Page 1
1 १आधुनिक राज्य घटक रचिा १.१ उद्दिष्ट १.२. प्रस्तावना १.३ द्दनकोलो मॅद्दकयावेली १.४ जॉन लॉक १.५ द्दवद्यापीठीय प्रश्न १.१ उनिष्ट १) आधुद्दनक काळातील सुधारणावादी राजकीय द्दवचार प्रवाहाची ओळख करून देणे. २) मॅद्दकयावेलीचे राजकीय द्दवचार, राजाला केलेला उपदेश, राज्यद्दनद्दमिती बाबतचे द्दवचार समजून घेणे. ३) राज्यद्दनद्दमितीसंबंधी जॉन लॉकचा सामाद्दजक करार द्दसद्ांत, राज्याची काये, आधुद्दनक लोकशाहीची पायाभरणी कशी झाली आहे ते समजून घेणे. १.२. प्रस्ताविा : रोमन साम्राज्याच्या अस्तानंतर सरंजामशाहीचा अस्त होऊन आधुद्दनक राष्ट्र-राज्ये द्दनमािण झाली. आधुद्दनक राजकीय द्दवचारप्रवाहांचा जगात प्रचार-प्रसार झाला. राज्यसत्तेवरील धमिसत्तेचे श्रेष्ठत्व नाहीसे होऊन बुद्दद्वाद, मानवतावाद, वास्तववाद या त्रयींवर आधाररत आधुद्दनक जीवन जगण्याचा द्दवचार मानव करू लागला. राजकीय क्षेत्रही त्यापासून अद्दलप्त राद्दहले नाही. मॅद्दकयावेलीने आपल्या राजकीय द्दवचारांतून राजनीतीचे धमि आद्दण नीद्दतमत्तेपासून अलगीकरण करून राज्यसत्तेला वेगळ्या उंचीवर नेऊन ठेवले. म्हणून त्याला आधुद्दनक राज्यशास्त्राचा जनक म्हटले जाते. १७ व्या शतकात हॉब्ज, लॉक आद्दण रुसो या द्दवचारवंतानी राज्यद्दनद्दमितीबाबतचा सामाद्दजक करार द्दसद्ांत मांडून राज्याची द्दनद्दमिती करारातून झाली असल्याचे सांद्दगतले. करारावादी द्दवचारवंतानी राज्याच्या ईश्वरी वरदान द्दसद्ांताचे खंडन करून राज्य संस्था ही मानवद्दनद्दमित असल्याचे सांद्दगतले. या द्दतन्ही द्दवचारवंतांच्या द्दवचारांमध्ये भेद असले तरी त्यांच्या राजकीय द्दवचारांचा राजकीय पररणाम आधुद्दनक काळातील लोकशाही द्दवकसीत होण्यात झाला हे द्दवशेष. प्रस्तुत प्रकरणात आपण जॉन लॉकचा सामाद्दजक करार द्दसद्ांत, त्याचे नैसद्दगिक हककांबाबतचा द्दवचार, प्रद्दतकाराचा हकक याद्दवषयी आपण अभ्यासणार आहोत. munotes.in
Page 2
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
2 १.३ निकोलो मॅनकयावेली जन्म ३ मे, १४६९ मृत्यू २० जून, १५२७ मॅद्दकयावेली हा आधुद्दनक युरोपातील राजकीय द्दवचारांचा प्रणेता होता. तो सांस्कृद्दतक पुंरुजीव्व्नाचा प्रणेता, धमाितीत राजसत्तेचा पुरस्कताि आद्दण राष्ट्रवादाचा प्रवक्ता आहे. अररस्टॉटलनंतर राज्य शास्त्राची शास्त्रीय स्वरुपात मांडणी करण्याचे श्रेय त्याला द्ददले जाते. इद्दतहासात घडलेल्या घटनांचा आधार आद्दण धडा घेऊन त्यांचा वतिमानातील राजकीय व्यवहारासाठी उपयोग त्याने करून घेतला. मानवी स्वभावाला केंद्रद्दबंदू मानून आपले राजकीय द्दवचार मांडले. आदशि द्दचंतन आद्दण स्वप्नरंजनावर भर देण्यापेक्षा त्याने वास्तवावर अद्दधक भर द्ददलेला द्ददसतो. राजकीय जीवनाची द्दचद्दकत्सक मांडणी त्याने केलेली आहे. त्याचे राजकीय द्दवचार हे प्रत्यक्ष संघषि आद्दण अनुभवातून साकारलेले द्ददसतात. नैद्दतक भावनेला प्राधान्य देऊन केलेल्या बौद्दद्क मीमांसेच्या स्वरूपातील प्राचीन राज्यशास्त्र आद्दण धमािला केंद्रस्थानी ठेवून मांडणी करणारे मध्ययुगीन राज्यशास्त्र यापेक्षा आधुद्दनक राजकीय वास्तवाशी जुळणारे नवे राज्यशास्त्र द्दनमािण करण्याचे श्रेय त्याला द्ददले जाते आद्दण म्हणून त्याला ‘आधुद्दनक राज्यशास्त्राचा जनक’ असे म्हटले जाते. १.३.१ नवचाराांवरील प्रभाव १) तत्कालीन पररद्दस्थतीचा प्रभाव २) डेद्दनंगच्या मते, मॅनकयावेली हा सवािथािने काळाचा अपत्य आहे ३) इटलीची दुरावस्था : इटलीचे एकक एकीकरण करणे, ते राष्ट्र समथि व्हावे, त्या राष्ट्राचे कल्याण व्हावे त्याचे साध्य होतं आद्दण या साध्या भोवतीस त्याचे राजकीय द्दवचार द्दिरत राहतात. १.३.२ ग्रांथसांपदा मॅनकयावेलीने राजकीय द्दवचारांची व्यवद्दस्थत मांडणी एका ग्रंथात केलेली नाही. खालील ग्रंथातून त्याच्या राजकीय द्दवचारांचे दशिन घडते. १) द द्दप्रन्स २) द आटि ऑि वार ३) द द्दडस्कोसेस ४) द्दहस्टरी ऑि फ्लॉरेन्स १.३.३ अध्ययि पद्धती : मॅद्दकयावेलीची अध्ययन पद्ती ही प्राचीन आद्दण मध्ययुगीन राजकीय द्दवचारवंतांच्या तुलनेत द्दभन्न आहे. धमिसत्ता व राज्यसत्ता यांच्यातील आंतरसंबंध, एकमेकांच्या क्षेत्रात दोघांच्या प्रमुखांना हस्तक्षेप करण्याचा अद्दधकार, दोघांचे अद्दधकार क्षेत्र, एकमेकांशी श्रेष्ठ - कद्दनष्ठत्त्वाच्या समथिनाथि केले जाणारे युद्दक्तवाद इ. सेंट ऑद्दस्टन, थॉमस अकवीनान्स या द्दवचारवंतांच्या राजकीय द्दचंतनात या द्दवषयांना प्राधान्य द्दमळालेले द्ददसते. munotes.in
Page 3
आधुद्दनक राज्य
3 राजकीय द्दवचारांच्या क्षेत्रांमध्ये त्याने पुढचे पाऊल टाकलेले आहे. त्याचे सवि श्रेय त्याच्या ‘द द्दप्रन्स’ या ग्रंथाला जाते. राज्यशास्त्राचा अभ्यास करण्याची ऐद्दतहाद्दसक पद्ती सवोत्तम असल्याचे मत त्याने मांडले. मानवी इच्छा, स्वभाव कोणत्याही काळामध्ये सारखे असतात त्यामुळे त्याला पडणारे प्रश्नही सारखेच असतात म्हणून माणसाने आपल्या प्रश्नांसाठी पूवीचे उत्तर लागू करणे आद्दण जुने वतिन प्रकार पुन्हा आचरणात आणणे स्वाभाद्दवक ठरते. सतत आढळणाऱ्या वतिन चौकटीच्या आधारावरच कोणत्याही सामाद्दजक शास्त्राची उभारणी केली जाऊ शकते. आजच्या पररद्दस्थतीचा अभ्यास करण्यासाठी कालच्या घडामोडींचा अभ्यास उपयुक्त ठरतो, तर भद्दवष्ट्यातील अंदाज वतिवण्यामध्येही त्याचा आधारे सहज शकय होते. त्याने समकालीन पररद्दस्थतीशी साधम्यि असणारे प्रसंग प्राचीन ग्रीक व रोमन इद्दतहासातून शोधून काढले. रोमन साम्राज्याचा प्रभाव त्याच्या द्दवचारांवर पडलेला होता; परंतु इद्दतहासाचा त्याने साधन म्हणून वापर केला. १.३.४. मािवी स्वभावाबिलचे नवचार : त्याच्या सवि राजकीय द्दवचारांचे मूळ हे त्याचा मानवी स्वभावाचा द्दसद्ांत आहे. मानवी स्वभावाद्दवषयी त्याचे द्दवचार ‘द द्दप्रन्स’ आद्दण ‘द द्दडस्कोसेस’ या ग्रंथात मांडलेले आहे. त्याच्या मते, मनुष्ट्य हा अत्यंत स्वाथी, दृष्ट प्राणी आहे. त्याची सवि सामाद्दजक आद्दण राजकीय कृत्य ही स्वाथिप्रेररत असतात. मनुष्ट्य हा कृतघ्न. दांद्दभक. द्दभत्रा. लोभी असतो. जोपयंत स्वाथि द्दसद् होईपयंत, त्याचे कल्याण साधले जाते तोपयंतच तो तुमचा असतो. त्यानंतर मनुष्ट्य काहीही करायला तयार असतो. परंतु आपले ध्येय साध्य झाले की तो आपली वृत्ती बदलतो. स्वाथि कसा जपावा याचे द्दशक्षण त्याला समाजातच द्दमळते आद्दण म्हणून त्याला समाज आद्दण राज्याची गरज असते. म्हणून तो राजाला सांगतो की राजाने प्रेमापेक्षा भीतीचा वापर करावा. अशा माणसांचे प्रेम द्दमळवण्यापेक्षा त्याच्या मनावर भीती बसद्दवण्याचा प्रयत्न करावा. त्याचप्रमाणे माणसेही दुबळी. अज्ञानी. दृष्ट असतात राजाने लोकांच्या दोषाचा अचूक िायदा करून घ्यावा. मनुष्ट्य हा लोभी, संपत्तीचा भोक्ता असतो. तो कायम असमाधानी असतो. आपल्या इच्छा आद्दण आकांक्षांची पूतिता करण्यासाठी तो कायम प्रयत्नशील असतो. आत्मसंरक्षणाची भावना ही सातत्याने त्याला प्रेरणा देत असते आद्दण यातूनच त्याची संपत्ती बाळगण्याची वासना जन्म घेते. द्दप्रन्समध्ये तो म्हणतो की व्यक्ती आपल्या वद्दडलांचे मरण द्दवसरू शकते; परंतु आपल्या संपत्तीचे अपहरण करणाऱ्या व्यक्तीला ती कधीही द्दवसरू शकत नाही. डीस्कोसेस मध्ये सुद्ा त्याने मानवी स्वभावाचे द्दववेचन केले आहे. मनुष्ट्यप्राणी केवळ भौद्दतक स्वाथिपोटी द्दवचार करतो द्दकंवा प्रेररत होतो. या ग्रंथात त्याने राजेशाही ऐवजी गणराज्य शासन पद्तीचे समथिन केलेले आहे. कारण हे शासन जास्तीत जास्त लोकांना भौद्दतक भरभराटीची संधी देते. राजेशाहीमध्ये मात्र सवि लाभ राजाच घेण्याचा प्रयत्न करतो. मॅद्दकयावेलीच्या मते, भौद्दतक भरभराट हा एकमेव द्दवचार लोकांच्या मनात पायाभूत असतो. थोडकयात, मानवी स्वभाव हा अपररवतिनीय, जगात सविकाळ, सवित्र सारखाच असतो, असे द्दवचार त्याने मांडलेले आहेत. थोडकयात त्याने माणसाच्या केवळ नकारात्मक बाजूवर भर द्ददलेला असून, चांगल्या बाबींकडे दुलिक्ष केले आहेत. munotes.in
Page 4
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
4 १.३.५.राजिीतीचे धमम आनि िीनतमत्तेपासूि अलगीकरि : मॅद्दकयावेलीच्या राजकीय द्दवचारांचे महत्त्वाचे वैद्दशष्ट्य म्हणजे त्याने राजनीतीचे धमि आद्दण नीद्दतमत्तेपासून केलेले अलगीकरण होय. राज्यशास्त्राचा नीद्दतशास्त्र व धमिशास्त्र यांच्या प्रभावापासून मुक्त आद्दण स्वतंत्र द्दवचार सविप्रथम त्यानेच केलेला आहे. राज्यशास्त्राला स्वतंत्र सामाद्दजक शास्त्र म्हणून द्दवकद्दसत करण्याचे श्रेय अररस्टॉटलला जाते; पण तो सुद्ा ‘चांगले जीवन’ हे राज्यसंस्था द्दटकून राहण्याचे प्रयोजन समजतो. मात्र मॅद्दकयावेली राज्यसत्ता हेच साध्य असून, राजकीय सत्तेची प्रद्दतष्ठापना आद्दण द्दवस्तार करणे हे मुख्य साध्य आहे असे समजतो. त्यासाठी सार- असार, नैद्दतक- अनैद्दतक, चांगले-वाईट, धाद्दमिक- अधाद्दमिक कृत्य राजाला करावे लागले तरी काही हरकत नाही, असे तो म्हणतो. मॅद्दकयावेली म्हणतो राजाने धाद्दमिक द्दनयमांना महत्त्व देऊ नये. धमािचे आचरण करणे. शुद् नैद्दतक द्दनयमांचे पालन करणे हे राजाच्या बाबतीत प्रशंसनीय असले तरी जो राजा द्दनयमांना महत्त्व देत नाही तो राजा यशस्वी होतो. त्यामुळे राजाने धमिदयाळू असल्याचे नाटक करावे; परंतु गरज भासल्यास सत्ता द्दटकवण्यासाठी कोणत्याही गैरमागांचा अवलंब करण्यास मागे पुढे पाहू नये. धमािबिल बोलताना तो असे म्हणतो की, धमि आद्दण धाद्दमिक द्दवचारांमुळे माणसे दुबिल बनतात आद्दण दृष्ट व्यक्तींच्या कटकारस्थानांना बळी पडतात. धमािचा वापर लोकांना िसवण्यासाठी केला जातो. तत्कालीन इटलीची दुरावस्था धमािमुळे झाली असल्यामुळे धमािला त्याचा द्दवरोध होता. धमिसत्ता ही राज्यसत्तेपासून स्वतंत्र आद्दण राज्यसत्तेपेक्षा श्रेष्ठ असता कामा नये, असे त्याचे मत होते. आवश्यकता भासल्यास राज्यकत्यांनी धमिद्दवरोधी आचरण करावे, असे तो म्हणतो. तो धमिद्दवरोधी असला तरी धमि ही एक उपयुक्त बाब असल्याचे तो सांगतो. धमािच्या भीतीमुळे लोक राजाच्या आज्ञांचे पालन करतात. धाद्दमिक द्दनयमांचे पालन करण्यातून गणराज्य महान होतात. या द्दनयमांचा भंग केल्यास राज्य लोप पावू शकते. शासन कोणत्याही प्रकारचे असो राज्यांमध्ये धाद्दमिक द्दवधी, रुढी-परंपरांना स्थान असले पाद्दहजे. एक वेळ लोक राज्याच्या आज्ञांचे उल्लंघन करू शकतात; परंतु धमािज्ञा मोडण्याचे साहस ते करू शकत नाही. त्यामुळे कायदे बनवणारे नेहमीच आपले कायि हे ईश्वराचे असल्याचे भासद्दवतात. म्हणून अशकय वाटणाऱ्या गोष्टी या धमािच्या आधारेच साध्य होऊ शकतात. त्याच्या राजकीय द्दवचारांचा केंद्रद्दबंदू हा राज्याची सुरद्दक्षतता आद्दण त्याचे अद्दस्तत्व द्दटकून राहणे हा होता आद्दण म्हणून राजाने आदशिपेक्षा वास्तवाला महत्त्व देऊन, पररद्दस्थतीला अनुसरून कायि केले पाद्दहजे, असे तो म्हणतो. राज्याचा राज्यकारभार हा नीद्दतद्दनरपेक्ष असावा. व्यक्ती द्दहतापेक्षा राज्यद्दहताला प्राधान्य द्यावे. थोडकयात, सत्ताप्राप्तीसाठी कोणताही मागि समथिनीय आद्दण योग्य ठरतो, असे तो म्हणतो. १.३.६.राज्यनिनममती बिलचे नवचार : मॅद्दकयावेलीच्या राजकीय द्दवचारात मानवी स्वभावाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे असून, त्या अनुषंगाने त्याने आपले राजकीय द्दवचार मांडले आहेत. त्याच्या मते, राज्यद्दनद्दमितीच्या मुळाशी सुद्ा माणसाची स्वाथिबुद्ी असते. स्वाथि जपण्याचे द्दशक्षणही त्याला समाजात द्दमळते आद्दण म्हणून व्यक्तीला समाज आद्दण राज्य या संस्थांची गरज भासते. व्यक्ती हा स्वभावत: सत्तापूजक असतो. त्यामुळे स्वतःची आद्दण राज्याची सत्ता वाढवण्याची त्याची मुख्य इच्छा आद्दण आकांक्षा असते. व्यक्तीला समाजशील बनद्दवण्याचे कायि राज्यसंस्था करते. त्याला समाजामध्ये सुरद्दक्षतता आद्दण स्वास््य हे राज्यामुळे लाभते. मॅद्दकयावेलीच्या मते कीती ही गुणांवर अवलंबून असते. गुण म्हणजेच शौयि munotes.in
Page 5
आधुद्दनक राज्य
5 होय. त्याच्या मते युद्ामध्ये द्दवजयी होणारा पुरुष हा शूर होय. युद्ात द्दवजयी होण्यासाठी दूरदृष्टी, शौयि, द्दशस्त, द्दनश्चय, साहस आद्दण ध्येयाची स्पष्ट कल्पना इत्यादी गुण आवश्यक असतात. मॅद्दकयावेलीच्या मते राज्य ही एक द्दववेकयुक्त संघटना आहे. राज्याची काये : संपत्ती व प्रजेचे संरक्षण करणे बाहेरील शत्रूंपासून समाजाचे संरक्षण जनतेची आद्दथिक भरभराट होईल अशी पररद्दस्थती द्दनमािण करणे. संपत्तीमान, चैनी- ऐशारामी लोक राज्यात द्दनमािण होणार नाही याची काळजी घेणे. नागररकांच्या कला -कौशल्याचा योग्य वापर पात्रतेप्रमाणे दजाि देणे गुणी माणसांचा राज्यासाठी उपयोग करून घेणे. मॅद्दकयावेली हा कायद्याच्या राज्याचा पुरस्कार करतो. कायद्यासमोर कोणताही भेदभाव करता कामा नये. सवांना राजाने समानतेने वागवावे. तसेच कायद्यामध्ये सत्ताधाऱ्यांचा हस्तक्षेप त्याला मान्य नाही. जनतेच्या अडीअडचणी वेळोवेळी नष्ट करणे हे कायद्याचे मुख्य प्रयोजन आहे. नागररकांच्या सवि सद्रणांचा मूलश्रोत म्हणजे कायदा होय. नागररकांमध्ये सामाद्दजक जबाबदारीची जाणीव द्दनमािण होण्यासाठी कायद्याची अंमलबजावणी अचूक आद्दण काटेकोरपणे झाली पाद्दहजे. नागररकांचा समान द्दहत साधणारा कायदा नागररकाला योग्य वतिनाचे प्रद्दशक्षण देत असतो. त्यामुळे नागररकांच्या मनात अद्दधसत्तेद्दवषयी आदर द्दनमािण होतो. कायद्यासंबंधी ईश्वरी कायदा आद्दण नैसद्दगिक कायदा द्दसद्ांताला त्याने द्दवरोध केला आहे. त्याच्या मते कायदा हा मानवद्दनद्दमित असून, तो राज्याकडून व्यक्तीचे वतिन द्दनयंद्दत्रत करण्याचे मुख्य साधन आहे. सत्तासाम्यि, पराक्रम या गोष्टी राज्यासाठी आवश्यक असल्या तरी केवळ भीतीच्या बळावर राज्य द्दटकू शकणार नाही. त्यासाठी कायद्याचे अद्दधष्ठान असणे आवश्यक असते. मानवी वतिनाचे द्दनयमन. नैद्दतक गुणांचा पररपोष आद्दण चाररत्र्य द्दनद्दमितीचे कायि हे कायद्यामुळे घडते. थोडकयात, कायदा हा ईश्वराने आद्दण द्दनसगािने द्दनमािण केलेला नसून तो मानवद्दनद्दमित आहे असे तो म्हणतो. त्याच्या मते, राज्य चालवण्याची कला आद्दण सैद्दनकी कला यामध्ये साम्य आहे. गुप्त द्दनणियपद्ती, पररद्दस्थतीची जाणीव, प्रसंगधावनता, त्वररत द्दनणिय घेण्याची क्षमता, आश्चयिकारक हालचाली, प्रजाजनांच्या अपेक्षांना द्ददलेला चकवा या गोष्टी सैद्दनकीकलेइतकया राज्य चालवण्यासाठीसुद्ा महत्त्वाच्या असतात. कटकारस्थानामुळे राज्याची सुरक्षा धोकयात येऊ शकते आद्दण म्हणून राज्याने कटप्रद्दतबंधक यंत्रणा सज्ज ठेवली पाद्दहजे. थोडकयात, सैद्दनकी नेतृत्व आद्दण राजकीय नेतृत्व या दोघांसाठी लागणारे गुण एकाच प्रकारचे असतात munotes.in
Page 6
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
6 राज्याचा नवस्तार : द्दनरंतर सत्ता द्दटकवणे हे राज्याचे प्रमुख वैद्दशष्ट्य आहे. प्रत्येक मानवी व्यवहार गद्दतमान असतो. प्रगती आद्दण अधोगतीच्या द्ददशेनेच त्याची वाटचाल सुरू असते. राज्यसंस्थाही त्याला अपवाद नाही. कारण राज्यसंस्था ही मानवद्दनद्दमित संस्था आहे. राज्याच्या द्दवस्ताराबाबत तो ‘द द्दप्रन्स’ मध्ये राजेशाही शासन तर ‘द द्दडस्कोसेस’ मध्ये गणराज्य शासनाबिल आपले द्दवचार मांडतो. राज्याने अद्दधराज्य कसे द्दमळवावे? ते कसे द्दटकवावे आद्दण वाढवावे हा ‘द द्दप्रन्स’ या ग्रंथाचा मुख्य द्दवषय आहे. त्याच्या मते, सदभाग्याने द्दमळालेल्या राज्यांपेक्षा स्वगुण, कतृित्वाच्या जोरावर द्दमळवलेली राज्य अद्दधक सुद्दस्थर आद्दण द्दटकाऊ असतात. राज्य प्राप्तीनंतर राजाच्या मनात आपली सत्ता द्दनरंतर द्दटकवण्यासाठी आद्दण द्दतचा द्दवस्तार करण्याची महत्वाकांक्षा द्दनमािण झाली पाद्दहजे. त्यासाठी राजाने स्वतःच्या वंशाच्या लोकांचे प्रदेश पादाक्रांत करावे. तसेच एकाच बोलीभाषा असलेले प्रदेश द्दनयंत्रणाखाली ठेवणे सोपे जाते. नवीन द्दजंकलेल्या प्रदेशातील जुन्या राज्यकत्यांचा वंश द्दवच्छेद करावा. परंतु राजकीय संस्था तशाच ठेवाव्यात. ज्या प्रदेशात द्दभन्न द्दभन्न भाषा बोलल्या जातात, तेथील राजकीय संस्थांचे स्वरूप द्दभन्न असते. तेथे द्दनयंत्रण ठेवणे कद्दठण जाते. परंतु गणराज्य शासन असलेला प्रदेश राजाने द्दजंकला असता तेथील लोकांना आपल्या जुन्या आठवणी कायम प्रेरणा देत असतात, अशा वेळी राजाने संपूणि समाज उध्वस्त करून टाकावा. त्या द्दठकाणी नवी राज्यव्यवस्था द्दनमािण करावी. ती व्यवस्था द्दटकद्दवण्यासाठी राजाने अनुनयाच्या धोरणाचा अवलंब करावा. तो यशस्वी झाला नाही तर बळाचा वापर करावा. त्यासाठी सुसंबद्, संघद्दटत, लढाऊ सैन्य असणे आवश्यक असते. ते सतत राजाने संग्रही ठेवावे. गणराज्य शासनसंस्थेच्या द्दवस्ताराबाबत आवश्यक बाबी त्याने सांद्दगतल्या आहेत. त्या खालीलप्रमाणे नगरराज्याच्या लोकवस्तीत वाढ करणे प्रजाजनापेक्षा द्दमत्र जोडण्यावर भर देणे द्दजंकलेल्या प्रदेशावर वस्ती वसद्दवणे संपूणि लूट राज्याच्या द्दतजोरीत जमा करणे मोकळ्या जागेत युद् करणे व्यक्तीला दररद्री बनवून राज्याला श्रीमंत बनद्दवणे राज्याच्या सुरद्दक्षतता जपणे, त्यासाठी प्रद्दशद्दक्षत सैन्य तयार ठेवणे राजाने राष्ट्रीय सेनेची उभारणी करावी, कधीही भाडोत्री सैन्य पदरी बाळगू नये. कारण असे सैन्य कुचकामी व धोकादायक असते. त्यांच्या भरवशावर उभारलेले राज्य कधीही सुरद्दक्षत राहू शकणार नाही. शांतीच्या काळात असे सैन्य राज्याला लुबाडतात. द्रव्यबळ हे युद्ाचे मुख्य साधन असून, राज्याची ताकद पैशाने नव्हे तर चांगल्या सैन्यामुळे वाढत असते. तो असे म्हणतो की, पैशाने नेहमीच चांगले सैन्य खरेदी करता येत नाही. पण उत्तम सैद्दनकांच्या बळावर भरपूर पैसा ओढून आणता येतो. भौद्दतक संपत्तीबरोबरच राजाला munotes.in
Page 7
आधुद्दनक राज्य
7 कावेबाजपणाही आवश्यक असतो. माणूस साम्यि आद्दण कावेबाजपणाच्या जोरावर मोठा होतो. १.३.७. राजाला केलेला उपदेश : राजाने अद्दधराज्य कसे द्दनमािण करावे आद्दण ते कसे द्दटकवावे? याद्दवषयी मॅद्दकयावेलीने ‘द द्दप्रन्स’ या ग्रंथात राजाला मागिदशिन केले आहे. यासंदभाित त्याने राजाला काही उपदेश केला आहे तो खालीलप्रमाणे : १) राजाने राज्य द्दटकवून ठेवण्यासाठी राज्यात प्रचद्दलत असलेल्या जुन्या रूढी-परंपराचा आदर करावा. २) राजाने नेहमी मोठे सैन्य पदरी बाळगावे, राष्ट्रीय सेना उभारावी. ३) आपल्या आद्दण प्रजेच्या संपत्तीबाबत राजाने काटकसरीने व्यवहार करावा. युद्ात द्दमळालेला पैसा उदारपणे लोकांना वाटून द्यावा. प्रजेला नेहमी प्रसन्न ठेवण्याचा प्रयत्न करावा. ४) लोकांशी वागताना सौम्यपणा ऐवजी कडक वागावे. ५) शेजारील राज्यात पेचप्रसंग द्दनमािण झाला असता उघड हस्तक्षेप करावा आद्दण आपल्या गुणवत्तेचा प्रत्यय देत राहावा. ६) मानवी स्वभावात मानवी आद्दण पाशवी असे दोन अंश असतात. त्यामुळे दोन्ही प्रकारच्या प्रसंगांना तोंड देण्याचे कौशल्य राजाच्या अंगी असले पाद्दहजे. ७) राजाचे वतिन हे पशुप्रमाणे असले पाद्दहजे. त्यासाठी त्याने कोल्हा आद्दण द्दसंह यांच्या गुणांचे अनुकरण करण्याचा सल्ला राजाला द्ददला आहे. राजा हा कोल्हयाप्रमाणे धूति आद्दण द्दसंहाप्रमाणे शूर असला पाद्दहजे. आपण खूप दयाळू, एकवचनी, धमिप्रवण, पद्दवत्र, प्रामाद्दणक असल्याचे त्याने नाटक करावे; पण त्याची मनोरचना अशी असावी की, प्रसंगानुरूप त्याने कौयि, द्दवश्वासघात, अधमि-अनीती यांचा अवलंब केला पाद्दहजे. ८) राजाने बहुरूपीप्रमाणे आपले वतिन केले पाद्दहजे. धमािचा बाऊ न करता त्याने राज्यकारभार करावा. राजावर धमािचारणाचे कोणतेही बंधन नाही. द्दवरोधक आद्दण शत्रूंचा द्दशरछेद करून त्यावर राजाने सविप्रथम अश्रुपात करावा. असे करणे गैर नाही. ९) द्दसद्ांत आद्दण कृती यामध्ये अंतर असते हे राजाने केव्हाही द्दवसरू नये. धमिशास्त्र आद्दण नीद्दतशास्त्रचे आदशि, वतिनाचे द्दनयम घालून देत असतात. पण ते राजाने जसेच्या तसे आचरणात आणले तर तो दु:खी झाल्याद्दशवाय राहणार नाही. वास्तव पररद्दस्थतीकडे दुलिक्ष करणारा राजा राज्याच्या द्दवनाशाला कारणीभूत ठरतो. म्हणून राजाने पररद्दस्थतीला अनुसरून व्यवहार करावा. १०) राजाने दयाळूपणाबरोबरच क्रूर असल्याची भावना प्रजेच्या मनात द्दबंबवली पाद्दहजे. munotes.in
Page 8
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
8 ११) राजाचे वतिन असे असले पाद्दहजे की, लोकांच्या मनात राजाबिल प्रेम, भीती, आदर द्दनमािण झाला पाद्दहजे. १२) कौयािची कामे कशी केली म्हणजे लोकांना जाचक वाटणार नाही याबिल तो मागिदशिन करतो. राजाने अशी काये ताबडतोब करून टाकावी. त्यासाठी काही सबळ कारणे पुढे करावी. लोकांना राजाने पटवून द्यावे की, या कायािची पुनरावृत्ती होणार नाही. अकस्मात आद्दण पटणाऱ्या कारणासाठी होणारे आघात लोक खूप काळ आठवणीत ठेवत नाही. याउलट लोकांवर अनुग्रह करण्याच्या स्वरुपाची कामे राजाने सावकाश करून ती दीघिकाळ सुरु ठेवावी. म्हणजे प्रजेच्या मनात असंतोष द्दनमािण होणार नाही. १३) राजाने कधीही प्रजेची संपत्ती द्दहरावून घेऊ नये. तसेच राज्यातील द्दस्त्रयांना शीलभ्रष्ट करू नये. राजा व्यद्दभचारी, चाररत्र्यहीन आहे, अशी लोकांची भावना झाल्यास राजाचा सन्मान द्दटकू शकत नाही. १४) ज्या कायाितून राजाची थोरवी वाढेल द्दकंवा त्याच्या गुणांचा अद्दवष्ट्कार घडेल अशी कामे त्याने स्वत: करावी. युद्ातील लुट त्याने सैद्दनक आद्दण प्रजाननांमध्ये वाटून द्यावी. वसुली करणे, दंड अथवा द्दशक्षा करणे अशी कामे अद्दधकारी वगािकडून करून घ्यावी. ज्या कायाितून राजाची लोकद्दप्रयता वाढेल अशी काये उदा. द्दकताब देणे, सन्मान करणे, आद्दथिक मदत देणे इ. अशी काये त्याने स्वत: करावी. १५) राजा हा कलागुणांचा चाहता आद्दण भोक्ता असावा. त्याने योग्य, गुणी, कलावंत माणसांची द्दनवड करून त्यांना राजाश्रय द्यावा. त्यांचा बहुमान करावा. तसेच नागररकांनी त्यांची काये योग्य पद्तीने करावी यासाठी त्यांना प्रेरणा-प्रोत्साहन द्यावे. प्रजेच्या आद्दथिक कल्याणासाठी मदत करावी. १६) राजाने आपल्या मंद्दत्रमंडळाची द्दनवड काळजीपूविक करावी. जी व्यक्ती राज्यापेक्षा स्वद्दहताचा अद्दधक द्दवचार करते ती व्यक्ती कधीही चांगली मंत्री होऊ शकत नाही. राजानेदेखील मंत्र्यांचा कायम सन्मान करावा. त्यांच्यावर जबाबदारीची काये सोपवून त्यांचा द्दवश्वास संपादन करावा. १७) राजाने खुशामतखोर लोकांपासून नेहमी सावध असले पाद्दहजे. अशा लोकांना दूर ठेवून द्दनवडक द्दवचारी लोकांचा संग्रह करावा. त्यांना सत्य, वास्तव सांगण्याचे स्वातंत्र्य द्यावे. १८) राजाने महत्वाच्या प्रसंगी मंद्दत्रमंडळाचा सल्ला घ्यावा. त्याने स्वत: चौकस, सद्दहष्ट्णू असावे. सत्याचा खुल्या मनाने स्वीकार करावा. १.३.८. शासिाचे प्रकार : अररस्टॉटलने केलेल्या शासनाचे वगीकरण प्रमाण मानून त्याने शासनाचे तीन शुद् आद्दण तीन द्दवशुद् असे सहा प्रकार सांद्दगतले आहे. ते म्हणजे राज्यसत्ता, अद्दभजन सत्ता आद्दण सनदशीर लोकशाही हे शुद् प्रकार आद्दण एकसत्त्ता, अल्पधद्दनक सत्ता आद्दण लोकशाही असे munotes.in
Page 9
आधुद्दनक राज्य
9 तीन द्दवशुद् प्रकार त्याने सांद्दगतले आहे. परंतु त्याने दोघांचा समावेश असलेला संद्दमश्र शासन प्रकार सवोत्तम मानला आहे. कारण हाच शासन प्रकार सवािद्दधक द्दटकाऊ असतो. त्याने ‘द्दप्रन्स’ मध्ये राजेशाहीचा, तर द्दडसकोसेस मध्ये गणराज्य शासन प्रकारचे समथिन केले आहे. सविसाधारणपणे द्दवचारवंत त्याला ‘द्दनरंकुश राजेशाहीचा समथिक’ मानतात परंतु ते योग्य नाही. वास्तद्दवक पाहता राजेशाहीपेक्षा तो गणराज्य शासन पद्ती उत्तम आद्दण लाभदायक असल्याचे मानतो. १.३.९. समालोचि : मॅद्दकयावेलीच्या राजकीय द्दवचारांचा प्रभाव आधुद्दनक द्दवचारांवर बराच पडला आहे. हॉब्जचे राजद्दनतीद्दवषयक द्दवचार मॅद्दकयावेलीच्या राजकीय द्दवचारा पुढचे पाऊल आहेत. अनेक राज्यकत्यांनी त्याच्या द्दवचारांचा अवलंब केला आहे. प्रचद्दलत राजकीय पररद्दस्थतीला अनुरूप द्दवचार मांडण्याचे धाडस राजकीय द्दवचारांच्या क्षेत्रात त्यानेच प्रथम केले. राज्यशास्त्राची धमाितीत बैठक, व्यद्दक्तगत आद्दण साविजद्दनक नीद्दतदंडकातील सुस्पष्ट िरक, मानवी स्वभावाचे सूक्ष्म द्दनरीक्षण आद्दण द्दववेचन, इद्दतहासापासून स्िूती आद्दण योग्य धडा घेऊन वतिमान आद्दण भद्दवष्ट्यात राजकीय धोरण आखण्याची तत्परता, व्यक्तीपेक्षा राज्यद्दहताला महत्व देण्याची त्याची नीद्दतमत्ता, राज्यकत्यांच्या कायिक्षमतेवर द्ददलेला भर यामुळे त्याची गणना पद्दहल्या दज्यािच्या द्दवचारवंतांमध्ये होते. याचमुळे त्याला ‘आधुद्दनक राज्यशास्त्राचा जनक’ असे म्हटले जाते. राज्यशास्त्राची धमिद्दनरपेक्ष शास्त्राच्या स्वरुपात मांडणी करण्याचे श्रेय त्याला जाते. तसेच तो सत्तात्मक राजकारणाचा पद्दहला भाष्ट्यकार आद्दण आधुद्दनक राष्ट्रवादाचा पूविसूचक संकल्पक होय. व्यक्तीला दुय्यम स्थान देऊन त्याने राज्यद्दहताला महत्वाचे स्थान द्ददले आहे. यामुळेच ‘आधुद्दनक राज्यशास्त्राचे जनकत्व’ त्याच्याकडे जाते. असे असूनही त्याच्या राजकीय द्दवचारावर अनेक टीका केल्या जातात. त्याचे मानवी स्वभाव द्दवषयक द्दवचार अत्यंत एकांगी स्वरूपाचे आहेत. त्याने माणसाच्या केवळ वाईट गुणांवर भर देऊन सद्गुणांकडे दुलिक्ष केले आहेत. त्याने वापरलेली अध्ययन पद्ती ऐद्दतहाद्दसक नव्हती. सवि घटनांचे द्दनरीक्षण, वगीकरण, अध्ययन करून त्या आधारे द्दनष्ट्कषि काढण्याऐवजी पूवि द्दनधािररत द्दनष्ट्कषि साठी खऱ्या-खोट्या इद्दतहासाच्या आधारे उभे करणे ही त्याची पद्त होती. त्याने आपली राजकीय द्दवचारांमध्ये सत्ताप्राप्ती, सत्ता संचालन आद्दण सत्ता द्दवस्ताराला अद्दत महत्व द्ददले आहे. आपल्या द्दवचारांमध्ये त्याने धमि आद्दण नीद्दतशास्त्राची उपेक्षा केली आहे. तसेच त्याने राजकीय गुन्हेगारीकरणाचे उदात्तीकरण करून साविजद्दनक जीवन भ्रष्ट करणाऱ्या राजकीय तत्वज्ञानाला जन्म द्ददला आहे. असा आरोप त्याच्यावर केला जातो. त्याने राज्यकताि वगािसाठी सुचवलेले क्रौयािचे मागि रास्त नाही. वरील टीका त्याच्या राजकीय द्दवचारांवर केल्या जात असल्या तरी त्याला ‘सवािथािने युगाचा द्दशशु’ ‘काळाचा अपत्य’ असे नामाद्दभधान प्राप्त झाले आहे. munotes.in
Page 10
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
10 १.४ जॉि लॉक जन्म २९ ऑगस्ट, १६३२, मृत्यू २८ ऑकटोबर, १७०४ १.४.१. प्रस्ताविा : द्दिद्दटश राजकीय तत्वज्ञानाच्या क्षेत्रात थॉमस हॉब्जनंतर सवोच्च स्थान द्दमळद्दवणारा द्दवचारवंत म्हणजे जॉन लॉक होय. सामाद्दजक करार द्दसद्ांताचा तो दुसरा प्रमुख प्रवतिक होय. हॉब्जचा अद्दनयंद्दत्रत साविभौमत्वच्या द्दवचाराला प्रद्दतवाद म्हणून मयािद्ददत साविभौम सत्तेचा द्दवचार त्याने मांडला. इंग्लंडचा राजा द्दतसरा द्दवल्यम आद्दण इंग्लंड मधील द्दवरोधी पक्ष नेता लॉडि अश्ली आद्दण इंग्लंडमध्ये झालेली रक्तद्दवद्दहन क्रांती यांचा प्रभाव लॉकवर पडला. लॉकने सनदशीर क्रांतीचे समथिन केले आहे. हॉब्जप्रमाणे लॉकनेही सामाद्दजक कराराचा द्दवचार मांडताना द्दनसगािव्यस्थेचा द्दवचार गृहीत धरला आहे. त्याच्या मते, द्दनसगािवस्थेत मनुष्ट्य शांततेने आद्दण सुखी जीवन जगत होता. द्दनसगािवस्थेत मानवाला जीद्दवत, द्दवत्त आद्दण संपत्ती असे तीन नैसद्दगिक हकक होते, त्यांच्या रक्षणासाठी परस्परांशी माणसाने करार करून राज्यद्दनद्दमिती केली. शासनाला हे हकक द्दहरावून घेण्याचा अद्दधकार नाही. त्यावर जनतेच्या संमतीने द्दनयंत्रण ठेवता येते. 'जनसंमती हाच शासनाचा आधार आहे', असा आधुद्दनक द्दवचार लॉकने सविप्रथम मांडला. लॉक हा व्यद्दक्तवादी द्दवचारांचा असल्यामुळे त्याने जनतेच्या साविभौमत्वाचा द्दवचार मांडून शासनसंस्थेवर अनेक मयािदा घातल्या आहेत. त्याने कायदेमंडळ, कायिकारी मंडळ आद्दण न्यायमंडळ यांच्या सत्ता आद्दण अद्दधकारांची द्दवभागणी केली आहे. राज्याला रक्षक बनवून व्यक्तीला त्याने साविभौम मानले. त्याचे द्दवचार या घटकातून आपल्याला समजून घेता येईल. १.४.२ लॉकच्या राजकीय नवचाराांवरील प्रभाव : १. हॉब्जचा प्रभाव २.इंग्लंड मधील राजकीय नेत्यांशी सहवास ३. कौटुंद्दबक वातावरणाचा प्रभाव ४. प्रचद्दलत राजकीय द्दवचारांचा प्रभाव १.४.३. ग्रांथसांपदा : १. Letter on Toleration २. Two Treatises on Government ३. Essay Concerning Human Understanding ४. The Fundamental of Constitution of Caroline munotes.in
Page 11
आधुद्दनक राज्य
11 १.४.४. मािवी स्वभाव नवषयक नवचार : हॉब्जप्रमाणे लॉकही मानवी स्वभावाचा द्दवचार मांडतो. परंतु हॉब्ज आद्दण लॉकच्या मानवी स्वभावद्दवषयक द्दवचारांमध्ये मतभेद आहेत. लॉकने आपल्या 'द्दसद्दवल गव्हमेंट' या पुस्तकात मनुष्ट्यस्वभावद्दवषयीचे द्दवचार मांडले आहे. हॉब्झने मनुष्ट्याला पशूतुल्य मानले आहे. मनुष्ट्यातील पाशवी वृत्तीवर भर द्ददला आहे, तर लॉकने माणसाच्या चांगल्या गुणांवर भर द्ददला आहे. लॉकच्या मते, माणसे मुळातच चांगली, द्दववेकी, सद् सद् बुद्ी लाभलेली असतात. मनुष्ट्य हा स्वभावतः सामाद्दजक प्राणी आहे, त्याला एकमेकांद्दवषयी नेहमीच सहानुभूती आद्दण प्रेम वाटत असते. त्यामुळे ते एकमेकांना सहकायि करतात. माणसे जन्मतः समान असतात जरी त्यांच्या शारीररक- बौद्दद्क क्षमता कमी- अद्दधक असल्या तरी त्यामुळे त्यांच्यातील नैद्दतक समतेला बाधा येत नाही. ज्या द्दनसगि कायद्यानुसार माणसांचा हकक आद्दण कतिव्याची व्याख्या होते त्यांना मान्यता देण्याइतपत द्दववेक बुद्ीचा द्दवकास झाला की माणसे नैद्दतकदृष्ट्या समान होतात आद्दण तेव्हा त्यांना खऱ्या अथािने व्यद्दक्तत्व लाभते. जन्मतः माणसाला काहीही ज्ञान अवगत नसते. अनुभव हाच अनुभवात ज्ञानाचा एकमेव आधार असतो. जन्माच्या वेळी माणसाचे मन पूणिपणे कोरे असते. त्यावर संवेदनांच्यामािित बाह्य पररद्दस्थतीचे ठसे उमटतात. त्यातून मानवाच्या ज्ञानाची द्दनष्ट्पत्ती होते. मनुष्ट्य हा स्वभावत: चांगला द्दकंवा वाईट नसतो तर त्याच्यावर योग्य संस्कार झाले की तो चांगला बनतो. लॉकच्या मते, द्दशक्षणातूनच हे साध्य होऊ शकते. सुखाची इच्छा ही मानवी कायािची प्रेरणा असते. एका सिलतेनंतर ती वाढत जाते. द्दतला अंत नसतो. सुखप्राप्ती आद्दण दुःखाचे पररहार हे प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनातील प्रमुख उद्दिष्ट असते. माणूस हा केवळ द्दनसगिद्दनद्दमित प्राणी नसतो, तर तो नैद्दतक कायद्यांनी द्दनयंद्दत्रत व्यवस्थेचा सभासदही असतो. स्वभावत: तो शांत, सतप्रवृत्त, समाजाचे द्दहत पाहणारा असतो. १.४.५. निसगामवस्था अथवा िैसनगमक अवस्था : लॉकच्या मते, राज्य अद्दस्तत्वात येण्यापूवीची अवस्था म्हणजे द्दनसगि अवस्था होय. तो असे म्हणतो की, द्दनसगािवस्थेत मानवी जीवन अत्यंत शांत आद्दण सुव्यवद्दस्थत होते माणसे द्दववेकाने, शांततेने आद्दण गुण्यागोद्दवंदाने एकत्र राहत असत. परस्परांना ते सहकायि करत असत. सवि माणसे स्वतंत्र आद्दण समान होती. प्रत्येकाला स्वतःच्या इच्छेनुसार जगण्याचे, श्रम आद्दण कृती करण्याचे आद्दण संपत्तीची द्दवल्हेवाट लावण्याचे स्वातंत्र्य होते. द्दनसगािवस्थेत कोणतेही बंधन नसली, माणूस स्वतंत्र असला तरी तो स्वराचारी नव्हता. शांतता आद्दण सुरक्षा द्दटकवण्यासाठी बाह्य द्दनयंत्रक नसला तरी नैसद्दगिक कायद्याचा म्हणजेच द्दववेकाचा अंमल प्रत्येकावर होता. आपल्याप्रमाणे इतरांनाही जगण्याचा अद्दधकार आहे, हे द्दनसगि अवस्थेत मनुष्ट्याला पटलेले होते. त्यामुळे इतरांचे जीद्दवत, द्दवत्त आद्दण स्वातंत्र्य या नैसद्दगिक हककांना कोणीही बाधा आणत नव्हते. लॉकने वणिन केलेली द्दनसगािवस्था ही शांतता, सद्भाव, सहकायि आद्दण संरक्षण या तत्त्वावर आधाररत एक आदशि नैद्दतक अवस्था होती. या द्दनसगािवस्थेत कोणालाही द्दवशेष अद्दधकार नव्हते. सरकार नव्हते. माणसे द्दववेकाच्या आज्ञा पाळत असल्यामुळे पोलीस, न्याययंत्रणा यांची गरज नव्हती. त्यातही कोणी शांततेचा भंग, द्दहंसाचार केला द्दकंवा इतरांच्या हकक आद्दण स्वातंत्र्याला बाधा पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला तर गुन्ह्यानुसार द्दशक्षा करण्याचा अद्दधकार सवांना होता. अशाप्रकारे लॉकने वणिन केलेली द्दनसगािवस्था ही एक राजकीय समाज रचनाच होती; परंतु द्दतचे स्वरूप काही बाबतीत द्दभन्न munotes.in
Page 12
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
12 होते. लॉकने सांद्दगतलेली द्दनसगि अवस्था इतकी चांगली व्यवस्था होती तर मग माणसाला सामाद्दजक करार करून राज्यद्दनद्दमिती का करावी लागली? याचे उत्तर लॉकने द्ददले आहे. लॉकच्या मते, या द्दनसगि अवस्थेत काही अडचणी होत्या त्या पुढीलप्रमाणे १. नैसद्दगिक कायदे अस्पष्ट होते. ते द्दववेकावर आधाररत होते. प्रत्येकाच्या द्दववेकबुध्दीत िरक असल्यामुळे प्रत्येक जण कायद्याचा अथि स्वतःच्या मनाप्रमाणे लावत होता. सवांना मान्य असलेला द्दस्थर कायदा अद्दस्तत्वात नव्हता. २. द्दनसगि द्दनयमांची अंमलबजावणी करणारी यंत्रणा अद्दस्तत्वात नव्हती. द्दनयम मोडणाऱ्या अपराध्यास दंड देणारी शद्दक्तशाली सत्ता नसल्यामुळे दंडाची अंमलबजावणी होऊ शकत नव्हती ३. द्दनसगि द्दनयमांचा अथि लावणारी अद्दधकृत सत्ता अद्दस्तत्वात नव्हती. म्हणून स्पष्ट द्दनयम द्दनमािण करणारी कायदेकारी सत्ता, त्यांचे पालन करून घेणारी कायिकारी सत्ता आद्दण द्दनयमांचे उल्लंघन करणाऱ्यांना द्दशक्षा देणारी द्दन:पक्षपाती न्याययंत्रणा अद्दस्तत्वात नव्हते आद्दण अशा शासनसंस्थेची लोकांना आवश्यकता वाटत असल्याने आद्दण आपल्या जीद्दवत, द्दवत्त आद्दण स्वातंत्र्य या तीन नैसद्दगिक हककांच्या संरक्षणासाठी लोकांनी सामाद्दजक करार करून राज्यसंस्था द्दनमािण केली. १.४.६. सामानजक करार : लॉकच्या नैसद्दगिक अवस्थेतील अडचणी दूर करण्यासाठी आद्दण मानवाच्या नैसद्दगिक हककांच्या रक्षणासाठी लोकांनी सामाद्दजक करार करून राज्यद्दनद्दमिती केली. परंतु त्याच्या सामाद्दजक करार द्दसद्ांताचे स्वरूप हॉब्जच्या करारापेक्षा वेगळे आहे. हॉब्जच्या मते, लोकांनी एकमेकांशी करार करून आपले सवि हकक साविभौमावर सोपवले, साविभौमाच्या आज्ञा द्दनमूटपणे पाळण्याचे मान्य केले. साविभौमाशी लोकांनी कोणताही करार केला नाही. लॉकच्या मते, प्रत्येक व्यक्ती इतर प्रत्येक व्यक्तीशी समुदाय स्थापनेचा करार करते. जीद्दवत, द्दवत्त आद्दण संपत्तीच्या रक्षण आद्दण सुरद्दक्षततेसाठी लोकांनी हा करार केलेला असतो. हा करार सविसंमतीने केलेला असतो. करारानुसार प्रत्येकाने आपले नैसद्दगिक हकक सोडून देण्याची कबुली द्ददलेली असते. व्यक्तीने आपले हे हकक कोणत्याही द्दवद्दशष्ट व्यक्ती द्दकंवा समूहाला द्ददले नसून संपूणि समुदायाला द्ददलेले असतात. म्हणजेच राजकीय अद्दधसत्ता ही समाजाच्या हातात असते. थोडकयात, राजकीय समाजाची द्दनद्दमिती आद्दण सातत्य लोकांच्या संमतीवर आधाररत असते. लॉकच्या मते, दोन करार अद्दस्तत्वात आले. पद्दहल्या करारानुसार राजकीय समाजाची द्दनद्दमिती झाल्यानंतर दुसऱ्या कराराने सरकारची स्थापना झाली. सरकारची द्दनद्दमिती करारातून नव्हे तर द्दवश्वस्त नेमण्याच्या मागािने झाली. त्याच्या मते, सरकार हे द्दवश्वस्त असते. ज्या गोष्टींसाठी सरकारची द्दनद्दमिती करण्यात आली (नैसद्दगिक हककांचे रक्षण) ते कायि सरकार व्यवद्दस्थत पार पाडत नसेल तर लोक प्रचद्दलत शासनव्यवस्था बरखास्त करून त्याजागी नव्या सरकारची स्थापना करू शकतात. सरकार समाजाशी करार करत नाही तर ते समाजाचा द्दवश्वस्त म्हणून कायि करते. सरकारमध्येही इतर अंगापेक्षा लॉकने कायदेमंडळाला सवोच्च स्थान द्ददले असून, कायिकारी सत्तेला दुय्यम स्थान द्ददले आहे. कायदेमंडळ हेच खरे munotes.in
Page 13
आधुद्दनक राज्य
13 द्दवश्वस्त असून, खरी अंद्दतम सत्ता लोकांच्या हातात असते. लॉकच्या मते, व्यक्ती आपल्या नैसद्दगिक हककांचा त्याग करून इतर अद्दधकार आपल्या जवळ ठेवते. लॉकच्या सामानजक कराराची वैनशष्ट्ये : १. दोन कराराची कल्पना २. नागररकांच्या अद्दधकारांची हमी ३. साविभौम जनता ४. सामाद्दजक करार सवांना बंधनकारक ५. बहुसंख्याची सत्ता ६. व्यक्तीस्वातंत्र्याची हमी ७. कायदेद्दवषयक सत्तेला महत्व कराराचे परीक्षि : लॉकच्या मते, मनुष्ट्य हा द्दनसगािवस्थेत द्दववेकी व सद् गुणी होता. मग द्दनसगािवस्थेत त्याला अडचणी का द्दनमािण झाल्या, हा प्रश्न उदभवतो. त्याचे नैसद्दगिक अवस्थेचे वणिन काल्पद्दनक वाटते. लॉकचा करार अस्पष्ट आहे. दुसऱ्या कराराने शासनसंस्था द्दनमािण झाली असे तो म्हणतो; पण दुसरा करार केला की नाही हे स्पष्ट नाही. व्यद्दक्तगत संपत्तीच्या द्दवचाराने लॉक भांडवलशाहीला प्रोत्साहन द्ददले आहे. मनुष्ट्य स्वभावाची एकच बाजू लॉक मांडतो. लॉकने मनुष्ट्याच्या चांगल्या बाबींवर भर द्ददला आहे. वाईट गुणांकडे दुलिक्ष केले आहे. लॉकने व्यक्तीवादाचे अद्दतरेकी समथिन केले आहे. त्यामुळे साविभौम सत्ता धोकयात येऊ शकते. डॅद्दनंगच्या मते, लॉकच्या सामाद्दजक करारातील कोणताही द्दवचार पूवीच्या पूविसूरींनी मांडलेल्या द्दवचारांपेक्षा नवीन नाही; परंतु त्याने व्यद्दक्तवादी द्दवचारसरणीस द्दनद्दश्चत रूप द्ददले हे महत्वाचे आहे. १.४.७. िैसनगमक अनधकार : लॉकने वणिन केलेल्या द्दनसगािवस्था ही द्दनसगिद्दनयमांच्या द्दनयंत्रणात होती. त्याच्यामध्ये सविजण समान व स्वतंत्र असल्यामुळे कोणीही दुसऱ्याचे जीवन, स्वातंत्र्य व संपत्ती यांना धोका द्दनमािण करू नये. शांतता आद्दण संरक्षण देणाऱ्या द्दनसगि द्दनयमांचे पालन करावे यासाठी प्रत्येकाला नैसद्दगिक द्दनयमानुसार काही नैसद्दगिक अद्दधकार द्दमळत असे हे तीन नैसद्दगिक अद्दधकार म्हणजे जीद्दवताचा अद्दधकार, स्वातंत्र्याचा अद्दधकार आद्दण संपत्तीचा अद्दधकार १. जीनवताचा अनधकार : हा अद्दधकार माणसात उपजत असलेल्या आत्मरक्षणाच्या प्रवृत्तीशी संबंद्दधत आहे, असे लॉक समजतो. द्दनसगि द्दनयमांच्या पालनातून त्याला हा अद्दधकार प्राप्त होतो. हॉब्ज आद्दण लॉक हे दोन्हीही द्दवचारवंत आत्मसंरक्षणाच्या अद्दधकाराबाबत एकमेकांशी munotes.in
Page 14
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
14 सहमत आहे. लॉक असे म्हणतो की, माणसाच्या जीद्दवताचा हकक द्दहरावण्याचा अद्दधकार िक्त ईश्वराला असतो; माणसाला नव्हे. माणसांना ईश्वराची मजी असेपयंतच जगण्यासाठी द्दनमािण केलेले असल्यामुळे इतरांचे आद्दण स्वतःचेही आयुष्ट्य संपद्दवण्याचा हकक कोणालाही नाही. कोणीही आपले आयुष्ट्य कोणाकडेही गहाण टाकू शकत नाही द्दकंवा कोणाच्याही मजीवर सोपवू शकत नाही. ते कोणी द्दहरावून घेण्याचा प्रयत्न केला तर बचावाची धडपड करण्याचा हकक प्रत्येकाला असतो असे लॉक म्हणतो. २. सांपत्तीचा अनधकार : संपत्तीच्या अद्दधकाराला लॉकच्या राजकीय द्दवचारद्दवश्वात खूप महत्त्वाचे स्थान आहे. या अद्दधकाराला त्याने द्दनसगािची द्दवनामूल्य देणगी मानले आहे. लॉकच्या मते, ईश्वराने माणसाला संपूणि सृष्टी सामूद्दहक स्वरूपामध्ये द्ददली आहे. तसेच ईश्वराने आपल्या जीवनाला सुखी बनवण्यासाठी बुद्ीची देणगीही द्ददली आहे माणसाचे स्वमालकीचे आपले शरीर असते. मनुष्ट्याच्या द्दठकाणी कष्ट करण्याची प्रवृत्ती असते. त्याने केलेल्या कष्टातून ज्या वस्तू तो द्दमळवतो त्या त्याच्या मालकीच्या होतात कारण त्या वस्तूसाठी त्याचे कष्टही खचि झालेले असतात. मनुष्ट्य हा कष्टाळू असतो, कष्ट करून उत्पादन आद्दण त्याच्याबरोबर आपली संपत्ती वाढवण्याची त्याची इच्छा असते. भौद्दतक गोष्टींची पूतिता करण्यासाठी संपत्ती द्दमळद्दवणे, ती वाढद्दवणे आद्दण सुरद्दक्षत ठेवणे इत्यादी गुण मनुष्ट्यामध्ये असतात. श्रमाने उत्पादन करून द्दमळवलेली संपत्ती त्या व्यक्तीच्या मालकीची होते. संपत्ती हा व्यक्तीचा अद्दधकार झाला संपत्तीचा द्दसद्ांत नंतर समाजवादी द्दवचारवंतांनी द्दवकद्दसत केला. शासनसंस्थेत व्यक्तीचे नैसद्दगिक अद्दधकार द्दहरावून घेण्याचा अद्दधकार कोणालाही नाही. जनतेच्या संमतीनेच त्यावर द्दनयंत्रण आद्दण मयािदा घालता येतात. ३. स्वातांत्र्याचा अनधकार : लॉकच्या मते, आपल्या इच्छेनुसार माणसाने केलेले वतिन म्हणजे स्वातंत्र्य होय. व्यक्तीच्या द्दवकासासाठी स्वातंत्र्याची द्दनतांत आवश्यकता असते. १.४.८. जिसांमती हाच शासिाचा आधार : जनसंमती हाच शासनाचा आधार आहे, हे लॉकने स्पष्ट केले. द्दनसगािवस्थेत राहणाऱ्या नागररकांनी राज्य द्दनमािण करण्याचा द्दनणिय घेतला तो सुद्ा जनसंमतीच्या आधारावर. लोकप्रद्दतद्दनधी मंडळाला शासनकते जबाबदार आहेत म्हणजेच जोपयंत सत्ता उपभोगण्यास नागररकांची संमती आहे तोपयंतच ती त्यांना उपभोक्ता येते, असे लॉक म्हणतो. लॉकच्या मते, जनतेला ही संमती प्रत्यक्ष आद्दण अप्रत्यक्ष अशा दोन मागािने व्यक्त करता येईल. समाजातील व्यक्तींनी आपण संमती देत आहोत, असे उघडपणे सांगून आपली संमती दशिवण्याचा प्रत्यक्ष मागि आद्दण राज्याकडून सवांना द्दमळणाऱ्या संरक्षणाचे िायदे स्वीकारण्यात सुरुवात केली की अप्रत्यक्ष रीतीने संमती द्ददल्यासारखे आहे. लॉकच्या मते, पद्दहल्या द्दपढीने प्रत्यक्ष संमतीने द्दनमािण केलेले राज्य दुसऱ्या द्दपढीच्या अप्रत्यक्ष संमतीने अद्दस्तत्वात राहील. म्हणजेच प्रत्येक नव्या द्दपढीला िेरसंमती देण्याचा अद्दधकार तो नाकारतो. तसेच द्दवनाकारण राज्यकत्यांद्दवरुद् बंड पुकारून राज्याचे अद्दस्तत्व धोकयात आणण्याची संधी तो नागररकांना देत नाही. परंतु प्रजेला ते केवळ शासनकत्यांचे गुलाम आहेत munotes.in
Page 15
आधुद्दनक राज्य
15 असा दजािही देत नाही. सामाद्दजक करारानंतर कायदेशीर साविभौमत्व हे जरी राज्याकडे असले तरी ते मयािद्ददत स्वरूपाचे आहे. आपल्या जीद्दवत, द्दवत्त आद्दण स्वातंत्र्याचे संरक्षण राज्याकडून व्हावे याच उद्दिष्टांसाठी नागररकांनी ते राज्याकडे सोपवलेले आहेत आद्दण ही उद्दिष्ट पार पाडण्यास राज्य असमथि ठरत असेल तर राज्यसंस्थेचे आद्दण शासनकत्यांचे अद्दस्तत्व संपुष्टात आणून साविभौम सत्ता पुन्हा आपल्याकडे घेण्यास लॉकची संमती आहे. म्हणजेच राजकीय साविभौमत्व हे नागररकांकडेच आहे हा द्दवचार लॉकने मांडलेला द्ददसतो. लॉक जेव्हा जनसंमती हा शब्द वापरतो तेव्हा एखाद्या गोष्टीद्दवषयी सवांनी एकमताने घेतलेला द्दनणिय अशा अथािने तो वापरत नाही कारण कोणत्याही एखाद्या गोष्टीबिल सवांचे अगदी सारखेच मत असणे अशकय आहे याची जाणीव लॉकला होती. त्यामुळे जनसंमती म्हणजे बहुमताने घेतला गेलेला द्दनणिय होय; परंतु एकदा बहुमताने द्दनणिय घेतला की तो अल्पमतवाल्यावर बंधनकारक आहे तसे झाले नाही तर राज्य द्दनमािण करणे आद्दण शासन संस्था चालवणे या दोन्ही गोष्टी व्यवहारात अशकय होऊन बसतील. म्हणून जेथे जनसंमती नसेल तेथील समाजाला खरा राजकीय समाज म्हणण्यास लॉक तयार होत नाही १.४.९. प्रनतकाराचा आनि शासिनवसजमिाचा हक्क नकांवा क्ाांनतनवषयक नवचार : सरकारकडे सत्ता सोपद्दवताना लोकांनी आपले सवि हकक सोडले नाही तर काही हकक राखून ठेवले, असे लॉकचे प्रद्दतपादन आहे. ते खालीलप्रमाणे : १. ज्या कायािसाठी सरकार स्थापन केले ते कायि व्यवद्दस्थत पार पडते आहे द्दकंवा नाही हे ठरद्दवण्याचा हकक २. अकायिक्षम आद्दण द्दवकृत सरकार द्दवसद्दजित करून त्या ऐवजी दुसरे सरकार बसवण्याचा हकक ३. ज्या सदवतिनाच्या अटीवर कायदेशीर सत्ता सरकारच्या हवाली केली त्या अटींचे पालन होत आहे की नाही हे पाहण्याचा हकक हे हकक लोकांनी स्वतः कडे ठेवले होते. त्यामुळे जेव्हा राज्यकते लहरी, जुलमी होऊन मनमानी करतात अशावेळी त्यांच्या द्दवरुद् बंड पुकारण्याचा हकक जनतेला असतो, असे तो म्हणतो. बाह्य शक्तीने पराभव केल्यामुळे द्दकंवा अंतगित बंडाळीत कोणीतरी सत्ता बळकावल्यामुळे द्दकंवा असमथितेमुळे जेव्हा सरकारला आपले कायि पार पडता येत नाही अशावेळी लोकांनी दैवी अनुग्रहाची वाट न पाहता शस्त्र हातात घ्यावे. जनसंमती हाच शासनाचा आधार आहे, या द्दवधानाची दुसरी बाजू लॉकच्या मते लोकांना शासनाद्दवरुद् क्रांती करण्याचा हकक आहे. मनमानी राज्यकताि स्वतः कायद्याचा शत्रू असून, त्याला द्दवरोध करण्यातून जनता कायद्याचे रक्षण करते, असे लॉक म्हणतो. अद्दधकार नसताना बलप्रयोग करणारा राज्यकताि हा त्याच्या मते युद् करणारा आक्रमक ठरतो. ज्याक्षणी तो शासन अटींचा भंग करतो त्याक्षणी त्याला द्दवरोध करणे हा लोकांचा नैसद्दगिक हकक आहे. munotes.in
Page 16
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
16 लॉकने क्रांतीची काही कारणे सांद्दगतली आहे. १. मनमानी राज्यकारभार २. द्दवद्दधद्दनद्दमितीच्या प्रद्दक्रयेत भ्रष्ट्राचार ३. आपल्या माणसांचा शासनात भरणा करणे ४. परकीय सत्तेखातर स्वजनांचा द्रोह करणे. पण त्याचबरोबर प्रद्दतकाराच्या द्दसद्ांताचे पयिवसान द्दनरंतर अंतगित संघषि आद्दण वारंवार सत्तांतरे घडण्यात होऊ नये यावरही त्याचा कटाक्ष आहे. त्यामुळे लोकांनी बंड पुकारण्याचा हकक वापरताना काही अटी पाळल्या पाद्दहजे, असे तो म्हणतो. क्ाांतीच्या अटी : १. लोकांना शस्त्र वापरण्याचा हकक असला तरी त्यासाठी पयािप्त कारण घडले आहे का याची खात्री लोकांनी करून घ्यावी २. जुलमी आद्दण बेकायदेशीर सत्ताधारकांच्या द्दवरोधात बंड पुकारावे ३. एका व्यक्तीने द्दकंवा छोट्या गटाने कायदेभंगाचा मागि चोखाळू नये तर जुलमाने त्रस्त झालेल्या बहुसंख्य जनतेच्या पुढाकाराने तो अवलंबण्यात यावा. अशा काही अटी त्याने आहेत. लोकांनी द्दकरकोळ कारणांनी बंड करू नये, असे तो म्हणतो १.४.१० सरकारचे वगीकरि : लॉकच्या राजकीय द्दवचारांमध्ये कायदेकारी सत्तेला मध्यवती स्थान द्ददलेले आहे ते पाहता सरकारांचे वगीकरण कायदेकारी सत्ता सरकारांमध्ये कोणावर सोपवली आहे या आधारावर तो करतो. कायदेकारी सत्ता एका व्यक्तीच्या हाती असो अगर अनेक व्यक्तींच्या द्दकंवा समूहाच्या हाती असो ती सविश्रेष्ठ असते; परंतु ती अमयािद नसते. यावर त्याचा कटाक्ष होता. जेथे लोक स्वतःच वेळोवेळी एकत्र जमतात आद्दण बहुमताच्या द्दनणियानुसार कायदे करतात त्या कायद्यांची अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रशासक अद्दधकारी नेमतात तेथे खऱ्या अथािने लोकशाही अद्दस्तत्वात असते. जेथे काही द्दनवडक व्यक्तींवर कायदे करण्याची जबाबदारी सुपूति केलेली असते तेथे अल्पजनसत्ता असते आद्दण जेथे एका व्यक्तीच्या हातात कायदे द्दनद्दमितीची सत्ता काही मयािद्ददत काळासाठी द्दकंवा संपूणि काळासाठी सोपवलेली असते तेथे राजेशाही हा शासन प्रकार अद्दस्तत्वात असतो. लॉकच्या मते या तीनही शासन प्रकारांपैकी लोकशाही हाच शासन प्रकार सवोत्तम ठरतो, कारण उत्तम राज्यकारभारासाठी आवश्यक असलेल्या उपाययोजना िक्त त्यातच पयािप्त प्रमाणावर उपलब्ध असतात. राजेशाहीचे द्दवकृतीकरण स्वाथािसाठी सत्तेचा गैरवापर करणाऱ्या एकाद्दधकाशाहीत घडण्याची शकयता असते, तर अल्पजनसत्तेत संपूणि समुदायाच्या द्दहतापेक्षा मुठभर श्रेष्ठींच्या द्दहतसंबंधांना प्राधान्य द्दमळण्याचा धोका असतो. पण लॉकला आजच्या अथािने लोकशाहीवादी द्दवचारवंत म्हणता येऊ शकेल काय हा प्रश्न आहे जनसंमतीचा आधार असलेल्या राजेशाहीला त्याचा द्दवरोध नव्हता. अद्दनयंद्दत्रत जुलूमशाही त्याला नापसंत होते munotes.in
Page 17
आधुद्दनक राज्य
17 परंतु नागररकत्वाचे अद्दधकार द्दस्त्रया आद्दण गररबांना देणे त्याला नामंजूर होते. साविभौम सत्ता हा शब्द लॉकच्या द्दलखाणामध्ये कुठेही आढळत नाही कायदेकारी सत्तेला तो सविश्रेष्ठ सत्ता म्हणतो पण अंद्दतम सत्ता ही राजकीय समाजाचीच असते हे तो स्पष्ट करतो. शासनाच्या योजनेत द्दनरंकुश सत्तेला द्दकंवा मनमानी कारभाराला कुठेही वाव नाही. कायदेकारी सत्तेवर मयािदा असतात; परंतु लोकांचे सविश्रेष्ठत्वही िक्त सरकार द्दवसद्दजित असतानाच द्दक्रयानवीत होते. द्दवश्वासाचा भंग केला तरच ते सरकार द्दवसद्दजित करण्याचा हकक समुदायाला प्राप्त होतो, इतर वेळेला नाही. १.४.११.लॉकचे राज्य आनि धममसांस्थेसांबांधी नवचार : ‘लेटर ऑन टोलरेशन्स’ या ग्रंथात लॉकने धमि आद्दण राज्यसंस्थेद्दवषयी अत्यंत महत्त्वाचे द्दवचार व्यक्त केले आहेत. धमि ही व्यक्तीची नैद्दतक बाब असते. शक्तीच्या आधारे त्यात बदल करणे अशकय असते. लॉकच्या मते राज्यसंस्था व धमिसंस्था स्वतंत्र असाव्यात. धमाित सद्दहष्ट्णुता द्दनमािण करण्याचा राज्याने प्रयत्न करावा चचिने राज्याच्या कारभारात हस्तक्षेप करू नये. लॉकच्या मते, प्रजेची आद्दत्मक उन्नती करण्याच्या नावाखाली राजाने जनतेला अमुक एखाद्या पंथाचा द्दकंवा धमािचा स्वीकार करण्यास लावणे चूक आहे. ज्या पंथांवर लोकांची श्रद्ा असतील तो पंथ स्वीकारतील. सक्तीने धमिपररवतिन करणे अन्यायकारक आहे. धाद्दमिक बाबतीत लोकांनी स्वतःच्या द्दववेकबुद्ीप्रमाणे द्दनणिय घेण्याचे स्वातंत्र्य ठेवणे आवश्यक आहे. व्यक्ती राज्याचे द्दनयम योग्य प्रकारे पाळते की नाही हे पाहणे राज्याचे कायि आहे. धाद्दमिक क्षेत्रात व्यद्दक्त कशी वागू शकते. राज्यात मात्र परस्परांद्दवषयी द्वेषभाव पसरवण्याची द्दतला संपूणि बंदी असली पाद्दहजे. यासंदभाित न्यायसंस्थेने उद्दचत आद्दण कडक धोरण स्वीकारणे आवश्यक असून धमािच्या आड जर राज्यद्दवरोधी कारवाया होत असतील तर धमिसंस्था नष्ट करावी. जोपयंत राज्यात धमािमुळे अस्वस्थता द्दनमािण होत नाही तोपयंत राज्याने धमािच्या आड येण्याचे कारण नाही. बलप्रयोगाने मनुष्ट्याचे मन द्दजंकता येणार नाही आद्दण म्हणून राज्याने कधीही लोकांच्या धाद्दमिक श्रद्ांना द्दवरोध करू नये. धमि आद्दण राज्य यामध्ये समन्वय साधण्याचा प्रयत्न करावा. सद्दहष्ट्णुता आद्दण शास्त्रीयदृष्टी आधुद्दनक काळात द्दवज्ञान प्रगतीला सहायक असते. लॉकचा धमिद्दनरपेक्ष द्दवचार आज मान्यता पावला आहे १.४.१२. समालोचि : लॉकचे सविच राजकीय द्दचंतन त्याच्या काळातील राजकीय प्रश्नांच्या अनुषंगाने झाले आहे हे जरी वास्तव वसले तरी आजही त्याच्या राजकीय द्दवचारांचा प्रभाव कमी झालेला नाही. लॉकपूवी कोणीही राजकीय समस्यांचा स्वतंत्रपणे द्दवचार केलेला नव्हता. बहुदा सविच द्दवचारवंतांनी चचिच्या अनुषंगाने आपले द्दवचार मांडले होते. लॉक द्दनधमी नसला तरी त्याने त्यांची द्दचद्दकत्सा धमािपासून वेगळे ठेवून केली. माणसावर माणसाने केलेले राज्य जर शाद्दसतांच्या संमतीने चालत नसेल तर त्याला कोणत्याही प्रकारचे वैधाद्दनक समथिन नाही, हे लॉकच्या पूवी इतर कोणत्याही द्दवचारवंताने ठामपणे सांद्दगतलेले नव्हते. इंग्लंडमधील तत्कालीन राजकारणाच्या संदभाित त्याने भाष्ट्य केलेले असले तरी फ्रान्स आद्दण अमेररका या देशातील राजकीय घटनांमधून लॉकच्या द्दवचारांचे पडसाद उमटलेले होते. त्याचे ‘Two Treatises on Government’ हे पुस्तक अमेररकन राज्यक्रांतीचे क्रद्दमक पुस्तक बनले munotes.in
Page 18
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
18 होते. रुसो आद्दण व्हॉल्टेयर यांच्याबरोबरच फ्रेंच राज्यक्रांतीला प्रेरणा देण्याचे कायि लॉकने केलेले होते. लॉकच्या नवचाराांचे योगदाि : जनता हीच सत्तेची मूलस्त्रोत असते. शास्ते शाद्दसतांना उत्तरदायी असतात. सत्ताही काटेकोरपणे कायद्याद्वारेच अमलात आली पाद्दहजे नागररकांचे नैसद्दगिक हकक द्दहरावून घेण्याचा कोणालाही अद्दधकार नाही ही नैद्दतक राज्यकारभाराची सूत्रे लॉकने राजकीय द्दवचारद्दवश्वाला द्ददलेली आहेत. नैसद्दगिक हककांच्या संकल्पनेबरोबरच मयािद्ददत सरकारची लॉकप्रणीत संकल्पना ही राजकीय द्दवचारांमध्ये महत्त्वाची ठरली आहे. त्यामुळे राजकीय लोकशाहीचा लॉक हा पद्दहला प्रणेता मानला जातो. तसेच राज्यशास्त्राच्या क्षेत्रात सत्ताद्दवभाजनाचा द्दवचार सविप्रथम मांडण्याचे श्रेयही लॉकलाच द्यावे लागते. व्यद्दक्तवाद, जनसाविभौमत्व आद्दण संद्दवधाद्दनक शासन यांचे सुसंगत तत्त्वज्ञान लॉकने मांडले आहे. संपत्तीच्या हककाला त्याच्या राजकीय द्दवचारांमध्ये महत्त्वाचे स्थान देणारा लॉक हा आज लोकद्दप्रय झालेल्या उदारमतवादी राज्यपद्तीचा आद्य समथिक मानला जातो. असे असूनही त्याच्या राजकीय द्दवचारांमध्ये काही उणीवा आहेत त्याच्या द्दवचारांचे टीकात्मक परीक्षण खालीलप्रमाणे : १. लॉकच्या मते, राज्यद्दनद्दमिती पूवी द्दनसगि अवस्था होती याबाबत कोणताही ऐद्दतहाद्दसक पुरावा आढळत नाही द्दनसगि अवस्था हा एक केवळ काल्पद्दनक द्दवचार वाटतो. २. लॉकने मनुष्ट्य स्वभावाचे संपूणि एकांगी द्दचत्र रेखाटले आहे. जर मनुष्ट्य हा द्दववेकी असता तर द्दनसगि अवस्थेमध्ये अडचणी द्दनमािण होण्याचा प्रश्नच येत नाही त्याचप्रमाणे मानवी स्वभाव हा चांगल्या आद्दण वाईट गुणांच्या द्दमश्रण असते ३. लॉकने आपल्या द्दवचारांमध्ये द्दनसगि द्दनयमांची कल्पना मांडली आहे; परंतु द्दनसगि द्दनयम म्हणजे द्दनद्दश्चत काय, ते कसे द्दनमािण होतात इत्यादी बाबतीत त्याने खुलासा केलेला नाही परस्पर सदभाव ठेवणारा सद्गुणी मनुष्ट्य द्दनसगि द्दनयमांचा वापर स्वस्वाथािसाठी करतो हे त्याच्या तत्त्वज्ञानाशी द्दवसंगत वाटते ४. लॉकने राज्याची उभारणी जनसंमतीवर केली आहे परंतु जनसंमतीची कल्पना त्याने स्पष्ट केलेली नाही ५. लॉकच्या सामाद्दजक करार द्दसध्दांताबाबत अस्पष्टता जाणवते त्याने दोन सामाद्दजक करार केल्याचे नमूद केले आहे पद्दहला सामाद्दजक करार एक व्यक्ती आद्दण दुसरी व्यक्ती यांच्यात झाला तर दुसरा करार राजकीय करार समजला जातो. त्यामुळे शासन संस्थेची स्थापना करण्यात येते पण याबाबत लॉकचे द्दववेचन अस्पष्ट आहे ६. लॉकने आपल्या द्दवचारांमध्ये व्यक्तीच्या संपत्तीच्या अद्दधकाराला अद्दधक महत्त्व द्ददले आहे यातून समाजामध्ये मालमत्ता धारण करणारा भांडवलदार वगि द्दनमािण होतो लॉकचा द्दसद्ांत कल्याणकारी राज्यात लागू होत नाही तर भांडवलशाही राज्यास लागू होतो. थोडकयात, लॉकचे द्दवचार हे भांडवलशाहीला पोषक असल्याचे द्दवचारवंतांचे म्हणणे आहे. munotes.in
Page 19
आधुद्दनक राज्य
19 ७. लॉकचा मते, राज्याचा उदय हा सामाद्दजक करारातून झाला हे स्पष्ट करण्यापेक्षा मयािद्ददत राज्यसत्तेचे समथिन करणे आद्दण अंद्दतम सत्ता लोकांच्या हाती देणे या हेतूच्या समथिनासाठी लॉकने सामाद्दजक करार द्दसद्ांताचा आधार घेतला. परंतु हा द्दसद्ांत कृद्दत्रम वाटतो. ८. लॉकने लोकांना क्रांती करण्याचा अद्दधकार द्ददला आहे या अद्दधकाराने राज्य अद्दस्थर व दुबळे बनते क्रांतीच्या अद्दधकाराचा सतत वापर केल्याने क्रांतीचा उिेश नाहीसा होतो आद्दण द्दतचे पाद्दवत्र्यही नष्ट होते. ९. लॉकने सत्ताद्दवभाजनाच्या द्दसद्ांताचा पुरस्कार केला आहे. त्याबिल बोलताना कायदेकारी सत्ता व कायिकारी सत्ता यांच्या द्दवभक्तीपणावर तो जेवढा भर देतो तेवढा भर न्यायालयीन व्यवस्थेच्या स्वातंत्र्यावर देत नाही, अशी टीका द्दवचारवंतांनी केल्या आहे. असे असले तरी आपल्या राज्यव्यवस्थांना आधारभूत ठरलेल्या संकल्पनांचा लॉक हाच आद्य प्रवतिक होता हे कोणीही अमान्य करत नाही. लॉकच्या संपत्तीच्या अद्दधकाराचा द्दवचारांचा आज संपूणि जगावर प्रभाव पडला आहे लॉक हा अनुभववादी तत्त्वज्ञ होता. बाकिरच्या मते, लॉकच्या राजकीय द्दवचारांनी केवळ इंग्लंडमधील द्दवचारवंत प्रभाद्दवत केले नाही, तर फ्रान्समध्येही प्रभाद्दवत झाले. फ्रेंच राज्यक्रांती व द्दवशेषतः अमेररकेतील स्वातंत्र्याची घोषणा, सत्ताद्दवभाजनाला संद्दवधानात द्दमळालेले स्थान हे लॉकच्या द्दवचारांची देणगी आहे. युरोप आद्दण आद्दशया खंडातील राष्ट्रांच्या शासनव्यवस्थेवर आजही लॉकच्या द्दवचारांची छाप द्ददसून येते. यातूनच त्याच्या तत्त्वज्ञानाचे महत्त्व द्दवशद होते. १.५ नवद्यापीठीय प्रश्न : १) मॅद्दकयावेलीचे राज्यद्दनद्दमितीद्दवषयीचे द्दवचार थोडकयात द्दवशद करा. २) राजाने अद्दधराज्य कसे द्दमळवावे, कसे द्दटकवावे आद्दण कसे वाढवावे? करण्यासंदभाित मॅद्दकयावेलीने राजाला कोणता उपदेश केला आहे? ३) जॉन लॉकच्या सामाद्दजक करार द्दसद्ांताची चचाि करा. ४) ‘जनसंमती हाच शासनाचा आधार आहे’ या द्दवधानासंदभाित जॉन लॉकचे द्दवचार द्दवशद करा. ५) द्दटपा द्दलहा १. मॅद्दकयावेलीचे मानवी स्वभावाद्दवषयीचे द्दवचार २. द्दनसगि अवस्था ३. प्रद्दतकाराचा हकक munotes.in
Page 20
पश्चीमात्य राजकीय द्दवचार
20 १.६ सांदभमग्रांथ : १) पाश्चीमात्य राजकीय द्दवचार – भास्कर लक्ष्मण भोळे, द्दपंपळपुरे प्रकाशन, नागपूर. २) पाश्चीमात्य राजकीय द्दवचारप्रवाह – द्दद. का. गद्रे, महाराष्ट्र द्दवद्यापीठ ग्रंथ द्दनद्दमिती मंडळासाठी राणे प्रकाशन, पुणे. ३) काही प्रमुख राज्यशास्त्रज्ञ – प.द्दस. काणे, द्दवद्या प्रकाशन, नागपूर. munotes.in
Page 21
21 २ÖवातंÞय आिण Æयाय घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.४ ÖवातंÞय Ìहणजे काय? २.५ 'ÖवातंÞय'िनवडक Óया´या २.६ ÖवातंÞयाचे ÿकार २.६.१ नैसिगªक ÖवातंÞय : २.६.२ नागरी ÖवातंÞय : २.६.३ राजकìय ÖवातंÞय: २.६.४ आिथªक ÖवातंÞय २.६.५ राÕůीय ÖवातंÞय : २.६.६ Óयिĉगत ÖवातंÞय २.६.७ घटनाÂमक ÖवातंÞय २.७ जॉन Öटुअटª िमल [१८०६-१८७८] : ÖवातंÞयाची कÐपना १. ÖवातंÞय का आवÔयक आहे? २. जे.एस िमल: ÖवातंÞया¸या संकÐपनेचा तÂव²ानाÂमक आधार ३. जे.एस.िमल :ÖवातंÞयाची वैिशĶ्ये - २.७.१ िमल यां¸या ÖवातंÞयाचे ÿकार १. सÂय दडपÁयाची भीती २. सÂयाला िविवध पैलू असतात ३. समाजा¸या िवकासासाठी ४. उ¸च दजाª¸या नैितक चाåरÞयाचा िवकास ५. ऐितहािसक आधार २.७.२ िमल¸या ÖवातंÞया¸या मयाªदा: २.७.३ िमल¸या ÖवातंÞया¸या िसĦांतावरील टीका २.८ जॉन रॉÐस [१९२१-२००२] २.८.१ Æयाय: २.८.२ Æयाय : Óया´या व अथª २.९ Æयायाचे पैलू : munotes.in
Page 22
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
22 १ ) सामािजक Æयाय २ ) आिथªक Æयाय ३ ) राजकìय Æयाय : २.१० सामािजक Æयायाची संकÐपना २.११ जॉन रॉÐस: Æयायाचा िसĦांत १. उपयुĉतावादावर टीका २. मुळिÖथती ३. पडदा अ. लोकसं´याशाľीय तÃये ब. सामािजक तÃये - क. चांगÐया गोĶéबĥल िनणªय घेणाöया वृ°ीबĥलची तÃये २.१२ अ²ाना¸या पडīाचे दोन मु´य पैलू : ÿथम:Æयायाचे पािहले तÂव समान ÖवातंÞय िĬतीय:.Æयायाचे दुसरे तÂव संधीची ÆयाÍय समानता आिण भेदमुलक तÂव २.१३ जॉन रॉÐस:िवतरणाÂमक Æयाय Öवतंý आिण Æयाय २.१ उिĥĶे १. ÖवातंÞयाची संकÐपना समजून घेणे. २. ÖवातंÞयाचे ÿकार समजून घेणे. ३. Öवतंý संकÐपनेचा िविवध घटकांशी असलेÐया संबंधाचा अËयास करणे. ४. जे.एस.िमल.यां¸या Öवतंý संकÐपनेचा आढावा घेणे. ५. जे.एस.िमल. यां¸या Öवतंý िवषयक संकÐपनेचे परी±ण करणे. ६. Æयाय संकÐपनेचा अËयास करणे. ७. Æयाय संकÐपने¸या िविवध पैलूंचा अËयास करणे. ८. जॉन रॉÐस यां¸या Æयाय कÐपनेचा अËयास करणे. ९. जॉन रॉÐस यां¸या भेदभावाÂमक सामािजक Æयाय कÐपनेचा अËयास करणे. १०. जॉन रॉÐस यां¸या सामािजक Æयायाचे िवĴेषण करणे. २.२. ÿाÖतािवक आधुिनक लोकशाही राºय व शासन ÓयवÖथेत नागåरकांना ÖवातंÞयाची अिधक हमी िमळते. काही देशातील राºयघटनांनी ÖवातंÞयाचा ह³क मूलभूत ह³क Ìहणून नागåरकांना बहाल केला आहे. ÖवातंÞय ही Óयĉì¸या सवा«गीण िवकासासाठी अÂयंत महßवाची बाब आहे आिण ते िमळिवÁयासाठी ÿÂयेक Óयĉì आपÐया पĦतीने ÿयÂन करीत असतो. łसो Ìहणतो कì, munotes.in
Page 23
Öवतंý आिण Æयाय
23 'Óयĉì हा जÆमतः Öवतंý असतो; परंतु नंतर तो अनेक बंधनामÅये अडकतो. 'समाजाĬारे समाजिहतासाठी आिण िनसगाª¸या िहतासाठी Óयĉìवर अनेक बंधने घातली जातात. परंतु ही बंधने ÖवातंÞयासाठी हािनकारक असू नये. ही बंधने पाळून Óयĉìला आपÐया ÖवातंÞयाचा उपभोग घेता यावा. काही देशात सामािजक बंधनाÿमाणेच कायīानेदेखील Óयĉì¸या ÖवातंÞयावर बंधने घातली आहेत. १९ Óया आिण २० Óया शतका¸या पूवाªधाªत आिशया आिण आिĀका खंडात अनेक देश पारतंÞयात होते. िāिटशांचे साăाºय अनेक देशात होते. अशा पारतंÞयात असलेÐया देशांत लोकांमÅये राºया¸या िवरोधात संघटनाची भावना तयार होऊन ÖवातंÞया¸या ÿाĮीसाठी ÿयÂन झाले Óयĉìला आपÐया सवा«गीण िवकासासाठी काही मूलभूत ÖवातंÞयाची आवÔयकता असते. ते ÖवातंÞय िकंवा ह³क Óयĉìला ÿाĮ झाले तरच तो आपÐया Óयिĉमßवाचा सवा«गीण िवकास कłन घेऊ शकतो. २.३ िवषय िववेचन ÖवातंÞय ही बहòआयामी संकÐपना असून Óयĉìला आपÐया Óयिĉमßव िवकासासाठी आिण Óयĉì Ìहणून आपला उदरिनवाªह करÁयासाठी ÖवातंÞय ही आवÔयक बाब आहे. ÖवातंÞय हे एका िविशĶ Óयĉìचे, समाजाचे िकंवा राÕůाचे असू शकते. Óयĉì¸या ÖवातंÞयात Óयĉìला आपÐया Óयिĉमßव िवकासात Âया¸या इ¸छेÿमाणे वतªन करÁयाचा िनणªय घेÁयाचा ह³क यांचा समावेश होतो. समूहाचे िकंवा समाजाचे ÖवातंÞय Ìहणजे एखाīा िविशĶ समाजाचा आपÐया łढी, परंपरा आिण ÿथा पाळÁयाचे ÖवातंÞय होय. कोणीही ÓयÂयय आणणार नाही याची खाýी होय, या समाजा¸या सदÖयाला आपले Óयवहार आपÐया इ¸छेÿमाणे करता येणे आिण सामािजक बंधनातून Öवत:ला दूर ठेवता येईल अशी ÓयवÖथा असणे होय. राºयाचे िकंवा राÕůाचे ÖवातंÞय Ìहणजे एखादा राजकìय समाज िकंवा राÕů इतर राÕůापासून, Âयां¸या वचªÖवापासून मुĉ असणे, Âयास आपÐया राºयाबाबत Öविनणªय घेÁयाचा पूणª अिधकार असणे होय. २.४ ÖवातंÞय Ìहणजे काय? ÖवातंÞय ही एक बहòआयामी संकÐपना असून ÖवातंÞयाची नेमकì Óया´या करणे कठीण आहे. काळ आिण पåरिÖथतीनुसार ÖवातंÞयाचा िविवध ÿकारचा अथª घेतला जातो. ÿÂय± Óयवहारात ही संकÐपना आपापÐया सोईने वापरली जाते. इंúजीत Liberty हा शÊद Liber या लॅिटन शÊदापासून तयार झाला आहे. लॅिटन भाषेतील Liber या शÊदाचा अथª बंधनाचा अभाव (Absence of Restraint) असा घेतला जातो. ÖवातंÞयासंदभाªत Liberty, Independent, Freedom या शÊदांचा उदय Liber (libra) या मूळ शÊदापासून झाला आहे. ताÂपयª, एखाīा वÖतूची तुला (मोजमाप) करणारा तराजू असा अथª घेतला जातो. Liberty या अथाªने Óयĉìचे आचरण व Óयवहाराचे मोजमाप करणारे साधन आहे. Liber शÊदाचा दुसरा पैलू Independent आहे. या शÊदा¸या िवŁĦाथê dependence हा शÊद आहे. याचा अिभÿाय परावलंिबÂव िकंवा पारतंÞय असा होतो. Ìहणजेच Óयĉì Öवत: पूणª नसून तो इतरां¸या अिधपÂयाखाली आहे असा होतो. ÖवÂवाची जाणीव झाÐयावर हळूहळू Independent शÊदाला महßव ÿाĮ झाले. Liber शÊदाचा ितसरा पैलू Freedom असा आहे. Freedom Ìहणजे मुĉ (free) असा अथª होतो. ताÂपयª ' ÖवातंÞया'वर िनयंýण असणे आहे. ' ÖवातंÞयता' मÅये मूळ शÊद 'तंý' आहे. यामÅये 'Öव' उपसगª व 'ता' ÿÂयय लावला munotes.in
Page 24
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
24 आहे. याचा अथª असा होतो कì, ÓयिĉÖवातंÞयावर घातलेÐया अिनķ बंधनातून Óयĉìला मुĉ करणे होय. ÖवातंÞयता Óयĉìचा सवा«गीण व नैसिगªक िवकास होÁयासाठी अÂयंत महßवपूणª आहेत. परकìय साăाºयवादी जोखडातून सुटका कłन घेÁयासाठी या शÊदाचा उपयोग करÁयात आला. या ितÆहीही पैलूंचा िभÆनिभÆन संदभª समजून ¶यावा लागतो. वतªमानात आपण ºया अथाªने ÖवातंÞयाची सं²ा वापरतो तो अथª úीक नगरराºयात अपेि±त नÓहता. आज तो अिधक Óयापक झाला आहे .हे समजून घेतले पािहजे. २.५. ‘ÖवातंÞय’ िनवडक Óया´या ÖवातंÞय या संकÐपनेची िनिIJत Óया´या करता येत नसली तरी काही िवचारवंतांनी या संकÐपने¸या िविवध अंगांनी Óया´या करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. १) ÿो. लाÖकì यां¸या मते, ‘‘ÖवातंÞय Ìहणजे मानवी समाजातील Óयĉéना आपला संपूणª िवकास होÁयाकåरता संधी िमळÁयासारखी पåरिÖथती िनमाªण करणे होय.’’ ("By liberty, it is meant the eager maintainance of that atmosphere in which the men have the opportunity to be their best selves.") २) मॅकेनी या िवचारवंता¸या मते, "ÖवातंÞय Ìहणजे बंधनाचा अभाव नाही, तर अनुिचत बंधनाऐवजी उिचत बंधनांची ÓयवÖथा होय. ( “Freedom is not the absence of all restraints but rather the substitution of rational onces for the irrational.") ३) सीले यां¸या मते, "ÖवातंÞय Ìहणजे अितशासनाचा िवरोध होय.' ("Liberty is the opposition to excessive the governance.") ४) सामािजकशाľ ²ानकोश - "Óयĉìने वा समूहाने Öवतः¸या Öवßवाचे ŀढकथन करणे Ìहणजे ÖवातंÞय होय. 'Âयासाठी तीन घटकांची आवÔयकता असते - १) Óयिĉमßवाचे सुसंवादी संतुलन, २) बंधनांचा अभाव, ३) सतत पुढाकार घेता यावा अशा संघटनाÂमक संधी. ५) रेÌसे मूर¸या मते, “ Óयĉéना िकंवा राÕů, चचª, कामगार संघटना यासार´या नैसिगªक व समयÖफूतª समूहांना आपÐया िवचारांचे िचंतन, आिवÕकारण व Âयानुसार कृती करÁयाचा, आपÐया अंतगªत अंगा¸या गुणांचा आपÐया पĦतीने कायīा¸या संर±णाखाली उपयोग कłन घेÁयाचा सुरि±त अिधकार ÖवातंÞयापासून िमळतो. अट एकच कì Âयांनी इतरां¸या अशाच अिधकारांना बाधा पोहोचवता कामा नये. munotes.in
Page 25
Öवतंý आिण Æयाय
25 २.६ ÖवातंÞयाचे ÿकार १) नैसिगªक ÖवातंÞय : ÖवातंÞया¸या या ÿकारात Óयĉì हा जÆमतः Öवतंý आहे. Âयावर कोणतीही बंधने असू नये. Âयाला आपÐया इ¸छेनुसार वतªन करÁयाचे ÖवातंÞय असावे. हॉÊज या िवचारवंताने िनसगª अवÖथेत मानवाला पूणª ÖवातंÞय होते. ºयाÿमाणे जंगलात िविवध ÿाणी आपÐया मजêÿमाणे वावरत होते. Âयां¸यावर कुठलेही बंधन राहत नÓहते. मानवाची जीवनपĦतीदेखील तशीच असावी. Âयाला जे वाटते ते कł īा. Âया¸यावर कोणतीही बंधने असता कामा नये. हा नैसिगªक ÖवातंÞयाचा ÿकार Öवैराचाराला िनमंýण देईल, कारण मानवावर कोणतेही बंधन नसेल तर 'बळी तो कान िपळी' अशी अवÖथा होईल व ÂयामÅये जो बलवान आहे तो दुबªलांचे शोषण करील. Âयामुळे दुबªलांचे ÖवातंÞयहनन होईल. या ÿकारात काही बलवान लोकांनाच ÖवातंÞयाचा उपभोग घेता येईल. हे अÐप लोकांचे ÖवातंÞय असेल व बहòसं´याक शोिषत बनतील मनुÕय हा सामािजक ÿाणी आहे व तो समूह कłन राहतो. समूहात समाजाची काही बंधने असतात. ती बंधने पाळणे आवÔयक असते. Âयामुळेच पुढे łसो असे Ìहणतो कì, ‘मनुÕय जÆमतः Öवतंý आहे; परंतु नंतर तो िविवध बंधनात बांधला जातो.’ सामािजक करारात आपले िविवध अिधकार Âयागावे लागतात. ÖवातंÞयाचा हा ÿकार राºया¸या अगोदरच अिÖतÂवात होता व सामािजक कराराने िवचारवंत काही लोकां¸या या अपमंद ÖवातंÞयाला कंटाळूनच सामािजक करार झाला आिण राºयाची िनिमªती झाली. २) नागरी ÖवातंÞय : नागरी ÖवातंÞय राºयाĬारे आपÐया नागåरकांना ÿदान केले जात असते. Âया ÖवातंÞयावर राºयाĬारे काही बंधने घातलेली असतात. Óयĉìला आपÐया ÓयिĉमÂवाचा सवाªगीण िवकास कłन घेÁयासाठी असे ÖवातंÞय राºयाĬारे ÿदान केले जाते. या ÖवातंÞयाचा उपयोग नागåरकांना घेता येईल. Âयात कोणताही ÓयÂयय येणार नाही याची काळजी राºयाने ¶यावयाची असते. नÓहे ते राºयासाठी आवÔयक असते. आधुिनक लोकशाही राºयात हे ÖवातंÞय लेखी Öवłपात राºयाĬारे ÿदान केले जाते व Âया¸या संर±णाची तरतूददेखील लेखी Öवłपात केली जाते. १० िडस¤बर १९४८ रोजी संयुĉ राÕů संघटनेने ‘जागितक मानवी ह³क जाहीरनामा’ ÿिसĦ केला. ÂयामÅये Âयांनी ÓयिĉÖवातंÞयाचा उÐलेख केलेला िदसतो, जो अनेक देशांनी नागरी ÖवातंÞयामÅये समािवĶ केला आहे. या ÖवातंÞयाचे र±ण करणे, ÖवातंÞयावर योµय ती बंधने घालणे आिण Âयातून सवा«चा समान िवकास होईल अशी पåरिÖथती िनमाªण करणे हे शासनाचे कतªÓय ठरते. राºयाची Öथापना ही Óयĉì¸या कÐयाणासाठी झाली असून नागरी ÖवातंÞया¸या माÅयमातून Óयĉì आपला िवकास साधत असतो. राºयात सवª नागåरकां¸या िवकासाचा िवचार केला जातो. िविशĶ संÖथेĬारे या ÖवातंÞयावर बंधने येणार नाही याची काळजी घेतली जाते. ३) राजकìय ÖवातंÞय : Óयĉìला राºयसंÖथेत सहभागी होÁयासाठी आिण या संÖथेवर िनयंýण ठेवÁयासाठी राजकìय ÖवातंÞयाची आवÔयकता असते. Âयासाठी Óयĉìला काही अिधकार िमळणे आवÔयक असते. मतदानाचा अिधकार, िनवडणुकìला उभे राहÁयाचा अिधकार, िनवडून येÁयाचा आिण राºयसंÖथेत सहभागी होऊन Âयास िनयंिýत करÁयाचे ÖवातंÞय. Âयाचबरोबर शासनावर व शासना¸या धोरणावर टीका munotes.in
Page 26
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
26 करÁयाचा अिधकार यामुळे Óयĉì राजकìय ÖवातंÞयाचा उपभोग घेऊ शकतो. देशातील महÂवा¸या पदावर िनयुĉ होÁयाचा अिधकार Óयĉìला िमळणे आवÔयक असते, ºयाĬारे राºयावर आिण राºयातील महßवा¸या संÖथांवर िनयंýण ठेवले जाते. Óयĉìला राजकìय ÖवातंÞय िमळावे यासाठी अनेक देशात संघषª झाÐयाचा इितहास आहे. Ā¤च राºयøांती, अमेåरकन ÖवातंÞययुĦ, भारताचे ÖवातंÞय आंदोलन यामÅये राजकìय ÖवातंÞयासाठी ÿयÂन झाले आहे. राºयसंÖथा ही देशातील महßवाची संÖथा असते व ित¸यावर िनयंýण ठेवÁयासाठी राजकìय ÖवातंÞय हे महßवाचे असते. ४) आिथªक ÖवातंÞय : आिथªक बाब ही मानवी जीवनातील एक महßवाची बाब आहे. आिथªक ÖवातंÞयािशवाय राजकìय ÖवातंÞय हे अथªहीन आहे. Óयĉì¸या मूलभूत गरजा पूणª झाÐयािशवाय Âया¸या इतर ÖवातंÞयाला िकंमत नसते. ÿÂयेकाला आपÐया आिथªक गरजा पूणª करÁयाचे ÖवातंÞय असावे. Âयासाठी आवÔयक पåरिÖथती राºयाने िनमाªण करावी. सवª नागåरकांना िकमान उÂपÆनाची हमी देणे, बेकारी भ°ा, अपघातात मदत, आजारपणात Âयास िविशĶ मदत करणे, आिथªक संकटÿसंगी Âयास अथªसाहाÍय करणे, Óयĉìला आिथªक िववंचनेपासून मुĉ करणे आिण आिथªक सुर±ा देणे यावरच Âयाचे आिथªक ÖवातंÞय अवलंबून आहे. आिथªक ÖवातंÞयाचा अथª औīोिगक लोकशाही¸या अंगानेदेखील घेतला जातो. औīोिगक कारखाÆयात ÓयवÖथापनाबरोबर कामगारांनादेखील समान ÿितिनिधÂव िमळाले पािहजे. उÂपािदत मालातून िमळणाöया नÉयाचे लोकशाही पĦतीने िवतरण झाले पािहजे. िविवध िवचारसरणीĬारे आिथªक ÖवातंÞयाचा वेगवेगÑया पĦतीने अथª काढला जातो. परंतु सारांशत: आिथªक ÖवातंÞयात आिथªक िववंचनेपासून मुĉता, मूलभूत गरजांची पूतªता, सामािजक सुर±े¸या माÅयमातून आिथªक उपाययोजना करणे, गरीब आिण ®ीमंत यां¸यातील दरी कमी करणे, ÿÂयेकाला आपली उपजीिवका िनवडÁयाचे ÖवातंÞय, संप°ीचे िवतरण योµय ÿमाणात करणे इÂयादी बाबéचा समावेश होतो. ५) राÕůीय ÖवातंÞय : ºयाÿमाणे Óयĉì¸या जीवनात ÖवातंÞयाचे महßवाचे Öथान आहे Âयाचÿमाणे राÕůाचे ÖवातंÞयदेखील महßवाचे आहे. जो देश पारतंÞयात असेल तो आपÐया नागåरकांना ÖवातंÞय देऊ शकत नाही. जनतादेखील दुÍयम नागåरक बनलेली असते. राÕůीय ÖवातंÞयावरच नागåरकांचे राजकìय, नागरी व आिथªक ÖवातंÞय अवलंबून राहत असÐयामुळे राÕůीय ÖवातंÞय ही मूलभूत बाब आहे. पारतंÞयात असणाöया देशातील नागåरक ÖवातंÞयासाठी ÿयÂनशील असतात. १९ Óया शतकात आिण २० Óया शतका¸या पूवाªधाªत अनेक देश हे िāिटश वसाहती¸या अिधपÂयाखाली होते. Âयापासून ÖवातंÞय िमळिवÁयासाठी नागåरकांना मोठा लढा उभा केÐयाचा इितहास आहे. अमेåरकन लोकांना १७७६ साली तर भारतीयांना १९४७ साली ÖवातंÞय ÿाĮ झाले. या ÖवातंÞयÿाĮीनंतर या देशात राºयघटना अिÖतÂवात आली व या राºयघटनेने नागåरकांना ÖवातंÞयाचे अिधकार ÿदान केले. राÕůीय ÖवातंÞय Ìहणजे राÕůाबाहेरील कोणÂयाही स°ेचे िकंवा संÖथेचे िनयंýण राÕůावर नसणे. बाहेर¸या स°ेपासून Öवतंý िकंवा मुĉ असे राÕů होय. कोणताही बाĻंगत दबाव राÕůावर असू नये व राÕůाची स°ा देशातील नागåरकां¸या हातात असावी. ती इतर बाĻ शĉìकडे असू नये. थोड³यात राÕůाचे बाĻ सवªभौमÂव अबािधत असावे आिण ते राÕů परकìय बंधनापासून मुĉ असावे. राÕůीय ÖवातंÞय munotes.in
Page 27
Öवतंý आिण Æयाय
27 ही Óयĉì¸या, Âया देशा¸या नागåरकां¸या जीवनातील एक महßवाची बाब असून Âयासाठी Óयĉì आपÐया ÿाणाची आहòती देÁयास तयार असतो. राÕůÿेमातून राÕůीय ÖवातंÞयाची ÿाĮी कłन घेÁयाची उमेद िनमाªण होत असते. भारत, दि±ण आिĀका आिण Ìयानमारचे उदाहरण याबाबत देता येईल. भारतात महाÂमा गांधी, दि±ण आिĀकेत नेÐसन मंडेला आिण ÌयानमारमÅये ॲन सॅन सुची यांनी राÕůा¸या ÖवातंÞयासाठी लढा उभा केÐयाचा इितहास आहे. Âयासाठी Âयांनी तुłंगवास भोगला. काहéना राÕůीय ÖवातंÞयासाठी बिलदान īावे लागले. Âयामुळे राÕůीय ÖवातंÞय ही बाब मानवी जीवनातील महßवाची बाब आहे. ६) Óयिĉगत ÖवातंÞय : Óयĉìला आपÐया सवा«गीण िवकासासाठी काही मूलभूत ÖवातंÞयाची आवÔयकता असते. Âयाला आपÐयामधील ±मतांचा िवकास कłन घेÁयासाठी ºया ÖवातंÞयाची आवÔयकता असते Âया ÖवातंÞयाला Óयिĉगत ÖवातंÞय असे Ìहणतात. ÊलॅकÖटोन यां¸या मते, ‘Óयिĉगत ÖवातंÞय हे तीन िदशेने असते - १) आरोµय आिण जीवनाचे ÖवातंÞयाबरोबर ÿितķेची सुरि±तता, २) Óयिĉगत ÖवातंÞयात मुĉ Ăमण करÁयाचे ÖवातंÞय अपेि±त आहे. ३) Óयिĉगत संप°ी जमा करणे, ती बाळगणे व ितचा उपभोग घेणे या बाबéचा समावेश Óयिĉगत ÖवातंÞयात होतो. सर अनेÖट बाकªर¸या मते, Óयिĉगत ÖवातंÞयात जीवन आरोµयात येणाöया संकटांपासून मुĉता िमळिवÁयासाठी भौितक ÖवातंÞय आिण शारीåरक संचालनात Óयĉìस पूणª ÖवातंÞय, िवचार आिण िवĵासा¸या अिभÓयĉìचे पूणª ÖवातंÞय, आपÐया इ¸छेनुसार काम करÁयाचे ÖवातंÞय या ÿमुख बाबéचा समावेश Óयिĉगत ÖवातंÞयात होतो. जॉन Öटुअटª िमल या िवचारवंताने आपÐया ‘ऑन िलबटê’ या úंथात Óयिĉगत ÖवातंÞयाचा पाठपुरावा केला आहे. िमल¸या मते, Óयिĉगत ÖवातंÞय Ìहणजे असे ÖवातंÞय कì ºया Óयĉì इतरां¸या ÖवातंÞय उपभोगÁया¸या मागाªत अडथळा न आणता उपभोगत असते. तो Óयिĉगत ÖवातंÞयाची संकÐपना मांडताना िमलने Âयाची दोन ÿकारात िवभागणी केली आहे. Öवत: संबंधी ÖवातंÞय व इतरांसंबंधी ÖवातंÞय िमल Ìहणतो कì, Öवत:संबंधी ÖवातंÞयात राºयाने कुठÐयाही ÿकारचा हÖत±ेप कł नये. Óयĉìला आपÐया जीवनात वेगवेगळे िनणªय घेÁयाचा पूणª अिधकार आहे. Âयाचे एखादे कायª Öवत: संबंधी असेल तर Âयात राºयाने हÖत±ेप कł नये. परंतु जेÓहा Âया कायाªचा पåरणाम इतरांवर होत असेल तर Âयावेळेस राºयाने हÖत±ेप करावा. इतरांसंबंधी ÖवातंÞयात राºयाने कायदा व सुÓयवÖथा ÿÖथािपत करÁयासाठी हÖत±ेप करावा. आपÐया ±मतांचा सवा«गीण िवकास कłन घेÁयासाठी Óयĉìला Óयिĉगत ÖवातंÞय हे आवÔयक असते. ७) घटनाÂमक ÖवातंÞय : आधुिनक राÕů - राºयात घटनाÂमक ÖवातंÞयाची संकÐपना अिधक महßवाची बनत चालली आहे. या राºयात िलिखत राºयघटना ÖवीकारÐया जाऊ लागÐया असून या राºयघटनांत नागåरकांना िलिखत Öवłपात काही मूलभूत अिधकार ÿदान केले आहेत तो ÖवातंÞयाचा अिधकारदेखील समािवĶ करÁयात येतो. ºया देशातील नागåरकांना राºयघटनेĬारे काही ÖवातंÞय ÿदान केली जातात Âयाला घटनाÂमक ÖवातंÞय असे Ìहणतात. भारतीय राºयघटनेने नागåरकांना ÖवातंÞय ÿदान केले आहे. राºयघटने¸या भाग ३, कलम १९ नुसार नागåरकांना ÖवातंÞयाचा अिधकार ÿदान करÁयात आला आहे. दुसराही एक अथª ÖवातंÞयाचा घेतला जातो munotes.in
Page 28
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
28 तो Ìहणजे, ºया राºयात जनतेचे शासन असते. शासनाची िनवड जनता Öवत: करते आिण हे शासन जनतेला जबाबदार असते. Âया राºयात नागåरकांना घटनाÂमक ÖवातंÞय आहे असे मानले जाते. आधुिनक जगातील बहòतेक लोकशाही राºयांनी नागåरकांना असे ÖवातंÞय बहाल केले आहे. २.७ जॉन Öटुअटª िमल [१८०६-१८७८] : ÖवातंÞयाची कÐपना जॉन Öटुअटª िमल यांनी ÖवातंÞय िवषयी िवचार 'ऑन िलबटê' (१८५९) या पुÖतकात मांडले आहेत. हे पुÖतक Ìहणजे Âयां¸या राजकìय तßव²ानातील मैलाचा दगड ठरला आहे. मॅ³सी¸या शÊदात सांगायचे तर, िवचार आिण वादिववाद ÖवातंÞयावरील िमलचा िनबंध हा राजकìय सािहÂयातील एक अितशय उ¸च ®ेणीचा अÅयाय आहे. या ÿकरणात िमलची गणना िमÐटन, िÖपनोझा, ÓहोÐटेअर, łसो, पेन, जेफरसन आदी िवĬाना ÿमाणे करÁयात आली आहे. १. ÖवातंÞय का आवÔयक आहे ? जे.एस.िमल¸या काळात राजकìय आिण आिथªक पåरिÖथतीमÅये मोठे बदल झाले होते. राºयाचे कायª±ेý, शĉì आिण ÓयाĮी सातÂयाने वाढत होती. बेÆथम¸या िवचारांनी ÿभािवत झालेÐया राºयांनी जीवना¸या िविवध ±ेýात अिधकािधक कायदे तयार करÁयास सुŁवात केली. जनिहता¸या नावाखाली शासनाने जीवना¸या िविवध ±ेýांचे िनयमन करÁयासाठी कायदे करÁयास आरंभ केला. िāटीश संसदेने बालमजुरीशी संबंिधत कायदे केले होते, ºयामुळे मुलांचे उपजीिवका िमळिवÁयाचे ÖवातंÞय आिण पालकांचे Âयांना कामावर पाठिवÁयाचे ÖवातंÞय मयाªिदत होते. ब¤थम¸या िवचाराचा पåरणाम Ìहणून, राºया¸या कामाची ÓयाĮी वाढली, शासकìय सेवां¸या िवÖतारामुळे शासनाचा आकार वाढला आिण कायīां¸या वाढÂया सं´येमुळे Óयĉé¸या ÖवातंÞयावर अनेक बंधने आली. इंµलंडमÅये Óयĉì कì राºय असा वाद चालू होता. तेÓहा कायदा बनिवÁया¸या ±ेýात संसद सवō¸च होती, बहòमता¸या इ¸छेची बेरीजेवर ÿितिनिधÂव करणारे Âयांचे कायª जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात हÖत±ेप कł शकत होते. िमलला भीती वाटत होती कì ÖवातंÞयाला सवाªत मोठा धोका शासनाकडून नाही, तर बहòसं´यांकडून येतो .जो नवीन कÐपनांबĥल असिहÕणु आहे, जो िवरोधी अÐपसं´याकांकडे संशयाने पाहतो बहòसं´यांका¸या आधारावर Âयांना दाबून टाकु इि¸छतो एक अशी श³यता होती कì या संदभाªत. जुÆया िपढीतील उदारमतवाīांनी कधीही िवचार केला नसेल. Âयांची मु´य समÖया ही रािहली आहे कì, स°ाłढ अÐपसं´याक वगाª¸या हातातून राºयकारभाराची सूýे काढून घेतÐयास सवª ÿij सुटतील. जेÌस िमल यांचा िवचार होता कì ÿितिनिधÂवा¸या सुधारणांĬारे, मतािधकाराचा िवÖतार आिण थोडया- बहòत सावªजिनक िश±णा¸या माÅयमातून राजकìय ÖवातंÞया¸या सवª गंभीर समÖयांचे िनराकरण केले जाईल. १८५९ पय«त, हे ÖपĶ झाले होते कì या सवª सुधारणांनंतरही अपेि±त पåरणाम िदसला नाही. राजकìय संघटने¸या चøÓयूहात, ÖवातंÞया¸या munotes.in
Page 29
Öवतंý आिण Æयाय
29 अिभमÆयूचे र±ण करणे ही एक मोठी समÖया होती. जुÆया उदारमतवाīांना हे समजू शकले नाही, परंतु उदारमतवादी शासना¸या मागे उदारमतवादी समाजही असावा हे जे.एस.िमलला पूणªपणे उमजले होते. २. जे.एस िमल: ÖवातंÞया¸या संकÐपनेचा तÂव²ानाÂमक आधार िमल ने दोन ÿकार¸या तािÂवक आधारांवर ÖवातंÞया¸या संकÐपनेचे समथªन केले आहे - १) Óयĉì¸या ŀिĶकोनातून २) समाजा¸या ŀिĶकोनातून. िमल¸या मते, Óयĉìचे मूळ उिĥĶ हे Âया¸या Óयिĉमßवाचा सवा«गीण िवकास करणे आहे आिण हा िवकास केवळ ÖवातंÞया¸या मुĉ वातावरणातच अिवरतपणे चालते.िमलने समाजा¸या िवकासा¸या ŀिĶकोनातूनही ÖवातंÞयाचे वातावरण अपåरहायª मानले आहे. Âयां¸या मते समाजाचा िवकास िविशĶ ÿकार¸या Óयĉéमधून होतो. हे लोक कला, िव²ान, सािहÂय आिण इतर ±ेýात नवनवीन शोध आणÁयाचा ÿयÂन करतात, परंतु समाजाची रचना łिढवादी आहे आिण बहòसं´य बुĦीहीन लोक परंपरावाīां¸या आधार घेतात आिण सामािजक बदल िकंवा सुधारणा घडवून आणणाöया महान लोकां¸या मागाªत अडथळा िनमाªण करतात . Âयामुळे समाजा¸या सवा«गीण िवकास व ÿगतीकåरता सवª घटकांना ÖवातंÞय िमळणे आवÔयक आहे. िमल¸या मते Óयĉì आिण समाज या दोघां¸याही िवकासासाठी ÖवातंÞय अपåरहायª आहे. ३. जे.एस.िमल :ÖवातंÞयाची वैिशĶ्ये - िमलने ÖवातंÞयाची दोन वैिशĶ्ये िदली आहेत - १) Óयĉì Öवतःचा मालक आहे, Ìहणजेच Óयĉìचा Öवतःवर सवō¸च अिधकार आहे. िमल¸या मते, मनुÕय हा Âया¸या शरीराचा आिण मनाचा मालक आहे आिण Ìहणून Âयाला Öवतःशी संबंिधत ÿÂयेक गोĶीत पूणª ÖवातंÞय असले पािहजे. या ±ेýातील Óयĉì¸या वतªनावर समाजाने कोणतेही बंधन घालू नयेत. जोपय«त तो इतरांना ýास देत नाही तोपय«त Âयाला 'Öव'शी संबंिधत सवª काम करÁयाचे पूणª ÖवातंÞय असावे. २) ‘‘एखाīाला हवे तसे करÁयाचे ÖवातंÞय’’ आिण असे ÖवातंÞय िनयंिýत केले जाऊ शकते. जर भीती असेल तर एखाīा Óयĉìला अशा पुलावłन जाÁयापासून रोखता येते, कारण एखाīा Óयĉìला नदीत पडÁयाची इ¸छा असू शकत नाही. Âयाची इ¸छा पूल ओलांडÁयाची आहे, परंतु Âयावर िनयंýण ठेवणे योµय आहे कारण यापे±ा जगÁयाची इ¸छा मोठी आहे Ìहणून Âयास संर±ण िमळते. २.७.१ िमल यां¸या ÖवातंÞयाचे ÿकार जे एस िमल यांनी ÖवातंÞयाचे दोन ÿकार सांिगतले आहेत Âयाची चचाª पुढील ÿमाणे munotes.in
Page 30
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
30 ÿथम : िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞय. िमल यांचा असा िवĵास आहे कì बौिĦक िकंवा वैचाåरक ÖवातंÞय केवळ ते Öवीकारणाöया समाजासाठीच नÓहे तर ते उपभोगणाöया Óयĉìलाही लाभदायक आहे. Óयĉì¸या वैचाåरक ÖवातंÞयावर बंधने घालÁयाचा असा अिधकार समाज आिण राºयाला नाही. िमल¸या मते, जर संपूणª समाज एका बाजूला असेल आिण एकटा माणूस दुसöया बाजूला असेल, तर Âया Óयĉìला Âयाचे मत Óयĉ करÁयाचे ÖवातंÞय िमळाले पािहजे. िमल¸या शÊदात सांगायचे तर, "जर एक माणूस सोडून संपूणª मानवजात एकाच मताची असेल, तर Âया एका माणसाला जबरदÖतीने गÈप करÁयाचा अिधकार नाही. जसे कì जर Âया Óयĉìकडे शĉì असेल, तर Âयाला मानवजातीला. गÈप ठेवÁयाचा अिधकार. असतं नाही. िमलने ºया युिĉवादां¸या आधारे िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞयाचे समथªन केले आहे:Âयाची चचाª थोड³यात करता येईल. १. सÂय दडपÁयाची भीती - िमल¸या मते, िवचारांवर बंधने लादणे Ìहणजे सÂयावर बंधने लादणे आिण सÂयावर बंधने लादणे Ìहणजे उपयोिगता. समाज. तो दडपून टाकायचा आहे. खरं तर ÿÂयेक िवचार िकंवा ®Ħेला सÂयाचा एक भाग असतो. २. सÂयाला िविवध पैलू असतात- सÂयाचे िवशाल व िविवधतापूणª असते. Óयĉìची अवÖथा सÂया¸या शोधात आंधÑयासारखी असते. परंतु आपÐया अनुभवा¸या आधारे ते केवळ अधªवट सÂय पूणªपणे समजून घेÁयाचा ÿयÂन केला जातो.सÂयाचे पूणª आिण वाÖतिवक łप समजून घेÁयासाठी ते िविवध ŀिĶकोनातून समजून घेणे आवÔयक आहे. Âयासाठी अिभÓयĉì ÖवातंÞय िदले पािहजे. . चचाª, युिĉवाद आिण वादिववादाने िविवध कÐपना ÖपĶ केÐया जातात. व यामाÅयमातून सÂयाचा शोध घेता येतो. ३. समाजा¸या िवकासासाठी - िमल¸या मते, समाज सामाÆयतः łिढवादी आिण परंपरावादी आहे. Âयाला नवे िवचार ऐकायला आवडत नाहीत, तर समाजसुधारकांना समाजात ÿचिलत असलेला łढीवादी िवचार, , परंपरा बदलÁयासाठी ÿयÂनशील असतात. हा बदल िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞयातूनच येऊ शकतो.हा Óयĉì व समाजा¸या िहताचा मागª आहे . ४. उ¸च दजाª¸या नैितक चाåरÞयाचा िवकास - िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞयामुळे उ¸च पातळी¸या नैितक चाåरÞयाचा जÆम आिण िवकास होतो. सावªजिनक ÿijांवर मुĉ चचाª कłन आिण राजकìय िनणªयांमÅये जनतेचा सहभाग यामुळे लोकांमÅये नैितक िवĵासाची भावना िनमाªण होते. ५. ऐितहािसक आधार - िमलचे समथªक असे Ìहणतात कì इितहास देखील ÖवातंÞया¸या बाजूने पािठंबा देतो. सॉøेिटस, येशू िùÖत आिण मािटªन Ðयूथर यांची उदाहरणे देऊन िमलने आपÐया मुद्īाला पुĶी िदली. िमल¸या शÊदांत, “मानवजातीला कधीतरी हे पुÆहा पुÆहा सांगÁयाची गरज नाही. ºयामÅये úीसमÅये सॉøेिटस नावाची Óयĉì होती, Âयाचे िवचार समाजातील बहòतेक लोकां¸या िवचारांपे±ा िभÆन होते आिण समाजा¸या ठेकेदारांनी सॉøेिटसला Âया¸या िभÆन munotes.in
Page 31
Öवतंý आिण Æयाय
31 िवचारांमुळे दाł िपÁयाची िश±ा िदली, तर सÂय हे आहे कì Âयाचे िवचार ते लोक चुकìचे होते आिण सॉøेिटस बरोबर होते. िमल यांनी तोच युिĉवाद अÖखिलत भाषेत पुढे चालू ठेवत Ìहटले कì, "येशू िùÖताला समाजाने जेŁसलेममÅये वधÖतंभावर िखळले होते, याची आठवण मानवजातीला पुÆहा-पुÆहा कłन देÁयाची गरज नाही, कारण तो समाजाने ÖवीकारलेÐया िवचारां¸या िवरोधात होता. िवचार मांडले गेले, पण इितहास सा±ी आहे कì. ºयांनी Âयाला वधÖतंभावर िखळले Âयां¸यापे±ा Âया माणसाचे (येशूचे) िवचार चांगले होते. Ìहणूनच िमलने आúह केला: "िवचारां¸या अिभÓयĉìवर अंकुश ठेवÁयाचा एक िविचý दोष Ìहणजे असे करणे Ìहणजे मानवजाती¸या भिवÕयातील आिण वतªमान िपढ्यांना लुटणे होय. "कधीकधी समाज काही नवीन आिण अनो´या कÐपना असलेÐया लोकांना िनंदक िकंवा िवि±Į समजतो, Âयां¸या कÐपनांचा आिण Óयिĉमßवाचा ितरÖकार करतो आिण अपमान करतो. सÂय हे आहे कì ÿÂयेक मूळ िवचारवंत, समाजसुधारक समाज जे नवीन सांगतो ते ÿथम ऐकतो. ध³कादायक आहे.ÿÂयेक िवचारवंत आिण समाजसुधारक ÿथमतः िवल±ण आिण िवि±Į मानला जातो, परंतु सÂय हे आहे कì या लहरी आिण कÐपनांचा मानव जातीवर ÿभाव पडला आहे. Óयĉì¸या िवकासात महßवपूणª योगदान िदले आहे Ìहणूनच िमल Ìहणतात कì या तथाकिथत िवि±Į लोकांनाही Âयांचे मत Óयĉ कł īा. िमल¸या शÊदात सांगायचे तर, ‘कोणताही समाज जो िवि±Įपणा, िटंगल आिण ितरÖकारा¸या अधीन नाही तो पåरपूणª समाज असूच शकत नाही.’ िवचार आिण अिभÓयĉì ÖवातंÞयावर कोणÂयाही ÿकार¸या िनब«धा¸या बाजूने िमल नाही. िवचारांना बहर येऊ īा, Âयांना Óयĉ होऊ īा, Âयांना साखळी कł नका, असा Âयाचा ÖपĶ िवĵास आहे. मानवी समाजा¸या िवकासासाठी आिण उÂथानासाठी कÐपना हे आवÔयक ÿेरणाąोत आहेत. थोड³यात, िमलने समाजाची ÿयोगशाळा Ìहणून कÐपना कłन सवª ÿकार¸या कÐपना आिण ŀĶीकोनां¸या अिभÓयĉìचा जोरदार पुरÖकार केला. हे बौिĦक उÂकषाªला चालना देते आिण नैितक Óयिĉवादाला बळकटी देते. िĬतीय : कायाªचे ÖवातंÞय : िमल¸या मते, ÖवातंÞयाची दुसरी बाजू Ìहणजे ' कायाªचे ÖवातंÞय'. िमल¸या शÊदात सांगायचे तर, " संबंिधत िवचारांची अंमलबजावणी करÁयाचे ÖवातंÞय नसेल तर िवचारांचे ÖवातंÞय अपूणª आहे." मुĉ कायª नसताना, मुĉ िवचार हा पàयासारखा असतो ºयाला उडायचे असते पण पंख नसतात. , जसे िवचारÖवातंÞयावर कोणतेही बंधन नसावे, तसेच कायª ÖवातंÞयावर कोणतेही बंधन नसावे का? Óयĉì आिण समाजा¸या कृतéवर कोणतेही बंधन नसावे का? दोन ÿकारांचा ÖवातंÞया¸या उÐलेख केला आहे. -ÿथम, ºया िøया Óयĉì 'Öव' शी संबंिधत असतात, Âयांना 'Öव-संबंिधत िøया' Ìहणतात आिण दुसरे, ºया िøयांचा इतर लोकांवर पåरणाम होतो, Âयांना इतर संबंिधत िøया Ìहटले जाते. िमल¸या मते, 'Öव-संबंिधत िøया एखाīा Óयĉì¸या अशा िøया आहेत, ºयाचा इतर लोकांवर पåरणाम होत नाही. या िøया थेट Óयĉì¸या वैयिĉक कृतéशी संबंिधत असतात, जसे उदा. िसगारेट. िपणे, कपडे घालणे, मīपान करणे, जुगार खेळणे इ. तो िसगारेट िपतो कì पान खातो, शाकाहारी असो कì मांसाहारी, बटाटा खातो कì कांदा, याने समाजाला काही फरक पडत नाही. Óयĉìला Âया¸या munotes.in
Page 32
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
32 इ¸छेनुसार Öवतःशी संबंिधत असे अÂयंत खाजगी काम करÁयाचे पूणª ÖवातंÞय असले पािहजे, ºयामÅये राºयाने कोणतेही बंधन घालू नये. असे मानले जाते कì जोपय«त एखादी Óयĉì असे कायª करते. ºयाचा ÿभाव फĉ Âया¸यावर पडतो इतरांवर नाही, तोपय«त राºयाने हÖत±ेप कł नये. केवळ असे केÐयाने एखादी Óयĉì Âया¸या नैसिगªक ±मतेचा सवō¸च िवकास कł शकते, Âयाचे आनंद आिण कÐयाण वाढवू शकते. िमल¸या मते, ' इतरासंबंिध कायª' या Óयĉì¸या Âया िøया आहेत ºयांचा समाज आिण इतर Óयĉéवर पåरणाम होतो आिण अशा कृतéमÅये राºय हÖत±ेप कł शकते. उदाहरणाथª, शांतता भंग करणे, चोरी करणे, सावªजिनक िठकाणे घाण करणे इÂयादी आपÐया कृती आहेत ºयाचा पåरणाम समाजातील इतर लोकांवर होतो. Ìहणून, इतरांना ÿभािवत करणायाª कृतé¸या संबंधात Óयĉìला ÖवातंÞय िदले जाऊ शकत नाही. ÓयिĉÖवातंÞय न³कìच आवÔयक आहे, पण इतरां¸या ÖवातंÞयाचा बळी देऊन नाही. माणूस Öवतः¸या घरात दाł िपÁयास मोकळा आहे, पण दाł िपऊन रÖÂयावर गŌधळ उडवून शेजाöयांची झोप उडवली तर Âयाला या कामासाठी मोकळा हात िदला जाऊ शकत नाही. २.७.२ िमल¸या ÖवातंÞया¸या मयाªदा: ÓयिĉÖवातंÞयामÅये हÖत±ेपाची पåरिÖथती िमल हे ÓयिĉÖवातंÞयाचे सवाªत मोठे पुजारी होते, परंतु काही पåरिÖथतéमÅये Âयांनी ÖवातंÞयावर बंधने लादÁयास मागेपुढे पािहले नाही. Âयांनी नमूद केलेÐया पåरिÖथती पुढीलÿमाणे आहेत: १. एखाīा Óयĉì¸या ÖवातंÞयाचा गैरवापर केÐयास इतर Óयĉéचे ÖवातंÞय धो³यात येÁयाची श³यता असते. या संदभाªत िमलने űायिÓहंग लायसÆसचे उदाहरण िदले आहे. अ²ानी चालकाचे ÖवातंÞय यामुळे रÖÂयाने चालणाöया Óयĉìचे ÖवातंÞय धो³यात येऊ शकते. Âयाचÿमाणे चोर आिण दरोडेखोरांनाही ÖवातंÞयापासून वंिचत ठेवले पािहजे, कारण Âयां¸या कृÂयांमुळे समाजातील इतर नागåरकां¸या ÖवातंÞयाला बाधा िनमाªण होते . २. िमल¸या मते, जेÓहा समाजाची िकंवा राºयाची सुर±ा धो³यात येते तेÓहा Óयĉìचे ÖवातंÞय मयाªिदत असू शकते. उदाहरणाथª, राºयावरील बाĻ हÐÐयादरÌयान सवª नागåरकांकडून अिनवायª लÕकरी सेवा अपेि±त असू शकते. ३. जेÓहा एखाīा Óयĉìकडून Âया¸या ÖवातंÞयाचा असा गैरवापर होतो ºयामुळे Âयाचे सामािजक कतªÓय पार पाडÁयात अडथळा िनमाªण होतो. उदाहरणाथª, िमल मīपान करणे ही Öवतःशी संबंिधत कृती मानततो, परंतु कतªÓयावर असताना पोलीस हवालदाराला दाł िपÁयाचे ÖवातंÞय देत नाही कारण Âयाला भीती वाटते कì मīपी सैिनक शांतता ÿÖथािपत करÁयाऐवजी शांतता भंग करÁयाचे काम करेल. ४. ºया वैयिĉक कृÂयांमुळे एखादी Óयĉì Öवत:चे संपूणª नुकसान करते, अशा कृÂयांना राºय ÿितबंिधत कł शकते जसे कì आÂमहÂया. उदाहरणाथª, एखाīा Óयĉìला पुलावłन नदी ओलांडायची असेल जी कोसळÁया¸या अवÖथेत आहे, तर Âयाला पूल ओलांडÁयापासून रोखले जाऊ शकते कारण Âया Óयĉìला नदी ओलांडायची आहे. पण नदीत पडायचे नाही. Âयामुळे Âयाची दुसरी इ¸छा (नदीत पडू नये) Âया¸या munotes.in
Page 33
Öवतंý आिण Æयाय
33 पिहÐया इ¸छेपे±ा (नदी ओलांडÁयाची) अिधक ÿबळ असते. Âयामुळे Âया मोठ्या इ¸छे¸या पूतªतेसाठी सकाराÂमक हÖत±ेप करता येतो. २.७.३ िमल¸या ÖवातंÞया¸या िसĦांतावरील टीका िमलचा ÖवातंÞया¸या िसĦांतांताचे अमूÐय योगदान असूनही, अनेक बाबतीत सदोष आिण िवसंगत मानला जातो. तािकªकŀĶ्या िवĴेषण केले असता अनेक टीका केÐया जातात. १. पोकळ आिण नकाराÂमक ÖवातंÞय - "ÿा. बाकªर यां¸या मते, " िमल हा पोकळ ÖवातंÞय आिण काÐपिनक Óयĉìचा संदेश देणारा संदेĶा होता. Âयाला कोणतेही अिधकार नÓहते. संबंधात कोणतेही तÂव²ान नÓहते, हे अिधकार ÖवातंÞया¸या कÐपनेला ठोस अथª देतात. २ समानतेकडे दुलª± - िमल ÖवातंÞयावर भर देतात, पण समानतेकडे दुलª±ाने पाहतात. तो Öवत:मÅये ÖवातंÞय पूणª मानतो, परंतु ÖवातंÞया¸या अथाªसाठी समानता देखील आवÔयक आहे. समानतेपे±ा ÖवातंÞय अिधक उपयुĉ असू शकते, परंतु समानते¸या अनुपिÖथतीत, ÖवातंÞय फार काळ िटकू शकत नाही. ३. िवि±Į आिण िवि±Į लोकांना ÖवातंÞय देणे - िवि±Į आिण िवि±Į लोकांना देखील अिभÓयĉì ÖवातंÞय देते. Âयानां असे वाटते कì या िवि±Įपणातून सॉøेिटसचा उदय झाला पािहजे, जो समाजात øांती घडवून आणू शकेलआिण बदलाचा मागª मोकळा कł शकेल, परंतु डेिÓहडसन Ìहणतो कì िवि±Įपणा हे Âया¸या उÂकृĶतेचे नÓहे तर चाåरÞया¸या कमकुवततेचे ल±ण आहे. Âयाला ÿोÂसाहन देÁयाऐवजी परावृ° करणे आवÔयक आहे. ४. कामा¸या ÖवातंÞयाची Ăामक िवभागणी - कामा¸या ÖवातंÞयाला दोन वगा«मÅये िवभागणे चुकìचे आहे - Öव-संबंिधत आिण अित-संबंिधत. िकंबहòना Óयĉì¸या कृतीत असा भेद करता येत नाही. िमल¸या मते, दाł िपणे ही Öवतःशी संबंिधत कृती आहे, जेÓहा एखादी Óयĉì दाł¸या नशेत रÖÂयावर गŌधळ घालते तेÓहाच ते सामािजक (परंतु सापे±) Öवłप धारण करते, -सािहÂय सरज पण Öवतः¸या घरात दाł िपणे हे िनÓवळ Öवसंबंिधत कृÂय नसून Âयाचा पÂनी आिण मुलांवर खोलवर पåरणाम होतो. मīपीची मुले Âयाला पाहóन Âया Óयसनात अडकतात आिण Âयामुळे समाजाचे नुकसान होते. वाÖतिवक, Óयĉìचे असे कोणतेही कृÂय नाही ºयाचा समाजावर ÿÂय± िकंवा अÿÂय± पåरणाम होत नाही. आÂमहÂया ही वैयिĉक कृती Ìहणूनही िवचार करता येणार नाही. - ५. Óयĉì आिण समाज यां¸यातील नातेसंबंधांचे चुकìचे िचýण - िलंडसेयां¸या मते, िमल¸या ÖवातंÞया¸या कÐपनांमधून दोन तÃये समोर येतात - एक Ìहणजे राºय हे Óयĉì¸या िहताचे आहे या Âया¸या गृिहतकापासून िमल कधीही मुĉ होऊ शकत नाही. एक मदतनीस पण एक अडथळा आिण Âयाचा हÖत±ेप कमी इि¸छत आिण अिधक अनावÔयक आहे. दुसरे Ìहणजे समाज हा Óयĉé¸या नैसिगªक आिण ऐि¸छक िवकासाचा पåरणाम आहे हे मानसशाľीय सÂयाचा अभाव तो Öवीकाł शकला नाही; जेÓहा लोक एकमेकांशी संघषª करÁयासाठीच नÓहे तर एकमेकांवर अिधक अवलंबून munotes.in
Page 34
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
34 असतात. िमलचे राºय हे असे कृिýम राºय आहे. िलंडसे¸या शÊदात सांगायचे तर, लोक एकमेकांपासून पूणªपणे वेगळे राहóन एकटेपणाचे जीवन जगत आहेत आिण पिहÐयांदाच राºयात एकý आले आहेत. ६. अिवकिसत देशांतील नागåरकांना ÖवातंÞय नाकारणे - िमल केवळ अशा लोकांसाठी ÖवातंÞय योµय मानते जे िवकिसत आहेत. Âयात मागासलेÐया आिण अिवकिसत देशांतील नागåरकांसाठी ÖवातंÞयाची तरतूद नाही. Âयां¸यासाठी तो िनरंकुश शासनच योµय मानतो. िकंबहòना, िमल¸या ÖवातंÞया¸या कÐपना जातीय गृहीतकांनी भरलेÐया आहेत. जगात काही वंश ®ेķ आहेत, तर काही किनķ आहेत या खोट्या समजुतीचा तो बळी होता. मागासलेÐया आिण असंÖकृत जातéना ÖवातंÞय देता येणार नाही, असे Âयांचे Ìहणणे आहे. ७. अÐपसं´याकांना ÿाधाÆय - बहòसं´यां¸या मनमानीपणाला िमल हे घाबरले होते आिण Âयामुळे Âयां¸या तुलनेत अÐपसं´याकांना अिधक महßव िदले. िकंबहòना, बहòसं´य िनरंकुश असÁयाबाबत िमलचे गृहीतक चुकì¸या गृिहतकांवर आधाåरत आहे. ÿथमतः असे गृहीत धरता येणार नाही कì बहòसं´य नेहमीच िनरंकुश असते आिण दुसरे Ìहणजे ते देखील िनरंकुश असेल तर आधुिनक लोकशाही ÓयवÖथेला शासनाचा दुसरा चांगला पयाªय नाही. Âयां¸या िवचारात अÐपसं´याक नेहमीच संघषाªचा पिवýा घेऊन बहòसं´याकां¸या िवरोधात उभे रािहलेले िदसतात. २.८ जॉन रॉÐस [१९२१-२००२] २.८.१. Æयाय : Æयाय ही बहòआयामी संकÐपना आहे. बदलÂया पåरिÖथतीनुसार Æयायाचे Öवłप हे बदलत रािहली आहे. ÿÂयेक काळात Æयायाची संकÐपना वेगवेगÑया अथाªने वापरली गेली. पूवê एखादी बाब Æयाया¸या िवरोधात असेल तर आज Æयाया¸या बाजूने असू शकते. लोकशाही शासनÓयवÖथेत Æयायाची संकÐपना महßवाची मानली जाते. िविवध िवचारवंतांनी, अËयासकांनी या संकÐपनेचा वेगवेगÑया पĦतीने अथª लावÁयाचा ÿयÂन केला आहे. ÿाचीन úीक नगरराºयापासून Æयाय या संकÐपनेची चचाª होत आली आहे. úीक िवचारवंत Èलेटो¸या मते, Æयाय ही एक नैितक मूÐय असलेली संकÐपना आहे. िसफॉÐस¸या मते, Æयाय Ìहणजे ÿÂयेकाने आपला शÊद िकंवा वचन पाळणे होय. Ňेिसमे³स¸या मते, Æयाय Ìहणजे सबलांनी दुबªलांवर आपली इ¸छा लादणे. µलाउकन¸या मते, Æयाय Ìहणजे दुबªलांचे र±ण होय तर पॉलीमाकसª¸या मते, आपÐया िमýाला मदत करणे तर शýूला नुकसान पोहोचिवणे Ìहणजे Æयाय होय. िविवध िवचारवंतांनी Æयाया¸या संकÐपनेचा वेगवेगÑया पĦतीने अथª लावÁयाचा ÿयÂन केला आहे. िवचारवंतांÿमाणेच ÿÂयेक िवचारसरणीची Æयायाची आपली Öवतंý संकÐपना आहे. समाजवादी, मा³सªवादी, उदारमतवादी या िवचारसरणी Æयायाची वेगवेगळी Óया´या करताना िदसतात. साधारणतः Æयायाबाबत दोन िसĦांत महßवाचे आहेत. पिहला Ìहणजे शासनाचे कायª हे ÆयाÍय असावे आिण दुसरा Ìहणजे ÿशासकìय संÖथा आिण ÆयायालयाĬारे Æयायाचे संर±ण करणे. ³लॉब या िवचारवंता¸या मते, ÿÂयेक Óयĉìला जे िमळायला हवे ते Âयाला देणे munotes.in
Page 35
Öवतंý आिण Æयाय
35 आिण मोबदला िकंवा िश±े¸या माÅयमातून चुकांची दुŁÖती करणे, Æयाय ही संकÐपना साधारणत: दोन ÿकारे वापरली जाते. कायªपĦतीिवषयक Æयाय. या Æयायÿकारात कायदेिवषयक ÿिøया मोडतात तर सामािजक Æयायात योµय - अयोµय बाबéचा िवचार होतो. कायªपĦतीिवषयक Æयायात कायīाची ÓयवÖथा, Æयायालयीन रचना व ÂयाĬारे समाजातील सवª घटकांना Æयाय आिण समान पåरिÖथतीत समान Æयाय इÂयादी बाबीचा समावेश होतो. सामािजक Æयायात कायīासमोर सवª समान आिण सवª नागåरकांना समान दजाª व संधी यासंबंधी समानता यावी Ìहणून िवतरणाÂमक Æयाय या तßवाचा Öवीकार केला जातो. जात, धमª, वंश आिण िलंग या आधारावर ÓयĉìमÅये भेदभाव न करता ÿÂयेका¸या ÿाथिमक गरजा पूणª होतील यासाठी वÖतुचे ÆयाÍय वाटप करÁयावर भर िदला जातो. २.८.२. Æयाय : Óया´या व अथª : Æयायाची संकÐपना ही गितशील आिण बहòआयामी संकÐपना असÐयामुळे ितला िनिIJत अशा एका Óया´येत बसिवणे अवघड कायª आहे . तरीही काही िवचारवंतांनी Æयायाची Óया´या करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. १) डÊÐयू. ए. डिनंग : ' Óयĉìतील वेगवेगÑया भावनांना , सामािजक वगाªतील Óयĉéना व समाजातील वेगवेगÑया वगा«ना मयाªिदत ठेवणारे , परÖपरां¸या मागाªत अडथळा येऊ न देणारे तßव Ìहणजे Æयाय होय . ' २) डेिÓहड Ļूम : ' सावªजिनक उपयुĉता हा Æयायाचा ąोत आहे . ÿÂयेक Óयĉìने आपÐया कतªÓयाचे आिण िनयमांचे पालन करणे Ìहणजे Æयाय होय . ' ३) ॲåरÖटॉटल : ' ÿÂयेक Óयĉìला Âया¸या ÿितķेÿमाणे िदला जाणारा दजाª Ìहणजे Æयाय होय . ' ४) बाकªर : ' Æयाय Ìहणजे ÖवातंÞय , समता , बंधुता या तीन ®ेķ राजकìय मूÐयांचे एकýीकरण होय . ' लॅिटन भाषेतील ' Jus ' या शÊदापासून ' Justice ' हा शÊद िनमाªण झाला आहे . Âयाचा शािÊदक अथª समाजातील माणसांना एकý जोडणे , योµय जागी बसिवणे िकंवा Âयां¸यात समÆवय साधणे असा होतो . समाजात िविवध िवचारांचे लोक राहतात . ÿÂयेकाची वैचाåरक ±मता आिण संÖकृती ही वेगÑया ÿकारची असते . Âयात मतिभÆनता िदसून येते . या िवसंगत िवचारात एक ÿकारची सुसंगती िनमाªण कłन समÆवय िनमाªण करणे Ìहणजे Æयाय होय . परÖपरिवरोधी िहतसंबंधाचे संतुलन साधणे , Âयां¸यात समÆवय आणणे आिण ÓयवÖथेला िÖथरता आणणे ही Æयायाची ÿमुख उिĥĶे Ìहणता येईल . परÖपरिवरोधी िवचारांना एकý कłन Âयांचा समÆवय घडवून आणून सुसंगती िनमाªण केली जाते . Æयायाचा अथª मानवामÅये परÖपर बंध िनमाªण करणे िकंवा Óयĉìला कÐयाणा¸या हेतूने जोडणे असा आहे . २.९ Æयायाचे पैलू : सवªसामाÆयपणे Æयाय संकÐपनेचा वापर Æयायालयीन ÿिøया आिण Æयाय िनवाड्यावर केला जातो. कायīासमोर सवª नागåरक समान आहेत; परंतु एखाīा Óयĉìस असे वाटत असेल munotes.in
Page 36
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
36 कì मा»यावर अमुक एका बाबतीत अÆयाय झाला आहे तर Âयािवषयी संबंिधत Óयĉìला Æयायालयात Æयाय मागÁयाचा अिधकार आहे यास Æयाय असे संबोधले जाते. परंतु Æयायाची ही संकÐपना संकुिचत असून ही संकÐपना अिधक Óयापक Öवłपात उपयोगात आणली जाते. आधुिनक राºयांनी लोकशाही शासनÓयवÖथेचा Öवीकार केला आहे आिण लोकशाहीने सामािजक आिण राजकìय ±ेýातदेखील ÿवेश केला आहे. Âयामुळे Æयायाची संकÐपना अिधक Óयापक बनली आहे. Óयिĉिहताबरोबरच समाजिहतदेखील महßवाचे आहे. Óयĉìिहत आिण समाजाचे कÐयाण यात योµय समÆवय साधून Æयायाची Öथापना केली जाते. Æयायाची संकÐपना समजून घेताना ती पुढीलÿमाणे समजून घेणे आवÔयक आहे. १) सामािजक Æयाय : सामािजक Æयायात समाजातील िवषमता आिण भेदभाव नĶ कłन सवाªना जीवन जगÁयाची आिण िवकासाची समान संधी देणे हा मु´य घटक आहे. याचा संबंध Óयĉìचे अिधकार आिण सामािजक िनयंýण यामÅये योµय समÆवय साधून Óयĉì¸या अिधकाराचे संर±ण करताना सामािजक िहत साधणे या बाबéशी आहे. समाजात िविवध आधारावर वगाªची िनिमªती होत असते धमª, वंश, जात, िलंग इ. आधारावर Óयĉì - ÓयĉìमÅये भेदाभेद न करता सवा«ना समान संधी उपलÊध कłन देणे. सामािजक Æयायाची संकÐपना ही अÂयंत Óयापक संकÐपना असून यामÅये अÐपसं´याकां¸या िहतापासून गरीब आिण िनर±र, मागास गट या ÿÂयेक घटकांचा उÐलेख केला जातो. याचा संबंध गåरबी, आरोµय, बेरोजगारी आिण अÆनसुर±ा या बाबéशी येतो. राºयाने दिलत, मागास आिण वंिचत घटकां¸या िवकासासाठी िवशेष ÿयÂन करणे अपेि±त आहे. समाजातील मागास घटकांना Æयाय िमळाला पािहजे व Âयांना समाजातील मु´य ÿवाहात आणता आले पािहजे. यावर सामािजक Æयायात िवशेष भर िदला जातो. समाजाने िनमाªण केलेले जे भेदभाव आहेत ते संपुĶात येऊन ÿÂयेकाला आपÐया िवकासाची समान संधी िमळाली पािहजे. असे करताना कधी कधी समाजातील दुबªल घटकांना िवशेष सवलती īाÓया लागतात. Âया देऊन Âयांना समाजा¸या मु´य ÿवाहात आणणे आवÔयक आहे. यातून काही ÿमाणात समते¸या तßवाचे उÐलंघन होते परंतु तरीही सामािजक Æयाया¸या Öथापनेसाठी या बाबी आवÔयक असेल तर राºयांनी ते करणे आवÔयक मानले जाते. भारतीय राºयघटनेने समाजातील दुबªल, वंिचत आिण मागास घटकांसाठी राखीव जागांची तरतूद केली असून सामािजक Æयाया¸या Öथापनेचा हा एक ÿयÂन आहे असे Ìहणता येईल. भारतीय समाजात जात, धमª, वंश आिण िलंग या आधारावर Óयĉì - ÓयĉìमÅये जो भेदभाव िनमाªण झालेला होता तो संपुĶात आणÁयासाठी राºयघटनेत अशा अनेक तरतुदी करÁयात आÐया आहेत. २) आिथªक Æयाय : सामािजक Æयाय आिण आिथªक Æयाय या एकमेकांशी संबंिधत संकÐपना आहेत. जेÓहा एकाची चचाª सुł होते तेÓहा दुसöयाचा िवषय न³कìच येतो. साधारणत : आिथªक Æयाय या संकÐपनेचा अथª असा आहे कì, आिथªक मूÐया¸या आधारावर Óयĉì - ÓयĉìमÅये भेदभाव असू नये. मा³सªवादी िवचारवंतांनी आिथªक Æयायाची संकÐपना महßवाची मानली आहे. Âयां¸या मते, आिथªक िवषमतेमुळेच सामािजक िवषमता आिण राजकìय अÆयाय होतो. ÿाथिमक गरजांची पूतªता, आिथªक शोषण, गुलामिगरी, वेठिबगारी नĶ करणे, ÿÂयेक Óयĉì¸या अÆन, वľ, िनवारा, िश±ण आिण आरोµय इ. मूलभूत गरजा पूणª झाÐया पािहजे समाजामÅये आिथªक munotes.in
Page 37
Öवतंý आिण Æयाय
37 िवषमते¸या आधारावर दोन वगª िनमाªण होत आहेत. ®ीमत हे अित®ीमंत होत आहेत तर गरीब हे आणखी गरीब होत आहेत. ही जी आिथªक िवषमता आहे ती संपुĶात आणून संप°ीचे िकमान समान िवतरण Óहावे आिण ÿÂयेका¸या मूलभूत गरजा पूणª ÓहाÓयात अशी अपे±ा आिथªक Æयायात अिभÿेत असत. आिथªक Æयायाची संकÐपना समाजवादी ÓयवÖथा िनमाªण करÁयावर भर देते, ºयामÅये उÂपादन आिण िवतरणाची साधने यांचे क¤þीकरण िविशĶ वगाªत न होता समाजातील बहòसं´याक वगाªचे िहत यामÅये जोपासले जाईल. समाजातील कोणताही घटक अÆनािशवाय, कपड्यािशवाय राहणार नाही. ÿÂयेका¸या आिथªक गरजा पूणª होतील. गरीब - ®ीमंतीची दरी कमी होईल. यासाठी राºयाने िवशेष ÿयÂन करÁयाची गरज आहे. िवकसनशील आिण अिवकिसत देशात आिथªक Æयायाची संकÐपना अिधक ÿभावीपणे राबिवÁयाची आवÔयकता आहे. कारण या देशात मोठ्या ÿमाणात आिथªक िवषमता, भूकबळी, आिथªक शोषण यांचे ÿमाण िदसून येते. ३) राजकìय Æयाय : राजकìय Æयाय ही एक महßवाची संकÐपना असून राºयातील ÿÂयेक Óयĉìला मतदान करणे, िनवडणुकìस उभे राहणे, िनवडून येणे, राºयातील िविवध पदांवर काम करणे, शासनातील िविवध पदांवर भरती होÁयाचा अिधकार अपेि±त आहे. कोणÂयाही मानविनिमªत भेदभावािशवाय Óयĉì शासना¸या िविवध कायाªत सहभागी होईल. जात, धमª, वंश, िलंग इÂयादी आधारावर Óयĉì ÓयĉìमÅये या बाबतीत भेदभाव केला जाणार नाही. सावªिýक आिण ÿौढ मतािधकार, मूलभूत अिधकारांना संर±ण, राºयातील कोणÂयाही स°ापदावर जाÁयाचा आिण पद धारण करÁयाचा अिधकार नागåरकांना असावा. तसेच राºयािवŁĦ तøार करणे िकंवा Æयायालयात राºयािवŁĦ खटला दाखल करÁयाचा अिधकारही नागåरकांना असावा. या सवª अिधकारांचे संर±ण राºयांनी, संिवधािनक यंýणांनी केले पािहजे. नागåरकां¸या या सवª अिधकारांचे संर±ण झाले तर Óयĉì खöया अथाªने आपÐया Óयिĉमßवाचा िवकास कł शकतो व राÕůिनिमªतीत आपले योगदान देईल. थोड³यात, राजकìय ÆयायामÅये Óयĉìचा शासनातील समान सहभाग आिण ÿसंगी शासना¸या धोरणाचा िवरोध करÁयाचा अिधकार या बाबéचा समावेश होतो. २.१० सामािजक Æयायाची संकÐपना सामािजक Æयाय Ìहणजे एक अशी सामािजक ÓयवÖथा आहे ºयामÅये कोणताही भेदभाव न करता (जात, धमª, िलंग, ÿदेश इ.) ÿÂयेक Óयĉìला समान संधी व सुख सुिवधा उपलÊध Óहावी. Óयĉìचे कोणÂयाही Öवłपात शोषण होणार नाही. सामािजक Æयाय ÓयवÖथेत योµय आिण सुसंÖकृत जीवनासाठी आवÔयक पåरिÖथतीची भावना अंतभूªत असते. सामािजक व राजकìय स°ेकडून अपे±ा केली जाते कì, आपÐया कायदेशीर व कायªकारी कायªøमाĬारे ±मतायुĉ समाजाची िनिमªती करणे सामािजक Æयाय आहे. सामािजक Æयायाची मागणी आहे कì, समाजातील मागास, सुिवधाहीन सामािजक गटांना आपÐया आपÐया सामािजक व आिथªक दुबªलतेवर िनयंýण आिण जीवनाचा Öतर सुधारÁयासाठी स±म बनवले जावे. समाजातील दाåरþ्य रेषे¸या खालील सवाªिधक सुिवधा वंिचत समूह, गरीब, बालके, मिहला, अशĉ Óयĉì, अपंग जनतेची मदत करावी. अशाÿकारे शोषणिवरिहत समाजाची Öथापना केली जावी. समाजातील उपेि±त, वंिचत समाजघटकांना सÆमानाने व ÿितķेने जगता यावे munotes.in
Page 38
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
38 Ìहणून Âयां¸यातील आÂमस°ेची कदर करÁयात यावी. िľया, आिदवासी, दिलत, अनुसूिचत जाती, जमाती इ. अÐपसं´याकांवर होणारे अÂयाचार थांबवून Âयां¸या िवकासावर भर īावा. यातून सामािजक Æयाय Öथापन होऊ शकेल. आधुिनक राºयशाľात Æयायाची संकÐपना बदलली आहे. आधुिनक राजकìय लोकशाही ÓयवÖथेत Æयाय हा संÖथाÂमक झाला आहे व कायदेशीर ÿिøयेशी जोडला आहे. ÿÂयेक Óयĉìला ÖवातंÞय, समानता, समान संधी व समाजातील दुबªल व मागास वगाªला मु´य ÿवाहामÅये आणÁयासाठी याचे िवतरण शासनसंÖथा करीत असते. समाजातील ÿÂयेक Óयĉì¸या मूलभूत अÆन, वľ, िनवारा, िश±ण, आरोµय, पाणी, वीज इ. सावªजिनक सेवा जनतेला उपलÊध कłन देणे समाजा¸या सवा«गीण िवकासासाठी Óयĉì¸या समते¸या आधारावर संधी उपलÊध कłन देणे, सवा«ना ÿगतीची समान पĦतीने ÿाĮी Óहावी आिण सवª जनतेने िमळून िमसळून सािहÂय, कला, संÖकृती आिण तंý²ाना¸या साधनाचा उपभोग आिण उपयोग करणे सामािजक Æयाय आहे. सामािजक Æयाय िह एक Óयापक संकÐपना आहे. सामािजक िहता¸या ŀĶीने सवª महßवा¸या बाबéचा समावेश होतो. अÐपसं´याकां¸या िहता¸या र±णापासून िनधªन, िनर±रतेचे िनमूªलन इ . सवª पैलूंचा िवचार करतो. हा केवळ कायīा¸या समोर समानता, Æयायपािलकेचे ÖवातंÞय, Æयाियक सिøयता, जनिहत, राजकìय एवढाच िवचार अंतभूªत नसतो. याचबरोबर सामािजक दुĶ łढी - परंपरा (उदा. अÖपृÔयता पाळणे) दाåरþ्य, रोगराई, आरोµय, बेकारी, अपंग (िदÓयांग), शेतकरी आÂमहÂया असे गंभीर ÿij सोडिवणे हे सामािजक Æयायाचे उĥेश आहेत. २.११ जॉन रॉÐस: Æयायाचा िसĦांत जॉन रॉÐस िवल±ण ÿितभेचा धनी होता रॉÐस जÆम २१ फेāुवारी १९२१ रोजी अमेåरकेत झाला. लहानपणापासूनच सामािजक समÖया समजून घेÁयात रस होता. ÿौढ वयात, रॉÐसने सामािजक िवषमता समजून घेऊन, वृ°पýे आिण मािसकांमÅये आपले िवचार मांडले. रॉÐसने Æयायाचा िवचार १९५७ मÅये ÿथम मांडला. हा िवचार पुढे Âयां¸या Æयाय िसĦांताचा आधार Ìहणून ओळखला जातो. हावªडª िवīापीठात तßव²ानाचे ÿाÅयापक असताना, रॉÐस यांनी Âयां¸या Æयाय संकÐपनेला Óयापक आधार देऊन, १९७१ मÅये 'अ िथअरी ऑफ जिÖटस' हे पिहले पुÖतक १९७१ मÅये ÿकािशत केले. या पुÖतकात Âयांनी Æयायावर आधाåरत आदशª समाजाची तकªशुĦ मांडणी केली आहे. हे पुÖतक ९ भागांमÅये िवभागलेले आहे, या पुÖतकामुळे रॉÐस यांना राजकìय िवचारां¸या पुनŁºजीवनाचे जनक. Âयानंतर रॉÐसचे दुसरे पुÖतक १९९३ मÅये 'पोिलिटकल िलबरिलझम' या नावाने ÿकािशत झाले. यामÅये रॉÐसने Æयाय िसĦांत सुधाåरत Öवłपात मांडला आहे. Âयानंतर, १९९९ मÅये 'कले³टेड पेपसª आिण द लॉ ऑफ पीपÐस ' हे पुÖतक ÿकािशत झाले. 'कले³टेड पेपसª' हे १९५० ते १९९५ या काळात ÿकािशत झालेÐया रॉÐस¸या सवª लेखांचे संकलन होते. 'द लॉ ऑफ पीपÐस' या आपÐया दुसöया पुÖतकात रॉÐसने आंतरराÕůीय राजकारणा¸या ±ेýात Æयायाचा िसĦांत लागू करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयानंतर रॉÐसचे 'ले³चसª ऑन द िहÖůी ऑफ मॉरल िफलॉसॉफì' हे पुÖतक २००० मÅये ÿकािशत झाले. रॉÐसचे शेवटचे पुÖतक जिÖटस ऐज फेअरनेस अ åरÖटेटम¤ट,' २००१ मÅये ÿकािशत झाले. या दोÆही पुÖतकांमÅये रॉÐस¸या महßवा¸या Óया´यानांचे आिण लेखनाचे संकलन आहे. Âयामुळे शेवट¸या ±णापय«त रॉÐस Æयाया¸या तßवावरच िलहीत रािहले. पण दुद¨वाने २४ नोÓह¤बर २००२ Âयांचे िनधन झाले. munotes.in
Page 39
Öवतंý आिण Æयाय
39 Æयाया¸या संकÐपनेला ÿाचीन इितहास आहे. मानव हा िवचार करणारा ÿाणी असÐयाने, राजकìय समाजा¸या सुŁवातीपासूनच Öवतःला Æयाय िमळावा अशी मागणी करत आला आहे. समाजातील िविवध घटक, Óयĉì आिण गट यां¸यामÅये िविवध वÖतू, सेवा, संधी, फायदे इÂयादéचे वाटप करÁयाचा नैितक आिण ÆयाÍय आधार कोणता हे ठरवÁयाची समÖया ही ÿामु´याने Æयायाची समÖया आहे. या कारणाÖतव अनेक िवचारवंतांनी ÖवातंÞय आिण समानते¸या परÖपरिवरोधी दाÓयांचे िनराकरण करÁयासाठी Âयांचे िसĦांत मांडले आहेत. Âयापैकì एक Ìहणजे रॉÐस होत. आपÐया ए िथअरी ऑफ जिÖटसमÅये Æयायाचा िसĦांत मांडताना उपयुĉतावाīां¸या मतांचे खंडन केले आहे. समकालीन उदारमतवादी िवचारवंत असूनही हायक यांनी ÿगती िवŁĦ Æयाय या वादात Æयायाकडे दुलª± कłन ÿगतीची बाजू घेतली आहे, या हायक¸या मताचेही Âयांनी खंडन केले आहे. रॉÐसने आपÐया Æयायशाľा¸या सुŁवातीलाच Æयायाबĥल असा युिĉवाद केला आहे कì चांगÐया समाजात अनेक सģुण आवÔयक असतात आिण Âयात Æयायालाही महßवाचे Öथान असते. Æयाय ही चांगÐया समाजाची आवÔयक अट आहे, परंतु ती Âयासाठी पुरेशी नाही, कारण कोणÂयाही समाजात ÆयायाÓयितåरĉ इतर नैितक गुणही ÿबळ असू शकतात. पण अÆयाय करणाöया समाजाची Öतुती कधीच कł नये. सामािजक ÿगतीसाठी, Æयाया¸या कÐपनेला आडकाठी आणून ÿगती आिण चांगÐया समाजाची Öथापना या दोÆही गोĶी अश³य आहेत, अशी मागणी करणारे िवचारवंत होत. Æयाय Ìहणजे काय? रॉÐस या समÖयेचे िनराकरण करÁयाचा ÿयÂन करतात कì Æयायाची समÖया ही ÿाथिमक वÖतू आिण सेवां¸या ÆयाÍय आिण ÆयाÍय िवतरणाची समÖया आहे. या ÿाथिमक गोĶी आहेत - ह³क आिण ÖवातंÞय, शĉì आिण संधी, उÂपÆन आिण संप°ी आिण Öवािभमानाची साधने. रॉÐसने Âयांना शुĦ ÿिøयाÂमक Æयाय असे संबोधले आहे. रॉÐस Ìहणतात कì, जोपय«त वÖतू आिण सेवांसार´या ÿाथिमक वÖतूंचे समान िवतरण होत नाही, तोपय«त सामािजक Æयायाची कÐपना करÁयात अथª नाही. १. उपयुĉतावादावर टीका - रॉÐस Ìहणतात कì उपयोिगतावादाचे तÂव सवाªत मोठ्या सं´ये¸या सवाªत मोठ्या आनंदानुसार ÿाथिमक वÖतूं¸या समान िवतरणास अडथळा ठरतो. अिधकािधक लोकांना अिधकािधक आनंद िमळवून देÁया¸या नादात तो एखाīा िविशĶ Óयĉìचे िकती नुकसान होत आहे हे पाहणे िवसरतो. रॉÐस Ìहणतात कì – ‘‘आनंदी लोकांचे सुख िकतीही वाढले तरी ते दुःखी लोकां¸या दु:खाची बरोबरी कł शकत नाही.’’ कारण उपयुĉतावादाचा िसĦांत संपूणª लोकां¸या आनंदापे±ा बहòसं´यां¸या आनंदाला पूरक आहे. हे तßव सामािजक Æयाया¸या िवरोधात जाते कारण अÐपसं´याकांचा दावा बहòसं´यांकडून िचरडला जातो. उपयुĉतावादी िसĦांत Æयाया¸या सामाÆय तßवा¸या िवरोधात जातो, कारण तो समाजातील ÿÂयेक सदÖयाची भूिमका नाकारतो. रॉÐसने Ìहटले आहे कì आÌही लोककÐयाणासाठी दुसöयाचा दावा रĥ कł शकत नाही आिण बहòसं´यांचे जाÖतीत जाÖत समाधान िमळिवÁया¸या ÿयÂनात दुसöया¸या ÖवातंÞयावर अितøमण कł शकत नाही. उपयुĉतावादी िवचारवंताने नेहमीच सामािजक धोरणकÂया«चे ÿाधाÆय सामािजक उपयोिगता वाढिवÁयावर भर िदला आहे. पण काही बौिĦक काय¥ ही सामािजक उपयुĉता वाढवणारी असतात. परंतु काही Óयवहारवादी लोक उपयुĉतावादाची munotes.in
Page 40
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
40 Öतुतीही करतात कì Âयामुळे सामािजक उपयुĉता वाढते, परंतु िववेकवादी असेही मानतात कì एखाīाला दडपून आिण िनरपराधांना िश±ा कłन सामािजक उपयोिगता वाढवणे अÆयायकारक आहे. Âयामुळे उपयुĉतावादी आिण Óयवहारवादी यां¸यात तणाव िनमाªण होतो. सामािजक Æयाया¸या संकÐपना समजुन घेÁयासाठी िववेकवादी व तकªवादी यां¸यातील तणाव बुिĦम°ेने काही ÿमाणात कमी केला पािहजे. Âयासाठी ÿाधाÆयानेच िनयम पाळले पािहजेत. तडजोडी¸या िवचारांवर Âयाचे Æयायशाľ आधाåरत आहे. या कारणाÖतव, Âया¸या Æयाया¸या या तßवाला तडजोड Æयायाचे तßव असेही Ìहणतात. २. मुळिÖथती रॉÐस Ìहणतात माझा सामािजक करार एका िविशĶ ÿकारचा आहे. समाजा¸या मु´य संरचने¸या िनिमªतीसाठी तकªशुĦ Óयĉì Âयां¸या िहतसंबंधांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी सुŁवाती¸या टÈÈयात Öवीकारतात. ही तßवे Âयानंतर¸या सवª करारांचे िनयमन कłन सामािजक सहकायाªसाठी िनयम बनवतात आिण ÆयाÍय सरकारे Öथापन करतात. रॉÐस Ìहणतात कì पारंपाåरक िसĦांताचा सवō°म पयाªय Ìहणजे सामािजक कराराचे तßव आहे. हा करार Öवतंý आिण Öवतंý Óयĉéमधील करारावर आधाåरत आहे. हा करार केवळ समानते¸या मुळिÖथतीतच श³य आहे. मुळिÖथतीचा अथª आपण Âया अटी आिण हे असे राºय आहे ºयाĬारे पुŁष आिण िľया एकý येऊन एक सामािजक करार तयार करतात. जरी ही मुळिÖथती केवळ हॉÊस लॉक आिण Łसो¸या नैसिगªक िÖथती¸या अथाªने वापरली जाऊ शकते, परंतु नैसिगªक िÖथतीतील Óयĉì उú िकंवा रानटी होÂया, तर मूळ िÖथती समाजातील लोक तकªशुĦ असतात आिण समते¸या तßवावर जीवन जगतात.अशा िÖथतीत ÿÂयेक Óयĉìला समाजातील Âयाचे Öथान, Âयाचे वगêय Öथान, सामािजक िÖथती कळत नाही.या अवÖथेत Öवाथªपूतêऐवजी लोकां¸या ÿाथिमक सामािजक वÖतूंचा आúह - मालम°ा, शĉì, Öवािभमान आिण ÖवातंÞय.आदéचा अंतभाªव होतो. ३. अ²ानाचा पडदा सवा«ना Æयाय िमळवून देÁयासाठी, समाजावर पåरणाम करणारे िनयम िकंवा िनणªय घेताना वैयिĉक िहतसंबंध बाजूला ठेवून तकªशुĦ असणे महßवाचे आहे. तकªशुĦ मानिसकतेपय«त पोहोचÁयासाठी, रॉÐसने असा युिĉवाद केला कì एखाīाने Öवतःला "अ²ाना¸या पडīामागे" Ìहणून कÐपना केली पािहजे. अ²ानाचा हा पडदा िनणªय घेणारी Óयĉì आिण ती Óयĉì ºया समाजात राहते Âयामधील एक सैĦांितक यंý िकंवा काÐपिनक पृथ³करण आहे. हे Âयाला Öवतःबĥल िकंवा ºया लोकांसाठी राºय करत आहे Âयां¸याबĥल कोणतीही भौितक तÃये जाणून घेÁयापासून ÿितबंिधत करते. हे घटक असू शकतात - अ. लोकसं´याशाľीय तÃये - ºयाची उदाहरणे वय, िलंग, वांिशकता, उÂपÆनाची पातळी, रंग, रोजगार, वैयिĉक सामÃयª आिण कमकुवतता इÂयादी असू शकतात. munotes.in
Page 41
Öवतंý आिण Æयाय
41 ब. सामािजक तÃये - ºयाची उदाहरणे सरकार, सामािजक संÖथा, संÖकृती आिण परंपरा इÂयादी ÿकार असू शकतात. क. चांगÐया गोĶéबĥल िनणªय घेणाöया वृ°ीबĥलची तÃये - ही िनणªय घेणाö याची मूÐये आिण एखाīाचे जीवन कसे असावे यासाठी ÿाधाÆये आहेत. Âयात िविशĶ नैितकता आिण राजकìय िवĵास देखील समािवĶ आहेत. २.१२ अ²ाना¸या पडīाचे दोन मु´य पैलू आÂम-अ²ान आिण सावªजिनक अ²ान. ÿथम, ते िनणªय घेणाöयाला Öवतःबĥल काहीही जाणून घेÁयापासून ÿितबंिधत करते. Âयाला समाजातील आपले Öथान मािहत नसते, कारण ²ान Âयाला वैयिĉक िहतसंबंध ल±ात घेऊन Âया¸या भिवÕया¸या बाजूने िनणªय घेÁयास ÿवृ° कł शकते. उदाहरणाथª, एखाīा िविशĶ ÿदेशातील कंपनीमÅये शेअसª धारण करणारा आमदार Âया ±ेýा¸या भिवÕयातील वाढीसाठी कायदा करÁयाचा ÿयÂन कł शकतो, जेणेकłन Âयाला Âयाचा अÿÂय± फायदा होऊ शकेल. दुसरे, ते िनणªय घेणाöयाला तो ºया घटकांसाठी िनणªय घेत आहे Âयाबĥल काहीही जाणून घेÁयापासून ÿितबंिधत करते. िनणªय घेणाöयाचा वैयिĉक प±पातीपणा टाळÁयासाठी असे अ²ान महßवाचे आहे. हा िवशेषािधकारधारकांना दुबªल िकंवा वंिचतांवर दबाव टाकÁयापासून ÿितबंिधत करतो, कारण मूळपåरिÖथतीत ÿÂयेकजण समान असतो. अ²ानाचा पडदा हे सुिनिIJत करतो कì धोरणे केवळ बहòसं´य लोकांसाठीच नÓहे तर संपूणª समाजा¸या िहतासाठी बनवली जातात. अशाÿकारे रॉÐसने मूळिÖथतीची कÐपना कłन Æयाय ÆयाÍय Ìहणून Öवीकारला आहे. या मूलभूत िÖथतीत, अ²ाना¸या पडīामुळे सवªच मतमतांतरा¸या पातळीपय«त पोहोचू शकतात जे Æयायाची तßवे मानतात. िनÕप±ते¸या łपात, Æयायाचा संबंध नैितकतेशी जोडला जातो आिण Æयाय सģुणाचे łप धारण करतो. हा सģुण सामािजक संÖथां¸या वतªनाचा ÿाधाÆयøम असला पािहजे जेणेकłन सामािजक Æयाय िमळू शकेल. रॉÐसने, मूळ िÖथतीची कÐपना कłन, या टÈÈयातील लोकांना तकªशुĦ ÿाणी मानले. Ìहणूनच िनÕप±ते¸या Öवłपात Æयाय मूळ िÖथतीतच श³य आहे. रॉÐसचा असा िवĵास आहे कì मूळ िÖथतीत ते गृिहतक आिण िनकष आहेत जे Æयायाचा योµय िसĦांत तयार कł शकतात. मूळ िÖथती¸या वातावरणातच शुभ संकÐपना आिण ÿाधाÆय तßवांचा समावेश आहे. मूळ िÖथती Æयाया¸या तßवांना तािकªक आधार ÿदान करते. मूलभूत िÖथती Óयĉéमधील समानता दशªवते. यामÅये, अ²ाना¸या पडīाआड राहóन, Óयĉì Æयायाची ती तßवे ÿÖथािपत करतो ºयामुळे Âयाचे िहत वाढते. मूळ िÖथतीिशवाय Æयाया¸या कोणÂयाही तßवाची कÐपना करणे िनŁपयोगी आहे. रॉÐसने Ìहटले आहे कì मूळिÖथती¸या वातावरणात ÿÂयेक Óयĉì Öवत:ला िनकृĶ िÖथतीपासून वाचवÁयासाठी जाÖतीत जाÖत लाभाची ÓयवÖथा शोधेल. यामुळे सामािजक Æयायाचे तßव ÿÖथािपत करताना दोन िनयम लागू होतील. ÿÂयेकाला सवाªत मूळ ÖवातंÞयाचा समान अिधकार असायला हवा आिण इतरांनाही. सामािजक आिण आिथªक असमानता अशा ÿकारे मांडÐया पािहजेत कì munotes.in
Page 42
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
42 १) कमीत कमी िवशेषािधकार असलेÐया Óयĉéना जाÖतीत जाÖत लाभ िमळेल २) या असमानता अशा ÿकारे मांडÐया पािहजेत कì संधी¸या योµय समानतेनुसार सवा«साठी पदे आिण पåरिÖथती खुÐया असतील. रॉÐस Ìहणतात कì पिहला कायदा ÖवातंÞया¸या तßवाकडे नेतो आिण दुसरा कायदा दोन तßवांचा अवलंब करतो, १) ÿÂयेकासाठी लाभ आिण २) सवा«साठी खुला संधी िकंवा लाभाची ÆयाÍय समानता. ÿथम : Æयायाचे पािहले तÂव समान ÖवातंÞय - Æयायाचे पिहले तÂव नागåरकांचे मूलभूत ÖवातंÞय, मतदानाचे ÖवातंÞय, सावªजिनक पद धारण करÁयाची ±मता, भाषण ÖवातंÞय, मालम°ेचे ÖवातंÞय, कायīासमोर समानता इÂयादéशी संबंिधत आहे. रॉÐस Ìहणतात कì सवª ÖवातंÞय ÿÂयेक Óयĉìला समान रीतीने िदले पािहजे. Æयाया¸या तßवांची ÓयवÖथा अशी असावी कì ÿथम तßव शीषªÖथानी ठेवले पािहजे. Âयासाठी संिवधान बनवणाöया संÖथांनी िकंवा कायदेमंडळांनी पिहÐया तßवालाच ÿाधाÆय देऊन ÖवातंÞयाची ÓयवÖथा करावी. रॉÐसनी समान ÖवातंÞया¸या तßवाला सवō¸च ÿाधाÆय िदले आहे. िविशĶ ÖवातंÞयांवर भर देÁयाऐवजी, ÿशासकांनी िकंवा संिवधान िनमाªÂयांनी ÖवातंÞयां¸या संपूणª ÓयवÖथेकडे लàय दयायला हवे, जेणेकłन ÖवातंÞयांमÅये समतोल राखता येईल. समान ÖवातंÞया¸या तßवाखाली येणारे मूळ ÖवातंÞय केवळ ÖवातंÞयापुरतेच मयाªिदत असू शकते, Ìहणजेच समान ÖवातंÞय िकंवा दुसरे मूळ ÖवातंÞय योµयåरÂया संरि±त केले जाईल हे िनिIJत असेल तेÓहाच ते मयाªिदत केले जाऊ शकेल त¤Óहाच समान ÖवातंÞय श³य होईल. थोड³यात रॉÐसने समानता आिण ÖवातंÞया¸या सहअिÖतÂवाĬारे ÖवातंÞया¸या तßवाला ÿाधाÆय िदले आहे. ÖवातंÞयाचे तßव हे Æयायाचे तßव मानून, रॉÐसने Âयाला सवō¸च ÿाधाÆयाचे तßव मानले आहे. हा ÿाधाÆयøम साÅय केÐयािशवाय समाजाची ÿगती होऊ शकत नाही, असे Âयांचे Ìहणणे आहे. सामािजक Æयायासाठी समान ÖवातंÞय Óयापक केले पािहजे आिण समान ÖवातंÞयाचा असमतोल दूर केला पािहजे जेणेकłन कमी ÖवातंÞय असलेÐया वंिचत लोकांनाही ÖवातंÞयाचा योµय लाभ घेता येईल. जेÓहा सËयतेचे गुण वाढवणे आवÔयक असते तेÓहाच सवª Óयĉéना समान ÖवातंÞय उपभोगता येईल. भौितक संसाधनांचा अितरेक आिण पदा¸या लाभासाठी समान ÖवातंÞय कमी करणे समथªनीय नाही. Ìहणून ÿÂयेक Óयĉìला समान मूलभूत ÖवातंÞयांची जाÖतीत जाÖत ÿाĮी करÁयाचा समान अिधकार असला पािहजे. समान ÖवातंÞया¸या अधारावरच िनकोप आिण खुला समाज िनमाªण करता येईल. िĬतीय : Æयायाचे दुसरे तÂव संधीची ÆयाÍय समानता आिण भेदमुलक तÂव Æयायाचे दुसरे तÂव संधीची ÆयाÍय समानता आिण उÂपÆना¸या पुनिवªतरणाशी संबंिधत आहे. रॉÐसने या िसĦांतात दोन तßवे जोडली आहेत, भेदभावाचे तßव आिण संधी¸या ÆयाÍय समानतेचे तßव. रॉÐस Ìहणतात कì संप°ी आिण उÂपÆनाचे िवतरण समान असले पािहजे असे नाही, परंतु हे असमान िवतरण असे असले पािहजे कì कमी िवशेषािधकार असलेÐयांनाही जाÖतीत जाÖत लाभ िमळेल. Âयाचÿमाणे संधी¸या समानतेबĥल रॉÐस यांनी Ìहटले आहे कì, कायाªलय आिण स°ा सवा«साठी खुली असावी जेणेकłन सवªसामाÆयांनाही Âयात ÿवेश िमळू शकेल. munotes.in
Page 43
Öवतंý आिण Æयाय
43 भेदमूलक िसĦांत अशी मागणी करतो कì ÿाथिमक वÖतूं¸या ÆयाÍय िवतरणात कोणÂयाही ÿकारची सवलत तेÓहाच वैध ठł शकते जेÓहा हे िसĦ झाले कì ते सवाªत िनÌन िÖथतीत असलेÐयांना जाÖतीत जाÖत लाभ देईल. िवल±ण ±मतेचा आिण पåर®माचा लाभ एखाīा Óयĉìला तेÓहाच ÆयाÍय ठरेल जेÓहा Âयाचा फायदा समाजातील गरीब लोकांना अिधक होईल. Âयामुळे ÿाथिमक वÖतूंचे समान िवतरण Óहावे यासाठी अशी ÓयवÖथा िनमाªण करावी. परंतु या ÿाथिमक वÖतूंची देवाणघेवाण िकंवा आदान ÿदान टाळले पािहजे. Âयाचÿमाणे, ÿाथिमक वÖतूंचे असमान िवतरण अशा पåरिÖथतीतच ओळखले पािहजे, ºयाचा फायदा दुबªल घटकांना होतो, भेदभावाचे तßव समजावून सांिगतÐयानंतर, रॉÐस संधी¸या समानतेचे तßव ÖपĶ करतात. रॉÐस Ìहणतात कì संधीची ÆयाÍय समानता सामािजक आिण आिथªक असमानता अशा ÿकारे मांडली जावी कì कमीत कमी लाभ झालेÐया Óयĉìला जाÖतीत जाÖत लाभ िमळावा आिण सवª Óयĉéना िविवध पदांवर समान ÿवेश िमळावा. योµयता आिण ±माशीलता यांची पातळी समान असते आिण ºयांना पदासाठी समान इ¸छा आहे Âयांना Âयांचा जÆम जात िकंवा आिथªक वगाªचा िवचार न करता यशाची समान श³यता असली पािहजे. रॉÐस आúही आहेत कì आपण हòशार Óयĉéना संधी¸या योµय समानतेमÅये Öथान िमळवून देÁया¸या कÐपनेने गŌधळात टाकू नये. संधीची समानता ही दुबªल घटकाला भाµयवान बनिवÁयाशी संबंिधत असावी जेणेकłन समाजातील वंिचत घटकालाही असुरि±त वाटू नये. रॉÐस Ìहणतात कì पदे खुली ठेवÐयाने कमी लाभ असलेÐया Óयĉéना िवशेष अिधकारां¸या ÿणालीमÅये नाकारलेले फायदे देखील िमळू शकतात. जेने कłन. तळागळातील समाज समाजा¸या मु´य ÿवाहात येईल. २.१३ जॉन रॉÐस : िवतरणाÂमक Æयाय हा ÿिøयाÂमक Æयायाशी संबंिधत आहे. Ìहणजे सामािजक धोरणांĬारे Æयाय िमळवून देणारी अशी सामािजक ÓयवÖथा िनमाªण झाली पािहजे कì, या ÿिøयाÂमक Æयायासाठी, ÿिøयेची िनÕप±ता ÿÖथािपत झाली पािहजे. Âयासाठी केवळ संÖथाच नÓहे. Æयाियक ÓयवÖथा Öथापन करणे आवÔयक आहे, परंतु ती अंमलात आणÁयासाठी ती ÆयाÍय पĦतीचाअवलंब Óहावा. Æयाियक पायाभूत सुिवधा हा Æयाियक ÿिøयेचा आधार आहे आिण ही रचना ÆयाÍय राजकìय घटना, आिथªक आिण सामािजक संÖथां¸या ÆयाÍय ÓयवÖथेने बनलेली आहे. Æयाय िमळवून न देता िवतरणाÂमक Æयायाची चचाª करणे अÿामािणक आहे. Âयासाठी मूलभूत रचनेचा िवचार करणे आवÔयक आहे. रॉÐसचे मत आहे कì Æयाया¸या तßवा¸या अिभÓयĉìसाठी आवÔयक अटी असाÓयात या पाĵªभूमीिशवाय Æयाया¸या कोणÂयाही िसĦांताची कÐपना करणे िनŁपयोगी आहे. रॉÐस¸या मते या अटी Ìहणजे संिवधानचे पालन व मागª, राजकìय ÿिøयेचे योµय आचरण, संधé¸या समानतेची आिण िकमान सामािजक गरजांची हमी देते. रॉÐस यांनी Ìहटले आहे कì, सवª नागåरकांना समान ÖवातंÞय असले पािहजे, योµय राजकìय ÿिøयेĬारे शासन िनवडले जावे.सवा«ना समान शै±िणक, आिथªक आिण राजकìय सुिवधा िमळाÓयात. लोकांना समान िकमान सामािजक गरजांची हमी िदली गेली पािहजे Ìहणजे कुटुंब भ°ा, बेरोजगारी भ°ा असावा. योµय ÓयवÖथा इ. या ÿणाली राखÁयासाठी वाटप, िÖथरीकरण, munotes.in
Page 44
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
44 हÖतांतरण आिण िवतरण संÖथा िवकिसत केÐया जाऊ शकतात. सारांशत: रॉÐसने Æयाया¸या िसĦांतामÅये काही महßवा¸या समÖयांचा िवचार केला आहे, ºयामÅये ÿाथिमक वÖतू, सेवा आिण लाभांची समÖया मु´य आहे. रॉÐस¸या ÆयायामÅये पूणªपणे ÿिøयाÂमक आिण िवतरणाÂमक Æयायाची ÓयवÖथा आहे. सारांश ÖवातंÞया िशवाय Óयिĉ जीवनाला अथª उरत नाही आिण लोकशाही शासन ÓयवÖथा Ļा ÖवातंÞयावर िटकून आहेत Óयĉìचे िहत Ìहणजेच पयाªयाने समाजाचे िहत होय ही सृंखला येथूनच आरंभ होते.ितचा मु´य उदेश Æयाय ÿÖथािपत करणे आहे. वा Æयाय देखील आज महÂवाची बहòचिचªत संकÐपंना बनली आहे. ÿिøयाÂमक आिण िवतरणाÂमक ÆयायाĬारे सामािजक Æयायाचे Åयेय साÅय करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. यात सामािजक Æयाय िमळवÁयासाठी Æयायÿिøयेला बळकटी देÁयावर भर देÁयात आला असून Æयायाची ÿिøया िनधाªåरत करताना सामािजक Æयाया¸या Åयेयाला ÿाधाÆय िदले आहे. रॉÐसने ÿिøयाÂमक Æयाय हे सामािजक Æयायाचे साधन बनवÁयाचा ÿयÂन केला आहे, Ìहणूनच रॉÐसने Ìहटले आहे कì, "समाजाची दुवा मजबूत करÁयासाठी, रॉÐसने Âयाचा सवाªत कमकुवत दुवा शोधून पुÆहा पुÆहा मजबूत करÁया¸या ÿिøयेचा अवलंब करÁयावर अिधक भर िदला आहे. आपली ÿगती तपासा १. ÖवातंÞय Ìहणजे काय? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. ÖवातंÞयाचे पैलू सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. ÖवातंÞयाचे ÿकार ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 45
Öवतंý आिण Æयाय
45 ४. जे.एस िमल यांची ÖवातंÞयाची संकÐपना ÖपĶ करा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ५. जे.एस िमल यां¸या ÖवातंÞयाचे ÿकार सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ६. जे.एस िमल यांची ÖवातंÞया¸या संकÐपनेचे परी±ण करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ७. Æयाय Ìहणजे काय? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८. Æयायचे पैलू कोणते आहेत? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९. Æयायाचे ÿकार सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 46
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
46 १०. जॉन रॉÐस यांचा सामािजक Æयाय सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ११. अ²ानाचा पडदा काय आहे. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १२. मूळ िÖथती Ìहणजे काय? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ : १. A. C. Kapur, Principles of Political Science, S. Chand Publication, New Delhi, 2014. २. Andrew Heywood, Political Theory, An Introductin', Plagrave Macmillan, New York, 2004. ३. George H. Sebaine, Thomas L Thorson,A History of Political Theory, Oxford.1973. ४. Johari, J. C, 'Principle of Modern Political Science', Sterling Publications Pvt. Ltd., New Delhi, 2009. ५. माथूर ÿदीप,राजनीितशाľ के िसĦांत, इिशका पिÊलिशंग हाऊस, जयपूर, 2010. ६. श¤गार शैलेÆþ,राजनीती िव²ान के िसĦांत, अटलांिटक पिÊलकेशन िदÐली, 2008. ७. Johari, J. C, 'Political Science', Sterling Publications Pvt. Ltd., New Delhi, 2017. ८. दािधच नरेश, समकालीन राजनीितक िसĦांत, रावत पिÊलकेशन, जयपूर, 2015. ९. अúवाल, आर सी, राजनीितशाľ के मूल िसĦांत, एस. चांद पिÊलकेशन, िदÐली, 2005. १०. वनारसे राजू,कांबळे सÂयपाल,राजकìय िसĦांत आिण संकÐपना, िवīा बु³स, औरंगाबाद, 2022. munotes.in
Page 47
47 ३øांती आिण धुåरणÂव (Revolution and Hegemony) घटक रचना ३.१ उिĥĶ्ये ३.२ ÿÖतावना ३.३ øांती Ìहणजे काय? ३.४ कालª मा³सªÿिणत øांतीची संकÐपना ३.४.१ ĬंĬाÂमक भौितकवाद ३.४.२ ऐितहािसक भौितकवाद ३.४.३ øांतीचा िसĦांत ३.५ धुåरणÂव Ìहणजे काय? ३.६ समारोप ३.७ सरावासाठी ÿij ३.८ संदभª ३.१ उिĥĶ्ये øांती Ìहणजे काय हे समजून घेत कालª मा³सª¸या øांतीिवषयक िसĦांताचे अÅययन करणे धुåरणÂव ही संकÐपना अËयासणे ३.२ ÿÖतावना øांती या संकÐपनेिवषयी िविवध लेखकांनी महÂवाची मते मांडली आहेत. माý जमªन िवचारवंत कालª मा³सª याने केलेली øांतीिवषयक चचाª ही काहीशी Óयापक आिण टीकाÂमक आहे. मा³सªने ऐितहािसक घटनांचा मागोवा घेत असतांना शाľशुĦ िवĴेषण केले असÐयाने ही चचाª समपªक वाटते. ÿÖतुत ÿकरणात कालª मा³सª¸या ‘øांतीिवषयक िसĦांता’ची तसेच या िसĦांताशी पुरक असलेÐया अंतोिनयो úामसीने मांडलेÐया ‘धुåरणÂवा¸या िसĦांता’ची चचाª केली आहे. munotes.in
Page 48
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
48 ३.३ øांती Ìहणजे काय? øांती Ìहणजे ‘ÿÖथािपत ÓयवÖथेचे उ¸चाटन करीत स°ेचे एका वगाªकडून दुसöया वगाªकडे होणारे हÖतांतर होय’. øांतीतून होणाöया या हÖतांतरात सामािजक तसेच आिथªक संबंधांत मुलगामी बदल होणे Öवाभािवक असते. सॅÌयुएल हंटéµटन यांनी आपÐया Political Orders in Changing Societies या úंथात नमूद केÐयाÿमाणे, ‘राजकारणात नÓया घटाकांचे अÂयािधक वेगाने एकýीकरण होऊ लागत असतांन जेÓहा अशा एकýीकरणास वतªमान संÖथा पेलू शकत नाहीत तेÓहा øांती घडून येते.’ हंटéµटन यांनी मांडलेली øांतीची ही Óया´या ितसöया जगातील िवकसनशील देशांना आधारभूत ठेवून मांडÁयात आली आहे. पिIJमेकडील ÿÖथािपत लोकशाही ÓयवÖथेत जनसहभाग Óयापकतेने हाताळÁयाची तसेच िवरोधी- अिभजनांना सामावÁयाची ±मता असÐयाने अशा ÓयवÖथेत øांती होणे काहीसे कठीण असते असे हंटéµटन यांना वाटते. ए. एस. कोहान यांनी या Theories of Revolution: An Introduction úंथात मांडलेÐया Óया´येÿमाणे, ‘øांती ही िविशĶ समाजात मयाªदीत कालावधीत वेगाने बदल घडवून आणणारी ÿिøया आहे. या बदलांमÅये, १) अिभजनवगाª¸या संरचनेतील बदल २) आधी¸या राजिकय संÖथांना नĶ करीत नवीन/ इतर संÖथांची पायभरणी िकंवा आहे Âया संÖथां¸या कायªपĦतीत बदल घडवून आणणे; ३) सामािजक संरचनेत बदल घडवून आणत संसाधने तसेच उÂपÆनाचे फेरिवतरण यांसार´या घटकांचा समावेश असतो’. ३.४ कालª मा³सªÿिणत øांतीची संकÐपना आधुिनक जगा¸या इितहासात कालª मा³सªचे øांतीिवषयक िवचार महÂवाचे आहेत. कालª मा³सª¸या मते, øांती ही इितहासाचे वाहन असून Âया¸या िवचारांवर Ā¤च राºयøांतीचा ÿभाव ठळक जाणवतो. Âया¸या मते, Ā¤च राºयøांतीतून पारंपाåरक उमरावशाहीला शह ÿाĮ होत नÓया सामािजक संरचनेवर आधाåरत औīोिगक ÓयवÖथा उदयास आली. सामािजक ÿगतीसाठी दोन सामािजक वगा«त िहंसक मागाªचा अवलंब अिनवायª ठरतो हा िवचार Ā¤च øांतीĬारे ÿाĮ झाला. मा³सª¸या Critique of Political Economy (1859) या úंथात नमूद केÐयाÿमाणे, सरंजामशाही, भांडवलशाही, समाजवाद यांसारखी उÂपादनाची निवन साधने ही वतªमान ÓयवÖथेतच दडलेली असतात. सामािजक शĉì आिण उÂपादनाचे सामािजक संबंध यां¸यातअसलेला गतीरोध हा उÂपादनसाधनांत पåरवतªन घडवून आणतो. या पåरवतªनाचा पåरणाम Ìहणजेच øांती होय. कालª मा³सªने ÿितपादीत केलेली øांतीची संकÐपना ही वगªसंघषª आिण नÓया युगाचे īोतक आहे. समाजात अिÖतÂवात असलेला ÿÂयेक øांती-अनुकूल वगाªत आिथªक आिण सामािजक संघषाªमुळे निवन चेतना िनमाªण होते. यामुळे øांती घडून येते आिण नÓया उÂपादनसंबंधावर आधाåरत निवन समाजरचना िनमाªण होते. कालª मा³सªची øांतीिवषयक संकÐपना ĬंĬाÂमक भौितकवाद आिण ऐितहािसक भौितकवाद या दोन घटकांवर आधारलेली आहे. munotes.in
Page 49
øांती आिण धुåरणÂव
49 ३.४.१ ĬंĬाÂमक भौितकवाद (Dialectical Materialism) कालª मा³सª¸या øांतीिवषयक िवचाराची मुहóतªमेढ Âयाने मांडलेÐया ĬंĬाÂमक भौितकवादावर झाली आहे. कालª मा³सª¸या आधी जॉजª िवÐहेम Āेडåरक हेगेल याने अमुतª ÖवŁपातील ‘िवचार’ आिण ‘चेतना’ हे िवĵाचे सार असून सवª ऐितहािसक िवकासांमागील शĉì आहेत हा िवचार मांडला होता. हेगेलने मांडलेला िवचार हा आदशªवादी असून िवचार आिण चेतना हे नविनिमªतीसाठी कारणीभूत असतात असे Âयाला वाटे. कालª मा³सªने हा िवचार फेटाळला असून मुतª आिण ŀÔय अशा ‘þÓयास’ िवĵाचे सार मानत þÓय हेच िवĵातील बदलांचे कारक घटक आहेत हा युिĉवाद मांडला. कालª मा³सªचा िवचार हा भौितकवादी असून Âयाने हेगेल¸या आदशªवादी िवचारांना आÓहान िदले. सवª ÿकार¸या नविनिमªती आिण बदलांमागे ‘ĬंĬाची ÿिøया’ महÂवाची असून ही ÿिøया ‘वाद X ÿितवाद = सुसंवाद’ (Thesis X Antithesis = Synthesis) या सुýा¸या आधारे चालते. कोणÂयाही पारंपाåरक िवचारांना (वाद) निवन िवचार (ÿितवाद) आÓहान देतात. या िवचारांतूल ĬंĬातून एक निवन िवचार (सुसंवाद) जÆमाला येतो. सोÈया भाषेत सांगायचे झाÐयास वतªमान िवचारांना निवन िवचारांचे आÓहान ÿाĮ झाले िक या संघषाªतून निवन िवचार जÆमाला येतो. ही ÿिøया अिवरतपणे चालणारी असून यातून वैिĵक सÂय आिण सामािजक बदल साधले जातात. कालª मा³सªने ‘सामािजक संÖथा’ या जीवनातील ‘भौितक पåरिÖथतé’¸या आधारे आकार घेत असून समाजातील ‘उÂपादनाची साधने’ (Modes of Production) ही भौितक िÖथती ठरवतात असे Ìहटले. सामािजक बदल घडवून आणÁयासाठी या सामािजक संÖथा महÂवाची भुिमका बजावतात. ३.४.२ ऐितहािसक भौितकवाद (Historical Materialism) कालª मा³सªने मांडलेला ĬंĬाÂमक भौितकवाद हा मा³सªवादाची ‘वैचाåरक’ तर ऐितहािसक भौितकवाद ‘अनुभवजÆय’ िचिकÂसा करतो. ऐितहािसक भौितकवाद हा सामािजक आिण ऐितहािसक बदलाची चचाª करतो. इितहासा¸या ÿÂयेक टÈÈयात समाजातील ‘आिथªक संबंध’ (Economic relations) हे समाजा¸या ÿगतीस Âयाचÿमाणे सामािजक, राजिकय आिण वैचाåरक संबंधाना आकार देतांना िदसतात. समाजाची उÂप°ी ही ‘आिथªक उÂपादन’ वाढवÁयासाठी झाली असून चांगला समाज हा आपÐया सदÖयां¸या गरजा पुणª करÁयावर भर देतो. माý, इितहासात डोकावतांना आपणास असे िदसते िक, या गरजा पुणª करÁयास मयाªदा येऊ लागÐयाने अंतगªत तणाव िनमाªण होऊ लागले. अशावेळी सामािजक उÂपादनÿिøयेतील आपÐया गरजा भागवÁयासाठी Óयĉì एकमेकांशी िनिIJत संबंधांनी (जसे िक ‘करार’) जोडले गेलेले िदसतात. ‘उÂपादन संबंध’ (Relations of Production) हे ‘भौितक उÂपादक शĉì’ (Material Productive Forces) दशªवणाöया िवकासा¸या टÈÈयाशी िमळतेजुळते असतात. ‘उÂपादन संबंधात’ ÿामु´याने ‘उÂपादन साधनांची मालकì कोणाकडे आहे? (जसे िक; भांडवलदार)’ याचे उ°र सापडते. तर ‘भौितक उÂपादक शĉì’ Ìहणजे उÂपादनाचे मागª (अवजारे, यंýे) आिण ®मशĉì (कौशÐय, ²ान इ.) यांचा अंतभाªव होय. या सवª ‘उÂपादनसंबंधां’ची munotes.in
Page 50
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
50 गोळाबेरीज Ìहणजे ‘आिथªक संरचना’ (Economic Structure) होय. कालª मा³सªने ‘आिथªक संरचने’स राजिकय, धािमªक, वैधािनक अशा सवª संरचनांचा ‘पाया’ (Base) मानले आहे. समाजातील ‘उÂपादन साधने’ (Modes of Production) ही अशा आिथªक संरचनेचा अिवभाºय घटक असÐयाने एक निवन ‘Óयापक संरचना’ (Superstructure) िनमाªण होते ºयात राजकारण, कायदा, धमª आिण सािहÂय ही उपांगे ठरतात. अशावेळी ‘पाया’मÅये झालेला बदल हा ‘Óयापक संरचने’त बदल घडवून आणÁयास कारणीभूत ठरतो. कालª मा³सª¸या ‘øांतीिवषयक िवचारांची मांडणी या बदलाशी जोडलेली आहे’ हे येथे ल±ात घेऊयात. या पाĵªभुमीवर ‘उÂपादन साधनांत’ बदल का घडून येतात? हे आधी समजून घेऊयात. िवकासा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर ‘भौितक उÂपादन शĉì’ आिण ‘उÂपादन संबंध’ यांचा परÖपरांशी संघषª होऊ लागतो. इितहासात पाहता ‘उÂपादन संबंध’ हे समाजातील वचªÖववादी गटाकडे रािहली असून ®मशĉì असलेला बहòसं´य वगª हा या घटकावर अवलंबून रािहÐयाचे िदसते. उÂपादनात वाढ करÁया¸या मानवी हÓयासामुळे उÂपादन शĉìत बदल होत आहेत. औīोिगकरण आिण वै²ािनक ÿगती यामुळे उÂपादना¸या साधनांत सुधारणा होत असून मानवी ®मांची आवÔयकता कमी होत आहे. पåरणामी, ‘भौितक उÂपादन शĉì’ आिण ‘उÂपादन संबंध’ यांचा परÖपरसंघषª ÿबळ होऊ लागतो. यातून नÓया ÓयवÖथेची/ नÓया युगाची सुरवात होते (जसे िक, उÂपादन संबंध आिण उÂपादन शĉì यांत बदल झाÐयाने मÅययुगीन युरोपातील ‘सामंतशाही’ नĶ होऊन भांडवलशाहीचा उगम झाला). ऐितहािसक बदलाची िह ÿिøया ĬंĬाÂमक भौितकवादावर बेतलेली असून आतापय«त आिदम समाज (उÂपादनाची साधने समुदाया¸या मालकìची), ÿाचीन गुलामिगरीवर आधाåरत ÓयवÖथा (उÂपादनाची साधने मालकाकडे आिण ®िमक वगª गुलाम), मÅययुगीन सामंतशाही ÓयवÖथा (उÂपादनाची साधने सामंतांकडे व ®िमक वगª कुळे) आिण आधुिनक भांडवलशाही ÓयवÖथा (उÂपादनाची साधने बु»वाªवगाªकडे तर ®िमक कामगार वगª) अशा चार टÈÈयांत ऐितहािसक बदल झाला आहे. या उदाहरणां¸या माÅयमातून कालª मा³सªने समाज हा दोन ÿमुख वगा«त िवभागलेला असून वगªसंघषª अटळ आहे असा िवचार मांडला. ३.४.३ øांतीचा िसĦांत (Theory of Revolution) कालª मा³सªÿिणत øांतीची संकÐपना ही ĬंĬाÂमक भौितकवादाचे िवÖताåरत Łप आहे. आधी नमूद केÐयाÿमाणे सामािजक बदलासाठी ‘वाद X ÿितवाद = सुसंवाद’ ही ÿिøया घडणे गरजेचे आहे. कोणÂयाही समाजातील अंगभूत उÂपादन शĉì अशा ÿिøयेतून बदलाकडे वळतात. हा बदल वेगाने होत असÐयाने Âयाला øांतीचे ÖवŁप ÿाĮ होते. या øांतीतून समाजाची ‘Óयापक संरचना’ (Superstructure) बदलते आिण हा बदल पुढील काळात अशाच øांतीतून Óयापक संरचना हटवली जात नाही तोवर िटकून राहतो. वतªमान सामािजक संबंध िटकवणारी काही नैितक मुÐये, िवचार िकंवा अिभवृ°ी सामािजक िवकासा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर असतात. ही मुÐये, िवचार िकंवा अिभवृ°ी राजिकय ÓयवÖथेला अिधमाÆयता (Legitimacy) देऊन िÖथरता ÿदान करीत असतात. Âयांना िविशĶ िवचारÿणालीचा पािठंबा असतो. िवशेष Ìहणजे समाजातील ÿभुÂवशाली वगª ही ÓयवÖथा िटकवून ठेवÁयासाठी ÿयÂनरत असतो. माý ही ÓयवÖथा नÓया उÂपादक शĉì¸या munotes.in
Page 51
øांती आिण धुåरणÂव
51 गरजा पुणª कŁ शकत नसÐयाने अशा ÓयवÖथेस िवरोध होऊ लागतो. अशावेळी ही ÓयवÖथा आिण ÿभुÂवशाली वगª िटकून राहÁयाचा ÿयÂन करतात. समाजातील दुसरा वगª अशावेळी øांती¸या माÅयमातून आिथªक पाया नĶ कŁन निवन ÓयवÖथा उभारÁयाचा ÿयÂन करीत असतो. ही अवÖथा वगªसंघषाªची असून या अवÖथेतून स°ेचे हÖतांतर होत असते. आजवर¸या इितहासात अनेकदा वगªसंघषª होऊन स°ेचे हÖतांतर झाले आहे. माý वतªमानकाळातील बु»वाª (भांडवलदार) आिण ®िमक (कामगार) संघषª हा अिĬतीय असून यात अंितम िवजय ®िमकांचाच होणार आहे असे कालª मा³सªला वाटते. आजवर झालेÐया अÆय øांती या समाजातील सं´येने अÐप असलेÐया एका िविशĶ वगाªने स°ा बळकावÁयासाठी केÐया आहेत. माý, ®िमकांची øांती ही तुलनेने वेगळी असून तीत समाजातील बहòसं´य वगाªचा समावेश आहे. या øांतीचा उĥेश ‘स°ा बळकावणे’ हा नसून ‘शोषण संपवणे’ आहे. यामुळे खाजगी संप°ी ही संकÐपना संपुĶात येणार असून उÂपादना¸या साधनांचे समाजवादा¸या माÅयमातून सावªजिनकरण होणार आहे. या øांतीतून ताÂपुरÂया काळासाठी ‘®िमकांची हòकूमशाही’ (Dictatorship of Proletariat) िनमाªण होणार असून Âयानंतर ‘वगªिवहीन’ तसेच ‘राºयिवहीन’ समाजाची िनमêती केली जाईल असे मा³सª Ìहणतो. रिशयन नेता लेिनन याने आपÐया State and Revolution या úंथात कालª मा³सª¸या øांतीिवषयक िवचारात बदल केला असून Âया¸या मते, ‘øांतीनंतर िनमाªण होणारी समाजवादी ÓयवÖथा (Socialist System) ही अपुणª असून ित¸यात बु»वाª यंýणेचे काही दोष राहतात’. अशावेळी समाजवादी ÓयवÖथेत अनुकूल बदल घडवून आणणारी साÌयवादी ÓयवÖथा (Communist system) आणणे गरजेचे आहे. लेिननÿमाणे िचनी नेता माओ झेडाँग याने मा³सª¸या øांतीिवषयक काही बदल सुचवले असून Âया¸या मते, ‘वगªसंघषª ही कधीही न संपणारी ÿिøया असÐयाने साÌयवादाची Öथापना झाली Ìहणजे वगªसंघषª संपणार नाही’. यावर उपाय Ìहणुन माओने ‘िचरंतन øांती’ (Permanent Revolution) िह संकÐपना मांडली आहे. ३.५ धुåरणÂव Ìहणजे काय? कालª मा³सª याने ĬंĬाÂमक भौितकवाद आिण ऐितहािसक भौितकवादा¸या िवĴेषणातून वगªसंघषाªचे िचý उभे केले. कायदा, राजकारण, संÖकृती, कला आिण सािहÂय आिण धमª यांसार´या घटकांपासून बनलेÐया ‘Óयापक संरचने’वर (Superstructure) आिथªक घटकांनी बनलेला ‘पाया’ (Base) ÿभाव पाडतो असे मा³सªचे मत होते. Âयामुळे ®िमकांनी ‘पाया’ बदलÁयाचा ÿयÂन करीत øांती करावी जेणेकŁन Óयापक संरचनेत आपोआप बदल होईल असे मा³सªला वाटते. कालª मा³सª¸या या िवचारांना इटािलयन अËयासक अंतोिनयो úामसी याने आÓहान िदले. úामसी याने ‘राºयÓयवÖथा ही Óयापक संरचनेचा भाग असून केवळ वगªसंघषाª¸या आधारे राºयÓयवÖथेचे वणªन करता येणे श³य नाही’ असे मत मांडत मा³सªवादाची पुनमा«डणी करÁयाचा ÿयÂन केला. ‘Óयापक संरचना’ िह कमकुवत आहे िकंवा ती सवªÖवी ‘पाया’वर अवलंबून आहे हा युĉìवाद úामसीने खोडून काढला. भांडवलशाहीत ‘Óयापक संरचना’ इतकì भ³कम असते िक, ती गरज पडÐयास ‘पाया’लाही भ³कम कŁ शकते. Óयापक संरचना ही munotes.in
Page 52
पIJीमाÂय राजकìय िवचार
52 पुणªपणे पायावर अवलंबून नसून ती काही ÿमाणात Öवाय° (Autonomus) असते. अशावेळी úामसीने भांडवलशाहीचे िवĴेषण करÁयासाठी Öवतंý मा³सªवादी ÿाŁप िवकसीत केले. भांडवलशाही ही िशÖतबĦ ÖवŁपातील दमनकारी संरचने¸या आधारे काम करीत असून ही दमनकारी संरचना (Structure of Domination) दोन घटकांपासून बनलेली आहे. यातील पिहला घटक Ìहणजे अिधमाÆयतेची संरचना (Structure of Legitimacy) तर दुसरा घटक Ìहणजे धाकाची संरचना (Structure of Coercion) होय. अिधमाÆयते¸या संरचनेतील महÂवाचा भाग Ìहणजे नागरी समुदाय (ºयात कुटूंब, शाळा, चचª, शेजारी इ. घटकांचा समावेश होतो) होय. नागरी समुदाय हा पाया¸या सवाªत जवळचा घटक असून तो नागåरकांना सावªजिनक जीवनाचे िनयम आखून देतो तसेच नागåरकांनी शासक वगाªÿती आदर दशªवÁयाचे ÿिश±ण देतो. यामुळे अिधमाÆयतेची संरचना भांडवलशाही शासनास अिधमाÆयता िमळवून देÁयात यशÖवी होते. पåरणामी समाजघटकांवर होणाöया कोणÂयाही अÆयायाला Æयायाची झालर चढिवÁयात भांडवलशाही यशÖवी होते. या ÿिøयेतून भांडवलदार इतर घटकांवर आपले ‘धुåरणÂव’ (Hegemony) ÿÖथािपत करतात. ‘धुåरणÂव’ ही संकÐपना िúक भाषेतील Hegemonia या शÊदापासून िनमाªण झाली असून Âयाचा अथª ‘नेतृÂव’ असा होतो. एखाīा ÓयवÖथेचे इतर समाजघटकांवरील दमनकारी िनयंýण Ìहणजे ‘धुåरणÂव’ होय. सवªसामाÆय जनतेचा िवĵास संपादन करीत Âयां¸यावर िनयंýण करÁयासाठी दमनकारी मागाªला पयाªय Ìहणुन िनवडÁयात आलेली ÿभुÂवशाली वगाªची ±मता Ìहणजे ‘धुåरणÂव’ होय. धुåरणÂव साधÁयासाठी बु»वाª मुÐये आिण िवचारांचा ÿसार करÁयात येतो. अिधमाÆयते¸या संरचनेÿमाणे ‘धाकाची संरचना’ (Structure of Coercion) हा úाÌसकì¸या दमनकारी संरचनेचा दुसरा महÂवाचा भाग आहे. भांडवलदारवगª आपÐया Öथैयाªसाठी अिधमाÆयता ÿदान करणाöया वेगवेगÑया घटकांवर अवलंबून असतो. जेÓहा नागरी समुदाय समाजातील असंतोष दुर करÁयात अपयशी ठरतो तेÓहा राजिकय यंýणा ही पोिलस, Æयायालये, तुŁंग यांसार´या घटकांनी बनलेÐया ‘धाका¸या संरचने’चा आधार घेते. ३.६ समारोप ÿÖतुत ÿकरणा¸या माÅयमातून आपण øांती ही संकÐपना अËयासली असून øांतीबाबत कालª मा³सªने मांडलेली øांितकारी भुिमका अËयासली. मा³सªवादी िसĦांताची पायाभरणी हेगेल¸या िवचारांवर झाली असली तरीही कालª मा³सªने भौितकवादी िववेचन क¤þÖथानी मानले. यातूनच ĬंĬाÂमक भौितकवाद आिण ऐितहािसक भौितकवाद हे दोन िसĦांत पुढे येतात. मा³सªची øांती ही संकÐपना ĬंĬाÂमक भौितकवाद, आिण ऐितहािसक भौितकवादा¸या अËयासािशवाय समजून घेता येत नाही. कालª मा³सª¸या िवचाराची ÿासंिगकता तपासत असतांना लेिनन आिण माओ यां¸याÿमाणे अंतोिनयो úामसी याने महÂवाचे िवĴेषन केले. úामसी याने मा³सªवादी िवचारातील पाया व Óयापक संरचना यां¸यातील ĬंĬ संपवून टाकत धुåरणÂव ही महÂवाची संकÐपना मांडली आहे. munotes.in
Page 53
øांती आिण धुåरणÂव
53 ३.७ सरावासाठी ÿij िविवध Óया´यां¸या आधारे øांती ही संकÐपना ÖपĶ करा कालª मा³सª¸या ऐितहािसक भौितकवादाचे िववेचन करा कालª मा³सªने मांडलेÐया øांती¸या िसĦांताची चचाª करा ३.८ संदभª १. Politics: Andrew Heywood, Palgrave Publication २. Contemporary Political Theory: J. C. Johari Sterling Publication munotes.in
Page 54
पश्चीमात्य राजकीय विचार
54 ४ľीवाद (Simon de Beauvoir) आिण बहòसंÖकृितवाद (Will Kymlicka) घटक रचना ४.१ उविष्टे ४.२ प्रास्ताविक ४.३ विषय वििेचन : स्त्रीिाद ४.४ विमोन वद बोव्हूआर (१९०८-१९८६) ४.५ िेकण्ड िेक्ि : परत्ि ४.६ स्त्री जन्मात नाही, स्त्री घडिली जाते ४.७ टीका / मूल्यमापन ४.८ विषय वििेचन : बहुिंस्कृवतिाद ४.९ िील वकमवलका ४.१० बहुिंस्कृतीिाद आवि गटांचे विन्न हक्क ४.११ बहुिंस्कृवतिाद आवि पावश्चमात्य राष्ट्रे ४.१२ बहुिंस्कृतीिादाची पीछेहाट ? ४.१३ बहुिंस्कृवतिाद नागरीकीकरि ४.१४ िमालोचन ४.१ उिĥĶे : (१) राजकीय विचार परंपरा या विषयातील स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृतीिाद या प्रामुख्याने वििाव्या शतकात प्रबळ बनलेल्या विचारिरिीच्या िाटचालीचा आढािा विद्यार्थयाांना अभ्यािायला वमळतो. (२) स्त्रीिाद विचारिरिीची दुिरी लाट आवि विमोन द बोव्हूआरची मांडिी याच्यातील परस्परिंबंध िमजून घेिे. (३) स्त्रीिादी चळिळ आवि विचारिरिी यािरील विमोन द बोव्हूआरचा प्रिाि ि योगदान विद्यार्थयाांना मावहत करुि देिे. (४) विमोन द बोव्हूआरच्या स्त्रीिादी विचारांचा िमकालीन स्त्रीिादी चळिळ आवि विचारविश्वािर पडलेला प्रिािाचे मूल्यमापन करिे. (५) बहुिंस्कृतीिाद धोरिे आवि विचारिरिीचा उगम ि विकाि किा झाला ते विद्यार्थयाांना िमजून देिे. munotes.in
Page 55
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
55 (६) बहुिंस्कृतीिादाच्या चचााविश्वात िील वकमवलका यांचे योगदान विद्यार्थयाांना मावहत करुन देिे. (७) िील वकमवलका यांनी िांवगतलेले बहुिंस्कृतीिाद धोरिाचे आवि विचारप्रिाहाचे टप्पे िंदिाािह विद्यार्थयाांना िमजून देिे. (८) बहुिंस्कृतीिादािमोरील २१ व्या शतकातील आव्हानांचा आढािा ि मूल्यमापन करिे. ४.२ ÿाÖतािवक : महायुĦे, १ ९३० नंतर ओढावलेले जागितक आिथªक संकट, आिशयाई व आिĀकì देशां¸या ÖवातंÞयÿाĮीचा काळ एकूणच १ ९६० पय«त ľीवादी चळवळ काहीशी शांत होती. िवसाÓया शतकातील ľीवादी चळवळी वाढÂया औīोिगकìकरणाशी संबंिधत होÂया. समान कामासाठी समान वेतन, कामा¸या िठकाणी समान वागणूक, बाळंतपणाची रजा इÂयादी बाबी या चळवळी हाताळत होÂया. वििाव्या शतकाच्या उत्तराधाात पयाािरििाद, स्त्रीिाद, बहुिंस्कृतीिाद अशा विचारिरिी जागवतक पटलािर िमोर आल्या. या विचारिरिी आवि चळिळीनी ज्या प्रश्ांिर काम केले त्यांचे स्िरूप स्थावनक आवि जागवतक अिे दोन्ही स्िरूपाचे होते. १९९० च्या दशकानंतर जागवतक पातळीिर स्थलांतराचा मुिा महत्िाचा बनला आहे. हा विविधतेचा प्रश् िोडिण्यािाठी बहुिंस्कृतीिाद धोरि आवि विचारप्रिाह म्हिून महत्िाचा आहे हे िील वकमवलका िातत्याने अधोरेवित करत आहेत. ľीवादा¸या दुसöया लाटेत िसमोन द बोÓहòआर यां¸या "द सेकंड से³स" या úंथाचे योगदान महत्िाचे होते. त्याचा प्रिाि एकवििाव्या शतकातही अबावधत आहे. ४.३ िवषय िववेचन : ľीवाद ÿथमदशªनी ľीवाद Ìहणजे िľयांसंबंधीचा अËयास असे ÿवितªत होते. िľयांसंबंधीत सवª बाबéचा समावेश सवª समÖया व िľयां¸या समú जीवनावर भाÕय ľीवादात अपेि±त धरले जाते. ľी-पुŁष यां¸यात जÆमतः भेद करणारी सामािजक संÖथा अिÖतÂवात आहे; ही िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा िलंग भेदाची दरी आणखीनच खोल करत असते. याचा पåरणाम होऊन िľयांना दुÍयम व किनķ वागणूक िदली जाते, याउलट िपतृस°ाक ÓयवÖथा पुŁषांचे वचªÖव ÿÖथािपत करÁयाचा व िटकवÁयाचा ÿयÂन करत असते. ľीवाद पुŁषांना दोष देत नाही, तर िवषमतेवर आधाåरत असणाöया पुŁषस°ाक ÓयवÖथेला दोष देतो. पुŁषस°ाक ÓयवÖथेमुळे पुŁष हा ľीपे±ा ®ेķ आहे, ľी ही खाल¸या Öतरावर आहे, आिण ľी हे पुŁषा¸या भोगाचे Öथान आहे, अशी िशकवण पुŁषां¸या मनात िबंबवली जाते. िľयांना दुÍयमÂव देÁयामागे जी िपतृस°ाक ÓयवÖथा आहे, जे पुŁषी राजकारण आहे, Âयाचा बीमोड करणे व ľी - पुŁष समानतेवर पयाªयाने िलंगभाव अिधिķत समनातेवर आधाåरत समाजरचना करणे ही ľीवादाची मूळ उिĥĶ्ये आहेत. िपतृस°ाक समाजÓयवÖथा िľयांना दुÍयम वागणूक देते. ही दुÍयम वागणूक अÆयायकारक असून ती केवळ जीवशाľीय िलंगभेदावर आधाåरत आहे. ÿाचीन काळापासूनच समाज munotes.in
Page 56
पश्चीमात्य राजकीय विचार
56 ÓयवÖथेत िलंगभेद केला जातो. याच िलंगभेदावर आधाåरत ®माचे िवभागणी देखील केली जाते. िलंगभेदानुसार िľयांना व पुŁषांना िविवध ÿकार¸या जबाबदाöया वाटून देÁयात आले आहेत. उदाहरणाथª Óयवसाय, शेती, Óयापार इÂयादी कामे पुŁषांची; तर घरकाम, धािमªक Łढéचे पालन, Öवयंपाक, अपÂय संगोपन इÂयादी कामे िľयांची अशी िवभागणी िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा करते. ľीवाद या शÊदाची ÓयुÂप°ी लॅिटन भाषेतील 'फेिमना' (Femina) या शÊदापासून झालेली आहे. या शÊदाचा अथª ľी असा असून Âयापासून फेिमिनझम (Feminism) हा इंúजी शÊद बनला आहे. हा शÊद सवाªत ÿथम वापरÐयाचा संदभª १ ८९५ मधील एिलस रॉसी यां¸या िलखाणात आढळतो. Óया´या : "ľीवर केवळ ती एक ľी आहे Ìहणून लादलेÐया बंधनांपासून िľयांची मुĉì करणे Ìहणजे ľीवाद होय" अशी Óया´या िवīा बाळ या ľीवादी िवदुषीने केली आहे. ľीवाद ľीवाद िľयांना व पुŁषांना िľयांवर Âया केवळ ľी असÐयाचे कारण सांगून अÆयाय होत असÐयाची जाणीव कłन देतो. तसेच Âया अÆयायािवŁĦ ÿितकार करÁयाची चौकट उभी कłन देतो. थोड³यात िलंगभावािधķीत भेदांना मूठमाती देऊन सवा«ना समान ह³क व समान संधी असतील अशा ÿकारची समाजरचना िनमाªण करÁयाचे उदा° Åयेय ľीवाद बाळगून आहे. ľीवादाची पिहली लाट एकोणीसाÓया शतका¸या उ°राधाªत सुł होऊन िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीला संपते. या कालखंडात ľीवादी चळवळीने िľयांना मतदानाचे अिधकार िमळावेत, Âयाचबरोबर घटÖफोट घेÁयाचा कायदेशीर अिधकार िमळावा व कौटुंिबक जबाबदाöया पार पाडू न शकणाöया नवöयाला सोडून देÁयाचा अिधकार यासंदभाªत काम केले. Âयात Âयांना यथोिचत यश देखील ÿाĮ झाले. या चळवळी ÿामु´याने अमेåरका व इंµलंड सार´या ÿगत राÕůात झाÐया. ľीवादा¸या दुसöया लाटेत िसमोन द बोÓहòआरच्या "द सेकंड से³स" या úंथािे मोलाची िूवमका बजािली. सबंध ľीवादी चळवळीत हा úंथ मैलाचा दगड ठरला. ľीवादा¸या जहालवादी ŀिĶकोनाचे िसĦांकन या úंथापासून सुł होत असÐयाचे मत शारवेट या ľीवादी िवदुषीने मांडले आहे. िसमोन द बोÓहòआर¸या एकूण ľीवादी िवचारÓयूहात या úंथाचे अनÆयसाधारण Öथान आहे. िसमोन द बोÓहòआर ºया कालावधीत िवचार मांडत होती Âयाकाळी अिÖतÂवात असणाöया ľीवादी चळवळी िľयांचे राजकìय ह³क, आिथªक ह³क, मानिसक घालमेल यांवर काम करत होÂया. परंतु या सवª ÿijांची उ°रे िľयां¸या दुÍयम सामिजक Öथानात आहेत हे कुणा¸या मांडणीत आले नÓहते. ४.४ िसमोन द बोÓहóआर (१९०८-१९८६) : िसमोन द बोÓहóआरचा जÆम ९ जानेवारी १ ९०८ रोजी पॅåरस ĀाÆस येथे झाला. िसमोन Ā¤च तßव² व ľीवादी चळवळीत अúेसर होÂया. Âयांची वाढ कॅथिलक कमªठ कुटुंबात झाली. Âयांचे ÿाथिमक िश±ण कॉÆÓह¤ट शाळेत झाले. वया¸या चौदाÓया वषêपासून जगात घडणाöया munotes.in
Page 57
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
57 िविवध गोĶéची Âयांनी आढावा ¶यायला सुŁवात केली. तेÓहापासून पुढे Âयांनी Öवतःला नािÖतक Ìहणून ¶यायला सुŁवात केली. राजकìय तßव²ाना¸या अËयासक असणाöया िसमोन यांनी अिÖतÂववादा¸या तÂव²ानात मोलाची भर टाकली. Âयां¸यावर अिÖतÂव वादा¸या तÂव²ानाचा खूप मोठा ÿभाव होता. १ ९४३ साली Âयांनी पिहली कादंबरी िलिहली. Âयानंतर अनेक कादंबöया, ÿवासवणªने, वैचाåरक úंथ आÂमचåरýपर पुÖतके व लघु कथासंúह इÂयादी Âयां¸या नावावर आहेत. सोबतच िनयतकािलकात Âया िनयिमत लेखन करीत असत. Âयांचे द सेकंड से³स पुÖतक हे एका िनयतकािलकातीलच होते. हे पुÖतक दोन खंडात ÿकािशत झाले. पैकì पिहला खंड वाÖतव आिण िमथके व दुसरा खंड आजचे ľी जीवन या नावांनी ÿकािशत झाला. या दोÆही खंडांचे िमळून द सेकंड से³स नावाचा úंथ िनमाªण झाला. िववाह िंस्थेवर अिजबात िवĵास नसणाöया िसमोन समिवचारी जॉ पॉल साýª सोबत आयुÕयभर रािहÐया. ते दोघेही अिववािहत परंतु एकý रािहले. साýª सोबत Âयांची बौिĦके नेहमीचीच असत. माझे आयुÕय ही एक कथा आहे व ती मी मला हवी तशीच िलहीन असं िसमोन Ìहणत असे. साýª¸या िनयतकािलकात िसमोननं िąयांिवषयी लेखमाला सुł केली. ितला ÿचंड ÿितसाद िमळू लागला. पुढं जाऊन १ ९४९ साली Âयाचं ‘द सेकंड से³स’ हे जागितक िवचारिवÔ वाला कलाटणी देणारं पुÖतक झालं. Âयाचं १ ९५३ साली इंúजी भाषांतर झालं. िसमोन¸या अफाट बुिĦम°ेची, ÿचंड Óयासंगाची ÿिचती या पुÖतकातून येते. "पुŁषां¸या जगात चंचू ÿवेश कłन Öवतःचे Öथान िनमाªण करायचे असेल तर आतापय«त पुŁषाने ľीला बहाल केलेÐया सवª सवलतéवर पाणी सोडायला हवे. गेली अनेक शतके पुŁष ľीला Öवतः¸या छýाखाली ठेवून ित¸या उदरिनवाªहाची काळजी वाहत आहे. ितचे संर±ण करत आहे. Âयामुळे ितला कधी Öवतः¸या भौितक गरजांची िववंचना करावी लागली नाही. पण Öवतंý Öवावलंबी Óहायचे तर Öवतः¸या गरजा एकटीच िहमतीवर भागवÁयाची जबाबदारी िशरावर येऊन पडते." अशा परखड शÊदात िľयां¸या मुĉìचा मागª दाखवणाöया िसमोन चा मृÂयू १ ४ एिÿल १ ९८६ रोजी झाला. िसमोन द बोÓहóआर चे ľीवादी िवचार : विमोन द बोव्हुआरची स्त्रीिादाची मांडिी वतच्यािरील अवस्तत्ििादाच्या प्रिािातून आलेली आहे अिे जाििते. मानिाच्या जािीिा या त्याच्या अवस्तत्िाशी जोडलेल्या अितात. अवस्तत्िजन्य मानिी जीिन आवि त्याच्या िोितीची िमाजव्यिस्था यांच्यामध्ये परस्परिंबंध अितात. द िेकण्ड िेक्ि या ग्रंथात अवस्तत्ििादाचाच विचार मांडलेला आहे. वस्त्रयांच्या िंदिाात ही अवस्तत्िािादाची मांडिी केली आहे. अवस्तत्ििादाच्या आधारे वतने स्त्री – पुरुष िामावजक िेद स्पष्ट केला आहे. ४.५ परÂव (Otherness) : िľयांमÅये िनमाªण केली जाणारी परÂवाची भावना ही संÖथाÂमक असÐयाचे िसमोन िनदशªनास आणून देते. आपण पुŁष नसÐयामुळे दुÍयम आहोत अशी िसµमंड Āॉइड यांनी केलेली मांडणी पुढे घेऊन जातानाच िसमोन Âयाचा संबंध िलंगाशी असून स°ा या घटकांशी असÐयाचेही ÿितपादन करते. पुŁष Ìहणजे िबनचूक मानव. या उलट ľी Ìहणजे सदोष पुŁष. munotes.in
Page 58
पश्चीमात्य राजकीय विचार
58 पुŁष ही एक अटळ वÖतुिÖथती! ľी हे िनÓवळ ÿासंिगक वाÖतव! एक अपघात! असे स¤ट थॉमसचे मत िसमोन खोडून काढते. ित¸या मते कुणीच पिहÐयाÿथम Öवतःला दुÍयम समजून दुसöया Óयĉìचे ®ेķÂव Öवीकार करत नसतो. दुÍयम Óयĉìला दुÍयमÂव िदले जाते, कारण कुणीतरी Öवतःला ®ेķ ठरवÁयासाठी इतर िलंगा¸या Óयĉé¸या जीवशाľीय फरकाचा आयुध Ìहणून वापर करत असतात. मानवा¸या अिÖतÂवासाठी व ÿजोÂपादनासाठी पुŁषाइतकìच िľयांची सुĦा गरज आहे. Âयामुळे िľयांना पुŁषां¸या इतकाच सामािजक दजाª िमळायला हवा. मनोिवĴेषण शाľा¸या ŀिĶकोनातून Öवतः¸या जगÁयाला योµय आकार īायचा असेल तर ľीने ľीसुलभ व तथाकिथत पुŁषी ŀिĶकोन यामधून Öवतःला योµय काय याचा नीट िवचार केला पािहजे. ľीला आÂमिनभªर Óहायचे असेल तर पुŁषातील स°ेची ईषाª आिण मालकì ह³काचे भावना कमी Óहायला हवी. पुŁषाला िľयांना अंिकत ठेवÁयाचे फायदे मािहत आहेत परंतु ºया िदवशी पुŁषाला Öवतंý, स±म ľी¸या सहवासाचे फायदे कळतील, Âया िदवशी तो ित¸यावरील पकड सैल करÁयाचा िवचार कł लागेल अशा ÿकारचा आशावाद िसमोन Óयĉ करते. ४.६ ľी जÆमत नाही, तर घडवली जाते : िसमोन द बोÓहóआर¸या समú िचंतनात वरील वा³य महßवाचे ठरते. ľीवादी चळवळीस नवे व अिधक भ³कम वैचाåरक अिधķान या िसĦांकनामुळे ÿाĮ झाले. िľयां¸या दुबªलता, असहायता व परावलंिबÂव या दोषांची कारणे Âयां¸या जडणघडणीत असÐयाचे ÿितपादन िसमोन करते. मुलगा व मुलगी यांना िभÆन पĦतीने वाढवले जाते. Âयां¸यावर िभÆन संÖकार केले जातात. मुलाला "मुलगा" Ìहणून समाज काही िविशĶ गोĶी करÁयास ÿवृ° करतो. तर याच जडणघडणी¸या काळात मुलीला "ľी" Ìहणून काही गोĶी करÁयास भाग पाडले जाते. या संगोपनात केÐया जाणाöया भेदभावाचा ľी व पुŁष यां¸या Óयिĉमßवावर खोलवर पåरणाम होतो. Âयाचीच पåरणती पुŁषाची कत¥पणावर आधाåरत, तर िľयांची दुबªल व पुŁषांवर अवलंबून अशी Óयिĉमßवे तयार होतात. बालपणापासूनच ľीमÅये अशी परावलंिबÂवाची भावना तयार केली जाते. ľीवर असहायता लादून ित¸या शारीåरक सŏदयª व Âयाग यांचे अवाजवी कौतुक केले जाते. बालपणापासूनच कुटुंब, धमª, समाज, िश±ण यांसार´या संÖथा ितला ठरािवक सा¸यात बसवÁया¸या कामी लागून जातात. Âयाचा पåरणाम होऊन िľया सवªकािलक असहाय, परावलंबी व दुबªल मानिसकतेत ढकलÐया जातात. िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा उपरोĉ घटकां¸या बाबतीत तÂपर िदसत असते. माý ľी¸या बौिĦक ±मता, शारीåरक ±मता, कतृªÂव यांचा माý उपहास करते. ºया ÿकारची सामािजक िवषमता िľयांना भोगावी लागते Âयाचा पåरणाम Ìहणून िľया मानिसक व बौिĦकåरÂया खचतात. िľयां¸या आचरणातूनही या खचलेपणाचे अवशेष िदसू लागतात. ित¸या आचरणावłन ितची दुबªलता व असहायता नैसिगªक आहे असे वाटू लागते. याचे कारण िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा िľयांची िदनचयाª ताÊयात ठेवते. ľीचे Öवयंपाकघर पण ितला संयम आिण ÖवÖथ बसून वाट बघÁयाचे धडे देते. िľयांसाठी िविशĶ खेळ, कामे, सवयी या सवा«चे गौरवीकरण कłन िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा िľयांचे आचरण व िवचार ÿिøया िनयंिýत करत असते. रोजचीच पण कंटाळवाणी, पुŁषांना पुरक व एकसुरी कामे िľयां¸या वाटणीत ये. रांधा- वाढा- उĶी काढा आिण Âयासोबतच अपÂय संगोपन यातच िľयांचा संपूणª िदवस Óयतीत होत असेल तर Öव कतृªÂवाने काहीतरी वेगळे व munotes.in
Page 59
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
59 भÓय करÁयाचा िवचारही Âयां¸या मनाला िशवत नाही. तसेही ही कामे शारीåरक ®माची असून Âयात बुĦीचा कसं लागेल असे कोणतेही काम िľयांवर िपतृस°ाक ÓयवÖथा सोपवत नाही. िľयांचे आयुÕय िनरस व चूल आिण मूल यांभोवतीच िफरणारे बनते ते यामुळेच, अशी िसमोन मांडणी करते. वरील िसĦांकनास िľयां¸या संदभाªतील अिÖतÂववादाचा िसĦांत असे मानले जाते. Óयĉìचे अिÖतÂव हे Âया¸या शरीराबरोबरच मानिसक जािणवेवर अवलंबून असते, हे अिÖतÂववादाचे मूलभूत गृहीतक आहे. या िसĦांता¸या आधारे Âयांनी ľी-पुŁष यां¸यातील सामािजक भेद ÖपĶ केला आहे. पूणाªथाªने ľी Ìहणून ओळखले जायचे असेल तर ितला ľीÂव नावाचा एक गूढ गुणधमª ही अंगी बाणवावा लागतो. ľीला िमळणारे दुÍयम Öथान हे नैसिगªक नसून ºया ÿकारे ितला वाढवले जाते, ित¸यावर संÖकार केले जातात Âयातून ते िनमाªण होते. ४.७ िसमोन द बोÓहòआर¸या ľीवादी मांडणीवरील टीका : िसमोन द बोÓहóआर¸या संपूणª िववेचनात समता अिधिķत समाज िनिमªतीसाठी पुŁषां¸या भूिमकेत कशा पĦतीने बदल Óहावेत यािवषयीची पुरेशी ÖपĶता नाही. तसेच िľयांनी कुटुंब, शृंगार, मातृÂव यांना दूर ठेवावे अशा पĦतीची भूिमका िसमोन घेताना िदसते. टीकाकारां¸या मते कौटुंिबक जबाबदाöया आिण मातृÂव यांना दूर न ठेवता देखील सÆमानाचे व कतुªÂवाचे आयुÕय जगता येणे श³य आहे. वरीलÿमाणे िसमोन द बोÓहóआर¸या भूिमकेवर टीका होत असली तरीही ित¸या पूवê कोित्याही विचारिंताने अशा ÿकारचे िसĦांत मांडले नÓहते. ľीÂव, मातृÂव, Âयागमुतê अशा िनरथªक गौरवपूणª उģारांनी िľयांना तहहयात िनरस व पुŁषांना पूरक अशी कामे करायला उīुĉ केले गेले. िसमोन अशा सवा«चा समाचार घेताना िदसते. िľयांची मानिसकता बदलÁयात, Âयां¸यात आÂमिवĵास िनमाªण होÁयात, तसेच िľयांचे ľीÂव, Âयांचे कुटुंबातील Öथान, Âयांची पुनŁÂपादन ±मता आिण Âयािवषयी िनणªय घेÁयाचा Âयांचा ह³क, कामा¸या िठकाणी िľयांचे होणारे शोषण अशा ÿijांिवषयी जागłकता िनमाªण होÁयात सीमोन यां¸या द सेकंड िेक्ि या पुÖतकाचे व Âयां¸या एकूणच ľीवादी िवचारांचे मोठे योगदान आहे; कारण िľयां¸या सामािजक दजाªची इतकì सखोल कारणमीमांसा Âयां¸या पूवê कोणीही केली नÓहती. समÖत जगातील िľया व ľीवादी िवचारवंत यां¸या जीवनात आमूलाú बदल घडवÁयाचे काम या पुÖतकाने केले. सबंध जगातील िľयांना खडबडून जागे करÁयाचे काम या पुÖतकाने व सीमोन¸या िवचारांनी केले असे ÌहटÐयास वावगे ठरणार नाही. ४.८ िवषय िववेचन : बहòसंÖकृितवाद विविधता, बहुलता आवि बहुिंस्कृतीिाद या एकमेकांशी िंबंवधत िंकल्पना आहेत. बहुिंस्कृती या शब्दातच विविधता अंतिूात आहे. विविध िंस्कृतींचे िहअवस्तत्ि अिलेला िमाज ही वस्थती िद्यकाळात जिळजिळ ििाच देश-प्रदेशात वदिून येते. मानिी इवतहािातही एिाद्या प्रदेशातील िमाजात विविधता अिल्याचे स्पष्टपिे वदिते. एकोिीिाव्या आवि वििाव्या शतकात राष्ट्रिादाची िुरुिात आवि प्रिार झाला. राष्ट्र म्हिजे ‘एका प्रदेशात राहिारे एकाच िंशाचे वकंिा धमााचे, एकच िाषा बोलिारे, िमान इवतहाि अििारे लोक’ ही राष्ट्रिादाची पावश्चमात्य रूढ िमज िुरुिातीपािून प्रचवलत munotes.in
Page 60
पश्चीमात्य राजकीय विचार
60 अिली तरी, िद्यकाळात बहुतांश राष्ट्रांत िाषा, धमा, िंस्कृती अशी विविधता आहे. बहुिंस्कृतीिाद अिा जेव्हा उल्लेि होतो, तेव्हा या राजकीय िंकल्पनेचा िंबंध िैविध्यपूिा िमूहांच्या, प्रामुख्याने अल्पिंख्यांक िमूहांच्या हक्कांच्या जतनाशी अितो. एिाद्या प्रदेशातील वकंिा राष्ट्रातील विविधतेला हाताळण्याचे दोन मागा पावश्चमात्य राष्ट्रांत वदिून येतात. ते दोन मागा आहेत एकवजनिीकरि (Assimilation) आवि बहुिंस्कृतीिाद (Multiculturalism). एकवजनिीकरि प्रवियेत िमाजातील विविधतेचा त्याग करुन त्या िमाजाचे एकवजनिी अवस्तत्ि वनमााि करिे अविप्रेत अिते. बहुिंस्कृतीिादामध्ये िांस्कृवतक िेगळेपिा वटकिण्यािाठी प्रयत्न केला जातो. बहुिंस्कृतीिाद ही एक विचारप्रिाली म्हिूनही कायारत अिलेली वदिून येते. दुिऱ्या महायुद्धाच्या नंतर आवि प्रामुख्याने १९६०-७० च्या दशकापािून युरोपच्या वकंिा पावश्चमात्य राष्ट्रांच्या िािाजवनक जीिनात आवि राजकीय व्यिस्थेमध्ये बहुिंस्कृतीिाद विचारिरिी आवि वतच्या धोरिांची चचाा केंद्रिागी आली. उदारमतिाद ि िमुदायिाद या दोन विचारिरिीच्या दृष्टीतून मुख्यत: बहुिंस्कृतीिादाची चचाा केली जाते. उदारमतिाद व्यक्तीच्या अवधकारांिर िर देतो तर िमुदायिाद गटांच्या अवधकाराची चचाा करतो. दुिऱ्या महायुद्धानंतर, १९४५ नंतर युरोपात मोठ्या प्रमािात स्थलांतरे झाली आवि िांस्कृवतक विविधतेमध्ये िाढ झाली. तेव्हापािून बहुिंस्कृतीिादाची चचाा िुरु झाली. पावश्चमात्य बहुिंस्कृतीिादाच्या धोरिांची िुरुिात १९६०-७० च्या दशकापािून झाली. ४.९ वील िकमिलका : िील वकमवलका हे कनेवडयन तत्ििेत्ते आहेत. बहुिंस्कृतीिादािरील जागवतक स्तरािरील मोठे तत्ििेत्ते म्हिून िील वकमवलका हे १९९० नंतर पुढे आले. कॅनडामधील ओटािा विद्यापीठातील तत्त्िज्ञान वििागात ते प्राध्यापक आहेत. आवि कॅनेवडयन िेंटर फॉर वफलॉिॉफी अँड पवब्लक पॉवलिीचे ते िंशोधन िंचालक आहेत. वील िकमिलका यांचे बहòसंÖकृतीवादावरील महÂवाचे úंथ : Multicultural Citizenship (१ ९९५), Finding Our Way: Rethinking Ethnocultural Relations in Canada (१ ९९८) Politics in the Vernacular: Nationalism, Multiculturalism and Citizenship (२००१ ), Multicultural Odysseys: Navigating the New International Politics of Diversity (२००७) कॅनडा हा देश बहुिंस्कृतीिाद पुरस्कृत करिारा देश मानला जातो. कॅनडाची िावषक, धावमाक, िांवशक अशी िैविध्यपूिा िमाजरचना पावहली तर वतथल्या बहुिंस्कृतीिादाचे स्िरूप लक्षात येईल. कॅनडामध्ये मोठ्या प्रमािािर झालेली स्थलांतरे हा वतथल्या विविधतेमागचा महत्िाचा घटक आहे. कॅनेवडयन वफलॉिॉफर िील वकमवलका यांनी १९९० च्या पािून कॅनडा, अमेररका, युरोप यावशिाय जगिरातील िांस्कृवतक विविधता, बहुिंस्कृतीिाद यािर, आवि त्यािोबतच अल्पिंख्यांक ि मूलवनिािी िमुदायाचे हक्क या मुद्द्यांिर लेिन, विश्लेषि केले आहे. वकमवलका बहुिंस्कृतीिादाचे १९९० पूिीचा munotes.in
Page 61
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
61 बहुिंस्कृतीिाद आवि १९९० नंतरचा बहुिंस्कृतीिाद अिे दोन टप्पे करतात. त्यांच्या मते, १९९० पूिीच्या टप्प्यात पावश्चमात्य राष्ट्रांत बहुिंस्कृतीिाद स्िीकाहाया होता आवि त्यामागची िूवमका ही िामािून घेण्याची होती. तर, १९९० नंतर यात बदल होऊन ही िूवमका राष्ट्रिादी अवस्मता अििारी आवि बहुिंस्कृतीिादाची, विशेषतः स्थलांतररतांच्या प्रश्ांच्या िंदिाात टीका करिारी आहे. त्यामुळे बदलत्या एकवििाव्या शतकात बहुिंस्कृतीिादाचे स्िरूप किे अिायला पावहजे या प्रश्ाबिल ते उहापोह करतात. वील िकमिलका यांचे बहòसंÖकृतीवादावरील िवचार : बहुिंस्कृतीिादाची मुख्यत: उदारमतिाद, बहुलिाद(Pluralism), िमुदायिाद आवि कॉस्मोपोलीटन (विश्वबंधुत्ि) अशा दृष्टीकोनातून मांडिी केली जाते. वकमवलका हे उदारमतिादी प्रकारातील बहुिंस्कृतीिाद मांडतात. िील वकमवलका यांनी अल्पिंख्यांक िमूह, मूलवनिािी िमुदाय आवि स्थलांतररत िमूह अिे तीन गट िमोर ठेिून बहुिंस्कृतीिादािंदिाात मांडिी केली आहे ४.१० बहòसंÖकृतीवाद आिण गटांचे िभÆन ह³क : िांस्कृवतक विविधता हे िमकालीन िमाजाचे मुख्य िैवशष्ट्य बनले आहे. वकमवलका अल्पिंख्यांक तिेच िांस्कृवतक विविन्नता अििाऱ्या िमूहांच्या िांस्कृवतक आवि त्याचबरोबर िामावजक, राजकीय हक्कांची मांडिी करतात. गटांच्या विन्न हक्कांची (group-differentiated rights) गरज ते अधोरेवित करतात. त्यांच्या मते, व्यक्तींच्या स्िायत्ततेिाठी याची आिश्यकता आहे. िावषक, िांवशक-िांस्कृवतक आवि धावमाक विविधतेचे िंरक्षि करिे आवि प्रोत्िाहन देण्यािाठी अल्पिंख्याक गट हक्कांना महत्ि आहे. वकमवलका यांचा अिा युवक्तिाद आहे की "उदारमतिादामध्ये व्यक्ती आवि िमाज यांच्यातील िंबंधांचा देिील विचार होत अितो. एिाद्या व्यक्तीच्या िमुदायातील आवि िंस्कृतीमधील िहिागाचा विचार उदारमतिादात केला जातो. त्यामुळे िील वकमवलका बहुिांस्कृवतक नागररकत्िाचा पाठपुरािा करताना अिा युवक्तिाद करतात की िमूहाचे हक्क (Group Rights) हे उदारमतिादी विचार परंपरेचा िाग आहेत. िमूह हक्कांना उदारमतिादामध्ये स्िातंत्र्य आवि िमानतेिाठी आिश्यक म्हिून पावहले जाऊ शकते. अल्पिंख्यांक िमूहांिाठी ते पुढील तीन प्रकारच्या हक्कांची आिश्यकता िांगतात. १) सांÖकृितक ह³क : यामुळे अल्पिंख्य िमूह िािाजवनक जीिनात त्यांचे िांस्कृवतक हक्क, स्िातंत्र्य याचा उपिोग घेऊ शकतील. याकरता बऱ्याच िेळेि िांस्कृवतक स्िातंत्र्यािाठी त्या देशातील प्रचवलत कायदे, धोरिांपािून अशा िमूहांना ििलत हिी अिते. उदा. कॅनडा येथे शीि िमूहाने हेल्मेट घालण्याच्या वनयमापािून ििलतीची मागिी केली, ज्यामुळे त्यांना पगडी घालण्याचे स्िातंत्र्य वमळेल. २) Öवयं – शासनाचा ह³क : एिाद्या देशातील ठराविक प्रदेशात जर एिाद्या अल्पिंख्य िमूहाचे अनेक वपढ्यांपािून िास्तव्य अिेल तर अशा िेळी त्या िमुदायाकडून स्ियं – शािन हक्काची मागिी केली जाऊ शकते. उदा. िेल्ि, आयररश िमूह. munotes.in
Page 62
पश्चीमात्य राजकीय विचार
62 ३) िवशेष ÿितिनिधÂवाचा ह³क : या हक्काची आिश्यकता िंवचत घटकांच्या िबलीकरिािाठी अिते. िारतातील अनुिूवचत जाती-जमातीचे हक्क या प्रकारात येतात. ४.११ बहòसंÖकृितवाद आिण पािIJमाÂय राÕůे : िील वकमवलका यांनी युरोप वकंिा पावश्चमात्य राष्ट्रातील बहुिंस्कृवतिाद धोरिाचे दोन टप्पे िांवगतले आहेत. १९६०-७० ते १९९० हा पवहला टप्पा आवि १९९० पािून पुढचा दुिरा टप्पा. राष्ट्रिाद केंवद्रत विचारप्रिाह अििाऱ्या युरोपात दुिऱ्या महायुद्धानंतर विविधतेबाबत दृष्टीकोि बदलण्याि िुरुिात झाली. १९७० च्या दशकानंतरच्या पवहल्या टप्यात पावश्चमात्य लोकशाही राष्ट्रांनी बहुिंस्कृतीिाद धोरिे आवि अल्पिंख्यांक अवधकार याच्या माध्यमातून विविधतेला मान्यता देिे, विविधतेचे िामीलीकरि करिे अिे धोरि अिलंबिले अिल्याचे स्पष्ट वदिते. या धोरिांना देशांतगात तिेच, आंतरराष्ट्रीय पातळीिर िमथान वमळाले. ४.१२ बहòसंÖकृतीवादाची पीछेहाट ? १९९० च्या दशकानंतर बहुिंस्कृवतिाद धोरिे आवि िमथान याबाबतीत पावशमात्य राष्ट्रांमध्ये माघार आलेली वदिते. राष्ट्रवनवमाती, िामावयक मुल्ये ि अवस्मता आवि एकात्म नागररकत्ि या गोष्टी पुन्हा िािाजवनक विश्वात केंद्रस्थानी आल्या. विविधतेचे िामीलीकरि करण्याच्या धोरिाविषयी बहुिंख्य िमूहामध्ये िीती वनमााि झाली. ही िीती देशीिादी (nativism) आवि लोकवप्रय राजकीय चळिळीच्या स्िरुपात प्रकट होताना वदिते. बहुिंस्कृतीिादाची जी विविध रूपे आहेत त्यापैकी काहींिमोर पीछेहाटीचे िंकट वदिते. मूलवनिािी िमुदाय, राष्ट्रीय अल्पिंख्य िमुदाय यांच्या िंदिाात अशी पीछेहाट वकंिा विरोध वदिून येत नाही. बहुिंस्कृतीिादाला होिारा हा विरोध मुख्यत: स्थलांतररत िमूहांच्या िंदिाात केला जािारा विरोध आहे. वशिाय, हा विरोध िरिकट ििा पावश्चमात्य राष्ट्रांमध्ये झालेला नाही. कॅनडा िारिे देश स्थलांतररतांच्या िंदिाात िावमलकीचे धोरि राबित आहेत. ४.१३ बहòसंÖकृितवाद नागरीकìकरण (Multicultural Citizenship) : Multicultural Citizenship (१९९५) या ग्रंथात िील वकमवलका बहुिंस्कृतीिाद नागररकीकरि प्रवियेत किा उपयुक्त ठरू शकतो याबिल वलवहतात. बहुिांस्कृवतक नागरीकतेच्या पूिाअटींमध्ये राज्य - अल्पिंख्य िमूहांच्या िंबंधांतील विश्वािाहाता (desecuritization), तिेच मानिी हक्कांच्या अवस्तत्िाबिल ि िंरक्षिाबिल ििामान्यता या दोन बाबी महत्िपूिा आहेत. राºय - अÐपसं´य समूहां¸या संबंधांतील िवĵासाहªता (desecuritization) : राज्याला काही िेळ अशी िीती अिते की अल्पिंख्य िमूहाला विशेष हक्क ि राजकीय िोयी वदल्या तर ते शेजारील शत्रू राष्ट्राशी िहकाया करतील. दुिऱ्या महायुद्धापूिी डेन्माका ि बेवल्जयम या देशांना अशी िीती होती की वतथले जमान िावषक नागररक त्या देशांपेक्षा जमानीशी वनष्ठा ठेितील. आता पावश्चमात्य लोकशाही राष्ट्रांमध्ये राष्ट्रीय अल्पिंख्य munotes.in
Page 63
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
63 िमुदायाबिल हा िीतीचा मुिा रावहला नाही. मात्र, अरब ि मुस्लीम स्थलांतररत नागररकांकडे बघण्याचा हा दृष्टीकोि काही प्रमािात अवस्तत्िात आहे. इस्राइल मध्ये तुकी आवि अरब अल्पिंख्य िमुदायाकडे अशा पद्धतीने ते शत्रू राष्ट्राशी जिळीक ठेितील अशा िीतीने काही प्रमािात बवघतले जाते. अशी पररवस्थती वजथे अिते वतथे. राज्य – अल्पिंख्य िमुदाय या िंबंधांकडे, वकंिा िांवशक िंबंधांकडे राज्य िुरक्षेच्या (Securitization) दृष्टीने पावहले जाते. बहुतांश पावश्चमात्य लोकशाही राष्ट्रांमध्ये राज्य – अल्पिंख्यांक िंबंध हा विषय िुरक्षा मुद्द्यापािून बाहेर अिलेला विषय आहे. हा विषय लोकशाही राजकीय प्रवियेचा िाग आहे. बहुिांस्कृवतक नागरीकरिाची ही एक महत्िाची पूिाअट आहे. मानवी ह³कां¸या संर±णाबĥल सवªमाÆयता (Human Rights Protection) : यामध्ये अल्पिंख्यांक िमूहाला वदलेला स्ियं – शािनाच्या िंस्थांमधील व्यक्तींच्या िुरक्षेचा मुिा येतो. पूिी या गोष्टीकडे उदारमतिादाशी विपररत राजकीय िंस्कृती म्हिून पवहले जायचे. वतचं दृष्टी बयााच िेळा िध्याच्या काळात स्थलांतररत िमूहाबिल पाह्यला वमळते. अल्पिंख्य िमूहाला विशेष तरतूद म्हिून वदलेली स्ियं – शािनाची व्यिस्था लोकशाही आवि मानिी हक्क यांच्याशी िुिंगतच आहे. आता याबाबत ििामान्यता तयार झाली आहे की अल्पिंख्यांक स्ियं शािन हे उदारमतिादी लोकशाही आवि घटनात्माकता यानुिार चालते. िरील दोन पूिाअटी वजथे अवस्तत्िात नितात वतथे बहुिंस्कृतीिादाचा उगम होण्याची शक्यात कमी आहे. ४.१४ समालोचन : िील वकमवलका राष्ट्रीय एकतेचे प्रगतीशील राजकीय िंिाधन म्हिून महत्ि अधोरेवित करतात. स्थलांतर आवि बहुिांस्कृवतकतेच्या िमेट किा करता येईल यािर त्यांनी उहापोह केला आहे. बहुिंस्कृतीिादाशी ते राष्ट्रीय ि िामावजक एकतेला िलग्न करतात. िांवशक-िांस्कृवतक अल्पिंख्यांकांच्या िंदिाात, वकमवलका एक िामावयक नागरी ओळि वनमााि करण्याच्या दृष्टीने िूप आशािादी आहे. कॅनडािारख्या बहुराष्ट्रीय, बहुिंशीय राज्यात राष्ट्र राज्याशी िंबंवधत िामावयक ओळि विकवित करिे कठीि अिू शकते अिे वकमवलकाने नमूद केले आहे. ते कॅनडामध्ये विविध िांस्कृवतक गट आवि विविध प्रकारचे िामवजक िंबंध अिलेल्या िोल िैविध्यपूिा पररवस्थतीचा िंदिा देतात. कोिताही जादुई उपाय वकंिा राष्ट्रीय उविष्टे ते िादर करत नाहीत. परंतु कॅनडा अबावधत, एकात्म राहायचा अिेल तर आपल्याला िामावयक ओळिीची िािना विकवित करण्यािाठी काम करािे लागेल अिा युवक्तिाद िील वकमवलका करतात. एकंदरीत, िमकालीन जागवतक प्रश्ामध्ये स्थलांतररत िमूह, आश्रयीत िमूह यांचे प्रश् कळीचे बनत चालले अिताना बहुिंस्कृतीिादाची िादचचाा महत्िाची ठरते. नागररकत्ि आवि त्यािोितीचे राजकीय वििाद यािंदिाातही बहुिंस्कुतीिाद विचार आवि धोरिे यांची प्रािंवगकता आहे. उदारमतिाद, िमुदायिाद, तिेच ऐवतहाविक अन्यायाचे पररमाजान करिारा दृष्टीकोि अशा विविध पररप्रेक्ष्यातून िाकल्याने या प्रश्ाचा अभ्याि झाला पावहजे. munotes.in
Page 64
पश्चीमात्य राजकीय विचार
64 िील वकमवलका देश – प्रदेशवनहाय िांस्कृवतक विविधता आवि त्यािंदिाातील धोरिे या विविन्न अनुििांिर बोलत अिले तरी, ते जागवतक पातळीिर यािंदिाात एकमान्यता वनमााि करण्याच्या ध्येयाबाबत आशािादी आहेत. आपली ÿगती तपासा : १) स्त्रीिाद व्याख्या आवि िंकल्पना स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) स्त्रीिादाच्या लाटा म्हिजे काय ते िविस्तर स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) विमोन द बोव्हुआरच्या स्त्रीिादी विचारांिर अिलेला अवस्तत्ििादाचा प्रिाि स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४) विमोन द बोव्हुआर ने स्पष्ट केलेला परत्ि (Otnerness) आवि स्त्री अवस्मता / ओळि यातील परस्परिंबंध स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ५) ‘स्त्री जन्मत नाही घडिली जाते’ ही उक्ती विस्तृतपिे स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 65
स्त्रीिाद आवि बहुिंस्कृवतिाद
65 ६) बहुिंस्कृतीिादाचा उदय किा झाला ते िांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ७) िील वकमवलका यांनी बहुिंस्कृतीिादाच्या िंदिाात अल्पिंख्य घटकांचे कोिते अवधकार िांवगतले आहेत? ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८) बहुिंस्कृतीिादी नागरीकीकरिािाठी िील वकमवलका यांनी कोित्या पूिाअटी िांवगतल्या आहेत? ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९) बहुिंस्कुतीिादाची पीछेहाट यािंदिाातील वििाद स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०) २१ व्या शतकात बहुिंस्कृतीिादाची प्रािंवगकता याबिल टीप वलहा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 66
पश्चीमात्य राजकीय विचार
66 अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथ सूची : 1. The Second Sex (1949), Simon de Beauuvoir 2. िंदिाािह स्त्रीिाद, िंदना िागित (िंपा) 3. Multicultural Citizenship (1995), Will Kymlicka 4. International Approaches to Governing Ethnic Diversity (2015), Edited by Jane Boulden and Will Kymlicka 5. The Politics of Multiculturalism and Redistribution: Immigration, Accommodation and Solidarity in Diverse Democracies”, Will Kymlicka, Keith Banting and Daniel Westlake, in Markus Crepaz (ed) Edward Elgar Handbook on Migration and Welfare (Elgar, 2022), 21 0-229 "Minority Rights", Will Kymlicka, in Robyn Eckersley and Chris Brown (eds) Oxford Handbook of International Political Theory (Oxford University Press, 2018) munotes.in