Page 1
1 १ राज्ाांची कल्पना घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.४ न्यायमूद्दति महादेि गोद्दििंद रानडे १.५ मोहनदास करमचिंद गािंधी १.१ उद्दिष्टे "राज्याची कल्पना " या घटकाच्या अभ्यासासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. न्या. महादेि गोद्दििंद रानडे यािंचे राज्यसिंबिंधी द्दिचार जाणून घेणे. २. व्यक्तीिादी द्दिचारििंत म्हणून न्यायमूती रानडे यािंचा अभ्यास करणे. ३. न्यायमूती रानडे तयािंच्या द्दिचारातील व्यद्दक्तिाद आद्दण आदर्ििाद या दोन्ही द्दिचारसरणीचा समन्िय अभ्यास करणे. ४. महातमा गािंधींचे रामराज्य द्दकिंिा आदर्ि राज्य समजून घेणे. ५. महातमा गािंधींची आद्दथिक द्दिकेंद्रीकरण सिंकल्पना समजून घेणे. ६. महातमा गािंधींच्या आदर्ि राज्यात अनन्यसाधारण महत्त्िाचे सतय ि अद्दहिंसा या तत्त्िािंचा अभ्यास करणे. १.२ प्रास्ताद्दिक आदर्ि राज्य म्हणजे असे राज्य की, ज्यामध्ये र्ासन आपल्या द्दिद्दिध योजनािंच्या माध्यमातून जनतेला सामाद्दजक आद्दण आद्दथिक सुरक्षा पुरद्दिण्याचा प्रयतन करते. राज्याच्या सामाद्दजक सुरक्षेअिंतगित आरोग्य, द्दर्क्षण, रोजगार, गृहद्दनमािण आदी क्षेत्रात द्दिद्दिध योजनािंच्या माध्यमातून सामान्य जनतेला सुद्दिधा पुरिणे ि सहाय्य करणे हे आदर्ि राज्य करण्याचा प्रयतन करते. राज्य जर कल्याणकारी असेल तर या राज्याच्या सामाद्दजक सुरक्षा योजनािंचा फायदा समाजातील गरीब, कामगार, नोकरदार , अल्पसिंख्याकािंना द्दमळतो. असे राज्य सामाद्दजक जबाबदारीची जाण असणारे राज्य म्हणून ओळखले जाते. असे राज्य सत्तेचे साधन न राहता समाजसेिेचे साधन म्हणून कायि करते. जनतेचे कल्याण गृहीत धरून राज्याकडून द्दिद्दिध योजना आखल्या जातात आद्दण साधनसिंपत्तीचा योग्य िापर केला जातो. munotes.in
Page 2
भारतीय राजकीय विचार
2 अर्ा आदर्ि राज्याची कल्पना न्यायमूती महादेि गोद्दििंद रानडे आद्दण महातमा गािंधी यािंनी मािंडली. तयािंनी आपल्या द्दिचारातून साििजद्दनक कल्याणाचे स्िप्न पाद्दहले आद्दण ते प्रतयक्षात येण्यासाठी अखेरपयंत प्रयतन देखील केले. १.३ द्दिषय द्दििेचन आज एक पररपूणि राज्याच्या कल्पनेला जगातील सििच राष्ट्ािंमध्ये महत्त्ि प्राप्त झालेले आहे; परिंतु ही कल्पना मात्र निीन नाही. राज्यातील सिि नागररकािंच्या द्दहताचे सिंगोपन, सिंिधिन आद्दण सिंरक्षण व्हािे हा द्दिचार प्राचीन काळात पौिाितय आद्दण पाद्दिमातय द्दिचारििंतािंनीही मािंडलेला द्ददसून येतो. महाभारतातील र्ािंती पिित राज्याचे स्िरूप कसे असािे याबाबत द्दिचार मािंडलेले आहेत.तयात सत्तेचे सिंरक्षण ,नैद्दतक जीिनासाठी मागिदर्िन आद्दण िास्तव्यासाठी योग्य आद्दण सुखदायक प्रदेर् या तीन गोष्टी सािंद्दगतलेल्या आहेत. पद्दिमातय द्दिचारििंतािंनी देखील राज्याच्या व्यापक कायिक्षेत्राचा द्दिचार केलेला द्ददसून येतो.कालािंतराने राज्याच्या कायि कक्षा द्दिस्तारत गेल्या आद्दण आता कल्याणकारी राज्याची सिंकल्पना जगातील सििच भागािंमध्ये द्दस्थर झालेली आहे. आजच्या घडीला राज्य ही काही मूठभर श्रीमिंत समाजाची मक्तेदारी राद्दहलेली नसून, मागासलेल्या गरीब,अप्रगत राज्यािंमध्ये देखील आज कल्याणकारी राज्याच्या द्ददर्ेने िाटचाल करण्याचा द्दिचार प्रभािी ठरतो आहे १.४ न्यायमूद्दति महादेि गोद्दििंद रानडे (१ ८६९ - १ ९४८) न्या.महादेि गोद्दििंद रानडे हे एक थोर समाजसुधारक, इद्दतहासकार, नेमस्त, उदारमतिादी द्दिचाराचे, अथितज्ञ, धाद्दमिक आदर्ििाद आद्दण ताद्दतिक उदारमतिाद यािंचे थोर प्रितिक, द्दिद्दधज्ञ ि मातृभूमीबिल उतकट प्रेम असणारे महान िैचाररक नेते होते. तयािंच्या महान कायािने आद्दण व्यापक अर्ा द्दिचारािंनी फक्त महाराष्ट्ातच नव्हे, तर सिंपूणि भारतभर ते लौद्दककप्राप्त ठरले आहेत. तयािंनी भारतातील सामाद्दजक, राजकीय, धाद्दमिक पररद्दस्थतीचा सिि बाजूिंनी जिळून अभ्यास केला. राजा राममोहन रॉय यािंचे अधुरे कायि पुढे चालिण्याचे श्रेय न्या. महादेि गोद्दििंद रानडे यािंना जाते. महातमा गािंधी यािंनी गोपाळ कृष्टण गोखले यािंच्याबरोबरच न्या. रानडे यािंनाही आपले गुरु मानले होते, तसेच कााँग्रेसचे सिंस्थापक ॲलन ह्युम हे न्या.रानडे यािंना राजकीय गुरु मानत होते. कााँग्रेसच्या स्थापनेपासूनच द्दतच्या कायाित न्या.रानडे यािंचा महत्त्िाचा िाटा होता. कााँग्रेसची घटना तयार करण्यात न्या. रानडे सहभागी झाले होते.भारतीय इद्दतहास आद्दण सिंस्कृती यािंचा न्या.रानडे यािंना अद्दभमान होता तसेच उतकट अर्ी देर्भक्तीची भािना होती. तयािंच्या ज्ञानाचा आद्दण बुद्धीचा आिाका जबरदस्त होता, म्हणूनच तयािंना महाराष्ट्ाचा सॉक्रेद्दटस म्हटले जाते. राज्यसिंबिंधी द्दिचार: व्यद्दििाद आद्दि राज्याचे स्िरूप ि कायािबिलचे द्दिचार: न्या.रानडेंची व्यक्तीची स्िायत्तता आद्दण स्िातिंत्र्यािर द्दनतािंत श्रद्धा होती. राज्यसिंस्थेला ते श्रेष्ठति प्रदान करत असले तरी व्यक्तीच्या स्िातिंत्र्याला स्ियिंद्दसद्ध ि अिंतभूित मानत होते. राज्य ि समाजाने व्यक्ती स्िातिंत्र्याचे मोल जपले पाद्दहजे यािर भर देत. राज्यसिंस्था व्यक्तीच्या सदसदद्दििेक बुद्धीचे प्रद्दतद्दनद्दधति करत असते. व्यक्तीचे खरे स्िातिंत्र्य सदसदद्दििेक बुद्धीच्या मागिदर्िनाखाली कायि करत असते. रानडे व्यक्तीिादाच्या आधारािर स्िातिंत्र्याचे समथिन munotes.in
Page 3
राजयाांची कल्पना
3 करीत असले तरी स्िातिंत्र्याचा अथि स्िैराचार घेत नाही. व्यद्दक्तिादी आद्दण उदारमतिादी द्दिचारििंताप्रमाणे राज्याकडे तटस्थतेची आद्दण नकारातमकतेची भूद्दमका सोपित नाही. व्यक्तीच्या सुखी जीिनासाठी राज्याने प्रयतन केला पाद्दहजे यािर ते भर देतात. राज्यात सुरद्दक्षततेचे िातािरण द्दनमािण करून खऱ्या अथािने र्ािंतता ि सुव्यिस्था प्रस्थाद्दपत करणे हे राज्याचे महत्त्िाचे राजकीय कायि आहे. स्िातिंत्र्याचा उपभोगायोग्य पररद्दस्थती द्दनमािण करण्यासाठी राज्याने कायि करािे. राज्याने केिळ व्यक्तीद्दिकासाच्या मागाितील अडथळे दूर न करता व्यक्तीद्दिकासाची द्दिधायक जबाबदारी पार पाडािी. व्यक्तीला आपले द्दहत कळत असल्याने द्दतला आपल्या द्दिकासासाठी स्िातिंत्र्य द्यािे. द्दमल, स्पेन्सर यािंसारख्या द्दिचारििंताच्या प्रभािामुळे व्यक्तीस्िातिंत्र्याचा गौरि केला असला तरी व्यक्तीस्िातिंत्र्याची सिांगीण द्दिकासाची जबाबदारी राज्यािर सोपिलेली आहे. सामाद्दजक उतकषािला व्यक्ती स्िातिंत्र्यामुळे बाधा उतपन्न होऊ नये म्हणून स्िातिंत्र्यािर बिंधने लादण्याचा अद्दधकार राज्याला द्ददलेला आहे. स्िातिंत्र्याला समाज ि राज्याचे सिंरक्षण द्दमळिून देण्यासाठी नागरी हककािंची मागणी रानडे करतात. रानडे यािंचा व्यक्तीिाद हा उदारमतिाद आद्दण आदर्ििादाच्या सिंद्दमश्रणातून द्दिकद्दसत झालेला द्ददसतो. उदारमतिादाच्या प्रभािातून व्यद्दक्तिाद ि स्िातिंत्र्याचे समथिन करतात आद्दण आदर्ििादाच्या प्रभािातून स्िातिंत्र्याच्या उपभोगासाठी योग्य िातािरण द्दनमािण करण्याचे उत्तरदाद्दयति राज्याकडे सोपद्दितात. समाज आद्दण राज्याच्या कल्याणासाठी स्िातिंत्र्यािर मयािदा लादण्याचा अद्दधकार राज्याला बहाल करतात. व्यद्दक्तद्दिकास आद्दण स्िातिंत्र्य सिंरक्षणासाठी रानडे राज्याकडे पुढील जबाबदाऱ्या सोपद्दितात. राजकीय क्षेत्रातील कायि : राज्य हे व्यद्दक्तद्दिकासाचे साधन आहे यासाठी ते द्दटकिून ठेिले पाद्दहजे. न्या.रानडेंनी आधुद्दनक कल्याणकारी राज्याची कल्पना मािंडली. या कल्याणकारी राज्याचे िणिन करताना तयािंनी म्हटले आहे, की जास्तीत जास्त लोकािंचे जास्तीत जास्त कल्याण करणारे राज्य हे कल्याणकारी राज्य होय. व्यक्तीद्दिकासासाठी राज्याने र्ािंतता ि सुव्यिस्था द्दनमािण करािी. परकीय आक्रमणापासून समाजाचे सिंरक्षण करािे. लोकािंना न्याय उपलब्ध करून द्यािा. व्यक्तीद्दिकासासाठी राज्याने स्िातिंत्र्य उपलब्ध करून द्यािे. समाजात समतेचे तत्त्ि प्रस्थाद्दपत करून व्यक्तीची गुलामद्दगरी ि द्दपळिणुकीपासून सुटका करािी. तसेच व्यक्तीच्या भौद्दतक ि अध्याद्दतमक द्दिकासाला अनुकूल िातािरण द्दनमािण करािे, लोकािंना न्याय उपलब्ध करून देण्यास सोबत व्यक्तीला ज्या गोष्टी स्िप्रयतनाने द्दमळत नसतील तर तया गोष्टी राज्याने उपलब्ध करून द्याव्यात. न्या. रानडेंच्या राज्य द्दिषयक द्दचिंतनाचा सखोल अभ्यास केल्यास असे द्ददसून येते की, तयािंना राज्याकडून कल्याणकारी कायािची अपेक्षा होती. सामाद्दजक क्षेत्रातील कायि: न्या. रानडेंच्या मते, राज्याने व्यक्ती द्दिकासाबरोबर समाजाचे कल्याण साधले पाद्दहजे. सिंपूणि समाजाच्या द्दिकासाकररता अनुकूल पररद्दस्थती राज्याने द्दनमािण करािी. भारतीय समाज रुढी, परिंपरािंनी जखडला गेला आहे. तया प्रथा ि परिंपरा नष्ट करण्याचा प्रयतन राज्याने करािा. पद्दिमेकडील भौद्दतक सिंस्कृती भारतात रुजिण्याचा प्रयतन राज्याने करािेत. भारतात मोठ्या प्रमाणात जातीभेद, उच्च-द्दनचता आद्दण स्त्रीला दुय्यम दजाि असून िररष्ठ जातीने कद्दनष्ठ जाती munotes.in
Page 4
भारतीय राजकीय विचार
4 ि द्दस्त्रयािंना गुलाम केलेले आहे. तयािंना द्दिचारािंची सिंधी द्दमळत नाही, म्हणून राज्याने या व्यक्तींची गुलामद्दगरीतून मुक्तता करािी. भारतीय समाजातील द्दिषमता दूर करािी ि समाज व्यिस्थेतील अद्दनष्ट परिंपरा नष्ट करण्यासाठी जनतेने स्ियिंप्रेरणेने प्रयतन केले पाद्दहजे. मात्र भारतीय समाजातील अज्ञान लक्षात घेता राज्याने कायदे करून समाज पररितिन घडिून आणले पाद्दहजे. समाजातील द्दिषमता आद्दण भेदभािपूणि िातािरण नष्ट करण्यासाठी रानडे राज्य हस्तक्षेपाला मान्यता देतात. आद्दथिक क्षेत्रातील कायि: आद्दथिक क्षेत्रात व्यक्तीद्दिकासासाठी राज्यात व्यापक कायि करता येण्यासारखे आहे. प्रतयेक व्यक्तीस आद्दथिक द्दहत समजते तया आधारािर व्यक्ती स्ितःचे कल्याण साधू र्केल. व्यक्ती कल्याणातून समाजकल्याण आपोआप साधेल, हा आद्दथिक क्षेत्रातील व्यक्ती स्िातिंत्र्यिादी पािातय द्दिचार रानडेंना मान्य नव्हता. रानडेंच्या मते, व्यक्तीच्या आद्दथिक द्दिकासाकररता राज्याने हस्तक्षेप करािा. भारतीय समाजाचे दाररद्र्य दूर करण्यासाठी प्रयतन करािे. भारत र्ेतीप्रधान देर् असल्याने तो गरीब आहे, ही गररबी दूर करण्यासाठी र्ेतीचे आधुद्दनकीकरण करािे. र्ेतीिरील भार कमी करण्यासाठी भारताचे औद्योद्दगकीकरण करािे.समाजातील दुबिल घटकािंची आद्दथिक पररद्दस्थती सुधारण्यासाठी सरकारने प्रयतन करािेत. भारतीय लोकािंिर बसद्दिलेल्या कराचा भार इिंग्रजािंनी कमी करािा. िस्तूिंच्या उतपादन ि द्दितरणािर सरकारने द्दनयिंत्रण ठेिािे. सामान्य जनतेला योग्य द्दकमतीत मुबलक िस्तू उपलब्ध करून द्याव्यात. भारतासारख्या अद्दिकद्दसत आद्दण मागासलेल्या देर्ाचा औद्योद्दगक द्दिकास,र्ैक्षद्दणक द्दिकास आद्दण सामाद्दजक सुधारणा घडिून आणण्यासाठी सरकारने उदासीन न राहता सद्दक्रयपणे प्रयतन करािे हा रानडेंचा आग्रह होता. सािंस्कृद्दतक क्षेत्रातील कायि: न्या.रानडें भारतीय सािंस्कृद्दतक मूल्यािंचा आद्दण पािातय आद्दथिक ि सामाद्दजक ध्येयिादार्ी समन्िय साधण्याचा प्रयतन करतात. सिंस्कार द्दर्क्षणाने येतात म्हणून द्दिद्दटर्ािंनी भारतीयािंना पाद्दिमातय द्दर्क्षण द्यािे. तया द्दर्क्षणात उत्तम नागररकतिाचे, पद्दिमी सिंस्कृतीचे दर्िन, परमसद्दहष्टणुता, व्यक्तीबिल दया, प्रेम आद्दण सहानुभूती द्दनमािण करािी. अर्ा द्दर्क्षणातून लोक आपली सामाद्दजक ि राजकीय जबाबदारी पेलण्यास पात्र होतील. तयातून व्यद्दक्तद्दिकास आद्दण समाज द्दिकासाला चालना द्दमळेल. सरकारने द्दर्क्षणाबरोबर लोककल्याणाच्या दृद्दष्टकोनातून आरोग्यद्दिषयक जबाबदारी स्िीकारून व्यद्दक्तगत आद्दण सामाद्दजक आरोग्याकडे लक्ष द्यािे. इतर क्षेत्रातील कायि: न्या. रानडेंच्या मते, िरील कायािखेरीज राज्याने साििजद्दनक सोयी उदा. पोस्ट, तार, रेल्िे, िजनमापे ि नाणी इ. सुद्दिधा उपलब्ध करून देण्याची जबाबदारी स्िीकारािी. सरकारने समाज जीिनाच्या तसेच कारखान्यातील काम करणाऱ्या मजुरािंची द्दस्थती यात िेतन, भत्ते, सुट्ट्या ि आरोग्यद्दिषयक सोयी, इ. बाबत द्दनयम करून दैनिंद्ददन जीिनमान उिंचािण्यासाठी प्रयतन करािे. न्यायमूती रानडे व्यक्तीिादी द्दिचारििंत असले तरी तयािंच्या द्दिचारात व्यक्तीिाद ि आदर्ििाद या दोन्ही द्दिचारसरणीचा समन्िय द्ददसून येतो. तयािंनी पोथीद्दनष्ठ व्यक्तीिादातील व्यक्तीच्या munotes.in
Page 5
राजयाांची कल्पना
5 अमयािद आद्दण नकारातमक स्िातिंत्र्याची सिंकल्पना मान्य केली नाही. तयामुळे तयािंनी मानिी जीिनात राज्यसिंस्थेला महत्त्ि असले तरी व्यक्तीद्दिकासाला अद्दधक महत्त्ि द्ददले. व्यक्तीद्दिकासासाठी राज्य हस्तक्षेपास मान्यता देऊन व्यिहायि व्यक्तीिादाची मािंडणी तयािंनी केली. आपली प्रगती तपासा : १ ) न्यायमूती रानडे यािंचे राज्याच्या कायािबिलचे द्दिचार स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) न्यायमूती रानडेंच्या व्यक्तीिादी द्दिचाराचे स्िरूप स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) न्यायमूती रानडे यािंच्या द्दिचारािंचे मूल्यमापन करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ मोहनदास करमचिंद गािंधी (१ ८६९-१ ९४८) : .भारतीय राजकारणाला सिािद्दधक प्रभाद्दित करणारे नेते म्हणून महातमा गािंधी ओळखले जातात. ते एक आदर्ििादी ि अध्यातमिादी पुरुष होते. महातमा गािंधी प्रामुख्याने मानितािादी होते. धमि आद्दण राजकारण यािंचे सुिंदर द्दमश्रण तयािंनी केले. राज्यर्ास्त्राला तयािंनी आध्याद्दतमक आधार द्ददला. व्यािहाररक राजकारणाला एक निीन दृष्टी द्ददली. १ ९२० ते १ ९४७ हा कालखिंड भारतीय राजकारणात 'गािंधीयुग' नािाने ओळखला जातो. स्िातिंत्र्य आिंदोलनात कायि करत असताना तयािंनी भारतीयािंचे दैनिंद्ददन जीिन, सामाद्दजक आद्दण राजकीय प्रश्ािंिर मोठ्या प्रमाणािर लेखन करून आपली भूद्दमका द्दिर्द केलेली आहे. आपल्या नेतृतिाद्वारे स्िातिंत्र्यलढ्याला निा आयाम द्दमळिून द्ददलेला आहे. स्िातिंत्र्य आिंदोलनात अद्दभनि स्िरूपाचे मागि िापरले. अफाट ऊजाि आद्दण सतयद्दनष्ठेिर असलेल्या पकडीच्या जोरािर जनसामान्यािंच्या गरजा आद्दण आकािंक्षािंर्ी सिंिाद साधण्याची असामान्य क्षमता रोखून कायि करणारे नेते म्हणून गािंधींचा द्दिचार केला जातो. औद्योद्दगकीकरणातून जन्माला आलेल्या भौद्दतकिादी आद्दण चिंगळिादी सिंस्कृतीला पयाियी सिंस्कृती द्दनमािण करण्याचा द्दिचार गािंधींनी मािंडला. तयामुळे गािंधींचे राजकीय द्दिचार हे बहुआयामी स्िरूपाचे आहेत. munotes.in
Page 6
भारतीय राजकीय विचार
6 महात्मा गािंधीं यािंचे राज्याद्दिषयक द्दिचार द्दकिंिा रामराज्य सिंबिंधी द्दिचार : िास्तद्दिक गािंधींची अराजकतािादी द्दिचारििंत (Anarchist Philosopher) होते. सुखी जीिनासाठी राज्य आिश्यक आहे असे गािंधीजी मानत नव्हते. राज्याच्या िाढतया र्क्तीकडे ते भीतीने पाहत होते. राज्य कायदाद्वारे जनतेचे र्ोषण कमी करते असे िाटते पण राज्यच मनुष्टयाला जास्त हाद्दण पोहोचद्दिते. राज्यामुळे व्यद्दक्तगत िैद्दर्ष्ट्यािंचा नार् होतो. व्यक्तीच्या व्यक्तीतिािरच सिांगीण उन्नती अिलिंबून असते. कोणतेही कायि जेव्हा स्िेच्छापूििक केले जाते तेव्हाच ते नैद्दतक राहते. पण राज्य आज्ञा देत असल्याने तयाचे कोणतेच कायि नैद्दतक राहत नाही. राज्य म्हणजे एक आतमद्दहन यिंत्र आहे. राज्य हे साध्य नसून साधन आहे.'जे र्ासन कमीत कमी सत्ता चालद्दिते ते सिोत्तम र्ासन' या थोरो या द्दिचारििंताच्या द्दिचाराप्रती गािंधी आपली द्दनष्ठा व्यक्त करतात, राज्यसत्तेप्रद्दत आपली सिंर्द्दयत िृत्ती प्रदद्दर्ित करतात. गािंधींच्या राज्य द्दिषयक द्दिद्दर्ष्ट भूद्दमकेमुळे तयािंना अराज्यिादी द्दिचारििंत म्हटले जाते परिंतु अराज्यिादी द्दिचारििंतािंप्रमाणे गािंधी राज्य पूणिपणे नष्ट करािे याचे समथिन करीत नाही. मयािद्ददत कायिक्षेत्र ि अद्दधकार असलेल्या राज्याचे समथिन करतात. राज्याचे महत्त्ि कमी करण्यासाठी ग्रामराज्य, रामराज्य िा अद्दहिंसक राज्याची कल्पना मािंडतात. राज्यसिंस्थेला द्दिरोध करण्यामागे गािंधीजींची प्रमुख भूद्दमका म्हणजे राज्य ही सिंस्था द्दहिंसेिर आधारलेली असते. राज्याचा आधार दिंडर्क्ती असतो. राज्य दिंडर्क्तीच्या जोरािर कायदेपालन घडिून आणते, समाजाचे र्ोषण करते. तयामुळे गािंधी 'राज्याला आतमा नसलेले यिंत्र' मानतात. राज्याचा आधार इच्छा नसून र्क्ती आहे. राज्यामुळे व्यक्ती स्िातिंत्र्याचा नार् होतो. केंद्रीकरणाची प्रिृत्ती बळािते असे गािंधींना िाटत असल्यामुळे ते राज्यद्दिरद्दहत समाजाची सिंकल्पना मािंडतात. परिंतु सद्यद्दस्थतीत राज्य नष्ट करणे र्कय नसल्यामुळे अद्दहिंसक राज्य, ग्रामराज्य आद्दण स्ियिंपूणि राज्याचा पुरस्कार करतात. आदर्ि राज्य / रामराज्य द्दकिंिा अद्दहिंसक समाज: राज्य ही द्दहिंसेिर आधारलेली सिंस्था असल्याचे गािंधी मानतात. द्दहिंसक राज्याच्या द्दठकाणी अद्दहिंसक राज्याची स्थापना करण्याची भाषा करतात. अद्दहिंसातमक राज्य व्यद्दक्तद्दिकास आद्दण व्यक्ती स्िातिंत्र्याच्या आड येणार नाही, कारण अद्दहिंसातमक राज्यात सिि व्यक्ती परस्परािंना सहकायि करतील. प्रेम आद्दण स्िाथि, तयागाच्या आधारािर सामाद्दजक सिंबिंध प्रस्थाद्दपत करतील. तयामुळे व्यक्तीिर द्दनयिंत्रण ठेिण्यासाठी दिंडर्क्तीच्या िापराची आिश्यकता नसेल या पररद्दस्थतीत राज्य सिंस्था अनािश्यक बनेल. गािंधींच्या अद्दहिंसातमक राज्यात अद्दहिंसा मूल्यास प्राधान्यक्रम द्ददलेला आहे. अद्दहिंसेच्या आधारािर आदर्ि राज्य व्यिस्थेची उभारणी करण्याचा प्रयतन ते करतात. समाज स्ियिंद्दनयिंद्दत्रत ि स्ियिंद्दर्स्तीिर चालेल, तयामुळे व्यद्दक्तद्दिकास आद्दण समाज द्दनयिंत्रणासाठी दिंडर्क्ती ि बळाचा िापर करण्याची गरज नसेल. "अद्दहिंसातमक राज्यात जनतेिर कमीत कमी र्ासन केले जाईल. र्ासकीय द्दनयिंत्रणापासून व्यक्तीला मुक्त करून स्िर्ासनाच्या द्ददर्ेने िळद्दिण्याचा प्रयतन केला जाईल". गािंधी तयाग, सतय, प्रेम, सहकायािच्या आधारािर समाजाची पुनरिचना करून अद्दहिंसातमक राज्याची स्थापना करण्याचा प्रयतन करतात. गािंधींजी अद्दहिंसातमक राज्याचे पुढील आधार सािंगतात. munotes.in
Page 7
राजयाांची कल्पना
7 १ ) स्ियिंपूिि ग्राम :- देर्ाच्या उन्नतीसाठी गािंधीजींनी ग्राम महतिपूणि मानले आहे. प्रतयेक गाि स्िािलिंबी राहील. सहकायि हा तयाचा आधार राहील. गािातील लोक र्ािंतीपूणि ि गौरिर्ाली जीिन व्यतीत करतील. प्रतयेक गािात पिंचायत राहील. अद्दहिंसातमक समाजाची स्थापना गािातच र्कय आहे. गािंधींजी राजकीय र्क्तीच्या द्दिकेंद्रीकरणाचे समथिक होते. गािातील पिंचायत तेथील प्रर्ासन पाहील. प्रतयेक व्यक्ती स्ितःिर द्दनयिंत्रण ठेिील. दुसऱ्याच्या मागाित अडचण बनणार नाही. आपल्या सिि आिश्यकतािंची पूती करण्याची साधने ग्रामपिंचायतीजिळ उपलब्ध राहतील. गािंधीजींचा आदर्ि समाज द्दपरॅद्दमड सारखा नव्हे तर गोलाकार राहील. व्यक्ती तयाचा केंद्रद्दबिंदू राहील. गािातील कायदेद्दिषयक, न्यायद्दिषयक आद्दण र्ासनद्दिषयक सत्ता ग्रामपिंचायतीकडे राहील. ितिमान व्यिस्थेतील र्क्तीचे झालेले केंद्रीकरण गािंधीजींना मान्य नव्हते. राजकीय र्क्ती हे साध्य नव्हे तर साधन आहे. तयामुळे खेडी स्िायत्त बनतील. २) आद्दथिक द्दिकेंद्रीकरिािर भर : राजकीय र्क्तीच्या द्दिकेंद्रीकरणाबरोबरच गािंधीजींनी आद्दथिक द्दिकेंद्रीकरणािरही जोर द्ददला आहे . उतपादन साधनािंच्या केंद्रीकरणाने आद्दथिक द्दिषमता द्दनमािण होते, तयातून भािंडिलदार ि मजूर िगि द्दनमािण होतो. म्हणूनच गािंधीजींना उद्योगधिंद्यािंचे केंद्रीकरण नको होते. खेड्यामध्ये लघुउद्योग ि कुटीर उद्योगािंना महत्त्िाचे स्थान द्यािे. खेड्यातील लोकािंना नोकरीसाठी इतरत्र जािे लागू नये असे गािंधीजींचे मत होते. द्दिकेंद्रीकरणामुळे यिंत्राच्या प्रयोगािरही द्दनयिंत्रण र्कय होते. तयामुळे कुणाचेही र्ोषण होणार नाही. ३) द्दर्क्षि द्दिषयक द्दिचार : गािंधीजी द्दर्क्षणाच्या माध्यमातून चािंगला माणूस आद्दण चाररत्र्यसिंपन्न नागरीक घडद्दिण्याचा प्रयतन करतात. द्दर्क्षण ही व्यक्तीचे र्रीर ,बुद्धी ि मन यािंचा समतोल द्दिकास साधणारे साधन असल्याने गािंधींनी मूलभूत द्दर्क्षणािर भर द्ददला. गािंधीजींनी प्रारिंद्दभक द्दर्क्षणािर जास्त जोर द्ददला आहे. द्दर्क्षण म्हणजे मनुष्टयाचा सिांगीण द्दिकास होय. सामाद्दजक उन्नतीचे ते एक साधन आहे. अद्दहिंसातमक ततिाला द्दर्क्षणात द्दिर्ेष स्थान द्ददले पाद्दहजे. द्दर्क्षणाचा सिंबिंध जीिनार्ी असािा. प्राथद्दमक द्दर्क्षण राज्यात द्दन:र्ुल्क ि अद्दनिायि असािे. प्राथद्दमक द्दर्क्षण ियाच्या सातव्या िषािपासून ते ियाच्या चौदाव्या िषािपयंत देण्यात यािे. गािंधीजींच्या द्दर्क्षण योजना बुद्दनयादी द्दर्क्षण योजना म्हणून प्रद्दसद्ध आहे. ह्या पद्धतीत कृतीतून द्दर्क्षण देण्यात येते.' करा ि द्दर्का' हे तति या पद्धतीत अिंमलात आणण्यात येते. द्दर्क्षण मातृभाषेतून द्ददले जािे. द्दर्क्षण घेतल्यानिंतर व्यक्ती स्ितःच्या पायािर उभी राहू र्कते. या द्दर्क्षणामुळे सुद्दर्द्दक्षत बेकारािंची समस्या राहणार नाही. व्यक्तीला स्िािलिंबी बनिणारे हे द्दर्क्षण असायला पाद्दहजे. द्दिद्दटर्ािंनी सुरू केलेले द्दर्क्षण हे केिळ नोकरीसाठी उपयोगी पडणारे होते. जीिनार्ी ते सुसिंगत नव्हते. द्दर्क्षणाने व्यक्तीच्या जीिनाचा दृद्दष्टकोन व्यापक झाला पाद्दहजे. ४) ििि व्यिस्था ि समाज व्यिस्था : गािंधीजींिर भारतीय सिंस्कृतीचा प्रभाि असल्यामुळे तयािंनी िणिव्यिस्थेचे समथिन केलेले आहे. गािंधीजींनी िणिव्यिस्थेचे समथिन केलेले असले तरी सिि िणांना समान दजाि द्ददलेला आहे. िणािच्या आधारािर केल्या जाणाऱ्या भेदभािालाही द्दिरोध केलेला आहे. व्यक्तीचा िणि हा munotes.in
Page 8
भारतीय राजकीय विचार
8 जन्मािर न ठरता गुणािंिर ठरिािा यािर भर द्ददलेला आहे. तयािंनी व्यािहारीकतेच्या आधारािर िणिव्यिस्थेचे समथिन केलेले आहे. प्रतयेक िणािच्या व्यक्तीला िणािनुसार परिंपरागत व्यिसाय प्राप्त होतो. या व्यिसायाची माद्दहती व्यक्तीला कुटुिंबात बालपणी द्दमळालेल्या औपचाररक द्दर्क्षणातून प्राप्त होतात. तयामुळे व्यिसायासाठी आिश्यक कौर्ल्य द्दर्कद्दिण्यासाठी द्दर्क्षण ि प्रद्दर्क्षण देण्याची आिश्यकता नसते. िणिव्यिस्थेने प्रतयेक िणािला व्यिसायाचे िाटप केलेले असल्यामुळे रोजगार ि आद्दथिक असुरद्दक्षततेची समस्या देखील भेडसाित नाही . सिि व्यिसायाचा समान दजाि असल्यामुळे श्रेष्ठ कद्दनष्ठतेची भािना नष्ट होईल. सिि व्यक्तींनी पारिंपाररक व्यिसाय केल्यामुळे समाजाच्या सिि गरजा पूणि होतील ि समाज स्ियिंपूणि बनेल. गािंधींनी िणिव्यिस्थेचे समथिन केलेले असले तरी या िणाित सहभागी असलेल्या लोकािंनी आपण कोणतयाही एका िणािचे न मानता आपण एका समाजाचे घटक आहोत असे मानािे. ५) र्ारीररक श्रमािर भर : गािंधी प्राचीन भारतीय िणिव्यिस्थेला आदर्ि मानतात, परिंतु िणिव्यिस्थेने केलेल्या असमान श्रमद्दिभागणीला मान्यता देत नाही. िणिव्यिस्थेत र्ारीररक श्रमाची जबाबदारी द्दिद्दर्ष्ट िगाििर टाकल्यामुळे र्ारीररक श्रमाला हीन लेखले गेले. र्ारीररक श्रम करणारे कद्दनष्ठ दजािचे लोक असतात हा आभास द्दनमािण झाला. पररणामतः र्ारीररक श्रमाचे महत्त्ि कमी होऊन बौद्दद्धक श्रमाचे महत्त्ि िाढले. गािंधीजींच्या मते, "अन्नासाठी मानिाने श्रम केले पाद्दहजे हे ईश्वरी द्दिधान आहे. गीतेत सािंद्दगतले आहे की, श्रमाद्दर्िाय जो अन्न खातो, तो चोरीचे अन्न खातो". गािंधींनी आपल्या िैयद्दक्तक जीिनात देखील र्ारीररक श्रमाला महति द्ददले. दररोज एक तास सुतकताई करणे, सिंडास साफ करणे, बागबगीचा सफाई करणे, इ. कायि गािंधीजी करत असत. श्रमाच्या माध्यमातून श्रम प्रद्दतष्ठेचा द्दिचार रुजद्दिणे हा गािंधीजींचा प्रयास होता. ६) राज्याचे कायिक्षेत्र : राज्याच्या िाढतया कायिक्षेत्रातून होणाऱ्या दुष्टपररणामाची र्कयता लक्षात घेऊन गािंधीजी ग्राम राज्यात राज्याचे कायिक्षेत्र मयािद्ददत ठेिण्यािर भर देतात. राज्याच्या िाढतया कायिक्षेत्रामुळे व्यक्ती स्िातिंत्र्यािर गदा येत असते. व्यक्ती राज्य द्दनयिंत्रणापासून जास्तीत जास्त मुक्त असणे स्िातिंत्र्यासाठी आिश्यक असते. म्हणून राज्याला व्यक्तीच्या खाजगी जीिनात हस्तक्षेप करण्याचा अद्दधकार देऊ नये. राज्याने कायदा ि सुव्यिस्था क्षेत्राकडे लक्ष द्यािे. गािंधीजी राज्य नष्ट करािे या मताचे समथिन करीत नाही, कायदा ि सुव्यिस्था आद्दण गुन्हेगारी नष्ट करण्यासाठी राज्याची गरज राहील असे ते मानतात. गािंधीजींनी न्यूनतम राज्याच्या सिंकल्पनेचे समथिन केलेले आहे. ७) द्दिरोध करण्याचा अद्दधकार : गािंधींजी राज्याला द्दिरोध करण्याचा अद्दधकार देतात. राज्य जर जनतेच्या इच्छेचे प्रद्दतद्दनद्दधति करत नसेल तर जनतेने राज्याच्या कायद्यािंचा द्दिरोध करािा. अर्ािेळी राज्याचा द्दिरोध करणे जनतेचा अद्दधकार नव्हे तर ते एक कतिव्य ठरते. द्दिरोध मात्र अद्दहिंसातमक मागािनेच करण्यात यािा, यािर गािंधीजींचा कटाक्ष आहे. munotes.in
Page 9
राजयाांची कल्पना
9 ८) सिंरक्षि व्यिस्था : सिंरक्षण ही मानिाची मूलभूत गरज असते. समाज व्यिस्थेत चािंगले ि िाईट या दोन्ही प्रिृत्तीचे माणसे असतात. समाजव्यिस्थेतील प्रतयेक व्यक्ती सद्गुणी असेलच असे नाही. सद्गुणी नसलेल्या व्यक्तीच्या कृतीिर द्दनयिंत्रण ठेिण्याची गरज असते. समाजव्यिस्थेला परकीय आक्रमणाचा धोका असतो, तसेच कायदा ि सुव्यिस्था राखण्यासाठी पोलीस दलाची आिश्यकता असते. पोलीस दलाच्या माध्यमातून गुन्हेगारीिर द्दनयिंत्रण द्दमळद्दिता येते. ग्रामराज्यात प्रतयेक खेड्यात एक पोलीस दल द्दनमािण केली जाईल. प्रतयेक कुटुिंबातील एका व्यक्तीची पोलीस दलात नेमणूक केली जाईल. पोलीस दलाकडे गािाच्या सिंरक्षणाची जबाबदारी सोपिली जाईल. जनतेचे सेिक या नातयाने पोद्दलसािंचे कायि चालेल. गुन्हेगारािंना द्दर्क्षा द्दमळिून देण्याचा प्रयतन करण्याऐिजी तयािंच्या हृदय पररितिनािर जास्त भर द्ददला जाईल. ९) न्यायव्यिस्था ; ग्रामराज्यात न्याय हा स्िस्त असला पाद्दहजे आद्दण तो लिकरात लिकर द्दमळाला पाद्दहजे यािर भर द्ददला. न्यायाचा द्दिलिंब टाळण्यासाठी तयािंनी न्यायालयािंची सिंख्या कमी करण्यािर भर द्ददला. न्यायदानाची कामे गािातील पिंचमिंडळी करतील. पिंचािंनी द्ददलेला द्दनणिय अिंद्दतम असेल. िद्दकलािंची फी कायद्यामाफित ठरद्दिली जाईल. १ ०) कारािास व्यिस्था : कारािासात बदल्याच्या भािनेने देण्यात येणारी द्दर्क्षा गािंधीजींना मान्य नव्हती. द्दर्क्षेचा उिेर् गुन्हेगाराला सुधारण्याचा असािा, तयाची मानद्दसक द्दस्थती लक्षात घेऊन तयाच्यािर मानसोपचार करािेत. मानसोपचाराने तयाच्यातील दोष घालिािेत. गुन्हेगारािंर्ी कठोर व्यिहार करण्यापेक्षा तयािंना योग्य मागिदर्िन करािे. गुन्हेगाराला धिंदेद्दर्क्षण देण्यात यािे. कारािासातून तो बाहेर पडल्यानिंतर एक स्िािलिंबी व्यक्ती म्हणून तो जगू र्कला पाद्दहजे. गािंधीजी तुरुिंगाचे रूपािंतर सुधारणागृहात करू इद्दच्छत होते. अर्ा प्रकारे गािंधीजींनी 'स्ियिंपूणि खेड्याची' सिंकल्पना मािंडून भारताच्या द्दिकासासाठी रामराज्य, ग्रामराज्याची व्यापक सिंकल्पना मािंडलेली आहे. गािंधीजी मानतात की "भारतात ग्रामराज्याची स्थापना झाल्यास भारत हा देर् पृथ्िीिरील स्िगि ठरेल द्दकिंिा भारतात पुन्हा रामराज्य अितरण्यास िेळ लागणार नाही". आपली प्रगती तपासा : १ ) महातमा गािंधींच्या द्दिचारािंचे परीक्षण करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 10
भारतीय राजकीय विचार
10 २) महातमा गािंधींचे सामाद्दजक द्दिचार आदर्ििादािर आधारलेले आहेत याबिल तुमचे मत सािंगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) महातमा गािंधींच्या ग्रामराज्य,रामराज्य द्दकिंिा अद्दहिंसातमक राज्य सिंकल्पनेची आधुद्दनक काळातील उपयुक्तता द्दिर्द करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अद्दधक िाचनासाठी सिंदभि ग्रिंथ : १ ) डोळे, ना. य. (१ ९६९) राजकीय द्दिचारािंचा इद्दतहास, पुणे : कॉद्दन्टनेन्टल प्रकार्न २) िराडकर र. घ. (२००४) भारतीय द्दिचारििंत, नागपूर: द्दिद्या प्रकार्न ३) नािंदेडकर ि. गो. (२०११) 'राजकीय द्दिचार आद्दण द्दिचारििंत', पुणे: डायमिंड प्रकार्न munotes.in
Page 11
11 २ राÕůवाद घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ रवéþनाथ टागोर (१८६१ ते १९४१) २.४ Öवा. िवनायक दामोदर सावरकर (१८८३ ते १९६६) २.५ िवīापीठीय ÿij २.६ संदभª úंथ २.१ उिĥĶे समकाळात जगातील िविवध राÕůांमÅये राÕůवादी चळवळéनी जोर धरला आहे. जुलूमी, अÆयायúÖत राजवटीतून मुĉता िमळवÁयासाठी राÕůातील जनता आपण एक आहोत या भावनेतून एकý येते. आिण एका िविशĶ नेतृÂवा¸या मागªदशªनाखाली संघिटत होऊन अगर ÖवयंÖफुतêने Âया राजवटीिवŁĦ लढा देते. गेÐया काही वषाªत अरब जगतातील इिजĮ, ट्युिनिशया, येमेने या देशातील राÕůवादी चळवळéवłन हे ल±ात येते. ÖवातंÞयपूवª भारतात देखील िविवध राजकìय नेते, िवचारÿवाहांनी ÖवातंÞयलढ्यात महÂवपूणª योगदान िदले आहे. या िवचारÿवाहांपैकì राÕůवाद हा एक िवचारÿवाह आहे. या िवचारÿवाहाचा अËयास करणे महÂवाचे आहे. १) रवéþनाथ टागोर यां¸या राÕůवादािवषयक िवचारांचा अËयास करणे २) ÖवातंÞयवीर सावरकर यांचे राÕůवाद िवषयक िवचार जाणून घेणे. २.२ ÿाÖतािवक राÕůवाद ही राºयशाľातील एक अÂयंत महÂवाची संकÐपना आहे. राÕůांमÅये Öवतंý राºयसंÖथा Öथापन Óहावी, राÕůाचे संघठन सावªभौम राºयसंÖथेत Óहावे असा आúह धरणारी, राÕůीय ÖवÂवाची जाणीव राजकìय कृतीĬारे Óयĉ करणारी िवचारÿणाली Ìहणजे राÕůवाद होय. राÕůवादासाठी समान भाषा, संÖकृती, भूÿदेश याबरोबरच आपण एक आहोत व इतरांपे±ा वेगळे आहोत, अशी जाणीव Óयĉ Óहायला पािहजे. व Âयासाठी आपले Öवतंý सावªभौम राºय Öथापन करÁयाची आकां±ा िनमाªण Óहावी लागते. वाÖतिवक पाहता राÕůवादी चवळीचा उदय युरोपात झाला. िāटीश राजवटी¸या काळात भारतामÅये राÕůवादी िवचाराने मूळ धरले. munotes.in
Page 12
भारतीय राजकीय विचार
12 भारतीय ÖवातंÞय चळवळीला भारतातील िविवध िवचारवंतां¸या राÕůवादी िवचारांनी ÿेरणा िदली आहे. इतकेच नÓहे तर भारतीय ÖवातंÞय चळवळीचा राÕůवाद हा पाया मानला जातो. आधुिनक भारता¸या राजकìय िवचारां¸या ±ेýात सावरकर, टागोर, सर सÍयद अहमद, पंिडत जवाहरलाल नेहł इ. नी राÕůवादिवषयक िवचार मांडले आहे. या ÿकरणात आपण ÖवातंÞयवीर सावरकर आिण रवéþनाथ टागोर यां¸या राÕůवाद िवषयक िवचार अËयासणार आहोत. या दोÆही िवचारवंतांनी आधुिनक भारता¸या राÕůवादिवषयक िवचारात महÂवपूणª योगदान िदले आहे. इतकेच नÓहे तर िविवध øांितकारकांना ÖवातंÞयलढ्यासाठी ÿेरणा देÁयाचे कायª Âयां¸या राÕůवादी िवचाराने केले आहे. २.३ रवéþनाथ टागोर. ÿाचीन भारतीय ÿ²ेचे सारतßवा¸या Łपात कािलदास, चंडीदास आिण तुलिसदास यां¸या परंपरेत एकाच Óयĉìचे नाव ¶यावे लागते ते Ìहणजे महाकवी रवéþनाथ टागोर यांचे. Âयांनी काÓय, नाट्य, संगीत, गīलेखन, धमª, अÅयाÂम समाजकारण, इितहास, िश±ण इ. ±ेýांबरोबरच राजकìय िवचारां¸या ±ेýातही Âयांनी आपÐया ÿितभेचा ठसा उमटवला आहे. भारता¸या पुनजाªगरणा¸या इितहासात रवéþयुगाचा ठसा उमटला आहे. भारता¸या राÕůीय आंदोलनात ÿÂय± जरी Âयांनी भाग घेतला नसला तरी भारतीय राÕůीय नेÂयांना ÿेरणा देÁयाचे Âयांचे कायª महÂवाचे ठरते. टागोर हे एक महान देशभĉ होते. तसेच ते सनातन परंपरेचे वारसदार होत. आधुिनक भारतातील राजकìय िवचारां¸या ±ेýात Âयां¸या राजकìय िवचारांनी मोलाची भर घातली आहे. आदशª राºयÓयवÖथेसंबंधी ÖवÈनाळू वृ°ीचे िचंतन Âयांनी कधीही केले नसले तरी तÂकालीन सामािजक- राजकìय घटनांचे पडसाद Âयां¸या लेखनावर पडलेलेआढळतात. Âयां¸या राजकìय िवचारांची ÓयाĮी ÿचंड मोठी आहे. राÕůवादापासून आंतरराÕůवादापय«त, Óयिĉवादापासून साÌयवादापय«त úामीण कÐयाणापासून मानवते¸या कÐयाणापय«त अशा अनेक िवषयांवर Âयांनी चचाª केली आहे. आजही Âयांचे िवचार आपÐयाला ÿेरणादायी ठरतात. टागोरांचे ÖवातंÞयावर अपार ÿेम होते. ÖवातंÞया¸या संकÐपनेतच Âयांनी Öवाधीनतेची कÐपना मांडली आहे. Öवाधीनतेला ते एक महान मूÐय मानतात. राÕů कÐपने¸या टागोर िवरोधक होते. िāटीश राजवटीवर देखील Âयांनी िटकािटÈपणी कłन या राजवटी¸या चांगÐया बाजूंवर ÿकाश टाकला आहे. मानवते¸या आिÂमक कÐयाणाची झालर Âयां¸या राजकìय िवचारांना िमळालेली आहे. युĦ, संघषª, Öपधाª याऐवजी Æयाय, नैितकता, ÖवातंÞय या मूÐयांना मानवमाýाने महÂवाचे मानावे, असे ते सांगतात. जगा¸या पाठीवłन साăाºयशाही, हòकूमशाही, øौयª, रानटीपणा कायमचा नĶ होऊन िववेक आिण सŃदयतेचे अिधराºय संपूणª िवĵावर ÿÖथािपत Óहावे, असे Âयांना वाटते. भारता¸या ÖवातंÞयािवषयी Âयांनी िवचार मांडले आहे. भारता¸या समÖया बहòमुखी असून, ितची सोडवणूक केवळ ÖवातंÞयाने होऊ शकणार नाही तर Âयासाठी सवा«गीण ÿयÂनांची गरज आहे हे सÂय Âयां¸या समकालीन िवचारकांपे±ा टागोरां¸याच अिधक ल±ात आले. गांधीवादावरही Âयांनी टीका केली आहे. munotes.in
Page 13
राष्ट्रिाद
13 अशा या महान ÓयिĉमÂवाचे वणªन िहरेन मुकजê यांनी 'राजषê' हे िवशेषण लावून केले आहे. २.३.१ राजकìय िवचारांवरील ÿभाव- १ ) तÂकालीन भारतातील सामािजक-राजकìय पåरिÖथती २) िāटीश राजवटीचा ÿभाव ३) कौटुंिबक ÿभाव ४) ÿाचीन भारतीय इितहास, संÖकृतीचा ÿभाव ५) āाÌहो समाजाचे ŁढीवादािवŁĦ संघषª आंदोलन, बंगालातील सािहिÂयक आंदोलन, राÕůीय आंदोलन या तीÆही आंदोलनांचा ÿभाव २.३.२ úंथसंपदा – टागोरांनी िवपुल लेखन केले. २५ काÓय संúह, ५ कादंबöया, १५ नाटके, ५ िनबंध Âयां¸या नावावर आहे. Âयापैकì Âयांचे ÿिसĦ पुÖतके Ìहणजे- १ ) गीतांजली (१९१३ चे नोबेल पाåरतोिषक ÿाĮ) २) साधना ३) आलोचक २.३.३ राÕůवादाची संकÐपना / राÕůकÐपना- टागोरां¸या राÕůवादिवषयक िवचार अËयासत असताना Âयां¸यी राÕůकÐपना िवचारात ¶यावी लागते. १९०१ ¸या सुमारास टागोरानी ‘राÕů Ìहणजे काय ?’ आिण ‘भारतीय सामािजक ÓयवÖथा’ हे दोन लेख िलिहले. Âयांनी राÕů ही कÐपना जपान अमेåरकेत राÕůवादावर भाषण करताना िवÖताåरत केली होती. ते राÕůकÐपनेचे कĘर िवरोधक होते. वाÖतिवक पाहता टागोर हे Öवतः कĘर देशभĉ होते. ते सावरकरांÿमाणे भारताला पूवªजांची पिवý भूमी व मातृभूमी समजत असत. Âयां¸या मते, राÕůवादाचा िसĦांत चेतनाशूÆय औषधाÿमाणे आहे. तो Óयĉì¸या िवचारशĉìला सीिमत करतो, बंधने घालतो. ते अशा अधम शĉìचे दास बनिवतात कì, जे दूर¸या वसाहतéना लाभ कमावÁयासाठी उÂपादनाचे यंý बनिवते. संघिटत राÕůवाद Óयĉì¸या आÅयािÂमक चेतनेला िवफल बनिवते. इतकेच नÓहे तर Âया¸या आिÖतÂवाचे शुभ उĥेश, Öनेह, नैितक ÖवातंÞय आिण आÅयािÂमक अनुłपता इ. िवषयी उदासीन बनवते. तसेच राÕůवाद आधुिनक भांडवलशाही साăाºयवादी राºयांची पुकार असून, ºयाचा उĥेश Óयĉìची सूàम ŀĶी आिण चेतना समाĮ करणे हा आहे. राÕůवाद शासन करणाöया शĉìĬारा जÆम िदलेÐया युĦात Âयांना िवनाशकारी शľाकåरता ÿवृ° कłन Âयांची बुĦी बोथट करते. टागोरांना राÕůकÐपना माÆय नाही. ते राÕůकÐपनेचे िवरोधक होते. राÕůÂव व पाIJाÂय संÖकृती यामÅये Âयांनी फरक केला आहे. राÕůÂवावर टीका करताना Âयांनी पाIJाÂय संÖकृतीवर टीका केली आहे. कारण युरोिपयन पाIJाÂय राÕůांनी आपÐया आिथªक-भौितक munotes.in
Page 14
भारतीय राजकीय विचार
14 ÿगतीसाठी 'राÕů' या संघटनेचा उपयोग केला आहे. Âयामुळे अशा भौितक संÖकृतीचे सवª दोष राÕůÂवासही आले. Ìहणूनच पाIJाÂयांची राÕůकÐपना भारतासाठी िनŁपयोगी ठरते. टागोर Ìहणतात, गेली ५० शतके भारत शांततेने राहत आहे. गेÐया ५० शतकात राÕů हा शÊद आम¸या भाषेत कुठेच नाही इतकेच नÓहे तर Âयाचे अिÖतÂवसुĦा आम¸या देशात आढळत नाही. राजकारण, राÕůÂवापासून दूर राहóन Âयाची एकच इ¸छा आहे, ती Ìहणजे आिÂमक शĉìचा पåरचय कłन देणे. िचरंतनÂवा¸या सहवासात खरा आनंद िमळवणे. युरोप राजकìय ÖवातंÞयाला महÂव देतो तर याउलट आÌही आिÂमक ÖवातंÞयाला महÂव देतो. भारतात िāिटश राजवटीपूवê अनेक राजवटéनी राºय केले. परंतु िāटीश राजवट ही या पूवê¸या राजवटéपे±ा िभÆन आहे. आपला इितहास, मंिदरे, शेती, गुŁकुले, úामीण Öथािनक Öवराºय संÖथा, Âयांचे कायदे, िनतीिनयम व Âयांची शांितपूणª अंमलबजावणी इ. गोĶéशी भारतीय लोकांचा संबंध होता. राºयस°ेशी Âयांना काहीच कतªÓय नÓहते. आधी¸या राºयकÂया«कडे भारताने केवळ एक मानव Ìहणून पािहले. Âयांचे धमª, łढी -परंपरा, रीतीåरवाजांशी भारतीयांची कधी नाळा जुळÐया तर कधी नाही. परंतु तेÓहा भारताचा संबंध राजाशी नÓहता तर राÕůाशी होता. भारत कधीही Öवतः राÕů नÓहते. पåरणामी िāटीश राजवटीचे पåरणाम अिधकच घातक होणार आहे. टागोरां¸या मतानुसार, राÕů Ìहणजे शĉì संघटन, पाशवी बळ व यांिýकì शĉì होय. राÕůामुळे माणसाला Öवतः¸या आÂमÂयागी, सजªनशील Öवभावाचा, Öवłपाचा िवसर पड़तो राÕů या यांिýक संघटनेमुळे मानवा¸या नैितक ÿयोजन साÅय करÁयासाठी उपयुĉ शकणाöया Âयाग±मतेला ित¸या उिĥĶांपासून परावृ° केले जाते. असे असूनसुĦा माणसाला आपण भौितक उिĥĶांची ÿाĮी करत असÐयाचे वाटते. असे राÕů मानवतेवरील संकट ठरते.. आपÐया शेजारील समाजाला भौितक ÿगतीसाठी नामोहरम करते. समाज यांिýक संघटनाने बांधला जातो. मानव हा यंýाचा एक भाग बनतो. राÕů या साधनाचा वापर कłन ÖवातंÞयाबĥल ÿेम वाटणारे सुĦा जगावर गुलामिगरी लादÁयाचा ÿयÂन करतात आिण असे करणे आपले कतªÓय असÐयाचे समजून सुख उपभोगतात. Öवभावतः Æयायी असणारी माणसे िवचार- कृतéनी øौयª कłन अÆयायी होतात. आपण जगाला Æयाय िमळवून देत असÐयाचे भासवतात. Öवाथाªसाठी लोक अिधकारपाý नसÐयाचे सांगून िहरावून घेतात. Ìहणून टागोराना राÕů ही संकÐपना भयावह वाटते. राÕůापे±ा टागोरांना मानव, मानवता धमª महÂवाचा. वाटतो. राÕůाकडून मानवातील शांततेचे तßव िचरडले जाते. टागोर यां¸या मतानुसार, पाIJाÂयानी राÕů या िवकृत संकÐपनेची िनिमªती केली असून, िव²ान आिण Öवाथª या शĉéमधून ती िसĦ होते. मानवतेला तुडवून, सामािजक आदशाªना सोडून लोकांचे आिथªक शोषण कłन राÕů कÐपना जगावर लादली जात आहे. स°ा आली ÿगती¸या नावाखाली, राÕůे आपले खरे Öवłप लपिवÁयाचा ÿयÂन करीत आहे. टागोर Ìहणतात, आधुिनक राÕůनीतीची ÿेरणा संप°ीचा लोभ आहे. राजगौरवाशी ÿजेचा जसा एक मानवी संबंध असतो तसा धनलोभाशी असू शकत नाही. संप°ी िनÁयªिĉक कोणािवषयी माया नसणारी असते Âयामुळे राÕůे ºया देशावर राºय करतात. Âया देशातील नागåरकांिवषयी आÖथा वाटत नाही. राÕůांना फĉ Âया देशातील स°ा, संप°ीच हवी असते. munotes.in
Page 15
राष्ट्रिाद
15 संप°ी व स°ेसाठी राÕů संघिटत होऊन Öवाथª ठेवून संबंध जोडते. तेÓहा Âयाचे पåरणाम नैितकŀĶ्या भयंकर ÖवŁपाचे असतात. इतकेच नÓहे तर परकìय राजवट शािसतांना नेहमीच कमी लेखत असते. पाIJाÂय राÕůवादाचा आÂमा स°ािवÖताराचा आहे. तो आÅयािÂमक आदशªवादाचा नाही. या राÕůवादाचा आधार संघषª आिण दुसöयावर िवजय िमळिवÁयाची महÂवाकां±ा हा आहे. या राÕůवादात सहकायाªला कोणतेच Öथान नाही, सहकायाªऐवजी ते साăाºयिवÖतारासाठी Öपधाª, संघषª करतात. पåरणामी स°ाÖपध¥साठी संÖकृतीचा ओघ अडवून ठेवतात. राÕůां¸या संघषाªतून जी संÖकृती उभी राहते ित¸यामÅये मानवताधमाªला Öथान नाही. ÿÂयेक राÕů इतर राÕůा¸या गुĮ गोĶी जाणून घेÁयासाठी वाईट मागाªचा अवलंब करतात. ÿÂयेक राÕůाचा इितहास असÂयाचा असÐयामुळे Âयातून आंतरराÕůीय शांतीऐवजी राÕůाराÕůांमÅये संशय, मÂसर, अिवĵासाचे वातावरण िनमाªण होते. राÕůांचा Öवाथª असलेÐया िठकाणी राÕůे सहकायª करतात. थोड³यात, पाIJाÂय राÕůवाद सामािजक सहयोग आिण आÅयािÂमक राÕůवाद यां¸या कोणÂयाही िसĦांताचे समथªन करीत नाही. ते केवळ सामािजक संघठन आहे. रवéþनाथ हे मानवतावादी िवचारवंत होते. ते Ìहणतात वै²ािनक संघठनातून कायª±मता व स°ा वाढू शकत नाही परंतु मानवता वाढू शकत नाही. राÕů मानवतेला कोणÂयाही ÿकारचे Öथान, महÂव देत नसÐयामुळे मानवतेमधील नीतीम°ा लयास जाते. मानवी जािणवा बोथट करणारे औषध Ìहणून राÕůकÐपनेचा वापर केला जातो. राºयस°ेकडून मानवतेला कािळमा फासली जाते. राÕůा¸या नावाखाली नैितक िनयमांचे उ¸चाटन होत असते. Âयाचे पåरणाम राÕůातील नागåरकांवर होत असतात. मानवी मूÐयांचा नागåरकांना िवसर पडतो आिण तेÓहा राÕůा¸या अवनतीला सुŁवात होते. राÕůकÐपनेचा हा वाईट पåरणाम शािसत राºयातील नागåरकांबरोबर शासक राºयातील नागåरकांवरही होत असतो. टगोरांचा िवरोध िवशुĦ राÕůकÐपनेला नसून ित¸या िवकृत आिण संहारक आिवÕकाराला आहे. वांिशक ितरÖकार, संकुिचत राÕůिनķा, आøमक राÕůवाद, असÂय राÕůभĉìवर टागोर टीका करतात. टागोरां¸या राÕůवादावर टीकाकार आ±ेप घेतात. काही टीकाकारां¸या मते, टागोरांना राÕůवादाचे तÂव²ान आिण समाजशाľाचे नीट आकलन होऊ शकलेले नाही. राÕůवाद हा नेहमी साăाºयशाही व लोभीपणाशी, संघटीत अधाशीपणाशी िनगिडत असतो, असे नाही. टागोरांनी राÕůवादाचा िवचार भावने¸या भरात केÐयामुळे Âया¸या चांगÐया बाजूचा Âयांना िवसर पडला आहे. कारण Âयांची ÿितमा संहारक राÕůवादामुळे िवचिलत झाली होती. वाÖतिवक पाहता, राÕůवादाने माणसाला, जुलूम, अÆयाय-अÂयाचार, सरंजामशाही इ. ¸या साखÑयांमधून मुĉ केले. िनरंकुश साăाºयशाहीचा अÖत झाला. Âयाचÿमाणे तो भाविनक उदा°ीकरणाचा एक मूलľोत ठł शकतो. माणसा-माणसात जात-जमात, ÿदेशवादा¸या संकुिचत मयाªदा ओलांडÁयाची ±मता िनमाªण कł शकतो. राÕůाराÕůात िविवधता नसेल तर िवकासा¸या िभÆन िदशांिशवाय िवĵबंधुÂव, आंतरराÕůीय सहजीवनाची कÐपना ÿÂय±ात कधीही उतŁ शकणार नाही. Ìहणूनच राÕůवाद हा िवĵ एकाÂमते¸या वाटचालीतील एक महÂवपूणª आिण अिनवायª असा टÈपा आहे. राÕůवाद असेल तरच आंतरराÕůीयÂवाची भावना Łजु शकते. नाहीतर ती एक अमूतª संकÐपना ठरते. या गोĶीकडे टागोर दुलª± करतात. munotes.in
Page 16
भारतीय राजकीय विचार
16 थोड³यात, øूर पाशवी, अÂयाचारी, यांिýक असे एकांगी राÕůवादाचे िचýण ते रेखाटतात. व Âयाला िवरोध करतात. मानवतावादी िवचाराचा पुरÖकार करणारे टागोर भारताने अशा राÕůवादाचा अंगीकार कł नये, असे ÖपĶ Ìहणतात. ÿijावली – टागोरांची राÕůकÐपनेिवषयक िवचार ÖपĶ करा २.३.४. िāटीश शासनाबĥलची मते िकंवा परकìय राजवटी िवषयीचे िवचार- टागोर हे कĘर देशभĉ असÐयाने िāटीश राजवटीिवषयी Âयां¸या मनात ÿचंड चीड होती. िāटीश राजवटीवर Âयांनी अÂयंत परखड शÊदात टीका केली आहे. ते असे Ìहणतात कì, भारतावरील परकìय राजवट हीच पाIJाÂय संÖकृती¸या मूलतßवांना आड येणारी आहे. जपानसंबंधी ते सांगतात कì, जपानने पूणªतः पाIJाÂय संÖकृती आÂमसात केली, परंतु Âयाने पाIJाÂय राÕůां¸या वचªÖवाला िवरोध केला. भारतीय ते कł शकलेले नाही. पाIJाÂय संÖकृतीचा आÂमा आिण पिIJमी राÕůे यामधील फरक भारतीयांना समजलेला नाही. पाIJाÂय िश±ण, कायदा व सुÓयवÖथा, ÿशासनाची पोलादी चौकट अशा अनेक गोĶी या परकìय राजवटीने भारताला िदÐया. परंतु िश±णापे±ा, या राजवटीने लÕकरी संघटना, ÿिश±ण, फौजदारी कायाªलये पोिलसी ÓयवÖथा, गुĮ चौकशी खाते याकडे जाÖत ल± पुरवले. कायदा-सुÓयवÖथा समाजात िटकवÁयासाठी यंýणांचे जाळे उभे केले. यामÅये जनिहत असले तरी Âयाचे Öवłप नकाराÂमक आहे. परंतु Âया अंतगªत राÕůाचा ÿाण असलेÐया िवकासाकडे ल± देणे राºयकÂया«ना जमत नाही. जनते¸या आÂमिवकासासाठी ितला संधी देणे राºयकÂया«ना सूचत नाही. खरे तर ÿशासनामÅये राÕůा¸या िवकास साधÁयाची ताकद असते. परंतु ते भारताला समृĦ कł शकत नाही. समाजात शांतता नांदणे महÂवाचे असते पण शांततेपे±ा मानवी जीवन मोलाचे असते हे राºयकÂया«ना समजत नाही. पािIJमाÂय राÕůां¸या िसĦांत व Óयवहारकृतीत िवरोधाभास आहे. ते ÖवातंÞयाचा उदोउदो करतात परंतु परतंý देशातील नागåरकांचे ते शोषण करतात. Âयांना ÖवातंÞय बहाल करीत नाही. भारत देश या परकìय राजवटी¸या जाÑयात पूणªपणे अडकलेला आहे. भारतातील परकìय राजवट चांगली असली तरी या राजवटीत मानवतेला कोणतेही Öथान नाही. िāटीश राºयकÂया«चे भारतीयांशी केवळ राजकìय संबंध जोडले गेले आहे. वाÖतवतः Óयिĉगत िजÓहाÑयाचे संबंध कधीही जोडले जाऊ शकत नाही. ºया देशातील नागåरकांवर आपण राºय करतो तीदेखील माणसे आहे, याची जाणीव िāटीशांना नाही. भारतीयांबĥल Âयां¸या मनात फĉ मÂसराची भावना, उपे±ा आहे. Ìहणून हे राºय माणसांचे नसून, पाशवी राÕůांचे आहे, असे टागोर Ìहणतात. इंµलंड¸या राणीने भारतात दरबार भरवला तेÓहाही टागोरांनी आपले िवचार मांडले. टागोर Ìहणतात दरबार भरवणे ही गोĶ पौवाªÂय संÖकृतीतील आहे. पाIJाÂय राÕůे जेÓहा दरबार भरवतात तेÓहा या सं²ेचा नेमका अथª Âयांना समजलेला नसतो. दरबार भरवणे Ìहणजे शाÖते आिण शािसत या दोÆही प±ांनी आपापसातील आÂमीक - आंतरीक संबंध Öवीकारणे होय. हे संबंध केवळ बळा¸या जोरावर ÿÖथापीत झालेले नसतात तर ते ÿेम, सहकायाªवर ÿÖथािपत झालेले असतात. भारतात पूवê जे दरबार भरत असे तो सवाªसाठी खुला असे. याउलट राणीचा दरबार आहे. िवशेष Ìहणजे या दरबारासाठी येणारा खचª भारताकडूनच केला जाणार आहे. राणी Ìहणेल Âयाला फĉ मान झुकवून होकार īायचा, असे Öवłप या दरबाराचे आहे. munotes.in
Page 17
राष्ट्रिाद
17 भारतात िāटीश राजवटीने आपले पाय रोवले असले तरी ते आिण भारतीय यां¸यातील संबंधांना मानव-मानवातील संबंध Ìहणता येणार नाही. Âयां¸याशी भारतीयांशी असलेले संबंध केवळ Óयावहाåरक आिण यांिýक ÖवŁपाचे आहे. मानवी संबंध ÿÖथािपत न झाÐयामुळे भारतीयां¸या कÐयाणासाठी झटणे राºयकÂया«ना श³य होत नाही. टागोर Ìहणतात कì, िāटीशांनी भारतात पाIJाÂय िश±णा¸या माÅयमातून बुĦीÿामाÆयवादी, उदारमतवादी मूÐये रोवली. परंतु िāटीश भारतीयांना अÂयंत लहान, आपÐया ÿशासना¸या सोयीसाठी िश±ण देत आहे. तसेच ते िवकासाची संधी नाकारत आहेत. पूवª-पिIJमी अहंगंडाची भावना भारतीयांमÅये Łजवत असून, Âयांना भारत देशाचे राÖत आकलन कधीही होणार नाही, कारण भारताबĥलची Âयांची भावना Öवाथê, प±पातीपणाची आहे. Âयाचÿमाणे भारतीय तÂव²ानाचा अËयास करणाÆयांची सं´या जमªनी-Āांस¸या तुलनेत िāटनमÅये सवाªत कमी आहे. मुळातच भारत-िāटन संबंध Öवाथª, गवाªवर आधाåरत आहे. पुढे टागोर असे Ìहणतात कì, िāिटशांपूवê ºया राजवटéनी भारतावर राºय केले Âयांना अनेक सोयीसुिवधा उपलÊध नÓहÂया. ती शासने 'राÕůे' नसÐयामुळे Âयांची देशावरील पकड घĘ नÓहती. Âयामुळे सवª लोक Âया राजवटीत मनाÿमाणे जीवन जगू शकली. िāटीश राजवटीत माý लोकांचे मोठ्या ÿमाणात हाल होत असून, अनेक अडथÑयांचा सामना करावा लागत आहे. पूवê¸या राजवटीत िकतीही अडथळे आले तरी Óयĉì Âयांना सामÃयाªिनशी तŌड देत होते. आज लोकां¸या शĉìचा शिĉपात झाला असÐयामुळे ते अडथÑयांना तŌड देऊ शकत नाही. िāटीश राजवट िनÁयािĉªक आहे. मुघल राजवटीत अनेक दोष असूनही Âयांनी लोकांशी सामािजक संबंध ÿÖथािपत केले होते. िāटीश माý आपÐया वांिशक अहंकारापायी भारतीयांपासून दूर राहत आले आहे. टागोर िāटीश राजवटीची तुलना वाफेवर चालणाöया अमानवी यंýाशी करतात. भारतातील पूवêचे राºयकत¥ आिण िāटीश राºयकत¥ यां¸यातील फरक हातमाग आिण यंýमागातील फरकाÿमाणे आहे. हातमागावरील कापडामÅये मानवा¸या सजीव बोटांची कलाकुसर असते परंतु यंýमागातून िनघणारे कापड चांगले असले तरी एकसुरी आिण िनजêव असते. योगदान- टागोरांनी िāटीश राजवटीवर िटका केली असली तरी Âयांनी या राजवटी¸या चांगÐया गोĶéवरही ÿकाश टाकला आहे. ते Ìहणतात कì, िāटीशांनी भारतीयांची अनेक अिनĶ ÿथा-परंपरा, रीतीåरवाज, राºयकÂया«चे अÆयाय-अÂयाचारापासून सुटका केली. पाIJाÂय िश±णाची दारे भारतीयांसाठी खुली केली. कायīाचे राºय ÿÖथािपत कłन जनतेला कायīाचे संर±ण ÿाĮ कłन िदले. कायīाचे अिधराºय ही संकÐपना भारतात łजवली. ह³क, ÖवातंÞय, Æयाय Ļा पाIJाÂय मूÐयांची ओख भारतीयांना झाली. भारतीय लोकांमÅये बंधुभाव िनमाªण कłन िविवधतेत एकता ÿÖथािपत केली. परंतु Âयां¸या मते ही सवª चांगली कायª पिIJमे¸या आÂÌयाची आहे, पिIJमी राÕůांची नाही. munotes.in
Page 18
भारतीय राजकीय विचार
18 आपली ÿगती तपासा. १) िāटीश राजवटी बĥल¸या टागोरां¸या िवचारांचे परी±ण करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३.५ ÖवातंÞयिवषयक िवचार- ÖवातंÞया¸या कÐपनेला टागोरां¸या िवचारिवĵात अÂयंत महÂवाचे Öथान आहे. राजकìय िवचाराला टागोरांची महÂवाची देणगी Ìहणजे ÖवातंÞयाची कÐपना होय. Âयांची ÖवातंÞयासंबंधीची धारणा इतर िवचारवंतांपे±ा वेगळी आहे. िवशेष Ìहणजे ती भारतीय इितहास, परंपरा इ. शी सुसंगत आहे. काही िवचारवंत ÖवातंÞय Ìहणजे िनरंकुश अिधकार व राजकìय ÖवातंÞय असे मानतात. परंतु टागोरांनी ÖवातंÞयाला Âयापे±ा वेगळा आशय ÿाĮ कłन िदला. Âयांनी आÅयािÂमक ÖवातंÞयाला उ¸च Öथान िदले. आÅयािÂमक ÖवातंÞयालाच ते खरे ÖवातंÞय मानत असे. या ÖवातंÞयात ते चेतना, िवचार आिण कायª करÁयाचे ÖवातंÞय गृहीत धरतात. भारताÿमाणेच आिशया- आिĀकì राÕůांनाही ÖवातंÞय िमळायला पािहजे, असे ते Ìहणतात. भारतातील िकÂयेक समÖयांचा उलगडा Öवयंशासनानेच होऊ शकतो. टागोरां¸या मतानुसार, ÖवातंÞय Ìहणजे सवª ÿकार¸या िनब«धांपासून मुĉता नसून, सवª सामािजक संबंधांचा आनंद पयªवसायी सुसंवाद आहे. टागोरां¸या ÖवातंÞया¸या कÐपनेला अनेक पैलू आहेत. ÿेम, पािवÞय, सजªनशीलते¸या आधारावर Âयांनी ÖवातंÞयकÐपना मांडली आहे. Âयां¸या मतानुसार, ÖवातंÞय हे ÿÂयेक मानवासाठी बहòमोल असले तरी इतरां¸या ÖवातंÞयामुळे आपÐया ÖवातंÞयावर मयाªदा, बंधने येत असली तरी ती Öवे¸छेने Öवीकारावी. नाईलाज Ìहणून ÖवीकारÐयास परÖपरातील सामंजÖयाची भावना नĶ होईल. ÖवातंÞयामÅये एका बाजुला Öवतंý राहÁयाची इ¸छा असते तर दुसöया बाजूला सवा«शी सहकायाªने राहावे लागते. या दोÆही गोĶी परÖपराबरोबर कायª करीत राहतात. जेÓहा ÖवातंÞयाचा ÿयÂन दुसöयावर िवजय होÁया¸या इष¥ने ÿेåरत, आøमक होतो तेÓहां Âयांची वाटचाल िवनाशाकडे होत असते असे. ÖवातंÞय जाÖतकाळ िटकू शकत नाही. ºया देशातील ÖवातंÞय वरील ÖवŁपाचे नसते तेथे ते फĉ नावापुरते असते. अशा देशातील नागरीक खöया अथाªने Öवतंý नसतात. Âयांना मािहत नसलेÐया अशा उिĥĶांकडे बहòमता¸या हातून ढकलले जात असते. लोक आिÂमक-नैितक ÖवातंÞयाचा आदशª िवसरÐयामुळे असे घडते. थोड³यात, टागोर आिÂमक ÖवातंÞयाचा पुरÖकार करतात. अशा ÖवातंÞयावर लगेचच संकटे येऊ शकतात. कारण सÂय हे माणसाचे नैितक मूÐय असून, Âया¸या मुĉìचा मागª आिÂमकच असू शकतो. आधुिनकìकरण- यांिýकìकरणातून मानवाला खरे ÖवातंÞय िमळू शकत नाही. थोड³यात, आधुिनकìकरण- यांिýकìकरणा¸या नावाखाली माणसाचे मनुÕयÂव दाबणाöया भौितक यांिýक संÖकृतीला टागोर िवरोध करतात. munotes.in
Page 19
राष्ट्रिाद
19 टागोर पुढे सांगतात कì, पाIJाÂय लोकांचे अनुकरण Ìहणजे आधुिनकता होय, असे आपण मानतो. परंतु खरी आधुिनकता ही मना¸या Öवाधीनतेत असते. तसेच ती िवचार कृती ÖवातंÞयात असते. ती िव²ानात असते. परंतु िव²ानाचा वापर चांगÐया कारणासाठी करावा, वाईट कारणासाठी नाही. िव²ानिनķ जीवन आकषªक असले तरी ते पåरपूणª नाही. यंýा¸या मदतीने चालणारे कारखाने, Âया कारखाÆयात काम करणाöया मजुरांना एक यंý बनिवतात आिण Âयांचे ÖवातंÞय िहरावून घेतात. टागोरां¸या मते, यंýयुगीन अमानवी शĉìपासून मानवी ÖवातंÞयाला धोका आहे. झपाट्याने होणाöया औīोगीकरण, कारखानदारीने भारतीयांना परकìय राजवटीपे±ा अÂयंत जाचक बंधनात बांधून टाकलेले आहे. Âयांचे ÖवातंÞय िहरावून घेतले आहे. ही सवª बंधनांचे पाश लोकं तोडतील तेÓहाच ती खöया अथाªने Öवतंý होतील. सहानुभूतीपूणª सहयोग, कŁणा, िवĵासावर आधारलेले मनोमीलन या सवा«ने मानवी जीवनाचा िवकास होतो. आिण Âयां¸या पåरणामÖवłप Óयĉìला ÖवातंÞयाचे वरदान ÿाĮ होते. आपली ÿगती तपासा. टागोरांचे ÖवातंÞयिवषयक िवचार इतर िवचारवंतांपे±ा वेगळे कसे ठरतात? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३.६ भारता¸या ÖवातंÞयिवषयक िवचार – रवéþनाथ Ìहणतात, भारत ÖवातंÞयÿाĮीचे जे ÿयÂन सुł आहे. ÂयामÅयेत वरील मुĥयांकडे दुलª± कłनच सुŁ आहे. भारतीय पुढाöयांनी Öवराºयाची ÖपĶ Óया´या केलेली नाही. तसेच Öवाधीनतेची संकÐपना Óयापक अथाªने समजून घेतलेली नाही. भारतात ÿाचीन काळापासून ÿबळ जाितभेद असताना आपण Öवराºयाची Öथापना कशी कł शकतो, असा ÿij ÖवातंÞयÿाĮीसाठी लढणाöयांना पडलेला िदसत नाही. िÖवÂझलªÁडचे उदाहरण देऊन ते सांगतात कì, िÖवÂझलªÁडमÅये िविवधता असूनही ते राÕů झाले. Âयांचे Ìहणणे बरोबर असले तरी ते एक गोĶ िवसरतात कì, Âया देशात िविवधतेला सांधणारे एकÂवाचे बंधही मजबूत आहे. Âया राÕůात ऐ³याला महÂव िदले जाते. याउलट पåरिÖथती भारतात आहे. भारतात केवळ िविवधता आिण भेद आहे. ऐ³यधमाªचा अभाव असÐयाने भाषा, धमª, लोकाचार इ. िविवध बाबतीत भेद पाहायला िमळतात. या भेदीय ÓयवÖथेमुळे या िवशाल, अखंड देशाचे लहान लहान तुकडे झाले आहे. जर आपÐयाला खरे ÖवातंÞय िमळवायचे असेल तर सवªÿथम हे तुकडे जोडले पािहजे. ÖवातंÞयाला महÂव देणारे व सामािजक िवषमत कडे दुलª± करणाöयांकडून भारताला कधीच खरे ÖवातंÞय िदले जाऊ munotes.in
Page 20
भारतीय राजकीय विचार
20 शकणार नाही. कारण Âयां¸यात आिण सवªसामाÆय लोकांमÅये एक दरी िनमाªण झालेली आहे. Âयांनी सतत सामाÆय लोकांना आपÐयापासून दूर ठेवले आहे. टागोर समाजिनķ असÐयामुळे राºयापे±ा ते समाजाला अिधक महÂव देतात. भारत देश पूवêपासून समाजिनķ असÐयाचा Âयांना अिभमान वाटतो. ‘मनुÕय हा समाजशील ÿाणी आहे’, हे ॲåरÖटॉटलचे िवधान Âयांना माÆय आहे. मनुÕयाला ते यांिýक ÿाणी समजत नाही. भारताचा इितहास हा िविवध वािशक- सामािजक गटांचा इितहास आहे. िविवध राजवटéनी भारतावर अिधराºय गाजवले. परंतु Âया भारतीयांना धमªĂĶ बनवू शकÐया नाही. भारतीय समाजÓयवÖथेत Âयांना बदल करता आला नाही, टागोर पुढे Ìहणतात कì, भारतात सरकार ही नेहमीच एक बाĻ वÖतु रािहली आहे. उलट पािIJमाÂय देशात सवª गरजां¸या पूतªतेसाठी शासनावर अवलंबून राहÁयाची ÿवृ°ी आढळते. अशी ÿवृ°ी भारतीयांमÅये िनमाªण झाÐयास भारत कधीच Öवाधीन होऊ शकणार नाही. माणसाला ह³क कधीही मागून िमळत नाही तर Öवत: साठी Âयाची िनिमªती करावी लागते. कारण मानव हा ÿामु´याने अंतरातला आतला जीव आहे. या अंतः सृĶीतच Âयाचे कत¥पण असÐयाने Öवाधीनते¸या ÿाĮीसाठी आÂमशĉì¸या Ĭारे आतून देशाची िनिमªती केली पािहजे. Ìहणून िāटीशांनी ÖवातंÞय īावे ही अपे±ा भारतीयांनी धरणे चुकìची ठरते. कारण असे िदलेले ÖवतंÞय कधीच िटकू शकत नाही. ते काही काळातच नाश पावते. भारतासार´या समाजÿधान देशात Öवाधीनतेची उभारणी नवीन सामािजक पुनरªचनेतूनच होऊ शकते. िवषमता नĶ झाÐयािशवाय भारत खöया अथाªने Öवतंý होऊ शकत नाही. जातीयतेसंबंधीही टागोरांनी कोरडे ओढले आहे. ते Ìहणतात, जातीयतेमुळे समाज िनिÕøय - सांÿदाियक बनतो. राजकìय ÖवातंÞय उपभोगÁयाची ±मता अशा समाजा¸या अंगी नसते. जातीयता ही माणसाला माणसापासून दूर नेते. जातीयतेमुळे समाजाला एक ताठर, अपåरवतªनीय, जÆमिनķ Öवłप ÿाĮ झाले असून, सामािजक संबंध तणावपूणª बनले आहे. जातीयतेमुळे समाजातील किनķ वगाªला ÿÖथािपतांनी िखतपत ठेवले आहे. या वगाªची उपे±ा कłन कोणÂयाच ÖवातंÞयाची ÿाĮी करता येणार नाही. अशी ही ÓयवÖथा नĶ करायला पािहजे. भारतीय ÖवातंÞया¸या आड येणारी दुसरी समÖया Ìहणजे िहंदू-मुÖलीम तेढ होय. अÂयंत साÅया कारणांवłन या दोन धिमªयांमÅये दंगे होत असतात. Âयां¸यात ÿेम, शांती, सहकायª ÿÖथािपत झाले नाही तर दोघांचेही ह³क िनयिमत कłन ¶यायला पािहजे. नाहीतर समाजाला दुबळेपणा ÿाĮ होईल. दोÆही धिमªयांनी आपÐयाभोवती धमाªची कुंपने घĘ बांधून ठेवली आहे. दोÆही धािमªय Öवतःला धमªÿवण धमªसंर±क समजत असÐयामुळे या समÖयेची सोडवणूक करणे कठीण बनले आहे. यामुळे िहंदू- मुिÖलमांत ऐ³य ÿÖथािपत होऊ शकले नाही. टागोर Ìहणतात कì, राजकìय कारणांसाठी ऐ³य करÁयात येणार असेल तर या दोÆही धािमªयांची परÖपराबĥल संशय व अिवĵासाची भावना वाढत जाईल. िहंदूनी मुिÖलमांबĥल कधीच आÂमीयता बाळगली नाही. िहंदूंना मुसलमान अपिवý तर मुसलमानांना िहंदू काफìर वाटतात. Ìहणूनच िहंदू- मुिÖलम समÖया सोडिवÁयासाठी आंतरीक बळाची, आÂमीक शĉìची आवÔयकता असते. दोÆही धािमªयांमÅये असलेली ही तेढ नĶ Óहायला पािहजे. munotes.in
Page 21
राष्ट्रिाद
21 दोघां¸या सामािजक शĉì समान असÐया पािहजे. या संघषाªकडे दुलª± केले तर भारताला Âयाचे िवपåरत पåरणाम भोगावे लागतील. िविवध गटां¸या सुसंवादावर व िहंदू- मुिÖलमांतील भावाÂमाक सहयोगावर आधाåरत एकिजनसी समाजाची बांधणी ही Öवाधीनतेची ÿाथिमक गरज आहे. िāटीशािवरोधात समाजाचे ऐ³य िनमाªण होणार असेल तर ते फायīाचे होणार नाही. िāटीश भारतातून जेÓहा जातील तेÓहा हे कृिýम ऐ³य नĶ होईल. Ìहणून देशाला कायम िटकणाöया ऐ³याची गरज आहे. भारतीयांनी िāटीशांकडे ÖवातंÞयाची मागणी करÁयापे±ा समाजाची िवÖकळीत झालेली घडी नीट बसवली पाहीजे, असे टागोर Ìहणतात. तेÓहा Âयां¸या ÖवातंÞया¸या मागणीला बळ ÿाĮ होईल. भारतीय समाज मÅययुगीन łढी-परंपरा, मानिसक अवÖथेतून बाहेर पडत नाही, िववेक बुĦीÿामाÁयावाद, शाľीय ŀĶीकोनाचा Öवीकार करीत नाही तोपय«त Öवाधीनते¸या िदशेने वाटचाल कł शकत नाही. दैवीशĉìवर अवलंबून राहÁयापे±ा आपÐया बुĦीवर अवलंबून राहणाöया समाजातच परÖपर सहकायाªतून माणसां¸या सामूिहक मनाची एक शĉì ÿकट होऊ शकते. भारतात अशी शĉì ÿकट होऊ शकत नाही. याचे कारण Ìहणजे भारतातील िश±णÓयवÖथा होय. ही िश±णÓयवÖथा तŁणांमÅये बुĦीÿामाÁय िनमाªण कł शकत नाही. भारतीय तŁणवगª अनेक अिनĶ Łढी-परंपरांना बळी पडला आहे. अशा पåरिÖथतीत समाजाला खरे ÖवातंÞय िमळणार नाही. आपली ÿगती तपासा- १) भारता¸या ÖवातंÞयिवषयक टागोर यांनी मांडलेÐया िवचारांची चचाª करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३.७ टागोरां¸या िवचारांचे मूÐयमापन- रवéþनाथ टागोर यांचे राजकìय िवचार अनेक ŀĶéनी आगळेवेगळे ठरतात. टागोरांची ÿितभा बहòमुखी, मौिलक समÆवयाÂमक होती. ते एक महान देशभĉ होते. समाजसुधारणा, राÕůीय एकता, सुŀढता हा Âयांचा Åयास होता. राजकारणात Âयांनी सहभाग घेतलेला नसला तरी Âयांचे राजकìय िवचार पािहÐयानंतर ते राजकारणाचे िचिकÂसक िवĴेषक असÐयाचे जाणवते. आंतरराÕůीय पåरिÖथतीचाही Âयांचा सखोल अËयास होता. समाजात एकता, सामंजÖय, शांतता आिण सहकायाªचा उपदेश केला. टागोरां¸या राजकìय िवचारात तारतÌय आिण एकता आहे. Âयांचे िवचार पåरवतªनशील वाटत असले तरी Âयात परÖपरिवसंगती व िवरोधी नाही. इितहासाचा हवाला देऊन Âयांनी आपले िवचार मांडले आहे. टागोरांचे राजकìय िवचार आÅयािÂमक मानवतावादाने ÿेåरत झालेले होते. Âयांनी शĉìची िनभªÂसना केली. राÕůवादाचे खंडन कłन बंधुभाव आिण सहयोगावर munotes.in
Page 22
भारतीय राजकीय विचार
22 आधाåरत समाजजीवनावर, राÕůै³यावर भर िदला. संघषªúÖत जगाला रवéþनाथांनी आपÐया राजकìय िवचारातून मानवताधमाªचा संदेश िदला. टागोर राÕůकÐपनेचे कĘर िवरोधक होते. राÕůवादावर Âयांनी जहाल टीका केली आहे. राÕů आिण राÕůवादाचे अÂयंत एकांगी िचýण Âयांनी केले आहे. राजकारणात टागोरांचा मागª नैितक होता. परकìय राजवटी, वािशक आøमणे, साăाºयिवÖतारिवषयक धोरणे यावर टागोरांनी परखड शÊदांत टीका केली आहे. Âयांनी नैितक मूÐये Öथापन करÁयावर भर िदला. Âयांचे ÖपĶ मत होते कì, जेÓहा राÕů अंतःकरणपूवªक Æयाय, शुĦता, ऐ³याची भावना, ÖवातंÞय या गुणांचे आचरण करेल तेÓहाच ते शिĉशाली बनेल. असे असले तरी राजकìय िवचारां¸या ±ेýात Âयां¸या ÖवातंÞया¸या िवचाराने. मोलाची भर घातलेली आहे. Âयांचे राजकìय िवचार आजही ÿेरणादायी ठरतात, हे िनिवªवाद सÂय आहे. २.४. ÖवातंÞयवीर िव. दा. सावरकर ÿÖतावना- आधुिनक भारतातील राजकìय िवचारां¸या इितहासात ÖवातंÞयवीर सावरकरांनी अÂयंत महÂवपूणª योगदान िदले आहे.. भारता¸या ÖवातंÞय लढ्यात उगम पावलेÐया अनेक िवचारÿवाहांपैकì एक अÂयंत ठळक आिण महÂवा¸या िवचारÿवाहांचे सावरकर ÿितिनिधÂव करतात. साÅयिवषयक साÅय, तािÂवक भूिमका इ. अनेक बाबतीत सावरकर आधी¸या िचंतकांपे±ा वेगळे उठून िदसतात. ते इितहास, परंपरेचे भोĉे असले तरी जीणōĦवादी नÓहते. बुिĦÿामाÁयवादी असले तरी पािIJमाÂयां¸या अनुकरणा¸या िवरोधात होते. राÕůवादाचे ÿवतªक असूनही समाज सुधारणांचे पुरÖकत¥ होते, सशľ बंडाचे पुरÖकत¥ असूनही ÖवÈनरंजनवादी नÓहते. ÖवातंÞयवीर सावरकरांचा राजकìय िवचार जगा¸या इितहासातील अनुभवावर आधाåरत होता. सशľ बंडािशवाय परकìय राºय नĶ होत नाही, अशी Âयांची धारणा होती. याच िसĦांता¸या आधारावर Âयांनी आपले िवचार मांडलेले आहेत. ही िवचारसरणी सवªसामाÆय Óयावहाåरक बुĦीला िवचार न करता úाĻ वाटणारी व तŁणांनी सहजगÂया Öवीकारावी, अशी आहे. ÿामु´याने सावरकरांचे राजकìय िवचार ÖवातंÞयÿाĮी आिण िहंदू राÕůवाद या दोन िवषयाभोवती क¤िþत झाले आहेत. िहंदुÂवाची संकÐपना हा Âयां¸या राजकìय िवचाराचा क¤þिबंदू मानला जातो. याबरोबरच Âयांनी øांतीचे तÂव²ान, िहंदूचे सैिनकìकरण, लÕकरी ÿिश±ण, राÕůै³य, िहंदू- मुिÖलम संबंध या िवषयांवर अÂयंत परखडपणे िवचार मांडले आहे. िहंदुÂवाचा िहंदू धमाªपासून Öवतंý िवचार Âयांनी केला तसेच धािमªक िवचासरणीला शह देÁयाचा ÿयÂन केला. सावरकर ÿÂयेक ÿijाचा िवचार इितहासा¸या अंगाने करतात. इितहासाकडे पाहÁयाचा Âयांचा िविशĶ ŀिĶकोन आहे. िविशĶ तÂव²ानाशी कायम बांधीलकì चीका ÖवीकारÁयाऐवजी काळाशी सुसंगत िवचारÿणाली िनवडÁयाची लविचकता Âयां¸या राजकìय िवचारात आढळते. राजकìय िवचारां¸या ±ेýात िटळक - िचपळूणकरांना गुŁ मानणारे सावरकर munotes.in
Page 23
राष्ट्रिाद
23 सामािजक ±ेýात रानडे- आगरकरांना गुŁÖथानी मानतात. राजकìय सामािजक ±ेýाचा Âयांनी योµय तöहेने समÆवय घातला आहे. बुĦीÿामाÁयाबरोबरच सावरकरां¸या िवचारांना उपयुĉतावाद, आिण ÿÂय±िनķेचेही जोड िमळालेली आहे. यामुळेच ते िहंदुÂविनķ असूनही सुधारक वा धमªिनरपे±तावादी होऊ शकले. थोड³यात, सावरकर हे पूणªत: ऐिहकवादी आिण िव²ानिनķ िवचारवंत होते. २.४.१ राजकìय िवचारावरील ÿभाव- देशभĉìचा वारसा सावरकरांना आपÐया िटळकभĉ विडलांकडून िमळालेला आहे. Âयां¸या िवचारांना ÿाचीन भारतीय इितहासानेही ÿभािवत केले आहे. िवÕणुशाľी िचपळूणकर, लोकमाÆय िटळक, िशवरामपंत परांजपे यां¸या लेखनाने Âयांना ÿभािवत केले. Âयां¸या िवचारांवर व øांितकायाªवर मॅिझनीचा ÿभाव ल±णीय होता. मॅिझनी¸या आÂमचåरýाचे मराठीत Âयांनी भाषांतर केले. आंतरराÕůीय ÿचार व आंतरराÕůीय शिĉÿवाहांचा भारतीय ÖवातंÞया¸या संदभाªत पिहला िवचार सावरकरांनीच केलेला िदसतो. २.४.२. सावरकरांची úंथसंपदा - सावरकरांनी िवपुल लेखन केले. आिण Âयातूनच आपले िवचार मांडÁयाचा ÿयÂन केला. सावरकरांची úंथसंपदा खालील ÿमाणे- १ ) १८५७ चे ÖवातंÞय समर २) िहंदुपदपादशाही ३) भारतीय इितहासातील सहा सोनेरी पाने ४) नेपाळी आंदोलनाचा इितहास ५) जोसेफ मॅिझनीचे आÂमचåरý २.४.३ सावरकरांचे राÕůवादिवषयक िवचार:- िहंदू राÕůवादाची िवचारसरणी तयार करÁयात सावरकरांचे योगदान सवाªत मोठे आहे. सावरकरां¸या राजकìय िवचारांमÅये मÅयवतê असलेली संकÐपना Ìहणजे िहंदू राÕůवादाची संकÐपना होय. या संकÐपनेचा िवचार करीत असताना राÕůवाद, िहंदुÂव, िहंदू- मुिÖलम परÖपरसंबंध या मुĥांचा अËयास करावा लागतो. राजकìय िवचार आिण Óयवहारात सावरकर कĘर राÕůवादी होते. Âयाचÿमाणे आंतरराÕůवादाचेही ते समथªन करतात: राÕůवाद ही आज¸या काळातील वÖतुिÖथती आहे, िवĵवधुÂव हे उīाचे ÖवÈन आहे या गोĶीची Âयांना पुरेपुर जाणीव होती. जोपय«त िवĵातील राÕůे िहंą, युĦमनÖक व पाशवी आहेत तोपय«त आंतरराÕůवादाचे ÖवÈन पाहणे योµय नाही, असे सावरकर मानीत असे. िहंदू संÖकृती, धमª, परंपरा इ. िवषयी वाटणाöया अिभमानातून सावरकरांचा राÕůवादाचा िवचार उदयास आला आहे. मातृभूमी Ìहणजेच भारतभूमी आिण ितची परकìय दाÖयातून munotes.in
Page 24
भारतीय राजकीय विचार
24 मुĉता ही दोÆही Âयांची बालपणापासून ® ĦाÖथाने बनली होती. Âयांची ही ®Ħा Âयां¸या िविवध काÓयकृतीतून Óयĉ होते. Âयांचा राÕůवाद केवळ मातृभूमी Ìहणजेच मायदेशाचा भूभाग एवढाच सीिमत नÓहता तर िकÂयेक वषा«ची भारताला जी सांÖकृितक परंपरा लाभली आहे Âया परंपरा, संÖकृती, वारशाचादेखील Âयां¸या राÕůवादाला आधार होता. या परंपरेला ते 'िहंदुÂव' असे Ìहणतात. या परंपरेचा सखोल अËयास कłन úाĻ ते ठेवून व अúाĻ ते सोडून जे िशÐलक राहते ते Âयां¸या राÕůभावनेचा पाया होता तर इितहास Âयां¸या राÕůभावनेचा मूलľोत होता. सावरकरांचा भारतीय राÕůवादासंबंधीचा िवचार हा राÕůीय काँúेस¸या राÕůवादी िवचारापे±ा फारच वेगळा आहे. राÕůीय काँúेस राÕůवादाकडे केवळ भौगोिलक अिÖमता Ìहणून पाहत असे. केवळ समान ÿादेिशकता हा राÕůवादाचा आधार असू शकत नाही. Âयाला धािमªक, सांÖकृितक, वांिशक बाजू असणे आवÔयक असते. भारतातील राÕůवाद हा िहंदू राÕůवाद आहे, Âयाला भारतीय राÕůवाद असे Ìहणणे Âयांना योµय वाटत नाही. Âयां¸या मते, भारतीय राÕůवाद अिÖतÂवात आला आहे, असे मानने पåरिÖथतीला धłन होणार नाही. भारतात राजकìय महÂवाकां±ा िजवंत असलेला, भारतीय संÖकृतीशी समरस न झालेला, Öवतःचा वेगळेपणा टाकून न देता Öवतंý राÕůीयÂवाची घोषणा करणारा मुिÖलम समाज आिण िहंदू राÕů यां¸यातील हा संघषª आहे. दोन वेगवेगÑया राÕůवादी भावनांचा हा संघषª आहे, असे सावरकरांना वाटते. एकराÕů Öवłपांत एकý राहÁया¸या समान भावने अभावी केवळ ÿादेिशकते¸या पोकळ आधारावर उभे रािहलेले राºय दीघªकाळ टीकू शकत नाही, अशी Âयांची धारणा होती. सावरकरां¸या राÕůवादा¸या संकÐपनेचा िवचार करीत असताना िहंदू-मुिÖलम संबंध िवषयक Âयांनी मांडलेÐया िववेचनाचा आढावा ¶यावा लागतो. सावरकरां¸या मते, िहंदू-मुÖलीम ऐ³यासाठी काँúेसने केलेले ÿयÂन तकªशुĦ नसÐयामुळे ते यशÖवी होऊ शकत नाही. मुसलमानांना धमªवेडेपणा जोपासून िहंदू लोकांना से³युलर होÁयास सांगणे काँúेसला आधुिनकतेचे ल±ण वाटते. अशी टीका सावरकर करतात. सावरकरां¸या मतानुसार, िहंदू- मुिÖलम समÖयेचा तीन महÂवा¸या अंगांनी िवचार करायला पािहजे. ही तीन अंगे Ìहणजेच- १ ) सांÖकृितक २) सामािजक ३) राजकìय सांÖकृितक िहंदू-मुÖलीम संबंध राजकìय सामािजक munotes.in
Page 25
राष्ट्रिाद
25 सांÖकृितकŀĶ्या िहंदू-मुÖलीम समाजात अंतर आहे. धमª-संÖकृतीचे अलगीकरण कł न शकÐयामुळे मुसलमानांना संÖकृतीय भारतीय होता आले नाही. तसेच या दोÆही समाजात असलेला सामािजक दुरावा नĶ झालेला नाही. Âयां¸यात संघषª झालेला नसला तरी एकिजनसीपणा Âयां¸यात आलेला नाही. राजकìयŀĶ्या देखील िहंदू लोक सं´याबळा¸या जोरावर अिधकार गाजवतील अशी भीती मुिÖलमांना वाटत आली आहे. पािIJमाÂय िवचारपरंपरा आिण संÖकारांमधून िहंदू समाजाचे जसे आधुिनकìकरण घडून आले तसे मुसलमान समाजाचे घडून आलेले नाही. राजकìयŀĶ्या देखील ÿितगामी भूिमका Öवीकाłन धमªराºया¸या मÅययुगीन संकÐपनेतून ते सुटू शकले नाही. या समाजाला भूमीचे फĉ दोनच ÿकार मािहत असतात. एक Ìहणजे मुिÖलमांची भूमी व दुसरी शýुंची भूमी. सुĉासूĉ मागाªनी दुसöया ÿकारची भूमी पिहÐया ÿकारात आणणे हेच Âयांचे राजकìय Åयेय असते. मुसलमानांना सवलती व खास ÿितिनिधÂव देऊन काँúेसने अलगÂव जोपासले. Âयां¸यावर आधुिनकतेचे व धमªिनरपे±तेचे संÖकार करÁयाऐवजी Âयांची अलगÂव जोपासÁयाचा ÿयÂन केला. यामुळे एकराÕůÂवाची संकÐपना मागे पडली. Âयातली Âयात िāटीश राजवटीने िहंदू- मुÖलीम समाजात फूट पाडÁयाचे ÿयÂन केले. पåरणामी मुिÖलम नेतृÂवाने आपला िहंदूंपासून वेगळा िवचार केला. इितहास आिण समाजशाľाचा आधार घेऊन सावरकर दाखवू पाहतात कì, िहंदू-मुसलमान यां¸यात कधीच ऐ³य, सुसंवाद ÿÖथािपत होऊ शकत नाही. Âयां¸या मतानुसार या देशात िहंदू आिण मुÖलीम ही दोन परÖपरिवरोधी राÕůके आहेत, असे मानूनच येथे राÕůबांधणीचा िवचार केला जाऊ शकतो. Âया दोघांना घेऊन हा देश एकाÂम होईल असे कधीही वाटत नाही. या दोघांमधील तेढ िनमाªण होÁयाचे मूळ शतकानुशतके चालत आलेÐया सांÖकृितक- धािमªक- राÕůीय वैमनÖयात आहे. माÆय केÐयािशवाय Âया वर उपाय योजता येणार नाही. २.४.४. िहंदुÂवाची संकÐपना : िहंदुÂवाची संकÐपना ही सावरकरां¸या राÕůवादी िवचाराचा पाया समजला जातो. या संकÐपनेचा िवचार करताना Âयांनी िहंदू कोण हे ÖपĶ केले आहे. िहंदूधमª व िहंदुÂवं या दोन िभÆन संकÐपना आहे. िहंदू धमª हा िहदुÂवाचा एक घटक आहे. िहंदुÂवाची Óया´या सावरकरांनी कोणÂयाही धमªúंथा¸या आधारे न करता ÿदेशतÂव, जािततÂव आिण संÖकृिततÂव या तीन आधारावर केली आहे. िहंदू कोण? हे सांगताना ते Ìहणतात कì, “आिसंधुिसंधू भारतभूमी ही ºयाची िपतृभू आपण पुÁयभू आहे तो िहंदु.” िपतृभू Ìहणजे ÿाचीन काळापासून ºया भूमीत परंपरेने आपले जातीय व राÕůीय पूवªजांचे वाÖतÓय आहे, ती भूिम. आिण पुÁयभू Ìहणजे पिवý भूिम. या अथाªने भारतभूमीत आपÐया धमाªचा संÖथापक, ऋषी अवतार ÿकटला, Âयाने धमōपदेश केला आिण Âया¸या वाÖतÓयाने या भूमीला पुÁयÂव ÿाĮ झाले ती पुÁयभू. या भूमीत राहणारा Ìहणजे िहंदू होय. थोड³यात, िहंदुÂव या शÊदास सामािजक-राजकìय- धािमªक असे ितहेरी संबंध आहे. िहदुÂवाची संकÐपना िहंदू धमाªपे±ा Óयापक कłन Âयानी िहदुÂवा¸या संकÐपनेत जैन-बौĦ- शीखांचा अंतभाªव केला. Âयांची िपतृभू ही सं²ा राÕůतÂव सूिचत करणारी आहे. पण Âयांनी munotes.in
Page 26
भारतीय राजकीय विचार
26 संÖकृिततÂवावर िवशेष भर िदला आहे. समान इितहास- Łढी, परंपरा, वाđय शाľे इ.नी बनलेÐया िहंदू संÖकृतीचा वारसदार Ìहणजे िहंदू होय. सावरकर संÖकृतीची कÐपना पुÁयभूशी जोडतात. आिण Âयातून धािमªक पैलूचे ÿाबÐय Âयां¸या िहंदूÂव कÐपनेत होते. धमª हा संÖकृतीचा केवळ एक भाग आहे हे सावरकर िवसरतात, धमª हीच संÖकृती ते मानतात. िøIJण, पारशी, मुिÖलमांना राÕůवादा¸या क±ेबाहेर ठेवणाöया संकुिचत राÕůवादात Âयाचे łपांतर होते. २.४.५ िहंदू : एक राÕů :- िहदुÂवाची Óया´या कłन सावरकर िहंदू हे एक राÕů असÐयाचे ÿितपादन करतात. सावरकरां¸या मते, राÕů िनमाªण होÁयासाठी तीन गोĶी आवÔयक असतात. Âया Ìहणजेच परंपरा, िहतसंबंध, Åयेयवाद होय. राÕů परंपरा िहतसंबंध Åयेयवाद परंपरा ही राÕůाला भूतकाळाशी जोडते. समान िहतसंबंध Âयाला वतªमान िवसł देत नाही आिण Åयेयवाद Âयाला भिवÕयकाळात घेऊन जातो. सावरकरां¸या मते, िहंदू राÕůवाद या तीन कसोट्यावर उतरतो. सावरकरांनी िहंदू राÕůवादाचे चार ल±णे सांिगतले आहे ते Ìहणजेच १ ) एक देश २) संÖकृित ३) संÖकृत भाषा ४) समान इितहास-परंपरा अशा रीतीने या चार घटकां¸या आधारावर Âयांची राÕůकÐपना उभी आहे. Âयांचा राÕůवाद हा संकुिचत राÕůवाद नाही, जीणōĦारवादी नाही. Âयांचा िहंदुराÕůवाद ही काळाची गरज होती. Âयांची िहदुÂवाची कÐपना ही मुिÖलमां¸या फुटीर राजकारणाची ÿितिøया होती. Âयां¸या िवचारांचे समथªन अनेक िवचारवंत करीत असले तरी Âयांची पुÁयभू-मातृभूची संकÐपना कधीच समथªनीय ठरवता येणार नाही. कारण पुÁयभू¸या िनकषांवर काही धािमªक गटांना राÕůवादा¸या क±ेतून वगळणारा हा राÕůवाद Ìहणजे िजनां¸या िĬराÕůवादाचाच िहंदू आिवÕकार आहे. सावरकरां¸या राÕůवादावर अनेक टीका करÁयात येतात. १ ) काही टीकाकरां¸या मते सावरकरांचा राÕůवाद हा जातीय व धमªिनķ आहे. १९३७ नंतर िहंदू महासभे¸या Óयासपीठावłन जे िहंदुÂविनķ राजकारण केले Âयामुळे अशी टीका केली जाते. munotes.in
Page 27
राष्ट्रिाद
27 २) सावरकरां¸या राÕůवादावरील दुसरी टीका Ìहणजे कì, सावरकरांनी भारत देशात िĬराÕůवादाचा पुरÖकार केला. वाÖतिवक पाहता जीना हे िĬराÕůवादाचे पुरÖकत¥ असले तरी Âया अथाªने सावरकर नÓहते. िहदुÖथानातील मुसलमान हे वेगळे राÕů आहे, असे जीना मानतात तर सावरकर Âयांना एक राÕůक मानतात. थोड³यात, Âया कधीही एकłप न होणाöया दोन संÖकृती होÂया. सावरकरांनी एक Óयĉì - एक मताचा पुरÖकार केला. िहंदू लोकांसाठी िवशेषािधकारांची मागणी केली नाही. संयुĉ िहंदू राºयाचा पुरÖकार केला. Âयामुळे Âयांची तुलना जीनांशी करणे चुकìचे ठरते. राºयांतगªत राºयाऐवजी ते संयुĉ राÕůीय राºयाचा पुरÖकार करतात. थोड³यात, सावरकरां¸या राÕůवादाला िĬराÕůवाद Ìहणता येणार नाही. ३) सावरकरां¸या राÕůवादावरील ितसरा आ±ेप अिधक महÂवाचा व राÖत आहे. सावरकरांनी केलेÐया िहंदुÂवा¸या Óया´येतच या आ±ेपाचे मूळ आहे. Âयां¸या Óयाखेतील पुÁयभू हा शÊद िनधमê िहंदूला लागू पडेल कì नाही, असा ÿij पडतो. मातृभूमीवरील ®Ħा Ìहणजे पिवý भावना असा Âया शÊदाचा भावाथª असेल तर कोणाÂयाही देशभĉाला ती Óया´या लागू पडत नाही. सावरकरांनी मुिÖलमांना व िøIJनांना िहंदुÂवा¸या Óया´येतून वगळले आहे. कारण Âयांची पिवý भूमी दुसरी आहे. ते जरी िहंदुÖथानचे नागåरक असले तरी धािमªकते¸या अंगाने िहंदुÖथान Âयांना पिवý वाटत नाही. माý जैन, शीख, बौĦ, इंचा िहंदुÂवात समावेश सावरकरां¸या Óया´येनुसार होऊ शकतो. पण मुÖलीम, ºयू, िùÖतéचा कधीही होऊ शकत नाही. कारण भारत ही Âयांची पुÁयभू कधीच होऊ शकत नाही. आिण हे धमªिनरपे±ते¸या तßवाशी िवसंगत आहे. आपली ÿगती तपासा १) Öवा. सावरकर यांचा िहंदू राÕůवादासंबंधीचा िवचार ÖपĶ करा. २) सावरकरां¸या मते, िहंदू कोण? ते ÖपĶ करा. ३) Öवा. सावरकरांनी िहंदुÂवाची Óया´या कशी केली आहे ? २.५. िवīापीठीय ÿij १ ) Öवा. सावरकरांचे िहंदू राÕůवादावरील िवचारांचे परी±ण करा. २) रवéþनाथ टागोर राÕůकÐपनेचे कĘर िवरोधक होते, भाÕय करा. ३) रवéþनाथ टागोर यांचे राÕůवादिवषयक िवचार ÖपĶ करा. २.६. अिधक वाचनासाठी संदभª १) भारतीय राजकìय िवचारवंत - डॉ भा. ल. भोळे, िपंपळपुरे पिÊलकेशन, नागपूर २) भारतीय राजकìय िवचारवंत -िव.मा. बाचल, स.म.गोळवलकर, रघुनंदन वöहाडकर. के. सागर ÿकाशन, पुणे munotes.in
Page 28
भारतीय राजकीय विचार
28 ३ तकªशुĦ आिण मूलगामी सुधारणा घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿाÖतािवक ३.३ िवषय िववेचन ३.४ गोपाळ गणेश आगरकर ३.५ डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर ३.१ उिĥĶे " तकªशुĦ आिण मुलगामी " या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. आगरकरांनी तािकªक व बुĦीला पटणाöया िवचारांचे केलेले समथªन. २. बुĦीÿामाÁयवाद आिण Óयĉì वादावर िदलेला भर अËयासणे. ३. आगरकरांचा समाज सुधारणांकडे कल होता, Âयांचे समाज ÿबोधक Ìहणून िवचार समजून घेणे. ४. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे मूलगामी िवचारांचे अÅययन करणे. ५. डॉ.आंबेडकरां¸या तािकªक िवचारांचा अËयास करणे. ६. अÖपृÔयता आिण जातीयता दूर करÁयासाठी समाज सुधारणा करणे गरजेचे आहे, Âयासाठी úंथÿामाÁय वादापे±ा बुĦीÿामाÁयवाद गरजेचा आहे हे अËयासणे. ३.२ ÿाÖतािवक महाराÕůातील िववेकवादी ÿबोधन परंपरेचे काही िवचारवंतांनी समथªन केले. आपÐया कायाªवरील िनķा न ढळू देता Âयांनी आपÐया िवचार व कृतीĬारे समाजापुढे आदशª उभा केला. भौितकता, ऐिहकता, बुĦीÿामाÁयवाद, उदारवाद आिण िववेकवादा¸या आधारावर अशा िवचारवंतांनी आपÐया िवचारांची मांडणी केली. धमª व नीतीला महßव न देता बुĦीला जे पटेल तेच आचरणात आणÁयासाठी Âयांनी ÿयÂन केले. ईĵर आिण धमª संकÐपनेची आपÐया तकªशुĦ व मूलगामी िवचारातून िचिकÂसा केली. सुधारणावादाचा पाठपुरावा कłन समाजातील जुÆया łढी, परंपरांवर कठोर ÿहार केले. या समाज ÓयवÖथेतील łढी व परंपरेची िचिकÂसा कłन Âयातील अÆयाय व िवसंगती सवª समाजा¸या समोर आणली. आपÐया सभोवताली घडणाöया घडामोडéचे सूàम िनरी±ण केले. अशा सुधारकांपैकì आगरकर हे एक होते, तसेच भारतीय समाजÓयवÖथेतील िदन दिलतांचा आवाज बुलंद munotes.in
Page 29
तककशुद्ध आवि
मूलगामी सुधारिा
29 करणारे डॉ.आंबेडकर यांनी देखील तकªशुĦ व मूलगामी िवचारां¸या माÅयमातून वंिचत वगाªला आÂमभान उपलÊध कłन िदले. ३.३ िवषय िववेचन लोकांमÅये सुधारणा घडवून आणÁयासाठी िश±ण आिण ÿबोधनाची आवÔयकता असते. िहंदू धमाªतील िवसंगतीवर अचूक बोट ठेवत िव²ानिनķा, बुिĦवादा¸या माÅयमातून समाज सुधारणा घडवून आणÁयाचा ÿयÂन फारच कमी सुधारकांनी केला. समाज पåरवतªना¸या आड येणाöया Łढी, ÿथा, परंपरा आिण संÖथांची िचिकÂसा कłन नवीन िनयम व संÖथान िनिमªतीला ÿोÂसाहन देÁयाचे काम गोपाल गणेश आगरकर आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केले. भारतीय समाजात गितशीलता िनमाªण करÁयासाठी अÓयाहतपणे धडपड केली. िहंदू धमाª¸या बुडाशी असलेली गुलामी मानिसकता सवा«¸या िनदशªनास आणून िदली. Óयĉìवादाला भौितक वाद आिण बुिĦवादाची जोड देऊन वैचाåरक लढा उभा केला. संपूणª समाजाची बुĦीवादावर उभारणी करÁयाचा ÿयास केला. ľी, शूþ आिण अÖपृÔयांबाबतचा सनातन िवचार समाजातून मुळासकट उखडून टाकÁयाचा ÿयÂन केला. सोवÑया-ओवÑयासार´य²सामाÆय ÿijांपासून ते जातीभेद व अÖपृÔयतेसार´या गंभीर िवषयांवर िवचार मंथन केले. ३.४ गोपाल गणेश आगरकर (१८५६ - १८९५) सामािजक सुधारणा िकंवा राजकìय सुधारणा या वादा¸या क¤þÖथानी असलेले महाराÕůातील ÿभावशाली ÓयिĉमÂव Ìहणजे गोपाल गणेश आगरकर होय. Âयांचा जÆम १ ४ जुलै १ ८५६ रोजी कराड जवळील ट¤भू गावात झाला. Âयांनी आयुÕयभर दुĶ Łढी, सामािजक अÆयाय, आिण Óयĉì¸या िवकासात अडथळा आणणाöया ÿथां¸या िवरोधात लढा िदला. आपले आयुÕय समाज सुधारणे¸या कायाªसाठी वाहóन घेतले. सामािजक सुधारणांना वैचाåरक बैठक िमळवून िदली. समाजसुधारणे बाबत¸या पुरोगामी िवचारामुळे िटळकांसार´या िजवलग िमýासोबत वैचाåरक वाद झाला. भौितकता, ऐहािकता, बुिĦÿामाÁयवाद आिण Óयिĉवाद या आधुिनक तßवांना ÿमाण मानून सुधारणेचा पाठपुरावा करणारे आगरकर हे महाराÕůातील ®ेķ समाजÿबोधनकार होते. आगरकरांना महाराÕůातील िववेकवादी ÿबोधन परंपरेचे आī पाईक मानले जाते. Âयांना अÐप आयुÕय िमळालेले असले तरी Âयांनी आपÐया कतृªÂवाĬारे आपले नाव इितहासात अजरामर केले. तािकªक आिण मूलगामी िवचार :- आगरकरांचा िपंड हा मु´यतः समाजसुधारकाचा होता. बुĦीला पटणाöया गोĶी आचरणात आणणे हा Âयांचा Öवभाव धमª होता. धमª, देवता, परलोक, पुनजªÆम यासार´या कमªठ व जुनाट संकÐपनांनी भारतीय समाजमनावर पकड बसिवली होती. भारतीय पåरवतªन घडवून आणÁयासाठी ही पकड िढली करणे आवÔयक होते. देव आिण धमª संकÐपना Âयांना माÆय नÓहÂया. आगरकर िलिहतात कì, "आकाशातून देव येथे कधी आले नाहीत व येथून ते परत कधी आकाशात गेलेले नाहीत. आÌहीच Âयांना येथंले य¤थे िनमाªण करतो, Âयां¸या गुणांचे पोवाडे गातो आिण पािहजे तेÓहा Âयांना नाहीसे करतो." धमª आिण ईĵर या संकÐपना मानविनिमªत असÐयाचे आगरकर नमूद करतात. munotes.in
Page 30
भारतीय राजकीय विचार
30 आगरकरांनी इहवादी, बुĦीवादी आिण िववेकवादी भूिमकेतून सामािजक ÿijांची िचिकÂसा केली. पािIJमाÂय संÖकृतीचे सरसकट अंधानुकरण करÁयाची भूिमका घेतली नाही. भारता¸या मूळ ÿकृतीला ध³का न लावता पािIJमाÂय कÐपनांचा िÖवकार केला. आपÐया सभोवताल¸या पåरिÖथतीचे सूàम िनरी±ण कłन समाजसुधारणा करÁयासाठी अनेक Óयवहाåरक उपाययोजना सुचिवÐया. जातीÓयवÖथा, चातुवªÁयª, अंध®Ħा व पाखंडीपणाला िवरोध केला. केशवपण, िľयांचे पेहराव, िľयांचे दाÖयÂव, बालिववाह, िवधवा-िववाह इ. िवषयांवर परखड िवचार मांडले. संमतीवया¸या िवधेयकाचे Öवागत केले. ®ृंखला तोडून टाकÁयासाठी आगरकरांनी िľयां¸या िववाहापासून ते पेहरावपय«त¸या ÿijांचा सखोल अËयास कłन आपली मते Óयĉ केली. Âयां¸या मते, भारतीय समाजातील समÖयांचे मूळ अ²ान होय. हे अ²ान दूर करÁयासाठी िवशेष ÿयÂन करÁयाची आवÔयकता िवशद केली. जुÆया व अिनĶ łढी नĶ करÁयासाठी आिण úंथÿामाÁयाचे महßव कमी करÁयासाठी Âयांनी लेखणी¸या माÅयमातून सनातनीवर कठोर ÿहार केला. लोकजागृती आिण ÿबोधना¸या हेतूने सुधारक वतªमानपýात िनबंधलेखन केले. बुिĦवाद हाच उīा¸या सुखी मानवी जीवनाचा पाया मानला. "बाहेरची गुलामिगरी नको असेल तर अगोदर घरची गुलामिगरी नाहीशी करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे" ही आगरकरांची िशकवण होती. आगरकर हे भौितकता, ऐिहकता, बुĦीÿामाÁयवाद, ÓयĉìÖवातंÞय या आधुिनक तßवांना ÿमाण मानून जीवा¸या कराराने समाज सुधारणांचा पाठपुरावा करणारे समाजÿबोधक होते. महाराÕůातील समाज पåरवतªना¸या ÿिøयेला िववेकाचे, बुĦीÿामाÁयांचे व Óयĉì ÖवातंÞयाचे व Óयĉì ÖवातंÞयाचे अिधķान देऊन, पåरवतªनाचे िव²ानिनķ तÂव²ान िनमाªण करÁयाचे ®ेय आगरकरांकडे जाते. सामािजक पåरवतªना¸या चळवळीला गती या काळामÅये ÿाĮ कłन देÁयाचे काम Âयांनी केले. िव²ानिनķ ŀिĶकोन Öवीकाłन úंथ ÿामाÁयाला िवरोध करत बुĦीिनķतेत रस धरणारे तÂकालीन सुधारकांमÅये आपले िवचार परखडपणे मांडणारे आगरकर उÐलेखनीय आहेत. आगरकरांनी बुĦीवादाचा आधार घेऊन सामािजक सुधारणांचा पुरÖकार केला. बुĦीला पटेल तेच Öवीकारले पािहजे, केवळ अंधानूकरण कłन úंथांमÅये िदले आहे Ìहणून ते Öवीकारणे अयोµय ठरते. Łढी-ÿामाÁया ऐवजी वै²ािनक कायªकारणभावांनी युĉ बुĦीÿामाÁयवाद ŁजवÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केला. ľी सुधारÁयाचा पुरÖकार करताना िľयांना देखील पुŁषां¸या बरोबरीने ह³क व अिधकार असले पािहजेत हा िवचार ÿभावीपणे Âयांनी मांडला. 'िľयांनी जािकटे घातली पािहजेत' असे ते Ìहणत. याचाच अथª पुŁषां¸या बरोबरीने िľयांना समाजामÅये महßवाचे Öथान īावे या िवचारांचा Âयांनी पुरÖकार केला. राजकìय ÖवातंÞयाआधी समाजसुधारणा महßवाची आहे. बालिववाह, अÖपृÔयता यासार´या समाजातील अिनĶ łढी आिध नĶ केÐया पािहजे अशा िवचारांचे ते होते. समाज सुधारणा िवŁĦ राजकìय ÖवातंÞय याच वादातून १ ८८७ ¸या ऑ³टोबर मÅये Âयांनी केसरीचे संपादकÂव सोडले. १ ८८८ साली Âयांनी ' सुधारक ' हे वृ°पý सुł केले. ÓयĉìÖवातंÞय, बुिĦवाद, भौितकता या मूÐयांचा ÿचार Âयांनी सुधारकांमधून केला. तसेच जातीÓयवÖथा, चातुवªÁयª, बालिववाह, úंथÿामाÁय- धमªÿामाÁय, केशवपण इÂयादी अÆयायकारक परंपरांना Âयांनी िवरोध केला. अंध®Ħा पाखणीपणा यां¸यावर ÿहार केले. munotes.in
Page 31
तककशुद्ध आवि
मूलगामी सुधारिा
31 आगरकर Óयĉìवादाचे पुरÖकार होते. बुĦीला जी गोĶ पटेल ते बोलणे व श³य िततकì आचरणात आणणे मग Âयाला इतरý पूºय úंथात व लोकłढीत आधार असो वां नसो हे आगरकरांचे महßवाचे तÂव होते . राजकìय व सामािजक बाबतीत समता, संमती व ÖवातंÞय हे घटक महßवाचे आहेत. मनुÕयिनिमªत िवषमता श³य िततकì कमी असावी. सवा«ना सारखे िनदान होईल िततके सारखे सुख िमळवÁयाची ÓयवÖथा होत जाणे Ìहणजे सुधारक होत जाणे अशी Âयांची सुटसुटीत िवचारसरणी होती. 'िवचारकलह हा समाजÖवाÖÃयाला आवÔयक आहे' असे Âयांचे मत होते. Âयां¸या या िवचारसरणीमुळे Âयांना टोकाचा िवरोध झाला. सनातनी लोकांनी Âयां¸या िजवंतपणीच Âयांची ÿतीकाÂमक ÿेतयाýा काढली होती. पण तरीही िनúहाने आिण िनIJयाने Âयांनी आपÐया िवचारांचा पाठपुरावा केला. आधुिनक महाराÕůा¸या इितहासात सामािजक जागृतीत आगरकर यांचे योगदान मोलाचे आहे. Âयांनी समाज ÿबोधन करÁयासाठी सुधारक, केसरी व मराठा या वृ°पýाचा आधार घेतला. सामािजक समता, ľी पुŁष समानता, आिण िव²ानिनķा ही Âयांची जीवनमूÐये होती. मुलéनासुĦा िश±ण िमळायला पािहजे असा लेख Âयांनी सुधारक या वृ°पýात िलिहला. बुĦीÿामाÁयवादाचा पुरÖकार कłन महाराÕůामÅये समाज सुधारणा घडवून आणणे या उĥेशाने समाज सुधारणा करणारे आगरकर होय. समाज सुधारकां¸या मांिदयाळीतील øांितकारी समाज सुधारक Ìहणून आगरकर हे महßवपूणª ठरतात. आपली ÿगती तपासा : १ ) आगरकरांचे ľी ÖवातंÞय व धािमªक łढी बĥलचे िवचार ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) आगरकरांचे िवचार व काया«चे मूÐयमापन करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) आगरकरांचे समाज सुधारणे बाबतचे िवचार ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 32
भारतीय राजकीय विचार
32 ३.५ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (१८९१ -१९५६) आधुिनक भारताची जडणघडण ºया ®ेķ पुŁषां¸या कतुªÂवाने झाली, Âयापैकì डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे ÿमुख आहेत. दिलतां¸या उĦारासाठी Âयांनी Æयाय, ह³क िमळवून देÁयासाठी,Âयांची अिÖमता जागृत करÁयासाठी Âयांनी आपले पूणª जीवन वेचले. ते दिलतांचे नेते होते Âयाचबरोबर मानवतेचे पुजारी होते. संघषªमय पåरिÖथतीतून वाटचाल करत Âयांनी सामािजक øांतीची मशाल तेवत ठेवली.भारतीय समाज ÓयवÖथेत आढळणाöया समÖयांचा शाľशुĦपणे अËयास कłन Âयांनी आपÐया Óयासंगी वृ°ीचा पåरचय कłन िदला.Âयांनी आपले संपूणª जीवन िहंदू धमाªतील अÖपृÔयता नĶ करÁयासाठी आिण Âयांना अिधकार िमळवून देÁयासाठी खचª केले. ÆयायाधीĶीत समाज रचना Öथापन करÁयाचे Åयेय ठेवून सातÂयाने संघषª करत रािहले. भारता¸या सवा«गीण उÂथानात Âयांनी अफाट योगदान िदले. Öवराºय, लोकशाही, मूलभूत ह³क, अÐपसं´यांकांचे िहतर±ण, समाजवाद, साÌयवाद, बौĦ धमª इ. संबंधी िवचार Âयांनी मांडले. राºयघटने¸या जडणघडणीमÅये क¤þभूत कामिगरी कłन ते संिवधानाचे िशÐपकार ठरले. Âयांनी िľयां¸या, कामगारां¸या कÐयाणासाठी ºया ÿकारची कामिगरी बजावली ती आजपय«त¸या कुठÐयाही ľी, कामगार नेÂयांपे±ा ®ेķ ठरली. देशाची ÿारंभीची बांधणी होत असताना åरझवª बँकेची Öथापना, चलन िनिमªती, िवज, धरणे, जलिसंचन इ. ±ेýात Âयांनी केलेले कायª पायाभूत ठरले. हे सारे होत असले तरी Âयांनी केलेले मूलगामी Öवłपाचे कायª Ìहणजे भारतीय परंपरेची,धमाªची आिण संÖकृतीची केलेली तकªशुĦ िचिकÂसा होय. डॉ. आंबेडकरांचे मूलगामी व तािकªक Öवłपाचे िवचार : भारतीय परंपरेलाच िहंदू परंपरा ÌहणÁयाची ÿथा आहे. या परंपरेची केवळ िचिकÂसा कłन ते थांबले नाहीत तर Âयातून नेमका काय बोध ¶यायचा आहे Âयांनी दाखवून िदले. हे कायª फĉ वैचाåरक व Óयासंग पूणª नाही तर ते उ¸च ÿती¸या मनोधैयाªचे ल±ण िसĦ करणारे आहे. कुठÐयाही धािमªक सांÖकृितक øांतीला जÆम देÁयासाठी नेतृÂवापाशी िवचार Óयासंग आिण मनाचा कणखर करारीपणा लागतो. हा करारीपणा डॉ.आंबेडकरांकडे होता. Ìहणून Âयांनी फĉ िवचार न मांडता पåरवतªनावर भर िदला. िवचार मांडणारा माणूस फार फार तर िवचारवंत होतो, पåरवतªनाचा जनक होत नाही. बाबासाहेब पåरवतªनकार ठरले. कारण पåरवतªनासाठी लागणारा ŀढ िनIJयीबाणा Âयांनी ÿितकूल ÿसंगीही दाखवला. भारतीय परंपरा ही वैिवÅयशाली आिण बिहऀमुखी आहे. ित¸यात चांगले आहे तसे वाईटही आहे. काही इĶ आहे तसे अिनĶही पुÕकळ आहे, असे असतानाही सवª¸या सवª संÖकृती आदरणीय कशी ठरेल, असा ÿij डॉ. आंबेडकर िवचारतात आिण या संÖकृतीत िवधायक काय आिण टाकाऊ काय, यावर झगझगीत ÿकाशझोत टाकतात. ते जे िवचार मंथन करतात Âयातून या संÖकृतीचे जे सवō°म ते अलगदपणे समोर येते आिण बाबासाहेब ते िनःसंकोचपणे Öवीकारतात. उ°मातले सवō°म शोधÁयाची आिण ÖवीकारÁयाची ही भूिमका िनिIJतच अनुकरणीय आहे. ही भूिमका भूतकाळाचे ओझे अनावÔयक पणे डो³यावर वागवत बसणार नाही असा िवचार Âयांनी मांडला. परंपरेचे भान असणे Ìहणजे परंपरा जशी¸या तशी Öवीकारणे munotes.in
Page 33
तककशुद्ध आवि
मूलगामी सुधारिा
33 नÓहे. तर Âयां¸या मते सारासार िववेकाने आपÐया सदसदिववेकबुĦीने परंपरेचा नेमका ठाव घेणे Ìहणजे परंपरेचे भान जपने होय. डॉ. आंबेडकरां¸या काळात भारतात चातुवªÁयª, जाितभेद, अÖपृÔयता, सरंजामशाही या वाईट åरतéचे अिधराºय होते. दिलत, आिदवासी, भटके िवमुĉ हे सवªच हालाखी, अÆयाय, अÖपृÔयता, दाÖय, अ²ान यात खीतपत पडले होते. हा सवª समाज जणू गलीताý झाला होता. डॉ.आंबेडकरांनी आपÐया तेजÖवी िवचारांनी या समाजा¸या ÿाणामÅये फुंकर घालून चेतना आणली. Âयांनी आपÐया अÖपृÔय बांधवांना अÆयायाचा ÿितकार व Æयाया¸या ह³कासाठी संघषª करÁयास जागृत केले. 'अÖपृÔय' हे देखील याच देशाचे नागåरक आहेत.व या देशावर इतर कोणाही नागåरका इतकाच Âयांचाही अिधकार आहे अशी भीमगजªना Âयांनी केली. अÐपसं´यांकां¸या िहताचे र±ण : अÐपसं´यांकां¸या िहताचे र±ण करणे हे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या िवचारांचा व कायाªचा क¤þिबंदू होता. भारतीय समाज जीवनात अÐपसं´यांक लोकांवर होणारे अÆयाय ल±ात घेऊन डॉ.आंबेडकरांनी सुŁवातीपासूनच अÐपसं´याकां¸या िहताचे र±ण झाले पािहजे असा िवचार मांडला व Âयासाठी सतत ÿयÂन केले. इ. स. १९३१- ३२ मÅये झालेÐया गोलमेज पåरषदेतही डॉ.आंबेडकरांनी अÐपसं´याकां¸या र±णाचीच भूिमका घेतली होती आिण मुिÖलम समाजाÿमाणे अÖपृÔयांनाही Öवतंý मतदारसंघ असावे अशी मागणी केली होती. भारताची राºयघटना तयार करणाöया राºयघटना सिमतीत आिण मसुदा सिमतीतसुĦा ÖपृÔय िहंदूंचे बहòमत होते हे ल±ात घेऊन Âयांनी अÐपसं´याकां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी मागÁया केÐया. Âयापैकì काही खालील मागÁया होÂया. १) अÖपृÔयांना अÐपसं´यांक Ìहणून घोिषत करावे. २) अÖपृÔयां¸या िहता¸या र±णासाठी Öवतंý यंýणा Öथापन करावी. ३) अÖपृÔयांना घटनाÂमक तरतूद कłन काही सवलती īाÓयात आिण अशी घटनाÂमक तरतूद केवळ बहòमताने बदलता येणार नाही अशी ÓयवÖथा करावी. अÖपृÔयां¸या िहताचे र±ण करÁया¸या उĥेशानेच भारता¸या राºयघटनेतील कलम ३३० ते ३४२ यात अÖपृÔयांसाठी आिण मागासलेÐया जाती-जमातéसाठी खास सवलती माÆय केÐया आहेत. सामािजक िवचार : डॉ.आंबेडकरां¸या एकंदर कायाªत सामािजक सुधारणांना िवशेषतः दिलतां¸या उĦारा¸या चळवळीला िवशेष महßव आहे. Ìहणूनच Âयांनी अÖपृÔयता नĶ करणे आिण अÖपृÔयांचा सवा«गीण िवकास करणे हे आपÐया जीवनाचे पिहले Åयेय ठेवले होते. munotes.in
Page 34
भारतीय राजकीय विचार
34 ते Ìहणतात कì, ल±ात ठेवा तलवारी¸या धारेपे±ा लेखणीची धार कायम िटकणार आहे आिण सवाªत लेखनी हे खतरनाक शľ आहे. Ìहणून हातात तलवार न घेता लेखणी घेऊन अÆयायावर मात करा. भारतीय समाजातील िविवध समÖया सोडिवÁयासाठी øांितकारक मागाªने उपाय योजना करÁयाची िनतांत गरज आहे असे Âयांना वाटत होते. भारतीय समाजा¸या समÖया जाणून घेÁयासाठी Âयांनी भारतीय इितहासाचे आिण धमªúंथांचे सखोल अÅययन केले. Âयां¸या सामािजक िवचारात िľया आिण अÖपृÔयां¸या िवकासाचा िवचार समािवĶ आहे. सामािजक ŀĶ्या िľया आिण अÖपृÔय व शूþ हे सवाªत मागासलेले घटक आहेत. या घटकांना िवकासाची समान संधी िमळाÐयािशवाय भारतीय समाजाचे दैÆय संपणार नाही हे Âयांनी ल±ात घेतले होते. ही सामािजक øांती घडवून आणÁयासाठी जनतेची िववेक बुĦी जागृत कłन भारतीय समाजा¸या उभारणीचे ते ÖवÈन पाहत होते. या ÖवÈनपूतêसाठी िहंदू धमाªतील तßव²ानाचा अËयास कłन समाज पåरवतªनासाठी अनेक मागª सुचिवले. दिलत आिण िľयां¸या अिधकाराचा घटनेत समावेश केला. समाज सुधारणा िवषयक िवचार : डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचा समाज सुधारणािवषयक ŀिĶकोन १ ९Óया शतकातील नेमÖत सुधारकांपे±ा गुणाÂमक ŀĶ्या िभÆन होता. नेमÖत सुधारकांनी सुचिवलेÐया सुधारणा उदा. िवधवा-िववाह, केशवपण, िववाहाची वयोमयाªदा, इ. कौटुंिबक सुधारणा संबंधी होÂया. Âयामुळे Âया सुधारणांमधून मूलभूत अशा सामािजक सुधारणा झालेÐया नाहीत, मूलभूत ÿij सुटलेला नाही असे मत डॉ.आंबेडकरांनी या संदभाªत Óयĉ केले आहे. इतर लहान लहान सामािजक सुधारणा होÁयासाठी मुळात सामािजक िवषमतेचा ÿij सुटला पािहजे असे Âयांना वाटत होते. नेमाÖत सुधारक आिण डॉ.आंबेडकर यां¸या आणखी एक मु´यतः फरक Ìहणजे नेमÖत सुधारकांनी सुधारणांसाठी ÿाचीन धमªúंथांचा आधार घेतला आहे यावर माý डॉ.आंबेडकरांचा िवĵास नÓहता. अÖपृÔयता माÆय करणाöया 'मनुÖमृित' या úंथाची Âयांनी होळी केली होती. Âया काळातील नेमÖत सुधारकांचा समाज सुधारणा करताना Ńदय पåरवतªनावर िवĵास होता. माý Ńदय पåरवतªनावर मयाªदा असतात असे तािकªक मत डॉ.आंबेडकरांचे होते. िľयांबĥलचे िवचार : िāिटशां¸या आगमनानंतर भारतात िľयां¸या अिधकाराची चचाª सुł झाली होती. अÖपृÔय आिण ľी हे भारतातील सवाªत शोिषत घटक मानले जात होते. Âयात िहंदू धमाªतील दिलत ľी ही सवाªिधक शोिषत घटक आहे असे Âयांनी मानले. Âयां¸या मते 'दिलत ľीयांना दुहेरी शोषणाला सामोरे जावे लागते'. दुहेरी शोषण Ìहणजे दिलत Ìहणून होणारे शोषण आिण ľी असÐयामुळे दिलत पुŁषांकडून होणारे शोषण'. िहंदू कायīात एकसूýीकरण करÁयासाठी िहंदू कोड िबल संमत करÁयासाठी मोठा संघषª Âयांनी केला. मिहलांचे अिधकार िवशेषतः िववाह आिण िपतृ संप°ी िवषयक अिधकार सुरि±त करणारी ही मोठी सामािजक सुधारणा होती. हे िवधेयक संसदेत माÆय होऊ शकले नाही Ìहणून सÈट¤बर इ.स १ ९५१ मÅये Âयांनी मंýीपदाचा राजीनामा िदला. munotes.in
Page 35
तककशुद्ध आवि
मूलगामी सुधारिा
35 डॉ.आंबेडकर यांचे ÓयिĉमÂव अनेक पैलूंनी युĉ असले तरी Âयात एक समान धागा होता तो आिथªक िहत पाहणारा होता. 'बहòजन िहताय बहòजन सुखाय' या Âयांनी िदलेÐया मंýातूनच Âयांचे िवचार सुÖपĶपणे िदसून येतात. आंबेडकरांचे िवचार सामािजक, धािमªक आिण नैितक तßवांवर आधारलेले आहेत. शोषक आिण शोिषत हा Âयां¸या िवचारांचा क¤þिबंदू आहे. दबलेÐयांना उभारी देणे, शोिषतांची जोखाडातून मुĉता करणे हाच Âयां¸या िवचारांचा मुलाधार आहे. सवा«ना ÖवातंÞय,समता आिण Æयाय िमळावा हाच Âयां¸या वैचाåरक मांडणीचा ÿमुख हेतू आहे, याच हेतूसाठी लाखो अनुयायांसह Âयांनी बौĦ धमाªचा Öवीकार केला. शै±िणक िवचार : मनुÕयाला तकªसंगतपणे िवचार करÁयाची कला ही फĉ िश±णातूनच अवगत होऊ शकते Ìहणून डॉ. आंबेडकरांचे मुलगामी व तािकªक िवचार हे Âयांनी ÿाĮ केलेÐया सखोल ²ानावर आधाåरत आहे. हे ²ानाचे भांडार Âयांना केवळ िश±णामुळे ÿाĮ झाले. Âयामुळे Âयांचे िश±ण िवषयक िवचार जाणून घेणे गरजेचे ठरते. िश±ण हे समाज पåरवतªनाचे ÿभावी शľ आहे. िश±णाने मनुÕयाला आपले कतªÓय व ह³कांची जाणीव होते. समाजातील अÖपृÔय समाजाला ÖवÂवाची जाणीव Óहावी यासाठी आंबेडकरांनी िश±णाचे महßव िवशद केले. "िश±ण हे वािघणीचे दूध आहे, जो ते पेयील तो माणूस गुरगुरÐयािशवाय राहणार नाही" असे ते समाज बांधवांना सांगत. ÿाथिमक िश±ण हे सवª िश±णाचा पाया आहे, Ìहणून हे िश±ण अितशय दज¥दार व गुणव°ेचे असावे असे ते सांगत. समाजा¸या सवª थरांपय«त िश±ण गेले पािहजे. िश±ण ÿाĮ झाÐयाने Óयĉì बौिĦक ŀĶ्या सशĉ होते. Óयĉìला चांगले आिण वाईट यातील फरक समजायला लागतो. ÿ²ा, शील आिण कŁणा हे गुण ÿÂयेका¸या अंगी आणÁयासाठी िश±णाची गरज Âयांनी ÿितपादन केलेली आहे. शाळेत मुलांना केवळ बाराखडी िशकू नये तर मुलांची मने सुसंÖकृत व गुणव°ामय बनवावी. समाजा¸या िहतासाठी या ²ानÿाĮ मुलांनी आपली सामािजक बांिधलकìची कतªÓये योµय व समथªपणे पार पाडावीत, असे िश±ण असावे. शाळा Ìहणजे उ°म नागåरक व कतªÓयद± नागåरक बनिवणारे कारखाने आहेत याचे भान या ÿिøयेत भाग घेणाöयांनी Åयानी ठेवावे . Âयांनी "पीपÐस एºयुकेशन सोसायटीची" Öथापना १ ९४६ साली कłन मुंबईला िसĦाथª कॉलेज आिण औरंगाबादला िमिलंद महािवīालय सुł केले. राÕůिहत व समाज िहताचे भान ठेवणारेच खरे िश±ण होय असे ते मािनत. वरील सवª िवचार पाहता आपÐयाला डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे तािकªक व मूलगामी Öवłपां¸या िवचारांचा बोध होतो. munotes.in
Page 36
भारतीय राजकीय विचार
36 आपली ÿगती तपासा : १ डॉ.आंबेडकरांचे जातीÓयवÖथा व अÖपृÔयतेबĥल¸या िवचारांचे महßव िवशद करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) डॉ.आंबेडकरांचे सामािजक िवचार ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३) डॉ.आंबेडकरांचे मिहला िवषयक िवचार ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ : १) भोळे, भा. ल. (२००३) आधुिनक भारतातील राजकìय िवचार, नागपूर: िपंपळापुरे पिÊलशसª २) पाटील Óही. बी. (२०११) 'समú राºयशाľ', पुणे: के. सागर ÿकाशन ३) आगरकर गो. ग. (१९९४), 'संपूणª आगरकर' पुणे: वरदा ÿकाशन munotes.in
Page 37
37 ४ समाजवादी िवचार घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿाÖतािवक ४.३ िवषय िववेचन ४.४ पंिडत जवाहरलाल नेहł ४.५ राम मनोहर लोिहया ४.१ उिĥĶे " समाजवादी िवचार" या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. नेहłंचा लोकशाही समाजवाद समजून घेणे २. समाजवादा¸या अंमलबजावणीसाठी पंिडत नेहłंनी सांिगतलेले उपाय समजून घेणे. ३. नेहłंचे Óयĉì ÖवातंÞयाचे महßव आिण समाजा¸या कÐयाणाचा िवचाराची उपयुĉता जाणून घेणे. ४. लोिहया हे पािIJमाÂय समाजवाद नाकाłन गांधीवादी समाजवाद सांगतात तो समजून घेणे ५. लोिहयांनी समाजवादात बौिĦक संकÐपनांची मांडणी केली ती अËयासणे. ६. लोिहया समाजवादाचे समथªन करताना मा³सªवाद व साÌयवाद नाकारतात हे समजून घेणे. ४.२ ÿाÖतािवक आधुिनक काळातील ºया महÂवपूणª िवचार ÿणालé¸या ÿभाव शासनÿकार, तसेच राºयाचे आिण समाजाचे तßव²ान यां¸यावर मोठ्या ÿमाणावर पडला, Âयात समाजवाद ही एक ÿणाली आहे. Óयĉì आिण राºय या दोघात Óयĉìला दुÍयम Öथान देणाöया िवचारÿणालीत समाजवादाचा अंतभाªव केला जातो. Óयĉìवादा¸या अितरेकातून, भांडवलशाही¸या िनषेधातून, औīोिगकìकरणाची ÿितिøया Ìहणून पुढे आलेली ही समाजवादाची िवचारसरणी आहे असे मानले जाते. उÂपादन साधनांची सावªजिनक मालकì, कÐयाणकारी राºय आिण भरपूर ÿमाणात उÂपािदत झालेÐया मालाचे समान िवभाजन या तßवाचा अंगीकार या िवचारÿणालीत येतो. आधुिनक औīोिगक समाजातील कामगार, सवªसामाÆय उपभोĉा, बेरोजगारी, उपासमार, पराकोटीची िवषमता यांनी भरडून िनघालेली जनता यां¸या बाजूने लढा देणारी िवचारÿणाली munotes.in
Page 38
भारतीय राजकीय विचार
38 असे या समाजवादाचे Öवłप असते. पिIJम युरोपात अनेक देशांमÅये समाजवादी चळवळ उभारÐया गेÐया. Âयातून भारतीय बुिĦवंत आिण िवचारवंत देखील या समाजवादी िवचाराकडे आकिषªले गेले आिण Âयांनी आपले समाजवादाची तßव²ान मांडले . यातून पंिडत जवाहरलाल नेहł आिण डॉ.राम मनोहर लोिहया या भारतीय िवचारवंतांनी आपले समाजवादी िवचार मांडले. ४.३ िवषय िववेचन समाजवाद Ìहणजे संप°ीचे अिधक Æयाय पĦतीने िवतरण. सवª समाजाचे Óयापक िहत ºयात सामावलेले आहे, अशा तßवां¸या आधारे आदशª समाजाची िनिमªती Ìहणजे समाजवाद. लोकशाही समाजवादी प±ांना समाजवाद ÿÖथािपत करÁयासाठी बळाचा वापर अनावÔयक वाटतो. आधुिनक काळातील समाजवादाची वाटचाल ही जुलमी राºया¸या िवरोधात उभारलेÐया चळवळीतून आढळून येते. भारतीय ÖवातंÞय आंदोलनातील िवचार आिण ठराव, देशा¸या राºयघटनेची उĥेश पिýका, मूलभूत अिधकार, मागªदशªक तÂवे, आिथªक िनयोजन, अथªÓयवÖथा, िनरिनराळी धोरणे, समाजवादी प± चळवळी इÂयादीतून भारतातील समाजवादाचा Öवीकार झाला आहे. पंिडत जवाहरलाल नेहł हे समाजवादी भारताचे ÖवÈन मांडणारे दाशªिनक आिण समाजवादाचे िशÐपकार समजले जातात. रिशयामधील साÌयवादाने ÿभािवत झालेले नेहł भारतासाठी माý लोकशाही समाजवादाचा अंगीकार करतात. समाजवादा¸या िवचारसरणीचा मूÐयाÂमक आधार मानवता, भूतदया व बंधूभाव हे असतात. िनÌनÖतरावरील समाज घटकांबाबत दया, कŁणा Âयात असते. अÆयाय, दुःख, दाåरþ्य यांनी िपडलेÐया लोकांना Âयातून बाहेर काढावे हा िवचार असतो. आज समाजवादी िवचारÿणाली जवळजवळ सवªच देशांमÅये काही राजकìय प±ांनी Öवीकारलेली आहे. डावी िवचारसरणी, पुरोगामी िवचारसरणी, सुधारणावादी िवचारसरणी असलेले असे प± हे समाजवादी िवचारसरणीचे प± Ìहणून ओळखले जातात. Ìहणून अशाच समाजवादाची अपे±ा पंिडत जवाहरलाल नेहł आिण राम मनोहर लोिहया करतात. ४.४ पंिडत जवाहरलाल नेहł ÖवातंÞया¸या चळवळीचा आढावा घेत असताना आपणास पंिडत जवाहरलाल नेहłंचाही िवशेषÂवाने उÐलेख करावा लागतो. Öवतंý भारताचे पंतÿधान या नाÂयाने देशात लोकशाही ŁजिवÁयाचे अवघड कायª Âयांनी केले. भारतातील भयानक असे दाåरþ्य, अ²ान, ÿचंड सामािजक, आिथªक, ÿादेिशक भेद असलेÐया िवषम भारतीय समाजात धमªिनरपे±ता, समाजवाद, सिहÕणुता, इ. मूÐयांनी पåरपूणª अशी राजकìय संÖकृती ŁजिवÁयाचे अितशय अवघड असे कायª Âयांनी केले. भारताचे आिथªक आिण परराÕů िवषयक धोरण तर नेहłंनीच िदलेली देण आहे, असे Ìहटले तरी वावगे ठरणार नाही. नेहłंनी ठरवलेÐया परराÕůिवषयक धोरणाने भारता¸या ÿितमेला झळाळी आली व भारताने अिलĮता वादाचा पुरÖकार केला. munotes.in
Page 39
समाजिादी विचार
39 नेहłंचा लोकशाही समाजवाद :- इंµलंडमÅये िशकत असतानाच नेहł समाजवादाकडे आकिषªले गेले, परंतु Âयांचा तो Âया वेळेचा समाजवाद ÿÂय± Óयवहारापे±ा पुÖतकì ²ानावर आधाåरत होता. पुढे चालून Âयां¸या अËयासाला ÿÂय± Óयवहाराची जोड िमळाली व ते अिधक वाÖतववादी बनू लागले. पंिडत नेहłं¸या समाजवादाचे मूळ Âयां¸यावर पडलेÐया मा³सªवादाचा ÿभाव व जगाची चाललेली समाजवादाकडील आगेकूच तसेच साÌयवादी रिशयाने केलेली ÿगती हेही एक Âयां¸या आकषªणाची मु´य कारण सांगता येईल. सन १ ९२६ मÅये ते युरोपला गेले व तेथेच ते समाजवादी बनले. याच सुमारास ते रिशयात गेले व रिशया¸या जलद ÿगतीमुळे ते भारावून गेले व Âयां¸या मनावर खोल ठसा उमटला. ते भारतात परत आले तेÓहा पूणªपणे समाजवादी बनले होते. Âयांनी भारतात आÐयावर समाजवादी तßव²ानाचा पुरÖकार करणारा गट िनमाªण केला. १ ९२९ ¸या लाहोर काँúेस¸या अÅय±पदावर असताना Âयांनी आपले समाजवादावर असणारी ®Ħा ŀढ केली. १ ९३६ मÅये लखनऊ येथे काँúेसची धारणा ही समाजवादी असावी, असे Âयांनी ÖपĶ केले. १ ९५५ मÅये आवडी येथे भरलेÐया काँúेसमÅये समाजवादी समाज रचनेची गरज नेहłंनी ÖपĶ केली. तर १ ९६३ ¸या काँúेस अिधवेशनात समाजवादी कायªøम धडाडीने अमलात आणÁयाची गरज Âयांनी ÖपĶ केली. समाजवादाची आवÔयकता :- इंúज राजवटीमÅये भारतीयांची ÿचंड ÿमाणात आिथªक िपळवणूक झाली. देशातील जनता दåरþी बनली. िāिटशांचा खरा हेतू राजकìय स°ा उपभोगने नसून भारतीयांची आिथªक िपळवणूक करणे हा होता. देशात भयानक दाåरþ्य िनमाªण झाले Âयामुळे जुनी अथªÓयवÖथा कोलमडून पडली व नवीन ®ीमंत भांडवलदार वगª उदयास आला. भारतामÅये कोणÂयाही ÿकारची औīोिगक ÿगती न झाÐयाने अवनती झाली. देशातील जनता ही शेतीवर अवलंबून असÐयाने दाåरþ्यात आिण बेकारीत मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली. परकìय राजवट या अवनतीला जेवढी जबाबदार आहे, Âयापे±ा िकतीतरी अिधक पटीने येथील भांडवलदार जबाबदार आहेत आिण शेतकöयां¸या मागÁया िचरडून टाकÁयात जमीनदारांचा फार मोठा हात आहे याची जाणीव नेहŁंना होती. अशा िÖथतीत Óयापक असे सामािजक, राजकìय, आिथªक बदल घडून आले पािहजे असे Âयांना वाटले Ìहणून Âयांनी समाजवादी तßव²ानाचा ÿसार करÁयास सुŁवात केली. िवशेषतः बुिĦजीवी वगª व काँúेस कायªकÂयाªत समाजवादी तßव²ान खोलवर ŁजवÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केला. नेहłं¸या समाजवादाचे Öवłप :- नेहłं¸या समाजवादाचे Öवłप अितशय Óयापक असे आहे. ते समाजवादाला केवळ अथªशाľीय िसĦांत न मानता या देशात या पĦतीĬारे एक नवीन अशी समाजÓयवÖथा िनमाªण झाली पािहजे ,असे ते Ìहणतात. Âयां¸या समाजवादाचे Öवłप आिथªक, सामािजक, राजकìय व आंतरराÕůीय Öवłपाचे आहे. Âयात Óयĉì¸या ह³काचा व राºया¸या अिधकाराचा योµय असा समÆवय साधला गेला आहे. नेहłंनी केवळ समाजवादाचा Öवीकार केला नाही, तर लोकशाही समाजवादाचा Öवीकार केला आहे. युरोपात भांडवलशाही ÿधान लोकशाही आहे , Âयात Óयĉìला ÖवातंÞय ÿदान केले जाते; परंतु Âयामुळे समाजात आिथªक munotes.in
Page 40
भारतीय राजकीय विचार
40 िवषमता िनमाªण होते, आिथªक समताच नसेल तर राजकìय ÖवातंÞय फोल ठरते. सोिÓहयत रिशयात आिथªक समता िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन झाला; पण तेथील जनतेला ÖवातंÞयास मुकावे लागले. Ìहणूनच नेहłंनी या दोÆही पĦतीचा सुवणªमÅय साधÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांना अिभÿेत असलेÐया समाजवादात आिथªक िवषमता कमी कłन Óयĉìस ÖवातंÞय बहाल करता येईल अशी ÓयवÖथा आहे. नेहł ÿिणत समाजवादाची वैिशĶ्ये :- १) भांडवलशाही अथªÓयवÖथेला िवरोध :- नेहłंना अिभÿेत असलेÐया लोकशाही समाजवादात भांडवलशाहीचे पूणªपणे उ¸चाटन करÁयात आले होते. नेहł भांडवलदारी अथªÓयवÖथेला सĉ िवरोध दशªिवतात. भांडवलदारी अथªÓयवÖथेत मजुरांचे व ®िमकांचे शोषण होते व Âयामुळे समाज ÓयवÖथेत िवषमता िनमाªण होते. मुठभर भांडवलदारां¸या हाती उÂपादनातील सवª पैसा येतो व बहòसं´य मजूर जनता ही दåरþीच राहते. भांडवलदारी ÓयविÖथत गरीब हा गरीब व ®ीमंत हा ®ीमंतच बनत जातो. यामÅये जे जाÖत ®म करतात Âयांना Âयाचा जाÖत फायदा िमळाला पािहजे; परंतु तसे न होता या उलट अशी ÿिøया घडते. मुठभर लोकां¸या हातात संप°ीचे क¤þीकरण होते व ®िमकांचे सतत शोषण चालू असते. सवª समाजाचे नुकसान ती करते.समाजास आवÔयक असणाöया वÖतूचे उÂपादन भांडवलदार करीत नाहीत. २) िहंसेचा Âयाग / अिहंसेचा पुरÖकार :- नेहł ÿिणत समाजवादात िहंसा व सĉì यांचा Âयाग करÁयात आला आहे. लोकशाही पĦतीने समाजवाद िनमाªण होईल असा नेहłंना िवĵास होता. कामगार व शेतकरी यां¸या भावना भडकवून समाजवाद िनमाªण करता येणार नाही, असे Âयांचे ÖपĶ मत होते. संघटनेचे बळ िहंसाचारातून वाढत नसते, तर ते शांततामय मागाªने वाढत असते. अथाªतच समाजवादा¸या कÐपनेने काही िहतसंबंधी¸या Öवाथाªला इजा पोहोचणार, याची खाýी नेहłंना होती व Âयामुळे समाजात संघषª अटळ ठरेल असे ते Ìहणत; परंतु हा संघषª रĉमय Öवłपाचा नसून राºयाने लोकमता¸या आधारे बळाचा वापर कłन भांडवलशाहीत गुंतलेले िहतसंबंध वगळÁयाचा ÿयÂन करावा. कुठÐयाही का होईना पåरिÖथतीत दबावाचा बळाचा वापर राºयसंÖथेस करावा लागतो, पण Âयात रĉाचा थ¤बही सांडता कामा नये. ३) उÂपादन साधनांचे राÕůीयकरण :- भांडवलशाही¸या बाबतीत अपयशाची मािलका ठरली आहे. भांडवलशाही ÓयवÖथेने एकेकाळचे ÿij सोडवले हे खरे, परंतु आजचे ÿij सोडिवÁयासाठी भांडवलशाहीला पूणªपणे अपयश आले आहे. ितने उÂपादनात वाढ घडवून आली, परंतु Âयाचे िवतरण करÁयात ितला अपयश आले, Âयामुळे आिथªक िवषमता व असमाधान मोठ्या ÿमाणात वाढले. नेहłंना भांडवलशाही व साÌयवाद या दोÆही पĦतीतील दोषांची जाणीव होती. Ìहणून Âयांनी या दोÆही पĦतीमधील गुणांचा समÆवय साधून मÅयम मागª िनवडÁयाचा ÿयÂन केला. Ìहणूनच Âयांनी संिम® अथªÓयवÖथेचा Öवीकार केला. काही उīोगधंīांची सुŁवात सरकारने करावी तर काही उīोगधंदे खाजगी िनयंýणाने चालवावेत. हळूहळू जनते¸या िहतास ÿाधाÆय īावे. हळूहळू सरकारने समाजवादाची कÐपना Óयापक करावी. महßवा¸या उÂपादन साधनांवर munotes.in
Page 41
समाजिादी विचार
41 सरकारचे िनयंýण आले, कì शोषण थांबेल व राÕůीयीकरणानंतर िकमती कमी होतील व जनते¸या कÐयाणास खöया अथाªने वाव िमळेल. ४) आवÔयक वÖतूंचे िवतरण :- भांडवलशाही अथªÓयवÖथेत संप°ीची वाढ होते, परंतु ÂयामÅये गरीब हे गरीबच राहतात व ®ीमंत हे ®ीमंत होतात. याचे कारण असे, कì तेथील िवतरण पĦतीत दोष िनमाªण झालेले असतात. केवळ राÕůीयकरणाने भीषण दाåरþ्याचा ÿij सुटत नाही, तर वÖतूंचे िवतरण योµय रीतीने झाले पािहजे, तरच खरा समाजवाद अिÖतÂवात येईल. ५) दाåरþ्य िनमूªलन :- नेहł असे Ìहणतात, कì मनुÕयाचा सवाªत मोठा शýू Ìहणजे दाåरþ्य होय. दाåरþ्याचे िनमूªलन झालेच पािहजे. तेच खरे समानतेचे सूý आहे असे नेहł Ìहणतात. िवषमता िनमूªलनापे±ा दाåरþ्य िनमूªलन महßवाचे आहे. धिनकांचा पैसा िहसकावून घेऊन गåरबांना वाटणे Ìहणजे दाåरþ्य िनमूªलनच नÓहे तर उÂपादन वाढवून Âयाचे योµय असे सवªý िवतरण करणे नेहłंना अिभÿेत आहे. दाåरþ्य िनमूªलनाबाबत ते कोणाशीही तडजोड करÁयास तयार नसत. दाåरþ्य िनमाªण करणाöया आिण ते सहन करणाöया समाजावर ते कडक शÊदात ÿहार करीत, Ìहणूनच जमीनदारी व तालुकादारी ÓयवÖथा Âयां¸या िटकेचा महßवाचा िवषय होता. ६) आिथªक िनयोजन :- हे दोष टाळÁयासाठी यावर आिथªक िनयोजन हाच एक महßवाचा उपाय असू शकतो, असे नेहłंचे मत होते. सोिवयत रिशयाने अÐपावधीत केलेली ÿचंड ÿगती Âयांनी ÿÂय±ात अनुभवली होती. भारतानेही Âया ÿकार¸या िनयोजनाचा अवलंब करावा, असे Âयांचे ÖपĶ मत होते. शेती आिण औīोगीकरणा¸या िवकासासाठी आिथªक िनयोजनाची मोठ्या ÿमाणात आवÔयकता होती, Ìहणूनच Âयांनी पंचवािषªक योजनांचा अवलंब केला. ७) खाजगी मालम°ेवर िनब«ध :- नेहł हे लोकशाहीचे आिण Óयĉì ÖवातंÞयाचे पुरÖकत¥ होते, परंतु खाजगी मालम°ेबाबत Âयांची मते ही वेगÑया ÿकारची होती. समाजात संप°ीचे क¤þीकरण मूठभर लोकां¸या हाती झाले तर समाजात िवषमता िनमाªण होऊन समाजवादाचा पराभव होईल. Âयासाठी सामूिहक िहतासाठी खाजगी मालम°ेवर मयाªदा घालाÓयात, ह³क नĶ करावेत, ह³कावर मयाªदा असाÓयात या मताचे ते होते. ८) Óयĉì ÖवातंÞय :- नेहłंनी मांडलेÐया समाजवादात Óयĉì ÖवातंÞयाला वरचे Öथान देÁयात आले आहे. Âयांनी समाजाचा िवचार अúøमाने केला असला तरी Óयĉì ÖवातंÞयाकडे दुलª± केले नाही. Âयां¸या समाजवादात Óयĉì ÖवातंÞय आिण Óयिĉिवकास यांना अúøम देÁयात आला होता. आचार, उ¸चार, लेखन, धमª व िश±ण इ. ÖवातंÞय लोकांना देÁयात यावेत. अथाªतच Âयावर थोड्याफार ÿमाणात मयाªदा देखील असाÓयात. munotes.in
Page 42
भारतीय राजकीय विचार
42 समाजवादा¸या अंमलबजावणीसाठी नेहłंनी सांिगतलेले उपाय :- दाåरþ्याने पछाडलेÐया भारतासाठी समाजवादी समाजाची Âवåरत अंमलबजावणी करÁयात यावी असे नेहłंचे मत होते. देशाचा जर जलद िवकास करावयाचा असेल तर Âयाची Âवåरत अंमलबजावणी करÁयात यावी व Âयासाठी खालील उपायांचा अवलंब करÁयात यावा असे नेहł यांनी सांिगतले. १. कुळकायदा Âवåरत अंमलात आणावा, गैरहजर जमीनदार पĦती बंद करावी, कसेल Âयाची जमीन या तßवाचा अवलंब करावा, कमाल जमीन धारणा पĦत करावी, शेतकöयांना िवशेष सवलती देऊन कजª मुĉ करावे. २. राºयाचे कर ÿणालीचे Öवłप बदलले पािहजे, आकारणीचे Öवłप आधुिनक बनले पािहजे. गåरबांकडून कमी कर व ®ीमंतांवर कराचा जाÖत अिधभार लावावा. शेतीवर सुĦा कर लावला पािहजे, ®ीमंताकडून जाÖत अिधकार ¶यावा, ®ीमंतांकडून जमा होणाöया पैशाचा िविनयोग उīोगधंīां¸या वाढीसाठी करावा. Âयामुळे उÂपादन वाढ होऊन िवषमता कमी होÁयास मदत होईल. ३. ®िमक व मजूर यां¸या कÐयाणाकडे अिधक ल± īावे. Âयां¸या कामाचे तास, आजारपणा¸या सोयी-सवलती याबĥल िवचार करÁयात यावा, बेकारांना बेकारी भ°ा िदला जावा, बालमजुरी बंद करावी. वरील उपायाचा अवलंब केÐयाने समाजवाद ÿÂय± अमलात येईल Âयामुळे देशाची ÿगती घडून येईल असे पंिडत नेहłंचे मत होते. आपली ÿगती तपासा : १ पंिडत नेहłं¸या लोकशाही समाजवादी िवचारांचे मूÐयमापन करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २ आधुिनक भारता¸या उभारणीतील पंिडत नेहłं¸या योगदानािवषयी चचाª करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 43
समाजिादी विचार
43 ३ पंिडत नेहłं¸या िवचारांचे परी±ण करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.५ राम मनोहर लोिहया (१ ९१ ०-१ ९६७) डॉ. राम मनोहर लोिहया हे देशातील एक ÿितभाशाली िवचारवंत होते. Âयांनी भारतीय समाजवादी िवचार परंपरेला नवी िदशा व आयाम देÁयाचा ÿयÂन केला. भारतातील नÓहे तर आिशयाई व ितसöया जगातील समाजवादी िवचारांना वैचाåरक बैठक देÁयाचा ÿयÂन केला. समाजवादी तßव²ानातील नकाराÂमक आशय बाजूला साłन लोकशाही समाजवाद तßव²ानाला भ³कम पायावर उभे करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांचे समाजवादी िवचार बंडखोरी¸या Öवłपाचे िकंवा समाजा¸या अिभजात िसĦांतापे±ा वेगळेपण राखणारे होते. Âयांनी समाजवादाला तािÂवकता, मा³सªवाद आिण आंतरराÕůीय साÌयवादा¸या जोखडातून मुĉ करÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय पåरिÖथतीचा िवचार कłन समाजवादाला नािवÆयपूणª वळण देÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय पåरिÖथतीत उपयुĉ ठł शकतील या पĦतीने समाजवादातील बौिĦक संकÐपनांची मांडणी करÁयाचा ÿयÂन केला. ÖवातंÞयपूवª आिण ÖवातंÞयो°र काळात समाजवादी चळवळीचे नेतृÂव केले. या चळवळीत आलेÐया अनुभवातून समाजवादी िचंतनात अनेक सैĦांितक पåरवतªने केली . आपÐया राजकìय जीवनाची सुŁवात काँúेस पासून केली. ÖवातंÞयपूवª काळात अनेक वषª काँúेस प±ासाठी कायª करीत रािहले. लोिहयां¸या राजकìय जीवनावर गांधी िवचार आिण चळवळीचा फार मोठा ÿभाव रािहलेला िदसतो. ÖवातंÞयो°र काळात काँúेसचा Âयाग केला. काँúेसचा पराभव करÁयासाठी िवरोधकांची मोट बांधÁयाचा ÿयÂन केला. लोहीयांचे समाजवादाबĥलचे िवचार :- लोिहया यांनी पाIJाÂय समाजवादाला नाकाłन गांधीवादा¸या आधारावर नवीन समाजवादी िवचारांची मांडणी कłन वैचाåरक ±ेýात भर घालÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांचे नवीन समाजवादी िवचार भारता¸या सामािजक आिण आिथªक पåरिÖथतीवर आधारलेले आहेत. युरोप चा समाजवाद हा साÌयवाद आिण भांडवलशाहीचे च एक अपÂय आहे. समाजवादाचा योµय पĦतीने िवकास घडवून आणायचा असेल तर Âयाला साÌयवादी आिण भांडवलशाही पासून वेगळा करणे आवÔयक आहे. लोिहया यांनी समाजवादाशी गांधीवाद जोडÁयाचा ÿयÂन केला. गांधीवादातील िवक¤þीत अथªÓयवÖथा, साधनशुिचतेचा िवचार, लघु उīोगांवर आधाåरत अथªकारण आिण राजकìय िवक¤þीकरणाचा वापर आपÐया समाजवादी िसĦांतात िवकिसत करÁयासाठी केलेला िदसतो. लोिहया हे गांधी तßव²ानावरील आशय व संकÐपनांचा वापर कłन समाजवादाचे संकिÐपत िचý आपÐयासमोर उभे करतात. लोिहयां¸या समाजवादाचा गांधीवाद हा एकमेव आधार नाही. साÌयवाद आिण भांडवलशाहीतील काही महßवपूणª मूÐयांचा देखील ते Öवीकार करतात. साÌयवादी आिण भांडवलशाहीतील अपूणªता दूर करÁयासाठी गांधीवादाचा आधार घेतात. या दोÆही munotes.in
Page 44
भारतीय राजकीय विचार
44 िवचारधारा Óयĉì आिण Óयĉì¸या कायª±मतेकडे दुलª± करतात, तर लोिहयांचा समाजवाद अिधक°म कायª±मतेवर भर देतो. Óयĉì िवकासाला वाव देणाöया संकÐपनांना समाजवादात Öथान देतात. आनंददायी, तणावरिहत, शारीåरक आिण आधुिनक दजाª पूणª करणाöया नव समाजवादी समाजाचे संकÐपिचý रेखाटतात. लोिहयांचे समाजवादी िवचार पोथीिनķ Öवłपाचे नाहीत. Âयांना अनुभव आिण वाÖतिवकते¸या आधारावर समाजवादी िवचारांना एक नवा अथª ÿाĮ कłन देÁयाचा ÿयÂन केला. लोकशाही, ÖवातंÞय आिण Óयĉì¸या अिधकारांचा समाजवाद संकÐपनेत समावेश केला. Âयांचा समाजवाद हा सव«कषवाद आिण कामगारां¸या हòकूमशाहीला िवरोध करणारा आहे. पािIJमाÂय पोथीिनķ समाज वादाला पयाªय देणारा आिण आिशयाई देशांना नवा मागª उपलÊध कłन देणारा आहे. राºयÓयवÖथेसंबंधीचा पारंपाåरक समाजवादी ŀिĶकोन अमाÆय कłन राºयाला अिनवायª व उपयुĉ संÖथा मानतात. समाजवादी ÓयवÖथेत राºयसंÖथेकडे अिधकाराचे क¤þीकरण होणार नाही याची ÓयविÖथत द±ता घेऊन िवक¤þीत राºय ÓयवÖथेचा पुरÖकार करतात. राजकìय आिण आिथªक स°े¸या िवक¤þीकरणा¸या माÅयमातून खरा लोकशाही समाजवादी समाज Öथापन करÁयाची ÖवÈन पाहतात. लोकशाही समाजवादातील अंितम व खरीखुरी स°ा लोकांपय«त पोहोचिवÁयासाठी Öथािनक Öवराºय संÖथांना Óयापक अिधकार बहाल करतात. ®िमकांचे उÂपादन ÿिøयेवर िनयंýण राखणाöया अथªÓयवÖथेची िनिमªती करÁयाचा ÿयÂन करतात. समाजवादा¸या माÅयमातून समता आिण Æयाय ÿÖथािपत करÁयावर भर देतात. मानवा¸या भौितक आिण नैितक गरजांमÅये सुसंवाद साधून Óयĉìला उ°म जीवन उपलÊध कłन देÁयाचा ÿयÂन करतात. औīोिगक िवकासासोबत कृषी िवकासाला देखील ÿाधाÆय देतात. राजकìय आिण आिथªक स°ा सवªसामाÆयां¸या आवा³यात यावी Ìहणून राजकìय आिण आिथªक ±ेýात िवक¤þीकरणावर आधारलेÐया संÖथा व ÓयवÖथा िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतात. समाजवादी ÓयवÖथेत नोकरशाहीचा वर चÕमा िनमाªण होतो हे रिशया¸या उदाहरणावłन िनदशªनास आले आहे. नोकरशाही¸या वाढÂया ÿभावाला रोखÁयासाठी उÂपादन आिण िवतरण ÓयवÖथेत सहकार तÂवाला महßव देतात. लोिहया समाजवादाचा आकृतीबंध मांडताना भारतीय पåरिÖथतीला आवजूªन ÿाधाÆय देतात. जिमनीचे फेरवाटप, बेरोजगारीचे िनमूªलन, कुटीर उīोगांना महßव, Öवयंसेवी संÖथांना महßव, अÐप यंýावर आधाåरत उīोगांना ÿाधाÆय, राजकìय क¤þीकरण साधणाöया सनदी सेवकां¸या पदाचा नायनाट आिण समतेला ÿाधाÆय इ. गोĶéना आपÐया समाजवादी ÿाłपात महßवपूणª Öथान देतात.आपÐया समाजवादी िवचार हा अिवकिसत देशासाठी उपयुĉ ठरेल हा िवĵास ÿदिशªत करतात. लोिहया यांनी आपÐया समाजवादी िवचारात शाĵत øांतीचा अिभनव िसĦांत मांडला आहे. राºयकÂयाª वगाªकडून कमी अिधक ÿमाणात दडपशाही व अÆयाय हा होणारच आहे. या अÆयाया¸या िवरोधात लढा देÁयासाठी कायम øांितकारकांचा वगª असणे आवÔयक आहे. समाजवादी स°ेवर आÐयानंतर देखील अÆयाय हा सुłच राहणार. या अÆयायाचा योµय ÿितकार करÁयासाठी समाजवादी ÓयवÖथेत लढा देणाöया øांितकारकांची गरज असेल. समाजवादी ÓयवÖथेत देखील अंकुश ठेवÁयासाठी øांितकारक वगª आवÔयक मानतात. लोिहयां¸या मते, "समाजवादी प±ाने स°ा संपादनासाठी तुŁंग, फावडे आिण मतपेटीचा अवलंब करावा. अÆयायािवरोधात संघषª,संघषाªतून िनमाªण झालेÐया शĉìचा िवधायक कायाªसाठी उपयोग आिण संघषª व िवधायक कायª यातून िनमाªण झालेÐया जनमता¸या munotes.in
Page 45
समाजिादी विचार
45 आधारावर मतपेटी Ĭारा स°ा संपादनाचा ÿयÂन" या स°ा संपादना¸या तीन पायöया समाजवादा¸या Öथापनेसाठी आवÔयक मानतात. माý भारतातील समाजवादी प±ांनी संघषª, तुŁंग भारती आिण िनवडणुकì¸या राजकारणावर भर िदला. फावडे माý कोणीही हातात न धरÐयामुळे संघषª व मतपेटी यांना जोडणारा िवधायक कायªøमातील दुवा समाजवादी प±ांना होता आले नाही, ही समाजवादी प±ाची शोकांितका आहे. १ ९५२ ¸या िनवडणुकìत समाजवादी प±ा¸या दाŁण पराभवानंतर अशोक मेहता यांनी समान मतै³याचे ±ेý शोधÁयाचा िसĦांत मांडला, तर लोिहया यांनी 'समान अंतराचा िसĦांत' मांडला. या िसĦांतानुसार काँúेस व कÌयुिनÖटांशी समान अंतर ठेवणे अपेि±त होते. लोिहयांचा हा िसĦांत बहòमताने ÖवीकारÁयात आला. परंतु लोिहया यांनी समान अंतराचा िसĦांत नाकाłन िबगर काँúेसवादाचे तßव²ान मांडले. काँúेसचा पराभव करÁयासाठी िबगर काँúेसी प±ांना एकý आणÁयाचा ÿयोग केला. लोिहयां¸या ÿयोगामुळे पुढे अयोµय पåरणाम होऊन १ ९७६ मÅये समाजवादी प± नĶ झाले. डॉ.लोिहया हे भारतातील समाजवादी चळवळीतील ÿितभाशाली िवचारवंत होते. मा³सª¸या तßव²ानाची रचना युरोिपयन समुदायातील ÓयवÖथा ल±ात घेऊन केलेली आहे. ती आिशया आिण भारतातील समÖया सोडिवÁया¸या ŀĶीने अपुरी आहे. मा³सªवाद ही युरोपचे आिशयाला गुलाम करणारे हÂयार आहे. या हÂयारापासून लांब राहणे ®ेयÖकर आहे. मा³सªवादाने सांÖकृितक घटकांकडे दुलª± केÐयामुळे ते ितसöया जगासाठी उपयुĉ नाही. या िनÕकषाªÿत लोिहया येतात. समाजवादाला मानवी चेहरा ÿदान करÁयासाठी मा³सªवाद आिण भांडवल वादाला नाकारतात. कारण ही दोÆही ÿाłप पािIJमाÂय मूÐये आिण गरजांवर आधाåरत आहेत. आĀो आिशयाई देशांसाठी उपयुĉ नाहीत. भारत आिण आĀो-आिशयाई देशांना उपयुĉ ठł शकणाöया समाजवादी िसĦांताची ते मांडणी करतात. लोिहयां¸या समाजवादी िवचारांत काही ÿमाणात उिणवा असÐया तरी Âयांचा समाजवाद देशात समतापूणª, समानािधकारी आिण चांगली जीवन िनमाªण करÁयास हातभार लावेल. भारतीयां¸या आकां±ा चेतिवÁया¸या ŀिĶकोनातून लोिहयांचा समाजवाद उपयुĉ आहे. आपली ÿगती तपासा : १ ) लोिहयां¸या समाजवादाचे महßव िवशद करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २) लोिहया यांनी केलेली साÌयवाद आिण भांडवलशाहीची िचिकÂसा करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 46
भारतीय राजकीय विचार
46 ३) आिशयाई समाजवादा¸या िवकासातील लोकां¸या भूिमकेिवषयी चचाª करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ : १ ) दळवी. म .य. (१ ९९४), 'डॉ.राम मनोहर लोिहयांचे वैचाåरक योगदान', औरंगाबाद: कौशÐय ÿकाशन २) दाभोळकर, देवद° (१ ९६०) 'लोकशाही समाजवाद', पुणे: संगम ÿकाशन ३) देवरे. पी. डी. आिण इतर (२००४)' आधुिनक भारतीय राजकìय िवचारवंत', जळगाव : ÿशांत ÿकाशन munotes.in