TYBA-Pol-Sci-SEM-VI-Paper-7-राजकीय-गतिशीलता-आणि-समाज-munotes

Page 1

1 १ लोकमत (सार्वजनिक मत, जिमत) घटक रचिा १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.३.१ लोकमत १.३.२ लोकमत द्दनद्दमिती १.३.३ लोकमताचा राजकीय ितिनािरील प्रभाि १.४ साराांश १.५ अद्दिक िाचनासाठी सांदभि ग्रांथ १.१ उद्दिष्टे "लोकमत" या घटकाच्या अभ्यासासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. लोकमत म्हणजे काय हे साांगता येईल. २. लोकमतच्या भूद्दमका साांगता येतील. ३. लोकमत द्दनद्दमितीमिील िेगिेगळे घटक समजािून साांगता येतील. ३. लोकमताचा राजकीय ितिनािरील प्रभाि साांगता येईल. १.२ प्रास्ताद्दिक राजकीय व्यिस्थेचा अभ्यास करताना त्या राजकीय व्यिस्थेतील लोकमताचाही अभ्यास करणे आज क्रमप्राप्त ठरते. राजकीय व्यिस्थेत घडणाऱ्या घटनाांिरून आद्दण त्या घटनाांच्या स्िरूपािरून लोकमत हे नेहमीच बदलत राहते. राजकीय व्यिस्थेत मूलभूत स्तरािर, लोकमत सरकार आद्दण राजकारणाशी सांबांद्दित द्दिषयाांिर लोकाांच्या सामूद्दहक प्रािानयाांचे प्रद्दतद्दनद्दित्ि करत असते. त्यामुळे लोकमत मत ही एक गुांतागुांतीची घटना आहे. द्दिद्वानाांनी साििजद्दनक मत म्हणजे काय याचे द्दिद्दिि अथि लािले आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने राजकीय व्यिस्थेमध्ये िैयद्दिक मते महत्त्िाची ठरतात. ज्यािेळी त्या राजकीय व्यिस्थेतील नेतृत्ि एखादा द्दनणिय घेतात तेव्हा अल्पसांख्याकाांच्या मताांपेक्षा बहुसांख्याकाांच्या मताांचे िजन जास्त असािे ही भूद्दमका स्िीकारून िेगिेगळ्या पद्धतीने द्दनणिय घेताना आपल्याला द्ददसून येतात.जनमत हे सांघद्दटत गट, सरकारी नेते आद्दण प्रसार माध्यमे, अद्दभजन िगािद्वारे द्दनयांद्दित केले जाते. सत्तेच्या पदाांिर असलेल्या द्दकांिा ज्याांना सत्तेत असलेल्याांपयंत प्रिेश आहे त्याांच्या मताांना सिािद्दिक महत्ि राजकीय व्यिस्थेत असते. त्यामुळे लोकमत द्दनद्दमितीमध्ये munotes.in

Page 2

राजकीय समाजशास्त्र
2 प्रसार माध्यमे, नेतृत्ि याांच्या भूद्दमका ह्या लोकमताांिर प्रभाि टाकतात. त्यामुळे लोकमत हे द्दस्थर राहणारे नसून ते काळानुरूप बदलत जाते. १.३ द्दिषय द्दििेचन जनमत हे अनेकदा मतदानाद्वारे द्दनद्दित केल्या जाते.साििजद्दनक िोरणाांना पाद्दठांबा द्दकांिा द्दिरोि दशििण्यासाठी राजकीय व्यिस्थेत िोरण द्दनद्दमिती करणारे द्दनयद्दमतपणे जनमत सिेक्षण घेताना आपल्याला द्ददसून येतात. उदा. भारतात शेतकरी कायद्याच्या सांदभाित जे काही जन आांदोलन झाले त्या जन आांदोलनाच्या पार्श्िभूमीिर सरकारला जनमताचे आद्दण लोकमताचे स्िरूप पाहता ते कायदे िापस घ्यािे लागलेत कारण शेतकरी कायद्याच्या सांदभाितील लोकमत द्दकांिा जनमताचा द्दिरोि सरकारच्या लक्षात आल्याने हे सरकारला करािे लागले. लोकमताचा िापर आपल्या बाजूने करण्यासाठी द्दहतसांबांि राखणारे गट आद्दण राजकीय पक्ष त्याांच्या भूद्दमका लोकाांसमोर माांडण्यासाठी लोकमताांचा आिार हे सिेक्षणाच्या माध्यमातून घेतात. त्यामुळे प्रसारमाध्यमे, सरकार आद्दण राजकीय व्यिस्थेमध्ये आपल्या भूद्दमकेचा प्रचार करण्यासाठी जनमत सिेक्षणाांचा िापर करतात. प्रसार माध्यमे, सरकार हे जनमताचा कानोसा घेऊन राजकीय व्यिस्थेचे स्िरूप बदलताना आपल्याला द्ददसून येतात. कारण कोणत्याही राजकीय व्यिस्थेचे स्थैयि आद्दण सुरद्दक्षतता हे नेहमीच लोकमताांिर अिलांबून असते. त्यामुळे लोकशाही शासनाचा आिार हे लोकमत असल्याचे आपल्याला द्ददसून येते. त्यामुळे आिुद्दनक काळात लोकमत या सांकल्पनेला अत्यांत महत्त्िाचे स्थान राजकीय व्यिस्थेत द्दनमािण झाल्याचे द्ददसून येते. १.३.१ लोकमत लोकमतची ही सांकल्पना आिुद्दनक स्िरूपाची नसून या सांकल्पनेचे प्रद्दतद्दबांब हे पूिीपासूनच आपल्याला पाहाियास द्दमळते. प्राचीन भारताचा इद्दतहास पाहता ग्रामीण भागात पांचायती अद्दस्तत्िात होत्या या पांचायतीच्या माध्यमातून दोनही बाजूांची बाजू ऐकून घेऊन पांच द्दनणिय देत असत आद्दण त्या पांचाचा द्दनणियाला पांचमुखी परमेर्श्र असे म्हटले जाते. पांचायतचा द्दनणिय म्हणजे हा लोकाांचा द्दनणिय द्दकांिा लोकमतच असे गृहीत िरले जात होते. पािात्त्य देशात मध्ययुगाच्या काळात Vox populi is vox Desi असा शब्दप्रयोग िापरात होता त्याचा अथि लोकाांचे मत म्हणजेच देशाचे मत असा िरला जाई.रुसोने फ्रेंच राज्यक्राांती पूिी लोकमताच्या सांदभाित राज्याच्या िोरणाची द्दनद्दमिती, द्दनयमन, अांमलबजािणी आद्दण टीका यामध्ये लोकाांचा सहभाग म्हणजेच लोकमत असा त्याने अथि त्यािेळी लािला होता. एकांदरीतच लोकमताला आलेले महत्त्ि पाहता लोकमत पाहताना कोणत्याही द्दनिडणुकीमध्ये शांभर टक्के मतदान किीही होत नाही. मतदान करताना लोक उमेदिार, राजकीय पक्ष, जात, िमि,भाषा नातेिाईक, चचेतील राजकीय मुिे इत्यादीच्या आिारािर मतदान करतात. त्यामुळे झालेल्या मतदानाचे स्िरूप जर पाद्दहले तर त्या मतदानात लोकमताचे प्रद्दतद्दबांब उमटतीलच ह्याची शार्श्ती देता येत नाही. तरीही मतदानाची आकडेिारी ही नेमकी लोकाांचा कल कोणी कडे जात आहे हे द्दनद्दितपणे दशिित असते. त्यामुळे लोकमत म्हणजे काय याद्दिषयी चचाि करणे ही बाब अिघड होऊन जाते. कारण लोकमत म्हणजे लोकाांचे मत असा आपण सििसामानय अथि गृहीत िरतो पण ते सिि लोकाांचे मत असतेच असे नाही त्यामुळे लोकमतच्या munotes.in

Page 3

लोकमत
(सार्वजनिक मत, जिमत)
3 सांदभाित चचाि करताना सिािद्दिक लोकाांचे मत म्हणजे लोकमत असा त्याचा अथि घेतला जातो. सोप्या भाषेत, साििजद्दनक िोरणाांचा आिार असलेल्या द्दिद्दशष्ट समस्याांना तोंड देणारे सरकार आद्दण समाजाशी सांबांि असलेल्या प्रश्ाांिर लोकाांचा द्दिचार जाणून घेते त्याला लोकमत असे म्हणता येईल. कुप्पुस्िामी याांच्या मते "लोकमत म्हणजे द्दिद्दशष्ट िेळी एखाद्या द्दिद्दशष्ट समस्येबिल लहान द्दकांिा मोठ्या समुदायातील लोकाांची मते असतात." जेम्स टी. यांग याांच्या मते "लोकमत म्हणजे तकिशुद्ध साििजद्दनक चचेनांतर सामानय महत्त्िाच्या प्रश्ािर आत्म-जागरूक समुदायाचा सामाद्दजक द्दनणिय." ब्राईसच्या मते " समाजाला प्रभाद्दित करणाऱ्‍या द्दकांिा स्िारस्य असलेल्या बाबींच्या बाबतीत समाजातील लोकाांच्या एकूण द्दिचाराांना दशिद्दिण्यासाठी साििजद्दनक मत सामानयतः िापरले जाते." आरएच सोल्टनच्या मते "सामानय जीिनासाठी लोक काय द्दिचार करतात आद्दण काय हिे आहेत याचा सांदभि हा लोकमतात द्ददला जातो." मॉररस द्दगन्सबगगच्या मते जनमताचा अथि असा आहे की समाजात कायिरत असलेल्या कल्पना आद्दण द्दनणियाांचे समूह जे कमी-अद्दिक प्रमाणात द्दनद्दितपणे तयार केले गेले आहेत आद्दण त्याांना द्दिद्दशष्ट द्दस्थरता आहे आद्दण लोकाांना िाटले आहे, जे त्याांचे मनोरांजन करतात द्दकांिा त्याांना सामाद्दजक मानतात ते अनेक मनाांच्या समान कायािचे पररणाम आहेत. द्दकांबाल यांगच्या मते एखाद्या द्दिद्दशष्ट िेळी लोकाांचे जे मत असते त्याला लोकमत असे म्हणतात. असद्दबशच्या मते कोणत्याही दृद्दष्टकोनातून एखाद्या द्दिद्दशष्ट समस्येचा द्दिचार करणाऱ्या एखाद्या गटातील सदस्याांनी व्यि केलेले मत म्हणजे लोकमत. लोकमत म्हणजे योग्य व्यिीचे मत आहे ज्याद्वारे सिि नागररकाांचे समथिन आद्दण सांयोग प्राप्त होतो. munotes.in

Page 4

राजकीय समाजशास्त्र
4 साििजद्दनक मत म्हणजे सांपूणि समाजाच्या कल्याणासाठी कोणत्याही मुद्द्यािर त्याांनी घेतलेले लोकाांचे मत अशी ही व्याख्या केली जाऊ शकते. एकांदरीतच साििजद्दनक िोरण ठरिताना काही लोकाांचा सांबांि त्या साििजद्दनक िोरणाशी असतो तर काही लोकाांचा सांबांि त्या साििजद्दनक िोरणाशी नसतो तरीही त्या साििजद्दनक िोरणाद्दिषयी सरकारला लोकाांचे मत जाणून घेणे क्रमप्राप्त िाटतेच. लोकमताचे िैद्दशष्ट्ये ● लोकमतची द्दनद्दमिती ही जनतेच्या जाणीि जागृती आद्दण िैचाररक दृद्दष्टकोनातून होते. ● घटनाांच्या स्िरूपािरून लोकमत घडते. ● एखाद्या समस्येच्या बाबतीत लोकमत हे अनुकूल द्दकांिा प्रद्दतकूल असू शकते. ● लोकमतातून लोकाांच्या द्दिचाराांची द्ददशा कल कळुन येतो. ● लोकमत समूहाला व्यिीला द्दक्रयाशील बनिते. ● लोकमतच्या द्दनद्दमितीिर रूढी, प्रथा, परांपरा, द्दिचारसरणीचा प्रभाि मोठ्या प्रमाणात द्ददसून येतो. ● लोकमतची द्दनद्दमिती ही प्रसारमाध्यमे आद्दण नेतृत्िािर अिलांबून असते. ● लोकमत साििजद्दनक महत्त्िाच्या द्दिषयाशी सांबांद्दित आहे. हे लोकाांच्या द्दिद्दशष्ट गटाच्या द्दहताशी सांबांद्दित नाही. ● लोकमत हे समाजकल्याणासाठी असते. समाजाचे कल्याण हे जनमताचे अत्यािश्यक िैद्दशष्ट्य आहे. ● लोकमत हे मानिी मनाच्या परस्परसांिादाचे उत्पादन असते. ● जनमत हे द्दिद्दशष्ट िय द्दकांिा काळाशी सांबांद्दित असते. एखाद्या द्दिद्दशष्ट पररद्दस्थतीच्या सांदभाित त्याचे मूल्यमापन केले जाते. ● जनमताला साांस्कृद्दतक आिार असतो. समाजाची सांस्कृती जनमानसािर प्रभाि टाकते. ● जनमत तयार करण्यासाठी सांख्या आिश्यक नाही. बहुसांख्य लोकाांचे मत असले तरी एका व्यिीचे ही मत साििजद्दनक मत म्हणता येते. १.३.२ लोकमत द्दनद्दमगती लोकमत हे सहजासहजी द्दनमािण होत नाही तर त्या समाजामध्ये ज्या काही रूढी, प्रथा, परांपरा, द्दिचारसरणी, सांस्कृती, द्दशक्षण, नेतृत्ि, समाजातील िेगिेगळे गट याचा प्रभाि हा नेहमीच लोकमताांिर पडलेला असतो. डब्ल्यू. पी डेद्दव्हडसनने लोकमत द्दनद्दमितीची प्रद्दक्रया पुढील प्रमाणे साांद्दगतली आहे. munotes.in

Page 5

लोकमत
(सार्वजनिक मत, जिमत)
5 ● कोणत्याही समाजातील द्दिद्दशष्ट घटना उदा. शेतकऱ्याांच्या प्रश्ािरून झालेले शेतकरी आांदोलन. ● समाजात घडलेल्या द्दिद्दशष्ट घटनेिरून समाजात िेगिेगळ्या प्रकारचे द्दिचार प्रिाह द्दनमािण होतात. त्या द्दिचारप्रिाहाचे समाजात प्रद्दतद्दबांब िेगिेगळ्या प्रमाणात उमटलेले असते. त्यामुळे त्या घटनेच्या सांदभाितत समाजाच्या प्रद्दतद्दक्रया किीकिी ह्या अनुकूल आद्दण किी किी ह्या प्रद्दतकूल स्िरूपात उमटताना द्ददसतात. त्यामुळे त्या घटनेचे समाजािर आद्दण शासनािर काय पररणाम होतील याचा द्दिचार करताना सरकार जनमताचा कानोसा घेते. ● समाजात घडलेल्या द्दिद्दशष्ट घटनेच्या सांदभाित ती घटना समाजासमोर आणण्यासाठी नेतृत्ि द्दिकद्दसत होते. त्यातून त्याची जबाबदारी ही एखाद्या गटाकडे ि व्यिीकडे जाते. ● ज्या गटाला द्दकांिा ज्या व्यिीला जबाबदारी द्दमळालेली आहे ती समूहामिील िेगिेगळ्या लोकाांची मते जाणून घेतात. ● घटनेच्या सांदभाित उपलब्ि झालेली माद्दहती नेतृत्ि प्रसाररत करत असते. ● घडलेल्या घटनेची समाजामध्ये साििद्दिक प्रमाणात चचाि घडिून आणली जाते. ● चचेच्या माध्यमातून लोकाांनी त्या घटनेच्या पार्श्िभूमीिर कोणत्या पद्धतीने ितिन करािे याची जाणीि लोकाांमध्ये केली जाते. ● घटनेच्या पार्श्िभूमीिर लोकाांच्या अपेक्षा आद्दण दृष्टीकोन आद्दण त्याांच्या भािना एकद्दित करून लोकमत घडिल्या जाते. ● घडलेल्या घटनेच्या पार्श्िभूमीिर झालेल्या द्दिचार मांथनातून लोकाांच्या कृतीला िेगिेगळ्या प्रकारची चालना द्दमळते. लोकमतची पार्श्िभूमी तयार करताना एखाद्या समाजात एखाद्या घटनेच्या सांदभाित लोकमत घडताना ही प्रद्दक्रया अशीच राहील याचाही आग्रह डेद्दव्हडसन करत नाही.लोकमतच्या द्दनद्दमितीसाठी अनेक सािने आहेत ते लोकमत तयार करण्यात मदत करू शकतात. कुटुांब आद्दि शाळा - कुटुांब हे पद्दहले महत्त्िाचे केंद्र मानले जाते द्दजथे लोकाांचे मत तयार होते, कुटुांब हे लोकमतचे असे सािन आहे द्दजथे लोक त्याांच्या सियी, आिडी-द्दनिडी द्दिकद्दसत करायला द्दशकतात.लोकाांच्या द्दिकद्दसत झालेल्या सियी ह्या समाजात उदयास येतात त्यातून द्दशक्षणाच्या माध्यमातून इतराांना सहकायि आद्दण असहकार करायला व्यिी द्दशकतात. जेव्हा एखादी व्यिी समाजात आपले मत व्यि करते जे शेिटी साििजद्दनक मताचा भाग बनत असते. munotes.in

Page 6

राजकीय समाजशास्त्र
6 िय: लोकमत द्दनमािण करण्यामध्ये िय हा महत्त्िाचा घटक आहे. कारण समियस्क गटाच्या प्रश्ाांिरून अनेक समियस्क लोक एकि येतात. समियकाांना येणाऱ्या सांदभाित येणाऱ्या अडी अडचणी,समस्या यािर जनजागृती करून आपल्या समस्या सोडिण्यासाठी समियस्कर लोक एकि येतात.समियस्काच्या समस्या, प्रश्, त्याांची िैचाररक पार्श्िभूमी, द्दिचारशैली ही सारख्याच स्िरूपाची असल्यामुळे समियस्क लिकर एकि येतात ि एखाद्या द्दिषयािर आपले मत व्यि करतात. त्यातून समियस्करचे जनमत हे एक समूहाला द्ददशा देणारे असते. उत्पन्न: जनमत घडिण्यात उत्पनन हा ही महत्त्िाचा घटक आहे. कारण समाजामिली सामाद्दजक आद्दथिक द्दिषमता पाहता त्या सामाद्दजक आद्दथिक द्दिषमतेचे मूळ कारण हे उत्पनन आहे. उत्पननाच्या आिारािर समूहामध्ये िेगिेगळे गट आपल्याला पाहाियास द्दमळतात. त्यामुळे कमी उत्पनन असलेले लोक जास्त उत्पनन द्दमळिण्याच्या दृद्दष्टकोनातून िाटचाल करतात. त्या दृद्दष्टकोनातून िाटचाल करत असताना कमी उत्पनन असलेल्या लोकाांच्या ज्या काही समस्या आहेत त्या समस्येच्या सांदभाित कमी उत्पनन असलेल्या लोकाांना एकद्दित करून त्या मध्ये जनजागृती घडिून कमी उत्पननाच्या लोकाांचे एक िेगळे जनमत तयार होते. त्यातून उत्पादक िगािला, सरकारला, भाांडिलदाराांना कमी उत्पनन असलेल्या व्यिीच्या सांदभाित त्याांना जनमताच्या आिारािर िेगळी िोरण ठरिािे लागते. व्यिसाय: कोणत्याही देशाच्या द्दिकासामध्ये व्यिसायाची भूद्दमका ही महत्त्िाची असते. त्यामुळे व्यिसायाच्या सांदभाित िोरणे ठरिताना व्यािसाद्दयक आपल्याला अनुकूल असलेले िोरण ठरिण्यासाठी व्यािसाद्दयकाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात जनजागृती करतात.त्या जनजागृतीचा प्रभाि आद्दण व्यािसाद्दयकाांचे जनमत पाहता सरकारला त्या व्यिसायाच्या सांदभाित िोरण ठरिताना त्याांच्या भूद्दमका लक्षात घ्याव्या लागतात. कारण सरकारच्या द्दनद्दमितीमध्ये व्यािसाद्दयकाांची भूद्दमका ही अत्यांत महत्त्िाची असते. धमग: भारतासारख्या द्दिद्दिितेने नटलेल्या देशात िाद्दमिकतेचे स्िरूप जर पाद्दहले तर िेगिेगळ्या प्रकारचे िमि या द्दठकाणी आपल्याला पाहायला द्दमळतात. िमि लोकाांना एकद्दित करतो आद्दण िमािच्या सांदभाित ज्या काही रुढी, प्रथा, परांपरा, सांस्कृती ह्या द्दिषयाांिर काही िेळा आक्रमणे होतात त्यािेळी त्या रूढी प्रथा परांपरा सांस्कृती ही द्दटकली पाद्दहजे या दृद्दष्टकोनातून िमािचे जे काही सदस्य आहेत त्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात िमिगुरू जागृती करतात. किीकिी िाद्दमिक भािना ही पेटिल्या जातात त्या िाद्दमिक भािनेच्या आिारािर िमािचे सदस्य एकि येऊन आपले जनमत काय आहे हे सरकारला साांगण्याचा प्रयत्न करतात. munotes.in

Page 7

लोकमत
(सार्वजनिक मत, जिमत)
7 स्पधाग: द्दिज्ञान आद्दण तांिज्ञानाचा िाढता प्रसार आद्दण प्रचार पाहता जग आज हे एक खेडे झालेले आहे. त्या दृद्दष्टकोनातून जगात घडणाऱ्या िेगिेगळ्या घटनाांचा प्रभाि हा िेगिेगळ्या देशातील द्दिद्दिि क्षेिाांिर पडतो. त्यामुळे त्या क्षेिात अनेक प्रकारच्या समस्या द्दनमािण होताना आपल्याला द्ददसून येतात. एकांदरीतच देशाच्या आद्दथिक द्दिकासामध्ये उद्योगिांद्याांचे, औद्योगीकरणाचे स्थान अत्यांत महत्त्िाचे आहे. परांतु जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता आज उद्योगिांदे औद्योगीकरण यामध्ये मोठ्या प्रमाणात स्पिाि िाढलेली आहे. या स्पिेच्या माध्यमातून उद्योगिांदे औद्योगीकरण द्दशक्षण नोकर भरती ह्या िेगिेगळ्या प्रश्ाांिर या समूहात काम करणाऱ्या यांिणा त्या समूहाच्या द्दहतासाठी एक िेगळ्या प्रकारचे जनमत तयार करून आपल्या मागण्या मानय करून घेताना द्ददसतात. प्रसार माध्यमे: जनमत तयार करण्यासाठी सिाित उपयुि आद्दण प्रभािी सािन म्हणजे प्रसार माध्यमाकडे पाद्दहल्या जाते. प्रसारमाध्यम हे माद्दहतीपूणि तसेच जनमताची रचना करणारे स्त्रोि आहे. प्रसार माध्यम हे एक असे माध्यम आहे की ज्याद्वारे व्यिींना राष्ट्रीय द्दहत आद्दण साििजद्दनक द्दहताशी सांबांद्दित प्रकरणाची माद्दहती आद्दण बातम्या द्दमळतात. चाांगले िृत्तपि, प्रसारमाध्यमे, प्रेस हे लोकशाहीचे आरसे आहेत. िृत्तपिात जे काही द्दलद्दहले जाते द्दकांिा चॅनेलिर जे काही बद्दघतले जाते त्यािर दुसरा द्दिचार न करता लोक लगेच द्दिर्श्ास ठेितात. त्यामुळे प्रसार माध्यम हे दुसरे द्दतसरे काही नसून सामानय जनता आद्दण सरकार याांच्यातील सांिाद सािणारा मजबूत दुिा आहे. पण, जर प्रसार माध्यमे राजकीय पक्षाच्या, समाजाच्या द्दकांिा भाांडिलदाराांच्या हातात गेली तर देशाचे फार मोठे नुकसान होऊ शकते. राजकीय पक्ष: राजकीय पक्षाांच्या नेत्याचा 'जनतेिर' खूप प्रभाि असतो. राजकीय पक्ष अनेक द्दििायक कायिक्रम हाती घेतात. त्या कायिक्रमाांचा प्रसार आद्दण प्रचार करण्यासाठी त्या राजकीय पक्षाांचे नेते प्रभािी भाषणे देतात आद्दण त्याांच्या द्दिचारसरणीचा प्रचार करण्यासाठी समाजात द्दिद्दिि कायिक्रम आयोद्दजत करतात. त्या नेतृत्िाचा आद्दण त्या राजकीय पक्षाच्या द्दिचाराचा िोरणाचा कायिक्रमाचा हा जनतेिर आद्दण पयाियाने जनमतािर पररणाम होत असतो. कोणत्याही राजकीय पक्षाचे अद्दस्तत्ि हे लोकमताच्या पाद्दठांबािर अिलांबून असते त्यामुळे लोकमत आपल्या बाजूने तयार व्हािे या दृद्दष्टकोनातून राजकीय पक्ष नेहमीच प्रयत्नशील असतात. नेतृत्ि: लोकमत घडिण्यात आद्दण बदलण्यात नेतृत्िाचा हा मोठा िाटा असतो. नेतृत्ि द्दनस्िाथी आद्दण राष्ट्रद्दहत िाढिणारे असेल तर लोकाांमध्ये राष्ट्रिादाची भािना ही मोठ्या प्रमाणात द्दिकद्दसत होते. भारतीय लोकाांमध्ये राष्ट्रिादीची भािना द्दिकद्दसत करण्यामध्ये स्िातांत्र्य लढ्यातील नेत्याांचे योगदान खूप मोठे आहे. भारतीय स्िातांत्र्यलढ्यािर महात्मा गाांिीजींच्या नेतृत्िाचा मोठा प्रभाि होता, महात्मा गाांिीजीच्या द्दिचारातून देशपातळीिर इांग्रजाांच्या द्दिरोिात मोठ्या प्रमाणात जनमत तयार झाल्याचे आपल्याला द्ददसून येते. महात्मा गाांिीजींच्या नेतृत्िाच्या प्रभािामुळे नेतृत्िाच्या प्रभािामुळे इांग्रजाांना भारतातून जािे लागले. munotes.in

Page 8

राजकीय समाजशास्त्र
8 जसे नेतृत्ि तशी प्रजा या दृद्दष्टकोनातून ज्या देशाचे नेतृत्ि हे कणखर असते त्या कणखर नेतृत्िाच्या िैचाररक भूद्दमकेच्या माध्यमातून लोकही तसेच िागताना आपल्याला द्ददसून येतात. नेतृत्िाकडे िेगिेगळ्या प्रकारचे गुण असू शकतात आद्दण त्या िेगिेगळ्या गुणाांच्या माध्यमातून नेतृत्ि हे एक जनमत तयार करून आपले उद्दिष्ट पूणि करताना आपल्याला द्ददसतात. १.३.३ लोकमताचा राजकीय ितगनािरील प्रभाि राजकीय ितगन राजकीय व्यिहाराकडे िेगिेगळ्या दृद्दष्टकोनातून पाण्यासाठी राजकीय ितिनाचा अभ्यास महत्त्िाचा ठरतो. राज्यशास्त्रातील ितिणूक क्राांतीची सुरुिात 1908 मध्ये ग्रॅहम िॉलास याांच्या राजकारणातील ह्युमन नेचर आद्दण आथिर बेंटले याांच्या द प्रोसेस ऑफ गव्हनिमेंटच्या ग्रांथातून द्ददसून येते. चाल्सि मेररयम आद्दण त्याांचा द्दिद्याथी, हॅरोल्ड लॅसिेल, ज्याांनी राजकारणाचा अभ्यास, सत्ता आद्दण राजकीय अद्दभजान िगि याांसारख्या निीन आद्दण िैज्ञाद्दनकदृष्ट्या पद्धतशीर सांकल्पनाांची ओळख करून द्ददली.डेद्दव्हड ईस्टन, रॉबटि ढाल, कालि ड्यूश, गॅद्दिएल अल्मांड, डेद्दव्हड रुमन सारख्या द्दिचारिांताची ितिनिादी अभ्यास करणारी फळी राज्यशास्त्रात द्दनमािण झाली.डेद्दव्हड ईस्टनच्या ितिनिादी आद्दण उत्तर ितिनिादी क्राांतीने ितिनिादाचा पाया राज्यशास्त्रात रचला. राजकीय ितिन म्हणजे राजकारणाबाबत लोकाांच्या द्दिचार, भािना आद्दण कृतीचा अभ्यास. राजकीय ितिनाचा अभ्यासात म्हणजे मतदाराच्या अशा ितिनाचाच अभ्यास केला जात नाही तर लोकाांची राजकीय मते, राजकीय दृद्दष्टकोन, श्रद्धा आद्दण राजकीय मूल्ये याांचाही द्दिस्तृतपणे अभ्यास केला जातो, हे सिि राजकीय ितिनाचा भाग आहेत. राजकीय ितिनाची व्याख्या सििसािारणपणे अद्दिकार आद्दण द्दिशेषतः सरकारशी सांबांद्दित कोणतीही कृती म्हणून केली जाऊ शकते. एल्डरिेल्ड आद्दि कॅट्झ याांच्या मते, राजकीय ितिन द्दकांिा राजकारणाच्या अभ्यासासाठी ितिणुकीचा दृष्टीकोन होय. एकांदरीतच राजकीय ितिनामध्ये राजकीय दृद्दष्टकोन राजकीय मत आद्दण राजकीय मूल्य याचा प्रामुख्याने अभ्यास केला जातो. लोकमताचा राजकीय ितगनािर होिारा पररिाम लोकमतच्या माध्यमातून राजकीय जाद्दणिा जागृत होतात त्यामुळे राजकारणातील द्दिचार मूल्य िैचाररकता याच्या माध्यमातून राजकीय ितिनािर पुढील पररणाम होताना द्ददसून येतात. ● लोकमताच्या आिारािर लोकाांचा राजकीय सहभाग िाढतो आद्दण त्या सहभागामुळे लोकाांचे द्दिचार आद्दण त्याांच्या भािना व्यि होतात. त्या भािना आद्दण द्दिचार व्यि झाल्यामुळे व्यिीच्या ितिनात बदल होतो. munotes.in

Page 9

लोकमत
(सार्वजनिक मत, जिमत)
9 ● लोकमतच्या माध्यमातून राज्यकत्यािच्या चुकीच्या ध्येयिोरणािर आद्दण द्दनणियािर प्रकाश टाकल्या जात असल्यामुळे शासनाच्या भूद्दमकेबिल लोकाांचे राजकीय ितिन बदलते. ● लोकमताच्या माध्यमातून शासनात लोकाांचा राजकीय सहभाग िाढतो आद्दण िाढलेल्या सहभागामुळे लोकाांचा राजकीय पक्ष, द्दहतसांबांिी गट, दबाि गट, राजकीय नेतृत्िाशी लोकाांचा सांबांि येतो आद्दण त्या सांबांिामुळे एखाद्या प्रश्ाांिरील व्यद्दिगत पातळीिरील असलेलां ितिन लोकमताच्या माध्यमातून बदलताना द्ददसून येते. ● लोकमतच्या माध्यमातून लोकाांच्या द्दिचाराची आद्दण आचाराची पररणामकता िाढल्यामुळे लोकाांच्या द्दनणिय प्रद्दक्रयेत बदल होतो आद्दण त्या द्दनणिय प्रद्दक्रयेचा पररणाम मतदाराच्या राजकीय ितिनामध्ये द्ददसून येतो. ● लोकमताच्या माध्यमातून एखाद्या राजकीय व्यिस्थेला आदी मानयता द्दकती द्यायची हे राजकीय ितिन ठरिते. ● लोकमताचा रेटा हा द्दनिडणुकीचे द्दनकाल, द्दनिडणुकीचे मुिे, राजकीय उमेदिाराांचे भद्दितव्य ठरिण्यासाठी उपयुि असल्यामुळे मतदाराच्या ितिनािर या सिि बाबींचा पररणाम होतो. ● लोकमतामुळे राजकीय उदासीनता ही मोठ्या प्रमाणात कमी होते. ● लोकमतच्या माध्यमातून राजकीय प्रभाि द्दनमािण करण्यासाठी राजकीय ितिन उपयुि ठरताना द्ददसून येते. ● लोकाांच्या मतप्रदशिनातून लोकमत व्यि होते. लोकाांच्या मतप्रदशिनामुळे राजकीय प्रद्दक्रयेिर आद्दण राजकीय व्यिस्थेिर मतप्रदशिनामुळे राजकीय प्रभाि तयार होतो.राजकीय प्रभाि ठरिण्यामागे राजकीय ितिन महत्त्िाचे असते. ● लोकमताच्या माध्यमातून लोक चळिळी उभ्या राहतात आद्दण त्या लोक चळिळीतून लोकाांच्या ितिनातून निीन नेतृत्ि द्दनमािण होताना द्ददसून येते. ● लोकमतच्या चळिळीतून लोकाांच्या आशा आकाांक्षा ह्या राजकीय ितिनाच्या माध्यमातून साध्य होतात. ● लोकमताचा राजकीय स्थैयि द्दनमािण करण्यािर मोठा पररणाम होतो. राजकीय स्थैयि द्दनमािण करून देण्यात राजकीय ितिन कारणीभूत ठरते. ● लोकमतच्या माध्यमातून राजकीय पररितिने होताना द्ददसून येतात. ती राजकीय पररितिने राजकीय ितिनाच्या माध्यमातून घडिली जातात. ● राजकीय व्यिस्थेतील अद्दिकार, राजकीय व्यिस्थेची सांरचना, राजकीय व्यिस्थेची कायिपद्धती, राजकीय व्यिस्थेच्या कायिक्षेिाांमिली िाढ द्दकांिा घट या सिि बाबींचा द्दिचार करता या सिि बाबींची कायिक्षमता िाढिण्यासाठी लोकमताच्या माध्यमातून राजकीय ितिन ह्या बाबींिर प्रभाि टाकतो. munotes.in

Page 10

राजकीय समाजशास्त्र
10 लोकमताचे महत्त्ि ● लोकाांमध्ये जनजागृती घडिून आणणे. ● लोकाांना िैचाररक द्ददशा देणे. ● लोकाांमध्ये कृतीिृत्ती घडिून आणे. ● लोकाांच्या आशा आकाांक्षा प्रद्दतद्दबांद्दबत करणे. ● लोकाांच्या प्रश्ाांना िाचा फोडणे. ● लोकाांच्या समस्या शासनापुढे प्रभािीररत्या माांडणे. ● लोकाांना आपल्या समस्याांची ि होणाऱ्या पररणामाांची जाणीि करून देणे. ● लोकाांचा राजकीय व्यिस्थेमिील सहभाग िाढद्दिणे. ● शासन व्यिस्थेचे स्थैयि आद्दण सफलता द्दटकिणे. ● कायद्याच्या राज्यासाठी लोकमत उपयुि पडते. ● चाांगल्या कायद्याांच्या द्दनद्दमितीसाठी ि सिि समािेशक िोरणाांसाठी लोकमत हातभार लािते. १.४ साराांश लोकमत हे समाजकल्याणासाठी असते. समाजाचे कल्याण हे जनमताचे अत्यािश्यक िैद्दशष्ट्य आहे.त्यामुळे लोकमत हे मानिी मनाच्या परस्परसांिादाचे उत्पादन असते.जनमत हे द्दिद्दशष्ट िय द्दकांिा काळाशी सांबांद्दित असल्याने जनमताचा राजकीय ितिनािर िेगिेगळ्या दृद्दष्टकोनातून पररणाम होताना द्ददसून येतो. आपली प्रगती तपासा १.लोकमताची सांकल्पना स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.लोकमत द्दनद्दमगतीची प्रद्दिया साांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 11

लोकमत
(सार्वजनिक मत, जिमत)
11 ३.लोकमताचा राजकीय ितगनािरील प्रभाि साांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ अद्दधक िाचनासाठी सांदभग ग्रांथ Agnone,‍Jon.‍2007.“Amplifying‍Public‍Opinion:‍The‍Policy‍Impact‍of‍the‍U.S.‍Environmental‍Movement.”‍Social‍Forces. Althaus, Scott L. 2003. Collective Preferences in Democratic Politics. New York: Cambridge University Press. Bartels, Larry M. 1991.‍“Constituency‍Opinion‍and‍Congressional‍Policy‍Making:‍ The‍ Reagan‍ Defense‍ Buildup.”‍ American‍ Political‍ Science‍Review. Best,‍Samuel‍J.,‍and‍Monika‍L.‍McDermott.‍2007.‍“Measuring‍Opinions‍vs. Non-Opinions:‍the‍Case‍of‍the‍USA‍Patriot‍Act.”‍The‍Forum‍5:‍issue 2, article 7. Walter Lippmann.1998.PUBLIC OPINION With a New Introduction by Michael Curtis,Transaction Publishers New Brunswick (U.S.A.) and London (U.K.) munotes.in

Page 12

राजकीय समाजशास्त्र
12 २ संÖथाÂमक ÿभाव घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ राजकìय प± २.३.२ दबाव गट २.४ सारांश २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ २.१ उिĥĶे " संÖथाÂमक ÿभाव" या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. राजकìय प± आिण दबाव गट Ìहणजे काय हे सांगता येईल. २. राजकìय प±ां¸या व दबाव गटां¸या भूिमका सांगता येतील. ३. राजकìय ÓयवÖथेतील राजकìय प±ांचे व दबाव गटांचे Öथान समजावून सांगता येईल. २.२ ÿाÖतािवक कोणÂयाही राजकìय ÿिøयेचा अËयास करताना आपÐयाला Âया राजकìय ÿिøयेत काम करणाöया संÖथा आिण Âयांची कायªपĦती ही कोणÂया पĦतीची आहे हे पाहणी øमÿाĮ ठरते.Ìहणूनच कोणÂयाही देशा¸या राजकìय ÿिøये¸या Öवłपाला राजकìय ÓयवÖथा अशा नावाने ओळखले जाते. ÿÂयेक देशा¸या राजकìय ÓयवÖथेत िविधमंडळ, राजकìय प± Ļा राजकìय संÖथा राजकारणा¸या क¤þिबंदू असतात. Ìहणूनच Ļा राजकìय संÖथा Âया Âया देशात राजकारणात ÿमुख भूिमका बजावत असतात. एकंदरीतच कोणÂयाही देशाचे राजकारण हे संिवधाना¸या चौकटीवर आधाåरत असले तरीसुĦा Âया राजकारणाला सांÖकृितक, सामािजक, आिथªक, राजकìय घटक हे ÿभािवत करताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयामुळे आज¸या राजकारणा¸या ÿिøयेत राजकारण केवळ Ļा राजकìय संÖथाच चालवतात असेही नाही तर समाजामÅये अिÖतÂवात असलेले वेगवेगळे गटही Ļा राजकìय ÿिøयेत समािवĶ होत असतात.Ìहणून ÿÂयेक समाजामÅये आपÐयाला िविवध गट पाहायला िमळतात. ÿÂयेक समाजातील वेगवेगÑया गटांचे िहतसंबंध आिण Âयाचे Öवłप वेगवेगळे असते.समाजा¸या िहतसंबंधांचे सुसूýीकरण करÁयाचे काम हे munotes.in

Page 13

संस्थात्मक प्रभाव
13 गट करतात.िहतसंबंधा¸या ÿाĮीसाठी हे गट कोणÂयाही देशातील शासन ÓयविÖथत आिण राजकìय ÿिøयेत हे शासना¸या सवª Öतरांवर आढळतात. Âयामुळे हे गट शासना¸या वेगवेगÑया Öतरांवर काम करताना शासना¸या Åयेय धोरणावर ÿभाव टाकून आपले िहतसंबंध साÅय करÁयाचा ÿयÂन करतात Âया गटाला दबाव गट असे Ìहणतात. राजकìय संÖथा चालवÁयासाठी Âया Âया देशातील राजकìय ÿिøयेत लोक सहभागी होताना आपÐयाला िदसून येतात. सोबतच Ìहणूनच ÿÂयेक देशा¸या िनवडणुकì¸या काळात Âया Âया देशातील मतदार Ìहणून आपले मतदानाचे कतªÓय बजावतात. कधीकधी आपÐया राजकìय भूिमका मांडÁयासाठी राजकìय प±ांचा िकंवा िहतसंबंधी गटाचा आधार घेतात.Ìहणूनच राजकìय ÓयवÖथेचा आधारÖतंभ असलेÐया राजकìय प±ाचे आिण दबाव गटांचे महÂव आज आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेत हे अÂयंत महßवाचे ठरते. Ìहणून आपण या घटकात राजकìय प±, आिण दबाव गट राजकìय प±ाचे ÿकार, दबाव गटाचे ÿकार आढावा या घेणार आहोत. २.३ िवषय िववेचन आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेमÅये राजकìय प± व दबाव गट व ते करीत असलेले कायाªचे Öवłप पाहता राजकìय ÓयवÖथेचे अिÖतÂव पाहता आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प± आिण दबाव गटांना आलेले महßव ल±ात घेता ÿÂयेक राजकìय ÓयवÖथेचे हे एक महßवाचे वैिशĶ्य ठरताना िदसतात. राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ांना आिण दबाव गटांना असलेले महßव पाहता राजकìय प± आिण दबाव गटांना केवळ लोकशाही शासन ÿणालीतच Âयांना महßव ÿाĮ होते असे नाही, तर हòकूमशाही, संसदीय शासन ÿणाली, अÅय±ीय शासन ÿणाली या ही िठकाणी वेगवेगळे राजकìय प± आिण दबाव गट आपÐयाला कायª करताना िदसून येतात. एकंदरीतच ÿÂयेक राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ाचे व दबाव गटाचे Öवłप हे वेगवेगळे असू शकते. Ìहणून राजकìय प±ा¸या आिण दबाव गटा¸या Öवłपाची चचाª करताना राजकìय प±ाचे व दबाव गटांचे जे काही आधार आहेत Âया आधाराचा िवचार करता िवचारसरणी, िहतसंबंध, स°ाकां±ा, संघटना, नेतृÂव, कायªकत¥ हे Âया Âया राजकìय प±ाचे व दबाव गटाचे ÿमुख घटक ठरतात. Ìहणून राजकìय प± आिण दबाव गट Ìहणजे काय? हे ÿथम आपÐयाला पाहावे लागेल. २.३.१ राजकìय प± राजकìय प±ाची चचाª करताना राजकìय प±ांचा उगम युरोप आिण युनायटेड Öटेट्समÅये १९ Óया शतकात िनवडणूक आिण संसदीय ÿणालéसह झाला.राजेशाही राजवटéमÅये, राजकìय ÿिøया ही काही घराÁयापूतê मयाªिदत होती. परंतु संसदीय राजवटीची Öथापना आिण प±ां¸या Öवłपामुळे ही पåरिÖथतीआज बदललेली आहे. २० Óया शतकात संपूणª जगात राजकìय प±ांचा ÿसार झाला. मुळात १९Óया शतकात उदारमतवादी लोकशाही¸या चौकटीत िवकिसत झालेÐया, राजकìय प±ांचा वापर २० Óया शतकापासून पूणªपणे लोकिवकासासाठी हेतूंसाठी केला जात आहे.एकंदरीतच राजकìय प±ा¸या िवकासाचे Öवłप पाहता प± हा शÊद राजकìय स°ा शोधणाöया सवª संघिटत गटांना लागू होतो.Ìहणून नेमका राजकìय प± Ìहणजे काय? याचा िवचार ºयावेळेस आपÐयासमोर येतो Âयावेळेस राजकìय प± Ìहणजे हे अशा Óयĉéचा समूह आहे कì तो समाजामÅये ºया काही समÖया आहेत Âया समÖये¸या सोडवनुकìसाठी Âया एखाīा समूहामÅये एकमत होते आिण समान munotes.in

Page 14

राजकीय समाजशास्त्र
14 उĥेशा¸या ÿाĮीसाठी एकý येऊन कायदेशीरŀĶ्या राजकìय स°ा संपादन करÁयासाठी आिण वापरÁयासाठी संघिटत Óयĉéचा समूह Ìहणजे राजकìय प± होय.परंतु वेगवेगÑया राजकìय िवचारवंतांनी राजकìय प±ा¸या वेगवेगÑया Óया´या केलेÐया आहेत Âया पुढील ÿमाणे मांडता येतील. Æयूमन¸या मते, "राजकìय प± हा मुĉ समाजातील नागåरकांचा संघिटत समुदाय आहे जो सरकारवर िनयंýण ठेवू इि¸छतो आिण Âयां¸यासाठी सावªजिनक सहमतीमÅये सहभागी होऊन काही सदÖयांना सरकारी पदांवर पाठवÁयाचा ÿयÂन करतो." कì¸या मते, "जनते¸या समÖयांचे धोरणात łपांतर करणारी मूलभूत Öवłपाची राजकìय संघटना Ìहणजेच राजकìय प± होय." एडमंड बकª¸या मते, "राजकìय प± हा लोकांचा एक समूह आहे जो, काही तßवांवर सहमती देऊन, Âयां¸या संयुĉ ÿयÂनांĬारे सावªजिनक िहत वाढवÁयासाठी एकý येतात." åरµज¸या मते, "िविधमंडळ सभासदÂवासाठी होणाöया िनवडणुकìत उमेदवार उभे करणारे संघटन Ìहणजे राजकìय प± होय." िलकाँक¸या मते, "राजकìय एकक Ìहणून काम करणाö या नागåरकांचा असा समुदाय जो कì सावªजिनक ÿÔ नांवर Âयांची समान मते आहेत आिण एक समान हेतू साÅय करÁयासाठी मतदाना¸या अिधकाराचा वापर कłन शासनाची स°ा बळकावायची आहे." मॅकाइÓहर¸या मते, "राजकìय प± हा असा एक समुदाय आहे जो कì एखाīा िविशĶ तßव िकंवा धोरणाचे समथªन करÁयासाठी आयोिजत केले जातो आिण तो संवैधािनक मागाªने ते तßव िकंवा धोरण शासनाचा आधार बनवÁयाचा ÿयÂन करते." गेटल¸या मते, “राजकìय प± हा नागåरकांचा एक समूह आहे जो पूणªपणे िकंवा अंशतः संघिटत असतो, जो राजकìय संÖथा Ìहणून काम करतो आिण ºयांचा उĥेश आपÐया मत अिधकाराचा वापर कłन सरकारवर िनयंýण ठेवÁयासाठी आिण Âयाचे सामाÆय धोरण पार पाडÁयासाठी ÿयÂन करणे." िकमान समान राजकìय उिĥĶे आिण मते असलेÐया लोकांचा संघिटत गट जो सावªजिनक पदावर उमेदवार िनवडून आणून सावªजिनक धोरणावर ÿभाव टाकतात Âयांना राजकìय प± Ìहणतात. भारतात राजकìय प±ाची Óया´या या कलमाखाली लोकÿितिनधी कायदा 1951 चा 29 क नुसार राजकìय प± Ìहणून आयोगाकडे नŌदणीकृत भारतातील वैयिĉक नागåरकांची संघटना िकंवा संÖथा Ìहणून केली जाते. एकंदरीतच शाĵत आिण चांगले कायª करणाöया लोकशाहीमÅये राजकìय प± समाजा¸या िविशĶ घटकांमÅये खोलवर आिण िटकाऊपणे गुंतलेले असतात. ते सरकारी संÖथांना आिण समाजातील नागरी समाजा¸या घटकांशी जोडू शकतात Âयामुळे आधुिनक लोकशाही राजकìय ÓयवÖथे¸या कामकाजासाठी राजकìय प± आवÔयक असतात. िनवडणुकìत लोकांचा पािठंबा िमळवून Âयां¸या कÐपना ÿÂय±ात आणÁयासाठी राजकìय प± ÿयÂनशील munotes.in

Page 15

संस्थात्मक प्रभाव
15 असतात. पåरणामी, राजकìय प± समाजातील मूलभूत राजकìय मतभेदांचे ÿतीक आहेत. कारण ते समुदायाचा एक भाग आहेत, प±ांना राजकìय स°ेसाठी वेळÿसंगी प±पात करावा लागतो. Âयावłन Âया राजकìय प±ाची ओळख तो ºया गटाचे ÿितिनिधÂव करतो, ºया धोरणांना समथªन देतो आिण ºया िहतसंबंधांचे र±ण करतो Âयावłन ठरवली जाते. उदा. डावे प±, उजवे प±. राजकìय प±ांची भूिमका व कायª: लोकशाही समाजात राजकìय प± ÿमुख काय¥ करतात. ÂयामÅये ÿामु´याने १. सदÖय आिण समथªकां¸या सावªजिनक धोरणािवषयी नागरी गरजाची पूतªता करणे तसेच नागरी गरजां¸या समÖयांची सोडवणूक करणे . २. राजकìय आिण िनवडणूक ÿणाली¸या कायाªमÅये आिण सामाÆय राजकìय मूÐयां¸या िनिमªतीमÅये मतदार आिण नागåरकांचे सामािजकìकरण कłन Âयांना िशि±त करणे ३. सावªजिनक िहता¸या मागÁयांची मागणी कłन Âयांचे सामाÆय धोरणांमÅये łपांतर करणे. ४. सावªजिनक ÿijां¸या संदभाªत लोकमत संघिटत करणे. ५. राजकìय िनणªयांमÅये सहभागी होÁयासाठी आिण Âयां¸या मतांचे Óयवहायª धोरण पयाªयांमÅये łपांतर करÁयासाठी नागåरकांना सिøय आिण एकिýत करणे. ६. िनवडणुका लढिवणे आिण राºयकारभारात सहभागी होणे. ७. सावªजिनक िहता¸या ÿijासाठी शासन आिण जनता यां¸यामधील समÆवयक Ìहणून काम करणे. ८. सावªजिनक िहता¸या ŀिĶकोनात राजकìय ÓयवÖथेतील शासकìय घटकांशी सुसंवाद साधÁयाचा ÿयÂन करणे. ९. सावªजिनक िहता¸या आड येणाöया शासनावर टीका करणे. राजकìय प±ांचे महßव राजकìय प± अनेकदा नागरी समाज आिण िनणªय घेणारे आिण अंमलबजावणी करणारे यां¸यातील संÖथाÂमक मÅयÖथ Ìहणून काम करतात. Âयामुळे ते आपÐया सदÖयां¸या आिण समथªकां¸या मागÁया संसदेत आिण सरकारमÅये ÿितिबंिबत करÁयास स±म असतात. लोकशाही समाजात प± अनेक महßवा¸या भूिमका पार पाडतात आिण अनेक काय¥ पार पाडत असले तरी, िनवडणूक ÿचारात उमेदवारांचे नामांकन आिण Âयांचा ÿचार हे मतदारांना सवाªत जाÖत ŀÔयमान कायª असते. राजकìय प± िनवडणूक लढवणे, जनता व शासन यामÅये समÆवय ÿÖथािपत करणे, वेगवेगÑया योजनां¸या संदभाªत Åयेय धोरण ठरवून ठरिवणे व Âया धोरणांची अंमलबजावणी करणे हे काम राजकìय प± करताना आपÐयाला िदसून येतात Âयामुळे लोकशाही राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय प±ाला अÂयंत महßव ÿाĮ होताना आपÐयाला िदसून येते कारण लोकां¸या Óयवहाराला वळण लावÁया¸या ŀिĶकोनातून munotes.in

Page 16

राजकीय समाजशास्त्र
16 राजकìय जाणीव आिण जागृती करÁयाचे काम राजकìय प± करताना आपÐयाला िदसून येतात. राजकìय प±ाचे ÿकार केडर प± आिण जन-आधाåरत Ìहणजे जनसामाÆयांचा प± (मास बेÖड पाटê) असे ÿमुख दोन ÿकार आपÐयाला पडताना िदसून येतात. केडर प± कायªकÂया«ना राजकìयŀĶ्या आपÐया उिĥĶेते¸या पूतªतेसाठी ÿिशि±त केलेÐया प±ांना केडर प± असे Ìहणतात. केडर प±ाचे सामाÆयतः सं´येने कमी अनुयायी असले तरी राजकìयŀĶ्या ÿिशि±त केलेलं केडर आपÐया अनुयायéवर आपले ÿभुÂव िनमाªण करताना िदसून येतात. एकंदरीतच Âयाचा फायदा Âयांना िनवडणुकì¸या वेळी होताना आपÐयाला िदसून येतो. िनवडणूकìमÅये उमेदवार Ìहणून कोणास उभे करावयाचे, हे प± कायªकÂया«¸या सिमतीचे Ìहणजेच केडरचे काम असते. तसेच प±ाचे जे नेते आहेत ते नेते िनवडÁयाचे काम सुĦा केडरच करताना आपÐयाला िदसून येतात. जन-आधाåरत ( मास-बेस प±) जन-आधाåरत प±ाचे शेकडो, हजारो कधीकधी लाखो अनुयायी असतात. सदÖयसं´या हाच मास बेÖड प±ाचा एकमेव िनकष नसला तरीपण अÂयावÔयक बाब Ìहणजे असा प± जनते¸या एखाīा ÿijांवर केलेÐया आवाहनावर जनता Âया प±ा¸या पाठीमागे उभी राहते Âयावेळी ते प± जनआधाåरत प± िकंवा मास बेस प± Ìहणून ओळखले जातात. Ìहणजेच जनआधाåरत प± एखाīा समूहा¸या िहतसंबंधाचे ÿितिनिधÂव कłन Âया समूहातील नागåरकांना आपÐयामÅये सामील कłन संघिटत करÁयाचा ÿयÂन करतात. भारतात ÿामु´याने दोनही ÿकारचे प± आपÐयाला िदसून येतात ÂयामÅये केडरमÅये महßवाचे प± Ìहणून बहòजन समाज पाटê, भारतीय जनता पाटê, Âयाचा ÿामु´याने आपÐयाला उÐलेख करावा लागतो तर मास बेस प± Ìहणून काँúेस,िशवसेना, तेलगू देसम पाटê, तेलंगणा राÕů सिमती उÐलेख करावा लागेल. राÕůीय आिण राºय प±ांना माÆयता िनवडणुकांसाठी िनवडणूक आयोग राजकìय प±ांची नŌदणी करतो आिण िनवडणुकìतील Âयां¸या कामिगरीनुसार Âयांना राÕůीय प± िकंवा राºय प± अशी माÆयता देतो. तसेच िनवडणूक आयोगाकडे नŌदणीकृत झालेले ही प± असतात पण Âयांना माÆयता िमळालेली नसते Ìहणून Âयांना नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± Ìहणून ओळखले जाते. परंतु भारतीय राजकìय ÓयवÖथेचे Öवłप पाहता भारतामÅये बहòप± पĦती अिÖतÂवात आहे. Âयामुळे भारतीय प± पĦतीचे Öवłप पाहताना भारतात राÕůीय प±, ÿादेिशक प±, नŌदणीकृत प± असे वेगवेगळे प±ाचे Öवłप आपÐयाला िदसून येते.Âयामुळे भारतातील राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± Ìहणजे काय याचा िवचार आपÐयाला ÿथमता: करावा लागेल. munotes.in

Page 17

संस्थात्मक प्रभाव
17 राÕůीय आिण राºय प±ांना माÆयता िमळवÁयासाठी िनवडणूक आयोगाकडे राजकìय प±ांची नŌदणी करावी लागते.िनवडणूक आयोग राजकìय प±ांना िनवडणुकìतील Âयां¸या कामिगरीनुसार Âयांना राÕůीय प± िकंवा राºय प± अशी माÆयता देतो.तसेच इतर प±ांना केवळ नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± असे संबोधले जाते.िनवडणूक आयोगाने माÆयता िदलेÐया प±ांना माÆयतेमुळे या राजकìय प±ांना एक अिधकृत िचÆह िमळते,तसेच राÕůीय दूरिचýवाणी आिण नभोवाणीवर िनवडणुकì¸या काळात ÿचार करÁयाचे अिधकार िमळतात.ÿÂयेक राÕůीय प±ाला संपूणª देशासाठी एकच िचÆह िमळत असते. Âयाचÿमाणे ÿÂयेक राºय प±ाला ºया राºयासाठी माÆयता देÁयात आली आहे अशा राºयामÅये Âया प±ाला ही अिधकृत िचÆह िमळते.तसेच नŌदणीकृत पण माÆयता नसलेले प± उपलÊध िचÆहांमधून पयाªयी िचÆह िनवडू शकतात.भारतामÅये राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± होÁयासाठी िनवडणूक आयोगाने काही िनकष ठरवलेले आहेत ते पुढील ÿमाणे आपÐयाला सांगता येतील. राÕůीय प± (१) संबंिधत प±ास लोकसभा िकंवा िवधानसभां¸या सावªिýक िनवडणुकìत चार िकंवा अिधक राºयांमÅये एकूण वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास आिण, Âयासोबतच लोकसभेमÅये कोणÂयाही राºयातून वा राºयांमधून चार जागा िमळाÐया असÐयास राÕůीय प± Ìहणून माÆयता िमळते. िकंवा (२) संबंिधत प±ाने लोकसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìमÅये २ ट³के जागा िजंकÐया आिण Âया प±ाचे िकमान तीन राºयांतून लोकसभेचे ÿितिनधी िनवडून आले असÐयास िकंवा (३) संबंिधत प±ास चार राºयांमÅये राºय प± Ìहणून माÆयता िमळाली असÐयास . तसेच एखाīा राजकìय प±ाला चार िकंवा अिधक राºयांमÅये माÆयताÿाĮ राजकìय प± Ìहणून माÆयता िदली गेली असÐयास, तर तो राजकìय प± संपूणª भारतात 'राÕůीय प±' Ìहणून ओळखला जाईल, परंतु जोपय«त तो राजकìय प± व Âयानंतर¸या अटéची पूतªता करत राहील तोपय«त Âया राजकìय प±ाचा राÕůीय प±ावरील अिधकार राहतो. भारतात सात माÆयताÿाĮ राÕůीय प± आहेत. ते खालीलÿमाणे आहेत. भारतीय जनता प± (भाजप) भारतीय राÕůीय काँúेस (INC) ऑल इंिडया तृणमूल काँúेस (AITC) भारतीय कÌयुिनÖट पाटê (CPI) बहòजन समाज प± (BSP) munotes.in

Page 18

राजकीय समाजशास्त्र
18 भारतीय कÌयुिनÖट पाटê (मा³सªवादी) (सीपीआय(एम)) आम आदमी पाटê राºय प± िकंवा ÿादेिशक प± (१) संबंिधत प±ास संबंिधत राºया¸या िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत राºयातील वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास आिण िशवाय संबंिधत राºया¸या िवधानसभेत २ जागा िमळाÐया असÐयास. िकंवा (२) लोकसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत संबंिधत प±ास संबंिधत राºयातील वैध मतां¸या ६ ट³के मते िमळाली असÐयास , आिण िशवाय संबंिधत राºयामधून लोकसभेत १ जागा िमळाली असÐयास. िकंवा (३) संबंिधत प±ास संबंिधत राºयातील िवधानसभे¸या सावªिýक िनवडणुकìत िवधानसभेत ३ ट³के जागा िकंवा ३ जागा यांपैकì ºया कोणÂया अिधक असÐयास. तसेच एखाīा राजकìय प±ाला चार राºयांपे±ा कमी राºयांमÅये माÆयताÿाĮ राजकìय प± Ìहणून वागणूक िदली गेली, तर तो ºया राºयात िकंवा ºया राºयांमÅये तो माÆयताÿाĮ आहे तेथे तो 'राºय प±' Ìहणून ओळखला जातो.परंतु जोपय«त तो राजकìय प± व Âयानंतर¸या अटéची पूतªता करत राहील तोपय«त Âया राजकìय प±ाचा राºय व ÿादेिशक प±ावरील अिधकार राहतो. भारतातील वेगवेगÑया राºयामधली ÿादेिशकतेचे Öवłप पाहता ÿादेिशकते¸या अिÖमतेला महßव देऊन अनेक वेळा राजकारण केÐया जाते, Âयातून Âया ÿादेिशक अिÖमते¸या माÅयमातून अनेक राजकìय प± उदयास आलेले आहेत. Âयामुळे देशातील अनेक राÕůीय प±ांना ÿादेिशक अिÖमते¸या आधारावर अनेक राºयांमÅये स°ा िमळू शकत नाही. देशातील राÕůीय आिण राºय िकंवा ÿादेिशक प±ाचा संघषª पाहता ÿादेिशकता ही भारतीय लोकशाहीची आधारÖतंभ रािहली आहे. एकंदरीतच भारतीय राजकारणाचा Öवłप पाहता भारतीय राजकारणात ÿादेिशक प±ांचे आज वाढत असलेले महßव पाहता हेमसन आिण डµलस Ìहणतात, "भारतातील ÿादेिशकता ही ÿÂयेक ±ेýासाठी एक अÂयंत गुंतागुंतीची घटना आहे, कारण तेथे उप-ÿदेश आहेत.Âयांनी अनेक राजकìय प±ांना जÆम िदला आहे, भारतातील राजकìय अिÖथरते¸या काळात िýशंकू संसदेचे Öवłप पाहता भारतीय राजकìय पåरिÖथतीत िमळत असलेला जनादेश पाहता ÿादेिशक प±ांनी देशावर राºय करÁयासाठी राÕůीय प±ांना कुबड्या िदÐया आहेत. राÕůीय प± िकंवा ÿादेिशक प± यां¸यातील फरक ÿादेिशक प±ाची स°ा ही एका ±ेýांपुरती मयाªिदत असते.राÕůीय प± राÕůीय समÖयांशी संबंिधत आहे, तर ÿादेिशक प± केवळ ÿादेिशक समÖयांशी संबंिधत आहे. ÿादेिशक प±ांना Âयां¸या राºयात अिधक स°ा आिण Öवाय°ता हवी असते. राÕůीय प±ांना राÕůीय munotes.in

Page 19

संस्थात्मक प्रभाव
19 स°ेबरोबरच देशातील वेगवेगÑया राºयातीलही स°ा हवी असते. एकंदरीतच क¤þात ºया प±ाची स°ा आहे Âयाच प±ाची स°ा राºयामÅये िवकासासाठी हवी असा ÿचार क¤þातील स°ाधारी प± करताना आपÐयाला िदसून येतात. Âयामुळे राÕůीय प± आिण ÿादेिशक प± यां¸यामÅये मोठ्या ÿमाणात संघषª वाढताना िदसून येतो. राÕůीय प± ÖपधाªÂमक काळात ÿादेिशक िहतसंबंधाशी जुळवून घेतात. ÿादेिशक प± राÕůीय एकाÂमता आिण सावªभौमÂव धो³यात आणतात असा दावा राÕůीय प± वेळोवेळी करताना िदसून येतात. २.३.२ दबाव गट कोणÂयाही सामािजक जीवनाचा अËयास करताना सामािजक सह जीवनातून अनेकदा लोकांचे समान िहतसंबंध, समान िवचार, समान िमý, शýू हे आपÐयाला Âया समाजाचा अËयास करताना पाहावयास िमळतात. सोबतच Âया समाज जीवनाचा िवचार जर आपण केला तर धमाª¸या, जाती¸या, भाषे¸या, संÖकृती¸या आधारावर Âया समूहांमÅये एक जवळीकता आिण ऋणानुबंध िनमाªण होतात. हे ऋणानुबंध काही वेळा संघिटतåरÂया एकý आÐया¸ये आपÐयाला िदसून येतात.Âयावेळी हे समान िहतसंबंध राखणारे गट ºयावेळी एकý येतात Âयाला एक िहतसंबंधाचे Öवłप ÿाĮ होते आिण Âयातूनच समूहामÅये वेगवेगळे गट सिøय असताना आपÐयाला िदसून येतात. दबाव गट अथª Óया´या दबाव गटाला वेगवेगÑया नावांनी ओळखले जाते जसे कì िहतसमूह, गैरसरकारी संघटन, लॉबीज अनौपचाåरक संघटन, इÂयादी नावांनी दबाव गटाला ओळखÐया जाते.दबाव गटात आिण अÆय संÖथाÂमक संघटनांमÅये काही ÿमाणात भेद असू शकतो कारण सवª संÖथाÂमक संघटना Ļा दबाव समूह होत नाहीत. ॲलन आर. बॉल यां¸या मते दबाव गट हे राजकìय ÿिøयेचा एक भाग आहेत आिण ते सरकारी धोरणाची िदशा मजबूत करÁयाचा िकंवा बदलÁयाचा ÿयÂन करतात, परंतु दबाव गट Ìहणून, सरकार बनÁयाची Âयांची इ¸छा नसते. हेʼnी टनªर Ìहणतात कì पåरभाषेनुसार, दबाव गट Ìहणजे प±पाती नसलेÐया संÖथा ºया सावªजिनक धोरणा¸या काही टÈÈयांवर ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन करतात. ते Öवत: प±ा¸या कायªøमांचा मसुदा तयार करत नाहीत िकंवा सावªजिनक पदासाठी उमेदवार नामिनद¥िशत करत नाहीत. दबाव गट ही एक अशी संघटना आहे जी एखाīा िविशĶ मुद्īावर कारवाई करÁयासाठी िकंवा बदल करÁयासाठी िनवडून आलेÐया शासन ÓयवÖथेवर व Âयां¸या ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन करते. दबाव गट हा लोकांचा संघिटत गट असतो ºयाचा उĥेश एखाīा िविशĶ कारणासाठी िकंवा चळवळी¸या बाजूने सरकार¸या धोरणांवर आिण कृतéवर ÿभाव पाडÁयाचा असतो. दबाव गट ही लोकांची संघटना असते ºयांचे समान िहतसंबंध असतात आिण सरकारवर ÿभाव टाकून Âयांचे िहत साधÁयाचा ÿयÂन करतात. munotes.in

Page 20

राजकीय समाजशास्त्र
20 दबाव गट हे वेगवेगÑया िहतसंबंधी संघटनांचे Łप आहेत, जे देशा¸या राजकìय िकंवा ÿशासकìय ÓयवÖथेवर दबाव आणतात आिण Âयातून फायदे िमळवÁयासाठी आिण Âयांचे Öवतःचे िहत साधÁयासाठी दबाव आणतात. दबाव गट हा शÊद कोणÂयाही िहतसंबंधां¸या गटाला सूिचत करतो ºयांचे सदÖय Âयां¸या सामाियक समान गुणधमा«मुळे इतर गटांवर आिण राजकìय ÿिøयेवर दावा करतात. आिथªक, सामािजक राजकìय ±ेýात वेगवेगÑया ÿकारचे दबाव गट आपÐयाला पाहावयास िमळतात. हे दबाव गट सामािजक आिण राजकìय मागÁयां¸या बाजूने सरकारी धोरणांवर ÿभाव टाकतात व आपÐया मागÁया पूणª कłन घेतात. दबाव गटांचे वैिशĶ्ये राजकìय ÓयवÖथेत दबाव गटांचे अिÖतÂव असते. राजकìय ÓयवÖथेमÅये समाजातील सवª घटकांचे िहत जपÁयासाठी आवÔयक उपाययोजना असतात. परंतु काही िहत संबंिधत गटा¸या संदभाªत Âयांचे िहत जोपासले जात नाही Âयावेळी समान िहतसंबंधावर ते समूह एकý येतात. ● दबाव गट सरकारशी जनसंपकª ÿÖथािपत करÁयासाठी महßवाची भूिमका बजावतात. दबाव गटा¸या माÅयमातून जनतेचे ÿij, तøारी, िनवेदन, मागÁया शासना¸या िनदशªनास आणून िदÐया जातात. ● शासनाकडून जनते¸या िहतसंबंधां¸या मागÁया माÆय कłन घेÁयासाठी Âयां¸यावर दबाव आणणे. ● सरकार¸या कायªशैलीवर नजर ठेवून सरकार¸या िनणªय आिण कृतीमÅये ºयावेळी फरक जाणवतो Âयावेळी तो फरक आिण शासना¸या चुकì¸या िनणªयाची मीमांसा कłन जनतेस जागृत करणे. ● दबाव गट सामूिहक िहतसंबंधां¸या बाजूने Óयापक सावªजिनक समथªन िमळवÁयाचा आिण सरकारवर ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन करतात. ● राजकìय समाजकारणात दबाव गट महßवाची भूिमका बजावतात. ÿÂयेक दबाव गट कोणÂयाही एका राजकìय प±ा¸या ÿायोजकÂवाĬारे िनयंिýत आिण िनयंिýत केला जातो. िविशĶ ÿकारची राजकìय मूÐये जनमानसात ÿसाåरत करÁयासाठी संधी आिण श³यता दबाव गटा¸या माÅयमातून िनमाªण केÐया जातात. ● वेगवेगÑया िहतसंबंधांचे अिभÓयĉì आिण एकýीकरण करणे. ● सरकारी िनणªय, धोरणे, कायदे याबाबत दबावगट नेहमी द± असतात. या दबाव गटांचे मु´य उिĥĶ सरकारवर जाÖतीत जाÖत ÿभाव टाकून सरकारचे िनणªय आिण कायदे गटा¸या बाजूने कłन घेणे. दबाव गटांची काय¥ राजकìय सहभाग: दबाव गट हे राजकìय सहभागाचे वाढÂया ÿमाणात महßवाचे घटक बनले आहेत. िहतसंबंधांचे गट Âयां¸या समÖयांना पािठंबा देणारे लोक िनवडून आणÁयासाठी िनवडणुकांवर ÿभाव munotes.in

Page 21

संस्थात्मक प्रभाव
21 टाकÁयाचा ÿयÂन करतात.सोबतच िनवडणुकìत आपÐया िहतसंबंधाचे र±ण करणाöया उमेदवारांना पैसे देणे, िनवडणुकìत आपÐया िहतसंबंधासाठी लढणाöया उमेदवारांना माÆयता देणे इÂयादी तंýांचा ही दबाव गट वापर करतात. लॉिबंग करणे: ÿÖतािवत कायīा¸या सकाराÂमक िकंवा ÿितकूल पåरणामांबĥल मािहती ÿसाåरत करÁयासाठी संसद सदÖय, मंýी आिण नोकरशहा यां¸याशी संपकª कłन दबाव गटातून मोठ्या ÿमाणात लॉिबंग केÐया जाते. उदा: उīोगाला अनुकूल अशा कर सुधारणा आणÁयासाठी आिथªक ±ेýातील दबाव गट लॉबीग सरकारकडे करतात. लोकांना िशि±त करणे: समान िहतसंबंधावरील दबाव गट मोठ्या ÿमाणावर शासन Öतरावर, शासन Öतरावरील अिधकारी, Âयांचे Öवतःचे सदÖय आिण संभाÓय ÖवारÖय गट सदÖयांना िशि±त करÁयासाठी संÿेषण माÅयमांĬारे टीÓही जािहराती, ÿायोिजत वृ°पý लेख, सोशल मीिडया इ. वापर करतात. जनतेला एकý करणे: िहतसंबंिधत गट केवळ जनमत तयार करत नाहीत तर काही वेळा सामाÆय जनतेला आंदोलनाÂमक आिण िनषेधा¸या राजकारणाकडे आकिषªत करतात. Âयांना एखाīा ±ेýात उīोग उभारायचा असेल तर ते आवÔयक वातावरण तयार कłन तेथील लोकांĬारे उīोगाची मागणी करतात. िकंवा एखादा नको असलेÐया उīोगा¸या संदभाªत िवरोध ही करतात. धोरण तयार करणे आिण अंमलबजावणी: दबाव गट हे सरकारांना मािहती आिण सÐÐयाचा एक महßवाचा ąोत आहेत. Âयामुळे धोरण तयार करÁया¸या ÿिøयेत अनेक गटांशी िनयिमतपणे सÐलामसलत केली जाते. उदा. शेतकöया¸या ÿijां¸या संदभाªत शेतकरी ÿितिनधéशी आिण शेतकöयां¸या वेगवेगÑया गटांशी शासन Öतरावłन संपकª साधला जातो. ÿितिनिधÂव राजकìय प±ांĬारे जनते¸या िहतसंबंधा¸या संदभाªत जे मुĥे समोर आणले जात नाहीत Âया मुद्īांवłन Âया िहतसमूहाचे ÿितिनिधÂव करÁयाचे काम दबाव गट करताना आपÐयाला िदसून येतात. दबाव गटांचे तंý दबाव गट Âयां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी िविवध पĦती, तंý वापरत असतात. ● यािचका, पýे आिण ÿितिनयुĉì Ĭारे राºय सदÖय आिण संसदेची लॉिबंग. munotes.in

Page 22

राजकीय समाजशास्त्र
22 ● मंýी िकंवा वåरķ लोकसेवकांशी सÐलामसलत. ● Óयावसाियक लॉबीÖट िनयुĉ करणे. ● आदेश िकंवा उ¸च Æयायालयात अपील कłन कायदेशीर कारवाई करणे. ● िनवडणुकìमÅये ठरािवक उमेदवारांचा ÿचार करणे िकंवा Âयांना िवरोध करणे. ● संसद आिण सरकारी कायाªलयाबाहेर िनदशªने करणे िकंवा रÖÂयावर मोचाª काढणे. ● राजकìय हेतूंसाठी संपाचे औīोिगक Öनायू वापरणे. ● लॉिबंग, संप, घेराव, बंद इÂयादी¸या मागाªतून दबाव गट आपÐया मागÁया माÆय कłन घेताना िदसतात. ● दबाव गट आपÐया उĥेशा¸या ÿाĮीसाठी आपÐया उĥेशांचा ÿचार आिण ÿसार करतात. ● धोरण िनमाªÂयासमोर आपला ÿभाव हा वेगÑया पĦतीने पडÁयासाठी दबाव गट वेगवेगÑया पĦतीचे आकडेवारी आिण Âयाचे पåरणाम ÿकािशत करतात. दबाव गटांचे ÿकार दबाव गट वेगवेगळे असू शकतात, जसे कì िवīाथê संघटना, शै±िणक संÖथा, कामगार संघटना, इ. मोåरस जोÆस यांनी भारतातील दबाव गटा¸या संदभाªत िववेचन करताना असे Ìहटले आहे कì, भारतीय शासन ÓयवÖथेला समजून ¶यायचे असेल तर Âया िठकाण¸या गैरसरकारी संघटना आहेत Âया संघटनांचा कायªिवधीचा अËयास करणे अÂयंत आवÔयक आहे.अÐमंड आिण पॉवेल यांनी तौलिनक राजकारण या पुÖतकात दबाव गटां¸या वगêकरणािवषयी तपशीलवार चचाª केली आहे. अलमंड आिण पॉवेल यांनी भारतातील िøयाशील दबाव गटांचे वगêकरण चार वेगवेगÑया गटात केले आहे ते पुढील ÿमाणे. संÖथाÂमक गट Institutional Groups हा गट कोणÂयाही Óयवसायातील लोकांचा बनलेला असतो. असा गट Öवतः¸या सदÖयां¸या िकंवा इतर कोणÂयाही गटा¸या िहतासाठी काम करत असतात. या संÖथाÂमक शĉì देशा¸या राजकìय ÓयवÖथेत महßवपूणª भूिमका बजावतात. उदा. मु´यमंýी ³लब, काँúेस संसदीय बोडª, राजकìय प±, नोकरशाही इ. समुदायाÂमक दबाव गट Associational Groups समुदायाÂमक दबाव गट हे Âया समुदयाची ÿितिनिधÂव करणारे नŌदणीकृत असे गट असतात. उदा.®िमक संघ, Óयावसाियक संघ, शेतकरी संघटना, िवīाथê संघटना, कमªचारी संघटना असमुदायाÂमक दबाव गट Non-Associational Groups ÿितķा आिण वगª-आधाåरत गट देखील गैर-संघिटत दबाव गटाचा भाग आहेत. उदा. धािमªक गट, जातीय गट, भािषक गट munotes.in

Page 23

संस्थात्मक प्रभाव
23 ÿदशªनाÂमक दबाव गट Anomic Groups हे दबावगट सहसा एखाīा िविशĶ घटनेतून िनमाªण होतात. उदा. उÐफा, खिलÖतान िलबरेशन फोसª, जÌमू अँड कÔमीर िलबरेशन Āंट दबाव गटाचा राजकìय ÓयवÖथेवरील ÿभाव/ दबाव गटांचे महßव दबाव गट आकार आिण संघटनाÂमक संरचनेत िभÆन असतात, जे सरकार¸या धोरणांवर िकती ÿभाव टाकतात हे आवÔयक नसले तरी ही ºया गोĶी राजकìय प± कł शकत नाहीत Âया गोĶी दबाव गटा¸या माÅयमातून केÐया जातात Âयामुळे राजकìय ÓयवÖथेत दबाब गटाचा ÿभाव आिण महÂव हे अधोरेिखत होते. ● कामगार संघटना, Óयापारी संघटना आिण Óयावसाियक संघटना सरकारवर मोठा दबाव आणून संघटने¸या ŀिĶकोनातून कामगार Óयावसाियक िहतसंबंधाचे र±ण दबाव गटा¸या माÅयमातून केÐया जाते. ● दबावगट सरकारची जबाबदारी वाढवतात आिण सरकारी कृती आिण िनिÕøयतेवर एक महßवपूणª तपासणी Ìहणून काम करतात. ● दबाव गट हा सरकार आिण जनता यां¸यातील महßवाचा दुवा आहे. ते सरकारला समाजा¸या इ¸छा आकां±ा पुरवतात Âयामुळे सरकारला इ¸छा आकां±ा¸या पूतªते¸या ŀिĶकोनातून आपली वाटचाल करावी लागते. ● िनवडणुकांदरÌयान दबाव गट समुदायातील अÐपसं´याक गटांचे मत Óयĉ करणारे साधन ठरते. ● दबाव गट सरकारला महßवाची मािहती देÁयासाठी उपयुĉ आहेत. ● दबाव गट सरकारला वेगवेगÑया ÿijां¸या संदभाªत पयाªयी सÐÐयांचे ľोý उपलÊध कłन देतात. ● दबाव गट सामाÆयत: राजकìय प±ात सामील न होता, नागåरकांसाठी राजकìय सहभागा¸या संधéना ÿोÂसाहन देतात. िशवाय, ते भाषण ÖवातंÞय, अस¤Êली आिण असोिसएशनचे लोकशाही अिधकार कायम ठेवÁया¸या ŀĶीने वाटचाल करतात. ● सरकारचे अपयश जनतेसमोर आणÁयाचे काम दबाव गटा¸या माÅयमातून केले जाते. दबाव गट आिण राजकìय प± यातील फरक अ.ø दबाव गट राजकìय प± १ िनिIJत हेतू आिण उिĥĶांसाठी दबाव गट,
िहतसंबंिधत गटाचा संदभª देतो आिण
सरकारी धोरणावर ÿभाव टाकÁयाचा ÿयÂन राजकìय प± लोकां¸या
संघटनेला एकिýत कłन
सामूिहक ÿयÂनांĬारे स°ा munotes.in

Page 24

राजकीय समाजशास्त्र
24 करतो. संपादन आिण िटकवून
ठेवÁयावर ल± क¤िþत करते. २ ÿभाव पाडणारा. स°ा संपादन करणे. ३ Öवłप अनौपचाåरक असते. Öवłप औपचाåरक, खुले आिण
माÆयताÿाĮ अिÖतÂव। ४ केवळ समान मूÐये, िवĵास आिण िÖथती
असलेÐया Óयĉìच दबावगटात सामील होऊ
शकतात. समान राजकìय िवचारसरणीचे
लोक सभासद होऊ शकतात. ५ िहतसंबंधी गट, दबाव गट Âयां¸याशी संबंिधत
असलेÐया लोकसमूहा¸या िहतासाठी
र±णासाठी कायª करतात. राजकìय प± हे देशातील सवª
लोकां¸या िहताचे र±ण करत
असÐयाचा दावा करतात आिण
Âयासाठी वेगवेगÑया महßवा¸या
गटा¸या िहताचे एकýीकरण
कłन Âयां¸यामÅये समÆवय
साधून वेगवेगळे कायªøम तयार
करतात. ६ दबाव गट िनवडणूक लढवत नाहीत; आपले
िहतसंबंध साÅय करणाöया राजकìय प±ांचे
समथªन करतात. राजकìय प± व Âयाचे सभासद
िनवडणूक लढवतात आिण
ÿचारात भाग घेतात. २.४ सारांश उदारमतवादी लोकशाही ÓयवÖथेत, जनÿितिनिधÂवा¸या दोन पĦती असतात. एक Ìहणजे राजकìय प± आिण िनवडणूक ÿिøया.प±ाचा संबंध हा राजकारणाशी आिण स°ेशी असतो तर िहतगटांचा संबंध आपÐया उिĥĶां¸या पूतªतेसाठी राजकारणाबरोबर, समाजा¸या वेगवेगÑया अंगांना सोबत घेऊन चालÁयाचे काम िहतसंबंधी गट दबाव गट करताना िदसून येतात. दबाव गटाचे िहत केवळ शासनाकडून साÅय होईल याची शाĵती देता येत नाही. Âयामुळे दबाव गट आिथªक, धािमªक, सामािजक Ļा वेगवेगÑया Öवłपात कायªरत असÐयाची आपÐयाला िदसून येतात. munotes.in

Page 25

संस्थात्मक प्रभाव
25 आपली ÿगती तपासा १.राजकìय प±ां¸या भूिमका सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.राजकìय प± व दबाव गटामधील फरक ÖपĶ करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ Chandra, K. 2004. Why Ethnic Parties Succeed: Patronage and Ethnic Head Counts in India. Cambridge: Cambridge University Press. Kotliari Rajni,1970. Politics in India, Orient Longman, Delhi, Mukherji, Rahul .2007. ed. India’s Economic Transition: The Politics of Reforms. New Delhi: Oxford University Press. Pai Sudha, 1998.'The Indian Party System Under transfonnation: Lok Sabha Elections 1998'. Asian Survey, vol.XXXVlILNo.9 Sridharan, E. 2004. ‘Electoral Coalitions in 2004 General Elections: Theory and Evidence’. Economic and Political Weekly 3951. Wyatt, A. 1999 ‘The Limitations on Coalition Politics in India: The Case of Electoral Alliances in Uttar Pradesh’. Commonwealth and Comparative Politics. Yadav, Y. 1999. ‘Electoral Politics in the Time of Change: India’s Third Electoral System, 1989–99’. Economic and Political Weekly, 21-28 August.  munotes.in

Page 26

राजकीय समाजशास्त्र
26 ३ सामािजक आिण राजकìय ÿिøया घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿाÖतािवक ३.३ िवषय िववेचन ३.३.१ आधुिनकìकरण ३.३.२ िवकास ३.४ सारांश ३ .५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ ३.१ उिĥĶे सामािजक आिण राजकìय ÿिøया या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. आधुिनकìकरण आिण िवकास Ìहणजे काय हे सांगता येईल. २. आधुिनकìकरण आिण िवकासा¸या भूिमका सांगता येतील. ३. सामािजक आिण राजकìय ÿिøयेतील ÓयवÖथेतील आधुिनकìकरण आिण िवकासाचे महßव समजावून सांगता येईल. ३.२ ÿाÖतािवक सामािजक आिण राजकìय ÿिøयेचे Öवłप पाहता राजकìय जीवना¸या ŀिĶकोनातून आज राºयशाľात आधुिनकìकरण आिण िवकास या दोÆही संकÐपनांना अÂयंत महßव ÿाĮ झालेले आहे. राजकìय ÓयवÖथेची िÖथरता आिण अिÖथरता ही राजकìय आधुिनकìकरण आिण िवकासाशी संबंिधत आहे. िवकास ही मानवी जीवनाला एक नवीन वळण देणारी आिण मानवाचे जीवन अिधक सुजलाम आिण सुफलाम करणारी संकÐपना आहे. आधुिनक सामािजक आिण राजकìय ÿिøयेचा िवचार करता राºयांची एकता साधने आिण राÕů उभारणी¸या ŀिĶकोनातून राजकìय िवकासा¸या संदभाªत आपÐयाला भाÕय करणे øम ÿाĮ ठरते. ३.३ िवषय िववेचन सामािजक आिण राजकìय ÿिøयेत आधुिनकìकरण आिण िवकास ही राजकìय जीवनात चालणारी एक िनरंतर ÿिøया आहे. समाजातील लोकां¸या आशा, आकां±ा, भावना िवचार Ļा बदलÁयामागे सामािजक गितशीलता ही उपयुĉ ठरणारी संकÐपना आहे. Âयामुळे munotes.in

Page 27

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
27 लोकां¸या आशा, आकां±ा, िवचार हे नेहमीच बदलत जातात. Âयामुळे आधुिनकìकरण आिण िवकास Ļा दोÆही¸या Óया´या करणे आिण Âयाचा िनिIJत अथª सांगणे कठीण असले तरीही राजकìय ÿिøया आिण सामािजक ÿिøयेत बöयाच वेळा िवकास आिण आधुिनकìकरण Ļा सं²ा एकाच अथाªने वापरÐया जात असÐया तरीही ÂयामÅये फरक दाखवणे कठीण आहे.िवकास ही संकÐपना ÿाचीन काळापासून आहे तर आधुिनकता ही संकÐपना दुसöया महायुĦानंतर जÆमास आली Âयामुळे िवकास Ļा संकÐपनेपे±ा आधुिनकìकरण ही संकÐपना जाÖत Óयापक Öवłपाची आहे. ३.३.१ आधुिनकìकरण आधुिनकìकरणाचा संबंध मूÐयािधिķत जीवनाशी नाही तर आधुिनकìकरणाचा संबंध भौितक जीवनासंबंधी¸या सुधारणावादी ÿिøयेशी असÐयामुळे या ÿिøयेतून सामािजक, आिथªक, राजकìय ÿिøयेचा मोठ्या ÿमाणात िवकास होतो आिण Âया ÿिøयेलाच आधुिनकìकरण असे Ìहणताना आपÐयाला िदसून येते. आधुिनक िकंवा आधुिनकìकरण हा शÊद लॅिटन शÊद 'MODO' या शÊदाचा ÓयुÂपÆन आहे, ºयाचा अथª 'आ°ाच' 'िकंवा' 'नवीनतम' असा होतो. ऑ³सफडª इंिµलश िड³शनरीने 'आधुिनक' या शÊदाची Óया´या 'अलीकडील काळातील काहीतरी िकंवा नवीन िकंवा नवीनतम, ³लािसकशी संबंिधत नाही' अशी केली आहे. अशाÿकारे, या शÊदाचा शािÊदक अथª जीवन शैली, पेहराव, कला िकंवा िवचारांमÅये नवीन िकंवा नवीनतम असलेÐया कोणÂयाही गोĶीला सूिचत करतो. रॉबटª वाडª आधुिनक समाज िनमाªण करÁया¸याŀĶीने उपलÊध साधन सामúीचे िवचारपूवªक िनयोजन करÁयाची ÿिøया Ìहणजे आधुिनकìकरण होय. हिटंµटन मानवी िवचार व िøया यासंबंधी¸या सवª ±ेýांमÅये बदल घडून आणणारी बहòमुखी ÿिøया Ìहणजे आधुिनकìकरण होय. भारतीय समाजशाľ² ÿा. वाय. िसंग आधुिनकìकरण हे मुद्īांकडे तकªशुĦ वृ°ीचे ÿतीक आहे आिण Âयांचे मूÐयमापन सावªिýक, िविशĶ ŀिĶकोनातून नाही. Âयामुळे आधुिनकìकरणामÅये वै²ािनक आिण तांिýक ²ानाचा ÿसार करणे समािवĶ आहे. सीई Êलॅक यांनी Âयां¸या 'डायनॅिम³स ऑफ मॉडनाªयझेशन' या पुÖतकात आधुिनकìकरण पुढील ÿमाणे सुचवले आहे, ºयाĬारे ऐितहािसकŀĶ्या िवकिसत संÖथा वेगाने बदलत असलेÐया कायाªसाठी Öवीकारली जाते जी मानवा¸या ²ानात अभूतपूवª वाढ दशªवते, वै²ािनक øांतीसह अलीकड¸या शतकांमÅये Âया¸या पयाªवरणावर िनयंýण ठेवÁयास परवानगी देते Âयाला आधुिनकìकरण असे Ìहणता येईल munotes.in

Page 28

राजकीय समाजशास्त्र
28 आधुिनकìकरणाचे Öवłप आिण वैिशĶ्ये ● आधुिनकìकरण Ìहणजे एखादी गोĶ अīयावत करÁयाची िकंवा समकालीन ÿणालीत कायª करÁयाची ÿिøया. ● देशात आिथªक आधुिनकìकरण आिण शांतता ÿÖथािपत करÁयाची Âयांची महßवाकां±ा आहे . ● आधुिनकìकरण ही बदल घडवून आणÁयाची ÿिøया आहे, याचा अथª िव²ान आिण तंý²ानावर आधाåरत समाजा¸या ÿिøयेत बदल घडून येतो. ● आधुिनकìकरणा¸या माÅयमातून सवªसामाÆयांचे जीवनमान उंचावणे हा Âयाचा उĥेश आहे. ● आधुिनकìकरण ही एक गितमान ÿिøया आहे. ● पारंपाåरक समाजाचे आधुिनक समाजात łपांतर करने. ● देशाला ÿगत, िवकिसत आिण नवीन बनवते. ● आधुिनकìकरण ही एक ÿगतीशील ÿिøया आहे. ● एखाīा देशा¸या भौितक संÖकृतीबरोबरच ितची जीवनशैली, मूÐय ÿणाली आिण िवĵासांमÅयेही बदल घडवून आणते. ● राÕůाचा िवकास आिण नागåरकांचे जीवनमान उंचावणे हे Âयाचे अंितम Åयेय आहे. ● आधुिनकìकरण Ìहणजे मूÐय अिभÓयĉì व आकां±ा मधील मूलभूत बदल करणारी ÿिøया आहे. ● आधुिनकìकरण Ìहणजे Óयĉì¸या ²ानामÅये आिण वातावरणात भर टाकणारी ÿिøया होय. ● कुटुंब, जाती, úाम यासंबंधी¸या Óयĉì¸या िनĶेत होणारा बदल Ìहणजेच आधुिनकìकरण होय. ● िवकिसत अथªÓयवÖथा ● Óयापक राÕůिहत ● लोकशाहीकरण ● मुĉ समाज. ● सामािजक-आिथªक सांÖकृितक आिण राजकìय चळवळीचे आयोजन करÁयासाठी आिण सुधारणा हाती घेÁयासाठी गितशील नेतृÂव. munotes.in

Page 29

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
29 "द पािसंग ऑफ द ůॅिडशनल सोसायटी-मॉडनाªइिजंग ऑफ िमडल इÖट" चे लेखक डॉ. लनªर. आधुिनकतेची इतर पाच वैिशĶ्ये देखील सांिगतली आहेत ● शहरीकरण ● सा±रता ● ÿसार माÅयमे आिण जनसंवाद ● वाढती राजकìय जागłकता ● जलद औīोिगकìकरणासाठी आिथªक िवकास आिण तांिýक ÿगतीला पािठंबा देÁयासाठी कुशल मनुÕयबळ एकंदरीतच आधुिनकìकरणाचे Öवłप आिण वैिशĶ्ये पाहता आधुिनकìकरणाचा अथª ÿÂयेकासाठी वेगवेगळा आहे. अथªशाľ, समाजशाľ, राºयशाľ, मानसशाľ या िवषयातील िवĬानांनी आधुिनकìकरणा¸या संकÐपनेचा Âयां¸या Öवत:¸या पĦतीने अËयास केला आहे ºयामुळे ŀĶीकोनात अिधक गŌधळ आिण िवषमता िनमाªण होते.सामाÆय माणसासाठी याचा अथª सोयी-सुिवधा गोळा करणे आिण वापरणे असा आहे. अिशि±त úामीण Óयĉìसाठी औīोिगकìकरण Ìहणजे आधुिनकìकरण. समाजशाľ²ांसाठी ही एक ÿिøया आहे ºयामुळे िविवध समाज वेगळे केले जाऊ शकतात. अथªशाľ²ा¸या ŀिĶकोनातून ºयाĬारे समाज नवीन तंý²ानाचा वापर कłन उपलÊध संसाधनांचा जाÖतीत जाÖत वापर करÁयाचा ÿयÂन करतो, जेणेकłन आिथªक िवकास होऊ शकेल. इितहासकारा¸या ŀĶीकोनातून, ही एक अशी ÿिøया आहे ºयामुळे एखाīा Óयĉìला नवीन ²ान ÿाĮ होते आिण Âया¸या आधारावर Âयाची जीवनशैली आिण िवचार बदलत जातो. मॉडनª, मॉडिनªटी आिण मॉडनाªयझेशन या संकÐपना ÿचंड ÿिसĦ आहेत, मु´यतः Âयां¸या संिदµधता आिण अÖपĶतेमुळे ÿÂयेकाचा कोणताही नेमका अथª आपÐयाला शोधता येत नाही. १९५०-६० ¸या दशकात िवशेषतः िĬतीय िवĵयुĦा¸या समाĮीनंतर आधुिनकìकरणाला खूप महßव ÿाĮ झाले आहे. इंµलंडमधील औīोिगक øांती आिण काही ÿमाणात,श ĀाÆसमधील Ā¤च øांतीने आधुिनकìकरण ÿिसĦ केले. या मॉडनª, मॉडिनªटी आिण मॉडनाªयझेशन तीन संकÐपनांवर िलिहलेÐया सािहÂयामÅये अनेक िवरोधाभासी िनरी±णे आिण िनÕकषª आहेत. पåरणामी सामािजक,राजकìय बदलासाठी आधुिनकìकरणाची ÿिøया ÖपĶ करÁयासाठी आधुिनकìकरणाचा एकही िसĦांत ÆयाÍयपणे मांडला गेला नाही. आधुिनकìकरणाची ÿिøया पुनजाªगरणा¸या काळापासूनची आहे आिण सािहÂय, िव²ान धमª इÂयादी जीवना¸या सवª ±ेýातील िनिमªती ¸या ŀिĶकोनातून आधुिनकìकरणाकडे पािहÐया जाते. आधुिनकìकरण नवीन मानकां¸या ÿसारावर भर देते जसे कì वै²ािनक ŀĶीकोन, तकाªवर आधाåरत तकªवाद, वैिĵकता, मानवतावाद, Óयिĉवाद, धमªिनरपे±ता, लोकशाही उदारमतवाद इ.मानवी गरजा पूणª करÁयासाठी वै²ािनक ²ानाचा वापर हा आधुिनकìकरणाचा आणखी एक पैलू आहे. मानसशाľीय ŀिĶकोनातून, munotes.in

Page 30

राजकीय समाजशास्त्र
30 आधुिनकìकरणामुळे Óयĉé¸या ÿेरणेचा Öवभाव, वृ°ी ÓयिĉमÂव आिण भूिमका-धारणेत बदल घडून येताना आपÐयाला िदसून येतात. ŁÖटो आिण वॉडª¸या मते, आधुिनकìकरणासाठी उचलÐया जाणाö या बाबéमÅये पुढील गोĶéचा समावेश असतो. ● अथªÓयवÖथेचे जलद औīोिगकìकरण आिण आधुिनकìकरणा¸या ÿिøयेत उīोग, शेती अिधक उÂपादक आिण फायदेशीर कसे बनवायचे हे वै²ािनक ²ान आिण तांिýक ²ानाचा अवलंब करणे. ● कÐपना, मूÐये आिण संÖकारांचे धमªिनरपे±ीकरण ● सामािजक गितशीलता वाढिवणे. ● वै²ािनक आिण तांिýक िश±णाचा ÿसार. ● उ¸च राहणीमान आिण िवचारसरणी ● शहरीकरण. ● सा±रतेची उ¸च पातळी ● वाढणारे दरडोई उÂपÆन. ● िवकिसत आिण Óयापक ÿसार माÅयम. ● मिहला आिण मुलांसाठी उ°म आरोµय आिण Öव¸छतािवषयक पåरिÖथती. ● गåरबी आिण बेरोजगारी िनमूªलन ● अंध®Ħा आिण अंध®Ħा यां¸याशी लढÁयासाठी Óयापक ŀĶीकोन. आधुिनकìकरणाचा ÿभाव आधुिनकìकरणा¸या ÿभावाचे पåरणाम टÈÈयाटÈÈयाने अनुभवता येतात. आधुिनकìकरणा¸या सुŁवाती¸या टÈÈयात शेतकरी उदरिनवाªहा¸या शेती¸या पलीकडे जाऊन अितåर³ त अÆनाचे उÂपादन करतात, जे ते वÖतू आिण सेवांसाठी खरेदी करÁयाऐवजी पैशासाठी बाजारात िवकतात. आज साधने आिण पारंपाåरक हÖतकलेची जागा औīोिगक तंý²ानाने आिण वै²ािनक ²ानाने घेतली आहे. शहरे औīोिगक आिण Óयावसाियक क¤þे Ìहणून उदयास येतात आिण úामीण भागातील Öथलांतåरतांना आकिषªत करतात.आधुिनकìकरणाने िवकसनशील देशांतील लोकांचे आरोµय सुधारले, दीघाªयुÕय, िव®ांती आिण समृĦी िदली. लोकांनी नवीन मागा«चा ÿयÂन करÁयाबĥल अिधक लविचक बनले आिण Âयां¸या Öवतः¸या जीवनाबĥल अिधक सकाराÂमक आिण कृती-क¤िþत वृ°ी आधुिनकìकरणामुळे Öवीकारली आहे. दुसरीकडे, आधुिनकìकरणामुळे अनेक ताण िनमाªण झाले आहेत कारण लोकांना औīोिगकìकरण, शहरीकरण, धमªिनरपे±ीकरण आिण जलद बदलांना सामोरे जावे लागत आहे. नवीन ÿकार¸या सामािजक आिण आिथªक िøयाकलापां¸या िवकासामुळे पारंपाåरक munotes.in

Page 31

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
31 जीवनशैलीशी संघषª िनमाªण होतो आहे. आधुिनकìकरणाचा यशÖवीपणे सामना करÁ यासाठी, राजकìय ÓयवÖथेला, ÿथम, नवनवीन धोरण, Ìहणजे, सामािजक आिण आिथªक सुधारणांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी स±म असणे आवÔयक आहे. राजकìय ÓयवÖथेची दुसरी गरज Ìहणजे आधुिनकìकरणामुळे िनमाªण झालेÐया सामािजक शĉéना यशÖवीपणे आÂमसात करÁयाची ±मता आिण बदललेÐया पåरिÖथतीला सामोरे जाÁयासाठी नवीन सामािजक चेतना ÿाĮ करणे. एकंदरीतच आधुिनकìकरणाचे Öवłप आिण वैिशĶ्ये पाहता आधुिनकìकरणाची संकÐपना ही वेगवेगÑया ÿकारे िवकिसत केÐया जात असली तरीही राºयशाľामÅये राजकìय आधुिनकìकरण Ìहणून आधुिनकìकरणाची संकÐपना कशी िवकिसत होत गेली याचाही अËयास करणे आपÐयाला आवÔयक आहे.आधुिनकìकरण ही समाजशाľातली संकÐपना दुसöया महायुĦानंतर अनेक राºयशाľ²ांनी राºयशाľात उपयोगात आणली Âयामुळे राजकìय आधुिनकìकरणाला एक िनिIJत अथª ÿाĮ कłन देÁयाचे काम राºयशाľ²ांनी केले आहे. राजकìय आधुिनकìकरण हंिटंµटन आधुिनकìकरणाचे वणªन करतात, "मानवी िवचार आिण िøयाकलापां¸या सवª ±ेýांमÅये बदल समािवĶ असलेली बहòआयामी ÿिøया" अशी Óया´या केली आहे Âयामुळे आधुिनकìकरण ही एक ÿिøया आहे जी सवª Öतरातील घटकांना ÿभािवत करते. राजकìय आधुिनकìकरण Ìहणजे सामािजक आिण भौितक वातावरणातील बदलांना ÿितसाद Ìहणून राजकìय संÖकृतीचे पåरवतªन होय. Óया´या कालª ड्यूशने ºयाĬारे लोकांचा मोठ्या ÿमाणावर राजकìय सहभाग िदसून येतो आिण राजकìय िवक¤þीकरण वाढते ती ÿिøया Ìहणजेच राजकìय आधुिनकìकरण होय. ³लॉडेन ई. वेÐच जूिनयर संसाधनां¸या तकªशुĦ वापरावर आधाåरत आिण आधुिनक समाजाची Öथापना करÁया¸या उĥेशाने पåरवतªन घडवून आणणारी ÿिøया Ìहणजेच राजकìय आधुिनकìकरण होय . रॉजसª आिण सेिनंग पारंपåरक राजकìय जीवन ÿणालीचा Âयाग कłन तांिýकŀĶ्या अिधक ÿगत आिण गितमान राजकìय जीवन ÿणाली ºयावेळेस एखादा समाज Öवीकारतो Âया ÿिøयेला राजकìय आधुिनकìकरण असे Ìहणतात. munotes.in

Page 32

राजकीय समाजशास्त्र
32 कोलेमन संøमण काळातील समाजा¸या राजकìय ÓयवÖथेमÅये संरचनाÂमक आिण सांÖकृितक पåरवतªनाचा समु¸चय घडवून आणणारे पåरवतªन Ìहणजेच राजकìय आधुिनकìकरण होय. राजकìय ±ेýातील बदल िवषयक ÿिøया Ìहणून राजकìय आधुिनकìकरणाकडे पािहÐया जाते. शासन स°ेचे क¤þीकरण, िवक¤þीकरण, अलगीकरण, िवशेषीकरण आिण संरचनाचे एकाÂमकरण हे राजकìय आधुिनकìकरणा¸या माÅयमातून केले जाते. लोकांचा राजकìय सहभाग वाढतो. राजकìय ÓयवÖथेची एकłप होÁयाची लोकांची ÿवृ°ी वाढते. राजकìय आधुिनकìकरणावर सामािजक, सांÖकृितक, मानिसक, आिथªक आिण राजकìय अशा िविवध घटकांचा ÿभाव पडतो.आधुिनकìकरण घडवून आणÁयासाठी संवाद हा एक महßवाचा घटक आहे. राजकìय आधुिनकìकरणाची वैिशĶ्ये ● शासन शसंÖथेत कायदेशीर, ÿशासकìय आिण राजकìय अिधकार ±ेýात वाढ होने. ● शासन स°ेचा समाजातील िविवध ÖतरांमÅये ÿसार होणे. ● राजकìय सहभाग वाढवणे. ● राजकìय ÓयवÖथेचे लोकशाहीकìकरण करणे. ● राजकìय ÓयवÖथेत तंý²ान आिण यांिýकìकरणाचा वापर. ● औīोगीकरण, शहरीकरण ● राÕůीय आिण दरडोई उÂपÆन वाढवÁयासाठी राजकìय ÓयवÖथेत बदल घडवून आणणे ● शै±िणक िवकास ● राजकìय जनजागृती आिण राजकìय गितशीलता ● ÿसारमाÅयमांची Öवाय°ता ● सामािजक गितशीलता ● राÕůीयÂवाची ओळख राजकìय आधुिनकìकरणाचे फायदे ● राजकìय स°ेची संरचना बदलते. ● धमªिनरपे± राजकìय ÓयवÖथेची िनिमªती होते. munotes.in

Page 33

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
33 ● स°ेचे िवक¤þीकरण होते. ● जनते¸या ÿijांना तŌड देÁयासाठी व सोडवÁयासाठी राजकìय आिण ÿशासकìय संघटनांची िनिमªती होते. ● ÓयĉìमÅये समाजामÅये नागåरकÂवाची भावना िवकिसत करÁयासाठी राजकìय आधुिनकìकरण महßवाचे ठरते. ● लोकां¸या सावªभौमÂवाला माÆयता देणे. ● लोकमत¸या पािठंÊया¸या आधारावर राजकìय िनणªय घेणे. ● नेतृÂवाला आिध माÆयता िमळते. ● राजकìय आधुिनकìकरणामुळे राजकìय ÓयवÖथेमÅये आंतरराÕůीय सामंºÕयांची भावना िवकिसत होते. ● राजकìय ÓयवÖथेत आिण शासन ÓयवÖथेत कायाªÂमक ŀिĶकोन तयार होतो. ● राजकìय ÓयवÖथेमÅये गुÆहा कतुªÂवा¸या आधारावर राजकìय ®ेķ जन होÁयाची संधी सवा«ना उपलÊध होते. राजकìय आधुिनकरणाचे माÅयमे ● नेतृÂव ● राजकìय प± ● नोकरशही ● ÿसार माÅयमे ● दबाव गट एडवडª शीÐस यांनी पॉिलिटकल डेÓहलपम¤ट ऑफ Æयू Öटेटस, डेिÓहड ॲÈटरने द पॉिलिटकल मॉगªनायझेशन, या úंथात राजकìय आधुिनकìकरणासंदभाªत महßवाचे िवचार मांडलेले आहेत तसेच जेÌस कोलमन, िसरीयल Êलॅक,ऐसेडÆट यांनीही राजकìय आधुिनकìकरणा¸या संदभाªत आपले वेगवेगळे िवचार मांडले आहेत. राजकìय आधुिनकìकरणातील अडथळे ● परंपरा संÖकृती िवषयी अिभमान ● जुÆया संÖथांना आवाहन ● जातीय भावना ● राÕůीयÂवाची झालेली ±ीणभावना ● नायकवादाचे समथªन ● असमानता आिण िवषमता ● सामािजक Æयाय समÖया munotes.in

Page 34

राजकीय समाजशास्त्र
34 ३.३.२ िवकास िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªपासून आंतरराÕůीय पातळीवर ÿामु´याने ÿÂयेक राÕů िवकासावर ल± क¤िþत कł लागले आहे.बदल हा िनसगाªचा िनयम आहे, समाज, राºयÓयवÖथा, अथªÓयवÖथा, भूगोल आिण संÖकृती - या सवª बदला¸या अखंड ÿिøयेतून जातात. जात, कुटुंब आिण यासार´या सवª संरचनाÂमक ®ेणी आिण ÿथा, परंपरा, मूÐये, िवचारधारा, कला आिण कलाकृती यासार´या सांÖकृितक ®ेणी या ÿिøयेत येतात. Âया ŀिĶकोनातून ÿथा, परंपरा, मूÐय िवचारधारा Ļा कायमÖवłपी िटकत नाहीत. काही बदल Öवयं-चािलत आिण अÓयविÖथत आहेत आिण तर काही हेतूपुवªक, िनयोिजत आिण पाठपुरावा केलेले आहेत. समाजा¸या संरचनेत आिण संÖकृतीतील बदल हे मु´यÂवे उÂøांती Öवłपाचे आहेत. Ìहणून बदला¸या संदभाªत भूिमका मांडणाöया िवकास, ÿगती आिण उÂøांती या बदला¸या वेगवेगÑया पĦती दशªिवÁयासाठी वेगवेगÑया संकÐपना आहेत. िवकास Ìहणजे काय? िवकास या शÊदाचे वेगवेगÑया संदभा«मÅये वेगवेगळे अथª आहेत आिण ते अनेक संदभा«मÅये ÖपĶ केले जाऊ शकतात उदा. दाåरþ्य िनमूªलन, रोजगार िनिमªती, असमानता कमी करणे आिण मानवी ह³कांचे संर±ण यांसार´या बहòआयामी उिĥĶां¸या िदशेने ÿगती¸या संदभाªत वेगवेगळे ŀिĶकोन िवकासािवषयी तयार करÁयात आलेले आहेत. िलबटª, पौलोस आिण मॅनर िवकास Ìहणजे कालांतराने वाढ आिण ±मतेत बदल तो पåरप³वता आिण पयाªवरणाशी संबंिधत असतो. ईबी हलॉªक िवकास Ìहणजे पåरप³वता आिण अनुभवा¸या पåरणामी øमाने अंदाज लावता येÁयाजोµया नमुÆयात घडणाöया बदलांची एक ÿगतीशील मािलका. जेई अँडरसन िवकासाचा संबंध वाढीशी तसेच पयाªवरणीय पåरिÖथतéमुळे वतªनातील बदलांशी संबंिधत आहे. िवकास हा समाजात अपेि±त बदल कसा साधला जातो यािवषयीचा सवा«गीण ŀĶीकोन आहे. िवकासाची संकÐपना ही िविवध सामािजक िव²ान शाखा आिण Âयां¸या ŀिĶकोनांवर आधाåरत आहेत. आधुिनकìकरणाचा िसĦांत समाजात ºया ÿिøयेमÅये आधुिनकìकरण घडते Âयाचे िवĴेषण करÁयासाठी वापरले जाते. देशां¸या स±मीकरणासाठी कोणते पैलू फायदेशीर आहेत आिण आिथªक िवकासासाठी कोणते अडथळे आहेत हे िवकासा¸या संकÐपनेत पािहÐया जाते. िविशĶ पैलूंवर लिàयत केलेÐया बाबéमुळे आिण िवकास संकÐपने¸या मदतीमुळे 'पारंपाåरक' िकंवा 'मागासलेÐया' समाजांचे आधुिनकìकरण होऊ शकते. munotes.in

Page 35

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
35 िवकासा¸या संकÐपनेत अनेक पैलूंचा समावेश होतो आिण काळानुसार Âयात बदल होत गेले. िवकासाचे वैिशĶ्ये आिण Öवłप ● िवकास Ìहणजे देशा¸या आिथªक आिण सामािजक पåरिÖथतीत सुधारणा. ● िवकास हा संयुĉ राÕůां¸या मु´य ÿाधाÆयांपैकì एक असा उपøम आहे. सवª लोकांसाठी उ¸च दजाªचे जीवनमान िमळवÁयासाठी िवकास हा बहòआयामी उपøम आहे. आिथªक िवकास, सामािजक िवकास आिण पयाªवरण संर±ण हे शाĵत िवकासाचे परÖपरावलंबी आिण परÖपर बळकट करणारे घटक आहेत. ● लोकशाही, सवª मानवी ह³क आिण मूलभूत ÖवातंÞयांचा आदर, िवकासा¸या अिधकारासह, पारदशªक आिण जबाबदार शासन आिण समाजा¸या सवª ±ेýांमÅये ÿशासन आिण नागरी समाजाचा ÿभावी सहभाग हा देखील समाजा¸या ÿाĮीसाठी आवÔयक पायाचा एक आवÔयक भाग आहे. ● मिहलांचे स±मीकरण आिण समाजा¸या सवª ±ेýात समानते¸या आधारावर Âयांचा पूणª सहभाग िवकासासाठी मूलभूत आहे. ● िवकास ही एक अशी ÿिøया आहे जी वाढ, ÿगती, सकाराÂमक बदल िकंवा भौितक, आिथªक, पयाªवरणीय, सामािजक आिण लोकसं´याशाľीय घटकांची भर घालते. ● िवकासाचा उĥेश लोकसं´ये¸या जीवनाची पातळी आिण गुणव°ा वाढवणे आिण पयाªवरणा¸या संसाधनांना हानी न करता Öथािनक ÿादेिशक उÂपÆन आिण रोजगारा¸या संधéची िनिमªती िकंवा िवÖतार करणे. ● सामािजक बदला¸या संपूणª ÿिøयेवर ÿभाव टाकÁयासाठी काही ÿकार¸या कृती िकंवा हÖत±ेपाशी िवकास अिधक जवळून संबंिधत आहे. ● िवकास ही एक गितमान संकÐपना आहे जी पूवê¸या पåरिÖथतीत बदल िकंवा Âयापासून दूर जाÁयाची सूचना देते. ● आज सवª समाज बदलत आहेत आिण बदलाचे Öवłप आिण गती ÿभािवत करÁयासाठी आिण समाजा¸या िवÖतारासाठी वेगवेगळे पैलू िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन हा िवकासा¸या माÅयमातून केला जातो. ● िवकासामÅये आधुिनक उÂपादन पĦती आिण सुधाåरत सामािजक संÖथेĬारे उ¸च ÿित Óयिĉ उÂपÆन आिण राहणीमानाचे Öतर िनमाªण करÁयासाठी सामािजक ÓयवÖथेमÅये नवीन कÐपनांचा समावेश होतो. ● िवकासाचा अथª पारंपाåरक िकंवा पूवª-आधुिनक समाजाचे तंý²ाना¸या ÿकारांमÅये आिण संबंिधत सामािजक संघटनेत संपूणª łपांतर आहे जे पाIJाÂय जगा¸या ÿगत राÕůांचे वैिशĶ्ये आहे. ● सामािजक आिण मानवी िवकासासाठी, लोकां¸या भÐयासाठी योजना, धोरणे आिण कायªøमांमÅये आिथªक आिण सामािजक घटकांना एकिýत िवकासाची संकÐपना पुढे जाते. munotes.in

Page 36

राजकीय समाजशास्त्र
36 ● िवकास हा सं´याÂमक आिण गुणाÂमक दोÆहीही बाजूत मोजता येतो. ● अÆन, िनवारा, िश±ण यां¸या िवतरणातील उपलÊधता आिण सुधारणा याचा समÆवय साधून संबंिधत ,ÿिøयेĬारे आरोµय, संर±ण इ.समाजासाठी िनमाªण कłन उÂपÆन, नोकöया, िश±ण इÂयादéसह ‘जीवना¸या ÖतरांमÅये सुधारणा घडून आणणारी ÿिøया Ìहणजे िवकासाकडे पािहÐया जाते. ● सामािजक, राजकìय वाढीसाठी अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण कł आिथªक ÿणाली आिण संÖथा िवकासा¸या संकÐपनेत मानवी ÿितķा आिण आदर वाढवतात. ● Óयĉì आिण राÕůांसाठी उपलÊध आिथªक आिण सामािजक पयाªयां¸या ®ेणीमÅये िवÖतारीत łपात िवकास िदसून येतो. ● िवकासाची संकÐपना ही सामािजक, आिथªक, राजकìय Öवłपात मोजली जाते. िवकासा¸या संकÐपनेची मोजमाप करणारी तÂवे मानव िवकास िनद¥शांक (HDI) मानवी िवकासाची Óया´या लोकांचे ÖवातंÞय आिण संधी वाढवÁयाची आिण Âयांचे कÐयाण सुधारÁयाची ÿिøया Ìहणून केली जाते. मानवी िवकास Ìहणजे खरे ÖवातंÞय सामाÆय माणसाने ठरवायचे आहे कì कोणी काय Óहावे, काय करावे, कसे जगावे. अथªशाľ² महबूब उल हक यांनी मानवी िवकासाची संकÐपना िवकिसत केली होती. 1970 ¸या दशकात जागितक बँकेत आिण नंतर Âयां¸या Öवत: ¸या देशात, पािकÖतानमÅये अथªमंýी Ìहणून डॉ. हक यांनी असा युिĉवाद केला कì मानवी ÿगतीचे िवīमान उपाय लोकांचे जीवन सुधारÁयासाठी - िवकासा¸या खö या उĥेशासाठी अयशÖवी ठरले. िवशेषतः, Âयांचा असा िवĵास होता कì सकल देशांतगªत उÂपादनाचे सामाÆयतः वापरले जाणारे माप कÐयाणचे पुरेसे मोजमाप करÁयात अयशÖवी झाले. नोबेल पाåरतोिषक िवजेते अमÂयª सेन आिण इतर ÿितभावान अथªशाľ²ांसोबत काम करताना, 1990 मÅये डॉ. हक यांनी पिहला मानव िवकास अहवाल ÿकािशत केला, जो संयुĉ राÕů िवकास कायªøमाĬारे कायाªिÆवत झाला होता. ● सकल देशांतगªत उÂपादन (GDP) ● कामाचे ÿकार (आिथªक ±ेý) सामािजक िवकास आिण सामािजक ऑिडट लेखापरी±ण सामािजक िवकास हा एक Óयापक शÊद आहे जो समाजा¸या सवा«गीण तयारीसाठी केलेÐया कृतéचे वणªन करतो.सकाराÂमक पåरणाम आिण नकाराÂमक सामािजक पåरणामांना ÿितबंिधत करतात. समाजा¸या सवा«गीण Öवłपावर सकाराÂमक आिण नकाराÂमक गोĶीचा मोठा ÿभाव पडतो Âयामुळे िश±ण आरोµय बालमृÂयू या सगÑयाच बाबéचा सामािजक िवकासा¸या ŀिĶकोनातून िवचार करणे øमÿाĮ ठरते. munotes.in

Page 37

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
37 सामािजक ऑिडट हे सामािजक आिण नैितक कामिगरीचे मोजमाप करÁयाचा, समजून घेÁयाचा, अहवाल देÁयाचा आिण शेवटी सुधारÁयाचा एक मागª आहे. सामािजक लेखापरी±ण ŀĶी/Åयेय आिण वाÖतिवकता, कायª±मता आिण पåरणामकारकता यां¸यातील अंतर कमी करÁयास मदत करते. ● िश±ण आिण सा±रता ● आरोµय आिण कÐयाण लोकसं´या िनद¥शक ● आयुमाªन (37 - 80 वष¥) ● बालमृÂयू (100 ÿित हजार) ● नैसिगªक वाढ (0 - 4.7 %) आिथªक िवकास आिथªक िवकास Ìहणजे असे कायªøम, धोरणे िकंवा उपøम जे समाजाचे आिथªक कÐयाण आिण जीवनमान सुधारÁयाचा ÿयÂन करतात. आिथªक िवकास हा शÊद िविशĶ ±ेýात आिथªक ÿगती¸या उĥेशाने केलेÐया एकिýत कृतéचे वणªन करÁयासाठी वापरला जातो. िवकास ही एक समाजात संप°ी िनमाªण करÁयाची आिण िटकवून ठेवÁयाची ÿिøया आहे. ÿÂयेक समुदायाकडे अिĬतीय मालम°ा आहे ºयाचा उपयोग िनयोĉे आिण गुंतवणूक आकिषªत करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. आिथªक िवकास Ìहणजे वेगवेगÑया लोकांसाठी वेगवेगÑया गोĶी करताना Óयापक Öतरावर, िनरोगी अथªÓयवÖथेला चालना देÁयासाठी आिण िनमाªण करÁयासाठी समुदाय जे काही करतो ते आिथªक िवकासा¸या संकÐपनेत येताना आपला िदसून येते.आजचे आिथªक िवकास Óयावसाियक धोरणकत¥, सावªजिनक आिण इतर Óयावसाियकांसाठी अिधक ठोस आिण ठळकपणे Âयां¸या ±ेýाची Óया´या करÁयासाठी पूवêपे±ा जाÖत ÿयÂन करत आहेत. आिथªक िवकासाचे ÿाधाÆयøम वेगवेगळे असले तरी, आिथªक िवकासा¸या धोरणांचा उĥेश सामाÆयपणे समाजा¸या सकाराÂमक पåरणामांसाठी असतो, ÂयामÅये ÿामु´याने पुढील गोĶéचा िवचार केला जातो. ● अिधक नोकö या आिण अिधक नोकöयांची िविवधता िनमाªण करणे ● Óयवसाय िनिमªती ● जीवनाची व जीवनशैलीची चांगली गुणव°ा िवकिसत करणे ● अिधक लोक आिण Óयवसाय कर भरतात ● मालम°ेचा अिधक उÂपादक ÿमाणात वापर ● Öथािनक उÂपादने बनवणे आिण िवøì करणे ● समुदायात राहणाöया अिधक कुशल कामगार िमळवणे munotes.in

Page 38

राजकीय समाजशास्त्र
38 राजकìय िवकास राजकìय संÖथा मधील बदल ÿिøया Ìहणजेच राजकìय िवकास होय असा सवªसाधारणपणे राजकìय िवकासाचा अथª लावला जातो कारण िवकास या शÊदांमÅये िकंवा संकÐपनेमÅये बदलाची िदशा दाखवलेली आहे Âयामुळे राजकìय ±ेýातील बदल ही सवªमाÆय अशी Óया´या राजकìय िवकासाची केली जाते. आय सेटाÆड सातÂयाने होणाöया बदलास पचवÁयाची ±मता असणारी संÖथापक यंýणा Ìहणजेच राजकìय िवकास होय. आÐĀेड डायमंड िविशĶ राजकìय पåरिÖथती िनमाªण करÁयाची ÿिøया Ìहणजे राजकìय िवकास नसून Âया ÿिøयेत सतत वाढणारे सामािजक ÿij सोडवÁयासाठी आिण संरचनाचे जाळे िनमाªण करणे Ìहणजेच राजकìय िवकास होय. आधुिनक काळात राजकìय ÓयवÖथेचे कायª हे मोठ्या ÿमाणात वाढलेले आहे Âयामुळे आधुिनक राजकìय ÓयवÖथेला वेगवेगळी कायª करावी लागतात. राजकìय ÓयवÖथेने समाजासाठी केलेली जी काही कायª आहेत Âयाचा समावेश हा राजकìय पåरवतªनामÅये होत असतो. Ìहणून पåरवतªना¸या वाटचालीत राºयÓयवÖथा आिण समाज हे दोघेही एकमेकांवर अवलंबून असतात Âयामुळे समाजा¸या सवा«गीण िवकासासाठी राजकìय िवकास हा अÂयंत महßवाचा असतो. कोणÂया शासन ÓयवÖथेत राजकìय िवकास होतो हे सांगणे कठीण असले तरी Âया देशात िकंवा Âया देशात लोकां¸या वाढÂया मागÁया ती राजकìय ÓयवÖथा कशा रीतीने हाताळते यावरच राजकìय िवकासाची भिवतÓय अवलंबून असते. राजकìय िवकासावर पåरणाम करणारे घटक ● देशाची िवकासाची रणनीती आिण राजकìय ÓयवÖथा यांचा जवळचा संबंध आहे. एखाīा देशाने राबवलेली आिथªक िवकासाची रणनीती हा Âया¸या राजकìय ÓयवÖथेवर थेट पåरणाम असतो, ºयामुळे जागितक अथªÓयवÖथेत Âयाचे यश िकंवा अपयश ठरते. आिथªक वाढ ,सामािजक िवकासाची पातळी, पाहता राजकìय िÖथरता महßवाची असते. ● राजकìय िवकास जसा जसा वाढत जातो तसा तसा ती राजकìय ÓयवÖथा जर एकाच Óयĉì¸या हाती क¤िþत झाली तर Âया राजकìय ÓयवÖथेची वाढ आिण िवकास होत नाही Âयामुळे Âया राजकìय ÓयवÖथेचे ÿशासकìय िवक¤þीकरण आिण राजकìय िवक¤þीकरण होणे गरजेचे आहे. ● राजकìय िवकासाचा अभाव असलेÐया राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय मूÐय आिण संÖकृतीचे अवमूÐयन होऊ शकते. munotes.in

Page 39

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
39 ● ºया राजकìय ÓयवÖथेत कायīाचे समान पालन केले जात नाही, Âया राजकìय ÓयवÖथेत काही लोकांना आिण ÿभावी गटांना राजकìय ÿिøयेतून काढून टाकले जाते Âया िठकाणी कायīाचे राºय अिÖतÂवात येत नाही Âयामुळे कायīाचे राºय असणे हे राजकìय िवकासासाठी आवÔयक आहे. ● ºया राजकìय ÓयवÖथेत राजकìय सांमजÖय, एकाÂमता िदसून येत नाही Âया ÓयवÖथेचा राजकìय िवकास योµय गतीने होत नाही. Âयामुळे राजकìय सामंजÖय आिण एकाÂमता ही राजकìय िवकासासाठी महßवाची आहे. िवकासा¸या संकÐपनेचे मोजमापाची तÂवे साÅय करÁयासाठी िवकासा¸या तßव²ानाने काही िनकष पुढीलÿमाणे सांिगतले आहेत : ● भौितक गरजा, िवशेषतः अÆन िमळवÁयाची ±मता ● नोकरी (सशुÐक रोजगार आवÔयक नाही) परंतु अËयास करणे, कुटुंबासाठी काम करणे ● समानता, जी Öवतः¸या अिधकारात एक उिĥĶ मानली पािहजे; ● शासनातील सहभाग ● आिथªक आिण राजकìय दोÆही ŀĶ्या खरोखर Öवतंý असलेÐया राÕůाशी संबंिधत; आिण ● पुरेशी शै±िणक पातळी (िवशेषतः सा±रता) ३.४ सारांश सामािजक आिण राजकìय ÿिøयेमÅये आधुिनकìकरण आिण िवकास Ļा संकÐपना अÂयंत महßवा¸या असून आधुिनकìकरणा¸या संदभाªत चचाª करताना आधुिनकìकरण Ìहणजे एखादी गोĶ अīयावत करÁयाची िकंवा समकालीन ÿणालीत कायª करÁयाची ÿिøया Ìहणून आधुिनकìकरणाकडे पािहÐया जाते तर िवकासा¸या संदभाªत चचाª करताना िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªपासून आंतरराÕůीय पातळीवर ÿामु´याने ÿÂयेक राÕů िवकासावर ल± क¤िþत कł लागले आहे.बदल हा िनसगाªचा िनयम आहे, समाज, राºयÓयवÖथा, अथªÓयवÖथा, भूगोल आिण संÖकृती - या सवª बदला¸या अखंड ÿिøयेतून जातात Âयामुळे िवकासाची संकÐपना ही अÂयंत महßवाची ठरताना िदसून येते. आपली ÿगती तपासा १.आधुिनकìकरणाची संकÐपना सांगा ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 40

राजकीय समाजशास्त्र
40 २.आधुिनकìकरणाची वैिशĶ्ये सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.िवकासा¸या वेगवेगÑया पैलूंची चचाª करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.राजकìय िवकास संकÐपना ÖपĶ करा. _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ Abrahamian, E. (1982). Iran Between Two Revolutions. US, Princeton University Press. Abrahamian, E. (2008). A History of Modern Iran. U.K, Cambridge University Press. Almond, G. A. and J. S. Coleman (1960). The Politics of the Developing Areas. U.K, Princeton University Press. Bashiriyeh, H. (1984). The State and Revolution in Iran,1962-1982. U.S, ST.Martin Press. Bashiriyeh, H. (2001). Obstacles to Political Development in Iran. Iran, Gam-e no. Binder, L. (1962). Iran: Political Development in a Changing Socity. U.S, University of California press. Burnel, P. (2005). Politics in the Developing World. U.K, Oxford University Press. Chahabi, H. E. (1990). Iranian Politics and Religious Modernism. Dowd, Douglas F.(September 1967)“Some Issues of Economic Development and of Development Economics,” Journal of Economic Issues, 1 munotes.in

Page 41

सामाजजक आजि
राजकीय प्रजिया
41 Deutch, K. W. (1961). "Social Mobilization and Political Development." The American Political Science Association. Gokhale, B. K. (2006). Political Science. India, Himalaya Publishing House. Kasych . A & Vochozka . M. ( 2019 ). Globalization processes in the modern world chall enging the national economy development . SHS Web of Conferences Mohammad Abid, 2004. POLITICAL MODERNISATION : THE CONCEPT, CONTOURS AND DYNAMICS,The Indian Journal of Political Science Vol. 65, No. 4 (Oct.-Dec., 2004), pp. 590-602 (13 pages),Published By: Indian Political Science Association Shahid Jamal Ansari,1998,Political Modernization in the Gulf,Northern Book Centre,new Delhi. Turner and Hulme (1997).Governance, Administration and Development; Make the State Work.. Houndmills, Basingstoke Hampshire: Macmillan Press Ltd White, C. (1987).State, Culture and Gender: Continuity and Change in Women‟s Position in Rural Vietnam‟, in Afsher, H. (ed.). Women, State and Ideology: Studies from Africa and Asia. London: Macmillan Press. World Bank (2001).World Development Report 2000/2001:Attacking Poverty Oxford: Oxford University Press.  munotes.in

Page 42

राजकीय समाजशास्त्र
42 ४ पåरवतªनवादी चळवळी व आंदोलने घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿाÖतािवक ४.३ िवषय ÿवेश ४.४ ÿमुख उदारमतवादी ÿवाहातील चळवळी : úाहक चळवळ आिण ĂĶाचार िवरोधी चळवळ ४.५ नवीन व जुÆया सामािजक चळवळी ४.४ सारांश ४.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ ४.१ उिĥĶे : "पǐरवत[नवादȣ चळवळी व आंदोलने" या घटकाÍया अßयासासाठȤ पुढȣल उɮǑदçटे Ǔनिæचत करÖयात आलȣ आहेत. १.भारतातील ÿमुख उदारमतवादी ÿवाहातील चळवळी संबंधी मािहती ÿाĮ होईल. २.úाहक चळवळीचे Öवłप समजून घेता येईल. ३.ĂĶाचार िवरोधी चळवळीची भूिमका ल±ात येईल. ४.नवीन सामािजक चळवळीचे कायª±ेý जाणून घेता येईल. ५.जुÆया सामािजक चळवळीचा आढावा घेता येईल. ४.२ ÿाÖतािवक : भारतात िāटीश काळात ºया सामािजक चळवळी उदयास आÐया आहेत. ÿामु´याने Âयांना जुÆया सामाजीक चळवळी Ìहणून ओळखले जाते. तसेच Âया उदारमतवादी Öवłपा¸या ÿमुख सामािजक चळवळी होÂया. Âयांचे कायª±ेý धमªसुधारणा, अंध®धा िनमुªलन, łढी, ÿथा, परंपरा व अिनķ चालीरीती, कमªकांड, मूतêपूजा यास िवरोध, सती ÿथा, बालिववाह, िवधवा पुनरिववाहाचे समथªन, ľीिश±णाचा आúह इÂयादी Öवłपाचे होते. राजा राम मोहन रॉय, महाÂमा फुले, Öवामी दयानंद सरÖवती, Öवामी िववेकानंद, महषê कव¥, िवĜल रामजी िशंदे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या महापुŁशानी आयªसमाज, āाĺो समाज, ÿाथªना समाज, सÂयशोधक समाज या चळवळीĬारे सामािजक समÖया सोडिवÁयाचा व समाज सुधारणा घडिवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. munotes.in

Page 43

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
43 ÖवातंÞयो°र काळात नवीन सामाजीक चळवळी उदयास आÐया. ÂयामÅये ÿामु´याने शेतकरी चळवळी, आिदवासी चळवळ, पयाªवरण चळवळ, úाहक चळवळ, ĂĶाचार चळवळ, मिहला ह³क चळवळ आशा अनेक चळवळी िनमाªण झाÐया आहेत. या चळवळी¸या माÅयमातून सामाÆय Óयĉìला Æयाय, ह³क बहाल कłन Âयांचे अनेक ÿij व समÖया सोडवÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला आहे. ४.३ िवषय ÿवेश : सामािजक चळवळी समाजातील मानवी संबंधांमÅये नवे पåरवतªन घडवून आनु पाहतात. परÖपरांकडे पाहÁया¸या ŀĶीकोनात बदल घडून आणला जातो. उदा. जाती धमाªवłन माणसाचे ®ेķ व किनķÂव धमाªवłन कì Óयĉì¸या कतुªÂवावłन ठरवावयाचे यासंबंधीची ŀĶी िवकिसत करÁयाकåरता धािमªक चळवळी झाÐया. तसेच िľया दिलत कामगार यांना सोशन मुĉ करÁयासाठी Âयां¸याकडे पाहÁयाचा समाजाचा ŀिĶकोन अिधक िनकोप कसा होईल. यासाठी ÿबोधनपर चळवळी उËया रािहÐया. या चळवळीचा िवचार करताना माणसाचे सामािजक अिÖतÂव हे क¤þभूत असून एकूण समाज ÓयवÖथे¸या संदभाªत पåरवतªनाची ÿिøया घडवून आणÁयात या चळवळीचा वाटा काय आहे ? याचा िवचार या अËयासातून आपÐयाला करावयाचा आहे. ÖवातंÞयपूवª व ÖवातंÞयउ°र कालखंडात भारतात िविवध सामािजक चळवळी झाÐया. ÿÖतुत ÿकरणामÅये Âयांचा आपण पåरचय कłन घेणार आहोत व आधुिनक भारता¸या जडणघडणीत या चळवळéचा वाटा िकतपत होता हे समजावून घेणार आहोत. ४.४ ÿमुख उदारमतवादी ÿवाहातील चळवळी : úाहक चळवळ आिण ĂĶाचार िवरोधी चळवळ ४.४.१ úाहक संघ चळवळ :- आंतरराÕůीय पातळीवरची एक महÂवपूणª चळवळ Ìहणून úाहक ह³क चळवळीचा उÐलेख केला जातो. úाहक चळवळी संदभाªत जागितक पातळीवर महßवाचे कायª केÐयाबĥल अमेåरकेचे भूतपूवª अÅय± जॉन केनेडी यांना ®ेय िदले जाते. १५ माचª १९६२ रोजी केनेडी यांनी úाहकां¸या मूलभूत ह³कांची पालªम¤ट मÅये घोषणा केली. तेÓहापासून १५ माचª हा िदवस जागितक úाहक िदन Ìहणून साजरा केला जातो. úाहक चळवळीचे ÿमुख ÿणेते Ìहणून रलाफ नादर यांनीही आंतरराÕůीय Öतरावर úाहक चळवळीचे काम यशÖवीपणे पािहले आहे. भारतात úाहक संघ हा úाहकां¸या सेवे संदभाªतील एक ÿमुख चळवळ होय. úाहक संघाचा अथª जाणून घेतांना असे Ìहणता येईल कì, "úाहकां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी िकंवा úाहकांनी खचª केलेÐया पैशांचा Âयांना योµय मोबदला िमळÁयासाठी úाहकांनी एकý येवून Öथापन केलेली एैि¸छक संघटना होय." या संघटनेचे कायª Ìहणजे úाहकांना Âयां¸या फसवणूकì पासून दूर ठेवणे. यात हा संघ úाहकांना वÖतू¸या अवाÖतव िकंमती, भेसळ, बनावट माल या िवरोधात संघटीत कłन Âयांना Æयाय िमळवून देÁयासाठी कायª करतो. munotes.in

Page 44

राजकीय समाजशास्त्र
44 ४.४.२ úाहक चळवळीचे Öवłप :- úाहक संघातील úाहकाने Âयां¸या मालां¸या ह³काचे र±ण करÁयासाठी मािहती¸या ह³काचा वापर केला. उदा. १९८० मÅये úाहक िश±ण आिण संशोधन क¤þ अहमदाबाद यांनी मािहती¸या अिधकाराचा कायदा इतर राºयांमÅये आिण देशांमÅये कोणÂया पÅदतीचा आहे. यावर संशोधन केले. यामÅये Âयांनी अमेåरका, कॅनडा या राÕůांचा अËयास कłन मािहतीचा अिधकार कायदा लागू करÁयाचा आúह केला. यािशवाय चेÆनई येथील úाहक कृती संघटनेने तािमळनाडू मािहतीचा अिधकार १९९७ या कायīाचा वापर कłन úाहकांना Æयाय िमळवून िदला. भारतातील इतर छोट्या संघटना आिण काही छोट्या गटां¸या चळवळी मािहतीचा अिधकार लागू करÁयासाठी पुढे आÐया. यात िबहार आिण झारखंड या राºयामÅये "पंचायत बचाव अिभयान या अनौपचाåरक चळवळीने महßवाची भूिमका बजावली." या बरोबरच काही "अशासकìय संÖथांनी मािहती¸या अिधकाराची गरज ल±ात घेवून पारदशªकतेची उÂकृĶता या उĥेशानुसार Âयां¸या संघटनेने िविवध कायाªलयातील मािहती नागåरकांसाठी खुली करÁयाचा िनणªय घेतला." अशासकìय संघटनाचे हे एक महßवाचे पाऊल होते कì, ºयामुळे सरकारला मािहतीचा अिधकार कायदा लागू करÁयास भाग पाडले. यामÅये शासनाने या संÖथांना परकìय अनुदानाबाबतची मािहती लोकांसमोर देÁयाचे धाडस केले. गोवा राºयात गोÓया¸या मािहती¸या कायīाÆवये पýकारांनी मािहती अिधकार कायīाचा ÿij उचलून धरला. आिण ÿिसÅदी माÅयमांनी या ÿकरणात ल± घालून मािहतीचा अिधकार कायदा नागåरकांना देÁयात यावा. यासाठी ÿयÂन चालू ठेवले. अशा ÿकारे भारतामधील छोट्या संघटना आिण इतर महßवा¸या संघटनांनी मािहती अिधकार कायदा लागू करÁयासाठी जनआंदोलनाचा रेटा सुł ठेवून शासनावर दबाव आणला. मािहती¸या अिधकाराचा कायदा लागू करÁयासाठी िविवध चळवळी बरोबरच ÿसारमाÅयमांचेही मोलाचे सहकायª लाभले आहे. ४.४.३ úाहकाचे ह³क व अिधकार :- भारतामÅये १९८६ चा úाहक संर±ण कायदा ही एक फार मोठी देणगी सामाÆय नागåरकांना ÿाĮ झाली आहे. एखादी वÖतू िकंवा सेवा िवकत घेताना úाहकाचे ह³क आिण जबाबदाöया कोणÂया ÿकार¸या असतात हे ÖपĶ करने महßवाचे आहे. ÿÂयेक úाहकाला आपÐया ह³कांची जाणीव असायला हवी, असे úाहक चळवळीची भूिमका आहे. úाहकांनी नेहमी चोखंदळ आिण िचिकÂसक असायला हवं, जेणेकłन आपली कुणी फसवणूक करणार नाही. úाहक संर±ण कायīा अंतगªत १९८६ नुसार ÿÂयेक भारतीय úाहकाला सहा ÿकारचे मूलभूत ह³क व अिधकार बहाल करÁयात आले आहेत. Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. १. úाहक सुर±ेचा ह³क :- úाहक एखादी वÖतू िवकत घेतो तेÓहा Âया वÖतू¸या सुरि±ततेची पूणª हमी उÂपादकांनी घेणे अिनवायª असते. आपण ºया वÖतू िवकत घेतो, Âयाची उपयुĉता हाच एकमेव िनकष नाही, तर Âया वÖतू सुरि±तही असाÓयात. उदा इलेि³ůकल उÂपादन घेताना ही काळजी घेणे अÂयंत आवÔयक आहे. अथाªत वÖतू िवकत घेÁयापूवê Âया¸या गुणव°ेबाबत तसेच Âया वÖतूवर िमळणाöया सेवा बाबत आúही राहÁयाचा úाहकाला पूणªपणे अिधकार आहे. úाहकांनी श³यतो, आय.एस. ओ. ISO आिण सरकारी मोहर असलेÐया वÖतूच िवकत ¶याÓयात. munotes.in

Page 45

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
45 जेणेकłन यामÅये डुिÈलकेट वÖतूची खरेदी टाळता येईल. जर úाहकाने खरेदी केलेÐया एखाīा वÖतूं¸या वापरामुळे शारीåरक िकंवा आिथªक नुकसान झाले, तर कंपनीला नुकसान भरपाई īावी लागते. हा úाहकांचा मूलभूत ह³क आहे. २. वÖतू उÂपादना¸या मािहतीचा ह³क :- úाहकाने खरेदी केलेÐया एखाīा वÖतू¸या उÂपादनाबĥल सवª मािहती िमळवणं हा úाहकाचा ह³क आहे. Âया उÂपादनाची गुणव°ा, ÿमाण, सं´या, शुĦता या सवा«ची मािहती िमळÁयाचा ह³क úाहकांना आहे. एखादं उÂपादन िकंवा सेवा घेÁयापूवê Âया संदभाªतील पूणª मािहती घेÁयाचा अिधकार úाहकाला असतो. हा ह³क कोणताही दुकानदार िकंवा Óयावसाियक नाकाł शकत नाही. उदा. सोने खरेदी करÁयापूवê Âयाची शुĦता तपासून घेÁयाचा अिधकार úाहकांना आहे. ३. वÖतूची िनवड करÁयाचा अिधकार :- आजचे युग हे Öपध¥चे युग आहे. Ìहणून वÖतू खरेदी करÁयासाठी जर तुÌही एखाīा दुकानात गेला आिण Âया िठकाणी तुÌहाला फĉ एकाच āँड¸या वÖतू दाखवÁयात आÐया िकंवा एखादी वÖतू दुकानदार िवकत घेÁयास सांगत असेल, तर ल±ात ¶या कì हे तुम¸या ह³काचे उÐलंघन आहे. Âयामुळे तुÌहाला तुम¸या पसंती¸या āँडची वÖतूची खरेदी करÁयाचा पूणªपणे अिधकार आहे. उदा. तुÌही एखाīा हॉटेलमÅये गेलात आिण Âया िठकाणी तुÌही शीतपेय मागिवले पण वेटरने Ìहटलं कì या िठकाणी तुÌहाला फĉ एकाच कंपनीचा शीतपेय िमळेल तर हे तुम¸या ह³कां िवरोधात असेल. बाजारात उपलÊध असलेÐया पयाªयांपैकì एक पयाªय िनवडÁयाचा úाहकांना अिधकार आहे. ४. úाहकांचे Ìहणणे मांडÁयाचा ह³क :- जर úाहकाला असे वाटले असेल कì, तुमची फसवणूक झाली आहे. तर तुÌहाला तुमचं Ìहणणं योµय िठकाणी मांडÁयाचा पूणª ह³क आहे. úाहकां¸या ह³कां¸या संर±णासाठी सरकारने तøार िनवारण क¤þ आिण úाहक Æयायालयांची Öथापना केली आहे. तसेच तøार िनवारण कायīाचीही िनिमªती करÁयात आली आहे. एवढेच नÓहे तर úाहक Âयांचे Ìहणणे सरकार पय«त पोहोचिवÁयासाठी úाहक मंचाची देखील Öथापना वेळÿसंगी कł शकतात. अथाªत या úाहक मंचाचे िशĶमंडळ úाहकांचे तøार िकंवा गाöहाणे सरकारकडे मांडू शकतात. सरकारही Âयां¸या सूचना आिण िशफारशéवर गांभीयªपूवªक िवचार करते. ५. तøार िनवारण ह³क :- जर एखाīा úाहकाची फसवणूक झाली असेल. तर Âयाला तøार नŌदिवÁयाचा ह³क आहे. जर तøार खरी असेल तर ितचं िनवारण होईल. असा ह³क कायīाने úाहकाला िदला आहे. अनेक वेळा एखादी तøार लहान असू शकते पण तरी देखील Âया िवरोधात दाद मागÁयाचा अिधकार úाहकाला आहे. munotes.in

Page 46

राजकीय समाजशास्त्र
46 ६. úाहक िश±णाचा अिधकार:- úाहक ह³क िश±णा¸या अभावामुळे úाहकांची फसवणूक होते असे úाहक ह³क चळवळी¸या कायªकÂया«चे Ìहणणे आहे. úाहकांनी आपले ह³क काय आहेत ? हे नेहमी जाणून घेÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे. Âयासाठी सरकार वेळोवेळी उपøम राबवत असते. तसेच Öवयंसेवी संÖथा अनेक िशिबरे िकंवा कायªशाळा घेत असते. úाहक िश±णावर सगÑयात जाÖत भर असायला पािहजे. जेणेकłन ÿÂयेक úाहक स±म होईल. असे मत मुंबई úाहक पंचायत¸या िश±ण िवभाग ÿमुख वसुंधरा देवधर यांनी बीबीसी Ĭारे बोलताना Óयĉ केले आहे. वरील ÿमाणे ह³क व अिधकार कायīानेच úाहकांना िमळालेले आहेत. ४.४.४ úाहकांची कतªÓय आिण जबाबदाöया :- úाहकांना केवळ मूलभूत ह³कच ÿाĮ झाले नाहीत. Âयांना काही कतªÓय िकंवा जबाबदाöया देखील आहेत. याची जाणीवही úाहकांना असावी लागते. úाहकांनी Êयुरो ऑफ इंिडयन एगमाकª आिण आयएसओ ISO ÿमािणत उÂपादन िवकत ¶यावीत. ÿमािणत केलेली उÂपादने सुर±ेची एका ÿकारे हमी देतात Ìहणून ती घेणे योµय ठरते. úाहकांची फसवणूक झाÐयास तøार िनवारण क¤þ उपलÊध आहेत पण आपÐया जागृतीमुळे ÿशासकìय यंýणेवरील ताण तणाव कमी होऊ शकतो आिण सवा«चा वेळ वाचू शकतो. यातील िदरंगाई कमी होऊ शकते. ४.४.५ úाहक कायदे :- ४.४.६ तøार िनवारण कायदा (िवधेयक - २०११) :- (Grievance Redressal Bill) िविशĶ काल मयाªदेत नागåरकांना वÖतू व सेवांचा पुरवठा ÿाĮ करÁयाचा अिधकार आिण तøार िनवारण िवधेयक - २०११ असे या कायīाला पूणª नावाने ओळखले जाते. या तøार िनवारण िवधेयकातील महßवपूणª तरतुदी :- (१) िविशĶ काल मयाªदे¸या अंतगªत राहóन नागåरकांना आवÔयकतेÿमाणे वÖतूंचा पुरवठा करणे तसेच सेवा पुरिवणे आिण Âया संबंधातील िनमाªण झालेÐया तøारéचे िनवारण करणे यासंदभाªतील नागåरकांचे अिधकार ओळखणे. (२) नागåरकां¸या अिधकारांना घटनाÂमक िकंवा कायदेशीर दजाª ÿाĮ कłन देÁयासाठी ६ मिहÆया¸या आत नागåरकां¸या अिधकारांची सनद ÿकािशत करणे बंधनकारक आहे. (३) Âवåरत व गुणाÂमक ŀĶ्या पåरणामकारक सेवा पुरिवÁयासाठी मािहती आिण सुिवधा क¤þ Öथापन करÁयासाठी सावªजिनक अिधकाöयांची आवÔयकता असते. (४) तøार िनवारण अिधकारी (GRO) ची िनयुĉì क¤þ सरकार, राºय सरकार आिण िजÐहा व तालुका Öतरावर करावी. तसेच Öथािनक Öवराºय संÖथा Öतरावłनही अशा अिधकाöयांची नेमणूक करावी. तøार िनवारण अिधकारी जीआरओ िदलेÐया munotes.in

Page 47

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
47 िनणªया¸या िवरोधात नागåरक ३० िदवसां¸या आत वåरķ पातळीवर¸या िनयुĉ करÁयात आलेÐया अिधकाöयाकडे दावे कł शकतात. (५) सदरील अिधकाöयाने वÖतू व सेवांबĥल¸या तøारी बĥल वेळीच मािहती िकंवा िनवारण न केÐयास Âया अिधकाöयास ५००००/- एवढा दंड होऊ शकतो. (६) या कायīाचे कायª±ेý - सावªजिनक ÿािधकरणावर वेळे¸या आत वÖतूंचा पुरवठा आिण सेवा देÁयाचे या कायīाÆवये बंधनकारक केले आहे. राºयघटनेनुसार िनमाªण झालेले तसेच संसदेने पाåरत केलेÐया िकंवा महßवपूणª ÿमुख संÖथा िकंवा राºय िवधानसभेने पाåरत केलेÐया कायīाĬारे िनमाªण झालेÐया संÖथा या कायīाअंतगªत येतात. उदाहरणाथª Öवयंिनिमªत संÖथा, शासकìय अनुदान पाý अशासकìय संÖथा, संघटना िकंवा खाजगी Óयावसाियक संघटना, संÖथा िकंवा कंपÆया इÂयादी या कायīा¸या कायª±ेýात येतात. (६) सावªजिनक ÿािधकरण अिधकारी आिण िवभागÿमुखांचे दाियÂव या घटकांतगªत नागåरकां¸या अिधकार ÿकािशत करणे, मािहती व सेवा क¤þाची Öथापना करणे, तøार िनवारण अिधकाöयाची िनयुĉì करणे, तøार िनवारण अिधकारी या िवषयी सगळीकडे मािहती पुरिवणे, तøार िनवारण अिधकाöयांनी सवª मािहती संúिहत कłन ठेवावी. तसेच नागåरकां¸या अिधकारांसंबंधीची मािहती ÿितवषê अīावत करावी. तसेच नागåरकांचे सवª अिधकार सवªच सावªजिनक िठकाणी मोफत ÿसाåरत करावी. या पĦतीने सवªसामाÆय नागåरकास वÖतू व सेवां¸या संदभाªत िनमाªण झालेÐया तøारी संबंिधत या तøार िनवारण कायīाअंतगªत मािहती ÿाĮ कłन िदली जाते. ४.४.७ सावªजिनक सेवांचा अिधकार कायदा - २०१५ :- (Right To Public Services) महाराÕů राºयापुरता मयाªिदत असलेला हा एक महßवपूणª कायदा आहे. हा कायदा महाराÕů सावªजिनक सेवांचा अिधकार Ìहणून ओळखला जातो. आिण २८ एिÿल २०१५ पासून संपूणª महाराÕů राºयामÅये हा कायदा लागू करÁयात आला आहे. तसेच हा कायदा सवªच सावªजिनक ÿािधकरणांना लागू होतो. तरतुदी :- (१) ºयाĬारे महाराÕů राºयातील एखाīा नागåरकास पारदशªक, ताÂकाळ आिण वेळेत मािहती ÿाĮ Óहावी. या उĥेशाने िनमाªण करÁयात आला आहे. या कायīाĬारे एखाīा पाý Óयĉìला कायदा, िनयम, आदेश, शासकìय अÅयादेश, इÂयादéची मािहती हवी असेल, तर ती Âवåरत पुरिवली जाते. २ सावªजिनक सेवा अिधकाöयामाफªत या कायīाची अंमलबजावणी करताना िविशĶ काल मयाªदेचे पालन Âयाला करावे लागते. तसेच यािवषयीची कायªवाही करÁयासाठी िनयुĉ अिधकारी तसेच ÿथम व दुÍयम अिपलीय अिधकारी Âयांची काल मयाªदा Öवłप आिण फì या िवषयीची मािहती īावी लागते. munotes.in

Page 48

राजकीय समाजशास्त्र
48 (३) िविशĶ काल मयाªदे¸या आत सावªजिनक सेवांचा अिधकार िमळावा. या उĥेशाने कायदेशीर, तांिýक आिण आिथªक Óयवहायªता यानुसार ÿÂयेक पाý नागåरकाला िविशĶ कालमयाªदेतच सावªजिनक सेवांचा लाभ िमळÁयाचा अिधकार ÿाĮ Óहावा. यासाठी या कायīाची िनिमªती करÁयात आली आहे. (४) या कायīांतगªत मािहती ÿाĮ कł इि¸छणाöया पाý असलेÐया नागåरकास िनयुĉ अिधकाöयाने सावªजिनक सेवांचा लाभ िमळवून देणे बंधनकारक आहे. Âयासंबंधीची मािहती ÿदान करÁयासाठी िविशĶ कालमयाªदा ही िनवडणुका िकंवा नैसिगªक आप°ी¸या काळात राºयशासन वाढू शकते. अशा पĦतीने सावªजिनक सेवांचा अिधकार कायदा अंतगªत मािहती देÁयाची ÿिøया राबिवली जाते. सारांश:- अशाÿकारे úाहकांना वÖतू खरेदी करÁयासाठी अनेक गोĶéची काळजी ¶यावी लागते. वÖतूंचे भाव वÖतूची गुणव°ा वÖतूची कंपनी वÖतूची गॅरंटी वॉरंटी वÖतूचे िबल वÖतू घेÁयातील सवलती या ÿकारचे सवª अिधकार úाहकांना ÿाĮ झाले आहेत. वÖतू खरेदी संदभाªतील तøारéबाबत úाहक मंच िकंवा úाहक ÆयायालयामÅये आपली तøार úाहकांना नŌदवता येते. सामाÆय úाहकांची फसवणूक होत नाही. अशा ÿकारचे सवª ह³क आिण अिधकार ÿाĮ कłन देÁयात अनेक úाहक चळवळीचे मोठे योगदान रािहले आहे. आपली ÿगती तपासा 1. úाहक चळवळीचा अथª सांगून úाहक कायदे ÖपĶ करा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2. úाहकांचे ह³क व अिधकार यांची चचाª करा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.४.२ ĂĶाचार िवरोधी चळवळ :- आज भारत देशाला ÖवातंÞय ÿाĮ होऊन ७५ वषª पूणª झाली आहेत. देश ÿÂयेक ±ेýात आघाडीवर असताना ĂĶाचाराने संपूणª देशाला पोखłन टाकले आहे. सामाÆय माणसांना जीवन जगणे अश³य झालेले आहे. कुठेही गेलो तरी पैसे िदÐयािशवाय कामच होत नाही असे एकही ±ेý रािहले नाही कì ºया िठकाणी ĂĶाचार हा नाही. Âयाचबरोबर आज वाढÂया ĂĶाचारामुळेच महागाई¸या भÖमासुराने उú Öवłप धारण केले आहे. munotes.in

Page 49

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
49 ĂĶाचार ही समÖया नवी नाही, ती ÿाचीन कालखंडात देखील अिÖतÂवात होती. आिण आजही ती पहावयास िमळते. मुळात ĂĶाचार ही समÖया नसून ती एक सनातन ÿवृ°ी आहे. ÿाचीन काळामÅये कौिटÐयाने आपÐया अथªशाľ या úंथांमÅये िवशेषतः ĂĶाचाराचे िवÖतृत असे वणªन केले आहे. कौिटÐय¸या मते Öवाथाªपोटी लोभी वृ°ीने लाच खाणारे ĂĶाचारी अिधकारी व नोकर यांची सं´या राºयात काही ÿमाणात असतेच एवढेच नÓहे, तर ĂĶाचाराबाबत कौिटÐय असे देखील Ìहणतो कì, ºयाÿमाणे मनुÕय िजभेवरील मधाची चव चाखÐयािशवाय राहत नाही. Âयाÿमाणे राजा¸या खिजÆयात काम करणारे कमªचारी थोडा तरी पैसा खाÐÐयािशवाय राहणार नाहीत. पाÁयात राहणारे मासे पाणी केÓहा िपतात हे कळने अश³य आहे. Âयाचÿमाणे सरकारी ितजोरी जवळ असणारे अिधकारी पैसा केÓहा खातात हे कळणे अश³य आहे. ĂĶाचाराचा ÿij हा एक िविशĶ देशापुरता मयाªिदत न राहता आज तो जगातील िवकिसत आिण अिवकिसत देशांनाही भेडसावत आहे. िāिटशकालीन राºय ÓयवÖथेमÅये देखील ĂĶाचाराचे ÿमाण काही बहòअंशी होते. केवळ िāिटशकालीन ÿशासनातच नÓहे तर ÖवातंÞयो°र भारतामÅयेही ĂĶाचाराची समÖया अिÖतÂवात आहे. गेÐया ६२ वषाª¸या कालखंडाचा आढावा घेतला, तर भारतीय समाज जीवना¸या सवªच ±ेýात कमी अिधक ÿमाणात ĂĶाचार चालू असलेला िदसतो. आिथªक, राजकìय, सामािजक, शै±िणक, सांÖकृितक, सािहÂय, धािमªक अशा सवª ±ेýात ĂĶाचार, लाचलुचपत, स°ेचा गैरवापर या गोĶी आढळतात. Âयाचÿमाणे जागितक Öतरावर ĂĶाचार, काळा पैसा या गोĶी आढळून येतात. भारतातील अनेक लोकांनी कोट्यावधी Łपये िÖवस बँकेत ठेवलेले आहेत. मागील काळात इटलीमÅये सवª समाज ĂĶाचाराने एवढा पोखłन गेला होता कì, Âयामुळे तेथे ĂĶाचार िनमूªलनासाठी सामूिहक बिहÕकाराचा मागª Öवीकारावा लागला. जपानमÅये तीन पंतÿधानांना आपले पद ĂĶाचारामुळे गमवावे लागले. Âयाचबरोबर अमेåरकेचे माजी अÅय± åरचडª िन³सन तसेच इतर राजकìय Óयĉìवर केलेले ĂĶाचाराचे आरोप िसĦ झाले होते. भारतात देखील अनेक मंýी राजकìय Óयĉì व अिधकारी यांना आपले पद ĂĶाचारामुळे गमवावे लागले आहे. ĂĶाचार ही समÖया सवा«ना एकमताने माÆय आहे. आिण जणू काही तीच एकमेव समÖया देशापुढे असून ती संपवली कì देशाचे नंदनवन होईल. असे अनेकांना वाटते ती समÖया Ìहणजे ĂĶाचार संपिवÁयासाठी ÿÂयेक जण वेगवेगळी िÿिÖøÈशन िलिहतो आहे. अÁणा हजारे व Âयां¸या सहकाöयांना लोकपाल िवधेयका¸या कायīात ĂĶाचारा¸या समाĮीची शĉì आहे असे वाटते. तर कुणाला आणखी काही वाटते. Âयामुळे अिधकच कोणाचा उपाय चांगला या िवषयावर वाद होऊन ĂĶाचाराची मूळ समÖया तशीच कायम राहते. ४.४.२.१ ĂĶाचाराचा अथª :- १. कॉिलनसन यां¸या शÊदकोशांनुसार, " अिधकार व स°ा धारण करणाöयांचे अÿामािणक व बेकायदेशीर वतªन" असा ĂĶाचाराचा अथª िदलेला आहे. २. सामािजक शाľा¸या शÊदकोषात, "कायīाचा भंग कłन Óयिĉगत फायīासाठी सावªजिनक स°ेचा गैरवापर करणे Ìहणजे ĂĶाचार होय." munotes.in

Page 50

राजकीय समाजशास्त्र
50 ३. रॉबटª āूक यां¸या मते, ĂĶाचार Ìहणजे अशी कृती होय कì, जी सामािजक पåरवतªन िववेक व जननी¸या िवरोधी असते. ४. संथानम सिमती¸या मते, “ĂĶाचार Ìहणजे Öवाथाªसाठी अयोµय रीतीने आपला पदाचा केलेला वापर होय.” ५. फुÐलर यां¸या मते, “Accountability Lies in the heart of man When it dies there no constitution No cool cancel it will fight lies there is a need no constitution no law no court save it”. ४.४.२.२ वाढÂया ĂĶाचाराची कारणे:- १. ĂĶाचाराचे पाळेमुळे ही राजकìय ÓयवÖथेतच िदसून येतात. राजकìय पदािधकारी ÿशासकìय अिधकाöयांना हाताशी धłन कोट्यावधी Łपयांचा ĂĶाचार करतात. २. ÿशासकìय ÓयवÖथेमÅये ĂĶाचार होÁयास समाज ÓयवÖथा बळी पडलेली िदसते. ÿशासनातील कायाªसाठी लोकांना पैसे īावे लागतात. ३. उīोगपती व Óयापारी अिधक लाभा¸या हÓयासापोटी राजकìय व ÿशासकìय अिधकाöयांनाच लाच देतात. ४. कायīातील ýुटीचा उपयोग कłन ĂĶाचार केला जातो. अशा अनेक कारणांनी भारतातील ĂĶाचार खूप मोठ्या ÿमाणात वाढलेला आहे. अनेक ÿकार¸या तøारी िनमाªण झाÐया आहेत. Âया तøारीची िनवारण करÁयासाठी भारतात लोकपाल ही संÖथा असणे आवÔयक आहे. यासंबंधी िवचारवंतानी आपले िवचार मांडले आहेत. सन १९५९ साली अथªत² ®ी. सी. डी देशमुख यांनी लोकपाल पदाची आवÔयकता व महßव सांगून भारतात असे पद िनमाªण करणे गरजेचे आहे, असे मत मांडले. सन १९६३ मÅये मा. खासदार डॉ. एल. एम. िसंघवी यांनी लोकसभेत सवªÿथम लोकपालाचा ÿij उपिÖथत केला. Âयांनी लोकपालास व लोकÖवर±क यास अबुजमेट असे Ìहटले. ४.४.२.३ ĂĶाचार िनमूªलनासाठी काही उपाययोजना :- भारतातील होणाöया ĂĶाचारावर ÿितबंध घालÁयासाठी खालील काही उपाययोजना सांगता येऊ शकतात. १. ÿशासकìय कामकाज पĦती सुलभ करावी :- ÿशासकìय कायाªतील असणारी गुंतागुंतीची कायªपĦती, िदरंगाई सुलभ व सोपी केÐयास जनतेला काम कłन घेÁयासाठी अवैध मागाªचा अवलंब करÁयाची गरज पडणार नाही. ÿशासकìय िदरंगाई टाळावी. २. सेवाशतê आकषªक बनिवणे :- ÿशासकìय सेवातील किनķ अिधकारी व कमªचाöयांना िदले जाणारे वेतन हे अपुरे असÐयाने Âयां¸या दैनंिदन गरजा ÂयामÅये भागत नाहीत. ºयामुळे हे कमªचारी ĂĶ munotes.in

Page 51

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
51 मागाªकडे वळतात. माý Âयांना चांगले वेतन देÁयाची ÓयवÖथा झाली तर ते ĂĶाचार करणार नाहीत. असे सांगÁयात येते. पुÆहा आपÐया देशात या उलटा नको असा सूर पुढे येतो. कारण पाचÓया वेतन आयोगानंतर ĂĶाचाराचे ÿमाण कमी झाले असे Ìहणणे हाÖयाÖपद ठरेल. ३. कठोर कायªवाहीची तरतूद :- ĂĶाचारा बाबत कठोर आिण ताÂकाळ कायªवाही करणे आवÔयक असते. याबाबत लोकÿशासना¸या अहवालात १९५१ मÅये असे Ìहटले आहे. कì Óया´या केली पािहजे कì कोणी िकतीही मोठ्या पदावर असो, Âया¸यावर जबाबदार Óयĉìने आरोप केलेले असतील. ÿथम दशªनी तसा पुरावा िदसत असेल, तर तो Óयĉì चौकशी पासून मुĉ राहó शकणार नाही. भारतात १९६२ साली के. संथानम या ÿिसĦ संसद सदÖया¸या अÅय±तेखाली ĂĶाचारा¸या िनमूªलनावर उपाय करÁयासाठी सिमती नेमली होती. या सिमतीने १३७ िशफारशी िविवध खाÂयातील ĂĶाचाराबाबत केÐया होÂया. पण Âयापैकì १०६ िशफारशी भारत सरकारने ÖवीकारÐया. माý Âयांची अंमलबजावणी झाली नाही. अशा िशफारशéची अमलबजावणी झाली पािहजे. ४. वåरķ पदािधकाöयांचे नैितक आचरण :- ÿशासकìय ĂĶाचाराची सुŁवात नेहमीच वåरķा पासूनच होते. मंÞयांचे सावªजिनक जीवन Öव¸छ असेल तर Âयांचे सहायक व सÐलागार ĂĶ मागाªने जगÁयाचे धाडस कł शकत नाहीत. Âयामुळे किनķ Öतरातील ĂĶाचाराला सुĦा आळा बसतो. ५. ĂĶाचार िवरोधी जनमत :- जोपय«त लोक Öवतःहóन ĂĶाचार िवरोधात ÖपĶ भूिमका घेत नाहीत. ÂयािवŁĦ आवाज उठवीत नाही. तोपय«त ĂĶाचारािवŁĦ शासनाने केलेÐया कोणÂयाही उपाययोजना यशÖवी होणार नाहीत. थोड³यात, आपणास वरील ÿमाणे काही ĂĶाचारावर उपाय योजना करता येतील. सारांश :- भारतातील ĂĶाचार कोणÂयाही एका संÖथे¸या िनिमªतीमुळे थांबणार नाही. तर मुळातच सामािजकतेला नैितक अिधķान ÿाĮ होत नाही. तोपय«त भारतीय समाजाला ĂĶाचाराचा हा ÿij सातÂयाने भेटणार आहे. संसदेला ओÓहरटेक करणे ऐवजी संसदेला वळसा घालÁयाची आगामी िनवडणुकìत सहभागी होऊन Öव¸छ चåरýाचे लोक सांसदेत जातील याचा िवचार केला पािहजे. राजकìय ÿिøया बाबत लोकांमÅये नफरत वाढू देणे या देशाला परवडणारे नाही. Âयातून िवभूती पूजक सरंजामी भारताची वाटचाल हòकूमशाहीकडे होईल. ती लोकशाहीची मृÂयू घंटा असेल. २००५ साली झालेÐया एका सव¥नुसार एकूण मÅयमवगाª¸या ५६ ते ६२ % मÅयमवगª हा खाजगी उīोगांवर µलोबल फायनाÆस इंिटúेटेड ¸या २०१० ¸या अहवालानुसार भारतातील एकूण ĂĶाचारा¸या ६८ % ĂĶाचार हा १९९१ नंतरचा आहे. आिण या ÿijाचा लाला या कॉपōरेट मÅयम वगाªची साथ आहे. तोच वगª आज ĂĶाचारा¸या िवरोधात आवाज उठवतो आहे. याचे इतका मोठा िवरोधाभास कोणताही नाही. munotes.in

Page 52

राजकीय समाजशास्त्र
52 आपली ÿगती तपासा 1. ĂĶाचाराचा अथª सांगून ĂĶाचाराची ÿमुख कारणे सांगा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2. ĂĶाचार िनमुªलनासाठी उपाययोजना सांगा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ४.३ नवीन िकंवा जुÆया सामािजक चळवळी :- सामािजक चळवळ ही मनुÕयासाठी नवीन नाही. इितहासात अनेक सामािजक चळवळéचा उÐलेख आढळतो. कुटुंबसंÖथा, जाती ÓयवÖथा, सामािजक वगª, माणसांतील परÖपर संबंधाबाबत असलेले सामािजक िनयम, łढी, चाली, रीती, परंपरा या संदभाªत सामािजक चळवळीचा अËयास केला जातो. सामािजक चळवळीमुळे सामािजक संÖथांमधील एखादा भाग अथवा पूणª समाज ÓयवÖथाच बदलÁयाचा संभव असतो. काही चळवळी सामािजक ÿगतीसाठी उपयुĉ असतात. तर काही ÿगतीत आडसर Ìहणून उËया राहतात. तसेच काही चळवळी यशÖवी तर काही अयशÖवी होतात. ४.३.१ सामािजक चळवळीचे Öवłप :- सवªसाधारणपणे ºया चळवळी लोकांमÅये सामािजक पåरवतªन घडवून आणतात Âयांना सामािजक चळवळी असे Ìहटले जाते. समाज घटकां¸या सामुदाियक ÿijांना घेऊन चळवळी आकार घेत असतात. या ÿijांना वाचा फोडÁयासाठी सामुदाियक कृती¸या Öवłपात जेÓहा संप, मोचाª, घोषणा, सभा, िमरवणुका अशा कृती होऊ लागतात. तेÓहा सामािजक चळवळीचे ŀÔय Öवłप पुढे येते. माý या ŀÔय Öवłपा¸या सामुदाियक कृतé¸या आधी पåरवतªनाचा िवचार अिÖतÂवात असतो. हा िवचार एखाīा Óयĉìने िदलेला असतो. अशा चळवळéना Âया Óयĉìचे वैचाåरक नेतृÂव लाभते. ती Óयĉì आपÐया वैचाåरक तßव²ानातून आिण कृतीयुĉ कायªøमातून अशा चळवळीचे ÿितिनिधÂव करते. ही चळवळ जेÓहा पसरते तेÓहा या Óयĉìला अनेक अनुयायी लाभतात. व ते या चळवळीचा ÿसार करतात. कधी पåरवतªना¸या गरजेतून तर कधी पåरिÖथती¸या रेट्याने ही चळवळ उभी राहते. Ìहणजे ÿारंभी चळवळीचे नेतृÂव पुÆहा Óयĉìकडे अथवा वैचाåरक सांÿदायाकडे नसते. कधी Ļा चळवळी अनुकूल सामािजक बदल घडवून आणतात. तर कधी Âयांचे फल®ुती ÿितकूलही ठरते. चळवळ ही एक िवकिसत होणारी ÿिøया आहे. चळवळ Ļा दडपणुकìचा ÿितकार करÁयासाठी जुÆया Łढéना िवरोध करÁयासाठी गुलामी पारतंÞय परंपरागत व कालबाĻ सामािजक संकेत यां¸यािवŁĦ संघषª कłन नवमताचा ÿसार करÁयासाठी मानवी सुख व ÖवातंÞयाचा कायªøम पुढे नेÁयासाठी munotes.in

Page 53

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
53 केÐया जातात. सामािजक चळवळéचे Öवłप हे सांिघककृतीचे असते. लोकसहभागा िशवाय सामािजक चळवळ अिÖतÂवात येत नाही. Ļा सांिघक कृतीसाठी चळवळीला िकमान संघटनाÂमक पाया असावा लागतो. हे संघटनाÂमक Öवłप कधी अÂयंत औपचाåरक पातळीवरचे व लविचक असेल, तर कधी ते सुÖथािपत संघटनाÂमक Öवłपाचे औपचाåरक संÖथे¸या पातळीचे असेल, कधी एखाīा खाजगी गटाने केलेÐया सामुदाियक उठावालाही सामािजक चळवळीचे Öवłप ÿाĮ होऊ शकते. सामािजक चळवळीला Åयेय असावे लागते. हे Åयेय कधी समाजा¸या एखाīा ±ेýात बदल घडवून आणÁया पुरते मयाªिदत असेल, तर कधी ते समú पåरवतªनाची आकां±ा ठेवणारे असेल. सामािजक चळवळीला Öवतःचे असे बांिधलकìचे तßव²ान असावे लागते. आपÐया उिĥĶ पूतêसाठी चळवळी िविवध मागा«चा अवलंब करतात. Âयात ÿसंगी सामािजक आदशª यांचा िवधीिनषेध न बाळगता आपÐया उिĥĶ पूतêसाठी िहंसा, कायदेभंग अशा मागा«चाही अवलंब केला जातो. काही चळवळी Ļा बहòमुखी Öवłपा¸या असतात. Âयात िनरिनराÑया संघटनांचा समावेश असतो. एखाīा सामुदाियक िहता¸या ÿijावर हे गट एकý येतात. समाजातील एखाīा ±ेýात बदल घडवून आणÁयासाठी िकंवा नवीन समाजरचने¸या िनिमªतीसाठी सातÂयपूणª ÿयÂन करÁयाकåरता औपचाåरक अथवा अनौपचाåरक åरÂया संघिटत झालेÐया लोकसमुदायाची सांिघक कृती Ìहणजे सामािजक चळवळ होय. अशा पĦतीने सामािजक चळवळीचे Öवłप हे बहòआयामी असते. ४.३.२ सामािजक चळवळीचा अथª व Óया´या:- १. एच. ए. Êलूमर यां¸या मते, "łढ सामािजक संबंधांमधील एखाīा ±ेýात पåरवतªन घडवून आणÁयासाठी करÁयात येणारे सांिघक ÿयÂन Ìहणजे सामािजक चळवळ होय." मोठ्या ÿमाणावरील लोकसहभाग हे अशा चळवळीचे वैिशĶ्य असते. २. ŁडोÐफ हेबल¥ यां¸या मते, " समाजा¸या संÖथाÂमक ढा¸यात मूलगामी पåरवतªन घडवून आणÁयासाठी िकंवा संपूणª नÓया समाज ÓयवÖथे¸या िनिमªतीसाठी िविवध पातळीवर सांिघक ÿयÂन होत असतात, अशा िविवध सांिघक उपøमांना सामािजक चळवळ असे Ìहणतात." ३. जे. आर. गसिफÐड यां¸या मते, " ÿÖथािपत समाज रचनेत बदल घडून आणÁयासाठी करÁयात येणारया सामुदाियक मागÁया हे सामािजक चळवळीचे Öवłप असते." ४. आर. टनªर आिण एल. िकिलयन यां¸या मते, " सामािजक पåरवतªनासाठी ÿवतª झालेÐया िकंवा अशा पåरवतªनाला िसĦ झालेÐया संपूणª समाजा¸या अथवा समाज गटा¸या सातÂयपूणª कृतीस सामािजक चळवळ असे Ìहणतात." ५. एम. एस. ए. राव यां¸या मते, " आधीच िनिIJत केलेÐया वा नंतर उिदत झालेÐया एखाīा आदशªवादावर आधाłन सामुदाियक संघषाªĬारे जे अिवरत ÿयÂन होत असतात, Âयांना सरोदय हे नाव देणे योµय होईल." munotes.in

Page 54

राजकीय समाजशास्त्र
54 ४.३.३ सामािजक चळवळीची कारणे :- सामािजक चळवळीची ±ेýे ही बहòतांशी चळवळीस िदलेÐया नावावłन ÖपĶ होऊ शकतात. उदा. कामगार चळवळ, दिलत चळवळ, िľयांची चळवळ, पयाªवरणाची चळवळ, शेतकरी चळवळ, आिदवासी चळवळ, िवīाथê चळवळ, िश±क चळवळ, धािमªक चळवळ, जातीय चळवळ, भािषक चळवळ अशा िविवध ÿकार¸या चळवळी असतात. Âया Âया समूहाचे िहतसंबंध साÅय करÁयासाठी व Âयांचे ÿij सोडिवÁयासाठी या चळवळी िनमाªण होत असतात. अथाªत चळवळीची कारणे ही सामािजक वगाªचे िकंवा गटांचे ÿij िकंवा सामािजक उिĥĶ पूतê¸या ÿिøया यावłन ठरिवÁयात येतात. Âयासाठी काही सं²ा िकंवा संकÐपना वापरÐया जातात. ÿामु´याने Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. सांÖकृितक ÿवाह सामािजक िवघटन सामािजक असंतुĶता सापे± वंिचतता सामािजक अÆयाय आकलन दजाªतील िवसंगती या सं²ा िकंवा संकÐपनां¸या भोवती समाजाचे सवª ÿij व समÖया गुरफटलेÐया असतात. ४.३.४ सामािजक चळवळéचे ÿकार :- समाजातील बहòतांशी सामािजक चळवळी िविवध नावाने ओळखÐया जातात. जसे हòंडािवरोधी चळवळ, डाÓया प±ाची चळवळ, झोपडपĘी िनमूªलन चळवळ, कामगार संघटनेची चळवळ, इÂयादी. Ļा चळवळéचे Öवłप हे संघिटत अथवा असंघिटत असते. यातून पुढे जेÓहा काही सामुदाियक कृती घडतात, तेÓहा चळवळ सुł झाली असे समजतात. उदा. संप, िनषेध, मोचाª, िवरोध, सÂयाúह, हरताळ, घेराव, दंगा िकंवा बंडखोरी इÂयादी. अशा कृती घडÐयावर चळवळीस सुŁवात झाली आहे, असे Ìहणावयास हरकत नाही. अनेक वेळा सामािजक व राजकìय चळवळéमÅये फरक केला जात नाही. सामािजक चळवळéमÅये इतरही चळवळी समािवĶ आहेत. ºयांचे उिĥĶ राजकìय बदल घडून आणणे असा आहे. उदा. एम. एस. ए. राव यां¸या मते न³सलाईट चळवळीचे उिĥĶ हे राºय स°ा िमळिवणे आहे. आिण मागासवगêय चळवळीचे उिĥĶ उ¸च दजाª ÿाĮ करणे असे आहे. ŁडोÐफ हेबल¥ यांनी ÌहटÐयाÿमाणे ÿÂयेक चळवळ ही राजकìय आहे. कारण ÿÂयेक चळवळीतील सभासद हा राजकìय स°ा िमळिवÁयाचे ÿयÂन करीत असतो. राºयशाľ² तर सामािजक चळवळ हा शÊद फार लविचकपणे वापरतात. सामािजक चळवळी संदभाªत हबªटª Êलूमर यांनी चळवळीचे मूलभूत दोन ÿकार सांिगतले आहेत. एक Ìहणजे सुधारणावादी चळवळ आिण दुसरे øांितकारी चळवळ या दोÆही मूलभूत चळवळéचे संøमण हे िविवध टÈÈयां¸या यंýणेवर अवलंबून असते. या टÈÈयांवłन दोनही मूलभूत चळवळीतील फरक Êलूमर यांनी ÿितपािदत केला आहे. सामािजक चळवळीचे ÿकार सांगत असताना ÿामु´याने अिवÖकृत चळवळी, धमªपंथीय चळवळी, फॅशन चळवळी, मूलभूत चळवळी, पुनŁजजीवनवादी चळवळी, देशीवादी चळवळी इÂयादéचा उÐलेख केला जातो. ४.३.५ ÖवातंÞयपूवª काळातील सुधारणावादी चळवळी:- एकोिणसाÓया शतका¸या ÿारंभी भारतात काही िवचारवंतांनी सुधारणावादी चळवळी सुł केÐया. Ļा चळवळी सामािजक व धािमªक Öवłपा¸या होÂया. Âयामुळे या चळवळीना जुÆया सामािजक चळवळी असे संबोधले जाते. Âयात बुिĦवाद व मानवता यावर भर िदलेला होता. munotes.in

Page 55

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
55 या चळवळéमÅये āाĺो समाज, ÿाथªना समाज, आयª समाज, रामकृÕण िमशन, सÂयशोधक समाज, इÂयादéचा फार मोठा सहभाग होता. िāिटश भारतात आÐयावर Âयां¸या संपकाªतून भारतीय समाजात बदल घडत गेले. उदारमतवादी िसĦांतावर आधाåरत असे हे बदल ÓयिĉÖवातंÞय आिण सामािजकतेकडे झुकणारे होते. अशा या तßव ÿणालीतून पुढे धािमªक व सामािजक चळवळी घडून आÐया. Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. १. āाÌहो समाज :- आधुिनक काळात भारतातील धमª सुधारना चळवळéचा ÿारंभ बंगालमÅये झालेला िदसतो. १८२८ साली राजाराम मोहन रॉय यां¸या नेतृÂवाखाली āाĺो समाजाची Öथापना झाली. या āाĺो समाजा¸या माÅयमातून धािमªक łढी, परंपरा, चाली, रीती, अंध®Ħा, कमªकांड, इÂयादी. कमªठपणा नाहीसा Óहावा. तसेच िवधवा पुनिवªवाहाचे समथªन कłन सतीÿथा, बालिववाह, इÂयादी. वाईट ÿथा कायīाने समाजातून बंद ÓहाÓयात यासाठी āाĺो समाजाची Öथापना करÁयात आली. २. ÿाथªना समाज:- āाĺो समाजा¸या चळवळीचे ÿणेते ®ी. केशव चंþसेन १८६४ मÅये मुंबईत आले असता, डॉ. भाऊ दाजी लाड यां¸या अÅय±तेखाली एक सभा झाली. Âयातून ÿेरणा घेऊन १८६७ साली मुंबईत ÿाथªना समाजाची Öथापना करÁयात आली. ÿाथªना समाजाचे संÖथापक व सभासदांमÅये डॉ. पांडुरंग आÂमाराम तरखडकर Æया. महादेव गोिवंद रानडे, डॉ. रामकृÕण भांडारकर, नारायण केशव चंदावरकर, इÂयादी. Âयावेळ¸या उ¸चिवīािवभूिषतांचा समावेश होता. पुढे कमªवीर िवĜल रामजी िशंदे, पंिडता रमाबाई, यांनीही ÿाथªना समाजा¸या कामात पुढाकार घेतला. महाराÕůात ÿाथªना समाजाची Öथापना होÁयापूवê इसवी सन १८४० साली दादोबा पांडुरंग, रामकृÕण बाळकृÕण जयकर, लàमण शाľी हळबे, इÂयादéनी परमहंस सभा Öथापन केली होती. Âया पाठीमागे पंिडत ईĵरचंþ िवīासागर यांचीच ÿेरणा होती. सवª धमाªचे सार एकच असÐयाने धािमªक भेदभाव मानून नयेत, ही या सभेची िशकवण होती. धमाª¸या नावावर ती समाजातील अिनĶ चाली, रीती, परंपरा, अंध®Ħा, łढी, ÿथा, इÂयादéचे िनमूªलन करÁयासाठी ÿाथªना समाजाने पुढाकार घेतला होता. मूितªपूजा, कमªकांड, बालिववाह, िवधवा िववाह, जातीभेद, नĶ करणे, िľयांकडे पाहÁयाचा एक उदा° ŀिĶकोन या समाजाने अशा ÿकारची िशकवण िदली. ३. आयª समाज :- इंúजी राजवटीत िùÖती धमª ÿसारकांना िमळालेÐया राजा®यामुळे िùÖती धमाªचा ÿसार वाढू लागला होता. अशावेळी आपली संÖकृती धो³यात आली आहे. या तीĄ जाणीवेतुन Öवामी दयानंद सरÖवती यांनी िहंदूं¸या वैिदक संÖकृतीचे पुनजêवन करÁयासाठी संघिटत Öवłपाची चळवळ उभारली. āाĺो समाजात काम करीत असताना Âयांनी १८७५ साली मुंबई येथे आयª समाजाची Öथापना कłन भारतीय संÖकृतीचे ®ेķÂव पुÆहा एकदा िसĦ करÁयासाठी आयª समाजाची संघटना बांधायला सुŁवात केली. या समाजा¸या माÅयमातून वैिदक धमाªचे पुनŁºजीवन कłन munotes.in

Page 56

राजकीय समाजशास्त्र
56 समाजातील अंध®Ħा, कमªकांड, मूतêपूजा, इÂयादी. अिनĶ ÿथेला िवरोध केला तसेच िहंदू धमªÿसाराचे कायª या समाजाने हाती घेतले. ४. सÂयशोधक समाज:- महाÂमा फुले यां¸या नेतृÂवाखाली सÂयशोधक समाजाची Öथापना करÁयात आली. सÂयशोधक समाजा¸या माÅयमातून āाĺणांचे बहòजनांवर होणारे अÂयाचार थांबिवÁयासाठी महाÂमा फुले यांनी वैिदक धमª व वैिदक धमाªतील कमªकांड, मूतêपूजा व अिनĶ ÿथा, परंपरा यांना िवरोध केला. अथाªत āाĺणवादाला फुले यांनी िवरोध कłन िहंदू धमाªचे शुĦीकरण करÁयाचा ÿयÂन या समाजा¸या माÅयमातून केला. अशा रीतीने सन १८१८ नंतर इंúजी स°ा फार वेगाने वाढली आिण Âयां¸या वाढत जाणाöया ÿभावामुळे समाजात इंúजांिवरोधी चळवळी उभा रािहÐया. या चळवळी िविवध पंथां¸या Öवłपात िनमाªण झाÐया. Âयात ÿामु´याने āाĺो समाज, ÿाथªना समाज, आयª समाज आिण सÂयशोधक समाजाचा समावेश होतो. ४.३.६ महाÂमा गांधी यां¸या नेतृÂवाखालील चळवळी :- गांधीजéनी िľया, हåरजन व शेतकरी यां¸यापुढे सÂय व आहéसा या तÂवांचा आधार घेऊन िवनयशील व ÿामािणक जीवन जगÁयाचा ŀिĶकोन मांडला. राÕůीय चळवळीत ÿÂयेक भारतीयांना सामावून घेÁयासाठी Âयांनी िविवध मागा«चा अवलंब केला. थोड³यात Âयांनी जनते¸या शĉìचे राजकìय कृतीत łपांतर करÁयाचे आवाहन पेलले तेÓहा या असहकार, सिवनय, कायदे भंगा¸या आिण सÂयाúहा¸या चळवळी कशा घडÐया ते आपनास िľया, हåरजन व शेतकरी यां¸या संदभाªतून पाहावे लागते. १. सामािजक Łढé िवŁĦ चळवळ :- गांधीजéनी समाजातील अिनĶ ÿथा व परंपरा दूर करÁयासाठी अनेक चळवळी उभारÐया. Âयातून ľी स±मीकरणाचा िवडा Âयांनी हाती घेतला उदाहरणात बालिववाह Öपधाª पĦती िवधवा अवÖथा व धािमªक सुधारणा अंध®Ħा या दूर करÁयासाठी Âयांनी ÿयÂन केले. एवढेच नÓहे तर वेÔयावतêसही Âयांनी िवरोध केला. २. हåरजन व अÖपृÔयता िनमूªलन चळवळ :- सामािजक पातळीवर अÖपृÔयता िनमूªलनासाठी महाÂमा गांधéनी हåरजन सेवक संघाची Öथापना केली होती. समाजातील मागास जातीतील लोकांवर होणारे अÆयाय अÂयाचार दूर करÁयासाठी गांधीजéनी सÂयाúहा¸या माÅयमातून ÿयÂन केले. ३. शेतकरी चळवळ:- िāिटशांकडून होणारा शेतकöयांवरील अÆयाय अÂयाचार दूर करÁयासाठी व शेतकöयांना Æयाय देÁयासाठी तसेच शेतकöयांकडून सĉìने वसूल केला जाणारा शेतसारा यापासून शेतकöयांची सुटका Óहावी. या हेतूने महाÂमा गांधीजी यांनी िमठावरील कर उठवÁयासाठी दांडी याýा ही चळवळ हाती घेतली. तसेच खेडा munotes.in

Page 57

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
57 सÂयाúह, बारडोली सÂयाúह इÂयादी चळवळी हाती घेऊन शेतकöयांना Æयाय देÁयाचा ÿयÂन केला. ४. ľीवादी चळवळ :- सामािजक पातळीवर िľयांना समानतेचे Öथान ÿाĮ Óहावे. तसेच िľयांवरती होणारे अÆयाय अÂयाचार दूर करÁयासाठी गांधीजéनी ÿयÂन केले. ÿामु´याने बालिववाह, िवधवा पुनिवªवाह, सती ÿथा, इÂयादी. अिनĶ ÿथा व परंपरा समाजातून नाहीशा करÁयासाठी ÿयÂन केले. एवढेच नÓहे तर वृĦ व अनाथ व िवधवा िľयांसाठी साबरमती आ®माची Öथापना केली. आिण िľयांना एक सÆमान ÿाĮ कłन िदला. ४.३.७ डॉ. आंबेडकर यां¸या नेतृÂवाखालील चळवळी (आंबेडकरी चळवळी) :- १. अÖपृÔयता िनमूªलन चळवळ :- डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय संÖकृतीमÅये Łजलेली चतुर वणªÓयवÖथा व Âया अंतगªत चालणाöया धािमªक कमªकांड, अंध®Ħा, परंपरा, Łढी, या सवª दूर कłन सवª Óयĉéना माणूस Ìहणून सÆमानाने जीवन जगता यावे. यासाठी बाबासाहेबांनी अÖपृÔयता िनमूªलन चळवळी हाती घेतÐया. गोलमेज पåरषदेतही अÖपृÔयां¸या ह³कासाठी िāिटश सरकारकडे बाबासाहेबांनी मागणी केली. सामािजक पातळीवर अनेक िठकाणी सÂयाúह केले. सावªजिनक िठकाणी खुली करÁयात आली. अथाªत बाबासाहेबांमुळेच आज अÖपृÔयतेचे िनमूªलन झाले आहे. २. भूिमहीनांचा सÂयाúह िकंवा चळवळ :- भुमहीनांना शेती करÁयासाठी शासनाने पडीक जिमनी िदÐया पािहजेत. या मागणीसाठी १९५३ पासूनच शे.का.फे. ने सÂयाúह सुł केला होता. Âयापैकì १९६४ ¸या भूिमहीना¸या सÂयाúहाला अिधक महßव िदले जाते. हा सÂयाúह देशÓयापी होता. १ ऑ³टोबर १९६४ रोजी देशा¸या िविवध भागातून हजारो दिलतांनी संसदेवर मोचाª नेऊन या सÂयाúहाचे आखणी एन. िशवराज यांनी केली होती. पण Âयांचे सÂयाúहापूवêच िनधन झाÐयाने या सÂयाúहाचे नेतृÂव दादासाहेब गायकवाड यांनी केले. Âयावेळी िजÐहा कचेरी, पोलीस Öटेशन, तहसील कायाªलय व इतर सरकारी कायाªलयावर दिलतां¸या मोचाªने आपÐया मागÁयाकडे शासनाचे आिण जनतेचे ल± वेधले. या भूमीहीना¸या सÂयाúहामागे डॉ. आंबेडकरांची ÿेरणा रािहलेली आहे. ३. मंिदर ÿवेशाचा सÂयाúह :- चातुरवणª ÓयवÖथा ÖवीकारÁयात आÐयामुळे खाल¸या वगाªतील Óयĉéना धािमªक कायाªमÅये मंिदर ÿवेश िनषेध करÁयात आला होता. धािमªक सुधारणे¸या माÅयमातून बाबासाहेबांनी अÖपृÔयांना मुĉपणे मंिदर ÿवेश िमळाला पािहजे. यासाठी अमरावती, पुणे, नािशक, अशा अनेक शहरांमधून मंिदर ÿवेशाचा सÂयाúह हाती घेतला. सवªÿथम नािशक येथील काळाराम मंिदर सÂयाúह, याचा ÿयोग बाबासाहेबांनी हाती घेतला. Âयामुळेच आज मंिदर ÿवेशाचे दारे सवªसामाÆयांसाठी खुली झाली आहेत. munotes.in

Page 58

राजकीय समाजशास्त्र
58 ४. महाड चवदार तÑयाचा सÂयाúह :- मुंबई कायदेमंडळ सदÖय िसताराम केशव बोले यांनी ४ ऑगÖट १९२३ रोजी सावªजिनक िठकाणांचा अÖपृÔयांना उपभोग घेता यावा, यासाठी ठराव मांडला. व तो मंजूर करÁयात आला. या ठरावाची अंमलबजावणी Óहावी, असा हòकूम सरकारने ११ सÈट¤बर १९२३ रोजी काढला परंतु Âयाची अंमलबजावणी फारशी झाली नाही. यासाठी बिहÕकृत िहतकारणी सभेतफ¥ महाड येथे माचª १९२७ रोजी कुलाबा िजÐहा बिहÕकृत पåरषदेचे अिधवेशन आयोिजत करÁयात आले. या पåरषदेचे अÅय± बाबासाहेब आंबेडकर हे होते. बाबासाहेबां¸या चळवळीचा हा पिहला आिवÕकार होता. याच पåरषदेत महाड¸या चवदार तÑयाचे पाणी सवª जमलेÐया लोकांनी ÿाशन करावे. आिण चवदार तÑयाचा सÂयाúह घडून आणावा, असे सुचिवÁयात आले. तेÓहापासून चवदार तळे हे सवª सामाÆयांसाठी खुले करÁयात आले. ५. मिहला पåरषद व चळवळ :- बाबासाहेबां¸या चळवळीचे महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे चळवळीत असलेÐया मिहलांचा सहभाग महाड¸या सÂयाúहापासून ते आज तागायत हे िचý िदसते. पुŁषां¸या खांīाला खांदा लावून Âया लढÐया आहेत. २० जुलै १९४२ रोजी अिखल भारतीय दिलत मिहला पåरषद अिधवेशनाला जोडून आयोिजत केली होती. पåरषदेचे अÅय± सुलोचनाबाई डŌगरे Ļा होÂया. बाबासाहेब या पåरषदेत बोलताना Ìहणाले होते कì, माझा मिहलां¸या संघटनेवर पूणª िवĵास आहे. एकदा बायकांना िवचार पटला कì, Âया समाज सुधारÁयाचे काम मनापासून करतात ºया ºया वेळी पåरषदांचे आयोजन केले, मेळावे भरले तेÓहा तेÓहा पुŁषांबरोबर njतीयानीही आले पािहजे. असा माझा आúह होता. Ìहणून आपÐया पåरषदेत ľी-पुŁषांचा संिम® समाज असतो. समाजाची ÿगती मोजायची असेल, तर Âया समाजातील िľया िकती ÿगत आहेत. हे पहावे, पुढे बोलताना Âयांनी मुलéनी नवöयाचे गुलाम होÁयाचे नाकारावे व Âयाची सखी Ìहणून बरोबर काम करावे. असे सांिगतले होते. जातीमुळे िनमाªण झालेÐया गुलामीचा ते िनषेध करत होते, असे नाही तर ľीने देखील पुŁषाचे गुलाम राहणे, Âयांना मंजूर नÓहते गुलामाला गुलामीची जाणीव कłन īा Ìहणजे तो गुलामी िवŁĦ बंड कłन उठेल ही Âयांची खाýी होती. अथाªत बाबासाहेबांनी मिहलांनाही आÂमबळ व सÆमान िनमाªण कłन देÁयाचा ÿयÂन केला. ६. दिलत चळवळी :- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपले सबंध आयुÕय दिलत व अÖपृÔय समाजातील Óयĉéना सÆमान ÿाĮ कłन देÁयासाठी खचª केले आहे. दिलतांसाठी अÖपृशता िनवारण कायīापासून ते आर±णापय«त अनेक वेळा गोलमेज पåरषदेतूनही मागणी केली आहे. तसेच चातुरवणª ÓयवÖथेला ितलांजली देऊन मनुÖमृतीचे दहन करÁयापासून ते महाड चवदार तÑयाचे सÂयाúह आिण मंिदर ÿवेश तसेच भूिमहीनां¸या सÂयाúहापय«त बाबासाहेबांनी दिलतांचे ÿij हाती घेतले होते. आज खöया अथाªने दिलत व अÖपृÔय वगाªला जो सÆमान ÿाĮ झाला आहे. ÂयामÅये बाबासाहेबांचेच मोठे योगदान आहे. munotes.in

Page 59

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
59 ७. नामांतराची चळवळ :- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मराठवाडा ही आपली कमªभूमी मांनली मराठवाड्यासार´या मागासलेÐया ÿदेशात उ¸च िश±णाचे अिधकार आहे. हे जाणून Âयांनी औरंगाबाद येथे िमिलंद महािवīालयाची Öथापना केली. या कायाªमुळे मराठवाड्यातील शै±िणक चळवळीचे ते ÿणेते ठरले. मराठवाड्या¸या भूमीवर बाबासाहेबांनी केलेÐया कायाªचे उिचत Öमारक असावे, Ìहणून मराठवाडा िवīापीठाला बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नाव īावे अशी मागणी पुढे आली. ही मागणी पुढे रेटÁयामÅये औरंगाबाद मधील दिलत पॅंथरचा सहभाग मोठा होता. Âयां¸या या मागणीचे मराठवाड्यातील जनतेने Öवागत केले. नामांतरा¸या मागणीसाठी दिलत पॅंथरणे मराठवाड्यातील िविवध ±ेýातील माÆयवरां¸या सĻांची मोहीम सुł केली. िदवस¤िदवस नामांतराची चळवळ अिधक Óयापक होत गेली. दिलत पॅंथरणे आपÐया मागणीसाठी गंगाधर गाडे यां¸या नेतृÂवाखाली िवīापीठावर मोचाª नेला दिलत पंथर¸या मागणीची दखल घेऊन मराठवाडा िवīापीठ कायªकाåरणीने मराठवाडा िवīापीठाचे नामांतर बाबासाहेब आंबेडकर िवīापीठ असे करावे, अशा आशयाचा ठराव पास केला. अथाªत नामांतराचा हा पिहला िवजय जरी दिलत पॅंथर¸या व इतर दिलत चळवळी¸या माÅयमातून साकार झाला असला. तरीही बाबासाहेबांचीच ÿेरणा या चळवळला लाभली होती. ४.३.८ भारतातील ÿमुख सामािजक चळवळी :- १. भट³या िवमुकतांची चळवळ :- भारतातील िविवध भागांमÅये अनेक भट³या व िवमुĉ जाती वाÖतÓय करत आहेत. हालाखी¸या पåरिÖथतीमÅये ते जीवन जगत आहेत. अशा भट³या व िवमुĉ जातéचा शोध घेऊन Âयांचा शै±िणक दजाª उंचावून Âयांना रोजगार ÿाĮ कłन देÁयासाठी तसेच भट³या िवमूकतांना Âयांचे ह³क ÿदान करÁयासाठी अनेक नेÂयांनी ÿयÂन केले आहेत. महाराÕůात एकूण ४२ भट³या व िवमुĉ जाती जमाती आहेत. Âयांपैकì २८ भटके आिण १४ िवमुĉ आहेत. या ४२ जातé¸या पोट जातéची सं´या सुमारे २०० एवढी आहे. संÖकृती, łढी, परंपरा, भाषा, Óयवसाय आिण ÿादेिशक कारणांनी या जमातéमÅये सारखेपणा नाही. ÿÂयेक जमातीची भाषा आिण चाली åरती या िभÆन िभÆन आहेत. या सवा«ना सÆमानाचा दजाª ÿाĮ कłन देÁयासाठी अनेक महापुŁषांनी चळवळé¸या माÅयमातून ÿयÂन केले आहेत. २. आिदवासéची चळवळ :- आिदवासी समाज ही भारतीय जन जीवनापासून ÿादेिशक आिण सांÖकृितक ŀĶ्या अिलĮ आहे. भारतात कातकरी, कोलाम, कोरकू, गŌड, दुबळा, ताडवी, ÿधान, पावरा, ठाकूर, िभÐल, महादेव कोळी, मािडया, वारली, गोवारी, अशा एकूण ४७ जाती व उपजातéमÅये आिदवासी िवभागला गेला आहे. अ²ान, अंध®Ħा, िनर±रता, दाåरþ्य, बेकारी, अÖव¸छता, रोगराई, कजªबाजारीपणा¸या चøात हा समाज भरडून िनघाला आहे. आकाशात फेकले आिण धरतीने झेलले अशी Âयांची ®Ħा आहे. काही munotes.in

Page 60

राजकीय समाजशास्त्र
60 आिदवासी जमातéमÅये रोटी Óयवहाराला बंदी आहे. हा समाज अिनĶ ÿथा आिण पĦतéमÅये अडकला आहे. ÖवातंÞयो°र काळात आिदवासéमÅये जाऊन Âयां¸या सुधारणा घडवून आणÁयाचा अनेक सामािजक कायªकÂया«नी ÿयÂन केला आहे. आिदवासéमÅये न±लवादी तŁणांची सं´या अिधक आहे. Âयां¸या या िहंसक कारवाईमुळे शासनही चळवळ दडपुन टाकत आहे. आिदवासéमÅये अनेक पुरोगामी संघटना आिण Öवयंसेवी संÖथा काम करत आहेत. यामÅये शहादा येथील सिवªस संघटनेचे कायª अÂयंत महßवाचे आहे. दिलत चळवळ आिण दिलत सािहÂया¸या रेट्यामुळे आिदवासी युवकांमÅये सािहÂय आिण चळवळीची ÿेरणा वाढली. वाłळ सोनवणे, भुजंग मे®ाम, िवनायक तुमराम आिण नजुबाई गािवत, या आिदवासी लेखक आपÐया अनुभवांना ऊजागर करत आहेत यातुनच उīाची आिदवासी चळवळ िनिIJतच गितमान होईल. ३. धािमªक चळवळी :- भारतातील अिनĶ ÿथा व परंपरा आिण कमªकांड यां¸या िवरोधी राजा राम मोहन रॉय, महाÂमा फुले, अÁणा कव¥, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अनेक धमª सुधारणा चळवळी हाती घेतÐया. आिण िहंदू धमाªतील या अिनĶ ÿथा, परंपरा, Łढी, चाली, रीती, यांना िवरोध कłन Âयांचे िनमूªलन घडवून आणÁयाचा ÿयÂन केला आहे. ४. शेतकरी चळवळी :- भारतात शेतकöयांचा मोठा वगª वाÖतÓय करत आहे. समाजातील अठरापगड जातéचे पोट या शेतकöयामुळेच भरते. परंतु समाजामÅये शेतकöयांची दयनीय अवÖथा झाली आहे. कोणÂयाही ÿकारचा Öवािभमान आिण सÆमान शेतकöयाला ÿाĮ झाला नाही. Âयासाठी महाÂमा फुल¤¸या शेतकöयाचा आसूड या úंथातून शेतकöयां¸या अवÖथेवर ÿकाश टाकÁयाचा ÿयÂन केला आहे. तेÓहापासून डॉ. आंबेडकर, राजषê शाहó महाराज आिण अनेकांनी शेतकöयांचे ÿij सोडिवÁयासाठी चळवळ उभारली आहे. ÿÂयेक राजकìय प±ाने देखील शेतकरी आघाडी व शेतकरी संघटना िनमाªण केली आहे. ५. कामगार चळवळी :- शेतकरी, कĶकरी, शेतमजूर, मजूर व कामगार तसेच उīोग ±ेýातील कामगार या सवª ÿकार¸या कामगारां¸या समÖया व ÿij सोडिवÁयासाठी भारतात अनेक कामगार चळवळी पुढे आÐया आहेत. कामगारांचे ह³क, Âयांचे वेतन, Âयांचे कामाचे तास, िवमा ÓयवÖथा, आरोµय व िश±णाची ÓयवÖथा या सवª ÿijांकडे अनेक संघटनेने आपले ल± क¤िþत केले आहे. ६. पयाªवरणवादी चळवळ :- आज पयाªवरण संतुलन हा जगभरातील सवाªत मोठा ÿij िनमाªण झाला आहे. यासाठी भारतातही अनेक चळवळी पुढे आÐया आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने िचपको आंदोलन, वृ± बचाव मोहीम आिण मेघा पाटकर यां¸या नेतृÂवाखाली केलेले नमªदा बचाव munotes.in

Page 61

पररवर्तनवादी चळवळी
व आंदोलने
61 आंदोलन यासारखे अनेक आंदोलने व चळवळी पयाªवरण संवधªनासाठी पुढे आलेÐया िदसतात. ७. समाजसुधारकां¸या सुधारणावादी चळवळी :- भारताला अनेक समाज सुधारकांचा वारसा लाभलेला आहे. ÂयामÅये ÿामु´याने राजा राम मोहन रॉय, महाÂमा फुले, आगरकर, लोकमाÆय िटळक, महाÂमा गांधी, डॉ. आंबेडकर इÂयादी. अनेक समाजसुधारकांनी सामािजक पातळीवर अÖपृÔयता िनमूªलन चळवळ, दिलत चळवळ, शेतकरी चळवळ, ľी व मिहला ह³क चळवळ, कामगार चळवळ, भूिमह³क चळवळ, पयाªवरण चळवळ, शै±िणक चळवळी, अंध®Ħा िनमूªलन चळवळी व धमª सुधारणा चळवळी हाती घेतÐया आहेत. या सवª चळवळीमुळे खöया अथाªने आज भारताची ÿगती दैदीÈयमान अशी घडून आली आहे. आिण वै²ािनकतेचा मोठा वारसा या देशाला िनमाªण झाला आहे. िनिIJतच या सवª चळवळéमÅये सवª महापुŁषांचे व समाज सुधारकांचे मोलाचे योगदान रािहले आहे. ४.४ सारांश :- अशा पĦतीने भारतात अनेक सामािजक चळवळी िनमाªण झाÐया आहेत. Âयातून नव भारतीय समाजाची जडणघडण झाली आहे. या सवª चळवळीमुळेच आज भारतीय समाज ÓयवÖथेत अमुलाú बदल घडून आलेले िदसतात. नेý दीपक अशी ÿगती आंतरराÕůीय पातळीवर भारताने घडवून आणली आहे. ÂयामÅये अनेक Öतरातून उदयास आलेÐया चळवळीमुळे हे सवª श³य झाले आहे. आपली ÿगती तपासा 1. सामािजक चळवळीचा अथª सांगून नवीन सामािजक चळवळी यावर भाÕय करा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2. िāटीश कालीन सामािजक चळवळीची चचाª करा ? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 62

राजकीय समाजशास्त्र
62 अिधक वाचनासाठी संदभª पुÖतके :- 1. फडके य. दी. (१९९०) िवसाÓया शतकातील महाराÕů, खंड. पिहला १९०१ ते १९१४ ®ी. िवīा ÿकाशन, पुणे. 2. पाÅये रमेश, (१९८५) शेतकरी आंदोलन, एÐगार ÿकाशन, मुंबई 3. चÓहाण रामनाथ, (१९९०) जाती आिण जमाती, मेहता पिÊलिशंग हाऊस, पुणे. 4. चÓहाण रामनाथ, (१९८९) भटके िवमुकतांचे अंतरंग, सुगावा ÿकाशन, पुणे. 5. फडके य. दी., (१९९०) आंबेडकर चळवळ, ®ी िवīा ÿकाशन, पुणे. 6. फडके भालचंþ, (१९९५) फुले, आंबेडकर शोध आिण बोध, आनंद ÿकाशन, औरंगाबाद. 7. गुŁनाथ नाडगŌडे, (१९८६) सामािजक आंदोलने, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे. 8. पाटील Óही. बी., (१९८६) महाराÕůातील समाज सुधारणेचा इितहास, पुÖतकालय कोÐहापूर. 9. सामािजक पåरवतªन आिण सामािजक चळवळ, (एिÿल २००२) SOC - २२२ यशवंतराव चÓहाण महाराÕů मुĉ िवīापीठ, úंथ िनिमªती क¤þ, नािशक. 10. जन लोकपाल िबल मुþक व ÿशासक, ĂĶाचार िवरोधी जन आंदोलन Æयास, राळेगणिसĦी ता. पारनेर जी. अहमदनगर. 11. भारतीय समाजिव²ान कोश, खंड. ३ आिण खंडा¸या संपादक स. मा. गग¥, मेहता पिÊलिशंग हाऊस. 12. बी. बी. पाटील, लोकÿशासन, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर. 13. øांतीदूत, अÁणा हजारे, डायमंड, ÿकाशन, पुणे. 14. अÁणा हजारे, लोकपाल िवधेयक, गोयल ÿकाशन, पुणे. 15. डॉ. बी. एल. फािडया, लोकÿशासन, सािहÂय भवन, पिÊलकेशÆस, आúा. ®ीराम माहेĵरी, भारतीय ÿशासन, ओåरएंट लॉंग मन ÿायÓहेट िलिमटेड, मुंबई.  munotes.in