TYBA-POL.SCI.-SEM-VI-Paper-4-भारत-आणि-जागति-क-राजकारण-Inside-PDF-munotes

Page 1

1 १ परराष्ट्र धोरण आणण राजनय घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रस्तावना १.३ परराष्ट्र धोरण १.४ राजनय १.५ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे द्दनधााररत घटक १.६ द्दवद्यापीठीय प्रश्न १.१ उणिष्टे १. परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय ते समजावून घेणे. २. राजनय ही संकल्पना समजून घेऊन राजनयाच्या बदलत्या स्वरूपाच्या आढावा घेणे. ३. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा उद्गम व द्दवकास, उद्दिष्टे, आधारभूत तत्त्वे आद्दण भारताच्या परराष्ट्र धोरणाला प्रभाद्दवत करणारे घटक इत्यादींचा अभ्यास करणे. १.२. प्रस्तावना परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय या दोन्ही संकल्पना आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील अत्यंत महत्त्वाच्या संकल्पना असून, त्यांना आंतरराष्ट्रीय राजकारणात महत्त्वाचे स्थान आहे. परराष्ट्र धोरण म्हणजे एका राष्ट्राने दुसऱ्या राष्ट्राबाबत स्वीकारलेले धोरण होय. तसेच परराष्ट्र धोरण म्हणजे अशी ताद्दत्वक योजना की द्दजच्याद्वारे कोणतेही एक राष्ट्र दुसऱ्या राष्ट्राबरोबर संबंध प्रस्ताद्दपत करून आपल्या द्दहतसंबंधांचे संरक्षण करण्याचा प्रयत्न करीत असते. राजनय हे परराष्ट्र धोरणाची अंमलबजावणी करण्याचे एक साधन आहे. राष्ट्राचे द्दहत सुरद्दक्षत ठेवण्याचे तसेच त्यात वृद्धी करण्याचे एक प्रभावी साधन म्हणून राजनयाकडे पाद्दहले जाते. राष्ट्रांमधील संबंध हे प्रामुख्याने राजनयाच्या माध्यमातून प्रस्थाद्दपत केले जातात. राज्या राज्यातील द्दबघडलेले संबंध पुन्हा सुरळीत करण्याचे साधन म्हणजे राजनय होय. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे एक महत्त्वाचे अंग म्हणजे राजनय होय. द्दवश्व राजकारणात कोणतेही तत्त्वे, माध्यमे आद्दण साधनांचा वापर कौशल्याने करावा लागतो म्हणून द्दवश्व राजकारणातील राजनय हा अद्दवभाज्य भाग बनला आहे. दोन देशांच्या संबंधात सहकाया प्रस्थाद्दपत करण्याचे काया राजनयाच्या माध्यमातून केले जाते. राजनय म्हणजे परराष्ट्र धोरण ठरवण्याची एक प्रद्दियाही असते. राजनद्दयक संबंध देश-द्दवदेशातील राजदूतावास कायाालयातील राजदूत व राजनद्दयक प्रद्दतद्दनधींद्वारे स्थापन केले जातात. राजनीद्दतज्ञ ज्या द्दिया करतात त्यांना राजनद्दयक कृत्य असे म्हटले जाते. प्रस्तुत पाठात आपण परराष्ट्र धोरण munotes.in

Page 2

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
2 आद्दण राजनय या संकल्पना, त्यांची उद्दिष्टे, तसेच भारताचे परराष्ट्र धोरण, त्याला आकार देणारे द्दवद्दवध घटक इत्यादींचा अभ्यास करणार आहोत. १.३ परराष्ट्र धोरण : आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अभ्यासात परराष्ट्र धोरणाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. परराष्ट्र धोरणाची द्दनद्दमाती करणे ही आधुद्दनक राज्याची महत्त्वाची गरज मानली जाते. राज्या-राज्यातील परस्परावलंद्दबत्वामुळे आद्दण जगातील प्रत्येक राष्ट्रांचे इतर राष्ट्रांबरोबर द्दवद्दवधतेचे संबंध असल्यामुळे आज कोणतेही राष्ट्र अद्दलप्त, एकाकी राहू शकत नाही. आंतरराष्ट्रीय राजकारणात सवा राष्ट्रीय एकद्दितपणे राहण्याचा प्रयत्न करतात, ते करीत असताना आपले द्दहतसंबंध सुरद्दक्षत ठेवण्याचा प्रयत्न केले जातात. त्याला अनुसरून इतर राष्ट्रांबरोबरचे धोरण, तत्वे आद्दण संबंध ठरद्दवले जातात, त्यालाच त्या राष्ट्राचे परराष्ट्र धोरण असे म्हणतात. आपले संबंध इतर राष्ट्रांशी कसे असावेत? याबाबत प्रत्येक स्वतंि राष्ट्र परराष्ट्र धोरण आखून त्याची अंमलबजावणी करीत असते. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या अभ्यासात द्दवद्दवध राष्ट्रांच्या परराष्ट्र धोरणांचा अभ्यास केला जातो. थोडक्यात परराष्ट्र धोरण समजून घेतल्याद्दशवाय आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे आकलन होऊ शकत नाही. राष्ट्रांना त्यांच्या परराष्ट्र धोरणामुळे एक द्दनद्दित द्ददशा द्दमळते आद्दण त्यानुसार त्यांची उद्दिष्टे साध्य करता येतात. परराष्ट्र धोरण म्हणजे एका राष्ट्राने दुसऱ्या राष्ट्राबाबत स्वीकारलेले धोरण होय. परराष्ट्र धोरण हे एका राष्ट्राने इतर राष्ट्रांबरोबर संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी द्दनमााण केलेली यंिणा आहे आद्दण ही यंिणा आपल्या द्दहतसंबंधांच्या रक्षणासाठी इतर राष्ट्रांवर प्रभाव टाकण्यासाठी योजनाबद्ध कृती करीत असते. वेगवेगळ्या देशांच्या परराष्ट्र धोरणातून आंतरराष्ट्रीय राजकारण आकार घेत असते. एका देशाची कृती दुसऱ्या देशाच्या कृतीला जन्म देते. परराष्ट्र धोरणाची आखणी करीत असताना राष्ट्रा-राष्ट्रांमध्ये आद्दथाक, सामाद्दजक, राजकीय, सामाद्दजक संबंध द्दवकद्दसत होत असतात द्दकंवा द्दबघडत तरी असतात. १.३.१ परराष्ट्र धोरण : अर्थ आणण पररभाषा : द्दवद्दवध द्दवचारवंतांनी परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय हे सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. परराष्ट्र धोरणाच्या व्याख्या पुढीलप्रमाणे १. पीटमन पीटर : “आंतरराष्ट्रीय संबंधात राष्ट्रीय योजना आद्दण द्दवदेश सेवा यांच्या कायापद्धतीचे व राष्ट्रीय उद्दिष्टांच्या पूतातेसाठी केलेले प्रयोजन म्हणजे परराष्ट्र धोरण होय. “ २. चार्ल्थ बटथन मार्थल : “ परराष्ट्र धोरण म्हणजे राज्यसत्तेने आपल्या सत्तेच्या क्षेिाबाहेरील पररद्दस्थतीला प्रभाद्दवत करण्यासाठी केलेल्या कृतींची माद्दलका होय.” munotes.in

Page 3

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
3 ३. जॉजथ मॉडेलस्की : “ परराष्ट्र धोरण म्हणजे राज्याद्वारे द्दनद्दमात अशी व्यवहार पद्धती द्दकंवा कृद्दतशील व्यवस्था आहे द्दजच्याद्वारे इतर राज्यांचे वतान सुधारण्याचा प्रयत्न केला जातो आद्दण आंतरराष्ट्रीय पयाावरणाशी स्वतःची कृती जुळवून घेतली जाते. ४. णववन््ी राईट : “परराष्ट्र धोरण ही अशी एक कला आहे की, ज्याद्वारे शासनव्यवस्था आंतरराष्ट्रीय संबंधात आपल्या राज्याचे अद्दधकार, द्दहत, जबाबदाऱ्या अबाद्दधत राखण्याचा प्रयत्न करतात आद्दण या अद्दधकार आद्दण द्दहतसंबंधांचे रक्षण आद्दण द्दवकास करण्यासाठी तसेच जबाबदाऱ्या पाळल्या जाव्या त्यासाठी वेळोवेळी द्दनणाय घेत असते.” वरील पररभाषेवरून परराष्ट्र धोरणाची काही वैद्दशष्ट्ये सांगता येतील ती खालीलप्रमाणे – • परराष्ट्र धोरण हे मुख्यतः शासनाने इतर राष्ट्रांशी संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी द्दनधााररत केलेले धोरण असते. • परराष्ट्र धोरण हे द्दस्थर नसते तर प्रवाही असते. अनेक अंतगात आद्दण बाह्य घटकांमुळे त्यामध्ये बदल घडून येतात. • परराष्ट्र धोरण हे व्यक्ती आद्दण पररद्दस्थती सापेक्ष असते. देशातील राजकीय- आद्दथाक पररद्दस्थती, राजकीय नेतृत्व इत्यादी मध्ये बदल झाला की परराष्ट्र धोरणात बदल घडून येतो. तसेच बाह्य जगातील पररद्दस्थतीतील बदल, इतर देशांचा प्रद्दतसाद इत्यादी कारणांमुळे ही परराष्ट्र धोरणात बदल होऊ शकतात. • परराष्ट्र धोरण हे गद्दतमान आद्दण पररवतानीय असते. • परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून राष्ट्रांची प्रमुख उद्दिष्टे, मूल्ये, आंतरराष्ट्रीय समुदायापुढे मांडली जातात. परराष्ट्र धोरण हे त्या देशातील राष्ट्रीय इच्छा, आकांक्षा, तत्त्वज्ञान, लोकमत इत्यादींचे प्रद्दतद्दबंब असते. • कोणत्याही राष्ट्रात परराष्ट्र धोरण हे देशाची सवोच्च सत्ता ठरवत असते. परराष्ट्र धोरणाची द्दनद्दमाती ही स्वतंि द्दवभागामार्ात केली जाते. परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमातीची प्रद्दिया ही संस्थात्मक असते. उदाहरणाथा भारतात परराष्ट्र धोरणाच्या द्दनद्दमाती प्रद्दियेत देशाचे पंतप्रधान, परराष्ट्र मंिालय, परराष्ट्र सद्दचव इ. सहभागी होत असतात. • परराष्ट्र धोरणाचा मुख्य हेतू स्वदेशाचे राष्ट्रीय द्दहतसंबंध सुरद्दक्षत ठेवणे हा असतो. • परराष्ट्र धोरण ठरवीत असताना अनेक देशांतगात आद्दण बाह्य घटक गृहीत धरले जातात. या घटकांचा परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमातीवर प्रभाव पडत असतो. उदाहरणाथा देशाची भौगोद्दलक पररद्दस्थती, भौगोद्दलक स्थान, सामाद्दजक- आद्दथाक पररद्दस्थती, सैन्यबळ, द्दवज्ञान-तंिज्ञानात्मक प्रगती इ. munotes.in

Page 4

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
4 १.३.२ परराष्ट्र धोरणाची उणिष्टे परराष्ट्र धोरणाच्या माध्यमातून राष्ट्रे आपली राष्ट्रीय आद्दण जागद्दतक उद्दिष्टे साध्य करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. ती खालीलप्रमाणे • राष्ट्रांच्या सीमारेषांचे संरक्षण करणे. • आपल्या राष्ट्रीय सामर्थयाात वाढ करणे. • राष्ट्रांचा आद्दथाक - सामाद्दजक द्दवकास साधणे. सामाद्दजक-आद्दथाक द्दवकासासाठी आवश्यक पररद्दस्थती द्दवभागीय आद्दण आंतरराष्ट्रीय पातळीवर द्दनमााण करणे. • प्रादेद्दशक नैद्दतकता अबाद्दधत राखणे. • राष्ट्रा-राष्ट्रांबरोबर परस्पर सहकाया करणे. • राष्ट्रीय द्दहतसंबंधांची जोपासना करणे. • आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपल्या राष्ट्राचा सन्मान राखणे आद्दण आपल्या राष्ट्राची प्रद्दतमा उंचावण्याचा प्रयत्न करणे. • आपल्या राष्ट्राचे सावाभौमत्व, अखंडत्व द्दटकवणे. १.३.३ परराष्ट्र धोरण णनधाथररत करणारे घटक कोणत्याही देशाच्या परराष्ट्र धोरणाला आकार देणारे अनेक घटक असतात. या घटकांना अनुसरूनच देशाचे परराष्ट्र धोरण द्दनद्दित केले जाते. देशाच्या परराष्ट्र धोरणावर अनेक अंतगात आद्दण बाह्य घटकांचा प्रभाव पडत असतो. परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करणारे घटक खालीलप्रमाणे : • परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करणारे अंतगात घटक १. राष्ट्राचे भौगोद्दलक स्थान २. राष्ट्राचा इद्दतहास आद्दण राष्ट्राची संस्कृद्दत ३. औद्योद्दगकीकरण ४. लष्ट्करी सामर्थया ५. लोकसंख्या ६. लोकमत ७. राजकीय नेतृत्व ८. राजनय तज्ज्ञांची कुशलता ९. कायदेमंडळाचे सहकाया १०. राजकीय द्दवचारधारा munotes.in

Page 5

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
5 ११. देशाची राजकीय व्यवस्था १२. राष्ट्राचे सामाद्दजक महत्त्व १३. सत्तेची संरचना १४. द्दवज्ञान-तंिज्ञान क्षेिातील प्रगद्दत १५. लोकसहभाग • परराष्ट्र धोरण द्दनधााररत करणारे बाह्य घटक १. जागद्दतक लोकमत २. आंतरराष्ट्रीय संघटना ३. इतर राष्ट्रांचे परराष्ट्र धोरण ४. आंतरराष्ट्रीय पररद्दस्थती १.४ राजनय (Diplomacy) - राष्ट्रीय द्दहतसंबंध साध्य करण्याचा आराखडा म्हणजे परराष्ट्र धोरण होय आद्दण परराष्ट्र धोरणाची अंमलबजावणी करण्याचे साधन म्हणजे राजनय. राजनय ही आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेच्या केंद्रस्थानी असलेली संपकाव्यवस्था असते ज्यामुळे राष्ट्राराष्ट्रातील संबंध प्रत्यक्ष आकारास येतात. परराष्ट्र धोरण अंमलबजावणीचे एक साधन म्हणून राजनय होय. देशादेशांमधील मतभेद बळाच्या द्दकंवा आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या आधारे न सोडद्दवता वाटाघाटी, राजनैद्दतक संवादाच्या माध्यमातून सोडद्दवणे हे राजनयाचे प्रमुख उद्ददष्ट असते. १४१ राजनय - अथा, पररभाषा. राजनयाला इंग्रजीत 'Diplomacy' असे म्हटले जाते Diplomacy हा शब्द Diploar या शब्दापासून तयार झाला आहे ज्याचा अथा म्हणजे घडी बसद्दवणे. पुढे राजनयाला दोन राज्यातील होणारा राजकीय पिव्यवहार आद्दण राजकीय संधी असा अथा प्राप्त झाला. पिव्यवहार आद्दण संधी करणाऱ्या अद्दधकाऱ्यांच्या कृतीला राजनाद्दयक कृत्य (Diplomatic Business) म्हणत असे. भारतामध्ये अनेक वषाापयंत Diplomacy चा अथा 'कूटद्दनती' असाच प्रचद्दलत होता. श्रीकृष्ट्णाच्या कूटनीतीमुळेच पांडव द्दवजयी झाले तर शुिाचायााच्या कूटनीतीमुळे बळीराजाला देवदेवतांवर द्दवजय प्राप्त करता आला. त्यानंतर मौयाकाळात आया चाणक्याची कुटद्दनती जगप्रद्दसद्ध झाली. युरोपात मॅद्दकयाव्हॅलीच्या द्दवचारांमुळे Diplomacy ला कुटद्दनती हाच अथा प्राप्त झाला होता. ऑस्रेद्दलयाचे पंतप्रधान मॅटरनीख, जमानीया चन्सेलर द्दवस्माका यानेही Diplomacy या अथा कुटद्दनती असाच वापरला. द्दवस्माकाच्या मते, द्दवदेशातील आपल्या राजदूताने द्दवदेशी munotes.in

Page 6

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
6 लोकांना मूखा बनद्दवण्यासाठी आद्दण आपल्या देशाच्या द्दहतसंबंधाच्या सुरद्दक्षततेसाठी केलेल्या कृती म्हणजे Diplomacy होय' १.४.२. राजनयाची पररभाषा - (Definition) - १) ऑस्कर्ोडा शब्दकोष - “राजनय म्हणजे संधीवातााद्वारे आंतरराष्ट्रीय संबंधाचे व्यवस्थापन होय. ही एक अशी कायापद्धती आहे, ज्याद्वारे राजदूत राजनद्दयक संबंध प्रस्थाद्दपत करतात. राजनयज्ञ द्दतला आपला व्यवसाय द्दकंवा कला समजतात.” २) हेरॉल्ड द्दनकोलसन- “राजनय ही आंतरराष्ट्रीय संबंध वाटाघाटीच्या मागााने प्रस्थाद्दपत करण्याची पद्धती, कला आहे. राजदूत द्दतचा वापर धोकादायक आद्दण चातुयााने करतात.” ३) एन्सायक्लोपीद्दडया द्दिटाद्दनका - “राजनय म्हणजे आंतरराष्ट्रीय संधीवातााची संचालन करण्याची कला होय.” थोडक्यात, राजनय ही आंतरराष्ट्रीय व्यवहाराच्या संचालनाची कला आहे, त्याद्वारे राष्ट्राराष्ट्रात परस्पर सलोख्याचे संबंध प्रस्थाद्दपत केले जातात. • राजनयाचा मुख्य उिेश म्हणजे दुसऱ्या राष्ट्रास न दुखावता आपले राष्ट्रीयद्दहत साध्य करणे. • राजनद्दयक संबंधातून देशादेशातील राजकीय-आद्दथाक-सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक संबंध प्रस्थाद्दपत होतात. • युद्ध टाळून वाटाघाटीच्या मागााने राष्ट्राराष्ट्रात संवाद प्रस्थाद्दपत करण्याची कला म्हणजे राजनय होय. १.४.३ राजनयाची प्रमुख वैणर्ष्ट्ये- आधुद्दनक युगाला राजनयाचे युग म्हणतात. कारण प्रत्येक राज्य आपल्या राजनद्दयक प्रद्दतद्दनधींना द्दवद्दशष्ट प्रद्दशक्षण देऊन परदेशात आपल्या देशाचे, स्वद्दकय नागररकांचे द्दहतसंबंध जोपासण्याकररता पाठवते. दुसऱ्या राज्याला कमीत कमी महत्व देऊन आपल्या देशाचे द्दहत पाहणाऱ्या राजनयज्ञाला कुशल राजनयज्ञ म्हणून ओळखले जाते. उदा. अमेररका आद्दण साम्यवादी चीन यांच्यातील शिुत्वाचे संबंध द्दमित्वाचे करण्यास अमेररकेचे राजदूत डॉ. हेन्री द्दकंद्दसंजर यांचे महत्त्वपूणा योगदान आहे. राजनयज्ञ आपल्या वतानाद्वारे शिूराष्ट्रावर कसा आद्दण द्दकती प्रभाव पाडतो यावर दोन राष्ट्रातील संबंध अवलंबून असतात. munotes.in

Page 7

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
7 राजनयाची प्रमुख वैणर्ष्ट्ये खालीलप्रमाणे- • राजनय ही एक कला असून, द्दतला पूणातः नैद्दतक-अनैद्दतक म्हणता येणार नाही. त्याचे उत्तर त्या कलेच्या प्रयोगावर अवलंबून असते. राज्याने पररद्दस्थतीनुसार ही कला वापरायची असते. • राजनयाचा प्रयोग द्दद्वपक्षीय असतो. दोन राष्ट्रामध्ये प्रामुख्याने वाटाघाटी केल्या जातात. • आधुद्दनक काळात आंतरराष्ट्रीय सम्मेलने, द्दशखर पररषदा, प्रादेद्दशक आंतरराष्ट्रीय संघटनांमुळे राजनय बहुपक्षीय बनला आहे. • राजनयात युद्धापेक्षा वाटाघाटी, तह, समझोत्याला महत्व द्ददले जाते. • राष्ट्राराष्ट्रातील राजनद्दयक संबंधावर राष्ट्रांची प्रगती अवलंबून असते. • कुशल राजनयज्ञ आपल्या बुद्दद्धमत्ता, चातुयााच्या जोरावर शिूलाही द्दमि बनवतो. • राजनयात द्दशष्टाचाराला (Protocol) महत्व असते. राजद्दशष्टाचार म्हणजे राजनाद्दयक अद्दधकाऱ्यांसाठी असलेले सवासंमत वागणुकीचे द्दनयम. एखाद्या देशाद्दवरुद्ध नाराजी दशाद्दवण्यासाठी यजमान राष्ट्रप्रमुख त्या देशाच्या राजदूताला भेट नाकारू शकतात. तर एखाद्या देशाबरोबर जवळीक अधोरेखीत करण्यासाठी राजद्दशष्टाचार बाजूला ठेवून त्या देशाच्या प्रद्दतद्दनधींचे आगत स्वागत केले जाते. १.४.४ राजनयाची उणिष्टे / उिेर् - राजनयाचा मुख्य उिेश म्हणजे राष्ट्राराष्ट्रातील संबंध वाढद्दवणे, त्यासाठी वाटाघाटी करणे. तरीही राजनयाची अन्य उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे- • राष्ट्राच्या राष्ट्रीय द्दहतसंबंधांचे संरक्षण करणे • द्दमि राष्ट्रांशी संबंध वाढद्दवणे तसेच शिूराष्ट्रांशी तटस्थ संबंध ठेवणे • राज्याच्या प्रादेद्दशक, राजनैद्दतक, आद्दथाक अखंडतेचे संरक्षण करणे. • द्दवदेशी शक्तीचे गठबंधन रोखणे • द्दवचारांचे आदानप्रदान करणे. एकमेकांचे मतपररवतान करणे. त्याद्वारे राष्ट्राचे द्दहत जोपासणे. उदा. भारताचे अद्दलप्ततावादी धोरण, पंचशील तत्त्वे ही धोरणे द्दकतीही उत्तम असली तरी त्याचा स्वीकार प्रत्येक राष्ट्राने करावा, हा आग्रह धरणे चुकीचे आहे. म्हणून भारताने अन्य राष्ट्रांना आपले द्दवचार पटवून द्ददले पाद्दहजे. • राष्ट्राराष्ट्राच्या परस्पर हेतूचे अंदाज बांधणे • दुसऱ्या राष्ट्रांची द्ददशाभूल करण्याचा प्रयत्न करणे. • स्वराष्ट्रांच्या भूद्दमकेचा प्रचार करण्यासाठी संपका, वाटाघाटी करणे munotes.in

Page 8

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
8 १.४.५ राजनणयक प्रणतणनधीची काये आपल्या देशाच्या राष्ट्रीय द्दहतसंबंधाच्या जोपासणेकररता द्दवचारांचे आदान-प्रदान करणे, वाटाघाटी करणे, परराष्ट्रात आपल्या राष्ट्राचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणे, देशाची प्रद्दतष्ठा व प्रद्दतमा कशी उंचावेल यासाठी राजनाद्दयक प्रद्दतद्दनधीना पुढील काये करावी लागतात. १) स्वणकय नागररकाांचे णित्ांरक्षण- द्दवदेशात राहत असलेल्या स्वदेशातील नागररकांच्या द्दहताचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी राजदूतांची असते. अपघात, नैसद्दगाक आपत्ती, राजकीय आद्दस्थरता, अंतगात यादवी अशा आपत्तीजनक पररद्दस्थतीत स्वतःच्या देशवासीयांच्या द्दहताची काळजी घेणे ही दूतावासांची प्रमुख जबाबदारी असते. त्यांच्या जीद्दवत- मालमत्तेचे रक्षण करणे, त्यांना सुखरूप स्वदेशी परत पाठद्दवणे ही काये दूतावासांना करावी लागतात. 2) वणकलातीची कामे (consular) - यजमान देशातील नागररकांना प्रवासासाठी द्दव्हसा, इतर परवाने देणे ही महत्वाची जबाबदारी राजनद्दयक प्रद्दतद्दनधी पार पाडतात. त्यासाठी अनेक मोठे देश यजमान देशातील महत्वाच्या शहरांमधून वद्दकलाती चालद्दवतात. याद्दशवाय व्यापारी आदानप्रदानास उत्तेजन देण्याचे काम वद्दकलाती करतात. यजमान देशात स्वतःच्या देशाची प्रद्दतमा चांगली उभी करण्यासाठी अनेक साद्दहत्यीक - सांस्कृद्दतक कायािमांचे आयोजन केले जाते. ३) प्रणतकात्मक प्रणतणनणधत्व- यजमान देशात आपल्या देशाचे प्रद्दतकात्मक प्रद्दतद्दनद्दधत्व करणे हे राजदूतांचे प्रमुख काया आहे. यामध्ये यजमान देशातील द्दवद्दवध उपिमांमध्ये उपद्दस्थती लावणे महत्वाचे मानले जाते. तसेच स्वदेशातून आलेल्या मंडळींशी गाठभेट घेणे, त्यांना मदत करणे. त्यांच्या कामात रस घेऊन ते तडीस जाहील हे पाहण्याचे कायाही राजदूत करतात. ४) माणितीचे ्ांकलन आणण णवश्लेषण- यजमान देशात घडणाऱ्या घटना, त्यांचे पररणाम, द्दवदेशातील वातावरण, जनमत इ. बाबत इत्यंभूत द्दवश्वासाहा अस्सल खािीलायक माद्दहती संकद्दलत करणे ही राजदूतांची प्रमुख जबाबदारी असते. या माद्दहतीचे संकलन करून ती द्दवश्लेषणात्मक स्वरुपात स्वदेशाला कळवणे अत्यंत महत्वाचे असते. द्दवदेशात घडणाऱ्या घडामोडींचा आपला देश आद्दण राष्ट्रीय द्दहतसंबंधावर काय पररणाम होईल, त्याकररता वाटाघाटी कशा करता येतील याचा द्दवचारद्दवद्दनमय करावा लागतो. यासाठी राजदूत द्दवदेशी देशाचे राजकारणी, नोकरशहा, सामाद्दजकदृष्ट्या महत्वाच्या व्यक्तीशी संपका आद्दण संबंध ठेवून असतात. माद्दहतीसाठी राजनद्दयक प्रद्दतद्दनधीं द्दवद्दवध स्त्रोतांचा उपयोग करतात. उदा. वृत्तपिकार, चचाा, बातम्या. ५) ्र्ललाम्लत णकांवा वाटाघाटी करणे- राजदूतांचे प्रमुख काया म्हणजे स्वागतकत्याा राष्ट्रांशी आद्दथाक सामाद्दजक राजकीय आद्दण द्दमित्वाचे संबंध प्रस्थाद्दपत करणे, त्यासाठी त्या राष्ट्राशी सल्ला मसलत करणे द्दकंवा तह, munotes.in

Page 9

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
9 वाटाघाटी करणे होय. त्याचप्रमाणे आपल्या देशाचे परराष्ट्र धोरण आखणाऱ्यांना सुयोग्य सल्ला देण्याचे कायाही राजदूत करतात. द्दवदेशातील पररद्दस्थतीचे आकलन, अंदाज बांधण्याची क्षमता यासाठी धोरणकत्यांची राजनाद्दयक प्रद्दतद्दनधींकडून राजकीय द्दवश्लेषणाची अपेक्षा असते. या ओघात ते अनेकदा अप्रत्यक्षपणे धोरणे ठरद्दवत असतात. राजदूतांचे स्वदेशातील द्दनणाायक वतृाळातील स्थान त्यांच्या सल्ल्याचे मोल ठरद्दवत असते. याद्दशवाय स्वद्दकय देशातील नागररकांना पारपिांचे (Passport) द्दवतरण करणे, परराष्ट्रीय धोरणांची स्वागतकत्याा देशात अंमलबजावणी करणे इ. काये राजनाद्दयक प्रद्दतद्दनधी करीत असतात. १.४.६ राजनयाचे बदलते स्वरूप / राजनयाचे प्रकार : जुना राजनय आणण नवा राजनय प्राचीन काळापासून राज्याराज्यातील संबंध जोपासण्याकररता राजनयाचा वापर केला जातो. ज्या काळापासून राज्यसंस्था अद्दस्तत्वात आली तेव्हापासून राज्याराज्यातील संबंध राखण्यासाठी राजनय आद्दण द्दशष्टाचार अद्दस्तत्वात आले. युरोपात मध्ययुगाचा अस्त होताना भौगोद्दलकता आद्दण सावाभौमत्व या वैद्दशष्ट्यांनी युक्त आधुद्दनक राज्यांचा उदय झाला, तेव्हा राजनद्दयक द्दशष्टाचारांची परंपरा द्दवकद्दसत झाली. १८१५ च्या द्दव्हएन्ना कााँग्रेसने राजनैद्दतक वतानाचे आद्दण व्यवहाराचे तसेच राजनैद्दतक द्दवशेषाद्दधकार स्पष्ट केले. पद्दहल्या महायुद्धाच्या सुरुवातीपयंत द्दटकलेल्या या परंपरेस पारंपररक राजनय अथवा जुना राजनय (Traditional or old Diplomacy) म्हटले जाते. या परंपरेत काही बदल घडून पद्दहल्या महायुद्धानंतर नवीन राजनय (New Diplomacy) द्दवकद्दसत झाला. दुसऱ्या द्दवश्वयुद् धानंतर, द्दवशेषतः महासत्तांमधील शीतयुद् धाच्या राजकारणामुळे ही राजनयाच्या स्वरूपात बदल घडून आले. पूवीच्या गुप्तताप्रधान राजनीतीची जागा खुल्या राजनीतीने घेतली. आंतरराष्ट्रीय पररषदा द्दकंवा अनेक देशांच्या प्रद्दतद्दनधींच्या बैठका भरवून होणाऱ्या राजनीद्दतद्दवषयक व्यवहारांना अलीकडच्या काळात ‘पररषद राजनीती’ असे म्हटले जाते तर राष्ट्रप्रमुख, परराष्ट्र मंत्रयांच्या प्रत्यक्ष भेटीवर आधाररत व्यवहारांना ‘द्दशखर राजनय’ असे म्हटले जाते. शीतयुद्धाच्या अस्तानंतर केवळ युद्ध, वाटाघाटी आद्दण सीमाद्दवषयक मतभेद अशा राजकीय बाबींचे क्षेि ओलांडून सांस्कृद्दतक आद्दण शैक्षद्दणक पातळीवर राजनयाचे व्यवहार घडून येतात. १) पारांपररक राजनय णकांवा जुना राजनय स्वतंि सावाभौम राष्ट्र- राज्यांना वेगवेगळ्या कारणासाठी एकमेकांशी चचाा, वाटाघाटी करण्याची आवश्यकता भासू लागली तेव्हा पारंपररक राजनयाच्या द्दवद्दशष्ट संरचनेचा जन्म झाला. दोन राज्य एकमेकांशी बोलणी करण्याकररता एकमेकांच्या राजधानीत प्रद्दतद्दनधींची द्दनयुक्ती करू लागले. या राजदूतांच्या मार्ात दोन देशांमध्ये द्दद्वपक्षीय वाटाघाटी होऊ लागल्या. कालांतराने राजदूतांच्या व्यवस्थेला संस्थात्मक स्वरूप प्राप्त झाले. यातूनच द्दवद्दवध देशांच्या नोकरशाह्यांमध्ये परराष्ट्र सेवेत कररयर करणाऱ्या अद्दधकाऱ्यांचा उदय झाला. परदेशातील दूतावास आद्दण स्वदेशातील परराष्ट्र मंिालय अशी राजनाद्दयक संरचना बहुतेक munotes.in

Page 10

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
10 देशात द्दवकद्दसत झाली. त्यातूनच राजनद्दयक वाटाघाटीच्या पारंपररक प्रद्दिया अद्दस्तत्वात आल्या. साधारणपणे १८१५ ची द्दव्हएन्ना कााँग्रेस ते पद्दहल्या महायुद्धापयंतचा काळ हा जुन्या राजनयाचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो. या काळात द्दबस्माका (जमानी), काऊंट केअर (इटली), मॅटरनीख (फ्रान्स) या अनेक नामवंत राजनयज्ञांचा उदय झाला. जुन्या राजनयाची वैद्दशष्ट्ये- १) णनरांकुर् राजनय - जुना राजनय हा द्दनरंकुश स्वरुपाचा होता. त्या काळात राजा सवााद्दधकारवादी शासक होता. द्दवदेशनीतीचे संचलन, युद्ध- तह करण्याचे सवााद्दधकार राजा / राणीलाच होते. या राजनयाला Bodiar Diplomacy असे म्हणत. म्हणजेच राणीच्या द्दनजीकक्षातील राजनय. प्राचीन काळात राणी आपल्या कक्षातून राजनय तज्ञांशी सल्ला मसलत करीत. प्रजाद्दहत, राष्ट्रद्दहत या संकल्पना त्याकाळी गौण होत्या. २) र्क्ती ्ांतुलनवादी राजनय- या काळात युरोद्दपयन राज्यांमध्ये सतत युद्ध होत त्यामुळे युद्धानंतर शांती द्दनमााण करण्यासाठी आद्दण शक्तीसंतुलन राखण्यासाठी राजनयज्ञांना द्दनमंद्दित केले जात. तत्कालीन व्यवस्थेत राजनयज्ञांना महत्वाचे स्थान होते. ३) णिपक्षीय - जुना राजनय बऱ्याचदा द्दद्वपक्षीय असे. प्रामुख्याने राष्ट्राराष्ट्रांमध्ये होणाऱ्या वाटाघाटी, चचाा दोनच देशांमध्ये होत असत. ४) गुप्त वाटाघाटी आणण करार- राष्ट्राराष्ट्रांमध्ये होणाऱ्या वाटाघाटी, करार अनेकदा गुप्त स्वरूपाच्या असत. वाटाघाटी करण्याच्या प्रद्दियेबरोबरच राजनद्दयक द्दशष्टाचार द्दवकद्दसत झाले. यात राजदूतांचे आद्दण दूतावासांचे द्दवशेष हक्क, त्यांना द्दमळणारे संरक्षण इ. चा समावेश होतो. पारंपररक राजनयाचे द्दवषय त्या त्या देशांच्या राज्यकत्यांच्या द्दहतसंबंधांशी द्दनगद्दडत असत. युद्ध, तहाबरोबरच राज्यकत्यांच्या वैयद्दक्तक महत्वाकांक्षांचेही प्रद्दतद्दबंब राजनद्दयक वाटाघाटी आद्दण त्यातून द्दनमााण झालेल्या गुप्त करारांवर पडत असत. यात एखादा प्रदेश संगनमताने बळकावणे, वाटून घेणे अशा बाबी असत. ५) युरोपपुरताच मयाथणदत – जुना राजनय हा युरोपपुरताच मयााद्ददत होता, कारण आंतरराष्ट्रीय राजकारण हे मुख्यतः युरोपपुरतेच मयााद्ददत होते. या काळात अमेररकेचे धोरण तटस्थतेचे होते. युरोपातील बड्या राष्ट्रांच्या संघाने (Concert of Europe) आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था द्दनयंद्दित केली होती. तो काळ पारंपररक राजनयाच्या बहराचा काळ होता. munotes.in

Page 11

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
11 ६) प्रणतष्ठा णनरपेक्ष राजकारण जुना राजनय हा द्दमि बनद्दवणे आद्दण दुसऱ्या राज्याचे द्दमि तोडणे अशा स्वरुपाचा होता. याकाळात र्ारसे युद्ध झाले नाही. परस्पर सहकाया आद्दण समजुतीने राष्ट्रांमधील वाद द्दमटवले जात. राजनयीक वाटाघाटी गुप्त स्वरुपाच्या असल्याने राजदूतही करार तडजोड करताना प्रश्न प्रद्दतष्ठेचे मानत नसत. जुन्या राजनयाचा अस्त- राजेशाहीच्या अंतानंतर आद्दण लोकशाहीच्या उदयानंतर जुन्या राजनयाचा अस्त झाला. १८१५ ते १९१४ दरम्यानचे ‘शांततेचे शतक’ संपल्यावर हा राजनय नष्ट झाला. साम्राज्यवादी स्पधेला द्दवरोध, वसाहती स्वतंि राज्याचा उदय यामुळे जुना राजनय युरोपपुरता मयााद्ददत न राहता आंतरराष्ट्रीय स्वरुपाचा झाला. 2) नवा राजनय (New Diplomacy) पद्दहले द्दवश्वयुद्ध संपल्यानंतर राजनयाची पारंपररक शैली बदलण्याकडे युरोद्दपयन देशांनी भर द्ददला. आंतरराष्ट्रीय संघटनांच्या उदयामुळे राज्ये हा राजनद्दयक वाटाघाटीचा एकमेव घटक राद्दहला नाही. पररणामी राजदूत आद्दण दूतावासांच्या कायाक्षेिात बदल होत गेले. आंतरराष्ट्रीय संबंधांना द्दवश्वव्यापी स्वरूप प्राप्त झाल्यामुळे राजनयाची प्रद्दिया ही बदलली. नव्या राजनयाची वैणर्ष्ट्ये खालीलप्रमाणे- १) बिुपक्षीय स्वरूप – नवा राजनय हा बहुपक्षीय स्वरुपाचा आहे. राजनाद्दयक वाटाघाटी मध्ये केवळ दोन राष्ट्र सहभागी न होता प्रादेद्दशक - आंतरराष्ट्रीय संस्था, देशातील उद्योगांचे प्रद्दतद्दनधी इं. चा ही समावेश होतो. २) उघड आणण खुला राजनय- जुन्या राजनयात राजनद्दयक वाटाघाटी करार गुप्त ठेवले जात. नव्या राजनयात लोकशाहीच्या द्दवकासामुळे पारदशाकतेची अपेक्षा केली जाते. गुप्त राजनयाची जागा आता खुल्या राजनयाने घेतली असून, राजनयात पारदशाकता आद्दण उत्तरदाद्दयत्वला महत्व प्राप्त झाले आहे. ३) व्यापक कायथक्षेत्र – जुन्या राजनयाचे क्षेि केवळ युरोपपुरते मयााद्ददत होते. पद्दहल्या-दुसऱ्या महायुद्धानंतर राजनयाचे क्षेि आंतरराष्ट्रीय बनले. तसेच राजनयाचे क्षेि द्दवस्तारून द्दवषयही बदलले. युद्ध, शांतता, सुरक्षा या द्दवषयांबरोबरच अथाकारण, सामाद्दजक सुरक्षा, द्दवकास असे द्दनम्न राजकारणाचे मुिे राजनाद्दयक वाटाघाटींच्या अजेंड्यावर असतात. ४) राजदूताांची घ्रती प्रणतष्ठा- आधुद्दनक काळात संसूचनाची प्रगत साधने अद्दस्तत्वात आली आहे. पररणामी जगात घडणाऱ्या द्दवद्दवध घडामोडींची माद्दहती ताबडतोब संबंद्दधत देशाच्या शासकांना कळते. munotes.in

Page 12

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
12 पररणामी राजदूतांना राज्याच्या सवोच्च शासक, द्दकंवा परराष्ट्र मंत्रयांच्या आदेशानुसार राजनाद्दयक काये पार पाडावी लागतात. स्वईच्छेनुसार कोणताही द्दनणाय घेता येत नाही. बयाचदा राजदूतांना प्रसारमाध्यमांनाही सामोरे जावे लागते. म्हणजेच नव्या राजनयात राजदूतांची प्रद्दतष्ठा घसरत चालली आहे. ५) राजदूताांचे प्रणर्क्षण – आधुद्दनक काळात प्रद्दशद्दक्षत, तज्ज्ञ, कुशल राजदूतांची आवश्यकता भासते. पररणामी प्रत्येक राज्याला परीक्षा घेऊन राजदूतांची द्दनवड करणे, त्यांना प्रद्दशद्दक्षत करणे गरजेचे असते. नव्या राजनयात या गोष्टीना अत्यंत महत्व प्राप्त झाले आहे. नव्या राजनयाचे द्दवद्दभन्न पैलू - शीतयुद्ध कालीन राजनय शीतयुद्धाच्या द्दवद्दशष्ट पररद्दस्थतीत राजनयाची वेगळी तंिे द्दवकद्दसत झाली. प्ररोधनाचे तंि जुने आहे. परंतु शीतयुद्धाच्या काळात त्यासाठी अण्वस्त्रांचा वापर केला. १) आणववक राजनय (Nuclear Diplomacy) - प्रद्दतपक्षावर दबाव आणण्यासाठी अण्वस्त्रांचा वापर करण्याची प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष धमकी देण्याच्या या तंिास आद्दण्वक राजनय म्हणतात. १९९८ च्या अणुचाचण्यानंतर भारत-पाद्दकस्तानने काही प्रमाणात एकमेकांद्दवरुद्ध या तंिाचा वापर केला. 2) आपत्कालीन राजनय (Crisis Diplomacy) - दोन महासत्तादरम्यान युद्धाची शक्यता अचानकपणे अनेकपटीने वाढून Crisis तयार होतो. अशा वेळी Crisis चे व्यवस्थापन करून (Crisis Management) युद्ध न होता त्यातून बाहेर पडण्यासाठी केलेल्या राजनद्दयक हालचाली म्हणजे आपत्कालीन राजनय होय. उदा. १९६२ च्या क्युबातील क्षेपणास्त्र पेचप्रसंगाच्या वेळी (Cuban missile crisis) अमेररका आद्दण सोद्दव्हएत संघाने आपत्ती व्यवस्थापनाचा प्रत्यय द्ददला. द्दडसेंबर २००१ मध्ये भारतीय संसदेवर दहशतवाद्यांचा हल्ला झाला. त्यानंतर भारताने पाक सीमेवर सैन्याची मोठ्या प्रमाणात जमवाजमव केली. तेव्हा आपत्कालीन राजनाद्दयक हालचाली घडून अखेर भारत-पाकमधील युद्ध टाळण्यात दोन्ही देशांबरोबर अमेररकेलाही यश आले. ३) णर्खर राजनय (Summit Diplomacy) - दोन महासत्तांच्या शासनप्रमुखांची प्रत्यक्ष समोरासमोर भेट होऊन चचाा होणे म्हणजे द्दशखर राजनय. शीतयुद्धाच्या शेवटच्या काळात दोन्ही महासत्तांच्या शासनप्रमुखांशी समोरासमोर भेटी होऊन चचाा होऊ लागल्या. वातावरण द्दनवळण्याची सुरुवात, असा द्दशखर राजनयाचा अथा होऊ लागला. munotes.in

Page 13

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
13 नवीन णवश्वरचनेतील राजनय- १९९१ मध्ये शीतयुद्धाच्या अंतानंतर नवीन बहुध्रुवीय द्दवश्व व्यवस्था अद्दस्तत्वात येऊन पारदशाक राजनयाचा द्दवस्तार होईल, अशी आशा द्दनमााण झाली. ही आशा अजूनही प्रत्यक्षात उतरलेली द्ददसत नाही. माि शीतयुद्धानंतर जागद्दतक राजनाद्दयक परंपरांमध्ये बदल होताना द्ददसत आहे. राजनाद्दयक हालचाली खऱ्या अथााने जागद्दतक होत असून, आंतरराष्ट्रीय व्यापार, आद्दथाक मदत यांचे महत्व वाढत आहे. म्हणजेच शीतयुद्धोत्तर काळात राजनयाचे स्वरूप अद्दधक व्यापक ब गुंतागुंतीचे होत आहे. १.५ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे णनधाथरक घटक- द्दिद्दटश अंमल संपल्यानंतर स्वातंत्रयानंतर १९४७ पासून भारताने स्वतंिपणे आपले परराष्ट्र धोरण आखण्यास आद्दण राबद्दवण्यास सुरुवात केली. काही बाबतीत द्दिद्दटशांच्या धोरणाचा वारसा पुढे चालवत, तर अनेक बाबतीत स्वतंि, नवीन भूद्दमका घेत भारताने आपले धोरण आखले आद्दण ते ठामपणे राबवले. पंद्दडत नेहरूंना भारताच्या ‘परराष्ट्र धोरणाचे द्दशल्पकार’ म्हटले जाते. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची उणदष्टे – (Objective) प्रामुख्याने परराष्ट्र धोरण ठरद्दवताना प्रत्येक राष्ट्र मुख्यतः राष्ट्रीय द्दहतसंबंधाचा द्दवचार करते. त्यानुसार काही दूरगामी तर जवळच्या टप्पप्पयातील उद्ददष्टे ठरद्दवली जातात. सवा देशांची दूरगामी उद्ददष्टे मूलत: सारखीच असतात. त्यात देशाच्या सावाभौमत्वाचे रक्षण, राष्ट्रीय सीमांचे संरक्षण, राष्ट्रीय सुरक्षा जोपासणे, द्दवकास आद्दण संपन्नता साधणे या उद्ददष्टांचा समावेश होतो. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची प्रमुख उद्ददष्टे खालीलप्रमाणे- १) देशाच्या सावाभौमत्वाचे रक्षण करणे २) देशाच्या अखंडत्व, एकात्मता द्दटकद्दवणे ३) देशाचा आद्दथाक द्दवकास साधणे ४) दद्दक्षण आद्दशयातील द्दवद्दशष्ट भौगोद्दलक पररद्दस्थतीत सीमांचे संरक्षण करण्यास प्राथद्दमकता देणे ५) एक प्रभावशाली राष्ट्र म्हणून आंतरराष्ट्रीय राजकारणात महत्वपूणा स्थान द्दनमााण करणे ६) शेजारील राष्ट्रांशी मैिीपूणा संबंध द्दनमााण करणे ७) राष्ट्रीय द्दहतसंबंधांचे संरक्षण करणे ८) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरक्षा द्दटकद्दवणे थोडक्यात, भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा द्दवचार केवळ राष्ट्रकेंद्दद्रत नसून, द्दवश्वकेंद्दद्रत आहे. munotes.in

Page 14

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
14 १.५.१ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची आधारभूत तत्वे (Principle) भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर द्दिद्दटश राजवटीचा प्रभाव पडलेला आहे. परराष्ट्रधोरण द्दनणायप्रद्दियेवर द्दिद्दटश शासनाचा प्रभाव जाणवतो. तसेच परराष्ट्र धोरणाचे द्दशल्पकार नेहरुंच्या द्दवचारांवर द्दिद्दटश उदारमतवादी परंपरेचा प्रभाव पडलेला असल्याने या सवााचे प्रद्दतद्दबंब भारतीय परराष्ट्र धोरणात पडलेले आहे. याद्दशवाय काही द्दवचारधारांचाही प्रभाव परराष्ट्र धोरणावर पडलेला आहे. त्या खालीलप्रमाणे- १) गांधींचा अद्दहंसावाद २) रवीद्रनाथ टागोर यांचा आंतरराष्ट्रीयवाद ३) महषी अरद्दवन्दो यांचा अध्यात्मवाद ४) पं. नेहरूंचा लोकशाही समाजवाद या चार द्दवचारसरणीतून भारतीय परराष्ट्र धोरणाची आधारभूत तत्त्वे द्दवकद्दसत झाली आहेत. जी खालीलप्रमाणे • वसाहतवाद आद्दण साम्राज्यवादाला द्दवरोध • वसाहतवादाच्या आधार असणाऱ्या वंशवादाला द्दवरोध • आंतरराष्ट्रीय सहकायााच्या माध्यमातून आद्दथाक-सामाद्दजक द्दवकास साधणे आद्दण राष्ट्रा-राष्ट्रातील संघषााची सोडवणूक करणे • शांततामय सहजीवन, हे तत्व ‘जगा आद्दण जगू द्या’ या तत्वाशी नाते सांगणारे आहे. • राष्ट्रांच्या सावाभौमत्वाचा आदर करणे • आंतरराष्ट्रीय संघषााची शांततामय मागााने सोडवणूक करणे • आद्दशया- आद्दफ्रका खंडातील (द्दतसरे जग) गरीब-द्दवकसनशील राष्ट्रांना एकि करून, त्यांच्यातील सहकायाासाठी एक सामूद्दहक व्यासपीठ तयार करणे. • शेजारील राष्ट्रांच्या अंतगात कारभारात हस्तक्षेप न करणे • कोणत्याही मोठ्या राष्ट्राच्या दबावाला बळी न पडता स्वतंिपणे द्दनणाय घेणे, म्हणजेच द्दनणाय स्वातंत्रयाचा अद्दधकार • युद्धाचा धोका टाळून द्दवश्वशांती आद्दण सुरद्दक्षततेसाठी द्दनःशस्त्रीकरणाच्या प्रिीयेला समथान देणे • गटद्दनरपेक्षता • आंतरराष्ट्रवादाचा पुरस्कार करणे. munotes.in

Page 15

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
15 १.५.२ परराष्ट्र धोरणातील बदल- परराष्ट्र धोरणात काळानुसार बदल होणे अपररहाया आद्दण आवश्यक असते. भारताच्या परराष्ट्रधोरणद्दवषयक सैद्धांद्दतक दृद्दष्टकोनातही काळानुरूप बदल झाले आहे. नेहरूंच्या द्दवचारांवर उदारमतवादी द्दवचारांचा प्रभाव असल्याने त्यांनी परराष्ट्र धोरणाचा आंतरराष्ट्रीय दृद्दष्टकोनातून द्दवचार केला. इंद्ददरा गांधींच्या काळात वास्तववादी दृद्दष्टकोनाचे प्राबल्य असल्याने परराष्ट्र धोरण अद्दधक राज्यकेंद्री बनले. लष्ट्करी बळाची उभारणी करण्यास त्यांनी प्राधान्य द्ददले. राजीव गांधी शासनकाळात देशाच्या शद्दक्तप्रदशानाचे प्रयत्न करण्यात आले. BJP प्रद्दणत रालोआ सरकारच्या काळात वास्तववादाची नवी चौकट तयार झाली. परराष्ट्र धोरणास सुरक्षाद्दवषयक उद्दिष्टांबरोबरच द्दवशेषत: आंतरराष्ट्रीय व्यापारासारख्या आद्दथाक उद्दिष्टांचीही बैठक द्ददली. देशातील कााँग्रेस च्या सरकारांनी जाणीवपूवाक दद्दक्षण आद्दशयाई शेजाऱ्यांबरोबर हडेलहप्पपीचे धोरण राबवून द्दिद्दटशांचा वारसा पुढे चालू ठेवला परंतु जनता पक्ष, जनता दल, संयुक्त आघाडी, रालोआ अशा द्दबगर कााँग्रेसी सरकारांनी दद्दक्षण आद्दशयाई राष्ट्रांबरोबर संबंध सुधारण्यावर भर द्ददला. परंतु सवाात महत्वाचे म्हणजे लहान शेजाऱ्यांबरोबर परस्परतेचा आग्रह न धरण्याचे तत्त्व होय. लहान शेजाऱ्यांना सवलती देऊ करताना भारताने तशाच सवलतींची लहान शेजाऱ्यांकडून अपेक्षा धरलेली नाही. गुजराल यांच्या काळात भारताने दद्दक्षण आद्दशयातील मोठ्या भावाची (Big Brother) अशी भूद्दमका द्दनभावलेली आहे. अथाात नेहरूंच्या आदशावादी उदारमतवादाला वास्तववादाची एक द्दकनार होती. एरव्ही आंतरराष्ट्रवादाचा पुरस्कार करणाऱ्या भारताने आंतरराष्ट्रीय अणुऊजाा आयोगाच्या माध्यमातून स्वतःच्या आद्दण्वक कायािमांवर द्दनबंध लादून घेण्याचे नाकारले. वास्तववादी परराष्ट्रधोरण राबवणाऱ्या राजीव गांधींनी सावाद्दिक आद्दण संपूणा द्दनशस्त्रीकरणाचा आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठावरून द्दहरीरीने पुरस्कार केला. शेजाऱ्यांबरोबर लवद्दचकतेच्या धोरणाचा पुरस्कार करणाऱ्या गुजराल यांनी CTBT ला ठाम द्दवरोध केला. थोडक्यात, इतर राष्ट्रांप्रमाणे भारताच्या परराष्ट्र धोरणातही काही बाबतीत सैद्धांद्दतक संद्दमश्रता द्ददसून येते. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या रालोआ सरकारच्या काळात भारतीय परराष्ट्र धोरण अद्दधकाद्दधक वास्तववादी बनले. सत्तेवर आल्यावर लगेचंच मोदी यांनी शेजारील राष्ट्रांबरोबर मैिीपूणा व सौहादापूणा संबंध प्रस्थाद्दपत करण्यावर व वाढवण्यावर भर द्ददलेला द्ददसतो. १.५.३ भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे णनधाथरक घटक – १) भौगोणलक घटक- भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर देशाच्या भौगोद्दलकतेचाही प्रभाव पडलेला आहे. भारताच्या पद्दिमेस पद्दिम आद्दशया आद्दण पूवेस आग्नेय आद्दशया ही क्षेिे आहेत. या munotes.in

Page 16

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
16 सवा देशाशी भारताचे पूवाापार संबंध आहेत. क्षेिीय साद्दनध्यामुळे या प्रदेशातील समस्या, संघषा, राजकारण, अथाकारण यांचा पररणाम भारताच्या धोरणावर होतो. पूवीचा सोद्दव्हएत रद्दशया (आताचा रद्दशया) साद्दन्नध्य असल्यामुळे काटेकोरपणे गटद्दनरपेक्षतेचे पालन केले असले तरी त्या देशाबरोबरचे संबंध अमेररकेबरोबरील संबंधापेक्षा वेगळे राद्दहले आहे. पाद्दकस्तान, भूतान, बांग्लादेश या लहान भारतीय शेजाऱ्यांची सीमा एकमेकांलगत नाही. परंतु त्या सवांची भारताबरोबर भौगोद्दलक सलगता आहे. याचाही पररणाम संपूणा दाद्दक्षण आद्दशयाच्या राजकारणावर होतो. भारताच्या द्दतन्ही बाजूंना असणारे समुह, भारताचा मोठा समुहद्दकनारा, द्दहंदी महासागरातील स्थान याचाही पररणाम परराष्ट्र धोरणावर होतो. द्दहंदी महासागरात होणाऱ्या सवा देशांच्या व्यापारी - सामररक हालचालीमुळे भारताचे धोरण प्रभाद्दवत होते. पररणामी नाद्दवक सामर्थयााचा पाठपुरावा करणे भारतासाठी आवश्यक ठरते. २) ऐणतिाण्क घटक - भारताला प्राचीन काळापासून एक द्दवद्दशष्ट संस्कृती लाभली आहे. यामध्ये भारतीय संस्कृतीच्या काही पारंपररक मूल्यांचा समावेश होतो. शांतता आद्दण सहजीवन या मूल्यांचे प्रद्दतद्दबंब भारताच्या परराष्ट्र धोरणात पडलेले आहे. मोठे आद्दण प्रभावशाली राष्ट्र बनण्याची भारताची महत्वाकांक्षा या ऐद्दतहाद्दसक वारशातूनच पुढे आली आहे. त्याचप्रमाणे परराष्ट्रांच्या आिमणाच्या धोरण, दुसऱ्याचे प्रदेश बळकावण्याला असलेला द्दवरोधही पारंपररक मूल्यांचे प्रद्दतद्दबंब आहे. ३) आणर्थक घटक- परराष्ट्र धोरणाच्या आखणी आद्दण द्दनद्दमातीत आद्दथाक घटक नेहमी महत्वाची भूद्दमका बजावतात. भारताच्या गटद्दनरपेक्षतेच्या धोरणाला राजकीय सामररक, आद्दथाक संदभा आहे. वासाहद्दतक शोषणातून आलेले दाररद्र्य, मागासलेपणा यातून बाहेर पडण्याची गरज सुरुवातीला तीव्र होती. त्याचबरोबर मदतकत्याा राष्ट्रांचा (अमेररका - सो रद्दशया) राजकीय लाभ देणारी आद्दथाक मदत नाकारण्याची द्दहंमतही भारताने दाखद्दवली. सरकारी क्षेि आद्दण आयातीला प्राधान्य देणारे आद्दथाक धोरण राबद्दवल्याचा पररणाम भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर झाला. अलीकडे उदारीकरण- खाजगीकरण- जागद्दतकीकरणाचे आद्दथाक धोरण अंमलात आल्यापासून परराष्ट्रधोरणही बदलले. आंतरराष्ट्रीय अथाव्यवस्थेतील पररणामांचाही (WTO तील एकाद्दत्मकरण) परराष्ट्र धोरणावर प्रभाव पडला. ४) राजकीय व्यवस्र्ा- भारताने संसदीय लोकशाही व्यवस्थेचा स्वीकार केला आहे. भारताच्या संसदीय व्यवस्थेत धोरणाची आखणी आद्दण ते राबवणे यावर मंद्दिमंडळाचा वरचष्ट्मा आहे. munotes.in

Page 17

परराष्ट्र धोरण आद्दण राजनय
17 संसदेची भूद्दमका मुख्यतः राखणदाराची आहे. त्यामुळे सत्तेतील राजकीय नेतृत्वाचा प्रभाव परराष्ट्र धोरणावर पडलेला द्ददसतो. नेहरू आद्दण इंद्ददरा गांधी पंतप्रधान असताना, परराष्ट्र धोरणावर त्यांचेच वचास्व असे. मोरारजी देसाई, राजीव गांधी, अटलद्दबहारी वाजपेयी यांचीही परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमातीतील भूद्दमका महत्वाची होती. पंतप्रधान पदाबरोबरच परराष्ट्रमंिीपदही महत्वाचे असते. वाजपेयी, गुजराल हे प्रभावी परराज्यमंिी होते. भारताच्या परराष्ट्रधोरण द्दनद्दमातीत नोकरशहाही महत्वाची भूद्दमका बजावतात. भारतात पंतप्रधानांचे सद्दचव, पंतप्रधान कायाालयाचे सद्दचव, राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार, परराष्ट्र खात्याचे सद्दचव या पदावरील व्यक्ती महत्वाच्या असतात. पी. एन. ह्कक्सर, पी. सी. अलेक्झांडर, िजेश द्दमश्रा, जे.एन दीद्दक्षत, या व्यक्तीनी देशाच्या परराष्ट्र धोरण द्दनद्दमातीत महत्वाचे योगदान द्ददले आहे. ५) आांतरराष्ट्रीय व्यवस्र्ा इतर कोणत्याही देशाच्याप्रमाणे भारताच्याही परराष्ट्र धोरणावर आंतरराष्ट्रीय व्यवस्थेचा पररणाम झालेला आहे. शीतयुद्ध, महासत्तांमधील तीव्र स्पधाा, आंतरराष्ट्रीय व्यवस्था, यांचा प्रभावही भारताच्या धोरणावर पडला. चीन-रद्दशया संबंध, ईस्त्राईल-पॅलेस्टाईन संघषा अशा घटनांमुळेही देशाचे परराष्ट्र धोरण प्रभाद्दवत झाले. शीतयुद्धोत्तर काळात एकध्रुवीय व्यवस्था, जागद्दतकीकरण, यांची दखल घेऊन देशाचे धोरण बदलावे लागले. १.६. णवद्यापीठीय प्रश्न १) परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय? ते सांगून परराष्ट्र धोरणाची उद्दिष्टे द्दवशद करा २) परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय? परराष्ट्र धोरणाची वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट करा ३) राजनय म्हणजे काय? राजनयाच्या बदलत्या स्वरुपाची चचाा करा. ४) राजनय म्हणजे काय? राजनयाचे प्रकार स्पष्ट करा. ५) राजनयाची आधुद्दनक काळातील आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील भूद्दमका स्पष्ट करा. ६) परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय? भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे द्दनधााररत घटक सांगा. ७) परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय? भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर प्रभाव पाडणाऱ्या घटकांची चचाा करा. munotes.in

Page 18

भारत आद्दण जागद्दतक राजकारण
18 १.७. ्ांदभथग्रर्- १) आंतरराष्ट्रीय संबंध: शीतयुद्धोत्तर व जागद्दतकीकरणाचे राजकारण - अरुणा पेंडसे, उत्तरा सहस्त्रबुद्धे, ओररएंट ब्लॅकस्वॉन, मुंबई 2) आंतरराष्ट्रीय संबंध - डॉ. शैलेंद देवळाणकर, द्दवद्या बुक्स पद्दब्लशसा, औरंगाबाद 3) भारताचे परराष्ट्र धोरण- डॉ शांताराम भोगले, द्दवद्या प्रकाशन, नागपूर ४) आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण राजकारण- डॉ. वासंती रासम, डॉ. कररअप्पपा खापरे, र्डके प्रकाशन, कोल्हापूर ५) भारताचे परराष्ट्र धोरण- सातत्य आद्दण द्दस्थत्यंतर- डॉ शैलेंद्र देवळाणकर, प्रद्दतमा प्रकाशन, पुणे.  munotes.in

Page 19

19 २ भारत आिण ÿमुख महास°ा घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ समकालीन जागितक राजकारणात भारताची वाटचाल. २.३.२ भारत आिण ÿमुख महास°ा २.४ सारांश २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª २.१ उिĥĶे भारत आिण ÿमुख महास°ा या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. महास°ा बनÁया¸या िदशेने भारताची वाटचाल समजून सांगता येईल. २. भारत व ÿमुख महास°ा यां¸या आंतरराÕůीय राजकारणातील भूिमका सांगता येतील. ३.भारत व ÿमुख महास°ाचे आंतरराÕůीय राजकारणातील Öथान समजावून सांगता येईल. २.२ ÿाÖतािवक आंतरराÕůीय राजकारणाचा अËयास करताना ÿÂयेक राÕů आपÐया राÕůिहता¸या संदभाªत धोरण आखताना िदसून येते. राÕůिहत राखÁयासाठी ÿÂयेक राÕůांना इतर राºयासोबत आपले संबंध ÿÖथािपत करावे लागतात आिण Âया ŀिĶकोनातून ÿÂयेक राÕů वाटचाल करत असते. आंतरराÕůीय राजकारणात ºया राÕůाची शĉì ÿभावी असते ते राÕů राÕůिहत योµय पĦतीने साÅय करतात. राÕůाचे परÖपर संबंध पाहता ते बदलÂया Öवłपाचे असतात. Âयामुळे पåरिÖथतीनुप शĉì¸या ÿभावावłन राÕůिहत बदलताना िदसून येतात.आंतरराÕůीय संबंधांमधील शĉì ही हवामानासारखी असते आिण ºयाÿमाणे हवामानशाľ² वादळ आिण पावसाचा अंदाज वतªिवÁयाचा ÿयÂन करतात, Âयावेळी शेतकरी आपÐया भूिमका बदलतात. आंतरराÕůीय राजकारणात कोणतीही पåरिÖथती कायमÖवłपी सार´याच पĦतीने राहत नाही तर ÂयामÅये वेळोवेळी बदल होताना आपÐयाला िदसून येतात. Ļाचे मु´य कारण Ìहणजे आंतरराÕůीय राजकारणाचा पाया हा शĉì आहे आिण या शĉìसाठीच जागितक राजकारणात आपÐयाला संघषª पहावयास िमळतात. Âयामुळे स°ेसाठी संघषª हा सवª काळामÅये आपÐयाला पाहावयास िमळतो स°े िशवाय कोणतेही राजकारण होऊ शकत नाही. Âयामुळे ÿÂयेक राºयाचे संर±ण, उÆनती, िवकासासाठी शĉì हा महßवाचा घटक munotes.in

Page 20

भारत आिण जागितक राजकारण
20 ठरतो. शĉì ही आंतरराÕůीय राजकारणावर ÿभाव टाकते Âयामुळे आंतरराÕůीय राजकारणाचा िवचार करताना शĉì¸या आधारावर ºया काही महास°ा िनमाªण झालेÐया आहेत Âया महास°ांचा आंतरराÕůीय राजकारणातील ÿभाव पाहता भारत आिण महास°ांचे संबंध कोणÂया Öवłपाचे रािहले आहेत याची चचाª करणे øमÿाĮ ठरते. २.३ िवषय िववेचन २.३.१ समकालीन जागितक राजकारणात भारताची वाटचाल. १९९० साला नंतर भारताचे अथªमंýी डॉ. मनमोहन िसंग यांनी खöया अथाªने भारता¸या आिथªक धोरणात अमूल अमुलाú बदल कłन Âयांनी जागितकìकरण आिण उदारीकरण ÿिøया ŀढ केली. Âयां¸या पंतÿधानां¸या काळामÅये हे संबंध जगाशीअिधक ŀढ कłन अमेåरका ,रिशया ,ĀाÆस, िāटन जमªन, ऑÖůेिलया, युरोिपयन संघ यां¸याबरोबर सलो´याचे आिथªक िहतसंबंध िनमाªण कłन खöया अथाªने भारत महास°ा होÁयाची िबजारोपण Âयांनी केली. माननीय पंतÿधान नर¤þ मोदी यांचा कालखंड भारतात २०१४ ¸या लोकसभा िनवडणुकìत स°ांतर होऊन २०१४ ते २०१९ या कालखंडात देशाला नर¤þ मोदी यांचे नेतृÂव लाभले. Âयांनी जागितक Öतरावर भारताची ÿितमा चांगलीच सुधारली असून, जगातील वेगाने िवकिसत होणारा देश Ìहणून भारताकडे आज पािहÐया जात आहे. िवशेष Ìहणजे यात नर¤þ मोदéचा मोठा वाटा आहे. २०१४ ला पिहÐयांदाच सरकार Öथापन होताच Âयांनी जागितक राजकारणात भारताची ÿितमा मजबूत करÁयासाठी अनोखे पाऊल उचलले. ĀाÆसला जाऊन भारत आिण ĀाÆस यां¸यातील धोरणाÂमक मुīांवर नवीन मजबूत संबंधांचा पाया रचला. āाझीलला गेÐयावर ते लोकांशी आिण राÕůाÅय±ांशी इत³या सहजतेने िमसळले कì वषाªनुवष¥ ŀढ असलेÐया संबंधांना ितथेही नवे वळण िमळाले. आज āाझील आिण भारताने ऊज¥पासून इतर अनेक ±ेýात एकý काम करÁयास सुŁवात केली आहे. कोिवडशी लढताना नर¤þ मोदéनी āाझीलला ºया ÿकारे मदत केली, Âया िठकाण¸या राÕůाÅय±ांनी Âयाचे कौतुक केले. मोदéनी ऑÖůेिलयासोबत¸या संबंधांमÅये एक नवा सकाराÂमक अÅयायही जोडला आिण ऑÖůेिलयाचे पंतÿधान मॉåरसन यां¸याशी Âयां¸या मजबूत आिण मैýीपूणª संबंधाचे नवे उदाहरण जगाने पािहले. भारताचे जगाशी िविवध पातळीवर संबंध. कोणÂयाही राÕůाची आिथªक, लÕकरी, राजकìय आिण सामािजक िÖथती ही आंतरराÕůीय राजकारण, इतर देशांशी असलेÐया संबंधांमधील सामÃयª आिण Öथान या मुīांवłन िनिIJत केले जात असले तरी Âया¸या राºयकÂयाªची िकंवा नेÂयाची िवचारसरणी, संवेदनशीलता आिण Öवभाव हे सुĦा महÂवाचे ठरतात. कोणÂयाही राÕůाशी संबंध कोणÂया िदशेने Æयावेत, आंतरराÕůीय Öतरावर आपÐया राÕůाची ÿितमा उंचावÁयासाठी कोणÂया मुīांवर ल± ठेवावे, िĬप±ीय आिण बहòप±ीय संबंधांना कोणती िदशा īायला हवी, िकती गती īायला हवी हे सवª महÂवाचे आहेत. पंतÿधान नर¤þ मोदी यां¸या दूरगामी िवचाराने अमेåरका, िāटन, रिशया, जपान, ऑÖůेिलया, कोåरया, Æयूझीलंड, ĀाÆस आदी देशांशी सकाराÂमक आिण उÂसाही munotes.in

Page 21

भारत आिण ÿमुख महास°ा
21 संबंधांचे नवे पवª सुł झाले. पूवª िकंवा पिIJमेकडील देश आिण आखाती देशांशी भारताचे संबंध ŀढ करÁयासाठी नर¤þ मोदéनी ÿयÂन केले. आज भारता¸या सकाराÂमक ऊज¥चा ÿभाव जगभर ÖपĶपणे पाहायला िमळतोय. भारताची जागितक पातळीवर िविवध ±ेýात आघाडी २०१९ नंतर जागितक Öतरावर भारताची ÿितमा चांगलीच सुधारली असून, जगातील वेगाने िवकिसत होणारा देश Ìहणून भारताकडे पािहले जात आहे. िवशेष Ìहणजे यात नर¤þ मोदéचा मोठा वाटा आहे. २०१४ ला पिहÐयांदाच सरकार Öथापन होताच Âयांनी जागितक राजकारणात भारताची ÿितमा मजबूत करÁयासाठी अनोखे पाऊल उचलले. Âयांनी ĀाÆसला जाऊन भारत आिण ĀाÆस यां¸यातील धोरणाÂमक मुīांवर नवीन मजबूत संबंधांचा पाया रचला. āाझीलला गेÐयावर ते लोकांशी आिण राÕůाÅय±ांशी इत³या सहजतेने िमसळले कì वषाªनुवष¥ ŀढ असलेÐया संबंधांना ितथेही नवे वळण िमळाले. आज āाझील आिण भारताने ऊज¥पासून इतर अनेक ±ेýात एकý काम करÁयास सुŁवात केलीय. कोिवडशी लढताना नर¤þ मोदéनी āाझीलला ºया ÿकारे मदत केली, Âया िठकाण¸या राÕůाÅय±ांनी Âयाचे कौतुक केले. मोदéनी ऑÖůेिलयासोबत¸या संबंधांमÅये एक नवा सकाराÂमक अÅयायही जोडला.आपण भारता¸या ÖवातंÞयाचा ७५ वा अमृत महोÂसव साजरा केला. मागील ७५ वषा«मÅये भारताने अनेक चढउतार पािहले. अनेक आÓहानाचा सामना करत असताना भारत महास°ा होÁया¸या मागाªवर आहे. २०५० पय«त महास°ा होÁयाचे लàय गाठता येईल, असे तº²ांचे मत आहे. खरे तर भारत ही जगातील सहावी मोठी अथªÓयवÖथा आहे. लÕकरी सामÃयाªत हा चौÃया øमांकाचा शिĉशाली देश आहे. भारत हा जगातील सवाªत मोठी युवा शĉì असलेला देश आहे, जो िवकासाला वेगाने पुढे नेÁयास स±म आहे. अचूक आिण ÿभावी मुÂसĥेिगरीचा पåरणाम Ìहणून जागितक Öतरावर भारताचे Öथान सातÂयाने मजबूत होत आहे.कोरोना¸या काळात जगाने भारता¸या औषध आिण आयटी उīोगातही भारताची अभूतपूवª कामिगरी पािहली. जगात चौÃया øमांकावर उभा असलेला भारत अवकाश ±ेýात आपली ताकद दाखवत आहे. पायाभूत सुिवधांचा झपाट्याने िवÖतार होत आहे आिण ÿिशि±त कामगारांची वाढती सं´या यामुळे भारताला उÂपादन क¤þ बनवता आले आहे. भारताचा वाढता आिथªक िवकास दरही जगाचे ल± वेधून घेत आहे. बदलÂया आिथªक पåरिÖथतीत िवदेशी गुंतवणुकìचा वेग वाढत आहे. उÂपादनापासून ते मािहती तंý²ानापय«त, रासायिनक उīोगापासून इले³ůॉिन³स उīोगापय«त, कृषी ±ेýापासून ते सेवा ±ेýापय«त भारत जगा¸या नकाशावर आपले अिÖतÂव िनमाªण करीत आहे. ऑÖůेिलया¸या लोवी इिÆÖटट्यूटने नुकÂयाच जाहीर केलेÐया एिशया पॉवर इंडे³स २०२१ नुसार, अमेåरका, चीन आिण जपाननंतर भारत जगातील सवाªत शिĉशाली देशांमÅये चौÃया øमांकावर आहे. भारतीय लÕकरी ±ेýात झपाट्याने आधुिनकìकरण होत आहे, ºयामुळे केवळ संर±ण उपकरणां¸या िनिमªतीतच वाढ होत नाही, तर परकìय गुंतवणूक ही वाढत आहे. आज भारताचे सैÆय कोणÂयाही शĉìला आÓहान देÁयास स±म आहे. आता काळाची गरज आहे कì, साकª देशांÓयितåरĉ भारताने कंबोिडया, Ìयानमार, िफिलिपÆस, थायलंड, िÓहएतनाम, िसंगापूर, मलेिशया, इंडोनेिशया इÂयादी आिशयाई देशांसोबत तांिýक, आिथªक आिण धोरणाÂमक संघटना तयार करÁयात महÂवाची भूिमका बजावली पािहजे. munotes.in

Page 22

भारत आिण जागितक राजकारण
22 चीन¸या कĘरतेने úासलेले दि±ण आिशयाई देश भारता¸या सैÆयासोबत एक मोठी संघटना तयार कł शकतात. यामुळे भारतीय लÕकराचा आवाका तर खूप वाढेलच, पण सागरी ±ेýात चीनचा वाढता ÿभावही रोखता येईल. या देशांसोबत¸या Óयापारातून भारताला दोन मोठे फायदे होतील. ÿथम Óयापारातील ÿचंड वाढ भारता¸या उÂपादनाचे क¤þ बनÁया¸या उिĥĶाला चालना देईल. दुसरे Ìहणजे Łपया¸या आंतरराÕůीय Öवीकृतीची ÓयाĮी वाढवून, आिथªक िÖथरतेचा आधारही वाढेल. इľायल¸या वåरķ नेÂयांनी भारताला ÖवातंÞयाची ७५ वष¥ पूणª केÐयाबĥल अिभनंदन केले असून, देश एक ÿादेिशक आिण जागितक शĉì Ìहणून उदयास येत आहे. Âयाच वेळी जगाला एक चांगले Öथान बनवÁया¸या िदशेने भारत ‘इनोÓहेशनची महास°ा’ बनेल. इąायलचे राÕůाÅय± आयझॅक हरगोझ यांनी भारता¸या ÖवातंÞया¸या ७५ वषा«¸या कायªøमाला हजेरी लावली असता भारत-इąायल राजनैितक संबंधांना ३० वष¥ पूणª झाÐयाबĥल आठवणéना उजाळा िदला. यावेळी बोलताना हरगोज Ìहणाले कì, भारत एक ÿादेिशक आिण जागितक शĉì Ìहणून झपाट्याने ÿगती करीत आहे. भारता¸या सहभागाची पातळी िजतकì जाÖत असेल ितत³या वेगाने सकाराÂमक बदल घडतील, असा Âयांना िवĵास आहे. भारतीय राÕůीयते¸या अिभमाना¸या गौरव सोहÑयाचा इąायल हा भागीदार आहे. आÌही Âयांना शांती आिण समृĦी¸या शुभे¸छा देतो. उººवल भिवÕयाचे वचन पाळत आÌही दोघेही असेच एकý काम करत राहó. दोÆही देशां¸या ÿाचीन गौरवशाली इितहासाचा उÐलेख कłन इąायलचे राÕůाÅय± Ìहणाले कì, दोÆही ÿाचीन देश शतकानुशतकां¸या िशकवणी आिण वारशाने समृĦ आहेत. Âयामुळे एक ÿकारे इąायलनेही भारत येÂया काही वषा«त महास°ा बनेल हे माÆय केलंय, पण Âयासाठी भारताला काही धोरणाÂमक बदलही करावे लागणार आहेत. जगा¸या बदलÂया पåरिÖथतीत महास°ा बनÁयासाठी मजबूत अथªÓयवÖथा असणे अÂयंत आवÔयक आहे. कोणÂयाही महास°ा देशा¸या आिथªक धोरणां¸या िदशाही परराÕů धोरणावłनच ठरतात. जागितक बँके¸या अहवालानुसार २०५० पय«त जगा¸या अथªÓयवÖथेत ६० ट³के वाटा आिशयाई देशांचा असेल. आंतरराÕůीय नाणेिनधी¸या जुलै २०२२ ¸या अहवालानुसार, २०२१ मÅये भारताचा जीडीपी वाढीचा दर जगात सवाªिधक होता आिण २०२२ मÅयेही तो सवाªिधक राहÁयाची अपे±ा आहे. यामÅये मेक इन इंिडया कायªøमाने ÿमुख भूिमका बजावली आहे, ºयामुळे औīोिगक बळासह जीडीपी मजबूत झाला. आज परदेशी कंपÆया Âयांचे Èलांट उभारÁयासाठी भारताकडे वळत आहेत.असा अंदाज आहे कì, २०३० पय«त भारत जपानला मागे टाकून जगातील ितसरी सवाªत मोठी अथªÓयवÖथा बनेल. Âयानंतर भारताचा जीडीपी सÅया¸या २.७ िůिलयन डॉलरवłन ८.४ िůिलयन डॉलर होईल. भारतातील मोठ्या मÅयमवगाªमुळे २०२० ¸या तुलनेत २०३० पय«त उपभोगा¸या वÖतूंची मागणी दुÈपट होईल. यामुळे बाजाराचा आकार १.५ िůिलयन वłन ३ िůिलयन डॉलरपय«त वाढेल. भारताची वाढती úाहक बाजारपेठ हे गुंतवणूकदारां¸या आकषªणाचे क¤þ आहे. ४ जी तंý²ानाने भारतातील ई-कॉमसª कंपÆया आिण ÖटाटªअÈसना मोठी चालना िदली आहे. आता ५ जीमुळे भारतातील बाजाराची रचनाच बदलेल. िकंबहòना, येÂया काळात तोच देश वेगाने महास°ा बनणार आहे, ºयाकडे आधुिनक तंý²ान असेल. तंý²ानात गुंतवणूक केÐयािशवाय कोणताही देश महास°ा होÁयाचा िवचारही कł munotes.in

Page 23

भारत आिण ÿमुख महास°ा
23 शकत नाही. इąोने रॉकेटĬारे १०४ उपúह अवकाशात पाठवून जगाचे ल± वेधून घेतले, हा भारता¸या तंý²ानाचा चमÂकार होता. आज इąो जगातील सवाªत ÖवÖत उपúह बनवÁयासाठी ओळखली जाते. केवळ िवकसनशीलच नाही तर िवकिसत देशही आपले उपúह अवकाशात पाठवÁयासाठी इąोसोबत करार करÁयास उÂसुक आहेत. आता भारताने कृिýम बुिĦम°ा, अनुवांिशक अिभयांिýकì, रोबोिट³स यांसार´या ±ेýात संशोधन आिण गुंतवणुकìवर अिधक भर िदला पािहजे. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनीसुĦा गेÐया काही िदवसांपूवê गुजरातमधील गांधीनगर येथील िगÉट िसटी येथे देशातील पिहÐया आंतरराÕůीय बुिलयन ए³सच¤जचे उĤाटन केले असता िसंगापूर, िāटन, अमेåरका यांसार´या देशां¸या पंĉìत भारतही सामील झाÐयाचे Âयांनी यावेळी सांिगतले. भारत शतकानुशतके आंतरराÕůीय Óयापार आिण आयात-िनयाªत करीत आहे, माý ÖवातंÞयानंतर कमकुवत दूरŀĶीमुळे Âयाकडे दुलª± करÁयात आÐयाचे पंतÿधान मोदéनी अधोरेिखत केले होते. दुसरीकडे बदलत जाणारे जागितक संदभª, मÅय आिशयातील राजकìय चढाओढ, भारत-अमेåरका संबंध, अथªÓयवÖथेवर महागाईचा पåरणाम यामुळे महास°ेकडे सुł असलेÐया घोडदौडीला लगाम लागतो काय, अशीही श³यता तº²ांकडून वतªवÁयात येत आहे. िवशेष Ìहणजे युरोपीय देश आिण भारताची तुलना करायची झाÐयास भारताची लोकसं´या आिण चांगला जीडीपी याबाबतीत युरोपीय देश भारताची ÿगती नाकाł शकत नाहीत. जीडीपीत आणखी Öथैयª आणÁयासाठी भारताला आणखी काही वष¥ काम करावे लागेल. यासाठी आिथªक िनयंýण आिण योµय नीती राबवÁयाची गरज आहे. भारत आिथªक महास°ा बनÁया¸या िदशेने वेगाने वाटचाल करत आहे.जग सÅया आंतरराÕůीय संबंधां¸या नÓया युगात ÿवेश करीत आहे. एकňुवीयवाद संपुĶात आला असून िĬňुवीय ÓयवÖथेस मयाªदा आहेत. सÅया¸या पåरिÖथतीत जागितक महास°ा Ìहणून अमेåरका संघषª करीत असÐयाचे ÖपĶ िदसत आहे, असे ÿितपादन परराÕů मंýी एस. जयशंकर यांनी केले. जेजी øॉफडª ओरेशन – २०२१ ला संबोिधत करताना ते बोलत होते.आगामी काळात चीन¸या उदयाकडे ÿमुख जागितक स°ां¸या ताकदी¸या पाĵªभूमीवर िवशेष ल± देÁयाची गरज आहे. २.३.२ भारत आिण ÿमुख महास°ा भारत आिण ÿमुख महास°ाचे संबंध पाहताना अमेåरका, चीन, रिशया Âयां¸या संबंधाची चचाª करणे øमÿाĮ ठरते. भारताचे ÿमुख महास°ाशी संबंध पाहताना ते संबंध कधी कधी सहकायाªचे तर कधीकधी असहकाराचे सुĦा रािहÐयाचे असे िदसून येतात. भारता¸या१९९८ मÅये अणुचाचÁयामुळे भारतावर अनेक ÿकारची िनब«ध लादÁयात आली तरीही ते िनब«ध भारताने यशÖवीरीÂया झुगाłन भारत हा जागितक राजकारणात आज वेगळे Öथान ÿाĮ केले आहे. २.३.२.१ भारत आिण अमेåरका संबंध : भारता¸या ÖवातंÞयापासून, युनायटेड Öटेट्सबरोबर¸या संबंधांमुळे शीतयुĦ-काळातील अिवĵास आिण भारता¸या आिÁवक कायªøमामुळे दुरावले आहेत. अिलकड¸या काही वषा«त munotes.in

Page 24

भारत आिण जागितक राजकारण
24 हे संबंध उबदार झाले आहेत आिण िविवध आिथªक आिण राजकìय ±ेýांमÅये सहकायª मजबूत झाले आहेत. जागितक रचना अमेåरके¸या नेतृÂवामुळे एकňुवीय बनली सोिवयत महासंघा¸या िवघटनाने अमेåरकेला Öपधªक िशÐलक रािहली नाही. १९४५ ते १९९० या काळात भारतीय परराÕů धोरणात Âयांची मैýी अिधक ŀढ बनली होती. भारताचे पारंपाåरक शýू राÕů पािकÖतान हे पूणªपणे अमेåरके¸या अि®त असÐयाने आंतरराÕůीय पातळीवर िवशेषतः युनो मÅये रिशया भारताचा समथªक झाला. सोिवयत महासंघा¸या िवघटनाने जगाची रचना एक ňुवीय झाली. भारताने आपÐया पारंपाåरक िमýाबरोबर अमेåरकेची असणारे िĬपेि±त संबंध मजबूत करणे सुł केले आहेत.भारत-यू.एस. यावर आधाåरत िĬप±ीय संबंध "जागितक धोरणाÂमक भागीदारी" मÅये िवकिसत झाले आहेत.सामाियक लोकशाही मूÐये आिण िĬप±ीय, ÿादेिशक आिण िहतसंबंधांचे वाढते अिभसरण आिण जागितक समÖयाचा िवचार करता भारतातील सरकारने िवकास आिण चांगÐया गोĶéवर भर िदला आहे. मोदी शासनामुळे िĬप±ीय संबंधांना पुनŁºजीिवत करÁयाची आिण अंतगªत सहकायª वाढिवÁयाची संधी िनमाªण झाली आहे.आज भारत-यू.एस. िĬप±ीय सहकायª आहे. ÂयामÅये ÿामु´याने Óयापक-आधाåरत आिण बहò-±ेýीय, Óयापार आिण गुंतवणूक, संर±ण आिण सुर±ा, िश±ण, िव²ान आिण तंý²ान, सायबर सुर±ा, उ¸च-तंý²ान, नागरी आिÁवक ऊजाª, अंतराळ तंý²ान आिण अनुÿयोग, Öव¸छ ऊजाª, पयाªवरण, शेती आिण आरोµय यावर दोÆही देशात सहकायाªÂमक Öवłपाचे संबंध राबवÁयात येत आहेत. १३ ऑ³टोबर १९४९ पंतÿधान नेहł अमेåरका दौöयावर गेले असता अमेåरकेचे अÅय± हॅरी एस. ůðमन यांची भेट घेतली. हा दौरा भारता¸या िवकसनशील शीतयुĦात तटÖथते¸या औपचाåरक घोषणेपूवêचा होता. यामुळे संपूणª शीतयुĦात यूएस-भारत संबंधांचा टोन सेट होतो ÂयामÅये अडथळे िनमाªण होताना िदसतात. १० फेāुवारी १९५९ राÕůीय ÖवातंÞयासाठी महाÂमा गांधé¸या अिहंसक लढ्याने ÿेåरत होऊन, अमेåरकेचे नागरी ह³क नेते मािटªन Ðयूथर िकंग जूिनयर एका मिहÆया¸या दौöयासाठी भारतात आले . ते पंतÿधान नेहł, गांधéचे कुटुंब आिण िमý आिण िवĬानांना भेटले. युनायटेड Öटेट्सला परतÐयानंतर, िकंग Ìहणतो कì या सहलीने अिहंसक ÿितकारासाठी Âया¸या वचनबĦतेची पुĶी केली आिण "Æयाय आिण मानवी ÿितķे¸या संघषाªत पीिडत लोकांसाठी उपलÊध असलेले सवाªत शिĉशाली शľ" Ìहणून गांधीवादी अिहंसे¸या तßव²ानाचा गौरव केला. ९ िडस¤बर १९५९ ला राÕůाÅय± आयझेनहॉवर भारत भेटीवर आले.राÕůाÅय± ड्वाइट आयझेनहॉवर हे देशाला भेट देणारे अमेåरकेचे पिहले अÅय± आहेत. आयझेनहॉवर राÕůपती राज¤þ ÿसाद आिण पंतÿधान जवाहरलाल नेहł यांची भेट घेतात आिण संसदेला संबोिधत केले. १९६२ मÅये यूएस िवīापीठांनी भारतीय तंý²ान संÖथेला मदत केली.नऊ अमेåरकन िवīापीठे आिण यूएस एजÆसी फॉर इंटरनॅशनल डेÓहलपम¤ट (USAID) ÿथम भारतीय तंý²ान संÖथांपैकì एक Öथापन करÁयात मदत केली. कानपूर इंडो-अमेåरकन ÿोúाम अंतगªत, अमेåरकन फॅकÐटी सदÖयांनी एका दशकात नवीन िवīापीठात शै±िणक कायªøम munotes.in

Page 25

भारत आिण ÿमुख महास°ा
25 आिण संशोधन ÿयोगशाळा िवकिसत करÁयास सहकायª केले. ही भागीदारी दोÆही देशांमधील उ¸च िश±ण सहकायाª¸या अनेक उदाहरणांपैकì एक आहे. १९६२भारत आिण चीनमÅये वादúÖत सीमेवłन युĦ सुł झाले. पंतÿधान जवाहरलाल नेहł यांनी राÕůाÅय± जॉन एफ केनेडी यांना पý िलहóन युनायटेड Öटेट्सला पािठंबा देÁयाची िवनंती केली. मॅकमोहन रेषेला सीमा माÆय कłन अमेåरकेने या संघषाªत भारताला पािठंबा िदला आिण हवाई मदत आिण शľे पुरवली. १९६५ ¸या भारत-पािकÖतान युĦापय«त, वॉिशंµटन आिण िदÐली यां¸यातील सामåरक आिण लÕकरी संबंध जवळचे होते. १९६३ नॉमªन बोरलॉग उ¸च उÂपादन देणाö या गÓहा¸या वाणांची चाचणी घेÁयासाठी भारतात येतात आिण भारतीय शाľ² डॉ. एमएस Öवामीनाथन यां¸यासोबत¸या Âयां¸या सहकायाªमुळे "हåरतøांती" झाली Âयामुळे भारताने अÆनटंचाईपासून Öवयंपूणªतेकडे वाटचाल केली. १९७१ भारत पािकÖतान¸या युĦात पूवª पािकÖतानमÅये पािकÖतानी सैÆयाने आपÐयाच नागåरकांिवŁĦ केलेÐया िहंसाचाराचे पुरावे असूनही अमेåरका पािकÖतान¸या बाजूने उभी रािहली.Ļाच वषê भारताने ऑगÖटमÅये सोिÓहएत युिनयनसोबत वीस वषा«¸या मैýी आिण सहकायाª¸या करारावर Öवा±री कłन नवीन िमý शोधÁयास सुŁवात केली. १९७४ भारताने आपले पिहले आिÁवक Öफोट घडवून आणले, संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषदे¸या पाच Öथायी सदÖयां¸या बाहेर अणु ±मता घोिषत करणारे भारत पिहले राÕů बनले. या िनणªयामुळे युनायटेड Öटेट्स आिण भारत यां¸यात काही काळ तणाव िनमाªण झाला होता. १ जानेवारी १९७८ अमेåरकेची अÅय± काटªर भारत दौöयावर आले असता भारताचे राÕůपती नीलम संजीव रेड्डी आिण पंतÿधान मोरारजी देसाई यांची भेट घेतली आिण संसदेला संबोिधत केले. अमेåरके¸या राÕůाÅय± ¸या दौöयानंतर मोरारजी देसाई यांनी जूनमÅये वॉिशंµटनला सहा िदवसीय अिधकृत भेट िदली. १९७८ मÅये काटªर ÿशासनाने आिÁवक अÿसार कायदा लागू केला, Âयावर भारताने Öवा±री करÁयास नकार िदला Âयामुळे अमेåरकेने भारतात िदली जाणारी आिÁवक मदत बंद केली. १९८२ मÅये अमेåरका आिण भारतातील तणावपूणª संबंध सुधारÁयासाठी पंतÿधान इंिदरा गांधी यांनी राÕůाÅय± रोनाÐड रेगन यांची भेट घेतली. गांधéनी Óहाईट हाऊसमधील भाषणात युनायटेड Öटेट्स आिण भारत यां¸यातील फरक अधोरेिखत केला, पण दोघांनीही "एक समान ±ेý शोधले पािहजे, व एकमेकांना सहकायª केले पािहजे असा संदेश आपÐया दौöयात िदला. या दौöयानंतर युनायटेड Öटेट्सने भारता¸या तारापूर पॉवर Èलांटसाठी आवÔयक असलेÐया युरेिनयम गेÐयावर काही काळापूतê बंदी आणली Âयानंतरचार वषा«नंतर हे नेते सहकायª वाढिवÁयास आिण अणुऊज¥वरील िववाद सोडिवÁयास सहमती दशªवताना िदसले Âयामुळे या काळात भारत अमेåरका संबंध सहकायाª¸या धोरणावर पुढे वाटचाल करताना िदसून आले. munotes.in

Page 26

भारत आिण जागितक राजकारण
26 १९८४ भारतातील भोपाळ येथील अमेåरकन मालकì¸या युिनयन काबाªइड कìटकनाशक ÈलांटमÅये िवषारी वायू आिण रासायिनक गळतीमुळे हजारो लोकांचा मृÂयू झाला. आगामी वषा«मÅये मृÂयू आिण अपंगÂवाचा आकडा हजारŌ¸या घरात गेÐयाने भारताने कंपनी¸या मु´य कायªकारी अिधकाö याचे युनायटेड Öटेट्सकडून ÿÂयापªण करÁयाचा अयशÖवी ÿयÂन केला. या घटनेमुळे अमेåरका-भारत संबंधांना हानी पोहोचली आिण अनेक वषा«नी िĬप±ीय संबंध गुंतागुंतीचे होत गेले. १९९० मÅये अमेåरकेचे उपराÕůीय सुर±ा सÐलागार रॉबटª गेट्स काÔमीरमÅये वेगाने वाढणाöया बंडखोरीवłन तणाव कमी करÁयासाठी भारत आिण पािकÖतानचा दौरा केला. तसेच पािकÖतान आिण भारत यां¸यातील संभाÓय अणुयुĦा¸या भीती¸या पाĵªभूमीवर हा दौरा होता. १९९१ नंतरचे भारत – अमेåरका संबंध: १९९१ पासून खाजगीकरण, उदारीकरण ,जागितकìकरणाची ÿिøया या नÓया बदलामुळे भारताने आपÐया पारंपाåरक समाजवादी धोरणाला सोडिचĜी िदली.भारतात थेट परकìय गुंतवणूक व बहòराÕůीय कंपÆयाला भारतीय बाजार पेठ खुली झाली, औīोिगकìकरण पĦतशीर झाले. १९९२ ¸या क¤þीय अथªसंकÐपात अिधक उदारीकरण Öवीकाłन अथªÓयवÖथेला नवे वळण िदले गेले. या नÓया वळणामुळे अमेåरका ÿभािवत झाली आंतरराÕůीय नाणेिनधी , जागितक बँक यां¸या मदतीने उदारीकरणाची व जागितककरणाची ÿिøया ŀढ झाली.भारताची महाकाय बाजारपेठ अमेåरकेला उपलÊध झाÐयाने परÖपर मैýी व सहकायाªची नवीन पवª सुł झाले. अमेåरकेने आिथªक व औīोिगक अंगाने िवचार कłन चीन व पािकÖतान पे±ा भारताला अिधक पसंती िदली. युनो¸या िनणªय ÿिøयेत भारताने अमेåरके¸या बाजूने आखाती युĦात कौल िदला. भारता¸या आखाती युĦातील सहकायाªबĥल अमेåरकेने भारताचे कौतुक केले. भारताने इजराइल या अमेåरके¸या िमý राÕůाशी अनुकूल धोरण ÖवीकारÐयाने अमेåरकेने काÔमीर ÿijावर भारतातला अनुकल भूिमका घेतली व िसमला कराराला माÆयता िदली. जॉजª बुश¸या काळातील भारत- अमेåरका- संबंध : १९९२ साली अमेåरकेचे राÕůाÅय± यांनी भारत व पाक संबंधाबाबत चचाª व सहकाराचा िवचार मांडला. १९९२ साली भारत -अमेåरका नौदलाचा संयुĉ अËयास सराव झाला. पुढे अमेåरकेत डेमोøॅिटक प±ाचे िबल ि³लंटन राÕůाÅय± झाÐयानंतर दोÆही देशातील संबंधांना नवे वळण ÿाĮ झाले. ®ी ि³वंटन यांनी Ĭीप±ीय संबंध मजबूत करÁयासाठी उ¸चÖतरीय ÿितिनधी मंडळ पाठवले. शीतयुĦो°र काळात भारत अमेåरका धोरणात असे सकाराÂमक बदल झाले तरी देखील एन.पी.टी.व सीटीबीटी या आिÁवक िनयंýण करारावर सही करÁयासाठी दबाव भारतावर वाढला होता. पी Óही नरिसंगराव यां¸या काळातील भारत -अमेåरका संबंध : तÂकालीन पंतÿधान पी Óही नरिसंहराव यांनी अमेåरकेला भेट िदली याÿसंगी दोÆही देशात लोकशाही,मानवािधकार उदारमतवाद, जागितक शांतता आिण िÖथरता ±ेýात सहकायाªचे संयुĉ घोषणापý जाहीर केलेयामुळे दोÆही देशातील संबंधांना गती ÿाĮ झाली. munotes.in

Page 27

भारत आिण ÿमुख महास°ा
27 १९९७ नंतरचे भारत -अमेåरका संबंध: १९९७ साली तÂकालीन पंतÿधान इंþकुमार गुजरात व ®ी िबल ि³लंटन यांची संयुĉ राÕů संघटनेत भेट झाली. पंतÿधान अटल िबहारी वाजपेयी यां¸या कायªकाळात १९९८ साली भारताने अणुचाचणी घेतली. या चाचÁयानंतर अमेåरकेने भारतावर कडक आिथªक िनब«ध लादले. भारताने केलेली केलेÐया अणुचाचणीनंतर भारत – अमेåरका संबंधात कटुता िनमाªण झाली. २००० नंतरचे भारत – अमेåरका संबंध : सन २००० नंतर वाजपेयी¸या काळात भारत अमेåरका संबंध हे Óयापार उīोग या ±ेýात सहकायाªचे रािहले. अÅय± जॉजª डÊÐयू. बुश यां¸या ÿशासनाने १९९८¸या अणुचाचणीनंतर भारतावर लादलेले सवª अमेåरकन िनब«ध उठवले. बहòतेक आिथªक िनब«ध लादÐया¸या काही मिहÆयांतच िशिथल केले गेले आिण कॉंúेसने १९९९मÅये सवª उवªåरत िनब«ध काढून अमेåरकन अÅय±ांना अिधकृत दशªिवली.२००४ साली भारतात क¤þ सरकारमÅये स°ा पåरवतªन झाले व डॉ. मनमोहन िसंग पंतÿधान बनले. या काळात २००६ साली झालेला दोÆही देशातील नागरी अणुऊजाª सहकायª करार हे एक मोठे वळण होते. २००८ मÅये पािकÖतानातील लÕकर-ए-तैयबा¸या दहशतवाīांनी मुंबईतील ताजमहाल पॅलेस हॉटेलवर हÐला केला. तीन िदवसां¸या या आगीत सहा अमेåरकन नागåरकांसह तीनशेहóन अिधक नागåरकांचा मृÂयू झाला. युनायटेड Öटेट्स FBI अÆवेषक आिण फॉरेिÆसक त² पाठवून भारतीय अिधकाöयांना जवळून सहकायª करते. भारताला ऊजाª िनिमªतीसाठी अनुइंधन व तंý²ान िमळावे Ìहणून २००९ साली बराक ओबामा राÕůाÅय± झाÐयानंतर Âयांनी काही ÿमाणात सहकायª केले व भारताशी असणारे संबंध अिधकŀढ करÁयाचे घोिषत केले. २०१० मÅये ओबामा यांनी संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषदेसाठी भारता¸या मागणीला पािठंबा िदला.भारतीय संÖकृती, लोकशाही ÿणाली व धमªिनरपे±ता या भारतीय परंपरेचे Âयांनी कौतुक केले. मे २०१४ साली माननीय नर¤þ मोदी पंतÿधान बनले क¤þातील स°ा पåरवतªना नंतर भारत अमेåरका संबंधास नवे Öवłप ÿाĮ झाले. पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी अमेåरकेला भेट िदली याही काळात Óयापार उīोग, पयªटन, आरोµय व शै±िणक ±ेýात सहकायाªचे संबंध रािहले आहेत. डोनाÐड ůÌप आिण भारतसंबंध २०१७ साली अमेåरकेत स°ा पåरवतªन होऊन डोनाÐड ůÌप हे राÕůाÅय± बनले Âयांनी िÓहसा बंदी हे धोरण अमेåरकेने ÿथम ÖवीकारÐयाने भारतातून अमेåरकेत नोकरी, िश±णासाठी गेलेÐया व जाणाöया नागåरकांना िÓहसा िवषयक िनब«ध लागू केले . या दरÌयान¸या काळात भारत- अमेåरका संबंध तणावाचे रािहले. आता भारत – अमेåरका अनेक ±ेýात िमýÂवाचे व सहकायाªचे संबंध आहेत या संबंधांमÅये चढउतार िदसून येतात. अमेåरका आपले पािकÖतान िवषयक धोरण हे प±पातीपणे ठेवते Âयाचा दहशतवादी Öतरावर भारताला फटका बसतो. आिशया खंडातील चीन¸या वचªÖवाला शह देÁयासाठी अमेåरका- munotes.in

Page 28

भारत आिण जागितक राजकारण
28 भारताबरोबर सलो´याचे संबंध ठेवते आहे. भारतीय अथªÓयवÖथा बाजारपेठ उदयनमुख महास°ाकडे होणारी वाटचाल ल±ात घेता अमेåरका भारताशी उ°म व सहकायाªचे संबंध ठेवताना िदसून येते. २.३.२.२ भारत आिण रिशया संबंध : १९७१ मÅये भारत-रिशया संबंध िनमाªण करÁयासाठी मैýी, शांतता आिण सहकायाª¸या करारावरही Öवा±री करÁयात आली होती. हा करार तÊबल २०व ष¥ चालला.१९९१मÅये युएसएसआर¸या िवघटनानंतर भारत-रिशयन संबंध बदलले आहेत.शीतयुĦा¸या काळात भारत आिण सोिÓहएत युिनयनमÅये मजबूत सामåरक, लÕकरी, आिथªक आिण राजनैितक संबंध होते. सोिÓहएत युिनयन¸या िवघटनानंतर, रिशयाला भारतासोबतचे घिनķ संबंध वारशाने िमळाले आहेत ºयामुळे दोÆही राÕůांमÅये िवशेष धोरणाÂमक संबंध सामाियक झाÐयाचे िदसून येतात.सोिÓहएत युिनयनचे पतन, भारत आिण चीनचा उदय, अमेåरका-चीन तणाव, अमेåरका-भारत संबंध अिधक घĘ होत गेले आिण रिशयाने पािIJमाÂय देशांशी घेतलेली फारकत Âयामुळे आिण युøेनिवŁĦ¸या युĦामुळे रिशयन-चीनची झालेली जवळीकता रिशयन-भारतीय संबंधांवर काही पåरणाम झाले आहेत.रिशयासोबतचे िĬप±ीय संबंध हे भारता¸या परराÕů धोरणाचे ÿमुख Öतंभ आहेत. भारत रिशयाला एक दीघªकाळ िटकणारा आिण िमý Ìहणून पाहतो. ऑ³टोबर 2000 मÅये "भारत-रिशया धोरणाÂमक भागीदारीबाबत घोषणा" (दरÌयान राÕůाÅय± Óलािदमीर पुितन यां¸या भारत भेटीमुळे) भारत-रिशया संबंध अिधक ŀढ झाले आहेत.राजकìय, सुर±ा, Óयापार ,अथªÓयवÖथा, संर±ण, िव²ान आिण तंý²ान आिण संÖकृती आिण यासह िĬप±ीय संबंधांची जवळजवळ सवª ±ेýात भारत रिशया संबंध ही सहकायाªचे रािहले आहेत. शीतयुĦा¸या काळात भारत रिशया, संबंध तीन Öतंभांवर अवलंबून होते: ● भारताला सोिÓहएत रिशयाकडून शľाľांची िवøì. ● सामाियक सावªजिनक-±ेýात, तंý²ान, आिथªक बाबतीत Óयापक सोिÓहएत रिशयाकडून भारताला Óयापक ÿमाणात मदत करÁयात आली. ● सोिÓहएत युिनयन-भारत िवŁĦ युनायटेड Öटेट्स-पािकÖतान-चीन यां¸यातील सहकायाªÂमक वातावरण. भारत रिशया¸या संबंधा¸या तीन Öतंभांपैकì फĉ एकच थांब सÅया िशÐलक आहे तो Ìहणजे शľाľ Óयापार. रिशया हा भारताला शľाľांचा एक ÿमुख पुरवठादार रािहला आहे. रिशयन उपकरणे अजूनही भारतीय सशľ दला¸या बल संरचनेचा एक मोठा भाग आहेत. परंतु सÅया भारतीय शľाľां¸या बाजारपेठेत रिशयाला Öपध¥चा सामना करावा लागत आहे. शľाľां¸या पुरवठ्यात िविवधता आणÁया¸या आिण Öवतःचा संर±ण उīोग िवकिसत करÁया¸या भारता¸या इ¸छेमुळे अिलकड¸या वषा«त भारताला रिशयन शľाľ िवतरणात काही ÿमाणात घट झाली आहे.युøेन िवŁĦ¸या युĦामुळे रिशयाने पािIJमाÂय देशांशी संबंध तोडÐयाने चीन¸या िदशेने आपला वळण वाढिवले आहेत. अमेåरका-चीन आिण चीन-भारत तणावा¸या पाÔ वªभूमीवर, रिशयाला भारतासोबतची भागीदारी िटकवणे कठीण होईल असा अंदाज आंतरराÕůीय राजकारणातून Óयĉ होत आहे. munotes.in

Page 29

भारत आिण ÿमुख महास°ा
29 भारतासाठी रिशया हा शľाľांचा आिण अलीकडे तेलाचा महßवाचा पुरवठादार रािहला आहे. रिशयासाठी भारत ही शľाľे आिण तेलाची महßवाची बाजारपेठ आहे. भारत-अमेåरका सुर±ा संबंध तुलनेने नवीन आहेत, तर भारत-रिशया संबंध दोन िपढ्यांहóन अिधक काळ िटकून आहेत. २००४ साली डॉ.मनमोहन िसंग पंतÿधान झाÐयानंतर भारतातची अमेåरकेशी जवळीक वाढली. िविवध ±ेýात अमेåरकेबरोबर ही सहकायª सुł झाली यामुळे रिशयाने – भारताशी असलेÐया संबंधात थोडी पåरवतªनाची भूिमका घेतली. आज क¤þात माननीय पंतÿधान नर¤þ मोदी यां¸या नेतृÂवाखाली असलेÐया सरकारने ही रिशयाबरोबर लÕकरी सािहÂय, दहशतवादािवरोधातील लढा, आिथªक व औīोिगक सहकायª चालू ठेवले आहे. २०१५ मÅये माÖकोतील सैÆय परेडमÅये भारताने सहभाग घेतला होता. रिशया व भारताने नवनवीन ÿकÐपाचे उĤाटन संयुĉपणे केले आहे. भारतातील हेिलकॉÈटर¸या संयुĉ िनिमªतीमÅये संबंधातील नवीन आयाम ÿाĮ झाले आहेत. भारताचे ‘ मेक इन इंिडया ‘ ÿकÐपाला रिशयाने मजबुतीकरण िदले आहे. रिशया हा परमाणु ऊजाªतील भारताचा महßवपूणª भागीदार आहे. २००५ मÅये शांतता उĥेश सहकायª करार झालेला आहे. सन २०१० पासून भारत रिशया सहकायाªला नवे वळण ÿाĮ झाले.’ िā³स ‘ या संघटने¸या Öथापनेत भारत , रिशया, āाझील, चीन ,साऊथ आिĀका या राÕůांनी संयुĉपणे पुढाकार घेतला. कनाªटकातील क¤गा अणुऊजाª ÿकÐपाला रिशयाने सहकायª केले आहे. तिमळनाडूमधील ‘कोडनकुलम’ या अणुऊजाª ÿकÐपाला रिशयाने तांिýक मदत पुरवली आहे. भारताचे इतर देशाशी असणाöया संबंधाबरोबरच रिशयाशी असणाöया जुÆया संबंधात काही चढ उतार होत असले तरीही आजही रिशया भारत मैýीचे संबंध वृिĦगत झालेले आहेत. ऑ³टोबर २००० मÅये "भारत-रिशया राजनैितक भागीदारीवरील घोषणा" वर Öवा±री झाÐयापासून भारत-रिशया संबंधांमÅये गुणव°े¸या बाबतीत एक नवीन वळण आले आहे, ºयामÅये िĬप±ीय संबंधां¸या जवळजवळ सवª ±ेýांमÅये सहकायाªची पातळी वाढली आहे.यामÅये राजकारण, सुर±ा, Óयापार आिण अथªशाľ, संर±ण, िव²ान आिण तंý²ान आिण संÖकृती यांचा समावेश आहे.धोरणाÂमक भागीदारी अंतगªत, सहकारी उपøमांवर िनयिमत संवाद आिण पाठपुरावा करÁयासाठी, राजकìय आिण अिधकृत अशा दोÆही Öतरांवर िविवध गैर-संÖथाÂमक संवाद यंýणा कायªरत आहेत. २०१० मÅये रिशयाचे राÕůाÅय± Óलािदमीर पुितन यां¸या भारत भेटीदरÌयान, राजनैितक भागीदारीचे वणªन “िवशेष आिण िवशेषािधकारÿाĮ राजनियक” Ìहणून केले गेले. राजकìय संबंध दरवषê दोÆही देशां¸या राजकìय नेÂयांमÅये बैठक आयोिजत केली जाते. या बैठकìचे राजकìय ŀĶीने धोरणाÂमक संबंध आहेत.हे देश सामाियक राÕůीय िहता¸या मुद्īांवर अनुकरणीय सहकायª दाखवतात.युनायटेड नेशÆस िस³युåरटी कौिÆसल¸या Öथायी जागे¸या बाबतीत रिशयानेही भारताची पाठराखण केली.उ¸च-Öतरीय िविनमय पातळी ºयामÅये पुढे IGC IRIGC-TEC आिण आंतरराÕůीय उ°र-दि±ण वाहतूक कॉåरडॉरसाठी िवøì आिण खरेदी करते.IRC – ही भारतातील सवाªत मोठी सरकारी यंýणा आहे आिण दोन िवभागांमÅये शाखा आहे: पिहÐयामÅये Óयापार, अथªÓयवÖथा, िव²ान, तंý²ान आिण सांÖकृितक सहकायª समािवĶ आहे. दुसöयामÅये लÕकरी-तांिýक सहकायाªचा समावेश आहे, ºयाचे अÅय± दोÆही munotes.in

Page 30

भारत आिण जागितक राजकारण
30 राÕůांचे संर±ण मंýी आहेत.भारता¸या चीनिवरोधी भूिमकेमुळे राजकìय संबंध ताणले गेले आहेत. Óयापार संबंध: २०२५ पय«त िĬप±ीय गुंतवणूक US$50 अÊज आिण िĬप±ीय Óयापार US$30 अÊज पय«त वाढवÁयाचा दोÆही देशांचा मानस आहे.आिथªक वषª २०२० मÅये िĬप±ीय Óयापार USD 8.1 अÊज होता.२०१३ ते २०१६या काळात दोÆही देशांमधील Óयापारा¸या ट³केवारीत मोठी घट झाली. तथािप, २०१७ पासून Âयात वाढ झाली आिण २०१८आिण २०१९ मÅयेही सतत वाढ िदसून येत आहे. आिÁवक संबंध: अणुऊज¥¸या शांततापूणª वापरा¸या ±ेýात रिशया हा भारताचा महßवाचा भागीदार आहे. कुडनकुलम अणुऊजाª ÿकÐप (KKNPP) रिशया¸या सहकाöयांने तयार केला जातोय तसेच भारत आिण रिशया हे दोÆही देश बांगलादेशमÅये łपपूर अणुऊजाª ÿकÐप राबवत आहेत. अंतराळ संशोधन: उपúह ÿ±ेपण, µलोनास नेिÓहगेशन ÿणाली , åरमोट सेिÆसंग आिण बाĻ अवकाशातील इतर सामािजक अनुÿयोगांसह बाĻ अवकाशा¸या शांततापूणª वापरामÅये दोÆही बाजूने सहकायª धोरण राबवÐया गेले आहे.१९ Óया िĬप±ीय िशखर पåरषदेदरÌयान ISRO आिण ROSCOSMOS यां¸यात मानवी अंतराळ उड्डाण कायªøमा¸या ±ेýातील संयुĉ उपøमांवर एक सामंजÖय करार करÁयात आला आहे. िव²ान आिण तंý²ान: IRIGC-TEC अंतगªत कायªरत िव²ान आिण तंý²ानावरील कायª गट, एकािÂमक दीघªकालीन कायªøम (ILTP) आिण मूलभूत िव²ान सहकायª कायªøम या िĬप±ीय िव²ान आिण तंý²ान सहकायाªसाठी तीन मु´य संÖथाÂमक यंýणा कायªरत आहेत, तर दोÆही देशां¸या िव²ान अकादमी या उपøमांना ÿोÂसाहन देतात.या ±ेýातील उपøमांमÅये भारत-रिशया िāज टू इनोÓहेशन, टेिलमेिडिसनमधील सहकायª, पारंपाåरक ²ान िडिजटल लायāरी (TKDL) तयार करणे आिण िवīापीठांचे रिशया इंिडया नेटवकª (RIN) यांचा समावेश आहे. सांÖकृितक संबंध: अúगÁय िवīापीठे आिण शाळांसह सुमारे 20 रिशयन संÖथा, सुमारे 1500 रिशयन िवīाÃया«ना िनयिमतपणे िहंदी िशकवतात.रिशयन संÖथांमÅये िहंदी Óयितåरĉ तािमळ, मराठी, गुजराती, बंगाली, उदूª, संÖकृत आिण पाली या भाषा िशकिवÐया जातात.भारतीय नृÂय, संगीत, योग आिण आयुव¥द हे रिशयातील लोकांना आवडणाöया इतर काही आवडी अúÖथानी आहेत. munotes.in

Page 31

भारत आिण ÿमुख महास°ा
31 भारतासाठी रिशयाचे महßव ● पूवª लडाख¸या सीमावतê भागात िचनी आøमकतेने भारत-चीन संबंधांना एका वळणावर आणले, परंतु हे भारत रिशयाची संबंध पाहता रिशया चीनसोबतचा तणाव कमी करÁयात हातभार लावू शकतो. ● रिशया भारत संबंधामुळे शľे, हायűोकाबªÆस, अणुऊजाª आिण िहरे यांसार´या सहकायाª¸या पारंपाåरक ±ेýांÓयितåरĉ, आिथªक सहभागाची नवीन ±ेýे उदयास येÁयाची श³यता आहे. ● भारत आिण रिशया अफगािणÖतानमधील अंतर कमी करÁयासाठी काम करत आहेत. ● संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषद आिण आिÁवक पुरवठादार गटा¸या Öथायी सदÖयÂवासाठी भारता¸या उमेदवारीला रिशया समथªन करतो आहे. ● रिशया हा भारताला शľाľ िनयाªत करणारा सवाªत मोठा देश आहे Âयामुळे भारत रिशयाचे संबंध सहकायाªचे असणे गरजेचे आहे ● भारताने बयाªच काळापासून रिशयाकडे एक िवĵासाहª भागीदार Ìहणून पािहले आहे ºयाने Âयाला संयुĉ राÕůांमÅये (UN) पािठंबा िदला आहे, सवª ±ेýांमÅये भारतीय लÕकरी ±मता वाढिवÁयात अिवभाºय भूिमका बजावली आहे आिण Âयाला पिIJमेकडे धोरणाÂमक Öवाय°तेचा सराव करÁयासाठी जागा िदली आहे. २.३.२.३ भारत आिण चीन भारत-चीन संबंधांना अलीकडेच सहकायª आिण Öपध¥चे िम®ण Ìहणून वणªन केले गेले आहे, दोÆही राÕůे २०५० पय«त महास°ा बनतील अशी अपे±ा आहे. भारत-चीन संबंधांचा दीघª आिण गुंतागुंतीचा इितहास आहे, जो सहकायª आिण संघषª या दोÆहéनी िचÆहांिकत आहे. चीन¸या नवीन शासनास १९४९ मÅये भारताने माÆयता िदली. चीनला युनोचे सभासदÂव िमळवÁयासाठी भारताने बरेच ÿयÂन केले. १९५४ मÅये या दोन देशात Óयापारीख सांÖकृितक करार झाला. बांडुंग पåरषदेत चीनने पंचशीलचा Öवीकार केला. हे दोÆही देश लोकसं´या, आकार, नैसिगªक साधना¸या बाबतीत अशा खंडातील समान राÕů आहेत, या दोÆही राÕůाची भूिमका आिशया खंडातील ÿथम दजाªचे राºय बनावे व आिशयाचे नेतृÂव करावी ही आहे. चीन-भारत संबंध िĬप±ीय संबंध आहेत.दोन सावªभौम राÕůांमधील राजकìय, आिथªक आिण सांÖकृितक संबंधांचे संघटन अलीकड¸या काळात हे नाते उबदार आहे तरीही ते अनेक घटकांमधून गेले आहे ºयामुळे सÅयाचे नाते िनमाªण झाले आहे. या दोÆही देशात सीमावादाचे आिण चीन मधून उदयास असणाöया āĺपुýा नदी¸या संदभाªत दोÆही देशां¸या पाÁया¸या वाटणीबाबत असंतोष आहे परंतु सÅया¸या काळात फारसे महßव िदले जात नाही.परंतु Âयाचे िनराकरण झाले नाही तर. नजीक¸या भिवÕयात ते वादाचे ÿमुख कारण बनू शकते. तसेच या दोÆही देशात आिथªक शýुÂव आहे ºयामुळे अनेक वेळा तणावपूणª संबंध िनमाªण झाले आहेत. munotes.in

Page 32

भारत आिण जागितक राजकारण
32 दोÆही देशांमÅये सीमा Ļा जवळ असÐयामुळे Âयात मोठ्या ÿमाणात सीमा वाद आहे. तसेच दोÆहीही देशांना सामाियक सांÖकृितक आिण धािमªक वारसा असूनही२९६२ चे भारत-चीन युĦ आिण अलीकडेच २०२१ मÅये झालेÐया सीमेवरील संघषा«सह गेÐया काही दशकांमÅये संघषª आिण तणावा¸या अनेक घटना घडÐया आहेत आिण Âया आजही चालू आहेत. भारत आिण चीन यां¸यातील आिथªक सहकायाª¸या वाढÂया पातळीĬारे मोठ्या ÿमाणात वाढÐयामुळे, या दोÆही देशात Óयापारी संबंध हे आज मोठ्या ÿमाणात वाढले आहेत. भारत हा चीनचा सवाªत महßवाचा Óयापारी भागीदार आहे आिण दोÆही देश एकमेकां¸या अथªÓयवÖथांमÅये संयुĉ उपøम आिण गुंतवणूकìसह Âयांचे आिथªक संबंध मजबूत करÁयासाठी काम करत आहेत. भारत आिण चीन या दोÆही देशात वाढते आिथªक सहकायª असूनही, भारत आिण चीन हे भौगोिलक राजकìय ÿितÖपधêही आहेत. दोÆही देश आपला जागितक ÿभाव वाढवÁयाचा ÿयÂन करत आहेत आिण आिशया-पॅिसिफक आिण िहंदी महासागरासह अनेक ±ेýांमÅये Âयांचे ÿितÖपधê िहतसंबंध रािहले आहेत. भारत आिण चीन यां¸यातील वादाचा आणखी एक ąोत Ìहणजे आिशया-पॅिसिफक ÿदेशातील Âयांची Öपधाª. भारताने आपला ÿादेिशक ÿभाव वाढवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. भारताने जपान आिण ऑÖůेिलयासह या ÿदेशातील अनेक देशांशी युती केली आहे. दुसरीकडे चीन आपले लÕकरी आिण आिथªक उपिÖथती वाढवून ÿादेिशक वचªÖव ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन करत आहे. १९४९ ते १९६२ दरÌयान¸या पिहÐया टÈÈयात, चीनने अमेåरकेला आपला ÿाथिमक शýू Ìहणून पािहले होते. Âयामुळे अमेåरकन संबंधापासून भारताला तटÖथ आिण दूर ठेवणे हे Âयाचे मु´य उिĥĶ होते. तसेच िवकसनशील जगात भारता¸या ÿभावाचा उपयोग कłन आिशयातील अमेåरकेचा ÿभाव आिण ÿवेश रोखÁयासाठी “आिशयाई एकता” िनमाªण करणे या संदभाªतही चीनची भूिमका संशयाÖपद रािहलेली आहे. १९६२ ¸या भारत चीन युĦात भारता¸या पराभवामुळे भारताचे सोिÓहएत युिनयनसोबतचे संबंध ŀढ झाÐयामुळे चीनला आपÐया सुर±ेची िचंता सताऊ लागली होती. चीनची भूिमका पाहता भारताला Öवीट रिशया¸या ÿभावापासून आिण शĉìपासून वेगळे करÁयाचे रािहले आहे. १९९१ मÅये सोिÓहएत युिनयन¸या पतनानंतर आिण शीतयुĦा¸या समाĮीनंतर चीनसह इतर साÌयवादी राºयांमÅये अमेåरकेला शासनात बदल हवा होता Âयामुळेही ती िचंता ही चीनला सतवत होती.चीनलाही आपला पåरसर सुरि±त ठेवायचा आहे. Âयामुळे याही काळात भारताला अमेåरकेपासून दूर ठेवून सीमावादा¸या माÅयमातून भारतीय सुर±ेचा धोका िनमाªण करÁयात येईल ÿयÂन करताना आपÐयाला िदसून येतो. भारतावर अंकुश ठेवÁयासाठी पािकÖतानला गुंतवून ठेवÁयाचेही Âयाचे धोरण होते. munotes.in

Page 33

भारत आिण ÿमुख महास°ा
33 २००० ¸या दशका¸या मÅयापय«त, अमेåरका-चीन संबंधांचे सामाÆयीकरण आिण रिशयाबरोबरची भागीदारी Ìहणजे चीनसाठी अनुकूल शĉì संतुलन होते आिण पåरणामी, भारत-चीन संबंधांमÅये तणाव िनमाªण होऊ लागला.२०१३ मÅये शी िजनिपंग राÕůाÅय± झाÐयानंतर, बीिजंग¸या वाढÂया जागितक ŀढिनIJयीतेमुळे, यूएस-चीन संबंध िबघडले आहेत आिण पåरणामी भारत-चीन संबंधांमÅये बö याच ÿमाणात संघषª झाला आहे. २००८-०९ पासून सीमावतê भागात चीन¸या वाढÂया जबरदÖती वतªनामुळे सीमाÿij भारत चीन¸या संबंधातील आघाडीचा मुĥा ठरताना िदसून येतो. २०२० हे वषª भारत-चीन संबंधांसाठी महßवपूणª ठरले कारण पूवª लडाखमधील गलवान खोöयातील िहंसक संघषाªने Âयांची गितशीलता मूलभूतपणे बदलली असून चीन जाणीवपूवªक भारत भारता¸या सीमा वादा¸या संदभाªत खोड्या करताना िदसून येतो. २.४ सारांश भारत आिण महास°ा यां¸यातील संबंधाचे Öवłप पाहता हे सबंध काही वेळा तणावपूणª िÖथतीत रािहलेले आहेत तर काही वेळा सहकायाªचे रािहलेले आहेत. कोणÂयाही राÕůाला आपÐया आिथªक सामािजक सांÖकृितक िवकासासाठी तणावाचे संबंध हे कायमÖवłपी ठेवणे श³य नाही Âयामुळे महास°ाशी जुळवून घेणे हे ÿÂयेक राÕůाला øमÿाĮ ठरते. Âयामुळे भारताने काळानुłप महास°ाशी संबंध ठेवताना आपÐया संबंधात वेळोवेळी बदल केÐयाचे िदसून येते. आपली ÿगती तपासा समकालीन राजकारणातील भारता¸या सīिÖथतीचे भूिमकेचे वणªन करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ भारत अमेåरका संबंधावर भाÕय करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ भारत चीन सीमा वादावर ÿकाश टाका. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 34

भारत आिण जागितक राजकारण
34 २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª India-U.S. Relations,July 19, 2021.Congressional Research Service https://crsreports.congress.gov Satyajit Mohanty, “Sino-Indian Trade Relations: An Uncertain Future,” IPCS Papers, Feb. 2, 2010,http://ipcs.org/article/china/sino-indian-trade-ties-an-uncertain- B. Raman, “Sino-Indian trade: It's helping only China,” Rediff Papers, Jan. 28, 2008, http://www.rediff.com/money/2008/jan/28china.htm. Liu Xiaoxue, “60Th Anniversary of China-India Relations: To Develop Closer Economic and Trade Cooperation,” March 23, 2010,http://www.china.com.cn/international/txt/2010-03/23/content_19644956_2.htm. Amiti Sen, “Growing Trade Deficit: India keeping close watch on China, mulls steps,” The Economic Times, Feb. 18, 2010.  munotes.in

Page 35

35 ३ भारत आिण शेजारी राÕů घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿाÖतािवक ३.३ िवषय िववेचन ३.३.१ भारताचे शेजारी राÕůािवषयीचे धोरण ३.३.२ भारत-पाक संबंध ३.३.३ भारत-बांगलादेश संबंध २.४ सारांश २.५ अिधक वाचनासाठी संदभª ३.१ उिĥĶे "भारत आिण शेजारी राÕů" या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. भारत आिण शेजारी राÕůाचे संबंध समजावून सांगता येतील. २. भारता¸या शेजारी राÕůाबĥल¸या भूिमका सांगता येतील. ३. भारताचे दि±ण आिशयातील Öथान व साकª मधील Öथान समजावून सांगता येईल. ३.२ ÿाÖतािवक भारत हा अनेक आंतरराÕůीय संघटनांचा संÖथापक सदÖय होता, ºयात संयुĉ राÕů, आिशयाई िवकास बँक, G-20 ÿमुख अथªÓयवÖथा आिण आिलĮतावादी चळवळ यांचा समावेश आहे. भारता¸या परराÕů धोरणाने पारंपाåरकपणे ऐितहािसक आिण सांÖकृितक संबंधां¸या ŀिĶकोनातून शेजार¸या राÕůांकडे पािहले आहे. भारत हा आंतरराÕůीय शांततेचा पुरÖकताª होता. लांबलचक सीमा असलेला एक िवशाल देश Ìहणून, भारताचा आपÐया अनेक शेजारी देशांशी चांगÐया संबंधांचा इितहास आहे. अफगािणÖतान, भूतान, बांगलादेश, चीन, पािकÖतान, बमाª, ®ीलंका, मालदीव, भूतान आिण नेपाळ भारता¸या जवळ आहेत. शेजारील ही राÕůे दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटनेचे (SAARC) सदÖय आहेत. वैयिĉक आिण एकिýतपणे, सदÖय देश ऐितहािसक नातेसंबंध, सामाियक वारसा, समानता आिण Âयां¸या वांिशक, भािषक, धािमªक िविवधतेचे ÿितिनिधÂव करतात. या ÿदेशात भारताचे Öथान अिĬतीय आहे. 1950 ¸या दशकात, भारताची ÿितķा आिण नैितक अिधकार उ¸च होते, ºयामुळे Âयाला पूवª आिण पिIJमेकडून िवकासाÂमक मदत िमळू शकली. 1960 आिण 1970 ¸या दशकात, चीन आिण पािकÖतानशी युĦे, इतर दि±ण आिशयाई देशांशी वाद munotes.in

Page 36

भारत आिण जागितक राजकारण
36 आिण भारत-सोिÓहएत करारावर Öवा±री कłन पािकÖतान¸या अमेåरका आिण चीन¸या समथªनामÅये संतुलन साधÁयाचा भारताचा ÿयÂन यामुळे िवकिसत आिण िवकसनशील देशांमधील भारताची आंतरराÕůीय िÖथती खराब झाली असली तरीही आंतरराÕůीय राजकारणात भारताने आपली एक वेगळी ÿितķा िनमाªण केलेली आहे. Âयामुळे जागितक राजकारणात भारताकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन आज बदलेला आहे. Âयामुळे भारता¸या शेजारी राÕůाशी असलेले असलेले संबंध पाहणे øमÿाĮ ठरते. ३.३ िवषय िववेचन ३.३.१ भारताचे शेजारी राÕůािवषयीचे धोरण भारत हा जगातील दुसöया øमांकाचा सवाªिधक लोकसं´या असलेला देश अरबी समुþ आिण बंगाल¸या उपसागरा¸या जवळ वसलेला आहे. चीन, नेपाळ, भूतान, पािकÖतान, Ìयानमार, ®ीलंका, बांगलादेश आिण अफगािणÖतान हे देश भारता¸या सीमेला लागून आहेत. Ìयानमार आिण ®ीलंका यांची िकनारपĘी भारताला लागून आहे. भारताची जमीन सीमा 15,106.7 िकमी लांब आहे आिण ितची िकनारपĘी 7,516.6 िकमी लांब आहे. लडाख या एकमेव क¤þशािसत ÿदेशात चीन, पािकÖतान आिण अफगािणÖतान यां¸याशी तीन आंतरराÕůीय सीमा आहेत. Âयामुळे भारता¸या शेजारी राÕůाची Âयाची संबंध कोणÂया ÿकारचे आहे Âयाचीही आपÐयाला चचाª करणे गरजेचे आहे. आपÐया 'नेबरहòड फÖटª' धोरणांतगªत , भारत आपÐया सवª शेजाöयांसोबत मैýीपूणª आिण परÖपर फायदेशीर संबंध िवकिसत करÁयासाठी वचनबĦ आहे.भारत हा शेजारी राÕůा¸या िवकासासाठी सिøय भागीदार आहे आिण या देशांमधील अनेक ÿकÐपांमÅये Âयाचा सहभाग आहे.भारताचे 'नेबरहòड फÖटª' धोरण िÖथरता आिण समृĦीसाठी परÖपर फायदेशीर, लोकािभमुख, ÿादेिशक Āेमवकª तयार करÁयावर भर देते.भारताचा या देशांसोबतचा संबंध सÐलागार, आिण पåरणाम-क¤िþत ŀिĶकोनावर आधाåरत आहे, ÂयामÅये ÿामु´याने दळणवळण, सुधाåरत पायाभूत सुिवधा, िविवध ±ेýातील मजबूत िवकास सहकायª,आिथªक सहकायª,लÕकरी आिण संर±ण सहकायª,सुर±ा आिण Óयापक लोक संपकª,तंý²ान हÖतांतरण,आप°ी ÓयवÖथापन व Âयाचे फायदे िवतरीत करÁयावर क¤िþत आहे. दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटना (SAARC) South Asian Association for Regional Cooperation (SAARC) साकª भारतीय उपखंडालाच अलीकड¸या काळात दि±ण आिशया असेही Ìहणतात. दि±ण आिशयात भारत पािकÖतान, नेपाळ, भूतान, बांगलादेश, ®ीलंका, मालदीव अफगािणÖतान व Ìयानमार या राÕůांचा समावेश होतो. या राÕůपैकì भारत एक धमªिनरपे± राÕů आहे पािकÖतान बांगलादेश, मालदीव अफगािणÖतान ही मुिÖलम धमª राÕů आहेत , ®ीलंका बौĦ धमª राÕů आहे तर नेपाळ िहंदुराÕů आहे अशा वेगवेगÑया धमाªची राÕů असूनही Âयातील भारत, पािकÖतान नेपाळ, भूतान, बांगलादेश, ®ीलंका व मालदीव यांनी एकý येऊन दि±ण आिशयाई¸या सवा«गीण िवकासासाठी 1985 मÅये साकª व ±ेýीय संघटनेची Öथापना केली munotes.in

Page 37

भारत आिण शेजारी राÕů
37 आहे. ही सात राÕůे संघटनेची सभासद राÕů आहेत। अलीकड¸या काळात अफगािणÖतानात व हा आठवा सदÖय Ìहणून या संघटनेत सामील झाला आहे. मूळ संकÐपना व Öथापना दि±ण आिशयातील सवा«गीण िवकास Óहावा Âयासाठी या भागात एखादे ±ेýीय संघटन असावे याची जाणीव तÂकालीन बांगलादेशचे अÅय± उर रहमान यांना झाली Âया ŀĶीने Âयांनी एक ÿÖताव तयार केला व तो ÿÖताव Âयांनी दि±ण आिशयातील राÕůांना िवचारिविनमय करÁयासाठी पाठवून िदला या ÿÖतावामÅये नंबर एक दि±ण आिशयामÅये नाटो िकंवा वारसा यासारखे एखादे संघटन असावे. दि±ण आिशया¸या सवा«गी िवकासासाठी या ±ेýातील सवा«नी एकमेकांना सहकायाª¸या भावनेतून मदत करावी. सहकायाªचे ±ेý Ìहणून दळणवळण, आिथªक आिण औīोिगक िवकास, पयªटन इÂयादी मुद्īाम मुद्īांचा यामÅये समावेश करÁयात आला होता या ÿÖतावाबरोबर Âयानी Öवतःसाठी दि±ण आिशयातील राÕůांना भेटी िदÐया. Âयानंतर पåरपýकाĬारे Âयांनी आपले ÿितिनधी आिशयाई देशातील राÕůात पाठवून दि±ण आिशयात एखादे संघटन Öथापन करÁयाचे आवाहन केले एवढेच नाही तर या राÕůांनी एकý येऊन िशखर पåरषद ¶यावी असेही आवाहन केले. या ÿÖतावावर िवचार िविनमय करÁयासाठी सुŁवातीला सातही राÕůा¸या परराÕůीय मंÞयाची सिचवालयाची 21 ते 23 एिÿल 1981 मÅये कोलंबो येथे बैठक झाली. या बैठकìत दि±ण आिशया¸या सहकायाªसाठी एक आराखडा बनवÁयात आला. ÂयामÅये शेती, úामीण िवकास आरोµय व लोकसं´या इÂयादी ही सहकायाªची ±ेý ÿामु´याने ठरिवÁयात आली. िशवाय या ÿÂयेक ±ेýात सखोल अËयास करÁयासाठी त² लोकांची एक सिमती िनयुĉ करÁयात आली. नोÓह¤बर 1981 ऑगÖट 1982 माचª 1983 आिण जुलै 1983 मÅये िठकिठकाणी दि±ण आिशयातील परराÕů सिचवां¸या बैठका झाÐया. ÂयामÅये परÖपरांशी सहकायª करÁयाचे अनेक ±ेý िनिIJत करÁयात आले. Âया ±ेýा¸या िवकासासाठी कायª योजना आखÁयात आÐया Âयानंतर सातही राÕůा¸ये परराÕů मंýी नवी िदÐली येथे एक व दोन ऑगÖट 1983 रोजी एकý आले. या बैठकìत Âयांनी आतापय«त झालेÐया बैठकाचा आढावा घेऊन दि±ण आिशया¸या सहकायाªसाठी दि±ण आिशयाई ±ेिýय सहकायाªचे संघटन Öथापन करÁयाची औपचाåरक घोषणा केली. दि±ण आिशयातील भारत, पािकÖतान, नेपाळ, भूतान बांगलादेश, ®ीलंका, मालदीव या सात राÕůाचे ÿमुख बांगलादेशाची राजधानी ढाका येथे 7 व 8िडस¤बर 1985 मÅये एकý आले.या सात राÕůाने परÖपर सहकायाª¸या भूिमकेतून दि±ण आिशयाई ±ेýीय संघटना अथाªत साकª अिधकृत Öथापना करÁयात आली. या दोन िदवसात या सात राÕůा¸या ÿमुखांनी या ÿदेशातील दाåरþ्य, िनर±रता, कुपोषण, रोगराई यासार´या अनेक ÿijांवर सिवÖतर चचाª केली. एवढेच नाही तर साकª संघटनेचे उिĥĶही या संमेलनामÅये िनिIJत करÁयात आले. दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटना (SAARC) ची Öथापना 8 िडस¤बर 1985 रोजी ढाका येथे साकª चाटªरवर Öवा±री कłन झाली. SAARC मÅये आठ सदÖय राÕůांचा समावेश आहे: अफगािणÖतान, बांगलादेश, भूतान, भारत, मालदीव, नेपाळ, पािकÖतान आिण ®ीलंका. munotes.in

Page 38

भारत आिण जागितक राजकारण
38 असोिसएशनचे सिचवालय 17 जानेवारी 1987 रोजी काठमांडू येथे Öथापन करÁयात आले. साकª चाटªरमÅये नमूद केÐयानुसार असोिसएशनची उिĥĶे पुढील ÿमाणे आहेत: ● दि±ण आिशयातील लोकां¸या कÐयाणास ÿोÂसाहन देणे आिण Âयांचे जीवनमान सुधारणे. ● ÿदेशात आिथªक वाढ करणे. ● सामािजक ÿगती आिण सांÖकृितक िवकासाला गती देÁयासाठी आिण सवª Óयĉéना सÆमानाने जगÁयाची आिण Âयां¸या पूणª ±मतेची जाणीव कłन देÁयाची संधी ÿदान कłन देणे. ● दि±ण आिशयातील देशांमÅये सामूिहक आÂमिनभªरता वाढवणे आिण मजबूत करणे. ● परÖपर िवĵास, एकमेकांना समजून घेणे आिण एकमेकां¸या समÖयांची सोडवणूक करÁयासाठी योगदान देणे. ● आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक, तांिýक आिण वै²ािनक ±ेýात सिøय सहकायª आिण परÖपर सहाÍयाला ÿोÂसाहन देणे व िवĵास िनमाªण करणे. ● दि±ण आिशयाई राÕůांमÅये सामूिहक िहतसंबंधा¸या िवषयावर दि±ण आिशयाई राÕůांमÅये Óयापार संघ आिण आंतरराÕůीय संघटना बरोबर सहकायª वाढवणे. ● समान िहतसंबंधां¸या बाबéवर आंतरराÕůीय मंचांवर आपापसात सहकायª मजबूत करणे. सवª Öतरावरील िनणªय एकमताने ¶यायचे आहेत; आिण िĬप±ीय आिण वादúÖत मुĥे असोिसएशन¸या चच¥तून वगळÁयात आले आहेत. साकªचे ÿमुख तÂवे दि±ण आिशयातील सवªच राÕůांनी दि±ण आिशया¸या िवकासासाठी सहकायाªसाठी ÿगतीसाठी आधारभूत ठरतील अशी खालील तßवे Öवीकारलेली आहेत 1) साकª¸या सदÖय राÕůाचे परÖपर सावªभौमÂवा¸या आिण भौगोिलक एकाÂमतेचा आदर करणे. 2) परÖपर अंतगªत कारभार हÖत±ेप केला जाणार नाही. 3) सदÖय राÕůामÅये समानता असेल. 4) परÖपरां¸या िहत व फायīासाठी ÿयÂन केले जातील. 5) साकª¸या Óयासपीठावर झालेले करार सदÖय राÕůांनी इतर राÕůाबरोबर केलेÐया कराराची जागा घेणार नाहीत. munotes.in

Page 39

भारत आिण शेजारी राÕů
39 साकª रचना साकª िशखर पåरषद मंýी पåरषद Öथायी सिमती कायªøम सिमती तांिýक सिमÂया कायªरत गट कृती सिमÂया साकª अÅय±पद साकª सिचवालय सरिचटणीस संचालक साकª िशखर पåरषद राºय ÿमुखां¸या िकंवा सदÖय राÕůां¸या सरकारां¸या बैठका हा साकª अंतगªत िनणªय घेणारा सवō¸च अिधकार साकª िशखर पåरषदेला आहे. भारत आिण साकª भारत साकªचा संÖथापक सदÖयांपैकì एक देश असÐयामुळे भारत सार´या सनदेतील उिĥĶ्याÿमाणे दि±ण आिशयाई देशा¸या िवकासासाठी राबवलेÐया िविवध उपøमांना पािठंबा देतो. िविवध ±ेýात सहकायª साÅय करÁयासाठी आ°ापय«त अठरा साकª िशखर पåरषदा झाÐया आहेत.भारताने साकª¸या माÅयमातून सवª सदÖय राÕůांशी आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक, शै±िणक, राजकìय ŀिĶकोनातून आपले संबंध वाढवले आहेत.भारताने साकª¸या माÅयमातून दि±ण आिशयाई देशात शांतता िनमाªण करÁयासाठी ÿयÂन सुł ठेवले आहेत. भारत हा दि±ण आिशयातील सवाªत मोठा देश आहे 1947 पय«त भारत, पािकÖतान, बांगलादेश हे एकच होते आिण Ļा िवÖतृत ÿदेशाला भारतीय उपखंड Ìहटले जात असे. भारत इतर देशांपे±ा मोठा व उजवा आहे. नÓया संिवधानातंगªत अनेक आदशª व सवªसामाÆय मूÐय¸या आधारावर भारतात सशĉ राजकìय संÖथा िनिमªती िनमाªण झाली. भारतीय नेÂयांनी सुŁवातीला जागितक राजकारणात आघाडीची भूिमका िनभावली आहे. ितसöया जगाचे Öवतंý अिÖतÂव कायम ठेवÁयासाठी भारताने जागितक राजकारणात अिलĮतावादा¸या łपाने नवीन चळवळ उभी केली आहे.परंतु भारताचे Öवतःचे धोरण रिशया¸या बाजूने झुकÐयाने दि±ण आिशयातील आिण देशही Öवतःसाठी आधार शोधू लागले यामुळे भारताचा दबदबा जगात जरी वाढला तरी शेजारी राÕůे माý काहीÔया संशयी नजरेने भारताकडे पाहó लागली होती. भारत दि±ण आिशयातील भौगोिलक ŀĶ्या मÅयवतê Öथानावर आहे. Âयामुळे ÿÂयेक देशाची सीमा भारता¸या सीमेला िभडते.Âयामुळेम Óयापार munotes.in

Page 40

भारत आिण जागितक राजकारण
40 सहज होता, दळणवळण सहज होईल आिण परÖपर सहकायाªतून िवकास कłन घेता येईल असे असताना ही सुĦा भारता¸या सीमेवर अनेक राÕůाि¸य सीमेवर चकमकì वाढू लागÐया आहेत.1998 मÅये भारताने अणुचाचणी घेतÐया Ļा सवªच पåरिÖथतीमुळे दि±ण आिशयातील देशांमÅये आिथªक सामािजक तांिýक सहकायª होऊ शकले नाही राजकìय अिवĵास व मतभेद यामुळे सवª ±ेýात सहकायाª¸या ÿयÂनांना अडथळा िनमाªण झाला भारता¸या दि±णाछेतील मÅयवतê Öथानामुळे आिण एकूण सवा«गीण ÿगतीमुळे वाÖतिवक अÆय देशांना फायदा होऊ शकतो पण दुद¨वाने नुकसान अिधक झाले आहे या Ļाला भारताÿमाणे आिण देशही जबाबदार आहेत Âयाबĥल. भारताने 20 जुलै 2022 रोजी साकª देशांसोबत 13 ÿादेिशक Óयापार करार (RTAs)/मुĉ Óयापार करार (FTAs) केले आहेत.तंý²ानाची फळे वाटून घेÁया¸या आपÐया वचनबĦतेत भारत ठाम आहे.आपÐया शेजार¸या समिवचारी देशांसोबत ÿगती संदभाªत भारताचा पुढाकार पाहता भारताने नॅशनल नॉलेज नेटवकª (NKN) चा िवÖतार ®ीलंका, बांगलादेश आिण भूतानपय«त केला आहे.भारताने दि±ण आिशयाई उपúह ®ीहåरकोटा येथून मे 2017 मÅये ÿ±ेिपत केला आहे.साकª ÿदेशातील आप°ी जोखमी¸या सवा«गीण ÓयवÖथापनासाठी भारताने साकª आप°ी ÓयवÖथापन क¤þ (IU) ¸या अंतåरम युिनटचेही आयोजन केले होते.ते गुजरात आप°ी ÓयवÖथापन संÖथा (GIDM), गांधीनगर मÅये ते कायाªिÆवत झाले आहे.भारतात ह दि±ण आिशयाई िवīापीठ (SAU) चे क¤þ आहे.भारता¸या पंतÿधानां¸या पुढाकाराने कोिवड काळात साकª नेÂयांची िÓहिडओ कॉÆफरÆस िद 15 माचª 2020 रोजी कोिवड-19 िवŁĦ लढा या िवषयावर आयोिजत करÁयात आली होती भारताने कोिवड-19 साठी USD 10 दशल±¸या आपÂकालीन िनधी साकª राÕůासाठी उपलÊध कłन िदला. तसेच या ÿदेशातील भारता¸या मानवतावादी ŀिĶकोनातून केलेÐया मदतीमÅये आवÔयक औषधांचा पुरवठा समािवĶ होता.सोबतच ÿितजैिवक, वैīकìय वÖतू, कोिवड संर±ण आिण चाचणी िकट आिण इतर ÿयोगशाळा आिण हॉिÖपटल उपकरणे यासाठी साकª राÕůांना भारताने कोिवड काळात मदत केली आहे.दि±ण आिशयाई उपखंडातील राÕůा¸या तुलनेत सवª ±ेýांमÅये भारताचे ®ेķÂव आहे याची भारताला कÐपना आहे. पåरणामी दि±ण आिशया िवकासाची उिĥĶाची पूतªता भारता¸या पुढाकारािशवाय होऊ शकत नाही हे वाÖतव आहे. ३.३.२ भारत-पाक संबंध 1947 मÅये िāिटशांनी भारत सोडताना भारताची धािमªक आधारावर फाळणी कłन भारत आिण पािकÖतान हे दोन राÕů तयार केले.भारत आिण पािकÖतान संबंधा¸या ŀिĶकोनातून या दोÆही देशातील भािषक, सांÖकृितक, भौगोिलक आिण आिथªक पाĵªभूमी काही ÿमाणात सार´या Öवłपाची असली तरीही करतात, अनेक ऐितहािसक आिण राजकìय घटनांमुळे भारत पािकÖतान या दोÆही देशातील संबंध अÂयंत तणावपूणªचे व जिटिलटीचे रािहलेले आहेत. 1947-1948 भारत आिण पािकÖतान यां¸यात पिहले युĦ काÔमीरवłन झाले. नÓयाने तयार केलेÐया पािकÖतानी सैÆया¸या मदतीने सशľ पािकÖतानी लÕकराने ऑ³टोबर 1947 मÅये जÌमू आिण काÔमीरवर आøमण केले. जÌमू आिण काÔमीरचे तÂकालीन राजा महाराजा हåर िसंह munotes.in

Page 41

भारत आिण शेजारी राÕů
41 यांना अंतगªत बंड तसेच बाĻ आøमणाचा सामना करावा लागला, Âयांनी भारत सरकारकडे सैÆया¸या मदतीची िवनंती केली. महाराजा हåर िसंह यांनी भारता¸या काही अटी माÆय कłन भारतात सामील होÁयाचे माÆय केले. Âयांनी आपले संर±ण, दळणवळण आिण परराÕů Óयवहार यांचे िनयंýण भारत सरकारकडे सोपवले.1948 पय«त लढाई चालू रािहली. 1 जानेवारी 1949 रोजी युनायटेड नेशÆस (यूएन) ने युĦिवरामाची ÓयवÖथा केली तेÓहा युनायटेड नेशÆस (यूएन) ने युĦिवरामाची ÓयवÖथा केली, संयुĉ राÕů शांती सेना आिण जÌमू¸या ÿवेशावर सावªमत घेÁयाची िशफारस केली. 1954 जÌमू आिण काÔमीर¸या भारतात ÿवेशास राºया¸या संिवधान सभेने माÆयता िदली.1957 - जÌमू आिण काÔमीर संिवधान सभेने राºयघटना मंजूर केली. 1954 ¸या अनुमोदन आिण 1957 ¸या संिवधाना¸या िबंदूपासून भारताने जÌमू आिण काÔमीरचा उÐलेख भारतीय संघराºयाचा अिवभाºय भाग Ìहणून केला आहे. 1963 1962 ¸या चीन-भारत युĦानंतर, भारत आिण पािकÖतानचे परराÕů मंýी - Öवरणª िसंग आिण झुिÐफकार अली भुĘो - काÔमीर िववादासंदभाªत चचाª करÁयात आली. 1964 1963 ची चचाª अयशÖवी झाÐयानंतर, पािकÖतानने काÔमीर ÿकरण संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषदेकडे पाठवले. 1965 1965 मÅये, भारत आिण पािकÖतान मÅये दुसरे युĦ झाले. 1966 10 जानेवारी, 1966 रोजी, भारताचे पंतÿधान लाल बहादूर शाľी आिण पािकÖतानचे अÅय± अयुब खान यांनी ताÔकंद (आता उझबेिकÖतानमÅये) येथे एका करारावर Öवा±री केली. 1971-1972 1971 भारत आिण पािकÖतान ितसö यांदा एकमेकां¸या िवरोधात युĦात उतरले.पूवª पािकÖतान (आता बांगलादेश) भारत आिण पािकÖतान यां¸यातील ितसöया युĦाचे कारण बनले. झुिÐफकार अली भुĘो यां¸या नेतृÂवाखाली पिIJम पािकÖतानमÅये बसलेÐया क¤þीय पािकÖतान सरकारने अवामी लीगचे नेते शेख मुजीबुर रहमान यां¸या प±ाने 1970 ¸या संसदीय िनवडणुकìत बहòसं´य जागा िजंकÐया, Âयांना पंतÿधानपद ÖवीकारÁयास नकार िदÐयावर संघषª सुł झाला.1971 मÅये ढा³यात पािकÖतानी लÕकराने आंदोलकांवर कारवाई केली ºयामÅये िवīाथê आिण िश±क मोठ्या सं´येने मारले गेले. िडस¤बरमÅये munotes.in

Page 42

भारत आिण जागितक राजकारण
42 पािकÖतानी हवाई दलाने भारता¸या वायÓयेकडील एअरफìÐडवर ÿी-एिÌÈटÓह Öůाइक सुł केÐयानंतर भारत संघषाªत सामील झाला. भारताने पूवª पािकÖतानवर समिÆवत जमीन, हवाई आिण सागरी आøमण कłन ÿÂयु°र िदले. यामुळे पािकÖतानी सैÆयाला ढाका येथे आÂमसमपªण करÁयास भाग पाडले आिण 90,000 हóन अिधक पािकÖतानी सैिनकांना युĦकैदी बनवÁयात आले.6 िडस¤बर 1971 रोजी पूवª पािकÖतान बांगलादेश हा Öवतंý देश बनला. 1972 पािकÖतानचे पंतÿधान झुिÐफकार अली भुĘो आिण भारतीय पंतÿधान इंिदरा गांधी यां¸यात िसमला येथे एका करारावर Öवा±री केली, ºयामÅये दोÆही देश "आतापय«त Âयां¸या संबंधांमÅये िबघडलेले संघषª संपुĶात आणÁयास आिण परÖपर सहकायाªने काम करÁयास सहमत आहेत. मैýीपूणª आिण सौहादªपूणª संबंध आिण उपखंडात शांतता ÿÖथािपत करणे करÁयावर या करारात भर देÁयात आला. 1974 18 मे रोजी, भारताने पोखरण येथे "Öमाइिलंग बुĦा" नावा¸या ऑपरेशनमÅये अणुÖफोट घडवून आणले. यावłनही भारत पािकÖतान संबंध काही अंशी िबघडलेले होते. 1989 काÔमीर खोöयात सशľ बंडखोरी सुł झाली. 1992 रासायिनक शľां¸या वापरावर बंदी घालणाöया संयुĉ घोषणापýावर नवी िदÐलीत Öवा±री झाली. 1998 भारताने पोखरण येथे पाच अÁवľांचा Öफोट केला. पािकÖतानने ÿÂयु°र देत चघाई िहÐसमÅये Öवतःचे सहा अÁवľ Öफोट घडवून आणले. या चाचÁयांमुळे दोÆही देशांवर आंतरराÕůीय िनब«ध लादÁयात आले. दोÆही देश नवीन अÁवľधारी राÕůे बनले. 1999 भारतीय पंतÿधान अटलिबहारी वाजपेयी यांनी पंतÿधान नवाझ शरीफ यांना भेटÁयासाठी बसने लाहोरला ÿवास केला व याच काळात िदÐली लाहोर बस सेवा सुł झाली. 1999 भारत पािकÖतान मÅये कारिगल युĦ झाले. 2001 भारत पािकÖतान िनयंýण रेषेवर तणाव कायम रािहला, ®ीनगरमधील कािÔमरी िवधानसभेवर झालेÐया हÐÐयात 38 लोक मारले गेले. Âया हÐÐयानंतर, भारत-ÿशािसत munotes.in

Page 43

भारत आिण शेजारी राÕů
43 काÔमीरचे मु´यमंýी फाŁख अÊदुÐला यांनी भारत सरकारला पािकÖतानमधील किथत ÿिश±ण िशिबरांवर पूणª ÿमाणात लÕकरी कारवाई सुł करÁयाचे आवाहन केले. 2001 13 िडस¤बर रोजी नवी िदÐलीतील भारतीय संसदेवर सशľ हÐÐयात 14 लोक ठार झाले. हÐÐयासाठी एलईटी आिण जेईएमला जबाबदार धरÁयात आले होते. 2003 मुशरªफ यांनी सÈट¤बरमÅये यूएन जनरल अस¤Êली¸या बैठकìत िनयंýण रेषेवर युĦिवराम करÁयाचे आवाहन केÐयानंतर, दोÆही देश तणाव कमी करÁयासाठी आिण वाÖतिवक सीमेपलीकडील शýुÂव थांबवÁयासाठी करार करÁया¸या मुद्īापय«त येऊन थांबले. 2004 पंतÿधान वाजपेयी आिण अÅय± मुशरªफ यांनी जानेवारीत इÖलामाबाद येथे 12 Óया दि±ण आिशयाई ÿादेिशक सहकायª संघटने¸या (साकª) पåरषदेत थेट चचाª केली. 2008 26 नोÓह¤बरला मुंबई दहशतवादी हÐले झाले. या दहशतवादी हÐÐयात अितरेकì अजमल कसाबला िजवंत पकडÁयात आले होते. Âयाने हÐलेखोर एलईटीचे सदÖय असÐयाची कबुली िदली.या हÐÐयां¸या पाĵªभूमीवर भारताने पािकÖतानशी चचाª करणे बंद केले होते. 2009 पािकÖतान सरकारने कबूल केले कì मुंबई हÐÐयाची योजना पािकÖतानी भूमीवर होती, परंतु कटकारÖथानांना पािकÖतान¸या गुĮचर संÖथांनी मंजुरी िदली होती िकंवा Âयांना मदत केली होती हे नाकारले. 2010 जानेवारीमÅये, पािकÖतानी आिण भारतीय सैÆयाने काÔमीरमधील िनयंýण रेषेवर गोळीबार केला, अशा घटनां¸या ताºया घटनांमुळे या भागात तणाव वाढला होता. 2011 जानेवारीमÅये, भारताचे गृहसिचव जीके िपÐलई Ìहणालेकì भारत 2001 ¸या समझौता ए³सÿेस बॉÌबÖफोटासंदभाªत पािकÖतानशी मािहती सामाियक करेल. 2012 नोÓह¤बरमÅये, भारताने पािकÖतानी नागåरक कसाबला फाशी िदली. 2013 सÈट¤बरमÅये, भारत आिण पािकÖतान¸या पंतÿधानांची ÆयूयॉकªमÅये संयुĉ राÕů महासभेत भेट झाली. जÌमू आिण काÔमीरमधील वादúÖत ÿदेशातील दोÆही बाजूं¸या सैÆयांमधील तणाव संपिवÁयास Âयांनी सहमती दशªिवली. munotes.in

Page 44

भारत आिण जागितक राजकारण
44 2014 25 मे रोजी, पंतÿधान Ìहणून नर¤þ मोदी यां¸या शपथिवधी समारंभा¸या आधी पािकÖतानने 151 भारतीय मि¸छमारांना आपÐया तुŁंगातून मुĉ केले. भारताचे पंतÿधान नर¤þ मोदी यांनी नवी िदÐलीत पािकÖतानचे पंतÿधान नवाझ शरीफ यां¸याशी चचाª केली. दोÆही बाजूंनी िĬप±ीय संबंधांचे नवे पवª सुł करÁयाची इ¸छा Óयĉ केली. 2015 भारतातील स°ाधारी भारतीय जनता प± (BJP) प±ाने माचªमÅये Öथािनक पीपÐस डेमोøॅिटक पाटê (PDP) सोबत युती कłन जÌमू आिण काÔमीरमÅये सरकार Öथापन केले. पीडीपीचे ÿमुख मुÉती मोहÌमद सईद यांनी मु´यमंýीपदाची शपथ घेतली. 2015 शरीफ यांचा वाढिदवस आिण Âयां¸या नातवा¸या लµनाला मोदéनी पािकÖतान¸या पूव¥कडील लाहोर शहराला अचानक भेट िदली. 2016 सैिनकां¸या वेशात दहशतवाīांनी जानेवारीमÅये भारता¸या वायÓयेकडील पंजाब राºयातील पठाणकोट एअरबेसवर ÿाणघातक हÐला केला. 2016 भारताने, उरीमधील हÐÐयाला आपÐया पिहÐया थेट लÕकरी ÿÂयु°रात, पािकÖतान ÿशािसत जÌमू आिण काÔमीरमÅये एलओसी ओलांडून संशियत दहशतवाīांवर 'सिजªकल Öůाइक' केले. 2017 भारतीय सैÆयाने मे मिहÆयात िनयंýण रेषेजवळ नौशेरा येथे पािकÖतानी सैÆया¸या चेक पोÖटवर बॉÌबÖफोट केले, जे लÕकराचे ÿवĉे अशोक नŁला यां¸या मते, भारतीय ÿशािसत जÌमू आिण काÔमीरमÅये दहशतवाīांची घुसखोरी रोखÁयासाठी करÁयात आले होते. 2018 जानेवारीमÅये, भारतीय लÕकराने असा दावा केला आहे कì, 2017 मÅये जÌमू आिण काÔमीरमधील िनयंýण रेषेवर केलेÐया गोळीबारात एकूण 138 पािकÖतानी लÕकराचे जवान मारले गेले आिण Âयाच कालावधीत 28 सैिनक गमावले. 2019 14 फेāुवारी रोजी, भारत ÿशािसत जÌमू आिण काÔमीरमधील पुलवामा येथे झालेÐया आÂमघाती बॉÌबÖफोटात भारतीय क¤þीय राखीव पोलीस दल (CRPF) चे 40 सदÖय ठार झाले. भारतीय सैÆयावरील हा सवाªत मोठा ÿाणघातक हÐला होता. munotes.in

Page 45

भारत आिण शेजारी राÕů
45 जÌमू आिण काÔमीरमÅये मुिÖलम, िहंदू आिण बौĦ यां¸यात शतकानुशतके जातीय सलोखा असूनही, काÔमीर खोöयातील जÌमू आिण काÔमीरमधील अÐपसं´याक िहंदू समुदायाला (कािÔमरी पंिडत) अितरे³यांनी लàय केले आिण Âयांना Öथलांतर करÁयास भाग पाडले.लÕकर-ए-तैयबा (LeT), जैश-ए-मुहÌमद (JeM) आिण िहजबुल मुजािहदीन सार´या अनेक पॅन-इÖलािमक दहशतवादी गट जÌमू आिण काÔमीरमÅये सिøय आहेत. या गटांचे मु´यालय पािकÖतान आिण पािकÖतान ÿशािसत जÌमू आिण काÔमीरमÅये आहे, असे अनेक पाIJाÂय सरकारांसह आंतरराÕůीय वतुªळात Óयापकपणे मानले जाते. काÔमीर ÿijावłनभारताचे Ìहणणे आहे कì पािकÖतान काÔमीरमधील हÐÐयांना “सीमेपलीकडील दहशतवाद” Ìहणून शľे आिण सैिनकांना ÿिश±ण देऊन ÿितकाराला पािठंबा देत आहे. पािकÖतानने याचा वेळोवेळी इÆकार केला आहे.एकंदरीतच भारत आिण पािकÖतान यातील संबंध मधील काÔमीर मुĥा हा कळीचा मुĥा असून काÔमीर मुद्īा¸या संदभाªत सीमेपलीकडील दहशतवादावłन दोनही राÕůात तणावपूणª संबंध कायमÖवłपी असतात. ३.३.३ भारत बांगलादेश संबंध भारत आिण बांगलादेश यां¸यात आसाम, िýपुरा, िमझोराम, मेघालय आिण पिIJम बंगालमधून जाणारी 4096.7िकमीची सीमा आहे. बांगलादेशला िडस¤बर 1971 मÅये ÖवातंÞय िमळाले आिण भारत हा पिहला देश होता ºयाने Âयाला Öवतंý आिण सावªभौम राºय Ìहणून माÆयता िदली. भारता¸या नेबरहòड फÖटª धोरणात बांगलादेशची भूिमका महßवाची आहे.बांगलादेशशी भारताचे संबंध सËय, सांÖकृितक, सामािजक आिण आिथªक आहेत. ÂयामÅये अशा अनेक गोĶी आहेत ºया दोन राÕůांना एकý आणतात, ºयात Âयांचा सामाियक इितहास आिण सांÖकृितक वारसा आिण संगीत, सािहÂय आिण कलाचा समावेश आहे.दोÆही देशांमÅये 54 नīा आहेत. दोÆही देशांदरÌयान गंगा नदी¸या पाणी वाटपाचा करार आधीच अिÖतÂवात आहे. आिण दोÆही देश सामाियक नīां¸या पाणी वाटपासाठी करार पूणª करÁयासाठी ÿयÂनशील आहेत. यािशवाय, जैविविवधतेचा मौÐयवान ąोत असलेÐया संपूणª सुंदरबन पåरसंÖथेचे संर±ण करÁयासाठी दोÆही देश एकý काम करत आहेत. BIMSTEC (बंगालचा उपसागर मÐटी-से³टरल टेि³नकल अँड इकॉनॉिमक कोऑपरेशन), SAARC (South Asian Association for Regional Cooperation), आिण IORARC (इंिडयन ओशन åरम असोिसएशन फॉर ÿादेिशक सहकायª) या बहòप±ीय मंचांĬारे भारत आिण बांगलादेश देखील ÿादेिशक सहकायाªमÅये गुंतलेले आहेत कुशीयारा नदी पाणी करार कुिशयारा नदी जल करार हा १९९६ ¸या ऐितहािसक गंगा जल करारानंतरचा पिहला पाणी वाटप करार आहे. या अंतगªत, आसाममधून वाहणाöया कुिशयारा नदीचे पाणी वाटप करÁयाबाबत दोष देशांदरÌयान सामंजÖय करारावर Öवा±री करÁयात आली आहे. munotes.in

Page 46

भारत आिण जागितक राजकारण
46 भारत आिण बांगलादेश यां¸यात Óयापार बांगलादेश हा भारताचा अúगÁय दि±ण आिशयाई मधला Óयापार भागीदार सहकारी बनला आहे. बांगलादेश 2021-2022 या वषा«मÅये भारतीय िनयाªतीसाठी जगातील चौÃया øमांकाची बाजारपेठ बनली आहे. आिथकª वषª 2020-21 आिण आिथªक वषª 2021-22 मÅये बांगलादेशातील िनयाªत $9.69 अÊज वłन $16.15 अÊज इतकì वाढली आहे. CEPA भारत आिण बांगलादेश वÖतू, सेवा आिण गुंतवणुकìवरील Óयापारावर ल± क¤िþत कłन दोÆही देशांमधील Óयापार असमतोल दूर करणे हे CEPA चे ÿमुख उिĥĶ आहे.बांगलादेश एका वषाªत CEPA ला अंितम łप देÁयास उÂसुक आहे कारण ते 2026 पय«त िवकसनशील देशामÅये संøमण करÁयाची तयारी करत आहे, Âयानंतर ते यापुढे अÐप-िवकिसत देश Ìहणून सÅया लाभलेÐया Óयापार िवशेषािधकारांसाठी पाý राहणार नाही. भारत आिण बांगलादेश यां¸यातील संघषाªचे ±ेý तीÖता नदी वाद तीÖता नदी भारत आिण बांगलादेशातील भात िपकवणाöया ÿदेशासाठी िसंचनाचा ÿमुख ľोत आहे. 1996 ¸या गंगा जल करारा¸या धतêवर ितÖता¸या पाÁयाचे ÆयाÍय वाटप हे दोÆही देशांचे लàय होते.नदी¸या पाÁयाचा ÿवाह कमीत कमी ठेवÁयासाठी 2011 मÅये एक करार झाला ºयामÅये भारताला 42.5%, बांगलादेशला 37.5% आिण उवªåरत 20% नदी¸या पाÁयाचा ÿवाह मुĉ ठेवÁयात आला आहे. मतभेदांमुळे, हा करार आजपय«त अंमलात आणला गेला नाही. फर³का बॅरेज वाद 1996 मÅये दोÆही देशांनी गंगा पाÁया¸या वाटणीबाबत यशÖवीपणे करार केला असला तरी, हòगळी¸या पाणीपुरवठ्यात वाढ करÁयासाठी बांधÁयात आलेÐया फरा³का बॅरेज¸या उभारणीबाबत आिण चालिवÁयाबाबत भारतामÅये अजूनही दीघªकालीन मतभेद आहेत.पाणी हा भारतातील राºयाचा िवषय आहे, Âयामुळे धरणा¸या ÿासंिगकतेचे पुनरावलोकन करÁयासाठी आिण बांगलादेशला काही सवलती देÁयासाठी बंगाल आिण भारता¸या राºय सरकारमधील कराराचा अभाव ही अडचण आहे. बंडखोरी दोÆही देशांमधील मतभेदाचा एक मु´य मुĥा Ìहणजे बंडखोरी. माÅयमां¸या सूýांनुसार, युनायटेड िलबरेशन Āंट ऑफ आसाम (उलफा), नॅशनल डेमोøॅिटक Āंट ऑफ बोडोलँड आिण नॅशनल िलबरेशन Āंट ऑफ िýपुरा या सवा«नी 2001 मÅये बांगलादेशमÅये छावÁया चालवÐया होÂया.याÓयितåरĉ, अशी शंका आहे कì ULFA चे बांगलादेशमÅये अनेक यशÖवी उपøम आहेत ºयाचा उपयोग ते भारतात आपÐया बंडखोर कारवायांसाठी व िनधी देÁयासाठी करते. munotes.in

Page 47

भारत आिण शेजारी राÕů
47 बेकायदेशीर Öथलांतर देशा¸या अशांततेचा पåरणाम Ìहणून बांगलादेशी सीमा ओलांडून Öथलांतåरत होÁया¸या ÿवाहामुळे दोÆही देशांमधील संबंध आणखी ताणले गेले आहेत. िýपुरा, िमझोराम, आसाम, मेघालय आिण पिIJम बंगाल यासह बांगलादेश¸या सीमेवर असलेÐया भारतीय राºयांतील रिहवाशांना या Öथलांतåरतां¸या सीमेपलीकडून ल±णीय ओघ आÐयाने सामािजक-आिथªक-राजकìय आÓहानांचा सामना करावा लागला आहे. चीन¸या ÿभावाचा ÿितकार करणे बांµलादेशला आिÁवक तंý²ान, कृिýम बुिĦम°ा, आधुिनक शेती पĦती आिण पूर डेटाची देवाणघेवाण याĬारे बांगलादेशला Âयामुळे चीनची बांगलादेशची वाढलेली संबंध पाहता बांगलादेश आिण भारता¸या समाजामÅये चीन आडवा येत आहे. सीमा िववाद बांगलादेश आिण भारत यां¸या सीमेवर तणाव काही नवीन नाही. 4,096 िकमी लांबीची जमीन सीमा आिण 180 िकमी लांबीची सागरी सीमा भारताला बांगलादेशपासून वेगळे करते. कोिमÐला-िýपुरा भूमी सीमा, जी 6.5 िकलोमीटरपय«त पसरलेली आहे, सीमांकन केले गेले नाही, ºयामुळे सीमा िववाद िनराकरण आजपय«त झालेले नाही. नदीचे पाणी सामाियक करणे दोÆही देशांमधील मु´य मुद्īांपैकì एक Ìहणजे पाÁयावłन असलेले मतभेद. सामाियक नदी ÿणालéचे जाÖतीत जाÖत फायदे िमळवÁयासाठी, दोÆही राÕůांमÅये िĬप±ीय संयुĉ नīा आयोग (JRC) आहे, जो जून 1972 मÅये Öथापन करÁयात आला होता. Âया¸या कतªÓयांमÅये पूर िनयंýण उपाय िवकिसत करणे, आगाऊ पूर चेतावणीसाठी ÿÖताव तयार करणे, पुराचा अंदाज घेणे समािवĶ आहे. भारत आिण बांगलादेश हे केवळ जवळचे ऐितहािसक, सËयता आिण सांÖकृितक संबंधच सामाियक करत नाहीत तर 1971 मÅये बांगलादेश¸या ÖवातंÞयानंतर अनेक दशकांपासून मजबूत सामािजक, आिथªक आिण राजकìय संबंध देखील िनमाªण केले आहेत. समान वारसा, भािषक आिण सांÖकृितक दुवे, कला, संगीत आिण सािहÂयाची आवड आिण लोक-लोकांमधील मजबूत संबंध, दोÆही देशांमÅये एक अिĬतीय सौहादª आिण मैýी आहे. भारताने नेहमीच बांगलादेशसोबतचे आपले घिनķ नातेसंबंध जपले आहेत आिण बांगलादेश¸या िवकासा¸या अज¤ड्याला हातभार लावताना Âयां¸याशी संबंध मजबूत करÁयासाठी काम केले आहे. भारता¸या ÿमुख 'नेबरहòड फÖटª' धोरणांतगªत बांगलादेश हा एक महßवाचा भागीदार आहे. दोÆही देशांमधील सहकायª Óयापार आिण वािणºय, ऊजाª आिण ऊजाª, वाहतूक आिण कनेि³टिÓहटी, िव²ान आिण तंý²ान, संर±ण आिण सुर±ा, सागरी Óयवहार, हवामान बदल आिण शाĵत िवकास यासह सवª ±ेýांमÅये आहे. भारत आिण बांगलादेश यां¸यात बहòआयामी आिण िवÖतारणारे संबंध आहेत. बांगलादेश¸या िवकासात मदत करÁयासाठी, भारत बांगलादेशी नागåरकांना ITEC, TCS ऑफ कोलंबो Èलॅन, ICCR, आयुष, कॉमनवेÐथ, SAARC आिण IOR-ARC िशÕयवृ°ी/फेलोिशप योजना अंतगªत एकतफê िशÕयवृ°ी आिण ÿिश±ण कायªøम ऑफर करतो. कोिवड-19 munotes.in

Page 48

भारत आिण जागितक राजकारण
48 महामारी¸या काळात भारताने बांगलादेशला लसéचे मोफत डोस आिण पीपीई िकट आिण अÂयावÔयक औषधे यांसार´या वैīकìय तरतुदी देऊन मैýीचा हात पुढे केला आहे. ३.४ सारांश आपÐया 'नेबरहòड फÖटª' धोरणांतगªत , भारत आपÐया सवª शेजाöयांसोबत मैýीपूणª आिण परÖपर फायदेशीर संबंध िवकिसत करÁयासाठी वचनबĦ आहे.दळणवळण, सुधाåरत पायाभूत सुिवधा, िविवध ±ेýातील मजबूत िवकास सहकायª,आिथªक सहकायª,लÕकरी आिण संर±ण सहकायª,सुर±ा आिण Óयापक लोक संपकª,तंý²ान हÖतांतरण,आप°ी ÓयवÖथापन व Âयाचे फायदे िवतरीत करÁयावर शेजारी राÕůासंबंधी संबंध िवकिसत करÁयावर भारताने ल± क¤िþत आहे. आपली ÿगती तपासा भारताचे शेजारी राÕůािवषयीचे धोरण सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ साकªची उिĥĶे सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ भारत पािकÖतान संबंध भाÕय करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.५ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ देवळाणकर शैल¤þ.2017. भारताचे परराÕů धोरण नवीन ÿवाह, सकाळ पेपसª ÿायÓहेट िलिमटेड पुणे. रायपूरकर वसंत, आंतरराÕůीय संबंध, ®ी मंगेश ÿकाशन नागपूर  munotes.in

Page 49

49 ४ भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿÖतावना ४.३ भारत आिण आिसयान ४.४ भारत आिण भारत आिण संयुĉ राÕů संघटना ४.५ िवīापीठीय ÿij ४.६ संदभªúंथ ४.१ उिĥĶे १) भारत आिण आिसयान संबंधातील वाटचालीचा आढावा घेणे. २) संयुĉ राÕů संघटनेतील भारताचे योगदान समजून घेणे. ४.२ ÿÖतावना : िभÆन िभÆन राÕůांतील शासकìय यंýणांनी अगर खाजगी Óयĉéनी एकý येऊन काही िविशĶ हेतू साÅय करÁयासाठी Öथापन केलेली Öथायी Öवłपाची यंýणा Ìहणजे आंतरराÕůीय संघटना होय. परÖपरांचे िहतसंबंध असणाöया राÕůांनी समान बंधने घालून घेणे Öविहता¸या ŀĶीने आवÔयक असते. या आवÔयकतेतूनच आंतरराÕůीय संघटना िनमाªण होत असतात. अशा संघटनांपैकì काहéची ÓयाĮी जागितक असते, तर काही ÿादेिशक वा िविशĶ राÕůांपुरÂयाच मयाªिदत असतात. संयुĉ राÕůे, जागितक आरोµय संघटना या जागितक संघटना होय. तर अमेåरकन राÕůांची संघटना, अरब लीग, आिसयान, साकª Ļा ÿादेिशक संघटना आहेत. Âयांचे कायª±ेý एका िविशĶ ÿदेशापुरतेच मयाªिदत आहेत. Âयापैकì आजिमतीला आिसयान आµनेय आिशयातील देशांची एक महÂवाची संघटना आहे. भारता¸या िहतसंबंधां¸या ŀĶीने ती महÂवाची असून, ती आिण ित¸या सदÖय देशांशी आिथªक-Óयापाåरक संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी भारताने सुŁवातीपासून ÿामु´याने १९९१ पासून धोरणे आखायला सुŁवात केली. ÿÖतुत ÿकरणात आपण भारत आिण आिसयान यां¸यातील संबंधाचा अËयास करणार आहोत. संयुĉ राÕů संघटनेची Öथापना २४ ऑ³टोबर, १९४५ रोजी झाली. आंतरराÕůीय शांतता आिण सुरि±तता िटकवणे, शांतता आिण सुर±े¸या ÿमाणेच मानवी ह³कांचे र±ण करणे ही संयुĉ राÕů संघटनेची ÿमुख उिĥĶे असून, Âया अनुषंगाने संयुĉ राÕů संघटना कायª करीत असते. ÿÖतुत ÿकरणात आपण संयुĉ राÕů संघटने¸या कायाªतील भारताचे योगदानाचा अËयास करणार आहोत. munotes.in

Page 50

भारत आिण जागितक राजकारण
50 ४.३ भारत आिण आिसयान भारत आिण आिसयान संबंधांचा अËयास कÁयापूवê आिसयान Ìहणजे काय? ते अËयासणे महÂवाचे आहे. ASEAN - Association of South East Asian Nations Ìहणजे दि±ण-पूवª आिशयाई राÕůांची सहकारी संघटना होय. दि±ण-पूवª आिशयाई राÕůां¸या आिथªक िवकासात ASEAN संघटनेचे योगदान महßवाचे आहे. आज या राÕůांना 'एिशयन टायगसª' (Asian Taigers) Ìहणून ओळखले जाते. अँű्यू हेवूड हा िवचारवंत ASEAN चा उÐलेख 'East Asian Regime' असा करतो. • Öथापना- ८ ऑगÖट १९६७ रोजी बँकॉक येथे • सदÖय- Öथापने¸या वेळी ASEAN ची थायलंड, मलेिशया, िसंगापूर, िफलीपाईÆस आिण इंडोनेिशया ही मूळ सदÖय राÕůे होती. नंतर āुनेई (१९८४), िÓहएतनाम (१९९५), लाओस (१९९७), कंबोिडया (१९९९), Ìयानमार इ. राÕůांनी ASEAN चे सदÖयÂव Öवीकारले. सÅया ASENNची सदÖयसं´या १० असून, Ìयानमार हा सदÖयÂव िमळवणारा शेवटचा देश आहे. • मु´यालय - इंडोनेिशया (जकाताª) • उĥेश - १) दि±ण-पूवª आिशयाई राÕůात आिथªक सहकायª वृिĦंगत करणे. २) सदÖय राÕůांतील साधनसंप°ीचा सामूिहक वापर करणे ३) आिथªक सहकायाªबरोबरच तांिýक-सामािजक सांÖकृितक - ÿशासकìय ±ेýात परÖपर सहकायª वाढिवणे. भौगोिलक ŀĶ्या दि±ण-पूवª आिशयाई राÕůांशी संलµन असणाöया राÕůांनाच केवळ ASEAN मÅये ÿवेश देशात आला आहे. • रचना- ASEAN चे चार ÿमुख घटक आहेत ते Ìहणजेच १) मंिýपåरषद : यामÅये सदÖय राÕůां¸या परराÕů मंÞयांचा समावेश होतो. िवभागीय िहतसंबंधा¸या ŀĶीने महÂवा¸या ÿijांवर िनणªय घेÁयाचे कायª मंिýपåरषद करते. मंिýपåरषदे¸या िनयिमत बैठका होत असतात. २) कायªकारी सिमती : कायªकारी सिमतीची बैठक आवÔयकतेनुसार घेÁयात येते. ASEAN ¸या अिधवेशनाची तयारी करणे, चच¥चे िवषय ठरिवणे इ. कारय¥ ही सिमती करते. तसेच या सिमतीत ºया राÕůात अिधवेशन होणार आहे Âया राÕůा¸या परराÕů मंýी व इतर सदÖय राÕůांचा समावेश होतो. ३) सिचवालय : ASEAN चे ÿशासकìय कायª सिचवालयामाफªत चालिवले जाते. १९७६ मÅये सिचवालयाची िनिमªती करÁयात आली. ASEAN चे सिचवालय इंडोनेिशयातील जकाताª येथे आहे. ५ वषाª¸या मुदतीसाठी मु´य सिचवांची नेमणूक करÁयात येते. munotes.in

Page 51

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
51 ४) Öथायी- अÖथायी सिमÂया : आिथªक – Óयापारी सहकायाª¸या िविवध पैलूंवर चचाª करÁयासाठी ASEAN अंतगªत िवषयवार Öथायी - अÖथायी सिमÂया िनमाªण करÁयात आÐया आहेत. सÅया ASEAN मÅये ९ Öथायी तर ८ अÖथायी सिमÂया आहेत. दि±ण पूवª आिशयाई राÕůांमधील Óयापारी, आिथªक, सामािजक, संर±ण ±ेýातील सहकायाªत आिसयानची भूिमका महÂवाची आहे. आज जगातील सवा«त शिĉशाली Óयापारसंघापैकì ASEAN एक असून, ASEAN मÅये ÿवेशासाठी अनेक राÕůे उÂसुक असून, भारतही Âयापैकì एक आहे. सन् १९९० ¸या दशकातील काही दि±ण- पूवª आिशयाई राÕůां¸या आिथªक िवकासाचा दर हा पािIJमाÂय िवकिसत राÕůांपे±ा अिधक होता. ४.३.१ ASEAN राÕůांची ÿादेिशक पåरषद: ऑगÖट १९६७ ¸या बँकॉक जाहीरनाÌयानुसार ASEAN ची Öथापना झाली. ASEAN राÕůां¸या ÿादेिशक पåरषदेची सुŁवात १९९३ ¸या मंिýपåरषदेनंतर झाली. भारताने जुलै, १९९६ मÅये ÿथमच ASEAN राÕůां¸या ÿादेिशक पåरषदेत सहभाग घेतला. जुलै, २००४ ¸या पåरषदेत पािकÖतान सहभागी झाला. १९९५ ¸या बुŁंडी पåरषदेत ASEAN ÿादेिशक मंचाची ३ मु´य उिĥĶे सांिगतली आहेत. १) िवĵासबांधणीसाठी ÿयÂन करणे यात आप°ी िनवारण व शांतता ÿÖथािपत करÁया¸या ÿयÂनांचा समावेश होतो. २) ÿितबंधाÂमक राजनीतीचा (Preventive Diplomacy) चा िवकास ३) संघषª सोडिवÁयाचे िविवध मागª तयार करणे. ३० नोÓह¤बर, २००४ रोजी भारत व ASEAN राÕůांनी शांतता, ÿगती व सामािजक समृĦी¸या एका ऐितहािसक करारावर सĻा केÐया Âयात पुढील घटकांचा समावेश होतो • Óयापारिवषयक गुंतवणूकìत वाढ करणे • पयªटन • सांÖकृितक घटक • Óयĉì - Óयĉìतीत संबंध • आंतरराÕůीय हदशतवादा¸या मुकाबÐयासाठी ÿयÂन • मादक þÓय Óयापार, शľाľांची तÖकरी, अनैितक कारणासाठी मानवाचा Óयापार अशा आंतरराÕůीय गुÆहयांचा ÿितकार करणे ४.३.२ भारत - ASEAN संबंध: गेÐया अनेक वषाªपासून भारत ASEAN संघटनेशी आिथªक आिण Óयापारी संबंध सुधारÁयाचा, Âया संघटनेत Öथान िमळिवÁयाचा ÿयÂन करीत आहे. वाÖतिवक पाहता munotes.in

Page 52

भारत आिण जागितक राजकारण
52 ASEAN ¸या Öथापने¸या काळात ASEAN ने भारताला सदÖयÂव देऊ केले होते; परंतु अमेåरकेचे अंिकत असणाöया या संघटनेत सामील होÁयास भारताने नकार िदला. शीतयुĦाचे राजकारण, पािकÖतानचा शीतयुĦा¸या राजकारणात अमेåरके¸या बाजूने झालेला ÿवेश, काशीर ÿij, पािकÖतान-चीन मैýीचेचे साटेलोटे, यामुळे आिशयातील इतर राÕůांना ल± īायला भारताकडे वेळ नÓहता. पंिडत नेहł आिण इंिदरा गांधé¸या आंतरराÕůीय राजकारणाचा मु´य उĥेश काÔमीर ÿijावर भारताची भूिमका कशी योµय आहे? हे अमेåरकेला आिण पिIJम युरोपीयन राÊदांना पटवून देणे हाच होता. या ŀĶीकोनातून भारतीय राजनीतीचा वापर केला गेला. पåरणामी आिशयाई राÕůांचे िवशेषत: दि±ण - पूवª आिशयाई राÕůांचे भारतासाठीचे आिथªक महÂव ओखÁयात िकंबहòना Âयाकडे जाणीवपूवªक दुलª± करÁयाची मोठी चूक ÖवातंÞयो°र काळात भारतीय राजकìय नेतृÂवाकडून झाली. ASEAN संघटना अमेåरके¸या शीतयुĦा¸या राजकारणाचा भाग असून, भांडवलवादाला चालना देणारी आहे हीच समजून १९६०-७० ¸या दशकात भारताची होती. भारता¸या सोिवएत रिशयाकडील झुकÂया धोरणामुळे भारताचा हा गैरसमज ŀढ होÁयास मदत झाली. १९७१ चा भारत- सोिवयत रिशया मैýी करार, बांµलादेश युĦ, शीतयुĦािवषयीचे िभÆन िभÆन ŀĶीकोन, इंडो-चीन ÿदेशातील संघषाªतील परÖपरिवरोधी भूिमका यामुळे भारत - ASEAN देशात मैýीपूणª संबंध िनमाªण होऊ शकले नाही. Âयाचÿमाणे १९७१¸या भारत- पाक युĦानंतर भारताचे जागितक राजकारण जसजसे अिधकािधक पाकक¤þी होत गेले तसतसा पूव¥कड¸या देशांचा िवचार भारतीय परराÕů धोरणात अिधकािधक दुÍयम होत गेला. १९९१ मÅये शीतयुĦा¸या अंतानंतर ही पåरिÖथती बदलली. भारत- आिसयान संबंध सुधारÁयास सुरवात झाली. भारत- ASEAN संबंध सुधारÁयाचे काही कारणे Ìहणजेच १) भारताचे आिथªक उदारीकरणाचे धोरण २) आिथªक िहतसंबंधांना परराÕů धोरणात िदले गेलेले ÿाधान ३) भारताचे चीन- िÓहएतनाम-जपानबरोबर सुधारलेले संबंध ४) ASEAN ने आिथªक ±ेýात केलेली नेýदीपक ÿगती ५) इंडोनेिशया - थायलंड सार´या ASEAN ¸या मोठ्या सदÖयराºयां¸या भारताकडे पाहÁया¸या ŀĶीकोनात झालेला सकाराÂमक बदल ६) शीतयुĦाचा अंत अशा िविवध कारणांमुळे २० Óया शतका¸या शेवट¸या दशकात भारताचे परराÕů धोरण आमूलाú बदलले. याच काळात भारता¸या पूवाªिभमुख परराÕů धोरणाचा िवकास झाला, ºयाचा पåरणाम Ìहणून आµनेय आिशया तसेच पूवª आिशयातील देशांशी संबंध वृिĦंगत करÁयाला ÿाधाÆय देÁयात आले. munotes.in

Page 53

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
53 ४.३.३ भारताचे पूव¥कडे पहा धोरण (Look East Policy) शीतयुĦा¸या पाĵªभूमीवर भारत - ASEAN मधील दुरावलेले संबंध पुनªÿÖथािपत करÁयासाठी भारताचे तÂकालीन पंतÿधान पी. Óही. नरिसंहराव यां¸या नेतृÂवाखालील काँúेस शासनाने १९९१ मÅये दि±ण - पूवª आिशयाई राÕůांिवषयी जे धोरण आखले Âयाला भारताचे पूव¥कडे पहा धोरण (Look East Policy) असे Ìहटले जाते. या धोरणात तीन गोĶéना ÿाधाÆय देÁयात आले १) ASEAN ¸या सदÖय राÕůांबरोबर राजकìय संबंध सुधारणे २) िव²ान-तंý²ान, Óयापार, गुंतवणूक, पयªटन, अशा ±ेýामÅये सहकायª वाढवणे. ३) ASEAN राÕůांबरोबर संर±णिवषयक संबंध ÿÖथािपत करणे ASEAN नेदेखील आपÐया धोरणात बदल कłन भौगोिलकŀĶ्या दि±ण-पूवª आिशयाशी संलµन असणाöया राÕůांना संघटनेत ÿवेश देÁयाचे ठरवले. भारता¸या Look East Policy ¸या धोरणाचे दोन टÈÈयात िवभाजन करता येईल. १) Óयापार गुंतवणूक ±ेýातील संबंध २) मुĉ Óयापार ±ेýाची Öथापना व संÖथाÂमक आिथªक संबंध दुसöया टÈÈया¸या वैिशĶ्याबĥल अनेक बाबéचा उÐलेख करता येईल. Âयापैकì एक Ìहणजे Óयापक भौगोिलक ŀĶीकोन. यात पूवª (East) या शÊदा¸या क±ेत ASEAN देश क¤þिबंदू ठेवून ऑÖůेिलया, चीन, जपान, द कोåरया या देशांचाही समावेश केला आहे. दुसरे Ìहणजे पिहÐया टÈÈयात फĉ आिथªक बाबéवर असलेला भर बदलुन दुसöया टÈÈयात सुर±ा ±ेýातील सहकायाªचा समावेश करÁयात आला आहे. भारत-ASEAN देशात दळणवळणाचे मागª उभारÁयात आले असून, Âयात हवाई, रÖते, रेÐवे, समुही मागª बांधÁयाचे ÿयÂन होत आहे. Âयात भारत-Ìयानमार - थायलंड हा महामागª व िदÐली - हनोई हवाई मागाªचा समावेश आहे. LEP मुळे भारत - ASEAN मधील राजकìय अडथळे दूर करÁयासही मदत झाली आहे. १९९५ मÅये Öथापन झालेला BIMSTEC - Bay of Bangal Initiative for multi-sectoral Technical & Economic Co-operation हा गट भारत- ASEAN दरÌयान¸या संबंधातील पूल ठरला आहे, कारण BIMSTEC चे दोन सदÖय Ìयानमार व थायलंड ASEAN चे सदÖय आहेत. Âयािशवाय CMLV देश Ìहणजे कंबोिडया, Ìयानमार, लाओस, िÓहएतनाम, थायलंड आिण भारत यांनी िमळून नोÓह¤बर, २००० पासून पयªटन, सांÖकृितक, शै±िणक ±ेýातील मेकांग - गंगा योजना कायाªिÆवत केली आहे. या उप±ेýीय सहकायाªचा उĥेश Ìहणजे चीन व पाकला शह देणे. पी. Óही. नरिसंहराव शासना¸या ASEAN संघटनेकडे बघÁया¸या सकाराÂमक ŀĶीकोन इंþकुमार गुजराल, अटलिबहारी वाजपेयी यां¸या नेतृÂवाखालील शासनाने अिधक मजबूत केले. २०१४ मÅये पंतÿधान मोदé¸या नेतृßवाखाली स°ेवर आलेÐया भाजप सरकारने या धोरणाचे नाव बदलून Act East policy (ÿÂय± कृती करा) असे कłन आिसयान देशांशी munotes.in

Page 54

भारत आिण जागितक राजकारण
54 संबंध सुधारÁयास मदत झाली. २०१५ मÅये, ASEAN ने तीन समुदायांची िनिमªती केली ºया अंतगªत Âयाने Âयाचा िवकास आिण Âया¸या भागीदारांसोबत संबंध आयोिजत केले. हे राजकìय-सुर±ा समुदाय, आिथªक समुदाय आिण सामािजक-सांÖकृितक समुदाय होते. ४.३.४ भारत - ASEAN Óयापारी संबंध व FTA (Free Trade Area) : भारताचा ASEAN शी Óयापार िदवसेिदवस वाढत असून, अमेåरका व युरोिपयन युिनयननंतर ASEAN शी भारताचा Óयापार ितसöया øमांकावर येतो. Öकूटसª, सायकली, औषधे, रसायने, कापड, अÆनÿिøया, दािगने, पयªटन इ ±ेýात भारत - ASEAN मÅये संयुĉ ÿकÐप उभारले जात आहे. Âयाचबरोबर ASEAN देशांशीही भारताचा Óयापार वेगाने वाढत असून, भारता¸या Óयापाराचा जवळपास ९०% िहसा िसंगापूर, मलेिशया, इंडोनेिशया, थायलंडचा आहे. िसंगापूर – थायलंड बरोबर भारताने Óयापारासंबंधी अनेक िĬप±ीय करार केले आहेत. थायलंड हे राÕů भारता¸या पूवª-दि±ण पूवª कडील देशांबरोबर¸या संबंधातील महÂवाचा दुवा ठŁ शकतो. याचाच एक भाग Ìहणून भारत - ASEAN यां¸यामधील Free Trade Area ( मुĉ Óयापार ±ेýाची) Öथापना करÁयात आली आहे. अनेक वष¥ भारत - ASEAN मुĉ Óयापारातील करारावरील (Free Trade Aagreement - FTA) वाटाघाटी सुŁ होÂया, ºया अखेर २००८ साली पूणª झाÐया. याचाच पåरणाम Ìहणजे आµनेय आिशयाई राÕůांची आिथªक ÿगती मु´यत: औīोिगक ±ेýातील ÿगतीमुळे साÅय झाली आहे. तर भारताची ÿगती हे सेवा ±ेýातील मािहती- तंý²ानातील ÿगतीचे फिलत आहे. यामुळे मुĉ Óयापारातून दोघांनाही फायदा होणार आहे. या अंतगªत ASEAN मधील कमी िवकिसत देशांसाठी Tarriff करारात भारताने सवलत जाहीर केली आहे. ४.३.५ िवभागीय संर±ण आिण ARF - ASEAN Regional Fourm: संर±ण ±ेýातदेखील भारत - ASEAN संबंध मजबूत होत आहे. १९९१ नंतर िवभागीय संर±णािवषयी ASEAN राÕůे अिधक संवेदनशील असून, िवभागीय संर±णावर चचाª करÁयासाठी ASEAN अंतगªत ASEAN Regional Fourm ची Öथापना करÁयात आली आहे (१९९४). ARF हे ÿामु´याने िवĵासवधªक कृती व ÿितबंधाÂमक राजनयाला चालना देणारे Óयासपीठ आहे. या फोरमची सदÖयसं´या १८ असून, १० ASEAN सदÖय राÕůे व इतर सदÖय देशांचा Âयात समावेश होतो. भारतदेखील या फोरमचा सदÖय आहे. १९९२ मÅये भारताला आिसयानमÅये िवभागीय सहकाöयाचा तर, १९९५ मÅये पूणª सहकाöयाचा दजाª देÁयात आला. चीन¸या वाढÂया संर±ण ÿभावावर िनयंýण ठेवÁयासाठी ASEAN सदÖय राÕůांना भारता¸या संर±ण सहकायाªची गरज आहे. ASEAN संघटनेतील बहòतांश राÕůांचा चीनबरोबर सीमावाद सुŁ आहेना. चीन¸या अरेरावी¸या धोरणाचा Âयांना ýास सहन करावा लागत असून, चीन¸या वाढÂया सामÃयाªवर िनयंýण ठेवणे हा ARF ¸या िनिमªतीमागचा एक ÿमुख उĥेश आहे. भारताला या फोरममÅये सामावून घेÁयामागे चीनला िनयंिýत करÁयाचा हेतू महÂवाचा आहे. १९९६ पासून भारत ASEAN ÿादेिशक मंचचा सदÖय आहे आिण हा मंच या ÿदेशातील सुर±ा िवषयक धोरणे ठरिवतो. munotes.in

Page 55

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
55 िवभागीय संर±णाबरोबरच भारताने ASEAN राÕůांशी िमळून आंतरराÕůीय दहशतवादािवŁĦ लढा उभा उभारला आहे. दुसरे भारत- ASEAN अिधवेशन २००३ मÅये इंडोनेिशयातील बाली शहरात पार पडले. या अिधवेशनात दहशतवादािवŁध लढÁयासाठी एक जाहीरनामा संमत करÁयात आला यामुळे भारता¸या दहशतवादािवŁद¸या भूिमकेला ASEAN राÕůांचा पािठंबा िमळला. या अिधवेशनात ASEAN सुर±ा पåरषद (ASEAN Security Community) Öथापन करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. ऊजाª सुर±े¸या ŀĶीनेही आµनेय आिशया महÂवाचा आहे. Ìयानमार आिण िÓहएतनाममÅये नैसिगªक वायूचे साठे आहेत, तर इंडोनेिशयाकडे तेल आिण कोळसा मुबलक ÿमाणात उपलÊध आहे. हे भारता¸या ऊजाª सुर±े¸या ŀĶीने महÂवाचे आहे. Ìयानमारमधील राखाईन या िकनारी ±ेýात दि±ण कोåरयन आिण भारतीय कंपÆया संयुĉपणे नैसिगªक वायूचे उÂसजªन करीत आहे. हा वायु भारतात वाहóन आणÁयासाठी जानेवारी २00५ मÅये भारत - Ìयानमार - बांगलादेश यां¸यात एक करार झाला. जगातील इतर भागांÿमाणेच आµनेय आिशयातही भारताला चीनशी मोठी Öपधाª करावी लागत आहे. ASEAN देश व चीन यां¸या संबंधांना ध³का न लावता, चीनशी उघडउघड शýूÂव न पÂकरता ऊजाªľोतांसंबधीचे करार करणे हे आÓहान भारतासमोर आहे. ४.३.६ ASEAN +३ : ASEAN मÅये जपान, चीन, दि±ण कोåरया ही राÕůे महÂवाची भागीदार आहेत. या देशां¸या एकिýत गटाला 'ASEAN+३ ' असे Ìहणतात Âयात भारताचा समावेश कłन 'ASEAN +४ "' Óहावे अशी भारताची अपे±ा आहे. या ÿदेशातील आिथªक ±मता आिण भिवÕयात ित¸यात होणारी संभाÓय वाढ पाहता आिसयानचे सदÖय देश याला लवकरच माÆयता देतील, अशी अपे±ा आहे. चीनवर या देशां¸या अथªÓयवÖथा पूणªपणे अवलंबून असणे या देशांना आवडणार नाही आिण परवडणारही नाही. ४.३.७भारत - ASEAN संबंध नÓया िदशेने: िडस¤बर, २००६ मÅये भारताचे पंतÿधान डॉ. मनमोहन िसंग लाओसची राजधानी िÓहएनिशनी येथे भारत- ASEAN ितसöया वािषªक पåरषदेला उपिÖथत होते. या भेटीत भारत - ASEAN ने जागितक दहशतवादािवŁĦ लढा देÁयासाठी परÖपर सहकायª करÁयाचे ठरवले. शांतता िवकास आिण ÿगतीचा भागीदार करारही या पåरषदेदरÌयान करÁयात आला. तसेच एकमेकां¸या अथªÓयवÖथेत भांडवली गुंतवणूक वाढिवÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. या Óयितåरĉ Óयापार, गुंतवणूक, पयªटन, सांÖकृितक देवाणघेवाण इÂयादी बाबत परÖपर सहकायª आिण पावले उचलÁयाचे ठरिवÁयात आले. Âयाचÿमाणे सीमापार गुÆहे, अमली पदाथाªची तÖकरी, शľाľ तÖकरी, मिहला आिण बालकांचा Óयापार इ. िवषयावर सहकायª करÁयाचे ठरिवÁयात आले. munotes.in

Page 56

भारत आिण जागितक राजकारण
56 २०१८ मÅये भारता¸या ÿजास°ाक िदनािनिम° ASEAN राÕůांचे राÕůाÅय± ÿमुख अितथी Ìहणून िनमंिýत केले गेले. ईशाÆय भारत ASEAN चे ÿवेशĬार आहे. Âया ŀĶीने Ìयानमारशी संबंध ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन करीत आहे. ४.३.८ भारत अिभयान भारत Öमृती पåरषद, २०१८ : ही पåरषद जानेवारी, 2018 मÅये िदÐली येथे पार पडली. ‘भागीदारी मूÐय समान Åयेय’ हे या पåरषदेचे घोषवा³य होते. या पåरषदेला ASEAN चे दहा देशांचे ÿितिनधी हजर होते. या पåरषदेला ASEAN आिण भारतादरÌयान िदÐली जािहरनामा (Delhi Declaration) हा सामंजÖय करार पार पाडला. या Óयितåरĉ भारत - ASEAN दरÌयान Óयवसाय- गुंतवणूक ए³Öपो देखील पार पडले. िदÐली जाहीरनामा २०१८ भारत - ASEAN दरÌयान खालील िवषयावर एकवा³यता झाली. • संबंधाचे मजबुतीकरण • दहशतवाद िनमूªलनासाठी सहकायª • सायबर सुर±ा सहकायª धोरणाअंतगªत ±मतावृĦी व धोरण समÆवय • बहòराÕůीय गुÆहयांिवरोधात सहकायाªची ÿÖथापना • राजकìय- सुर±ा सहकायª • आिथªक सहकायª मािहती तंý²ानाÂमक सहाÍय • सागरी संसाधनांचे संवधªन आिण शाĵत वापर • सागरी सहकायª • सूàम, लहान, मÅयम उ īोगातील सहकायाªत वाढ • बाĻ अवकाशाचा शांतीपूणª वापर ४.३.९ मूÐयमापन:- ºयाÿमाणे भारताला पूवाªिभमुख होÁयाची गरज आहे, Âयाचÿमाणे आµनेय आिशयालाही पिIJमािभमुख होÁयाची, भारताशी संबंध जोपासÁयाची गरज आहे. यात अनेक अडचणी आहेत उदा. भारत आिण आµनेय आिशयातील काही देश यांचा दहशतवादा िवŁĦचा िवचार िभÆन आहे. असे असले तरी भारत - ASEAN राÕůांत िविवध ÿijांवर सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत झाले आहे. १९७० ¸या दशकात दि±ण-दि±ण सहकायाªला कोणतेच भिवतÓय नÓहते. नवउदारमतवादा¸या माÅयमातून िवकास साÅय कłन Öवत:¸या अटीवर जागितकìकरणाचा Öवीकार करÁयासाठी धडपड करणाया भारत व ASEAN देश यां¸यातील सहकायª माý यशÖवी ठł शकेल. Âयाचÿमाणे पूवª आिशयातील एक मोठी महास°ा Ìहणून अिधकार úहण करÁयासाठी भारताने पूवª आिशयातील अमेåरके¸या munotes.in

Page 57

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
57 राजकìय-सुर±ािवषयक आिथªक आिण राजनयिवषयक िहतसंबंधाशी श³य िततके जुळवून घेÁयाचा ÿयÂन केला आहे. पåरणामी आज भारत शीतयुĦो°र पूवª आिशयातील एक महÂवाची स°ा Ìहणून नावाłपास आला आहे. भारत- ASEAN Óयापारी संबंध िदवस¤िदवस वाढत आहे. या पाĵªभूमीवर समकाळात भारत- ASEAN संबंध अÂयंत महÂवपूणª ठरतात. ४. ४. भारत आिण संयुĉ राÕů संघटना ४.४.१ भारत : संयुĉ राÕůाचा संÖथापक सदÖय :- भारत आिण संयुĉ राÕůातील संबंध हे भारता¸या ÖवातंÞयपूवª काळापासून ÿÖथािपत झाले आहेत. संयुĉ राÕů संघटने¸या Öथापने¸या समयी (१९४५) भारत पारतंÞयात होता. पारतंÞयात असूनही भारताला संयुĉ राÕů संघटनेचे संÖथाÂमक सभासद होÁयाची संधी िमळाली. संयुĉ राÕů संघटने¸या िनिमªतीवर िश³कामोतªब करणाöया सॅनĀािÆसÖको पåरषदेत भारताला आमंिýत करÁयात आले होते. सन १९४५ पासून ते आजगायत भारत आिण संयुĉ राÕůातील संबंध हे सहकायª, िवĵासाचे आिण आदराचे रािहले आहेत. Âयामागचे ÿमुख कारण Ìहणजे संयुĉ राÕůाची उिĥĶे, तÂवे आिण मूÐयांिवषयी भारताची असलेली बांिधलकì होय. ही बांिधलकì भारताने आपÐया कृतीतून Óयĉ केली आहे. संयुĉ राÕůाला अथªसहाÍय देÁयापासून तर संयुĉ राÕů अंतगªत कायª करणाöया िविवध संÖथा, आÖथापना, संघटना आिण सिमÂयांमÅये सिøय सहभाग घेऊन भारताने आपले योगदान िदले आहे. ÖवातंÞयपूवª काळात ÖपĶ केलेÐया भूिमकेशी आजही भारत बांिधल आहे. भारत आिण संयुĉ राÕůा¸या परÖपर सहकायाªÂमक संबंधामागचे आणखी एक महßवाचे कारण Ìहणजे भारताची असलेली शांततािÿय िवचारसरणी, ‘वसुंधैव कुटुंबकम’ तßव²ान, अिहंसेचा आिण सिहÕणुतेचा मागª, गौतम बुĦांपासून ते महाÂमा गांधéपय«तची वैचाåरक परंपरा होय. हे सवª िवचारवंत याच शांततािÿय अिहंसाÂमक िवचारसरणी आिण तßव²ानाचे ÿितिनिधÂव करतात. या ऐितहािसक वारसाने भारतीय परराÕů धोरणाला ही ÿभावी केले आहे. यािवषयीचे ÖपĶ मूÐय भारतीय राºयघटनेतही सापडतात. भारतीय राºयघटनेतील मागªदशªक तßवांमÅये भारता¸या परराÕů Óयवहारात मागªदशªन करणारी काही तÂवे संिवधान िनमाªÂयांनी नमूद केली आहेत Âयानुसार, १) आंतरराÕůीय शांतता आिण सुरि±तते¸या ÿसारासाठी भारत बांधील असेल. २) राÕůा-राÕůांमÅये Æयायपूणª आिण सÆमानपूणª संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी भारत बांधील असेल. ३) आंतरराÕůीय कायदा आिण करारांचा भारत आदर करेल. ४) आंतरराÕůीय संघषª, शांतता आिण चच¥¸या माÅयमातून सोडवÁयासाठी भारताचा पािठंबा आिण ÿोÂसाहन असेल. munotes.in

Page 58

भारत आिण जागितक राजकारण
58 भारतीय संिवधानात नमूद करÁयात आलेली ही तÂवे संयुĉ राÕůाचीदेखील पायाभूत तÂवे आहेत. ही संयुĉ राÕůाची ÿमुख उिĥĶ असून, Âयांचा उÐलेख संयुĉ राÕůा¸या घटनेत करÁयात आला आहे. संयुĉ राÕů संघटना आिण भारता¸या घटनेतील या मूÐयांची समानता यां¸यातील किनķ संबंधांचा पाया आहे. या मूÐयांचे ÿितिनिधÂव करणारी संघटना आिण Âयांना ÿÂय±ात आणणारे Óयासपीठ संयुĉ राÕůा¸या Öवłपाने अिÖतÂवात आÐयामुळे भारताची भूिमका ही सातÂयाने सहकायाªचीच रािहली आहे. शांतते¸या माÅयमातून शांतता हे तßव²ान Ìहणजे भारत आिण संयुĉ राÕůाला जोडणारा महßवाचा दुवा आहे. ४.४.२ भारताचे पंचशील धोरण- २० जून, १९४५ रोजी भारताचे तÂकालीन पंतÿधान पं. नेहł व चीनचे पंतÿधान चाऊ – एन- लाय यांनी संयुĉपणे पंचशील धोरणाची घोषणा केली. हे पंचशील धोरण भारत - चीन संबंधांना भिवÕयात मागªदशªन करÁयासाठी ÖवीकारÁयात आले होते. भारताचे शांततामय सहजीवनाचे तÂव हे या पंचशील धोरणाचा मु´य आधार आहे. पुढे चालून हे पंचशील धोरण अनेक राÕůां¸या परराÕů धोरणाचा आधार बनले. १९५५ मÅये झालेÐया आĀो-आिशयाई राÕůां¸या बांडुंग पåरषदेत २९ सहभागी राÕůांनी पंचशील धोरणाचा Öवीकार केला. १९५९ मÅये संयुĉ राÕůा¸या आमसभेत भारता¸या पुढाकाराने पंचशील धोरणाचा ठराव मांडला गेला. Âया ठरावालाच सुमारे ८२ राÕůांनी समथªन िदले. भारता¸या या जगÿिसĦ पंचशील धोरणात खालील तßवांचा अंतभाªव होता. १) परÖपरां¸या भौगोिलक एकाÂमता आिण सावªभौमÂवाचा आदर करणे २) आøमणाला िवरोध ३) परÖपरां¸या अंतगªत Óयवहारात हÖत±ेप न करणे ४) परÖपर कायदा आिण सहकायाª¸या माÅयमातून आिण समानतेचे तÂव ५) शांततामय सहजीवन. भारताची ही पंचशील तßवे UNO ¸या तÂव आिण उिĥĶांशी िमळतीजुळती आहेत. ४.४.३ समान तÂवे- संयुĉ राÕůाला आिण परराÕů धोरणाला ÿभािवत करणाöया िवचारसरणी देखील समान आहेत १) वसाहतवादाला िवरोध २) Öवयं-िनणªया¸या अिधकाराला पािठंबा ३) परÖपरां¸या अंतगªत कारभारातील हÖत±ेपाला िवरोध ४) शांततामय सहजीवन ५) शांतते¸या माÅयमातून शांततेची िनिमªती ६) संघषाªपे±ा सहकायाªवर भर ७) आंतरराÕůीय वादांचे शांततापूवªक िनराकरण munotes.in

Page 59

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
59 याच तÂवांना अनुसłन भारताने आपÐया परराÕů धोरणाची आखणी आिण कृती केली आहे व आंतरराÕůीय राजकारणात भारत आिण इतर राÕůांतील संबंध यास तßवांना अनुसłन रािहलेले आहेत. थोड³यात, भारतीय परराÕů धोरणाची मूलतÂवे UNO ¸या तßवांची िनगिडत आहेत. ४.४.५ भारत आिण शांती सैिनक मोिहमा : संयुĉ राÕůा¸या शांती सैिनक मोिहमांमÅये मनुÕयबळा¸या Öवłपाने सवाªिधक योगदान देणाöया राÕůांपैकì भारत हे एक राÕů आहे. आतापय«त ५५ हजार भारतीय सैिनकांनी शांतीमोिहमांमÅये सहभाग घेतला आहे. युनो¸या ३५ शांती सैिनकमोिहमांमÅये भारताने आपले ÿÂय± योगदान िदले आहे, शीतयुĦा¸या काळात संयुĉ राÕůा¸या कोåरया, इिजĮ, इąाईल, िÓहएतनाम, काँगो मधील शांतीमोिहमांमÅये भारताची िविवध पातÑयांवर महßवाची भूिमका रािहली आहे. शीतयुĦो°र काळात इराक-कुवेत ÿij, रवांडामधील वांिशक संघषª, कंबोिडया आिण इतर शांती सैिनक मोिहमांमÅये भारताचे योगदान रािहले आहे. १०० पे±ा अिधक भारतीय सैिनकांना शांती मोिहमांदरÌयान हòताÂम ÿाĮ झाले आहे. ४.४.६ संयुĉ राÕůांतगªत िनवªसाहतीकरणाची ÿिøया आिण भारताचे योगदान : संयुĉ राÕůाचा Öथापनेपासूनच सुł झालेÐया िनवªसाहतीकरणा¸या चळवळीत भारताने महÂवपूणª योगदान िदले आहे. वसाहतवादा¸या िनमूªलनाची मागणी भारत ÖवातंÞयपूवª काळापासूनच करत आला आहे. ÿÂयेक राÕůा¸या िवकासासाठी Öवयंिनणªयाचा अिधकार ही पूवªअट असÐयाचा नेहłंचा िवĵास होता. वसाहतवादा¸या जोखडातून जोपय«त लोक मुĉ होत नाहीत, तोपय«त खöया अथाªने शांतता ÿÖथािपत होऊ शकणार नाही, अशी महाÂमा गांधéचीही धारणा होती. भारतीय परराÕů धोरणाची ही तÂवे ÖवातंÞयपूवª काळात िनिIJत झाली. Âयापैकì वसाहतवादाला िवरोध हे तÂव क¤þÖथानी होते. Âयातून भारताची वसाहत वादािवŁĦची भूिमका ÖपĶ होते. भारतीय ÖवातंÞयलढ्यातील नेÂयांनी वसाहतवादािवŁĦची आपली भूिमका वेळोवेळी काँúेस¸या अिधवेशनातून मांडली होती. Âयांनी हे ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन केला कì, भारत केवळ आपÐया ÖवातंÞयासाठी ÿयÂन करत नाही, तर संपूणª आिशया - आिĀका खंडाला वसाहतवादा¸या जोखडातून मुĉ करÁयाचा भारताचा ÿयÂन आहे. आमसभे¸या Óयासपीठावłन भारताने सातÂयाने Öवयंिनणªया¸या अिधकाराचा आिण वसाहतवादा¸या िनमूªलनाचा आúह धरला आहे. भारता¸या या ÿयÂनांचा पåरणाम Ìहणून १९६० ¸या नागåरक आिण राजकìय अिधकारािवषयी¸या करारात आिण Âयाच वषाªत करÁयात आलेÐया आिथªक सामािजक व सांÖकृितक िवषया¸या करारात Öवयं िनणªया¸या अिधकाराचा मूलभूत मानव अिधकार Ìहणून समावेश करÁयात आहे. भारताने या दोÆही करारावर Öवा±री केलेली आहे. १) भारत आिण िन:शľीकरण- िन:शľीकरण हे भारतीय परराÕů धोरणाचे महßवपूणª तÂव व उिĥĶ आहे. या ±ेýात संयुĉ राÕůांतगªत भारताची भूिमका अितशय महßवाची रािहली आहे. संयुĉ राÕůा¸या munotes.in

Page 60

भारत आिण जागितक राजकारण
60 Óयासपीठावłन भारताने संपूणª िन:शľीकरणाचा आúह सातÂयाने धरला आहे. १९४८ मÅये भारताने पिहÐयांदा अÁवľे नĶ करÁयाची, अणुशĉìचा वापर शांतता कायाªसाठी करÁयाची मागणी केली. १९५४ मÅये भारताने सवª ÿकार¸या अणुचाचÁयांवर बंदी घालÁयाची मागणी केली. १९७८ मÅये भारताने अÁवľांचा वापर िकंवा वापराची धमकì देÁयावर बंदी घालÁयासाठी वाटाघाटी सुł ÓहाÓयात Ìहणून पुढाकार घेतला. १९८८ मÅये भारताने तÂकालीन पंतÿधान राजीव गांधी यां¸या नेतृÂवाखाली िवÅवंसक शľाľां¸या िनमूªलनासाठी एक सवªसमावेशक योजना आखली जावी, अशी मागणी केली. १९९६ ¸या िन:शľीकरण पåरषदेत भारताने अÁवľांचा िनिमªतीसाठी वेळापýक मांडले. ÂयामÅये १९९६ ते २०२० या कालावधीत अÁवľांचा टÈÈयाटÈÈयाने कसे िनमूªलन करता येईल, अशी आखणी होती. सवª समावेशक अÁवľ बंदी करारािवषयी िजनेÓहा आंतरराÕůीय पåरषदेत भारताने अÁवľांचा िनमूªलनासाठी अनेक ÿÖताव मांडले. तथािप या ÿÖतावाचा समावेश करारात करÁयात आला नाही. Ìहणून भारताने या करारापासून दूर राहणे पसंत केले. २) वंशवादाला िवरोध- वंशवादाला िवरोध हे भारतीय परराÕů धोरणाचे ÿमुख उिĥĶ रािहले आहे हे उिĥĶ साधÁयासाठी भारताने युनो¸या Óयासपीठाचा उपयोग केला. संयुĉ राÕůां¸या सदÖयांपैकì भारत हा पिहला देश होता, कì ºयाने दि±ण आिĀकेतील वंशवादी धोरणाचा पुरÖकार करणाöया शासनाचा िनषेध केला. दि±ण आिĀकेतील वंशवादी धोरणाला बळी पडलेÐया भारतीयां¸या अÆयायाला पिहÐयांदा युनो¸या Óयासपीठावłन भारताने वाचा फोडली. वंशवादािवŁĦ जागितक जनमत गितशील बनिवÁयात भारताचे योगदान महßवाचे आहे. आमसभेने वंशवादाचा िनषेध करणारे अनेक ठराव १९५० आिण १९६० ¸या दशकात मंजूर केले. वंशवादाकडे आंतरराÕůीय शांतता आिण सुरि±ततेला धोका पोहोचिवणारी व मानवतेला काळीमा फासणारी समÖया Ìहणून पाहÁयाची आंतरराÕůीय समुदायाची मानिसकता घडिवÁयात भारताचे ÿयÂन महßवाचे आहेत. वंशवादाचा िवरोध हे ÖवातंÞयो°र भारतीय परराÕůीय धोरणाचे ÿमुख वैिशĶ्य होते. या वैिशĶ्याला व तÂवाला अनुसłन भारताने आंतरराÕůीय राजकारणात वंशवादाला िवरोध केला आहे. पॅलेÖटाईन ÿij, सायÿस ÿij इÂयादी वांिशक संघषª शांतते¸या माÅयमातून सोडवÁयासाठी भारत नेहमीच ÿयÂनशील रािहला आहे. थोड³यात, भारताचे युनोमधील योगदान हे अÂयंत मोलाचे आिण बहòमोल Öवłपाचे आहे. संयुĉ राÕůा¸या Óयासपीठावłन भारताने सातÂयाने युनो¸या मु´य उिĥĶ, तÂवे इ. शी बांधील राहóन Âयासंबंधी धोरणांचा पाठपुरावा केला आहे. munotes.in

Page 61

भारत आिण आंतरराÕůीय संघटना
61 ४.५ िवīापीठीय ÿij १) भारत आिण आिसयान संबंध िवशद करा. २) भारता¸या संयुĉ राÕů संघटनेतील योगदानाची चचाª करा. ४.६ संदभªúंथ १) आंतरराÕůीय संबंध : शीतयुधो°र ऑ जागितकìकरणाचे राजकारण – अŁणा प¤डसे, उ°रा सहľबुĦे २) आंतरराÕůीय संबंध – डॉ. शैलेÆþ देवळाणकर ३) भारतीय परराÕů धोरण : सातÂय आिण िÖथÂयंतर - डॉ. शैलेÆþ देवळाणकर ४) भारत आिण भारताचे शेजारी : संपादक मनीषा िटकेकर ५) भारत आिण भू – आंतरराÕůीय राजकारण – समाज ÿबोधनपिýका खंड -२ लोकवाđय गृह  munotes.in