Page 1
1 १
ऐितहािसक पा भूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण हब ट
पे सर या ंचे योगदान
Historical Context: The Enlightenment, Contribution of August
Comte, Contribution of Herbert Spencer
घटक रचना
१.० तावना
१.१ सरंजामशाहीतील समाज रचना
१.२ सरंजामशाही तील आिथ क यव था
१.३ बोधन स ंक पना
१.४ बोधनाची कारण े
१.५ च रा य ा ंती
१.६ ऑग ट कॉ ट या ंचा जीवन प रचय
१.७ ऑग ट कॉ ट या ंचा तीन अव था ंचा िस ा ंत
१.८ ऑग ट कॉ ट या ंचा य वादाचा िस ा ंत
१.९ हब ट पे सर: जीवन प रचय
१.१० शरीर आिण समाज या ं यातील साध य
१.११ शरीर आिण समाज या ं यातील व ैध य
१.१२ समारोप
१.१३ सरावासाठीच े
१.० तावना :
समाजशा ‘Sociology’ हा श द ऑग ट कॉ ट या ंनी १८३८ म ये यां या "Course
of Positive Philosophy “ या ंथा या चौ या ख ंडात वापरला . असे असल े तरी
समाजशा या शा ा या उदयास कारणीभ ूत ठरल ेली ऐितहािसक पा भूमी पाहण े munotes.in
Page 2
सै ांितक समाजशा
2 आव यक आह े. समाजशा ाचा उदय १९ या शतकात झाला असला तरी या या
उदयाची पाळ ेमुळे १४ या शतकापास ून उदयास आली . ऑग ट कॉ ट ह े च िवचारव ंत
होते. अशा च िवचारव ंतां या य वादी िवचारसरणीला स ु वात झाली ती याच काळात .
त कालीन युरोपातील समाज यव था :
युरोपातील म यय ुगात जी सामािजक प रि थती होती ती अराजकत ेची होती . तेथील
समाजजीवन अि थर आिण अस ुरि त होत े. रानटी टो या आिण सरदारा ं या िभतीम ुळे
सामा य जनता त झाली होती . गरीब श ेतकरी , शेतमजूर, लहान कारागीर अशा सामा य
जनतेला शा ंततेची व ि थर जीवनाची , िजिवता या व िपका ं या स ंर णाची िनता ंत गरज
होती. राजक य अराजकत ेमुळे वतःच े संर ण कर यास असमथ असल े या श ेतक या ंनी
िवनाअट ब ळ सर ंजामदारा ंची शरणागती प करली व आप या जिमनी या ं या वाधीन
के या. जिमनीवरील मालक ह क न झा यान ंतर सर ंजामशाहीच े मालक ह क
थािपत झाल े. यां या जिमनी सर ंजामदारा ंकडे आ यास त े याची क ुळे बनली व या
जिमनी या क ुळांना खंडाने कस याक रता िद या जात .
वंशपरंपरेने सरंजामदार यां या अिधप याखाली सव जिमनीचा मालक अस े आिण यांची
कुळावर स ा अस े. सव सामा य जनता , शेतकरी , शेतमजूर आिण भुदास या ं या
संर णासाठी तयार झाल ेले सरंजामदार आपल े कत य िवस न ग ेले. यांचे संर ण
कर याऐवजी या ं या जिमनीवर आिण या ं या मालक ह क थािपत क ेला जाऊ
लागला या सर ंजामशाही म य े कुळांची अितशय दयनीय अव था होती .
१.१ सरंजामशाहीतील समाज स ंरचना :
सरंजामशाहीम य े िविश कारची समाज स ंरचना अि त वात होती . सरंजामशाही म य े
समाजाची िवभागणी म ुख तीन सम ुहाम य े झालेली होती . याम य े अमीर उमराव या ंचा वग
धम गु आिण सामा य जनता अस े तीन वग होते.
१) अमीर उमरावा ंचा वग : सरंजामशाही या पिह या वगा म ये अमीर उमराव या ंचा
समाव ेश होतो . यांना First Estate असे देखील हणतात . हा अमीर उम रावांचा वग
ज मजात करम ु होता . सै य, धम पीठ आिण यायालय े या े ातील माना या व
मो या या जागा उमरावा ंकडे हो या .
२) धम गु ंचा वग : सरंजामशाहीतील द ुसरा वग हणज े धम गु ंचा वग होय. धम गु हे
अ यंत सुखाचे व स ंप न जीवन जगत असत . धम गु अ य ंत चैनी आिण उधळ े व
सुखिवलासी होत े. यां या त ैनातीला गाड ्या, नोकर चाकर इतक ेच न ह े तर स ै यही अस े.
व र धम गु ं या ता यातील चच हणज े एखाद े लहानस े सं थानच होत े. मोठमोठ ्या
जिमनी , इनाम, वतन या पान े यां याकड े अमाप स ंप ी होती . काही चच म ये अिववािहत
धम गु आिण न स अस या मुळे यां याम य े सुख िवलासाच े सव यवहार चालत असत
आिण याचा सव आिथ क बोजा सामा य जनत ेवर पडत अस े.
munotes.in
Page 3
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
3 ३) सव सामा य जनत ेचा वग : सरंजामशाहीतील अमीर , उमराव आिण धम गु नंतर
सव सामा य जनत ेचा वग होता . या सव सामा य जनत ेम ये शेतमजूर, भुदास, कुळे आिण
कामगार वग इ यादी . चा समाव ेश होता . या वगा ची आिथ क ि थती हलाखीची होती .
सामा य वगा तील जनत ेला पिह या दोन वगा साठी रा बावे लागत होत े. राजा, उमराव आिण
धम गु यांचा सव कर ही सामा य जनता िनम ूटपणे भरत अस े. कुळांना शेतमालका ं या
शेतावर िदवसभर अित शय क कराव े लागत .
सरंजामशाही म य े ती व पाची िवषमता होती . एका बाज ूला सव शि मान आिण ीम ंत
वग तर द ुस या बाज ूला दा र ्यात पडल ेले शेतकरी , कुळे, शेतमजूर आिण भ ुदास होत े.
सव सामा य वग ाम ु यान े खेड्यात झोपडप ्यांम ये राहत अस े. यांची घरे आिण
राहणीमान िनक ृ दजा चे होते. हा सामा य वग अ ानी , अिशि त आिण धम भोळा होता .
यामुळे यां यात अन ेक कार या ामक समज ुती, जादूटोणा, शकुन अपशक ून आिण
भूतबाधा इ यादी .गो ी हो या . मिहला ंना तर सव वी प ु षांवर अवल ंबून राहाव े लागत अस े,
हणज ेच या ंना लाचारीच े जीवन जगाव े लागत अस े. संपूण युरोपम य े सरंजामदार आप या
कुळांना व जनत ेला गुलाम मान ून अितशय ूर आिण अमान ुष वागण ूक देत असत .
१.२ सरंजामशाहीतील आिथ क यव था :
सरंजामशाहीतील अमीर , उमराव , धम गु आिण सव सामा य जनता ह े तीन वग च या
कुळातील आिथ क वग होते. अमीर उमरावा ंचा वग हा ीम ंत वग होता. यां या वता : या
जिमनी हो या . कुळे रा ंिदवस क क न िपक काढत या िपका ंतील बह ता ंश भाग करा या
पाने हे सरंजामदार वस ूल करत . तसेच या क ुळांना वेठीस ध न िवना मोबदला आप या
जिमनीत राब ून घेत. इतकेच न ह े तर म ुलां या ल करी िश णाचा , ल नाचा खच उमराव
आप या क ुळांकडून वस ूल क न घ ेत. सरंजामदारा ंवर नाममा कर लावला जात अस े.
दा च े गु थे, पाणवन , गायतन इ यादी . पासून उमरा वांना च ंड उ प न िमळत अस े.
कुळांनी आप याच िगरणीत ून धा य दळ ून घेतले पािहज े असाही िनयम होता . सरंजामदार
कोणत ेही उ पादनाच े काय करत नसत . िशकार , खेळ, लढाया , चैनी आिण िवलासी जीवन
जगणे एवढ ेच काम करत . सामा य जनता क क न धा य , खा पदाथ , जीवनोपयोगी
व तू इ यादी .ची िनिम ती करत असत . थोड यात सव सामा य ज नते या र , म आिण
अ ूतून िनमा ण होणा या अ नधा य , व तू व मालम ेवर जगत असत .
धम गु ंचे व र आिण किन अस े दोन वग होते. व र धम गु उमरावा माण ेच िवलासी
जीवन जगत . हे व र धम गु वतः धािम क काय पार पाडत नसत तर त े किन धम गु ना
धािम क काय कर यास सा ंगत आिण याचा अ पसा मोबदला या ंना देत. चच या नावान े
असणारी स ंप ी व र धम गु कड े असे. उमराव , धम गु हे सामा य जनत ेचे शोषण करत .
यामुळे सामा य जनता िनराश , हताश झाली होती . पया यी हण ून सामा य जनत ेतील अन ेक
चोर, गु हेगार आिण द र ी झाले होते.
थोड यात या अमीर , उमराव आिण धम गु यांचा वग स व सामा य जनत ेचे शोषण करत
असत िक ंबह ना या सामा य जनत ेचे शोषण करण े हा आपला अिधकार आह े असे समजत
असत . यामुळे सव सामा य जनत े या मनात सर ंजामशाही िवषयी चंड रोष होता . munotes.in
Page 4
सै ांितक समाजशा
4 १.३ बोधनाची स ंक पना / बौि क प ुन जीवन :
युरोपात १३, १४ आिण १५ या शतकात लोका ं या व ैचा रकत ेत अमूला बदल घड ून
आले. कारण सर ंजामशाही यव थ ेत राजा हा सव च थानी अस े. राजा हा ई राचा अ ंश
आहे असे मानल े जाई. यामुळे राजाच े वच व सामा य जनत ेवर हो ते. राजाचा श द मोडण े
हणज े ई रािव क ृती करण े होय. असा सामा य जनत ेचा िव ास होता . यामुळेच
अंध ा जा त माणात या समाजात पहावयास िमळत े. परंतु समाजातील आिण न ैसिग क
घडामोड माग े ई री श आह े. असा ढ िव ास या जनत ेचा होता . यामुळे राजा कडून
धम गु कड ून होणारा अ याय व शोषण सामा य जनता िनम ूटपणे सहन करत होती . परंतु
नंतर लोका ं या िवचार कर या या प तीत हळ ूहळू बदल होऊ लागला . लोकांचा
वतःकड े, परमे राकड े, धमा कडे, कला आिण िव ानाकड े बघ या या ि कोनाम य े
मोठ्या माणात प रवत न झाल े. या प रवत नास ' बोधन िक ंवा बौि क प ुन जीवन ’ असे
हणतात .
हे वैचा रक प रवत न थम इटली , जम नी, ा स आिण इं लंड या द ेशात घड ून आल े. हे
देश पि म य ुरोपम य े येतात हण ून पि म य ुरोप व ैचा रक प रवत नाचा आिण बोधनाचा
जनक आह े. बोधन घटना नसून एक ि या आह े. वैचा रक प रवत नाची ही ि या तीन
शतके चालू होती . सु वाती या हणज े १३ या शतकातील बोधनाच े े मया िदत होत े.
परंतु १५ या शतकापय त ही ि या स ंपूण युरोपभर स ु झाली . या भोधनाम ुळेच युरोप
जगावर आपला भाव टाक ू शकल ेआिण आध ुिनक जगा या इितहासाला बोधन काळात
सु वात झाली .
बोधनाचा अथ :
१) म यय ुगीन ि थती ि य अव थ ेचा याग क न मानवान े या ेरणेमुळे गितमानता धारण
केली ती ेरणा हणज े बोधन होय .
२) युरोपला म यय ुगीन म ु ेतून जाग ृत करणा या आिण न या ेरणा द ेणा या कालख ंडाला
‘ बोधन य ुग’ असे हणतात .
३) १५ या शतका या आगमनान ंतर िव ा , कला, िव ान व स ं कृती या प ुन जीवनाची
जी लाट आली यास बोधनाच े िकंवा पुन जीवनाच े युग हणातात .
िस िवचारव ंत एम .एम. रॉय या ंनी बोधना या या काळास ‘मानवाच े बंड’ असे हंटले
आहे. बोधन काळात य ेक गो तक आिण ब ु ी या कसोटीवर तपास ून मानव वीका
लागला याचाच अथ मानव व ै ािनक ि कोनात ून िवचार क लागला .
१.४ बोधनाची कारण े:
१) िवचारव ंताचे काय : म यय ुगीन काळात य ुरोपातील लोका ंवर ि न धमा चा भाव
होता. धम सं थेचे लोका ंवर वच व होत े. यामुळे सव सामा य जनता धमा चे पालन करत
असे. धम सं था सा ंगेल तेच स य असा लोका ंचा िव ास होता . या धािम क ि थतीम ुळे
लोकांची िवचार कर याची मता ख ंडीत झाली होती .अशा ि थतीत रॉजर ब ेकन आिण munotes.in
Page 5
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
5 अबलॉडया दोन म ुख ल ेखकांनी ि न धमा तील चम कार आिण ढ गबाजीवर टीका
केली. याचा प रणाम लोक धम सं थे या िवरोधात बोल यास तयार झाल े.
२) धम यु : म यय ुगात झाल ेली युरोपातील धम यु हे एक बोधनाच े कारण आह े. इ लाम
आिण ि न धम य ां यातील य ु ात य ुरोिपयन ि ना ंचा पराभव झाला . या यु ानंतर
पि मा य आिण पौवा य स ं कृ या एक आ या आिण या ं यात व ैचा रक द ेवाणघ ेवाण
झाली. यामुळे ि न धम सव े आह े या य ुरोिपयन लोका ं या िव ासाला तडा ग ेला व
युरोिपयन लोका ंची सं कृती आिण धा िम क वृ ी कमी होऊन ानिवषयक ि कोन िवशाल
झाला. हा िवशाल ि कोन य ुरोपम य े बोधन घड ून आण यास कारणीभ ूत झाला .
३) मु ण कल ेचा शोध : मु ण कल े या शोधाम ुळे बोधनाचा सार हो यास मदत झाली .
इं लंड, इटली आिणजम नी या द ेशात छापखान े सु झाल े. छापखा याम ुळे ंथ िनिम ती
मोठ्या माणात होऊ लागली . वैचा रक प रवत नाम य े या ंथाची मह वाची भ ूिमका ठरली .
४) नवीन भौगोिलक द ेशाचा: युरोपातील नाग रक नवनवीन भौगोिलक माग यापारा या
ि कोनात ून शोधत होत े. यातून १४९२ म ये अमे रकेचा शोध कोल ंबसने लावला तर
वा को -द- गामा हा आि क ेला वळसा घाल ून भारता या भ ूमीवर किलकात य ेथे पोहोचला .
मॅ लेन या पोत ु गीज वाशान े १५९० -१६२० म ये पृ वीला दि णा घातली व नवीन
देशाचा शोध लावला . या नवीन भौगोिलक द ेशा या शोधाम ुळे युरोपचा आिथ क फायदा
झाला व आ िथ क लाभाम ुळे आव यक तो अथ पुरवठा होऊ लागला .
५) राजा य : बोधनाची चळवळ यश वी कर यासाठी त कालीन स ाधारी आिण धिनक
वगा चा देखील िवश ेष सहभाग होता . ा स च े पिहले राजे ाि सस यांनी इटलीतील
िवचारव ंतांना ा सम य े आणल े आिण ाचीन िव ा ं या अ यासाला ो साहन िदल े
लॉर े स या घरा यान े लॉर े स य ेथे िव ापीठ थापन क ेले. या िव ापीठात ल ेटो या
त व ानाची खास सोय क ेली.थोड यात राजा याम ुळे अन ेक कलाव ंत, सािहि यक
आिणिवचारव ंत उदयास आल े. या सवा चा प रणाम य ुरोपवर झाला .
बोधनाच े युरोपवर झाल ेले प रणाम :
१) बुि वाद , मानववाद , यि वात ं य, रा वाद या बोधनकालीन िवचाराम ुळे युरोप या
सां कृितक वाटचालीत बोधन हा एक मह वाचा ट पा ठरला .
२) सरंजामशाही व ि ती धम पीठे यां या वच वापास ून सामा य माणसाची म ु ता झाली .
३) बोधना या ब ुि वादी आशयाम ुळे िव ानाची गती हो यास अन ुकूल असा काळ
िनमा ण झाला .
४) बोधन काळात ल ॅिटन भाष ेचे वच व कमी होऊन य ुरोिपयन द ेशी भाषा ं या िवकासाला
सु वात झाली याचा प रणाम हणज े न यान े िनमा ण होणार े ान लोका ंपय त
पोहोच याची श यता िनमा ण झाली .
५) बोधन काळात िवकिसत झाल ेले ान हा भावी काळातील औ ोिगक ा ंतीचा पाया
होता. munotes.in
Page 6
सै ांितक समाजशा
6 ६) कला, कौश य , आिण वाड्:मय या े ाची बोधन काळात गती झाली .
७) बोधना या वातावरणात रा वादाला चालना िमळाली . बोधनकालीन िवचारा ंनी
धम सुधारणा चळवळीला चालना िमळाली व यातूनच प ुढे च रा य ा ंती घड ून आली .
१.५ च रा य ा ंती :
च रा य ा ंती १७८९ म ये घडून आली . या रा य ा ंतीला चमधील सामिजक ,
आिथ क आिण राजक य घटक कारणीभ ूत होत े. याच च रा य ा ंतीतून ऑग ट
कॉ ट या य वादी िवचारसरणीचा आिण समाजशा या िव ाशाख ेचा उदय झाला .
च रा य ा ंतीपूव ा समधील यव था कशी होती याचा आढावा घ ेणे आव यक आह े.
१) चमधील सामिजक ि थती : ा सम य े मुख तीन वग होते. अमीर – उमराव ,
धम गु आिण सामा य जनता . अमीर उमराव व या वगा चे वच व अथ यव थ ेवर आिण
शासनावर होत े. सामा य जनत ेचा कोणीही क ैवारी न हता . तर धम गु , उमराव वराजा ह े
सव सामा य जनत े या िमळकतीवरती अवल ंबून होत े. सामा य जनत ेवर वेगवेग या कारच े
कर लावल े जात होत े. यांची िपळवण ूक केली जात होती . परंतु धम गु व अमीर उमराव
मा िवलासी जीवन जगत होत े यात ून सव जनत े या मनात राजािवषयी , धम गु िवषयी
आिण सर ंजामदार या ं यािवषयी राग होता . हा राग च रा य ा ंती या मा यमात ून
उफाळ ून आला .
२) ा समधील राजक य बाज ू: ा सम य े राजा द ेवाचा अवतार समजला जात होता .
ा सवर जवळजवळ बॉब न या व ंशाचे रा य होत े या रा जा या काळात सामा य लोका ंना
कोणताही अिधकार न हता . राजचा ह क ूम हाच कायदा होता . कोणालाही कधीही अटक
करता य ेत होती . तसेच य ेक वगा क रता व ेगवेगळा कायदा होता . यामुळे ा सम य े
मनमानी चालत अस े.
३) ा समधील आिथ क बाज ू :१४ या ल ुई या काळात ा सला अन ेक यु े करावी
लागली . यामुळे ा सचा प ु कळसा प ैसा वाया ग ेला. १७१५ म ये १४ या ल ूईचा म ृ यू
झाला. यावेळी ा सची आिथ क ि थती कमक ुवत होती . १५ या ल ुईने आिथ क सुधारणा
कर याऐवजी यापारी व सावकाराकड ून कज घेऊन सरकार चालवल े. १६ वा लुई हा
एकदम कमजोर व भावहीन होता . याची प नी ‘ मेरी अँथोयन ेत’ वायफळ खचा साठी
िस होती . यामुळे च रा य यव थ ेचे िदवाळ े िनघाल े होते.
च रा य ा ंतीस कारणीभ ूत ठरल ेले िवचारव ंत:
१) मॉ टे यू: या िवचारव ंतानी या ं या ‘Spirit of the Law ' या ंथात अस े प क ेले
क , शासन कायदा आिण याय यव था एकच य कड े क ि त नसावी , तर अिधकाराच े
िवक ीकरण हाव े.
२) जॉन लॉक : यां यामत े येक य स काही अिधकार आह ेत ते कोण याही स ेदवारे
डावलता काम नय ेत. जीवन जग याचा अिधकार , यि गत स ंप ी, वातं याचा अिधकार
दे याक रता व या अिधकाराच े संर ण कर याक रता राजान े य न क ेले पािहज े. munotes.in
Page 7
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
7 ३) हॉ ट ेअर: हे धािम क सिह ण ुता आिण मत य कर याच े वात ं य या चे पुर कत
होते.
४) सो: यां यामत े देशातील जनत ेस आपला राजा िनवड याचा अिधकार हवा . तसेच
यांना अस े ही वाट े क य चा आिण समाजाचा िवकास त े हाच होईल ज े हा या या
पसंतीचे सरकार स ेवर येईल.
या िवचारव ंतांनी य क ेलेले िवचार सामा य जनत ेला एक कर यास मह वाच े ठरल े.
यािशवाय ा सच े काही स ै य ि िटशा ं या िवरोधात लढ याक रता अम े रकेत गेले होते ते
परत आल े ते वात ं य, समता आिण ब ंधु व हे िवचार घ ेऊन. वतःच े सरकार वतः
िनवडाव े या िवचारान ेच हे सै य भािवत झाल े होते. एकंदरीतच सामा य जनतेस आपली
िपळवण ूक होत आह े हे ल ात आल े. िवचारव ंतांनी नवीन िवचार द े याचे काय वात ं य,
समता आिण ब ंधु व या िवचारान े े रत झाल ेले सै य याचा एक ंदरीत प रणाम च
रा य ा ंतीत झाला .
च रा य ा ंतीची द ेणगी: च रा य ा ंतीने केवळ ा सव र प रणाम क ेले नाही , तर
एकूण युरोपवरच प रणाम झाल े. काही मह वाच े प रणाम प ुढील माण े –
१) च रा य ा ंतीने युरोपातील राजक य व प बदलल े.
२) सरंजामशाही बदल ून लोकशाही शासन यव था अि त वात आली .
३) वातं य, समता आिण ब ंधु व ही म ू य जगाला िमळाली .
४) च रा य ा ंतीने संपूण समाज यव थ ेम ये बदल घडव ून आण यान े ा समधील
समाजाची घडी बदल याक रता व समाजाची प ुनर चना कर याक रता अन ेक िवचाव ंत पुढे
आले. यातूनच ऑग ट कॉ टचा उदय होऊन या ंनी सामािजक यव था व गती याचा
अ यास कर याक रता समा जशा या िवषयाची स ु वात क ेली. व आपली ‘ य वादी
िवचारसरणीची जगाला द ेणगी िदली .
१.६ ऑग त कॉ ट जीवनप रचय : (१७९८ -१८५७ )
ऑग त कॉ ट ह े समाजशा ाच े जनक अस याबरोबरच य ावादाच ेही जनक आह ेत.
ऑग त कॉ ट यां या िवचारसरणीवर त कालीन सामा िजक प रि थतीचा प रणाम झाला .
१७८९ म ये झाल ेली च रा य ा ंती आिण समकालीन घड ून आल ेली औ ािगक ा ंती
यातून बदल े या समाज यव थ ेचा प रणाम ऑग त कॉ ट यां या िवचारसरणीवर झाला .
ऑग त कॉ ट यांचा ज म १९ जानेवारी १७९८ म ये ा समधील 'मॉ तप ेिलअर ’
यािठकाणी झाला . ऑग त कॉ ट यांचे ाथिमक िश ण ज म गावीच झाल े. यांचेआई
वडील क ॅथॉिलक प ंथाचे होत े. ऑग त कॉ ट हे कुशा ब ुि म ेचे व असामा य
मरणश असल ेले िव ाथ होते. आप या ब ुि म े या जोरावर याकाळी गाजल े या
‘इकॉल पॉिलट ेि नक’ या िश ण स ं थेत यांनी वेश घेतला. या सं थेत व ेश घेताना
यां यावर 'ब जािमन ँकिलन ’ या िवचारव ंतांचा भाव पडला . याच काळात या ंचा संबंध
स ट सायम ंड यां याशी आला . यांची बराच काळ म ै ी होती . मा यान ंतर वैचारीक मतभ ेद munotes.in
Page 8
सै ांितक समाजशा
8 झाले. ऑग त कॉ ट यांनी आप या कारक द त अन ेक मह वाच े ंथ िलिहल े. शा ा या
वग करणाच े नवीन त व तयार क न शा ा शा ाम य े पर पर स ंबंध दाखिवणार े ऑग त
कॉ ट हे पिहल ेच समाजशा होय . मानवी ाना या गती या तीन अव था ंचा िनयम
यांनी मा ंडला. याचबरोबर सामािजक गतीशा आिण ि थतीशा हा व ेगळा ि कोनही
यांनी मा ंडला. समाजशा ाची अ ययन प रि थती कशी असावी याक रता या ंनी आपल े
िवचार मा ंडले. यांचा य वादाचा िस ा ंत मह वाचा मानला ग ेला. ऑग त कॉ ट यांचा
मृ यू ५ स ट बर १८५७साली झाला.
ऑग त कॉ ट यांची ंथसंपदा :
१) The course of positive philosophy – 1830 ते 1842 या कालख ंडात या ंथाचे
4 खंड कािशत झाल े.
२) Considerations on Spiritual Power – 1826
३) Discourse of positive spirit – 1844
४) Positive Calendar – 1849
५) Positive Library – 1852
ऑग त कॉ ट या ंचे मुख िस ा ंत :
१) सामािजक ि थितशा आिण गितशा
२) शा च े वग करण
३) य वादाचा िस ा ंत
४) िवकासा या तीन अव था ंचा िस ा ंत
५) ीिवषयक िवचार
१.७ ऑग त कॉ ट या ंचा मानवी गती या ती न अव था ंचा िस ा ंत :
उ ा ंतीवाद :
ऑग त कॉ ट या ंनी ि थितशा आिण गितशा या दोन िवभागात समजाश ाच े
िवभाजन क ेले ि थितशा ि थर घटका ंचा अ यास करत े तर गतीशा ात गितिशल
घटका ंचा अ यास क ेला जातो . समाजाचा िवकास िक ंवा गती हो यामाग े लोकसं येतील
वाढ व बौि क मत ेतील वाढ या दोन घटका ंमुळे समाजात प रवत न होत े असे कॉ ट
यांनी हटल े आह े. यातील बौि क मत ेतील वाढ या घटका ं या आधार े आप याला
ऑग त कॉ ट या ंचा तीन अव था ंचा िस ा ंत प करता य ेईल. मानवा या िवचार
कर या या क ुवतीम य े वाढ झा यान ंतर समाजात गती होत े. याच माण े ऑग त कॉ ट
यांनी प क ेले या तीन अव था ंचा िस ा ंत मानवा या बौि क वाढीशी स ंबंिधत आह े. munotes.in
Page 9
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
9 ऑग त कॉ ट या ंनी तीन अव था ंचा िस ा ंत १८२२ ला प क ेला. यां यामत े
सामािजक िवकासाचा स ंबंध हा मानवा या िवचार कर या या मत ेशी आह े मानवा या
वभावाला तीन बाज ू असतात . १) भावना २) िवचार आिण३) कृती. या ित हीम य े
पर परस ंबंध असतो . पूव मानवाची क ृती भावन ेवर आधा रत होती . नंतर मानव िवचार क
लागला . हणून आता मानवाची क ृती ही भावन ेवर आधा रत न राहता िवचारावर आधा रत
आहे. हणज ेच इथ े थोडी गती झाल ेली िदस ून येते. ही गती / िवकास कशा प तीन े होत
जातो. हे प कर याक रता या ंनी तीन अव था ंचा िस ा ंत मांडला. यालाच उ ा ंतीचा
िस ांत अस े हणतात . कारण उ ा ंती न ेहमी गती या िदश ेने होते आिण हणून
मानवा या िवचारसरणीत न ेमक कशी गती झाली ह े आपणास प ुढील तीन अव था ंव न
प करता य ेते.
१) ई रशा ीय अव था / धािम क अव था (Theological Stage):
ई रशा ीय िक ंवा धािम क अव थ ेला का पिनक अव था अस ेही हणतात . या
अव थ ेतील लोक िक ंवा येक य य ेक घटन ेचा संबंध हा अलौिकक / दैवी श शी
जोडत असे. िनसगा त घडणा या घटना ंची कारणे शोध याची क ुवत या अव थ ेतील
य म य े न हती . या घटना घडतात . या ई र ेरीतच आह ेत. असे या अव थ ेतील
य मान ू लागल े. याच अव थ ेला मानवी च ेतनांची थम अव था अस े हटल े जात े.
कारण या अव थ ेत मानवा या िवचार कर या या क ुवतीत वाढ झा याच े िदसत े. हणून
बु ीला न पटणा या गो ी या अव थ ेतील य करीत हो या . ऑग ट कॉ ट यांची
ई रशा ीय अव था प ुढील तीन ट यात ून जात े.
सव व त ू चेतनावादी : या माण े मानवा या शरीरात आ मा असतो . या माण े
िनसगा तील सव व तूंना चेतना द ेणारी िक ंवा ेरणा द ेणारी श असत े. यामुळे येक
व तूंना सजीवता ा होत े. हणज ेच सव ा या ंचे अि त व ह े आ यावरच अवल ंबून
असत े. असे या अव थ ेत मानल े जाई. िव ातील सव यवहार ह े आ या या सा ीन े
िकंवा ताकदीन े होत असतात अस े मानल े जाई. या ट याम य े थोडी स ुधारणा होऊन
धािम क अव थ ेतील य बह द ेववादाकड े वळली .
बह देववाद िक ंवा अन ेके रवाद : ही अव था थोडी पिह या अप े ेपे ा गत मानली
जाते. या अव थ ेत य न े देवाचे व श च े िविवध तरात वग करण क ेले. येक
घटना जरी ई र े रत असली तरी य ेक घटन ेमागे वेगळा ई र असतो . अशी समज ूत
या अव थ ेतील लोका ंची होती कारण य ेक घटन ेचे व प व ेगवेगळे होते. उदा;
पाऊस पाडणारी वषा देवता, काश द ेणारा स ूय देव, ज म म ृ यूस कारणीभ ूत असणारा
वेगळा द ेव थोड यात नैसिग क घटना व ेगवेग या घडतात आिण या य ेक घटन ेमागे
वेगळा ई र असतो अस े मानल े जाई.
एके रवाद : ाचीन य न े ई राच े अि त व मा य करताना सव थम य ेक
य म य े आ मा असतो . असे मा य क ेले. नंतर य ेक घटन ेमागे वेगवेगळी श
हणज े ई र असतो अस े मा य क ेले. आिण असा िव ास ढ झाला . यानंतर
एके रवादाची क पना आकाराला आली . या अव थ ेत नैसिग क घटना जरी व ेगवेगळया
घडत अस या तरी य ेक घटन ेमागे वेगळा द ेव नसून फ द ेवाची व ेगवेगळी प े munotes.in
Page 10
सै ांितक समाजशा
10 आहेत. हणून ई र एकच आह े असा िव ास ढ झाला . याचा अथ असा क
ई रशा ीय अव थ ेत मानवान े नैसिग क घडामोड माग े असणा या कारणा ंचा शोध
आप यापरीन े लाव याचा य न क ेला व या य नात गती झा याच े िदसून येते.
ई रशा ीय िक ंवा धािम क अव था – अिनय ंि त राज ेशाही समाज यव था :
समाजजीवना या येक अव थ ेम ये या प रि थतीशी लोका ं या िवचार कर या या
कुवती न ुसार स ं था, मंडळे, ा, मू ये अि त वात य ेत असतात . हणूनच
ई रशा ीय अव थ ेम ये राजेशाही समा ज यव था अि त वात आल ेली होती . राजा
हा ई राचा अ ंश आह े असे मानल े जाई. यामुळे राजा हण ेल ती प ूव िदशा अशी
समाज यव था अि त वात होती . ई रशा ीय अव थ ेम ये ई राला मह वाच े थान
िदलेले होते. या िवचाराशी स ुसंगत अशी समाज यव था या अव थ ेत अि त वात
आली होती आिण ती यव था हणाज े राजेशाही समाज यव था होय . ही राज ेशाही
अिनय ंि त होती . कारण या यव थ ेम ये धम गु व ल कराच े वच व होत े.
२) अ याि मक अव था (Metaphysical Stage) :
अ याि मक अव थ ेम ये मानवान े ई र या क पन ेला झ ुगा न या ऐवजी अम ूत क पन ेला
मह व िदल े. या अव थ ेत लोका ंम ये ई रशा ीय अव थ ेतील लोका ंपे ा िवचार
कर या या क ुवतीत गती झा याच े िदसून येते. या अव थ ेम ये येक यवहाराम य े ई र
असतोच अस े नाही. तर ती एक अ मूत श या यवहारा या मा गे असत े असे मा य क ेले.
याच अ मूत शि म ुळे िनसगा तील सव घडामोडी घड ून येतात. का पिनक िक ंवा धम शा ीय
अव थ ेम ये मानवान े ई राचा शोध लावला पण अ याि मक / ताि वक अव थ ेत ई र न
मानता या या जागी त े अमूत श मानत ग ेले. ऑग त कॉ ट या मत े अ याि मक
अव था ही ई वरशा ीय अव था व य वादी िक ंवा िव ानवादी अव था या ंना
जोडणारा द ुवा आह े.ऑग त कॉ ट या अ याि मक अव थ ेवर चचा करताना ‘एरिवंग
झ टलीन ’ हणतात क , अ याि मक अव था ही समाजा या ीन े मह वाची होती . कारण
या अव थ ेत जुनी यव था न होऊन याऐवजी नवीन समाज यव था अि त वात आली .
याच अव थ ेत ई राच े िनगु ण, िनराकार प साकार झाल े.
अ याि मक अव था – िनयंि त राज ेशाही यव था : अ याि मक अव थ ेत
धम शा ीय
अव थ ेपे ा थोडा गत िवचार झाला . अ याि म क अव थ ेत ई र या स ंक पन ेचे मह व
कमी झाल े. व या िठकाणी अम ूत श च े मह व मा य क ेले हण ूनच प ुढे अ याि मक
अव थ ेत राजा हा ई राचा अ ंश नाही तर राजा हा जनत ेचा स ेवक आह े असे मानल े
गे यामुळे अ याि मक अव थ ेत िनय ंि त राज ेशाही समाज यव था अि त वात आली .
राजाची अिनय ंि त स ेचे मह व कमी होऊन काय ाला मह व ा झाल े. राजावर स ु ा
काय ान े बंधने आली . स ेचे क ीकरण द ूर होऊन िवक ीकरण झाल े. हणून अ याि मक
अव थ ेत लोकशाही समाज यव थ ेची पायाभरणी झाली अस े हणता य ेईल.
munotes.in
Page 11
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
11 ३) य वादी अव था / वै ािनक अव था (Positive Stage):
धािम क अव थ ेतील ान ह े क पन ेवर आधा रत होत े. यामुळे या ानाची िचती पाहता
येत न हती . जसजसा समाज िवकिसत होऊ लागला या माण े धािम क अव थ ेतील उिणवा
जाणव ू लाग या . या उिणवा भ न काढ यासाठी य िवचार क लागला . िवचार
कर याबरोबरच नवीन ानाची / मािहतीची गरज भास ू लागली . समाज िवकिसत
झा यान ंतर य सामािजक व न ैसिग क घटन ेमागे कोणती कारण े असतात . याचा शोध
घेऊ लागला . माणसाची िनरी ण श व कारणमीमा ंसा या व ृ ीतून य न ैसिग क
घटना ंचे अवलोकन क लाग या . यामुळे धािम क अव थ ेतील क पना या अ यवहारी वाट ू
लाग या . हणून वै ािनक अव थ ेतील समाज कोण या ही घटन ेचा स ंबंध कोण याही
ई राशी न लावता य वा तववादी िवचार क लागली . ' येक घटन ेचे कारण शोध ून
वै ािनक कसोट ्या या आधार े तपास ून िनि त क न घ ेणे हणज े य वादी अव था
होय.’ उदा; पूव न ैसिग क घटना ंकडे पाह याचा समाजाचा ि कोन हा अ ंध ेवर
आधारीत होता . हणज ेच तो क पन ेवर आधा रत होता . उदा; चं हण आिण स ूय हण या
नैसिग क घटन ेमागे कोणता तरी ई र आह े. िकंवा राह आिण क ेतू हे चं ाला आिण स ूया ला
िगळंकृत करतात हण ून चं हण आिण स ूय हण होत े अशी क पना यामाग े होती .
हणज ेच हीच घटना व ै ािनक ि कोनात ून तपास ून पाहताना आपणास यामाग े िविश
कारण आह े हे ल ात य ेते. वै ािनक / य वादी अव था ही मानवी समाजा या िवकासाची
शेवटची अव था मानली जात े. या अव थ ेत क पन ेला कमी मह व अस ून िनरी ण ,
कारणमीमा ंसा या व ै ािनक कसोट ्यांना जा त मह व आह े. या अव थ ेतील ान ह े
वा तवत ेवर आधा रत आह े. येक घटन ेमागे वै ािनक कारण शोध ून काढ याचा य न
य वादी / वै ािनक अव थ ेतील लोक करतात .
य वादी /वै ािनक अव था – लोकशाही समाज यव था :
य वादी अव था ही अ ंध ेवर आधा रत न राहता वा तववादी अव थ ेवर आधा रत
आहे. यामुळे या अव थ ेतील समाज रचना औ ोिगक , काशक व व ै ािनक माग दश क
यां या अिधप याखाली ही समाज यव था अि त वात आली . थोड यात , ऑग त कॉ ट
यांनी या ं या या उ ा ंती या िस ा ंतात य ेक अव थ ेम ये एक व ेगळी समाजरचना
अि त वात असत े असे हटल े आह े. या स ंदभा त इ यादी . एस.बोगाड स हणतात क ,
ऑग त कॉ ट या ंची समाजशा ीय िवचारात मह वाची द ेणं हणज े येक अव थ ेचा एका
िविश समाज रचन ेशी स ंबंध जुळवून या िस ा ंतासोबतच स ंघटना ंचा ही िवचार कर यास
ऑग त कॉ ट या ंनी भाग पाडल े आहे. ऑग त कॉ ट या ं या तीन अव था ंचा िस ा ंताचा
िवचार करताना आपणास अस े हणता य ेते क , एखा ा आवड या य च े िनधन झाल े तर
याचा स ंबंध नैसिग क घटन ेशी, वै ािनक कारणाशी न जोडता तो ताण कमी कर यासाठी
याला अ या माची जोड असावी लागत े हणज े वै ािनक अव थ ेबरोबरच अ या मालाही
ऑग त कॉ ट या ंनी मह व िदल े आह े.ऑग त कॉ ट य ां या या िस ा ंतावर टीका
करताना इ यादी .एस. बोगाड स हणतात क , य या जीवनात िविवध भावभावना , ा,
क पना या ंना ही मह व असत े. पण ऑग त कॉ ट या ंनी वै ािनक बाब ना जा त मह व
िदले आहे तर इतर घटका ंकडे दुल केले आहे.
munotes.in
Page 12
सै ांितक समाजशा
12 १.८ ऑग त कॉ ट यांचा य वादाचा िस ा ंत :
िव ानवाद :
ऑग त कॉ ट या ंना य वादाच े जनक हटल े जात े. परंतु यां या प ूव ही काही
िवचारव ंतांनी य वादािवषयीच े िवचार य क ेले आह ेत. हणून य वादाची म ूळ
क पना ऑग त कॉ ट या ंची आह े असे हणता य ेणार नाही . ऑग त कॉ ट या ं यापूव
इमॅ युएल गॉल या िवचारव ंतांनी य वादािवषयीच े िवचार य क ेले होत े. या
िवचारव ंता या िवचाराचा भाव कॉ ट या ं या य वादावर िदस ून येतो.
य वादाचा अथ : य वादाला िव ानवाद अस े हणतात तर िव ानवादाला
शा ीय ि कोन असे दुसरे नाव आह े.’िव ान ’ हा श द य ेथे कोण या अथा ने वापरला
आहे हे ल ात घ ेणे आव यक आह े. िव ानाचा अथ सांगताना ऑग त कॉ ट ह े वतः
नेहेमी ग धळल े या मनि थतीत िदसतात . हणूनच ऑग त कॉ ट या ं यावर टीका
करताना अस े हटल े जात े क ऑग त कॉ ट िव ानवाद मा ंडताना कमीत कमी
िव ानवादी रािहल ेले आहेत. िव ान हणज े िविश प तीन े िमळवल ेले ान व ह े ान
िनयमा ं या व पात मा ंड याचा ि य ेला िव ानवाद अस े हणतात . िव ाना या
काही कसोट ्या असतात . या कसोट ्यां या आधार े ान िमळवल े जात े. िनरी ण ,
वग करण , पूव कथन, व तुिन ता इ यादी .िव ाना या कसोट ्या असतात . व या
कासोट ्यां या आधार े ान िमळवल े जाते. येक शा ाच े अ यासिवषय व ेगळे असल े
तरी ान ा कर या या प ती मा कमी अिधक व पात सार याच असतात .
यामुळे िनरी ण , परी ण , वग करण , योग इ यादी .साहा यान े सामािजक घटना ंचे
ान ा करण े हणज े िव ानवाद होय . नैसिग क घटना आपोआप घडत नाहीत िक ंवा
ई री श म ुळे घडत नाहीत तर या घटना काय कारी स ंबंधावर आधा रत असतात .
हणजेच या िविश कारणाम ुळेच घडतात . याच माण े सामािजक घटनाही िविश
कारणाम ुळेच घडतात . आिण या सामािजक घटना ंचा काय कारी स ंबंध वै ािनक
प तीन े शोधून काढण े हे िव ानाच े काय आहे. िकंवा ते िव ानाच े उि आह े.
य वाद / िव ानवाद हा १७ या शतकातील िच ंतनाचा प रणाम :
िव ानवादाची स ंक पना
१७ या शतकात घडल े या घटना ंचे फळ मानल े जात े. जगातील सव घडामोडी या
कोण याही व पात अस या तरीही या िविश िनयमा ं या आधार ेच घडत असतात . असे
िवचार 17 या शतकात स ु झाल े. का पिनक , धािम क गो ना ाचीन काळी िदल ेले मह व
आपोआपच कमी झाल े. कोण याही घटन ेकडे िचिक सक ीन े पहाव े असा एक शा ीय
ि कोन ढ झाला . धम ंथात सा ंिगतल े या त वा ंना माण मान याच े कारण नाही . तर ते
तक बु ी या आधारावर खर े ठरते क नाही याची खा ी िक ंवा िचिक सा क ेली पािहज े असे
िवचार च रा य ा ंती आिण औ ोिगक ा ंतीनंतर प ुढे आल े.कोण याही घटन ेचा
िचिक सक व ृ ीने िवचार करावा व मा यता ावी नाही तर ती मािहती नाकरावी . या
ि कोनाचा अ ंगीकार ऑग त कॉ ट या ंनी केला. यामुळे अंध ा धािम क िव ा स हणज े
का पिनक बाबी या ंना ऑग त कॉ ट या ंनी नाकारल े. व शा ीय कसोट ्यां या आधार े जे
ान िमळ ेल याचा वीकार कर याच े त व ऑग त कॉ टनी ि वकारल े. हणज े munotes.in
Page 13
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
13 िव ानवाद / य वाद हा धािम क अंध ेपासून समाजाला म ु कर यासाठी मा ंडला.
उदा; कॉ ट या ंचे अनुयायी डॉ . ीज या ंनी य वादाच े िव ेषण द े याक रता एक
उदाहरण िदल े आहे. एक य िवष खाऊन मरत े. ही एक सामािजक घटना आह े. या
घटनेकडे वेगवेग या य कोण या ि कोनात ून पाहतात ह े सांग याचा या ंनी य न
केला आह े.
१) दैववादी य – या य च े मरण द ैववादी स ंकेत होता द ेवाची तशी इ छा होती . याचा
ि कोनात ून या घटन ेकडे पािहल े गेले.
२) त व ानी य – या य या घटन ेकडे पाहताना मरण ह े अटळ आह े. जो ज मतो त े
मरतो. एकदा य म ेली तर प ु हा भ ेट नाही अस े या ीन े पािहल े जाईल .
३) य वादी / िव ानवादी य – य वादी य आपल े मत ताबडतोब य
करणार नाही तर थमतः या शवाची य थम िनरी ण कर ेल ती य न ेमक
कोण या कारणान े मृ यू पावली ह े ल ात घ ेईल. ते िवष न ेमके कोणत े होते व यान ंतर या
य या म ृ यु या स ंदभा म ये आपल े मत य कर ेल.
य वादाची व ैिश य े:
समाजशा रोिलंग च बरलेस यांनी आप या ‘ सामािजक िवचार ‘या ंथाम य े
य वादाची प ुढील व ैिश ्य सांिगतली आह ेत ती व ैिश य े खालील माण े :
o य वादा चा संबंध हा कोण याही अलौिकक श शी नाही .
o य वाद हा का पिनकत ेवर आधा रत नस ून वा तिवकत ेवर आधा रत आह े.
o सव ानाप े ा य वाद उपय ु ानाशी स ंबंधीत आह े.
o य वाद हा त या ंशी/ मािहतीशी स ंबंिधत अस ून, जी मािहती िनि त व पात
िमळत े याम ुळे काही माणात तरी द ूर ी ा होत े. हणज े ऑग त कॉ ट या ंचा
य वाद ई रशा ीय व अ याि मक क पना ंना जाणीवप ूव क दूर ठेवतो.
य वादाच े िवभाजन : ऑग त कॉ ट या ं या मत े य वादाचा उ ेश हा स ंपूण
मानवी समाजाच े भौितक , बौि क आिण न ैितक क याण करण े आहे. यांचा य वाद
ामु यान े युरोिपयन समाजा या क याणावर भर द ेतो समाजाच े क याण
कर याक रता व ै ािनक ानाची आव यकता आह े. हणण ेच शा ीय प तीन े
समजाचा अ यास क न यातील दोष ल ात घ ेऊन या ंचे िनराकरण कर याक रता
उपाय स ुचिवण े हा य वादाचा ह ेतू आहे. ऑग त कॉ ट ह े आप या य वादाच े
िवभाजन प ुढील माण े करतात .
१) िव ानाच े त व ान : आप या प रि थतीम य े सुधारणा कर यासाठी यि न े आप या
प र मावर
िव ास ठ ेवावा. प र म हणज े क कोण या कारे कराव े हे ठरवून याव े याक रता गिणत ,
रसायनशा इ यादी .शा ातील त वा ंचा उपयोग करावा थोड यात ऑग त कॉ ट या ं या
सांग याचा अथ एवढाच क न ैसिग क शा ा ंचा उपयोग क न समाजातील भौितक गती
करावी . munotes.in
Page 14
सै ांितक समाजशा
14 २) वै ािनक धम : ऑग त कॉ टन े धम हा श द जरी वापरला असला तरी कॉ ट या
धमा चा स ंबंध हा कोण याही अलौिकक श शी नाही तर व ै ािनक धम हणज े
मानवतावादी धम होय. या मानवतावादी धमा म ये दुस यासाठी जगा हा स ंदेश अिभ ेत
आहे.
३) य वादी राजकारण :युरोपम य े यु ज य प रि थती होती . य वादी
राजकारणाचा ह ेतू यु ाचे समुळ उ चाटन करण े हा आह े. युरोपातील सव रा एक याव े.
िम रा ा ंची संघटना थापन करावी , िहंसेचा पूण याग करावा , िहंसेिव ेम या त वाचा
वीकार करावा . ऑग त कॉ टन े िव ान व धमा स येथे एकच मा नले आह े. हणून
य वादाचा जनक हा कमीतकमी य वादी रािहला आह े. या टीक ेला ऑग त कॉ ट
यांना त ड ाव े लागल े.
य वादाचा ह ेतू/ येय: य ात य वादाची य ेय हणज े ान कस े ा कराव े
यांची चचा , िन कष कसे काढाव ेत यांचे माग दश न या ंनी पुढील माण े केलेलं आहे –
१) ानाची प ूव तयारी करण े: कोण याही ानशाख ेचा अ यास कर यासाठी प ूव तयारीची
आव यकता असत े. जसे सं येचा अ यास क े यािशवाय गिणत अ यासता य ेत नाही .
कोण याही शाख ेचा अ यास कर यासाठी म ूळ अ रा ंचा अ यास क रावा लागतो . याच
अथा ने ऑग त कॉ ट या ंनी ानाची प ूव तयारी करण े आव यक आह े असे हटल े आहे.
याक रता या ंनी तक शा , प तीशा , ानमीमा ंसा इ यादी .चा आधार यावा अस े
हटल े आहे.
२) तक शा : संशोधकान े/ शा ान े ानाची प ूव तयारी कर यासाठी तक शा ाचा
अ यास करावा याम ुळे तािक क बुि म ा तयार होत े.
३) ानमीमा ंसाशा : ानमीमा ंसा करण े हणज े कोण याही ानाच े टीका मक परी ण
कर याची मता होय . आिण ही मता अ यासका ंम ये असण े गरजेचे असत े.
४) प तीशा : प तीशा हणज े संशोधन िक ंवा अ यास कर याच े िविवध माग होय.
य वादाकरता प तीशा मह वाच े आहे. कारण प ती शा ातच िनरी ण , मािहतीच े
संकलन , मािहतीच े वग करण , िव ेषण, पूव कथन आिण िन कष या प तीचा समाव ेश
होतो.
५) सव ानाचा सारा ंश का ढणे: ऑग त कॉ ट यां या य वादाचा हा मह वाचा हेतू
आहे . जे ान िमळाल े आहे. या िमळवल े या ानाचा सारा ंश काढला पािहज े. सारांश
काढण े हणज ेच ानाच े वग करण करण े होय.
६) नीितशा : नीितशा ा या साहा यान े इतर य शी वत न करताना को ण या
िनतीिनयमा ंचे कराव े हे समजत े. यामुळे य वादाम ुळे नीितशा ल ही ऑग त कॉ ट
यांनी मह वाच े थान िदल े आहे.
७) िव ान व सामािजक प ुनर चना: ऑग त कॉ ट यां या य वादा या चच व न ह े
प होत े क , ऑग त कॉ ट समाजाची प ुनर चना करावयाची होती . च रा य ा ंती व munotes.in
Page 15
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
15 औ ोिगक ा ंतीमुळे युरोपातील समाजाप ुढे अनेक उभ े होते. या ा ंची सोडवण ूक
कर याकरता अनेक च िवचारव ंत पुढे आल े व आपली व ेगळी िवचारसरणी मा ंड याचा
य न क ेला. याम य े ऑग त कॉ ट सारख े समाजशा य वादासारखी िवचारसरणी
पुढे क न समाजाची प ुनर चना कर याचा त े य न क लागल े. शा ीय प तीन े केले या
अ यासाम ुळे समाजातील उिणवा ल ात य ेतील. हणून ऑग त कॉ ट या ंनी य वाद
सांिगतला . याबरोबर य ु ासारखी घटना घड ू नये अशी ऑग त कॉ ट यांची इ छा होती .
हणून वै ािनक अव थ ेतील समाजरचना व या समाजाच े राजकारण य ु थांबव यासाठी
असाव े असे यांनी िव ानवादाम य े सांिगतल े. िव ानवादाच े नैितक स ू हे दुस यासाठी
जगा हे आहे. ऑग त कॉ ट यांनी नीितशा आिण िव ान या ंना एकि त के याने अनेक
िवचारव ंतांनी या यावर टीका क ेली.
ऑग त कॉ ट यां या य वादावरील टीका :
जम न समाजशा या ं या य वादावर टीका करतात . ऑग त कॉ ट यांचे य वादी
िवचार ह े िव ानवादी नस ून िवि पणाच े आह ेत. यां या य वा दात कोणतीही
तािक कता आढळत नाही . याचबरोबर ऑग त कॉ ट यांनी य वादाला ेम, धम
यासार या गो ीला थान िदल ेले नाही. ेम आिण धम यांसार या बाबी मानवी जीवनाच े
अिवभा य अ ंग आह े. हे ऑग त कॉ ट िवसरल े. येक घटन ेचे जर व ै ािनक आधार े
िव ेषण केले तर य या भावभावना ंचा काहीच अथ उरत नाही .
थोड यात , ऑग त कॉ ट यांनी मानवी समाजा या क याणासाठी य वाद ही
संक पना िवषद क ेली. पण वतः मा अव ै ािनक रािहल े. अशी टीका या ं यावर क ेली
जाते. कारण ऑग त कॉ ट यांनी स ृ ी या प लीकड े असल े या रह याबाबत कोणत ेही
िवचार मा ंडलेले नाहीत . उदा; जीवा या पलीकड े कोणती अलौिकक श आह े, ेमाची
पिहली ेरणा कोणती इ यादी . ांची उ र े ऑग त कॉ ट देऊ शकल े नाहीत . हणूनच
ऑग त कॉ ट िव ानवाद मान ून ही अव ै ािनक रािहल े अशी टीका क ेली जात े. असे
असल े तरी अलौिकक िक ंवा अ याि मक श या जोरात ून मानवी समाजाला म ु
कर यासाठी िव ानवाद / य वाद ह े यशाच े पिहल े पाऊल ठरल े.
१.९ हब ट पे सर जीवनप रचय :
२१ या शतका या उ राधा त सामािजक िवचार अ य ंत भावीपण े मांडणा या
िवचारवंतांम ये हब ट पे सर ह े अ भागी असणार े समाजशा आह ेत. जे िवचार कॉ ट
यांनी बीज पात मा ंडले याच े वृ बनिव याच े काम हब ट पे सर या ंनी केले. पे सर ह े
स ि य आिण उ ा ंती या स ंदभा तील िवचार ख ूपच भावी पण े मांडतात कॉ ट यांना जसा
संघष करावा लागला तसा प े सर या ंना करावा लागला नाही . पे सर या ंचा ज म
इं लंडमधील डब या शहरात २७ एि ल १८२० रोजी झाला . यां या विडला ंकडून
अनौपचा रक या ंना िश ण िमळाल े.१८३७ म ये लंडन बिम गहॅम येथे रे वे खा यात
अिभय ंता हण ून देखील या ंनी काम पािहल े.लहानपणापास ून यांना जीवशा िवषयची
खूप आवड होती . १८४१ म ये यांनी नोकरीचा राजीनामा िदला व व ृ प ात ल ेखन स ु munotes.in
Page 16
सै ांितक समाजशा
16 केले यि वादी िवचारा ंचा ते पुर कत होते ‘दी इकॉनॉिम स ’ या पि क ेचे ते उपसंपादक
बनले पे सर या ंना सामािजक उ ा ंतीवादाच े जनक हण ून देखील ओळखल े जाते.
पे सर यांची ंथसंपदा:
१) Social Statics 1850
२) Principles of Biology 1867
३) The Study of Sociology 1873
४) The Man versus The State 1884
५) Descriptive Sociology 1890
हब ट पे सर या ं या स ि य िस ा ंताची म यवत क पना प ुढील माण े:
हब ट पे सर या ंनी मानवी समाजाची त ुलना स ि य शरीराशी क न या तील साध य आिण
वैध य अशा दो ही कारा ंम ये प ीकरण िदल े प ीकरण िदल े आहे. उ ा ंितवादाचा
िस ांत या ंनी ज ैिवक समाजा ला लागू केला आहे, यांचा हा िस ा ंत समाजशा ाची
मूलत व े या ंथात प क ेला आह े. पे सर या ंनी समाज हा स ि य जी व व तू सारखाच
आहे हे प क न आपल े मत तािक क र या पटव ून दे याचा य न क ेला आहे. समाज
शरीरधारी आह े असे गृहीत ध न ते िस क न दाखव याक रता प े सर या ंनी कसोशीन े
य न क ेलेला िदसून येतो.
१.१० शरीर आिण समाज या ं यातील समानता :
समाज आिण शरीर दो हीही घटक िनज वापे ा िभ न आह ेत. कारण या दो ह याही
आकारात सतत वाढ होत असत े तसे िनज व व त ूं या बाबतीत होत नाही . शरीरात बदल
होत जातात तस ेच समाजातही बदल होत जातात , समाजा या म ूळ घटकात हणज ेच
लोकस ं ये या वाढीम ुळे समाजाचा आकार वाढतो तस ेच दोन समाज ज े हा एक य ेतात
ते हा समाजा या आकारात बदल होतो . आकारात वाढ झा यान े तर रचना व काय
िभ नता य ेते. गभ धारणे समयी बीज पात असणा या िजवाचा आकार वाढ ू लागतो , याचे
हात, पाय, डोळे, कान आिण नाक इ यादी अवयव िनमा ण होतात हणज े िजवा या
संरचनेत बदल होतो या त िभ नता अस याम ुळे यां या काया त सु ा बदल होतो प रणामी
शरीर रचना ग ुंतागुंतीची होत जात े. ारंिभक अव थ ेत समाज साधा असतो , मा समाजाचा
आकार जसा वाढत जातो त सा तर रचनेत सु ा बदल होत जातो . कालांतराने समाजात
िविवध गट सम ुदाय स ं था िवकिसत होतात व सामािजक जीवनाची िविवध अ ंगे
एकमेकांपासून वेगळी होतात समाजात मिवभाजन वाढत जात े िवशेषीकरण िनमा ण होत े व
येक सामािजक घटकाच े काय िनि त हो ते.
munotes.in
Page 17
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
17 दो हीतील पर परावल ंबन:
शरीर व समाज या ं या संरचना मक व काया मक असमानता िनमा ण होत असली तरी
शरीर आिण घटक भागात पर परावल ंबन असत े शरीराच े िनरिनराळ े भाग एकम ेकांपासून
वेगळे नाहीत तर त े पर परावल ंबी आह ेत हीच बाब समाजाला द ेखील लाग ू पडत े आधुिनक
समाजात िविवधदज व भूिमका िनमा ण झाल े आहेत याम ुळे गुंतागुंत खूपच वाढल ली आहे
मा या ं यातील पर परावल ंबन द ेखील िदस ून य ेते अन ेक व ेळा एकच य
अिभय ंता,डॉ टर , वक ल , ा यापक आिण पोलीस इ यादी भ ूिमका पार पाड ू शकत नाही ह े
खरे असल े तरी सदर दजा वर असणा या य एकम ेकांवर अवल ंबून असतात . शरीराला
जसे ज म , बा याव था , ता याव था आिण ौढाव था इ यादी अव थ ेतून जाव े लागत े
समाजा या गती या ही अशा अव था सा ंगता य ेतात जस े क िशकार अव था , मासेमारी,
पशूपालन , थला ंत रत शेती,ि थर श ेती ते आज या आध ुिनक समाजा पय तची अव था .
दळणवळण यव था :
शरीराला र ाची गरज असत े व हा र पुरवठा शरीरा या िविवध भागा ंना र
वािह या माफ त केला जातो . तसेच समाजाम य े ही जीवनाव यक आिण इतर साम ीची
आव यकता असत े आिण िह गरज समाजातील वाहत ूक यव थ ेमाफ त पूण केली जात े.
पेशी शरीरासाठी आिण य समाजासाठी :
शरीर हे अनेक पेश नी िमळ ून बनल ेले असत े. परंतु केवळ प ेश ची एकि त बेरीज हणज े
शरीर न ह े तर यां यात िविश कारच े संबंध असाव े लागतात . य चा िमळून समाज
बनतो, परंतु केवळ य चा सम ु चय हणज े समाज न ह े तर यां यात देखील िविश
व पाच े संबंध असण े आव यक आह े ते हाच समाजा या िविवध घटका ंत ि थर व पाच े
संबंध िनमा ण होतात .
िविश अवयवािशवाय शरीर अि त व तसेच िविश य िशवाय समाज अि त व :
शरीराचा एखादा अवयव शरीरापास ून अलग झाला िक ंवा िनका मी झाला तरीही शरीर िजव ंत
राह शकत तस ेच समाजातील एखादी य समा जापासून दूर गेली तरी समा जाचे अि त व
संपु ात य ेत नाही .
१.११ शरीर आिण समाज या ं यातील असमानता :
नैसिग क वाढ आिण मानविनिम त वाढ:
शरीराची वाढ ही आपोआप होते, हणज ेच ती नैसिग क र या होते. याउलट समाजाचा
िवकास आपोआप होऊ शकत नाही . तसेच सव च समाजा या िवकासाची गती समान नाही .
िवकास ि य ेम ये काहीव ेळा अडथळ े ही िनमा ण होतात .
munotes.in
Page 18
सै ांितक समाजशा
18 शरीराबाह ेर पेशी मृत पण समाजाबाह ेर य िजवंत:
शरीराची रचना अन ेक पेश नी िमळ ून बनल ेली असत े पेशी जीवाशी एक प झाल े या
असतात . पेश ना वातं य अि त व नसत े. हणज ेच पेश ना व अि त वासाठी शरीरावर
अवल ंबून राहाव े लागत े. मा य समाजात राहतात . शारी रक , आिथ क, सामािजक
गरजा भागिव यासा ठी समाजाची आव यकता असत े. हे खरे असल े तरी, य समाजा या
बाहेर काही िदवसा ंसाठी का होईना पण िजव ंत राह शकतो , पेशी मा समाजाबाह ेर िजव ंत
राह शकत नाहीत . पेश ना वातं य अि त व नसत े परंतु य ला वत:चे वातं य
अि त व असत े.
शरीरात जाणीव क एका िठकाणी तर सामािजक जाणीव िवख ुरले या:
जीव व तूम ये जाणीव एका लहान घटकात क ि त झाल ेली असत े. म दू हा घटक स ंपूण
शरीराच े जाणीव क आह े. समाजाम य े अशा कारच े जाणीव क एकाच व पात नसते,
तर सामािजक जाणीव िवख ुरले या असतात .
शरीर संरचना मक काय आिण सामािजक काय यांत भेद:
शरीराची वाढ होत असताना स ंरचना मक वेगळेपणा येत असतो . हात, पाय, कान, नाक,
डोळे आिण नाक ह े शरीराच े िविवध अवयव आहेत. येक अवयवाच े काय िनि त झाल ेले
असत े, यांचे काय अप रवत नीय असत े. याउलट समाजाच े आहे, एक सामािजक घटक
दुस या सामािजक घटकाच े काय क शकतो . येथे काया त प रवत नीयता िदसते. हणज ेच,
एकच य वेगवेग या गटात भ ूिमका पार पड ू शकतो .
१.१२ समारोप :
सामािजक प रवत न घडव ून आण यासाठी च रा य ा ंतीची भूिमका अितशय मह वाची
ठरते. त कालीन युरोप मधील सामािजक , आिथ क आिण राजक य प रि थती च
रा या ा ंतीमुळे ढवळ ून िनघाली . याय, वातं य, समता आिण ब ंधुता ही मु ये समाजाला
च रा य ा ंतीमुळे जगाला िमळाली आह ेत.ऑग ट कॉ ट यां या िवचारा ंवर च
रा य ा ंतीचा भाव िदस ून येतो. ऑग ट कॉ ट यांनी य वाद िस ा ंता या मा यमात ून
सामािजक घटका ंकडे वै ािनक ि कोनातून कसे पाहाव े याब ल िववेचन केले
आहे.शा ा या कसोटी आिण वग करण क न या ंनी प ातीशा िवषयक ही प ीकरण
केले आहे. हब ट पे सर या ंनी स ि य िस ा ंत प करताना शरीर आिण समाजाची त ुलना
करतात . समाजा या ि थ य ंतराचा अ यास कर यासाठी नवीन ीकोन पे सर यांनी
िनमा ण केला. अशा कार े वरील िवव ेचना या मा यमात ून ऑग ट कॉ ट आिण हब ट
पे सर या ंचे सामािजक शा ा या िवकासातील योगदान प करता य ेते.
munotes.in
Page 19
ऐितहािसक पा भ ूमी : बोधन कालख ंड, ऑग ट कॉ ट आिण
हब ट पे सर या ंचे योगदान
19 १.१३ सरावासाठीच े :
१. बोधन संक पना प करा .
२. च रा य ा ंतीची कारण े आिण प रणाम संिव तर िलहा.
३.ऑग ट कॉ ट यांचा तीन अव था ंचा िस ा ंत प करा .
४.ऑग ट कॉ ट यांचा य वाद िस ा ंत प करा .
५. हब ट पे सर या ंनी शरीर आिण समाजातील सहसंबंधकस े दश िवले आहेत यावर चचा
करा.
munotes.in
Page 20
20 २
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
घटक रचना
२.०. उि े
२. १. बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी
२.२. सामािजक त या ंचा िस ा ंत
२.३. म िवभागणी
२.३.१. गितमान /गितशील घनता
२.३.२ दडपशाही आिण प ुनस चियत कायदा
२.३.३. माची अि थर िवभागणी
२.४. आ मह येचा िस ा ंत
२.४.१. अहंकारी आ मह या
२.४.२. परोपकारी आ मह या
२.४.३. मानकश ू य आ मह या
२.४.४. दैववादी आ मह या
२.५ धािम क जीवनाच े ाथिमक व प
२.५.१. िव मान िस ा ंताचे खंडन
२.५.२ पिव आिण ऐिहक
२.५.३ कुल ितकवाद
२.५.४ धमा ची काय
२.६ िन कष
२.० उि े
दुरिखम या (Durkheim) समाजशा ातील योगदाना ार े याच े मह व समज ून घेणे.
दैनंिदन जीवनातील सामािजक त या ंचा अ यास करण े. munotes.in
Page 21
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
21 समकालीन समाजातील िविवध कार या आ मह य ेचे मू यांकन करण े.
धमा या मह व पूण पैलूचे आकलन कर यासाठी दुरिखम ारे केले या धमा या िविवध
काय आिण व पा ंचे िव ेषण करण े.
२.१: बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी:-
१९ या शतका या श ेवटी िवकिसत झाल े या समाजा या नवीन िव ानाचा दुरिखम हे
पिहल े अ यासक होत े. ते समाजशा ा चेही पिहल े ा यापक होत े. यांचा ज म १५ एि ल
१८५८ रोजी ा सम य े यू कुटुंबात झाला . ते खूप ह शार िव ाथ होत े आिण याना य ुवा
बुि जीवी हण ून अन ेक बि स े आिण िश यव ृ याही िमळा या हो या .
दुरिखम हे आध ुिनक समाजशा ीय िस ा ंताचे सं थापक मानल े जातात . १८९३ म ये
यांनी "समाजातील मा ंचे िवभाजन " हा च डॉ टर ेट ब ंध कािशत क ेला तस ेच
मॉ टे युवर ल ॅिटन ब ंध कािशत क ेला. १८९५ म ये यांचे मुख प तशीर /
methodology िवधान असल ेला “The Rules of Sociological Method/
समाजशा ी य प तीच े िनयम ” हा अ यास कािशत झाला आिण यान ंतर या ंचा सवा त
मह वाचा अ यास “आ मह या ” हा होता जो १८९७ म ये कािशत झाला होता . १८९६
पय त ते बोड स (Bordeaux ) येथे पूण वेळ ा यापक झाल े होते. १९९२ म ये यांना
िस चसॉब निव ापीठात बोलाव यात आल े. आिण १९०६ म ये या ंना
िश णशा ाच े ा यापक अस े नाव द े यात आल े. नंतर या आय ु यात या ंना धमा ची
आवड िनमा ण झाली आिण या ंनी १९१२ म ये “Elementary Forms of Religious
Life/धािम क जीवनाच े ाथिमक व प ” नावाच े पु तक िलिहल े.
१९१५ म ये दुरिखम या जीवनात पिहल े जागितक य ु एक मोठी शोका ंितका हण ून
आले. यांचा एक ुलता एक म ुलगा य ु ात मारला ग ेला आिण दुरिखम कधीही या द ुःखद
ि थतीत ून सावरल े नाहीत . यानंतर २ वषा पे ा कमी कालावधीत वया या ५९ या वष
यांचे िनधन झाले.
दुरिखम यांचे समाजशा ातील मह वाच े योगदान :
१. सामािजक त य
२. माची िवभागणी
३. आ मह य ेचा िस ा ंत
४. धािम क जीवनातील ाथिमक कार
२.२: सामािजक त याचा िस ा ंत
सामािजक त य ह े एिमल दुरिखम या समाजशा ातील सवा त मह वप ूण योगदाना ंपैक एक
आहे. सामािजक त य े हणज े सं था, िनकष आिण म ू ये यासार या गो ी या य साठी
बा पान े अि त वात असतात आिण य साठी अडथळा आणतात . munotes.in
Page 22
सै ांितक समाजशा
22 "समाजशा ीय प तीच े िनयम " या या ं या प ु तकात दुरिखम यांनी सामािजक त या ंची
परेषा मांडली आह े आिण हे पु तक समाजशा ा या म ूलभूत ंथांपैक एक मानल े जाते.
यांनी समाजशा ाची या या सामािजक त या ंचा अ यास अशी क ेली, जी या ंनी ती
समाजाची ि या अस याच े सांिगतल े. सामािजक त य े हेच कारण आह े क समाजातील
लोक समान म ूलभूत गो ी करण े िनवडतात ; उदा., ते कुठे राहतात , काय खातात आिण त े
कसे संवाद साधतात यासार या गो चा यात समाव ेश होतो . ते या समाजाच े आहेत ते
यांना या गो ी कर यासाठी िशकवण द ेतात, सामािजक त या ंम ये सात य ठ ेवले जाते.
सामा य सामािजक त य े
दुरिखम या सामािजक त या ं या उदाहरणा ंम ये नातेसंबंध आिण िववाह , चलन, भाषा,
धम , राजक य स ं था आिण सव सामािजक स ं थांचा समाव ेश आह े यांचा वापर आपण
आप या समाजातील इतर सद या ंसोबत या द ैनंिदन स ंवादात क ेला पािहज े. अशा
सं थां या िनकषा ंपासून िवचिलत झा यास य ला गटाम य े अ वीकाय िकंवा चुक चे
बनवल े जाते.
सामािजक त य े आिण धम
दुरिखमने या े ांचा सखोल अ यास क ेला याप ैक एक हणज े धम . यांनी ोट े टंट
आिण क ॅथिलक सम ुदायांमधील आ मह या ं या माणा ं या सामािजक त या ंकडे पािहल े.
कॅथिलक सम ुदाय आ मह य ेला सवा त वाईट पापा ंपैक एक पाप मानतो आिण हण ून,
ोटे टंट या त ुलनेत या ं यात आ मह य ेचे माण ख ूपच कमी आह े. दुरिखमचा असा
िव ास होता क आ मह य े या फरकान े कृत वरील सामािजक त य े आिण स ं कृतीचा
भाव दश िवला जातो .
दुरिखमची मु य क पना - आपण समाजाचा अ यास य या पातळीवर कधीही कमी
क नय े, आपण सामािजक त या ं या पातळीवर राहायला हव े आिण सामािजक त या ं या
संबंधात सामािजक क ृती प कर याच े उि ठ ेवले पािहज े.
घट फोटाच े माण , आिथ क वाढीचा व ेग, धमा चा कार (या सव गो ी यान े पुढे दोन
मूलभूत चलांपय त/घकांपय त पय त कमी क े या-सामािजक एक करण आिण सामािजक
िनयमन ) यासार या इतर सामािजक त या ं ारे आ मह य े या दरातील तफावत प
कर याचा य न क न आ मह य े या अ यासात दुरिखम ने नेमके हेच केले. munotes.in
Page 23
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
23 २.३ म िवभागणीचा िस ा ंत
दुरिखम यां या समाजा तील म िवभागाच े िव ेषण दोन आदश कारा ंवर आधा रत आह े.
१. अिधक आिदम कार , यांि क एकता , मां या कमी िक ंवा कोण याही िवभागणीसह
वैिश ्यीकृत असत े.
२. अिधक आध ुिनक कार , जैवीक एकता अिधक आिण अिधक प र क ृत म
िवभागणी ार े दश िवली जात े.
आिदम समा जातील लोक अितशय सामा य पदा ंवर िवराजमान असतात याम य े ते
िविवध कारच े काय करतात आिण मोठ ्या स ं येने जबाबदा या हाताळतात . दुस या
श दांत, आिदम य सव यवसाया ं या सव कामात िनप ुण असतात . याउलट , जे
आधुिनक समाजात राहतात त े अिधक िविश थान या पतात व िविश कामातच िनप ुण
असतात . लाँ ी स ेवा, डायपर स ेवा, होम िडिल हरी आिण कामगार -बचत उपकरण े
(िडशवॉशर , माय ोव े ह ओ हन ) हे अनेक काम े करतात जी प ूव आई -गृिहणीची जबाबदारी
असायची .
म िवभागणीतील बदला ंचा समाजा या स ंरचनेवर च ंड प रणाम झाला आह े जो या ंि क
आिण स ि य एकत ेम ये परावित त होतो . समाजाला एक ठ ेव याम य े दुरखेमला रस होता .
यांि क एकत े ारे दश िवली जाणा या एकत ेने समाज एकि त क ेला आह े कारण सव लोक
सामा यवादी आह ेत. लोकांमधील ब ंध हणज े ते सव समान ि या आिण जबाबदा या ंम ये
गुंतलेले आहेत.
याउलट , जैिवक एकते ारे वैिश ्यीकृत समाजातील लोका ंम ये िभ न काय आिण
जबाबदा या अस या या कारणा तव या ं यातील मतभ ेदां ारे ते एकि त असतात .
आधुिनक समाजातील लोक त ुलनेने संकुिचत काय करत अस याम ुळे, यांना जग यासाठी
इतर अन ेक लोका ंची आव यकता असत े. वडील -िशकारी आिण आई -अ न गोळा करणार े
आिदम क ुटुंब यावहा रक ्या वावल ंबी असत े, परंतु आधुिनक क ुटुंबाला, आठवडाभर त े
तयार कर यासाठी , िकराणा िव ेता, बेकरीवाला , कसाई , ऑटो म ेकॅिनक, िश क , पोिलस
अिधकारी आिण अन ेकांची आव यकता असत े. आधुिनक स माज, दुरखेम या
ि कोनात ून, अशा कार े लोका ं या िवश ेषीकरणा ार े एक रािहल ेला आह े.
२.३.१. गितमान /गितशील घनता :
गितशील /डायन ॅिमक घनता हणज े समाजातील लोका ंची स ं या आिण या ं याम य े
होणा या पर परस ंवादाच े माण . लोकस ं येतील वाढ आिण या ं यातील
पर परस ंवादातील वाढ याम ुळे य ांि कत ेपासून स ि य एकत ेम ये बदल होतो कारण त े
एकि तपण े दुिम ळ संसाधना ंसाठी अिधक पधा िनमा ण करतात . म िवभागणीचा उदय
लोकांना एकम ेकांशी संघष कर याऐवजी प ूरक बन यास अन ुमती द ेतो आिण या बद यात
शांततापूण सहअि त व श य करतो .
munotes.in
Page 24
सै ांितक समाजशा
24 २.३.२ दडपशाही आिण प ुनस चियत कायदा :
दुरिखमने असे मत मा ंडले क या ंि क एकता असल ेला समाज दडपशाही काय ा ार े
दश िवला जातो . कारण या कार या समाजात लोक ख ूप समान असतात , सामूिहक न ैितक
यव थ े या िव ग ु हा मान या जाणा या कोण याही कृतीसाठी या ग ु ाला कठोर
िश ा हो याची श यता असत े. डु करा या चोरान े अपरा याचा हात कापला पािहज े, देव
िकंवा देवा या साम या ची िन ंदा केली तर याची जीभ छाटली पािहज े अशा िश ा
उदाहरणादाखल सा ंगता य ेतील.
स ि य एकता असल ेली स ंघटना कठोर िश ा हो या ऐवजी प ुनस चियत काय ा ार े
वैिश ्यीकृत असत े, आधुिनक समाजातील य ला फ काय ाच े पालन कर यास
सांिगतल े जात े िकंवा या ं या क ृतीमुळे नुकसान झाल े यांना या ंना परतफ ेड कर यास
सांिगतल े जाते.
दडपशाही काय ाच े िनरी ण करण े समाजातील जनत े या हा तात असत े आिण या ंि क
एकतेत मा प ुनस चियत काय ाची द ेखभाल ही ाम ु यान े िवशेष एज सीची जबाबदारी
असत े. (उदा. पोलीस , यायालय ).
२.३.३. माची अि थर िवभागणी
आधुिनक समाजातील म यवत 'पॅथॉलॉजी /रोगिनदानशा ', दुरिखम या मत े ' माचा
अनािमक िवभाग ' आहे. अि थरत ेचा रोगिनदानशा /पॅथॉलॉजी हण ून िवचार क न
दुरिखमने आध ुिनक जगा या सम या 'बरे' होऊ शकतात असा याचा िव ास य क ेला
आहे.
munotes.in
Page 25
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
25 २.४. आ मह य ेचा िस ा ंत
दुरिखमचा आ मह य ेचा िस ा ंत हा िस ा ंत आिण स ंशोधन कस े जोडल े जावे याचे नमुना
उदाहरण आहे. दुरिखमने आ मह य ेचा अ यास करण े िनवडल े कारण ही त ुलनेने ठोस
आिण िविश घटना आह े यासाठी त ुलनेने चांगला डाटा उपल ध होता . आ मह य ेचा
अ यास कर याच े यांचे सवा त मह वाच े कारण हणज े समाजशा ा या नवीन िव ानाची
ताकद िस करण े हे होते. जीवशा या ना यान े, दुरिखम एखा ा य न े आ मह या
कर या या कारणा ंशी संबंिधत न हत े. याऐवजी याना आ मह य े या दरातील फरक प
कर यात रस होता हणज ेच एका गटात द ुस या गटा या त ुलनेत आ मह य ेचे माण जा त
का आह े यात याना रस होता .
आ मह य ेची कारण े जसे क - वैयि क मनोिव ान , म िवकार , वंश, आनुवंिशकता आिण
हवामान या ंिवषयी या क पना ंची चाचणी क न आिण नाका न दुरिखमने आ मह या
कर यास स ु वात क ेली. इतरां या क ृत चे अनुकरण क े यामुळे लोक आ मह या करतात
असा य ुि वाद करणारा अन ुकरण िस ा ंत देखील या ंनी नाकारला . दुरखेमचा आ मह य ेचा
िस ांत आिण समाजशा ीय तका ची रचना या या चार कार या आ मह य े ारे प पण े
िदसून येते
१. अहंकारी
२. परोपकारी
३. मानकश ू य
४. दैववादी
दुरिखमला य ेक आ मह य ेचा कार समाजात एका मत े या माणात िक ंवा िनयमना या
माणात आवडला . एकि करण हणज े या माणात साम ूिहक भावना सामाियक क े या
जातात या माणात होय . िनयमन ह े लोका ंवरील बा िनब धां या िड ीचा स ंदभ देते.
'ि हटनीपॉप /Whitney pope ' ने दुरिखमने चचा केले या चार कार या आ मह य ेचा
अितशय उपय ु सारा ंश िदला आह े.
munotes.in
Page 26
सै ांितक समाजशा
26 २.४.१.अहंवादी आ मह या
आ मह य ेचे, अहंकारी आ मह य ेचे उ च दर अशा समाजा ंम ये िकंवा गटा ंम ये
आढळ याची श यता आह े याम य े य मोठ ्या सामािजक य ुिनटम य े चांग या कार े
एक प /समाकिलत झाल ेली नाही . एका मत े या अभावाम ुळे अशी भावना िनमा ण होत े क
य या समाजाचा भाग नाही , परंतु याचा अथ असा द ेखील होतो क तो समाजही या
य चा भाग नाही . दुरिखमचा असा िव ास होता क मानवाच े सव म भाग -आपली
न रता , मू ये आिण ह ेतूची भावना - समाजात ूनच य ेतात. एकाि मक समाज आप याला या
गो ी दान करतो , तसेच दैनंिदन लहानसहान आिण ु लक गो मध ून आप यालान ैितक
समथ न िमळव यासाठीची सामा य भावना द ेखील दान करतो . यािशवाय , आपण
छोट्याशा िनराश ेने आ मह या कर यास जबाबदार असतो .
धम , कौटुंिबक, राजक य आिण रा ी य सम ुदायांम ये य च े िविवध तरावर एक ीकरण
कर याचा िनण य दुरखेमने घेतला. याला अस े आढळ ून आल े क , िजथे य म य े
आपुलक ची ती भावना नाही , या समाजात आ मह य ेचे माण जा त आह े. उदा.
ोटे टंट धमा या लोका ंपे ा कॅथिलक धमा या लो कांम ये आ मह या कमी होतात . याचे
कारण हणज े दो ही धम आ मह य ेवर बंदी घालत असताना , कॅथिलक धम आप या
सद या ंना या या सम ुदायात अिधक प ूण पणे समाकिलत कर यास स म असतो .
दुरिखम पुढे सांगतो क क ुटुंबासारखा धािम क गट हा आ मह य ेपासून बचाव करणारा एक
शि शाली उपाय आह े. िववाह न झा याम ुळे आ मह य ेचे माण वाढत े; लहान क ुटुंबांपे ा
मोठी क ुटुंबे अिधक एकि त होतात आिण याम ुळे ितथे आ मह य ेचे माण कमी असत े.
मोठी सामािजक अ व थता लोका ंना एक आणत े आिण रा वाद आिण द ेशभ ला
ो साहन द ेते. यामुळे अशा व ेळी य आप या समाजात साम य वान असत े याम ुळे
ितचे आ मह य ेचे माण कमी होत े.
२.४.२. पराथ वादी आ मह या
दुरिखमने चचा केलेला आ मह य ेचा दुसरा कार हणज े परोपकारी आ मह या . जे हा
सामािजक एका मता ख ूप कमक ुवत असत े ते हा अह ंकारी हो याची श यता असत े. जे हा
“सामािजक एका मता ख ूप मजब ूत असत े” ते हा परोपकारी आ मह या हो याची श यता
असत े. य ला अ रशः आ मह या कर यास भाग पाडल े जाते. या कारची आ मह या
य च े या या सामािजक सम ूहात "अित एक करण " झा याम ुळे होते. जे लोक परोपकारी
आ मह या करतात त े असे करतात कारण या ंना अस े वाटत े क ह े यांचे कत य आह े.
काही समाजा ंम ये य च े जीवन ढी आिण सवय न ुसार चालत े. य वर समाजाच े
वच व असत े. अशा समाजात ढ म ुळे य वतःचा जीव घ ेऊ शकत े. उदा. भारतात
मिहला सती ती , जपानी लोक "हारा-िकरी" वचनब आह ेत. हणज े श ूंना शरण
जा याऐव जी या ंचा जीव घ ेणे होय.
परोपकारी आ मह य ेचे एक क ु िस उदाहरण हणज े Reverend JimJones/ आदरणीय
िजमजो स या अन ुयायांची साम ूिहक आ मह या हणज े जो सटाऊन .1978 म येगयाना /
Guyana जाणूनबुजून िवष यायल े आिण काही करणा ंम ये यां या म ुलांनाही त े याय ला munotes.in
Page 27
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
27 लावल े. ते प पण े आ मह या करत होत े कारण त े जो स या धमा ध अन ुयायां या
समाजात घ पण े जोडल ेले होते. दुरिखम न दवतात क ११ स ट बर २००१ या
दहशतवादी ह या माण े जे शहीद होऊ इि छतात या ं यासाठी ह े देखील प ीकरण
आहे. सामा यतः , जे लोक परो पकारी आ मह या करतात त े असे करतात कारण या ंना
असे वाटत े क ह े यांचे कत य आह े.
अहंकारी आ मह य ेचे उ च दर "असा य थकवा आिण द ुःखी न ैरा य" मुळे उ वतात .
परोपकारी आ मह य ेची वाढल ेली श यता "आशेपासून उगवत े, कारण ती या जीवना या
पलीकड े असल े या स ुंदर ि कोनातील िव ासावर अवल ंबून असत े". जे हा एक करण
कमी असत े, ते हा लोक आ मह या करतील कारण या ंना िटकव ून ठेव यासाठी
यां याकड े अिधक चा ंगले काही नसते. जे हा एका मता जा त असत े ते हा त े या मोठ ्या
माणात चा ंग या या नावाखाली आ मह या करतात .
२.४.३. मानकश ू य आ मह या
दुरखेमने चिच ले या आ मह य ेचा ितसरा म ुख कार हणज े मानकश ू य आ मह या .
जे हा समाजा या िनयामक श ना बाधा य ेते ते हा अस े हो याची श यता असत े. अशा
य यया ंमुळे य असमाधानी राह याची श यता असत े कारण या ं या उ कटत ेवर ितथ े
थोडे िनयं ण असत े, जे समाधाना या अत ृ शय ती या ज ंगलात धाव यास म ु असतात .
य ययाच े व प सकारा मक (उदाहरणाथ , आिथ क तेजी) िकंवा नकारा मक (आिथ क
उदासीनता ) असे अस याम ुळे मानकश ू य आ मह य ेचे माण वाढ याची श यता असत े.
असे बदल लोका ंना नवीन प रि थतीत आणतात याम य े जुने िनयम लाग ू होत नाहीत
परंतु नवीन िवकिसत होतात . य यया ंचे कालख ंड मानकश ू य मूडचे वाह िनमा ण
करतात आिण िनराकार बात या तयार होतात आिण या वाहा ंमुळे मानकश ू य
आ मह य ेचे माण वाढत े. आिथ क मंदी या बाबतीत याची क पना करण े तुलनेने सोपे
आहे. नैरा येमुळे कारखाना ब ंद के याने नोकरी गमवावी लाग ू शकत े. या संरचना िक ंवा
इतरांपासून (उदाहरणाथ , कुटुंब, धम आिण रा य ) कापून घेत यान े एखा ा य ला
अि थर /अनोमी वाहा ं या भावा ंना अ य ंत असुरि त ठ ेवता य ेते. आिथ क तेजी या
प रणामाची क पना करण े अिधक कठीण असत े. या संदभा त, दुरिखम ने असा य ुि वाद
केला क अचानकयश य ना पार ंपा रक स ंरचनांपासून दूर नेते याम य े ते मूत व पात
असतात . ते य ना या ं या नोक या सोड यास , नवीन सम ुदायात जा यासाठी आिण
कदािचत नवीन जोडीदार शोध यास व ृ क शकतात . हे सव बदल िव मान
संरचनां या िनयामक भावात य यय आणतात आिण ब ूम कालावधीम य े य ला
अि थर सामािजक वाहा ंम ये असुरि त ठ ेवतात. अशा ि थतीत , लोकां या ि याना
िनयमनात ून मु केले जात े आिण या ंची व न े देखील रोखली जात नाहीत . आिथ क
भरभराट असल े या लोका ंकडे अमया द संभावना अस यासारख े िदसत े आिण "वा तिवक
क पनाश या व ना ं या त ुलनेत या ंना ते मू यहीन वाटत े".
समाजातील िनयमहीनता िक ंवा िनय ं णमु मुळे मुळे अशा का र या आ मह या होतात .
जे हा य ययाच े व प य वर आपला अिधकार वापर यास असमथ असत े ते हा munotes.in
Page 28
सै ांितक समाजशा
28 अनोिमक अि थर आ मह य ेचे माण वाढ याची श यता असत े. य यया या
कालावधीम ुळे अि थर आ मह य ेचे माण वाढत े.
२.४.४. दैववादी आ मह या
आ मह य ेचा चौ था कार हणज े दैववादी आ मह या . िनयमनाचा अितर ेक होतो त े हा
दैववादी आ मह या हो याची श यता असत े. दुरखेमने या ंना दैववादी आ मह या
कर याची अिधक श यता असत े यांचे वण न "भिव यातील िनद यीपण े अवरोिधत आिण
जाचक िश तीन े िहंसकपण े गुदमरल े या आका ं ा असल े या य " असे केले आह े.
उ कृ उदाहरण हणज े गुलाम जो या या य ेक कृती या जाचक िनयमनाशी स ंबंिधत
िनराश ेमुळे आपला जीव घ ेतो. अ यािधक िनयमन - दडपशाहीम ुळे ाणघातक आ मह य ेचे
माण वाढत े.
िन कष :
आ मह या रोख यासाठी कोण या स ुधारणा क े या जाऊ शकतात याच े परी ण क न
दुरिखमने आ मह य ेचा याचा अ यास स ंपवला . आ मह या रोख याच े बरेचसे य न
अयश वी झाल े आह ेत कारण ती व ैयि क सम या हण ून पािहली जात े. दुरखेमसाठी ,
आ मह या क नय ेत अस े थेट लोका ंना पटव ून दे याचा य न यथ आहे, कारण याच े
खरे कारण समाजातच आह े.
दुरिखम हे मा य करतो क काही आ मह या सामा य आह ेत, परंतु तो असा य ुि वाद
करतो क आध ुिनक समाजात अह ंकारी आिण मानकश ू य आ मह या ंम ये पॅथॉलॉिजकल
वाढ झाली आह े. येथे यांची ि थती म िवभागणीकड े परत शोधली जाऊ शकत े, िजथे
यांनी असा य ुि वाद क ेला क आध ुिनक स ं कृतीचे अि थर ह े म िवभािजत कर या या
असामा य मागा मुळे असत े याम ुळे ते पर परावल ंबनाऐवजी अलगावकड े जाते.
आ मह या न वाढवता आध ुिनकत ेचे फायद े जप यासाठी या सामािजक वाहा ंचा समतोल
साधता य ेतो. आप या समाजात , दुरिखम या मत े, हे वाह स ंतुलनाबाह ेर आह ेत. जर
सामािजक िनयमन आिण एका मता ख ूप कमी अस ेल, तर याम ुळे अि थर आिण अह ंकारी
आ मह या ंचा असामा य दर वाढतो .
२.५ धािम क जीवनाच े ाथिमक व प - धमा चा िस ा ंत
दुरिखम या श ेवट या म ुख प ु तकाला "धािम क जी वनाचे ाथिमक व प " असे
हणतात . या प ु तकात ऑ ेिलया या अ ंता जमात मधील “कुळ णाली ” आिण
“कुल ितवाद ” चे वण न आिण तपशीलवार िव ेषण आह े. हे पु तक धमा चा एक सामा य
िस ांत मांडतो. दुरिखम या धमा या िस ा ंताची म यवत स ंक पना अशी आह े क स ंपूण
इितहासात मन ु याने नेहमीच िव ासान े समिथ त साम ूिहक सामािजक वा तवाची प ूजा केली
आहे.
munotes.in
Page 29
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
29 या या :-
दुरिखम यांनी धमा ची या या "पिव गो शी स ंबंिधत िव ास आिण था , चच नावा या
सा या सम ुदायाम य े एक य ेणा या िव ास आिण था व ेग या आिण िनिष क ेले या
गो शी स ंबंिधत एक क ृत णाली हण ून केली आह े. धम लोका ंना चच नावा या न ैितक
समुदायात बा ंधतो आिण ज े लोक या या ा आिण आचरणा ंचे पालन करतात त े सव
लोकांना पिव गो शी जोड ून सामािजक सम ुदायात एक आणतात . अशा कार े धमा या
िवकासासाठी ा , कम कांड इ याद चा स ं ह करण े आव यक आह े.
२.५.१. िव मान िस ा ंताचे खंडन
दुरिखमला धम आिण याचे व प , मूळ आिण याच े काय शोध यात ख ूप रस होता .
यांनीअ ॅिनिमझम (सव व त ूंम ये आ मा आहे असा िव ास ) आिण िनसग वादाच े िस ा ंत
नाकारल े कारण या ंना अस े वाटल े क त े पिव आिण ऐिहक यातील फरक प
कर यासाठी प ुरेसे नाहीत आिण याम ुळे मनु य वा तिवक जगापास ून दूर गेला आह े.
दुरिखम या मत े, समूह जीवन ह े धमा चे मु य ोत िक ंवा कारण आह ेत. ऑ ेिलयातील
अ ंता जमात म य े आढळणा या धमा या सवा त ाथिमक आिण आिदम कारा ंम ये
याना रस होता . सव धम म सोड ून दुसरे काही नाही यावर िव ास ठ ेव यास दुरिखमने
नकार िदला .
munotes.in
Page 30
सै ांितक समाजशा
30 २.५.२ पिव आिण ऐिहक
दुरिखम या मते, धमा चे सार हणज े जगाच े दोन कारात िवभाजन करण े, पिव आिण
ऐिहक. पिव हणज े सामािजक र या प रभािषत क ेले या कोण याही गो ीला िवश ेष
धािम क उपचार , िवधी आिण द ेवता आव यक आह ेत. धािम क िवधी िक ंवा समार ंभात
सहभागी हो याम ुळे आप याला िवश ेष ित ा िमळत े. ऐिहक हे पिव ा या िव आहे.
२.५.३ कुल तीकवाद (टोटेमवाद )
ऑ ेिलयन जमात मधील टोटेमवाद ही धमा ची उ प ी समजाव ून सांग याची मुख
संक पना हणून दुरिखमने घेतली. लाकडाच े तुकडे, दगड, वन पती , ाणी यासार या
सामा य व त ूंचे पा ंतर पिव व त ूम ये होते, एकदा त े टोटेम बनतात . टोटेम हणज े
टोटेिमक व त ू आिण लोका ंचा सम ूह यां यातील ग ूढ आिण पिव नात ेसंबंधातील िव ास .
दुरिखम या मत े कुल तीकवा दा या मूलभूत त वान ुसार, सव आढळणारी आिण सव
काही िनय ंि त करणा या अवैयि क आिण अ ात श ची प ूजा करण े होय.
२.५.४ धमा ची काय
१. अनुशासना मक काय :- धम या यावर िव ास ठ ेवणा या ंसाठी एक िविश
आचारस ंिहता दान करतो . ती िविश माणात वय ं-िश त आिण आ म -िनयं ण लाद ून
सामािजक जीवनासाठी मानव तयार करत े. ती य ला सामािजक िनयमा ंचे पालन
कर यास आिण सामािज क िनय ं ण राख यास मदत करत े.
२. सह:- धम लोकांना एक बांधतो हणज ेच लोकांना एक आणतो आिण या ंना
आपुलक ची खा ी द ेतो. धम देखील लोका ंमधील समान ब ंध अिधक मजब ूत करतो आिण
सामािजक एकता दान करतो .
३. जीवनदायी काय : - धािम क िवध चा सराव सम ूहाची सामािज क पर ंपरा िटकव ून ठेवतो
आिण िजव ंत करतो . धम आिण या या चालीरीत म य े िविवध समार ंभ आिण िवधी आह ेत.
या समार ंभातील सहभाग लोका ंना एक आणतो . यामुळे मू ये आिण पर ंपरा भावी
िपढीपय त पोहोचव यास मदत होत े. अशा कार े धम समाजातील ढी पर ंपरा िजव ंत
ठेवतो.
४. उ साहप ूण काय :-धम या या आि तका ंना अ यंत आनंद आिण हष दान करतो ; तो
तणाव आिण आप ी या व ेळी य ला स ुरि तत ेची आिण आरामाची भावना द ेतो. जे हा
ते वैयि क द ु:ख आिण आप ी सहन करतात त े हा तो य चा आ मिव ास द ेखील
वाढवतो .
२.६ िन कष :
दुरिखम या काया चा समाजशा ात खोलवर भाव आहे, जो या या तावा ंसह क ेले या
सै ांितक गती या सामा य व पाव न िवशेषतः काया मक ि कोनाव न प होतो .
याच माण े, आ मह या आिण धम यांसार या या या िविश अन ुभवज य अ यासा मुळे
समाजशा ा ंम ये या आिण स ंबंिधत े ांम ये आमची प ुढील ायोिगक तपासणी munotes.in
Page 31
एिमल दुरिखम (१८५८ -१९१७ )
31 कर यासाठी , याच प तीचा वापर कर यासाठी मोठ ्या माणात रस िनमा ण झाल ेला
आहे.
संदभ :
Adams, B. NandSydie, R.A,2001 Sociological Theory I & II,GreatBritian,
Weidenfeld & Nicolson.
Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded), Harcourt
Brace Jovanovich ,Inc.
Delaney Tim, 2005, Contemporary Social Theory –Investigation and
Application, Delhi Pearson Education Inc.
Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociolog y –A Study of Sociological
Theory Beginnings and Foundations, New Delhi, Rawat Publications.
Joseph Jonathan (ed) 2005. Social Theory, Edinburg, Edinburg
University Press.
Ritzer George, 1988, Sociological Theory (2nd ed.), New York, Mc –
Graw -Hill Publicat ion.
Ritzer George, 1996, Sociological Theory (4th ed.), New York, Mc -Graw -
Hill Publication. -
Srivastsan R, History of Development Thought, a Critical Anthology,(ed)
2012,New Delhi, Routledge Taylor and Francis Group .
Turner Jonathan, 2001, The Structure of Sociological Theory (4th ed.),
Jaipur, Rawat Publication.
Wallace Ruth .A, 2006, Contemporary Sociological Theory U.S.A.,
Prentice Hall.
munotes.in
Page 32
32 ३
मॅ स वेबर- प ती , सामािजक कृतीचा िस ा ंत, ॉटे टंट
आचार स ंिहता आिण भांडवलशाहीचा आ मा
घटक रचना
३.० उि े
३.१ प रचय
३.२ मॅ स वेबरचे संि यि िच ण (१८६४ -१९२० )
३.३ प ती
३.४ आदश ा प े
३.५ िववेक करण
३.६ नोकरशाही
३.७ सामािजक कृती
३.८ ॉटे टंट नैितकता आिण भांडवलशाहीचा आ मा
३.९ सारांश
३.१०
३.११ संदभ
३.० उि े
● वेबरची काय प ती आिण ह ट न चे मह व आिण आदश ा प समजून घेणे.
● वेबरचे िविवध सामािजक कृत चे प ीकरण आिण धमा वरील यांचा ि को न समजून
घेणे.
३.१ प रचय
मॅ स वेबर (१८६४ -१९२० ) यांना समाजशा ा यित र अथ शा , संगीत, कायदा ,
त व ान आिण इितहासात रस होता. वेबरने, या या काळातील समाजशा ा ं माण े,
सामािजक बदलाच े व प आिण कारण े समजून घे याचा य न केला. यांचे बरेचसे काय
आधुिनक भांडवलशाही या उ ा ंतीवर आिण या मागा नी आधुिनक समाज सामािजक munotes.in
Page 33
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
33 संघटने या पूव या व पा ंपे ा िभ न होता यावर क ि त होते. अनुभवज य अ यासा या
मािलक े ारे, वेबरने आज समाजशा ा ं या क थानी असल े या मुख समाजशा ी य
वादिववादा ंची ओळख क न िदली आिण आधुिनक औ ोिगक समाजा ं या काही मूलभूत
वैिश ्यांचे वण न केले. वेबर या मते, आिथ क घटक मह वप ूण आहेत, परंतु क पना आिण
मू यांचा सामािजक बदलावर समान भाव पडतो .
३.२ मॅ स वेबरचे संि यि िच ण (१८६४ -१९२० )
मॅ स वेबरचा ज म १८६४ म ये एरफट , जम नी येथे एका म यमवग य कुटुंबात झाला.
या या पालका ं या जागितक ि कोनातील खोल फरका ंचा या या बौि क आिण
मानिसक िवकासावर खोल प रणाम झाला. यां या विडला ंनी नोकरशहा हणून मह वाच े
राजक य पद भूषवले होते. तो या या प नी या अगदी िव उभा होता, जी एक
धमा िभमानी कॅि विन ट होती आिण याला ह या असल े या सांसा रक सुखांपासून वंिचत
असल े या तप वी अि त वाच े नेतृ व केले.
मॅ स वेबर यांनी वया या १८ या वष हेडलबग िव ापीठात जा यासाठी घर सोडल े.
ल करात एक वष सेवा कर याप ूव वेबरने हेडलबग िव ापीठात कायदा , इितहास , त व ान
आिण अथ शा ाचा अ यास कर यासाठी तीन स घालवल े. १८८४ म ये जे हा यांनी
आपल े िश ण पु हा सु केले ते हा यांनी बिल न आिण गॉिटंगेन िव ापीठात एका
स ासाठी वेश घेतला. १८८९ म ये यांनी पीएच.डी. िमळवली , वक ल बनले आिण
बिल न िव ापीठात िशकवायला सु वात केली.
वेबर या आयु यात आिण सवा त मह वाच े हणज े, या या विडला ंचे नोकरशाही मन आिण
या या आईची धािम कता यां यात एक तणाव होता. वेबर या यावसाियक आिण वैयि क
जीवनात हा न सुटलेला तणाव पसरतो .
३.३ प ती
समाजशा ातील यां या योगदानाप ूव , वेबर कांट, हेगेल, कॉ , स ट सायमन , डक हेम
आिण मा स यां या प तशीर परंपरांशी प रिचत होते. कांट आिण हेगेल यांनी िवकिसत
केले या आदश वादी आिण तक संगत प तीन े मू याचे िवधान , जे काय असाव े याचे वण न
करते आिण व तुि थतीच े िवधान , जे आहे याचे वण न करते यातील फरकावर जोर िदला.
मानवी िवचार दोघांमधील फरक सुलभ करतो . कॉ या सकारा मकतावादी प तीन े
असा युि वाद केला क वा तिवकत ेचे आकलन अनुभवज य िकंवा सकारा मक मागा ने
श य आहे. सकारा मकतावाद असे मानतो क िव ान केवळ िनरी ण कर यायो य , थेट
अनुभवी घटका ंशी संबंिधत असाव े. काळजीप ूव क िनरी णावर आधा रत िनरी ण केले या
घटना ंमधील संबंध प करणार े कायद े काढू शकतात . सकारा मकतावादी त व ान
नैसिग क िव ानाची प त समाजशा ाला लागू करते. वेबरला वा तिवकत े या
अ यासासाठी तक संगत िकंवा अनुभवज य ि को न देखील पटला नाही, परंतु येक
वा तिवकत ेमागे मू ये, कृती आिण ेरणा यांचा काय कारणभाव आहे यावर यांचा िव ास
होता. munotes.in
Page 34
सै ांितक समाजशा
34 वेबर यांनी व तुिन काया या मह वावर जोर िदला, असे नमूद केले क "केवळ मह वप ूण
सम या उघड क न सोडव ून िव ान थािपत केले जाऊ शकते आिण या या प ती
िवकिसत के या जाऊ शकतात ." वैकि पक र या , पूण पणे ानशा ीय आिण प तशीर
ितिब ंबांनी अशा घडामोड म य े कधीही मह वाची भूिमका बजावली नाही.
इितहासात सामा य कायद े आिण िवषयवादी यांचा समाव ेश आहे असे मानणार े
सकारा मकतावादी यां यातील जम नीतील वादिववादा ंनी वेबर या समाजशा ीय
ि को नाला आकार िदला. सकारा मकतावा ा ंचा असा िव ास होता क इितहासाची
तुलना नैसिग क िव ानाशी केली जाऊ शकते, तर िवषयवादी दोघांना मूलत: िभ न
मानतात .
वेबरने समाजशा आिण इितहास यां यातील संबंध थािपत केला. यांनी दोन
िवषया ंमधील फरक असे सांगून प केले क समाजशा कार संक पना आिण
अनुभवज य ि या ंचे सामा यीक ृत गणवेश तयार कर याचा य न करते, तर इितहास
य या ि या, संरचना आिण सां कृितक मह व असल े या यि म वा ं या कारणा मक
प ीकरणावर क ि त आहे. वेबर या हण यान ुसार इितहासात एकेरी अनुभवज य घटना
असतात ; कोणत ेही अनुभवज य सामा यीकरण नाहीत. यामुळे समाजशा ा ंनी
ायोिगक जग आिण यांनी िनमा ण केले या वैचा रक िव ाम य े फरक करणे आव यक
आहे. संक पना कधीही अनुभवज य जगाला पूण पणे पकडत नाहीत , परंतु वा तिवकत ेचे
सखोल आकलन कर यासाठी यांचा उपयोग ु रि टक साधन े हणून केला जाऊ शकतो.
समाजशा या संक पना ंचा वापर क न सामा यीकरण िवकिसत क शकतात , परंतु
ही सामा यीकरण े ऐितहािसक नाहीत आिण अनुभवज य सह ग धळ ून जाऊ नयेत.
आप या अ यासात , वेबरने या दो ही गो ी एक के या. ऐितहािसक घटना ंचे कारणा मक
िव ेषण करता यावे हणून यांनी आपल े समाजशा प संक पना ं या िवकासाकड े
क ि त केले. वेबरचा असा िव ास होता क इितहासाम य े अनंत सं येने िभ न घटना ंचा
समाव ेश आहे. या घटना ंचा तपास कर यासाठी , वा तिवक -जगातील संशोधनासाठी
िडझाइन केले या िविवध संक पना तयार करणे आव यक होते. एक सामा य िनयम
हणून, जरी वेबर आिण बह सं य समाजशा आिण इितहासकारा ंनी याचे कठोरपण े
पालन केले नाही, तरी समाजशा ाच े काय या संक पना िवकिसत करणे हे होते, याचा
इितहास िविश ऐितहािसक घटना ंचे काय कारण िव ेषण कर यासाठी वापर करेल.
अशा कारे, वेबरने एक िव ान िवकिसत कर याचा य न केला जे िविश आिण सामा य
एक क न सामािजक जीवनाची जिटलता ितिब ंिबत करते.
िव हे म िड थ े (१८३३ -१९११ ) आिण हेन रक रकट (१८६३ -१९३६ ) या त व ा ंसह
वेबर यांचा असा िव ास होता क नैसिग क िव ान प ती वाप न वत नाचा अचूक अंदाज
लावण े कठीण आहे. मानवी वत नावर सं कृती या भावाच े मह व या व तुि थतीव न
उ वत े क य यां या कृत चे ेय काय अथ देते हे समजून घेत यािशवाय मानवी वत न
समजू शकत नाही.
munotes.in
Page 35
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
35 अ यासाच े वण ना मक आिण या या म क े हणून समाजशा ाची संक पना मांडणारे
वेबर हे पिहल े समाजशा होते. वेबर यांनी समाजशा ाची या या " या या मक
आकलनाशी संबंिधत िव ान आिण प रणामी , या या अ यास माच े आिण प रणामा ंचे
कारण प ीकरण " अशी केली. ". अशा कार े, वेबर या मते, समाजशा हे एक िव ान
असल े पािहज े, ते काय कारणभावाशी संबंिधत असाव े (समाजशा आिण इितहास एक
करणे), आिण यात या या मक समज िकंवा ह ट न वापरण े आव यक आहे.
ह ट न:
वेबर आिण िड थ े यांनी ह ट नची या या सहान ुभूतीचा वापर िकंवा दुसर्या या कृतीची
ेरणा आिण तक समजून घे यासाठी वतःला दुसर्या या शूजम य े घालण े अशी केली.
वेबरने ची या या अथा या पातळीवर आकलन करणे िकंवा आकलन करणे अशी केली
आहे. सामािजक घटना समजून घे याची ही मता सामािजक िव ाना ंना नैसिग क
िव ानांपासून वेगळे करते, जे केवळ एकसमानत ेचे िनरी ण करतात आिण अणू िकंवा
रासायिनक संयुगे यां यातील संबंधांब ल यापक िन कष काढतात . ह ट न सामािजक
वत नाचा वै ािनक अ यास दोन कार े सुलभ करतात : मानवी ि यां या यि िन अथा ची
य िनरी णा मक समज आिण अंतिन िहत हेतू समजून घेणे.
समाजशा ाला िवशेष अथ िकंवा कारण समजून घेणे आव यक आहे याम य े एजंट्स या
ि यांचा समाव ेश आहे, हणज े, जे लोक ते जे करतात याब ल भावना , कारण िकंवा
कारक घटक देतात.
व ट हेनब ल वेबरची समज हम युिट समध ून ा झाली होती, जी लेखकाची िवचारसरणी
तसेच मजकूराची मूलभूत रचना समजून घे यासाठी कािशत लेखन समजून घे यासाठी
आिण याचा अथ लाव यासाठी एक िवशेष ीकोन आहे. वेबरने हम युिटक साधना ंचा
वापर क न अिभन ेते, पर परस ंवाद आिण मानवी इितहास समजून घे याचा य न केला.
अंत ा न, सहान ुभूतीपूण सहभाग िकंवा सहान ुभूती याऐवजी व ट हेन ही तपासणीची
तक संगत प त होती—मॅ ो पातळी िव ेषणाच े साधन .
वेबरने व ट हेनचे दोन कार वेगळे केले: य िनरी ण आकलन आिण प ीकरणा मक
आकलन . िनरी णा मक थेट एखा ा य या वत नाचा प यि परक अथ व ट हेन
आहे आिण सामािजक शा तो जे िनरी ण करतो याला अथ देतो. हे आ हाला या
काय आहेत ते ओळख यास स म करते. काय घडत आहे हे समजून घे यासाठी बा
वत न आिण चेह यावरी ल हावभावा ंचा वापर आहे. जे हा आप याला प ीकरणा मक समज
असत े ते हा कोणीतरी काहीतरी का करतो हे आप याला कळत े. येथे, कृती ेरणा या
संदभा त आिण ती का उ वत े या संदभा त ठेवली आहे. हे पूण कर यासाठी , एखा ान े
वतःला उप मात भाग घेणा या ं या जागी ठेवले पािहजे.
लाकूड तोडण े, उदाहरणाथ , य िनरी णीय समज आहे; पैशासाठी लाकूड तोडण े िकंवा
सरपण हे प ीकरणा मक समज आहे.
munotes.in
Page 36
सै ांितक समाजशा
36 समाजशा य या वत नाचे या य साठी मह व समजू शकत नाही. तथािप ,
िदले या प रि थतीत अनेक य म य े वत न सुसंगत अस यास , समाजशा
सामा यीकरण तयार क शकतात जे कारणा मक संबंधांसाठी पाया हणून काम क
शकतात . समाजशा ाला सामािजक िकंवा ऐितहािसक घटना ंवर प रणाम करणा या
िविवध कारणा ंचा सामना करावा लागत अस यान े, िविश कारण काढून टाकल े असत े तर
घटना वेगळी असती क नाही आिण तसे अस यास , या कारणाचा िनणा यक प रणाम
झाला क नाही हे समाजशा ान े ठरवल े पािहज े.
वेबर काय कारणभावाची या या करतो क एका घटनेचे अनुसरण केले जाईल िकंवा दुसरी
घटना घडेल. सामािजक जीवनाची (व ट हेन) आप याला िवशेष समज अस याम ुळे,
वेबरचा असा िव ास आहे क सामािजक िव ानातील काय कारण ान नैसिग क
िव ानातील काय कारण ानाप े ा वेगळे आहे.
रॉसाइड ्स (१९७८ ) या मते, वेबर ह ट नसाठी, समाजशा हे अि त वा या मूलभूत
त वाचा शोध घे याऐवजी , मानवा ंना भेडसावणा या अन य आिण बदल या सम या ंसाठी
अंत ी आिण उपाय शोधत होते.
३.४ आदश ा प े
आदश ा प वेबर या ह ट न िस ांत आिण काय कारण प ीकरणात ून िवकिसत झाला.
जे हा वेबरने या या आकलनाची संक पना आदश ा पा ंशी जोडली ते हा समाजशा ान े
वै ािनक प र कार आिण सामािजक -राजक य उपयु तेकडे एक पाऊल टाकल े. कॉिल स
आिण मॅको क यां या मते, "वेबर या िव ेषणान ुसार, सामािजक वा तव समजून घेतले
पािहज े ( ह ट न) पु ष आिण ि या यां या वत: या जगाची रचना करत असताना
यां या अनुभवात वतःची क पना क न ; आदश ा प हणज े आप या आकलनात ून
वै ािनक सामा यीकरण बनव याची साधन े हे असीम गुंतागुंतीचे आिण सतत बदलणार े
जग."
वेबरसाठी , सामािजक आिण सां कृितक घटना ं या कारणा ं या प ीकरणात मह वप ूण
योगदान दे यासाठी समाजशा ान े आदश ा प िवकिस त केले पािहज ेत. आदश ा प
हणज े अ याव यक , अितशयो प ूण , कोण याही सामािजक घटने या वैिश ्यांचे
सामा यीकरण . मग, हे "आदश ा प " वा तिवक जगात आढळणार ्या वा तिवक ,
अनुभवज य व पा ंशी िभ न असू शकतात .
रो सीद ेस (१९७८ ) हणतात , "एक आदश ा प हणज े िव ेषणा मक रचना आहे जी
ठोस करणा ंम ये समानता आिण फरक ओळख यासाठी मोजमाप ि टक हणून काम
करते." ती एक मानिसक िनिम ती आहे. एक आदश ा प हणज े या या सवा त मूलभूत
तरावर , सामािजक शा ान े या या िकंवा ित या आवडी आिण सै ांितक अिभम ुखतेवर
आधा रत सामािजक घटनेचे आव यक घटक कॅ चर कर यासाठी तयार केलेली संक पना .
munotes.in
Page 37
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
37 ते ु रि टक उपकरण आहेत जे अनुभवज य संशोधन आयोिजत कर यासाठी आिण
सामािजक जगा या िविश पैलूंचे आकलन कर यासाठी उपयु आहेत.
वेबर या श दात , आदश ा पा ंचे काय हणज े "अनुभवज य वा तवाशी तुलना करणे,
यातील फरक िकंवा समानता थािपत करणे, सवा त प पण े समज यायो य
संक पना ंसह यांचे वण न करणे आिण यांना कारणीभ ूतपणे समजून घेणे आिण प
करणे."
वेबरने यां या अमूत ते या पातळीन ुसार तीन कारच े आदश ा प तयार केले.
अ) ऐितहािसक तपशीला ंचे आदश ा प जे िविश ऐितहािसक वा तवा ंचा संदभ देतात,
जसे क वे टन िसटी, ॉटे टंट नैितकता आिण समकालीन भांडवलशाही .
ब) आदश ा प , जे नोकरशाही िकंवा सरंजामशाही यांसार या िविवध ऐितहािसक आिण
सां कृितक संदभा म ये पाह या यो य ऐितहािसक वा तवा या अमूत घटका ंचा संदभ
देतात.
क) आदश ा प जे िविश कार या वत नाची तक शु पुनर चना करतात , जसे क
आिथ क िस ांत ताव .
वेबरचा असा िव ास होता क आदश ा प सामािजक इितहासा या वा तिव क जगात ून
ेरकपण े ा केला पािहज े. या वा तिवकत ेतून आदश ा प काढ याप ूव संशोधका ंनी
ऐितहािसक वा तवात वतःला िवसिज त करणे आव यक होते. जरी आदश ा प
वा तिवक जगात ून काढल े जाणार असल े तरी ते जगा या आरशातील ितमा नसतात ;
याऐवजी , ते वा तिवक जगाची एकतफ अितशयो आहेत. मह वा या पातळीवर , आदश
ा पाच े मू यमापन या या वैिश ्यपूण तेवर आिण अनुकूलते या आधारावर केले जाते.
वेबर या मते आदश ा प िजतका जा त िततका ऐितहािसक संशोधनासाठी अिधक
उपयु आहे.
एक आदश ा प प रपूण ते या मानक िकंवा अंितम उि ा या अथा ने आदश नाही. आदश
ा प सार िकंवा स य अंतभू त करत नाहीत ; याऐवजी , आदश ा प समाजशा ा ं ारे
तयार केले जातात आिण प रणामी , िविश ीकोनात ून तयार केले जातात .
ामु यान े िविवध कार या तक संगत वत नासाठी लागू केलेला, आदश ा प हा
मूलभूतपणे "एजंटने या या वत णुक या अथा ने तक शु ते या िनकषा ंनुसार पूण पणे
तक शु पणे वाग यास काय करेल याचे एक मॉडेल आहे." आदश ा प िविश वत नाचे
िव ेषण कर यासाठी भाषा आिण काय प ती दान करतात आिण "आदश ठरािवक
मानदंड" पासून िवचिलत झाले या वत ना या उदाहरणा ंसाठी सै ांितक प ीकरणा ं या
िवकासाम य े मदत करतात .
तुमची गती तपासा
1. ह ट न चा अथ प करा.
2. आदश कारा ंची या या सांगणे. munotes.in
Page 38
सै ांितक समाजशा
38 ३.५ िववेक करण
समकालीन समाजात , तक संगतता ही एक ि या आहे जी प रणामकारकता , अंदाज,
गणना मता आिण अमानवीकरणा ार े दश िवली जाते. िववेक करणान े केवळ समकालीन
समाजच बदलला नाही, तर भांडवलशाही या उदयावरही याचा ल णीय प रणाम झाला.
िववेक समाज संघटना , तं ान आिण काय मते या तक संगत कारा ंवर आधा रत
असतो , यात धम , नैितकता आिण परंपरा यां या ार े थािपत केली जातात .
िववेक समाज असा आहे िजथे नैितकता , धम िकंवा परंपरा यां यापे ा काय मता , तं ान
आिण संघटना यांना ाधा य िदले जाते.
या या ‘द ॉटे टंट एिथक अँड द ि प रट ऑफ कॅिपटिलझम ’ या िनबंधानुसार आप या
आधुिनक जीवनातील सवा त भयंकर श ही तक संगत भांडवल आहे.
िववेकतेची एकच या या ओळखण े आ हाना मक आहे कारण वेबरने या सं े या िविवध
या या ंचा वापर केला आहे आिण िदले या चच त तो कोण या या य ेचा उ लेख करत
आहे हे वारंवार वगळल े आहे. जे हा सामािजक संरचना िकंवा सं थांचा िवचार केला जातो,
ते हा वेबरचे िववेक करण ि य ेचे वण न दुसर्यापे ा खूप वेगळे होते. वेबर या श दात
िववेक करण ि या "असामा यपण े वैिव यप ूण पे" घेते आिण िववेकवादाचा इितहा स
"एक असा िवकास दश िवतो जो जीवना या िविवध िवभागा ंम ये समांतर रेषांचे पालन करत
नाही."
वेबर या लेखनात , कलबग ने िववेकतेचे चार मूलभूत कार ओळखल े आहेत.
१. कलबग यावहा रक िववेकतेची या या " य या पूण पणे यावहा रक आिण अहंकारी
िहतस ंबंधां या संबंधात सांसा रक ि याकलाप पाहणारी आिण मू यमापन करणारी
जीवनाची येक प त." जे लोक यावहा रक कारणा ंचे पालन करतात , यां याकड ून
वा तिवकता वीकारली जाते, जे नंतर उपि थत असल े या सम या ंचे सवा त जलद
िनराकरण करतात . या कारची तक संगतता अशा कोण याही गो ीला िवरोध करते जी
सामा या ं या पलीकड े जा याची धमक देऊ शकते. सव अ यवहाय धािम क िकंवा
धम िनरपे युटोिपयन मू यांवर यां यावर अिव ास आहे.
२. सै ांितक िववेकता: सै ांितक िकंवा बौि क िववेकतेम ये तािक क वजावट , ेरण,
काय कारणभावाच े गुणधम आिण त सम अमूत सं ाना मक ि या ंचा समाव ेश होतो.
यावहा रक िववेकते या िव , एक अथ पूण िव हणून जग समजून घे या या य नात
अिभन ेता दररोज या वा तिवकत े या पलीकड े जातो.
३. व तुिन िववेकता: ( यावहा रक िववेकते माण ेच परंतु सै ांितक तक शु तेपासून
वेगळे) मू य ल टस वाप न नमु यांम ये ि यांची थेट मांडणी करते. वा तिवक
िववेकतेचा अंत कर यासाठी साधन िनवडताना मू यांची णाली िवचारात घेणे आव यक
आहे. इतर कोण याही पे ा जा त (पया यी) तक संगत मू य णाली नाही. वेबर या मते,
िववेकतेचा एकमेव कार याम य े "जीवनाच े प तशीर माग सादर कर याची मता " आहे.
प रणामी , पाि मा य देशांत, एक िविश व तुिन िववेकता-कॅि हिनझम - याने प तशीर munotes.in
Page 39
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
39 जीवनप तीवर भर िदला, यामुळे यावहा रक तक शु तेचे वशीकरण झाले आिण
औपचा रक िववेकता िवकिसत झाली.
४. औपचा रक िववेकता: यात अथ -अंतांची गणना करणे समािव आहे. केवळ पाि मा य
देशांम ये, औ ोिगक करणा या आगमनान े, औपचा रक तक शु ता उदयास आली .
िवशेषत: आिथ क, कायद ेशीर आिण वै ािनक सं थांम ये तसेच वच वा या नोकरशा ही
व पाम य े साव ि कपण े लागू होणार े िनयम, कायद े आिण िनयम आढळतात जे पाि मा य
देशांत औपचा रक तक शु तेची या या करतात .
रटझर यांनी औपचा रक िववेक तेचे सहा मूलभूत पैलू मांडले:
(१) गणना मता : एखादी गो मोज याची िकंवा प रमाण कर याची मता .
(२) येय सा य कर यासाठी सवा त भावी माग शोधण े.
(३) अंदाजबा ंधणी: गो ी एका णापास ून दुसर्या णापय त सतत काय रत असतात .
(४) मानवी तं ाना या जागी अमानवीय तं ान : अमानवीय तं ान (जसे क
संगणक क ृत णाली ) मानवी तं ानाप े ा अिधक गणना कर यायो य , भावी आिण
अंदाज कर यायो य अस याच े मानल े जाते.
(५) िविवध अिनि तता ंवर िनयं ण िमळवा , िवशेषत: या चालवणा या िकंवा यां या सेवा
पुरवणा या लोकांनी आणल े या.
(६) अतािक क भाव : तक संगत णाल चा वापर करणार ्या लोकांवर, वतः या णाल वर
तसेच मोठ्या माणावर समाजावर वारंवार अनेक तक हीन प रणाम होतात .
औपचा रक आिण वा तिवक तक संगतता यां यातील संघष "पि मेतील िववेक करण
ि य े या िवकासाम य े िवशेषतः नशीबवान आहे.".
भांडवलशाही अथ यव थ ेचा आिण आधुिनक पा ा य जगाचा औपचा रक तक संगत
रचनेचा लोखंडी िपंजरा हणून या या िववेचनात , वेबरने िववेकतेचा सवा त भावी आिण
अथ पूण वापर केला. वेबर या मते, "दोन महान िववेक श ," भांडवलशाही आिण
नोकरशाही आहेत. िकंबह ना, वेबर या मते, नोकरशाही आिण भांडवलशाही दो ही समान
मूलभूत ोतांपासून (िवशेषत: आंत रक जगाचा सं यास) ा करतात , समान तक संगत
आिण प तशीर कृत चा समाव ेश करतात , एकमेकांना मजबुत करतात आिण या ार े
पश्िचम िववेक करणास हातभार लावतात . वेबर या मते, भांडवलदार हा नोकरशहाचा
तांि क वीणता आिण त या मक ाना या बाबतीत एकमेव खरा ित पध होता.
मॅ स वेबरचे लेखन पा ा य स यत ेला भेडसावणा या सम या ंवर क ि त होते, समकालीन
जीवना या िविवध पैलूंचे िववेक करण आिण गूढीकरण होते. सामािजक जीवनात झाले या
ती बदला ंमुळे जगािवषयी असंतोषाची भावना वाढत होती. वेबरने जीवनात ून उ फ ूत ता
आिण यि म व काढून टाक या या ि य ेचे वण न कर यासाठी "रॅशनलायझ ेशन" हा श द
वापरला जेणेक न ते अिधक काय म आिण अंदाज लावता येईल. वेबर या ि कोनात ून, munotes.in
Page 40
सै ांितक समाजशा
40 मानवत ेचे क याण सुधार या या उ ेशाने काय मते या वाढ या णाल चा प रणाम असा
होतो याला याने "लोखंडी िपंजरा" हटल े जे य ला अडकवत े.
३.६ नोकरशाही
वेबरला िववेक करणात रस अस यान े याला समकालीन समाजातील साव जिनक आिण
खाजगी े ातील मोठ्या माणावरील सं थां या काया चा आिण वाढीचा शोध घे यास
वृ केले. नोकरशाही हे िववेकतेचे एक िविश उदाहरण आहे िकंवा मानवी सं थेसाठी
तक संगततेचा वापर आहे.
वेबरचा असा िव ास होता क मानवी कृत चे नोकरशाही सम वय हे समकालीन सामािजक
संरचनांचे वेगळे वैिश ्य आहे.
अिधकार संरचनांम ये वेबरचे समाजशा ीय वार य या या राजक य येयांमुळे े रत
होते. कृती या व पािवषयीच े यांचे गृिहतक यां या अिधकार संरचनां या िव ेषणाशी
सुसंगत होते. वेबरला मु य व े याला अिधकार हणतात याम य े रस होता, जे वच वाचे
वैध कार होते. तक संगत, पारंपा रक आिण दैवीगुण हे तीन आधार आहेत यावर
अनुयायांसाठी अिधकार वैध आहे. वेबरला नोकरशाहीची भुरळ पडली होती, याला तो
तक संगत कायद ेशीर अिधकाराचा सवा त शु कार मानत होता. आदश नोकरशाही
खालील वैिश ्यां ारे प रभािषत केली गेली:
१. अिधक ृत यवसायाचा सतत वाह असतो .
२. यवहार िनिद िनयमा ंनुसार केले जातात
३. येक अिधका या ची जबाबदारी आिण अिधकार हे अिधकारा या पदानु माचा भाग
आहेत.
४. अिधका या ंकडे यां या जबाबदा या पार पाड यासाठी आव यक संसाधन े नसतात ,
परंतु यां या वापरासाठी यांना जबाबदार धरले जाते.
५. काया लये यां या रिहवाशा ंकडून िविनयोग करता येत नाहीत ; यांना नेहमी सं थेचा
भाग मानल े जाते.
६. लेखी कागदप े वाप न अिधक ृत यवहार केले जातात .
वेबर या िव ेषणात , नोकरशाही तक संगत भांडवलशाही या भावन ेला बसते. भांडवलशाही
बाजार अथ यव थ ेने शासनाचा अिधकृत यवसाय तंतोतंत, संिद धता न ठेवता, सतत
आिण श य ितत या लवकर चालवावा अशी मागणी केली.
यांनी नमूद केले क नोकरशाही िववेकवादी जीवनश ैलीला ो साहन देते. यांनी
नोकरशाहीचा उ लेख "ए केप- ूफ" हणून केला आिण एकदा थापन झा यान ंतर ते
काढून टाकण े सवा त कठीण आहे. आदश ठरािवक नोकरशाही ही नोकरशाही या तक शु
वैिश ्यांची अितशयो आहे. यांनी आदश िटिपकल नोकरशाही आिण आदश सामा य munotes.in
Page 41
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
41 नोकरशहा यां यात फरक केला. यांनी नोकरशाहीकड े संरचना हणून पािहल े आिण
नोकरशहा ंना या संरचनांम ये थान हणून पािहले.
आधुिनक नोकरशाही या िवकासात योगदान देणारे सवा त मह वाच े घटक आहेत:
१. मु ा अथ यव थ ेची उ ा ंती, याने ि थर कर णाली ार े नोकरशाहीसाठी कमाईचा
एक ि थर ोत सुिनि त केला.
२. शासक य कत यांचा प रमाणा मक िव तार .
३. शासक य कामां या गुणव ेत बदल
४. इतर सव संघटना मक संरचनांपे ा नोकरशाहीच े े व.
५. समकालीन सं कृतीची जिटलता आिण िवशेषीकरण , यासाठी उ ी आिण
भाविनक ्या अिल त आव यक आहेत
६. काय ा ची तािक क या या
७. उ ोगपती आिण साव जिनक सं था जसे क सरकार िकंवा सै य यां या हातात
यव थापना या भौितक साधना ंचे क ीकरण .
८. आिथ क आिण सामािजक िवषमता न करणे आिण एकिवसा या शतकात ाितिनिधक
जन लोकशाहीचा उदय.
पि मेकडील आधुिनक अथ यव था ंचे नोकरशाही आिण तक संगतीकरण अप रहाय आिण
अप रहाय होते. सरतेशेवटी, नोकरशाहीम ुळे सरकार आिण यवसायातील मानवी संबंधांचे
वैयि क करण होईल.
तुमची गती तपासा
१. िववेक करण हणज े काय?
२. नोकरशाही हणज े काय?
३.७ सामािजक ि या
सामािजक ि या िस ांतांनी वेबर या समाजशा ाचा पाया तयार केला. वेबर या
सामािजक कृती या चच म ये आदश कार वापर याच े उदाहरण आढळत े. समाजा या
वै ािनक िव ेषणासाठी , ि या आिण अथ यांचे संयोजन मह वप ूण होते. वेबरने ोएि ट ह
आिण िडफेि स ह वत न यात फरक केला. याला अशा ि यांम ये रस होता िजथे िवचार
ि या उ ेिजत होणे आिण अंितम ितसाद दर यान ह त ेप करते. जे हा लोकांनी
यां या ि यांना वैयि क अथ िदला ते हा ि या झाली. वेबर या हण यान ुसार, "ि या ही
सामािजक असत े कारण ती इतरां या वत नाचा िवचार करते आिण या ार े अिभनय य न े
ित याशी संल न केले या यि परक अथा ने या या मागा त माग दश न केले जाते." munotes.in
Page 42
सै ांितक समाजशा
42 या या ि या िस ांताने सामूिहक ऐवजी य वर भर िदला. वत: अिभन े यां ारे दान
केले या िनरी णीय वत नासाठी वा तिवक औिच या ंम ये याला िवशेष रस होता. जर
य न े कोणताही अथ िनयु केला नसेल तर ि यांचा कोणताही उ ेश नाही.
ि या हणज े काय हे प कर यासाठी याने या या आदश कार प तीचा वापर क न
चार मूलभूत कारा ंची या या केली आहे.
१. येया या संदभा त वाजवी ि या: या करणात , अिभन ेता येय ठरवतो आिण येय
सा य कर यासाठी ते िकती भावीपण े मदत करतील यावर आधा रत याचे साधन
िनवडतो . उदाहरणाथ , चांगली नोकरी िमळव यासाठी नामांिकत िव ापीठात ून उ च िश ण
घेणे.
२. मू या या संबंधात नैितक वत न: या करणात , साधन यां या भावीत ेवर आधा रत
िनवडल े जातात , परंतु नैितक त वां ारे समा केले जातात . जहाजा या क ानला उदाहरण
हणून घेऊ.
३ . भावी िकंवा भाविनक ि या: या करणात , कृतीची ेरणा आिण साधन भावना ं ारे
िनधा रत केले जातात . अिभन े याची भाविन क ि थती कृतीवर भाव पाडत े. जसे आई
आप या मुलाला चापट मारते.
४. पारंपा रक ि या: या करणात , उि े आिण साधन े िवधी आिण थां ारे थािपत केली
जातात , जसे क िविश थेचे पालन करणे कारण ते िवधी आहे.
वेबरने ि यांचे चार आदश कार ओळखल े असल े तरीही , याला हे चांगले ठाऊक होते क
य ात , येक कृतीम य े िकमान चार कारा ंपैक काह च े िम ण असत े. वेबर या मते
समाजशा ा ंना, भाव िकंवा परंपरेचे वच व असल े या कृतीपे ा अिधक तक शु कृती
समजून घे याची अिधक चांगली संधी आहे.
समका लीन पा ा य समाज भूतकाळातील समाजा ंपे ा कसे वेगळे होते हे समजून
घे यासाठी , वेबरने एक टायपोलॉजी दान केली. आधुिनक पा ा य समाजात राजकारण ,
अथ शा , कायदा आिण पर पर संबंधांसह समकालीन सामािजक जीवनातील येक पैलू,
येय-क ि त तक शु तेचे वच व आहे. मानवी वत नातील उपयु ता संपव या या
साधना या सतत या वापराचा हा प रणाम आहे.
३.८ ॉटे टंट आचारस ंिहता आिण भांडवलशाहीचा आ मा
‘ ॉटे टंट एिथक अँड ि प रट ऑफ कॅिपटिलझम ’ या आप या लािसक पु तकात वेबरने
हे दाखव याचा य न केला क केवळ आिथ क घटकच मह वाच े नाहीत . याला वाटल े क
मा स ची मु य कमजोरी आिण अपयश हणज े तो फ आिथ क घटका ंकडे पाहतो .
वेबरने टे टंट एिथक आिण ि प रट ऑफ कॅिपटिलझमम य े दाखवल े क ॉटे टंटवाद,
िवशेषत: कॅि हिनझमचा भांडवलशाही या भावन े या उदयावर कसा प रणाम झाला. munotes.in
Page 43
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
43 धािम क ा आिण आिथ क उि े यां यात अनेक गो चा संबंध आला . वेबरने पािहल े क
ॉटे टंट, िवशेषत: ॉटे टंटचे काही पंथ, यवसायाच े नेते होते आिण यां याकड े इतर
धािम क गट, िवशेषत: कॅथिलका ंपे ा जा त पैसा आिण आिथ क श होती. हणून, याला
हे शोधायच े होते क ॉटे टंट एिथक आिण भांडवलशाहीचा आ मा मुळात एकमेकांशी
सुसंगत आहे का. याला हे देखील जाणून यायच े होते क भारत, चीन आिण म य पूव तील
लोकां या धािम क ा भांडवलशाही या वाढीस िकती मदत करतात िकंवा दुखावतात .
ॉटे टंट एिथक हणज े काय आिण भांडवलशाही कशी काय करते हे प कर यासाठी
वेबरने आदश काराची क पना वापरली . " ॉटे टंट एिथक " या श दाचा अथ धािम क
आदश बनवणा या ा आिण मू यांचा संच असा होतो. या या सव क ृ व पात ,
भांडवलशाही ही एक जिटल ि याकलाप आहे याच े उि माट प तीन े उ पादन
आयोिजत क न आिण चालव ून श य िततके पैसे कमिवण े आहे.
यावेळ या आिथ क प रि थतीम ुळे १६ या आिण १७ या शतकात पाि मा य देशांत
भांडवलशाही सु झाली या क पन ेशी वेबर सहमत न हत े. भांडवलशाहीचा िवकास
"ॲि विजिट ह इि ट ं ट" (acquisitive instinet ) मुळे झाला या क पन ेशीही तो सहमत
न हता . १६०० या धािम क ां यांमधून बाहेर पडले या धािम क क पना हा सवा त
मह वाचा घटक आहे असे यांचे मत होते.
वेबरने अनेक ॉटे टंट मू ये ओळखली , िवशेषतः कॅि हिनझम , याने भांडवलशाही या
वाढीस हातभार लावला .
१. कम कांडवादी आिण इतर जगा या अिभम ुखतेपासून यावहा रक यावहा रकत ेकडे
िश ट . गूढवादात गुंत याप े ा मानवी समाजान े नैसिग क यव था समजून घे याचा य न
केला पािहज े. ही मूलत: कम कांडिवरोधी वृ ी होती याने िव ान आिण तक शु
चौकशी या गतीला ो साहन िदले.
२. कामाकड े एक नवीन ि कोन: काम ही पूजा आहे. ॉटे टंट एिथकन ुसार काय हा एक
स ुण आहे जो देवा या गौरवात योगदान देतो. आिथ क िहतस ंबंध जोपासण े केवळ
वाथा पे ा अिधक होते; ते एक नैितक कत य होते.
३. कॉिल ंगची संक पना : कॅि हिनझमम य े पूव िनयोिजत संक पना समािव होती; लोक
एकतर जतन िकंवा शािपत हो यासाठी पूव िनयोिजत होते आिण काहीही यांचे अंितम भा य
बदलू शकत न हत े. यांचा असा िव ास होता क अशी िच हे आहेत या ार े देव येक
य ला सांगतो क यांचे तारण झाले आहे क नाही. आिथ क यशाम य े सापडू शकणार ्या
मो ाची िच हे शोध यासाठी लोकांना कठोर प र म कर यास आिण प र म कर यास
ो सािहत केले गेले. कॅि हनवा ा ंना यांचे नशीब िस कर यासाठी फायद ेशीर उ ोग
शोध यासाठी , संप ी जमा कर यासाठी आिण यावसाियक पु ष बन यास ो सािहत
केले गेले.
४. कजा या याज संकलनाकड े एक नवीन ि कोन: कॅि हिनझमन े कजा वरील याज
गोळा कर यास परवानगी िदली, याला कॅथिलक धमा ने ितबंिधत केले. यामुळे आिथ क munotes.in
Page 44
सै ांितक समाजशा
44 ि याकलाप वाढला, कज देणा या सं थांची थापना , नवीन गुंतवणूक आिण नवीन
लोिट ंग कॅिपटलची िनिम ती झाली.
५. अ कोहोलय ु पेये वापर यावर िनब ध, सु ्या नाकारण े: यामुळे भांडवल आिण इतर
गुंतवणुक चा जा तीत जा त वापर कर यासाठी वष भर काम कर यास ो साहन िदले,
प रणामी उ च उ पादकता - आिण सा रता आिण िश णास ो साहन िदले.
६. ॉटे टंट तप या : ॉटे टंट आचारस ंिहता ये ऐिहक सुखांपासून दूर राह याची
क पना समािव आहे. एक कड े, आनंदासाठी संप ीचा वापर कर यास मनाई करताना ते
लोकांना संप ी जमा कर यास ो सािहत करते. अशा कार े, नफा हा उपभोगासाठी नाही
तर केवळ अिधकािधक उ पादन कर या या समाधानासाठी सतत य न केला जातो.
सामािजक आिण आिथ क प रि थतीचा धमा शी िवप रत संबंध असतो हे वेबरला चांगलेच
माहीत होते. यांनी अशा संबंधांना संबोिधत केले नसले तरी, यांनी प केले क
मा स वा ांना िदले या एकतफ भौितकवादी प ीकरणाची जागा एकतफ अ याि मक
आिण वैचा रक या यान े लावण े हे यांचे येय न हत े.
इतर समाजात भांडवलशाहीचा उदय का झाला नाही हे प कर यासाठी वेबरने
भांडवलशाही या उदयामधील आ या ि मक आिण भौितक अडथळ े दूर केले. वेबरने चीन
आिण भारतातील भांडवलशाही या िवकासासाठी अनुकूल अशा िविवध गैर-धािम क
सामािजक आिण आिथ क प रि थती शोध या , परंतु क य ूिशयन नैितक यव था आिण
कमा ची िहंदू संक पना न हती .
चीनमधील धम आिण भांडवलशाही
भांडवलशाही या िवकासासाठी आव यक भौितक प रि थती चीनकड े होती. चीनम य े
अिध हण आिण अनैितक पध ची परंपरा होती, उ ोग होता, काम कर याची चंड मता ,
शि शाली संघ, लोकस ं या वाढत होती आिण मौ यवान धातूंचे मू य वाढत होते. या सव
भौितक प रि थती असूनही पाि मा य देशां माण े भांडवलशाहीचा उदय चीनम य े झाला
नाही. चीनम य े भांडवलशाही होती-उ च दराने नफा शोधणार े सावकार शोधू शकत होते-
पण बाजार आिण तक संगत भांडवलशाही यव थ ेचे इतर घटक गहाळ होते. वेबर या मते,
चीनमधील सामािजक , संरचना मक आिण धािम क अडथ या ंनी भांडवलशाही या
िवकासात अडथळा आणला .
संरचना मक घटका ंपैक खालील गो ी हो या
१. वैिशट्यपूण िचनी समुदायाची रचना: िचनी समाज बांधवां या पात कठोर नातेसंबंधाने
एक ठेवलेला होता. विडला ंनी बंधूंवर रा य केले, जे इतर भावांशी फारस े संवाद नसलेले
वयंपूण अि त व होते. यामुळे बाजारा या अथ यव थ ेपे ा लहान , गुंतलेली जमीन आिण
घरगुती अथ यव थ ेला अनुकूलता िमळाली . जमीन िवभाजनाम ुळे तांि क गती खुंटली;
शेतीचे उ पादन शेतक या ंकडे रािहल े आिण औ ोिगक उ पादन लहान -लहान
कारािगरा ंकडे रािहल े. साहेबां या िन ेमुळे, आधुिनक शहरे, जी पि म राजधानीची क े munotes.in
Page 45
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
45 होती, िवकिसत हो यासाठी संघष केला. क सरकार या घटका ंना भावीपण े शासन क
शकल े नाही.
२. िचनी रा याची रचना: परंपरेने शािसत असल ेले देशभ रा य भांडवलशाही या
िवकासासाठी एक संरचना मक अडथळा होते. तािक क आिण गणना कर यायो य शासन
आिण काय ाची अंमलबजावणी करणारी यं णा मोठ्या माणात अनुपि थत होती.
वािण य यापणार े काही औपचा रक कायद े, क ीय यायालय नस याम ुळे आिण
कायद ेशीर औपचा रकता नाकार याम ुळे भांडवलशाही या उदयाला बाधा आली . सामा य
शासक य संरचना, तसेच िनिहत भौितक िहतस ंबंध असल े या नोकरशाही शासनातील
अिधका या ंनी भांडवलशाही या िवकासा या िवरोधात काम केले.
३. िचनी भाषेचे व प : वेबर या मते, िचनी भाषे या व पान े प तशीर िवचार करणे
कठीण क न तक शु ते या िवरोधात काम केले. बौि क िवचारांनी बोधकथा ंचे प धारण
केले, याम ुळे ानाचा एकि त भौितक िवकास कठीण झाला.
४. चीनमधील दोन बळ धािम क क पना णाली , क य ूिशयनवाद आिण ताओवाद ,
भांडवलशाही या आ या या िवकासािव लढले. क य ूिशयन धमा तील उ च
पदांसाठी, तांि क ानाप े ा सािहि यक ान अिधक मह वाच े होते. याने "एक अितशय
पु तक सािहि यक िश णाचा " चार केला.
सािहि यक िवचारव ंतांसाठी आिथ क घडामोडी आिण अथ यव थ ेची ि थती मह वाची
न हती . क य ुिशयनवादाच े जागितक ि कोन अखेरीस रा य धोरण बनले.
अथ यव थ ेवर आिण समाजावर तक शु पणे भाव टाक यात चीन सरकारन े िकरकोळ
भूिमका बजावली . केवळ क य ूिशयन लोकांना अिधकारी हणून काम कर याची परवानगी
होती आिण इतर सव ित प या ना, यात बुजु आ, संदे े आिण याजक होते, यांना असे
कर यापास ून ितबंिधत कर यात आले होते.
मो ासाठी य न कर याऐवजी , कॅि वनवा ा ं माण े, क य ूिशयसन े गो ी जसे या तसे
वीकारल े. फायद ेशीर उ ोगात सि य सहभाग नैितक ्या संशया पद होता, कारण ते
उ च न याऐवजी केवळ चांग या ि थतीवर क ि त होते असे मानून क य ूिशअ सन े
काटकसर नाकारली . या सवा मुळे भांडवलशाहीचा उदय मंदावला . वेबरने ताओवाद हा एक
गूढ िचनी धम हणून पािहला याम य े सव च चांग याला वा तिवक -जगातील वत नातून
ा झाले या कृपेची ि थती न मानता एक मानिसक ि थती , मनाची ि थती मानली गेली.
ताओवाद पारंपा रक होता आिण या जगात नािव यप ूण कृतीला ेरणा देत नाही.
क य ुिशयनवाद आिण ताओवाद यांनी भांडवलशाही या उदयास िवरोध केला कारण
यांना जग बदल याची िकंवा भांडवलशाही यव था िनमा ण कर याची इ छा न हती .
भारतातील धम आिण भांडवलशाही
जातीच े संरचना मक अडथळ े, यां या सामािजक गितशीलत ेवरील िनब ध आिण लोकां या
जीवनातील सू म तपिशला ंचे िनयमन , भारतातील भांडवलशाही या िवकासात अडथळा
आणला . उ च जाती, िवशेषत: ा ण , क य ूिशयसचा िव ास सामाियक करतात क
काही काय यां या खाली आहेत. जागितक घडामोड ब ल उदासीनता भांडवलशाही या munotes.in
Page 46
सै ांितक समाजशा
46 िवकासात अडथळा होता, याम य े सािहि यक ान, िश ाचारात अिभजातता आिण
आचरणातील गुणधम यावर भर िदला गेला. िहंदू धम , पुनज म, िनयमा ंचे िन ेने पालन
क न मो आिण णभंगुरतेवर भर देऊन, भांडवलशाही आिथ क यव था आिण
तक संगत समाज िनमा ण कर यास स म लोक िनमा ण कर यात अयश वी ठरला.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक कृती या कारा ंवर एक टीप िलहा.
२. िचनी धमा वरील वेबर या ि कोनावर टीप िलहा.
३.९ सारांश
मॅ स वेबर (१८६४ -१९२० ) हे अथ शा , संगीतकार , वक ल , त व आिण
इितहासकार होते. यांचे बरेचसे काय आधुिनक भांडवलशाही या िवकासासाठी समिप त
होते. वेबर या मते, आिथ क घटक मह वाच े आहेत, परंतु सामािजक बदला ंवर क पना
आिण मू यांचा समान भाव पडतो . वेबर यांनी समाजशा आिण इितहास यां यातील
अंतर कमी केले. यांनी असे ितपादन केले क समाजशा कार संक पना तयार
कर याचा आिण अनुभवज य ि य े या गणवेशाचे सामा यीकरण कर याचा य न करते.
इितहास लोकां या कृती, संरचना आिण यि म वा ं या कारणा ं या प ीकरणा शी संबंिधत
आहे. समाजशा सामा यीकरण कर यासाठी या संक पना ंचा वापर क शकतात , परंतु
हे सामा यीकरण ऐितहािसक नाहीत . समाजशा ाचा वण ना मक आिण या या मक िवषय
हणून िवचार करणा या वेबर हे पिहल े समाजशा होते. यांचा असा िव ास होता क
इितहास हा अनंत वेगवेग या घटना ंनी बनलेला असतो . िविश आिण सामा य एक
क न , वेबरने सामािजक जीवनातील गुंतागुंत ितिब ंिबत करणार े िव ान तयार कर याची
आशा य केली.
ह ट नब ल वेबरची समज अथ िनण यता ारे आकारली गेली, िलिखत काय समजून
घे याचा आिण याचा अथ लाव याचा एक िवशेष माग . वेबरने िवचार केला क सामािजक
िव ान आप याला कारणा ंब ल िशकवत े, आप याला सामािजक जीवनाची एक अि तीय
समज असू शकते. ह ट नब ल वेबर या क पना आिण गो ी का घडतात हे प के याने
आदश ा पाची क पना आका राला आली . एक आदश ा प हणज े कोण याही
सामािजक घटने या सवा त मह वा या , परंतु अितशयो प ूण , वैिश ्यांचे सामा यीकरण . ते
ु रि टक साधन आहे जे लोकांना अनुभवज य संशोधन कर यात आिण सामािजक जगाच े
काही भाग समजून घे यास मदत करतात .
आदश ा प हा मूलभूतपणे "एजंटने या या वत ना या अथा ने तक शु ते या िनकषा ंनुसार
पूण पणे तक शु पणे वाग यास काय करेल याचे एक मॉडेल आहे." मॅ स वेबर या मते,
आदश कार िजतका टोकाचा िततका ऐितहािसक संशोधनासाठी अिधक उपयु आहे.
वेबरचे समाजशा सामािजक कृती िस ांतांवर आधा रत होते. "कृती ही सामािजक आहे
कारण ती इतरां या वत णुक चा िवचार करते आिण अिभनय य न े ित याशी संल न
केले या यि िन अथा ारे या या मागा त माग दश न केले जाते," वेबर िलिहतात . munotes.in
Page 47
मॅ स वेबर- प ती, सामािजक कृतीचा िस ांत, ॉटे टंट आचार स ंिहता आिण
भांडवलशाहीचा आ मा
47 य ात , येक कृतीम य े वेबर या चार कारा ंपैक िकमान काह च े संयोजन असत े.
ॉटे टंट एिथक आिण ि प रट ऑफ कॅिपटॅिलझममधील भांडवलशाही या वाढीस
ॉटे टंटवाद, िवशेषत: कॅि हिनझमन े कसा हातभार लावला हे वेबर दाखवत े. " ॉटे टंट
आचारस ंिहता" हा धािम क आदश असल े या ा आिण मू यांचा संच आहे.
भांडवलशाही या या शु व पातील एक उप म आहे याचा उ ेश श य िततका पैसा
कमिवण े आहे. वेबर या मते, कॅि हिनझमन े काम आिण पूव िनि तत े या संक पन ेब ल
एक नवीन ि कोन दान केला. आनंदासाठी पैशाचा वापर बेकायद ेशीर ठरवताना लोकांना
कठोर प र म कर यास आिण पैसे वाचव यास ो सािहत केले. याम य े चीनमधील
सामािजक , संरचना मक आिण धािम क अडथ या ंचा समाव ेश होता याने
भांडवलशाही या िवकासास अडथळा आणला . क य ुिशयनवाद आिण ताओवाद या दोन
बळ धािम क क पना णाल नी भांडवलशाही या िवकासािव लढा िदला.
चीन आिण भारतात , क य ूिशयनवाद आिण ताओवाद यांनी भांडवलशाही या िवकासास
अडथळा आणला . सािहि यक िवचारव ंत आिथ क उप म िकंवा अथ यव थ े या
ि थतीब ल बेिफक र होते. वेबर या हण यान ुसार ताओवाद हा एक गूढ िचनी धम होता
याम य े परम चांगुलपणाला वा तिवक -जगातील वागणुक ार े ा झाले या कृपेची
ि थती न मानता एक मानिसक ि थती हणून ओळखल े जाते.
३.१०
१. सामािजक कृतीवर वेबर या भावाच े परी ण करा.
२. आदश ा प े हणज े काय?
३. वेबर या काय प तीची चचा करा.
४. भांडवलशाही या िवकासात ॉटे टंट आचारस ंिहते या भूिमकेब ल भा य करा .
५. धम आिण भांडवलशाहीब ल मा स आिण वेबर या ि कोना ंची तुलना करा.
३.११ संदभ
● Abraham, F and Morgan, J. 1989. Sociological Thought: From
Comte to Sorokin. USA: Wyndham Press.
● Adams, Bert N. and R. A. Sydie. 2002. Sociological Theory. Vistaar
Publication.
● Ashley, D., Orenstein, D. 2005. Sociological Theory -Classical
statements, 6th Edition. Pearson Education. munotes.in
Page 48
सै ांितक समाजशा
48 ● Cole, Nicki Lisa, Ph.D. "Max Weber's Key Contributions to
Sociology." ThoughtCo, Aug. 28, 2020, thoughtco.com/max -weber
relevance -to-sociology -3026500.
● Giddens, A. 2009. Sociology 6th Edition. Polity Press.
● Greenwood, R and Lawrence, T. The Legacy and Relevance of Max
Weber for Organization Studies. The Iro n Cage in the Information
Age: The Legacy and Relevance of Max Weber for Organization
Studies. Editorial (sagepub.com)
● Haralambos and Holborn (2013) Sociology Themes and
Perspectives. HarperCollins Publishers.
● Kalberg S. 1980. Max Weber's Types of Rationality: Cornerstones
for the Analysis of Rationalization Processes in History: The
American Journal of Sociology, Vol. 85, No. 5 (Mar., 1980), pp.
1145 -1179 Published by: The University of Chicago Press
● Macionis, J and Plummer, K. 2008. Soc iology – A Global
Introduction 4th Edition. Pearson Education.
● Ritzer, G. 2011. Sociological Theory Eighth Edition. USA: McGraw
Hill.
● Scott, J. (2006) Social Theory: Central Issues in Sociology. New
Delhi: Sage Publications.
● Turner, J.H. (2 013) Contemporary Sociological Theory. New Delhi:
Sage Publications.
munotes.in
Page 49
49 ४
टॉलकॉट पास सचा संरचना मक काय वाद
( चरल फं शनिलझम )
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी
४.२ पा भूमी
४.३ सामािजक काया चा वयंसेवी िस ांत
४.४ सामािजक काया चे घटक
४.५ काया चे कार
४.६ सामािजक यव थ ेचा िस ांत (AGIL)
४.७ काया मक पूव -आव यकता
४.८ नमुना-चल आिण सामािजक णाली
४.९ पास स या काय वादाव रल टीका
४.१० संदभ
४.० उि े:
संरचना मक काया मकत े ारे समाजशा ा या िवकासाचा अ यास करणे.
सव कार या समाजाचे िव ेषण कर यासाठी यो य असल े या सामा य
िव ेषणा मक मॉडेलचे आकलन करणे.
आधुिनक समाजातील सामािजक काया चे मह व मू यांकन करणे.
दैनंिदन जीवनातील समाज यव थ े या िस ांताचे िव ेषण करणे.
४.१ बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी
काया मक ीको नाचा इितहास कॉ त या कॉ स े सस युिन हस स, पे सरच े ऑग िनक
सा य , समतोल णाली हणून समाजाची पॅरेटोची संक पना आिण दुिख मचे कॅ युअल-
फं शनल िव ेषण याम य े शोधल े जाऊ शकते. कॉ सव मा यत ेनुसार, समाजा या
घटका ंमधील आव यक सहसंबंध हा सामािजक रचनेचा पाया होता. पे सरन े स ि य munotes.in
Page 50
सै ांितक समाजशा
50 मॉडेल ारे, स ि य आिण सामािजक जीवनातमधील समानता , दश िवली. दुरिखम घटका ंवर
यव थ े या ाधा याचा आ ह धरला आिण असे मांडले क सामािजक त ये,
समाजशा ाचा यो य िवषय वैयि क इ छेपासून वतं आहे आिण या यावर िवनाकारण
लादला जातो. दोन ि टीश मानवशा , रॅडि लफ - ाऊन आिण मॉिलनॉव क यांनी
मानवशा ीय आिण समाजशा ीय िवचारसरणीचा आधार हणून काया मकता िव तृत
आिण संिहताब केली. संरचना मक काया मकवाद हा िवशेषत: टॉलकॉट पास न, रॉबट
मट न, यांचे िव ाथ आिण अनुयायांचे काय आहे. हा एक मुख बळ समाजशा ीय
िस ांत होता. मा , गे या तीन दशका ंत यात घट झाली आिण अलीकड े ती कमी झाली
आहे.
४.२ पा भूमी
पास सचा ज म 13 िडस बर 1920 रोजी कोलोर ॅडो ि ंग कोलोर ॅडो येथे झाला. तो
धािम क आिण बौि क पा भूमीतून आला होता. मॅ स वेबर या काया चा पास सवर खूप
प रणाम झाला. पास सनी हाव ड म ये अ यापन केले आिण 1944 म ये यांना हाव ड
समाजशा िवभागाच े अ य बनव यात आले आिण यांनी सामािजक संबंध िवभागाच े
अ य पदही भूषवले. 1980 या दशकात केवळ युनायटेड टेट्सम य ेच न हे तर
जगभरात पास स या िस ांताम य े पुन थान झाले. 8 मे 1979 रोजी वया या 59 या
वष यांचे िनधन झाले.
1937 म ये, पास सने "द चर ऑफ सोशल अॅ शन" हे यांचे पिहल े मुख काय
कािशत केले. समाजशा ीय काया त विचतच बरोबरी असल े या सव समाव ेशक आिण
तपशीलवार बौि कत ेसह, पास सने तीन मु य बौि क परंपरांमधील मुख िवचारव ंतां या
साम य आिण कमकुवतपणाच े वण न केले आहे.
पास न या ‘द चर ऑफ सोशल अॅ शन’चे मह व लगेच ओळखल े गेले नाही. असे
असल े तरी समाजशा ीय िस ांत तयार कर यासाठी ही एक अनोखी रणनीती बनली जी
'संरचना मक - काया मकता ' हणून ओळखली जाते. यांचे काय एक मह वाची खूण
हणून ओळखल े जाते कारण यांनी एक नवीन अ यास म सु केला - काया मक
िव ेषणाचा याने 1940 या सु वातीपास ून 1960 या म यापय त सै ांितक िवकासावर
भु व िमळवल े. पास न या पु तकान े अमे रकन समाजशा ा ंना युरोिपयन समाजशा ीय
परंपरे या समृ वारशासाठी स म बनवल े. या कामात , यांनी दुरिखम , वेबर आिण पॅरेटो
यां या सज नशील िव ेषणा ार े "सामािजक काया चा वयंसेवी िस ांत" िवकिसत
कर याचा य न केला.
४.३ सामािजक काया चा वयंसेवी िस ा ंत
पास स या "द चर ऑफ सोशल अॅ शन" या पु तकात , सामुिहक कृती हा क िबंदू
हणून पािहला . या कृती या सामुिहक व प जसे क वाकण े, पु तक वाचण े, इतरांकडे
पाह न हसणे, एकाि मक मू य-अथ -अंत संबंधातील मू यमापन िनकष यो य आिण
अयो य या क पना या यि परक अंतग तकरणात ून रचना िवकिसत कर याचा य न munotes.in
Page 51
टॅलकॉट पास सचा संरचना मक
काय वाद
51 केला. दुस या श दात , सामािजक ि येचा येक भाग शेवट िकंवा येय सा य े करतो , ते
सा य कर यासाठी उधार घेतलेले अथ , िनकष आिण मू ये अंतग त वैयि क असतात .
समाजातील य च े वागणे ही याची सामािजक काय अस याच े पास स मानतो . य
जो काही कृती करतो याला “कता ” हणतात . कता एका िविश प रि थतीत काय करतो .
अशा कार े पास सने, सामािजक ि यासाठी कृती आिण प रि थती एकमेकांशी जोडल ेले
आहेत. कता सामािजक कृती तयार करतो आिण या बद यात याचा प रणाम होतो.
अशा कार े, सामािजक काया म ये कता , प रि थती आिण या प रि थतीकड े क या ची
अिभम ुखता या 3 पैलूंचा समाव ेश होतो.
अिभम ुखतेचे ' ेरक' आिण 'मू य' हे 2 कार आहेत.
अ) ेरक अिभम ुखता: ेरणा ही कृतीला ऊजा पुरवते. ेरणा तृ ी आिण वंिचतत े या
त वावर आधा रत आहे. कता जा तीत जा त आनंदी आिण दुःख कमी कर याचा य न
करतो . ेरक अिभम ुखता ा तीन कार या असतात .
सं ाना मक ेरक अिभम ुखता: ही एक तक शु ि या आहे. प रि थतीच े ान कया ला
या या कृतीचा माग िनि त कर यास मदत करते.
भावना मक ेरक अिभम ुखता: या ि येम ये भावना िकंवा भावना ंचा समाव ेश होतो. जे
कृ य आनंददायक आहे ते नटाने केले आहे आिण जे वेदनादायक आहे ते टाळल े जाते.
येथे अिभन े याला वतःवर िनयं ण ठेवावे लागत े आिण यानुसार याय करावा लागतो
उदा. उपचार घेणे वेदनादायक असू शकते परंतु तरीही णांना ते यावे लागत े.
मू यमापना मक ेरक अिभम ुखता: अिभन ेता िविवध आवड मध ून िनवड करतो . कोणती
प रि थती चांगली आहे यावर तो टीका करतो आिण ठरवतो .
ब) मू य अिभम ुखता: याचा संदभ काही िनयम आिण मू ये पाहणे होय. मू य
अिभम ुखता ा तीन कार या असतात .
कौतुका पद मू य अिभम ुखता: कृतीची शंसा केली जाते क नाही या या भाविनक
पैलूंचा संदभ देते.
सं ाना मक मू य अिभम ुखता: हे कृतीब ल या ानाचा संदभ देते.
नैितक मू य अिभम ुखता: हे एखा ा कृतीम य े सामील असल े या मू यां या पातळीचा
संदभ देते.
४.४ सामािजक काया चे घटक :
क या कडे ल य शोधणार े हणून पािहल े जाते.
कता ते वैयि क य आहेत.
क या कडे येय सा य कर यासाठी पया यी मा यम े देखील असतात .
वरील आकृती वयंसेवीतेची ही संक पना दश वते. munotes.in
Page 52
सै ांितक समाजशा
52 सामािजक काया चे मूलभूत घटक :
अ) आनुवंिशकता आिण पया वरण: या घटकाम य े जैिवक आिण पया वरणीय पैलू समािव
आहेत जे ि या िनधा रत करतात .
ब) साधन आिण शेवट: क या ला मािहत असण े आव यक आहे क कोणती िविवध साधन े
िकंवा संसाधन े उपल ध आहेत जी याला याचे अंितम येय सा य कर यास मदत
क शकतात .
क) अंितम मू ये: मू ये येय, काया ची िदशा तसेच काया या व पावर िनयं ण ठेवतात.
वरील मूलभूत घटक हे मू ये आिण काय यां यातील दुवा आहे.
४.५ काया चे कार :
पास सने तीन कार या ि या सांगीत या आहेत.
वा ि या: ही ि या काही उि े सा य कर यासाठी केली जाते. अशा कार े कृती हे एक
साधन बनते या ार े उि े सा य केली जातात . हणून या कार या ि येला वा ि या
हणतात . साठी उदा. परी ा उ ीण हो यासाठी कठोर अ यास करणे ही एक मह वाची
ि या आहे.
अिभ य ि या: या कारची कृती क या या ता काळ गरजा पूण करते. ि येचा उ ेश
भिव याशी संबंिधत नसून वत मानाशी संबंिधत आहे. काही गो ी सा य कर यासाठी
िविश ि या केली जाते. या कार या ि येला अिभ य ि या हणतात . उदा. जर
एखा ा मुलाने चूक केली तर पालका ंनी िदलेली िश ा ही एक अथ पूण ि या आहे.
नैितक ि या: या कारची ि या काही मह वा या मू यांची पूत ता कर यासाठी केली
जाते. ता काळ िकंवा भिव यातील उि मह वाच े नसून नैितक मू य मह वाच े आहे. या
कार या ि याला नैितक ि या हणता त. उदा. मानवत ेसाठी र दान करणे ही नैितक
कृती आहे.
४.६ सामािजक यव थ ेचा िस ा ंत (AGIL)
पास सने साहम ुिहक ि येवर ल क ि त केले परंतु सामािजक यव थ े या िस ांताम य े
याचे ल साहम ुिहक ि येमधून सामािजक यव थ ेकडे वळले. टॉलकॉट पास सने सव
कार या सामूिहकत ेचे िव ेषण कर यासाठी यो य एक प रपूण सामा य िव ेषण मॉडेल
िवकिसत कर याचा य न केला. मा स वा ां या िशवाय , यांनी आमूला बदला ं या
घटना ंवर ल क ि त केले, पास स यांनी समाज ि थरता आिण समाज सातत े काय रत का
आहेत याचा शोध घेतला. पास सनुसार सामािजक यव थ ेत अन ेक गरजा असतात .
मानवाला जग यासाठी आिण समाज सात य े ठेव यासाठी येक सामािजक णाली िकंवा
उप णालीम य े चार काय आहेत जी पूण करणे आव यक आहे. या या ा पाला
(मॉडेलला) एजीआयएल हणता त. हे सं थां या पिह या खु या णाली िस ांतांपैक
एक होते. munotes.in
Page 53
टॅलकॉट पास सचा संरचना मक
काय वाद
53 सामािजक यव थ ेची खालील वैिश े आहेत:
सामािजक यव थ ेत दोन िकंवा अिधक क या मधील पर परस ंवादाची ि या समािव
असत े; संवाद ि य ेवर ल क ि त केले आहे.
क या चे अिभम ुखता एकतर पाठपुरावा कर याच े उि असू शकते िकंवा उि सा य
कर यासाठी असू शकते.
सव ि या पर पर -अवल ंबून असतात आिण सामािजक यव थ ेतील समान उि ाकड े
िनद िशत असतात .
मानक आिण सं ाना मक अपे ांचे एकमत देखील आहे, उदा. कुटुंबात, सव सद य
िनकष आिण मू ये पाळतात आिण एक समान येय हणज ेच कौटुंिबक ऐ याकड े
अिभम ुख असतात .
४.७ काया मक पूव -आव यकता :
येक सामािजक णालीला चार काया मक पूव तयार चा सामना करावा लागतो . यांना
AGIL हणतात .
अनुकूलन (A) : हे णाली आिण याचे वातावर ण यां यातील संबंधांना सूिचत करते.
अथ यव थ ेची सं था ामु यान े काया शी संबंिधत आहे.
येय ा ी (G): याचा अथ सव समाजा ंनी येय िनि त करणे आिण यां या ा ीसाठी
संसाधन े एकि त करणे आव यक आहे. हे राजक य यव थ े ारे सं था मक केले जाते.
सरकार केवळ येयच ठरवत नाही तर ते सा य कर यासाठी संसाधना ंचे वाटपही करते.
समायोजन (I): हे मु यतः 'संघषा चे समायोजन ' ला संदिभ त करते. हे सामािजक
यव थ े या भागांवरील समायोजनाशी संबंिधत आहे. कायदा ही मु य सं था आहे जी ही
गरज पूण करते.
मूलभूत नमु या या जबाबदारी (L) (लॅटनेसी-पॅटन मे टेन स) : याचा संदभ समाजात
सं था मक मू यां या मूलभूत नमु या या देखभालीचा आहे. हे काय करणा या सं था
हणज े कुटुंब, शै िणक यव था आिण धम .
आधुिनक समाजाची मह वाची उप यव था अशी ि या करते जी ‘अनुकूल, काया त मोडत े;
यायालय े, णालय े, आरो य एज सी यांसार या उप यव था या इतर िकंवा
आरो या या संबंधात संघष सोडवतात , या “A” ेणीम य े येतात; चच , शाळा,
कुटुंबासारख े नातेसंबंध गट ‘नमुना-देखभाल ’ आिण िनिम ती आिण श च े वाटप कर याच े
काय करतात , हणून ‘G’ ेणीम य े येतात. पास न यांनी नमूद केले क कोण याही
सामािजक यव थ ेचे वरील उ लेख केले या चार काया मक पूव -आव यकत ेनुसार
िव ेषण केले जाऊ शकते. अशा कार े समाजाच े सव भाग अनुकूलन, येय ा ी,
एक करण आिण नमुना देखभाल णालीम य े ते करत असल े या काया या संदभा त समजू
शकतात . munotes.in
Page 54
सै ांितक समाजशा
54 पास स सं कृती, सामािजक रचना, यि म व आिण सजीव या या घटक उप णालीसह
एकूण कृती णालीची क पना करतात . यातील येक उप णाली एकूण कृती णाली या
A, G, I, L - चार यव था आव यकत ेपैक एक पूण करत अस याच े पािहल े जाते.
पास सने प के या माण े सामािजक यव थ ेचा पाया वृ कता असतो यांचे वत न
इतर क या या अपे ेने भािवत होते. पास न या णालीतील मू ये आिण िनयमा ंचे मह व
या णालीला "आदश काया मकता " हणण े यो य ठरेल.
1952 म ये िस झाले या ''द सोशल िस टीम ' (सामािजक यव था ) नावा या यां या
पु तकात पास सची सामािजक यव थ ेब लची मते आप याला उपल ध आहेत.
पास सने हट या माण े 'पॅटन योगदान ; ते 'पया य' दश वतात जे मानक , भूिमका अपे ा
नमुने आिण वैयि क िनवड म य े िदसतात . यां या 'द सोशल िस टीम ' या पु तकात ते
पया यी िकंवा पॅटन हे रएब स या (नमुना-चल) पाच जोड्या देतात.
४.८ वत नबंध पया य आिण सामािजक यव था :
अ) ‘ व’िहत िव सामूिहक िहत
सामािज क िनकष क या या खाजगी िहतस ंबंधांचा पाठपुरावा करणे कायद ेशीर हणून
प रभािषत क शकतात िकंवा समूहा या िकंवा सामूिहक िहतासाठी काय करणे
या यासाठी बंधनकारक बनवू शकतात . उदाहरणाथ , एखादी य अंितम, आ याि मक
लाभासाठी सांसा रक सुखांचा याग क शकते िकंवा समाजा या िहतासाठी याला
तप वी जीवन जग यास तयार केले या समुदायाचा धािम क मुख हणून िनयु केले
जाऊ शकते.
ब) भावशीलता िव भावी तट थता
वत णुक चा नमुना भाविनक असतो तो क या या वार या ंचे व रत समाधान कर यास
परवानगी देतो. हे भावीपण े तट थ राहते; ते िश त लादत े, इतर िहतस ंबंधां या बाजूने
याग कर याची मागणी करते. उदाहरणाथ , कला कारा ंम ये वार य असल े या
य साठी संगीत िकंवा अिभनयाच े क रअर करणे भावी ठ शकते. परंतु जे हा पालक
याचा आणखी एक िकफायतशीर िकंवा िति त यावसाियक अ यास म कर याचा
आ ह धरतात , ते हा ते भावीपण े तट थ ठरते.
क) साव भौिमकता िव िविश ता
साव भौिमकता हणज े शांतता, स य, याय यासार या उ च सामा यीक ृत मू य मानका ंचा
संदभ आहे जे वैयि क वत नावर भाव टाकू शकता त. उदाहरणाथ , गौतम बु आिण
महा मा गांधी यांनी आप या वतः या संदभा त जीवना या उ च मू यांचा उपदेश केला
आिण याचे पालन केले. दुसरीकड े, िविश ता , िविश क या साठी मह व असल े या
ि या-नमु यांचा संदभ देतात.
munotes.in
Page 55
टॅलकॉट पास सचा संरचना मक
काय वाद
55 ड) कामिगरी िव गुणव ा
काही उि ा ं या 'िस ी'वर (मूळतः ते यश िव सॉ श न होते) यावर भर िदला जाऊ
शकतो ; एखादी य कठोर प र म करते आिण येय सा य करते क याची वतःची
मता िकंवा गुणव ा िस द करत े. इतर पॅटन हे रएबल गुणव ेचा िकंवा वण नाचा संदभ
देते याचा अथ य ची ज मजात ि थतीशी असतो .
इ) िविश ता िव सार
वार य िवशेषतः प रभािषत केले जाऊ शकते जेणेक न क या ला कळेल क याला
कशाम य े वार य आहे. याची आवड िविश आहे, मग तो खेळ, संगीत िकंवा िथएटर
असो. शाशंक (िड य ूझनेस) क या या यापक िकंवा िवखुरले या वार याचा संदभ देते
क याला अनेक गो म य े वार य असू शकते. इथे एकतर याला एक आवड िनवडावी
लागेल आिण याचा पाठपुरावा करावा लागेल िकंवा याचे जवळच े व र िकंवा वडील
या याकड ुन िनण य घेतात.
४.९ पास स या काय वादाव रल टीका:
पास नचा िस ांत हा अिनय ंि त गृहीतावर आधा रत आहे क समाजशा ीय िस ांत हा
मानवी वत ना या सामा य िस ांताचा आंिशक पैलू आहे. या या पा तेचे प ीकरण
असूनही, ते मानसशा ीय िस ांतापास ून अिवभा य आहे.
पास सचा सं कृतीचा िस ांत या आ ेपांची पूत ता करत असताना , तो सं कृतीला
तीका ंची नमुना णाली हणून पाहतो जे कलाकारा ं या अिभम ुखते या व तू आहेत आिण
सं कृतीचा अथ अनुभवज य णाली हणून नाही, कारण तो यि म व आिण समाज या
दोघांचेही िच ण करतो , परंतु एक कारचा अमूत ता हणून या णाल मधील घटक आहे.
शेवटी पास सची सै ांितक काय कठीण शैलीत िलिहली आहेत जी वाचका ंसाठी आिण
िवशेषतः िव ा या साठी गुंतागुंतीची वाटतात .
४.१० संदभ :
अॅड स, बी. नंद िसडी, आर.ए., 2001 समाजशा ीय िस ांत I&II, ेट ि टन,
वेडेनफे ड आिण िनको सन .
कोसर लुईस, 1971, मा टस ऑफ सोिशयोलॉिजकल थॉट (2रा), हाक ट ेस
जो हानोिवच , इंक.
डेलेनी िटम, 2005, समकालीन सामािजक िस ांत -इ हेि टगेशन अँड
अॅि लकेशन, िद ली पीअरसन ए युकेशन इंक.
लेचर रोना ड , 2000, द मेिकंग ऑफ सोिशयोलॉजी -अ टडी ऑफ
सोिशयोलॉिजकल िथअरी िबिगिन ं स अँड फाउंडेश स, नवी िद ली , रावत
पि लक ेश स. munotes.in
Page 56
सै ांितक समाजशा
56 जोसेफ जोनाथन (एड) 2005. सामािजक िस ांत, एिडनबग , एिडनबग युिन हिस टी
ेस.
र झर जॉज , 1988, समाजशा ीय िस ांत (2रा सं करण ), यूयॉक , मॅक- ॉ-िहल
काशन .
र झर जॉज , 1996, समाजशा ीय िस ांत (4 था सं करण ), यूयॉक , मॅक- ॉ-
िहल काशन .-
ीवा तन आर, िह ी ऑफ डे हलपम ट थॉट, अ ि िटकल अँथॉलॉजी , (एड)
2012, नवी िद ली , टल ेज टेलर आिण ाि सस ुप.
टन र जोनाथन , 2001, द चर ऑफ सोिशयोलॉिजकल िथअरी (चौथी आवृ ी),
जयपूर, रावत काशन .
वॉलेस थ .ए, 2006, समकालीन समाजशा ीय िस ांत यू.एस.ए., िटस हॉल.
munotes.in
Page 57
57 ५
रॉबट मट न संरचना मक काय वाद
( चरल फं शनिलझम )
घटक रचना
५.० उि े
५.१ बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी
५.२ काय वादाची या या
५.३ मट नची काय वादाची संक पना
५.४ काया चे िनयम
५.५ काया चे कार
५.६ कट आिण अ कट काय
५.७ टीका
५.८ संदभ
५.० उि े:
रॉबट मट न या काय शीलत े या मॉडेलचे या या मूळ ेमवक म ये मू यांकन करणे
काया ची िवधान े आिण याची टीका समजून घेणे
िविवध कारची काय आिण याचे समाजाती ल मह व यांचे िव ेषण करणे
५.१ बौि क भाव आिण ऐितहािसक पा भूमी
रॉबट मट नचा संरचना मक काय णालीचा ि कोनाचा इतर िवचारव ंतापे ा बराच वेगळा
असला तरी, समकालीन अमे रकन समाजशा ाला आकार दे यातही तो भावशाली आहे.
िफलाड ेि फया येथे ज मल ेले आिण ट पल युिन हिस टीचे पदवीधर , रॉबट मट नने 1936
म ये हाव ड मधून पीएचडी ा केली िजथे यांना पास स कडुन िश ण घे याची स ंधी
िमळाली . मट नचे "रोल मॉडेल" मधील काय यां या "संदभ गट" िकंवा या गटाशी य
यांची तुलना करतात , परंतु या गटाशी ते संबंिधत नसतात या िस ांतातून उदयास
आले. मट नने यावर जोर िदला क , एक भूिमका आिण एक ि थती गृहीत धरणा या
य प े ा, यांना सामािजक संरचनेत एक दजा असतो याम य े अपेि त वत नांचा संपूण munotes.in
Page 58
सै ांितक समाजशा
58 संच जोडल ेला आहे. जरी मट न आिण पास स हे दो ही संरचना मक काय वादी असल े तरी
यां यात मह वाच े फरक आहेत. पास नने भ य िस ांतां या िनिम तीची विकली केली
असताना , मट नने अिधक मया िदत गो ना समथ न िदले. म यम ेणीचे िस ांत संबंधी
मट न हे पास सपे ा मा स वादी िस ांतांना अिधक अनुकूल होते.
काया मक ि कोनान ुसार, समाज ही एक जिटल यव था आहे याच े घटक समाजाची
ि थरता आिण अि त व सुिनि त कर यासाठी एकि तपण े काय करतात . समाजाच े सव
घटक, िकंवा संरचना, जसे क शै िणक णाली , फौजदारी याय यव था आिण आिथ क
यव था , यांची एक भूिमका िकंवा कत य आहे. जे हा सव भाग यो य र या काय रत
असतात , ते हा संपूण समाज सुरळीत चालतो . तथािप , जर एक भाग अयश वी झाला तर
समाजावर नकारा मक प रणाम होतो.
५.२ काय वादाची या या
संरचना मक काया मकत े या ीने, मट नला असे वाटल े क , वैयि क हेतूंऐवजी
सामािजक काया वर ल क ि त केले पािहज े. काय वादी ि कोन तीन मुद् ांवर ल
क ि त करते: समाजाच े काय , समाजातील काय आिण समाजा ती काय .
५.३ मट नची काया मकत ेची संक पना
रॉबट मट न यांनी समाजा या काया मक ि कोना या ीने समाजशा ात मह वप ूण
योगदान िदले. मट न आिण इतर काय क या नी समाजाला अनेक िवभागा ंसह एक जिटल
जैिवक हणून पािहल े, येकाचे काय कर यासाठी िविश काय आहे. काही काय अिभ ेत
होती, तर काही न हती . काही काया मुळे समाज िव कळीत होत अस याच ेही यांनी मा य
केले. य काय आिण अ य काय आिण िवघटनकारी काय या काया चे वण न
कर यासाठी वापर या जाणार ्या सं ा आहेत.
समाजाची एक यव था हणून संक पना करताना , इतर यव था माणेच ती एकमेकांशी
संबंिधत असल े या भागांनी बनलेली आहे आिण यां या काया चा प रणाम संपूण पणे होतो.
उदाहरणाथ , मानवी शरीरासार या सा या णालीच े परी ण करताना हे सहज ल ात येते
क िविवध अवयव एकमेकांशी संबंिधत आहेत आिण शरीरा या एकूण आरो यावर प रणाम
करतात . सामािजक -सां कृितक णाल म य ेही असेच आहे. काया मक िव ेषण हा
समाजाचा संपूण णाली हणून िवचार कर याचा प रणाम आहे. काया मकता हणज े
सामािजक घटना ंचे इतर घटना ंवर आिण संपूण सामािजक सां कृितक यव थ ेवर यां या
भावा या ीने िव ेषण.
मट नची काय वादाची संक पना इतर काया मक िवचारव ंतांपे ा वेगळी आहे. मट न,
दुरिखम माण ेच, िवचलन आिण गु हेगारी हे समाजाच े "नैसिग क" घटक आहेत असे
मानतात , परंतु एकता वाढव यासाठी िकंवा सामािजक गती साध यासाठी गु हेगारी
आव यक आहे यावर यांचा िव ास नाही. उलट, मट नचे हणण े आहे क , अमे रकन
सामािजक संरचनेब ल काहीतरी आहे, िवशेषत: संरचना मक असमानत े या पा भूमीवर
समाजाची ि थरता िटकव ून ठेव यासाठी गु हेगारी आव यक असल े या पैशाचे आिण munotes.in
Page 59
रॉबट मट न संरचना मक काय वाद
59 संधीचे िवतरण . समाजाला एक मोठी यं णा हणून िचि त करणार ्या मट नचा असा
युि वाद आहे क , सामािजक "ल ये" यांचे संयोजन हणून िवचार करणे चांगले आहे.
यासाठी समाजाचा िव ास आहे क या सद या ंनी य न केले पािहज ेत आिण कायद ेशीर
िकंवा नैितक ्या िवचार केला जाणारा "साधन े" हणून उि े सा य कर यासाठी
य साठी यो य माग असण े. आदश समाजाम य े, सव लोकांना यांची उि े सा य
कर यात मदत कर यासाठी संसाधन े उपल ध होतील .
५.४ काया चे िनयम
मट नने मानवशा , मािलनॉ क आिण रॅडि लफ ाउन यांनी िवकिसत केले या
काया मक िव ेषणा या तीन मूलभूत सू ांवर टीका केली.
अ) समाजा या काया मक ऐ याच े सू
या संक पन ेनुसार सामािजक यव थ ेचा कोणताही घटक संपूण यव थ ेसाठी काय रत
असतो . समाजा या सव घटका ंना संपूण समाज राख यासाठी आिण एकि त कर यासाठी
सहकाय मानल े जाते. याचा अथ असा क समाज यव थ ेचे िविवध भाग अ यंत एकाि मक
आहेत. येक रीित रवाज िव ास , िवधी हणज ेच सं कृतीची येक एकक या अथा ने
काय करते क ती संपूण समाजा या देखभालीसाठी योगदान देते. मट न या आधाराला
आ हान देतात, असा युि वाद क न क ही 'काया मक एकता ' संशया पद आहे, िवशेषत:
जिटल , अ यंत वैिव यप ूण सं कृत म य े आहे. आप या बंधाला तुत कर यासाठी ,
याने धािम क िविवधत ेचे उदाहरण वापरल े. अनेक िभ न ा असल े या समाजात एक
ये याऐवजी धम भेद हो याची श यता आहे. मट न हणतात क , ‘सव घटक समाजा या
अि त वासाठी नेहमीच योगदान देऊ शकत नाहीत उदा. भारतातील ह ंडा था,
बालिववाह िकंवा ी ूणह या .
ब) वैि क काय वादाची माग या
मट न हे असे गृहीत धरतात क "सव मािणत सामािजक िकंवा सां कृितक व पांचे
चांगले फायद े आहेत." उदाहरणाथ , 19 या शतकातील मानवव ंशशा ा ंनी असा
युि वाद केला क येक चालू सामािजक प दती िकंवा सवयीम य े सकारा मक काय
असली पािहज ेत जी णाली या देखभालीसाठी योगदान देतात आिण कोण याही
प दतीला दजा िदला जातो याची काय सहजपण े "जगणे" हणून प रभािषत केली जाऊ
शकत नाहीत .
मॅिलनॉव क हट या माण े काय णाली , भौितक व तू, क पना िकंवा िव ास येक
कार या स यत ेम ये काही मह वाच े काय पूण करतात . मट न हणतात क एखादी था
एखा ा िविश समुदायासाठी चांगली असू शकते परंतु इतरांसाठी न क च नाही. उदा.
मुि लमा ंम ये बक याचा बळी. उ च ू लोकांसाठी सकारा मक प रणाम करणा या
सामािजक थेचे जनमानसावर नकारा मक प रणाम होऊ शकतात उदा. विडला ंचा
अिधकार संयु कुटुंबात वीकारला जाऊ शकतो परंतु िवभ कुटुंबात नाही.
munotes.in
Page 60
सै ांितक समाजशा
60 c) अप रहाय तेचा िस ा ंत
पारंपा रक काय वा ां या मते, जर एखादी सामािजक प त चांगली थािपत केली गेली
असेल, तर ती काही मूलभूत गरजा पूण करत असत े आिण हणूनच ती आव यक असल े
पािहज े. मट न यांनी या भूिमकेवर आ ेप घेतला क , काही सं था मक काय िभ न पया याने
केले जाऊ शकते. उदा. जर सामािजक एक करण हे धमा चे काय असेल, तर हे काय एक
मजबूत क ीय सरकार , पारंपा रक स ाट , उदारमतवादी , लोकशाही िकंवा ल करी
ह कूमशहा यां या ार े देखील केले जाऊ शकते. मट न हणतात क , सव संरचना आिण
सं था समाजासाठी काया मक ्या आव यक आहेत आिण या बदल या जाऊ शकत
नाहीत . परंतु मट नने प केले आहे क समान काय इतर काया मक पया या ार े िततकेच
चांगले केले जाऊ शकते. यामुळे वेगवेग या सं थां ारे समान काय अिधक चांग या कार े
पार पाडली जाऊ शकतात आिण ि थतीच े अि त व राखू शकते.
मट न या हण यान ुसार या तीन माग या केवळ िव ासा या आहेत. यांचा कोणताही
अंदाज न बांधता तपासला पािहज े. मट नचा असा िव ास आहे क याचे काया मक
िव ेषण सै दांितक काया मकता वैचा रक ्या चालते असा दावा खोटा ठरवत े.
समाजा या अनेक पैलूंचे सामािजक 'प रणाम ' िकंवा 'अप रणामकता ' या ीने तपासल े
पािहज े, असे यांचे हणण े आहे. मट नचा असा िव ास आहे क हे प रणाम काय शील,
अकाय म िकंवा गैर-काय म असू शकतात , णालीच े सव घटक काय रत आहेत या
आधारावर िनिहत मू य िनण य गेला आहे.
५.५ काया चे कार
काय (फं शन): मट न हणतात क संरचना मक काया मकत ेचे ल वैयि क
क पना ंवर न ठेवता सामािजक काया वर असावा . यां या मते काय , िदले या णालीच े
अनुकूलन िकंवा समायोजन कर या साठी घडणार े िनरी ण प रणाम हणून प रभािषत केले
जातात .
अ- काय (नॉन- फं शन): मट नने अ- काया ची क पना देखील मांडली. यांचे
भूतकाळात सकारा मक प रणाम हायच े पण वत मानकाळात ते अनाव यक झाली आहेत
पण ते फ पारंपा रक नावान े चालू आहेत. उदा. पती या दीघा यु यासाठी उपवास
ठेव या या अनेक सामािजक आिण धािम क था, आिण उ र भारतीया ंनी पाळ या माण े
या पूण पणे अ ास ंिगक आहेत परंतु केवळ नावान े िकंवा पारंपा रकपण े सु आहेत.
अपकाय : हे असे प रणाम आहेत जे समाजा या अि त वासाठी हािनकारक आहेत. उदा.
धािम क दंगली/जातीय दंगली हे धमा चे अपकाय आहेत.
मट न यांनी िनदश नास आणून िदले क जरी एक रचना संपूण णालीसाठी अकाय म
असली तरीही ती अि त वात असू शकते. कृ णवण य , ि या आिण इतर अ पस ं याक
गटांवरील भेदभाव समाजासाठी अकाय म असू शकतो , परंतु तो कायम राहतो कारण तो
सामािजक यव थ े या एका भागासाठी काय करतो ; उदाहरणाथ , मिहला ंिव भेदभाव
सामा यतः पु षांसाठी काय म आहे. या गटासाठी ते काय रत आहेत यां यासाठीही , munotes.in
Page 61
रॉबट मट न संरचना मक काय वाद
61 तथािप , भेदभावाच े हे कार काही िबघडल ेले नसतात . मिहला ंवरील भेदभावाचा प रणाम
ी आिण पु ष दोघांवर होतो. मोठ्या सं येने लोकांना बेरोजगार ठेवून आिण सामािजक
संघषा चा धोका वाढवून भेदभाव करणा या ंवर भेदभावाचा नकारा मक भाव पडतो असा
तक क शकतो .
मट नने असा युि वाद केला क सामािजक यव थ े या काया साठी सव संरचना आव यक
नाहीत . आप या समाजरचन ेतील काही पैलू काढता येतील. हे काया मक िस ांताला
आणखी एका पुराणमतवादी वृ ीवर मात कर यास मदत करते. काही णाली
िड पोज ेबल आहेत हे मा य क न काय शीलता वा तिवक सामािजक प रवत नास अनुमती
देते. िविवध अ पस ं याक गटांिव भेदभाव, उदाहरणाथ , आप या समाजाच े अि त व
चालू ठेवू शकतो आिण सुधारणे देखील शकतो .
५.६ कट आिण अ कट काय
मट नने कट आिण अ कट काया ची संक पना देखील मांडली आहे. कट काय अशी
आहेत जी हेतू आिण यमान आहेत तर अ कट काय अशी आहेत जी अनपेि त आिण
अ य आहेत उदा. मंिदरे िकंवा चच बांधणे हे धमा चे कट काय आहे परंतु धमा ारे कृती
िकंवा िव ानाला ो साहन देणे हे अ कट काय आहे.
मट नने हटल े आहे क समान सामािजक यव थ ेचे सकारा मक आिण नकारा मक
प रणाम असू शकता त. धमा ला िव ास ू लोकां या तारणाच े साधन हणून पािहल े जाते परंतु
मा स वा ांनी धमा ला “अफू” हणून मानल े आहे, कारण ते लोकांना आळशी बनवत े आिण
निशबावर अवल ंबून ठेवते. यामुळे एका गटात जे काय म आहे ते दुसर्या गटात
अकाय म असू शकते.
महािव ा लय िकंवा िव ापीठाची सामािजक रचना आिण यांना लागू होणारी काही कट
आिण अ कट काय पाह या. बरेच लोक महािव ालयात जातात कारण 1) यांना हवी
असल ेली नोकरी िमळव यासाठी पदवी आव यक असत े आिण 2) अिधक पैसे
कमव यासाठी . यामुळे महािव ालयाच े काय िकंवा उ ेश काय आहे असे िवचारल े
असता , एखा ाला 'पदवी िमळवायची ' असे वाटू शकते हे खरे आहे, पण पदवी हा
महािव ालयात जा याचा प रणाम आहे, महािव ालयाच े काय नाही. पदवी
िमळिव यासाठी आव यक कौश य े आिण ान िशकवण े हे महािव ालयाच े काय आहे,
याम ुळे तु हाला हवी असल ेली नोकरी िमळिव यात तु हाला हवे असल ेले पैसे िमळू
शकतात . हणून एक कट काय , कॉलेजचे उि िकंवा प काम, तु हाला तुम या
भिव यातील क रअरसाठी तयार करणे आहे.
महािव ालयाची इतर अनेक काय आहेत - तुमचा भावी जोडीदार कसा शोधायचा िकंवा
अथ यव थ ेला चालना कशी ावी? मग तु हाला कॉलेजम य े का जायच े आहे असे
िवचारल े असता , तुम याप ैक िकती जण हणाल े क 'तुमची भावी प नी िकंवा नवरा शोधा'
िकंवा 'अथ यव थ ेला चालना दे यासाठी ' हणाल े? मी पैज लावतो क आप याप ैक बरेच
जण असतील तर! तथािप, ही अ कट काय आहेत - महािव ालयाची अनपेि त िकंवा
प नसलेली काय . कॉलेजम य े िशकत असताना अनेक लोक यां या भावी munotes.in
Page 62
सै ांितक समाजशा
62 जोडीदाराला कधीतरी भेटतात . तसेच, एकदा का तु ही पदवीधर झालात आिण तु हाला
हवे ते थान िमळव ून, तु हाला हवे असल ेले पैसे िमळव ून, तु ही घर, भोजन , सहली , कपडे,
कार, िच पट इ. अशा िविवध गो वर पैसे खच करता . या सव गो वर पैसे खच के याने
तु हाला उ ेजन िमळत े. अथ यव था
५.७ टीका:
अ कट आिण कट काय ची मट नची श दावली दुद वी होती कारण याची िचंता अ कट
काय आिण कट काय हेतू यां यात फरक कर याची होती. याने समी का ंना ो साहन
िदले क समाजशा ीय काय णालीन े एज सीकड े दुल केले, जे हा एज सी ही क ीय
िचंता हणून ओळखली जात होती.
मट नचा वारसा या या मृ यूपासून िववादातील आहे. गु हा आिण अपराधा या अ यासात
यांनी या या ॲनॉमी िस ांताचा पाठपुरावा केला आहे यां यावरील मु य आ ेपांपैक
एक हणज े "कायद ेशीर साधन " िकंवा श यता ंची या या . समान संधी िद यान े गु हेगारी
कमी होते हे खरे आहे का?
५.८ संदभ :
अॅड स, बी. नंद िसडी, आर.ए., 2001 समाजशा ीय िस ांत I&II, ेट ि टन,
वेडेनफे ड आिण िनको सन .
कोसर लुईस, 1971, मा टस ऑफ सोिशयोलॉिजकल थॉट (2रा), हाक ट ेस
जो हानोिवच , इंक.
डेलेनी िटम, 2005, समकालीन सामािजक िस ांत -इ हेि टगेशन अँड अॅि लकेशन,
िद ली पीअरसन ए युकेशन इंक.
लेचर रोना ड , 2000, द मेिकंग ऑफ सोिशयोलॉजी -अ टडी ऑफ
सोिशयोलॉिजकल िथअरी िबिगिन ं स अँड फाउंडेश स, नवी िद ली , रावत
पि लक ेश स.
जोसेफ जोनाथन (एड) 2005. सामािजक िस ांत, एिडनबग , एिडनबग युिन हिस टी
ेस.
र झर जॉज , 1988, समाजशा ी य िस ांत (2रा सं करण ), यूयॉक , मॅक- ॉ-िहल
काशन .
र झर जॉज , 1996, समाजशा ीय िस ांत (4 था सं करण ), यूयॉक , मॅक- ॉ-िहल
काशन .- munotes.in
Page 63
रॉबट मट न संरचना मक काय वाद
63 ीवा तन आर, िह ी ऑफ डे हलपम ट थॉट, अ ि िटकल अँथॉलॉजी , (एड) 2012,
नवी िद ली , टल ेज टेलर आिण ाि सस ुप.
टन र जोनाथन , 2001, द चर ऑफ सोिशयोलॉिजकल िथअरी (चौथी आवृ ी),
जयपूर, रावत काशन .
वॉलेस थ .ए, 2006, समकालीन समाजशा ीय िस ांत यू.एस.ए., िटस हॉल.
munotes.in
Page 64
64 ६अ
संघष िस ा ंत
काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
घटक रचना
६ अ १. उि े
६ अ २. तावना
६ अ ३. आिथ क अधोस ंरचना आिण सामािजक -आिथ क उ व संरचना
६ अ ४.वग संघष
६ अ ५. वग संघषा चा िस ा ंत
६ अ ६. मा स वादी िस ा ंतावरील िचिक सा
६ अ ७. समारोप
६ अ ८. व अ ययनासाठी
६ अ ९. संदभ पु तके आिण स ूची
६ अ १. उि े:
िव ा या ना मा स यां या आिथ क अधोस ंरचना आिण सामािजक -आिथ क उ व संरचना
ओळख क न द ेणे.
मा स यां या रा या या िस ा ंतातील शासक वगा ची भूिमका तपासण े.
मा स य ांचा सव हारा ा ंतीचा िस ा ंत समज ून घे यासाठी मा स य ां या रा या या
ीणत ेब ल या िवचारा ंचा अ यास करण े.
६ अ. २. तावना :
सामािजक शा ा ंम ये मा स वादी रा यिवषयक िस ा ंताकड े दुल कर यात आल े आहे.
याचे एक कारण अस े क मा स यांनी वतः कधीही रा याचा स ुसंगत िस ा ंत मांडला
नाही. रा या या िस ा ंताचे घटक मा स आिण ए ंगे स या दोघा ं या काया त मोठ ्या
माणावर िवख ुरलेले आहेत.या घटकाम य े रा याचा मा स वादी ि कोन , शासक वगा ची
भूिमका आिण सव हारा ांतीचे मह व मा ंड याचा य न क ेला आह े. शेवटी, हे करण
ामु यान े रा या या मा स यां या ि कोनावर द ेखील चचा करते. munotes.in
Page 65
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
65 ६अ. ३ आिथ क पायाभ ूत सुिवधा आिण सामािजक -आिथ क अिधरचना :
मा स यांचा ऐितहािसक भौितकवाद आिथ क िनधा रणवादािशवाय अप ूण आहे. जरी मा स
यांनी आिथ क िनधा रणवादासाठी सात यान े युि वाद क ेला नसला तरी यान े
अथ यव थ ेला संपूण सामािजक सा ं कृितक यव थ ेचा पाया मानला यात श ंका नाही .
यां या स ंपूण अ यासादर यान , मा स आिण ए ंग स या ंनी मानवी स ंबंधांमधील
अथ शा ा या ाथिमकत ेवर आिण राजक य स ंरचनांमधील आिथ क प रमाणा ं या
क थानावर जोर िदला . मा स वादी अथा ने िवतरण िक ंवा उ पादनाची साधन े आिण
संबंध, समाजाची म ूलभूत रचना आह े यावर इतर सव सामािजक स ं था बा ंध या जातात ,
िवशेषतः रा य आिण कायद ेशीर यव था . एंगे स या ं या मत े - उदरिनवा हा या ता काळ
भौितक साधना ंचे उ पादन आिण प रणामी एखा ा य न े िकंवा िदल े या कालावधीत
ा क ेलेली आिथ क िवकासाची पदवी , हा पाया तयार करतो यावर रा य स ं था,
कायद ेशीर स ंक पना , कलेवरील क पना आिण अगदी यावरील स ंबंिधत लोकांचे धम
िवकिसत झाल े आहेत.
मा स यांनी भौितक उ पादन आिण वाढीला मह व िदल े आहे. यां यासाठी , मानवी समाज
जसजसा आिदम अव थ ेतून आध ुिनक अव थ ेकडे जात होता , तसतस े यांना उ पादन
तं ात स ुधारणा झा याचा अन ुभव आला आिण प रणामी या ंना चा ंगले जीवन लाभल े.
याच व ेळी, उ पादना या प तीन े राहणीमानाची पातळी िनि त क ेली - नातेसंबंध,
सामािजक पदान ु म आिण सा ं कृितक जीवन . उदाहरणाथ , िशकारी समाजात ज े हा
मनु याने कोणत ेही ि ल त ं ान वापरल े नाही िक ंवा अगदी साधी साधन े वापरली त े हा
यांची भौितक वाढ ख ूपच कमी होती . यांनी साध े सामािजक आिण सा ं कृितक जीवन
जगले. नेतृ व ह े वंशपरंपरागत होत े आिण ाना या साराची यव था अितशय
अनौपचा रक आिण सोपी होती . जीवना या य ेक पैलूवर नात ेसंबंधांचे वच व होत े. यांचे
धािम क जीवन िनसगा भोवती िवणल ेले आहे. मग कृषी समाजात लोक थोड े ि ल जीवन
जगू लागल े - वग आिण जातीय पदान ु म तयार झाल े. जमीन मालका ंनी भूिमहीना ंचे शोषण
केले - सामािजक व प सम ूह जीवनात ून वैयि क मालक कड े गेले. जीवन जमीन आिण
ाणी या ं याभोवती क ि त होत े. लोकांकडे वैयि क स ंप ी होती . अशा कार े अ याव यक
व तू आिण स ेवां या उ पादनाची प त समाजाचा उव रत भाग , हणज े कुटुंब यव था ,
राजक य रचना , धािम क िकंवा मनोर ंजनाची प त ठरवत े. काल मा स यां या मत े, आिथ क
यव था ही सवा त भावी यव था आह े, जी इतर े ांम ये राह याची प त ठरवत े. अशा
कार े यांनी आिथ क िनधा रणवाद थािपत क ेला.
मा स वा ां या मत े सामािजक बदल िदस ून येतो, जे हा दोन गट आिथ क ्या वेगळे होते,
हणज े एक जमीनदार आिण द ुसरा भ ूिमहीन एकम ेकांना िवरोध आिण स ंघषा चा सामना
करतात . दोघां या आवडीिन वडी आिण उि े िभ न अस यान े ते कधीच सोबत य ेऊ
शकल े नाहीत . munotes.in
Page 66
सै ांितक समाजशा
66 एकमेकांना या स ंघषा चा प रणाम हण ून, ही यव था शहरी भागात िग ड यव थ ेत आिण
नंतर भा ंडवलशाही यव थ ेत बदलली . मा स साठी - उ पादनाची प त ही म कर याची
प त आिण माच े शोषण कर याची प त आह े.
मूळतः ाग ैितहािसक काळात , िविनयोग ( हणज े जग यासाठी िनसगा कडून घेणे) हे
िनसगा कडून तयार क ेले या उपभो य व त ू जसे क मास े, फळे इ. मानवान े घेणे यापे ा
अिधक सामील न हत े, परंतु या ाग ैितहािसक अव थ ेपासून मानवान े िनसगा कडून
िविनयोग कर या ची ि या समािव क ेली आह े. म याम य े क या मालाच े
उपभोगासाठी उ पादनात पा ंतर होत े. दुस या श दा ंत मा स यां या िस ा ंतात इितहास
ते हाच स ु होतो ज े हा प ु ष या ं या प ुन पादनासाठी उ पादन करतात . उ पादक
िविनयोगा या या ि य ेत तीन घटक (उ पादन श ) एक क ेले जातात .
1. माणसाची वतःची व ैयि क ि या ( हणज े काम/ म)
2. कामाची व त ू ( हणज े जमीन )
3. कामाच े साधन - याम य े उ पादनाची साधन े (उ पादनातील रासायिनक , यांि क आिण
तांि क सहा य ) उदा. अस ली लाईन माय ोिचप इ . याम य े सामा यतः िव ान आिण
तं ान द ेखील समािव आह े आिण या प तीन े (1), (2) आिण
(3) उ पादन ि य ेत तांि क ्या एक क ेले जातात .
उ पादनाची ही श खरोखरच मह वाची आह े. ते या मागा ने मनु य आप या न ैसिग क
योगशाळ ेशी - पृ वी आिण िनसगा शी स ंबंिधत आह ेत - आिण या या अि त वा या
व तुिन प रि थतीची िनिम ती आिण प ुन पादन कर यासाठी आव यक असल े या गो ी
िनसगा कडून घेतात.
सुरवातीला मा स हणतात , उ पादना या या तीन श म य े नैसिग क एकता आह े; माची
या या भौितक पूव आव यकता ंसह न ैसिग क एकता असत े, उदा. माणूस काम करतो आिण
अ न गोळा करतो .
परंतु एक सामािजक ाणी अस यान े, पु षांना मा ंची िवभागणी द ेखील करावी लागत े,
िजथे नैसिग क एकता त ुटते आिण उ पादनाच े तीन घटक सामािजक र या , याच व ेळी
अिधकािधक िवरोधीपण े एकि त होतात . यांचा एकम ेकांशी अिधकािधक नकारा मक स ंबंध
होत ग ेला.
"उ पादनाची श " ही संक पना तीन घटका ंचा स ंदभ देते - जमीन म आिण या ं या
तांि क स ंयोजना या प तीसह उ पादनाची साधन े, "उ पादनाच े संबंध" ही संक पना या
संयोजना या सामािजक स ंघटनेचा संदभ देते. उ पादन अिधश ेष आह े आिण त े अिधश ेष
कुठे िवतरीत क ेले जाते ते सांगा - उ पादन आिण िवतरण ि य ेत लोक एकम ेकांशी संवाद
साधतात . पूव अित र माचा िविनयोग राजक य वच वाने (जसा सर ंजामदार आिण
गुलाम-आधा रत दो ही समाजात ) िकंवा मा यमा ं ारे होतो . वैचा रक िनय ं णाच े (आिदम munotes.in
Page 67
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
67 िकंवा सा ं दाियक समाजा ं माण े) संबंिधत वग संबंध आह ेत: बुजु आ आिण सव हारा,
जमीनदार आिण दास , मु नाग रक आिण ग ुलाम, जमीनदार आिण श ेतकरी .
वेगवेग या तरातील लोका ंची वार य े, येये आिण ि थती िभ न असतात . यामुळे ते
नेहमीच पर परिवरोधी प रि थतीत एकम ेकांना सामोर े जातात . यांनी िहतस ंबंध आिण
उि ा ंना िवरोध क े यामुळे याला वग संघष आिण वग संघष हणतात .
६ अ. ४. वग संघष :
१. उ पादनाच े साधन : हा एक यापक श द आह े याम य े उ पादनाची साधन े (साधन े,
मशीन इ .), जमीन , क चा माल , इमारत आिण यासार या गो चा अ ंतभा व होतो .
मालम े या स ंबंधांचे कार िनि त कर यासाठी मा स य ांनी उ पादना या साधना ंची
मालक अस े हटल े आहे: (अ) साव जिनक िक ंवा साम ूिहक मालक याम य े उ पादनाची
साधन े समाजा या सव सद या ंची संयु पणे मालक ची असतात जस े आिदम काळात होत े.
सां दाियक समाज आिण (ब) भांडवलशाही यव थ े माण ेच उ पादना या साधना ंची
खाजगी मालक . मा स वादी िस ा ंताम य े, वग संबंध या व त ुि थतीत ून उ वतात क
जे हा लोकस ं येचा एक भाग उ पादना या साधना ंवर मालक िमळवतो ते हा द ुसरा भाग
या स ुिवधेपासून वंिचत राहतो . यामुळे दुस या िवभागाला जग यासाठी पिह या
िवभागासाठी काम कराव े लागत े. गुलाम आिण सर ंजामशाही सामािजक यव थ ेम ये,
बळजबरी ग ैर-आिथ क व पाची होती यात िह ंसा आिण धािम क व ृ ीचा वापर या ंचा
समाव ेश होता .
२. अधोस ंरचना आिण उ व संरचना : उ पादक स ंबंध समाजाची आिथ क रचना बनवतात
असे हणतात , याला ाथिमक मानल े जाते, याला आधार हण ून संबोधल े जाते.
'आधार ' मधून सामािजक स ं था, क पना धम आिण इतर सामािजक घटना िनमा ण होतात .
या घटना बनवतात याला 'सुपर चर' हणतात .
३. उ पादनाची प त : याम य े उ पादन श आिण या ंचे वैिश ्यपूण उ पादन स ंबंध
समािव आह ेत.
४. सामािजक आिथ क िनिम ती: मा स आिण ए ंगे स या ं यासाठी , उ पादनाची प त ,
आधार आिण अिधरचना बनवणा या घटका ं या स ंपूण कॉि फगर ेशनला सामा िजक आिथ क
िनिम ती िक ंवा संरचना हणतात , उदा. आिदम िक ंवा सा ं दाियक , ाचीन िक ंवा गुलाम,
सरंजामशाही आिण भा ंडवलदार .
मा स य ांनी ओळखल े क मानवी सामािजक उ ा ंती या काळात समाजा या य ेक
संरचना मक तरावर (वैचा रक , राजक य आिण आिथ क) बळ बनत े (आिण याच
मान े) आिण आजपय तचा सवा त गत ट पा हणज े जी समाजाची आिथ क रचना सव
मानवी आचरणासाठी आिण स ंपूण सामािजक फ ॅि कसाठी आयोजन त व दान करत े.
संघष िस ा ंताचा सार असा आह े क भौितक उ पादना या कोण याही ट यावर ज े हा
संबंधांची िव मान प त अ चिलत िक ंवा मानवी गरजा प ूण कर यासाठी अप ुरी अस याच े
आढळत े, ते हा त े नवीन उ पादन प ती िक ंवा संबंधां या नवीन स ंचाने बदलल े जातात . munotes.in
Page 68
सै ांितक समाजशा
68 प रणामी , उ पादन श म य े प रमाणा मक वाढ आिण ग ुणा मक बदल होतो . येक
ऐितहािसक ट यावर , have and ha ve not (आहे रे आिण नाही र े)- शोषक आिण शोिषत
वग एकम ेकां या िवरोधात लढतात कारण उ पादनाच े आयोजन या प तीन े केले जाते
उदा. अिधश ेष असताना आिदम समाज यव था मोडीत िनघाली . अिधश ेष वापरणा यान े
नंतर श ेतक या ंवर या ं या अि त वासाठी वच व गाजवल े. पुढे खाजगी मालक या
संक पन ेमुळे जमीन मालक आिण सर ंजामदार आिण ग ुलाम अस े दोन गट िनमा ण झाल े.
वत: या भ यासाठी साधन े िकंवा अिधश ेष वापर यात अिधक क ुशल असल े या
पु षां या गटा ंनी इतर गटाला प ूण पणे वतःवर अवल ंबून केले. मालक आिण ग ुलाम
यां यातील स ंबंधांची एक नवी न णाली िवकिसत क ेली गेली. या गुलामिगरीम ुळे शेतीचे मोठे
बांधकाम , िवकास श य झाला असला , तरी माणसा ंचा मोठा वग मूलभूत मानवी
ह का ंपासून वंिचत रािहला . शेवटी, सवा त अ याचा रत वग - गुलाम आिण म ु
पु षांमधील सवा त गरीब वग वग संघष - गुलाम चळवळ ना कारणीभ ूत ठरला .
सरंजामशाही यव था उदयास आली याम य े 'जमीन ' सामंतां या मालक ची आिण
िनयंि त होती आिण श ेतकरी जनत ेला सर ंजामदारा ंसाठी काम कर यास भाग पाडल े गेले.
सेवकांवर (शेतकरी ) उ पादन कर याची जबाबदारी होती . िसटी िग ड णाली िवकिसत
केली गेली याम ुळे वासी या ं या उ पादना या म ूलभूत अिधकारा ंपासून वंिचत रािहल े.
यानंतर ते दुस या उ पादन प तीकड े गेले, हणज े उ पादना या भा ंडवलशाही प तीकड े
यां या वाम शी स ंघषा चा प रणाम हण ून.
शेवटी भा ंडवलशाही यव थ ेत जेथे उ पादनासाठी म आिण य ं े यांची सू म िवभागणी
केली जात अस े, तेथे दोन व ेगळे गट उदयास आल े - बुजु आ हणज ेच उ पादन साधना ंचे
मालक आिण कामगार हणज े बुजु आसाठी काम करणार े सव हारा. कामगारा ंना या ंची मज ुरी
वाढवून या ंची कामाची ि थती आिण राहणीमान स ुधार यात आिण श ेवटी तफावत िक ंवा
शोषण स ंपव यात रस होता पण भा ंडवलदारा ंना कामगारा ंनी िनमा ण केले या अित र
मू याचा िविनयोग क न नफा कमाव यात अिधक रस होता .
भांडवलशाही यव थ ेमुळे िव ान आिण त ं ानात च ंड गती झाली असली , तरी
कामगारा ंचे शोषण कर या या व ृ ीमुळे बुजु आ आिण सव हारा या ं यात स ंघष िनमा ण
झाला आह े.
ही दरी भ न काढ यासाठी कामगारा ंनी अ याय आिण शोषण करणा या व ृ िव
लढ यासाठी स ंघिटत होण े आव यक आह े यावर मा स यांनी भर िदला आह े.
६ अ. ५. वग संघषा चा िस ा ंत:
वग संघष ही मा स य ां या स ै ांितक योजन ेची म यवत थीम आह े जी खालील गो वर
आधा रत आह े:
१. "आतापय त या सव समाजाचा इितहास हा वग संघषा चा इितहास आह े." मन आिण
ले ह, लॉड आिण दास , िग ड मा टर आिण वासी , दुस या श दा ंत शोषक आिण शोिषत munotes.in
Page 69
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
69 एकमेकां या सतत िवरोधात उभ े रािहल े, एक अख ंड लढा चाल ू ठेवला - कधी उघड कधी
अ य - येक वेळी मोठ ्या माणावर समाजा या ा ंितकारी प ुनर चनाम य े समा होतो .
२. "मानवाची जाणीव या ंचे अि तव िनधा रत क रत नसून मानवाच े अि त व याची
जाणीव िदधा रत करत े." याचा अथ असा क सामा िजक ि थती माणसाला वतःची
जाणीव क न द ेते.
३. "शासक वगा या क पना य ेक युगात स ाधारी क पना असतात ; हणज ेच जो वग
समाजात बळ भौितक श आह े तो याच व ेळी बळ बौि क श आह े." याचा अथ
असा क शि शाली वग कायदा बनवतो आिण इतर या ंचे पालन करतो ह े पाहतो .
मा स हणतात क सर ंजामशाहीन े भ ांडवलशाही या उदयाचा माग िदला . येक ट पा ,
पूण झा यान ंतर इतर ट याकड े नेतो जो जीवनाचा व ेगळा माग ठरवतो .
मा स यांनी भा ंडवलशाही समाजाच े िव ेषण आिण टीका करताना वग संघषा चा िस ा ंत
िवकिस त केला. िस ांताचे मु य घटक खालील माण े सारांिशत क ेले जाऊ शकतात :
१. सव हारा वगा चा िवकास :
भांडवलशाही आिथ क यव थ ेने जनत ेचे दोन गटा ंम ये पांतर केले - एक हणज े बु वा -
भांडवलदार आिण द ुसरा - कामगार िक ंवा सव हारा आिण या ं यासाठी एक सामा य
प रि थती िनमा ण केली आिण या ं याम य े समान िहताची जाणीव िनमा ण केली. वग य
चेतने या िवकासा ार े, भांडवलशाही या आिथ क प रि थतीन े कामगारा ंना एक क ेले
आिण या ंना वतःसाठी एक वग बनवल े, हणज े सव हारा.
२. मालम ेचे मह व :
मा स यां या मत े, कोण याही समाजाच े सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े याची मालम ेची
रचना आिण एखा ा य या वत नाचा िनणा यक िनणा यक मालम ेशी याचा स ंबंध
असतो . उ पादना या साधना ंशी य या स ंबंधा या आधारावर वग िनि त क ेले जातात .
हे माणसाच े काम नस ून उ पादना या साधना ं या स ंदभा त याच े वेगळे थान आह े जे
समाजातील याच े थान ठरवत े,
उदा. जर माण ूस उ पादना या साधना ंचा मालक अस ेल तर तो वर या वगा चा अस ेल –
बु वा आिण जर तो मालक नस ेल तर क ेवळ कामगार अस ेल तर तो सव हारा - कामगार वग
'अ' वगा चा आह े.
उ पादना या स ंघटनेत समान काय करणा या य चा सम ूह आह े'. इतर या य ेनुसार हा
यवसाय , उ प न , श , ि थती , उ पादना या स ंबंधात समान व ैिश ्ये असल े या
य चा सम ूह आह े. मालम ा लोका ंना वेगवेग या वगा त िवभागत े. वग य च ेतनेचा िवकास
आिण आिथ क ब ीसा ं या िवतरणावर स ंघष यामुळे वग अडथळ े मजब ूत झाल े. काम ह े
माणसा या आ मसा ा काराच े मूळ व प अस यान े, िविश ऐितहािसक कालख ंडातील
आिथ क प रि थती ही सामािजक , राजक य आिण कायद ेशीर रचना िक ंवा यव था ठरवत े
आिण उ ा ंती आिण सा मािजक बदला या ि य ेला गती द ेते. munotes.in
Page 70
सै ांितक समाजशा
70 १. आिथ क िनधा रणवाद :
मा स य ांनी आिथ क प रि थतीला अिधक मह व िदल े आह े. यां यासाठी आिथ क
प रि थती समाजाच े इतर प ैलू ठरवतात हणज े राजक य सामािजक कायद ेशीर िक ंवा
सां कृितक उदा . शेतीची राहणीमान राजक य यव था , सामािजक मवारी , काय ाची
यव था िक ंवा पीक िक ंवा जिमनीभोवती क ि त न ृ य िक ंवा धािम क काय मांसारखी
मनोरंजनाची प त ठरवत े. सव सणांम ये चांगले पीक आ यावर आन ंदाचा समाव ेश होतो ,
तर औ ोिगक उ पादन प तीम य े सामािजक सा ं कृितक धािम क राजक य यव था िभ न
असतात . लोक अिधक मोबाइल होतात . यां या सणा ंचे व प बदलत े. लोक राजक य
यव था आिण मा यमा ंब ल जाग क होतात .
यां यासाठी , उ पादन आिण िवतरणा या साधना ंवर मोज या लोका ंची म ेदारी आह े,
अशा कार े बाजारप ेठेतील य ं े ता यात घ ेतली जाता त. हे आिथ क ्या शि शाली लोक
राजक य आिण व ैचा रक े ांवरही िनय ं ण ठ ेवतात. ते सव मह वाच े िनण य घेतात आिण
यां याकड े उ पादनाची साधन ं नसतात या ं यावर िनय ं ण ठेवतात. मा स यां या मत े-
बु वा हे भांडवलदार आह ेत या ंचे मालक आह ेत आिण सव हारा त े आह ेत जे मालक
नाहीत . बु वा यां या आिथ क साम या चे राजक य श म य े पांतर करतात आिण अशा
कार े यायालय े, पोिलस आिण स ै यावर िनय ं ण ठ ेवू शकतात . अशा कार े स ाधारी वग
भांडवलदारा ंचे िहत साधतात .
२. वगा चे ुवीकरण :
भांडवलशाही समाजात िवकिसत झाल ेली व ृ ी वगा या म ूलगामी ुवीकरणाकड े आहे.
"संपूण समाज अिधकािधक दोन महान िवरोधी िशिबरा ंम ये िवभागला जातो - दोन महान
थेट िवरोधी वग - बुजु आ आिण सव हारा" जे एकम ेकां या िव आह ेत. "उ पादन आिण
िवतरणा या साधना ंचे मालक असल ेले भांडवलदार आिण कामगार वग - यां याकड े मजूर
िवक यािशवाय काहीही नाही ." समान वगा तील सव लोक एकाच वगा त अस याची जाणीव
िवकिसत करतात . "ते सारख ेच िवचार करतात , अनुभवतात आिण वागतात आिण या ंचे
िहतस ंबंध संरि त आह ेत हे पाह यासाठी त े एक य ेतात." यांची राहणीमान आिण
उपभोगाची प तही सारखीच आह े. अशा कार े "वग चेतना हणज े एखा ा िविश वगा या
सद या ंमधील जाग कता िक ंवा ान
जग या या समान प रि थती सामाियक करा , ते सामा य प रि थतीचा सामना करतात
आिण एकतर आन ंद घेतात िक ंवा कामावर समान सम या अन ुभव यास भाग पाडतात .
सव हारा वगा ना नेहमीच अस े वाटत े क या ंचे (बु वा ) फ िहत हणज े जा तीत जा त
नफा कमावण े हा आह े आिण ह े फ कामगारा ंचे पगार िक ंवा फायद े कमी क नच होऊ
शकते. यामुळे कामगार बु वा शी वैर आह ेत. मा स साठी, फ दोन वग आह ेत आिण
समाजातील य ेक सद य एकतर एक िक ंवा दुसया वगा त आह े.
१. अिधश ेष मू याचा िस ा ंत:
कामगारा ं या शोषणात ून भांडवलदार नफा गोळा करतात . कोण याही व त ूचे मू य ित या
उ पादनासाठी लागणा या मा ंव न ठरत े. 'कामगाराला मज ुरी या पात िमळाल े या munotes.in
Page 71
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
71 मू या या बरोबरीच े मू य िनमा ण कर यासाठी लागणारा म व ेळ या या कामा या
वा तिवक कालावधीप े ा कमी असतो '. आपण अस े हण ूया क "कामगार या या
मजुरीम य े असल े या म ू या या बरोबरीच े मू य तयार कर यासाठी पाच तास घालवतो ,
परंतु तो 8 तास काम करतो ." अशा कार े तो काम करतो आिण याचा जवळपास अधा
वेळ या या मालकासाठी आिण अधा वेळ वतःसाठी द ेतो. अित र म ू य हा श द
आव यक म व ेळे या पलीकड े कामगारान े उ पािदत क ेले या "मू याच े माण " दश िवतो.
हणज े या या मज ुरी या बरोबरीच े मू य िनमा ण कर यासाठी वेळ लागतो . "उ पादनाची
साधन े मालका ंकडे अस यान े ते कामगारा ंना अित र तास काम कर यास भाग पाड ू
शकतात आिण शोषण वाढव ून या ंचा नफा वाढव ू शकतात ". अशा कार े कामगारा ंना
अिधक काम करण े भाग पडत े जेणेक न िनयो याचा नफा वाढ ेल.
२. कंगालीकरण :
" मां या वाढ या शोषणान े सव हारा वगा ची ग रबी वाढत े." एक भा ंडवलदार इतर अन ेकांना
गरीब बनवतो आिण सव हारा वगा या "ग रबी , दबाव, गुलामिगरी , शोषण " या वाढीसह
मोठ्या न या ार े भांडवलदारा ंची स ंप ी वाढत े. माणसाकड ून माणसा या शोषणाचा
समाव ेश होतो , सामािजक उ पादन इतक े िवतरी त केले जाते क बह स ं य लोका ंना हणज े
मांना केवळ जीवना या गरजा प ूण कर यासाठी कठोर आिण कठोर प र म कर यास
िनषेध केला जातो ." दुसरीकड े, अ पस ं याक , उ पादना या साधना ंचे मालक . मालम ेचे
मालक स ुखसोयी , ऐषोआराम आिण करमण ुक चा आन ंद घेतात. समाज ीम ंत आिण गरीब
अशी िवभागली ग ेली आह े. यामुळे मा स यां या मत े ग रबी ही ट ंचाईची न ह े तर शोषणाची
प रणती आह े. कामगारा ं या िक ंमतीवर नफा कमाव याची व ृ ी या कारणा तव कारणीभ ूत
ठरते यावर या ंचा ठाम िव ास होता .
३. परकेपणा:
भांडवलशाहीची प त कामगारा ंम ये दुरावा िनमा ण करत े, असे काल मा स ठामपण े
सांगतात. यांनी अस े हणण े पसंत केले क कामगारा ंना काही अमानवी प रि थतीत काम
कर यास भाग पाडल े जात े. श िक ंवा उ पादन ि य े या इतर भागा ंशी स ंबंध.
कामगारा ंना या ं या साधना ंवर कोणताही अिधकार िदला जात नाही या ं या सहा यान े ते
काम करतात िक ंवा या ंची गती वतः ठरव याच े वात ं य िदल े जात नाही िक ंवा न यात
वाटाही िदला जात नाही . यामुळे कामाचा मोठा ो साहन न होतो . यामुळे श हीनता ,
अथ हीनता आिण अलगावची भावना िनमा ण होत े जी एकि तपण े उदासी नता िक ंवा कामाची
आस गमाव याची भावना िनमा ण करत े. कामगारा ंना अस े वाटू लागत े क काम ह े
यां यासाठी बा आह े. हळुहळू कामगारा ंना वतःला अनोळखी वाट ू लागत े कारण या ंना
यां या कामाचा काही अथ नसताना काय कराव े हेच कळत नाही .
४. वग एकता आिण िवरोध : वग जाग कत े या वाढीसह , दोन गटा ंम ये सामािजक
संबंधांचे फिटक करण तयार होत े आिण वग आंत रक र या एकस ंध बनतात आिण वग
संघष अिधक ती आिण िह ंसक बनतो . कामगार एकम ेकां या अिधक जवळच े वाटतात ,
यां यात अिधक श िक ंवा श िवकिसत होत े. ते इतर वगा साठी अिधक आ मक munotes.in
Page 72
सै ांितक समाजशा
72 आिण िवरोधी बनतात . कामगारा ंना दुस या वगा शी एक प होण े आवडत नाही कारण द ुसरा
वग आपल े शोषण करत आह े असा या ंचा ठाम िव ास आह े.
५. ांती: वग यु ा या िशखरावर , िहंसक ा ंती घडत े जी भा ंडवलशाही समाजाची रचना
न करत े. ही ा ंती आिथ क संकटा या व ेळी हो याची श यता असत े जी आवत त ेजी
आिण म ंदीचा एक भाग आह े - भांडवलशाहीच े वैिश ्य.
मा स यां या मत े, जे हा कामगार प ुरेसे एक य ेतात त े हा त े उ पादनाची साधन े ता यात
घेऊ शकतात , भांडवलदारा ंना या ं या पदा ंव न काढ ून टाक ू शकतात आिण वतः च
मालक बन ू शकतात . "प रवत ना या या स ंपूण ि य ेत िहंसक र पात घड ेल यात श ंका
नाही पण श ेवटी एकच वग असेल तो हणज े सव हारा वगा चा वग , बुजु आचा नाही . मा स
यांनी मान या माण े "सव हारा मग रा य करतील ".
६. सव हारा वगा ची ह कूमशाही : र रंिजत ांतीनंतर, भांडवलशाही समाज सव हारा
वगा या वाढीसह स ंपतो ज े उ पादना या साधना ंवर मालक िमळवतील . ते समाजा या
आिथ क यव थ ेवर रा य करतील .
७. क युिन ट सोसायटीच े उ ाटन : खाजगी मालम ेचे उ चाटन क े याने वग यव था
नाहीशी होईल आिण याम ुळे सामािज क संघषा ची कारण े होतील . सव सभासद एकि तपण े
मालम ा धारण करतील आिण नफा आपापसात समान वाट ून घेतील.
६ अ. ६. मा स वादी िस ा ंतावरील िचिक सा :
१. मा स य ांनी अस े ठेवले क सव हारा ा ंती श ेवटी भा ंडवलशाही यव थ े या (जे
उ पादनाच े संबंध आयोिजत करत े) उ पादना या श म य े तांि क गतीशी ज ुळवून
घे या या अ मत ेमुळे होईल . पण अस े होणार नाही . औ ोिगक ्या गत समाजात
अजूनही भा ंडवलशाही फोफावत आह े. ांती झाली नाही . यां या क य ुिन ट ा ंती या
वेळी रिशया िक ंवा चीन दो हीही उ च औ ोिगक क ृत न हत े, िकंबह ना दो ही म ु यतः क ृषी
सोसायट ्या हो या .
२. मा स य ांनी भा ंडवलशाही समाजातील कामगार स ंघटने या मोठ ्या माणावर
िवकासाचा अ ंदाज लावला नाही आिण हण ूनच िकमान समाधान द ेणा या वेतनासाठी
वैयि क कामगारा ंम ये सतत पधा कर याची या ंची संक पना य ात आली नाही .
३. मा स य ांनी हट या माण े औ ोिगक भा ंडवलशाही समाजात गरीबी वाढ ेल, परंतु
याउलट आपण या द ेशांत पैशाची झपाट ्याने वाढ आिण गती पाहतो . आ हाला ितथ े
ग रबी िदसत नाही .
४. उ पादना या ऑटोम ेशनकड े वाढती व ृ ी आिण कमी आिण मोठ ्या सं थांम ये
भांडवलशाही िनय ं णाच े क ीकरण यासारख े काही अ ंदाज खर े ठरले आहेत.
५. मा स यांनी म यमवगा या उदयाचा िवचार क ेला नाही . यां यासाठी टोकाच े दोनच वग
होते. ही संक पना खोटी होती . munotes.in
Page 73
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
73 ६. मा स य ांनी सरासरी कम चा या तील परक ेपणाच े माण चुक चे ठरवल े. मा स य ांनी
या या काळातील कामगारा ंम ये 'सा ' िदलेली परक ेपणा आिण िनराश ेची च ंड खोली
आज या भा ंडवलशाहीची "नमुनेदार" नाही िक ंवा धािम क, वांिशक, यावसाियक आिण
थािनक अशा अन ेक "अथ पूण " गटांशी वाढ या ओळखीकड े झुकणारा कामगार नाही . हे
परकेपणाच े अि त व नाकार यासाठी नाही तर आिथ क शोषणाप े ा नोकरशाही आिण
जनसमाजा या रचन ेमुळे परकेपणाचा प रणाम अिधक होतो ह े िनदश नास आण यासाठी
आहे.
७. मा स य ांनीही राजक य स े या आिथ क पायावर अिधक भर िदला आिण स े या
इतर मह वा या ोता ंकडे दुल केले.
८. वग हीन आिण रा यिवहीन समाजाची मा स ची क पना क ेवळ एक आदश आह े;
ािधकरण स ंरचना िक ंवा िनयामक य ं णेिशवाय कोणताही समाज अस ू शकत नाही . हे
नेहमीच शासक आिण शािसत या ं यातील सामािजक स ंबंधांचे फिटक करण करत े,
याम य े अंतग त िवरोधाभास आिण स ंघषा या अ ंतिन िहत श यता असतात .
९. भांडवलशाही या पतनाबाबत मा स चे भाक त खर े ठरल े नाहीत . दुसरीकड े
समाजवादाचा िवकास झाला
१०. ामु यान े शेतकरी समाजात तर भा ंडवलशाही समाजात िव व ंसक वग यु ाची िच ह े
िदसत नाहीत .
११. आजचा भा ंडवलशाही मा स यां या या ेला समथ न देत नाही क वग संघष मूलत:
ांितकारक आह े आिण स ंरचना मक बदल न ेहमीच िह ंसक उलथापालथीच े प रणाम
असतात ; संघिटत म श समतोल कर यात स म आह ेत आिण यािशवाय सखोल
संरचना मक बदल घडव ून आणल े आहेत
१२. आधुिनक भा ंडवलशाहीच े सवा त वेगळे वैिश ्य हणज े यव थापक य यावसाियक ,
पय वे ी आिण ता ंि क कम चारी या ंचा समाव ेश असल े या मोठ ्या "संतु आिण
पुराणमतवादी " म यमवगा चा उदय .
१३. कामगारा ं या वाढ या शोषणाबाबत मा स य ांनी भाक त क े या माण े जनता गरीब
नाही.
१४. जर अित र मा चे मू य हा न याचा एकम ेव आधार अस ेल तर शोषण आिण नफा
संचय द ूर कर याचा कोणताही माग नाही . व तुतः बह ता ंश समाजवादी द ेशांम ये
भांडवलशाही द ेशांपे ा जा त ट क ेवारी आह े.
६ अ. ७. समारोप :
मा स य ांचा वगा चा िस ा ंत हा तरीकरणाचा िस ा ंत नस ून सामािजक बद लाचा
सव समाव ेशक िस ा ंत आह े - एकूण समाजातील बदला या प ीकरणाच े एक साधन .
मा स वादी समाजशा ातील अ ग य त टी .बी. बॉटमोर ह े मा स चे समाजशा ीय
िव ेषणात मोठ े योगदान मानतात . munotes.in
Page 74
सै ांितक समाजशा
74 मा स यांचा स ंघषा चा िस ा ंत स या म ुळात प ुन जीिवत झाला आहे कारण तो
काया मकत े या अगदी िव आह े यान े गे या २०-३० वषा पासून समाजशा आिण
मानवव ंशशा ावर वच व ठ ेवले आह े. िजथे काया मकत ेने सामािजक समरसत ेवर जोर
िदला, मा स वाद सामािजक स ंघषा वर भर द ेतो; जेथे काय शीलता सामािजक व पा ं या
ि थरता आिण िचकाटीकड े ल द ेते. मा स वाद या या ि कोनात म ूलत: ऐितहािसक
आहे आिण समाजा या बदल या स ंरचनेवर जोर द ेतो; जेथे काया मकता सामा य म ू ये
आिण िनयमा ं ारे सामािजक जीवनाच े िनयमन कर यावर ल क ि त करत े, मा स वाद
येक समाजातील िहत संबंध आिण म ू यां या िभ नत ेवर आिण ठरािवक कालावधीत ,
िविश सामािजक यव था राख यासाठी श या भ ूिमकेवर भर द ेतो. समाजा या
'समतोल ' आिण 'संघष ' मॉडे समधील फरक , जो १९५० म ये डॅरे डफ यांनी सा ंिगतला
होता.
अिल त ेचे िव ेषण - मा स यांनी या आिथ क अिल त ेला समाजापास ून य या आिण
याह नही अिधक य या वत :पासून सामा य द ुराव याच े ोत हण ून पािहल े. ही
संक पना समकालीन म ूलगामी ल ेखक आिण नवमा स वा ांम ये मोठ ्या माणात
िव तारली आह े.
मा स यांनी आिथ क रचन ेचे मह व ओळखल े असल े तरी या ंनी यावर जा त भर िदला
असला तरी , समाजा या अ यासात आतापय त मोठ ्या माणावर द ुल ि त घटका ंवर या ंनी
ल क ि त क ेले. हणज ेच सामािजक शा ा ंम ये आतापय त दुल ि त क ेलेली आिथ क
यव था यावर काल मा स यांनी सवा िधक टीका क ेली असली तरी या ंनी इतर सामािजक
िवचारा ंची रेलचेल केली.
६ अ. ८. व अ ययनासाठी :
1. मा स यां या वग संघषा या िस ा ंताचे गंभीरपण े मू यांकन करा .
2. मा स यां या वग संघषा या िस ा ंताची तपशीलवार चचा करा.
६ अ. ९. संदभ पु तके आिण स ूची
1. Abraham Francis, 1982, Modern Sociological Theory, Oxford
University Press.
2. Abraham, F.,1991, Sociological Thought, Madras, Macmillan.
3. Adams, B.N. and Sydie, R. A., 2001, Sociological Theory, New
Delhi,Vistaar.
4. Aron Raymond, 1965, Main Currents in Sociological, Though t I & II,
Great Britain,Weidenfeld & Nicolson.
5. Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded),
Harcourt Brace Jovanovich, Inc.
munotes.in
Page 75
संघष िस ा ंत काल मा स - ं ा मक भौितकवाद , वग संघष , परा मता
75 6. Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociology – A Study of
Sociological Theory Beginnings and Foundations, New Delhi, Rawat
Publication s.
7. Ritzer George, 1988, Sociological Theory (2nd ed.), New York,
McGraw Hill Publication.
8. Ritzer George, 1996, Modern Sociological Theory (4th ed.),
NewYork, McGraw Hill Publication.
munotes.in
Page 76
76 ६ब
काल मा स यांची परा मता स ंक पना
घटक रचना :
६ ब ०. उि े
६ ब १. तावना
६ ब २. परा मता िस ा ंत
६ ब ३. पर मतेचे मु य कारण
६ ब ४. समारोप
६ ब ५.
६ ब ६. संदभ ंथ आिण स ूची
६ ब. ०. उि े:
१. परकेपणाची स ंक पना समज ून घेणे.
२. परकेपणा या म ु य कारणा ं या मा स िस ा ंताचा अ यास करण े.
३. भांडवलशाही समाजातील परक ेपणा या मा स यां या िव ेषणाचा अ यास करण े.
६ ब. १. तावना :
ऑ सफड िड शनरीम य े नमूद के या माण े परकेपणा हणज े िविच , अनोळखी . मा स
यां या अन ेक सु वाती या िलखाणा ंम ये "परकेपणा" ही एक म यवत स ंक पना आह े.
मा स साठी, सरकार , संप ी आिण स ं कृतीत माणसाच े वतःच े कृ य " या यावर रा य
कर याऐवजी या या िव उभ े असल ेली परक श बनत े".
"संपूण " या या सामािजक जीवनात मा स यांनी परक ेपणाची संक पना ह ेगल या ं याकड ून
घेतली. हेगलने परक ेपणाकड े "संप ी, रा य-स ा इ . माणसा या वभावापास ून दूर
असल े या गो ी हण ून पािहल े; पण ह ेगलने परकेपणाचा उपयोग क ेवळ िवचार व पात
केला.
मा स य ांनी परक ेपणाची स ंक पना ह ेगल या ं याकड ून घेतली. हेगलने परक ेपणाकड े
"संप ी, रा य-स ा इ . माणसा या वभावापास ून दूर असल े या गो ी हण ून पािहल े; पण
हेगलने परकेपणाचा उपयोग क ेवळ िवचार व पात क ेला.
munotes.in
Page 77
काल मा स यांची परा मता संक पना
77 ६ ब. २. परा मता िस ा ंत:
मा स यां या काया साठी - व तू आिण स ेवांचे उ पादन - मानवी आन ंद "आिण प ूत तेची
गु िक ली आह े. काम ही सवा त मह वाची , ाथिमक मानवी ि या आह े. यामुळे, ते
मनु या या मता प ूण कर यासाठी िक ंवा िवक ृत आिण िवक ृत कर याच े साधन दान क
शकते. याचा वभाव आिण याच े इतरा ंशी असल ेले नात े. मा स यांनी या या
सु वाती या िलखाणात "परके" माची क पना िवकिसत क ेली. सवा त सो या भाष ेत,
परकेपणाचा अथ असा आह े क माण ूस या या कामापास ून दूर आह े; तो या या
मापास ून वेगळा िक ंवा वेगळा आह े. या या मात िक ंवा या या मा या उ पादना ंम ये
समाधान आिण प ूत ता शोध यात अ म आह े.
याचे खरे व प या या कामात य करता य ेत नाही , तो वत :पासून अिल आह े, तो
वत:साठी अनोळखी आह े. काम ही एक सामािजक ि या अस यान े, कामापास ून दूर
राह यात इतरा ंपासून दूर राहण े देखील समािव आह े. य ला या या सहकारी
कामगारा ंपासून तोडल े जाते.
मा स य ांचा असा िव ास होता क कामाम ुळे मनु याला या या म ूलभूत गरजा , याचे
यि म व आिण याची मानवता प ूण कर यासाठी सवा त मह वाच े आिण मह वप ूण साधन
िमळत े. एखा ा उ पादना या िनिम तीम य े याच े यि म व य क न , काय कता एक
खोल समाधान अन ुभवू शकतो . याचे उ पादन इतरा ंनी वापरल े आिण कौत ुक केले हे
पाह न, तो या ं या गरजा प ूण करतो आिण या ार े इतरा ंसाठी याची काळजी आिण
माणुसक य करतो . या समाजात य ेकजण वत :साठी तस ेच इतरा ंसाठीही काम
करतो , तेथे काम ही प ूण तः पूण करणारी ि या आह े. पण मा स साठी, माणसाचा या या
कामाशी असल ेला स ंबंध मानवी आ यासाठी आिण मानवी नात ेसंबंधांसाठी िवनाशकारी
आहे.
मा स साठी, माची उ पादन े हणज े व त ू इतर व त ूं या द ेवाणघ ेवाणीसाठी व त ू हणून
वापर या जाऊ लाग या , परकेपणाचा ज म झाला . पैशा या प रचयान े, देवाणघ ेवाणाच े
मा यम हण ून, ते खरेदी-िव या व त ू बनतात . माची उ पादन े बाजारप ेठेतील 'व तू'
बनली , आता य आिण समाजा या गरजा प ूण कर याच े साधन रािहल े नाही.
वतः या अि त वापास ूनते शेवटपय तचे साधन बनतात , जग यासा ठी आव यक व त ू
आिण स ेवा िमळव याच े साधन बनतात . व तू यापुढे यांचे उ पादन करणा या य चा
भाग रािहल े या नाहीत . अशा कार े, उ पादन एक 'एिलयन ' व तू बनल े आहे.
बाजार यव थ े या कोण या ना कोण या व पातील व त ूं या द ेवाणघ ेवाणीत ून
सु वातीला प रकेपणा िनमा ण होतो . यातून, खाजगी मालम ेची क पना आिण सराव
िवकिसत करत े, उ पादन श ची व ैयि क मालक . जरी खाजगी मालम ेमुळे परकेपणा
िनमा ण झाला असला तरी तो न ंतरचा प रणाम आह े असे मा स चे हणण े आहे. एकदा का
मा या उ पादना ंना कमोिडटी व त ू हण ून ओळखल े जात े, ते खाजगी मालक या
क पन ेसाठी फ एक लहान पाऊल आह े. भांडवलशाही अथ यव थ ेत उ पादन श ची munotes.in
Page 78
सै ांितक समाजशा
78 मालक अ पस ं याका ं या हातात क ि त आह े. कामगारा ंनी उ पािदत क ेले या मालाची
मालक या ं याकड े नाही या व त ुि थतीम ुळे परकेपणा वाढला आह े.
कामगा र या या मा या उ पादनापास ून अिल आह े या क पन ेतून अन ेक प रणाम
उ वतात .
1. काम ही ाथिमक मानवी ि या अस याम ुळे कामगार उ पादना या क ृतीपास ून वेगळा
होतो, तो वतःपास ून अिल होतो .
2. जे हा काय कता वतःपास ून दुरावतो , ते हा तो वतः या का मात वतःला प ूण करत
नाही तर वतःला नाकारतो ; तो िनरोगी हो याऐवजी द ुःखाची भावना िवकिसत करतो ,
या या मानिसक आिण शारी रक श चा म ु पणे िवकास होत नाही पर ंतु
शारी रक र या थकल ेला आिण मानिसक ्या तो खचल ेला असतो .
3. यामुळे, काय कता जे हा कामापास ून दूर असतो त े हा तो वतःला आरामदायक
वाटतो . कामावर असताना याला अ व थ वाटत े.
4. काय वतःच स ंपु ात य ेणे, मानवी गरजा प ूण करण े आिण प ूण करण े होय. हे फ
यां यासाठी जग याच े साधन बनत े. समा ीच े साधन हण ून, काम क ंटाळवाण े िकंवा
िन याच े बनते आिण ते खरी प ूत ता क शकत नाही .
5. या या कामा या उ पादनापास ून, या या मा या कामिगरीपास ून आिण वत :पासून
दुरावलेला, कामगारही या या सहकारी माणसा ंपासून दुरावलेला असतो . मग तो
या या सह ा या ंम ये िकंवा या ं या सम या ंम ये रस घ ेत नाही . तो फ वतःसाठी
आिण क ुटुंबासाठी काम करतो .
६ ब. ३. पर म तेचे मु य कारण :
१. पायाभ ूत सुिवधा: मा स यांनी आिथ क यव थ ेवर जोर िदला - पायाभ ूत सुिवधा हा
समाजाचा पाया आह े जो श ेवटी सामािजक जीवना या इतर सव पैलूंना आकार द ेतो.
यां यासाठी , पायाभ ूत सुिवधा दोन भागात िवभाग या जाऊ शकतात : उ पादन श
आिण उ पादन स ंबंध. मा स य ां या मत े, उ पादनाची श हणज े व त ूं या
उ पादनासाठी वापर या जाणा या साधना ंमुळे उ पादनाच े संबंध बदल ू शकतात , हणज े
उ पादन करणार े आिण या ंचे मालक या ं यातील स ंबंध. सरंजामशाही अंतग त, कृषी
अथ यव था ही उ पादनाची म ु य श असत े; जमीन मालक आिण जमीन कमी मज ूर
असे दोन गट बनतात . भांडवलशाही अ ंतग त, उ पादनासाठी वापरल ेला क चा माल आिण
यं साम ी ही उ पादनाची म ुख श आह े. यां याकड े भांडवल आह े आिण या ं याकड े
नाही त े यां यातील स ंबंध भांडवलशाही अथ यव थ ेत थािपत होतात . भांडवलदारा ंकडे
उ पादन श (उ पादनाची साधन े) मालक असत े तर कामगारा ंकडे फ या ं या माच े
मालक असतात , जे मजुरी या पात त े भांडवलदारा ंना िवकतात िक ंवा अन ेकदा भाड ्याने
देतात. munotes.in
Page 79
काल मा स यांची परा मता संक पना
79 मा स य ांनी प रकेपणाची िजव ंत वैिश ्ये िदली आह ेत. यां यासाठी श हीनता ,
एकटेपणाची भावना , अथ हीनता सामा यपणा आिण वत : ची अिल ता ही परक ेपणाची
पाच अिभ य आह ेत.
२. श हीनता : भांडवलशाही उ पादन प तीत , पूव चे मा टस सा या कामगारा ंपय त
कमी क ेले गेले. यांना कोणत ेही मूळ िकंवा या ं या वत : या सज नशीलत ेचे कोणत ेही काय
तयार कर याची परवानगी न हती . कामगारा ंना अस े वाटत े क त े जे काही उ पादन करत
आहेत ते दुस यासाठी उ पादन करतात . कम चा या ला सव तपशीलवार िनद श िदल े आहेत.
वतःची कारािगरी हरवली आह े. कामगारा ंना अस े वाटत े क यान े आपली सव श आिण
वातं य गमावल े आहे.
पुढील या ंि क करणान े यां याकड ून सव ताज ेपणा आिण ऊजा िहराव ून घेतली आह े.
यं ांनी ठरवल े या गतीन ुसार कामगारा ंना या ंचे काम ठरवाव े लागते. ते सव वात ं य आिण
यां या वतः या कामावरील िनय ं ण गमावतात . माच े पेशलायझ ेशन प ुढे कामाच े
िनयिमतीकरण आिण एकस ंधता िनमा ण करत े. यामुळे यांना दु:ख वाटत े. कामगार अशा
कार े श गमावतात , श हीन वाटतात . कामगारा ंना हे समजत े क त े या सामािजक
रचनेशी स ंबंिधत आह ेत याम य े ते वतः या निशबावर भाव टाक ू शकत नाहीत .
कामगारा ंना अस े वाटत े क त े इतरा ं या दय ेवर आह ेत जे यांनी काय बनवायच े आिण कस े
बनवायच े हे ठरवतात .
३. अलगावची भावना : मां या अ य ंत िवभागणीम य े, कामाची अन ेक िवभागा ंम ये
िवभागणी क ेली गेली आह े, येक िवभाग िविश आिण त ा ं ारे यव थािपत क ेला जातो .
कामगार , िवशेष गट हण ून, एका िवभागात काम करतात , यांना इतर िवभागा ंची क पना
नसते. यांना संपूण णाली या काया संबंधी कोणतीही अित र मािहती दान क ेलेली
नाही. यामुळे कामगार एकट े व उप ेि त वाट ते. ते संपूण उ पादना या क ेवळ एका प ैलूशी
संबंिधत आह ेत आिण कामा या इतर प ैलूंसाठी अनोळखी राहतात .
४. अथ हीनता : भांडवलशाही यव थ ेत जे उ ोजक मज ूर भाड ्याने घेतात, यां याकड े
येक गो ीची मालक असत े - यं , साधन े, क चा माल , इमारत इ . अशा कार े
कामगारा ंनी तयार क ेले या तयार उ पादना ंवर या ंचा पूण अिधकार असतो . कामगारा ंना
यां या मज ुरी यित र काहीही िमळत नाही , जरी त े काम कर यासाठी कठोर प र म
घेतात. अशा कार े म ह े कामगारा ंसाठी बा आह े हणज ेच ते या या आव यक
अि त वाशी स ंबंिधत नाही ; हणज ेच याच े काय , हणून तो वत : ला दुजोरा द ेत नाही ,
परंतु वत: ला नाकारतो , समाधानी नाही पर ंतु दुःखी वाटत नाही . याला या या कामात
अथा चा अथ िदसत नाही . जे हा याला या या म ेहनतीचा कोणताही अित र फायदा
िमळत नाही , ते हा तो या या कामाच े स व आकष ण आिण ह ेतू गमावतो . याला
अथ हीनतेचा अन ुभव य ेतो. यामुळे तो फ वत :ला या या कामा या बाह ेर आिण
या या कामात वत : या बाह ेर जाणवतो . तो का काम करतोय ह े याला कळत नाही . तो
या या वतः या उ पादना वर कोण याही मालक चा दावा क शकत नाही , तो उ पादन
िकंवा उ पादन ि य ेपासून िवभ आह े. तो या ं याशी स ंल न वाट ू शकत नाही . काम ह े
केवळ या ं यासाठी बा गरजा प ूण कर याच े साधन बनत े. आप या माचा इतरा ंना munotes.in
Page 80
सै ांितक समाजशा
80 फायदा होतो अस े कामगाराला वाटत े.कामात ून अथ िकंवा जीवनाच े येय गमाव या या या
भावन ेला अथ हीनता अस े हणतात .
५. सामा यता : अथ गमाव यान े मू यांचे नुकसान होत े. काय क या ला अस े वाटत े क
समाजात अ य ंत मह वाची उि े यां यासाठी ख ूप दूर आह ेत. तो ग धळ ून जातो . आप या
येयांपय त पोहो च यासाठी तो सा य िक ंवा िदशा गमावतो . याला फॉलो कर यासाठी
कोणताही स ेट पॅटन असू शकत नाही . याला नाकारल ेले िकंवा सामा य वाटत े. याला अस े
वाटते क या या िनवडल े या उि ा ंसाठी िक ंवा साधना ंसाठी इतरा ंनी याच े कौतुक केले
नाही. समाज याला मह वा चा मानतो , काय कता हळूहळू यां यावरील िव ास गमावत
आहे. कामगारा ंना अस े वाटत े क त े सामािजक ्या इि छत उि े सा य क शकत
नाहीत आिण प ुढे 'काम' हे वतःच े येय रािहल ेले नाही.
६. वत:ला व ेगळे करण े: कामगाराला वत :पासून वेगळे वाटत े, शेवटी या ला अिधक
काळजी वाटत नाही . कामासार या आव यक ि याकलापा ंम ये वार य िक ंवा सहभाग
कमी झा याचा अन ुभव आह े, या ि याकलाप याप ुढे ल य नस ून उ प नासार या इतर
आव यक गो साठी साधन हण ून िटक ून आह ेत. हे वतःच े िकंवा ओळखीच े नुकसान
आहे कारण याला ज े करायचे आहे ते क शकत नाही . काय कता ग धळ ून जातो कायतो
आहे िकंवा तो काय करत आह े. तो वतःसाठी अनोळखी होतो . कामगार िजतका जा त
खच करतो िततका या या वतःचा खच कमी होतो .परक य कामगारा ं या सम य ेवर
मा स यांचा उपाय हणज े क य ुिन ट िक ंवा समाजवादी समा ज याम य े उ पादन श
आहेत. सां दाियक मालक च े आिण कामगारा ंचे िवशेष िवभाजन र क ेले आहे. यांचा असा
िव ास होता क भा ंडवलशाहीम य े वतः या िवनाशाची बीज े आहेत. मोठ्या माणावर
औ ोिगक उप मा ंम ये परके कामगारा ंचे क ीकरण जाग कत ेला ो साह न देईल.
शोषणाचा , समान िहताचा आिण स ाधारी भा ंडवलदार वगा ला उलथ ून टाक यासाठी
संघटना काय सुलभ कर ते.
६ ब ४. समारोप :
जम नीतील काल मा स य ांनी भा ंडवलशाहीचा जोरदार िनष ेध केला आिण यातील
कमतरता दाखव या . िवशेषत: कामगारा ंचे मोठ्या माणावर शोषण क ेले जाते आिण त े
मालका ंसाठी हणज ेच भा ंडवलदारा ंसाठी नफा कमिव याच े साधन बनतात . कामगारा ंना
यां या म ुलभूत ह का ंपासून वंिचत वाटत े आिण अशा कार े भांडवलदारा ंिव एकज ुटीने
काय केले जाते, याम ुळे कारखान े ता यात घ ेतात आिण त े वतः मालक बनतात . काल
मा स य ां या हण यान ुसार भा ंडवलशाही उ पादन प तीचा एक मह वाचा प ैलू हणज े
“परकेपणा”.
६ ब ५.
१. मा स यां या परक ेपणा या स ंक पन ेची चचा करा. या संक पन ेचा या ंनी भा ंडवलशाही
यव थ ेतील काय िकंवा उ पादनाशी कसा स ंबंध जोडला आह े? munotes.in
Page 81
काल मा स यांची परा मता संक पना
81 २. ऐितहािसक भौ ितकवाद हणज े काय ? मा स य ां या ं ा मक भौितकवादा या
िस ांताची तपशीलवार चचा करा.
३. संघष हणज े काय? मा स यां या वग संघषा या िस ा ंताची सिव तर चचा करा.
६ ब ६. संदभ ंथ आिण स ूची:
1. Abraham Francis, 1982, Modern Sociological Theo ry, Oxford
University Press.
2. Abraham, F., 1991, Sociological Thought, Madras, Macmillan.
3. Adams, B. N. and Sydie, R.A., 2001, Sociological Theory, New
Delhi, Vistaar.
4. Aron Raymond, 1965, Main Currents in Sociological, Thought I&II,
Great Britain,Weidenfeld & Nicolson.
5. Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded), Harcourt
Brace Jovanovich, Inc.
6. Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociology – A Study of
Sociological Theory Beginnings and Foundations, New Delhi, Rawat
Publications.
7. Ritzer George, 1 988, Sociological Theory (2nd ed.), New York,
McGraw Hill Publication.
8. Ritzer George, 1996, Modern Sociological Theory (4th ed.),
NewYork, McGraw Hill Publication.
munotes.in
Page 82
82 ७
संघष िस ा ंत
रा फ ड ॅरेनडॉफ
CONFLICT THEORY
Ralph Dahrendorf
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ प रचय
७.२ संघषा चा अथ
७.३ डॅरेनडॉफ चा संघष िस ा ंत
७.४ डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतानुसार अिधकाराची स ंक पना
७.५ िन कष
७.६ टीका
७.७
७.८ संदभ आिण प ुढील वाचन
७.० उि े: (Objectives )
रा फ ड ॅरेनडॉफ या मत े संघष िस ांताब ल जाण ून घेणे.
गट, संघष आिण बदल या स ंक पन ेशी प र िचत होण े आिण या ं यातील स ंबंध शोधण े.
डॅरेनडॉफ ची अिधकाराची स ंक पना समज ून घेणे.
डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतावरील टीका समज ून घेणे.
७.१ तावना : (Introduction )
काया मक िस ा ंतकारा ंचा असा िव ास आह े क समाज ही एक आ ंतरसंबंिधत भागा ंची
यव था आहे जी िनयम , मू ये आिण सामा य सहमतीन े एक ठ ेवली जात े. संघष
िस ांतकारा ंचा असा िव ास आह े क समाजा त संसाधन े आिण प ुर कारा ंचे असमान
िवतरण आह े. रा फ ड ॅरेनडॉफ या नुसार य ेक समाजात स ंघष अि त वात आह ेत. munotes.in
Page 83
संघष िस ा ंत
रा फ ड ॅरेनडॉफ
83 अिधकार स ंरचना हा स ंघषा चा ाथिमक ोत आह े. यात आद ेश देणारे आिण घ ेणारे
यां यात स ंघष होतो.
डॅरेनडॉफ यांनी समाजातील लोका ं या पदा ंवर आ िण भूिमकांवर ल क ि त क ेले. यांनी
समाजातील रचना आिण िविवध पदा ंवर ल क ि त क ेले यांना वेगवेग या माणात
अिधकार आह ेत. अिधकारी य म य े राहत नाही तर पदा ंवर राहतो . या पदा ंवर
िवराजमान झाल े या य या मनोव ै ािनक िक ंवा वत ना मक व ैिश ्यांवर ल क ि त
करणे याला आवडत न हत े. डॅरेनडॉफ हे काय वादाचे समी क होत े, यांनी ही व ैचा रक
का पिनक अव था अस याच े हटल े होते .एकमत आिण एका मता लाग ू कर यात श
अिधकार आिण श ची भ ूिमका कमी क े याब ल आिण सामािजक रचन ेत अंतभू त
असले या िवरोधाभासा ंकडे दुल के याब ल या ंनी काय वा ांवर टीका केली.
ं ा मक ितमान िवकिसत करताना , रा फ ड ॅरेनडॉफ चा असा िव ास आह े क वग संघष
हा सामािजक जीवनासाठी म ूलभूत आह े आिण सामा य प रि थतीपास ून िवचलन आह े.
मा स या पात , डॅरेनडॉफ ने गृहीत धरल े क वग संघष ज मजात िवरोधाभासात ून
िवकिसत होतो ज े सव समाजा ंना काय रत स ं थांमधील िवरोधी गटा ंम ये िवभागतात . तो,
मा स माण े, दोन वगा ब ल तक करतो ज े एकम ेकांशी स ंबंिधत असल े तरी या ं यात
िवरोधी ेरणा आह ेत. दुस या श दा ंत, समाज दोन वगा म ये िवभागला ग ेला: यां याकड े
अिधकार आह े आिण या ंना नाही . या दो ही स ंघटना ंचे िहतस ंबंध मुळातच िवरोधक आह ेत.
अिधकारपदावर असल े यांना यथाि थती ठ ेव याची इ छा असत े, तर या ंना अिधकार
नसतात त े अिधकार स ंबंधां या स ंरचनेत बदल क पाहतात . पर परिवरोधी वग हे समान
िहतस ंबंध असल े या लोका ं या या गटा ंना िदल ेले नाव आह े.
७.२ संघषा चा अथ : (Meaning of Conflict )
दुस या या िक ंवा इतरा ं या इ छ ेला िवरोध , ितकार िक ंवा स कर या या ह ेतूपूण
य नाला 'संघष ' असे संबोधल े जाते. िहतस ंबंधां या स ंघषा मुळे संघष होतो. वग संघषा ची
या या म ू यांसाठी स ंघष , िकंवा ि थती , श आिण मया िदत स ंसाधना ंवर ह क हण ून
केली जाऊ शकत े, याम य े ित पध प ा ं या य ेयांम ये केवळ इि छत म ू ये िमळवण ेच
नाही तर या ं या िवरोधका ंना तट थ करणे, दुखापत करण े िकंवा या ंना दूर करण े देखील
समािव आह े.
आपली गती तपासा
१. संघषा चा अथ प क न सा ंगा.
७.३ डॅरेनडॉफ चा संघष िस ा ंत: (Dahrendorf’s conflicts theory )
डॅरेनडॉफ ला या ं या मत े वग संघष समाजा या तीन गटा ंम ये िवभ झा याम ुळे होतो: अध
गट, िहतस ंबंधी गट (quasi group ) आिण स ंघष गट. munotes.in
Page 84
सै ांितक समाजशा
84 अध समूह हे लोका ंचे संचय िक ंवा गट आह ेत जे एकाच व ेळी एका च िठकाणी असतात पर ंतु
यांचा एकम ेकांशी िक ंवा कोण याही स ंघिटत गटाशी स ंबंध नाही . उदा.: बस टॉपवर वाट
पाहणार े लोक.
अध गट वार य गटा ंना ज म द ेतात. जर सद या ंम ये संघटना अस ेल, तर त े वार य
गटात पा ंत रत होतात ; अध गट आिण वार य गट या ं यातील म ूलभूत फरक हा आह े क
वार य गट आयोिजत क शकतात आिण "आप या " िकंवा ओळखीची भावना ठ ेवू
शकतात .
जे हा स ा आिण अिधकारा या पदा ंवर असल ेले आिण या ं याकड े स ा आिण अिधकार
नसतात या ं यात स ंघष होतो त े हा स ंघष गट तयार होतात . प रणामी , वग संघष अशा
संघषा ना सूिचत कर ेल. याला अिधकार िमळावा आिण याच े िहत साधल े जावे यासाठी
सामा यत : िहतसम ूहात पा ंत रत हो यासाठी अध -समूह लागतो .
डॅरेनडॉफ या न ुसार स ंघष हा अिधकार स ंबंधांवर आधा रत असतो .अिधकार रचना
िहतस ंबंधां या उदयास आिण स ंघषा या श यता वाढिव या स कारणीभ ूत ठरत े .
डॅरेनडॉफ या िव ेषणाचा म ु य घटक थानाशी स ंल न ािधकरण आह े.
आपली गती तपासा
१. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंताचे सिव तर चचा करा.
७.४ डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतानुसार अिधकाराची स ंक पना : (The
concept of authority, according to Dahrendorf's conflict
theory )
एका य न े िकंवा एखा ा गटान े दुस यावर क ेले या स ेचा कायद ेशीर िक ंवा
सामािजक ्या वीकाराह वापर याला अिधकार हण ून संबोधल े जात े. वैधतेिशवाय
कोणताही अिधकार अस ू शकत नाही . स ेपासून अिधकाराच े िवभाजन करणारी एकम ेव
गो हणज े वैधता. एखा ाला या या इ छ ेिव काहीतरी कर यास भाग पाड याची
श हण ून श ची या या क ेली जात े. श चा वापर कर यासाठी बळ िक ंवा िहंसेचा
वापर क ेला जाऊ शकतो . याउलट , अिधकार ह े अधीन था ं या वीक ृतीवर आिण स े या
पदांवर असल े या लोका ंकडून सूचना जारी कर या या मत ेवर आधा रत आह े.
अिधकार हणज े
अ) वच वीकरन (उ च पद )
ब) दु यमीकरन (कमी र ँक)
डॅरेनडॉफ या मत े, अिधकार हा य ऐवजी पदांवर आधा रत असतो . अधीनता आिण
अिधकार ह े समाजा या अप े ांचे प रणाम आह ेत. अिधकार पदावर िवराजमान झाल े यांनी
अधीन था ंवर िनय ं ण ठ ेवणे अपेि त आह े. आप या आज ूबाजू या लोका ं या अप े ेमुळे ते
वच व गाजवतात . यामुळे एका प रि थतीत अिधकार असल े या य ने इतर munotes.in
Page 85
संघष िस ा ंत
रा फ ड ॅरेनडॉफ
85 परि थती म ये अिधकाराच े थान धारण करण े आव यक नाही उदा . माझा बॉस
मा यासाठी बॉस आह े पण बाक च े सगळ े बॉस मा यासाठी बॉस नाहीत . अशा कार े एका
य चा अिधकार क ेवळ एकाच परि थती ये मया िदत आह े. याच माण े एका गटातील
गौण थानावरील य द ुस या गटात गौण थानावर अस ू शकत नाही . आ ाधारक
अधीन था ंचे काय पूण न झा यास िश ा िक ंवा "मंजुरी" लाद या जातात . जे हा
अिधकारा या अन ेक भूिमका िनभावण े आव यक असत े, ते हा या भ ूिमका व ेगवेग या कार े
िचि त करण े आव यक अस यास स ंघष होऊ शकतो .
अिधकार कायद ेशीर अस यान े, जे न पाळतात या ं यावर िश ा क ेली जात े.
समाजाम य ेम ये अन ेक घटका ंचा समाव ेश आह े डॅरेनडॉफ यांना अ याव यकपण े
सम वियत असोिसएशन हणतात याच े िनयं ण ािधकरणा या पदान ु मा ार े केले जाते.
एखादी य एका िठकाणी अिधकारपदावर आिण द ुस याम ये गौण थानावर िवराजमान
होऊ शकत े . येक संघटनेम ये शासक आिण शािसत या ंचा समाव ेश असतो . िवसंगत
िहतस ंबंधांमुळे संघष िनमा ण हो याची ज मजात श यता असत े.
डॅरेनडॉफ या मत े, श आिण अिधकारा या म ुद् ांव न समाजा या अिनवाय पणे
सम वियत स ंघटना (ICA) म ये संघष होतो . ICAs म ये अि त वात असल ेले
िवरोधाभासी स ंबंध सामािजक ि या एकक े आहेत. चच , बुि बळ लब आिण इतर ICA या
वग वारीत य ेतात. संघष आंतर-समूह आिण आ ंतर-समूह अस ू शकतो कारण य ेक ICA
समान स ं कृतीत इतर ICA शी जोडल ेला असतो . ICA म ये स ा थानाची उतरंड असत े
आिण या पोिझश स या प रणामी स ंघष उ वतो . कारण य ेक समाज , या या
िवकासा या पातळीकड े दुल क न , एकापे ा जा त ICAs आहेत, येकाचे वतःच े
ित पध स ंबंध आह ेत. सव ICA, एक जोड यावर , सामािजक स ंघषा ना हातभार
लावतात . पर परिवरोधी िन ा ठ ेव या या य ं णे ारे, हे िववाद दडपल े जाऊ शकतात िक ंवा
सोडवल े जाऊ शकतात , याम ुळे एकूण ि थरत ेसाठी योगदान होत े.
अिधकारा या पदावर असल ेले आिण गौण पदावर असल े यांना पदा फाश िहतस ंबंध
असतात ज े पदाथ आिण िदशा ंम ये िवरोधाभासी असतात . हे िहतस ंबंध देखील म ुळात
मोठ्या माणावर घटना आह ेत. येक स ंघटनेत बळ थानावर असल ेले लोक
यथाि थती कायम ठ ेव याचा य न करतात तर गौण पदावरील य बदल शोधतात .
येक असोिसएशन मधील िहतस ंबंधाचा संघष नेहमीच छ ुपा वार य असतो .
डॅरेनडॉफ ने या चेतन भूिमका अप े ांना "अ कट िहतस ंबंध" हटल े आहे. कट िहतस ंबंधे
ही सु िहतस ंबंध आहेत जी जाणीव झाली आह ेत. याला स ंघष िस ा ंताची थीम हण ून
सु आिण कट िहतस ंबंध यां यातील कन े शनच े िव ेषण आढळल े. अनेक
िहतस ंबंधांमधून संघष गट िनमा ण होताना या ंनी पािहल े. याला वाटल े क स ंघष हा
सामािजक वा तवाचा एक भाग आह े. संघषा मुळे बदल आिण िवकासही होतो .
डॅरेनडॉफ या मत े, वग य समाजा ंम ये, फ अंतिन िहत िक ंवा 'अ कट िहतस ंबंध'
असल े या 'अध समूह' मधून बदल िक ंवा उ ा ंती होत े जेथे सामा य च ेतनेसह ' िहतस ंबंधी
गट' असतात . कारण या ंचा असा िव ास आह े क त े सार याच प रि थतीत आह ेत,
यां या िहतस ंबंध या सवा ना प होतात - हणज ेच या ं या आवडी ' कट होतात . munotes.in
Page 86
सै ांितक समाजशा
86 प रणामी , सु िहतस ंबंध सामाियक करण े ही एक आव यक आव यकता असताना , गती
सा य कर यासाठी ती अप ुरी आह े, याम ुळे समुदाय जीवन आिण स ं कृती या इतर
भागांची आव यकता आह े.
अशा कार े डॅरेनडॉफ चा दावा आह े क वग संघष हा अिधकार स ंबंधां या ज मजात
नमु यांमधून उ वतो . डॅरेनडॉफ या मत े, व र आिण अधीन थ या ं यातील आिथ क
संबंधांमुळे संघष होत नाही . तथािप , यांचा मु य य ुि वाद हा आह े क एक िक ंवा अिधक
लोकांकडे इतरा ंवर असल ेली श आह े. बॉस-कम चारी स ंबंध ग धळल ेले असताना ,
णालय , िव ापीठ िक ंवा ल करी बटािलयन या ंसार या अिधकारी आिण अधीन थ
असल े या कोण याही स ं थेत समान तणाव िनमा ण होण े बंधनकारक आह े.
आपली गती तपासा
१. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतानुसार अिधकाराची स ंक पना सिव तर िलहा .
७.५ िन कष : (Conclusion )
डॅरेनडॉफ यांनी या ं या वग संघषा या क पना ं ारे संघष िस ा ंताम य े मह वप ूण योगदान
िदले आह े. अिधकारा या ीन े वग प क ेला आह े. वग संघष हा अिधकारा या
संघषा भोवती िफरतो . यामुळे समाजात ून संघष पूण पणे संपवणे श य नाही . येक
समाजात एकतर अ कट िकंवा कट स ंघष नेहमीच असतो . संघषा चे िनयमन क ेले जाऊ
शकते परंतु ते कायमच े सोडवण े कठीण आह े.
७.६ टीका: (Critics )
१) डॅरेनडॉफ चा संघष िस ा ंत इतका नािव यप ूण आिण अ याध ुिनक ीकोन नाही . फार
कमी समाजशा ा ंनी संघष िस ा ंत िवकिसत कर यासाठी काम क ेले आहे.
२) डॅरेनडॉफ चा संघष िस ा ंत मा स या िवचारा ंचे इतके प ितिब ंब नाही , जसे यान े
दावा क ेला होता .
३) यांचा िस ा ंत मा स वादी िस ा ंतापे ा संरचना मक काया वादासह अिधक सामा य
आहे.
४) संघष िस ा ंत केवळ एक म ॅ ो समाजशा ीय ि कोन घ ेते. हे वैयि क िवचार आिण
कृती समज ून घे यास मदत करत नाही .
५) डॅरेनडॉफ चा िस ा ंत सामािजक जीवनाला स ंबोिधत कर यात अपयशी ठरला . हे
सामािजक जीवनाचा क ेवळ एक भाग प करत े.
आपली गती तपासा
१. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतावरती सिव तर िटका िलहा .
munotes.in
Page 87
संघष िस ा ंत
रा फ ड ॅरेनडॉफ
87 ७.७ : (Questions)
१. संघषा चा अथ प क न सा ंगा.
२. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंताचे सिव तर चचा करा.
३. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतानुसार अिधकाराची स ंक पना सिव तर िलहा .
४. डॅरेनडॉफ या स ंघष िस ा ंतावरती सिव तर िटका िलहा .
७.८ संदभ आिण प ुढील वाचन : (References and Further
Reading )
Adams, B. Nand Sydie, R.A, 2001 Sociological Theory I & II, Great
Britian, Weidenfeld & Nicolson.
Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded),
Harcourt Brace Jovanovich , Inc.
Delaney Tim, 2005, Contemporary Social Theory –Investigation and
Application, Delhi Pearson Education Inc.
Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociology –A Study of
Sociological Theory Beginnin gs and Foundations, New Delhi,
Rawat Publications.
Joseph Jonathan (ed) 2005. Social Theory, Edinburg, Edinburg
University Press.
Ritzer George, 1988, Sociological Theory (2nd ed.), New York,
McGraw -Hill Publication.
Ritzer George, 1996, Sociological The ory (4th ed.), New York, Mc -
Graw -Hill Publication. -
Srivastsan R, History of Development Thought, a Critical
Anthology,(ed) 2012, New Delhi, Routledge Taylor and Francis
Group .
Turner Jonathan, 2001, The Structure of Sociological Theory
(4th ed.), Jaipur, Rawat Publication.
Wallace Ruth .A, 2006, Contemporary Sociological Theory U.S.A.,
Prentice Hall.
munotes.in
Page 88
88 ८
हॅरो ड गा रिफंकेल यांची लोका वयप ती
घटक स ंरचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ हॅरो ड गारिफंकेल
८.३ लोका वयप तीची पा भूमी
८.४ लोका वयप तीचा अथ
८.५ लोका वयप ती या स ंक पना आिण त व े
८.६ भाषेवर भर
८.७ लोका वयप तीम य े योग
८.७.१ उ लंघन योग
८.७.२ संभाषण िव ेषण
८.८ िन कष
८.९ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
८.० उि े
लोका वयप ती समजून घेणे आिण याचा उ ेश वण न करण े.
लोका वयप ती स ंक पना आिण त व े प करण े.
लोका वयप तीम य े योगाची प त ह णून उ ल ंघन करणार े योग आिण स ंभाषण
िव ेषणाच े वण न करण े.
८.१ तावना :
लोका वयप ती ही स ंशोधनाची एक शाखा आह े, जी समाजातील सद या ं ारे यां या
दैनंिदन जीवनात सामा य ान य ुि वादा या यावहा रक वापराशी स ंबंिधत आहे. हॅरो ड
गािफ नकेल या ंनी टॉलकॉट पास स या काही म ूलभूत सम या ंना या या क ृती या
िस ांतासह स ंबोिधत कर यासाठी तयार क ेले होते. आदेशा या सम य ेसाठी पास स या munotes.in
Page 89
हॅरो ड गारिफंक े ल या ंची लोका वयप ती
89 ेरक ि कोनाम य े गुंतलेले (आंत रक म ू यांवर जोर द ेणे) ही माची िव ेषणा मक ्या
पूव वत स ं ाना म क सम या आह े याम य े ि या समािव आह े या ार े ठोस क ृती
तयार क े या जातात आिण या ं या प रि थती या स ंबंधात समज यायो य बनिव या
जातात . गािफ नकेल या ं या पारंपा रक संशोधनाच े उि या ि य ेत अिभन ेते वापरत
असल े या सामा य ाना या िव चारां या धोरणा ंवर काश टाक यासाठी होत े. भाषा आिण
सामािजक पर परस ंवादाचा अ यास , नोकरशाही आिण लोक - ि या स ं थांचे अंतग त
काय आिण औपचा रक व ै ािनक ानाची िनिम ती यासह सामािजक िव ान उप े ांची
िव तृत ेणी, अलीकडील लोका वयप ती ची संशोधन उप मा ं ारे पुन जीिवत झाली
आहे.
८.२ हॅरो ड गारिफंकेल
हॅरो ड गारिफंकेल यांचा ज म यूक , यू जस य ेथे २९ ऑ टोबर १९१७ रोजी झाला
आिण २०११ म ये यांचे िनधन झाल े. ते एका यावसाियक क ुटुंबातील होत े आिण
नेवाक या ग ैर-मा यता ा िव ापी ठात यवसाय अ यास म घ ेतला. यांनी १९३९ म ये
कोलंिबया िव ापीठात ून पदवी ा क ेली. ते एक समाजशा , एक लोका वयप ती
शा आिण क ॅिलफोिन या िव ापीठलॉस ए ंजेिलस य ेथे एक ा यापक होत े. हाव ड
िव ापीठातील या ं या श ै िणक कारिकद त ते िस ा ंत िवश ेषत: घटनाशा कड े
आकिष त झाल े होते आिण टॅलकॉट पास स या ं यावर ख ूप भाव पडला होता . नंतर या ंनी
अ ेड शुट्झकडून ेरणा घ ेतली आिण ह े यां या ब ंधातून प पण े िदस ून येते.
टॅलकॉट पास स आिण अ ेड शुट्झ या ंचा िविवध ि या-सै ांितक म ूलभूत क पना
आिण मानिसक पा भूमी यांचा तपशीलवार अ यास आह े.
८.३ लोका वयप ती पा भूमी
लोका वयप ती हा श द , संशोधनाच े एक िवश ेष े , गािफ नकेलने िवकिसत आिण
थािपत क ेले होते. लोका वयप ती हणज े लोक वापरत असल े या प ती चा अ यास . हे
लोक या ं या सामािजक जगाची रचना , खाते आिण अथ दे यासाठी वापरल े या प त शी
संबंिधत आह े. १९६७ म ये गारिफंकेल या ‘ टडीज इन एथनो -मेथडॉलॉजी ’ या
काशनासह त े प तशीरपण े तयार क ेले गेले. गे या काही वषा त, लोका वयप ती अन ेक
िदशांनी चंड वाढली आह े.
लोका वयप ती ही समाजशा ाची एक शाखा आह े, जी मानवी सामािजक जीवना या
िनिम ती आिण उ ा ंतीशी स ंबंिधत आह े. या या म ूलभूत वांिशक प ती या ि कोनात ून,
हॅरो ड गारिफंकेल यांनी संरचना मक काय वादा या िवरोधात एक ितकार तयार केला.
लोका वयप ती अशा जगाशी स ंबंिधत आह े याची आपण सहसा चचा करत नाही .
८.४ लोका वयप तीचा अथ :
लोका वयप ती या श दाच े दोन घटका ंम ये िवभाजन क न , अथ प क ेला जाऊ
शकतो . munotes.in
Page 90
सै ांितक समाजशा
90 1. पिहल े 'एथनो' आहे, याची या या गािफ नकेल सोसायटी सद या ंना सामा य ान
आिण अिववािहत सद या ंना कशी मािहती आह े. 'एथनो' आिण 'एथनो ाफ ' हे श द पर पर
बदलून वापरल े जातात . हे दैनंिदन मानवी वत नाचा स ंदभ देते.
2. दुसरा भाग , 'प तीशा ' हा संशोधनाचा क िबंदू असल े या पर पर संवादादर यान
सोसायटी सद या ंनी वापरल े या प त चा स ंदभ देतो. य क ृती या स ंरचनेचे वण न
करणा या 'प ती ' या श दाला 'प तीशा ' असे ेय िदल े जाते. लोका वयप तीच े उ ी
ान आिण प ती कट करण े आहे या ार े समाजातील य द ैनंिदन वत नाचे माण
ा करतात .
“लोका वयप ती अ यास सद या ं या द ैनंिदन क ृती यमानपण े-तक संगत-सव -
यावहा रक -उ ेशांसाठी, हणज े, सामा य द ैनंिदन ि याकलापा ं या स ंघटना हण ून
'जबाबदार ' बनिव या या मागा चे परी ण करतात ." कृती आिण पर पर संवादाच े माग दश न
कर यासाठी सामा य ा न आधा रत मािहती वापरली जात े. वापर कर यास स म
हो यासाठी , हे ान प पण े आिण अथा तच एक बाब हण ून पािहल े पािहज े. समाजातील
सद य या ं या द ैनंिदन जीवनात वापरत असल ेले ान आिण काय प ती उघड करण े हे
लोका वयप तीच े मु य उि आह े. " यांचे संशोधन ह े शोध यावर क ि त आह े क
सद या ं या वा तिवक , दैनंिदन ि याकलाप यावहा रक क ृती, यावहा रक प रि थती ,
सामािजक स ंरचनांचे सामा य ान , आिण यावहा रक समाजशा ीय तक िव ेषण
कर या या प त नी बनल ेले आहेत; आिण सामा य , यावहा रक सामा या ंचे औपचा रक
गुणधम शोधण े. वा तिवक प रि थती या 'आतून', या यव थापनातील चाल ू उपल धी
हणून ि या समज ून या ." जरी वा ंिशक-प तीशा ातील ार ंिभक स ंशोधन आज
विचतच वापरल े जात असल े तरी, ते आपणास वा ंिशक-प तीस ंबंधी स ंशोधनाब ल
चांग या बाजू दाखऊन देतात.
८.५ लोका वयप ती स ंक पना आिण त व े
लोका वयप तीन े अ ाप स ंक पना ंचा िक ंवा तावा ंचा एकस ंध भाग िवकिसत क ेला
नसला तरी , याने िवकिसत क ेले या दोन म ु य स ंक पना समज ून घेणे आव यक आह े:
या आह ेत: अ) तीि ता आिण ब )अनु मिणका
अ) िति ता : धािम किवधी ि या ह े ती ेपी ि य ेचे उदाहरण आह े. हे वा तिवकत ेची
िविश ी राख यासाठी काय करत े. जे हा खर ाथ ना आिण धािम क िवधी या ंमुळे
इि छत लाभ िमळत नाही , ते हा भ घोषणा करतो , "मी पुरेशी ाथ ना केली नाही ", िकंवा
देवा या मनात व ेगळी योजना आह े. असे वत न ित ेपी असत े; ते िव ासाला बळकट
करते, िव ास च ुक चा अस ू शकतो याचा प ुरावा असतानाही तो वीकारला जातो .
ब) अथा चे अनु म: संवाद साधणा या ती प ा ंनी पाठवल ेले आिण ा क ेलेले हावभाव ,
संकेत, श द आिण इतर मािहतीचा िविश स ंदभा त अथ असतो . संदभा या काही
ानािशवाय , यामुळे पर परस ंवाद करणा या य मधील तीका मक स ं ेषणाचा च ुक चा
अथ लावला जाईल . संवादा मक जीवनाची व त ुि थती अन ु मिणका स ंक पन े ारे munotes.in
Page 91
हॅरो ड गारिफंक े ल या ंची लोका वयप ती
91 दश िवली जात े. अिभ य अन ु िमक आहे असे हणण े हणज े या अिभ य चा अथ
िविश स ंदभा शी जोडल ेला आह े यावर जोर द ेणे होय.
या दोन म ुख स ंक पना ंसह तीि ता आिण अन ु माचा पर परस ंवादी संबंध ारे
ितका मक स ंवादाची ि या कायम ठ ेवली जात े. "जीवन जग ", " ानाच े अंग िकंवा
"वा तिवक काय आह े याब ल न ैसिग क लोका ंची वृ ी िनमा ण कर यासाठी आिण िटकव ून
ठेव यासाठी कत कस े हावभाव करतात याची िच ंता आह े. जीवन जगा या स ंदभा वर भर
िदला जात नाही ", परंतु वा तिवकत ेची ी तयार कर यासाठी , देखरेख कर यासाठी
िकंवा अगदी बदल यासाठी कता वापरत असल े या प ती आिण त ं ांवर ल िदल ेजाते.
८.६ भाषेवर भर
गािफ नकेल यांनी लोका वय प ती हे समज ून घे याचा एक माग हणून पािहल े जे लोक
यां या वतः या जगाचा अथ लाव यासाठी वापरतात . यांनी भाष ेवर ल णीय भर िदला
या ार े वा तवाच े बांधकाम क ेले जाऊ शकत े .गािफ नकेल या श दात : पर परस ंवाद
करणे हणज े पर परस ंवाद सा ंगणे.
लोका वयप तीब ल गािफ नकेल या म ु य म ुद् ांपैक एक हणज े ते " िति ता "
आहेत. खाते हे असे माग आह ेत या ार े कलाकार िविश प रि थती प करतात .
मोजणी ही अशी ि या आह े या ार े लोक जगाची जाणीव क न द े यासाठी जबाब
योजतात . लोका वयप ती लोकां या खा या ंचे िव ेषण कर यासाठी तस ेच इतरा ंकडून
जबाब ताव आिण वीकार या िक ंवा नाकार या जातात यावर बर ेच ल द ेतात.
लोका वयप ती स ंभाषणाच े िव ेषण कर यात य त अस याच े हे एक कारण आह े.
उदाहरण यायच े तर ज े हा एखादी िव ािथ नी ित या ा यापकास ती परी ा का द ेऊ
शकली नाही ह े समजाव ून सांगते ते हा ती एक जबाब तावीत करते. िव ािथ नी ित या
यापकासाठी , ित या ि येतून अथ काढ याचा य न करत आह े. (ित या या ि येचा
यो य अथ ा यापकान े काढावायासाठी य न करते. )
लोका वयप तीना या जबाबा या व पाम य े वार य असत े परंतु सामा यतः ल ेखा
अ यासाम य े या ार े िव ाथ जबाब तािवत करतात आिण ा यापक त े वीकारता त
िकंवा नाकारतात . लोका वयप ती अ यासक खा या ं या व पाचा याय करत नाहीत
तर त े खा या ं या क ृतीशी कस े संबंिधत आह ेत या ीन े यांचे िव ेषण करतात . ते
खा या ंशी स ंबंिधत आह ेत तस ेच व ा आिण ोत े य ांना ा यापक , जबाब समज ून घेणे
आिण वीकारण े िकंवा नाकारण े यासाठी आव यक असल े या प त शी स ंबंिधत आह ेत.
समाजशा ात (खरोखर सव िव ान ) सामा य ाना या या या ंचा समाव ेश होतो ;
लोका वयप ती समाजशा ा ं या ल ेखाजोखा ंचा अ यास सामा य य माण ेच क
शकतात . अशा कार े समाजशा आिण सव शा ा ं या द ैनंिदन प ती वा ंिशक-
िव ानशा ा ं या तपासणी या क ेत येतात.
लोक काय करत आह ेत याच े वण न कर याचा य न करताना , आ ही ते काय करत आह ेत
याचे व प बदलतो . हे समाजशा ा ंसाठी ज ेवढे स य आह े तेवढेच सामा य
य साठीही आह े. munotes.in
Page 92
सै ांितक समाजशा
92 खरंच गारिफंकेल यां यासाठी ,' संवाद साधणार े लोक या ं या क ृतीचा िहश ेब ठेव याचा
य न करतात आिण इतरा ंना त डी ितिनिध व करतात . जगाची िनिम ती हाच ाथिमक
माग आहे. यां या श दात क या नी वापरल ेले लोक त ं हणज े मौिखक वण न. अशा कार े
लोक या ंची खाती वा तवाची जाणीव िनमा ण कर यासाठी वापरतात .
अशा कार े, एक िविश स ै ांितक ीकोन हण ून लोका वयप ती ह े हेरॉ ड गारिफंकेल
यांनी पायाभ ूतसंशोधन क न ढपण े थािपत क ेले. यांचे काय "लोका वयप ती मधील
अ यास हे लोका वयप तीला चौकशीच े/शोधनाच े े हण ून थािपत करत े. जे लोक
यां या जगाचा अथ काढ यासाठी वापर या जाणा या प ती समज ून घे याचा य न
करतात आिण या ार े ही वा तिवकता िनमा ण केली जात े ते िनमा ण करणार े साधन हणून
भाषेवर ल णीय भर िदला जातो .
८.७ लोका वयप तीम य े योग
८.७.१ उ लंघन योग :
गारिफंकेलने वांिशक प ती या म ूलभूत त वा ंचे प ीकरण द े यासाठी अन ेक ‘ ीिकंग
योगा ंची’ उदाहरण े िदली . गािफ केल या प ूव या काया तून िमळाल े या उ ल ंघनाच े
खालील उदाहरण िदल े जाते.
Tic-Tac-Toe या ख ेळाम य े, यासु िस िनयम ख ेळामधील सहभाग ना य ेक चौकटीत
एक िच ह ठ ेव याची परवानगी द ेतो, परंतु वरील करणात िनयमा चा भंग केला गेला आह े
कारण दोन चौकटीत म य े एक िच ह आह े. िटक-टॅक-टो या वा तिवक जीवनातील
खेळातअस े घड यास , दुसरा ख ेळाडू जागा द ु त कर याचा आ ह कर ेल. जर द ु ती
केली नाही तर द ुसरा ख ेळाडू पिह या ख ेळाडूला समजाव ून सांग याचा य न कर ेल क
याने अशी असामा य क ृती का क ेली. Tic-Tac-Toe चे दैनंिदन जग कस े पुनस चियत क ेले
जाते हे पाह यासाठी द ुस याख ेळाडू या ि य ेचा अ यास लोका वयप ती अ यासका ार े
केला जाईल .
munotes.in
Page 93
हॅरो ड गारिफंक े ल या ंची लोका वयप ती
93 दुस या एका उदाहरणात , गारिफंकेलने आप या िव ा या ना 15 िमिनट े खच कर यास
सांिगतल े. तासाभरात या ं या घरात बस ून ते चौकटीत अस याची क पना करतात आिण
मग या ग ृिहतका या आधारावर क ृती करतात . यांना िवन पण े वाग यास सा ंग यात आल े.
ते वैयि क भ ेटणे टाळायच े, औपचा रक प ा वापरायच े, फ त े हाच बोलायच े.
बह सं य करणा ंम ये कुटुंबातील सद य अशा वाग यान े िनश द आिण चिकत झाल े होते.
अनेकांवर ु , वाथ , ओंगळ आिण अस य अस याचा आरोप ठ ेव यात आला होता . या
िति या दश वतात क लोका ंनी कस े वागाव े यािवषयी सामा य ाना या ग ृहीतकान ुसार
वागणे िकती मह वाच े आहे.
गािफ नकेलला ह े जाण ून घे यात रस होता क क ुटुंबातील सद या ंनी अशा उ ल ंघनाचा
सामना कर यासाठी सामा य ानाच े माग कसे य न क ेले. यांनी अशा वत नाब ल
िव ा या कडून प ीकरण मािगतल े. पूव समजल े या ह ेतूंनुसार त े वतःह न प ीकरण
देखील मवारी लावतात . साठी उदा . एखा ा िव ा या ला जा त काम क े यामुळे
िकंवासोबतीशी भा ंडण झा याम ुळे िविच वागण ूक िदली जात अस े. कुटुंबातील सद या ंना
पर परस ंवाद समज यासाठी अस े प ीकरण मह वाच े आहे.
जर िव ा या ने अशा योगाची व ैधता मा य क ेली नाही , तर क ुटुंबातील सद य माघार
घेतील आिण ग ु हेगारािव व ेगळे राहतील . घरातील सद या ंना तो समतोल जाणवला .
शेवटी ज े हा िव ा या नी या ं या क ुटुंिबयांना योग समजाव ून सांिगतला , ते हा बह त ेक
करणा ंम ये सुसंवाद प ुनस चियत झाला .
लोक या ंचे दैनंिदन जीवन कस े यवि थत करता त हे दश िव यासाठी उ ल ंघनाचा योग
केला जातो . असे गृहीत धरल े जाते क लोक या कार े हे उ ल ंघन हाताळतात त े यांचे
दैनंिदन जीवन कस े हाताळतात याब ल बर ेच काही सा ंगते. जरी ह े योग िन पाप वाटत
असल े तरी त े अनेकदा अ य ंत भाविनक िति या द ेतात. उ लंघना या िति या
कधीकधी इत या टोका या असतात क या ं या वापराब ल सावध क ेले जाते. वार य
असल े या य ना कठोरपण े सूिचत क ेले जाते क कोणत ेही नवीन उ ल ंघन अ यास क
नका.
८.७.२ संभाषण िव ेषण:
"संभाषण िव ेषण" हा श द हाव सॅ स (१९९२ ) आिण इतरांनी वित त केले या
संवादातील स ंभाषणा या वा ंिशक-प तीस ंबंधी अ यासाच े वण न कर यासाठी तयार
कर यात आला होता आिण जो ह ॅरो ड गारिफंकेल या वा ंिशक प ती या ि कोनात ून
(१९६७ ) उ वला होता . लोका वयी प ती चौकट नसणार ेदेखील पर पर संवादाचा तपास
करणा या इतरा ंनी देखील स ंभाषण िव ेषण हा श द वापर यास स ु वात क ेली आह े.
संभाषण ही एक सामािजक ि या आह े याम य े सहभाग नी त े ओळख यासाठी आिण त े
चालू ठेव यासाठी िविश व ैिश ्यांची आव यकता असत े. लोक नजर ेची देवाणघ ेवाण
करतात , सहमतीन े डोके हलवतात , िवचारतात आिण या ंची उ र े देतात, इ यादी . ही
तं े यो य र या लाग ू न क े यास , संभाषण ख ंिडत होईल आिण व ेग या कार या
सामािजक यव थ ेसह बदलल े जाईल . munotes.in
Page 94
सै ांितक समाजशा
94 संभाषण िव ेषक स ंवादाम य े चचा कशी गती करत े, ते कसे सुलभ होत े िकंवा अडथळा
आणला जातो , संभाषणात कस े वळण घ ेतले जाते आिण या ि या सामािजक स ंदभा नुसार
कशा कार े भािवत होतात आिण आकार द ेतात याचा अ यास करतात . य ज े
बोलतात त े संभाषण िव ेषणात त े कसे बोलतात ह े िततक ेच आव यक असत े. वतःला
य करताना लोका ंचे िवराम , तसेच ते बोलत असताना त े वतःला िक ंवा इतरा ंना कस े
िकंवा कस े य यय आणतात ह े देखील ल णीय आह े. कायदा आिण िश े या सामािजक
बांधणीब ल समज ून घे यासाठी , संभाषण िव ेषक यायालयीन काय वाही िक ंवा िवधान
चचा चे वनीम ु ण ऐक ू शकतात . ते अिधक म ूलभूत संवाद द ेखील पाह शकतात , जसे क
चहा, कॉफ िक ंवा पेय यावर दोन लोका ंमधील बोलण े.
८.८ िन कष :
हॅरो ड गारिफंकेल यांनी १९६० या म यात वा ंिशक प ती िवकिसत क ेली, एक म ूलगामी
सू म- तरीय ग ुणा मक ीकोन जो जॉज िसमे स, शुट्झ आिण पास न यां या काया वर
आधा रत होता आिण ितका मक पर परस ंवादवादी गतीचा फायदा झाला .
गािफ केल या मत े, े काय अ यासकाच े काय हणज े अशा य ं णा समज ून घेणे या ार े
िनरी ण कर यायो य आिण अहवाल कर यायो य वा तव य ार े आयोिजत क ेले जाते,
तयार क ेले जात े आिण यव थािपत क ेले जात े. यांनी दावा क ेला क स ंशोधक आिण
ितसादकता या दोघा ंचा साम ी स ंकलन ि य ेवर प रणाम होतो . पूव या प तशीर
त वां या िवपरीत , लोका वयप ती अ यासक िव ास ठ ेवत नाहीत क साम ीवर
संशोधकाचा भाव साम ी याव ैधतेला हानीकारक आह े. याऐवजी , लोका वयप ती
अ यास कना असे वाटत े क स ंशोधक आिण िनरी णसाम ी तयार करण े केवळ िविश
सामािजक पर परस ंवाद ि या दिश त करतात . गारिफंकेलचे उ ल ंघन करणार े योग
याम य े एखा ा य च े सामािजक वा तव णो णी य यय आणल े जाते आिण या ंचे
अंतिन िहत गृिहतक , िव ास आिण समज कट कर यासाठी तपासल े जात े, हे यां या
कादंबरी प त प ैक होत े. संभाषणा मक आिण चचा िव िव ेषण, जे भाषणा या नम ु यांवर
आिण स ंवादा या इतर कारा ंवर ल क ि त करतात , जसे क हावभाव आिण अिभ य ,
याम य े सामािजक स ंवाद समािव असतो , ते देखील लोका वय प ती अ यासका ं ारे
सादर क ेले गेले. गारिफंकेलचा ह ेतू होता क हानीकारक सामा य ान ि या
टाळ यासाठी याचा या ंनी दावा क ेला होता क पार ंपा रक ायोिगक स ंशोधन प दत म य े
अंतिन िहत आह ेत या ंचा वापर य या ंचे सामािजक वा तव तयार कर यासाठी
प तशीरपण े काय करणा या यं णेचा शोध घ े यासाठी िव मान प त चा अवल ंब करतात .
8.9 REFERENCES AND FURTHER READINGS
Adams, B. Nand Sydie, R.A, 2001 Sociological Theory I & II, Great
Britian, Weidenfeld & Nicolson.
Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded),
Harcourt Brace Jovanovich , Inc.
Delaney Tim, 2005, Contemporary Social Theory –Investigation and
Application, Delhi Pearson Education Inc. munotes.in
Page 95
हॅरो ड गारिफंक े ल या ंची लोका वयप ती
95 Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociology –A Study of
Sociological Theory Beginnings and Foundations, New Delhi,
Rawat Publications.
Joseph Jonathan (ed) 2005. Social Theory, Edinburg, Edinburg
University Press.
Ritzer George, 1988, Sociological Theory (2nd ed.), New York, Mc –
Graw -Hill Publication.
Ritzer Geor ge, 1996, Sociological Theory (4th ed.), New York, Mc -
Graw -Hill Publication. -
Srivastsan R, History of Development Thought, a Critical
Anthology,(ed) 2012,New Delhi, Routledge Taylor and Francis
Group .
Turner Jonathan, 2001, The Structure of Sociologica l Theory (4th
ed.), Jaipur, Rawat Publication.
Wallace Ruth .A, 2006, Contemporary Sociological Theory U.S.A.,
Prentice Hall.
munotes.in
Page 96
96 ९
एि ह ग गॉफमन : नाट्यशा
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ पा भूमी
९.२ नाटक य ीकोन
९.३ छाप/ठसा यव थापन
९.४ छाप/ठसा यव थापन म य े फसवण ूक आिण हाताळणी
९.५ रंगमंच
९.६ रंगमंचामागील बाज ू
९.७ खाती: सबब आिण औिच य
९.८ व-जाग कता , व-िनरी ण आिण व -संवाद
९.९ िन कष
९.१० संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
९.० उि े:
सामािजक बा ंधणी हण ून वा तवाची स ंक पना समज ून घेणे.
व-सादरीकरणा या सामािजक गितशीलत ेचे िव ेषण कर यासाठी गॉफमनचा
नाट्यमय ि कोन वापरण े.
छाप यव थापन , मागील र ंगमंच आिण र ंगमंच चे मह व आिण वा तिवक जीवनातील
प रि थतीम य े याची ास ंिगकता तपासण े.
९.१ पा भूमी:
एि ह ग गॉफमन (१९२२ -१९८२ ) हे एक िस क ॅनेिडयन -अमे रकन समाजशा होत े
यांनी आध ुिनक अम े रकन समाजशा ा या िनिम तीवर भाव पाडला . गॉफमन या ंचा
ज म म ॅनि हल , अ बटा , कॅनडा य ेथे जून १९२२ म ये झाला . १९४५ म ये टोरंटो
िव ापीठात ून पदवी ा क ेली आिण समाजशा आिण सामािजक मानवशा या िवषयात munotes.in
Page 97
एि ह ग गॉफमन : नाट्यशा
97 पदवीसाठी िशकागो िव ापीठात ग ेले. "िबग िस टर " नावा या लोकि य अम े रकन र ेिडओ
सोप ऑप ेराला े कां या ितसादावर आधा रत या ंनी १९४९ म ये पद य ु र पदवी ा
केली. यांची पीएच .डी. बंध दुग म शेटलँड बेटावरील े भेटीवर आधा रत होता .
गॉफमनच े मुख योगदान खालील माण े आहेतः
• क ीय िस ा ंत आिण प ती
• समाज , मानव आिण बदल या ंचे व प
• नाट्यशा
• सामािजक बदल
• वग , िलंग आिण व ंश
यवसायातील या ं या अन ेक भरीव आिण िचर थायी योगदाना ंमुळे, काही लोक या ंना
िवसा या शतकातील सवा त भावशाली समाजशा मानतात . ितका मक
पर परस ंवाद िस ा ंत आिण नाट ्यशा ीय ि कोना या िवकासासाठी या ं या
योगदानासाठी त े यापकपण े ओळखल े जातात आिण या ंचे कौतुक केले जाते.
ितका मक पर परस ंवादात वतःब लच े सवा त मह वाच े काम हणज े ‘ दैनंिदन जीवनात
व सादरीकरण .’ (१९५९ ) गॉफमनची वत :ची स ंक पना मीड या क पना ंचे वर
आधारल ेली आ हे. या या मत े, सव -मानवी आिण आप या सामािजक आ या मधला
तणाव लोक आप याकड ून काय अप े ा करतात आिण आपण उ फ ूत पणे काय क
इि छत नाही यातील फरकाम ुळे आह े. या काया त म य े रस अस यान े, गॉफमनन े
नाट्यशा ावर ल क ि त क ेले.
९.२ नाटक य ि कोन:
एि ह ग गॉफमन या ंनी या ं या ‘द ेझ टेशन ऑफ स े फ इन ए हरीड े लाइफ ’ या पु तकात
१९५९ म ये समाजशा ात नाट ्यशा ीय ि कोन सादर क ेला. याला ही क पना
रंगभूमीव न स ुचली, आिण य समाजात कस े वागतात आिण त े वतःच े ितिनिध व
कसे करतात यासा ठी ते एक पक हण ून वापरतात . याम य े लोक कलाकार असतात
आिण समाज एक र ंगमंच आह े आिण य एकम ेकांशी गुंततात , वचना स ंवादांची
देवाणघ ेवाण करतात आिण समाजाच े सद य हण ून ते या िनयमा ंचे आिण म ू यांचे पालन
करतात या ार े िनद िशत क ेले जातात .
गॉफमनची वत:ची भावना या या नाट ्यमय ि कोनात ून आकाराला आली . तो वत :ला
अिभन े याचा ताबा हण ून नाही तर अिभन ेता आिण े क या ं यातील नाट ्यमय स ंवादाचा
प रणाम हण ून समजत होता . व हा एक नाट ्यमय प रणाम आह े जो सादर क ेले या
यात ून उ वतो . काय मते दर यान य यय य े यास वत : ला अस ुरि त आह े.
नाट्यशा ाचा स ंबंध अशा ि य ेशी आह े या ार े अशा कारचा ास टाळता य ेऊ शकतो
आिण हाताळला जाऊ शकतो . बह तेक सादरीकरण यश वी होतात याकड े यांनी ल
वेधले. munotes.in
Page 98
सै ांितक समाजशा
98
९.३ छाप / पगडा यव थापन :
छाप / पगडा य व थापन ह े गॉफमन या क पन ेचे क थान आह े. गॉफमन यांनी अस े
गृहीत धरल े क ज े हा य स ंवाद साधत े ते हा या ंना वतःची एक िविश भावना सादर
करायची असत े जी इतरा ं ारे वीकारली जाईल . कलाकार सतत 'इ ेशन म ॅनेजम ट' हणून
ओळख या जाणा या कामात गुंतलेले असतात , जे हा लोक इतर या ं याब ल काय िवचार
करतात त े िनय ंि त कर याचा य न करतात . यां या मनात िविश उि े आह ेत
यासाठी त े काय करतील . अशा प रि थतीत , आपण या यावर छाप पाड ू इि छतो या
य ला दिश त केलेले वत न वीकाय असेल. डॉ टर , वक ल , जादूगार इ . एखा ा
िविश यव थ ेतच म य े काम करतात या माण े िविश स ंदभ आिण आपला इतरा ंवरील
पगडा यव थािपत करण े आव यक असत े. वय, िलंग, पोशाख इ यादी सार या आम या
वैयि क आघाड ्या देखील छाप यव थािपत कर यासाठी िततक ेच मह वाचे आह ेत.
अशा कार े त ण डॉ टरा ंनी आप या णा ंना िव ास वाढव यासाठी ौढ (वय कर )
िदसण े आव यक आह े.
उदा. जे हा आपण म ुलाखतीसाठी जातो त े हा आपण औपचा रक कपड े घाल ू आिण
आपल े वत न सव म ठ ेऊ. तथािप , कलाकारा ंना देखील याची जाणीव असत े क े कांचे
सद य या ं या कामिगरीम य े अडथळा आण ू शकतात . अिभन े याला आशा आह े क या ंनी
े कांसमोर सादर क ेलेला वत : ला अिभन े याची इ छा हण ून प रभािषत कर यासाठी
े कांसाठी प ुरेसे मजब ूत अस ेल. कलाकारा ंनाही आशा आह े क याम ुळे े क
अिभन े याला हव े तसे काम करतील . गॉफमन या ंनी या म यवत भागाच े वैिश ्य "छाप
यव थापन " असे केले आह े. यात अिभन ेते यांना य े याची श यता असल े या
सम या ंम ये िविश छाप िटकव ून ठेव यासाठी वापरत असल ेले तं आिण या सम या ंचा
सामना कर यासाठी त े वापरत असल े या प त चा समाव ेश आह े.
munotes.in
Page 99
एि ह ग गॉफमन : नाट्यशा
99 ९.४ छाप यव थापन म य े फसवण ूक आिण हाताळणी :
ब याच लोका ंचा असा िव ास आह े क छाप यव थापन फसव े आिण फ ेरफार करणार े
आहे. हे अथा तच अ ामािणक आिण अन ैितक अस ू शकत े. हे गॉफमन (१९५९ ) यां या ार े
ओळखल े गेले, यांनी इतरा ंसाठी हािनकारक असल े या समजा ंम ये फेरफार
कर यापास ून सावधिगरी बाळगली . दुसरीकड े, छाप यव थापन अ य ंत फायद ेशीर ठ
शकते कारण त े आप याला आिण इतरा ंना सामािजक ्या यो य आिण इ मागा नी काय
कर यास अन ुमती द ेते. तु हाला काही श ंका अस यास , इतरां या भावना ंची काळजी न
करता आपण सवा नी आप याला हव े तेच केले तर काय होईल याचा िवचार करा .
आप याप ैक बह त ेक जण छाप यव थापन ार े इतरा ंना दान क ेले या सामा य स यता
आिण स यत ेिशवाय सामािजक जीवन अश य आह े.
गॉफमन या ंनी स ुचवले क आपण जी छाप पाडतो यावर आपल े सवा चे िनयं ण असत े.
आ हाला हव े असल ेले इं ेशन वीकार यासाठी इतरा ंचे मन वळव यात आ ही काहीव ेळा
इतरांपे ा जा त यश वी होतो , परंतु आ ही न ेहमी कस े िदसतो त े यव थािपत करत
असतो . आम या द ैनंिदन जीवनात आ ही आमची साव जिनक ितमा यव थािपत
कर या या सव मागा चा िवचार क :
लोक कामा या िठकाणी , िफर यासाठी आिण िम ा ंसोबत आराम करताना व ेगळे कपड े
घालतात .
जर आपण आप या घरी एकट े असलो तरआपण कोण याही भा ंड्यातून चहा िपऊ
शकतो , परंतु आ ही आप या म ैि णी या िक ंवा ि यकरा या क ुटुंबाला भ ेट देत
अस यास अस े करीत नाही .
आपण आप या क रअर कौश या ंब ल जवळ या िम ाला सा ंगू शकतो , परंतु
नोकरी या म ुलाखतीत नाही .
कंटाळवा या वगा त, आपण ा यापका ंकडे टक लाव ून पाहतो आिण आप या
वहीम य े िलिहतो क आ ही िट पण घ ेत आहोत अशी क पना तयार करतो .
लहान म ुलासमोर बोलताना आपण कठो र भाषा िक ंवा िश याशाप बोलण े टाळतो .
एका िकराणा द ुकाना या रा ंगेत, िलिपक हणतो , "आज कस े आहात ?" आिण आपण
ामािणक उ र द े यास नकार द ेतो, जसे क "मला भय ंकर सद झाली आह े, मला
काल रा ी झोप लागली नाही , उ ा मा या दोन चाच या आह ेत आिण मला अस े
वाटते —!"
यापैक य ेक प रि थतीम य े, िविश उि े सा य कर यासाठी आ ही आमची ितमा
िनयंि त करतो , जसे क इतरा ंना तु हाला िविच िक ंवा अि य समज ू नये हणून पटवण े.
आ ही इतरा ंशी गुंतत असताना भ ूिमका वीकारतो . munotes.in
Page 100
सै ांितक समाजशा
100 गॉफमन या ंनी स ुचवले क कामिगरी या सादरी करणाम य े समोरचा ट पा आिण मागील
रंगमंचा या वत नाचा समाव ेश होतो .
९.५ समोरचा मंच ( रंगमंच):
पुढचा भाग हा काय दश नाचा भाग आह े जो काय दश नाचे िनरी ण करणा या ंसाठी
प रि थती प रभािषत कर यासाठी सामा य आिण िनि त मागा नी काय करतो उदा .
सज नला सामा यतः ऑपर ेिटंग म , टॅ सी ाय हरला क ॅब, बफ केटरसाठी बफ
आव यक असतो . वैयि क आघाडीम य े या व त ू आिण उपकरण े असतात या ंना े क
सादरीकारा ंतून ओळखतात आिण त े यां यासोबत यव थानात म ये घेऊन जा याची
अपे ा करतात . एक सज न, उदा. वै क य गाऊनम य े िहंडणे अपेि त आह े, िविश
उपकरण े आहेत, इ यादी .
रंगमंचावरील व ही वतःची आव ृ ी आह े जी आ ही उव रत जगाला दिश त कर याची
श यता आह े. हीच ती य आह े जे हा आपण आपला न ेहमीचा प रसर सोडतो , जे हा
आपण अशा लोका ंशी स ंवाद साधतो या ं याशी आप याला अ ाप सहजता नसत े,
आप याला मािहत नसल े या लोका ंशी स ंवाद साधतो . इथेच आपल े छाप यव थापनात
कामात य ेते; आ ही सामा यत : समाजा या सद या ं ारे स ह ज प ण े वीकार या जाणा या
कृती दिश त करतो . उदाहरणा थ , जे हा आपण आप या िम ा या पालका ंना पिह या ंदा
भेटतो, ते हा या ंनी आपणास या ं या म ुलांसाठी 'चांगली क ंपनी' समजाव े अशी आपली
इ छा असत े, हणून आपण आप या िम ा ं माण ेच चुक चे वागू िकंवा बोल ू शकत नाही
आिण आपण िसगार ेट वगैरे िपणार नाही . याच माण े, जे हा आपण स ु वातीला काम क
लागतो , ते हा आपण आप या सहका या ंवर आिण व र ा ंवर चा ंगली छाप पाडायची असत े,
हणून आपण आप याला िनय ु केलेले कोणत ेही काम उ साहान े पूण क न आिण िवल ंब
न करता यान ुसार काम क शकतो .
९.६ मागचा मंच (रंगमंचाची मागची बाजू) :
हे एक िठकाण आह े "जेथे काय दश नामुळे वाढल ेली छाप जाण ूनबुजून एक बाब हण ून
िवरोधाभासी आह े" ही अशी जागा आह े िजथे कलाकार आराम क शकतो , यांचा पुढचा
भाग सोड ू शकतो , उदा. यां या कलाकार रंगमंचावर आपल े संवाद बोलतो आिण िवंगेत
आराम करतो .
उदाहर ण हण ून गॉफमनन े पु षां या त ुलनेत अ य ि या ं या नात ेसंबंधावर िसमाॕ दी
यू हाचा उ ल ेख केला आह े. “इतर ि या ंबरोबर , एक ी पड ामाग े आह े; ती ितची
साधन ेवापरत े, याचाउपयोग करत आह े, पण य ु ात नाही ... रंगमंचावर य े यापूव ती
आपली भूिमका िनि छ त करते”.
बॅक टेज से फ (िवंगेतील व ) ही वतःची आव ृ ी आह े क ज े हा आपण आरामदायी
वातावरणात असतो . आ ही य ेथे वीकारल े आह े; आपण कोण आहोत यासाठी लोक
तु हाला ओळखतात आिण छाप िनमा ण कर याची गरज उरत नाही . जे हा आपण आप या
िम ां या आसपास असतो , उदाहर णाथ , आपण अिधक आरामशीर असतो आिण आपण munotes.in
Page 101
एि ह ग गॉफमन : नाट्यशा
101 असे श द वापर याची अिधक श यता असत े जे अ यथा अपमाना पद मानल े जाऊ
शकतात . आपण रंगमंचावर नाही , हणून आम याकड े कोणाच ेच ल नाही आिण याम ुळे
अिधक आरामशीर आहोत . प रणामी , समाजात वीकार याची आपली इ छा प ूण
कर यासाठी आपण कस े वागतो याच े पक बनत े. बाहेरील जगासाठी आपण नाटक य
भूिमका वीकारतो , िम ांम ये असताना नाही.
यि वाचा ठसा राख यासाठी रंगमंचा माण े पुढील रंगमंच व रंगमंचा या मागची बाजू यात
पृथ करण राखण े मह वाच े आह े. हे पृथ करण सामािजक जीवना या सव े ांम ये
आढळत े, उदाहरणाथ , शयनक आिण नानग ृह ही अशी िठकाण े आहेत िजथ ून े कांना
वगळल े जाऊ शकत े. तेथे य मन मोक या प तीन े वागते.
जे हा आपण एका ंक सादर कर यासाठी जातो त े हा आप याला र ंगमंचावर कलाकारा ंचा
अिभनय पाहता य ेतो. जे आप याला िदस त नाही त े पड ामाग े चालत े. सेटवरील य ,
काश िक ंवा इतर भौितक घटका ंवर पकड काम करताना िदसत नाहीत . कलाकार या ं या
रेषा आिण प त चा सराव करताना आम या ल ात य ेत नाही . कलाकारा ं या अिभनयाच े
िद दश न करणार े िद दश क नाहीत . एखा ा धािम क ने याची तो तयािगरी करणारा अिभन ेता
रंगमंचावर ओरडताना िक ंवा एखा ा लहान म ुलाला िमठी मारणारा ु -उ साही पा
देखील आप याला िदसत नाही .
दैनंिदन जीवन समोर आिण मागील दो ही ट या ंवर घडत े, जसे ते रंगमंचावर घडत े.
गॉफमनन े आपला म ु ा दाखव यासाठी र े टॉरंट स ह रचे (जेवण वाढणारा ) उदाहरण
वापरल े. रे टॉरंटम य े, ंट टेजचे वत न ाहका ंशी न आिण ल द ेणारे असत े, अ ना या
गुणव ेब ल काळजी दश वते आिण व छत ेची हमी द ेते. तथािप , बॅक टेज वत नाम य े,
स ह रने जिमनीवर अ न टाकण े, ते उचलण े आिण समोर या ट ेजवर जेवणासाठी स ह
कर यासाठी ल ेटवर ठ ेवणे समािव अस ू शकत े. मागील ट ेजवरील स ह र जेवण
करणा या ं या ज ेवणाच े नमुने घेऊ शकतात , िडनरला द े यासाठी ल ेटवर ठ ेव याप ूव
चीज या लाईसमध ून मूस काढ ू शकतात िक ंवा ाहका ंची चे ा क शकतात .
नाटक हण ून सामािज क स ंवाद कसा चालतो ह े पूण पणे समज ून घे यासाठी आपण
िथएटरचा प ुढचा आिण मागचा ट पा दो ही समज ून घेतले पािहज े. बॅक टेज आचरण
लोकांना या ं या भावना स ुरि तपण े य कर यास अन ुमती द ेते आिण समोर या
टेज या कामिगरीम य े ह त ेप न करता . बॅक टेज ि याक लाप गट ऐ य वाढव ू शकतात
(उदाहरणाथ , रे टॉरंट स ह रम य े) आिण या ंना भावी ंट टेज सादरीकरण िडझाइन
कर यात मदत क शकतात . स म स ंभाषणक या ना बॅक टेज ि याकलाप े कांपासून
लपवून कस े ठेवायच े हे मािहत आह े जेणेक न ंट टेज या कामिगरीला हानी पोहोच ू नये.
जे हा ज ेवणा या ज ेवणा या स ह रला ाहका या ल ेटमधून अ न फ ुंकत अस याच े ल ात
येते, ते हा स ह र या या िक ंवा ित या घरा या समोर या थानावर िव ासाह ता गमावतो .
एक ब ॅक टेज े आह े हे जाण ून घेत यान े आपण आपल े केस खाली ठ ेवू शकतो आिण
आराम क शकतो , दुसरीकड े, आपण करत असल े या अन ेकदा तणावप ूण कामाचा
सामना कर यास स म होतो .
munotes.in
Page 102
सै ांितक समाजशा
102 ९.७ खाती :
सबब आिण औिच य : खाती ही अशी िवधान े आहेत जी लोक अ यािशत िक ंवा अन ुिचत
वागणूक प कर यासाठी द ेतात.
दोन कारची खाती :
1. सबब: जबाबदारी कमी कर याचा य न .
2. औिच य : वत नाचा काही सकारा मक प रणाम होता ह े सुचव याचा य न .
विवकसनम य े आपला दजा वाढव याचा कोणताही य न ार े प रि थती बदल याचा
कोणताही य न .
A. खुशामत करण े.
B. तुम या ख या िव ासापलीकड े इतरा ंशी सहमत राहण े.
C. परोपकार करण े.
D. अनुकूल वातावरणात इतरा ंसमोर वत : ला खोट ेपणे सादर करण े.
९.८ व-जाग कता , व-िनरी ण आिण वत : ची कटीकरण :
आ म -जाग कता :
जे हा आपल े ल वतःवर क ि त असत े, ते हा आपण आ म -जाग कत े या ीन े
बोलतो . आपण ह े आप या खाजगी व - वतःम य े करतो -- वतःचा तो भाग याम य े वृ ी
इतरांना समज ू शकत नाही . साव जिनक व व हा तो भाग आह े जो आप या वाग या -
बोल यात ून िनघ ून जातो . लोक या माणात वत : ची जाणीव ठ ेवतात आिण याम ुळे
होणार े प रणाम यात िभ न असतात .
व-िनरी ण :
एकदा आपण िनप ुण कलाकार झालो क , आपण वत : ची देखरेख कर यास अिधक चा ंगले
बनतो ज ेणेक न आपण इतरा ं या िति या ंशी अिधक ज ुळवून घेतो आिण यान ुसार
आपल े वत न समायोिजत क शकतो . उ च व -िनरी क या ं या सामािजक
प रि थत ब ल ख ूप जाग क असतात आिण त े अंदाज घ ेतात. कमी व -िनरी क या
उलट आह ेत.
वयं- कटीकरण :
हे असे साधन आह े या ार े आपण इतरा ंना आप याब ल काय मािहती आह े याचे िनयमन
क शकतो - जवळीक साध याचा य न केला जातो.
munotes.in
Page 103
एि ह ग गॉफमन : नाट्यशा
103 ९.९ िन कष :
गॉफमनच े िकंवा समाजशा ाच े नाट्यशा ीय िस ा ंत आिण स ंशोधनाच े े िवशेष नाही .
िविवध िवषया ंतील िव ाना ंनी नाट ्यशा ीय स ंक पना वीकारली आह े आिण या ंचा
संशोधनासाठी उपयोग क ेला आह े. नंतर या काळात गॉफमन या िवध म य े च ी
अस याम ुळे यांना एिमल दुरिखम या न ंतर या कामा या जवळ आणल े. दुरिखम यां या
िव ेषणा माण े सामा िजक त य े, ते िनयमा ंवर ल क ि त कर यासाठी आिण या ंना
सामािजक वत नावरील बा मया दांकडे पाह यासाठी आ हे.
९.१० REFERENCES AND FURTHER READINGS:
Adams, B. Nand Sydie, R.A,2001 Sociological Theory I & II,Great
Britian, Weidenfeld & Nicolson.
Coser Lewis, 1971, Masters of Sociological Thought (2nded),
Harcourt Brace Jovanovich ,Inc.
Delaney Tim, 2005, Contemporary Social Theory –Investigation and
Application, Delhi Pearson Education Inc.
Fletcher Ronald, 2000, The Making of Sociology –A Study of
Sociologi cal Theory Beginnings and Foundations, New Delhi,
Rawat Publications.
Joseph Jonathan (ed) 2005. Social Theory, Edinburg, Edinburg
University Press.
Ritzer George, 1988, Sociological Theory (2nd ed.), New York, Mc –
Graw -Hill Publication.
Ritzer George, 199 6, Sociological Theory (4th ed.), New York, Mc -
Graw -Hill Publication. -
Srivastsan R, History of Development Thought, a Critical
Anthology,(ed) 2012,New Delhi, Routledge Taylor and Francis
Group .
Turner Jonathan, 2001, The Structure of Sociological Theor y (4th
ed.), Jaipur, Rawat Publication.
Wallace Ruth .A, 2006, Contemporary Sociological Theory U.S.A.,
Prentice Hall.
munotes.in
Page 104
97 १०
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी क पना
Antonio Gramsci: Hegemony and the Ruling Ideas
घटक रचना :
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ च र
१०.३ ा सी या काळातील सामािजक चळवळी
१०.४ वच व
१०.५ राजक य सि यता
१०.६ िवचारव ंतांची भूिमका
१०.७ ा सी िव द मा स
१०.८ समी क
१०.९ सारांश
१०.१०
१०.११ संदभ
१०.० उि े: (Objectives )
१. अँटोिनयो ा सीब ल जाण ून घेणे.
२. याचा ि कोन, िस ांत आिण स ंक पना समज ून घेणे.
१०.१ तावना : (Introduction )
असे काही िव ान आह ेत या ं या काया चा आिण योगदानाचा समाजावर मोठ ्या माणावर
भाव पडतो , असे एक िव ान अ ँटोिनयो ा सी आह ेत. यांचा िस ा ंत समकालीन
जागितक क ृत समाजालाही लाग ू होऊ शकतो . ा सीब ल अ यास करण े मह वाचे आहे
कारण त े समकालीन न व मा स वादी िवचारव ंतांपैक एक आह ेत. जे हा त ु ही त ुम या उ च
िश णासाठी समाजशा ाशी स ंबंिधत पधा मक परी ा जस े क मा टस , एमिफल िक ंवा munotes.in
Page 105
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी
क पना
105 अगदी रा ीय पा ता परी ा , ले चरिशपसाठी रा य पा ता परी ा , जी त ु ही त ुम या
पद य ु र पदवीन ंतर द ेऊ शकता अशा को ण याही पधा मक परी ेला बसता त े हा हा
धडा उपय ु ठर ेल. जर त ु ही न ंतर पीएचडीची तयारी करत असाल / पीईटी नावा या
पीएचडी व ेश परी ेची तयारी करत असाल तर हा िवषय िक ंवा सव साधारणपण े
समाजशा ीय िस ा ंत अिधक उपय ु ठर ेल. आता आपण ा सी या तपशी लांकडे ल
देऊ.
अँटोिनयो ा सी ह े एक मुख इटािलयन मा स वादी होत े ते १८९१ ते १९३७ या काळात
जगले. ते िस िस ा ंतकार , प कार आिण त व होत े. मुसोिलनी या काळात या ंना ११
वष तु ंगवास भोगावा लागला . यावेळी या ंनी सुमारे तीन हजार पाना ंचे ‘ि झन नोटब ु स’
हे पु तक िलिहल े. यु ानंतर या डायरी या या त ु ंगातून त करी क न इटािलयनम य े
कािशत क े या ग े या. तथािप , १९७० या दशकापय त ते इं जीम य े िस झाल े नाही.
ि झन नोटब ु सचे मुख य ेय एक नवीन मा स वादी िस ा ंत थािप त करण े हे होते जे
गत भा ंडवलशाही या प रि थतीशी ज ुळवून घेतले जाऊ शकत े.
पु तक भा ंडवलशाही , अथ शा , ऐितहािसक घडामोड सह स ं कृती यासार या िव त ृत
िवषया ंवर प ीकरण आिण चचा करत े. स ाधारी वग स ा कशी िमळवत े, ितचे
यव थापन कस े करत े हे दाखव या साठी या ंनी पु तकात धु रण व (Hegemony ) ही
संक पना मा ंडली. या स ंक पना चच , पोलीस , यायालय े आिण अगदी क ुटुंब, शाळा
यासार या स ं थांवरही कशा लाग ू के या जाऊ शकतात ह े ा सी दाखवत े.
१०. २ च र (Biography )
ा सी जीवनातील प रि थतीन े यां या का या ला, िश तीत िव ान हण ून िदल ेले योगदान
कसे घडल े हे आप याला माहीत हाव े हणून च र ा मक मािहतीच े थोडेसे मह व िदल े
आहे. ा सी चे जीवन क ा ंनी भरल ेले होते, हे या या च र ाव न िदस ते. दि ण
युरोपम य े राहण े आिण न ंतर ट्यू रनम य े थला ंत रत आिण न ंतर त ु ंगात क ैदी हण ून
यांचे जीवन कठीण होत े.
ा सी या ंचा ज म अल ेस, सािड िनया य ेथे झाला , जो न यान े युनायटेड इटलीचा गरीब द ेश
होता. याची आई ीम ंत सािड िनयन क ुटुंबातून आली होती . याचे वडील एक लोकस ेवक
होते. या या विडला ंना शासक य अ मत ेसाठी त ु ंगात टाक यात आल े. ा सी ह े चांगले
वाचल ेले, ह शार आिण श ै िणक ्या यश वी िव ाथ होत े. चार वषा नंतर यान े िव ापीठ
सोडल े, परत कधीही न य े यासाठी . १९१३ म ये ते इटािलयन सोशिल ट पाट या
'अवंती' या वृ प ासाठी प ूण वेळ प कार बनल े. १९१७ म ये रिशयन ा ंतीपास ून े रत
झा यान ंतर या ंना राजक य स ंघटन कर यात रस िनमा ण झाला आिण फ ॅ टरी कौि सल
चळवळी या उदयाम य े ते एक म ुख यि म व बनले.
munotes.in
Page 106
सै ांितक समाजशा
106 १०.३ ा सी या काळातील सामािजक चळवळी : (social movements
during Gramsci p eriod)
या या काळात , यु ानंतर इटली या अथ यव थ ेला आप ी आली . सैिनकांना कामाव न
काढून टाक यात आल े, यामुळे बेरोजगारीच े माण वाढल े. प रणामी , महागाई , कज आिण
बेरोजगारीची प रि थती अ यवि थत होती आिण काला ंतराने ती अिधकच िबकट होत
गेली. कामगार वग असमाधानी होता कारण या ंना या ं या म ूलभूत गरजा प ूण करण े कठीण
जात होत े. हे भांडवलदारा ंशी िवप रत होत े, यांचे नफा वाढतच ग ेले. यावेळी,
भांडवलदारा ंशी यवहार कर याच े सवा त भावी मा यम ेड युिनय स अस याच े िदसून
आले. या पा भूमीवर कारखाना प रषदे या आ ंदोलनाला स ु वात झाली .
लवाद आिण िश े या छोट ्या छोट ्या सम या हाताळ यासाठी , ेड युिनयन सद य या ंचे
वतःच े "अंतग त आयोग " िनवडत असत . ा सी या हण यान ुसार या अ ंतग त किमशनच े
फॅ टरी कौि सलम य े पांतर केले जाणार होत े. यांनी असा य ुि वाद क ेला क सव हारा
वगा चे भांडवलशाही िनय ं ण िमळव या या िदश ेने पिहल े पाऊल हणज े कॉप र ेशनमधील
येकाने यां या ितिनध ना मतदान करण े होय. दुसरे, यांनी असा य ुि वाद क ेला क
प रषद ेची थापना कारखा या या कामगार िवभागणीवर क ेली पािहज े. कामगार जनत ेची
मानिसकता न ेतृ वाकड े वळवण े हे प रषद ेचे मुख उि होत े. प रषद ेने सव हारा वगा चे
ितिनिध व क ेले. तथािप , ट्यू रन कौि सल या चळवळी या अपयशाम ुळे ाम क न े
आपला िवचार बदलला .
१०. ४ धु रण व आ हान िवरिहत अिधस ा (Hegemony )
वच वाचा मु य ब ंध असा आह े क , मनु यावर क ेवळ श न े रा य क ेले जात नाही तर
क पना ंनी देखील रा य क ेले आह े. ा सीन े मा स या भा ंडवलशाही या स ंक पन ेशी
सहमती दश वली, क शासक वग आिण अ याचा रत कामगार वग य ां यातील स ंघष ही
समाजा या गतीमागील ेरक श आह े. तथािप , शासक वग कसे िनयंि त करतो या
मा स या पार ंप रक स ंक पन ेशी ते सहमत न हत े.
सो या भाष ेत, वच वाची या या "सामा य ान " अशी क ेली जाऊ शकत े, एक सा ं कृितक
िव याम य े चिलत िवचारसरणीचा सराव आिण चार क ेला जातो . हे सामािज क आिण
वग संघषा पासून सु झाल े आिण लोका ं या क पना ंना मूस आिण िनय ंि त कर यासाठी
वापरल े जात े. हा िव ासा ंचा एक स ं ह आह े या ार े व च व असल े या स ं था या ं या
नेतृ वा ार े अधीन थ गटा ंचे करार िमळव याचा य न करतात . समाजातील इतर वगा ना
यां या वतः या न ैितक, राजक य आिण सा ं कृितक िनयमा ंचा अवल ंब कर यास
भांडवलदार यश वी झाल े. बह सं य लोका ंनी फ अिधकार असल े यांनी सूिचत क ेले या
िदशेने जा यास सहमती िदली . ही संमती न ेहमीच शा ंततापूण नसत े आिण यात शारी रक
स तस ेच बौि क , नैितक आिण सा ं कृितक अन ुनय या ंचा समाव ेश अस ू शकतो .
ा सी या मत े, धु रण व हे मू ये, ि कोन , िव ास आिण न ैितकत े या स ंपूण यव थ ेवर
भाव टाकणार े हणून पािहल े जाऊ शकत े यान े श स ंबंधांम ये यथाि थती राखली . munotes.in
Page 107
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी
क पना
107 कालांतराने हे आदश आिण ि कोन इतक े खोलवर अ ंतभू त केले गेले क अस े िदसत े क
जणू काही गो ची ही सामा य ि थती आह े: आिण जण ू समाजीकरण ि य ेने या क पना
येकाम य े आ मसात क े या आह ेत.
बह तेक मा स वा ांनी समाजा या पायाभ ूत िवभाजनास सहमती दश िवली, जी आिथ क
रचना ितिब ंिबत करत े आिण एक अिधरचना , जी समाजात यापक असल े या स ं था
आिण िव ासा ंचे ितिनिध व करत े. या स ं था उघडपण े जबरद ती करणा या स ं था
आिण नसल े या स ं थांम ये अिधरच ना िवभािजत क न ा सीन े याचा िव तार क ेला.
यांनी जबरद ती करणा या ंना रा य िक ंवा राजक य समाज मानल े, याम य े सरकार ,
पोिलस , सश दल आिण याियक यव था यासार या साव जिनक स ं थांचा समाव ेश
होता. इतर, जसे क चच , शाळा, कामगार स ंघटना , राजक य प , सां कृितक स ं था,
लब आिण क ुटुंब, यांना या ंनी नागरी समाज हण ून संबोधल े, ते गैर-जबरद ती चे होते.
तर, ा सी या मत े, समाज हा दोन कार या स ंबंधांनी बनल ेला असतो : उ पादन स ंबंध
(भांडवल िव . कामगार ) आिण रा य िक ंवा राजक य समाज (जबरद ती स ंबंध).
स ाधारी भा ंडवलदार वगा चे वच व शासक आिण शासक या ं यातील व ैचा रक स ंबंधांवर
आधा रत अस याम ुळे, ि थती बदल यासाठी धोरण आव यक होत े. यांना वैचा रक स ंबंध
तोडायच े होते यांना स ाधारी वगा या वच वा या िवरोधात " ित-वच व" िनमा ण कराव े
लागल े. दुस या श दा ंत भांडवलदारा ंनी बौि क य ु ा ार े आिथ क आिण राजक य े ांवर,
जनतेवर शासन कर या चा य न क ेला.
वैचा रक वच वाचा अथ असा आह े क बह स ं य जनत ेने समाजावर शासन कर याचा
एकमेव माग हण ून स ि थती वीकारली आह े. काय कर या या िविश प त ब ल
असंतोष अस ू शकतो , आिण य नी स ुधारणा शोध या असतील , परंतु समाजा या
अंतिन िहत क पना आिण म ू य णाली सामािजक वग रचन े या स ंदभा त तट थ िक ंवा
सव लाग ू हण ून पािहली ग ेली. ाम क या मत े, शासक वगा चे बुि जीवी च ंड
शि शाली आह ेत आिण हण ूनच त े इतर सामािजक गटा ंतील ब ुि जीव ना एक करतात .
प रणामी , वच वाम य े एक अट/संक पना समािव असत े याम य े शासक वग यां यावर
वच व गाजव यासाठी अधीन थ वगा ची परवानगी घ ेतो.
जोपय त भांडवलदारा ंनी या ंची सा ं कृितक म ेदारी कायम ठ ेवली तोपय त सव हारा वगा ला
ांती आणण े आिण या ंची प रि थती बदलण े अश य होत े. प रणा मी, सव हारा वग यां या
सम या आिण आ हान े समज ून घे यास असमथ असेल. बु वा वच व इतक े शि शाली
होते क सव हारा वगा ने चुकून बु वा चे येय वतःच े मानल े आिण वीकारल े. प रणामी ,
बु वा चे िहत स ंपूण समाजात िदस ून आल े. भांडवलदार स ऐवजी स ंमतीन े कसे शासन
करतात ह े दाखव ून देणारे ा सी ह े पिहल े मा स वादी िवचारव ंत होत े आिण अशी ि थती
िनमा ण होईपय त सव हारा ा ंती होऊ शकत नाही .
ा सी या मत े, कामगार वगा ला भा ंडवलदार वगा वर िवजय िमळव यासाठी ित -वच व
मांडावे लागेल. यांना या ंचे संकुिचत सा ं दाियक िहत बाज ूला ठेवून संपूण समाजा या
िहतासाठी झटाव े लागेल. िमक -वग य ब ुि जीव नी सि य सहकाय केले तरच ह े सा य
होईल. ा सीन े या लढाईत प ाला मह वाची भ ूिमका बजाव याच े पािहल े कारण त े रा य munotes.in
Page 108
सै ांितक समाजशा
108 अिधकार बळजबरीन े ता यात घ े यापूव नागरी समाजात पाऊल ठ ेव या या उि ा ार े
ितस ं कृती दान कर ेल.
वच व हे केवळ बु वा धोरण न हत े; िकंबह ना, कामगार वग रा यावर िनय ं ण ठ ेव याच े
साधन हण ून वतःच े वच व िनमा ण क शकतो . असे असल े तरी, ा सीन े असा दावा
केला क हे कामगार वगा चे वच व ा कर याचा एकम ेव माग हणज े इतर गट आिण
सामािजक श या िहताचा िवचार करण े आिण या ंना वतः या सोबत जोड या या
प ती शोधण े.
वच व ा कर यासाठी , कामगार वगा ला सामािजक अ पस ं याका ंसोबत य ुतीचे जाळ े
तयार कराव े लागेल. या नवीन य ुत ना चळवळी या वाय त ेचे र ण कराव े लाग ेल
जेणेक न य ेक संघटना नवीन समाजवादी समाजा या िनिम तीसाठी वतःच े अि तीय
योगदान द ेऊ शक ेल.
ा सी या हण यान ुसार धु रण व देखील सतत फ ेरबदल आिण प ुनिन गोिशएट क ेले
पािहज े आिण त े गृहीत धरले जाऊ शकत नाही . जरी व ेळोवेळी, एक स ि य स ंकट उ व ू
शकते, याम य े स ाधारी गटाच े िवघटन होऊ शकत े. यानंतर अधीन थ वग स या या
यव थ ेत बदल क न वच व िमळव यासाठी चळवळ स ु क शक ेल. मा , ही संधी
साधली नाही , तर स ेचा समतोल प ु हा स ाधा री वगा कडे वळेल. हे नवीन य ुती पॅटन ारे
याचे िनयं ण पु हा थािपत कर यात मदत कर ेल.
तुमची गती तपासा
1. ा सी या ंनी तु ंगात असताना िलिहल े या प ु तकाच े शीष क काय आह े?
2. वैचा रक वच वाचा थोड यात िलहा .
१०. ५ राजक य सि यता (Political Activism )
बळ वच वाला आ हान द े यासाठी राजक य सि यता हा एक ि कोन आह े. दुसरीकड े,
ा सी या ंनी िव मान वच व मोड ून काढ यासाठी आिण समाजवादी समाजाची थापना
कर यासाठी दोन कार या राजक य प त म य े फरक क ेला. स ाधारी वच वाला
आ हान द े यासाठी राजक य क ृतीचा वापर कर यात आला . याने ल करी िव ान
अ यासा या खालील अट च े पांतर केले जसे क :
अ) यु िक ंवा हालचाल य ु : या प तीत , ेपणा े िकंवा श ा े संर णाम य े
अनपेि त उ ल ंघने उघ डू शकतात आिण तटब ंदीवर धडक मार यासाठी आिण
िजंक यासाठी स ै य एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी व ेगाने हलिवल े जाऊ शकत े.
समो न ह ला क न व ेगाने िजंकणे हे यु य ु ाचे येय असत े. या कारची क ृती
िवशेषत: क ीकृत आिण बळ रा य अिधकार असल े या स ं कृत साठी सुचिवली आह े
यांनी मजब ूत नागरी समाजाच े वच व थािपत कर यासाठी स ंघष केला आह े ( हणज े
बो शेिवक ा ंती, १९१७ ).
munotes.in
Page 109
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी
क पना
109 ब) ि थती मक य ु : हे अशा प रि थतीचा स ंदभ देते याम य े श ू समान रीतीन े जुळतात
आिण या ंना ख ंदक य ु ा या दीघ कालावधीपय त ि थरावल े पािहज े. प रणामी ,
थाना या य ु ाम य े दीघ संघष होतो , िवशेषत: नागरी समाज स ंघटना ंम ये. केवळ
राजक य आिण आिथ क पध वर अवल ंबून न राहता , समाजवादी श सा ं कृितक आिण
बौि क लढाई ार े भाव ा करतील . या तं ाची िवश ेषतः पा ा य भा ंडवलशाही या
उदारमतवादी -लोकशाही समाजा ंसाठी िशफारस क ेली जात े, यां याकड े कमक ुवत सरकार े
आहेत परंतु अिधक वच व आह े ( हणज े: इटली ).
भांडवलशाही जसजशी गती करत ग ेली, तसतस े पदांची लढाई अिधकािधक अ याव यक
होत जाईल , असा ा सी चा िव ास होता . चळवळी या लढाई या ीन े, काळजीप ूव क
िवचार आिण तपासणी क े यानंतरच ती स ु केली पािहज े. कामगार वगा साठी लॉ च करण े
खूप महाग होत े या व त ुि थतीम ुळे हे घडल े आहे. िस ांत आिण सराव एकि त कर ेल अशा
त व ाना या उभारणीत ा सी चे योगदान हणज े यावहा रक जीवनात सि यपण े
गुंतले या िमक -वग य ब ुि जीव ची थापना , याम ुळे िव मान सामािजक कमक ुवत
होईल अस े ित-वच व िनमा ण कर यात मदत होत े.
१०.६ िवचारव ंतांची भूिमका: (Role of Intelle ctuals )
मा स या िवपरीत ा सीन े अिधरचन े या काया वर ल क ि त क ेले. हे वा तव
समाजातील िवचारव ंता या थाना या या य ेत प पण े मांडले आहे. ा सी या मत े, सव
मानव ज मतःच ब ुि जीवी असतात . तथािप , येक य च े समाजात एक व ेगळे काम
आिण ह ेतू असतो . येक य आप या नोकरी आिण काया या आधार े समाजासाठी
योगदान द ेते.
ा सी या हण यान ुसार, बुि जीवी य न े ित -वच व िनमा ण कर यात मह वप ूण
भूिमका बजावली पािहज े. यांचा असा िव ास होता क भा ंडवलशाहीची जागा समा जवादान े
यायची अस ेल तर जनत ेचा सहभाग आव यक आह े. कामगार वगा चे ितिनधी व करणारा
एक छोटा सम ूह समाजवाद आण ू शकला नाही . हे मजूर असाव ेत या ंना या ं या क ृतीची
जाणीव होती . प रणामी , ा सीसाठी , साव जिनक जाणीव मह वाची होती , आिण बौि काच े
काय मह व पूण होते.
वेगवेग या ब ुि जीव नी अशा िव ास िनमा ण केले आह ेत या ंनी स ंपूण इितहासात
स यत ेला आकार िदला आह े; येक वग एक िक ंवा अिधक बौि क गट िवकिसत करतो .
प रणामी , ा सीन े असा ताव मा ंडला क जर कामगार वगा ला वच व िमळवायच े
असेल, तर याला नवीन िवचारधारा तयार कर यासाठी वतःच े बुि जीवी िनमा ण कराव े
लागतील . यांनी पार ंपा रक आिण स ि य िवचारव ंतांम ये फरक क ेला. कलाकार , लेखक
आिण त व ानी या ंना पार ंपा रक ब ुि जीवी हण ून संबोधल े जात अस े. या गटान े दावा
केला आह े क त े सामािजक वगा ारे भािवत झाल े नाहीत . ते ऐितहािसक ्या घसरल े या munotes.in
Page 110
सै ांितक समाजशा
110 सामािजक वगा शी संबंिधत होत े. यांनी एक िवचारधारा अस याचा दावा क ेला, तथािप , ते
जुने िकंवा अ चिलत अस याच े वा तव लपव यासाठी होत े.
यांना वतःला शासक य स ं थांकडून वाय समजण े आवडत े, जरी ह े वारंवार
क पनार य आिण म होत े. ते पुराणमतवादी आिण समाजातील स ाधारी वगा ला मदत
करणार े हण ून ओळखल े जात होत े. ा सी या ंनी स ि य बौि काची भ ूिमका द ेखील
प रभािषत क ेली. येक े ात-राजक य , सामािजक आिण आिथ क-जैिवक बुि जीव नी
यां या वगा या साम ूिहक च ेतना आिण मह वाका ं ेचे ितिनिध व आिण काय केले. जैिवक
बौि काची श तो या स ं थेशी स ंबंिधत होता , तसेच संघटनेचा दुवा आिण तो या
वगा शी स ंबंिधत होता या याशी जवळीकता दाखवली . हा असा सामािजक गट होता जो
नैसिग क र या स ा धारी उ च ू, वच व असल े या सामािजक गटासह तयार झाला . ते
कशासाठी आह ेत हे समज ून घेणे यासाठी ा सीच े काय साठी मह वाच े होते.
ा सी या हण यान ुसार, कामगार वगा ने वतःच े स ि य बौि क िनमा ण करण े मह वाच े
होते. तरच त े आप या य ना त यश वी होऊ शक ेल. परंपरागत ब ु ीजीव वर िवजय
िमळव याबरोबरच वत :चे जैिवक बु ीजीवी िनमा ण करायच े होते. जैिवक बु ीजीव च े
ा सी चे मु य काय हणज े कामगार वगा या मह वाका ं ा, मता आिण आका ं ा पूण
करणे, जे यां याम य े आधीपास ूनच हो ते. प रणामी , स ि य बुि जीव च े काय ं ा मक
होते: ते ऐितहािसक ान दान करताना कामगार वगा कडून सािह य घ ेत असत . ा सी या
मते, प ही ब ुि जीव ची स ंघटना होती आिण ती या या वगा शी सवा त जवळ ून संबंिधत
होती. प असा होता िजथ े लोका ं या सामूिहक इ छ ेने आकार घ ेतला आिण वतःला
कट क ेले.
ा सीचा असा िव ास होता क सव हारा वगा ला बु वा पे ा जैिवक बौि क िवकिसत करण े
कठीण होत े. बुि जीवी िनमा ण करायचा अस ेल तर कामगार वगा ला रा यात ून िनय ं ण
िमळवाव े लागेल, असेही ते हणाल े. कामगार वगा म ये स ि य बु ीजीव या िवकासाला
चालना द े याची , तसेच कामगार वगा या ा ंतीचे कारण प ुढे ने यासाठी अिधक पर ंपरागत
िवचारव ंतां या मदतीन े यांची न दणी कर याची ा सी या ंची इ छा होती . यांनी हा िवचार
L'Ordine Nuovo (New Order) नावा या काशना ार े य क ेला, याला
"समाजवादी स ं कृतीचे सा ािहक म ू यांकन" असे लेबल होत े. हे काशन १९१९ म ये
ट्यू रन या औ ोिगक आिण राजक य आ ंदोलना या उ फ ूत उ फ ूत उ ेकाशी एक प
झाले. हे औ ोिगक जगा या म ूलभूत पायाला हादरव ून सोडणा या घटना ंचे ितिब ंिबत
करते.
ा सीन े आिथ क संरचनावर जा त ल क ि त क ेले नाही . याऐवजी सव हारा वगा ला
भांडवलशाही समाजातील सामािजक आिथ क स ंबंधांची समज िमळवता य ेईल अशा
मा यमा ंवर ल क ि त क ेले जेणेक न त े राजक य मागा ने उलथ ून टाकता य ेईल. यांनी
अिधरचन े ारे पायाच े िव ेषण क ेले आिण त े मा स वादी िवचारव ंतांपैक एक आह ेत या ंनी
ं ा मक ि कोनाचा सतत वापर क ेला. munotes.in
Page 111
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी
क पना
111 १०.७ मा स िव द ा सी : (Gramsci vs Marx )
ा सी या िस ा ंताचा समाजशा ावर ल णीय प रणाम झाला आह े. यां या गृिहतकाच े
अनेक समाजशा ा ंनी कौत ुक केले आह े. यां या िवचार ि य ेमुळे सं कृतीचे गंभीर
समाजशा तयार झाल े आिण स ं कृतीचे राजक यीकरण झाल े. तरीही या ंनी मा स या
मूळ प तीतील दोन म ुख ुटी दूर के या. पिहली गो हणज े कामगार वगा तील
ांितकारी च ेतनेचा उ फ ूत उ ेक हो या या स ंभा यत ेवर उ च पातळीवरील अवल ंिब व;
दुसरे हणज े जनत ेम ये ांितकारी जाग ृतीचा उ फ ूत उ ेक हो या या श यत ेवर उ च
माणात अवल ंबून राहण े. प रणामी , ा सीन े वगा चे व च व राख यासाठी काय रत
असल े या रोज या 'सामा य ान ' सं थांवर ल क ि त क ेले.
अँटोिनयो ा सी ची, आिथ क िनधा रवादाकड ून अिधक समकालीन मा स वादी िवचारा ंकडे
वाटचाल कर यात मह वप ूण भूिमका बजावली . मा स वादी "िनधा रवादी , िनयतीवादी
आिण या ंि क" आहेत, जसे ा सी या ंनी हट या माण े, ते "िनधा रवादी , िनयतीवादी आिण
यांि क होत े." य ात , यांनी "भांडवल िव ा ंती" नावाचा एक िनब ंध तयार क ेला
याम य े यांनी "मा स या सवा त िस काय [भांडवल] या ऐितहािसक त वा ंपुरते
मा स वाद मया िदत करणा या ं या आिथ क िनधा रवादा या िवरोधात राजक य
इ छाश या प ुन थानाची श ंसा केली." याने ऐितहािसक िनयिमतता मा य क ेली
असूनही, याने ऐितहािसक ि या ंची संक पना नाकारली जी वय ंचिलत िक ंवा अप रहाय
होती. प रणामी , सामािजक ा ंती घडव ून आण यासाठी लोकांना कृती करण े आव यक
होते.
तथािप , जनतेने काय कर याआधी , यांना या ंची ि थती आिण त े या यव थ ेत राहत
होते या यव थ ेचे व प जाण ून घेणे आव यक होत े. उदाहरणाथ , ा सी या ंना
संरचना मक घटका ंचे, िवशेषतः अथ शा ाच े मह व समजल े, परंतु या स ंरचना मक
कारणा ंमुळे जन ा ंती घड ेल अस े यांना वाटल े नाही.
या संक पना ंनी लोका ंना पटव ून िदल े क त े सामािजक उलथापालथ घडव ून आणतील
अशा कार े काय करतील . लुकाच सार या ा सी या ंना अथ यव थ ेसार या सामािजक
सं थांऐवजी सा ं दाियक क पना ंम ये रस होता आिण दोघ ेही पार ंप रक मा स वादी
िस ांताचे पालन करत होत े.
ा सीची स ंक पना हण ून वच व हे हेगेलवादाच े िवचार द ेखील य करत े, या ार े ते
न दवतात "'आिधप य ' ची ऐितहािसक -ताि वक क पना ही ॅि टस या सवा त वत मान
त व ानाचा म ूलभूत घटक आह े [िवचार आिण क ृती या ं यातील स ंबंध]. ा सी वच वाची
या या हण ून करतात . शासक वगा चा सा ं कृितक न ेतृ वाचा यायाम . तो वच वाचा
िवरोधाभास "कायद ेशीर िक ंवा काय कारी अिधका या ं ारे अंमलात आणल े या िक ंवा
पोिलसा ं या क ृतीतून कट झाल ेला" जबरद तीन े करतो . ा सी या ंनी "वच व" आिण
सां कृितक न ेतृ वाचा प ुर कार क ेला, तर आिथ क मा स वा ांनी अथ शा आिण रा य
वच वा या जबरद ती व ैिश ्यांवर जोर िदला . भांडवलदारा ंसाठी काम करणार े िविश
बुि जीवी भा ंडवलशाही या िव ेषणात सा ं कृितक नेतृ व आिण लोका ंची मा यता कशी
िमळव ू शकतात ह े ा सी या ंनी शोध याचा य न क ेला. munotes.in
Page 112
सै ांितक समाजशा
112
१०. ८ ा सी या संक पना ंवरील टीका: (Critics )
समी का ंनी िनदश नास आण ून िदल े क ा सी ची वच व क पना ही एकसमान , कठोर
आिण अम ूत रचना आह े. समाजातील िवचारव ंतां या भ ूिमकेब ल या ंची मत े अिभजातवादी
आहेत आिण या ंचे संपूण त व ान ख ूपच राजक य आिण आ ंिशक आह े. ा सी या
बंधात ायोिगक प ुरा यांचा अभाव हण ूनही पािहल े जाऊ शकत े. हे े क स ंशोधन ,
मतदान िक ंवा लोका ंशी आिण या ं या वत नाशी थ ेट जोडल े या कोण याही गो ीसाठी जागा
सोडत नाही .
काही समाजशा ा ं या मत े, ा सी या ंचे िस ा ंत या ं या मा स वादी पा भूमीमुळे
घटवादी आह ेत. ँकफट िवचार वाहा या क पना ंम ये आिण अ थ ुसर या काया तही
अशा कारचा िवचार आढळ ू शकतो . हा वग -आधा रत अ यास अस यान े लोक आिण
यांची वतःची स ं कृती यां यातील नात ेसंबंध सुलभ कर याकड े कल असतो .
समी का ंनी अस ेही िनदश नास आण ून िदल े क लोका ंना वतःह न ा ंितकारी िवचारधारा
तयार करण े आव यक होत े, परंतु ते एकट े ते क शकत नाहीत . ा सी एक अिभजातवादी
मॉडेल अंतग त काय रत होत े याम य े िवचारव ंतांनी क पना िवकिसत क े या, या न ंतर
लोकांपय त पोहोचव या ग े या आिण या ं या ार े अंमलात आण या ग े या. अशा स ंक पना
जनमानसात ून िनमा ण होऊ शक या नाहीत , अनुभव या आह ेत.
तुमची गती तपासा
1. ा सी धु रण वा ब ल त ुमचे आकलन काय आह े? थोड यात प करा .
2. ा सी या काया वरील एका टीक ेची चचा करा.
१.९ सारांश: (Summary )
या करणात आपण इटािलयन मा स वादी ा सी चे काय आिण योगदान समज ून घेतले.
समाजावर भाव टाकणा या िवचारव ंतां या भ ूिमकेब ल आप याला मािहती िमळाली आह े.
वच वाची क पना आप याला क ेवळ भा ंडवलशाही या अ ंतग त वच व समज ून घे यास
मदत करत नाही तर ा ंतीब ल ा सीच े िवचार समज ून घे यास द ेखील मदत करत े.
हणज ेच ा ंती ार े अथ यव थ ेवर आिण सरकारी य ं णेवर िनय ं ण िमळवण े पुरेसे नाही ;
समाजाव रील सां कृितक न ेतृ वाचे धु रण व देखील आव यक आह े. क युिन ट िवचारव ंत
आिण क य ुिन ट प याम य े मह वाची भ ूिमका बजावत अस याची ा सीची क पना
आहे.
१.१० : (Question )
१. ा सी या धु रण व संक पन ेची चचा करा.
२. ा सी या िस ांतातील ब ुि जीव या भ ूिमकेची चचा करा.
३. ा सी ची राजक य सि यता प करा .
munotes.in
Page 113
अँटोिनयो ा सी : वच व आिण स ाधारी
क पना
113 १.११ संदभ : (References )
Fusaro, L., Xidias, J., & Fabry, A. (2017). An Analysis of Antonio
Gramsci’s Prison Notebook s. Macat Library.
Urbinati, N. (1998). From the Periphery of Modernity: Antonio
Gramsci’s Theory of Subordination and Hegemony. Political Theory ,
26(3), 370 –391. http://www.jstor.org/stable/191840
1 https://www.britannica.com/biography/Antonio -Gramsci
1 Bates, T. R. (1975). Gramsci and the Theory of Hegemony. Journal
of the History of Ideas , 36(2), 351 –366.
https://doi.org/10.2307/2708933
Ritzer, G. (2017). Sociological theory . Sage publications.
Gramsci, A. (2011). Prison Notebooks Volume 1, 2 . Columbia
University Press.
munotes.in