविवध वाह
सांगा?
३) सा यावादी ि कोनात ून िलखाण करणा या इितहासकारा ंचा आढावा या?
४) सा ा यवादी इितहासाचा थोड यात आढावा घेऊन यांचे वैिश य े प करा ?
१०.८ संदभ
१) गग स. मा. इितहासाची साधन े : एक शोध या ा , पॉ युलर काशन , मुंबई, १९९६
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर,
२००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाङ मय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास ल ेखन परंपरा ( टडीमट े रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
८) Sreedharan E, A Textbo ok of Histography, 500 BC to A.D. 2000 ,
Orient Blackswan, 2004
९) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
१०) गाठाळ एस . एस., इितहासल ेखनशा , कैलास पि लक ेशन, औरंगाबाद , २०११
munotes.in
Page 87
87 ११
रा वादी इितहास ल ेखन
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ रा वाद स ंक पना
११.३ रा वादी इितहास ल ेखनातील िविवध वाह
११.४ रा वादी इितहासल ेखनातील म ुख इितहासकार
अ) ाचीन भारतातील रा वादी इितहास ल ेखक
ब) म यय ुगीन भारतातील रा वादी इितहास ल ेखक
क) आधुिनक भारतातील रा वादी इितहास ल ेखक
११.५ रा वादी इितहास लेखनाच े मह व
११.६ सारांश
११.७
११.८ संदभ
११.० उि े
१) रा वादी इितहास ल ेखनाचा अथ समज ून घेणे.
२) रा वादी इितहास ल ेखनातील िविवध वाहा ंचा आढावा घेणे.
३) रा वादी इितहास ल ेखनातील म ुख इितहासकारा ंचा अ यास करण े.
४) रा वादी इितहास ल ेखनाच े मह व अधोर ेिखत करणे.
११.१ तावना
इितहास ल ेखनात आलेली रा वादी भावना िकंवा वाह हा सा ा यवादी इितहास
लेखना या वाहािव ची िति या होती . एकोिणसा या शतकात ि िटश इितहासकारा ंनी
भारताचा इितहास हा शा ीय प तीन े िलिहला असला तरी तो िल िहत असताना ि िटश
संशोधका ंनी प पाती ि कोनात ून पूव ह दूिषत व ृ ीने तो इितहास िल िहला. एकोिणसा या
शतकात वसाहितक स ेखाली भारतात आधूिनक िश ण आिण नोक या ं या संधीमुळे
म यम वगा चा उदय झाला . या म यम वगा वर पा ा य वैचा रक भावात ून रा वादाची
भावना वाढीस लागली . वसाहितक इितहास लेखनात भारता या इितहासा या मांडणीला
िति या हण ून रा वादी ोकोनात ून भारतीय इितहास ल ेखनाची पर ंपरा िनमा ण झाली . munotes.in
Page 88
संशोधन प ती आिण ऐितहािसक ोत
88 रा वादी इितहास ल ेखनात इितहासातील परा मी य च े च र आधारभ ूत मानली गेली.
पा ा य इितहासकारा ंनी पौरािणक पर ंपरांना भाकड कथा मानून यांना इितहासात थान
िदले नाही. परंतु भारतीय रा वादी इितहासकारा ंनी भारतीय स ं कृतीची ाचीनता शोधली
व ही सं कृती पा ा य सं कृतीपे ा ाचीन अस याच े ितपादन क ेले. हड पा सं कृती या
शोधाम ुळे या ितपादनाला साम य िमळाल े. रा वादी इितहास ल ेखन पर ंपरा ही अ यंत
यापक होती . एकोिणसा या शतकात ितचा उगम होऊन िववध उप वाहा ं या व पात
आिण िविवध ट यात ही लेखन पर ंपरा भावी ठरली . रा वादी इितहास ल ेखन पर ंपरेमुळे
भारतीया ंम ये रा वादी भावना वाढीस लागून भारतीय लोका ंम ये आ मस मान ,
आ मिव ास िनमा ण कर याच े काय या इितहास ल ेखन पर ंपरेमुळे झाले.
११.२ रा वाद स ंक पना
रा वाद िकंवा Nationalism हा श द Nation या ल ॅिटन श दापास ून बनला आहे.
Nation हणज े ज म अथवा व ंश होय . रा वादाम य े ज म, वंश हे त व अिभ ेत आह े.
च रा य ांती या काळात देशभ , रा िन ा या अथा ने ‘रा वाद’ हा श द वापर यात
आला . रा वादाचा उदय थम य ुरोपम य े झाला . युरोपम य े रा वादा चा िवकास
हो या पूव , लोक धम अथवा एखा ा िविश न ेता ऐवजी यां या रा ांम ये साधारणपण े
िन ाव ंत होत े. रा वाद ही स ंक पना थम जम न त वव े ा (Johann Gottfried
Herder ) जोहान गॉट ड हड र याने वापरली . रा वाद ही यापक स ंक पना अस ून
काळातील बदला माण े रा वाद या स ंक पन ेत बदल होत जातात . भौगोिलक एकता
असल े या देशात व ती करणारा सम ुदाय हा एक रा ाचा भाग असतो .
‘रा ’ ही भावना अथवा ि कोन पा ा य आहे. भारतीय लोका ंनी ितचा आध ुिनक काळात
वीकार क ेला. भारतात ि िटश सा ा यािव अन ेक धम , जाती - जमाती , पंथ व इतर
गट असल े या पर ंतु याच े व प अ य ंत िव कळीत असता ंना जनतेने बलाढ्य ि िटश
सा ा यािव एक य ेऊन जो ऐितहािसक लढा िदला , तो भारतीय रा वाद होय.
भारता या वातं याचा इितहास हा िच ंतन, मनन व अ यासाचा िवषय आह े. यामुळे
भारतीय वात ं य चळवळीचा अ यास होऊ लागला . अनेक इितहासकार , िव ान ,
राजकारणी , सा ा यवादी इ . भारतीय वात ं य चळवळीचा रा ीय , आंतररा ीय
ि कोनात ून मू यमापन क लागल े.
११.३ रा वादी इितहास ल ेखनातील िविवध वाह
रा वादी इितहास ल ेखन पर ंपरा ही अ यंत यापक होती . एकोिणसा या शतकात ितचा
उगम होऊन िविवध ट यात आिण िविवध उप वाहा ं या व पात िवसा या शतकात ती
भावी बनली . रा वादी इितहास ल ेखनातील िविवध वाह ह े पुढील माण े होते :
१) ाचीन स ं कृती आिण िह ंदू धमा वरील आरोपा ंचे खंडन करणारा ‘रा ीय वाह ’ :
पिह या िपढीतील रा वादी इितहासकारा ंनी ाचीन स ं कृती व िह ंदू धमा वरील ि िटशा ं या
आरोपा ंचे खंडन केले. ाचीन भारतात सभा , सिमती या लोकशाही सार या काम करणा या
सं था हो या . ाचीन भारतात अन ेक गणरा य े अि त वात होती . ि या ंना पु षां या munotes.in
Page 89
रा वादी इितहास ल ेखन
89 बरोबरीचा दजा होता . या काळात भारतात गिणत , खगोलशा , शरीरशा व औषधी
शा ही िवकिसत होत े. तसेच भारतीया ंना भौितक व शा ीय िवका साचे ानसु ा अवगत
होते. ाचीन स ं कृती व िह ंदू धमा वरील ख ंडन करणा या ंम ये काशी साद जय वाल , राधा
कुमूद मुखज यांची नावे िवशेष उ लखनीय होती .
२) व तुिन - रा ीय वाह :
या वाहातील इितहासकारा ंनी ाचीन धम व सं कृतीवर ि िटशा ंनी केलेले चुक चे आरोप
खोडून काढ याचा य न केला. ऐितहािसक साधना ं या िचिक सक िव ेषणात ून जे स य
हाती येईल, याची पुरा यासह शा ीय प तीन े मांडणी करणे, अशी यांची ऐितहािसक
स य शोधनाची व त ुिन भ ूिमका व ि कोन होता . इितहास िवषया या शा शु
अ यासासाठी इितहासकारा ंनी ऐितहािसक साधना ंचा, िलिखत सािह याचा , पुरात वीय
साधना ंचा शोध घ े याचा य न क ेला गेला. यां या या ल ेखांत कुठेही अिभिनव ेश आढळत
नाही, तर िवषयाची व त ुिन मा ंडणी आढळत े. अशा व त ुिन इितहास स ंशोधका ंम ये डॉ.
रामकृ ण गोपाळ भांडारकर , डॉ. आळत ेकर, िव. का. राजवाड े, डॉ. यदुनाथ सरकार , डॉ.
रमेश चं मजुमदार इ . समाव ेश होता .
३) आिथ क - रा ीय वाह :
या मत वाहा या रा ीय इितहास ल ेखकांची भूिमका ार ंभी या इितहास ल ेखकां माण े
ि िटश िणत आरोपा ंचे खंडन कर यात व व त ुिन िलखाणान े भारतीय इितहास दश न
घडव याची न हती . या वाहातील इितहास ल ेखकांची भूिमका ि िटश इितहास ल ेखनाला
आ हान देणारी व आ मक अशी होती . अठरा या शतकात ि िटशा ंनी भारतावर आपल े
राजक य वच व थािपत क न आिथ क ्या वयंपूण असणा या भारतीय
अथ यव थ ेची आिथ क लूट ही यांची आिथ क ेरणा होती . ि िटशा ं या आिथ क धोरणा ंमुळे
वयंपूण असणारी भारतीय अथ यव था मोडकळीस आली . दा र ्य व ब ेकारी याम ुळे
भारतीय जनता त झाली. यामुळे हा अथ शा ीय ि कोन डो यासमोर ठेवून
एकोिणसा या शतका या अखेरीस दादाभाई नौरोजी , या. महादेव गोिव ंद रानड े, रमेश चं
द , यांनी ि िटश वसाहतवादाच े आिण ि िटशा ंनी चालिवल े या आिथ क शोषणाच े व प
सांिगतल े.
४) ि िटशा ंचा दु पटीपणा व क ुटील राजनीतीवर काश टाकणारा ‘रा वादी इितहास
वाह ’
या वाहातील रा वादी इितहास लेखकांनी ि िटशा ं या शासन यव थ ेमागील उि ्ये,
यांची धोरणे, यां या राजक य व ल करी हालचाली यांचा िचिक सक अ यास क ेला. ई ट
इंिडया क ंपनीने सु वाती या लढाया ल करी बळावर िकंवा े वान े िजंक या नाही
फ़ंदिफ़त ुरी व भारतीया ंम ये फूट पाड ून या िजक या . तसेच भारतात जमातवादाच े बीज
ि िटशा ंनी पे न भारतातील म ु य दोन धमा म ये फूट पाड याच े काम ि िटश शासन
यव था करत आहे हे यांनी पुरा या ार े प क ेले. तसेच िसराज उ ोला , मीर कासीम ,
नानासाह ेब पेशवे, राणी ल मीबाई यांनी िनभ डपण े परक य स ेला आ हान िदले, असे
ितपादन या ंनी केले. munotes.in
Page 90
संशोधन प ती आिण ऐितहािसक ोत
90 या वाहातील इितहासल ेखकांम ये मेजर बी .डी. बसु, पंिडत स ुंदरलाल , िव.डी. सावरकर
यांचा समाव ेश होता .
५) ादेिशक - रा ीय वाह :
भारतात िनरिनरा या देशांचे ि िटशा ंनी केलेले िलखाण अप ूण व सदोष होत े. मूळ देशी
ऐितहािसक साधना ंचा िचिक सक अ यास करण े, भाषे या अडचणीम ुळे यांना कठीण होत े.
यामुळे यां या िलखाणात अन ेक ुटी हो या , िशवाय यांची भूिमका ही िवजे यांची होती .
यामुळे भारतातील िविवध द ेशातील लोकांनी भा रतीय भ ूिमकेतून इितहास िल िह यास
सु वात केली. याम य े महारा , गुजरात , राज थान , दि ण भारत , उ र भारत , बंगाल इ .
देशांचे िलिहलेले इितहास होय . उदा. मराठा स ेचा इितहास हा ंथ ँड डफ याने
१८२६ म ये िलिहला, यावर नीलक ंठ जनाद न यांनी टीका क न व या ंचा चुका दाखव ून
नवीन िलखाण क ेले. तसेच दि ण भारताचा इितहास काशात आण याच े मोलाच े काय
कृ ण वामी अ यंगार, डॉ. नीलक ंठ शा ी या ंनी केले.
वरील उ ल ेख केले या वेगवेगळे उप वाह िमळून रा वादी इितहासल ेखनाचा वाह हा
ंदावत गेला व हा वा ह यापक बनला .
११.४ रा वादी इितहासल ेखनातील म ुख इितहासकार
भारतात रा वादी इितहासल ेखनाचा ार ंभ हा एकोिणसा या शतका या पूवा धा पासूनच
झाला. िवसा या शतका या सु वाती या काळात ह े इितहास ल ेखन अिधक प रप व बनले.
रा वादी इितहास ल ेखन ह े ाची न, म यय ुगीन व आध ुिनक कालख ंडा माण े िलिहले गेले.
यां या कालख ंडिनहाय िलखाणािवषयीची मािहती पुढील माण े सांगता येते.
अ ) ाचीन भारतातील रा वादी इितहासल ेखक:
१) काशी साद जय वाल :
िवसा या शतकातील म ुख रा वादी इितहासकारा ंम ये काशी साद जय वाल यांचे नाव
िवशेष उ ल ेखनीय आह े. सं कृत भाष ेवर भ ु व िमळव ून धम शा ीय ंथाचा, कोरीव
लेखांचा, ाचीन ना या ंचा यांनी अ यास क ेला. यांनी 'िबहार अ ँड उडीसा रसच
सोसायटी या ' मा यमात ून ाचीन भारतीय स ं कृतीचा सखोल अ यास क न जे स िमल
व िवस ट ि मथ यासार या सा ा यवादी इितहासकारा ंचे पूव ह यु मता ंचे खंडन केले. व
ाचीन भारतीय स ं कृती े अस याच े मत मांडले.
काशी साद जय वाल यांनी ‘Hindu Polity ’ आिण ‘History of India ( 150 -350 AD) ’
हे दोन मौिलक ंथ िलिहले. सा ा यवा दी इितहासकारा ंनी भारतात ाचीनकाळी फ
िन ंकश राजस ा होती , कोण याही कार या ाितिनिधक स ं था अि त वात न ह या .
अशी मांडणी केली. यांनी वैिदक काळातील सभा व सिमती , बौ स ंघातील लोकशाहीच े
त व , गणरा य - सोळा महाजनपद े इ. सं थांचे ाचीन भा रतातही अि त व िस क न
सा ा यवादी इितहासकारा ंची मते खोडून काढली . ‘History of India’ या ंथात यांनी
नागांनी शक व क ुशाण आ मणाचा शौया ने ितकार क ेला अस े वण न केले. जय वाल munotes.in
Page 91
रा वादी इितहास ल ेखन
91 यां या िन कषा वर यु. एन. घोषाल व ए . एस. आळत ेकर इ . अनेक िव ाना ंनी िच ह
िनमा ण केले. के. पी. जय वाल यां या िलखाणातील काही ुटी सोड यास यां या
िलखाणात ून खर रा वाद आिण ाचीन भारतीय स ं कृतीचा अिभमान ीस पडतो .
२) डॉ. रामकृ ण गोपाळ भांडारकर :
आधुिनक भारतातील पिहल े वदेशी इितहासकार हण ून डॉ. आर. जी. भांडारकर यांना
ओळखल े जात े. सं कृत, ाकृत व इ ंगजी भाषेवर भ ु व, त व ान आिण धम शा ाचा
यांचा सखोल अ यास होता . राजक य इितहासा या अ यासात यांनी ‘The Early
History of Deccan’ व ‘A peep into the early History of Ind ia’ हे दोन मह वाच े
ंथ िलिहले. या ंथात यांनी ाचीन काळापास ून ते मुि लम आ मणा पय तचा इितहास
रेखाटला . तसेच या ंथात राजक य घडामोड बरोबर आिथ क, धािम क व सा ं कृितक
ि थतीच े वण नही आढळत े.
डॉ. आर. जी. भांडारकर ह े खर रा वादी होत े, परंतु यांची भूिमका ही ि िटश िवरोधी
लेखांची न हती . ा य िव ेतील संशोधनासाठी स ु िस भा ंडारकर ओ रए ंटल रसच
इि टटय ूट हीसं था या ं या काया चे तीक आह े.
३) राधा कुमूद मुखज :
रा वादी इितहासल ेखन आ हीपण े करणार े आर. के. मुखज ह े पिह या िपढीतील
रा वा दी इितहासकार होत े. यांनी िह ंदू धम व स ं कृतीवरील आरोपा ंचे खंडन क ेले.
भारतीया ंनी कोणतीही भौितक व शा ीय गती केली नस याच े सा ा यवादी
इितहासकारा ंचे मत राधा क ुमुद मुखज यांनी आप या िविवध ंथातून खोडून काढल े.
१९१२ म ये यांनी ाचीन भारता वरील एक मह वाच े पु तक ‘Indian Shipping A
History of the Sea Borne Trade and Maritime Activities of the Indians
from the Earliest Times .’ िलिहले. या ंथात यांनी ाचीन काळापास ून मुघल
काळापय त या नािवक हालचाली , सागरी यापार व ऍ ोक व मलाया ब ेटा पय त भारतीय
नौका जात हो या ह े िभ न भाष ेतील सािह य व प ुरावशेष तसेच ना या ं या आधार े िस
केले. या ंथाची लॉड कझ न व ि ह स ट ि मथ यासार या स ु िस इ ं ज लेखकांनी श ंसा
केली. ‘Ancient Indian Education’ या आप या ंथात यांनी ाचीन का ळातील
ा हण व बौ िश ण यव थ ेचा िवकास व गतीचा आढावा घेतला. ‘The Gupta
Empire’ हा एक मोनो ाफ आहे (एका िविश िवषयावर िलिहलेला ब ंध) याम य े यांनी
गु काळातील सािह य , कला, नृ य, गायन, िश प व थाप य इ . े ातील गती दाखव ून
िदली. ‘The Fundamental Unity of India’ या ंथात भारताची भौगोिलक ि थती ,
राजक य िवचार व समान स ं कृती याम य े भारता या ऐ याची बीजे प िनदश नात
येतात. असे मत य क ेले. या यित र यांनी ‘Local s elf-government in Ancient
India’, ‘Hindu Civilizatio n’, ‘Men and thought in Ancient India ’ इ. सारख े ंथ
िलिहले.
munotes.in
Page 92
संशोधन प ती आिण ऐितहािसक ोत
92 ४) डॉ. अनंत सदािशव आळत ेकर :
ाचीन भारताचा इितहास आिण स ं कृती या ंचे शा श ु प तीन े िलखाण करणा या
इितहासकारा ंम ये डॉ. आळत ेकर यांची गणना क ेली जात े. बनारस िव पीठात आिण पटना
िव ापीठा त इितहासाच े ा यापक असल े या डॉ . आ त ेकारानी िशलाल ेख, ता पट ,
पुरावशेष, नाणी यांचा अ यास क ेला. ‘The Position of women in Hindu
civilization’ या ंथात यांनी ाचीन काळातील ि या ं या प रि थतीचा अ यास क न
ाचीन काळी ि या ंना समाजात वरचा दजा होता मा म यय ुगात धािम क ढी आिण
कम कांड वाढ याम ुळे ि या ंचा समाजातील दजा घसरत गेला, असे यांनी ितपादन क ेले.
‘ Education in Ancient India’ या आप या ंथात यांनी ाचीन भारत हा श ै िणक
्या िवकिसत अस याच े प क ेले. ‘State and government in ancient India’
मनु मृती, शु नी ितसार , कामंदक य नीितशा , कौिट या चे अथ शा आिण बौ
वाङमयीन परंपरेचा यांनी स ू म अ यास क ेला. डॉ. आळत ेकरांनी ाचीन भारतीय
गणरा या ंचे व प प क ेले. गु - वाकाटक कालख ंडावरील यां या ंथातून
महारा ातील ामीण समाजाचा आल ेख रेखाट यात आला . गु काळातील सुवण
ना या ंचा एक क ॅटलॉग देखील यांनी िस क ेला. डॉ. आळत ेकरांनी वसाहतवाद ,
सा ा यवादी ीने पसरिवल ेले अनेक गैरसमज द ूर करणार े इितहासल ेखन क न भारतीय
इितहासल ेखन परंपरेत मह वाची भर घातली .
ब) म यय ुगीन भारतातील रा वादी इितहासल ेखक :
१) डॉ. मोह मद हबीब :
ऑ सफड िव ापीठात िश ण घ ेतले या मोह मद हबीब यांनी अिलगढ िव ापीठात
ा यापकाची नोकरी केली. व तुिन आिण िनधम ि कोनात ून भारतातील म ुि लम
शासकांचा अ यास करणार े पिहल े इितहासकार हण ून डॉ. मोह मद हबीब यांना ओळखल े
जाते. मोह मद गझनी या इितहासाच े संशोधन क न यां या वा या या म ुळात ल ूटमार
आिण स ेकरीता झा या हो या आिण यामाग े धमा चा आधार न हता , असे मत हबीब
यांनी मांडले. हबीब यांनी िद ली या सुलतानशाही काळातील समाजाब ल स ंशोधन क न
कामगार आिण शेतकरी यां या जाचात ून मु झा यान े याकाळी शहरी आिण ामीण
समाजात ांती घडून आली व याम ुळेच मंगोल आ मण े परतव ून लावण े िद ली या
शासका ंना श य झाल े. असे मत हबीब यांनी मांडले. मुसलमाना ंनी रा वादी वृ ीने
सा ा यवादा िव असल े या लढ्यात शािमल हाव े असे मत मांडले. आप या
संशोधनान े हबीब यांनी म यय ुगीन भारता या इितहासाकड े पाह याची एक नवीन ी
िदली.
२) के.एम. अ फ :
के. एम. अ फ ह े म यय ुगीन भारता या िवश ेषतः स ु तानशाही या इितहासाच े अ यासक
होते. ‘Life and conditions of the people of Hindustan (1200 – 1500 AD ) ’ हा
यांचा िस ंथ आह े. स तनत काळातील भारतीय समाज जीवनाचा िनधम व ृ ीने
अ यास करणार े ते मुख रा वादी इितहासकार होत े. मुि लम रा यकत अस याम ुळे munotes.in
Page 93
रा वादी इितहास ल ेखन
93 भारतीया ं या दैनिदन जीवनात कोणताही म ूलभूत बदल घड ून आला नाही. िहंदू व
मुसलमान या ं याम य े कुठलाही स ंघष झाला नस ून सां कृितक सम वय साधला गेला,
अशी भ ूिमका क े. एम. अ फ यांनी मांडली. म यय ुगीन भारता या इितहासावर ि िटशा ंनी
केले या िविवध आरोपा ंचे खंडन क े. एम. अ फ यांनी क न आपली रा वादी भ ूिमका
प क ेली.
३) सर जद ुनाथ सरकार :
म यय ुगीन भारता या इितहासाच े व त ुिन आिण मूलगामी संशोधनाच े ेय सर जद ुनाथ
सरकार या ंना िदले जात े. म यय ुगीन भारता या इितहासातील िविभ न भाष ेतील
ऐितहािसक साधना ंचे यांनी अ ययन क ेले. सरकार या ंनी ‘History of Aurangzeb’ हा
ंथ पाच खंडात आिण ‘Fall of the Mughal Empire’ हा चार ख ंडात िलिहला. हे दो ही
ंथ म यय ुगीन भारता या इितहासातील संशोधनातील अ य ंत मह वाच े मानल े जातात .
जदुनाथ सरकार या ंनी ‘Shivaji and His times’ व ‘House of Shivaji ’ या सार खे
मराठा इितहासास ंबंधी ंथ देखील िलिहले. जदुनाथ सरकार या ंनी आपली मते परखडपण े
मांड याम ुळे काही मंडळी नाराज झाली . मा भारतीय ि कोनात ून म यय ुगीन भारता या
इितहासाच े िच ण कर याचा य न हण ून जदुनाथ सरकार या ंचे काय मोलाच े ठरते.
क) आधुिनक भारतातील रा वादी इितहासल ेखक :
१) डॉ. रमेशचं द
रा वादी िवचारा ंचे रमेश चं द या ंनी भारता या आिथ क ि थती या अ यासाकड े ल
देत ‘Economic History of India’ हा ंथ िलिहला. भारताच े ि िटश शासक िविभ न
मागा नी भारताच े आिथ क शोषण करत आहे आिण यामुळे भारताच े आिथ क दा र ्य वाढत
आहे अशी मांडणी यांनी ि िटश पाल म टची कागदप े, शासक य कागदप े आिण अहवाल
यां या आधार े केली. रमेश चं द या ंनी मांडले या औ ोिग क करणाचा िस ा ंत आज ही
भारता या आिथ क इितहासात एक सश िस ा ंत हण ून ओळखला जातो.
२) डॉ. ताराच ंद :
भारता या वात ं य चळवळीवर स ंशोधन करणा या िद गज इितहासकारा ंम ये डॉ. ताराच ंद
यांचे मह वाच े थान आह े. डॉ. ताराच ंद यांचा ‘History of Indian freedom
Movement’ हा चार ख ंडातील ंथ िवश ेष गाजला . या ंथात ि िटश स ा थापन
हो याप ूव ची भारताची आिथ क ि थती , वयंपूण ाम यव था , पारंप रक उ ोग व यापार
यांची मािहती देऊन ि िटशा ं या स ा थापन ेनंतर भारतीया ंची दुद शा ताराच ंद यांनी
मांडली. ि िटशा ंची कूटनीती , फोडा व रा य करा ह े धोरण भारता या फाळणीस जबाबदार
ठरले अशी यांनी मांडणी केली. डॉ. ताराच ंद यांनी ‘The influ ence of Islam on
Indian culture’ या ंथात भारतीय स ं कृती िह केवळ िह ंदू सं कृती नस ून, िहंदू आिण
इ लामी स ं कृती या सम वयात ून उ कट झाल ेली एक संप न सं कृती आह े, अशी मांडणी
केली.
munotes.in
Page 94
संशोधन प ती आिण ऐितहािसक ोत
94 ३) दादाभाई नौरोजी :
भारतीय अथ शा ाच े जनक हण ून दादाभाई नौरोजी यांचा उ ल ेख केला जातो . दादाभाई
नौरोजी यांनी ‘आिथ क िनसारण ’ िकंवा ‘आिथ क शोषणाचा िस ा ंत’ मांडला. आिथ क
िनसारण हणज े भारताला कोण याही व पाचा आिथ क लाभ न द ेता भारताची संपूण
अथ यव था इ ं लड या फाय ासाठी वापरण े. या वसाहतवादी धोरणास आिथ क िन:सारण
असे हणतात . इ. स. १८०७ म ये दादाभाई नौरोजी यांनी ेन ऑफ व े थ (Drian of
Wealth) हा श द योग वाप न भारता या संप ीच े इं लंड कस े अपहरण करत आहे याचे
िववेचन या ंनी आप या ‘पॉवट अ ँड अनि िटश ल इन इ ंिडया’ या िनब ंधात क ेले. इ. स.
१८७१ म ये इं लंडम य े भारता या आिथ क यवहारा ंचा िवचार कर यासाठी ‘ई ट इ ंिडया
िफनॅ सक िमटी या ’ बैठक त दादाभाई ंनी भारता या दा र ्याची मीमा ंसा आकड ेवारी या
साहा यान े केली. यां या मते, भारताकड ून इं लंडकडे जाणा या संप ीचा ओघ हा दोन
कार े आहे. एक य ुरोिपयन अिधकारी , इं लंडम य े नेमले या लोकांचा पगार , भ े, पे शन व
इतर खच हा भारता या ितजोरीत ून िदला जातो . हणज ेच भारतीय संप ीला लागल ेली ही
गळती आहे. तर दुसरा कार ह णजे हाच प ैसा भांडवली पान े भारतात आणून येथील
यापार व उ ोगा ंची म ेदारी िनमा ण करण े. यासार या अन ेक मागा नी ि िटश रा यकत
भारताच े आिथ क शोषण करत होत े. या सव मागा वर दादाभाई यांनी काश टाक ून भारतीय
रा वादाला आिथ क आशय ा क न िदला.
४) या. महाद ेव गोिव ंद रानड े :
या. रानडेयांनी ‘Rise of Maratha Power ’ मराठ्यां या इितहासावरील मह वप ूण ंथ
िलिहला. ‘मराठी स ेचा उ कष ’ हा यां या ंथ ँड डफ या इितहास ल ेखनाला छ ेद
देणारा ठरला. रानडे यांनी आप या िलखाणा ार े मराठ्यां या इितहासाकड े पाह याचा
लोकां या ि कोनात आमूला प रवत न घडव ून आणल े. यांनी मराठ्यांची रा ीय
कामिगरी , समकालीन भारतीय राजवटी आिण यां याम य े आढळणारा रा ीय
ि कोनाचा अभाव , मराठा म ंडळाच े मह व , मराठे, शीख व राजप ूत यां यातील रा ीय
बाणा इ . घटका ंची उदाहरणासह चचा केली.
या. रानडे यांनी भारतीय राजकारणाला अथ शा ीय िवचारा ंची जोड िदली . ‘Essays on
Indian Political Economy’ या ंथात यांनी ि िटश अथ यव थ ेची िचिक सा क न
भारतीय उ ोगा ंना स ंर ण द े यासंबंधी ितपादन क ेले. या. रानडे यांनी भारतीया ं या
आिथ क मागासल ेपणाची कारणी मीमांसा केली. इं ज सरकार व यापारी भारतीया ंचे कसे
शोषण करत आहेत. हे यांनी दाखव ून िदले. यावर उपाय हणज े देशी उ ोग ध ं ांचा
िवकास अस े यांनी सांिगतल े. या. रानडे हे इं जी याय यव थ ेत असूनही यांनी ि िटश
स े या आिथ क शोषणा ंची कठोर मीमा ंसा क न रा वादी चळवळीला गती िदली .
५) डॉ. रमेशचं मजुमदार :
शा श ु व िचिक सक इितहासल ेखन प तीचा वापर क न ल ेखन करणार े इितहासकार
हणून डॉ. रमेशचं मजुमदार ह े िस आह े. डॉ. मजुमदार यांनी Corporate life in
Ancient India, Outline of Ancient Indian history and civilization, Ancient munotes.in
Page 95
रा वादी इितहास ल ेखन
95 India colonies in the far east, The sepoy Mutiny and the revolt of 1857,
History of the freedom movement इ. िवषया या संदभा त संशोधन प ूण ंथ िलिहले.
डॉ. मजुमदार यां या मते, ‘िहंदू व मुसलमान गटातील फ ूट वाढिव यास ि िटश शासका ंचा
िसहांचा वाटा होता . या दो ही गटातील लोकांना एकाच रा ीय यास पीठावर न आण याच े
ि िटशा ंचे य न यश वी ठरल े. ‘डॉ. मजुमदार यांनी भारता या वात ं य चळवळीत महा मा
गांध या काया ची दखल घ ेऊन यां या काया चे कौतुक केले. मा धम आिण राजकारण
यांची ग लत के याब ल यांनी गांध ना दोष द ेिखल िदला .
११.५ रा वादी इितहास लेखनाच े मह व
इितहास ल ेखना या े ात रा वादी इितहास ल ेखनाच े वेगळे मह व आह े. या इित हास
वाहान े ि िटशा ंनी मांडले या धारणा व िवचार खोड ून काढ याच े काय केले.
१) रा वादी इितहासकारा ंनी पा ा य व भारतीय समाज व स ं कृतीचा तौलिनक
अ यास क न रा ीय जािणव ेचे बीज जवल े. रा वादी इितहास लेखनाम ुळे
भारतीया ंम ये आ मस मान िनमा ण झाला.
२) रा वादी इितहासकारा ंनी नवीन आ हान े वीका न संशोधनाला चालना िदली . या
वाहाम ुळे ऐितहािसक म ूळ साधना ंसोबतच शोध घ ेणारी संशोधका ंची िपढी तयार
झाली.
३) रा वादी इितहासकारा ंनी फ राजक य इितहासच नाही तर आिथ क व सामािजक
पैलूंची देिखल दखल घ ेतली. ाचीन व म यय ुगीन सं कृतीचा व सामािजक ि थतीचा
यांनी अ यास क ेला. ि िटशकालीन शासनाच े भारतीय अथ यव थ ेवर झालेले
दु प रणाम िवशद कर यात आले, यामध ून भारतीय वात ं य चळवळीला नवीन
आशय भ ेटला.
४) ि िटशा ंनी भारतीया ंचे केलेले आिथ क शोषण , यांचे फोडा व झो डाचे राजकारण इ .
बाब ची ऐितहािसक मा ंडणी क न रा वादी इितहासल ेखन परंपरेने भारतीया ं या
रा वादी भावन ेला वैचा रक आधार िदला .
५) सामा यवादी इितहास ल ेखकां या मांडणीच े खंडन करत असता ंना काहीव ेळा
रा वादी इितहासकारा ंचे व तुिन त ेचे भान सुट याच े आढळत े. काही वेळा
अितर ंिजत, अितशयोि िवधान े यांनी केली. आ यंितक रा वादा या भावाम ुळे
यातील काही इितहास लेखनाला चाराच े व प आल े. म यय ुगीन वीर प ु षां या
काया चा गुण गौरव करता ंना नकळत जमातवादाची बीजे रोवली गेली.
काही दोष सोडल े तर रा वादी इितहासल ेखनान े इितहासल ेखनाच े े सम ृ केले. डॉ.
रोिमला थापर यां या मते, ‘भारताचा इितहास उभा कर यात रा वादी इितहासकारा ंनी
मौिलक योगदान िदल े.’
११.६ सारांश
एकोिणसा या शतकात भारतात इं जी िश णप ती सु झाली. या िश ण यव थ ेमुळे
िशि त म यम वग या ंची एक िपढी तयार झाली . या इितहासकारा ंना भारता या व ैभवशाली munotes.in
Page 96
संशोधन प ती आिण ऐितहािसक ोत
96 ाचीन इितहासािवषयी जाण आली . आ मजाणीव िनमा ण झाल े या या इितहासकारा ंनी
भारतािवषयी जे इितहासल ेखन क ेले या लेखनास “रा वादी इितहासल ेखन” असे
हणतात . रा वादी इितहासल ेखकांनी ा यवा दी व सा ा यवादी लेखकां या पूव ह
दूिषत इितहासल ेखनाला िवरोध क ेला. भारता या इितहासातील सुवण काळ शोधून यावर
यांनी ल ेखन क ेले. रा वादी इितहासल ेखनाम ुळे ि िटशा ंिव या वातं य लढ्यास
ेरणा िमळाली ; तसेच ाद ेिशक इितहास िलिह यालाही चा लना िमळाली .
रा वादी इितहास ल ेखनात इितहासातील परा मी य च े च र े आधारभ ूत मानली गेली.
पा ा य इितहासकारा ंनी पौरािणक पर ंपरांना भाकड कथा मानून यांना इितहासात थान
िदले नाही. परंतु भारतीय रा वादी इितहासकारा ंनी भारतीय स ं कृतीची ाचीनता शो धली
व ही सं कृती पा ा य सं कृतीपे ा ाचीन अस याच े ितपादन क ेले. हड पा सं कृती या
शोधाम ुळे या ितपादनाला साम य िमळाल े. या इितहासल ेखनातील इितहासकारा ंनी
िविवध िवचारा ंवर आपल े िलखाण क ेले व सा ा यवादी इितहासकारा ंनी मांडलेले मु े
खोडून काढले.
११.७
१) रा वादी इितहास लेखनाचा अथ सांगून िह रा वादी लेखन वाह प करा ?
२) रा वादी इितहास लेखातील िविवध वाहा ंचा आढावा घेऊन याचे मु याकंन करा ?
३) रा वादी इितहास लेखनातील म ुख इितहासकारा ंचा आढावा या?
४) रा वादी इितहास ल ेखनाचे भारतीय इितहासातील मह व अधोर ेिखत करा ?
११.८ संदभ
१) गग स. मा. इितहासाची साधन े : एक शोध या ा , पॉ युलर काशन , मुंबई, १९९६
२) कोठेकर, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर, २००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४
५) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाड्मय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहास लेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास ल ेखनपर ंपरा ( टडीमट े रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
८) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000 ,
Orient Blackswan, 2004
९) Shaikhali B, History: Its Theory and Methods, Macmillam, 1978
१०) गाठाळ एस . एस., इितहास लेखनशा , कैलास पि लक ेशन, औरंगाबाद , २०११
munotes.in
Page 97
97 १२
मा स वादी इितहासल ेखन
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
१२.२ काल मा स - जीवन प रचय
१२.३ मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प
१२.४ मा स वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े झालेले लेखन
१) डॉ. धमा नंद कोसंबी
२) डॉ. रामशरण शमा
३) रोिमला थापर
४) डॉ. इरफान हबीब
५) डॉ. िबपीन च ं
६) डी. एन. झा
१२.५ भारतीय वात ं ाची चळवळ व मा स वादी िवचार
१२.६ मा स वादी इितहास ल ेखनाची म ुख वैिश ये
१२.७ सारांश
१२.८
१२.९ संदभ
१२.० उि े
१) काल मा स या जीवनाचा आढावा घेणे.
२) भारतातील मा स वादी इितहासल ेखन अ यासण े.
३) मा स वादी इितहासकारा ंचा आढावा घेणे.
४) भारता या इितहास ल ेखनातील मा स वादी इितहासल ेखनाच े मह व अधोर ेिखत
करणे. munotes.in
Page 98
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
98 १२.१ तावना
भारतात मा स वादी इितहासल ेखन वाह थ ूलमानान े िवसा या शतका या म यात सु
झाला असला तरी अ पावधीतच तो एक सम ृ वाह बनला . अनेक त विन पर ंतु वतं
बु ी या िवचारव ंतांनी या वाहाला यापक व सखोल बनवल े आहे. काल मा स या
ऐितहािसक भौितकवादी िवचार णालीन े भािवत झाल ेले काही भारतीय इितहासकार
मा स या िस ांता या आधार े भारतीय इितहासाचा अ यास क लागल े व
काल मा स या ऐितहािसक भौितकवादा या आधारान े भारतीय इितहासाच े आकलन
कर याची पर ंपरा स ु झाली . या पर ंपरेलाच ‘मा स वादी इितहासल ेखन पर ंपरा’ असे
हणतात .
१२.२ काल मा स - जीवन प रचय
जम नीम य े या काळात अनेक नवीन िवचार उदयाला येत होत े, या व ैचा रक म ंथना या
काळात काल मा स यांचा ज म एका य ू कुटुंबात ५ मे १८१८ रोजी जम नीमधील ायर या
छोट्या खेड्यात झाला . याचे वडील हरशेल मा स हे एक वक ल होत े तर आई ह ेन रटा
ेसबग ही गृिहणी. १८२४ म ये मा स या विडला ंनी यू धमा या जागी ि न धमा तील
ोटे टंट हा पंथ वीकारला . बालवयातच धमा तराचा झालेला हा सा ं कृितक आघात
यामुळे एकूणच धमा ब ल या या मनात ितर कार उ प न झाला . हणूनच यांनी धमा ला
अफूची गोळी असे संबोधल े. याचे ारंिभक िश ण उदारवादी िवचारव ंत वै टफेलन यां या
माग दश नाखाली झाल े. १८४१ म ये बिल न िव ापीठात ून यांनी ‘The Differences
between the Democritean and Epicur ean philosophy of Nature ’ या
िवषयावर डॉ टर ेट पदवी िमळवली . १८४३ म ये वया या २५ या वष काल मा स याने
आपल े ारंिभक िश क व ै टफेलन यांची मुलगी ज ैनी वै टफेलन िह याशी िववाह क ेला.
िववाह न ंतर मा स प रवार ह े पेरीसम य े गेले व ितथ े ते ‘ ॅ को जम न श दकोश ’ चा
संपादक बनला . ांसम य े असता ंना पॅ रस येथे याला िस िवचारव ंत ोटो लुई लँक
यांची भेट झाली . यां या मदतीन े याने च समाजवाद व च राजक य अथ शा याचा
अ यास क ेला. परंतु या या ा ंितकारी िवचारणाम ुळे सु वातीस याला जम नीतून -
ि वझल डम य े तेथून ांसम य े व नंतर बेि झअम म ये व पुढे इं लंड येथे थला ंतर करावे
लागल े.
इं लडम य े असता ंना याची म ै ी उ ोगपती फेि क एंिज सशी झाली , याची ही मै ी
शेवटपय त िटकली . एंज सम ुळे जम नीपुरता िवचार करणारा मा स इं लंड या
भांडवलशाही या आधारावर स ंपूण िव ाचा अथ लाव याचा आिण यासाठी पया यी
काय म व ा ंतीचा िवचार मा ंडू लागला . फे ुवारी १८४८ म ये याने क य ुिन ट लीगची
थापना क ेली व क य ुिन ट लीग या पिह या अिधव ेशना या वेळी मा स ने एंज स या
मदतीन े सा यवादाचा जाहीरनामा तयार क न सा यवादाची ताि वक ब ैठक मा ंडली.
आप या िवचारा ंना यव हा रक प द े या या हेतूने १८६४ म ये लंडनम य े आयोिजत
पिह या आंतररा ीय कामगार स ंघटनेत जम नी यावतीन े याने ितिनधी व क ेले व
या ार े कामगारा ंना याय िमळव ून दे याचा य न क ेला. एंज स या आिथ क व ंथ
लेखना या मदतीम ुळे काल मा स याने 'दास क ॅिपटल ' या ंथाचा पिहला ख ंड १८६७ म ये munotes.in
Page 99
मा स वादी इितहासल ेखन
99 कािशत क ेला व काही वषा म ये याने दुसरा ख ंड देखील िलह न तयार क ेला. मा प ैशा या
अभावाम ुळे या या िजवंतपणी हा खंड कािशत होऊ शकला नाही. उ प नाचे िनयिमत
साधन हाताशी नस याम ुळे या या कुटुंबाला सत त दा र ्याचा व िविवध हाल अपे ांचा
सामना करावा लागला . दुद वाने १८८१ म ये या या प नीचा मृ यू व १८८३ म ये
लाड या मुलीचा मृ यू या दोन मोठया अपघाता ंमुळे काल मा स चा मृ यू देखील १४ माच
१८८३ म ये झाला .
काल मा स या िवचारा ंवर हेगेल, रकाड , इं लंड व ा ंसमधील समाजवाद ,
वृ प े ातील काय , वैयि क आय ु यातील दा र ्य, औदयोिगक ा ंती इ. चा भाव
िदसून येतो. या भावात ून याने आपल े सा यवादी िवचार मा ंडले. काल मा स चा दास
कॅिपटल हा ंथ सा यवादाचा बायबल हणून ओळखला जातो. या या मृ यूनंतर या या
िवचारा ंचा जगावर जबरद त भाव पडल ेला िदसून येतो. या या सा यवादी िवचारा ंवर
१९१७ म ये रिशयात ांती झाली , यानंतर चीन व इतर द ेशात देखील अ याच
सा यवादी ांती झाले या िदसून येतात. एकेकाळी मा स या िवचारा ंचा भाव हा अ या
जगावर पडलेला िदसून येतो. काल मा स सारखा भावशाली िवचारव ंत जगा या इितहास
विचतच िदसून येतो
१२.३ मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प
भारतातील मा स वादी इितहासकारा ंनी इितहासाची स ंपूण तः चौकट ही काल मा स या
िवचारधार ेवर आधा रत तयार केली. उदा. काल मा स ची इितहासाची या या ‘आज
पय तचा इितहास हणज े दुसरे ितसर े काही नसून केवळ वग संघष होय’ या या या
िवचारधार ेवर आधा रत आह े. ‘आहे रे’ ‘नाही र े’ वग व या ंचा संघष , यांची आिथ क बाब जी
सव बाब या मुळाशी असत े. या िवचारधार ेतून संपूण इितहासाची आखणी करणे. यात
मा स वाद समािव होतो . मा स वादी इितहासल ेखनान े मुळात इितहासल ेखनाची व
आकलनाची प त बदलली . या ल ेखन वाहान े इितहासावर असल ेला राजक य
घडामोड चा भाव बाज ूला सा न आिथ क व सामािजक घटका ं या अ ययनाच े मह व
रेखाटल े. घटना अगर य ऐवजी दुल ि त समाज गट , िभ न सामािजक व आिथ क
यव था ं या मूलगामी अ यास या वाहाला अप ेि त आह े. या वाहातील इितहासकारा ंनी
शेती, ामीण यव था , वण यव था यांचा शा ीय प तीन े अ यास क ेला. वैिदक काळ ,
जैन व बौ धम यासार या िवषया ंचा देखील भौितकवादी ि कोनात ून नवा अ वयाथ
मा स वादी इितहास लेखकांनी लावला . मा स वादी इितहासल ेखनाच े व प ह े
िनवेदना मक अगर वण ना मक नस ून िव ेषणा मक व िचिक सक आह े. ऐितहािसक साधन
सामु ीबरोबरच भाषाशा , समाज शा , लोकवाड्मय, अिभजात सािह य , पुरात वशा ,
अथ शा इ . िविवध ानशाखा ंचा वापर मा स वादी इितहासकारा ंनी केलेला आढळतो .
२० या शतका या सु वातीला भारतातील इितहासकार मा स वादी स ंशोधन , िव ेषण
प तीन े भािवत झाल े. राजक य जीवनासोबतच गतकाळातील आिथ क, सां कृितक
पैलूंचा अ यास या वाहान े मह वाचा मानला . ऐितहािसक बदला मागील आिथ क िकंवा
भौितक ेरणा मह वप ूण मानून भूतकाळाची िचिक सा कर याचा नवीन ीकोन या
वाहान े िदला . munotes.in
Page 100
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
100 १२.४ मा स वादी ि कोनात ून भारतीय इितहासाच े झालेले लेखन
मा स वादी इितहासल ेखनाम य े डी. डी. कोसंबी, डॉ. नु ल हसन, डॉ. राम शरण शमा , डॉ.
रोिमला थापर, डॉ. हरब स म ुिखया, डॉ. मोह मद हबीब, डॉ. इरफान हबीब , डॉ. िबपीन च ं
यांची नावे िवशेष उ ल ेखनीय आह े. परंतु भारतात मा स वादी इितहासल ेखांचे ारंिभक
िवचार ह े बी. एन, द या ं या ‘Dialect ics of land Economics of India ’ व ‘Cast
and class in ancient India ’n society’ पु तकात आढळतात . भारतातील म ुख
मा स वादी िवचारव ंत ीपाद अम ृत डांगे यांचा ‘India from primitive communism to
slavery’ : A Mar xist study of Ancient History in outline . हा मा स वादी
ि कोनात ून िलिहलेला ंथ मनाला जातो. ख या अथा ने भारतात मा स वादी
इितहासल ेखनाची सु वात रजनी पाम द या ं या ‘India Today’ (1940 ) व ए. आर.
देसाई यां या ‘Social Bac kground of Indian Nationalism’ या ंथामध ून झाली .
१) डॉ. धमा नंद कोसंबी :
ाचीन भारता या इितहासाब ल िलखाण करणा या इितहासकारा ंम ये दामोदर धमा नंद
कोसंबी यांचा आवज ू न उ ल ेख करावा लागतो . गिणताच ं औपचा रक िश ण घ ेतले या
कोसंबी यांनी भारतीय इितहास ल ेखनाला नवी िदशा िदली . ाचीन भारता या
इितहासा या अ यासाला कोसंबी या िलखाणाम ुळे एक नवी िदशा िमळाली . डी. डी.
कोसंबी यांनी ४ ंथाचे लेख, ५ ंथाचे संपादन व १२७ संशोधन ल ेखांचे िलखाण क ेले.
या ंथांपैक ‘An Introduction to the study of India n History ’ (1956), ‘ The
culture and civilization of ancie nt India in hist orical outline ’ (1965) या दोन
ंथांनी भारतीय इितहासल ेखनात ांती आणली . डी. डी. कोसंबी यांनी काल मा स या
इितहास िवषयक मय ेला जसे या तसे न वीकारता भारतीय इितहासा या अनुषंगाने
यात बदल क न डी. डी. कोसंबी यांनी भारतीय इितहासाची मांडणी केली. कोसंबी यांनी
ाचीन समाज , िसंधू सं कृती, आय आ मण , जाती यव था , लोहय ुग, बौ धम उदय ,
मौय व कृषी अथ यव था , मौय स ा हास व दि णी स ेचा उदय इ . सिव तर िववरण
केले. कोसंबी यां या भारतातील सरंजामशाही ब ल या िवचारणाम ुळे पुढे सरंजामशाहीव र
एक िवचार वत क वाद िनमा ण झाला . याचव ेळी, यांनी कुळ आिण जातीय स ंबंध,
भारतातील बौ धम आिण यापार , िमथका ंचे सामािजक - सां कृितक स ंदभ आिण
भारतातील सरंजामशाहीच े व प यावर उ ल ेखनीय काय केले.
थोड यात , डी. डी. कोसंबी यांनी, भारतीय इितहासा या संशोधनासाठी काल मा स वादी
िवचारसरणीचा वापर क ेला. “भौितक साधना ंतील ि थ य ंतराची आिण या साधना ंचा
त कालीन जनजीवनाशी िनगडीत असल े यांची मवार मा ंडणी हणज े इितहास ,” या
यां या िवधानाव न ल ात येते. यांचे िलखाण ह े पारंप रक इितहास ल ेखन प ती ला
आिण म यमवग य आ य दा या ं या मा यत ेला छेद देणारं होतं. यांनी भारतीय इितहास
लेखनाला एक नवीन आयाम िदला ह े िनिव वाद आह े कारण या ं या मृ यूनंतर िक येक
वषा नी आपण याबाबत आज चचा करत आहोत .
munotes.in
Page 101
मा स वादी इितहासल ेखन
101 २) डॉ. रामशरण शमा :
काल मा स या भौितकवादी िस ांता या आधार े ाचीन भारतीय सामािजक आिण
आिथ क इितहासाच े िचिक सकपण े संशोधन करणार े इितहासकार हण ून डॉ. आर. एस.
शमा हे ओळखल े जातात . राम शरण शमा हे यात मा स वादी इितहासकार होत े. या
काळात ‘सब टन ’ ही संक पना उदयास आली न हती . या काळात यांनी वंिचतांचा
इितहास िलिहला . ‘Shudras in ancient India’ या आप या ंथात यांनी वण यव था
आिण जाती यव थ े या उगमाची आिण धम शा ा ंनी यांना िदले या अिभमा यत ेची
भौितकवादी कारणीिममा ंसा केली. १९६४ म ये यांनी कलक ा िव ापीठात 'भारतीय
सामंतवाद' या िवषयावर सहा या यान े िदली , जी १९६५ म ये ‘इंिडयन य ुडिलझम ’ या
नावान े इं जीत कािशत झाली . ‘Indian Feudalism’ या ंथात यांनी भारतातील
सामंतशाही यव थ े या उदयाच े मू यांकन क ेले. गु काळातील शहरां या हासास गु
काळातील सरंमजामशा ही यव था कारणीभ ूत अस याच े मत यांनी मांडले. ‘Material
culture and so cial formation in ancient India’ या ंथात यांनी ाचीन भारता या
सामािजक व सा ं कृितक यव थ ेवरील भौितकवादी भा य क ेले. ‘Urban decay in
India’ (C300 -C1000) ाचीन भारतातील नगरां या हासाची आिण वयंपूण
ाम यवव थ े या वाढीच े मा स वादी ि कोनात ून कारणिममांसा कर यात आली .
३) रोिमला थापर :
िद ली य ेथील जवाहरलाल िव ापीठातील इितहासा या ा यािपका हण ून काय केले या
डॉ. रोिमला थापर या िस मा स वादी इित हासकार हण ून ओळख या जातात .
‘Ashoka and decline of the Maurya’s’ या ंथात यांनी मौय स ाट अशोकान े
मांडलेली ध माची स ंक पना प क ेली व अशोकान े बौ धमा चा केलेला पुर कार हा
धम िन अथवा न ैितक भ ूिमकेतून केलेला नसून त कालीन राजक य व सामािजक ग रजे या
जािणव ेतून के याच े मत मांडले. यांनी या प ु तकात अशोकाच े आिण या या सा ा याच े
सव पैलू सिव तरपण े सांिगतल े आहेत. ‘History of India’ या ंथात राजक य
घडामोड प े ा शेती, उ ोग , यापार , ामीण व नागरी जीवन , सागरी हालचाली या
िवषया ंवर भर द ेऊन िभ न कालख ंडाचे िच ण क ेले. िह ी ऑफ इ ंिडया हॉ य ूम वन या
पु तकात यांनी सोळा या शतकात युरोपीय लोक भारतात कस े आल े हे सांिगतल े आहे.
यांनी आप या पु तका ंम ये िहंदू आिण बौ ां या धािम क प त च े वण न केले आह े.
यां या अ ितम ल ेखन कौश या मुळे यांनी सािह य े ात एक िस यि म व हणून
थान िनमा ण केले. Ancient Indian social history – some interpretations,
Problems of Historical writing in India, Ideology and interpretation of early
Indian history, from lineage to state, इ. ंथातून ाचीन भारता या राजक य ,
सामािजक , सां कृितक, तं ान इ . िविवध प ैलूंवर मा स वादी ि कोनात ून मांडणी केली.
४) डॉ. इरफान हबीब :
म यय ुगीन भारताचा मा स वादी परंपरेने िवचार करणार े एक अ ग य इितहासकार हण ून
इरफान हबीब यांना ओळखल े जात े. म यय ुगीन भारताचा आिथ क इितहास हा यां या
संशोधनाचा म ु य िवषय अस ून म यय ुगीन भारता या इितहासा या संशोधनात ते मूलभूत munotes.in
Page 102
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
102 मानल े जातात . ‘Agrarian system to Mughal India’ या ंथात यांनी मुघलकाळातील
कृिष यव थ ेवरील स ंकट ह े मुघल स े या हासाचे मह व पूण कारण ठरल े अशी यांनी
मांडणी केली. ‘Interpreting I ndian History’ या ंथात हबीब यांनी म यय ुगीन
भारता या सामािजक व आिथ क इितहासाच े िववेचन क ेले. तसेच मोह मद घोरी या
भारतावरील आ मणा या वेळी भारता या सामािजक व आिथ क ि थतीच े िव ेषण क ेले.
‘Cast and money in Indian History’ या ंथात यांनी जाित यव थ े या उदयामागील
आिथ क कारणा ंचा उहापोह क ेला. ‘The atlas of Mughal empire’ आिण ‘Economic
map of India’ या ंथातुन यांनी भौगोिलक मािहती सोबतच आिथ क मांडणी देणा या
म यय ुगीन भारताच े एकूण ब ी स नकाश े कािशत क ेले. डॉ. इरफान हबीब यांनी आप या
इितहासल ेखना ार े आपल े वेगळेपण िस क ेले व अनक े दुल ि त घटका ंवर आप या
िलखाणा ार े काश टाकला .
५) डॉ. िबपीन च ं :
मा स वादी ि कोनात ून भारता या रा ीय चळवळीच े ज न आंदोलन हण ून अिधक
यापक व प उजागर करणार े इितहासकार हण ून िबपीन च ं यांना ओळखल े जात े.
केि ज इितहासल ेखन परंपरेने ितपािदत क ेलेली भारतीय वात ं चळवळीशी स ंबंिधत
मेयांचे डॉ. िबपीन च ं यांनी ख ंडन क ेले. भारतीय वात ं चळवळ ही जनसामा या ंची
चळवळ होती , याला व ैचा रक न ेतृ व सुिशि त म यम वगा तील लोकांनी िदले असल े तरी
मूलभूत आिण स ंघष हा जनसाम या ंचाच होता , असे ितपादन िबपीन च ं यांनी
‘India’s struggle for Independence’ या सु िस ंथात क ेले. ‘Communism in
Modern India’ या ंथात जमातवादा या उदयामागील कारणा ंचा िचिक सक अ यास
क न जमातवाद हा ि िटश वसाहतवादाच े अप य अस याची मांडणी केली. ‘The Rise
and growth of economic Nationalism in India ’ आिण ‘Natio nalism and
colonialism in Modern India’ या ंथाम य े भारतीय रा वादाचा उदय आिण
िवकासाच े आिथ क प ैलू, वसाहितक शोषणाच े आिथ क धोरण आिण भारतीय
भांडवलदारा ंची वातं चळवळीतील भ ूिमका या ंचे िव ेषण केले.
६) डी. एन. झा :
डी. एन. झा यांनी इितहास िवषयातील पदवी व पद य ु र िश ण कलक ा व पटणा येथे
पूण केले होते. नंतर िद ली िव ापीठात इितहास िवषयाच े अ यापन , संशोधन करत
असताना ते भारतीय इितहास प रषद ेचे स माननीय सद य हण ून यांनी काम पािहल े
होते. भारतीय इितहासातील ाचीन व ार ंिभक म यय ुगीन कालख ंड हे यां या आवडीच े,
संशोधनाच े िवषय होत े. ाचीन भारताची पर ेखा (१९७७ ) ाचीन भारताचा स ंि
इितहास , The myth of holy cow (२००२ ) ारंिभक म यय ुगीन काळातील सामंतशाही
यव था , इ. यांचे मह वप ूण लेखन आह े.
डी. एन. झा यांनी ाचीन भारताचा आिथ क ि कोनात ून िवव ेचन केले. ाचीन भारतातील
गु कालख ंडाचा उ ल ेख ‘मानवी जीवना या सव च े ात सव च िवकासाचा ट पा
गाठल ेला काळ– ‘सुवण युग’ असा क ेला. यां या मते, आधुिनक लोकशाही यव था , मू ये
यांचा शोध ाचीन गणरा यात घेतला गेला. सा ा यवादी अथवा रा वादी ि कोन munotes.in
Page 103
मा स वादी इितहासल ेखन
103 बाजूला सा न इितहासाचा एक मह वप ूण कालख ंड हणून ते ाचीन कालख ंडाचा उ ल ेख
करतात . पण स ुवण युग संक पना ंना नाकारताना त कालीन सामािजक जीवनातील
शोषणाधा रत वण , जाती यव था , सती था , ढ होत जाणारी अ प ृ यता, राजक य
जीवनात स ेचे झालेले िवक ीकरण यासार या बाबी यांनी अधोर ेिखत के या. ाचीन
गणरा य यव थ ेतील असमानता , स ेचे ठरािवक समुहा या हाती झालेले क ीकरण व
ि या ंना गणरा य यव थ ेत नसलेले थान न दव ून गणरा य यव थ ेतील मया दा या ंनी
दाखव ून ायचा य न क ेला. एका बाज ूला सा ा यवादी रा वादी इितहास ल ेखना या
मया दांवर बोट ठेवताना यांनी ाचीन कालख ंडाचे आकलन वत मानातील राजक य
गरजेपोटी होणार नाही वत मान काळातील िवचार , भूतकाळावर थोपवता कामा नयेत असा
आ ह पण या ंनी धरला होता .
१२.५ भारतीय वात ं याची चळवळ व मा स वादी िवचार
भारतीय वा तं य चळवळीचा मा स वादी ि कोनात ून अ यासाचा पाया रजनी पामद व
ए. आर. देसाई यांनी घातला . पुढे अनेक संशोधका ंनी वत ं चळवळीतील िवसंगतीची व
भारता या रा बनव या या ि य ेची दाखल घेतली. रजनी पामद यासार या
इितहासकारा ंनी सा ा यवादा या िवरोधातील चळवळ वग य िकंवा सामािजक स ंघषा या
व पात मांड याचा य न केला. भारतीय वा तं य चळवळीला यांनी ‘पांढरपेशी
चळवळ ’ असे न स ंबोधता ‘पांढर पेशांची चळवळ ’ असे हटल े. या इितहासकारा ं या मते,
म यम वगा ने वातं य चळवळीत म ुख भूिमका पार पाडली . रा ीय न ेतृ व, म यम वग
आिण भांडवलदारा ंचा वग एकच आहे असे मान याचा यांचा कल आह े. रा वादी
लेखकांनी रा ीय चळवळीतील नेतृ वावर यां या काया वर भर द ेऊन िलखाण क ेले. तर
िबपीनच ं सार या इितहासकारा ंनी, वातं य चळवळीत जनआ ंदोलना चे मह व अधोर ेिखत
केले व लोका ं या वाढ या सहभागाम ुळे ही चळवळ अिधक यापक बनत गेली याचे िववेचन
यांनी केले.
१२.६ मा स वादी इितहास ल ेखनाची म ुख वैिश ये
वातं यो रकाळात भारतीय इितहासल ेखनात जे अनेक नवीन व ैचा रक वाह उदयास
आले; यात ‘मा स वादी इितहासल ेखन’ हा एक म ुख वाह होता. काल मा स या
आिथ क िस ा ंतावर हा वाह आधारल ेला होता . मा स वादात वग संघषा वर भर िदला ग ेला.
या वाहाच े मुख वैिश ये पुढील माण े :-
१) मा स वादी इितहासल ेखनात आिथ क यव थ ेतील उ पादनाची साधन े, प ती आिण
उ पादना या ि य ेतील मा नवी स ंबंध यांचा ामु यान े िवचार क ेलेला आहे.
२) येक सामािजक घटन ेचा सव सामा य लोकांवर काय प रणाम होतो . याचे िव ेषण
करणे, हे मा स वादी इितहासल ेखनाच े मु य स ू आह े.
३) मा स वादी इितहासकारा ंनी जाित यव थ ेत होत गेले या बदला ंचा अ यास क ेला.
भारतातही या प तीचा अवल ंब कोस ंबी, डांगे, शरद पाटील इ याद नी आप या
इितहासल ेखनात भावीपण े केलेला िदसून येतो. munotes.in
Page 104
संशोधन प ती आिण
ऐितहािसक ोत
104 ४) मा स वादी इितहासल ेखनात इितहासाची न यान े मांडणी क न अन ेक िवषया ंवर उदा.
शेती, धम , शहरीकरण , यापार , चलन यव था इ . न यान े लेखन झाल े.
५) मा स वादी इितहासकारा ंनी जाती यव थ ेत होत असल े या बदला ंचा भावी पणे
अ यास क ेला.
१२.७ सारांश
मा स वादी इितहासल ेखनान े भारतीय इितहासल ेखनाला सम ृ क ेले. एका नवीन
ि को नातून यांनी इितहासाची मांडणी क न इितहासल ेखनाला एक नवीन आयाम िदला .
मा स वादी इितहासल ेखनाने राजक य घडामोड वर िलिहला जाणारा इितहास हा बाजूला
सा न आिथ क व सामािजक घटका ंचे अ ययनाच े मह व अधोर ेिखत क ेले. या वाहातील
इितहासकारा ंनी शेती, ामीण यव था , वण यव था यांचा शा ीय ि कोनात ून अ यास
केला व या ीन े इितहासाची न यान े मांडणी केली. एखादी ऐितहािसक घटना अगर य
या ऐवजी दुल ि त समाजगट , िभ न सामािजक व आिथ क यव था ंचा मूलगामी अ यास या
वाहाला अप ेि त आह े. इितहासाचा आवाका , इितहासाची मांडणी, मांडणीच े तं , िव ेषण
प ती , तािक क िन कष अशा अन ेक बाबतीत मा स वादी इितहासल ेखन मह वप ूण ठरते.
या वाहातील वतं बु ी या इितहासकारा ंनी या वाहाला यापक व सखोल बनवल े.
मा स वादी इितहासकारा ंनी आप या ऐितहािसक स ंशोधनात भाषाशा , समाजशा ,
पुरात वशा व अथ शा इ . ानशाखा ंचा वापर क न आप या संशोधनास आंतर
िव ाशाखीय व प िदल े. मा स वादी इितहासल ेखनान े भारतीय इितहासाला एक नवीन
ि कोन िदला . याम ुळे भारता या इितहासाचा िविवध ि कोनात ून अ यास होऊ
लागला .
१२.८
१) काल मा स यां या जीवन च र ाचा आढावा या ?
२) भारतातील मा स वादी इितहासकारा ंची थोड यात मािहती ा ?
३) भारतीय इितहास ल ेखनातील मा स वादी इितहास ल ेखनाच े मह व प करा ?
१२.९ संदभ
१) देव भाकर , इितहासशा : संशोधन , अ यापन आिण ल ेखन पर ंपरा, ेनटॉिनक
काशन , नािशक , २००७
२) कोठेकर शांता, इितहास : तं आिण त व ान , ी साईनाथ काशन , नागपूर, २००५
३) सातभाई ीिनवास , इितहास ल ेखनशा , िव ा ब ुक पि लशर , औरंगाबाद , २०११
४) वा बूरकर जा व ंदी, इितहासातील नवे वाह , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे, २०१४ munotes.in
Page 105
मा स वादी इितहासल ेखन
105 ५) इितहास ल ेखन मीमा ंसा, िनवडक समाज बोधन पि का : खंड १, लोकवाड्मय गृह,
२०१०
६) सरदेसाई बी. एन, इितहासल ेखनशा , फडके काशन , को हाप ूर, २००२
७) इितहास ल ेखन परंपरा ( टडीमट े रयल) िशवाजी िव ापीठ , को हाप ूर
८) Sreedharan E, A Textbook of Histography, 500 BC to A.D. 2000 ,
Orient Blackswan, 2004
९) Shaikhali B, History: Its Theory and Me thods, Macmillam, 1978
१०) गाठाळ एस . एस., इितहासल ेखनशा , कैलास पि लक ेशन, औरंगाबाद , २०११
munotes.in