Page 1
1 १ निवडणुका आनण प्रसार माध्यमे घटक रचिा १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.३.१ प्रसार माध्यमे १.३.२ द्दप्रिंट मीद्दिया : िृत्तपत्रे आद्दि माद्दसके १.३.३ दृकश्राव्य माध्यमे : रेद्दिओ आद्दि टीव्ही १.३.४ द्दिद्दिटल मीद्दिया, समाि माध्यमे, व्हायरल सिािंद १.३.५ द्दनिििुका आद्दि प्रसार माध्यमे १.४ सारािंश १.५ अद्दिक िाचनासाठी सिंदर्भ ग्रिंथ १.१ उद्दिष्टे द्दिवडणुका आद्दण प्रसार माध्यमे या घटकाच्या अभ्यासासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. प्रसार माध्यमा द्दिषयी माद्दहती होण्यास मदत होईल. २. द्दनिििुका आद्दि प्रसार माध्यमे याद्दिषयी माद्दहती होण्यास मदत होईल. ३. द्दनिििुका आद्दि प्रसार माध्यमे यािंचे स्िरूप, र्ूद्दमका समिण्यास मदत होईल. ४. द्दनिििुका आद्दि प्रसार माध्यमे यािंच्यातील परस्पर सिंबिंि सािंगता येतील. ५. प्रसार माध्यमािंचे द्दनिििुकािर होिारे पररिाम समिण्यास मदत होईल. १.२ प्रास्ताद्दवक लोकािंनी, लोकािंच्या द्दहताकररता, लोकािंकरिी चालिलेले िािारे राज्य म्हििे लोकशाही अशी व्याख्या अब्राहम द्दलिंकन यािंनी केलेली आहे. लोकािंसाठी चालद्दिलेल्या राज्यात प्रामुख्याने सिंसद, कायभपाद्दलका आद्दि न्यायपाद्दलका ह्या लोक व्यिस्थेचे द्दनयिंत्रि करण्यास कद्दटबिंि असतात. लोकव्यिस्थेचे द्दनयिंत्रि करताना लोक व्यिस्थेत काही उद्दििा राहू शकतात. त्या उद्दििा पारदशभक पद्धतीने शोिून त्या लोकािंसमोर आिून लोकािंमध्ये लोकव्यिस्थेबिल िागृती करण्याचे काम हे प्रसारमाध्यमे करत असतात.म्हिूनच सिंसद, कायभपाद्दलका, न्यायपाद्दलका आद्दि प्रसार माध्यमे हे लोकशाहीचे चार स्तिंर् ठरतात. समकालीन व्यिस्थेतील चारही स्तिंर्ािंच्या कायभपद्धतीचे स्िरूप पाहता हे चारही स्तिंर् आता munotes.in
Page 2
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
2 पोखरल्या गेलेले आहेत.स्िातिंत्र्य द्दमळण्यापूिीची प्रसार माध्यमे ही ध्येयिादी होती पि स्िातिंत्र्य द्दमळताच तो ध्येयिाद सिंपुष्टात येऊन प्रसारमाध्यमािंचे आिचे स्िरूप पाहता प्रसारमाध्यमे ही मोठ्या प्रमािात व्यािसाद्दयकता आलेली आहे. त्याचबरोबर सिंसद आद्दि कायभपाद्दलका यामध्ये लोकािंचे द्दनििून द्ददलेले प्रद्दतद्दनिी लोकािंना िबाबदार असताना ह्या लोकप्रद्दतद्दनिींनी आि द्दनिििुकािंचे स्िरूप बदललेले आहे. एकिंदरीतच लोक व्यिस्थेच्या बदलत्या स्िरूपात प्रसारमाध्यमे आद्दि द्दनिििुका यािंचा ििळचा सिंबिंि येतो त्यामुळे द्दनिििुका आद्दि प्रसार माध्यमे एकमेकािंिर अिलिंबून असतात. प्रसार माध्यमे ही द्दनिििूक मोठ्या प्रमािात प्रर्ाि टाकतात म्हिून खऱ्या अथाभने लोकशाही व्यिस्था द्दटकिायची असेल आद्दि ती व्यिस्था दृढ करायची असेल तर प्रसारमाध्यमािंनी आपली पारदशभकतेची र्ूद्दमका ही आता व्यापक करिे गरिेचे आहे. १.३ द्दवषय द्दववेचि आिच्या रािकीय व्यिस्थेतील प्रसारमाध्यमािंचा िाढता प्रर्ाि पाहता प्रसारमाध्यमे ही लोकशाही राज्यव्यिस्थेत लोकमताचा आरसा असतात. राज्यव्यिस्थेत िे घित आहे ते िनतेपयंत पोहचििे आद्दि त्याद्वारे िनतेला िागृत करिे ही िबाबदारी लोकशाही राज्यव्यिस्थेत प्रसारमाध्यमािंिर असते. म्हिून प्रसार माध्यमे हे समािाचे अद्दिर्ाज्य घटक ठरल्यामुळे माद्दहती हस्तािंतरि आद्दि सिंप्रेषिामध्ये त्यािंची र्ूद्दमका ही महत्त्िाची आहे.गेल्या तीन दशकािंमध्ये प्रसार माध्यमािंचे स्िरूप िेगाने द्दिकद्दसत झाले आहे. निीन माध्यमािंचा लोकशाही शासन आद्दि रािकीय पद्धतींिर फार मोठा व्यापक पररिाम होतना द्ददसून येत आहे. समकालीन द्दस्थतीमध्ये सरकारी सिंस्था कशा चालिल्या िातात, रािकीय नेते कशा पद्धतीने लोकािंशी सिंिाद साितात, रािकीय सिंस्थािंचा आद्दि नेतृत्िाचा सिभसामान्य लोकािंिर होिारा पररिाम पाहता त्यामध्ये निीन माध्यमाने त्यामध्ये मोठ्या प्रमािात आमूलाग्र पररितभन घििून आिले आहे. आि लोकशाही रािकीय व्यिस्थेचा अभ्यास करताना निीन माध्यमाने पत्रकारािंच्या र्ूद्दमकेची पुनव्याभख्या केली आहे. तसेच द्दनिििुका कशा लढिल्या िातात आद्दि नागररकािंना रािकारिात कसे गुिंतिले िाते याची समीक्षा ही प्रसार माध्यमे करताना द्ददसून येत आहेत.निीन माध्यमािंच्या उदयामुळे रािकीय प्रिाली ही गुिंतागुिंतीची झाली आहे. िृत्तपत्रे, रेद्दिओ आद्दि टेद्दलद्दव्हिन िृत्त, द्दिद्दिटल मीद्दिया, समाि माध्यमे हे रािकीय प्रिालीची पुनरभचना करण्यासाठी लोकािंना आद्दि रािकीय सिंस्थािंना िोिण्याचे एक प्रमुख सािन ठरताना द्ददसून येत आहे.प्रसार माध्यमे हे सामान्य लोकािंपयंत सिंदेश प्रसाररत करण्यासाठी पररर्ाद्दषत केलेले सािन आहे, ते प्रामुख्याने द्दलद्दखत आद्दि द्दिद्दिटल स्िरूपा आि उपलब्ि आहेत.िृत्तपत्रे, माद्दसके, रेद्दिओ, दूरदशभन हे रािकीय व्यिस्थेचे, समाि व्यिस्थेचे द्दचत्रि करिारे सामान्य व्यासपीठ आहेत. रािकीय समस्या, सामाद्दिक समस्या सोबतच मनोरिंिन, सिंस्कृतीबिल माद्दहती द्दमळिण्यासाठी सामान्य िनता ह्या प्रसारमाध्यमािंचाच िापर करतात. munotes.in
Page 3
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
3 १.३.१ प्रसार माध्यमे: प्रसार माध्यमे या संकल्पिेत दोि शब्द आहेत ते म्हणजे प्रसार आद्दण माध्यमे. प्रसार म्हणजे एखादी गोष्ट, एखादी घटिा, एखादा द्दवषय ती दूर पयंत पोहोचद्दवणे. माध्यम म्हणजे साधि. जास्तीत जास्त लोकांपयंत संवाद साधण्याचे साधि म्हणूि प्रसारमाध्यमांकडे पाद्दहले जाते म्हणूि याला जिसंवाद माध्यम, जिसंपकक माध्यम, संवाद माध्यम असेही म्हणतात. माध्यम हे माध्यमाचे अनेकिचनी रूप आहे, ज्यातून सिंिादाच्या अनेक माध्यमािंचे त्यात ििभन केलेले असते. यामध्ये मुद्दित कागदापासून ते द्दिद्दिटल माध्यमािंचा समािेश होतो. ही प्रसार माध्यमे कला, बातम्या, आद्दथभक, सामाद्दिक, रािकीय शैक्षद्दिक सामग्री आद्दि इतर अनेक प्रकारची माद्दहतीचे प्रसारि करत असतात.द्दिसाव्या शतकातील द्दिद्दिटल तिंत्रज्ञानाने द्दिद्दिटल माध्यमािंना िन्म द्ददला आहे. त्यामुळे आि माद्दहतीचे देिाि-घेिाि हे अत्यिंत सुलर्रीत्या होताना आपल्याला द्ददसून येत आहे.आि प्रसार माध्यमािंचे अनेक प्रकार उपलब्ि आहेत, त्याची चचाभ पुढील प्रमािे करता येईल. ● पारिंपाररक माध्यमािंमध्ये ितभमानपत्रे, िनभल्स, रेद्दिओ, टेद्दलद्दव्हिन, माद्दसके आद्दि अगदी द्दबलबोिभचा समािेश त्यामध्ये होतो. पारिंपाररक माध्यमे मोठ्या प्रमािािर दोन उपश्रेिींमध्ये द्दिर्ागली िातात: द्दप्रिंट मीद्दिया आद्दि इलेक्ट्रॉद्दनक मीद्दिया.
● मुद्दित माध्यम हे माध्यमािंचे सिाभत िुना प्रकार आहे. त्यात ितभमानपत्रे, माद्दसके, पुस्तके, िेगिेगळ्या सिंस्थािंचे अहिाल , पत्रके, द्दनबिंि इत्यादी सिभ प्रकारच्या छापील साद्दहत्याचा मुिीत माध्यमािंमध्ये समािेश होतो. ● 20 व्या शतकाच्या सुरुिातीला रेद्दिओ आद्दि टेद्दलद्दव्हिनच्या रूपात ब्रॉिकास्ट मीद्दियाची ओळख झाली. टीव्हीच्या पररचयामुळे लोकािंसाठी बातम्यािंच्या स्िरूपात माद्दहती द्दमळिण्याचे सािन म्हिून रेद्दिओचे महत्त्ि कमी झाले असतानाच आि ऑनलाइन माध्यमािंच्या िेगिेगळ्या सािनािंनी प्रसारमाध्यमािंिर प्रर्ुत्ि द्दमळिल्यामुळे आि टीव्ही, दूरदशभन हे ही प्रसारमाध्यम आता मागे पिू लागले आहे.
munotes.in
Page 4
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
4 ● द्दिद्दिटल मीद्दिया, िो आिुद्दनक सिंप्रेषिाचा िाढता मोठा र्ाग बनितो, त्यात गुिंतागुिंतीचे एन्कोि केलेले द्दसग्नल असतात िे फायबरऑद्दटटक केबल आद्दि सिंगिक नेटिकभ सारख्या र्ौद्दतक आद्दि आर्ासी माध्यमािंच्या द्दिद्दिि प्रिालीद्वारे प्रसाररत केले िातात. आिुद्दनक द्दिद्दिटल मीद्दियामध्ये इिंटरनेटचा सिंपूिभ समािेश होतो, परिंतु अद्दिक पातळीिर, िेबसाइट, ब्लॉग, पॉिकास्ट, द्दव्हद्दिओ, द्दिद्दिटल रेद्दिओ स्टेशन आद्दि मोबाइल फोन तसेच माद्दहती प्रसाररत करण्यासाठी िापरल्या िािाऱ्‍या सिंप्रेषि पद्धतीला दशभद्दिण्यासाठी “मीद्दिया”हा शब्द िापरला िातो.
● सिंगिक माध्यम ही एक आिुद्दनक सिंज्ञा आहे िी बऱ्‍याचदा द्दिद्दिि अथांसह माद्दहतीशास्त्रात िापरली िाते. हािभ ड्राइव्हस्, यूएसबी ड्राइव्हस्, िीव्हीिी, सीिी-रॉम आद्दि फ्लॉपी द्दिस्क यासारख्या िेटा सिंचद्दयत करण्यासाठी िापरल्या िािाऱ्‍या इलेक्ट्रॉद्दनक उपकरिािंचे ििभन करण्यासाठी याचा िापर केला िातो. कोएद्दक्ट्सयल केबल्स, फायबर ऑद्दटटक केबल्स आद्दि पारिंपाररक इलेद्दक्ट्रकल िायसभ (ट्द्दिस्टेि-पेअर िायसभ) यािंसारख्या िकभस्टेशन्सना एकमेकािंशी िोिण्यासाठी िापरल्या िािाऱ्‍या रान्सद्दमशन मीद्दियाचा (केबल्स) सिंदर्भ देखील आहे. अद्दिक व्यापकपिे, द्दव्हद्दिओ, द्दचत्रे, ध्िनी आद्दि सादरीकरिे यािंसारखी माद्दहती सिंप्रेषि करण्यासाठी िापरल्या िािाऱ्‍या सिभ तिंत्रज्ञानािंना अनेकदा मीद्दिया द्दकिंिा मल्टीमीद्दिया असे सिंबोिले िाते. ● एकाच िेळी मोठ्या सिंख्येने लोकािंपयंत पोहोचू शकतील अशा सिभ माध्यम िाद्दहन्यािंचा समािेश मास मीद्दियामध्ये होतो. पारिंपाररक मास मीद्दियामध्ये टीव्ही आद्दि रेद्दिओ चॅनेल तसेच राष्ट्रीय आद्दि आिंतरराष्ट्रीय माद्दसके यािंचा समािेश होतो, तर द्दिद्दिटल मास मीद्दियात मुख्यतः सोशल मीद्दिया टलॅटफॉमभ आद्दि लोकद्दप्रय ऑनलाइन माद्दसके यािंचा सिंदर्भ आि घेतला िातो. ● सोशल मीद्दियाचा आिीच उल्लेख केला गेला आहे, कारि हे टलॅटफॉमभ मास मीद्दिया आद्दि द्दिद्दिटल मीद्दिया या दोन्ही श्रेिींमध्ये समाद्दिष्ट आहेत. लोक त्यािंच्या सिंगिक द्दकिंिा स्माटभफोन िापरून, ररअल-टाइममध्ये सामग्री सामाद्दयक करण्यासाठी िापरतात. ही माध्यमे एका क्ािंद्दतकारी तिंत्रज्ञानाचे प्रद्दतद्दनद्दित्ि करतात ज्याने िागद्दतक स्तरािर प्रत्येकाला अक्षरशः कोित्याही प्रकारची माद्दहती सामाद्दयक करण्याची परिानगी देऊन गेल्या दशकात प्रर्ाद्दित केले आहे त्यामुळे िगातील सिभ व्यक्ती आि या माध्यमािंशी िोिल्या गेलेल्या आहेत.
munotes.in
Page 5
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
5 १.३.२ द्दप्रंट मीद्दडया : वृत्तपत्रे आद्दण द्दियतकाद्दलके (माद्दसके) लेखन कलेचा शोि लागल्यानिंतर पारिंपाररक प्रसारमाध्यमािंची सािने म्हिून िृत्तपत्रे आद्दि माद्दसके यािंच्याकिे पाद्दहले िात होते. वृत्तपत्रे द्दकंवा वतकमािपत्रे कोित्याही समािात घििाऱ्या रोिच्या ताज्या घिामोिींची माद्दहती िनसामान्यापयंत होण्यासाठी िाताभ देिे आिश्यक असते त्या दृद्दष्टकोनातून िाताभ देण्याचे काम, द्दिद्दिि व्यिसायाच्या ि उत्पादनाच्या िाद्दहराती प्रसृत करुन उद्योग ि व्यिसायाला चालना देिे, लोकािंना िागृत करून लोकद्दशक्षि देण्याच्या दृद्दष्टकोनातून लोकमत घिद्दििे ि प्रर्ाद्दित करिे तसेच लोकमताचे नेतृत्ि करिे, समािाचे सामाद्दिक, आद्दथभक, रािकीय, सािंस्कृद्दतक, शैक्षद्दिक प्रबोिन करून, शासनसिंस्थेिर अिंकुश ठेिून िनमताची द्दनद्दमभती करिे द्दिद्दिि उद्दिष्टािंनी आिुद्दनक सिंस्कृतीत द्दिकद्दसत झालेल्या समािमान्य सिंस्था म्हिून िृत्तपत्र-माध्यमाचे ििभन केले िाते. मुख्यतः िाताभ तसेच लोकािंची मते, िाद्दहराती, रिंिक ि अन्य पूरक मिकूर यािंचा समािेश असलेले आद्दि ठरलेल्या िेळी द्दनयद्दमतपिे प्रकाद्दशत करून द्दितररत केले िािारे प्रकाशन म्हििे ‘िृत्तपत्र’होय. स्थाद्दनक, देशािंतगभत आद्दि िागद्दतक स्िरुपाच्या द्दिद्दिि बातम्या, माद्दहती लोकािंपयंत ताबितोब पुरििे, हा िृत्तपत्रािंचा मुख्य हेतू आहे. िाताभ आद्दि द्दिचार-प्रसार करून समाि सुिारण्याची िाहक हे ितभमानपत्र असतात. म्हिूनच ितभमानपत्रािंकिे चालू घिामोिींच्या सिंदर्ाभत नोंदींचा ऐद्दतहाद्दसक दस्तऐिि म्हिून पाद्दहल्या िाते. कारि स्थाद्दनक पातळीपासून ते िागद्दतक पातळीपयंत घिलेल्या घटनेचा योग्य तो अन्ियाथभ लािून त्यािर र्ाष्ट्य करिे, सिंपादकीय दृष्टीकोनातून मतप्रदशभन करिे, हेही आिुद्दनक िृत्तपत्राचे महत्त्िाचे कायभ आहे. म्हिून िृत्तपत्रास सामान्य मािसाचे द्दशक्षि देिारी चालते बोलते द्दिद्यापीठ म्हिून पाद्दहल्या िाते . एकिंदरीतच ितभमानपत्राची स्िरूप आद्दि र्ूद्दमका पाहता माद्दहती, मनोरिंिन, मागभदशभन ि सेिा ही िृत्तपत्राची चार मुख्य कायभ आहेत त्या दृद्दष्टकोनातून प्रत्येक ितभमानपत्र आि िाटचाल करताना आपल्याला द्ददसून येतात. वृत्तपत्रांचे प्रकार ● दैद्दनक ● साप्ताद्दहक ● खास आस्थाद्दिषयक (स्पेशल इिंटरेस्ट) िाताभपत्रे ● िृत्तद्दनयतकाद्दलके. munotes.in
Page 6
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
6 भारतातील वृत्तपत्राचा इद्दतहास : र्ारतातील िृत्तपत्र व्यिसायाची सुरुिात खऱ्या अथाभने इिंग्रिी िृत्तपत्रािंच्या प्रकाशनाने झाली. ईस्ट इिंद्दिया किंपनीच्या स्थापनेनिंतर ईस्ट इिंद्दिया किंपनीच्या गैरव्यिहारािंना िाचा फोिण्याचे काम ही िृत्तपत्रे प्रामुख्याने करीत. र्ारतातील पद्दहले इिंग्रिी िृत्तपत्र कलकत्ता िनरल ॲिव्हटाभयझर द्दकिंिा बेंगॉल गॅझेट हे कलकत्ता येथे २९ िानेिारी १७८० रोिी िेम्स ऑगस्टस द्दहकी या द्दब्रद्दटश व्यद्दक्तने सुरु केले. ते द्दहद्दकि बेंगॉल गॅझेट म्हिूनही ओळखले िाते. नोव्हेंबर १७८० मध्ये बी. मेद्दसन्क ि पीटर रीि यािंनी इिंद्दिया गॅझेट, (कलकत्ता ॲि्‍व्हटाभयझर) हे साप्ताद्दहक सुरु केले. हे पत्र ईस्ट इिंद्दिया किंपनीच्या व्यापार-व्यिहारािंशी मुख्यत्िे द्दनगद्दित होते ि ते पुढे ििळपास पन्नास िषे चालले. त्याच्या प्रकाशनानिंतर चार िषांनी कलकत्ता गॅझेट प्रत्यक्षपिे सरकारी आश्रयाखाली फेब्रुिारी १७८४ मध्ये सुरु झाले. हेच पत्र पुढे सरकारी रािपत्र (गॅझेट) म्हिून चालू राद्दहले. बेंगॉल िनभल हे साप्ताद्दहक फेब्रुिारी १७८५ मध्ये सुरु झाले. त्यानिंतर एद्दप्रल १७८५ मध्ये ओररएिंटल मॅगद्दझन द्दकिंिा कलकत्ता अम्यूझमेंट हे माद्दसक चालू झाले. १७८६ मध्ये कलकत्ता क्ॉद्दनकल अितरले. या सुमारास कलकत्ता येथून चार साप्ताद्दहके ि एक माद्दसक प्रकाद्दशत होत होते. मिासमिील पद्दहले इिंग्रिी िृत्तपत्र मिास कुररअर हे होय. ते १७८५ साली ररचिभ िॉन्सन या सरकारी मुिकाने सुरु केले. १७९१ मध्ये मिास कुररअरचा सिंपादक बॉईि याने हुकाभरु हे िृत्तपत्र काढले पि ते अल्पिीिी ठरले. १७९५ मध्ये आर्. द्दिल्यमने मिास गॅझेट सुरु केले ि निंतर अिघ्या एका मद्दहन्याने हिंफ्री नािाच्या गृहस्थाने इिंद्दिया हेरल्िच्या प्रकाशनाला अद्दिकृतपिे सुरुिात केली. मुिंबईमिील पद्दहले द्दनयतकाद्दलक बााँबे हेरल्ि १७८९ मध्ये सुरु झाले. १७९१ मध्ये बााँबे गॅझेट प्रकाद्दशत झाले. प्रारिंर्ापासून त्याला रािाश्रय द्दमळाला होता. पुढच्याच िषी बााँबे हेरल्ि त्यात द्दिलीन झाले. बााँबे गॅझेट १९१४ पयंत चालू होते. १७९२ साली बााँबे कुररअरचा िन्म झाला. भारतीय भाषांतील स्वातंत्र्यपूवक काळातील वृत्तपत्रे : र्ारतीय िा देशी र्ाषािंतील िृत्तपत्र व्यिसायाचा प्रारिंर् हा बिंगालमध्ये झाला. १८१६ साली गिंगािर र्ट्टाचायभ ह्यािंनी बेंगॉल गॅझेट हे िृत्तपत्र बिंगाली र्ाषेत सुरु केले. कलकत्त्याििळील श्रीरामपूरच्या द्दमशनऱ्यािंनी १८१८-४१ ह्या काळात समाचार-दपभि हे िृत्तपत्र सुरु केले.द्दहिंदी र्ाषेतील ितभमानपत्र द्दनद्दमभतीचे कायभ श्रीरामपूर द्दमशननेच प्रथम पािले. या द्दमशनने द्दमशन समाचार-दपभि या साप्ताद्दहकाचे प्रकाशन केले.िमभप्रचाराचा र्ाग म्हिूनही द्दमशनचीही द्दनयतकाद्दलके चालद्दिली िात. १८२१ मध्ये समाचार चिंद्दिका हे पत्र द्दनघाले. र्िानीचरि बॅनिी यािंनी सिंिाद कौमुदी हे बिंगाली िृत्तपत्र ४ द्दिसेंबर १८२१ रोिी सुरु केले.‘िाद्दमभक, नैद्दतक ि रािकीय द्दिषय, देशातील अन्य घटना, देशी ि परदेशी िाताभ इ. मिकूर कौमुदीत प्रद्दसद्ध होईल’,असे द्दतच्या उिेशपत्रकािंत म्हटले होते ि िनतेला हाद्ददभक पाद्दठिंब्याचे आिाहन केले होते. रािा राममोहन रॉय यािंचा सिंिाद कौमुदीशी घद्दनष्ठ सिंबिंि होता. त्यािंचे पत्र म्हिूनच ते ओळखले िाई. munotes.in
Page 7
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
7 सिंिाद कौमुदीच्या प्रकाशनाने देशी र्ाषािंतील ि द्दिशेषतः बिंगाली र्ाषेतील िृत्तपत्र व्यिसायाला प्रद्दतष्ठा प्राप्त झाली.परिंतु एद्दशयाद्दटक िनभलसारख्या प्रद्दतगामी िृत्तपत्राने देशी र्ाषेतील अशा िृत्तपत्रािंच्या उदयाबिल नापसिंती व्यक्त करून या घटनेचे पररिाम येथील राज्यकत्यांना र्ोगािे लागतील अशी र्ूद्दमका घेतली होती. रािा राममोहन रॉय यािंनी १८२२ मध्ये द्दमरात-उल्-अखबार हे साप्ताद्दहक फासी र्ाषेत खास सुद्दशद्दक्षतािंसाठी सुरु केले.पि १८२२ च्या ‘प्रेस ॲक्ट्ट’च्या द्दनषेिाथभ त्यािंनी हे साप्ताद्दहक बिंद केले. सिंिाद कौमुदीच्या आिीपासून कलकत्ता येथे िाम-ए-िहााँनुमा (१८२२) ि शम्‍सुल अखबार ही िृत्तपत्रे फासी र्ाषेत चालू होती.मुनशी ििीद अली खान यािंनी िुब्दत-उल्-अखबार हे फासी िृत्तपत्र १८३३ साली द्ददल्ली येथे सुरु केले. त्याद्दशिाय आग्रा, मीरत इ. द्दठकािी फासी ि उदूभ र्ाषािंत िृत्तपत्रे सुरु झाली होती. फदुभनिी मझभबान यािंनी मुिंबईना समाचार हे गुिराती र्ाषेतील पद्दहले साप्ताद्दहक िृत्तपत्र १ िुलै १८२२ रोिी सुरु केले ि १८३२ मध्ये त्याचे दैद्दनकात रुपािंतर झाले.१८३२ च्या सुमारास िाम-ए-िमशेद प्रकाद्दशत होऊ लागले. १८३३ साली मिास येथे तद्दमळ ि तेलुगू र्ाषािंत दोन िृत्तपत्रे सुरु झाली. १८३२ साली मुिंबई येथे बाळशास्त्री िािंर्ेकर यािंनी दपभि हे िृत्तपत्र मराठी र्ाषेत चालू केले. त्या अगोदर १८२८ मध्ये मुिंबापूर हे ितभमान िृत्तपत्र द्दनघाल्याची नोंद ही काही द्दठकािी द्ददसून येते.दपभि बिंद पिल्यािर त्याच्या चालकािंनी युनायटेि सद्दव्हभस गॅझेट अाँि द्दलटररी क्ॉद्दनकल हे द्दनयतकाद्दलक सुरु केले.तसेच िािंर्ेकरािंनी १८४० च्या मे मद्दहन्यात द्ददग्दशभन हे मराठी द्दनयतकाद्दलक सुरु केले. मराठी र्ाषेतील िृत्तपत्र म्हिून मुिंबई अखबारचा ही समािेश त्यामध्ये होतो ४ िुलै १८४० रोिी त्याचा पद्दहला अिंक प्रद्दसध्द झाला होता.िून १८४२ मध्ये अहमदनगर येथे द्दिद्दस्त द्दमशनऱ्यािंनी ज्ञानोदय हे माद्दसक सुरु केले. १८७३ मध्ये ते ज्ञानोदय साप्ताद्दहक झाले.ज्ञानोदयच्या सिंपादकािंमध्ये किी रेव्हरिंि ना. िा. द्दटळक, देिदत्त नारायि द्दटळक, रेव्हरिंि द्दद. शिं. सािरकर यािंच्या नािािंचा उल्लेख करािा लागतो. त्यानिंतर र्ाऊ महािन यािंचे प्रर्ाकर हे िृत्तपत्र २४ ऑक्ट्टोबर १८४१ रोिी सुरु झाले.१८६५ मध्ये प्रर्ाकर बिंद पिले. प्रर्ाकरशी स्पिाभ करिाऱ्या ितभमानदीद्दपका या िृत्तपत्राला तोंि देण्यासाठी र्ाऊ महािन यािंनी१८५३ मध्ये िूमकेतू नािाचे िृत्तपत्र काढल्याची नोंद आढळते. १८४४ ला पुण्यातून द्दनघालेले पद्दहले मराठी िृत्तपत्र म्हििे द्दमत्रोदय होय. १२ फेब्रुिारी १८४९ रोिी पुण्यातून ज्ञानप्रकाश सुरु झाले.िानेिारी १८६२ पासून इिंदुप्रकाश हे िृत्तपत्र साप्ताद्दहकरुपात मुिंबईहून प्रद्दसद्ध होऊ लागले. इिंदुप्रकाश सुरू करण्यात काढण्यात लोकद्दहतिादींचा पुढाकार होता. इिंदुप्रकाश इिंग्रिी ि मराठी अशा दोन्ही र्ाषािंतून प्रद्दसद्ध होत होते.द्दिष्ट्िुशास्त्री द्दचपळूिकर यािंच्या द्दनबिंिमालेतून स्फूती घेऊन आगरकर आद्दि द्दटळक यािंनी मराठा ि केसरी ही इिंग्रिी ि मराठी िृत्तपत्रे अनुक्मे २ िानेिारी ि ४ िानेिारी १८८१ रोिी पुण्यातून प्रकाद्दशत करण्यास सुरुिात केली. तसेच र्ारतीय पत्रकाररतेत िॉ. बाबासाहेब आिंबेिकरािंचे नािही हे िरच्या स्थानी आहे. र्ारतीय ितभमानपत्राचा इद्दतहास हा फार मोठा असल्यामुळे र्ारतीय ितभमानपत्राचा इद्दतहास हा सुििभ अक्षरािंनी द्दलद्दहण्यासारखा आहे.र्ारतीय ितभमानपत्राचा इद्दतहास पाहता या ितभमानपत्रािंनी सामाद्दिक िािीि िागृत करण्याच्या दृद्दष्टकोनातून आपली िाटचाल केलेली आहे. त्यामुळे र्ारतीय ितभमानपत्रे ही र्ारतीय समािाचा तत्कालीन पररद्दस्थतीत आरसा ठरलेली आहेत. munotes.in
Page 8
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
8 समकालीन पररद्दस्थतीमध्ये र्ारतात इिंग्रिी र्ाषे सह र्ारतातील द्दिद्दिि र्ाषा िसे की मराठी, असद्दमया, बिंगाली, गुिराती, द्दहिंदी, कन्नि, काश्मीरी, मलयाळम्‍, ओद्दिया, पिंिाबी, द्दसिंिी, तद्दमळ, तेलुगू ि उदूभ या या र्ाषेत आि अनेक ितभमानपत्रे सुरू आहेत. द्दियतकाद्दलके एकाच शीषभकाखाली एखाद्या प्रकाशना किून द्दनद्दित कालाििीत द्दनयद्दमतपिे िेगिेगळे द्दिषयािंिर प्रकाद्दशत केले िािारे साद्दहत्य द्दनयतकाद्दलक या शीषभकात मोिते. दैद्दनक ितभमानपत्राचा यात समािेश होत नाही. द्दनयतकाद्दलकािंच्या प्रकाशनाच्या कालाििी िरून द्दनयतकाद्दलकाचे िगीकरि िेगिेगळ्या पद्धतीने केल्या िाते त्यामध्ये प्रामुख्याने प्रद्दसद्धीच्या द्दनयतकालानुसार साप्ताद्दहक, पाद्दक्षक, माद्दसक, द्वैमाद्दसक, त्रैमाद्दसक, षण्माद्दसक आद्दि िाद्दषभक असे द्दनयतकाद्दलकािंचे प्रकार असतात.तसेच या द्दनयतकाद्दलकािंची समािातील िेगिेगळे घटक, िेगिेगळे समूह, िेगिेगळे स्तर लक्षात घेता मुलािंची,द्दस्त्रयािंची,द्दिद्दशष्ट िाचकिगाभनुरूप द्दकिंिा मनोरिंिक, िैचाररक, सिंशोिनात्मक अशी आशयानुरूप िगभिारीही केली िाते. द्दनयतकाद्दलक या िाङ्‍मयप्रकाराचा उदय युरोप खिंिात सतराव्या शतकाच्या उत्तरािाभत झाला. १६६३ साली िमभनीत हाँबगभला प्रद्दसद्ध झालेले Erbauliche Monaths–Unterre–dungen हे िगातील पद्दहले ज्ञात द्दनयतकाद्दलक समिले िाते. द्दिज्ञान आद्दि तिंत्रज्ञानाच्या प्रचार आद्दि प्रसारानिंतर ज्ञानाच्या अनेक िेगिेगळ्या ज्ञानशाखा द्दनमाभि झाल्या आद्दि त्या ज्ञानशाखािंच्या माध्यमातून द्दिद्दिि द्दिषयािंच्या अभ्यासकािंनी आद्दि सिंशोिकािंनी आपापल्या द्दिषयािंच्या सिंििभनासाठी द्दिद्वत्‍पररषदा आद्दि सिंघटना स्थापन करून द्दिद्दशष्ट द्दिषयाला िाद्दहलेली द्दनयतकाद्दलके प्रद्दसद्ध करण्यास सुरुिात केली आहे. एकिंदरीतच ज्ञानप्रिाहाच्या द्दिचार शाखेत द्दनयतकाद्दलके ही एक निद्दिचार प्रितभक आद्दि व्यासिंगपूिभ प्रसारमाध्यमे म्हिून आिच्या काळात ठरताना द्ददसून येते. एकिंदरीतच द्दनयतकाद्दलकाचा इद्दतहास पाहता हा इद्दतहास खूप मोठा आहे. िागद्दतक स्तराचा द्दिचार करता नेचर, लॅन्सेट, द्दब्रद्दटश मेद्दिकल िनभल, िनभल ऑफ द रॉयल स्टॅद्दटद्दस्टकल सोसायटी, इकॉनॉद्दमक िनभल या इिंग्लिंिमिून प्रद्दसद्ध होिाऱ्या आद्दि पॉटयुलर सायन्स मिंथली, सायिंद्दटद्दफक अमेररकन, अमेररकन इकॉनॉद्दमक ररव्ह्यू, पॉद्दलद्दटकल सायन्स क्ट्िॉटभली, नॅशनल द्दिओग्राद्दफक िनभल, देदलस या अमेररकेतून प्रद्दसद्ध होिाऱ्या द्दनयतकाद्दलकािंचा द्दिचार आपल्याला करािा लागतो. र्ारतीय द्दनयतकाद्दलकािंच्या उदयाचे श्रेय सामान्यत: र्ारतात आलेल्या द्दब्रद्दटशािंकिे तसेच अनेक युरोद्दपयन देशािंकिे िाते.इिंग्लिंिमिील द्दनयतकाद्दलकािंचा आदशभ र्ारतातही आदशभ ठरला. र्ारतातील पद्दहल्या द्दनयतकाद्दलकािंचे मुिि ि प्रकाशनही परद्दकयािंनीच केले. र्ारतात मुििकलेचे बीिारोपि पोतुभगीिािंनी सोळाव्या शतकात केले होते खरे, पि स्थाद्दनक र्ाषािंतून पुस्तकािंचे आद्दि द्दनयतकाद्दलकािंचे मुिि इिंग्रिी राििटीच्या सुरूिातीपासून होऊ लागले. र्ारतातील द्दिस्ती द्दमशनऱ्यािंनी िमभप्रसारासाठी बायबलची द्दनरद्दनराळ्या प्रादेद्दशक munotes.in
Page 9
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
9 र्ाषािंमिून र्ाषािंतरे केली ि द्दनयतकाद्दलकेही सुरू केली होती ही र्ारतीय द्दनयतकाद्दलकािंच्या ऐद्दतहाद्दसक पार्श्भर्ूमीिरून आपल्या लक्षात येते. बिंगालमिील श्रीरामपूर द्दमशनच्या िॉ. द्दिल्यम कॅरी यािंनी १८१८ साली समािदपभि नािाचे पद्दहले बिंगाली साप्ताद्दहक आद्दि द्ददग्दशभन नािाचे पद्दहले बिंगाली माद्दसक सुरू केले. त्यानिंतर चौदा िषांनी म्हििे १९३२ साली पद्दहले मराठी द्दनयतकाद्दलक दपभि हे बाळशास्त्री िािंर्ेकर यािंच्या सिंपादकत्िाखाली सुरू झाले. ते सुरुिातीला पाद्दक्षक आद्दि पुढे मे १८३२ पासून शेिटपयंत साप्ताद्दहक म्हिून कायभरत होते. समकालीन व्यिस्थेचा द्दिचार करता आि अनेक र्ारतीय र्ाषािंमिून द्दनयतकाद्दलके द्दनघताना आपल्याला द्ददसून येतात. ही द्दनयतकाद्दलके आद्दथभक, शैक्षद्दिक, सामाद्दिक, सािंस्कृद्दतक, रािकीय, पयाभिरिीय मद्दहला िगभ, बालक िगभ अशी पार्श्भर्ूमी असलेली द्दनयतकाद्दलके आहेत. १.३.३ दृक आद्दण दृकश्राव्य माध्यमे : रेद्दडओ आद्दण टीव्ही लेखी मिकुरािंपेक्षा एखादा सिंदेश हा छायाद्दचत्राच्या माध्यमातून प्रर्ािी सिंदेश देताना आपल्याला द्ददसून येतो. त्यामुळे घिलेल्या एखाद्या घटनेची िास्तद्दिक द्दचत्रि करण्यासाठी त्या घटनेचे प्रत्यक्ष द्दचत्रि िाचकािंना िास्त समािान ि िास्तद्दिकता दाखिते त्यामुळे आि प्रसारमाध्यमािंमध्ये दृक आद्दि दृकश्राव्य प्रसारमाध्यमािंचा मोठ्या प्रमािात बोलबाला िाढलेला आहे. ही प्रसार माध्यमे िाचकािंच्या कान आद्दि िोळे या दोन्हीही अियियाच्या सिंिेदना िागृत करतात. त्यामुळे मोिक्ट्या शब्दात अथभपूिभ सिंदेश ही प्रसार माध्यमे देऊन िाचकािंना, श्रोत्यािंना आपल्याशी बािंिून ठेितात. घिलेल्या घटनािंची िास्तद्दिक प्रद्दतद्दबिंब छायाद्दचत्रािंतून दाखद्दिण्याचे काम लाइफ या साप्ताद्दहकाने १९३६ साली केला. िगातील लक्षिेिक प्रसिंगािंची कलात्मदृष्ट्या उत्तम आद्दि अत्यिंत पररिामकारक छायाद्दचत्रे प्रद्दसद्ध करून या साप्ताद्दहकाने दृक सािनािंच्या माध्यमातून प्रसारमाध्यमात अग्रगण्य नाि द्दमळद्दिले होते. एकिंदरीतच आिच्या तिंत्रज्ञानाच्या काळामध्ये प्रसारमाध्यमािंचे स्िरूप बदललेले आहे त्यामुळे पारिंपाररक प्रसारमाध्यमािंपेक्षा आि दृक आद्दि दृकश्राव्य स्िरूपात असलेली प्रसार माध्यमे ही समािािर मोठ्या प्रमािात गारुि करताना आपल्याला द्ददसतात त्यामुळे रेद्दिओ टीव्ही या प्रसार माध्यमािंची रूपरेषा पाहिे ही कमभ प्राप्त ठरते. रेद्दडओ रेद्दिओ लहरींद्वारे ध्िनी सिंप्रेषि, सिंगीत, बातम्या आद्दि इतर प्रकारच्या कायभक्मािंचे प्रसारि ब्रॉिकास्ट स्टेशनिरून करून रेद्दिओ ररसीव्हरने सुसज्ि असलेल्या िैयद्दक्तक श्रोत्यािंपयंत पोहचिारे प्रसारमाध्यम म्हििेच रेद्दिओ होय.
munotes.in
Page 10
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
10 20 व्या शतकाच्या सुरुिातीपासूनच, रेद्दिओने लोकािंना आियभचद्दकत करून लोकािंना आनिंद्ददत केले. कारि िगात घििाऱ्या िेगिेगळ्या घटनािंच्या सिंदर्ाभतील तत्काळ बातम्या आद्दि मनोरिंिन शक्ट्य द्दततक्ट्या लिकर िनतेपयंत पोहोचििे शक्ट्य नव्हते. पि ही उिीि रेद्दिओ या प्रसारमाध्यमाने र्रून काढली.सुमारे 1920 ते 1945 पयंत, रेद्दिओ हे पद्दहले इलेक्ट्रॉद्दनक प्रसार माध्यम म्हिून द्दिकद्दसत होऊन "िायु लहरी" ची मक्तेदारी द्दनमाभि करून केली आद्दि िृत्तपत्रे, माद्दसके यािंची मक्तेदारी काही प्रमािात कमी करून सिंस्कृतीला एक प्रकारचा निा उिाळा देण्याचे काम श्राव्य माध्यमातून केले आहे. इटलीमध्ये गुद्दग्लएल्मो माकोनी यािंनी पद्दहली व्यािहाररक िायरलेस रेद्दिओ सिंप्रेषि प्रिाली द्दिकद्दसत केली होती. माकोनी यािंनी र्ौद्दतकशास्त्रज्ञ िेम्स क्ट्लकभ मॅक्ट्सिेल यािंच्या गद्दितािर आद्दि ऑद्दलव्हर लॉि आद्दि हेनररक हट्भझ या दोघािंच्या प्रयोगािंिर 1894 मध्ये त्यािंच्या कुटुिंबाच्या किंरी द्दव्हलामध्ये तयार केलेल्या प्रयोगशाळेतून प्रायोद्दगक प्रसारि प्रसाररत करण्यासाठी तयार केले. त्यािंनी 1895 मध्ये त्यािंची व्यािहाररक िायरलेस कम्युद्दनकेशन प्रिाली द्दिकद्दसत केली आद्दि 1896 मध्ये त्यािंनी इिंग्लिंिमध्ये यासाठी पेटिंट दाखल केले होते. रेद्दिओ लहरींिर ऐकू येिारे पद्दहले आिाि आद्दि सिंगीत द्दसग्नल द्दिसेंबर 1906 मध्ये ब्रॅिंट रॉक, मॅसॅच्युसेट्स िरून प्रसाररत केले गेले.चाल्सभ हेरॉल्िने 1908 च्या सुमारास सॅन िोस, कॅद्दलफोद्दनभया येथील त्याच्या रेद्दिओ शाळेच्या सिंयोगाने िायरलेस रान्समीटर चालिण्यास सुरुिात केली. हेरॉल्िने लिकरच हौशी रेद्दिओ ऑपरेटसभच्या छोट्या स्थाद्दनक श्रोत्यािंना द्दनयद्दमतपिे द्दनयोद्दित आिाि आद्दि सिंगीत कायभक्माचे प्रसारि करण्याचे काम करण्यास सुरुिात केली त्यामुळे रेद्दिओच्या सिंदर्ाभतील िगातील पद्दहली प्रकारची सेिा उपलब्ि करून द्ददली. िसा द्दिज्ञानाचा आद्दि तिंत्रज्ञानाचा प्रसार होत गेला तसतसा रेद्दिओ या प्रसारमाध्यमािंचाही मोठ्या प्रमािात िापर िागद्दतक पातळीिर केला िाऊ लागला. 1945 च्या सुमारास टेद्दलद्दव्हिनच्या देखाव्याने रेद्दिओची आद्दि त्यािंच्या कायभक्माची र्ूद्दमका बदलण्यास सुरुिात केली. ब्रॉिकास्ट रेद्दिओ हे िगातील सिाभत मोठ्या प्रमािािर उपलब्ि असलेले इलेक्ट्रॉद्दनक मास माध्यम राद्दहले असले तरी आिुद्दनक िीिनात त्याचे महत्त्ि टेद्दलद्दव्हिनशी िुळले नाही आद्दि 21 व्या शतकाच्या सुरुिातीला द्दिद्दिटल उपग्रह - आद्दि इिंटरनेट-आिाररत ऑद्दिओ सेिािंकिून अद्दिक स्पिाभत्मक दबािाचा सामना सध्या रेद्दिओला करािा लागत आहे . भारतातील रेद्दडओ सेवा आकाशिािी अद्दस्तत्िात येण्याच्या सुमारे 13 िषांपूिी र्ारतात रेद्दिओ प्रसारि सुरू झाले. िून 1923 मध्ये रेद्दिओ क्ट्लब ऑफ बॉम्बेने देशातील पद्दहले प्रसारि केले. त्यानिंतर पाच मद्दहन्यािंनी कलकत्ता रेद्दिओ क्ट्लबची स्थापना करण्यात आली.इिंद्दियन ब्रॉिकाद्दस्टिंग किंपनी (IBC) 23 िुलै 1927 रोिी अद्दस्तत्िात आली, फक्त तीन िषांपेक्षा कमी कालाििीत द्दलद्दक्ट्ििेशनला सामोरे िािे लागले. एद्दप्रल 1930 मध्ये, र्ारतीय प्रसारि सेिा, उद्योग आद्दि कामगार द्दिर्ागाच्या अिंतगभत, प्रायोद्दगक तत्त्िािर त्यािंचे कायभ सुरू केले. ऑगस्ट 1935 मध्ये द्दलओनेल फील्िन यािंची प्रसारि द्दनयिंत्रक म्हिून द्दनयुक्ती करण्यात आली. त्यानिंतरच्या मद्दहन्यात आकाशिािी म्हैसूर munotes.in
Page 11
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
11 हे एक खािगी रेद्दिओ स्टेशन स्थापन करण्यात आले. 8 िून 1936 रोिी र्ारतीय राज्य प्रसारि सेिा ऑल इिंद्दिया रेद्दिओ बनली. सेंरल न्यूि ऑगभनायझेशन (CNO) ऑगस्ट 1937 मध्ये अद्दस्तत्िात आली. त्याच िषी आकाशिािी दळििळि द्दिर्ागाच्या अिंतगभत आली आद्दि चार िषांनिंतर माद्दहती आद्दि प्रसारि द्दिर्ागाच्या अिंतगभत आली. र्ारताला स्िातिंत्र्य द्दमळाले तेव्हा र्ारतात द्ददल्ली, बॉम्बे, कलकत्ता, मिास, द्दतरुद्दचरापल्ली आद्दि लखनौ येथे सहा रेद्दिओ केंिे होती. पाद्दकस्तानात तीन होते (पेशािर, लाहोर आद्दि ढाका). तेव्हा आकाशिािीचे क्षेत्रफळ फक्त 2.5% आद्दि लोकसिंख्येच्या 11% इतके होते. पुढील िषी, CNO दोन द्दिर्ागािंमध्ये द्दिर्ागले गेले, िृत्तसेिा द्दिर्ाग (NSD) आद्दि बाह्य सेिा द्दिर्ाग (ESD). 1956 मध्ये राष्ट्रीय प्रसारिासाठी आकाशिािी हे नाि स्िीकारण्यात आले. 1957 मध्ये लोकद्दप्रय द्दचत्रपट सिंगीतासह द्दिद्दिि र्ारती सेिा सुरू करण्यात आली होती. र्ारताचे राष्ट्रीय प्रसारक आद्दि प्रमुख सािभिद्दनक सेिा प्रसारक म्हिून, ऑल इिंद्दिया रेद्दिओ (एआयआर) किे पाद्दहल्या िाते. र्ारतातील रेद्दिओ सेिा सुरुिातीपासूनच िनतेला माद्दहती, द्दशद्दक्षत आद्दि मनोरिंिन देण्याचे काम करत आहे. 'बहुिन द्दहताय : बहुिन सुखाय' या ब्रीदिाक्ट्यानुसार र्ारतीय रेद्दिओची सेिा िाटचाल करीत आहे. कायभक्म प्रसारिाच्या ि र्ाषािंच्या सिंख्येच्या दृष्टीने िगातील सिाभत मोठ्या प्रसारि सिंस्थािंपैकी एक आहे. र्ारतीय रेद्दिओ किून उपलब्ि असलेल्या सेिा पाहता सामाद्दिक-आद्दथभक आद्दि सािंस्कृद्दतक द्दिद्दिितेचा स्पेक्ट्रम, आकाशिािीच्या होम सद्दव्हभसमध्ये आि देशर्रात 479 स्टेशन्स (स्टेशन्सची दृश्य सूची) समाद्दिष्ट आहेत. र्ारतातील रेद्दिओ सेिेचे स्िरूप पाहता देशाच्या क्षेत्रफळाच्या ििळपास 92% आद्दि एकूि लोकसिंख्येच्या 99.19%. AIR 23 र्ाषा आद्दि 179 बोलींमध्ये ते कायभक्म आयोद्दित करतात. बाह्य सेिा द्दिर्ागाचे कायभक्म 11 र्ारतीय आद्दि 16 परदेशी र्ाषािंमध्ये 100 हून अद्दिक देशािंमध्ये प्रसाररत केले िातात. या बाह्य प्रसारिािंचे उद्दिष्ट परदेशी श्रोत्यािंना देशातील घिामोिींची माद्दहती देिे आद्दि तसेच र्रपूर मनोरिंिन प्रदान करिे हे आहे. ऑल इिंद्दिया रेद्दिओचा िृत्तसेिा द्दिर्ाग, घरगुती, प्रादेद्दशक, बाह्य आद्दि िीटीएच सेिािंमध्ये सुमारे 90 र्ाषा/बोलींमध्ये एकूि 56 तासािंच्या कालाििीसाठी दररोि 647 बुलेद्दटन प्रसाररत करतो. 41 आकाशिािी स्थानकािंिरून FM मोििर तासाला 314 बातम्यािंचे मथळे देखील लािले िात आहेत. 44 प्रादेद्दशक बातम्या युद्दनट्स 75 र्ाषािंमध्ये 469 दैद्दनक बातम्या बुलेद्दटन तयार करतात. दैनिंद्ददन बातम्यािंच्या बुलेद्दटन्स व्यद्दतररक्त, न्यूि सद्दव्हभसेस द्दिद्दव्हिन
munotes.in
Page 12
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
12 द्ददल्ली आद्दि त्याच्या प्रादेद्दशक बातम्या युद्दनट्समिील द्दिषयािंिर आिाररत बातम्यािंिर आिाररत कायभक्मािंची सिंख्या देखील लक्षिीय स्िरूपािंची आहे. टी.व्ही दूरदशभन/टी.व्ही ही दृश्य प्रद्दतमा आद्दि ध्िनी प्रसाररत करण्याची एक प्रिाली आहे िी स्क्ीनिर पुनरुत्पाद्ददत केली िाते, मुख्यतः मनोरिंिन, माद्दहती आद्दि द्दशक्षि कायभक्म प्रसाररत करण्यासाठी िापरली िाते. दूरद्दचत्रिािी सिंच अनेक घरािंमध्ये, व्यिसायािंमध्ये आद्दि सिंस्थािंमध्ये एक आि सिभसामान्य गोष्ट बनली आहे. दूरदशकि र्ारतात दूरदशभन सेिेची प्रत्यक्षात 15 सटटेंबर 1959 रोिी सािभिद्दनक सेिा प्रसाररत करण्याच्या एका माफक प्रयोगाने सुरुिात झाली. हा प्रयोग 1965 मध्ये सेिा बनला, िेव्हा दूरदशभनने देशाची राििानी निी द्ददल्ली आद्दि आसपासच्या खोलीत दूरदशभन सिंचािंपयंत पोहोचण्यासाठी बीम द्दसग्नल सुरू केले. 1972 पयंत, मुिंबई आद्दि अमृतसर आद्दि त्यानिंतर 1975 पयंत इतर सात शहरािंमध्ये सेिािंचा द्दिस्तार करण्यात आला. या सिभ काळात ते राष्ट्रीय प्रसारक ऑल इिंद्दिया रेद्दिओचा र्ाग होते. 1 एद्दप्रल 1976 रोिी, ते माद्दहती आद्दि प्रसारि मिंत्रालयात एक स्ितिंत्र द्दिर्ाग बनले, तरीही ते ऑल इिंद्दिया रेद्दिओद्वारे, द्दिशेषतः त्याच्या बातम्यािंसाठी सेिा देत होता. दूरदशभन सिभ र्ाद्दषक, र्ौगोद्दलक आद्दि सािंस्कृद्दतक गटािंच्या द्दहताची पररश्रमपूिभक काळिी घेत, आपल्या सेिा द्दिस्ताररत करण्यासाठी सुसज्ि स्टुद्दिओसह रान्समीटर नेटिकभच्या श्रेिीमध्ये देशाच्या सामाद्दिक, सािंस्कृद्दतक आद्दि शैक्षद्दिक द्दिकासाला चालना देत, देशाची लािंबी आद्दि रुिंदी व्यापली आहे. आि प्रादेद्दशक र्ाषािंमध्येही कायभक्म तयार करण्याची ि प्रसाररत करण्याची सुद्दििा दूरदशभन उपलब्ि करून द्ददली आहे. १.३.४ द्दडद्दजटल मीद्दडया, समाज माध्यमे, व्हायरल सवांद द्दिद्दिटल युगाच्या आगमनापूिी, माध्यमािंचे सिाभत लोकद्दप्रय प्रकार होते ज्याला आपि पारिंपाररक माध्यम म्हितो. त्यामध्ये प्रामुख्याने रेद्दिओ, ितभमानपत्रे, माद्दसके, द्दबलबोिभ, िनभल्स इ. द्दिचार आपल्याला करािा लागतो.द्दिज्ञान, तिंत्रज्ञान आद्दि दळििळि क्ािंतीने अनेक निीन प्रकारचे माध्यमे आि िन्माला आिली आहेत. िी आता िगर्रातील लोकसिंख्येपयंत माद्दहती आद्दि मनोरिंिन प्रसाररत करण्यात मोठी र्ूद्दमका बिाितात.
munotes.in
Page 13
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
13 द्दिद्दिटल मीद्दिया म्हििे काय? समाि माध्यम म्हििे काय? व्हायरल सिंिाद म्हििे काय? या बाबींचा द्दिचार करताना या बाबींमध्ये कोिकोित्या बाबी समाद्दिष्ट होतात,ते कसे द्दिकद्दसत झाले आद्दि आि त्याचे स्िरूप काय आहे? याचा प्रामुख्याने आपल्याला द्दिचार करिे गरिेचे आहे. १. द्दडद्दजटल मीद्दडया पारिंपाररक माध्यमािंच्या द्दिपरीत, द्दिद्दिटल मीद्दियाद्वारे द्दिद्दिटल िेटा प्रसाररत केला िातो, ज्यामध्ये सिाभत सोटया पद्धतीने द्दिद्दिटल केबल्स द्दकिंिा उपग्रहािंचा समािेश होतो. त्यासाठी बायनरी द्दसग्नल पाठििारे सॉफ्टिेअर आद्दि हािभिेअर काम करतात. द्दिद्दिटल माध्यमािंच्याद्वारे ऑद्दिओ, द्दव्हद्दिओ, ग्राद्दफक्ट्स, मिकूर इ. अनेक गोष्टी समाद्दिष्ट असतात. द्दिद्दिटल माध्यमािंचा द्दिचार करता ज्यािेळी आपि आपला सिंगिक, टॅबलेट द्दकिंिा सेलफोन िापरतो केव्हा त्यामिील िेब-आिाररत प्रिाली आद्दि ॲटस उघितो तेव्हा आपि द्दिद्दिटल मीद्दिया िापरत असतो. द्दिद्दिटल मीद्दियाच्या स्िरूपात द्दव्हद्दिओ, लेख, िाद्दहराती, सिंगीत, पॉिकास्ट, ऑद्दिओबुक,कला,आर्ासी िास्तद्दिकता या द्दिद्दिटल स्िरूपात येऊ शकतात. द्दिद्दिटल युगाचा द्दिचार करता द्दिद्दिटल मीद्दियामध्ये ि त्याच्या स्िरूपामध्ये दररोि निनिीन बदल होताना आपल्याला द्ददसून येतात. द्दिद्दिटल मीद्दियाचे स्िरूप पाहता हे पुढील प्रमािे आपल्याला सािंगता येईल. ऑद्दडओ: द्दिद्दिटल मीद्दियाच्या ऑद्दिओ श्रेिीमध्ये द्दिद्दिटल रेद्दिओ स्टेशन, पॉिकास्ट आद्दि ऑद्दिओबुक समाद्दिष्ट आहेत. लाखो अमेररकन लोक Apple Music, Spotify, Tidal, Pandora आद्दि Sirius सारख्या द्दिद्दिटल रेद्दिओ सेिािंचे सदस्यत्ि घेतात. द्दव्हद्दडओ: अनेक द्दिद्दिटल मीद्दियाचे आउटलेट्स द्दव्हज्युअल आहेत, स्रीद्दमिंग मूव्ही आद्दि टेद्दलद्दव्हिन सेिा िसे की Netflix पासून ते िैद्यकीय सिंस्थािंमध्ये िापरल्या िािाऱ्‍या आर्ासी िास्ति सद्दिभकल द्दसम्युलेटरपयंत यिंत्रिा यात समाद्दिष्ट होते.द्दव्हज्युअल द्दिद्दिटल मीद्दियामिील सिाभत मोठ्या श्रेिी म्हिून YouTube किे पाद्दहल्या िाते. सोशल मीद्दडया: सोशल मीद्दियामध्ये ट्द्दिटर, फेसबुक, इिंस्टाग्राम, द्दलिंक्ट्िइन आद्दि स्नॅपचॅट सारख्या साइट्सचा समािेश होतो, िे त्यािंच्या िापरकत्यांना मिकूर पोस्ट, छायाद्दचत्रे आद्दि द्दव्हद्दिओिंद्वारे एकमेकािंशी सिंिाद सािण्यास सक्षम करतात. जाद्दहरात: िाद्दहरातदारािंनी द्दिद्दिटल मीद्दिया लाँिस्केपमध्ये प्रिेश केला आहे, िेथे शक्ट्य असेल तेथे द्दिपिन र्ागीदारी आद्दि िाद्दहरातींच्या िागेचा लार् घेतला आहे. munotes.in
Page 14
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
14 बातम्या, साद्दहत्य आद्दण बरेच काही: पारिंपाररकपिे, लोक पुस्तके, छापील ितभमानपत्रे, माद्दसके आद्दि यासारख्या माध्यमातून मिकूर िापरतात. द्दिद्दिटल मीद्दियाचा प्रसार झाला असला तरी, अशा प्रकारच्या िाचनाच्या अनुर्िािंची इच्छा कायम आहे. टयू ररसचभ सेंटरच्या सिंशोिनानुसार यूएसमिील 38% प्रौढ लोक ऑनलाइन बातम्या िाचतात. साद्दहद्दत्यक िेबसाइट्सचा प्रसार, द्दिद्दकपीद्दिया सारख्या सिंसािनािंची लोकद्दप्रयता आद्दि द्दकिंिल सारख्या ई-िाचकािंची िाढ या सिभ गोष्टी द्दिद्दिटल मीद्दियामध्ये द्दलद्दखत कायाभचे द्दनरिंतर महत्त्ि अिोरेद्दखत करतात. द्दडद्दजटल मीद्दडयाची उदाहरणे द्दिद्दिटल मीद्दियामध्ये िेबसाइट्स, टेक द्दिव्हाइसेस आद्दि टलॅटफॉमभची द्दिस्तृत श्रेिी समाद्दिष्ट आहे. २. सोशल मीद्दडया (समाज माध्यमे) सोशल मीद्दिया आर्ासी नेटिकभद्वारे कल्पना आद्दि माद्दहतीची देिािघेिाि सुलर् करते.सोशल मीद्दियाचा उगम द्दमत्र आद्दि कुटूिंद्दबयािंशी सिंिाद सािण्याचा एक मागभ म्हिून झाला, परिंतु लिकरच अनेक उिेशािंसाठी त्याचा िेगाने द्दिस्तार झाला. ● सोशल मीद्दिया हे एक द्दिद्दिटल तिंत्रज्ञान आहे िे व्हच्युभअल नेटिकभ आद्दि समुदायािंद्वारे सामग्री, मल्टीमीद्दिया आद्दि माद्दहतीची देिािघेिाि सुलर् करते. ● िगर्रात 4.7 अब्िाहून अद्दिक सोशल मीद्दिया िापरकते आहेत. ● 2022 मध्ये िगर्रात सोशल मीद्दिया िापरकत्यांची सिंख्या 137 दशलक्ष द्दकिंिा सुमारे 3% िाढली. ● फेसबुक, यूट्यूब, व्हॉट्सअाँप, इिंस्टाग्राम आद्दि िीचॅट हे सिाभत मोठे सोशल मीद्दिया टलॅटफॉमभ आहेत. ● सोशल मीद्दियामध्ये सामान्यत: िापरकत्याभने व्युत्पन्न केलेली सामग्री आद्दि िैयद्दक्तकृत प्रोफाईल िैद्दशष्ट्ये आहेत िी स्ितःला पसिंती, शेअसभ, द्दटटपण्या आद्दि चचेद्वारे प्रद्दतबद्धता देतात. ● सोशल मीद्दिया मेसेद्दििंग ॲटस आद्दि टलॅटफॉमभ िगर्रात सिाभद्दिक िापरल्या िािाऱ्‍या साइट आहेत. 2023 च्या सुरुिातीला, 94.8% िापरकत्यांनी चॅट आद्दि मेसेद्दििंग ॲटस आद्दि िेबसाइट्समध्ये प्रिेश केला आहे. ● लोक द्दिद्दिि सोशल मीद्दिया ऍद्दटलकेशन्सचा िापर कररअरच्या सिंिी नेटिकभ करण्यासाठी, समद्दिचारी स्िारस्यािंसह िगर्रातील इतरािंना शोिण्यासाठी आद्दि सोशल नेटिकभिर त्यािंची मते शेअर करण्यासाठी करतात . सरकार आद्दि रािकारिी घटक आद्दि मतदारािंशी सिंिाद सािण्यासाठी सोशल मीद्दियाचा िापर करतात. ● िानेिारी 2023 मिील सिाभत लोकद्दप्रय सोशल मीद्दिया िेबसाइट्सची िापरकत्यांची आकिेिारी पुढील प्रमािे सािंगता येईल. munotes.in
Page 15
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
15 फेसबुक (2.97 अब्ि िापरकते) युट्युब (2.51 अब्ि िापरकते) व्हाट्सअप (2 अब्ि िापरकते) इिंस्टाग्राम (2 अब्ि िापरकते) टेद्दलग्राम (700 दशलक्ष िापरकते) स्नॅपचॅट (635 दशलक्ष िापरकते) फेसबुक मेसेंिर (931 दशलक्ष िापरकते) WeChat (1.31 अब्ि िापरकते) TikTok द्दटक टॉक (1.05 अब्ि िापरकते) Douyin (715 दशलक्ष िापरकते) ३. व्हायरल सवांद ितभमानपत्रे, रेद्दिओ शो आद्दि टेद्दलद्दव्हिन िृत्त कायभक्म यािंसारख्या प्रस्थाद्दपत माध्यमािंचे प्रर्ुत्ि काही प्रमािात कमी झाल्यामुळे आिची रािकीय माध्यम प्रिाली गुिंतागुिंतीची झाली आहे. निीन माध्यम प्रिालीच्या कायभक्षेत्रात िेबसाइट, ब्लॉग, द्दव्हद्दिओ-शेअररिंग टलॅटफॉमभ, द्दिद्दिटल ॲटस आद्दि सोशल मीद्दियाचा समािेश आहे.सतत नाद्दिन्यपूिभ मागांनी द्दिस्तारलेल्या आद्दि सिंिादाची देिाि-घेिाि होत असल्यामुळे रािकीय माध्यम प्रिालीत आता मोठा बदल झालेला आहे. लोकशाही समािात प्रसारमाध्यमे अनेक महत्त्िाच्या र्ूद्दमका बिाितात. नेतृत्ि आद्दि िोरिाबाबत द्दिचारपूिभक द्दनिभय घेण्यासाठी आिश्यक असलेली माद्दहती नागररकािंना प्रदान करिे, लोकािंना माद्दहती देिे हा त्यािंचा प्राथद्दमक उिेश असतो. तसेच माध्यमे सरकारी कृती तपासिारे िॉचिॉग म्हिून काम करतात. त्यािंनी अनेक क्षमुद्द्यािंिर सािभिद्दनक चचेसाठी आद्दि रािकीय अद्दर्व्यक्तीसाठी एक व्यासपीठ उपलब्ि करून द्ददले िाते.या व्यासपीठाचा िापर लोकािंच्या सामान्य समस्या शोिण्यात,नागरी गट ओळखण्यात आद्दि सामाद्दिक समस्यािंचे द्दनराकरि करण्यासाठी मदत करू शकतात. माध्यमािंद्वारे प्रसाररत केलेल्या सामग्रीच्या द्दिद्दिितेचे स्िरूप पाहता प्रेक्षकािंना माध्यमािंद्वारे िेगिेगळी आिाि ऐकण्याच्या सिंिी द्दनमाभि केल्या आहेत. परिंतु निीन प्रसारमाध्यमािंचे स्िरूप पाहता प्रसारमाध्यमे मोठ्या प्रमािािर रािकीय सामग्री प्रसाररत करतात, यामध्ये एखाद्या रािकीय नेतृत्िाचा द्दव्हद्दिओ सिंिाद, एखाद्या रािकीय नेतृत्िाचा ऑद्दिओ सिंिाद प्रसार माध्यमे प्रसाररत करतात, हा सिंिाद प्रसाररत करताना त्याची द्दिर्श्ासनीयता काही अिंशी तपासली िात नाही त्यामुळे त्यातील बरीचशी सामग्री क्षुल्लक, अद्दिर्श्सनीय आद्दि ध्रुिीकरि करिारी असते. म्हिून प्रसार माध्यमािंच्या स्िरूपाची चचाभ करताना मुख्य प्रिाहातील पत्रकारािंच्या कक्षेबाहेरील समस्या आद्दि घटना सामान्य नागररकािंद्वारे प्रद्दसद्धीमध्ये आिण्याची र्ूद्दमका द्दिद्दिटल माध्यमे आद्दि सामाद्दिक माध्यमे सध्या करत आहेत.ही निीन माध्यमे त्यािंच्या व्यापक नेटिद्दकंग क्षमतािंद्वारे र्ौद्दतक सीमा ओलािंििारी असून सिाभद्दिक लोकािंपयंत पोहोचिारी आहेत. त्यामुळे या प्रसार माध्यमािंचा समािािर होिारा पररिाम हा अत्यिंत munotes.in
Page 16
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
16 प्रर्ािी असतो. रािकीय घिामोिींच्ये स्िरूप पाहता सामान्य िनता आद्दि रािकीय घिामोिी यािंच्यातील सिंबिंि हे व्यस्ततेचे, गद्दतशीलतेची आहेत. सध्याचे प्रसार माध्यमे आद्दि तिंत्रज्ञान याचा द्दिचार करता माध्यमािंच्या युगातील बऱ्‍याच बातम्या सनसनाटी, घोटाळ्यािंच्या, िैयद्दक्तक द्दहतसिंबिंिाच्या, र्ाषेतून प्रसाररत केल्या िातात.मग त्या िास्तद्दिक असोत, अद्दतशयोक्तीपूिभ असोत द्दकिंिा सिंपूिभपिे बनिलेल्या असोत िे बहुतेकदा केिळ आद्दि केिळ आपल्या माध्यमािंची टीआरपी िाढद्दिण्यासाठी कटीबद्ध असल्यामुळे प्रसाररत होिाऱ्या कायभक्माच्या सिंदर्ाभत त्यािंची द्दिर्श्ासनीयता असेलच याची शार्श्ती देता येत नाही. सोबतच ह्या प्रसारमाध्यमािंच्या माध्यमातून अनेक गोष्टी, सिंिाद, द्दव्हद्दिओ व्हायरल होताना आपल्याला द्ददसून येतात. अनेक द्दव्हद्दिओ, सिंिाद व्हायरल करताना त्यामध्ये आिािाची िद्दबिंग, फोटोचा मफीग हे करून मूळ सिंिाद आद्दि द्दव्हद्दिओत मोठ्या प्रमािात छेिछाि करून एखाद्याची बदनामी करण्याच्या दृद्दष्टकोनातून ह्या गोष्टी केल्या िातात. सोबतच अनेक िेळा हे द्दव्हद्दिओ, सिंिाद हे किी किी मूळ स्िरूपातही असतात. पि ज्याची बदनामी होती तो बदनामी टाळण्यासाठी हा द्दव्हद्दिओ, सिंिाद फेक आहे असे सािंगताना आपल्याला द्ददसून येतात यासाठी िेगिेगळ्या तिंत्रज्ञानाचा मोठ्या प्रमािात िापर करून द्दव्हद्दिओ आद्दि सिंिाद व्हायरल केले िातात त्याचाही पररिाम हा समाि िीिनािर होताना द्ददसून येतो. त्यामुळे निीन माध्यमािंच्या स्िरूपाच्या सिंदर्ाभत समाि माध्यमे असू द्या, की प्रसार माध्यमे यािरून व्हायरल होिारे सिंिाद, द्दव्हद्दिओ याची सत्यता आद्दि द्दिर्श्ासानीयता िािून घेण्याची िबाबदारी ही प्रत्येकाची आहे. तेव्हाच खऱ्या अथाभने आपि प्रसारमाध्यमािंच्या प्रर्ािाच्या काळात आपले स्ितःचे अद्दस्तत्ि द्दटकिू शकू. व्हायरल सिंिादाच्या माध्यमातून आद्दि िेगिेगळ्या तिंत्रािंचा िापर करून अद्दििंक्ट्य िाटिाऱ्या द्दनिििुकीतील द्दिियासाठी द्दिद्दिटल माध्यमे, समाि माध्यमे, प्रसार माध्यमे क्ािंती घििून आितात. प्रगत द्दिद्दिटल माध्यमािंच्या प्रर्ािी िैद्दशष्ट्यािंचा िापर करून मोठ्या प्रमािात रािकीय, सामाद्दिक, शैक्षद्दिक, चळिळी िाढिण्यासाठी ही आिची निीन प्रसार माध्यमे उपयुक्त ठरताना आपल्याला द्ददसून येतात. कारि त्यािरून व्हायरल होिारी गोष्ट सिंिाद हा एका क्षिात कोट्याििी लोकािंपयंत पोहोचतात. १.३.५ द्दिवडणुका आद्दण प्रसार माध्यमे लोकशाही हे िनतेच्या अद्दस्तत्िाचे आद्दि िीिन िगण्याचे मुलर्ूत मूल्य आहे.मानिी हक्ट्क आद्दि मूलर्ूत स्िातिंत्र्यािंचा आदरासोबतच द्दनिििुका घेण्याचे तत्त्ि हे लोकशाहीचे आिश्यक घटक आहेत.म्हिून मुक्त आद्दि द्दनष्ट्पक्ष द्दनिििुका आद्दि माध्यमािंचे स्िातिंत्र्य हे लोकशाहीचे पाया आहेत. द्दनिििुका म्हििे केिळ द्दनष्ट्पक्ष पररद्दस्थतीत मतदान करिे नव्हे, तर नागररकािंना उमेदिार, पक्ष आद्दि त्यािंच्या रािकीय व्यासपीठािंबिल माद्दहती द्दमळण्याची सिंिी उपलब्ि करून देण्याचे सािन आहे. द्दनिििुकात उर्े असलेले उमेदिार ि त्यािंच्या पक्षाचे सिंदेश लोकािंपयंत पोहोचिता आले पाद्दहिेत, िेिेकरून मतदार माद्दहतीपूिभ ि िबाबदार लोकप्रद्दतद्दनिींची द्दनिि करू शकतील. यासाठी प्रसार माध्यमे हे स्ितिंत्र, द्दनष्ट्पक्ष आद्दि िबाबदार असली पाद्दहिे. प्रसार माध्यमे ही द्दनिििुकािंचे द्दनकाल आद्दि मतदारािंचे ितभन बदलिण्याचे एक सािन ठरू शकते त्यामुळे प्रसार माध्यमे आद्दि द्दनिििुका हा लोकशाहीचा केंिद्दबिंदू ठरतात. मतदानाद्वारे, लोक त्यािंचे मत व्यक्त करू शकतात, त्यािंच्या आशा आद्दि munotes.in
Page 17
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
17 आकािंक्षा व्यक्त करू शकतात, द्दनिििुकािंद्वारे आपले लोकप्रद्दतद्दनिी ते द्दनिितात तसेच द्दनिििुकीच्या माध्यमातून योग्य प्रद्दतद्दनद्दित्ि न करिाऱ्या लोकािंना घरी बसिण्याचे कामही ह्या द्दनिििुकीच्या माध्यमातून केल्या िाते, यामध्ये सिाभत महत्त्िाची र्ूद्दमका ही प्रसारमाध्यमािंची असते. म्हिूनच आपल्या लोकप्रद्दतद्दनिींना योग्य प्रकारची द्दशस्त लािण्याचे काम प्रसार माध्यमे आद्दि द्दनिििुका करताना द्ददसून येतात. लोकशाही द्दसद्धािंतानुसार, द्दनिििुका ह्या लोकािंच्या शक्तीचे स्िरूप िािून घेण्याचे स्त्रोत आहेत. द्दनिििूक प्रद्दक्येतील प्रमुख अस्त्र म्हििे उमेदिार आद्दि पक्षाचे र्द्दितव्य ठरििारे मतदार सािभिद्दनक िोरिाच्या मुद्द्यािंिर कोित्या पाऊलािर उर्े आहेत हे दाखिण्याचे काम प्रामुख्याने प्रसार माध्यमे करताना द्ददसून येतात. लोकशाही समािात प्रसारमाध्यमे अनेक महत्त्िाच्या र्ूद्दमका बिाित असले तरी त्यािंचा प्राथद्दमक उिेश िनतेला माद्दहती देिे, नागररकािंना नेतृत्ि आद्दि िोरिाबाबत द्दिचारपूिभक द्दनिभय घेण्यासाठी आिश्यक असलेली माद्दहती प्रदान करिे हा आहे. प्रसार माध्यमे हे सिभ रािकीय व्यिस्थेतील सरकारािंच्या कृती तपासिारे िॉचिॉग म्हिून काम करतात. त्यािंनी रािकीय व्यिस्थेतील िेगिेगळ्या मुद्द्यािंिर सािभिद्दनक चचेसाठी एक िोरि द्दनिाभररत केलेले असते. लोकशाही रािकीय व्यिस्थेत रािकीय अद्दर्व्यक्तीसाठी एक मिंच उपलब्ि करून देण्याचे काम ही प्रसारमाध्यमे करताना द्ददसून येतात. कारि लोकशाही द्दनिििुका ही िगण्याची लढाई नसून सेिा करण्याची स्पिाभ असते. द्दनिििुकाच्या या स्पिेत रािकीय व्यिस्थेबिल लोकािंना सामान्य कारिे शोिण्यात, नागरी गट ओळखण्यात आद्दि सामाद्दिक समस्यािंचे द्दनराकरि करण्यासाठी मदत करण्याचे काम प्रसार माध्यमे करत असतात.सोबतच कोित्याही द्दनिििुकीच्या काळात रािकीय पक्षािंच्या,पदाद्दिकाऱ्‍यािंच्या कामद्दगरीचा अहिाल लोकािंसमोर आििे, सोबतच समाि व्यिस्थेचा लोकमत कुिीकिे आहे, द्दनिििुकीच्या काळात उमेदिारािंना ि रािकीय पक्षािंना िादद्दििाद करण्यासाठी व्यासपीठ प्रदान करिे,उमेदिारािंना त्यािंचा सिंदेश मतदारािंपयंत पोहोचिण्याची र्ूद्दमका, प्रचाराच्या घिामोिींचे िातांकन, हे काम प्रामुख्याने द्दनिििूकच्या काळात प्रसार माध्यमे करतात.द्दनिििुकीच्या िेळी प्रसारमाध्यमे कशी कायभ करतात हे पाहत असताना आपल्याला पुढील गोष्टीचा द्दिचार करिे आिश्यक आहे त्यामध्ये त्यािंची स्िायत्तता, रािकीय द्दकिंिा इतर हस्तक्षेपापासून त्यािंचे स्िातिंत्र्य, तसेच माध्यम द्दिद्दिितेचे स्िरूप पाहता द्दनिििुकािंतील प्रसारमाध्यमािंची कतभव्ये द्दिचारात घेिे आिश्यक आहे. मतदारािंचे हक्ट्क पाहता मतदारािंना त्यािंचा हक्ट्क बिािण्यासाठी आिश्यक असलेली सिभ माद्दहती प्रदान करिे आिश्यक आहे.मतदारािंना मतदान करण्यासाठी माद्दहतीपूिभ द्दनिि करण्याचा अद्दिकार माध्यमािंनी द्ददला पाद्दहिे. त्यासाठी िस्तुद्दनष्ठ आद्दि अचूकपिे माद्दहती ही मतदारापयंत पोहोचिण्याची सिाभत महत्त्िाची र्ूद्दमका ही प्रसारमाध्यमािंची आहे.मतदारािंना त्यािंचा रािकीय अद्दिकार कसा िापरािा हे समिािून देण्यासाठी माध्यमािंनीही मदत केली पाद्दहिे.उमेदिार आद्दि पक्षािंना त्यािंचे द्दिचार व्यक्त करण्याचा अद्दिकार आहे.मुक्तपिे मतदारािंना त्यािंच्याबिल माद्दहती देण्यासाठी उमेदिारािंना त्यािंच्या पक्षािंना प्रसारमाध्यमािंत प्रिेश असायला हिा.सािभिद्दनक द्दहताच्या बाबींिर मत व्यक्त करण्याचे सािन म्हिून प्रसारमाध्यमािंकिे पाद्दहल्या िाते. म्हिूनच आिची प्रसार माध्यमे हे प्रामुख्याने रािकीय पक्षािंना ि त्यािंच्या उमेदिारािंना िादद्दििाद करण्याची एक सिंिी उपलब्ि करून देतात.यातून मतदार द्दनिििुकीत मतदान करताना कोित्या बाबी खऱ्या आहेत, कोित्या बाबी खोट्या munotes.in
Page 18
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
18 आहेत याची समीक्षा प्रामुख्याने प्रसारमाध्यमाच्या माध्यमातून करताना आपल्याला द्ददसून येतात. म्हििेच प्रसार माध्यमे हे द्दनिििुकीच्या काळात मतदारािंचा ितभन घिद्दिण्यात आद्दि बदलण्यात महत्त्िाची र्ूद्दमका बिािताना द्ददसून येतात. माध्यमािंच्या स्िातिंत्र्याचा आदर करण्यासाठी काही मूलर्ूत कतभव्यािंसह प्रसारमाध्यमािंच्या सिंपादकीय िोरिात कोित्याही थेट द्दकिंिा अप्रत्यक्ष मागाभने कोित्याही रािकीय पक्षािंनी ि उमेदिारािंनी हस्तक्षेप करू नये. तेव्हाच प्रसार माध्यमािंचा स्िातिंत्र्य अबाद्दित राहील.लोकशाहीत होिाऱ्या द्दस्थत्यिंतरामुळे माध्यमािंसाठीआि निीन द्दक्षद्दतिे उघिली गेली आहेत.माध्यमािंनी माद्दहतीचे पयाभयी आद्दि एकाद्दिक स्त्रोत प्रदान केले आहेत िे सािभिद्दनक िीिनात िािरताना सिांनाच मदत करू शकतात.माद्दहतीच्या उपलब्ितेचे स्तरपाहता प्रसार माध्यमािंचा िाढता प्रर्ाि, द्दिद्दििता, सिाभत महत्त्िाचे म्हििे स्थाद्दनक र्ाषािंमिील बातम्यािंची उपलब्िता यामुळे लोकािंमध्ये मोठ्या प्रमािात िैचाररक क्ािंती होते. त्यासाठी माध्यमानी आपले स्िायत्ता आद्दि स्िातिंत्र्य अबाद्दित ठेििे गरिेचे आहे.लोकािंना द्दशद्दक्षत करण्यासाठी माध्यमे खालील र्ूद्दमका बिािू शकतात; ● प्रसारमाध्यमे राष्ट्रीय घटनािंचे प्रर्ािीपिे स्पष्टीकरि देिाऱ्या िातांकनाद्वारे नागररकािंना द्दशद्दक्षत करू शकतात िेिेकरून नागररक देशाच्या द्दिकासात सद्दक्य सहर्ाग घेऊ शकतील. ● माध्यमे सामान्य मािसाच्या द्दिद्दशष्ट कायदेशीर आद्दि प्रशासकीय समस्यािंिर िनसामान्यािंमध्ये िागृती करू शकतात. ● मुक्त, द्दनष्ट्पक्ष आद्दि पारदशभक द्दनिििुका पार पािण्याची सिाभत महत्त्िाची र्ूद्दमका हे प्रसार माध्यमािंची आहे. ● प्रसारमाध्यमे लोकािंना मतदार म्हिून नोंदिी करण्यासाठी आद्दि त्याचा िापर करण्यासाठी पुरेसे द्दशद्दक्षत करू शकतात.त्यािंचा मतदानाचा मूलर्ूत अद्दिकारािंची िािीि करून देऊ शकतात. ● प्रसारमाध्यमे सिभ रािकीय उमेदिारािंना त्यािंचे मत मािंिण्यासाठी व्यासपीठ उपलब्ि करून देऊ शकतात. ● प्रसार माध्यमे िनतेच्या समस्या रािकीय पक्षापयंत पोहोचण्याचा काम करू शकतात. ● प्रसार माध्यमे रािकीय िास्तद्दिक पररद्दस्थती दाखिण्याचा प्रयत्न करतात. ● माध्यमे द्दनिििुकीतील मतदारािंच्या सहर्ागाचे महत्त्ि िाढिू शकतात. ● प्रसार माध्यमािंनी सामान्य लोकािंच्या समस्यािंिर लक्ष केंद्दित करण्याचा प्रयत्न केला पाद्दहिे. ज्यािंच्याकिे ताकद नाही अशा ििंद्दचत, समािातील मद्दहला, तरुि, िृद्ध आद्दि अल्पसिंख्याक घटकािंचा आिाि प्रसारमाध्यमािंनी नागररकािंचा आिाि उमेदिारािंपयंत पोहोचिण्यासाठी आद्दि अहिाल देण्यासाठी सिभतोपरी प्रयत्न केले पाद्दहिेत. ● प्रसार माध्यमािंची मालकी ही प्रसार माध्यमािंच्या कायभपद्धतीिर प्रर्ाि टाकते. प्रामुख्याने अनेक देशात प्रसार माध्यमािंची मालकी ही खािगी स्िरूपाची आहे तर काही देशािंमध्ये प्रसारमाध्यमे ही सरकारच्या मालकीची आहेत. खािगी स्िरूपाची प्रसारमाध्यमे ही munotes.in
Page 19
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
19 प्रामुख्याने मोठ्या व्यािसाद्दयक सिंस्थािंची असतात त्या दृद्दष्टकोनातून ही प्रसारमाध्यमी व्यािसाद्दयक आद्दि बािारपेठ याचा द्दिचार करता आपल्या कायभक्माची मािंििी करताना द्ददसतात. तर सरकारी माध्यमािंची प्रसार माध्यमे ही सरकारची र्ूद्दमका मािंिण्यास अग्रिी असल्याचे द्ददसून येते. एकिंदरीतच र्ारतासारख्या देशात खािगी मालकीच्या प्रसार माध्यमािंपुढे सरकारी मालकीची प्रसार माध्यमे तग िरू शकत नाहीत ही िस्तुद्दस्थती आहे. त्यामुळे सरकारी माध्यमािंनी आपली र्ूद्दमका बदलिे गरिेचे आहे. तसेच खािगी प्रसारमाध्यमािंनी सुद्धा कोित्याही सरकारची तळी न उचलता सिभसामान्य िस्तुद्दस्थती िी आहे ती लोकािंना दाखििे गरिेचे आहे पि हे सहसा होत नाही. त्यामुळे प्रसार माध्यमािंची मालकी हा प्रसारमाध्यमािंच्या व्यिस्थापनातील सगळ्यात कळीचा मुिा ठरतो आहे. १.३.५.१ प्रसारमाध्यमांचा द्दिवडणुकावर होणारा पररणाम: लोकशाहीचा आिारस्तिंर् म्हिून प्रसार माध्यमािंची स्िातिंत्र्य अद्दस्तत्ि मान्य केल्यापासून प्रसारमाध्यमे रािकारिात महत्त्िाची र्ूद्दमका बिािताना द्ददसून येतात. देशातील िनतेला सुरद्दक्षत आद्दि योग्य द्दनिभय घेण्यासाठी मतदारािंना माद्दहतीची आिश्यकता असते आद्दि ती त्यािंना देिे हे प्रसार माध्यमािंचे काम आहे.द्दनिििूक प्रद्दक्येतील माध्यमािंच्या द्दिकद्दसत होत असलेल्या र्ूद्दमकेबिल चचाभ करताना काही गोष्टी समोर येतात त्या म्हििे प्रसार माध्यमे खरेच द्दनिििुकािंचे द्दनकाल बदलू शकतात काय? ह्या प्रश्ािंची उत्तर शोिताना याचे उत्तर काही अिंशी होय या स्िरूपात येत असल्यामुळे आपिास पुढील घटकािंचा द्दिचार करािा लागतो त्यामध्ये प्रामुख्याने प्रसार माध्यमे द्दनिििुकीच्या सिंदर्ाभत ज्यािेळेस िातांकन करतात त्यािेळेस त्या माध्यमािंची र्ूद्दमका ही कोिते रािकीय पक्ष, कोिते उमेदिार आद्दि त्यािंना द्दकती प्रद्दसद्धी द्यायची ह्याचा द्दिचार करतात काय. याचे उत्तर नकारात्मक स्िरूपाचे असू शकते कारि र्ारतासारख्या लोकशाही देशािंमध्ये आिच्या प्रसारमाध्यमािंचे स्िरूप िर आपि पाद्दहले तर प्रसारमाध्यमे हे द्दनिििुकीिर प्रर्ाि शिंर्र टक्ट्के टाकू शकतात यात तथ्य आहे. पि त्या प्रसार माध्यमािंची र्ूद्दमका ही िर सरकारििीनी, एखाद्या रािकीय पक्षाच्या ििीनी, एखाद्या उमेदिाराििीनी असेल तर ती प्रसार माध्यमे लोकशाहीसाठी योग्य सरकार द्दनििू शकिार नाहीत ही िस्तुद्दस्थती आहे. त्यामुळे त्या प्रसारमाध्यमािंची द्दिर्श्ासनीयता द्दकती आहे, त्यािंचे ितभिूक कशी आहे, त्यािंच्या र्ूद्दमका काय आहेत या सगळ्या बाबींचा द्दिचार प्रसारमाध्यमे आद्दि द्दनिििुका याद्दिषयीची चचाभ करताना आपल्याला करिे गरिेचे आहे. १. द्दिवडणूक मोहीम आद्दण प्रसार माध्यमाचा प्रभाव प्रस्थाद्दपत लोकशाही आद्दि समािात राहिा-या बहुतेक लोकािंसाठी द्दनिििुकािंची मोहीम आद्दि द्दनिििुकीचा प्रचार त्याचा प्रसार माध्यमािंचा ििळचा सिंबिंि आहे. आिच्या िकिकीच्या काळात आद्दि लोक द्दनिििूक प्रचार हे मुख्यतः माध्यमािंद्वारे अनुर्ितात. रािकारण्यािंना माद्दहत आहे की रािकीय सर्ा,रॅली काढण्यापेक्षा द्दकतीतरी िास्त लोक माद्दहतीसाठी प्रसार माध्यमािंकिे िळतात.त्यामुळे द्दनिििूक प्रचारात माध्यमािंच्या प्रर्ािाचा द्दिचार करताना दोन महत्त्िाचे सिंदर्भ द्दिचारात घेतले पाद्दहिेत. एक म्हििे प्रचाराचा सिंदर्भ द्दकिंिा उमेदिारािंच्या प्रचार मोद्दहमेिरील प्रसार माध्यमािंचा प्रर्ाि दुसरा िैयद्दक्तक मतदार द्दकिंिा नागररकािंिर प्रसार माध्यमाच्या munotes.in
Page 20
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
20 प्रर्ािाचा द्दिचार पाहता प्रसार माध्यद्दमक सिंपूिभ द्दनिििूक मोद्दहमा ह्या आपल्या हाती घेताना द्ददसून येतात. २. मतदाराचे वतकि ठरद्दवणे आद्दण बदलद्दवणे नागररक रािकारि आद्दि सरकार याद्दिषयी प्रामुख्याने प्रसारमाध्यमातूनच िास्त प्रमािात द्दशकतात.मतदारािंना रािकीय ज्ञान, दृष्टीकोन आद्दि ितभन यािंना आकार देण्यािर प्रसार माध्यमे मोठा प्रर्ाि पाितात.द्दनिििुकािंच्या द्दनकालािंिर प्रसारमाध्यमािंचा िाढता आद्दि लक्षिीय प्रर्ाि राहतो. काठािरील मतदारािंनी कोिता पक्ष द्दनििायचा, कोिता उमेदिार द्दनििायचा हे ठरिण्यास मदत करण्यासाठी माध्यमािंचा मोठ्या प्रमािात िापर केला िातो. म्हििेच मतदाराचे ितभन ठरिण्यासाठी प्रसारमाध्यमािंचा मोठ्या प्रमािात उपयोग होतो. त्यामुळे प्रसार माध्यमाच्या र्ूद्दमका पाहता देशातील सरकारे आद्दि आपले लोकप्रद्दतद्दनिी द्दनििताना मतदारािंच्या ितभनािर प्रसार माध्यमे मोठा पररिाम करतात. प्रसार माध्यमािंच्या र्ूद्दमकेमुळे मतदानाचा काही ठराद्दिक र्ाग हा िेगिेगळ्या रािकीय पक्षाकिे रािकीय, उमेदिाराकिे िळू शकतो. ३. प्रसार माध्यमांचा द्दिवडणुकीच्या द्दिकालावरील प्रभाव अनेक मतदार हे प्रसारमाध्यमािंच्या आहारी गेलेले असतात त्यामुळे प्रसार माध्यमे ज्या रािकीय पक्षाचा, ज्या उमेदिाराचा प्रचार आद्दि प्रसार करताना मतदारािंना प्रर्ाद्दित करण्याचे काम प्रसार माध्यमे करतात. एकिंदरीतच प्रसारमाध्यमे हे रािकीय पक्षािंचे इको चेंबर म्हिून काम करतात. त्यामुळे एखाद्या रािकीय पक्षाचा, एखाद्या उमेदिाराचा अिेंिा हा मतदारािर द्दबिंद्दबद्दिण्याचे काम प्रसारमाध्यमािंच्या माध्यमातून होताना आपल्याला द्ददसून येते आद्दि त्याचा पररिाम द्दनिििुकीच्या द्दनकालािर होत असतो. ४. राजकीय पक्ांच्या िेत्यांमधील वादद्दववाद आद्दण चचाक द्दनिििूक माद्दहतीच्या प्रसारिाचा एक अद्दतशय लोकद्दप्रय प्रकार म्हििे पक्षाच्या नेत्यािंमिील िादद्दििाद. िादद्दििाद हा द्दनिििूक मोद्दहमेतील सिाभत महत्त्िाची घटना आहे. प्रसार माध्यमािंच्या िादद्दििादाच्या कायभक्मात उमेदिार, रािकीय पक्ष आद्दि मतदार यािंचा समोरासमोर सिंबिंि येतो. िादद्दििाद हा प्रचाराचा केंिद्दबिंदू असू शकतो आद्दि त्यािंचा उमेदिाराच्या प्रद्दतमेिर, उमेदिाराच्या द्दिकासात्मक िोरिािर, उमेदिारािंच्या र्ूद्दमकेिर, प्रर्ाि टाकण्यासाठी िादद्दििाद होिे गरिेचे आहे. त्यामुळे मतदारािंना प्रत्येक रािकीय पक्षाची र्ूद्दमका, प्रत्येक उमेदिाराची र्ूद्दमका मतदान करण्यासाठी समिू शकते. ५. अजेंडा-सेद्दटंग munotes.in
Page 21
डिवििुका आडि
प्रसार माध्यमे
21 एखाद्या रािकीय पक्षाचा, एखाद्या रािकीय उमेदिाराचा द्दनिििुकीतील मुिा काय आहे, द्दनिििुकीतील त्यािंची र्ूद्दमका काय आहे हे िनतेपयंत पोहोचिण्यासाठी रािकीय पक्ष आद्दि उमेदिार यािंचा अिेंिा दाखिण्याचे काम प्रसार माध्यमे करतात म्हििेच एकिंदरीतच रािकीय पक्षािंच्या आद्दि रािकीय उमेदिारािंची र्ूद्दमका मतदारािर द्दबिंबद्दिण्याचे काम प्रसार माध्यमे करताना आपल्याला द्ददसून येतात. म्हििेच रािकीय पक्षाचा आद्दि उमेदिारािंच्या िेय्य िोरिाची द्दनद्दमभती करून त्याचा प्रसार आद्दि प्रचार करण्याचे काम प्रसार माध्यमे करतात. ६. राजकीय पक्ांचे आद्दण राजकीय िेत्यांचे मूल्यांकि द्दनिििुकीच्या काळात िेगिेगळ्या रािकीय पक्षािंच्या र्ूद्दमका, िेगिेगळ्या उमेदिारािंच्या र्ूद्दमका ह्या लोकािंसमोर मािंिताना द्दनिििुकीतील सहर्ागी सिभ रािकीय पक्ष आद्दि उमेदिार यािंच्या कायाभचे मूल्यािंकन करण्याचे काम प्रसारमाध्यमािंच्या माध्यमातून केल्या िाते. ७. राजकीय जाद्दहराती आद्दण मीद्दडया प्रभाव रािकीय िाद्दहराती द्दनिििूक प्रचारासाठी महत्त्िाच्या आहेत, परिंतु द्दनिििूक द्दनकालािंिर रािकीय िाद्दहरातींच्या पररिामािंचा द्दिचार करता रािकीय िाहीराती ह्या मतदारािंची ितभन बदलण्यास सहाय्यक ठरतात. त्यामुळे आि द्दनिििुकािंचा प्रसार आद्दि प्रचाराचा तिंत्र हे रािकीय िाद्दहरातींनी आद्दि प्रसारमाध्यमािंनी हातात घेतल्याचे आपल्याला द्ददसून येते.िाद्दहरातींच्या प्रदशभनामुळे रािकीय पक्षािंच्या, उमेदिारािंच्या सािभिद्दनक िोरिािंिर पररिाम होतो. १.४ सारांश प्रसार माध्यमे आद्दि द्दनिििुका यािंचा ििळचा सिंबिंि आहे. प्रसारमाध्यमे हे सक्षम लोकशाहीसाठी आदशभ असले तरी त्या प्रसारमाध्यमािंची र्ूद्दमका, ितभन हे िर पक्षपाती असेल तर ती प्रसार माध्यद्दमक या देशासाठी आदशभ ठरू शकत नाही परिंतु प्रसार माध्यमािंच्या र्ूद्दमकेची ज्यािेळेस आपि चचाभ करतो त्यािेळेस हीच प्रसार माध्यमे मतदार ितभन, द्दनिििूक द्दनकाल, रािकीय पक्षाची ध्येय िोरिे, रािकीय पक्षािंच्या, सिंमेलन याच्यािर मात्र मोठा प्रर्ाि टाकताना आपल्याला द्ददसून येतात. आपली प्रगती तपासा १. प्रसार माध्यमांचे स्वरूप सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 22
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
22 २. द्दिवडणुका आद्दण प्रसार माध्यमे यांचा परस्पर संबंध स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ अद्दधक वाचिासाठी संदभक ग्रंथ Bruce Robbins (1990) Intellectuals: Aesthetics, Politics, Academics. Minneapolis: the University of Minnesota Press. Crosbie,Vin,2002,‘WhatIsNewMedia?’: Digital Deliverance:www.digital deliverance.com Dana Polan (1990) The Spectacle of Intellect in a Median Age: Cultural Representations and the David Abraham, Paul de Man, and Victor Farias Cases. Dutton,Brian,O’Sullivan,TimandRayne, Phillip, 1998, Studying the Media: Arnold Pierre Bourdieu (1998). On Television. New York: The New Press. Wang Yihong (2007). The Probable Relationships Between Media-IntellectualsandMedia.China‘sMediaReport. Xu Jilin (2008) Ten Theories of Intellectuals. Shanghai: Fudan University Press. munotes.in
Page 23
23 २ िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन (माक¥िटंग) घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ िनवडणूक ÿचार आिण िनवडणूक जाहीरनामा २.३.२ जनसंपकª मोिहमा २.३.३ जािहरात मोहीम (1984 नंतर) २.४ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ २.१ उिĥĶे िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन (माक¥िटंग) या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन (माक¥िटंग )िवषयी मािहती होÁयास मदत होईल. २. िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन (माक¥िटंग)यांचे Öवłप, भूिमका समजÁयास मदत होईल. ३. िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन (माक¥िटंग) यां¸यातील परÖपर संबंध सांगता येतील. ४. िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणनचे (माक¥िटंग) िनवडणुकावर होणारे पåरणाम समजÁयास मदत होईल. २.२ ÿाÖतािवक िनवडणुकì¸या काळात राजकìय प±, उमेदवार आपला ÿचार आपÐया भूिमका सांगÁयासाठी वेगवेगÑया मागा«चा तंýांचा अवलंब करतात. कमी वेळेत जाÖतीत जाÖत मतदारापय«त पोहोचÁयासाठी िनवडणूक ÿचार हा राजकìय प± आिण उमेदवारांना करणे øमÿाĮ ठरतो.राजकìय प± आिण उमेदवार ÿचार करताना मतदारांशी संवाद साधÁयासाठी नवीन आिण ÿभावी मागª शोधतात.उमेदवार िकंवा प±ा¸या ÿितķेचा िनवडणुकì¸या िनकालावर ल±णीय पåरणाम होऊ शकतो आिण िवचारपूवªक केलेली राजकìय िवपणन रणनीती उमेदवाराला मते िमळिवÁयात आिण Âयांचे Åयेय साÅय करÁयात मदत कł शकते. Ìहणून िनवडणुका िजंकÁयाचे तंý Ìहणून िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय िवपणन यांचे महßव अधोरेिखत होताना िदसून येते. munotes.in
Page 24
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
24 २.३ िवषय िववेचन राजकारणात नागåरक आिण मतदारांना गुंतवणे आिण आिण Âयांना ल± कłन आपले उिĥĶ साधÁयासाठी िनवडणूक ÿचार आिण जािहरातीचा वापर केला जातो. िनवडणूक ÿचार आिण राजकìय जािहरात मोहीम चालवणे हे राजकìय प± आिण उमेदवारांसाठी हे एक आÓहान असते. ºयावेळी राजकìय प±ांकडे आिण उमेदवारांकडे िनवडणूक ÿचार आिण जािहरातीसाठी सवō°म साधने असतात तेÓहा ÿचार मोहीमेचे ÓयवÖथापन करणे सोपे असते. कोणतीही संÖथा असू īा वा उÂपादन असो िकंवा Óयĉìनी केलेÐया कामा¸या ÿगतीसाठी लोकांपय«त पोहोचÁयासाठी माक¥िटंग हे स±म आिण सवाªत महÂवाचे साधन आहे.हेच तÂव राजकìय ±ेýालाही आता लागू होत आहे. लोकशाहीतील िनवडणुका, राजकìय प± आिण Âयांची सं´या पाहता मोठ्या ÿमाणात िनवडणुका िजंकÁयासाठी िनवडणुकांचे ±ेý हे ÖपधाªÂमक ±ेý झालेले आहे. Âयामुळे िनवडणूक ÿचार, राजकìय जािहराती, राजकìय िवपणन Ļा गोĶéना आज राजकìय ±ेýात महßवाचे Öथान ÿाĮ होत आहे. २.३.१ िनवडणूक ÿचार आिण िनवडणूक जाहीरनामा राजकìय प± आिण उमेदवार िनवडणुकìत आपÐयाला सवाªिधक सावªजिनक समथªन िमळिवÁया¸या उĥेशाने कुशलतेने तयार केलेÐया संÿेषणाĬारे मतदारांशी संपकª साधÁयासाठी िनवडणूक ÿचार आिण िनवडणुकìचे जाहीरनामे ÿकािशत करतात. यासाठी राजकìय प± आिण उमेदवार वेगवेगÑया Óयासपीठाचा, वेगवेगÑया मागाªचा वेगवेगÑया साधनांचा वापर करतात. वाÖतिवक पाहता माक¥िटंग ही संकÐपना ÓयवÖथापनशाľाची असली तरीही Âया संकÐपनेचा उपयोग आज राºयशाľामÅये िनवडणुका िजंकÁयासाठी कोणÂया पĦतीने ÿचार आिण Âयाचे ÓयवÖथापन कसे केले पािहजे यासाठी वापर केला जातो. िनवडणुकìचा ÿचार करताना Âया ÿचाराची योµय ÿमाणात जािहरात होणे गरजेचे आहे. िनवडणूक ÿचारा¸या माÅयमातून लोकांमÅये समुदाय, राºय आिण देशातील गंभीर समÖया आिण योµय नेतृÂव िनवडीसाठी मतदानासाठी जागृती करणे आवÔयक आहे. राजकìय प±, राजकìय उमेदवार मतदारांना नेहमीच गृहीत धरतात. िनवडणुकìचा ÿचार आिण िनवडणुकìतील जाहीरनामे आिण Âयाचे ÓयवÖथापन पाहता Âयाची केलेली जािहरात बाजी याला आज सामाÆय मतदार मोठ्या ÿमाणात फसताना िदसून येतो. Âयामुळे िनवडणुकìतील फसवा ÿचार आिण फसÓया जािहराती याचा िवचार करता लोकशाहीतील मतदारा¸या अ²ानामुळे सवा«ची सुर±ा धो³यात येताना िदसून येते Âयामुळे िनवडणूक ÿचार, राजकìय जािहरात, िनवडणूक जाहीरनामे यांची साधक-बाधक चचाª करत असताना या संकÐपना ही िवīाÃया«ना माहीत कłन देणे गरजेचे ठरते. ÿचार (Propaganda) एखाīा िवषयासंदभाªत िकंवा घटने संदभाªत मािहती, कÐपना, मते, िकंवा ÿितमा , युिĉवादा¸या समथªनाथª ÿकािशत कłन लोकां¸या मतांवर ÿभाव पाडÁया¸या उĥेशाने पसरवने. -क¤िāज िड³शनरी munotes.in
Page 25
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
25 ÿचार Ìहणजे लोकां¸या मतावर ÿभाव टाकÁयासाठी मािहतीचा ÿसार करणे.- इनसाय³लोपीिडया ऑफ िāटािनका शÊद िकंवा इतर िचÆहां¸या माÅयमातून लोकां¸या वृ°ी, ŀिĶकोनावर, मतावर ÿभाव टाकÁयाचा तंý Ìहणजेच ÿचार होय. ÿचाराचा उपयोग Óयावसाियक जािहराती , जनसंपकª , राजकìय मोिहमा, राजनैितक वाटाघाटी , कायदेशीर युिĉवाद आिण सामूिहक सौदेबाजी यासार´या अनेक ±ेýांमÅये केला जाऊ शकतो. ÿचाराचे Öवłप तÃये, युिĉवाद, अफवा, अधªसÂय िकंवा खोटे, जाणीवपूवªक असू शकते िनवडणूक ÿचार िनवडणुकां¸या अगोदर राजकìय प±, उमेदवार यां¸याकडून आपली Åयेय धोरणे सांगÁया¸या ŀिĶकोनातून व मतदारांना आपÐया राजकìय प±ाला, आपÐया उमेदवारांना मतदान करÁयासाठी जाणीव जागृती Óहावी या ŀिĶकोनातून राबवलेली कायªपĦती Ìहणजेच िनवडणूक ÿचार होय. िनवडणुकì¸या अगोदर¸या काळात उमेदवार आिण राजकìय प± मतदारांसमोर मुद्īांवर Âयांचे िवचार आिण ÿÖताव तयार करतात आिण आिण जनतेसमोर मांडÁयासाठी जी कायªपĦती वापरतात Âयाला िनवडणूक ÿचार असे Ìहणतात . राजकìय प± िकंवा उमेदवाराला पािठंबा देÁयासाठी आिण Âयांना मत देÁयासाठी राजकìय प±ांनी िकंवा उमेदवारांनी राबवलेली यंýणा Ìहणजेच िनवडणूक ÿचार होय. िनवडणूक ÿचाराचे Öवłप िनवडणूक ÿचार हे एक माÅयम आहे ºयाĬारे उमेदवार आिण राजकìय प± िनवडणुकì¸या आधी¸या कालावधीत मतदारांसमोर Âयां¸या कÐपना आिण भूिमका तयार करतात आिण मांडतात. पारंपाåरक आिण नवीन माÅयमे, सावªजिनक कायªøम, िलिखत सािहÂय िकंवा इतर माÅयमांसह मतदारांपय«त पोहोचÁयासाठी आिण Âयांचे संदेश पोहोचवÁयासाठी िविवध तंýांचा वापर करतात. अनेक देशांमÅये, सावªजिनक माÅयमे आिण/िकंवा Öपेस Öपधªकांना या उĥेशांसाठी वापरÁयासाठी िदले जातात. उदाहरणाथª: भारतात िनवडणुकì¸या काळात राजकìय प±ांना ÿचार करÁयासाठी आकाशवाणी, दूरदशªन यावर संधी िदली जाते. िनवडणुकì¸या काळात िनवडणूक ÿचाराचा कालावधी हा राजकìय प± व उमेदवारांना ठरवून िदलेला असतो. िनवडणुकìचा ÿचार हा ÿमाणशीर भाषेत व योµय भाषेतच असणे गरजेचे आहे. munotes.in
Page 26
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
26 िनवडणूक ÿचाराचे महßव लोकशाहीत िनवडणुकांची मािहती तसेच मुĉ मत आिण Öपधªकांना पािठंबा िमळवÁयासाठी आिण समथªकांना पद िमळिवÁयात मदत करÁयासाठी. राजकìय प±ांची Åयेयधोरणे व उमेदवारांची Åयेयधोरणे भूिमका माहीत होÁयासाठी. राजकìय प± व उमेदवारांना लोकांपय«त पोहोचÁयाचे ÿभावी माÅयम Ìहणून िनवडणूक ÿचाराकडे पािहले जाते. राजकìय प±ाची Åयेय धोरणे व उमेदवारांची Åयेय धोरणे पोहोचवÁयासाठी िनवडणुकìतील सहभागी सवª राजकìय प± व उमेदवारांना िनवडणूक ÿचार आिण ÿसार करÁयाची समान संधी िनवडणूक ÿचारा¸या माÅयमातून उपलÊध होते. िनवडणूक ÿचारा¸या माÅयमातून िनवडणुकì¸या िदवशी सुिशि±त व योµय उमेदवार व योµय राजकìय प± िनवडÁयासाठी िनवडणूक ÿचार मदत करतो. िनवडणुकातील मुĥे आिण Âया मुद्īा¸या समथªनाथª वेगवेगÑया राजकìय प±ां¸या आिण उमेदवारां¸या भूिमका मािहत होÁयासाठी िनवडणूक ÿचार उपयुĉ ठरतो. िनवडणुकìतील ÖपधाªÂमक वातावरणातून योµय ÿितिनिधÂव िनवडÁयाची संधी ÿचारा¸या माÅयमातून मतदारांना उपलÊध होते. राजकìय प±, राजकìय उमेदवारां¸या िनवडणुकìतील आĵासनांची मािहती होÁयासाठी. मतदारांचा िनवडणूक ÿिøयेतील आÂमिवĵास वाढिवÁयासाठी. अनुिचत ÿथा िकंवा राºय स°े¸या संभाÓय गैरवापरांवर िनवडणूक ÿचार ÿकाश टाकत असतो. िनवडणूक जाहीरनामा एखाīा Óयĉì, गट, राजकìय प± िकंवा सरकार आपण नेमके काय करणार आहोत, आपली Åयेयधोरणे काय असतील, आपÐया भूिमका काय असतील, भिवÕयातील आपली łपरेषा काय असेल याची वाÖतिवक मािहती देणारी आिण आपÐया Åयेय धोरणा¸या संदभाªतील वाÖतिवक łप ÿकट करणारा संच Ìहणजेच जाहीरनामा होय. ऑ³सफडª िड³शनरी जाहीरनामा ही राजकìय प±ा¸या, गटा¸या धोरणाची आिण उिĥĶांची सावªजिनक घोषणा होय. िनवडणूक जाहीरनामाचे Öवłप िनवडणूक जाहीरनामा हा एक ÿकािशत दÖतऐवज असतो. राजकìय प±ाची िवचारधारा, हेतू, िवचार, धोरणे आिण कायªøम यांची घोषणा िनवडणुकì¸या जाहीरनाÌयात असते. munotes.in
Page 27
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
27 िनवडणूक जाहीरनामे सामाÆयत: आगामी िनवडणुकांवर ल± ठेवून राजकìय प±ांĬारे मसुदा तयार केला जातो आिण सामाÆयतः ÿकािशत आिण ÿिसĦ केला जातो. िनवडणूक जाहीरनाÌयात देश/राºय आिण लोकांसाठीची राजकìय प±ांची आिण उमेदवारांची धोरणे आिण कायªøम असतात. वेगवेगÑया राजकìय प±ां¸या भूिमका जाणून देणारा जाहीरनामा हा ब¤च माकª असतो. राजकìय प±ां¸या िवचारधारा, धोरणे आिण कायªøम यांची तुलना कłन मतदार Âयां¸या अपे±ा आिण आकां±ा पूणª करÁयासाठी कोणÂया प±ाला मतदान करायचे हे ठरवू शकतात. भारतातील राजकìय प±ांचे िनवडणूक घोषणापýे आपÐया देशात ÖवातंÞयानंतर १९५२ सालापासून िनवडणुका होत आहेत. भारतातील सवªच राजकìय प± Âयां¸या िवचारधारा, धोरणे, कायªøम जाहीरनामे सुŁवाती¸या काळात ÿिसĦ करत नÓहते. परंतु अिलकड¸या वषा«तील भारतातील िनवडणुका पाहता Âया िनवडणुकांचे Öवłप पार बदलून गेलेले आहे. िनवडणुका िजंकÁयासाठी आज वेगवेगळे तंý, वेगवेगÑया कÐपना, वेगवेगÑया यु³Âया आज सवªच राजकìय प± वापरताना िदसतात. आज अनेक राÕůीय आिण राºय प± ÿÂयेक सावªिýक िनवडणुकìसाठी Âयांचे जाहीरनामे ÿकािशत करत आहेत. या जाहीरनाÌयांमÅये सामाÆयत: प±ां¸या मूलभूत िवचारसरणीÓयितåरĉ, ÿमुख धोरणे, उदा. आिथªक धोरण, परराÕů धोरण, योजना, कायªøम आिण मुĥे असतात. िनवडणुका िजंकÁयासाठी व स°ेवर येÁयासाठी सवªसामाÆय जनतेला वेगवेगळी आĵासने िदलेली असतात ÂयामÅये ÿामु´याने सवªसमावेशक सामािजक सुर±ा सुिनिIJत करणे, दज¥दार िश±ण सवा«ना परवडणारे बनवणे, कृषी कजª माफ करणे, वृĦ आिण असहाय शेतकö यांसाठी पेÆशन योजना, सुरि±त िपÁया¸या पाÁयाची सुिवधा आिण ÿाथिमक आरोµय सेवा, समाजातील वंिचत व दुबªल घटकां¸या संदभाªतही अनेक महßवपूणª उपाययोजनांचा समावेश करतात. भारतातील राजकìय प±ां¸या जाहीरनामाचे Öवłप बघता सवō¸च Æयायालयाचे िनरी±ण आिण िनद¥श पाहता माननीय सवō¸च Æयायालयाने 2008 ¸या SLP(C) øमांक 21455 मधील 5 जुलै 2013 रोजी िदलेÐया िनकालात/आदेशात भारता¸या िनवडणूक आयोगाला आदशª संिहतेचा भाग Ìहणून िनवडणूक जाहीरनाÌयावर मागªदशªक तßवे तयार करÁयाचे िनद¥श िदले आहेत. राजकìय िवपणन िनवडणूक ÿिøये¸या संदभाªत वातावरण िनिमªती कłन राजकìय प±ाची Åयेय धोरणे भूिमका Ļा लोकांसमोर मांडÁयासाठी राजकìय प± ÿचार आपले जाहीरनामे ÿकािशत करतात. परंतु हे जाहीरनामे समाजातील शेवट¸या Öतरापय«त पोहोचवÁयासाठी राजकìय प±ांना वेगवेगÑया साधनांचा वापर करावा लागतो Âयापैकìच राजकìय माक¥िटंग राजकìय िवपणन हे राजकìय प±ाचे Åयेयधोरणे जाहीरनामे लोकांपय«त पोहोचवÁयाचा एक ÿमुख साधन आहे. राजकìय िवपणन ही राजकìय संÿेषणाची ÿचार ÿिøया आहे,िजथे राजकìय उमेदवार आपÐया कÐपना सामाियक करतात आिण मतदारांसाठी Öवतःचा ÿचार करतात. munotes.in
Page 28
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
28 राजकìय िवपणन ही सावªजिनक समथªन िमळिवÁयासाठी राजकìय संÿेषणाची एक धोरणाÂमक, तांिýक आिण तयार केलेला कायªøम आहे. Öवतःचे माक¥िटंग कłन िनवडणुका िजंकÁयासाठी मत िमळिवÁया¸या एकमेव उĥेशाने राजकìय प± िकंवा Óयĉéनी अवलंबलेली िøयाकलप Ìहणजेच राजकìय िवपणन होय. राजकìय िवपणन Ìहणजे कÐपना, प± िकंवा राजकारणी यांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण लोकांचा पािठंबा िमळवÁयासाठी Óयावसाियक िवपणन तंýांचा वापर कłन मतदारांचा िवĵास ÿाĮ करणारी ÿिøया होय. राजकìय माक¥िटंग ही अशी ÿिøया आहे ºयाĬारे राजकìय उमेदवार आपÐया कÐपनाĬारे मतदारां¸या राजकìय गरजा पूणª करÁयासाठी ÿयÂनशील असतात. जनते¸या इ¸छा आिण गरजांची पूतªता करÁयासाठी, राजकìय प± व उमेदवार हे मोठ्या गटांना ÿभािवत करÁयासाठी वापरणाöया ³लुÈÂयांना राजकìय िवपणन िकंवा राजकìय माक¥िटंग असे Ìहणतात. राजकìय िवपणन माक¥िटंग करÁयाची साधने १. दूरदशªन िवपणन टीÓहीवर जािहरात मोहीम चालवणे ही सवाªत कायª±म राजकìय िवपणन धोरणांपैकì एक आहे. वॉल Öůीट जनªल (WSJ) ¸या मते, िनवडणुकì¸या काळात टीÓही जािहरातéसाठी खचª केलेला पैसा $9 अÊज पय«त वाढेल. टीÓहीवरील जािहरातéचा वापर तुÌहाला एकाच वेळी लाखो लोकांसमोर तुमचा संदेश पोहोचवÁयाची परवानगी देतो. Âयातून राजकìय प± आपली Öवतःची ÿितमा तयार करताना िदसून येतात. २. नकाराÂमक िवपणन ÿितÖपÅयाªिवŁĦ नकाराÂमक ÿचार ही आधुिनक काळातील राजकारणातील सवाªत ÿभावी रणनीती आहे. राजकìय उमेदवार,प± मतदारांना आकिषªत करÁया¸या ÿयÂनात Âयां¸या िवरोधकां¸या कमतरतेवर ÿकाश टाकणाöया जािहराती तयार करतात. या नकाराÂमक जािहराती ÿितÖपÅयाª¸या भूतकाळातील अपयश िकंवा किथत बाबीकडे ल± वेधतात. ३. थेट संपकª आपण सोशल मीिडया माक¥िटंग¸या युगात जगत असताना, डायरे³ट-संपकª ही आजवरची सवाªत ÿभावी राजकìय िवपणन धोरणांपैकì एक आहे. थेट संपकªĬारे लोकांना ÿभािवत करÁयासाठी थेट संपकª साधला जातो ÂयामÅये एसएमएस, फोनवłन डायरे³ट कॉिलंग, Ĭारे उमेदवार आिण राजकìय प± मतदारांशी संपकª साधतात. munotes.in
Page 29
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
29 ४. िडिजटल āँिडंग िडिजटल ÿसारमाÅयमां¸या काळात एखादा राजकारणी िजतका िवचार कł शकतो Âया¸या िकतीतरी पटीने अिधक िडिजटल मीिडयाचा साधक Ìहणून इंटरनेट आज सवªमाÆय आिण उपयुĉ ठरताना आपÐयाला िदसून येते.इंटरनेट¸या माÅयमातून उमेदवारांची, राजकìय प±ांची तपशीलवार वेबसाइट तयार कłन मतदारांना तुमची मते आिण तुÌही समथªन देत असलेÐया मुद्īांची सखोल मािहती िमळवू शकतो.तसेच वेबसाइटपासून सोशल मीिडया Èलॅटफॉमª माफªत समाज माÅयमा¸या वेगवेगÑया तंýाĬारे मतदारांना आकिषªत करÁयासाठी काम या िडिजटल āेिडंग¸या माÅयमातून केÐया जाते.सोशल नेटव³सª¸या उदयाने राजकारÁयांना आिण प±ांना केवळ संभाÓय मतदारांपय«त पोहोचÁयाचेच नÓहे तर Âयांना िवशेषतः लàय बनिवÁयाचे सामÃयª िदले आहे. Âयासाठी राजकìय प± आिण उमेदवार Facebook, Instagram, Twitter आिण LinkedIn सार´या सोशल मीिडया Èलॅटफॉमªचा वापर कł शकतात. ५. मतदारांचा डेटा Öवीकृत कłन Âयां¸यापय«त पोहोचणे ºया िवभागामÅये िनवडणूक आहे Âया िवभागातील मतदाराचा संपूणª डाटा हा राजकìय प± आिण उमेदवार िमळवतात आिण Âया डेटा¸या आधारे मतदाराचे वतªन गरजा इ¸छा जाणून घेऊन आपले जाहीरनामे आिण ÿचार यंýणा राबवताना िदसून येतात. ६. िनधी उभारणी सामािजक िवकासा¸या ŀिĶकोनातून वेगवेगळे राजकìय प±, दबाव गट वेगवेगळे अज¤डे राबवताना िदसून येतात. तो अज¤डा राबवÁयासाठी समाज माÅयमां¸या माÅयमातून िकंवा इतर माÅयमातून राजकìय प±ांना, दबाव गटांना देणµया मािगतÐया जातात आिण लोकही सामािजक उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी Âया Öवखुशीने देताना िदसून येतात. हा एक राजकìय िवपणनाचाच एक भाग आहे. ७. भाविनक जािहराती वेगवेगळे राजकìय प± आिण उमेदवार एखाīा समूहा¸या एखाīा गटा¸या संदभाªत जो काही भाविनक मुĥा असेल Âया भाविनक मुद्īाला हात घालून भाविनक पĦतीने राजकìय िवपणन करतात. उदाहरणाथª राम मंिदर, ३७० कलम, मराठा आर±ण इ. ८. लोकांशी थेट संवाद थेट िÓहिडओ, वेिबनार आिण संÿेषण या माÅयमातूनही राजकìय िवपणन मोठ्या ÿमाणात केले जाते. Âयासाठी मतदारांना आÓहान कłन वेगवेगÑया समाज माÅयमां¸या Èलॅटफॉमªवłन जोडÁयाचा ÿयÂन राजकìय प± आिण उमेदवार करताना आपÐयाला िदसून येतात.ऑिडओ िकंवा िÓहिडओ संदेश राजकारÁयां¸या भाषेत ÿसाåरत कłन लोकांशी थेट संवाद साधला जातो. अनेक राजकारणी Âयां¸या मतदारांशी संवाद साधÁयासाठी Instagram आिण Facebook वर लाइÓह Öůीिमंग करताना िदसतात. munotes.in
Page 30
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
30 ९. तŁण मतदारांना लàय कłन आकिषªत करणे पूवê¸या काळात तŁण मतदारांकडे सहज दुलª± केले जात असे परंतु हा वयोगट ÿचारावर मोठा ÿभाव पाडू शकतो हे राजकìय प±ां¸या ल±ात आÐयानंतर तŁणांना आकिषªत करÁयासाठी Snapchat, TikTok िकंवा Instagram सार´या िविवध राजकìय िडिजटल Èलॅटफॉमªचा वापर आता राजकìय प± आिण उमेदवार कł लागले आहेत. १०. िÿंट मीिडया, सोशल मीिडया िकंवा टेिलिÓहजनवर राजकìय जािहरात मोहीम या राजकìय िवपणनाचा एक भाग आहे. ११. मतदारांना आकिषªत करÁयासाठी वादिववाद आिण चचा« सारखे शो कłन राजकìय प± आिण उमेदवार मतदारांना आकिषªत करताना आपÐयाला िदसून येतात. ÿभावी राजकìय िवपणन रणनीती Ìहणून राजकìय प± उमेदवार जेÓहापासून वापरायला लागली Âयावेळेस पासून िनवडणुकांचे िचý आिण िनवडणूक िनकालाचे िचý सुĦा बदलायला लागलेले आहे. २.३.२ जनसंपकª मोिहमा जनसंपकª मोहीम ही कंपनी िकंवा āँड ÿिसĦी देÁयासाठी िडझाइन केलेÐया िनयोिजत िøयाकलापांची मािलका आहे. जनसंपकª मोिहमेची Óया´या ही िविशĶ उिĥĶे असलेÐया आिण Óयवसायासाठी समान उिĥĶे सामाियक केलेÐया पĦतéचे संयोजन िकंवा संúह आहे. जनसंपकª मोिहमा वेगवेगÑया Öवłपा¸या असूनही, Âया सवा«मÅये समान आिण सारखे लाभ िमळतात जे तुम¸या Óयवसायावर सकाराÂमक पåरणाम करत असतात. बö याच जनसंपकª मोिहमांमÅये िविशĶ Óयावसाियक उिĥĶे असतात, जसे कì वेबसाइट ůॅिफक चालिवणे, नवीन उÂपादनाबĥल सूचना िमळवणे िकंवा एखाīा कारणाकडे ल± वेधणे यासाठी जनसंपकª मोिहमे¸या माÅयमातून कालबĦ रीतीने उपøम राबवले जातात. जनसंपकª हा संवादाÂमक धोरणावर अवलंबून असÐयामुळे आपÐयाला ºया समूहाशी संवाद साधायचा आहे Âया संवाशी संवाद साधताना योµय तो संदेश तयार कłन तो संदेश पोहोचवÁयासाठी योµय तो मागª िकंवा माÅयम आपण िनवडले पािहजे. जनसंपकª मोिहम यशÖवी होÁयासाठी कृती कायªøम १. लिàयत ÿे±क ओळखुन ल± गट िनिIJत करणे जनसंपकª मोिहमेचा एक मु´य उĥेश Ìहणजे योµय लोकांना लàय करणे हा आहे. कोणÂयाही ±ेýात एक ÿाधाÆय असलेला सावªजिनक गट असतो, Âया सावªजिनक गटा¸या ŀिĶकोनातून आहे ºयाला Âयाला अनुकूल असणाöया बाबéचा िवचार करता आपÐया उिĥĶ पूतªतेसाठी योµय लàय ÿे±क ओळखÁयासाठी जनसंपकª मोिहमा Âयांचे उिĥĶ ठरवतात. जनसंपकª मोिहमेत केवळ ल± ÿे±क ठरवून चालत नाही तर munotes.in
Page 31
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
31 आपला िनिIJत ल± गट कोणता आहे, Âया गटा¸या भूिमका कोणÂया आहेत, Âयांचे ÖवाराÖय कशात आहे आिण Âयां¸याशी कोणÂया माÅयमातून आपण संवाद साधू शकतो याचा िवचार जनसंपकª मोिहमा आखताना करावा लागतो.यामÅये ÖवारÖय, ऑनलाइन Èलॅटफॉमª, सोशल मीिडयाचा सहभाग, ल± ÿे±क व ल± गट िनिIJत करÁयासाठी घेतला जाऊ शकतो. २. ÖपĶ उिĥĶांची िनिIJती जनसंपकª मोिहमेला उिĥĶे असतात असे Ìहणणे पुरेसे नाहीत तर Âया ÖपĶ उिĥĶांची िनिIJती िविशĶ उिĥĶांसाठी जनसंपकª मोहीम राबवताना करावी लागते. जर एखाīा घटने¸या संदभाªत एखाīा िवषया¸या संदभाªत तुÌही जनसंपकª मोहीम राबवता आिण ती जनसंपकª मोहीम राबवत असताना तुमचे जर उिĥĶ ÖपĶ नसतील तर तुÌही िनिIJत Åयेयापय«त आिण िनिIJत ल± गटापय«त पोहोचू शकत नाहीत. Âयातून तुम¸या कंपनीवर िकंवा संÖथ¤वर Âयाचा पåरणाम होऊ शकतो. ३. जनसंपकª मोिहमे¸या संदभाªचे िवĴेषण करा जनसंपकª मोहीम कोणÂया िवषया¸या उिĥĶां¸या संदभाªत आहे Ļाचे िवĴेषण करणे कमª ÿाĮ ठरते. एखाīा समूहा¸या संदभाªत कंपनी¸या संदभाªत वेगवेगळी िवषय वेगवेगळे उिĥĶ असतात आिण Âया उिĥĶां¸या पूतªते¸या संदभाªत पयाªवरणीय ŀिĶकोनातून जर आपण िवचार केला तर आदान ÿदान ही ÿिøया Âया िठकाणी मोठ्या ÿमाणात होते.आदान-ÿदान ÿिøया होऊन चालत नाही तर Âया¸यावर ÿोसेिसंग करावी लागते आिण Âया ŀिĶकोनातून जनसंपकª मोिहमे¸या संदभाªत आदान ÿदान ºयावेळेस गोळा केले जातात Âयावेळेस जनसंपकª मोहीम कोणÂया िवषया¸या संदभाªत राबवली जात आहे याचे िवĴेषण करणे Âया समूहाला िकंवा कंपनीला आवÔयक असते. ४. योµय वेळ आिण योµय िठकाण तुम¸या Óयवसायाबĥल, कंपनी बĥल, सेवेबĥल सकाराÂमक मािहती पसरवÁयासाठी योµय वेळ आिण योµय िठकाणाची आवÔयकता असते Âयामुळे आपÐया उÂपादनाची, आपÐया ±ेýाची ÿितķा मोठ्या ÿमाणात सुधाł शकते. ५. िडिजटल जनसंपकª मोिहमा Óयवसाया¸या संदभाªत कंपनी¸या संदभाªत आपÐया शेý संदभाªत ºयावेळेस आपण आपÐया ल± गटाची ÿÂय± संपकª साधू शकत नाही Âयावेळेस आपÐयाला आपÐया उÂपादनासाठी िडिजटल जनसंपकª मोिहमा आखणे गरजेचे आहे. िडिजटल ÿसारमाÅयमांचा आिण समाज माÅयमांचा वाढता वापर पाहता आज जनसंपकª मोिहमेचे यश िडिजटल जनसंपकाªवरच अवलंबून आहे. जनसंपकª मोिहमेचे फायदे जनसंपकª मोिहमा तुÌहाला तुमची ओळख ÿÖथािपत करÁयात आिण तुमची िवĵासाहªता वाढिवÁयात मदत कł शकतात. munotes.in
Page 32
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
32 ते तुम¸या कायªरत ±ेýामÅये तुमची वाढवू शकतात आिण तुÌहाला नवीन संधी देऊ शकतात. जनसंपकª मोिहमा तुÌहाला एक िनķावान ल± गट तयार कłन देऊ शकतात. जनसंपकª मोिहमे¸या ŀिĶकोनातून तुम¸या Óयवसायात मोठ्या ÿमाणात आिथªक वृĦी होऊ शकते. जनसंपकाª¸या माÅयमातून राजकìय ±ेýात िनķावान कायªकत¥ फळी िनमाªण होऊ शकते. जनसंपकª मोिहमेमुळे ÖपधाªÂमक वातावरण वाढू शकते. जनसंपकª मोिहमा आपÐया कायª±ेýातील लोकांना िशि±त करÁयास मदत करतात. जनसंपकª मोहीम आिण राजकìय ±ेý राजकìय िनणªय घेÁयावर राजकìय नेतृÂवा¸या जनसंपकाªचा नेहमीच ÿभाव पडतो. राजकारणात जेवढा जनसंपकª अिधक असेल तेÓहा राजकìय ±ेýात यश िमळÁयात श³य असते. परंतु अलीकड¸या काळात राजकìय नेतृÂवाची कायªशैली पाहता राजकìय ±ेýातील जनसंपकªचा िवचार करता जनसंपकª साधुन देणाöया एजÆसीच आज Óयावसाियक भूिमका िनभवतांना िदसून येतात. Âयामुळे राजकìय नेतृÂवाचा आिण जनतेशी संवाद साधÁया¸या ŀिĶकोनातून जनसंपकª मोहीम राबवणाöया यंýणा आता राजकìय ±ेýात कायªरत झालेÐया आहेत. राजकìय जनसंपकª मोिहमेचे राजकारणातील महßव पाहता राजकìय जनसंपकª मोिहमेचे उĥेश आिण Öवłप पुढील ÿमाणे सांगता येतील. राजकìय जनसंपकª मोिहमेची ÿाथिमक भूिमका Ìहणजे संदेशवहन तयार करणे आिण Âयाचा ÿसार करणे. जनसंपकª मोिहमे¸या माÅयमातून रणनीतीकार राजकारÁयाचे Öथान आिण मूÐये लोकांपय«त पोहोचवताना नेÂयांनी कोणÂया िठकाणी काय बोलायचे हे मुĥे, ÿेस रीिलझ आिण इतर सािहÂय िवकिसत करÁयावर भर देतात. जनसंपकª मोिहमे¸या उिĥĶांशी सुसंगत अशा संदेशाची देवाण-घेवाण पाठवणारी यंýणा िवकिसत करणे. राजकìय जनसंपकª वाढवÁयासाठी Óयावसाियक रणनीतीकार नेÂयां¸या संदभाªत माÅयमांशी संवाद साधून माÅयमातून Âयांची ÿितķा उंचवÁयासाठी ÿयÂन करतात. पारंपाåरक आिण सोशल मीिडया चॅनेलĬारे राजकारÁयांना Âयांचे संदेश लोकांपय«त पोहोचिवÁयात मदत करÁयात जनसंपकª मोिहमा आिण Âयाची रणनीतीकार Óयावसाियक महßवपूणª भूिमका बजावतात. राजकारÁयां¸या वैयिĉक āँडचे ÓयवÖथापन जनसंपकª मोिहमेĬारे केÐया जाते. munotes.in
Page 33
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
33 २.३.३ जािहरात मोहीम (1984 नंतर) जािहरात मोहीम ही एक िवशेषत: िडझाइन केलेली रणनीती आहे जी िविशĶ ±ेýात आपÐया ±ेýािवषयी लोकांमÅये जागłकता िनमाªण करणे, आपÐया ±ेýािवषयी लोकां¸या आवडी आिण कल वाढिवणे, व लोकांना आपÐयाकडे वळवून घेÁया¸या ŀिĶकोनातून वेगवेगÑया माÅयमां¸या साĻाने साधÐया जाणाöया संवादा¸या ÿिøयेचे Öवłप Ìहणजेच जािहरात होय. अनेक ±ेýातील लोकांना असे वाटते कì आपण आपÐया ±ेýासाठी जािहरात मोहीम राबवली Ìहणजे आपÐयाला यश िमळेल. पण हा Âयांचा Ăम चुकìचा असू शकतो. ºया लोकांनी Ļा ŀिĶकोनातून आपÐया ±ेýासंदभाªतील जािहरात तयार केली Âयां¸यासाठी केवळ जािहरात तयार कłन चालत नाही तर आपÐया ±ेýासंदभाªतील आपÐया जािहरातीचे सवō°म पåरणाम िमळÁयासाठी सुŁवातीपासूनच जािहरातीचे ÓयवÖथापन करणे आवÔयक आहे.Ìहणून तुÌही तुम¸या ±ेýातील वृĦीसाठी तुÌही जािहरात मोहीम सुł करÁयाचा िवचार करत असÐयास, तुÌही जािहरात ±ेýातील ÖवारÖय असलेÐया जािहरात मÅयम तº²ांशी संपकª साधने गरजेचे आहे.जािहरात मोिहमा आपÐया ±ेýाची िचरÖथायी छाप िनमाªण करÁयात मदत करतात. Âयामुळे जािहराती¸या माÅयमातून आपÐया ल± गटाला आपण कसे गुंतवून ठेवतात यावरच आपÐया ±ेýाचे यश अपयश अवलंबून आहे. जािहरात मोिहमेचे लाभ जािहराती तुम¸या सेवेचा ÿचार करÁयास, सेवेसाठी नवीन úाहक शोधÁयात आिण तुम¸या सेवेचे कायª±ेý वाढिवÁयास मदत करतात. जािहरात मोिहमा एका िवÖताåरत कालावधीसाठी एकािधक Èलॅटफॉमªवर तुम¸या ±ेýातील वेगवेगÑया कÐपना पुढे आणतात. जािहरात मोहीम तुÌहाला तुमची सेवे¸या संदभाªत नăता, ÿे±क वगª आिण तुम¸या सेवेची मूÐय जगासमोर मांडÁयाचा ÿयÂन करतात. यशÖवी जािहरात मोहीम सुł करÁयासाठी आपÐया ±ेýाचे Åयेय िनिIJत करा. आपÐया ±ेýा¸या संदभाªत ल± गट िनिIJत करा. आपÐया ±ेýा¸या संदभाªत ल± गट िनिIJत केÐयानंतर आपÐया ±ेýातील ÿे±क गटाचे वगêकरण वेगवेगÑया पĦतीने करा. आपÐया ±ेýा¸या Åयेयाची पूतªता करÁयासाठी ल± गटापय«त पोहोचÁयासाठी जािहरात माÅयमांची व त²ांची योµय ती िनवड करा. जािहरातीतून योµय तो संदेश ल± गटापय«त पोहोचला पािहजे. आपÐया ±ेýा¸या संदभाªत योµय तो Öलोगन बनवा. जािहराती¸या िडझाईनकडे ल± देऊन जािहरात आकषªक Öवłपात बनवा. आपÐया जािहराितचा ल± गटावर काय पåरणाम झाला याचा मागोवा घेणे. munotes.in
Page 34
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
34 ल± गटापय«त पोहोचÁयासाठी पारंपाåरक माÅयमांसोबतच िडिजटल माÅयमांचाही वापर करणे गरजेचे आहे. आपÐया ±ेýातील सेवे¸या संदभाªत जािहरात मोहीम राबवÁयासाठी योµय ती आिथªक तरतूद करणे. आपÐया ±ेýातील सेवे¸या संदभाªत ल± गटांना आकिषªत करÁयासाठी जािहरातीची रचना, संदेश योµय पĦतीने िवकिसत करणे. जािहरात मोिहमेचे ÿकार
जािहरातéचे बदलते Öवłप अिलकड¸या काही वषा«त, पारंपाåरक जािहरातéची ÿभाव झपाट्याने कमी होत आहे. िवशेषत: छापील वतªमानपý आिण दूरदशªनवरील जािहरातéचे मूÐय आज कमी झालेले आहे. िडिजटल माÅयमां¸या काळात तŁणां¸या वाढÂया अपे±ा ल±ात घेता फायनािÆशअल टाईÌस¸या मते, WPP, पिÊलिसस, ओÌनीकॉम आिण इंटरपिÊलक úुप सार´या पारंपाåरक जािहरात कंपÆया, सोशल मीिडया Èलॅटफॉमª¸या तांिýक ÓयÂययामुळे थांबत आहेत.डेलॉइट µलोबल¸या अËयासात असे भाकìत केले आहे कì 2020 मÅये हजारो लोक दररोज दोन तासांपे±ा कमी टीÓही पाहतील. तसेच इमाक¥टरने असे भाकìत केले आहे कì Âयाच वषाªपय«त जािहरातéवरील एकूण खचाª¸या एक तृतीयांशपे±ा कमी टीÓही जािहरातéचा वाटा असेल. आधुिनक तंýयुगा¸या काळात पारंपाåरक माÅयमां¸या जािहरातीची जागा आता िडिजटल माÅयमांनी आिण समाज माÅयमांनी ती जागा Óयापलेली आहे.Öनॅपचॅट आिण इंÖटाúाम सार´या मोठ्या तंý²ान कंपÆया Âयां¸या Èलॅटफॉमª अनेक Óयावसाियकांना जािहरातीसाठी उपलÊध कłन देत आहेत. या समाज माÅयमां¸या Èलॅटफॉमª चा िवचार करता जािहरातéचे पयाªयी Öवłप Ìहणून कंपÆयां Öवतःचे िवपणन Öवतःच करत आहेत. Âयामुळे समाज माÅयमां¸या Èलॅटफॉमªवर ÿिसĦ होणाöया जािहरातीचे उÂपÆन आज दुÈपट ÿमाणात वाढलेले आहे. एकंदरीतच जािहराती¸या बदलÂया Öवłपाची चचाª करताना असं ल±ात येते कì पारंपाåरक जािहरातीचे आिण आधुिनक जािहरातीचे Öवłप हे सार´याच ÿमाणात असले तरी पारंपाåरक जािहरातीची जी काही रचना होती ती रचना िडिजटल माÅयमाने पुसून काढून
munotes.in
Page 35
डिवििूक प्रचार आडि
राजकीय डवपिि (माकेड िंग)
35 नवीन संकÐपनेत जािहराती ÿकािशत करÁयास सुŁवात कłन ÿमाणापे±ा गुणव°ेवर भर देÁयाचा ÿयÂन नवीन जािहराती¸या माÅयमातून होत आहे. पारंपåरक जािहराती¸या सादरीकरणाची पĦत ही वेगळी होती. आज¸या िडिजटल तंý²ानामÅये जािहरातé¸या सादरीकरणाचे Öवłपही िनिIJतच वेगळे आहे.पारंपाåरक जािहराती¸या खचाªपे±ा आधुिनक िडिजटल तंý²ाना¸या काळात जािहरातीचा खचª आता कमी होताना िदसून येतो. िडिजटल माÅयमां¸या काळात आज Óयवसायानुसार, ÿसंगानुसार आिण वयोमानानुसार जािहराती ÿकािशत होत असÐयामुळे आवडीिनवडीचा िवचार करता ÿे±क वगª जािहरातीकडे मोठ्या ÿमाणात वळताना आपÐयाला िदसून येतो. Âयामुळे जािहरातीचा ÿभाव हा कोणÂयाही काळात कमी होणारा नसून तो वाढणारच आहे. २.४ सारांश ÿचार यंýणा, िनवडणूक जाहीरनामे यांची यशिÖवता ही राजकìय िवपणता Ìहणजेच राजकìय माक¥िटंगवर अवलंबून आहे. माक¥िटंग जेवढी ÿभावी असेल तेवढ्या ÿभावीपणे राजकìय प±ांना ÿचार यंýणा राबवता येतील व आपले जाहीरनामे सवªसामाÆय जनतेपय«त पोहोचवता येतील. Âया ŀिĶकोनातून जर िवचार केला तर माक¥िटंगचा िवचार पाहता आज माक¥िटंगला ÿभावी जािहरातीचा आधार ¶यावा लागतो. Âयामुळे राजकìय ±ेýाचा िवचार करता ÿचार िनवडणुकìचे जाहीरनामे यांचे Öवłप पाहता ÿचार आिण िनवडणुकì¸या जाहीरनाÌयाचे यश अपयश हे Âया¸या जािहरातीवर अवलंबून आहे. आपली ÿगती तपासा १. िनवडणुकìतील ÿचारा¸या Öवłपाची चचाª करा. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.जनसंपकª मोिहमेवर भाÕय करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ Avraham Shama (1975) ,"An Analysis of Political Marketing", in SV - Broadening the Concept of Consumer Behavior, eds. Gerald Zaltman and Brian Sternthal, Cincinnati, OH : Association for Consumer Research. Butler, P. and Collins, N. (1994), "Political Marketing: Structure and Process", European Journal of Marketing, Vol. 28 No. 1, munotes.in
Page 36
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
36 Kotler, P. (1974), Marketing for Nonprofit Organizations. Englewood Cliffs: Prentice- Hall, forthcoming. Lane, R. (1965) Political Life: Why and How People Get Involved in Politics. New York: The Free Press. Laswell, H. (1935) Politics: Who Get What, How, When. London: McGraw Hill. Lazarsfeld, P., Berelson, B., and Godet, H. (1948) The People's Choice New York: 2nd Ed., Columbia University Press. Levy, S., and Kotler, P. (1969) "Broadening the Concept of Marketing," Journal of Marketing. munotes.in
Page 37
37 ३ िनवडणूक पĦत शाľ Psephology घटक रचना ३.१ िनवडणूक पĦत शाľ,जनमत चाचÁया, एि³झट पोल ३.२ िनवडणूक सव¥±ण आिण िवĴेषण ३.३ िवषय िववेचन ३.४ सारांश ३.५ अिधक वाचनासाठी संदभª ३.१ उिĥĶे िनवडणूक पÅदत शाľ या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. िनवडणूक पĦत शाľा िवषयी मािहती होÁयास मदत होईल. २. िनवडणूक पĦत शाľाचे Öवłप, भूिमका समजÁयास मदत होईल. ३. िनवडणूक पĦत शाľामधील जनमत चाचÁया, एि³झट पोल, िनवडणूक सव¥±ण यां¸यातील परÖपर संबंध सांगता येतील. ४. िनवडणूक पĦत शाľाचे िनवडणुकावर होणारे पåरणाम समजÁयास मदत होईल. ३.२ ÿाÖतािवक लोकशाहीत िनवडणुकांना अितशय महÂवाचे Öथान असते.मतदानाĬारे लोकां¸या इ¸छा आकां±ाचे ÿितिबं िनवडणुकìत पडलेले असते. Âयामुळे देशा¸या िहतासाठी व सवा«गीण िवकासासाठी लोक मतदान कŁन आपले सरकार िनवडतात. िनवडणुकांचा िवचार करता आपÐया भारत देशात िनवडणुकìचे वातावरण नेहमीच राहत असÐयामुळे िनवडणुकìत स°ाधारी, िवरोधी प±, सामाÆय जनता Ļांचा िनवडणुकìसाठी मतदाना¸या वेळी कस लागतो. कारण स°ा िमळिवÁयासाठी राजकìय प±,उमेदवार मतदारांना मोठ मोठे िवकासाचे ÖवÈन दाखवतात, Âयामुळे मतदार Âयां¸याकडे िनवडणुकì¸या वेळी आकिषªत होतात. िनवडणुका िजंकÐयानंतर स°ेत आÐयावर राजकìय प± आपÐया िवचारधारेचा ÿसार व ÿचार करतात. Âयामुळे स°ाधाöयांची िवचारधारा माÆय नसलेला वगª सरकार िवरोधी वातावरण िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करत असतो.ÂयाŀĶीने स°ाधाöयां¸या िवŁÅद संतोष व असंतोषजनक वातावरण िनमाªण करणारे हे दोन वगª ÿबळ असतात. Âयातूनच ते नेहमीच स°ाधाöयांचे सरकार परत स°ेत येणार का? िवरोधी प± स°ाधारी होईल का? Ļा ÿijाची उ°रे शोधतांना िदसतात.Âयामुळे लोकशाहीत िनवडणुका Ļा मोठा उÂसव ठरतात. ÂयाŀĶीने देशात होणाöया िनवडणुकांचा िवचार करता जनते¸या इ¸छा आकां±ा Ļा कोणÂया ÖवŁपा¸या असतील, Âया इ¸छा आकां±ा¸या ÿितिबंबाची नेमकì िदशा कोणती असेल, munotes.in
Page 38
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
38 िनवडणूक कोण िजंकणार, िनवडणूक कोण हरणार,Ļाची उÂसुकता सवाªनाच असते. Âयामुळे िनवडणुकपूवª स°ाधाöयांबĥल सवªसामाÆयाची ÿितिøया काय आहेत, िवरोधी प±ांबĥल लोकांचे मत काय आहे,स°ाधाöयांबĥल, िवरोधीप±ाबĥल सवªसामाÆय जनता िकती समाधानी आहे, Ļाचा अËयास करÁयाचे काम िनवडणूक पÅदत शाľा¸या माÅयमातून केले जाते. ३.३ िवषय िववेचन वतªमान पåरिÖथतीत ÿÂयेक िनवडणुकì¸या वेळेस आज मोठ्या ÿमाणात मतदानपूवª, मतदानो°र जनमतंचाचÁया मोठ्या ÿमाणात घेतÐया जातात. Ļा जनमत चाचÁया¸या आधारे मतदाना¸या िनकालाचे अंदाज बांधÁयाचे काम मोठ्या ÿमाणात आज केÐया जाते. ÂयाŀĶीने देशात आज जनमत चाचÁया घेणाöया अनेक संÖथा देशात कायªरत आहेत. Âया संÖथा िनवडणूक पÅदती शाľा¸या आधारे जनमताचा कानोसा घेऊन मतदाना¸या िनकालाचे अंदाज बांधतात. भारतासार´या िवशाल अÔया देशात बहòसांÖकृितकते¸या वारसा असलेÐया िविवध जाती,धमª, भाषा, संÖकृती, सांÖकृितक िविवधता, वेगवेगÑया ÿदेशांचे वेगवेगळे ÿij असतांना मतदाना¸या िनकालाचे अंदाज बांधणे हे मोठे जोखमीचे काम Ļा संÖथा करतांना िदसतात. Ļा संÖथाĬारे बांधले जाणारे िनवडणूक िनकालाचे अंदाज हे काही वेळा सÂय असतात तर काही वेळा जनमत चाचÁयाचे अंदाज साफ खोटे ठरतात. Âयामुळे आज जनमत चाचÁयां¸या िवĵासाहªतेवर मोठे ÿijिचÆह िनमाªण होतांना िदसते. ÂयाŀĶीने आज मतदानपूवª व मतदानो°र चाचÁया घेणाöया संÖथाची िवĵासाहªता नेमकì काय आहे, Ļा संÖथा खरेच पारदशªक व वै²ािनक पĦतीने जÆम चाचÁया घेतात का,तसेच Âयांचे वेळोवेळी िनÕकषª का चुकतात यांचा अËयास करणे øमÿाĮ ठरते. ३.३.१ िनवडणूक पĦत शाľ (सेफॉलॉजी),जनमत चाचÁया, एि³झट पोल िनवडणूक पÅदत शाľ िनवडणुकì¸या संदभाªत राजकìय िवĴेषक, सामाÆय मतदार, ÿसारमाÅयमे, िनवडणुकांचा अËयास करणाöया संÖथा, देशात होणाöया िनवडणुकांिवषयी आपआपले अंदाज Óयĉ करतात. पण हे अंदाज शाľोĉ Óयĉ करणारी Psephology ही एक शाľशुÅद पÅदत आहे. Âयास िनवडणूक अंदाज, िनवडणूक पÅदतीचे िवĴेषण,करणारी शाखा Ìहणून आज माÆयता िमळाली आहे. Ļा पÅदतीĬारे िनवडणुकां¸या िनकालाचे अंदाज बांधले जातात. या पÅदतीत मतदारा¸या वतªनाचा अËयास केला जातो, पण Ļा पÅदतीĬारे बांधले जाणारे अंदाज हे बरोबरच असतीलच असे नाही. Ļा पÅदतीने सं´याशाľीय आधारावर मतदारां¸या वतªनाचा, राजकìय कृतीचा, मतदारां¸या राजकìय वतªनावर, कृतीवर ÿभाव टाकणाöया घटकां¸या आधारे िनवडणुकì¸या िनकाला संदभाªत अंदाज िनवडणूक पĦती शाľात बांधले जातात. Psephology हा शÊद psephos úीक या शÊदापासून बनला आहे, ºयाचा अथª "गारगोटी" आहे. सेफोलॉजीचा psephomancy या शÊदाशी जवळचा संबंध आहे Âयाचा अथª Ìहणजे खड्याĬारे भिवÕय सांगणे हा आहे. ºया पĦतीने खड्याĬारे भिवÕय सांिगतÐया जाते Âयाचÿमाणे सेफाँलॉजी¸या माÅयमातून िनवडणुक िनकालाचे अंदाज Óयĉ केले जातात. munotes.in
Page 39
डिवििूक पद्धत शास्त्र
39 सेफॉलॉजी हा शÊद 1952 मÅये ऑ³सफडªचे ÿोफेसर आरबी मॅकॉलम यांनी तयार केला होता आिण तो úीक शÊद psephos वłन आला आहे, ºयाचा अथª गारगोटी आहे कारण ÿाचीन úीक लोकांनी Âयांचे मत देÁयासाठी खडे वापरत यांचे अनेक संदभª पाहावयास िमळतात. िनवडणुका आिण मतदाना¸या आकडेवारीचा अËयास शाľोĉ करणारी पĦत Ìहणजेच िनवडणूक पĦत शाľ होय.- क¤िāज शÊदकोश िनवडणुकांचा अËयास, मतदान पĦती आिण िनवडणूक वतªन आिण िनवडणूक िनकालांचा अंदाज Óयĉ करताना मतदाना¸या पाĵªभूमीवर िनयिमत जनमत चाचÁयांचा ÿसार, िनवडणुकìनंतरची मुलाखत सव¥±णे, व िनवडणूक काळातील मािहतीचे िवĴेषण कłन िनवडणूक िनकाला िवषयी अंदाज Óयĉ करणारी राजकìय समाजशाľाची एक शाखा Ìहणून िनवडणूक पĦतीशाľाकडे पािहÐया जाते. ऑ³सफडª शÊदकोश िनवडणूक पूवª आिण िनवडणुकìनंतर जनमताचे वारे कसे वाहत आहेत याचा शाľशुÅद अËयास करणारी ²ान शाखा Ìहणजेच िनवडणूक पĦत शाľ होय. सेफोलॉजी ही राºयशाľाची एक शाखा आहे जी िनवडणुका आिण Âयाशी संबंिधत ů¤डचा अËयास आिण वै²ािनक िवĴेषण करते. िनवडणूक पĦतशाľ Ìहणजेच अचूकतेसह िनवडणुकìचे िनकाल अचूक िमळवÁयाची कला आिण िव²ान होय. िनवडणूक पĦत शाľ (सेफॉलॉजीचे) उिĥĶे सेफोलॉजीचे ÿाथिमक उिĥĶ Ìहणजे िनवडणुकìचे पåरणाम, मतदारांचे वतªन आिण िनवडणूक िनकालांवर पåरणाम करणारे घटक यांचे िवĴेषण करणे हे असून यामÅये मतदार, जनसांि´यकì, राजकìय मोिहमा, िनवडणूक ÿणाली, आिण िनवडणूक ÿणालीवर सामािजक आिण आिथªक मुद्īांचा मतदान पĦतéवर होणारा पåरणाम यांचा अËयास समािवĶ आहे. िनवडणूक पĦतीशाľाची ऐितहािसक पाĵªभूमी अúगÁय िनवडणूक िवĴेषक सर डेिÓहड बटलर यांना सेफॉलॉजीचे जनक Ìहणून पािहले जाते. िनवडणूक अंदाज शाľाची शाľोĉ अËयासाची सुŁवात अमेåरकेत झाली. जॉजª गॅलप यांनी १९३५ मÅये अमेåरकन इिÆÖटट्यूट ऑफ पिÊलक ओिपिनयन या संÖथेची Öथापना कłन जनमताचा कौल समोर आणÁयाचा ÿयÂन केला. सुŁवातीला Âयांनी राजकìय बाबéना ÿाधाÆय िदले नाही. परंतु १९३६¸या अमेåरकन राÕůाÅय±ा¸या िनवडणुकìत ŁझवेÐट यां¸या संदभाªत Óयĉ केलेÐया अंदाजामुळे गॅलपला व Âया¸या संÖथेला खöया अथाªने ÿिसĦी िमळाली तेÓहापासून ही संÖथा आज जागितक पातळीवर अनेक िवषयावर जनमत चाचÁया घेताना आपÐयाला िदसून येते. munotes.in
Page 40
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
40 भारतातील िनवडणूक पÅदतशाľाची उÂøांती सेफॉलॉजी अनेक दशकांपासून पिIJमेत असताना, १९८० ¸या दशका¸या उ°राधाªतच टेिलिÓहजनवरील िनवडणूक िनकालां¸या कायªøमां¸या आगमनाने भारतात याला महßव ÿाĮ झाले.भारतातील आधुिनक सेफॉलॉिजÖटचे अúदूत NDTV चे ÿणय रॉय यां¸याकडे पािहÐया जाते.भारतात १९८० ¸या दशकात ÿसार माÅयमाचे ÿितिनधी ÿणय रॉय Ļांनी िनवडणुकì¸या संदभाªत सÓह¥±ण कłन िनवडणुकांदरÌयान मतदाराचा कल जाणून घेऊन भारतीय मतदाराची मनिÖथती जाणून घेÁयाचा ÿयÂन केला. १९९० ¸या दशकात इले³ůॉिनक ÿसारमाÅयमांनी यात पुढचे पाऊल टाकून मतदानपूवª व मतदानो°र चाचÁयां¸या आधारे लोकां¸या मतदाना िवषयी¸या कÐपना जाणून घेÁयास सुŁवात केली. त¤Óहा पासून भारतात मतदानपूवª व मतदानो°र चाचÁया Ļा िनयिमत घेतÐया जाऊन िनवडणुकां¸या िनकाला िवषयी अंदाज बांधले जाऊ लागले आहेत. सुŁवातीस िनवडणूक सÓह¥±णे इंिडया टुडे,आऊटलुक, Āंटलाईन व नामांिकत वृ°पýामÅये मोठ्या ÿमाणात ÿकािशत होऊ लागली. तसतसा लोकांचा जनमत चाचÁयांकडे पाहÁयचा कल वाढू लागला. Âयामुळे ÿसार माÅयमे ही जनमत सÓह¨±णाची सं´या वाढवू लागले. जनमत सÓह¥±णाला खöया अथाªने जोड िदली ती दुरदशªनने. दुरदशªनवर जनमत चाचणीचे ÿसारण व चचाª ÿथमच होऊ लागली. कालांतराने भारतात खाजगी Æयूज चॅनलची सं´या वाढली व हे खाजगी Æयूज चॅनल आपली टीआरपी वाढिवÁयासाठी जनमत चाचÁयांचा उपयोग कŁन घेऊ लागले आहेत. Âयामुळे जनमत चाचÁयांिवषयी लोकां¸या मनात आपुलकì िनमाªण झाली. जनमत चाचÁयांनी लोकांचे लàय वेधून घेतले. कारण जनमत चाचÁया Ļा ÖपĶपणे सांगत होÂया कì कोणते प± िनवडणुकां िजंकतील, कोणते प± हरतील, Âयामुळे जनमत चाचÁया Ìहणजे ÿसार माÅयमा¸या हाती िमळालेले एक चालते चलन होते. Âयामुळे आज इले³ůॉिनक ÿसार माÅयमांची वाढती Öपधाª पाहता व टीआरपी वाढिवÁयासाठी इले³ůॉिनक ÿसार माÅयमांनी ÿसाåरत केलेÐया अनेक जनमत चाचÁया खोट्या ठŁ लागÐया आहेत. Âयामुळे आज जनमत चाचÁयां¸या िवĵासाहªतेवर मोठे ÿijिचÆह िनमाªण आले आहे. भारतात कुठÐया ना कुठÐया राºयात िनयिमतपणे िनवडणुका घेतÐया जातात ितथे सेफोलॉिजÖट त²ांना मोठी मागणी आहे. एकंदरीतच सेफाँलॉजीची वाढती ÓयाĮी पाहता िविवध माÅयम समूहांमÅये, राजकìय प±ांमÅये, िनवडणूक लढवणाöया उमेदवारांमÅये, Âयांची मागणी अलीकडेच गगनाला िभडली आहे. िनवडणुकìची अचूकता आिण जनमताचे वारे तपासÁयासाठी एका माÅयम Ìहणून माÅयमांĬारे Âयांना आज करारबĦ केÐया जाते. तसेच राजकìय प±ांĬारे सेफोलॉिजÖट देखील िनयुĉ केले जाऊ जात आहेत. भारतातील मतदान जनमत चाचÁया घेणाöया संÖथा व ÿसार माÅयमे. भारतात आज मतदाना¸या संदभाªत जनमत चाचÁया घेणाöया संÖथा व ÿसार माÅयमामÅये सीएसडीएस -लोकिनती, टूडे - चाण³य,Æयूज २४- चाण³य,टाईÌस नाऊ- ओआरजी , चाण³य, हंसा åरसचª, एबीपी माझा,एबीपी सीएसडीएस, टाइÌस नाऊ- Óहीएमआर, åरपिÊलक,इंडीया Æयूज सीएनए³स, व देशातील ÿमुख वृ°पý सेवा, सकाळ, लोकस°ा, महाराÕů टाईÌस, टाइÌस ऑफ इंिडया हे ÿामु´याने जनमत चाचÁया िनयिमत घेतांना िदसतात. Âयापैकì सीएसडीएस लोकिनती, चाण³य, Ļा संÖथाचे कौल जाÖत िवĵासाĻª munotes.in
Page 41
डिवििूक पद्धत शास्त्र
41 असतात असे िदसून आले आहे. Ļा संÖथा मतदारसंघाचे सव¥±ण उमेदवारांची, राजकìय प±ाची, पाĵªभूमी, िवकास ÿिøयेचे घटक , जात, धमª, भाषा, संÖकृती, इ . ¸या आधारे जनतेमÅये जाऊन सव¥±णा¸या आधारे मािहती संकलन कŁन िनÕकषª काढतांना िदसतात. जनमत चाचÁयांचे ÿकार जनमत चाचÁयांचा अथª जनतेचा कल,जनतेचे मत असा घेतला जातो. जनमत चाचणीĬारे समाजा¸या मूलभूत समÖयांची मािहती जमा कłन जनते¸या अनेक िवषयावरील मतदानािवषयीचा कल ल±ात घेऊन िनवडणूक िनकालाचे अंदाज जनमत चाचणीĬारे बांधले जातात. जनमत चाचÁया Ļा या पुढील ÿकार¸या असतात. मतदान पूवª (ÿी पोल) िनवडणुकìचा िदनांक घोिषत होÁयाअगोदर व झाÐयानंतर व तसेच मतदाना¸या अगोदर जो सव¥ केला जातो Âयाला ÿी पोल सÓह¥ मतदान पूवª चाचणी असे Ìहणतात. मतदानो°र (एि³झट पोल) मतदाना¸या िदवशी मतदार मतदान कłन बाहेर आÐयानंतर मतदारांचा कल या चाचणीĬारे घेतला जातो. पोÖटपोल मतदाना¸या नंतर Ìहणजे मतदान झाÐयानंतर दुसöया ितसöया िदवशी मतदारांचा कल या चाचणीत घेतला जातो. ही िनवडणूक सÓह¥±णाची Öवदेशी पĦत आहे. १९६०¸या दशकात सीएसडीएसने मतदानानंतर मतदारा¸या मुलाखती घेऊन सव¥±ण कłन िनवडणूक िनकालाचे अंदाज Óयĉ केले होते. ३.३.२ िनवडणूक सव¥±ण आिण िवĴेषण जनमत चाचÁयां¸याĬारे सÓह¥±णा¸या आधारे िनवडणूक िनकालाचे अंदाज बांधले जातात. Ìहणून जनमत चाचÁयामÅये सÓह¥±णाला अितशय महÂवाचे Öथान आहे. Ìहणून मतदानाचे व मतदार वतªनाचे अिधक अचूक िचý काढÁयाचे काम हे िनवडणूक सÓह¥±ण करते, Âयातून मतदाराचा हेतू व राजकìय ŀĶीकोन ÖपĶ होतो. सव¥±णा¸या माÅयमातून एखाīा समूहाची वतªमान पåरिÖथती जाणून घेणे श³य होत असते. भारतात जनमत चाचÁया Ļा काही ÿमाणात चुकì¸या ठरÐया असÐया तरी,भारतीय मतदारांचे वतªन,कल, ल±ात घेणे हे मतदार सÓह¥±णामुळे श³य झाले आहे हे िनिIJत आहे.Ìहणून योग¤þ यादव Ìहणतात, िनवडणुकì¸या सÓह¥±णासाठी व अचुकतेसाठी, िनवडणुकìतील इतर महÂवाचे घटक, नमुना, आकार, नमुÆयांचे ÿितिनधीÂव, नमुÆयांची अचूकता सुिनिIJत करणे øमÿाĮ ठरते.कारण िनवडणूक सÓह¥±णासाठी िनवडलेÐया मतदारसंघा¸या ±ेýात इतर अनेक घटक एकमेकांना गुंतलेले असतात. Âया सवा«चा अËयास करणे श³य नसते Ìहणून सÓह¥±णाचा आधार हा नमुना ठरतो. Ìहणून सÓह¥±णात नमुना िनवडीला अिधक महÂवाचे Öथान आहे. कारण जनमत चाचÁयांचे यश अपयश हे नमुना िनवडीवरच अवलंबून असते. Âयामुळे िनवडणूक सÓह¥±णा¸या माÅयमातून सÂया पय«त पोहचÁयासाठी वै²ािनक पÅदतीचा अवलंब करणे øमÿाĮ ठरते. munotes.in
Page 42
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
42 Ìहणूनच øमबÅद ²ानाचे संघटन Ìहणून िव²ानाकडे पािहÐया जाते. Ìहणून शाľाची Óया´या øंमबÅद ²ान अशी केली जाते. Âयामुळे िनवडणूक पÅदती शाľाला आज शाľाचा दजाª िमळिवÁयासाठी वÖतुिनķता, िवĵसिनयता, सÿमाणता, सÂयापनिशलता, िनिIJतता, सामाÆयीकरण, पूवªकथन ±मता, अनुभवजÆय पुरावे, Ļा वै²ािनक पĦती¸या वैिशĶ्यांचा आधार ¶यावाच लागतो . कारण िनवडणूक पÅदती शाľाचा क¤þिबंदू हा समाज व मानव आहे. Âयामुळे समाजात घडणाöया मानवी वतªना¸या आंतरिøया Ļा गुंतागुंती¸या असतात, Âयामुळे िनिIJतपणे कायªकारण संबंधाचा शोध घेता येत नाही. कारण सामािजक घटनावर व मानवी वतªनावर Łढी , ÿथा , परंपरा मूÐये Ļाचा मोठा ÿभाव असÐयामुळे अनुभवजÆय मािहती सÓह¥±णात उपलÊध करणे हे सÓह¥±णाचे सवाªत मोठे अवघड काम आहे. Âयामुळे जनमत चाचÁया व Âयाचा वापर करताना सÓह¥±णकार हा अितशय तटÖथपणे वागणारा असने आवÔयक ठरते. Âयामुळे जनमत चाचÁयांचे भिवतÓय सÓहे±ण, नमुना, Ļावरच अवलंबून असते. ÿामु´याने मतदान पूवª व मतदानो°र चाचÁयांमÅये याŀि¸छक नमुना िनवड पĦतीचा वापर मोठ्या ÿमाणात केला जातो. तसेच मतदानो°र व मतदान पूवª चाचÁयासाठी कोटा नमुना पĦतीचा वापर होऊन िलंग, िश±ण, ²ान, समुदाय,वयोगट, Óयावसाियक वगª यांचा कोटा ठरवून घेतला जातो. तसेच ÿामु´याने भारतात úामीण भाग मोठा असÐयामुळे व úामीण भागाचा ÿभाव हा राजकारणावर मोठा असÐयामुळे úामीण व शहरी भागाचा योµय असा ताळमेळ सÓह¥±णात बसवणे गरजेचे असते. िनवडणूक पĦतीशाľाची कायªÿणाली सव¥±ण, मतदान, फोकस गट आिण सांि´यकìय िवĴेषण यासह िविवध पåरमाणवाचक आिण गुणाÂमक पĦतéचा वापर सेफोलॉिजÖट िनवडणुकांशी संबंिधत डेटा गोळा आिण िवĴेषण करÁयासाठी करतात. वय, िलंग, उÂपÆन, वंश, वांिशकता आिण भौगोिलक Öथान यासार´या मतदारां¸या िविवध गटां¸या मतदानाची वतªणूक समजून घेÁयात िनवडणूक पĦती शाľ²ांना रस असतो. ते राजकìय प±, उमेदवार, ÖवारÖय गट आिण िनवडणुकìतील इतर राजकìय मुद्īां¸या वतªनाचा अËयास करतात. िनवडणूक पĦती शाľामÅये अनेकदा राजकìय मोिहमां¸या ÿगतीचा मागोवा घेतला जातो, मतदाना¸या पĦतéचे िवĴेषण करणे आिण राजकìय जािहराती, मीिडया कÓहरेज आिण िनवडणुकì¸या िनकालांवरील जनमताचा ÿभाव तपासणे हे िनवडणूक पĦतीशाľा¸या कायªÿणालीत अपेि±त आहे. िनवडणुकì¸या िनकालांचे िवĴेषण करÁयाÓयितåरĉ, िनवडणूक पĦत शाľ² मतदान ÿिøया, िनवडणूक सीमा आिण िवधानसभांमधील जागांचे िवतरण यासार´या िनवडणूक यंýणे¸या यांिýकéचा अËयास करतात. िनवडणूक पĦतीशाľा¸या माÅयमातून िनवडणूक पĦत शाľ² राजकìय ÿितिनिधÂव आिण लोकशाही उ°रदाियÂवावर िनवडणूक ÿणालीचा ÿभाव तपासतात. munotes.in
Page 43
डिवििूक पद्धत शास्त्र
43 सेफोलॉजी¸या ÿमुख आÓहानांपैकì एक Ìहणजे मािहतीचा अथª लावणे. िनवडणूक पĦत शाľ² ि³लĶ आिण अनेकदा िवरोधाभासी डेटा समजून घेÁयासाठी सांि´यकìय पĦती आिण इतर िवĴेषणाÂमक साधने वापरतात. िनवडणूक पĦत शाľ²ांना Âयां¸या डेटा¸या मयाªदा आिण Âयां¸या िवĴेषणावर होऊ शकणाöया पåरणाम व संभाÓय पूवाªúहांची देखील जाणीव असणे आवÔयक आहे. सेफोलॉिजÖटना Âयां¸या संशोधना¸या नैितक आिण राजकìय पåरणामांबĥल मािहती असणे आवÔयक असते कारण िवशेषत: अशा पåरिÖथतीत जेथे Âयांचे संशोधन िविशĶ राजकìय अज¤डांना समथªन देÁयासाठी िकंवा िवरोध करÁयासाठी वापरले जाऊ शकते. एकंदरीतच सेफाँलॉजीमÅये जनमताचा आडोसा घेÁयासाठी वेगवेगÑया पĦतीचे सÓह¥±ण हाती घेणे आवÔयक असते. Âयाच सोबत Âया सÓह¥±णा¸या माÅयमातून संकिलत केलेला डेटाचे िवĴेषण हे सं´याÂमक आिण गुणाÂमक पातळीवर करणे गरजेचे आहे. तेÓहाच खöया अथाªने Âया डेट्याला महßव ÿाĮ होते. एकंदरीतच जÆम चाचÁयांमÅये ÿाĮ झालेला डेटा हा िवĴेषणाचा सवाªत महßवाचा घटक आहे. Âयामुळे Âया डेटाचे िवĴेषण योµय पĦतीने करणे व शाľोĉ पĦतीने करणे हे गरजेचे आहे. कारण सÓह¥±णातून उपलÊध झालेÐया डेटावरच िनवडणुकì¸या िनकाला¸या अंदाजाचे भिवतÓय अवलंबून असते Âयामुळे सÂयापय«त जाÁयासाठी डेटा िनवडताना योµय नमुÆयासह आिण योµय पĦतीसह तो िनवडणे गरजेचे आहे. आज¸या समकालीन Öवłपात भारतातील जनमत चाचणीचे Öवłप आिण सīिÖथती अËयासता असे ल±ात येते कì जनमत चाचÁयांचे िनÕकषª हे वेळोवेळी चुकताना िदसून येतात. Âया मागची कायªकारण मीमांसा केली असता भारतात सेफाँलॉजी हे शाľ अजूनही ºया ÿमाणात िवकिसत होणे आवÔयक होते ते अÅयापही झालेले नाही. Âयामुळे सेफाँलॉजी हे शाľ भारतात िवकसनशील अवÖथेमÅये असÐयाचे िदसून येते. कारण भारतासार´या िवशाल व खंडÿाय देशात जनमत चाचÁयासाठी ÿितिनिधक नमुना िनवडणे हे अवघड काम आहे. कारण भारतातील जातीय व धािमªक तसेच भाविनकते¸या आधारावर केले जाणारे राजकारण व मतदान भारतीय संÖकृती, ÿादेिशकवाद, ÿादेिशक भाषा, उīोग, शेती, मजूर, कामगार, Óयावसाियक, डॉ³टर, वकìल, मिहला यां¸या अशा आकां±ा अपे±ा मागÁया Ļा वेगवेगÑया Öवłपा¸या असतात. Âयामुळे मतदानो°र व मतदानपूवª व जनमत चाचÁया¸या वेळी िनवडलेला नमुना हा ÿाितिनधीक असेलच असे नाही. Âयामुळे भारतासार´या िविवधतेने नटलेÐया देशात मतदाना¸या वतªनाचा अचूक अंदाज बांधणे हे खरेच अवघड काम आहे. Âयामुळे आज जनमत चाचÁयांचे अंदाज चुकत असले तरी भारतात जनमत चाचÁयांचे शाľ िवकिसत होत आहे हे भारतासार´या िवकिसत राÕůासाठी न³कìच अिभमानाची बाब आहे. जनमत चाचÁया खोट्या ठरÁयाची कारणे भारतातील मतदारांची सामािजक सांÖकृितक िविवधता पाहता हे घटक मतदाराचे वतªन िÖथर कł शकत नाहीत. भारतीय मतदार हा भाविनकते¸या आधारावर मोठ्या ÿमाणात मतदान करतो. munotes.in
Page 44
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
44 भारतातील तटÖथ मतदाराची भूिमका िनसंिदµधपणे समजून येत नाही. िनवडणूकìत मतदान करÁयासाठी अनेक घटकांवर ल± क¤िþत होत असले तरी ÿÂयेक मतदारसंघात बहòतेक राजकìय प±ाचे एक गĜा मतदान असते, तसेच भौगोिलक ±ेý, Öथािनक पातळीवरील राजकारण हे मुĥे ÿभावी असतात. Âयामुळे जनमत चाचणीसाठी ÿाितिनिधक Öवłपाचा नमुना िनवडणे ही सवाªत मोठी अवघड बाब आहे Âयामुळे जनमत चाचÁयांमÅये ÿाथिमक Öवłपाचा नमुना काही वेळा िनवडला जात नाही. सÓह¥±णासाठी िनवडलेला नमुना लोकसं´येचे योµय ÿितिनिधÂव करतो काय हा सवाªत मोठा मुĥा जनमत चाचÁया घेताना येतो. Âयामुळे नमुÆयाचा आकार, अचूकता यावर जनमत चाचÁयाचे भिवतÓय अवलंबून असते. जनमत चाचÁयास वै²ािनक पĦतीचा वापर योµय ÿकारे होत नाही. मतदारा¸या मानिसक ±मतेचा व ŀिĶकोनाचा िवचार जनमत चाचÁया¸या सÓह¥±णात कधी कधी घेतला जात नाही. जनमत चाचणी घेणाöया संÖथा व वािहÆया या ÖपधाªÂमक वातावरणात वावरत असÐयामुळे सवाªत अगोदर आपÐया संÖथेचा व वािहÆयाचा अंदाज Óयĉ करÁयाचा ÿयÂन करÁया¸या नादात आिण टीआरपी वाढवÁया¸या नादात गडबडीने अनावधाने चुकìचे अंदाज Óयĉ करताना िदसतात. वरील सवª कारणांचा िवचार केला असता काही जनमत चाचÁया या खöयाही ठरतात. परंतु जनमता चाचÁया घेत असताना व Âयाचे सÓह¥±ण आिण िवĴेषण करताना शाľोĉ पĦत वापरली जाईलच याची शाĵती देता येत नाही Âयामुळे अनेक जनमत चाचÁयाचे िनÕकषª आपÐयाला चुकताना िदसतात. सेफोलॉिजÖट Ìहणून कåरअर करÁयासाठी, िवīाथê अनुøमे भारत आिण परदेशातील खालील संÖथा व महािवīालयात अËयास कł शकतात: (भारत) स¤ट ÖटीफÆस कॉलेज, नवी िदÐली लेडी ®ी राम कॉलेज, नवी िदÐली स¤ट झेिवयसª कॉलेज, मुंबई िùÖत िवīापीठ, बंगलोर िहंदू कॉलेज, नवी िदÐली munotes.in
Page 45
डिवििूक पद्धत शास्त्र
45 (परदेशात) हावªडª िवīापीठ, यूएसए सायÆसेस पो, ĀाÆस ऑ³सफडª िवīापीठ, यूके लंडन Öकूल ऑफ इकॉनॉिम³स अँड पॉिलिटकल सायÆस, यूके क¤िāज िवīापीठ, यूके ३.४ सारांश आज िनवडणूक ÿचारात आिण मतदारांचे मत बनवÁयात ÿसार माÅयमे व सोशल िमिडयाची भूिमका आज महÂवाची ठरत आहे.Âयामुळे वृ°वािहÁयां¸या बातÌया,मुलाखती, úाऊंड åरपोटª ,लाईÓह सभा दाखवणे,िÿंटिमडीयांचा वृ°ांत याचा मतदारांवर मोठा ÿभाव पडतांना िदसतोय. तसेच काही ÿसार माÅयमांची भूिमका शासनधािजªणी राहते. Âयामुळे ÿसार माÅयमे हे सरकारची ÿचार करणारी साधने बनतात. तसेच काही ÿसार माÅयमे हे मोठ्या राजकìय प±ांना व स°ाधाöयां¸या बाजूची असतात Âयामुळे अनेक सÓह¥ एजÆसीस सुÅदा शासना¸या ÿभावाखाली कामे करतांना िदसतात.तसेच ÿादेिशक भाषातील ÿसार माÅयमे मतदारांवर मोठा ÿभाव टाकतात, कारण Âया Âया राºयात इतर भाषाचा वापर कमी होतो, Âयामुळे मतदारांना नेमकì वÖतुिÖथती काय आहे हेच समजत नाही.तसेच जनमत चाचÁयांमÅये नमुना िनवड पÅदतीत पारदशªकतेचा अभाव मोठ्या ÿमाणात असतो. Âयामुळे जनमत चाचÁयांचे मतदानपूवª व मतदानो°र िनÕकषª चुकतात. Âयातुन जनतेची व राजकìय प±ाची मोठ्या ÿमाणात िदशाभूल होते. Ìहणून आज जनमत चाचÁयां¸या सÓह¥±णावर ÿसार माÅयमांचा जो ÿभाव आहे तो कमी करणे ही काळाची गरज आहे. तरच जनमत चाचÁयाची िवĵासाĻªता वाढेल. आपली ÿगती तपासा १. िनवडणूक पĦत शाľा¸या Öवłपाची चचाª करा. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.िनवडणूक पÅदत शाľा¸या कायªÿणालीवर भाÕय करा ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 46
मीडिया आडि
डिवििूक प्रडिया
46 ३.५ अिधक वाचनासाठी संदभª Butler , David , Lahiri , Ashok , Roy , Prannoy , ( 1995 ) , India Decides Elections 1952 1995 , Delhi , Book and Sthings Kumar,Sanjay & Rai , Praveen , ( 2013 ) , measuring voting behavior in India , Delhi , Sage Publication . Rai , Praveen , ( 2014 ) , Status of opinion polls , Economic & Political Weekly Vol . 49 , ISSU No. 16 . Rao , Bhaskara , ( 2009 ) , A hand book of poll surveys in media , An Indian perspective , Delhi , Gyan Publications . Yadav , Yogendra , ( 2008 ) , Whither Survey Research ? Reflections on the state of survey research on politics in most of the world Malcolm adiseshiah memorial lecture , Chennai . munotes.in
Page 47
47 ४ िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿÖतािवक ४.३ िवषय िववेचन ४.३.१ िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमका, वÖतुिनķ ÿसारण आिण पेड Æयूज ४.३.२ माÅयमांची जबाबदारी ४.४ सारांश ४.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ ४.१ उिĥĶे िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन करÁयास मदत होईल. २. िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमका समजÁयास मदत होईल. ३. िनवडणूक काळातील ÿसारमाÅयमां¸या जबाबदाöया समजÁयास मदत होईल. ४.२ ÿाÖतािवक िनवडणुकì¸या काळात ÿसारमाÅयमे हे मतदारांसाठी मािहतीचे एकमेव ľोत नाहीत, परंतु जनसंवादाचे वचªÖव असलेÐया आिण तंý²ानाचा अभाव असलेÐया देशात मतदारांचा राजकìय अज¤डा ठरवÁयात ÿसारमाÅयमाची भूिमका ही ÿभावी असते.राजकìय पåरिÖथती¸या घडामोडéबाबत नागåरकांपय«त वÖतुिनķ ŀिĶकोनातून मािहती पोहोचÁयात आिण कोणÂयाही समाजातील िविवध समÖयांबाबत जागŁकता िनमाªण करÁयात ÿसारमाÅयमे मोठी भूिमका बजावतात. ÿसार माÅयमां¸या भूिमकेचा लोकां¸या िवचारांवर आिण िवचार करÁया¸या पĦतीवर देखील अÂयंत महßवपूणª ÿभाव पडतो. Ìहणून ÿसार माÅयमे हे ÿाथिमक माÅयम आहे ºयाĬारे जनमत तयार केले जाते.ÿसार माÅयमांची भूिमका ही सामाÆय घटनांमÅये, अपवादाÂमक काळात अिधक महßवाची असली तरीही िनवडणुकì¸या ÿसंगी माý ÿसार माÅयमे हे िनवडणुकातील ÿमुख खेळाडू असतात. परंतु िनवडणुकì¸या काळातील ÿसारमाÅयमांची भूिमका पाहता ÿसारमाÅयमा पुढे िनÕप±ता munotes.in
Page 48
मीिडया आिण
िनवडणूक ÿिøया
48 आिण वÖतुिनķता राखÁयाचे मोठे आÓहान उभे राहते. Âयामुळे िनवडणुकì¸या काळात काही ÿसार माÅयमे हे सरकारी संÖथेची िकंवा िविशĶ उमेदवारांचे मुखपý Ìहणून काम करताना आपÐयाला नेहमीच िदसून येतात.वाÖतिवक पाहता ÿसारमाÅयमांची भूिमका पाहता लोकांचे ÿबोधन, लोकांना िशि±त करणे आिण तटÖथ Ìहणून कायª करणे ही Âयाची मूलभूत भूिमका असते हीच भूिमका िनवडणुकì¸या काळात ÿसार माÅयमे वापरतात का यावरच ÿसार माÅयमांचे भिवतÓय अवलंबून असते Âयामुळे िनवडणुकì¸या काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन करणे आपÐयाला øमÿाĮ ठरते. ४.३ िवषय िववेचन लोकशाही िनवडणूक ÿिøयेची मािहती लोकापय«त पोहोचवÁयाचे Óयासपीठ Ìहणून ÿसार माÅयमांकडे आपण पाहतो. एकंदरीतच िनवडणूक ÿिøये¸या वेळी ÿसार माÅयमांची भूिमका ही पारदशªक असणे गरजेचे आहे. कारण ÿसार माÅयमे ही िनवडणुकì¸या काळात राजकìय प±ांचे, स°ाधारी प±ाचे, िवरोधी प±ा¸या Óयासपीठािशवाय जनतेचेही ह³काचे Óयासपीठ असते. िनवडणुकì¸या काळात ÿसारमाÅयमांकडे िफरता रंगमंच Ìहणून पािहÐया जाते. Âयामुळे ÿसार माÅयमे ही समाज िश±क Ìहणून िनवडणुकì¸या काळात वावरली पािहजे Âया ŀिĶकोनातून ÿसार माÅयमां¸या िनवडणुकì¸या काळातील भूिमकांची चचाª आपणास पुढील ÿमाणे करता येईल. ४.३.१ िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमका, वÖतुिनķ ÿसारण आिण पेड Æयूज: लोकशाही¸या ÿचार आिण ÿसारांमÅये ÿसारमाÅयमे अपåरहायª भूिमका बजावतात. िनवडणूक संदभाªतील ÿसारमाÅयमां¸या काया«ची चचाª करताना उमेदवार, सरकारे आिण िनवडणूक ÓयवÖथापन संÖथा यां¸या यश आिण अपयशांची छाननी कłन Âयावर योµय ती चचाª घडवून आणून ÿसार माÅयमे जनतेला वÖतुिनķ Öवłपाची मािहती देऊन िनवडणुकì¸या काळात ÿभावीपणे काम करणे अपेि±त आहे. िनवडणुकांमÅये लोकसहभाग स±म करÁयात माÅयमां¸या भूिमका Ļा सिøय Öवłपा¸या असÐया पािहजेत. कारण माÅयिमक ही संवादाची साधने असून ती सेवा देत असतात. िनवडणूक काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमका: अिलकड¸या वषा«त राजकìय सभा आिण प±ा¸या जाहीरनाÌयां¸या िनयोजनात ÿसार माÅयमांची भूिमका ही महßवाची आहे Âयामुळे लोकां¸या भावना, आशा,आकां±ा, अपे±ा Ļा ÿसारमाÅयमांनी राजकìय प±, सरकारपय«त, िवरोधी प±ापय«त, िनवडणुकìतील उमेदवारापय«त पोहोचिवÐया पािहजेत. राजकìय ÿचार, ÿसार िकंवा मािहती पुनÿाªĮ करÁयासाठी िकंवा तकªसंगत वादिववादासाठी ÿसारमाÅयमांनी िनवडणुकì¸या काळात सवªच घटकांना Óयासपीठ उपलÊध कłन िदले पािहजे. munotes.in
Page 49
िनवडणूक काळातील ÿसार
माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन
49 योµय Âया राजकìय प±ांना व योµय Âया उमेदवारांना मतदान करÁयासाठी मतदारांना ÿभािवत करणे. उदासीन मतदारांना मतदानाचे महÂव पटवून देणे. लोकांना िनवडणूक काळातील वेगवेगÑया राजकìय प±ांचे कायªøम, प±ाचे िनवडणूक काळातील राजकìय सभांचे वेळापýक आिण िनवडणूक कायªøमांबĥल लोकांना अīावत ठेवÁयास मदत करणे. ÿसारमाÅयमांची भूिमका ही वॉच डॉगची असली पािहजे. स°ाधारी आिण िवरोधी प±ा¸या सकाराÂमक आिण नकाराÂमक बाजू जनतेसमोर मांडणे. सवªच राजकìय प±ांना वेगवेगÑया ÿसारमाÅयमांनी आपली बाजू मांडÁयाची समान संधी उपलÊध कłन िदली पािहजे. मतदार िश±णाची मािहती देÁयासाठी, ÿसार माÅयमांनी िनवडणूक काळातील घटनांचे योµय ते िवĴेषण करने. माÅयमां¸या मु´य राजकìय भूिमकांपैकì एक Ìहणजे धोरणिनिमªती होय. धोरणिनिमªती ही एक राजकìय ÿिøया आहे जी िविवध घटकांनी ÿभािवत करते. Âया ŀĶीने सरकारी धोरणांचा नागåरकांवर व समाजावर कोणता आिण कसा पåरणाम होणार आहे यावरही ÿसार माÅयमांनी भाÕय केले पािहजे. जनतेने कोणÂया मुद्īांवर ल± क¤िþत केले पािहजे यावर ÿकाश टाकून, मतदारांना िनवडणुकìत कोणÂया मुद्īांवर ल± īायला हवे आिण राजकारÁयांना Æयाय देÁयासाठी Âयांनी कोणते िनकष वापरावेत हे सांगÁयास मीिडया मदत करते. वÖतुिनķ ÿसारण राजकìय कÓहरेजसाठी ÿसार माÅयमांनी पूणªपणे वÖतुिनķ असणे आवÔयक आहे. परंतु सÅया¸या काही ÿसार माÅयमां¸या भूिमका पाहता Âया ÿामु´याने Óयĉìिनķ Öवłपा¸या िदसत आहेत. कोणÂया राजकìय प±ां¸या बातÌयाना कÓहरेज īायचे, कोणÂया राजकìय नेÂया¸या राजकìय सभांना ÿसाåरत करायचे, Âयाला िकती कÓहरेज īायचे, कोणाची मुलाखत ¶यायची, कोणते कोट्स आिण तÃये िनवडायची आिण मािहतीचा अथª कसा लावायचा यािवषयी राजकारणतील बातÌया कÓहर करताना ÿसार माÅयमाना मुलाखत उ°रदाÂया¸या मनानुसार िनणªय घेÁयाची सĉì आज केली जाते.ÿसार माÅयमांना वÖतुिनķ ŀिĶकोनाचा िवचार करताना िनवडणूक काळातील व राजकìय भूिमका पार पाडताना माÅयमांनी Âयां¸या कÓहरेजमÅये उ¸च पातळीची Óयावसाियकता, अचूकता आिण िनÕप±ता राखणे आवÔयक आहे. जनमानसाचे जनमत घडवÁयात माÅयमांचा मोठा ÿभाव असतो. जे राजकìय प±, उमेदवार टेिलिÓहजन आिण मीिडया ए³सपोजरसाठी आिधक पैसे देतात Âयांचा जनमतावर अिधक munotes.in
Page 50
मीिडया आिण
िनवडणूक ÿिøया
50 ÿभाव असतो आिण ते मत बँकांवर ÿभाव टाकू शकतात. Âयामुळे ÿसारमाÅयमांचा ÿभाव आज¸या काळात प±ापे±ा Óयĉìवर अिधक क¤िþत झाÐयामुळे वÖतुिनķतेचा अभाव ÿसारमाÅयमां¸या ÿसारणामÅये होताना िदसून येतो.ÿसारमाÅयमांमÅये राजकìय प±पातीपणा करतात असा Óयापक समज लोकांचा आहे. Âयामुळे ÿसारमाÅयमे प±पाती आहे या लोकां¸या समजामुळे एकूणच पýकारांवर, ÿसारमाÅयमांवर नकाराÂमक पåरणाम होऊ शकतो. कारण काही वेळा, सवª ÿसारमाÅयमे समान आहेत असे लोक गृहीत धł शकतात. जेÓहा एखादे ÿकाशन, ÿसार माÅयमे प±पाती बातÌयांसाठी दोषी असेल तेÓहा ते सवª ÿसारमाÅयमांचे नाव खराब कł शकतात. ÿसारमाÅयमे ही ÿचाराची मािहती मोठ्या ÿमाणावर िवतरीत करÁयाचा ÓयावहाåरकŀĶ्या एकमेव मागª असÐयाने, उमेदवाराचे मूÐयमापन करताना लोकांनी कोणÂया मुद्īांचा िवचार करावा यावर ÿसार माÅयमांनी वÖतुिनķ ŀिĶकोनातून भाÕय केले पािहजे.कारण िनवडणुकì¸या वेळी प±पाती ÿसार माÅयमे लोकां¸या िवचारांना आकार देतात. Âयामुळे मतदारांनी कोणते मुĥे महßवाचे आहेत Âया ŀिĶकोनातून मतदारांनी िवचार कłन आपÐया मताला आकार िदला पािहजे.ÿसार माÅयमांचाही ÿचारावर ÿभाव पडतो. मतÿवाह आिण एि³झट पोल¸या माÅयमातून ÿसारमाÅयमे िनवडणुकांवर खूप ÿभाव टाकू शकतात.Âयामुळे ÿसार माÅयमांची भूिमका ही वÖतुिÖथतीला धłन वाÖतिवकता दाखवणारी असली पािहजे. लोकशाहीसाठी माÅयम ÖवातंÞय ही एक मूलभूत पåरिÖथती आहे.अिभÓयĉì ÖवातंÞयाचा अिधकार हा मूलभूत मानवी ह³क आहे आिण लोकशाही ÓयवÖथेत आवÔयक पåरिÖथती Ìहणून Öवाय° आिण मुĉ समाजासाठी मािहतीचे आदानÿदान करÁयासाठी बहòलवादी माÅयमे आवÔयक आहेत. पेड Æयुज ÿेस कौिÆसल¸या ऑफ इंिडया¸या Óया´येनुसार 'पेड Æयूज Ìहणजे पैसे देऊन अथवा वÖतू¸या बदÐयात कोणÂयाही माÅयमामÅये (िÿंट/ इले³ůॉिनक) एखादी बातमी अथवा परी±ण छापून आणणे.िनवडणूक आयोगाने आयोगाने ही सवªसाधारणपणे ही Óया´या Öवीकारली आहे. ÿसार माÅयमांचा समाजातील वाढता ÿभाव पाहता ÿसार माÅयमे मतदारा¸या वतªनात बदल घडवून शकतात हे िनवडणूक रणनीतीकारां¸या, राजकìय प±ां¸या आिण िनवडणूक लढवणाöया उमेदवारां¸या ल±ात आÐयामुळे िनवडणूक िजंकÁयासाठी ÿसार माÅयमांचा मोठ्या ÿमाणात उपयोग करताना िदसून येत आहेत. िनवडणूक िजंकÁयासाठी ÿसारमाÅयमांचा उपयोग करताना ÿसारमाÅयमा¸या मालकì ह³कापासून ते िवतरणापय«त आपली मĉेदारी कशी िनमाªण होईल याचा िवचार वेगवेगळे राजकìय प± आिण उमेदवार करताना िदसून येतात. Âयामुळे आज अनेक राजकìय प±ांसाठी वाता«कन करणारी मुखपýे वतªमानपýा¸या Öवłपात ÿकािशत केली जात आहेत. सोबतच आज इले³ůॉिनक माÅयमां¸या मालकìचे Öवłप पाहता इले³ůॉिनक माÅयमां¸या मालकांना अनेक राजकìय प± संसदेसार´या सभागृहात ÿितिनिधÂव िमळवून देताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयाच पĦतीने अनेक वåरķ पýकारांना सुĦा राºयसभा, लोकसभा, िवधान पåरषद, िवधानसभा यावरही सदÖयÂव िमळवून देÁयाचे काम वेगवेगळे राजकìय प± आपÐयाला करताना िदसून munotes.in
Page 51
िनवडणूक काळातील ÿसार
माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन
51 येतात. तसेच ÿसारमाÅयमां¸या मालकांना आिण ÿसार माÅयमातील काम करणाöया पýकारांना अनेक वेळा सरकारी प±ाकडून, िवरोधी प±ाकडून, राजकìय प±ांकडून, उमेदवारांकडून लाभांची पदे िकंवा आिथªक लाभ होऊ शकणाöया बाबीची ÿलोभने मोठ्या ÿमाणात िदली जातात. अशा पåरिÖथतीत काही ÿसारमाÅयमे ही आिथªक लाभाची ÿलोभने Öवीकारताना िदसून येतात. Âयामुळे ÿसार माÅयमांची Óयावसाियक Öवłपाची भूिमका पाहताना गेÐया अनेक काही काळापासून िवशेषता: िनवडणुक पूवª आिण िनवडणूक काळात, िविवध ÿसंगी भेटवÖतू ÖवीकारÁयापासून, िविवध आिथªक आिण गैर-आिथªक फायदे, िमळवून देणारी अनेक ÿकरणी सÅया समोर येताना आपÐयाला िदसून येत आहेत. एकंदरीतच या मागची पाĵªभूमी पाहता सवाªत महßवाचा उĥेश Ìहणजे ÿसारमाÅयमांचा उपयोग आपÐयाला िनवडणूक िजंकÁयासाठी व आपली भूिमका लोकांना पटवून देÁयासाठी ÿसारमाÅयमांचा खुबीने वापर करÁयाची शैली आज राजकìय प±ांनी आिण उमेदवारांनी शोधलेली आहे. एकंदरीतच आज¸या ÿसारमाÅयमांची Óयावसाियक Öवłपाची चचाª करताना ÿसारमाÅयमे Óयावसाियक Öपध¥¸या ±ेýात िटकून राहÁयासाठी Âयांना मोठ्या ÿमाणात आिथªक पाठबळ हवे असते आिण ते आिथªक पाठबळ हे वेगवेगÑया राजकìय प±ाकडून Âयांना नेहमीच िमळताना िदसून येते. पेड Æयूज¸या वाढीची कारणे पाहता ÿसारमाÅयमांचे कॉपōरेटायझेशन, मालकì आिण संपादकìय भूिमकांचे िवघटन, कंýाटी पĦती¸या उदय, संपादक/पýकारां¸या Öवाय°तेत होणारी घट आिण पýकारां¸या कमी वेतनाची पातळी ही ÿमुख कारणे पेड Æयुज¸या बाबतीत सांगता येतील.Âयामुळे आज ÿसारमाÅयमांची Óयावसाियक नैितकता ही काही अंशी पेड Æयूज¸या माÅयमातून झाकाळलेली आहे. पेड Æयूज¸या सोबतीलाच आज ÿसार माÅयमे Æयूज¸या खाली फेक Æयूज ही मोठ्या ÿमाणात ÿसारीत करताना िदसून येतात. ºयाचा मतदारां¸या वतªनावर आिण Âया¸या मतदान करÁया¸या भूिमकेत बदल करÁयासाठी ÿसार माÅयमातील पेड Æयूज आिण फेक Æयूज ही उपयुĉ ठरते. Âयाचबरोबर कुंपणावर असणारा मतदार हा ÿसार माÅयमां¸या आहारी गेÐयामुळे ÿसार माÅयमांची भूिमकाच Âयांना खरी वाटते. Âयावेळेस Âयांना ÿसार माÅयमांची भूिमका खरी वाटते Âयावेळेस ते आपला मतदानाचा अिधकार Öवतः¸या िववेकबुĦीने नÓहे तर ÿसारमाÅयमां¸या भूिमकेमुळे बदलताना िदसून येतात. भारता¸या िनवडणूक आयोगाने ही आिथªक देवाणघेवाणीतून ÿसारमाÅयमात ÿसाåरत होणाöया बातÌयाची शेकडो ÿकरणे शोधून काढली आहेत. ºयात राजकारÁयांनाना अनुकूल अहवाल देÁयासाठी वतªमानपýे िकंवा टीÓही चॅनेलना पैसे िदले आहेत. Âयामुळे आज ÿसार माÅयमां¸या भूिमके¸या संदभाªत चचाª करताना पेड Æयूज Ļा संकÐपनेचाही िवचार करणे गरजेचे आहे. पेड Æयूज मुळे पुढील काही बाबéचे उÐलंघन होताना िदसून येते,मतदारांने ºया उमेदवारा¸या बाजूने िकंवा िवरोधात मतदान करÁयाचा िनणªय घेतला Âया उमेदवारा¸या Óयिĉमßवाचे िकंवा कामिगरीचे अचूक िचý पेड Æयूज मुळे मतदारांना िमळत नाही. यामुळे लोकशाहीचे मूलतßव नĶ होते. munotes.in
Page 52
मीिडया आिण
िनवडणूक ÿिøया
52 िनवडणूक लढवणारे उमेदवार पेड Æयूजचा खचª काही वेळेस ते िनवडणुकì¸या खचाª¸या खाÂयात दाखवत नाहीत Âयामुळे भारतीय िनवडणूक आयोगाने लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ अंतगªत तयार केलेÐया िनवडणूक आचार िनयम, १९६१ चे उÐलंघन होते. ºया वृ°पýांना पैसे रोख Öवłपात िमळाले आहेत परंतु Âयांनी ते Âयां¸या खाÂयां¸या अिधकृत Öटेटम¤टमÅये दाखवले नाहीत Âयामुळे इतर कायīांÓयितåरĉ कंपनी कायदा, १९५६ तसेच आयकर कायदा, १९६१ चे उÐलंघन होते. पेड Æयूज मतदारांची िदशाभूल करते. Âयामुळे ÿसार माÅयमाची ÿामािणकता धो³यात येऊन वÖतुिनķतेचे Öवłप संपुĶात येते. ÿसार माÅयमे Óयावसाियक ŀिĶकोनातून आपली टीआरपी आिण नफा वाढवÁयावर भर देतात. जेÓहा ÿसारमाÅयमे Öवतःच ĂĶ ÓयवहारांमÅये गुंततात, तेÓहा िवशेषत: िनवडणूक ÿचारादरÌयान, तेÓहा ते लोकशाही िटकवून ठेवÁयासाठी आिण बळकट करÁयासाठी असलेÐया ÿिøयेची गती कमी करतात. पेड ÆयूजमÅये अनेकदा काळा पैसा गुंतलेला असतो, Ìहणजेच काळा पैसा पांढरा करÁयाचं षडयंý ही पेड Æयूज¸या आिण फेक Æयूज¸या माÅयमातून राबवÐया जाते. या िवषयावर संसदीय Öथायी सिमती¸या अहवालासह पेड Æयूजवर बरीच चचाª झाली आहे, तरीही समÖया कशी हाताळायची यावर एकमत होताना िदसून येत नाही. कारण सवªच राजकìय प±ांना िनवडणुका िजंकÁयासाठी ÿसारमाÅयमे आवÔयक असतात Âयामुळे ÿसार माÅयमांवर Âयांना िनयंýण नको आहे. एकंदरीतच पेड Æयूज बातÌयाचे Öवłप कसे असते या संदभाªत ÿेस कौिÆसल ऑफ इंिडयाला योµय मागªदशªक तßवे तयार करणे गरजेचे आहेत. तसेच Öपीड Æयूज उīोगात गुंतलेÐया ÿसार माÅयमांना, Âया¸या मालकांवर संपादकांवर कठोर कारवाई करÁयाचा अिधकार हा ÿेस कौिÆसल ऑफ इंिडया कडे असला पािहजे. पेड Æयूज¸या माÅयमातून ÿसार माÅयमे करत असलेले उīोग हे ÿसार माÅयमांवरील हा एक कलंक आहे Âयामुळे ÿसार माÅयमांनी पेड Æयूज आिण फेक Æयूज¸या बाबतीत सजगतेची भूिमका Öवीकारणे ही काळाची गरज आहे. ÿसारमाÅयमांतील पेड Æयूज ¸या संदभाªत टीÓही चॅनेल आिण केबल नेटवकªमधील राजकìय Öवłपा¸या जािहरातé¸या ÿमाणपýाशी संबंिधत १३ एिÿल २००४ रोजी सवō¸च Æयायालयाने काही महßवपूणª आदेश िदलेले आहेत,तसेच भारत िनवडणूक आयोगाने पý ø. ४९१/पेड Æयूज/ २०१९ िदनांक ०४/०६/२००९ ÿमाणे पेड Æयूज¸या Öथािपत/पुĶी ÿकरणांमÅये करावया¸या कृती सामाियक केÐया आहेत ÂयामÅये ÿसारमाÅयमातून ÿकािशत होणाöया राजकìय जािहराती¸या संदभाªत उमेदवाराचे नाव सीईओं¸या वेबसाइटवर योµय पĦतीने ÿकािशत केले जाईल.सोबतच मुिþत आिण इले³ůॉिनक माÅयमांचे व ÿकाशकाचे नाव ही छापÐया जाईल. munotes.in
Page 53
िनवडणूक काळातील ÿसार
माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन
53 एकंदरीतच िनवडणुकां¸या काळात पेड Æयूज, फेक Æयूज याची वाढलेली ÓयाĮी ल±ात घेता िनवडणूक काळात ÿसाद माÅयमांवर काही िनयंýने येताना आपÐयाला िदसून येतात ती पुढील ÿमाणे. िनवडणुकìदरÌयान माÅयमांवरील िनयंýण िनवडणूक आयोगाचे माÅयमांवर िनयंýण नसते परंतु कायīा¸या िकंवा Æयायालया¸या िनद¥शां¸या अंमलबजावणी करÁयाची जबाबदारी िनवडणूक आयोग माÅयमांना कłन देत असतो. लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ चे कलम १२६ नुसार मतदाना¸या समाĮीसाठी िनिIJत केलेÐया ४८ तासां¸या कालावधीत, िसनेमॅटोúाफ, टेिलिÓहजन िकंवा इतर तÂसम उपकरणांĬारे कोणतीही िनवडणूक बाब माÅयमांतून ÿदिशªत करÁयास मनाई केली जाते. लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ चे कलम १२६ A नुसार िनवडणूक ÿिøयेची सुŁवात झाÐयानंतर ¸या कालावधीत एि³झट पोल आयोिजत करणे आिण Âयांचे िनकाल ÿसाåरत करणे ÿितबंिधत केले आहेत. लोकÿितिनधी कायदा, १९५१ चे कलम १२७A नुसार± िनवडणूक पýके, पोÖटसª इÂयादéची छपाई आिण ÿकाशनावर मुþक आिण ÿकाशकाची नावे आिण प°े असणे बंधनकारक आहे. ४.३.२ माÅयमांची जबाबदारी मािहती तंý²ाना¸या काळात ÿसार माÅयमाचे वाढलेले महßव पाहता ÿसार माÅयमे ही एक लोकिश±ण चळवळ असून समाज जागृती करणारे माÅयम आहे. Âयामुळे ÿसार माÅयमांनी आपÐया Óयवसाियक नैितकतेचा िवचार करता जबाबदारी¸या तßवाने वागणे गरजेचे आहे. Âयामुळे ÿसारमाÅयमांनी पुढील जबाबदाöया Ļा वÖतुिनķ पĦतीने पाळÐया पािहजेत. वेगवेगÑया Öवłपां¸या बातÌया लोकांपय«त पोहोचवणाöया माÅयमांची ÿाथिमक भूिमका Ìहणजे सÂय, िनÕप±, ÿामािणक, अचूक, प±पाती नसलेÐया आिण टीकाÂमक नसलेÐया बातÌया संकिलत कłन Âया ÿकािशत करणे. मीिडया चॅनेल, टेिलिÓहजन, रेिडओ, वतªमानपýे, इंटरनेट आिण इतर उÂपादनांĬारे बातÌया देतात Âयामुळे बातÌया Ļा केवळ मनोरंजनासाठी आिण पाहÁयासाठी नसून देशातील पåरिÖथतीचे योµय ते आकलन होÁया¸या ŀिĶकोनातून बातÌया संकिलत कłन आपÐया ÿे±कांना देशातील सī वतªमान पåरिÖथतीवर भाÕय हे ÿसारमाÅयमांनी करावे. ÿसारमाÅयमे Óयĉì आिण सरकार यां¸यातील पूल Ìहणून काम करतात आिण Óयĉìचे मत बनवÁयाची आिण तोडÁयाची ±मता असलेले एक अÂयंत शिĉशाली साधन आहे. Âयामुळे मुĉ ÿेसिशवाय लोकशाही यशÖवी होऊ शकत नाही. Ìहणून ÿसारमाÅयमांनी केवळ सरकारचा आिण मालकाचा आवाज न होता जनतेचा आवाज झाला पािहजे. munotes.in
Page 54
मीिडया आिण
िनवडणूक ÿिøया
54 माÅयमे काही आिथªक िकंवा इतर ÿलोभनांना बळी पडतात Âयामुळे ÿसार माÅयमांची ÿामािणकता धो³यात येते ती ÿामािणकता ÿसारमाÅयमांनी धो³यात आणू नये. ÿसार माÅयमे हे राजकारण, øìडा, आिथªक, सामािजक आिण सांÖकृितक ±ेýातील दैनंिदन िøयाकलापांबĥल नागåरक िकंवा लोकांना मोठ्या ÿमाणावर जागłक करतात. ÿसार माÅयमे ही समाजाचा आरसा असतात Âयामुळे ÿसारमाÅयमांनी आरशाÿमाणे काम कłन कोरे सÂय आिण कठोर तÃये दाखवने गरजेचे आहे. अिभÓयĉì ÖवातंÞय हा लोकशाही समाजाचा िवशेष अिधकार आहे. कलम 19 (1) (अ) अÆवये भारतीय राºयघटनेत ÿेस ÖवातंÞयाचा समावेश करÁयात आला आहे Âयामुळे ÿसारमाÅयमांनी आपले अिभÓयĉì ÖवातंÞय धो³यात आणू नये. Óयĉé¸या िवचारसरणीचा िवÖतार करÁयासाठी, Âयांना ²ानाने सशĉ करÁयात महßवाची भूिमका ÿसार माÅयमांनी बजावणे आवÔयक आहे कारण भारतासार´या देशात िजथे िनर±रतेचे ÿमाण मोठे आहे, ितथे ²ान देणे आिण Âयांचे िवचार िवÖतृत करणे हे माÅयमांचे कतªÓय ठरते. ÿसारमाÅयमातून कोणÂयाही समाजावर, कोणÂयाही राजकìय प±ावर, कोणतेही राजकìय नेÂया¸या कृतीवर केली जाणारी टीका ही Æयाया¸या भावने¸या ŀĶीने असली पािहजे. ÓयĉéमÅये एकता आिण बंधुÂवाची भावना वाढवणे आिण लोकशाही आिण Æयायावर िवĵास Öथािपत करणे हे माÅयमांनी आपले कतªÓय काटेकोरपणे पाळले पािहजे. ÿसारमाÅयमांची मोठी सामािजक जबाबदारी आहे कारण ते बातÌया आिण मािहती देÁयाÓयितåरĉ िवचार आिण मते Óयĉ करÁयासाठी एक Óयासपीठ ÿदान करतात. Âयामुळे ÿसारमाÅयमांनी वैयिĉक कÐयाणापे±ा सावªजिनक कÐयाणाला महÂव देणे गरजेचे आहे. Æयायपािलका, कायªपािलका आिण िविधमंडळासह लोकशाहीचा चौथा Öतंभ Ìहणून, आपÐया समाजातील अÆयाय, अÂयाचार, दुÕकमª आिण प±पातीपणा यां¸या िवरोधात काम करÁयाची माÅयमांची सवªÖवी भूिमका असली पािहजे. ÿसारमाÅयमांनी ĂĶाचार, घराणेशाही, संÖथाÂमक यंýणां¸या कुरघोडी¸या िवरोधात लढÁयासाठी आिण Âयां¸या िवरोधात अथक मोहीम राबवÁयात मदत केली पािहजे. आजकाल अनेक लोकां¸या वतªनावर माÅयमांचा ÿभाव पडतो. कारण माÅयमातून ÿकािशत होणाöया बातÌया वेगवेगÑया कायªøमा¸या माÅयमातून ÿसारमाÅयमे समाजाला हाताळू शकतात, ÿभािवत कł शकतात, मन वळवू शकतात आिण दबाव आणू शकतात, तसेच काही वेळा सकाराÂमक आिण नकाराÂमक अशा दोÆही मागा«नी जग िनयंिýत कł शकतात Âयामुळे ÿसारमाÅयमांची भूिमका ही नेहमीच वॉच डॉग ¸या Öवłपात असली पािहजे. ÿसारमाÅयमांनी आपÐया िवचारसरणीतून िवचारसरणीचे ňुवीकरण कł नये. munotes.in
Page 55
िनवडणूक काळातील ÿसार
माÅयमां¸या भूिमकेचे मूÐयांकन
55 िदशाभूल करणारी आिण चुकìची तÃये सांगून चुकìची मािहती ÿसार माÅयमांनी ÿसाåरत कł नये. ÿसारमाÅयमांनी आपÐया ÿसारमाÅयमाचा ÿभाव सवªसामाÆय जनतेवर पडेल अशी भूिमका घेऊ नये. एकंदरीतच लोकशाही वातावरणात आिण िनवडणुकì¸या काळातील ÿसार माÅयमां¸या भूिमक या आिण जबाबदाöया Ļा अÂयंत Óयापक Öवłपा¸या आहेत. Âयामुळे लोकशाही समाजात ÿसारमाÅयमांचे सामÃयª आिण महßव जगाला गौरवाÖपद आहे. ÿसारमाÅयमे सरकारचा वॉचडॉग Ìहणून काम करतात आिण ÿशासना¸या कृतéचा ÿÂयेक अहवाल घेऊन ÂयाĬारे Óयĉéना Âयां¸या आजूबाजूला घडणाöया दैनंिदन घडामोडéची मािहती कłन देÁयासाठी जबाबदारीची भूिमका ÿसारमाÅयमांनी Öवीकारली पािहजे. ४.४ सारांश लोकशाही ÓयवÖथे¸या योµय कायाªसाठी ÿसार माÅयमांमÅये पारदशªकता आिण Óयापक अिधकार असायला हवेत. ÿसारमाÅयमांनी Âयांना िमळालेÐया अिभÓयĉì ÖवातंÞयाचा सामािजक कÐयाणासाठी उपयोग करणे आिण वÖतुिनķ ŀिĶकोनातून वाÖतिवक पåरिÖथतीचे आकलन करणारी भूिमका ही सजग लोकशाहीसाठी आिण सजग नागåरक िनमाªण करÁयासाठी बजावने गरजेचे आहे. तेÓहाच ÿसारमाÅयमे हे लोकशाहीचा चौथा आधारÖतंभ ठरतील. आपली ÿगती तपासा १.ÿसार माÅयमां¸या भूिमका सांगा. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.ÿसारमाÅयमां¸या जबाबदाöयावर भाÕय करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 56
मीिडया आिण
िनवडणूक ÿिøया
56 ४.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ Election & media in Digital times,(2019), UNESCO Media Assistance and Elections:Toward an Integrated Approach.(2015).International Institute for Democracy and Electoral Assistance Handbook On Media Monitoring for Election Observation Mission.(2012).Published by the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) Ul. Miodowa 10, 00-251 Warsaw, Poland The Role of Media in Democracy: A Strategic Approach.(1999).Technical Publication Series Center for Democracy and Governance Bureau for Global Programs, Field Support, and Research U.S. Agency for International Development Washington, D.C. Compendium of Instruction on Media Related Matters .(January 2017 ). Document 14 Edition 1,Election Commission of India Nirvachan Sadan, Ashoka Road, New Delhi. munotes.in