Page 1
1 १
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ माओची पा भूमी
१.३ ह नान अहवाल
१.४ लाल स ेना
१.५ क युिन टा ं या िवरोधात मोिहमा
१.६ यादवी य ु
१.७ पीप स रप ि लक ऑफ चायना
१.८ चीन या गतीतील माओ चे योगदान
१.९ कृषी े ाची प ुनर चना
१.१० उ ोगाची प ुनर चना
१.११ कृषी उ पादक सहकारी स ंघ
१.१२ पंचवािष क योजना
१.१३ शंभर फुले फुलू ा
१.१४ हनुमान उडी
१.१५ क युनचे थापना
१.१६ क युन अपयश
१.१७ सां कृितक ा ंतीची घोषणा
१.१८ समारोप
१.१९
१.२० संदभ
munotes.in
Page 2
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
2 १.० उि े
१) माओची पा भूमी समजाव ून घेणे.
२) माओच े सा यवादी िवचारा ंचा अ यास करण े.
३) सा यवादी आिण रा ीय सरकार मधील स ंघष अ यासण े.
४) जास ाक अ ंतग त धोरणाचा आढावा घ ेऊन माओ या काय मांचे परी ण करण े.
१.१ तावना
एकोिणसा या शतकात चीन मधील राजक य , सामािजक आिण आिथ क प रि थती या
मा यमात ून १९११ साली रा य ा ंती झाली होती . यानंतर िचआंग-कै-शेक यान े चीनच े
नेतृ व क ेले. चीन या रा ीय सरकार ने चीनची गती कर याचा य न क ेला
िचआंग-कै-शेक यान े सा यवादी िवचारा ंचा िवरोध क ेला रा ीय सरकार आिण
सा यवादी या ं यात यादवी य ु होऊन १९४९ साली माओ या न ेतृ वाखाली लोक
जास ाक िनमा ण झाल े लोक जास ाक सरकारन े अ नेक योजना रा बवून चीनला
जागितक राजकारणात जगातील मह वा या द ेशाचा दजा िमळव ून िदला याचा आढावा
घेतला जाणार आह े
१.२ माओची पा भूमी
चीन ही आिशया ख ंडातील एक महास ा आह े. डॉ. सेन यांनी चीनम य े १९११ साली
रा य ा ंती क न जास ाकाची थापना क ेली. डॉ. सेन यां यानंतर िचआ ंग-कै-शेक
याने चीनच े नेतृ व केले १९४९ ला माओ - से-तुंगने घडवून आले या ा ंतीने आिशयात
वेगळी स ा उभी रािहली . िचनी सा यवादी ा ंतीचा जनक माओ - से-तुंगचा ज म
शाओशान या गावी २६ िडस बर १८९३ रोजी एका गरीब श ेतकरी क ुटुंबात झाला .
माओच े कुटुंब सनात नी पर ंपरावादी व क य ुशन िवचारसरणीचा भाव असल ेले होते.
माओन े वया या त ेरा या वष आपल े िश ण ब ंद केले, परंतु १६ या वष याच या
गावातील पाि मा य िश ण द ेणा या शा ळेत व ेश घेतला १९११ म ये माओ ह नान
ांताची राजधानी असणा या चांग या शहरात उ च िश णासाठी आला . याच काळात
चीनम य े ांतीचे वारे वाह लागल ेले होते. डॉ. सेन या न ेतृ वाने संपूण चीनम य े
रा वादाच े िवचार जाग ृत झाल ेले होते. संघटनेचे वृ प “मीन पाओ ” वाच या नंतर
माओ या मनात द ेखील तुंग-म ग-ह ई संघटनेचे रा वादाच े िवचार जागृत झाल े. चीनम य े
जास ाक िनमा ण होऊन याच े अ य पद द ेखील डॉ . सेन यांना िमळाव े या िवषयावर
याने िनबंध िलह न कािशत क ेला. १९११ म ये ांतीकारका ंनी चा ं ला येथे आपल े
सरकार थापन क ेले. याचव ेळी ा ंितसेनेची देखील उभारणी कर यात आली . माओन े
या ांतीसेनेत व ेश केला १९१२ म ये मांचू स ा न होऊन जास ाक थापना
कर या चे य न स ु झाल े. जास ाक ा ंतीनंतर माओ ा ंती सेनेतून बाह ेर पडला .
यानंतर ह नान य ेथील नॉम ल क ूलम य े वेश घेतला. या शाळ ेतील याचे या munotes.in
Page 3
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
3 ा यापकाचा या या जीवनावर िवल ण भाव पडला माओ - से-तुंग ने तीनस िमन या
नावान े त णा ंसाठी एक अ यास क सु केले
चीनम य े िव ान आिण िवचारव ंतां या िवचाराम ुळे पेिकंग िव ापीठातील िव ाथ जाग ृत
झाले पॅ रस शा ंतता प रषद ेतील िनण यािव िदना ंक ४मे १९१९ रोजी चीन म ये
चळवळ स ु झाली . पिह या महायु ानंतर घ े यात आल े या पॅरीस शा ंतता प रषद ेने
शांटूंग ांतातील जम नीचे अिधकार जपानला िद याब ल चळवळ स ु झाली . या
चळवळीतील िवचारव ंत िल-ता-चाऊ आिण िलन -से-सू या या स ंपका त आला . ह नान या
िव ा या ची एक स ंघटना उभा रली. संघटनेने ४ जून १९१९ रोजी मोठा स ंप पुकारला .
हा संप यश वी झा यान े माओला िस ी िमळाली . माओन े या स ंघटनेचे िसया ंग रवर
र ू हे पाि क स ु केले व लोकशाही िवचाराचा सार स ु केला ह नान या
रा यपालान े या पा ि कावर ब ंदी घातली . माओन े लगेच नव े सा ािहक स ु केले. या
कृ यामुळे रा यपालान े माओ- से-तुंग ला अटक करायच े ठरवल े. हणून माओ - से-तुंग
जानेवारी १९२० म ये पेिकंगला पळ ून गेला पेिकंगला आ यावर तो मा स वादी अ यास
मंडळाचा सद य बनला . मा स या ंथाचे यान े वाचन क ेले. या काळात तो प का
मा स वादी बनला १९२० नंतर माओ - से-तुंगने द क युिन ट म ॅ युफे टचे व
समाजवादा या इितहासाच े वाचन क ेले ते हापास ून मा स वादावर या ची प क ा
बसली . माओन े िल-ता-चाऊ या ं याबरोबर सा यवादाब ल दीघ चचा केली.
चां ला येथे एका ाथिमक शाळ ेचे संचालक याला िमळाल े. तेथे यांनी समाजवादी
युवक स ंघाची थापना क ेली तस ेच क चरल ब ुक सोसायटी हे ंथालय थापन क ेले.
१९२१ म ये गु पणे सा यवादी प ाची थापना क ेली. सा यवादा या सारासाठी
मा स व ल ेिननवादाला िचनी व प द े याचे काय केले. कामगार स ंघटना िनमा ण
कर यासाठी म ेहनत घ ेतली. पि म चीनम ये िल-ता-चाऊ या सहकाया ने कोळसा व
खाण कामगारा ंना संघिटत क ेले. रे वे कामगार व कोळसा खाण कामगारा ंचे संप घड ून
आले. या संपामुळे नो ह बर १९२२ म ये २० कामगार स ंघटना ंनी िमळ ून एकच स ंयु
कामगार स ंघटना थापन क ेली. माओ- से-तुंग हा ह नान क य ुिन टचा मुख असताना
याने शेतक या ंना स ंघिटत क न मोठी चळवळ उभारली क य ुिन टा ंचा मोठा गट
उभारला या ा ंतातील ामीण भागात पदया ा क ेली. ३२ िदवसात पाच िज ह े
पायाखाली त ुडवले. याने शेतक या ंचे जीवन जवळ ून अनुभवले. शेतक या ंचे मते जाणून
घेतली या सव गो ी या आधारावर यान े एक ह नान अहवाल तयार क ेला.
१.३ ह नान अहवाल
माओ- से-तुंग याचा अहवाल २० माच १९२७ रोजी गाईड सा ािहकात ह नान अहवाल
हणून िस झाला . ह नान अहवाला म ये चीनम य े नवीन जाणीव िनमा ण होत
अस यान े शेतकरी जागा होऊ लागला . िह ि या गितमान झा यास सा या चीनमधून
लाखो श ेतकरी ा ंती या ेरणेने पेटून उठतील . चंड लय होईल , या लयात
िति यावादी श न होतील आिण या द ेशातील श ेतकरी म ु होईल . या ा ंतीमुळे
ामीण जीवना या ा ंतीत ज ु या ढी , परंपरा व अ ंध ा द ूर कर याचा य न क ेला. munotes.in
Page 4
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
4 माओ या िवचारावर क र सा यवादी िवचार वंतांनी टीका क ेली. कारण मा स वादान ुसार
सा यवादी ा ंती केवळ कामगार करतात अशी यांची धारणा होती . शेतकरी वत ं पणे
ांती क शकत नाहीत अस े यांनी िवचार मा ंडले या िवचारा ंना माओन े बदल याचा
य न क ेला. ह नान अहवाला त सामािजक , सा यवादी ा ंतीचा भर श ेतकरी ा ंतीवर
िदला. कामगारा ंना दु यम थान िदल े.
१.४ लाल स ेना
माओ या न ेतृ वाखा लील क य ुिन ट प ाची व कोिम ंगटाँग प ा शी युती होती , पण डॉ .
सेन यां या म ृ यूनंतर या दोघा ंम ये मतभ ेद िनमा ण झाल े. माओन े शेतकरी स ंघटना ं या
मा यमात ून या ंना ल करी िश ण द े यास स ु वात क ेली. िश ण घ ेतले या
शेतक या ं या नवीन स ंघटना तयार कर यात आ या . याला लाल स ेना हण ून
ओळखल े जाऊ लागल े.
लाल स ेनेम ये सव सामा य लोका ंचे न त ेने वागण े, यांना मदत करण े, सवा चे
ामािणकपण े आचरण करण े, दुस याची व त ू खराब झा यास नवीन व त ू आण ून देणे,
कोणती व त ू मोफत न घ ेणे, शेतक या ंना चांगली वागणूक देणे व सा यवादी िवचारा ंचा
सार करण े याबरोबरच श ूशी लढता ंना सा य वादी ा ंतीसाठी प ैसे उभारण े, ही कत य
सैिनकाला पार पडावी लागत . माओ या न ेतृ वाखाली लाल स ेनेने संपूण चीनम य े
आपल े वच व िनमा ण केले. माओन या शेतक या ंची लालसेना उभा न जास ाका या
िवरोधात स ंघष केला. चीनमधील यादवी य ु ानंतर सोि हएट सरका र िटक ून ठेव याचे
काय लाल सेने या मदतीन े केले. िचआंग-कै-शेकने सा यवा ािव कारवाई क न
पा ा या ंची याने सहानभ ूती िमळवली .
चीनम य े िचआ ंग-कै-शेक ने सा यवा ा ं या िव घ ेतले या भ ूिमकेमुळे व आ मक
कृतीमुळे रिशयात बर ेच वादळ उठल े. चीनमधील सा य वादी चळवळ स ंकटात आली
होती. अशा व ेळेला चीन या प रि थ तीचा अ यास कर यासाठी प ा मधील मतभ ेद
िमटव यासाठी ट ॅिलन या ंनी डॉ . एन.एम. रॉय या ंना चीनम य े पाठवल े. डॉ टर मानव
रॉय ह े भारतीय ा ंितकारक सा यवादी िवचारव ंत हण ून सा यवादी चळवळीम य े
िस होते. यांनी श ेती धान रा ातही सा यवादी ा ंती जमीनदारा या िवरोधात
होऊ शकत े, असा िवचार मा ंडला होता . १९२८ म ये िचनी सा यवादी प ाच े सहाव े
अिधव ेशन मा को य ेथे भरल े होते; याचे नेतृ व ट ॅलीनन े केले. यावेळेला िचनी
क युिन ट प ान े अिधक आ मक हो याच े ठरवल े होते. गनीमी का यान े यु कराव े, हे
यु शेतक या ंनी कराव े, परंतु ांतीचे नेतृ व कामगारा ंकडे असाव े असे ठरव यात आल े.
परंतु कामगारा ंचा ितसाद नस यान े कामगार ा ंतीचा य न फसला . याच व ेळेला
माओन े ामीण भागात श ेतक या ंसाठी चंड काय क न चा ंगले यश िमळवल े.
शेतक या ंचे लाल स ै य सा यवादी ा ंती या न ेतृ वासाठी वापरल े १९२७ म ये
कोिमंगटाँग व क य ुिन ट या ं यातील य ुती समा झाली . िचआंग-कै-शेक ने चीनमधील
क युिन टा ंना दडप या साठी च ंड ल कर उभा न क य ुिन टा ं या िवरोधात मोिहमा
सु के या. munotes.in
Page 5
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
5 १.५ क युिन टा ं या िवरोधात मोिहमा
िडस बर १९३० ते जानेवारी १९३१ या दर यान िचआ ंग-कै-शेक ने पिहली मोहीम स ु
केली. एक लाख स ै यासह क या ंगसी ा ंतावर ह ला चढवला . पण याआधी
क युिन टा ं या ताकतीची व स ं येची मािहती िमळा ली नस यान े याचा तोटा झाला ,
क युिन टा ंनी भौगोिलक ि थतीचा फायदा घ ेऊन गिनमी का यान े यु या ंना ८०००
बंदुका, दा गोळा , औषध े व इतर सािह य िमळाल े. १००० यु कैदी पकड यात आल े.
फे ुवारी १९३१ म ये दुसरी ल करी मोहीम काढली , या याबरोबर दोन लाख स ै य
चंड तोफखाना आिण श ंभर िवमा ने िदली याव ेळेला क य ुिन टा ंकडे फ तीस हजार
फौज होती . यावेळी कॉिम ंगटाँचा मोठा िवजय झाला . ितस या मोिहम ेचे नेतृ व
िचआंग-कै-शेक ने वतःकड े घेतले. याच व ेळेला १८ स ट बर १९३१ रोजी जपानन े
मांचू रयावर आ मण क े याने िचआ ंग-कै-शेकने ही मोहीम सोड ून िदली . ऑ टोबर
१९३३ ते ऑ टोबर १९३४ या काळात सात लाख स ै यािनशी राबवल ेली पाचवी
मोहीम भय ंकर होती . क युिन टा ंवर चारही बाज ूने ह ला कर याचा िनण य घेतला
क युिन टा ंचे देश बेिचराख कर यात आल े. या द ेशातून िमळणार े अ नधा य ब ंद
झाले. एक लाख क य ुिन टा ंची ह या कर यात आली . पाच या मोिहम ेम ये जबरद त
हानी झा याम ुळे क युिन टनी या ंग सी ांत सोड याचा िनण य घेतला. यालाच लाँग
माच िकंवा दीघ मोचा असे हटल े जाते. जवळजवळ एक लाख स ै य १६ ऑ टोबर
१९३४ रोजी या ंगसी ा ंतातून बाह ेर पडल े. संपूण वास जवळजवळ एक वष भर स ु
होता. वासात अन ेक कार या न ैसिग क आप ना आिण ह या ंना त ड ाव े लागल े
वासा या काळात द ु काळ रोगा या साथी, तसेच अित म याम ुळे हजारो लोक
मृ युमुखी पडल े.
ीमंतांकडून अ नधा य , जमीन दारांकडून जिमनी काढ ून घेऊन या ंचे जनत ेस समान
वाटप क न टाकल े. या दीघ मोचा चे अ नेक दूरगामी प रणाम झाल े. झाले या
लढाया ंम ये क य ुिन ट या ता यात ११ ांत आल े व ा ंतीचा सार वीस कोटी
लोकांपय त जाऊन पोहोच या ंम ये यश िमळाल े. अनेक अडचण मधून बाहेर पडल े या
क युिन टा ंनी नंतर चीनच े नेतृ व कर याचा य न क ेला. दुस या महाय ु ा या काळात
जपानन े चीनवर आ मण क ेले. चीनवरील आ मण थोप यासाठी क य ुिन ट आिण
रा वादी प ा या लोकांनी एकि त य ेऊन स ंघष कर याचा य न क ेला या ंना
युरोिपयन रा ांनी आिण अम े रकेने आिथ क व ल करी मदत क ेली, परंतु िचआ ंग-कै-शेक
ने जपान िव न लढता क य ुिन ट प ाचा पाडाव कर याच े धोरण वीकारल े. या
काळात क य ुिन ट प ान े चीन वरील जपान या आ मणाला िवरोध क ेला. यामुळे
चीनमधील सा यवादी प अिधकच लोकि य बनला .
१.६ यादवी य ु
दुस या महाय ु ात चीनन े दो त रा ा ं या बाज ूने भाग घ ेतला होता . दुस या
महायु ानंतर क य ुिन ट प आिण कोिम ंगटाँग प यांनी पर परा ंम ये सम वय करावा
अशी इ छा अम े रकेने य क ेली. माओ या न ेतृ वाखालील िचनी क य ुिन ट प ान े munotes.in
Page 6
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
6 यु काळात रा ीय प ाशी जरी सहकाय केले असल े, तरी यान ंतर आपला वतं
सुभा िनमा ण क न वत ं काय म जाहीर क ेला. दुस या महाय ु ानंतर क य ुिन ट
प ाने ाितिनिधक कायद ेमंडळ थापन क न ितिनिध व द े याची मागणी क ेली, परंतु
िचआंग-कै-शेकने अमे रके या दबावाखाली क य ुिन ट प ा ची मागणी फ ेटाळली होती .
प रणामी िचआ ंग-कै-शेक यांचा रा ीय प व िचनी क य ुिन ट प या ं यात यादवी य ु
सु झाल े. १९४० ते १९४९ या काळात झाल े या यादवी य ु ात क युिन ट प ाच े
नेतृ व माओ - से-तुंग ने केले होते. माओन े गरीब श ेतकरी व श ेतमजूर यांना क य ुिन ट
प ाम य े सहभागी क न घ ेतले. यामुळे माओ ची सं या मक ताकद वाढली . क युिन ट
प ाने ितगामी जमीनदारा ंनी या ंचे याय ह क नाकारल े होते, यां यासाठी व छोट ्या
शेतक या ंसाठी क ृषी िवषयक स ुधारणा ंचा काय म जाहीर क ेला. जमीनदारा ं या जिमनी
कस यासाठी कोणाकड े आहेत या या ं या मालक या क े या जातील अशी हमी िदली .
या भागात क य ुिन टा ंचे शासन होत े. तेथील सव शेतकरीवग माओ - से-तुंग या
पाठीशी रािहला . यामुळे यादवी य ु ात माओला सहज िवजय िमळा ला. यादवी य ु ात
माओचा िवजय झा याम ुळे िचआ ंग कै शेक फो मा सा बेटावर पळ ून गेला. िचआंग-कै-
शेकने तेथे रा ीय सरकार थापन क ेले.
१.७ पीप स रपि लक ऑफ चायना
१५ ऑ टोबर १९४९ रोजी माओन े क युिन ट सा यवादी जास ाक िनमा ण केले.
माओ- से-तुंग ची लाल ा ंती यश वी होऊन चीन म ये पीप स रपि लक ऑफ
चायना ची थापना कर यात आली . िचनी जास ाकाची थापना झा यान ंतर
रा यघटना तयार कर याच े काम हाती घ े यात आल े. १९४९ म ये चीनची ता प ुरती
रा यघटना बनव यात आली . घटनेनुसार चीन ची सव च स ा राजक य स लागा र
प रषद े या हाती द े यात आली .
दुस या महाय ु ानंतर प रि थतीचा लाभ उठव यासाठी अम े रका व रिशया या
महास ानी आपल े भाव े काबीज कर यासाठी स टो(SENTO) व नाटो (NATO)
इ यादी ल करी स ंघटना उ या क े या. रिशयान े ल करी शय त म य े सहभागी होताना
ि हएतनाम ,कंबोिडया ,को रया इ यादी द ेशात सा यवादी राजवटी उ या क न आप या
सा ा याचा पाया रचला . आिशया ख ंडातील चीन या दोन महास ा ं या पास ून आपले
वतं अि त व राख ून होता. १९४९ ला माओ - से-तुंगने घडव ून आणल े या चीनमधील
लाल ा ंतीने वेगळी स ा उभी क ेली. माओन े चीनम य े ांती घडव ून आणताना
सा यवादा या अंगी असल े या ल ेनीनवाद , टॅिलनवाद या पर ंपरागत िवचारधारा ंचा
आधार घ ेत नवा माओवा द अन ुसरला . रिशया या सा यवादा पासून फारकत घ ेऊन
आिशयातील वत ं अि मता असल ेली सा यवादी स ा माओन े चीनम य े उभी क ेली.
सीमा ाव न रिशयाशी स ंघष कर याची तयारीही माओ - से-तुंगने केली. दो ही
महास ा ं या भावाला भीक न घालता चीन ने आिशयाची महास ा बन या या िदश ेने
वाटचाल स ु केली.
munotes.in
Page 7
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
7 १.८ चीन या गतीतील माओ चे योगदान
स ट बर १९४९ म ये रा ीय ितिनध ची प रषद आयो िजत कर यात आली .
१ ऑ टोबर १९४९ रोजी िचनी जास ाकाच े समार ंभपूव क उ ाटन कर यात आल े.
जास ाकाच े अ य हण ून माओ - से-तुंग व प ंत धान हण ून चौ -एन-लाय या ंची
िनयु कर या त आली . जास ाकाच े संपूण िनयं ण िचनी क युिन ट प ा या हाती
सोपव यात आल े. जास ा कामधील सव मोठया व मह वा या पदावर माओ या
िव त व मदतिनसा ंची िनवड कर यात आली . स ा क य ुिन ट प ा या हाती आली
तरी लोकशाही प ती या शासन यव थ ेचा द ेखावा कर यात आला होता .
जास ाकाची रीतसर थाप ना झा यान ंतर जागितक स ा हण ून ित ा
िमळव यासाठी य न क ेले होते. माओ या माण े राजक य न ेता होता , या माण ेच
िवचारव ंत हण ूनही ओळखला जात होता . याने मा स वादावर आधारल ेली रिशयन
रा य ा ंती अ यासल ेली होती . चीनम य े मा स वादाच े बीजारोपण क ेले होते. क युिन ट
ांतीचा पान े याला फळ े आली होती , परंतु याला सतत अस े वाटत होते क ,
कामगारा ं या ह क ूमशाही वर आधारल ेला मा स वाद याम य े यश वी झाला असला तरी
असा मा स वाद चीनम य े यश वी होऊ शकणार नाही . चीनम य े मा स वाद
कामगारा ंम ये राबव या या ऐवजी श ेतक या ंम ये राबवला पािहज े, कारण चीन
शेती धान द ेश आह े. तेथे शेतक या ंची स ं या जा त आह े. माओ या मते, लोक या
सं ेत फ श ेतकरी , कामगार , म यमवग आिण रा वादी भा ंडवलदार या ंचा समाव ेश
होतो. समाजातील इतर वग जमीनदार , येक ा ंितवादी, यांचे दलाल ह े लोका ंचे श ू
आहेत. चीनम ये ह कूमशाही प ती अन ुस न शासनाच े िनण य आिण अ ंमलबजावणी
एकतं ी प तीन े होऊ लागली . माओन े चीनची प ुनर चना आिण प ुनबा धणी कर यासाठी
अितशय िश तब प तीन े िनण य घेतले.
१.९ कृषी े ाची प ुनर चना
माओ- से-तुंगचा पिहला मह वाचा िनण य हणज े सव जमीनदारा ं या जिमनी शासनान े
आप या ता यात घ े याचा आिण श ेतक या ंना वाट ून दे याचा होता . जमीनदारा ंची जमीन
व थावर मालम ा ता यात घ े याचा आिण ितच े वाटप करताना क ृषी सुधारणा कायदा
२८ जून १९५० रोजी कर या त आला . यापूव माओन े िदल ेले आ ास नाचे पालन
के यामुळे सव सामा य श ेतकरी वगा त समाधान पसरल े. यानंतर उ पादन व ृ ीचा
काय म हाती घ ेऊन दीघ मुदतीच े सामा िजकरण कर याच े धोरण अंमलात आणल े.
१.१० उ ोगाची प ुनर चना
माओ- से-तुंग ने पिह या दोन प ंचवािष क योजना ंम ये जलद गतीन े औ ोिगक िवकास
कर यावर ल क ि त क ेले. लोखंड, पोलाद , कोळसा , िव ुत िनिम ती, जड उ ोग ध ंदे,
गृहबांधणी सािह य आिण म ूलभूत रासायिनक या ंची िनिम ती केली. या गो ना
औ ोिगक िवकासाम य े अ म द े यात आला . १९५७ पय त सुमारे आठश े पायाभ ूत
औ ोिगक क प प ूण कर यात आल े. औ ोिगक उ पादनाचा व ेग १२ ट या ंनी munotes.in
Page 8
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
8 वाढला रा ीय उ प नात ५० ट या ंची वाढ झाली . पोलाद आिण क च े लोख ंड यांचे
उ पादन ित पट झाल े. िव ुतिनिम ती मता द ु पट वाढली . अथा त जीवनाव यक व त ूंचे
उ पादन वाढल े नाही.
थम उ ोगाच े पुनर चना कर याच े धोरण वीकार यान ंतर श ेतीम य े आ ध ुिनक
तं ानाचा अवल ंब के यानंतर ब ेरोजगारी िनमा ण होणार ह े ल ात घ ेऊन चीन या
रा यक या नी ामीण रोजगारावर भर द ेऊन रोजगार उपल ध क न िदला . िवक ि त
िवकासाच े उि ही काही माणाम य े सा य झाल े. चीनन े औ ोिगक करणा बरोबर
वेगवेग या कार या व त ूंचे िनया त कर याच े धोरण ह े वीकारल ेले िदस ून येते.
रा यक या नी अ य ंत यवहारी आिण एकस ंध अस े आंतररा ीय यापार िवषयक धोरण
वीकारल े होते. ामीण िवभागात रोजगाराची िनिम ती के यामुळे तेथील सव सामा य
जनतेला आिण श ेतक या ंना रोजगारा या स ंधी उपल ध झा या . चीनची आिथ क
मताही वाढली . भाववाढ रोख यात यश िमळा ले, अ नधा याच े उ पादन वाढल े, असल े
तरी याच े िनया त कर याच े धोरण न वीकारता आव यकत ेनुसार व त ूंची आयात
कर याचाही िनण य या ंनी घेतला. यामध ून िक य ेक कोटी लोका ंना दा र ्यातून बाह ेर
काढ याचा िनण य या ंनी घेतला आिण या माण े ते यश वी झाल े. िचनी क य ुिन ट
प ाने कामगार ा ंतीऐवजी श ेतकरी ा ंतीवर अिधक भर िदला होता . चीनमधील
शेतक या ंना संघिटत कर यासाठी क य ुिन ट प ान े चीन या ामीण भागाम य े संपक
केला होता . तेथील श ेतक या ं या दा र ्याचे व या ं यावरील अ याचाराच े व अस ंतोषाच े
जवळून दश न घेतले. गरीब श ेतक या ंना संघिटत क न या ं या स ंघटना िनमा ण के या.
१.११ कृषी उ पा दक सहकारी स ंघ
क युिन ट प ान े १९२६ -२७ म ये ‘कसेल याची जमीन ’ ही योजना काया ि वत क ेली.
१९४७ म ये शेती स ुधारणा काय माला अ थान िदल े. शेतीिवषयक स ुधारणा ंचा
सोळा कलमी काय म मंजूर कर यात आला .१९४८ म ये शेतीसुधारणा काय ाचा
मसुदा कर यात आला .१९५० म ये अनेक शेती सुधारणा कायद े पास कर यात आल े.
या काय ान ुसार ग ंभीर ग ु हे व अ याचार करणा या जमीनदारा ंना लोक यायालयाप ुढे
उभे क न या ंना देहांत िश ा द े यात आ या . यां या जिमनी काढ ून घेऊन सवा ना
जिमनीच े समान वाटप क ेले. म यमवग य श ेतक यां या जमीनी काढ ून घेत या. जमीन
िव व खर ेदी बाबत अन ेक बंधने लादली . जमीनदारा ं या जिमनीच े ह ता ंतरण भ ूिमहीन
ट यात कर याच े ठरव यात आल े.. खेड्यांचे गट तयार कर यात आल े. यायालयान े
जुलमी जमीनदारा ंना िश ा क े या. शेतमजुरांना िश ा कर याच े ह क िदले गेले या
सुधारणेमुळे सरंजामशाही र झाली . सुधारणा ं या द ुस या ट या या योजन ेत समाजाची
िवभागणी कर यात य ेऊन एका बाज ूला श ेतमजूर व द ुस या बाज ूला जमीनदार अशी
वग वारी क न ख ेड्यातील य ेक कुटुंबाचे थान िनि त कर यात आल े. या ट यात
जमीन दाराकडून काढ ून घेतले या जमीनीच े पुनवा टप कर याच े काम हाती घ ेतले.
म यमवग य ीम ंत शेतक या ंना जिमनीच े सिव तर मािहती द े यािवषयी आ हान
कर यात आल े. जिमनीची वाटणी समानत ेने कर यात आली . सुधार या या चौ या munotes.in
Page 9
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
9 ट यात ग ुंतागुंतीची करण े सोडवण े, मालक ह का चे कागदप े तयार करण े, कजा या
ह याच े पुरावे, कजा चे कागदप े तपास याच े काम हाती घ े यात आल े. ही तपासणी प ूण
झा यावर सव नवीन श ेतमजूर मालका ंना मालक ह का या कागदप ाच े वाटप
कर यात आल े. या सुधारणेमुळे चीनमधील जमीनदार व सर ंजामदार वग न झा ला.
१९४७ म ये ाथ ना थळ े व साव जिनक स ं थां या ता यात असल ेली जमीन सरकारन े
ता यात घ ेतली. ती जमीन गरज असणा या िशपाया ंना देऊन टाकली .
१.१२ पंचवािष क योजना
माओ- से-तुंगने शेती िवकासाबरोबर च ंड आिथ क झ ेप घे याचा य न क ेला.
माओ- से-तुंगने जास ाक िनमा ण क न सा यवादावर आधा रत नवी लोकशाही
वीकारली . या लोकशाहीत कामगार , शेतकरी , शेतमजूर यांना मह वाच े थान होत े.
यु समा ीन ंतर चीन या लोकस ं येत च ंड भर पडत होती . यु ामुळे उ ोग व
दळणवळण य ं णा िव कळीत झाली होती . यामुळे शेतीबरोबर औ ोिगक उ पादनात
वाढ करण े आव यक होत े. चीनम ये १९५८ म ये ज से पंचवािष क योजना स ु वात
कर यात आली . पिह या योजन ेत उ पादन वाढीला अप ेि त यश िमळाल े न हत े
अ नधा याची ि थती िबकट झा ली होती . अ नधा या या प ुरवठयाची मागणी वाढली
होती. शहरांची लोकस ं या च ंड वाढली अस याम ुळे अ नधा याची मागणी वाढली ,
परंतु तेवढया माणात अ नधा य उ पादन होऊ शकल े नाही. हणून दुस या प ंचवािष क
योजन ेत शेती उ पादनावर भर द े यात आला .
१.१३ शंभर फुले फुलू ा !
सा यवादी सरकारची थापना झा यान ंतर जनता आिण सा यवादी प काय कत यां या
ब ल माओला आ मिव ास होता . याने जनत ेला भाषण वात ं य दे याचा िवचार क ेला.
२ मे १९५६ रोजी क ेले या भाषणात ‘शंभर फुले फुलू ा श ंभर िवचार वाह ज ू दया’
अशी घोषणा क न अिभ य वात ं य उदघोिषत क ेले. प ा या अनुयायांना तसेच
प ाबाहेरील सद या ंना सरकार या च ुक या धोरण िनण यावर टीका कर याच े वात ं य
िदले. लोकांनी तसेच िवचारव ंत, िव ाथ या ंनी सा यवादी सरकारवर सरकार या
चुक या धोरण िनण यावर टीका क ेली. िनण यांना आ हान िदल े. यामुळे सुगंिधत फ ुले
िवषारी बनली . माओ- से-तुंग ला अिभ य वात ं य यावर ितब ंध घालावा लागला .
िवरोध आिण टीका करणा या ब ुि वंत िवचारव ंत, यांना ामीण भागात श ेतमजुरीची काम े
कर यासाठी स न े पाठव यात आल े.
१.१४ हनुमान उडी
१९५८ म ये माओची ‘हनुमान उडी ’ ही योजना राबव या त आली .५ मे १९५८ रोजी
माओ- से-तुंग ची ही योजना सा यवादी प ा या आठ या अिधव ेशनाम य े मांडली.
चीनमधील सव जिम नीतून जा तीत जा त उ प न काढ णे, शेती उ पादनाबरोबरच
उ ोगध ं ांचा मोठ ्या माणात िवकास करण े, देशात लहान मोठ े उ ोगध ंदे उभारण े व या munotes.in
Page 10
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
10 उ ोगधं ां या मा यमात ून त णा ंना रोजगार उपल ध क न द ेणे, एका वषा त
सव साधारणपण े १०० ट के उ प न वाढवण े, पंधरा वषा त मालमोटारी , ॅ टर, लहान
उ ोगा ंचा िव तार करण े, रे वेमाग व महामागा चे िनिम ती करण े, असे उि जाहीर
कर यात आल े. लोखंड, पोलाद उ पादन मोठ ्या माणात क न या ं या िन या तीमधून
परक य चलन िमळव ून दे याचेही उ ेश ठरव यात आल े. शेतीचे सामूिहक एक करण
क न या ं यासमोर व या िक ंवा कम टची थापना कर यात आली . औ ोिगक िवकास
जलद गतीन े घडव ून आण याचा य न क ेला. सा यवादी सरका रने देशात ८००
उ ोगध ंदे सु केले. क चे लोख ंड घाल याचा उ ोग , िसम ट उ ोग , पोलाद िनिम तीचा
उ ोग , िव ुत िनिम ती, रे वे ब ांधणी खाणकाम व रसायन े िनिम ती अस े अनेक उ ोग
सु कर यात आल े. देशा या औ ोिगक उ पादन मत ेवर देशाची गती अवल ंबून
अस याच े ठरव यात आ ले. यासाठी सव आिथ क आघाड यांवर य न क ेले या
योजन ेमुळे देशाचे चंड उ प न वाढ यास मदत झाली . अनेक बेरोजगारा ंना काम दे यात
आले. या यासाठी मोठ े-मोठे क प उभारल े गेले, अनेक लोका ंना व कामगारा ंना
सामाव ून घेतले पोलाद उ पादनाकड े सवा िधक ल द े याचे धोरण जाहीर कर यात
आले. यासाठी प ुरेपूर वापर क ेला. ३००००० टन लोख ंडाचे उ पादन रोज होत अस े,
परंतु हे आकड े सरकारी होत े. तेला या बाबतीत चीन परावल ंबी होता. देशात त ेलाचे
साठे शोध याची मोहीम हाती घ ेतली. यामध ून १९५९ या अख ेरीला मोठ या माणावर
तेल साठ े सापडल े. या शोधाम ुळे १९६३ पय त चीन प े ोिलयम े ात वय ंपूण बनला
असून या ा ंताचे तेलाचे तेथे उ पादन मोठ या माणावर वाढव याच े उि ठरवल े होते.
माओन े सा यवादी िवचारसरणी नुसारच साम ूिहक श ेती कर याची योजना प ुढे आणली .
२९ ऑग ट १९५८ रोजी प ा या म यवत सिमतीन े सव देशभर क य ु सची थापना
क न देशाची िवभागणी क ेली.
पुढील प ंचवािष क योजन ेत माओन े हनुमान उडी घ े याचा ब ेत जाहीर क ेला. पिह या दोन
पंचवािष क योजना ं या अभ ूतपूव यशाम ुळे क य ुिन ट प ात उ साह स ंचारला . औ ोिगक
उ पादनात ३० ट के वाढ करायच े ठरवून अंितम ल ख ूप उंच कर यात आ ले. लघु
उ ोगाचा असाच मो ठया माणावर िवकास कर याच े ठरवल े, यामुळे चीनमधील च ंड
मनु यबळ याचा उपयोग करण े श य झाल े. उ ोगासाठी भा ंडवल व या ंि क व त ू खूप
कमी माणात लाग ून ते छोटया घरात आिण ामीण भागा त थापन करण े श य झाल े.
१.१५ क युनची थापना
शेती स ुधारणा रचन ेमुळे भूिमहीन श ेतक या ंना जिमनी िमळा या तरी श ेतमजुरांचे
सुटले नाही . लोकस ं ये या माणात श ेतीचे उ पादन वाढण े गरज ेचे होते. शेतीसाठी
लागणारा प ैसा, बी-िबयाण े, खते, अवजा रे, जनावर े या मह वा या गो ी गरीब
शेतक या ंकडे न ह या . शेतक या ंना सहकाय करणा या स ं थांची थापना कर यात
आली . १५ ते ३० शेतकरी क ुटुंबाचे गट क ेले. १९५३ म ये आठ ल स ं था द ेशभर
िनमा ण झा या . याच बरोबर श ेती उ पादका ं या सहकारी स ं था िनमा ण क न
सहकारी स ं थांचे काय े वाढल े. यां या सभासदा ंना जनावर े, बी-िबयाण े, खते, munotes.in
Page 11
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
11 अवजार े या श ेतीसाठी लागणा या गो ी स ं थेकडून पुरव या जात . सहकारी स ं था या
िनिम तीमुळे उ पादन वाढत असल े तरी यात ून फार मोठी गती िमळाल ेली न हती . यातून
शेतीचे सामूिहक साम ूिहिककरण कर याचा िवचार प ुढे आला .
क यु स थापन करण े हा हन ुमांन ऊडी धोरणाचा एक भाग होता . माओ- से-तुंग ने चीन
म ये साम ूिहक प तीन े शेती कर याचा योग स ु १९५६ ला साम ुिहक श ेतीत
येकाने शेतावर काम करण े स चे केले. ि यांनासु ा सहभागी क न घ े यात आल े.
शेतीसाठी आध ुिनक बी -िबयाण े, रासायिनक खत े, अवजार े यांचा वापर क ेला. सव
शेतकरी क ुटुंब शेतावर काम कर याच े सरकारन े स क ेली. मा स वादी त व ानान ुसार
ा सम य े क य ु स ही स ंक पना उदयाला आली होती . दुसरा योग रिशयात आिण
ितसरा योग चीन म ये कर यात आला . क यु सकडे या भागातील सव शेतक या ंची
जमीन सोपवल ेली होती . येकाला कामान ुसार व ेतन िमळ े. क यु सम य े लहान -मोठ्या
उ ोगध ं ांचे कारखान े होते. शेतीचा ह ंगाम नस या स शेतकरी या कारखा यात काम
करीत . क यु समधील सद या ंना जा त व ेळ क करता याव े हणून भ य व पाच े ४०
लाख भोजनालय े, मुलांना सा ंभाळणारी स ंगोपनगृहे तयार क ेले. यामुळे मश चा यो य
िविनयोग करण े श य झाल े क य ु सम ये धा य उ पादन करण े, पशुपालन करण े,
दु धज य पदाथा चा यवसाय करण े, मांस, अंडी, भाजीपाला या ंचे िनिम ती करण े, ॅ टर
चालवण े, िविहर च े खोदकाम करण े, क चे लोख ंड गाळण े, पोलाद िनिम ती, शेतीची
अवजार े तयार करण े, खतांचे कारखान े चालवण े, कॅ टीन चालवण े, कपडे िशवण े असे
अनेक उ ोग क य ु सम ये केले जात होत े. क यु सची रचना तीन तरात क ेली जा त
होती. पिह या घटकात उ पादना या योजना आख या जात हो या , यानुसार
सद या ंकडून काम े क न घ े याचे, टॉक तपास याच े, शेतीची काम े कर याच े ,डुकरांचे
पैदास कर याच े आिण या ंची देखभाल कर याची काम े क य ु स म य े केली जात होती .
दुसरा मह वाचा घटक ि ग ेड हा होता . याम य े पाणीप ुरवठा, पूरिनयं ण ,तांदूळ व खा
पदाथा वर ि या करणार े कारखान े, ाथिमक शाळा , दवाखान े, यांचे देखभाल ही काम े
हा घटक करत होता . ितसरा मह वाचा घटक सिमती होता यात सिमतीला मह वाच े
थान होत े. या सिमतीच े सद य प ूण वेळ शासक य व पाची काम े करणार े काय कत
असत . ॅ टर उ ोग , अवजड उ ोग , शेती अवजार े िनिम तीचे कारखान े, पंपाचे क े,
वीज िनिम ती, खत कारखान े, ल करी काम े, शासक य स ुरि तता , मा यिमक आिण
तांि क शाळा चालव याची जबाबदारी या सिमतीवर होती .
सामुदाियक श ेतीचे कायद े यापूव च हाती घ े यात आल े होते. याचेच प रवत न क य ु स
म ये कर यात आल े अशी क य ु स कमालीची यश वी ठरली . यानंतर या तीन
मिह या ंत २५००० क यु स थापन कर या त आली . ारंभी या क य ु सपे ा वेग या
अिधका या ंनी नवीन क य ु सकड े करवस ुली करणे, क या माला या प ुरवठ्याची
यव था करण े, शाळा चालवण े, बँक चालवण े, हॉि पटल वरती द ेखरेख करण े इ यादी
जबाबदारी सोपव यात आली .
munotes.in
Page 12
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
12 १.१६ क यु सचे अपयश
क यु सकडे िविवध जबाबदा या सोपिव याचे धोरण फारस े यश वी झाल े न हत े. कारण
हा योग नवीन होता . यां यात अन ुभवाची वानवा होती . प रणामी व त ूंचे उ पादन खच
वाढला आिण दजा घसरला . आधुिनक काम करणारा क ुशल कामगार वग नस यान े यं े
तशीच पड ून रािहली . क युिन ट प ा या धोरणाम ुळे आप या िनण यामुळे व
िनयं णा या अभावाम ुळे क य ु स अयश वी झाली ह े क युिन ट प ान े मा य क ेले नाही
आिण आ त े कदम धोरण अवल ंब याचे जाहीर क ेले .माओ या धोरणाम य े काहीही
थोडयाफार च ुका असतील , परंतु यान ंतर पु हा न या दमान े चीन या िवकासाला हात
घातला . माओ या स ंपूण कारिकद त औ ोिगक उ पादन ल णीय वाढल े व दूरसंचार
े ात ख ूप सुधारणा झाली . चीनम य े येक मोठ े शहर व ा ंताची राजधानी आिण
पेिकंग हवाईमागा ने जोड यात आल े. पेिकंगचे नाव बीिज ंग असे कर यात आल े. मा यम
यं णाचे जाळ े सव देशात पसरव यात आल े. चंड लोकस ं या िवचारात घ ेता
अपे े माण े हनुमान उडी घ े यात यश िमळ ू शकल े नाही . या याम य े रासायिनक
खतांचा वापर कर याकड े दुल आिण िनसगा वर अवल ंबून राह याची व ृ ी या ंमुळे
चीनम य े कृषी उ प न घटत चालल े होते. चीनने कृषी उ पादना त खालील े ल ात
घेता ता ंदूळ, गह , सोयाबीन , तंबाखू, तेलिबया , कापूस या अ नधा य उ पादनात जगात
अ ेसर थान िमळवल े होते. औ ोिगक े ात मा चा ंगलीच भरारी मारली होती .
अ याध ुिनक नाज ूक व तूंचे उ पादन करणार े अनेक औ ोिगक क प काया ि वत
कर यात आल े. आिण िव स स ंशोधनात आघाडी घ ेऊन अ य व तूंचे उ पादन स ु
केले. अणु फोटाचे तं ान अवगत क न घ ेऊन, अणुबॉ ब या यश वी चाच या घ ेऊन
यात १५ वषा या आत एटॉिमक लब चा कायम चा सभासद हो याचा स मान िमळव ून
अणुबॉ ब असणा या अम े रका, रिशया , ा स , इं लंड या रा ा ं या मािलक ेत पाच वे
रा हण ून थान िमळवल े. अवकाश स ंशोधनात ही चीनन े अनेक उप ह अवकाशात
सोडल े. अवकाश शा ात या ं या उ पादनात आघाडी मारली आिण जागितक
महास ा ं या पध त लवकरच चीनन े पदाप ण केले.
क यु स यव थापनाचा िनमा ण झाला अन ुभवी व िशि त काय कत नस याम ुळे
क यु स या कारभारात अडचणी िनमा ण झा या . क यु सम ये हजारो माणसा ंचे कुटुंब
होते, भूिमहीन श ेतमजुराला िमळाल ेला जिमनीचा त ुकडा लग ेच सोडावा लागला होता , तो
मनापास ून काम करत न हता . सामूिहक जीवना या योगाम ुळे वैयि क क ुटुंब सं थेचे
अि त व धो यात आल े होते. शेतक या ं या जीवनाला ल करी छावणीच े व प ा
झाले. अवजार उ ोगावर भर, शेतीकड े दुल , स ेचे क ीकरण , यव थापक य
काय मता व यि गत ो साहनाचा अभाव याम ुळे क य ु स ही योजना यश वी होऊ
शकली नाही .
१.१७ सां कृितक ा ंतीची घोषणा
माओ- से-तुंग या ा ंतीनंतर साम ुदाियक उ पादक , सामुदाियक श ेतीचा योग फसल ेला
होता. औ ोिगक उ पादनात वाढ झाली न हती . आंतररा ीय बाजारप ेठेत चीनला munotes.in
Page 13
माओ या िनय ं णाखालील चीनी
जास ाकाच े अंतग त धोरण
13 थान अस याम ुळे देशांतग त मालाचा प ुरेसा साठा होत न हता , परंतु क य ुिन ट
प ा या ह क ूमशाहीला िवरोध कर या ची मानिसकता ही झाली न हती . चीनम ये उ ोग
आजार पड ू लागल े, बेकारीच े माण वाढल े ,भूकबळी व उपासमार हो या या घटनाही
घडू लागल े या हो या . माओला ह े अपयश माहीत होत े परंतु या यावर उपाय सापडत
न हता .
िचनी जनत े या मनातील अस ंतोष द ूर कर यासाठी माओ- से-तुंगने १९६६ म ये
सां कृितक ा ंतीची घोषणा क ेली. सा यवादी सरकार या काळा त शासक य
जबाबदारी वाढली होती , परंतु शासनाची काय मता वाढली न हती . क युिन ट
िवचारसरणी व प स ंघटना मजब ूत करायची होती . शासनातील दोष द ूर झा यािशवाय
उ ोग व शासनावर सा यवादाची पकड बस ू शकणार न हती , हणून १९५१ या
शेवट या मिह यात माओ या सरकारन े दोन मोिहमा हाती घ ेत या, यातील पिह ली
मोहीम ही प ातील व शासनातील श ूिव होती , दुसरी यापारी व उ ोजका ंिव
होती. या मोिहम ेमुळे सामािजक ा ंती घड ून आली . चीनम ये सा यवादी सरकारची
पिहली मोहीम ही शासनािव होती . समाज व शासना ची गाडी ळावर
आण यासाठी ाचार , उधळप ी व द र िदर ंगाई या तीन गो चा नायनाट कर याच े
ठरव यात आल े. या मोिहम ेमुळे दोषी व अकाय म य ना काढ ून टाक यात आल े.
सा यवा दी प ा या काया त अडथळा िनमा ण करणा या राजवटीतील शासका ंना व
जु या अिधका या ंना सेवेतून कमी क न िश ा द ेणे हा या मोिहम ेचा उ ेश होता .
सेवेतून कमी क ेले या अिधका या ं या जागा सा यवादी लोका ंना िद या ग े या. या
मोिहम ेमुळे अंतग त गटबाजी न झाली सा यवादी शासन ि थर झाल े. राजक य
िवरोधक , धिनक , यापारी व उ ोजक या ंना िन भ क न म यमवग िव जनत े या
मनात अस ंतोष िनमा ण करण े हा या मोिहम ेचा म ुख उ ेश होता . कर च ुकवणे,
लाचल ुचपत, लफड ेबाजी, साठेबाजी, जनतेची लूट कर यासाठी धोक ेबाजी या पाच
अप व ृ ी िव माओ सरकारन े लढा िदला . मोिहम ेचा भर अ ामािणक व ब ेजबाबदार
उ ोगध ंदे करणा या ंना शासन कर यावर होता . यापारी आिण उ ोजका ंची नीितम ा
ढासळली अस ून साठ ेबाजी, ाचार व समाज व रा िवरोधी गो ी वाढ या हो या .
यामध ूनच माओन े उ ोगध ं ांचे पाहणी कर याच े ठरवल े. या मोिहम ेत आढळ ून आल े या
गु हेगारांना छावणीत पाठवल े जात होत े. खासगी उ ोग व या ंची मालम ा ज करीत
असे या मोिहम ेमुळे दोनश े गु हेगारांना शासन क न सरकार चा कर वाढल ेला िदस ून
येतो. सव सामा य लोका ंनी एक याव े, ाचार द ूर क न टाकावा आिण या ा ंतीला
िवरोध करणा या ंना ठेचून काढाव े असे आवाहन क ेले. यािनिम ान े माओ ला प ा ंतग त
िवरोधका ंना ही स ंपवता आल े. या धोरणाम ुळे चीनम ये िवरोधका ंना िहंसाचारा या मागा ने
न कर यात आल े. अगोदरच उद ् व त झाल ेली अथ यव था सां कृितक ा ंतीमुळे
देशोधडीला लागली , अराजक ता माजली. शेवटी माओ- से-तुंगला ह त ेप क न
सां कृितक ा ंतीचे आ हान माग े याव े लागल े.
munotes.in
Page 14
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
14 १.१८ समारोप
माओ- से-तुंग या न ेतृ वाखाली सा यवादी जास ाक थापन झाल े, यांनी चीनची
सवा गीण गती कर याचे धोरण आखल े शेतीची पुनर चना, जमीनदारी प तीचा
शेवट,समुह कृषी उ पा दक स ंघ, क यु स, सां कृितक ा ंती, औ ोिगक प ुनर चना,
पंचवािष क योजना , शंभर फ ुले फुलू ा, हनुमान उडी अस े काय म राबव ून देशाची
गती कर याचा य न क ेला. सां कृितक ा ंतीने काही सकारा मक बदल झाल े असल े
तरी माओ- से-तुंग ची लोकि यता घटली .
१.१९
१) चीन या गतीतील माओ- से-तुंग या योगदानाचा आढावा या .
२) माओ- से-तुंग या क ृषी सुधारणाची सिव तर मािहती िलहा .
३) माओ- से-तुंग या सां कृितक ा ंतीची चचा करा.
४) हनुमान उडीच े मह व िवषद करा .
१.२० संदभ
१) कदम य.ना., “समकालीन आध ुिनक जग ”, फडके काशन , को हाप ूर, जानेवारी
२००१ .
२) िभडे गजानन , “चीन आिण जपानचा इितहास ”, फडके काशन , को हाप ूर, माच
२००२ .
३) िशंदे सुभाष, “समकालीन जग ” शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६ .
४) भामरे िजत , “आिशयाचा इितहास ” शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६ .
munotes.in
Page 15
15 २
ड ग झीओिप ंग या न ेतृ वाखालील आिथ क गती
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ ड ग झीओिप ंगचे पूव आयु य
२.३ ड ग झीओिप ंगचे चीनमधील राजकारणात सहभाग
२.४ सां कृितक ा ंतीचे पुनमू यांकन
२.५ सव कष स ुधारणा काय म
२.६ तीयानम ेन चौका त िव ा या चे चंड िनदश ने
२.७ ड ग झीओिप ंगचे आिथ क धोरण
२.८ शेतक याच े वात ं
२.९ औ ोिगक े ातही म ूलभूत व पाच े बदल
२.१० ड ग झीओिप ंग या सामािजक स ुधारणा
२.११ समारोप
२.१२
२.१३ संदभ
२.० उि े
१) माओ या म ृ यूनंतर चीन मधील राजक य बदलाची न द घ ेणे.
२) ड ग झीओिप ंग यां या राजक य , सामािजक , आिथ क िवचा रांचा अ यास करणे.
३) ड ग झीओिप ंग यां या न ेतृ वाखाली झाल े या आिथ क गतीची मािहती घ ेणे
४) चीनमधील श ेतक याच े वात ं य अ यासण े.
५) औ ोिगक े ातील मूलभूत व पाच े बदल जाण ून घेणे.
munotes.in
Page 16
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
16 २.१ तावना
१९४९ म ये माओ- से-तुंगने सा यवादी िवचारा या सरकारची थापना क ेली. आप या
िविवध काय म योजना ंमाफ त चीनला जागितक महास ा हण ून थान िमळव ून िदल े.
या या धोरणावर काही न े यांनी सुधारणा स ुचव याचा आिण बदल कर या चा य न
केला. माओ- से-तुंगने आप या िवरोधका ंना प ा बाहेर घालव याचा य न क ेला.
याम ये ड ग झीओिप ंग यांचा समाव ेश होता . माओ या म ृ यूनंतर चीन म ये बदल होऊन
ड ग झीओिप ंग स ेवर आल े. यांनी माओ या धोरणाचा फ ेरिवचार क न आपल े धोरण
राबवल े होते. आिथ क स ुधारणा या मा यमात ून देशाचा िवकास कर याची योजना
आखली . जु या च ुका दु त क न चीनची गती कर याचा य न क ेला.
२.२ ड ग िझओिपंग पूव आयु य
ड ग झीओिप ंग हे मुख चीनी ांतीकारक , राजकारणी , कृतीशील समाज स ुधारक आिण
िचनी सा यवादी प ाच े एक न ेते होते. चीनचा रा यकारभार क ेवळ एक स ा , देश ,एक
शासन म ुख हण ून पािहला नाही तर इसवी सन १९७९ ते ९० दर यान चीनच े एक
कुशल काय वाह हण ून सेवा केली. जास ाक सा यवादी चीनला गती पथावर न ेले.
माओ- से-तुंग या रा यात सा ं कृितक ा ंती व चळवळी या ं यावर सकारा मक उपाय
कर याची जबाबदारी ड ग झीओिपंग यां यावर आली होती . ड ग झीओिप ंग हे चीनम य े
नवीन सामािजक िवचार णाली ची सु वात करणार े नेते होते. यांनी चीन या प रि थती
संदभा तील समाजवाद िवकिसत क ेला आिण आिथ क स ुधारणा ं या बाबतीतही
समाजवादी अथ यव थ े या त वाचा प ुर कार क न चीन जागितक बाजारप ेठेत
जोडला . जगाला सवा त जलद गतीन े िवकास पावणारी बाजारप ेठ हणज ेच चीन ची
बाजारप ेठ बनव याच े ेय ड ग झीओिप ंग यांना ाव े लागत े. िचनी जनत े या आिथ क
राहणीमानाचा दजा उंचाव याच े ेय या ंना जात े
ड ग झीओिप ंग यांचा ज म २२ ऑग ट १९०४ रोजी िसच ूऑन ांतातील ग ुआंगन
िज ात ह का क ुटुंबाम य े झाला . यांचे ाथिमक िश ण चीन म ये झाल े. िचनी
इितहासाम य े ४ मे १९१९ या आंदोलनाचे गौरवप ूण उ ल ेख केला जातो . या
िव ाथ ब ंडाम ये ड ग झीओिप ंग सामी ल झाल े होते. १९१९ या उ हा यात ड ग
झीओिप ंग च गिक ंग कूलमधून पदवीधर झाल े. यानंतर आप या महािव ालयीन
सहकाया सोबत काय अ यास कर यासाठी झीओिप ंग ा सला ग ेले या िठकाणी या ंनी
अनेक नोक या क े या या मधून कस ेबसे जीवन जग यासाठी उ प न या ंना िमळत होत े.
ा सम य े िश णाबरो बर काम करत असताना ड ग झीओिप ंगवर इतर िचनी
िवचारव ंतांबरोबर चौ -एन-लाय चा अिधक भाव झाला . िशकत असताना यान े
मा स वादाचा सखोल अ यास क ेला आिण याचा राजक य चार क ेला. १९२१ म ये
यांनी सा यवादी प ाच े सद य व घ ेतले. युरोपातील िचनी सा यवादी य ुवा संघाचे
मह वाच े पदािधकारी बनल े. सोिवयत स ंघातील मा कोम य े अ यास प ूण
के यानंतर ड ग झीओिप ंग १९२६ या स ु वातीला चीनम य े परतल े. munotes.in
Page 17
ड ग झीओिप ंग या न ेतृ वाखालील आिथ क गती
17 २.३ ड ग झीओिप ंगचा चीनमधील राजकारणात सहभाग
चीनम य े परत यावर ड ग झीओिप ंगनी राजकारणाम ये सि य सहभाग घ ेतला.
सा यवादी प ा ंम ये वरच े थान या ंना िमळ ू लागल े. लॉंग माच या व ेळी त े मुख
ने यां या रा ंगेत होत े. सा यवादी प ा या क ीय सिमतीच े महासिचव हण ून काम पाह त
होते. जपान बरोबर य ु ा या व ेळी यान े अनेक मोिहमा आख या हो या . यादवी यु ा या
वेळेला चीन या रा ीय स ै यािव स ंघष केला होता . १९४८ या श ेवटी आिण
िचआंग-कै-शेक या य न ेतृ वाखाली असल े या रा ीय सरकार या स ै याबरोबर
यांनी िनकाराचा अ ंितम लढा िदला . चेिकंग शहर सा यवादी जास ाक स ै या या
ता यात आल े. ड ग झीओिप ंग यांना चेिकंग शहराच े महापौर व राजक य म ुख हण ून
नेम यात आल े. ड ग झीओिप ंग हे माओ- से-तुंगचे स म थ क अस यान े सा यवादी
जास ाक चीनम य े यांना वेगवेग या उ च पदावर काम कर याच े संधी िमळाली .
१९५७ म ये माओ- से-तुंगनी सा य वादी उज या गटा या िवरोधी मो हीम राबवली त े हा
ड ग झीओिप ंगनी माओ- से-तुंगचे समथ न केले, ते १९५६ म ये सा यवादी लोक
जास ाकाच े महासिचव झाल े व द ैनंिदन कामकाजात िलओ शाओची या ं याबरोबर
यश वीपण े चालवल े. माओ- से-तुंग या भिव या त हन ुमान उडी काय माला हव े तेवढे
यश िमळाल े नाही, यामुळे ड ग झीओिप ंग आिण िलओ यांचा सा यवादी प ा ंम ये भाव
वाढू लागला . यांनी आिथ क सुधारणा ंवर भर िद यान े प ात व जनत ेम ये यांचे ित ा
अिधक वाढली . माओ या पार ंपा रक जहाल आिथ क धोरणा या जागी ड ग झीओिप ंग व
िलओ या ंनी अिधक ृत आिथ क धोरणाचा प ुर कार क ेला ड ग आिण िलओची सा यवादी
प ातील श वाढत होती . याची माओ- से-तुंगला कुणकुण लागली होती . यांना
असुरि त वाट ू लागल े. आपल े प ातील थान बळकट कर यासाठी माओनी १९६६
म ये सां कृितक ा ंतीचा नारा िदला . दर या न ड ग पूण पणे माओ- से-तुंग या मज त ून
उतरल े. यांना सव शासक य काया लयात ून पायउतार हाव े लागल े. सां कृितक
ांती या दर यान ड ग झीओिप ंग आिण या ंचे कुटुंबीय या ंचा लाल स ै यामाफ त छळ
केला गेला. ड ग झीओिप ंगना सि य राजकारणात ून आिण प काय का रणीत ून ह पार
केले असल े तरीही या ंनी ने यांम ये आप यािवषयी सिद छा व स ंतुलन राख याच े काम
केले.
ड ग झीओिप ंग चीन मधील पिहल े उपप ंत धान :
१९७४ म ये ड ग झीओिप ंग चीनच े पिहल े उपप ंत धान बनल े आिण स ंपूण चीनचा
दैनंिदन कारभार पाह लागल े. चीनचा उप पंत धान झा यावर ड ग झीओिप ंगने चीनची
आिथ क पुनर चना कर यावर ल क ि त क ेले. उ पादनात वाढ हो यासाठी द ेशातील
एकजूट अ य ंत मह वाची आह े, यावर या ंनी भर िदला कागदावर तरी माओ- से-तुंग या
िवचार णालीच े उ ल ंघन होणार नाही याच े खबरदारी घ ेतली. अजूनही सा ं कृितक
ांती स ंपलेली न हती . सा यवादी प ा ंम ये स ा स ंघषा साठी य न स ु झाल े
जानेवारी १९७६ म ये चौ-एन-लाय या ंचा मृ यू झा यान ंतर प ा या क ीय सिमतीम य े
ड ग झीओिप ंगला कोणी पाठीराखा उरला नाही . माओ- से-तुंगचा प ूण पािठंबा munotes.in
Page 18
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
18 अस या मुळे ड ग झीओिप ंगवर िवरोधका ंनी टीका क ेली. माओ या य नाम ुळे थोड्याच
कालावधीम य े ड ग झीओिप ंगवर ती ा ंतीवादी असा िश का मारला ग ेला. यांना
प ा या सद य व यित र सव कार या राजक य व शासक य पदा ंपासून वंिचत
कर यात आल े. क युिन टा ं या ीकोनात ून यांचे धोरण पाख ंडी होत े. माओ- से-तुंग नी
यांना प ाचा आिण द ेशाचा श ू हण ून घोिषत क ेले. सां कृितक ा ंती यश वी
झा यान ंतर चाऊ -एन-लाय या ंनी ड ग झीओिप ंग यांना परत बोलाव ून घेतले आिण
अथ यव था या ं याकड े सोपवली आिण ख ुली अथ यव था मांडायला स ु वात केली
माओ- से-तुंगने पु हा या यावर प ा ंतग त ह ला चढवला . भांडवली िवचार मा ंडून
प ा या आिण द ेशाचे नुकसान करीत आह ेत असा आरोप क न ड ग झीओिप ंग यांना
राजक य पटलाव न द ूर केले.
ड ग झीओिप ंग िचनी जास ाकाचा अ य :
१९७६ म ये माओ- से-तुंगचा मृ यू झा यान ंतर माओ- से-तुंगची प नी िजयान िक ंग
आिण या ं या सहका या ंनी चीन ची स ा बळकावली . यांना चीनची स ा सा ंभाळण े
अश य आह े असे ल ात आ या नंतर क य ुिन ट प ातील ड गसार या न े यांनी चीन
वर आप या प ा ची स ा थापन क ेली ड ग झीओिप ंग हे चीन या राजकारणात
िनिव वाद न ेते हणून पुढे आले.
ड ग झीओिप ंग िचनी जास ाकाचा अ य झाला . ड ग झीओिप ंग यांनी स ेवर
आ यान ंतर थो डयाच िदवसात प ावर व शासनावर भ कम पकड बसवली . सं कृती
ांती या प ुढा यांना अटक क न ब ंदीशाळ ेत टाकले. यांना प ा ंतग त ती िवरोध होता .
यामुळे खुले धोरण अमलात आण याच े कठीण त या ंना प कराव े लागल े. यांची
वतःची काही राजक य णाली व धोरण े होती. या िवचार णाली आिण धोरणा ार े ड ग
चीनचा कायापालट क इि छत होत े. युरोपात क य ुिन ट राजवटी कोसळत हो या .
चीनचा िवकास व ेगाने घडव ून आणायच ं झा यास मा स वाद, लेिननवाद , माओवाद यात
बदल घडव ून आणायचा होता . समाजवाद असला पािहज े पण राजक य यव थ ेचे भान
राखून प रि थतीशी ज ुळवून घेता आल े पािहज े असे यांचे धोरण होत े. मा स वाद आिण
समाजवाद ही िनकामी झाल ेली अथ नीती नस ून ितला प रि थतीन ुसार प द े याची
आव यकता आह े असे यांना वाटत होत े. अि त वात असल े या समाजवाद आिण
यवहार या ंची सा ंगड घाल ून आध ुिनक समाजवादी िनमा ण कर यासाठी समाजवादी
बाजार िणत अथ नीती मा ंडून नवा ा ंितकारी योग चीनम य े सु केला . ड ग
झीओिप ंग यां या या योगाला चीन ची दुसरी ा ंती अस े संबोधल े जाते.
२.४ सां कृितक ा ंतीचे पुनमू यांकन
माओ- से-तुंग या म ृ यूनंतर प ेिकंगमधील प ा या ब ैठक त सा ं कृितक ांतीचे
पुनमू यांकन कर याचा ठराव झाला . माओ- से-तुंग या काया चेही पुनमू यांकन क ेले
गेले. या ने यावर कठोर टीका कर यात आली . माओच े िवचार ल ेिनन आिण मा स
यां याशी िवस ंगत आह ेत, असे मत मा ंडले गेले. ित ा ंतीवादी व भा ंडवलशाहीला पोषक munotes.in
Page 19
ड ग झीओिप ंग या न ेतृ वाखालील आिथ क गती
19 होते असे िवचार मांडताना माओशी िन ावान असणा या सद याची स ं या ल ात घ ेऊन
माओचे त व ान उपय ु आह े पण दाव ेपणा अित र नको असा िवचार मा ंडला.
२.५ सव कष स ुधारणा काय म
ड ग झीओिप ंग यांनी १९७८ म ये क य ुिन ट प ा या दर पाच वषा नी भरणा या ११
या अिधव ेशनात उ ोगध ंदे, कृषी, िव ान , तं ान आिण स ंर ण या े ात
आधुिनक करण घडव ून आण यासाठी आपला काय म सादर क ेला. हा काय म
हणज े सव कष स ुधारणा आिण ख ुलेपणा प करणारा होता , याला ड ग युगाची ना ंदी
हणतात . काय मा या काय वाही ारे िवसा या शतका या अख ेरीस द ेशांतग त व त ूंचे
उ पादन चौपट कर याच े ठरवले आिण राजक य स ुधारणा घडव ून आण यासाठी व
सं था मक लोकशाही स ुि थर कर यासाठी क य ुिन ट प , ल कर आिण शासन या ं या
अिधकारा ं या क ा िनि त करणारा स ा िवभाजनाचा िस ा ंत मांडला होता . या तीन
घटका ंनी पर परा ं या अिधकारात ह त ेप न करता या ंना आप या काय े ात प ूण
वातं य द े याचा मनोदय य क ेला. ड ग झीओिप ंग यांनी काय म सादर क न
माओवादाला म ुठमाती द े याचा िन य क ेला होता . परंतु माओ- से-तुंग या समथ क
आिण वतःला डाव े हणून घेणा या प ातील न े यांनी समाजवाद , याचे े व आिण
मा स –लेिनन-माओ त व ान ड ग झीओिप ंग या ं या भा ंडवलशाहीवादी ख ु या
अथ नीतीमुळे मागे पडेल या भीतीन े िवरोध क ेला.
२.६ तीयानम ेन चौकात िव ा या चे चंड िनदश ने
चीनला एका मस ा आिण भावी बनव यासाठी माओन े पुर कारल ेला स ंप, वातं य,
संघटना ह क आिण भावी चारासाठी न े यांची भ य पो ट र दिश त कर याचा ह क
अशी मूलभूत वात ं य घटन ेतून र क ेली. ड ग झीओिप ंगचा िनष ेध कर यासाठी
िव ा या ना िचथावणी िदली ग ेली. बीिजंगम य े तीयानम ेन चौकात िव ा या चे चंड
िनदश ने झाली . िनदश नास िह ंसक व प ा झाल े आिण िह ंसक िव ा या वर गोळीबार
कर याची आ ा िदली , शेकडो िव ाथ या गोळीबारात मारल े गेले. तीयान मेन चौकातील
ह याका ंडाचा ड ग झीओिप ंग यां या काया वर अिन प रणाम हो यास स ु वात झाली .
खु या अथ कारणाला व आ िथ क िवकासाला बा ंध घाल यात आला . आम या काळातील
पि मा य स ंक पन ेमुळे १९९२ या ार ंभी वया या ८८ या वष झीओिप ंगनी आप या
आयु यातील अख ेरचा लढा स ु केला. यांनी चीनच े िवशेष आिथ क िवभाग क ेले होते,
आप या नवीन धोरणाला जनत ेचा पा िठंबा िमळावा या साठी िचनी ा ंतीचे भिवत य या
िवषयावर रा यापी चचा घडव ून आण याचा य न क ेला. क युिन ट प ाचा १४ या
अिधव ेशनात या ंनी आप या भावी योजना ंवर िश कामोत ब क न घ ेतले, यामुळे पुढील
पाच वष यांना िनि तपण े आप या काय माची काय वाही कर यासाठी व ेळ िमळाला .
ड ग झीओिप ंग यांचे वय झाल े होते, परंतु आप या द ुद य इ छाश या जोरावर या ंनी
आपली द ुसरी ा ंती यश वी क न दाखवली . ड ग झीओिप ंग यांनी सा यवादी त व ान
यवहारा या पातळीवर आणल े. रिशयात ु ेव आिण या ं या सहका या ंनी सा यवादात
सुधारणा क े या होता तर माओ- से-तुंगनी सा य वादाम ुळे देश धो या त आणला होता . munotes.in
Page 20
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
20 ड ग झीओिप ंग यांनी दो ही बाज ू कशा च ुक या आहेत हे चीनम य े आिथ क पुनर चना व
खुलेपणा वीका न स माण िस क ेले. लेनीनने जसे आप या काळात मा स वाद
बाजूला ठेवून रा य ा ंतीनंतर रिशयास नवीन आिथ क धोरणा या संकटात ून वाचवल े,
या माण े ड ग यांनी िचनी समाजवाद अमलात आण ून माओ िणत सा ं कृितक ा ंतीमुळे
िनमा ण झाल े या स ंकटात ून चीनला वाचवल े.
२.७ ड ग झीओिप ंगचे आिथ क धोरण
“रा ाचा िवकास ” हे कोण याही आिथ क धोरणाच े उि असत े आिण हाच यवहारवादी
ि कोन ठ ेवून चीन सा यवादी आह े क भा ंडवलवादी याचा िवचार क ेला. खु या
अथ यव थ ेत अिभ ेत असणार े बाजार िणत अथ शा आप या नजर ेसमोर ठ ेवून
यांनी सा यवादाला म ुरड घातली . ड ग झीओिप ंग यांनी बाजार णीत अथ शा हा
भांडवलवादी न िस ांत वीकारला अस ून सा यवादाला द ूर केले आहे अशी टीका क ेली.
चीनम ये सवा त मोठा यवसाय असणा या श ेतीम य े सुधारणा कर याचा य न क ेला.
याचबरोबर औ ोिगक करणाम ुळे आमुला व पाच े बदल घडव ून आिथ क गती
सा य क ेलेली िदस ून येते.
२.८ शेतक याच े वात ं
ड ग झीओिप ंग यान े सामुदाियक श ेती या ऐवजी खाजगी श ेतीला ाधा य द े याचे धोरण
वीकारल े. या शेतक या ंना जमीन कसायची आह े यांना स ुमारे तीस वषा या
भाडेप ीवर जमीन द े यात य ेऊन ती जमीन कशी कसायची , कोणत े पीक यायच े,
आले या उ पाद नातून िकती आप याजवळ ठ ेवायचे, िकती िवकायच े याबाबतच े सव
अिधकार व वात ं य श ेतक या ंना दे यात आल े. शेतमालाचा सव यापार शासन
िनयंि त क ेला. याचबरोबर बाजारावर िनयं ण ठेव यात य ेऊ लाग ले. या नवीन
यव थ ेला हाऊसहो ड ोड शन र पॉि सिबिलटी िसि ट म अस े हटल े जाऊ लागल े.
या न या यव थ ेमुळे चीन या क ृषी उ पादनात अ य ंत भरीव वाढ झाली . १९७८ म ये
चीनच े अ नधा याच े उ पादन ३०४ दशल टन होत े ते १९९६ म ये ४८० दशल
टनांवर गेले. याच काळात काप ूस तेलिबया आिण साखर या ंचे उ पादन झपाट ्याने
वाढले. शेती उ पादन मोठ ्या माणावर वाढ याच े कारण हणज े चीन मधील
लागवडीयो य जिमनी या ५० ट के जमीन िस ंचनाखाली आण ली. अ नधा या या
बाबतीत जवळजवळ चीन वयंपूण झाला होता . अ नधा या या जोडीला फळ े, भा या ,
मांस, अंडी या ंचे उ पादन वेगाने वाढल े. याला चीनम य े दु यम उ पादन हटल े जाते.
यातून शेतक याचा फायदा झाला . शेतक या ंचे उ पादन वाढल े आिण सकस आहार
जनतेला िमळाला . हे ड ग झीओिप ंग यां या काय माच े यश मानल े जाते.
२.९ औ ोिगक े ातही म ूलभूत व पाच े बदल
पूव माण े उ ोगा ंबाबतचे सव िनण य नोकरशा हीने घे याऐवजी त े या या उ ोगातील
यव थापनान े घे यास स ु वात क ेली. उ पादन वाढीच े रा ीय उि पार पाड यासाठी munotes.in
Page 21
ड ग झीओिप ंग या न ेतृ वाखालील आिथ क गती
21 सव कार या गो ी , सुिवधा द े यात आ या . याचबरोबर वाय ता उ ोगा ंना दान
कर यात आली . औ ोिगक े ात चीनच े सवा त मोठे यश हणज े ामीण उ ोगा ं या
सं येत भरमसाठ वाढ झाली . टाउनशीप अ ँड ि हल ेज इंटर ाईज ेस या योजन ेखाली सव
कारच े उ ोग ामीण भागाम य े सु कर यात आल े. यातून १३ कोटी लोका ंना
रोजगार उपल ध झा ला. चीन या द ुस या ा ंतीसाठी ड ग झीओिप ंग यांनी केले या
िविवध कार या सुधारणा या मह वा या हो या . आिथ क व तांि क े ात
आधुिनक करण करण े, आंतररा ीय पातळीवर राजक य त व ाना या शासन णालीच े
सहअि त व मा य करण े या दोन गो ी डो यासमोर ठ ेव या. यामुळे चीनची ार े
जगासाठी ख ुली झाली आ िण पाि मा य त ं ान व कौश य सहजपण े चीनम य े आली .
यांनी आिथ क िवकासाच े उि प ूण कर यासाठी जागितक ब ँक, आंतररा ीय िवकास
संघटना , आिशयाई िवकास ब ँक यासार या आ ंतररा ीय आिथ क सं थांबरोबर संबंध
थािपत क ेले. यांनी मुदतीची मोठी कज उपल ध क न िदली . यात अन ेक देशांसोबत
राजक य तडजोडी या ंनी घडव ून आण या आिण भारत या श ेजारी द ेशाबरोबर सीमा
नाव न असल ेले म त भ ेद बाज ूला ठ ेवून या ं याशी आिथ क, यापारी , सां कृितक
संबंध थािपत क ेले. याचा चा ंगला आिथ क लाभ झालाच पण याचबरोबर सीमा
देशात तणाव कमी होऊन शा ंतता िनमा ण झाली . आिथ क गती मुळे चीनला भाववाढ
रोख यात यश िमळाल े. ड ग झीओिप ंग या आिथ क सुधारणाम ुळे ग रबी कमी हो यास
सु वात झाली . १९७८ साली ग रबा ंची स ं या २५ कोटी होती ती १९८५ साली
१२.५ कोटीवर आली १९९३ पय त दरवष ६० लाख लोका ंची ग रबी कमी कर यात
यश िमळाल े. चीनचा बड ्या रा ात समाव ेश हो यास स ु वात झाली .
२.१० ड ग झीओिप ंग या सामािजक स ुधारणा
माओ या म ृ यूनंतर ड ग झीओिप ंगने खु या अ थ यव थ े ारे आिथ क िवकासाला गती
दे याचे काय सु केले. शेती आिण औ ोिग क गतीला गती िमळाली होती . याच
काळात सामािजक स ुधारणा ंसाठी काही िनण य घेऊन या ंची अ ंमलबजावणी कर यात
आली . कुटुंब िनयोजन , िश ण ग ृह िनमा ण योजना , सामािजक आरो य याम य े गती
कर याच े धोरण वीकारल े होते.
१) कुटुंब िनयोजन :
चीन या वाढ या लोकस ं येला िनयंि त ठ ेव या या ीन े य न केले होते . १९६५
पय त चीन ची लोकस ं या ७२.५ कोटी झाली होती . आिथ क कमक ुवत असणा या
देशासमोर लोकस ं येचा िनमा ण झाला होता . हणून ड ग झीओिप ंग यान े १९७०
नंतर कुटुंब िनयोजनाचा काय म द ेशभर राबवला होता . उिशरा ल न करण े, एक िक ंवा
दोन म ुले असण े या धोरणाचा चार कर यात आला . कुटुंब िनयोजनाची सव कारची
साधन े िदली ग ेली. शासनान े केले या िनयमा ंचे पालन न करणा या ंना कठोर व पाची
िश ा द े याचे धोरण वीकारल े गेले. १९९५ पय त लोकस ं या वाढीचा दर १.०५ ट के
ठेव यात आिण लोकस ं या १२० कोटी राख यात यश िमळाल े यान ंतर या काळात
एक म ुल िकंवा मुल नको अशी स ंक पना िवकिसत क ेली गेली. munotes.in
Page 22
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
22 २) िश ण :
कुटुंब िनयोजन बरोबरच चीन मधील िनर रता कमी कर यासाठी ाथिमक िश णाच े
साव ि करण कर याला ाधा य िदल े गेले. चीनमधी ल मुले शाळेत जातील यासाठी
य न कर यात आल े. िश णात अप ंग मुलांसाठी व ेगळी सोय कर यात आली . ौढ
आिण ता ंि क िश णाला ही ाधा य द े यात आल े. चीनी नाग रक व ैचा रक ीकोनात ून
प रप व हावा , सुसं कृत हावा ह े उि चीन मधील िश णाच े ठेवले होते. पा ा य
भाषेचा वीकार न करता सव तरावरील िश णासाठी चीनी भाषा हेच मा यम
वीकार यात आल े. शै िणक सारासाठी व ृ प े आिण िनयतकािलक े यांचा सार
कर यात आला . ड गझीओिप ंगने िश णाकड े िवशेष ल िदल े होते. जागितक घडामोडी
समाजापय त पोचव यासा ठी १९८० म ये चायना ड ेली ह े इं जी द ैिनक स ु कर यात
आले.
३) गृह िनिम ती :
िश णाबरोबरच समाजाची िनवारा ही म ुलभूत गरज भागव यासाठी ामीण भागापास ून
घरे ब ांध याचा रा यापी काय म राबवला ग ेला. शहरातील जाग ेचे यो य िनयोजन
क न घर े ब ांध यात आ ली १९९५ पय त य ेक य ला राह यासाठी ८.१ चौरस
मीटर जागा उपल ध हावी अशी योजना कर यात आली . साव जिनक ग ृहिनमा ण सं था
थापन क न या ंना आिथ क मदत द े यात आली . खाजगी त वावर ही घर े ब ांधली
गेली.
४) साव जिनक आरो य :
समाजाला सकस आहार , िप याच े व छ पाणी आिण द ूषण म ु पया वरण उपल ध
हावे अ या योजना क े या हो या . समाजा या आरो या साठी शासक य तरावर
दवाखान े उघड यात आल े, शासना या मा यमात ून साव जिनक आरो य स ेवा राबवली
गेली. समाजामधील प ु षांचे माण वाढव यासाठी िवश ेष य न क ेले गेले. मुल ना
वतःचा वर िनवड या चे वात ं य द े यात आल े. चीनम य े धम ही बाब व ैयि क
जीवनातील ठरव यात आली . धमा चा िवचार न करता सवा ना ितिनिध व द े याचे
धोरण वीकार यात आल े. साव जिनक जीवनात ाचार हा ग ु हा मानला ग ेला.
ाचार करणा या य ला त ु ंगवासाची िश ा िदली . यामध ून साव जिनक आरो य व
समाज जीवन स ुधार याचा य न क ेला गेला.
२.११ समारोप
ड ग झीओिप ंग यान े चीनम ये सुधारणावादी आिण यावहा रक आिथ क धोरण वी कारल े
होते. माओ या कारिकद मधील ब ंिद त जीवन म ु कर यात आल े. मु
अथ यव थ ेमुळे परक य द ेशातील िवचार चीन म ये येऊ लागल े होते. यातून चीन म ये
लोकशाही िवचार व य वात ं याचा प ुर कार कर यात य ेऊ लागला . यामध ून चीन ची
आिथ क गती झाली . खुली अ थ यव था वीकारत असताना चीन मधील म ुलभूत उ ोग
न होणार ना हीत या कडे ल िदल े होते ड ग झीओिप ंगने खु या आिथ क िवकासाच े वा
शांततापूण सहजीवनाच े धोरण वीकारल े. चीनची च ंड लोकस ं या, ादेिशक munotes.in
Page 23
ड ग झीओिप ंग या न ेतृ वाखालील आिथ क गती
23 िवशालता , अ व ासह श ा िनिम तीतील वावल ंबन आिण आिथ क िवकासाचा व ेग
यामुळे चीनचे महास ेम ये पांतर कर यास ड गला यश िमळाल े होते. १९ फे ुवारी
१९९७ रोजी ड ग झीओिप ंगचा मृ यू झाला .
२.१२
१) ड ग झीओिप ंग या आिथ क सुधारणा वर िनब ंध िलहा .
२) ड ग झीओिप ंग या सामािजक स ुधारणाची चचा करा.
३) ड ग झीओिप ंग या काया ची मािहती िलहा .
२.१३ संदभ
१) कदम य . ना., “समकालीन आध ुिनक जग ”, फडके काशन , को हाप ूर,
जानेवारी २००१
२) िभडे गजानन , “चीन आिण जपानचा इितहास ”, फडके काशन , को हाप ूर,
माच २००२
३) िशंदे सुभाष, “समकालीन जग ”, शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६
४) भामरे िजत , “आिशयाचा इितहास ”, शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६
munotes.in
Page 24
24 ३
चीनच े पररा ीय धोरण व रिशयाबरोबर चे संबंध
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ चीनच े पररा ीय धोरण
३.३ चीन व रिशया स ंबंध
३.४ फे ुवारी १९५० चा करार
३.५ चीन रिशया १९५७ चा करार
३.६ रिशयाची टािलन िवरोधी भ ूिमका
३.७ आंतररा ीय घडा मोडीत ून मतभ ेद
३.८ अ व सार ब ंदी करार
३.९ यु बंदी व फौजा ंची माघार
३.१० ड ग झीओिप ंग धोरण
३.१२ चीन-रिशया स ंबंधाचा स ुधार
३.१३ समारोप
३.१४
३.१५ संदभ
३.० उि े
१) चीनच े पररा धोरण समज ून घेणे.
२) चीन या पररा धोर णातील त व े अ यासण े.
३) चीन आिण रिशया स ंबंधाचे परी ण करण े.
४) चीन आिण रिशया स ंबंधातील स ंघषा चे व प पाहण े.
munotes.in
Page 25
चीनच े पररा ीय धोरण व रिशयाबरोबरचे संबंध
25 ३.१ तावना
१९४९ ला सा यवादी ा ंतीनंतर चीन ला आिशया ख ंडात मह वाच े थान ा झाल े. चीनन े
जागितक तरावर आप या पररा धोरणा ार े बळ सा यवादी रा हण ून वाटचाल
केली होती . चीनन े एक वतं व साव भौम रा हण ून मह व वाढव यास स ुरवात क ेली.
सा यवादी ा ंती करणार े चीन आिशया ख ंडातील पिहल े रा होत े. हणून चीनच े पररा
धोरण वैिश यप ूण असणार े होते. चीनन े पररा धोरणात सा यवा दाचा जगभर सार
करणे, सा यवादी चळवळ यश वी करण े व ितच े नेतृ व करण े यावर भर िदला.
३.२ चीनच े पररा ीय धोरण
चीनम य े क य ुिन ट ा ंती झा यान ंतर चीनन े क य ुिन ट िवचारा ंचा जागितक सार
कर याच े धोरण वीकारल े होते. शेजारील रा ातील क युिन टा ंना आिथ क आिण ल करी
मदत द े याचे धोरण वीकारल े गेले. क युिन ट रा य ा ंती धोरणा ंचाच तो एक भाग होता .
स ट बर १९४९ म ये क युिन ट ा ंतीनंतर घटना मक ्या माओ- से-तुंगने चीनच े
जास ाक जाहीर क ेले. जगातील सव देशांनी िचनी जास ा काला राजन ैितक मा यता
दे यािवषयी आ हान कर यात आल े. यानुसार क य ुिन टा ंची स ा असणा या द ेशांनी
ता काळ मा यता िदली य ुगो लाि हया , नॉव , वीडन , डे माक , इ ायल , नेदरलँड्स,
ि व झल ड, इं लंड, तसेच भारत, अफगा िण तान, देश, पािक ता न, ीलंका,
इंडोनेिशया या क य ुिन टत े र देशांनी १९५० पय त राजन ैितक मा यता िदली . १९५१
पय त २६रा ांनी राज नैितक दजा िदला . चीनला स ंयु रा ा चे सद य व िमळाव े अशी
िवनंती चीनन े संयु रा स ंघाकड े केली. चीनला संयु रा स ंघा या स ुर ा प रषद ेचे
कायम सद य व ावे अशी मागणी क ेली. अमे रका आिण अम े रके या गटा त असणा या
रा ांनी चीनला मा यता द े यास नकार िदला . ांतीनंतर या वीस वषा त चीनन े आिथ क
आघाडीवर ल णीय यश िमळवल े होते. ितचा आ ंतररा ीय यापारही वाढीस लागला
होता, अमे रकेतील यापारी वग आिण औ ोिगक क ंप यांकडून ता कालीन अ य रचड
िन सन या ं यावर चीनच े बाजारप ेठ िमळव यासाठी च ंड दबाव य ेऊ लागला श ेवटी
अमे रकेने १९७१ म ये मा यता िदली . यामुळे संयु रा स ंघाचे सद य व २६ ऑ टोबर
१९७१ रोजी िमळाल े.
३.३ चीन व रिशया स ंबंध
चीनम य े क य ुिन ट ा ंती झा यान ंतर चीन व रिशया या दोन द ेशांम ये मै ीचे संबंध
िनमा ण झाल े. थमता चीनम य े क य ुिन ट िवचारसरणी चे रोपण कर यात रिशयान े मदत
केली होती . पुढे ांितकाया त रिशयान े खूप मदत क ेली. रिशयाला आंतररा ीय
राजका रणात चीन या पान े एक िम िमळाला होता . िजने हा प रषद ेसाठी सव
आंतररा ीय प रषदा ंम ये सतत पािठ ंबा य क ेला. महायु ां या य ु ात आज स ा ं या
शीतय ु ात चीनही रिश या या सद ैव पाठीशी रािहला होता . िचनी ा ंतीला िवरोध करणा या
या अम े रकेबाबत रिश याने खंबीर भ ूिमका यावी यासाठी य ु प कराव े लागल े तरी चाल ेल
अशी चीनची रिशयाब ल अपे ा होती . परंतु चीन या या धोरणाला रिशयाचा ठाम िवरोध
होता. कारण रिशया आिण अम े रका या महास ा ंम ये यु झा यास या ंचा वापर होईल munotes.in
Page 26
आिशयाचा इितहास (इ.स.१९४५-इ.स.२०००)
26 आिण याचा अम े रका-रिशया बरोबर सग या मानवजाती या अि त वा स धोका िनमा ण
होईल असे याच े मत होत े, परंतु रिशयाच े हे धोरण चीनला नापस ंत होत े. यामध ून चीन
आिण रिशया म य े काही माणात मतभ ेद िनमा ण झाल े. १९५६ पय त चीन आिण रिशया
यां यात म ै ीचे संबंध होत े परंतु रिशयाचा ह क ूमशहा ट ॅिलनचा १९५३ ला म ृ यू
झा यान ंतर स ेवर आल े या िनिकता ु ेव आदी न े यांनी ट ॅिलनवर टीका कर यास
सु वात क ेली आिण प कारा ंना आिण िचनी न े यांना ही टीका मा य न हती . टॅिलन वर
टीका हणज े माओ- से-तुंग वर टीका असा अथ िचनी ेसने लावला . ऑग ट १९५७ म ये
रिशयान े आंतरखंडीय ेपणा ाची यश वी चाचणी क ेली १९५७ म ये फुटिनक उप ह
आकाशात सोडला . १९५७ म ये माओ- से-तुंग ने रिशयाला भ ेट िदली . माओन े रिशयान े
जे साम य ा क ेले याचा उपयोग क य ुिन ट प ाचा िव तार कर यासाठी करावा असा
आ ह धरला . ु ेव ने माओ या स ूचनेला ितसा द िदला नाही या घटन ेपासून
रिशया -चीन स ंबंधात द ुरावा िनमा ण झाला . चीन-भारत स ंघषा म ये रिशयान े चीन िव
भारताला पािठ ंबा िदला होता ही गो चीन ला सलत होती . यातील चीन रिशया
सीमा ाबाबत संबंध ताणल े गेले होते.
३.४ फे ुवारी १९५० चा करार
चीन या पररा नीतीची स ु वात रिशयाबरोबर झाली . सा यवादी चीनला सवा त थम
जागितक मा यता रिशयान े िदलेली होती . यामुळेच १९४९ म ये बीिज ंग िचनी सरकार
थापन झा याबरोबर िडस बर १९४९ म ये माओन े सव थम मा कोला भ ेट दे याचे
ठरवल े. यातून चीन व रिशयान े फे ुवारी १९५० म ये तीस वष मुदतीचा पर पर सहकाय
व मै ी साम ंज य करार क ेला. (जपान या आिण िम ा ंनी ची न व रिशया या ं या वरील
आ मणा नंतर दो ही रा ीय आपापसात सहकाया ची भावना ठ ेवतील व एकम ेकांचे
संर ण कर या साठी एक य ेतील अस े ठरल े.) चांग- यून रे वे, दयरन आिण पोट बंदर
चीनकड े ठेवावे, चीनला आिथ क िवकासाक रता रिशयाकड ून आिथ क मदत िमळावी ,
मंगोिलयन गणरा या या वा तं यास चीन व रिशयान े मा यता ावी , दुस या महाय ु ात
जपानकड ून िमळवल ेली मा ंचू रयाची सव मालम ा रिशयान े चीनला ावी , रिशयान े
पेिकंगमधील आपल े ल करी तळ चीनकड े ावेत. इ. कलमा ंचा वीकार कर यात आला .
दो ही द ेशांमधील कराराच े सवा त मह वाच े तरत ूद अशी क दो ही द ेशांम ये आिथ क व
सां कृितक िवकास करण े आिण सा य कर यासाठी चीन व रिशयान े एकमेकांना सव
कारच े आिथ क सहकाय कराव े हे मु य धोरण होत े. चीनबरोबर करा र झा याबरोबर
रिशयान े चीन या आिथ क व ता ंि क िवकासासाठी रिशयन स लागार त चीनम य े
पाठव यास स ु वात क ेली. रिशयान े चीनला ल करी व आिथ क मदत य पाठव यास
सु वात क ेली. सायब े रया त े मंचु रया ह े रिशयान े बांधलेले रे वेसेवा आता स ंयु पणे चीन
व रिशया यव थापन करतील अस े ठरल े. या बद यात रिश याला ड े रयन ब ंदर व पोट
ऑथ रपय त नािवक तळा ची मुभा िमळाली . चीन आिण रिशयाम य े मै ी संबंध अस यान े
चीन या िवकासाला गती आली .
munotes.in
Page 27
चीनच े पररा ीय धोरण व रिशयाबरोबरचे संबंध
27 ३.५ चीन रिशया १९५७ चा करार
१५ ऑ टोबर १९५७ म ये रिशयान े करार क न चीनला अ व िनिम तीसाठी भा ंडवल,
ान आिण तं प ुरव याच े मा य क ेले. यानंतर चीन म ये अ व िनिम ती सु झाली .
१९५८ म ये ४७ क पा ंना ,१९५९ म ये ३१ क पा ंना रिशयान े अथ सहा य प ुरवले.
या मै ी क राराने चीनला अ व िनिम तीबरोबर औषधी , पोलाद , शेती अवजार े य ांचे
कारखान े, वीजिनिम ती आिण अवजड य ं िनिम ती सु करता आली .
रिशयान े तांि क िश ण चीनला िदल े. तं प ुरवले. चीनची औ ोिगक गती आध ुिनक
प तीन े सु झा ली. रिशयात ून उ च िश ण घ ेऊन आल ेले त ण चीन या औ ोिगक व
अ व े ात भर घाल ू लागल े, पंचवािष क योजन ेसाठी द ेखील रिशयाची मदत ची नला
िमळू लागली याम ुळे चीन रिशया कडे आदरान े पाह लागला .
३.६ रिशयाची ट ॅिलन िवरोधी भ ूिमका
चीन आिण रिशया म ये १९५७ या दर यान िवत ृ ये यास स ु वात क ेली. याचे खरे
कारण हणज े चीनम य े आल ेला आ मिव ास , याम ुळे सा यवादी गटा ंम ये समान दजा
िमळव याची इ छा यािवषयी चीन या य माग या व थोड ेसे रिशया आिण चीन म ये
सै ांितक मतभ ेद हो यास स ु वात झाली . १९५३ म ये टॅिलन म ृ यू पाव यान ंतर याचा
वारसदार कोण ह े ठरल े न हत े. १९५६ म ये िनिकता ु े ह हा रिशयन स ुधारणावादी
न यान े समोर आला . याने टॅिलनवाद न कर यासाठी य न क ेले. १९५६ या रिशयन
सा यवादी प ा या अिधव ेशनात िनिकता ु े ह या ंनी ट ॅिलनचा िनष ेध केला. यामुळे
या या ितम ेला हादरा बसला . माओनी रिश याचा िनष ेध केला. कारण चीनला रिशयान े
िव ासात न घ ेता हा बदल घडव ून आणला होता . ु े हने याच काळात सा यवादी
देशावरील रिशयाच े िनयं ण काही माणात िशिथल कर यास स ु वात केली. यातून पूव
युरोपातील ह ंगे रयान े १९५६ म ये सोिवयत स ंघािव ब ंड पुकारल े. ते बंड मोड ून
काढ यासाठी रिशयन फौजा हंगेरीत दाखल झा या . या कारावर चीनन े रिशया वर टीका
केली. ु े हने शांतीपूण सहअि त वाचा नीतीचा प ुर कार क ेला. यामुळे रिशया आिण
चीन या ंचे संबंध िबघड यास स ु वात झाली . रिशयान े शांतीपूण िनती नेच सा यवादाचा
सार जगात करता य ेईल अस े धोरण आखल े. चीन या िस ा ंताशी पूण पणे असहमत होता .
चीन या मत े, यु नीतीच ि हएतनाम सार या अिशयन द ेशात सा यवादाचा चार व सार
व थापना कर या स आव यक आह े या यात ूनही चीन आिण रिशयाम य े मतभ ेद िनमा ण
झाले. १९५८ या ऑग ट म ये चीनन े तैवाने रा ीय सरकार या ता यातील ले मौय व
म य ब ेटे आप या िनय ं णात घ े याचे ठरवल े या धोरणाला रिशयान े िवरोध क ेला होता .
यामुळे चीन आिण रिशया या पररा नीती म ये सम वयाचा अभाव िदस ून येतो. यामुळे
चीन रा यािवषयी अिव ास वाट ू लागला . १९५८ म ये चीनन े भिव या त हन ुमान उडी
आिथ क िवकास काय म जाहीर क ेलेला होता . या याच आधार े आपण रिशयाप े ा पुढे
जाऊ अस े वाटत होत े ु े हने िचनी सा यवादा या ज ुनाट व िनकामी धोरणावर टीका
केली. स ट बर १९५९ म ये ु े हने अमे रकेला सिद छा भ ेट िदली त े चीनला आवडल े
नाही १९६० म ये चीनन े रिशया या शा ंतीपूण सहअि त वा या धोरणाला कठोर िवरोध munotes.in
Page 28
आिशयाचा इितहास (इ.स.१९४५-इ.स.२०००)
28 कर यास स ु वात क ेली. या वैचा रक मतभ ेदामुळे ु े हने चीनमधून रिशयन त व त ं
परत बोलावल े व चीनला िदल ेली आिथ क मदत ताबडतोब था ंबव याच े आदेश िदल े.
३.७ आंतररा ीय घडामोडीत ून मतभ ेद
१९६२ म ये चीनन े भारतीय देशावर आ मण क ेले. भारत-चीन य ु ास त ड फ ुटले.
यावेळेस रिशयान े पूण पणे तट थपणाची भ ूिमका घ ेतली. एवढेच नाही तर भारताला लढाऊ
िवमान ेसु ा प ुरवली. यामुळे चीन अिधकच द ुखावला ग ेला. रिशयान े आपली ेपणा े
युबाम य े उभारल े. याब ल चीनन े रिशयाला आपला पािठ ंबा जाहीर क ेला. परंतु याच
वेळेला अम े रके या दबावा पुढे नमत े घेऊन रिशयान े माघार घ ेतली त े हा िचनी न े यांनी
रिशया व धाडसीपणा व न ंतर शरणागती अशी जाहीर टीका क ेली. १९६२ म ये िसक या ंग
सरह ीचा दो ही रा ा ंम ये मह वा या वादाचा म ु ा ठरला . चे नई रिशयावर असा
आरोप क ेला, क रिशयान े चीन या िसक या ंगभागातील ६००० लोकांना आप या द ेशात
घेतले आहे. यामुळे चीनन े यांना पु हा चीन म ये परत यास ब ंदी घातली . चीन-रिशया
सरह ीचा म ु ा पुढे क न चीनन े झार या राजवटीम य े चीनबरोबर झाल ेले तह व करार
अ यायकारक व िवषम अस याचे सांग यास स ु वात क ेली.
३.८ अ व सार ब ंदी करार
जुलै १९६३ म ये इं लंड, अमे रका आिण रिशया या ंनी मा को य ेथे अ व सार ब ंदी
करारावर वा री क ेली. यामुळे चीनन े रिशयावर चीनला आि वक गटापास ून अलग
ठेव याचा आरोप क ेला. रिशयान े चीनपे ा पाि मा य रा ा ंना आपल े िम मानल े, यामुळे
१९६४ म ये पेिकंग येथे रिशया -चीन सर ह ी या ावर बोलण े सु झा ले पण एकमत न
झा यान े ती ताबडतो ब िव कटली . ि हएतनाम य ु ा या व ेळी चीन आिण रिशयान े संयु
कृती करावी अशी अप े ा रिशयाची होती , परंतु चीनला ह े मा य न हत े. या उलट रिशयाची
ि हएतनामला चीन माग जाणारी हवाई मदत रोख याच े ठरवले. माओनी रिशया या स ंयु
कृती ताव कठोरपण े ठोकरला . यामुळे चीन आिण रिशया मधील मतभ ेद उघड झाल ेले
िदसून येतात.१९६८ म ये रिशयान े झेको ला हाक यावर ह ला क ेला या चा चीनन े प
श दात िनष ेध केला. २ माच १९६९ म ये उसुरी नदीतील दमान क बेटाबाबत दो ही
रा ांम ये संघष उदभवला.
३.९ यु बंदी व फौजा ंचे माघार
११ स ट बर १९६९ रोजी रिशयन प ंत धान कोिसिजन यांना ा ंजली आटोप ून पेिकंग
येथे चीन या बरोबर बोलण े कर यासाठी उतरल े. यावेळेला उभयता ंम ये ताबडतोब य ु
बंदी व फौजा घे याचे ठरवल े. याचे करारात पा ंतर ७ ऑ टोबर त े २० ऑ टोबर
१९६९ रोजी झाल े १९७९ म ये चीनन े कंबोिडयाच े संर ण कर यासाठी ि ह एतनाम वर
आ मण क ेले. याचा रिशयान े जाहीर िनष ेध केला. १९७९ या दर यान रिशयान े
अफगािण तानवर आ मण क ेले आिण चीन -रिशया शा ंतीवाती संपु ात आली . यातच
चीनन े रिशयाच े अफगािण तान बरोबर कराराचा प ु हा उ लेख केला. १९८२ म ये
चीन-रिशया ावर बोलण े पु हा स ु झा ले. १९८८ म ये अफगािण तान ि हएतनाम व munotes.in
Page 29
चीनच े पररा ीय धोरण व रिशयाबरोबरचे संबंध
29 कंबोिडया मधून रिशयन व िचनी फौजा माग े घे या या िनण यामुळे पु हा चीन -रिशया स ंबंध
सुधा लागल े.
३.१० ड ग झीओिप ंग धोरण
ड ग झीओिप ंग यांनी चीन या पररा िनतीब ्ल सखोल िवचार क ेला होता . शांतता आिण
िवकास हे चीन या पररा धोरणाची व ैिश ये होती. रिशया आिण भारत या ं याबरोबर
सीमा बाज ूला ठेवून आिथ क, यापारी सां कृितक स ंबंध तािपत क ेले. याच काळात
सोि हअत रिशया या िवघटना या हालचाली स ु झा या हो या . याचा चीनवर प रणाम
हो याची श यता होती . रिशया या िवघटनान ंतर चीन या अि त वाला धोका होता . हणून
अमे रके या महास ापदास िवरोध कर यासाठी रिशया बरोबर करार क ेला. ३१ िडस बर
१९९१ म ये रिशयाच े िवघटन होऊन नवीन ा ंती कर यात आली .
३.११ चीन रिशया स ंबंधाचा स ुधार
१९९० या दशकात चीनन े रिशयाकड ून श ा े व इतर ल करी साम ी आयात
कर याम य े रस दाखवला . दो ही द ेशांना दो ही द ेशांचे संबंध सुधार यास मदत झाली .
१९९२ म ये उभय द ेशांम ये ल करी त ा ंची देवाण-घेवाण कर यात स ु वात झाली .
तसेच श ाचा आयात -िनया त िवष यी करार हो यास स ु वात झाली १९९४ ते ९६ या
दर यान चीन ह े रिशयन श ा ंसाठी एक मह वाची बाजारप ेठ झाली होती . रिशयान े चीनला
लढाऊ िवमान े, बलाढ्य पाणब ुड्या िद या हो या . तसेच रिशयान े क चामाल , धातू य ांचे
तं ान या या यापाराबाबतीत चीनबरोबर स ंतुलन राखल े होत े. तसेच दोघा ंनी
अमे रकेबाबतची आपली भ ूिमका िनि त क ेली होती . यानंतर १९९६ म ये रिशयान े चीनला
दोन िबिलयन अम े रकन डॉलस ची मदत कर याची घोषणा क ेली.
वरील गो ीव न आप या अस े िनदश नास य ेते क , चीनन े रिशया बाबत न ेहमीच आ मक
भूिमका घ ेऊन रिशयाला सतत िवरोध क ेला, परंतु आंतररा ीय तरावर रिशयाला शा ंतता
पर पर सहकाय शांतीपूण स हअि त व या ंचे मह व माहीत अस याम ुळे शेवटी उभय
देशातील स ंबंध सुधार यास रिशयान े पुढाकार घ ेतला आिण या पररा ीय धोरणाच े मह व
चीनलादेखील समजल े.
३.१२ समारोप
चीन आिण रिशया या सा यवादी द ेशा या आ ंतररा ीय राजकारणा त सतत तणाव रािहला
होता. मा स वादी िवचारसरणी असतानाही याची प ूत ता कर याच े माग िभ न होत े.
याम य े वैचा रक मतभ ेदापे ा रा ीय वाथ , राजकारणातील मतभ ेद यांचा भाव अिधक
आहे. हा मतभ ेद तणावप ूण स ा - पध तून पुढे आला . जागितक सा यवादी पध त
आपणाला मह वाच े थान असाव े अशीही मह वाका ं ी पधा िदसून येते.
munotes.in
Page 30
आिशयाचा इितहास (इ.स.१९४५-इ.स.२०००)
30 ३.१३
१) चीन या पररा धोरणाचा आढावा या .
२) माओकालीन चीन या पररा धोरणाची चचा करा.
३) चीन आिण रिशया स ंबंधाचे मू यमापन करा .
४) ड ग झीओिप ंगकालीन पररा धोरणा वर िनब ंध िलहा .
५) चीन आिण रिशया तणावा या संबंधाचे िव ेषण करा .
३.१४ संदभ
१) कदम य. ना., “समकालीन आध ुिनक जग ”, फडके काशन , को हाप ूर, जानेवारी
२००१ .
२) िभडे गजानन , “चीन आिण जपानचा इितहास ”, फडके काशन , को हाप ूर, माच
२००२ .
३) िशंदे सुभाष, “समकालीन जग ”, शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६ .
४) भामरे िजत , “आिशयाचा इितहास ”, शेठ काशन , मुंबई, जानेवारी २००६ .
munotes.in
Page 31
31 ४
अमे रकेचे जपान वरील वच व
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ दुसरे महाय ु ात जपानचा सहभाग
४.३ दुस या महाय ु ात जपानचा पराभव व प रणाम .
४.४ जपानच े आिथ क नुकसान
४.५ कॅप शासन
४.६ अमे रका जपान स ंबंध
४.७ जपान -अमे रका यापारी स ंबंध
४.८ समारोप
४.९
४.१० संदभ
४.० उि े
१. दुस या महाय ु ात जपान कस े सहभागी झाल े हे जाणून घेणे.
२. दुस या महाय ु ात जपानचा पराभव व प रणामा ंचा आढावा घ ेणे.
३. कॅप शास नािवषयी जाणून घेणे.
४. अमे रका व जपान स ंबंध जाण ून घेणे.
५. अमे रकेने दुस या महाय ु ानंतर जपानवर िमळवल े या वच वाची मािहती घ ेणे.
४.१ तावना
दुस या महाय ु ानंतर अम े रका आिण रिशया या ंचा महाश हण ून जगा या
राजकारणात उदय झाला . ही घटना जगा या इितहासा या ीन े अ य ंत मह वाची
मानली जात े. अमे रका आिण रिशया ची मदत घ ेऊनच ेट ि टन आिण ा स या ंना munotes.in
Page 32
आिशयाचा इितहास
32 जम नी आिण जपान या ंचा पराभव करावा लागला . जम नीने शरणागती घ ेतली तरीस ु ा
जपान शरणागतीस तयार न हत े, हणून शेवटी अम े रकेला जपानवर थमच अण ूबॉ ब
टाकाव े लागल े. यामुळे िहरोिशमा आिण नागासाक ही शहर े पूण पणे उ व त झाली
आिण अण ुबॉ बच े िव व ंसक व प पाह न श ेवटी जपानन े शरणागती घ ेतली. जोपय त
जपान आिण जम नी या ंचा पराभव कर याच े येय अम े रका आिण रिशया आिण अ य
पाि मा य रा ां या डो यासमोर होत े, तोपय त या ंचे आपापसातील मतभ ेद एका
िविश मया देपय त िनयंि त रािहल े. परंतु जम नी आिण जपानचा पराभव झा यान ंतर
मा या ंचे आपापसातील पधा उफाळ ून आली . यां या राजक य णाली एकम ेकां या
अगदी िव अस याम ुळे यां यात एकम ेकांम ये कटू पधा िनमा ण झा या .
थोड यात , सा यवाद िव भा ंडवलशाही रा ीय संघष िनमा ण झाला आिण याच े
प रणाम सव च रा ा ंना भोगाव े लागल े. यामधील सवा त मह वाच े रा हणज ेच जपान
होय. उगव या स ूया चा देश हण ून ओळख या जाणा या जपानला आता अण ुबॉ ब या
फोटकाम ुळे सूया त झाला होता . यामुळेच जपानची पूण अथ यव थाही कोलमड ून
पडली होती . सरते शेवटी अम े रकेने पूण पणे जपानचा ताबा घ ेतलाच . याचा सिव तर
वृ ांत आपण प ुढील माण े पाह .
४.२ दुस या महाय ु ात जपानचा सहभाग
संपूण जगान े महािवनाशक अस े जागितक पिहल े महाय ु पािह याम ुळे दुसरे महाय ु
िनमा ण कर यापूव संपूण युरोपातील रा य आप या प रणामा ंचा दूरवर िवचार करतील
व अस े यु टाळतील अस े अपे ा होती . परंतु ती अप े ा फोल ठरली इ .स.१९१९ ते
१९३९ या कालख ंडात कोणाचाच कोणावर िव ास उरल ेला न हता सव वातावरण
सुडानी भरल ेले होते. वतःची स ुरि तता िटकव याक रता श स ज हो याची पधा
िनमा ण झाली होती . अशा प रि थतीत य ु झाल े नसत े या अस ंतोषाचा भडका उडाला
नसता तरच आ य काय, सव जगात य ु खोर ह क ूमशाहाचे वच व थािपत झा यान े
याचा जो प रणाम हायचा होता तोच झाला . इ.स.वी १९३९ म ये दुस या महाय ु ास
ारंभ झाला . हसा य या तहाचा िहटलरन े सूड घे यास ार ंभ केला. अितशय थोडयाच
कालावधीतील अकराळ िवकराळ य ु ात सार े जग उतरल े गेले.
यातच ७ िडस बर १९४१ रोजी जपा नने अमे रके या पल हाब र येथील नािवक तळावर
अकि मत ह ला चढिवला . अमे रके या पॅिसिफक नौदलान े जपान या आ न ेय
आिशयातील सा ा यिव तारस ि टन , नेदरलँड आिण अम े रके या ता यातील ा ंताना
िव आख यात आल े या ल करी कारवायात अडथळा आण ू नये हण ून जपान ने
१९४१ या सकाळी हा ह ला क ेला. ३५३ जपानी लढाऊ िवमान े, बॉ ब आिण टाप ड
िवमाने यांचा वापर क न तळावर ह ला क ेला. अमे रका नौदला या आठही लढाऊ
जहाजा ंचे चंड नुकसान झाल े. अमे रकेचे १८८ िवमान े न झाली . २,४०२ अमे रकन
लोक म ृ युमुखी पडल े. या अनप ेि त ह यान े अमे रकन जनत ेला च ंड ध का बसला व
याने अमे रकेला दुस या महाय ु ास उतर यास भाग पाडल े. ८ िडस बर १९४१ रोजी munotes.in
Page 33
अमे रकेचे जपान वरील वच व
33 अमे रकेने अिधक ृत र या जपान िव य ु पुकारल े. अशा कार े पल हाब र जपानन े
केले या ह या या कारणा तव अम े रका य ु ात सहभागी झाल े.
४.३ दुस या महाय ु ात जपानचा पराभव व प रणाम
सु वातीपास ूनच जपान हा द ेश अितशय मह वका ं ी रा हण ून प रचयास होता .
यातच द ुसरे महाय ु सु होता च याने दुस या महाय ु ात अ रा गटा या बाज ूने व
िम रा ा या िव लढत होत े. १९३० या दशका त जपानची सा ा यवादी भ ूक
कषा ने वाढली होती . ित या आिथ क गतीमुळे, वाढ या लोकस ं येमुळे व
औ ोगीकरणाम ुळे जपानला इ ं लंड व ा स माण े आप यालाही वसाहती असा यात
जेणेक न त ेथून उ ोगाला लागणारा क चामाल िमळ ेल व प का माल िवकता येईल.
शेतीची उ पादन े वसाहतीमध ून जपान म ये नेता येतील. एवढेच न ह े तर अित र
जपानी लोका ंना ा वसाहतीत पाठव याम ुळे जपान मधील वाढ या लोकस ं ये या
घनतेची सम या सोडवता य ेईल अस े जपानला वाटल े.
जपानला जवळजवळ स ंपूण अितप ूव क व जम यास सव आिशया ख ंडावर भ ु व
थािपत कर याची मह वका ं ा होती . जपानला चा ंग या कार े मािहत होत े क ,
या या या सा ा यवादा या धोरणास अम े रकेकडून कडवा िवरोध होऊ शकतो याम ुळे
जपानी ०७ िडस बर १९४१ रोजी अम े रके या शा ंत महासागरातील 'पल हाब र' ा
नािवक तळावर ह ला चढवला जपानला वाटल े ा ह याम ुळे अमे रकेचे ख चीकरण
होईल व अम े रका या ह या तून सावर ेपय त जपान या आिशया काबीज कर या या
मागा त कोणताही अडथळा आण ू शकणार नाही . िकंबह ना अम े रका ा ध यात ून वर
येईपय त जपानी आिशया िगळ ंकृत कर याच े काय यश वी र या स ंपवलेले असेल अस े
जपानला वाटत होत े. जपानला अम े रके या ख या ताकदीची व सा म या ची तीळ मा ही
क पना न हती . अमे रकेने दुस या िदवशी ह णजेच ८ िडस बर १९४१ रोजी
जपान िव य ु घोिषत क ेले. पाठोपाठ इ ं लंड, हॉलंड, चीन व इतर रा ा ंनी देखील
जपान िव य ु घोिषत क ेले. याचाच अथ असा आह े क , या ह यान ंतर अम े रका
दुस या म हायु ात िम रा ा ं या बाज ूने जपान व अ रा ा या िवरोधात उतरली
होती. दुस या महाय ु ा या श ेवट १९४५ साली झाला . जपान ा य ु ात हार मान यास
तयार न हत े. जपानला सा या व सरळ मागा ने हरवण े अश य आह े. असे ल ात
आ यावर अम े रकेने जपान िव अणुबॉ बचा वापर कर याच े िनण य घेतला. अमे रकेने
अनु मे ६ ऑग ट व ९ ऑग ट १९४५ रोजी जपान या िहरोिशमा व नागासाक या
दोन शहरा ंवर अन ुबॉ ब टाकल े. या ह यात ही दो ही जपानी शहर े बेिचराख होऊन
गेले. शेवटी जपान चा स ाट 'िहरोहीटो ' यांनी १५ ऑग ट १९४५ जपानी रेिडओवर
जपान द ुस या महाय ु ातून िबनशत माघार घ ेत अस याची घोषणा क ेली. २ स ट बर
१९४५ रोजी अम े रके या 'िमसुरी' नामक य ु नौक ेवर शरणागती समार ंभाचे आयोजन
कर यात आल े. व जपानन े दुस या महाय ु ात अिधक ृत र या माघार घ ेतली अस े घोिषत
केले.
munotes.in
Page 34
आिशयाचा इितहास
34 ४.३ दुस या महाय ु ाचे जपान वरील प रणाम
१. जपानी यापारी जहाजा ंची अमे रकन नौदलान े अफाट हानी क ेली. जपानी शहर े,
औ ोिगक क , िवमानतळ , रे वे, बंदरे यावर िमळ ून १९४५ ारंभपय त एक ल टन
बॉ ब टाक यात आल े. योकोहामा व टोिकयो ही शहर े हणज े केवळ सा ंगाडेच बनली
होती जपान या या ह याम ुळे या शहरा ंची च ंड हानी झाली होती .
२. ६७ मैल व ३ ते २० मैल ंद असल े या 'ओक नावा ' बेटावर ५०० तोफा आिण ७०
हजार जपानी स ैिनक ब ेटां या र णाथ िस होत े. १ एि लला पिहल े अ मे रकन
सै यदल ओिकनावा ब ेटावर उतर यापास ून जपानन े आप या ा णांची बा जी लाव ून,
बेटा या र णाथ ितखट ितकार क ेला. १८ जूनला या मोिहम ेचा अम े रकन म ुख
बक न ठार झाला , तर २२ जूनला जपानी स ेना म ुख उशीिजमा यांनी हारािकरी
केली. बेटावरील सामा य जपानी नाग रका ंनी शरण याव े यासाठी अम े रकन स ै याने
य न क ेला. परंतु सामा य जपानी नाग रका ंनी शरणागती ऐवजी म ृ यु वीकारला
याही लढाईत ओिकनावा ब ेटावरील १ ल ९ हजार ५०० जपानी ठार झाल े.
सामा य जपानी नाग रका ंसह अव या जपानान े अमे रकन स ै यापुढे शरणागती
प करली .
३. ऑग ट रोजी अम े रकेने िहरोिशमा या शहरावर अण ुबॉ ब टाकला . या अण ुबॉ ब या
ह यात ७८ हजार नाग रक जाग याजागी ठार झाल े. १० हजारा ंचा प ा लागला
नाही आिण ३७ हजार भाजल े व जायब ंदी झाल े. गँमा िकरणाम ुळे पुढे िकती जणा ंना
भयानक रोग जडल े याची गणतीही अश य ठरली . ९ ऑग टला नागासाक यावर
अमे रकेने दुसरा अण ुबॉ ब टाकला आिण णाधा त ल व तीच े हे शहर न झाल े.
उरली ती फ राख व भ न अवश ेष.
४.४ जपानच े आिथ क नुकसान
अमे रकेने केले या िवघातक अशा अण ुबॉ ब या ह याम ुळे जपानमधील मह वाची
यापारी शहर े न झाली , लाखो कारखान े न झाल े. िशवाय द ुस या महाय ु ानंतर
जपान या औ ोिगक उ पादनात फार मोठ या माणात घट िनमा ण होऊन जपा नला
अ नधा याची द ेखील आयात करावी लागली . जमीन नापीक झा याम ुळे उ पादनाम य े
घट िनमा ण झाली . सव उ ोगध ंदे ठ प झाल े. र ते, रे वे, वाहतूक दळणवळण साधन े
न झाल े आिण सवा था ने जपान म ये आिथ क दुराव था िनमा ण झाली .
वरील सव प रणामाम ुळे जपानने श खाली ठ ेवले व अम े रकेने जपानचा पूण पणे ताबा
आप या हाती घ ेतला व दुसरे महाय ु येथे संपु ात आल े.
४.५ कॅप शासन
१९४५ ते १९५२ या कालावधी दर यान जपानवर 'सु ीम कमा ंडर फॉर अलाईट
पॉवस '( कॅप) चे ि नयं ण होत े. जनरल ड लस म ॅक आ थ र हा स ु ीम कमा ंडर फॉर munotes.in
Page 35
अमे रकेचे जपान वरील वच व
35 अलाईड पॉवस होता . याने दुस या महाय ु ा दर यान जपानिव िम रा ां या
सै याचे नेतृ व केले होते. तो अम े रकन स ै यातील स ेनापती होता . १९४५ ते १९५२ या
काळात जपानम य े अनेक दूरगामी बदल घडव या त आल े. हे बदल राजक य , शै िणक ,
आिथ क इ यादी े ात घड ून आण यात आल े होते. या कालावधीत जपानम य े
ामु यान े लोकशाही जव यावर भर द े यात आला . याच माण े जपानची भिव यात
कोणत ेही यु कर याची क ुवत न क न टाक याच े य न कर यात आल े. जपानला
वतःच े सै य बाळग यास द ेखील मनाई कर यात आली . जपानच े ख या अथा ने
लोकशाहीकरण कर यासाठी जपानसाठी नवीन रा यघटना बनव यात आली . या
रा यघटन ेनुसार जपानम य े 'डायट ' (जपानची स ंसद) थापन कर यात आली . येक
मं ी 'डायट ' म ये िनवड ून आल ेला ितिनधी पािहज े असे बंधनकारक कर यात आल े.
सु वातीला अम े रका व क ॅपला जपान या आिथ क गतीम य े रस न हता . परंतु काही
िविश जागितक घटना ंमुळे अमे रकेला हा िनण य बदल ून जपान या आिथ क गतीम य े
ल घालण े भाग पडल े. या घटना हणज े शीत य ु ाची स ु वात झाली. चीनम ये िचया ंग-
काई-शेक व माओ स े तुंग यां या न ेतृ वाखाली सा यवादी सरकारची थापना , उ र
को रया सा यवादाची थापना , या घटना ंमुळे अितप ूव कडे शीतयु ाची लाट सोिवयत
संघात प ूरक अस याची अम े रकेला वाटल े. अमे रकेला या भागातील व एक ंदरीतच
संपूण आिशयातील सो िवयत स ंघाचा व सा यवादाचा वाढता भाव कमी कर याची गरज
वाटली . अमे रकेला अितप ूव क सा यवादाचा सार थोपव ून धर यासाठी एक
आिथ क ्या बळ असणा या रा ाची साथ हवी होती . या गरज ेतून अम े रकेने
जपानची आिथ क गती घडून आण याच े य न स ु केले व या ीने जपानला
आिथ क सहा य कर याच े यान े ठरवल े.
४.६ अमे रका- जपान स ंबंध
अमे रका व जपान या द ेशातील तणाव कमी हावा हण ून िन सन या ंनी जपान या
पंत धाना ंची भ ेट घेतली. यात ठर या माण े अ मे रकेने पॅिसिफक महासागरातील
ओिकनावा ह े बेड १९७२ म ये जपानला द े याचे मा य क ेले. पण एक अट ठ ेवली ती
अशी क दो ही द ेशांना स ंमत होईल अशा स ुिवधा अम े रका ओक नावाम य े करीत
राहील . याचबरोबर दो ही द ेशांनी सहमती दश वली क , दो ही द ेश आिथ क े ात
पर परा ंना सहकाय करतील . जपानन े १९७० म ये 'ओसुमी' या नावाचा एक उप ह
अंतराळात सोडला . जपान याबाबतीत जगामधील चवथ े रा हण ून िस ीस आला .
यांचे वळ वाढल े.
जपानन े आ ा 'ओिकनावा ' या बेटावर प ु हा आप या आरमाराच े मुख क बनवल े.
जपान द ुस या महाय ु ा या अगोदर जसा बलाढ ्य देश होता तसा तो १९७२ या
सुमारास बन ू लागला . पण पूव चा आ मक व ृ ीचा होता . यावेळी मा तो आ मक बन ू
शकणार नाही . कारण जपानमधील लोकशाहीवर ा असणारा गट तस े क द ेणार
नाही. जगातील द ेशांना तस ेच आिशयातील द ेशांना जपान ची खटकू लागली. munotes.in
Page 36
आिशयाचा इितहास
36 रा ा य िन सन या ंनी जपान या मालावर दहा ट के आयात कर वाढिवला .
अमे रके या ो साह नाने जपान बराचसा माल अम े रकेला िनया त करीत होता . यामुळे
आता याला आिथ क घाटा सहन करावा लागला . दुसरी गो हणज े अमे रकेने चीनशी
यापारी करार क ेला ही गो जपानला खटकली . ते वाभािवकही होत े कारण
यापारा या े ात चीन व जपान ह े दो ही द ेश पध क होत े. दोघांचीही आिशयात आपल े
भाव े वाढव याची मह वका ं ा होती . चीनशी अम े रकेने जे हा करार क ेला. ते हा
जपानला वाटल े क अम े रकेला आता आप यािवषयी आवड रािहली नाही . पण िन सन
यांना तर चीनशी स ंबंध वाढवण े जसे वाटत होत े तसे जपानशी म ै ी कर याची इ छा
होती. १९७२ म ये िनवड ून आल े या जपानी प ंत धान काक ूई तनाका या ंची िशखर
प रषद ेत भेट घेऊन, िन सन या ंनी खालील बाब वर चचा केली. १) जगातील सम या
२) आिशयातील करण े ३) एकमेकां या िहतस ंबंधी बाबी.
शेवटी दोघांनी आप या राजनीितक स ंबंधािवषयी िन ा ठ ेव याची गो बळकट क ेली.
या माण े जपानची सलो याच े संबंध थािपत कर यासाठी य न चाल ू ठेवले. जपान
व अम े रका या ंचे यापारी स ंबंध वाढ ू लागल े.
४.७ जपान -अमे रका यापारी स ंबंध
१. व तूची देवाण-घेवाण :
जपानचा स वा त जा त यापार अम े रकेसोबत चालत होता . जपान व अम े रकेम ये
अनेक व त ूची देवाण-घेवाण होत होती . जपान अम े रकेकडून अ नधा य , लाकूड, कापूस
व इतर क या मालाच े आयात करत होता . तर अम े रका या व त ू या मोबद यात
जपानकड ून पोलादय ं े, कॅमेरा, घड्याळे, दूरदश न संचारसाठी लागणार े इले ॉिनक
व तू िवकत घ ेत होत े. १९९० या दशकात अम े रके या मोटारगाड या जपानम य े
देखील िवक या जाऊ लाग या . जपान मधील स ंगणक उ ोगात अम े रकेत बनवल े या
संगणक सॉ टव ेअरसाठी मोठ या माणात मागणी होती . स या जपानन े खु या
अथ यव थ ेचे त व वीकारल ेले आढळत े. याच माण े जपानन े खाजगीकरण कर याचा
देखील वीकार क ेलेला िदसतो .
उदा. जपान म ये रे वेचे खाजगीकरण कर यात आल े आहे.
२. यापारामधील सव े फुगवे:
जपान व अम े रका यां या दर यान जरी फार मोठया माणात यापार चालत असला
तरी, देखील दोन आिथ क बलाढ ्य देशांम ये यापारा संबंिधत थोड ्याफार माणात
सवे फुगवे अस याच े िदसून येते. कारण अम े रका उ ोजका ंशी जपान िव ची म ु य
नाराजी हणज े, जपानम य े अमे रकन व त ू िवकण े यांना फार कठीण जात होत े.
जपानची उ पादना या त ुलनेत अम े रकन बनावटीची उ पा दने व व त ू जपानम य े महाग
पडतात . कारण जपान सरकार जपान उ ोगा ंना मोठ या माणात अन ुदान द ेते. यामुळे
जपानी व त ू या िक ंमती अम े रकन व त ुपे ा िनि तच कमी हो या , असे अस याम ुळे munotes.in
Page 37
अमे रकेचे जपान वरील वच व
37 जपानम य े अमे रकन व त ूंना फार कमी माणात बाजारप ेठ अस ून, यांचा खप क मी
होता. जपानी सरकार जपानी उ ोजका ंना अन ुदान द ेणे अ मे रकेला चत नाही .
याच माण े अ मे रकेने एकेकाळी भ ुईसपाट क ेलेले रा आिथ क ्या बलाढय होत
चालल े आहे व अम े रकेस दो ही डोईजड होत आह े. ही क पना अम े रकन लोका ंना
चत नाही .
३. एकमेकांवर अवल ंबून अस लेली अथ यव था :
जपान व अम े रकेला चा ंग या कार े मािहती आह े क , यां या अथ यव था एकम ेकांवर
अवल ंबून आह ेत व दोघा ंनाही आिथ क संबंध तोड ून टाकण े परवडणार नाही . १९८६
पय त जपानन े अमे रकेतील जिमनी , हॉटेलम य े व इतरही अन ेक े ांम ये फार मोठया
माणात ग ुंतवणूक केलेली होती . या गुंतवणुक तून दो ही द ेशांना फार मोठया माणात
फायदा होत होता . यामुळे आिथ क संबंध िबघडण े दो ही रा ा ंना नुकसान कारक होत े.
हे जाणूनच अथ यव था एकम ेकांवर अवल ंबून रािहली .
४. अमे रका-जपान मधील आयात िनया त धोरण :
१९९५ साली अमे रकेचे त कालीन अ य िबल ि ल ंटन या ंनी जपानी बनावटी या
जपानमध ून अम े रकेत बाजारपेठेत येणा या मोटार गाड यां या आयात करात १००%
वाढ कर याची धमक वजा घोषणा क ेली होती . याचे मु य कारण अस े होते क , टोयोटा ,
िनसान , ह डा इ यादी जपानी क ंप या यांनी बनवल े या मोटार गाड या अमे रकेत मोठया
माणात िवकत होत े. जपानी क ंपनी या मोटार गाड यांना अम े रकेत मोठी मागणी द ेखील
होती. या िव त ून जपानी क ंप यांना व या ं या अन ुषंगाने जपान या अथ यव थ ेला
फार फायदा होत होता . असे असल े तरी, अमे रकन क ंप यांचे हणण े होत होते क ,
जपानम य े अ मे रकन क ंप यांनी बनवल े या मोटार गाडया ंना अितशय नग य माणात
बाजारप ेठ होती व जपानी लोक फ जपानी बनावटी या गाडया िवकत घ ेत होत े.
याचाच अथ जपान अम े रकेत आप या मोटार गाड ्या िवकत घ े यात धजावत नसत .
जपानने अमे रकन बनावटी या मोटार गाड यासाठी बाजारप ेठ खुली क न द े यासाठी
जपानवर दबाव आण यासाठी िबल ि ल ंटन या ंनी १००% कर वाढव याची घोषणा
केली होती . य ात मा अस े काही न होता अम े रकेवर जपानम य े मोटार गाड ्यां या
बाजारप ेठेिवषयी एक करार झाला . जपानने अमे रकन मोटारगाड ्यांना जपान मधील
बाजारपेठ खुली क न द े याची मा यता िदली .
५. आंतररा ीय चलन स ं था :
१९४५ नंतर या २५ वषा त जपानन े केलेले आिथ क गती िनि तच अत ुलनीय आह े.
१९७० पासून जपान आ न ेय-आिशयाई रा ा ं या आिथ क िवकासाला हातभार लाव ू
लागल े. मोठया रकमा उ ोजका ंसाठी आिश याई रा ांना कजा ऊ िद या . केवळ
आिशयात न ह े तर आि का व ल ॅिटन अम े रकन रा ातील खाजगी जपानी क ंप यांनी
भांडवल व त ं ान प ुरिवले. १९७० साला न ंतर आ ंतररा ीय चलन पध त अम े रकन munotes.in
Page 38
आिशयाचा इितहास
38 डॉलरची बरोबरी जपानी क लागल े. आज आिशयातील िवकिसत द ेशात जपान
पिह या मांकावर तर जगात ितस या मा ंकावर आह े.
६. जपानी लोका ंची िज व िश त :
औ ोिगक िवकासाला अन ुकूल एक बाब ठरली ती हणज े जपानी लोका ंची िश ति यता
आिण प र माची व ृ ी. अनुबॉ ब टाकून अम े रकेने जपानम य े केले या मानवी सहारक
व यान ंतर ही वषा नुवष याचे दु प रणाम डो याप ुढे सतत िदस ूनही, मना या कोप यात
जपानी लोका ंनी िज ीन े आिण िश तीन े काम क न जागितक आिथ क े ात पा ा य
रा ां या बरोबरीच े थान ा क न घ ेतले. गत रा ा या आ ंतररा ीय स ंघटनेचे
सद य व जपानन े िमळिवल े याव न जपानी एक आिथ क श बन याच े प झाल े.
७. आधुिनक य ं साम ी व त ं ान :
१९५२ नंतर जपानचा औ ोिगक िवकास यापार व ृ ी आिण एक ूण आिथ क भरभराट
हो यास अन ेक गो ी अन ुकूल ठर या . अमे रकन भा ंडवल मोठया माणात जपानम य े
गुंतवले जाऊ लागल े. जहाज बा ंधणी, कापड , मोटारी , इले ॉिनक व त ू इ याद या
उ पादन े ात जपानन े मह वाच े थान पटकावल े. मालाचा उ म दजा व वाजवी
िकमती यावर जपा नने न या न या बाजारप ेठा िमळव या . जुनी औ ोिगक य ं णा
उ व त झा यान े, या जागी नवीन औ ोिगक य ं णा उभार णे श य झाल े. अमे रके या
तुलनेने पैसा उ ोगात भा ंडवल हण ून गुंतवणे जपानाला यो य वाट ू लागल े व यामुळे
अमे रके या मनात जपान िवषयी स ंशयाची भावना िनमा ण झाली .
४.८ समारोप
आिशया ख ंडा या अितप ूव ला वसल ेले जपान ह े चार ब ेटांचे िमळ ून बनल ेले रा ,
'उगव या सूया चा देश' हणून िस आह े. १९ या शतका या म यान ंतर स ुमारे साठ
ते स र वषा या कालावधीत या रा ान े ने दीपक गती क न आिण श साम य
वाढवून जागितक राजकारणात मह वाच े थान िमळवल े. पा ा य सा ा यवादा या
पावलावर पाऊल ठ ेवणा या जपानन े चीन व आ न ेय आिशयात भाव थािपत
कर याची मह वका ं ा उराशी बाळगली . या स या या प ूत साठी जपा नने
अमे रकेसार या साम य शाली रा ाला आ हान द े याचे धाडस क ेले. िडस बर १९४१
म ये अमे रकेचे हवाई ब ेटावरील पल हाब र या नावीक तळावर ज पानने अनप ेि त ह ला
चढवला . दोन वषा त जपानी ल करान े झंजावती व ेगाने मुसंडी मा न त ेथील य ुरोपीय
स ांचे उ चाटन क ेले. व या द ेशावर आपल े वच व थािपत क ेले. परंतु १९४४
सालाम ये जपान या यु ाचे च उलट या िदशेने िफ लागल े. जपान या ता यातील
देशावर अम े रकेचे ह ल े सु झाल े. यांना जपानन े नेटाने त ड िदल े. परंतु जपान या
दाट लोकव ती या िहरोिशमा व नागासाक या शहरावर अन ु मे ६ व ८ ऑग ट
१९४५ रोजी अम े रकेने अणुबॉ ब टाकल े. यामुळे झाल े या भया नक संहारामुळे जपान
हादरल े. व शेवटी मा घार घेऊन, १४ ऑग ट १९४५ रोजी शरणागती प करली . परंतु न
डगमगता , न कोलम ंडता प ु हा जपानी रा आप या इ छाश या जोरावर प ु हा munotes.in
Page 39
अमे रकेचे जपान वरील वच व
39 पुनः थािपत झाल े. जपानी लोका ंची िचकाटी , िश त , प र म , ामािणकपणा याम ुळे
जपान प ु हा जागितक पातळीवर पध त समािव झाल े. जपानन े अमे रका व इतर
रा ाशी सलो याच े व शांततेचे धोरण वीकारल े.
४.९
१. दुस या महाय ु ात जपानचा सहभाग कसा झाला ह े सिव तर प करा .
२. दुस या महाय ु ात जपानचा झाल ेला पराभव व प रणामा ंची चचा करा.
३. कॅप शासन यावर सिव तर टीप िलहा .
४. जपान व अम े रका यापारी स ंबंध प करा .
४.१० संदभ
१) कोलारकर , श. ग., आधुिनक जग , ी. मंगेश काशन , नागपूर.
२) आचाय धनंजय, िवसा या शतकातील जग ी साईनाथ काशन , नागपूर.
३) िशंदे सुभाष, लोखंडे अजयक ुमार, समकालीन जग , शेठ पि लक ेशन, मुंबई.
४) व कानी , िन. आ. आधुिनक अम े रके या इितहास (१९६० -१९९५ )
५) कदम, य. ना. आधुिनक य ुरोपचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
munotes.in
Page 40
40 ५
जपान चा आिथ क चम कार
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ दुसरे महाय ु व जपान
५.३ दुस या महाय ु ामुळे झालेले जपानच े आिथ क नुकसान
५.४ जपानची प ुन था पना
I) न या रा यघटन ेचे व प
II) शै िणक े ातील बदल
III) या ी या उि ात बदल
IV) १९५२ नंतरचे जपान अ ंतग त प रि थती
५.५ जपान या आिथ क गती स सु वात
५.६ जपानचा आिथ क चम कार / िवकास
५.६.१ १९५० या दशकात उ पादनात द ुपटीने वाढ
५.६.२ िविवध नवीन व त ूचे उ पादन
५.६ ३ नवीन त ं ानाचा िवकास
५.६.४ जपानची आिथ क गती
५.६.५ शेती
५.६.६ खिनजस ंप ी
५.६.७ पोलाद
५.६.८ िव ुत िनिम ती
५.६.९ इले ॉिनक व त ू
५.६.१० रसायन े munotes.in
Page 41
जपान चा आिथ क चम कार
41 ५.६.११ कापड उ ोग
५.६.१२ म य उ ोग
५.७ समारोप
५.८
५.९ संदभ
५.० उि े
१. दुस या महाय ु ात जपान या सहभागा िवषयीची मािहती जाण ून घेणे.
२. दुस या महाय ु ानंतर जपान या प ुन था पनािवषयी मािहती जाण ून घेणे.
३. जपानचा आिथ क चम कार व िवकास या िवषयीचा आढावा घ ेणे.
५.१ तावना
दुसरे महाय ु हे संपूण जगाला कव ेत घेणारे यु होते. हे यु मानवा या शौय ' धैय इ.
गुणवैिश याने न हे तर िवमान े, रणगाड े, अवजड तोफा , अज य ु नौका , पाणबुड्या,
िवनािशका अशा िव ानान े मानवा या हाती िदल े या य ं आय ूध यांनी लढल े गेले.
यामुळे िव ानाच े योग क न नवनवीन स ंहा रक श ा शोधून काढ या या
ि य ेला य ेक बड या रा ांना जबरद त चाल ना िमळाली . यातून अिधक िवघातक
अशी श िनमा ण केली गेली. तसेच या िवघातक श ांचा वापर द ुस या महाय ु ात
कर यात आला . याचे अ य ंत य ेकारी उदाहरण हणज ेच जपान होय . अमे रकेने
जपानमधील िहरोिशमा व नागासाक या दोन शहरा ंवर केले या अन ुबॉ बचा ह ला
यामुळे संपूण जपान उ व त झाला. उगव या स ूया चा देश हण ून ओळखला जाणा या
जपानचा या घटन ेने सूया त झाला होता . पण या सव घटना ंवर मात क न जपानन े
पु हा श ू यातून िव िनमा ण केले. ते हणज े सव प रि थतीवर मात क न , दुस या
महायु ानंतर जपानन े केलेले आिथ क िवकासा ला व गतीला जपान मधील आिथ क
चम कार अस े संबोधल े जात े. जपानन े १९४५ नंतर अितशय थोड ्या कालावधीत
दैदी यमान व डोळ े िदपून टाकणारी , झटपट आिथ क गती साधली . यामुळे देखील या
काळातील जपान या आिथ क गतीला जपानमधील आिथ क चम कार अस े हणतात .
५.२ दुसरे महाय ु व जपान
जपान द ुस या महाय ु ात अ रा गटा या बाज ूने तर िम रा ा या िव लढत होता
१९३० या दशकात जपानची सा ा यवादी भ ूक काशान े वाढल ेली होती . संपूण जग
आप या कव ेत ठेव याची इ छा यास िनमा ण झाली होती . जपानला जवळजवळ स ंपूण
अितप ूव कडील रा ा ंवर स ा थािपत कर याची मह वका ं ा होती . जपानला चा ंग या
कार े माहीत होत े क , या या या सा ा यवादा या धोरणास अम े रकेकडून कडवा munotes.in
Page 42
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
42 िवरोध हो ऊ शकतो . परंतु जपानन े ६ िडस बर १९४१ रोजी अम े रके या शा ंत
महासागरातील पल हाब र नािवक तळावर ह ला चढिवला . या ह या मुळे अ मे रकेचे
ख चीकरण होईल असे जपानला वाटल े. परंतु असे न होता , अमे रकेने जपानला
ितउ र द े याचे ठरवल े व अमे रकेने ८ िडस बर १९४१ रोजी जपान िव यु घोिषत
केले. पाठोपाठ इ ं लंड, हॉलंड व इतर रा ा ंनी देखील जपान िव य ु घोिषत क ेले.
पल हाब रवरील ह यान ंतर अम े रका द ुस या महाय ु ात िम रा ा या बाज ूने तर जपान
अ रा या िवरोधात उतरली होती . दुस या महाय ु ाचा शेवट १९४५ साली झाला .
जपान या य ु ात हार मान यास तयार न ह ता. जपानला सा या सरळ मागा ने हरवण े
अश य आह े हे ल ात आ यावर अम े रकेने जपानवर अण ुबॉ बचा वापर क ेला.
अमे रकेने अनु मे ६ व ९ ऑग ट १९४५ रोजी जपान या िहरोिशमा व नागासाक या
या शहरावर अन ुबॉ ब टाकल े व णाधा त ही दो ही शहर े जिमनदो त झाली . शेवटी
जपानी स ाट िहरोिहटो या ंनी १५ ऑग ट १९४५ ला जपानी र ेिडओवर जपान द ुस या
महायु ातून माघार घ ेत अस याची घोषणा क ेली.
५.३ दुस या महाय ु ामुळे जपानच झाल ेले आिथ क नुकसान
दुस या महाय ु ाम य े सव च रा ांचे मोठया माणात आिथ क नुकसान झाल े होते. परंतु
सवा त जा त जर कोणाच े नुकसान झाल े अ सेल तर त े जपानच े झाल े होते. कारण
अमे रकेने जपानवर फार मो ठया माणात हवाई ह ल े चढवल े होते. जपानमधील अित
मह वा या शहरा ंवर हे हवाई ह ल े कर यात आल े होते. या हवाई ह यात जपानची
बरीच आिथ क व िजवीत हानी झाली . तसेच जपानम य े अनेक इमारती , जमीनी
उद् व त झा या . १९४५ या माच मिह यात अम े रकेने केले या टोिकयो वरील हवाई
ह या त जवळजवळ ८०००० लोक म ृ यूमुखी पडल े त र, २५% टोिकयो शहर
जिमनीदो त झाल े. असे हटल े जात े क जपानमधील लाखो कारखान े अ मे रके या
हवाई ह यात न होऊन ग ेले. याच माण े जवळजवळ २५% घरे न होऊन ग ेले.
महायु ात जपानचा पराभव झा यान ंतर िम रा ा ंनी ाम ु यान े अमे रकेने जपानच े
सा ा य न क न टाकल े, हणज ेच जपानन े अिशयातील या रा ा ंना दुस या
महायु दर यान आ मण क न या ं यावर ताबा थािपत क न या ंना आपली
वसाहत बनवल े होते, अशा बह ता ंश रा ा ंना वत ं बहाल क न टाकल े, दुस या
महायु ात जपान या औ ोिगक उ पादनात फार मो ठया माणात घट झाली . जपानची
दुस या महाय ु ानंतर एवढी द ै य प रि थती िनमा ण झाली क , जपान ला अ नधा याची
देखील आयात कर याची पाळी आली .
५.४ जपानची प ुन था पना
पाि मा य सा ा यवादा या पावलावर पाऊल ठ ेवणा या जपानन े चीन व आ न ेय
आिशयात भाव थािपत कर याची मह वका ं ा उराशी बाळगली . ते सा य
कर यासाठी जपानने अमे रकेसार या साम य शाली रा ाला आवाहन द े याचे धाडस
केले. िडस बर १९४१ म ये अमे रके या हवाई ब ेटावरील पल हाब र या ना िवक तळावर munotes.in
Page 43
जपान चा आिथ क चम कार
43 जपानने अनपेि त ह ला चढवला . अमे रका-जपान य ु ाला त ड लागल े आिण अमे रका
दुस या महाय ु ा या आवता त खेचला गेला. दोन वष जपानने ल करान े झंजावती व ेगाने
आ नेय-आिशयात म ुसंडी मा न त ेथील य ुरोपीय स ा ंचे उ चाटन क ेले व या द ेशावर
आपल े वच व थािपत क ेले. परंतु १९४४ साल या म यापास ून जपान या ीन े
यु ाचे च उलट या िदशेने िफ लागल े. जपान या ता यातील द ेशावर अम े रकेने
ह ले सु केले. जपान या दाट लोकव ती या व भरभराटल े या िहरोिशमा व
नागासाक या शहरावर अन ु मे ६ व ८ ऑग ट १९४५ रोजी अम े रकेने अ नुबॉ ब
टाकल े. यामुळे झाले या भयानक स ंहाराम ुळे जपान हादरल े. या रा ा ंनी प र ि थती या
अिनवाय दडपणाखाली १४ ऑग ट १९४५ रोजी शरणागती प करली . असे असल े तरी
जपानन े हार मानली नाही . िज ीन े िचकाटीन े ामािणकपणान े अित प र मान े आध ुिनक
यं -तं िनिम तीने पु हा आपली प रि थती मजब ूत बनवली .
I) न या रा यघटन ेचे व प -
मेईजी ा ंतीनंतर जपानम य े अंगीकृत कर यात आल ेली रा यघटना बाज ूला सा न ,
नवीन लोकशाही रा यघटना लाग ू करण े ही जपान या इितहासातील मोठी राजक य
ांतीच होती . न या घटन ेचे व प थ ूल मानान े इं लंडमधील घटना मक रा य
स े या व पाच े होते. मेईजी घटनेत सव अंितम अिधकार स ाट या या हाती क ि त
झाले होते. नवी घटना मा जनत ेने तयार क ेलेली होती . "जनता साव भौम अस ून, शासन
ही जनत ेची पिव ठ ेव आह े. शासनाचा अिधकार जनत ेकडून दे यात आला आह े आिण
िनवा िचत ितिनध या माफ त या अिधका या ंची अ ंमलबजावणी हायची आह े. असा
िनद श घटन े या सरना यात कर यात आला . स ाट क ेवळ राजाचा नाममा म ुख व
जनते या ऐ याचा तीक बनला . रा यघटन ेला द ेशातील सव च काय ाच े व प
दे यात आल े. आिण या तील तरत ुद ना बाधक ठरतील अस े कोणत ेही आद ेश
काढ याचा स ाटाला अिधकार राहणार ना ही अशी तरत ूद कर यात आली . तसेच इतर
रा ांशी उपि थत होणा या वाद त सम या सोडव यासाठी जपान य ु ाचा माग
प करणार नाही आिण मोठी स ंर क दल े ठेवणार नाही . अशीही तरत ूद घटन ेत होती .
घटनेनुसार जपानी नाग रका ंना म ूलभूत अिधकार द े यात आल े. तसेच ते ह क
जोपास यासाठी यायालयाकड े दाद माग याचाही अिधकार दान कर यात आला . २१
वषा वरील सव ी- पु षांना मतदानाचा अिधकार द े यात आला . देशासाठी कायद े
कर याचा अिधकार स ंसदेला दे यात आला . संसद ि ग ृही होती . दो ही सभाग ृहे डाएट व
हाऊस ऑफ कॉि स स ही िनवा चीत सभाग ृहे होती. हाऊस ऑफ कौि स स या व र
सभाग ृहाची काल मया दा ६ वष तर डाएट या किन सभाग ृहाची ४ वष िनधा रत
कर यात आली . कायद े कर याचा ; अथ संक प मा य कर याचा अिधकार स ंसदेला
दे यात आला . राजघरा याबाबत या सव मु ांवर चचा कर याचा , िनण य घे याचा
अिधकार या लोक ितिनधी ग ृहाला द े यात आला .
देशा या शासनाच े काय मंि मंडळान े करायच े होते. मंि मंडळाच े सद य स ंसदेचे
सद य असाव ेत असा द ंडक घाल ून दे यात आला . पंत धानाच े नाव स ंसदेने सुचवावे, munotes.in
Page 44
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
44 तो संसदेचा सद य असावा आिण म ु य हणज े तो ल करी अिधकारी नसावा , अशी
तरतूद कर यात आली . संसदेने नाव स ुचव यान ंतर पंत धानाची औपचा रक न ेमणूक
स ाटान े करायची होती . याने आपल े मंि मंडळाच े सद य स ंसदेतून िनवडाव ेत व त े
ल करी अिधकारी नसाव ेत असा िनब ध घाल यात आला . मंि मंडळ स ाटा ला न ह े तर
लोक ितिनधी ग ृहाला जबाबदार राहणार होत े. घटनाद ु तीसाठी किन ग ृहात २/३
मते िमळण े आव यक राहणार होत े.
वतं य याय यव था ही न या घटन ेत थापन कर यात आली . रा ीय तरावर
सव च यायालय असाव े, यातील यायाधीशा ंची नेमणूक मंि मंडळान े करावी व याला
संसदेने केले या काय ाचा अगर शासक य िनयमा ंचा, अ याद ेशांचा अ वयाथ
लाव याचा तस ेच यायालया ंना पुनिव लोकनाचा अिधकार असावा अशी तरत ूद कर यात
आली .
लोकशाहीची पा ळेमुळे समाजात खोलवर जावीत हण ून शासक य काया चे
िवक ीकरण कर यात आल े. थािनक वशासन स ं था बळकट कर यासाठी क
सरकारच े यावरील िनय ं ण िशिथल कर यात आल े. थािनक वशासन स ं थांचे मुख
हे िनवा िचत असाव ेत अशी तरतूद कर यात आली . अशा वशासन सं थांना या
भागाप ुरते िनयम कर याचा मया िदत अिधकार द े यात आला . या नवीन रा यघटन े या
व पाम ुळे जपान मधील जनसम ुदायांम ये एक व ेगळेच नवच ैत य िनमा ण झाल े व या ंनी
आप या सवा गीण िवकासासह आप या रा ाच े िवकास प ूण पणे घडून आणला ह े
िततकेच खर े आहे.
II) शै िणक े ातील बदल -
जपानम य े करावयाच े स व कष प रवत न कायम िटका वे यासाठी जपानी समाजाचा
बौि क ि कोन पर ंपरािन व एक ूण मानिसकता बदलण े अग याच े होते. या ीन े
शै िणक े ात प रवत न घडव ून आणण े िनकडीच े मानल े गेले. जपान मधील श ै िणक
सं था व या ंचा अ यास म ल करवादी पर ंपरा जो पासणारी क े होती . स ाट या या
देवी अ ंशाचे व जपानी लोका ं या व ंश े वाच े धडे िव ा या ना िदल े जात , ही
प रि थती नाहीशी करणे लोकशाही स ंक पना न या त ण िपढीत जवण े आव यक
होते. या हेतूने परंपरावादी िश का ंना बडतफ कर यात आल े. अ यास मात लोकशाही
संक पना अ ंतभू त कर यात आ या , या ीने नवी पाठ ्यपु तके तयार कर यात आली .
पाि मा य जगातील उदारमतवादी िवचार णालीची िशकवण जपानी िव ा या ना देऊन
यां यातील अ ंध ा , परंपरािन ा नाहीशा क न , यां यात ब ु ीवादी ि कोन व
वतं िवचार श िवकिसत कर या वर भर द े यात आला . जपानी त णा ंना परद ेशात
िवशेषतः अम े रकेत जाऊन िश ण घ े याची स ंधी उपल ध क न द े यात आली .
III) या ी या उि ात बदल -
१९४९ ते ५० या स ुमारास अम े रके या जपान बाबत या धोरणात म ूलता प रवत न होत
अस याची िच ह िदस ू लागली . जपान या आ मक रा वादाचा व ल करी munotes.in
Page 45
जपान चा आिथ क चम कार
45 सा ा यवादाचा कठोरपण े उ चार करण े, जपानची आ म श , जपानची अि मता व
जपानी व ंश े वाची भ ूिमका ठ ेचून टाक ून, जपानच े नेते न करण े व आप या
मतान ुसार न या जपानच े घडण करण े, या उि िस ीसाठी जपान या मानहानी या
जखम ेवर न या स ुधारणा ंचे मीठ चोळल े जाईल अस े काही बदल म ॅक ऑथर या ंनी हेतू
पुर कक ृत घडून आणल े होते. जपानन े हे सव बदल कोण याही त ार न करता
िनमूटपणे व स ंयमाने मा य क ेले होते. याचा अथ जपानी ह े सव ि थ य ंतर आन ंदाने
वीकारल े होते असा मा होत नाही . रा ीय ित ेची आिण अम े रकन स ै याने सुमारे
पाच वषा या कालावधीत क ेलेली मानहानी , अपराधी भावना , वािभमानी जपानी
मनाला िनि तच टोचत होती . अशा ि थतीत जपान या श च े ख चीकरण कर याच े
कठोर धोरण सोड ून देऊन, जपानचा आिथ क िवकास घडव ून आणण े, जपानला पूव तील
एक भरल ेले बळकट रा बनवण े आिण या रा ाला अम े रके या भावळीत कायम
िटकवण े याची गरज अम े रकेला जाण ू लागली .
जपान या आिथ क भरभराटीसाठी उ ोगध ं ांना चालना द े यात आली . अमे रकन
भांडवल कजा या पान े ओतल े जाऊ लागल े. यु खंडणी हण ून जपा नमधून जी
औ ोिगक मालम ा आिण य ं साम ी अम े रकेने उचल ून यावयाची होती , ती तेथेच
उपयोगात आणली जाऊ लागली . भांडवलदारा ंना व कारखानदारा ंना सरकारकड ून
अनेक सवलती िद या जाऊ लाग या . कारखा या ंना लागणारा क चामाल खर ेदी
कर यासाठी सरकार कजा ऊ र कमा द ेऊ लागल े. मोठया चार घरा या या औ ोिगक
मालम ा म ु क न खाजगी औ ोिगक स ंघावर िनब ध दूर कर यात आ या . जपान या
मालाला परद ेशात बाजारप ेठा िमळव याची यव था कर यात आली आिण कामगारा ं या
संपावर ब ंदी घाल यात आली . या बदलल े या धोर णामुळे जपानच े उ ोगध ंदे झपाटयाने
वाढल े आिण सावरल े. औ ो िगक भरभराटीचा माग मोकळा झाला . आिथ क ्या
बलशाली बनल ेला जपान भा ंडवलवादी रा ांना सा यवाद िवरोधी लढ यातील
आिशयामधील भ कम बाल ेिक ला बनल े. जपानमाफ त आ न ेय-आिशयाई रा ा ंना
आिथ क सहा य देता येईल व तेथे सा यवादाचा सार हो याची स ंभावना नाहीशी करता
येईल अशी अम े रकेची भूिमका होती .
१९५० साल या अख ेरी जपानशी शा ंततेचा तह कर यािवषयी अम े रकेने संबंिधत
रा ांशी बोलण े सु केली. स ट बर १९५१ म ये यासाठी स न ाि स को य ेथे
आंतररा ीय प रषद आयोिजत कर यात आली . अमे रकेसह ४८ रा ांनी जपानशी
शांतता करारावर स ा क े या. भारत, देश व य ुगो लाि हया या रा ा ंनी प रषद ेत
भाग घ ेतला नस यान े करारावर या ं या स ा झा या नाहीत . रिशया व चीन या
सा यवादी रा ा ंनी करारावर वा या कर यास नकार िदला . या कराराम ुळे यु
ि थतीचा श ेवट झाला . साव भौम व जपानला परत द े यात आल े. याबरोबर जपान
या ीचाही अ ंत कर याच े ठरव यात आल े. जपान या भ ूसीमा मा चार मो ठया
बेटांपुर या मया िदत क े या हो या . या तशाच रािह या . संर णासाठी स ंर क यव था
उभार याचा जपानचा अिधकार मा य कर यात आला . जपान या ी या काळात क ेलेले munotes.in
Page 46
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
46 सव च कायद े पाळ याच े बंधन जपान वर घाल यात आल े नाहीत. तसेच अथ यव थ ेवर
बंधनेही ला द यात आली नाहीत . युनो या सनद ेतील सव त वे जपानन े मा य क ेली
याचवेळी अम े रकेने जपानशी वत ं पणे सुर ा करा र केला. या करार न ुसार या ीची
मुदत स ंप यान ंतर ही अम े रकेचे ल करी व नािवक तळ आिण अम े रकेची स ेना
जपानम य े ठेव याचा अिधकार अमे रकेने जपानकड ून िमळिवला . परक य
आ मणापास ून जपान चा बचाव कर याची जबाबदारी अम े रकेने उचलली . जपानम य े
राहणा या अम े रके या ल क रा या खचा साठी जपानन े अमे रकेला ५.५ िमिलयन डॉलस
ायच े होते. अशा कार े जगात सा यवादा या साराला अडसर लाव यासाठी पि म े
पासून पूव पय त अम े रकेने जी साखळी तयार क ेली होती याची जपान ही श ेवटची कडी
बनली होती .
२८ एि ल १९५२ रोजी अम े रका जपान शा ंतता करारा या तरत ुदी अंमलात आ या .
या िदवशी य ात जपान या ीची इित ी झाली . ते हापास ून वत ं साव भौम रा
हणून जपानची वाटचाल स ु झाली .
IV) १९५२ नंतरचे जपान : अंतग त प रि थती -
१९५२ साली या ीची रा ीय मानहानी स ंप यान ंतर जपानला वतःच े भिवत य
घडव याच े वात ं य िमळाल े. न या लोकशाही यव थ ेखाली राजक य थ ैय , आिथ क
गती व सामािजक स ुि थरता थािपत कर या या काया वर जपान या शासकान े ल
क ि त क ेले. यावेळी जपान पुढे अनेक अडचणी हो या . लोकशाही शासन यं णा थािपत
झाली असली तरी ती लादल ेली होती . ती मुळातून उ ा ंत झाली न हती . लोकशाही
त वे जनत े या अ ंगवळणी पडली न हती . तसेच दुस या महाय ु ापूव जपान म य े
राजक य प अि त वात असल े तरी ल करवादा या शासनावरील भावाम ुळे ते
बळकट झाल े न हत े. या ी या काळात नव े राजक य प अि त वात आल े. परंतु
राजकारणाच े धागे प ाभोवती क ि त हो याऐवजी य भोवती क ि त झाल े. यामुळे
िनवा िचत सरकार ेही काही अपवाद वगळता आपला काय काळ प ूण क शकली नाहीत .
पररा ीय स ंबंधा या े ाम य े मा जपा नने हळूहळू वतं धोरणाचा आ ह धर याचा
आिण अम े रकेचे दडपण कमी कर याचा य न क ेला. आिथ क व यापारी े ात तर
जपानन े केलेली गती िनि तच आ य जनक ठरत े.
५.५ जपान या आिथ क गतीस स ु वात
१९५० साली झाल े या को रयन य ु जपान या अथ यव थ ेला कलाटणी देणारे ठरल े.
हे यु शीतय ु ा या राजकारणाचा एक भाग होत े. उ र को रया या सा यवादी रा ान े
दि ण को रया या लोकशाही रा ावर ह ला चढिवला होता . दुस या महाय ु ापूव ही
दो ही रा एकच रा होती , दुस या म हायु ानंतर अम े रका व सोिवएत स ंघ या दोन
महास ा ं या पध मुळे या रा ाच े िवभाजन उ र व दि ण को रया अशा दोन रा ा ंम ये
झाले. उ र को रयान े सा यवादाचा वीकार क े यामुळे सोिवएत स ंघाचा यास पािठ ंबा
होता. तर दि ण को रयान े लोकशाही णालीचा वीकार क े यामुळे अ मे रका व िम munotes.in
Page 47
जपान चा आिथ क चम कार
47 रा ांचा या रा ाला पािठ ंबा होता . या दोन रा ा ंम ये नेहमी काही ना काही
कारणा ंव न सम या िनमा ण होत हो या . १९५० साली उ र को रयान े दि ण
को रयावर आ मण क न दि ण को रयातील काही भाग ता यात घ ेतला. यामुळे
अमे रकेने दि ण को रयाला सव तोपरी मदत क न उ र को रया या स ै याला त ेथून
ह सकाव ून लाव याचा िनण य घेतला. अशा कार े १९५० साली को रयन य ु ाला
सु वात झाली . या यु ात िम रा ा या सै याचे नेतृ व जनरल ड लस म ॅक ऑ थ र
करत होत े.
कोरीयन य ु ाचा जपानला फार मो ठया माणात आिथ क फायदा झाला . कारण य ु ात
िम रा ा ंना जेवढी काही य ु साम ी व इतर व त ूंची गरज भासत होती , यांचा पुरवठा
जपान करत होत े. अशा रीतीन े जपानन े िम रा ा ंना लागणा या साम ीच े व व त ूचे फार
मोठया माणात कर यास सु वात क ेली. यामुळे दुस या महाय ु ामुळे जपान या
औ ोिगक े ाला लागल ेले हण स ुट यास मदत होऊन जपान मधील अन ेक बंद
पडलेले कारखान े सु झाल े. अनेक बेकार त णा ंना रोजगार उपल ध झाला . देशा या
रा ीय उ प नात भर पड ू लागली . १९५० चे को रयन य ु हणजे जपान या आिथ क
यव थ ेला जीवदान द ेणारे ठरल े. या यु ामुळे जपानला न भ ूतो न भिव यती नफा
कमव याची स ंधी िमळाली . येथून पुढे जपानन े मागे वळून पािहल े नाही. ते हापास ून ते
आजतागायत जपानची आिथ क गती अिवरतपण े चालू आहे. जपानन े अगदी अ पशा
कालावधी वतःला एक आिथ क गत द ेश बनव ून घेतले आहे. हणून जपान या ा
गतीला जपान ने मधील आिथ क चम कार अस े देखील स ंबोधल े जाते.
५.६ जपानचा आिथ क चम कार / िवकास
१९५० साली झाल ेले कोरीयन य ु जपान या आिथ क गतीला चालना द ेणारे ठरल े.
कारण को रयन य ु ात िम रा ांना जेवढी काही य ु साम ी व इतर व त ूंची गरज
भासत होती याचा प ुरवठा जपान करत होत े. यामुळे यान े मोठमोठी य ं साम ु ी तयार
कर यास स ु वात क ेली. तसेच नवीन त ं ान , आधुिनक य ं -तं े, खिनज स ंप ी
याम य े देखील मो ठया माणाम य े उ पादन क न या ंचा िवकास घडव ून आणला . या
जपान या आिथ क चम काराचा िवकासाचा आढावा आपण प ुढील माण े घेऊ..
५.६.१. १९५० या दशकात उ पादनात द ु पटीने वाढ :
१९५० या दशकाच े आिथ क उ पादकता जवळजवळ द ु पटीने वाढली होती . १९५३
पय त जपान मधील कापडाच े िविवध धात ूपासून बनवल ेले व त ूंचे व िविवध य ं ाचे
उ पादन फार मो ठया माणात वाढल े. १९६० या दशकात जपानची आिथ क
उ पादकता इ ं लंड, ा स व पि म जम नीपे ा वाढली , जपान जागितक आिथ क
उ पादकत े या बाबतीत ितस या मांकाचे रा बनल े. १९९० या दशका या
म यापय त जपान जगातील द ुस या मा ंकाची अथ यव था बनल े होते. ही आिथ क
गती साधताना जपानन े पूवा पर जपानम य े थािपत झाल े या उ ोगा ंची उ पादकता munotes.in
Page 48
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
48 वाढवून ते उ ोग व ृि ंगत तर क ेलेच पर ंतु याचबरोबर काही कार या आध ुिनक
उ ोगाची थापना क न , या उ ोगाच े देखील उ पादकता वाढवली .
५.६.२ िविवध नवीन व त ूंचे उ पादन :
अ पावधी त जपानन े जगातील सवा त मोठ े जहाज बा ंधणी करणार े पोलाद िनया त
करणार े व हलक े व जड - अवजड य ं साम ु ी िनया त करणार े रा बनल े. एवढेच न ह े तर
जपानन े केिमक स (रसायन े) इले ॉिन स तस ेच संगणक त ं ान इ यादी े ांम ये
देखील वाखा ण याजोग े नाव कमावल े. इले ॉिन स या े ात तर जपान या क ंप यांनी
एक कारची ा ंती आणली . सोनी, तोिशबा , अकाई इ यादी जपानी क ंप यान े जगभरात
नाव कमावल े. ा क ंप यान े बनवल े या इल े ॉिन स व त ूंना जगभरात फार मोठी
मागणी होती . ा क ंप या जपानला फार मो ठया माणात परक य उ प न िमळव ून
देणा या क ंप या ठर या आह ेत. या कंपनीची बाजारप ेठ भारतासह अन ेक रा ा ंम ये
पसरली आह े.
५.६.३ नवीन त ं ानाचा िवकास :
जपान या आिथ क गतीच े मह वाचे वैिश य हणज े जपान या आपली आिथ क गती
साधताना नवनवीन त ं ानाचा फार मो ठया माणात वापर क ेला आह े. जपानने आिथ क
गती साधताना वतः या अन ेक अंतग त सम या ंवर नवीन त ं ाना या मदतीन े तोडगा
काढ याचा यश वी य न क ेला आह े. उदाहरणाथ - जपान मधील िविवध भागात
राहणा या लोका ंना दूरवर असणा या आप या नोकरी या िठकाणी लवकरात लवकर
पोहोचता याव े यासाठी जपानन े बुलेट ेन नामक र े वे काढली आह े. या बुलेट ेन
अितशय व ेगाने धावणा या आगगाड या असून, लोकांना देशा या एका भागात ून दुस या
भागात णात अ यंत वेगाने पोहोचिवतात . अशा आगगाड ्या अगदी नजीक या
काळापय त पि म ेकडील प ुढारले या रा ा ंम ये देखील न ह या . अशा कार या अन ेक
नवनवीन य ं ाचा त ं ाचा जपानन े मोठया माणात िवकास घडव ून आणला .
५.६.४. जपानची आिथ क गती :
जपान या ा व ेगवान आिथ क गतीम ये जपान या आिथ क ोतांचा फार मो ठया
माणात वाटा आह े. कुठ याही द ेशाला आिथ क गती साध यासाठी िविवध
उ ोगध ं ाची वाढ क न याची उ पादकता वाढवावी लागत े. याक रता मो ठया माणात
भांडवलाच े मु यतः आिथ क भांडवलाची आव यकता असत े. जपानम य े या भा ंडवलाची
कमतरता नाही . कारण जपानम य े अन ेक मोठमो ठया बँका तर आह ेतच. या
उ ोगध ं ांना कज पुरवठा क शकतात . याच माण े तेथे शेअस बाजार द ेखील आह ेत.
या शेअर बाजारा ंपासून फार मो ठया माणात श ेअस िवकल े जातात व क ंप यांसाठी
भांडवल उभ े केले जाते. जपान या िविवध क ंप या जपानला एवढ या मोठया माणात
नफा कमव ून देतात क जपान ह े जगातील सवा त जा त माणात इतर द ेशांना कज
देणारे रा बनल े आहे. एवढेच नाही तर जपा नने जगातील गत व गतशील द ेशांम ये
अितशय मो ठया माणात व ेगवेग या व पात ग ुंतवणूक क न ठ ेवले आहे. १९६० या munotes.in
Page 49
जपान चा आिथ क चम कार
49 दशकात जपानन े अितशय वाखा ण याजोगी गती क ेली आह े. ा दशकात जपान या
अथ यव थ ेचा वृ ी दर वषा ला १०% एवढा च ंड होता . याव नच जपानन े अगदी कमी
कालावधीम य े आपली आिथ क गती कशी साध ून घेतली ह े प होत े.
५.६.५ शेती:
शेती हा जपान मधील म ुख यवसायाप ैक एक आह े. ारंभीपासून शेती यवसायाम य े
८०% लोक ग ुंतलेले होते. १९५० नंतर या काळात श ेतमजूर व श ेतक या ं या स ं येत
मोठया माणात घट होत आह े. जपानम य े शेती ब याच माणात लावारसापास ून
बनलेली अस यान े शेती फार क ाची आहे. जिमनीची ध ूप मोठया माणात होत
अस यान े शेतक या ंना खिनज व रासायिनक खता ंचा मो ठया माणात वापर करण े
आव यक ठरत े. तसेच दुस या महाय ु ानंतर उ म बी - िबयाण े ख ते व कृषी रसा यने
यामुळे शेतीचे उ पादनात मो ठया माणात वाढ झाली आह े. १९८० पय त या व
नंतर या काळात स ुमारे ३० ल ामीण क ुटुंबाकड े ०.८% पे ाही कमी जमीन होती .
यामुळे शेतक या ंना शेतीला जोडध ंदा हण ून इतरही उ ोग कराव े लागल े. असे एकूण
जिमनीप ैक ४८% जिमनीत ून भात ह े मुख पीक घ ेतले जात होत े. तर या खालोखाल
गह , वारली , बटाटे, सोयाबीन ही िपके घेतली जातात .
५.६.६ खिनज स ंप ी:
जपानन े खिनज स ंप ीला द ेखील ाधा य िदल े आह े. जपानम य े िविवध कारची
खिनज स ंप ी असली तरी , याचे साठे लहान आह ेत. यामुळे यांचा मागणीशी म ेळ
घालण े अवघड बनल े आहे. खिनजा ंचा दजा ही हलका अस ून हे साठे दूरवर पसरल ेले
आहेत. खिनजा ंम ये तांबे, ज त, िशसे व चा ंदी या ंचा समाव ेश अस ून, चुनखडी ,
पे ोिलयम , नैसिग क वाय ू, गंधक व च ुने या खिनजा ंचे उ पादन अ य प आह े. िनकेल,
कोबा ट , पोटॅिशयम , फॉ फ ेट इ याद चा या देशात प ूण अभाव जाणवतो . दगडी कोळसा
हे सवा त मह वाच े खिनज हो य १९८५ पय त याच े उ पादन क ेवळ ३.५ कोटी टन होत े.
या मा यमात ून जपानची क ेवळ ४५%ट के मागणी प ूण होऊ शकत े. देशात कोळसा
उ ोगाच े मोठया माणात उभारणी कर यासा ठी शासनान े वत ं काय म केले आहे.
यामुळे कोळशा या उ पादना ला मोठया माणात चाल ना िमळाली. जपानम य े तेलाचे
साठेही कमी आह ेत. उ ोगध ंदे व दळणवळण यासाठी या खिनज त ेलाचे मोठया माणात
जपानला आव यकता अस ूनही प े ोिलयम आयात क न गरज भागवली जात े.
५.६.७ पोलाद :
जगात अम े रका व रिशया या खालोखाल पोलाद उ पादन करणार े ितसर े रा हण ून
जपानला ओ ळखल े जाते. उ र हो श ु ांतात लोहखिनजा ंचे साठे आहेत. जपानम य े
पोलादची उ पादन मत ेचे साठ े २.४५ कोटी टन अस या चे सांिगतल े जात े. लोह
खिनजा चा कमकुवत साठा अस याम ुळे, अमे रका, कॅनडा, मलेिशया, भारत,
िफिलपाई स या द ेशातूनच क च े लोख ंड आयात क ेले जाते तांबे हे जपानच े मह वाच े
धातू खिनज आह े . munotes.in
Page 50
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
50 ५.६.८ िव ुत िनिम ती:
मानवी जीवना या ीन े व उ ोगध ं ासाठी आव यक िव ुत िनिम तीला जपानन े
चालना िदली , ड गराळ द ेश व िवप ुल जलस ंप ी उपल ध अस यान े जलिव ुत
िनिम तीला चालना िमळाली . एकूण वीज उ पादनाचा ७५% वीज प ुरवठा, औि णक
िव ुत िनिम ती क ातून केला जातो . आज जगात िव ुत िनिम ती या बाबतीत जपान
जगातील ितस या मा ंकाचे रा आह े.
५.६.९. इले ॉिनक उ ोग :
इले ॉिनक व त ूं या उ पादना या बाबतीत जपान जगातील सव रा ा ंपे ा पुढील
मांकावर आह े. दुस या महाय ु ा या काळापास ून रेिडओ, दूरिच वाणी , गृह योगी
उपकरण े, इले ॉिन स , जिनक य ं णे व इतर अव जड साम ी व दळणवळण , संदेशवहन
ेपण इ या द ना उपयु ठरणारी साम ी या उ पादनात गती क ेली आह े. संगणक
छपाई या िनिम तीला तर जपानन े मोठया माणात चालना िदल ेली आह े.
५.६.१० धातू उ ोग :
अशु धात ूपासून शु धात ू तयार करण े. या धात ूपासून िविवध व त ू व श ा े तयार
करणे, हे या उ ोगाच े काय आहे. या धात ू या उ पादनात जपानला मो ठया माणावर
चालना िमळाली आह े. हा उ ोग खा जगी व शासक य तरावर चालत आह े. उ ोगा या
िवकासासाठी क चामाल िनरिनरा या द ेशातून आयात क न जपानन े आपल े गरज
भागव याच े य न क ेलेले आहेत. िसम ट या उ पादनात ही जपानची गती झाली असून
मोठया माणात िसम ट उ पादन क ेले जात आह े.
५.६.११. रसायन े:
औ ोिगक गती व िन मा ण झाल ेली रसायनाची गरज जपान म ये म ोठया माणात
उ ोगध ं ा या िवकासान े पूण केली आहे. िविवध औ ोिगक खत े व कृषी रसायना या
िनिम तीला द ुस या महाय ु ानंतर चालना िमळाली अस ून जपानचा या औ ोिगक े ात
जगात पाचवा मा ंक आह े.
५.६.१२ कापड उ ोग :
जपानम य े कापड उ ोग हा सवा त मोठा उ ोग आह े. यात म ु यता धाग े बनवण े, सुती
कापड तयार करण े, लोकर धागा बनवण े व लोकरीच े कापड तयार करण े, उ म कापड
तयार करण े इ यादी उ ोगा ंचा समाव ेश होतो . १९६० नंतर या े ात अ यावत
यं साम ीचा उपयो ग कर यात आला . यानुसार उ पादनाम य े म ोठया माणात वाढ
कर यात आली .
munotes.in
Page 51
जपान चा आिथ क चम कार
51 ५.६.१३. म य उ ोग :
जपानला िमळाल े या दीघ समु िकना याचा उपयोग क न मो ठया माणावर म य
उ ोगाला चालना िमळाली आह े. यवसाया या उ पादना या बाबतीत आध ुिनक
काळा या मानाने रिशया सार या रा ाला मागे टाकल े आह े. जपान मास ेमारीम ये
अ ेसर द ेश आह े. जपानची अ नधा याची गरज काही माणात भागव यास या म य
उ पादनाचा उपयोग झाला आह े. १९६० पासून म य उ ोगातील पदाथा चा ही मो ठया
माणात वाढ हो यास स ु वात झाल ेली िदसत े.
अशा कार े जपानने आपल े नवनवीन य ं - तं े, आधुिनक उपकरण े, इले ॉिनक व त ू,
रसायन े, कापड उ ोग , म य उ ोग , शेती, नवीन त ं ाचा िवकास , पोलाद , धातूउ ोग
अशा अन ेक उ ोगा ं या िनिम तीतून मोठया माणात यश स ंपादन क ेला आह े. जपान या
या आिथ क गतीस ह जपानचा आिथ क चम कार िक ंवा िवकास अस े संबोधल े जाते.
५.७ समारोप
दुस या महाय ु ानंतर जपानन े केले या आिथ क िवकासा स व गती स जपानचा आिथ क
चम कार अस े संबोधल े जात े. जपानन े १९४५ नंतर अितशय थोड या कालावधीत
दैदी यमान व डोळ े िदपून टाकणारी झटपट आिथ क ग ती साधली . यामुळे देखील या
काळातील जपान या आिथ क गतीस जपानमधील आिथ क चम कार हणतात . हा
चम कार सहजासहजी झाला न हता . अमे रकेने िहरोिशमा व नागासाक या जपान या
अित मह वा या यापारी शहरावर व च ंड लोकव ती असल े या द ेशात अण ुबॉ बचा
ह ला क न दो ही द ेश णाधा त बेिचराख केले होते. असे असताना द ेखील जपानन े
पु हा 'शू यातून िव िनमा ण केले' असे हणता य ेईल. कारण जपान या ा ह याम ुळे
मनु य, श ा े व जीिवत हानी होऊन यान ंतर अन ेक वष रोगराई , अ दूिषत
वातावरणावर मात क न , जपानने पु हा आप या िज , िचकाटी , अजोड असे क व
ामािणकपणा या जोरावर प ु हा आप या द ेशाला इतर रा ा या बरोबरीन े आणल े.
याला चम कारच हणाव े लागेल. हणून जपान या गतीस आिथ क चम कार स ंबोधल े
जाते.
५.८
१. दुस या महाय ु ामुळे जपानच े झालेले आिथ क नुकसान सिव तर प करा .
२. जपानची प ुन था पना सिव तर प करा .
३. १९५२ नंतर या जपान या अ ंतग त प रि थतीचा आढावा या .
४. जपान चा आिथ क चम कार यावर टीप िलहा .
munotes.in
Page 52
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
52 ५.९ संदभ
१) वै सुमन, कोठेकर शा ंता, आधुिनक जग , (१९४५ -२००० ).
२) िशंदे सुभाष, लोखंडे अजयकुमार, समकालीन जग , शेठ पि लक ेशन, मुंबई.
३) कोलारकर , श. ग., आधुिनक जग , ी. मंगेश काशन , नागपूर.
४) आचाय धनंजय, िवसा या शतकातील जग ी साईनाथ काशन , नागपूर.
५) कदम, य. ना. आधुिनक य ुरोपचा इितहास , फडके काशन , को हाप ूर.
६) व कानी , िन. आ. आधुिनक अम े रकेचा इितहास , ी. मंगेश काशन ,
(१९६० -१९९५ )
munotes.in
Page 53
53 ६
जपानची प ुनर चना
अमे रकेसह जपानच े पररा धोरण
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ पररा धोरणाचा अथ व या या
६.३ पररा धोरणाची म ूलभूत माग दश क त व े
६.४ वच वानंतर या काळातील अमे रका-जपान स ंबंध
६.५ जपानच े अमे रकेसह इतररा ा ंशी पररा ीय स ंबंध
६.६ जपानचीआिथ क गती
६.७ जपान या पररा धोरणाचीउि े
६.८ जपानच े पररा म ं ालय
६.९ १९५१ चा सुर ा करार
६.१० १९५१ चा शा ंतता करार
६.११ योिशदा िस ा ंत
६.१२ फुकुडा िस ा ंत
६.१३ समारोप
६.१४
६.१५ संदभ
६.० उि े
१. पररा धोरणाचा अथ समजून घेणे.
२. दोन पररा धोरणाची म ूलभूत माग दश क त व े जाणून घेणे.
३. अमे रकेने जपान या िमळवल े या क जान ंतर अम े रका व जपान स ंबंध जाणून घेणे. munotes.in
Page 54
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
54 ४. जपानच े अमे रकेसह इतररा ा ंशी असल ेले पररा धोरण जाण ून घेणे.
५. जपानने केलेले िविवध करार व िस ा ंत समज ून घेणे.
६.१ तावना
२८ एि ल १९५२ रोजी अम े रका जपान शा ंतता करारा या तरत ुदी अंमलात आण या .
या िदवशी य ात जपान या ीची इित ी झाली . ते हापास ून वत ं रा हण ून
जपानची वाटचाल स ु झाली . १९५२ साली या ीच े रा ीय मानहानी स ंप यान ंतर
जपानला वतःच े भिवत य घडव याच े वात ं य िमळाल े. न या लोकशाही यव थ ेखाली
राजक य थ ैय , आिथ क गती व सामािजक स ुरि तता थािपत कर या या काया वर
जपान या शासकान े ल क ि त क ेले. यावेळी जपान प ुढे अनेक अडचणी हो या . लोकशाही
शासन यं णा थािपत झाली असली तरी , ती लादल ेली होती ती म ुळातून उ ा ंत झाली
न हती . लोकशाही त व े जनत े या अ ंगवळणी पडली न हती . तसेच दुस या महाय ु ापूव
जपान म ये राजक य प अि त वात असल े तरी ल करवादा या शासनावरी ल भावाम ुळे
ते बळकट झाल े न हत े. या ी या काळात नव े राजक य प अि त वात आल े. परंतु
राजकारणाच े धागे प ाभोवती क ि त हो याऐवजी य भोवती क ि त झाल े. िनवा िचत
सरकारही काही अपवाद वगळता आपला काय काळ प ूण क शकली नाही . पररा ीय
संबंधा या े ाम य े मा जपा नने हळूहळू वतं धोरणाचा आ ह धर ला आिण अम े रकेचे
दडपण कमी कर याचा य न क ेला. आप या यापार व आिथ क वृ ी कर यासाठी इतर
देशांशी सलो याची स ंबंध ठेवणे व यापारी स ंबंध थािपत कर या या ह ेतूने जपानने
आपल े पररा ी य धोरण ठरवल े.
६.२ पररा धोरणाचा अथ व या या
पररा धोरणाचा अथ -
" येक देश अथवा रा य आपाप या यो य असल ेले वत न इतर रा य अथवा द ेशाने कराव े
यासाठी आप या मया िदत िविवध भावा ंचा वापर क न , या या रा यातील अथवा
देशातील रा यक या चे मन वळवत े यालाच थूल मानान े पररा धोरण अस े हणतात ."
१९ या शतकात पररा ा या उदयान ंतर य ेक रा वत ं असाव े हे त व सव सामा य
झाले. यातूनच जगातील अशा वत ं रा ा या पर पर स ंबंधास आकार लाभ ून यातील
एका आ ंतररा ीय यव थ ेचे प िनमा ण झाल े व य ेक रा ान े इतर रा ाच े आपल े
यापारी स ंबंध थािपत क न आ ंतररा ीय तरावर आपल े वच व िनमा ण केले.
या या -
१. जॉज मॉडे सक -
"पररा धोरण हणज े एका सम ुदायान े िकंवा रा ान े दुस या सम ुदायाच े िकंवा रा ाच े
वत न भािवत कर यासाठी आिण आ ंतररा ीय पटलावर वतःच े थान स ुरि त व
मजबूत कर यासाठी काया ि वत क ेलेला ि याकलाप होय . munotes.in
Page 55
जपानची प ुनर चना
55 २. जोसेफ ा ंकेल -
"एका रा ाचा इतर रा ा या इतर रा ा ंशी असल े या अ यो य ि येशी स ंबंिधत िनण य
आिण ि य चा संच हणज े या रा ाच े पररा धोरण होय ."
६.३ पररा धो रणाची म ूलभूत माग दश क त व े
१९५० आिण १९६० या दशकात जपा नने पररा धोरणाची क ृती तीन म ूलभूत
त वां ारे माग दश न केले. या त वाच े पालन क े याने अभूतपूव आिथ क गती ा ी झाली .
तसेच गती या वाढीस हातभार लागला व द ेशाचा सवा गीण िवकास घड ून येऊन इतर
रा ासोबत यापारी आिण सलोखाच े संबंध थािपत करण े सोपे झाले. त वे पुढील माण े:
१. सुर ा आिण आिथ क दो ही कारणासाठी य ुनायटेड टेटशी सहकाय करण े.
२. जपान या वतः या आिथ क गरजा ंसाठी अन ुकूल मु यापार णालीस ो साहन
देणे.
३. संयु रा े (UN) ारे आंतररा ीय सहकाय थािपत करण े.
६.४ वच वानंतर या काळातील अम े रका व जपान स ंबंध
अमे रका व जपान या द ेशातील तणाव कमी हावा हण ून िन सन या ंनी जपान या
पंत धाना ंची भ ेट घेतली. यात ठर या माण े अम े रकेने पॅिसिफक महासागरातील
ओक नावा ह े बेट १९७२ म ये जपानला द े याचे मा य क ेले. पण एक अट ठ ेवली. ती अशी
क , दो ही द ेशांना स ंमत होईल अशा स ुिवधा अम े रका ओिकनावाम य े करीत राहील .
याचबरोबर दो ही द ेशांनी सहमती दश वली क , दो ही द ेश आिथ क े ात पर परा ंना
सहकाय करतील . जपान ने १९७० म ये 'ओसुमी' या नावाचा एक उप ह अ ंतराळा त
सोडला . जपान याबाबतीत जगाम य े चौथे रा हण ून िस झाला . याचे बळ वाढल े व
जपानन े ओिकनावा या ब ेटावर प ु हा आप या आरमाराच े मुख क बनवल े. जपान द ुस या
महायु ा या अगोदर जसा बलाढय द ेश होता . तसा तो १९७२ या स ुमारास ब नू लागला .
पण प ूव तो आ म वृ चा होता. यावेळी मा तो आ मक बन ू शकणार नाही कारण
जपानम य े लोकशाहीवर ा असणारा गट तस े क द ेणार नाही . जगातील द ेशांना तशी
आिशयातील द ेशांना जपान चे हे यश खटक ू लागल े.
रा ा य िन सन या ंनी जपान या मालावर १०% आयात कर वाढिवला . अमे रके या
ो साहना ने जपान बराचसा माल अम े रकेला िनया त करीत होता . यामुळे आता याला
आिथ क घाटा सहन करावा लाग ला. दुसरी गो हणज े अमे रकेशी यापार करार क ेला ही
गो जपानला खटकली त े वाभािवकही होत े. कारण यापारा या े ात चीन व जपान ह े
दो ही द ेश प ध क होत े. दोघांची आिशयात आप ले भाव े वाढव याची मह वका ं ा
होती. चीनशी अम े रकेने जे हा करार क ेला ते हा जपानला वाटल े क , अमे रकेला आता
आप यािवषयी आवड रािहली नाही . पण िन सन या ंना तर चीनशी स ंबंध वाढवण े जसे
मह वाच े वाटत होत े तसेच जपानशी म ै ी कर याची इ छा होती . munotes.in
Page 56
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
56 १९७२ म ये िनवड ून आल ेले जपानच े पंत धान काक ूई तनाका या ंनी िशखर प रषद ेत भेट
घेऊन, िन सन या ंनी खालील बाब वर चचा केली.
अ) जागितक सम या सोडवण े.
ब) आिशयातील करण े पाहण े.
क) एकमेकां या िहतस ंबंधा या बाबी ल ात घ ेणे.
शेवटी दोघांनी आप या राजन ैितक स ंबंधािवषयी िन ा ठ ेव याची गो बळकट क ेली.
या माण े िन सन या ंनी जपानशी सलो याच े संबंध थािपत कर यासाठी य न चाल ूच
ठेवले. आिण यात ून अम े रका व जपान ह े संबंध सु ढ हो यास मदत झाली .
६.५ जपानच े अमे रकेसह इतररा ा ंशी पररा ीय धोरण
१. जपान -अमे रका पररा ीय धोरण -
जपान चा सवा त जा त यापार अम े रकेशी चालत होता . जपान व अम े रकेम ये अनेक
व तूंची देवाण-घेवाण होत होती . जपान अम े रकेकडून अ नधा य , लाकूड, कापूस व इतर
क या मालाची आयात करत े तर अम े रका या व त ू या मोबद या जपानकड ून
पोलाद ,यं े, कॅमेरा, घडयाळे, रेिडओ व द ूरदश न यांसारखी लागणार े इले ॉिन स घटक
इ यादी व त ू िवकत घ ेते. १९९० या दशका त अम े रकेची सफरच ंदे व मोटार गा डया
देखील जपान म ये िवक या जाऊ लाग या . जपान मधील स ंगणक उ ोगात अम े रकेत
बनवल े या स ंगणक सॉ टव ेअरसाठी मो ठया माणात मागणी होती . स या जपा नने खु या
अथ यव थ ेची त व वीकारल ेले आढळत े. याच माण े खाजगीकर णाचादेखील वीका र
केलेला िदसतो . उदा. जपान म ये रे वेचे खाजगीकरण कर यात आल ेले आहेत.
जपान व अम े रका या ं या दर यान जरी फार मो ठया माणात यापार चालत असला तरी,
या दोन आिथ क बलाढय देशांम ये यापारास ंबंधी थोड ेफार सव े-फुगवे देखील अस याच े
आढळत े. अमे रकन उ ोजकान े जपान िव ची मु य नाराजी हणज े जपानम य े
अमे रकन व त ु िवकत घ ेणे फार कठीण पडत े. जपानी उ पादना या त ुलनेत अम े रकन
बनावटीच े उ पादन े, व तू जपानम य े महाग पडतात . कारण जपान सरकार ने जपानी
उ ोगा ंना मोठया माणात सबिसडी अन ुदान द ेते. यामुळे जपानी व त ूची िकंमत अम े रकन
व तुपे ा िनि तच कमी असत े. असे अस याम ुळे जपानम य े अमे रकन व त ूंचा फार कमी
माणात बाजारप ेठ अस ून याचा खप कमी आह े. जपानी सरकारन े जपानी उ ोगा ंना
सबिसडी अन ुदान द ेणे अमे रकेला चत नाही . या माण े अमे रकेने एकेकाळी भ ुईसपाट
केलेले रा आिथ क ्या बलाढय होत चालल े आहे. हे अमे रकेस डोईजड होत आह े.
तसेच १९९५ साली अमे रकेचे त कालीन अ य िबल ि ल ंटन आिण जपानी बनावटी या
जपानमध ून अम े रकन बाजारप ेठेत येणा या मोटार गाड यां या आयात करात १००% वाढ
कर याची धमक वजा घोषणा क ेली होती . याचे मु य कारण अस े होते क टोयोटा ,
िमतस ुबीशी, िनसान , ह डा, माझदा इ यादी जपानी क ंप या यांनी बनवल े या मोटर गाड या
अमे रकेत मोठया माणात िवकत होत े. जपानी क ंपनी या मो टार गाड यांना अम े रकेत मोठी
मागणी द ेखील होती . या िव त ून या जपानी क ंप यांना व या अन ुषंगाने जपानच े munotes.in
Page 57
जपानची प ुनर चना
57 अथ यव थ ेला फार फायदा होत होता . असे असल े तरी अम े रकन क ंपनीचे हणण े होते
क , जपानम य े अमे रकन क ंप यांनी बनवल े या मोटर गाडया ंना अितशय नग य माणा त
बाजारप ेठ आह े. जपानी लोक फ जपानी बनावटी याच गाडया िवकत घ ेतात. याचाच
अथ जपान अम े रकेत आप या मोटारगाड या िवकून िव मी नफा कमवत होत े. परंतु
जपानम य े लोक अम े रकन मोटार गा डया िवकत घ े यास धजत नसत . जपानने अमे रकन
बनावटी या मो ठया गाडयांसाठी बाजारप ेठ खुली क न ावी यासाठी जपा नने दबाव
आण यासाठी १००% कर वाढव याची घोषणा क ेली हो ती. य ा त मा अस े काही
न हत े. अमे रका व जपा नने मोठया गाडयां या बाजारप ेठेिवषयक एक करार झाला व
जपानन े अमे रका मोटरगा डयांना जपानमधील बाजारप ेठ खुली क न द े याचे मा य क ेले.
अशा कार े जपान व अम े रका या ं यातील पररा ीय धोरण ह े बळकट होऊ लागल े.
२. जपान - चीन पर रा ीय धोरण .
१९५६ नंतर रिशया माण ेच अम े रका व सा यवादी चीन या ं या स ंबंधाबाबत जपानन े
िवचार करावा अस े सूर देशात उठ ू लागल े. अमे रके या स ुर ा करारा या दडपणाम ुळे
शेजारील रा ा या मनात जपान िवषयक िक ंतु िनमा ण झाले होते. यामुळे चीन सारखी
नजीकची मो ठी बाजारप ेठ जपानी मालाला उपल ध होत नाही अशा त ारी होऊ लाग या .
ते हा जपान या सरकारन े जपानी यापारी िश म ंडळांना चीन भ ेटीची परवानगी िदली .
आिण काही माणात खाजगी पातळी वर यापार कर याची म ुभा िदली .
१९७१ साली सा यवादी चीन आिण अम े रका या ं यातील द ुरावा नाहीसा कर या या ह ेतूने
अमे रके या िन सन सरकारच े य न स ु झाल े. याचबरोब र फेरिवचार करावा अशी
मागणी जपान म ये केली जाऊ लागली . चीन व जपान या ंची राजन ैितक स ंबंध अन ेक
वषा पासून िवळा भोप याच े असल े तरी, दोघात सा ं कृितक साध य आिण ाद ेिशक
िनकट ता होती . िवशेष हणज े उ ोग धान जपानला चीनकड ून क या माला या
पुरवठयाची गरज होती . १९६० या स ुमारास जपानमधील अम े रकेिवरोधी लोकमत
ल ात घ ेता जपानच े सरकार रिशयाकड े वळू लाग याच े िदसू लागल े. हा बदल रिशयाशी
यावेळी िव तु येऊ लागल े या चीनला नको होत े. अशा ि थती त स ट बर १९७२ म ये
जपानच े पंत धान तनाका या ंनी पेिकंगला भ ेट िदली . यावेळी ब याच वषा चे िवतु संपवुन
चीन-जपान स ंबंधाचे नवे प व सु झाल े. चीनवर जपा नने आ मण क े याब ल जपानन े
िदलिगरी य क ेली. पेिकंग सरकार ह ेच चीनच े खरे सरकार अस ून तैवान हा िचनी
गणरा याचाच अिवभा य भाग अ स याच े जपानन े मा य क ेले. जपान पासून यावया या
यु खंडनीवरील ह क चीनन े सोडून िदला आिण जपानन े चीन या सा यवादी शासनाला
मा यता िदली . तसेच पर परा ंवर आ मण न कर याच े, अंतग त कारभा रात ढवळाढवळ न
कर याच े आिण दोघातील सम या वाटाघाटी या मागा ने सोडव याच े दो ही प ात मा य
केले. २२ स ट बर १९७२ रोजी दो ही द ेशात राजन ैितक स ंबंध थािपत झाल े. यानंतर
पर पर यापार वाढीस लागला . अशा कार े जपानन े अ य ंत ह शारीन े चीनशी सलोखाच े
संबंध थािपत क न आपल े पररा ी य संबंध सु ढ केले.
munotes.in
Page 58
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
58 ३. जपान - रिशया पररा ीय धोरण -
यु काळात जपान या ितजोरीवर पडल ेला बोजा य ु समा ी या वेळी झाल ेला िव व ंस
यामुळे जपानला आिथ क थ ैय ा क न द ेणे व यासाठी औ ोिगक िवकास घडव ून
परदेशी यापार जा तीत जा त वाढवण े हे जपान या पररा ीय धोरणाच े मु य उि
बनले. या ीन े पाि मा य रा ा ंशी सलो याच े संबंध थािपत क न १९५५ साली
जपानने कॉमनव े थ रा ा ंशी यापार स ु केला. १९५५ साली अिधकार ढ झाल े या
डेमो ॅिटक प ा या होतोयामा म ंि मंडळान े सोिवएत रिशया व सा यवादी चीन या ं याशी
यापार व राज नैितक संबंध थािपत कर याचा य न क ेला. परंतु अस े करताना
अमे रकेचा गैरसमज होऊ न द े याची खबरदारी घ े याचा मानस ही य क ेला. रिशयाशी
राजनीितक पातळीवर वाटाघाटी स ु झा या या ब याच अ ंशी सफल झा या . १९५६
साली दो ही द ेशांनी संयु प काढ ून यु ाची ि थती स ंपवून राजनैितक स ंबंध थािपत
कर याची व पर पर यापार स ु कर याच े मा य क ेले. जपान या य ुतीतील व ेशाला
िवरोध न कर याच े रिशयान े मा य क ेले. यामुळे १९५६ साली जपानला य ुनोचा सभासद
हो याचा मा ग मोकळा झाला .
अशा कार े जपानन े अमे रकेसह रिशया व चीन या ं याशी सलो याच े यापारी स ंबंध ठेवून
आपल े पररा ीय धोरण स ु ढ व बलाढ य केले होते.
६.६ जपानची आिथ क गती
१९५२ नंतर जपानचा औ ो िगक िवकास तसेच यापारव ृ ी आिण एक ूण आिथ क
भरभराट हो यास अन ेक गो ी अन ुकूल ठर या . पिहली मह वाची बाब हणज े खाजगी
गुंतवणूकेला ो साहन द े यात आल े. मोठे औ ोिगक संघ थापन कर यावर जे िनब ध
होते, ते िनब ध दूर झा याम ुळे पूव माण े काही म ूठभर मो ठया घरा या या ता यातील
औ ोिगक स ंघ पु हा र ंगणात उतरल े. अमे रकन भा ंडवल मो ठया माणात जपानम य े
गुंतवले जाऊ लागल े. जहाज बा ंधणी, कापड , मोटारी , छपाई, इले ॉिनक व त ू इ यादीच े
उ पादन े ात जपानन े मह वाच े थान पटकावल े. मालाचा उ म दजा व वाजवी िक ंमत
यावर जपान ने न या न या बाजारप ेठा िमळव या . जपान वर यु काळात झाल ेले बॉ ब ह ल े,
अमे रकेने अमलात आणल ेले ल करवाद आिण आिथ क ख ची कर णाचे धोरण याम ुळे
औ ोिगक य ं णा उ व त झा यान े, या जागी नवी अ यावत यं णा उभारण े श य झाल े.
अ ावत य ं साम ी व त ं ान या ंचा वापर करणा या लहान उ ोगा ंचे जाळे देशभरात
पसरल े. कमी व ेतनावर काम करणा या क ुशल कामगारा ंचा तुटवडा जपानम य े नस याम ुळे
उ पादन खच इतर गत रा ा ं या त ुलनेत कमी अस ेल, तसेच जपानन े शांततेचे धोरण
अंगीकार याम ुळे आिण जपान या वसाहती हात ून गे यामुळे ल करी य ं णावर होणारा खच
मोठया माणात कमी झाला हा प ैसा उ ोगात भा ंडवल हण ून गुंतवणूक करण े श य झाल े.
यािशवाय औ ोिगक िवकासाला अन ुकूल ठरल ेली एक बाब हणज े जपानी लोका ंची
िश ति यता आिण प र म व ृ ी अण ुबॉ ब टाक ून अम े रकेने जपानम य े केले या मानवी
संहार व यान ंतरही वषा नुवष यांचे दु प रणाम डो यासमोर प ुढे सतत िदस ूनही, ही सल
मना या कोप यात िनधा रपणे दडप ून ठेवून जपानी लोका ंनी िज ीन े आिण िश तीन े काम
क न जागितक आिथ क े ात पा ा य रा ा या बरोबरीच े थान ा क न घ ेतले. munotes.in
Page 59
जपानची प ुनर चना
59 "ऑग नायझ ेशन फॉर इकॉनोिमक कोऑपर ेशन अ ँड डे हलपम ट" या गत रा ाच े
आंतररा ीय स ंघटनेचे सद य व जपान ने िमळवल े याव न जपान एक आिथ क श
बन याच े प झाल े.
१९४५ नंतर या २५ वषा त जपानन े केलेले आिथ क गती िनि तच अत ुलनीय आह े.
१९७० पासून जपान आ न ेय आिशयाई रा ा या आिथ क िवकासाला हातभार लाव ू
लागला. मोठया रकमा उ ोगा ंसाठी आिशयाई रा ा ंना कजा ऊ िद या . केवळ आिशयातच
न हे तर आि का व ल ॅिटन अम े रका रा ात ही जपानन े भांडवल व त ं ान प ुरवले.
१९७० सालान ंतर तर आ ंतररा ीय चलन पध त अम े रकन डॉलरची बरोबरी जपानी क
लागल े. आज आिशयातील िवकिसत द ेशात जपान पिह या मा ंकावर तर जगात ितस या
मांकावर आह े. उ ोगावर जपानी समाजाच े राहणीमान उ ंचावल े, नवा म यम वग
अि त वात आला . यि वात ं याचे वारे वाह लागल े. मा काही पर ंपरा आजही जपानी
समाजात जोपास या जातात . जपानम य े िवशेष जीवन प ती , कुटुंब प ती काही माणात
पा ा य भाव य ेऊनही हे न झाल ेली नाही . १९५६ नंतर काही ाचीन पर ंपरांचे
पुन जीवन कर यात आल े. िशंतो धम थाना ंना स ाट व प ंत धान भ ेट देऊ लागल े.
शै िणक अ यास मात ून स ाटा ला मान द े याची िशकवण िदली जाऊ लागली . अशा
मागा ने जपानची म ूळ अि मता आजही िटक ून ठेव यात आली आह े.
६.७ जपान या पररा धोरणाची उि े
१. देशा या सीमा ंचे र ण -
दुस या महाय ु ात राखरा ंगोळी झाले या जपानन े नविनिम ती घड वून आणली . रा यकत व
जनता या दोघा ंनी या कामी सारखीच म ेहनत घ ेतली. आपल े वाथ बाजूला ठेवून, रा ा या
सवा गी िवकास कसा करता य ेईल याचाच िवचार य ेक जपानी य न े केला आिण
आप या म ेहनती या जोरावर आिथ क िवकास घडव ून आणला . हे करत असताना या ंनी
आप या द ेशा या सीमा स ंरि त के या. कारण बा कोण याही आ मणापास ून आप या
देशाचे र ण करता याव े हणून जपान इतर मह वा या गती सोबतच जपानन े देशा या
सीमा स ंरि त व स ुरि त क े या. तसेच सुस ज अस े ल कर त ैनात क न आप या
देशा या सीमा ंचे र ण क ेले.
२. देशाची स ुरि तता -
जपानन े जसे देशा या सीमा स ंरि त क े या. या माण े आप या देशाचे संर ण व बा
आ मण होऊ नय े या ीन े मह वाच े य न क ेले. कारण इतर िवकासासोबत द ेशाची
संर ेम ये ही अ य ंत मह वाची अस यान े, जपानन े आप या द ेशाचे संरि तत ेत मोठया
माणा त वाढ क न घ ेतली.
३. उ ोगध ं ांचे आध ुिनक करण -
पाि मा य रा ा या भ ु व व सम ृ ीचे रह य या ं या औ ोिगक े ातील गतीवर
अवल ंबून आह े हे जपान ने ओळख ूनच, रा ा या औ ोिगकरणा या काया चे िनयोजन क ेले.
यासाठी सरकारन े वतः प ुढाकार घेऊन अवजड उ ोगध ं ाची उभारणी आिण वाहत ूक व munotes.in
Page 60
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
60 दळणवळणा या म ूलभूत सुिवधा उपल ध कर यावर भर िदला . पूव या अमीर उमरावा ंना
व साम ुराईंना सरकारन े उ ोगध ंदे सु कर यास उ ेजन िदल े. सरकारन े पोलाद , कोळसा ,
पे ोिलयम , कापड व वीज इ यादी े ातील कारखानदारी म ये मोठी ग ुंतवणूक क न
जीवनाव यक व त ूं या म ुबलक उ पादनाच े उि ठरवल े. यामुळे यापार वाढ यास
चालना िमळणार होती . तसेच खाजगी भा ंडवलदारा ंना उ ेजन िमळणार होत े. जपानम य े
कापूस िपकत नाही . परंतु जपानन े कापड िनिम तीसाठी कापूस घे यास स ु केला. यासाठी
आव यक असल ेला काप ूस भारत व अम े रकेतून आयात क न कापड उ ोगात िवल ण
गती सा य क ेली. कापडा या खप वाढव यासाठी द ेशभर दश ने भरव याच े िविवध
य न क ेले. जपानन े ८०% रेशीम अम े रका व भारताला िनया त क न कापडाच े
उ पादनात व िव म य े केवळ समतो लच साधला अस े न हे, तर कापड घ े या या स ं येत
वाढ क न कापडाच े उ चा ंक उ पादन स ु केले. वाभािवकच जपानी कापडाचा खप
वाढला . लोखंड पोलाद व अवजड य ं साम ु ी तयार कर यासाठी जपानन े क या मालाची
उपल धता हो त न हती . तरी ही जपानन े इं लंड माण े या माला ची आयात क न अवजड
यं साम ु ीची िनिम ती करणार े कारखान े थापन क ेले. दुचाक वाहन उ पादनासाठी खाजगी
भांडवलदारा ंना ो साहन द ेऊन, वाहन िनिम ती व िव या े ात उ वल िवकासाचा
पाया घातला .
अशा कार े जपानन े औ ोिगक े ात ग ड झ ेप घेऊन आप ला औ ोिगक व आिथ क
िवकास झपाट ्याने केला.
४. जनत ेची आिथ क उ नती करण े -
जपान या आिथ क गतीम ुळे जपानी लोका ं या राहणीमानात मोठा बदल झाला . यांचे
राहणीमान उ ंचावल े. १९७० साली रा ीय दरडोई उ प नात १५८३ डॉलस इतके होते.
कापड उ पादन वाढ यान े सव ऋतूंम ये मुबलक कापड िमळ ू लागल े. यु ात न झाल ेली
घरे, कारखान े, इमारती , बांधकाम यवसाियका ंनी उभार या . वाहतूक साधन े वाढली िश ण
व इतर े ात सामा य लोका ंना ाधा य िमळ ू लागल े. जपानचा माल पाि मा य द ेशातील
मालाप े ा कोण याही बाबतीत कमी दजा चा न हता . शहरी जीवनात आ य कारक बदल
घडून आला . घरोघरी ट ेिलि हजन , रेि जर ेटर, वॉिशंगमशीन िदस ू लागले. ामीण जीवनात
आधुिनकता िशरली औ ोिगक उ पादना माण े कृषी उ पादनाची ही वाढ झाली .
५. शेती यवसायातील स ुधारणा -
मेईजी ा ंतीस श ेती यवसायातील िव कासाची चा ंगली जोड िमळाली . शेतकरी वगा चे उ म
सहा य झाल े. सरंजामशाहीचा अ ंत झा याम ुळे शेतक या ंना शेतीची मालक द े यात आली .
शेती या मालाची माणप े िवत रत कर यात आली . यामुळे शेतक या ंना शेती यवसाय
करताना उ साह ा झाला . यांनी शेती या िव कासाकड े ल द ेऊन श ेतीमालाच े उ पादन
वाढवल े. महसुली करा या आकारणीतील प ूव चे लहरीपणा द ूर होऊन , िनयिमत व याय
े ाची वस ुली रोखीन े सु झा याम ुळे सरकार या ितजोरीत िनि त उ प नाची भर पड ू
लागली. यामुळे सरकारकड ून बी- िबयाण े, रासायिनक खत े, यांि क व शा ीय अवजारा ंची
उपल धता इ यादी सोयी व स ुिवधा श ेतक या ंना िमळ ू लाग या . शेतक या ंना स ुधा रत
प तीन े शेती यवसाय कर यासाठी भ ूिवकास ब ँकांकडून कज दे याची यव था झाली . munotes.in
Page 61
जपानची प ुनर चना
61 यामुळे शेतीचा िवकास होऊन , शेतीमाला चे उ पादन वाढल े. शेतक या ं या आिथ क
प रि थतीत स ुधारणा झाली . सहािजकपण े जपान या स धन श ेतक याच े देशा या
िवकासाला हातभार लागला . यामुळे जपानचा कायापालट घड ून आला .
७. औ ोिगक िवकास घडव ून आणण े -
१९६६ या अख ेरपय त जपान या आिथ क ि थतीत ख ूपच बदल झाला . जपानचा आिथ क
इितहास हणज े खाजगी उ ो ग, भांडवलशाही अथ यव था व सहा यकारी शासक य
धोरण या ं या स ंिम ना ने बनलेली यशोगाथा आह े. गे या काही वषा त आिथ क िवकासाचा
दर झपाट ्याने वाढव ून जपा नने सव जगाच े ल आप याकड े वेधले. याचे मु य कारण
हणज े औ ोिगक उ पादनाम य े िवल ण झपाट ्याने झाल ेली वाढ . १९६२ या
उ पादनात झाल े या वाढीप े ा अिधक वाढ १९७१ म ये आढळत े. प रणामी आिथ क ्या
जगाम य े अमे रकेची स ंयु सं थान े व रिशया या ं यानंतर जपान ह े ितस या मा ंकाचे
आिथ क रा मानल े जाऊ लागल े.
याच दशकात जपानन े औ ोिगक ा ंती घडव ून आणली. जहाज बा ंधणी, िसम ट, पोलाद
उ पादन , यं साम ु ी, घरगुती उपयोगा साठी लागणारी उपकरण े, रेिडओ, घडयाळे,
टेिलि हजन , िवजेचे उपकरण े इ यादी व त ूंचे चंड उ पादन क न जपानन े आंतररा ीय
यापारात मानाच े थान िमळवल े. खाजगी उ ोगध ं ात िश त , िनयोजन , व तूचा दजा
इ यादी बाबीकड े सरकारन े ल िदल े. लघु उ ोगात सरकारी स ं थांनांनी भरीव कामिगरी
केली. कोणाच ेही डोळ े िदपून जाव ेत अशी आ य कारक गती जपानन े दुस या दशकात
सा य क ेली. १९५६ म ये उ पादनाचा उ चा ंक हा य ु पूव काळातील उ पादना या
उ चांक पे ा सव उ पादना या बाबतीत अिधकच होता . वीज िनिम तीचे माण िकती तरी
पटीने वाढल े होते. शेती, मासेमारी, जंगल पदाथा चे उ पादन ४०% ने वाढल े. पोलाद
उ पादना या बाबतीत जपानचा जगात पाचवा मा ंक, िसम ट या बाबतीत चौथा तर जहाज
बांधणी या बाबतीत पिहला मांक होता .
८. ल कराच े आध ुिनक करण करण े -
देशां या सीमा ंचे संर ण करण े व सुरि त करण े यासाठी ल कर ह े अितशय बळ असण े
गरजेचे अस याकारणान े व आ ंतररा ीय राजकारणाम य े आपल े भ ु व िनमा ण
कर या या ीन े आपल े ल कर भावी ठ ेवणे िकंवा बळ असण े यासाठी जपानन े
ल कराची प ुनर चना क ेली. यात स ुधारणा घडव ून आण या जपानची शोग ुन राजवटीतील
सै य यव था सरंजामशाही प तीची होती . सरंजामशाहीचा अंत झा यावर रा ीय
सै याची उभारणी करण े आव यक होत े. तसेच सेनेला पाि मा य प तीच े ल करी िश ण
देणे, अ ावत य ु सािह य स ुस य करण े अ य ंत आव यक होत े. रा साम य शाली
हायच े असेल तर ल करी साम या ला पया य नाही . हे जपानला ात होत े. हणून जपानी
ल कराची प ुनर चना कर याचा काय म हाती घ ेतला. ा स या धत वर जपानी स ै याचे
फेर बांधणे सु कर यात आ ले. सैिनक िश ण स ं थांची थापना क न स ैिनक
अिधका या ंना कवाय ती िश तीच े धडे देऊन, अ याव त यु तं व य ु सािह याच े िश ण
दे यावर भर द े यात आला . जपानने आधुिनक रा ीय ल कराची उभारणी क ेली.
जपान या ल करासाठी ा स , जम नी व इ ं लंड या रा ा ंकडून अ ाव ंत यु सािह य munotes.in
Page 62
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
62 श ा े, दा गोळा , बनवून दे यासाठी लढाऊ जहाजा ंची िनिम ती कर यात आली .
सैिनका या िश णासाठी टोिकयो या ल करी अक ॅडमीत ून थम च व न ंतर जम नी
अिधका या ंची मदत घ े यात आली व यान ुसार आप ले ल कर बळ क न पररा ीय
संबंध अिधक ढ बनवल े.
६.८ जपानच े पररा म ं ालय
जपान सरकारन े कामकाजाच े िनयमान व आ ंतररा ीय स ंबंध िनधा रत कर या या ह ेतूने
पररा म ं ालयाची िनिम ती केली. पररा धोरण हा जपान सरकारचा एक काय कारी
िवभाग आह े. आिण द ेशा या धोरण आिण आ ंतररा ीय स ंबंधासाठी जबाबदार आह े. तसेच
पररा यवहार म ं ालय थापना काय ा या ितस या ल ेखा या द ुस या टम ारे कर यात
आली . काय ान ुसार म ं ालयाच े येय जपान आिण जपानी नाग रका ं या न यात स ुधारणा
करणे, शांततापूण आिण स ुरि त आ ंतररा ीय स ंबंध राख यासाठी योगदान द ेणे आिण
सि य उ स ुक उपाययोजना ं ारे दो ही चा ंग या आ ंतररा ीय योजना ंची अ ंमलबजावणी
करणे हे आहे. पया वरण आिण स ुसंवादी िवद ेशी स ंबंध ठेवणे व िवकिसत करण े हा म ु य
उ ेश आह े.
६.९ १९५१ चा सुर ा करार
८ स ट बर १९५१ रोजी स ॅन ाि ससको म ये वा री क ेले या जपान सोबत या शा ंतता
करारा या आधार े जपान आिण सोिवएत य ुिनयन आिण पीप स रपि लकन ऑफ चायना
वगळता , बह तेक िम रा ामधील य ु ाची ि थती स ंपु ात आली आिण जपान ने यां यातील
पर पर स ुर ा सहा य करारावर १९५१ रोजी स ॅन ाि स को येथे सुर ा करारावर
वा या कर यात आ या . यानुसार सव च रा कोण याही कार या य ु ज य प रि थती
िनमा ण न करता एकम ेकांशी मै ीचे, िव ासाच े यापारी नात े सलो याच े ठेवतील व स ुर ा
दान कर याच े काय करतील .
६.१० १९५१ चा शा ंतता करार
मॅक ऑ थ र यां या मत े, जपानम य े अिधकार शासनाचा काळ तीन वषा पे ा जा त अस ू नये
कारण जपान म ये जर खरी लोकशाही यश वी करायच े असेल तर या ं यावर परक य
शासना चे िनयं ण असता कामा नय े. यामुळे अमे रकेने जपान बरोबर तह कर या साठी िम
रा ांबरोबर वाटाघाटी स ु के या. अमे रका व रिशयाम य े शीतय ु ाला स ु वात झाली
होती. याचा प रणाम प ूव आिशयावर झाला होता . चीनम य े क य ुिन ट स ा थापन
झा यान े अमे रकेची िच ंता वाढली होती . यामुळे जपान आप या बाज ूने राहावा अस े
अमे रकेला वाटत होत े. हणूनच स ॅन ाि ससको य ेथे प रषद घ े याचे ठरव यात आल े.
अमे रकन पररा सिचव जॉन डल ेस या ंनी युरोपातील िविवध रा ा ंना भ ेटी िद या .
यानंतर तहाचा एक क चा मस ुदा तयार कर यात आला . जपानिव लढाईत भाग
घेतले या द ेशांना प रषद ेचे िनमं ण पा ठिवल े. परंतु रिशयान े व सा यवादीची Brown या
कराराला िवरोध क ेला ४ स ट बर १९५१ रोजी या प रषद ेला स ु वात झाली ५५ munotes.in
Page 63
जपानची प ुनर चना
63 रा ाप ैक ५० रा ांचे ितिनधी हजर होत े. जपान ने ४२ रा ांनबरोबर तह क ेला. या
यानुसार तरत ुदी पुढील माण े हो या .
१. पॉटस डयाम करारान ुसार घोिषत क ेले या सीमा जपान ने मा य करा यात . फाम सा
पे का डोस , कुरील, दि ण साखलीन ब ेटावरील ह क जपान ने सोडाव ेत.
२. रयु यू व बोनीन ब ेटावर स ंयु रा स ंघाची द ेखरेख राहील .
३. को रया या वात ं याला जपान ने मा यता ावी .
४. संयु रा स ंघटनेचे सभासद हो यासाठी जपानन े रीतसर अज करावा .
५. १९४७ या नवीन रा य घटनेनुसार नागरी अिधकाराच े जपान ने पालन कराव े.
६. जपानने संर णासाठी स ेनादल व नािवक दल उभाराव े.
७. अमे रकेने तीन मिह यात आपल े सै य जपानमध ून काढ ून याव े, पण आव यकता
अस यास काही फौजा जपानम य े राहतील .
अशा कार े अमे रकेने जपान इतर रा ा ंसोबत वेगवेग या कार या अटी व तहा नुसार
शांततापूव क तह कर यात आला व तो जपानन े मा य क ेला.
६.११ योिशदा िस ा ंत
१९४८ ते १९५४ पय त जपानच े पंत धान धान िशग े यशोदा या ंनी १९९१ म ये िस
यशोदा िस ा ंत मा ंडला. या िस ा ंतानुसार अम े रके या मदतीन े जपानची द ेशांतग त
अथ यव था मजब ूत करण े हे ल हो ते. हा तो काळ होता ज े हा जपान ने अमे रके या म ु
यापारी योजन ेअंतग त वेगाने आिथ क गती क ेली होती . या काळात जपानची अम े रकन
िनया त िशखरावर होती . जपानी वाहन े आिण इल े ॉिनक उ पादना ंना अम े रकेत मोठी
मागणी होती . आिण हाच तो काळ होता ज े हा जपान अम े रकेनंतर जगातील सवा त मोठी
अथ यव था बनणा र होता . तसेच २१ या शतकात जपान ने पररा ीय धोरणाला आकार
िदला. कारण या िस ा ंता ार े जपानन े युनायटेड ट ेट्स बरोबर या सुर ा य ुतीवर िवस ंबून
न राहता द ेशांतग त अथ यव थ ेची प ुनर चना कर यावर ल क ि त क ेले होत े. या
िस ांता ार े थम जपान ने सा यवादा या िव या शीत य ु ात अम े रकेशी घ पण े
सहयो गी अस याच े सांिगतल े. तसेच जपान -अमे रका ल करी साम या वर अ वलंबून आह े
आिण वतःच े संर ण दल कमीत कमी मया िदत करीत आह े व जपान आप या जागितक
घडामोड म य े आिथ क िवकासावर भर द ेत आह े असे प क ेले.
६.१२ फोकुडा िस ा ंत
जपानच े पंत धान तािकयो फ ुकूडा यां या भाषणावर आधा रत फ ुकुडा िस ा ंत आह े.
१९७७ म ये आिशयन सद य द ेशा या दौ यावर असताना प ंत धाना ंनी मनीला येथे
भाषण क ेले. याम य े यांनी जपानच े पररा धोरण प क ेले जे नंतर फुकडा िस ा ंत
हणून ओळखल े गेले. या फुकडा िस ा ंतानुसार जपानच े पंत धान फ ुकुडा या ंनी अस े वचन munotes.in
Page 64
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
64 िदले क , जपान हा शा ंततेसाठी वचनब असल ेला देश आह े तो कधीही ल करी श
बनणार नाही आिण जपान दि णप ूव आिशयाई द ेशांसोबत िव त ृत े ात पर पर िव ास
आिण िव ासाच े नाते िनमा ण कर ेल आिण जपान आिशया ंना सकारा मक सहकाय करेल.
यांचे सद य द ेश या ं या वतः या य नात समान भागीदार हणून फुकडा िस ा ंत ा
उव रत आिशयातील जपान या वत मान आिण भिव यातील म ु स ेिगरीचा पाया आह े.
यानुसार या िस ा ंताचे काही उ ेश ठरव यात आल े ते पुढील माण े.
फुकुडा िस ा ंताचे उ ेश-
१. थम जपान शा ंततेसाठी वचनब रा ल करी श ची भ ूिमका बजाव ेल.
२. आ नेय आिशयातील द ेशांचा खरा िम हण ून जपान या द ेशांशी मनःप ूव क समज ूतीवर
आधा रत पर पर िव ास आिण ामािणकपणाच े नाते ढ कर यासाठी सव तोपरी
य न कर ेल.
३. जपान अिशयन आिण या ं या सद य द ेशांचा समान भागीदार अस ेल आिण या ंची
एकता आिण लविचकता मजबूत कर यासाठी या ं या वतः या य ना ंम ये
सकारा मक सहकाय करेल.
६.१३ समारोप
पूव आिशयातील जपानला "उगव या स ूया चा देश" िकंवा "दाई िन पॉ न" असे हटल े जाते.
आज जपान हा आिथ क व औ ोिग ्या िवकिसत असल े या बडया रा ांपैक एक अस ून,
या छो ट्या या द ेशाने दुस या महाय ु ातील भय ंकर िव व ंसातून अ पकाळात न े दीप
िवकास सा य क ेला आह े. भूकंप, वालाम ुखी ही न ैसिग क संकटे सतत पाठीशी असताना
अ यंत मया िदत खिनज साधन स ंप ी या सा ान े जपान ने िवकासाची च ंड झेप घेतली
आहे. तसेच आप या यापारा त वाढ क न इतर रा ा ंशी सलो याच े व मै ीपूव क संबंध
थािपत क न मो ठया माणात आ ंतररा ी य बाजारप ेठ काबीज क ेली आह े. जपान ने
आप या द ेशा या िवकासा या ीन े यापार उ ोगात च ंड माणात गती क न
पाि मा य रा ा ंशी यापार वाढवला आ हे. तसेच अम े रकेसार या महाश असल े या
देशा या सहा यान े अनेक उ ोगध ंदे व यापार वाढवला आह े. व या ं या बरोबरच चीन ,
रिशया , भारत या द ेशांशी पररा ीय स ंबंध थािपत क ेले आहेत.
अशा कार े जपान ने चंड अडचण वर मात क न आपल े इतर रा ा ंशी पररा ीय स ंबंध
सु ढ केले आहेत.
६.१४
१. पररा ीय धोरणाचा अथ व या या सिव तर प करा .
२. जपान ने अमे रकेसह इतर रा ा ंशी कशा कार े पररा ीय स ंबंध थािपत क ेले ते
प करा .
३. पररा ीय धोरणा या मा यमात ून जपान ची आिथ क गती प करा. munotes.in
Page 65
जपानची प ुनर चना
65 ४. िटपा ा -
१. १९५१ चा शा ंतता करार .
२. १९५१ चा सुर ा करार .
३. योिशदा िस ा ंत.
४. फुकडा िस ा ंत.
६.१५ संदभ
१. वै सुमन, कोठेकर शा ंता, आधुिनक जग (१९४५ ते २००० ) ी साईनाथ काशन ,
नागपूर.
२. िनकम तानाजीराव , आधुिनक चीन -जपानचा इितहास , डायम ंड पि लक ेशन, पुणे.
३. भामरे िजत , आिशयाचा इितहास (१९०० ते १९४६ ), शेठ पि लक ेशन, मुंबई.
४. आचाय धनंजय, िवसा या शतकातील जग , ी साईनाथ काशन , नागपूर.
munotes.in
Page 66
66 ७
शीतय ु आिण ि हएतनाम
घटक रचना :
७.० उि ये
७.१ तावना
७.२ दुस या महाय ु ात क य ुिन ट प ाची भ ूिमका
७.३ ि हएतिम ह आिण ा ंस यां यातील य ु
७.४ सारांश
७.५
७.७ संदभ
७.० उि
१) ि हएतनाममधील वात ं य लढा समज ून घेणे.
२) ि हएतनाममधील शीतय ु ाचा भाव अ यासण े.
३) ि हएतनाम स ंघषा त अम े रकेची भूिमका तपासण े.
४) ि हएतनामच े एक करण कस े झाले ते समजून घेणे.
७.१ तावना
ि हएतनाम , लाओस आिण क ंबोिडया या तीन द ेशांचा समाव ेश असल ेला इंडो-चीन आ नेय
आिशयातील च वसाहतवादी सा ा याचा भाग होता . सोळा या शतकात हे देश िचनी
िनयं णात ून मु होऊ शकल े. याच शतकात पोत ु गीज इंडो-चीनम ये िमशनरी काय व
यापारासाठी ग ेले. पण पोत ु गीजांना फारशी गती करता आली नाही . १७ या व १८ या
शतकात चही याच उ ेशाने या द ेशात आले. शेवटी चांचा वरच मा झाला आिण
एकोिणसा या शतका या अख ेरीस इंडो-चीन हा च सरकारन े नेमले या ग हन र-
जनरल या अिधप याखालील च र का ंचा सम ूह बनला . ाचीन काळी ि हएतनामी
लोकांवर िचनी आिण भारतीय स ं कृतीचा भाव होता . च अिधप याखाली इंडो-चीन
म ये वाहतूक व दळणवळणा या े ात स ुधारणा झाली . औ ोिगक े ात थोडी वाढ
झाली. मा ामीण भागात श ेतक या ंना भरमसाठ कराचा सामना करावा लागत होता .
तुटपुं या मज ुरीमुळे कारखान े, कोळसा खाणी , आिण रबर बागा ंमधील कामगारा ंची कामाची
प रि थती अ य ंत िबकट होती . १९२० या दशका या स ु वातीस रा वादी प ा ंनी
राजक य सुधारणा आिण वातं याची मागणी कर यास स ु वात क ेली.
munotes.in
Page 67
शीतय ु आिण ि हएतनाम
67 ७.२ दुस या महाय ु ात क य ुिन ट प ाची भ ूिमका
दुसरे महाय ु सु होईपय त सा यवादी गटान े ांितकारी चळवळी स ु के या हो या .
१९४० म ये दुस या महाय ु ात जम नीने ा सचा पराभव क े याने च वसाहतवादी
शासन प पण े कमक ुवत झाल े. दर यान जपानन े उ र ि हएतनामला ल करी बळान े
ता यात घ े या या अिधकाराची मागणी क ेली. जपानन े या भागाचा वापर एक तळ हण ून
कर याची योजना आखली िजथून जपान भिव यात दि ण -पूव आिशयातील उव रत
भागावर आ मण क शकत होता . च हाईसरॉयन े जपान या माग या मा य क े या. ही
प रि थती पाह न हो ची िम ह या ंना जपानी सा ा यवा ा ंिव सा यवादी आिण
सा यवादी नसल े या सव रा वादी श च े एक ीकरण कर याची गरज वाट ू लागली .
आप या देशाला जपान या तावडीत ून मु कर या या आप या मनस ु याचे सव
ि हएतनामी वागत करतील आिण सव गट पािठ ंबा देतील याची या ंना खा ी होती . यामुळे
यांनी १९४१ म ये जपानी आिण च या दो ही स ा ंचा ितकार कर यासाठी ि हएतनाम
इंिडप ड स् लीग िक ंवा ि हएतिम ह या नावान े एक नवा प थापन क ेला. हो-ची-िम ह या ंनी
रिशयात अन ेक वष ांती कशी करावी ह े िश ण घ ेतले होते. ि हएतनामम य े सा यवादी
राजवट थापन करण े हे याच े अंितम उि होत े.
महायु ा या शेवटी ा ंितकारी उठावा या तयारीसाठी या ंनी गिनमी फौजाही तयार क े या.
यापक जनसमथ न िमळिव यासाठी ि हएतिम ह प ान े सा यवादी उि ा ंना उघडपण े
पािठंबा दे याऐवजी रा ीय वात ं य आिण उदारमतवादी स ुधारणा ंवर भर िदला . १९४५
पय त ि हएतिम हन े उ रेत आपल े थान मजब ूत केले होते. ऑग ट १९४५ म ये
जपान या शरणागतीन ंतर हो-ची-िम हन े उ र ेत िम रा ा ं या स ैिनकां या आगमनाप ूव
स ट बर, १९४५ म ये संपूण ि हएतनामला वत ं ि हएतनाम जास ाक हण ून घोिषत
केले.
७.३ ि हएतिम ह आिण ा ंस यां यातील य ु
जपानन े इंडो चीनमध ून माघार घ ेत यावर ा सच े सै य ि हएतनामवर क जा कर ेल अशी
अपे ा होती . पण ि हएतनाम िनय ंि त कर यासाठी प ुरेसे ल करी बळ या ं याकड े
नस यान े चांना तस े करता आल े नाही . या प रि थतीत चीन या स ै याने
(जे अ श िव लढत होत े) उ र ि हएतनामवर क जा क ेला आिण ि िटश
सा ा या या स ै याने दि ण ि हएतनामवर क जा क ेला. परंतु काही काळान ंतर ज े हा
ा स प ुरेसे सै य घ ेवून स म झाला , ते हा ि िटश स ै याने यांना दि ण ि ह एतनाम
ता यात घ े याची परवानगी िदली . चांनी आपल े सा ा यवादी वच व कायम ठ ेव या या
धोरणाम ुळे उ र ि हएतनाम आिण दि ण ि हएतनामला भय ंकर यादवी य ु ात ढकल याची
पा भूमी तयार केली. याम य े अमे रका आिण रिशयासह इतर मोठ ्या श चा य
िकंवा अ य ह त ेप देखील झाला .
'लोकशाही ' आिण ' वातं य' या िवषया ंवर भर द ेऊन हो -ची-िम ह या ंनी च स ेिव
संयु जनआघाडी उभी क ेली होती . यां या शासनात क य ुिन ट तस ेच क य ुिन टेतर
लोकांचा समाव ेश होता . ि हएतनामच े वात ं य िटकव ून ठेव यासाठी मा क ेवळ ह े डावप ेच munotes.in
Page 68
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
68 पुरेसे न हत े. ६ माच , १९४६ रोजी झाल े या करारान ुसार ा सन े हो-ची-िम ह या हो
वच वाखालील ि हएतनामला ड ेमो ॅिटक रपि लक हण ून मा यता िदली . मा दि ण
ि हएतनाम अ ाप याचा भाग न हता . चांनी दि ण ि हएत नामम य े ित पध अशी
कठपुतळी राजवट थापन क ेली आिण नो ह बर, १९४६ म ये हायफ गवर नौदल आिण
हवाई बॉ बवषा व केला. एका मिह यान ंतर ि हएतनामी जास ाकाच े सै याने हनोई य ेथे
चांवर आ मण क ेले. सात वष चालल े या ँको - ि हएतनामी य ु ाची ही सु वात होती .
शीतय ु िवयतनामम य े उफाळल े :
इ.स.१९४७ ते १९५४ या काळात ा सन े रा वादी आिण सा यवादिवरोधी
राजवट माफ त काम क न आपल े वसाहतवादी वच व िटकव ून ठेव याचा य न क ेला.
१९४९ पय त चांनी सायगॉन य ेथे माजी स ाट बाओ-दाई यां या न ेतृ वाखाली सरकार
थापन केले होते. पुढील वष ा स या नॅशनल अस लीने बाओ -दाई या ि हएतनामसह
कंबोिडया आिण लाओसला च फेडरेशनम य े "संल न" रा ये हण ून घोिषत क ेले.
दर यान चांची उि े अगदी प झाली होती . हे सव घडत असताना िचनीम य े
क युिन ट स ेवर य ेत होत े. इंडोनेिशया, मलाया आिण िफिलपाई सम य े वत ं
क युिन ट न ेतृ वाचा उ ेक होत होता आिण ज े हा जगभरात क य ुिन ट आिण सा यवादी
िवरोधी श मधील स ंघष ती झाला होता . याचा प रणाम असा झाला क , सा यवादी
चीन आिण सोि हएत य ुिनयनन े हो-ची-िम ह या लोकशाही जास ाकाला मा यता िदली
आिण अम े रका आिण ेट ि टनन े बाओ -दाई या सरकारला मा यता िदली . अमे रकन
मदत आिण श ा े च ि हएतनामकड े ताबडतोब पोहोचली आिण िचनी मदत टोि कनची
सीमा ओला ंडून ि हएतिम हपय त पोहोचली . शीतय ु ि हएतनामम य े उसळ ू लागल े होते.
डाएनिबय ेनफू
ँको-ि हएतनामी स ंघषा त चांनी ल करी मोिहमा स ु ठेव या, यासाठी १९४९ या
अखेरीस १.५ अ ज डॉलस खच आला होता . यां या उ म मारक मत ेमुळे यांनी
बह तेक शहर े आिण म ुख शहर े ता यात घ ेतली परंतु ामीण भागातील या ंची ताकद
झपाट्याने कमी झाली . च सै याने ि हएतिम ह या ता यातील द ेशात वार ंवार घ ुसखोरी
केली तरीही या भागावर च सै य संपूण वच व थािपत क शकल े नाही. १९५३ या
म यात ा सन े ि हएतिम ह स ै याला न कर या या अंितम य न क ेला. १९५४ म ये
डायनिबएनफ ू या अन ेक आ मणा ंची मािलका आखली ग ेली. डायनबीएनफ ू येथे चांनी
जनरल हो ग ुयेन िगयाप या ं या न ेतृ वाखाली ि हएतिम ह स ै यापुढे शरणागती प करली .
िजने हा करार १९५४
डाएनिबय ेनफू या पतनान ंतर प ॅ रसम य े न वे सरकार स ेवर आल े. कठीण वा तवाला
सामोर े जात असल े या न या राजवटीन े इंडोचायना द ेशातून मध ून माघार घ े याचा आिण
पूव या वसाहत च े वात ं य मा य कर याचा िनण य घेतला. २१ जुलै १९५४ रोजी
िजने हा य ेथे झाल े या स ा ं या आ ंतररा ीय प रषद ेत एक करार झाला. िजने हा
करारान ुसार प ुढील त व े वीकारली ग ेली. munotes.in
Page 69
शीतय ु आिण ि हएतनाम
69 १. इंडोचीन द ेशातील ि हएतनाम , कंबोिडया आिण लाओस या द ेशां या साव भौम वाचा
आिण वात ं याचा आदर करण े.
२. उ र आिण दि ण ि हएतनाम अस े ता प ुरते िवभाजन वीकारण े.
३. उ र ि हएतनामम य े हो-ची-िम ह यां या सरकारला मा यता द े यात आली .
४. दि ण ि हएतनामम य े स या वत ं िबगर सा यवादी सरकार असणार होत े, पण
१९५६ म ये संपूण देशाम य े िनवडण ुका होणार हो या . मा िनवडण ुका कधीच
झा या नाहीत आिण को रया द ेशात घडल े या घटना ंची पुनरावृ ी हो याची श यता
िनमा ण झाली होती . उ र ि हएतनाम व दि ण ि हएतनामम य े हळूहळू यादवी य ु
िवकिसत झाल े.
उ र ि हएतनाम :
उ रेत हो-ची-िम ह आिण क य ुिन ट प या ंनी एक ीकरण आिण िवकास काय सु केले.
कृषी उ पादकता वाढिव यासाठी ाथिमक उपाय हण ून जमीन स ुधारणा रा बिव यासाठी
बुि जीवी आिण क ुशल कामगारा ंची स ं या वाढिवण े; यवसाया या सव तरा ंवर रा य
मालक थािपत करण े; आिण अवजड उ ोगा ंवर भर द ेऊन आिथ क िनयोजन स ु करण े
सु झाल े. हे बदल इतक े मूलभूत होत े आिण या ंची अंमलबजावणी इतक कठोर होती क
सरकारला स ु वातीला यापक उठावा ंना सामोर े जावे लागल े. मा , लवकरच या ं यावर
िनयं ण ठ ेव यात आल े. देशाचा आिथ क पाया मजब ूत बनव यातही ब याप ैक यश िमळाल े.
पुढची पाच वष ि हएतनाम ये थोड्या काळासाठी शा ंतता थािपत झाली . हनोईम य े
डेमो ॅिटक रपि लक ऑफ ि हएत नाम हण ून ओळख या जाणा या हो-ची-िम ह यां या
सरकारन े िनवडण ुकां या मा यमात ून रा ीय एक ीकरणाची अप े ा ठ ेवत क य ुिन ट
समाजाची पायाभरणी कर यावर ल क ि त क ेले. पण दि ण ेत बाओ दाई या ंची जागा
लवकरच क य ुिन टिवरोधी क ॅथिलक िड हिदएम यान े घेतली. याने िजिन हा करारा माण े
रा ीय िनवडण ुका घे यास नकार िदला . या या सा यवादिवरोधी धोरणा ंब ल सहान ुभूती
बाळग ून आिण स ंपूण ि हएतनाम क य ुिन टा ं या ता यात जाऊ नय े हण ून अम े रकेने
िदएमला पािठ ंबा िदला . दि ण ि हएतनामसाठी नवीन रा यघटना वीका र यात आली .
केवळ दि ण ेत झाल े या िनवडण ुकांनंतर िदएम न या ि हएतनाम जास ाकाचा रा ा य
बनला .
िदएमची राजवट
बाओ दाईप े ाही वाईट असल े या दि ण ि हएतनामचा रा ा य िदएमला अम े रकेने पूण
पािठंबा िदला होता . अमे रकन मदतीसाठी या ंची एकम ेव पा ता होती ती हणज े यांची
सा यवादिवरोधी भ ूिमका. अमे रके या मदतीन े बाओ दाईला हटव यात आल े आिण िदएम
आपली ूर ह कूमशाही थािपत क शकला . अमे रके या ीन े सा यवादिवरोध हा
कुठ याही कार या मदतीला आव यक असा ग ुण होता . अमे रकन रा ा य
आयझ ेनहॉवर या ंनी दि ण ि हएतनामला वत ं जास ाक हण ून एकतफ घोिषत क ेले.
िदएमची लोकशाहीिवरोधी राजवट अ य ंत अकाय म आिण म ुळातच होती . या या munotes.in
Page 70
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
70 सरकारचा ितर कार करणा या ि हएतनामी लोका ंनी १९६० म ये याला उलथव ून
टाक यासाठी आिण ि हएतना ममधून याचा आ यदाता अम े रकेला ह पार कर यासाठी
नॅशनल िलबर ेशन ंट (एनएलएफ ) थापन क ेले. िदएमची स ा उलथव ून टाक यासाठी
या यािव ि हएत कॉ ं ग ग िनमी यु सु झाल े.
ि हएतनाम य ु ातील अम े रकेचा सहभाग :
राजक य ग धळाम ुळे दि ण ि हएतनाममधी ल राजक य व ल करी ि थती िबघडत ग ेली.
अ यंत िनरथ क आिण अ यायकारक य ु ात अ जावधी डॉलस उधळ याबरोबरच
अमे रकेने वत:चे सै य पाठवल े. १९६५ म ये अमे रका उघडपण े यु ात उतरली . १९६७
पय त यु ात ४,३०,००० अमे रकन सैिनक या यु ात ग ुंतले होते. अमे रकन स ै याने
ि हएतनाम म य े सामा य लोका ंवर अ विनत कारच े अ याचार क ेले आिण स य
आचरणाच े सव िनकष वा यावर टाक ून मोठ ्या माणात िवनाश घडव ून आणला . काही
भागात स ंपूण लोकस ं या न करणा या , गावे आिण शहर े जमीनदो त करणा या आिण
जंगलांम ये सतत य ु क न ज ंगलांचे मैदानी द ेशात पा ंतर करणा या अम े रकन स ै याने
केले या अ याचारा ंवर स ंपूण जग आ य चिकत झाल े. कुठ याही ि कोनात ून पािहल ं तर
अमे रकेचे धोरण माण ुसक ला कािळमा फासणार े होते. ि हएतनाम य ु ात अम े रके या
ह त ेपामुळे क य ुिन टा ंसमोर ग ंभीर स म या िनमा ण झा या . मा यांनी आपला लढा
सोडला नाही . उ र ि हएतनामी न े यांना खा ी होती क , ते अमे रकना ंचा ितकार क
शकतात , कारण या ंनी पूव चांना ितकार क ेला होता . पण अम े रके या च ंड मारक
श वर मात करण े यांना अवघड जात होत े.
१९६८ या स ु वातीला दि ण ि हएतनामच े पतन हाव े िकंवा िकमान अम े रकेतील
यु य ना ंना लोका ंचा पािठ ंबा कमी हावा या अप े ेने उ र ि हएतनामन े वेगवान आ मण
सु केले. दि ण ि हएतनाम या जवळजवळ य ेक म ुख शहरा ंवर एकाच व ेळी ह ला
कर याचा या ह या चा उ ेश होता . ामीण भागातील शहर े आिण गावा ंवरही अस ेच ह ल े
झाले. अशा ह यात अम े रकन स ैिनकांचे चंड नुकसान झाल े. यामुळे दि ण ि हएतनामच े
नवे रा ा य ग ुयेन हॅन िथय ू यांचे सरकारही कमक ुवत झाल े. अमे रके या रणनीती या
प रणामकारकत ेब ल अम े रकन लोका ंचा िव ास ती पण े डळमळीत कर यात ह े आ मण
यश वी झाल े. माच म ये रा ा य जॉ सन या ंनी चच तून तोडगा काढ याचा िनण य घेतला
आिण प ु हा िनवडण ूक लढवणार नस याच े जाहीर क ेले. मे १९६८ म ये पॅ रसम य े शांतता
चचा सु झाली . परंतु या वाटाघा टी झपाट ्याने फोल ठर या आिण अन ेक मिहन े गितरोध
िनमा ण झाला . नो ह बर १९६८ म ये रचड िन सन या ंची अम े रके या रा ा य पदी
िनवड झाली . ि हएतनाम य ु संपु ात आण याची वाही द ेऊन पदभार वीकारल े या
रा ा य िन सन या ंनी अम े रकन लढाऊ स ै य माघारी घ े या या हालचाली स ु वात
के या. अमे रके या अिधप याखाली आिण अम े रके या मदतीन े सायगॉन झपाट ्याने
राजक य ्या वाय होत आह े आिण न यान े िशि त आिण प ुरवलेले ितच े सै य
ि हएतका ँग आिण या ं या उ र ि हएतनामी िम द ेशांशी सामना क शकत े या िस ा ंतावर
अमे रकेने यु ाचे "ि हएतनामीकरण " कर याच े धोरण जाहीर क ेले. सो या भाष ेत सांगायचे
तर "ि हएतनामीकरण " म ये अमे रकन स ै या या जागी दि ण ि हएतनामी स ै य त ैनात
करणे. munotes.in
Page 71
शीतय ु आिण ि हएतनाम
71 अमे रकेने उ र ेवर क ेले या बॉ बह याम ुळे दळणवळण आिण उ पादन या दो ह च े
नुकसान झा याम ुळे उ र ि हएतनाम या य ु - य ना ंम ये य यय आला . दि ण ेत
ि हएतका ँगला या ं या न यान े िजंकले या काही द ेशातून बाह ेर काढ यास भाग पाडल े
गेले. जसजशी या ंची जीिवतहानी वाढत ग ेली तसतस े मनोबल कमी होत ग ेले. जानेवारी
१९६८ म ये ि हएतका ँग आिण उ र ि हएतनामी स ै याने उ र आिण िकनारप ी या
ांतातील य ेक शहर यावर ह ल े सु केले, जे टेट आ मण हण ून ओळखल े जाऊ
लागल े यात क य ुिन ट तस ेच दि ण ि हएतनामी आिण अम े रकन लोका ंमधील
जीिवतहानी बरीच मोठी होती . तथािप जरी दि ण ि हएतनामी आिण अम े रकन लोका ंनी
उ र ि हएतनाम चा काही आघाड ्यांवर पराभव क ेला. तरी ट ेट हा क य ुिन टा ंचा राजक य
िवजय होता . िशवाय दि ण ि हएतनाम म येच टेट ह याच े दीघ कालीन प रणाम िदस ून
आले. अमे रक आिण दि ण ि हएतनामी स ै य ामीण भागात ून शहरा ंकडे वळव ून केले या
या ह याम ुळे ि हएतका ँगला ामीण भागातील मोठ ्या भागावर िनय ं ण िमळाल े होते आिण
सायगॉन सरकार या ामीण स ुधारणा काय माला मो ठा ध का बसला होता .
अमे रकेतील य ु िवरोधी चळवळ
ि हएतनाममधील अम े रके या सहभागाम ुळे अमे रके या ितजोरीवर च ंड ताण पडत होता .
िशवाय ि हएतनामम य े लढ यासाठी तयार कर यात आल े या हजारो त णा ंना आपला
जीव गमवावा लागत होता . िशवाय असहाय ि हएतनामी लोका ंवर अ मे रकन ल करान े
केले या अ याचारा ंमुळे देशा या लोकशाही छबी ब ल लोका ंम ये िचंता िनमा ण झाली
होती. हळूहळू अमे रकेतील मोठ ्या सं येने लोका ंम ये यु िवरोधी भावना िनमा ण झाली
यातून पुढे यु िवरोधी चळवळ उभी रािहली . कॉलेज आिण िव ापीठातील िव ा या नी
यु ाला िवरोध दश व याम ुळे यु िवरोधी चळवळीला नवी चालना िमळाली . कंटाळल ेले
रा ा य जॉ सन या ंनी नो ह बर १९६८ म ये होणा या िनवडण ुक त रा ा य हण ून
दुस या ख ेपेसाठी ड ेमो ॅिटक प ाची उम ेदवारी मागणार नाही िक ंवा वीकारणार नाही अशी
घोषणा क ेली. काया लयातील उरल ेला वेळ शा ंतता तोडगा शोध यात घालव याचा या ंचा
मानस होता .
टेट ह यान ंतर जनमता या दबावाम ुळे रा ा य जॉ सन या ंनी राजद ूत तरावर उ र
ि हएतनामशी चच या बद यात उ र ेकडील बॉ बवषा व थांबिव याच े आदेश िदल े होते. पण
उ र ि हएतनामन े सव बॉ बह ल े थांबव याची मागणी क ेली आिण म े १९६८ म ये
पॅ रसम य े सु झाल ेली चचा रखडली . दि ण ेत क य ुिन टा ंचा जनाधार आिण भाव कमी
होत ग ेला पण प ॅ रसम य े अ जूनही समझोता होऊ शकला नाही . नो ह बरम य े होणा या
रा ा य पदा या िनवडण ुक पूव जॉ सन या ंनी प ु हा एकदा प ुढाकार घ ेत उ र
ि हएतनामवरील बॉ बह ल े पूण पणे आिण िबनशत थांबिव याची घोषणा क ेली. तथािप
य ात कोणतीही वा तिवक गती झाली नाही आिण चचा स े केवळ िदखाव ू बनली .
िन सन या ंचे ि हएतनामीकरणाच े धोरण
रचड िन सन (१९६९ -७४) जानेवारी १९६९ म ये िलंडन जॉ सन या ं यानंतर
रा ा य झाल े. देशांतग त दबावाम ुळे अमे रके या न या रा ा य ा ंना यु ातून आपल े
सै य माग े घे यास भाग पाडल े जाईल असे उ र ि हएतनामला वाटत होत े. याला उ र munotes.in
Page 72
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
72 देताना िन सन या ंनी १९६९ या म यात या भागात ून अम े रकन स ै य माघारी घ े याचा
आपला ह ेतू अस याच े जाहीर क ेले. पण याच व ेळी या ंनी आद ेश िदल े क , उपल ध
असल ेली सवा त आध ुिनक उपकरण े दि ण ि हएतनामी लोका ंना पाठवावीत ज ेणेक न
थान करणा या अम े रकन लोकांची जागा अशाच सश ि हएतनामी स ै याने यावी .
िन सन या ं या न या क पन ेला ि हएतनामीकरण हण ून ओळखल े जात होत े, या ार े
अमे रकन लोक दि ण ि हएतनाम या स ंर णाची काळजी घ े यासाठी दि ण ि हएतनामी
सै याला प ु हा सश आिण िश ण द ेतील. यामुळे ि हएतनाममध ून हळूहळू अमे रकन
सै य माघारी जाऊ शक ेल, असा या ंचा िव ास होता . दुसरीकड े, िन सन या ंनी उ र
ि हएतनामवर प ु हा जोरदार बॉ बवषा व सु केला.
ि हएतनाम य ु ाचा अ ंत :
या सव अमे रकन डावप ेचांना यश आल े नाही. १९७२ या अख ेरीस ि हएतका ँगने देशा या
संपूण पि म भागावर ताबा िमळवला . तोपय त िन सन या ं यावर ि हएतनाममध ून माघार
घे यासाठी द ेशांतग त आिण जागितक पातळीवर दबाव होता . अनेक कारणा ंमुळे ि हएतनामी
यु ािव चीड िनमा ण झाली होती . उ र ि हएतनाम , लाओस आिण क ंबोिडयावर
झाले या भीषण बॉ ब फोटात अस ं य िनरपराध लोक म ृ युमुखी पडल े.
सा यवा ा ंिव च े यु िज ंक यासाठी अम े रकेने रासायिनक अ ा ंचा वापर क न
जंगलाची नासध ूस केली होती . काही िठकाणी हजारो लोक िजव ंत जाळल े गेले. अमे रकेने
रासायिनक अ ा ं या अमान ुष वापरात हजारो िनरपराध नाग रका ंना आपला जीव आिण
संप ी गमवावी लागली . सवा त कु यात घटना माच १९६८ म ये घडली जे हा अम े रकन
सैिनकांनी मायलाई या पाड ्यातील लहान म ुलांना घेऊन जाणा या व ृ रिहवाशा ंना घेरले
आिण सवा ना गो या घाल ून साम ूिहक कबरीत दफन कर यात आल े; ४५० ते ५०० लोक
मारले गेले. ि हएतकाँगला मदत करणार े रिशया आिण चीनही ह े यु समा कर यासाठी
माग शोधत होत े. जानेवारी १९७३ म ये अमे रकेचे पररा म ं ी डॉ . िकिसंजर या ंनी उ र
ि हएतनामबरोबर राजक य करार झा याची घोषणा क ेली. या कराराम ुळे अमे रकेला दि ण
ि हएतनाममध ून आपल े सै य माग े यावे लागल े.
ि हएतनामच े एक करण :
ि हएतनाममध ून सव अमे रकन स ै य माग े घेतले जाईल आिण उ र आिण दि ण स ै य
दोघेही सीम ेचा आदर करतील यावर एकमत झाल े. तथािप ि हएतका ँगने आपली मोहीम
सु ठेवली आिण अम े रकन मदत अस ूनही सायगॉनमधील रा ा य िथय ूचे सरकार
लवकरच कोसळल े. एि ल १९७५ म ये ि हएतका ँगने सायगॉनवर ताबा िमळवला . शेवटी
ि हएतनाम एकस ंध आिण परक य ह त ेपापास ून मु झाला . याच वष लाओस आिण
कंबोिडयातही सा यवादी सरकार े थापन झाली . आ नेय आिशयात सा यवादाचा सार
रोख याच े अमे रकेचे धोरण प ूण पणे अपयशी ठरल े होते.
ि हएतनाम आिण श ेजारी द ेश :
इ.स. १९७६ म ये ि हएतनाम या न या समाजवादी जास ाकात दि ण ेचे उ र ेशी
पुनिम लन कर यात आल े आिण सायगॉनच े नाव बदल ून हो ची िम ह िसटी कर यात आल े.
मा यु संप यान े देशा या अडचणी स ंप या नाहीत . चीनी िन वा िसतांचे थला ंतर होव ू munotes.in
Page 73
शीतय ु आिण ि हएतनाम
73 लागल े. सायगॉन या पतनान ंतर क ंबोिडयातील सा यवादी सरकारशी सीम ेवरील तणाव
झपाट्याने वाढला आिण १९७९ या स ु वातीला ि हएतनाम नी खम ेर ज या िवरोधी
घटका ं या समथ नाथ कंबोिडयावर आ मण क ेले आिण ि हएतनाम समथ क सरकार
थापन क ेले. या घटन ेचा आ ंतररा ीय तरावर मोठ ्या माणात िनष ेध झाला आिण काही
आठवड ्यांनंतर याचा सा यवादी श ेजारी आिण प ूव चा िहतिच ंतक असल े या चीनन े
ि हएतनामवर ह ला क ेला. िचनी स ै याने सीमाभागात मोठ ं नुकसान क ेलं, पण यात
चीनची मोठी जीिवतहानी झाली . १९८० या दश का या म यात क ंबोिडयात स ुमारे
१,४०,००० ि हएतनामी स ैिनक आिण लाओसम य े आणखी ५०,००० सैिनक त ैनात
होते. ि हएतनामन े १९८८ म ये लाओसमधील आपल े सै य मोठ ्या माणात कमी क ेले
आिण स ट बर १९८९ पय त कंबोिडयात ून आपल े जवळजवळ सव सै य माग े घेतले.
ि हएतनामची प ुनर चना
दीघ काळ चालल ेले ि हए तनाम य ु १९७५ म ये समा झा यान ंतर भा ंडवलशाही
अथ यव था असल ेले दि ण ि हएतनाम आिण समाजवादी अथ यव था असल ेले उ र
ि हएतनाम या ंचा यो य म ेळ घालावयाचा तस ेच अथ यव थ ेची पुन : थापना क न द ेशाचा
आिथ क िवकास घडव ून आणावयाचा ही फार मोठी आ हान े देशापुढे होती . यु ामुळे
शहरांची, कारखा या ंची व वाहत ूक साधना ंची अप रिमत हानी झाली होती . जिमनीवर लढल े
गेलेले यु आिण रासायिनक या ंची हवाई फवारणी या ंमुळे शेतजिमनीच ेही नुकसान झाल े.
यामुळे यु काळात लाखो श ेतक या ंनी ख ेड्यातून पळ काढला होता . १९७५ म ये
सायगा ँव शहराची लोकस ं या वाढ ून एकदम ३५ लाखा ंवर पोहोचली . उ ेजन आिण स
या दोह चा एकि त अवल ंब क न य ु कालीन िनवा िसतांचे शेतीम य ेच पुनव सन कर याचा
शासनातफ य न कर यात आला . यामुळे अन ेकांनी शहर े सोड ून आप या मूळ
वस या ंकडे थला ंतर केले. उ र आिण दि ण ि हएतनाम या राजक य एक ीकरणाम ुळे
सामूिहक आिथ क िवकासाची गरज िनमा ण झाली . १९५४ सालापय त दो ही द ेशांत
िवकासाच े माग वेगवेगळे होत े. १९७० या दशकात , उ र ि हएतनाममधील श ेती
सामा यत : खाजगी मालक ची होती आिण कारखान े आिण िवतरण यव था ाम ु यान े
हजारो लहान क ुटुंबां या मालक ची होती . दि ण ि हएतनामची अथ यव था मोठ ्या
माणात अम े रके या मदतीवर अवल ंबून होती . १९७५ म ये ही मदत ब ंद झाली .
१९७० नंतर आिथ क िवकासात एका मता आण यासाठी सरकारन े य न केले. या
संदभा त संपूण ि हएतनामम य े औ ोिगक करण आिण समाजवादी अथ यव था मजब ूत
कर यासाठी मह वाका ं ी योजना स ु कर यात आ या . मा यासाठी भा ंडवल आिण
कुशल मज ुरांची कमतरता होती . यासोबतच अकाय म व नोकरशाहीम ुळे पुनबा धणी
काय मात अन ेक अडथळ े िनमा ण झाल े. देशाची अथ यव था ि थरावली पण याच व ेळी
लोकस ं या झपाट ्याने वाढली . १९७८ म ये पुरामुळे ३ दशल टन ता ंदूळ न झाला
होता. पूर त भागातील १० लाख ह े टर िपक े पा याखाली ग ेली आिण एक ूण गुरांपैक
२० ट के मरण पावल े. १९७८ म ये ि हएतनामन े कंबोिडयावर आ मण क ेले आिण
१९७९ म ये ि हएतनामला चीनशी य ु कराव े लागल े. चीनबरोबरच ेट ि टन ,
ऑ ेिलया, यूझीलंड या द ेशांची मदत ब ंद कर यात आली . या सव काराम ुळे
ि हएतनामची अथ यव था प ु हा कोलमडली . १९७९ म ये सरकारन े आिथ क पुनर चना
योजना स ु केली. या अंतग त सरकारी िनय ं ण कमी कर यात आल े आिण खाजगी घरा ंना munotes.in
Page 74
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
74 २० पे ा कमी कामगारा ंसह उ ोग आिण यवसाय चालिव यास परवानगी द े यात आली .
यामुळे काही खाजगी उप म आिण पध ला ो साहन िमळाल े. याचा अन ुकूल प रणाम
देशा या आिथ क िवकासावर िदस ून आला .
७.५ सारांश
ि हएतनाम म ये शांतता थािपत कर या या उ ेशाने एि ल १९५४ ि हएतनाम,
कंबोिडया , लाओस , चीन, ा स , ेट ि टन, सोि हएट संघ व अमे रकेची संयु सं थान े
यां या ितिनध ची प रषद ि वझल डमधील िजिन हा येथे झाली. ि हएतनाम मधील
वािम वासाठी झाले या ेन येन फू येथील यु ात ि हएटिम हन े चांचा पराभव केला व
मे १९५४ म ये ि हएतनाम - ा समधील यु समा झाले .१७० उ. अ वृ ाला अनुस न
ि हएतनाम ची क युिन ट उ र ि हएतनाम व क युिन टेतर दि ण ि हएतनाम अशी दोन
भागांत ता पुरती िवभागणी कर याचा िनण य िजिन हा प रषद ेत घे यात आला . १९७३
म ये दि ण ि हएतनाम , अमे रका व क युिन ट प यां यात यु बंदी करारावर स ा
झा या यामुळे अमे रकेने ि हएतनाम मधून आपल े सै य काढून घेतले परंतु क युिन टा ंनी
दि ण ि हएतनाम वर पु हा ह ला चढिवला . दीघ काळ चालल े या ग ृ यु ानंतर एि ल
१९७५ म ये दि ण ि हएतनाम या राजधानीच े िठकाण असल ेले सायगा ँव क युिन टा ं या
ता यात आले. १९८६ म ये प ाच े ये म ुख ले डुआन या ं या िनधनान ंतर क य ुिन ट
प ा या काय क या या त ण िपढी या पािठ ं याने आिथ क सुधारणावा ा ंनी स ा हाती
घेतली आिण रिशयन प ेरे ोइकावर आधा रत डोई मोई (नूतनीकरण ) या नवीन धोरणाची
घोषणा क ेली. १९८८ म ये या ि य ेला वेग आला , जे हा द ु काळ आिण नोकरशाही या
गैर यव थापनाम ुळे अभ ूतपूव सुधारणावादी दबावाखाली क झ ह िट ह प ा या
काय क या ना मोठ ्या माणात बडतफ कर यात आल े. १९९१ म ये सोि हएत
सा यवादा या पतनाबरोबर माजी सोि हएत य ुिनयनकड ून िमळणारी मदत स ंपु ात आ यान े
ि हएतनाममधील आिथ क सुधारणा ंना आणखी गती िमळाली .
७.६ ो र े
१. ि हएतनाममधील १९६२ ते १९८९ या काळातील राजक य घडामोड वर चचा करा.
२. ि हएतनाममधील वात ं यलढ ्याचा ल ेखाजोखा या आिण यावर शीतय ु ाचा काय
प रणाम झाला ह े सांगा.
३. ि हएतनामम य े अमे रके या सहभागाचा ल ेखाजोखा ा . याचा प रणाम काय झाला ?
४. शीतयु ा या राजकारणाचा ि हएतनामवर काय प रणाम झाला याच े िव ेषण करा .
५. खालील गो वर थोड यात टीपा िलहा :
अ) दुस या महाय ु ात ि हएतनाममधील क युिन ट प ाची भ ूिमका
ब) अमे रकेतील य ु िवरोधी चळवळ
क) ि हएतनामची प ुनर चना
ड) ि हएतनाममधील अम े रके या अ पयशाची कारण े munotes.in
Page 75
शीतय ु आिण ि हएतनाम
75 ७.७ संदभ
१) हेज, सी.जे.एच. कंट पररी युरोप, १८७० -१९५५ , यूयॉक , मॅकिमलन .
२) टोरी रचड , जपान अँड द िड ला इन ऑफ द व े ट, १८९४ - १९४३ , १९७९
यूयॉक शहर,
३) हेझेन चा स , मोडण युरोप िस स , १७८९ , एस. चांद आिण कं, १९९२ .
४) डेि हड एम .डी., लँडमा स इन व ड िह ी , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई,
१९९९ .
५) डॉ. युजीन िडसोझा , िह ी ऑफ एिशया , मनन काशन , २०१८ .
६) https://vishwakosh.marathi.gov.in/33209
munotes.in
Page 76
76 ८
इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाही
घटक रचना :
८.० उि य े
८.१ तावना
८.२ िवसा या शतकात रा वादाचा उदय
८.३ दुसरे महाय ु आिण इ ंडोनेिशया
८.४ अ य डॉ. सुकाण आिण माग दिश त लोकशाही
८.५ इंडोनेिशयाची माग दश क लोकशाही आिण पररा धो रण
८.६ इंडोनेिशयाची द ेशांतग त धोरण े
८.७ माग दिश त लोकशाही आिण डॉ. सुकाण यांचे पतन
८.८ सारांश
८.९
८.९ संदभ
८.० उि य े
१) इंडोनेिशयातील रा ीय चळवळी या वाढीसाठी जबाबदार घटक समज ून घेणे.
२) इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाहीची स ं ा समजून घेणे.
३) इंडोनेिशयात रा पती हण ून डॉ. सुकाण या ं या भ ूिमकेचे आकलन करण े.
८.१ तावना
इंडोनेिशयाम य े जावा , सुमा ा आिण इतर स ुमारे ३००० बेटांचा समाव ेश आह े.
मसा या या यापारान े युरोिपयना ंना फार प ूव पास ून दि ण आिशयायी ांताकड े आकष ण
होणे. पोतु गीज यापारी या ब ेटांवर सवा त आधी पोहोचल े होते. डच लोका ंनी पोत ु गीजांचे
अनुकरण क ेले. १७५० नंतर स ु वातीला यापार करणा या डच ई ट इ ंिडया क ंपनीला
थािनक राजक य प रि थती आपल े सरकार थापन कर यासाठी अन ुकूल वाटली .
यामुळे ई ट इ ंडीजम य े डच वसाहतवादा ला प ु ी िमळाली . यामुळे हे बेट नेदरलँड्स munotes.in
Page 77
इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाही
77 इंडीज हण ून ओळखल े जाऊ लागल े. एकोिणसा या शतकात डचा ं या अिधप याखाली
बेटां या स ंसाधना ंचे शोषण कर यात आल े.
िवसा या शतकापय त इतर परक य भाव रोख ून डच रा यक या नी हळ ूहळू आपला भाव
सव पसरवला . यांनी ग हन र-जनरल या हाताखाली एक क ीकृत शासन तयार क ेले
आिण िविवध ा ंतांचा कारभार रा यपाला ं ारे चालिवला जात अस े. िवसा या शतका या
सु वातीला पय त डचा ंनी इंडोनेिशयन लोका ंसाठी श ेती आिण मया िदत आरो य आिण
शै िणक स ेवा िवकिसत क े या ग े या. रे वे, र ते आिण आ ंतर ीपीय जहाजस ेवेचाही
िव तार कर यात आला . नविशि त इ ंडोनेिशयन लोक डचा ं या वसाहतवादी रचन ेब ल
नाराज होत े. यांना अन ेक कार या भ ेदभावाला सामोर े जावे लागत होत े.
८.२ िवसा या शतकात रा वादाचा उदय
या घडामोड म ुळे इंडोनेिशयन लोका ं या रा ीय भावना जाग ृत झा या . रा वादा या
उ ेकाने अनेक राजक य स ंघटना व प िनमा ण झाल े. रा ीय स ंघटना ंपैक सवा त
सु वातीची स ं था हणज े बोडी ऑ टोमो . आिथ क व श ै िणक गती साधण े हा या
सं थेचा मु य उ ेश होता . पुढची म ुख राजक य स ंघटना हणज े सरेकत इ लाम . ती
केवळ म ुि लम ितिनध ची बनल ेली होती . िचनी यापारी म ेदारी वगळ ून आिथ क
वातं य िमळिवण े हा या समाजाचा स ु वातीचा काय म होता . मा राजक य ्या याचा
उ ेश इ लािमक ट ेट या थापन ेचा होता . इंडो-क युिन ट प ही आण खी एक मह वाची
राजक य श होती . जी डच राजवटीिव काय क लागली . याची थापना १९२०
म ये झाली . इंडोनेिशयन क य ुिन ट प ाचा काय म धम िनरपे रा य थापन कर याचा
होता. १९२७ म ये थापन झाल े या रा वादी प ान े अिधक उदारमतवादी धोरण
अवल ंबले आिण वत ं जास ाक थापन कर याच े उि ठ ेवले. याचे नेतृ व सुकाण
यांनी केले. या स ंघटना ंनी त णा ंना राजक य काया चे िश ण िदल े. परंतु इंडोनेिशयन
लोकांम ये िश णाच े माण नग य होत े. यामुळे समाजातील मोठा वग अ ानी रािहला .
काही सुिशि त नागरी स ेवेत अडकल े होते. यामुळे इंडोनेिशयन रा वादा या गतीला
खीळ बसली .
८.३ दुसरे महाय ु आिण इ ंडोनेिशया
दुसरे महाय ु सु झाल े ते हा इंडोनेिशयन लोका ं या बाबतीत डचा ंना फारशी िच ंता न हती
आिण या ंचे वसाहतवादी सरकार अचानक कोसळ ू शकत े. याचीही प ूव क पना या ंना
आली न हती . जपानन े १९४१ म ये इंडोनेिशयावर आ मण क ेले आिण १९४२ पय त या
बेटांचा ताबा घ ेतला. डच वसाहतवादाचा अ ंत झाला . जपानला रा वादा या एका वगा चा
पािठंबा िमळाला . इंडोनेिशयन लोका ंम ये डचिवरोधी भावना िनमा ण झा या . डच
राजवटीचा अ ंत जपानी लोका ंशी सहकाय के यास या ंना राजक य वात ं य िमळ ेल असा
यांचा िव ास होता . परंतु जपानन े इंडोनेिशया या स ंसाधना ंचे शोषण क ेले आिण
इंडोनेिशया या अथ यव थ ेत आणखी घसरण घडव ून आणली . मा राजक य ्या जपानी
आ मणाम ुळे इंडोनेिशयन लोका ंना आपल े वात ं य घोिषत करण े श य झाल े. सु वातीस
सुकाण आिण मोह मद ह ा जपानी आ मणक या म ये सामील झाल े. यांनी १७ ऑग ट munotes.in
Page 78
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
78 १९४५ रोजी जपानी लोका ं या ता यात असताना इ ंडोनेिशया या वात ं याची घोषणा
केली. जपान या शरणागतीन ंतर िम रा ा ं या सै या या उशीरा आगमनाम ुळे रा वादी
घटका ंना या ंचे थान बळकट कर यास आिण ि थर सरकार थापन कर यास मदत
झाली.
महायु ात जपानचा पराभव झा यान ंतर स ुकाण न े इंडोनेिशयात जास ाकाची घोषणा
केली. मा लवकरच या ंचा प (पी.एन.आय.) क युिन ट प आ िण इ लािमक मजस ुनी
प या ं यात स ंघष सु झाला . वषा या अख ेरीस डच सा ा यवा ा ंनी इंडोनेिशयावर प ु हा
ताबा िमळवला . पण स ुकाण या हाताखाली असल े या जावा आिण स ुमा ाला त े घेऊ
शकल े नाहीत . डच आिण स ुकाण या ं यातील श ु व स ु च होत े. डचांनी जावा आिण
सुमा ा या ं या दळणवळणा या मागा वर ह ला क ेला. १९४८ म ये पु हा डचा ंनी जावा व
सुमा ा ता यात घ ेतले. रा वादी इ ंडोनेिशयन न े यांना तु ंगात डा ंब यात आल े पण ल कर
आिण जनत ेने यािव कडवी झ ुंज िदली . आंतररा ीय द ेश युनो या ंनी डचा ंवर दबाव
आणला. यांनुसार ह ेग करारावर वा री कर यात आली . इंडोनेिशयातील पि म य ू िगनी
वगळता सव बेटांना वात ं य द े यात आल े. सुकाण या ंना अ य आिण ह ा या ंना
पंत धान हण ून वीकार यात आल े.
इंडोनेिशयाप ुढील सम या :
वातं यानंतर इ ंडोनेिशयाला मो ठ्या सम या ंना सामोर े जाव े लागल े. ांतवाद, दा र ्य
आिण वाढती लोकस ं या या इ ंडोनेिशया या रा यक या ना आ हान द ेणा या सम या
हो या. सवा त गंभीर सम या हणज े डच राजवटीत इ ंडोनेिशयन नागरी स ेवकांचा अन ुभव
आिण िश णाचा अभाव ही होती . डच अिधका या ंना बडतफ कर यात आल े काह नी
वत: राजीनामा िदला ग ेला. सु वातीस अशा िविवध कारणा ंमुळे इंडोनेिशयन
जास ाकाला स ुरळीत शासन बसवता आले नाही. १९५० पासून राजक य स ा
म यतः स ुकाण आिण ह ा या ं या हातात क ि त झाली . सरकार अि थर होत े कारण
कोण याही प ा ला सोयी कर बह मत िमळवता आल े नाही . म जुमी आिण पीएनएन
(इंडोनेिशयन न ॅशनिल ट पाट ) हे मु य प होत े, या यित र अनेक लहान प
अि त वात होत े.
१९५५ या िनवडण ुका आिण दीघ संकट :
१९५५ म ये संसद आिण स ंिवधान सभ ेसाठी िनवडण ुका झा या . २५० सद या ं या न या
हाऊस ऑफ र ेझ टेिट हम य े चार मह वाच े प आिण अन ेक छोट े प होत े. िडस बर
१९५६ पासून इंडोनेिशया दीघ संकटा या िवळ यात सापडला आह े. देशा या
राजकारणािवषयी अस ंतोष या मिह यात र र ंिजत उठावा या मािलक ेत उफाळ ून आला
आिण म य , उ र आिण द ि ण स ुमा ा या सरकारची स ू े ल करा या ाद ेिशक
प रषदा ं या हाती आली . १९४९ पासून मंि मंडळाची झपाट ्याने पडझड झाली . एकही
मंि मंडळ दोन वषा पे ा जा त काळ रािहल े नाही . अ यंत कमक ुवत असल ेली मंि मंडळे
कोणतीही भावी पावल े उचल ू शकली नाहीत . जकाता आिण या द ेशांमधील लढाई
अिधकािधक ग ंभीर होत ग ेली. बंडखोर भागातील न े यांनी सरकारची ि थती कमक ुवत munotes.in
Page 79
इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाही
79 आिण अि थर क ेली. १९५७ म ये जकाता आिण ब ंडखोर भागातील ल करी न े यांशी
वाटाघाटी कर यात आ या .
८.४ अ य डॉ. सुकाण आिण (गाइड ेड डेमो ेसी) माग दिश त लोकशाही
इ.स. १९४९ ते १९५७ या उदारमतवादी लोकशाही या काळात अ ंमलात आणल ेली
संसदीय यव था या व ेळ या इ ंडोनेिशया या िवभाजनकारी राजक य प रि थतीम ुळे
कुचकामी होती , असे सुकाण या ंचे मत होत े. याऐवजी या ंनी चचा आिण सहमती या
पारंपा रक ामप तीवर आधा र त यव था शोधली . ये आिण अन ुभवी य या
माग दश नाखाली ती अ ंमलात आणली ग ेली. ही प त स ु झा यावर इ ंडोनेिशया प ु हा
अ य ीय यव थ ेत आला आिण स ुकाण सरकारचा म ुख झाला . सुकाण या ंनी रा वाद ,
धम आिण सा यवाद या ंचे ि सू ी िम ण सहकारी सरकारी स ंक पन ेत मांडले. इंडोनेिशयन
राजकारणातील ल कर , इ लामी गट आिण सा यवादी या तीन म ु य गटा ंना ख ूश
कर याचा ह ेतू होता . ल करा या पािठ ं याने यांनी फे ुवारी १९५७ म ये 'गाइडेड
डेमो ेसी'ची घोषणा क ेली आिण इ ंडोनेिशया या क य ुिन ट प ासह सव मुख राजक य
प ांचे ितिनिध व करणार े कॅिबनेट तािवत क ेले.
राजक य कलह टाळ यासाठी स ुकाण या ंनी फे ुवारी १९५७ म ये माश ल लॉ ची घोषणा
केली. यामुळे यांनी सव च स ा वीकारली आिण अ य ा ं या माग दश नाखाली
ल कराल िनय ंि त झाल े. यांनी जुलै १९५९ म ये संिवधान सभा बरखा त क ेली आिण
१९४५ या स ंिवधानाच े पुन जीवन क ेले. यानंतर या ंनी संसदेचे कामकाज थिगत
केले. आप या राजवटीला पािठ ंबा देऊ शकतील अशा आप या आवडी या माणसा ंना
याने शासना या िविवध जाग ेवर नेमले. रा वादी , मु लीम प ुराणमतवादी , सा यवादी
आिण ल कर अशा िविवध राजक य प ा ंनी या ं या व ैयि क िनय ं णाखाली माग दिश त
लोकशाहीचा योग राबिव यात या ंना सहकाय केले.
सुकाण या ं यावर स ु वाती या काळात पाि मा य लोकशाहीचा भाव असला तरी ज े हा
यांनी स ा हाती घ ेतली त े हा लोकशाहीप े ा रा ासाठी िहतकारक अशी स ंरचना या ंना
गरजेची भास ू लागली . यां या त व ानात रा ीय पर ंपरेवर भर द े यात आला . माग दिश त
लोकशाहीची स ंक पना ही िवचारम ंथन, एकवा यता आिण मजब ूत नेतृ व या त वावर
आधा रत होती . रा ा य ांनी या यव थ ेत लोका ं या आका ं ांचे ितिनिध व करायच े
होते. सुकाण न े थापन क ेले या यव था ंनी क य ुिन टा ंना सरकारी य ं णेपासून दूर ठेवले.
सरकारचा अनादर क नय े आिण थािपत न ैितक िनकषा ं या िवरोधात काम क नय े
हणून सव सामा य लोका ंची श ंसा कर यात आली . याची न ैितक स ंिहता िस
'पंचशील ' िकंवा पाच न ैितक त वा ंम ये प कर यात आली होती . या संक पना सवा नी
अ य पण े आचरणात आणाय या हो या . लोकांम ये रा ीय चा र य िवकास हावा हा
यामागचा उ ेश होता . हे आदश अंमलात आण याच े काम ल करावर सोपिव यात आल े.
सुकाण या ंनी माग दिश त लोकशाहीत प ुढील गो चा सार क ेला
१) यां या न ेतृ वाखाली रा वाद , इ लाम आिण मा स वाद. munotes.in
Page 80
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
80 २) समाज हा कामगार , शेतकरी , अिधकारी , बुि जीवी , सैिनक, िव ाथ आिण ि या
अशा िविवध का य शील गटा ंचा स ंयु य न आह े, असे य ांचे मत होत े. ादेिशक
आिण स ंकुिचत िहतस ंबंधांना मोठ ्या उि ा या अधीन क ेले तरच रा ीय उि े सा य
होऊ शकतील .
३) देशात क ुठ याही मह वा या वग िवभाजनाची क पना या ंनी फेटाळून लावली . यांचा
असा िव ास होता क , एका गरीब इ ंडोनेिशयन श ेतक याकड े याचा एक छोटासा
भूखंड तस ेच याची अवजार े आिण ाणी आह ेत याला सव हारा हणता य ेणार नाही .
४) पररा धोरणा या ीन े इंडोनेिशयन लोका ंनी वत :ला वसाहतवाद , सा ा यवाद
आिण शोषणािव या जागितक चळवळीचा भाग हणून पाहाव े अशी या ंची इ छा
होती.
५) पूव ची वसाहत आिण आता अस ंल न चळवळीचा स ं थापक सद य हण ून या ंचा
िव ास होता , इंडोनेिशयावर ज ु या थािपत बला ंिव य ू इमिज ग फोस स
(एनईएफओएस ) चे नेतृ व कर याची िवश ेष जबाबदारी होती .
८.५ इंडोनेिशयाची मा ग दश क लोकशाही आिण पररा धोरण
आ ो -आिशयाई प रषद : एि ल १९५५ :
एि ल १९५५ म ये आ ो -आिशयाई द ेशांची सरकार े बांडुंग येथे शीतय ु , आिथ क िवकास
आिण वसाहतम ु यावर ितस या जगातील द ेशांची भूिमका यावर चचा कर यासाठी एक
आली . बांडुंग प रषद ेची मूळ त व े हणज े राजक य आ मिनण य, साव भौम वाचा पर पर
आदर , अना मकता , अंतग त बाब म य े ह त ेप न करण े आिण समानता . बमा , भारत,
इंडोनेिशया, पािक तान आिण ील ंका ही सरकार े बांडुंग प रषद ेचे सं थापक सद य आिण
सहसंयोजक होत े. प रषद े या अख ेरीस सहभा गी रा ा ंनी एकम ेकांना आिथ क व सा ं कृितक
सहकाय , मानवी ह का ंचे र ण आिण वय ंिनण याचे त व, िजथे िजथ े वांिशक भ ेदभाव
झाला त ेथे तो था ंबिव याच े आवाहन आिण शा ंततापूण सहअि त वा चा मह वाचा प ुन चार
कर याच े आ ासन द ेणारे िनवेदन सादर क ेले. ही प रषद १९६१ म ये बेल ेड येथे
झाले या अस ंल न चळवळीची अ द ूत ठरली .
यू वे ट िगनी क म ुि १९६१ -६३ :
सुकाण या ंचा वे ट य ू िगनीवरील डच िनय ं णाला िवरोध होता . १९६१ म ये डच
सरकारन े वतं राजक य रचना कर याचा य न क ेला ते हा स ुकाण या ंनी िवरोध क ेला.
या करणात अम े रकेने इंडोनेिशयाला पािठ ंबा िदला आिण १ ऑ टोबर १९६२ रोजी
पि म य ू िगनीचा कारभार स ंयु रा स ंघाकड े ह ता ंत रत कर यात आला आिण १९६३
म ये इंडोनेिशयाकड े स ा ह ता ंत रत कर यात आली .
मलेिशयाशी स ंघष १९६३ -६५ :
मलेिशयान े १९६३ म ये माजी ि िटश वसाहती आिण स ंर क द ेश यांचे फेडरेशन हण ून
तयार क ेले. यात मलाया ीपक प , िसंगापूर बेट, उ र बोिन योमधील सबाह आिण munotes.in
Page 81
इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाही
81 सारावाक या ंचा समाव ेश होता . सुकाण या ंनी या योजन ेवर आ ेप घेतला कारण त े
मलेिशयाला इ ं जांची नव -वसाहत हण ून पाह त होत े. मलेिशयन महास ंघा या िनिम तीपूव
इंडोनेिशयाचा स ला यायला हवा होता असेही या ंचे मत होत े. याने पि म आिण प ूव
मलेिशयात सश घ ुसखोरी क ेली. जे हा मल ेिशयाला य ूएनएससीचा सद य हण ून मा यता
दे यात आली त े हा इ ंडोनेिशयान े संयु रा सो डले आिण य ू इमिज ग फोस स
(सीओएनएफओ ) नावाची पया यी प रषद आयोिजत कर याचा य न क ेला.
८.६ इंडोनेिशयाची द ेशांतग त धोरण े
१९६० म ये सुकाण या ंनी सरकारिव ब ंडा या कारणा तव म ज ुमी आिण पीएसआय
प ांवर बंदी घातली . ने यांना एकतर अटक झाली िक ंवा या ंना अ ातवासात जा यास
भाग पाडल े गेले. सरकार या धोरणा ंपासून असहमत असल े या व ृ प ा ंवर बंदी घाल यात
आली . इंडोनेिशयात जरी लोकशाही रा य असल े, तरी स ुकाण या राजवटीत माग दिश त
लोकशाही या नावाखाली मया िदत ह क ूमशाही राजवट काय रत होती . रा पत या
संमतीिशवाय कोणताही िनण य घे यात य ेत न हता . जकाता मधील साव जिनक वा त ू हे
रा पत या अिधकाराच े तीक बनल े.
सुकाण आिण स ेनेचा स ास ंघष :
इंडोनेिशया या वात ं यासाठी लढताना ल कर आिण स ुकाण या ंची युती झाली होती .
स ा िटकव यासाठी एकमेकांची गरज आह े याची जाणीव या स ंघषा तून झाली .
संघषा दर यान या ं या न ेतृ वामुळे सुकाण या ंना देशाचे नेते आिण माग दश क मानल े जात
होते. देशातील सव घटका ंवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी संसदीय लोकशाही स ंपु ात
आण यासाठी आिण माग दश क लोकशाही आण यासाठी सुकाण ला स ै याची गरज होती .
१९६० म ये सुकाण या ंचा िम प पीक ेआयन े कॅिबनेट आिण ल कर या दोघा ंवर जोरदार
टीका क े यामुळे सव प ांवर काही काळासाठी ब ंदी घाल यात आली . १९६३ म ये यांनी
देशात लाग ू कर यात आल ेला माश ल लॉ बदल यासाठी ल करावर दबाव आणला . देशावर
पूण िनय ं ण ठ ेव यासाठी स ुकाण या ंनी ल करात आिण स ै यदलात फ ूट पाड यास
ो साहन िदल े.
सुकाण या ंचे राजक य प ा ंशी स ंबंध :
इ.स. १९५९ म ये रा ा य स ुकाण या ंनी राजक य प ा ंना १९४५ ची रा यघटना
वीकार यासाठी दबाव आणणार े िनयम जारी क ेले. यात परक य मदत वीकार यास ब ंदी
घाल यात आली आिण सरकारिवरोधात ब ंड करणा या प ावर ब ंदी घाल याचा अिधकार
रा पत ना द े यात आला , परंतु यांनी प ा ंवर पूण पणे बंदी घातली नाही आिण पीएनआय ,
एनयू आिण पीक ेआयला मया िदत अिधकार आिण कामकाज कर या स परवानगी िदली .
परंतु पीकेआयला हणज े यां या वत : या प ाला स ुकाण ने िदल े या सवलत म ुळे
ल कराला पीक ेआय हा प आपला ित पध व सवा त मोठा दाव ेदार वाट ू लागला .
१९६४ पय त पीक ेआयच े रा ीय आघाडीवर खर े िनयं ण होत े.
munotes.in
Page 82
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
82 माग दिश त लोकशाहीमधी ल नोकरशाही
माग दश क लोकशाहीतील नोकरशाही हा मह वाचा घटक होता . येक िवभागासाठी
प पण े जबाबदा या िनि त क े या ग े या नाहीत आिण सनदी अिधकारी उलटस ुलट
िनण य घेत गेले. अनेक िनयम आिण परवान े हे या काळाच े िनयम बनल े. शासक (नागरी
सेवेत िश ण घ ेतलेले) आिण एका मता िनमा ते ( यांनी ा ंती या काळात मह वाची
भूिमका बजावली ) यां यात स ेसाठी पधा होती . एका मता िनमा यांचाच शासनावर
वरच मा होता . राजक य प ा ं या अधोगतीम ुळे नोकरशाही अिधकािधक राजक य होत
गेली.
८.७ माग दिश त लोकशाही आिण सुकाण यांचे पतन
१९६५ म ये लोकशाहीवरील स ंकट ती झाल े. ल कराच े व र जनरल स ुकाण
यां यािवरोधात ब ंडखोरी कर या या तयारीत अस याची जोरदार अफवा पसरली होती .
३० स ट बर १९६५ रोजी अन ेक व र जनरला ंना अटक कर यात आली . जकाता म ये
एक घोषणा झाली क क ीय ा ंती प रषद ेने िनवडण ुक पय तचे सव अिधकार आप या
ता यात घ ेतले आह ेत. काही स ेनापत च े अपहरण कर यात आल े. यात स ुकाण आिण
पीकेआयच े नेते ऐिदत या दोघा ंचाही सहभाग अस याचा स ंशय होता . १ ऑ टोबर १९६५
रोजी काही ल करी जनरला ंना गो या घाल ून ठार मार या त आल े िकंवा या ंना पकड यात
आले. उलट ल करान े सूडा या कारवाईचा कट रच ून या कारवाईचा बदला घ ेतला.
बंडखोरी िवरोधी मोिहम ेचे नेते मेजर जनरल स ुहात होत े. म य जकाता मधील र ेिडओ
टेशन आिण इतर इमारत वर यान े पटकन ताबा िमळवला . सायंकाळपय त या ंनी
बंडखोरा ंना एअरब ेस सोड याचा अि टम ेटम िदला . ३० स ट बरचे आंदोलन स ंपले.
माग दश क लोकशाही प ूव माण ेच स ु राहील असा िव ास य करत स ुकाण
पूव माण ेच स ेत रािहल े. सुहात न े हळूहळू आपला फास आवळला व स ा हाती घ ेतली
आिण तो सावधपण े पुढे गेला. अखेरीस ३ ऑ टोबर रोजी स ुकाण या ंना देशातील
सु यव था कायम राख यासाठी शासनाची जबाबदारी स ुहात या ं यावर सोपिवण े भाग
पडले. ८ ऑ टोबर १९६५ रोजी पीक ेआयवर ब ंदी घाल यात आली . १४ ऑ टोबर रोजी
सुकाण या ंनी औपचा रक र या स ुहात या ंची ल करी कमा ंडर हण ून िनय ु केली. या
िनयु मुळे कोणतीही कारवाई कर याच े चंड अिधकार स ुहात ला िमळाल े.
सामूिहक नरस ंहार :
ल करान े पीकेआयिव आघाडी उघडली . पीकेआयच े सुमारे पाच लाख सद य आिण
समथ क मारल े गेले. प ा या सद या ंना आिण जनत ेला स ूडबु ीने होणा या ह या ं या
भीषणतेचा अ ंदाज आला न हता . काही िदवसा ंतच पीक ेआय या सद या ंची ह या स ु
झाली. १९६५ या अख ेरीस मोठ ्या सं येने पीकेआय सद या ंची क ल कर यात आली .
पीकेआय या िवनाशाम ुळे सुकाण या ंचे थान कमक ुवत झाल े कारण अ यथा या ं याकड े
प ाचा आधार न हता . याचव ेळी सुहात न या आद ेशाची तयारी करत असला तरी याचा
आराखडा तयार न हता आिण म य ंतरी या काळात तो माग दश क लोकशाहीचा प ूण पणे
याग क शकला नाही . या काळात स ुहात , सुकाण या ंना स ेव न हटव यासाठी ठोस munotes.in
Page 83
इंडोनेिशयातील माग दिश त लोकशाही
83 पावल े उचलत होत े. जानेवारी १९६६ म ये महागाई , आिथ क संकटािवरोधात िव ाथ
आिण य ुवक स ंघटना ंनी र यावर िनदश ने केली होती . फे ुवारीम य े पु हा या ंनी िह ंसक
िनदश ने केली आिण ग धळ पसरला . सुहात यान े सुर ा, शांतता आिण सरकार आिण
ांतीची हमी द े यासाठी आव यक असल े या सव उपाययोजना कर याच े िनद श िदल े.
सुकाण या नीतीचा आिण पया याने सुकाण चा पूण नायनाट कर यासाठी स ुकाण या ं या
िनकटवत या ंवर ाचार आिण ग ैरकारभाराच े आरोप लाव यात आल े आिण या ंना
फाशीची िश ा स ुनाव यात आली . नंतर स ुहात या ंची काय वाहक अ य हण ून िनय ु
कर या त आली आिण स ुकाण या ंना २१ जून १९७० रोजी म ृ यूपय त जकाता येथे
नजरक ैदेत ठेव यात आल े.
८.८ सारांश
दीघ काळ डचां या वच वाखाली रािह यान ंतर िवसा या शतकात इ ंडोनेिशयन लोका ं या
रा ीय भावना जाग ृत झा या . रा वादा या उ ेकाने अनेक राजक य संघटना व प
िनमा ण झाल े. जपानन े १९४१ म ये इंडोनेिशयावर आ मण क ेले. डच राजवटीचा अ ंत
जपानी लोका ंशी सहकाय के यास या ंना राजक य वात ं य िमळ ेल असा या ंचा िव ास
होता. राजक य ्या जपानी आ मणाम ुळे इंडोनेिशयन लोका ंना आपल े वात ं य घोिषत
करणे श य झाल े. सु वातीस स ुकाण आिण मोह मद ह ा जपानी आ मणक या म ये
सामील झाल े. यांनी १७ ऑग ट १९४५ रोजी जपानी लोका ं या ता यात असताना
इंडोनेिशया या वात ं याची घोषणा क ेली. सुकाण या ं यावर स ु वाती या काळात
पाि मा य लोकशाहीचा भाव अ सला तरी ती जशी या तशी न वीकारता यात बदल
केले गेले. यांनी आप या लोकशाही व पाला माग दिश त लोकशाही अस े नाव िदल े.
८.९
१) इंडोनेिशयन वात ं या या वाटचालीची चचा करा
२) इंडोनेिशयातील डॉ. सुकाण या उदयाचा मागोवा या .
३) डॉ. सुकाण न े इंडोनेिशयात माग दश क लोकशाही का लादली ? चचा करा.
४) इंडोनेिशयात माग दश क लोकशाहीचा काय प रणाम झाला ? िव ेषण करा .
८.१० संदभ
१) ि स ाव ून, अ शोट िह ी ऑफ इ ंडोनेिशया, द अनलाइकली न ेशन, अलेन अँड
अि वन , २००३ ,
२) िविलयम र े फण , सुकान ज गाईड ेड डेमो सी अँड द ट ेक ओवर ऑफ फोर ेन कंपनीज
इन इंडोनेिशया, इन १९६० , अ िस ब ंध, िमिशगन िव ापीठ .
३) टोरी रचड , जपान अंड द िड लइन ऑफ द व े ट, १८९४ - १९४३ , १९७९
यूयॉक शहर, munotes.in
Page 84
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
84 ४) रॉबट ि ब और कॉिलन ाउन , मोडण इंडोनेिशया: लॉ गम ैन, लंदन, १९९५
५) हेझेन चा स , मोडण युरोप िस स १७८९ , एस. चांद आिण कं, १९९२ .
६) डेि हड एम .डी., लँडमा स इन व ड िह ी , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई,
१९९९ .
७) डॉ. युजीन िडसोझा , िह ी ऑफ एिशया , मनन काशन , मुंबई, २०१८ .
munotes.in
Page 85
85 ९
आिसयान (ASEAN )
घटक रचना :
९.० उि य े
९.१ तावना
९.२ आिसयानची उि े
९.३ आिसयान या थापन ेची पा भूमी
९.४ आिसयानच े काय
९.५ आिसयानच े मह व
९.६ आिसयान िशखर प रषद
९.७ सारांश
९.८
९.९ संदभ
९.० उि य े
१) दि ण प ूव आिशया तील आिथ क िवकास , सामािजक गती आिण सा ं कृितक
िवकासात आिसयानची भ ूिमका समज ून घेणे.
२) आिसयान स ंघटनेची काय णाली समजण े.
३) आिसयानच े येय, उि े व काय म या ंची मािहती घ ेणे.
४) आिथ क, सामािजक , सां कृितक, तांि क, वै ािनक आिण शासक य े ातील
आिशयनचा भाव जाण ून घेणे.
९.१ तावना
आिसयान या स ंघटनेची आ नेय आिशयाई रा ा ंची आिथ क वाढ , सामािजक गती आिण
सां कृितक िवकासास गती द े यासाठी आिण आ न ेय आिशयात शा ंतता आिण स ुरि तत ेस
ो साहन द े यासाठी थापना क ेली. जागितक तरावर स ुर ा, ल करी, शै िणक आिण
सामािजक -सां कृितक एका मता ह े देखील आिसयानच े उ ी होत े. इंडोनेिशया, मलेिशया,
िफिलपाई स , िसंगापूर आिण थायल ंड या पाच आ न ेय देशांनी ८ ऑग ट १९६७ रोजी munotes.in
Page 86
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
86 बँकॉक य ेथे आिसयानची थापना क ेली. कालांतराने या सम ूहाचा िव तार होऊन स या या
१० सद या ंचा समाव ेश झाला . ुनेई १९८४ , ि हएतनाम १९९५ , लाओस आिण यानमार
१९९७ आिण क ंबोिडया १९९९ म ये सामील झाल े. आिसयानच े थायी सिचवालय
जकाता , इंडोनेिशया य ेथे आहे.
९.२ आिसयानची य ेय आिण उि े
बँकॉक जाहीरना यात (१९६७ ) नमूद केलेली आिसयानची म ु य उि े खालील माण े
होती:
(१) आ नेय आिशयाई रा ा ं या सम ृ आिण शा ंततापूण समुदायाचा पाया भ कम
कर यासाठी समता आिण भागीदारी या भावन ेने संयु य ना ं ारे या द ेशातील
आिथ क वाढ , सामािजक गती आिण सा ं कृितक िवकासाला गती द ेणे.
(२) सभासद द ेशांमधील स ंबंधांम ये याय आिण काय ाच े रा य या ंचा कायम आदर
क न आिण स ंयु रा ा ं या चा र या या त वा ंचे पालन क न ाद ेिशक शा ंतता
आिण थ ैया ला चालना द ेणे;
(३) आिथ क, सामािजक , सां कृितक, तांि क, वै ािनक आिण शासक य े ातील
सामाियक िहता या बा ब वर सि य सहकाय आिण पर पर सहकाया स ो साहन द ेणे;
(४) आंतररा ीय यापारातील सम या ंचा अ यास , यां या वाहत ूक आिण
दळणवळणा या स ुिवधांम ये सुधारणा यासह या ं या श ेती आिण उ ोगा ंचा
अिधकािधक वापर , यां या यापाराचा िव तार यासाठी अिधक भावी पणे सहकाय
करणे; आिण राहणीमान उ ंचावण े.
(५) समान उि े असल े या िव मान आ ंतररा ीय आिण ाद ेिशक स ंघटना ंशी घिन
आिण फायद ेशीर सहकाय राखण े आिण आपापसात अिधक घिन सहकाया चे सव
माग शोधण े.
आिसयान ही आिथ क आिण सामािजक अशी पर पर मदत करणारी स ंघटना होती परंतु
यामुळे इंडोनेिशया या या द ेशावर वच व गाजव या या स ंभा य मत ेवर अ ंकुश येईल
अशी आशा बाळगली जात होती कारण आिसयान या लोकस ं ये या जवळपास िन मी
लोकस ं या याव ेळेस इंडोनेिशयात होती . मा लवकरच आिशयातील इतर द ेश यात
समािव झा यान े ही भीती स ंपु ात आली . आिसयानन े १९७७ म ये जपानबरोबर स ंयु
मंचाची थापना क ेली आिण १९८० म ये युरोिपयन सम ुदायाबरोबर सहकाय करारावर
वा री झाली . आिसयानचा म ु य भर आिथ क सहकाय , आिसयान द ेशांम ये आिण
आिसयान सद य आिण उव रत जगादर यान यापाराला ो सा हन द ेणे आिण सद य
सरकारा ंमधील स ंयु संशोधन आिण ता ंि क सहकाया चे काय म यावर क ि त आह ेत.
मूलभूत त व े :
१९७६ या आ न ेय आिशयातील सौहाद आिण सहकाय करारात (टीएसी ) समािव
के या माण े आिसयान सद य द ेशांनी खालील त व े वीकारली आह ेत. munotes.in
Page 87
आिसयान
87 १) सभासद रा ा ंचे वात ं य, साव भौम व , समानता , ादेिशक अख ंडता आिण
रा ीय अि मत ेचा पर पर आदर .
२) बा ह त ेप, िव वंस िकंवा बळजबरीपास ून मु राह न आपल े रा ीय अि त व
जग याचा य ेक रा याचा अिधकार
३) एकमेकां या अ ंतग त बाब म य े ह त ेप न करण े
४) मतभेद िकंवा वाद शा ंतते या मागा ने सोडिवण े
५) सम या सोडव यासाठी बळाचा वापर न करण े
६) आपापसात भावी सहकाय
९.३ आिसयान या थापन ेची पा भूमी
८ ऑग ट १९६७ रोजी इ ंडोनेिशया, मलेिशया, िफिलपाई स , िसंगापूर आिण थायल ंड चे
पररा म ं ी – थायल ंडमधील बँकॉक य ेथील पररा यवहार िवभागा या इमारती या
मु य हॉलम य े एक आल े आिण या ंनी एका द तऐवजावर वा री क ेली. या
द तऐवजा या आधार े दि णप ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (आिसयान ) ज माला आली .
इंडोनेिशयाच े अॅडम मिलक , िफिलपाई सच े नािस सो आर . रामोस, मलेिशयाच े तुन अ द ुल
रझाक , िसंगापूरचे एस. राजर नम आिण थायल ंडचे थानात खोमन या पाच पररा म ं यांनी
या द तऐवजावर वा री क ेली याला आिसयान जाहीरनामा हण ून ओळखल े गेले.
हा एक छोटा व सो या श दा ंचा द तऐवज होता यात फ पाच त व े होते. आ नेय
आिशयातील द ेशांम ये ादेिशक सहकाय वाढव यासाठी दि णप ूव आिशयाई रा ा ंची
संघटना हण ून (आिसयान ) थापन क ेली गेली. या संघटनेची उि े आिथ क, सामािजक ,
सां कृितक, तांि क, शै िणक आिण इतर े ांम ये सहकाय करण े आिण याय आिण
काय ाच े रा य आिण स ंयु रा ा ं या सनद े या त वा ंचे पालन क न ाद ेिशक शा ंतता
आिण थ ैया स ो साहन द ेणे हे होते. यात अस े नमूद कर यात आल े होते क ही संघटना
याची उि े, त वे मा य करतील अशा सव आ न ेय आिशयाई े ातील द ेशांसाठी ख ुली
होती. आिसयानला "आ नेय आिशयातील रा ा ंची मै ी आिण सहकाया त एक बा ंध याची
सामूिहक इ छा आिण स ंयु य न आिण बिलदाना ार े यां या लोका ंसाठी आिण भावी
िपढीसाठी शा ंतता, वातं य आिण सम ृ ीचे आशीवा द सुरि त कर याची " हणून घोिषत
केले.
आिसयान चे संघटना मक व प
१) पररा म ं यांची प रषद – याला स लामसलत म ं ालय अस ेही हणतात . वषा तून
एकदा प रषद घ े याचा िनण य या प रषद ेकडून घेतला जातो . यात सद य द ेशां या सव
पररा म ं यांचा समाव ेश आह े.
२) थायी सिमती – पररा म ं यां या प रषद ेदर यान ही सिमती िविवध िवषया ंवर चचा
करते आिण ाद ेिशक सहकाय वाढिव यासाठी आव यक या स ूचना सादर करत े.
यात यजमान द ेशाचे पररा म ं ी आिण इतर सद य द ेशां या राजद ूतांचा समाव ेश
आहे. munotes.in
Page 88
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
88 ३) सिचवालय - शासक य सहकाया ची काम े पार पाड यासाठी १९७६ म ये
आिसया न या स ंघटना मक रचन ेत बदल कर यात आला आिण सिचवालय नावाची
नवीन प रषद जोडली ग ेली. याचे काया लय इ ंडोनेिशयाची राजधानी जकाता येथे आहे.
याचे नेतृ व सरिचटणीस करतात . याची िनय ु २ वषा साठी आह े. शासक य
कामकाजावर याच े पूण िनयं ण असत े. यािशवाय सिचवालयात य ुरो डायर े टर
आिण इतर कम चारीही आह ेत.
९.४ आिसयानच े काय
१९८० या दशका या अख ेरीस अम े रका आिण सोि हएत य ुिनयन या ं यातील शीतय ु
संप याम ुळे आिसयान द ेशांना या े ात अिधक राजक य वात ं य वापरता आल े आिण
१९९० या दशकात आिसयान ाद ेिशक यापार आिण स ुर े या म ुद् ांवर एक अ ग य
आवाज हण ून उदयास आला . उदाहरणाथ , आिसयानन े दि ण चीन सम ु ातील वाद
सोडिव यासाठी जाहीरनामा वीकारला , आिसयान ाद ेिशक म ंचाची थापना क न
ादेिशक स ुर ेवरील स ंवादाला चालना िदली आिण प ूव ितमोरमधील स ंघष
सोडिव यासाठी काम क ेले. १९९२ म ये सद या ंनी आिसयान म ु यापार े ाची
िनिम ती क न आ ंतर ाद ेिशक श ु क कमी क ेले आिण परद ेशी ग ुंतवणुक वरील िनब ध
िशिथल क ेले.
आंतररा ीय म ु स ेिगरी, मानवी ह क आिण लोकशाही म ू यां ती आिसयानची बा ंिधलक
दश िव यासाठी या या सद य द ेशांनी २००७ म ये आिसयान चाट रवर वा री क ेली.
सव १० सद य द ेशांनी याला मा यता िद यान ंतर िडस बर २००८ म ये ही सनद
अंमलात आली . इतर गो यित र आिसयान िशखर ब ैठकां या वार ंवारतेत वाढ क ेली
आिण मानवी ह का ंवर आिसयान आ ंतरसरकारी आयोगाची थापना क ेली. २००७ पासून
अध वािष क होणा या आिसयान िशखर ब ैठकांम ये सद य द ेशां या रा म ुखांना एक
आणल े जाते; पररा म ं यां या वािष क प रषदाही होतात . आिसयान िशखर ब ैठक दर यान
संघटने या कामकाजाच े िद दश न मंि तरीय प रषदा ं या यजमान द ेशाचे पररा म ं ी
आिण इतर द ेशां या राजद ूतांचा समाव ेश असल ेली थायी सिमती करत े. इंडोनेिशयातील
जकाता येथील थायी सिचवालयाच े मुख सरिचटणीस असतात याच े पद दर पाच
वषा नी बदलत े. सं थेत अथ , कृषी, उ ोग , यापार आिण वाहत ूक या ता ंि क सिम या ंसह
अनेक सिम या ंचा समाव ेश आह े.
आ न ेय आिशयाला शा ंततेचे े हण ून ठेव याची इ छा :
आ नेय आिशयात ून ि टीशा ंचा राजक य अ त आिण ि हएतनाममधील अम े रकना ंचे यु
यामुळे आ न ेय आिशयाई द ेशां या एका मत ेची कसोटी लागली . १९६८ म ये मलेिशया
आिण िसंगापूरमधून ि टीशा ंनी माघार घ े या या घोषण ेनंतर या दोन रा या ंनी ऑ ेिलया,
यूझीलंड आिण ि टन बरोबर एक नवीन करार क ेला. याच वष या ंनी आिसयानमधील
यां या भागीदारा ंना सामील क न आ न ेय आिशयाला शा ंतता, वातं य आिण तट थत ेचे
े घोिषत करावे असा ताव मा ंडला. आिसयान द ेशांसाठी ि हएतनाममधील
अमे रके या अपयशाचा सवा त ासदायक भाग हणज े िन सन या ंचे चीनशी असल ेले munotes.in
Page 89
आिसयान
89 संबंध. या चीन -अमे रका म ै ीमुळे चीनला अम े रकेने सोडून िदल े या आ न ेय आिशयात
भावी भ ूिमका बजाव याची स ंधी चीनला िदसली . या देशातील म ुख श ू सा यवादी
चीन आह े क , सा यवादी ि हएतनाम ह े ठरिवताना ही सम या अिधक ग ुंतागुंतीची झाली .
आिसयान सद या ंम ये मतभ ेद :
'आिसयान 'चे सद य अन ेक मुद् ांवर िवभागल े गेले होते. १९७० म ये संयु रा स ंघात
मलेिशया आिण िस ंगापूरने क य ुिन ट चीनला स ुर ा प रषद ेत थान द े या या बाज ूने
मतदान क ेले होते. िफिलपाई सन े या तावा या िवरोधात मतदान क ेले होते आिण
इंडोनेिशया आिण थायल ंडने अनुपि थत रािहल े होते. आिसयान या बह त ेक सद या ंना
सा यवादी राजवट अस ूनही ि हएतनामला आप या स ंघटनेत सामील कर याची अप े ा
होती, परंतु कंबोिडयावर आ मण क न ि हएतनाम आिसयान या म ूलभूत त वा ंपैक एक -
रा ीय साव भौम व आिण वात ं याचा आदर ह े त व पाळल े न हत े. सोि हएत
युिनयनबरोबरचा ि हएतनामचा करार हा आणखी एक अडथळा होता कारण आिसयान या
आणखी एका त वा ने आिसयान द ेशांनी म ुख श पास ून हणज े अमे रका आिण सोि हएत
युिनयनपास ून दूर राहाव े यावर भर िदला होता . थायल ंडसाठी हा प ेच सवा त ती होता .
थायल ंडला आप या आिसयान भागीदारा ंशी सम वय साध ून काम कर याची इ छा होती
परंतु ि हएतनामी आ मणाला िवरोध कर या साठी आिसयानकड े कोणत ेही ल करी
साम य नाही , हे याला चा ंगलेच ठाऊक होत े. चीन हा दीघ कालीन या े ासाठी म ु य
धोका होता आिण १९७९ म ये उ र ि हएतनामम य े चीनची घ ुसखोरी एक शा ंततेला
बाधा आणणारी घटना होती .
९.५ आिसयानच े मह व
जुलै १९९४ म ये झाल े या आिसयान या ब ैठक त शीतय ु ो र काळात जवळच े अंतग त
संबंध, यापक सद य व आिण ाद ेिशक स ुर ा यावर अिधक यापक भ ूिमका घ े याची
आव यकता मा ंडली ग ेली. याचीच प ुढील पायरी हणज े पुढील वष दि ण प ूव आिशया
अ व म ु े ाचा करार झाला . १९८० या दशका या उ राधा त आिण १९९० या
दशका या स ु वातीला आिसयानन े कंबोिडयातील यादवी य ु ात म य थी कर यात
मह वाची भ ूिमका बजावली . जानेवारी १९९२ म ये आिसयान सद या ंनी मु यापार े
थापन कर यास आिण १९९३ पासून सु झाल े या १५ वषा या कालावधी त िबगर -कृषी
व तूंवरील श ु क कमी कर यास सहमती दश िवली. आिसयान ाद ेिशक म ंच (एआरएफ ) हा
राजक य आिण स ुर ा स लामसलत आिण सहकाया साठी एक मह वप ूण बह प ीय म ंच
आहे. आिसयान सद य द ेशांना १९७६ या सौहाद आिण सहकाय कराराची (टीएसी )
काय प ती लाग ू क न म ै ीपूण वाटाघाट ार े वाद सोडिव याच े आवाहन क ेले जात े.
तथािप सद य रा े वादा ं या शा ंततापूण िनराकरणासाठी करारा या अट चा वापर
कर यास बा ंधील नाहीत . एखा ा रा यान े बळाचा वापर क े यास साम ूिहक स ुर ेची
कोणतीही यव था ग ृहीत धरली जात नाही . आिसयानन े बदल या जागितक यव थ ेशी
या कार े जुळवून घेतले आहे याच े ेय आिसयानला िदल े पािहज े. munotes.in
Page 90
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
90 ि हएतनाम य ु िशग ेला पोहोचल े असताना १९६७ म ये आिसयान गटाची थापना झाली .
आिसयानच े सद य िफिलपाइ स आिण थायल ंड हे सीटोअ ंतग त अम े रकेचे सहकारी होत े.
दो ही देशांना भीती होती क आप या द ेशात सा यवादाचा िव तार होईल . ि हएतनाम
यु ानंतर आिसयान सात यान े गती या मागा वर आह े, असे राजक य अ यासका ंचे मत
आहे. १९७६ या बाली िशखर प रषद ेने थािपत क ेलेले ादेिशक सहकाया चे नवे
आयाम सा य कर यासाठी आिसया नचे सद य द ेश आज सात यान े य न करत आह ेत.
दि ण प ूव आिशयाला म ु यापार े हण ून िवकिसत कर याच े य न स ंपु ात आल े
आहेत. आ नेय आिशयातील द ेशांम ये आिथ क, सामािजक , राजक य , सां कृितक आिण
तांि क सहकाया चे नवे आयाम थािपत करणारी ा देिशक यव था हण ून आिसयान
िवकिसत होत आह े. पण आज आिसयानसमोर अन ेक आ हान े आहेत. चीन या साम रक
साम या या वाढीम ुळे या या स ुर ेला धोका िनमा ण झाला आह े. अमे रका आिण जपानही
आिसयान या स ुर ा यव थ ेला आ हान द ेत आह ेत. आज आिसयान द ेशांकडे आिथ क
िवकासाऐवजी आिथ क मागासल ेपणाचा इितहास आह े. पुरेसे भांडवल आिण यश
नस याम ुळे आिथ क सहकाया चा वेग अितशय म ंदावतो आह े. सभासद द ेशांम येही मतभ ेद
आहेत. िवकिसत द ेशांवर या द ेशांचे अवल ंिब व सात यान े वाढत आह े. पाि मा य
सै याचेही या द ेशांम ये ल करी तळ आहेत. आ नेय आिशयाई द ेशां या अथ यव थ ेत
वारंवार चलन स ंकट य ेत अस यान े या या कामकाजावर िवपरीत प रणाम होत आह े.
९.६ आिसयान िशखर प रषद
आिसयान या क ृती आिण भ ूिमकेचे सव कष म ू यमापन क ेवळ या या िशखर प रषद ेत
घेतले या िनण यां या आधार ेच केले जाऊ शकत े. याची म ुख िशखर े अशी आह ेत.
१) बाली िशखर प रषद - फे ुवारी १९७६ म ये झाल े या प रषद ेत पर पर यापाराला
चालना द े या या धोरणावर भर द े यात आला . कमी अ न आिण ऊजा असल े या
देशांना जा त ऊजा श असल े या द ेशांकडून मदत क ेली जाईल , असे आ ासनही
दे यात आल े. प रषद ेत दोन म ुख कागदप ा ंवर वा या कर यात आ या . पिह या
द तऐवजाम य े सव सद य रा ा ं या वात ं याचा आिण साव भौम वाचा आदर करण े,
एकमेकां या अ ंतग त बाब म य े ह त ेप न कर याचा आदर करण े आिण पर पर
सहकाया या व पावर आधा र त त वा ं या आधार े पर पर वाद शा ंततेने सोडिवण े
यावर भर द े यात आला होता . सां कृितक, राजक य आिण ता ंि क सहकाया या
गरजेवर भर द े यात आला .
२) वालाल ंपूर िशखर प रषद - ऑग ट १९७७ म ये झाल े या या प रषद ेत सद य
देशांनी शा ंतता, वातं य आिण थ ैया चा देश हण ून आ न ेय आिशया या िवकासावर
भर िदला . या प रषद ेत िवकसनशील द ेशांचे िवकिसत द ेशांवर वाढत े अवल ंिब व
िचंताजनक मानल े गेले.
३) मिनला िशखर प रषद - १४ िडस बर १९८७ रोजी झाल े या या प रषद ेत
िफिलपाइ समधील अि वनो सरकारच े थैय , कंबोिडया सम या आिण आिसयान
रा ांचे इतर रा ा ंबरोबरच े सहकाय यावर िव त ृत चचा झाली . या प रषद ेत 'दि ण munotes.in
Page 91
आिसयान
91 पूव आिशया ' े ाला अ व म ु े हण ून िवकिसत कर यावर भर द े यात आला .
यामुळे ाधा य यापार कराराच े पालन आिण आिसयान े ाचा आिथ क श हण ून
िवकास होऊ शकला .
४) िसंगापूर िशखर प रषद - या प रषद ेत (१९९२ ) न या आ ंतररा ीय अथ यव थ े या
(एनआयईओ ) मागणीचा प ुन चार कर यात आला . आिसयानला म ु यापार े
हणून िवकिसत कर यावर आिण शा ंतता े हण ून घोिषत कर यावर ही भर द े यात
आला . संयु कर आरा खड्यावरही चचा झाली .
५) बँकॉक िशखर प रषद - िडस बर १९९५ म ये झाल े या या प रषद ेत २००३ पय त
आ नेय आिशयाला म ु यापार े बनिव याचा िनण य घे यात आला . बौि क
संपदेबाबतही करार झाला . यािशवाय आिसयान े ाला अ व स ज े
बनिव याबाबतही क रार कर यात आला .
६) हनोई िशखर प रषद - िडस बर १९९८ म ये हनोई (ि हएतनाम ) येथे झाल े या या
प रषद ेत २००३ पूव च या द ेशाचा म ु यापार े हण ून िवकास कर याचा िनण य
घे यात आला होता . हनोई क ृती आराखड ्यात ाद ेिशक आिथ क एका मता , यापार
उदारीकरण आ िण िव ीय सहकाय वाढिव या या उपाययोजनाही नम ूद के या आह ेत.
७) सेरी बेगवान िशखर प रषद - नो ह बर २००१ म ये झाल े या बड ेर सेरी बेगवान
( ुनेई) िशखर प रषद ेत भारताला आिसयानचा प ूण संवाद भागीदार बनिव यावर
एकमत झाल े. या चच त रिशया आिण चीनला भागीदार बनिव या वरही एकमत झाल े.
९.७ सारांश
आिसयान ही आ न ेय आिशयातील १० वतं देशांची राजक य व आिथ क संघटना आह े.
इंडोनेिशया, मलेिशया, िफिलपाई स , िसंगापूर आिण थायल ंड यांनी ८ ऑग ट १९६७
रोजी आिसयानची थापना क ेली. ते हापास ून ुनेई, बमा , कंबोिडया , लाओस आिण
ि हएतनाम म य े आिसयानचा िव तार झाला . यानंतर ुनेईचा सहा या द ेशात समाव ेश
कर यात आला . १९९५ म ये ि हएतनाम , १९९७ म ये लाओस आिण यानमार आिण
१९९९ म ये कंबोिडयाचा समाव ेश झाला . जगा या एक ूण भूभागाप ैक ३ ट के भूभाग
आिसयान द ेशांनी यापला आह े. जगातील एक ूण लोक सं ये या ८.८ ट के लोकस ं या
आिसयान द ेशांची आह े. सव आिसयान द ेशांना जर एक अथ यव था मानल े तर ती
जगातील सात या मा ंकाची मोठी अथ यव था आह े. ि हएतनाम य ु ानंतर आिसयान
सात यान े गती या मागा वर आह े. १९७६ या बाली िशखर प रषद ेने थािपत क ेलेले
ादेिशक सहकाया चे नवे आयाम सा य कर यासाठी आिसयानच े सद य द ेश आज
सात यान े य न करत आह ेत.
९.८
१) आिसयानची य ेय, उि ये व काय म यावर टीप िलहा .
२) आंतररा ीय राजकारणात आिसयानच े मह व अधोर ेिखत करा .
३) आिसयानच े काय व संघटन व प प करा . munotes.in
Page 92
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
92 ९.९ संदभ
१) हेज, सी.जे.एच. कंट पररी युरोप,१८७० -१९५५ , यूयॉक , मॅकिमलन .
२) टोरी रचड , जपान अँड द िड लइन ऑफ द व े ट, १८९४ - १९४३ , १९७९
यूयॉक शहर,
३) हेझेन चा स , मोडण युरोप िस स १७८९ , एस. चांद आिण क ं., १९९२ .
४) डेि हड एम .डी., लँडमा स इन व ड िह ी , िहमालय पि लिश ंग हाऊस , मुंबई,
१९९९ .
५) डॉ. युजीन िडसोझा , िह ी ऑफ एिशया , मनन काशन , मुंबई, २०१८ .
munotes.in
Page 93
93 १०
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ कोलंबो योजना
१०.३ दि ण -पूव आिशया करार स ंघटना (SEATO)
१०.४ नॉथ अटला ंिटक ीटी ऑग नायझ ेशन (नाटो)
१०.५ बाडुंग प रषद
१०.६ सा ा यवाद स ंपु ात
१०.७ सारांश
१०.८
१०.१० संदभ
१०.० उि े
१. दुस या महाय ु ानंतर या प र ि थतीचा आढावा घ ेणे.
२. ASEAN हणज े काय ह े जाणून घेणे.
३. SEATO ब ल मािहती घ ेणे.
४. नाटो करारास ंबंधी जाण ून घेणे.
५. शीतय ु ानंतर या प रि थतीचा आढावा घेणे.
१०.१ तावना
पूव आिण आ न ेय आिशयाम य े सा यवाद कसा पसरला . चीन, उ र को रया आिण उ र
ि हएतनामम य े क य ुिन ट राजवटीची थापना झाली आिण क य ुिन ट प ा ंनी द ेशातील
इतर द ेशांम ये थान िमळवण े सु च ठ ेवले. अमे रका आिण ि टनसारख े पा ा य
लोकशाही द ेश आिशयातील इतर द ेशांम येही सा यवादाचा सार सहन क शकत
नाहीत . यासाठी या ंनी कोल ंबो योजना आिण दि ण -पूव करार स ंघटना तयार क ेली. munotes.in
Page 94
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
94 आिशया या आध ुिनक इितहासात या दो ही गो ना ख ूप मह व आह े, हणून या ंचा
अ यास करण े आव यक आह े.
१०.२ कोलंबो योजना
कोलंबो योजन ेचे पूण नाव ल ॅन फॉर को -ऑपर ेिट ह इकॉनॉिमक ड े हलपम ट इन दि ण
आिण दि ण -पूव आिशया आह े. ही योजना कोल ंबोम य े तयार कर यात आली होती ,
हणूनच याला कोल ंबो ल ॅन अस ेही हणतात . दि ण आिण दि ण -पूव आिशयातील
िविवध द ेशां या आिथ क िवकासासाठी एकि तपण े य न क े यािशवाय सा यवादापास ून
यांचे संर ण करण े श य होणार नाही , हा िवचार या योजन ेचा आधार आह े. यांनी या ं या
आिथ क गतीसाठी स ु यवि थत योजन ेनुसार काम क ेले पािहज े आिण या कामात ीम ंत
आिण गत द ेशांनी या ंना मदत केली पािहज े. हा िवचार समोर ठ ेवून जान ेवारी १९५०
म ये ि िटश कॉमनव े थ अ ंतग त देशांचे ितिनधी कोल ंबो येथे एक आल े आिण या ंनी
मागासल े या आिशयाई द ेशां या आिथ क गतीसाठी पर पर म दतीची योजना तयार क ेली.
जानेवारी, १९५० या या ब ैठक त खालील द ेशांचे ितिनधी उपि थत होत े- ऑ ेिलया,
कॅनडा, िसलोन , भारत, यूझीलंड, ेट ि टन , िसंगापूर, नॉद न बोिनयो आिण सारवाक . हे
सव देश याव ेळी ि िटश कॉमनव े थ अ ंतग त होत े. हा िवचारही स ु वातीपास ूनच होता . या
पर पर सहा याची या ी क ेवळ ि टीश कॉमनव े थम य े समािव असल े या द ेशांपुरती
मया िदत राहणार नाही , तर दि ण आिण दि ण -पूव आिशयातील इतर द ेश आिण आिशया
देशात या ंचे िहतस ंबंध अि त वात आह ेत अशा कोण याही पा ा य द ेशांचा समाव ेश अस ू
शकतो . सवा ना यात सहभागी होता य ेईल. नंतर खालील इतर द ेशदेखील या योजन ेत
सामील झाल े – चामा , कंबोिडया , इंडोनेिशया, जपान , लाओस , नेपाळ, पािक तान ,
िफलीिप स , थायल ंड, दि ण ि हएतनाम आिण य ुनायटेड ट ेट्स ऑफ अम े रका.
आिशयातील दि ण ेकडील , दि ण -पूव आिण प ूव कडील द ेश, याम य े अ ाप सा यवादी
राजवट थािपत झाल ेली नाही, जवळजवळ सव च कोल ंबो योजन ेत समािव आह ेत. ेट
ि टन, कॅनडा आिण अम े रका या ं या सहभागाम ुळे, या आिशयाई द ेशांना या ं या आिथ क
िवकासासाठी तीन अ य ंत सम ृ आिण गत रा ांचे सहकाय देखील िमळत े.
कोलंबो मैदानात समािव असल े या सव रा ां या ितिनध ची एक प रषद आयोिजत
केली जात े, याच े मु य काया लय कोल ंबोम य े आहे. िविवध रा ांनी या ं या आिथ क
आिण ता ंि क िवकासासाठी तयार क ेले या योजना , ही प रषद िवचार करत े आिण या
योजना ं या यश वीत ेसाठी इतर द ेश कोण या कार े मदत क शकतात ह े ठरवत े. ही मदत
दोन कार े िदली जात े, पैशा ार े आिण ह तकल ेतील त . आिशयातील मागासल ेले देश
ीमंत रा ांकडून आिथ क मदत घ ेत यािशवाय या ं या योजना यश वी क शकत
नाहीत . सामा यतः , कोलंबो योजन ेत सामील असल ेली रा य े (कॅनडा, अमे रका,
ऑ ेिलया आिण ेट ि टन इ .), िजथे धावपट ू या योजना ंसाठी या ं या वत : या प ैशाने
मदत करतात , यांना जागितक ब ँकेसार या आ ंतररा ीय िव ीय स ं थां ारे आिथ क
सहा य द ेखील िदल े जाते. याच माण े, ह तकला -त ां या मदतीिशवाय , मागासल ेले देश
यांची ता ंि क गती क शकत नाहीत . नवीन कारखा या ं या थापन ेसाठी अिभय ंते
आिण रसायनशा आव यक आह ेत, जे या मागासल े या द ेशांम ये पुरेशा स ं येने
उपल ध नाहीत . यांना कोल ंबो िवमानान े दे याची यव थाही कर यात आली आह े. munotes.in
Page 95
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
95 न ांवर धरण े बांधणे, िसंचनासाठी कालव े बांधणे, वीज कारखान े सु करण े, दलदल व
ओसाड द ेश शेतीयो य बनवण े, पोलाद , िसम टचे नवे कारखान े उघडण े इ यादी काम े
केवळ त च क शकतात . हे िवश ेष गत पा ा य द ेशांम ये च ांग या स ं येने
अि त वात आह ेत. यांना िमळव यासाठी कोल ंबोनेही मदत क ेली आह े. या िवमा ना या
अंतग त भारताला परद ेशातून िमळाल े या मदतीव न या िवमानाची काय णाली आिण
उपयु ता चा ंग या कार े समज ू शकत े. १९५० ते १९५७ या सात वषा त कोल ंबो
योजन ेअंतग त भारताला ५५,४५,००,००० पया ंची मदत द े यात आली , यापैक
२५,१८,०६,००० पये पिह या प ंचवािष क योजन ेत खच कर यात आल े आिण उव रत
पये वापर यात आल े ते दुस या प ंचवािष क योजन े या कालावधीत . ही मदत रोख
व पात िदली ग ेली नाही , तर ती अिधकतर य ं साम ी आिण इतर उपकरणा ं या
व पात िदली ग ेली. तंगभ ा क प आिण रायग ुंडम क पासाठी लागणारी यं साम ी
ऑ ेिलयात ून आली होती आिण मयूर ी क पासाठी क ॅनडात ून ेट ि टनन े कोल ंबो
योजन ेअंतग त भारता या स ंशोधन योगशाळा ंसाठी मो ठया माणात उपकरण े उपल ध
क न िदली होती . १९५७ पय त या योजन तग त या कारािगरा ंना भारतात पाठव यात
आले यांची स ं या १३० होती, यापैक ८६ एकट्या ि टनमधील होत े. मागासल े या
आिशयाई द ेशांतील त णा ंना ह तकल ेशी स ंबंिधत िश णासाठी पाठव याची यव थाही
कोलंबो िवमाना ार े कर यात आली आह े, जेणेक न त ेथून उ च िश ण घ ेत यान ंतर
यांना या ं याच द ेशात काम करता य ेईल. अशा कार े १९५७ पय त परद ेशात पाठवल े या
भारतीया ंची स ं या होती , यापैक ४५२ ि टनम य े, २३८ ऑ ेिलयात आिण २१०
कॅनडात पाठव यात आल े. १९५० नंतर मोरा ंची ही स ं या आणखी वाढली आह े.
भारता माण ेच पािक तान , मलाया , इंडोनेिशया इ यादी द ेशांनाही कोल ंबो योजन ेअंतग त
मोठी मदत द े यात आली आह े.
भारताला क ेवळ इतर द ेशांकडूनच मदत िमळत नाही . आता तो अशा ि थतीत आला आह े
क तो इतर द ेशांनाही मदत क शकतो . नेपाळन े १९५६ म ये आपली पिहली प ंचवािष क
योजना तयार क ेली, याचा एक ूण खच ३३ कोटी पय े िनि त कर यात आला . यासाठी
भारतान े १० कोटी पय े खच कर याच े मा य क ेले होते. हा पैसा ाम ु यान े र त े
बांधणीवर खच झाला . भारत आिण न ेपाळ दर यानचा र ता , याला ि भ ुवन राजपथ
हणतात , तो भारतान े वखचा ने मदत हण ून बांधला होता . भारतान े इतर र या ं या
बांधकामातही हातभा र लावला आह े आिण भारत सरकारन े नेपाळम य े वीज िनिम तीसाठी
धरणे, कालव े बांध यात आिण कारखान े सु कर यातही सहभाग घ ेतला आह े. हे सव काम
कोलंबो योजन ेअंतग तच कर यात आल े आ हे. िनःसंशयपण े, कोलंबो ल ॅन ही एक अशी
सं था आह े या ार े आिशयातील िविवध रा य े पर प र सहा यान े एकम ेकां या गतीत
सहकाय करत आह ेत.
स या , खालील रा य े या स ंघटनेचे सद य आह ेत - अफगािण तान , ऑ ेिलया, भूतान,
बमा , कंबोिडया , ीलंका, िसलोन , भारत, इंडोनेिशया, इराण, जपान , दि ण को रया ,
लाओस , मलेिशया, मालदीव ब ेटे, नेपाळ, यूझीलंड, पािक तान , िफलीिप स , िसंगापूर,
थायल ंड, ेट ि टन , अमे रका आिण दि ण ि हएतनाम . पूव , दि ण आिण दि ण -पूव
आिशयातील त े सव देश या स ंघटनेत सामील झाल े आहेत, यांनी सा यवादी यव था
वीकारली नाही . अमे रका, ि टन, ऑ ेिलया आिण क ॅनडा या ंसार या गत आिण munotes.in
Page 96
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
96 समृ देशां या सहभागाम ुळे आिशयातील मागासल े या द ेशांना या ं याकड ून मदत िमळण े
सोपे झाल े आहे. या योजन तग त गत द ेशांकडून िकती आिथ क सहा य िदल े जाते याचा
अंदाज याव न लावता य ेईल क , १९६७ -६८ या एका वषा त कोल ंबो योजन े या अ ंतग त
ऑ ेिलया, कॅनडा, ि टन, जपान , यूझीलंड यांनी िदल ेली र कम आिण US $ २८०
दशल होत े. जगा या आिथ क गतीशी स ंबंिधत असल े या कोल ंबो योजन े या स लागार
सिमती या ब ैठकांम ये अशा अन ेक आ ंतररा ीय स ं थांचे ितिनधीही उपि थत असतात .
यापैक एिशयन ड े हलपम ट बँक, इंटरनॅशनल ब ँक फॉर क शन अ ँड डे हलपम ट आिण
इकॉनॉिमक किमशन फॉर आिशया आिण स ुदूर पूव हे उ ल ेखनीय आह ेत. कोलंबो
योजन े या चच या स ंपका त आ यान े, या स ं थांना आिशयातील मागासल े या द ेशां या
गरजा समज ून घे याची स ंधी िमळत े आिण त े यासाठी ठोस क ृती क शकतात .
आिथ क मदतीसोबतच को -लॅ बो योजन तग त आिशयातील मागासल े या द ेशांम ये
ह तकला , िव ान आिण उ ोग े ातील त पाठवल े जातात आिण या द ेशांतील
त णा ंना ह तकला , उ ोग इ याद च े िश ण द े याचाही य न क ेला जातो . १९५१ ते
१९५९ पय त कोलंबो योजन तग त आिशयातील मागासल े या द ेशांम ये पाठवल े या गत
देशांतील त ा ंची सं या स ुमारे ८,००० होती आिण १९६७ म ये या द ेशांम ये १२६२
त काय रत होत े.
१०.३ दि ण -पूव आिशया करार स ंघटना (SEATO)
सा यवादाचा सार था ंबव यासाठी आिण दि ण -पूव आिशयाला या या भावापास ून
वाचव यासाठी , एक स ंघटना थापन क ेली गेली आह े, याला दि ण -पूव आिशया करार
संघटना हणतात . थोड यात , SEATO असेही हणतात . दुस या महाय ु ापूव अशा
संघटनेची गरज न हती . यावेळी भारत , देश, ीलंका, मलाया इ यादी द ेश ि िटश
सा ा या या ता यात होत े आिण िस ंगापूर आिण हा ँगकाँग ही ि िटश नौदलाची म ु य क े
होती. इंडोनेिशया हॉल ंड या अधीन होता , आिण इ ंडोचीनच े िविवध द ेश, ा स या
दि ण -पूव आिशयातील जवळजवळ सव देश िविवध पा ा य रा ां या अधीन होत े. ते हा
सा यवाद रिशयाप ुरता मया िदत होता . परंतु महाय ु स ंप यान ंतर लग ेचच, चीनम य े
क युिन ट राजवट थािपत झाली (१९४६ ), आिण उ र को रया द ेखील सा यवादी या
हातात ग ेला (१९५० -५३). याच व ेळी डॉ . हो-ची-िम ह या ं या न ेतृ वाखाली
ि हएतनामम य े क य ुिन टा ंनी संघष सु केला आिण या द ेशा या उ र भागात क य ुिन ट
सरकार थापन झाल े. दि ण -पूव आिशयातील इतर द ेशांम येही क य ुिन ट प ा ंना गती
िमळू लागली . या ि थतीत पाि मा य लोकशाही रा ां या ल ात आल े क , या द ेशातील
िविवध रा ांना क य ुिन ट भावापास ून वाचव यासाठी , अशी स ंघटना िनमा ण केली
पािहज े, जी सा यवादा या सारापास ून एकि तपण े वतःच े संर ण क शक ेल. या
देशातील द ेशांना महाय ु ानंतर या काही वषा त पा ा य सा ा यवादापास ून वात ं य
िमळाल े होते, परंतु यां याकड े एकटयाने वतःचा बचाव कर याची ताकद न हती . या
सवा म ये क य ुिन ट प अि त वात होत े आिण त े िचनी क य ुिन ट सरकार या मदतीवर
अवल ंबून होत े. को रयन ग ृहयु ात चीन या वय ंसेवक स ै याने उ र को रयाला मदत क ेली
आिण ि हएतनाममधील हो -ची-िम ह या सरकारला क य ुिन ट चीनन े मदत क ेली. या
प रि थतीत , ेट ि टन आिण अम े रका या ंसारख े सा यवादी िवरोधी द ेश अशा यव थ ेची munotes.in
Page 97
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
97 वाट पाहतील , याचा उ ेश दि ण -पूव आिशयातील इतर द ेशांम ये सा यवादाचा सार
रोखण े हा अस ेल.
युरोपमधील सा यवादाचा सार रोख यासाठी याव ेळेपय त 'उ र अटला ंिटक ीटी
ऑग नायझ ेशन' (NATO) चे आयोजन कर यात आल े होते (१९४९ ), याम य े कॅनडा,
डे माक , बेि जयम , ा स , आइसल ँड, इटली , ल झ बग , हॉलंड, पोतु गाल, ेट ि टन .
आिण य ुनायटेड ट ेट्स सु वातीला सामील झाल े आिण न ंतर ीस , तुक आिण पि म
जम नी देखील सद य झाल े. युरोप आिण पि म ेतील सा यवादाचा सार था ंबवणे हा या
संघटनेचा उ ेश होता . यात सामील असल े या रा ांनी पर पर असा करार क ेला होता क
जर रिशया आिण प ूव युरोपातील इतर सा यवादी रा ांनी पि म ेचा उ पणा वाढव याचा
य न क ेला तर त े यांना एकि तपण े सामोर े जातील . को रया आिण ि हएतनाम या घटना
ल ात घ ेऊन, १९५३ म ये, ि िटश प ंत धान चिच ल यांनी अम े रकेला ताव िदला क
दि ण -पूव आिशया या द ेशात नाटो सारखी स ंघटना थापन क ेली जावी , जेणेक न या
देशातील रा ांना वाचवता य ेईल, सा यवा दापासून. यावेळी अम े रकेचे रा ा य
आयझ ेनहॉवर होते. सु वातीला या ंनी या क पन ेब ल फारसा उ साह दाखवला नाही .
याचे कारण या द ेशातील अन ेक रा य े अजूनही ि टन आिण ा स या ता यात होती .
मलाया अ ाप वत ं झाल े न हते आिण इ ंडोचीन या द ेशांवर अज ूनही ा सच े वच व
होते. या देशांत अज ूनही वात ं याचा लढा स ु च होता . या ि थतीत आिशयातील द ेश
नाटोसार या न या स ंघटनेला पा ा य सा ा यवादाला कायम व पी ठ ेव याच े साधन
मानतील आिण याला पािठ ंबा द ेणार नाहीत , अशी भीती अम े रकेला होती . पण
डॉ. हो-ची-िम ह नावा या उदयाम ुळे अमे रकेचे मत बदलल े. १९५४ या स ु वातीस , उ र
ि हएतनाम प ूण पणे क युिन टा ं या ता यात ग ेले आिण या रा ाची वत ं स ाही िजिन हा
प रषद ेने मा य क ेली. ा सला या देशावर आपल े व च व िटकव ून ठेवणे आता श य
न हत े. या ि थतीत दि ण -पूव आिशयातील इतर द ेशांना सा यवादा या भावापास ून
वाचव याचा हाच एकम ेव माग आह े, असे अमे रके या ल ात आल े क , या द ेशातही
नाटोसारखी नवी स ंघटना िनमा ण झाली पािहज े. एि ल १९५४ म ये अमे रकेचे पररा
सिचव ड्युलेस लंडनला ग ेले आिण या ंनी चिच ल या ं याशी चचा केली. प रणामी ,
िफलीपीन ब ेटां या सवा त बाह ेरील शहर बाग ुइओ य ेथे एक प रषद (स ट बर ६, १९५४ )
आयोिजत कर यात आली होती , याम य े कोल ंबो योजन ेत सहभागी असल े या सव
देशांना आ मंि त कर यात आल े होते. परंतु द ेश, इंडोनेिशया, भारत आिण ीलंका
इ यादी द ेशांनी ह े आम ं ण वीकारल े नाही . या प रषद ेत सहभागी झाल ेली रा य े
पुढील माण े होती – ऑ ेिलया, ा स , यूझीलंड, पािक तान , िफलीिप स , थायल ंड,
अमे रका आिण ि टन . भारत, देश इ यादी द ेशांनी प रषद ेत सामील हो यास नकार
दे याचे कारण हणज े यांना आ ंतररा ीय गटा ंम ये तट थत ेचे धोरण आवडल े. याआधी
कधीतरी भारत , चीन इ यादी द ेशांनी पंचशील त वा ंचा वीकार क ेला होता , या ार े यांनी
एकमेकां या सीमा ंचा आदर , अंतग त कारभारात ह त ेप न करण े आिण सहअि त व ह े
धोरण मा ंडले होते. ि टीश पररा सिचव एडन या ं या आम ं णाला ितसाद द ेताना प ंिडत
नेह ंनी िलिहल े क , दि ण -पूव आिशयासाठी वत ं संघटना थापन कर याप ूव चीन
पंचशील त वा ंचे पालन कस े करतो ह े पािहल े पािहज े. सहअि त वाच े जे त व या ंनी
पंचशीला ंतग त वीकारल े आहे, ते इतरा ं या अ ंतग त बाब म य े ढवळाढवळ करणार नाही , munotes.in
Page 98
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
98 अशी अप े ा केली पािहज े. SEATO सार या गटा ंमुळे दि ण -पूव आिशयातील शा ंतता
आिण स ु यव था राख यास मदत होणार नाही , उलट गटबाजीची व ृ ी वाढ ेल, जी
शांततेसाठी उपय ु हो याऐवजी घातक ठर ेल. भारत तट थत ेचे धोरण अवल ंबतो आिण
क युिन ट द ेशांसोबत म ंि तरीय स ंबंधांनाही अन ुकूल करतो . बमा , इंडोनेिशया आदी
आिशयाई द ेशांनीही याच िवचारधार ेला अन ुस न बािगयो प रषद ेत सहभागी होण े यो य
मानल े नाही.
८ स ट बर १९५४ रोजी, बा रओ प रषद ेत सहभागी झाल े या आठ रा ांनी पर पर
सहा य आिण साम ूिहक स ुर े या उ ेशाने एक करार क ेला, याचा प रणाम हण ून दि ण -
पूव आिशया करार स ंघटना थापन झाली . या करारा या तावन ेत, संयु रा ा ं या
त वांवर - शांतता, वातं य, लोकशाही , य वात ं य आिण काय ाच े रा य यावर ठाम
िव ास य करताना , पुढील प र छ ेदांम ये असे ठरिव यात आल े क ,
(१) आंतररा ीय िववादा ंचे िनराकरण कर यात याव े. हे िनराकरण शांततापूण मागा ने केले
जावे आिण यासाठी कोण याही प रि थतीत बळाचा वापर क नय े.
(२) सव रा य े वरा य स ं थां या ि थरत ेसाठी, आिथ क िवकासासाठी आिण
समाजक याणा या वाढीसाठी एकम ेकांना सहकाय आिण मदत करतील .
(३) सव रा य े या कराराम य े समािव असल े या कोण याही रा ांिव सश
आ मणाची घटना िक ंवा याचा नाश ह े वत:साठी धो याची ि थती मानतील आिण
या या ितब ंधासाठी यो य ती कारवाई कर यास तयार असतील . परंतु अशी
कोणतीही क ृती केवळ त े हाच क ेली जाईल ज े हा िवरोधाभासी रा ाचे सरकार अस े
कर यास सा ंगेल िकंवा अशा क ृतीस सहमती दश वेल.
(४) या करारा या अ ंमलबजावणी साठी एक काय कारी सिचवालय अस ेल आिण
कायम व पी ल करी िनयोजन कम चारी ( थायी ल करी योजना ). आयोिजत क ेले
जावे, याम य े सव रा ांचे ितिनधी घ ेतले जावे.
(५) हा करार अिनि त काळासाठी आह े, परंतु यात समािव असल ेले कोणत ेही रा य
नोटीस द ेऊन यापास ून वेगळे करता य ेईल.
या करारान ुसार, दि ण -पूव आिशया करार स ंघटनेत ल करी आिण नागरी अस े दोन िवभाग
आहेत. कायम व पी ल करी िनयोजन कम चा या ंम ये, जागांम ये समािव असल े या सव
रा ांमधून ल करी अिधकारी घ ेतले जातात आिण या ं या स ै याचे संयु सराव द ेखील
वेळोवेळी आयोिजत क ेले जातात , जेणेक न या ं या जमीन , जल आिण हवाई दला ंम ये
सहकाय थािपत क ेले जाऊ शकत े. SEATO या नागरी िवभागात , जेथे क ीय काय कारी
सिचवालय आह े, शासक य , सां कृितक आिण स ंशोधन -संबंिधत बाब म य े पर पर
सहकाया या उ ेशाने इतर अन ेक सं था द ेखील थापन कर यात आ या आह ेत. दि ण
पूव आिशयातील द ेशांचे सा यवादापास ून संर ण करण े हा आसना ंचा मु य उ ेश आह े.
यामुळेच अम े रके या वतीन े या कराराचा ह ेतू प करताना अस े हटल े होते क , या
करारात िज थे सश आ मणाचा उ ल ेख आह े आिण याची अप े ा आह े, ितथे केवळ
सा यवादी द ेशांची आ मकता अिभ ेत आह े, इतर द ेशांची आ मकता अिभ ेत नाही . munotes.in
Page 99
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
99 दि ण -पूव आिशयातील कोण याही द ेशावर ह ला झा यास अम े रका या द ेशाला त े हाच
मदत कर ेल, जे हा त े आ मण क य ुिन ट रा ाने केले असेल. हेच कारण आह े क , चीनच े
पंत धान चौ-एन-लाय या ंनी या करारावर कडाड ून टीका क ेली होती आिण प ंिडत
नेह ंनीही यािवरोधात आवाज उठवला होता . यांनी याला स ंयु रा ा ं या सनद े या
िवरोधात हटल े आिण त े हणाल े क जगात शा ंतता था िपत हो याऐवजी आ ंतररा ीय
तणाव वाढ ेल. पण SEATO या मा यमात ून अम े रकेने दि ण -पूव आिशया या द ेशात
अशी य ुती िनमा ण केली आह े, याचा वापर सा यवादा या िवरोधात क ेला जाणार आह े. या
िसटोचे मु य काया लय ब ँकॉक (थायल ंड) येथे आहे.
१०.४ नॉथ अटलांिटक ीटी ऑग नायझ ेशन (नाटो)
जगातील २९ देशांचा सहभाग असल ेली एक ल करी स ंघटना आह े. नाटोची थापना ४
एि ल १९४९ रोजी १२ रा ांनी केली. नाटोच े मु यालय ब ेि जयमची राजधानी ुसे स
येथे आहे. इ.स. २०१७ म ये म टेने ो हा देश नाटो म ये सहभागी होऊन नाटोची सद य
सं या २९ झाली. यानंतर २०२० म ये उ र म ॅिसडोिनया या व ेशाने ही स ं या ३०
झाली. इ टोिनया , लाटिवया , िलथुआिनया , पोलंड, झेक जास ाक लो ह ेिनया व ह ंगेरी
हे देश नवीन सद य आह ेत.
नॉथ अटला ंिटक ीटी ऑग नायझ ेशन (NATO), याला नॉथ अटला ंिटक अ लाय स
देखील हणतात , युरोिपयन द ेश, २ उ र अम े रकन द ेश आिण १ यां यातील
आंतरसरकारी ल करी य ुती आह े. युरेिशयन देश सं था ४ एि ल १९४९ रोजी वा री
केले या उ र अटला ंिटक कराराची अ ंमलबजावणी करत े.
नाटो एक साम ूिहक स ुर ा णाली तयार करत े, या ार े याचे वत ं सद य द ेश
कोण याही बा प ा या ह याला य ु र द े यासाठी पर पर स ंर णास सहमती द ेतात.
नाटोच े मु यालय ुसे स, बेि जयम य ेथे आहे, तर अला ईड कमा ंड ऑपर ेश सच े (ACO )
मु यालय ब ेि जयम या जवळ आह े.
थापन ेपासून नवीन सद य रा ा ं या वेशामुळे युती मूळ १२ देशांव न ३० पय त वाढली
आहे. २७ माच २०२० रोजी नाटो म ये जोडल े जाणार े सवा त अलीकडील सद य रा
उ र म ॅसेडोिनया होत े. नाटो स या बोिखया आिण हज गोिवना , जोिज या आिण य ु ेन
इ छुक सद य हण ून नाटो या शा ंतता काय मात अित र २० देश सहभागी होतात ,
१५ इतर द ेश सं थागत स ंवाद काय मात सहभागी होतात .
४ माच १९४७ रोजी ा स आिण य ुनायटेड िकं डम या ंनी दुस-या महाय ु ानंतर जम नी
िकंवा सोि हएत य ुिनयनकड ून संभा य ह ला झा यास य ुती आिण पर पर मदतीचा करार
हणून डंकक या तहावर वा री क ेली. १९४८ म ये, या युतीचा िव तार क न बेनेलु स
देशांचा समाव ेश कर यात आला , वे टन युिनयन या पात , याला ुसे स ीटी
ऑग नायझ ेशन (BTO) हणूनही स ंबोधल े जात े, ुसे स या तहान े थापन क ेले. नवीन
ल करी य ुतीसाठी बोलणी झाली , याम य े उ र अम े रकादेखील सामील होऊ शकत े,
प रणामी ४ एि ल १९४९ रोजी व े टन युिनयन या सद य रा ा ंनी तस ेच युनायटेड munotes.in
Page 100
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
100 टेट्स, कॅनडा, पोतु गाल, इटली , नॉव , डे माक आिण उ र अटला ंिटक करारावर वा री
केली.
पि म जम नी १९५५ म ये नाटो म ये सामील झाल े, यामुळे शीतय ु ा या काळात
ित पध वॉसॉ कराराची िनिम ती झाली . एकाि मक ल करी स ंरचने ारे, को रयन य ु ाने
याची अ ंमलबजावणी कर यासाठी नाटोची थापना कर ेपय त उ र अटला ंिटक करार
मोठया माणात िनि य होता : याम य े १९५१ म ये सव च म ु यालय सहयोगी श
युरोप (शेप) ची थापना समािव होती , याने वे टन युिनयन या स ै याचा अवल ंब केला.
STANAGs आिण ि प ीय SOFAs सह स ंरचना आिण योजना . १९५२ म ये, नाटोचे
सरिचटणीस ह े पद स ंघटनेचे मुख नागरीक हण ून थािपत कर यात आल े. या व ष
नाटोच े पिहल े मोठे सागरी सराव , मेन ेस यायाम आिण ीस आिण त ुक तानचा स ंघटनेत
वेश देखील झाला . लंडन आिण प ॅ रस प रषदा ंनंतर, पि म जम नीला ल करी रीतीन े पु हा
सश हो याची परवानगी द े यात आली , कारण त े मे १९५५ म ये नाटोम य े सामील
झाले, जे सोि हएत -वच व असल े या वॉ स करारा या िनिम तीम य े एक म ुख घटक होत े,
याने दोन िवरोधी बाज ूंचे वण न केले.
१९६१ म ये बिल न या िभ ंती या इमारतीन े शीतय ु ा या तणावात एक उ ंची िच हा ंिकत
केली, जे हा ४००,००० यूएस स ै य य ुरोपम य े तैनात होत े. संभा य सोि हएत
आ मणािव नाटो स ंर णा या िव ासाह तेब ल श ंकांसह य ुरोिपयन रा य े आिण
युनायटेड टेट्स यां यातील स ंबंधां या मजब ूतीब ल श ंका-कुशंकांनी वत ं च आि वक
ितबंधक श िवकिसत क ेली आिण माघार घ ेतली. १९६६ म ये नाटो या ल करी
संरचनेतून ा सच े. १९८२ म ये, न यान े लोकशाही असल ेला प ेन युतीम य े सामील
झाला.
युरोपमधील १९८९ या ा ंतीमुळे नाटोचा उ ेश, व प , काय आिण या ख ंडावरील ल
क ि त कर याच े धोरणा मक प ुनमू यांकन झाल े. ऑ टोबर १९९० म ये, पूव जम नी
फेडरल रपि लक ऑफ जम नी आिण य ुतीचा भाग बनला आिण नो ह बर १९९० म ये,
युतीने सोि हएत य ुिनयनसह प ॅ रसम य े युरोपमधील पार ंपा रक सश दला ंवर (CFE)
करारावर वा री क ेली. याने संपूण खंडात िविश ल करी कपात अिनवाय केली, जी
फे ुवारी १९९१ म ये वॉसा करारा या पतनान ंतर आिण िडस बरम य े सोि हएत
युिनयन या िवघटनान ंतर चाल ू रािहली , याने नाटोच े वा तिवक म ु य श ू काढून टाकल े.
यामुळे युरोपमधील ल करी खच आिण उपकरण े कमी हो यास स ु वात झाली . CFE
करारान े वा री करणा या ंना पुढील सोळा वषा त पार ंपा रक श ा ांचे ५२,००० तुकडे
काढून टाक याची परवानगी िदली आिण १९९० ते २०१५ पय त NATO या य ुरोिपयन
सद या ं ारे ल करी खचा त २८% घट होऊ िदली . िन या -काचे या िखड या असल े या
व इमारती या समोर गवता या लॉनम य े िभंतीचे दोन उ ंच का ँ ट िवभाग . १९८९
मधील बिल न िभंती या पडझडीन े युरोपमधील नाटो या भ ूिमकेला एक मह वप ूण वळण
िदले आिण िभ ंतीचा एक भाग आता नाटो म ु यालयाबाह ेर दिश त केला गेला आह े. १९९०
या दशकात , सं थेने राजक य आिण मानवतावादी प रि थत म य े आप या
ि याकलापा ंचा िव तार क ेला या ंना पूव नाटोची िच ंता न हती . युगो लाि हया या
िवभाजनादर यान , सं थेने १९९२ ते १९९५ पय त बोि नयाम य े आिण न ंतर १९९९ munotes.in
Page 101
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
101 म ये युगो लाि हयाम य े पिहला ल करी ह त ेप केला. या स ंघषा नी शीतय ु ानंतर या
मोठया ल करी प ुनर चनेला चालना िदली . नाटोची ल करी रचना कमी कर यात आली
आिण प ुनग िठत कर यात आली , मु यालय अलायड कमा ंड युरोप र ॅिपड रअ ॅ शन कॉ स
सार या नवीन स ै याने थापन क ेले. युरोपमधील ल करी स ंतुलनावर सोि हएत
युिनयन या स ंकुिचतत ेमुळे घडल ेले बदल CFE कराराम ुळे १९९९ या इ त ंबूल िशखर
प रषद ेत वा री केले या य ुरोपातील अन ुकूल पार ंपा रक सश दला ंना मा यता द े यात
आली .
राजक य ्या, सं थेने नवीन वाय म य आिण प ूव युरोपीय रा ा ंशी चा ंगले
संबंध थािपत क ेले आिण शीतय ु ानंतर या काळात नाटो आिण या या श ेजारी
यां यातील ाद ेिशक सहका या साठी राज क य मंचांची थापना क ेली ग ेली, याम य े
शांततेसाठी भागीदारी आिण भ ूम य स ंवाद उप माचा समाव ेश आह े. १९९४ , १९९७
म ये युरो-अटला ंिटक भागीदारी प रषद आिण १९९८ म ये नाटो-रिशया थायी स ंयु
प रषद . १९९९ या वॉिश ं टन िशखर प रषद ेत, हंगेरी, पोलंड आ िण झ ेक जास ाक
अिधक ृतपणे नाटोम ये सामील झाल े आिण स ं थेने सद य वासाठी नवीन माग दश क त व े
देखील जारी क ेली. "सद य व क ृती योजना ". या योजना नवीन य ुती सद या ं या
जोड यावर िनय ं ण ठ ेवतात: ब गे रया, ए टोिनया , लाटिवया , िलथुआिनया , रोमािनया ,
लो हा िकया आिण लो ह ेिनया २००४ म ये, अ बेिनया आिण ोएिशया २००९ म ये,
मॉ टेने ो २०१७ म ये आिण उ र म ॅसेडोिनया २०२० म ये. २००७ म ये ा सच े
रा ा य िनकोलस साक झी यां या िनवडीम ुळे ा स या ल करी ि थतीत मोठी
सुधारणा झाली , ४ एि ल २००९ रोजी प ूण सद य वाकड े परत आ यान े, याम य े
वतं आि वक ितब ंध राख ून ा सन े नाटो ल करी कमा ंड चरम य े पु हा सामील
झाले.
उ र अटला ंिटक कराराचा अन ु छेद 5, याम य े सद य रा ा ंनी सश ह या या
अधीन असल े या कोण याही सद य रा ा या मदतीसाठी य ेणे आव यक होत े, ११
स ट बर या ह यान ंतर थम आिण फ एकदाच आवाहन कर यात आल े, यानंतर
अफगािण तानम य े सै य तैनात कर यात आल े. नाटो या न ेतृ वाखालील ISAF अंतग त.
ते हापास ून सं थेने इराकम य े िश क पाठवण े, चाचेिगरीिव रोधी कारवाया ंम ये सहा य
करणे आिण २०११ म ये UN सुर ा प रषद े या ठराव १९७३ नुसार िलिबयावर नो -
लाय झोन लाग ू करण े यासह अन ेक अित र भ ूिमका पार पाड या आह ेत. अनु छेद ४,
जे फ नाटो सद या ंम ये स लामसलत करत े, इराक य ु , सी रयन ग ृहयु आिण
रिशयान े ाइिमयाला जोड या या घटना ंनंतर पाच व ेळा आवाहन क ेले गेले आह े. या
सामीलीकरणाम ुळे नाटो रा ा ंनी ती िनष ेध केला आिण ए टोिनया , िलथुआिनया ,
लाटिवया , पोलंड, रोमािनया आिण ब ग े रया य ेथील तळा ंवर ५,००० सै याची नवीन
"भालाधारी " श िनमा ण केली.
यानंतर या २०१४ वे स सिमटम य े, नाटो या सद य रा ा ं या न े यांनी २०२४ पय त
यां या एक ूण देशांतग त उ पादना ं या िकमान २% समतु य स ंर णावर खच कर याच े
औपचा रकपण े थमच वचनब क ेले, जे पूव केवळ अनौपचा रक माग दश क त व े होती .
२०१४ म ये, ३० पैक केवळ ३ नाटो सद या ंनी हे ल य गाठल े (अमे रकेसह); २०२० munotes.in
Page 102
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
102 पय त हे ११ पय त वाढल े होते. एकि तपण े, २०२० म ये, २९ गैर-यूएस सद य द ेशांनी
सलग सहा वष संर ण खचा त वाढ क ेली, याम ुळे यांचा सरासरी खच GDP या
१.७३% वर आला . ढ आिथ क वचनब त ेचा अभा व आिण य ूएस स ै यावरील अवल ंिब व
या युतीसाठी सतत सम या िनमा ण होत आह े.
नाटोने तुक मधील २०१६ स या या श ु ीकरणाचा िनष ेध केला नाही . सी रयातील क ुद -
व ती असल े या भागा ंवर त ुक चे आ मण , िलिबयामधील त ुक चा ह त ेप आिण
साय स -तुक सागरी े िववाद याम ुळे तुक आिण इतर नाटो सद या ंम ये मतभ ेद िनमा ण
हो याची िच ह े आहेत. नाटो सद या ंनी UN या अ व ब ंदी कराराला िवरोध क ेला आह े,
जो अ व ा ं या स ंपूण िनमू लनासाठी वाटाघाटीसाठी ब ंधनकारक करार आह े, याला
१२० ह न अिधक रा ा ंनी पािठ ंबा िदला आह े.
१०.५ बाडुंग प रषद
दि ण -पूव आिशया या द ेशात सा यवादाला िवरोध कर या या नावाखाली अम े रका,
ि टन, ऑ ेिलया आिण इतर रा े असा गट तयार होत होता , जो न यान े वत ं
झाले या आिशयाई द ेशां या वात ं यात अडथळा ठ शकतो . िसटो चे नेतृ व आिशयाई
देशां या हातात न हत े तर अम े रका इ याद या हातात होत े. या प रि थतीत न यान े
वतं झाल े या आिशयाई द ेशांनी िवचार क ेला क या ंनी एका िठकाणी एक य ेऊन
यां याशी स ंबंिधत सम या ंवर चचा करावी आिण आपापसात अशा कार े सहकाय
था िपत कराव े, याम ुळे सवा ची वत ं स ा िनमा ण हो यास मदत होईल . या हेतूने,
एि ल १९५५ म ये, इंडोनेिशयातील बाड ुंग नावा या शहरात एक प रषद आयोिजत क ेली
गेली, याम य े खालील रा ांचे ितिनधी एक आल े - अफगािण तान , देश,
कंबोिडया , ीलंका, चीन, इिज , इिथओिपया , गो ड को ट , भारत, इंडोनेिशया, इराक,
जपान , जॉड न, लाओस , लेबनॉन, लायब े रया, िलिबया , नेपाळ, तुक , पािक तान , इराण,
िफलीिप स , सौदी अर ेिबया, यानमार , सुदान, सी रया , उ र ि हएतनाम , दि ण
ि हएतनाम आिण य ेमेन. या प रषद ेत आिशयातील जवळपास सव च रा ांचे ितिनधीच
उपि थत न हत े, तर आि क ेतील वत ं रा ांचे ितिनधीही यात आल े होत े.
इंडोनेिशयाच े रा पती डॉ .सुकाण यांनी १८ एि ल १९५५ रोजी या प रषद ेचे उ ाटन
केले आिण त ेथील प ंत धान डॉ.अली शाि अिमद जोजो यांनी सवा नुमते मा यता िदली .
मा या प रषद ेत जमल े या सव ितिनध च े एकमत झाल े नाही. पािक तान आिण दि ण
ि हएतनामसारख े देश अम े रका आिण ि टन या ं याबाबत प पाती होत े आिण चीनसार या
क युिन ट द ेशाशी या ंचे खोलवर मतभ ेद होण े वाभािवक होत े. ही प रषद उधळ ून
लाव यासाठी क य ुिन टिवरोधी लोक पिह यापास ूनच तयार होत े. हाँगकाँगह न जकाता
जा यासाठी चीनच े िश म ंडळ या िव मानात बसल े ते भारताच े होत े. ॉिमनता ंग
सरकार या गु हरांनी या िवमानात (का मीर राजक ुमारी) असा बॉ ब ठ ेवला होता , याचा
वाटेत फोट झाला आिण िचनी ितिनधी म ंडळाच े सद य या अपघाताच े बळी ठरल े.
सुदैवाने िचनी प ंत धान झाऊ एनलाई या िवमानात वास करत न हत े. हणूनच याला
मार यासाठी कॉिमं टॉन सरकारन े या जहाजात बॉ ब प ेरला असला तरी याला कोणतीही
इजा झाली नाही . बाडुंगम य ेही इंडोनेिशयन सरकारला क य ुिन ट रा ां या ितिनध या munotes.in
Page 103
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
103 संर णासाठी िवश ेष यव था करावी लागली , कारण कोिमंगटांगचे हेर तेथेही पोहोचल े होते.
या ि थतीत बा डुंग प रषद ेचे वातावरण स ु वातीपास ूनच उ साही बनल े होते. िविवध
रा ांना, वेगवेग या िवचारसरणी या अन ुयायांना एका िठका णी जम ून काही एकमतान े
िनण य घेणे श य न हत े. प रषद ेत सहभागी रा य े दोन कारा ंम ये िवभागली ग ेली –
१) पा ा य लोकशाही रा ांना पािठंबा देणारे देश आिण
२) आंतररा ीय राजकारणात क य ुिन ट आिण तट थत े या धोरणाच े उदाहरण द ेणारे
देश.
पिह या ेणीतील द ेश तुक , पािक तान , इराण, ीलंका, गो ड को ट , जपान , जॉड न,
लेबनॉन, िल हे रया, िलिबया , िफलीिप स , इराण, िसयाम , सुदान आिण दि ण ि हएतनाम
आिण द ुस या ेणीतील द ेश भारत , चीन होत े. इिज , अफगािण तान , बमा , कंबोिडया ,
इिथओिपया , लाओस , नेपाळ, सौदी अरेिबया, सी रया , येमेन आिण उ र ि हएतनाम . हे
दोन वग दोन िभ न िवचारधारा आिण धोरणा ंचे ितिनिध व करत होत े. तुक , पािक तान
आिण इराक याव ेळी बगदाद करारात सामील झाल े होते, याची रचना पि म आिशयातील
सा यवादाचा सार रोख यासाठी कर यात आली होती . तुक तान नाटोचे सद य होत े
आिण पािक तान आिण िफिलपाई सच े देखील सद य होत े. या ि थतीत बाडुंग प रषद ेचे
काम िकती अवघड होत े, हे चांगलेच समज ू शकत े. परंतु चौ-एन-लाइ, पंिडत जवाहरलाल
नेह आिण डॉ . सुकाण यांनी या प रषद ेत अि तीय नीितम ा आिण ह शारी दाखवली ,
यामुळे या प रषद ेला आप या उ ेशात यश िमळाल े. सव थम प रषद ेने अज डा ठरवला
यानुसार चचा करायची होती . या अज डयात पुढील िवषय ठ ेव यात आल े होते –
(१) आिथ क सहकाय ,
(२) सां कृितक े ातील सहकाय ,
(३) मानवाच े मूलभूत अिधकार आिण सव रा ांसाठी वय ंिनण याचे त व,
(४) आिशया आिण आि का अज ूनही वत ं नाहीत , यां या सम या ,
(५) अणुऊज चा शा ंततापूण वापर आिण
(६) शांततापूण सहअि त वाच े त व.
या ा ंवर सिव तर चचा कर यासाठी प रषद ेने धरण े राजक य सिमती , आिथ क सिमती
आिण सा ं कृितक सिमती अशा तीन सिम या ंम ये िवभागली . अणुऊज चा आिथ क
सिमती या क ेत समािव कर यात आला होता . मानवाच े मूलभूत िवकार , विनण याचे
त व, अधीन थ द ेशांचे वात ं य आिण सहअि त वाचा राजक य सिमतीकड े
सोपव यात आला .
बाडुंग प रषद ेत या ा ंवर िवश ेष मतिभ नता होती त े पुढील माण े होते:
(१) सव रा ांनी एकमत क ेले क , वसाहतवादी सा ा यवादाचा िनष ेध केला पािहज े. पण
तुक तान, पािक तान आिण ल ंका हटल ं क पाि मा य द ेशां या सा ा यवादाचा िनष ेध munotes.in
Page 104
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
104 करायचा अस ेल तर रिशया या सा ा यवादालाही िवरोध हायला हवा , कारण पोल ंड,
हंगेरी, मािनया वग ैरे पूव युरोपातील द ेश हे रिशयन सा ा यवादाच े बळी आह ेत.
(२) क युिन ट आिण तट थत े या धोरणाला पािठ ंबा देणा या द ेशांना या आ ंतररा ीय
युत चा िनष ेध करणारा ठराव पास करायचा होता , जे NATO, CT इ याद या व पात
आयोिजत क ेले गेले होत े. पण या आघाडीत समािव असल े या त ुक आिण
पािक तानसार या रा ांना हे मा य न हत े. या िवषया ंवर प रषद ेत िवश ेष चचा कर यात
आली आिण श ेवटी अस े ताव वीकार यात आल े, याला सव रा ांनी संमती
दश िवली. पा ा य सा ा यवादाला तस ेच रिशयन सा ा यवादाला िवरोध कर या या
ावर प ंिडत न ेह ंनी पोल ंड, हंगेरी, मािनया इ यादी द ेश परावल ंबी नस ून वत ं
अस याच े प क ेले. यां याकड े संयु रा ा ंचे सद य वही आह े आिण अन ेक देशांनी
यांची वत ं स ा वीका न या ं याशी राजन ैितक स ंबंध थािपत क ेले आहेत. या
प रि थतीत , आिशया आिण आि क ेतील अन ेक द ेश या अथा ने पा ा य
सा ा यवादाच े बळी आह ेत या अथा ने यांना सा ा यवादाच े बळी मानल े जाऊ शकत
नाही. बाडुंग कॉ फर स या शेवटी, या व पात सा ा यवा दािवरोधी ठराव
वीकार यात आला होता , यात अस े हटल े होते क , "ही प रषद वसाहतवादाला या या
सव व पाचा िवरोध करत े आिण त े लवकरात लवकर स ंपवायच े आह े. हा ताव
सवा नुमते मा य कर यात आला , तसेच पािक तान वग ैर नी रिशय न सा ा यवादाकड ेही
ल व ेधले.
आंतररा ीय य ुती (NATO, SEATO इ.) ची सम या अिधक ग ुंतागुंतीची होती . या
दुफळीला िवरोध क न प ंचशील त वा ंचे समथ न केले पािहज े, असे चीन, भारत आिण
इंडोनेिशया इ याद च े मत होत े. पण त ुक तान, पािक तानसार या या गटात सामी ल
असल े या रा ांनी याला कडाड ून िवरोध क ेला. बाडुंग प रषद ेने बराच िवचारिविनमय
के यानंतर पंचशील या जागी दहा त व े मा य क ेली, जी पुढील माण े होती :-
१) मानवाच े मूलभूत ह क वीकारल े पािहज ेत.
२) सव रा ांचे संपूण साव भौम व आिण रा ीय सीमा ंची अख ंडता स ुरि त ठ ेवली पािहज े.
३) लहान -मोठया सव रा ांची समानता वीकारली पािहज े.
४) इतर रा ां या अ ंतग त बाब म य े ढवळाढवळ क नका .
५) संयु रा ा ं या चाट र या मया देत, येक रा ाला, एकट्याने िकंवा इतर रा ां या
सहकाया ने, वतः या स ुर ेची यव था कर याचा अिधकार अस ेल.
६) सामूिहक स ुर ेसाठी क ेलेले करार कोण याही शि शाली रा ाचे िहत साध ू नयेत आिण
कोण याही रा ाने दुस या रा ावर कोण याही कारचा दबाव आण याचा य न क
नये.
७) कोण याही रा ावर ल करी ह ला होता कामा नय े. munotes.in
Page 105
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
105 ८) संयु रा स ंघटने या त वा ंनुसार, पर पर िववादा ंवर पर पर वाटाघाटी , लवाद आिण
यायालया या िनण या ार े िनण य यावा .
९) िविवध रा ांनी पर पर सहकाया तून एकम ेकांचे िहतस ंबंध पूण केले पािहज ेत,
एकमेकां ती सिह णुतेची भावना बाळगली पािहज े आिण चा ंगले शेजारी हण ून एक
राहाव े.
१०) याय आिण आ ंतररा ीय जबाबदा या ंचा आदर क ेला पािहज े.
ही त व े अशी आह ेत क या ंना कोणत ेही रा िवरोध क शकत नाही . 'एकटयाने िकंवा
इतर रा ांसोबत िमळ ून वत :चे र ण करता य ेईल' या तावा या समाव ेशामुळे
तुक तान, पािक तान इ यादी द ेशही समाधानी होत े, कारण या ंनी ते सामील झाल े या
आंतररा ीय य ुती वस ंर णा या उ ेशाने आयोिजत क े या ग े या हो या आिण या
रा ांनी या य ुती संयु रा ा ं या सनद े या िव अस या चे मानल े नाही. पण राजक य
ांवर बाडुंग या प रषद ेत घेतलेले िनण य हे तडजोडीच े फिलत अस याच े प झाल े
आहे. या प रषद ेत चीन , भारत आिण इ ंडोनेिशया प ंचशील त वा ंचे समथ न क शकल े
नाहीत आिण या ं या जागी अशी त व े वीकारली ग ेली, यांना आ ंतररा ी य
आघाडय़ा ंनाही वाव होता . बाडुंग प रषद ेतील सव िनण य सव संमतीन े घेतले जात असल े
तरी या ं यामुळे पूव आिण दि ण -पूव आिशयातील रा ांम ये खरी एकता िनमा ण होऊ
शकली नाही . यात ग ुंतले या आिशयाई आिण आि कन रा ां या अ ंतग त आिण
पररा ीय राज कारणात इतका फरक होता क या ंना एकि तपण े कोणत ेही एक धोरण
वीकार यास व ृ करण े अश य होत े. या कारणा तव या प रषद ेनंतरही या रा ां या
धोरणातील िवरोध कायम रािहला आिण आिशया ख ंडातील रा े पूव माण ेच दोन वगा त
िवभागली ग ेली, एक वग जो परक य रा जकारणात पाि मा य लोकशाही रा ांचा समथ क
आहे, आिण द ुसरा वग जो आ ंतररा ीय राजकारणात तट थत े या धोरणाकड े प पाती
आहे. भारत आिण चीन या ं यातील सीमावादाम ुळे नंतर या काळात बाडुंग प रषद ेचा आ मा
खूप सैल झाला . आिशया आिण आि क ेतील द ेशांची दुसरी प र षद आयोिजत कर याचा
चीनचा य न होता , परंतु या य नात यश िमळ ू शकल े नाही.
१०.६ सा ा यवाद स ंपु ात
२० या शतकातील द ुसरे महाय ु (१९३६ -४५) हे आिशया या आध ुिनक इितहासात
अिधक मह वाच े आहे. यामुळे आिशयाई द ेशांतून िजथ े पा ा य सा ा यवाद स ंपु ात आला
आहे, ितथे यां या आ ंतररा ीय आिण रा ीय प रि थतीतही बर ेच बदल झाल े आहेत. हे
बदल प ुढील माण े आहेत-
१) महायु ात पराभ ूत झा याम ुळे आंतररा ीय राजकारणात जपानच े मह व रािहल ेले
नाही. १९४४ पय त, जपानची गणना जगातील सवा त गत आिण शि शा ली देशांम ये
केली जात होती . सा ा यवादी द ेशांम येही याच े थान ख ूप मह वाच े होते. पण आता
केवळ याच े सा ा य स ंपु ात आल ेले नाही, आिण याचा द ेश केवळ जपानी लोका ं या
व तीत असल े या ब ेटांपुरताच मया िदत रािहला आह े, तर याच े ल करी साम य ही कमी munotes.in
Page 106
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
106 झाले आह े. वतं आिण प ूण वच व गाजव यान ंतरही जपानवरील अम े रकन भाव
पूण पणे संपु ात आल ेला नाही .
२) चीनम य े रा ीय एका मता आिण समाजवादी (क युिन ट) यव थ ेची थापना ही
महायु ानंतरची आ ंतररा ीय राजकारणातील अ य ंत मह वाची घटना आहे. स र
कोट ह न अिधक लोकस ं या असल ेला हा अवाढ य द ेश रा ीय ि कोनात ून सुसंघिटत
तर झाला आह ेच, पण सा यवादी यव थ ेचा अवल ंब क न आपली आिथ क आिण ल करी
ताकद वाढव यासही स ज झाला आह े. आिशयाम य े पूव जपानला ज े थान होत े ते
आता चीनन े गाठल े असून, या या साम या कडे दुल करण े जगातील कोण याही द ेशाला
श य झाल ेले नाही.
३) आिशयाम य े सा यवादाचा सार झपाट ्याने होत आह े. सायब े रया रिशया या अधीन
आहे आिण चीन या या उ र आिण पि म सीमा रिशयाशी सामाियक करतो . यामुळे
संपूण उ र आिशयाम य े सा यवादी यव था थािपत झाली अस ून शा ंत
महासागरा या द ेशातही सा यवादाचा भाव सात यान े वाढत आह े. उ र को रया आिण
उ र ि हएतनामम य े सा यवादी सरकार े थापन झाली आह ेत आिण या द ेशातील इतर
देशांम ये शि शाली क य ुिन ट प स ंघिटत आह ेत. आपाप या द ेशात सा यवादी
यव था थािपत कर यासाठी सतत लढत राह याचा या ंचा एकच य न असतो . या
य नात चीन या ंना मदत कर यास उ स ुक आह े.
४) पूव आिण आ न ेय आिशयातील िविवध द ेश सा ा यवादा या तावडीत ून मु झाल े
आहेत. या द ेशात अि त वात अस लेली ि टन , ा स , हॉलंड, अमे रका आिण जपान
यांची सा ा य े जवळपास स ंपु ात आली आह ेत आिण या ं या अिधप याखाली
इंडोनेिशया, इंडोचीन , देश, मलाया , को रया , िफलीिप स इ यादी द ेश पूण पणे वतं व
पूण आहेत व बळ थान ा क ेले आहे. या देशांम ये आता लोकशाही शासन आह े. पण
या देशां या राजक य ि थतीत ि थरता नाही . मानवी स ं थांम ये ि थरता हळ ूहळू येत
आहे. दीघ काळ परक य राजवटीत रािह याम ुळे या द ेशांत लोकशाही पर ंपरा नीट िवकिसत
होऊ शक या नाहीत . दुस या महाय ु ानंतर आिशयातील या द ेशांना वात ं य िमळाल े,
यात भारत हा एकम ेव देश आह े याच े सरकार आतापय त ि थर आह े. इतर षड ्यं
आिण स ापालट झाल े आिण िविवध राजक य प आिण या ं या न े यांनी केवळ
कायद ेशीर मागा ने आपली स ा थापन कर याचा य न क ेला नाही . कार थाना ंचा
अवल ंब क न रा य कारभाराची स ा आप या हातात घ े याचा या ंनी अन ेकदा य न
केला आह े.
५) सा यवादा या सारा या भीतीन े पूव आिण दि ण -पूव आिश या या राजकारणावर ख ूप
भाव प डला. या द ेशातील द ेशांतील लोक सामा यतः गरीब आह ेत आिण दीघ काळ
परक य वच वाखाली रािह याम ुळे यांचा आिथ क िवकास यो य कार े होऊ शकला नाही .
ान-िव ान आिण त ं ाना या गती या ि कोनात ूनही ह े देश खूप मागासल ेले आहेत.
रिशया आिण चीनसार या द ेशांनी सा यवादी यव थ ेचा अवल ंब क न जी िवल ण गती
केली आह े, ती ल ात घ ेऊन या द ेशांतील लोका ंचाही कल सा यवादाकड े आहे, आिण
भांडवलशाही यव थ ेत या ंची नीट गती होईल अस े वाटत नाही . याच कारणाम ुळे य ा munotes.in
Page 107
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
107 देशांम ये सा यवादी िवचारा ंना सात यान े गती िमळत आह े, यामुळे अमे रकेसार या
पा ा य द ेशांना िच ंता वाटण े वाभािवक आह े. क युिन ट भावा पासून या द ेशाचे र ण
कर यासाठी SEATO आिण कोल ंबो योजन ेसार या स ं था तयार क े या ग े या आह ेत
आिण जपानला अम े रके या ल करी साम या चा आधार बनव यात आला आह े. परंतु पूव
आिण आ न ेय आिशयातील अन ेक देश आ ंतररा ी य आघाड यांम ये तट थ राह या या
धोरणाच े समथ क आह ेत आिण या ंनी या आघाड यांपासून दूर राह यातच आपल े िहत
मानल े आहे.
६) दुस या महाय ु ानंतर वात ं य िमळाल े या प ूव आिण आ न ेय आिशयातील द ेशांम ये
धम , वंश, भाषा इ याद वर आधा रत अ पस ं याक जात या अन ेक सम या आह ेत.
इंडोनेिशया, मलेिशया, बमा इ यादी द ेशांम ये िचनी लोक मो ठया सं येने थाियक आह ेत.
िसंगापूर, थायल ंड, देश इ यादी द ेशांतही अिनवासी भारतीया ंची सं या कमी नाही . ही
रा े परक य राजवटीत असताना या ं यात रा ीय भावन ेचा िवकास होऊ शकला नाही .
या ि थतीत ख ूप सार े िचनी आिण भा रतीय यापारी , मजुरी वग ैरे क न उदरिनवा हासाठी
तेथे गेले व त ेथेच थाियक झाल े. भारतीय आिण ि टीश सा ा यातील इतर द ेशांतील
लोकही ेट ि टन या अिधप याखाली असल े या रा ांम ये मोठया सं येने सरकारी
नोक या ंवर गेले आिण त ेथे राह लागल े. अनेकांनी तेथे जिमनी व मालम ाही िवकत घ ेत या
आिण त ेथील कायमच े रिहवासी ज ंगलात ग ेले. मोठया सं येने परद ेशी लोका ं या
उपि थतीम ुळे या रा ांतील लोका ंम ये रा ीय एका मत ेची भावना सहज िवकिसत होऊ
शकत नाही . मलेिशयाम य े राहणा या भारतीया ंना मलायना ंपे ा भारतातील र िहवासी
अिधक जवळच े वाटतात . हीच गो िचनी लोका ंब लही हणता य ेईल. या व त ुि थतीम ुळे
या देशां या राजकारणात एक अितशय मह वाची सम या िनमा ण झाली आह े. ितथे
आले या सव परदेशी लोका ंना ितथल े नाग रक व िमळायला हव े आिण भाषा , सं कृती या
ि कोनात ून हळ ूहळू ितथल े नाग रक बनल े पािहज ेत. ितथ या परद ेशी लोका ंमुळे आणखी
एक सम या उ वत े. दि ण -पूव आिशयातील िविवध रा ांत थाियक झाल े या िचनी
लोकांचा चीनशी जवळचा स ंबंध आह े. िचनी क य ुिन टा ंशी असल े या स ंपका मुळे य ा
वासी िचनी लोका ंम ये सा यवाद सतत जोर धरत आह े आिण या ं या ार े इतर लोकही
बळावतात . या िवचारसरणी या भावाखाली य ेणे सा यवादा या िवरोधका ंना आवडत
नाही. यामुळे गे या काही वषा त िचनी लोका ंना या रा ांत राहता य ेणार नाही , यांना
यां या म ूळ देशात परत जा यास भाग पाडल े जावे, असे य न ही गे या काही वषा त सु
आहेत. इंडोनेिशयन सरकारन ेही अस े काही कायद े वीकारल े आहेत. याम ुळे आता िचनी
लोकांना ामीण भागात यवसाय करण े श य होणार नाही . रािहल े आहे आिण अन ेक िचनी
लोकांना या ं या द ेशात परताव े लागल े आहे.
७) पूव आिण आ न ेय आिशयातील द ेशांम ये, िजथे परद ेशी िचनी आिण भारतीया ंची
सम या आह े, ितथे अ पस ं याक जात ची सम या कमी मह वाची नाही . या देशां या
स या या सीमा क ेवळ हॉल ंड िकंवा ि टनसार या पाि मा य द ेशांनी एका िनयमाखाली
आणल े या द ेश आिण ब ेटे वात ं यानंतर वत ं सरकार या अिधप याखाली आ यावर
आधा रत आह ेत. 'इंडोनेिशयाच े जास ाक ' हे आ न ेय आिशयातील हजारो लहान -मोठया
बेटांपासून तयार झाल े जे पूव हॉल ंड या अिधप याखाली होत े. पण या सव बेटांचे रिहवासी
भाषा, ऐितहािसक पर ंपरा आिण स ं कृती इ यादी बाबतीत एकसारख े नाहीत . यां याम य े munotes.in
Page 108
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
108 रा ीय एका मत ेची भावना फारशी िवकिसत झाल ेली नाही . यामुळेच वरा ा या इत या
वषा नंतरही त ेथे सुसंघिटत सरकार थापन होऊ शकल े नाही . सुमा ासार या अन ेक
बेटांवर वेळोवेळी बंडखोरी झाली आह े. देशातही कॅरन लोक दीघ काळापास ून बंड
करत आहेत. इतर अन ेक अ पस ं याक जातीही त ेथे आहेत, या बमा पासून वेगळे होऊन
आपल े वत ं रा य थापन कर याचा य न करीत आह ेत. या व ृ चा प रणाम असा
आहे क दि ण -पूव आिशयातील अन ेक देशांम ये ि थर आिण स ु यवि थत शासन
अ ाप थािपत झाल ेले नाही . राजक य प आिण ल करी न े यांची कटकार थान े ितथे
अनेकदा घडतात आिण पा ा य प तीची लोकशाही ितथ े यश वी होत नाही .
८) पूव आिण दि ण -पूव आिशयातील द ेश देखील आ ंतररा ीय स ंघषा चे े रािहल े
आहेत. जगातील िविवध रा य े स या दोन गटा ंम ये (क युिन ट आिण अ ँटी-क युिन ट)
िवभागली ग ेली आह ेत. ते िवभागल े गेले आह ेत आिण ह े दो ही गट आिशयातील या
वैिव यप ूण देशांना या ं या स ंघषा चे े मानतात . या वेळी प ूव आिशयाम य े, जपान
मु यतः अम े रके या गटा या भावाखाली आह े. दि ण को रया , दि ण ि हएतना म,
थायल ंड आिण िफिलपाइ सब लही अस ेच हणता य ेईल. याउलट , उ र को रया आिण
नॉद न लाइटिन ंग क य ुिन ट गटात सामील झाल े आहेत. उ रेकडील द ेशातही क य ुिन ट
बंडखोरी झाली आह े आिण यातील काही द ेश क य ुिन टा ं या ता यातही ग ेले आहेत.
इंडोनेिशया, वमा इ यादी काही द ेश आ ंतररा ीय आघाड यांम ये तट थत ेचे धोरण
अवल ंबत आह ेत. पण त े या धोरणाला फार काळ िचकट ून राह शकतील , असे ठामपण े
सांगता य ेत नाही . पंचगीता ंची त व े खरोखरच चा ंगली आह ेत, पण सा यवाद ह े अशा
स यत ेचे, सं कृतीचे, सामािजक आिण आिथ क यव थ ेचे आिण आिथ क लोकशाहीच े
तीक आह े, याला ज ु या श ैलीतील भा ंडवलशाही आिण लोकशाही यव थ ेशी िवरोध
आिण स ंघष करण े बंधनकारक आह े. या ि थतीत कोण याही द ेशाला प ूण तट थत ेचे धोरण
अवल ंबणे सोपे नाही.
९) पंचशीलची त व े, जी भारत आिण चीन या ं या न ेतृ वाखाली प ूव आिण दि ण -पूव
आिशयातील अन ेक देशांनी मा ंडली होती आिण या ंना आिशया आिण आि क ेतील
जवळपास सव देशांनी काही बदला ंसह पािठ ंबा िदला होता . आता अ ंमलबजावणी कर यास
स म हो यात हलगज पणा करत आहे. याचे मुख कारण भारत आिण चीनमधील सीमा
िववाद ह े आहे. ितबेटवर चीन या थािपत रा ामुळे आता चीन जास ाकची दि ण
सीमा भारताला लाग ून आह े. ान-िव ाना या स ुिवकिसत साधना ंमुळे आिण वाहत ुक या
साधना ंमुळे आता िहमालयातील िव तीण आिण द ुग म द ेश फार काळ िनज न राह शकत
नाहीत . खिनजा ं या उपल धत े या श यत ेमुळे, आता या ं या ाथ नेचे मह व द ुल ि त क ेले
जाऊ शकत नाही . लडाख इ यादी द ेश जे आतापय त जवळजवळ िनज न होत े आिण
यांना राजक य आिण आिथ क ि कोनात ून िवश ेष मह व न हत े, यां याकड े दुल करण े
भारताला आता श य नाही .
१९५८ पय त चीन आिण भा रताचे घिन म ंि तरीय स ंबंध होत े. हजारो वष एकम ेकांचे
शेजारी अस ूनही कधीही य ु ाची गरज भासली नाही आिण भिव यातही अशा कारणा ंची
क पनाही करता य ेणार नाही , असे दो ही द ेशां या बाज ूने जाहीर कर यात आल े. भारत
आिण चीनच े हे मं ालय शा त आह े. िभ न िवचार सरणी आिण समाज यव थ ेचे अनुसरण munotes.in
Page 109
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
109 करणार े देशही सहअि त वा या त वान ुसार एकम ेकांशी कस े मै ीपूण संबंध ठेवू शकतात ,
याची ही दोन द ेश उदाहरण े आहेत. परंतु १९५६ पासून या ि थतीत बदल झाला आह े.
सीमावादाम ुळे भारत आिण चीन या ं यातील स ंबंध खूपच िबघडल े आहेत. चीन लडा खचा
अ साई िचन द ेश आिण भ ूतान या प ूव या नॉथ ई टन ंिटयर एज सीचा भाग हण ून
दावा करतो आिण यावरील भारताच े वच व ि िटश सा ा यवादाचा प रणाम मानतो . ितबेट
आिण िस ंिकयांग यांना जोडणा या अ साई िचनम य ेही या ंनी र ता बा ंधला आह े. भारत
याला चीन या िव तारवादी व ृ ीचा प रणाम हणतो आिण चीनन े हा द ेश रकामा
करावा अशी या ंची मागणी आह े. हा सोडव यासाठी प ंिडत जवाहरलाल न ेह आिण
चौ-एन-लाय या ंनी िकतीही य न क ेले तरी त े यश वी होऊ शकल े नाहीत . या वादाम ुळे
चीन आिण भारत या ं या स ंबंधात कमालीची कट ुता आली अस ून पंचशील त वा ंचे मह व
कमी झाल े आह े. पूव आिण दि ण -पूव आिशयातील अन ेक देशांम ये आता उज या
िवचारसरणी या प ा ंना थान िमळ ू लागल े आहे आिण समाजवादा या वाढ या श ला
मोठा ध का बसला आह े.
१०) दि ण -पूव आिशया करार स ंघटनेला आता िवश ेष मह व रािहल ेले नाही. दि ण -पूव
आिशयातील िविवध रा ांचे सा यवादापास ून संर ण कर या या उ ेशाने ही स ंघटना
तयार कर यात आली होती . पण आता क य ुिन ट गटात एक उरल ेली नाही . चीन आिण
रिशया या ं यातील व ैमन य ख ूप वाढल े असून ते एकम ेकांना आपला श ू मानू लागल े
आहेत. िवचारधार े या एकत े या आधार े रा ांम ये मै ीचे संबंध ढ रािहल ेले नाहीत . आता
क युिन ट द ेशही िवचारधार ेपे ा आपाप या रा ीय िहताला अिधक मह व द ेऊ लागल े
आहेत आिण याच आधारावर त े इतर रा ांशी करार करायला तयार आह ेत. कारण भारत
आिण चीन या ं यातील सीमा िववाद स ंपु ात आल ेला नाही , यामुळे भारता या िवरोधात
चीन इ लािमक जास ाक असल े या आिण िजथ े लोकशाही अ ाप थािपत नाही
अशा पािक तानसार या रा ाशी म ै ी घ कर यास तयार आह े. . पािक तान जरी
क युिनझमला िवरोध कर यासाठी िनमा ण झाल े या SEATO आिण CENTO सार या
आंतररा ीय स ंघटना ंचा सद य आह े, परंतु यामुळे चीन आिण पािक तान या म ं याला
अडथळा य ेत नाही . चीन या िवरोधाम ुळे भारत सा यवादी यव थ ेचा अन ुयायी नसला तरी
रिशया भारतासोबतच े मं ी स ंबंध वाढव यास उ स ुक आह े. १९७१ -७२ म ये
अमे रकेसार या मो ठया भांडवलशाही रा ानेही चीनकड े मंि पदाचा हात प ुढे केला होता ,
याचे मुख कारण ह े याच े रा ीय िहत होत े. जपान आिण चीन ह े गे या शतकापास ून
एकमेकांचे श ू आहेत, पण आता त े आपल े संबंध मं ी बनव याचा य न करत आह ेत,
कारण जपानला चीनशी यापार वाढव यात रस आह े. िवचारसरणीचा स ंघष आिण रा ीय
वातं याची थापना ह े दोन म ु य घटक होत े यांनी दुस या महाय ु ानंतर प ूव आिण
दि ण -पूव आिशयाच े आंतररा ीय राजकारण िनि त क ेले. परंतु आता या ंची जागा
िविवध रा ां या रा ीय िहता ंनी घेतली आह े आिण क ेवळ या घटका या आधार े ही रा े
परदेशांशी करार कर यास तयार आह ेत. पूव आिण दि ण -पूव आिशयातील िविवध
रा ांनी अशा स ंघटना एक बा ंध यास स ु वात क ेली आह े, याचा उ ेश पर पर
सहकाया ने गती करण े हा आह े. अशी एक स ंघटना ऑग ट १९६७ म ये इंडोनेिशया,
थायल ंड, मलेिशया आिण िफलीिप स या ंनी थापन क ेली, याला दि ण -पूव आिशयाई
रा ांची स ंघटना (ASEAN) हणतात . दि ण -पूव आिशया करार स ंघटने या काया त munotes.in
Page 110
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
110 हलगज पणाम ुळे, देशातील काही रा ांनी मात ृभूमी या स ुर े या उ ेशाने एि ल , १९७१
म ये दि ण -पूव आिशया स ुर ा स ंघटना थापन क ेली, याम य े मलेिशया, िसंगापूर,
ऑ ेिलया, ि टन आिण यूझीलंड. बा आ मणापास ून मल ेिशया आिण िस ंगापूरचे र ण
कर यात या ंना मदत करण े हा याचा उ ेश आह े.
१०.७ सारांश
आिशया ख ंडातील िविवध द ेश अ ान आिण अ ाना या अ ंधारात ब ुडाले होते ते हापास ून
पूव आिण दि ण -पूव आिशयाचा हा आध ुिनक इितहास आपण स ु केला आह े. धािम क
सुधारणा , िश णाच े पुनजा गरण, यावसाियक ा ंती इ याद म ुळे युरोपातील द ेशांत या
कारे नवय ुग सु होत होत े, याची िच ह े आिशयाम य े अ ाप िदसली न हती . १९ या
शतका या म यात , जे हा पि म य ुरोपातील िविवध द ेशांम ये मोठे यांि क कारखान े सु
होऊ लागल े, ते हा रे वेमागा या उभारणीम ुळे िविवध द ेश एकम ेकां या जवळ आल े आिण
भारतात ून वाफ ेवर चालणारी जहाज े समु ात म ु पणे वास क लागली . यावेळी
आिशयातील िविवध द ेशांनी म यय ुगीन प रि थती या पलीकड े गती क ेलेली न हती .
सव राजा ंचे िनरंकुश शासन होत े, लोक लोकशाही आिण रा वादा या व ृ शी प ूण पणे
अप रिचत होत े आिण आध ुिनक ान आिण िव ान कोठ ेही िवकिसत झाल े न हत े. खरे तर
गती या शय तीत आिशया ख ूप माग े रािहला होता .
या प रि थतीत पाि मा य द ेश आिशया ख ंडात आपला सा ा यवाद सहज िव ता
शकतील ह े अगदी वाभािवक होत े. ेट ि टन , ा स , पेन, हॉलंड, पोतु गाल इ यादी
युरोपीय द ेशांनी या प रि थतीचा प ुरेपूर उपयोग क न आिशया ख ंडाचा मोठा भ ूभाग
आप या ता यात आणला . या द ेशांना ते आप या राजक य िनय ं णाखाली आण ू शकल े
नाहीत , यांनी तेथे आपल े आिथ क सा ा यही िवकिसत क ेले आिण काही काळ चीनसारख े
देशही य ुरोपचे अधीन झाल े. या ि थती त, अनेक िवचारव ंतांनी अस े ितपादन कर यास
सु वात क ेली क पाि मा य लोक आिशयाई लोका ंपे ा वंश आिण जाती या बाबतीत े
आहेत आिण आिशया आिण आि क ेतील लोका ंवर रा य कर याची जबाबदारी द ेवाने
यां यावर सोपिवली आह े आिण त ेथील रिहवाशा ंनी या ंचे वतःच े िहत समज ून घेतले
पािहज े.
परंतु युरोपातील लोका ंचा उदय हा ता प ुरता होता , अशी या िवचारव ंतांची खा ी होती .
इितहासात अन ेक शतक े आिशयाई लोक ान -िव ान , धम आिण स यता या े ात
युरोपपे ा अिधक गत होत े आिण याम ुळेच ते आपली स यता जगा या मो ठया भागात
पसरव ू शकल े. राजक य ि कोनात ून अन ेक वेळा आिशयाई लोका ंनी युरोपचा चा ंगला भाग
आप या ता यात ठ ेव यात यश िमळवल े होते. एकोिणसा या शतकात य ुरोपीय लोक
आिशयाम य े आपल े वच व थािपत क शकल े याचे कारण पा ा य लोक आिशयाई
लोकांपे ा े होत े असे नाही . याचे एकम ेव कारण हणज े उ र -आधुिनक य ुगात ान
आिण िव ानाची िवल ण गती य ुरोपम य े सु झाली .
munotes.in
Page 111
दि ण प ूव आिशयाई रा ा ंची संघटना (ASEAN)
111 १०.८
१. ASEAN काय सा ंगून िव त ृत मािहती ा .
२. SEATO हणज े काय?
३. NATO हणज े काय?
४. टीप िलहा - बाडुंग प रषद .
५. दुस या महाय ु ा नंतरचे आिशयाई द ेशातील बदल िव त ृत िलहा .
१०.९ संदभ
1. कदम, य. ना., 'समकालीन आध ुिनक जग (१९४५ -२००० ), फडके काशन
को हाप ूर. २००१ .
2. कोलारकर , श. गो आध ुिनक जग (इ.स. १८६९ ते १९६५ ) ी मंगेश काशन , नागपूर,
१९९५ .
3. काळे, अिनल , आधुिनक जगाचा इितहास (१५०० -२००० ), के. सागर पि लक ेशन,
पुणे.
4. Carr, E. H., International Relations between the two World Wars,
5. Cornwell, R. D., World History in the Twentieth Century, Longmans,
Gordon, 1969.
6. Croff, Richard, Moses, Walfer, Terry Janice, Jiu -Hwa Upshur, The
Twentieth Cen tury: A Brief Global History, Moses, Walfer, John Wiley
and Sons, New York,1983.
munotes.in
Page 112
112 ११
अरब-इ ाईल स ंघष
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ इ ाईल या उदयाची पा भूमी
११.३ अरब रा वाद
११.४ इ ाइलची िनिम ती
११.५ अरब-इ ाईल स ंघष
११.६ समारोप
११.७
११.८ संदभ
११.० उि े
१. इ ाइल या उदयाची पा भूमी अ यासण े.
२. अरब रा ावादाचा इितहास समज ून घेणे.
३. अरब-इ ाईल स ंघषा ची कारणिममा ंसा अ यासण े.
११.१ तावना
िवसा या शतका या प ूवा धा या अख ेरीस प ॅले टाईनम य े इ ाईल या य ूंसाठी वतं
रा ाची क ेलेली िनिम ती हे पि म आिशयातील मह वाच े वैिश य े व इितहासातील एक
आ य मानल े जाते. िझओनी ट चळवळीम ुळे वत ं इ ाईलची िनिम ती झाली . िझऑन
पॅले टाईन मधील एक ट ेकडी अस ून तेथे यूं या द ेवतेचे वा त य अस े. ही पिव भ ूमी परत
िमळव यासाठी इसवी सन १०९६ ते १२७० या काळा त धम यु े झाली. पुढे हा स ंघष
चालू रािहला आपली भ ूिम परत िमळव यासाठी य ू लोका ंनी जो लढा िदला , जी चळवळ
उभारली या चळवळीला िझओनी ट चळवळ अस े हणतात . शेकडो वषा पासून य ूंवर
अनि वत अ याचार होत होत े, यासाठी या ंनी वेगवेग या द ेशात वा त यास असल े या
यूंना स ंघटीत क न आपल े वत ं अि त व िनमा ण कर यासाठी िझओिन ट
चळवळी या मा यमात ून य न झाल े. अखेरीस द ुस या महाय ु ानंतर युनो या मा यमात ून munotes.in
Page 113
अरब-इ ाईल स ंघष
113 अमे रकेने वत ं इ ाइल या िनिम तीला मा यता िदली आिण एक वत ं देश हण ून
इ ाइलचा उदय झाला. इ ाइल या िनिम तीला मोठी पा भूमी आह े. याचा अ यास या
पाठा या मा यमात ून अ यासला जाईल .
११.२ इ ाइल या उदयाची पा भूमी
यूं या अ याचाराची स ु वात इ .स. ४ या शतकापास ून सु झा याच े िदसून येते. सॉल
नावा या य ू य न े यूंना येशूचे खुनी ठरवल े होते. यामुळे चौ या शतकापास ून जगा या
वेगवेग या द ेशात य ुंचा छळ स ु होता . रिशया , इं लंड, पेन, जम नी इ यादी द ेशात य ूंचा
अनि वत छळ झाला होता . रिशयात अन ु मे १/३ यूंना ठार मार याचा , हाकल ून दे याचा
व आप या समाजात िमसळ ून घे याचा आद ेशच काढला होता . इं लंडचा राजा ितसरा
हे ीने आप या द ेशातील श ेकडो य ूंना हाकल ून लावल े होते, पेनमधील क ॅथिलक राणी
इसाबेला या ंनी य ूंवर च ंड अ याचार क ेले. यामुळे अ नेक य ूंना थला ंत रत हाव े
लागल े. यामुळे यूंनी िविवध द ेशांचा आ य घ ेतला. पुढे १९ या शतकात जम नी या
िब माक ने ‘र व लोहनीतीचा ’ वापर क न य ूंवर च ंड अ याचार क ेले होते.
ऑ ेिलयातही या ं या क ली झा या हो या . इ.स.१७९९ म ये यूंना पॅले टाईन म ये
वसाहत क न ावी असा िवचार न ेपोिलयन बोनापाट ने थम मा ंडला होता, दुद वाने याचा
वॉटलू या य ु ात स ंपूण पराभव झा याम ुळे या या िवचाराची अ ंमलबजावणी झाली नाही .
यानंतर लाब ेल म कन या च युवतीने हाच िवचार प ुढे नेऊन य ूंनी पॅले टाईनम य े
वतं रा य िनमा ण कर या संबंधी स ुतोवाच क ेले होते. याच मा णे जम नीतील मोज ेस
यांनीसु ा यासाठी पाठप ुरावा क ेला होता . पुढे िथओडर हझ ल यान े ‘ यू रा य ’ या
पु तका या मा यमात ून य ूं या वत ं रा या या मागणीची म ुह त मेढ रोऊन याला
संघटीत चळवळीच े व प िदल े. यां याच न ेतृ वाखाली इ .स.१८९७ म ये िझओिन ट
काँ ेसची थापना झाली होती . १९ या शतका या अख ेरीस रिशयातील लीऑन िप कर
याने अशी क पना मा ंडली क , यू लोका ंना पॅले टाईनम य े रा ीय भ ूमी िमळावी .
पॅले टाईन ही रा ीय भ ूमी हावी यासाठी िझओिन ट चळवळ स ु झाली . या चळवळी या
मा यमात ून जगाती ल वेगवेग या द ेशाम य े युंवर होणा या अ याचाराला था ंबिव यासाठी
व या ं या कायम या व तीसाठी प ॅले टाईन या दि ण ेकडे असल ेला एल ऑरीश नावाचा
ड गराळ द ेश सुचिव यात आला , परंतु पा या या ाम ुळे तो ताव नाकार यात आला .
िथओडर हझ ल यांनी आि केतील द ुसरा द ेश घे याची स ूचना क ेली होती , परंतु तीसु ा
यूंना मा य झाली न हती . िथओडर हझ ल या ं या म ृ युनंतर या चळवळीच े नेतृ व डॉ .
वाईझमन या ंनी केले. इ.स. १९०४ म ये डॉ. वाईझमन या ंचे कुशल न ेतृ व या चळवळीला
िमळा याम ुळे िझओिन ट चळवळीचा जोर वाढला होता. यांनी य ूंना वेगळे राजक य
अि त व आिण राजक य वत ं असाव े अशी मागणी क ेली होती . यापूव भट या
टो या ं या ह यान े यू लोक य ुरोपात व ेगवेग या द ेशात िवख ुरले गेले होते. या सव
िवखरल े या य ूंना एकि त क न वत ं इ ाइल या िनिम तीस सु वात झाली या
िनिम तीची ि या िविवध ट यात झाली . याचा आढावा या घटकात घ ेणे मह वाच े आहे.
इ ाइल या िनिम तीत मह वाची भ ूिमका बजावणा या िझओिन चळवळीला िझओनी या
पॅले टाईन मधील िझऑन एका ट ेकडी या नावाव न ह े नाव पडल े. या टेकडीवर ‘येहोवा’ munotes.in
Page 114
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
114 या यूं या द ेवतेचे वा त य अस याची य ूंची धारणा होती . यामुळे ती पिव भ ूमी परत
िमळिव यासाठी अरब आिण य ू यां याम य े १०९६ ते १२७० या काळात अन ेक ुसेडस
हणज े धम यु े झाली होती . अरब आिण य ू य ां यातील स ंघष चाल ूच रािहला यात ून
यूंनी आपली पिव भूमी परत िमळिव यासाठी जो लढा िदला याला प ुढे चळवळीच े
व प ा झाल े या चळवळीला िझओिन चळवळ अस े हणतात .
इ ायल या िनिम तीतील व ेगवेगळे ट पे:
इ ाइलची िनिम ती ही अचानक झाल ेली नस ून यासाठी य ूंना मोठा स ंघष करावा
लागल ेला होता . या संघषा चे वेगवेगळे ट पे पुढील माण े आहेत.
बा फोर घोषणाः पिहल े महाय ु १९१४ म ये सु झाल े. या महाय ु ा या काळात जम नी
व तुक थान या ं याकडून इं लंड- ांस या दो त रा ा ंचा पराभव होत होता , या संकटा या
काळात जम नी – तुक थान या ं या िवरोधात पॅले टाईन व जगातील सव यूंचा पाठ बा
िमळिव यासाठी इ ं लंडचे पररा म ं ी लॉड बा फोर या ंनी २ नो ह बर १९१७ रोजी एक
मह वप ूण घोषणा क ेली होती . याम य े इं लंडने यूंचे नेते रॉसचाइ ड यांना एक आ ासन
िदले क , ‘ यूंसाठी प ॅले टाईनम य े रा ी य व ती थान िमळव ून िदल े जाईल ’. यालाच
बा फोर घोषणा हणतात . या घोषण ेने जगभरातील य ूं या आशा प लिवत झा या क ,
भिव यात प ॅले टाईनम य े आपल े वत ं रा िनमा ण होईल . यामुळे यांनी पिह या
महायु ात जम नी िवरोधात इ ं लंड- ांसला भरीव आिथ क मदत व सहा य क ेले. यु
समा ीन ंतर भरल े या शा ंतता प रषद ेत पराभ ूत रा ा या ता यातील द ेशाची यव था
पाह यासाठी रा स ंघाने मॅ डेट प ती अ ंमलात आणली होती . प रणामी अरब द ेशाची
यव था व िनय ं ण इ ं लंड- ांस या ंचेकडे आल े होते. यापैक पॅले टाईनवर इ ं लंडचा
मॅ डेट द ेश [िव त द ेश] हणून भ ु व िनमा ण झाल े आिण या द ेशावर द ेखरेख
ठेव यासाठी इ ं लंडने हरबट सै यूएल याची हायकिमशनर हण ून िनय ु क ेली होती .
पॅले टाईन या द ेशात य ूंची स ंघटना मक श वाढत अस याच े इं लड या ल ात
आ यान ंतर या ंनी य ूंचे ख चीकरण कर यासाठी प ॅले टाईनच े िवभाजन क न जॉड न या
नवीन द ेशाची िनिम ती केली. यामुळे ि टीशा ंची ही क ृती य ूं या रा वादाला मारक
ठर याम ुळे यां यातील स ंघष वाढीस लागला . या संघषा मुळे ि टीशा ंनी बा फो र घोषणा
बदलली व अरबा ंना झुकते माप िदल े. कारण ि टीशा ंचे अरब द ेशात त ेला या उ ोगात
िहतस ंबंध गुंतले होते. याचा प रणाम अरब - यू , यू-इं ज या ं यातील स ंघष वाढत ग ेला.
िव टन चिच ल या ंची ेतपि काः यू-अरब या ं यातील वाढ या िह ंसाचाराम ुळे जुलै
१९२२ म ये इं लंडचे त कालीन प ंत धान िव टन चिच ल यांनी एक ेतपि का िस
केली. या ेतपि क ेनुसार य ूंना संपूण पॅले टाईन न द ेता य ूं या वत ं रा यातील जनता
पॅले टाईन हण ून ओळखली जाईल . डॉ. वाईझमनन े िविवध द ेशातील य ूंकडून देणगी
जमा के याने १९२० नंतर प ॅले टाईनम य े जमीन खर ेदीचे माण वाढल े. शेती े ात
औ ोिगक गतीबरोबरच श ै िणक गती क ेली. मा अरबा ंचा य ू ेष वाढला . तसेच य ूंचे
मोठे थला ंतर य ेथे होत अस याम ुळे पॅले टाईनमधील स ं येवर अिधक भर पड ू न ये
यासाठी ि टीशा ंनी य ूं या मो ठया थला ंतरावर मया दा घातली होती .
munotes.in
Page 115
अरब-इ ाईल स ंघष
115 दुस या महाय ु ापूव जम नीम य े यूंवर झाल ेले अ याचारः
जम नीम य े यूं या िवरोधात मोठा अस ंतोष पसरवला जात होता . कारण पिह या
महायु ाम य े जम नी या पराभवास य ू जमातच कारणीभ ूत होती , असा ठपका या ं यावर
ठेवला ग ेला होता . यामुळे जम नीम य े यू ेषाला स ु वात झाली . िहटलरन े स ेवर येताच
आपल े वंश े वाचे धोरण जाहीर क न आय वंश हाच जगातील सव े वंश अस ून
जगातील सव आय वंशा या जनत ेचे नेतृ व जम नी कर ेल. यामुळे जम नीम य े आय
वंशाखेरीज क ुणालाच थारा न हता . जम नीम य े लाखो य ूं या क ली कर यात य ेऊन
यां यावर च ंड अ याचार क ेले जात होत े. जम नीत िहटलर या उदयाम ुळे यूंवर होणा या
अ याचारात मोठी भर पडली . जम नीतील िहटलर या अ याचाराला क ंटाळून सुमारे २.५
लाख य ूंनी पॅले टाईनम य े थला ंतर क ेले. जम नीम य े िहटलरन े युंसाठी खास छळ
छाव या उभार या हो या . यामुळे थला ंतरािशवाय या ं याकड े पया य न हता . यूं या
वाढ या थला ंतरामुळे अरब - यू संघष वाढत ग ेला. अरबांनी इि टकलाल नावाची स ंघटना
थापन क ेली होती . ँड मु ती हा ितचा न ेता होता . या संघटनेला िहटलरन े पािठंबा िदला .
१९३६ म ये अरबा ंनी उठाव क न य ूंचे मोठे नुकसान क ेले. यामुळे इं लंडने ऑथ र
पीलच े िश म ंडळ प ॅले टाईनम य े पाठिवल े. यांनी पॅले टाईनच े तीन त ुकडे कर याच े
सुचिवल े. यानुसार ज े सल ेमची भ ूमी इं जांकडे राहील अस े सुचिवल े. यामुळे अरबा ंनी या
योजन ेला िवरोध क ेला. दुसरीकड े यूंनी हॅगनाह ही स ंघटना उभा न स ेनापती िव ंगेट या
नेतृ वात गिनमी का यान े लढा द ेऊन अरबा ंना ास द े यास स ु वात क ेली.
िझओिन ट चळवळ १९३९ -१९४५ : िथओडोर हझ ल यांनी १८९७ म ये युिबसाईट
शहरात िझओिन स ंघटनेची थापना क ेली होती . िथओडोर हा वक ल व िवचारव ंत
सािहि यक होता . संघटने या पिह या अिधव ेशनातील याच े ‘प नासवषा त य ुचे रा
तु हाला िदस ेल’. हे भाक त न ंतर खर े ठरल े. जगभरातील सव यूंना संघटीत करण े हे या
संघटनेचे मुख येय होत े. ाच स ंघटनेने युंसाठी िठकिठकाणी लढाऊ त णा ंचे
पायोिनयर दल े उभारली होती . हॉगान या स ंघटनेने जगातील िविवध द ेशातून गु पणे श े
पुरवठा कर याच े काम करीत होती . इ.स. १९३९ म ये सु झाल े या द ुस या महाय ु ात
यूंनी इं जांना पािठ ंबा िदला. परंतु १९३९ या ल ंडन गोलम ेज प रषद ेम ये यूंची घोर
िनराशा झाली होती . कारण य ूंचा माग या इ ं जांनी अमा य क े या. यामुळे यूंनी आपला
लढा ती कर यासाठी १९४३ म ये यूयाक येथे अिधव ेशन भरिवल े. जगभरातील सव यू
ितिनधी या अिधव ेशनाला हजर हो ते. या अिधव ेशनात ‘बाि टमोर योजना ’ घोिषत
कर यात आली . यानुसार इ ं जांनी लाधल ेले बंधने झुगारणे, यूंची ल कर िनिम ती करण े व
इ ाइल या वत ं रा ा या िनिम तीसाठी अरबा ंबरोबर स ंघष करण े अशा तरत ुदी या
जाहीरना यात हो या . अमे रकन रा ा य मन या ंनी य ूं या व ेशाला परवानगी ावी
ही सूचनास ु ा इं जांनी फेटाळली . शेवटी हा य ुनोकड े गेला. युनोने ३ स ट बर १९४७
रोजी फाळणीचा िनण य िदला . यानुसार ऑग ट १९४८ पूव िव तानी हणज े इं जांनी
या द ेशातून िनघ ून जाव े व अरब आिण य ूंची दोन वत ं रा य े िनमा ण हावीत असा
ठराव पास क ेला. या ठरावाच े यूंनी वागत क ेले, परंतु अरबा ंनी मा य ूं या वात ं याला
िवरोध क न यासाठी सश लढा द े याची तयारी क ेली. इं जांनी अरबा ंना श े पुरिवली
होती. यूंनी आप या मात ृभूमीसाठी चढाईच े धोरण वीका न अख ेरचा लढा द े याची
तयारी क ेली. शेवटी १४ मे १९४८ रोजी द ुपारी ४.०० वा. तेलअवीव या नगरपािलक ेत munotes.in
Page 116
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
116 यूं या वात ं याची घोषणा कर यात आली . वतं इ ाइलची िनिम ती झाली . अमे रका,
रिशया , पोलंडने याला मा यता िदली .
यूंनी जगा या वेगवेग या द ेशात अ याय , अ याचार , जुलूम सहन करत या ं या वत ं
अि त वासाठी मोठा स ंघष केला. यां या श ेकडो वषा या स ंघषा ची प रिणती अख ेर
इ ायल या वत ं रा ा या िनिम तीने झाली . इ ाइल या वत ं रा ाची िनिम ती जरी
झाली असली तरी यांचा स ंघष अजून संपलेला नाही . अरबांनी या ं या वात ं याला
वीकारल ेच नाही याम ुळे वत मानातस ु ा अरब - इ ायल स ंघष संपलेला नाही .
इितहासा या अ यासक आिण स ंशोधक डॉ . सुमन व ै हणतात , ‘पॅले टाईनम य े िनमा ण
कर यात आल ेले यूंचे वत ं रा हणज े सा ा यवादी डावप ेचांना आल ेले फळ होत े’.
अमे रके या मदतीन े वत ं इ ायलची िनिम ती झाली . ते हापास ून ते आजतागायत
अमे रकेने इ ायलला मदत क ेली आह े. हणूनच म य आिशयात आज ूबाजूला अरब रा े
व म य ेच इ ाइल ह े एकम ेव यू लोका ंचे रा अ सताना इ ाइलन े आपल े वतं अि त व
व वात ं य िटक ून ठेवले आहे. दर वष १४ मे हा इ ायलचा वात ं य िदन हण ून साजरा
केला जातो तो न ेहमीच य ूंना (येह दीना ) विलत करणारा व ेरणा द ेणारा आह े.
११.३ अरब रा वादाचा उदय
तुक सा ा यात मोडणा रा अरब द ेश ऑटोमन सा ा या या कोसळ या डोला यास
सावर यासाठी त ेथील स ुलातानान े इं लंड, ांस इ. रा ांकडून कज घेतले. कजा या
मोबद यात अन ेक सवलती या रा ा ंना दे यात आ या . युरोिपयन रा ा ंचा ह त ेप सव च
तरात होऊ लागला . यांचा ह त ेप रोख यासाठी साव ि क अरबवाद (Pan-Arabism)
या क पन ेने जोर धरला . इ.स. १९४५ म ये िवनाशकारी असल े या जागितक द ुस या
महायु ाची समा ी झाली . या महाय ु ा या समा ीन ंतर आिशया व आि का ख ंडातील
अनेक छोट े मोठे देश वत ं झाल े. याचे मु य कारण हण जे वेगवेग या द ेशात उदयास
आलेला रा वाद होय . रा वादा या भावन ेने पेटले या व पारत ं यात असल े या अन ेक
देशांनी या ं या द ेशाला वात ं य िमळिव यासाठी चळवळी स ु के या हो या . दुस या
महायु काळात याला गती िमळाली आिण द ुसरे महाय ु संपताच या ंनी आप या
देशा या वात ं याची मागणी ती त ेने केली होती . पि म आिशयातस ु ा अरब रा वादाचा
उदय होऊन सव अरबरा ा ंम ये ऐ य थापन कर याच े धोरण या ंनी अंिगकारल े होते.
यासाठी या ंनी १९४५ म ये अरब लीगची थापना क ेली होती . या लीग या मा यमात ून
पि म आिशयातील सव अरब रा ा ं या अ ंतग त आिण पररा धोरणात कोण याही
सा ा यवादी रा ा ंना ढवळाढवळ क न द ेणे तसेच सव अरब रा ा ंना स म करण े हे
अरब लीगच े वैिश य े होते. अरबलीगमधील द ेशांम ये धािम क सा य होत े. हे देश इ लाम
धमा चे आचरण करणार े अस याम ुळे यांनी एक य ेऊन एकम ेकांना सहकाय कर याच े
धोरण वीकारल े होते. अरब लीगम य े इराक , इिज , जॉड न, िसरीया , सौदी अर ेिबया,
येमेन, लेबनॉन या द ेशांचा समाव ेश होता . अरब रा ह े खिनज त ेला या साठ यांक रता
िस आह ेत. यामुळे जगातील त ेलाचे राजकारण या द ेशाभोवती िफरत े. यासाठी
जगातील सा ा यवादी द ेशांचे िहतस ंबंध पि म आिशयाम य े गुंतलेले आहेत. याचाच एक munotes.in
Page 117
अरब-इ ाईल स ंघष
117 भाग हण ून शेकडो वषा पासून चालल ेला अरब -इ ाइल स ंघष हा इ ाइल या िनिम तीनंतर
आजपय त संपलेला नाही .
पि म आिशयातील तैि स नदी या खो याम य े इराक , लेबनॉन, िसरीया , पॅले टाईन ,
जॉड न, इिज , सौदी अर ेिबया या द ेशांचा समाव ेश होतो . याच भागाम य े अरब स ं कृतीचा
उदय झाला . पि म आिशयाम य े अरब स ं कृती बरोबरच ि न आिण य ेह दी या तीन
धिम यांचे वा त य अस याम ुळे या देशात तीन वत ं सं कृती अि त वात आह ेत.
अरब रा ातील द ेश १९ या शतकापय त ऑटोमन त ुक सा ा यात समािव होत े.
अरबां या भ ूमीला प ूव पास ून ‘अरब थान ’ हणत असत . या द ेशा या भौगोिलक सीमा
पुढील माण े हो या . उ रेला तुक थान व इराण , पूव स पिश याचे आखात व अरबी सम ु ,
दि ण ेला अरबी सम ु व आि क ेतील इथोिपया आिण पि म ेला लाल सम ु , सुवेझ
कालवा , इिज व भ ूम य सम ु आह े. अरब थान या वाय यव ेस पॅले टाईन व इ ाइल ह े
देश आह ेत. आि क ेतील इिज चा स ंबंध पि म आिशयातील अरब राजकारणाशी आहे.
यांनीच अरब -इ ाइल स ंघषा त अरबा ंचे नेतृ व केले होते.
अरबां या याच भ ूमीवर त ुक स ाटा ं या अ याचारी राजवटीम ुळे तसेच तुक थांनम य े
ांती झा याम ुळे तुक सा ा या ंचा हास झाला व या सा ा यातील सव देश मु झाल े.
पया याने सव अरब रा ेसु ा त ुका या जोखडात ून मु झाली . जागितक प िह या
महायु ानंतर झाल े या प ॅ रस शा ंतता प रषद ेम ये झाल े या वाटाघाटीन ुसार रा स ंघाने
जम नी व त ुका थांनमधील द ेशांवर इं लंड- ा सच े मॉ ड ेट सु झाल े. इं लंड- ा स या
वच वाखाली आले या द ेशांना परक या ंचा भाव नको होता या साठी या ंनी
वातं यलढ यास सु वात क ेली. वेगवेग या अरब रा ा ंम ये रा वादी चळवळी स ु
झा या . यांची प रिणती हणज े िसरीया , लेबेनॉनमधील ा सच े मॅ डेट संपु ात य ेऊन
१९४३ म ये यांना वात ं य िमळाल े. याच माण े अरब थानमधील इतर द ेशसु ा दुस या
महायु ानंतर वत ं झाल े, तरी या ंना या ंचे वात ं य िटकिव यासाठी अन ेक वष संघष
करावा लागला .
११.४ इ ाइलची िनिम ती
जगभरात िवखरल े या य ू लोका ंवर वेगवेग या द ेशात अ याय , अ याचा र आिण ज ुलूम
होत होत े. जम नीम य े पिह या महाय ु ानंतर य ूं या िवरो धात वातावरण िनमा ण झा याम ुळे
यां यावर अ याचार हो यास स ु वात झाली . कारण पिह या महाय ु ात य ूंनी जम न
िवरोधी गटाला पाठ बा िदला . याचा राग ठ ेऊन जम नीम य े यां या िवरोधात अस ंतोष
िनमा ण झाला . जम नीम य े िहटलर स ेवर आ यान ंतर य ूंवर होणा या अ याचारान े
प रसीमा गाठली होती . जम नीम य े लाखो य ूं या क ली होत हो या . िहटलर या
अ याचारान े यू रा वादाला खतपाणी घातल े. दुस या महाय ु काळात याम ुळे मोठया
माणात य ूंनी आपला जीव वाचिव यासाठी थला ंतर केले होते. थला ंतरीत झाल े या
यूंनी प ॅले टाईनम य े वा त य क ेले. जगातील इतर रा ात थाियक असल े या
यूंनीसु ा या ं यावर होणा या अ याचाराला क ंटाळून पॅले टाईनम य े थला ंतर केले होते.
जम नीत झाल े या य ुंवरील अ याचाराम ुळे यूंना या ंची वत ं मात ृभूमी िनमा ण munotes.in
Page 118
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
118 कर यासा ठी िझओिन ट चळवळी या मा यमात ून आपला लढा उभारला होता . शेवटी
१४ मे १९४८ म ये इं लंडने पॅले टाईनमधील आपल े िनयं ण समा क न य ुंसाठी
वतं रा हण ून इ ाइलची िनिम ती केली. रा ा य पदी डॉ.वाईझमन त र पंत धान
डेि हड ब ेन गु रयन या याकड े सोपिव यात आली . या देशाने संसदीय लोकशाही प तीचा
वीकार क ेला होता . [पि म आिशयाचा इितहास (१९०० -१९७० ) डा.म.वा.काळे] परंतु
इ ाइल या िनिम तीने अरब -इ ाइल स ंघष सुट याऐवजी जा त िचघळला ग ेला.
पॅले टाईनन े इ ाइल या िनिम तीला िवरोध क ेला. अरब- यू हे दोघे ही त ु यबळ अस या
कारणान े यांनी एकम ेकां या िवरोधात सश स ंघष कर याच े धोरण अ ंिगकारल े होते.
११.५ अरब - इ ाइल स ंघष
इ.स. १९४८ म ये इ ाइल या वत ं रा ाची िनिम ती झाली याला िवरोध हण ून अरब
रा ांनी इ ाइलवर ल करी आ मण कर याचा िनण य घेतला. यातून अरब -इ ाइल
यां याम य े यु स ु झाल े. िसरीया -जॉड न ा अरब रा ान े इ ाइल या ज े सल ेम
शहरावर च ंड मोठया माणात बॉ बवषा व केला. यूंकडे केवळ तीस हजाराच े सै य होत े,
तर अरब रा ा ंकडे इ ाइल या स ै यापे ा ४० पट जा त स ै य होत े. अरब रा ा ंम ये
िसरीया , इराक, जॉड न, इिज या अरब रा ा ंनी संयु पणे इ ाइलवर आ मण क ेले, परंतु
यूंनी अ य ंत िचवटपण े आप या नवीन मात ृभूमीसाठी ाणपणान े लढा द ेऊन आप या
देशाचे संर ण क ेले. इ ाइलन े सु वातीपास ून या ंना होणा या िवरोधाची पा भूमी ल ात
घेता च ंड श साठा क ेला होता . इ ाइलकड े आध ुिनक श ा े होती. या जोरावर या ंनी
अरबां या च ंड सै याचा पराभव क ेला होता . यांनी असीम ध ैया ने या आ मणाला त ड
िदले. अरबांनी याव ेळी तेलअवीव त े जे सल ेमचा र ता रोख ून धरला याव ेळी य ूंनी बमा
रोड नावाचा र ता बनव ून माग मोकळा क ेला. आधुिनक श ा ं या जोरावर य ूंनी हे यु
िजंकले. या यु ामुळे पॅले टाईनचा काही भ ूभाग जॉड न या अ ंमलाखाली आला आिण काही
भूभाग इ ाईल या वच वाखाली ग ेला. इ ायल स ैिनकांनी अरबा ंची क ल े केली. हजारो
अरबांना िनवा िसतांचे आय ु य जगाव े लागल े. युनोने ब न डॉट [ वीडनच े शांितदूत] यांना
शांतीदूत हण ून पाठवल े. यांनी एक मिह या ंची यु बंदी घडिवली . ि टन, ा स , अमे रका
यासार या रा ा ंनी इ ाईलच े अि त व मा य क ेले. यामुळे यूंना एक कारच े पाठबळ
िमळाल े. वतं रा ाच े अनेक वषा चे व न इ ायल या पान े साकार झा यान े याच े
येक नाग रकान े ाणपणान े र ण करण े हे यू कत य मानत होत े. या रा ाचा प ूण िवजय
होऊन अरबा ंना पराभवाची ना मु क सहन करावी लागली . यूंचे जगभर कौत ुक झाल े. हे
यश जगाला थ क क न सोडणार े होते. उ च तीच े िनती धैय , चांगली साधनसाम ी ,
चांगली स ंघटना आिण न ेतृ व याम ुळे या रा ाचा िवजय होऊ शकला . या य ुरोपातील
लोकांनी य ूंचा छळ क ेला, यांनी अरबा ं या भ ूमीत यूंसाठी वत ं रा िनमा ण कराव े ही
गो अरबा ंना पस ंत नस याम ुळे हे रा िटक ू ायच े नाही अस े अरबा ंनी ठरवल े.
२. १९५६ सुएझ य ु
सुएझ य ु मु य व ेक न अरब द ेश व इ ाइल यां या पर पर स ंघषा तून घडल े नसल े तरी
या यु ात दो ही ित पध पर परा ंिव उभ े रािहल े होते. munotes.in
Page 119
अरब-इ ाईल स ंघष
119 इिज च े अ य नास ेर यांचा इं लंड, ा स व अम े रका या रा ा ं या सा ा य धोरणा ंना
ती िवरोध होता . १९३६ म ये इं लंड व इिज या ं याम य े एक करार झाला होता . तो
करार १९५६ म ये संपत आला होता . इं लंडला या करारा चे पुनज वन करायच े होते. मा
नासेरने याला नकार िदला . नासेरची जवळीक रिशयाशी वाढत चालल ेली होती . अमे रकेला
इिज वरील ताबा रिशयाकड े जा याची भीती वाट ू लागली . ि िटश प ंत धान अ ँथोनी एड ेन
यां या मत े, नासेरला इिज या अिधप याखाली अरब द ेशांचा एक स ंघ था पन करायचा
होता. यामुळे तेलसाठ ्यांवरील आपला ह क कायमचा स ंपु ात य ेईल. नासेरची त ुलना
अनेक ि िटश प ुढा यांनी िहटलर व म ुसोिलनी या ं याशी क ेली( िशंदे आिण लोख ंडे) १९५६
म ये इिज ला िदली जाणारी मदत अम े रकेने थांबव याची घोषणा क ेली. या देशा या
दबावाला भीक न घालता इिज मधील स ुएज काल याच े रा ीयकरण क े याची घोषणा
नासेरने केली. या काल याम य े इं लंड व ा स या ंची गुंतवणूक होती . यांना या ंची भरपाई
दे याची घोषणा नास ेरने केली. तसेच नास ेरला आ ंतररा ीय राजकारणात वत ं छाप
उमटावयाची होती .
इिज ला रिशयान े श सा ठयाची मदत क ेली. इिज न े सी रया व जॉड न या दो ही द ेशांशी
इ ाइल िव लढ यासाठी ल करी करार क ेला व इिजि शयन दहशतवादी इ ायलम य े
घुसवले. इ ाइल ने िसनाई वाळव ंटावर ह ला क न गाझाप ीवर आ मण क ेले. सुएझचे
रा ीयीकरण मा य नस यान े ा य ु ात इ ं लंडने आिण ा सन े इिज वर आ मण क ेले.
इिज चा पराभव झाला . १९५७ म ये ऐलज -हायफा ब ंदरांना जोडणारी त ेलाची पाईपलाईन
टाकून इ ायलन े इराणमध ून तेल आयात स ु केली. या यु ाने नासेरची मानहानी झाली .
१९६७ चा संघष ः
हे यु जागितक राजकारणाला कलाटणी द ेणारे ठरल े. अरब रा ा ंना इ ा इलचे वत ं
रा मा य न हत े. यामुळे इ ाइ ल व याच े शेजारील रा या ं यात स ंघष सु होत े.
पॅले टाईनम य े अनेक िह ंसक गट उदयास आल े. इ ाइ ली लोका ंची धािम क थळ े,
दवाखान े यावर ह ल े चढून दहशत बसव याचा य न करत होत े. यालाच य ु र हण ून
यू लोकही ज े सल ेम येथील मिशद वर ह ल े क लागल े. कैरो िशखर प रषद इिज या
पुढाकारान े १९६४ म ये भरली . पॅले टाईनमधील अरब लोका ंना याय िमळव ून दे या या
भावन ेतून पॅले टाईन म ु स ंघटना [पी एल ओ ] १९६४ म ये थापन झाली .या प रषद ेत
न ांचे पाणी इ ाइला िमळ ू न देणे आिण इ ाइ लवर आिथ क बिह कार टाकण े हे िनण य
घे यात आल े. कैरो प रषद ेने तणाव िनमा ण क न य ु ज य प रि थती िनमा ण केली. तसेच
पीएलओप े ा जा त आ मक व प असणारी आ मघात क ह ल े करणारी फत ेह नावाची
संघटना द ेखील उदयाला आली . संयु रा स ंघाने अरब - यू संघष संपु ात यावा हण ून
य न क ेला, परंतु संघष संपत न हता . उलट यान े ती व प धा रण केले होते. इिज च े
अ य जनरल नास ेर यान े इ ाइ ल िव अ ंितम य ु ाची घोषणा क ेली. अरबां या बाज ूने
इिज , जॉड न, सी रया , इराक, सौदी अर ेिबया, अ ज े रया, कुवेत, सुदान इ यादी रा े
एकि त आली आिण ५ जून १९६७ ला यु ाला स ु वात झाली . (िजत भामर े) अमे रका
व रिशया या रा ा ंनी यु ात य भाग न घ ेता इ ाइल व अरब द ेशांना आिथ क व
ल करी मदत क लागल े. इिज न े या य ु ापूव इ ाइल साठी स ुएज काल याचा वापर ब ंद
कर याची घोषणा क ेली व य ु ास त ड फ ुटले. इ ाइल ने इिज या िवमानतळावर त ुफानी munotes.in
Page 120
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
120 ह ले चढवल े. तसेच िसनाई या वाळव ंटात म ुसंडी मा न इ ायलन े इिज ची दाणादाण
ओढवली .
इ ाइ लने गाजािकनारप ी , िसनाई वाळव ंट, अरबरा ा ं या ता यातील ज े सल ेमचा भ ूभाग
व जॉड न नदी या पि म ेकडील भ ूभाग तस ेच सी रयाचा काही भ ूभाग यावर आ मण क ेले व
य ताबा िमळवला . अरब रा ा ंनी इं लंड व अम े रका सोबतच े राजन ैितक संबंध तोडल े
आिण या ंचा पे ोल प ुरवठा ब ंद केला. अव या सहा िदवसातच इ ाइ लने ही आ य कारक
मुसंडी मारली .
इ ाइ लने अचूक ल करी बळाचा वापर क न अरब रा ा ंना ज ेरीस आणल े. संयु
रा स ंघाने यु बंदीचा ताव मा ंडला. संयु रा स ंघा या बैठक त इ ाइ लने िजंकलेला
देश पु हा अरबा ंना दे याचे नाकारल े. या यु ाचा अरब रा ा ंवर िवपरीत प रणाम झाला .
मनात स ुडाची भावना कायम रािहली . इ ाइ लचा बदला घ े यासाठी अन ेक गु संघटना
थापन झा या . यामुळे मा इ ाइ लचा सा ा य िव तार घड ून आला . युनोची य ु बंदी
दो ही रा ा ंनी मा य क ेली.
१९७३ चा संघष
इिज चा पराभव नास ेर यां या िजवारी लागला . १९७० म ये यां या म ृ यूनंतर अ वर
सादर या ंनी इिज ची स ास ू े हाती घ ेतली. इिज च े अ य सादत या ंनी अरब - यू संघष
थंड होत अस याचा आ भास िनमा ण केला. यू लोका ंचे धािम क उपवास चाल ू असताना ६
िडस बर १९७३ रोजी एक कड े सुवेज काल या या पि म िकना याव न इिज चा
तोफखाना अचानक धडाड ू लागला व इ ाइ ल या बार -ले ह तटब ंदीवर इिज च े तोफगोळ े
कोसळ ू लागल े. दुसरीकड ून गोलन ट ेकडयांव न सी रयाच े असं य रणगाड े इ ाइल या
रोखान े चाल क लागल े. एकाच व ेळी दोन टोका ं या आघाड ्यांवर धडाक ेने आ मण
क न इिज आिण सी रयान े इ ाइ लला बेसावध अव थ ेत पकडल े. इिज व सी रया
यांनी इ ाइ लवर सव ताकदीिनशी आ मण क ेले. अरब द ेशांनी इिज या स ुएज भागाती ल
इ ाइ ल या ता यातील भ ूमी मु केली, परंतु इ ाइ लने सी रयाचा काही भाग बळकाव ून
याची भरपाई क ेली. अ याध ुिनक श ा ंचा वापर क न इिज व इतर रा ा ंनी इ ाइ लवर
सु वातीस आघाडी िमळवली , तरी अम े रकेने िदले या अ याध ुिनक श ा ा ं या सा ा ने
इ ाइ लने लवकरच बाजी उलटवली . िसनाई या ड गरातील िख ंडी इ ाइ ली स ै या या
काही पथका ंनी िन धा राने लढव या . गोलन ट ेकडयांवरील इ ाइल या रणगाडा पथका ंनी
परा माची शथ क न िसनाई रणगाड यां या झ ुंडी या झ ुंडी रोख ून धर या . नवीन क ुमक
येताच श ूवर मात क न दमा कस या िदश ेने आगेकुच सु केली. िसनाई या आघाडीवर
इ ाइल ने िवमान हाणीची जबर िक ंमत देऊन स ुएज काल यावर प ूल टाक ून आपल े सै य व
रणगाड े इिज या भ ूमीवर उतरवल े. इ ायल या या नीतीम ुळे इिज ला स ंकट िनमा ण
झाले. हे यु पुढे चालवण े इ ाइला तसेच अरबा ंनाही नको होत े. इ ाइ लला मदत
करणा या रा ा ंची तेल िनया त बंद कर याची भाषा अरबा ंनी काढताच अम े रका जागी
झाली. अरबांना हे यु िज ंकता य ेणार नाही ह े कळून चुकले होते. यामुळे अमे रका व
रिशया या ंनी अरब -इ ाइल संघष सोडव यासाठी अम े रकेचे राजनीित डॉ .िकस जर या ंनी
पुढाकार घ ेऊन य ु िवराम घड ून आणला . १८ िदवसा या य ु ानंतर श स ंधी झाली . munotes.in
Page 121
अरब-इ ाईल स ंघष
121 या यु ाम य े अरब रा ा ंपे ा इ ाइ ल व इिज या ं यावर जा त ताण पडला . यांना अन ेक
सम या ंना त ड ाव े लागल े होते. अप रिमत ल करी हानी झाली होती . िनवा िसतां या
सं येत च ंड वाढ झाली होती . १९७३ रोजी इिज व इ ाइ ल यांनी य ु बंदी या
करारावर स ा क े या. तरी ख या अथा ने शांतता थािपत कर यास य ुनोला यश आल े
नाही. या ात रिशया व अम े रका पर पर िवरोधी भ ूिमका घ ेत अस याम ुळे या संघषा चा
िनकाल लागण े कठीण आह े.
१९७३ या इिज व इ ाइ ल कराराची मह वाची कलम े पुढील माण े होती.
१. यु िवराम करण े.
२. सुएज शहराला अ नधा य व औषधा ंचा पुरवठा करण े.
३. सुएज या प ूव िकना याकड े जीवनाव यक व त ूं या प ुरवठयाला अडथळा न आणण े.
४. इिज व इ ाइ लने यु भागातील आपापल े सै य माग े घेणे.
या यु िवरामान ंतर १९७३ ते ७७ अरब व इ ाइल यां यात इ ाइ लने ता यात घ ेतले या
भूमीव न वाद स ु च रािहला . तसेच या कराराला इतर अरब रा ा ंची हरकत होती . इतर
अरब रा ा ंकडून व प ॅले टाईनमधी ल अरब लोका ंनी वत ं पॅले टाईनची मागणी स ु च
ठेवली होती . १९७७ पय त इिज व इ ाइ ल दो ही द ेशांनी पर परातील वाद त
शांततामय मागा ने सोडव याची घोषणा क ेली. इ ाइल ने वतः या स ंर णाची हमी माग ून
आंतररा ीय जलमागा तून इ ाइ ल या जहाजा ंना जा याची परवानगी इ छा दिश त
केली. अरब द ेश इ ाइ लचा खर िवरोधात असल े तरी इिज च े अ य अ वर साद त
यांनी शा ंततामय ि य ेसाठी सव य न क ेले. अमे रकेचे त कालीन अ य िजमी काट र
यां या म य थीम ुळे इ ाइ ल व इिज या ं यात कॅ प डेि हड य ेथे पर पर शा ंतता करार
संमत झाला . या करारान ुसार इ ाइ लने जॉड न नदी या पि म िकना यावरील
गाजाप ीतील रिहवाशा ंना वाय ा व वय ंशासनाचा अिधकार राहील ह े मा य क ेले. तसेच
िसनाई भागात ून इ ाइ ली नाग रक िनघ ून जातील अस े ठरल े. मा प ॅले टाईनचा
सोडवण े यांना श य झाल े नाही. इतर अरब रा या कराराब ल नाख ूश होत े. यांनी याचा
िध कार क ेला. या रा ा ंम ये इिज ह े एकट े पडल े. यां यातील राजक य स ंबंध १९८०
म ये थािपत झाल े व इ ाइ लला राजन ैितक मा यता द ेणारे इिज च े पिहले अरबरा
ठरले. अ वर सादत या ंनी अरब रा वादाचा िव ासघात क ेला या भावन ेतून इिज मधील
क र वा ा ंनी या ंची ह या क ेली.
दर यान इ ाइ ल व इतर रा ीय या ं यातील स ंघष सु च होता . १९८१ म ये इ ाइ ल ने
इराकमधील आि वक भ ीवर ेपणा ा ं या सा ान े भीषण ह ला क ेला. ते आि वक क
इ ाइ लला न कर यासाठी उभारल े होते. या सबबी खाली यावर ह ला क ेला. इराण व
इराक या ं यातील य ु ाचा फायदा घ ेऊन इ ाइ लने १९८२ म ये लेबननमधील िनवा िसत
पॅले टाईन या छाव या ंवर भीषण ह ला क ेला. यात हजारो िनवा िसत जागीच ठार झाल े.
शेकडो अरब ी -पु ष ाणास म ुकले. जगातील सव आघाडी या रा ांनी व स ंयु
रा संघाने या ह याचा ती िनष ेध केला. युनो या सुर ा प रषद ेने गोलन ट ेकडयावरील
इ ाइ लचा ह क अमा य क ेला. munotes.in
Page 122
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
122 पी एल ओ स ंघटनेचे मुख यास ेर अराफत या ंचे क न कर याचा य न क ेला. बै तचे
आंतररा ीय िवमानतळ न क ेले. या ह यात हजारो िनरपराध ी -पु ष ठार झाल े.
१९८३ म ये िद ली य ेथे भरल े या अिल रा ा ं या िशखर प रषद ेने देखील
पॅले टाईन या बाज ूने सहान ुभूती कट केली. १९८५ म ये सी रया व इ ाईल या ं यात
यु बंदी करार स ंमत झाला .
१९९३ चा शा ंतता करारः
१. इ ाइ लने पॅले टाईन म ु स ंघटनेचे अि त व मा य क ेले.
२. पॅले टाईन म ु स ंघटनेने इ ाइ लचे अि त व मा य क ेले.
३. पॅले टाईन लोका ंना जेरीको ा ंतात व शासनाचा ह क िमळाला .
हा करार स ंमत होऊन द ेखील दो हीकडील जहाल गटा ंना मा शा ंतता ि या मा य
न हती .
पॅले टाईनचा वशासनाचा ह क १९९५ :
या करारा ार े इ ाईल वे ट बँकचा द ेश ट याट यान े पॅले टाईन म ु स ंघटनेला दे यात
येणार होता . इ ाइ लने पकडल ेले ८००० अरब य ु बंदी मु कर यात आल े. जगातील
सव मुख ने यांनी या घटन ेचे वागत क ेले. मा एका जहाल इ ाइ ली य न े इ ाइ लचे
पंत धान िय झक र ॅिबन या ंची १९९५ म ये ह या क ेली व प ु हा एकदा जहाल गट
शांततेम ये िव ास ठ ेवत नस याच े प क ेले.
१९९६ म ये जॉड नचे राजे ह सेन यांनी इ ाइ लला भ ेट िदली . पॅले टाईन मधील राजक य
ि य ेला गितमान कर याची स ंकेत याम ुळे िमळाल े. यानुसार यासर अराफत ह े
पॅले टाईनच े अ य बनल े. १९९६ म ये जहाल प ॅले टाईन गट हमासन े केले या बॉ ब
ह याम य े इ ाइल चे ६३ लोकांना ाण गम वावे लागल े तर िहजब ु ला गटान े इ ाइ ल
मधील एका गावावर सश ह ला चढवला . या सव घटना ंचा प रणाम होऊन इ ायलम य े
कड या गटाचा न ेता ब जािमन न ेता याह हा स ेवर आला .
११.६ समारोप
बेन गुरीयन या न ेतृ वाखाली न यान े िनमा ण झाल े या या रा ाची सव च े ात गती
झाली. िझओिन ट चळवळीन े मोठया िशताफ न े आपल े ये य गाठ याचा य न क ेला.
याम य े यू यश वी झाल े. हे रा छोट े असल े तरी यान े असे आिथ क व ल करी साम य
कमावल े आहे क , अरब रा ा ंना या ंची धा ती िनमा ण झाली आह े. दुद य इ छाश ,
आ मिव ास व वािभमान या ग ुणांवर आपण कोणत ेही उि सा य क शकतो ह े न यान े
िनमा ण झाल े या इ ाईलन े दाखव ून िदल े. इ.स. १९४८ -१९७५ पय त चार व ेळा अरब -
यू य ां यात य ु े झाली . या य ु ां या दर यान इ ायलन े आप या रा ा या सीमा
वाढव यात यश िमळाल े.
munotes.in
Page 123
अरब-इ ाईल स ंघष
123 ११.७
१) िझओिन टचळवळीची मािहती सा ंगून इ ाईलची िनिम ती कशी झाली त े सांगा.
२) अरब रा वादाचा उदय कसा झाला त े सांगा.
३) अरब लीगिवषयी सिव तर मािहती दया .
४) अरब- इ ाईल या स ंघषा ची सिव तर हक कत सा ंगा.
११.८ संदभ
१) ाची, आिशयाचा इितहास (१९०० -१९६० ), ाची काशन , मुंबई, ९२.
२) भामरे िजत , आिशयाचा इितहास (१९०० -१९७६ ), आवृ ी दुसरी, शेठ काशन ,
मुंबई.
३) िशंदे सुभाष, लोखंडे अजयक ुमार, समकालीन जग (१९४५ -२००० ), आवृ ी पिहली ,
शेठ काशन , मुंबई.
४) जोशी पी. जी., आधुिनक जग , (इ.स.१५०१ – इ.स.१९९० ), िव ा काशन , नागपूर.
५) काळे . वा., पि म आिशयाचा इितहास (इ.स. १९०२ – इ.स.१९८० ), ाची
काशन , मुंबई.
munotes.in
Page 124
124 १२
इराणी ा ंती (१९७९ )
करण रचना
१२.० उि य े
१२.१ तावना
१२.२ पहेलवी राजवट
१२.३ रेझाशाहा या स ुधारणा
१२.४ ेत ांती
१२.५ इराणी ा ंती
१२.६ समारोप
१२.७
१२.८ संदभ
१२.० उि ये
१. इराणमधील पह ेलवी राजवटीचा अ यास करण े.
२. ेत ांतीची मािहती िमळवण े.
३. इराणमधील १९७९ या ा ंतीचे िव ेषण करण े.
१२.१ तावना
इराण हा पि म आिशयातील त ेला या राजकारणात मह वाची भ ूिमका बजावणारा एक
मुख व मोठा द ेश आह े. इराणच े पूव चे नाव पिश या होते. पिश यन स ं कृतीमुळे ा द ेशाला
मह व ा झाल े होते. आधुिनक काळात इराणम य े उपल ध असल े या त ेलसाठ ्यामुळे
इराणचा भाव जागितक राजकारणात वाढला आह े. इराणला खिनजत ेला या साठ ्यांचे
नैसिग क वरदान अस याम ुळे पि म ेकडील य ुरोपीय द ेश व पि म आिशया तील द ेशात
इराणला मह वाच े थान आह े. या देशा या चत ु:िसमा प ुढील माण े आहेत. इराण या प ूव स
अफगािण तान , पि मेस इराक व त ुक तान ह े देश आह ेत, दि ण ेस पिश याचे आखात तर
उ रेस रिशया , सौदी अर ेिबया या द ेशां या सीमा आह ेत.
१७९४ ते १९२५ पय त इराणम य े कझार या त ुक वंशाची राजवट होती , परंतू कझार
रा यक या म ये अनेक गट -तट अस याम ुळे तेथे नेहमी स ेसाठी स ंघष होत अस े. याचा
फायदा र ेझाशहा पह ेलवीन े घेऊन इराणची स ा ता यात घ ेतली होती . याने जवळपास munotes.in
Page 125
इराणी ा ंती (१९७९ )
125 २० वष इराणवर रा य क ेले होते. पुढे इराणम य े १९७९ म ये ांती झाली आिण त ेथे
जास ाकाची थापना झाली होती . या सव घडामोडीचा आढावा या घटकाम य े घेतलेला
आहे.
१२.२ पहेलवी राजवट
रेझाशहा पह ेलवी या ंचा ज म एका सामा य क ुटुंबात १६ माच १८७८ रोजी झाला . पिश यात
एक साधा िशपाई हण ून २० वष यान े नोकरी केली. याचे ल करी कत ृ व पाह न
ि िटशा ंनी यास कोस ेक िडि हजन या म ुखपदी िनय ु केले. या िडि हजनचा कमा ंडर
हणून यान े चांगली कामिगरी बजावली . २१ फे ुवारी १९२१ रोजी यान े िजयाउ ीन या
सुधारक न े या या सहा यान े पिश यातील द ुबळे सरकार उलथ ून पाडल े. या या
नेतृ वाखाली नव े सरकार थापन झाल े. या मंि मंडळात र ेझाशहा य ु मं ी बनला होता .
िजयाउ ीनन े ि िटशा ंचे समथ न सु के याने रेझाशाहशी याच े मतभ ेद घडून आल े. यातून
२५ मे १९२१ रोजी िजयाउ ीनला राजीनामा ावा लागला . यानंतर नवीन म ंि मंडळ
स ेवर आल े. यावर र ेझाशहाचा अ ंकुश होता . परंतु रेझाशहा या िव असल े या
लोकांनी या यािव कट रचला , तो वेळेवर उघडक स आ यान े रेझाशहान े सव स ा
वतः या हाती घ ेतली. पिश याचा शहा अहमदखानला परद ेशात पाठवल े. ऑ टोबर
१९२३ म ये तो द ेशाचा स वा िधकारी बनला व मजलीसच े अिधव ेशन बोलावल े. फे ुवारी
१९२५ म ये सव ल करी अिधकार व यान ंतर पिश याचे शहापद र ेझाशाहला मजलीसन े
(कायद ेमंडळने) बहाल क ेले. ३१ ऑ टोबर १९२५ रोजी र ेझाशहा या राजपदाची घोषणा
कर यात आली . १५ िडस बर १९२५ रोजी न या घटना सिमतीन े याला रेझाशहा प ेहेलवी
अशी उपाधी िदली आिण व ंशपरंपरेने या घरा याकड े इराणच े राजपाट ठ ेव याची मा यता
िदली. २५ एि ल १९२६ रोजी र ेझाशहाचा रा यािभष ेक सोहळा पार पाडला होता .
रेझाशहा या स ेचे व प :
इराण या घटना सिमतीन े बनिवल े या घटन ेनुसार व ेळोवेळी मजलीस या कायद ेमंडळासाठी
िनवडण ुका घे यात य ेत अस या तरी र ेझाशाहन े या िनवडण ुकांना कधीच फारस े मह व िदल े
नाही. शासनािवषयीच े सव िनण य तो वतःच घ ेत अस े. रेझाशाहन े राजेपद धारण
के यानंतर लग ेचच इराणमधील फार मोठी जमीन आप या मालक ची क न घ ेतली.
यासाठी यान े आप या िनर ंकूश स ेचा वापरही क ेला होता . इराणची सवा गीण गती
क न त ेथील समाजाच े आध ुिनक करण कर या या एकम ेव मह वका ं ेने याला झपाटल े
होते. अशी गती कमीत कमी काळात सा य कर यासाठी आव यक असल ेले नेतृ व गुण
या या अ ंगी अस यान े या या िपढीम धील एक िवश ेष कत बगार न ेता हण ून तो ओळखला
जातो.
रेझाशहाप ुढील सम या :
इराणच े राजेपद याव ेळेस रेझाशहान े आप याकड े घेतले होते याव ेळची इराणची आिथ क
प रि थती फारशी चा ंगली न हती . इराणम य े अनेक देशांना िविवध कार या यापारी
सवलती िमळाल े या अस यान े यांचा इराणी अथ यव थ ेवर जबरद त ताण पडत होता .
इि प रयल ब ँक, इंडो युरोिपयन ट ेिल ाफ क ंपनी या ि िटश क ंप या आिण र त ेबांधणी, munotes.in
Page 126
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
126 म य यवसाय आिण ब ँिकंग े ातील रिशयन क ंप या याचा इराणी अथ यव थ ेवर
असल ेला भाव ल णीय होता . या कंप यां या य वहारापास ून इराणी सरकारला मोठ ्या
माणावर महस ूल िमळत असला तरी या क ंप यांचे इराणमधील अि त व इराणी
रा वादी या डो यात ख ूपत होत े आिण याम ुळे इराणी रा वादालाही चालना िमळत
असे.
सामािजक प रवत न :
तुक थानमधील क ेमालपाशा माण े रेझाशहालाही पा ा य सं कृतीचे आकष ण होत े.
या माण े केमालपाशान े तुक थानच े आध ुिनकरणक न पा ा या ं या धत वर आधा रत
तुक थानम य े आध ुिनक त ुक स ं कृती िनमा ण केली, याच माण े इराणम य े सु ा
रेझाशाहाचा आध ुिनक इराणी स ं कृती जिव याचा य न होता . इराणमधी ल
आधुिनक करणा या ि य ेत यान े इराणमधील ी वात ं यसाठी बालिववाह प ती र
केली, मिहला ं या िववाहाची वयोमया दा िनि त क ेली, इराणमधील मिहला ंची बुरखा प ती
बंद केली, इराणम य े मुल या िश णाला ो साहन द े यासाठी म ुल साठी शाळा उघड या ,
धमा चा गैरवापर कमी क ेला. तसेच इराणम य े साव जिनक णालय े थापन क ेले व
पायाभ ूत सुिवधांकडे िवशेष ल िदल े.
१२.३ इराण या आध ुिनक करणासाठी र ेझाशाहा या स ुधारणा
१. शै िणक स ुधारणा :
इराणला आध ुिनक द ेश बनिव यासाठी र ेझाशाहन े िश ण यव थ ेकडे ल प ुरिवले.
कोण याही द ेशा या आध ुिनक करणा या ि य ेत िश ण ह े मह वाची भ ूिमका बजावत े
यामुळे यान े इराणम य े आ ध ुिनक िश णाची सोय क ेली व धािम क िश ण ब ंद केले.
शै िणक े ात आम ुला बदल घडिव यासाठी यान े इराणम य े पाि मा य द ेशां या
धत वर शाळा -महािव ालया ंची थापना क ेली. ाथिमक िश ण स च े केले. पिश यन
अकादमीची थापना क न फारशी श द वापर याचा िनयम क ेला. इ.स. १९३५ ला यान े
तेहरान िव ापीठाची थापना क न या िव ापीठात ून शेतक , वािण य , िव ान ,
वै कशा , परक य भाषा इ . शाखा ंचा अ या स सु केला. इराणमधील िश ण स ं थांम ये
परक य िश का ं या न ेमणूका के या, मुल साठी शाळा काढ या , शै िणक स ुिवधांचे जाळे
िनमा ण झा याम ुळे आपोआप इराणमधील सा रत ेचे माण वाढल े.
२. धािम क सुधारणा
इराणमधील समाजकारण व राजकारणावर धमा चा भाव जा त होता. रेझाशहान े स ेवर
आ यान ंतर इराणमधील समाजावर व य ेथील राजकारणावर धमा चा असल ेला भाव कमी
कर यासाठी अ य ंत कठोर िनण य घेतले. रेझाशाहन े इराणम य े कुराणावर आधा रत
असल ेली यायदान यव था ब ंद क न आप या द ेशात च यायदानप तीचा वीकार
केला. धािम क काय करणा या म ु ला-मौलव या अिधकारावर ब ंधने आणली . यां याकड ून
िववाहिवषयक व श ै िणक ह क काढ ून घेतले, इराणमधील साव जिनक िश ण स ं थांमधून
िदले जाणार े धािम क िश णास ब ंदी घातली , धािम क सं थां या मालम ा ज क े या व munotes.in
Page 127
इराणी ा ंती (१९७९ )
127 धम गु ंना सरकारतफ वेतन द े यात य ेऊ लागल े, धम गु ंना िभ ा माग यास ब ंदी घातली ,
मोहरम या व ेळी क े या जाणा या साव जिनक शोक िमरवण ुक वर ब ंदी घातली , इराणी
धम गु ंवर दहशत बसव याच े य न क ेले. मिशदीम य े खु या ठेव याची यव था क ेली.
रेझाशाहा या या ा ंितकारी सुधारणा ंमुळे इराणम य े अि त वात असल ेली धािम क क रता
कमी हो यास मदत झाली व इराणम य े आधुिनक करणा या ि य ेला सु वात झाली .
३. आिथ क सुधारणा
इराणची आिथ क व शासक य स ुधारणा कर यासाठी परक या ंची िनय ु करताना
रेझाशहान े िवशेष खबरदारी घ ेतली होती . परक यांना कोणत ेही िवश ेष अिधकार न द ेता
तसेच परक य त इराण या अ ंतग त कारभारात ह त ेप करणार नाही याची खबरदारी
घेतली होती . इराणम य े आिथ क सुधारणा कर यासाठी र ेझाशाहन े बेि जयम , अमे रकन व
च त ा ं या िनय ु या क े या हो या . रेझाशाहन े ि िटशा ं या मालक ह काखाली
असल े या इ ि प रअल ब ँक ऑफ इराणकड ून चलन यवहाराच े ह क काढ ून घेतले आिण
रयाल ह े नवे चलन यवहारात आणल े. अं लो इरािनयन ऑइल क ंपनीशी रॉय टी बाबतचा
जुना करार र क न जा त रकम ेची रॉय टी द ेणारा नवा करार या ंने अंमलात आणला .
देशातील सव परक य यापार शासनामाफ त चाल ू केला. यातून िमळणारा नफा नव े
उ ोगध ंदे सु कर यासाठी भा ंडवल हण ून वापर यात आला . औ ोिगक े ाम य े
आमुला बदल घड ून आण यासाठी यान े साखरिनिम ती, तंबाखू, कापड , िसम ट, िसगार ेट,
रसायन े इ. उ ोगा ंना ो साहन द ेऊन या ार े िनमा ण होणा या व त ूं या उ पादनास
मोठया माणात चालना द े याचे काम क ेले. रेझाशाहन े राबिवल े या न या औ ोिगक
धोरणा ंमुळे इराणमधील औ ोिगक िवकासाचा व ेग वाढ यान े देशाचे लवकरच
आधुिनक करणात पा ंतर झाल े. वाहतूक व दळणवळण े ाकड े रेझाशहान े िवशेष ल
पुरवले. ड गराळ भागात दळणवळणा या उ म सोयी िनमा ण के या ग े या, हजारो म ैल
लांबीचे नवे र ते बांधले, ा स इराणीयन हा नवा र े वे माग बांधला. या रे वे मागा चे वैिश े
हणज े हा र े वेमाग समु सपाटीव न स ु होऊन ९००० फूट उंचीवर जाऊन परत
समु सपाटीवर य ेतो, हा रे वेमाग हणज े वाहत ुक या साधना ं या इितहासातील एक
आ य च होत े. या रे वेमागा मुळे उ र व दि ण ा ंतातील दळणवळण तर वाढल ेच, तसेच
उ र इराणमधील भट या टो या ंवर िनय ं ण ठ ेवणे ही श य झाल े. र ते व लोहमागा बरोबर
याने हवाई वाहत ूक ला स ु ा चालना द ेऊन नवीन िवमानतळ े उभारली . यामुळे इराणम य े
वाहतूक व दळणवळण े ात आम ुला बदल होऊन याचा उपयोग इराण या
आधुिनक करणात झाला .
४. ल करी स ुधारणा
रेझाशाहन े इराणचा स मान व ित ा प ु हा थापन कर यासाठी व द ेशा या अ ंतग त भागात
कायदा व स ु यव था थािपत कर यासाठी व द ेशाचे बा आ मणापास ून संर ण
कर यासाठी ल कराची उभारणी कर याची आव यकता होती . यासाठी यान े परक या ंचे
वच व झ ुगा न िशि त व रा िन ल कराची उभारणी क ेली, यासाठी भा ंडवलाची
आव यकता होती . ते उभे कर यासाठी यान े उ ोजक व कारखानदारा ंकडून स न े पैसा
वसूल केला. ल करासाठी आध ुिनक श साठा खर ेदी केला. इराणी ल कराला िश ण munotes.in
Page 128
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
128 दे यासाठी त ेल कंप यांकडून िमळणा या रॉय टीचा वापर क ेला. याने केवळ ल कराला
िश ण िदल े असे न हे तर इराणी पोलीस दलाला अिधक काय म कर यासाठी या ंनाही
िश ण द ेऊन इराणी समाजात शा ंतता व स ु यव था िनमा ण कर याच े मह वाच े काय केले.
इराणम य े वत ं पोलीस दल व ल कर उभार याम ुळे देशा या अ ंतग त भागात शा ंतता व
सु यव था िनमा ण झाली व बा श ूपासून देशाचे संर ण कर यासाठी इराणम य े
िशि त ल कराची उभारणी क ेली, यामुळे बा आ मणाचा धोका कमी झाला .
५. शासक य स ुधारणा
इराण या कायद ेमंडळासाठी घ े यात य ेणा या िनवडण ुकांना रेझाशहान े कधीच मह व िदल े
नाही. याने कायद े करणा या स ं थेवर स ु ा टीका क ेली होती . तो अस े हणत अस े क ,
‘िनरथ क बडबड करणा या ंची गद हणज े कायद ेमंडळ होय ’.
िमझा अ दुल ह स ेन खान , तायम ु ताश, िमझा महंमद अली खान आिण हसन तािजक द ेह हे
इराणी न ेते रेझाशाहच े िव ास ू सहकारी असल े तरी शासनािवषयीच े सव िनण य तो वतःच
घेत अस े. पिहल े महाय ु व यान ंतर या काळात याम य े सुधारणा करण े श य नसल े तरी
इराणम य े रा ीय स ै य उभा न समाजाच े आध ुिनक करण कर यासाठी र ेझाशाहाला
सै याचे एक साधन हण ून वापर करण े आव यक अस याच े ल ात आल े. बळ इराणी
सै य उभ े कर याच े काम या ने हाती घ ेतले. संर ण म ं ी या ना यान े देशातील पोलीस
खा यावर याच े पूव पास ून िनय ं ण होत े. रेझाशहान े धम गु शी िवचार िविनमय क न
जास ाकाची क पना इ लाम या म ूलभूत त वा या िवरोधी अस याच े यां याकड ून
वधवून घेतले. अशा रतीन े जास ाकाची क पना माग े पड यावर र ेझाशहान े राजेपद
धारण क न प ेहलवी घरा या या राजवटीची थापना क ेली. आप या स ंपूण कारिकद म य े
रेझाशहान े फ धम गु ंची जवळीक साध ून या ं याशी िवचारिविनमय क ेला. नंतर मा
याने धम गु ं या स ंबंधात िवश ेष कडक धोरण अवल ंिबले होते. ठामपण े अंमलबजावणी
कर याची िकमया यान े साधली होती . याचे म यमवग य जीवन , पा ा य िश णाचा आिण
शासक य अन ुभवाचा अभाव इ यादी गो ी या या मागा त कधीच आड आ या नाहीत .
६. तेल उ ोगाचा िवकास
इराणमधील मह वाचा उ ोग हणज े तेलाचा उ ोग होता . इराणम य े नैसिग क तेलाचे
भूिमगत साठ े आह ेत. याच माण े तेल काढण े, शु करण े यासाठी यापारात यापारी
सवलती द े यात आ या . इ.स.१९३३ म ये रेझाशहान े अं लो-इरािनयन ऑइल क ंपनी
बरोबर त ेलिवषयक सवलती या क रारात एकतफ बदल क ेला आिण तो इराणी सरकारला
अिधक फाय ाचा होता . हा करार र ेझाशहाचा िवश ेष उ ल ेखनीय असा आिथ क व
राजनीितक िवजय होता . तेल उ ोगा ंम ये झाल ेला च ंड िवकास आिण यापास ून इराणी
अथ यव थ ेला िमळाल ेली चालना ही र ेझाशहा या कारिकद तील सवा िधक मह वाची
आिथ क घटना होती .
इरािनयन जनत ेम ये रेझाशहान े रा भावन ेची योत विलत क ेली. आधुिनकत ेवर भर
देऊन अन ेक सुधारणा यान े आप या द ेशाम य े के या. इराणसार या इ लािमक द ेशात
आधुिनक करण करण े हणज े धाडसी पाऊल होत े परंतु रेझाशहान े अनेकांचा रोष प क न munotes.in
Page 129
इराणी ा ंती (१९७९ )
129 ते काम क ेले हे िवशेष हणाव े लागेल. इराणमधील बड ्या जमीनदारा ंम ये याचा पिहला
मांक होता . याचे अनुकरण या या अन ुयायांनी के याने देशावर याचा वाईट प रणाम
झाला. रेझाशहान े िहटलरशी म ै ी के याने युरोिपयन रा े इराणिवरोधात ग ेली. दुस या
महायु ा या व ेळी इराणन े जरी तट थता जाहीर क ेली असली , तरी तो कधीही जम नी या
बाजूने वळू शकतो या भीतीन े रिशया आिण ि टनन े संयु पणे इराणवर आ मण क ेले
आिण र ेझाशहाला १६ स ट बर १९४१ रोजी पद याग कर यास भाग पाडल े. मॉ रशसम य े
ह पार कर यात आ यान ंतर याला दि ण आि क ेत जोहा सबग ला ने यात आल े. तेथेच
याचा २६ जुलै १९४४ रोजी म ृ यू झाला . रेझाशहान ंतर याचा म ुलगा मह ंमद रेझाशाह
स ेवर आला .
महंमद रेझाशहा प ेहलवीची कारक द :
रेझाशहान ंतर याचा म ुलगा मह ंमद रेझाशाह हा २६ ऑ टोबर , १९६७ रोजी इराणचा शहा
बनला . पहेलवी घरा याचा तो द ुसरा आिण श ेवटचा स ाट होता . या या द ूर ीन े
इराणम य े जलद औ ोिगक आिण ल करी स ुधारणा घड ून ये यास मदत झाली . तसेच
या या सामािजक आिण आिथ क सुधारणा ंमुळे इराणच े आध ुिनक करण हो यास मदत
झाली. महंमद र ेझाशहा या कारिकद त इराणच े पंत धान मोह मद म ुसािदक या ंनी तेल
उ ोगा या स ंदभा तील जागितक ब ँके या योजना मा य क े या नाही . यांची अशी धारणा
होती क , इराण या त ेलािशवाय य ुरोपातील उ ोगध ंदे बंद पडतील हण ून यान े इं लंडशी
असल ेले राजन ैितक स ंबंध तोडल े व ि टीश मालक या त ेल उ ोगा चे रा ीयकरण क ेले.
मुसािदक या ह क ुमशहासार या वागण ुक मुळे जनत ेत अशा ंतता माजली .
मुसािदक या अशा धोरणाम ुळे महंमदशहाला द ेश सोडावा लागला . डॉ. मुसािदक या
एकािधकारशाहीम ुळे इराणम य े अशा ंतता िनमा ण होऊन द ेशा या साव भौम वाला धोका
िनमा ण झाला होता . यामुळे इराणचा स ेनािधकारी जनरल झ ेहदी हा या प रि थतीत ून माग
काढ यासाठी प ुढे सरसावला . याने डॉ. मुसािदकला द ेश ोहा या आरोपाखाली अटक
केली. महंमदशहा इराणम य े परत आ यान ंतर जनरल झ ेहदी याला प ंत धानपदी न ेम यात
आले. डॉ. मुसािदक या राजन ैितक पतनान ंतर इराणम ये इं लंड आिण अम े रका या ं या ग ु
समथ नामुळे पु हा एकदा मह ंमद र ेझा प ेहलवीची राजन ैितक अिधकारशाही थािपत
झाली. या या कारिकद त इराणन े पा ा य द ेशांशी चा ंगले संबंध थािपत क ेले. याने
न यान े थापन झाल े या आ ंतररा ीय स ंघासह महस ूल िवभा िजत कर याचा करार क ेला.
या करारा ंतग त इराणम य े तेल उ पादनाम ुळे देशा या रा ीय उ प नातील िह सा वाढत
होता. याच काळात यान े अमे रके या सा ान े रा ीय िवकास काय म राबिव यास
सु वात क ेली. पा ा या ं या म ै ीपूण संबंधामुळे अमे रकेचे रा ा य मन या ंनी १९५२
म ये नवीन आिथ क योजन ेअंतग त इराणला आिथ क मदत क ेली. याने हाती घ ेतले या
रा ीय िवकास काय मालाच ेत ांती असे हणतात .
१२.४ इराणी ेत ांती
इराणम य े महंमद रेझाशाह पह ेलवीन े राबिवल े या रा ीय िवकास काय म अ ंतग त र त े,
रे वे, हवाई वाहत ुक चे जाळ े वाढिवल े, अनेक धरण े, िसंचन क प , साथी या रोगा ंचे munotes.in
Page 130
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
130 िनमु लन, औदयोिगक आिण जमीन स ुधारणेला ो साहन िदल े. मोठया जमीन मालका ंकडून
जमीन घ े यात आली आिण गरीब श ेतक या ंना व त दरात िवक यात आली . तसेच य ेक
इराणी नाग रकाला मोफत िश ण िदल े गेले. सव मिहला ंना मतािधकार िमळाला . इराणम य े
राजेशाही असली तरी काही िनवडण ुका अ प माणात घ े यात आ या मिहला ंना सरकारी
काया लयात नोकरीही िदली ग ेली. पेहलवीची अशी इ छा होती क , या या प ुढाकारान े
इराणम य े एक मोठा म यम वग तयार होईल क , जो नेहमीच या याशी एकिन अस ेल. या
ेत ांती अ ंतग त इराणच े मोठ ्या माणावर आध ुिनक करण होत होत े. इराणम य े
धम िनरपे तेचा पाया रचला जात होता . याच इराणम य े िसन ेमा हॉल स ु होत होत े,
रा ीय आिण आ ंतररा ीय सण साजर े होत होत े. मिहला ंना या ं या आवडीच े आध ुिनक
कपडे घाल यास मोकळीक होती . इराणचा एक भाग पाि मा य स ं कृतीने झपाटल ेला
होता, परंतु हीच ेत ांती देशातील दोन घटका ंना ास द ेत होती . एक हणज े इ लाम
धमा चे अनुकरण करणा या लोका ंना क या ंना इराणम य े धािम क रा य हवे होते, तर दुसरे
क युिन ट हणज े पेहलवी ह े अस ून अम े रका आिण ि टन या इशारावर काम करतात
असा या ं यावर आरोप क ेला जात होता . ेत ांतीमुळे महंमद र ेझाशहाला द ेशांतग त
जनतेचा मोठा पाठ बा िमळाला होता .
परंतु, दुसरीकड े या या स ुधारणा जलद गतीन े पुढे गे या नाहीत , याला क रप ंथीय
गटा या टीक ेला सामोर े जावे लागल े. शहा या िनर ंकुश स ेला, या या सरकारमधील
ाचार , तेला या स ंप ीच े असमान िवतरण , स च े पाि मा यीकरण , दडपशाही या
धोरणाला इराणमध ून मोठ या माणात िवरोध स ु झाला आिण मह ंमद र ेझाशाहा या
िव द जनमत तयार होत ग ेले.
१२.५ इराणची ा ंती
इराणम य े खिनज स ंप ी, नैसिग क वाय ूचे साठे असून तस ेच कृषी उ पादनही चा ंग या
माणात होत असत . आिथ क थ ैय आण यासाठी िविवध योजना इराण या शहाण े
आख या हो या , तरीही द ेशातील गरीब लोका ं या राह णीमानात फारसा फरक पडला
न हता . ब याच जनत ेकडे वतःची श ेती न हती . लाखो लोक श ेतमजूर हण ून काम करीत
असे. देशात साव जिनक सोयी -सुिवधांचा अभाव होता . ६०% लोक िनर र होत े.
अथ यव थ ेत व सामािजक जीवनात ाचाराच े रान माजल े होते. जीवनाव यक व त ूंचा
तुटवडा तसेच भाववाढीम ुळे सामा य लोका ंम ये असंतोषाचा उ ेक झाला . तेल उ ोगात ून
िमळणा या आिथ क संप ीचा िविनयोग सामा य लोका ंचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी न
करता इराण या ल करीकरणावर शहान े पैसा खच केला होता . एकािधकारशाहीचा वापर
क न शहान े वतः या अिधकारािशवा य इतर राजक य प ा ंना इराणम य े बंदी घातली .
शहा या ग ु पोलीस स ंघटने या अ याचारा ंमुळे पुराणमतवादी म ु लामौलवी व
िव ा या म ये चंड अस ंतोष पसरला . १९७० या दर यान ब ेरोजगारीच े माणही वाढत
चालल े होते. १९७८ या वषा ची सु वात र र ंिजत द ंगल नी स ु होऊन र यावर य ेऊन
लोकांनी िनदश ने कर यास स ु वात क ेली. लोकांवर ब ेछुट पोलीस गोळीबार कर यात
आला . महंमदशहान े स ट बर १९७८ म ये माश ल लॉ या साहा यान े देशात शा ंतता ि थर
राख यासाठी ल कराची मदत घ ेतली. परंतु याचा उलटा प रणाम झाला . िव ा या या
असंतोषात आणखी भर पडली . इराणची अ ंतग त यव था प ूण पणे िबघडली . ल करान ेसु ा munotes.in
Page 131
इराणी ा ंती (१९७९ )
131 लोकां या आ ंदोलनाला सहान ुभूती दश व याम ुळे शहाला स ा याग कर यािशवाय द ुसरा
माग न हता .
शहान े इ लाम धो यात आण याच े कारण प ुढे क न द ंगली कर यात आ या . गतीवादी
व िति यावादी या ं यात स ंघष सु झा यान े शहान े उप व करणा या ंना तु ंगात पाठवल े.
अनेक धािम क ने यांना देशाबाह ेर काढ यात आल े. या ने यांम ये आयात ु ला खोम ेनीसु ा
होता. याने परदेशातून भाषण े व खर व य क न शहािव या ब ंडास उ ेजन िदल े.
आयातु ला खोम ेनी या प ुराणमतवादी कम ठ मौलवीन े शहािव या आ ंदोलनात म ुख
भूिमका बजावली होती . महंमद शहािव धािम क ने यांनी घडव ून आणल े या ा ंतीमुळे
१९७९ म ये महंमद शहाला इराण सोडावा लागला आिण अशा कार े इराणम य े
राजेशाहीचा अ त झाला . आयात ु ला खोमेनीला मानस मानान े देशात परत आण ून १
एि ल १९७९ रोजी इराणम य े इ लामी जास ाकाची थापना कर यात आली .
इराणमधील मौल व चा म ु य रोष शहा या धोरणा ंिव नस ून धािम क धोरणा ंना
रा यकारभारात गौण थान िद याम ुळे होता . राजेशाही स ंपु ात आ यान ंतर इरा णचा
कायापालट झाला . पूव ची ग ु पोलीस स ंघटना बरखा त कर यात य ेऊन धािम क धोरणा ंना
िवरोध करणा या लोका ंिव अशाच कारची नवीन ग ु पोिलस स ंघटना उभार यात
आली . कुराण, शरीयत , हदीस (मु लीम धम ंथ) यावर आधा रत समाज यव था िनमा ण
कर यात आली . ि यांना ज े काही अिधकार दान कर यात आल े होते, ते अिधकार
काढून घे यात आल े. परक य िश ण स ं थांवर बंदी घाल यात आली . पा ा य स ं कृतीची
वेशभूषा बंद क न ि या ंना बुरखा स चा कर यात आला . आयात ु ला खोम ेनी यान े
रिशया व अम े रका या दो ही महास ा ंवर टी का करताना अम े रकेचा उ ल ेख मोठा स ैतान
तर रिशयाचा छोटा स ैतान असा क ेला. जगातील सव मुि लम रा ा ंनी इ लािमक रा य
थापन कराव े असे आ हान आयात ु ला खोम ेनीने केले. नो ह बर १९७९ म ये इराणमधील
इ लामी म ूलत ववा ा ंनी अम े रकन द ूतावासातील ५२ लोकांना ओ लीस हण ून ठेवले.
ब याच िदवसा ं या चच नंतर अम े रकन ओिलसा ंची सुटका झाली .
इराणम य े इ लािमक ा ंती आणणा या खोम ेनीचे १९८९ म ये िनधन झाल े. आयात ु ला
खोमेनीनंतर अली अकबर रफस ंजनी या ंनी इराणच े रा ा य हण ून सू े हाती घ ेतली.
१२.६ समारोप
इराणम य े इ.स.१९७९ म ये घडून आल े या ा ंतीला पि म आिशया या इितहासात
अ यंत मह वाच े थान आह े. रेझाशाह प ेहलवी यान े जवळपास २० वष इराणम य े रा य
केले. अ यंत मागासल ेला देश हण ून इराणची ओळख होती , परंतु रेझाशाह स ेवर येताच
याने इराण या आध ुिनक करणाची कास ध रली. तुक थानम य े या माण े केमालपाशान े
पि मा य प ती या स ुधारणा क े या तशा कार या स ुधारणा इराणम य े घड ून
आण यासाठी र ेझाशाहन े य न क ेला. यासाठी यान े पुराणमतवादी , जु या ढी , परंपरा,
धािम क क रप ंथीय समाजाला नवी िवकासाची िदशा द ेऊन इरा णचे आध ुिनक करण क ेले.
२० वषा त रेझाशाहन े इराणचा च ेहरामोहरा बदल ून टाकला होता . रेझाशाहान ंतर याचा
मुलगा मह ंमद र ेझाशहा स ेवर आला . याने इराण या पार ंप रक समाजाला पा ा य munotes.in
Page 132
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
132 मू यांकडे नेणा या स ुधारणा क े या अस या तरीही प ेहलवी राजवटीम य े झाल े या
सुधारणा ंना आयात ु ला खोम ेनी यांनी गैरइ लामी अस याच े सांगून शहा या या स ुधारणा ंना
िवरोध क े याने आयात ु ला खोम ेनीला १९६४ म ये देश सोडावा लागला आिण १९७९
पय त ते देशाबाह ेर इराक आिण ा सम य े रािहल े. बाहेरील द ेशांम ये राह न आयात ु ला
खोमेनीने इराणमधील मौलव या एका गटा या िनदश नाचे नेतृ व केले होते. िनदश नाची
प रि थती अिनय ंि त झा यावर शाहला क ुटुंबासह इराण सोडाव े लागल े. पंधरा वषा ह न
अिधक काळ आयात ु ला खोम ेनी यांना वतःचा द ेश सोड ून दुस या रा ात िनवास क रावा
लागला . इराणम य े झाल े या इ लािमक ा ंतीचे सवा त मोठ े कारण शहा या राजवटीची
आिण पाि मा य स ं कृतीचे केलेले अवलोकन ह े होते. इ लाम धमा या म ू यां या
उ लंघनाम ुळे तेथील जनत े या मनात शासना ती राग िनमा ण झाला होता . या रागाची
पराका ा इ लािमक ा ंती या पान े झाली . इराणची इ लािमक ा ंती स ंपूण जगावर
भावकारक ठरली . जगा या राजक य आिण राजन ैितक प रि थतीवर इ लािमक ा ंतीचा
काहीसा भाव आह े. १९८० म ये इराण आिण इराकम य े जे यु झाल े यामाग े एक म ुख
कारण इराणची ा ंती हे सु ा होत े. हणूनच इराण या इ लािमक ा ंतीला इितहासात
मह वाच े थान आह े.
१२.७
१. इराणम य े रेझाशाह पह ेलवीन े केले या स ुधारणा ंचा आढावा या .
२. इराणमधील मह ंमद रेझाशाहाची कारक द प करा .
३. इराणी ा ंतीस जबाबदार असल े या घटना ंचे िव ेषण करा .
४. इराणम य े झाले या ा ंतीम य े आयातु ला खोम ेनी यांनी िदल ेले योगदान प करा .
१२.८ संदभ
१. भामरे, िजत , (२००९ ) आिशयाचा इितहास , शेठ काशन , मुंबई.
२. िशंदे, लोखंडे, (२००६ ) समकालीन जग , शेठ काशन , मुंबई.
३. ाची, (२००३ ), आिशयाचा इितहास , ाची काशन , मुंबई.
४. जोशी, पी.जी., (२००० ) आधुिनक जग , िव ा काशन , नागपूर.
munotes.in
Page 133
133 १३
तेलाचे राजकारण
करण रचना
१३.० उिदद य े
१३.१ तावना
१३.२ पि म आिशयातील त ेलाचे राजकारण
१३.३ अँ लो-पिश यन ऑइल क ंपनी
१३.४ तेलाचा
१३.५ डॉ. मुसािदकचा व त ेलाचा
१३.६ तेल उ ोगा ंचे रा ीयकरण
१३.७ सारांश
१३.८
१३.९ संदभ
१३.० उिद े
१. इराणमधील त ेल उ ोगाचा अ यास करण े.
२. इराणमधील त ेल उ ोगाम य े युरोपीय द ेशां या ह त ेपाचा अ यास करण े.
३. डॉ.मुसािदक यांचे तेला या राजकारणातील योगदान समज ून घेणे.
४. इराणमधील त ेला या रा ीयकरणाची पा भूमी अ यासण े.
१३.१ तावना
पि म आिशयातील म ुख देश असल े या इराणला त ेला या उ ोगान े युरोपीय द ेशात व
म य आिशयात तस ेच जागितक राजकारणात मह व ा झाल े होते. युरोपीय रा ा ंना
वाहतूक, दळणवळण व इतर औ ोिगक े तस ेच यु काळात त ेलाची मो ठया माणात
कमतरता भा सत अस याम ुळे युरोपम य े तेलाची च ंड टंचाई िनमा ण झाली होती . पि म
आिशयातील इराणम य े तेलाचे साठ े मोठया माणात अस याम ुळे पि मा य द ेशांनी
इराणमधील त ेला या उ ोगात ह त ेप कर याच े धोरण वीकारल े. munotes.in
Page 134
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
134 इराण हा पि म आिशयातील म ुख तेल उ पादक द ेश अस याम ुळे या द ेशाम य े इं लंड,
रिशया , अमे रका, ऑ ेिलया, च, डच इ यादी द ेशांनी तेलासाठी पधा सु केली होती .
इराणम य े आध ुिनक िव ान व त ं ानाची कमतरता अस याम ुळे तेलाचे शु ीकरण व
चाच या कर याच े तं ान इराणकड े नस याम ुळे याचा फायदा गत रा ा ंनी घे यास
सु वात क ेली.
यातून पि म आिशयाम य े ाम ु यान े इराणम य े तेलाचे राजकारण स ु झाल े. या
राजकारणात डॉ . मुसािदक या ंनी त ेलाचे रा ीयकरण कर याचा घ ेतलेला िनण य व याच े
इराणवर झाल ेले प रमाण या ंचा अ यास या घटकाम य े केलेला आह े.
१३.२ पि म आिशयातील त ेलाचे राजकारण
पि म आिशयातील त ेला या यापाराम ुळे युरोिपयन द ेशां या त ेलिवषयक सव गरजा
सहजपण े पूण होऊ शकत असत . तेला या वाहत ुक या खचा या ीन ेही युरोिपयन
देशांना पि म आिशयामधील त ेलाचा वापर करण े अिधक सोयीच े होते. जसे क , पि म
आिशयातील ि पोली त े ा स ह े अंतर १८०० मैल आह े, तर ह ेिनझुवेला व ट े सास त े
ा स ह े अंतर अन ु मे ४८०० आिण ५४०० मैल आह े. याच माण े पि म आिशयातील
क या त ेलाचा नफा स ंबंिधत सरकारा ंना िमळतो . या या सा ान े यांना आिथ क व
औ ोिगक िवकासाच े काय म हाती घ ेणे श य झाल े असत े. याच माण े तेथील
समाजातील सा यवादी िवचारा ंचे व काय मांचे आकष णही कमी झाल े असत े. अशा
प रि थतीत पि म आिशयातील त ेलाने समृ असल े या द ेशाला िवश ेष मह व ा होण े
आिण त ेलाचा राजकारणा त गुरफटला जाण े सव वी वाभािवक होत े. पि म
आिशया या द ेशात क या त ेलाचे साठ े फार मो ठया माणावर अस याची क पना
संबंिधतांना फार प ूव पास ून होती . ाचीन काळात इराणमधील झोरा ीयन प ंथाचे अनुयायी
अ नीद ेवतेची प ूजा करीत असत . अ नीद ेवांची म ंिदरे नैसिग क वाय ू या साठ ्यां या
सभोवताली बा ंधली जात अस यान े या वाय ू या आधारान े तेथे अ नीची योत अख ंड तेवत
ठेवणे श य होई . १९ या शतका या अख ेरीस य ुरोिपयन द ेशातील औ ोिगक करणाची
ि य ेत वाढ होऊन त ेलाची गरजही वाढत ग े याने युरोिपयन रा ा ंचे तेलां या साठयांनी
समृ असल े या द ेशाकड े ल जाण े वाभािवक होत े. इ.स. १८७२ म ये आप या
देशातील िविवध कार या न ैसिग क साधन स ंप ीचा म ु ह त े वापर कर याची सवलत
इराण या शहान े बॅरोल य ुिलयस डी टर या ि िटश नाग रकाला िदली होती . ि टीश
नाग रकाला सव लत िद यान ंतर इ.स. १९०१ म ये िव यम नॉ स डािम क या ऑ ेिलयन
तेल स ंशोधकान े इराणम य े तेलाचे साठ े आजमाव ून पाह यासाठी िविवध कार या
चाच या घ ेत या. या चाच या ंचे अहवाल उ साहवध क अस याच े समज यावर यान े
इराण या शहाकड े तेल िवषयक सवलतीची मागणी क ेली, परंतु याव ेळेस अशी सवलत
दे याचे शहान े नाकारल े. कारण याव ेळी इराण रिशया या भावाखाली होता . हणून
रिशया या स ंमतीिशवाय शहान े होकार िदला नाही . शहाचा वजीर अमीन -अल-सुलतान
यांनी य न क े यानंतर रिशयाची मा यता िमळाली . शहान े बाश सोबत करार क न काही
अटी ठ ेव यात आ या . munotes.in
Page 135
तेलाचे राजकारण
135 इराणमधील त ेलिवषयक सवलतीिवषया या करारात खालील अटी हो या :
१. उ र इराण मधील पाच ा ंत वगळता इतर सव देशात या सवलती लाग ू होतील .
२. या सवलत ची म ुदत ६० वषा ची अस ून यान ंतर तेल उ ोगाची सव यं साम ु ी इमारती
व अ य साधन े इराण सरकार या मालक ची होईल , परंतु यासाठी इराण सरकारतफ
डाश ला िक ंवा या या क ंपनीला कसलीही न ुकसान भरपाई िमळणार नाही .
३. सवलत चा उपयोग कर यासाठी जी क ंपनी थापन होईल ित या भागभा ंडवलाप ैक
२०००० पौडांचे समभाग इराण सरकारला िमळतील .
४. कंपनीला होणा या वािष क न याचा १६% भाग इराण सरकारला िमळ ेल.
२६ मे १९०८ रोजी मसिजद -इ-सुलेमान या िठकाणी पिहली त ेलाची िवहीर खोद यात
येऊन त ेलाचे यापारी उ पादन स ु झाल े. इ.स.१९०९ म ये िद अ ँ लो-पिश यन ऑइल
कंपनीची थापना कर यात आली . कंपनीचे मूळ भा ंडवल दोन लाख प ड हो ते. इ.स.
१९१३ म ये ि िटश स ंर ण म ं ी िव टन चिच ल यान े आरमारी जहाजात कोळशा ऐवजी
तेलाचा वापर कर याचा िनण य घेत यान े ि िटश आरमाराला त ेलाची गरज मो ठया माणात
िनमा ण होऊ लागली . तेल आप याला व त दरात िमळाव े या ह ेतूने इ.स.१९१४ म ये
ि िटश आरमा राने िद अ ँ लो-पिश यन ऑइल क ंपनी या भाग भा ंडवलाप ैक ५५% समभाग
िवकत घ ेऊन क ंपनीचे यव थापन आप या िनय ं णाखाली आणल े. यामुळे कंपनीला या
तेलिवषयक सवलती िमळा या हो या या ि िटश आरमाराकड े हणज े पया याने ि िटश
सरकारकड े आ या , ते हापास ून इ.स. १९५१ म ये तेल यापाराच े रा ीयकरण होईपय त
ि िटश आरमारान े कंपनीकड ून खास सवलती या दरान े तेल िवकत घ ेतले. या तेलाची
िकंमत िकती होती िक ंवा याम य े सवलत िकती द े यात आली . या सवलत िवषयी ग ु ता
पाळ यात आली . ही सवलत फार मोठी अस ून जवळजवळ फ ुकट सव तेल आर माराला
िमळाल े असाव े असा सव सामा य समज झाला होता .
पि म आिशयातील द ेशावरील िनय ं णा या ाव न रिशया व इ ं लंड या रा ा ंम ये
पधा अस यान े रिशयान ेही इराण या शहाकड े उ र इराण या द ेशात त ेल सवलती
िवषयक मागणी क ेली. इ.स. १९१६ म ये ए.एम. खोशता रया या रिशयन नाग रकाला
डाश ला द े यात आल े या सवलतीसार याच त ेलिवषयक सवलती शहान े िद या , परंतु
यािवषयी या कराराला इराणी कायद ेमंडळान े संमती द े याचे नाकारल े. इ.स. १९२१ म ये
टॅंडड ऑइल क ंपनी या अम े रकन त ेल कंपनीलाही अशाच सवलती द े यात आ या .
यावेळेस रिशया व इ ं लंड यांनी अम े रकेला द े यात य ेणा या सवलत ना िवरोध क ेला.
अँ लो-पिश अन ऑइल क ंपनीने आप या नळामाफ त अम े रकन क ंपनी या त ेलाची वाहत ूक
कर या चे नाकार यान े अमे रकन क ंपनीची अडचण झाली होती . या अडचणीत ून माग
काढ यासाठी ि िटश व अम े रकन उ ो जकांनी एक स ंयु कंपनी थापन कर याच े
ठरिवल े. इराण सरकारन े य ा स ंयु कंपनी थापन ेला प नकार िदला . कोण याही
प रि थतीम य े इराणला ि िटशा ंना उ र इराण या द ेशात व ेश क ायचा न हता . या
कारणाव न इ .स. १९२३ म ये इराण सरकारन े ‘द िसं लेयर ऑइल क ंपनी’ या अम े रकन
कंपनीला त ेलाची सवलत नाकारली होती . munotes.in
Page 136
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
136 १३.३ अँ लो-पिश यन ऑइल क ंपनी
दी अ ँ लो – पिश यन ऑईल क ंपनीची थापना १९०९ म ये झाली होती . ि टीश
आरमारान े जागितक प िह या महाय ु ा या काळात इराण मधील त ेल वापर यास स ु वात
केली होती , हे तेल ि टीश आरमाराला सवलती या द रात िमळाव े अशी ि टी श
अिधका या ंची अप े ा होती . यासाठी ि टीश आरमारान े १९१४ म ये या क ंपनी या एक ूण
भागभा ंडवलाप ैक ५५% भागभा ंडवल िवकत घ ेऊन या क ंपनीचा कारभार आप या
िनयं णात ठेवला. ते हापास ून ते इ.स. १९५१ पय त ि टीश आरमा राने या क ंपनीकड ून
िवशेष सवलती या दरात त ेल िवकत घ ेतले होते. सर चा स ीनव े हा या क ंपनीचा म ुख
यव थापक होता . ीनवे नेहमीच क ंपनीला िमळणा या न यािवषयी आकड ्यांची चलाखी
अशा रीतीन े करीत अस े क , यामध ून इराणी सरकारला िमळणा या न यातील वाटा कमीत
कमी राहील . ि टीश अिधकारी आप या े वािवषयी अह ंगंड बाळग ून होत े. यामुळे हे
अिधकारी इराणी नाग रका ंचा न ेहमीच पान उतारा करीत असत . आबादान य ेथील
तेलशु ीकरणा या कारखा याची वािष क मता ५० लाख टना ंची होती . या कंपनीने
तेला या उ पादनात ून जा तीतजा त नफा िमळ ून इराणला याचा फार कमी वाट िमळ ेल
याची प ूण खबरदारी घ ेतली होती .
१९२५ म ये रेझाशहान े राज ेपद धारण क े यानंतर या क ंपनीशी इराणी सरकार या
भागािवषयी १९३३ म ये एक नवा करार याला करावा लागला . या करारान ुसार क ंपनीचे
तेलिवषयक सवलतीच े े दहा हजार चौर स मैल कर यात आल े. या करारान ुसार इराणी
सरकारला दरवष िकमान र कम िनि तपण े िमळू शकेल अशी यव था कर यात आली .
याच माण े कंपनीने इराणी सरकारला क ंपनी या भाग भा ंडवलावर दरवष २०% या दरान े
नफा ायचा होता . याउलट क ंपनीला इराणम य े सव कार या करात ून सूट दे यात
आली . तसेच कंपनी या सवलतीची म ुदत इ .स.१९३३ पासून ६० वष हणज े १९९३
पय त वाढिव यात आली . १९२९ या जागितक आिथ क महाम ंदी या तडा यात ून
इराणमधील त ेलाचा यवसाय सापडला असला , तरी या न या कराराम ुळे इराणी सरकारच े
काहीच न ुकसान झाल े नाही . कारण यांना दरवष एक ठरािवक र कम करारान ुसार
िनि तपण े िमळणार होती . इ.स.१९३५ म ये रेझाशहान े आपला द ेश पिश या या ज ु या
नावाऐवजी इराण या न या नावान े ओळखला जावा असा फतवा काढला . यामुळे कंपनीचे
जुने नाव बदल ून ‘द अँ लो-इरािनयन ऑइल क ंपनी’ असे नवे नाव ठ ेव यात आल े. ते हा
पासून या क ंपनीचे नाव ‘द अं लो-इरािनयन ऑइल क ंपनी’ या नावान े ओळखली जाऊ
लागली होती .
इराण व द ुसरे महाय ु :
इराणमधील त ेला या च ंड साठयामुळे या द ेशाला आ ंतररा ीय पातळीवर फार मह व
ा झाल े होते. यामुळे इराणवर आपल े िनयं ण असाव े असे ि िटश व रिशया या
सरकारा ंना वाटण े वाभािवक होत े आिण यासाठी या ंनी या िदश ेने य न क ेले होते.
इराणमधील त ेलिवषयक सवलती या अटीवरच रिशयन सरकारन े इराणमधील आपल े
सै यमाग े घेतले. इ.स.१९४७ म ये रिशया व इराण या ं या स ंयु भा ंडवलान े एक व ेगळी
कंपनी थापन कर याचा ताव मा ंड यात आला . परंतु इराणी कायद ेमंडळान े चंड munotes.in
Page 137
तेलाचे राजकारण
137 बह मतान े हा ताव फ ेटाळला होता . येथून पुढे कोण याही परक य क ंपनीला इराणमधील
तेलिवषयक सवलती द े यात य ेणार नाहीत असा प ठराव स ंमत झाला . याचव ेळी
कायद ेमंडळा या काही सभासदा ंनी अ ँ लो-इरािनयन ऑइल क ंपनीला द े यात आल े या
सवलत ची फ ेरतपासणी करावी अशी मागणी क ेली होती .
१३.४ तेलाचा
इ.स.१९४५ नंतर अ ं लो-इरािणयन क ंपनीला िमळाल े या सवलती आिण क ंपनीची
यव थापनाची प त इ यादीचा अिधकािधक िबकट होऊ लागला . कंपनी व इराणी
सरकार यां यात ग ंभीर मतभ ेद िनमा ण झाल े होते. या मतभ ेदातूनच इ .स.१९४८ चा
पेच संग उ वला . यावष क ंपनीने १९४८ या वषा साठी इराणी सरकारला त ेला या
वािम व धनापोटी प ूव या हणज े १९४७ या वषा या रकम े एवढीच र कम द ेऊ केली.
कंपनीचा हा िनण य अनाकलनीय होता . कारण १९४७ म ये कंपनीचा २.६ कोटीचा नफा
झाला होता . पुढील वष हणज े १९४८ म ये ५.२ कोटी डॉलस पय त वाढला होता . इ.स.
१९४७ म ये इराणी सरकारला १.९ कोटी डॉलस िमळाल े, तर ि िटश सरकारला
कंपनी या न यापोटी ५.६ कोटी डॉलस िमळाल े होते. कंपनी या िहशोब ठ ेव या या
प तीम य े चंड घोटाळा अस याची इराणी सरकारची आिण जनत ेची खा ी झाली .
इराणमधील जनमत क ंपनी व ि िटश सरकार या ं यािव अितशय श ु ध झाल े.
जनते या वाढ या दबावाखाली १९४८ म ये इराणी सरकारन े कंपनीला आप या
माग यािवषयी एक २५ कलमी खिलता सादर केला.
यानुसार क ंपनी या न यातील इराणी सरकारचा भाग एक ूण न या या ५०% एवढा
असावा , कंपनी या यव थापनातील परक य नाग रका ंची स ं या कमी करावी , तसेच
यव थापन व ता ंि क े ांम ये अिधक इराणी लोका ंना िश ण िदल े जाव े. अशा
कार या माग या या खली याम य े कर यात आ या हो या . या माग यािवषयी क ंपनीचे
शासन व इराणी सरकार या ं या दर यान जो समझोता झाला , तो पूरक समझोता या
नावान े ओळखला जातो . इ.स.१९४९ म ये इराणी सरकारला न यातील भागापोटी
िमळ याची र कम या ं या अ ंदाजाप े ा फारच कमी होती . इ.स. १९४८ म ये कंपनी या
न याप ैक इराणी सरकारचा भाग ३.७ कोटी डॉलस चा तर ि िटश सरकारचा भाग ५.६
कोटीचा होता . अथा तच क ंपनीने प पाती धोरण आिण िहशोबातील घोटाळ े यामुळे इराणी
लोकमत अितशय स ंत झाल े. पुढील वष हणज े इ.स.१९५० म ये इराणी कायद ेमंडळान े
तेलिवषयक ांची सवा गाने व सखोल अ यास कर यासाठी एक उपसिमती न ेमली. या
सिमती या अ य पदी डॉ . मुसािदक या ंची नेमणूक केली. हे अथ त आिण वक ल होत े.
यामुळे यांनी या क ंपनी या कराराचा व या ं या कारभाराचा तस ेच िहश ेब व टालळ ेबंदाचा
बारकाइन े अ यास क ेला व याचा प ुनिव चार कर यावर भर िदला .
munotes.in
Page 138
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
138 १३.५ डॉ. मुसािदक व त ेलाचा
डॉ. मुसािदक व क ंपनीचे शासन या ं या दर या न दीघ वाटाघाटी झा या पण िन प न
असे काहीच झाल े नाही. कंपनी या अिधका या ंनी इराणमधील ु ध जनमत व रा वादी
चळवळीचा वाढता भाव या वा तवाकड े दुल के याने हा अिधकच ग ुंतागुंतीचा व
गंभीर बनला . झपाट्याने बदलणा या जागितक प रि थतीम ये आपल े मह व व ित ा कमी
होत आह े, हे कठोर वा त य वीकार याची ि िटशा ंची मानिसक तयारी अ ाप झाली
न हती . कंपनीचे शासन आिण इराणी सरकार या ं या दर यान उभयप ी स माननीय
तडजोड होऊन हा कायमचा स ुटावा या उ ेशाने अमे रकन सरकारन े या क ंपनी या
शासनावर दबाव आणला असला तरी याचा काही उपयोग झाला नाही . शासनान े इराणी
सरकार या सव माग या प ूण पणे फेटाळून लाव या . कंपनी शासना या अशा अर ेरावी
धोरणाची िति या हण ून इ.स. १९५० म ये मुसािदक उपसिमतीन े कंपनीबरोबरचा
पूव चा करार र कर याची स ूचना क ेली. हा करार एकतफ अस ून याचा इराणी सरकारला
काहीच फायदा होत नस याचा य ुि वाद या ंनी या स ूचनेचे समथ न करताना क ेला होता .
कंपनीवर दबाव आण या या ीन े मुसािदक या ंनी इराणी कायद ेमंडळात त ेला या
यापाराच े रा ीयकरणाची िशफारस करणारा एक ठराव मा ंडला. तेलधं ाचे रा ीयकरण
िकतपत यश वी व अ यवहाय आहे हे तपास ून पाह याच े आवाहनही या ंनी सरकारला क ेले
होते. इ.स.१९५१ रोजी त ेलधं ा या रा ीयकरणाची क पना यवहाय नस याचा िन कष
इराणी सरकारन े जाहीर क ेला. यानंतर चार िदवसातच इराण चे पंत धान राझमारा या ंचा
वध कर यात आला .
१३.६ तेल यापाराच े रा ीयकरण
पंत धान राझ मारा या ं या वधान ंतर एका आठवड यातच इराणी कायद ेमंडळान े देशातील
तेल यापाराच े रा ीयकरण करणारा ठराव च ंड बह मतान े मा य क ेला. कायद ेमंडळाच े या
ठरावाला ि िटश सरकारन े हरकत घ ेतली. यािव ची िति या हण ून इराणम य े सव
ि िटश सरकारिव ती िनदश ने कर यात आली . दर यान क ंपनी या शासनान े
अबादान य ेथील त ेल शु ीकरणाचा कारखाना ब ंद कर याच े ठरवल े. इराणम य े कंपनीची
जी मालम ा होती ितला असणारा स ंभा य धोका टाळ ून ितच े र ण कर या या उ ेशाने
ि िटश आरमारी जहाज े इराण या आखातात येऊन दाखल झाली . ि िटश सरकारची ही
कारवाई हणज े इराणी सरकारवर दबाव आण याचा एक य न अस या ची जाणीव
सवा नाच होती . ि िटश सरकार या या कारवाईम ुळे इराणी लोकमत अितशय ु ध झाल े.
मुसािदक या ं या काय माला समाजातील सव वगा तून वाढता पािठ ंबा िमळ ू लाग या ने
यांची लोकि यता झपाट याने वाढू लागली . २८ एि ल १९५१ रोजी या ंची इराण या
पंत धानपदी िनय ु कर यात आली आिण यान ंतर दुस याच िदवशी २९ एि ल १९५१
रोजी इराणी का यदेमंडळान े कंपनीला इराणमध ून बाह ेर काढ यािवषयीचा ठराव म ंजूर केला.
१ ऑ टोबर १९५१ रोजी या ठरावाची अ ंमलबजावणी ही कर यात आली . ि िटश
सरकारच े आिण क ंपनी शासनाच े आडम ुठे धोरण आिण इराणी रा वादी या वाढ या
भावाकड े दुल कर याची व ृ ी याम ुळे इराणमधील त ेलधं ाचा िबकट व ग ुंतागुंतीचा
झाला होता . munotes.in
Page 139
तेलाचे राजकारण
139 कंपनीचा कारभार ग ुंडाळ यात आ यान ंतर ि िटश सरकारन े हा ह ेग येथील
आंतररा ीय यायालयाकड े नेला. हा एक खाजगी क ंपनी आिण साव भौम इराणी
सरकार या ं या दर यानच अस याच ं युि वाद क न या ावर यायिनवडा कर याचा
आंतररा ीय यायालयाचा अिधकार म ुसािदक या ंनी सपश ेल नाकारला . तथािप ि िटश
सरकारन े इराणी त ेलधं ा या रा ीयकरणाला मा यता द े याची तयारी दश वली.
तेलधं ा या रा ीयकरणाच े आपल े मुख उि सफल होत अस याच े पाह न मुसािदक
यांनी ि िटश सरकारशी वाटाघाटी कर याची आपली तयारी अस याच े प क ेले. इराण
सरकार आिण ि टीश सरकार या दोघा ंम ये वाटाघाटी या अन ेक फे या झा या . येकाला
आपली बाज ू कायद ेशीर व बळकट अस याची खा ी होती . मा य ेकाची बाज ू काही
गैरसमज आिण काही च ुक या समज ुतीवर आधा रत होती . हा सोडिव या या य नात
येकाची काही राजक य , आिथ क व मानिसक अडचणी हो या . या सव घटकाकड े दुद वाने
उभयंताने पूण पणे दुल केले होते.
डॉ. मुसािदक आिण इराणी सरकार :
डॉ. मुसािदक या ंची अशी क पना होती , क तेलाचे रा ीयकरण क े याने इराणी
सरकार या हाती उ प नाच े फार मोठ े साधन य ेईल आिण या उ प नात ून आिथ क व
औ ोिगक िवकास साधता य ेईल. यामुळे सव सामा य जनत े या जीवनमानात ल णीय
फरक पड ेल अशी या ंची खा ी होती . तशा कारची समज ूतही या ंनी इराणी ज नतेची
क न िदली होती . इं लंड व अ य पा ा य द ेशांची अथ यव था व उ ोगध ंदे पूण पणे
तेलावरच अवल ंबून अस यान े यांना आप या माग या मा य कर याख ेरीज अ य पया य
नाही. असाही या ंचा समज होता . ि िटश सरकार बरोबर या स ंघषा त अम े रका आप या
बाजूला अस ेल अशी या ंची अप े ा होती .
तेल यापार अ य ंत गुंतागुंतीचा व िकचकट आिण अवघड आह े, यािवषयीच े तं ान आिण
तांि क बाज ू पूण पणे आ मसात क े यािशवाय तो यश वीपण े चालिवता य ेणार नाही . तसेच
हा धंदा आ ंतररा ीय व पाचा अस यान े ि िटश सरकारबरोबर या आप या संघषा ला
एक आ ंतररा ीय प रमाण आपोआप िमळत े. या गो ी म ुसािदक या ं या ल ात आ या
नाहीत , मा त ुलनेने या वाटाघाटीम य े इराणची बाज ू अिधक बळकट होती .
वाटाघाटीतील प ेच संग:
अमे रका व अ य य ुरोिपयन द ेशांनी वाटाघाटीम य े म य थी क न तडजोडीसाठी एक ूण
पाच िनरिनराळ े मसुदे सादर क ेले. तरी याप ैक एकावरही उभय ंताचे मतै य होऊ शकल े
नाही. तडजोडीच े सव य न फस यावर ि िटश सरकारन े हा स ंयु रा स ंघटनेकडे
ने याचा य न क ेला असला तरी म ुसािदक या ंनी तो हाण ून पाडला . तडजोड होत
नस याच े पाह न य ुरोिपय न देशांनी आप या त ेलिवषयक गरजा भागिव याच े अ य माग
शोधून काढल े. १९५३ या स ु वातीला प रि थती पार बदलली इराणी त ेलाचा प ुरवठा
पूण पणे थांबला अस ूनही त ेला या जागितक बाजारप ेठेत तेलाचा त ुटवडा तर भासला
नाहीच , परंतु मागणीप े ाही जा त प ुरवठा होऊ लागला . इराणी तेलाचा प ुरवठा प ूव माण े
सुरळीत झा यान ंतर यासाठी बाजारप ेठ कोठ े शोधायची असा त ेलधं ाशी स ंबंिधत
असणा या ंना पडला होता . munotes.in
Page 140
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
140 इराणमधील अ ंतग त पेच संग: तेलाचे उ पादन व याच े शु ीकरण ब ंद झा यान े यापास ून
िमळणार े उ प न एकदम था ंबले आिण याम ुळे इराणी अथ यव थ ेवर िवपरीत प रणाम
होऊन इराणी सरकारसमोर ग ंभीर आिथ क संकट उभ े रािहल े. परक य चलनाचा इराणी
सरकारचा साठा कमी झा यान े आंतररा ीय बाजारप ेठेतील या ंची पत घस लागली
होती. इराणी स ै यालाही साधनसाम ीची ट ंचाई भास ू लागली . तसेच आिथ क टंचाईचा
इराणी जमीनदार वगा लाही ास सहन करावा लागला . तेलधं ा या ावर तडजोडीची
श यता कमी झा यान े इराणी रा वादीची ही चा ंगलीच अडचण झाली . मुसािदक या ंनी
आप या हाती अिधक यापक अिधकार द े यात याव ेत अशी मागणी क ेली आिण शासन ,
अथ यव था आिण समाजरचना याम य े यापक प रवत न घडव ून आण यासाठी अशा
अिधका या ंची गरज अस याचा य ुि वाद या ंनी आप या मागणी या समथ नासाठी क ेला
होता. मुसािदक या ं या वभावातील ह क ूमशाही व ृ ी आता हळ ूहळू प होऊ लागली .
या व ृ ीचा आणखी एक आिव कार हणज े यांनी काय देमंडळ बरखा त कर या या
ावर साव मत घ े याची क ेलेली स ूचना होय . इराणी रा यघटन ेनुसार कायद ेमंडळ
बरखा त कर याचा अिधकार फ इराण या शहाचा अस यान े यां या स ूचनेमुळे
इराणम य े गंभीर प ेच संग उ वला . ही सूचना ब ेकायद ेशीर व घटनाबा होती आिण तरीही
सूचनेनुसार साव मत घ े यात आल े. याम य े ९९% लोकांनी कायद ेमंडळ बरखा त
कर या या बाज ूने आपल े मत िदल े. १९५३ रोजी कायद ेमंडळ बरखा त कर यात आल े.
आप या आतताई आिण घटनाबा कारवाईन े मुसािदक या ंनी इराणी समाजातील सव
गटांचा पािठ ंबा व सहान ुभूती गमावली होती . तूदेह या इराणी सा यवादी प ान े मा या ंना
पािठंबा िदला होता . देशातील त ेल धं ा या रा ीयकरणा या ाच े यांनी दीघ काळ
भांडवल क ेले, मा अस े करताना इतर बाज ूनी आपली ि थती भ कम ठ ेव याची ाथिमक
खबरदारी या ंनी घ ेतली नाही . याची व ृ ी ह कूमशाहीची असली तरी ह क ूमशहा
बन यासाठी आव यक असणार े नेतृ व गुण मा या ं याकड े अिजबातच न हत े अशा
प रि थतीत सव वी एकाक अव थ ेत सापडल े या म ुसािदक या ंना इराण या शहान े
१९५३ रोजी प ंत धान पदाव न बडतफ केले. इराण या शहािव द ब ंड कर याचा
य न क े या या आरोपाव न या ं यावर खटला भर यात य ेऊन तीन वषा ची
तु ंगवासाची िश ा द े यात आली . दर यान अम े रकन सरकारन े इराण या शहाला १९५३
रोजी ४.५ कोटी डॉलस चे कज दे याची तयारी दाखवली .
हा सोडव यासाठी आठ त ेल कंप यां या ितिनध ची एक बैठक ल ंडन य ेथे भरिव यात
आली . या ितिनध बरोबर १९५४ रोजी इराणी सरकारन े एक करार क ेला आिण याम ुळे
दीघ काळ र गाळल ेला हा श ेवटी समाधानकारकपण े सोडिव यात आला . १९५४ या
करारातील मह वा या तरत ुदी अशा हो या :
१. या कंप यांचा एक गट न ॅशनल इरािनयन ऑइल कंपनी या नावान े थापन कर यात
आला . तो इराणमधील त ेलधं ा या सव बाजू सांभाळील .
२. तेल यापारात होणा या उ प नाचा िन मा भाग या क ंपनीला द े यात य ेईल.
३. तेलधं ा या रा ीयकरणाची न ुकसान भरपाई हण ून इराणी सरकारन े सात कोटी
डॉलस ची र कम दहा वषा या मुदतीम य े ावयाची होती . munotes.in
Page 141
तेलाचे राजकारण
141 १९५४ म ये जागितक बाजारप ेठेतील त ेलाची मागणी च ंड माणात वाढ यान े इराणी
तेलाचा उठावही झटपट होऊ लागला . १९५६ म ये पूव रिशयाला द े यात आल े या
तेलिवषयक सवलती या क ंपनीकड े सुपूद कर यात आ यान े इराणमधील त ेला या
साठ्यांनी समृ असल े या सव देशावर क ंपनीचे िनयं ण आल े. निवन त ेलसाठ ्यांचे
आिण न ैसिग क वाय ू या साठ यांचा शोध घ े यासाठी एक नवी क ंपनी थापन कर यात
आली . यानंतर लवकरच त ेलावर आधा रत रासायिनक उ ोगध ं ाची थापना कर यात
आली . आधुिनक इराण या इितहासातील त ेल यापारा या रा ीयकरणामधील म ुसािदक
यांची कामिगरी िवश ेष उ ल ेखनीय आह े. या ावर इराणी समाजात अभ ूतपूव ऐ य भावना
िनमा ण झाली आिण डॉ . मुसािदक ह े एका मत ेचे तीक हण ून ओळखल े जाऊ लागल े.
१३.७ सारांश
जागितक पिह या महाय ु ानंतर इराणमधील राजक य घडामोडी आिण याचा पि म
आिशयातील व य ुरोपातील त ेला या राजकारणावर झाल ेला प रणाम याचा अ यास या
घटकाम य े केलेला आह े. इराण हा पि म आिशयातील त ेलाचे उ पादन करणारा एक म ुख
देश अस ून या द ेशाकड े खिनज त ेलाचे चंड साठ े आहेत याम ुळे युरोपातील म ुख देशां या
नजरा इराण या त ेल साठ ्यांकडे हो या . पिह या महाय ु ा या समा ी न ंतर दो त
रा ांपैक इ ं लंड आिण रिशया या द ेशांनी या भ ूभागावर आपल े िनय ं ण थािपत
कर याचा य न क ेला होता .
इराणम य े स ांतर झा यान ंतर रेझाशहा पह ेलवी याची राजवट स ु झाली या ने इराणम य े
पि मा य धत वर इराणच े आध ुिनक करण कर यावर भर िदला होता . परंतु इराणमधील
तेला या राजकारणाचा याला िनकाली काढला आला नाही कारण इ ं लंड, रिशया
आिण अम े रका या द ेशाचे िहतस ंबंध तेथे गुंतलेले होते. रेझाशाहान ंतर याचा म ुलगा स ेवर
आला यानेसु ा इराणम य े सुधारणेचे पव सु च ठ ेवले, परंतु पि मा य द ेशा या च ंड
दबावाम ुळे याला स ु ा त ेला या राजकारणाचा प ूण पणे सोडिवता आला न हता .
यानंतर डॉ . मुसािदक या ंनी तेला या राजकारणाचा सोडिव यासाठी आिण इराणम य े
जनमत तयार क न इराणमधील त ेल उ ोगा चे रा ीयकरण क न इराणमधील अ ँ लो-
इरािणयन क ंपनीला इराणमध ून ह पार क ेले होते. परंतु यान ंतर या ं या ह क ुमशाही
प ती या राजवटीम ुळे यांनासु ा इराणम य े जा त काळ स ेवर राहता आल े नाही. या
सव घडामोड चा आढावा या घटकाम य े घेतलेला आह े.
१३.८
१. पि म आिशयातील त ेला या उ ोगात य ुरोपीय द ेशां या ह त ेपाची चचा करा.
२. अँ लो-पिश यन कंपनीचे इराणमधील त ेल उ ोगातील म ेदारीचा आढावा या .
३. डॉ.मुसािदक या ंनी इराणमधील त ेल उ ोगा या रा ीयकरणाम य े बजावल े या
भूिमकेचे परी ण करा .
munotes.in
Page 142
आिशयाचा इितहास
(इ.स.१९४५ -इ.स.२००० )
142 १३.९ संदभ
१. काळे म.वा., पि म आिशयाचा इितहास , (इ.स.१९०० ते इ.स.१९७० ) ाची
काशन , मुंबई
२. भामरे, िजत , आिशयाचा इितहास , (१९०० -१९७६ ) शेठ काशन , मुंबई.
३. िशंदे, लोखंडे, समकालीन जग , (१९४५ -२००० ), शेठ काशन , मुंबई.
४. ाची, (२००३ ) आिशया चा इितहास , (१९०० -१९६० ) ाची काशन , मुंबई.
५. जोशी, पी.जी., आधुिनक जग , (१५०१ -१९९० ) िव ा काशन , नागपूर.
munotes.in