Page 1
1 १ प्रादेशिकवाद आशि जागशिकीकरि घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ प्रादेद्दिकवाद १.४ अरब लीग १.४.१ अरब लीगची उद्दिष्टे १.४.२ अरब लीगची रचना १.४.३ अरब लीगचे यिापयि १.४.५ अरब लीग आद्दि भारत १.५ मर्क्योसुर १.५.१ मर्क्योसुरची पार्श्वभुमी व रचना १.५.२ मर्क्योसुरचे यिापयि १.५.३ भारत आद्दि मर्क्योसुर संघटना १.६ आद्दिकन युद्दनयन १.६.१ आद्दिकन युद्दनयनची पार्श्वभुमी व रचना १.६.२ आद्दिकन युद्दनयनची उद्दिष्टे (AU) १.६.३ आद्दिकन युद्दनयन आद्दि जागद्दतकीकरि १.६.४ भारत आद्दि आद्दिका १.७ समारोप १.८ सराव प्रश्न १.९ संदभव १.१ उशिष्टे • प्रादेद्दिकवाद आद्दि जागद्दतकीकरि यांतील सहसंबंध समजून घेिे • अरब लीग, मर्क्योसुर आद्दि आद्दिकन युद्दनयन या प्रादेद्दिक संघटनांची रचना व काये समजून घेिे • अरब लीग, मर्क्योसुर आद्दि आद्दिकन युद्दनयन या प्रादेद्दिक संघटनांचे भारतािी असलेले संबंध तपासिे munotes.in
Page 2
प्रादेद्दिक संघटना आद्दि
आंतरखंडीय गट
2 १.२ प्रस्िावना १९९१ नंतर आंतरराष्ट्रीय राजकारिात जागद्दतकीकरि ही संकल्पना गतीमान होत असून सध्या द्दवद्दवध प्रादेद्दिक संघटनांचे कायवही द्दवस्तारतांना द्ददसत आहेत. वस्तुतः प्रादेद्दिकवाद आद्दि जागद्दतकीकरि या द्दभन्न कल्पना आहेत. मात्र तरीही जागद्दतक राजकारिात या परस्परद्दवरोधी संकल्पना प्रभावीपिे एकद्दत्रत काम करतांना द्ददसत आहेत. अिावेळी द्दवद्दवध प्रादेद्दिक संघटनांना जागद्दतकीकरिाच्या झपाट्यात स्वतःमध्ये अनुकूल बदल करावे लागत आहेत. १.३ प्रादेशिकवाद २१ व्या ितकातील प्रगत तंत्रज्ञान आद्दि राजयांचे परस्परांवरील वाढत जािारे परस्परावलंबन पाहता आंतरराष्ट्रीय राजकारिात जागद्दतकीकरि आद्दि प्रादेद्दिकवाद या परस्परद्दवरोधी संकल्पना एकाच वेळी गद्दतमान होतांना द्ददसतात. जागद्दतकीकरि ही अद्दलकडच्या काळातील संकल्पना असली तरी त्याची सुरवात दुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर झालेली द्ददसून येते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागद्दतक बाजारपेठेचे सुलभीकरि व्हावे यासाठी आंतरराष्ट्रीय नािेद्दनधी (IMF) आद्दि जागद्दतक बँक (World Bank) यांसारख्या द्दवत्तीय संस्था स्थापन झाल्या. यातून सीमारहीत जागद्दतक व्यवस्था (Borderless Global Order) ही संकल्पना प्रचद्दलत होऊ लागली. द्ददवसेंद्ददवस आद्दथवक, द्दवत्तीय, पयाववरिीय आद्दि राजकीय मुिे आंतरराष्ट्रीय बनत असल्याने जागद्दतकीकरि ही संकल्पना खऱ्या अथावने व्यापक बनत आहे. अथावत जागद्दतकीकरिाच्या काही मुलभूत समस्या आहेत. जागद्दतकीकरि राष्ट्रांतगवत सुरक्षा व राजकीय प्रश्न हाताळण्यात अपयिी ठरतांना द्ददसते. जागद्दतककरिामुळे राजयांचे आद्दथवक द्दवकास आद्दि द्दवत्तीय देवाि-घेवािीवरील द्दनयंत्रि संपुष्टात येत आहे. या पार्श्वभुमीवर प्रादेद्दिकवाद हा राजयांसाठी एक आकर्वक पयावय ठरत असून क्षेत्रीय व्यापारी सहमतीसारख्या (Regional Trade Agreement) मागाांतून राजयांना बाजारपेठ आद्दि आद्दथवक व्यवस्थेवर आपली पकड द्दटकवून ठेविे िर्क्य होत आहे. आद्दिकन यूद्दनयनसारख्या संघटनांचे प्रादेद्दिक िांतताद्दनमीतील यि पाहता प्रादेद्दिकवाद हा एक चांगला पयावय ठरतांना द्ददसत आहे. प्रस्तुत प्रकरिात आपि अरब द्दलग, मर्क्योसुर आद्दि आद्दिकन यूद्दनयन या संघटनांची द्दनमीती आद्दि प्रादेद्दिक योगदान यांची चचाव करिार आहोत. १.४ अरब शिग लीग ऑफ अरब स्टेट्स (LAS) द्दकंवा अरब लीग (AL) ही मध्य पूवव आद्दि आद्दिकेच्या काही भागांतील अरब राजयांची प्रादेद्दिक संघटना आहे. १९ व्या ितकाच्या उत्तराधावत अरब राष्ट्रांत पॅन-अरबवाद (Pan- Arabism) ही राजकीय द्दवचारधारा प्रभावी बनली. सवव अरब राष्ट्रांत राजकीय, सांस्कृद्दतक आद्दि सामाद्दजक-राजकीय ऐर्क्य घडवून आले पाद्दहजे या उिेिाने पुढे आलेल्या पॅन- अरबवादी द्दवचारधारेचे एक मुतव स्वरुप म्हिून अरब द्दलग संघटनेकडे पाद्दहले जाते. १९४४ मध्ये इद्दजप्त, इराक, द्दसररया, जॉडवन आद्दि लेबनान या देिांनी अलेर्क्झांड्रीया प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी करीत समान प्रद्दतद्दनधीत्वावर आधाररत munotes.in
Page 3
प्रादेद्दिकवाद आद्दि
जागद्दतकीकरि
3 प्रादेद्दिक संघटनेची द्दनद्दमवती झाली पाद्दहजे असा द्दवचार मांडला. यातूनच १९४५ मध्ये लीग ऑफ अरब स्टेट्स (LAS) ची स्थापना झाली. २२ माचव १९४५ रोजी इद्दजप्त, सीररया, लेबनॉन, इराक, रान्सजॉडवन (आता जॉडवन), सौदी अरेद्दबया आद्दि येमेन या सहा संस्थापक देिांच्या मदतीने रोजी कैरोमध्ये अरब द्दलगची स्थापन झाली. नंतरच्या काळात द्दलद्दबया, सुदान, ट्युद्दनद्दिया, मोरोर्क्को, कुवेत, अल्जेररया, बहरीन, ओमान, कतार आद्दि संयुक्त अरब अद्दमराती, मॉररटाद्दनया, सोमाद्दलया, पॅलेस्टाईन, द्दजबूती आद्दि कोमोरोस या देिांनीही लीग ऑफ अरब स्टेटसचे सदस्यत्व द्दस्वकारले. १.४.१ अरब िीगची उशिष्टे- अरब लीगचे प्रमुख उद्दिष्ट सदस्य राष्ट्रांच्या सहकायावला प्रोत्साहन देिे, त्यांच्या वैयद्दक्तक आद्दि सामूद्दहक स्वातंत्र्य आद्दि साववभौमत्वाचे रक्षि करिे आद्दि मध्य पूवव आद्दि आद्दिकेतील अरब देिांचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करिे हे आहे. अरब लीगच्या चाटवरमध्ये खालील उद्दिष्टे सद्दवस्तरपिे नमूद केली आहेत: • अरब देिांतील संबंध मजबूत करिे • सदस्य- राष्ट्रांच्या स्वातंत्र्याचे रक्षि करिे • सदस्य- राष्ट्रांतील योजना आद्दि धोरिांमध्ये समन्वय साधिे • आद्दथवक, सांस्कृद्दतक, सामाद्दजक, आरोग्य आद्दि इतर क्षेत्रांत सहकायव वाढविे • अरब राजयांच्या द्दहतसंबंधांचा आद्दि घडामोडींचा आग्रह धरिे • सुरक्षा आद्दि िांतता सुद्दनद्दित करण्यासाठी आद्दि आद्दथवक आद्दि सामाद्दजक संबंधांचे द्दनयमन करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय संस्थांना सहकायव करिे अरब लीग ही आपल्या सदस्य राष्ट्रांना आद्दथवकदृष्ट्या संघटीत करिे तसेच परकीय सहाय्य न मागता सदस्य राष्ट्रांतील संघर्व सोडवण्याचा प्रयत्न करिे यासाठी काम करिारी एक राजकीय संघटना आहे. त्यात राजय प्रद्दतद्दनधी संसदेचे घटक असतात. १.४.२ अरब िीगची रचना- अरब लीगची पररर्द (Council), द्दविेर् मंत्री सद्दमत्या (Special Committees), सामान्य-सद्दचवालय (Secretariat) आद्दि द्दविेर् एजन्सी (Specialised Agency) ही कायवकारी अंगे आहेत. संघटनेचे सद्दचवालय कैरो, इद्दजप्त येथे द्दस्थत आहे. अरब द्दलगच्या पररर्देत सवव सदस्य राष्ट्रे प्रद्दतद्दनधीत्व करतात. प्रत्येक सदस्यास एक मत देण्याचा अद्दधकार असून पररर्देतील द्दनिवय हे बहुमतावर आधाररत असतात. पररर्देची बैठक वर्ावतून दोनदा बोलावली जाते. सद्दचवालयात राजकीय, आद्दथवक, सामाद्दजक व वैधाद्दनक असे द्दवभाग आहेत. इतर द्दविेर् एजन्सींमध्ये िैक्षद्दिक, सांस्कृद्दतक, वैज्ञाद्दनक यांसारख्या एजन्सींचा समावेि होतो. munotes.in
Page 4
प्रादेद्दिक संघटना आद्दि
आंतरखंडीय गट
4 सुरुवातीच्या काळात अरब लीगने सदस्य राष्ट्रांच्या आद्दथवक, सांस्कृद्दतक आद्दि सामाद्दजक द्दहतसंबंधावर लक्ष केंद्दित केले. सदस्य राष्ट्रांत धोरिात्मक बाबींवर समन्वय साधने व समान प्रश्नांवर प्रद्दतद्दनधीत्व करता यावे यासाठी १९६४ मध्ये अरब लीग िैक्षद्दिक, सांस्कृद्दतक आद्दि वैज्ञाद्दनक संघटना (ALECSO) ची स्थापना झाली. सदस्य राष्ट्रांत आद्दथवक ऐर्क्य (Economic integration) द्दनमावि करण्याच्या दृष्टीने अरब लीगने संयुक्त अरब आद्दथवक कृती सरनामा (Joint Arab Economic Action Charter) ची द्दनद्दमवती केली. या सरनाम्यामुळे आद्दथवक कृतींना आकार प्राप्त देिे अरब लीगला िर्क्य झाले. याद्दिवाय १९६५ मध्ये अरब समान बाजारपेठ (Arab Common Market) करण्यात आले. या समान बाजारपेठेमुळे नैसद्दगवक संसाधने आद्दि कृर्ी उत्पादने, भांडवल आद्दि श्रमाचे मुक्त चलन तसेच आद्दथवक द्दवकासातील समन्वय साधने िर्क्य झाले. १.४.३ अरब िीगचे यिापयि अरब लीगच्या स्थापनेस पन्नास वर्ाांहून अद्दधक काळ ओलांडला असून सध्या ही संघटना अरब राष्ट्रांत आपली उपयुक्तता द्दटकवून ठेवण्याची तसेच स्थाद्दनक संघर्व सोडद्दवण्यात बाजूला न टाकल्या जाण्यासाठी प्रयत्न करत आहे. पॅलेस्टाईन- इस्त्राईल संघर्व, लेबनन- इस्त्राईल संघर्व आद्दि इराक संघर्ाांमुळे संपूिव अरब राष्ट्रांतील ऐर्क्य धोर्क्यात आले आहे. दुसरीकडे संघटनेची फुगीर सदस्यसंख्या, संघटनेच्या अद्दनयमीत द्दिखर बैठका यामुळे अरब लीगची उपयुक्तता काय? असा प्रश्न उपद्दस्थत केला जातो. मात्र, संघटनेची द्दवद्दवध संघर्वजन्य पररद्दस्थतीतील कामद्दगरी पाहता अरब लीगचे यिापयि पुढीलप्रमािे मांडता येईल- • २०१० मधील अरब द्दस्प्रंग प्रश्नावर अरब लीगने प्रभावी हस्तक्षेप करीत द्दलद्दबयाचे हुकूमिहा मुअम्मर गिाफी यांच्यावर द्दटका केल्याने आंतरराष्ट्रीय दबाव प्रभावी बनला • १९६७ च्या इस्त्राईल- अरब सहा द्ददवसीय युद्धानंतर अरब लीगने इस्त्राईलला पाद्दठंबा देिाऱ्या अमेररका, युनायटेड द्दकंगडम आद्दि नेदरलँडसारख्या देिांवर तेलद्दनबांध लादले. अरब राष्ट्रे ही तेलाचे प्रमुख द्दनयावतदार असल्याने तेल द्दनबांधांमुळे १९७० मध्ये तेलसंकट द्दनमावि झाले. • पॅलेस्टाईनला मान्यता व पाद्दठंबा देण्यात अरब लीगला काहीप्रमािात यि द्दमळाले. अरब लीगचे अपयि • अरब लीगचे द्दनिवय एकमताने झाल्यासच सवव सदस्यांवर बंधनकारक असतात. अिावेळी, अरब लीगचे स्वरुप हे ‘केवळ चचेचे द्दठकाि’ असे बनले आहे. अरब लीगच्या द्दनिवयांचे सदस्यांवर दाद्दयत्व नसल्याने संघटना आतापयांत प्रभावी कामद्दगरी करु िकली नाही. • सदस्य राष्ट्रांना अरब लीगमध्ये आपली भूद्दमका ठरविे काहीसे कद्दठि जात असल्याने सदस्य राष्ट्रांकडून संघटनेला द्दनधी द्दमळिे कद्दठि जाते. यामुळे संघटनेला मानवतावादी कायवक्रम (Humanitarian Programmes) आयोद्दजत करिे कठीि जात आहे. munotes.in
Page 5
प्रादेद्दिकवाद आद्दि
जागद्दतकीकरि
5 १.४.५ अरब िीग आशि भारि भारत आद्दि अरब क्षेत्र यांच्यात प्राचीन काळापासून घद्दनष्ठ संबंध राद्दहले आहेत. अरब क्षेत्र हे भारताच्या परराष्ट्र धोरिामध्ये द्दवस्ताररत िेजार (Extended Neighbourhood) या प्रकारात मोडते. पॅलेस्टाईन प्रश्नावर भारताची ठाम भूद्दमका, आंतरराष्ट्रीय घडामोडींवर अरब जगतािी द्दमळतीजुळती भूद्दमका आद्दि दृढ आद्दथवक तसेच व्यापारी संबंध यामुळे भारत आद्दि अरब संबंध महत्वपुिव राद्दहले आहेत. माचव २००२ मध्ये भारताने अरब लीगसोबत चचावत्मक देवािघेवािींना संस्थात्मक स्वरुप देण्यासाठी सामंजस्य करारावर (Memorandum of Understanding) स्वाक्षरी केली. या करारामुळे २००३, २००४, २००७ आद्दि २०१० मध्ये भारत आद्दि अरब लीग यांच्यात बैठका घडून आल्या. याद्दिवाय २००८ मध्ये अरब- भारत सहकायव मंच (Arab- India Cooperation Forum) या सामंजस्य करारातून ११ कलमी कृती कायवक्रम द्दस्वकारण्यात आला. भारताने अरब लीगसोबत राजनद्दयक संबंध दृढ व्हावे यासाठी २०१० मध्ये कैरोमधील भारतीय राजदूतांना अरब लीगच्या कायम प्रद्दतद्दनधीत्वाचा (Permanent Representative) दजाव द्ददला. १.५ मर्क्योसुर मर्क्योसुर हा दद्दक्षि अमेररकन व्यापार गट आहे. याला सदनव कॉमन माकेट, मर्क्योसुर आद्दि मकोसुल अिा द्दवद्दवध नावांनी ओळखले जाते. १९९१ मध्ये ॲसन्िन संधीच्या (Asuncion Treaty) माध्यमातून अजेंद्दटना, ब्राझील, पॅराग्वे आद्दि उरुग्वे या देिांनी परस्पर व्यापारातील आयात- द्दनयावत िुल्क हळूहळू काढून टाकत १९९४ पयांत मुक्त वाद्दिजय क्षेत्रापयांत स्थापन करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न सुरू केले. यातूनच मर्क्योसुर संघटनेची स्थापना झाली असे मानले जाते. १.५.१ मर्क्योसुरची पार्श्वभुमी व रचना- सदस्य देिांनी ॲसन्िन संधीस १९९४ मध्ये ओरो प्रेटो प्रोटोकॉलद्वारे (Auro Preto Protocol) कायम राखले. ऑरो प्रेटो प्रोटोकॉलमुळे (१९९४) मर्क्योसुरला संघटनात्मक आद्दि आंतरराष्ट्रीय कायद्ांतगवत कायदेिीर स्वरुप प्राप्त झाले असे मानले जाते. अथावत, Latin American Free Trade Association (१९६०) आद्दि Latin American Integration Association (१९८०) यासारख्या प्रयत्नांतून लॅद्दटन अमेररकेच्या अथवव्यवस्थांचे एकत्रीकरि करण्याचा प्रयत्न यापूवीही करण्यात आला होता. १९८५ मध्ये अजेंद्दटना आद्दि ब्राझील यांनी अथवव्यवस्थांच्या एकात्मतेला चालना देण्यासाठी इग्वाकू घोर्िेवर (Iguacu Declaration) स्वाक्षरी केली. यानंतर दोन्ही देिांनी अनेक व्यावसाद्दयक करारांवर वाटाघाटी केल्या. अजेंद्दटना आद्दि ब्राझील यांनी १९८८ मध्ये Treaty for Integration, Cooperation, and Development द्वारे १० वर्ाांच्या आत एक समान बाजारपेठ स्थापन करण्यासाठी काम करण्यास वचनबद्ध केले. सध्या मर्क्योसुर संघटनेत अजेंटीना, ब्राझील, पॅराग्वे आद्दि उरुग्वे यासारखे कायम सदस्य तर बोद्दलद्दव्हया, द्दचली, कोलंद्दबया, इर्क्वेडोर, गयाना, पेरू आद्दि सुरीनाम हे सहयोगी देि आहेत. मर्क्योसुरमधील व्हेनेझुएलाचे १ द्दडसेंबर २०१६ पासून पूिव सदस्यत्व रि करण्यात आले आहे. मर्क्योसुरचे मुख्यालय उरुग्वेच्या मॉन्टेद्दव्हद्दडओ येथे आहे. munotes.in
Page 6
प्रादेद्दिक संघटना आद्दि
आंतरखंडीय गट
6 मर्क्योसुरचा मुख्य उिेि लॅटीन अमेररकन देिांतील वस्तू, लोक आद्दि चलन यांच्या प्रवाहाला प्रोत्साहन देिे तसेच मुक्त व्यापार घडवून आििे हा आहे. स्थापनेपासून मर्क्योसुरची वेळोवेळी उद्दिष्ट्ये बदलण्यात आले आहेत. लॅटीन अमेररकन राष्ट्रांमध्ये मुक्त आंतर-क्षेत्र व्यापार आद्दि सदस्य देिांमधील समान व्यापार धोरि अिा मयावद्ददत स्वरुपात मर्क्योसुर संघटना काम करत आहे. मर्क्योसुरची द्दनिवयप्रद्दक्रया कॉमन माकेट कौद्दन्सल (Council of the Common Market-CMC), कॉमन माकेट ग्रुप (Common Market Group-GMC) आद्दि मर्क्योसुर रेड कद्दमिन (Mercosur Trade Commission- CCM) या तीन घटकसंस्थांद्वारे पार पाडली जाते. कॉमन माकेट कौद्दन्सल प्राथद्दमक द्दनिवय घेिारी घटकसंस्था असून संघटनेतील राजकीय ऐर्क्य अबाधीत राखण्याचे काम पाहते. कॉमन माकेट ग्रुप संघटनेच्या दैनंद्ददन धोरिांची अंमलबजाविी करिारी कायवकारी घटकसंस्था आहे तर मर्क्योसुर रेड कद्दमिनच्या मदतीने समान व्यावसाद्दयक धोरिाची अंमलबजाविी तसेच देखरेख करिे आद्दि व्यापारी द्दववाद सोडवले जातात. याद्दिवाय, व्यवसाय आद्दि कामगार संघटनांना द्दवचार व्यक्त करण्यासाठी व्यासपीठ उपलब्ध करुन देिाऱ्या आद्दथवक आद्दि सामाद्दजक मंचाची भुद्दमकाही मर्क्योसुरमध्ये महत्वाची आहे. अनेक वर्ाांच्या प्रयत्नांनंतर १ जानेवारी १९९५ रोजी मर्क्योसुर सदस्यांकडून इतर सदस्यांवर लादलेले अंतगवत िुल्क कमी करण्याच्या एक मुक्त-व्यापार क्षेत्र आद्दि कस्टम युद्दनयनची औपचाररक स्थापना करण्यात आली मात्र, काही अंतगवत वस्तूंवरील सीमािुल्काचा कायम दबदबा व इतर गैरसदस्य लॅटीन अमेररकन राष्ट्रांकडून आयातीवर समान दर लागू करण्यास असहकायव यामुळे मर्क्योसुर संघटना प्रभावी काम करु िकत नव्हती. २०२२ ची आकडेवारी पाहता मर्क्योसुर ही जगातील ६ वी सवावत मोठी अथवव्यवस्था म्हिून उभी राहीली आहे. सध्या मर्क्योसुरने इस्रायल, इद्दजप्त, जपान आद्दि युरोद्दपयन यूद्दनयन यांच्यािी मुक्त व्यापार करार (Free Trade Agreement-FTA) केले आहेत. १.५.२ मर्क्योसुरचे यिापयि स्थापनेनंतर सुरवातीच्या पद्दहल्या दिकात मर्क्योसुर संघटनेचे कायव अजेंटीना आद्दि ब्राझील या दोन सवावत मोठ्या सदस्य राजयांच्या देिांतगवत आद्दथवक धोरिे आद्दि व्यापक राजकीय उद्दिष्टांना समायोद्दजत करण्यात खचव झाले. या सुरवातीच्या काळात मर्क्योसुरने सदस्य देिांना आद्दथवक सुधारिा व एकीकरि प्रकल्प यांसारख्या राजद्दकयदृष्ट्या अद्दप्रय धोरिात्मक बदल द्दस्वकारण्यास भाग पाडले. अिावेळी मर्क्योसुर संघटनेच्या यिापयिाची चचाव करिे अपेद्दक्षत आहे. • अद्दधक खुल्या प्रादेद्दिक बाजारपेठेची द्दनद्दमवती करण्यासाठी मर्क्योसुर संघटनेने फायदेिीर ठरिाऱ्या जकातद्दवर्यक अडथळयांमध्ये पद्धतिीर कपात केली. यामुळे लॅटीन अमेररकेत थेट द्दवदेिी गुंतविुकीचा (एफडीआय) ओघ आकद्दर्वत झाला. • मर्क्योसुरच्या एकत्रीकरिाच्या प्रमुख वैद्दिष्ट्यांपैकी म्हिजे बहुलवादी तसेच द्दवद्दवधतेवर आधाररत दद्दक्षि अमेररकेतील स्वतःची ओळख. स्पॅद्दनि, पोतुवगीज आद्दि munotes.in
Page 7
प्रादेद्दिकवाद आद्दि
जागद्दतकीकरि
7 ग्वारानी भार्ांना अद्दधकृत भार्ा दजाव देत तसेच क्षेत्रातील नागररकांची मुक्त संचार यासारख्या सांस्कृद्दतक ऐर्क्याचा वापर मर्क्योसुर संघटना सांस्कृद्दतक ऐर्क्य स्थापन करीत आहे. • सुरवातीपासून मर्क्योसुरने आंतरराष्ट्रीय व्यापार संबंधांचे अत्यंत खुले धोरि द्दस्वकारत अँडीयन समुदाय, र्क्युबा, इस्रायल, द्दचली, इद्दजप्त यांच्यािी करारांवर स्वाक्षरी केली आहे. त्याद्दिवाय मर्क्योसुरने पॅलेस्टाईन, भारत आद्दि युरोद्दपयन यूद्दनयन यांच्यािी आंतरराष्ट्रीय व्यापार संबंधांचे खुले धोरि द्दस्वकारले आहे. मर्क्योसुरिी व्यवहार करिाऱ् या इतर देिांमध्ये मध्य पूवेतील अनेक राष्ट्रे आद्दि दद्दक्षि कोररया यांचाही समावेि आहे. मर्क्योसुरचे अपयि- • स्थापनेपासून मर्क्योसुरच्या उद्दिष्टांमध्ये वारंवार बदल झाले आहेत जयामुळे मर्क्योसुर ही एक द्दस्थर संस्था आहे असे वाटत नाही. मर्क्योसुरच्या कमकुवत द्दनिवयक्षमतेमुळे मूलभूत दस्तावेजांमधील नमूद उद्दिष्टे वास्तवात येऊ िकली नाहीत. जयामुळे मर्क्योसुर ही देिांतगवत आद्दि परदेिात अद्दवर्श्ासाहव संघटना आहे अिी टीका केली जाते. • ऑरो प्रेटो प्रोटोकॉलवरील सदस्यांच्या स्वाक्षरीमुळे द्दडसेंबर १९९४ मध्ये ॲसन्िन संधीस संस्थात्मकररत्या भर्क्कम करिे िर्क्य झाले. ऑरो प्रेटो प्रोटोकॉलने मर्क्योसुरच्या कॉमन माकेट कौद्दन्सल आद्दि कॉमन माकेट ग्रुप या दोन मुख्य संस्था स्थापन केल्या. • मर्क्योसुरची रचना प्रादेद्दिक एकीकरि प्रद्दक्रयेचे आंतरिासकीय स्वरूप प्रद्दतद्दबंद्दबत करते. अथावत प्रभावी नोकरिाहीच्या अभावामुळे मर्क्योसुरसाठी समान दृष्टीकोन द्दकंवा उिेि प्रस्ताद्दवत करिे, द्दवकद्दसत करिे आद्दि अंद्दतमत: अंमलात आििे यात अडचिी येत आहेत. • अजेंद्दटनातील आद्दथवक संकटामुळे (२००१) मर्क्योसुर संघटनेतील सुरवातीच्या काळातील ऐर्क्य धोर्क्यात आल्यानंतर सववसमावेिक संस्थात्मक बळकटीकरि, प्रादेद्दिक एकात्मता अजेंडा व्यापक करण्याची महत्त्वाकांक्षा आद्दि सवावत महत्त्वाचे म्हिजे, मर्क्योसुरच्या भूद्दमकेवर पुन्हा जोर देण्याचा प्रयत्न झाला. १.५.३ भारि आशि मर्क्योसुर संघटना भारत आद्दि मर्क्योसुर संघटना यांच्यातील संबंध प्रामुख्याने व्यापार, प्राधान्य व्यापार क्षेत्र यांसारख्या घटकांिी द्दनगडीत आहेत. १७ जून २००३ रोजी भारत आद्दि मर्क्योसुर यांच्यात िेमवकव करारावर स्वाक्षरी करण्यात आली. २५ जानेवारी २००४ रोजी नवी द्ददल्ली येथे या िेमवकव कराराचा एक भाग म्हिून एक प्राधान्य व्यापार करार (PTA) वर स्वाक्षरी करण्यात आली. या प्राधान्य व्यापार कराराचा उिेि मर्क्योसुर आद्दि भारत यांच्यातील वतवमान संबंधांचा द्दवस्तार आद्दि बळकटीकरि करिे हा आहे. प्राधान्य व्यापार करार कायावद्दन्वत करण्यासाठी वाटाघाटींच्या सहा फेऱ्यांमध्ये munotes.in
Page 8
प्रादेद्दिक संघटना आद्दि
आंतरखंडीय गट
8 पाच पररद्दिष्टांना अंद्दतम रूप देण्यात आले होते. १९ माचव २००५ रोजी नवी द्ददल्ली येथे G-२० बैठक संपल्यानंतर दोन्ही बाजूंनी यावर स्वाक्षऱ्या करण्यात आल्या. या प्राधान्य व्यापार कराराद्वारे भारताने मांस आद्दि मांस उत्पादने, सेंद्दिय आद्दि अजैद्दवक रसायने, रंग आद्दि रंगिव्ये यांसारख्या ऑफर सूचीमध्ये समाद्दवष्ट असलेली प्रमुख उत्पादनांचा समावेि केला होता. दुसरीकडे मर्क्योसुरच्या ऑफर सूचीमध्ये सेंद्दिय रसायने, फामावस्युद्दटकल्स, आवश्यक तेले, प्लाद्दस्टक आद्दि वस्तू, रबर आद्दि रबर उत्पादने, साधने आद्दि अवजारे, यंत्रसामग्री, इलेद्दर्क्रकल मद्दिनरी आद्दि उपकरिे यासारख्या उत्पादनांचा समावेि आहे. भारत - मर्क्योसुर प्राधान्य व्यापार करार १ जून २००९ पासून लागू झाला. लॅद्दटन अमेररकेतील सवावत मोठी अथवव्यवस्था असलेल्या ब्राझीलमध्ये भारतीय उत्पाद्ददत वस्तूंच्या द्दवस्तृत श्रेिीसाठी मोठी बाजारपेठ उपलब्ध आहे. तसेच, ब्राझील हा भरपूर नैसद्दगवक संसाधने असलेला देि असून भारताला द्दवद्दवध क्षेत्रांमध्ये द्दविेर्तः कृर्ी तंत्रज्ञान, जैव-ऊजाव, और्धद्दनमावि, तेल आद्दि संरक्षि आद्दि अंतराळात मदत करू िकतो. १.६ आशिकन यूशनयन आद्दिकन युद्दनयन (AU) ही आद्दिका खंडातील ५५ सदस्य राष्ट्रांचा समावेि असलेली प्रमुख संघटना आहे. २००२ मध्ये स्थापन झालेल्या आद्दिकन यूद्दनयनने पूवीच्या ऑगवनायझेिन ऑफ आद्दिकन युद्दनटी (OAU) (१९६३-२००२) या आंतरसरकारी संस्थेची जागा घेतली. OAU ही सदस्य राष्ट्रांमधील राजकीय आद्दि आद्दथवक एकात्मतेला प्रोत्साहन देिे आद्दि आद्दिकन खंडातून वसाहतवाद आद्दि नव-वसाहतवाद नष्ट करिे यासाठी प्रयत्न करिारी संस्था होती. आद्दिकन लोकांचे स्वातंत्र्य, न्याय, समानता आद्दि सन्मान यावर मुख्य लक्ष केंद्दित करून एकसंध आद्दि मुक्त आद्दिकेसाठी हा पुढाकार घेण्यात आला. मात्र द्दनिवयाच्या प्रभावी अंमलबजाविीसाठी सिस्त्र दलाचा अभाव, सदस्य राष्ट्रांच्या अंतगवत बाबींत सहभागाद्दवर्यी अनास्था यामुळे OAU केवळ चचेचे व्यासपीठ ठरली. १.६.१ आशिकन युशनयनची पार्श्वभुमी व रचना- OAU च्या अपयिानंतर प्रभावी African Union स्थापन झाली पाद्दहजे हा द्दवचार जोर धरु लागला. OAU च्या ९ सप्टेंबर १९९९ सटव बैठकीनंतर सटव घोर्िा (Sirte Declaration) द्दस्वकारण्यात आली. या घोर्िेद्वारे आद्दिकन युद्दनयनची स्थापना करण्याचे आवाहन करण्यात आले. आद्दि २००१ मध्ये लुसाका येथे, जेव्हा आद्दिकन युद्दनयनच्या अंमलबजाविीची योजना स्वीकारली गेली. AU चे मुख्यालय आद्ददस अबाबा, इद्दथयोद्दपया येथे आहे. आद्दिकन युद्दनयनची रचना पाहता त्यामध्ये राजकीय आद्दि प्रिासकीय अिा दोन्ही घटकांचा समावेि द्ददसतो. आद्दिकन युद्दनयन असेंब्ली ही संघटनेतील द्दनिवय घेिारी द्दिखर संस्था आहे. आद्दिकन युद्दनयन असेंब्ली संघटनेतील सदस्य राष्ट्रांच्या सवव राजयप्रमुख द्दकंवा सरकारांनी बनलेली आहे. तर पॅन-आद्दिकन संसद ही आद्दिकन युद्दनयनची एक प्राद्दतद्दनद्दधक संस्था असून त्यामध्ये सदस्य राजयांच्या राष्ट्रीय कायदेमंडळांद्वारे द्दनवडलेले २६५ सदस्य असतात. याद्दिवाय, परराष्ट्र मंत्र्यांची बनलेली कायवकारी पररर्द, स्थायी प्रद्दतद्दनधी सद्दमती, आद्दि आद्दथवक, सामाद्दजक आद्दि सांस्कृद्दतक पररर्द (ECOSOC) या अन्य घटकांचाही समावेि आहे. munotes.in
Page 9
प्रादेद्दिकवाद आद्दि
जागद्दतकीकरि
9 १.६.२ आशिकन युशनयनची उशिष्टे (AU) आद्दिकन युद्दनयनच्या संवैधाद्दनक कायदा आद्दि आद्दिकन युद्दनयनच्या घटनात्मक कायद्ातील सुधारिांवरील प्रोटोकॉलद्वारे AU ची उद्दिष्टे मांडली गेली. • आद्दिकन देि आद्दि लोकांमध्ये एकता प्रस्थाद्दपत करिे. • ५५ सदस्य देिांच्या प्रादेद्दिक अखंडता, साववभौमत्व आद्दि स्वातंत्र्याचे रक्षि करिे. • आद्दिकन खंडाच्या राजकीय तसेच सामाद्दजक-आद्दथवक अखंडतेला गती देिे. • आद्दिकन खंड आद्दि तेथील लोकांच्या स्वारस्याच्या मुद्द्ांवर समान आद्दिकन भुद्दमकेचा प्रचार करिे • आंतरराष्ट्रीय सहकायावला प्रोत्साहन देिे आद्दि खंडातील िांतता, सुरक्षा आद्दि द्दस्थरता यांना प्रोत्साहन देिे • लोकिाही तत्त्वे आद्दि संस्थांसह खंडातील लोकद्दप्रय सहभाग आद्दि िासनाचा प्रचार करिे • सामाद्दयक व्यापार, संरक्षि आद्दि परराष्ट्र धोरिांचा द्दवकास करिे. • मानव आद्दि लोकांच्या हर्क्कांवरील आद्दिकन चाटवरनुसार मानवी हर्क्कांचे संरक्षि करिे. • सामाद्दजक, आद्दथवक आद्दि सांस्कृद्दतक स्तरावर खंडाचा िार्श्त द्दवकास साधिे. • द्दवज्ञान आद्दि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील प्रगतीद्वारे खंडाचा द्दवकास करिे आद्दिकन युद्दनयनचा महत्वपुिव घटक असलेल्या िांतता व सुरक्षा पररर्देच्या २००४ पासून दारफुर, कोमोरोस, सोमाद्दलया, डेमोक्रॅद्दटक ररपद्दब्लक ऑफ कॉंगो, बुरुंडी, आयव्हरी कोस्ट आद्दि इतर देिांमधील संकटांच्या संबंधात सद्दक्रय आहे. १.६.३ आशिकन युशनयन आशि जागशिकीकरि आद्दिकन देिांमधील जागद्दतकीकरिाच्या प्रभावाबाबत (जयात व्यापार, भांडवल प्रवाह आद्दि द्दविेर्तः कुिल कामगारांचे अद्दधक स्थलांतर इ.) द्दभन्नता आहे. घाना, टांझाद्दनया, केद्दनया आद्दि बोत्सवानासारख्या मूठभर देिांना देिांना जागद्दतकीकरिाचा जोरदार फायदा होत आहे. आद्दिकन खंडातील जागद्दतकीकरिात िान्स आद्दि द्दब्रटनसारखे एकेकाळचे वसाहतवादी देि आजही राजकीय आद्दि आद्दथवकदृष्ट्या खूप महत्त्वाचे आहेत. त्याद्दिवाय, अमेररका आद्दि चीन अनेक दिकांपासून आद्दिकेत सामील आहे. इतर देिांप्रमािे भारतही आद्दिकेत अद्दधकाद्दधक सामील होत आहे. भारत एक मुक्त लोकिाही देि असून कमी द्दकमतीच्या पायाभूत सुद्दवधांबाबत आद्दिका हा भारतासाठी महत्वपुिव बाजारपेठ आहे. munotes.in
Page 10
प्रादेद्दिक संघटना आद्दि
आंतरखंडीय गट
10 १.६.४ भारि आशि आशिका गेल्या दीड दिकात, भारत आद्दि आद्दिका यांच्यातील व्यापारात अनेक पटीने वाढ झाली आहे. २०१८-१९ मध्ये USD ६३.३ अब्जचा द्दद्वपक्षीय व्यापार करीत भारत हा आद्दिका खंडातील द्दतसरा सवावत मोठा व्यापारी भागीदार बनला आहे. संयुक्त राष्ट्रातील सुधारिा, दहितवादद्दवरोधी कारवाया, सायबर सुरक्षा आद्दि ऊजाव सुरक्षा यांवर भारत आद्दि आद्दिकेचे समान द्दहतसंबंध आहेत. भारत आद्दि आद्दिका यांच्यात द्दिक्षि, आरोग्य, कौिल्य यांसारख्या सामाद्दजक पायाभूत सुद्दवधांबाबत बहुआयामी तसेच सववसमावेिक सहकायव असून त्यामध्ये आद्दि आद्दिकन संस्थात्मक आद्दि वैयद्दक्तक क्षमता वाढवण्याच्या द्ददिेने काम करिाऱ्या राष्ट्रीय, राजय आद्दि उपराष्ट्रीय घटकांचा समावेि आहे. भारताने आद्दिकेला कोद्दवड-१९ साथीच्या रोगाद्दवरुद्धच्या लढ्यात मदत केली असून द्दवद्दवध आद्दिकन देिांना १५० मे. टन वैद्कीय मदत भेट द्ददली आहे. ‘लस मैत्री’ उपक्रमांतगवत, भारताने आद्दिकेतील ४२ देिांना अनुदान म्हिून मेड इन इंद्दडया कोद्दवड लसींचे २४.७ दिलक्ष डोस आद्दि व्यावसाद्दयक आद्दि COVAX पुरवठा केला आहे. सवव राष्ट्रांच्या फायद्ासाठी महासागर मोकळे आद्दि मुक्त ठेवण्यासाठी आद्दिकन देिांिी सहकायव वाढविे हे भारताचे एक महत्वपुिव उद्दिष्ट आहे. भारताच्या SAGAR (क्षेत्रातील सवाांसाठी सुरक्षा आद्दि वाढ) आद्दि सागरमाला (बंदर द्दवकास) उपक्रमांमध्ये तसेच AAGC (आद्दिया आद्दिका ग्रोथ कॉररडॉर) आद्दिका समान भागीदार आहे. १.७ समारोप आंतरराष्ट्रीय राजकारिात प्रादेद्दिक संघटना महत्वपुिव भूद्दमका बजावत असून अरब लीग, मर्क्योसुर आद्दि आद्दिकन युद्दनयन या संघटना प्रादेद्दिक प्रश्न प्रादेद्दिक स्तरावर हाताळण्याची हमी देत आहेत. प्रादेद्दिक संघटनामुळे राजकीय, आद्दथवक तसेच सांस्कृद्दतक ऐर्क्य िर्क्य होत असून मुक्त व्यापार क्षेत्रासारख्या साधनांमुळे जागद्दतकीकरिाच्या स्पधेतही द्दवकसनिील राष्ट्रे प्रभावीपिे तग धरत आहेत. अथावत प्रादेद्दिक ऐर्क्य ही संकल्पना िेजारी राष्ट्रांतील द्दववाद, अद्दवर्श्ास यांमुळे वेळखाऊ ठरते. १.८ सराव प्रश्न • अरब लीगच्या स्थापना, उद्दिष्टे तसेच यिापयिाची चचाव करा • मर्क्योसुर संघटनेच्या स्थापनेची पार्श्वभुमी तसेच भारत- मर्क्योसुर संबंधांची सद्दवस्तर चचाव करा • प्रादेद्दिकवाद आद्दि जागद्दतकीकरि यांच्यातील सहसंबंध स्पष्ट करीत आद्दिकन युद्दनयनच्या उद्दिष्टांची चचाव करा munotes.in
Page 11
प्रादेद्दिकवाद आद्दि
जागद्दतकीकरि
11 १.९ संदभव • The Interregional and Intersectoral Structure of Mercosur: An Application of Input-Output Analysis by Marco Antonio Montoya • Inter-American Cooperation at a Crossroads by Gordon Mace • A Handbook of International Organisations by Sonu Trivedi munotes.in
Page 12
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
12 २ सुर±ािवषयक मुĥे आिण ÿादेिशक संघटना घटक रचना २.१ उशिष्टे २.२ प्रस्तावना २.३ नाटो (NATO - North Atlantic Treaty organisation) २.४ िांघाय सहकायय संघटना (SCO - Shanghai Co-operation Organisation) २.५ शवद्यापीठीय प्रश्न २.६ संदर्यग्रंथ २.१ उिĥĶे १) नाटो या संघटनेच्या स्थापनेची पार्श्यर्ूमी, उशिष्टे, रचना, र्ूशमका यांचे परीक्षि करिे २) िांघाय सहकायय संघटनेशवषयी जािून घेिे. २.२ ÿÖतावना - आंतरराष्ट्रीय राजकारिाच्या अभ्यासात 'सुरक्षा' या संकल्पनेला अत्यंत महत्वाचे स्थान आहे. तुलनेने सुरक्षा ही संकल्पना नवीन आहे. संरक्षि आशि सुरक्षाशवषयक अभ्यास, िांतता अभ्यास ही नवीन क्षेत्रे आंतरराष्ट्रीय राजकारिाचा एक स्वतंत्र शवद्यािाखा शवर्ाग म्हिून शवकशसत होऊ लागली तेव्हा सुरक्षेच्या अभ्यासाला महत्त्व प्राप्त झाले. सुरक्षा या संकल्पनेचा शवचार करताना राष्ट्रीय सुरक्षा, आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा, मानवी सुरक्षा अिा अनेक पैलू संकल्पनांचा शवचार करावा लागतो. वास्तशवक पाहता, प्राचीन- मध्ययुगीन काळापासून सुरक्षा ही संकल्पना अशस्तत्वात आहे. प्राचीन काळात राज्याची सुरक्षा महत्वाची मानली जात. आज मात्र देिाची म्हिजेच राष्ट्रीय सुरक्षा प्रत्येक राष्ट्रासाठी महत्वाची मानली जाते. प्रत्येक राष्ट्र आपल्या देिाची सुरक्षा शटकशवण्यासाठी प्रयत्निील असते. आंतरराष्ट्रीय राजकारिात शहतसंबंधावरून राष्ट्रा – राष्ट्रांमध्ये संघषय होत असतात. र्ौगोशलकतेने सीशमत असलेल्या राष्ट्र- राज्यांमध्ये संघषय उत्पन्न होतात तेव्हा राज्यांच्या र्ौगोशलक सीमा, सावयर्ौमत्वाला धोके शनमायि होतात. मुख्यत: असे धोके लष्ट्करी असतात. दोन राष्ट्रांमध्ये संघषय शनमायि झाल्यास त्याची पररिती एका राष्ट्राने दुसऱ्या राष्ट्रावर आक्रमि करण्यात होऊ िकते. यातून दुसऱ्या राष्ट्रांच्या सीमांना धोके शनमायि होतात. त्या राष्ट्राच्या सावयर्ौमत्वाला आव्हान शदले जाते. असे आव्हान आक्रमक राष्ट्राच्या लष्ट्करी सामर्थयायमुळे शनमायि होते. या धोक्याचा प्रशतकार करण्यासाठी प्रत्येक राष्ट्राला स्वतःचे लष्ट्करी सामर्थयय बाळगिे आवश्यक ठरते. लष्ट्करी आव्हानाचा प्रशतकार लष्ट्करी सामर्थयायच्या munotes.in
Page 13
सुरक्षा शचंता आशि
प्रादेशिक संघटना
13 आधारे केला जाऊ िकतो. प्रशतस्पधयक राष्ट्राला आपल्यावर हल्ला करण्याच्या शवचारापासून परावृत्त करू िकेल इतके संरक्षिात्मक लष्ट्करी सामर्थयय बाळगिे हा सुरक्षेचा उपाय आहे. या पार्श्यर्ूमीवर आंतरराष्ट्रीय राजकारिात प्रामुख्याने दुसऱ्या महायुद्धानंतर काही लष्ट्करी संघटनांची शनशमयती करण्यात आली. उदा. नाटो, वासाय पॅक्ट, शसऍटो. शवर्श्ातील शवशवध राष्ट्रांनी महासत्तांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन झालेल्या या लष्ट्करी संघटनांचे सदस्यत्व स्वीकारले. प्रस्तुत प्रकरिात आपि नाटो, िांघाय सहकायय संघटना या शवषयी माशहती पाहिार आहोत. २.३ NATO-North Atlantic Treaty org. दुसऱ्या महायुद्धानंतर जागशतक राजकारिाची सवय समीकरिे बदलली आशि जगातील बहुतांिी राष्ट्रे साम्यवादी रशिया आशि र्ांडवलिाही अमेररका या दोन महासत्तांत शवर्ागली गेली. त्यातूनच NATO, SEATO, वॉसाय पॅक्ट यासारखे लष्ट्करी करार अशस्तत्वात आले. यापैकी NATO – म्हिजे North Atlantic Treaty organization. २.३.१ NATO ¸या Öथापनेची पाĵªभूमी – साम्राज्यवादी महत्वाकांक्षा, राष्ट्रवाद आशि िस्त्रास्त्र स्पधाय यातून पशहले महायुद्ध व पशहल्या महायुद्धाचा वचपा काढण्यासाठी दुसरे महायुद्ध लढले गेले. दुसऱ्या महायुद्धामुळे शिटन, फ्रान्स, जमयनीसारखी आशथयकदृष्ट्या बलाढ्य राष्ट्रे देखील डबघाईला आली, परंतु अमेररका मात्र श्रीमंत बनली कारि अमेररकेच्या र्ूमीवर प्रत्यक्ष युद्ध लढले गेले नाही. तसेच युद्धकाळात इतर राष्ट्रांना िस्त्रास्त्रे तसेच इतर जीवनावश्यक वस्तूंचा पुरवठा केल्यामुळे अमेररकेने अमाप नफा शमळवला. या महायुद्धात अमेररकेने जपानवर अिुबॉम्बचा वापर केल्याने, अमेररका जागशतक महासत्ता म्हिून उदयास आली. स्टाशलनच्या नेतृत्वाखाली सोशव्हयत युशनयननेही शवज्ञान-तंत्रज्ञान क्षेत्रात प्रगती करून अमेररकेच्या एकाशधकार िक्तीला आव्हान शदले म्हिून रशिया ही जगातील दुसरी महासत्ता म्हिून मान्यता पावली. या दोन्ही महासत्ता परस्परशवरोधी िासनपद् धती व शवचारप्रिालीच्या असल्यामुळे त्यांच्यात जास्त काळ शमत्रत्व शटकिार नाही ही पूवोक्ती खरी ठरून जग पुन्हा दोन महासत्तांत शवर्ागले गेले आशि िीतयुद्धास सुरुवात झाली. रशियाने चीनसारख्या साम्यवादी राष्ट्रास मदत केली तर अमेररकेने आपल्या र्ांडवलिाहीच्या जोरावर अनेक देिात लोकिाही रुजवण्याचा प्रयत्न केला व आपापसातील संघषायतून NATO सारख्या संघटनेचा जन्म झाला. रशिया आपला साम्यवादाचा प्रर्ाव वाढवीत असताना युरोपातील पूवेकडील अनेक देिांवर त्याचा प्रर्ाव पडायला सुरुवात झाली होती. म्हिूनच अमेररकने उत्तर अटलांशटक महासागराच्या क्षेत्रात येिाऱ्या देिांना साम्यवादाच्या प्रर्ावापासून दूर ठेवण्यासाठी एक संघटना स्थापन केली. त्यास NATO अथायतच ‘उत्तर अटलांशटक संधी संघटना’ असे म्हितात. munotes.in
Page 14
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
14 शद. ४ एशप्रल १९४९ रोजी वॉशिंग्टन येथे झालेल्या सर्ेमध्ये सदस्य देिांनी स्वाक्षऱ्या केल्या आशि त्याचवषी ऑगस्टपासून ही संघटना काययरत झाली. • स्थापना - १९४९ • मुख्यालय - बेशल्जयमची राजधानी बुसेल्स. २.३.२ सदÖय राÕůे - सुरुवातीच्या काळात NATO ची १२ सदस्यराष्ट्रे होती ती म्हिजे अमेररका, कॅनडा, शिटन, फ्रान्स, बेशल्जयम, नेदरलँण्ड, लक्झेम्बगय, इटली, नोवे, आईसलॅण्ड, डेन्माकय पोतुयगाल इ. १९५२ मध्ये तुकयस्तान आशि ग्रीस, १९५५ मध्ये जमयनी, १९८२ मध्ये स्पेन, १९९७ मध्ये झेक प्रजासत्ताक, पोलंड आशि हंगेरी ही राष्ट्रे NATO त सामील झाली. सध्या NATO त २६ सदस्य राष्ट्रे आहेत. २.३.३ उिĥĶे १) सर्ासद राष्ट्रांच्या सुरक्षेचे आशि स्वातंत्र्याचे रक्षि २) युरो- अटलांशटक क्षेत्रातील स्थैयायची जपिूक ३) युरोपीय प्रदेिांचे संरक्षि करिे व साम्यवादाला शवरोध करिे ४) या करारातील ५ वे कलम म्हिजे एखादया सदस्य राष्ट्रावरचे आक्रमि म्हिजे सवय सहकारी राष्ट्रांवरचे आक्रमि समजले जावे व आक्रमिाचा प्रशतकार सवय राष्ट्रांनी सामूशहकरीत्या करावा व आवश्यकता र्ासल्यास सैशनकी कारवाई करावी. अिा आक्रमिाची व त्यासंबंधी NATO ने केलेल्या कारवाईची सूचना सुरक्षमंडळास ताबडतोब दयावी लागते. सुरक्षा मंडळाने िांतता प्रस्थाशपत करण्याबाबत कारवाई सुरू केली की NATO ने आपली कारवाई थांबवावी अिी तरतूद आहे. २.३.४ रचना :- १) उत्तर अटलांशटक पररषद हा संघटनेतील सवयश्रेष्ठ घटक आहे. या पररषदेच्या वषायतून दोन-तीन बैठकी होतात. यामध्ये प्रत्येक सर्ासद राज्याचे संरक्षि मंत्री शकंवा शवदेिमंत्री र्ाग घेत असतात. या संघटनेचे मुख्य कायायलय पॅररसमध्ये आहे. ही पररषद आपला सर्ापती शनवडत असते. २) सशचवालय - संघटनेच्या कायायसाठी एक सशचवालय असते. त्यात एक सशचव व इतर कमयचाऱ्यांचा समावेि असतो. सशचवाची नेमिूक पररषद करते. ३) सैशनक सशमती - NATO ची एक सैशनक सशमती आहे. या सशमतीत सदस्य राज्यांच्या मुख्य अशधकाऱ्यांचा समावेि असतो. पररषदेला सैशनकी कारवाईबाबत सल्ला देिे हे सैशनकी सशमतीचे कायय आहे. या सशमतीची बैठक वषायतून २-३ वेळा होते. इ.स. १९५० मध्ये पररषदेनें युरोपच्या संरक्षिासाठी सवय सर्ासद राज्यांची एक संयुक्त सेना शनमायि केली व या संयुक्त सैन्यास मुख्य कायायलयाच्या देखरेखीखाली ठेवण्यात आले होते. munotes.in
Page 15
सुरक्षा शचंता आशि
प्रादेशिक संघटना
15 याशिवाय NATO च्या दोन सैशनक कमांड आहे त्या म्हिजे Atlantic Sea Command व Channel Command. इ. स. १९५३ मध्ये NATO मधील अमेररकन सैन्यास अण्वस्त्रांनी सुसज्ज करण्यात आले. NATO संघटनेस अमेरीकेची आशथयक मदत् सवायशधक शमळते. एकूि खचायच्या ४/५ र्ाग अमेररकाच खचय करते. युरोपीय राज्यांना आशथयक मदत करून या र्ागातील साम्यवादाचा प्रसार रोखिे हे यामागील अमेररकेचे उशिष्ट आहे. २.३५ NATO संघटनेतील चढ-उतार जागशतक सहकायायच्या वातावरिामुळे मध्यंतरी िीतयुद्धाचा प्रर्ाव कमी झाला. फ्रान्सने NATO वर संदेह व्यक्त करून बाहेर पडण्याची घोषिाही केली होती. गोव्याच्या प्रश्नाबाबत NATO ने सशक्रय मदत न केल्यामुळे पोतुयगालने NATO बिल नाराजी व्यक्त केली. त्यामुळे NATO संघटन नष्ट होण्याच्या मागायवर होते. इ.स १९६७-६८ मध्ये अिा काही घटना घडल्या की, ज्यामुळे NATO संघटन पुन्हा प्रर्ावी बनले. इ. स. १९६७ मध्ये अरब-इस्त्रायल युद्ध सुरु झाल्यामुळे रशियाने आपले सैन्य र्ूमध्य सागरामध्ये उर्े केले. त्यामुळे पुन्हा एकदा NATO मधील सदस्य जागे झाले. ग्रीस व तुकयस्तानला या घटनेने शचंताग्रस्त केले व त्यांनी अमेररकेकडे नाशवक िक्ती वाढशवण्यास मदत माशगतली. तसंच झेकोस्लोव्हाशकयामध्ये रशियाने ससैन्य हस्तक्षेप केला. या घटनेमुळे NATO सदस्य पुन्हा संघशटत होण्याचा शवचार करू झाले लागले. यापूवी शिटन व अमेररकेने आपले NATO मधील सैन्य काढून घेण्यास सुरुवात केली होती व त्यामुळे NATO एक औपचाररक संघठन राहील असे वाटत होते. परंतु झेकोस्लोव्हाशकयाच्या घटनेने NATO ला पुन्हा सशक्रय बनवले त्याचप्रमािे सोशव्हयत संघाने प. जमयनीच्या प्रश्नावर हस्तक्षेप करण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे NATO ने लव्करी कारवाई करण्याचा शनियय घेतला. त्यामुळे NATO पुन्हा सशक्रय झाल्याचे शदसून आले. या घटनांमुळे फ्रान्सने NATO चे सदस्यत्व सोडण्याचा शवचार लांबिीवर टाकला. अमेररका शिटनने आपले सैन्य पशिम जमयनीच्या संरक्षिाथय पुन्हा पाठशवण्याचा शनधायर केला. पोतुयगालने NATO चे क्षेत्र दशक्षि अटलांशटकपयंत वाढवावे अिी सूचना केली. या सवय कारिांमुळे NATO पुन्हा शक्रयािील संघटन बनले. NATO करार हे एक शिशथल संघटन आहे. यामधील राष्ट्रांमध्ये वॉसाय कराराप्रमािे पररदृढ संघटन आढळत नाही. NATO संबंधी अमेररकेच्या वचयस्वाला न जुमानण्याची फ्रान्सची प्रवृत्ती आढळते. परंतु या करारांतगयत असलेल्या राष्ट्रांचे परस्परांत युद्ध झाल्याचाही प्रसंग घडले आहे. जुलै १९७४ मध्ये सायप्रस बेटावरून ग्रीस - तुकयस्तान युद्ध झाले. तेव्हा ग्रीसने NATO तून बाहेर पडण्याची घोषिा केली. अिाप्रकारे NATO संघटनेत अनेक चढ-उताराचे प्रसंग घडलेले आढतात. २.३.६ नाटो आिण इराक- सप्टें ११ नंतर अमेररकेने दहितवादाशवरुद्ध लढा पुकारला. आधी अफगाशिस्तान आशि नंतर इराकमध्ये युद्ध झाले. सुरुवातीच्या काळात इराक युद्धाला NATO तील युरोशपयन munotes.in
Page 16
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
16 देिांचा शवरोध होता. परंतु २६ जून, २००४ रोजी आयलंड मधील European Union - America (EU-US Summit) बैठकीत करार झाला, त्यानुसार असे ठरले की, NATO इराकच्या पुनबांधिीत मदत करेल. NATO इराकी लोकाना त्यांच्या सुरक्षा दलाच्या बांधिीत मदत करावी. यालाही EU ने मान्यता शदली २.३.७ पािकÖतान: NATO बाĻ िमý राÕů इराक युद्धानंतर अमेररकेने पाकीस्तानला 'NATO बाह्य शमत्र राष्ट्र' हा दजाय बहाल केला. हा दजाय ऑस्रेशलया, बहारीन, इस्त्रायल, द. कोररया व मोरोक्को अिा काही शनवडक राष्ट्रांनाच शमळालेला आहे. या दजायमुळे पाकला अशधक संरक्षिसामुग्री घेता येईल, तसेच संिोधनासाठी कजयही शमळेल. हा दजाय वॉशश्गंटनने इस्लामाबादला त्याच्या सहकायायबिल बक्षीस म्हिून शदल्याचे समजते. २.३८ NATO चे परी±ण- NATO च्या वाटचालीचे परीक्षि केल्यास असे लक्षात येते की, NATO ही पूियत: क्षेत्रीय शकंवा प्रादेशिक संघटना नाही. कारि ग्रीक व तुकयस्थानसारखे शबगर अटलांशटक राष्ट्रे देखील यात समाशवष्ट आहेत. साम्यवादी रशियाच्या प्रर्ावापासून राष्ट्रांना दूर ठेविे व जगात आपले राजकीय वचयस्व प्रस्थाशपत करिे हेच NATO चे व अप्रत्यक्षपिे अमेररकेचे प्रमुख उशिष्ट होते. त्यामुळे जागशतक तिाव वाढत जाऊन िीतयुद्धास अनुकूल वातावरि तयार झाले. तसेच NATO आपल्या सदस्य राष्ट्रांमधील संघषयही शमटवू िकलेली नाही पि तत्कालीन पररशस्थतीचा शवचार करता संपूिय जगावर आपले वचयस्व राहावे हा एकमेव हेतू डोळ्यासमोर ठेवून अमेररकने NATO ची स्थापना केल्याचे शदसते. NATO कराराचे परीक्षि करताना जे पेडलफोडय असे म्हितात की, "अमेररकेने NATO संघटनेमागे आपली सवय िक्ती उर्ी केलेली नाही. स्वतंत्र युरोपला सिस्त्र करण्यासाठी NATO ही एक उपयुक्त संघटना आहे. या उिेिानेच अमेररका या संधीकडे पाहते." प्रा. सुमन यांच्या मते, अमेररकेने कॅनडा व इतर दहा युरोपीय राज्यांचे साम्यवादी आक्रमिापासून संरक्षि व्हावे यासाठी हा परस्पर संरक्षिाचा करार केलेला आहे. प. युरोपला िीघ्रतेने िस्त्रसंपन्न करण्यासाठी NATO करार करण्यात आला. परंतु प्रत्यक्षात या अपेक्षा पूिय झालेल्या आढळत नाही. १९९१ ला िीतयुद्ध संपले. १९९७ च्या मॅशिक संमेलनात पोलंड, हंगेरी व झेक ररपशललकला NATO त समाशवष्ट करून घेण्यात आले. १२ माचय १९९९ ला वॉसाय कराराची र्ूतपूवय सदस्यराष्ट्रे पोलंड, हंगेरी आशि झेकोस्लोव्हाशकया यांना NATO चे सदस्यत्व देण्यात आले. या राष्ट्रांच्या प्रवेिामुळे NATO चा शवस्तार पूवेकडे ४०० मैल झाला. NATO संघटनेने या र्ूतपूवय साम्यवादी राज्यांच्या संरक्षिाची जबाबदारी स्वीकारली आहे. या नव्याने सर्ासदस्यत्व घेतलेल्या राज्यात वैचाररक पररवतयन होऊन तेथे बहुपक्षीय लोकिाही व मुक्त व्यापार सुरु झाला आहे. परंतु सैशनकी व तांशत्रक प्रगतीच्या दृष्टीने त्यांची शवचार करण्याची पद्धती सोशव्हएत संघाप्रमािेच आहे. सदस्य राष्ट्रांप्रमािे सैशनकी दृशष्ट munotes.in
Page 17
सुरक्षा शचंता आशि
प्रादेशिक संघटना
17 बदलण्यास बऱ्याच वेळ लागेल. नव्या सदस्य राष्ट्रांमुळे NATO संघटनेत चैतन्य शनमायि झालेले शदसते. २.४. शांघाय सहकायª संघटना (SCO Shanghai Co-operation Organisation) ÿÖतावना: िांघाय सहकायय संघटना ही एक आंतरराष्ट्रीय संघटना असून, शतची स्थापना १५ जून २००१ मध्ये िांघाय येथे झाली. चीन, रशिया, कझाकस्तान, शकरशगझीस्थान, ताशजकीस्तान आशि उझबेशकस्तान या सहा राष्ट्रांचा या संघटनेच्या स्थापनेत सहर्ाग आहे. प्रादेशिक संघटना म्हिून युरेशियातील एक अत्यंत यिस्वीपिे काययरत असलेली संघटना आहे. शजचा मुख्य उिेि म्हिजे प्रादेशिक सुरशक्षततेचे रक्षि करिे. २.४.१ मु´यालय:- स¤ट पीटसªबगª, २.४.२ सदÖय राÕůे :- चीन, कझाकस्तान, रशिया, ताशजकीस्तान, उझबेशकस्तान याशिवाय २००५ पासून र्ारत, इराि, मंगोशलया, पाशकस्तान ह्या राष्ट्रांना २०१२ मध्ये अफगािीस्तान शनरीक्षकांचा दजाय देण्यात आला असून, श्रीलंका आशि बेलारूस तुकी ही राष्ट्रे संवाद र्ागीदार आहे: २.४.३ उदय आिण िवकास :- १९९६ मध्ये चीन आशि रशिया यांनी पुढाकार घेऊन िांघाय -५ या संघटनेची स्थापना केली. चीन आशि रशिया व्यशतररक्त या संघटनेत कझाकस्तान, शकरागझीस्तान, व ताशजशकस्तान या राष्ट्रांचा समावेि होता. आशि म्हिून ही संघटना 'िांघाय - ५' म्हिून ओळखली जात होती. ही संघटना स्थापन करण्यामागील मूळ उिेि म्हिजे सीमाप्रदेिातील तंटयांचे िांततापूिय शनराकरि करिे. त्यावेळी रशियन राष्ट्राध्यक्ष येल्त्सीनच्या पािात्य देिांच्या बाजूला झुकिाऱ्या धोरिाने रशियाची शदिार्ूल झाली होती पि रशियाच्या नव्या नेतृत्वाने पूवेकडील आपल्या देिांकडे आपले लक्ष वळशवण्याचे ठरवले. अथायत हे चीनच्या फायदयाचे ठरले. कालांतराने उझबेशकस्तान व मंगोशलया यांचीही या संघटनेत र्र पडली. २००० मध्ये उझबेशकस्तानला शनरीक्षक राष्ट्राचा दजाय देण्यात आला. जून २००१ मध्ये िांघाय - ५ या संघटनेत मध्य आशियातील इस्लाशमक दहितवादाशवरुद्ध लढा देण्यासाठी आशि प्रादेशिक सुरशक्षतता शनशित करण्यासाठी एक शनवेदन प्रशसद्ध केले. त्यानंतर उझबेशकस्तानचा या संघटनेत प्रवेि झाला. जून २००२ मध्ये पूवीच्या सहा सदस्य राष्ट्रांच्या नेत्यांनी मॉस्कोतील सेंट पीटसयबगय येथे िांघाय सहकायय संघटनेची (SCO) स्थापना केली. आशि सदस्य राष्ट्रांनी संघटनेच्या सनदेवर सह्या केल्या. जागशतक मुत्सिेशगरीच्या र्ाषेत बोलायचे झाले तर चीन व रशिया या महासत्तांच्या परस्पर शहतसंबंधांच्या संगमातून िांघाय सहकायय संघटनेची शनशमयती झाली आहे. त्यात पूवीच्या सोशव्हएत रशियामधील मध्य आशियातील देिांचा सहर्ाग आहे. अथायत munotes.in
Page 18
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
18 तत्वत: या संघटनेचे सदस्य देि परस्परांच्या शहताच्या जपिुकीसाठी एकत्र आले. परस्पर सामंजस्य, समता, सल्ला मसलत, एकमेकांच्या शर्न्न संस्कृतीबिल आदर आशि संयुक्त शवकासकायय हीच एकत्र येण्याची उशिष्टे होती. SCO च्या सनदेत असे म्हटले आहे की, नवी संघटन लष्ट्करी युती नाही, तर प्रादेशिक सहकायायसाठी ही संघटना आशस्तत्वात आली आहे. या सहा मूळ सदस्य राष्ट्रांनी एका राजकीय जाहीरनाम्यावर सही केली आहे. त्यात प्रादेशिक सुरशक्षतता, आशथयक सहकायय, आशि मानवशहतवादी सहकायय या तीन गोष्टींना प्राधान्य देण्यात आले आहे. जाने २००४ मध्ये SCO ने कायमस्वरूपी सशचवालय आशि Anti - Terrorist गटाची स्थापना केली आहे. २.४.४ उिĥĶे १) सीमाप्रदेिातील तंटयांचे िांततापूिय शनराकरि करिे. २) सदस्य राष्ट्रात परस्पर सामंजस्य शनमायि करिे ३) प्रादेशिक स्थैयय, िांती व सुरक्षा शनमायि करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करिे ४) सदस्य राष्ट्रांमध्ये परस्पर शवर्श्ास व सहकायय शनमायि करिे ५) लोकिाहीवादी, न्याय, राजकीय-आशथयक सुव्यवस्था स्थाशपत करण्यासाठी नवीन एकशत्रत धोरिांची शनशमयती करिे. ६) एकमेकांच्या शर्न्न संस्कृतीबिल आदर बाळगिे. २.४.५ रचना:- SCO Council of Heads of state Council of Heads of Government (prime ministers) Head of ministers. Council of foreign ministers Commission of Senior officials Council of National Coordinators Regional. Special working Group secretariat Regional Anti- Terrorist Structure (RATS) १) Council of Heads of state ही SCO ची राज्यप्रमुखांची एक पररषद असून, शनियय घेिारी एक महत्वपूिय संस्था आहे. या पररषदेतील राज्यप्रमुख वषायतून एकदा SCO summits मध्ये र्ेटतात. आशि हे summits दरवषी कोित्याही एका सदस्य राष्ट्राच्या राजधानीच्या िहरात बोलवले जातात. munotes.in
Page 19
सुरक्षा शचंता आशि
प्रादेशिक संघटना
19 २) The Council of Heads of Government :- यामध्ये सदस्य राष्ट्रांच्या िासनप्रमुखांचा म्हिजेच पंतप्रधानांचा समावेि होतो. Council of Heads of Government ही SCO चे दुसरे महत्वपूिय अंग आहे. ही पररषद वाशषयक पररषदांवर (annual summits) वर शनयंत्रि ठेवते. तसेच या पररषदांमध्ये िासनप्रमुख बहुपक्षीय सहकायायच्या प्रश्नांवर चचाय करतात. त्याचप्रमािे SCO वाशषयक अंदाजपत्रकाला ही पररषद मंजुरी देते. ३) The Council of foreign ministers: यामध्ये सदस्य राष्ट्रांच्या शवदेि मंत्र्यांचा समावेि होतो. या पररषदेच्या शनयशमत बैठका होत असून, त्यामध्ये प्रचशलत आंतरराष्ट्रीय पररशस्थती आशि SCO व इतर आंतरराष्ट्रीय संघटना यांच्यातील संबंधावर चचाय केली जाते. ४) The Council of National Coordinators:- ही पररषद SCO च्या सनदेत जाहीर केलेल्या आराखड्यानुसार सदस्य राष्ट्रांमध्ये बहुपक्षीय सहकायायसंबंधी समन्वय साधण्याचे कायय करते. ५) Secretariat :- SCO चे सशचवालय हे संघटनेचे प्राथशमक काययकारी यंत्रिा आहे. पररषदेने घेतलेल्या शनिययाची अंमलबजाविी करण्याचे कायय सशचवालय करते. त्याचप्रमािे धोरिांचा मसुदा तयार करते. तसेच SCO च्या ध्येयधोरिानुसार शवशवध उपक्रम सदस्य राष्ट्रांसाठी आयोशजत करते. SCO चे सशचवालय चीनमधील बीशजंग येथे आहे. सशचवालयात एक महासंचालक व त्यांना मदत करण्यासाठी इतर काही अशधकारी-कमयचारी असतात. सध्या SCO चे महासंचालक कझाकस्तानचे Muratbek Imanaiyev हे आहे. Muratbek Imanaiyev हे कझाकस्तानचे माजी परराष्ट्र मंत्री आशि American University of Central Asia चे प्राध्यापक आहेत. ६) The Regional Anti-Terrorist structure (RATS) : RATS चे मुख्यालय उझबेशकस्तान मधील ताश्कंद येथे आहे. RATS ची स्थापना जून २००४ मध्ये झाली RATS च्या प्रमुखाची शनवड तीन वषायसाठी केली जाते. प्रत्येक सदस्य राष्ट्र RATS मध्ये कायमस्वरूपी प्रशतशनधी पाठशवत असते. RATS हे SCO चे कायमस्वरूपी अंग असून, ते दहितवाद, अलगतवाद आशि जहालमत वादी राजकारिाशवरोधात सहकायय करण्यासाठी सदस्यराष्ट्रांना उत्तेजन देते. याशिवाय SCO मध्ये सदस्य राष्ट्रांच्या शवशवध खात्यांच्या मंत्र्यांचा समावेि होतो. त्याखालोखाल वररष्ठ कायायलयीन आयोग काययरत आहे. तसेच SCO ने शविेष कायायलयीन गटाची व अिासकीय संस्थांची शनशमयती केली आहे. जसे उदा. SCO Business Council, SCO Interbank Consortium, SCO fourm इ. munotes.in
Page 20
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
20 २.४.६ कायªøम व भूिमका / मूÐयमापन:- स्थापनेपासूनच SCO ने राष्ट्राराष्ट्रांतील सीमाप्रश्न सोडशवण्यावर र्र शदला आहे. काही प्रमािात संघटनेला यि प्राप्त झाले आहे. गेल्या १० वषायत िेजारील राष्ट्रात बरेच सौहादायचे वातावरि शनमायि झाले आहे, यात िंका नाही. रशियाबरोबर उसुरी नदीच्या प्रदेिात एकेकाळी चीनचा सीमा संघषय झाला होता. तो तंटा िांतपिे शमटला व रशियाने स्वखुिीने काही र्ाग चीनच्या स्वाधीन केला. त्याचप्रमािे कझकस्तान आशि शकरशगझीस्तान कडूनही ऐशतहाशसक आधारावर चीनने हजारो चौरस शकमी चा प्रदेि शमळवला पि ज्यावेळी शकरशगझीस्तानने काही प्रदेि चीनच्या स्वाधीन केला तेव्हा त्याला अंतगयत संघटना व गटांचा प्रखर शवरोध झाला. SCO आजपयंत राष्ट्राराष्ट्रांच्या सीमाप्रश्नासंबंधी अनेक उपाय योजले आहे. सदस्य राष्ट्रांचे नेते दरवषी एकत्र येऊन परस्पर संबंध दृढ करण्याचे काम करीत असतात. त्यांची उशिष्टे, क्षमता, संथपिे व शनशित प्रगती यांच्याकडे सवय जगाचे लक्ष वेधले गेले आशि त्यांची प्रिंसाही झाली, होत आहे. या संघटनेने इतक्या काळात प्रादेशिक महत्त्व तर प्राप्त केले आहे, पि व्यापार, दहितवाद आशि अंमली पदाथायचे दळिवळि यांना प्रशतबंध करण्यातही या संघटनेने बऱ्याच प्रमािात यि शमळवले आहे. त्यामुळे िांघाय संघटनेिी सहकायय करून संबध वाढशवण्याची इच्छा अनेक देिांनी प्रदशियत केली आहे. चीन व रशिया संयुक्त लष्ट्करी कवायतीचा उपक्रम हाती घेऊन सदस्य देिांच्या सुरशक्षततेचा इिारा इतर राष्ट्रांच्या शनदियनास आिून देण्याचे काम करीत आहे. पशहली कवायत २००३ मध्ये कझाकस्तान व २ री चीन येथे. तसेच संघटना सदस्य राष्ट्रांना व्यापार, उद्योग, गुंतविूक, प्रादेशिक व्यापार, वाहतूक- दळिवळि, पययटन इ. क्षेत्रात शवकास करण्यासाठी सतत पाशठंबा देत असते आशि त्याअनुषंगाने आपली ध्येयधोरिे ठरशवत असते. त्याचप्रमािे आशथयक क्षेत्रातही SCO ने महत्वपूिय र्ूशमका बजावली आहे. २३ सप्टें. २००३ रोजी SCO सदस्य राष्ट्रांनी आशथयक सहकायायसाठी कृती आराखड्यावर सह्या केल्या. याचाच पुढचा र्ाग म्हिून सन २००४ मध्ये सदस्य राष्ट्रांनी १०० कृती योजनांवर (Action plan) सहया करून त्यांना मंजुरी शदली. तसेच सन २००५ च्या मॉस्को सशमटमध्ये र्शवष्ट्यातील संयुक्त प्रकल्प शनधीसाठी सदस्यांनी आंतर बँक (Inter- Bank) स्थापन करण्याचे मान्य केले. त्यानंतर फेिुवारी २००६ मध्ये बीशजंग येथे SCO Interbank Association ची पशहली बैठक घेण्यात आली. राजकीय लष्ट्करी - आशथयक सहकायायबरोबरच SCO ने सांस्कृशतक सहकायायलासुद्धा प्राधान्य शदले आहे. एशप्रल २००२ मध्ये SCO च्या सदस्य राष्ट्रातील सांस्कृशतक मंत्र्यांची बैठक बीशजंगमध्ये घेण्यात आली. आशि त्यासंबंधी सहकायायच्या शनवेदनावर सदस्यराष्ट्रांनी सह्या केल्या. असे असले तरी या संघटनेत काही समस्या, उशिवा असल्याचे लक्षात येते. सदस्य राष्ट्रांत काही प्रश्नांवरून मतर्ेद आहेत. उदा. र्ारत, पाशकस्तान आशि इराि ही राष्ट्रे या संघटनेचे सदस्यत्व शमळशवण्यास उत्सुक आहेत. रशिया देखील त्यांना सतत पाशठंबा देत आला आहे. पाकला चीनचा पाशठंबा आहे, पि रशियाने असा आग्रह धरला आहे की, पाकला प्रवेि द्यायचा असेल तर र्ारतालाही प्रवेि दयावा लागेल. परंतु र्ारत आशि चीन यांच्या दरम्यान munotes.in
Page 21
सुरक्षा शचंता आशि
प्रादेशिक संघटना
21 सीमारेषेजवळ काही मतर्ेद व संघषयजन्य पररशस्थती असल्यामुळे चीनने या प्रस्तावाला संमती दियवली नाही. आिी चीनची ही कृती SCO च्या उिेिांिी शवसंगत आहे. रशिया आशि चीन हे दोघेही इरािच्या बाबतीत अनुकूल आहेत पि असे करून पशिमी देिांना ते नाखूि करू इशच्छत नाही. पि या शवचारांना पुष्टी देण्यासाठी असा युशक्तवाद केला जातो की, सध्याच्या पाच राष्ट्रांच्या या संघटनेचा शवस्तार केला तर कदाशचत सहकायायला बाधा येऊ िकते. एकंदररत रशिया आशि चीन यांचा ही संघटना स्थापन करण्याचा मुख्य उिेि अमेररकेचा मध्य आशियातील प्रर्ावाला मयायदा घालिे हाच होता, पि ९/११ च्या दहितवादी हल्ल्यानंतर उझबेकस्तान आशि शकरशगझीस्तान या राष्ट्रांनी अमेररकेला तळ ठोकण्यास संमती शदली आहे. त्या मोबदल्यात त्यांना घसघिीत र्ाडेही शमळते. हे तळ कायमचे राहिार नसले तरी या प्रदेिातील अमेररकेचे वास्तव्य रशिया आशि चीनला फारसे रुचलेले नाही. या संघटनेवर प्रामुख्याने चीनचे वचयस्व जािवते. गेल्या १० वषायत कझाकस्तान यांच्याबरोबरी 'उईगूर' या सीमाप्रदेिातील आतंकवादी चळवळीवर काबू शमळशवण्यात चीन खूपच यिस्वी झाला आहे. त्याचप्रमािे िरीया व मध्य आशियाबरोबर आशथयक संबंध प्रस्थाशपत करून चीन हा प्रमुख आंतरराष्ट्रीय व्यापार करण्यात यिस्वी झाला आहे. या देिांच्या सहाय्याने यंत्रसामुग्री, उपर्ोग्य वस्तू, उच्च-तांशत्रक उपकरिे इ. च्या शनयायतीत चीन अग्रर्ागी आहे या सवय देिात लक्षावधी डॉलसयची गुंतविूक चीनने केली आहे. याहूनही महत्वाचे म्हिजे गेल्या पाच वषांत चीनने या दुसऱ्या सदस्य देिांकडून पाईपलाईनने तेल व वायू शमळशवण्यात यि शमळवले व आपल्या उजेची मागिी पुरी करण्याच्या शदिेने मोठे पाऊल उचलले आहे. थोडक्यात, SCO वर चीनची मक्तेदारी शदसून येते. र्शवष्ट्याचा शवचार केला तर एका पािात्य शवश्लेषकाने असे मत व्यक्त केले आहे की, SCO ही संघटना यिाची वाटचाल शनशितच करीत राहील, पि त्यासाठी मॉस्को - बीशजंग मधील युतीमध्ये कोिताही शहतसंघषय व राजकीय मतर्ेदांचा अडथळा येत नाही तोपयंतच हे यि शटकून राशहल. या संघटनेचे बळ जसे वाढेल तसा अमेररकेचा मध्य आशियातील - प्रर्ाव कमी होत जाईल, पि SCO चा शवकास करण्यासंबंधी राशिया व चीन यांच्यामधील मतर्ेद प्रकािात येत आहे. रशियाला जागशतक स्तरावर आपला राजकीय प्रर्ाव टाकण्यात रस आहे. तर चीनला सर्ासद राष्ट्रांबरोबरच आशथयक-व्यापारी संबंध वाढवायचे आहे. र्ारत आशि रशिया यांचे संबंध मैत्रीचे असल्यामुळे या संघटनेचे बळ वाढशवण्याला चीनने पाशठंबा देिे आवश्यक आहे. कारि त्यात त्यांचेच अशधक शहत आहे हे वरील शववेचनावरून स्पष्ट होते. २.५ िवīापीठीय ÿij १) आपल्या सदस्य देिांसाठी लष्ट्करी सुरक्षा सुशनशित करण्यात नाटोची उशिष्टे आशि उपयुक्तता याशवषयीची चचाय करा. २) नाटोच्या सर्ासद राष्ट्रांमध्ये लष्ट्करी सुरशक्षतता आिण्याच्या र्ूशमकेचे मूल्यमापन करा ३) िांघाय सहकारी संघटनेची प्रादेशिक सहकायायतील र्ूशमकेचे वियन करा munotes.in
Page 22
प्रादेशिक संघटना आशि
आंतरखंडीय गट
22 4) िांघाय सहकायय संघटनेचे स्वरूप आशि प्रदेिात सुरक्षा क्षेत्रात सहकायय वाढीस लागावे यासंदर्ायत संघटनेची र्ूशमका स्पष्ट करा. २.६ संदभªúंथ १) आंतरराष्ट्रीय संबंध : िीतयुद्धोत्तर व जागशतकीकरिाचे राजकारि - प्रा. अरुिा पेंडसे, प्रा. उत्तरा सहस्त्रबुदूधे, ओररएंट ललॅकस्वान, मुंबई 2) आंतरराष्ट्रीय संबंध- डॉ िैलेंद्र देवळािकर - शवद्या बुक्स पशललिसय औरंगाबाद munotes.in
Page 23
23 ३ भारत आिण ÿादेिशक संघटना घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿÖतावना ३.३ िबÌÖटेक ३.३.१ Öथापना ३.३.२ BIMSTEC ची सहकायª ±ेýे (Areas of Cooperation) ३.३.३ BIMSTEC ची रचना व उिĥĶ्ये ३.३.४ भारत आिण BIMSTEC ३.३.५ BIMSTEC समोरील ÿमुख आÓहाने ३.४ इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन ३.५ सराव ÿij ३.६ संदभª ३.१ उिĥĶे • िबÌÖटेक संघटनेची कायªपĦती व भारताचे योगदान अËयासणे • IORA संघटनेची कायªपĦती व भारताचे योगदान अËयासणे ३.२ ÿÖतावना भारता¸या परराÕů धोरणात शेजारी राÕůांशी मैýीपुणª आिण सलो´या¸या संबंधांना िवशेष महÂव रािहले आहे. यातूनच आिशया युग (Asian Age), पुव¥कडे पहा धोरण (Look East Policy), गुजराल धोरण (Gujaral Doctrine), पुव¥कडे कृती धोरण (Act East Policy) यासार´या धोरणांचा भारता¸या परराÕů धोरणात जÆम झाला आहे. दि±ण आिशयातील आपÐया शेजारी राÕůांशी असलेले संबंध वृĦéगत करÁयासाठी भारताने साकªसार´या संघटनां¸या िनमêतीत महÂवाचे योगदान िदले आहे. माý, साकª संघटना दहशतवाद, सदÖय राÕůांतील असहमती, पयाªवरण, समान आिथªक धोरणाचा अभाव अशा कारणांमुळे मृतÿाय झालेली िदसते. अशावेळी िबÌÖटेकसार´या संघटनां¸या माÅयमातून भारत ÿादेिशक िवकास साधÁयाचा ÿयÂन करीत आहे. िहंद महासागर हा भारता¸या परराÕů धोरणात महÂवपुणª भाग असून िहंद महासागराचे भारता¸या भु-राजकारणातील योगदान िनिवªवाद आहे. आिशया, आिĀका आिण ऑÖůेिलया या खंडातील देशांची एकý मोट बांधणारी IORA ही संघटना ÂयाŀĶीने महÂवपुणª आहे. munotes.in
Page 24
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
24 ÿÖतुत ÿकरणात आपण भारताचे िबÌÖटेक व IORA संघटनेशी असलेले संबंध व या संघटनांची कायªपĦती अËयासणार आहोत. ३.३ िबÌÖटेक िबÌÖटेक Ìहणजेच Bay of Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperaton- BIMSTEC ही बंगाल¸या उपसागराशी जोडलेÐया सात सदÖय राÕůांची एक ÿादेिशक संघटना आहे. BIMSTEC मÅये दि±ण आिशयातील पाच सदÖयांसह (बांगलादेश, भूतान, भारत, नेपाळ आिण ®ीलंका) आिण आµनेय आिशयातील दोन (Ìयानमार आिण थायलंड) देशांचा समावेश आहे. Âयामुळे BIMSTEC ही दि±ण आिशया आिण आµनेय आिशया यांना जोडणारा एक महÂवपुणª दुवा मानली जाते. ३.३.१ Öथापना ०६ जून १९९७ रोजी बांगलादेश, भारत, ®ीलंका आिण थायलंड देशा¸या ÿितिनधéनी बँकॉकमÅये ‘Declaration on the Establishment of the Bangladesh–India–Sri Lanka–Thailand Economic Cooperation (BIST-EC) या करारावर Öवा±री केली. या करारास बँकॉक घोषणा (Bangkok Declaration) असेही Ìहणतात. यातून Öथापन झालेÐया गटास BIST-EC असे संबोधले गेले. Óयापार, गुंतवणुक, तांिýक देवाणघेवाण व शांतता यासाठी उप-ÿादेिशक सहकायª िनमाªण करणे हे BIST-EC चे ÿाथिमक उिĥĶ होते. २२ िडस¤बर १९९७ रोजी Ìयानमार सामील झाÐयामुळे BIST-EC चे नाव बदलून BIMST-EC (बांगलादेश, भारत, Ìयानमार, ®ीलंका, थायलंड आिथªक सहकायª) असे करÁयात आले. यानंतर जुलै २००४ मÅये थायलंडमÅये झालेÐया ६ Óया मंýीÖतरीय बैठकìत नेपाळ आिण भूतान या देशांनीही संघटनेत ÿवेश केÐयाने या गटाचे नाव बदलून BIMSTEC असे करÁयात आले. BIMSTEC चे Öथायी सिचवालय ढाका येथे सÈट¤बर २०१४ पासून कायªरत आहे. BIMSTEC ही बंगाल¸या उपसागर±ेýामधील १.६७ अÊज लोकसं´या आिण एकिýत GDP सुमारे US $ २.८८ िůिलयन Ĭारे ÿितिनधीÂव करणारी ÿमुख संघटना आहे. BIMSTEC ही संघटना भारता¸या शेजारी ÿथम (Neighbourhood First), पुव¥कडे कृती धोरण (Act East Policy) आिण ईशाÆयेकडील राºयांचा िवकास साधणे (Development of North-eastern States) या तीन धोरणांची पुतªता करणारी महÂवपुणª संघटना आहे. ३.३.२ BIMSTEC ची सहकायª ±ेýे (Areas of Cooperation) १९९७ मÅये BIMST-EC संघटनेने परÖपर सहकायाªसाठी Óयापार, तंý²ान, ऊजाª, वाहतूक, पयªटन आिण मÂÖयÓयवसाय या सहा ±ेýांवर ल± क¤िþत केले. होते २००८ मÅये BIMSTEC ने कृषी, सावªजिनक आरोµय, गåरबी िनमूªलन, दहशतवादिवरोध या ±ेýांचा Âयात समावेश केला. २०२१ मÅये सहकायª ±ेýांची पुनरªचना करÁयात येऊन Âयात पयाªवरण, संÖकृती, लोकांशी संपकª आिण हवामान बदल अशा घटकांचा समावेश झाला. munotes.in
Page 25
सुर±ा िचंता आिण
ÿादेिशक संघटना
25 ३.३.३ BIMSTEC ची रचना व उिĥĶ्ये- BIMSTEC ही संघटना सदÖय राÕůा¸या परराÕů मंýालयांतगªत Öथापन राÕůीय फोकल पॉइंट्स (NFP) माÅयमातून काम करते. हे राÕůीय फोकल पॉइंट्स (NFP) BIMSTEC सिचवालय आिण सदÖय राÕůांमधील दुवा साधÁयाचे माÅयम मानले जातात. BIMSTEC ही पाच-Öतरीय संÖथा असून सदÖय राÕůांचे ÿमुख िकंवा सरकार यांचा समावेश असलेली िशखर पåरषद (The Summit) ही सवō¸च संÖथा मानली जाते. Âयािशवाय सदÖय राÕůां¸या परराÕů मंÞयांचा समावेश असलेली मंýीÖतरीय बैठक (Ministerial Meeting), BIMSTEC ¸या सहकायª ±ेýातील कामकाजाशी िनगडीत ±ेýीय मंिýÖतरीय बैठका (Sectoral Ministerial Meetings), परराÕů सिचवांचा समावेश असलेली वåरķ अिधकाö यांची बैठक (Senior Officials’ Meeting) आिण महÂवाचे Ìहणजे राÕůीय फोकल पॉइंट्स¸या वåरķ अिधकाöयांचा समावेश असलेली BIMSTEC Öथायी कायª सिमती (BPCW) आहे या संÖथांचा समावेश आहे. BIMSTEC ही संघटना पुढील उिĥĶांसाठी काम करतांना िदसते • जलद आिथªक िवकासासाठी स±म वातावरण तयार Óहावे Ìहणून आधीच माÆय केलेÐया ±ेýांमÅये आिण सदÖय राÕůांĬारे सहमत होऊ शकणाö या अशा इतर ±ेýांमÅये िविशĶ सहकायª ÿकÐपांची ओळख करणे व अंमलबजावणी करणे. • समानता आिण भागीदारी¸या भावनेने संयुĉ ÿयÂनांĬारे बंगाल¸या उपसागरातील आिथªक िवकास आिण सामािजक ÿगतीला गती देणे. • आिथªक, सामािजक, तांिýक आिण वै²ािनक ±ेýात समान िहता¸या बाबéवर सिøय सहयोग आिण परÖपर सहाÍयाला ÿोÂसाहन देणे. • शै±िणक, Óयावसाियक आिण तांिýक ±ेýात ÿिश±ण आिण संशोधन सुिवधां¸या Öवłपात एकमेकांना सहाÍय ÿदान करणे. • सदÖय राÕůां¸या राÕůीय िवकास योजनांना सहाÍयक आिण पूरक अशा संयुĉ ÿयÂनांमÅये अिधक ÿभावीपणे सहकायª करणे. • BIMSTEC सदÖय राÕůांमÅये ÿादेिशक आधारावर सवाªिधक उÂपादन±मता हाताळणाöया ÿकÐपांमÅये सहकायª करणे. • आंतरराÕůीय दहशतवाद, आंतरराÕůीय संघिटत गुÆहेगारी तसेच नैसिगªक आप°ी, हवामान बदल आिण संसगªजÆय रोगांचा सामना करÁयासाठी जवळ¸या सहकायाªĬारे बंगाल¸या उपसागरात शांतता आिण िÖथरता राखÁयासाठी ÿयÂन करणे. • समान उिĥĶे असलेÐया िवīमान आंतरराÕůीय आिण ÿादेिशक संÖथांशी जवळचे आिण फायदेशीर सहकायª राखणे. • बंगाल¸या उपसागरातून गåरबी हटवÁयासाठी ÿयÂन करणे. munotes.in
Page 26
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
26 • बहòआयामी कनेि³टिÓहटी ÿÖथािपत करÁयासाठी, सामाियक समृĦीसाठी तसेच आिथªक एकाÂमतेसाठी मु´य स±मकताª Ìहणून या ÿदेशातील कनेि³टिÓहटी ĀेमवकªमÅये समÆवयाला चालना देणे. • या ÿदेशातील आिथªक आिण सामािजक िवकासाला चालना देÁयासाठी ÿमुख योगदान देणारे घटक Ìहणून Óयापार आिण गुंतवणुकìला ÿोÂसाहन देणे. ३.३.४ भारत आिण BIMSTEC BIMSTEC चा िवचार करता भारत हा आंतरराÕůीय गुÆहे आिण दहशतवादिवरोधी कृती, पयाªवरण आिण आप°ी ÓयवÖथापन, वाहतूक आिण दळणवळण, आिण पयªटन या चार ±ेýांत आघाडीवर असलेला देश आहे. • बंगाल¸या उपसागर ±ेýातील शांतता आिण िÖथरतेसाठी दहशतवाद हा सवाªत मोठा धोका आहे. भारत BIMSTEC ¸या अंतगªत िविवध उप-समूहां¸या माÅयमातून आंतरराÕůीय गुÆहे आिण दहशतवादिवरोधी कृतीसाठी मोलाची भूिमका पार पाडत आहे. याचाच एक भाग Ìहणून सरदार वÐलभभाई पटेल राÕůीय पोलीस अकादमी, हैदराबादने BIMSTEC देशां¸या ३६ राÕůीय सुर±ा अिधकाöयांना सायबर दहशतवाद, काउंटर टेरåरझम, सायबर सुर±ा आिण आंतरराÕůीय गुÆĻांवर ÿिश±ण िदले. यािशवाय, नोÓह¤बर २०१९ मÅये BIMSTEC देशांसाठी इंिडयन Éयूजन स¤टर - इंिडयन ओशन रीजन (IFC-IOR) गुŁúामकडून िकनारी सुर±ा कायªशाळा आयोिजत करÁयात आली होती. • आ³टोबर २०१६ मÅये भारताने आयोिजत केलेÐया गोवा बैठकìत संयुĉ कृती कायªøम (Joint Action Program) िÖवकारÁयात आला. या कायªøमानुसार रोजगार आिण समृĦी या समान उिĥĶांना साÅय करÁयासाठी विधªत कनेि³टिÓहटी महßवपूणª आहे असे माÆय करÁयात आले. याचाच एक भाग Ìहणुन BIMSTEC नेÂयांनी मÐटी-मॉडल भौितक कनेि³टिÓहटीवर भर िदला आिण मोटार वाहन कराराची श³यता शोधÁयास सहमती दशªवली आहे. • BIMSTEC सदÖय राÕůांत पयªटन हा महÂवपुणª सहकायª घटक आहे. याचाच एक भाग Ìहणुन जुलै २००७ मÅये िदÐली येथे BIMSTEC टूåरझम इÆफॉम¥शन स¤टरची Öथापना करÁयात आली. यािशवाय BIMSTEC सदÖय राÕůांमÅये पयªटनाला चालना देÁयासाठी टूर ऑपरेटसªचे नेटवकª तयार करÁयासाठी करÁयात आली असून ÂयामÅये बौĦ पयªटन सिकªट आिण ल³झरी øूझचा समावेश आहे. ३.३.५ BIMSTEC समोरील ÿमुख आÓहाने- साकªशी तुलना करता िĬप±ीय तणावापासून मुĉ असूनही BIMSTEC ने फारशी ÿगती केलेली िदसत नाही. BIMSTEC ला दोन दशकांहóन अिधक काळ लोटला असूनही या संघटनेने हवी तशी गती ÿाĮ केलेली नाही. सÅया BIMSTEC ºया मुद्īांवर चचाª करत आहे Âयापैकì अनेक मुĥे हे याआधी¸या बैठकìत वारंवार चिचªले गेले आहेत. दुद¨वाने, या munotes.in
Page 27
सुर±ा िचंता आिण
ÿादेिशक संघटना
27 ±ेýांमÅये BIMSTEC ला अजून ठोस यश िमळालेले नाही. २००४ मÅये अवलंब करÁयात आलेÐया FTA ¸या बहòतेक अिनवायª ±ेýांमधील ÿगती असमाधानकारक आहे. BIMSTEC ला कृतीत आणू शकणारी ऊजाª कनेि³टिÓहटी ही ÿादेिशक सहकायाªची एक महßवाची फळी आहे. परंतू, भिवÕयातील ÿकÐपां¸या मागाªत ÿादेिशक भूराजकारण येत असÐयाचे वारंवार िदसत आहे. ३.४ इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA) िहंद महासागरा¸या सागरी सीमेवरील आिण शाĵत तसेच संतुिलत िवकासासाठी एकिýतपणे आिथªक सहकायª वाढवÁया¸या उिĥĶाने एकý आलेली इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA) ही महÂवपुणª संघटना आहे. माचª १९९५ मÅये मॉåरशसमÅये इंिडयन ओशन åरम इिनिशएिटÓह ही ÿथम संÖथा Ìहणून Öथापन करÁयात आली Âयामागे दि±ण आिĀकेचे माजी परराÕů मंýी िपक बोथा तसेच नंतर राÕůाÅय± नेÐसन मंडेला यांची ÿेरणा ÿभावी मानली जाते. ६ माचª १९९७ रोजी Charter of the Indian Ocean Rim Association for Regional Co-operation Ĭारे औपचाåरकपणे इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन फॉर रीजनल कोऑपरेशन (IOR-ARC) ही संघटना कायªरत झाली. नोÓह¤बर २०१३ मÅये पथª, ऑÖůेिलया येथे परराÕů मंÞयां¸या १३ Óया बैठकìदरÌयान इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन फॉर रीजनल कोऑपरेशन (IOR-ARC) या संघटनेचे नाव बदलून ओशन åरम असोिसएशन (IORA) हे नाव ÖवीकारÁयात आले इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA) िहंद महासागरा¸या सीमेवर असलेÐया िकनारी देशांचा समावेश असलेली २३ सदÖय देशांची आंतरराÕůीय संघटना आहे. ही संघटना Ìहणजे सदÖय देशांचे ÿितिनधी, शै±िणक आिण Óयावसाियक घटक यांचा िýप±ीय मंच आहे. इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन एकिýतपणे सहकायाªसाठी आिण Âयां¸यातील अिधक परÖपरसंवादाला ÿोÂसाहन देते. ही संघटना खुÐया ÿादेिशकते¸या मूÐयांवर Öथापन करÁयात आली असून Óयापार सुलभीकरण, गुंतवणूक, ÿदेशाचा सामािजक िवकास आिण ÿोÂसाहन या ±ेýांवर आिथªक सहकायª वाढवÁयासाठी यासार´या घटकांना महÂव देÁयात आले आहे. ३.४.१ इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA) ची रचना आिण – उिĥĶे परराÕů मंýी पåरषद (COM) ही इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन ची सवō¸च संÖथा आहे. यािशवाय इंिडयन ओशन åरम शै±िणक गट (IORAG), इंिडयन ओशन åरम िबझनेस फोरम (IORBF), Óयापार आिण गुंतवणुकìवर कायª गट (WGTI) आिण वåरķ अिधकाö यांची सिमती (CSO) हे घटकही महÂवपुणª भूिमका बजावतात. इंिडयन ओशन åरम असोिसएशनची ÿमुख उिĥĶे पुढीलÿमाणे आहेत • सदÖय राÕůां¸या ÿदेशांमÅये संतुिलत िवकास आिण शाĵत वाढीला ÿोÂसाहन देणे. munotes.in
Page 28
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
28 • आिथªक सहकायाªतून िवकासा¸या जाÖतीत जाÖत संधी उपलÊध कłन देणाöया ±ेýांचा िवचार करणे. • सदÖय देशांना वÖतू, सेवा, गुंतवणूक आिण तंý²ानाचा विधªत ÿवाह साÅय करÁयात मदत करणे यािशवाय इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन (IORA) ने सहा ÿाधाÆय ±ेýे आखली असून ÂयामÅये सागरी सुर±ा, Óयापार आिण गुंतवणूक सुिवधा, मÂÖयÓयवसाय ÓयवÖथापन, आप°ी जोखीम कमी करणे, शै±िणक आिण वै²ािनक सहकायª आिण पयªटन ÿोÂसाहन आिण सांÖकृितक देवाणघेवाण यांचा समावेश होतो. ३.४.२ भारत आिण इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन २०११ मÅये इंिडयन ओशन åरम असोिसएशनचे अÅय±पद भारताकडे असतांना िहंद महासागर ±ेýातील भौगोिलक- सामåरक आÓहानांना डोÑयासमोर ठेवत IORA ÿाधाÆयøमांची पुनरªचना करÁयात आली. या संदभाªत भारताने मांडलेÐया ÿÖतावा¸या आधारे सहा ÿाधाÆय ±ेýे ओळखÁयात आली. माचª २०१५ मÅये भारतीय पंतÿधानांनी रोजी मॉåरशस¸या भेटीदरÌयान िहंद महासागर हा शाĵत आिण समृĦ भिवÕयासाठी महßवाचे साधन असू शकतो असा युिĉवाद मांडत SAGAR – Security and Growth for All in the Region या धोरणाचा पुनŁ¸चार केला. ३.५ सराव ÿij • िबÌÖटेक संघटनेची उिĥĶ्ये आिण आÓहाने यांची चचाª करा • िबÌÖटेक संघटनेतील भारता¸या भुिमकेची चचाª करा • इंिडयन ओशन åरम असोिसएशनची ऐितहािसक पाĵªभुमी व काय¥ ÖपĶ करा ३.६ संदभª • Indian Ocean Rim Association and India’s Role MEA, New Delhi • https://bimstec.org/about-bimstec/ munotes.in
Page 29
29 ४ आंतरखंिडय गट घटक रचना ४.१. उिĥĶे ४.२. ÿÖतावना ४.३ G-७७ (Group of 77) ४.४ G-८ (Group of 8 ) ४.५. िā³स ४.६. िवīापीठीय ÿij ४.७. संदभªúंथ ४.१. उिĥĶे १) िवĵात अिÖतÂवात असलेÐया G-७७, G-८,िā³स या आंतरखंिडय गटांिवषयी मािहती कłन घेणे २) G-७७ ¸या Öथापनेची पाĵªभूमी रचना, सदÖय राÕůे भूिमकेचा अËयास करणे ३) G-८ चा उदय -िवकास, रचना, सदÖयराÕůे, कायªøमाचा पåरचय कłन घेणे ४) िā³स संघटनेिवषयी जाणून घेणे. ४.२. ÿÖतावना- आज िवĵातील राÕůे आपÐया िवकास आिण ÿगतीसाठी परÖपरांवर अवलंबून आहेत. परÖपरां¸या सहकायाªतून ते आपला िवकास साधत आहेत. ÿÂयेक देशाची काही आिथªक - राजकìय ÖवŁपाची उिĥĶे असतात. उदा. Óयापारी सवलती िमळवणे, कजाªची उभारणी करणे ही उिहĶे सहकायª आिण संघषª, युĦा¸या मागाªने साÅय केली जातात. संघषाª¸या मागाªने उिĥĶांची अÐपकालीन पूतªता होत असली तरी Âयातून अनेक गुंतागुंतीचे नवीन ÿij िनमाªण होतात. उलट सहकायाª¸या माÅयमातून होणाöया उिĥĶांची पूतªता दीघªकाळ िटकणारी असते. अशावेळी बöयाचदा राÕůा-राÕůात िĬप±ीय िकंवा बहòप±ीय पातळीवर काही करार-मदार होत असतात. हे करार समान उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी केले जातात. यातूनच बहòप±ीय ÿादेिशक तसेच आंतरराÕůीय पातळीवर संघटना िनमाªण होतात. या संघटनां¸या माÅयमातून राÕůे परÖपर सहकायª, चचाª-वाटाघाटी आिण शांतते¸या मागाªने िवकास साधÁयासाठी ÿयÂनशील असतात. चचाª आिण िमýÂवा¸या मागाªने ÿij सोडिवÁयासाठी राÕůांना समान Óयासपीठ उपलÊध कłन देतात. तसा ÿयÂन करतात. ÿÖतुत ÿकरणात आपण G-७७, G-८ आिण िā³स या आंतरखंिडय गट / संघटनांची ओळख कłन घेणार आहोत. munotes.in
Page 30
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
30 ४.३. G-७७ (Group of 77G-७७ ही संयुĉ राÕůातील (United Nations) G-७७ (Group of 77G-७७ ही संयुĉ राÕůातील (United Nations) एक Öवैर युती असून, ितची Öथापना ७७ राÕůां¸या एकिýत जाहीरनाÌयासह १९६४ मÅये िजिनÓहा (िÖवÂझल«ड) इथे संयुĉ राÕů Óयापार आिण िवकास पåरषदेत (UNCTAD) झाली. G-77 Ìहणजे ‘िविवधतेतील एकता’ याची िनिमªती आहे. ४.३.१ सदÖय राÕůे (Membership) :- या संघटनेचे नाव जरी G-७७ असले तरी सÅया या संघटनेत १३३ सदÖय राÕůांचा समावेश होतो. मु´यालय (Head Quarters) : Æयूयॉकª, अमेåरका ४.३.२ उदय आिण िवकास (Origin & Development):- The Group of 77 (G-77) या संघटनेची Öथापना १५ जून, १९६४ रोजी झाली. ७७ िवकसनशील राÕůांनी Joint Declaration of The Seventy-seven countries या करारावर सहया केÐया आिण Âयातून या संघटनेचा उदय झाला. हा करार िजनेÓहातील UNCTAD ¸या पिहÐया सýा¸या शेवटी करÁयात आला. २५ ऑ³टो, १९६७ मÅये अÐजेåरयामÅये पिहली मंýालयीन बैठक पार पाडली. ÂयामÅये या संघटनेची सनद जाहीर करÁयात आली. ितला अिÐजयसª सनद दÖतक,१९६७ असे Ìहटले जाते. या सनदेत या संघटनेची तßवे, उिĥĶे ÖपĶ करÁयात आली आहे. G-७७ या संघटनेने कायमÖवłपी संÖथाÂमक रचना िनमाªण केली आहे. G-७७ ¸या उदयानंतर अनेक आंतरराÕůीय संघटनांचा उदय झालेला िदसून येतो. जसे रोममÅये FAO (रोम), UNIDO United Nations Industrial Development Organizations (िÓहयÆना), UNESCO - United Nations Educational, Scientific & Cultural Organizations (पॅåरस) UNEP (नैरोबी) आिण G-२४ (वॉिशंगटन डी.सी.), WB & IMFS. G-७७ संघटनेचे सवª सदÖय यापैकì कोणÂया ना कोणÂया संघटनेचे सदÖय आहेत. ४.33 उिĥĶे:- १) सदÖय राÕůां¸या आिथªक िहताला उ°ेजन व ÿेरणा देणे. २) संयुĉ राÕůात सदÖय राÕůांची एकिýत वाटाघाटी करÁयाची ±मता बळकट करणे. ३) सदÖय राÕůांतील समान समÖयांचे िनवारण करÁयास Âयांना एकý येÁयास वाव िमळावा Ìहणून ÿयÂन करणे ४) िवकसनशील देशांना आिथªक आिण तांिýक सहकायª वाढिवÁयासाठी ÿेरणा देणे munotes.in
Page 31
आंतरखंिडय गट
31 ४.४.४ रचना (Structure):- G-७७ या संघटनेची िविशĶ अशी रचना िनिIJत केलेली नाही. कारण ती एक आंतरराÕůीय पातळीवरील आंतरराजकìय संघटना आहे. G-७७ ¸या अÅय±ांचे कायाªलय Æयूयॉकª येथे िÖथत आहे. असे असले तरी G-७७ ¸या सनदेत संघटनेची कायªपĦती, कायªÿणाली िनिIJत केलेली आहे. G-७७ ची कायªपĦती, सदÖयÂव िनणªय ÿिøया, िविशĶ कायªपĦती इ. मÅये एक सारखेपणा Ìहणून सामाईक िविशĶ वैिशĶ्ये आहे. Âयाचे ÿवĉे Ìहणून अÅय± काम पाहतात. G-७७ चे अÅय±पद रोटेशननुसार ÿादेिशकते¸या आधारावर बदलत राहते. (आĀìका, आिशया, लॅिटन अमेåरका, पॅिसिफक ±ेý इ. दरÌयान) हा कालावधी एक वषाªसाठी असतो. सÅया बोलीिशÓहाकडे G-७७ चे अÅय±पद आहे. G-७७ ¸या वािषªक बैठकìमÅये सदÖय राÕůांचे िवदेश मंýी भाग घेतात. या बैठकìत संघटने¸या कायªÿणाली संबंधी महÂवपूणª िनणªय घेतले जाते. एिÿल २००० मÅये पिहÐयांदा G-७७ ¸या राºयÿमुखांची बैठक झाली. िवशेष मंýालयीन बैठकìचे आयोजन आवÔयकतेनुसार केÓहाही केले जाते. यािशवाय Inter-Governmental Follow up & Co-Ordination Committee (IFCC) ही यंýणा िवकसनशील देशांदरÌयान आिथªक सहकायª वाढावे Ìहणून समÆवय साधÁयाचे कायª करते. या यंýणेत वåरķ अिधकाöयांचा समावेश होतो. Ļा अिधकाöयांची बैठक दोन वषाªतून एकदा होत असते. या बैठकìत १९८१ मधील काराकस कृती कायªøमानुसार (Caracas Program of Action - CPA) संघटने¸या Åयेयधोरणांची अंमलबजावणी राºयांकडून होत आहे िकंवा नाही याचे परी±ण केले जाते. Âयाचÿमाणे दि±ण- दि±ण सहकायª, उ°र-दि±ण सहकायª कसे वाढेल? यावर चचाª केली जाते. तसेच नाम (NAM- Non Alignment Movement) या संघटनेशी सहकायª कłन Æयूयॉकª मÅये Joint Coordinating - Committee (JCC) Öथापन करÁयात आली आहे. ४.४.५ कायªøम : व भूिमका North South NIE Trade G-७७ ही संघटना िवशेष महÂवपूणª ÿijां¸या सोडवणुकìसाठी नेहमीच ÿयÂनशील रािहली आहे. यासाठी G-७७ ने संयुĉ जाहीरनामे, कृतीकायªøम, करार इ. ची िनिमªती केली आहे. आंतरराÕůीय आिथªक सहकायª आिण िवकासासाठी UNO अंतगªत कायª करणाöया िविवध संÖथांशी हातिमळवणी केली आहे. अनेक महÂवपूणª आिथªक ÿijां¸या िनराकरणासाठी G-७७ ने Åयेयधोरणे आखून Âयांची अंमलबजावणी केली आहे. सदÖयराÕůांनी G-७७ संघटने¸या माÅयमातून जलदगतीने आपला िवकास साधला आहे. Âयांनी Öवतःचे ÿादेिशक व उपÿादेिशक एकाÂमीकरणासाठी िविशĶ असे उिĥĶ, हेतू डोÑयासमोर ठेवले आहे. शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर सवª सदÖयराÕůांनी संघटनाÂमक िहताला ÿाधाÆय िदले आहे. सामूिहक िहतातूनच आपला munotes.in
Page 32
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
32 िवकास साधला जाऊ शकतो, याची जाणीव या िवकसनशील राÕůांना झाली आहे. Âयाचÿमाणे कोणÂयाही नÉयाची आशा न बाळगता राÕůा-राÕůांमधील परÖपर आिथªक सहकायाªला ÿोÂसाहन िदले आहे. यामुळे उ°र - दि±ण गोलाधाªतील आिथªक िवकासाची दरी कमी होÁयास मदत झाली आहे. २००० मÅये ³युबातील हवाना येथे भरलेÐया G-७७ ¸या पåरषदेत ितसöया जगातील राÕůांना जागितकìकरणामुळे भेडसावणाöया समÖयांवर चचाª करÁयात आली. यािशवाय, जागितक अथªÓयवÖथेतील तेलÿij, उ°र-दि±ण वाद, आंतरराÕůीय दहशतवाद, अंमली पदाथाªचा Óयापार यासार´या मुद्īांवरही चचाª करÁयात आली. ४.४ G-8 (Group of Eight) ४·४·१ ÿÖतावना:- G-8 ही संघटना जागितक अथªÓयवÖथेत अÂयंत महÂवाचे Öथान असलेली आिण औद् योिगक ŀĶ्या ÿगत राÕůांची संघटना आहे. ४.४.२ Öथापना:- १९८५ (G-७) १९९७ (G-८ ) ४.४३ सदÖय :- ७-८ मÅये एकूण ८ सदÖयराÕůांचा समावेश आहे. ती राÕůे Ìहणजे - 1. जमªनी 2. अमेåरका 3. ĀाÆस 4. जपान 5. इटली 6. इंµलंड 7. कॅनडा 8. रिशया ४.४.४ उदय आिण िवकास- इ. स. १९७५ मÅये ĀाÆसचे तÂकालीन अÅय± Óहॅलरी िगÖगाडª देÖतीअॅग यांनी जमªनी, इंµलंड, जपान, अमेåरका आिण इटली¸या ÿमुख नेÂयांना पॅåरस जवळील राÌबुइलेट येथे चच¥साठी आमंिýत केले. या चच¥त G-८ सारखी संघटना उभारÁयाचे ठरिवÁयात आले. सुŁवातीला यात सहा राÕůांचा सहभाग होता. माý १९७६ मÅये कॅनडा हा देश संघटनेत सामील झाला. व ही संघटना G-७ Ìहणून अिÖतÂवात आली. माý या संघटनेला मूतª Öवłप देÁयासाठी १९८५ साल उजाडावे लागले. १९८५ मÅये सात देशांनी िमळून G-७ (Group of seven ) संघटना Öथापन केली. पण २१ जून १९९७ रोजी या संघटने¸या वािषªक munotes.in
Page 33
आंतरखंिडय गट
33 िशखर पåरषदेत रिशयाला ÿवेश देÁयात आला व या संघटनेची सं´या ८ झाली. तेÓहापासून हा समूह गट G-८ Ìहणून ओळखला जातो. ४.४.५ उिĥĶे :- १) जगापुढील आिथªक आिण राजकìय समÖयांचा िवचार करणे आिण Âयावर तोडगा काढणे. २) देशांदेशांतील अÂयाधुिनक तंý²ान, िश±ण, औīोिगक संबंध, पयªटन, Óयापार इ. ±ेýात सहकायª ÿÖथािपत करणे. ४.४६ रचना:- G-८ ही आंतरराÕůीय संघटना नाही. ती कोणÂयाही आंतरराÕůीय ठरावावर आधाåरत नसÐयाने ितची िविशĶ अशी औपचाåरक संÖथाÂमक रचना िनिIJत नाही. तसेच ितचे कायम मु´यालयही नाही. सदÖय राÕůांचे राÕůÿमुख व शासन आिण EU राÕůांचे ÿितिनधी वषाªतून एकदा बैठक घेतात आिण िविवध आिथªक - राजकìय ÿijांवर चचाª करतात. G-८ सदÖय राÕůांचे िनणªय सदÖय राÕůां¸या राजकìय बांिधलकìवर आधाåरत असतात. G-८ ÿवेशासाठी कोणतीही औपचाåरक कसोटी नाही िकंवा सनदही नाही. तरीही G-८ ने सदÖय राÕůांत आळीपाळीने बैठका आयोिजत कłन एक िÖथर कायªÿणाली तयार केली आहे. या बैठकìत िवदेश व िव°मंÞयांचा सहभाग असतो आिण यािशवाय पयाªवरण, ऊजाª ®िमक व सामािजक िवकास, आरोµयिहत, िव²ान व िश±ण, अंतगªत व Æयाय इ. मंÞयांचाही सहभाग असतो. ४४.७ :- कायªøम व भूिमका- G-८ ¸या सदÖय राÕůांचे एकूण जागितक उÂपÆना¸या ६०% उÂपÆन आहे. Ìहणुनच, या संघटनेचे जगातील आिथªक व राजकìय ŀĶ्या Öथान अितशय महÂवाचे आहे. G-८ संघटना ही अिधकृत Óयासपीठ नाही, माý जागितक अथªकारण व राजकारणाचे िनयंýण याच राÕůांकडे आहे. जागितक Óयापार संघटना, संयुĉ राÕů संघटना, आंतरराÕůीय नाणेिनधी व जागितक बँक या सवª संÖथांची सूýेही याच देशांकडे आहे. ही संघटना देशादेशांमधील Óयापार व औदयोिगक संबंधाबरोबरच अÁवľ ÿसारबंदीसाठी ÿयÂन करते. िवकसनशील राÕůांना ÿगत तंý²ान पुरिवÁयात व आिथªक मदत पुरिवÁयातही या राÕůांचा मोलाचा वाटा आहे. Âयामुळे या पåरषदेत चिचªला जाणारा ÿÂयेक िवषय व घेतला जाणारा ÿÂयेक िनणªय जगातील इतर सवª देशांसाठी महÂवाचा ठŁ शकतो. Âयाचÿमाणे G-८ राÕůांकडून गरीब, िवकसनशील राÕůांना Âयां¸या आिथªक िवकासासाठी मदत केली जाते. तसेच िविवध ±ेýातील उÆनतीसाठी कजª िदले जाते. २००७ मÅये G-८ ची िशखर पåरषद हायिलगॅडम या शहरात पार पडली. या पåरषदेत महÂवा¸या िवषयांवर चचाª घडून आली. वतªमानकाळात सवाªत महÂवाचा िवषय Ìहणजे हवामान बदल आिण Global warming होय. हा िवषय पåरषदे¸या क¤þÖथानी होता. जागितक तापमानवाढी¸या मुद्īावरील चच¥त हåरतगृह वायू (Green House Gases) ¸या munotes.in
Page 34
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
34 पåरणामाला जबाबदार असलेÐया घातक वायूंचे उÂसजªन २०५० पय«त रोखÁयास G-८ देशांनी माÆयता िदली. ही माÆयता Ìहणजे UNO ¸या पुढाकाराने झालेÐया ³योटो करारा¸या अंमलबजावणीचे पुढचे पाऊल असÐयाचे G-८ ¸या अÅय±ा व जमªनी¸या माजी चाÆसलर ®ीमती अँजेला मक¥ल यांनी जाहीर केले. Âयाचÿमाणे जागितक तापमानवाढ, जागितक शांतता, रोजगार िवकास, दाåरþय िनमूªलन, आिĀकì तसेच इतर लहान व गरीब देशांचा िवकास इ. िवषयही G-८ पåरषदेत चिचªले जातात. G-८ देशांनी एड्स, िहवताप व अÆय रोगां¸या मुकाबÐयासाठी आिण िवकासकामांसाठी आिĀकì देशांना ६० कोटी डॉलसªचा िनधी देÁयाचा िनणªय संघटनेने घेतला आहे. आिĀकì देशांतील ÿशासन, Óयापार, उīोग ±ेýात सुधारणेची गरज असून, ÂयाŀĶीने आवÔयक Âया उपाययोजना करÁयाचे ठरिवले आहे. २००७ ¸या G-८ पåरषदे¸या समाĮीनंतर G-८ संघटनेतफ¥ एक िनवेदन ÿिसĦ करÁयात आले. Âयानुसार भारताबरोबर नागरी वापरासाठी अणुकरार करÁयास G-८ देशांनी अनुकूलता दशªिवली होती. पण Âयासोबतच भारताने अÁवľÿसारबंदी करारावर सही करावी व ºयामुळे अणुतंý²ाना¸या सुरि±ततेची िÖथती अिधक भ³कम बनेल. सन २००८ मÅये चीन, भारत, दि±ण कोåरया, युरोिपयन समुदाय यांनी िमळून G-८ देशांबरोबर ऊजाª कायª±मता सहकायाªसठी आंतरराÕůीय भागीदारी केली आहे. यामÅये जपानचे ऊजाªमंýालय मÅयÖथी होते. G-८ ¸या सदÖय राÕůां¸या िव°मंÞयांनी G-८ कृती आराखडा (G-8 Action Plan) संमत केला आहे. ºयाचा ÿमुख उĥेश Ìहणजे खाजगी आिण सावªजिनक आिथªक संÖथांना हवामानबदलािवŁĦ लढाई देÁयासाठी ÿवृ° करणे व Âयासंबंधी िनधी पुरवणे. Âयासाठी िवĵ बँकेचा New Climate Investment Funds (CIFS) िनमाªण केला आहे. आिण Âयाला G-८ मंÞयांनी पािठंबा िदला आहे. हवामान बदलासंदभाªत UNFCCC ¸या मागªदशªनाखाली एक आराखडा आखÁयात आला आहे. (UNFCCC- United Nations Framework Convention on climate Change) मागील काही वषाªपासून भारत, चीन, āाझील, मेि³सको आिण दि±ण आिĀका या देशांना G-८ ¸या िशखर पåरषदेत सहभागी होÁयासाठी आमंिýत करÁयात येत आहे. Âयामुळे लवकरच G-८ ही संघटना G-१३ Ìहणून अिÖतÂवात येईल, अशी श³यता िनमाªण झाली होती. पण या सवª पाच देशांनी Öवतःचाच एक वेगळा गट िनमाªण करÁयाचे ठरिवले आहे. जेणेकłन ®ीमंत देशांवर योµय व ÿभावीपणे दबाव टाकता येईल. परंतु भारत आिण चीन ¸या नेतृÂवाखाली या देशांनी सन २००७ मÅये G-५ या संघटनेची Öथापना केली. लोकसं´याच नÓहे तर आिथªक िवकासाबाबतही हा नवा गट ÿभावी ठरÁयाची श³यता आहे G-५ देशांनी िशखर पåरषदा सुŁ असताना, नÓया जागितक पåरिÖथती¸या पाĵªभूमीवर जगाला भेडसावणाöया नÓया ÿijां¸या सोडवणुकìसाठी एकý येत असÐयाचे जाहीर केले. नÓया संघटनेने ®ीमंत देशांची भेट घेऊन जगासमोरील नÓया ÿijांची चचाª केली व Âयावरील आपली भूिमका ÖपĶ केली. हे ÿij सामुदाियक नेतृÂवातून सोडिवले जावे असा आúह Âयांनी G-८ देशांपाशी केला. munotes.in
Page 35
आंतरखंिडय गट
35 थोड³यात, G-८ ही औīोिगककरण झालेÐया ८ अúेसर लोकशाहीवादी राÕůां¸या ÿमुखांचा अनौपचाåरक गट आहे. तीĄ ÖवŁपा¸या आंतरराÕůीय समÖयांÿती असलेÐया ŀĶीकोनांमÅये संबंध जुळवÁयासाठी या Æयायसभेची रचना करÁयात आली. G-८ राÕůे आज जगातील िव°ÓयवÖथेचे ६५%, जागितक िनयाªतीचे ४९%, औदयोिगक उÂपादनाचे ५१% आिण आंतरराÕůीय नाणेिनधीतील मालम°े¸या ४९% चे ÿितिनधीÂव करतात. G-८ मÅये समािवĶ असलेÐया राÕůांची लोकसं´या जागितक लोकसं´येपैकì जरी १४% च असली तरी जगा¸या GDP तील Âयांचा िहÖसा २/३ आहे. Ìहणून G-८ ची भूिमका िवĵ राजकारणात महÂवपूणª आहे. ४.५ BRICS - Brazil, Russia, India, China & South Africa. ÿÖतावना:- दुसöया महायुĦानंतर आिथªक आिण Óयापारी िहतसंबंध डोÑयासमोर ठेवून देशादेशांमÅये अनेक संघटना जÆमाला आÐया. नाटो , िसएटो , साकª आिद¸या मािलकेतील ताजी संघटना Ìहणजे BRICS होय. यातील नाटो संघटना वगळता अÆय सवªच संघटनांचा उĥेश अमेåरके¸या वाढÂया Óयापारी ताकदीला रोखणे हा होता. BRICS हा िवकासा¸या मागाªवर असलेÐया उदयोÆमुख अथªÓयवÖथांचा िकंवा देशांचा एक समूह आहे ही राÕůे Ìहणजेच Brazil, Russia, India, China & South Africa ही होय. अमेåरकन बँक गोÐडमन सॅ³स ¸या िजम - ओ नील या अथªवेßयाने सन २००१ मÅये आिथªक वाढीकडे झेपावू शकणाöया चार देशां¸या नावांची आīा±रे एकý कłन BRIC- Brazil, Russia India & China हा शÊद बनवला. सन २०१० पय«त या संघटनेचे नाव BRIC असे होते. सन २०१० पय«त या संघटनेत रिशया सामील झाले आिण या गराचे नाव BRICS असे करÁयात आले. BRICS सदÖयराÕůे ही िवकसनशील िकंवा नÓयाने उīोगÿधान असणारे देश आहेत. Âयांचा जलदगतीने िवकास होत असून, जागितक अथªकारणात ही राÕůे महÂवाची भूिमका बजािवत आहेत. Ìहणुनच BRICS राÕůांना आंतरराÕůीय राजकारणात अÂयंत महÂव ÿाĮ झाले आहे. ४.५.१ पाĵªभूमी:- (Background) अमेåरकन बँक गोÐडमन सॅ³सने Brazil, Russia, China & India या चार अथªÓयवÖथांचा Öवतंý अËयास तसेच संशोधन कłन आपले ÿमेय मांडले आिण वेळोवेळी Âयाची समी±ा कłन Âयात सुधारणा केली. हे ÿमेय चार ही देशांनी उचलून धरले. गोÐडमन सॅ³सने या चारही राÕůांनी काय करावे? हे कधीच सांिगतले नाही िकंवा सुचवले नाही. पåरणामी जसजशी ÿमेयाची पकड घĘ होत गेली तसतशी चारही राÕůे परÖपरांजवळ येत गेली. िजम ओ नील आिण Âया¸या सार´या अथª- शाľ²ांना असे वाटत होते कì, सन २००१ नंतर¸या सात-आठ वषा«त BRICS राÕůांचे महÂव िवĵ राजकारणात वाढणार आहे. सÈट¤बर, २००६ मÅये Æयूयॉकª शहरात BRIC ¸या चार सदÖय राÕůांचे परराÕůमंýी एकý आले. आिण Âयांनी या चारही देशातील महÂवपूणª ÿijांवर चचाª केली. Âयानंतर आलेÐया जागितक - मंदी¸या पाĵªभूमीवर BRIC ला अिधक जवळ येÁयाची िनकड वाटली आिण munotes.in
Page 36
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
36 Ìहणूनच २००८ मÅये या चारही देशां¸या राÕůÿमुखांची पिहली िशखर पåरषद रिशयातील एडातरीनबगª येथे संपÆन झाली. Âयानंतर BRICचा उदय झाला. एिÿल, २०१० मÅये āाझीलमधील āाझीिलया येथे झालेÐया दुसöया पåरषदेत दि±ण आिĀका हे राÕů BRIC मÅये पाचवे सदÖय Ìहणून सामील झाले तेÓहापासून BRIC हा गट BRICS या नावाने ओळखला जाऊ लागला. िवशेष Ìहणजे BRICS ची पाचही राÕůे G-20 या ÿगत व ÿगती पथावर असणाöया राÕůां¸या अनौपचाåरक राÕůसमूहाचे सदÖय आहे. ४.५.२ सदÖय राÕůे : (Membership) BRICS समूहात āाझील, रिशया, भारत, चीन आिण द. आिĀका या पाच सदÖयांचा समावेश होतो. यािशवाय इंडोनेिशया आिण तुकê हेही BRICS ची संभाÓय सदÖय (Potential members) मानले जातात. यािशवाय इराण, इिजĮ, नायझेåरया, िसरीया ही राÕůे BRICS मÅये सामील होÁयास उÂसुक आहेत. ४.५.३ उिĥĶे (objectives):- BRICS ची उिĥĶे खालीलÿमाणे- १) BRICS Óयासपीठावłन ऊजाª आिण अÆनसुर±ेस उ°ेजन देणे, दहशतवाद िवरोध आिण जागितक राजकìय आिथªक यंýणेत सुधारणा करणे. २) कायदयाचे अिधराºय व बहòप±ीय राजनया¸या आधारावर आंतरराÕůीय लोकशाही ÓयवÖथेची बांधणी करणे. ३) जागितक अथªÓयवÖथेत राÕůां¸या िचरंतन िवकासासाठी ÿयÂन करणे व Âयासाठी राÕůांना उ°ेजन देणे. ४) िवĵातील राÕůां¸या सामाियक समÖयांचे जसे दाåरþ्य, भूकबळी, आजार इ. ÿijांिवषयी चचाª कłन Âयांचे िनमूªलन करÁयासाठी उपाययोजना करणे. ५) सदÖय राÕůां¸या समान िहतसंबंधांची बांधणी ६) लोकशाही, ÆयाÍय व Öथैयªशील जगाची उभारणी करणे ७) सदÖयराराÕůांचा आिथªक िवकास साधणे. ४.५.४ रचना (Structure) :- BRICS राÕůसमूहाची िविशĶ व िनिIJत अशी रचना नाही. िशखर पåरषदेतून राÕůÿमुख एकý येतात. या िशखरपåरषदेत सदÖय राÕůातील िविवध सामाियक ÿijांवर चचाª केली जाते व Âयासंबंधी कोणÂया उपाययोजना करता येईल, हे ठरिवले जाते. तसेच सहक ÿij व वाटचाली संबंधी परराÕů मंýी Öतरावर िनणªय घेतला जातो. Âयाचÿमाणे संर±ण, अथª, कृषी, आरोµय, Óयापार आिण िश±ण इ. ±ेýातील सुधारणांसंबंधी BRICS राÕůसमूह, ÿयÂनशील आहेत. या सार´या महÂवा¸या ±ेýांमÅये परÖपर सहकायाªसाठी वåरķ अिधकाöयांमÅये चचाª होत राहते. munotes.in
Page 37
आंतरखंिडय गट
37 ४.५.५ BRICS Summit. १) २००९ - एडातåरनबगª (रिशया) २) २०१० - āाझीिलया ३) २०११ - सÆया (चीन) ४) २०१२ - नवी िदÐली ५) २०१३ - डबªन ६) २०१४ - Fortaleza ७) २०१५ - UFA ८) २०१६ - Benaulim ९) २०१७ - Xiamen १०) २०१८ - जोहाÆसबगª ११) २०१९ - āािसिलया १२) २०२० - (िÓहडीओ कॉÆफरÆस) - स¤ट पीटसªबगª १३) २०२१ - (िÓहिडओ कॉÆफरÆस) - नवी िदÐली १४) २०२२ - (िÓहिडओ कॉÆफरÆस) - बीजéग १५) ऑगÖट २०२३ - डबªन येथे ÿÖतािवत ४.५.६ BRICS गटाचे महÂव (Importance) १) BRICS मधील पाचही देश िवकसनशील असून, Âयां¸या िवकास व Âया अनुषंगाने असणाöया िव°ीय ±मता आिण गरजा समान आहेत. २) आज जागितक अथªÓयवÖथेतील तीन महÂवाचे घटक Ìहणजे अमेåरका- जपान- EU होय. या घटकांवर आिथªक अåरĶ ओढवले आहे. माý या पाचही राÕůां¸या अथªÓयवÖथा वेगाने वाढत आहेत. Âयां¸या वाढीचा वेग मंदावला असला तरी तो इतर देशां¸या तुलनेत जाÖतच आहे. ३) जागितक िव°ीय पåरिÖथती सुधारÁयासाठी BRICS राÕůां¸या भूिमकेकडे जगाचे ल± असते. चीन वगळता इतर राÕůां¸या वैयिĉक भूिमकेला कदािचत महÂव नसेल पण BRICS ची भूिमका महÂवाची असते. ४) ही राÕůे भावी महास°ा होऊ शकÁया¸या ±मतेची आहेत Âयांचे सामåरक व भूराजकìय Öथान Âयां¸या या आकांशांना साजेसे आहेत. munotes.in
Page 38
ÿादेिशक संघटना आिण
आंतरखंडीय गट
38 ४.५.७ BRICS ची भूिमका / मूÐयमापन: (Role / Evaluation). समकालीन आंतरराÕůीय राजकारणात BRICS समूहाचे महÂव अनÆयसाधारण आहे. जागितक शांतता व आंतरराÕůीय सहजीवन, सुर±ा, सुÓयवÖथा, पायाभूत सुिवधांचा िवकास, सदÖय राÕůांचा िचरंतन िवकास, आरोµय, िश±ण, Óयापार, तंý²ान इ. अनेक ±ेýात BRICS ने महÂवपूणª भूिमका बजावली आहे. माचª २०१२ मÅये भारताची राजधानी नवी िदÐली येथे BRICS राÕůÿमुखांची िशखर पåरषद झाली. ÂयामÅये या देशातील िवकास, िविवध समÖया, Âयां¸या िनमूªलनाथª उपाय यावर चचाª करÁयात आली. तसेच ÂयाŀĶीने िविवध कृितकायªøम आखÁयात आले. यामÅये Delhi Action Plan अÂयंत महÂवाचे Öथान आहे. २०१३ मÅये आिĀकेतील डबªन येथे BRICS ची ५ वी बैठक पार पडली. या बैठकìस सवª देशांचे राÕůÿमुख हजर होते. या पåरषदे¸या जाहीरनाÌयात आिĀके¸या मूलभूत िवकासासाठी ÿयÂन, BRICS बँकेची िनिमªती, IMF मधील बदल, UNO तील संÖथात बदल, जागितक Öथैयª, सुर±ा व समृĦी यािशवाय िसåरयातील ढासळणारी पåरिÖथती, पॅलेÖटाईनचे संयुĉ राÕů संघटनेतील सदÖयÂव, इराणचे आिÁवक धोरण, अफगािणÖतानचा ÿij. अशा िविवध गोĶéवर भर देÁयात आला २०११ मÅये चीनमधील सÆया शहरात झालेÐया पåरषदेनंतर BRICS चे वाढते महßव िदसून आले आहे. बहòसांÖकृितक जगातील एक महÂवाचा गट Ìहणून BRICS ची ओळख यापुढेही वाढत जाणार आहे. जगातील बदलÂया आिथªक िÖथतीमुळे BRICS चे महÂव वाढत आहे. अमेåरकेतील िव°ीय संकट व युरोपातील मोठ्या बँकांची िदवाळखोरी यामुळे BRICS राÕůांकडेच आिथªक आशेचे िकरण Ìहणून पािहले जात आहे. चीन व भारताÿमाणे āाझील व रिशयाची सुĦा आिथªक घडी या जागितक मंदी¸या काळात िवÖकटलेली नाही. Âयांचा आिथªक दर अÆय देशां¸या तुलनेत मोठा आहे येÂया दोन दशकात हे चार देश G-८ Ìहणून ओळखÐया जाणाöया आठ बडया िन ÿगत देशां¸या समूहाला ही मागे टाकणार असे आखाडे आहे Âयाचÿमाणे जागितक Öथैयª, सुर±ा आिण सहभाग- समृĦी यासाठी BRICS चा सहभाग महÂवपूणª आहे. BRICS मधील िव²ान-तंý²ान सहकायª, Óयापारी Öपध¥चे िनयमन, राÕůीय िवकास बँका, नगररचना आिद ±ेýांतील सहकायाªमुळे आिण Âयासाठी िविवध आयोग, Óयापारी व उदयोजकìय संÖथा आिदचा संवाद वाढÐयाचे िदसत आहे. आिथªक िवकासा¸या समान टÈÈयावर असलेले हे देश एकमेकां¸या चुका पाहóन Âया कशा टाळाÓयात हेही िशकू लागले आहे. सुर±ा पåरषदे¸या ÿÂयेक अिधवेशनापुवê BRICS देशातील िवदेशमंýी सिचव या ÿितिनधीची बैठक होत असते. असे असले तरी BRICS समोर अनंत अडचणी व धो³याची वळणे आहेत. भारत- चीन यां¸यामÅये भूराजकìय सीमावाद आहे. Âयावłन Âयां¸यात एक युĦही झाले आहे रिशया-चीन मैýी असली तरी Âयां¸यात एक सुĮ संघषª आहे. चीनची एकट्याची अथªÓयवÖथा इतर सवª देशां¸या अथªÓयवÖथे¸या बेरजेएवढी आहे. द. आिĀका इतर राÕůां¸या मानाने लहान munotes.in
Page 39
आंतरखंिडय गट
39 आहे. बöयाचदा चीनिवषयी सवª राÕůांना एक संशय वाटत असतो. परंतु चीनकडे दुलª± कŁन चालणार नाही, याची जाणीव राÕůांना आहे. BRICS देश नवीन बँक Öथापन कŁ इि¸छत आहे. याबĥल बöयाच शंका घेतÐया जात आहेत. माý सदÖयराÕůांतील एकवा³यतेअभावी Âयािवषयी काही ठोस िनणªय घेता आले नाही. (२०१३ मÅये) माý असे िनणªय घेÁयाइतका आÂमिवĵास या राÕůांमÅये आहे. BRICS चे िनणªय ÿभावशाली होÁयासाठी अजून ÿयÂनांची गरज आहे. व ते ÿयÂन येÂया काळात होतील- आज कदािचत BRICS चे महÂव कमी असेल. माý आगामी काळात ते वाढणार आहे, हे िनिIJत. ४.६. िवīापीठीय ÿij- १) ितसöया जगा¸या ऐ³यासाठी G -७७ ने केलेÐया ÿयÂनांची चचाª करा २) G- ७७, या गटा¸या ितसöया जगातील ऐ³य वाढिवÁया¸या भूिमकेचे टीकाÂमक मूÐयमापन करा ३) G. ८ ची उिदĶे, रचना रचĶ करा ४) आपÐया सदÖय राÕůांत आिथªक एकìकरण वाढावे यासंदभाªत िā³स¸या उिदĶांचे टीकाÂमक परी±ण करा. ४.७. संदभªúंथ 1) International Organizations, Conferences & Treaties, Spectrum Publications munotes.in