TYBA-Pol-sci-Sem-6-Paper-6-महाराष्ट्राच्या-राजकारणाचे-निर्धारक-घटक-Inside-PDF-munotes

Page 1

1 १ महाराष्ट्राची राजकीय अर्थव्यवस्र्ा घटक रचना १.१ उद्दिष्टये १.२ प्रास्ताद्दिक ि द्दिषय द्दििेचन १.३ महाराष्ट्राची राजकीय अर्थव्यिस्र्ा १.४ व्यिसायाचा अर्थ ि व्याख्या १.५ राजकारणाचा अर्थ ि स्िरुप १.६ व्यिसाय ि राजकारण १.७ महाराष्ट्रातील सहकारी चळिळ िाटचाल ि भद्दितव्य आद्दण राजकारण १.८ महाराष्ट्रातील जमीन संदभाथतील समस्या- ग्रामीण ि शहरी १.१ उद्दिष्टे महाराष्ट्राची राजकीय अर्थव्यवस्र्ा या घटकासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आलेली आहेत. १. महाराष्ट्राची राजकीय अर्थव्यिस्र्ा ि त्या अर्थव्यिस्र्ेिर प्रभाि पडणाऱ्या घटका द्दिषयी माद्दहती समजण्यास मदत होईल. २. व्यिसायाचा अर्थ ि स्िरुप समजेल ३. राजकारणाचा अर्थ ि स्िरुप समजेल. ४. महाराष्ट्रातील सहकारी चळिळीचे स्िरूप समजेल. ५. महाराष्ट्रातील जमीन संदभाथतील समस्याचे स्िरूप समजेल. १.२ प्रास्ताद्दवक व द्दवषय द्दववेचन या घटकात आपण व्यिसाय ि राजकारण या दोन्ही संकल्पनांचा अर्थ ि स्िरूप समजून घेणार आहोत. त्याचबरोबर महाराष्ट्रातील सहकारी संस्र्ांचे राजकारण तसेच महाराष्ट्र राज्यातील जमीन संदभाथत ग्रामीण ि शहरी समस्याचे स्िरूप बदलत गेल्यामुळे या भागात द्दनमाथण झालेल्या समस्याच्या सिथ बाबींचे अध्ययन सदरील घटकात करण्यात येणार आहे. १.३.महाराष्ट्राची राजकीय अर्थव्यवस्र्ा महाराष्ट्र राज्य: महाराष्ट्र राज्याचा संद्दिप्त आढािा पाहता देशाच्या पद्दिम ि मध्य भागात िसलेल्या महाराष्ट्राला अरबी समुद्राचा ७२० द्दकमी लांबीचा द्दिस्तीणथ समुद्रद्दकनारा लाभला असून सह्याद्री ि सातपुडा या पिथतरांगांची नैसद्दगथक तटबंदी लाभली आहे. राज्याच्या िायव्येस गुजरात,उत्तरेस मध्य प्रदेश, पूिेस छत्तीसगड, आग्नेयेस तेलंगणा, दद्दिणेस कनाथटक ि नैऋत्येस गोिा आहे. प्रशासकीय सोयीसाठी राज्याची द्दिभागणी ३६ द्दजल्हे ि ६ महसूल द्दिभागांमध्ये करण्यात आली आहे. राज्याचे हिामान उष्ट्ण कद्दटबंधीय मोसमी आहे. munotes.in

Page 2

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
2 महाराष्ट्र राज्य लोकसंख्येनुसार देशात दुसऱ्या क्रमांकाचे तर िेत्रफळानुसार देशात द्दतसऱ्या क्रमांकाचे राज्य आहे. महाराष्ट्र राज्य रेल्िे, रस्ते, हिाई ि जल मागाथने जोडले गेले असून देशातील मोठ्या प्रमाणात शहरीकरण झालेल्या राज्यांपैकी एक आहे. उत्तम पायाभूत सुद्दिधा, मुबलक नैसद्दगथक साधनसंपत्ती, प्रमुख भागांशी संपकथ, कुशल मनुष्ट्यबळाची उपलब्धता आद्दण दजेदार द्दशिण यामुळे महाराष्ट्र हे निीन उद्योग स्र्ाद्दपत करण्यासाठी देशात इतर राज्यापेिा आदशथ राज्य म्हणून त्याकडे पाद्दहले जाते . पायाभूत सुद्दिधा ि स्माटथ शहरे द्दिकद्दसत करण्यािर राज्याने भर द्ददला आहे. राज्याची राजधानी मुंबई ही देशाची आद्दर्थक राजधानी आहे. मुंबई केिळ अग्रेसर कापोरेट संस्र्ांच्या ि कंपन्यांच्या मुख्य कायाथलयांचे माहेरघर नसून आद्दशया खंडातील सिाथत जुना शेअर बाजार, मुंबई शेअर बाजार, हा देखील याच शहरात द्ददमाखात उभा आहे. आद्दर्थक व्यवस्र्ा म्हणजे काय? आद्दर्थक प्रणाली हे एक साधन आहे ज्याद्वारे समाज द्दकंिा सरकार भौगोद्दलक प्रदेश द्दकंिा देशामध्ये उपलब्ध संसाधने, सेिा आद्दण िस्तूंचे आयोजन आद्दण द्दितरण करतात. आद्दर्थक प्रणाली जमीन, भांडिल, श्रम आद्दण भौद्दतक संसाधनांसह उत्पादनाच्या घटकांचे द्दनयमन करतात . आद्दर्थक प्रणालीमध्ये अनेक संस्र्ा, एजन्सी, संस्र्ा, द्दनणथय घेण्याची प्रद्दक्रया आद्दण उपभोगाच्या पद्धतींचा समािेश असतो ज्यामध्ये द्ददलेल्या समुदायाची आद्दर्थक रचना असते. आद्दर्थक प्रणाली म्हणजे भौगोद्दलक द्दस्र्तीत प्रचद्दलत उत्पादन, उपभोग आद्दण गुंतिणूक यासारख्या आद्दर्थक प्रद्दक्रयांची प्रणाली. सरकारी आद्दण खाजगी संस्र्ांसारख्या सहभागींची भूद्दमका आद्दण महत्त्ि आद्दर्थक प्रणालीच्या प्रकारानुसार बदलते. महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्र्ेचा आढावा: देशांतगथत स्र्ूल उत्पन्न अर्थव्यिस्र्ेचे आकारमान दशथद्दिते. देशांतगथत स्र्ूल उत्पन्नाचा िृद्दद्धदर अर्थव्यिस्र्ेच्या प्रगतीचे मापन करण्यासाठी िापरला जातो. द्दिद्दशष्ट कालािधीतील िेत्रद्दनहाय स्र्ूल मूल्यिृद्दद्धिरुन अर्थव्यिस्र्ेतील द्दिद्दिध िेत्रांच्या तुलनात्मक द्दस्र्तीचे आकलन होत असते. त्यामुळे महाराष्ट्राच्या राजकीय अर्थव्यिस्र्ेचा अभ्यास आपल्याला महाराष्ट्राची आद्दर्थक पाहणी अहिाल पाहणे गरजेचे पडते. द्दकंमतीतील बदलांचा पररणाम बहुतांश आद्दर्थक घडामोडींिर तसेच जनतेच्या क्रयशक्तीिर होत असतो. द्दकंमती द्दनदेशांक हे िस्तूंच्या द्दकंमतीच्या स्तरांमधील बदलांचे द्दनरीिण ि द्दिश्लेषण करण्यास मदत करणारे महत्त्िाचे आद्दर्थक साधन आहे. महाराष्ट्राच्या आद्दर्थक पाहणी अहिालातून राज्य उत्पन्नापासून ते पायाभूत सुद्दिधा यािर प्रकाश टाकला जातो आद्दण त्यािरून महाराष्ट्राच्या अर्थव्यिस्र्ेचे द्दचत्र नेमके काय आहे हे आपल्या डोळ्यासमोर येते.  राज्याच उत्पन्न आद्दण उत्पन्नाचे स्त्रोत्रा िरून राज्याचे स्र्ूल आद्दण दरडोई उत्पन्न दाखिल्या जाते त्यामुळे स्र्ूल आद्दण दरडई उत्पादनासाठी पुढील िेत्र महत्त्िपूणथ ठरतात. i) कृद्दष ि संलग्न कायथ (कृद्दष, िने ि मत्स्यव्यिसाय); ii) खाण ि दगड खाणकाम; iii) िस्तुद्दनमाथण; iv) िीज, िायू, पाणी पुरिठा ि इतर उपयोद्दगता सेिा; (v) बांधकाम; vi) व्यापार, दुरूस्ती, हॉटेल ि उपाहारगृहे िाहतूक, साठिण आद्दण दळणिळण ि प्रसारणासंबंद्दधत सेिा; (vii) द्दित्तीय स्र्ािर मालमत्ता ि व्यािसाद्दयक सेिा; (viii) सािथजद्दनक प्रशासन, संरिण ि इतर सेिा munotes.in

Page 3

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
3  सांकेद्दतक देशांतगथत स्र्ूल उत्पन्नात राज्याचा सरासरी द्दहस्सा सिाथद्दधक (१४.० टक्के) आहे  सन २०२२-२३ च्या पुिाथनुमानानुसार दरडोई राज्य उत्पन्न ₹ २,४२,२४७ अपेद्दित आहे तर सन २०२१-२२ मध्ये ते ₹ २,१५,२३३ होते.  सन २०२२-२३ च्या िास्तद्दिक स्र्ूल राज्य उत्पन्नात सन २०२१-२२ च्या तुलनेत ६.८ टक्के िाढ अपेद्दित असून ₹ २१,६५,५५८ कोटी अंदाद्दजत आहे. सांकेद्दतक स्र्ूल राज्य उत्पन्न ₹ ३५,२७,०८४ कोटी अंदाद्दजत आहे.  महाराष्ट्राच्या अर्थव्यिस्र्ेला हातभार लािणाऱ्या िेत्रामध्ये २०११-१२ ते २०२१-२२ या कालािधीतील सेिा िेत्र ५६.७, उद्योग ३१.२ िेत्र, कृषी ि सलग्न िेत्र १२.१ यांचा द्दहस्सा इतका आहे. तो पुढील आलेखािरून सद्दिस्तरपणे स्पष्ट होईल. अर्थव्यवस्र्ेतील क्षेत्रद्दनहाय द्दहस्सा दाखवणारा आलेख

munotes.in

Page 4

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
4 महाराष्ट्राची आद्दर्थक पाहणी अहवाल 2021-22 राजकीय अर्थव्यवस्र्ा म्हणजे काय? राजकीय अर्थव्यिस्र्ा ही सामाद्दजक शास्त्रांची एक आंतरद्दिद्याशाखीय शाखा आहे. हे व्यक्ती, सरकार आद्दण सािथजद्दनक धोरण यांच्यातील परस्परसंबंधांिर लि केंद्दद्रत करते. भांडिलशाही, समाजिाद आद्दण साम्यिाद यासारखे आद्दर्थक द्दसद्धांत िास्तद्दिक जगात कसे कायथ करतात याचा राजकीय अर्थशास्त्रज्ञ अभ्यास करतात. कोणताही आद्दर्थक द्दसद्धांत हा मयाथद्ददत प्रमाणात संसाधनांचे द्दितरण अशा प्रकारे द्दनदेद्दशत करण्याचे एक साधन आहे ज्याचा फायदा जास्तीत जास्त व्यक्तींना होतो. िास्तद्दिक जगात, सािथजद्दनक धोरण आद्दर्थक द्दसद्धांतांभोिती तयार केले जाते आद्दण लागू केले जाते. त्यामुळे राजकीय अर्थशास्त्रज्ञ या धोरणांची मूळ मुळे आद्दण त्यांचे पररणाम या दोन्हींचा अभ्यास करत असतात. राजकीय अर्थव्यवस्र्ेच्या संकल्पनेतील महत्त्वाचे मुिे ● राजकीय अर्थव्यिस्र्ेचे िेत्र म्हणजे भांडिलशाही द्दकंिा साम्यिाद यासारखे आद्दर्थक द्दसद्धांत िास्तद्दिक जगात कसे कायथ करतात याचा अभ्यास. ● राजकीय पि सत्तेत येतात आद्दण सत्ता उपभोगतात आद्दण सोडतात, तेव्हा सत्तेत असलेल्या पिाच्या द्दिचारधारा आद्दण ध्येयांिर आधाररत देशात आद्दर्थक धोरण अनेकदा बदलते. ● राजकीय अर्थव्यिस्र्ेचा अभ्यास करणारे इद्दतहास, संस्कृती आद्दण रीद्दतररिाज यांचा आद्दर्थक व्यिस्र्ेिर कसा पररणाम होतो हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करतात. ● जागद्दतक राजकीय अर्थव्यिस्र्ा राजकीय शक्ती जागद्दतक आद्दर्थक परस्परसंिादांना कशी आकार देतात याचा अभ्यास करतात. ● जागद्दतकतािाद आद्दण जागद्दतक व्यापाराचा उदय म्हणजे एका देशातील राजकीय अर्थव्यिस्र्ेचा अर्थव्यिस्र्ेिर आद्दण इतरांच्या राजकारणािर पररणाम होऊ शकतो. १.४ व्यवसाय अर्थ व व्याख्या व्यिसाय म्हणजे मानिद्दनद्दमथत िेगिेगळ्या िस्तूंची द्दनद्दमथती करणे होय. कारण पूिीच्या काळी व्यद्दक्तमाफथत िेगिेगळ्या पद्धतीने व्यिसाय केला जात होता तसेच आधुद्दनक काळात व्यिसायाची संकल्पना बदललेली द्ददसून येते, कारण यंत्राच्या साहाय्याने मागणीपूिथ मोठ्या प्रमाणात उत्पादन द्दनमाथण केल जात आहे. खाजगीकरण उदारीकरण ि जागद्दतकीकरण या संकल्पना द्दिचारात घेऊन व्यिसायाला समकालीन पररद्दस्र्ती िाटचाल करािी लागते. munotes.in

Page 5

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
5 प्रा. व्हीलर यांच्या मते- िैयद्दक्तक नफा द्दमळिण्याच्या हेतूने समाजाला िस्तू ि ि लोकांचा पुरिठा करण्याकररता संघद्दटत केलेले द्दक्रयाशील कायथ करणारी संस्र्ा म्हणजे व्यिसाय होय. द्दकर् डेद्दव्हस यांच्या मते- संघटीत प्रयत्नामुळेच िस्तु ि सेिाच्या द्दनमाथती करण्याच्या प्रयत्नाना व्यिसाय असे म्हणतात. िस्तूची द्दनद्दमथती करून सेिाच्या संदभाथत त्या सेिा समाजातील सिथसामान्य पयंत पोहोचिणे. व्यिसायाचे स्िरूप हे िेगिेगळ्या पद्धतीचे असू शकते. त्यामध्ये पारंपररक आद्दण आधुद्दनक या दोन बाबींचा आपल्याला द्दिचार करणे गरजेचे आहे. पारंपररक मध्ये हस्तकला,लघुउद्योग, कुटीर उद्योग तर आधुद्दनक मध्ये तंत्रज्ञानाच्या साह्याने मोठ्या स्िरूपाच्या तंत्रज्ञानािर द्दिकद्दसत झालेले कारखाने याचा द्दिचार आपल्याला करािा लागेल. १.५ राजकारणाचा अर्थ व स्वरुप राजकारण ह्या गोष्टीचे सिांनाच आकषथन असते आद्दण त्याच िेळी राजकारणाकडे संशयास्पद भूद्दमकेतून ही पाद्दहल्या जाते. औपचाररकपणे राज्यशास्त्र द्दशकणारे देखील राजकारणाकडे द्दनंदाव्यंजकदृष्टीने द्दकंिा तुच्छतेने पाहतात. राज्यशास्त्रात राजकारणाची चचाथ सुरू करताना ‘राजकारण म्हणजे काय?’ हाच प्रश्न सिथप्रर्म घ्यायला हिा. गटबाजी, कुटुंबातील हेिेदािे, कंपनीमधील सहकाऱ् यांच्या एकमेकांच्या द्दिरोधातल्या कारिाया, इर्पासून अनेक गोष्टींना सहजगत्या ‘राजकारण’ म्हटले जाते. ते जरी खऱ् या अर्ाथने राजकारण नसले, तरी राजकारणाच्या व्यापक अर्ाथमध्ये स्त्री-पुरुष संबंधांमधील द्दिषमतेपासून आंतरराष्ट्रीय असमानतेपयथन्त अनेक बाबींचा समािेश होतो, हेही खरेच. म्हणूनच, राजकारण म्हणजे काय हे शोधायला लागलो की- राज्यशास्त्रासारख्या सामाद्दजक शास्त्राच्या प्रिाही, बहुद्दिधतापूणथ अशा शाखेत राजकारणाची चचाथत्मक स्िरूपाची तोंडओळख आपल्याला पद्दहल्याच फटक्यात होते. एके काळी राजकारण म्हणजे राज्यव्यिहाराशी संबंद्दधत बाबी असे मानले जाई; तर दुसऱ् या टोकाला अलीकडच्या काळात अगदी ‘कौटुंद्दबक’ व्यिहारांसह सगळ्या सामाद्दजक परस्परसंबंधांमध्ये राजकारण असतेच, असे सांगणारे द्दिचार प्रचद्दलत झालेले द्ददसतात. आजही राजकारण करणाऱ् यांच्या दृष्टीने तो ‘सेिेचा मागथ’ असतो; तर उलटपिी, चळिळी करणारे अनेक जण आपल्या कायाथला सामाद्दजक कायथ मानतात आद्दण द्दनिडणुका, पिीय काम, िगैरेंना राजकारण मानतात. राजकारणामधली स्पधाथ दोन प्रकारांची असू शकते. एक तर, सिांचे द्दहत कशात आहे याबिल आद्दण आद्दण दुसरे म्हणजे, ते द्दहत साधण्यासाठी काय करायला हिे (कोणती धोरणे आखािीत, ती कशी प्रत्यिात आणािीत, इत्यादी) याबिल. सत्ता आद्दण स्पधाथ यांच्याखेरीज आणखी एका संदभाथत राजकारणाचा द्दिचार करता येतो तो म्हणजे समाजातल्या सुट्या व्यक्तींचे स्िार्थ, समाजातल्या द्दिद्दभन्न गटांचे स्िार्थ आद्दण सगळ्या समाजाचा स्िार्थ यांची एक साखळी बांधण्याची प्रद्दक्रया म्हणजे राजकारण असते. munotes.in

Page 6

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
6 या अर्ाथने राजकारण म्हणजे सािथजद्दनक द्दहत ठरिण्याचा, त्याच्याकडे िाटचाल करण्याचे मागथ ठरिण्याचा आद्दण सािथजद्दनक द्दहताची किा सतत रुंदािण्याचा व्यिहार असतो. याच कारणासाठी राजकारणात स्िार्थ असतो, ही तक्रार चुकीची द्दकंिा अज्ञानापोटी केली जाणारी आहे. द्दकती जणांचे द्दकंिा समाजातील द्दकती द्दिद्दभन्न गटांचे स्िार्थ (म्हणजे द्दहतसंबंध) साधण्याचे प्रयत्न राजकारणाद्वारे शक्य होतात, हा खरा प्रश्न असायला हिा. जेव्हा एकाच नेत्याचे द्दकंिा समूहाचे द्दहत साधले जात असते, तेव्हा ते राजकारण ‘संकुद्दचत’ असते. पण कुटुंब, गाि, जात, अशा र्ेट आपल्याशी संबंद्दधत चौकटींच्या पलीकडे जाऊन जेव्हा आपण समाज द्दकंिा स्िजनांच्याखेरीजचे इतरजनाच्या द्दहताची चचाथ करायला लागतो, तेव्हा स्िार्थ आद्दण परमार्थ यांची आपोआप सांगड घातली जाऊ लागते. स्िार्थ द्दकंिा ‘आपला द्दहतसंबंध’ ही कल्पना सतत द्दिस्तारत नेणे द्दकंिा द्दतची व्याप्ती िाढिणे हे राजकारणाचे िैद्दशष्ट्य म्हणता येईल. त्यामुळेच पदांसाठी होणारी साठमारी, सरकार स्र्ापण्यासाठी होणारी पिीय स्पधाथ, समाज बदलण्यासाठी होणाऱ् या चळिळी, धोरणद्दिषयक मतभेद द्दकंिा िेगिेगळ्या समूहांचे आपल्या अद्दधकारांसाठीचे लढे, संद्दिधानाची रचना आद्दण त्याचे अन्ियार्थ यांच्याशी संबंद्दधत द्दििाद, अशा नानाद्दिध प्रद्दक्रया राजकारण नामक व्यिहारात अंतभूथत होतात. कधी या राजकारणाचा एक धागा कायदे आद्दण न्यायालयांचे द्दनणथय यांच्याशी जोडला जातो, तर कधी सामाद्दजक सुधारणेशी. कधी जद्दटल अशा आद्दर्थक धोरणांशी राजकारण जोडले जाते, तर कधी सािथजद्दनक संस्र्ा कशा द्दनमाथण कराव्यात याद्दिषयीच्या कौशल्याशी. व्यक्तींचे स्िार्थ, त्यांच्या महत्त्िाकांिा, समूहांच्या अपेिा ि ग्रह-पूिथग्रह, मूल्यद्दिषयक आग्रह, सरकारी धोरणे ि त्यांची अंमलबाजिणी, अशा व्यापक आद्दण बहु-आयाम सािथजद्दनक द्दिश्वाशी राजकारण जोडलेले असते त्याच्या या अस्ताव्यस्त स्िरूपामुळेच आद्दण इतके सगळे जमेला धरूनही, सािथजद्दनक दृष्ट्या काय चांगले— श्रेयस— आहे, माणसा-माणसांमधले असोत की द्दभन्न गटांचे आपसातले संबंध असोत- त्यांचे नैद्दतक द्दनयमन करणारी मूल्ये कोणती असािीत, याबिलचे िादही राजकारणाचा भाग म्हणूनच िािरतात आद्दण त्याच दृष्टीने त्यांच्याकडे पाहािे लागते. उदाहरणार्थ ‘समानता’ हे मूल्य का स्िीकारािे द्दकंिा अल्पसंख्याकांना काही संरिणे द्यािीत का द्दकंिा िचथस्िाचे प्रचद्दलत आकृद्दतबंध (म्हणजे जाद्दतव्यिस्र्ा द्दकंिा पुरुषसत्ता, इत्यादी) योग्य आहेत का यासारखे, मूल्यात्मक प्रश्न हेसुद्धा राजकारण नािाच्या कृती, प्रद्दक्रया ि तत्चचचेच्या गाठोड्यात सामािून गेलेले असतात. Öवाथª व परमाथª, वाÖतव व कÐपना यांना आिण कृती, तÂच यांनाही जोडणारा ‘राजकारण’ नावाचा अजब पूल असतो. या पुलावर कशा ÿकारची रहदारी आहे, हे पाहóन Âया-Âया समाजा¸या सावªजिनक ÿकृतीचा आिण Öवभावाचा वेध घेता येतो. १.६ व्यवसाय व राजकारण व्यिसायात तसेच राजकारणातसुद्धा यशस्िी होण्यासाठी सतत निीन डािपेच िापरण्यात येत असतात. तोचतोपणा बाजूला सारून धक्कातंत्राचा िापर करणे सुरू झाले आहे. munotes.in

Page 7

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
7 व्यिसाय आद्दण राजकारण यांच्यात याबाबतीत साम्य आहे. यशस्िी प्रचार मोहीम राबद्दिण्यासाठी जोएम ब्रॉडशा या राजकीय द्दिचारिंताने एकेकाळी जे चार द्दसद्धान्त प्रस्र्ाद्दपत केले होते, ते आता कालबाह्य झाले आहेत. नव्या उपक्रमातून द्दिकास साधण्यासाठी धक्कातंत्राचा उपयोग हे आता प्रभािी माध्यम ठरले आहे, असे हािथडथ द्दबद्दझनेस रेव्ह्यू या द्दनयतकाद्दलकाने दोन िषाथपूिी स्पष्ट केले होते. द्दडलाईट युद्दनव्हद्दसथटी प्रेसचा धक्कातंत्रद्दिषयक अहिाल हा त्यादृष्टीने महत्त्िाचा आहे. लहान कंपन्यांच्या मालकांनी या अहिालांना मागथदशथक म्हणून स्िीकारले आहे. इन्टेल, सदनथ न्यू हँपशायर द्दिद्यापीठ आद्दण सेल्सफोसथ डॉट काम यांनीही यशस्िी होण्यासाठी धक्कातंत्राचा िापर करण्यास मान्यता द्ददली आहे. ज्या कंपन्यांना बँका आद्दण पतसंस्र्ा यांचेकडून पारंपररक कजथ द्दमळत नाही, त्यांना कजथ देण्याचे काम एम.सी.सी. (मचंट कॅश अँड कॅद्दपटल) ही संस्र्ा करीत असते. या संस्र्ेने कजथ देताना लागणारी व्यद्दक्तगत हमी बाजूला सारून कजथ देण्यास सुरुिात केली आहे. जे कजथ द्दमळायला पूिी द्दकत्येक द्ददिसच नव्हे तर द्दकत्येक मद्दहने लागत ते कजथ या संस्र्ेतफे तीन द्ददिसात द्दमळू लागले. त्यामुळे या संस्र्ेने प्रस्र्ाद्दपत संस्र्ा आद्दण परंपरांना हादरे द्ददले आहेत. ती संस्र्ा नव्या परंपरा द्दनमाथण करीत आहे. त्यामुळे पूिी यशस्िी ठरलेल्या कंपन्या गडबडल्या आहेत. याच धक्कातंत्राचा िापर करण्याचे काम आता अलीकडच्या राजकारणाने सुरू केले आहे. अव्यिस्र्ा द्दनमाथण करण्याच्या प्रद्दक्रयेची हॉिथडथ द्दबद्दझनेस रेव्ह्यूूू या द्दनयतकाद्दलकाने व्याख्या केली आहे. कमी साधने असलेली एखादी कंपनी एखाद्या प्रस्र्ाद्दपत कंपनीला आव्हान देत स्ित:च्या उत्पादनात आद्दण सेिेतसुद्धा सुधारणा घडिून आणते, तेव्हा ती प्रस्र्ाद्दपत व्यिस्र्ेला झुगारूनच देत असते.आतापयंत दुलथद्दित राद्दहलेल्या घटकांिर ती लि केंद्दद्रत करते. तसेच कमी द्दकमतीत अद्दधक उपयुक्त िस्तूंचा पुरिठा करते, त्या िस्तूच्या मागणीत िाढ करते. त्यामुळे प्रस्र्ाद्दपत उद्योगांनाही त्याच मागाथचा अिलंब करणे भाग पडते. राजकारणातसुद्धा हे तंत्र उपयोगी पडू शकते ि ते प्रस्र्ाद्दपत पिांना धक्के देऊ शकते. या द्दसद्धांताचा उपयोग करून प्रस्र्ाद्दपत पिाला आव्हान देणाऱ्या एका पिाने तंत्रज्ञांच्या मदतीने तंत्रज्ञानाचा योग्य पद्धतीने उपयोग करून, आपल्या सेिाकायाथत िाढ करून प्रस्र्ाद्दपतांना खूपच मागे ढकलले आहे. त्यामुळे प्रस्र्ाद्दपतांना त्यांचेशी स्पधाथ करणे शक्य होत नाही. त्यासाठी त्यांना निीन धक्कातंत्राचा शोध घ्यािा लागतो आद्दण त्याचा िापर करािा लागतो. तेव्हा कुठे त्यांना यश द्ददसू लागते. व्यिसायाच्या िेत्रात उबेरने केलेल्या प्रगतीचे उदाहरण या संदभाथत देता येईल. राजकीय िेत्रात देखील प्रस्र्ाद्दपत पि आद्दण त्याला आव्हान देणारा पि असे उदाहरण उपलब्ध आहे. आव्हान देणाऱ्या पिाने धक्कातंत्राचा जो िापर केला तोच आता प्रस्र्ाद्दपत पिाला देखील करािा लागणार आहे. धक्कातंत्रात काळ्या पैशाचे कंबरडे मोडणारी नोटबंदी द्दकंिा संपूणथ देशभर लागू झालेला िस्तू ि सेिा कर द्दकंिा द्दडद्दजटल अर्थकारणाचा उपयोग द्दकंिा द्दतहेरी तलाक रि करण्याचे द्दिधेयक यांचा समािेश करता येईल. सेिांसाठी ‘आधार’ जोडल्यामुळे द्दनमाथण होणाºया शक्यता अद्याप स्पष्ट झाल्या नाहीत. सेिांना आधार जोडल्याने एकतर पूिी कधी झाली नाही याप्रकारे माणसे जोडली जातील द्दकंिा मानिी जीिन दुरुस्त होण्यापलीकडे उद्ध्िस्त होईल! देशाच्या िैचाररक धारणेत बदल घडिून आणणारे निे धक्कातंत्र िापरले तर त्याच्या अंमलबजािणीसाठी निे डािपेच िापरािे लागतात. मूल्य व्यिस्र्ेत बदल घडिून आणण्यासाठी िापरण्यात येणारे धक्कातंत्र नेहमीच िापरता येत नाही. उलट त्यात munotes.in

Page 8

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
8 द्दमळालेल्या अनुभिातून बदल न केल्यास ते अपयशी ठरण्याचाही धोका संभितो. मग त्या पद्धतीच्या उपयोद्दगतेकडे दुलथि केले जाऊ शकते. कधी कधी सांस्कृद्दतक आद्दण सामाद्दजक परंपरांचे पालन न करणेही आिश्यक असते. धक्कातंत्रामुळे पिाचा द्दकती फायदा होईल याचा अंदाज बांधून त्यादृष्टीने धक्कातंत्राचा िापर करून पिाला त्या उंचीपयंत नेले जाऊ शकते. बुलेट रेन, सागरी द्दिमान सेिा, सागरी िाहतूक या निीन कल्पना असून त्यांचे लोकांना आकषथण िाटत असते. गुजरातच्या द्दनिडणुकांनी या धक्कातंत्राची उपयोद्दगता दाखिून द्ददली आहे. त्या द्दनिडणुकीत सिथ पिांचे महत्त्िाचे नेते उतरले होते. एखाद्या राज्याची द्दनिडणूक एिढ्या गांभीयाथने घेतली गेल्याचे दुसरे उदाहरण आढळणार नाही. धक्का तंत्रासाठी द्दनरद्दनराळ्या साधनांचा िापर करण्यात येतो. कधी ते टष्ट्िीट असते द्दकंिा एखाद्या प्रचारधमाथची सुरुिात असते. त्यात तंत्रज्ञान महत्त्िाची भूद्दमका बजािीत असते. परंपरांना आव्हान देणाऱ्यांनी दोन िषांपूिी तंत्रज्ञानाचा िापर केला आद्दण आजही तो द्दिद्दिध प्रकारे करण्यात येत आहे. त्यासाठी तज्ज्ञांचा िापर केला जातो. त्यासाठी द्दिद्दिध प्रकारची माद्दहती गोळा करून ती कृद्दत्रम बुद्दद्धमत्तेचा िापर करून लोकांपयंत पोचद्दिली जाते. त्याचा प्रर्म उपयोग करणारा पद्दहल्या क्रमांकािर राहतो तर नंतर उपयोग करणाऱ्याला दुसऱ्या क्रमांकािर समाधान मानािे लागते. लोकमानस जाणून घेण्याचा सध्याचा काळ आहे. सतत स्पधाथ सुरू असते. ती कधी र्ांबत नाही. धक्कातंत्राचा िापर केल्यािर त्याची साहद्दजकच प्रद्दतद्दक्रया उमटते. राजकारणात धूतथपणा आिश्यक असतो. आले अंगािर घेतले द्दशंगािर हा राजकारणात तरी गुण समजला जातो. सध्या द्दडद्दजटलचे धक्कातंत्र िापरणे सुरू आहे. हा िापर राजकीय नेत्यांकडून केला जात आहे हेही तसे धक्कादायकच म्हटले पाद्दहजे. व्यवसायाचा राजकारणावर होणारा पररणाम बहुतेक राजकीय घटक सरकारमधून उद्भितात आद्दण ते व्यिसायांचे द्दनयमन करू शकतात त्यामुळे व्यिसायाचा राजकारणािर ि राजकारणाचा व्यिसायािर होणारा पररणाम हा सारख्याच स्िरूपाचा असतो.राजकीय िातािरण मुख्यत्िे व्यिसायाच्या िातािरणािर पररणाम करून नफा द्दमळद्दिण्याच्या आद्दण ग्राहक आधार राखण्याच्या िमतेिर पररणाम करते. रोजगार कायदे, द्दनयोक्ता-कमथचारी संबंधांिर पररणाम करणारे घटक आद्दण ते प्रद्दतकूल असताना, व्यिसाय त्याचे सिाथत महत्त्िाचे संसाधन गमािू शकतो. त्यामुळे, कंपनीच्या कामकाजािर पररणाम होईल कारण ती यापुढे आद्दर्थक लाभ घेऊ शकत नाही द्दकंिा ग्राहकांची देखभाल करू शकत नाही. व्यिसायांिर पररणाम करणारे राजकीय घटक कर आकारणी, रोजगार कायदे आद्दण राजकीय द्दस्र्रता यांचा समािेश करतात. त्यामुळे व्यािसाद्दयकांना व्यिसाय करताना िरील बाबी ह्या व्यिसायािर पररणाम करतात. त्यामुळे एखाद्या व्यिसायािर या बाबींचा सकारात्मक आद्दण नकारात्मक पररणाम होऊ शकतो. कर आकारणी, रोजगार कायदे, राजकीय द्दस्र्रता आद्दण राजकीय व्यिस्र्ेने उपलब्ध करून द्ददलेल्या सोयी सुद्दिधा याचा द्दिचार करता व्यािसाद्दयक जास्त नफा द्दमळिण्यासाठी िरील बाबीतून पळिटा शोधण्याचा प्रयत्न करतात ि ह्या पळिाटा शोधताना ते राजकारणी लोकांशी आपले साधन बांधून असतात. त्यामुळे व्यािसाद्दयक आद्दण राजकारणी लोकांचे साटेलोटे असते. व्यािसाद्दयक राजकारण्यांना द्दनिडणुकीच्या काळात आपल्याला जो पि सत्ताधारी munotes.in

Page 9

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
9 हिा आहे ि ज्या पिाची ध्येयधोरण आपल्या व्यिसायाशी बांधील राहतील त्या राजकीय पिाचे सरकार सत्तेिर आणण्याचा प्रयत्न करतात त्यासाठी व्यािसाद्दयक मोठ्या प्रमाणात राजकीय पिांना द्दनधी उपलब्ध करून देतात. १.७ महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळ वाटचाल व भद्दवतव्य आद्दण राजकारण द्दिसाव्या शतकाच्या मध्यात अद्दस्तत्िात आलेली ि संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्र्ापनेनंतर यशिंतरािांनी जोपासलेली सहकार चळिळ पुढील काळात मूठभरांची मक्तेदारी झाली. धनंजयराि गाडगीळ, िैकुंठभाई मेहता, द्दिठ्ठलराि द्दिखे पाटील या सहकार महषींनी ज्या ध्येयाने सहकार चळिळीचा महाराष्ट्रात पाया घातला, द्दतला ९०च्या दशकात हरताळ फासण्यात आला. (डॉ. सुधीर भोंगळे, महाराष्ट्रातील सहकार चळिळ, सुिणथ महोत्सि महाराष्ट्र) महाराष्ट्र राज्याची द्दनद्दमथती होण्याअगोदरच येर्े सामाद्दजक आद्दर्थक पररितथनाच्या माध्यमातून सहकार चळिळीचा उदय झाला होता. पद्मश्री द्दिठ्ठलराि द्दिखे पाटलांनी पद्दिम महाराष्ट्रात पद्दहला सहकारी साखर कारखाना उभा करून ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांना आत्मभान प्राप्त करून द्ददले होते. त्याचा पररणाम असा झाला की, महाराष्ट्रातील सिथसामान्य शेतकरी िगथ एक प्रभािी समाजशक्ती म्हणून प्रद्दतद्दित होण्यास सुरुिात झाली. प्रस्र्ाद्दपत भांडिलशाही व्यिस्र्ेला एक प्रबळ पयाथय ठरेल या प्रमुख उिेशाने सहकार चळिळीची पायाभरणी झाली होती. १९८० पयंत महाराष्ट्राच्या राजकारणािर-अर्थकारणािर िचथस्ि प्रस्र्ाद्दपत करणारी चळिळ म्हणून सहकार िेत्र प्रगतीपर्ािर होते. यशिंतराि चव्हाण यांच्यानंतर िसंतदादा पाटील, शरद पिार, या पद्दिम महाराष्ट्रातील मुख्यमंत्रयांनी सहकार चळिळीला ग्रामीण अर्थकारणाचा एक प्रबळ घटक बनिण्याचा यशस्िी प्रयत्न केला होता. मात्र १९९०नंतर त्यातील मूळ आशय नष्ट होऊन सहकार चळिळ इर्ल्या भांडिलशाहीलाच पूरक बनली. पद्दहल्या टप्पप्पयात संपूणथतः शेतकऱ्यांची मालकी असणारी सहकार चळिळ १९८०नंतर शासनाच्या मेहरबानीिर अिलंबून राद्दहली. (डॉ. रािसाहेब कसबे, पृ. ९) महाराष्ट्राची सहा दशकांची िाटचाल अधोरेद्दखत करताना द्दकंिा या कालखंडाचे द्दसंहािलोकन करताना सहकार चळिळीचे मूल्यमापन होणे गरजेचे आहे. तात्पयथ, संयुक्त महाराष्ट्राच्या स्र्ापनेनंतर यशिंतराि चव्हाणांनी जाणीिपूिथक जोपासलेली सहकार चळिळ पुढील काळात मूठभर काँग्रेसजनांची मक्तेदारी झाली. साखर कारखानदारी ि काही अंशी दुग्धव्यिसाय िगळता सहकार िेत्राला अपेद्दित प्रगती साधता आली नाही, ही िस्तुद्दस्र्ती आहे. १९९० नंतर जागद्दतकीकरण-खाजगीकरण धोरणाला अनुसरून अर्थव्यिस्र्ेची पुनरथचना झाल्यानंतर सहकार चळिळीला उतरती कळा लागली. द्दिशेष म्हणजे सहकाराचे झपाट्याने खासगीकरणात रूपांतर करण्याची प्रद्दक्रया गद्दतमान झाल्यामुळे एक काळ भांडिलशाहीला पयाथय म्हणून अद्दस्तत्िात आलेली ही चळिळ आपल्या मूळ उद्दिष्टापासून भरकटत गेली. िास्तद्दिक पाहता आद्दर्थक पररितथनाद्वारे सामाद्दजक, शैिद्दणक पररितथन या मूल्यािर आधाररत सहकार चळिळीची िाटचाल अद्दभप्रेत होती. घर द्दतर्े द्दशिण, नोकरी ि शेती munotes.in

Page 10

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
10 व्यिसायाला भांडिलशाही िा उद्योगाचे स्िरूप अशा उपलब्धींना अनुसरून या चळिळीकडे आशेने पाद्दहले जात होते. शेतकऱ्यांना कारखानदार म्हणून समाजात प्रद्दतिा द्दमळाली पाद्दहजे, ग्रामीण भागातील शोषणािर उभी असलेली सािकारी नष्ट झाली पाद्दहजे, बाजारपेठेत होणारी शेतकऱ्यांची लूट र्ांबली पाद्दहजे, अशा पररितथनिादी द्दिचारांची बैठक या चळिळीला होती. पद्दहली दोन दशके या द्ददशेने िाटचाल करण्याचा यशस्िी प्रयत्न सहकाराचे नेतृत्ि करणाऱ्यांनी केला होता. सहकार चळिळीतून ग्रामीण नेतृत्िाच्या जडणघडणीची एक कायथशाळा समाजाला उपलब्ध झाली होती. या माध्यमातून राजकीय अद्दभजनांचे अद्दभसरण महाराष्ट्राच्या राजकारणात सुरू झाले होते. मात्र नव्िदच्या दशकात जागद्दतकीकरणाच्या रेट्यात सहकारीकरणाची गरज संपुष्टात आली आहे, असे बोलले जाऊ लागले. खासगीकरणात शासनाच्या मदतीिर चालणाऱ्या सहकार चळिळीकडे अिम्य दुलथि झाले आद्दण एका चांगल्या चळिळीची माती झाली. तात्पयथ, सहकार चळिळीच्या माध्यमातून ग्रामीण महाराष्ट्रात राजकीय समािेशनाची प्रद्दक्रया सुरू झाली. सहकारी िेत्राने महाराष्ट्राला सिथच पातळ्यांिर प्रभािी नेतृत्ि पुरिले हे खरे असले तरी ही प्रद्दक्रया द्दनदोषपणे चालली नाही. १९८०नंतर सहकार चळिळीतून प्रस्र्ाद्दपत झालेल्या काँग्रेसी नेत्या-कायथकत्यांनी सत्ताप्राप्तीचे एक प्रभािी साधन म्हणून सहकार िेत्राचा िापर सुरू केला. सहकारातील मूळ आशय लुप्त होऊन ही चळिळ अनेक नेत्यांची खासगी मालमत्ता बनली. १९९०नंतर महाराष्ट्राच्या राजकारणात सत्ता-स्पधेच्या प्रिृत्तीचा अद्दतरेक िाढत गेल्यामुळे साखर कारखाने, दूध संघ ि इतर सिथ सहकारी संस्र्ा राजकारण-सत्ताकारण शोधणाऱ्या धनदांडग्यांची अड्डे बनल्या. पुण्यात एका समारंभात या संदभाथत शरद पिारांनी केलेले िक्तव्य याची साि देणारे आहे. ११ फेब्रुिारी २००३ रोजी पुणे येर्े साखर संघाच्या ितीने राज्यव्यापी पररषदेत केलेल्या भाषणात ते म्हणाले होते, ‘आम्हाला ज्यांना आमदार कराियाचे आहे त्यांना देखील कारखाना घ्यािा लागतो. ज्यांना आमदार केले त्यांनाही घ्यािा लागतो आद्दण ज्यांची आमदारकी गेली त्यांनाही कारखाना घ्यािा लागतो.’ (डॉ. द्दिठ्ठल मोरे, राजकीय द्दस्र्त्यंतरे पृ. ४९-५०) त्याचा पररणाम असा झाला की, १९८०नंतर भांडिलदारी प्रिृत्तीच्या पिीय राजकारणाची अपररहायथता म्हणून साखर कारखाने उभे राद्दहले. ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांच्या ग्रामीण अर्थव्यिस्र्ेला बळकटी देण्याचा द्दिचार अस्तंगत झाला आद्दण सहकारी साखर कारखाने म्हणजे नफेखोरीचा एक व्यिसाय बनला. आज तर महाराष्ट्रातील ७५ टक्के कारखाने बंद पडले आहेत. सहकार चळिळीतून दुसऱ्या द्दपढीत नेतृत्िाची जी फळी द्दनमाथण झाली, त्यांनी द्दनःस्पृह िृत्तीने आपली जबाबदारी पार पाडली नाही. केिळ सत्ताकारणात प्रिेश करण्यास उपयुक्त ठरणारी द्दशडी एिढाच स्िार्ी हेतूने सहकाराचा िापर केला. िास्तद्दिक पाहता सामाद्दजक न्यायािर आधाररत समाजरचना, अर्थसत्तेचे द्दिकेंद्रीकरण, ग्रामीण भागातील गरीब शेतकरी िगाथचे सबलीकरण, शेती व्यिसायाला एक उद्योग म्हणून भरभराटीस आणणे, या मौद्दलक तत्त्िािर ही चळिळ अद्दधद्दित होती. munotes.in

Page 11

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
11 मात्र मागील तीन दशकात काही अपप्रिृत्ती सहकार िेत्रात घुसल्यामुळे उपरोक्त मूलभूत तत्त्िांना मूठमाती देण्यात आली ही िस्तुद्दस्र्ती आहे. बाळासाहेब द्दिखे पाटलांनी म्हटल्याप्रमाणे महाराष्ट्रातील सहकारी चळिळ आज सरकारी चळिळ झाली आहे हे त्िररत र्ांबले पाद्दहजे. सहकाराला स्िायतत्ता ि सभासदांनी चालिलेली चळिळ हिी आहे. सरकारच्या अती हस्तिेपामुळे सहकार चळिळीत गैरप्रकार िाढले आहेत. सरकारच्या हस्तिेपामुळे सहकारी संस्र्ाचे कायथ द्दनकोप होण्याऐिजी भ्रष्टाचार ि गैरप्रकार िाढण्यास कारणीभूत ठरत आहे. (बाळासाहेब द्दिखे पाटील) जागद्दतकीकरण व्यवस्र्ा स्वीकारण्यापूवी समाजवादी अर्थव्यवस्र्ेवर अद्दिक भर होता. साहद्दजकच या काळात सहकारी संस्र्ांची संख्यात्मक व गुणात्मक अशा दोन्ही पातळीवर वृद्धी होत होती. मात्र मुक्त अर्थव्यवस्र्ा स्वीकारल्यानंतर सहकार चळवळीच्या सामाद्दजक उपयुक्ततेबाबत प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस्र्त करण्यात आले. आज तर उदारमतवादी अर्थव्यवस्र्ेत सहकार चळवळीचे नेमके स्र्ान काय, हे शोिूनही सापडत नाही, अशी द्दस्र्ती द्दनमाथण झाली आहे. सहकारच्या माध्यमातून अनेक साखर कारखाने, सूतद्दगरण्या, बॅंकांचे जाळे राज्यभर उभे झाले. द्दिशेषत: पद्दश् चम महाराष्ट्राची भरभराट सहकारिेत्रातून झाली. त्यामुळेच कदाद्दचत आतापयंतची सिथ धोरणे पद्दश् चम महाराष्ट्राला केंद्रस्र्ानी ठेिून तयार झाली आहे. त्यामुळे शासनाने मागास भागाचा द्दिचार करून धोरण तयार करण्याची गरज व्यक्त होत आहे. द्दजल्हा बॅंका ग्रामीण अर्थव्यिस्र्ेचा कणा आहे. मात्र, गेल्या काही िषांत या िेत्रात झालेला गैरव्यिहार ि अन्य करणांमुळे मरगळ आली आहे.सहकारातून ग्रामीण भागाची समृद्धी शक् य आहे. त्यामुळे ही मरगळ दूर झाली पाद्दहजे. पद्दश् चम महाराष्ट्रातील नेत्यांनी सहकारातून मोठा फायदा करून घेतला. प्रिरानगर येर्े पद्दहला साखर कारखाना धनंजय गाडगीळ यांच्या पुढाकाराने सुरू झाला. त्यानंतर अनेक सूतद्दगरण्या ि कारखाने उभे झाले. सहकारी तत्त्िािर बॅंकांची स्र्ापना झाली. पद्दश् चम महाराष्ट्रात सहकारिेत्र द्दिकद्दसत होण्यासाठी तेर्ील राजकीय सहभाग महत्त्िाचे कारण आहे. तेर्ील नेतृत्िाने सरकारच्या माध्यमातून उद्योग उभारून शेतकरी आद्दण लोकांचे द्दहत जोपासले. सत्तेत नेहमीच पद्दश् चम महाराष्ट्रातील नेत्यांचे िचथस्ि राद्दहले आहे. त्यामुळे सिथ धोरणे पद्दश् चम महाराष्ट्राला केंद्रस्र्ानी धरून तयार झाली आहेत. त्यामुळे इतर भागाला या धोरणाचा फारसा फायदा झाला नाही.द्दिदभाथत सहकारिेत्राची भरभराटी न होण्यास येर्ील राजकीय नेतृत्िही तेिढेच दोषी आहे. त्यांनी सहकाराचा स्ित:साठी फायदा करून घेतला. कापूस, संत्रा, सोयाबीन द्दिदभाथत मोठ्या प्रमाणात होत असले तरी यािर प्रद्दक्रया करणारे सहकारी कारखाने मात्र पद्दश् चम महाराष्ट्रात. त्यामुळे, आता द्दिदभाथला लिात ठेिून धोरण तयार करण्याची गरज आहे. गेल्या आठ-दहा िषांत या िेत्राला मरगळ आल्याचे द्दचत्र आहे. ज्यांनी सहकारी कारखाने मोठे केले. त्यातीलच काही नेत्यांनी याच कारखान्याचे खासगीकरण केले. सहकारी कारखाने, सूतद्दगरण्या बंद पडून ते खासगी कंपन्यांच्या हातात देण्यात येत आहे. ही या िेत्रासाठी धोक् याची घंटा आहे. सरकारने याकडे लि घालून शक् यतोिर खासगीकरणािर बंदी घातली पाद्दहजे. द्दजल्हा मध्यिती बॅंका ग्रामीण भागाच्या आद्दर्थक द्दिकासाचा कणा आहे. महाराष्ट्रातील जमीन संदभाथतला शहरी ि शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने या बॅंका सिाथद्दधक सोयीच्या आहेत. मात्र, आद्दर्थक मदतीअभािी या बॅंकादेखील डबघाईस आल्याचे द्दचत्र आहे. द्दनम्म्या munotes.in

Page 12

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
12 बॅंका अडचणीत आहेत. या बॅंकांना अडचणीतून बाहेर काढण्यासाठी प्रयत्न झाले पाद्दहजे. इंग्रजांनी १९०४ मध्ये सहकार कायदा केला. सहकारिेत्राच्या माध्यमातून राज्याचा मोठा द्दिकास झाला. त्यानंतर १९६० मध्ये राज्याने सहकारी संस्र्ा कायदा तयार केला. केंद्र सरकारकडून २०१३ मध्ये घटना दुरुस्ती करून यातील कायद्यात मोठ्या प्रमाणात बदल केला. सहकारिेत्राच्या बळकटीकरण आद्दण समृद्धीसाठी सरकारने व्यापक धोरण तयार करण्याची गरज आहे.तज्ज्ञांच्या मते हिे द्दजल्हा बॅंका आद्दण सहकारी संस्र्ांचे बळकटीकरण सहकारासाठी अनुकूल धोरण बाजार सद्दमत्यांना पायाभूत सुद्दिधांसाठी द्दनधी शेतकरी, मद्दहला बचतगटांना अर्थपुरिठा सहकारी संस्र्ांच्या कजथिसुलीसाठी कडक धोरण ररझव्हथ बॅंकेचा कमीत कमी हस्तिेप शेतमाल प्रद्दक्रया उद्योगांना कमी दराने कजथपुरिठा सहकारी संस्र्ांचा प्रद्दतद्दनधी द्दिधान पररषदेिर राजकीय हस्तिेप कमी करािा. सध्याच्या पररद्दस्र्तीत महाराष्ट्रातील सहकारिेत्राला घरघर लागली आहे. सूतद्दगरण्या, साखर कारखाने बंद पडत आहेत. सहकारिेत्रातही घराणेशाही आली असून त्याला आळा बसण्याची गरज आहे. सहकार िेत्रातून काही मोजक् याच लोकांचा फायदा झाला. शेिटच्या लाभार्थयाथला त्याचा लाभ द्दमळाला नाही.सहकारातून अमूलसारखा एखादा ब्रॅंड तयार करायला हिा. गािपातळीिर लोकसहभागातून सहकाराच्या मदतीने उत्पादनािर आधाररत लघू उद्योग स्र्ापन झाले पाद्दहजे. ग्रामीण भाग आद्दण शेतकऱ्यांना केंद्दद्रत ठेिून उद्योग द्दनमाथण करायला हिे. - डॉ. हेमंत सोनारे, सद्दचि, टेक्स्टटाइल असोद्दसएशन ऑफ इंद्दडयासहकारी संस्र्ा, पतसंस्र्ाच्या कजथिसुलीसाठीचे धोरण कडक करािे. कजथिसुलीची प्रकरणे त्िररत मागी लािण्यासाठी फास्ट रॅक कोटथ र्ापन करािे. कजथिसुली करण्यास संरिण द्दमळाल्यास या संस्र्ांची आद्दर्थक उलाढाल िाढद्दिण्यास मदत होईल. सहकारी संस्र्ांना ररझव्हथ बॅंकाकडून होणारा त्रास कमी व्हािा. आजिर सहकाराच्या द्दिरोधातच कायदे झाले. त्यामुळे सहकाराला अनुकूल आद्दण चालना देणारे धोरण सरकारने द्दनमाथण करािे. - द्दकशोर बािने, संचालक, धरमपेठ मद्दहला सहकारी बॅंकसहकारिेत्रातील सरकारचा हस्तिेप कमी झाला पाद्दहजे. सहकारी संस्र्ा, पतसंस्र्ांसाठी सरकारने लादलेल्या जाचक अटी रि करून अनुकूल धोरण तयार करािे. सहकारी बॅंकांना स्िायत्तता द्ददली पाद्दहजे. कजथिसुलीसाठी सहकार संस्र्ांना सरकारचे पाठबळ ि पोद्दलस संरिण द्दमळािे. कजथिसुलीची प्रकरणे जलदगतीने मागी लािण्यासाठी यंत्रणा द्दनमाथण करािी. सहकारिेत्रासाठी सरकारने दृद्दष्टकोन बदलून त्यांच्या द्दिकासाला चालना द्दमळून व्यापकता कशी िाढेल, या दृष्टीने प्रयत्न करािे. - प्रमोद मानमोडे, अध्यि, द्दनमथल उज्ज्िल सहकारी बॅंक ग्रामीण भागातील मद्दहलांच्या सिमीकरणासाठी बचतगट महत्त्िाचे आहेत. या गटातील सदस्यांना योग्य प्रद्दशिण द्दमळण्याची गरज आहे. गटांना कजथ उपलब्ध करून द्ददले जाते. मात्र, त्याचा द्दिद्दनयोग कसा करायचा, या द्दिषयीचे मागथदशथन करणारी यंत्रणा हिी. कृषी प्रदशथनाच्या माध्यमातून गटातील मद्दहलांच्या उत्पादनाची चांगली बाजारपेठ द्दमळते. त्यामुळे अशी कायमस्िरूपी व्यिस्र्ा असािी. बचतगट ि लघू उद्योगांना कमी दराने कजथ उपलब्ध करून द्यािे. सहकारी संस्र्ांना अनुदान द्यािे. द्दजल्हा बॅंकांच्या बळकटीकरणाचीही गरज आहे. - शरयू तायिाडे, माजी संचाद्दलका, द्दजल्हा मध्यिती सहकारी बॅंक शेतमालाला योग्य दराची हमी द्दमळण्याचे कृषी उत्पन्न बाजार सद्दमत्या ही मुख्य केंद्रे आहेत. त्यामुळे येर्े येणाऱ्या शेतकऱ्यांची फसिणूक होऊ नये यादृष्टीने सोयी-सुद्दिधा असल्या पाद्दहजे. बाजार सद्दमत्यांमधून कोट्यिधींची उलाढाल होते. त्यामुळे येर्े शेतकऱ्यांची munotes.in

Page 13

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
13 फसिणूक झाल्यास त्यांच्या तक्रारीचे त्िररत द्दनराकरण झाले पाद्दहजे. शेतमालाची साठिणूक, द्दललाि करण्यासाठी येर्े पायाभूत सुद्दिधा द्दनमाथण करून देण्यासाठी सरकारने बाजार सद्दमत्यांना पुरेसा द्दनधी उपलब्ध करून द्यािा. - अहमदभाई करीमभाई, सभापती, नागपूर कृषी उत्पन्न बाजार सद्दमतीद्दिदभथ, मराठिाड्यात दूध संघ बंद पडले आहेत. त्यांच्या पुनरुज्जीिनासाठी दूध उत्पादनिेत्रातील नामांद्दकत कंपन्यांना येर्े व्यिसाय करण्याची परिानगी द्यािी. ती द्ददल्यास शेतकरी आद्दण दुग्ध उत्पादकांना चांगला आद्दर्थक स्रोत द्दमळेल. तसेच सिथ दुग्ध उत्पादक संघांनी एकत्र येऊन एक चांगला ब्रॅंड तयार करण्याची गरज आहे. सहकार चळिळीला प्रोत्साहन देऊन त्या माध्यमातून द्दिद्दिध योजना राबिाव्यात. सहकारी पतसंस्र्ांचे द्दनयद्दमत लेखा परीिण करून त्यांची द्दिश् िासाहथता िाढिािी. कृषी उत्पन्न बाजार सद्दमत्यांमध्ये पायाभूत सुद्दिधा द्दनमाथण कराव्यात. पणन व्यिस्र्ापन व्यिस्र्ा बळकट करािी. १.८ महाराष्ट्रातील जमीन संदभाथतील समस्या ग्रामीण व शहरी- भारत कृद्दषप्रधान देश आहे .भारतातील ७०टक्के लोकसंख्या ही शेतीिर आधाररत आहे उिथररत लोकसंख्या हे उद्योगधंद्यािर आधाररत आहे ि ही लोकसंख्या शहरी भागात िास्तव्य करतो शासन ग्रामीण ि शहरे भागाचे द्दिचार करताना शासन शहरी भागात जास्त प्रमाणात सुख सुद्दिधांची पूतथता करताना द्ददसून येते यातून ग्रामीण भागात द्दिकासाचा असमतोल द्ददसून येतो. कारण द्ददिसेंद्ददिस ग्रामीण भागातल्या जद्दमनीचे मूल्य िाढताना द्ददसत नाही परंतु या उलट शहरी भागातील जद्दमनीचे मधले द्ददिसेंद्ददिस िाढताना द्ददसत आहे यातून शहरी भागात लोकसंख्येची घनता द्ददिसेंद्ददिस िाढताना द्ददसते,यातून शहरी भागात फक्त पयाथिरणाचा असमतोल िाढलेला द्ददसतो. या समस्येतून ग्रामीण भागात खालील असमतोल िाढायला द्ददसून आला आहे - ● मूलभूत सुद्दिधांचा अभाि ● उद्योगांची कमतरता ● द्दित्तीय संस्र्ांचा अभाि ● द्दनिासस्र्ान अभाि ● आद्दर्थक द्दिषमता ● िाहतूक सुद्दिधांचा अभाि शहरी भागातील जद्दमनी संदभाथतील समस्या सरकार सािथजद्दनक प्रयोजनांसाठी जसे की रस्त्यांचे बांधकाम, द्दसंचन प्रकल्प साठी आिश्यक असलेली खाजगी जमीन घेत असते असते. त्यातूनच देशात स्माटथ द्दसटी ही संकल्पना अद्दस्तत्िात आली आद्दण त्या स्माटथ द्दसटी च्या नािाखाली शहराच्या द्दिकासाच्या द्दिद्दिध योजना राबिण्यात येऊ लागल्या आहेत. शहराच्या योजना राबित असताना शासनाला अनेक िेळा जमीन अद्दधग्रद्दहत करािी लागते. शासन शहरातील जमीन अद्दधग्रद्दहत करताना शहराची योजना आद्दण मुल्यमापन द्दिभाग जमीन अद्दधग्रहण करण्याच्या मोबदल्याचे मूल्यांकन करते. आद्दण योग्य त्या प्रमाणात ज्याची जमीन अद्दधग्रद्दहत झालेली आहे त्यांना योग्य तो मोबदला देण्याचे काम शासनाकडून केल्या जाते. munotes.in

Page 14

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
14 ग्रामीण भागातून शहरी भागात स्र्लांतर मोठ्या प्रमाणात िाढल्यामुळे शहरात जद्दमनीचे झालेले तुकडे करण ि जद्दमनीचे भाि गगनास द्दमळाल्यामुळे सिथसामान्य लोकांना शहरात जागा उपलब्ध होत नाही त्यामुळे शहरात जद्दमनीच्या संदभाथतून अनेक समस्या द्दनमाथण होतात त्या पुढील प्रमाणे. ● शहराच्या द्दिकासासाठी शेतजमीन, प्पलॉट ि घरे यािरती आरिण ठेिले जाणे. ● झोपडपट्टीची समस्या ● पायाभूत सुद्दिधांच्या समस्या ● आरोग्याच्या समस्या ● द्दशिणाच्या समस्या ● बाल गुन्हेगारी ● गुन्हेगारीचे िाढते स्िरूप ● रोजगारांच्या समस्या ● पयाथिरणाच्या समस्या इ. सारांश या घटकात आपण व्यिसाय ि राजकारण या दोन्ही संकल्पनाचा अर्थ सांगून त्याचे स्िरूप स्पष्ट केले आहे. त्याच बरोबर महाराष्ट्रातील सहकारी संस्र्ेच्या राजकारणाचे सिथ सगळ्यांना समजण्यास मदत झाली आहे. तसेच महाराष्ट्र राज्यातील जमीन संदभाथतील शहरी ि ग्रामीण भागातील समस्येचे स्िरूपाचे ज्ञान प्राप्त होण्यास मदत झाली आहे. आपली प्रगती तपासा १] व्यिसायाचा अर्थ ि स्िरूप स्पष्ट करा? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ २] राजकारणाचा अर्थ ि स्िरूप स्पष्ट करा? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ३] महाराष्ट्रात जमीन संदभाथतील ग्रामीण ि शहरी भागातील समस्यांचे स्िरूप स्पष्ट करा? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ munotes.in

Page 15

महाराष्ट्राची राजकीय
अर्ाव्यवस्र्ा
15 संदभथ सुची १] राज्यशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना- शैलेंद्र देिळाणकर २] राज्यशास्त्रातील मूलभूत संकल्पना – शुभांगी राठी ३] सहकाराचा द्दिकास-जोशी के.सी.,फडके प्रकाशन, कोल्हापूर ४] ग्रामीण द्दिकास द्दनयोजन -रघुनार् िाघमारे,प्राची प्रकाशन, मुंबई  munotes.in

Page 16

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
16 २ राजकìय प± घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ राजकìय प± २.३.२ भारतातील राजकìय प± २.३.२.१ महाराÕůातील राजकìय प± २.३.३ युतीचे राजकारण २.१ उिĥĶे " राजकìय प± " या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिĲत करÁयात आली आहेत. १. राजकìय प± Ìहणजे काय हे सांगता येईल. २. राजकìय प±ां¸या भूिमका सांगता येतील. ३. राजकìय ÓयवÖथेतील राजकìय प±ांचे Öथान समजावून सांगता येईल. ४. भारतातील वेगवेगÑया राजकìय प± व Âयां¸या भूिमकेची ओळख होईल. २.२ ÿाÖतािवक ÿÂयेक देशा¸या राजकìय ÓयवÖथेत िविधमंडळ, राजकìय प± Ļा राजकìय संÖथा राजकारणा¸या क¤þिबंदू असतात. Ìहणूनच Ļा राजकìय संÖथा Âया Âया देशात राजकारणात ÿमुख भूिमका बजावत असतात. एकंदरीतच कोणÂयाही देशाचे राजकारण हे संिवधाना¸या चौकटीवर आधाåरत असले तरीसुĦा Âया राजकारणाला सांÖकृितक, सामािजक, आिथªक, राजकìय घटक हे ÿभािवत करताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयामुळे आज¸या राजकारणा¸या ÿिøयेत राजकारण केवळ Ļा राजकìय संÖथाच चालवतात असेही नाही तर Âया राजकìय संÖथा चालवÁयासाठी Âया Âया देशातील राजकìय ÿिøयेत लोक सहभागी होताना आपÐयाला िदसून येतात. Ìहणूनच ÿÂयेक देशा¸या िनवडणुकì¸या काळात Âया Âया देशातील मतदार Ìहणून आपले मतदानाचे कतªÓय बजावतात. कधीकधी आपÐया राजकìय भूिमका मांडÁयासाठी राजकìय प±ांचा आधार घेतात.तसेच आपÐया आवडी¸या राजकìय प±ांचा िनवडणुकìत ÿचारही करतात. एकंदरीतच कोणÂयाही राजकìय ÿिøयेचा अËयास करताना आपÐयाला Âया राजकìय ÿिøयेत काम करणाöया संÖथा आिण Âयांची कायªपĦती ही कोणÂया पĦतीची आहे हे पाहणी øमÿाĮ ठरते. Ìहणूनच कोणÂयाही देशा¸या राजकìय ÿिøये¸या Öवłपाला राजकìय ÓयवÖथा अशा नावाने ओळखले जाते. Ìहणूनच राजकìय munotes.in

Page 17

राजकीय पक्ष
17 ÓयवÖथेचा आधारÖतंभ असलेÐया राजकìय प±ाचे महÂव आज आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेत हे अÂयंत महßवाचे ठरते. Ìहणून आपण या घटकात राजकìय प±, राजकìय प±ाचे ÿकार व भारतातील वेगवेगÑया राजकìय प±ांचा आढावा या घेणार आहोत. २.३ िवषय िववेचन आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेमÅये राजकìय प± व ते करीत असलेले कायाªचे Öवłप पाहता प±ीय ÓयवÖथेचे अिÖतÂव हे आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेचे हे एक महßवाचे वैिशĶ्य ठरते. राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ांना असलेले महßव पाहता राजकìय प±ांना केवळ लोकशाही शासन ÿणालीतच Âयांना महßव ÿाĮ होते असे नाही, तर हòकूमशाही, संसदीय शासन ÿणाली, अÅय±ीय शासन ÿणाली या ही िठकाणी वेगवेगळे राजकìय प± आपÐयाला कायª करताना िदसून येतात. एकंदरीतच ÿÂयेक राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ाचे Öवłप हे वेगवेगळे असू शकते. Ìहणून राजकìय प±ा¸या Öवłपाची चचाª करताना राजकìय प±ाचे जे काही आधार आहेत Âया आधाराचा िवचार करता िवचारसरणी, स°ाकां±ा, संघटना, नेतृÂव, कायªकत¥ हे Âया Âया राजकìय प±ाचे ÿमुख घटक ठरतात. Ìहणून राजकìय प± Ìहणजे काय? हे ÿथम आपÐयाला पाहावे लागेल. २.३.१ राजकìय प± राजकìय प±ाची चचाª करताना राजकìय प±ांचा उगम युरोप आिण युनायटेड Öटेट्समÅये १९ Óया शतकात िनवडणूक आिण संसदीय ÿणालéसह झाला. राजेशाही राजवटéमÅये, राजकìय ÿिøया ही काही घराÁयापूतê मयाªिदत होती. परंतु संसदीय राजवटीची Öथापना आिण प±ां¸या Öवłपामुळे ही पåरिÖथती आज बदललेली आहे. २० Óया शतकात संपूणª जगात राजकìय प±ांचा ÿसार झाला. मुळात १९Óया शतकात उदारमतवादी लोकशाही¸या चौकटीत िवकिसत झालेÐया, राजकìय प±ांचा वापर २० Óया शतकापासून पूणªपणे लोकिवकासासाठी हेतूंसाठी केला जात आहे. एकंदरीतच राजकìय प±ा¸या िवकासाचे Öवłप पाहता प± हा शÊद राजकìय स°ा शोधणाöया सवª संघिटत गटांना लागू होतो.Ìहणून नेमका राजकìय प± Ìहणजे काय? याचा िवचार ºयावेळेस आपÐयासमोर येतो Âयावेळेस राजकìय प± Ìहणजे हे अशा Óयĉéचा समूह आहे कì तो समाजामÅये ºया काही समÖया आहेत Âया समÖये¸या सोडवनुकìसाठी Âया एखाīा समूहामÅये एकमत होते आिण समान उĥेशा¸या ÿाĮीसाठी एकý येऊन कायदेशीरŀĶ्या राजकìय स°ा संपादन करÁयासाठी आिण वापरÁयासाठी संघिटत Óयĉéचा समूह Ìहणजे राजकìय प± होय. परंतु वेगवेगÑया राजकìय िवचारवंतांनी राजकìय प±ा¸या वेगवेगÑया Óया´या केलेÐया आहेत Âया पुढील ÿमाणे मांडता येतील. Æयूमन¸या मते, "राजकìय प± हा मुĉ समाजातील नागåरकांचा संघिटत समुदाय आहे जो सरकारवर िनयंýण ठेवू इि¸छतो आिण Âयां¸यासाठी सावªजिनक सहमतीमÅये सहभागी होऊन काही सदÖयांना सरकारी पदांवर पाठवÁयाचा ÿयÂन करतो." कì¸या मते, "जनते¸या समÖयांचे धोरणात łपांतर करणारी मूलभूत Öवłपाची राजकìय संघटना Ìहणजेच राजकìय प± होय." munotes.in

Page 18

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
18 एडमंड बकª¸या मते, "राजकìय प± हा लोकांचा एक समूह आहे जो, काही तßवांवर सहमती देऊन, Âयां¸या संयुĉ ÿयÂनांĬारे सावªजिनक िहत वाढवÁयासाठी एकý येतात." åरµज¸या मते, "िविधमंडळ सभासदतवासाठी होणाöया िनवडणुकìत उमेदवार उभे करणारे संघटना Ìहणजे राजकìय प± होय." िलकाँक¸या मते, "राजकìय एकक Ìहणून काम करणाö या नागåरकांचा असा समुदाय जो कì सावªजिनक ÿÔ नांवर Âयांची समान मते आहेत आिण एक समान हेतू साÅय करÁयासाठी मतदाना¸या अिधकाराचा वापर कłन शासनाची स°ा बळकावायची आहे." मॅकाइÓहर¸या मते, "राजकìय प± हा असा एक समुदाय आहे जो कì एखाīा िविशĶ तßव िकंवा धोरणाचे समथªन करÁयासाठी आयोिजत केले जातो आिण तो संवैधािनक मागाªने ते तßव िकंवा धोरण शासनाचा आधार बनवÁयाचा ÿयÂन करते." गेटल¸या मते, “राजकìय प± हा नागåरकांचा एक समूह आहे जो पूणªपणे िकंवा अंशतः संघिटत असतो, जो राजकìय संÖथा Ìहणून काम करतो आिण ºयांचा उĥेश आपÐया मत अिधकाराचा वापर कłन सरकारवर िनयंýण ठेवÁयासाठी आिण Âयाचे सामाÆय धोरण पार पाडÁयासाठी ÿयÂन करणे." िकमान समान राजकìय उिĥĶे आिण मते असलेÐया लोकांचा संघिटत गट जो सावªजिनक पदावर उमेदवार िनवडून आणून सावªजिनक धोरणावर ÿभाव टाकतात Âयांना राजकìय प± Ìहणतात. भारतात राजकìय प±ाची Óया´या या कलमाखाली लोकÿितिनधी कायदा 1951 चा 29 क नुसार राजकìय प± Ìहणून आयोगाकडे नŌदणीकृत भारतातील वैयिĉक नागåरकांची संघटना िकंवा संÖथा Ìहणून केली जाते. एकंदरीतच शाĵत आिण चांगले कायª करणाöया लोकशाहीमÅये राजकìय प± समाजा¸या िविशĶ घटकांमÅये खोलवर आिण िटकाऊपणे गुंतलेले असतात. ते सरकारी संÖथांना आिण समाजातील नागरी समाजा¸या घटकांशी जोडू शकतात Âयामुळे आधुिनक लोकशाही राजकìय ÓयवÖथे¸या कामकाजासाठी राजकìय प± आवÔयक असतात. िनवडणुकìत लोकांचा पािठंबा िमळवून Âयां¸या कÐपना ÿÂय±ात आणÁयासाठी राजकìय प± ÿयÂनशील असतात. पåरणामी, राजकìय प± समाजातील मूलभूत राजकìय मतभेदांचे ÿतीक आहेत. कारण ते समुदायाचा एक भाग आहेत, प±ांना राजकìय स°ेसाठी वेळÿसंगी प±पात करावा लागतो. Âयावłन Âया राजकìय प±ाची ओळख तो ºया गटाचे ÿितिनिधÂव करतो, ºया धोरणांना समथªन देतो आिण ºया िहतसंबंधांचे र±ण करतो Âयावłन ठरवली जाते. उदा. डावे प±, उजवे प±. राजकìय प±ांची भूिमका व कायª: लोकशाही समाजात राजकìय प± ÿमुख काय¥ करतात. ÂयामÅये ÿामु´याने १. सदÖय आिण समथªकां¸या सावªजिनक धोरणािवषयी नागरी गरजाची पूतªता करणे तसेच नागरी गरजां¸या समÖयांची सोडवणूक करणे . munotes.in

Page 19

राजकीय पक्ष
19 २. राजकìय आिण िनवडणूक ÿणाली¸या कायाªमÅये आिण सामाÆय राजकìय मूÐयां¸या िनिमªतीमÅये मतदार आिण नागåरकांचे सामािजकìकरण कłन Âयांना िशि±त करणे ३. सावªजिनक िहता¸या मागÁयांची मागणी कłन Âयांचे सामाÆय धोरणांमÅये łपांतर करणे. ४. सावªजिनक ÿĳां¸या संदभाªत लोकमत संघिटत करणे. ५. राजकìय िनणªयांमÅये सहभागी होÁयासाठी आिण Âयां¸या मतांचे Óयवहायª धोरण पयाªयांमÅये łपांतर करÁयासाठी नागåरकांना सिøय आिण एकिýत करणे. ६. िनवडणुका लढिवणे आिण राºयकारभारात सहभागी होणे. ७. सावªजिनक िहता¸या ÿĳासाठी शासन आिण जनता यां¸यामधील समÆवयक Ìहणून काम करणे. ८. सावªजिनक िहता¸या ŀिĶकोनात राजकìय ÓयवÖथेतील शासकìय घटकांशी सुसंवाद साधÁयाचा ÿयÂन करणे. ९. सावªजिनक िहता¸या आड येणाöया शासनावर टीका करणे. राजकìय प±ांचे महßव राजकìय प± अनेकदा नागरी समाज आिण िनणªय घेणारे आिण अंमलबजावणी करणारे यां¸यातील संÖथाÂमक मÅयÖथ Ìहणून काम करतात. Âयामुळे ते आपÐया सदÖयां¸या आिण समथªकां¸या मागÁया संसदेत आिण सरकारमÅये ÿितिबंिबत करÁयास स±म असतात. लोकशाही समाजात प± अनेक महßवा¸या भूिमका पार पाडतात आिण अनेक काय¥ पार पाडत असले तरी, िनवडणूक ÿचारात उमेदवारांचे नामांकन आिण Âयांचा ÿचार हे मतदारांना सवाªत जाÖत ŀÔयमान कायª असते. राजकìय प± िनवडणूक लढवणे, जनता व शासन यामÅये समÆवय ÿÖथािपत करणे, वेगवेगÑया योजनां¸या संदभाªत Åयेय धोरण ठरवून ठरिवणे व Âया धोरणांची अंमलबजावणी करणे हे काम राजकìय प± करताना आपÐयाला िदसून येतात Âयामुळे लोकशाही राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ाला अÂयंत महßव ÿाĮ होताना आपÐयाला िदसून येते कारण लोकां¸या Óयवहाराला वळण लावÁया¸या ŀिĶकोनातून राजकìय जाणीव आिण जागृती करÁयाचे काम राजकìय प± करताना आपÐयाला िदसून येतात. राजकìय प±ाचे ÿकार केडर प± आिण जन-आधाåरत Ìहणजे जनसामाÆयांचा प± (मास बेÖड पाटê) असे ÿमुख दोन ÿकार आपÐयाला पडताना िदसून येतात. केडर प± कायªकÂया«ना राजकìयŀĶ्या आपÐया उिĥĶेते¸या पूतªतेसाठी ÿिशि±त केलेÐया प±ांना केडर प± असे Ìहणतात. केडर प±ाचे सामाÆयतः सं´येने कमी अनुयायी असले तरी राजकìयŀĶ्या ÿिशि±त केलेलं केडर आपÐया अनुयायéवर आपले ÿभुÂव िनमाªण करताना िदसून येतात. एकंदरीतच Âयाचा फायदा Âयांना िनवडणुकì¸या वेळी होताना आपÐयाला िदसून येतो. िनवडणूकìमÅये उमेदवार Ìहणून कोणास उभे करावयाचे, हे प± कायªकÂया«¸या munotes.in

Page 20

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
20 सिमतीचे Ìहणजेच केडरचे काम असते. तसेच प±ाचे जे नेते आहेत ते नेते िनवडÁयाचे काम सुĦा केडरच करताना आपÐयाला िदसून येतात. जन-आधाåरत (मास-बेस प±) जन-आधाåरत प±ाचे शेकडो, हजारो कधीकधी लाखो अनुयायी असतात. सदÖयसं´या हाच मास बेÖड प±ाचा एकमेव िनकष नसला तरीपण अÂयावÔयक बाब Ìहणजे असा प± जनते¸या एखाīा ÿĳांवर केलेÐया आवाहनावर जनता Âया प±ा¸या पाठीमागे उभी राहते Âयावेळी ते प± जनआधाåरत प± िकंवा मास बेस प± Ìहणून ओळखले जातात. Ìहणजेच जनआधाåरत प± एखाīा समूहा¸या िहतसंबंधाचे ÿितिनिधÂव कłन Âया समूहातील नागåरकांना आपÐयामÅये सामील कłन संघिटत करÁयाचा ÿयÂन करतात. भारतात ÿामु´याने दोनही ÿकारचे प± आपÐयाला िदसून येतात ÂयामÅये केडरमÅये महßवाचे प± Ìहणून बहòजन समाज पाटê, भारतीय जनता पाटê, Âयाचा ÿामु´याने आपÐयाला उÐलेख करावा लागतो तर मास बेस प± Ìहणून काँúेस,िशवसेना, तेलगू देसम पाटê, तेलंगणा राÕů सिमती उÐलेख करावा लागेल. राÕůीय आिण राºय प±ांना माÆयता िनवडणुकांसाठी िनवडणूक आयोग राजकìय प±ांची नŌदणी करतो आिण िनवडणुकìतील Âयां¸या कामिगरीनुसार Âयांना राÕůीय प± िकंवा राºय प± अशी माÆयता देतो. तसेच िनवडणूक आयोगाकडे नŌदणीकृत झालेले ही प± असतात पण Âयांना माÆयता िमळालेली नसते Ìहणून Âयांना नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± Ìहणून ओळखले जाते. परंतु भारतीय राजकìय ÓयवÖथेचे Öवłप पाहता भारतामÅये बहòप± पĦती अिÖतÂवात आहे. Âयामुळे भारतीय प± पĦतीचे Öवłप पाहताना भारतात राÕůीय प±, ÿादेिशक प±, नŌदणीकृत प± असे वेगवेगळे प±ाचे Öवłप आपÐयाला िदसून येते.Âयामुळे भारतातील राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± Ìहणजे काय याचा िवचार आपÐयाला ÿथमता: करावा लागेल. राÕůीय आिण राºय प±ांना माÆयता िमळवÁयासाठी िनवडणूक आयोगाकडे राजकìय प±ांची नŌदणी करावी लागते.िनवडणूक आयोग राजकìय प±ांना िनवडणुकìतील Âयां¸या कामिगरीनुसार Âयांना राÕůीय प± िकंवा राºय प± अशी माÆयता देतो.तसेच इतर प±ांना केवळ नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± असे संबोधले जाते.िनवडणूक आयोगाने माÆयता िदलेÐया प±ांना माÆयतेमुळे या राजकìय प±ांना एक अिधकृत िचÆह िमळते,तसेच राÕůीय दूरिचýवाणी आिण नभोवाणीवर िनवडणुकì¸या काळात ÿचार करÁयाचे अिधकार िमळतात.ÿÂयेक राÕůीय प±ाला संपूणª देशासाठी एकच िचÆह िमळत असते. Âयाचÿमाणे ÿÂयेक राºय प±ाला ºया राºयासाठी माÆयता देÁयात आली आहे अशा राºयामÅये Âया प±ाला ही अिधकृत िचÆह िमळते.तसेच नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± उपलÊध िचÆहांमधून पयाªयी िचÆह िनवडू शकतात.भारतामÅये राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± होÁयासाठी िनवडणूक आयोगाने काही िनकष ठरवलेले आहेत ते पुढील ÿमाणे आपÐयाला सांगता येतील. राÕůीय प± (१) संबंिधत प±ास लोकसभा िकंवा िवधानसभां¸या सावªिýक िनवडणुकìत चार िकंवा अिधक राºयांमÅये एकूण वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास आिण, munotes.in

Page 21

राजकीय पक्ष
21 Âयासोबतच लोकसभेमÅये कोणÂयाही राºयातून वा राºयांमधून चार जागा िमळाÐया असÐयास राÕůीय प± Ìहणून माÆयता िमळते. िकंवा (२) संबंिधत प±ाने लोकसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìमÅये २ ट³के जागा िजंकÐया आिण Âया प±ाचे िकमान तीन राºयांतून लोकसभेचे ÿितिनधी िनवडून आले असÐयास िकंवा (३) संबंिधत प±ास चार राºयांमÅये राºय प± Ìहणून माÆयता िमळाली असÐयास . तसेच एखाīा राजकìय प±ाला चार िकंवा अिधक राºयांमÅये माÆयताÿाĮ राजकìय प± Ìहणून माÆयता िदली गेली असÐयास, तर तो राजकìय प± संपूणª भारतात 'राÕůीय प±' Ìहणून ओळखला जाईल, परंतु जोपय«त तो राजकìय प± व Âयानंतर¸या अटéची पूतªता करत राहील तोपय«त Âया राजकìय प±ाचा राÕůीय प±ावरील अिधकार राहतो. भारतात सात माÆयताÿाĮ राÕůीय प± आहेत. ते खालीलÿमाणे आहेत.  भारतीय जनता प± (भाजप)  भारतीय राÕůीय काँúेस (INC)  ऑल इंिडया तृणमूल काँúेस (AITC)  राÕůवादी काँúेस पाटê (NCP)  भारतीय कÌयुिनÖट पाटê (CPI)  बहòजन समाज प± (BSP)  भारतीय कÌयुिनÖट पाटê (मा³सªवादी) (सीपीआय(एम)) राºय प± िकंवा ÿादेिशक प± (१) संबंिधत प±ास संबंिधत राºया¸या िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत राºयातील वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास आिण िशवाय संबंिधत राºया¸या िवधानसभेत २ जागा िमळाÐया असÐयास. िकंवा (२) लोकसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत संबंिधत प±ास संबंिधत राºयातील वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास, आिण िशवाय संबंिधत राºयामधून लोकसभेत १ जागा िमळाली असÐयास. िकंवा (३) संबंिधत प±ास संबंिधत राºयातील िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत िवधानसभेत ३ ट³के जागा िकंवा ३ जागा यांपैकì ºया कोणÂया अिधक असÐयास. तसेच एखाīा राजकìय प±ाला चार राºयांपे±ा कमी राºयांमÅये माÆयताÿाĮ राजकìय प± Ìहणून वागणूक िदली गेली, तर तो ºया राºयात िकंवा ºया राºयांमÅये तो माÆयताÿाĮ आहे munotes.in

Page 22

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
22 तेथे तो 'राºय प±' Ìहणून ओळखला जातो.परंतु जोपय«त तो राजकìय प± व Âयानंतर¸या अटéची पूतªता करत राहील तोपय«त Âया राजकìय प±ाचा राºय व ÿादेिशक प±ावरील अिधकार राहतो. भारतातील वेगवेगÑया राºयामधली ÿादेिशकतेचे Öवłप पाहता ÿादेिशकते¸या अिÖमतेला महßव देऊन अनेक वेळा राजकारण केÐया जाते, Âयातून Âया ÿादेिशक अिÖमते¸या माÅयमातून अनेक राजकìय प± उदयास आलेले आहेत. Âयामुळे देशातील अनेक राÕůीय प±ांना ÿादेिशक अिÖमते¸या आधारावर अनेक राºयांमÅये स°ा िमळू शकत नाही. देशातील राÕůीय आिण राºय िकंवा ÿादेिशक प±ाचा संघषª पाहता ÿादेिशकता ही भारतीय लोकशाहीची आधारÖतंभ रािहली आहे. एकंदरीतच भारतीय राजकारणाचा Öवłप पाहता भारतीय राजकारणात ÿादेिशक प±ांचे आज वाढत असलेले महßव पाहता हेमसन आिण डµलस Ìहणतात, "भारतातील ÿादेिशकता ही ÿÂयेक ±ेýासाठी एक अÂयंत गुंतागुंतीची घटना आहे, कारण तेथे उप-ÿदेश आहेत.Âयांनी अनेक राजकìय प±ांना जÆम िदला आहे, भारतातील राजकìय अिÖथरते¸या काळात िýशंकू संसदेचे Öवłप पाहता भारतीय राजकìय पåरिÖथतीत िमळत असलेला जनादेश पाहता ÿादेिशक प±ांनी देशावर राºय करÁयासाठी राÕůीय प±ांना कुबड्या िदÐया आहेत. राÕůीय प± िकंवा ÿादेिशक प± यां¸यातील फरक ÿादेिशक प±ाची स°ा ही एका ±ेýांपुरती मयाªिदत असते.राÕůीय प± राÕůीय समÖयांशी संबंिधत आहे, तर ÿादेिशक प± केवळ ÿादेिशक समÖयांशी संबंिधत आहे. ÿादेिशक प±ांना Âयां¸या राºयात अिधक स°ा आिण Öवाय°ता हवी असते. राÕůीय प±ांना राÕůीय स°ेबरोबरच देशातील वेगवेगÑया राºयातीलही स°ा हवी असते. एकंदरीतच क¤þात ºया प±ाची स°ा आहे Âयाच प±ाची स°ा राºयामÅये िवकासासाठी हवी असा ÿचार क¤þातील स°ाधारी प± करताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयामुळे राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± यां¸यामÅये मोठ्या ÿमाणात संघषª वाढताना िदसून येतो. राÕůीय प± ÖपधाªÂमक काळात ÿादेिशक िहतसंबंधाशी जुळवून घेतात. ÿादेिशक प± राÕůीय एकाÂमता आिण सावªभौमÂव धो³यात आणतात असा दावा राÕůीय प± वेळोवेळी करताना िदसून येतात. २.३.२ भारतातील राजकìय प± १. भारतीय राÕůीय काँúेस (आय): भारतीय राÕůीय काँúेस¸या जÆमाचे मुळ भारता¸या ÖवातंÞया¸या राÕůीय चळवळीत आहे.भारतीय राÕůीय चळवळ हाच भारतीय राÕůीय काँúेसचा इितहास आहे. काँúेस¸या जÆमाचे कारण पाहता असे Ìहणता येईल कì, िāिटश राजवटीिवŁĦचा संताप हे काँúेस¸या जÆमाचे कारण होते. िāिटश राजवटी¸या भारतातील यशाचे कारण पाहता भारतीयांमÅये संघिटत होÁयाचा ÿयÂनांचा अभाव हे िāिटशांनी ओळखले होते.Âयामुळे भारतीयांना राजकìय अिधकार आिण सुधारणा करावया¸या असतील, तर देशÓयापी चळवळ चालवÁयासाठी राÕůीय संघटनेची गरज होती. Âया ŀिĶकोनातून पिहÐया राÕůीय संघटनेची Öथापना ®ी सुर¤þनाथ बॅनजê यांनी १८७६ मÅये Âयांनी 'इंिडयन असोिसएशन'ची Öथापना केली. ही संघटना भारतातील राÕůीय चळवळीचे क¤þ बनली.१८८३ मÅये इंिडयन munotes.in

Page 23

राजकीय पक्ष
23 असोिसएशनने कलकßया¸या इÐबटª हॉलमÅये २८ ते ३० िडस¤बर या कालावधीत राÕůीय अिधवेशन आयोिजत केले होते. १८८४ मÅये कलक°ा येथे एक आंतरराÕůीय ÿदशªन भरले, Âयात राÕůीय चळवळ भ³कम आधारावर आयोिजत केली जाऊ शकते असा िवĵास भारतीय नेÂयांमÅये पुÆहा िनमाªण केला गेला. यावषê सुर¤þ नाथ बॅनजê यांनी उ°र भारताचा दौरा केला, Âयांनी राÕůीय एकाÂमता आिण राÕůवादासाठी राÕůीय िनधीची गरज यावर भर िदला.१८८४ मÅये बंगालमÅये नॅशनल लीगची Öथापना झाली. १८८५ मþास महाजन सभेची Öथापना झाली. १८८४ मÅये बॉÌबे ÿेिसडेÆसी असोिसएशनची Öथापना झाली. काँúेस¸या Öथापनेचे मु´य ®ेय िनवृ° ए.ए. सी. एस . अिधकारी अँलन ऑ³टािÓहयस Ļूम यांना िदले जाते. Ļूम हा एक मÅयम इंúज आिधकारी होता आिण Âयाला भारताबĥल िवशेष सहानुभूती होती.ते एक अनुभवी आिण दूरŀĶी Óयĉì होते. Âयां¸या दूरŀĶीमुळे भारतात िāिटश राजवटीिवŁĦ ÿचंड असंतोष आहे हे Âयांना चांगलेच कळून चुकले आिण Âयासाठी Âयांना अिखल भारतीय संघटना Öथापन करायची होती. हे उिĥĶ पूणª करÁयासाठी Âयांनी १८८३ मÅये कलक°ा िवīापीठा¸या पदवीधरांना एक खुले पý िलिहले, ते अितशय ŃदयÖपशê होते. Âयात Âयांनी देशातील सुिशि±त तŁणांना मातृभूमी¸या ÿगतीसाठी ÿयÂन करÁयाचे आवाहन केले,Âयात Âयांनी भारतीय राÕůाचे बौिĦक, सामािजक आिण राजकìय पुनजाªगरण होऊ शकेल आिण Âयासाठी िशÖतबĦ आिण सुसºज सैÆय तयार करता येईल. केवळ पÆनास सुिशि±त तŁणांनी Öवाथª सोडून देशा¸या ÖवातंÞयासाठी एकिदलाने ÿयÂन केले तर पुढचे काम खूप सोपे होऊ शकते. Ļूम¸या या पýाचा सुिशि±त भारतीयां¸या मनावर खोलवर पåरणाम झाला आिण ते एका अिखल भारतीय संघटने¸या Öथापनेचा िवचार कł लागले होते Âयातूनच िडस¤बर १८८४ मÅये िथओसॉिफकल सोसायटी¸या उĤाटन सýानंतर, देशा¸या िविवध भागांतून आलेले सतरा लोक िदवाण बहादूर रघुनाथराव यां¸या िनवासÖथानी जमले. देशातील सवª राजकारÁयांना एकý कłन िāिटश स°ेिवŁĦ योµय मागª आिण पĦतीचा िवचार करणे आिण देशा¸या सÅया¸या सरकार¸या उपाययोजना आिण मागª सुधारÁयासाठी एक राजकìय चळवळ सुł करणे, जे भिवÕयात देशाला Öवराºयाकडे नेÁयात यशÖवी होऊ शकेल या ŀिĶकोनातून चचाª करÁयात आली. Âयातूनच काँúेस¸या Öथापनेची पाĵªभूमी या वेगवेगÑया संÖथांनी तयार केली होती.या सवª संÖथांचे कायª±ेý आपापÐया ÿांतांपुरते मयाªिदत होते आिण ºयांचे कायª±ेý देशÓयापी असेल अशा संÖथेची भारतीयांना गरज होती. ती गरज ओळखून िडस¤बर १८८४ मÅये इंिडयन नॅशनल युिनयन या देशÓयापी संघटनेची Öथापना झाली. Ļुम इंµलंडहóन भारतात परतÐयानंतर देशा¸या सवª भागांतील ÿितिनधéची एक बैठक पुणे येथे बोलावÁयात यावी असे ठरले. यासंदभाªत एक पåरपýक जारी करÁयात आले, ºयाचा मु´य भाग पुढीलÿमाणे होता,भारतीय राÕůीय संघाची एक बैठक पुणे येथे २५ ते ३१ िडस¤बर १८८५ या कालावधीत होणार आहे. Âयात बंगाल, बॉÌबे आिण मþास ÿांतांचे ÿमुख व इंúजी जाणणारे ÿितिनधी उपिÖथत राहतील. या बैठकìचा मु´य उĥेश Ìहणजे राÕůा¸या ÿगती¸या कामात गुंतलेÐया लोकांची एकमेकांशी ओळख कłन देणे व येणाöया वषाªसाठी कोणती कामे करावीत यावर चचाª आिण िनणªय घेणे असे होते.काँúेस¸या पिहÐया अिधवेशना¸या संदभाªत २५ ते ३१ िडस¤बर १८८५ पय«त पुणे येथे होणार असे ठरले होते, परंतु पुणे येथे कॉलरा¸या munotes.in

Page 24

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
24 ÿादुभाªवामुळे तो िनणªय बदलावा लागला. नंतर असे ठरले कì काँúेसचे पिहले अिधवेशन मुंबईत झाले पािहजे. २८ िडस¤बर १८८५ ला गोकुळदास तेजपाल संÖकृत कॉलेजमÅये काँúेसचा पिहले अिधवेशन पार पडले.देशा¸या िविवध भागांतील ७२ ÿितिनधी या अिधवेशनात सहभागी झाले होते.या अिधवेशनाचे अÅय± Óयोमेशचंþ बॅनजê होते. इतके महßवाचे आिण Óयापक ÿाितिनिधक अिधवेशन भारतात यापूवê कधीच झाले नÓहते. एकंदरीतच भारतातील राजकìय पåरिÖथती आिण वाटचाल पाहता भारता¸या राÕůीय राजकìय संघटनेचा जÆम काँúेस या नावाने झाला. ºया¸या नेतृÂवाखाली भारताने आपÐया ÖवातंÞयाची लढाई लढली. भारतीय राÕůीय काँúेसची उिĥĶे आिण कायªøम पुढीलÿमाणे होते: ● लोकशाही राÕůवादी चळवळ चालवणे. ● भारतीयांना राजकìय Åयेये आिण राजकìय िश±णाची ओळख कłन देणे ● चळवळीसाठी मु´यालयाची Öथापना. ● देशा¸या िविवध भागांतील राजकìय नेते आिण कायªकÂया«मÅये मैýीपूणª संबंध ÿÖथािपत करÁयास ÿोÂसाहन देणे. ● वसाहतिवरोधी िवचारसरणीला ÿोÂसाहन आिण समथªन देणे. ● देशवासीयांना एक समान आिथªक आिण राजकìय कायªøमासाठी सहमती देणे. ● लोकांना जात, धमª आिण ÿांतवादा¸या भावनेतून बाहेर काढून Âयां¸यात देशÓयापी भावना जागृत करणे. ● भारतीय राÕůवादी भावनेचा ÿचार आिण ÿसार करणे. २. राÕůवादी काँúेस प± १५ मे १९९९ ला काँúेसची लोकसभा िनवडणुकì¸या तयारीसाठी विकंग किमटीची बैठक सुŁ होती, या बैठकìत शरद पवार,तारीक अÆवर,पी.ए. संगमा Ļांनी राÕůपती, उपराÕůपती, पंतÿधान पदे ही भारतात जÆमलेÐया भारतीय वंशा¸या नागåरकांसाठीच असावीत, असा ŀिĶकोन मांडून सोिनया गांधी Ļा इटािलयन असलेला मुĥा जोरकसपणे पुढे करÁयात येऊन सोिनया गांधी Ļांनी काँúेसचा राजीनामा īावा अशी मागणी करÁयात आली. Ļावेळी सोिनया गांधी Ļांनी काँúेसचा अÅय±पदाचा राजीनामा िदला. Ļा घटने मुळे २० मे १ ९९९ ला शरद पवारांसह इतर नेÂयांना प±ातून काढून टाकÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. Âयावेळी शरद पवारांनी अशी ÿितिøया िदली कì, आÌहाला घराबाहेर काढून टाकÐयामुळे Öवतःच घर बांधाव लागेल,Âयातून शरद पवारांनी Öवतःचा नवीन प± काढणार असÐयाचे जाहीर केले. Âयानुसार १० जून १९९९ रोजी राÕůवादी काँúेसची Öथापना करÁयात आली.आÌही काँúेसची िवचारसारणी माÆय करतो Ìहणून प±ात काँúेस हे नाव असेल असे अगोदरच सुचवून, परदेशात जÆमलेÐया नागåरकास भारतातील उ¸चपद भूषिवता येणार नाही, ही भूिमका घेऊन राÕůवादी काँúेस हे प±ाचे नामकरण करÁयात आले. Ļा वेळी इतर राºयातून शरद पवाराना ÿितसाद िमळाला नसला तरी महाराÕůात काँúेस प±ात मोठी फूट पडली. िवधानसभेतील ४५ आमदार, िवधानपåरषदेतील १५ आमदार,लोकसभेतील ११ खासदार munotes.in

Page 25

राजकीय पक्ष
25 व राºयातील सहकार ±ेýामधील बडे नेते, अनेक सहकारी संÖथाचे पदािधकारी,तसेच महाराÕůातील Öथािनक Öवराºय संÖथातील असं´य पदािधकारी शरद पवारां¸या राÕůवादी काँúेस सोबत गेले. Âयाचवेळी इतर प±ात गेलेले अनेक नेतेही पुÆहा Öवगृही परतले. Âया काळात Öथािनक राजकारणावर पकड असणारे िदµगज नेते राÕůवादी सोबत जोडÐया गेले, Âयात अिजत पवार, पĪिसंह पाटील, छगन भुजबळ, मधुकरराव िपचड, आर.आर.पाटील, िवजयिसंह मोिहते पाटील, Ļासारखे बडे नेते राÕůवादीने िटपले Âयामुळे काँúेसची पåरिÖथती राºयात दयनीय झाली. Ļा वेळी काँúेस व राÕůवादी असे दोन पयाªय उपलÊध असÐयामुळे ºया प±ात आपÐया अपे±ा पूणª होऊ शकतील तो प± ÖवीकारÁयाचा व Âया प±ात राहÁयाचा िनणªय काँúेस िवचारसारणी असणाöया अनेकांनी घेतला.इ.स. १९९९ मÅये या प±ाची Öथापना झाÐयानंतर हा प± भारतीय काँúेस प±ा¸या साथीने इ.स. १९९९ ते २०१४ या कालावधीत महाराÕů राºयात स°ेवर रािहला. हा प± २००४ ते २०१४ ¸या दरÌयान काँúेस ÿणीत संपुआ मÅये राहóन क¤þीय सरकारमÅयेही सहभागी झाला होता.शरद पवार हे या प±ाचे अÅय± आहेत. ÿफुÐल पटेल, सुिÿया सुळे. नवाब मिलक, हसन मु®ीफ, जयंत पाटील, अिजत पवार, धनंजय मुंढे, िजत¤þ आÓहाड, िदपक साळुंखे पाटील, सुनील तटकरे, राजेश टोपे हे या प±ाचे महÂवाचे नेते आहेत. २०१९ ¸या महाराÕů िवधानसभा िनवडणूकìत पराभव पÂकरÐयानंतर राÕůवादीने (NCP) िशवसेना आिण इंिडयन नॅशनल काँúेससोबत हातिमळवणी कłन महािवकास आघाडीची Öथापना कłन महाराÕůाची स°ा पुÆहा एकदा िमळिवÁयाचा ÿयÂन केला. Âयात राÕůवादी प±ाला यश आÐयामुळे महाराÕůात महािवकास आघाडीचे सरकार Öथापन झाले होते. ३. भारतीय जनता पाटê आज¸या भारतीय जनता पाटêचे मूळ जनसंघ या प±ापासून सुŁवात होते.२१ ऑ³टŌबर १९५१ राघोमल गÐसª हायÖकूल िदÐली येथे जनसंघाची Öथापना केली झाली आहे. डॉ. Ôयामाÿसाद मुखजê हे जनसंघाचे पिहले अÅय± होते.पंिडत दीनदयाळ उपाÅयाय हे १९५३ ते १९६८ या काळात भारतीय जनसंघाचे नेते होते. एक ÿगÐभ तÂववे°ा, संघटक, तसेच उÂकृĶ आिण वैयिĉक सचोटीचे सवō¸च मापदंड राखणारे नेते Ìहणून आज¸या भाजपसाठी वैचाåरक मागªदशªन आिण नैितक ÿेरणा ľोत आहेत. १९७७ मÅये भारतीय जनसंघ हा इतर प±ासह जनता प±ात िवलीन झाला. एिÿल १९८० मÅये सावªिýक िनवडणुकìनंतर जनता प±ा¸या राÕůीय कायªकारी पåरषदेने Âयां¸या सदÖयांना प± आिण राÕůीय Öवयंसेवक संघाचे 'दुहेरी सदÖय' होÁयास बंदी घातली.Âयामुळे जनसंघाचे माजी सदÖयांनी जनता प± सोडून नवीन राजकìय प± Öथापन केलेला प± Ìहणजे भारतीय जनता प± होय.भारतीय जनता प±ाची Öथापना ६ एिÿल १९८० रोजी करÁयात आली. ®ी अटल िबहारी वाजपेयी यांची भाजपचे संÖथापक अÅय± Ìहणून िनवड झाली. भाजपने जयÿकाश नारायण यांची संपूणª øांती आिण गांधीवादी अथªशाľ यांना आदशª मानले आहे. ६ मे १९८० रोजी जारी केलेÐया प±ां¸या मूलभूत धोरणाÂमक बाबीत ५ उिĥĶ डोÑयासमोर ठेवलेले आहेत ÂयामÅये राÕůवाद आिण राÕůीय एकाÂमता, लोकशाही, ÿभावी धमªिनरपे±ता, गांधीवादी समाजवाद िसĦांतावर आधाåरत Öव¸छ राजकारण हे उिĥĶ डोÑयासमोर ठेवलेले आहे Âया ŀिĶकोनातून प± राजकìय वाटचाल करत आहे.वतªमान munotes.in

Page 26

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
26 काळात भारतीय जनता प± सशĉ आिण िवकिसत भारत घडवÁयासाठी किटबĦ आहे असे भाजपा¸या िनवडणूक जाहीरनाÌयात ÖपĶ करÁयात आलेले आहे. १९८४ मÅये इंिदरा गांधé¸या िनधनानंतर झालेÐया िनवडणुकìमÅये भाजपचे केवळ लोकसभेत दोन सदÖय िनवडून आले होते. या िनवडणुकì¸या िनकालाचे आÂमपरी±ण कłन उपायोजना व कायªवाही करÁयासाठी एक कायª सिमती नेमÁयात आली. १९८६ मÅये लालकृÕण अडवाणी यांची प±ा¸या अÅय±पदी िनवड करÁयात आली. लालकृÕण अडवाणी यां¸या अÅय±पदा¸या कायªकाळात प±ाने ĂĶाचार िवरोधी ÿकरणात मोठा आवाज उठवला. १९८९ ¸या सावªिýक िनवडणुकìत भारतीय जनता प±ास ८५ जागा िमळाÐया. नंतर¸या काळात अयोÅया आंदोलनास भारतीय जनता प±ाने पािठंबा िदला. सÈट¤बर १९९० मÅये लालकृÕण अडवाणी यांनी सोमनाथ ते आयोÅया अशी रथयाýा काढली. या रथयाýेला देशातून अभूतपूवª असा ÿितसाद िमळाला. पåरणामी नंतर¸या िनवडणुकìत देशात Âयांना लोकसभे¸या १२० जागा िमळाÐया. याच काळात भारतीय जनता प±ाने उ°र ÿदेश, िदÐली, राजÖथान मÅय ÿदेश िहमाचल ÿदेश, या ÿदेशात आपली कामिगरी मोठ्या ÿमाणात सुधारली पयाªयाने या राºयामÅये भारतीय जनता प±ाची स°ा ही आली. Âयानंतर आंň ÿदेश, कनाªटक, गोवा, महाराÕů अशा राºयांमÅये भाजपचा जोर वाढत गेला.भाजपने१९९६ ¸या लोकसभे¸या िनवडणुकìत १६१ जागा िजंकÐया, भाजप संसदेतील सवाªत मोठा प± बनला. ®ी अटलिबहारी वाजपेयी यांनी पंतÿधान Ìहणून शपथ घेतली, परंतु ते लोकसभेत बहòमत िमळवू शकले नाहीत, १३ िदवसांनंतर सरकारला राजीनामा देÁयास भाग पाडले. ºयामुळे देशाला १९९८ मÅये मÅयावधी िनवडणुका घेÁयास भाग पाडले. भाजपने नॅशनल डेमोøॅिटक अलायÆस (NDA) नावाची युती कłन िनवडणुका लढÐया. Âयात समता प±, िशरोमणी अकाली दल,िशवसेना यािशवाय अिखल भारतीय अÁणा þिवड मुनेý कळघम (एआयएडीएमके) आिण िबजू जनता दल यासार´या िवīमान िमýप±ांचा समावेश होता. तेलुगु देसम पाटê (टीडीपी) ¸या बाहेłन पािठंबा असÐयामुळे एनडीएला बहòमत ÿाĮ झाले आिण पुÆहा एकदा ®ी वाजपेयी पंतÿधान पदी łढ झाले. तथािप,मे १९९९ मÅये AIADMK ¸या नेÂयानी पािठंबा काढून घेतला तेÓहा युती तुटली आिण पुÆहा नÓयाने िनवडणुका घेतÐया गेÐया.१३ ऑ³टोबर १९९ रोजी, एनडीएने, AIADMK िशवाय, बहòमताने संसदेत ३०३ जागा िजंकÐया.भाजपची आतापय«तची सवाªिधक सं´या या िनवडणुकìत १८३ पय«त गेली आिण ®ी अटलिबहारी वाजपेयी ितसöयांदा पंतÿधान झाले आहेत. ®ी लालकृÕण अडवाणी यांची उपपंतÿधान आिण गृहमंýी Ìहणून िनयुĉì करÁयात आली आहे. या एनडीए सरकारने जवळपास साडेचार वषª देशात स°ा उपभोगली. २००४ अटलिबहारी वाजपेयी यांनी लोकसभे¸या िनवडणुका या सहा मिहने अगोदर देशात घेतÐया. Ļा िनवडणुका इंिडया शायिनंग या घोषणेवर लढवÐया गेÐया परंतु या िनवडणुकìत एनडीएला बहòमत माý िमळाले नाही.२००९ ¸या लोकसभा िनवडणुकìत पुÆहा एकदा भाजपाला अपयश आले आिण भाजपची लोकसभा सदÖयांची सं´या ही ११६ वर आली.२०१४ ¸या लोकसभा िनवडणुका एनडीए¸या खाली भाजपने नर¤þ मोदी यां¸या नेतृÂवाखाली लढवÐया.या िनवडणुकìत भाजपला अभूतपूवª असे यश िमळाले.या िनवडणुकìत एनडीएला एकूण लोकसभे¸या ३३६ जागा िमळाÐया Âयापैकì भाजपने २८२जागा िजंकÐया होÂया. भाजप¸या आतापय«त¸या कालखंडामधला हा सवाªत मोठा िवजय नर¤þ मोदé¸या काळात भाजपने ÿथमच िमळवलेला होता.२०१९¸या लोकसभा सावªिýक िनवडणुकìत एनडीए¸या munotes.in

Page 27

राजकीय पक्ष
27 खाली पुÆहा एकदा भाजपने नर¤þ मोदी यां¸या नेतृÂवाखाली लढवÐया व एनडीएला पुÆहा एकदा ÖपĶ बहòमत ÿाĮ कłन िदले, ÂयामÅये भाजपचा सवाªिधक वाटा Ìहणजे भाजपचे सवाªिधक ३०३ खासदार या िनवडणुकìत िनवडून आले आहेत.भाजप¸या Öथापनेपासूनचा आतापय«तचा हा सवाªत मोठा िवजय ठरलेला आहे. २.३.२.१ महाराÕůातील राजकìय प± १. शेतकरी कामगार प± मुंबई ÿांता¸या मंिýमंडळात काँúेस बहòजन समाजाला ÿितिनधीÂव देत नाही, तसेच काँúेस शेतकöयां¸या ÿĳांकडे,शेतमजुरा¸या ÿĳांकडे जाणीवपूवªक दुलª± केशवराव जेधे, शंकरराव मोरे Ļांनी केले, Ļा काळात भाऊसाहेब राऊत, तुळशीदास जाधव, द°ा देशमुख, रामभाऊ नलावडे यांनी केशवराव जेधे, शंकरराव मोरे Ļांना मदत कłन शेतकरी कामगार प±ाची Öथापना केली आहे.दाभाडी ÿबंध Öवीकाłन प±ाने मा³सªवादी तÂव²ान िÖवकारले होते, ĻावŁन प±ाने साÌयवादी प±ांशी सहकायª करÁया¸या ŀिĶकोनातून प±ांतगªत वाद उफाळुन प± काही ÿमाणात फुटÐयाचे िदसून येते. िनवडणुकìत महाराÕůातून प±ाने २७ जागा िजंकÐया होÂया तसेच शंकरराव मोरे व १९४८ ते १९५६ हा प±ाचा सुवणªकाळ होता.१९५२ ¸या िवधानसभा Âयांचे काही इतर सहकारी लोकसभेवर िनवडून गेले होते . Ļा काळात झालेÐया संयुĉ महाराÕů चळवळीतही प±ा¸या भाई उÅदवराव पाटील, दाजीबा देसाई, अÁणासाहेब गÓहाणे,एन . डी . पाटील Ļा सार´या अनेक नेÂयांनी सहभाग घेऊन प± वाढिवÁयाचा ÿयÂन केÐयाचे िदसून येते . राºया¸या अनेक भागात प±ाचे वचªÖव काही काळ अबािधत ÖवŁपाचे होते ÂयामÅये मराठवाड्यात उÅदवराव पाटील, अÁणासाहेब गÓहाणे, िकशनराव देशमुख, केशवराव धोडगे Ļांनी प±ाचे नेतृÂव मराठवाड्यात केले आहे . िशंगनापूर, पाथरी, वसमत, गंगाखेड येथे प±ाचे वचªÖव असÐयाचे िदसून येते पण कालातराने मराठवाड्यात िशवसेना वाढली Âयाचा फटका प±ास बसÐयाचे िदसून येते . िवदभाªत भाÖकरराव िशंगणे यांनी काही काळ प±ाचे नेतृÂव केÐयाचे िदसून येते तसेच अमरावती, कारंजा, मंगŁळपीर या भागातही शेकापचे वचªÖव होते . तसेच पिĲम महाराÕůातही एन . डी . पाटलां¸या łपाने कणखर नेतृÂव प±ाकडे आहे Âयामुळे प±ाचे Ļा प±ाकडे अिÖतÂव या िवभागात असÐयाचे िदसून येत, तसेच सोलापूर िजÐĻातील सांगोÐयातून मतदारसंघ अबाधीत रािहÐयाचे िदसून येते. मुंबई कोकण िवभागात मुरबाड, शहापूर, िभवंडी Ļा भागात प±ाचे वचªÖव होते ते वचªÖव आता मोडीत िनघाले असून प±ाचा बालेिकÐला Ìहणून सÅया रायगड िजÐĻाकडे पािहÐया जाते . रायगड िजÐĻात प±ा समोर िशवसेना, राÕůवादी काँúेस, काँúेस या प±ाचे ÿबळ आÓहाण असतांनाही हा प± आपले अिÖतÂव िटकवून आहे . प±ाचे अिÖतÂव िटकिवतांना मÅये रायगड Öथािनक राजकारण ते राºय राजकारण ĻामÅये प±ाची भूिमका व Öवłप िटकिवÁयात रायगड िजÐहा यशÖवी झाला आहे.Ļा िठकाणी भाऊसाहेब राऊत यां¸या नंतर पाटील घराणे हे प±ाचे सवª सवाª बनÐयाने पाटील घराणे हे या भागात Ļा प±ाचे नेते असÐयाचे िदसून येते. या िजÐĻात आगरी समाजाची सवाªिधक लोकसं´या असून सवªच ±ेýात आगरी समाज या िठकाणी ÿगती पथावर असÐयाचे िदसून येते, Âयातून आगरी समाजाची एक ÿबळ लॉबी तयार झाली आहे, Âयामुळे Ļा लॉबीचे Öथािनक राजकारणावर, सहकारी बँकांवर वचªÖव असून या लॉबीने आपले कायªकत¥ munotes.in

Page 28

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
28 जोपासÐयाचे िदसून येतात तरी सुÅदा प±ाची सवª सूýे पाटील घराÁयाकडे व स°े¸या सवª संधी पाटील घराÁयाकडेच असÐयामुळे Ļा भागात पाटलांवर काही ÿमाणात नाराजी असली तरी Âयाचा फटका प±ास सोसावा लागÐयाचे िदसून येते. २. åरपिÊलकन प±: महाराÕůा¸या राजकारणाचा अËयास करताना åरपिÊलकन प±ाचा अËयास करणे अिनवायª ठरते कारण महाराÕůात Ļा प±ाचे बहòसं´य चाहते असून ÂयामÅये दिलत मतदारांचा भरणा जाÖत ÿमाणात आहे. महाराÕůात दिलत समाजाची सं´या ही ल±णीय ÖवŁपाची असÐयामुळे दिलतां¸या ह³काचे Óयासपीठ Ìहणून åरपिÊलकन प±ाकडे पािहÐया जाते. åरपिÊलकन प±ा¸या भूिमका आिण धोरण पाहता दिलत समाजास स°ेत वाटा िमळणे आवÔयक आहे. पण प±ा¸या आज¸या भूिमका पाहता डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना अपेि±त असलेला åरपिÊलकन प± आज अिÖतÂवात असÐयाचे िदसून येत नाही. राºया¸या राजकारणातील ÿबळ राजकìय प±ांना िनवडणुकìसाठी åरपिÊलकन प±ाचा िनÑया झ¤ड्याचा आधार ¶यावाच लागतो Âयाग आधारावर प±ा¸या नेÂयांना झुलिवÁयाचे काम इतर ÿबळ राजकìय प± करतांना िदसतात Âयामुळे आज åरपिÊलकन प±ात अनेक गट िनमाªण झाले असून आÌहीच दिलत मताचे व डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांचे अनुयायी आहोत हे ठासावून सांगÁयातच Ļा गटांची भूिमका असते, Âयामुळे Ļा प±ाची मोठ्या ÿमाणात वाताहात झाÐयाचे िदसून येते.डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी Öवतंý मजूर प± Ļा नावाने प± Öथापन केÐया नंतर Ļा प±ा माफªत अÖपृÔयांना िनवडणूक लढिवÁयाची संधी उपलÊध झाली . Âयामुळे सुłवातीस या प±ास अÖपृÔयांचा मोठ्या ÿमाणात पािठंबा िमळत होता . १९४२ मÅये डॉ.बाबासाहेबांनी Öवतंý मजूर प± बरखाÖत कłन शेड्युल काÖट फेडरेशन नावाचा प± Öथापन केला Ļा प±ास Âया काळात काही ÿमाणात यश िमळत गेले Âयानंतर डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांचे ÖवÈन पूणª करÁयासाठी Âयां¸या अनुयायांनी åरपिÊलकन पाटê ऑफ इंिडया Ļा प±ाची Öथापना ३ ऑ³टोबर १९५७ करÁयात आली. पण कालातराने Ļा प±ा¸या फाटाफूटीस सुłवात झाली.ती सुłवात २०१४ पय«त कायम असÐयाचे िदसून येते. प±ात फाटाफुटीचे महßवाचे कारण Ìहणजे प± नेतृÂवाचा वाढलेला अहंकार हेच असÐयाचे िदसून येते. प±ात वाढत असलेÐया गटांचे राजकारण पाहता अनेक िदवस हा प± काँúेस¸या आ®याला गेÐयाचे िदसून येते . काँúेस प±ा¸या नेÂयांनी स°े¸या चतकोर तुकड्यासाठी åरपिÊलकन नेÂयांना वापłन घेतलेले िदसते.ºयावेळी åरपाई नेÂयांना काही देÁयाची वेळ येते Âयावेळेस हेच काँúेसचे नेते हात वरी करताना िदसतात.Ļातून बाळासाहेब ठाकर¤नी िशवशĉì भीमशĉì एकý आणÁयाचा ÿयÂन केला असला तरी काँúेसचीच भूिमका यांनीही पुढे रेटÐयाचे िदसून येते .१९९८ मÅये काँúेस सोबत ÿकाश आंबेडकर, रामदास आठवले, जोग¤þ कवाडे, रा.सु. गवई यांनी लोकसभा िनवडणुकìत काँúेस सोबत युती केली Âयाचा फायदा या चारही नेÂयांना झाÐयाचे िदसून येते.हे चारही नेते लोकसभे¸या सवªसाधारण जागेवŁन िनवडून आÐयानंतर Ļा प±ास पुÆहा एकदा अंतगªत संघषाªस सामोरे जावे लागत असÐयामुळे प±ात मोठ्याÿमाणात फाटाफुट असÐयाचे िदसून येते.ÿकाश आंबेडकर वगळता इतर नेÂयांना Öवतःचा मतदार संघ नाही व Öवतः¸या ताकदीवर िनवडून munotes.in

Page 29

राजकीय पक्ष
29 येÁयाची कुवत नसतांनाही दिलत समाजास आपÐया Öवाथाªसाठी इतर प±ा¸या पाठीमागे उभे करÁयाचा खटाटोप या प±ाचे नेते करताना िदसतात.आज राºयात प±ाचे ४० पे±ा अिधक गट असÐयाचे िदसून येते. Âयामुळे दिलताची मते ल±णीय असूनही दिलतांनास°ेचा वाटा सÆमानजनक Öवłपात िमळत नाही . ३. िशवसेना सवª मराठी माणसांना एका छताखाली आणणारे एक राºय िनमाªण मागणी सवªÿथम बेळगाव येथे भरलेÐया मराठी सािहÂय संमेलना¸या अÅय±पदाव ग.Þयं . माडखोलकर यांनी केली.Âयाच धरतीवर महाराÕůात संयुĉ महाराÕů लोक Öवłप Óयापक करÁयाचे काम Ļा िठकाणी नेते, कायªकताª, मराठी माणसान आिण १०५ हòताÂÌया¸या बिलदानानंतर संयुĉ महाराÕůाची िनिमªती झाली, Âयातून महाराÕůा¸या मराठी माणसा¸या संयुĉ राºयिनिमªती¸या धारेणास यश आले असले तरी राजधानीत मराठी माणसाला Öथान नÓहते, Âयां¸यात ±मता, लायकì असून ही Âयांना नोकöया िमळत नÓहÂया, Âया नोकöया परÿांतीयांनी पटकावÐया होÂया या िवरोधात बाळासाहेब ठाकरे यांनी मािमªक मÅये लेखन कŁन मराठी माणसांना जागृत करÁयाचं काम केलं . Âयामुळे अनेक मराठी माणसं मािमªक¸या कायाªलयात जाऊन Óयथा, वेदना मांड्याचे, Âया वेदना पाहóन या लोकांना संघिटत करणे आवÔयक आहे हे ओळखून एखादी संघटना असली पािहजे असे ÿबोधनकार ठाकरे दादा Ļांना वाटायचे. Âयावर बाळासाहेबांची ÿितिøया आली संघटना काढायची Âयावर दादा Ìहणाले कधी? Âयावर बाळासाहेब Ìहणाले आता,Âयाच वेळी ®ीफळ आणून छýपती¸या पुतÑयासमोर सहदेव नाईकांनी तो फोडला व Âयावेळी बाळासाहेब ठाकरे Ìहणाले नाव काय ठेवायचे, Âयावर दादानी िशवसेना हे नाव िदले, Ìहणून मराठी माणसा¸या Æयाय ह³कासाठी लढणारी संघटना Ìहणून िशवसेना नावाŁपास आली. िशवसेनेची Öथापना १ ९ जुन १९६६ ला करÁयात आली.२६ जुन¸या मािमªक¸या अंकात िशवसेनेचे बोधिचÆह Ìहणून डरकाÑया फोडणाöया वाघाचे छायािचý छापÁयात आले होते, तेथेच Âयाखाली िशवरायाचा फोटो देÁयात आला व माग¸या बाजूस महाराÕůाचे िचý व Âयावर " मराठा िततुका मेळवावा, महाराÕů धमª वाढवावा " Ļा ओळी छापÁयात आÐया होÂया व मोठ्या अ±रात मराठी माणसा¸या या संघटनेचे नाव िदले होते- िशवसेना Ļा पÅदतीने मराठी अिÖमता मराठी माणसाचे िहत परÿांती यांना िवरोध व ८० ट³के समाजकारण व २० ट³के राजकारण या तÂवाला अनुसłन िशवसेनेने राºयात सुŁवात केली. महाराÕůा¸या राजकारणात काँúेस प±ा¸या स°े¸या सुवणª युगात व नंतर¸या काळात ही काँúेसला िवरोध करील असा एक ही ÿबळ राजकìय प± महाराÕůात उभा राहó शकला नाही. जनसंघ, शेकाप, åरपाइंचे अिÖतÂव असले तरी ते काँúेसला शह देऊ शकत नाहीत, Ļाची जाणीव येथील प±नेतृÂवास होती, Âयाच पाĵªभूमीवर क¤þात, Ļा काळात काँúेसिवरोधी प± एकý येऊन काँúेस िवरोध हे तßव पुढे आणून जनता प±ाची Öथापना केली, Âया ŀिĶकोनातून काँúेसला आपण आÓहाण देऊ शकतो Ļाची जाणीव राºयातील नेतृÂवास होऊ लागÐयामुळे १९८९ पासून िहंदुßवा¸या मुīावर राºयात भाजप - िशवसेना Ļा प±ानी युती कłन िनवडणुका लढिवÁयास सुŁवात केली, व Âयाचा पåरणाम १९९० ¸या िवधानसभा िनवडणुकìत िदसून आला. Âयामुळे काँúेसला खरे आÓहान भाजप - िशवसेनेकडुन िमळू munotes.in

Page 30

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
30 लागले पुढे १९९५ मÅये महाराÕůात स°ांतर होऊन िशवसेना भाजपा युतीचे सरकार अिÖतÂवात आले.Âयामुळे महाराÕůा¸या राजकारणा¸या क¤þÖथानी िशवसेना आली. १९९९ ला महाराÕůातील िशवसेना भाजपचे सरकार गेÐयानंतर १९९९-२०१४ महाराÕůा¸या राजकारणातील ÿभावी िवरोधी प± Ìहणून िशवसेना कायªरत रािहला असला तरी या कालखंडात प±ात अंतगªत गटबाजीमुळे नारायण राणे राज ठाकरे सारखे मोठे नेते प±ातून बाहेर पडले Âयामुळे प±ाचे काही ÿमाणात नुकसान झाले.२०१४ ¸या िवधानसभा िनवडणुकìत भाजपा िशवसेना युती तुटली पåरणामी िशवसेनेला Öवतंý िवधानसभा िनवडणुका लढवाÓया लागÐया या िनवडणुकìत िशवसेनेने आपले ६३ आमदार Öवतः¸या िहमतीवर िनवडून आणले कालांतराने २०१४ मÅये राºयात अिÖतÂवात आलेÐया भाजप¸या सरकारमÅये हा प± सामील झाला. २०१९ ¸या िवधानसभा िनवडणुकìत पुÆहा एकदा भाजपा िशवसेना युती झाली लोकांनी या िनवडणुकìत भाजपा िशवसेना युतीला बहòमत िदले परंतु भाजप आिण िशवसेने¸या युतीत ठरÐयाÿमाणे मु´यमंýीपदाची आिण स°ेची योµय ÿमाणात वाटणी न झाÐयामुळे िशवसेनेने भाजपशी काडीमोड घेऊन काँúेस आिण राÕůवादीशी महािवकास आघाडी सरकार Öथापन कłन मु´यमंýीपद आपÐया प±ाकडे घेतले. महािवकास आघाडीचे सरकार राºयात अडीच वषª स°ेत असताना कोरोनासारखे महासमारीचे संकटाचा सामना या सरकारला करावा लागला. पåरणामी कोरोना महामारीत व प±ÿमुखा¸या आजारपणामुळे प±ातील नेते आिण प±ÿमुख यांचा संपकª तुटत गेला. पåरणामी यातून प±ांमÅये मोठ्या ÿमाणात बंडाळी झाली. Âयातूनच एकनाथ िशंदे यांनी प±ात बंड कłन प±ाचे जवळपास ४० आमदार आिण बारा खासदार आपÐया सोबत घेऊन पुÆहा एकदा भाजपशी युती कłन महाराÕůाचे मु´यमंýी पद िमळवलेले आहे. एकनाथ िशंदे यां¸या बंडामुळे प±ात २०२२मधे दोन गट िनमाªण झाले. Âयातून प±ावर वचªÖव कोणाचे यासाठी हे ÿकरण आता िनवडणूक आयोगाकडे गेलेले असताना Öथािनक िनवडणुकांचा िवचार कłन िनवडणूक आयोगाने सÅया िशवसेना प±ाची िशवसेना हे नाव आिण धनुÕयबाण हे िचÆह गोठवलेले आहे व या प±ा¸या दोÆही गटात एका गटात िशवसेना बाळासाहेब ठाकरे व दुसöया गटास उĦव बाळासाहेब ठाकरे िशवसेना असे नाव देऊन दोÆहीही गटास वेगवेगळी िचÆह सÅया िदलेली आहेत. ४. महाराÕů नविनमाªण सेना 'मी महाराÕůाचा महाराÕů माझा' ही घोषणा देऊन, मराठी अिÖमतेचा ÿĳ जहाल कłन, पूवाª®मीचे िशवसेना नेते राज ठाकरे Ļांनी आपली िशवसेनेत घुसमट होतेय, हे सांगुन, महाराÕůा¸या िवकासासाठी सवª मराठी माणसांना एकý कłन महाराÕůात नविनमाªण करÁयाच ÖवÈन राज ठाकरे Ļांनी पाहóन महाराÕů नविनमाªण सेना Ļा प±ाची Öथापना केली व महाराÕůातील मराठी जनतेला िवĵास देÁयाचा ÿयÂन केला पण ही सवª जोखीम उचलÁयासाठी प± ÿमुख या नाÂयाने महाराÕů कसा असावा Ļा संदभाªत Âयांनी ÊÐयू िÿंटची संकÐपना मांडली व Âया संकÐपने¸या जोरावर, युवकां¸या पािठंÊयावर, वकृÂव शैली¸या जोरावर, महाराÕůा¸या राजकारणातील खाचखळµयाची संपूणª मािहती कłन घेऊन Âया जोरावर महाराÕůात प± Öथापन करÁयाचा िवचार केला,पण Âयासाठी Âयांना हा मागª का िनवडावा लागला याचाही िवचार करणे øमÿाĮ ठरते. munotes.in

Page 31

राजकीय पक्ष
31 िशवसेना Ļा प±ाची १९९९ मÅये महाराÕůातील स°ा गेली, १९९९ ते २०१४ Ļा काळात हा प± स°े¸या बाहेर रािहला,व Ļाच काळात िशवसेनेत अनेक घडामोडी घडÐया िशवसेनेत Ļा काळात नारायण राणेचे बंड झाले ते कायªकारी ÿमुखा¸या िवरोधात, Âया नंतर राज ठाकरे Ļांनी आपली कŌडी जाणीवपूवªक केली जात असून िनķावंताना Æयाय िमळत नाही, आपली नाराजी ही प±ा¸या िवĜलावर नसून बडÓयांवर आहे ही भूिमका मांडून Âयांनी २७ नोÓह¤बर २००५ ला प±ातून बाहेर पडÁयाचा िनणªय घेतला.हा िनणªय तसा महाराÕůातील तमाम मराठी माणसाला चटका लावणारा होता, कारण बाळासाहेब ठाकरे Ļांनी िशवसेनेचा धुरा राज Ļा¸या कडे सोपिवÁया ऐवजी आपÐया पुýाकडे सोपिवली होती, आिण Âया वेळी बाळासाहेबांनी सांिगतले कì हा िनणªय राज ठाकरे Ļां¸या संमतीने झाला आहे. िशवसेनेची स°ा असतांना राज ठाकरे यां¸याकडे स°ेचे कोणतेही महÂवाचे पद नसतानाही Âयांना स°ेचा अनुभव Âया काळात येऊ लागला Âयांनी Âया काळात िवīाथê सेने¸या माÅयमातून िशवसेना युवकांपय«त पोहचिवÁयाचे काम केले Âया कायाªची पावती Ìहणून राज ठाकरे Ļा¸यावर िनķा असणाöया िनķावंत पाठीराखे आपÐया पाठीमागे उभे केले Ļा जोरावर राज ठाकरे Ļांनी िशवसेनेतून बाहेर पडÐयानंतर इतर राजकìय प±ात जाÁयाऐवजी आपला Öवतःचा प± काढÁयाचा िनणªय घेऊन महाराÕůाची पåरिÖथती जाणून घेÁयासाठी दौरा काढला व Âया दौöया¸या वेळेस महाराÕůातील पåरिÖथती ल±ात घेऊन ९ माचª २००६ महाराÕů नविनमाªण सेना Ļा प±ाची Öथापना केली. २.३.३ युतीचे (आघाड्यांचे) राजकारण भारतीय राजकारणात अनेक वषª काँúेस हाच एकमेव राÕůÓयापी व स°ाधारी Ìहणून ÿबळ प± होता. काँúेस मधून फुटून अनेक नवीन प± िनमाªण झाले असले तरी ते ही प± आप आपÐया भागात अिÖतÂव ठेवून होते. देशात अनेक लहान ÿादेिशक प±ही होते. तसेच कÌयुिनÖटांचा ÿभाव हा देशातील काही भागांत होता.पण देश पातळीवर काँúेसला आÓहान देणारा िबगर काँúेसी एकही राजकìय प± नÓहता. १९७१ सालापय«त Öवबळावर सरकार Öथापन करणाö या काँúेसला आÓहान देÁयासाठी िवरोधी प±ा¸या काही नेÂयांनी अ ॅंटी-काँúेिसझमचा िवचार मांडायला सुŁवात केली. १९७७ मÅये जेपी¸या नेतृÂवाखाली िबगर काँúेसी प±ाची प±ाची मोट बांधून जनता प±ाचे सरकार पिहÐयांदाच देशात अिÖतÂवात आले. वाÖतिवक पाहता हे सरकार जनता प±ाचे जरी असले तरीही जनता प±ा¸या िनिमªती¸या वेळेस माý अनेक एकमेकांशी परÖपर िवचारधारा असलेले अनेक प± एकý आलेले होते. राजकìय िवचारधारांचा वैचाåरकŀĶ्या िवचार करता जनता प±ाचे सरकार हे सुĦा एक आघाडीचाच क¤þ पातळीवरील देशातील पिहला ÿयोग होता. एकंदरीत जनता प±ातील असलेÐया अंतगªत वादामुळे हे सरकार आपला कालावधी पूणª कł शकले नसले तरीही सवª प± एकý येऊन काँúेसला िवरोध कł शकतात हे या जनता प±ा¸या सरकार¸या ÿयोगाने दाखवून िदले. Ìहणजेच स°ेपासून काँúेसला बाहेर ठेवायचे असेल आिण अशा िविशĶ पåरिÖथतीत स°ा िमळवायची असेल तर वेगवेगÑया िवचारधारे¸या प±ांनी िकंवा समान िवचारधारे¸या प±ांनी एकý येऊन युती आिण आघाडी¸या राजकारणाचा ÿयोग देशात आिण राºयात अनेक िठकाणी केÐयाचे िदसून येते.यातूनच भारतातील वेगवेगÑया राºयांतून Öवबळावर सरकार Öथापन करÁयाइतकì ताकद नसलेÐया महßवाकां±ी Öथािनक नेÂयांनी हळूहळू आपÐया मूळ प±ापासून Öवतंý होत munotes.in

Page 32

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
32 राजकारण करÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे देशात आघाड्यांचे आिण Öथािनक प±ांचे राजकारण ÿबळ होत गेले. आघाड्यांचे राजकारण हे एखाīा िविशĶ िवचारसरणीची बांधलेÐया नसलेÐया नेÂयां¸या स°ाकांशी राजकारणा¸या ŀिĶकोनातून एक सोयीचा ÿयोग आहे. एकंदरीतच अशा आघाड्या करताना ÿादेिशक अिÖमता, Öथािनक मुĥे, समान मुĥे या आधारावर अनेक राजकìय आघाड्या एकý येऊन िनवडणुका लढवताना िदसतात मग Ļा आघाड्या कधी कधी िनवडणूक पूवª असतात तर कधी कधी िनवडणुकìनंतरही होणाöया असतात. Ìहणजेच आघाड्याचे राजकारण ºयावेळेस केÐया जातज Âयावेळेस आपÐया सोयीचे राजकारण या भूिमकेतून आघाड्याकडे आपणास पाहावे लागते. मुळातच या आघाडी¸या राजकारणाची जी काही संकÐपना आहे ती पाहता Öवतः¸या ताकतीवर आपÐयाला स°ा ÿाĮ होत नाही, Âयासाठी आपÐयाला दुसöयाचा आधार घेणे गरजेचे आहे, ही ºयावेळेस वेगवेगÑया राजकìय प±ांची मानिसकता होते आिण Âयातून जे राजकारणाचे Öवłप बदलत जाऊन स°ा ÿाĮ केली जाते Âयाला आघाड्याचे राजकारण असे Ìहणतात. ºयावेळी वेगवेगÑया िवचारधारेचे राजकìय प± एकý येऊन आघाड्या बनवतात Âयावेळी अशा आघाडéसाठी राजकìय प± समान कायªøम तयार करताना िदसतात. एकंदरीतच िवचारधारेशी एकłप राहóन ºयावेळी आघाडी केली जाते, Âयावेळेस एकाच िवचाराचे राजकìय प± एकý येताना आपÐयाला िदसून येतात. ÿामु´याने िहंदुÂव या िवचाराधारेशी िनगिडत भाजपा िशवसेना युती हे एक उदाहरण आपÐयाला देता येईल.राÕůवादी काँúेस प± हा काँúेसमधूनच बाहेर पडलेला प± असÐयाने महाराÕůात काँúेस आिण राÕůवादीचे आघाडी सरकार हे 1999 ते 2014 या काळात पंधरा वष¥ स°ेत होते, हे सुĦा एक वैचाåरक ŀĶ्या एकý आलेले आघाडीचे उदाहरण होय. एकंदरीतच देशपातळीवर आघाड्या होताना धमªिनरपे±ता, आिथªक िवचार, िहंदुÂव, समानअज¤डा, डावेप±, उजवे प± आिण केवळ आिण केवळ स°ा ÿाĮ करणे हे उĥेश डोÑयासमोर ठेवून अनेक आघाड्या देशात िनमाªण होताना आपÐयाला िदसून येतात. महाराÕůातील महािवकास आघाडी सरकारचा ÿयोग पाहता वैचाåरकŀĶ्या हे तीनही प± वेगवेगÑया िवचारधारेचे असले तरी Âयांनी स°ाÿाĮीसाठी समान िकमान कायªøम राबवून महािवकास आघाडीचे सरकार आघाडी¸या माÅयमातून Öथापन केÐयाचे आपÐयाला िदसून येते. एकंदरीतच आघाड्या¸या राजकारणातून Öथािनक राजकारण डोÑयासमोर ठेवून ÿामु´याने आघाड्यांची łपरेषा ठरवली जाते. Âयामुळे एकंदरीतच िवचारधारेवर जी युती आघाडी होते Âयाला नैसिगªक आघाडी आिण वेगवेगÑया िवचारधारेशी ºयावेळेस राजकìय प± एकý येऊन आघाडी करतात Âयांना अभþ, अनैितक अशी नावे िदली जातात. महाराÕůात सÅया अिÖतÂवात आलेÐया एकनाथ िशंदे आिण भाजपा¸या युतीने नैसिगªक िमý या नाÂयाने आÌही पुÆहा एकदा एकý आलो आहोत हे जगासमोर सांगÁयाचा ÿयÂन केला असला तरी Âयाचा मूळ उĥेश Ìहणजेच केवळ आिण केवळ स°ा ÿाĮ करणे हाच होता हेही आपÐयाला ल±ात घेणे गरजेचे आहे. munotes.in

Page 33

राजकीय पक्ष
33 युती आिण आघाड्या¸या ŀिĶकोनातून क¤þीय राजकारणाचे Öवłप पाहता १९९० पासून २०१४ पय«त जवळपास २५ वषª कोणÂयाही एका राÕůीय प±ाला बहòमत िमळालेले नाही. Âयामुळे क¤þीय राजकारणातही काँúेस ÿिणत संयुĉ पुरोगामी आघाडी, भाजप ÿिणत राÕůीय लोकशाही आघाडी, डाÓया प±ांची आिण इतर प±ांची ितसरी आघाडी अशा आघाड्या आपÐयाला पाहायला िमळाÐया आहेत. एकंदरीतच क¤þीय राजकारणातही आघाडी आिण युती¸या राजकारणातून स°ा ÿाĮ करणे हा उĥेश साÅय केला गेला आहे. २०१४,२०१९ ¸या लोकसभा िनवडणुकìतही संयुĉ पुरोगामी आघाडी आिण राÕůीय लोकशाही आघाडी अशा दोन आघाड्यात िनवडणुका झाÐया असÐया तरीसुĦा २०१४ आिण २०१९ ¸या लोकसभा िनवडणुकìत राÕůीय लोकशाही आघाडीतील महßवाचा घटक असलेÐया भाजपला ÖपĶ बहòमत िमळाÐयामुळे काही अंशी क¤þीय पातळीवरील आघाड्यांचे राजकारण संपुĶात आÐयाचे िदसून येत आहे. एकंदरीतच सुŁवाती¸या काळात काँúेसे°र प±ाची मोट बांधÁयाची भूिमका भाजपने घेतली असली तरी आज Âयाच भाजप¸या िवŁĦ आता भाजपे°र प±ाची आघाडी िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन देशात सुł आहे. आघाडी¸या राजकारणात आपापÐया ÿभाव±ेýात आपला ÿभाव दाखवÁया¸या ŀिĶकोनातून अनेक राजकìय प± व अनेक राजकìय नेते ÿभाव±ेýाची भीती दाखवून मोठ्या राजकìय प±ाकडून जाÖती¸या जागा व आपÐयाला स°ेतील हवी असलेली पदे ÿाĮ कłन घेÁयाचा ÿयÂन करताना िदसून येतात Ìहणजेच एकंदरीतच आघाड्यांचे राजकारण Ìहणजेच सौदेबाजीचा िसĦांत असÐयाचे आपÐयाला िदसून येते. सारांश लोकशाही ÿिøयेमÅये लोकां¸या मताला आसलेले महßव पाहता Âया मता¸या आधारावर स°ा ÿाĮ करÁयाचे साधन Ìहणजे राजकìय प± होय. Ìहणजेच आज¸या राजकìय ÿिøयेत राजकìय संÖथा चालवÁयासाठी राजकìय प±ांची गरज आहे. Âयामुळे राजकìय प±ां¸या आधारे समाजातील वेगवेगळे समूह आपÐया राजकìय भूिमका मांडÁयासाठी आिण राजकìय भूिमका साÅय करÁयासाठी राजकìय प±ांचा आधार घेताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयामुळे लोकशाहीमÅये राजकìय प±ांचे महßव हे कमी न होता िदवस¤िदवस वाढतच आहे. आपली ÿगती तपासा १. राजकìय प±ांची संकÐपना ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. राÕůीय प± व ÿादेिशक प± यातील भेद ÖपĶ करा? ____________________________________________________________________________________________________________________munotes.in

Page 34

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
34 ____________________________________________________________________________________________________________________ ३. आघाड्या¸या राजकारणाची संकÐपना ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ 1. Chandra, K. 2004. Why Ethnic Parties Succeed: Patronage and Ethnic Head Counts in India. Cambridge: Cambridge University Press. 2. Kotliari Rajni,1970. Politics in India, Orient Longman, Delhi, Mukherji, Rahul .2007. ed. India’s Economic Transition: The Politics of Reforms. New Delhi: Oxford University Press. 3. Pai Sudha, 1998.'The Indian Party System Under transfonnation: Lok Sabha Elections 1998'. Asian Survey, vol.XXXVlILNo.9 4. Sridharan, E. 2004. ‘Electoral Coalitions in 2004 General Elections: Theory and Evidence’. Economic and Political Weekly 3951. 5. Wyatt, A. 1999 ‘The Limitations on Coalition Politics in India: The Case of Electoral Alliances in Uttar Pradesh’. Commonwealth and Comparative Politics. 6. Yadav, Y. 1999. ‘Electoral Politics in the Time of Change: India’s Third Electoral System, 1989–99’. Economic and Political Weekly, 21-28 August.  munotes.in

Page 35

35 ३ समकालीन ÿĳ आिण चळवळी घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿÖतावना ३.३ आिदवासéचे ÿĳ ३.४ शेतकöयांचे ÿĳ आिण चळवळी ३.५ िवīापीठीय ÿĳ ३.६ संदभªúंथ ३.१ उिĥĶे १) शेतकöयांचे ÿĳ, ते सोडिवÁयासाठी शेतकरी संघटनांनी केलेले ÿयÂन, आंदोलने इ.चा अËयास करणे. २) आिदवासéसाठी लढÐया गेलेÐया चळवळी, लढे इ.चा अËयास करणे. ३.२ ÿÖतावना ÖवातंÞयो°र काळात देशात शेतकöयांची िविवध आंदोलने झाली. १९७० ¸या दशकात भारतात पंजाब, तािमळनाडू आिण कनाªटक या राºयातील शेतकöयांनी मोठ्या ÿमाणात आंदोलने केली. Âयात महाराÕůही मागे नÓहता. राºयात ®ी. शरद जोशी यांनी शेतकöयां¸या िविवध मागÁयासाठी शेतकरी संघटनेची Öथापना कłन आंदोलने केली. दरÌयान¸या काळात फुट पडली. नंतर¸या काळात राजू शेĘी यांनी Öवािभमानी शेतकरी संघटना Öथापन कłन शेतकöयांचे नेतृÂव केले. १९७० चे दशक हे सामािजक चळवळीचे दशक Ìहणून ओळखले जाते. या दशकात राºयात आिदवासी समूहा¸या ह³कांसाठी अनेक चळवळी लढÐया गेÐया. या चळवळी ÿामु´याने डाÓया िवचारधारेवर आधाåरत होÂया. Âयाचीही मािहती आपण ÿÖतुत ÿकरणात कłन घेणार आहोत. ३.३ आिदवासéचे ÿĳ आिण चळवळी मानवांचा जो गट पवªत, जंगल, समुþ िकनारी वा बेटे अशा दूरÖथ भागांमÅये राहतो आिण ºयांची जीवनशैली आज¸या सËयतापूणª मानवांपे±ा िभÆन आहे, अशा समूहासाठी 'आिदवासी जमात’ असा शÊदÿयोग वापरला जातो.. जगातील काही राÕůांपैकì भारत हे एक असे राÕů आहे ºयामÅये आिदवासी जमातीची लोकसं´या मोठ्या ÿमाणात आहे आिण ती देशा¸या सवª भागात आढळते. देशामÅये munotes.in

Page 36

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
36 आिदवासी समूहाची सवाªिधक लोकसं´या मÅयÿदेशमÅये आढळते. तसेच ओिडसा, ईशाÆय भारत, गुजरात, पिĲम बंगालमÅयेही िविवध आिदवासी जमाती वाÖतÓय करतात. बहòसं´य आिदवासी देशा¸या मÅय आिण पिĲम भागामÅये राहतात. महाराÕů राºयात धुळे, नंदुरबार, गडिचरोली, ठाणे, रायगड, पालघर या िजÐĻांमÅये ÿामु´याने आिदवासी जमाती आढळतात. या ÿÂयेक िजÐहयात िभÆन िभÆन आिदवासी जमातéचे वाÖतÓय आहे आिण Âयांची िविशĶ सांÖकृितक वैिशĶ्ये आहे. जसे उदा. गडिचरोली- चंþपूर (मािडया गŌड), ठाणे-पालघर (वारली, ठाकूर), रायगड-पुणे (कातकरी), नािशक- नंदुरबार- धुळे (डांग, िभÐल, पारधी) आिदवासी जमातीची वैिशĶ्ये  आिदवासी हे कुटुंबाचे गट आहेत.  ÿÂयेक जमातीला नाव असते.  जमातीचे सदÖय समान भूÿदेशावर वाÖतÓय करतात.  जमाती¸या सदÖयांचा समान, सामाईक Óयवसाय असतो.  जमातीची समान संÖकृती, łढी, परंपरा, चािलरीती  Öवतंý कला, सािहÂय, लोकसंÖकृती  समान भाषा व बोलीभाषा ३.३.१ आिदवासीचे ÿĳ : वासाहितक काळात आिदवासीचे बहòतांश ÿमाणात जिमनीवरील ह³क संपुĶात आले. पåरणामी अÆय संसाधनांतील मालकìपासूनही ते वंिचत रािहले. काही आिदवासी जमातीना िāिटशांनी गुÆहेगार जमाती Ìहणून ठरवले. उदा. महाराÕůातील पारधी, रामोशी. इ. पåरणामी अशा जमातीकडे आजही संशयाÖपद नजरेने पािहले जाते. पåरणामी या जमाती आज ÿवाहापासून दूर गेलेÐया िदसतात. तसेच राºयसंÖथा पुरÖकृत अनेक ÿकÐपांमुळे आिदवासéना अनेक समÖयांना सामोरे जावे लागते. आिदवासी¸या काही सवªसाधारण समÖया खालीलÿमाणे- १) जंगलाशी संबंिधत समÖया : पारंपाåरकपणे आिदवासी जंगलामÅये राहत. िशकार करणे, जंगलातील वÖतु गोळा करणे, Öथलांतåरत शेती व जंगलातील साधनांपासून कला- कुसरी¸या वÖतु तयार करणे ही आिदवासी¸या उदरिनवाªहाची ÿमुख साधने होय. परंतु िāटीश सरकार¸या धोरणे - िनयमांमुळे आिदवासीचा वनांवरील ह³क संपुĶात आला. पåरणामी आिदवासीसमोर उपजीिवकेचा ÿĳ उभा रािहला. २) शेतीशी संबंिधत समÖया : सवªसाधारणपणे आिदवासीची शेतजमीन पवªताजवळ वा पवªता¸या पायÃयाशी आिण जंगलामÅये असते. तसेच आिदवासीना शेतीसाठी जलिसंचनाची साधने, आधुिनक तंý²ान उपलÊध नसते. पåरणामी महÂवपूणª नगदी आिण रÊबी िपके ते घेऊ शकत नाही. अशाÿकारे शेतीतून Âयांना वषªभर रोजगार munotes.in

Page 37

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
37 उपलÊध होत नाही. बöयाचदा शेतातील िपकांचे वÆयÿाणी नुकसान करतात; पåरणामी Âयांना उदरिनवाªहा¸या साधनांना मुकावे लागते. ३) भूवंिचतता : िāिटश राजवटीपासूनच आिदवािसं¸या जिमनी िविवध ÿकÐपांसाठी ताÊयात घेतÐया जात आहेत. तसेच बाहेरील Óयĉì, कंýाटदार, सावकार आिदवासé¸या जिमनी अÂयंत कमी पैÔयात िवकत घेतात. पåरणामी Âयांना आपÐया जिमनीपासून वंिचत राहावे लागते. Âयांना भूिमहीन Ìहणून जगावे लागते. ४) कजªबाजारीपणा आिण वेठिबगारी : ®िमक Ìहणून आिदवासéना संपूणª वषªभरासाठी रोजगार ÿाĮ होत नाही. तसेच Âयांना वेतनही िनयिमत वा योµय नसते. पåरणामी अनेकांना आपली उपजीिवका चालवता येत नाही. पåरणामÖवłप Âयांना सावकारांकडून उ¸च Óयाजदराने कजª ¶यावे लागते. Âयांना वेळेत कजª फडणे श³य नसÐयाने अÂयÐप वेतनावर वेठिबगार Ìहणून काम करावे लागते. ५) आरोµयाची समÖया : आरोµय, कुपोषण हे आिदवासी¸या ÿमुख समÖया आहेत. जंगलात िशकार व अÆन गोळा करÁयावर बंदी असÐयाने आिदवासीमÅये कुपोषणाचे ÿमाण वाढले आहे. आिदवासी कुटुंबांचे उÂपÆन कुटुंबातील सदÖयांचे भरण- पोषण करÁयाइतपत नसते. यामुळे ते अधªउपासमारीला बडी पडतात. आजारपणात पैशाअभावी Âयांना खाजगी Łµणालयात जाता येत नाही. पåरणाम Öवłप Âयांना कधी कधी मृÂयूला सामोरे जावे लागते. ६) संÿेषणाचा अभाव : आिदवासी दूरÖथ अंतरावरील भागात राहत असÐयामुळे समाजÿवाहापासून ते दूर राहतात. Âयां¸यापय«त कÐयाणकारी आिण िवकासा¸या योजना पोहोचÁयास िवलंब लागतो. ७) सातÂयाने होणारे Öथलांतर : आिदवासीना कामा¸या शोधात वा िवÖथापनामुळे राºयांतगªत िकंवा आंतरराºयीय Öथलांतर करावे लागते. Öथलांतåरत मजूर Ìहणून Âयांचे शोषण आिण दमन होते. शासनाने वेळोवेळी सुधाåरत केलेÐया िकमान वेतन अिधिनयमाÿमाणे Âयांना वेतन िमळत नाही. तसेच Âयां¸या कामाचे तासही अिधक असतातः ८) िश±णाचा अभाव / िनर±रता : अनेक आिदवासी कुटुंबांना आपÐया अिÖतÂवासाठी संघषª करावा लागतो. Âयांना िश±णापे±ा भाकरी महÂवाची आहे. शासनाने Âयां¸यासाठी आ®मशाळा Öथापन केÐया, परंतु मुलांना शाळेत दाखल करणे Âयांना श³य नाही. शाळाÿवेश होऊनही आज अनेक आिदवासी मुलांना योµय िश±ण िमळत नसÐयाने ते िनर±रच राहतात. Âयां¸या िनर±रतेचा फायदा ÿÖथािपत Óयĉéकडून घेतला जातो. ९) अ²ान, अंध®Ħा : आिदवासीमÅये आढणारी ÿमुख समÖया Ìहणजे अ²ान, अंध®Ħा होय. िश±णा¸या अभावी आजही अनेक आिदवासी जादूटोणा, करणी अशा िविवध अंध®Ħांना बळी पडलेले िदसतात. munotes.in

Page 38

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
38 १०) आिदवासीचे िवÖथापन आिण पुनªवसन : शासनाने मोठे उīोग, थमªल पॉवर Öटेशन, जलिवīुत ÿकÐप, धरणे आिण पाटबंधारे ÿकÐप उभारÁयाकåरता आिदवासी¸या जिमनी ताÊयात घेतÐया. पåरणामी Âयांना िवÖथापन करÁयास भाग पडले. Âयांना घोिषत झालेली नुकसान भरपाईदेखील Âयांना ÿाĮ होत नाही. पåरणामी Âयां¸या जीवनात अनेक आिथªक समÖया िनमाªण होतात. यािशवाय आिदवासी समाजात Óयसनाधीनता, जंगल – जमीन - पाणी या संबंिधत समÖया, अिÖमते¸या समÖयाही आढळून येतात. ३.३.२ महाराÕůातील आिदवासé¸या चळवळी / पåरवतªनवादी संघटना : महाराÕůातÐया úामीण भागातील अनेक पåरवतªनवादी संघटना आिदवासी, शेतमजुर, अÐप व सीमांत भूधारक या दुबªल घटकांना संघिटत कłन आंदोलनाÂमक मागाªने पåरवतªन घडवून आणÁयाचा ÿयÂन करतात. ३.३.२.१ ®मजीवी संघटना : महाराÕůातील आिदवासी ±ेýात पåरवतªनवादी चळवळी आिण संघटनांना शहरी भागातील नवडाÓया िवचारांनी ÿभािवत, सुिशि±त मÅयमवगêय नेतृÂव लाभले आहे. पूवê¸या ठाणे िजÐहया¸या (आताचा पालघर - ठाणे मधून िवभािजत) वसई, वाडा. िभवंडी, शहापूर तालु³यातील आिदवासी ±ेýात १९८२ पासून ®मजीवी संघटना कायªरत आहे. िववेक पंिडत आिण िवīुÐलता पंिडत यांनी ितचे नेतृÂव केले आहे. शेतमजुरी आिण वेठिबगारी या समÖयां¸या िनमूªलनाकåरता पंिडत यांनी आवाज उठवला. वेठिबगारी लढ्यािवŁĦ सुŁ झालेली संघटना केवळ आिदवासéची संघटना न राहता Âया पåरसरातील कĶकरी समूहाचे आशाÖथान बनली आहे. ®मजीवी संघटनेने सधन जािमनदारांिवŁĦ आवाज उठवला. तसेच आिदवासी¸या जिमनी लुटणाöयांना धडा िशकवला आहे. आवÔयक तेथे पोिलसांशीही ितने अिहंसाÂमक संघषª केला आहे आिण गुंडिगरी िवरोधात सहकायाªलाही केले आहे. आिदवासी¸या, मिहलां¸या समान कामासाठी समान वेतनाची मागणी संघटनेने केली असून, Âयात यश िमळवले आहे  वेठिबगारीची समÖया : ठाणे िजÐĻातील लµनगड्या¸या पĦतीने आिदवासéचे जीवन उदÅवÖत केले होते. आिदवासी¸या अ²ान, दाåरþा¸या फायदा घेऊन जिमनदारांनी Âयां¸यावर गुलामिगरी लादली होती. गावातील स°ाधीशांनी खोट्या पोलीस केसेस, िवनयभंग, मारहाण हे अमानुष मागª अवलंबून दहशत िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु संघटनेने सुमारे १५०० पे±ा जाÖत आिदवासी बेठिबगारांची सुटका केली. तसेच Âयां¸या पुनवªसना¸या योजना तयार कłन Âया ÿभावीपणे राबिवÐया. संघटनेची कायªपĦती घटनाÂमक चौकटीत बसणारी आहे. अिहंसे¸या मागाªने अÆयायािवŁध शोषीत वगाªस संघिटत केले जाते. ºयां¸या स°ेला मुळापासून हलवले ते या ÿिøयेला अितरेकìपणा, न±लवादी कारवाया असे Ìहणत. जमीनदार सावकार वगाªने यावर शासनाने ÿितबंध आणÁयासाठी ÿयÂन केले. परंतु संघटनेने न घाबरता munotes.in

Page 39

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
39 िनिभªडपणे आपले कायª सुŁ ठेवले. संघटने¸या कायाªमुळे ठाणे िजÐहयातील आिदवासी भागात सामािजक आिण आिथªक िवकास ÿिøयेला चालना िमळाली आहे.  आिदवासé¸या जिमनीची समÖया : जमीन हे आिदवासéचे सवªÖव असून, Âयांची संÖकृती ही मातीशी िनगिडत आहे. Âयामुळे ते जिमनीला 'काळी आई' असे Ìहणतात. जमीनदार - सावकार वगाªने फसवून या जिमनी आिदवासéकडून काढून घेतÐया. पåरणामी Âयांचे जगÁयाचे एकमेव साधन नĶ झाले. या समÖये¸या िनराकरणाकåरता संघटनेने जिमनी¸या ÿĳाबाबत मािहती िमळिवÁयाची मोहीम हाती घेतली. जिमनी¸या ÿĳाबाबत संघटनेने िशिवरे घेÁयास सुŁवात केली. Âयात जिमनीिवषयीचे कायदे, ह³क यािवषयी मािहती िदली जात. Âयामुळे आिदवासीमÅये जनजागृती होÁयास मदत झाली. अिहंसे¸या मागाªने Óयिĉगत सामूिहकपणे बेकायदा बळकावलेÐया जिमनी परत िमळिवणे, सात-बारा फेरफार यातील ĂĶाचाराचे िनराकरण करणे इ. काय¥ संघटनेने हाती घेतली. Âयामुळे संघटनेवरचा लोकांचा िवĵास वाढू लागला. हे लढे केवळ वेठिबगारांकåरता मयाªिदत न राहता भूिमहीन, अÐपभूधारक, छोटया शेतकöयासाठीही लढले जाऊ लागले. पाड्या-पाड्यातून सरकारने ठरवलेÐया पण िदÐया न जाणाöया िकमान वेतनाबाबतही लढे सुŁ झाले. पåरणामी आिदवासीना एक नवी िदशा, नवे जग अनुभवायला िमळाले. यातूनच संघटनेची घोषणा तयार झाली ती Ìहणजे "आिदवासी कĶकरी ढोर नाय माणूस हाय! माणुसकìची भीक नको, ह³क हवा. ह³क हवा" या घोषणेने समाजात नवी चेतना िनमाªण झाली. समाजात बदलाची ÿिøया सुŁ झाली. जमीनदार, वीटभĘी मालकांनी पूणª ताकदीिनशी ही बदल ÿिøया थांबवÁयाचा, ती िचरडून टाकÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु Âयातून काहीही साÅय झाले नाही. गुŁदेव आ®म िवīापीठ आ®म, गणेशपुरी¸या कामगारांनी संघटने¸या नेतृÂवाखाली केलेला लढाही िवशेष महÂवपूणª ठरला. अनुसूिचत जाती-जमाती आयोगाचे आयुĉ. कामगार कÐयाण महासंचालकच नÓहे तर तÂकालीन पंतÿधान राजीव गांधी यांनाही या ÿकरणी ल± घालावे लागले.  ľी मुĉìचे कायª : संघटनेने िकमान वेतन. वेठिबगारी, जमीनसुधारणा िवषयक कायīां¸या ÿभावी अंमलबजावणीबरोबरच िľयां¸या ÿĳावरही काम केले आहे. संघटनेत िľयांना पुŁषांइतकेच समानतेने वागवले जाते. संघटने¸या ÿÂयेक कायाªत िľयांचा सहभाग असतो. पुनवªसन, सहकारी तÂवावर चालणाöया दुµधसंÖथा, सामािजक वनीकरण या कायाªत Âयांचा ÿमुख वाटा असतो. संघटनेची अÅय±देखील एक ľी असते. आज संघटने¸या कायªकÂयाª असलेÐया िľया úामपंचायतीचे सरपंच, उपसरपंच अशी पदे भूषवत आहे. आिदवासी मिहलांसाठी 'माहेर' नावाची िशिबरे घेतली जातात. Âयात िľयां¸या िवकास व कÐयाण कायªøमावर भर िदला जातो. घरातील व कामावरील शाåररीक, मानिसक छळािवŁĦ िľयांनी आवाज उठवला आहे. ľीला ित¸या Öवतंý अिÖतÂव, ÖवातंÞयाची जाणीव होत आहे. munotes.in

Page 40

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
40 शोिषतां¸या आिण अिवकिसतां¸या ÿĳाकडे ल± देताना संघटना आपले सामािजक Åयेयभान िवसरलेली नाही. रोज िनमाªण होणाöया छोट्या ÿĳांचा समाज, समाजरचनेशी कसा संबंध आहे, हे संघटनेने वेळोवेळी दाखवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. ही चळवळ केवळ एका िजÐहयापुरती मयाªिदत न राहता राºयात िजथे िजथे शोषणािवरोधी काम सुł आहे तेथे ÿÂय±-अÿÂय±पणे जमेल तशी मदत करते. मराठवाडयातील दिलत व धुळे िजÐहयातील आिदवासé¸या संघषाªत या संघटनेचे कायªकत¥ सहभागी झाले आहेत. धमªिनरपे±ता व लोकशाही मानणाöया माणसाला माणूस Ìहणून आदर देणाöया सवा«ना संघटनेचा सतत पाठéबा रािहला आहे. ३.३.२.२ ®िमक संघटना महाराÕůतील आिदवासी ±ेýात कायª करणाöया कृितशील संघटनांपैकì एक ÿमुख संघटना Ìहणजे धुळे िजÐहया¸या शहादा तालु³यात कायª करणारी ®िमक संघटना होय. १९७० नंतरची महाराÕůातील ही एक महÂवाची आिदवासी चळवळ Ìहणून या चळवळीकडे पािहले जाते. धुळे हा महाराÕů-गुजरात सीमेवरील २७% आिदवासी लोकसं´या असलेला िजÐहा आहे. राºयातील इतर आिदवासी भागांÿमाणेच या भागातही सावकार, जिमनदार आिण जंगल ठेकेदारांकडून भूिमपुýांचे शोषण करÁयात येत असे. ÖवातंÞयो°र कालखंडात आिदवासé¸या िवकास योजनांमुळे आिदवासी जनसमुदाया¸या पåरिÖथतीत कोणताच बदल झाला नÓहता. आिदवासé¸या अ²ान, दाåरþ्य, िनर±रता याचा फायदा जमीनदार, सावकार वगाªने उचलला आिण Âयांचे शोषण केले. Öथािनक शासकìय यंýणेने Âयां¸यावर होणाöया अÆयायािवŁĦ कोणतीही पाउले उचलली नÓहती. िāिटश काळात धुळे िजÐĻामÅये Öथाियक झालेÐया आिण शेती करणाöया गुजर व लेवा पाटील जातीतील लोकांनी सारावसुलीचे काम Öवतःकडे घेतले. या कामात Âयांना भरपूर पैसा आिण राजकìय स°ा िमळाली. Âयां¸या जोरावर Âयांनी आिदवासी शेतकरी लोकांना चढ्या दराने कजªपुरवठा कłन नंतर परतफेड न झाÐयाने Âयां¸या जिमनी बळकावÐया. या ÿिøयेत आिदवासी अिधकािधक दåरþी झाले आिण Öवतः¸याच जिमनीवर शेतमजूर Ìहणून काम कł लागले. पुढे दळणवळणा¸या साधनामुळे Óयापार वाढला. या जमीनदारांनी Âया भागात कापूस व उसाची लागवड सुł केली व Óयापारही सुł केला. या ÿकारे तेच सावकार, जमीनदार, मÅयÖथ व Óयापारी झाले. Âयां¸या शेतात काम करणारे िभÐल आिदवासी हे कूळ Ìहणून काम करीत असे. ÿÂय±ात हा वेठिबगारीचा ÿकार होता. वेगवेगÑया मागा«नी जमीनदारांनी आिदवासé¸या जिमनी Öवतः¸या घशात घातÐया होÂया. हåरत øांतीनंतर उसाची शेती वाढिवÁयासाठी हे जमीन बळकावणे आिण आिदवासी शेतमजुरांची िपळवणूक करÁयाचे ÿकार वाढले, आिदवासी िľयांवरील अÆयाय – अÂयाचार होऊ लागले. या अÆयायािवŁĦ आवाज उठिवÁयासाठी १९७० मÅये अंबरिसंग सुरतवंती यांनी िभÐल सेवा मंडळाची Öथापना केली. Âयां¸या नेतृÂवाखाली शहादा तालु³यातील िभÐल शेतकरी शेतमजुरांनी संघिटत होऊन एकजुटीने अÆयायाचा ÿितकार केला आिण ÿभावीपणे आपÐया मागÁया मांडÐया. munotes.in

Page 41

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
41 सुŁवाती¸या काळात हा िवरोध, ÿितकार Óयिĉगत Öवłपाचा होता. अंबरिसंग सुरतवंती या आिदवासी नेÂयाने आिदवासéची एकजूट कłन कायīा¸या मागाªने Âयांना Æयाय िमळवून देÁयाचा ÿयÂन केला, िभÐलांवर अÂयाचार झाले तरी जमीनदारांशी हातिमळवणी असणारे पोलीस Âयां¸यावर कारवाई करीत नसत. राजकारÁयांचाही काहीच उपयोग नÓहता. तेÓहा Óयिĉगत ÿितकाराऐवजी संघिटत ÿितकाराची गरज असÐयाची जाणीव अंबरिसंग सुरतवंती यांना झाली. जानेवारी १९७२ मÅये िभÐल आिदवासी सेवामंडळ, भूिमहीन शेतमजूर व गरीब शेतकरी संघटना, लाल िनशाण प± यां¸या संयुĉ िवīमाने शहाīाला राºयÓयापी भूमुĉì पåरषदेचे आयोजन करÁयात आले होते. यानंतर अंबरिसंग सुरतवंती यां¸या नेतृÂवाखाली ®िमक संघटनेची Öथापना करÁयात आली. Âयात संघटनेचे खालील कायªøम ठरिवÁयात आले. (१) Æयायपूणª मागाªने आिदवासी शेतकöयां¸या मालकì¸या जिमनी ताÊयात घेणे. (२) रोजगार हमी योजनेची अंमलबजावणी करÁयासाठी सरकारवर दडपण आणणे. (३) १९४७ सालानंतर झालेÐया आिदवासé¸या जिमनéची हÖतांतरणे रĥ कłन घेणे. (४) आिदवासéची सरकारी संÖथांची सवª कज¥ माफ कłन घेणे. (५) सरकारने शेतमजुरांसाठी िकमान वेतन िनिĲत करÁयासाठी ÿयÂन करणे. या कायªøमा¸या अंमलबजावणीसाठी ®िमक संघटनेने लढा सुł केÐयावर जमीनदारांनी आिदवासéना ताÊयात घेतलेÐया जिमनीवłन हòसकावÁयाचे ÿयÂन केले. पण वृतपýांमÅये याचा गाजावाजा होऊन लोकमत संघिटत होत असÐयाचे िदसताच Âयांनी आपÐया पĦती बदलÐया. सुŁवाती¸या काळात ®िमक संघटनेने शेतकöयांना Æयायालयात Âयां¸या ह³कांसाठी लढÁयास मदत कłन Âयां¸या जिमनी परत िमळवून िदÐया. १९७२¸या राºय िवधानसभे¸या िनवडणुकांवर संघिटतपणे बिहÕकार टाकून आिदवासéनी आपला िनषेध Óयĉ केला. माचª १९७२ मÅये शहाīाला भरलेÐया शेतकरी मेळाÓयात सालदारां¸या उÂपÆनात वाढ करÁयाची, Âयांना सुĘी िमळÁयाची व Âयांचे कामाचे तास िनयंिýत करÁयाची मागणी मांडÁयात आली. या मागणीसाठी सालदार (वषªभरासाठी ठेवलेला शेतमजूर) संपावर गेले. Âयां¸यापाठोपाठ खंडकरी व रोजंदारीवर काम करणारे मजूरही संपावर गेले. या दडपणामुळे शेवटी जमीनदारांना सालदारां¸या मागÁया माÆय कराÓया लागÐया. जंगलाखाली नसणारी जंगलजमीन भूिमहीनांना लागवडीसाठी िमळावी ही ®िमक संघटनेची दुसरी मागणी होती. ही मागणी तÂवतः माÆय कłनही ÿÂय±ात जमीन ताÊयात घेÁयास गेलेÐया आिदवासéना पोिलसांनी हाकलले व अटक केली. एक वषा«¸या आतच ®िमक संघटनेने मोठ्या ÿमाणात गरीब शेतकरी व भूिमहीन शेतमजुरांना संघिटत केले. या सवª चळवळीत िľयांनीही सहभाग घेतला. १९७३ मÅये पåरसरातील एका मोठ्या जमीनदाराचा मोठी खाजगी सशľ सेना (दल) उभारÁयाचा बेत उघडकìला आला. मा³सªवादी कायªकÂया«नी यािवŁĦ उघडपणे िनषेध केला. अखेरीस सरकारला अशा ÿकार¸या दलावर बंदी घालावी लागली. munotes.in

Page 42

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
42 १९७४ मÅये अंबरिसंग यांचे िनधन झाले. पण Âयां¸या मृÂयूनंतरही संघटनेने आपले कायª कॉ. कुमार िशराळकर यां¸या नेतृÂवाखाली सुŁ ठेवले. जमीनदारांनी शेतमजुरां¸या मागÁया माÆय केÐया असÐया तरी Âयांची अंमलबजावणी माý केली नाही. शेवटी एिÿल, १९७४ मÅये शेतमजुरांनी संप केले. Âयामुळे संघटना व जमीनदारांमधील संघषª वाढले. गुजरांनी संघटनेवर बंदी घालÁयाची मागणी केली. पण ती माÆय झाली नाही. ही चळवळ अजून सुŁ असली तरी ितचा हवा तेवढा िवÖतार झालेला नाही. ®िमक संघटना आता मा³सªवादी कÌयुिनÖट प±ात िवलीन झालेली आहे. ३.३.२.३ भूिमसेना धुळे िजÐहायाÿमाणे पूवê¸या ठाणे िजÐĻातील पालघर, तलासरी, डहाणू, जÓहार, वाडा तालु³यात वारली आिदवासी समूहाची सं´या जाÖत आहे. वारली आिदवासी शेतकöयांवरील अÆयाय – अÂयाचाराचे िनमुªलन करÁयासाठी 'भूिमसेना' या िबगरराजकìय प±ीय संघटनेची Öथापना १९७० मÅये करÁयात आली. आिदल नावा¸या आिदवासी नेÂया¸या नेतृÂवाखाली आिदवासéनी सावकार व जमीनदारांिवŁĦ¸या लढ्यांमÅये भाग घेतला. लढ्या¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात आिदवासéनी शेतात जाऊन उभी िपके कापून Öवतः¸या ताÊयात घेÁयाचा धडाका सुł केला. ही शेते आिदवासéचीच होती व ती सावकारांनी लबाडीने Öवतः¸या ताÊयात घेतलेली होती. भूिमसेनेने या जिमनé¸या गैरÓयवहारांबाबत Öथािनक ÿशासकìय अिधकाöयांकडे तøारी नŌदिवÐया होÂया. पण Âयांची दखल घेतली जात नÓहती. पीक कापणी आंदोलनामुळे अिधकाöयांना या केसेसकडे ल± īावे लागले. माý Âयाचबरोबर पोिलसांनी भूिमसेने¸या कायªकÂया«ना अटकही केली. तरीही आिदवासéचे पीक कापÁयाचे सý सुłच रािहले. या ÿकारे ताÊयात घेतलेले धाÆय एकý कłन आिदवासéनी Âयाचे सामूिहक वाटप केले; तसेच धाÆय पेढी चालिवली. Öथािनक ÿशासकìय अिधकाöयांनी जिमनé¸या ÿकरणात ल± पालून जवळजवळ ८०० ÿकरणे सोडिवली व आिदवासéना Âयां¸या जिमनी परत िमळाÐया. परंतु जिमनी िमळाÐया तरी Âया कसÁयाची समÖया होती. आिदवासéकडे अवजारे, बैल, बी-िबयाणे नÓहती. तसेच Âयासाठी पैसेही नÓहते. Âयामुळे काही आिदवासéना परत जिमनी भाडेपĘयाने īाÓया लागÐया िकंवा सावकारां¸याच दारात जावे लागले. भूिमसेने¸या कायाªला ÿिसĦी िमळाÐया नंतर शहरातील काही कायªकÂया«ना संघटने¸या कायाªत सहभागी कłन घेÁयासाठी भूिमपुý ÿितķानची Öथापना करÁयात आली. १९७२ मÅये शेतकरी मंडळाची Öथापना करÁयात आली. आिथªक िवकासाचे काही उपøम या मंडळा¸या माफªत हाती घेतले जात असे. आिदवासé¸या कजाªची समÖया सोडिवÁयासाठी भूिमसेने¸या नेÂयांनी शहरातील काही सामािजक कायªकत¥ व िहतिचंतकां¸या सÐÐयाने आिदवासéसाठी बँकेकडून कजª उभे केले. माý अÓयविÖथत कारभार व िहशेब आिण योजने¸या अभावामुळे हा सवª ÿयोग फसला. आिदवासéना Öवतः¸या पायावर उभे करÁयाची योजना बारगळली. आिथªक गैरÓयवहार झाÐयाचे उघडकìस येताच शहरी कायªकÂया«ची संघटनेतून हकालपĘी करÁयात आली. munotes.in

Page 43

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
43 माý भूिमसेना Âयातून सावरली. आिदवासéमÅये राजकìय जाणीव जागृती िनमाªण करÁयाचे व वगªलढा चालू ठेवÁयाचे महßवाचे कायª भूिमसेनेने सुłच ठेवले आहे. सावकार व ®ीमंत शेतकöयांिवŁĦ शेतमजूर व गरीब शेतकöयांना संघिटत कłन Âयांचे ÿĳ सोडिवÁयाचे कायª भूिमसेना करीत आहे. ऐन हंगामामÅये संघटनेने शेतमजुरांचे संप घडवून आणले आहेत. तसेच तहसीलदारांकडे कायदेशीर नोिटसा पाठवूनही जेÓहा िकमान वेतनाबĥल हालचाल होईना तेÓहा संपकरी शेतमजुरांचा संप चालू ठेवÁयासाठी, Âयां¸या वेतनासाठी पयाªयी मागª िनवडला. आिदवासéनी काम नाकारले व जंगलात जाऊन लाकूड तोडून भारे डो³यावłन अनेक मैल वाहóन नेऊन शहरांमÅये िवकले. जंगल खाÂयां¸या अिधकाöयांनी तøारी केÐया तेÓहा भूिमसेनेने ÿÂयेक आिदवासीला Öवतः¸या डो³यावłन नेता येईल इतके सरपण नेÁयाची परवानगी आहे, असे उ°र िदले. तसेच úामपंचायतéना या सवª ÿĳांची मािहती िदली. या सवा«तून दडपण िनमाªण होऊन सावकार व जिमनदारांनी शेतमजुरांची वाढीव मजुरीची मागणी माÆय केली. शेतमजुरांना वेठिबगारीतून मुĉ करÁयासाठी भूिमसेनेने मोठया ÿमाणात ÿयÂन केले. Âयाचÿमाणे Âयांना पयाªयी काम िमळवून देÁयासाठी रोजगार हमी योजनेखाली काम सुł करावे या मागणीसाठी आंदोलनेही केली. ही सवª आंदोलने करताना भूिमसेने¸या कायªकÂया«ना व आिदवासéना जमीनदारां¸या गुंडांकडून होणाÆया अÂयाचारांना मोठ्या ÿमाणात सामोरे जावे लागले. भूिमसेनेचे कायª आजही या भागात चालू आहे. ३.४ शेतकöयांचे ÿĳ आिण चळवळी ३.४.१ शेतकरी संघटना : १९७० पासून भारतात शेतकöयां¸या øांितकारक चळवळीला सुŁवात झाली. महाराÕůही चळवळीत मागे रािहला नाही. भारतातील शेतकöयांची दयनीय अवÖथा कशी दूर करता येईल याŀĶीने शरद जोशी यांनी १९८० मÅये शेतकरी संघटनेची Öथापना केली. Âयांचे कायª महाराÕůात ÿिसĦ झाले तरी सवªý त¤ शेतकöयांचे नेते Ìहणून ÿिसĦ होते मह¤þिसंग िटकायत (उ°रÿदेश) व अÆय शेतकरी नेÂयांपे±ा जोशéना अिधक लोकिÿयता िमळाली. या संघटनेने शेतकöयां¸या दोन महÂवा¸या मागÁया केÐया Âया Ìहणजेच शेती¸या क¸¸या मालाची िकंमत कमी करावी आिण शेती¸या उÂपादनांची िकंमत वाढिवणे. या संघटने¸या कायाªचा फायदा भारतातील ®ीमंत शेतकöयांनी सवाªिधक उचलला. शरद जोशी हेच संघटनेचे एकमेव ÿवतªक, नेते होते. संघटनेची िवचारÿणाली आिण कायªÿणाली ठरिवणारे होते. ३.४.२ शेतकरी संघटनेची िवचारधारा : कालª मा³सª आिण गांधी यांचे तÂव²ान िजथे संपते Âयापुढे शेतकरी संघटनेचे तÂव²ान सुł होते, असा शरद जोशी आिण Âयां¸या सहकाöयांचा दावा होता. आपले िवचार लोकांपुढे मांडÁयासाठी जोशéनी 'भारत िवŁĦ इंिडया' असा नवा िसĦांत मांडला. Âयां¸या मते, देशातील लहान-मोठी शहरे Ìहणजे 'इंिडया' आहे. तर úामीण भाग व तेथे राहणारी जनता Ìहणजे 'भारत' आहे. इंिडया भारताचे सतत हा िनदªयपणे शोषण करीत आहे. Ìहणजेच सुसंघिटत वगª असंघिटतांचे शोषण करतात. munotes.in

Page 44

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
44 Âयाचÿमाणे शेतमालाला राÖत भाव िमळाला पािहजे. शेतमालाचा उÂपादन खचª योµय पĦतीने काढून Âयात शेतकöयां¸या वाजवी नफा धłन राÖत भाव काढला पािहजे. हा भाव न िमळाÐयामुळे शेती तोट्यात चालते. आिण शेतकरी अिधकािधक दåरþी बनतो. यावरील उपाय Ìहणजे शेतमालाला राÖत भाव िमळाला पािहजे. जोशी यां¸या मते शेती ±ेýातील वगª ही संकÐपना संघटनेला माÆय नाही. Âयां¸या मते, सवª शेतकरी एक आहे. Âयां¸यात ®ीमंत – गरीब शेतकरी, शेतमजूर असा भेद नाही. Ìहणूनच ‘शेतकरी िततुका एक एक’ अशी घोषणा संघटनेने िदली. ३.४.३ संघटनेचे तंýे व कायªÿणाली : जोशी यांचा महाराÕůातील जनमानसशाľाचा गाढा अËयास होता. कोणÂयाही ÿकारची औपचाåरक घटना, कायाªलये, पदािधकारी आिण संघासाठी लागणारा िनधी या सवª गोĶी जोशéना नामंजूर होÂया. राÖतारोको, रेलरोको, शहरी भागांची नाकेबंदी कłन, Âयांना धाÆयपुरवठा न करणे ही तंýे संघटनेने वापरलेली आहे. जोशéचा िहंसाचारावर संघटनेचा िवĵास नाही. शांततामय रीतीने आंदोलन चालिवÁयाबाबत Âयांचा आúह होता. जोशéनी नेहमीच अिहंसाÂमक आिण शांततामय मागाªवर भर िदला आहे. úामीण शेतकरी वगª हा धािमªक असÐयाचे ल±ात घेऊन संघटनेने आंदोलना¸या ÿचारासाठी धािमªक - सांÖकृितक ÿतीकांचा आधार घेतला आहे. उदा- 'इडा िपडा टळो, बळीचे राºय येवो' या िदवाळीतील बिलÿितपदेला शेतकरी िľयां¸या मुखी असलेÐया अिधवचनाला घोषवा³य बनवून चळवळीचा आधार असलेÐया शेतकरी वगाªशी सांÖकृितक नाळ जोडली व बळीराजा¸या Łपात सुराºय येईल, असा किÐपत आदशª समाजापुढे मांडला. तसेच आषाढी-काितªकì एकादशी¸या िदवशी पंढरपूर¸या िवĜल मंिदरात शेतकरी चळवळ यशÖवी Óहावी Ìहणून मी ‘िवĜलाला साकडे घालत आहे' असे सांगून जोशी यांनी पंढरपूरला शेतकöयां¸या सभा घेतÐया आहेत. लोकां¸या धािमªक भावनांचा उपयोग कłन घेÁयासाठी व संघटनेची िवचारÿणाली जनमानसात ŁजवÁयासाठी जोशéनी काही मािसके उदा. वारकरी', 'आठ वड्याचा µयानबा’ सुł केली. अशा ÿकारे संघटनेचे Åयेय साÅय करÁयासाठी सामाÆय जनते¸या मानिसकतेचा फायदा जोशी यांनी उचलला १९८० या दशकात असे Ìहटले जाऊ लागले कì, 'महाराÕůा¸या राजकारणात दोन शरदांचे ÿभूÂव आहे. एक Ìहणजे राजकìय नेते शरद पवार आिण दुसरे Ìहणजे शेतकरी संघटनेचे शरद जोशी हे होय. शेतकöयां¸या िहतासाठी जोशी यांनी अनेक चळवळी लढÐया आहेत, Âया खालीलÿमाणे- १) कांदा चळवळ (१९७८ - १९८०) : १९७८ मÅये कांīाचे भाव खूपच खाली गेले असता शरद जोशी यांनी कांīाचे भाव वाढवून िमळावे Ìहणून पिहले आंदोलन केले. Âयानंतर १९८० मÅये पुणे –नािशक महामागªवर चाकण या गावात शेतकöयांनी महामागª अडवून 'राÖता रोको' केले. सरकारने आधारभाव जाहीर कłन सरकारी munotes.in

Page 45

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
45 खरेदी संÖथेमाफªत कांīाची खरेदी सुł करावी, ही Âयांची ÿमुख मागणी होती. जोशéनी उपोषणही सुł केले. मागÁया माÆय झाÐयावर आंदोलन मागे घेÁयात आले; पण एिÿलमÅये सरकारने खरेदी बंद केÐयावर आंदोलन पुÆहा सुł करÁयात आले. असेच आंदोलन नािशक िजÐĻातील िनफाड तालु³यातील िपंपळगाव बसवंत येथेही करÁयात आले. २) ऊस आंदोलन (१९८०) : ऑगÖट ते नोÓह¤बर १९८० या दरÌयान मु´यतः नािशक िजÐĻातील ऊस उÂपादक शेतकöयांनी ऊसाला अिधक भाव िमळावा यासाठी हे आंदोलन केले. Âयासाठी साखर कारखाÆयांना ऊस न देÁयाचा ठराव केला. याही आंदोलनात राÖता रोको, रेल रोको या तंýाचा वापर करÁयात आला. पण शांततामय आंदोलकांवर पोिलसांनी बळाचा वापर केला. आंदोलक शेत³यांपैकì दोघे गोळीबारात ठार झाले. अनेकांना अटक झाली. यामुळे आंदोलन ÿकाशझोतात आले. जोशéनी या आंदोलनात उपोषण सुł केले. नोÓह¤बर १९८० मÅये महाराÕůा¸या मु´यमंÞयांनी आंदोलकांची ऊसभावाची मागणी माÆय केली. ३) तंबाखू आंदोलन (१९८१) : िनपाणी शहर महाराÕů- कनाªटक सीमारेषेवरील गाव असून, ते 'तंबाखू शहर' Ìहणून ÿिसĦ आहे. तंबाखूचे Óयापारी तंबाखू उÂपादक शेतकöयांवर अÂयाचार कåरत असत. यािवŁĦ व शासना¸या धोरणांिवŁĦ शेतकöयांनी आंदोलन छेडले. यातही राÖता रोकोचे तंý अवलंबÁयात आले. कनाªटक सरकारने बळाचा वापर कłन आंदोलन मोडून काढÁयाचा ÿयÂन केला. पोिलसां¸या गोळीबारात १२ शेतकरी मरण पावले. Âयानंतर सरकारने आंदोलकांची मागणी माÆय केली. ४) दूध आंदोलन (१९८२) : खाÆदेश ÿांतातील धुळे व जळगाव िजÐĻातील काही भाग दुµध पुरवठा करणारा ÿदेश Ìहणून ओळखला जातो. जून, १९८२ मÅये दुधाचे भाव वाढवून घेÁयासाठी हे आंदोलन पेटले. आंदोलना दरÌयान गायéचा मोचाª काढÁयात आला. यात शहरातील दुधाचा पुरवठा थांबवणे हे आंदोलन कÂयाªचे ÿभावी अľ रािहले; पण हे आंदोलन पूणªत: फसले. कारण दुध सहकारी संÖथानी मोचाªपासून दूर राहणे पसंत केले. ५) कापूस आंदोलन (१९८४) : १९८४ ¸या परभणी आिधवेशनात पुढाöयांना आिण कजªवसुली अिधकाöयांना गावबंदी, कापूस उÂपादक शेतकöयां¸या िहतर±णासाठी कृिýम धाµया¸या कापडावर बिहÕकार घालÁयाची घोषणा आखÁयात आली. याच काळात देशात इतरý सुŁ असणाöया आंदोलनाशी संघटनेने जोडून घेÁयाचा ÿयÂन केला. १९८५ नंतर संघटनेने कापूस आंदोलन उभे केले. िवदभाªतील नागपूर, चंþपूर, वधाª, यवतमाळ, अमरावती, अकोला, बुलढाणा तर मराठवाडयातील नांदेड व परभणी िजÐहयात राÖता रोको करÁयात आले. हजारोना अटक करÁयात आली. आंदोलना¸या पुढ¸या टÈÈयात अिधक शांततामय गांधीवादी पĦतीने धरणे धłन िवरोध दशªवला गेला. munotes.in

Page 46

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
46 ६) ľी चळवळ (१९८६) : मिहलांचा वाढता सहभाग आंदोलना¸या ŀĶीने महÂवाचा असÐयामुळे संघटनेने िľयां¸या ÿĳांवर आवाज उठवÁयास सुŁवात केली. नािशक िजÐĻातील चांदवड या लहान गावी १९८६ मÅये संघटनेने मिहला मेळावा घेतला. संघटनेने 'समú मिहला आघाडी' बांधत मिहलांना आंदोलनात उतरवले. शेतकöयांचा ÿĳ हा शेतकरी िľयांचा ÿĳ आहे ही महÂवाची ŀĶी घेऊन संघटनेने िलंगभाव समानता ŁजिवÁयासाठी ľीला जिमन आिण मालमता ह³कांमÅये समान भागीदार करणे यासारखे कायªøम राबिवले. Âयानंतर¸या काळात Öथािनक Öवराºय संÖथां¸या िनवडणुकìत मिहला उमेĬारांना िनवडून आणÁयाची घोषणा केली. Âयािशवाय मिहलांचा िवराट मोचाª िदÐलीला जाऊन राजीव गांधी शासनाला घेराव घालÁयाचा िनधाªर Óयĉ करÁयात आला. बलाÂकाåरत मिहलां¸या ÿकरणात पोिलसांनी गुंड व संबंिधत राजकìय नेÂयांना अटक न केÐयास हा मोचाª िनघणार होता. संघटनेचे दाłबंदी व लàमीमुĉìचे कायªøमही ÿभावी ठरले ७) कजªमुĉì आंदोलन (१९८८-८९) : शेतीमालाला राÖत भाव िमळत नसÐयामुळे शेतकöयांची लूट होते व शेतकöयाला घेतलेले कजª फेडणे अश³य बनते. Ìहणून शेतकöयांनी नादारी घोषीत कłन कजªमुĉ Óहावे, असा िवचार या आंदोलनामागे होता. हजारो शेतकöयांचे कजªमुĉìचे अजª Æयायालयात दाखल करÁयात आले. पुढे क¤þ व राºयसरकारने कजªमाफìची योजना मंजूर केली. ३.४.४ शेतकरी संघटना आिण महाराÕůाचे राजकारण : सुŁवाती¸या काळात शेतकरी संघटना राजकारणापासून अिलĮ होती; परंतु संघटनेने १९८४ पासून अÿÂय±रीÂया राजकारणात सहभाग घेÁयास सुŁवात केली. १९८४ ¸या िनवडणुकìत संघटनेने िवरोधी प±ांना (गैरकॉúेस) पाठéबा िदला. पण राजीव गांधी यां¸यािवषयी जनतेत सहानुभूतीची लाट ÿचंड असÐयामुळे िवरोधकांना फारसे यश िमळाले नाही. १९८५ ¸या िवधानसभा िनवडणुकìत शरद पवारां¸या ÿचंड बहòमतात संघटनेचाही वाटा होता. संघटने¸या पािठंÊयामुळे पवारां¸या गटाला ५४ जागा िमळून िवरोधी प±ाचा दजाª िमळाला. नािशक िजÐĻातील १८ मतदारसंघात संघटनेचा पाठéबा असलेले सवª उमेदवार िवजयी झाले. १९९० पय«त शेतकरी संघटना िनवडणुकì¸या राजकारणात ÿÂय± सहभाग घेत नÓहती. िवरोधी प±ांना पािठंबा देत. १९९० मÅये जनता दला¸या नेतृÂवाखालील पुरोगामी लोकशाही आघाडीत संघटना सामील झाली. परंतु संघटनेला फारसे यश िमसले नाही. संघटनेने आठ जागा लढवÐया. पण िवदभाªतील एक जागा संघटनेला िमळाली. तरीही संघटनेचे महÂव अनÆयसाधारण रािहले. राÕůीय लोकशाही आघाडी सरकारने शरद जोशêची नेमणूक शेतीिवषयक सिमतीवर अÅय± Ìहणून केली. कोणतीही िलिखत घटना नसलेली शेतकरी संघटना जोशी यां¸या एकमुखी नेतृÂवावर आधारलेली होती. Âयाचा पåरणाम Ìहणजे नंतर संघटनेत फुट पडली. अिनल गोटे या munotes.in

Page 47

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
47 जोशé¸या िनकटवतêय सहकाöयाने संघटनेतून बाहेर पडुन आपली Öवतःची दुसरी संघटना िनमाªण केली. १९९५ ¸या िनवडणुकांतही संघटनेने भाग घेतला; परंतु संघटनेला अपेि±त यश िमळाले नाही. शरद जोशéचे राजकारण धरसोडीचे रािहले आहे. नंतर¸या काळात जोशी यांनी Öवतंý भारत प±ाची Öथापना केली. १९९१ व १९९६ ¸या लोकसभा िनवडणुकìत संघटनेला अपयश आले. डंकेल ÿÖतावाला जोशéनी िदलेला पािठंबा महागात पडला, अशी टीका Âयां¸या सहकाöयानी केली. परंतु शेतीÿधान भारतात शेतकöयांचे ÿĳ सोडिवÁयासाठी शेतकरी संघटनेने कायम ÿयÂन केले आिण Âयांची गरज कायम आहे. २०१५ मÅये शरद जोशéचे िनधन झाले. Âयां¸यानंतर संघटनेला ÿभावीरीÂया पुढे नेणारे नेतृÂव संघटनेत िनमाªण होऊ शकलेले नाही. Âयामुळे सīिÖथतीत महाराÕůा¸या राजकारणावरील संघटनेचा ÿभाव पूवêइतका रािहलेला िदसत नाही. ३.४.५ इतर शेतकरी संघटना : शरद जोशé¸या नेतृÂवाखालील शेतकरी संघटना िवदभª मराठवाड्यासह पिĲम महाराÕůात जोमाने वाढली. ऊस उÂपादक शेतकöयां¸या ÿĳांवर शेतकरी संघटनेने आवाज उठवÐयाने राºयभरातील शेतकरी िखशावर संघटनेचा लाल िबÐला लावायला लागला. शेतकöयांचा ÿĳ ऐरणीवर आÐयामुळे शेतकरी संघटना व शरद जोशी खेड्यापाड्यात पोहोचले. जोशé¸या नेतृÂवाखालील संघटनेने केलेÐया आंदोलनाची नŌद सरकारला ¶यायला लागत होती. ÿितकूल पåरिÖथतीवर मात करत संघटना दूरवर पोहोचली. दरÌयान¸या काळात काही राजकìय आिण Óयिĉगत कारणांमुळे शेतकरी संघटना िवभागली गेली आिण फुटली. Âयातून शरद जोशéची मूळ संघटना, २००४ मÅये Öथापन झालेली राजू शेĘéची Öवािभमानी शेतकरी संघटना आिण सांगलीमÅये रघुनाथदादा पाटील यांची शेतकरी संघटना अशा तीन वेगवेगÑया संघटना िनमाªण झाÐया. राजू शेĘी यांनी कोÐहापूर िजÐĻातील ÿÖथािपत राजकारÁयांना दणका देत िजÐहा पåरषद, िवधानसभा आिण लोकसभा या तीन िनवडणुका संघटने¸या बळावर िजंकÐया. शरद जोशी, राजू शेĘी, रघुनाथदादा पाटील यां¸या तीन संघटना वेगवेगÑया ऊसदर मागू लागÐया. बöयाचदा Âयां¸यात आरोप- ÿÂयारोप झाले. Âयामुळे साखरसăाटांचे काम सोपे झाले. रघुनाथ पाटील यांनी ३५०० Łपये दर मािगतला, तर शेĘी यांनी ३००० Łपयांचा नारा िदला. जोशी यांनी २५०० Łपयांची मागणी केली. संघटने¸या वेगवेगÑया मागÁयांमुळे कोणाला पािठंबा īायचा, असा ÿĳ ऊस उÂपादकांना पडला. एकाच ÿĳावर तीन नेÂयांची वेगवेगळी भूिमका का? आिण तीनही नेÂयांना शेतकöयांचे िहत साधायचे असेल तर मागणीत मतभेद कशासाठी, असे अनेक ÿĳ उपिÖथत होऊ लागले. आरोप-ÿÂयारोपामुळे या आंदोलनाकडे लोकांचा बघÁयाचा ŀिĶकोन बदलला. ३.४.६ राजू शेĘी आिण Öवािभमानी शेतकरी संघटनेचे आंदोलन : नोÓह¤बर २०१३ मÅये पिĲम महाराÕůात शेĘी यांनी आपÐया संघटने¸या माफªत ऊस आंदोलन उभारले. शेĘी यां¸या नेतृÂवाखाली शेतकरी रÖÂयावर उतरला. या काळात ऊसाला ३००० Łपये दर िमळावा Ìहणून ऊस उÂपादकांनी राडा केला यामुळे कारखानदारांना कारखाने बंद ठेवावे लागले. आंदोलकांनी राÖता रोको करताना अितशय हĘी भूिमका घेतली. munotes.in

Page 48

महाराÕůा¸या राजकारणाचे
िनधाªरक घटक
48 एसटीवर तुफानी दगडफेक करीत साखर सăाटांवर असणारा आपला राग Óयĉ केला. राÕůीय महामागाªवर खाजगी वाहनांवर दगडफेक केली. गरीब परÿांतीय चालकांना मारहाण कłन आंदोलन साजरे केले. शेĘी यांनी या आंदोलनासाठी महाराÕůाचे माजी मु´यमंýी पृÃवीराज चÓहाण यांचे गाव Ìहणून कराड हे शहर िनवडल. चÓहाण यां¸या गावात आंदोलन केÐयामुळे मागÁया लवकर माÆय होतील असे Âयांना वाटले असावे या आंदोलनाला लोकांचा बराच पािठंबा िमळाला. पिहÐयांदा सुł झालेले आंदोलन सरकारला मुदत देऊन Öथिगत करÁयात आले. Âयानंतर पुÆहा आंदोलन सुł झाले. या दरÌयान रघुनाथ पाटील यां¸या संघटनेनेदेखील आंदोलन सुł केले. गावागावातील शेतकरी रÖÂयावर उतरला आिण िशÖत नसलेÐया िदशाहीन आंदोलकांनी रÖÂयावर वाहना¸या टायरी पेटवून राÖता रोको केला. खेड्या-तालु³यांना जोडणाररे मागª रोखून धरले. एसटीला तर इतका मोठा फटका बसला कì शेĘी यांनी आंदोलकांना ‘एस.टी.चे नुकसान कł नका, एस.टी.वर दगड माराल तर माझी तुÌहाला शपथ आहे’. असे आवाहन केले. काही िठकाणी आंदोलकांनी खेड्यातील बाजार उधळले. शेतकöयांचा भाजीपाला उधळून लावला. Âयां¸या मालाची नाससधुस केली. आंदोलकांनी साखर सăाटांवर असणारा आपला राग सामाÆय लोकांवर काढून काय िमळवले? यातूनच संघटनेतील गटबाजीचे राजकारण िदसून आले. िविवध गटांनी आपापÐया सोयीनुसार आंदोलन केले. या आंदोलनादरÌयान ऊसतोड कामगारांचे मोठ्या ÿमाणात नुकसान झाले. अखेर ३००० Łपयांची मागणी करणाöया शेĘी यांनी पिहली उचल २२०० Łपये आिण ४५० Łपयांचा हĮा अशी २६५० Łपयांवर तडजोड केली. Âयांनी सरकार आिण साखर सăाटांना एक जानेवारीपय«तची मुदत देऊन आंदोलन Öथिगत केले. शेĘी यांनी आंदोलन मागे घेतÐयामुळे रघुनाथदादांनी Âयां¸यावर िवĵासघाताचा आरोप केला. शेतकöयांचे रĉ सांडायला नको Ìहणून आंदोलन Öथिगत केÐयाचे शेĘी यांनी Ìहटले. तÂकालीन úामिवकास मंýी जयंत पाटील यांनी ‘या आंदोलनामुळे कारखाÆयांचे नुकसान झाले आहे. ३००० Łपये घेऊन दाखवा मी शेतकरी संघटनेचा िबÐला लावतो’, असे आÓहान केले. मु´यमंýी चÓहाण यां¸या कराड गावात आंदोलन, शेतकरी संघटने¸या नेÂयांची घणाघाती भाषणे, गावोगावी झालेली आंदोलने, शेतकरी संघटने¸या नेÂयांमधील आरोप-ÿÂयारोप, जयंत पाटील यांची चच¥त आलेली िÓहिडओ ि³लप, राÕůवादी काँúेसचा शेĘé¸या िवरोधातील मोचाª, आंदोलनादरÌयान नेÂयां¸या पुतÑयांचे केलेले दहन, राÖतारोको, तोडफोड, ऊसतोड कामगारांची उपासमार Ļा या आंदोलनातील ठळक घडामोडी होÂया. हे आंदोलन कृÕणा, कोयना आिण वारणा-येरळा या नīां¸या काठावर झाले. २००४ मÅये िशरोळ मतदारसंघातून शेĘी यांची िवधानसभेवर िनवड झाली. Âयानंतर Âयांनी Öवािभमानी प±ाची Öथापना केली. सन २००९ मÅये ते खासदार Ìहणून लोकसभेवर िनवडून आले. सन २०१४ मÅये Öवािभमानी प±ाने सेना-भाजप अशी युती केली. पुÆहा ते हातकणंगले लोकसभा मतदारसंघातून खासदार Ìहणून िनवडले गेले. दरÌयान¸या काळात रालोआ सरकारात Âयांचा प± सहभागी झाला. परंतु राजकìय मतभेदामुळे शेĘी सरकार मधून बाहेर पडले. Öवािभमानी िवचार नावाचे पाि±क शेĘी यां¸या संघटनेमाफªत चालवले जाते. munotes.in

Page 49

समकालीन ÿĳ आिण चळवळी
49 सन २०१८ मÅये Öवािभमानी शेतकरी संघटनेने दुधाला िकमान हमीभाव िमळावा Ìहणून दूध आंदोलन उभारले. या आंदोलनाचे Öवłप Ìहणजे संघटनेने दूध उÂपादकांनी रÖÂयावर दूध ओतून शासना¸या Åयेयधोरणांचा िनषेध केला. ३.५ िवīापीठीय ÿĳ १) शेतकरी संघटनेची तंýे आिण आंदोलने िवशद करा. २) आिदवासéवर होणाöया अÆयाय-अÂयाचारािवŁĦ लढणाöया कोणÂयाही एका संघटने¸या कायाªचे मूÐयमापन करा. ३.६ संदभªúंथ १) आधुिनक महाराÕůाचे राजकारण - व.मं. िसरिसकर, कॉÆटीनेÆटल ÿकाशन, पुणे. २) महाराÕůाचे शासन आिण राजकारण – डॉ. अशोक जैन, शेठ ÿकाशन, मुंबई. ३) महाराÕůातील पåरवतªनवादी चळवळी : तÂव, Óयवहार आिण आÓहाने (मोहन गुंजाळ Öमृितúंथ), संपादक गो.तु.पाटील आिण रणिजत परदेशी, जनशĉì वाचक चळवळ, औरंगाबाद.  munotes.in

Page 50

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
50 ४ नागरी समाजाचे उपøम आिण िवकासाचे पयाªयी ÿितमान (मॉडेल) घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿाÖतािवक ४.३ िवषय िववेचन ४.४ नागरी समाज संकÐपना व Öवłप ४.५ महाराÕůातील मािहती अिधकार चळवळी ४.६ पयाªवरण संर±ण व संवधªन चळवळी ४.१ उिĥĶे १. नागरी समाजाचे Öवłप आिण भूिमका समजून घेता येईल. २. मािहती अिधकारा संदभाªतील िविवध चळवळी संबंधी मािहती जाणून घेता येईल. ३. पयाªवरण संर±ण व संवधªन चळवळी संबंधी मािहती ÿाĮ होईल. ४.२ ÿाÖतािवक ÿाचीन úीक िवचारवंत िससेरो यां¸या िवचारांमÅये नागरी समाज संकÐपने संदभाªत उÐलेख आढळतो. खöया अथाªने १९९० ¸या दशकापासून नागरी समाज हा राºयशाľातील िवचारवंतापासून राÕůाÅय± पय«त सवा«साठीच ÿभावी मंý ठरला आहे. नागरी समाज हा मुळातच राºयÓयवÖथे¸या अितøमण िवरोधात बाजारपेठ अथªÓयवÖथेमÅये उपलÊध असलेÐया ÖवातंÞयाचे र±ण करतो. तसेच लोकशाही िवचारांची मुĉ देवाणघेवाण करता यावी, नागåरकांचे ÖवातंÞय व िहतसंबंधाचे र±ण Óहावे. यासाठी राºयस°ेवर िनब«ध आणÁया¸या ŀĶीने सकाराÂमक åरÂया नागरी समाज कायª करीत असतो. अशा नागरी समाजामÅये कामगार संघटना, शेतकरी संघटना, िवīाथê संघटना, तसच गैरसरकारी संÖथांचा समावेश होतो. ºयात सामाÆय जनतेला आपला ÿĳ, समÖया यािवषयी मत मांडÁयाची संधी िमळते. तसेच Âया संघटनां¸या माÅयमातून समÖया सोडवून िवकासाचा मागª चालू ठेवला जातो. नागरी समाज हा एक संघिटत सामािजक जीवन दशªवतो. ºयात ऐि¸छकता सुजन सिहत समिपªत व कायदेशीर ÓयवÖथा व सहभागीता या मूÐयांचा ÿभाव असतो. नागरी समाजाचा संबंध िबगर राजकìय संघटनांशी येतो. तसेच नागरी समाजात शासन बाĻ सवª नागåरक सहभागी असतात. सावªजिनक िहत समोर ठेवून ते कायª करतात. स°ेचे िवक¤þीकरण िकंवा आिधस°ावादाला िवरोध व लोकसहभागाला ÿाधाÆय नागरी समाजामÅये असते. सावªजिनक धोरण ÿिøयेत पारदशªकतेला महßव िदले जाते. munotes.in

Page 51

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
51 ४.३ िवषय िववेचन समकालीन राजकìय िसĦांतामÅये नागरी समाज या िवचारधारेस महßव ÿाĮ झालेले असून, राºयसंÖथेमाफªत ºया कायाªची अपे±ा करÁयात येते, ती कायª जर राºयसंÖथा ÓयविÖथतपणे पूणª करीत नसेल, तर Âयावेळी नागरी समाजाकडे एक पयाªयी ÓयवÖथा या ŀĶीने पाहÁयात येते. नागåरकांची भूिमका Âयांचे कृतीÿवण गट, िविशĶ Åयेयाने ÿåरत झालेले समूह, ºयांचा उĥेश सावªजिनक िहत असतो. अशां¸या लोकसभागावर नागरी समाज संकÐपनेत भर िदला जातो. शासन व समाज यां¸यात मूÐय संघषª सुł होतो. Âयावेळी नागरी समाज सिøयपणे भूिमका िनभावतो. िनणªय ÿिøयेत राजकìय Óयĉì महÂवपूणª भूिमका पार पाडत असÐया, तरीही बाĻ हीतसंबंधी गट, संघटना Âयावर ÿभाव पाडतात. उदा. भारतातील जन लोकपाल िवधेयका¸या मंजुरीसाठी अÁणा हजारे यां¸या नेतृÂवाखाली झालेले नागरी समाजाचे आंदोलन तसेच मेघा पाटकर यां¸या नेतृÂवाखाली झालेले नमªदा बचाव आंदोलन अशा अनेक चळवळी सामािजक łपातून िनमाªण झाÐया आहेत. Âया सवª नागरी समाज Ìहणून संबोधÐया जातात. नागरी समाजाचा राजकारणाशी जवळचा संबंध येत असतो. Âयामुळे नागरी समाज आिण राजकारण यातील सहसंबंध व िवरोध हे देखील समजून घेणे आवÔयक आहे. ४.४ नागरी समाज संकÐपना व Öवłप समाजाचा सामािजक, आिथªक, राजकìय, सांÖकृितक आिण सवा«गीण िवकास करÁयाची जबाबदारी शासन व सरकारचे ÿाथिमक कतªÓय असते, परंतु एकटे सरकार हे सवªच कायª कł शकत नाही. Âयासाठी Óयिĉगत पातळीवर िकंवा सामािजक पातळीवłन िविवध गट आिण संÖथांनी आपापली कतªÓय ओळखून कायª करणे तेवढेच महßवाचे आहे. परंतु सÅया तसे होतांना िदसत नाही. Ìहणून देशात नवनवीन गट, राजकìय प±, Óयावसाियक, संशोधक, अËयासक, धोरणकरते, ÿसारमाÅयमे आिण Öवयंसेवी संÖथा Ļा समाजाचे ÿĳ सोडवÁयासाठी व िवकास साÅय करÁयासाठी नÓयाने पुढे येत आहेत. Âयाचाच एक भाग Ìहणून आधुिनक काळात नागरी समािजक संकÐपना पुढे आÐया आहेत. राºयÓयवÖथा आिण समाजÓयवÖथा या दोन ÓयवÖथांमÅये असणारया åरĉ जागेत कायª करणाöया ÓयवÖथेस नागरी समाज असे Ìहटले जाते. नागरी समाज Ìहणजे िसिÓहल सोसायटी या शÊदाचा अथª नागरी आिण सËय असा सुĦा आहे. Ìहणून या दोÆही अथाªचा एकिýतपणे िवचार करणे गरजेचे आहे. नागरी समाज हा कायīाचे पालन करणारा, लोकशाही ÓयवÖथेवर िवĵास असणारा सËय लोकांचा समूह आहे. नागरी सेवा सुिवधा ÓयवÖथेपय«त वेळेवर पोहोचत नाही आिण Âयासोबतच राºय ÓयवÖथेने लोकांकåरता उपलÊध कłन िदलेÐया वÖतू आिण सेवा लोकांपय«त पोहोचत नाही. तेÓहा नागरी समाज ही राºयÓयवÖथा आिण समाज ÓयवÖथा या दोन ÓयवÖथा मधील दरी भłन काढून Âयावर पूल बांधÁयाचे कायª नागरी समाजाने करावयाचे असते. Âयामुळे नागरी समाज ही एक पूरक ÓयवÖथा Ìहणून कायª करणे अपेि±त आहे. ४.४.१ नागरी समाजाचा अथª व Óया´या Center for Civil Society, London School of Economics या संÖथेĬारे नागरी समाजा¸या संदभाªत अशी Óया´या करÁयात आली आहे. "िजथे परÖपर िहतसंबंध, उĥेश munotes.in

Page 52

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
52 आिण मूÐय यासाठी िवना दबाव कृती घडू शकते असे िठकाण समाज व Óयĉìचा सुसंÖकृत नागåरक समाजामÅये समावेश होतो " तÂवतः या संÖथा शासन कुटुंब आिण बाजार यंýणा यापे±ा िभÆन असाÓयात असे समजले जाते. परंतु ÿÂय±ात माý शासन, कुटुंब आिण बाजार यंýणा यां¸यातील सीमारेषा धूसर गुंतागुंती¸या आिण सहज ओलांडता येÁयाजोµया होत आहेत. नागरी समाजामÅये िविवध अंतरे भूिमका वटिवणाöया Óयĉì आिण संÖथा तसेच Âयांचे कायª अिधकाराने रचना यांचे िम®ण असते. यामÅये सरकारी, गैरसरकारी, सामािजक Öवयंसेवी संÖथा, सामािजक गट, मिहलांचे गट, धािमªक गट व Óयावसाियक संघटना, सामािजक चळवळी, िम® राजकìय आघाड्या आिण समथªक समूह िकंवा गट या सवा«चा समावेश नागरी समाजामÅये होतो. परंतु या सवª संÖथा सुसंÖकृत नागरी समाजाचा भाग आहेत का? हा खरा चच¥चा िवषय व ÿĳ आहे. या संदभाªत भारतीय शाľ² नीरा चांडोले यांचे उ°र नकाराÂमक आहे. Âया Ìहणतात कì, "शासनावर टीका करणाöया संÖथाच केवळ नागरी समाजात मोडतात. उदा भारतातील आम आदमी पाटê, अÁणा हजारे इÂयादी. इतर सवª संÖथा माý गैरसरकारी संघटना असून Âयांना नागरी समाजाचा भाग समजता येणार नाही." शासनाला जाब िवचारणे हे ÿÂयेक यंýणेचे मु´य उिĥĶ नसते, असे Âयांना यावłन सूिचत करावयाचे आहे. नागरी समाज िकंवा नागरी संÖथा Ìहणजे अशा सवª सोयंसेवी नागरी आिण सामािजक संÖथा वा संघटना ºया िक, िøयाशील समाजाचा आधार असतात. या सवª संघटना व संÖथा शासनाचे पाठबळ तसेच, Âया जनिहत जपÁयासाठी शासकìय अिधस°ेला वेळोवेळी जाब िवचारतात व आÓहान देतात." सī पåरिÖथतीत भारतात व महाराÕůात नागåरक समाजाचा स¸चा भĉ व Óयĉì Ìहणून फĉ अÁणा हजारे हेच लढताना िदसून येतात. Âयां¸यापासून ÿेरणा घेऊन जनतेने जागृत होणे अÂयंत महßवाचे आहे. अÆयथा ही राजकìय ÓयवÖथा समाज व देशाला िदवाळखोरीत काढÁयाचा ĂĶाचाराĬारे ÿयÂन करीत आहे. ४.४.२ नागरी समाजाची वैिशĶ्य व कायª : १. समथª आिण राºयÓयवÖथेचे स±मीकरण करणे. २. ÿशासकìय यंýणेवर िनयंýण ÿÖथािपत करणे. ३. सावªजिनक िहताचे संर±ण करणे. ४. संयम हा नागरी समाजाचा आÂमा आहे. ५. øांती पासून दूर असतो. ६. राजकìय प±ापासून अिलĮ असतो. ७. नागरी समाज गितशील व पåरवतªनशील असतो. राजकìय प±ा¸या Öवतः¸या अनेक समÖया आिण मयाªदा असतात. राजकìय प± हे नागरी समाजाÿमाणे कायª कł शकत नाहीत. Âयामुळेच िøयाशील नागरी समाज िनमाªण होणे आज काळाची गरज आहे. ही पåरिÖथती िवचारात घेता नागरी समाजाचे राजकìय प± Öथापन करणे अपेि±त नाही. नागरी समाज ÓयवÖथा ही लोकांमÅये कायªकत¥ ती िविधमंडळात नाही. नागरी समाजाचे राजकìय प±ात łपांतर झाÐयास ते लोकÿबोधनाचे आिण लोकस±मीकरणाचे काम योµय ÿकारे कł शकणार नाही. टÈÈयाटÈÈयाने लोकांचा munotes.in

Page 53

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
53 Âयां¸यावरील िवĵास कमी होत जाईल आिण शेवटी Âयांची पåरिÖथती सुĦा इतर राजकìय प±ाÿमाणेच होÁयाची नाकारता येत नाही. ४.४.३ नागरी समाजाची भूिमका : (नागरीसमाजा¸या िवकासासाठी आवÔयक घटक) १. लोकसहभागाला ÿाधाÆय देणारी शासन व ÿशासन ÓयवÖथा Öथापन करणे. २. सामािजक मूÐय शोधून Âयांची जोपासना करणारी ÓयवÖथा िनमाªण करणे. ३. सुशासन ÓयवÖथे¸या माÅयमातून पारदशªक Óयवहार जनसहभागीÂव व उ°रदाियÂव जबाबदारी पूवªक कायª करणे याला ÿाधाÆय देऊन सहभागी शासन पĦतीचा िवकास कłन नागåरकां¸या स±मीकरणाला ÿाधाÆय देणे. ४. ÿÂयेक नागåरकांमÅये लोकशाही मूÐय, ÖवातंÞय, समता, ±मता, Æयाय, व बंधुता यांची जपवणूक करणे लोकशाही मूÐयांची अंमलबजावणी कłन समाजातील घटकांना िवकासा¸या ÿवाहात समान संधी उपलÊध कłन देणे. ५. लोकशाही ÓयवÖथेने आपले कायª िवकासा¸या Åयेयाने ÿेåरत होऊन केले पािहजे. केवळ िनयम व कायदे यांना समोर कłन लालफìतशाही कायª टाळणे व मागªदशªन न करणे ही ÿवृ°ी सोडली पािहजे. ६. शासन ÓयवÖथा िनयंýण मुĉ असली पािहजे. ७. लोकशाही िवक¤þीकरणातून जनसहभाग ÿाĮ Óहावा, Ìहणून पंचायती राज ÓयवÖथेचा ÿारंभ करÁयात आला आहे. परंतु राजकìय इ¸छाशĉìचा अभाव व नोकरवगाªचे असहकायª यामुळे पंचायतराज स±म झाले नाही. Âयासाठी योµय मागªदशªन व ÿोÂसाहन देऊन चांगÐया लोकां¸या राजकìय ÿिøयेत सहभागी Óहावे, यासाठी ÿयÂन करणे गरजेचे आहे. तसेच िनणªय - िनधाªरण धोरण आखणी, अंमलबजावणी व मूÐयमापन या सवª ÿिøयांमÅये समाजातील सवª जाती¸या लोकांचा सिøय व सकाराÂमक सहभाग असणे आवÔयक आहे. ८. लोकशाही शासन ÓयवÖथेत िनमाªण झालेले दोष दूर करÁयासाठी कायīा¸या आधीराºयासक ÿाधाÆय īावे. ९. नागरी समाजाची काटेकोरपणे सवªý अंमलबजावणी करावी. वरील सवª घटक नागरी समाजाची अंमलबजावणी करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावतात. नागरी समाजाचा क¤þिबंदू NGO असतात. या एनजीओ राजकìय प±ाĬारे काम करÁयात ÖवारÖय नसलेÐया परंतु नागरी जीवन, जनिवकास यासाठी सहकायª कł इि¸छणारया युवकांना ÿिश±ण देतात. समाजातील दुबªल व दुलªि±त Óयĉì िकंवा समूहां¸या समÖया हाताळÁयात राºय ÓयवÖथा स±मपणे कायª कł शकत नाही. तेÓहा या संÖथा महßवाची भूिमका पार पाडतात. नागरी समाज लोकशाही शासन ÓयवÖथेतील राºयसंÖथेत िशÖत लावÁयाचे कायª करतो. नागरी समाजा¸या माÅयमातून राºय शासन ÓयवÖथा अिधक ÿबळ होऊन िविवध िवकास िवषयक धोरणे व कायदे िनमाªण कłन Âयाची अंमलबजावणी करते. नागरी समाज, munotes.in

Page 54

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
54 लोकसेवक व सामाÆय जनता यां¸यातील दुवा साधÁयाचे कायª करतो. तसेच Âयाचे सुशासन िनिमªती¸या कायाªत महÂवपूणª योगदान असÐयाचे िदसून येते. नागरी समाजामुळे राºयÓयवÖथे¸या कामिगरीमÅये गुणव°ा व पåरणामकारकता िदसून येते. नागरी समाजामुळे आिथªक ±मता व राजकìय ÖवातंÞय िमळते, तसेच नागरी समाजा¸या माÅयमातून एखादे आदशª नेतृÂव ही उदयास येऊ शकते. उदा. अÁणा हजारे व अŁंधती रॉय. या सामािजक सेवकांमुळे समाजाचे अनेक ÿĳ मागê लागतात. आिण लोकांना खöया अथाªने ÖवातंÞयाची जाणीव कłन देÁयाचा ÿयÂन या समाजसेवकांमुळे आिण Âयां¸या नागरी समाजामुळे श³य होते. आपली ÿगती तपासा : १. नागरी समाजाचे Öवłप सांगून नागरी समाज ही संकÐपना ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. नागरी समाजाचा अथª सांगून नागरी समाजाची भूिमका िवशद करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.५ महाराÕůातील मािहती अिधकार चळवळी (Movement for the right to information in Maharashtra): नागरी समाज चळवळीचे अÅययन करताना मािहती अिधकार चळवळीचा ÿकषाªने वेध ¶यावा लागतो. या संदभाªने मा. अÁणा हजारे यांनी राळेगणिसÅदी िज. अहमदनगर येथून महाराÕů मािहती अिधकार कायदा २००० मÅये सुधारणा करÁयासाठी आंदोलन सुł केले. याची दखल घेऊन तÂकालीन मु´यमंýी आिण उपमु´यमंÞयांनी या कायīाचा सुधाåरत मसुदा तयार करÁयासाठी जी सिमती गठीत केली होती. ÂयामÅये िवधी व Æयाय मंýी अÅय±, ÿधान सिचव सामाÆय ÿशासन िवभाग, अÈपर मु´य सिचव, Æया. नर¤þ चपळगावकर, डॉ. माधव गोडबोले, डॉ.सÂयरंजन साठे, ॲड सÂयरंजन धमाªिधकारी आिण िवजय कुवळेकर यांचा समावेश होता. या सिमतीने तÂकालीन िविवध राºयातील कायदे व क¤þ सरकार¸या िवचाराधीन असलेÐया तरतुदéचा अËयास कłन एक मसूदा तयार केला. या मसुīाला िवधानसभा, िवधान पåरषद, राºयपाल, राÕůपती यांची संमती घेवून महाराÕůाचा २००० चा कायदा सुधाåरत कłन २३ सÈट¤बर २००२ पासून ÿÂय± अंमलबजवणी¸या Öवłपात पूवªल±ी ÿभावाने सुł करÁयात आला. २००२ ¸या या कायīाची ÿमुख वैिशĶ्ये पुढील ÿमाणे सांगता येतील. munotes.in

Page 55

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
55 ४.५.१ महाराÕů मािहतीचा अिधकार कायदा २००० ची ÿमुख वैिशĶ्ये : १) उĥेश : महाराÕů मािहती अिधकार कायदा २००२ चा उĥेश पूवê¸या कायīापे±ा Óयापक कłन Âयात पारदशªकता, खुलेपणा, जबाबदारीची जाणीव आिण लोकशाही समाजÓयवÖथेत जनतेचा सहभाग वाढवणे असा होता. २) ÓयाĮी : २००२ पूवê¸या महाराÕůा¸या कायīातील मािहती मागणाöया Óयĉì¸या ÿामािणक हेतूची तरतूद काढून Âयात शासन व शासना¸या संÖथा, संघटना यामधून जो दÖतऐवज िमळत होता. Âयाची ÓयाĮी वाढवून संबंधीत मािहती िडÖकेट्स, Éलॉपी, इले³ůॉिनक ÿकार अशा Öवłपात देÁयाचे ठरवले. ३) पÅदती : अजªदाराला मािहती िमळिवÁयासाठी १५ िदवसांची तरतूद केली गेली. तसेच अजª नामंजूर करणे व जीवीत आिण िव° ÖवातंÞयाची मािहती अजªदाराला २४ तासां¸या आत पुरवली जाईल. याची तरतूद केली गेली. हा अजª फेटाळतांना Âयाची कारणे व आÓहान अिधकारी याची मािहती अजªदाराला लेखी देÁयाची तरतूद केली गेली होती. ४) सामाÆयीकरण : महाराÕůा¸या २००२ ¸या कायīात मािहती नाकारÁया¸या तरतुदीची सं´या (कलम ८) नुसार ३२ वłन ११ करÁयात आली. यात एखाīा Óयĉìने मािगतलेली मािहती नाकारÁया¸या ह³कातील अिभलेखा¸या भागात असÐयास व ही मािहती कायīात असÐयास ती मूळ अिभलेखा पासून वेगळी करÁयाची तरतूद यात करÁयात आली. (कलम १०) ५) अपील आÓहान पÅदत : अजªदाराचा अजª नामंजूर झाÐयास तो मािहती अिधकाöया¸या िनणªयािवłÅद ३० िदवसां¸या आत वåरķ अिधकाöयाकडे आÓहान अजª दाखल करÁयाची तरतूद व अपील अिधकाöयाने िदलेला िनणªय माÆय नसÐयास अंतीम आÓहान लोकायुĉ िकंवा उपलोकायुĉ यां¸याकडे करÁयाची तरतूद होती.(कलम ११) आिण Âयांचा िनणªय अंतीम असÐयाची तरतूद होती. ६) दंड : या कायīानुसार एखाīा अिधकाöयाने संबंधीत मािहती िदलेÐया मुदतीत, अयोµय, चुकìची, िदशाभूल करणारी िदÐयास Âयाला अजाª¸या सुनावणीतील िनयमानुसार ÿÂयेक िदवसा¸या िवलंबास २५०/- ł. दंडाची तरतूद केली गेली होती. या कायīा¸या (कलम १२) नुसार दंडाची जाÖतीत जाÖत र³कम २०००/- ł. कłन Âया¸या वेतनातून कपात करÁयाची तरतूद कłन िशÖतभंगाची कारवाई करÁयाचे आदेश देÁयात आले होते. ७) मािहती Öवत:हóन ÿिसÅद करÁयाची तरतूद : महाराÕů मािहती अिधकार कायदा २००० नुसार ÿÂयेक शासकìय ÿािधकरणांना Âयां¸या Öवत:¸या कायाªचा तपिशल, अिधकारी व कमªचाöयांचे अिधकार, कतªÓय, िनणªय घेतांना अनुसरावयाची पÅदती, शासन िनणªय, आदेश, कायाªलयीन अिभलेखांची यादी तसेच ÿशासकìय िनणªयांशी संबंिधत सवª मािहती ÿािधकरणांनी Öवत:हóन ÿिसÅद करÁयाची तरतूद यात करÁयात आली होती. (कलम ४ (ख,ग) munotes.in

Page 56

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
56 ८) अिभलेख आयोगाची Öथापना : शासनाचे ÿितिनधी, समाजातील नामवंत व ÿितिķत Óयĉì यांचा िमळून शासनामाफªत अिभलेख आयोग Öथापन करÁयाची तरतूद करÁयात आली. (कलम १४) जुने अिभलेख जनते¸या मािहतीसाठी उपलÊध कłन देÁयासाठी शासनाला सÐला देणे. हे या आयोगाचे कायª होते. अिभलेख आयोगाचा िनणªय शासनावर बंधनकारक होता. ९) राÕůसंर±णाबाबतची मािहती ठरिवÁयासाठी सिमतीची तरतूद : शासनाचे मु´य सिचव (गृह) यां¸या अÅय±तेखाली एक सिमती गठीत करÁयात आली होती, ºयात दोन सदÖयांची िनयुĉì शासनामाफªत केली होती. ºया मािहतीमुळे देशा¸या सावªभौमÂवाला आिण एकाÂमतेला धोका िनमाªण होईल, Ìहणून मािहती देÁयात येणार नÓहती. अशा बाबतीत मािगतलेली मािहती देणे अथवा न देणे हे ठरिवÁयासाठी संबंधीत सिमती गठीत करÁयात आली होती. सदर मािहती स±म ÿािधकाöयामाफªत ताबडतोब सिमतीकडे पाठवून ही मािहती देता येत नाही, असे या सिमतीने सांगीतले तर ती मािहती नाकारÁयाची तरतूद करÁयात आली होती (कलम ७ क). १०) पåरषदा गिठत करणे : मािहती अिधकार कायīा¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी 'राºयÖतरीय पåरषद' गठीत करÁयाची तरतूद करÁयात आली होती. या पåरषदेचे अÅय± मा. मु´य सिचव असतील तर समाजातील नामवंत Óयĉì, ÿसारमाÅयमांचे ÿितिनधी, िश±णत², अशासकìय संघटनांचे ÿितिनधी, सदÖय असतील अशी तरतूद या कायīात करÁयात आली होती. (कलम १३(१)) या बरोबरच महसूल िवभागासाठी संबंधीत महसूल आयुĉा¸या अÅय±तेखाली पåरषद गठीत करÁयात यावी. आिण राºयÖतरीय पåरषदे सार´याच ÿितिनधéची नेमणूक करÁयाची तरतूद यात होती. या पåरषदा सहा मिहÆयातून िकमान एकदा या कायīा¸या कामाचा आढावा घेऊन शासनास मागªदशªन करतील अशी तरतूद करÁयात आली होती. (कलम १३ (२)) ११) स±म ÿािधकाöयां¸या िनयु³Âया : कायīा¸या अंमलबजावणीसाठी 'स±म ÿािधकारी' कोणते या कायīात ÖपĶ करÁयात आले होते. यात राºय शासना¸या ÿÂयेक ÿशासकìय िवभागाचा ÿमुख, राºयातील शासकìय व इतर ÿािधकरणांचे ÿशासकìय ÿमुख, सहकारी संÖथांसाठी सहकारी संÖथांचे िनबंधक, सावªजिनक िवĵÖथ ÓयवÖथेसाठी धमªदाय आयुĉ, ®िमक संघाकरीता कामगार आयुĉ, महाराÕů लोकसेवा आयोगासाठी लोकसेवा आयोगाचा सिचव, लोकायुĉ आिण उपलोकायुĉ यां¸यासाठी तसेच ÿशासकìय शाखेसाठी लोकायुĉ आिण उपलोकायुĉ यांचे ÿबंधक यांची तरतूद करÁयात आली होती. (कलम ३). महाराÕů मािहतीचा अिधकार २००० ¸या तुलनेत २००२ ¸या कायīात उिĥĶे Óयापक करÁयात आली होती. यात मािहतीची ÓयाĮी वाढवून मािहती नाकारÁया¸या तरतुदी कमी करÁयात आÐया, तसेच यात पृथ:करणाची तरतूद करÁयात आली. या कायīात अपील पÅदतीत बदल कłन १५ िदवसां¸या आत योµय कारणािशवाय मािहती न िदÐयास दंडाची तरतुद करÁयात आली होती. यात जुने अिभलेख खुले करÁयासाठी आयोगाची Öथापना, अंमलबजावणीसाठी पåरषदा गठीत करÁयात आÐया आिण स±म ÿािधकारी कोण? आिण munotes.in

Page 57

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
57 कायाªलयांनी Öवत:हóन मािहती ÿिसÅद करÁयाची तरतूद २००२ ¸या कायīात करÁयात आली होती. ४.५.२ मािहती अिधकार कायīासाठी Öवयंसेवी संÖथांचा पुढाकार आिण सामािजक चळवळी (Initiatives and Movements: NCPRI, CHRI, Anna Hazare, MKSS and others) : सामािजक Öतरावरील ÿयÂन : भारतात मािहती¸या अिधकारा¸या िवकासाचे जी दोन टÈपे आढळतात. Âयातील एक टÈपा Ìहणजे ÖवातंÞयपूवª काळात िāिटशांनी िनमाªण केलेÐया गुĮते¸या कायīात दुłÖती करणे आिण दुसरा Ìहणजे ÖवातंÞयो°र काळात मािहतीचा अिधकार देÁयाची मागणी. वृ°पýां¸या कायīासंदभाªत चौकशी करणाöया सिमतीने १९४८ साली असे सुचिवले होते कì, राÕůीय सुरि±तते¸या आवÔयकतेसाठी काही बाबी गुĮ ठेवÁयासाठी सुधारणा करावी. माý याला नोकरशाहीनेच िवरोध केला. Âयामुळे भारता¸या ÖवातंÞयÿाĮी नंतरही बरीच वष¥ मािहतीचा अिधकार कायदा लागू झाला नÓहता. जनतेला मािहतीचा अिधकार हा कायīाने ÿाĮ कłन īावा हा िवचार १९९० नंतर पुढे आला. याचे मु´य कारण Ìहणजे भारतीय राºयघटना, Æयायालयीन िनणªय, िबगर शासकìय संघटना यां¸या कडून करÁयात आलेले ÿयÂन व Öवयंसेवी संÖथांचा पुढाकार या Öवłपाचे आहे. सवō¸च Æयायालयाने १९७५ साली एका ÿकरणात असे Ìहटले कì, "या देशातील नागåरकांना, शासकìय कमªचाöयांनी सावªजिनक ±ेýात केलेले ÿÂयेक कायª व Âयां¸याकडून केली जाणारी ÿÂयेक कृती जाणून घेÁयाचा अिधकार आहे." याचा अथª असा कì, सवō¸च Æयायालया¸या मते आपÐयासार´या जबाबदार शासन असलेÐया देशात फारच थोड्या बाबी गुĮ असू शकतात. सवō¸च Æयायालयाने मािहती¸या अिधकाराला मूलभूत अिधकाराचा दजाª िदला असला तरी शासनाची ÂयामÅये उदासीनता िदसून आली. नागåरकां¸या मूलभूत ह³कांचे र±ण करता येईल. यासाठी िविवध Öवयंसेवी संÖथांनी व चळवळीनी पुढाकार घेतला. "मािहती¸या अिधकारा¸या चळवळीची सुłवात सवªÿथम १९९० मÅये राजÖथान मधील मजदूर िकसान शĉì संघटन (M.K.S.S.) या Öवयंसेवी संÖथेने सुł केलेला ÿयÂन हा मािहती¸या अिधकारा¸या लढ्याचा ÿारंभ होता." ४.५.३ मजदूर िकसान शĉì संघटन : मािहती अिधकार नागरी चळवळीला सवªÿथम मजदूर िकसान शĉì संघटनेने (M.K.S.S.) ÿारंभ केला. या संघटनेची Öथापना राजÖथानमÅये मे १९९० मÅये करÁयात आली. úामीण भागातील भुमीहीन शेतमजूर गावात मंजूर होऊन येणारी दुÕकाळी कामे करतात. अ²ान आिण अिशि±तपणामुळे ते कंýाटदारांकडून सहज फसवले जाऊ शकतात. Âयांनी आपण केलेÐया कामाबĥल काही मुĥे उपिÖथत केले, तर Âयांना डावलले जाते. Âयांना वाचता येत नसÐयामुळे नेमून िदलेली मजूरी िमळत नाही. आिण Âयांना आपण फसिवले गेलो हे कळत नाही. Âयां¸या अ²ानाचा फायदा लोक सहजपणे घेतात, Ìहणून úामीण भागातील मजुरांना सरकारी योजनांची मािहती आवÔयक आहे. ती मािहती मजुरांना देÁयासाठी या संघटनेची Öथापना करÁयात आली. (M.K.S.S.) या संघटनेचे ÿिसÅद नेतृÂव सामािजक कायªकÂयाª व िनवृ° सनदी अिधकारी "®ीमती अłणा रॉय" यांनी केले व "िनखील डे" यांनी Âयांना सामािजक लेखापरी±णा¸या माÅयमातून सहकायª केले. munotes.in

Page 58

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
58 मजदूर िकसान शĉì संघटनेने úामीण भागातील मजुरां¸या समÖया सोडिवÁयासाठी आिण तेथील शासकìय ÓयवÖथेत होत असलेली अफरातफर जाणून घेÁयासाठी राजÖथान मधील िभÐल तालु³यातील देवडुंगरी हे गाव िनवडले. या संघटनेमुळे Âया गावातील मजुरांना सु²ानी बनवÁयास सहकायª केले. िभÐल ÿांतात अ²ानी मजुरांची सं´या जाÖत असÐयाने शासनाकडून येणारा पैसा मजुरांना Âयां¸या कामाÿमाणे िमळत नÓहता. Âयामुळे तेथील लोकांना ÿशासनामÅये आपÐया अ²ानाचा गैरवापर होत असÐयाचे जाणवले. Âयामुळे साहिजकच आपण ºया कामाची मािहती घेतो िकंवा ते काम केÐयावर Âयाचा खचª कुठपय«त झाला इÂयादी अनेक ÿĳांची मािहती िमळÁयाचा अिधकार ÿाĮ Óहावा अशी मागणी या संघटनेकडून केली जाऊ लागली. सरकारकडून मागासलेÐया ÿांतासाठी जे वेगवेगÑया ÿकारचे अनुदान (फंड) िदले जात होते. Âयासाठी, "िवकास कामाचे Öवłप, Âयासाठी झालेला खचª, Âयाचे फलीत व Âयासंबंधातील सवª तपशील शासनाने जाहीर करावा. ही या संघटनेची ÿमुख मागणी होती." िवकास कामे Ìहटले तर मागासलेÐया ÿांतामÅये ĂĶाचार होणे Öवाभािवकच आहे. परंतु या भागामÅये जो ĂĶाचार होत होता. तो पुराÓयाअभावी ÖपĶ करणे अवघड होते. "जेÓहा संघटनेने कामाचा तपशील दाखवÁयाचा आúह केला होता. तेÓहा Âयांना असे सांगÁयात आले कì, या शासकìय बाबी असून Âयाबाबत गुĮता पाळÁयात येते." थोड³यात, असे Ìहणता येईल कì, ÖवातंÞयपूवª काळात िāिटशांनी जो गोपनीयतेचा कायदा ÿशासनात लागू केला होता. Âयाचेच फलीत Ìहणजे िभÐल तहसील मÅये िवकास कामात होत असलेला ĂĶाचार होय. शासकìय बाबीत गुĮता पाळÁयात येते Ìहणजे ÂयामÅये सामाÆय नागåरकां¸या अिधकारावर कुठे तरी बंधने आÐयाचे ÖपĶ होते. यामुळे संघटनेने शासनाकडे वेळोवेळी आúह केले आिण Âयां¸या सतत¸या लढ्यां¸या दबावापुढे शासनाला झुकावे लागले. आिण या संघटनेने मािगतलेली सवª कागदपýे लोकांना पाहÁयासाठी उपलÊध कłन īावी लागली. संघटनेने िमळवलेला हा िवजय आिण Âयातून िमळणारी मािहती ही शासनाची मेहरबानी नÓहती तर ती मािहती Ìहणजेच संघटनेला नÓयाने िमळालेला ह³क होता. हा ह³क Ìहणजे या चळवळीचा ÿारंभ होता आिण जसजशी या संघटनेची ÓयाĮी वाढली Âयातूनच या आंदोलनाचा पुढचा टÈपा Ìहणजे जनसुनवाई होय. ४.५.४ जनसुनवाई चळवळ : नागरी सामािजक चळवळी¸या łपाने १९९४ मÅये (M.K.S.S.) ने जी नवीन पÅदती Öवीकारली ितला "जनसुनवाई" असे Ìहटले गेले. जनसुनवाई Ìहणजे जाहीर सुनावणी, एखाīा ÿकरणाची सावªजिनक Óयासपीठावłन जाहीर चचाª घडवून आणणे होय. जनसुनवाई मÅये ºया भागातील ÿकरण असेल तेथील Öथािनक लोकांची सभा बोलावली जाते. Âया सभेमÅये शासकìय अिधकारी, कमªचारी यांना बोलावले जात असे. यामÅये लोकां¸या ºया तøारी आहेत. Âया तøारी आिण Âयां¸या जवळ जी मािहती आहे उदा. शाळे¸या बांधकामाची कागदपýे, रÖते, पुल, धरणे इÂयादी सवª बाबéची मािहती घेऊन शासकìय अिधकारी आपली भूिमका मांडत असत. यामुळे सवª ÿĳांची चचाª होवून सवª बाजू लोकांपुढे येऊ लागÐया. पåरणामी िविवध ÿशासकìय यंýणेतील ĂĶाचार िसÅद होऊ लागला. जनसुनवाई मÅये कोणताही ÿĳ गुपीत न राहता Âया ÿĳांची उकल नागåरकांसमोर केली जायची. या ÿĳांची उ°रे ऐकÁयासाठी आिण ÿÖथािपत ÓयवÖथेतील पारदशªकता munotes.in

Page 59

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
59 दाखवÁयासाठी बाĻ Óयĉì जसे सुधारक, कायदेपंडीत, कवी, पýकार अशा Óयĉéना जनसुनवाईत सहभागी करÁयात येत होते. जनसुनवाईची पÅदती ÿशासनासाठी गंभीर तर नागåरकांसाठी ती महßवाची ठरली. यामÅये ÿशासनाशी संबंधीत असलेÐया Óयĉì ºया या खटÐया संदभाªतही असू शकतील. अशा सवª ÿकार¸या नागåरकांना बोलावले जात होते. आिण Âयां¸याकडून ÓयवÖथेत होत असलेÐया ÿÂयेक बाबéची मािहती लोकांना īावी लागत असे. यामÅये जाÖतीत जाÖत मािहती ही खोटी असÐयाने ÿशासनावर जनसुनवाईचा दबाव वाढत गेला. या जनसुनवाई मÅये खटÐया¸या संदभाªत एखाīा Óयĉìला संबंधीत मािहती िकती व का चुकìची आहे. हे Óयĉ करÁयाचे ÖवातंÞय देÁयात आले होते. िविवध ÿिसÅदी माÅयमां¸या मदतीने जनसुनवाईने ितचा पाया भ³कम कłन राºयात सवªý Öथान ÿाĮ केले. या जनसुनवाईमुळे, "संबंिधत मािहती नागåरकांना ÿाĮ कłन īायची असÐयाने úामीण पातळीवरील úामसेवक संबंधीत पÅदतीला खोडा देत संपावर गेले. Âयां¸या मते लोकांना जी मािहती īायची आहे. ती मािहती फĉ Âयां¸या वåरķांना īावी असे बंधन होते. या Óयितåरĉ राºयातील इतर úामसेवकांना संपात सहभागी होÁयाची धमकì िदÐयाने Âयांना िविवध िवकास कामांचा आलेला पैसा िनवडणुकìसाठी वापरात आणणाöया राजकारणी लोकां¸या ढŌगी ÿवृ°ीला बळी पडावे लागले. या िवकास कामातील अनुदानामुळे तेथील लोकांना ĂĶाचार आिण छळ थांबवÁयासाठी मािहती¸या अिधकाराची गरज भासली." आिण यातूनच संबंधीत िवकास कामाचा लेखाजोखा िमळावा यासाठी ÿयÂन केले गेले. १९९९ मÅये ज¤Óहा मािहती¸या अिधकाराची गरज जनतेला भासली तेÓहा राजÖथान मधील सरकारने मािहती¸या अिधकाराचा क¸चा मसुदा तयार केला. त¤Óहा M.K.S.S. संघटनेने राजÖथान मधील पाच िवभागीय कायाªलयाची दखल घेतली. यामÅये Âयांनी पथनाट्य, लोकांशी संबंध वाढवणे अशा वेगवेगÑया बाबéĬारे मािहती¸या अिधकाराचे महÂव ÖपĶ केले. यामुळे संघटनेचा हÖत±ेप वाढून नागåरकांमÅये बळकटी आणÁयाचा ÿयÂन झाला. याचाच एक भाग Ìहणून M.K.S.S. ने मािहती¸या अिधकाराची गरज िकती आहे ? हे शासनाला पोÖट काडª¸या िवøìĬारे कळिवले. यात Âयांनी जो संदभª वापरला होता. तो राºयसरकारला चालना देणारा ठरला. यामÅये लोकांचा ÿÂय± सहभाग असÐयामुळे आिण अिधकाराबाबतचा संदभª, "Buy a postcard address it, post it. Put it in your vote for a right to information Act." हा मािहती¸या अिधकारासाठी महßवाचा ठरला. ४.५.५ सामािजक परी±ण (Social Audit) : राजÖथान मÅये मजदूर िकसान शĉì संघटनेने मािहती अिधकारा¸या लढ्यासाठी जे आंदोलने केले होते. ÂयामÅये "सामािजक परी±ण" मािहत कłन घेÁयाची मागणी पुढे आली होती. याचे कारण Ìहणजे सरकारकडून येणारे अनुदान समाजा¸या िवकास कामासाठी योµय ÿकारे वापरले जात नÓहते असे 'िभम' तालु³यातील नागåरकांना कळाले होते. Âयामुळे सामािजक लेखा जोखा जाणून घेÁयाची गरज नागåरकांना भासली. ७३ Óया घटना दुłÖतीने úामसभेला महßवाचे अिधकार िदलेले आहेत. या कायīानुसार नागåरकांना Öथािनक ÿशासना¸या सवª ÿकार¸या कारभाराचे िहशोब तपासÁयाचे अिधकार िदले आहेत. तसेच "पंचायत राज कायīांतगªत सामािजक िहशोब तपासÁयाचा एक िनयम आहे. या कायīानुसार Öथािनक ÿशासना¸या सवª ÿकार¸या कारभाराचे िहशोब तपासÁयाचे कायदेशीर अिधकार नागåरकांना आहेत असे ÖपĶ करÁयात आले." सामािजक लेखा जोखा संदभाªत नागåरकांची munotes.in

Page 60

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
60 मागणी राजÖथान सरकारने माÆय कłन सामािजक लेखा जोखा मोहीम चालवली. Âयात पंचायत सिमती¸या कामा¸या नŌदी वाचून दाखवÐया जात असत. उदा. शाळा, रÖते, पुल इÂयादé¸या बांधकामासाठी िकती र³कम मंजूर झाली, िकती खचª झाला, हे शासकìय अिधकारी सांगत असत. यामुळे सामािजक कायाªवर झालेÐया खचाªची मािहती या कायīाĬारे ÿाĮ होऊ लागली. ४.५.६ NCPRI संघटना (National campaign for peoples right to information) : M.K.S.S. संघटनेने úामीण पातळीवर गरीब नागåरकां¸या संदभाªत महßवाचे कायª केले Âयाची ÿिचती (NCPRI) संघटने संदभाªत महßवाची ठरली. NCPRI संघटनेची Öथापना १९९६ मÅये िदÐली येथे करÁयात आली. या संघटनेचे ÿमुख शेखर िसंग हे असून जनतेचे सबलीकरण आिण सवªसामाÆय नागåरकांमÅये लोकशाही łजवून मािहतीचा अिधकार जनतेला ÿाĮ कłन देणे हा या संघटनेचा मु´य उĥेश होता. ÿशासनासंदभाªत नागåरकांचा वाढता अिवĵास कमी कłन ĂĶाचारा¸या िवरोधात लढा उभारÁयाचे कायª या संघटनेने केले. M.K.S.S. संघटनेकडून Öफूतê ÿाĮ झाÐयानंतर या संघटनेचे जाळे संपूणª देशभर पसłन राÕůीय Öतरावर मािहतीचा अिधकार लागू करÁयाचा युिĉवाद या संघटनेने केला. M.K.S.S. संघटने ÿमाणेच या संघटनेने लोकांशी संबंध वाढिवÁयासाठी 'ůाÆसपरÆसी' नावाचे मािसक काढले. वेगवेगÑया ±ेýातील नामवंत Óयĉìचा Âयात समावेश आहे. यामÅये ÿामु´याने ®ेķ समाजसुधारक, ÿिसÅदीमाÅयमांशी संबंिधत असलेÐया Óयĉì, शै±िणक आिण नागरी सेवेशी संबंधीत Óयĉì Âयात सवª®ी अिजत भĘाचायª, अंजली भारĬाज, अłणा रॉय, भारत डोगरा, हषª मंडर, िनखील डे, ÿभात जोशी, ÿशांत भूषण, शैलेश गांधी यांचा समावेश होता. "यात ÿामु´याने नागरीसेवक आिण कायदेपंिडतांनी महßवाची भूिमका बजावली, तसेच वåरķ पýकार यांनी नागåरकांचे मत जाणून घेÁयासाठी ÿिसÅदी माÅयमासाठी महßवाची भूिमका बजावली." अशा ÿकारे सवª ÿकार¸या गटातील अनुभवी Óयĉì माफªत तसेच M.K.S.S. संघटने माफªत NCPRI संघटनेला जो सहभाग िमळाला Âया आधारे Âयांनी मािहतीचा अिधकार िमळÁयासाठी ÿयÂन केले. ४.५.७ CHRI संघटना : Common Wealth Human Rights Initiative CHRI ¸या मते, "मािहतीचा अिधकार कायदा हा िविवध मानवी ह³कां¸या संदभाªत आिण ते ह³क वेगवेगÑया ÿकार¸या ±ेýामÅये लागू करÁयासाठी महßवाचा आहे." सन १९९७ ¸या मÅयात या संघटनेने इतर संघटनांशी मािहती अिधकाराचा संबंध जोडÁयाचे काम वेगवेगÑया चळवळीतून केले आहे. याबरोबरच राÕůीय पातळीवर नवी िदÐली येथे िडस¤बर १९९९ व ऑगÖट २००० मÅये आिण आंतरराÕůीय पातळीवर 'हारारे' येथे १९९९ मÅये, 'ढाका' येथे जुलै १९९९ आिण 'डबªनला' ऑ³टोबर १९९९ मÅये मािहती¸या अिधकारावर वेगवेगळी चचाªसýे घडवून आणली. munotes.in

Page 61

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
61 CHRI ने मािहती¸या अिधकाराचे महÂव पटवून देÁयासाठी वेगवेगÑया ÿकार¸या बैठका आिण कायªशाळांची मदत घेतली. या संघटनेत Öवयंसेवी संÖथांचे ÿितिनधी आिण शै±िणक ±ेýातील तº²ाबरोबरच वकìल, Æयायाधीश, तłण िवīाथê, शासकìय अिधकारी यांचा समावेश केला. CHRI माफªत मािहती अिधकाराची गरज आिण सामािजक लेखा जोखा यावर सिवÖतर चचाª केली. अशा ÿकारे या संघटनेने मािहती¸या अिधकाराची बाजू मÅयÿदेश, िदÐली, कनाटªक, राजÖथान आिण इतर घटकराºय व क¤þशािसत ÿदेशामÅये लावून धरÁयाचा ÿयÂन केला. ४.५.८ पåरवतªन चळवळ िकंवा संघटना : भारतीय ÿशासन सेवेतील सनदी अिधकारी ®ी अरिवंद केजरीवाल यांनी जून २००० मÅये पåरवतªन नावाची संघटना Öथापना केली. ते Öवत:च या संघटनेचे ÿमुख होते. ही संघटना ºया उĥेशाने ÿेåरत होऊन Öथापन झाली होती. तो Ìहणजे जनतेला शासकìय कायाªलयातून लाच न देता आपली कामे कłन घेÁयास मदत करणे तसेच जनतेला िशि±त कłन मािहती अिधकाराची गरज पटवून देणे. ®ी अरिवंद केजरीवाल हे आयकर िवभागामÅये अिधकारी असतांना या िवभागात मोठा ĂĶाचार झाला होता. हे केजरीवाल यां¸या ल±ात आÐयाने केजरीवाल यांनी व पåरवतªन संघटनेतील Âयां¸या इतर सहकाöयांनी िमळून आयकर िवभागातून परतावा (åरफंड) िमळवून देÁयासाठी जनतेला सहकायª करÁयाचे ठरिवले. आिण लोकांना आयकर िवभागातून कुठलीच लाच न देता परतावा (åरफंड) िमळवून िदला. जवळपास ७०० तøारीवर Âयांनी Æयाय िमळवून िदला. पåरवतªन संघटनेने नंतर िदÐली येथील जवळपास २५०० úाहकांना िदÐली िवīुत बोडाªबाबत¸या तøारीवłन मदत केली. पåरवतªन संघटनेने िदÐलीतील सुंदरनगर वसाहती¸या समÖया दूर करÁयाचा देखील ÿयÂन केला. "सुंदरनगर वसाहतीतील लोकांना हाताशी धłन ६८ ÿकÐपांचे सामािजक लेखा-जोखा (सोशल ऑिडट) करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांना ६४ ÿकÐपां¸या मुळाशी जाता आले." या ÿकÐपां¸या मुळाशी गेÐयामुळेच तेथील ६० लाखांचा ĂĶाचार उघड होऊ शकला. पåरवतªन संघटनेने केलेÐया कामा¸या पåरणामामुळे नंतर¸या काळात सुंदरनगर वसाहतीत जी नवीन कामे सुł झाली, ती सुł करतांना तेथील Öथािनक सिमतीचे नाहरकत ÿमाणपý घेऊन आिण कंýाटाचे तपिशल जाहीर केÐयािशवाय कुठÐयाही ÿकÐपांना ÿारंभ करता येत नÓहता. यानंतर पåरवतªनने िदÐलीतील जलिवतरण ÓयवÖथे¸या खाजगीकरणा¸या ÿयÂनाला िवरोध केला. तसेच सावªजिनक िवतरण ÓयवÖथे (पी.डी.एस.) मÅये पारदशªकता आणÁयाचा ÿयÂन केला. मािहतीचा अिधकार सामाÆय लोकांना िमळाला, तर ते ÿशासकìय ÓयवÖथेशी ÿखर लढा देऊ शकतात हे पåरवतªन संÖथेला वाटले आिण Âयांनी मािहती अिधकारासाठी सरकारवर सतत दबाव आणÁयाचा ÿयÂन केला. ४.५.९ नागरी समाज (Civil Society): नागरी समाज ही एक अशासकìय Öतरावरील Öवयंसेवी संघटना असून Âयाचे Öवłप राजकारणाबाहेरील चळवळीसंदभाªत आहे. नागरीसमाज हा शासन आिण नागåरक यातील munotes.in

Page 62

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
62 दुवा आहे. या संघटनेचे महßवाचे वैिशĶ्ये Ìहणजे जनतेचे सबलीकरण करणे हे आहे. ही संघटना लोकांना अिधकारासंदभाªत सÐला देत असÐयाने गरीब व दुलªि±त लोकांना योµय Æयाय िमळू लागला. या चळवळीने लोकांना जागृत कłन शासनास मािहतीचा कायदा करÁयास भाग पाडले. सुłवातीला असे वाटत होते कì, मािहती¸या अिधकाराचा फायदा शहरी आिण उ¸चĂू लोकांना होईल, परंतु या चळवळीने रोजगार हमी योजनेमधील ĂĶाचार उघडकìस आणÐयाने मािहती अिधकाराचा फायदा सवªसामाÆय माणसांसाठीही आहे असे दाखवून िदले. ४.५.१० úाहक संघ चळवळ : úाहक संघ Ìहणजे, "úाहकां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी िकंवा úाहकांनी खचª केलेÐया पैशांचा Âयांना योµय मोबदला िमळÁयासाठी úाहकांनी एकý येवून Öथापन केलेली एैि¸छक संघटना होय." या संघटनेचे कायª Ìहणजे úाहकांना Âयां¸या फसवणूकì पासून दूर ठेवणे. यात हा संघ úाहकांना वÖतू¸या अवाÖतव िकंमती, भेसळ, बनावट माल या िवरोधात संघटीत कłन Âयांना Æयाय िमळवून देÁयासाठी कायª करतो. úाहक संघातील úाहकाने Âयां¸या मालां¸या ह³काचे र±ण करÁयासाठी मािहती¸या ह³काचा वापर केला. उदा. १९८० मÅये úाहक िश±ण आिण संशोधन क¤þ अहमदाबाद यांनी मािहती¸या अिधकाराचा कायदा इतर राºयांमÅये आिण देशांमÅये कोणÂया पÅदतीचा आहे. यावर संशोधन केले. यामÅये Âयांनी अमेåरका, कॅनडा या राÕůांचा अËयास कłन मािहतीचा अिधकार कायदा लागू करÁयाचा आúह केला. यािशवाय चेÆनई येथील úाहक कृती संघटनेने तािमळनाडू मािहतीचा अिधकार १९९७ या कायīाचा वापर कłन úाहकांना Æयाय िमळवून िदला. भारतातील इतर छोट्या संघटना आिण काही छोट्या गटां¸या चळवळी मािहतीचा अिधकार लागू करÁयासाठी पुढे आÐया. यात िबहार आिण झारखंड या राºयामÅये "पंचायत बचाव अिभयान या अनौपचाåरक चळवळीने महßवाची भूिमका बजावली." या बरोबरच काही "अशासकìय संÖथांनी मािहती¸या अिधकाराची गरज ल±ात घेवून पारदशªकतेची उÂकृĶता या उĥेशानुसार Âयां¸या संघटनेने िविवध कायाªलयातील मािहती नागåरकांसाठी खुली करÁयाचा िनणªय घेतला." अशासकìय संघटनाचे हे एक महßवाचे पाऊल होते कì, ºयामुळे सरकारला मािहतीचा अिधकार कायदा लागू करÁयास भाग पाडले. यामÅये शासनाने या संÖथांना परकìय अनुदानाबाबतची मािहती लोकांसमोर देÁयाचे धाडस केले. गोवा राºयात गोÓया¸या मािहती¸या कायīाÆवये पýकारांनी मािहती अिधकार कायīाचा ÿĳ उचलून धरला. आिण ÿिसÅदी माÅयमांनी या ÿकरणात ल± घालून मािहतीचा अिधकार कायदा नागåरकांना देÁयात यावा. यासाठी ÿयÂन चालू ठेवले. अशा ÿकारे भारतामधील छोट्या संघटना आिण इतर महßवा¸या संघटनांनी मािहती अिधकार कायदा लागू करÁयासाठी जनआंदोलनाचा रेटा सुł ठेवून शासनावर दबाव आणला. मािहती¸या अिधकाराचा कायदा लागू करÁयासाठी िविवध चळवळी बरोबरच ÿसारमाÅयमांचे ÿभास जोशी, अिजत भĘाचायª, Æया. पी.बी.सावंत, शेखर िसंग, मॅÃयू शंकरन, आिण पýकार व राºयसभा सदÖय कुलदीप नायर यांनीही मोलाचे सहकायª केले. munotes.in

Page 63

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
63 आपली ÿगती तपासा : १. मािहती अिधकाराचे Öवłप आिण Âयांची ÿमुख वैिशĶ्य ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. मािहती अिधकार चळवळी यावर भाÕय करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.६ पयाªवरण संर±ण व संवधªनासाठी पुढाकार (Initiatives for Protection of Environment): जागितक पातळीवर पयाªवरणीय समÖया हा एक िचंतेचा िवषय बनला आहे. कारण िदवस¤िदवस पयाªवरणाचा öहास होत चाललेला आहे. Âयातून पयाªवरण संतुलनासाठी िवúह चालले आहे. साधारणतः पयाªवरण Ìहणजे काय असे िवचारÐयास असे Ìहणावे लागेल कì, आपÐया अवतीभोवतीची पåरिÖथती िकंवा वातावरण Ìहणजे पयाªवरण होय. यामÅये जमीन, हवा, पाणी, पवªत, जंगले, डŌगर, दöया, नīा इÂयादी घटकांचा समावेश होतो. या घटकांचा सवा«वरच पåरणाम होतो. या गोĶी जर शुĦ Öवłपात िमळाÐया तर िवकासाला ते पूरक ठरते. आज आंतरराÕůीय Öतरावर पयाªवरण एक मोठी समÖया बनले आहे. कारण जगातील लोकसं´या झपाट्याने वाढते आहे, शहरीकरण वाढते आहे, पाÁयाचे ÿदूषण वाढले आहे, कारखाÆयातून ÿचंड ÿमाणात िवषारी वायू बाहेर सोडला जातो, शहरातून मोटारी, रेÐवे गाड्या, िवमाने, यां¸यापासून वायू आिण Åवनी ÿदूषण वाढते आहे. याचे महßवाचे कारण Ìहणजे िव²ान व तंý²ानात झालेली ÿचंड ÿगती होय. यािशवाय रासायिनक खते कारखाÆयातूनही ÿचंड िवषारी वायू व दूिषत पदाथª बाहेर फेकले जातात. अनवľ चाचÁया व अनुभĘी कारखाÆयातील Öफोटके यामुळे देखील पयाªवरण दूिषत होत आहे. तसेच िकरणोÂसजªनामुळे देखील पयाªवरण दूिषत होत आहे. या सवª गोĶéमुळे पयाªवरण संकटात सापडले आहे. भारत हा िवकसनशील देश असÐयामुळे आपÐया देशातही पयाªवरणा¸या संदभाªत िवचार होऊ लागला आहे. ÿाचीन भारतातील ऋषीमुनéनी फार पूवêच पयाªवरणातील िविवध घटकांचा बारकाईने िवचार केÐयाचे आढळून येते. Âया तßव²ानानुसार पंचमहाभूतांना Ìहणजेच पृÃवी, आग, तेज, वायू व आकाश यांना खूप महßव आहे. मानव आिण िनसगª यांचा संबंध या पंचमहाभूतांमुळे अिधक ÖपĶ होतो. भारतातील पयाªवरणीय समÖया या मुळातच आिथªक गळचेपी िनयोजनाचा, अभाव िकंवा चुकìमुळे िनमाªण झाÐया आहेत. याचे अनेक उदाहरणे आपÐयाला देता येतील. पिहले Ìहणजे भारतासार´या िवकसनशील देशात माÅयम व छोट्या धरणांची गरज असताना मोठ मोठे ÿकÐप हाती घेÁयात आले आहेत. तसेच मोठ munotes.in

Page 64

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
64 मोठ्या कारखानदारांवर जाÖत भर देÁयात आला आहे. Âयामुळे आिथªक ŀĶ्या खाल¸या थरातील लोकांना या िवकासाचा फायदा झाला नाही. Âयांची कुचंबांना अिधकािधक वाढतच रािहली आहे. Âयामुळे úामीण अथªÓयवÖथा िनयोजना¸या अभावामुळे पार मोडकळीस आली आहे. बेरोजगारांची वाढती सं´या शहरीकरण, खेड्यापाड्यातील लोकांचे शहराकडे Öथलांतर, यामुळे शहरातील वाढती लोकसं´या आिण ओस पडत जाणारी खेडी हे सवª सुयोµय आिथªक आिण औīोिगक िनयोजना¸या अभावाची िनदशªक आहे. Âयामुळेच ÿÂयेक गोĶीत असंतुलन िदसत आहे. पूवê भारतातून सोÆयाचा धूर िनघत असे यावłन भारतात पूवê िकती सुब°ा असेल याची कÐपना येते. िनसगाªचा भारतावर वरदहÖत होता, भारतासार´या खंडÿाय देशात नैसिगªक साधन संप°ीची कमतरता नाही. पण या साधनसंप°ीची जपवणूक िनयोजन व योµय वापर होत नसÐयामुळे Âया साधन संप°ी अपÓयय केला जात आहे. Âयामुळेच आज नैसिगªक साधन संप°ीचा बचाव करणे आिण Âयाच बरोबर मानवी िवकासाला वेग हे िनयोजनाचे ल± असायला हवे. याच संदभाªतून िवसाÓया शतका¸या शेवटी पयाªवरणा¸या समÖया व Âयाबाबतचे मुĥे हे आंतरराÕůीय िवषय पिýकेवर ÿाधाÆयने येऊ लागले आहेत. आिण ती राजकìय िवषया¸या Öवłपात Óयĉ होऊ लागले आहेत. Âयाचे कारण असे कì पयाªवरणीय मुद्īांचा संबंध जगातील सवª देशांशी आहे. उदा. वायुमंडलाचा संबंध जगातील सवª देशांशी आहे. समुþाचा संबंध पृÃवी¸या ३/४ भागात असलेÐया देशांचा आहे. Ìहणून वायू व ÿाणी ÿदूषणामुळे जगातील सवª देशांना Âयाचा दुÕपåरणाम भोगावा लागत आहे. पयाªवरणा¸या संर±णाथª आंतरराÕůीय कायदे िनमाªण करÁयासाठी युनो तफ¥ जे ÿयÂन करÁयात आले ÂयामÅये पिहÐयांदा १९४९ मÅये लेक से³स येथे जागितक वै²ािनक संमेलन संपÆन झाले. १९७२ मÅये Öटॉक होम येथे पयाªवरण संमेलन घेÁयात आले. Âयात नīांचे ÿदू, जलÿदूषण, समुþा¸या िकनाöयावर मासळी सडÁयाचे ÿकार, वृ±तोड, महानगरातील दूिषत धुर, हवेचे ÿदूषण खाī अÆनातील भेसळ, शľाľ Öपधाª, रासायिनक व जैिवक शाľाľे, आिÁवक परी±ण, इÂयादéमुळे होणाöया पयाªवरणा¸या ÿदूषणावर िचंता Óयĉ करÁयात आली. या संमेलनात मानवी पयाªवरण घोषणा करÁयात येऊन, Âया िदशेने कायª करÁयाची योजना आखÁयात आली व ित¸या अंमलबजावणीसाठी एक पåरषद सिचवालय पयाªवरण कोश व समÆवयक यंýणा Öथापन करÁयात आली. याच घोषणा पýामÅये ५ जून हा िदवस जागितक पयाªवरण िदन Ìहणून साजरा करÁयाचे ठरिवÁयात आले. ४.६.१ पयाªवरण Ìहणजे काय? सवªसाधारणपणे पयाªवरण Ìहणजे काय? असा ÿĳ िवचारÐयास सजीवांची िनिमªती व नाश तसेच वाढ या नैसिगªक िøयांसाठी सभोवताल¸या सजीव िनजêव घटकांची गरज असते, Âयाला पयाªवरण असे Ìहणतात. ही सभोवतालची पåरिÖथती एका िकंवा अनेक घटकांपासून बनलेली असते, हे सवª घटक सातÂयाने एकमेकांवर पåरणाम करीत असतात. असे सजीव व िनजêव घटक एकý येऊन जी नैसिगªक ÿिøया होते, Âयाला पयाªवरण िनिमªती Ìहटले जाते. िठकाण बदलले कì, पयाªवरण बदलते. Âयामुळे एकाच देशातील वेगवेगÑया िठकाणचे पयाªवरण िभÆन असू शकते. व Âया पयाªवरणाशी जुळून घेणारे सजीवही िभÆन िभÆन असतात. Ìहणजेच सागर िकनाö यात िनमाªण होणारे सजीव िहमालयात िनमाªण होणाöया, वाढणाöया सजीवांपे±ा िनराळे असतात. अशा िभÆन पयाªवरणा¸या मधून संपूणª पĦतीचे एक पयाªवरण munotes.in

Page 65

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
65 तयार होते. जसे Öथळ बदलले कì, पयाªवरण बदलते तसेच काळ बदलला कì, इतरý पयाªवरण बदलते. उदा. िहमयुगातील पयाªवरण हे िभÆन असते. Âयामुळेच Âया युगातील पयाªवरणात िनमाªण झालेले अनेक ÿाणी व प±ी नंतर¸या युगात नĶ झाÐयाचे आढळून येते. ही िनसगाªतील अित थंड वातावरणापासून बचाव करÁयासाठी काही ÿाÁयांनी Öथलांतर केÐयाने वेगÑया पयाªवरणाशी जुळून घेÁयाचा ÿयÂन केला. हा बदल देखील पयाªवरणा¸या ÿिøयेचाच एक भाग समजला जातो. या ÿÂयेक ÿिøयेमÅये Öथल व कालाचा एक समतोल असतो. परंतु माणसा¸या आधीक हÓयासापोटी पयाªवरणाचा हा समतोल ढळू लागला आहे. सवªसाधारणतः पयाªवरणामÅये जलावरण आिण मृदावरण अशा दोन ÿकारचे वगêकरण केले जाते. यािशवाय पयाªवरणात सजीवांचाही समावेश होतो. Âया-Âया िठकाणी िनमाªण होणाöया वनÖपती ÿाणी व सूàमजीव हे Âया िठकाण¸या भौगोिलक घटकांमÅये येतात. तसेच, यामÅये Âया ÿदेशाचे Öथान, आकार व ±ेýफळ Âया िठकाणची जमीन, दöया-खोöया, डŌगर व भूभाग यांचा सामावेश होतो. यावरच Âया िठकाणचे हवामान अवलंबून असते. वरील सवª घटकांचा एकमेकांवर एकिýत पåरणाम होतो. Âयामुळेच नैसिगªक पयाªवरण तयार होते. पयाªवरणाचे ÿकार हवामान या घटकाला मूलभूत धłन केलेले असतात. ४.६.२ पयाªवरणाचा अथª व Óया´या : पयाªवरणाची Óयापकता अिधक असÐयाने नेमका अथª सांगणे कठीण आहे. तरीही साधारणतः मानवा¸या सभोवताल¸या वातावरणास पयाªवरण असे संबोधले जाते. पयाªवरणासाठी इंúजीत Enviornment असा शÊदÿयोग केला जातो. Enviorn या Ā¤च शÊद पासून Enviornment हा शÊद िनमाªण झाला. तेÓहापासून मानवा¸या सभोवताल¸या पåरिÖथती िकंवा वातावरणात पयाªवरण हा शÊद ऊचारÁयात येऊ लागला. सवªसाधारणपणे पयाªवरणाची Óया´या करावयाचे झाÐयास असे Ìहणावे लागेल कì " पृÃवीवरील िविशĶ िकंवा ठरािवक भागात उपलÊध असलेली सवª सजीवां¸या सभोवतालची पåरिÖथती Ìहणजे पयाªवरण होय." काही पयाªवरण त²ांनी केलेÐया Óया´या पुढीलÿमाणे ÖपĶ करता येतील. १. जॉन टकª यां¸या मते, " पृÃवीवरील पयाªवरणाचे आकलन व मानवी जीवनाचा पयाªवरणावर होणारा ÿभाव Ìहणजे पयाªवरण शाľ होय.” २. डॅिनयल डी. िचरास यां¸यामते, " जैिवक व अजैिवक घटक यां¸यातील परÖपर िøया व ÿितिøयांचा अËयास करणारे पयाªवरण हे शाľ आहे." पयाªवरणीय िवषयाची Óयापकता संपूणª जागितक Öतरावर पहावयास िमळते. पयाªवरणात मानवाचे एक महßवाचे Öथान आहे. पयाªवरणाचा सदुपयोग िकंवा दुŁपयोग करणे हे Âया¸या हाती असते. Ìहणून मानव ÿाणी हा पयाªवरणा¸या क¤þÖथानी आहे. ४.६.३ पयाªवरणाचे Öवłप : पयाªवरणाचे Öवłप अËयासताना पयाªवरण Ìहणजे काय? Âयातील महßवाचे घटक कोणते? पयाªवरणीय ÿĳ समÖया कशा िनमाªण होतात? या सवª गोĶéचा उÐलेख करणे आवÔयक आहे. Ìहणूनच पयाªवरणामÅये हवा, जमीन, पाणी, सूयªÿकाश, वनÖपती, पशुप±ी, ÿाणी, कìटक, मानव, जंगले, दöया खोöया, डŌगर, पवªत इÂयादी. या सवª आिण एकूणच आपÐया सभोवताली munotes.in

Page 66

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
66 असलेÐया पृÃवी¸या Öथूल घटकांचा एकिýतपणे िवचार व समावेश पयाªवरणात केला जातो. या सवª घटकां¸या संयोगातून सजीव सृĶी िनमाªण झालेली आहे. वै²ािनक शोधातून मानवाने नैसिगªक साधनांचा अितåरĉ उपसा, वापर केला आहे. Âयामुळे िवकिसत राÕůातील औīोिगकìकरण, कारखाने आिण िवकसनशील व िवकिसत राÕůातील वाढती लोकसं´या यामुळे ÿचंड ÿदूषण िनमाªण होऊन, Âयातून पयाªवरणीय समÖया उĩवत आहेत. तो कॅÆसर सारखा घातक रोग असून, Âयाने संपूणª िवĵालाच úासले आहे. Âयासाठी आंतरराÕůीय पातळीवर पयाªवरणीय पåरषदा संमेलने होत आहेत. या पåरषदांचा िनिĲतच काही ÿमानात का होईना लाभ होÁयाची श³यता आहे. ४.६.४ संयुĉ राÕů संघ पयाªवरण कायªøम (UNEP): जागितक पातळीवर घडून येणाöया पयाªवरणीय संतुलन िबघडिवणाöया िविवध घटकांचा िवचार करता या समÖयेस कमी अिधक ÿमाणात सवªच देश जबाबदार आहेत. Âयासाठी आंतरराÕůीय पातळीवर पयाªवरण जनजागृती व पयाªवरण संवधªनासाठी चचाªसýे, पåरषदा व संमेलने आयोिजत करणे आवÔयक आहे. याच अनुषंगाने संयुĉ राÕů संघाने पयाªवरण कायªøम UNEP हा कायªøम राबिवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. याच पाĵªभूमीवर संयुĉ राÕů संघाने आंतरराÕůीय पåरषदेत २६ सूýे जाहीर केली. या सूýाला २६ कलमी कायªøम Ìहणून ओळखले जाते. ५ जून ते १६ जून १९७२ या कालावधीत Öवीडन मधील Öटॉकहोम नावा¸या शहरात मानवी पयाªवरण या िवषयावर आंतरराÕůीय पåरषदेचे आयोजन कłन ÂयामÅये २६ सूýे ठरली. या पåरषदेत १९० देशांनी सहभाग घेतला. यामÅये २६ सूýी महािधकार पý Ìहणजे Ìयागनाचाटाª घोिषत केला. याच पåरषदेत ५ जून हा पयाªवरण िदन Ìहणून साजरा करÁयाचे ठरिवÁयात आले. संयुĉ राÕů पयाªवरण कायªøम UNEP Ĭारे १९७५ मÅये पयाªवरण िश±ण कायªøम IEEP अंतगªत बेलúेड येथे कॉÆफरÆसचे आयोजन केले गेले. Âया पåरषदेत ÿÂयेक देशाने आपÐया जिमनी¸या ३३ ट³के भूभागावर वने व जंगले िनमाªण करणे अिनवायª आहे अशी सूचना मांडली गेली. १९८२ मÅये पयाªवरण पåरषदेचे दहावे वधाªपन वषª साजरे करÁयात आले. यामÅये एकूण १०५ देशांनी सहभाग घेतला. आिĀकेतील नैरोबी येथे भरिवÁयात आलेÐया या पåरषदेत नैरोबी घोषणा पýाची िनिमªती करÁयात आली. Öटॉकहोम संमेलनातील िशफारशéवर आधाåरत युनो¸या महासभेने पयाªवरण संर±णा¸या कायªøमासाठी एक ५८ सदÖय पåरषद Öथापन केली. ही पåरषद जागितक Öतरावर पयाªवरण कायाªचे क¤þ व समÆवय Ìहणून युनोचे मु´यालय नैरोबी या िवकसनशील देशात Öथापन करÁयात आले. युनो¸या मदतीने १९७३ पासून समुþाशी संबंिधत १७८ योजना कायाªिÆवत करÁयात आÐया. यांची गुंतवणूक ९७ दशल± डॉलर एवढी आहे. ÂयाĬारे समुþ तटांचे ÿदूषण रोखÁयासाठी व पयाªवरण िवकासासाठी कायª केले जात आहे. युनो¸या ÿयÂनामुळे १९७५ मÅये िविवध राºयांĬारे पुढील सात िवषयावर करार Öवीकृत करÁयात आलेले आहेत. Âयातील ÿमुख तरतुदी पुढील ÿमाणे आहेत. १. संकटúÖत िकंवा जोखीमúÖत जंगली वृ± व रोपे यांचा आंतरराÕůीय Óयापार रोखणे. २. आंतरराÕůीय ŀĶ्या महßवाची बोलीजी (Wet land) व पाÁयात राहणाöया प±ांचे Öथान संरि±त ठेवणे. munotes.in

Page 67

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
67 ३. तेल ÿदूषणा¸या अपघाता¸या खटÐयामÅये खुÐया समुþात हÖत±ेप. न करणे. ४. तेल ÿदूषणा¸या नुकसानीमुळे येणारे नागरी दाियÂव जोपासणे. ५. जहाजे व िवमानातील टाकाऊ पदाथा«मुळे समुþा¸या पाÁयाचे ÿदूषण जतन करणे. ६. जागितक ÿदूषण व नैसिगªक ÿदूषण याकडे ल± क¤िþत करणे. ७. केरकचरा व इतर सामानापासून होणारे ÿदूषण रोखणे. वरील कायªøमािशवाय युनोने ऊज¥चे ±ेý, सूयª, वायू, घरगुती व शेतीतील काडीकचरा यापासून पयाªयी ऊजाª तयार करणे व िविवध ÿकारचे ऊज¥चे उÂपादन करÁयासाठी मागªदशªक योजना तयार करÁयात आलेÐया आहेत. Âयासाठी तांिýक मदत, िश±ण व ÿिश±णाला चालना देणे इÂयादी. गोĶéवर भर देÁयात आलेला आहे. ४.६.५ पयाªवरण संवधªनासाठी आयोिजत पृÃवी संमेलने : १. संयुĉ राÕů पाणी संमेलन : युनो¸या कायªøमाचा एक भाग Ìहणून १९७७ मÅये अज¦िटना येथे संयुĉ राÕů पाणी संमेलन घेÁयात आले. कारण पाणी ÿदूषण हे जागितक समÖया असून िवकिसत व िवकसनशील देश या समÖयेने úÖत आहेत. या संमेलनात १९८१ ते १९९० हे दशक राÕůीय जल आपूितª व पाणी ÿदूषण िनवारण दशक Ìहणून साजरे करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. Âयानंतर युनोशी संबंिधत िविवध संघटनांनी १९९० पय«त िवकासशील देशां¸या दोन आरब लोकसं´येला ÿदूषण िवरिहत िपÁयाचे पाणी उपलÊध कłन देÁयाचा एक मोठा कायªøम तयार केला गेला. २. युनोची िवशेष सिमती (१९८४): मे १९८४ मÅये पयाªवरणीय समÖया सोडिवÁयासाठी युनो¸या एका िविशĶ सिमतीची Öथापना करÁयात आली. या सिमतीची बैठक फेāुवारी १९८७ मÅये संपÆन झाली. व ती उÕण हवामाना¸या देशां¸या सं´येत कमी होऊन व वाळवंट आिण आÌलवषª रोखÁया¸या हेतूने आंतरराÕůीय पातळीवर मागªदशªक तÂवे बनिवÁयासाठी िवचारिविनमय झाला. ३. åरओ पृÃवी संमेलन : युनो¸या िवīमाने जून १९९२ मÅये āाझीलची राजधानी åरओ-िद-जेनेरो येथे पयाªवरण व िवकासावर संमेलन संपÆन झाले. यालाच åरओ पृÃवी संमेलन असे संबोधÁयात आले. या संमेलनात १५० पे±ा अिधक राÕůीय ÿितिनधी उपिÖथत होते. या सवा«नी एक संयुĉ घोषणापý ÿसाåरत केले. Âयास Öथायी िवकासाचा क¤þिबंदू मानव असतो. िनसगª सोबत पूणª समरसता राखून ÖवÖथ उÂपादनशील जीवन जगÁयाचा Âयाला अिधकार असतो. Âयासाठी ÿÂयेक राÕůाने पयाªवरण संर±णाचे सवªतोपरी ÿयÂन केले पािहजेत. आपÐया देशातील पयाªवरण ÿदूषणाचा दुÕपåरणाम शेजारील व इतर राÕůां¸या पयाªवरणावर होणार नाही. याची काळजी घेतली पािहजे यासार´या बाबéवर या संमेलनात भर देÁयात आला. ४. पृÃवी संमेलन : जून १९९७ मÅये Æयूयॉकª येथे पाच िदवसीय पृÃवी िशखर संमेलन संपÆन झाले. Âयात १७० देश सहभागी झाले. या संमेलनात वनसंप°ी वÆयजीव व समुþातील ÿाÁयांचे र±ण करÁयासाठी¸या कायªøमावर भर देÁयात आला. munotes.in

Page 68

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
68 ५. úीन हाऊस संमेलन : िडस¤बर १९९७ मÅये जपान¸या ³योटो येथे पृÃवीला वाढÂया तापमानापासून वाचिवÁयासाठी एक संमेलन संपÆन झाले. Âयालाच úीन हाऊस संमेलन Ìहणून संबोधÁयात आले. वातावरणाला गरम करणाöया वायू¸या उÂसजªनाला िनयंिýत करÁयावर या संमेलनात भर देÁयात आला. या संमेलनात उ°र-दि±ण संघषª पुÆहा एकदा िनमाªण झाला. िवकासशील राÕůांनी सवाªत जाÖत ÿदूिषत वायू उÂपÆन करणाöया अमेåरकेवर टीका केली. परंतु नेहमीÿमाणे या पåरषदेतही ठोस असा िनणªय झाला नाही. ६. जोहाÆसबगªचे पृÃवी संमेलन (२००२): या पåरषदेत हवामान पåरवतªन रोखÁयासाठी कायªवाही सुł केली. या संमेलनात दि±ण आिĀकेचे राÕůपती थाबो Ìबकì यांनी गरीब देशाने सतत गरीब रहावे. या ®ीमंत राÕůा¸या धोरणाचा कठोर शÊदात िनषेध केला. तसेच िझमबाबवेचे नेते रॉबटª मुगवे यांनी िझमबाÌबे वरील ÿितबंधाचा िनषेध केला. गरीब देश ®ीमंत देशाकडून अिधक मदतीची अपे±ा करीत असतील तर ®ीमंत देश सवªच राºयात ĂĶाचार मुĉ लोकशाहीची मागणी करीत होते. पयाªवरण ÿदूषणावर िनयंिýत करÁयासाठी आंतरराÕůीय कायīाची गरज आहे. अशा ÿकारचा कायदा झालेला नाही. ही नवीन समÖया जगापुढे उभी टाकली. १९७० ¸या नंतर या समÖयेने जगाचे ल± वेधून घेतले आहे. Ìहणून युनोची भूिमका ही आÂमहÂया आहे. सवª देशांनी िमळून योनोला सहकायª केले पािहजे. हवा, पाणी, रासायिनक ÿदूषण रोखणे, काळाची गरज आहे. ÿचंड ÿमाणात जंगलतोड आहे. कारखाÆयात ÿचंड पाणी वापरÁयात येत आहे. Âयामुळे आज पाÁयाची फार मोठी समÖया भेडसावत आहे. यावर सवª Öतरातून उपाययोजना करÁयाची गरज आहे. ४.६.६ भारतातील पयाªवरण संर±ण कायªøम: भारतात १९७२ पासून पयाªवरण ±ेýात योजनाबĦ कायªøम आखÁयास सुŁवात झाली होती. Âयामागे जून १९७२ मÅये Öटॉकहोम येथे झालेÐया युनो¸या पåरषदेची पाĵªभूमी होती. भारताने पयाªवरण या शÊदाचा अथª पाणी, हवा, जमीन, मानव आिण इतर सजीव बाबी आिण Âया सवा«चे परÖपरांशी असणारे संबंध असा घेतला आहे. पयाªवरण संर±ण हा िवषय राºयघटने¸या पåरिशĶ-७ वरील समवतê िवषय सूचीमÅये आहे. कलम-२१ जीवन जगÁयाचा अिधकार आिण Âयाकåरता आवÔयक ÿदूषण मुĉ हवा, पाणी, वातावरण भाग-३ कलम-४८ (अ) पयाªवरण वने, वÆयÿाणी, पाÁयाचे ąोत यांचे संर±ण आिण संवधªन करणे भाग-४ कलम-११ (जी) पयाªवरण संर±णाबाबत नागåरकांची कतªÓय भाग-४ (अ) अशी रचना करÁयात आली आहे. देशा¸या पयाªवरणासंबंधी िवचार िविनमय करÁयासाठी नॅशनल किमटी फॉर एÆÓहायरनम¤ट Èलॅिनंग अँड कोऑिडªनेशन NCEPC या सिमतीची Öथापना करÁयात आली. Âयाचÿमाणे औīोिगक ÿदूषणा िनयंिýत करÁयासाठी १९८० मÅये ितवारी सिमतीची Öथापना क¤þ व राºय पातळीवर करÁयात आली. NCEPC ¸या किमटीचे łपांतर नंतर नॅशनल किमटी फॉर एÆÓहायरनम¤टल Èलॅिनंग NCEP मÅये करÁयात आले. ÿदूषण िनयंýणा¸या ŀĶीने जल आिण हवा ÿदूषण िनयंýण कायदा बनिवला गेला. १९७३ मÅये ÿोजे³ट टायगर ची Öथापना झाली. तर १९८२ मÅये राÕůीय पातळीवर दोन िवशेष कायªøमांची घोषणा करÁयात आली. १) गंगा शुĦीकरण ÿकÐप २) देशभर वृ±ारोपण ÿकÐप मोहीम munotes.in

Page 69

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
69 या आधारे वृ±ारोपण कायाªला ÿारंभ करÁयात आला. तसेच ÿदूषण िनयंýणासाठी २६ मे १९८६ रोजी भारत सरकार¸या पयाªवरण मंýालयाने पयाªवरण, वने आिण वÆयजीव कायīाची अंमलबजावणी करÁयाचे ठरिवले. Âयासाठी पयाªवरण संर±ण कायदा १९८६ हा पाåरत केला. यािशवाय भारतात पयाªवरण जागृती बाबत िविवध चळवळी कायªरत आहेत. Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. १. केरळ शľाľ सािहÂय पåरषद २. िमĘी बचाव अिभयान ३. िचपको आंदोलन ४. टेहरी बांध िवरोधी संघषª सिमती ५. नमªदा बचाव अिभयान ६. बॉÌबे बचाव सिमती ७. सायल¤ट Óहॅली ८. केरळ मधील म¸छीमारांची चळवळ ९. अँűॉइड िवरोधी चळवळी या नागरी पयाªवरण चळवळी भारतात कायªरत आहेत. १९७३ पासून आज पय«त देशात क¤þीय व राºय पातळीवर िविवध पयाªवरण संवधªन कायªøम व पयाªवरण िश±ण योजना शालेय व महािवīालयीन पातळीवर राबिवÐया जात आहेत. वृ±ारोपणासारखे कायªøम गाव पातळीपय«त राबिवÁयात येत आहेत. Âयातून लोक जागृती वाढिवली जात आहे. ४.६.७ पयाªवरण संतुलनासाठी उपाययोजना : जागितक Öतरावर पयाªवरण संवधªनासाठी त²ांनी काही सवªसाधारण उपाययोजना केÐया आहेत. िविवध सामािजक चळवळी आिण पुढाकारातून कांही उपाययोजना िकंवा िशफारशी करÁयात आÐया आहेत. Âया पुढील ÿमाणे. १. आंतरराÕůीय पातळीवर पयाªवरण संवधªनासाठी कायदे िनमाªण करÁयाची आवÔयकता आहे. २. युनो ने आपली भूिमका ÿभावीपणे िनभावली पािहजे. ३. जगातील सवª देशांनी िमळून युनोला बळकटी आणली पािहजे, सहकायª केले पािहजे. ४. ÿदूषण रोखणे ही काळाची गरज आहे. ५. सामाÆय लोकांना पयाªवरणवादाचे िश±ण िदले पािहजे. ६. लोकां¸या मनात िनसगाªबĥल आपुलकì व ÿेमाची भावना जागृत केली पािहजे. ७. नैसिगªक साधन सामúीचा यथायोµय वापर केला पािहजे. ८. ÿÂयेकाने इतरांबĥल आदर व बंधुभावाची भावना बाळगली पािहजे. ९. युĦ व संघषª याबĥल µघृणा िनमाªण केली पािहजे. १०. सांडपाÁयासाठी योµय ÓयवÖथा केली पािहजे. munotes.in

Page 70

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
70 ११. िनशľीकरणाĬारे शľाľे िनिमªतीवर बंदी घातली पािहजे. १२. पाÁयाचा यथायोµय व काटकसरीने वापर केला पािहजे. १३. दहशतवाद िकंवा न±लवादाला आळा घातला पािहजे. १४. ÿसार माÅयमांनी पयाªवरणासंबंधी वाÖतववादी भूिमका मांडली पािहजे. १५. वृ±ारोपणास ÿोÂसाहन िदले पािहजे. अशा पĦतीने राÕůीय आिण आंतरराÕůीय पातळीवर पयाªवरण संवधªनासाठी वरील ÿमाणे उपाययोजना कłन Âयाची गांभीयाªने अंमलबजावणी करणे आवÔयक आहे. ४.६.८ भारतातील पयाªवरण िवषयक कायदे : ÖवातंÞयानंतर भारताची औīोिगक ÿगती फार झपाट्याने होऊ लागली. याचे मु´य िशÐपकार Öवतंý भारताचे पिहले पंतÿधान Öवगêय पंिडत जवाहरलाल नेहł हे होत. औīोिगक øांतीमुळे लोकांना रोजगार उपलÊध झाला. अथªकारणामÅये मोठ्या ÿमाणावर वाढ होऊ लागली. असं Ìहटलं जातं कì, ÿÂयेक िवकासा¸या पोटामÅये िवनाशाची बीज Łजत असतात. िनसगाªचे शोषण कłन िवकास साधÁयाचा जर मानवाने ÿयÂन केला, तर पयाªवरणास मोठ्या ÿमाणावर धोका आहे. हे साöयांनी ल±ात ¶यावयास हवे. संतुलन साधÁयासाठी ÿदूषण रोखÁयासाठी क¤þ आिण राºय शासनाने वेळोवेळी िविवध कायदे केलेले आहेत. कारखाÆयातील सुरि±ततेचा संबंध फॅ³टरीज ॲ³ट १९४८ आिण महाराÕů फॅ³टरीज ŁÐस १९६३ फॅ³टरीज अॅ³ट १९४८ मÅये १९८७ मÅये दुŁÖती करÁयात आली. ÂयामÅये कामगारांचे आरोµय सुरि±तता कÐयाण आदéचा िवचार करÁयात आला. कारखाÆया¸या पåरसरातील नागåरकांसाठी ऑफसाइट िडझाÖटर कंůोल Èलॅन तर कामांसाठी ऑन साईट िडझाÖटर कंůोल Èलांटची सĉì करÁयात आली. ५१ ते २०० कामगार असतील. अशा कारखाÆयामधील कामगारांची दर सहा मिहÆयातून एकदा वैīकìय तपासणी करणे, मेिडकल ऑिफसरने आठवड्यातून दोनदा कारखाÆयास भेटी देणे, ॲ³युपेशनल हेÐथ स¤टर कारखाÆया¸या आवारात उघडणे इÂयादी. तरतुदéचा समावेश करÁयात आला आहे. कारखाÆयातून बाहेर पडणाöया दूिषत हवा, पाणी, टाकाऊ पदाथा«मुळे, आवाजामुळे कारखाÆयाबाहेरील जनतेस अथवा जीिवतास तसेच वÖतू िशÐपास जर हानी पोहोचली तर क¤þीय पयाªवरण खाÂयातफ¥ वेळोवेळी खालील कायīांची िनिमªती व सĉì करÁयात येईल. १. पाणी ÿदूषण ÿितबंध व िनयंýण अिधिनयम १९७४. २. हवा ÿदूषण ÿितबंध व िनयंýण अिधिनयम १९८१. ३. पयाªवरण संर±ण अिधिनयम १९८६. ४. Public Liability Insurance Act, 1991. ५. Hazardous waste management and Handling Rules, 1991. ६. Wildlife Protection Act, 1972. ७. Forest Unreservation Act, 1980. munotes.in

Page 71

िागरी समाजाचे उपक्रम आनण
निकासाचे पयाायी प्रनिमाि
(मॉडेल)
71 हवा ÿदूषण ÿितबंध व िनयंýण अिधिनयम १९८१ मÅये १९९१ साली सुधारणा कłन १८ िविशĶ उÂपादन करणाöया कारखाÆयांचा अंतभाªव व कायīा¸या ±ेýामÅये करÁयात आला. पूवê हा कायदा भारतामधील िदÐली, मुंबई, कलक°ा, मþास या ÿमुख शहरातच लागू होता. परंतु १ िडस¤बर १९९५ रोजी संपूणª महाराÕůासाठी यांची अंमलबजावणी महाराÕů मंडळाने एका अिधसूचनेĬारे जाहीर केली. ३ िडस¤बर १९८४ रोजी भोपाळ येथील वायू गळतीमुळे हजारो लोक मृÂयूमुखी पडले, बरेचसे िवकलांग झाले, आिण हजारो संसार उÅवÖत झाले. या दुघªटनेनंतर Public Liability Insurance Act, 1991 साली िनमाªण करÁयात आला. Öवतंý भारतातील नागåरकांनी Âयाला कुठÐयाही ÿकारचे ÿदूषण आढळÐयास Âयांनी िवभागीय ÿदूषण िनयंýण मंडळाने िकंवा राºया¸या ÿदूषण िनयंýण मंडळांनी लेखी ÖवŁपात िफयाªद नŌदिवणे महßवाचे आहे. शासनाने नुसते कायदे कłन पयाªवरण संतुलन राखले जाणार नाही. तर ÂयामÅये ÿÂयेकाने सहभागी होऊन ÿदूषण होणार नाही. याची द±ता घेणे आवÔयक आहे. Âयासाठी नागरी चळवळी, Öवयंसेवी संÖथांनी ÿदूषण िवरोधी जनजागृती ÿचार व ÿसार करणे हे फार महßवाचे आहे. आपली ÿगती तपासा : १. पयाªवरण Ìहणजे काय ते सांगून पयाªवरण संतुलानासाठी उपाययोजना सुचवा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. भारतातील पयाªवरण कायªøम सांगून पयाªवरण संदभाªतील कायīांची चचाª करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª पुÖतके : १. डॉ. शुभदा रावळ / ठाकरे (२००४) तौलिनक राºयशाľ ®ी िवīा ÿकाशन, पुणे. २. ÿा. हनुमंत हेळंबे,(२०११) लोकÿशासन नवीन िवचार ÿवाह, िचÆमय ÿकाशन, औरंगाबाद. ३. Right to Information Act, 2005: A Primer, Tata McGraw-Hill Publishing Company Linited, New Delhi, 2006 ४. राºय मािहती आयोग अहवाल,(२००७) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम २००५, दुसरा वािषªक अहवाल ०१ जानेवारी २००७ ते ३१ िडस¤बर २००७ ,१३ वा मजला, नवीन ÿशासकìय भवन, मादाम कामा रोड, मुंबई. देशपांडे अशोक, (२००६) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम २००५, राजहंस ÿकाशन, पुणे. munotes.in

Page 72

महाराष्ट्राच्या राजकारणाचे
निर्ाारक घटक
72 ५. मािहती अिधकार क¤þ यशवंतराव चÓहाण िवकास ÿकाशन ÿबोिधनी, मािहतीचा अिधकार अिधिनयम २००५, कारमीक जन तøार व िनवृ°ीवेतन मंýालय कािमªक आिण ÿिश±ण िवभाग, भारत सरकार नवी िदÐली. ६. िमिलंद जोशी, पयाªवरणाची ओळख, (२००९) आशय ÿकाशन, पुणे. ७. डॉ. सुनील िशंदे,डॉ. संतोष कोÐहे, (२०१४) आंतरराÕůीय संबंध, एजुकेशनल पुÊलीशेसª, औरंगाबाद.  munotes.in