Page 1
1 १
आधुननक, आधुननकता आनि आधुननकतावाद: संकल्पना
नवचार
घटक रचना
१.० ईद्दिष्टे
१.२ प्रास्ताद्दिक
१.३ द्दिषय द्दििेचन
१.३.१ अधुद्दनक
१.३.२ अधुद्दनकता
१.३.२.१ अधुद्दनकतेचा ऐद्दतहाद्दसक पररप्रेक्ष्य
१.३.२.१.१ युरोपीय संदभभ
१.३.२.१.१.१ ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिन चळिळ
१.३.२.१.१.२ धमभसुधारणा चळिळ
१.३.२.१.१.३ द्दिज्ञान अद्दण िैज्ञाद्दनक दृष्टीचा द्दिकास
१.३.२.१.१.४ औद्योद्दगक क्ांती
१.३.२.१.१.५ प्रबोधन चळिळ
१.३.२.१.२ भारतीय संदभभ
१.३.२.२ अधुद्दनकतेची व्यिच्छेदक लक्षणे
१.३.२.३ अधुद्दनकतेतील ऄंतद्दिभरोध
१.३.३ अधुद्दनकतािाद
१.३.३.१ अधुद्दनकतािादाचा ऐद्दतहाद्दसक पररप्रेक्ष्य
१.३.३.१.१. अधुद्दनकतािादाचे युरोपीय संदभभ
१.३.३.१.२. अधुद्दनकतािादाचे भारतीय संदभभ
१.३.३.२ अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याची व्यिच्छेदक लक्षणे
१.३.३.३ अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याचे मराठीतील ऄितरण
१.४ सारांश
१.५ संदभभ सूची
१.६. ऄद्दधक िाचनासाठी
१.७ नमुना प्रश्न
munotes.in
Page 2
अधुद्दनक मराठी
2 १.० उनिष्टे १. अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद या संकल्पना स्पष्ट होतील.
२. या संकल्पनांचा युरोपीय अद्दण भारतीय संदभभ ईलगडेल.
३. या संकल्पनांचा साद्दहत्याभ्यासाशी ऄसलेला संबंध स्पष्ट होइल.
४. या संकल्पनांनी प्रभाद्दित केलेल्या मराठी साद्दहत्यव्यिहाराचे स्िरूप ईलगडेल.
१.२ प्रास्तानवक अधुद्दनक (Modern), अधुद्दनकता (Modernity) अद्दण अधुद्दनकतािाद (Modernism)
ह्या संकल्पना जगभरात साद्दहत्य, समीक्षा अद्दण सामाद्दजक शास्त्ांच्या ऄभ्यासामध्ये
सातत्याने चद्दचभल्या जातात. या तीनही संज्ञा ऄथाभच्या दृष्टीने द्दभन्न अहेत. त्यांना त्यांचा
ऄसा स्ितंत्र ऄथभ अहे. त्यांची िाढ देखील द्दनरद्दनराळ्या संदभाभने झालेली अहे.
अपल्याकडे ऄनेकदा या संज्ञा ढोबळ, सैल स्िरूपात अद्दण एकमेकात द्दमसळून िापरल्या
जातात. या संज्ञा ऄथाभच्या दृष्टीने काटेकोरपणे िापरणे अिश्यक अहे. ऄन्यथा
त्याद्दिषयीच्या द्दििेचनात, अकलनात गोंधळ द्दनमाभण होतो. एक द्दिचारव्यूह म्हणून
अधुद्दनकता-अधुद्दनकतिादाची चचाभ ही दीघभकाळ चाललेल्या समाजव्यिहारातील
अमूलाग्र बदलांच्या पार्श्भभूमीिर मागील काही शतकात प्रारंभी युरोपमध्ये अद्दण ईत्तरोत्तर
भारतासह ईिभररत जगात िाढलेल्या अहेत. ऄथाभत अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािादी
द्दिचारामागे द्दिद्दशष्ट ऄशा िैचाररक, राजकीय अद्दण सांस् कृद्दतक बदलांचे पाठबळ अहे.
साद्दहत्यादी द्दिद्दिध कलांना छेद देणाऱ्या व्यापक चळिळीचे स्िरूप म्हणूनही अधुद्दनकता
अद्दण अधुद्दनकतािादाकडे पाद्दहले जाते. युरोप ऄथिा भारतासद्दहत जगभरामध्ये अधुद्दनक
अद्दण अधुद्दनकतािादी साद्दहत्य नद्दजकच्या शतकामध्ये द्दलद्दहले गेले. ज्यातून
साद्दहत्यद्दिषयक संकल्पना द्दिर्श्ात देखील परंपरेच्या तुलनेत मूलभूत बदल सुचद्दिले गेले.
मुख्यत्िे या संकल्पना त्यातील कल्पनेसद्दहत समजून घेण्यातून अपल्याला अधुद्दनक-
अधुद्दनकतािादी मराठी साद्दहत्याद्दिषयी नेमकी द्दििेचने, द्दिश्लेषणे पुढे अणणे शक्य अहे.
या द्दतन्ही संकल्पनांचा सूक्ष्मात जाउन द्दिचार करण्याने अधुद्दनक-अधुद्दनकतािादी मराठी
साद्दहत्याची ममभस्थळेही द्दिशेष ऄधोरेद्दखत करता येतील. त्यामुळे साद्दहत्याभ्यासात या
संकल्पनाची होणारी मदत द्दनद्दिभिाद अहे. ऄशािेळी अधुद्दनक, अधुद्दनकता,
अधुद्दनकतािादी संकल्पना अद्दण साद्दहत्यस्िरूप समजािून घेत ऄसताना द्दनश्द्दचतच
युरोपीय अद्दण भारतीय संदभाभतून तत्कालीन कालखंड, त्यातील सामाद्दजक - राजकीय
द्दस्थत्यंतरे, ईदयास अलेल्या द्दिद्दिध चळिळी आ. ध्यानात घेणे ऄगत्याचे ठरते. या
ऄनुषंगाने प्रस् तुत संकल्पनांचा द्दिचार करताना पुढील स्िरूपाचे द्दििेचन ऄपेद्दक्षत अहे.
१.३ नवषयनववेचन १.३.१ आधुननक:
आधुननक म्हिजे काय?: ऄधुना या संस् कृत शदादापासून अधुद्दनक हा शदाद तयार झालेला
अहे. अधुद्दनक हा शदाद बौद्दिक अद्दण सामाद्दजकतेसह सिभच व्यिहारात िापरला जात munotes.in
Page 3
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
3 ऄसतो. ऄशािेळी त्याचा ऄथभ निीन या ऄथाभने गृहीत धरलेला ऄसतो. ‚ऄधुना म्हणजे
अता, हल्ली, अताच्या काळी , या क्षणी; तेव्हा अधुद्दनक म्हणजे अताचे, हल्लीचे, या
क्षणाचे. यामागे ऄथाभतच कालपररमाणाची चौकट अहे.‛ (मालशे/जोशी, २००७, पृ.२३)
याचा ऄथभ अधुद्दनक म्हणजे अता, हल्ली, या क्षणाचे ऄसे ऄथभ ऄसले तरी काहीएका
व्यापक ऄथाभने ही संज्ञा जुन्याच्या पार्श्भभूमीिर निीन या ऄथाभने अता कोणत्याही काळात
िापरली जात अहे. साद्दहत्यातही ‚अधुद्दनक (मॉडनभ) ही संज्ञा ‘निीन’ या ऄथाभने िेगिेगळ्या
िाङ्मयीन कालखंडासाठी िापरलेली अहे.‛ (िागळे, २००२, पृ.३४) ऄथाभतच अधुद्दनक ही
संज्ञा िरील ऄथाभने िापरताना स्िाभाद्दिकच ही ती परंपरेच्या पार्श्भभूमीिर िापरली जात
ऄसते ही गोष्ट गृहीत धरायला हिी. अधुद्दनक म्हणजे निीन ऄसा ऄथभ घेताना एखादी गोष्ट
निी ठरते तीच मुळी जुण्याच्या पार्श्भभूमीिर. त्यामुळे अधुद्दनक या संज्ञेच्या चचेत परंपरेला
सामािून घ्यािे लागते, ही गोष्ट ध्यानात घ्यािी लागेल.
आधुननक या संज्ञेचा प्रवृत्तीसूचक अर्थ: युरोपमध्ये मागील पाच-सहा दशकात नि-
प्रबोधनािर अधाररत निी व्यिस् था ईभी राहत होती. ती खऱ्या ऄथाभने अधुद्दनक व्यिस् था
म्हणून ओळखली जाते. ही व्यिस् था परंपरेला द्दििेक, बुिी, समता, स्िातंत्र्य, िैज्ञाद्दनक
दृष्टी, ऐद्दहकता, व्यद्दििाद, िस् तुद्दनठताता या द्दनक षांिर तपासते. अद्दण मग या कसोट्यांिर न
ईतरणाऱ्या व्यिस् था -कथनांबिल साशंक राहाते. ऄशा रद्दचतांमागील द्दहतसंबंध ईघड
करते. याच कारणाने परंपरेतील दैिी ऄसे जे काही अहे ऄथिा मानले जाते त्यास
अधुद्दनक ऄसणे नाकारते. मुळात माणूस हा या द्दिचाराच्या केंद्रस् थानी ऄसतो. त्यामुळे
मानििादी ऄसणे हे अधुद्दनक या संज्ञेत खास ऄपेद्दक्षत अहे. मूल्यांच्या ऄंगाने देखील
द्दििेकी, बुिीप्रामाण्यिादी, समतािादी, स्िातंत्र्यिादी, व्यद्दििादी, ऐद्दतहकतािादी ,
िस् तुद्दनठतातािादी ऄसणेही अधुद्दनक ऄसण्यामध्ये काहीएक ऄथाभने गृहीत धरले जाते.
त्यामुळे बौद्दिक व्यिहारात िापरला जाणारा अधुद्दनक हा शदाद केिळ कालसूचक नाही तर
तो प्रिृत्तीसूचकही अहे. अधुद्दनक या शदादाचा ऄथभ कालसूचकतेच्या पलीकडे जात
प्रिृत्तीसूचक होण्याला मागील काही शतकांचा संदभभ अहे. ऄथाभत प्रारंभी युरोपचा अद्दण
ईत्तरकाळात भारतासद्दहत ईिभररत जगाचा मध्ययुगातून नव्या युगात जो प्रिेश होत होता,
त्या प्रिेशाच्या संदभाभस अधुद्दनक म्हणून संबोधले गेले. या ऄिस् थांतराचे संदभभ अधुद्दनक
या शदादास लाभल्यामुळे अधुद्दनक या शदादाला ऄसलेल्या कालसूचक ऄथाभपलीकडे जात
त्यास प्रिृत्तीसूचक ऄशा ऄथाभनेही पाद्दहले जाउ लागले. अधुद्दनक या संज्ञेकडे ऄशा
पितीने पाहण्याचा आद्दतहास हा युरोपमध्ये सोळाव्या-सतराव्या शतकात अद्दण अपल्याकडे
तो एकोद्दणसाव्या शतकापयंत नोंदद्दिता येतो.
१.३.२ आधुननकता:
आधुननकता म्हिजे नवनवध चळवळीं चा पररपाक: अधुद्दनकता ही काळाच्या एका टप्पप्पयात
प्रकल्पासारखी अकारास अलेली एक जीिनदृष्टी अहे. अधुद्दनकतेत एकिटल्या गेलेल्या
गोष्टींना एक द्दिचारव्यूह द्दकंबहुना एक मूल्यव्यिस् था म्हणूनही पाद्दहले जाते. प्रारंभी
युरोपमध्ये काळाच्या द्दिद्दशष्ट ऄशा भौद्दतक पररद्दस् थतीमध्ये अधुद्दनकता अकारास अली.
अद्दण ईत्तरकाळात द्दतचा जगभर प्रिास झाला. युरोपमधील तेरािा-चौदाव्या शतकातील
सामाद्दजक-सांस् कृद्दतक घडामोडीतून अधुद्दनकतेची भूमी तयार होत होती. युरोपमधील
चौदाव्या शतकात पुनरूज्जीिनिादाची चळिळ पुढे धमभसुधारणेची चळिळ, प्रबोधनिादी munotes.in
Page 4
अधुद्दनक मराठी
4 चळिळ, द्दशिाय पुढच्या काळात द्दिज्ञान क्षेत्रातील शोधातून द्दिज्ञानदृष्टी, िस् तुद्दनठता
दृद्दष्टकोन, व्यद्दििाद, ऄशा गोष्टींचा द्दिकास झाला. द्दशिाय द्दिद्दिध ज्ञानशाखांच्या ईदय-
द्दिकासामुळे द्दििेकिाद, बुद्दिप्रामाण्यिाद, िस्तुद्दनठता दृद्दष्टकोण आ. तत्तिांना अद्दण द्दिचाराला
समाजव्यिहारात महत्तिपूणभ स्थान द्दमळाले. याबरोबर रूढी -परंपरेद्दिरोधी बंडाची भूद्दमका
ईभी राहू लागली. धाद्दमभक बंधने अद्दण ऄंधश्रिाद्दिरोधी अिाजाला समाजातून बळ द्दमळू
लागले. या सगळ्याचा समग्र पररणाम म्हणजे अधुद्दनकता अहे. ऄथाभत चौदाव्या
शतकापासून युरोपमध्ये द्दतथे सुरू झालेल्या द्दिद्दिध चळिळींचा पररपाक म्हणून
अधुद्दनकतेकडे पाद्दहले जाते.
युरोप-आधुननकतेचा प्रारंभनबंदू: युरोप हा अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाचा मूळ प्रदेश म्हणून
संपूणभ जगभरात ओळखला जातो. अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेची अद्दण द्दतच्या द्दिस्ताराची
सुरुिात युरोपमधून झाली अद्दण ईत्तरोत्तर हा प्रकल्प जगभर व्यापून राद्दहला. या
प्रकल्पाच्या पररणामातून संपूणभ युरोप सामाद्दजक, राजकीय अद्दण सांस्कृद्दतक ऄंगाने बदलू
लागला अद्दण ईत्तरोत्तर ऄमेररका, अद्दशया, अद्दिका ह्याही खंडात बदलाचे िारे िाहू
लागले. या प्रकल्पाचे सगळ्यात महत्तिपूणभ कायभ कोणते ऄसेल तर संरजांमशाहीचे-
साम्राज्यिादाचे गडद्दकल्ले ईद्ध्िस्त होण्यास प्रारंभ झाले अद्दण लोकशाही शासनव्यिस् था
रुजू लागली. याच प्रकल्पातून व्यापक पातळीिर समता, स्िातंत्र्य, बंधुता, द्दििेक,
द्दचद्दकत्सा, बुद्दिप्रामाण्यदृष्टी, द्दिज्ञानद्दनठताा आ . मूल्यांच्या प्रस्थापनेला महत्ति अले.
अधुद्दनकता ऄशा ऄथाभच्या बदलांची द्दनदशभक अहे. एकूणात अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाचा
प्रिास हा मानिी संस्कृतीच्या द्दिकासप्रद्दक्येतील एक महत्तिपूणभ टप्पपा मानािा लागेल.
युरोपपासून जगभरात िाढत गेलेल्या अधुद्दनकतेचा प्रिास हा द्दिलक्षण िाटािा ऄसा अहे.
अधुद्दनक युरोपने जन्माला घातलेल्या अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पातील ऄनेक ऄंतद्दिभरोध
काळाच्या ओघात पुढे अले. अधुद्दनकतेचा ढालीसारखा िापर करून त्याच्या अड
िाढलेल्या भांडिली-निभांडिली व्यिस् थांचा द्दिस् तारही नजरेअड करता येत नाही. मात्र
हा कालबि टप्पपा प्रारंभी युरोप अद्दण ईत्तरोत्तर सबंध जगभरातील व्यद्दिगत अद्दण
संस्थात्मक पातळीिरील जीिनव्यिहार मूल्ययुि अद्दण गद्दतमान करणारा ठरला. याद्दिषयी
ऄनेक ऄभ्यासक-संशोधक अद्दण आद्दतहासकारांमध्ये एकमत अहे.
१.३.२.१ आधुननकतेचा ऐनतहानसक पररप्रेक्ष्य:
१.३.२.१.१ युरोपीय संदभथ:
साधारण तेराव्या-चौदाव्या शतकापासून युरोपमध्ये बदलाचे िारे िाहू लागले. हा बदल
पंधराव्या शतकापासून ऄद्दधक गद्दतमान झाला. या ऄथाभने आ.स. १४५३ मध्ये
कॉन्स्टॅद्दन्टनोपल तुकी लोकांच्या हाती जाणे हा कालद्दबंदू युरोपच्या बदलाच्या मुळाशी
द्दिशेष गृहीत धरला जातो. याचा ऄथभ बदलाला ऄपेद्दक्षत ऄसलेली सिभ पूरक कारणे ही
आ.स. १४५३ नंतरच घडली ऄसे नाही. त्यापूिी दोन-तीनशे िषांपासून युरोपमध्ये
समाजव्यिहारातील व्यिस् थांमधील पारंपररक रचनातंत्राला धोका द्दनमाभण करणाऱ्या द्दिद्दिध
गोष्टी घडत होत्या . पुढे आ.स. १४५३ पासून समाज बदलास पूरक अद्दण पररणामकारक
ठरलेली कारणे ही ऄद्दधक अहेत. आ.स. १४५३ च्या कॉन्स्टॅद्दन्टनोपलच्या पाडािापासून
पुढे घडलेल्या घडामोडींशी, अधुद्दनकतेच्या प्रकल्प घडणीचा दृढ संबंध अहे. या काळात munotes.in
Page 5
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
5 युरोपच्या राजकीय, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक पातळीिर द्दिद्दिध छोट्या-मोठ्या चळिळींचा
ईदय झालेला होता. एकीकडे रूढी-परंपरेद्दिरोधी बंडाची भूद्दमका, धाद्दमभक कमभकांडांना
द्दिरोध, तर दुसरीकडे याच टप्पप्पयात द्दिज्ञानाच्या क्षेत्रातील द्दिद्दिध शोध, औद्योद्दगकीकरण ,
शहरीकरण ऄशातून जीिनव्यिहार समूहकेंद्दद्रततेकडून व्यद्दिकेंद्दद्रततेकडे सरकू लागले.
यांचा समाज-व्यिी व्यिहारािर झालेला पररणाम सूक्ष्म राद्दहला.
सतराव्या शतकाच्या प्रा रंभापासूनच युरोपमधील द्दिद्दिध देशांचा सुरुिातीला व्यापाराच्या
कारणाने अद्दण पुढे राज्यकते म्हणून भारताशी संपकभ अल्यानंतर अपल्याकडे देखील
अधुद्दनकतेचा प्रकल्प ईत्तरोत्तर ठळक होत गेला. अपल्याकडील अधुद्दनकतेची प्रद्दक्या
समजािून घेण्याच्या प्रद्दक्येचाच एक महत्तिपूणभ भाग म्हणून मध्ययुगानंतरचा युरोप अद्दण
तेथील सामाद्दजक-राजकीय अंदोलनांचा पररचय ऄपररहायभ िाटतो. तो समजािून घेताना
मुख्यत्िे ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिनाची चळिळ, धमभसुधारणा चळिळ अद्दण या सगळ्यातून
पुढे येत गेलेले द्दिज्ञानदृष्टीचा द्दिकास, औद्योद्दगक क्ांती, प्रबोधन चळिळ ऄशा टप्पप्पयातून
युरोपचा अधुद्दनक कालखंड ईलगडणे सोयीचे ठरेल. ऄथाभतच ही प्रद्दक्या अधुद्दनकतेचा
प्रकल्प ईलगडणारी देखील ठरेल. मध्ययुगानंतर युरोपची नव्याने बनत चाललेली व्यिस्था
बारकाव्याने समजून घेताना द्दिद्दशष्ट ऄशा िैचाररक-सांस्कृद्दतक अंदोलनांची चचाभ
खालीलप्रमाणे ऄद्दधक द्दिस्ताराने करता येइल.
१.३.२.१.१.१ ग्रीक नवद्या पुनरुज्जीवन चळवळ:
ग्रीक नवद्यांचे पुनरुज्जीवन: युरोपच्या पद्दिम अद्दण पूिभ ऄशा दोन्ही प्रदेशात आ.स.४७६
पयंत रोमन साम्राज्य पसरलेले होते. आ.स. ४७६ मध्ये पद्दिम रोमन साम्राज्याचा ऄंत
झाला. द्दतथून पुढे रोमन साम्राज्यातूनच ईदयास अलेले बायझँटाआन नािाचे साम्राज्य पूिभ
युरोपमध्ये द्दटकून होते. आ.स.१४५३ मध्ये तुकी हल्ल्यामुळे या साम्राज्याची राजधानी
कॉन्स्टॅद्दन्टनोपाल हे शहर पडले ि तेही साम्राज्य कोसळले. (अठिले, १९८३, पृ.२४०)
बायझँटाआन साम्राज्याचे एक महत्तिपूणभ द्दिशेष म्हणजे द्दतथे द्दिद्ांनाना अश्रय अद्दण ऄभय
होते. हे साम्राज्य ग्रीक पंद्दडतांचे द्दिद्यापीठ म्हणूनच ओळखले जायचे. ऄशािेळी
कॉन्स्टॅद्दन्टनोपालिर तुकी टोळ्यांचे हल्ले होउ लागल्याने कॉन्स्टॅद्दन्टनोपालमधून बहुतांश
ग्रीक द्दिद्ान मंडळींनी सुरद्दक्षततेच्या कारणाने सुरुिातीला आटली अद्दण नंतर युरोपच्या
ऄन्य देशांमध्ये (आटली, आंग्लंड, िान्स, पोतुभगाल आ.) िेगाने स्थलांतर झाल्याचे सांद्दगतले
जाते. सुरुिातीच्या काळात आटलीसह युरोपमधील ऄनेक देशांमधील धद्दनकांच्या अश्रयाने
त्यांचा द्दिद्याव्यासंग सुरू झाला. या द्दिद्ानांनी युरोपच्या पद्दिम अद्दण दद्दक्षण भागात येताना
अपल्यासोबत ऄनेक जुने ग्रीक ग्रंथसंग्रह घेउन अले होते. यातूनच पुढे ऄनेक ग्रीक
साद्दहत्य अद्दण शास्त्ीय -तत्तिज्ञानात्मक ग्रंथांची भाषांतरे प्रकाद्दशत होउ लागली. पररणामी
युरोपमध्ये ताद्दत्तिक द्दिचाराला, धमभद्दचंतनाला, धमभद्दचद्दकत्सेला नव्या प्रेरणा द्दमळू लागल्या.
(जोशी, १९८२, पृ.३९८) जुन्या ग्रीक ि लॅद्दटनमधील ज्ञानव्यिहाराला एका दृष्टीने नव्याने
ईजाळा द्दमळाला . युरोपला नव्याने पररद्दचत झालेल्या ग्रीक-रोमनमधील ऄनेकांनी द्दिकद्दसत
केलेल्या ज्ञानव्यिहाराला नव्याने महत्ति येउ लागले. यामध्ये ग्रीक-रोमनांच्या शास्त्ीय
दृद्दष्टकोनांचा, त्यांच्या स्ितंत्र द्दिचारांचा द्दिशेष समािेश होता. याच प्रद्दक्येला युरोपमध्ये
ग्रीक द्दिद्यांचे पुनरुज्जीिन ऄसे म्हटले गेले. ज्याच्यामध्ये पुढील काळातील युरोपचा अद्दण
पयाभयाने संपूणभ जगाचा चेहरामोहरा बदलण्याची क्षमता साठून राद्दहलेली होती. munotes.in
Page 6
अधुद्दनक मराठी
6 ग्रीक चैतन्याचा पुनजथन्म: ग्रीक द्दिद्यांच्या पुनरुज्जीिनामुळे केिळ ग्रीक अद्दण रोमन
संस्कृती, कला, तत्तिज्ञान यांचे पुनरुज्जीिन झाले नाही. तर यातून झालेल्या द्दिद्दशष्ट
जाद्दणिांचा द्दिकास हा महत्तिपूणभ ठरला. पहाट त्यातून ऄंकुरली. ग्रीक-रोमनांच्या जुन्या
शास्त्शुि दृद्दष्टकोनांचा अद्दण स्ितंत्रपणे द्दिचार करण्याच्या पितीचा पुन्हा एकदा नव्याने
ऄन्ियाथभ लािण्याची प्रद्दक्या सुरू झाली. त्याच्या ईपयोजनाबाबतचा खुलेपणा संबंद्दधत
द्दिद्येला पुन्हा एकदा महत्ति द्दमळिून देणारा ठरू लागला. जुन्या ग्रीक ग्रंथांच्या पारायणा
पलीकडे जाउन त्यातून निा ऄथभ ईलगडण्याची, नव्या द्दिचाराला चालना देण्याची प्रद्दक्या
सुरू झाली. युरोपमधील बंद्ददस्त ऄशा द्दििन धमभप्रद्दणत समाजात ग्रीक चैतन्याचा झालेला
पुनजभन्म हा व्यापक पातळीिर लक्षणीय ठरला. मानिी जीिनाकडे, द्दनसगाभकडे पाहण्याची
निी दृष्टी द्दिद्दिध क्षेत्रांतील प्रज्ञािंतांना लाभली. त्यातून मानिी बुिीला, प्रद्दतभेला,
ितभनक्माला निी द्ददशा द्दमळू लागली. द्दिर्श्ाची अद्दण जीिनाची निी रहस्ये ईलगडण्याची
प्रेरणा लाभली. एक निी मानव्याची जाणीि , मानितािादी दृद्दष्टकोन या काळात ईदयास
अला. मुळात हा प्राचीन ग्रीक मानिद्दनठता परंपरेचा िारसा होता. यातून मानिाच्या
माहात्म्याचे, त्याच्या ऄपरंपार सजभनशिीचे दशभन या काळात झाले. मानिी जीिन हेच
महत्तिपूणभ मूल्य अहे याची जाणीि होउ लागली. (आनामदार, १९९५, पृ.१०-११)
समाजव्यिहारात समूहाचे महत्ति नगण्य मानून व्यिीला केंद्र मानण्याची धारणा ही ग्रीक
द्दिद्येच्या पुनरुज्जीिनातूनच युरोपमध्ये मूळ धरू लागली. हे सिभ घडताना युरोपचा
तेथपयंतचा प्रिास हा द्दििन धमाभच्या चचभप्रणीत दाबातून बंद्ददस्त अद्दण ऄत्यंत कठीण
ठरलेला होता. ऄशाप्रसंगी ग्रीक द्दिद्येच्या पुनरुज्जीिनामुळे नव्या द्दिचाराचे िारे िाहू लागले.
अद्दण धमभसत्तेच्या अहारी गेलेल्या समाजात त्याचिेळी द्दिद्दिध ताण देखील तयार होउ
लागले. ऄशा ताणाच्या िातािरणात ग्रीक द्दिद्यांचे पुनरुज्जीिन ही गोष्ट युरोपमध्ये एका
चळिळीच्या रूपाने मूळ धरलेली द्ददसते.
आधुननकतेच्या प्रकल्पाची पायाभरिी: पुनरुज्जीिनिादाची चळिळ युरोपच्या पुढील
जडणघडणीत खूप महत्तिाची ठरली. युरोपीय समाजव्यिहाराला रूढ द्दििन धमभपरंपरेच्या
जोखडातून बाहेर काढण्यात या चळिळीची भूद्दमका खूप महत्तिपूणभ ठरली. या चळिळीने
बऱ्यापैकी चचभकेंद्दद्रत पारंपररक चौकटींना धक्के देण्यास प्रारंभ केले. या प्रद्दक्येतून धाद्दमभक
ऄनागोंदीतून बाहेर येण्यास तत्कालीन युरोपीय समाजाला मदत होउ लागली. मानिी
स्िातंत्र्यद्दिषयक बाबींना चालना द्दमळू लागली. या चळिळीमुळे धमभव्यिस्थेने पसरिलेल्या
पापमयतेतून सिभसामान्य माणूस मोकळा होउ लागला. धमभव्यिस्थेतून तयार झालेल्या
सामाद्दजक व्यिस्थेच्या बंधनातून व्यिीचे कायभकतृभत्ि मोकळे झाले. याचा पररणाम समाज -
समूह मताहून व्यिीच्या मताला महत्ति प्राप्त होउ लागले. मात्र ह्या कालखंडाने
व्यद्दिस्िातंत्र्याला, व्यिीच्या मताला जरी प्रभाद्दित केले ऄसले तरी तो केिळ िैयद्दिक
कतृभत्िाने झगमगणारा ऄसा राद्दहला नाही. याचे कारण ‚ह्या िैयद्दिक कतृभत्िातून एक
ऄद्दतशय चैतन्यशील ऄशी सामाद्दजक परंपरा द्दनमाभण झाली.‛ (रेगे, १९७३, पृ.५) पररणामी
ऄख्खा समाजच नव्या धारणेने चद्दलत होण्यास ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिनाची चळिळ
महत्तिपूणभ ठरली.
एकूणच या चळिळीद्ारे धमभव्यिस्थेच्या सापळ्यात ऄडकलेल्या माणसांच्या भािनांना,
द्दिचारांना मोकळीकता द्दमळू लागली. त्यांच्या कृतीिरील रूढी-परंपरेची बंधने द्दढली पडू
लागली. त्यांच्या द्दनद्दमभद्दतशीलतेला, द्दिचाराला, स्िातंत्र्याला ऄथभ प्राप्त होउ लागले. येथूनच munotes.in
Page 7
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
7 व्यद्दिस्िातंत्र्य, बुद्दििादी-द्दििेकिादी दृद्दष्टकोन, द्दिज्ञानद्दनठताा, लोकशाही शासनव्यिस्था
यांचे बीजारोपण झाले. यातून व्यिी ही द्दिचारांच्या, संस्कृतीच्या केंद्रस्थानी अली. याच
प्रद्दक्येतून प्रखर मानितािादाचा ईदय झाला. अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाची पायाभरणी
करण्याच्या प्रद्दक्येत ग्रीक द्दिद्येच्या पुनरुज्जीिनाचा प्रभाि पररणामकारक ठरला.
ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिन चळिळीचा युरोपमधील अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पात महत्तिपूणभ िाटा
अहे. या चळिळीने सुरुिातीलाच धमभसुधारणेला चालना द्ददली. ही प्रद्दक्या आतकी गद्दतमान
झाली की, पुढे द्दतला चळिळीचे स्िरूप प्राप्त झाले. अद्दण ती धमभसुधारणा चळिळ म्हणून
ओळखली गेली. युरोपला ऄंधारयुगात नेण्यात जशी धमभसत्ता जबाबदार होती, तशी
युरोपच्या अधुद्दनकतेचे दरिाजे द्दकलद्दकले करण्यात द्दकंबहुना ऄत्यंत अमूलाग्र बदल
घडिून अणण्यात मध्ययुगातील धमभसुधारणा चळिळीची भूद्दमका महत्तिपूणभ राद्दहली.
१.३.२.१.१.२ धमथसुधारिा चळवळ:
अधुद्दनक युगात युरोपचा चेहरामोहरा बदलण्यापूिी तेथील राजसत्तेिर अद्दण समाजमनािर
धमभसत्तेची चांगलीच पकड होती. हे द्दचत्र जिळपास बाराव्या-तेराव्या शतकापयंत ठळक
होते. पुढे सोळाव्या शतकापासून युरोप ऄनेकाथाभने बदलला. ऄठराव्या शतकात तर
युरोपात अधुद्दनक युगाला प्रेरक करणारी केिळ समाजाच्या राजकीय, अद्दथभक पातळीिर
नव्हे तर तत्तिज्ञान, द्दिज्ञान अद्दण यंत्रसामुग्रींमध्ये कमालीचा बदलाि अला. ह्याचे श्रेय या
दोन महत्तिपूणभ चळिळींना जाते. त्यातील पद्दहली म्हणजे ग्रीक द्दिद्येची पुनरुज्जीिनिादी
चळिळ अद्दण दुसरी धमभसुधारणेची चळिळ होय. ज्यांनी युरोपच्या समाजकारण-
राजकारणाला बायबल अद्दण पोपच्या पकडीतून सोडद्दिले.
युरोपवरील पोपकेंद्री ननयंत्रि: द्दििन धमाभच्या ईदयापासून सुरुिातीच्या चार-पाच
शतकानंतर बाराव्या-तेराव्या शतकापयंत युरोपिर एका ऄथाभने ‘धमभसंकट’ होते ऄसे म्हणता
येइल. यामध्ये बायबल धमभग्रंथ म्हणून प्रमाण, पोप सिोच्च म्हणून त्यांचा शदादप्रमाण ऄशा
ऄद्दचद्दकत्सक ितुभळात युरोप सापडलेला होता. ही द्दस्थती ईत्तरोत्तर ऄद्दधक गुंतागुंतीची होत
धमभसंस्थेचा स्तर ऄिनतीकडे झुकलेला होता. रोमन चचभ हे मध्ययुगाच्या ऄखेरपयंत
युरोपच्या धमभश्रिेचे एकमेि केंद्र होते. युरोपमधील ऄन्य देशात स्थापन झालेल्या चचभिर
मध्यिती चचभचे द्दनयंत्रण होते. चचभचे प्रमुख पोपकेंद्री द्दनयंत्रण हे केिळ धाद्दमभकतेपुरते
मयाभद्ददत न राहता त्याचा द्दिस् तार िैयद्दिक, सामाद्दजक द्दकंबहुना राजकीय जीिनाच्या
ऄंगोपांगापयंत पसरले. या काळात पोप अद्दण त्याचे बहुतांश साहाय्यक धमभगुरू हे जुलमी,
गबर अद्दण लुटारू झाले ऄसल्याच्या नोंदीच ऄद्दधक अढळतात. राजा ि प्रजा यांचे
परस्परसंबंध, सिभ अद्दथभक व्यिहार यांचे सूत्रचालन पोप करू लागला. धमभव्यिस्थेचा
समाजािरील ऄशा द्दिद्दचत्र अद्दण लोखंडी पकडीमुळे तत्कालीन काळात समाजात नव्या
द्दिचारांना, द्दिशेषतः िैज्ञाद्दनक द्दिचारांना तर ऄद्दजबात थारा नव्हता. एका ऄथाभच्या
कुंद्दठतािस्थेने निद्दिचारांचा गळा घोटला जात होता.
धमथव्यवस्र्ेनवरुद्ध बंडखोरी: ग्रीक द्दिद्येच्या पुनरुज्जीिनातून पुढे अलेल्या
द्दिचारद्दिद्दनमयामुळे धमभसत्तेने व्यापलेल्या युरोपच्या िरील पररद्दस्थतीमध्ये साधारण
पंधराव्या शतकापासून काहीएक सुधारणा होउ लागली. धमभसत्तेच्या एककेंद्रीपणाने
राजसत्तेची अद्दण एकूण समाजव्यिस्थेची होत ऄसणारी कोंडी काहीएक ऄथाभने द्दढली होउ munotes.in
Page 8
अधुद्दनक मराठी
8 लागली. या काळात आद्दतहास , सामाद्दजक शास्त्े, नीद्दतशास्त्, तत्तिज्ञान, लोकसत्ताक
शासनपिती, साद्दहत्य, कला अदी ऄनेक ज्ञानद्दिषयांिरील ग्रीक ग्रंथांनी तत्कालीन
युरोपमध्ये एका ऄथाभने निचैतन्याचे िातािरण द्दनमाभण केले. यातून धमभकल्पनायुि
रूद्दढग्रस्त समाज अद्दण पोपचे शदादप्रामाण्य धोक्यात अले. धमभसंस्थेत द्दशरलेल्या ऄनेक
दोषांद्दिरोधात हळूहळू जागरूकता येउ लागली. त्याद्दिरोधात प्रश्न द्दिचारले जाउ लागले.
याकडे धमभव्यिस्थेद्दिरुिच्या बंडखोरीची सुरुिात म्हणून पाहता येइल. धमभग्रंथ अद्दण
द्दििेक यात द्दििेकाला प्रमाण मानण्याची दृष्टी बळािू लागली. हा द्दिर्श्ास स्िभाषेच्या/देशी
भाषेच्या अद्दिष्कारात अद्दण लॅद्दटन भाषेच्या िचभस्िाला केलेल्या द्दिरोधातून िाढू लागला.
‚देशी भाषांच्या द्दिकासामुळे ज्ञानप्रसार सुलभ झाला. द्दिचारिंतांना धमभसंस्थांतील ऄनेक
दोष द्ददसू लागले. या द्दिचारिंतांपैकी आंग्लंडमधील जॉन द्दिद्दक्लफ हा ऑक्सफडभ
द्दिद्यापीठात धमभशास्त्ाचा प्राध्यापक होता . त्याने बायबलचे आंग्रजीत भाषांतर करण्याचे
महत्कायभ केले. प्रत्येकाने बायबलच्या ऄध्ययनािरून अपले अचरण ठरिािे, ऄसे त्याने
प्रद्दतपादन केले. धमभसंस्थांतील ऄनाचारािरही सडकून टीका केली. धमभसुधारणेचा
शुक्तारा म्हणून त्याच्या कायाभचे मूल्यमापन केले जाते. द्दिद्दक्लफच्या प्रभािाने
बोहीद्दमयातील प्राध्यापक यास हुस याने धमभसंस्थातील ऄनेक प्रकारािर टीका केली.
कॉन्स्टन्सच्या पररषदेने त्यास पाखंडी ठरिून द्दजिंत जाळण्याची द्दशक्षा देण्यात अली. ऄशा
सुधारणािाद्यांच्या कायाभने पुढील काळातील धमभसुधारणांचा पाया घातला गेला.‛ (ओक,
१९८५, पृ.१११९)
धमभसुधारणा चळिळीतून जी बंडखोरी द्दनमाभण झाली त्याद्ारे धमभव्यिस्थेने द्दनमाभण केलेल्या
गुंतागुंतीद्दिरोधात ऄनेक शंका/प्रश्न ईपद्दस्थत केले जाउ लागले. धमाभच्या द्दनरंकुश सत्ता
अद्दण त्याद्दिषयीच्या धाद्दमभक श्रिास्थानाला धक्के बसू लागले. द्दकंबहुना धमाभची
समाजमनािरील पकड डळमळीत होउ लागली . पोप अद्दण चचभप्रणीत सत्तेस नकार द्ददला
जाउ लागला. द्दनसगभ अद्दण भौद्दतकसृष्टीद्दिषयी धमभकल्पनेतून जे बोलले जात होते त्याला
बगल देत त्याकडे डोळसपणे पाहण्याची द्दजज्ञासा ऄनेकांमध्ये द्दनमाभण होउ लागली.
माणसांचा बुद्दिसामर्थयाभिर, कतृभत्िािर द्दिर्श्ास द्दनमाभण होउ लागला.
धमथसुधारिेच्या कृनतकायथक्रमाला चळवळीचे रूप: या काळातील द्दिद्दिध द्दिचारिंत-
शास् त्रज्ञांना धमभव्यिस्थेने पाखंडी ठरिले, ऄनेकांना मृत्युदंडाची द्दशक्षा ठोठािली, मात्र
होणारी मांडणी-लागणारे निनिे द्दिज्ञानद्दिषयक शोध थांबले नाहीत. या दृष्टीने सेंट थॉमस,
ॲद्दक्िनास, डांटे, माद्दसभद्दलओ यांच्यासारखे द्दिचारिंत अधुद्दनक युरोपचे ऄग्रदूत मानले
जातात. ईपरोि मंडळींनी प्राचीन ग्रीक द्दिचारिंत ईदा. प्पलेटो, ॲररस्टॉटल अदी अद्दण
आतर तत्तिज्ञांच्या मांडणी अधारे तत्कालीन समाजाला चचभप्रणीत धाद्दमभक बंधनातून
सोडिण्याचा जो प्रयत्न केला तो द्दिशेष अहे. या सगळ्यातून धमभसुधारणेच्या
कृद्दतकायभक्माला चळिळीचे रूप अले. धमभसुधारणा चळिळीची फलश्रुती म्हणून द्दिचार
करताना अपल्यासमोर काही गोष्टी स्पष्ट होतात . याच चळिळीमुळे तत्कालीन समाजात
सद्दहष्णुतेच्या युगाचा अरंभ झाला. संघद्दटत धमभसत्तेच्या द्दिरोधातील द्दििेकपूणभ संघषभ,
ईदारमतिादाचा ईदय , व्यद्दिस्िातंत्र्याची बीजधारणा ह्या सिभ गोष्टी धमभसुधारणा
चळिळीची कमाइ होती . याच गोष्टींनी पुढे सामाद्दजक क्षेत्रात सरंजामी व्यिस्थेला अद्दण
राजकीय क्षेत्रात राजेशाहीला अव्हान द्ददले. munotes.in
Page 9
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
9 १.३.२.१.१.३ नवज्ञान आनि वैज्ञाननक दृष्टीचा नवकास:
पुनरुज्जीिन चळिळ अद्दण धमभसुधारणा चळिळीतून अकारलेल्या युरोपच्या सामाद्दजक-
राजकीय पयाभिरणात द्दिज्ञानाच्या द्दिकासाचे बीजारोपण होण्यास अद्दण पयाभयाने तंत्रज्ञान
द्दिकासाच्याही शक्यता िाढत राद्दहल्या . पोलंडच्या द्दनकोलस कोपद्दनभकसने नव्या
खगोलशास्त्ातील शोधाने पोपसह युरोपच्या समाजमनाला धक्का द्ददला. आटलीतील
गॅद्दलद्दलओ, जमभनीतील केपलर आत्यादी शास्त्ज्ञांनी देखील कोपद्दनभकसप्रमाणेच लक्षणीय
शोधप्रिास घडिून अणला. या काळात एकीकडे केप्पलर, कोपद्दनभकस, गॅद्दलद्दलओ सारखी
मंडळी िैज्ञाद्दनक क्षेत्रात कायभरत होते. हा तोच काळ होता की , ज्या काळात नैसद्दगभक
घटनांमागे दडलेल्या शिींचा शोध घेउन अपण त्यांच्यािर काबू द्दमळिू शकू अद्दण
अपल्या क्षमतांचा द्दिस्तार करू शकू ऄशी अशा िैज्ञाद्दनकांमध्ये बळाित होती. (रेगे,
१९७३, पृ.६) समाजातील ऄशा ऄथाभच्या िैज्ञाद्दनक प्रगतीमुळे एकूण परंपरेिरची पकड
द्दढली होत समाजाचा अत्मद्दिर्श्ास प्रबळ होत गेला. नैसद्दगभक गोष्टींना केंद्रस्थानी ठेित,
त्यांच्यात दडलेल्या शिींचा शोध घेण्यातून माणसाच्या द्दनयंत्रणात ऄनेक गोष्टी येउ
लागल्या. यातून समाजाच्या भौद्दतक द्दस्थतीत अमूलाग्र बदल शक्य झाले. ईत्तरोत्तर हा
अलेख चढता राद्दहला.
द्दिज्ञानशोधाच्या माध्यमातून या काळात माणसाच्या सामर्थयाभचा झालेला द्दिस्तार हा द्दिशेष
ऄधोरेद्दखत होण्यासारखा अहे. ह्या सगळ्यातून परंपरेशी तुलना करता एका ऄथाभची निीन
जीिनपिती द्दिकद्दसत होत होती . कृद्दषजीिनातून बाहेर पडत भौद्दतक जग अद्दण िैचाररक
बदलांकडे सिभसामान्यांचे अकषभण िाढत गेले. अद्दण या पररणामातून युरोपमध्ये औद्योद्दगक
क्ांतीची भूमी तयार होउ लागली. िरील ऄथाभचे बदल समाजव्यिहारात द्ददसायला तसेही
ऄठराव्या शतकाचा मध्यािधीचा काळ यािा लागला . या बदलांनी युरोपमधील औद्योद्दगक
क्ांती चद्दलत केली. अद्दण युरोपीयन समाजात एका नव्या युगाचा अरंभ झाला. त्या नव्या
युगास यंत्रयुग म्हणून ओळखले जाउ लागले. याच काळात युरोपचा भांडिली व्यिस्थेत
प्रिेश झाला. (अद्दण याच पररणामातून सुरुिातीला व्यापार अद्दण नंतर साम्राज्यिादाच्या
हेतूने युरोपमधील ऄनेक देशांनी जग पादाक्ांत केलेले पहाियास द्दमळते.)
१.३.२.१.१.४ औद्योनगक क्रांती:
औद्योनगक संस्कृतीचा उदय: स्थूलमानाने आ.स.१७५० ते १८५० हा शंभर िषांचा काळ
युरोपीय औद्योद्दगक क्ांतीच्या ईदय अद्दण द्दिस्ताराचा मानला जातो. औद्योद्दगक क्ांद्दतपूिभ
कालखंडातील युरोप अद्दण औद्योद्दगक क्ांतीनंतरचा युरोप हे ठळकपणे िेगिेगळे िाटतील
ऄसे अहेत. औद्योद्दगक क्ांतीने युरोपच्या अद्दथभक, राजकीय अद्दण सांस्कृद्दतक जीिनाला
एकमेकांसह चद्दलत केले. अद्दथभक द्दहतसंबंध, राजकीय घटना , त्यातून द्दनमाभण होणारे निे
सामाद्दजक िगभ यांच्याबरोबरच द्दिज्ञान अद्दण तंत्रज्ञान यात झालेल्या अमूलाग्र क्ांतीतून
औद्योद्दगक संस्कृतीचा ईदय झाला. (गगे, १९८७, पृ.७३) शेतीकेंद्दद्रत ऄथभव्यिस्था ही गोष्ट
तोपयंतच्या समाजाची ओळख होती. मात्र ईद्योगात यंत्राच्या प्रिेशाने घरादारातील ईद्योग हे
कारखान्यात गेले. सुरुिातीला कापडईद्योगात काही शोध लागले. सूतकताइचे यंत्र अले.
हातमाग मागे पडू लागले. ऄठराव्या शतकाच्या मध्यािधीपासून हस्तोद्योगांच्या जोडीला
यंत्रे अली. या काळात प्रथम िाफेची अद्दण नंतर द्दिजेची शिी ईपयोगात अणली जाउ munotes.in
Page 10
अधुद्दनक मराठी
10 लागली. िाफ अद्दण द्दिजेच्या उजेचा िापर कशाकशात करता येउ शकेल याचाही शोध
सुरू होता. त्यामुळे ‚एका कल्पनेतून दुसरी कल्पना सुचािी त्याप्रमाणे एका यंत्रातून दुसरे
ऄद्दधक ईत्पादनदायी यंत्र द्दनमाभण होत गेले अद्दण ऄशा प्रगत यंत्राच्या शोधामुळे मालाच्या
ईत्पादन प्रद्दक्येला प्रचंड गती द्दमळाली.‛ (गगे, १९९१, पृ.तेरा) त्यामुळे ईत्पादनपितीचे
स्िरूप बदलतानाच ईत्पादनप्रद्दक्या ऄद्दधकाद्दधक सुलभ, कमी खचाभची अद्दण ईत्पादन
ऄद्दधक प्रमाणात होउ लागले. यातून यांद्दत्रकीकरणाचा िेग िाढला अद्दण एकूण
जीिनव्यिहारच सुलभ-ऄद्दधक सोयीच्या द्ददशेने मागभक्मण करणारे ठरले. ऄथाभत िाफ
अद्दण द्दिजेच्या ज्या दोन शोधांनी ही क्ांती चद्दलत केलेली होती त्याबाबत द्दिचार करता
केिळ िाफेचा शोध, द्दिजेचा शोध ह्या आतक्याच गोष्टी औद्योद्दगक क्ांतीस कारणीभूत ठरल्या
नव्हत्या द्दकंिा त्याबाबतीत त्या ऄंद्दतमही नव्हत्या. द्दनसगाभतील ऄनेक घटनांमागील
रहस्याचा ईलगडा करण्याचा , भोितालातील द्दिज्ञान ईलगडण्याचा प्रयत्न औद्योद्दगक
क्ांद्दतपूिभकाळात ऄनेक शास्त्ज्ञ-तंत्रज्ञांकडून द्दकत्येक िषांपासून होत अले होते. िाफेचे,
द्दिजेचे शोध हे त्यािर ऄिलंबून होते. ऄथाभत द्दिज्ञानातील नव्या नव्या शोधांनी यंत्रयुग
अकारले. अद्दण यंत्रयुगाने युरोपमधील औद्योद्दगक क्ांतीचा मोठा टप्पपा गाठला. (गगे,
१९८९, पृ.पंधरा-सोळा) एकाचिेळी सूतकताइचे यंत्र अठ-अठ चात्या द्दफरिून िेगाने सूत
काढू लागले. मालाचे ईत्पादन िाढू लागले. व्यापार िाढू लागले. ऄशािेळी शेतीकेंद्दद्रत
ऄथभव्यिस्थेचे व्यापार-ईद्योगकेंद्दद्रत ऄथभव्यिस्थेत रूपांतर झाले. यातून तथाकद्दथत
जमीनदार, सरंजामदार मागे पडत भांडिलदार ईद्योजक, व्यापारी िरचढ होउ लागले. पुढे
दळणिळणाच्या सुद्दिधांमुळे एकाचिेळी युरोपांतगभत अद्दण युरोपबाहेरील प्रदेशात आंग्लंड
अद्दण ऄन्य देशांचा व्यापार िाढीस लागला. या सगळ्याची सुरुिात प्रथम आंग्लंडमध्ये झाली
अद्दण तेथून मग ही क्ांती िान्स, जमभनी अदी देशांसह संपूणभ युरोपभर पसरली.
उत्पादनपद्धतीत बदल: औद्योद्दगक क्ांतीने तत्कालीन युरोपमधील समाजव्यिहाराच्या
पारंपररक रचनेचा पायाच बदलून गेला. यंत्रद्दनद्दमभती अद्दण यंत्राने होणारे ईत्पादन यामुळे
समाजाच्या अद्दथभक द्दिकासाला गती द्दमळाली अद्दण मग त्याला ईपयोगी पडतील ऄसे
सामाद्दजक ि राजकीय व्यिहार ऄंग धरू लागले. ऄथाभत अद्दथभक क्षेत्रातील बदलांचा
सामाद्दजक पुनघभटनांिर होणारा पररणाम सिभश्रुत अहे. त्याचे प्रद्दतद्दबंब औद्योद्दगक
क्ांतीनंतरच्या युरोपमध्ये प्रकषाभने द्ददसू लागले. याच काळात युरोपमधील एकूण
ईत्पादनाच्या प्रकारात अद्दण प्रमाणात बदल झाले. िस्तूंच्या िापराचे प्रमाण िाढले,
संचयिृत्ती िाढली. व्यापाराचे प्रमाण िाढले. पूिभकाळाशी तुलना करता ‘ईत्पादनपितीतील
अमूलाग्र बदल’ अद्दण ‘ऄद्दतररि ईत्पादन ’ या दोन गोष्टीनी कधी नव्हे आतके युरोपच्या
व्यापार अद्दण व्यापारी धोरणाला झळाळी अणली. दळणिळणाची साधने अद्दण माध्यमे
िाढली. रस्त्यांसोबत नद्या अद्दण कालिे, समुद्राचा िापर दळणिळणासाठी िाढू लागला.
िाफेच्या शिीचा ईपयोग करून आंग्लंडमध्ये रेल्िे (१८३०) धािू लागली. िाफेच्या शिीने
अद्दण लाकडाऐिजी पोलादी यंत्रे िापरून बांधलेल्या अगबोटी दूरदूरच्या देशांपयंत
समुद्रामागे जा-ये करू लागल्या. याच काळात टपाल (१८४०), तारयंत्रणांची (१८४४)
व्यिस् था िाढली. मुद्रणतंत्र, िृत्तपत्र-माद्दसकांचाही ईदय-द्दिस् तार याच काळातला. ऄथाभत या
सगळ्यांची द्दनद्दमभती ही परस् परपूरक ऄशी होती. या सगळ्यांचा पररणाम द्दिद्दभन्न प्रदेश-
राष््ांच्या संपकभ अद्दण परस्परसंबंध िाढींिर झाला. येथूनच एकूण मानिी
जीिनव्यिहाराच्या -संस् कृतीव्यिहाराच्या िेगिान बदलाची सुरुिात झाली. युरोप अद्दण munotes.in
Page 11
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
11 ईत्तरकाळात जगाच्या बदलाच्या मुळाशी युरोपमध्ये रुजलेली अद्दण द्दिस्तारलेली
औद्योद्दगक क्ांतीच सिाभथाभने कारणीभूत अहे हे ठामपणे म्हणता येते. युरोपमधील देशांना
सुरुिातीला व्यापारासाठी अद्दण नंतर साम्राज्यद्दिस्तारासाठी युरोपमधून देशांतर करण्यास
तेथील द्दिस्तारत गेलेली औद्योद्दगक क्ांतीच जबाबदार अहे.
१.३.२.१.१.५ प्रबोधन चळवळ :
प्रबोधन : नवनवचारांचे आंदोलन: प्रबोधन ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिनापासून िान्सच्या
राज्यक्ांतीपयंत ऄशा ऄनेक गोष्टी युरोपमधील प्रबोधनाच्या चळिळीस प्रत्यक्ष कारणीभूत
अहेत. ऄथाभत या काळातील द्दिद्दिध चळिळी, घटनांमागील प्रेरणा ह्या परस्परपूरक होत्या.
प्रबोधन चळिळ ऄसे म्हणताना साधारण पंधराव्या शतकाच्या ऄखेरीपासून सुरू झालेल्या
निद्दिचारांच्या अंदोलनाला प्रबोधन चळिळ म्हटले गेले. सुरुिातीला आटलीपासून प्रारंभ
होउन मग िान्स , नेदलंडस, स्पेन, आंग्लंड, जमभनी अद्दण द्दिटन अदी युरोपीय राष््ांमध्ये
प्रबोधनाची चळिळ गद्दतमान होत त्यातून द्दिज्ञान, समाजकारण, राजकारण, साद्दहत्यादी
कला यांच्यामध्ये नािीन्यपूणभ पररितभन अद्दण सजभनशील अद्दिष्कार होउ लागले. याच
काळात द्दनसगाभतील सत्य, पृर्थिीचे अकलन, पुढे येउ लागले. (जोशी, १९८२, पृ.३९६)
धमभसत्तेच्या द्दिरोधात झालेले बंड, एकाचिेळी निे साद्दहत्यलेखन, नव्याने द्दिकद्दसत होउ
लागलेली द्दिज्ञानदृष्टी, यंत्रयुगाने सुलभ केलेले जीिनव्यिहार ऄशा ऄनेक गोष्टीतून
युरोपमध्ये प्रबोधनप्रद्दक्या अकारास अली. प्रबोधनकाळात मानिी जीिनाच्या बहुतांश
क्षेत्रात ऄनेक बाजूंनी परस्परपूरक अद्दण परस्परकारणाने द्दिद्दिध ईठाि झाले. ते
जीिनातील द्दिद्दिध क्षेत्रांना पोषक ठरले. हे जसे युरोपमध्ये घडत होते तसे
िसाहतीकरणातून युरोपबाहेरील जगात देखील ऄनुभिास येउ लागले. या ऄथाभने
अधुद्दनक मानिी जीिनाची संस्कृती ही प्रबोधनप्रद्दक्येने रचली. ही प्रबोधनप्रद्दक्या
युरोपमधील ऄनेक लहान-मोठ्या बंडखोर समाजसुधारक, शास्त्ज्ञ, द्दिचारिंत, लेखक
आत्यादींनी घडद्दिलेली अहे. याच काळात शास्त्ीय अद्दण िैद्दर्श्क सत्यांद्दिषयी पुराव्याद्दनशी
ऄत्यंत द्दनभभयाने मांडणी होउ लागली. माणूस अद्दण समाजाद्दिषयीची जी निी अकलने
पुढे येउ लागली ती ऄत्यंद्दतक निखी अद्दण प्रखर होती. यातून मानिद्दहताच्या गोष्टी स्पष्ट
होउ लागल्या. याचाच पररणाम समकालीन समाज कठोर धमभव्यिस्था अद्दण त्याद्दिषयीच्या
ऄनेक भाकडकथांमधून बाहेर पडू लागला. द्दिज्ञानद्दनठताेतूनच माणसाची प्रगती होउ शकते,
हा द्दिर्श्ास पुढे अला. अपोअपच आद्दतहासाशी तुलना करता प्रबोधनकाळात जे तत्तिज्ञान
अकारत होते ते ऄपारंपररक होते.
पारंपररक चौकटींची पुनमाांडिी/पुनरथचना: प्रबोधनाच्या प्रद्दक्येतून एकीकडे परंपरेने
जोपासलेल्या द्दकंिा चचभप्रणीत व्यिस्थेने लादलेल्या ऄनेक कठोर गोष्टी ईघड पडत होत्या,
बुद्दििाद ठळक होत होता. तर दुसरीकडे द्दिज्ञानप्रगतीतून सृष्टीच्या पोटात लपलेल्या
द्दिद्दिध गोष्टींचा शोध लागत होता . त्यातून माणूस प्रबळ होत होता. पूिभपरंपरेतील
द्दिचारसरणी अद्दण समज द्दिज्ञानाच्या , बुिीच्या पाश्भिभूमीिर तपासून घेण्याची एक प्रिृत्ती
िाढली. यािर द्दटकणाऱ्या गोष्टींना प्रमाण मानले जाउ लागले. व्यिीच्या भौद्दतक संदभाभला
महत्ति येउ लागले. त्याच्या प्रत्यक्ष आच्छा अद्दण समाधान यांचे नाते जोडले जाउ लागले.
याला अड येणाऱ्या पारंपररक चौकटींची पुनमांडणी/पुनरभचना होउ लागली. ऄथाभत
प्रबोधनप्रद्दक्येत ‚बुद्दििाद ह्या तत्तिज्ञानाचे ऄद्दधठताान होते अद्दण िैज्ञाद्दनक ज्ञानाच्या अद्दण munotes.in
Page 12
अधुद्दनक मराठी
12 बौद्दिक द्दचद्दकत्सेच्या अधारािर नैद्दतक संकल्पनांची अद्दण सामाद्दजक संस्थांची, प्रथांची
पुनरभचना करणे हा त्याचा व्यािहाररक कायभक्म होता.‛ (रेगे, १९७३, पृ.१०) हा कायभक्म
जसाजसा द्दिकद्दसत होउ लागला तशी प्रबोधनाची भूद्दमका ठळक होउ लागली. त्यातून
द्दिज्ञानतंत्रज्ञानासह सामाद्दजक शास्त्ांमधूनही ईत्तरोत्तर एकूण द्दिचारद्दिर्श्ाला/चचाभद्दिर्श्ाला
कलाटणी देणाऱ्या द्दसिान्तनांची मांडणी होउ लागली. प्रबोधनकाळात सिभच क्षेत्रात एक
प्रकारचे चैतन्य संचारले होते. नव्या जगाच्या शोधाची मनीषा द्दनमाभण होत होती. सोळाव्या
शतकाच्या पूिाभधाभपूिीच जगभरातील बहुतांश प्रांत युरोपीय देशांना माहीत झालेले होते.
द्दशिाय यातील ऄनेक प्रांतात व्यापाराच्या कारणाने युरोपीयनांचा द्दशरकाि देखील झाला
होता. जसे भौगोद्दलक शोधाच्या ध्यासाने युरोपच्या एकूण अधुद्दनकीकरणाला व्यापक करत
नेले, तसे मुद्रणकलेचा शोधही एकूण प्रबोधनप्रद्दक्येत महत्तिपूणभ मानािा लागेल.
मुद्रणकलेमुळे ऄल्पािधी अद्दण ऄल्पखचाभत द्दलद्दखताच्या ऄनेक प्रती द्दनघू लागल्या अद्दण
ज्ञानव्यिहारात नािीण्यपूणभ लोकशाहीचा ईदय झाला. या काळात युरोपमध्ये एकीकडे
सरंजामदारीतून द्दनमाभण झालेले यादिी युि संपुष्टात येउ लागले होते. तर दुसरीकडे
औद्योद्दगक क्ांती गद्दतमान झाली तर, द्दतसरीकडे सामाद्दजक कराराच्या तत्तिज्ञानाला देखील
गती अली. यामध्ये सामाद्दजक अद्दण एकूणच राजकीय पररितभनाला िेंच राज्यक्ांतीने
(१७८९) ऄद्दधक खुले केले. िेंच राज्यक्ांतीतूनच जनतेच्या सािभभौमत्िाचे तत्ति
सामाद्दजक मूल्य म्हणून पुढे अले. पररणामी राजेशाही, सरंजामदारी, सरदार िगभ,
जमीनदारी िगभ यांच्या सामाद्दजक अधाराला प्रचंड धक्के बसले. िेंच राज्यक्ांतीने तयार
केलेल्या सामाद्दजक पातळीिरील न्यायव्यिस्थेला पूरक ऄसे िातािरण त्यापूिी
आंग्लंडमधील रिशून्य क्ांती (१६८८) अद्दण ऄमेररकेच्या स्िातंत्र्ययुिाने (१७७६) द्दनमाभण
केले होते. ह्या द्दतन्ही क्ांतींनी सुरुिातीला युरोप, मग ऄमेररका अद्दण ईत्तरोत्तर बहुतांश
राष््ांमधील राजेशाही, सरंजामशाही, जमीनदारीला द्दखळद्दखळे रूप अणले. एकूण
सामाद्दजक, राजकीय जीिनव्यिहारात नव्या समानतेिर जोपासल्या गेलेल्या संस्कृतीला
ईदयास घातले. ह्या गोष्टींनी मानिी संस्कृतीच्या पुढील द्दिकासात महत्तिपूणभ भूद्दमका
बजािली. द्दकंबहुना एकूण मानिी आद्दतहासालाच एका ऄथाभने कलाटणी द्ददली. प्रबोधन
चळिळीतील ही गोष्ट द्दिशेष म्हणून नोंदिािी लागेल.
ग्रीक द्दिद्येचे पुनरुज्जीिन, धमभसुधारणा, द्दशक्षणाचा द्दिकास , द्दिज्ञानाची प्रगती ,
छापखान्याचा शोध अद्दण सोबत लागोपाठ झालेल्या द्दिद्दिध राज्यक्ांत्यांमुळे एकूण
युरोपच्या सांस्कृद्दतक, िैचाररक व्यिहारात अमूलाग्र बदल होत गेले. नव्या औद्योद्दगक
क्ांतीतून अद्दण िाढलेल्या व्यापारातून निा औद्योद्दगक समाज द्दनमाभण होत होता. यातूनच
मध्यमिगाभची द्दनद्दमभती होउ लागली. अद्दण नव्याने द्दनमाभण झालेल्या या मध्यमिगाभच्या हाती
अधुद्दनक समाजाच्या बदलांची सूत्रे गेली. याच काळात समता , स्िातंत्र्य, बंधुता यांची
प्रत्यक्षातील जगात घोषणा होत होती . मात्र दुसरीकडे युरोपमध्ये भांडिलीव्यिस्था ईभी
राहत होती, साम्राज्यिादी मानद्दसकता तयार हो त होती. खरेतर ह्या दोन्ही व्यिस्था
परस्परपूरक अद्दण एका टप्पप्पयािर परस्पर सहकायाभनेही िाढलेल्या अहेत. िरील गोष्टी
परस्परद्दिरोधी िाटत ऄसल्या तरी याच ऄंतद्दिभरोधातून अधुद्दनकतेच्या द्दिचारव्यूहाचा
प्रिास सुरू झाला अद्दण प्रारंभी युरोप अद्दण कालांतराने युरोपबाह्य जगामध्ये अधुद्दनक
जीिनव्यिहाराचा पाया घातला गेला. munotes.in
Page 13
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
13 २.४ आधुननकता आनि भारत, महाराष्ट्र युरोपच्या साम्राज्यनवस्तारासोबत आधुननकतेचा नवस्तार : अधुद्दनकतेचा प्रकल्प हा
युरोपमध्ये ईदयास अला ऄसला तरी तो केिळ युरोपपुरता मयाभद्ददत राद्दहला नाही.
युरोपमधील भांडिलीव्यिस्थेच्या द्दिस्तारासोबत साम्राज्यिादाच्या द्दिस्ताराला देखील िेग
अला. यातून युरोपमधील ऄनेक देशांनी जगभर िसाहती लादल्या. युरोपमधील
साम्राज्यिादी देशांच्या ऄथोईत्पादनाला कमालीची गती अली. या ऄथाभने मग युरोपचा
ईिभररत जगाशी सुरुिातीला व्यापार अद्दण ईत्तरकाळात राजकीय कारणाने संपकभ येउ
लागल्यािर युरोपमधील द्दिचार, शास्त्, तंत्रज्ञान सिाभथाभने जगभर पसरू लागले. युरोपने
िसाहतीतून ज्या देशांची राजकीय सत्ता बळकािली तेथील देशांचे एकीकडे अद्दथभक
द्दपळिणूक होत होती तर दुसरीकडे नव्या बदललेल्या युरोपच्या संस्कृद्दतसंपकाभतून िैचाररक
बदलही होत होते. या संपकाभतूनच निी द्दशक्षणपित, औद्योद्दगकीकरण , दळणिळणाची
सुद्दिधा, निे राजकीय व्यिस्थापन ऄशा ऄनेक संदभांचा पररचय िसाहतीव्यिस्थेतून पुढे
अला. िसाहती देशांमध्ये धमभद्दचद्दकत्सा, धमभसुधारणा, द्दिज्ञान-तंत्रज्ञानातील शोध,
अधुद्दनक द्दशक्षणव्यिस्था आ. प्रबोधन प्रकल्पाचा प्रारंभ झाला. यातून िसाहतीप्रदेशांमध्ये
सामाद्दजक, राजकीय, सांस्कृद्दतक िातािरण बदलू लागले. समाजमान्य परंपरेतील श्रिा-
द्दिश्िास- रीतीररिाज यांना तपासून घेणे, प्रसंगी त्याच्या द्दिरोधात जाणे, कधी त्याच्यातील
फोलपणा-तकलादूपणा स्पष्ट करून त्याचा ऄव्हेर करणे, द्दकंबहुना त्यासाठीचे बुद्दििादी-
द्दििेकिादी पयाभय शोधणे आ. बाबी युरोप अद्दण भारतातील अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पामध्ये
समान दाखिता येतील ऄसे अहेत. मात्र अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पासाठी कारण ठरलेल्या
दोन्हीकडील गोष्टी अद्दण प्रद्दक्या िेगिेगळ्या अहेत. ऄथाभत अधुद्दनकतेचे पैलू अद्दण
प्रद्दकयांचे स्िरूप द्दकतीही िेगिेगळे ऄसले, तरी युरोपीय िसाहतिादाशी अलेल्या
संपकाभतून भारतात अधुद्दनकतेचा ईगम अद्दण द्दिस् तार झाला याबाबत ऄभ्यासक -संशोधक
अद्दण आद्दतहासकारांमध्ये एकिाक्यता अहे.
ऄथाभत अधुद्दनकीकरणाच्या प्रद्दक्येतून अधुद्दनकतेची मूल्यव्यिस्था अकारत होती, ती
जगातील सिभ देशात एकाच िेळी सुरू झाली नाही. याची सुरुिात पद्दिम युरोप, आंग्लंड,
िान्स, बेद्दल्जयम, पोतुभगाल, नेदरलँडस या राष््ांमध्ये झाली. तेथून ते ऄमेररकेत पोहचले.
ऄगदी ऄपररहायभपणे या देशांच्या ज्या िसाहती होत्या, तेथेही अधुद्दनकीकरणाची कल्पना
ि पररणाम प्रसृत झाले अद्दण अधुद्दनकतेचे लोण पसरद्दिण्याच्या प्रद्दक्येत महायुिांनी
महत्तिाचा भाग ईचलला . रद्दशया, चीन, जपान या देशात पद्दहल्या महायुिानंतर खऱ्या
ऄथाभने अधुद्दनकीकरणाचा प्रसार होउ लागला. दोन्ही महायुिानंतरच्या सांप्रतच्या काळात
तर अधुद्दनकता द्दिर्श्व्यापी बनू पाहत अहे. (गगे, १९८६, पृ.२४१) याचा ऄथभ
अधुद्दनकतेतून अलेले पररितभन हे मूलगामी ऄसले तरी युरोपबाहेर द्दतच्या प्रसाराचे स्िरूप
हे िेगिेगळ्या काळातील अद्दण िेगिेगळ्या कारणांनी झाले. दोन महायुिानंतर
अधुद्दनकतेचा स्पशभ संपूणभ जगाला िेगाने होत गेला ऄसला तरी अपल्याकडे मात्र याची
सुरुिात ही सतराव्या शतकाच्या प्रारंभापासून होउ लागल्याचे अद्दण एकोद्दणसाव्या-
द्दिसाव्या शतकात त्याचे स्िरूप गद्दतमान होत गेल्याचे द्दचत्र स्पष्ट अहे.
आधुननकतेचा भारतातील प्रवेश : द्दिद्दटशांचे भारतातील राजकीय स्थैयभ अद्दण व्यिहार
जर ध्यानात घेतले तर येथील अधुद्दनकतेची प्रद्दक्या समजून घेण्यास सुलभ होइल ऄसे munotes.in
Page 14
अधुद्दनक मराठी
14 िाटते. मुळात युरोपमधील ऄनेक राष््ांनी जगभर िसाहती लादल्या. भारतात िसाहती
लादण्यात प्रारंभीच्या काळापासून द्दिद्दटशांप्रमाणेच डच, पोतुभगाल, िान्स हेही देश होते.
ऄन्य देशांच्या तुलनेत द्दिद्दटशांनी भारतामध्ये व्यापक पातळीिर अपली सत्ता प्रस्थाद्दपत
करण्यात बाजी मारलेली होती. द्दिद्दटशांची िसाहतीच्या माध्यमातूनच पुढे एकहाती सत्ता
संपूणभ भारतभर द्दनमाभण झाली अद्दण भारतात अधुद्दनकतेचा खंद्दडत स्िरूपात का होइना
प्रिेश झाला. त्यािेळी युरोपीय अधुद्दनकीकरण प्रद्दक्येतील एक महत्तिपूणभ घटक म्हणून
द्दिटीशांची ओळख पक्की होती. सुरुिातीला व्यापार अद्दण नंतर राज्यकते म्हणून
द्दिद्दटशांच्या द्दस् थरािण्याने झालेल्या संस्कृद्दतसंपकाभतून ज्यांची परंपरा पूिभकालखंडात
दाखिता येणार नाहीत ऄशा ऄनेक गोष्टी अपल्याकडील द्दिद्दिध व्यिहारांमध्ये ऄितरल्या.
अधुद्दनकतेनेच प्रेररत झालेल्या द्दिद्दटशांचा राजकीय सत्तेमुळे भारताशी अलेल्या
दीघभकाळाच्या संपकाभबिल द्दटपणी करताना मे. पुं. रेगे म्हणतात, ‚आंग्रजांशी अपला जिळून
पररचय झाला तेव्हा भारतीय परंपरा ऄद्दतशय द्दनःसत्ति झाली होती. ह्यात शंका नाही. द्दतचे
चैतन्यतत्तिच लोपल्यासारखे झाले होते. जीिनाच्या सिभच क्षेत्रातील अपल्या क्षीण
कामद्दगरीिरून ही गोष्ट स्पष्ट होते. ह्या द्दस्थतीचा एक ऄथभ ऄसा की, अपली प्राचीन परंपरा
भूतकाळात द्दिरून गेली होती. काद्दलदास अद्दण भिभूती अपले ईरले नव्हते. ऄद्दजंठा
अद्दण िेरुळ ऄनास्थेच्या द्दढगाऱ्याखाली गाडले गेले होते. चंद्रगुप्त अद्दण कौद्दटल्य
ह्यांच्यापासून राजकारणी काही द्दशकत नव्हते. आंग्रजी द्दिद्येशी पररचय झाल्यामुळे युरोपचे
सांस्कृद्दतक धन अपल्याला लाभलेच, पण अपल्या प्राचीन सांस्कृद्दतक धनाचाही पुनलाभभ
झाला.‛ (रेगे, १९७३, पृ.२८) एकोद्दणसाव्या शतकापा सून ऄशा काही गोष्टी भारताच्या
भूमीिर घडत होत्या की, ज्याचा पररणाम म्हणून भारतालाही अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाचा
चांगल्या ऄथाभने प्रादुभाभि झाला. याबाबतीत श्रिा कुंभोजकर यांची एक नोंद ह्या दृष्टीने
लक्षणीय अहे. ईदा. ‚अधुद्दनक कालखंडात घडत गेलेल्या िसाहतिादी िचभस्िाचा भाग
म्हणून िसाहतींिर राजकीय िचभस्िाच्या बरोबरीने द्दकंबहुना त्याहूनही ऄद्दधक खोलिर
सांस्कृद्दतक अद्दधपत्याच्या जखमा केल्या गेल्या. िसाहतींमधील द्दिद्दिध समाजगटात
अधुद्दनक होण्याची अपापल्या अधुद्दनकतेिर ऄद्दधमान्यतेची मोहर ईठद्दिण्यात शयभत सुरू
राद्दहली. यातूनच अपापल्या अकलनानुसार ऄंगीकारलेले ऄसे अधुद्दनकतेचे ऄनेकद्दिध
पदर अद्दिष्कृत झालेले द्ददसतात.‛ (कुंभोजकर, २०१६, पृ.६९-७०) ऄथाभत येथील
अधुद्दनकतेच्या प्रद्दक्येचा ईगम हा कोणत्या हेतू अद्दण धारणांमधून झाला त्याबाबत िरील
ऄितरणाधारे एक ऄंदाज लािता येइल. पािात्तय संस्कृद्दतसंपकाभने कुठल्याही
पार्श्भभूमीद्दशिाय अधुद्दनकीकरणाचे अद्दण अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेचे कलम
अपल्याकडे एकोद्दणसाव्या शतकापासून होत गेले. अपसूकच यातून एका नव्या
द्दिर्श्भानाचा पररचय द्दिस्तारत गेल्याचे द्दचत्र स्पष्ट अहे. काहीिेळेला ही प्रद्दक्या तुकड्या-
तुकड्याने तर काही िेळेस त्याचे स्िरूप ऄधभकच्चे, ऄपूणभ िाटािे ऄसेही अहे. ऄसे जरी
ऄसले तरी एकूण भारतीय परंपरेशी कधी द्दिरोधी तर कधी समन्िय साधत अधुद्दनकतेचा
प्रकल्प अपल्याकडे ऄितरला.
युरोपमध्ये कालांतराने अधुद्दनकतेतील ऄंतद्दिभरोध जसे पुढे अले तसे अपल्याकडेही
अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पातील ऄंतद्दिभरोध पुढे येत गेले. यातून त्याचा प्रद्दतिाद करणाऱ्या,
त्याला प्रद्दतद्दक्या देणाऱ्या ऄनेक गोष्टी घडत राद्दहल्या. ही प्रद्दक्या ऄजून पूणभ झालेली नाही.
अधुद्दनकतेच्या ईदयाला प्रखरपणे कारणीभूत ठरणाऱ्या ज्या गोष्टी युरोपच्या भूमीत घडल्या munotes.in
Page 15
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
15 त्यासारख्या पररद्दस्थतीशी भा रताचा संदभभ क्षीण द्दकंबहुना नाहीच ऄसे म्हणता येइल. याचा
ऄथभ अधुद्दनकीकरणाची ही प्रद्दक्या पािात्तय देशात चौदाव्या शतकापासून ऄपेद्दक्षत ऄसा
काळ घेउन जशी ती व्यापक होत गेली तशी प्रद्दक्या ही भारतात घडलेली नाही. तेथील
पुनरुज्जीिनिादाचा, धमभद्दचद्दकत्सा-धमभसुधारणािादी चळिळींचा , द्दिज्ञानातील नव्या -नव्या
शोधांचा, प्रबोधन चळिळींचा एकूणच सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक क्षेत्रािरती पडलेला थेटपणे
प्रभाि हा द्दतथल्या प्रदेशात अधुद्दनकतेची बीजे पेरणारा ठरला. ऄशा तऱ्हेची अधुद्दनकतेची
पूिभतयारीची सक्षम पाश्भिभूमी भारतीय आद्दतहासाला नव्हती. ह्या गोष्टी भारतीय ऄिकाशात
संस्कृद्दतसंपकाभतून ईभ्या राहत होत्या. ऄथाभत त्याला पोषक ऄसे काहीच घडत नव्हते
ऄसेही नाही.
भारतीय अधुद्दनकतेची सूत्रे युरोपीय प्रबोधनव्यिस्थेला जोडून घेताना हा व्यिहार ऄसा
सहजासहजी घडलेला नव्हता. त्यात व्यापार होता , साम्राज्यिादी-मुत्सिी गुलामी करणारी
एक व्यिस्था होती , भांडिलिादी राज्यधारणेला प्रबळ करण्याचे मनसुबे होते. अपल्या
देशात अधुद्दनकेच्या मूल्यांचा प्रसार व्हािा हा काही द्दिद्दटशांचा ऄजेंडा नव्हता. अपल्या
सत्तेच्या सािभद्दत्रकतेसाठी अद्दण त्याच्या संरक्षणासाठी त्यांनी हरएकप्रकार स्िी कारले होते,
जे अधुद्दनकतेच्या मूल्यांद्दिरोधी होते. ऄथाभत ‚महाराष््ीयांचे द्दकंिा भारतीयांचे भले करािे
या हेतूने आंग्रज राज्यकते झाले नव्हते. त्यांच्या व्यापाराप्रमाणे त्यांचे राजकारणही नफ्याच्या
हेतूने प्रेररत झालेले होते. या हेतूने त्यांनी भारताचे द्दिद्दिध प्रकारे शोषण केले अद्दण या
प्रद्दक्येमधून स्ितःच्या राष््ाची समृिी िाढिली यात काही शंका नाही. भारताची िसाहत
फायदेशीर ठरािी यासाठी येथील पारंपररक व्यिस्थेमध्ये त्यांना सोयीस्कर ठरणारे बदल
केले. काही नव्या गोष्टीही अणल्या . कायदा, द्दशक्षण, ईद्योगधंदे, महसूल, राज्ययंत्रणा या
क्षेत्रांत आंग्रजांनी घडिून अणलेले बदल मूलभूत स्िरूपाचे होते.‛ (थोरात, २००५, पृ.
१९७) या गोष्टींचा येथील समाज अद्दण व्यिी मनािर खोल प्रभाि पडला. याच गोष्टींमुळे
एकोद्दणसाव्या शतकाच्या पूिभकाळातील भारत अद्दण एकोद्दणसाव्या शतकापासूनचा भारत
ऄसा अमूलाग्र बदल ऄसलेला सामाद्दजक संदभभ पुढे येताना द्ददसतो. ऄथाभत भारताच्या
पर्थयािरती पडलेले काही बदल हे द्दिकासाद्दभमुखतेतून नाही तर ते आंग्रजांच्या
सत्ताकारणातून अले होते. याचा ऄथभ भारताच्या द्दिकासाला बांधील म्हणून आंग्रज
सत्तेिरती अले नव्हते. तर भारतातील द्दिद्दिध सा धन-संपत्तीिर, समृितेिर त्यांचा डोळा
होता. स्ित:च्या स्िाथाभसाठी-सोयीसाठी ते सुरुिातीपासून आथल्या काही गोष्टींच्या
बदलासाठी प्रयत्नशील राद्दहले. द्दशक्षण, कायदा, ईद्योगधंदे, दळणिळण सुद्दिधा आ.
घटकांचा याबाबतीत द्दिचार करता येइल. या गोष्टीत आंग्रजांनी केलेले बदल हे भारतीय
समाजव्यिस्थेत पूणभत: निे होते.
आधुननकता प्रतीत होण्याचे संदभथ : एकोद्दणसाव्या शतकात अपल्याकडे धमभसुधारणा,
प्रबोधनद्दिचार, ईत्पादनप्रद्दक्येत झालेला बदल, नव्या द्दशक्षणव्यिस्था अद्दण त्यातून बाहेर
पडणारे निद्दशद्दक्षत यांच्या माध्यमातून अधुद्दनकतेच्या चचाभद्दिर्श्ाचा प्रिेश होत होता.
एकीकडे द्दगरण्या, धरणे, अगगाड्या, ईंच आमारती, ईद्योग-व्यिसायात झालेल्या यंत्रप्रिेशाने
द्दिज्ञान अद्दण तंत्रज्ञानाचा ऄनुभि येत होता तर दुसरीकडे शाळा, महाद्दिद्यालये, न्यायालये,
कायदे, नोकरशाही, प्रशासन यातून बदल ऄनुभिास येत होता. ऄथाभत िरील ऄथाभने
अधुद्दनकता प्रतीत होत होती, जाणित होती, येथील समाजजीिनािर प्रभुत्ि प्रस्थाद्दपत
करत होती. (व्होरा, २०००, पृ.१०-११) अपल्या पयाभिरणात िरील ऄथाभचे बदल हे munotes.in
Page 16
अधुद्दनक मराठी
16 पूणभतः निीन होते. द्दकंिा नजीकच्या काळात ऄशा ऄथाभच्या बदलासाठी पूरक िातािरण
देखील तयार नव्हते. एकूणच या काळात युरोपीय िसाहतीमुळे तेथील अधुद्दनकीकरणाचा
अद्दण त्यातून द्दिकद्दसत झालेल्या अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेचा प्रभाि अद्दण पररणाम
भारतािर खोलिर होत होता . या प्रद्दक्येत सुरुिातीला महाराष््, पश्द्दचम बंगाल हे प्रदेश
अघाडीिर होते. आंग्रजांच्या सत्तेचा भारतात सािभद्दत्रकीकरण होण्याचा देखील हाच
कालखंड होता. ऄथाभत याच काळात भारतात द्दिद्दटश साम्राज्याचा प्रसार गतीने होत होता.
याच कालखंडात युरोपीय संस्कृतीशी, द्दतथल्या साद्दहत्य व्यिहारांशी, सामाद्दजक-
सांस्कृद्दतक पातळीिरील घडामोडींशी भारतीय ऄभ्यासकांची, द्दिचारिंतांची,
समाजसुधारकांची ओळख होत होती. एकोद्दणसाव्या शतकात िरील ज्या गोष्टी नव्याने
रुजल्या अद्दण पुढेही काळसंदभांने द्दिकद्दसत झाल्या ह्यामुळे निे सामाद्दजक, राजकीय
व्यिहार दृग्गोचर होत राद्दहले. ज्यातून भारत, महाराष्् यांची नव्याने घडण होत होती.
द्दिद्दटशांचा संपकभ तसाही अपल्या समाजासाठी निीन नव्हता . तर त्याही अधी सहाशे-
सातशे िषे मुद्दस्लम समाज अद्दण सत्तेचा संपकभ दीघभ काळासाठी होता . मात्र ज्या द्दिद्दटश
समाजाशी अपली गाठ पडलेली होती ती संस्कृद्दतद्दिकासाच्या एका ऄद्दद्तीय टप्पप्पयािर
ईभी होती. त्यामुळे द्दिद्दटश सत्तेच्या काळात भारताची िाटचाल ही एकीकडे ऄपररद्दमत
शोषण अद्दण दुसरीकडे प्रबोधन द्दिचारांचे-अधुद्दनकीकरणांचे संस्कार ऄशा दुहेरी ऄंगाने
झाली.
िासाहद्दतक सत्तासंबंध हे द्दकतीही ऄन्यायी अद्दण अधुद्दनकतेतील मूल्यव्यिस्थेच्या तुलनेत
द्दिषम िाटत ऄसले तरी शेिटी अधुद्दनक भारताची जडणघडण ही युरोप अद्दण येथील
स्थाद्दनक संदभांच्या संद्दमश्रणातूनच तयार झालेली अहे. खरेतर ऄशा ऄथाभची
संस्कृद्दतसंपकभता ही तशी गुंतागुंतीचीच म्हणािी लागेल. ती कोणत्याही ऄथाभने सुसंगतीने
युि नव्हती. एकीकडे िणभव्यिस्था, जाद्दतव्यिस्था ऄद्दण सरंजामदारी व्यिस्थेत हजारो
िषांपासून िाढलेला द्दस्थतीशील समाज अद्दण दुसरीकडे अधुद्दनकतेने प्रभाद्दित झालेली
अद्दण साम्राज्यिादाच्या अहारी गेलेली द्दिद्दटश राज्यव्यिस्था ऄसे द्दिद्दचत्र द्दमश्रण
साधारणतः सुमारे दीडशे िषे भारतभर राद्दहले. याचा ऄथभ त्यामध्ये ऄनेक ऄंतद्दिभरोध होते.
ऄशा परस्परद्दिरोधी स्िभािाच्या संस्कृद्दतसंपकाभतून एकोद्दणसाव्या शतकातील भारत
घडलेला अहे. प्रस्तुतच्या संस्कृद्दतसंपकाभत पुन्हा ‘देणारी संस्कृती’ अद्दण ‘घेणारी संस्कृती’
ऄशी द्दिभागणी होती . ऄथाभत ह्या संस्कृद्दतसंपकाभस द्दजत अद्दण जेते हा संदभभ होता. यातून
जी प्रद्दक्या घडली ती हररिंद्र थोरात नोंदिताहेत त्या स्िरूपाची अहे. ईदा.
‚संस्कृद्दतसंपकाभमधून घडून येणारी बदलाची प्रद्दक्या ऄत्यंत गुंतागुंतीची ऄसते. देणारी
संस्कृती अद्दण घेणारी संस्कृती ऄसे दोन पक्ष कद्दल्पले, तर देणारी संस्कृती देताना
द्यायच्या संस्कृद्दतघटकांची द्दनिड करीत ऄसते, ही गोष्ट लक्षात घ्यािी लागते. मात्र
द्दनकटच्या संपकाभत या द्दनिडीिर द्दनयंत्रण ठेिणे कठीण जाते, अद्दण देणाऱ्या संस्कृतीच्या
देण्याची आच्छा नसलेल्या गोष्टीही घेणाऱ्या संस्कृतीकडे संक्द्दमत होउ शकतात. घेणारी
संस्कृती ऄनेकदा देणाऱ्या संस्कृतीच्या संस्कृद्दतघटकांचा रूपबंध तेिढा घेते, अशय घेत
नाही. द्दिद्दशष्ट सांस्कृद्दतक घटकाची ईपयुिता, त्या संस्कृद्दतघटकाचे घेणाऱ्या संस्कृतीच्या
पयाभिरणाशी जमिून घेणे शक्य ऄसणे, त्या संस्कृद्दतघटकाला प्राप्त केल्यामुळे द्दमळणारी
प्रद्दतठताा ऄशा एकमेकांना शह-काटशह देणाऱ्या प्रिृत्ती घेण्याच्या प्रद्दक्येमध्ये कायभरत
ऄसतात. यामध्ये ईभय संस्कृतीमध्ये ऄसलेले प्रेमाचे-द्ेषाचे संबंध द्दमसळतात अद्दण munotes.in
Page 17
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
17 संस्कृद्दतसंपकाभची प्रद्दक्या ऄद्दधकच गुंतागुंतीची होते. देणाऱ्या अद्दण घेणाऱ्या संस्कृतीच्या
हेतुपूणभ द्दनिडीला ती ऄथभशून्य करू शकते.‛ (थोरात, २००५, पृ.२०६) िसाहतकाळात
भारत अद्दण द्दिद्दटश यांच्या संस्कृद्दतसंपकाभकडे पाहता िरील नोंदीप्रमाणे त्याचे सूत्र 'देणारे'
अद्दण 'घेणारे' ह्याच ऄथाभचे राद्दहलेले अहे. या नोंदीिरून अपल्याकडे अधुद्दनकतेच्या
प्रकल्पातील निीन ऄितरणे अद्दण त्यांच्यात काहीकाही द्दठकाणी राद्दहलेल्या मोकळ्या
जागा यांचेही स्पष्टीकरण द्दमळते.
आधुननकतेची अवतरिे : द्दिद्दटश संस्कृद्दतसंपकाभतून जो अधुद्दनतेच्या प्रभािातील
अधुद्दनक नागरी समाज द्दनमाभण होत होता तो सुरुिातीला बंगाल अद्दण महाराष््ातूनच
द्दनमाभण होत होता. नंतर ईत्तरोत्तर हा प्रकल्प ईिभररत भारतभर पसरत गेला. ही प्रद्दक्या
अजही सुरूच अहे. महाराष््ामध्ये याची सुरुिात पेशिाइच्या ऄस्तानंतर गद्दतमान झाली.
या काळातील महाराष््ाच्या बदलत्या सामाद्दजक -सांस्कृद्दतक व्यिहारातून जे िैचाररक
मंथन होत होते ते जिळपास दीडशे िषभ सलग चालू होते. ह्या मंथनात केिळ द्दिचारिंत
सामािलेले नव्हते तर यात सामान्यजनांचाही सहभाग द्दततकाच लक्षणीय ठरला. आंग्रजांनी
कमािलेल्या अधुद्दनक संस्कृतीचा अद्दण त्यांच्या राजकीय सत्तेचा पररणाम तसेच त्या त्या
संदभाभतला महाराष््ीयांचा प्रद्दतसाद त्यािेळच्या सिभ मराठी समाजाच्या संदभाभत एकसारखा
नव्हता. राज्यकत्यांच्या कायभपिती, रीद्दतररिाज, भाषा आत्यादी गोष्टींचे ऄनुकरण केले की,
त्यांनी द्दनमाभण केलेल्या व्यिस्थांमध्ये सहज द्दशरकाि होतो. या हेतूने आंग्रजांचे ईथळ
ऄनुकरण करणारा िगभ देखील मराठी समाजात द्दनमाभण होणे स्िाभाद्दिक होते अद्दण तसे
झालेदेखील. ही एक सहज प्रद्दक्या होती . सरकारी नोकऱ्यांमध्ये घुसण्याची ही एक युिी
होती. मात्र आंग्रजी द्दशकून सरकारदरबारी चाकरी करणारा हा निा िगभ ही महाराष््ीय
समाजाची िसाहतिादाची एकमेि प्रद्दतद्दक्या नव्हती. या नव्या नोकरदार िगाभबरोबर युरोपीय
संस्कृतीची द्दिचारपूिभक द्दचद्दकत्सा करणारा एक स्ितंत्र िगभ महाराष््ात द्दनमाभण होत होता.
युरोपीयांचा धमभ, त्यांचे तत्तिज्ञान, त्यांची साम्राज्यिादी िृत्ती या सिांची द्दचद्दकत्सा ही काही
द्दिचारी लोकांकडून होत राद्दहली. द्दिशेष म्हणजे ही द्दचद्दकत्सक मंडळी द्दिद्दटशांनी प्रद्दशद्दक्षत
केलेल्या नव्या द्दशक्षणव्यिस्थेतून द्दशकून बाहेर तयार झालेली होती. या संस्कृतीची
द्दचद्दकत्सा करणाऱ्या अणखी काही मंडळींनी या प्रद्दक्येतून सापडणाऱ्या तत्तिांचा
स्िसंस्कृतीच्या संदभाभत ऄथभपूणभ ईपयोग करण्याचा प्रयत्न केला. स्िसंस्कृती अद्दण
परसंस्कृती यातील फरक त्यांना जाणित होता. अपल्या संस्कृतीतील दोष दूर
करण्यासाठी अधुद्दनकतेच्या मूल्यांची ईसनिारी ही योग्यच अहे हे त्यांनी मान्य केले होते.
हे ऄनुकरण केिळ ऄंधानुकरण नव्हते. ही सिभ मंडळी भारतात रुजलेल्या नव्या
द्दशक्षणव्यिस्थेतून तयार झालेले होते. (थोरात, २००५, १९७ -१९८) ही सिभ प्रद्दक्या
अपल्याकडील प्रदेश, िणभ, जातीच्या संदभाभने भाररत होती. याचा ऄथभ हे सुरुिातीस मुंबइ,
पुणे आ. शहरामध्ये घडत होते. द्दिशेषतः या प्रद्दक्येशी पद्दहला संबंध हा येथील ईच्चिणीय,
ईच्चजातीय मंडळींचा अलेला होता. यािरून अपल्याकडील अधुद्दनकतेचा प्रकल्प
तुकड्या-तुकड्याने अद्दण द्दिद्दशष्ट समाज/समूह-प्रदेश याच्याशी कसा द्दनगद्दडत होत राद्दहला,
याचा एक ऄंदाज ईभारत येइल.
१.३.२.२ आधुननकतेची व्यवच्छेदक लक्षिे:
व्यापक नवश्वभान : ग्रीक द्दिद्येचे पुनरुज्जीिन, धमभसुधारणा चळिळ, द्दिज्ञान-द्दिज्ञानदृष्टीचा munotes.in
Page 18
अधुद्दनक मराठी
18 द्दिकास, औद्योद्दगक क्ांती, प्रबोधनिादी चळिळ आत्यादींच्या पररपाकातून व्यद्दििाद,
मध्यमिगाभची द्दनद्दमभती, धमभद्दनरपेक्षता, स्िातंत्र्य, समता, बंधुता, राष््-राज्याची द्दनद्दमभती,
लोकशाही शासनव्यिस्था ऄशा काही गोष्टींसोबत भांडिली व्यिस्थेचा ईदय झाला. यातून
युरोपीय समाजजीिनात काही मूलभूत बदल होत होते. ह्या गोष्टी युरोपमध्ये एका मोठ्या
काळाच्या पटािर नानाद्दिध घडामोडींच्या पररणामातून जन्माला येत होत्या. प्रामुख्याने हे
बदल त्या-त्या क्षेत्रातील आद्दतहास-परंपरा-संकेतव्यिस्थेसमोर मूलभूत प्रश्न ईपद्दस्थत
करणारे ठरले. या संदभाभत प्रामुख्याने अधुद्दनकता ही संकल्पना िापरली जाते.
अधुद्दनकतेच्या द्दिचारामध्ये संपूणभ द्दिर्श्ाकडे बघण्याचा एक द्दिशेष दृद्दष्टकोन अहे.
बुनद्धप्रामाण्यदृष्टी: अधुद्दनकतेला ऄद्दधक नेमकेपणाने स्पष्ट करताना अपण ऄसे म्हणू शकू
की, युरोपीय समाजातील अधुद्दनकतेच्या प्रद्दक्येचा अरंभ पुनरुज्जीिनाच्या कालखंडात
झाला ऄसला, तरी द्दतला सुस्पष्ट स्िरूप प्रबोधनाच्या कालखंडाने द्ददले. अधुद्दनकतेकडे
एका ऄथाभने प्रबोधनाची जाणीि म्हणून पाहता येइल. या जाद्दणिेच्या मुळाशी
बुद्दिप्रामाण्यदृष्टी होती. धमभ, सरंजामदारी, ऄंधश्रिा, पारंपररकता या गोष्टींना द्दिरोध करीत
त्यांच्या जागी द्दििेक, समता, स्िातंत्र्य, द्दिज्ञान, आहिादी दृद्दष्टकोन या गोष्टींची प्रद्दतठताापना
होत होती. मुळात सभोितालच्या द्दिर्श्ाच्या पसाऱ्याचा ऄथभ लािण्याची क्षमता मानिी
बुिीमध्ये अहे, या ठाम द्दिर्श्ासािर अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेची ईभारणी झाली होती.
मानिी बुिीच्या साहाय्याने सामाद्दजक-राजकीय पातळीिर द्दिकास घडिून अणून माणसांचे
अयुष्य सुलभ करता येइल, हा अशािाद अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेमागे होता. द्दिद्दशष्ट
स्थाद्दनक संस्कृतीने द्दनद्दमभलेली मानिद्दिषयक द्दिचार-संकल्पनांना ओलांडून समग्र
मानिजातीला किेत घेणारी िैद्दर्श्कतािादी द्दिचार-संकल्पना अधुद्दनकतेतून ऄद्दभप्रेत होती.
(पृ.१९८) द्दकंबहुना ती तशी व्यि होत होती.
लोकशाही शास नव्यवस्र्ा आनि नव -नवचारपरंपरा: औद्योद्दगक संस्कृतीतून जो
औद्योद्दगक समाज द्दनमाभण होत होता त्या औद्योद्दगक समाजातूनच अधुद्दनकतेचा द्दिचार
अकाराला येत होता. ज्याला अपण औद्योद्दगक समाज -अधुद्दनक समाज म्हणतो तो पूिभ
काळातील ऄन्य कोणाही सामाद्दजक द्दस्थतीपेक्षा ऄद्दधक गद्दतमान ठरला.
ईत्पादनव्यिस्थेतील बदलांमुळे झालेला औद्योद्दगक द्दिकास अद्दण बाजारपेठीय
ऄथभव्यिस्था यातून राजकीय संदभांमध्ये झालेले बदल, हे बदल लोकशाही शासनव्यिस्था
अद्दण राष््-राज्यद्दनद्दमभतीतून स्पष्ट होत गेले. अधुद्दनकतेचा मूल्यद्दिचार हा औद्योद्दगक
संस्कृतीतून पुढे अलेला मध्यमिगभ अद्दण त्याचा सामाद्दजक -राजकीय पयाभिरणात िाढलेला
सजभनशील हस्तक्षेप यातून तयार होत होता. या काळात अधुद्दनक मानता येतील ऄशा
ऄनेक व्यिस्था अद्दण व्यिस्थांच्या पररणामांतून लक्षणीय मूल्ये युरोपच्या धरतीिर
ईदयाला अल्या अद्दण रुजल्या . द्दकंबहुना एकातून दुसरे अद्दण दुसऱ्यातून द्दतसरे ऄशा
स्िरूपाने त्यांचा प्रिास गद्दतमान देखील झाला. यातूनच द्दिद्दिध िैचाररक-सांस्कृद्दतक
अंदोलन द्दनमाभण होत त्यातून नव्या द्दिचारपरंपरा प्रिृत्त होत होत्या. धमभव्यिस्थेच्या
किचात ऄकडलेल्या मध्ययुगोत्तर समाजात सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक द्दचद्दकत्सेला जागा
करून देणाऱ्या अधुद्दनकतेच्या द्दिचारव्यूहाची प्रद्दक्या कशी द्दिकद्दसत होत गेली याचा एक
अलेख याद्ारे ईभा करता येणे शक्य अहे.
munotes.in
Page 19
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
19 व्यनिवाद: समाजात धमभव्यिस्थांद्दिरोधात प्रश्न द्दिचारतानाच द्दचद्दकत्सादृष्टी प्राप्त होउ
लागली; यातून बुद्दिप्रामाण्याच्या दृष्टीतून द्दिचार करण्यास बळ द्दमळू लागले. भोितालाकडे
मानितेच्या दृष्टीने बघण्याची दृष्टी द्दिकद्दसत झाली. पररणामी ईदारमतिादाची भािना
समाजात मूळ धरू लागली. समाजातील समूहाचे महत्ति कमी होत व्यिीचे मूल्य िाढू
लागले. यातून व्यद्दिस्िातंत्र्याला महत्ति येउ लागले. औद्योद्दगकीकरणातून नागरीकरणाचा
झालेला द्दिस्तार अद्दण ऄशा प्रद्दक्यांमधून िाढणारा मध्यमिगभ हा नव्या ऄनेक चळिळींचा
अधार बनू लागला. याद्दशिाय द्दशक्षणाचे सािभद्दत्रकीकरण होणे, निा द्दलद्दहता-िाचता िगभ
द्दनमाभण होणे, यामध्ये द्दस्त्यांचा देखील सहभाग िाढणे आ. गोष्टी ह्या अधुद्दनकतेच्या
प्रभािातून द्दनमाभण झालेल्या नव्या द्दिर्श्भानाचे द्दनदशभक म्हणून ऄधोरेद्दखत करािे लागतील.
अनुभवानधनित आनि नवज्ञानवादी दृष्टी: अधुद्दनकतेच्या जाद्दणिेला कोणी संिेदना तर
कोणी मानिी मनाची एक प्रिृत्ती ऄसेही म्हणतात. या प्रिृत्तीमध्ये परंपरेला शह
देण्यासाठीची एक धडपड ऄसते. या प्रिृत्तीत दैििादाची जागा बुद्दििादाने घेतली.
जगण्यातल्या द्दकत्येक बाबतीत द्दििेकिाद, सद्दहष्णुतेला जागा द्दमळू लागली. अधुद्दनकतेच्या
ज्ञानस्िरूपात ऄनुभिद्दनठताता अद्दण सुसंगतता यांना प्राधान्य अहे. त्यात अग्रही, हेकेकोरी
िृत्तीला जागा नाही. पररणामी यातून द्दिकद्दसत होणारी राजकीय व्यिस्था ही अपसूकच
साम्राज्यिादी-हुकूमशाही शासनव्यिस्थेकडून लोकशाहीकडे सरकू लागली. अद्दण ती त्याच
पितीने िाढलेली अपल्याला स्पष्टपणे द्ददसून येते. याद्दशिाय धमभद्दनरपेक्षता, ईदारमतिाद,
द्दिद्दिध ज्ञानशाखांचा ईदय अद्दण द्दिस्तार, नव्या शैक्षद्दणक व्यिस्थांची द्दनद्दमभती, अद्दण
पयाभयाने नव्या समाजव्यिस्थेसह सांस्कृद्दतक संदभांमधील नािीन्यपूणभ द्दनद्दमभती ऄशा ऄनेक
द्दिशेषांनी अधुद्दनकतेचे स्पष्टीकरण ईभे करता येइल. ईदा. ‚परंपरागत द्दिचार, मूल्ये अद्दण
संस्था यांची या प्रद्दक्येच्या दृष्टीने द्दचद्दकत्सा करून, त्यापैकी प्रगतीच्या अड येणारे द्दिचार,
मूल्ये ि संस्था यांचा खंत न बाळगता त्याग करणे ि मानिी द्दिकास पोषक घटकांचा ईदा.
करुणा, सद्दहष्णुता, ज्ञानोपासना आ . अजच्या निीन संदभाभत पररपोष करणे, हे
अधुद्दनकत्िाचे िैद्दशष्ट्य होय.‛ (जोशी, १९७६, पृ.५२) अधुद्दनकतेच्या ऄशा द्दिशेषांकडे
पाद्दहले तर अधुद्दनकतेतून जो दृद्दष्टकोन द्दिकद्दसत झालेला अहे त्याच्या व्यापाचे स्िरूप हे
िैद्दर्श्क अहे. द्दशिाय हा द्दिचारव्यूह ऄनुभिाद्दधद्दठतात ऄशा द्दिज्ञानिादी द्दनकषांिर अधारलेला
अहे.
वैचाररक घडामोडींची ननदशथक: युरोपमधील ऄनेक देशांमध्ये अधुद्दनकीकरणाच्या
प्रद्दक्येतून पुढे अलेली अधुद्दनकता ही आद्दतहासाची एक द्दस्थती िा ऄिस्था म्हणून स्पष्ट
झाली. िरती ईल्लेख केल्याप्रमाणे आद्दतहासातील औद्योद्दगक, अद्दथभक, राजकीय,
सामाद्दजक अद्दण सांस्कृद्दतक द्दस्थत्यंतरे ि त्यामागील िैचाररक घडामोडी यांची द्दनदशभक
म्हणून देखील अधुद्दनकतेचा द्दिचार होतो. ऄशा या अुधद्दनकतेमुळे सुरुिातीला युरोपमध्ये
अद्दण ईत्तरका ळात बहुतांश जगभरात धमभसत्ता, सरंजामी व्यिस्था, िगभव्यिस्था,
जाद्दतव्यिस्था अदी गुलामी लादणाऱ्या अद्दण माणसाचे मूल्य नाकारणाऱ्या
व्यिस्थांद्दिरोधातील बंड ईभे राहतानाच त्याच्या जागी पयाभयी नव्या मूल्यव्यिस्था ईभ्या
राहत होत्या. यातून प्रखरपणे पुढे अलेली सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक द्दिश्लेषणे अद्दण
चळिळींनी समकालीन जगाला ऄंतबाभह्य बदलून घेण्यास भाग पाडले. अधुद्दनकतेच्या
पररणामातून युरोपीय समाजव्यिहाराप्रमाणे तत्कालीन कला व्यिहारात पयाभयाने
साद्दहत्यव्यिहारात अ मूलाग्र बदल झाले. या काळात पारंपररक कलासंकेतांद्दिरूि एक munotes.in
Page 20
अधुद्दनक मराठी
20 बंडखोरीची भािना काम करू लागली . परंपरेद्दिरूि बंड अद्दण जगण्यातील-कलेतील नव्या
ऄज्ञात बाबींचा शोध हे अधुद्दनकतेतील एक सूत्रच ठरले.
खरेतर िरील चचेचा द्दिचार करताना संबंद्दधत चचाभ ही अधुद्दनकतेच्या ऄंगाने मध्ययुगोत्तर
कालखंडाची एक बाजू दशभद्दिते. या प्रद्दक्येची दुसरी बाजूही अपल्याला ध्यानात घ्यािी
लागेल. युरोपमधील औद्योद्दगक क्ांतीच्या भव्य कामद्दगरीने एकूण समाजात एक ईत्साह
अद्दण द्दिलोभनीय ऄसे द्दचत्र ईभे केले. समग्र पररद्दस्थतीने तत्कालीन काळातील ईद्योजक ,
व्यापारी, द्दिचारिंत, संशोधक आ. मंडळींना निी प्रेरणा द्ददली. एक स्िरूपाचा अत्मद्दिर्श्ास
िरील घटकांमध्ये द्दनमाभण झाला. त्यामुळे शोधाचे निनिे द्दकनार पुढे येत होते. पण
दुसरीकडे ह्या सगळ्याचे समाजजीिनािर होणारे काही पररणाम हे ऄंतद्दिभरोध स्पष्ट करणारे
होते. अधुद्दनकतेतील ऄंतद्दिभरोध पारखताना द्दतची दुसरी बाजू पुढे येणे शक्य अहे.
द्दकंबहुना अधुद्दनकतेच्या चचेचे ितुभळ त्याद्दशिाय पूणभही होणार नाही. ह्या दृष्टीने द्दिचार
करता अधुद्दनकतेतील ऄंतद्दिभरोधाची चचाभ पुढील घटकात ऄपेद्दक्षत अहे.
१.३.२.३ आधुननकतेतील अंतनवथरोध:
युरोपमध्ये मध्ययुगात धमभद्दचंतन अद्दण द्दचद्दकत्सेपासून सुरू झालेल्या गोष्टी ह्या पुढे
अधुद्दनकतेच्या द्दनद्दमभतीस अद्दण प्रसारास कारणीभूत ठरल्या. यामुळे अधुद्दनक
जीिनव्यिहाराच्या संदभाभतून अधुद्दनकतेचा द्दिचार अद्दण त्याच्या प्रकल्पाची सुरुिात ही
तशी युरोपमधून सुरू झाली. याच प्रद्दक्येतून जसे िाखाणण्याजोगे बदल घडत होते तसे
ज्याचा केिळ द्दधक्कारच करािा ऄशाही गोष्टी जन्माला येत होत्या. पैकी भांडिलशाही,
िसाहती व्यिस्था अद्दण साम्राज्यिाद अदींचा ईल्लेख ऄपररहायभ अहे. यातून युरोपचे
अद्दशया अद्दण अद्दिका खंडातील ऄनेक देशांिर थेट राजकीय द्दनयंत्रण अले होते. याचा
ऄथभ एकुणात अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पातून पुढे येणारे ऄंतद्दिभरोध हे कानाडोळा करता
येण्यासारखे नाहीत.
साम्राज्यवादाचा उदय व नवस्तार: अधुद्दनकीकरणाच्या प्रद्दक्येतून युरोपीय समाजात
नानाद्दिध बदल होत होते. मात्र होत ऄसलेले बदल हे द्दनदोष नव्हते. अधुद्दनकीकरणातून
जसे भौद्दतक संदभभ बदलत होते तसे युरोपीय व्यिीच्या द्दिचार करण्याची पित देखील
बदलत होती. मात्र हे बदल केिळ द्दिचारव्यिहारातीलच होते ऄसे नाही. याच दरम्यान द्दतथे
‚अद्दथभक स्तरािर भांडिलदारी अद्दण राजकीय स्तरािर लोकशाही जन्माला येत होती.‛
(थोरात, २००५, पृ.१९८) खरेतर हे ऄंतद्दिभरोधाकडे जाणारे अहे. एखाद्या समाजाच्या
सामाद्दजक स्िास्थाच्या दृष्टीने ही गोष्ट बरी नव्हती. मात्र याकडेही अधुद्दनकतेचे ईत्पादन
म्हणूनच पहािे लागेल. अधुद्दनकतेमध्ये एकीकडे सजभनशील ऄथाभच्या नव्या मूल्यव्यिस् था
द्दनपजत होत्या , तर दुसरीकडे द्दतच्यातील टोकाचे ऄंतद्दिभरोधही पुढे येत होते. संबंद्दधत
काळातील युरोपीय राष््ांना नजरेसमोर अणल्यास हे ऄद्दधक स्पष्टपणे जाणिेल की,
एकीकडे त्यांच्यात सरंजामशाही व्यिस्थेला द्दिरोध करत लोकशाही शासनव्यिस्था
रुजण्यासाठीची प्रद्दक्या जोर धरत होती , तर त्याचिेळी खूप मोठ्या प्रमाणात युरोपीय राष््,
अद्दशया अद्दण अद्दिका खंडात साम्राज्यिादाची भूक भागिण्याच्या दृष्टीने िसाहती लादत
होत्या. स्ितःच्या देशातील औद्योद्दगक क्ांती, द्दिज्ञानातील ऄचंद्दबत करणारे शोध अद्दण
भांडिली व्यिस्थेतून िाढलेल्या मुत्सिीपणाच्या जोरािर त्यांनी सुरुिातीला व्यापार अद्दण munotes.in
Page 21
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
21 नंतर राज्यकते म्हणून अद्दशया, अद्दिकेतील ऄनेक देशांना पितशीरपणे अपल्या
िचभस्िाखाली अणण्यात यशस्िी झाले होते. ‚एखाद्या राष््ाच्या राजकारणामागील
प्रभुत्िाच्या प्रिृत्ती, कृती, तसेच प्रभुत्िाद्दिषयीचे द्दसिान्तव्यूह, या सिांच्या समग्रतेमधून
साम्राज्यिाद द्दसि होतो . दूरिरच्या प्रदेशािर अपली राज्यव्यिस्था लादण्यापूिी
महत्तिाकांक्षा साम्राज्यिादामागे कायभ करीत ऄसते. ऄशी राज्यव्यिस्था द्दनमाभण करणे, ती
नष्ट होणार नाही याची िेगिेगळ्या प्रकारची काळजी घेणे, साम्राज्यिादात समाद्दिष्ट ऄसते.‛
(पृ.१९५) अधुद्दनकतेने प्रभाद्दित राष्् म्हणून युरोपमधील ज्या राष््ांचा अपण द्दिचार
करतो त्यांना साम्राज्यिादाने िेढून टाकले होते, ही गोष्ट ठळकपणे द्दसि होणारी गोष्ट अहे.
भांडवली व्यवस्र्ांची नननमथती: अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाने एका ऄथाभने मानिमुिीचे संदभभ
जरी पुरद्दिले ऄसले तरी त्याच प्रद्दक्येत मानिमुिीला बाधा अणणाऱ्या ऄनेक गोष्टी
ईदयाला येत होत्या. ‚द्दिज्ञान तंत्रज्ञानाने अद्दण तंत्रज्ञानाच्या ऄितरणातून द्दसि झालेल्या
यंत्रणेने मानिाचे रूपांतर यंत्रामध्ये करण्यास सुरुिात केली होती. एका पातळीिर व्यिीचे
मूलभूत हक्क मान्य करून शदादप्रामाण्य नाकारणारी युरोपीय व्यिी, व्यािहाररक पातळीिर
नव्याने द्दनमाभण झालेल्या ऄथभव्यिस्थेच्या जाळ्याचा ि व्यापारी संस्कृतीचा, द्दतच्यािर
पूणभपणे ऄिलंबून ऄसलेला एक घटक म्हणून जगण्यास प्रारंभ करीत होती. धमाभच्या सत्तेला
प्रबोधनाने द्दिरोध केला खरा, पण त्या सत्तेच्या जागी ईपयुितािादी ऐद्दहक दृद्दष्टकोनाची
स्थापना झाली . मध्ययुगानंतरच्या कालखंडात युरोपचा धमभ ईपयुितािादी ऐद्दहक दृद्दष्टकोण
होता, हे गृहीत धरल्याद्दशिाय एकीकडे व्यद्दिस्िातंत्र्याच्या, मानिाच्या मूलभूत
हक्कांद्दिषयीच्या घोषणा करीत, दुसरीकडे अद्दशया, अद्दिका खंडांमध्ये कच्च्या मालाचा
पुरिठा करणाऱ्या िसाहती द्दनद्दमभणाऱ्या साम्राज्यिादी अद्दण िसाहतिादी िृत्तीचा खुलासा
होत नाही.‛ (पृ.१९९) ऄथाभत प्रबोधनाच्या जाद्दणिेतील द्दिकासाच्या गोष्टींसोबत युरोपकडून
द्दिषमतेला खतपाणी घालणाऱ्या भांडिलीव्यिस्थेचे अद्दण साम्राज्यद्दिस्ताराचे जाळे
िसाहतीच्या माध्यमातून जगभर पसरद्दिले जात होते. ‚द्दनसगाभिर प्रभुत्ि प्रस्थाद्दपत करता
करता अपल्यासारख्याच आतर माणसांिर प्रभुत्ि प्रस्थाद्दपत करण्याची अकांक्षा पािात्तय
संस्कृतीमध्ये द्दनमाभण होउ लागली. द्दिज्ञान ते तंत्रज्ञान, तंत्रज्ञान ते औद्योद्दगकीकरण,
औद्योद्दगकीकरण ते बाजारपेठांची अिश्यकता या मागाभने प्रिास करता करता
अधुद्दनकतेचा प्रकल्प िसाहतिाद अद्दण साम्राज्यिाद यांच्यापयंत येउन पोहोचत होता.‛
(पृ.१९८-१९९) ऄशािेळी मग अधुद्दनकतेला प्रबोधनाची जाणीि, ऄथभपूणभ मूल्यव्यिस्था
ऄसे संबोधतानाच द्दतच्यातील दुसऱ्या बाजूचे द्दिश्लेषण लपिून ठेिता येणार नाही.
अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाचे ईत्पादन ऄशाप्रकारे दुहेरी होते, ही गोष्ट ध्यानात घ्यायला हिी .
मुळात धमभकल्पनेची पकड, संपूणभ जीिनभर व्यापून राद्दहलेली ऄंधश्रिा, ऄसमानतेने
ओसंडून िाहणारी पारंपररक समाजव्यिस्था, याद्दशिाय ऄनेक तकभशून्य व्यिस्थांमधून
मानिाला मुि करण्याची एक प्रेरणा अधुद्दनकतेमागे खात्रीने होती, पण त्याचप्रमाणे
अधुद्दनक संस्कृतीला एका जगड्व्याळ द्दपंजऱ्यामध्ये रूपांतररत करण्याच्या क्षमताही
द्दतच्यामध्ये होत्या. िासाहद्दतक पररद्दस्थतीमुळे अधुद्दनकतेच्या प्रभािाखाली अलेल्या समग्र
जगाने अधुद्दनकतेच्या या दोन परस्परद्दिरोधी रूपांचा ऄनुभि घेतला अहे. ऄनेक प्रश्न
सोडिता सोडिता ऄनेक निे प्रश्न द्दनमाभण केले अहेत. (पृ.१९९) ज्यातून एका मोठ्या
द्दिर्श्व्यापी प्रकल्पातील ऄंतद्दिभरोध सहज पुढे यािेत.
यंत्रयुगातून औद्योनगकीकरि आनि नफेखोर समाजाची नननमथती: औद्योद्दगक क्ांतीने munotes.in
Page 22
अधुद्दनक मराठी
22 सुरुिातीला युरोपमध्ये अद्दण नंतर जगभरात खूप मोठी ईलथापालथ घडिून अणली.
एकीकडे अद्दथभक सुबत्ता िाढली, मात्र दुसरीकडे अद्दथभक द्दिषमताही त्याच गतीने िाढत
गेली, हे सिभश्रुत अहे. रूढाथाभने शांत ि संथ ऄसलेले समाजजीिन औद्योद्दगक क्ांतीने
ढिळून काढले. िाफ अद्दण िीज यांच्यातील उजेच्या शोधातून युरोपमध्ये यंत्रयुगाला
गद्दतमान केले. त्यामुळे ईत्पादनपितीत ऄचानक बदल होउ लागले. म्हणजे यंत्राच्या
साहाय्याने िेगात ईत्पादन घेतले जाउ लागले. पररणामी ईत्पादनाच्या गुणित्तेिर अद्दण
ईत्पादनाच्या संख्येिरही त्याचा थेट पररणाम होउ लागला. द्दकंबहुना यंत्रप्रधान
ईद्योगधंद्यात अपसूकच ईत्पादन खचभही कमी येउ लागले. यातून ईत्पादनाची द्दिक्ी
द्दकंमत देखील अपोअपच कमी होउ लागली. म्हणजे यंत्राधारे घेतलेले ईत्पादन हे कमी
द्दकंमतीत बाजारात अणता येणे शक्य झाले. या सगळ्यातून युरोपच्या एकूण ईद्योगधंद्याला
गती अली. ऄथाभत िाढीि ईत्पादनासाठी बाजारपेठा शोधणे हे युरोपमधील ईद्योजकांचे
एक महत्तिाचे काम बनले. पररणामी व्यापाराची प्रद्दक्या गद्दतमान झाली . एकीकडे ईत्पादन
ऄद्दधक अद्दण दुसरीकडे दजाभ अद्दण द्दकंमती ह्या दोन्हीही ग्राहकास पूरक ठरतील ऄशा
ऄसल्यामुळे बाजारपेठ द्दमळणे हे सहजशक्य होते. ऄशाने झालेल्या व्यापारिृिीतून
युरोपमधील भांडिली व्यिस्थेला बळ द्दमळाले. नफेखोरीच्या दृष्टीने युरोपमधील व्यापारी
मंडळी जग धुंडाळू लागले. मात्र दुसरीकडे पारंपररक हस् तईद्योगांिर गंडातर अले.
ऄनेकांिर बेकारीची अद्दण पुढे ईपासमारीची पाळी अली. देशाच्या संपत्तीत िाढ होतानाच
एकीकडे व्यद्दिगत सामर्थयभ िाढू लागले तर दुसरीकडे बहुसंख्येने लोक रस्त्यािर अले.
सामान्य स्तरािरील छोटेमोठे व्यिसाद्दयक अपल्या व्यिसायातून ईखडले गेले. ऄशांकडे
शहर-महानगरांमध्ये स्थलांतररत होण्याला ऄन्य पयाभय नव्हता.
अ-सुरनक्षत आनि एकाकी जीवनव्यवहार: अधुद्दनकीकरणाची मोजदाद करताना ऄनेकदा
औद्योद्दगक क्ांतीतून एक द्दिलोभनीय द्दचत्र ईभे केले जाते. यातून सामाद्दजक भेद द्दमटले
गेल्याचे द्दचत्र पुढे अणले जाते. मात्र यामधून निी िगभिारी पुढे अली. ऄथाभत िगभव्यिस् था ही
अधुद्दनकीकरणाचेच ईत्पादन म्हणून पहािे लागेल. औद्योद्दगकीकरणाच्या द्दिकासाचाच एक
पररणाम म्हणून युरोपमध्ये या काळात शहरीकरणाचा िेग िाढला. यातून नागरीकरण होत
नागरी समाजाची द्दनद्दमभती देखील होत होती. मात्र शहरीकरणासोबत एकाचिेळी
भांडिलदारी अद्दण गररबी यांच्यात झालेली िाढ, ऄस्ताव्यस्त बकालपणात झालेली िाढ
ही िाढत्या औद्योद्दगकीकरणाची दुसरी बाजू होती. औद्योद्दगकीकरणातून माणसाच्या
अयुष्यात प्रिेश केलेल्या यांद्दत्रकतेमुळे एकूणच जगण्यात अद्दण परस्पर नातेसंबंधातही
ईथळपणा अद्दण एकसुरीपणा िाढत होता. या सोबतच सगळ्यात मोठा प्रभाि हा पद्दहल्या -
दुसऱ्या महायुिाच्या (१९१४ ते १९१८) भीषण अद्दण साऱ्या जगालाच द्दिद्रूप करणाऱ्या
ऄशा पररणामांचा होता. प्रबोधनकाळात ऄनेक संशोधक-िैज्ञाद्दनकांनी ज्या शोधांची कास
धरली, त्याच शोधांच्या अधारे संहारक शस्त्े देखील द्दनमाभण होउ लागली. ही प्रद्दक्या
अजही द्दनरंतर सुरू अहे. द्दिज्ञानातील शोधाने जसे ऄमानिीय उजाभस्त्ोत द्दनमाभण केले,
त्याप्रमाणे ह्याच शोधांधारे शस्त्े देखील द्दनद्दमभली गेली. ऄथाभत यातून द्दिज्ञान-तंत्रज्ञानातील
शोधाला िाइट ठरिता येत नाही. मात्र त्यातून ईद्भिलेली िस्तुद्दस्थती देखील नाकारता येत
नाही. खरेतर हे अधुद्दनकतेतील परस्परद्दिरोधी संदभभ म्हणून ऄधोरेद्दखत करता येतील. पुढे
दोन महायुिामुळे साऱ्या युरोपभर द्दकंबहुना प्रत्यक्ष-ऄप्रत्यक्ष संपूणभ जगभर दुभंगलेपणाची
भािना द्दनमाभण झाली. या युिांमध्ये झालेली मनुष्यहानी, मूल्यांची ईडालेली धूळधाण यांनी munotes.in
Page 23
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
23 द्दकत्येक व्यिस्था अद्दण संस्थांिरील द्दिश्िास ईडिणारी ठरली . यातून व्यिी अद्दण
समाजाच्या पातळीिर एकाकीप णाची, तुटलेपणाची भािना बळाित गेली. याचा ऄथभ
औद्योद्दगकीकरण , द्दिस्तारत गेलेले शहरीकरण, लोकशाही शासनव्यिस्थेच्या तळाशी िाढू
लागलेली साम्राज्यिादाची िाढती भूक, एकाकीपणाची भािना , तुटलेपणाची भािना,
िैचाररक क्षेत्रात द्दनमाभण झालेली ऄद्दस्थरता, यंत्राळलेले जीिन यासारख्या गोष्टी
अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पातील दुसरी बाजू स्पष्ट करतात.
भ्रमननरासाचे उत्पादन: अधुद्दनकतेतील ऄशा ऄथाभचे ऄंतद्दिभरोध हे जसे अधुद्दनकतेचा
द्दजथे ईदय झाला त्या युरोपमध्ये दाखिता येतात. तसे ते ईत्तरकाळात युरोपीय िसाहतींचा
द्दजथे द्दिस्तार झाला त्या ऄमेररका, अद्दशया, अद्दिका या खंडांमधील देशांमध्ये देखील
दाखिता येतात. मुळात ह्या सिभ गोष्टी आतक्या बारकाव्याने अधुद्दनकतेतील
द्दचद्दकत्सादृष्टीमुळे पाहता येणे शक्य अहे. प्रबोधनाच्या समग्र प्रकल्पातून द्दनमाभण होणाऱ्या
ज्या द्दिसंगती अहेत. प्रामुख्याने अधुद्दनकतेच्या प्रद्दक्येत मानिी जीिनाद्दिषयीच्या
द्दिकासाची एक धारणा मध्यिती होती . अधुद्दनकतेच्या कालखंडात पारंपररक व्यिस्थेला,
मूल्यजाद्दणिेला धक्के देत त्याचा ऄव्हेर करत नव्या मूल्यव्यिस्थेचा ईदय झाला. यातून
पारंपररक श्रिा-द्दिर्श्ास यांच्यातील फोलपणा स्पष्ट होउ लागला. मानिी बुिी, ताकद याला
मयाभदशील मानून याहून श्रेठता मानली जाणारी ऄद्दिनाशी दैिी शिी प्रमाण मानण्याच्या
िृत्तीला अळा बसू लागला. अधुद्दनकतेत तकभद्दनठताेला, बुद्दििादाला अलेल्या महत्तिामुळे
सगळ्याच गोष्टी तपासून घेण्याकडे कल िाढला. सनातन, द्दचरंतन ऄसे काही नाही या
मताचा स्िीकार होताना च, कोणतीही गोष्ट श्रिापूिभक, द्दिश्िासाने स्िीकारण्याच्या िृत्तीला
अधुद्दनकतेच्या जाद्दणिेने द्दिरोध दशभद्दिला. यातून मानिी द्दिकासाच्या नव्या-नव्या कल्पना
जरी पुढे अल्या ऄसल्या तरी या सगळ्याची दुसरी बाजूही द्दततकीच धारदार होत होती.
परंतु ‚एज ऑफ ररजन अद्दण एज ऑफ एन्लायटन्मेन्ट ऄसे शदादप्रयोग या युगासाठी
िापरले गेले अहेत. सिभ माणसे हळूहळू सुजाण, प्रबुि द्दििेकी होत जाणार अहेत, ती तशी
होत गेली की सिभ प्रकारचे कलह, बखेडे, युिे द्दमटतील ि शांततेचे युग ऄितरेल, सामंजस्य
ि सौहादभ प्रस्थाद्दपत होइल. मानि ‘पररपूणभ’ बनेल. त्याच्या सिभ क्षमता द्दिकद्दसत होतील.
ऄशी ठाम खात्री द्दनमाभण झाली. दुसरीकडे, जगभर मानिी समाजाची पुनरभचना िैज्ञाद्दनक
ज्ञानाच्या ि तंत्रद्दिद्येच्या अधारे करण्याचा मागभ मोकळा झाला ऄसून या पुढे सतत प्रगती
होत जाणार, समृिी िाढत जाणार, सुखोपभोगाची रेलचेल होणार ऄसेही ठरते. या हेतूने ि
या कारणापोटी सामाद्दजक शास्त्ांची द्दनद्दमभती ि मांडणी केली गेली. या दृद्दष्टकोनामधून पाहता
जगभरच्या मानिी समाजाचे एका अदशभ समाजव्यिस्थेत पुनघभटन करण्याचे युग ऄसेही या
युगाचे िणभन केले गेले.‛ (पळशीकर, २००६, पृ.३४०) मात्र ह्या गोष्टी आतक्या एकसरळ
घडून येणाऱ्या नव्हत्या, द्दकंिा तसे एकरेषीय काही घडले नाही हे काळाच्या टप्पप्पयािर
जगजाहीर देखील झाले. यात एक भाबडा अशािाद होता . हा अशािाद युरोपसह जगभरात
ऄनेक द्दठकाणी ईघडा पडला. अद्दण अधुद्दनकतेने दाखिलेले स्िप्पन एका ऄथाभने
युटोद्दपयासारखे कसे होते, हेही द्दसि होउ लागले. अधुद्दनकतेचा प्रिेश युरोपसह
युरोपबाहेरही ज्या ज्या समूह-समाजव्यिहारात झाला , तो-तो समूह-समाज काहीऄंशी
समृि-संपन्न झाला. मात्र त्या समाजाचे सिभ प्रश्न द्दमटले ऄसे नाही. ईलट या प्रकल्पातून
द्दनमाभण झालेल्या नव्या प्रश्नांचे स्िरूप भीषण होते. याला प्रद्दतद्दक्या देताना या द्दिचारसूत्रात
अधुद्दनकतािादाचा ईदय झाला अहे, हे ध्यानात घ्यािे लागेल. munotes.in
Page 24
अधुद्दनक मराठी
24 १.३.३ आधुननकतावाद:
आधुननकतेच्या नचनकत्सेतून आधुननकतावादाचा उदय : अधुद्दनकीकरणातून जी
अधुद्दनकतेची मूल्यव्यिस्था अकारली, द्दतच्यातील ऄंतद्दिभरोधातून अधुद्दनकतािादी
द्दिचारव्यूह पुढे अला. अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचे एक महत्तिपूणभ िैद्दशष्ट्य म्हणजे
द्दतच्यात परंपरेबाबत ऄसणारी द्दचद्दकत्सादृष्टी अद्दण त्या द्दचद्दकत्सा दृष्टीतून येणारी प्रखर
ऄशी बंडखोरी होय. या बंडखोरीतूनच अधुद्दनकतािादात अदशभिाद, स्िच्छंदतािाद,
िास् तििाद, स्िप्पनरंजनिाद याबाबत टोकाचा नकार ऄसतो. अधुद्दनकतेचा/प्रबोधनयुगाचा
मानि मुिीचा प्रकल्प हा द्दनदोष नसून तो सदोष अहे. हा प्रकल्प समस्याग्रस्त ऄसून
यामध्ये द्दिषमतेिर अधारलेली िगीय जाणीि पोसली जात अहे, ही गोष्ट
अधुद्दनकतािादाने पुढे अणली. अधुद्दनकतेने परंपरेची तपासणी करताना जी द्दचद्दकत्सादृष्टी
िापरली, तीच द्दचद्दकत्सादृष्टी अधुद्दनकतािादाने अधुद्दनकतेची द्दचद्दकत्सा करताना
िापरलेली अहे. अधुद्दनकतेचा तीन-चारशे िषाभचा प्रकल्प हा अधुद्दनकतािादासाठी
परंपरेसमानच अहे. अधुद्दनकतेने जशी परंपरेची द्दचद्दकत्सा करून द्दतच्या मयाभदांचे द्दिश्लेषण
केले. त्याच तंत्रािर अधुद्दनकतेतील ऄंतद्दिभरोध अधुद्दनकतािादाकडून अधुद्दनक दृष्टीद्ारे
तपासले गेले, अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाला द्दचन्हाद्दकत केले गेले, त्याला नकार देण्यात
अला. द्दकंबहुना एकूण ऄशा परंपरेपासूनच अधुद्दनकतािादाने स्ितःला दूर ठेिले.
अधुद्दनकतेमध्ये प्रबोधनातील मानिमुिीच्या प्रकल्पांबाबत श्रिा अहे. तर
अधुद्दनकतािादामध्ये याबाबत कमालीचा संशय अहे. या संशयामधूनच अधुद्दनकतािादाने
ईपद्दस् थत केलेले प्रश्न, त्यातील मोकळ्या जागांिर ठेिलेले बोट, त्यातील ऄंतद्दिभरोधांचा
केलेला ईलगडा आ. गोष्टी अधुद्दनकतिादाची अशयसूत्रे म्हणून पाहता येतील.
द्दिद्दिध कलाव्यिहारातून अधुद्दनकतेच्या द्दिपरीत पररणामांची चचाभ, मूल्यमापन, द्दचद्दकत्सा
करण्याचा प्रयत्न अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाने केला अहे. या द्दिचारव्यूहाच्या मुळाशी
अधुद्दनकतेतील पुनरूज्जीिनिाद, धमभसुधारणािाद, प्रबोधनिादी चळिळींच्या पलीकडे
जाणारी तसेच या काळात द्दिद्दिध तत्तििेत्तयांनी केलेली क्ांद्दतकारी मांडणी ऄसल्याचे द्ददसते.
माणूस अद्दण संपूणभ मानिी जगाचा नव्याने द्दिचार करण्याची दृष्टी या द्दिचारव्यूहातून
द्दिकद्दसत झाली . याच द्दिचारव्यूव्हाद्ारे अधुद्दनकतेने द्दस् थर केलेली समाजव्यिस्था ,
संस्कृती अद्दण कलाव्यिहारातील संकेतांची पुनतभपासणी, पुनमांडणी सुरू झाली. हा
द्दिचारव्यूह कोणत्याही द्दिचारव्यिहारातील -जीिनव्यिहारातील बंद्ददस् तपणा/कडेकोटपणा
नाकारतो.
आधुननकतावादाने आधुननकतेतील अंतनवथरोध उघड केली : अधुद्दनकीकरणातून पुढे
अलेल्या बेसुमार गोष्टी ह्या िरती द्दििेचन केल्याप्रमाणे माणसाच्या मुिीच्या कल्पनेला तडा
देणाऱ्या ठरल्या. शहरीकरण, त्यातून अलेला बकालपणा, गरीब-श्रीमंतामधील िाढत गेलेले
अंतर, संहारक शस्त्ास्त्ांची द्दनद्दमभती, जगण्यातील ऄसुरद्दक्षतता, यंत्राळलेली मानद्दसकता,
अधुद्दनक जगण्याच्या संदभाभतून अंतररक पातळीिर द्दनमाभण होणारा एकाकीपणा -तुटलेपणा
ह्या सगळ्या गोष्टी प्रस्थाद्दपत मानिी मूल्यव्यिस्था, अदशभ कल्पना आ. बाबींिरील द्दनठताा
अद्दण द्दिश्िास ईडिणाऱ्या ठरल्या . या काळात मानिी जीिनाद्दिषयीच्या ऄद्दस्थरतेचे,
संस्थात्मक संघटन तत्तिाद्दिषयीच्या कमकुितपणाचे दशभन प्रकषाभने घडले. अधुद्दनकतेतील
ऄशा ऄथाभचे ऄंतद्दिभरोध अधुद्दनकतािादाने ईघड केले. munotes.in
Page 25
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
25 द्दिज्ञानद्दनठता मनोभािना , सामाद्दजक शास्त्ात मांडले गेलेले द्दिद्दिध द्दसिांतव्यूह ऄशासारख्या
ऄनेक गोष्टींच्या पररणामातून अधुद्दकतािादी द्दिचारव्यूह ठळक झाला. या द्दिचारव्यूहामुळे
प्रबोधनकाळात समाज-संस्कृती व्यिहारात रूढ झालेले संकेत अद्दण कलाव्यिहाराला
हादरे बसले. द्दिसाव्या शतकाच्या अगेमागे युरोपमधील समाजव्यिहारात ईपरोि नमूद
केल्याप्रमाणे काही मूलभूत बदल घडून अले. गद्दतमान अधुद्दनकीकरणाचा मानिी
जीिनािर झालेला पररणाम हा मानद्दसक, भािद्दनक ऄंगाने खूप खोलिर होत होता. ऄशा
स्िरूपाच्या जीिनमानाला द्दनरद्दनरा ळ्या कलेद्ारे द्दमळत गेलेली प्रद्दतद्दक्या अद्दण त्यातून
अकारास अलेल्या कलाकृती ह्या कलेतील पूिभसुरींच्या परंपरेहून द्दिषय, रचनातंत्र, अशय,
शैली ह्या पातळीिर लक्षणीय िेगळेपण जपणाऱ्या होत्या. युरोपमध्ये ज्या कालखंडात
अधुद्दनकतािादाचे िारे िाहत होते, त्या कालखंडात द्दिद्दिध कलाक्षेत्रात कमी-जास्त
प्रभािाच्या ऄनेक चळिळी चालू होत्या. िरती द्दिस्ताराने नोंदद्दिलेल्या ज्या कारणांचा
पररणाम म्हणून अधुद्दनकतािाद ईदयास अला त्याच गोष्टी थोड्याफार फरकाने ऄन्य
चळिळींच्या ईदयासाठी कारणीभूत ठरलेल्या द्ददसून येतात. या चळिळींमध्ये प्रतीकिाद,
प्रत्ययिाद, घनिाद, भद्दिष्यिाद, प्रद्दतमािाद, अद्दिष्कारिाद, दादािाद, ऄद्दतिास्तििाद ,
ऄद्दस्तत्ििाद यांचा समािेश करता येइल. खरे पाहता या सगळ्यांच्या संद्दमश्रनातूनच
अधुद्दनकतािाद अकारास अला. द्दिद्दिध कलाक्षेत्रात कमी-जास्त फरकाने ईदयास
अलेल्या चळिळींचा तो पररपाक होता. या प्रत्येक चळिळींचा कलेतील
अद्दिष्काराबाबतीत द्दिचार केला तर अशय, शैली, घाट यांच्या बाबतीत काहीिेळा
एकसाम्यता तर काहीिेळा ऄंतद्दिभरोधदेखील ऄसलेला अढळतो. या ऄथाभने या काळातील
साद्दहत्य, संगीत अद्दण ऄन्य कलेत द्दनमाभण झालेल्या द्दनरद्दनराळ्या चळिळींच्या एकद्दत्रत
पररणामाचा भाग म्हणून अधुद्दनकतािादाकडे पाद्दहले जाते. द्दिद्दिध कलांमधील मूलभूत
स्िरूपाच्या बदलांशी द्दनगद्दडत िापरली जाणारी अधुद्दनकतािाद ही संकल्पना मुख्यत्िे
कलािंताच्या नािीन्यपूणभ ऄद्दभनि दृष्टीशी म्हणून पयाभयाने कलेच्या अशय अद्दण रूपाशी
संबंद्दधत अहे. साद्दहत्य संदभाभतून युरोपीय ‘अधुद्दनकतािादाचा’ कालखंड हा आ.स. १८९०
पासून आ.स.१९३० पयंत मानला जातो. अद्दण अपल्याकडे आ.स.१९६० नंतरचा
कालखंड या दृष्टीने नक्की केला जातो.
१.३.३.१ आधुननकतावादाचा ऐनतहानसक पररप्रेक्ष्य:
१.३.३.१.१ आधुननकतावादाचे युरोपीय संदभथ:
फ्रीनिख नीत्शे, कालथ मार्कसथ, नसग्मंड फ्रॉइड: एकोद्दणसाव्या शतकापयंत युरोप-
ऄमेररकेतील बदलत जाणारी सामाद्दजक-सांस्कृद्दतक-राजकीय पररद्दस्थती ही गद्दतशील
अद्दण मानिकल्याणकारी मूल्यव्यिस्थेला महत्ति देणारी ऄशी होती. एकीकडे द्दिज्ञानद्दनठता
भूद्दमकेचा होत ऄसलेला द्दिकास, यातून बुद्दििादी-द्दििेकिादी मानद्दसकतेचा झालेला प्रसार
हा महत्तिाचा ठरतो . याच काळात सामाद्दजक शास् त्रा तील तत्तििेत्ते-द्दिचारिंत िॉआड, द्दनत्शे,
माक्सभ आ. मंडळींनी मानिी मन-समाजमनासंबंधी, तत्तिज्ञानासंबंधी, समाजातील द्दिषम
व्यिस्थेसंबंधी ताद्दकभकपणे केलेली मांडणी ही प्रबोधनद्दिचारातून पुढे अलेल्या
द्दिचारव्यूहाला अव्हान देणारी ठरली. यातून सभोितालाकडे नव्या पररमाणातून बघण्याची
दृष्टी द्दिकद्दसत झाली . अधुद्दनकीकरणातून यंत्रसंस्कृतीचा होत गेलेला द्दिकास,
औद्योद्दगकीकरणाने प्राप्त केलेला िेग अद्दण त्यातून द्दनमाभण झालेले ईपप्रश्न पारंपररक munotes.in
Page 26
अधुद्दनक मराठी
26 मूल्यव्यिस्थेला द्दखळद्दखळे करू लागले. भौद्दतक साधनांच्या समृिीतून प्रत्यक्ष मानिी
जगण्याशी संबंद्दधत जशा सुखकर, सोयीच्या गोष्टी घडू लागल्या, तशा त्यासोबत नि-नव्या
समस्याही द्दनमाभण झाल्या. सरळ, प्रिाही जगण्यात ऄनेक भािद्दनक-मानद्दसक पातळीिरील
ताण द्दनमाभण होउ लागले. द्दिसाव्या शतकातील पूिाभधाभत झालेल्या महायुिाने मोठ्या
प्रमाणात झालेला संहार, जगभर ईमटलेले त्याचे पडसाद भीषण होते. मानिी जगण्याच्या
द्दिद्दिध संदभाभिर झालेल्या त्याच्या पररणामांनी ऄनेक गोष्टी अद्दण कल्पनांना बदलून
घेण्यास भाग पाडले. याच कालखंडात ईपरोि ईल्लेख केल्याप्रमाणे द्दनत्शे, कालभ माक्सभ,
िॉआड अद्दण त्यांच्या प्रभािळीतील मंडळींनी ऄनुक्मे तत्तिज्ञान, सामाद्दजकशास्त् अद्दण
मानसशास्त् या क्षेत्रात महत्तिपूणभ मांडणी केली. ऄथाभत या साखळीतून पुढे अलेली मांडणी
ही निद्दपढीस द्दचद्दकत्सेची निदृष्टी बहाल करणारी ठरली.
द्दनत्शे यांनी केलेले ‘God is dead’ हे द्दिधान अद्दण याच ऄनुषंगाने पारंपररक तत्तिज्ञान
अद्दण रूढ द्दिस्ती धमभपरंपरेला अव्हान करणारी त्यांची तत्तिज्ञानात्मक मांडणी ही पुढे
ऄद्दस्तत्ििादी द्दिचारप्रणालीला बळकटी देणारी, निा द्दिचारव्यूह द्दनमाभण करणारी ठरली.
माक्सभने तत्कालीन भांडिलशाही साम्राज्याद्दिषयी-समाजव्यिस्थेद्दिषयी, कामगार
जीिनाद्दिषयी केलेले द्दिश्लेषण, भांडिलशाही समाजाकडून कामगारांचे होणारे शोषण
याबिल मांडलेले तकभद्दनठता द्दिचार हे तत्कालीन राजकीय, अद्दथभक गद्दणत बदलिणारे ठरले.
िॉआडने एकोद्दणसाव्या शतकाच्या ईत्तराधाभपासून मानसशास्त्ाशी संबंद्दधत मनोद्दिश्लेषण
द्दसिांताची मांडणी केली. िॉआडने मानिी मन, कामभािना, स्िप्पन या द्दिषयी अपल्या
मनोद्दिज्ञानात केलेली मांडणी पूणभत: निी अद्दण एकूणच पाश्चात्तय समाज-संस्कृतीला
धक्के देणारी ठरली. या द्दतन्ही द्दिचारिंतांचे द्दिश्लेषण अधुद्दनकतािादी चळिळीिरती प्रभाि
टाकणारे, या चळिळीस गद्दतमान करणारे ठरले. एकूणच या तत्तििेत्तयांच्या द्दिचारधारांनी
समकालीन चचाभद्दिर्श्ात रूढ ऄसणाऱ्या पारंपररक ज्ञानसाधना, द्दिचारसरणी, ऄभ्यासपिती
यांचे पुनमूभल्यांकन करण्यास भाग पाडले. मानिी जीिनाद्दिषयीच्या द्दिश्लेषणासाठी
अधुद्दनक पाश्चात्तय समाजाला न व्या सत्याला जिळ जाणाऱ्या पारंपररकतेशी फारकत
घेणारी पूणभत: नव्या तत्तिज्ञानाची देणगी द्ददली. या सगळ्याचा पररणाम अधुद्दनकतािादी
चळिळीिरती अद्दण अपसूकच या काळातल्या कलाव्यिहारांिर झाला.
औद्योनगकीकरिाची अंधारी बाजू: शहरीकरणासोबत एकाचिेळी भांडिलदारी अद्दण
गररबी यांच्यात झालेली िाढ, ऄस्ताव्यस्त बकालपणात झालेली िाढ ही युरोपमधल्या
िाढत्या औद्योद्दगकीकरणाची ऄंधारी बाजू होती. औद्योद्दगकीकरणातून माणसाच्या
अयुष्यात प्रिेश केलेल्या यांद्दत्रकतेमुळे एकूणच जगण्यात अद्दण परस्पर नातेसंबंधातही
ईथळपणा अद्दण एकसुरीपणा िाढत गेला. युरोप-ऄमेररकेतील जीिनव्यिहारात एक
प्रकारची ऄद्दस्थरता , दुभंगलेपणा द्दनमाभण होण्यास ऄनुकूल ठरणाऱ्या ऄनेक गोष्टी
एकामागोमाग घडत गेल्या. प्रामुख्याने हे दुभंगलेपण, ही ऄद्दस्थरता त्या काळातील द्दपढी
ऄनुभित होती. या स्िरूपाच्या दुभंगलेपणात पद्दहल्या महायुिाच्या कालखंडात िाढ होत
गेली. या सगळ्याचा एक पररणाम हा या काळातील अधुद्दनकतािादी चळिळीिर होणे
साहद्दजकच होते.
आधुननकतावाद ननरननराळ्या देशात ननरननराळ्या वेळी उत्कषथ: मुळात अधुद्दनकतािाद
द्दनरद्दनराळ्या देशात द्दनरद्दनराळ्या कालखंडात ईत्कषाभला अल्याचे िरती नमूद केले अहे. munotes.in
Page 27
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
27 युरोपमधील काही द्दिद्दशष्ट घटना-प्रसंगांचा ठळक प्रभाि अधुद्दनकतािादी चळिळीिर
पडला होता. परंतु प्रत्येक देशातील या चळिळीला द्दमळालेल्या गतीचा कालखंड हा
द्दिद्दभन्न होता. खुि आंग्लंड, ऄमेररका, िान्स, रद्दशया या देशातील अधुद्दनकतेच्या ईदय
अद्दण ईत्कषाभचा कालखंडही द्दनरद्दनराळा होता. िेगिेगळ्या देशातील अधुद्दनकतािादाच्या
प्रकल्पाद्दिषयी बोलताना जद्दतन िागळे म्हणतात, ‚युरोपभर पसरलेला अधुद्दनकतािाद
म्हणजे बऱ्याच द्दठकाणी अद्दण द्दिद्दिध कलांच्या क्षेत्रात घडणाऱ्या िेगिेगळ्या चळिळींचा
एकद्दत्रत ऄसा पररणाम होता . यामुळे अधुद्दनकतािादाचा जोर द्दिद्दिध द्दठकाणी िेगिगळ्या
कालखंडात द्ददसून येतो. रद्दशयामध्ये क्ांतीच्या जरा अधी, जमभनीत एकोद्दणसाव्या
शतकाच्या शेिटच्या दशकात ि पुन्हा पद्दहल्या महायुिाच्या अधी, तर आंग्लंडमध्ये १९०८
पासून ते पद्दहल्या महायुिापयंत, ऄमेररकेत १९१२ नंतर अद्दण िान्समध्ये जिळपास
१९३९ पयंत ऄशा या काळात द्दठकद्दठकाणी घडणाऱ्या कलागत द्दस्थत्यंतराचा एकमेकािर
फार मोठा पररणाम घडला .‛ (िागळे, २००२, पृ.३५) या पार्श्भभूमीिरती भारतातील
अधुद्दनकतािादी चळिळीचा द्दिचार करता येइल. युरोपमधील अधुद्दनकतािादाच्या ईदय
अद्दण ईत्कषाभद्दिषयी भारताची तुलना केली तर खूप तफाित द्ददसते. अधुद्दनकतािादाचा
कलेतील प्रभािाच्या काही बाबी समानपातळीिर जाणाऱ्या ऄसल्या तरी युरोपशी तुलना
करता अधुद्दनकतािादाच्या ईदयाला प्रखरपणे कारणीभूत ठरणाऱ्या गोष्टी भारताच्या भूमीत
खूप कमी झाल्या. भारताला युरोपसारखी थेटपणे महायुिाची झळ बसलेली नाही.
युरोपमधील पुनरूज्जीिनिादाचा, प्रबोधन कालखंडातील बदलाचा, धमभसुधारणािादी
चळिळींचा, द्दिज्ञानातील नव्या -नव्या शोधांचा एकूणच सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक क्षेत्रािरती
पडलेला थेटपणे प्रभाि हा द्दतथल्या प्रदेशात अधुद्दनकतािादाची बीजे पेरणारा ठरला.
ऄशाप्रकारे अधुद्दनकतािादाच्या पूिभतयारीची सक्षम पाश्भिभूमी भारतीय आद्दतहासाला नाही .
द्दशिाय औद्योद्दगकीकरण , शैक्षद्दणक, राजकीय द्दिकासाच्या ऄंगाने युरोप भारताच्या तुलनेत
खूप पुढे होता. अधुद्दनकीकरणासाठी पोषक ऄसलेले बदल युरोपमध्ये भारताच्या तुलनेत
फार पूिीच घडलेले होते. ऄसे ऄसले तरी ऄशा काही गोष्टी भारतीय भूमीिरती घडल्या
की, ज्याचा पररणाम म्हणून अधुद्दनकतािादाचा प्रादुभाभि भारतीय भूमीलाही झाला.
१.३.३.१.२ आधुननकतावादाचे भारतीय संदभथ:
आधुननकतावादाचे स्पष्ट होत जािारे संदभथ: समाजमान्य परंपरेतील श्रिा, द्दिश्िास,
रीतीररिाज यांना तपासून घेणे, प्रसंगी त्याच्या द्दिरोधात जाणे, त्यासाठीचे बुद्दििादािरती,
द्दििेकािरती अधाररत पयाभय शोधणे, कधी त्याच्यातील फोलपणा -तकलादूपणा स्पष्ट
करून त्याचा ऄव्हेर करणे, अधुद्दनकतेतून पुढे अलेल्या मूल्यव्यिस्थेची तपासणी करणे,
प्रसंगी त्यांना नकार देणे आ. समान बाबी युरोपीय अद्दण भारतीय अधुद्दनकतािादी
चळिळीमध्ये दाखिता येतात. परंतु युरोपीय अधुद्दनकतािादाहून भारतीय
अधुद्दनकतािादाचे िेगळपण स्पष्ट करणारेही काही घटक नमूद करता येतात. याला युरोप
अद्दण भारतातील द्दिद्दभन्न ऄशी या काळातील सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, राजकीय, शैक्षद्दणक
पररद्दस्थती कारणीभूत अहे. सुरुिातीला नोंद केल्याप्रमाणे भारताचा बदलत्या युरोपशी
व्यापार अद्दण राज्यकते म्हणून अलेला संपकभ हा तसा सतराव्या शतकापासून पुढे
द्दिसाव्या शतकापयंत राद्दहला. आ.स.१८१८ नंतर महाराष््ात अद्दण पुढेमागे संपूणभ भारतात
द्दिद्दटश राजिट पक्की झाली . यानंतर मात्र आंग्रजांचा एकछत्री ऄंमल संपूणभ भारतात
आ.स.१९४७ पयंत राद्दहला. युरोपमधील हा काळ अधुद्दनकीकरणाच्या प्रद्दक्येचा ि पुढे munotes.in
Page 28
अधुद्दनक मराठी
28 ईत्कषाभचा ऄसा मानला जातो. दरम्यानच्या काळात भारताची िाटचाल एकीकडे ऄपररमीत
शोषण अद्दण दुसरीकडे युरोपीय प्रबोधनद्दिचारांची-अधुद्दनकीकरणांची संस्करणे या ऄथाभने
दुहेरी ऄंगाने झाली. या काळात युरोपीय िसाहतीमुळे तेथील अधुद्दनकीकरणाचा अद्दण
त्यांनी स्िीकारलेल्या अधुद्दनकतेच्या द्दिचारांचा प्रभाि भारतािर खोलिर झाला. या प्रभाि
अद्दण पररणामासद्दहत येथील अधुद्दनकीकरणाची प्रद्दक्या घडत राद्दहली. अद्दण ईत्तरोत्तर
अधुद्दनकतािादाला पूरक ऄशी िातािरणद्दनद्दमभती होत राद्दहली.
नवसाव्या शतकाच्या मध्यवधीनंतर बदललेली पररनस्र्ती: द्दिसाव्या शतकाच्या
मध्यािधीनंतर द्ददिसेंद्ददिस ईद्योगधंद्यात झालेली िाढ, िैज्ञाद्दनक प्रगती, राज्यघटनेमुळे
लोकशाही मूल्यांच्या द्दिचाराला द्दमळालेली बळकटी, द्दशक्षणाचा द्दिकास , साक्षरतेचे िाढत
गेलेले प्रमाण आत्यादी गोष्टींनी बुद्दिप्रामाण्यिाद-द्दििेकिादाचा-मानिकल्याणकारी
मानद्दसकतेला बळकटी द्ददली. ही एक बाजू ऄसली तरी या काळाची दुसरी एक बाजू अहे.
ती म्हणजे, भ्रमद्दनरासाची, ऄथभशून्यतेच्या जाद्दणिेची, एकाकीपणाची, मानिी
मूल्यांद्दिषयीच्या ऄद्दिश्िासाची तसेच अधुद्दनकतेद्दिषयी द्दनमाभण झालेल्या शंकेची. या
ऄनुषंगाने द्दिस् ताराने द्दिचार करताना अपल्या लक्षात येते की, स्ितंत्र्योत्तर काळात
औद्योद्दगकीकरणाचा झालेला द्दिकास हा अपल्याकडील अद्दथभक द्दिकासाचा दर िाढिणारा
ठरला. मोठ्या प्रमाणात रोजगारद्दनद्दमभती होउ लागली. शहरात िाढत गेलेल्या रोजगारांच्या
संधीमुळे खेड्यातील बेरोजगारांचा ओढा शहराकडे िाढला. ईद्योगधंद्यांची जशी निीन केंद्रे
होउ लागली तशी रोजगारांचेही केंद्रीकरण झाले. छोट्या-छोट्या शहरांची संख्या िाढू
लागली. यातून शहरीकरण िाढू लागले. देशांच्या द्दिकासिाद्दहन्या समजल्या जाणाऱ्या
रस्त्यांची द्दनद्दमभती होउ लागली. द्दनरद्दनराळ्या संपकभ साधनांतही स्िातंत्र्योत्तर कालखंडात
िाढ झाली. यातून ईत्तरोत्तर शहर-खेडे यांच्यातील ऄंतर कमी होत गेले. मात्र यासाठी
लागणाऱ्या पायाभूत पूतभतेचा बोजिारा ईडाला.
भांडवली व्यवस्र्ेचा नवस्तार: स्िातंत्र्यानंतरच्या पंचिाद्दषभक योजनांमधून भारतीय शेती,
ईद्योगधंदे, द्दशक्षणक्षेत्र यामध्ये मूलभूत बदल घडत होते. सरकारच्या द्दशक्षणद्दिषयक नि -
धोरणांमुळे तळागाळातील सिभसामान्यपयंत द्दशक्षण पोहचले. पुढे खेडोपाडी ईदयाला
अलेल्या सरकारी, खाजगी द्दशक्षणसंस्था, द्दजल्हा-तालुक्यांपयंत पोहचलेल्या
महाद्दिद्यालयामुळे बहुसंख्येने द्दशद्दक्षत, कुशल ऄशा मनुष्यबळाची द्दनद्दमभती होउ लागली.
मात्र दुसरीकडे ऄप्रत्यक्ष भांडिलशाहीची झालेली िाढ, औद्योद्दगक कंपन्यांचे सत्ताकारण,
महानगरातील बकालपणा, कामगारांची ऄसुरद्दक्षतात, बेरोजगारी यातून िेगळ्याच धोक्याचे
सूचन होउ लागले. ही अधुद्दनकीकरणाची धोकादायक ऄशी दुसरी बाजू होती. याद्दशिाय
िाढती लोकसंख्या, िाढते औद्योद्दगकीकरण, िाढते शहरीकरण, पयाभिरणाचा ढासळत
गेलेला तोल ह्या सगळ्यातून माणसां-माणसांत िाढत गेलेले ऄंतर, स्ि:पासून-समूहापासून
तुटलेपणाची होत ऄसलेली जाणीि, जगण्याद्दिषयी िाढत गेलेली ईदासीनता ह्या गोष्टी
औद्योद्दगकीकरणाच्या सोबतच हातात हात द्दमसळून येउ लागल्या. स्िातंत्र्योत्तर
कालखंडात लोकशाही, व्यद्दििाद, समताभाि, द्दिज्ञान अद्दण तंत्रज्ञान आ. गोष्टीबाबतच्या
द्दिकासाला गती द्दमळाली . स्िातंत्र्योत्तर कालखंडात भारतामध्ये सािभद्दत्रक बदलत गेलेली
पररद्दस्थती ही अधुद्दनकतेची मुळे रुजिण्यास पोषक ठरली . परंतु या सगळ्या प्रद्दक्येत एक
ऄंतद्दिभरोधही अकारत होते. ऄशा दुहेरी स्िरूपाची काही द्दस्थत्यंतरे, बदल भारतीय
पररप्रेक्ष्यात स्िंतत्र्यपणे घडून अली. ऄशा ऄंतद्दिभरोधी व्यिस्थेची द्दचद्दकत्सा साद्दहत्यादी munotes.in
Page 29
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
29 कलेतून साठोत्तर कालखंडानंतर तुरळक का होइना पण मराठीमध्ये होउ लागली. हाच
कालखंड अपल्याकडे अधुद्दनकतािादाचा कालखंड म्हणून ओळखला जातो.
१.३.३.२ आधुननकतावादी सानहत्याची व्यवच्छेदक लक्षिे:
आधुननकतावादी सानहत्य: अधुद्दनकतािाद अद्दण अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यादी
कलाव्यिहाराच्या स्पष्टतेसाठी द्दफद्दलप् एड्ग्दालूम यांच्या एका मताचा ईपयोग होइल . ईदा.
‚अधुद्दनकतािादाचे बौद्दिक घटक फार मोठ्या प्रमाणात गुंतागुंतीचे अद्दण बऱ्याच िेळा
परस्पर द्दिसंगत िाटतात. पण त्या सिभ द्दिद्दिधतेमागे एक ईत्स्फूतभ भािना अहे ती म्हणजे
कोणतीही बंद्ददस्त द्दिचारसरणी द्दकंिा कोणतीही बंद्ददस्त जीिनसरणी नाकारणे! ह्या गहण
गंभीर नव्या मूल्य सापेक्षतािादाकडे पाहणाऱ्या द्दिचारसरणीला कलािंत अद्दण लेखक
द्दिद्दशष्ट तऱ्हेनेच प्रद्दतसाद देतात. ऄनुभि ऄथिा घटनांकडे ते ठामपणे सतत बदलत्या
दृद्दष्टकोणातून पाहतात, अयुष्याच्या द्दिद्दिध ऄनुभिांमधून संदभाभची घट्ट िीण ते घालतात.
मग हे ऄनुभि ईत्तुंग ऄसतात तसेच ऄगदी क्षुद्र िा सामान्य ऄसतात, स्िप्पनरंजनात्मक
ऄसतात अद्दण ऄद्दभजातही ऄसतात . भािद्दनक, कल्पनात्मक अद्दण कोशगत बदल
अपल्याला सामािून घेइल ऄशी भाषा अद्दण निे संकेत ते द्दनमाभण करतात. तसेच हे सिभ
संद्दमश्र ऄनुभि एका द्दमश्र/अंतरदेशीय बहुभाद्दषक, शहरी, औद्योद्दगक अद्दण यंत्रबि ऄशा
िातािरणातच ईभारलेले ऄसतात.‛ (एड्ग्दालूम, १९९०, पृ.२२) याचा ऄथभ
अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यामध्ये समाजव्यिहारातील प्रस्थाद्दपत द्दिचार अद्दण
जीिनधारेद्दिषयी बंडखोरी ऄसते. ऄशा बंडखोरीस अद्दण पयाभयाने प्रयोगास
अधुद्दनकतािादी द्दिचाराने प्रभाद्दित केले अहे. हा द्दिचार परंपरेकडे एक जोखड म्हणून
पाहतो. परंपरा ऄथिा जीिनानुभि हे नव्या पररप्रेक्ष्यातून िाचले-तपासले जातात. ईपरोि
नमूद केल्याप्रमाणे प्रबोधन चळिळीतून पुढे अलेल्या द्दिचारव्यिस्थेकडे अधुद्दनकतािाद
परंपरा म्हणूनच पाहते, द्दकंबहुना त्याची द्दचद्दकत्सा करते अद्दण त्याला नकारही देते.
भितालाकडे पाहण्याच्या सूक्ष्म अद्दण प्रस्थाद्दपतद्दिरोधी दृष्टीमुळे अधुद्दनकतािादी
साद्दहत्यामध्ये ऄद्दभव्यिीचे निे संकेत घडद्दिले जातात. स्िच्छंदतािादी, िास्तििादी
साद्दहत्यकृतीशी तुलना करता अधुद्दनकतािादी साद्दहत्य-संकेतव्यिहारांमध्ये प्रयोग का होत
ऄसतात याचे काहीएक स्पष्टीकरण अपल्याला द्दमळते. या ऄथाभने युरोपीय ऄसेल ऄथिा
मराठी अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यामधील द्दिषयसूत्रे, कथािस्तू, पात्रद्दनद्दमभती,
द्दनिेदनव्यिस्था, भाषा-ईपयोजन यातील ऄपारंपररकता सहज स्पष्ट होते.
प्रयोगशीलता: अधुद्दनकतािादी कलािंतांनी पारंपररक कलासंकेताला द्ददलेली बगल ही
त्या-त्या कलाक्षेत्रात निे प्रयोगशील िळण द्दसि करणारे ठरले. या ऄथाभने साद्दहत्यातील
प्रयोगशीलताही याच चळिळीचा एक पररणाम म्हणून पाहता येइल. पाश्चात्तय देशामध्ये
ऄशा स्िरूपाचे साद्दहत्य द्दिसाव्या शतकाच्या प्रारंभापासून दाखिता येते. अद्दण
अपल्याकडे ऄशा स्िरूपाचे लेखन हे द्दिसाव्या शतकाच्या मध्यािधीपासून द्दलद्दहले जाउ
लागले. अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याचे युरोपमधील प्राद्दतद्दनद्दधक ईदाहरण म्हणून अपण
जेम्स जॉआस यांची 'युद्दलद्दसस', व्हद्दजभद्दनया िुल्फ यांची 'जॅकादाज रूम', टी.एस.एद्दलयटची 'द
िेस्ट लॅण्ड' आ. साद्दहत्यकृती द्दिचारात घेउ शकतो. मराठीमधील ऄशा िळणाच्या
साद्दहत्यकृती म्हणून अपण 'कोसला' (भालचंद्र नेमाडे), 'सात सक्कं त्रेचाळीस' (द्दकरण
नगरकर), 'एन्कीच्या राज्यात ' (द्दिलास सारंग), ऄरुण कोलटकर -द्दद.पु.द्दचत्रे-द्दिलास सारंग munotes.in
Page 30
अधुद्दनक मराठी
30 यांच्या कद्दिता, द्दिजय तेंडुलकर, सतीश अळेकर, महेश एलकुंचिार यांचे नाट्यलेखन,
द्दद.पु.द्दचत्रे-द्दिलास सारंग यांचे कथालेखन आत्यादीचा ईल्लेख करता येइल.
अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यकृतीमधून पारंपररकतेला द्दिरोध, साद्दहत्यप्रकाराच्या
संरचनाव्यिस्थेला धक्का अद्दण नव्या रचनातंत्राचा नव्याने शोध घेतला जाउ लागला. या
चळिळीत ऄसलेल्या सिभसमािेषक िृत्तीचा एक पररणाम म्हणून देखील यातून द्दनमाभण
झालेल्या कलाकृतीकडे पाहता येइल. कारण या प्रिृत्तीतील कलाकृती ह्या एकाचिेळी भाषा
अद्दण प्रदेशाच्या सीमारेषा ओलांडतात.
समाजननि वास्तवाहून व्यनिननि वास्तवनचत्रिावर भर: अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यामध्ये
पारंपररक साद्दहत्याप्रमाणे िास्तिाला प्रमाण मानून लेखन करण्याची िृत्ती बदलून गेली.
छायाद्दचत्रणात्मक िास्तिद्दचत्रणाचा तर पूणभ द्दिरोधच केला जातो. अधुद्दनकतािादी
कालखंडात सामाद्दजक िास्तिाहून व्यद्दिद्दनठता िास्तिाला केंद्र मानून लेखन होउ लागले.
दोन महायुिाच्या पररणाम, औद्योद्दगकीकरणाची गती , शहरीकरणाचा िेग आ. मुळे यातून
अलेली एकाकीपणाची भािना, पदोपदी येत ऄसलेली ऄथभशून्यतेची जाणीि ही त्या
काळाची संिेदना होती. या सगळ्या जाद्दणिा अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यामध्ये नव्या
अद्दिष्कारद्दिशेषाद्ारे ऄद्दभव्यि झालेल्या अहेत. साद्दहत्यरूपाच्या संकेतव्यिस्थेत याद्ारे
मूलभूत बदल सूचद्दिले गेले. ‚अधुद्दनकतािादासमोरील सिाभत प्रभािी प्रश्न जगाचा ऄथभ
कसा लािायचा हा अहे. अधुद्दनकिादी किी-कलािंत हा या जगाचा एक भाग अहे. मात्र
जगाचा ऄथभ लािण्याच्या साधनांिर त्याचा द्दिश्िास राद्दहलेला नाही. जगाकडे ऄथभपूणभ
समष्टी म्हणून पाहण्याची क्षमता त्याने गमािलेली अहे. या जगामध्ये मी कोण अहे, या
जगात जाणून घेण्यासारखे काय अहे, त्याचे ज्ञान कोणाला होते, ज्याला हे ज्ञान होते ते
त्याला कसे होते, एका ज्ञानापासून दुसऱ्या ज्ञानापयंत हे ज्ञान कसे प्रक्षेद्दपत होते, त्याची
द्दिर्श्ासाहभता द्दकती, त्याच्या मयाभदा कोणत्या यासारखे प्रश्न अधुद्दनकतािादी
कलािंतासमोर ईभे ऄसतात. अधुद्दनकतािादी या प्रश्नांची सिांना समजतील अद्दण
सिांना मान्य होतील ऄशी ईत्तरे देण्याचा प्रयत्न करत नाही. ज्यांचे खात्रीलायक ईत्तरे देता
येत नाही ऄशा प्रश्नांची ईभारणी अधुद्दनकतािादी संद्दहता करीत ऄसतात. यासाठी
पररप्रेक्ष्यांची ऄनेकता, पररप्रेक्ष्यांना एकमेकांच्या द्दिरोधात ईभे करणे, एकाच द्दिद्दशष्ट
दृद्दष्टकेंद्रातून ऄसतेपणाचे सिभ पुरािे सादर करून त्यांना सापेक्ष करणे ऄशा तंत्रांचा ईपयोग
या संद्दहतामध्ये केला जातो. यामधून अधुद्दनकतािादी संद्दहतांच्या संरचनेची िैद्दशष्ट्ये
द्दनमाभण होतात ि साहद्दजकच त्या प्रयोगशील होतात.‛ (थोरात, २००६, पृ.१०)
अधुद्दनकतािादी कलािंताला पडलेले प्रश्न या नोंदीमधून स्पष्ट होतात. या प्रश्नांची ईत्तरे
शोधताना अधुद्दनकतािादी कलािंताने घेतलेली भूद्दमका अद्दण त्यासाठी िापरलेली
संरचनाव्यिस्था ही द्दनश्द्दचतपणे नािीण्यपूणभ ठरते. ऄशा साद्दहत्यात पारंपररक रचनातंत्राला
टोकाचा द्दिरोध ऄसतो. नव्या रचनातंत्राचे जाणीिपूिभक प्रयोग केले जातात. यातून
अधुद्दनकतािादी लेखनात पारंपररक साचे बाद ठरिून निी शैली द्दिकद्दसत केली जाते. या
सिभ गोष्टी कशातून जन्माला येतात याचा शोध घेताना अपल्या लक्षात येते की,
‚अधुद्दनकतािादी लेखक द्दनश्द्दचत मूल्यांचा अद्दण कल्पनांचा द्दतरस्कार करतो.
द्दचरंतनापासून अद्दण द्दचरंतनाच्या द्दिद्दिध रूपांपासून अपली मुिता करून घेतो. अत्मद्दनठता
ऄनुभिांतील सूक्ष्म तपद्दशलांिर अपले लक्ष केंद्दद्रत करतो. अधुद्दनकतािादी लेखक
रूळलेल्या गृहीतकल्पनांना मृत्यूचे मुखिटे मानतो अद्दण साद्दहत्याला अद्दधभौद्दतक munotes.in
Page 31
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
31 (मेटॅद्दफद्दझकल) क्ांतीचे साधन समजतो.‛ (हाउ, २०००, पृ.९-१०) अधुद्दनकतािादामध्ये
परंपरेद्दिषयी ऄसलेला नकारभाि अद्दण नव्याच्या स्थापणेद्दिषयी ऄसलेला ईत्साह ध्यानात
घ्यािा लागेल. हा नकार द्दकंिा अव्हान देण्याची िृत्ती तो एकदम ऄंद्दगकारत नाही तर
समाज-संस्कृतीच्या द्दिकासप्रद्दक्येतील काळाच्या प्रिाहात अत्यंद्दतक गरजेपोटी येतो.
अधुद्दनकतािादी लेखक रूढ अखीिरेखीि मूल्यव्यिस्थेला अद्दण कल्पनांना नकार देत,
ठरीि रूपापासून मुिता करून घेत ऄसताना लेखनातील ऄनिट रचनांची द्दनद्दमभती होते.
द्दशिाय प्रस्थाद्दपत -रूढ द्दिचारसरणी , नैद्दतक-ऄनैद्दतक कसोटी याद्दिषयींचा ऄद्दिश्िास
यामध्ये द्ददसून येतो.
सानहत्यकलेवरील पररिाम: अधुद्दनकतािादाचा कलाव्यिहाराच्या संदभाभत
साद्दहत्यकलेिरील पररणाम अद्दण प्रभाि द्दिचारात घेता तो साद्दहत्याच्या ऄंतरंग अद्दण
बाह्यरूप या दोन्ही बा बींिर झाला अहे. अधुद्दनक जीिनाकडे, त्यातील बदलांकडे
अधुद्दनकतािादी लेखक परंपरेची पुटे बाजूला सारून, कधी संशयाने तर कधी ईपरोध,
ईपहास अद्दण तुच्छतेने पाहतात. द्दकत्येकदा या सगळ्यातून अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यात
ऄसंबिता, दुबोधता, तुटकपणा आ. गोष्टींचा प्रिेश होत राद्दहलेला द्ददसतो. कधी कधी
अधुद्दनकतािादाकडे ऄद्दभजनिादाला जिळ करणारे, कलेतील स्िायत्तता जपणारे
तत्तिव्यूह ह्या ऄथाभनेही पाद्दहले जाते. अधुद्दनकतािादी साद्दहत्य हे स्िच्छंदिादी अद्दण
िास्तििादी साद्दहत्याहून िेगळे अद्दण नािीन्यपूणभ ठरण्याची कारणे ही अधुद्दनकतािादी
तत्तिव्यूहात अहेत. स्िच्छंदिादी साद्दहत्यप्रिाहातील मंडळींनी ज्या गोष्टींना महत्ति द्ददले,
त्याचा अधारच अधुद्दनकीकरणाने द्दनकामी केले अहेत. काही निीन मांडण्यासाठी
एकसंधपणे द्दिचार करणे ऄथिा अदशभिादी दृद्दष्टकोणातून काही बघणे ह्या संकल्पनाच
अधुद्दनकतािादाने बाद ठरद्दिल्या अहेत. ‚रोमॅंद्दटद्दसझममधील अदशीकृत, एकात्म
िास्तिाची कल्पना , व्यिी, द्दनसगभ ि द्दिश्ि यांमधील एकरूपतेची कल्पना, द्दनसगाभच्या
ईदात्तीकरणाची िृत्ती, मूल्यांिरील श्रिा, मानितािादी दृष्टी आत्यादी गोष्टी म्हणजेच एकूणच
रोमँद्दटसझम अधुद्दनकिाद्यांनी नाकारला अहे. अधुद्दनकिाद्यांनी जीिनाचे जे द्दचत्र पाद्दहले
होते, ते ऄसे एकात्म नव्हते. त्यांच्या प्रत्ययाला जीिनाची द्दिघद्दटतता, द्दिलगता येत होती.
जीिनाचे ऄमानुष, भेसूर, द्दिरूप द्दचत्र ते पाहत होते. त्यामुळेच रोमँद्दटद्दसझमचा ईत्साह,
अशािाद, द्दनठताा, त्यांना अपल्या िाटल्या नाहीत.‛ (पाटणकर, १९७५, पृ.७१) एकूणच या
प्रिृत्तीतील साद्दहत्यकृतींनी एकोद्दणसाव्या शतकातील स्िच्छंदतािादी अद्दण
छायाद्दचत्रणात्मक िास्तििादी साद्दहत्यप्रिृत्तीला द्दिरोध दशभद्दिला. अधुद्दनकतािादी
कलाकृतींमध्ये मनोद्दनठता िास्तिाला, ‘स्ि’ द्दिषयक जाद्दणिेला ऄसलेल्या महत्तिामुळे
स्िच्छंदतािादी, िास्तििादी प्र िृत्तींहून ऄशा कलाकृती स्ित:ला ऄलग ठेितात.
जीिनानुभिातील छोट्या-छोट्या घटना-प्रसंगांना कलाकृतीत द्ददलेले स्थान,
संदभभसंपृिता, दैनंद्ददन व्यिहारातील भाषेचा िापर, जीिनाकडे द्दतरकसपणे बघण्याची दृष्टी,
व्यद्दिद्दनठता िास्तिाला कलाकृतीत अलेले महत्ति आ. गोष्टींमुळे अधुद्दनकतािादी साद्दहत्य हे
स्िच्छंदतािादी, िास्तितािादी साद्दहत्याहून िेगळे अद्दण नािीन्यपूणभ ठरले.
वास्तवाकडे बघण्याच्या पारंपररक दृष्टीत बदल: अधुद्दनकीकरणातून पुढे अलेल्या
बेसुमार गोष्टी ह्या मानि मुिीच्या कल्पनांना तडे देणारे अद्दण व्यिस् था द्दिकेंद्दद्रत करणाऱ्या
होत्या. पररणामी अधुद्दनकतािादी लेखकांना िास् ति एककेंद्दद्रत नाही तर द्दिघद्दटत-
दुभंगलेले िाटत होते. महायुिाच्या तडाख्याने मानिी जीिनाद्दिषयीच्या ऄद्दस्थरतेचे, munotes.in
Page 32
अधुद्दनक मराठी
32 संस्थात्मक संघटन तत्तिाद्दिषयीच्या कमकुितपणाचे दशभन घडले. यातून िास्तिाद्दिषयीच्या
पररकल्पनेत बदल होत जाउन िास्ति हे समूहद्दनठता, बुद्दिगम्य ऄसण्याहून ते व्यद्दिद्दनठता,
अंतररक स्िरूपाचे ऄसल्याचा द्दिश्िास िाढू लागला. आथे िास्तििादी लेखक अद्दण
अधुद्दनकतािादी लेखकांच्या िास्तिाकडे पाहण्याच्या भूद्दमकेत ऄसलेले िेगळेपण
ऄधोरेद्दखत करता येइल. ‚सिांना सामाद्दयक ऄसणारे ऄसे एक िास्ति (Shared Reality)
िास्तििाद्यांसमोर होते. ऄसे िास्ति अधुद्दनकिाद्यांसमोर नव्हते. त्यांच्यासमोर द्दिघद्दटत
िास्ति होते. कोणतेच सामाद्दयक बाह्य िास्ति ईरलेले नसल्यामुळे अधुद्दनकिाद्यांनी
िास्तििाद्यांचा बाह्य जगािरचा भरही नाकारला. अंतररक िास्ति हे ऄद्दधक महत्तिाचे
मानले गेले. िास्तिाची द्दिघद्दटतता (Fragmentation) ही अधुद्दनकिाद्यांच्या
बहुदृद्दष्टकोणिादाचा ि सापेक्षतािादाचा अद्दिष्कार अहे.‛ (पृ. ७१-७२) याचा पररणाम
पारंपररक साद्दहत्यलेखनाप्रमाणे एकसलगपणे िास्तिाचे द्दचत्रण साद्दहत्यामध्ये न येता ते
तुकड्या तुकड्यांनी, द्दिरोधाभासांनी युि ऄसे अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यातून येउ लागले.
िास्तिाकडे बघण्याची पारंपररक दृष्टी बदलल्याचा पररणाम अधुद्दनकतािादी
साद्दहत्यकृतीतून मनोद्दनठता-व्यद्दिद्दनठता िास्ति स्ित :चा एक निा रचनाबंध द्दिकद्दसत करते.
अधुद्दनकीकरणातून यंत्रसंस्कृतीचा होत गेलेला द्दिकास, या काळात रुजू पाहत ऄसलेल्या
व्यद्दिस्िातंत्र्यिादी द्दिचारामुळे नात्या-नात्यामध्ये होत गेलेला बदल ऄशा ऄनेक गोष्टींनी
पारंपररक मूल्यव्यिस्थेला द्दखळद्दखळे केले. सरळ, प्रिाही जगण्यात ऄनेक भािद्दनक-
मानद्दसक पातळीिरील ताण द्दनमाभण होउ लागले. ऄशा ऄनुभूतीतील गुंतागुंतीचे पडसाद हे
साद्दहत्यद्दनद्दमभतीिरती पडणे हे साहद्दजकच होते. या सगळ्यातून थेट मानिी भािभािनांना,
मानद्दसक ताण -तणािांना या काळातील साद्दहत्यातून स्थान द्दमळू लागले. ऄथाभत
अधुद्दनकतेच्या जाद्दणिेतील प्रभािाने यापूिीच्या सरधोपट िास्ति द्दचत्रणाहून प्रत्यक्ष
माणसाच्या ऄंतररक िास्तिाचे द्दचत्रण साद्दहत्याच्या केंद्रस्थानी येउ लागले. या काळात
होत गेलेले व्यिस्थांमधील बदल अद्दण जीिनाच्या द्दिद्दिध भािभािना -कंगोऱ्यांच्या
द्दिश्लेषणासंबंधीच्या िाढत गेलेल्या शास्त्शुि कसोट्या आ. मुळे एकांगी िास्ति द्दचत्रणाहून
िेगळे, द्दिद्दिध कोणाचे िास्ति पुढे येउ लागले. याचा पररणाम ठरीि चाकोरीतून, अखीि-
रेखीि भाषेतून, द्दनःसंद्ददग्ध रचनातंत्रातून साद्दहत्यकृतीची ऄद्दभव्यिी होणे शक्य नव्हते.
यामुळे कथन, द्दनिेदन, पात्रद्दनद्दमभद्दतप्रद्दक्या, भाषा आ. घटकातून प्रयोगाच्या ऄनेक शक्यता
शोधत अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यकृती द्दलद्दहल्या गेल्या अहेत.
असंगत भावभावनांचा आनवष्ट्कार: अधुद्दनकतािादातून तत्कालीन समाजव्यिस्थेतील,
संस्कृतीतील ऄनेक मयाभदा ईघड्या पडू लागल्या. परंपरागत मूल्यद्दिचार, संस्कृती याकडे
याकाळात संशयाने-ईपहासाने बद्दघतले जाउ लागले. त्यामुळे ही व्यंगात्म भािना,
परंपरेद्दिषयीची ईपहासात्मक-द्दिडंबनात्मक भािना अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यातून ऄनेक
संदभाभने ऄद्दभव्यि होउ लागली. थेटपणे िास्तिद्दचत्रण नाकारून व्यद्दिकेंद्दद्रत भािभािना,
अत्मद्दनठता िास्ति , माणसाच्या जगण्याद्दिषयक छोट्या-छोट्या संदभांना अधुद्दनकतािादी
साद्दहत्यात महत्तिाचे स्थान द्दमळाले. एकूणच प्रचद्दलत साद्दहत्यव्यिहारातील
संकेतव्यिस्थेला अधुद्दनकतािादी लेखकांनी नकार द्ददला. प्रस्थाद्दपत रचनातंत्रातून
ऄद्दभव्यि होत ऄसताना होणारी कोंडी , त्यात जाणिणारा ऄपुरेपणा-द्दथटेपणा ही या
नकारामागील मुख्य कारणे होती. एकसलग भािना , द्दिचार, ऄनुभूतींची मांडणी मागे पडत
होती. याला कारण या कालखंडात ऄमूलाग्र बदलत जाणारी सामाद्दजक -राजकीय द्दस्थती munotes.in
Page 33
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
33 ऄसे द्यािे लागते. कारण प्रत्यक्ष जगण्यातील ऄनुभि हे आतके गुंतागुंतीचे अद्दण द्दिद्दचत्र होत
होते की, त्याचा पररणाम हा जगण्यातील एकसलगतेिर पडणे साहद्दजकच होते. म्हणजे
एकप्रकारची द्दिमनस्कता , ऄसुरद्दक्षतता, तुटलेपणा ह्या गोष्टी जगण्यातील ऄनुभूतीत
ऄसंगततेची भािना अणत होती. या भािभािनांचा ऄशा प्रिृत्तीतील साद्दहत्यात अद्दिष्कार
होउ लागला.
सजग भाषाउपयोजन : भाषेबाबतची सजगता हा अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याचा अणखी
एक महत्तिाचा भाग म्हणािा लागेल. अधुद्दनकतािादी लेखक हे स्ित:च्या साद्दहत्याकृतीत
ईपयोजीलेल्या भाषेला त्या साद्दहत्यकृतीच्या अशयाचाच एक भाग बनितात .
अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यातील भाषाही संदभभसंपृिपणे येउन अशयाची ऄथभद्दिषयक
शक्यता िाढिते. यापूिीच्या साद्दहत्यातील तुलनेत नव्याने शदादकळेची द्दनद्दमभती, रूढ
ऄथाभहून िेगळ्या ऄथाभने शदादांची योजना अधुद्दनक जाद्दणिेने द्दलद्दहल्या गेलेल्या साद्दहत्यात
जास्त जाणिते. याचे दशभन या काळातील कद्दितेतून अद्दण संज्ञाप्रिाही कादंबरीमधून
प्रकषाभने जाणिते. भाषेबाबतचा प्रयोग याऄथीही अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याचा द्दिचार शक्य
अहे.
अर्थपूिथ रूपबदल: अधुद्दनकतािादी कथात्मक साद्दहत्याबाबत चचाभ करू जाता या
काळातील कथात्मक साद्दहत्याचे स्िरूप हे द्दकत्येक पातळीिर नव्या-नव्या प्रयोगामुळे
पारंपररक कथात्मक साद्दहत्याहून बदललेले द्ददसते. यातूनच कथानक द्दिरद्दहत कादंबरी
देखील अकारास येउ लागली. तसेच पात्रद्दनद्दमभद्दतप्रद्दक्येबाबत, शैलीबाबत,
द्दनिेदनपितीबाबत अधुद्दनकतािादी कादंबरी ही पारंपररक कादंबरीच्या तुलनेत ऄत्यंद्दतक
नव्या पितीने ऄद्दभव्यि होते. याकाळात ‚बाह्य िास्तिाची संगती स्िीकारत व्यद्दिमनाचे
द्दचत्रण कराियाची चालत अलेली परंपरा तुटल्यामुळे कथात्मक साद्दहत्यातील (fiction)
कथात्मकताच नष्ट होउ लागली . व्यिीच्या ऄंतमभनाचा शोध घेण्याच्या प्रयत्नांमुळे अचार-
द्दिचारातील संगतीचे द्दचत्रण थांबले ि त्याऐिजी ऄथभपूणभ द्दिसंगतीच्या (meningful
inconsistancy) द्दचत्रणाला महत्ति द्दमळाले. व्यिींना, घटनांना ऄद्दधकाद्दधक प्रतीकात्मक
रूप द्ददले जाउ लागले. त्यामुळे त्या स्पंजासारख्या त्यांच्या बाहेरच्या द्दकतीतरी गोष्टी
शोषण करू लागल्या . एका ऄथाभने त्या प्रतीके बनू लागल्या. त्यामुळेच हे कथात्मक िाङ्मय
हे ऄद्दत-ऄथभसमृि बनण्याच्या प्रयत्नांमुळे गुंतागुंतीचे अद्दण दुबोध बनू लागले. काव्यात
शदादासंबंधी जे प्रयोग झाले त्यांचा िापर कथात्मक साद्दहत्यातही होउ लागला.‛ (रसाळ,
१९७८, पृ.३) कथात्मक साद्दहत्याच्या रूपबदलाचीही सुरुिात ही त्या साद्दहत्यातील
िास्तिाकडे बघण्याच्या भूद्दमकेमुळे बदलत ऄसल्याचे द्ददसून येते. ऄशा लेखनातून
व्यिीच्या स्िभािाला , कृतीला, त्याच्यासोबतच्या घटनाप्रसंगाला एका ऄथाभने प्रद्दतकात्मक
रूप प्राप्त होउ लागले. अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यातील ऄपारंपररकता ही ऄशा ऄथाभच्या
द्दिघद्दटत िास्तिाला बहुकोनाने ऄद्दभव्यि करण्याच्या ताकदीमधून जन्मली, ऄसे म्हणता
येइल.
१.३.३.३ आधुननकतावादी सानहत्याचे मराठीतील अवतरि:
आधुननकतावादी मराठी सानहत्य: द्दिसाव्या शतकाच्या मध्या िधीनंतर द्दशक्षणप्रसार,
ईद्योगद्दिकास अद्दण त्यातील बलस् था नांच्या ऄनुषंगाने महाराष््ाचा बदलता चेहरा पुढे येत munotes.in
Page 34
अधुद्दनक मराठी
34 ऄसला तरी या काळात अधुद्दनकतेच्या संदभांबिलचा भ्रमद्दनरास िाढद्दिणाऱ्या गोष्टी देखील
स्पष्ट होत राद्दहल्या. द्दशिाय जगभरच्या साद्दहत्यकृती अद्दण साद्दहत्यव्यिहाराचाही पररचय
या काळात िाढला . या सगळ्याचा एकद्दत्रत पररणाम आ .स. १९६० नंतरच्या
साद्दहत्यलेखनािरती झालेला अहे. याकाळातील द्दपढीच्या द्दलद्दहत्या लेखकांद्दिषयी
नोंदद्दिताना द्दिलास सा रंग म्हणतात, ‚राजकीय स्िातंत्र्य द्दमळाल्यानंतरच्या काळात िाढ
झाल्याने या द्दपढीला सदृढ अत्मद्दिश्िास प्राप्त झाला ऄसािा . या द्दपढीने पाश्चात्तय
साद्दहत्य अद्दण कला यांतील निीन ि ऄद्ययाित प्रिाहांची तत्परतेने दखल घेतली, नव्या
गोष्टी द्दशकून स्िीकारण्याची आच्छा दशभिली, प्रयोग करण्याचे ि नव्या द्ददशा शोधण्याचे
धाडस दाखद्दिले.‛ (सारंग, २०००, पृ.११) याचा ऄथभ साठोत्तर कालखंडातील
अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यद्दनद्दमभतीिर जगभरातील साद्दहत्यादी कलाव्यिहाराचाही पररणाम
झाला अहे. द्दशिाय या काळातील अधुद्दनकतािादी जीिनदृष्टी अद्दण कलादृष्टीतून
साद्दहत्याच्या अद्दिष्कार घटकांबाबत नव्या शक्यतांचा शोध घेण्याच्या दृष्टीचा द्दिकास होत
होता. यातून या काळातील अधुद्दनकतािादी लेखकांच्या साद्दहत्यकृतीतून अशय,
कथासूत्र, भाषा, रूपबंध याद्दिषयी सजग भान ऄद्दभव्यि होउ लागले. या संस्करणातून
द्दनमाभण झालेल्या साद्दहत्यकृती ह्या साद्दहत्यव्यिहारातील नव्या बदलांचे द्दनदशभक ठरल्या.
मराठीतील अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचा पद्दहला प्रभाि ऄसलेल्या लेखक मंडळीत
बा.सी.मढेकर अद्दण गंगाधर गाडगीळ यांचे नाि घ्यािे लागते. अपल्या साद्दहत्यद्दनद्दमभतीतून
साद्दहत्याच्या रूपात बदल सुचद्दिणाऱ्या, लक्षणीय ऄशी स्थानद्दनश्द्दचती करणाऱ्या
साद्दहत्यकृतींचे लेखन पद्दहल्यांदा कद्दितेतून बा.सी. मढेकर अद्दण कथालेखनातून गंगाधर
गाडगीळ यांनी केले. याच कालखंडात निकद्दिता, निकथा ह्या पारंपररक लेखनतंत्रापासून
स्ितःला दूर ठेित नव्या रूपशक्यता धुंडाळत राद्दहल्या. मढेकर अद्दण गाडगीळ यांच्या
लेखनाच्या अशय अद्दण रूपघटकात अधुद्दनकतािादी जाद्दणिांचा अद्दिष्कार जाणितो. या
ऄथाभने मढेकरांच्या कद्दिता अद्दण गाडगीळांच्या कथा ह्या ‚मराठी अधुद्दनकतािादी
जाद्दणिेतील पद्दहले लेखन‛ म्हणून मानायला हिे. पुढे मराठी कादंबरीलेखन अद्दण
नाट्यलेखनात याचे दशभन आ.स.१९६० नंतर होताना द्ददसते. या कालखंडातील सगळ्याच
साद्दहत्याची गणना ही अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यात करता येइल ऄसे नाही. कारण याच
कालखंडात अद्दण पुढेसुिा स्िच्छंदिादी, सरधोपट िास्तििादी साद्दहत्यलेखनही तेिढ्याच
मोठ्या प्रमाणात झाले अहे. ऄशा लेखनातून ऄपिाद िगळता फि सपक अद्दण सरधोपट
साद्दहत्यकृती मोठ्या प्रमाणात अकारास अल्या.
आधुननकतावादी मराठी कनवता: अधुद्दनकतािादी काव्यलेखनाचा द्दिचार करताना िर
नोंदद्दिल्याप्रमाणे बा.सी.मढेकरांच्या कद्दितांचा पद्दहल्यांदा द्दिचार करािा लागेल.
अधुद्दनकतेच्या मूल्यव्यिस्थेचा पुरस्कार करत नव्या ऄनुभूतींच्या अद्दिष्करणासाठी तेव्हा
प्रचद्दलत ऄसलेल्या स्िच्छंदिादी, स्िप्पनरंजनिादी कद्दितालेखनाच्या संकेतव्यिस्थेचा
त्याग करून काव्या शय, शैली, भाषा, रूपबंध आ. बाबत मढेकरांनी नव्याने घेतलेला िेध हा
प्रयोगशीलतेला खूप जिळ जाणारा होता. यातून जन्मलेल्या त्यांच्या काव्यातील
प्रयोगशीलतेचा पुढे मराठी काव्यलेखनािरती दीघभकाळापयंत प्रभाि पडल्याचे द्ददसून येते.
पुढे मराठीतील लघुद्दनयतकद्दलकांची चळिळ अद्दण त्यातून ईदयास अलेली द्दिद्दिध
द्दनयतकाद्दलके ही अधुद्दनकतािादाच्या जाद्दणिेने प्रभाद्दित झालेल्या मंडळीनी एकद्दत्रत
येउन सुरू केलेली, चालिलेली होती. या लघुद्दनयतकाद्दलकांमधून प्रकाद्दशत झालेल्या munotes.in
Page 35
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
35 कद्दितांमधून दोन महायुिातील भीषण मनुष्यहानी अद्दण द्दित्तहानी, युिातून अलेली
संहारकता, जगण्यातील ऄसुरद्दक्षतता, औद्योद्दगकीकरणातून येत ऄसलेली यंत्रसंस्कृती,
यंत्राळलेली मानद्दसकता, औद्योद्दगकीकरणातून िाढत जाणाऱ्या शहरी बकालपणाद्दिषयीचे
संदभभ, माणसाचा अधुद्दनक समाजव्यिस्थेतून समूहाशी अलेला तुटलेपणा आ. अधुद्दनक
मानिी जगण्याद्दिषयीचे संदभभ द्दिशेष ठळक झाले अहेत. साठोत्तर काळातील
अधुद्दनकतािादी कद्दितालेखनाचे व्यासपीठ म्हणून या काळातील लघुद्दनयतकाद्दलकांकडे
पाद्दहले गेले. यामधून द्दलद्दहते झालेले अधुद्दनकतािादी किी म्हणून ऄरुण कोलटकर ,
द्ददलीप द्दचत्रे, द्दिलास सारंग, भालचंद्र नेमाडे, राजा ढाले, नामदेि ढसाळ, मनोहर ओक,
चंद्रकांत पाटील, िसंत अबाजी डहाके, सतीश काळशेकर आत्यादींचा ठळक ईल्लेख करता
येइल. यांच्या कद्दितांमध्ये व्यद्दिद्दनठता िास् तिाला महत्ति अलेले अहे. या कद्दितांमधील
िास् तिाचे द्दकंबहुना व्यद्दिमत्तिाच्या द्दिघटनाची जाणीि देखील ती्र अहे. यातून या
किींच्या कद्दितांमध्ये दुबोधता, ऄथभशून्यतेची जाणीि, तुटलेपणा, ईपरोध, ईपहास आ. गोष्टी
ठळक झाल्या अहेत. कद्दितेद्दिषयीची ही जाणीि पूणभतः स्ितंत्र होती. पररणामी या किींच्या
कद्दितांनी प्रस् थाद्दपत काव्यलेखनाचे ऄनेक संकेत मोडले. मढेकरांच्या नंतर सुरू झालेल्या
ऄशा स्िरूपाच्या कद्दितालेखनाद्ारे अद्दण त्यातील यशस्िी प्रयोगशीलतेने मराठी कद्दिता
एका िेगळ्या अद्दण ऄनोख्या जीिनानुभिाने समृि झाली, ऄसे म्हणता येइल.
आधुननकतावादी मराठी कर्ा: स्िातंत्र्योत्तर काळात जीिनाच्या नव्या ऄनुभूतीतून, नव्या
प्रभािातून अकारास अलेली मराठी कथा ही ठरीि साचेबि कथासंकेतातून बाहेर पडून
पूिभसुरीच्या कथेहून स्ित:मध्ये अशयाद्दभव्यिीचे ऄनेक बदल सुचित अद्दिष्कृत झाली
अहे. ऄशा ऄंगाने द्दलद्दहल्या गेलेल्या कथालेखनािरती अधुद्दनकतािादी जीिनजाद्दणिेचा
पररणाम ऄसल्याचे द्ददसून येते. या काळातील गंगाधर गाडगीळ, पु.भा.भािे, ऄरद्दिंद गोखले,
पु.द्दश.रेगे आत्यादींच्या कथालेखनातून हे प्रकषाभने जाणिते. यामंडळींची कथा ही रूढ
कथाद्दिषयापासून त्यातील भािद्दििशतेपासून स्ित:ला ऄलग ठेित ऄद्दभव्यि झाली अहे.
या काळात गाडगीळ , गोखले अदींनी अखीि-रेखीि कथानकातून द्दलद्दहल्या जाणाऱ्या
कथालेखनपितीला बगल द्ददले. जगण्यातील छोट्या-छोट्या घटनाप्रसंगांना निकथेमध्ये
जागा द्दमळू लागली. एकूणच कथेच्या ऄंतरंगात झालेले बदल हे कथासंकेतातील
पारंपररकतेला द्दिरोध करत ऄद्दभव्यिीच्या नव्या प्रयोगांना ऄनुसरून अकाराला येउ
लागल्याचे द्ददसून येते. पुढे आ.स. १९६० नंतर द्दलद्दहते झालेले द्ददलीप द्दचत्रे, द्दिलास सारंग,
कमल देसाइ, द्दचं.त्र्यं. खानोलकर, श्याम मनोहर आत्यादींच्या कथा ह्या अधुद्दनकतािादी
जाद्दणिेचा कलात्मक अद्दिष्कार घडद्दितात. द्दशिाय यांच्या कथांमधून ऄद्दभनि
प्रयोगशीलतेचे दशभनही घडते.
आधुननकतावादी मराठी नाटक: मराठी नाट्यलेखनाच्या प्रिाहात अधुद्दनकतािादी नाटके
द्दलद्दहण्यास द्दिजय तेंडुलकर यांच्यापासून सुरुिात झाली. अधुद्दनकतािादी नाटकातील
अशय, व्यद्दिरेखा, शैली यामध्ये पारंपररक नाटकाच्या तुलनेत अमूलाग्र बदल झालेला
द्ददसून येतो. द्दिजय तेंडुलकर, महेश एलकुंचिार, गो.पु.देशपांडे, द्दचं.त्र्यं.खानोलकर, सतीश
अळेकर, श्याम मनोहर, आ. नाटककार बदलत्या सभोितालाला कलात्मक ऄंगाने
नाट्याशयातून व्यि करताना द्दिद्दिध प्रयोग करण्यात यशस्िी झाले अहेत. या मंडळींनी
द्दलद्दहलेली नाटके ही संद्दहता अद्दण त्यांचे सादरीकरण ह्या दोनही ऄंगानी साठपूिभ
कालखंडातील नाटकाहून नािीण्यपूणभ ठरल्या अहेत. munotes.in
Page 36
अधुद्दनक मराठी
36 आधुननकतावादी मराठी कादंबरी: अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाच्या प्रभािाने मराठी
कादंबरी ही आ.स. १९६० नंतर िैद्दिध्यपूणभ ऄंगाने ऄद्दभव्यि होउ लागली. साठोत्तर मराठी
कादंबरी ही कथानकरचना, पात्ररचना, कथनव्यिस्था, भाषा योजना या बाबतीत ऄनेक
पारंपररक संकेतांना बाजूला सारून सभोितालच्या नव्या जाद्दणिेचा अद्दिष्कार घडिू
लागली. यामध्ये भालचंद्र नेमाडे, भाउ पाध्ये, कमल देसाइ, ए.द्दि.जोशी, द्दकरण नगरकर ,
िसंत अबाजी डहाके, द्ददनानाथ मनोहर , द्दिलास सारंग आ. कादंबरीकारांनी द्दलद्दहलेल्या
कादंबऱ्यांचा ईल्लेख करािा लागेल. भारतीय अधुद्दनकीकरणातून ईदयाला अलेल्या
अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचा या मंडळींच्या कादंबरीलेखनात द्दिशेष अद्दिष्कार झालेला
अहे. एकुणात स्िातंत्र्योत्तर कालखंड हा भारतीय पररप्रेक्ष्यात द्दिद्दिध कारणाने
अधुद्दनकतािादी जाणीि घडद्दिणारा ठरला. यातून द्दलद्दहले गेलेले अधुद्दनकतािादी मराठी
साद्दहत्य हे ईपरोि नमूद केल्याप्रमाणे परंपरेशी तुलना करता िैद्दशष्टपूणभ ऄसे अहे.
आधुननकतावादी मराठी सानहत्य आनि महानगरीय संवेदना: पाश्चात्तय अधुद्दनकता
अद्दण भारतीय अधुद्दनकता याच्या घडणीचे संदभभ हे िरती नमूद केल्याप्रमाणे खूप िेगिेगळे
अहेत. द्दशिाय साद्दहत्यातील त्याचा अद्दिष्कारही युरोपीय अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याहून
द्दनराळा अहे. महाराष््ाच्या बाबतीत द्दिचार करताना येथील प्रादेद्दशक द्दभन्नता, भाद्दषक
भेद, सधन प्रदेश, दुष्काळी प्रदेश, शहरी भाग, ग्रामीण भाग, अद्ददिासी प्रदेश आत्यादी
द्दिद्दिध कारणामुळे मराठी समाजद्दस्थती-संस्कृती ही एकाच एका द्दनकषाने तपासता येत
नाही. याद्दठकाणी मग एकाच िेळी अधुद्दनक, ऄद्दिकद्दसत, दुगभम ऄशा द्दिद्दिध पररद्दस्थती
अद्दण मनोिस्थेत मराठी समाज राहतो. यातून आथली अधुद्दनकतािादी जाणीि ही पुन्हा
महानगरीय संिेदनद्दिर्श्ाशी जोडून येताना द्ददसते.
युरोपीय अधुद्दनकतािाद अद्दण अपल्याकडील अधुद्दनकतािादाचे काही संदभभ जरी
द्दनरद्दनराळे ऄसले तरी औद्योद्दगकीकरणातून, शहरीकरणातून, द्दिज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या
द्दिकासातून अलेला ताण, त्यातले संिेदनद्दिश्ि, द्दिकासाच्या कल्पनांद्दिषयी झालेला
भ्रमद्दनरास ऄशा बहुतांश गोष्टी ह्या जगभरच समान पातळीिर जातात. यातून द्दिघद्दटत
झालेल्या, दुभंगलेल्या मानद्दसकतेचे-भािभािनांचे साद्दहत्यलेखनातील द्दचत्रण हे प्रयोगशील
ऄंगाने जाते. एकूणच अधुद्दनकतािादी मूल्यव्यिस्थेच्या प्रभािातून झालेल्या लेखनाच्या
स्पष्टीकरणासाठी िसंत पाटणकरांनी द्दपटर फोकनर या अधुद्दनकतािादी तत्तिव्यूहाच्या
मीमांसकाच्या द्दििेचनाचा अधार घेउन केलेली एक नोंद द्दिचारात घेता येइल. ‚जीिनाच्या
सखोल, ऄंतःस्तरीय अकलनासाठी अधुद्दनकिादी हे िास्तििादी ि मानितािादी
प्रद्दतरूपाकडून ऄप्रद्दतरूपांकडे िळल्याचे द्ददसून येतात. त्यामुळे त्यांची लेखनाची शैली, तंत्रे
ि तत्तिे यांत अमूलाग्र बदल झाला . येथे िास्तिाचे ऄमूद्दतभकरण(abstraction) करण्यात
अले. कालक्मानुसारी प्रगत होत जाणाऱ्या रूपाऐिजी ऄिकाशात्म रूपाचा(spatial
form) ऄिलंब करण्यात अला. कलाकृतीत एकात्मता द्दनमाभण करण्यासाठी द्दमथ, सेंद्दद्रयता
ऄशा तत्तिांचा पुरस्कार करण्यात अला. पूिोि ऄनेक घटकांनी द्दनमाभण झालेली व्याद्दमश्रता
(complexity) महत्तिाची ठरली . अपल्या कलातंत्रांबिल जागरूक ऄसणाऱ्या
अधुद्दनकिादात प्रयोगशीलतेला महत्ति येणे स्िाभाद्दिक होते. प्रयोगशीलता हे
अधुद्दनकतािादाचे एक महत्तिाचे लक्षण अहे. संदभभसंपृिता (Allusiveness), ईपरोध
(Irony) ि दुबोधता (Obscurity) ऄशी काही तत्तिेही अधुद्दनकिादात प्रभािी ठरली.
ऄथाभत ही रूपात्मक द्दिद्दिधता, त्यातील ऄराजक यांमागे संस्कृतीचे ऄराजक अहे हे लक्षात munotes.in
Page 37
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
37 घ्याियास हिे. अधुद्दनक जीिनातील गोठलेपणा, काळोख, द्दिघटन, परात्मभाि यांतून ते
द्दनमाभण झाले अहे. त्यामागे एक ऐद्दतहाद्दसक ताण अहे.‛ (पाटणकर, १९९५, पृ.७२)
द्दिशेषत: अधुद्दनकतेतून माणसाच्या ऄद्दस्तत्िासंबंधीचे, अयडेंद्दटटीसंबंधीचे ऄनेक प्रश्न
ईभे राद्दहले. िास्तद्दिक यासारखे अणखी काही प्रश्न अद्दण समस्यांचा ईल्लेख ईपरोि
द्दििेचनात नोंदद्दिले अहेत की, ज्यांची द्दनद्दमभती अधुद्दनकतेतून झाली अहे. यातून
धकाधकीच्या जीिनातून द्दिघद्दटत होत ऄसलेली मानद्दसकता, परात्मतेची जाणीि,
द्दिमनस्कतेचे िाढते प्रमाण आत्यादीमुळे अधुद्दनकतािादी मराठी साद्दहत्याची ऄद्दभव्यिी
देखील लक्षणीय स्िरूपाची झालेली अहे, हे नोंदिािे लागेल.
आपली प्रगती तपासा प्रश्न- अपल्या िाचनात अलेल्या अधुद्दनक कालखंडातील कोणत्याही कलाकृतीचे
अधुद्दनकतेच्या ऄंगाने द्दिशेष नोंदिा.
१.४ सारांश द्दनरद्दनराळ्या संदभाभतून द्दिकद्दसत झालेल्या अद्दण स्ितःमध्ये एक द्दिद्दशष्ट जीिनदृष्टी ठेिून
िाढलेल्या अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद या संकल्पना मागील काही
शतकात युरोप अद्दण भारतीय संदभाभतून द्दिशेष महत्तिपूणभ ठरल्या अहेत. जगभरात या
संकल्पनांची चचाभ सामाद्दजकशास् त्रातील ऄभ्यास -संशोधनाच्या दरम्यान होत ऄसते.
ईपरोि द्दििेचनात या संकल्पानांच्या ईदय-द्दिस् ताराचे स्िरूप, या संकल्पनांची िैद्दशष्ट्ये
ध्यानात घेताना काही गोष्टी स्पष्ट झाल्या. ईदा. ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिन, धमभसुधारणा,
द्दिज्ञानद्दिकास, औद्योद्दगक क्ांती, द्दिचार प्रबोधन आ. मानिी जीिनाच्या बहुतांश क्षेत्रात
ऄनेक बाजूंनी परस्परपूरक अद्दण परस्परद्दिरोधी ठरतील ऄसे ईठाि मागील काही शतकात
जगभरात झाले. याच काळात शास्त्ीय अद्दण िैद्दर्श्कतेद्दिषयी पुराव्याद्दनशी द्दनभभयपणे मांडणी
होउ लागली. यातून व्यापक पातळीिरील मानिद्दहताच्या गोष्टींची चचाभ लािून धरली गेली.
द्दिज्ञानातील शोधांना थेट मानिी जीिनाशी जोडण्याचा प्रयत्न होत राद्दहला. कोणत्याही
पूिभपंरपरेतील द्दिचारसरणी अद्दण समज द्दिज्ञानाच्या, बुिीच्या पाश्भिभूमीिरती तपासून
घेण्याची दृष्टी द्दिकद्दसत झाली. यातून युरोपमध्ये एका ऄथाभने चैतन्याचे िातािरण द्दनमाभण
झाले. येथूनच व्यद्दिस्िातंत्र्य, बुद्दििादी-द्दििेकिादी दृद्दष्टकोन, द्दिज्ञानद्दनठताा यांचे बीजारोपण
झाले. व्यिी ही द्दिचारांच्या, संस्कृतीच्या केंद्रस्थानी अली. याच प्रद्दक्येतून प्रखर
मानितेच्या दृष्टीचा, ईदारमतिादाच्या मा नद्दसकतेचा ईदय झाला. द्दििेक, समता, स्िातंत्र्य,
बंधुता अदी मूल्यांचा िािर प्रत्यक्ष समाजात बळािू लागला. यातून पुढे राष््-राज्याची munotes.in
Page 38
अधुद्दनक मराठी
38 कल्पना युरोपमध्ये मूळ धरू लागली. अद्दण ऄशा ऄथाभने व्यद्दिस्िातंत्र्य अद्दण
व्यद्दिस्िातंत्र्यामुळे लोकशाही शासनव्यिस्था ह्यासारख्या गोष्टी युरोपमध्ये दृढ होत गेल्या.
यातून अधुद्दनक जीिनव्यिहाराचा पाया घातला गेला की, पुढे जग ज्याला अधुद्दनकतेच्या
संदभाभतून ओळखू लागले.
अधुद्दनकता ही अधुद्दनक जगाद्दिषयीचे एक द्दिचारव्यूह पुढे अणते. नव्या
द्दशक्षणव्यिस्थेपासून द्दिद्दिध सामाद्दजक संस्था ते थेट नव्याने अकारलेल्या राजकीय
संस्थांशी, शासनव्यिस्थांशी अधुद्दनकतेचा संबंध होता. अधुद्दनकता एका ऄथाभने द्दिद्दशष्ट
द्दिचार म्हणून द्दिकद्दसत झालेल्या आद्दतहासाच्या पार्श्भभूमीिरील एक महत्तिपूणभ प्रकल्प अहे.
मध्यमिगाभचा िाढत गेलेला द्दिस्तार अद्दण नव्याने द्दनमाभण झालेल्या एकूण सामाद्दजक-
राजकीय द्दस्थतीला अधुद्दनकता ऄधोरेद्दखत करते. औद्योद्दगक संस्कृतीतून जो नागरी
समाज द्दनमाभण होत होता, त्या औद्योद्दगक समाजातूनच अधुद्दनकतेचा द्दिचार अकाराला
येत होता. अधुद्दनकतेच्या द्दिचारामध्ये संपूणभ द्दिर्श्ाकडे पाहण्याचा एक द्दिशेष दृद्दष्टकोन
अहे. द्दकंबहुना अधुद्दनकतेचा द्दिचारव्यूह ऄन्य कोणत्याही द्दिचारव्यूहांहून ऄद्दधक लक्षणीय
अद्दण महत्तिपूणभ ठरला हे नाकारता येणार नाही. प्रस्तुत द्दिचारव्यूहामुळे युरोपमधील
निद्दिचारांना अद्दण कलाव्यिहारातील अद्दिष्कारांना स्िाभाद्दिकच निी दृष्टी लाभू लागली
की, ज्याचा प्रभाि पुढे संपूणभ जगािर झाल्याचे स्पष्ट अहे
या पार्श्भभूमीिर अपल्याकडील अधुद्दनकतेचे द्दचत्र पाहू जाता ऄसे लक्षात येते की,
अधुद्दनकतेने प्रिृत्त ऄसलेल्या द्दिद्दटशांचा भारताशी दीघभकाळ संबंध अला. या संदभाभने
भारताचा अधुद्दनकतेशी संबंध दृढ होत गेला. एकीकडे िणभव्यिस्था, जाद्दतव्यिस्था ऄद्दण
सरंजामशाही समाजव्यिस्था अद्दण दुसरीकडे अधुद्दनकतेने प्रभाद्दित झालेली अद्दण
साम्राज्यिादाच्या अहारी गेलेली द्दिद्दटश राज्यव्यिस्था ऄसे द्दिद्दचत्र द्दमश्रण साधारणतः
सुमारे दीडशे िषभ महाराष््-भारतभर राद्दहले. याचा ऄथभ त्यामध्ये ऄनेक ऄंतद्दिभरोध होते.
ऄशा परस्परद्दिरोधी स्िभािाच्या संस्कृद्दतसंपकाभतून अपल्याकडील अधुद्दनकतेची प्रद्दक्या
घडलेली अहे. मुळात अधुद्दनकता ही अपली द्दनिड नव्हती, तर तत्कालीन काळाच्या
रेट्यातून द्दनमाभण होउ लागलेली ती एक िस्तुद्दस्थती होती. अद्दण ती ऄनेक हेलकाव्याने,
द्दिद्दिध चळिळी , धमभपंथ, नव्या द्दशक्षणव्यिस्था अद्दण त्यातून पुढे अलेल्या निद्दशद्दक्षत
बुद्दिजीिी-सुधारकांच्या द्दजिीने चद्दलत होत होती. ही गोष्ट आतक्या सुलभतेने देखील घडून
अलेली नाही. तर बदल होत ऄसताना सुधारकांच्या नजरेसमोरील अदशभ अद्दण प्रत्यक्ष
िस्तुद्दस्थती ही परस्परद्दिरोधी ऄशी होती. त्यातून एकाच काळात एकाच समाजात
ऄनेकद्दिध अद्दण परस्परद्दिरोधी गोष्टींचा माहोल द्दनमाभण झालेला होता. याचा ऄथभ बदलत्या
भारताची बहुतांश बीजे ही द्दिद्दटश सत्तेच्या संपकाभतून एकोद्दणसाव्या शतकातच रुजली
गेली. अद्दण भारत हा एकोद्दणसाव्या शतकात ऄनेक संदभाभने मध्ययुगातून अधुद्दनक युगात
अल्याचे सहजमान्य होइल ऄशी िस्तुद्दस्थती समोर ठाकली. पेशिाइच्या ऄस्तानंतर
अपल्याकडील अधुद्दनकतेची प्रद्दक्या ही पारतंत्र्यात द्दिकद्दसत होउ लागली. पुढे मात्र
स्ितंत्र भारतानंतर याचे स्िरूप बदलू लागले. याच काळापासून एकीकडे हा प्रकल्प चालूही
राद्दहला अद्दण दुसरीकडे त्यातील ऄंतद्दिभरोध देखील पुढे येत राद्दहले. ऄथाभत हे जसे
युरोपमध्ये एकोद्दणसाव्या शतकाच्या पूिाभधाभत अद्दण द्दिसाव्या शतकाच्या ईत्तराधाभत घडत
होते, तसे ते अपल्याकडे द्दिसाव्या शतकाच्या ईत्तधाभत अधुद्दनकतेच्या व्यापक
प्रकल्पातील ऄंतद्दिभरोध स्पष्ट होत होते. द्दििेचनात द्दिस् ताराने स्पष्ट केल्याप्रमाणे या munotes.in
Page 39
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
39 ऄंतद्दिभरोधाच्या पररणामातूनच अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचा ईदय झाला अहे.
एकीकडे िणभव्यिस्था, जाद्दतव्यिस्था ऄद्दण सरंजामशाही समाजव्यिस्था अद्दण दुसरीकडे
अधुद्दनकतेने प्रभाद्दित झालेली अद्दण साम्राज्यिादाच्या अहारी गेलेली द्दिद्दटश
राज्यव्यिस्था ऄसे द्दिद्दचत्र द्दमश्रण साधारणतः सुमारे दीडशे िषभ महाराष््-भारतभर राद्दहले.
याचा ऄथभ त्यामध्ये ऄनेक ऄंतद्दिभरोध होते. ऄशा परस्परद्दिरोधी स्िभािाच्या
संस्कृद्दतसंपकाभतून अपल्याकडील अधुद्दनकतेची प्रद्दक्या घडलेली अहे. या
द्दिचारव्यूहाच्या मुळांशी पुनरूज्जीिनिाद, धमभसुधारणािाद, प्रबोधनिादी चळिळींच्या
पलीकडे जाणारी तसेच नीत्शे, कालभ माक्सभ, द्दसग्मंड िॉआड आ. तत्तििेत्तयांनी केलेली
क्ांद्दतकारी मांडणी ऄसल्याचे द्ददसून येते. माणूस अद्दण संपूणभ मानिी जगाचा नव्याने द्दिचार
करण्याची दृष्टी या द्दिचारव्यूहातून द्दिकद्दसत झाली. याच काळात समाजव्यिस्था , संस्कृती
अद्दण कलाव्यिहारातील संकेतांची पुनतभपासणी, पुनमांडणी सुरू झाली.
युरोपमध्ये द्दिसाव्या शतकाच्या पूिाभधाभत अद्दण अपल्याकडे ईत्तराधाभतील
साद्दहत्यद्दनद्दमभतीिर अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचे थेट पररणाम झालेले अहेत. हा पररणाम
साद्दहत्याच्या ऄंतरंग अद्दण बाह्यांगािरती झाला. या कालखंडातील साद्दहत्याच्या
अद्दिष्कारघटकात झालेले प्रयोग हे पारंपररक साद्दहत्यव्यिहारापासून स्ित:ला ऄलग
ठेिण्यात, द्दिद्दिध कलाशक्यतांना स्पशभ करण्यात, मानिी जीिनातील द्दिद्दिध कंगोऱ्यांना
स्पशभ करण्यात यशस्िी झाले अहेत. अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूह ही अधुद्दनकतेच्या
द्दिरोधात द्दनमाभण झालेली साद्दहत्यादी कलेच्या क्षेत्रातील प्रद्दतद्दक्या होती. साद्दहत्यादी
कलाव्यिहारातून अधुद्दनकतेच्या द्दिपरीत पररणामांची चचाभ, मूल्यमापन, द्दचद्दकत्सा
करण्याचा प्रयत्न अधुद्दनकतािादाने केला. हा द्दिचारव्यूह कोणत्याही द्दिचारसरणीतील,
जीिनसरणीतील बंद्ददस्तता नाकारतो.
अधुद्दनकतािादी प्रिृत्तीतील लेखक-कलािंत भोितालाचा ऄथभ लािण्याच्या धडपडीत
अहेत. परंतु या जगाच्या ऄथभ लािण्याच्या पितींिर, साधनांिर त्यांचा द्दिश्िास राद्दहलेला
नाही. त्यामुळे बहुदृद्दष्टकोणिादी भूद्दमकेतून िास्तिाकडे बघण्याची िृत्ती अधुद्दनकतािादी
साद्दहत्यातून स्पष्ट होते. नािीण्यपूणभ अशयामुळे अधुद्दनकतािादी लेखकांनी पारंपररक
अद्दिष्कारघटकांना टोकाचा द्दिरोध , नव्या अद्दिष्कारतंत्राचा जाणीिपूिभक केलेला स्िीकार
यातून प्रयोगशीलतेला जागा द्दनमाभण होत राद्दहली. एकूणच परंपरागत संकेतव्यिस्थांना शह
देत, त्यांना मोडीत काढत ऄथभशून्यतेचा धोका स्िीकारून सातत्याने निे-निे प्रयोग करणे हे
अधुद्दनकतािादी द्दिचारव्यूहाचे मूलभूत िैद्दशष्ट ठरले.
अधुद्दनक जीिनाकडे, त्यातील बदलाकडे अधुद्दनकतािादी लेखक परंपरेची पुटे बाजूला
सारून, कधी प्रचंड संशय पोटात घेउन तर कधी ईपरोध, ईपहास अद्दण तुच्छतेने
पाहतात. अधुद्दनकतािादी लेखकमंडळींमध्ये िास्ति हे समूहद्दनठता, बुद्दिगम्य ऄसण्याहून ते
व्यद्दिद्दनठता, अंतररक स्िरूपाचे ऄसल्याचा द्दिश्िास अहे. अधुद्दनकतािादी लेखकांच्या
िास्तिाकडे पाहण्याच्या भूद्दमकेत होत गेलेले बदल हे साद्दहत्यकृतीच्या रूपद्दनद्दमभतीिरती
पररणाम करणारे ठरले. अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यकृतींमध्ये मनोद्दनठता िास्तिाला, ‘स्ि’
द्दिषयक जाद्दणिेला द्दिशेष महत्ति येत गेले. यातून व्यद्दिकेंद्दद्रत भािभािना, अत्मद्दनठता
िास्ति, माणसाच्या जीिनद्दिषयक छोटे-छोटे घटनाप्रसंग अधुद्दनकतािादी साद्दहत्यात गदी munotes.in
Page 40
अधुद्दनक मराठी
40 करू लागले. द्दशिाय ऄनुभिद्दिश्िाच्या नािीन्यामुळे, भाषेद्दिषयीच्या सजगतेमुळे या
जाद्दणिेतील कलाकृती िेगळ्या ऄशा रचनातंत्रातून, रूपबंधातून द्दसि झाल्या अहेत.
१.५ संदभथग्रंर् सूची १. अठिले, सदाद्दशि(१९८३) 'प्रबोधन-पािात्तय', 'भारतीय समाजद्दिज्ञान कोश', खंड
३, संपा. गगे स.मा., पुणे, समाजद्दिज्ञान मंडळ.
२. ओक, द.ह. (१९८५) 'मध्ययुग-युरोपीय', 'मराठी द्दिर्श्कोश', खंड १२, संपा. जोशी
लक्ष्मणशास्त्ी, मुंबइ, महाराष्् राज्य साद्दहत्य संस्कृती मंडळ.
३. आनामदार, एस.डी.(१९९५) 'माध्यम', पुणे, प्रद्दतमा प्रकाशन.
४. एड्ग्दालूम्, द्दफद्दलप् (१९९०) 'मुंबइतील अधुद्दनकतािादाचे १९४० ते १९५० मधील
मराठी-आंग्रजी अद्दिष्कार', मूळ आंग्रजी लेख-द्दफद्दलप् एड्ग्दालूम् यांचा, ऄनुिाद: द्दिद्युत
भागित, पुणे, ऄद्दभरूची.
५. कुंभोजकर, श्रिा (२०१६) 'िासाहद्दतक अधुद्दनकता अद्दण धमभद्दचंतन', आद्दतहास
संशोधन पद्दत्रका, संपा. पाटील ऄिनीश, कोल्हापूर, द्दशिाजी द्दिद्यापीठ, आद्दतहास
पररषद.
६. गगे, स.मा.(१९८६), 'अधुद्दनकीकरण', 'भारतीय समाजद्दिज्ञान कोश', खंड १, संपा.
गगे स.मा., पुणे, समाजद्दिज्ञान मंडळ.
७. गगे, स.मा.(१९८७) 'औद्योद्दगक संस्कृती', 'भारतीय समाजद्दिज्ञान कोश', खंड २,
संपा. गगे स.मा., पुणे, समाजद्दिज्ञान मंडळ.
८. गगे, स.मा.(१९८९) 'समाजाची िाटचाल- यंत्रयुग', 'भारतीय समाजद्दिज्ञान कोश', खंड
३, संपा.गगे स.मा., पुणे, समाजद्दिज्ञान मंडळ.
९. गगे, स.मा. (१९९१) 'समाजाची िाटचाल-द्दिज्ञानयुग', 'भारतीय समाजद्दिज्ञान कोश',
खंड ५, संपा. गगे स.मा., पुणे, समाजद्दिज्ञान मंडळ.
१०. जोशी, लक्ष्मणशास्त्ी (१९७६) 'अधुद्दनकत्ि', 'मराठी द्दिर्श्कोश', खंड २, संपा. जोशी
लक्ष्मणशास्त्ी, मुंबइ, महाराष्् राज्य साद्दहत्य संस्कृती मंडळ.
११. जोशी, लक्ष्मणशास्त्ी(१९८२) 'प्रबोधनकाल', 'मराठी द्दिर्श्कोश', खंड १०, संपा.
जोशी लक्ष्मणशास्त्ी, मुंबइ, महाराष्् राज्य साद्दहत्य संस्कृती मंडळ.
१२. थोरात, हररिंद्र (२००५) 'साद्दहत्याचे संदभभ', मुंबइ, मौज प्रकाशन.
१३. थोरात, हररचंद्र (२००६) 'मढेकर समकालीन किींची कद्दिता', प्रद्दतठताान, संपा. प्रकाश
मेदककर, माचभ-एद्दप्रल, िषे-५३, ऄंक-४ था, औरंगाबाद.
१४. पळशीकर, िसंत (२००६) 'औद्योद्दगक संस्कृतीची समीक्षाः मानिीय अद्दण
पयाभिरणीय', 'शतकांतराच्या िळणािर', संपा. भोळे, भास्कर अद्दण बेडद्दकहाळ, munotes.in
Page 41
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
41 द्दकशोर, सातारा, अंबेडकर ऄकादमी.
१५. पाटणकर, िसंत (१९९५) 'कद्दिता : संकल्पना द्दनद्दमभती अद्दण समीक्षा', मुंबइ, मराठी
द्दिभाग, मुंबइ द्दिद्यापीठ, अद्दण ऄनुभि प्रकाशन.
१६. मालशे, द्दमद्दलंद अद्दण जोशी, ऄशोक (२००७) 'अधुद्दनक समीक्षा द्दसिान्त', मुंबइ,
मौज प्रकाशन.
१७. रसाळ, सुधीर (१९७८) 'अजचे प्रयोगशील साद्दहत्य अद्दण समीक्षेची निी द्ददशा',
प्रद्दतठताान, संपा. नागनाथ कोत्तापल्ले, औरंगाबाद, िषे-२५िे, ऄंक-७िा.
१८. रेगे, मे. पुं.(१९७३), 'प्रबोधनाचे स्िरूप', 'भारतीय प्रबोधनःसमीक्षण अद्दण द्दचद्दकत्सा',
शंकरराि देि गौरिग्रंथ, संपा. बेडेकर द्दद.के., भणगे भा.शं., पुणे, समाज प्रबोधन
संस्था.
१९. व्होरा, राजेंद्र (२०००) 'प्रस्तािना', 'अधुद्दनकता अद्दण परंपरा-एकोद्दणसाव्या
शतकातील महाराष््', संपा. व्होरा राजेंद्र, पुणे, प्रद्दतमा प्रकाशन.
२०. िागळे, जद्दतन (२००२) 'अधुद्दनकतािाद' , 'मराठी िाङ्मयकोश' : ४, संपा. द्दिजया
राजाध्यक्ष, मुंबइ, महा. राज्य साद्दहत्य अद्दण संस्कृती मंडळ.
२१. हाउ, ऄद्दव्हंग (२०००) ‘द्दद अयद्दडया ऑफ द मॉडनभ’, ऄनु. सारंग द्दिलास, ऄक्षरांचा
श्रम केला, मुंबइ, मौज प्रकाशन.
१.६ अनधक वाचनासाठी १. ऄहमद, एजाज, 'क्ात्यांचे शतक', ऄनु. नारकर ईदय, लोकिाङ्मयगृह, मुंबइ, २००४.
२. अचायभ, जािडेकर, 'अधुद्दनक भारत', कॉद्दन्टनेन्टल प्रकाशन, पुणे, १९३८, पुनभमुद्रण
१९७९.
३. ऑमव्हेट, गेल, 'िासाहद्दतक समा जातील सांस्कृद्दतक बंड', भाषां. द्ददघे पी. डी, सुगािा
प्रकाशन, पुणे, १९९५.
४. कुळकणी, कृ. द्दभ., 'अधुद्दनक मराठी गद्याची ईत्क्ांद्दत', प्रकाशक-लेखक स्ितः, मंबइ,
१९५६.
५. गुहा, रामचंद्र, 'अधुद्दनक भारताचे द्दिचारस्तंभ', ऄनु. शारदा साठे, रोहन प्रकाशन ,
पुणे, २०१८.
६. गोपाल, एस., 'द्दिद्दटशांची भारतातील राजनीती', भाषां. सरोज देशपांडे, डायमंड
पद्ददालकेशन्स, पुणे, २००६.
७. थोरात, हररिंद्र, 'मूल्यभानाची सामूग्री', शदाद पद्ददालकेशन, मुंबइ, २०१६.
८. थोरात, हररिंद्र, 'साद्दहत्याचे संदभभ', मौज प्रकाशन, मुंबइ, २००५. munotes.in
Page 42
अधुद्दनक मराठी
42 ९. दत्त, रजनी पाम, 'अजकालचा भारत ', ऄनु. देिधर य.ना., डायमंड पद्ददालकेशन, पुणे,
२००६.
१०. दीद्दक्षत, राजा, 'एकोद्दणसाव्या शतकातील महाराष्् -मध्यमिगाभचा ईदय', डायमंड
पद्ददालकेशन्स, पुणे, २००९.
११. पाटणकर, रा.भा., 'ऄपूणभ क्ांती', मौज प्रकाशन गृह, मुंबइ, १९९९.
१२. बेडेकर, द्दद.के., भणगे भा.शं. (संपा.)- 'भारतीय प्रबोधन ' (समीक्षण अद्दण द्दचद्दकत्सा ),
शंकरराि देि गौरिग्रंथ, समाज प्रबोधन संस्था, पुणे.
१३. भोळे, भा.ल. । बेडद्दकहाळ, द्दकशोर (संपा.), 'बदलता महाराष्् ', एन. डी. पाटील
गौरिग्रंथ, अंबेडकर ऄकादमी, सातारा, २००३.
१४. भोळे, भा.ल. । बेडद्दकहाळ, द्दकशोर (संपा.), 'शतकाच्या िळणािर ', अंबेडकर
ऄकादमी, सातारा, २००६.
१५. मालशे, द्दमद्दलंद । जोशी, ऄशोक : 'अधुद्दनक समीक्षा-द्दसिान्त', मौज प्रकाशन, मुंबइ,
प.अ., २००७.
१६. मालशे, स.गं., 'गतशतक शोद्दधताना ', प्रद्दतमा प्रकाशन , पुणे, १९८९.
१७. मोरे, सदानंद, 'लोकमान्य ते महात्मा', खंड १ ि २, राजहंस प्रकाशन, पुणे, २००७.
१८. रेगे, मे. पुं., 'पािात्तय नीद्दतशास्त्ाचा आद्दतहास ', प्राज्ञ पाठशाळा मंडळ, िाइ, १९७८.
१९. रेगे, मे. पुं., 'स्िातंत्र्य, समता अद्दण न्याय ', मौज प्रकाशन, मुंबइ, २००५.
२०. व्होरा, राजेंद्र (संपा.) : 'अधुद्दनकता अद्दण परंपरा', एकोद्दणसाव्या शतकातील
महाराष््, प्रद्दतमा प्रकाशन , प.अ., पुणे, २०००.
१.७ नमुना प्रश्न अ) दीघोत्तरी प्रश्न:
१. अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािादाच्या ऐद्दतहाद्दसक पररप्रेक्ष्याची सद्दिस्तर मांडणी
करा.
२. ‘अधुद्दनकतािाद ही अधुद्दनकतेच्या प्रकल्पाला द्ददलेली नकारात्मक प्रद्दतद्दक्या अहे’,
या द्दिधानाची चचाभ करा.
३. अधुद्दनकतािादी साद्दहत्याच्या स्िरूपद्दिशेषांची चचाभ करा.
४. अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािादाच्या भारतीय संदभांची सद्दिस्तर चचाभ करा.
munotes.in
Page 43
अधुद्दनक, अधुद्दनकता अद्दण अधुद्दनकतािाद : संकल्पना द्दिचार
43 ब) टीपा नलहा.
१. ग्रीक द्दिद्या पुनरुज्जीिन चळिळ
२. औद्योद्दगक क्ांती
३. प्रबोधन चळिळ
४. अधुद्दनकतािादातील बंडखोरी
*****
munotes.in
Page 44
44 २अ.१
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
घटक रचना
२अ.१.० उĥेश
२अ.१.१ ÿाÖतािवक
२अ.१.२ कथा एक वाङ्मय ÿकार
२अ.१.३ कथेचे िवशेष
२अ.१.४ मराठी कथेची वाटचाल (आधुिनक कालखंड)
२अ.१.४.१ करमणूकपूवª कालखंड : (१८०० ते १८९०)
२अ.१.४.२ करमणूक कालखंड : १८९० ते १९२६ (आधुिनक कालखंड)
२अ.१.४.३ यशवंत - िकलōÖकर कालखंड (१९२६ - १९४४ )
२अ.१.४.४ फडके- खांडेकर कालखंड
२अ.१.५ सारांश
२अ.१.६ संदभªúंथ सूची
२अ.१.७ अिधक वाचनासाठी
२अ.१.८ नमुना ÿij
२अ.१.० उĥेश या घटकाचे अÅययन केÐयानंतर आपÐयाला
१) कथाÂमक सािहÂय Ìहणजे काय हे ÖपĶ करता येईल.
२) कथा Ìहणजे काय ते सांगता येईल.
३) ÖवातंÞयपूवª काळातील व ÖवातंÞयो°र काळातील कथेचे Öवłप सांगता येईल.
४) ÖवातंÞयपूवª व ÖवातंÞयो°र काळातील कथेची वैिशĶ्ये ÖपĶ करता येतील.
५) या कालखंडातील ÿमुख कथाकारांची मािहती देता येईल.
२अ.१.१ ÿाÖतािवक ÿÖतुत घटकात आधुिनक मराठी कथेचा ऐितहािसक आढावा ¶यायचा आहे. कथा सांगणे व
ऐकणे ही माणसाची फार पुरातन काळापासूनची आवडती बाब आहे. कथा हा वाङ्मय
ÿकार मौिखक परंपरेने चालत आलेला आहे. भारतात इंúज आÐयानंतर मुþण कले¸या
साहाÍयाने जे गī वाङ्मय पुढे आले Âयात कथेचे ÿमाण िवपुल असे होते. कहानी, Öफुट
गोĶी, संपूणª गोĶ अशी कथेची सुŁवातीची łपे होती. वाचकांचे मनोरंजन करता करता
Âयाला जीवन बोधा¸या चार गोĶी पटवून देणे हे कथेचे उिĥĶ होते. १९२५ नंतर मराठी munotes.in
Page 45
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
45 कथा लघुकथेकडे वळली. दुसöया महायुĦानंतर¸या काळात कथा सािहÂयात अनेक बदल
झाले. नवकथेमÅये मोठ्या ÿमाणात ÿतीके आिण ÿितमांचा वापर होऊ लागला.
नवकथेनंतर कथा सांगÁयापे±ा कथा अिधक सुचवू लागली. Óयĉì¸या बाĻ
जीवनदशªनापे±ा Âया¸या अंतमªनातील कोलाहलाकडे ितचे ल± वेधले गेले. Âयामुळे
कथे¸या ÖवłपामÅये सुĦा मोठा बदल झाला. ÖवातंÞयो°र कालखंडात úामीण, दिलत,
ľीवादी अशा अनेक ÿकार¸या कथा आकाराला येऊ लागÐया. मराठी कथा अशाÿकारे
कथािवषय, अनुभवाची पåरमाणे, अिभÓयĉìची िविवधता या ŀĶीने समृĦ होत गेली.
कथा हा वाङ्मय ÿकार परंपरेने चालत आलेला आहे. मौिखक परंपरेतील कथा ही अिधक
सशĉपणाने िविवध łपे धारण करते. मराठीमÅये इंúजी भाषे¸या संपकाªतून लघुकथा
िलिहली जाऊ लागली. लघुकथा कथाÂमक सािहÂयाचा उपÿकार आहे. कथा
सािहÂयामÅये भूतकाळ असतो. हा भूतकाळ िनवेदक आपÐया िनवेदनातून सांगत असतो.
Âयामुळे कथा ही िनवेदनातूनच आकाराला येत असते. कथे¸या łपबंधाबाबतीत
काळानुसार पåरवतªन होत गेलेले िदसते. कथा या सािहÂय ÿकाराचे कथानक, Óयिĉरेखा,
वातावरण, िनवेदन आिण भाषा इ. घटक आहेत. कथेची िनिIJत अशी Óया´या जरी करता
येत नसली तरी ितचे łप, वैिशĶ्य आपÐयाला शोधता येते. łप-वैिशĶ्यानुसारच कथेचे
Öवłप बदलत गेलेले िदसते. या घटकाचा अËयास केÐयानंतर या सगÑया गोĶéचा पåरचय
आपÐयाला होईल.
२अ.१.२ कथा : एक वाङ्मय ÿकार कथाÂमक सािहÂयाचा एक उपÿकार Ìह णून कथा सािहÂयाकडे पहावे लागते. कथाÂमक
सािहÂयात िनवेदक घटनांचे कथन करीत असतो. कथानकातील घटना घडून गेलेÐया
असतात. कथा ही भूतकाळात घडून गेलेÐया घटनांवरती आधाåरत असते. Âयातून
कथानक उभे राहत जाते. कथानकात घटना, ÿसंग, Óयिĉरेखा आिण िनवेदकाचा हेतू
या¸यातून कथा साकारत जाते. कथेमÅये लेखक किÐपत वाÖतवाची िनिमªती करीत
असतो. या किÐपत वाÖतवात कालबĦ वातावरणात पाýे घटना घडवीत असतात. हे
किÐपत वाÖतव ÿÂय± वाÖतवाशी संबंिधत असतेच असे नाही. या कÐपना िवĵातील
घटना मािलकेतून कथानक आकार घेत असते. सुधा जोशé¸या ÌहणÁयानुसार, "अनुभवाथª,
आशयसूý, कथानक, पाý, वातावरण, िनवेदन व भाषा" अशा घटकांनी कथाÂमक
सािहÂयकृतéची समĶी घडत असते.
कथेतील अनुभवाची एकाÂमता, एकिजनसीपणा , िविवधता आिण दुसरे या गुणांशी संलµन
असलेले कथेचे एकसंÖकाåरÂव कथे¸या या दोन Óयव¸छेदक ल±णामुळे कथेचे Öवतंý
वाङ्मयÿकार Ìहणून अिÖतÂव अबािधत असÐयाचे मत इंदुमती शेवडे नŌदवतात. इंदुमती
शेवडे यांना अनुभवाची एकाÂमता, एकिजनसीपणा , एकिविवधता आिण एकसंÖकाåरÂव
महßवाचे वाटते. या ल±णांना कथा जपत असÐयाचे सांगून 'एकाÂम अशा कथाÂम
अनुभवाची अथªपूणª संघटना' अशी Âयांनी कथेची Óया´या केली आहे. भालचंþ नेमाडे माý
“लघुकथा हा कमी लांबीचा िचंचोळा भािषक अवकाश पुरिवणारा एकसुरी आशयसूýातून
Öथळकाळाचे संकुिचत Ìहणून तीĄ संवेदन देणारा ÿकार आहे.” अशी कथेची Óया´या केली
आहे. कमल देसाई कथेचे Öवłप िवशेष सांगताना Ìहणतात, 'कोणताही एखादा वा ङ्मय munotes.in
Page 46
आधुिनक मराठी सािहÂय
46 ÿकार केवळ ÿदीघª असÐयाने Öवभावत:च ®ेķ व ±ुþ नसतो. वाङ्मय ÿकार लविचक
असतात. Âयां¸या सुĮ łपाने शĉìक¤þे असतात पण ती Öवतः कायªłप नसतात. कमल
देसाई यांनी Âयां¸या िववेचनात कथेतील शĉìÖथानांचा उÐलेख करतात आिण “कथेचे
भरीवपण लेखकावर अवलंबून असÐयाचे” सुचवतात. वरील सवª अËयासकां¸या या
िववेचनावłन आपÐयाला कथेचे काही िवशेष सांगता येतील.
२अ.१.३ कथेचे िवशेष १) कथे¸या िवषयाला व Öवłपाला आिण िविशĶ ÿमाणात लांबीला बंधने नसली तरी
ित¸यावर ित¸या आकारामुळेच बंधन पडते.
२) कथे¸या एकक¤þीपणामुळे ित¸या संÖकारात एकता ही अपåरहायªपणे येत असते.
३) कथेची लघुता, संÖकाराची एकता यामुळे ित¸या रचनेत-संघटनेत एकक¤िþÂव,
िमतÓयय, सं±ेप, संपृĉता व नेमकेपणा Öवभावत:च येतात.
४) कथेतील अवकाशाची मयाªदा असÐयामुळे ित¸यातून मांडÐया जाणाöया आशया¸या
ÓयाĮीला व पåरणामाला नैसिगªक मयाªदा येतात.
५) कथेचे नैसिगªक Öवłपच लघु असÐयामुळे Âयातून सामाÆयतः एकच एक संÖकार
घडत असतो. ही कथेची łप वैिशĶ्यांची गोळाबेरीज आहे. यातून ितची वैिशĶ्ये
ढोबळपणे ल±ात येतात.
कथेची ही वैिशĶ्ये पािहÐयानंतर आपण कथा या सािहÂय ÿकाराचा आधुिनक
कालखंडातील ÿवास Åयानात घेऊ.
२अ.१.४ मराठी कथेची वाटचाल (आधुिनक कालखंड) आधुिनक पूवª कालखंडातील कथेचा िवचार आपण इथे थोड³यात आढावा घेऊ.
जेणेकłन आपÐयाला याची ऐितहािसक पाĵªभूमी Åयानात येईल. तसेच आधुिनक
कालखंडात आशय आिण िवषयाÂमक बदललेÐया कथे¸या आधी¸या कालखंडातील
पाऊलखुणा Åयानात येतील.
२अ.१.४.१ करमणूकपूवª कालखंड : (१८०० ते १८९०):
इंúजी राºयाबरोबरच छापÁयाची कला भारतात आली आिण तेÓहापासून मराठी गī
वाđयाला सुŁवात झाली. Âयाचÿमाणे मराठीत कथा वाङ्मयालासुĦा बहर येऊ लागला.
अथाªत आज ºया अथाªने आपण लघुकथा हा शÊद वापरतो Âयापे±ा Âयाकाळात िलिहÐया
गेलेÐया गोĶéचे Öवłप फारच िभÆन होते. खरी मराठी लघुकथा 'करमणुकì' पासून Ìहणजेच
१८९० पासून सुł झाली असे मानले जाते. Âयापूवê जवळजवळ स°र वष¥ ºया गोĶी
िलिहÐया गेÐया Âयांचे Öवłप बहòतांशी भाषांतåरत अनुकरणाÂमक व अĩुतरÌय असेच होते.
इ. स. १८o६ मÅये तंजावर येथील सरफोजीराजे यांनी इसापनीतीचे मराठी भाषांतर कłन
'बालबोध मुĉावली' या नावाने ÿिसĦ केले. हे मराठीत छापले गेलेले पिहले गोĶéचे
पुÖतक. Âयानंतर ®ीरामपूर िमशन येथील ÿेसमÅये डॉ. केरी यांनी वैजनाथ पंिडत munotes.in
Page 47
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
47 यां¸याकडून 'िसंहासनबि°शी', 'िहतोपदेश', 'पंचतंý' या गोĶीłप úंथांची मराठी भाषांतरे
कłन छापली. Âयाच सुमारास मुंबई येथे िश±ा मंडळाची Öथापना झाली होती. ित¸या
úंथÿकाशन मंडळाकडून शालोपयोगी गोĶीłप úंथ ÿिसĦ होऊ लागले. Âया मंडळीत
असलेले सदािशव काशीनाथ छýे यांनी 'बाळिमý भाग १', 'इसापनीती कथा ' व
'वेताळपंचिवशी' हे úंथ िलहóन ÿिसĦ केले. स. का. छýे यां¸या बाळिमýला Âयाकाळी
पुÕकळच लोकिÿयता िमळाली. व Âयामुळे Âया पĦती¸या मुलां¸यासाठी नीितपर व सुबोध
अशा गोĶी िलिहÁयाची एकच लाट उसळली. ÂयाŀĶीने इ. स. १८२८ ते १८४५ हा काळ
शालोपयोगी व नीतीपर गोĶéचा कालखंड असे ÌहणÁयास हरकत नाही. बोधकथा,
नीितकथा, बाळिमý भाग-2, नीितदपªण व बालउपदेशकथा यासारखी अनेक शाळांना
उपयुĉ अशी नीितपर व उपदेशपर पुÖतके या कालखंडात ÿिसĦ झाली. या काळातील
सवªच पुÖतके भाषांतåरत होती. व मुलांना िनÂय उपदेश करणे Ļा एकाच Åयेयाने ÿेåरत
होऊन ती िलिहलेली होती. या काळानंतर पौरािणक आ´यानां¸या 'संि±Į बखरी' चा काळ
आला. 'बकासुराची बखर', 'चंþहाÔय बखर', 'नळराजाची बखर ' यासार´या पौरािणक गोĶी
सारांश łपाने सांगणाöया छोट्या-छोट्या बखरी ÿिसĦ झाÐया. फारसी भाषेतील गोĶéची
भाषांतरेही याच सुमारास होऊ लागली व मराठी कथा अĩुतरÌयतेकडे वळली. 'हाितमताई
चåरý', 'अरबी गोĶी', 'गुल आिण सरोबर', 'पिशªयन नाइट्स' इÂयादी अनेक फारसी गोĶéची
मराठी भाषांतरे ÿिसĦ झाली. यातील सवªच गोĶी अĩुत, रोमहषªक, अितरंिजत घटना
आिण उ°ान शृंगाåरक वणªने यामुळे या पĦती¸या गोĶéनी मराठी कथेला एक वेगळेच वळण
लागले. अशा भाषांतरात कृÕणशाľी िचपळूणकर यांनी ‘अरबी भाषेतील सुरस व
चमÂकाåरक गोĶी ’ हे ‘अरेिबयन नाईट्स’चे केलेले भाषांतर माý मनोहर व मािमªक
भाषांतराचा उÂकृĶ नमुना Ìहणून उठून िदसते. या काळात लघुकथे¸या ŀĶीने इंúजी
वाङ्मयाकडे लेखकांचे फारसे ल± गेलेले िदसत नाही. करमणूक पूवª काळातील कथांचे
Öवłप हे असे जुजबी व सामाÆय Öवłपाचे होते. पूवªकाळात उपदेशपरतेचा आिण उ°र
काळात अĩुतरÌयतेचा पगडा या काळातील लेखकांवर असÐयाचे जाणवते. शालोपयोगी
गोĶी िलिहÁयाकडे उ°राधाªत फारसी व अरबी भाषेतील सुरस आिण चमÂकाåरक गोĶéची
भाषांतरे करÁयाकडेच लेखकांची ŀĶी वळली.
१८०० ते १८८९ या करमणूक पूवª कालखंडातील कथा ही अशी पर ÿकािशत, सामाÆय व
दुबळी होती. ितला Öवतःची शैली नÓहती. Öवतःचा आकार नÓहता व Öवतःचे िवĵ नÓहते.
संÖकृतमधून मराठीतून भाषांतåरत झालेÐया कथांमÅये नीितबोध व कÐपनारÌयता होती.
'पंचतंý', 'िहतोपदेश' यामधील कथांतून पशुप±ी माणसाÿमाणे बोलत व माणसाÿमाणे
Óयवहार करीत; तर 'बृहÂकथा', 'वेताळ पंचिवशी' सार´या úंथातून अĩुतरÌयतेचे वातावरण
िनमाªण केले जात होते. अरबी भाषेतील कथां¸या łपांतरण आिण अनुकरणाने
अĩुतरÌयते¸या जोडीला शृंगाररस आला व ÿेमा¸या भडक वणªनांनी कथा नटू लागली.
आंµल कथांपैकì शालेय पĦती¸या नीितबोध करणाöया कथांचीच भाषांतरे झाली, Âयामुळे
हा सवª कालखंड अĩुततेने व कÐपनारÌयतेने नटलेला आढळतो.
२अ.१.४.२ करमणूक कालखंड : १८९० ते १९२६ (आधुिनक कालखंड):
हåरभाऊ आपटे यांनी १८९० साली 'करमणूक' हे मािसक सुŁ केले. या मािसकातून ते
'Öफुट गोĶी' या पĦतीची कथा िलहó लागले. मराठी वाचकांमÅये ही कथा िवशेष लोकिÿय munotes.in
Page 48
आधुिनक मराठी सािहÂय
48 झाली. १९१० ते १९२६ हा कालखंड ‘मनोरंजन कालखंड’ Ìहणून ओळखला जातो.
लघुकथे¸या िवकासाला या काळात या मािसकाने िवशेष हातभार लावला. मÅयमवगêय
जीवनातील साधेच पण भावोÂकट ÿसंग घेऊन ते मोठ्या कलाÂमकतेने Âयांनी आपÐया
Öफुट गोĶीतून रंगिवले आहेत. लघुकथेचे आजचे तंý ÂयामÅये आढळत नसले तरी एक
िकंवा दोन अंकातून संपणाöया लहान लहान गोĶéना Âयांनी 'Öफुट गोĶी' असे नाव िदले
होते. लघुकथा Ìहणजे ‘लांबीने कमी असणारी कादंबरी’ असाच Âयाकाळात समज होता.
Âयामुळे कमीत कमी ÿसंगा¸या आधारे, कमीत कमी शÊदात सांिगतलेली एकच एक कथा
असे लघु कथेचे Öवłप Âया काळात अवगत नÓहते. 'उपकाराची फेड अपकारानीच', 'काळ
तर मोठा कठीण आला ', 'थोड्या चुकìचा घोर पåरणाम' यासार´या कथा Ìहणजे लघु
कादंबरी समजावयास हवी. या सवª कथांमधून ÿसंगाची गदê आहे, पाýांची गदê आहे,
वणªनाचा पाÐहाळ देखील आहे. तरीही Âया 'Öफुट गोĶी' समजÐया गेÐया. इतके लघु
कथांचे Öवłप या काळात लविचक होते.
हåरभाऊंनी िलिहलेÐया छोट्या 'Öफुट गोĶी' पåरणामकारकते¸या ŀĶीने अिधक यशÖवी
ठरÐया. 'िडÖपेिशया' ही Âयांची कथा Âया ŀĶीने उÐलेखनीय आहे. हरी भाऊंची िवनोदी
ŀĶी 'खासी तोड', 'पिहले भांडण', 'प³कì अĥल घडली ' यासार´या कथांमधून चांगली
ÿकट झालेली िदसते. 'गोदावरीने काय केले' ही कथा मनाला चटका लावून जाते. या सवª
कथांमधून येणारा ÖवभाविनĶ व ÿसंगिनķ िवनोद हåरभाऊं¸या लेखनाचा एक िनराळाच
पैलू दाखिवतो. नीितबोध हादेखील हåरभाऊं¸या लघुकथेचे एक महßवाचे वैिशĶ्य.
कलािवÕकारापे±ा अनेकवेळा Âयांची कथा नीितबोधाकडे वळते. ‘दुगाªताईची ओवाळणी’ या
गोĶीतून Âयांनी केशवपणाचे ÖवÈनमय िचý रेखाटून चीड Óयĉ केली आहे. बाकì¸या इतर
सवª कथांमधून सवªसामाÆय नैितक तßवाचा िवचार Âयांनी मांडला आहे. हरीभाऊंची
भाषाशैली सरळ व ओघवती आहे. अलंकारांनी ती बोजड झाली नाही. पाýां¸या Öवभावाशी
सुसंगत असे संवाद Âयां¸या कथेत आढळतात. हåरभाऊंची कथा साधीसुधी व बाळबोध
वळणाची वाटते. मÅयमवगêय जीवनाचे सूàम िनरी±ण कłन Âयात आढळून येणाöया
अिनĶ चालीरीती व घातक łढी यांचे िचý वाचकांसमोर ठेवून Âयातून उपदेश करणे हे
सहकारी कृÕण यां¸या कथेचे उिĥĶ होते. कुटुंबाला योµय उपदेशपर गोĶी सांगÁयासाठी
Âयांनी कथा िलिहÐया. Âया कथा ‘कुटुंब िश±णमाला’ या नावाने ÿिसĦ झाÐया. 'कजाग
सासू’, 'संसार कì नरकवास', 'ितकडचे ÿोफेसर व युरोिपयन ÿोफेसर यां¸यामधील भेद’,
'अनाथ बािलका®म व Âयाची ÓयवÖथा ', 'िनÕकाम कमªमठ’, 'लोकसेवा समाज', 'पाIJाßय
सुधारणा', 'चहागृहे' इÂयादी अनेक िवषयावर सहकारी कृÕण यांनी कथा िलिहÐया. परंतु
वणªनाचा पाÐहाळ व गोĶé¸या मधून मधून येणारी Óया´याने यामुळेही Âयां¸या कथा
कंटाळवाÁया व नीरस झालेÐया िदसतात. कथानक रसपूणª व उÂकट असतानाही, Âयातील
पाýे भोवताल¸या जीवनातली िनवडली असूनही Âयां¸या कथा कलाŀĶ्या गौण झाÐया
आहेत.
१९१० नंतर मनोरंजन मािसकातून िलिहली जाणारी कथा अनेक अथाªने बदललेली
िदसते. या काळात ľी िवषयक ŀिĶकोन बदलला. तो अिधक Óयापक व िवशाल झाला.
ľी-िश±ण, िľयांची उÆनती यासार´या ÿijांकडे पाहÁयाची ŀĶी अिधक उदारमतवादी
झाली. सुिशि±त ľी पुŁषांची िचýे या काळात लघु कथेतून अिधक येऊ लागली.
करमणुकì¸या काळात माजघरात असलेली ľी हळूहळू िदवाणखाÆयात येऊ लागली व munotes.in
Page 49
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
49 पुŁषां¸या बरोबर वाद-िववाद कł लागली. पूवê¸या लàमी बाई, गंगाबाई जाऊन Âयां¸या
जागा कािलंदी, सुधा यासार´या सुिशि±त िľया घेऊ लागÐया. या काळातील आणखीन
एक महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे िहंदी वाङ्मयातील ÿभातकुमार मुखजê, रवéþनाथ टागोर ,
ÿेमचंद यासार´या कथा लेखकांचा आदशª मराठीतले लेखक आपÐयासमोर ठेवून कथा
लेखनातील बदल हाताळू लागले. Âयामुळे मनोरंजन मािसकातील कथा खöया अथाªने
लघुकथा होऊ लागली. वणªनातील पाÐहाळ आिण ÿसंगांची गदê या गोĶी कमी होऊन
कथे¸या łपात हळूहळू तंýशुĦता येऊ लागली.
या कालखंडात लघुकथा लोकिÿय करÁयाचे सवª ®ेय वी. सी. गुजªर यांनाच īावे लागते.
Âयां¸या लघुकथांची सं´या शेकड्यांनी मोजावी अशी आहे. Âयां¸या लोकिÿयतेचा खरा
उÂकषª १९१० ते १९२६ या कालखंडात झाला. 'मनोरंजन' मािसकातून सतत लेखन
कłन मराठी कथा Âयांनी लोकिÿय केली. ित¸या Öवłपातही पुÕकळ बदल घडवून
आणला. गुजªरां¸या कथांचा बहòसं´य भाग अनुवािदत असÐयाने Âयां¸या अनुवाद
कौशÐयाचा िवचार करावा लागतो. लघु कथेतील मूळचे सŏदयª कायम ठेवून Âयावर
महाराÕůीय साज चढिवणे, वणªना¸या व तपिशला¸या साहाÍयाने ितला योµय Âया
वातावरणाची जोड देणे, Öवभाव िचýणातही Öवतंý मालमसाला भरणे आिण सुंदर संवादाने
ती कथा नटिवणे हे Âयां¸या अनुवाद कौशÐयाचे ÿमुख िवशेष Ìहटले पािहजेत. Âयांची कथा
ÿमु´याने घटनाÿधान अशी आहे. कथानकामÅये वाचकांची उÂकंठा वाढिवÁयासाठी
कोणते ना कोणते तरी रहÖय िनमाªण करावयाचे आिण शेवटी अचानक कलाटणी देऊन
Âयाचा शेवट गोड करायचा, हे Âयां¸या कथेचे Öवłप आहे. अशा रीतीने रहÖयावर व
गुंतागुंतीवर आधारलेÐया कथांमधून पाýांना िततकेसे महßव न िमळाÐयाने Âयां¸या
कथेतील Öवभावदशªन उथळ होते. परंतु ÿसÆन भाषाशैली, सुंदर संवाद व नमª िवनोद
यामुळे Âयां¸या या दोषाकडे बरेचसे दुलª± झाÐयािशवाय राहत नाही. Âयांची लघुकथा
आपÐया ल±ात राहते ती Âयातील गुंतागुंती¸या व रहÖयÿधान घटनांमुळे. चमÂकृतीपूणª
कलाटणी देणाöया Âयां¸या कौशÐयामुळे व Âयातील भाषाशैलीमुळे.
कृ. के. गोखले हेही मनोरंजन काळातील आणखीन एक ÿमुख लेखक. केवळ मनोरंजन
करणे हा ÿधान हेतू लघुकथा िलिहताना Âयांनी डोÑयासमोर ठेवलेला होता. इंúजी कथांचे
बेमालूम łपांतर करÁयाचे Âयांचे कौशÐय वाखाणÁयासारखे होते. ‘खुप केलीत सुनबाई व
इतर गोĶी’ या Âयां¸या कथासंúहात महाराÕůीय समाजाचे िचýण करÁयाचा Âयांनी ÿयÂन
केला आहे. पण Âयावरही पाIJाßय वाङ्मयाची छाप आहेच. रंजकता व सुबोधता हा Âयां¸या
कथांचा ÿमुख गुण असला तरी आटोपशीरपणाचा एकसूýीपणाचा अभाव Âयां¸या गोĶéमÅये
थोड्याफार ÿमाणात िदसून आÐयाखेरीज राहत नाही. ‘बालक’, ‘दोन िदवसांची बायको’,
‘मैनाबाईचा राघू’, ‘मंतरलेले पाणी’, ‘थोडासा म¤दूचा िवकार’ अशा काही कथांतून Âयांचे
लेखन कौशÐय िवशेष ÿकट झाले आहे. कथानकात बरीच गुंतागुंत आणÁया¸या Âयां¸या
आवडीमुळे Öवभावदशªनाकडे माý पूणª दुलª± झालेले िदसते.
हåरभाऊ आपटे यांनी मÅयमवगêय कुटुंबाचे वाÖतव जीवन व Âयां¸यापुढील समÖया यांचे
िचý ÿामािणकपणे आिण िजÓहाÑयाने केÐयामुळे Âयां¸या कथेत पाÐहाळ व उपदेश
असूनही कथा रंजक झाÐया आहेत. ‘नाव नसलेली गोĶ’, ‘ताÆहेला कैदी’, ‘सुमती’,
‘कÐपनेची भरारी’ यासार´या कथांमधून Âयां¸या आकषªक शैलीचे दशªन होते. ‘नुकसान munotes.in
Page 50
आधुिनक मराठी सािहÂय
50 भरपाई’, ‘पराøमाची ती राý ’, ‘खंकदेवाची पýे’, ‘जावई व घर जावई ’ या कथांतून िवनोद
ŀĶीचा ÿÂयय येतो. परंतु एकंदर Âयां¸या कथा घटनांवर आधारलेÐया व कोणÂया ना
कोणÂया तरी नीतीतßवाचा उपदेश करणाö या आहेत. मÅयमवगêय कौटुंिबक जीवनाचे
वाÖतव िचýण Âयां¸या कथेतून आढळते. हा Âयां¸या कथेचा मोठा िवशेष Ìहटला पािहजे.
सरÖवती कुमार यां¸याही लघुकथांचे Öवłप जुÆया वळणाचे आहे. लघुकथेतील कलेची
Âयांना फारशी जाणीव झाली नÓहती. रहÔयावर आधारलेली कथा व तÂकालीन सामािजक
अÆयायावर उठिवलेली झोड यावरच Âयां¸या बöयाच कथा आधाåरत आहेत. वा. ना.
देशपांडे Âयां¸या ‘सुखÖवÈने’ व ‘दीपावली’ या दोÆही कथासंúहातील कथा वाचÐया Ìहणजे
कथानकातील वाद -िववाद व Óया´याने कथे¸या उÂकटÂवाला कशी हािनकारक आहेत
Âयाची कÐपना येते. यां¸या कथांतून अितरंिजतता व Öवाभािवकता यांचे ÿमाण अिधक
आहे. या काळात ľी लेिखकाही लघुकथेचे दालन समृĦ करÁयासाठी पुढे आÐया.
मनोरंजन¸या पूवê ‘सुवािसनी’ या टोपणनावाने सांसाåरक घटनांवर कथा िलिहणारी एक
लेिखका होऊन गेली. ‘वामनसुता’ या टोपण नावाखाली एका लेिखकेने ‘नागपंचमी’,
‘िशÕया’ अशा कथा िलिहÐया. िनयिमतपणे कथालेखन काशीबाई कािनटकर, िगåरजाबाई
केळकर, आनंदीबाई िशक¥ यांनी केले आहे. सांसाåरक जीवनातील ÿसंग घेऊन ते
िजÓहाÑयाने रंगवायचे व Âयात िनतीबोध तßविववेचन यांचे अधूनमधून िम®ण करायचे हा
या ितघé¸या कथालेखनाचा िवशेष आहे.
लघुकथेची लोकिÿयता ल±ात घेऊन सािहÂया¸या इतर ÿांतात संचार करणाöया अनेक
सािहिÂयकांनी लघुकथेमÅये थोडीफार भर घालावयास सुŁवात केली. ®ी. कृ. कोÐहटकर
यांनी ‘गाणारे यंý’, ‘पती हाच ľीचा अलंकार’, ‘संपािदका’, ‘गरीब िवचारे पाडस’ या कथा
िलिहÐया. कÐपनािवलासा¸या आधारे Âयांनी कथालेखन केले. ®ीपाद कृÕण कोÐहटकर
यांचे िचरंजीव प. ®ी. कोÐहटकर यांनीही लघुकथेत थोडीफार भर घातली. कोटीबाजपणा
हा Âयां¸या कथेचा गुण होता. पण काही िठकाणी Âया¸या अितरेकामुळे रसहानी झाली आहे.
न. िचं. केळकर यांनी सािहÂया¸या अनेक ±ेýात Âयांनी संचार केला. Âयाÿमाणेच लघु
कथेचे दालनही Âयांनी समृĦ केले. ‘माझी आगगाडी कशी चुकली’ यासार´या कथेत
खेडेगावातील पाहòणचाराचे वणªन िजतके िवनोदी आहे िततकेच ते वाÖतवही असलेले
िदसते. िश.म.परांजपे यांना आपण िनबंधकार Ìहणून ओळखतो. उपहास, उपरोध यांचा
आ®य घेऊन िāटीशां¸या साăाºयावर आपÐया िनबंधा¸याĬारे Âयांनी हÐला केलेला
आपणास माहीत आहे. ‘आăवृ±’ अथवा ‘एका िगरणीतील कामगाराची गोĶ ’, ‘एका
याýेकłंचा ÿवास’, ‘एक कारखाना ’ अशा काही कथा Âयांनी िलिहÐया. आपÐया
सभोवताल¸या पåरिÖथतीचे सूàम िनरी±ण कłन ÅयेयशूÆय व देशþोही Óयĉéवर व िāिटश
राजवटीवर वøोĉì¸या साहाÍयाने केलेली सडेतोड टीका असे Âयां¸या कथांचे Öवłप
होते. अनेक िठकाणी यासाठी Âयांनी łपकांचा वापर केलेला आहे. Âया काळातील वामन
मÐहार जोशी हे एक महßवाचे नाव. ‘नवपुÕपकरंडका’ िकंवा ‘िवचार िवलास’ मधील Âयां¸या
कथा जुÆया वळणा¸या व पाÐहाळीक Öवłपा¸या आहेत. कथेतून कोणते ना कोणते तरी
तßव काढÁयाचा Âयांचा हÓयास असलेला िदसतो.
िदवाकर कृÕण यांना नाट्यछटाकार Ìहणून मराठी वाचक ओळखतात. मानवी Öवभावातील
िवसंगती, समाजात चाललेला अÆयाय, ढŌगीपणा यांचे दशªन आपÐया नाट्यछटाĬारे ते munotes.in
Page 51
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
51 मोठ्या मािमªकपणे घडिवतात. Âयांनी पाच-सहाच कथा िलिहÐया पण Âयातील उÂकटता ,
कłण रस व ÂयामÅये घडणारे मानवी मनाचे दशªन याŀĶीने Âयां¸या कथा उÐलेखनीय
आहेत. ‘अहो मला वाचता येतंय’, ‘पोराचा नाद झालं’ इÂयादी Âयां¸या कथेतील कłण रस
ŃदयÖपशê आहे. याबरोबरच ह. बा. अýे यांनी ÿेमचंद यां¸या िहंदी कथांचा अनुवाद केला.
गो. रा. माटे यांनी िवनोदबुĦी व रचना चातुयाªचा वापर कłन कथा िलिहली. ना. िव.
कुलकणê यांनी शोकÿधान कथा िलिहÐया. वा. गो. आपटे यांनी मÅयमवगêयां¸या जीवनावर
जुÆया पĦतीने घटनाÿधान कथा िलिहÐया. ®ीकृÕण कोÐहटकर यांनी ‘सुदाÌयाचे पोहे’
मधून केलेले सुदामा, पांडू ताÂया व बंडु नाना या पाýां¸या साĻाने उपहासाचे साधन Âयांनी
चांगले पåरणामकारकतेने वापरले आहे. ‘सुदाÌयाचे पोहे’ मधील सवªच कथा ‘कथालेखन’ या
ÿकारात मोडत नसले तरी Âयातील अनेक ÿकरणे कथे¸या सा¸यात बसतात. ‘सुदाÌयाचे
पोहे’ िलहóन ®ीपाद कृÕण कोÐहटकर यांनी िवनोदाचे, उपहासाचे नवे दालन लेखकांना
उपलÊध कłन िदले. Âयां¸या पावलावर पाऊल टाकून राम गणेश गडकरी यांनी
‘बाळकराम’ िलिहला व ठकì¸या लµनाची तयारी सुł केली. वा. रा. िटपणीस यांनी
‘जावईबापूंची िदवाळी’, ‘®ीयुत आÈपा’ यासार´या िवनोदी कथा िलहóन कथा वाđयात भर
घातली.
एकंदरीत १९१० ते १९२६ या कालखंडात मराठी लघुकथेने ÿगती¸या िदशेने पुÕकळ
वाटचाल केली असे Ìहणावे लागेल. ‘करमणुकì’¸या काळातील छोट्या कादंबरी वजा
असलेÐया कथांना मागे टाकून लघुकथेचे Öवłप हळूहळू ÿाĮ होताना िदसते. कथेतील
पाÐहाळ कमी होऊन Âयाला अिधकािधक रेखीव Öवłप येऊ लागले होते. कथेतील
पाýांची व ÿसंगांची गदê कमी कłन रचनेतील घटनेबरोबर मनाची आंदोलनेही रंगिवÁयाचे
ÿयÂन काही कथालेखक करत होते. Âयाचÿमाणे कथानकाचे ±ेýही अिधकािधक िवÖतृत
होत होते. िवशेषतः लघुकथे¸या भावी वैभवाची पूवª िचÆहे या कालखंडात ÖपĶ िदसावयास
लागली होती. कारण नंतर¸या कालखंडात लघु कथे¸या ±ेýात यश िमळिवणाöया व ित¸या
वैभवात भर टाकणाöया िव. स. खांडेकर, ना. सी. फडके, िच. िव. जोशी, भा. िव. वरेरकर
इÂयादी अनेक ®ेķ लेखकां¸या लेखनाला याच काळात सुŁवात झाली होती. १९२६ नंतर
आधुिनक वळणाची मराठी लघुकथा सुł झाली असे Ìहटले तर Âयाची पूवªतयारी या
कालखंडात झाली.
२अ.१.४.३ यशवंत - िकलōÖकर कालखंड (१९२६ - १९४४):
१९२६ ला ‘रÂनाकर’ मािसक सुł झाले. Âयानंतर दोनच वषा«नी १९२८ साली ÿाधाÆयाने
लघुकथेला वािहलेले 'यशवंत' मािसक सुł झाले. याबरोबरच ‘ºयोÂÖना’, ‘िकलōÖकर’,
‘समी±क’, ‘संजीवनी ňुव’, ‘ÿितभा’ इÂयादी िनयतकािलकांनी मराठी लघुकथेचे दालन
चांगलेच समृĦ केले. १९२६ ते १९४४ या कालखंडाला ‘यशवंत–िकलōÖकर’ कालखंड
असे संबोधले पािहजे. इतकì लघुकथे¸या िवकासाला या दोन मािसकांनी हातभार लावला.
ÿा. ना. सी. फडके व िव. स. खांडेकर हे या काळातील ÿमुख कथाकार. परंतु या काळात
िदवाकर कृÕण यांनी कथालेखनाला सुŁवात केली होती. 'अंगणातील पोपट' ही Âयांची
पिहली कथा मनोरंजन मािसका¸या मे ९९२२¸या अंकात ÿिसĦ झाली. आिण ितने मराठी
रिसकांचे मन आकृĶ कłन घेतले. 'समाधी व इतर गोĶी ' हा Âयांचा कथासंúह १९२७ munotes.in
Page 52
आधुिनक मराठी सािहÂय
52 साली ÿिसĦ झाला. ‘łपगिवªता आिण सहा गोĶी’ हा संúह १९४१ मÅये ‘महाराणी व इतर
कथा’ हा कथासंúह १९५५ मÅये ÿकािशत झाला. या तीन कथासंúहात िमळून िदवाकर
कृÕण यां¸या २१ कथा ÿिसĦ झाÐया आहेत. िदवाकर कृÕण यां¸या लघुकथा सं´येने कमी
असÐया तरी गुणांनी Âया फार मोठ्या आहेत. आ°ापय«त बाĻ घटनेमÅये रमणारी व
कथानकातील रहÖयावर आधारलेली कथा अिधक अंतमुªख होऊन Óयĉì मनातील
भावनांची आंदोलने रंगवू लागली. घटनाÿधान लघुकथेकडून Öवभाव ÿधान लघुकथेकडे
होणारा बदल िदवाकर कृÕण यां¸या कथेतून जाणवतो. Âयां¸या सवªच कथांमधून ÿकट
झालेली भावनांची नाजूक पखरण व कलेची कोमलता मोठी मनो² आहे यात शंका नाही.
२अ.१.४.४ फडके- खांडेकर कालखंड:
ÿा. ना. सी. फडके यांनी १९२६ ¸या आसपास लघुकथा लेखनाला सुŁवात केली. ÿा.
फडके यां¸या ‘गोĶी भाग १ला’ या Âयां¸या पिहÐया संúहापासून ते ‘बावÆनकशी’ या Âयां¸या
िनवडक कथासंúहापय«त Âयांचे जवळ जवळ वीस कथासंúह पािहले तरी तंýशुĦता,
रेखीवता, डौलदारपणा व भाषेची सफाई या गुणां¸या मुळे वेगÑया सŏदयाªने नटलेली
लघुकथा वाचकांपुढे उभी राहते. फडके यां¸या सवªच वाđयात िवशेषतः कादंबरी व
लघुकथा यामÅये Âयांनी तंýावर िवशेष भर िदला आहे. ‘ÿितभा साधन’ आिण ‘लघुकथा :
तंý व मंý’ या úंथात चचाª करताना Âयांनी तंýाचे महßव सांिगतले आहे. ‘तंýाचे यथाथª ²ान
असणे व ते आपÐया कृतीत पूणªपणे उतरिवणे. हा लिलत लेखकाचा एक आवÔयक गुण
आहे. िकंवा 'अनेक ÿसंगांची चतुराईने मांडणी करणे Ìहणजे लिलत कथा होय' असेही
Âयांनी Ìहटले आहे. यावłन Âयांनी तंýशुĦतेची द±ता िकती घेतली असेल हे सहज
आपÐयाला कळÁयासारखे आहे. ‘कथेची सुŁवात आकषªक झाली पािहजे, पण शेवट
पåरणामकारक झाला पािहजे. मÅये गुंतागुंत, िनरगाठ व उकल यांनी वाचकांची िवÖमय,
उÂकंठा सतत जागृत ठेवली पािहजे'. ही मूलभूत तßवे Âयांनी आपÐया लघुकथांमधून
पाळलेली आहेत. ÿेम आिण तेही िववाहपूवª ÿेम हा फडके यां¸या कथांचा Öथायीभाव
असला तरी Âयांनी इतरही िवषयावर अनेक लघुकथा िलिहÐया आहेत. काही कथांमधून
सामािजक समÖया Óयĉ करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. उदा. (‘इंदुताईचा चातुमाªस’,
‘सािवýीचे नवे आ´यान’, ‘गोषा’ ‘जागृतीचे ÖवÈन’, ‘तुŁंगातून सुटका’ इ.) तर ‘माझा देश’,
‘चंþा’ यासार´या कथांमधून राÕůीय भावनांचा आिवÕकार केला आहे. 'िहशेब चुकता',
'आहóती’, ‘काÔमीर कहाणी ’ या कथांमधून तÂकालीन राजकìय आिण सामािजक भाÕय केले
आहे. फडके यां¸या कथेला खरा बहर १९२६ ते ४५ या काळात आला होता. तŁण -
तŁणé¸या मुĉ ÿेम भावाचा लािलÂयाने व मोहकपणाने आिवÕकार कłन Âयां¸यासमोर
ÿणयाची ÖवÈन सृĶी िनमाªण करणारे फडके हे खरे ‘कथाकार फडके’ Ìहणून ओळखले
जातात. Âयामुळे आशयाचा िवचार करताना फडके यां¸या कथा सृĶीतील मयाªदा ÖपĶपणे
जाणवतात. Âयात जीवनाचे सखोल दशªन नाही, अनुभवांची िविवधता नाही, संघषाªची
तीĄता होत नाही िकंवा भावनांची उÂकटता सुĦा नाही.
याच कालखंडात ÿिसĦ लेखक िव. स. खांडेकर हे सुĦा कथा लेखन करत होते. 'घर
कोणाचे' ही Âयांची पिहली कथा ÿिसĦ झाली. १९२५ पासून ते िनयिमतपणे कथालेखन
कł लागले. १९५२ पय«त Âयांचे कथालेखन अखंडपणे चालू होते. 'नवमिÐलका' हा Âयांचा
पिहला कथासंúह १९२९ साली ÿिसĦ झाला. या कथासंúहापासून ते १९५२ साली munotes.in
Page 53
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
53 ÿिसĦ झालेÐया 'ÿीतीचा शोध' या कथासंúहापय«त Âयां¸या कथासंúहाची सं´या २५ ¸या
वर झाली असेल. कथांची आिण कथासंúहाची सं´या पािहली तर खांडेकरां¸या इतकì
लोकिÿयता मराठी लघुकथे¸या ±ेýात आजवर कुणाला िमळाली नसेल. ÂयाŀĶीने या
कालखंडातील लघुकथा सृĶीचे एक महßवाचे िशÐपकार Ìहणूनच खांडेकरांकडे पहावे
लागते. यां¸या लघुकथा लेखनाचे तीन कालखंड पडतात. १९२५ ते १९३० पय«तचा
कालखंड Âयां¸या लघुकथां¸या ŀĶीने उमेदवारीचा कालखंड Ìहणावा लागेल. या पाच
वषाªत लोकिÿय झालेÐया 'आंधÑयाची भाऊबीज', 'भावाचा भाव', 'जांभळीची शाळा
तपासणी', 'िशÕयाची िशकवण ' इÂयादी Âयां¸या कथा पािहÐया Ìहणजे गुजªरां¸या कथेचे जुने
वळण व िदवाकर कृÕण यांचे नवे वळण यां¸यामÅये Âयां¸या कथा असलेÐया िदसून येतात.
कोÐहटकर आिण गडकरी यां¸या वाङ्मयाचा खूप मोठा ÿभाव असÐयाचे जाणवते. या
कालखंडातील कथेत पाÐहाळ आिण अĩुतरÌयता तर आहेच पण अितरंिजत िचý
रंगवÁयाची हौस व आÂयंितक भावनािववशता हे दोष Âयां¸या कथेत आढळतात.
'जांभळीची शाळातपासणी' ही एकच या काळाती ल उÐलेखनीय कथा Ìहणता येईल.
ÂयामÅये पाÐहाळ असला तरी Âयातील ÿसÆन िवनोदी शैलीमुळे ती कथा चांगली वाटते.
पण तरीही कथानकाला ही एकसूýीपणाचा घाट लाभला आहे. १९३०नंतर¸या काळात
माý लघुकथा लेखनाचे Öवłप बरेच बदलले. या काळातील Âयां¸या कथा तंýशुĦता,
अनुभवांची िविवधता आिण िजÓहाळा या गोĶéनी पुरेपूर नटÐया आहेत. Âयां¸याच
ÌहणÁयाÿमाणे कोÐहटकर - गडकöयां¸या कÐपनारÌयतेची व कोटीबाजपणाची मनावर
असलेली मोिहनी ओसरÐयामुळे असो अथवा Öवतः लेखकच आपÐया पूवê¸या िनिमªतीचा
कठोर टीकाकार झाÐयामुळे असो Âयां¸या १९३० ते १९४० मधÐया कथांमÅये पूवêचे
अनेक दोष øमाøमाने सौÌय झालेले िदसतात. िवषयांचे वैिचÞय, तंýाची िविवधता
लघुकथेला आवÔयक असलेÐया अÆय गोĶी या काळातÐया Âयां¸या कथेत अिधक
ÿमाणात आढळतात. परंतु खांडेकर यां¸या कथा िवशेष लोकिÿय झाÐया Âया Âयातील तंý
कौशÐयामुळे नÓहे तर कथांमÅये आढळणाöया सामािजक जािणवेने आिण Âयातील जीवन
दशªनाने. गåरबा¸या व ®ीमंता¸या जगामधील भेद, संसारातील व जीवनातील मोहाचे ÿसंग,
Âया¸या पाठीमागे धावणाöया Óयĉì, ľी जीवनिवषयक िनरिनराळे ÿij इÂयादी Âयां¸या
कथांतून आलेले िनरिनराळे िवषय पािहले तर Âयां¸या कथा नुसते मनोरंजन करत नाहीत
तर Âया िवचार करावयास लावतात. आिथªक िवषमता हा Âयां¸या पुÕकळच लघुकथांचा
िवषय झाला आहे. 'फुले आिण दगड', 'नवा ÿाĮ काळ ', 'दरी आिण डŌगर ', 'समाधीवरील
फुले’ अशा अनेक कथांमधून Âयांनी मानवी जीवनातील िविवध ÿij कलाÂमकतेने मांडले
आहेत.
१९४१ नंतर चार-पाच वषª खांडेकरांचे कथालेखन थांबले होते. कारण महायुĦा¸या
काळात मानवतेची िचरफाड होत होती. मूÐये पायाखाली तुडिवली जात होती Ìहणून
Âयांची कथा मुकì झाली. १९४६ साली 'तीन जगे' ही कथा िलहóन Âयांनी आपले मौन
सोडले. Âयानंतर 'सांजवात', 'हÖताचा पाऊस ' व 'ÿीतीचा शोध' हे तीन नवे कथासंúह
वाचकां¸या समोर ठेवले. यातील कथांचे िवषय बदलले आहेत माý कथांचे Öवłप काही
बदलले नाही. खांडेकरां¸या लघुकथांचा सामािजकता हा आÂमा असला तरी Âयांची लेखणी
िवनोदात अनेकदा रंगते. शुĦ व सािßवक िवनोदापासून, उपहास, उपरोधापय«त िवनोदाचे
अनेक नमुने Âयां¸या कथेमÅये पहावयास िमळतात. 'कडी भात', 'सुपारीचे खांड', 'िमस munotes.in
Page 54
आधुिनक मराठी सािहÂय
54 कांचन', 'हवालदाराचा सÂयाúह ', 'कवी', 'िशंपी व राजकारण', 'कŁण कथा' यासार´या
अनेक कथांमधून ÿसंगिनķ व Öवभाविनķ िवनोद Óयĉ झाला आहे. शािÊदक िवनोद तर
Âयां¸या अनेक कथांतून िदसेल. खांडेकरांनी आणखी एक वैिशĶ्यपूणª भर मराठी कथे¸या
दालनात घातली. ितचाही या िठकाणी उÐलेख करावयास हवा. आज¸या काळाला अनुłप
अशा रीतीने łपककथा िलिहÐया. खांडेकरांची काÓयाÂम वृ°ी, सूचकता व कÐपनािवलास
यांचा ÿÂयय आपÐयाला Âयां¸या łपक कथांतून येतो. 'किलका' व 'मृगजळातील कÑया' हे
Âयांचे कथासंúह ÿिसĦ आहेतच. पण अनेक कथासंúहातूनसुĦा Âयां¸या łपक कथा
िवखुरलेÐया आहेत. łपककथे¸या माÅयमातून खांडेकरांनी जीवन दशªन घडिवले आहे.
फडके आिण खांडेकर यां¸या बरोबरीने लघु कथे¸या दालनात वैिशĶ्यपूणª भर घालणारे
अनेक कथाकार िदसून येतात. य. गो. जोशी, िव. िव. बोकìल, अनंत काणेकर, लàमणराव
सरदेसाई, भा. िव. वरेरकर, कुमार रघुवीर, द. र. कवठेकर इÂयादी िकतीतरी नामवंत
सािहिÂयकांची नावे पुढे येतात. या सवा«नीच आपापÐया परीने लघुकथेचे दालन समृĦ
करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. य. गो. जोशी यांनी मÅयमवगêय जीवनातील अनेक कौटुंिबक
भावभावनांचे िचýण अितशय िजÓहाÑयाने केले. आईचे व मुलाचे ÿेम, भावा बिहणीचे ÿेम,
िदर भावजयचे ÿेम अशा अनेकिवध कौटुंिबक भावनांचा ÿÂयय Âयांनी वाचकांना आणून
िदला. िव. िव. बोकìल यांनी 'यशवंत' मािसकातून आपले लेखन सुł केले. 'कटू सÂय' ही
Âयांची पिहली दीघªकथा. बोकìलांनी १७ ते १८ कथासंúहातून दोनशे¸या वर कथा
िलिहÐया. कौटुंिबक भावभावना, संसार िचýे हाच Âयां¸याही कथेचा िवषय रािहला आहे.
याच कौटुंिबक जीवनाची भावमय िचýे रेखाटÁयाचा ÿयÂन कवठेकर यांनीही केला.
मÅयमवगêय कौटुंिबक जीवनाचे िचýण द. र. कवठेकर यां¸या लघुकथेत आढळते.
१९२५¸या सुमारास कथालेखन करणारे ÿा. अनंत काणेकर एक महßवाचे कथालेखक.
'जागÂया छाया', 'मोरिपसे', 'िदÓयावरती अंधेर' व 'काळी मेहòणी' हे Âयांचे चार कथासंúह
ÿिसĦ आहेत. सुŁवाती¸या Âयां¸या कथेमÅये भाषा िवलास व कÐपनािवलास अिधक
आढळतो. अĩुतरÌयता, योगायोग, भाषेची आतषबाजी आिण पाÐहाळ इ. लेखना¸या
नवखेपणाची सा± देणाöया सवª गोĶी Âयां¸या सुŁवाती¸या कथेमÅये िदसून येतात. १९३२
ते १९३८ हा काळ माý अनंत काणेकर यां¸या कथे¸या ŀĶीने िवकासाचा काळ Ìहणता
येईल. कथा रचनेतील िवÖकळीतपणा जाऊन Âयां¸या कथेत पुÕकळ बदल झाले. मयाªिदत
अनुभव िवĵातून बाहेर पडून Óयापक नजरेने जगाकडे पाहÁया¸या ŀĶीने Âयांची कथा
अिधक िवकिसत झाली.
अĩुतरÌय कथा आिण वातावरण िनिमªती या दोन वैिशĶ्यांचा सुरेख वापर कłन र. वा.
िदघे आिण ग. ल. ठोकळ यांनी कथा सािहÂयात मोठी भर घातली. 'घरकुल' पासून 'लàमी
पूजन' पय«त र. वा. िदघे यांचे कथासंúह चाळले तर कÐपनारÌयतेचे Âयांना िकती आकषªण
होते याची सहज कÐपना येते. िदघे यां¸याÿमाणेच ग. ल. ठोकळ यांनाही अĩुतरÌयतेची
ओढ होती. Âयामुळे úामीण जीवनावर Âयां¸या कथा आधारलेÐया असÐया तरी
खेडेगावातील समÖया, Âयांचे दैÆय, अ²ान इÂयादी गोĶéऐवजी िच°थरारक गोĶी आपÐया
कथेतून मांडाय¸या हाच उĥेश Âयांनी कथालेखन करताना ठेवला होता. आपÐया कथांना
Âयांनी úामीण जीवनाची पाĵªभूमी घेतली आहे. 'कडू साखर' मधील कोÐहाट्या¸या खेळाचे
वणªन, 'दौलतजादा' मधील बकुळी¸या तमाशाचे वणªन, 'गोफणगुंड्यां' मधील गोफणी¸या
लढाईचे वणªन अितशय िचýमयåरÂया रेखाटतात. Âयाचÿमाणे साखरी, बकुळा, तुळशी munotes.in
Page 55
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
55 इÂयादी खेडेगावातील Óयिĉिचýे ही रेखीव आिण ढंगदारपणाने मांडली आहेत. पण Âया
कथेमधील घटना माý अितरंिजत भडक व अवाÖतव रंगिवÐयामुळे úामीण जीवनाचे यथाथª
दशªन Âयातून होत नाही. ही Âयां¸या कथेची मयाªदा Ìहणावी लागेल.
डॉ. वटê यांनी घटनांची गुंतागुंत, अितरंिजत पेचÿसंग, तह¥वाईक Óयĉì या वैिशĶ्यांचा वापर
कłन िवनोदी कथालेखन केले. Âयां¸या कथेतील जीवन दशªन उथळ वाटते. िवनोद हाच
वटê यां¸या ÿितभेचा अंगभूत गुण आहे. कथानकाची आकषªक मांडणी, खेळकर भाषा,
मािमªक संवाद व कथे¸या शेवटी येणारी कलाटणी हे Âयां¸या कथांचे िवशेष Ìहणावयास
हरकत नाही. ®ी मामा वरेरकर, कुमार रघुिवर, माधवराव बागल , गांगल, िव. द. घाटे या
लेखकांनी देखील मराठी कथेचे दालन समृĦ केले. डॉ. कमलाबाई देशपांडे यां¸या 'हसरा
िनमाªÐय आिण िचमÁया' या शÊदिचýां¸या संúहाचा मुĥाम उÐलेख केला पािहजे. या
संúहातील सवª Óयĉì Âयां¸या पåरिचत आहेत. Âयामुळे Âयांचे िचýण Âयांनी अितशय
िजÓहाÑयाने केले आहे. लाडू, आÂयाबाई, भीमकाका, बाया वृĦ िľयांची शÊदिचýे आिण
उ°राधाªतील मैनाराणी, बावळी' व रातराणी ही िचमÁयांची शÊदिचýे अितशय सरस ठरली
आहेत. ľीसुलभ कोमलता व हळुवारपणा यामुळे देखील ही शÊदिचýे िवशेष आकषªक
वाटतात. यािशवाय गोपीनाथ तळवलकर यांनी 'गृहरÂने' यात काढलेली लहान मुलांची
शÊदिचýेही बहारदार आहेत.
या काळात ÿामु´याने लàमणराव सरदेसाई यांनी 'कÐपवृ±ा¸या छायेत' या
कथासंúहापासून कथालेखनात भर घातली. िनसगाª¸या सŏदयाªला रसरसीत भावनांची
जोड Âयांनी िदली आहे. गोमंतकातील सृĶी सŏदयाªबरोबरच तेथील संÖकृतीचे, जीवनाचे व
तेथील Óयĉéचे Âयांनी घडवलेले दशªन आजही अिभनव वाटते. ³विचतच ÿणया¸या उĥाम
भावना रंगिवताना Âयांचा तोल सुटतो पण केवळ ÖवÈनरंजनात आिण कÐपनेत वाचकांना
गुंतवून ठेवतात असे माý Ìहणता येणार नाही. गोमंतकìय जीवनातील दैÆय-दाåरþय,
देवदासी सार´या अिनĶ चाली , Âयातील अ²ान यावरही Âयांनी िवदारक ÿकाश पाडला
आहे. 'लµनाचा Åयास ', 'तुटलेली तारका', 'शाळामाÖतर' यासार´या कथेतील काŁÁय
अंत:करणाची पकड घेतÐयावाचून राहत नाही. ľी-पुŁष यां¸या जीवनातील मोहाचे व
कसोटीचे ÿसंग रंगिवताना ते पाýां¸या अंतरंगाशी एकłप होतात व Âयां¸या भावनांची
आंदोलने पåरणामकारक रीतीने रेखाटतात. िव. स. सुखटणकर यांनी देखील 'सĻाþी¸या
पायÃयाशी' या आठ कथां¸या संúहातून िनसगाªचे सुंदर वणªन व गोमंतकìय जीवनाचे अगदी
मनो² दशªन ते घडवतात. ÿादेिशक कथां¸या दालनात Âयांनी मोलाची भर घातली.
राजकìय व आिथªक समÖयेला तŌड देणाöया जनतेची भीषण वÖतुिÖथती 'ताăपट व वरंडा'
या कथेतून ÿकट झाली आहे. तर िहंदू-मुसलमानां¸या ऐ³याचा ÿij ‘महापूराची िशकवण'
या कथेत आढळते. 'जाईजुई' या कथेत देवदासéचे ÿij मांडले आहेत.
या काळात िवनोदी लेखना¸या बाबतीत िचं. िव. जोशी आिण ÿ. के. अýे ही नावे आपÐया
समोर येतात. 'िचमणराव', 'गुंड्याभाऊ', 'खानावळवाÐया आजीबाई ' या Âयां¸या मानस
पुýांनी वाचकां¸या मनाची पकड घेतली. एकìकडे गुदगुÐया करीत दुसरीकडे िवसंगतीची
जाणीव वाचकांना कłन देत मानवी जीवनातील अनेक नÓया-जुÆया िवसंवादी गोĶéवर
ÿकाश टाकÁयासाठी हसत -खेळत Âयांना बोचणार नाही अशा रीतीने वाचकांना अंतमुªख
करÁयाचे काम िचं. िव. जोशी यांनी केले. बुĦीचापÐय, कोटीबाजपणा, अितशयोĉì आिण munotes.in
Page 56
आधुिनक मराठी सािहÂय
56 कÐपनेची तरलता या गोĶी सोडून वाÖतवता हेच िचं. िव. जोशी यां¸या िवनोदाचे अिधķान
आहे. मानवी जीवनाचे आिण Öवभावाचे Âयांचे िनरी±ण अितशय सूàम आहे. Âयामुळे
सवªसामाÆय माणसां¸या दैनंिदन जीवनात आढळणाöया िवसंगतीवरच ते आपÐया िवनोदाची
उभारणी करतात. 'वर संशोधन', 'अखेर लµन जमले', 'घरगुती नोकरांचा ÿij',
'ÖपĶवĉेपणाचे ÿयोग', 'गुंड्याभाऊचा आजार' यासार´या िकतीतरी कथेतून या गोĶी
िदसून येतात. ÿसंगिनķ व ÖवभाविनĶ िवनोदाचे िविवध नमुने Âयां¸या िवनोदी कथेत सवªý
िवखुरलेले आहेत. िवनोदी कथालेखना¸या बाबतीत ÿ. के. अýे हे नाव देखील मराठी कथा
सािहÂयात िवशेष गाजले आहे. कथा लेखनाबरोबरच नाटक, किवता आिण बोलपट या
±ेýातील Âयांची कामिगरी सवªपåरिचत आहे. Âयां¸या लेखात आिण भाषणात िवनोदाची
भरपूर पेरणी असायची. पण खास िवनोदी कथाही Âयांनी िलिहÐया. लघु कथे¸या तंýात
कदािचत Âया बसणार नाहीत. परंतु Âयातील कÐपनािवलास, कोटीबाजपणा व बुĦी¸या
बाबतीत आपणास गडकरé¸या ÿितभेची आठवण कłन देतात. 'जांबुवंत दंतमंजन' ही
Âयांची कथा Âया ŀĶीने अËयास करÁयासारखी आहे. 'बारा आÁयाला घोडे', 'माझा
Óयापार', 'यासार´या कथा देखील िवनोदी घटनांवर आधारलेÐया आहेत. Âयातील
'गुßयातील नारद' ही Âयांची कथा Âयातील चमÂकृतीमुळे, ÿसंगिनķ िवनोदामुळे आिण
शेवट¸या कलाटणीमुळे ल±ात राहÁयासारखी आहे.
िच. िव. जोशी यां¸या बरोबरीने ना. धो. ताÌहणकर यांनी देखील िवनोदी कथालेखनामÅये
मोलाची भर टाकली. दाजी हे पाý Âयांनी िवनोदिनिमªतीसाठी िनमाªण केले. मा.दी. पटवधªन
व शामराव ओक यां¸याही िवनोदी कथांचा उÐलेख करावा लागतो. Âयां¸या कथेतील व
लेखातील िवनोद अितशयोĉìवर व घटनां¸या गुंतागुंतीवर अवलंबून असला तरी काही
िठकाणी Âयां¸या सूàम अवलोकनाचा ÿÂयय येतो. याबरोबरच गो. ल. आपटे, वा. िव.
जोशी, हरी िवनायक वाडेकर, द°ू बांदेकर यांचाही िवनोदी कथालेखना¸या संदभाªत
उÐलेख करावा लागतो. परंतु ÿासंिगक िवनोदी लेखनापलीकडे Âयांची िवनोदी कथा जात
नाही हेही ल±ात ¶यावे लागेल.
ÿथा, परंपरा, Łढी आिण पुŁषÿधान ÓयवÖथे¸या काýीत सापडलेÐया िąयांची परवड
अधोरेिखत करÁयाचे काम 'कÑयांचे िनĵास' या कथासंúहातून िवभावरी िशŁरकर यांनी
केली. हा कथासंúह या काळात फारच गाजला. ľीजीवनातील वैवािहक समÖया, ľी-
पुŁषां¸या वाढÂया पåरचयामुळे ľी जीवनात िनमाªण झालेले ÿij यांचे िचýण अितशय
पåरणामकारक रीतीने या कथांमधून िवभावरी िशłरकर यांनी केले आहे. ľीमनाचे अÂयंत
सूàम व सखोल मनोिवĴेषणही इत³या पåरणामकारक रीतीने इतरý ³विचतच पाहायला
िमळेल. सूàम मनोिवĴेषण व ľी जीवनातील वेगवेगÑया समÖयांचे दशªन आपÐयाला
कमलाबाई िटळक यां¸या कथांतून होते. बाĻ घटनांपे±ा तरल भावनानाच महßव देऊन
Âयांनी कथा िलिहÐया आहेत. Âयामुळे Âयां¸या कथा मनावर अिधक पåरणाम करतात.
याबरोबरच शांताबाई नािशककर, कुमुिदनी रांगणेकर, आनंदीबाई िकलōÖकर, मालतीबाई
दांडेकर या सवª ľी कथाकारांनी िľयां¸या िविवध समÖयांचा आिण ľी मनाचा वेध
घेÁयाचा ÿयÂन केला आहे. सं´येने फार थोड्या कथा िलहóन देखील कुसुमावती देशपांडे
यांनी आपÐया वैिशĶ्यपूणª शैलीने व Óयापक सहानुभूतीने कथालेखनात आपले Öवतंý
Öथान िनिIJत कłन ठेवले 'दीपकळी', 'दीपदान', 'मोळी' या तीन कथासंúहात िमळून
Âयांनी ३५ कथा िलिहÐया. Âयांनी कथे¸या पारंपåरक सा¸याकडे पूणª दुलª± कłन Öवतःचे munotes.in
Page 57
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
57 वेगळे असे Öथान Âयांनी िनमाªण केले. या कथांमधून Âयां¸या िचंतनशील वृ°ीचा ÿÂयय
येतो. सŏदयाªसĉ कलाÂमक वृ°ीची जोड देखील Âयांनी कथेला िदली आहे. Âयां¸या
कथेमÅये घडणारे जीवन दशªन िविवध पातळीवरील आहे. पांढरपेशा वगाªतील िचमणी आहे.
®मजीवी वगाªचा भैया आहे. शेतकöयाची मुलगी दमडी आहे. गावात राहणारा दादाजी
चांभार आहे. अशा गावा-घरातील सवª Öतरातील लोकां¸या जीवनाचे दशªन Âयांनी कथेतून
घडिवले आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij- आधुिनक कालखंडातील आपण वाचलेÐया कोणÂयाही कथा संúहाचे िवशेष नŌदवा.
२अ.१.५ सारांश आधुिनक मराठी कथा लेखना¸या अनुषंगाने Öथूल Öवłपाचा ऐितहािसक आढावा या
घटकात घेतला आहे. कथा सांगÁयाची आिण ऐकÁयाची गोĶ ÿाचीन काळापासून
माणसा¸या मनात Łजली. महाभारत आिण रामायणातील अनेक ÿसंग आपण सवा«नी
लहानपणी कथा Ìहणून ऐकत आलो. Âयानंतर लीळाचåरý, ŀĶांतपाठ या महानुभािवयां¸या
सािहÂयात अनेक कथा आढळतात. Âयातून मानवी मनाचे दशªन घडिवले आहे. संतां¸या
अनेक गोĶी चमÂकाåरकपणे रंगवून अनेक दंतकथा आजही सांिगतÐया जातात. Âयाही
आपÐयाला माहीत आहेत. पुढे िशवकाळात व पेशवेकाळात बखरी¸या माÅयमातून अनेक
राजा महाराजां¸या पराøमाचे वणªन आपÐयासमोर आले आहे. इंúजी राजवटीत मुþण
कला िवकिसत झाली तेÓहापासून मराठी कथा वाđयाला बहार येऊ लागला.
१८९० पासून १९६० पय«त मराठी लघुकथेने जी वाटचाल केली Âयाचा एक Öथूल
आढावा आतापय«त घेतला. तो घेताना ÿÂयेक कालखंडातील लघु कथेची वैिशĶ्ये व
Âयातील ÿवृ°ी आपण पािहÐया. करमणूक काळात अगदी घटनाÿधान व पाÐहाळीक
असणारी कथा मनोरंजन कालखंडात काहीशी रेखीव झाली. कलाÂमक सŏदयª ित¸यात
थोड्याफार ÿमाणात येऊ लागले. कथेतील पाýे बोलकì होऊ लागली. िनवेदनातील तंý
बदलले. पण ित¸यात अīाप रेखीवपणा नÓहता. आकृती सŏदयª नÓहते. बाĻ
घटनांभोवतीच ती िफरत होती. ‘यशवंत’, ‘िकलōÖकर’ कालखंडात कथे¸या तंýा¸या
बाबतीत अमूलाú बदल झाला. यशवंत - िकलōÖकर कालखंडात ते आकृती सŏदयª ित¸यात
आले. ितचे असे Öवतंý तंý ितने बनवले. केवळ बाĻ घटनांवर िवसंबून न राहता पाýां¸या
अंतःकरणाचा ती कानोसा घेऊ लागली. व Âयां¸या भावनांची आंदोलने ती पåरणामकारक munotes.in
Page 58
आधुिनक मराठी सािहÂय
58 पĦतीने रंगवू लागली. िनवेदन शैलीत िविवधता आली. भाषाशैलीत अिधक लािलÂय आिण
खेळकरपणा आला. अिभÓयĉìÿमाणेच आशयाचा िवÖतार देखील कथेमÅये वाढीस
लागला. १९४० पय«त केवळ मÅयमवगêयां¸या भोवती घोटाळणारी कथा १९४० नंतर
उपेि±त, वंिचत, दिलतांची दुःखं जाणून घेऊ लागली. कथा अिधक सकस होताना Öथळ
काळा¸या सीमा ओलांडून ÿादेिशक सŏदयªसुĦा ित¸यामÅये येत गेले. Âयामुळे ितने आपला
िवÖतार खूप वाढिवला. लघुकथेला भरघोसपणा आला. िवषया¸या क±ा Óयापक झाÐया.
आशयाची खोली वाढली. पाýांची मानिसक आंदोलने िटपÁयात कथाकार यशÖवी झाले.
ÖवातंÞयो°र काळात कथा अनुकरणातून न िलिहता अनुभूतीतून आिण आÂमÿÂययातून
िलिहली जाऊ लागली. Âयामुळे कथानकामÅये कृिýमता न राहता Âयात नैसिगªकपणा येत
गेला. अशा रीतीने आधुिनक कालखंडातील कथेचा ÿवास आपण या घटकात पािहलेला
आहे.
२अ.१.६ संदभªúंथ सूची १) अदवंत, म. ना. : १९९३, ‘मराठी लघुकथेचा इितहास’, पुणे, नीहारा ÿकाशन.
२) कुलकणê, अिनŁĦ (संपा.) : २०००, ÿदि±णा खंड १, पुणे, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन.
३) कुलकणê, अिनŁĦ ( संपा. ) : २००२, ÿदि±णा खंड २, पुणे, कॉिÆटनेÆटल
ÿकाशन.
४) फडके, ना. सी. : १९५२, ‘लघुकथा : तंý आिण मंý’ , पुणे, िÓहनस ÿकाशन.
५) वरखेडे, मंगला : २००५, ‘िľयांचे कथालेखन: नवी ŀĶी, नवी शैली, औरंगाबाद,
साकेत ÿकाशन.
६) हातकणंगलेकर, म. द.: १९८६, ‘मराठी कथा: łप आिण पåरसर’, पुणे, सुवणª
ÿकाशन.
७) शेवडे, इंदुमती : १९७३, ‘मराठी कथा: उģम आिण िवकास’, मुंबई, सोमैÍया
पिÊलकेशन.
२अ.१.७ अिधक वाचनासाठी १) ना. सी. फडके : ‘अटकेपार’, ‘अÐला हो अकबर’, ‘कलंदर’, ‘कुलाÊयाची दांडी’,
‘भोवरा’
२) िव. स. खांडेकर : ‘समाधीवरली फुले’, ‘पाकÑया’, ‘किलका’, ‘सुवणªकण’
३) िव. स. सुखटणकर : ‘सĻाþी¸या पायÃयाशी’
४) ®ी. म. माटे : ‘उपेि±तांचे अंतरंग’, ‘माणुसकìचा गिहवर’
munotes.in
Page 59
आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
59 २अ.१.८ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij:
१. ‘करमणूक’पूवª कालखंडातील मराठी कथेची वाटचाल िवशद करा .
२. ‘यशवंत’, ‘िकलōÖकर’ कालखंडातील मराठी कथा सािहÂयाचा आढावा ¶या.
३. '१९१० नंतर मनोरंजन मािसकातून िलिहली जाणारी कथा अनेकाथा«नी बदलली' या
िवधानाचा परामशª ¶या.
ब) टीपा िलहा .
१. हåरभाऊ आपटे यांचे कथा लेखन.
२. ना. सी. फडके यांचे लघुकथालेखन.
३. िव. स. खांडेकरांची łपककथा.
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. 'इसापिनतीकथा ' व 'वेताळपंचिवशी' हे úंथ कोणी िलिहले?
२. १९१० ते १९२६ या कालखंडातील कथा कोणÂया मािसकातून ÿिसĦ होत होÂया?
३. 'करमणूक' या मािसकातून Öफुट गोĶी कोणी िलिहÐया?
४. िव. स. खांडेकर यां¸या पिहÐया कथेचे नाव काय?
५. 'िचमणराव' आिण 'गुंड्याभाऊ' ही िवनोदी पाýे घेऊन कोणी कथालेखन केले?
*****
munotes.in
Page 60
60 २अ.२
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा : ऐितहािसक आढावा
घटक रचना
२अ.२.१ १९४५ नंतरची नवकथा
२अ.२.२ १९६० नंतर¸या कथेचे Öवłप
२अ.२.२.१ úामीण कथा
२अ.२.२.२ दिलत कथा
२अ.२.२.३ िľयांची कथा
२अ.२.२.४ िव²ान कथा
२अ.२.२.५ नागर कथा
२अ.२.३ सारांश
२अ.२.४ संदभªúंथ सूची
२अ.२.५ नमुना ÿij
२अ.२.१ १९४५ नंतरची नवकथा १९४५ नंतर¸या काळात 'सÂयकथा', 'अिभŁची', 'सािहÂय' यासार´या मािसकांमधून कथा
ÿिसĦ होऊ लागÐया. या काळातील कथेला “नवकथा” असे संबोधले गेले; कारण
नवकथेने कथा या सािहÂयÿकाराची संकÐपना अिधक खुली व लविचक केली. या
कालखंडातील कथेची काही ठळक वैिशĶे सांगता येतील.
१. कथेची कथानकÿधानता, घटनाÿधानता ितने बाजूला ठेवली. घटनेपे±ा आशया¸या
आिण मानवी जीवना¸या जवळ जाऊ लागली .
२. िनवेदनाचे अनेक ÿयोग ितने केले.
३. िविशĶ जीवनाचे ÿगÐभ आिण वाÖतवदशê िचýण व मना¸या असं² पातळीवरील गूढ
Óयापारांचे दशªन नवकथांकारांनी आपÐया कथेतून घडिवले.
४. कथे¸या ±ेýात आतापय«त दुलªि±त रािहलेÐया िवषयांना नवकथा रेखाटू लागली.
५. दुसöया महायुĦानंतरचे मानवी जगणे, Âयाची आगितकता , दुःख, वेदना याबरोबर
Âया¸यािठकाणी असणारे वासना-िवकार इÂयादéचे िचýण नवकथेतून येऊ लागले.
किवते¸या ÿांतामÅये बा.सी. मढ¥करांनी किवतेला ‘नवता’ ÿाĮ कŁन िदली . कथे¸या
बाबतीत गंगाधर गाडगीळ, अरिवंद गोखले, पु.भा.भावे आिण Óयंकटेश माडगूळकर हे चार
कथाकार नवकथेचे ÿवतªक ठरतात. Âयां¸या लेखनवैिशĶ्यांनी कथेमÅये अंतबाªĻ पåरवतªन
घडवून आणले. munotes.in
Page 61
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
61 नवकथे¸या बाबतीत गंगाधर गाडगीळ यांना कथेचे जनकÂव िदले जाते. गंगाधर गाडगीळ
यांनी आपÐया कथांमधून िविवध िवषयांना हाताळले. Âयां¸या कथेतून येणारी जाणीव ही
नवी आहे. Âयांनी आपÐया कथेतून िľयां¸या शारीåरक-मानिसक, भौितक पातÑयावरील
शोषण, Âयांची कुचंबणा, वेदना, दुःख आपÐया कथेमÅये िचिýत करतात. उदा. Âयांची ‘कडू
आिण गोड’, ‘भागलेला चंþ’, ‘तलावातले चांदणे’ यासार´या कथांमधून पुŁषÿधान संÖकृती
आिण कुटुंबात ľीची होणारी घुसमट येते. तसेच मÅयमवगêय माणूस Âयां¸या गरजा,
िवचार, भाव-भावना इ. Âयां¸या ‘िकडलेली माणसे’ यासार´या कथेमधून येते. Âयाचबरोबर
मानवी मना¸या जाणीव -नेिणवे¸या पातळीवरील Óयवहार, संवेदना ते ‘लĉरे’, ‘कबुतरे’, ‘परी
आिण कासव’, ‘िबनचेहöयाची संÅयाकाळ’ या कथेतून येतात. एकूणच मानव आिण Âया¸या
अंतबाªĻ जीवनजािणवेला Öपशª करणारे िवषय गाडगीळ हाताळतात. Âयामुळे ‘नवकथेचे
ÿवतªक’ Ìहणून गंगाधर गाडगीळ यांचे नाव घेतले जाते.
Âयां¸यानंतरचे महßवाचे लेखक Ìहणजे अरिवंद गोखले व पु.भा.भावे. अरिवंद गोखले यांचे
‘नजराणा’, ‘जÆमखुणा’, ‘मुसळधार’ हे कथासंúह. Âयां¸या कथांमधून मनोिवश्लेषणाचे
िचýण येते. माणसा¸या दबलेÐया इ¸छा-आकां±ांचे िचýण Âयां¸या कथातून येते. तर
पु.भा.भावे मनोिवश्लेषणाबरोबर तßविचंतन, सामािजक िवचारमंथन, ÿेमभावना या सवª
गोĶी रेखाटतात. Âयांचे ‘पिहला पाऊस ते िव®ांती’ या कथासंúहापय«त एकूण सतरा
कथासंúह ÿिसĦ झाले. वेगवेगÑया अनुभवांना ते आपÐया कथेतून मांडतात.
यानंतरचे महßवाचे कथालेखक Ìहणजे Óयंकटेश माडगूळकर. माडगूळकरां¸या कथांमधून
úामीण जीवनाचे िचýण येते. ÖवातंÞयÿाĮीनंतर बदललेÐया úामीण भागातील राजकìय,
आिथªक, सामािजक पåरिÖथतीचे िचýण ते आपÐया कथेतून करतात. माडगूळकरां¸या
‘काÑया तŌडाची ’ या पिहÐया कथेतूनच Âयांनी úामीण भागातील िविवध ढंगा¸या व
Öवभावा¸या Óयĉì िचतारÐया आहेत. िनÕपाप शेतकöयाबरोबर खेड्यातील बेरकì माणसे ते
आपÐया कथेतून मांडतात. Âयांनी आपÐया कथेतून माणदेशी ÿदेश साकाłन तेथील सुĶ,
दुĶ, भोळी, धूतª, इमानी, तöहेवाईक Óयिĉिचýे साकारली आहेत. गुÆहा, खटले, ÿेत, भूत,
फसवणूक याबरोबरच ते खेड्यातील शेतकरी, ितथला गावगा डा, बारा बलुतेदारी आिण
यामÅये असलेÐया िविवध जाती-उपजाती यांनाही ते सोबतीने आणतात. Âयां¸या
‘मायलेकराचा मळा’, ‘पडकं खोपटं’, ‘Âयाची गाय Óयाली ’, ‘देवा सटवा महार’ अशा अनेक
कथामधून याचे िचýण येते. या सवª कथांमधून úामीण माणूस, Âया¸या आजूबाजूचा पåरसर,
गुरंढोरं, शेतिशवार, ितथÐया माणसा¸या देव-भुताटकìसंबंधी असणारे समज-गैरसमज ते
कधी गंभीर Öवłपातून तर कधी नमª िवनोदातून िचिýत करतात. úामीण जीवनाला
आपÐया कथेतून साकारणारे हे महßवाचे कथालेखक ठरतात. Âयां¸यामुळेच मराठी
सािहÂयामÅये िनमाªण झालेÐया úामीण सािहÂय ÿवाहाचा िवचार आपण पुढे करणार
आहोत.
नवकथाकारानंतर¸या िपढीतील महßचाचे कथाकार Ìहणजे जी.ए.कुलकणê. आपÐया
वैिशĶ्यपूणª लेखनसामÃयाªने कथा या ÿकाराला समृĦ करणारे महßवाचे कथालेखन Âयांनी
केले. ‘िनळासावळा’, ‘पारवा’, ‘िहरवे रावे’, ‘रĉचंदन’, ‘काजळमाया’, ‘रमलखुणा’,
‘सांजशकून’, ‘िपंगळावेळ’ हे कथासंúह आहेत. Âयांना आपÐया कथासाठी परंपरागत
कथाÖवłपाचा Ìहणजे बोधकथा, नीितकथा, ÿाणीकथा, łपककथा, ŀĶांतकथा यांचा munotes.in
Page 62
आधुिनक मराठी
62 Öवीकार केला. वासना आिण अंध®Ħा यातून िनमाªण होणारे जगÁयाचे आंतåरक पेचाचे
िचýण Âयांनी आपÐया कथेतून केले. Âयांनी कथे¸या पारंपåरक Öवłपात बदल केले नाहीत
पण आशयाला वेगळी कलाटणी िदली. Âयांनी आपÐया कथांमधून कनाªटक व महाराÕů
यां¸या सीमाभागातील खाल¸या वगाªतील गåरबांचे जीवन िचýण केले आहे. मानवी जीवन
मृÂयू¸या गूढतेचा शोध ते नेहमी आपÐया कथांमधून घेत असत. Âयां¸या कथेची शैली
पूणªतः वेगळी होती. वातावरणिनिमªती, जीवनिचंतन, Óयिĉिचýण Âयाचबरोबर वेगवेगÑया
ÿितमा, ÿतीकांचा वापर कŁन कथा आशयŀĶ्या समृĦ केली. भाषेचा औिचÂयपूणª वापर,
घटना-ÿसंगात न अडकता मानवी मनाचा वेध घेऊन ÿगÐभ िनवेदनाĬारे वेगवेगÑया वृ°ी-
ÿवृ°ी¸या Óयĉéना कथामधून आणणे अशा वेगवेगÑया गुणधमा«ची कथािनिमªती Âयांनी
केली. वैिशĶ्यपूणª असा आशय आिण शैलीमुळे जी.ए.कुलकणê मराठीतील एक ®ेķ
कथाकार ठरतात .
२अ.२.१ १९६० नंतर¸या कथेचे Öवłप नवकथे¸या सािहÂयÿवाहाला बळकटी देÁयाचे काम १९४५ नंतर¸या अनेक सािहिÂयकांनी
केले. यामÅये गूढकथा िलिहणारे रÂनाकर मतकरी, घटनाÿधान-कथानकÿधान व ल±णीय
कथा िलिहणारे ®ी.दा.पानवलकर, िदलीप िचýे, जी.ए.कुलकणê येतात. याबरोबरच
िवīाधर पुंडिलक, िचं.Þयं.खानोलकर, कमल देसाई, गौरी देशपांडे, ²ानेĵर नाडकणê,
रंगनाथ पठारे, भारत सासणे इ. नी आपÐया कथालेखनाने कथासािहÂयाचा आकार, घाट
कलाÂमक बनिवला . जी.एं.नी आपÐया कथांतून कनाªटक, महाराÕů यां¸या सीमाभागातील
लोकांचे जीवन िचिýत केले आहे. िवīाधर पुंडिलकां¸या कथेत मनोिवलेषण येते. ते
आपÐया कथेतून सूàम असे अनुभव रेखाटतात. िचं.Þयं.खानोलकर आपÐया लेखनात
कोकणचा पåरसर , ितथली माणसे, Âयां¸या भावना, वासना-िवकार, िवकृतीचे ÿितमा व
ÿितकां¸या साहाÍयाने लोकिवल±ण आिण झपाटून टाकणारे जीवन िचिýत करतात. Âयांनी
लघुकथांबरोबर दीघªकथाही िलिहÐया. जाÖतीत जाÖत दीघªकथा िलिहणारे ²ानेश्वर
नाडकणê आपÐया कथांतून जगावेगळे अनुभव िटपणे, Öवतंý ÿितमा योजणे, वैिचÞयपूणª
आशय या गोĶी हाताळताना िदसतात . रंगनाथ पठारे व भारत सासणे यांनीदेखील
वैिशĶ्यपूणª कथा िलिहÐया. १९६० ¸या आगेमागे िनमाªण झालेÐया या नवकथाकारांनी
आपÐया लेखन वैिशĶ्यांनी कथा सािहÂयाचा अंतबाªĻ कायापालट केला.
१९६० अगोदर व नंतर¸या काळात सामािजक, आिथªक, राजकìय, सांÖकृितक
घडामोडé¸या पåरवतªनाचे पåरणाम सािहÂयामÅयेही िदसू लागले. आपÐया ÿijांना,
अनुभवांना, जािणवांना घेऊन लेखक सािहÂयातून िलहó लागले. Âयातूनच सािहÂयात नवे
ÿवाह िनमाªण झाले. ÂयामÅये ÿामु´याने úामीण, दिलत, महानगरीय, िľयांचे असे ÿवाह
िनमाªण झाले. ÿÂयेक ÿवाह व Âया ÿवाहाशी संबंिधत असलेÐया कथाकारांचा िवचार आपण
इथे करणार आहोत. ÿथम úामीण सािहÂयाचा िवचार आपण करणार आहोत . ÖवातंÞयो°र
काळात िश±ण घेतलेला तŁण úामीण जीवनजािणवा सािहÂयातून Óयĉ कł लागला.
úामीण भागातील ÿij , अडचणी, शेतकरी, ितथला िनसगª या सवा«ना तो सािहÂयातून मांडू
लागला. यातूनच िनमाªण झालेÐया úामीण ÿवाहाचा िवचार आपण करणार आहोत.
munotes.in
Page 63
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
63 २अ.२.२.१ úामीण कथा:
१९६० नंतरची úामीण जीवनानुभवाचे िचýण करणारी कथा ही वैिशĶ्यपूणª आहे.
महाराÕůाचा िविवध ÿदेश ितने सा±ात केले. वरवर सुखी वाटणारा शेतकरी आत कसा
कढंत असतो, कोणÂया ÿश्नांनी, अडचणéनी Óयाकूळ होत असतो. याचे िजवंत िचýण
úामीण कथा कł लागली . खेड्यातील शेतकöयाबरोबर ितथले राजकारण, ľी-पुŁष संबंध,
माणूस आिण जनावरामÅये असणारा िजÓहाळा, िनसगाªचा कोप, बारा बलुतेदारी या सवा«ना
अनेकांनी आपÐया कथेत आणले. नवकथेमÅये आपले पाय सामÃयाªिनशी रोवणारे Óयंकटेश
माडगूळकर यांचा पåरचय आपण याअगोदर कŁन घेतला आहेच. Âयां¸या पाठोपाठ
द.मा.िमरासदार, सखा कलाल, शंकर पाटील, रा.रं.बोराडे, चाŁता सागर, उĦव शेळके,
आनंद यादव, सदानंद देशमुख, बाबाराव मुसळे, हमीद दलवाई यांनी लेखना¸या
वैिवÅयातून वेगळा असा ठसा उमटिवला. औīोिगकरणाने ‘बदलत गेलेली खेडी’ अनेक
कथाकारांनी आपÐया कथेत िटपली आहेत.
úामीण जीवनाचा िवनोदासाठी वापर कŁन कथालेखन करणारे कथाकार Ìहणजे
द.मा.िमरासदार. Âयांचे कथालेखन १९५० नंतर सुŁ झाले व िवनोदी úामीण कथाकार
Ìहणून Âयांचे नाव महßवाचे मानले जाऊ लागले. Âयां¸या कथेतील िवनोद हा घटना,
ÓयिĉÖवभाव आिण ÿसंगावर आधाåरत होता. ‘मा»या बापाची प¤ड’, ‘भूताचा जÆम’, ‘गंमत
गोĶी’, ‘गÈपागोĶी’, ‘ताजवा’, ‘भोकरवाडी¸या गोĶी ’, ‘गुदगुÐया’ हे Âयांचे कथासंúह.
कथाकार शंकर पाटील हे द.मा.िमरासदार, Óयंकटेश माडगूळकर, शंकरराव खरात यां¸या
समकालीन कथालेखक होय. úामीण भागातील वाÖतवाचे भान राखून कथालेखन ते
करतात. ‘वळीव’, ‘खुÑयांची चावडी’, ‘गारवेल’, ‘भेटीगाटी’, ‘आभाळ’, ‘बावरी श¤ग’, ‘ऊन’
यासार´या कथासंúहातील कथातून úामीण कुटुंब आिण Âयांचे परÖपरसंबंध, ľीला
कुटुंबात पार पाडाÓया लागणाöया िविवध भूिमका, पåरिÖथतीने गांजलेला पुŁष Âयांनी
आपÐया कथेमधून ÿितिबंिबत केले आहे. Âयां¸या ‘िधंड’ आिण ‘ताजमहालात सरपंच’ या
संúहातील कथा बहòतांशी हाÖयाचे फवारे उडवतात व Âयाचबरोबर úामीण वाÖतवातील
िवसंगतीही ते मांडतात. Âयां¸या ‘भुजंग’, ‘वेणा’, ‘दसरा’, व ‘सारवण’ यासार´या कथातून
अÖसल úामीण ľी आिण ितचा सोिशकपणा िचिýत होतो .
िवदभाªतील úामीण वातावरणाचे िचý रेखाटणारे कथाकार Ìहणजे उĦव शेळके. ‘िशळाण
अिधक आठ कथा ’, ‘वानगी’, ‘घुसळण’, ‘संसगª’, ‘गåरबाघरची लेक’ या कथासंúहांनी Âयांना
úामीण कथे¸या ±ेýात मानाचे Öथान ÿाĮ कŁन िदले. úामीण पåरसरातील दुःख, दाåरद्Ŕ,
úामीण चालीरीती , Łढी-परंपरा, वृ°ी-ÿवृ°ी आिण एकूणच úामीण समाजा¸या जीवनाचे
िचýणही Âयांनी कथेतून रेखाटले. खेड्यातील कĶकöयांचे पोट भरÁयासाठी शहराकडे
होणारे Öथलांतर आिण Âयातून उĩवलेÐया नवीन समÖया असे िवषय उĦव शेळके कथेतून
मांडतात.
Âयांचे समकालीन महßवाचे कथाकार रा.रं.बोराडे. Âयांचे ‘पेरणी’, ‘ताळमेळ’, ‘मळणी’,
‘बोळवण’, ‘वाळवण’, ‘नातीगोती’, ‘माळरान’, ‘गŌधळ’, ‘वानवळा’ इ. कथासंúह आहेत.
Âयां¸या कथेची जातकुळी शंकर पाटील यां¸या कथेसारखी आहे. मराठवाड्यातील úामीण
माणसांचे दुःख, दैÆय ते सािहÂयातून मांडतात. úामीण जीवनातील सोिशक ľी , ितची munotes.in
Page 64
आधुिनक मराठी
64 संसारात होणारी कुचंबणा, Âयां¸यावर होणारे अÆयाय-अÂयाचार यांना ते रेखाटतात.
याबरोबरच úामीण माणसाचे अ²ान, कĶमय जीवन, Ìहातारपणाचे दुःख इ. चे िचýण ते
करतात. ‘उंबरठा’, ‘कळा’, ‘धार’, ‘सांगाडा’ इ. कथा Ìहणजे कथा सािहÂयÿकारातील वेगळे
ÿयोग आहेत. कौटुंिबक नाÂयातील अनेक ताण-तणाव Âयां¸या ‘भेग’, ‘कळा’ या कथांतून
आलेले आहेत.
आनंद यादव यां¸या कथासािहÂयातून úामीण जीवनाची आÂमानुभूती, मातीची ओढ,
दीनदुबÑयांची कणव हे सवª गुण Âयांनी आपÐया लेखनातून जोपासले. ‘खळाळ’,
‘घरजावई’, ‘माळावरची मैना’, ‘आिदताल’, ‘डवरणी’, ‘उखडलेली झाडे’, ‘मातीखालची
माती’ हे Âयांचे कथासािहÂय. Âयांची कथा घटनेपे±ा माणसा¸या अंतरंगात िशरतात.
माणसाचे दुःख, वेदना या िजÓहाÑया¸या िवषयाबरोबर úामीण जगातील भाविवĵ ते
बोलीभाषेत रंगवतात. Âयां¸या बöयाच कथा बदलÂया खेड्यांचे, Âयां¸या ÿश्नांचे वाÖतव
िचýण करतात . úामीण वाÖतवाला ते कलाÂमक पĦतीने मांडतात. Âयां¸या कथेसंदभाªत
म.द.हातकणंगलेकर Ìहणतात, “úामीण दुःखाला ते संगीताचे लावÁय ÿाĮ कŁन देतात.
अनुभव लयकार होऊन बाहेर पडतात व Âयां¸या कथा लयकथा बनतात.” (म. द.
हातकणंगलेकर : १९८६: ४५)
या ÿमुख कथाकारांबरोबर अनेक कथाकारांनी वैिशĶ्यपूणª लेखन केले. भाÖकर चंदनिशव
यांनी मराठवाड्यातील ÿदेशाचे िचýण केले. तर चंþकुमार नलगे यांनी कोÐहापूर-सातारा
पåरसरातील úामीण जीवन िचýण केले. Âयाचÿमाणे हमीद दलवाई यांनी úामीण भागातील
िविवध Öवभावाची Óयिĉिचýे रेखाटली. Âयांनी आपÐया कथातून िहंदू-मुिÖलम यां¸यातील
संबंधावर लेखन केले. महादेव मोरे यांनी तंबाखू Óयवसायाशी िनगिडत माणसांची दुःखे,
वेश्या Óयवसाय करणाöया िľया , खेड्यातील राजकारण या सवा«ना िचिýत केले. चाŁता
सागर यांनी पिIJम महाराÕůातील जीवनाचे तसेच भट³या जीवनाचे वाÖतववादी िचýण केले
आहे. यािशवाय व.बा.बोधे, बाबाराव मुसळे, ®ीराम गुंदेकर, वासुदेव मुलाटे इ. नावे úामीण
कथा सािहÂयाला समृĦ करणाöया कथाकारांची होत.
१९६० नंतर कथालेखन हे वाÖतवािभमुख झालेले िदसते. कारण आतापय«त úामीण
सािहÂयातून िनसगाªची केवळ आनंददायी łपे, खुशाल शेतकरी, शेतीची भरभराट याचेच
िचýण येत होते. पण िनसगªही कोपू शकतो, शेती नापीक होऊ शकते, पावसाची अितवृĶी
िकंवा दुÕकाळ येऊ शकतो हे úामीण वाÖतव या काळात लेखणातीत होत गेले. आधुिनक
युगाने जशा नÓया सुिवधा िनमाªण केÐया तशा काही अडचणीही िनमाªण केÐया. पीक पĦत
बदलÐयाने शेतकाöया¸या शेतीकडून अपे±ा वाढÐया, पारंपåरक िबयाणे दुिमªळ होऊ
लागली, िकटकनाशकांचा, रासायिनक खतांचा वापर वाढला, जाÖत पाÁयावरील िपके
वाढÐयाने जिमनीचा पोत बदलत गेला, Âयामुळे अनेक िठकाणी शेती ±ारपड होत गेली हे
शेतीवाÖतव कथा लेखनात येऊ लागले. गावांचा पूवêचा तŌडवळा बदलला, गावांचा िवकास
होत जाऊन गावांनी शहरा¸या Łपयाचा मोह धरला, नवीन उīोगांसाठी गावजिमनी वापरात
येऊ लागली, कमी पैशात िमळणारी जमीन Ìहणून अनेक भंडावलदार-®ीमंतानी गुंतवणूक
Ìहणून गावा¸या जिमनी िवकत घेतÐया, शेतीतील कमी उÂपÆनामुळे नवी िपढी नोकरीसाठी
शहराकडे वळू लागली अशी अनेक िÖथÂयंतरे úाम भागत होत होती. ही सवª नव संवेदने
१९६० नंतर¸या कथेने अचूकपणे िटपलेली आहेत. या काळातील काही कथा पारंपåरक munotes.in
Page 65
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
65 पĦतीनेच ÿवासात रािहलेलीही िदसते. पण बहòतांश कथा ही या समाज भानाला सामोरी
जात होती.
úामीण सािहÂय ÿवाहानंतर आपण दिलत ÿवाहाचा िवचार करणार आहोत. मराठी कथे¸या
ÿवाहाला गती देणारा ÿवाह Ìहणजे दिलत कथा. गावकुसाबाहेर¸या माणसा¸या वेदना
आिण दुःखाला या ÿवाहा¸या माÅयमातून वाचा फोडली गेली.
२अ.२.२.२ दिलत कथा:
ÖवातंÞयो°र काळात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या चळवळीने जागृत झालेÐया दिलत
समाजात िश±णाचा ÿसार झाला . Âयातून ÿाĮ झालेÐया नÓया जीवनजािणवेने दिलत तŁण
जीवनाकडे थेट पाहó लागला. Öवतः¸या समाजाची शतकानुशतकांपासून चालत आलेली
दयनीय अवÖथा ती िनमाªण होÁयाची कारणे यांचा ते िवचार कł लागले. नकार, िवþोह,
मानवता व िव²ानिनķा ही दिलत सािहिÂयकांनी ÿाणभूत तßवे मानली. महार, मांग,
कैकाडी, ढोर, बेरड अशा िविवध पोटजातीमधील लेखकांनी आपले जीवनानुभव
सािहÂयातून Óयĉ केले. ÂयामÅये अÁणा भाऊ साठे, केशव मे®ाम, शंकरराव खरात,
बाबुराव बागूल, दया पवार, लàमण गायकवाड , मिलका अमर शेख आदéनी मौिलक लेखन
केले आहे.
बाबुराव बागूल हे नवकथे¸या नंतरचे महßवाचे दिलत कथालेखक होत. केवळ दिलत
लेखकांत ते महßवाचे ठरत नाहीत तर, महßवा¸या मराठी कथाकारांत Âयांचा अंतभाªव केला
जातो. ‘जेÓहा मी जात चोरली होती’, ‘मरण ÖवÖत होत आ हे’. हे कथासंúह तर ‘सूड’ ही
Âयांची दीघªकथा आहे. ‘जेÓहा मी जात चोरली होती’ आिण ‘मरण ÖवÖत हो त आहे’ या
दोन कथासंúहातील कथा úामीण भागातील दिलत जीवनाचे व नागरभागातील
झोपडपĘीतील जीवनाचे दशªन घडिवतात. Âयांचा दिलत लेखक Ìहणून वेगळेपणा हा आहे
कì, ते केवळ समाजÓयवÖथेने दिलतांचे दुःख िनमाªण झाले एवढेच दाखवत नाहीत तर ते
Óयापक łपाने मानवी जीवनातील दुःखाकडे पाहतात. दिलत जीवनात िनमाªण होणाöया
दुःखाचा अनेक अंगानी वेध घेतलेला असÐयाने तसेच दिलत जीवनाकडे पाहÁयाची Óयापक
ŀĶीमुळे Âयांची कथा ®ेķ दजाªची ठरते.
योिगराज वाघमारे, केशव मे®ाम हेही महßवाचे कथालेखक. योिगराज वाघमारे यां¸या
‘उþेक’, ‘बेगड’, ‘गुडदाणी’ या कथासंúहातील कथामधून दिलतां¸या समकालीन जीवनाचे
वाÖतव आहे. तर केशव मे®ामां¸या ‘खरवड’ कथासंúहात दिलत माणूस व Âया¸या
जीवनसंघषाªचे सूàम व हòबेहòब वणªन येते. दिलत कथाकारांमÅये अिमताभ हे एक महßवाचे
कथालेखक ठरतात. ‘पड’ या Âयां¸या संúहातील कथांमधून पूवª िपढीतील अÖपृश्यांना जी
दुःखे भोगावी लागत होती, तीच दुःखे आज¸या दिलतांना कशी भोगावी लागतात याचे
ÿÂययकारी िचýण येते. Âयानंतरचे वामन होवाळ हे एक महßचाचे कथाकार. ते आपÐया
कथांमधून úामीण, दिलत व दिलते°र जीवनाचे िवनोदा¸या अंगाने िचýण करतात. Âयांचे
‘बेनवाड’, ‘यळकोट’, ‘वारसदार’ हे कथासंúह आहेत. Âयातून Âयांनी दिलत व दिलतेतर भेद
नĶ Óहावा या एका Óयापक जाणीवेतून लेखन केले. अजुªन डांगळे आपÐया ‘ही बांधावरची
माणसं’ या संúहातील कथांमधून आज¸या दिलत समाजाचे जीवन िचýण करतात. Âयां¸या
‘आिण बुĦ मłन पडला’ या कथेतील दिलतां¸यातील अंतगªत ताण-तणावाचे िचýण येते. munotes.in
Page 66
आधुिनक मराठी
66 तु. िल. कांबळे, अिवनाश डोळस यांचे अनुøमे ‘जळ’ व ‘महासंगर’ हे कथासंúह. अंध®Ħा,
परंपरा, देवधमª यांचे होणारे अंधानुकरण तसेच úामीण भागातील ढŌगी, Öवतः¸याच
समाजाची लुबाडणूक करणारे नेतृÂव याचे िचýण येते. योग¤þ मे®ाम यां¸या कथेतील पाýे ही
नÓया जािणवांनी व उ¸च िश±णाने ÿ±ुÊध झालेली व िवþोही आहेत. बाबुराव गायकवाड
आपÐया ‘बŌब’ या कथेत दिलत बालमना¸या मानिसक कŌडीचे िचýण करतात. गोपाळ
रेडगावकर यांनी आपÐया ‘मुडदे’ या कथेत दिलत अ®ाप कुमारांची जीवन जगÁयासाठी
चाललेली िवल±ण धडपड िचतारतात. Âयाचबरोबर िश±णामुळे बहरलेÐया, समृĦ
झालेÐया एका दिलत माणसा¸या संसाराचे िचýण ताराचंþ खांडेकर आपÐया ‘िवसावा’ या
कथेत करतात.
एकूणच दिलत कथा ही आतापय«त¸या कथा सािहÂयाला अपåरिचत असलेले जीवनानुभव
रेखटते. िविवध िवषयांना, आशयाला, जीवनानुभवाला ही कथा कवेत घेते Âयामुळे ती
अिधक आशयसंपÆन तर होतेच पण Âयासोबत एकूणच मराठी कथािवĵाला समृĦ करते.
२अ.२.२.३ िľयांची कथा:
मराठी संÖकृतीत ľीचे आिण कथेचे नाते तसे जुनेच आहे. हे लोककथां¸या िवपुल
भांडारावŁन ÖपĶ होते. लोककथांत िľयां¸या कथांना Öवतंý Öथान आहे.
अवाªचीन मराठी कथे¸या जडणघडणी¸या काळात साधारणतः पुŁष कथाकारापे±ा थोडे
उशीराच Ìहणजे दहा वषाªनंतर िľयांनी कथालेखनास ÿारंभ केÐयाचे िदसते. िľयां¸या
कथालेखनाची सुŁवात ‘िबचारी आनंदीबाई’ (१८९६-मनोरंजन) या कथे¸या माÅयमातून
शांताबाई या लेिखकेने केली. या पिहÐया कथांमधून ľी¸या कŁणाÖपद जीवनाचे िचýण
आले आहे. या काळात काशीताई कािनटकर , िगåरजाबाई केळकर व आनंदीबाई िशक¥ यांनी
कथालेखन केले. पुढे या परंपरेला छेद देणारे कथालेखन िवभावरी िशŁरकर यांनी केले.
१९३३ साली ‘कÑयांचे िनःश्वास’ हा Âयांचा पिहला कथासंúह ÿिसĦ झाला. याबरोबरच
मुĉाबाई दीि±त, आनंदीबाई िकलōÖकर, गीता साने, कुमुिदनी रांगणेकर, कृÕणाबाई खरे
इ.नी लेखन केले.
१९४५ नंतर माý कथा अिधक सूàम व अंतमुªख बनत गेली. या कालखंडातील
नवकथेमÅये कमल देसाई यांनी वैिशĶ्यपूणª असे कथालेखन केले. ‘रंग’ Âयांचा हा पिहला
कथासंúह. Âयांची कथा ľी¸या उद्ÅवÖत जीवनाबरोबर ित¸या मनÖवी Öवभावाचे िचýण
करते. Âयां¸या ‘तीळा बंद’, ‘दुःख’, ‘िभंती दूर सरकतात’, ‘आÌहा घरी धन ’ या
कथासंúहातील कथेतून ľीपाýां¸या जीवनातील दाŁण दुःख, पराभव, वेदना इ. संवेदनांचे
अनेक पदर येतात. Âयाचबरोबर ‘काळा सूयª व हॅट घालणारी बाई’ या दोन दीघªकथा अिधक
आशयघन आहेत.
Âयाचबरोबर गौरी देशपांडे यांचा ‘आहे हे असं आहे’ हा कथासंúह ÿिसĦ आहे. गौरी देशपांडे
यां¸या कथेत मुĉपणे जीवन जगणाöया, Öवतंý मनोवृ°ी¸या ľीचे अनुभव येतात. Âयां¸या
कथातून िपतृस°ाक कुटुंबपĦतीतील पुŁषी वचªÖवातील अनेक िवसंगतीचे मािमªक िचýण
येते. ‘एकेक पान गळावया’ हा Âयांचा तीन दीघªकथांचा संúह अशाच वैिशĶ्यांनी युĉ आहे.
या काळातील महßवा¸या कथालेिखका Ìहणजे िवजया राजाÅय±. Âयांचे ‘िटंबे’, ‘अधांतर’, munotes.in
Page 67
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
67 ‘अनोळखी’, ‘अकिÐपत’, ‘पारंÊया’, ‘कमान’, ‘लँिडंग’, ‘उघडमीट’, ‘चैतÆय’, ‘दोनच रंग’,
‘अखेरचे पवª’, ‘ऊन’, ‘पांगारा’ इ. कथासंúह आहेत. Âयां¸या बöयाच कथा ľी जीवनातील
िविवध दुःखे, Âयां¸या मनाची Öपंदने िटपणाöया आहेत. केवळ ľीलाच येऊ शकतील असे
अनुभव Âयांनी आपÐया कथांमधून Óयĉ केले आहेत. Âयां¸या कथेत ľी¸या
भावजीवनाला, ितला Óयिथत करणाöया हळुवार दुःखाला Öथान आहे. तसेच इतर मराठी
कथालेिखकांÿमाणे िľयांची िविवध दुःखे, Âयां¸या भाव-भावना, बदलते िवĵ याचे िचýण
वसुंधरा पटवधªन आपÐया कथेमÅये करतात. Âयांचे ‘शोध’, ‘अंतरपाट’, ‘अĩूत’, ‘भाµय’,
‘ÿितिबंब’ इ. कथासंúह आहेत.
१९६० नंतर¸या िľयां¸या कथालेखनामÅये िÿया त¤डुलकर, वसुधा पाटील, सरीता
पदकì, मेघना पेठे, सािनया यांनी महßवपूणª व वैिशĶ्यपूणª कथालेखन केले. िÿया त¤डुलकर
यांचे ‘ºयाचा Âयाचा ÿij ’, ‘जÆमलेÐया ÿÂयेकाला’, ‘जावे ित¸या वंशा’ हे कथासंúह ÿिसĦ
आहेत. Âयां¸या कथेतील िनरिनराÑया ÿसंगातून नाियका व ित¸या Óयिĉगत जीवनाचे
िचýण येते. मानवी जीवनातील िवशेषतः ľी जीवनातील िविवध नाÂयांचा शोध Âयांची कथा
घेतांना िदसते. वसुधा पाटील यांचे ‘जमुना के तीर’, ‘वेगळी’ हे दोन कथासंúह वेगवेगÑया
जािणवा घेऊन येतात. पारंपåरक पुŁषी अहंकार यातून ľी¸या िवÖकळीत भावनांचे िचýण
‘बारा रामाचं देऊळ’ या आपÐया कथासंúहात सåरता पदकì करतात. िľयांचे भाविवĵ
उलगडणाöया कथा आशा बगे यां¸या ‘मारवा’ व ‘पूजा’ या कथासंúहात आहेत. यानंतर माý
तारा वनारसे, िगरजा कìर, उिमªला िशłर यांनी वेगÑया Öवłपाचे लेखन केले आहे.
१९६० नंतर आिण अजूनही कथालेखन करणाöया कथालेिखका Ìहणजे मेघना पेठे,
सािनया, अŁणा सबाणे, मोिनका गज¤þगडकर, नीरजा या होत . ľी-पुŁष यां¸या संबंधांचा
धाडसाने घेतलेला वेध हे मेघना पेठे यां¸या कथांचे वैिशĶ्य आहे. Âयांचे ÿामु´याने ‘हंस
अकेला’ व ‘आंधÑया¸या गायी’ हे कथासंúह ÿिसĦ आहेत. सािनया यांचे ‘शोध’, ‘ÿतीती’,
‘िदशा घरां¸या’, ‘िखड³या’, ‘पåरणाम’ हे कथासंúह आहेत. Âयां¸या कथेतून उ¸चवणêय
माणसांचे जीवनिचýण येते. अŁणा सबाणे यांचे ‘जखम मनावरची ’, ‘अथांग’, ‘अनुबंध’ हे
कथासंúह ÿिसĦ आहेत.
मराठी कथा सािहÂयात िľयांची कथा वेगळी ठरते ती Âयात मांडलेÐया ľीिनķ
अनुभवामुळे. शारीåरक बाĻ सुंदरता रेखटणाöया मराठी कथेला ľी¸या अंतरंगात
डोकावायला, Âयातील वेदनाना सा±ात करÁयास ľी कथाकारांनी भाग पाडले. पुŁषां¸या
वाट्याला न येणारे अनुभव अÂयंत बारकाÓयाने ľी कथाकारांनी मांडले. Âयामुळे या
काळात िलिहती झालेली आिण याच काळा¸या उ°रो°र अÂयंत ÿगÐभ होत गेलेली कथा
Ìहणजे ľी कथा होय.
२अ.२.२.४ िव²ान कथा:
िव²ानसािहÂय हा वाđयÿकार मराठीत अलीकड¸या काळात लोकिÿय झालेला िदसतो.
अशा ÿकारचे सािहÂय मराठीत इ.स.१९००¸या सुमारास अनुवािदत Öवłपात ÿथम
ÿकािशत होऊ लागले. या शाखेची सुŁवात मुखतः युरोपीय देशामÅये झालेली िदसते.
मराठी सािहÂयात सुरवाती¸या काळात हा सािहÂयÿकार अलि±त सािहÂयÿकारात मोडला
जायचा. पण १९४७ मÅये मराठी िव²ान पåरषद, मुंबई या संÖथेने आयोिजत केलेÐया munotes.in
Page 68
आधुिनक मराठी
68 िव²ानकथा Öपध¥मÅये डॉ. जयंत नारळीकर यांना ब±ीस िमळाले आिण या
सािहÂयÿकाराची दखल म राठी वाđयात घेतली जाऊ लागली. या िव²ानसािहÂयाची
Óया´या पुढीलÿमाणे केली जाते. -िवīमान िव²ानतंý²ाना¸या ÿगतीचा भिवÕयकाळात
ÿ±ेप कŁन भिवÕयकाळातील मानवी जीवनावर Âयाचा कोणता पåरणाम झालेला असेल,
Âया काळातील समाज कसा असेल, मानवी परÖपरसंबंध कसे असतील याचे िचýण करणारे
सािहÂय Ìहणजे िव²ानसािहÂय. (रा.ग. जाधवः २००९: ३२६)
मराठीतील पिहली िव²ान सािहÂयकृती Ìहणजे ‘चंþलोकाची सफर’ ही ‘केरळकोिकळ’ या
मािसकात øमशः ÿिसĦ झालेली कादंबरी. ही कादंबरी १९५० पूवêची आहे.
िव²ानसािहÂयाची खरी सुŁवात १९६० नंतरच झालेली िदसते. द. पां. खांबेटे, नारायण
धारप, द. िच. सोमण यांनी या काळात लेखन केले. पण Âयां¸या सािहÂयाला Ìहणावा तसा
ÿितसाद िमळाला नाही . पुढे १९६६ मÅये भा. रा. भागवतांनी ‘उडती तबकडी ’¸या
माÅयमातून िलखाणाला सुŁवात केली. १९६५¸या आसपास िद. बा. मोकाशी यांचा
‘बालचंþ’ नावाचा चार छोट्या िव²ानकथांचा संúह आहे.
Ļा कालखंडात सवाªिधक िव²ानकथासंúह आिण कादंबöया िलिहणारे लेखक Ìहणजे
नारायण धारप. Âयां¸या ‘कालगुंफा’, ‘ऐसी रÂने मेळवीन’, ‘पारंÊयांचे जग’, ‘गोúॅमचा िचतार’,
‘गोúॅमचे पुनरागमन’, ‘बहòमनी’ अशा अनेक कादंबöया व कथासंúह आहेत. Âयां¸या सवª
कादंबöयामÅये बहòतांशी परúहावरील साहसकथा, अवकाश ÿवास अशा गोĶी िदसतात . पण
मराठी सािहÂयात िव²ानसािहÂयाला खöया अथाªने पुĶी देÁयाचे काम जयंत नारळीकरांनी
केले. Âयांचे ‘य±ाची देणगी’ (१९७९), ‘ÿेिषत’ (१९८९), ‘Óहायरस’, ‘पुराणातील
िव²ानिवकासाची वांगी’ (१९९०) हे Âयांचे सािहÂय आहे. सÅया माहीत असलेÐया
िव²ानावर िकंवा Âयात Öवतः¸या कÐपनाशĉìने भर घालून उīा¸या िव²ानाचे िचý
रेखाटÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केला. Âयां¸यानंतर बाळ फŌडके यांचे िलखाण या ÿवाहातील
महßवाचे मानले जाते. Âयांचे ‘िचरंजीव’, ‘अमानुष’, ‘गुड बाय अथª’, ‘गोलमाल’, ‘कालवलय
व Óहचुªअल åरॲिलटी’ हे कथासंúह आहेत. भिवÕयकाळात मानवी जीवनावर िव²ानाचे जे
थ³क करणारे पåरणाम आहेत Âयाचे वणªन तसेच घराघरात पसरलेÐया तंý²ानाचे वणªन ते
आपÐया कथेतून करतात.
नारळीकर व फŌडके यां¸या बरोबरीने नावाजले गेलेले लेखक Ìहणजे लàमण लŌढे. Âयांचा
‘दुसरा आईनÖटाईन’ (१९९१) हा कथासंúह आहे. िव²ाना¸या धतêवर भिवÕयकालीन
मानवी जीवन रेखाटून ते वै²ािनक ŀिĶकोण ŁजवÁयाचा ÿयÂन या कथां¸या आधारे
करतात. तर सुबोध जावडेकर यांचे ‘गुगली’ (१९९१), ‘वामनाचे चौथे पाऊल’ (१९९४),
‘संगणकाची सावली’ (१९९७) आिण ‘आकाशभाकìते’ (२००३) हे कथासंúह आहेत. ते
िव²ानाची पाĵªभूमी वापŁन मानवी मनोÓयापारांची गुंतागुंत अितशय समथªपणे रंगवतात. ते
िव²ानजÆय पåरणामांनी िनमाªण होणाöया मानवी जीवनातील िविवध भाविÖथतीचे िचýण
कथांतून करतात. तर अŁण मांडे यांचे ‘अमाणूस’ (१९९६) आिण ‘रोबो कॉनªर’ (२००१)
हे दोन कथासंúह आहेत. तसेच अŁण साधू यांचे ‘िवÈलवा’ व ‘Öफोट’ Ļा Âयां¸या दोन
िव²ान कादंबöया आहेत. यशवंत देशपांडे यांचा ‘उÂøांती¸या िशडीवर’(१९८६) संजय
ढोले यांचा ‘ÿितशोध’(१९९८), जगदीश काāे यांचा ‘कालयंý’(१९९०) तर बा. मो.
कािनटकर यांचा ‘िव²ानातील गमतीजमती ’ हे कथासंúह आहेत. पण या सािहÂयाने munotes.in
Page 69
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
69 िव²ानसािहÂयात Ìह णावा िततका ÿभाव टाकला नाही .
या सवा«¸या पुढे मागे लेखन करणारे िनरंजन घाटे यांचे योगदान माý महßवाचे ठरते. Âयांचे
Öवतंý िव²ानकथांचे पाच व अनुवािदत िव²ानकथांचे पाच संúह ÿिसĦ आहेत.
भिवÕयकाळात होऊ घातलेÐया बदलांचे िचý जाÖत धारधारपणे ते आपÐया कथांतून
मांडतात.
यां¸या िशवाय शुभदा गोगटे, अŁण साधू, अŁण हेबळेकर, माधुरी शानबाग, संजय ढोले
यांनीही िव²ान कथा िलिहÐया आहेत. मराठी कथा सािहÂयाला समृĦ करÁयास हा ÿवाह
हातभार लावतो. भिवÕयकालीन मानवी जीवनाला िव²ाना¸या अंगाने मांडणे या वेगÑया
िवषय मांडणीमुळे हा ÿवाह अिधक संपÆन ठरतो.
२अ.२.२.५ नागरकथा:
१९६० नंतर मराठी कथा वाđयात जी नागरकथा िदसते ती आशयŀĶ्या आिण शैली¸या
ŀĶीने वेगळी वाटावी अशी आहे. महानगरीय लोकां¸या जीवनाचे, Âयां¸या मानिसकतेचे,
मÅयमवगêय संकुिचत वृ°ीचे, Öवयंक¤िþत वृ°ीने जगणाöया माणसांचे राग-लोभ, आशा-
आकां±ा यांचे िचýण नागरकथा करते. िदलीप िचýे, भाऊ पाÅये, श्याम मनोहर, रंगनाथ
पठारे, कमल देसाई, िÿया त¤डुलकर, िवलास सारंग, गौरी देशपांडे, भरत सासणे, मेघना
पेठे, सािनया, अŁणा सबाणे इ. लेखकांनी आपआपÐया संवेदनशीलतेनुसार वैिशĶ्यपूणª
नागरकथा िलिहÐया . नागरी जीवनातील िविवध Öतरांचा पåरचय या लेखकांनी आपÐया
कथांतून केÐयाचे िदसते. मÅयमवगêयांबरोबरच झोपडपĘीत राहणाöया दåरþी माणसांपासून
®ीमंत माणसांपय«त िविवध Öतरांतील Óयĉéचे जीवन नागरकथेने िचतारले आहे. आधुिनक
तßव²ानातील काही ÿमुख िवचारसरणीचा ÿभावही याÿकार¸या कथालेखनावर आहे.
महानगरीय जीवनाचे िचýण आपÐया कथांमधून करणारे महßवाचे लेखक Ìहणजे भाऊ
पाÅये. भाऊ पाÅये यांचे ‘एक सुÆहेरा ´वाब’, ‘मुरगी’, ‘थालीपीठ’, ‘थोडीसी जो पी ली’ हे
कथासंúह ÿिसĦ आहेत. मुंबईतील उ¸चĂू ®ीमंत वगाªबराबरच चाळीतील, झोपडपĘीतील ,
वेश्या वÖतीतील, गुÆहेगारी जगतातील जीवन या कथेमÅये िचिýत होते. समाज
ÓयवÖथेमÅये Óयĉéची होणारी फरफट, िपळवणूक यावर आपÐया कथामधून ते ÿकाश
टाकतात. Âयां¸या ‘मुरगी’, ‘फºयª’, ‘बगी¸या’, ‘पायातला बूट’, ‘एक सुÆहेरा ´वाब’, ‘सामना’
यासार´या कथांतून पारंपåरक, नैितक कÐपनेपे±ा वाÖतव जीवनातील चढा-ओढ ते
रेखाटतात. “भाऊ पूणªपणे िवसाÓया शतकातले महानगरीय भारतीय संवेदनेचे मराठी
कादंबरीकारच आहेत. मुंबई शहरातÐया माणसांची वैयिĉक आिण सामूिहक जीवनाकृती
Âयांनी वाđयीन łपात िनमाªण केलेली आहे.” (िद. पु. िचýे:१९९५ : ६) या शÊदात िद. पु.
िचýे भाऊ पाÅये यां¸या लेखनाचे सामÃयª Óयĉ करतात.
िवīाधर पुंडिलक यांचे ‘पोपटी चौकट’, ‘टेकडीवरचे पीस’, ‘माळ’, ‘देवचाफा’ इ. कथासंúह
ÿिसĦ आहेत. शहरी मÅयमवगêय कौटुंिबक जीवन Âयां¸या कथेतून येते. शर¸चंþ िचरमुले
यांनी ‘मधाचे पोळे’, ‘Öवामीनी’, ‘पाठवणी’, ‘माÖटर िबÐडसª’ या कथातून सोिशक, हतबल
अशा नागरी जीवन जगणाöया Óयĉì , Âयांचे अंतåरक दुःख अिभÓयĉ केले आहे. तर िदलीप
पुŁषो°म िचýे यां¸या कथेत महानगरातील तीĄ संवेदना असणाöया माणसा¸या जगÁयाची munotes.in
Page 70
आधुिनक मराठी
70 धडपड येते. Âयां¸या ‘ऑिफªयस’, ‘मेिथिűन’, ‘केसाळ काळंभोर िपÐलू’, ‘टाईपरायटर’,
‘जाराचं Öवगत’ या कथा महßवा¸या आहेत. मना¸या िविवध पातÑयावरील भाविनक
गुंतागुंत Âयांची कथा Óयĉ करते. तसेच श्याम मनोहर या िपढीत कथालेखन करणारे
कथाकार. Âयांचे ‘िबनमौजे¸या गोĶी’, ‘बाकìचे सगळे’ हे कथासंúह आहेत. सामाÆय जीवन
जगणाöया Óयĉé¸या कृतीउĉìतून जाणवणारी िवसंगती ते आपÐया ‘अितथी’, ‘डॉ. पेशंट’,
‘कॉिÌपिटशन’, ‘Öकॉलर’, ‘åरलेशनिशप’ यासार´या कथांमधून िचýण करतात. तर िवलास
सांरग यां¸या ‘माशा मारÁयाचे अनुभव’, ‘घड्याळातला कोळी’ या Âयां¸या कथांमधून
महानगरीय जीवनातील माणसां¸या जगÁयातील एकाकìपणामुळे आलेले मानिसक
वैिचÞयाचे िचýण येते. Âयांचा ‘सोलेदाद’ हा कथासंúह ÿिसĦ आहे. तसेच ए.िव. जोशी यांचे
‘वेलबुĘी’, ‘िनळेजदª’ व ‘लालभडक’ हे कथासंúह. सवªसामाÆय माणसापे±ा वेगळे जीवन
जगणारी माणसे व Âयांची िविचý जीवनरीत िचिýत करतात .
या कालखंडात कथालेखन करणाöया िÿया त¤डुलकर यांचे ‘ºयाचा Âयाचा ÿश्न’,
‘जÆमलेÐया ÿÂयेकाला’, ‘जावे ित¸या वंशा’ हे कथासंúह महानगरीय जीवनातील वेध
घेतात. पांढरपेशा वाचकाला सहसा न भेटणारे अनुभव Âया िटपतात. अनुभवातील नाट्य
मांडून मानवी जीवनातील, िवशेषतः महानगरातील ľी जीवनातील िविवध नाÂयांचा शोध
Âयांची कथा घेते. तर तळागाळातील शोिषत माणसाचे जीवन, सामािजक जीवनसमÖया
मांडणे, परदेशातून येऊन भारतात कायª करणाöया फादर, िसÖटर यांचे जीवन रेखाटणे हे
िमिलंद बोकìल यां¸या कथेची वैिशĶ्ये. Âयांचे ‘उदकािचये आतê’, ‘झेन गाडªन’ हे कथासंúह
आहेत. तसेच सािनया यांचे ‘अशी वेळ’, ‘ओिमयागे’, ‘शोध’, ‘ओळख’ ‘ÿतीती’, ‘िदशा
घरां¸या’, ‘िखड³या’, ‘भूिमका’, ‘ÿयाण’, ‘पåरणाम’ हे कथासंúह आहेत. Âया कथेतून शहरी
उ¸चवणêय Óयĉéचे, Âयां¸या भाविवĵातील गुंतागुंतीचे दशªन घडिवतात. Óयĉé¸या
भाविवĵामुळे उĩवलेÐया तणाव, संघषाªचे िचýण Âया करतात.
कुटुंबात राहणाöया, कतªÓयभावनेने वागणाöया Óयĉì आशा बगे िचिýत करतात. ‘अनंत’,
‘ऑगªन’, ‘ऋतुवेगळे’, ‘दपªण’, ‘मारावा’, ‘पूजा’, ‘पाऊल वाटेवरील गाव’, ‘िनसटलेले’ हे Âयांचे
कथा संúह. कुटुंबात होणारी ľीची घुसमट, महानगरीय जीवन शैली, मानवी नातेसंबंध Âया
आपÐया कथेतून मांडतात. कथा आशयाला संगीतातून समांतर पणे मांडÁयाची अनोखी
ढब Âयां¸या कथेत आहे. या ŀĶीने Âयां¸या ‘नातं’, ‘Łि³मणी’ या कथा महßवा¸या आहेत.
ÿसंगानुłप Óयĉéची वतªने व मनातील भावनांची गुंतवळ Âया रेखाटतात. तसेच Öवाथê,
असमाधानी, सुखाला आसुसलेÐया, दुःखी माणसां¸या Óयथा हे भारत सासणे यां¸या कथेचे
िवषय होतात. ‘बाबीचं दुःख’, ‘िचरदाह’, ‘लाल फुलाचं झाड’ या Âयां¸या उÂकृķ कथा.
अलीकडे नागरकथा िलिहणाöयांमÅये मोिनका गज¤þगडकर, सािनया, िनरजा, अŁणा सबाने
यांची नावे महßवाची आहेत. नागरजीवनातील छोट्या-छोट्या अनुभवांना, समÖयांना
समथªपणे िचिýत करÁयाचे काम या कथालेिखका करतात. लहान मुलांचे भाविवĵ, पती-
पÂनीमधील भाविनक ताण -तणाव, ľी पुŁषांचे िववाहबाĻ संबंध, अिववािहतां¸या
जीवनातील Óयथा , राजकìय जीवनातील ĂĶ Óयवहार , सīकालीन समाजातील
नीितĂĶता, मानवी जीवनातील एकाकìपणा अशा अनेक सूýांĬारे नागरकथेमÅये िवषय
हाताळले जातात. एकूणच नागरकथेमÅये नवकथेमधील ÿयोगशीलतेचा वारसा घेऊन नÓया
वळणाने िलिहÐया गेलेÐया कथा आढळतात. munotes.in
Page 71
१९४५ नंतरची आधुिनक मराठी कथा - ऐितहािसक आढावा
71 २अ.२.३ सारांश आतापय«त १९४५ नंतर¸या व १९६० नंतर¸या कथे¸या एकूण जडणघडणीचा थोड³यात
आढावा आपण घेतला. यातून कथेमÅये िनमाªण झालेले ÿवाह आिण उतरो°र ितचा होत
गेलेला िवकास याचा आलेख डोÑयासमोर येतो. वेगवेगÑया ÿवाहातून िनमाªण झालेली
कथा ÿÂयेकवेळी बदलताना, वेगवेगÑया िवषयांना िभडताना िदसते. या कथा घटनेला
वरवर¸या वणªनांपे±ा अंतगªत हालचालéना, अंतगªत चढा-ओढीला, ताण-तणावांना िटपताना
िदसतात. समोर िदसणाöया घटनेपे±ा ित¸या घडÁया¸या कारणाकडे ती वळसे घेताना
िदसते. समाज, समाजात असणारे मानवाचे नातेसंबंध, Łढी, परंपरेबरोबरच आधुिनक
युगातील माणसा-माणसांमधील अंतगªत संबंध याचे िचýण नवकथा करताना िदसते.
कोणÂयाही एकाच िवषया¸या भोवती न िफरता ती सबंध िवषयांना, आशयांना हाताळताना
िदसते. करमणूक-मनोरंजन काळात केवळ मÅयमवगêयां¸या भोवती घोटाळणारी कथा या
काळात उपेि±त, वंिचत, दिलत, कृषीजन आिण मजुरांची दुःखे जाणून घेऊ लागली.
ÖवातंÞयो°र काळात कथे¸या क±ा Óयापक झाÐया. आशयाची खोली वाढली. अनुभवा¸या
िविवध पातळीवłन कथा िलिहली जाऊ लागली. िवसंगतीचे आिण भावनां¸या गुंतागुंतीचे
िचýण ती कł लागली. Âयामुळे ÖवातंÞयो°र काळातील कथा ही कृिýम न वाटता ती
वाÖतवाकडे अिधकािधक झुकताना िदसते. úामीण, दिलत, िľयांची कथा, िव²ानकथा,
नागरकथा इ.िविवध ÿवाहातून िनमाªण झालेली कथा िविवध शैलéनी आिण िवषयांनी समृĦ
होताना िदसते.
२अ.२.४ संदभªúंथ सूची १. गणोरकर, ÿभा (संपा)२००१. 'वाđयीन सं²ा संकÐपना कोश’, मुंबई, भ.रा.भटकळ
फाउÁडेशन ÿकाशन.
२. िचýे, िद.पु.१९९५, ‘भाऊ पाÅये यां¸या ®ेķ कथा,’ मुंबई, लोकवाđयगृह ÿकाशन.
३. जाधव, रा.ग.,(संपा)२००९ ‘मराठी वाđयाचा इितहास ’, खंड-सातवा, (१९५० ते
२०००) पुणे, महाराÕů सािहÂय पåरषद ÿकाशन .
४. जोशी, सुधा २०००, ‘कथा : संकÐपना आिण समी±ा’, मुंबई, मौज ÿकाशन.
५. हातकणंगलेकर, म.द.१९८६, ‘मराठी कथा : łप आिण पåरसर ’, पुणे, सुपणाª
ÿकाशन.
२अ.२.५ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij
१. १९४५ नंतर¸या कथेचे िवशेष नŌदवा.
२. १९६० नंतर¸या ÿवाहातील कोणÂयाही तीन ÿवाहांची चचाª करा.
munotes.in
Page 72
आधुिनक मराठी
72 ब) टीपा िलहा.
१. िľयांची कथा
२. नवकथा
*****
munotes.in
Page 73
73 २आ
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
घटक रचना
२आ.० उिĥĶे
२आ.२ ÿाÖतािवक
२आ.३ िवषय िववेचन
२आ.३.१ आधुिनक महाराÕůाची जडणघडण आिण मराठी कादंबरी¸या उदयाची
पाĵªभूमी
२आ.३.१.१ लेखन-वाचनिøयेतील बदल आिण सािहÂयिनिमªती
२आ.३.१.२ मÅयमवगाªची िनिमªती आिण कादंबरीलेखन
२आ.३.१.३ गīलेखन ते मराठी कादंबरीलेखनाचा ÿवास
२आ.३.२ आधुिनक मराठी कादंबरी
२आ.३.२.१ आधुिनकपूवª मराठी कादंबरी (ÿारंभ ते १८८५)
२आ.३.२.२ ह. ना. आपटे आिण समकालीन मराठी कादंबरी (१८८५ ते
१९२०)
२आ.३.२.३ मराठी कादंबरी-१९२० ते १९६०
२आ.३.२.४ मराठी कादंबरी-१९६० ते १९९०
२आ.३.२.५ १९९० नंतरची मराठी कादंबरी
२आ.४ सारांश
२आ.५ संदभªúंथ सूची
२आ.६ अिधक वाचनासाठी
२आ.७ नमुना ÿij
२आ.० उिĥĶे १. कादंबरी या सािहÂयÿकाराचे मराठीतील अवतरणÖवłप Åयानात येईल.
२. पारंपåरक आिण आधुिनक मराठी कादंबरी¸या भेदरेषा ÖपĶ होतील.
३. आधुिनक मराठी कादंबरी¸या िवशेषांची चचाª होईल.
४. आधुिनक मराठी कादंबरी¸या इितहासातील टÈपे ÖपĶ करता येतील.
munotes.in
Page 74
आधुिनक मराठी
74 २आ.२ ÿाÖतािवक एकोिणसाÓया शतकात राजकìय स°े¸या िनिम°ाने युरोपीय संÖकृतीचा भारत,
महाराÕůाशी खूप जवळून संबंध आला. याच संबंधांतून या काळात मराठी समाजाचा
समता, ÖवातंÞय, बंधुता, िववेक, Óयिĉवाद, बुिĦÿामाÁयवाद, राÕůवाद, ऐिहकता या
नवरिचतांशी संपकª येऊ लागला. पåरणामी यातून ÿेåरत झालेले मराठी सािहÂय पूवªसुरी¸या
सािहÂयाहóन पुरÂया नÓया वळणाने ÿवाही होत बदलत रािहले. अÂयंत नÓया वळणाचे
गīलेखन नÓया िवषय-आशयाला घेऊन िलिहले जाऊ लागले. केवळ गīच नाही तर Ļा
काळापासून िलिहÐया गेलेÐया पīाचे Öवłपही पूणªतः िभÆन झाले. या पाĵªभूमीवर
मÅययुगीन परंपरेतील सािहÂयलेखनाहóन नावीÆयपूणª असलेÐया एकोिणसाÓया
शतकापासून¸या सािहÂयलेखनाला ‘आधुिनक मराठी सािहÂय’ असे संबोधले जाऊ लागले.
याचा अथª आधुिनक सािहÂयाची लेखनपरंपरा धुंडाळताना Öवाभािवकच आपÐयाला
एकोिणसावे शतक धुंडाळावे लागते.
आधुिनकतेने ÿेåरत झालेÐया गīलेखना¸या हातात हात घालून याच काळात मराठी
कादंबरीलेखनही जÆमास आले. अथाªत मागील दोनेकशे वषाªत मराठी कादंबरीचा ÿवास हा
वैिवÅयपूणª आिण िविवध टÈÈयातून झालेला आहे. ÿÖतुत अËयास घटकामÅये आपÐयाला
आधुिनक मराठी कादंबरीचा ऐितहािसक आढावा अपेि±त आहे. जगभरात कादंबरीचा जÆम
हा आधुिनकते¸या ÿकÐपाने जÆमास घातलेÐया नÓया िवĵभानातून झाला. पåरणामी
कादंबरी हा सािहÂयÿकारच मुळी आधुिनक सािहÂयÿकार Ìहणून ओळखला जातो. Âयामुळे
कादंबरीचे आधुिनक असणे ित¸या जÆमापासूनच गृहीत धरले जाते. तरीही पारंपåरक
कादंबरीलेखना¸या पाĵªभूमीवर आपÐयाला आधुिनक मराठी कादंबरीलेखनाची मांडणी
करता येईल. काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयावर आधुिनक मराठी कादंबरी Ìहणून आपण ºयास
संबोधतो आहोत ती सं´येने मयाªिदत असली तरी वैिशĶ्यपूणª आहे. ÿÂय± आधुिनक
मराठी कादंबरीलेखनाचा िवचार करताना पाĵªभूमीदाखल मराठी कादंबरी¸या
उदयािवषयीचे काहीएक िववेचन एकूण मांडणी¸या आकलनासाठी महßवपूणª आहे.
(िववेचना¸या ŀĶीने कादंबरीलेखनाचा एकूण पट हा िवÖतृत आहे. Âयामुळे आधुिनक मराठी
कादंबरीिवषयक ÿÂय± मांडणीमÅये काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयावरील केवळ ल±णीय आिण
महßवपूणª ठरलेÐया अशा काही कादंबöया आिण कादंबरीकारांचा उÐलेख श³य आहे.
िशवाय घटकलेखनासोबत येणाöया काही मयाªदांमुळे ÿÂय± कादंबöयां¸या िवĴेषणातही
िशरता येणार नाही. याउलट एकूण मांडणीत मराठी कादंबरीलेखना¸या उदयाची पाĵªभूमी,
मराठी कादंबरीतील िविवध वृ°ी-ÿवृ°ी आिण कादंबरी ÿवाहातील महßवपूणª टÈपे, Âयातील
काही मूलभूत िवशेषांसह सूàमात जाऊन नŌदिवणे ठळक करता येईल.)
२आ.३ िवषय िववेचन २आ.३.१ आधुिनक महाराÕůाची जडणघडण आिण मराठी कादंबरी¸या उदयाची
पाĵªभूमी:
एकोिणसाÓया शतकात एकìकडे बौिĦक आिण दुसरीकडे साăाºयवादी-भांडवली ŀĶी याने
ÿभािवत असलेÐया युरोपीय समाजा¸या संÖकृतीसंपकाªने भारत, महाराÕů आमुलाú munotes.in
Page 75
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
75 बदलत होता. िāिटशां¸या येथील दीघªकाळा¸या वावरामुळे आपÐयाकडे अनेक उलाढाली
झाÐया. Âयांनी सवªच ±ेýात अवलंबलेÐया तगड्या धोरणां¸या पåरणामातून येथील
िÖथितशील समाजाला ध³के बसत तो आत-बाहेłन बदलू लागला. याकाळात एकìकडे
राजकìय-सामािजक गुलामिगरी घĘ होत होती. तर दुसरीकडे मÅययुगीन महाराÕůाचा अंत
होत सािहÂयासह सवाªथाªने आधुिनकतेचे संदभª ठळक होत होते. याच काळात आपÐयाकडे
औīोिगकìकरणाची सुŁवात झाली. एकूण उÂपादनÓयवÖथेत हजारो वषाªनंतर पिहÐयांदाच
बदल होऊ लागले. याचा पåरणाम येथील सामािजक संबंध बदलत असतानाच
पूवªकाळापासून समाजÓयवहारात ÿचिलत असणाöया ÓयवÖथांना कमी महßव येत अनेक
पयाªयी नÓया ÓयवÖथा आपÐयाकडे ŁजÐया. याचा अथª ‚भारता¸या आिण महाराÕůा¸या
ŀĶीने एकोिणसावे शतक हे केवळ स°ांतराचे शतक न ठरता ²ानिवÖताराचे, जीवनिवषयक
नवजािणवांचे, िवचारÿवाहांमधील अंतःकलहांचे, आÂमपरी±णाचे आिण मूलभूत ÿijांना
िभडÁयाचे शतक ठरले होते. या समाजात तÂपूवê¸या हजार वषाªत जे घडले नÓहते ते
िविवधांगी बदल या शतकाने घडवून आणले.‛ (भोळे, २००६, पृ.९) या अथाªने ÿÖतुत
शतक हा भारता¸या पुनघªडणीचा-नवघडणीचा काळ होता. िāिटश काळातील नÓया
राजकìय आिण सामािजक िÖथतीमुळे पारमािथªक मूÐयांपे±ा उपयुĉतावादी ऐिहक
मूÐयांकडे िवचारवंताचा कल झुकू लागला. िकंबहòना Âयास समाजाची बदलू लागलेली
भौितक रचना देखील कारणीभूत होती. Âयातून सािहÂयलेखना¸या मुळाशी Óयिĉिनķा,
मानवता, ÖवातंÞय Ļासार´या आधुिनक मूÐयÓयवÖथांचा अवकाश वाढू लागला. िāिटश
काळात महाराÕůात नÓयानेच िव²ानिनķा, ऐिहक मूÐयांवरील िनķा, औīोिगकìकरणाने
िनमाªण झालेला खुला Óयवहार, पुढे आलेली मानवतावादी ŀĶी आिण राजकìय पातळीवर
लोकशाही तßवां¸या िवचाराला िमळालेली गती Ļा गोĶी तÂकालीन समाज-Óयवहारांना
िदशादशªक ठरत होÂया. याने येथील सामािजक-राजकìय पातळीवरील पåरिÖथतीचा नूर
पालटून गेला. िāिटश राजवटीतील तथाकिथत राजकìय िÖथरता, िमशनरी चळवळéमुळे
ÿवेश करता झालेला मानवतावाद-िवĵबंधुता आिण इंúजी िश±णामुळे बुिĦÿामाÁयवाद-
िव²ानिनķेचा वाढू लागलेला ÿभाव यातून देश जरी पारतंÞयात असला तरी सामािजक
पातळीवरील िÖथितशीलता कमकुवत होÁयास ÿारंभ झाली. Óयिĉिनķेचे भरणपोषण ही
येथील वसाहत काळातील अÂयंत महßवपूणª गोĶ होती, जी आपÐया पूवªपरंपरेत नवीन तर
होतीच िकंबहòना Ļा काळात िलिहÐया गेलेÐया लिलत सािहÂया¸या िनिमªितÿिøयेत ती
अÂयंत कळीची ठरली. Ļा काळातील लेखनाचे जे Öवłप आहे ते Óयिĉिनķा,
ÓयिĉÖवातंÞय अथाªत Óयिĉवादािशवाय श³यच नÓहते. िकंबहòना कादंबरीसारखा
सािहÂयÿकार तर Âयािशवाय िलिहला जाणे संभव नÓहते. हा Óयिĉवाद आिण अÆय
उपरोĉ गोĶी Ļा आधुिनक काळाने जÆमास घातलेÐया आहेत. या अथाªने कादंबरी हा
सािहÂयÿकार आधुिनक काळाने जÆमाला घातलेला आधुिनक सािहÂयÿकार मानावा
लागतो.
२आ.३.१.१ लेखन-वाचनिøयेतील बदल आिण सािहÂयिनिमªती:
िāिटशकाळात िश±णा¸या सावªिýकìकरणास ÿारंभ झाला. या काळात जातीजातéना
नाकारले गेलेले िश±ण खुले होत गेले. यातून लेखक आिण वाचक Ļा दोÆही¸या łढ
कÐपना आमुलाú बदलÐया. याच काळात आपÐयाकडे सािहÂयिनिमªतीचे नवे ÿकार
łजले, वाढले. िāिटशपूवªकाळात वाचक हा ÿकार आपÐया सािहÂय-संÖकृती¸या munotes.in
Page 76
आधुिनक मराठी
76 क¤þÖथानी नÓहता. रचÆयाची/लेखनाची सारी िभÖत ®वणसंÖकृतीवर असायची. ही िÖथती
या काळातील सावªिýक िश±णाने बदलू लागली. नविश±णातून पुढे आलेला या काळातील
वाचक हा िनमाªण होत असलेÐया सािहÂयाइतकाच नवीन होता. आधुिनक सािहÂयाचा
िनमाªता जो लेखक आिण Âयाचे वाचन करणारा वाचक हा नव-िश±णÓयवÖथेतून तयार होत
होता. या काळातील बदललेÐया लेखन-वाचनÿिøयेत मुþणÓयवÖथेची भूिमकाही महßवपूणª
रािहलेली आहे. ‚मुþणÓयवÖथेमुळे एका वतªमानपýा¸या आिण úंथा¸या अनेक ÿती िनघणे
श³य झाले, ही गोĶ सवा«नाच ठाऊक आहे... मुþणÓयवÖथेमुळे छापÐया गेलेÐया मजकुराची
झेप काळ आिण अवकाश या दोÆही पातÑयांवर पåरिचताची मयाªदा ओलांडून पलीकडे
जाणारी असÐयामुळे लेखका¸या संभािषतांवर महßवपूणª पåरणाम झाले.‛ (थोरात, २००६,
पृ.२२२) अथाªत या काळात नÓयाने पåरिचत झालेÐया मुþणÿिøयेचा संबंध हा नवीन
पयाªयाने आधुिनक सािहÂयिनिमªतीशी संबंध आहे.
आपÐयाकडे Łजू लागलेली नवी िश±णÓयवÖथा , मुþणÓयवÖथा आिण सािहÂयलेखन Ļा
गोĶी तशा परÖपरपूरक होÂया. नÓयाने सुł झालेÐया शाळां¸या अËयासøमाचा भाग Ìहणून
िविवध शालोपयोगी पुÖतकांची िनिमªती होऊ लागली. ती नÓया मुþणÓयवÖथेतून छापली
जाऊ लागली. याच माÅयमातून मराठी Óयाकरणाची पुÖतके, कोशांची िनिमªती होऊ
लागली. अनेक इंúजी अËयासोपयोगी úंथांचे मराठी भाषांतर छापले जाऊ लागले. या
ÿिøयेत सामील असलेÐया येथील अनेक नवसुिशि±त, िवचारी मंडळéमÅये शालेय
उपयोगी úंथिनिमªतीसोबत, भाषांतरासोबत Öवतंýपणे मराठीमधून लेखन करÁयाचा
आÂमिवĵास िनमाªण होऊ लागला. यातून होणारी úंथिनिमªती आिण úंथÿसारामुळे एकूण
समाजा¸या िवचार करÁया¸या पĦतीतच बदल होऊ लागला. िशवाय दुसरीकडे स°ाधारी
Ìहणून Âयां¸या राजकìय आिण सामािजक धोरणात सािहÂयिनिमªती आिण तÂसंबंिधत
Óयवहाराला उ°ेजन देणाöयाच गोĶी अिधक होÂया. यातून या काळातील सािहÂयिवĵाचा
चेहरा बदलू लागला अनेक नवे सािहÂयÿकार/सािहÂयłप पुढे येत गेले. (ºयामÅये इंúजी
सािहÂयाचे अनुकरण होते, माý Âयाचवेळी Âयांची उभारणी ही येथील सामािजक-राजकìय
संदभाªने होत होती.) या लेखनातील सािहÂयाशय आिण łप हे पूवª परंपरेतील लेखनाहóन
पूणªतः नवीन होते. नÓया सािहÂयामÅये भौितक/ÿÂय± भवतालचे जीवन क¤þÖथानी आले.
पुराणक¤िþत, अÅयाÂमक¤िþत, अलौिकक िवषयक¤िþतते¸या पलीकडे जात úंथिनिमªती
करता येते, यािवषयीचा िवĵास वाढत गेला. आिण ऐिहकक¤þी, वाÖतवक¤þी, आधुिनक
मूÐयÓयवÖथाक¤þी सािहÂयलेखनाची पायाभरणी होऊ लागली. सािहÂयकृती¸या
आशयािभÓयĉìसोबत नÓया मूÐयÓयवÖथा पुढे येत रािहÐया. िकंबहòना नÓया
मूÐयÓयवÖथेमुळे सािहÂयकृतé¸या आशयािभÓयĉìत बदल होत गेले. एकुणात या काळात
महाराÕůात िनमाªण झालेले नविवचार आिण Âया िवचाराला पूरक ठरेल अशी समाजिÖथती
ही आधुिनक मराठी सािहÂयलेखनास अनुकूल ठरली. सोबत वैचाåरक, शाľीय लेखनही
होऊ लागले. पåरणामी आपण एकोिणसाÓया शतकात सािहÂयलेखना¸या एका नÓया
टÈÈयात ÿवेश करते झालो. या सवª गोĶी आपÐयाकडील कादंबरीलेखनाबाबतही घडत
होÂया.
munotes.in
Page 77
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
77 २आ.३.१.२ मÅयमवगाªची िनिमªती आिण कादंबरीलेखन:
आधुिनक सािहÂयाचा िवचार करताना एकोिणसाÓया शतकात नÓयाने उदयास येऊ
लागलेÐया मÅयम वगाªचा िवचार देखील ÿकषाªने Óहायला हवा. िāिटशां¸या सांÖकृितक-
औīोिगक धोरणांचे उÂपादन Ìहणून येथील मÅयमवगाªकडे पाहता येते. िāिटशांनी सुł
केलेÐया नÓया Öवłपा¸या िश±णपĦती, ÿशासनÓयवÖथा , औīोिगकìकरण Ļामधून
ÿÖतुतचा मÅयमवगª िनमाªण होत होता. मुळात िāिटशांना राºयकारभारास पूरक ठरेल अशा
Öवłपाचा एक एतĥेशीय वगª हवा होता. स°े¸या संचलनात Âयांची मदत होणार होती. नÓया
िश±ण आिण ÿशासन ÓयवÖथेतून असा वगª िनमाªण होत होता. जो Âयावेळ¸या ÿशासनादी
अनेक कामात िāिटशां¸या मदतीचा ठł लागला. आधुिनकतेची मूÐयŀĶी Öवीकारलेला
हाच वगª मÅयमवगª Ìहणून अधोरेिखत करता येईल. अशा वगाª¸या वाढीबरोबर Âया¸या
सांÖकृितक गरजाही वाढू लागÐया. नवी भौितक Óयवहाराची ²ानलालसा Âया¸यामÅये
िनमाªण होत रािहली. नÓयाने पåरिचत होऊ लागलेली आधुिनकतेची मूÐयÓयवÖथा Âयाला
महßवाची वाटू लागली होती. या आधारे आपÐया Óयिĉगत आिण सामूिहक वतªनाला
आकार देÁयाचे ÿयÂनही Ļा वगाªकडून घडत होते. एकूण ÓयवÖथेत Âयाचे दडलेले
िहतसंबंध ÖपĶ होते. एकìकडे वसाहती ÓयवÖथा आिण दुसरीकडे सवªसामाÆय जनता
अशामÅये तो काम करत होता. यावेळ¸या सांÖकृितक Óयवहारावर Âयाचे िनयंýण तयार
होणे Öवाभािवक होते. या वगाª¸या मयाªदा तÂकालीन सांÖकृितक ÓयवÖथांवर पडणे देखील
Öवाभािवक होते. असे असले तरी या वगाª¸या सांÖकृितक गरजांपोटीच या काळातील
सािहÂयलेखन पुढे आले. हा वगªच मुळी नÓया सांÖकृितक ÓयवÖथां¸या शोधात होता.
वतªमानपý, मािसके काढणे-वाचणे Ļाची िनिमªती Âयां¸या सांÖकृितक गरजांमधूनच झालेली
होती. िश±णाचा ÿारंभ याच उ¸चवणêय, उ¸चजातीमÅये झाला. आधुिनकते¸या समथªन
अथवा िवरोधाची चचाª देखील याच समूहात होती. आिण आधुिनक Öवłपा¸या लेखनाची
सुŁवात देखील याच समूहातून झाली. पåरणामी िलिहÁया-वाचÁया¸या क¤þÖथानी हाच वगª
येत रािहला. ÿारंभी¸या टÈÈयात याचे वेगवेगळे पडसाद आपÐयाकडील आधुिनक सािहÂय-
संÖकृितÓयवहारावर पडले. या काळातील लेखन हे समú मराठी समाजाला सामावून घेणारे
न होता Âयाचे Öवłप ýोटक रािहले. यालाही कारण हा मÅयम वगªच होता. याचे कारण Ļा
वगाªत ÿारंभकाळात बहòतांश उ¸चवणêय-उ¸चवगêय लोकांचाच समावेश होता. (ही िÖथती
िवसाÓया शतकात उ°रो°र बदलू लागली. वेगवेगळे जातसमूह या मÅयमवगाªत ÿवेश करते
झाले.) या अथाªने मराठी सािहÂय आिण Âयावरील उ¸चवणêय, उ¸चजातीय पकड ही
आपÐयाला अपवाद वगळता पार Öवतंý भारतानंतर दाखवता येते. यातून केवळ
कादंबरीबाबत जरी िवचार केला तरी या काळातील कादंबरी ही काही समú मराठी
समाजाची कादंबरी नÓहती अथवा ती समúतेने वाचली देखील जात नÓहती. िāिटश
काळात नÓयाने उदयाला आलेÐया या वगाªिवषयी आिण Âया¸या मयाªदांिवषयी वरील
अथाªचे िवधान करता येत असले तरी ÿारंभी¸या आधुिनक मराठी कादंबरीिनिमªतीत हाच
वगª होता. आिण Âया¸या अिधकवजा Öवभावाचे सवª पåरणाम हे कादंबरीिनिमªतीवर पयाªयाने
आपÐयाकडील सािहÂयिनिमªतीवर झालेले आहेत.
या मÅयमवगाªला िमळालेÐया आधुिनक शै±िणक ÿिश±णातून नवा वाचक तयार होत होता.
हा वाचक Óयिĉवाद, िववेक, बुिĦÿामाÁयवाद, भौितक ²ानÓयवहार अशा अनेक
आधुिनकते¸या संदभा«नी भारलेला होता. एकìकडे बदलती समाजिÖथती, दुसरीकडे munotes.in
Page 78
आधुिनक मराठी
78 आधुिनकते¸या मूÐयÓयवÖथांचा ÿादुभाªव आिण ितसरीकडे या दोÆही¸या ÿभावातून
घडवला गेलेला नवा लेखक-वाचक यां¸या पåरणामातून आपÐयाकडे कादंबरी हा
सािहÂयÿकार िलिहला गेला. ‚नवा वाचक आिण Âयाला हवे असलेले कथनłप या दोहŌचा
ÿारंभिबंदू Ìहणजे मराठी सािहÂयातील कादंबरीचे अवतरण होय.‛ (थोरात, २००५, पृ. ६)
वाचकÿमाणे या काळात िलिहता कादंबरीकारही मÅयम वगाªतील होता. ''वासाहितक
िश±णाचे संÖकार Öवीकाłन िनमाªण झालेÐया वासाहितक मÅयमवगाªनेच Âयाची
सांÖकृितक िनकड Ìहणून कादंबरी हा सािहÂयÿकार िलहायला सुŁवात केली." (थोरात,
२०१८, पृ.२५) अशा संदभाªतून मराठी सािहÂय जगताला कादंबरी हा सािहÂयÿकार
पåरिचत होत रािहला. उपरोĉ उÐलेखानुसार ÿारंिभक टÈÈयात या मÅयमवगाªत
समाजातील उ¸च जातीय वगाªचा भरणा होता. पुढे या वगाªत जसजसे िविवध जात, वगª,
िलंग भेदातील मंडळéचा समावेश होत रािहला Âयानुसार मराठी कादंबरीचे Öवłप देखील
बदलत गेÐयाचे ÖपĶ अनुभवास येते.
२आ.३.१.३ गīलेखन ते मराठी कादंबरीलेखनाचा ÿवास:
एकोिणसाÓया शतका¸या ÿारंभापासून एकìकडे िमशनरी मंडळé¸या धमªÿसाराथª आिण
दुसरीकडे िāिटश सरकार¸या िश±णÿसारा¸या उपøमातून मराठी भाषेतील नÓया
धाटणीचे गīलेखन Łजू लागले. एकोिणसाÓया शतका¸या ÿारंभीच जुनी मौिखक आिण
हÖतिलिखत परंपरा दुÍयम ठłन, मुþणयुगातली नवी गīÿधान, िववेकिनķ इंúजीने
ÿभािवत झालेली परंपरा सुł झाली. (नेमाडे, १९९०, पृ. ३२१) गīलेखनाचा हा ÿवास
उ°रो°र िविवध सािहÂयłप-िनिमªती¸या ÿेरणांसह बदलत रािहला. अशावेळी
एतĥेशीयांसमोर िवकिसत पाIJाßय गīाचे आदशª समोर होते. पाठ्यपुÖतका¸या अनुषंगाने
िनमाªण होणाöया गīाला ओलांडून या काळात इंúजी िनबंधां¸या धतêवर िविवध
िनयतकािलकांĬारे मराठीतून िनबंधलेखन होऊ लागले. या काळात मराठी भाषेमधून
िविवध िनयतकािलके, वृ°पýे िनघाली. ÂयामÅये अनुøमे पाठशालापýक, दंभहारक,
िविवध²ानिवÖतार , ²ानसंúह इ. िनयतकािलके आिण ²ानोदय, ²ानÿकाश, इंदुÿकाश इ.
वृ°पýांचा उÐलेख करता येईल. नविशि±तांमधील अनेक मंडळी Ļामधून िलिहती झाली.
अशा िनयतकािलक आिण वृ°पýांमधून नÓयाने लेखनास ÿारंभ केलेÐया गīलेखकांनी
खरेतर मराठी गīलेखनाची जडणघडण केली. अशा लेखना¸या मुळाशी ÿामु´याने
²ानवृĦी, उपदेश, मािहती सांगणे, ÿबोधन करणे अशा काही मूलभूत भूिमका रािहलेÐया
होÂया. याचा अथª आधुिनकतेचे जे मूलभूत घटक आहेत Âयातूनच िववेक, िचिकÂसा,
Óयिĉवाद, बुिĦÿामाÁयवाद यांचा अवकाश तयार होऊ लागला आिण यातून िवचार-िववेक
संबंधातून िनबंधलेखना¸या माÅयमाने मराठीमÅये गīलेखन łढ झाले. याचा अथª
आपÐयाकडील गīलेखन आिण आधुिनकता यांचा संबंध ŀढ आहे. ‚िववेकिनķेमुळे
िनबंधादी िवचारशील गīÿकार िवकिसत झाले. िविवध गīशैलéचा झपाट्याने िवकास
झाला.‛ (पृ.१००) अथाªत या काळात िविवध łपातील वृ°पýीय-मािसकांमधील िनबंधांसह
कादंबरी, कथा, िवनोद, उपहास, सािहÂयसमी±ा , सामािजक िव²ानांचे लेखन इ.
ÿाłपातून गīलेखन होऊ लागले. नविवचाराने जÆमाला घातलेले नÓया वळणाचे मराठी
गī हे आधुिनक महाराÕůा¸या जडणघडणीत अÂयंत महßवाचे ठरले.
munotes.in
Page 79
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
79 एकुणात एकोिणसाÓया शतकात िविवध सामािजक-राजकìय चळवळी आकारास आÐया.
अशावेळी आधुिनकतेचे चचाªिवĵ समाजापय«त नेÁयाचे माÅयम Ìहणून िनबंधलेखन समोर
आले. एकोिणसाÓया शतकात अÆय सवª सािहÂयłपांशी तुलना करता िनबंधलेखनाने
कमालीची लोकिÿयता आिण एकूण सािहÂयिवĵातील जागा देखील Óयापलेली होती.
इतकेच नÓहे तर तÂकालीन अनेक कथा-कादंबरी-नाटका¸या लेखनास Âयावेळ¸या
िनबंधलेखनाने आशय पुरिवÐयाचे ÖपĶ होते. Âया काळात िनबंधांमÅये चिचªले जाणारे िवषय
आिण आकलन अनेकदा Âया काळातील कादंबöयांमधून वापरले गेले आहे. एकोिणसाÓया
शतका¸या सुŁवातीपासून मूळ धरणारे गīलेखन जे िनबंधलेखनातून पुढे येऊन लिलतłप
घेत समकाळातील िविवध संदभा«ना िभडणारे ठł लागले, हे गेÐया दोनशे वषा«¸या मराठी
सािहÂयÓयवहाराधारे ÖपĶ करता येईल. मराठीमÅये िनबंध या सािहÂयÿकारातून ºया
Öवłपाचे समाजिचंतन पुढे येत होते तो िक°ा कादंबरी या नÓया कलाłपात काही
कादंबरीकारांनी वापरला.
कादंबरी या सािहÂयÿकाराचा शोध घेताना उपरोĉ िववेचनानुसार आधुिनकतेसोबत वाढत-
वावरत पुढे आलेला हा सािहÂयÿकार सुŁवातीला युरोपमÅये आिण उ°रो°र साöया
जगभरात आधुिनकतेसोबतच ÿवास करता झाÐयाचे िदसून येते. या सािहÂयÿकाराचे
आधुिनकते¸या काळाशी जÆमापासूनच खूप िनकटचे संबंध रािहलेले आहेत. जगभरात हा
सािहÂयÿकार पूवê¸या सगÑयाच गī आिण पī łपांहóन वेगळा आिण नवा ठरला. िशवाय
Âया Âया भाषा-संÖकृतीमÅये वाढताना पुÆहा तेथील पूवªपरंपरेत आढळणाöया गī-पīाशी
काहीएक नातेही ÿÖथािपत केले. ÖवातंÞय, समता, बंधुता, बुिĦÿामाÁयवाद, िचिकÂसा,
िववेक, Æयाय इ. आधुिनकते¸या िवचारघटकांमधून भोवताल तपासÁयाचे-जोखÁयाचे एक
तßव²ान या काळात कादंबरी या सािहÂयÿकारा¸या माÅयमातून साöया जगाला िमळाले.
बदलÂया काळात उÂपादनपĦतीत झालेले बदल, उīोगधंīां¸या वाढीतून तयार झालेली
रोजगारिनिमªती, िÖथर आिण सुिशि±त जगÁयातून आलेले Öथैयª यातून वाढलेला
मÅयमवगêय समाज इ. गोĶी कादंबरीत अÂयंत सूàमासह िचिýत होऊ लागÐया. इहवादी
ŀĶीने भवताल¸या जगाचे-वÖतूंचे िनरी±ण कादंबरीत नेमकेपणाने येऊ लागले. अथाªत
अनेक छोट्या-मोठ्या तपिशलांसह कलाÂमक अंगाने भवतालाला अिभÓयĉ करÁयाची
ताकद कादंबरीमÅये अÆय सािहÂयÿकारांपे±ा िनश्िचतच जाÖत आहे, याची ÖपĶता िमळू
लागली. युरोपमÅये आिण नंतर¸या काळात आपÐयाकडेही पूवªसुरी¸या कथाÂम सािहÂय
ÿकाराची उपलÊधता असताना पुÆहा कादंबरी या नÓया सािहÂयÿकाराची अपåरहायªता
वाटत रािहली.
मराठी कादंबरीचा िवचार करताना एकोिणसाÓया शतकात आपÐयाकडे नÓयाने उदयास
आलेला मÅयमवगª, कुटुंबÓयवÖथेची बदलती रचना, उÂपादन ÓयवÖथेत झालेले बदल,
जीवनÓयवहाराची बदलू लागलेली पĦत, नÓया मूÐयÓयवÖथांची होऊ लागलेली ओळख या
सगÑयातून बदललेÐया अनुभविवĵास िचिýत करÁयास कादंबरी या सािहÂयÿकाराची
गरज ही अपåरहायª ठरली. झपाट्याने होणाöया बदलां¸या ÿिøयेस कलाÂमक łप देÁयास
पूवªसुरीतील कथनाÂम सािहÂय हे अपुरे ठरत असÐयाने कादंबरीसार´या महाकाÓयसŀश्य
पण महाकाÓयाहóनही नावीÆयपूणª असलेÐया सािहÂयÿकाराची अपåरहायªता होती. कादंबरीने
ही जबाबदारी िनभावली. तसेच पुढेही ती सतत काळाशी समांतर वाहत रािहली. दरÌयान
ित¸या łपातही िविवधांगी बदल होत रािहले. आपÐयाकडील आधुिनकते¸या ÿिøयेत munotes.in
Page 80
आधुिनक मराठी
80 िनमाªण होत गेलेÐया अंतिवªरोधातून कादंबरीचे Öवłप बदलत गेले. तÂकालीन काळात
आधुिनकते¸या अÆय अवतरणाने देखील कादंबरी लेखनपĦतीवर काही िविशĶ पåरणाम
केले. िशवाय मराठी कादंबरीलेखना¸या ÿारंभापासून भाषांतर/अनुवादा¸या माÅयमातूनही
आपÐयाकडे पåरिचत होत गेलेÐया कादंबöयांची सं´या खूप आहे. यातून आपणही अशा
Öवłपाची रचना कł शकतो हा आÂमिवĵास आपÐया नवसुिशि±त बुिĦजीवéमÅये िनमाªण
होणे Öवाभािवक होते आिण तसे झाले देखील. याकाळात आिण नंतरही जशा Öवतंý
कादंबöया िलिहÐया गेÐया तशा अनुसरत िलिहलेÐया कादंबöया देखील पुÕकळ आहेत.
अथाªत मराठी कादंबरीिनिमªतीत हा संदभªही Åयानात ¶यावा लागेल असा आहे.
२आ.३.२ आधुिनक मराठी कादंबरी :
कादंबरी या सािहÂयÿकारा¸या सवªसमावेशक असÁया¸या मूलभूत वैिशĶ्यांमुळे ित¸यात
बदलÂया जीवनानुभवाला सहज ÿवेश िमळतो. ित¸या संकेतÓयवÖथेत असणाöया
खुलेपणामुळे तर ित¸यात łपबदला¸या अनेक श³यताही िनमाªण होत असतात. मुळात
जगभरात कादंबरी या सािहÂयÿकाराचा उदय हा कोणÂयाही ठरीव साचेबĦतेतून नÓहे तर
Óयापक िवĵभाना¸या संÖकारातून झालेला आहे. पारंपåरक सािहÂय Óयवहारातील अनेक
संकेतबĦतेला ितने उģमा¸या काळातच बगल िदले. Âयामुळे कादंबरी ही सािहिÂयक
संकेतां¸या पलीकडे जात िविवध भूिमकांशी कधी संवादी होत, कधी िवÖतारत, कधी छेद
देत तर कधी संघषाªची भूिमका घेत वाढत जाते. Âयामुळे ित¸यात कथासूý, आशयÓयवहार,
łपबंध याबाबतीत Öवाभािवकच पåरवतªना¸या अनेक जागा िनमाªण होतात. साधारणपणे
काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयात ÿागितकते¸या अंगाने अशा पåरवतªना¸या जागा वापरणाöया
कादंबöयांना आपण आधुिनक असे संबोधतो. Âयामुळे यािठकाणी आधुिनक हा शÊदÿयोग
ÿवृ°ीसूचक या अथाªने वापरला आहे.
मराठी कादंबरीचा इितहास हा जवळपास आज दीडशे वषा«पय«त नŌदिवता येतो. या दीडशे
वषा«¸या कालखंडात काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयात आशय आिण łपबंधाबाबत ल±णीय
ठरतील अशा कादंबöया अधोरेिखत करता येतात. आधुिनक मराठी कादंबरीचा ऐितहािसक
आढावा घेताना तो Öवाभािवकपणे आपÐयाला पारंपåरक मराठी कादंबरी¸या पाĵªभूमीवर
¶यावा लागेल. Âयासाठी मराठी कादंबरी ÿवाहात पारंपåरक कादंबरी अधोरेिखत करावी
लागेल. माý अशावेळी एक गोĶ Öमरणात ठेवणे अपेि±त आहे कì, मुळात सािहÂयÿकार
Ìहणून कादंबरी हा एक आधुिनक सािहÂयÿकार आहे. बदललेली उÂपादन पĦत, मुþण
ÓयवÖथा, नवी िश±ण ÓयवÖथा, िनयतकािलक-मािसकांची िनिमªती, मÅयमवगाªची िनिमªती,
Óयिĉवाद, लोकशाही शासनÓयवÖथा , वै²ािनक ŀĶी, मानवक¤िþत धारणा, समतेचे
तßव²ान, बुिĦÿामाÁयŀĶी, िववेक, ÖवातंÞयाची कÐपना इ. आधुिनक संदभा«मÅयेच
कादंबरी¸या उदयाचे संदभª दडलेले आहेत. Âयामुळे आधुिनक मराठी कादंबरी Ìहणताना
कादंबरी हा सािहÂयÿकार आधुिनक आहे याचे भान ठेवावे लागेल.
एकोिणसाÓया शतकातील कादंबरीलेखन Ìहणजे तÂकालीन काळातील िविवध सामािजक-
राजकìय सुधारणावादी, ÿबोधनवादी घडामोडé¸या पåरणामांचे फळ मानावे लागेल.
कादंबöयांचा आिण या काळातील बदलांचा एक थेट संबंध आहे. कादंबöया Ļा तÂकालीन
समाजिÖथतीला रेखाटÁयात आिण ित¸यात बदल सूचिवÁयात गुंतलेÐया आहेत. िकंबहòना munotes.in
Page 81
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
81 समकालीन वाÖतव िचýण करणे हाच कादंबöयांचा मूलąोत आहे. मराठीतील पिहली
कादंबरी 'यमुनापयªटन' ही आपÐयाला अशाच Öवłपाचा अनुभव देते. या कादंबरीस
असलेले łपाचे भान देखील िवशेष आहे. या कादंबरीतील वाÖतवाचे संदभª हे ÿागितक
िवचारŀĶीने जातीभेदा¸या पलीकडे जात, िलंगभेदा¸या पलीकडे जात रेखाटले गेले आहे.
ही ŀĶी खरेतर आधुिनकतेची ŀĶी आहे. नविवचारŀĶीचे संदभª या कादंबरीमÅये गडद
आहेत.
आधुिनक कादंबöयांचे वैिशĶ नŌदिवताना आपण Ìहणू शकतो कì, अशा कादंबöया Ļा
नवमूÐयांचे सूचन करणाöया असतात. समाजातील सामािजक-राजकìय सुधारणांची
कÐपना Âयात वावरत असतात. यात पåरवतªनाचे सूचन असते. अशा कादंबöयामÅये िविशĶ
तकªिनķ वैचाåरकतेचा पåरपोष असतो. नवमूÐयां¸या सूचनासोबत या कादंबöया आपÐया
पोटात िचिकÂसेचे सूý ठेवत असतात. अशा कादंबöयांनी पूवªपरंपरेची िचिकÂसा करत,
िकंबहòना कादंबरी आशय-अिभÓयĉìबाबत परंपरा नाकारत नÓया मूÐयांचे सूचन घडवतात.
एकूण मराठी कादंबöयांबाबत अशाच कादंबöयांना आपण आधुिनक मराठी कादंबरी असे
संबोधतो आहोत. आिण अथाªतच उवªåरत कादंबöयांचा पारंपåरक Ìहणून नŌद घेतो आहोत.
अथाªतच आधुिनक मराठी कादंबरीची कÐपना ही Öवाभािवकपणे पारंपåरक मराठी
कादंबरी¸या पाĵªभूमीवर अथªपूणª ठरणार. Âयामुळे ÿÖतुत मांडणीमÅये आधुिनक कदंबरीची
चचाª करताना आपोआपच पारंपåरक कादंबरीची चचाª होत राहणार.
आपÐयाकडे पारंपåरक मराठी कादंबरीची ÿाłपे ही मराठी कादंबरीलेखना¸या ÿारंभापासून
दाखवता येतात. काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयात अशा कादंबöयांचीच चलती मोठ्या ÿमाणात
रािहलेली आहे. िवसाÓया शतकात देखील पारंपåरक कादंबरी¸या ÿाłपातून िलिहणाöयांची
सं´या मोठी आहे. आजही अशा अनेक कादंबöया मोठ्या ÿमाणात िलिहÐया-वाचÐया
जातात. मराठी कादंबरी लेखना¸या ÿÂयेक टÈÈयात नविवचार-नवमूÐयÓयूहा¸या ÿभावात
नÓया वाटा धुंडाळणे, काही तरी नवे कłन पाहणे याबाबत िवशेष ÿयÂन झालेले आहेत.
आधुिनक मराठी कादंबरीलेखनात तर पुÆहा आधुिनकता-आधुिनकतावादा¸या मूÐयांसोबत
ठळकपणे नवीन काही मांडÁयाचा आिण Âयाचवेळी नÓया Öवłपात कादंबरी łपाचा शोध
घेÁयाचा ÿयÂन ठळक आहे. या ÿयÂनातील अनेक कादंबöया Ļा मराठी कादंबरीचा ÿवाह
समृĦ करणाöया िकंबहòना मराठी कादंबरी¸या क±ाही łंदावणाöया ठरÐया आहेत. एकूण
मराठी कादंबरी ÿवाहात या कादंबöया आपण िजला पारंपåरक मराठी कादंबöया Ìहणतो
अशा ÖवÈनरंजनपर, मनोरंजनपर, धरधोपट वाÖतववादी वळणाने जाणाöया कादंबöयांहóन
िनिIJतच ल±णीय ठरलेÐया आहेत. माý दुसरीकडे अशा कादंबरीतील काही कादंबöया Ļा
यथातथाही आहेत. याचा अथª ÿÂयेक आधुिनक मराठी कादंबरी ही मूÐययुĉ असा िवचार
मांडणी¸या मुळाशी नाही. अथवा ÿÂयेक पारंपåरक कादंबरी Ìहणजे यथातथा असेही Ìहणणे
नाही. उपरोĉ नमूद केÐयाÿमाणे ÿÖतुत मांडणीमÅये आधुिनक मराठी कादंबरीची चचाª ही
पारंपåरक कादंबरीलेखना¸या पाĵªभूमीवर उभी करावी लागणार आहे. Âयामुळे होणारी
मांडणी ही दोÆही Öवłपा¸या कादंबरीकार आिण कादंबöयां¸या अनुषंगाने होत राहील.
munotes.in
Page 82
आधुिनक मराठी
82 २आ.३.२.१ आधुिनकपूवª मराठी कादंबरी (ÿारंभ ते १८८५):
युरोपमधील कादंबरीचा उदय कालखंड Åयानात घेतला तर ितथे कादंबरी अगोदर¸या
ÿÖथािपत सािहÂयÿकारांशी, Âयां¸या संकेतÓयवÖथेशी संघषª करत, ÿसंगी Âयाचा वापर
करीत, िवडंबन करीत उभी रािहलेली आहे. माý तसे मराठी कादंबरीलेखना¸या ÿारंभ
काळात झालेले नाही. मराठीत 'यमुनापयªटन' (१८५७) सार´या कादंबरीचा अपवाद
वगळÐयास १८८५ पासून ह. ना. आपटे यां¸या कादंबöया ÿकािशत होऊपय«त जवळपास
सवªच कादंबöया Ļा पारंपåरक कथनÓयवहारा¸या वळणाने िलिहÐया जात होÂया. या अथाªने
हरीभाऊ पूवª काळातील कादंबöया Ļा पारंपåरक वळणा¸या आहेत. उपरोĉ नमूद
केÐयाÿमाणे युरोपीय कादंबरीला उदयकाळापासूनच पूवªपरंपरेशी असलेÐया ताणा¸या
संबंधांमुळे एक ÿकारचे तीĄ आÂमभान होते. या संदभाªतून मराठी कादंबरी¸या ÿारंभłपाचा
िवचार करता असे िचý आढळत नाही. ‚ÿारंभी¸या काळात तरी पारंपåरक कथनłपापे±ा
आपण काही वेगळे करतो आहोत, याचे भान मराठीतून नावेल िलिहणाöया लेखकांना िदसत
नाही. पारंपåरक कथनłपांशी या नÓया ÿकाराने जमवून घेÁयाचा ÿयÂन केलेला िदसतो.
‘मुĉामाला’ या कादंबरीपासून सुł झालेÐया मराठीतील रÌयाĩुत कादंबरीचे नाते
बाणभĘाची कादंबरी, कथासåरÂसागर याÿकार¸या आपÐया परंपरेतील कथनाÂम संिहतांशी
िदसतो. Âयात अधूनमधून फारसी रंग िमसळतो, एवढेच.‛ (थोरात, २००२, पृ.८२) अशा
कादंबöयांमÅये आपÐयाला लàमणशाľी हळÊयां¸या 'मुĉामाला' (१८६१) आिण
'रÂनÿभा' (१८७८) सिहत, बाबा गोखले यांची 'राजा मदन' (१८६५) मोरे सदािशव
åरसबुड यांची 'मंजुघोषा' (१८६६), केशव रघुनाथ यांची 'वसंतमाला' (१८६८), रा. िभ.
गुंजीकर यांची 'मोचनगड' (१८७१), रामचंþ राजे यांची 'िवलािसनी' (१८७१),
ग.िव.कािनटकर यांची 'शृंगारमंिजरी' (१८७४), िवनायक कŌडदेव ओक यांची 'िशरÖतेदार'
(१८८१) या कादंबöयां¸या धरतीवर िलिहलेÐया आणखी काही कादंबöयांचा उÐलेख करता
येईल. अशा कादंबöयांची एक परंपरा हåरभाऊ आपटे यां¸या कादंबöया ÿकािशत होऊपय«त
िकंबहòना Âयाहीपुढे दाखवून देता येतात. या कादंबöया केवळ मनोरंजन, ÖवÈनरंजन,
वाचकानुनय करणाöया असून केवळ रÌयाĩुत वळणाने, लोकिÿय िदशेने जात राहतात.
मराठी कादंबरी¸या उदयपूवª कालखंडात आिण Âयानंतर िवकासा¸या काळात जसा इंúजी
सािहÂयाचा पåरचय वाढत होता Âयाच काळात संÖकृत आिण भारतीय सािहÂयपरंपरेतील
वेगवेगÑया कलाकृतéचाही पåरचय वाढत होता. पåरणामी 'बृहÂकथा', 'बृहÂकथामंजरी',
'कथासाåरÂसागर ', 'अरेिबयन नाईट्स', 'वेताळपंचिवशी', 'िसंहासनबि°शी', 'शुकबहा°री'
इ. सािहÂयकृतीतून अिभÓयĉ झालेला अĩुततेचा, पåरकथासŀश चमÂकृतीचा ÿभाव
सुŁवाती¸या मराठी कादंबरीलेखनावरती िदसून येतो. गुंजीकर, åरसबुड, ओक यां¸या
कादंबöया याबाबतीत अधोरेिखत करता येतील. बाबा पĪनजी यां¸या 'यमुनापयªटन'
पासूनचा मराठी कादंबरीÿवाह ल±ात घेतला तर एका सामािजक वाÖतवा¸या दशªनाने
झालेÐया मराठी कादंबरीची सुŁवातीची िदशा पुÆहा ³विचतच म.िव.रहाळकर यांची
'नाराणराव आिण गोदावरी' (१८७९) यासारखी कादंबरी सोडली तर ह.ना.आपटे यां¸या
कादंबरीलेखनापय«त िदशाहीन झाÐयाचे आिण रंजनपरतेला बळी पडÐयाचे ÖपĶ आहे.
हळबे यां¸या 'मुĉामाला', 'वसंतकोिकळा', 'िवĵासराव' या कादंबöया एकोिणसाÓया
शतका¸या उ°राधाªत ÿकािशत झाÐयानंतर हळबेÿिणत कादंबöयांचे पुढेही अ±रश: अमाप
पीक आले. या काळात रंजनपर कथानक, लयबĦ उÂकंठा वाढिवणारे िनवेदन, अलंकाåरक munotes.in
Page 83
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
83 शÊदयोजना अशा सा¸यातून कादंबरी अवतł लागली. अशा ठरािवक साचा असलेÐया
अĩुतरÌय कादंबöया या काळात मोठ्या ÿमाणात िलिहÐया गेÐया आहेत. नायक-नाियका
यां¸या संबंिधत घटना-ÿसंगातील रÌयाĩुतता, कादंबरी रचनातंýात अनुकरणातून आलेला
एकसुरीपणा इ. गोĶीने या काळातील कादंबरीÿवाह हा बोजड होऊन गेलेला िदसतो.
िशवाय नायक-नाियका यां¸याशी येणाöया िचýणातील रÌयता आिण रंजन वाढिवÁयासाठी
िनयोिजलेले अदभुत, रहÖयमय ÿसंगांनी याकाळात जोमाने वाढलेÐया कादंबöयांमÅये
ठोकळेबाजपणाचा दोष सराªस िदसून येतो. अशा Öवłपा¸या साचेबĦतेशी संबंिधत
असणाöया या काळातील मुĉामाला ÿिणत कादंबöयांिवषयी बोलताना भालचंþ फडके
Ìहणतात, ‚मुĉामाला या कादंबरीमुळे अĩुतरÌय कादंबरीची एक परंपरा िनमाªण झाली हे
माÆय करावेच लागेल. तसे मुĉामालेने रंजनाचा व बोधाचा हेतू ठेवूनच एकच एक कथानक
सरळपणे सांिगतले होते. संकटे, साहसे, योगायोग व सुटका आिण पुÆहा संकटे अशा
मािलकेचा साचा मुĉामालेने łढ केला तरी ‘मुĉामाले’ने वणªनाÂमकता, अलंकाåरक
ÿासयुĉ भाषा, शृंगाराितरेक इ. टाळले होते. आिण नेमकì याचीच रेलचेल ‘मुĉामाले’चे
अनुकरण करणाöया कादंबöयांत होती.‛ (फडके, २००७, पृ. २०९) या काळातील एका
अथाªने मुĉामाला या कादंबरीचा आदशª घेऊन Âयापुढ¸या काळात िलिहÐया गेलेÐया
कादंबöयातील मयाªदा वरील अवतरणात फडके यांनी नेमकेपणाने हेरÐया आहेत. अथाªत
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत मराठी कादंबरीलेखनाला सुŁवात झाली असली तरी
हा सारा ÿकार केवळ कादंबöयां¸या सं´येत वाढ करणारा ठरला. अथाªत या काळातील
काही थोड्या अपवादाÂमक कादंबöया सोडÐया तर बहòतांश कादंबöया Ļा एकसुरी,
ठोकळेबाज, अलंकृत भाषा, रहÖयमय शैली या बाबé¸या बोजवाöयाखाली चेपून गेÐया
होÂया. यामÅये कादंबरी या सािहÂयÿकाराची ओळख, ितची बलÖथाने याची
कादंबरीकारांना असलेली जाणीव ±ीण Öवłपाची होती.
अÓवल इंúजी कालखंडा¸या पिहÐया टÈÈयात मराठी कादंबरीकÐपना ही अĩुत,
रंजनÿधान, अवाÖतव, चमÂकृतीपूणª रचनांना अनुसरत रािहली. खरेतर वाÖतवदशê आिण
अĩुतरÌय अशा दोन Öवłपा¸या कादंबöयांचे लेखन अÓवल इंúजी कालखंडात दाखवून
देता येते. जी ितसरी धारा Ìहणून ऐितहािसक कादंबरीचा परामशª घेतला आहे, Âयाचे वळण
हे पुÆहा अĩुतरÌय वळणाचेच रािहलेले आहे. वाÖतववादी वळणा¸या कादंबरीलेखनावर
िवशेषतः इंúजी कादंबरीलेखनाचा ÿभाव आहे तर अĩुतरÌय वळणा¸या कादंबरीलेखनावर
संÖकृत आिण काही ÿमाणात अरेिबक-फारशी भाषेतील ÿिसĦ संिहतांचा ÿभाव आहे.
अÓवल इंúजी काळात अशा Öवłपा¸या अĩुतरÌय कादंबरीची िनिमªती ही अनेक वष¥
मनोरंजन करणे, नीितबोध घडवणे अशा काही मूलभूत हेतूनेच झाली. िशवाय Âयाच
अपे±ेतून ती वाचली गेली. Ļा सगÑयात नÓया समाजÓयवÖथांमधून िनमाªण होणाöया नÓया
मÅयमवगाªची भूिमका खूप महßवाची रािहली. िवशेषतः कादंबरी ही अशा मÅयमवगाªला
åरझवÁयासाठी खास मÅयवगêय कादंबरीकारांकडून िलिहली जात होती. या काळातील
मÅयमवगाª¸या ÖवÈनांचीच अĩुतरÌय कादंबरी ही एक ओळख होती. अशा कादंबöया Ļा या
काळातील ÿितिķत अशा मÅयमवगêय वाचकां¸या मागणीतून िनमाªण होत होÂया. दुसरीकडे
तÂकालीन सरकार-संÖथांमाफªत अशा लेखनासाठी जो þÓयलाभ Óहायचा Âयासाठी देखील
अनेकांनी या काळात कादंबöया िलिहÐयाचे ŀĶीस पडते. वाचकांना बोध करÁया¸या
भूिमकेतून िनरस-अĩुतरÌय जगाचा ÿवास घडवून आणÁयाचे ÿाłप बहòतांश कादंबöयांमÅये munotes.in
Page 84
आधुिनक मराठी
84 समान िदसते. चमÂकृती, अवाÖतव िचýणांचा भरणा तर कादंबरीतील कथानकावरील
िवĵास उडवून टाकणारा आहे. चमÂकृितपूणª, योगायोगा¸या अवाÖतव घटना-ÿसंगां¸या
िचýणामुळे अÓवल इंúजी कालखंडातील 'मुĉामाला' ÿभृतीतील कादंबöया िनÖतेज होणे
Öवाभािवकच होते. माý Ļा कादंबöया ÿस्तुत काळात वाचÐया गेÐया. अशा कादंबöयां¸या
आवृßयामागून आवृßयाही िनघाÐया¸या नŌदी ÖपĶ आहेत.
कादंबरी¸या ŀĶीने एकोिणसाÓया शतकाचा कालखंड हा तसाही जडणघडणीचा काळ होता.
यामÅये िलिहÐया गेलेÐया कादंबöया जरी बाळबोध वाटÐया तरी कादंबरी ÿवाहा¸या
जडणघडणीत Âयांचाही उÐलेख महßवपूणª आहे. अÓवल इंúजी कालखंडातील कादंबरीकार
Ìहणून पदमनजी असतील अथवा हळबे, गुंजीकर असतील यांनी अनुøमे वाÖतववादी,
अĩुतरÌय, ऐितहािसक कादंबरीलेखनाची सुŁवात केली. इंúजी, संÖकृत, अरबी, फारशी
अशा भाषांतील संिहतां¸या ÿभावाने खरेतर Âयांचे लेखन सुł झाले. या मंडळéना अनुसरत
या काळात अनेकांनी कादंबरी िलिहली. यातून िविवध Öवłपा¸या कादंबöया पुढे अनेक वष¥
िलिहÐया गेÐया. यातील काही कादंबöया Ļा वÖतुिÖथतीदशªक होÂया तर बहòतांश कादंबöया
Ļा केवळ रंजना¸या पातळीवर रािहÐया. ही या काळातील कादंबरीलेखनाची मयाªदा जरी
असली तरी एक नवा सािहÂयÿकार याच काळाने मराठी सािहÂय-संÖकृतीÓयवहाराला
पåरिचत कłन िदलेला आहे, याची नŌद ¶यावी लागेल.
या काळातील कादंबरीलेखनातील आधुिनकतेचे संदभª तपासताना बाबा पदमनजी यांची
'यमुनापयªटन' ही कादंबरी अúøमाने आठवते. 'यमुनापयªटन' मधून पुढे आलेले समकालीन
िवधवा िľयांिवषयीचे कथन कादंबरीकारा¸या Óयापक संवेदनशीलतेला अधोरेिखत करते.
कादंबरीकाराला िľयांिवषयी, िवधवांिवषयी वाटणारा कळवळा कादंबरीतील अनेक घटना-
ÿसंगां¸या िचýणातून Óयĉ होत रािहलेला आहे. िव.का.राजवाडे यांनी Ìहटले आहे कì,
“चांगÐया कादंबरीकाराकडे जी जाººवÐय मनोवृ°ी अपेि±त आहे, ती बाबा पदमनजी
यां¸याकडे होती.” िवशेष Ìहणजे या काळातील वरती नमूद केलेÐया अĩुतरÌय
कादंबöयांबाबत देखील आधुिनकते¸या संदभाªने एक िटÈपनी करता येईल अशी आहे. उदा.
अÓवल इंúजी कालखंडातील कादंबरीलेखनातून आधुिनकते¸या िवचारांचे होणारे दशªन हे
केवळ सामािजक कादंबरीतून िनदशªनास येत होते असे नाही. तर हे िचý Âया काळ¸या
अĩुतरÌय आिण ऐितहािसक कादंबरीतून देखील अनुभवास येत होते. हळबे आदी
कादंबरीकारांनी देखील ±ीण Öवłपात असला तरी आधुिनकते¸या िवचारांना आपÐया
कादंबöयांमधून िचिýत करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. या काळातील अĩुतरÌय, ऐितहािसक
वळणाने िलिहÐया गेलेÐया काही कादंबöया Ļा जरी Öथल, काळाबाबत अनेक िवसंगती
घेऊन वाढत असÐया, ÿÂय± वाÖतवापासून जाणूनबुजून अंतर ठेवून िलिहÐया गेÐया
असÐया तरी Ļा कादंबöयांमÅये समाजातील अ²ान-अÆयायी परंपरा Ļांना िचिकÂसक
आिण टीके¸या भूिमकेतून हाताळले गेले आहे. या कादंबöयांमÅये समाजातील दुजªनांवर
मात करत अंितमतः समाजात सģुण कसे पुढे येत असतात याची चचाª वाढिवÁयाचा ÿयÂन
िदसतो. पåरणामी यातील अनेक कादंबöया Ļा िवधवां¸या ÿijांना आपÐयात वाढवतात. या
कादंबöयातून जरठ-कुमारीिववाहाला िवरोध, पुनिवªवाहाचा पुरÖकार केलेला आहे.
समाजातील भŌदू लोकांवर देखील कोरडे ओढÁयाचे काम केले आहे. यावłन
आधुिनकते¸या िवचारसूýांचा उपरोĉ अĩुतताक¤þी कादंबöयांवर देखील कसा पåरणाम
झालेला होता हे दाखवून देता येते. िवशेष Ìहणजे या काळातील िलिहणारे बहòतांश munotes.in
Page 85
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
85 कादंबरीकार हे आधुिनकते¸या िवचाराने भारलेले नवे बुिĦजीवी होते, संपादक होते,
िनबंधकार होते. िकंबहòना समाजसुधारक-धमªसुधारक अशी देखील Âयांची ÿितमा होती.
अथाªत या काळात कादंबरीलेखन करणारी ही मंडळी आधुिनक समाजजीवनातून पुढे
आलेली होती. अनेक कादंबरीकार हे आधुिनक ²ानÓयवहारातील ल±णीय दूरदशê
िवचारवंत होते. Âयां¸या कादंबरीलेखनाचा आिण आधुिनकतेचा या अथाªने संबंध ÖपĶ
करता येतो. िकंबहòना कादंबरी या सािहÂयÿकाराचा आधुिनकतेशी असलेÐया आंतåरक
संबंधांचाही हा पåरणाम आहे, असे Ìहणता येईल.
२आ.३.२.२ ह. ना. आपटे आिण समकालीन कादंबरीकार (१८८५ ते १९२०) :
अÓवल इंúजी कालखंडाशी तुलना करता मराठी कादंबरीलेखनाचे ÿाłप १८८०-८५
पासून बदलले. १८८०-८५ नंतर¸या एकूण सामािजक-राजकìय िÖथती¸या बदलाचाच
कादंबरीबदल हा एक भाग होता. १८८०-८५ पासून इंúजां¸या राºयकारभारािवषयी
िÖतिमत होÁयाचा काळ ओलांडलेला होता आिण एकूण राºयकारभारातील ýुटी पुढे येऊ
लागÐयाने, िāिटशां¸या शोषणÓयवÖथेचे Öवłप उलगडू लागले होते. अनेकां¸या िविवध
कृितकायªøमातून पूवªकाळात अपåरिचत असलेÐया अशा राÕůवादाची जडणघडण होÁयास
इथूनच सुŁवात झाली. माý ÿबोधनाचे िवĵभान जसे या काळात ÿखर होत होते Âयाचवेळी
येथे वैिदक परंपरांचेही मोठ्या ÿमाणात पुनŁºजीवन सुł झाले होते. Âयामुळे काहीएका
Öवłपा¸या अंतिवªरोधाची देखील िÖथती नजरेआड करता येत नाही. अंितमतः या
सगÑयाचा थेट पåरणाम हा येथील सािहÂयिनिमªतीवर पयाªयाने कादंबरीिनिमªतीवर झाला.
दुसरीकडे इंúजी सािहÂयाचा पåरचय आिण अËयास Ļाही गोĶी महßवपूणª ठरÐया. या
काळात िमÐल-ÖपेÆसर पासून युरोपमधील इंúजी भाषे¸या माÅयमाने इंúजीसह िविवध
भाषांमधून िलिहणाöया कादंबरीकारांचा पåरचय होऊ लागलेला होता. आिण Âयाचा ÿभाव
आपÐयाकडील कादंबरीलेखना¸या आशयािवÕकारावर ÿकषाªने झाला.
अÓवल इंúजी काळातच नाही तर पुढील काळात देखील एकदोन कादंबöया िलहóन
थांबणाöयांची मोठी सं´या होती. अशावेळी आशयसंपÆन आिण सं´येनी देखील अिधक
कादंबöया िलिहणारे कादंबरीकार Ìहणून ह. ना. आपटे यांचे नाव अधोरेिखत करावे लागेल.
आपटे यांनी एकूण एकवीस कादंबöया िलिहÐया. ÂयामÅये दहा सामािजक कादंबöया आिण
अकरा ऐितहािसक कादंबöया आहेत. Âयां¸या सामािजक कादंबöया Ļा िवशेष महßवा¸या
आहेत. यामÅये 'मधली िÖथती', 'पण ल±ात कोण घेतो?', 'यशवंतराव खरे', 'मी', 'जग हे
असे आहे', 'भयंकर िदÓय', 'मायेचा बाजार', 'गणपतराव', 'आजच', 'कमªयोग' Ļा
कादंबöयांचा िवचार करता येईल. कादंबरीकार Ìहणून आपटे यांनी िāिटश वसाहतीतून
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत आपÐयाकडे घडत असलेÐया नÓया मÅयमवगा«तील
अनेक घटना-ÿसंगांचे शÊदिचý आपÐया कादंबöयांमधून िचिýत केले. आपÐया
कादंबöयांमधून समाजाचा वेध घेताना Âयांनी Óयिĉजीवन कादंबöयां¸या क¤þÖथानी आणले.
आिण Óयिĉिचýणा¸या माÅयमातूनच सामािजक समÖया, समाजÓयवहारातील अ²ान-
अंध®Ħा, सामािजक सुधारणे¸या संदभा«ची चचाª घडवून आणली. आपटे यां¸या
कादंबरीलेखनाचे मूळ आधुिनकतेने ÿभािवत केलेÐया ÓयवÖथांमÅये शोधता येईल. आपटे
यांचे लेखन आधुिनकते¸या समथªतेतून आधुिनकतेचा ÿचार करणारे ठरले नाही. तर
सूचकपणे ते आधुिनकते¸या मूÐयÓयवÖथेला ठळक करणारे ठरले. आपटे यांनी आपÐया munotes.in
Page 86
आधुिनक मराठी
86 संपूणª कादंबरीलेखनात एकìकडे आधुिनकतेची मूÐयÓयवÖथा ÿमाण मानली तर दुसरीकडे
कादंबरी या सािहÂयÿकाराचेही पुरेसे भान ठेवले. पåरणामी आपटे यांना मराठी
कादंबरीलेखना¸या इितहासात ‘आधुिनक मराठी कादंबरीचा उģाता’ Ìहणून संबोधले जाते.
अपवाद वजा करता हåरभाऊ पूवª मराठी कादंबरी ही कादंबरीकÐपनेपासून अंतर टाकत
िदशाहीन Öवłपाने िलिहली गेली आहे. कादंबरीिनिमªतीचे ÿयोजन, कादंबरी या
सािहÂयÿकाराची बलÖथाने याबĥल¸या कÐपनेचा अभाव हåरभाऊ पूवª काळात ÖपĶपणे
जाणवतो. या पाĵªभूमीवर हåरभाऊ आपटे यांचे कादंबरीलेखन हे कादंबरीकÐपना आिण
आधुिनकते¸या संदभाªतून ठळक होत राहते. अथाªत आपटे यांनी अÓवल इंúजी काळातील
मराठी कादंबरीला असलेÐया बहòतांश मयाªदांना ओलांडले होते. Âयांचे िवÖतृत आिण
मूÐययुĉ िलिहणे Âयां¸या समकाळाला आिण नंतर¸या काळालाही ÿभािवत करणारे
असायला हवे होते, माý याबाबत िनराश वाटावे अशीच पåरिÖथती आहे.
या काळातील नारायण हरी आपटे, सहकारी कृÕण, नाथ माधव असे आणखी काही
ल±णीय कादंबरीकार सांगता येतील. या कादंबरीकारां¸या कादंबöया देखील मोठ्या
ÿमाणात वाचÐया गेÐया आहेत. माý यां¸या कादंबöया Ļा हåरभाऊंÿमाणे आधुिनक
कादंबöया Ìहणून संबोधतो येत नाहीत. कथासूý, आशय आिण अिभÓयĉì या बाबतीत
हåरभाऊ यां¸या कादंबöया Ļा उपरोĉ कादंबरीकाराशी तुलना करता खूप नव-
मूÐयिवचाराने ÿभािवत आिण आशयसमृĦ आहेत. १८८५ नंतर ह. ना. आपटे यां¸यासह
आणखी काही कादंबरीकारांकडून िलिहÐया गेलेÐया वाÖतवदशê कादंबöयांमुळे अÓवल
इंúजी काळात गितमान झालेÐया अĩुतरÌय कादंबरीलेखनाची पीछेहाट होत मराठी
कादंबरीलेखनात वाÖतविचýण, सामािजक जीवनावकाशाचे ÿितिबंब अिधक ठळक होऊ
लागले. उदाहरणादाखल आपण ह. ना. आपटे यांची 'मधली िÖथती' (१८८५) ही कादंबरी
ÿकािशत होत असतानाच सोमण यांची 'मंजुळा' (११८५), 'वेषधारी पंजाबी' (१८८६),
िलमये यांची 'वेणू' (१८८६), पंिडत यांची 'सुशील यमुना' (१८८७), रेÓह. िटळक यांची
'तीन िवधवा' (१८८८), कुळकणê यांची 'पाडÓयाला भेट' (१८८८) इ. महßवपूणª
वाÖतववादी कादंबöयांचा ÿवेश मराठी सािहÂय±ेýात झालेला होता.
ह. ना. आपटे यांचे समकालीन कादंबरीकार अधोरेिखत करताना मु´यÂवे ÂयामÅये दोन
िवभाग करावे लागतील. Âयातील एक Ìहणजे आपटे यां¸या समकाळात Öवतंýपणे लेखन
केलेले कादंबरीकार आिण दुसरे Ìहणजे याच काळात िविवध²ानिवÖतार , करमणूक,
मनोरंजन आदी िनयतकािलकां¸या ÿभाव आिण पåरणामातून Âयावेळ¸या महाराÕůातील
िविवध शहरांमधून कादंबरी ÿकािशत करणाöया कादंबरीमाला, úंथमाला सुł झाÐया; Ļा
मालांमधून कादंबरी िलिहणारे कादंबरीकार. आपटे यां¸या समकालातील कादंबरीकार
Ìहणून आपÐयाला नाथ माधव, िव.सी.गुजªर, का.र.िमý, गो.ना.दातार, ÿभाकर भसे,
िव.जी.नाडकणê, वा.गो.आपटे, िव.वा.हडप, ना.गं.िलमये, ना.ह.आपटे, सहकारी कृÕण अशा
काही नावांचा िवचार करता येईल. आपटे यां¸यासोबत वरील मंडळéचा देखील एक वाचक
वगª तयार होत होता. याही कादंबरीकारां¸या अनेक कादंबöया तÂकालीन महाराÕůात
लोकिÿय झालेÐया होÂया. या मंडळé¸या कादंबरीलेखनावर ÖवÈनरंजन, मनोरंजनपर
लोकिÿय कादंबरी¸या ÿाłपाची पकड घĘ होती. munotes.in
Page 87
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
87 आपटे यां¸या लेखना¸या उ°रकाळात मराठीमधून ‘कादंबरीमाला’ िनघत असत. Âयातून
øमश: कादंबöया छापÐया जात. कादंबरीमालातील कादंबöया Ļा मोठ्या ÿमाणात
वाचÐयाही जात असत. माý कादंबरीमालांमधून ÿकािशत होणाöया कादंबöया देखील
आधुिनक कादंबरीलेखना¸या िवशेषांपासून लांब होÂया. Âयातून ÿकािशत होणाöया बहòतांश
कादंबöया Ļा रंजनवादी, लोकिÿय वळणा¸या होÂया, तर अनेक कादंबöया Ļा भाषांतåरत,
łपांतåरत Öवłपा¸या होÂया. िवशेष Ìहणजे ह. ना. आपटे यां¸या कादंबöयांपे±ा
कादंबरीमाला मधून ÿकािशत झालेÐया कादंबöयांमुळे १९२० ते १९६० या काळातील
कादंबरीलेखन अिधक ÿभािवत झाले आहे. अथाªत कादंबरीमालाचा तÂकालीन आिण
नंतर¸या कादंबरीलेखनावर िवशेष ÿभाव रािहलेला आहे. िवशेष Ìहणजे पूवªपरंपरेतील ºया
कादंबöयांचे Öवłप हåरभाऊंनी आपÐया लेखनानी बदलवले Âयाच Öवłपा¸या कादंबöया
पुÆहा हåरभाऊं¸या काळात नÓयाने, नÓया वळणाने पूवªसूरीपे±ाही मोठ्या ÿमाणात िलिहÐया
आिण वाचÐया गेÐया आहेत, हे Åयानात ¶यावे लागेल.
Ļा गदêमÅये ह. ना. आपटे यां¸यासोबत कृÕणराव भालेकर, सीताराम भालेकर,
ग.िव.कुलकणê, काशीबाई कािनटकर, िटकेकर, मुकुंद पाटील, बा.सं.गडकरी, वा.म.जोशी
यासारखे काही कादंबरीकार दाखवून देता येतात कì ºयांनी आपÐया कादंबöयांना Öवतंý
चेहरा िमळवून िदला. आपटे असतील अथवा Âयांचे समकालीन कादंबरीकार यां¸या
बाबतची एक नŌद Ìहणजे या मंडळéनी आपÐया कादंबöयांमधून ľीÿij िवशेष चच¥त ठेवले.
येथील समाजात दबा धłन बसलेÐया अनेक ÿथा-परंपरांनी समाजिवकासाचा रÖता
अडवलेला होता. उदा. बालिववाह, जरठकुमारी िववाह, वैधÓय, िवधवा पुनिवªवाह ÿितबंध,
अंध®Ħा, Ąत-वैकÐये इÂयादी. या काळातील काही कादंबरीकारांनी या¸यािवरोधात
भूिमका घेतलेली होती. ľीिश±ण, सासुरवास, बालिववाह िनषेध, बालिववाह, पुनिवªवाह,
आदी सुधारणांिवषयक कथासूý घेऊन येणाöया आिण Âयातून मूÐययुĉ गोĶी ŁजिवÁयाचा
एक Óयापक ÿयÂन केला गेलेला आहे. या काळातील बहòतांश कादंबöया Ļा ľीक¤िþत
झालेÐया होÂया. यां¸यासह समकाळात अनेकांनी आपÐया बहòतांश कादंबöया ľीÿij-
ľीसमÖया क¤िþत िलिहÁया¸या मुळाशी समाजोĦाराची भावना होती. माý या काळातील
कादंबöयांची एक मोठी मयाªदा होती ती Ìहणजे बहòतांश कादंबöया Ļा ľी आिण
ľीसमÖयांशी क¤िþत असÐया तरी या कादंबöयांमधून जी ľी येते ती समú समाजातील
ľी येत नसून ती केवळ उ¸चवणêय, उ¸चजातीय समूहातून पुढे आलेली आहे. अथाªत ती
ľी केवळ पांढरपेशा वागाªतील आहे. याचा अथª समकालीन समाजातील समú ľीचे दुःख,
ितचे ÿij, ित¸या समाजिनिमªत-पुŁषस°ाक ÓयवÖथािनिमªत ÿij Ļा गोĶी समकालीन
कादंबरी¸या क±ेत आÐया नाहीत. केवळ आपÐया (उ¸चवणêय-उ¸चजातीय) समाजातील
िľयांवर होणाöया अÆयायांचे पåरमाजªन करणे आिण Âयांचे ÆयाÍय ह³क Âयांना देÁयात
गतानुगितक łिढúÖत समाजाचे मन तयार करणे, या मयाªिदत उिĥĶां¸या सफलतेवरच
ÿÖतुत काळातील कादंबöयांमÅये येणाöया समाजसुधारणेचा रोख वळलेला िदसून येतो.
१८८५ नंतर¸या काळातील ÿबोधनÿिøया आिण कादंबरीलेखन यांचा अनुबंध ÖपĶ
करताना आणखी काही गोĶी ÖपĶ होतात. उदा. या काळात राÕůवादाची जाणीव िवÖताł
लागली होती. यातूनच ह.ना.आपटे यां¸यासह अनेकांनी मोठ्या ÿमाणात ऐितहािसक
कादंबरीलेखन केले. िकंबहòना Âया काळातील बहòतांश कादंबöयांचा भाग हा ऐितहािसक
कादंबöयांनी Óयापला गेला. मुळात संपूणª जगभर आधुिनकते¸या पोटी राÕůवादाची िनिमªती munotes.in
Page 88
आधुिनक मराठी
88 होत रािहली, हे सुÖपĶ आहे. मग राÕůवाद आिण मराठी कादंबरीचे लेखन असा िवचार
करताना मराठी कादंबरी कशी बदलत होती, याचा अंदाज खुĥ आपटे यां¸या
कादंबरीलेखनाĬारे घेता येईल. इ.स. १८८५ ते १९२० या काळात ऐितहािसक
कादंबरीलेखन हे सं´येने अिधक आिण एका लाटे¸या Öवłपात िलिहले गेले. ह.ना.आपटे
यां¸यासह ना.ह.आपटे, िच.िवं.वैī, नाथ माधव, िव.वा.हडप इ. मंडळéनी या काळात
ऐितहािसक कादंबरीलेखन केले. िविवध कारणांनी तÂकालीन काळात होऊ लागलेÐया
वैिदक परंपरे¸या पुनŁºजीवनामुळे Öवभाषा, ÖवराÕů, ऐितहािसक परंपरा Ļाकडे
पाहÁयाचा ŀिĶकोन हा उदा°तेचा बनत चाललेला होता. याच काळात पुÆहा ‘राÕůीय
सभे’ची Öथापना झालेली होती, नवीन जागृत िपढीमÅये पूवªकाळातील मंडळéसारखी
िāिटशांिवषयी ईĵरी वरदानाची भावना मावळून Öवराºयाचे ÖवÈन पडू लागले होते. हळूहळू
पूणª ÖवातंÞयाची मागणी आकार धारण कł लागली होती. Ļा सगÑयात आपÐया
इितहासातील उººवल परंपरांचा शोध आिण Âयास कलाÂमक ÿितिøया देÁयाची धारणा
अÓवल इंúजी काळापे±ा हåरभाऊं¸या काळात अिधक ठळक असÐयाचे ÖपĶ आहे.
अÓवल इंúजी कालखंड असेल अथवा १८८५¸या नंतरचा काळ असेल मराठी कादंबरीचा
ÿवास हा येथील आधुिनकते¸या सोबत झालेला आहे. अÓवल इंúजी काळातील
कादंबöयांपासून ही िÖथती ÖपĶ आहे कì, एकोिणसाÓया शतकातील एकूण मराठी
कादंबरीचे ÓयविÖथत अवलोकन केÐयास Âयातून ÿकट झालेÐया आधुिनकते¸या िवचाराचे
दशªन घडते. या काळातील कादंबöयांमÅये आधुिनकतेचे िवचार हे ÿमाण मानले गेले आहेत.
Âयांना आपÐया कादंबöयां¸या कथासूýातून, आशयÓयवहारातून सातÂयाने उजागर
करÁयाचा ÿयÂन अनेक कादंबरीकारांकडून झालेला िदसून येतो. दरÌयान एका गोĶीचे भान
बाळगावे लागेल कì, या काळातील कादंबöयांमÅये आधुिनकतेचे दशªन घडत असले तरी
Âयाचे Öवłप हे सूàम, तीĄ होऊ शकले नाही. खरेतर अशा Öवłपाची िÖथती कादंबöयांना
येणे ही गोĶ या काळात ŁजलेÐया आधुिनकते¸या ÿकÐपातील कमअÖसल Öवłपांशी
संबंिधत होते. या ÿकÐपातील कमअÖसल ÿवासामुळेच आधुिनकते¸या कÐपनेला
साकारता येईल अशी सामािजक, सांÖकृितक, आिथªक िÖथती आपÐयाकडे अिÖतÂवात
आली नाही. पåरणामी आधुिनकतेचा िवचार आिण ÿÂय± वÖतुिÖथती याचे Öवłप
ÿÂयेकवेळी िमळतेजुळते न राहÁयाचा पåरणाम आधुिनकतेची मूÐयÓयवÖथा ही अनेकदा
कÐपने¸या पातळीवर वावरत रािहली. आिण Âयाचे कादंबरीतील होणारे िचýण देखील मग
कÐपनेसारखेच भासू लागले. अÓवल इंúजी काळातील 'यमुनापयªटन', ‘नारायण आिण
गोदावरी’, 'पण ल±ात कोण घेतो?' इ. कादंबöया िवचारात घेतÐयास अशा Öवłपा¸या
कादंबöयांची रचना ही नंतर¸या काळात आकसत गेÐयाचेच िचý ÖपĶ आहे. ह.ना.आपटे
यां¸या अÆय कादंबöयातील ÿबोधन आिण पåरवतªनािवषयी¸या धारणांबĥल देखील असेच
िचý आहे. Âयाचा िवशेष ÿभाव उ°रकाळात िदसत नाही. कादंबरी ही शेवटी ÿÂय±
समाजÓयवहाराला अनुसरत असते. पåरणामी या काळातील कादंबöयांचे Öवłप, Âयातील
िÖथÂयंतरे, Âयातील सामÃयªÖथळे-मयाªदा यांची चचाª कł लागलो तर आपÐया समाजात
łजू लागलेÐया आधुिनकते¸या ÿिøयेचे Öवłप कसे िवकिसत अथवा आकूंचन पावत
जात होते याचा एक आलेख उभा करता येतो. ºयातून पयाªयाने समकाळातील
कादंबरीलेखनाचा देखील एक आलेख उभा राहतो.
munotes.in
Page 89
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
89 २आ.३.२.३ मराठी कादंबरी -१९२० ते १९६०:
हåरभाऊ आपटे यां¸यानंतर¸या काळात भारता¸या, महाराÕůा¸या सामािजक-राजकìय
पयाªवरणात काही मूलभूत बदल घडू लागले होते. याच काळात झालेले पिहले महायुĦ,
िटळकां¸या मृÂयूनंतर गांधीयुगाचा झालेला ÿारंभ, िविवध ²ानशाखांचा होत गेलेला पåरचय,
िशवाय पुढे मा³सªवाद, समाजवाद, गांधीवादाचाही ÿभाव वाढत गेलेला िदसतो. िशवाय
िविवध Öवłपा¸या पाश्चाßय सािहÂयकृतé¸या पåरचयाचे Öवłपही पूवêहóन जाÖत Óयापक
झाÐयाचे िचý ÖपĶ आहे. तसेच ÖवातंÞयाचे महßव वाढत जाऊन देशा¸या
ÖवातंÞयलढ्यालाही गती लाभली होती. अथाªत महाराÕů-भारता¸या ŀĶीने या काळातील
राजकारण-समाजकारण हे तसेही खळबळीचे-उलथापालथीचे, दोन महायुĦां¸या पाĵªभूमी
आिण भीषण पåरणामांचे असतानाही या काळात िलिहÐया गेलेÐया कादंबöया साधारण
Öवłपा¸या, ÖवÈनरंनजनपर लोकिÿय वळणा¸या िलिहÐया गेÐया हे िवशेषाने नŌदवावे
लागेल. अथाªत अशा बदलांचा काही पåरणाम या वेळ¸या कादंबरीलेखनावर पडला असे
झाले नाही. अथवा बदललेÐया अनुभव±ेýांचेही फार सूàमपणे िचýण कादंबरीमÅये
ÿितिबंिबत होत गेले असेही झाले नाही. याची कारणमीमांसा करताना ÿथम जाणवणारी
गोĶ Ìहणजे हåरभाऊ आपटे यां¸या कादंबरीलेखनाचा हात पुढील िपढीकडून सुटला होता.
कादंबरीचे जे łप łढ झाले होते ते १९२०पूवª काळातील लोकिÿय कादंबरीकारां¸या
कादंबöयांनी आिण कादंबरीमालातील कादंबरी ÿथेनी िसĦ केलेले होते. सगÑयात महßवाचे
Ìहणजे या काळात िÖथर झालेÐया मÅयमवगाª¸या वृ°ीची मगरिमठी होय. ''िवसाÓया
शतकात ÿवेश करताना हा वगª िÖथर होऊ लागला. सुरि±तता आली आिण Âयाचबरोबर
Âयाचे समúतेिवषयीचे व इितहासािवषयीचे भान शबल होऊ लागले. संÖकृितसंपकाªमुळे
िनमाªण झालेली मूÐयिवषयक अÖवÖथता लोप पाऊ लागली. जािणवेला खास मÅयमवगêय
मयाªदा पडू लागÐया. कादंबरी¸या मुळाशी असलेले उĨोधनाचे हेतू नĶ होऊन रंजनपरतेचा
ÿवेश होऊ लागला. पाIJाßय संÖकृितसंपकाªचा अÆवयाथª आता मयाªिदत अशा सुखवादा¸या
अंगाने लावला जाऊ लागला. महायुĦांनी िनमाªण केलेÐया पåरिÖथतीलाही आकलना¸या
क±ेबाहेर ठेवून उदा° मूÐयाची तŌडदेखली Öतुती कादंबरी¸या ŀिĶकोणातून महßवाची ठł
लागली.'' (थोरात, २०१८, पृ.२६) ºया मÅयम वगाª¸याĬारे कादंबरी िलिहली-वाचली
जाऊ लागली तो वगª उ¸चजातीय पांढरपेशा Öतरातून तयार झाला होता. या वगाª¸या
पांढरपेशीय कोमट जगÁयाचा आिण उपरोĉ नŌदीतील नÓया Öवभाविवशेषांचा या
काळातील कादंबरीवर ÿभाव असणे Öवाभािवक होते.
सवªसाधारणपणे या काळात मराठी कादंबरीचे Öवłप हे रेखीवपणा आिण
साचेबĦपणा¸याच आहारी गेÐयाचे िदसून येते. या फळीचे पुढे ÿितिनधी शोभतील असे
कादंबरीकार Ìहणजे ना.सी.फडके, िव.स.खांडेकर, ग.Þयं.माडखोलकर यांची नावे ¶यावे
लागतील. १९२० नंतर या तीनही कादंबरीकारांनी िवपुल ÿमाणात कादंबरीलेखन केले
आहे. यासोबत याच काळात अपवाद वगळता या तीन ÿमुख कादंबरीकारां¸या लेखनाचा
ÿभाव समकालीन कादंबरीकारांवरही पडलेला िदसतो. यां¸यासह यांनी ÿभािवत केलेÐया
कादंबरीकारांनी रंजनवादी वळणाने कादंबöया िलिहÐया. िकंबहòना अशा कादंबरीकारांनी
कादंबöया वाचनीय बनवÁया¸या नादात केलेÐया योजना, ³लृÈÂयां¸या वापराने िलिहलेÐया
कादंबöया तंýÿधान होत कादंबरीलेखनाचे िविशĶ साचे बनिवणाöया ठरÐया. एकìकडे तŁण
ľी-पुŁषांची ÿणय वणªने, दुसरीकडे कथासूýातील उÂकंठावधªक गुंतागुंत, आलंकाåरक-munotes.in
Page 90
आधुिनक मराठी
90 बेगडी भाषा, सुबकतेची रेलचेल आशा सा¸यातून कादंबरी अवतł लागली. सं´येने अिधक
असलेÐया अशा कादंबöया कादंबरी¸या आशय आिण łपबाबत अÂयंत सपक होÂया.
यामुळे िविवधांगी Öवłपाचे कादंबरीलेखन जरी या काळात झाले असले तरी ते तपशील
बदलून पुÆहा एकरेषीय वाटावे इतके सरधोपट झाले आहे. आदशªवादी िवचार, नीती-
अनीतीिवषयक łढ कÐपनां¸या वापराने या काळातील कादंबöयांना बाळबोधतेचे Öवłप
आले होते. यामुळे ÿÂय± जगÁयाला, जगÁयातील संवेदनशीलतेला, समÖयांना कादंबरीत
नगÁय Öथान िमळाले. यात भर Ìहणजे पुÆहा ÿेमा¸या िýकोणाचा, रंजनपरता वाढवणाöया
घटना-ÿसंगांचा, ÿणयÿधान िचýणाचा केलेला वापर, भाषायोजनेतील कृिýमतेला आलेला
बहर Ļा सगÑयाच गोĶी कादंबरीमÅये असणाöया जीवनशोधा¸या श³यतांचा गळा
घोटणाöया अशा होÂया. कादंबरी¸या हेतूला, शोधाला, िवÖताराने आिण Óयापकपणे जगणे
अिभÓयĉ करÁया¸या ताकदीला कमकुवत करणाöया होÂया.
या काळावर फडके, खांडेकर, माडखोलकर या ितघांचा ÿभाव पåरणामकारक ठरला. (या
कादंबरीकारां¸या ÿभावातून आजही मराठी कादंबरी सुटली नाही.) या काळातील फडके,
खांडेकर, माडखोलकरÿिणत कादंबरीकार आिण कादंबöयांचा आढावा घेताना हåरIJंþ
थोरात Ìहणतात, ‚खरे Ìहणजे या काळात कादंबरी¸या आदेशाÂमक सािहÂयशाľाची
िनिमªती होत होती. कथा कशी सांगायची असते, यािवषयीचे संकेतÓयूह िनमाªण होत होते.
Âयांचे सफाईदारपणे पालन करÁयाला मूÐय ÿाĮ झाले होते...वरकरणी जाणवणारी शैली
नसणे, हा खरे Ìहणजे कादंबरी या सािहÂयÿकाराचा िवशेष आहे. कादंबरीची भाषा सवª
ÿकार¸या असािहिÂयक संभािषतांना Öवत:¸या संरचनेत खेचून घेत असते. या गोĶीचा
िवसर पडÐयामुळे कोणी कादंबरी¸या बाबतीत तुकतुकìत सफाईदारपणा आणला, कोणी तो
सुभािषतबहòल केला, कोणी संÖकृतÿचुरतेकडे वळले, तर कोणी आपÐया Óयिĉमßवा¸या
काŁÁयात िचंब बुडवून टाकले.‛ (थोरात, २००५, पृ.२५) Öवातंýपूवª कालखंडातील
कादंबरीचे Öवłप आिण Âयावरती असलेÐया फडके-खांडेकर-माडखोलकर यां¸या
कादंबरीलेखनाचा झालेला पåरणाम थोरातांनी नेमकेपणाने अधोरेिखत केला आहे. या
मंडळé¸या कादंबöयामÅये आढळणारा रेखीवपणा, साचेबĦपणा, 'मुĉामाला'ÿिणत
कादंबöयाहóन थोडा पुढे सरकलेला िदसतो. भािषक अलंकृतपणा, मनोवेधक संवाद,
वणªनशैलीतील िच°वेधकता िशवाय जोडीला ÿणयवणªन Ļा गोĶी तर डोईजड झाÐयाचे
िदसून येतात. एकूणच या काळातील कादंबरीकारांमÅये वरेरकर, फडके, खांडेकर,
माडखोलकर, पु.य.देशपांडे, वा.िव.जोशी, िव.पां.दांडेकर, य.गो.जोशी, द.र.केळकर,
िव.िव.बोकìल, शं.बा.शाľी, ®ीधर देशपांडे, शांता नािशककर, कमला बंबेवाले, ग.ल.
ठोकळ, ÿेमा कंटक, इ. कादंबरीकारांची नावे घेता येतील.
या काळातील ºया कादंबöया Ļा आधुिनक िवचारŀĶी¸या ÿभावात होÂया Âया कादंबöया
ÿामु´याने काही महßवपूणª कादंबरीकारांनी िलिहÐया. उदा. वा.म.जोशी, ®ी.Óयं.केतकर,
मुकुंदराव पाटील, र.वा.िदघे, िवभावरी िशłरकर, साने गुŁजी, ®ी.ना.प¤डसे, Óयंकटेश
माडगुळकर इÂयादी. ÿÖतुत काळातील आशययुĉ कादंबöयांचा डोलारा Ļा उपरोĉ
कादंबरीकारां¸या कादंबöयांनी पेललेला होता. यामÅये वा.म.जोशी यांची 'रािगणी', 'इंदू काळे
सरला भोळे' (१९३६), ®ी. Óयं. केतकर यांची 'परागंदा' (१९२६), 'āाĺणकÆया'
(१९३०), मुकुंदराव पाटील यांची 'ढढ्ढाशाľी पराÆने' (१९२७), िवभावरी िशłरकर
यांची 'िहंदोÑयावर' (१९३४), 'बळी' (१९५०), साने गुŁजी यांची 'श्यामची आई' munotes.in
Page 91
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
91 (१९३५), ®ी.ना.प¤डसे यांची 'पानकळा' (१९३९) 'गारंबीचा बापू' (१९५२), 'पवनाकाठचा
धŌडी' (१९५५), 'लीलीचे फूल' (१९५५), Óयंकटेश माडगुळकर यांची 'बनगरवाडी'
(१९५५) अशा काही महßवपूणª कादंबरीकारांनी िलिहलेÐया कादंबöयांचा उÐलेख िवशेषाने
करावा लागेल. यांना वगळता िलिहÐया गेलेÐया उवªåरत कादंबöया Ļा वरती नमूद
केÐयाÿमाणे ÖवÈनरंजन, ठोकळेबाजपण, साचेबĦता या मया«दामÅये वावरतात.
कथारचने¸या पारंपåरक łपाला बळी पडतात. अशा कादंबöया कायªकारणभावसंबंधांने
घटनाÿसंगांची गुंफण करत वाढतात. एकरेषीय वाढत जाणाöया Ļा काळातील कादंबöया
काळा¸या बाबतीतही øमबĦåरÂयाच िवकिसत केÐया गेÐया आहेत. यातून वाचनागणीक
घटनाÿसंगांिवषयी कृिýम उÂसुकता िनमाªण करत कादंबöयातील वाचनीयता िटकून राहील
याची पुरेपुर द±ता घेतली जात असे. या सगÑया ÿिøयेत कादंबरी या सािहÂयÿकारा¸या
ताकदीची कÐपना या काळातील कादंबरीकारां¸या मनाला कोठेच Öपशूªन जात नसÐयाचे
िदसते. कादंबरी¸या अमयाªिदत ताकदी¸या कÐपनेचा अभाव या काळातील लेखन आिण
वाचन संÖकृतीत देखील जाणवतो. अशा अथाª¸या अभावाची मानिसकता ही या काळातील
कादंबरीकारांची आिण Âयामुळे पयाªयाने मराठी कादंबरीलेखनाचीही एक मोठी मयाªदा
ठरली.
याच कालखंडातील िव®ाम बेडेकर, बा.सी.मढ¥कर, वसंत कानेटकर, िव. वा. िशरवाडकर
इ. मंडळé¸या कादंबöयांमÅये काहीएक गांभीयª होते. यातून यां¸या कादंबöया फडके-
खांडेकर-माडखोलकर यां¸याहóन वेगÑया ठरतात. कादंबöयांमÅये आधुिनकतेचे संदभª
ठळक होतील अशा पूवªपरंपरेहóन नÓया आिण ल±णीय ठरणाöया काही मोज³याच कादंबöया
या काळात िलिहÐया गेÐया आहेत. (अशा कादंबöयातील जीवनानुभव काहीसे वैिवÅयपूणª
असले तरी अलंकृत भाषाउपयोजनेचा संसगª याही कादंबöयांना टाळता आलेला नाही.
अशा कादंबöयांपैकì देखील बहòतांश कादंबöया Ļा ÿेमा¸या एकसाची Öवłपात अडकलेले,
नवीन सांगÁया¸या बहाÁयातून पुÆहा रंजनपरते¸या आहारी गेलेले िदसून येतात.) मोज³या
जरी असÐया तरी या कादंबöयांकडे आपÐयाला Ļा काळातील आधुिनक कादंबरी Ìहणून
पाहता येतील. आधुिनकतावादी कादंबöयांची पूवªłपे Ìहणूनही या कादंबöयांकडे पाहता
येईल. या संदभाªतून िव®ाम बेडेकर यांची 'रणांगण' (१९३९), बा. सी. मढ¥कर यांची
'राýीचा िदवस' (१९४२), 'तांबडी माती' (१९४३), 'पाणी' (१९४८), वसंत कानेटकर
यांची 'घर' (१९५२), 'पंख' (१९५३), िव. वा. िशरवाडकर यांची 'कÐपने¸या तीरावर'
(१९५६) इÂयादéचा उÐलेख करता येईल. या कादंबöयांमधील कथानक, पाýयोजना,
िनवेदनशैली, भाषायोजना याबाबतची तपासणी केली तर मराठी कादंबरीतील
एकसुरीपणाला, ठोकळेबाजपणाला काही िठकाणी ध³के बसले आहेत. Ļा नमूद केलेÐया
कादंबöयांमधील ÿयोगां¸या मूÐययुĉतेिवषयी आिण यशÖवीपणािवषयी देखील काही ÿश्न
उपिÖथत होतात. या कादंबöयांपासून मराठी कादंबöयां¸या Öवłपात बदल होÁयास ÿारंभ
झाला, असे माý िन तपणे Ìहणता येईल. याच कादंबöयापासून मराठीत एक नवी िदशा
िवकिसत होत होती. या कादंबöयातून कथाÂमक, िनवेदनाÂमक आिण भािषक पातळीवर
झालेले ÿयोग आिण Óयिĉिनķ वाÖतवाला आलेले महßव हे पूवªसुरीतील कादंबöयां¸या
तुलनेत नावीÆयपूणª असे होते. या कादंबöयांची िनिमªतीच मुळात महायुĦामुळे झालेÐया
िवपåरत पåरणामातून, मूÐयÓयवÖथे¸या ढासळत चाललेÐया तडा´यातून, िश±णÿसाराने
वाढलेÐया सुिशि±तांची सं´या आिण Âयातून येणारी समज, जगभर¸या सािहÂयÓयवहाराची munotes.in
Page 92
आधुिनक मराठी
92 वाढत गेलेली ओळख अशा कारणातून झाली. पारंपåरक रचनातंýाहóन Öवत:चे वेगळेपण
सांभाळताना अिभÓयĉ झालेले आशय आिण Âया आशया¸या कारणापोटीच या
कादंबöयां¸या घडणीत झालेले बदल ल±णीय ठरतात. हे पूणªपणे समाधानकारक जरी
नसले तरी कादंबरी¸या रचनातंýाबाबत लागलेला नवा सूर Ìहणून महßवपूणª ठरतात.
या पुढील काळात Ìहणजे साठो°र काळात मराठीमÅये मोठ्या ÿमाणात कादंबरीलेखन
झालेले आहे. यामÅये कादंबरी रचनातंýा¸या, łपा¸या पारंपåरक संकेतांना अनुसरत
िलिहलेÐया कादंबöयांची सं´याही तशी ल±णीय आहे. िशवाय आधुिनकतेतील अंतिवªरोध
समोर येऊ लागÐयानंतर जी आधुिनकतावादी वळणा¸या अनवट कादंबöया िलिहÐया
गेÐया Âयाही िवशेष ल±णीय उतरÐया आहेत. या कादंबöया आशयािभÓयĉì¸या अनुषंगाने
नावीÁयपूणª आहेत. पारंपåरक कादंबरीलेखनातील संकेतÓयवÖथेची मोडतोड कłन
आशया¸या मांडणीला बळकटी िमळवून देताना ÿसंगी आशयानुłप संकेतÓयवÖथेत
मूलभूत बदल सूचिवÁयातही Âया यशÖवी ठरÐया आहेत.
२आ.३.२.४ आधुिनक मराठी कादंबरी -१९६० ते १९९०:
ÖवातंÞयो°र कालखंडात महाराÕůात बदलत गेलेले भवतालचे पयाªवरण हे
कादंबरीलेखनास ÿोÂसािहत करणारे ठरले. िश±णा¸या सावªिýकìकरणा¸या सरकारी
धोरणांमुळे वाचन-लेखना¸या क±ेत येणाöयांची सं´या वाढली. यामुळे ÖवातंÞयो°र काळात
िवशेषतः १९६० नंतर¸या कालखंडात मराठी कादंबरीलेखनाची सं´या वाढू लागली.
िकंबहòना आशयािभÓयĉì¸या पातळीवर ती गुंतागुंतीची देखील झाली. सािहÂयÓयवहारा¸या
क¤þÖथानी एक िविशĶ समूहातील वगª होता. परंतु ÖवातंÞयो°र कालखंडात याचे िचý
बदलत गेले. िविवध समूहातून िलिहणाöया-वाचणाöयांचा वगª वाढू लागला. अशा Öवłपा¸या
सुिशि±त पयाªवरणाचे िविवध पåरणाम हे मराठी कादंबरीिनिमªतीवरती झाले. अशा तöहेने
िलिहÂया झालेÐया अनेकांनी अनोळखी असे अनुभविवĵ कादंबरीत आणले. यातून
याकाळातील कादंबरीलेखन हे यापूवê¸या कादंबरीलेखनाहóन िभÆन आिण वैिवÅयपूणª असे
घडत गेले. अथाªत आजपय«त अपåरिचत असलेले समाजवाÖतव, ÓयिĉवाÖतव या काळ¸या
कादंबöयांतून िचिýत होऊ लागले. यामुळे मराठी कादंबरी¸या अनुभविवश्वाचे ±ेý आिण
Âया¸या सीमारेषाही िवÖतारÐया गेÐया. पुढे अशी पåरिÖथती िनमाªण झाली कì, Âया-Âया
अनुभविवश्वा¸या पåरणामातून Öवतंý सािहÂयÿवाहदेखील उदयास आले. उÐलेखनीय
Ìहणून दिलत, úामीण, आिदवासी, मुÖलीम, ľीवादी इ. सािहÂयÿवाहांचा िवचार ÿामु´याने
करावा लागेल. या ÿवाहातून ÿकािशत झालेÐया कादंबöयामुळे एकूण मराठी कादंबरीचे
अनुभविवĵ हे वैिवÅयपूणª झाले.
ÖवातंÞयो°र काळातील मराठी कादंबरीलेखनात एकाचवेळी लोकिÿय आिण गंभीर अशा
दोÆही Öवłपा¸या कादंबöया ल±णीय Öवłपात पुढे येत रािहÐया. याबाबत िटÈपणी
करताना हåरIJंþ थोरात यांनी केलेली एक नŌद महßवपूणª वाटते. उदा. ‚ÖवातंÞयो°र
काळात मराठी कादंबरीत झालेÐया बदलांचे एक वैिशĶ Ìहणजे अिभजात कादंबरी आिण
लोकिÿय कादंबरी यां¸यातील भेदरेषा अिधक ठळक होऊ लागली. रंजकते¸या सूýास
अिधकतम महßव देणाöया कादंबöयांचे ÿमाण या काळात वाढत चालले असून, पाश्चाßय
‘बेÖट-सेलर’ कादंबरी¸या धतêवर या लेखनात अिधक नेटकेपणा आणÁयाचा ÿयÂनही केला munotes.in
Page 93
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
93 जात आहे. दुसöया बाजूला गांभीयªपूवªक िलिहÐया जाणाöया कादंबöयांचे पाýही िवÖतारते
आहे. पांढरपेशा क¤þाचे महßव उणावून अनेकक¤þी वाÖतवाला िभडÁयाचे ÿयÂन १९६०
नंतर¸या कादंबरीतून ÿकषाªने जाणवतात.‛ (थोरात, २००२, पृ. ८५) यावłन या काळात
मराठी कादंबरीलेखनाचा पåरघ कसा िवÖतारत गेला आहे, हे ल±ात येते. आजपय«त
अपåरिचत असलेले अनुभविवश्व हे अनेक छोट्या-मोठ्या समूहातील लोक िलिहते
झाÐयाने ÿखरपणे अिभÓयĉ होऊ लागले.
मराठीतील पारंपåरक कादंबरी रचनातंýाला आÓहान उभे करतील अशा आधुिनकतावादी
कादंबöया या काळात ठळकपणे िलिहÐया गेÐया. ºयांना आपण या काळातील आधुिनक
कादंबöया असे Ìहणू शकू. या कादंबöया पारंपåरक कादंबरीलेखना¸या पाĵªभूमीवर
आशयािभÓयĉìने वेगÑया ठरलेÐया आहेत. अशा कादंबरीलेखनामÅये भाऊ पाÅये यां¸या
'डŌबाöयाचा खेळ' (१९६०), 'करंटा' (१९६१), 'वैतागवाडी' (१९६४), 'वासूनाका'
(१९६५), 'अúेसर' (१९६८) 'होमिसक िāगेड' (१९७४), 'राडा' (१९७५), 'वणवा'
(१९७८) आदी कादंबöयांचा उÐलेख करावा लागेल. भालचंþ नेमाडे यांची 'कोसला'
(१९६३), मनोहर शहाणे यांची 'धाकटे आकाश' (१९६३), 'झाकोळ' (१९६५), 'देवाचा
शÊद' (१९६८), 'पुý' (१९७१), िचं.Þयं.खानोलकर यांची 'अजगर' (१९६५), 'कŌडुरा'
(१९६६), 'िýशंकू' (१९६८), ए.िव.जोशी यांची 'काळोखाचे अंग' (१९६६), ह. मो. मराठे
यांची 'िनÕपणª वृ±ावर भर दुपारी' (१९७२), 'काळेशार पाणी' (१९७२), िकरण नगरकर
यांची 'सात स³कं ýेचाळीस' (१९७४), वसंत आबाजी डहाके यांची 'अधोलोक' (१९७५),
'ÿितबĦ आिण मÂयª' (१९८१), कमल देसाई यांची 'काळा सूयª आिण हॅट घालणारी बाई'
(१९७५), िदनानाथ मनोहर यांची 'रोबो' (१९७६), िवलास सारंग यांची 'एÆकì¸या
राºयात' (१९८३) इ.चा िवचार करता येईल. या मंडळéनी भवताल¸या वाÖतवाला जसे¸या
तसे कादंबरीत अिभÓयĉ न करता Âया वाÖतवा¸या आधारे एक नवे जग, नवे वाÖतव
आपÐया कादंबरीत रचले आहे. इथे पारंपåरक कादंबरीÿमाणे वाÖतवाला ÿमाण मानून
लेखन केले गेले नाही. यासाठी Âयांनी किÐपताची, अĩुततेची, चमÂकृतीची घेतलेली जोड
ल±णीय आहे. छायािचýणाÂमक वाÖतविचýणाचा तर पूणª िवरोधच केला गेला आहे. या
कादंबöयांमÅये समाजÓयवहारातील ÿÖथािपत िवचार आिण जीवनधा रेिवषयी बंडखोरी
आहे. अशा बंडखोरीस आिण पयाªयाने ÿयोगास आधुिनकतावादी िवचाराने ÿभािवत केले
आहे. हा िवचार परंपरेकडे एक जोखड Ìहणून पाहतो. परंपरा अथवा जीवनानुभव हे नÓया
पåरÿेàयातून वाचले-तपासले जातात. उपरोĉ नमूद केलेÐया कादंबöयांमÅये एकोिणसाÓया
शतकांपासून¸या ÿबोधन चळवळीतील मूÐयिवचाराकडे परंपरा Ìहणूनच पािहले गेले,
िकंबहòना Âयाची िचिकÂसा केली गेली. आिण Âयाला नकारही िदला गेला. वाÖतवा¸या
िविवध कोणाचे Âयातील सूàमाती-सूàम पदरांचे िचýण Âयातील Óयािम®तेसह अिभÓयĉ
करÁयाचे धाडस या कादंबöयानी दाखिवÐयाचे ÖपĶ करता येते. एकुणात दोन महायुĦा¸या
पåरणाम, औīोिगकìकरणाची गती , शहरीकरणाचा वेग इÂयादीतून आलेला एकाकìपणा-
तुटलेपणा, पदोपदी येत असलेली अथªशूÆयतेची जाणीव यांचा ÿÖतुत कादंबöयांवर ÿभाव
आहे. या अथाªने मराठीमÅये उपरोĉ कादंबöया आपÐयाला आधुिनकतावादाने ÿभािवत
केलेÐया कादंबöया Ìहणून अधोरेिखत करता येतात.
या कादंबöयां¸या पåरणामातून मराठी कादंबरीलेखना¸या पयाªवरणात काही महßवपूणª
ठरतील असे ÿयोग झाले. या काळातील अशा ÿयोगशील कादंबöयामुळे एकूणच मराठी munotes.in
Page 94
आधुिनक मराठी
94 कादंबरीतील साचेबĦपणाला, ठोकळेबाजपणाला ध³का बसले; कादंबरीतील एकांगी,
एकरेषीय वळणाला बगल िमळाली. कादंबरी या सािहÂयÿकारातील काही श³यतांचा शोध
घेÁयातही या Öवłपा¸या कादंबöया बöयापैकì यशÖवी झाÐया आहेत. िशवाय अशा
कादंबरीलेखनामुळे मराठी कादंबरी एका िवशेष टÈÈयावर येऊन पोहचली, असेही Ìहणता
येईल. एका अथाªने या कादंबöयांनी मराठी कादंबरीला गितशील करÁयात महßवपूणª
भािगदारी िनभावली आहे, असे Ìहणता येईल.
अशा Öवłपा¸या कादंबöयां¸या ÿेरणा Ļा वेगवेगÑया आहेत Âयातील एक कारण असेही
सांगता येईल कì, ÖवातंÞयो°र कालखंडात सगÑयाच पातळीवरील पåरिÖथती ही
झपाट्याने बदलत होती. अशा बदलाचा वेग हा इ.स.१९६० नंतर¸या कालखंडात तर
आणखीनच वाढला. या काळातील औīोिगक िवकास, शहरीकरणाचा वाढलेला वेग,
रोजगारा¸या ÿमाणात झालेली वाढ इ. गोĶीत झालेले बदल हे सामािजक-सांÖकृितक-
राजकìय पातÑयांवर बदल सुचिवणारे ठरले. एकìकडे दोन महायुĦे, ÖवातंÞयपूवª
काळातील ÖवÈनांचा झालेला चुराडा, लोकसं´येची गुणाकार पĦतीने झालेली वाढ, गåरबी-
®ीमंतीत वाढत गेलेली दरी इ. गोĶéनी एकÿकाराचा एकाकìपणा वाढला. तर दुसरीकडे
ÖवातंÞयो°र काळात लोकशाही शासनÓयवÖथे¸या Öवीकारापासून ÖवातंÞय, समता,
Óयिĉवादी मूÐयÓयवÖथा Ļा गोĶéही गितमान झाÐया. या अथाªने हा काळ आपÐयाकडील
अिÖतÂववादी जािणवांची अनुभूती देणारा मानावा लागेल. याच काळात युरोपीय
अिÖतÂववादी तßव²ान आिण कलाकृतéचा पåरचय देखील ŀढ होत होता. याचा बदलÂया
वाÖतवाकडे सूàमपणे, अिलĮपणे पाहÁयाची- Âयाला िचिýत करÁयाची मानिसकता
वाढली. अशा ÿभावातून िलिहÐया गेलेÐया उपरोĉ कादंबöयांमÅये पारंपåरक
सािहÂयिवषयक कÐपनांना, संकेतÓयवÖथांना ध³के बसू लागले. या कादंबöयांमधून
ÖवÈनरंजनता, आदशªवाद यासार´या गोĶéना बगल िमळून भवताल¸या वाÖतवाला िविवध
कोनातून िटपत जीवनशोध घेÁयाचा ÿयÂन ŀढ झालेला अनुभवास येतो. या कादंबöया
भोवताल¸या वाÖतवाधारे एका नÓया वाÖतवाची िनिमªती करत Âयाआधारे ÿÂय±
वाÖतवालाच सूàमपणे सामोरे जाÁयाचा ÿयÂन करतात. पुÆहा हा शोध Óयिĉवादी
मूÐयÓयवÖथे¸या ÿभावाखाली येऊन घेतला गेला आहे. Âयामुळे Ļा कादंबöयात माणसाचा
एकाकìपणा, Âयाची िवमनÖकता, समूहापासून-संÖथाÂमक बाबीपासून Óयĉìचे तुटत जाणे
या अंगाने वाढत गेÐया आहेत. Óयĉì-Óयĉì, Óयĉì आिण समाज यां¸या नातेसंबंधांचा शोध
अशा कादंबöयांमÅये ठळक होऊ लागला. मु´यÂवे अशा आशयसूýांना क¤þ मानून आलेÐया
कादंबöया या काळातील अÆय कादंबöयां¸या तुलनेत ÿयोगशील ठरÐया. या कादंबöया
सुिविहत कथानकाचा बंध फोडून िलिहÐया गेÐया आहेत. यातून नÓया संरचनाÓयवÖथेची
िनिमªती झाली आहे. मुळात साचेबĦ कथानकालाच नाकाłन इतकेच नÓहे तर कादंबरीत
येणाöया कथानकालाच नाकाłन आपÐयातील नावीÆय ÖपĶ करतात. अशा कादंबöयातून
अिभÓयĉ झालेला आशयÓयवहार हा कादंबरी रचनातंýा¸या कथा-कथानकरचना,
पाýयोजना, कथनÓयवÖथा, भाषा उपयोजन इ. गोĶीत अनेक बदल घडवून आणणारा
ठरला. या कादंबöयातील आशय हा महायुĦो°र काळातील मूलभूत जािणवांना क¤þÖथानी
ठेवतो. िशवाय या कादंबöयातील आशयाचे Öवłपही पारंपåरक कादंबरीपासून फारकत
घेणारे असÐयाने कादंबरी¸या łपिनिमªतीवरही Âयाचा ÿभाव पडला आहे. या मंडळé¸या
कादंबöयात मोठ्या ÿमाणात Óयिĉिनķ, आÂमिनķ वाÖतविचýणाने जागा Óयापलेली आहे. munotes.in
Page 95
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
95 नÓयाने पåरिचत झालेली अिÖतÂववादी िवचारसरणी, मानसशाľीय शोध यांचाही अशा
कादंबöयां¸या रचनेवर असलेला ÿभाव लपत नाही. एकुणात या काळातील ºया
कादंबöयांना आपण आधुिनक मराठी कादंबöया असे संबोधतो आहोत, Âया Óयिĉिनķ
Öवłपाने उतरÐया असÐया तरी Âयांचे समाजा¸या सामािजक-सांÖकृितक संदभा«शी घĘ
नाते आहे. या कादंबöयांनी मराठी कादंबरी¸या łढ-पारंपåरक ŀĶीस बदलून घेÁयास भाग
पाडले. नवी तßवचचाª łढ केली. या कादंबöयांमÅये एका अथाª¸या आंतरसंिहताÂमकतेचा
संदभª ÖपĶ होत राहतो. या कादंबöयांनी कादंबरी आिण नायक, कादंबरी आिण कथन,
कादंबरी आिण भाषा यामÅये आमूलाú बदल घडवून आणले. या अथाªने नावीÆयपूणª
िनिमªती पुढे आणली.
साठो°र काळात िश±णाची ÿेरणा, पारंपåरक ÓयवÖथांमधून Öवतःची सूटका कłन घेताना
िनमाªण झालेली जाणीव, शहराकडे झालेले Öथलांतर, Öवतः¸या अनुभविवĵाला
सािहÂयłप देÁयाबाबतची झालेली जागृती अशा िविवध कारणांमुळे िलिहÂया लेखकांची
सं´या वाढलेली िदसून येते. याच काळात दिलत, úामीण चळवळéमधून दिलत, úामीण
सािहÂयÿवाह गितमान झालेले िदसून येतात. यामÅये दिलत सािहÂय ÿवाहातून
कादंबरीलेखन केलेले शंकरराव खरात ('माणुसकìची हाक', 'हातभĘी', 'गावचा िटनोपाल
गुłजी', 'मसालेदार गेÖट हाऊस'), ना. रा. श¤डे ('तांबडा दगड'), हåरभाऊ पगारे ('कािलंदी',
'युगÿवतªक'), ज. िव. पवार ('बिलदान'), बाबुराव बागूल ('सूड'), केशव मे®ाम ('हकìकत
आिण जटायू') माधव कŌडिवलकर ('मु³काम पोÖट देवाचे गोठणे', 'अजून उजाडायचे आहे',
'अनाथ'), नामदेव ढसाळ (हाडकì हडवळा), भीमसेन देठे ('इÖकोट'), अशोक Óहटकर
('मेलेलं पाणी'), उ°म बंडू तुपे ('झुलवा'), ÿेमानंद गºवी ('जागर') इ. महßवपूणª कादंबरीकार
अधोरेिखत करता येतील. या काळात úामीण सािहÂय ÿवाहातून कादंबरीलेखन
करणाöयांमÅये आनंद यादव, रा.रं.बोराडे, ना.धŌ.महानोर, महादेव मोरे, नागनाथ
को°ापÐले, पुŁषो°म बोरकर, बाबाराव मुसळे, भीमराव वाघचौरे इÂयादéचा नामोÐलेख
महßवपूणª ठरेल. ľीक¤þी, ľीवादी वळणा¸या देखील कादंबöया याच काळात िलिहÁयास
ÿारंभ झाÐयाचे ÖपĶ आहे. अशा कादंबरीकारांमÅये आपÐयाला कमल देसाई, गौरी
देशपांडे, सािनया, जोÂÖना देवधर, वसुधा पाटील, ÿितभा रानडे, िनमªला देशपांडे, आशा
बगे इÂयादéचा िवशेष उÐलेख करावा लागेल. अशा िविवध सािहÂयÿवाहातून िलिहÂया
झालेÐया कादंबरीकारांचा िवचार केला तर हा काळ कादंबरीलेखनाला नानािवध Öवłपाने
गितमान करणारा ठरला होता, असे Ìहणावे लागेल. िशवाय िविवध सािहÂयÿवाह आिण
Âयातून िलिहÐया गेलेÐया कादंबöयांमुळे पूवªसुरी¸या तुलनेत कादंबरीचे बदलले अनुभव±ेý
Åयानात येऊ शकेल. याच काळातील लोकिÿय रंजनपर Öवłपा¸या कादंबöया देखील खूप
िलिहÐया गेÐया. िदवाÖवÈन, काथासूýातील ठळक रंजनसूý, उथळ आशय, कृतक भाषा इ.
अंगांनी वाढलेÐया या कादंबöया या काळातील ľी-पुłष कादंबरीकारांनी मोठ्या ÿमाणात
िलिहÐया आिण Âया ितत³याच मोठ्या ÿमाणात वाचÐया देखील गेÐया. अशा
कादंबरीकारांमÅये चंþकांत काकोडकर, बाबुराव अनाªळकर, शं. ना. नवरे, व. पु. काळे,
रमेश मंýी, नारायण धारप, नयना आचायª, सुमन भडभडे, योिगनी जोगळेकर, शुभदा गोगटे
अशी अनेक नावे उÐलेिखता येतील.
या काळातील पारंपåरक संरचनाÓयवÖथेला अनुसłन िलिहÐया गेलेÐया, माý आशयसंपÆन
असलेÐया कादंबöयांची सं´या देखील मोठी होती. Âयातील ÿाितिनिधक Ìहणून उĦव munotes.in
Page 96
आधुिनक मराठी
96 शेळके यांची 'धग' (१९६०), मनोहर तÐहार यांची 'माणूस' (१९६३), जयवंत दळवी यांची
'चø' (१९६३), हमीद दलवाई यांची 'इंधन' (१९६५) Óयंकटेश माडगूळकर यां¸या
'काłणाĶक' (१९६२), 'स°ांतर' (१९६२), 'वावटळ' (१९६४), 'कोवळे िदवस' (१९७९)
या कादंबöया, मधू मंगेश किणªक यांची 'माहीमची खाडी' (१९६९), अÁणा भाऊ साठे
यां¸या 'माकडीचा माळ' (१९६३), 'आवडी' (१९६३) या कादंबöया, शंकर पाटील यांची
'टारफुला' (१९६४), महादेव मोरे यांची 'एकोिणसावी जात' (१९६८), व.ह.िपटके यांची
'िशदोरी' (१९६८), आनंद यादव यांची 'गोतावळा' (१९७१), रा.रं.बोराडे यांची 'पाचोळा'
(१९७१), भा. ल. पाटील यांची 'वÖती वाढते आहे' (१९७३), अŁण साधू यां¸या 'मुंबई
िदनांक' (१९७३), 'िसंहासन' (१९७७), अिनल बव¥ यांची 'थॅंक िमÖटर µलाड' (१९७५)
असे काही कादंबरीकार आिण कादंबöयांचा उÐलेख करता येईल. या कादंबरीकारांनी
वाÖतववादी वळणा¸या पारंपåरक रचनातंýाला अनुसरणाöया पुÕकळ कादंबöया िलिहÐया.
माý या मंडळéनी आपÐया कादंबöयातून उभे केलेले ÿाłप हे पूवªसुरीतील पारंपåरक
कादंबरीतून चालत आलेÐया आदशªवाद, ÖवÈनरंजन, वाचकानुनयापासून लांब होÂया.
वाÖतवाकडे अÂयंत गांभीयाªने पाहÁयाची ŀĶी या मंडळéकडे होती. माý या मंडळé¸या
कादंबöया ÓयĉìवाÖतव-समाजवाÖतवा¸या िचýणापलीकडे जात नाहीत. अपåरिचत
वाÖतवा¸या भांडवलावर या कादंबöयांनी एकूण मराठी कादंबरी वाचकांचे ल± न³कìच
खेचून घेतले. माý वाÖतवामागील ÓयवÖथा उभी करÁयात, ितची तािßवक मांडणी करÁयात
या कादंबöया िवशेष काही ल±णीय करताना िदसतात, असे Ìहणता येत नाही. पुढे
काळा¸या याच टÈÈयात मोडतील असे काही कादंबरीकार आहेत कì, जे साधारण १९८०
नंतर िलिहते झालेले आहेत. माý Âयां¸या काही कादंबöया Ļा १९९०-२००० नंतर देखील
ÿकािशत झालेÐया आहेत. अशांचे ÿितिनधी Ìहणून आपÐयाला श्याम मनोहर, रंगनाथ
पठारे, नागनाथ को°ापÐले, राजन गवस, शरणकुमार िलंबाळे, राजन खान, माधव
कŌडिवलकर, अनंत सामंत, िवĵास पाटील, रवéþ शोभणे, मोहन पाटील, ÿभाकर
प¤ढारकर, बाबा भांड, आनंद पाटील, उ°म कांबळे, सुरेश Ĭादशीवार इ. कादंबरीकारांचा
उÐलेख करता येईल. यातील अपवाद वजा करता उवªåरत बहòतेक मंडळéकडून झालेले
कादंबरीलेखन हे पारंपåरक रचनातंýाला अनुसरणारे असेच झालेले आहे.
साठपूवª कादंबöयांमÅये रंजनÿधान कथानके, दांिभक मूÐयÓयवÖथा आिण खोटी-बेगडी
आशयसूýे यांचा सुळसुळाट होता. या वृ°éनी ÿभािवत केलेÐया कादंबöया Ļा साठो°र
काळातही िलिहÐया गेÐया. माý साठो°र मराठी कादंबरीचे िवशेष हे कì, साठपूवª कादंबरी
ÿवाहामÅये या कादंबöया जशा कादंबरीलेखना¸या क¤þÖथानी होÂया तसे साठो°र काळात
झालेले नाही. साठो°र काळ हा केवळ मराठी कादंबरीबाबत नÓहे तर समú मराठी
सािहÂया¸या बाबत वैिशĶ्यपूणª आहे. िकंबहòना हा काळ मराठी कादंबरीला पोĉ वळण
देणारा Ìहणून मानावा लागतो.
२आ.३.२.५ १९९० नंतरची मराठी कादंबरी:
(या सýामÅये अËयासासाठी ‘पुरोगामी’ ही कादंबरी नेमलेली असून, ती नÓवदो°री
काळातील कादंबरी असÐयाने ती समजून घेÁयासाठी संबंिधत कालखंडाचा ऐितहािसक
आढावा आपण इथे संि±Įपणे Åयानात घेणार आहोत.) munotes.in
Page 97
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
97 एकूण मराठी कादंबरी¸या पाĵªभूमीवर नÓवदो°र असा टÈपा पाडून कादंबरीलेखनाचा
िवचार करÁयाला िततकेच सबळ कारण आहे. गेÐया पंचवीस-तीस वषाªत
जीवनÓयवहारातील िविवध पातÑयांवरील बदलाचा वेग हा चøावून टाकणारा आहे.
१९८० ¸या दशकातील काही महßवपूणª सामािजक घडामोडéचा आिण राजकìय िनणªयांचा
नÓवद नंतर¸या समाज बदलांशी घिनķ संबंध आहे. पुढे याच पाĵªभूमीवर भारताने Óयापक
पातळीवर १९९० नंतर ºया राजकìय धोरणांचा Öवीकार केला, Âयातून पुढे आलेÐया
जागितकìकरण , खाजगीकरण, उदारीकरण Ļा िýसूýांनी एकूण भारतीय राजकारण आिण
समाजÓयवहारांवर मोठा ÿभाव पडला. खुले आिथªक धोरण, बाजारक¤þी ÓयवÖथापन,
छोट्या-मोठ्या उīोगधंīांची वाढ, भांडवली अथªÓयवÖथा, आंतरराÕůीय राजकारण,
ÿसारमाÅयमांमधील वाढ आिण बाजारक¤þी Óयवहाराला पूरक ठरतील अशा Óयावसाियक
िश±णÓयवÖथांचा िवÖतार इ. गोĶéचा वावर या काळात अचानक वाढÐयाचे िचý ÖपĶ
आहे. एकूणच नÓवदो°र काळातील अथªकारण, राजकारण, समाजकारण आिण सांÖकृितक
गोĶी Ļा सगÑया उ°रो°र आमूलाú बदलां¸या झंझावातात सापडÐया आहेत. यातून
सािहÂयÓयवहार आिण पयाªयाने कादंबरीलेखनाचे Öवłप बदलÐयाचे िचý ÖपĶ आहे.
अनेक पåरवतªनांसह आजची कादंबरी िलिहली जात आहे. अशा काळावकाशाला ÿितिøया
देताना नानािवध ÿदेश-िवभागातून, कायª±ेýातून िविवध ÿकृती¸या कादंबöया मराठीत
िलिहÐया जात आहेत. या काळात पारंपåरक वळण िगरवत िलिहलेÐया कादंबöया जशा
आहेत तशाच मूÐययुĉ łपशोधात धडपडणाöया कादंबöयाही अधोरेिखत करता येतात.
एकìकडे ÿÖतुतचा काळ ºया पूवª काळावर उभा रािहला आहे Âयाची िचिकÂसा करणाöया
कादंबöया आहेत. दुसरीकडे ÿÂय± या काळातील बदलांना काही कादंबöया शÊदबĦ कł
पाहत आहेत. काही कादंबöया भवताल¸या पृķÖतरीय वाÖतवाला कादंबरीत थेट ÿवेश देत
आहेत. तर काही कादंबöया वाÖतवा¸या मुळात िशरÁयाचा, Âयाला समजावून घेÁयाचा
ÿयÂन करताहेत. अथाªत नÓवदो°र काळातील कादंबरीलेखनातील पåरवतªन आिण
Âयातील गती ही नŌद ¶यावी अशी आहे.
१९९० नंतर ÿकािशत झालेÐया कादंबöया पाहó गेÐयास या काळात अनेक ÿवृ°ीतील
ÿितिनधéकडून कादंबरी िलिहली जात आहे. यामÅये शांता गोखले, अिनल दामले, नंदा
खरे, िव®ाम गुĮे, सदानंद देशमुख, जी.के.ऐनापुरे, िमिलंद बोकìल, मकरंद साठे, अरिवंद रे,
आनंद िवंगकर, शेषराव मोिहते, हेमंत देसाई, मेघना पेठे, किवता महाजन, ÿवीण बांदेकर,
राज¤þ मलोसे, रमेश इंगळे उýादकर, रवéþ पंढरीनाथ, बालाजी मदन इंगळे, कृÕणात खोत,
अशोक कौितक कोळी, अशोक पवार, सीताराम सावंत, मह¤þ कदम, अवधूत डŌगरे, बबन
िमंडे, िशÐपा कांबळे, Ńिषकेश गुĮे, अिभराम भडकमकर, ÿसाद कुमठेकर, आसाराम
लोमटे, संúाम गायकवाड, ऋिषकेश पाळंदे इÂयादéचा ‘मराठीतील नÓवदो°र कादंबरीकार’
Ìहणून उÐलेख करता येईल. ÿÖतुत कादंबरीकारां¸या कादंबरीलेखना¸या मुळाशी
असलेली लेखनजाणीव आिण संवेदनशीलता ही खास समकालीन Ìहणता येईल अशी
आहे. नÓवदो°र राजकìय, सामािजक, सांÖकृितक बदलांचा, पयाªयाने Âयातून िनमाªण
झालेÐया जीवनजािणवांचा जोरकस ÿभाव वरील मंडळé¸या कादंबरीलेखनावर आहे.
काहीवेळा तो ÿभाव आिण कादंबरीतून झालेली Âयाची अिभÓयĉì ही पृķÖतरीय आिण
सरधोपट मागाªनेही जाताना िदसते. माý नÓवदो°र संवेदनिवĵा¸या कादंबöया Ìहणून वरील
मंडळé¸या कादंबöया Åयानात ¶याÓया लागतील. munotes.in
Page 98
आधुिनक मराठी
98 नÓवदनंतर आमूलाú वेगाने बदलणाöया जगभरातील नानािवध गोĶी Ļा आता छोट्या -
छोट्या देशातील छोट्या-छोट्या गोĶéवर देखील सूàम ÿभाव टाकणाöया ठरÐया आहेत.
अशावेळी याला ÿितिøया देताना या काळातील मराठी कादंबरीने आपÐया कथासूý-
आशयसूýां¸या अनुषंगाने आधुिनकतावादी अंश िशÐलक ठेवून उ°र-आधुिनकतावादी
कथासूý-आशयसूý घेऊन येणाöया ठरÐया आहेत. यामÅये 'कळ', 'खूप लोक आहेत',
'शंभर मी' (Ôयाम मनोहर) , 'नामुÕकìचे Öवगत' (रंगनाथ पठारे), 'गौतमची गोĶ' (अिनल
दामले), 'अ¸युत आठवले आिण आठवण', 'ऑपरेशन यमू' (मकरंद साठे), 'Łþ', 'अमयाªद
आहे बुĦ' (िवलास सारंग), 'चाळेगत' (ÿवीण बांदेकर), 'Âयावषê' (शांता गोखले), 'एका
लेखकाचे तीन संदभª' (अवधूत डŌगरे), 'खेळघर' (रवéþ पंढरीनाथ), 'ब-बळीचा' (राजन
गवस) इ. कादंबöयांचा िवचार करावा लागेल. यातील काही कादंबöया Öवतः¸या रचनेतून
Öवतंý परंपरा िनमाªण कł पाहत आहेत. Ļा कादंबöया वाÖतवाला जसे¸या तसे अिभÓयĉ
न करता वाÖतवा¸या आधारे एक नवे किÐपत जग कादंबरीतून उभे करतात. यासाठी
Âयांनी किÐपताची, अĩुततेची, चमÂकृतीची घेतलेली जोड आिण कादंबरी¸या खुलेपणाचा
केलेला वापर महßवाचा ठरतो. आज¸या काळात समाज आिण Óयĉì या दोहŌ¸या
िवघटनाला आलेली गती, बहòतांश सगÑयाच ÓयवÖथांमÅये होत असलेली पडझड आिण
Âयातून येणारा Ăमिनरास, िवłपीकरण, िविवध िवचारÓयूह आिण ÓयवÖथांिवषयी वाटणारा
संशय, भयÓयाकूळ मानिसकता, आज¸या ÿगती-िवकास या चिचªत सं²ांबĥल वाटणारा
संशय, ÓयिĉÂवलोप, भोवतालातील असुरि±तता अशा आज¸या जगÁया¸या क¤þÖथानी
येणाöया मु´य आशयसूýांचा वापर वरील कादंबरी¸या गाËयात आहे. Âयामुळे िवषयक¤þी
सूý घेऊन िवकिसत होणाöया या काळातील नानािवध वाÖतववादी कादंबöयां¸या
पाĵªभूमीवर Âयांचे महßव अधोरेिखत होÁयासारखे आहे.
नÓवदो°र काळातील काही कादंबöयांचा एक भर हा कथा सांगÁयावरही आहे. साठो°र
काळातÐया कादंबöयांनी कथा सांगÁया¸या ÿिøयेला फाटा िदलेला होता, हेही इथे Åयानात
¶यावे लागेल. माý एकचएक कथा कादंबरीत पुढे सरकवत नेÁयाची पारंपåरक पĦत
नÓवदो°र कादंबöयांमÅये नाही. या कादंबöयात येणाöया कथा Ļा सं´येने अनेक आहेत
आिण Âया अनेकां¸या आहेत. आणखी एक Ìहणजे यातील काही कथा महßवा¸या आिण
काही कमी महßवा¸या असेही Âयांचे Öवłप नसते. िकंवा मु´य कथेला ठळक करÁयासाठी
उपकथा अशीही रचना नसते. तर कादंबरीत येणाöया कथा Ļा समान महßवा¸या असतात.
कादंबरीतील Âयांचे Öथान काहीअंशी एकसारखे असते. साहिजकच अशा कादंबöयातील
कथा ही समूहाशी बांधील राहóन अनेक मागा«नी िवÖतारते. ती पारंपåरक रचनातंýात उभी
करता येत नाही. अशा कादंबöयातील कथासूý अनेक िदशांनी िवÖतारत जात असÐयामुळे
पारंपåरक łपबंधा¸या ÓयवÖथांची Âयांना होणारी अडचण ही रचनातंýांतील पåरवतªनाला
पूरक ठरते. उदा. 'गौतमची गोĶ' (१९९८), 'नामुÕकìचे Öवगत' (१९९९), 'कळ' (१९९५),
'खूप लोक आहेत' (२००२), 'उÂसुकतेने मी झोपालो' (२००६) 'शंभर मी' (२०१२),
'चाळेगत' (२००८), 'Âयावषê' (२०१०) इ. कादंबöयांचा उÐलेख करता येईल. याच काळात
इितहासा¸या आशयसूýाने दोन पĦती¸या कादंबöया िलिहÐया जात होÂया पैकì एक
Ìहणजे पारंपåरक वळणा¸या ºया साठो°र काळातील खुपिव³या ऐितहािसक कादंबöयांशी
नाते सांगणाöया होÂया. उदा. िवĵास पाटील यां¸या कादंबöया 'महानायक' (१९९८) वगैरे.
तर दुसरीकडे ऐितहािसक काळाचे अÖसल भान असलेÐया, नजीक¸या इितहासाला munotes.in
Page 99
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
99 उजागर करताना Âयाचा वतªमानांशी असलेला संबंध ÖपĶ करणाöया, उदा°ीकरणा¸या
तावडीतून सोडवून घेणाöया, कÐपक वळणा¸या िकंबहòना łढ झालेÐया ऐितहािसक
कादंबरीची कÐपना बदलिवणाöया, आिण अशा वळणा¸या लेखनाला गांभीयª िमळवून
देणाöया ठरÐया आहेत. उदा. नंदा खरे यां¸या 'अंताजीची बखर' (१९९६), 'अंतकाळची
बखर' (२०१०), िदनानाथ मनोहर यांची 'मÆवंतर' (१९९९), आनंद िवनायक जातेगांवकर
'अÖवÖथ वतªमान' (२०१३) इÂयादी.
एकìकडे १९९० नंतर¸या उपरोĉ कादंबöयांचा उÐलेख करताना दुसरीकडे या काळात
िलिहÐया गेलेÐया आणखी काही कादंबöया Ļा पुढील Öवłपा¸या आहेत. उदा. महानगरीय
ÓयिĉवाÖतव, समाजवाÖतवाचे Öवłप हे úामीण ÓयिĉवाÖतव आिण समाजवाÖतवाहóन
िनिIJतच िभÆन असते. महानगरा¸या क¤þाभोवती चेहरा नसलेली गदê, नातेसंबंधातील
गुंतागुंत, एकूणच द§निदन जीवनÓयवहारातील गतीशीलता, हवा-पाणी-जमीन याबाबतचे
मूलभूत ÿij इ. गोĶी गदê कłन असतात. साठो°र काळापासून शहरीकरण,
औīोिगकìकरणाचे Öवłप नÓवदो°र काळात अिधकच िवÖतारत गेÐयाचे ÖपĶ आहे. याचा
पåरणाम या काळातील महानगरीय कादंबरीवर झालेला आहे. १९६० नंतर¸या आिण
१९९० नंतर िलिहÐया गेलेÐया महानगरीय कादंबöयांमधील केवळ आशयाशी तुलना जरी
केली तरी हा फरक ल±ात येÁयासारखा आहे. उदा. १९६० नंतर¸या महानगरीय मराठी
कादंबöयातील आशयात Óयिĉिनķा, एकाकìपणा, संवादशूÆयता, अÖवÖथता, हतबलता,
पराÂमता इ. गोĶी ठळक होतात. तर १९९० नंतर¸या महानगरीय मराठी कादंबöयांमÅये
ÓयिĉÂवलोप, थंडपणा, हताशपणा, असुरि±तता, अमानवीकरण, अमानुषीकरण, सततची
Óयúता, असंबंĦता, संवादशूÆयता, अÖवÖथता, तणाव इ. आशयसूýे िदसतात. १९९०
नंतर¸या महानगरीय अवकाशाला या अथाªने रेखाटणाöया कादंबरीकारांमÅये शांता गोखले,
श्याम मनोहर, अरिवंद रे, मकरंद साठे, मेघना पेठे, हेमंत देसाई, अिभराम भडकमकर, बबन
िमंडे इÂयादé¸या कादंबöयांचा उÐलेख करता येईल. एकìकडे महानगरीय संवेदनिवĵा¸या
अशा िचýणाचा िवचार करताना दुसरीकडे अÂयंत ÖपĶपणे जाणावणारी गोĶ Ìहणजे
१९९० नंतर खूप मोठ्या ÿमाणात गंडांतर कशावरती आले असेल तर ते छोट्यामोठ्या
गाव, खेडी, वाड्यावÖÂयांवर. गावगाड्याला सवाªत अिधक धोके हे १९९० नंतर तयार
झाली. पीकपĦतीत झालेले बदल, नगदी िपकां¸या उÂपÆनावर असलेला भर, कृषीमालाला
िकफायतशीर भाव िमळÁयाचा अभाव, िकटकनाशन-रासायिनक खतां¸या अितवापराने
शेतजिमनीची होत असलेली धूळदाण, एकìकडे दुÕकाळजÆय पåरिÖथतीने शेती ओस पडणे
तर दुसरीकडे अितपाÁया¸या वापराने शेती ±ारपड होणे इ. गोĶéनी खेडी आजही बकाल
होत आहेत. एकìकडे महामागªिवÖतार, महानगर हĥवाढ, औīोिगकपĘ्यांचा िवÖतार,
मोठमोठी धरणं, िवमानतळिनिमªती, चौपदरी-सहापदरी Ļा सगÑयासाठी जी जमीन
हÖतांतरीत केली जात आहे ÂयामÅये खेडी गीळंकृत केली जात आहेत. या काळात गाव-
खेड्यांमÅये शहरांचे-महानगरांचे घुसणे कमाली¸या वेगाने घडत आहे. गाव, गावातील
नैसिगªक संसाधन, मानवी संसाधन हे पĦतशीरपणे नवभांडवलदार/नवसाăाºयवाīां¸या
कĻात जाऊ लागले आहे. या काळात याला ÿितिøया देताना िलिहÐया गेलेÐया
कादंबöयांमÅये आपÐयाला 'पाणसळ', 'तहान', 'बारोमास', 'बुढाई', 'धूळपेरणी', 'सेलझाडा',
'पाडा', 'कुरण', 'रŏदाळा', 'धूळमाती', 'चाळेगत', 'आगळ', 'तसनस' इ. कादंबरीचा उÐलेख
करता येईल. महानगर आिण गाव यां¸यामÅये सापडलेÐया अÐपभूदारक, शेतमजूर, दिलत, munotes.in
Page 100
आधुिनक मराठी
100 भटके-िवमुĉ, आिदवासी यांची िÖथतीगती ÖपĶ करणाöया कादंबöयांही या काळात पुढे
आÐया. ÂयामÅये पखाल, िशलीपशेरा, वाłळ, फ°े तोरणमाळ इ. कादंबöयांचा या ŀĶीने
उÐलेख करता येईल. याच पाĵªभूमीवर १९९० नंतर¸या काळाचे आणखी एक महßवाचे
िवशेष Ìहणजे ढोबळ मानाने गाव, शहर, महानगर असे िवभाग करता येणार नाही अशा
Öवłपा¸या एका वाÖतवाचा अवकाश या काळात तयार झालेला आहे. उदा. आज¸या
अनेक ÓयवÖथांवर नवभांडवलशाही शĉéनी िमळवलेले िनयंýण, Âयातून सुł असलेली
मनमानी नफेखोरी ही गोĶ नÓवदो°र काळात उ°रो°र वाढत गेलेली आहे. आज¸या
वतªमान जीवनावर या शĉéनी िमळिवलेला ताबा हा िचंतेचा िवषय आहे, यातूनही काही
कादंबöया िलिहÐया गेÐया आहेत. ÂयामÅये रंगनाथ पठारे यांची 'नामुÕकìचे Öवगत',
िदनानाथ मनोहर यांची 'कबीरा खडा बजारम¤', ÿवीण बांदेकर यांची 'चाळेगत', हेमंत देसाई
यांची 'भोवळ' आिण अिभराम भडकमकर यांची 'ॲट एनी कॉÖट' या कादंबöयांचा उÐलेख
करता येईल. याच Öवłपाने या काळातील काही राजकìय अवकाश घेऊन येणाöया
कादंबöया, ľीक¤िþत-ľीवादी जािणवांना उजागर करणाöया कादंबöयांही िवशेषÂवाने
अधोरेिखत करता येतील अशा आहेत. नÓवदो°र मराठी कादंबरéमÅये साधारण कोण-कोण
िलहीत आहेत, कोण-कोणÂया Öवłपा¸या/ÿवृ°ी¸या/ÿकृती¸या कादंबöया िलिहÐया जात
आहेत याचा काही एक नकाशा उभा करताना काही गोĶी िनदशªनास येतात. उदा. िविवध
नÓया िवषयसूýांना घेऊन िवषयसूýांपय«त थांबणाöया, पुढे जाऊन िनÓवळ समÖयाÿधान
बनणाöया कादंबöयांची सं´या याकाळात जाÖत िलिहली गेली आहे. Âयामुळे कादंबöयांना
एकसुरी होÁयाचा, सरधोपट होÁयाचा, इितवृ°ाÂमक Öवłपी होÁयाचा धोका असतो. आिण
अशा अथाªची एक मूलभूत मयाªदा या काळातील बहòतेक कादंबöयांना पडलेली आहे.
अनेकदा िनÓवळ वाÖतविचिýत करणे आिण जर वाÖतवा¸या अÆवयाथाªचा ÿयÂन झाला तर
तो सरधोपट, भाबडा, अवघड ÿijांची सोपी उ°रं िदÐयासारखे Öवłप कादंबरीला येणे,
असेही काही कादंबöयांबाबत झालेले आहे. थेटपणे छायािचýणाÂमक पĦतीने वाÖतव
कादंबरीत भरत जाणे Ìहणजे कादंबरीलेखन करणे अशा समजातून सरधोपट कादंबöयां¸या
सं´येत भर पडत गेली आहे. एखादा भूÿदेश, तसेच िविशĶ जाती-जमाती, Âयां¸या
उपजाती, Âयां¸या संÖकृतीला क¤þ मानून िलिहÐया गेलेÐया कादंबöया आिण या काळात
िदसेल ते कादंबरी पोटात घेऊ शकते या कादंबरी¸या घटकाचा चुकì¸या अथाªने झालेला
ÿसार कादंबöयांची सं´या आिण आकारही वाढवणारा ठरला. या िठकाणी एक बाब ल±ात
येते कì, साठो°र काळात िलिहÐया गेलेÐया बहòतांश कादंबöया या वाÖतविचýणाला महßव
देणाöया होÂया. यातून अपåरिचत अशा Öवłपाचे वाÖतव मराठी कादंबरी¸या पåरचयाचे
झाले. याच कारणाने मराठी कादंबरी यापूवê¸या मÅयमवगêय िचýणा¸या जोखडातून बाहेर
पडली. पण यामुळे असा Ăम झाला कì, फĉ वाÖतविचýण Ìहणजे कादंबरीलेखन. एखादा
पोटसमूह, पोटसंÖकृती, एखादा िविशĶ भूÿदेश िनवडून मग Âयात ख¸चून तपशील भरला
कì, कादंबरीलेखन झाले, असे कादंबरीकारांना वाटून िलिहÐया गेलेÐया कादंबöयामÅये
कादंबरी¸या łपाचे भान हे आपोआपच िवसरले जाते. आिण असेच काहीसे १९९०
नंतर¸या पारंपåरक वळणाने िलिहलेÐया कादंबरीबाबत झाÐयाचे िचý ÖपĶ आहे.
िवलास सारंग यानी साठो°र मराठी कादंबरीतील नवते¸या अनुषंगाने िलिहताना 'कोसला',
'अजगर', 'सात स³कं ýेचाळीस', 'हॅट घालणारी बाई' या कादंबöयांची चचाª वाढवून
मराठीतील आधुिनकतावादी कादंबरीलेखनािवषयी महßवपूणª िनरी±णे नŌदवली आहेत. munotes.in
Page 101
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
101 (सारंग, २०००, पृ. ३१ ते ५९) Âयाच वेळी सारंग यांनी असे िवधान केले होते कì,
''आÂमिनķा आिण वाÖतुिनķा यातील िजवंत ताण कायम राखणे आवÔयक आहे. तेÓहा
नवकादंबरीचा मÅयमवगêय वृ°ी¸या परीघाबाहेर जाÁयाचा ÿयÂन ÖतुÂय Ìहटला तरी
नवकादंबरीतील आÂमिनķावादावरील भर अवाजवी बनÐयास धोकादायक आिण
हािनकारक ठरतो. नवकादंबरीने आपÐया नवतेबरोबरच पारंपåरक कादंबरीतील
सामािजकतेचे पåरणाम नÓया, वेगÑया Öवłपात िवकिसत केÐयास, या दोन अंगांनी नÓया
मागा«नी तणावपूणª सांगड घालून दोÆही अंगांची ÿगती केÐयास पारंपåरक कादंबरी आिण
नवकादंबरी या दोहŌ¸या पलीकडे एका ितसöयाच, उ¸चÖतर पातळीवर कादंबरी हा
वाङमयÿकार जाऊ शकेल.'' (सारंग, २०००, पृ.५९) माý १९९० नंतर¸या मराठी
कादंबरीने सारंगांचे हे सुचवणे दुलªि±त केले आहे. असेच िचý ÖपĶ आहे. या काळात
कादंबöया Ļा अितåरĉ वाÖतुिनĶ झाÐया आिण Âयांचा आÂमिनķेचा हात सुटत गेला.
मÅयमवगêय वृ°ीपासून आपली सुटका कłन घेÁयाचा ÿयÂन साठो°र कादंबöयांनी केला,
माý नÓवदनंतर¸या कादंबöयांना हे मूÐय पुढे िवकिसत करत नेता आले नाही. या
काळातील कादंबöयांना खाउजातून घुसळून िनघालेÐया समाजबदलांचे ÖपĶ पåरणाम
आहेत, यातून या काळातील कादंबöयांना सामािजकतेचे नवे पåरमाण लाभले माý कादंबरी
इत³या पुरतीच मयाªिदत होत केवळ वाÖतवाचे वÖतुिनķ तपशील भरत रािहली. यातून या
काळात कादंबरीलेखन Ìहणजे केवळ वाÖतवाचे िचýण इत³यापुरतीच कादंबरीकÐपनेची
सोपी संरचना łढ झालेली लपत नाही.
आपली ÿगती तपासा ÿij- तुम¸या वाचनातील १९६० नंतर¸या आधुिनक मराठी कादंबöयांचे िवशेष तुम¸या
शÊदात नŌदवा.
२आ.४ सारांश एकोिणसाÓया शतकातील ÿबोधनाचे िवĵभान आिण मराठी कादंबरीचा उदय यांचा घिनķ
संबंध आहे. अÓवल इंúजी कालखंडातील कादंबरीकार Ìहणून पदमनजी असतील अथवा
हळबे, गुंजीकर असतील यांनी अनुøमे वाÖतववादी, अĩुतरÌय, ऐितहािसक कादंबरी
लेखनाची सुŁवात केली. इंúजी, संÖकृत, अरबी, फारशी अशा भाषांतील संिहतां¸या
ÿभावाने खरेतर Âयांचे लेखन सुł झाले. या मंडळéना अनुसरत या काळात अनेकांनी
कादंबरी िलिहली. यातून िविवध Öवłपा¸या कादंबöया पुढे अनेक वष¥ िलिहÐया गेÐया.
यातील काही कादंबöया Ļा वÖतुिÖथतीदशªक होÂया तर बहòतांश कादंबöया Ļा केवळ munotes.in
Page 102
आधुिनक मराठी
102 रंजना¸या पातळीवर रािहÐया. आधुिनकते¸या संदभाªतून अÓवल इंúजी काळातील
कादंबरीचे िववेचन करताना बाबा पदमनजी यांची 'यमुनापयªटन' ही कादंबरी महßवपूणª
वाटते. ित¸या घडणीतच मुळात ÿबोधनाÂमक िवचारांची बैठक आहे. ही परंपरा एकूण
आपÐया समाजÓयवÖथेसाठी नवी होती. अÓवल इंúजी कालखंडातील कादंबरीलेखनातून
आधुिनकते¸या िवचारांचे होणारे दशªन हे केवळ सामािजक कादंबरीतून िनदशªनास येत होते
असे नाही. तर हे िचý Âया काळ¸या अĩुतरÌय आिण ऐितहािसक कादंबरीतून देखील
अनुभवास येत होते. हळबे आदी कादंबरीकारांनी देखील ±ीण Öवłपाचा असला तरी
आधुिनकते¸या मूÐयÓयवÖथेला आपÐया कादंबöयांमधून िचिýत करÁयाचा ÿयÂन केला
आहे.
अÓवल इंúजी कालखंडाशी तुलना करता मराठी कादंबरीलेखनाचे ÿाłप १८८०-८५
पासून बदलले. १८८०-८५ नंतर¸या एकूण सामािजक-राजकìय िÖथती¸या बदलाचाच
कादंबरीबदल हा एक भाग होता. कादंबरीकार Ìहणून आपटे यांनी िāिटश वसाहतीतून
एकोिणसाÓया शतका¸या उ°राधाªत आपÐयाकडे घडत असलेÐया नÓया मÅयमवगा«तील
अनेक घटना-ÿसंगांचे शÊदिचý कादंबöयांमधून िचिýत केले. आपटे यां¸या कादंबरी
लेखनाचे मूळ आधुिनकतेने ÿभािवत केलेÐया ÓयवÖथांमÅये शोधता येईल. आपटे यांचे
लेखन अÂयंत सूचकपणे आधुिनकते¸या मूÐयÓयवÖथेला ठळक करणारे ठरले. आपटे
यां¸या समकाळात लोकिÿय कादंबरीलेखनाचा सपाटा सुł असताना आपटे यां¸याÿमाणे
नÓया मूÐयक¤िþत जगÁयाला कादंबरीिचýणाचा भाग बनिवणाöया कादंबरीकारात कृÕणराव
भालेकर, सीताराम भालेकर, ग.िव.कुलकणê, काशीबाई कािनटकर, िटकेकर, मुकुंद पाटील,
बा.सं.गडकरी, वा.म.जोशी यांचा िवशेष उÐलेख करावा लागेल. आपटे असतील अथवा
Âयांचे उपरोĉ समकालीन कादंबरीकार असतील यांचे समाजभान तीĄ होते. याची ÿिचती
Âयां¸या कादंबöयांमधून िमळत राहते. अÓवल इंúजी कालखंड असेल अथवा १८८५¸या
नंतरचा काळ असेल काही महßवपूणª कादंबरीकारांमुळे मराठी कादंबरीचा ÿवास हा
आधुिनकते¸या सोबत झालेला आहे. Âयां¸या कादंबöयांमÅये आधुिनकतेचे िवचार हे ÿमाण
मानले गेले आहेत. Âयांनी आपÐया कादंबöयां¸या कथासूýातून, आशयÓयवहारातून
आधुिनकतेचे मूÐय सातÂयाने उजागर करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. हेच िचý पुढेही िदसते.
या ŀĶीने पुढील काळातही काळा¸या ÿÂयेक टÈÈयात अÂयंत गांभीयाªने हा सािहÂयÿकार
हाताळत महßवपूणª कादंबरीिनिमªती केलेली आहे.
पुढील टÈÈयात Ìहणजे िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत हåरभाऊ आपटे यां¸या वळणाने
जाणाöया कादंबöया Ìहणून वा.म.जोशी, ®ी.Óयं. केतकर यां¸यासह िव®ाम बेडेकर, िवभावरी
िशłरकर, र.वा.िदघे, बा.सी.मढ¥कर, ®ी.ना.प¤डसे, Óयंकटेश माडगूळकर इÂयादéचा उÐलेख
करता येईल. िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत फडके-खांडेकर-माडखोलकर यां¸या कादंबरी
लेखनापासून मराठी कादंबरीचे वळण बदलले. या ितघां¸या ÿभावातून िलिहणाöया
कादंबरीकारांची सं´या पुढे दीघªकाळ वाढत रािहली. माý उपरोĉ वा.म.जोशी ते Óयंकटेश
माडगूळकर या कादंबरीकारांनी या काळात साठो°र काळातील नवकादंबरीसाठी भूमी
तयार करत रािहले असे Ìहणता येईल. िवशेषतः १९६० नंतर¸या कालखंडात मराठी
कादंबरीचे Öवłप बदलत गेले. तसेच ते Óयािम® देखील होत गेले. िविवध समूहातून
िलिहणाöया-वाचणाöयांचा वगª वाढू लागला. या काळात एकाचवेळी लोकिÿय आिण गंभीर
Öवłपाचे कादंबरीलेखन झाले आहे. साठो°र काळातील कादंबरीलेखनाची पåरिÖथती ही munotes.in
Page 103
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
103 पूणªपणे आश्वासक आिण समाधानकारक होती असे नाही. माý याकाळात पारंपåरक
कादंबरी रचनातंýाला आवाहन करतील अशा अनवट कादंबöयांचे लेखन काहीएक
पातळीवर सलग होत रािहले. यामÅये भालचंþ नेमाडे, भाऊ पाÅये, मनोहर शहाणे, कमल
देसाई, वसंत आबाजी डहाके, िकरण नगरकर, दीनानाथ मनोहर, िवलास सांरग इ.
कादंबरीकारांनी Ļा काळात ल±णीय Öवłपा¸या कादंबöया िलिहÐया आहेत. अशा
कादंबöयातून अिभÓयĉ झालेले आिवÕकारघटक हे ÿचिलत कादंबöयात अनेक िठकाणी
बदल सूचिवणारे ठरले. या कादंबöयात िचिýत झालेले वाÖतव हे Óयिĉक¤िþत आिण
आंतåरक Öवłपाचे आहे. िनश्िचत केलेÐया वाÖतवा¸या आधारे नÓया वाÖतवाची िनिमªती
करत नÓया समांतर जगाची िनिमªती अशा कादंबöयातून झालेली आहे.
नÓवदो°र मराठी कादंबरéचे िचý साठो°राशी तुलना करता पुÆहा बदलताना िदसते.
ÓयिĉवाÖतवाहóन समूहवाÖतवाचे िचýण कादंबöयां¸या क¤þÖथानी आÐयाचे िचý ÖपĶ आहे.
इितहासात कधी नÓहे इत³या मोठ्या ÿमाणात आिण वेगाने नÓवदनंतरचा काळ बदलतो
आहे. अशावेळी या काळबदलास ÿितिøया देताना िलिहली गेलेली या काळातील मराठी
कादंबरी ही एकìकडे अनवट आिण दुसरीकडे पारंपåरक अशा दोÆही Öवłपाने Óयĉ
झालेली आहे. मागील कादंबöयांशी तुलना करता या काळातील कादंबöया Ļा िविवध
Öवłपा¸या/ÿवृ°ी¸या/ÿकृती¸या असलेÐया ÖपĶपणे िदसतात. रंगनाथ पठारे, श्याम
मनोहर, शांता गोखले, अिनल दामले, मकरंद साठे, ÿवीण बांदेकर इ. कादंबरीकारांनी या
काळात एकूण कादंबरीक±ा łंदावेल अशा कादंबöयांची िनिमªती केलेली आहे. माý
दुसरीकडे या काळात कादंबरीकÐपना ही अनेकांनी सोपी कłन वापरलेली आहे, हेही नमूद
करावे लागेल. मुळात नÓवदनंतरचा काळ हा तसाही आÓहानाÂमक आहे. या काळातील
वाÖतव समजून घेÁयाबाबतच खरे मूलभूत पेच आहेत. या काळातील वाÖतव हे एकìकडे
दुभंगलेले आिण दुसरीकडे एकमेकात िवल±ण गुंतलेÐया अवÖथेत आहे. Âयामुळे आज
वाÖतवाबĥलचे िदशािदµदशªन दूरच तर ते समजून घेणे हेच एक आÓहान Ìहणून येथे
नŌदवावे लागेल.
आज मराठी कादंबरी ÿवाहात Öवतंý परंपरे¸या अनेक कादंबöया िदसत आहेत. Ļाला
आजचा अनेक तुकड्यात दुभंगलेला-िवÖकळीत झालेला काळ कारणीभूत आहे. आिण
अशाच दुभंगलेÐया वेगवेगÑया तुकड्यांना ÿकािशत करणाöया कादंबöया आज¸या मराठी
कादंबरी ÿवाहात दाखवता येतात कì, ºया¸या क¤þातून समúता कधीचीच बाहेर फेकली
गेलेली आहे. याचाच पåरणाम वेगवेगÑया अनुभविवĵाला कादंबरीłप देताना िनमाªण
झालेÐया कादंबöया Ļा िविशĶ ÿदेश, िविशĶ अनुभव, िविशĶ जातसमूह, वगª, संÖकृती,
भािषक गट यांचे ÿितिनिधÂव करत आहेत. अशाने आज¸या मराठी कादंबरीत िवचार,
भूिमका, तßवचचाª, बंडखोरी, िचिकÂसावृ°ी यां¸या जागा शोधाÓया लागतात.
तपिशलापलीकडे जात कादंबरी समúतेला कवेत घेणारी, पृķÖतरावरील वाÖतवा¸या
िचýणापुरती मयाªिदत न राहता ÓयवÖथांचा तळ खरडवणारी आिण आशयगभª होÁयाची
गरज आहे. िमलान कुंदेरा Ìहणतात तसे, ‚कादंबरीकार हा इितहासकारही नसतो आिण
भिवÕयवे°ाही. तो अिÖतÂवा¸या ÿांताचा एक शोधक ÿवासी असतो‛ (कुंदेरा, २०१४,
पृ.६१) कादंबरीकार कादंबरी कÐपने¸या (सािहÂयÿकारा¸या ) श³यता िकती वापरतो हा
मुĥा आहे. खरेतर वाÖतवाशी ÿामािणक असणे वा नसणे ही गोĶ कादंबरी¸या
मूÐययुĉते¸या ŀिĶकोनातून इतकìशी महßवपूणª गोĶ नाही. मुĥा आहे कादंबरीकार ºया munotes.in
Page 104
आधुिनक मराठी
104 गोĶéना घेऊन Öवतः¸या कादंबरीतून ‘किÐपत िवĵ’ उभा करतो, Âयातून तो काय सांगू-
सुचवू पाहतो. शोधा¸या कोणÂया श³यता Öवतः¸या कादंबरीतून उभा करतो, िकंबहòना
जीवनŀĶी¸या कोणÂया शोधापय«त पोहचतो हे महßवाचे. कादंबरीकार केवळ वणªने, केवळ
िनरी±णे यां¸या पलीकडे जात कादंबरीतून कोणÂया Öवłपाचे िदशा-िदµदशªन उभे करतो हे
महßवाचे. Âयामुळे यापुढील नवी कादंबरी याŀĶीने कशी पुढे जाते, मराठी कादंबरी
सािहÂयÿकारा¸या क±ा कशी Łंदावते, हे पाहणे अिधक महßवपूणª ठरेल.
२आ.५ संदभªúंथ सूची १. िमलान, कुंदेरा (२०१४), ‘कादंबरीची कला’, (अनु. महेश लŌढे) खेळ/२९, पुणे.
२. थोरात, हåरIJंþ (२००२), 'कादंबरी', समी±ा सं²ा कोश, खंड ४, संपा. राजाÅय±
िवजया, मुंबई, महाराÕů राºय सािहÂय संÖकृती मंडळ.
३. थोरात, हåरIJंþ (२००५), ‘कादंबरीिवषयी’, पुणे, पĪगंधा ÿकाशन.
४. थोरात, हåरIJंþ (२००६), ‘सािहÂयाचे संदभª’, मुंबई, मौज ÿकाशन.
५. थोरात, हåरIJंþ (२०१८), 'मराठी कादंबरी : ýेसķ ते तेरा', मुंबई, शÊद पिÊलकेशन.
५. नेमाडे, भालचंþ (१९९०), 'टीकाÖवयंवर', औरंगाबाद, साकेत ÿकाशन.
६. फडके, भालचंþ (२००९), 'ÿदि±णा' खंड : पिहला, पुणे, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन.
७. भोळे, भा.ल. (२००६) 'ÿÖतावना', 'एकोिणसाÓया शतकातील मराठी गī'-भाग-१,
िदÐली, सािहÂय अकादमी.
८. सारंग, िवलास (२००० ), ‘अ±रांचा ®म केला’, मुंबई, मौज ÿकाशन.
२आ.६ अिधक वाचनासाठी १. अहमद एजाज, 'øाÂयांचे शतक', अनु. नारकर, उदय, लोकवाđयगृह, मुंबई, २००४.
२. आचायª जावडेकर, 'आधुिनक भारत', कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे, १९३८, पुनªमुþण
१९७९.
३. ऑमÓहेट गेल, 'वासाहितक समाजातील सांÖकृितक बंड', भाषां. िदघे पी. डी, सुगावा
ÿकाशन, पुणे, १९९५.
४. कुŁंदकर, नरहर, 'धार आिण काठ', देशमुख आिण कंपनी, पुणे, १९७१.
५. कुलकणê, अिनŁĦ (संपा.), 'ÿदि±णा', खंड पिहला, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे,
आकरावी आ., २००७.
६. कुलकणê, अिनŁĦ (संपा.), 'ÿदि±णा', खंड दुसरा, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे, पा.
आ., २००८. munotes.in
Page 105
आधुिनक मराठी कादंबरी- ऐितहािसक आढावा
105 ७. कुळकणê, कृ. िभ., 'आधुिनक मराठी गīाची उÂøांित', ÿकाशक-लेखक Öवतः, मंबई,
१९५६.
८. खोले, िवलास (संपा.), 'गेÐया अधªशतकातील मराठी कादंबरी', लोकवाđय ÿकाशन
गृह, मुंबई, दु.आ., २००७.
९. तुकदेव, रोिहणी, 'मराठी कादंबरीचे ÿारंिभक वळण', डायमंड पिÊलकेशन, पुणे,
२०१४.
१०. थोरात, हåरIJंþ, 'कादंबरी - एक सािहÂयÿकार', शÊद पिÊलकेशन, मुंबई, २०१०.
११. थोरात, हåरIJंþ, 'कादंबरीिवषयी', पĪगंधा ÿकाशन, पुणे, २००६.
१२. थोरात, हåरIJंþ, 'मराठी कादंबरी - ýेसĶ ते तेरा', शÊद पिÊलकेशन, मुंबई, २०१८.
१३. थोरात, हåरIJंþ, 'मूÐयभानाची सामूúी', शÊद पिÊलकेशन, मुंबई, २०१६.
१४. थोरात, हåरIJंþ, 'सािहÂयाचे संदभª', मौज ÿकाशन, मुंबई, २००५.
१५. देशपांडे, कुसुमावती, 'मराठी कादंबरी-पिहले शतक', १८५०-१९५०, मुंबई मराठी
सािहÂय संघ ÿकाशन, मुंबई, दु.आ., १९७५.
१६. नेमाडे, भालचंþ, 'टीकाÖवयंवर', साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद, १९९०.
१७. पाटणकर, रा.भा., 'अपूणª øांती', मौज ÿकाशन गृह, मुंबई, १९९९.
१८. पांडेय, मॅनेजर, 'कादंबरी आिण लोकशाही', अनु. रंगनाथ पठारे, लोकवाđय ÿकाशन
गृह, मुंबई, २०११.
१९. बेडेकर, िद.के., भणगे भा.शं. (संपा.), 'भारतीय ÿबोधन' (समी±ण आिण िचिकÂसा),
शंकरराव देव गौरवúंथ, समाज ÿबोधन संÖथा, पुणे.
२०. राजवाडे, िव.का., 'कादंबरी', आनंद ÿेस, सातारा, १९२८.
२१. राजाÅय±, िवजया (संपा.), 'मराठी कादंबरी आÖवादयाýा', पॉÈयुलर ÿकाशन, मुंबई,
२००८.
२२.सारंग, िवलास, 'अ±रांचा ®म केला', मौज ÿकाशन, मुंबई, २०००.
२आ.७ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij:
१. एकोिणसाÓया शतकात सुł झालेÐया आधुिनक महाराÕůाची जडणघडण आिण
मराठीमÅये कादंबरी या सािहÂयÿकाराचा झालेला उदय या¸या सहसंबंधाचे Öवłप
ÖपĶ करा. munotes.in
Page 106
आधुिनक मराठी
106 २. आधुिनक मराठी कादंबरी संकÐपना ÖपĶ कłन मराठी कादंबरी ÿवाहातील ितचे टÈपे
ÖपĶ करा.
३. एकोिणसाÓया शतकातील गīलेखन ते मराठी कादंबरीलेखन या ÿवासाची साधार
चचाª करा.
ब) टीपा िलहा.
१. यमुनापयªटन
२. ह. ना. आपटे
३. आधुिनतावादी मराठी कादंबरी
४. नÓवदो°र काळातील कादंबरीलेखनातील ÿवृ°ी
*****
munotes.in
Page 107
107 ३अ
आधुिनकतावादी मराठी कथा :
“मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट”- सतीश तांबे
घटक रचना
३अ.१ उिĥĶे
३अ.२ ÿाÖतािवक
३अ.३ लेखक पåरचय
३अ.४ कथेची पाĵªभूमी
३अ.५ कथांची आशयसूýे व कथानक
३अ.६ कथेची ठळक वैिशĶ्ये
३अ.७ समारोप
३अ.८ संदभª úंथ सूची
३अ.९ नमुना ÿij
३अ.१ उिĥĶे • आधुिनकतावादी संकÐपनेचा थोड³यात पåरचय कłन घेता येईल.
• िनिमªती¸या अंगाने लेखक पåरचय कłन घेता येईल.
• िनयोिजत कथासंúहातील कथेची पाĵªभूमी समजून घेता येईल.
• ÿÂयेक कथेतील आधुिनकतावादी ŀिĶकोन जाणून घेता येईल.
• कथे¸या माÅयमातून महानगरीय जािणवा, तसेच बदललेÐया जीवनशैलीचे अनुभविवĵ
समजून घेता येईल.
• कथासंúहाची ÖवłपवैिशĶ्ये समजून घेता येतील.
३अ.२ ÿाÖतािवक कथा सांगणे िकंवा ऐकणे हे खरे या बालपणापासूनच आपण अनुभवत आहोत. कथाÿकारचे
सहजłप गोĶ होय.कथेमधून बालपणापासूनच मूÐय आिण संÖकार एका िपढीकडून दुसöया
िपढीकडे कथे¸या माÅयमातून संøिमत होत असतात. परीकथा , दंतकथा, नीितकथा ,
शौयªकथा, पंचतंýातील कथा, बोधकथा अशा अनेक कथा आपण वाचÐया िकंवा ऐकÐया
असती ल. कथेचा शेवट झाला कì, शेवटी ताÂपयª सांिगतले जाते. हे ताÂपयª देखील एक
ÿकारे संÖकाराचा भाग असतो. या कथेतून बोध घेऊन असे करावे िकंवा असे कł नये
याबĥल मुलां¸या मनावर संÖकार िबंबवणे हा मु´य उĥेश असतो. एकंदरीतच कथेची
पाĵªभूमी आपण वषाªनुवष¥ अनुभवलेली आहे. Âयामुळे कथा हा सुपåरिचत वाđयÿकार आहे. munotes.in
Page 108
आधुिनक मराठी
108 कादंबरी¸या तुलनेत कथेचा अवकाश , ितचा łपबंध, पाýरचना हे सवª कमी असले तरी
Âयातून ितला ÿाĮ झालेले मूÐय आिण अवधान िततकेच सकस असते. कोणÂयाही
वाđमयÿकाराचा सैĦांितक अËयास करताना Âया वा đमयÿकाराची संकÐपना, Âयाची
रचना, आिण परंपरा समजून घेणे मूÐयमापना¸या ŀĶीने आवÔयक ठरते. सुŁवातीस आपण
जो कथासंúह अËयासणार आहोत Âया संúहा¸या कथा लेखकाचा पåरचय कłन घेऊ.
३अ.३ लेखक पåरचय “मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट” हा कथासंúह सतीश तांबे यांनी िलिहलेला आहे. कवी,
तßव² , संपादक अशा िविवध ±ेýातील Âयांचे लेखन सकस आहे. िफ³शन पे±ाही
वाÖतववाद Öवीकारणारी Âयांची िवचारधारा आहे. समाजा मÅये दडलेले सूàम वाÖतव ते
आपÐया लेखनातून मोकळेपणाने Óयĉ करतात. मराठीतील ºयेķ सािहिÂयक व समी±क
म.द. हातकणंगलेकर यांनी तांबे यां¸या कथा ‘नवकथ¸या पलीकडे जाणाöया कथा’ असे
केलेले िवधान सतीश तांबे यांची ²ान लेखनशैली दशªिवते.
लेखक सतीश तांबे यांचे िश±ण एम.ए.मराठी आिण सŏदयªशाľ यामधून झाले. ÂयामÅये
सवाªिधक गुण िमळवून ते यशÖवी झाले. सुŁवातीला ते किवता िलहायचे. Âयानंतर Âयांनी
वृ°पýांमधून Öतंभलेखक व सदरलेखक Ìहणून काम केले. ‘साĮािहक िदनांक’ मधील
‘मोकळीक ’ तसेच ‘आपलं महानगर’ या सायंदैिनकातील ‘हळ±² ’ आिण ‘लगोरी ’ ही Âयांची
सदरे िवशेष ल±वेधी ठरली. कथासंúहाबरोबर Âयांनी एकांिककालेखन केले. Âयाचÿमाणे
‘िवच±ण ’ चे संपादक Ìहणूनही काम केले आहे. ‘आजचा चावाªक’ (१९८९ ते १९९८ ) या
िदवाळी अंकाचे आिण ‘अबब! ह°ी ’ (१९९१ ते १९९६) या बालमािसकाचे Âयांनी िवशेष
संपादन केले.
सतीश तांबे यांचे िविवध कथासंúह Âयां¸या आधुिनकतावादी लेखणीची सा± देतात. ‘राºय
राणीचं होतं’ (२००४ ), ‘माझी लाडकì पुतना मावशी’ (२००८) , ‘रसातळाला ख. प. च’
(२०११) , ‘मॉलमÅये मंगोल’ (२०१३) , ना’. मा. िनराळे’ (२०१५ ), ‘मु³काम पोÖट
सांÖकृितक फट’ (२०२०) हे Âयांचे कथासंúह आहेत. तर ‘लेखाजोखा’ (दुसरी आवृ°ी
२०१३) ‘हळ±² ’ (२०१८) हे Âयांचे लेखसंúह िवशेष ÿिसĦ झाले.
सतीश तांबे यांनी समाजातील किÐपत वाÖतव अिधक स±मपणे आपÐया सािहÂयातून
मांडले. ‘राºय राणीचं होतं’ या कथासंúहाला २००३ साली महाराÕů राºय शासनाचा
पुरÖकार िमळाला. ‘मॉलमÅये मंगोल’ या पुÖतकासाठी २०१४ साली सावªजिनक
वाचनालय , नािशक यांचा पुरÖकार ÿाĮ झाला. तर ‘िबनबायकां¸या जगात ’ या
एकांिककेसाठी चतुरंग ÿितķानतफ¥ १९९६ साली सवाई लेखक पुरÖकार ÿाĮ झाला आहे.
लेखक वा कवी ºया समाजात घडतो Âया समाजाचे संÖकार Âया¸या लेखनावर सखोलपणे
घडत असतात. सतीश तांबे हे यापैकì समाजातील एक घटक असले तरी Âयांची िनरी±णे
वेगÑया धाटणीची आहेत. समाजातील छुÈया व ितत³याच संवेदनशील जािणवांना ते
डोळसपणे पाहóन Âयातील गिभªत सÂय आपÐया सक स लेखनातून मांडताना िदसतात.
माणसा -माणसातील अनोखे नातेसंबध, सुकृती आिण िवकृती, ल§िगकता, सािहÂयातील
िÖथतीगती आ दीचे दशªन आधुिनकतावादी अंगाने ते वाचकांसमोर उभे करतात. मराठी munotes.in
Page 109
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
109 सािहÂय वतुªळातील बहòआयामी िवचारधारा मांडणारे सतीश तांबे हे एक आधुिनकतावादी
लेखक आहेत.
३अ.४ कथेची पाĵªभूमी सतीश तांबे यांचा ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ हा कथासंúह रोहन ÿकाशनने िडस¤बर
२०२० मÅये ÿकािशत केला. सािहÂय लेखनाचा ÿदीघª अनुभव असलेले सतीश तांबे यांचे
लेखन साधारणपणे ३५ वषा«पासून सुł आहे. साहिजकच १९९० नंतर¸या Âयां¸या अनेक
कथांमÅये जागितकìकरणाचे संदभª, बदललेली मूÐयÓयवÖथा, नीती-अिनतीचे दशªन,
नाÂयांतील फोलपणा, बदललेले राहणीमान या वैिशĶ्यांचे दशªन जवळून घडताना िदसते.
महानगरीय सािहÂय ÿकारातील कथांचा बाज ते आपÐया अनो´या शैलीने Óयĉ करतात.
उ¸च राहणीमान असणाöया मानवी समाजातील वैचाåरक सुसंगती बरोबरच शारीåरक
िवसंगतीवरही ते परखडपणे भाÕय करतात. हे भाÕय पाýां¸या कृतीतून ते Óयĉ करतात.
मु´य Ìहणजे या पाýांतील संवाद हे सÅया¸या वतªमानाला अनुसłन अनेक छुÈया गोĶी
उजेडात आणतात. हे सतीश तांबे यांचे सािहÂय वाचताना सतत जाणवत राहते. Âयामुळे
Âयां¸या कथांमधून काही आपण अनुभवलेÐया ÿसंगांचे नÓहे तर आपÐया आयुÕयातही
अशाÿकार¸या घडलेÐया घटनांचे Öमरण होत राहते. रंगरंगीली दुिनया, टॉवर पासून
झोपडीपय«त, िवदेशी बारपासून देशी बारपय«त, मॉलपासून कोळीवाड्यापय«त नÓहे तर
िफÐम इंडÖůी मधील µलॅमरसाठी लागणारे वासनाकांड या सवª महानगरीय समÖयांचा वेध
आधुिनकतावादी पĦतीने आपÐया सािहÂयातून तांबे घेतात.
सतीश तांबे यां¸या िवचारमंथनातून मराठी सािहÂयातील बदललेÐया िÖथतीगतीचा ते
आलेखच आपÐयासमोर मांडतात. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातून
Âयां¸यातील िवĬ°ापूणª भाषाशैलीचे सखोल दशªन घडते. या कथासंúहात एकूण पाच कथा
आहेत. यापैकì पिहली ‘यý-तý-सावý ’ ही कथा २०१५ साली अ±र िदवाळी अंकांमÅये
ÿिसĦ झाली. तर दुसरी ‘नाकबळी ’ ही कथा िडिजटल िदवाळी अंकांमÅये २०१५ साली
ÿिसĦ झाली. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ ही ितसरी कथा मौज िदवाळी अंकांमÅये
२०१५ तर ‘संशयकÐलोळात राशोमान’ ही कथा २०१६ मÅये मािननी या अंकात ÿिसĦ
झाली. तसेच ‘रावण आडनावा¸या पांडव पुýा¸या नावाची जÆम कथा ’ ही कथा शÊद या
िदवाळी अंकामÅये २०१८ साली ÿिसĦ झाली. या पाचही कथांचे शीषªक पािहले तर ते
इतर कथां¸या तुलनेत वेगÑया धाटणीचे िदसतील. पाचही कथांमधून सतीश तांबे यांनी
आधुिनकतावादी अंगाने लेखन केले आहे. महानगरीय जीवनातील नातेसंबंधांचा फोलपणा
दाखवणाöया या कथा आहेत. यातून ते सािहÂयाचे बदलेले Öवłप वाÖतवदशê कì
अितवाÖतवदशê हे पाýमुखी िनवेदनातून Óयĉ होताना िदसते. एकंदरीतच Âयां¸या या
कथांमधील आधुिनकतावादा¸या खुणा शोधताना Âयां¸या कथांतील कथानकाचा आधार
¶यावा लागेल.
munotes.in
Page 110
आधुिनक मराठी
110 ३अ.५ कथांची आशयसूýे व कथानक ३अ.५.१ यý - तý- सावý:
माणसामाणसातील बदलत जाणारे नातेसंबंध Âयांचे सूàम दशªन सतीश तांबे यां¸या ‘यý -
तý-सावý ’ या कथेतून घडते. स´खेपणा िकंवा सावýपणा हा आपÐया मानÁयावर असतो
तो यý -तý सवªý मÅये सामावलेला असतो. सावýपणा¸या वृ°ीचे दशªन ®ीपाद या पाýा¸या
माÅयमातून तांबे यांनी घडवलेले आहे.
दरवषê होळी सणासाठी ®ीपाद , Âयाची पÂनी अिनता आिण Âयाचा मुलगा अिनकेत हे
नंदनवन सोसायटीमÅये जायचे. मुंबईतील गडबड आिण गŌगाटाला कंटाळून तळेगाव येथे
बांधलेÐया नंदनवन सोसायटीमÅये Ìहणजेच Âयां¸या सेकंड होममÅये ते राहायला जायचे.
दरवषê होळी¸या दुसöया िदवशी Ìहणजेच धुिलवंदन¸या िदवशी या सोसायटीमÅये जनरल
बॉडीचा कायªøम आयोिजत केला जायचा. या कायªøमासाठी सोसायटीमधील सवª मालक
एकý येऊन हा उÂसव साजरा करायचे. एकंदरीतच या िदवशी सवª सभासदांची मौजमजा
आिण धमाल असायची. ‘मधुमालती’ िनवास असे ®ीपाद¸या घराचे नाव असले तरी या
नावामागील गुिपत तो कुणाला सांगत नसे. कारण तसे वचन Âयाने Âया¸या आईला िदले
होते.
वाÖतिवक पाहता मधुमालती हे नाव ठेवÁयामागे मधुकर जरी Âया¸या विडलांचे नाव
असलेले तरी मालती या नावाची आठवण ®ीपाद Óयĉ करतो. ®ीपाद पाचवीमÅये
असताना Âयाची सहल महाबळेĵर येथे जाणार होती. Âयावेळी सहलीसाठी ®ीपादला
पाठवावे िक न पाठवावे असा संवाद झोपेतून उठत असताना ®ीपादला ऐकू येतो. Âयावेळी
®ीपादची आई ®ीपाद¸या विडलांना सांगते कì ®ीपादने सहलीला जाऊ नये. परंतु
विडलांनी िवरोध केÐयानंतर "मला काय करायचंय, तो थोडीच माझा मुलगा आहे. तुमचा
मुलगा आिण तुÌही! एका ºयोितषाने मला सांिगतलं होतं कì, वय वषª दहा ते बारामÅये
Ļाला अपघात संभवतो, Ìहणून मी बोलले." (पृ.१५) ®ीपादला जरी सहलीला जायला
िमळाले नसले तरी Âयाला आपली सखी आई वेगळीच असÐयाचे कळते. मग आपली
जÆमदाýी कोण ? अशी अÖवÖथता सतत Âया¸या मनात येऊ लागली. यानंतर ÿÂयेक
बाबतीत , घडणाö या ÿÂयेक घटनेमÅये Âयाला सावýपण िदसू लागले. Âयाची धाकटी बहीण
वासंती िह¸या तुलनेमÅये आपली आई सावýपणा कुठे कुठे दाखवते याची चाचपणी तो
ÿÂयेक वेळी करत अÖवÖथ होतो. अखेर एक िदवस Âया¸या मनातील भावना तो Âया¸या
आईसमोर Óयĉ करतो आिण Âया¸या मनातील शंका खरी ठरते. ®ीपाद दोन वषा«चा
असताना Âया¸या स´´या आईचे Ìहणजेच मालतीचे िनधन होते. Âयामुळे िशÐपा¸या
सावý आईबरोबर मधुकर राव यांचा िववाह होतो. ®ीपादचे अजाणते वय असÐयाने
Âया¸यापासून या सवª गोĶी जाणीवपूवªक लपवून ठेवÐया जातात. परंतु या िठकाणी
®ीपादची सावý आई Âयाला हे कुठेही न बोलÁयाचे Âया¸याकडून वचन घेते आिण
®ीपादही हे कुठेही न बोलÁयाचे ितला वचन देतो.
आई मुलाचे नाते स´खे नाही तर सावý आहे या भावनेने ®ीपाद अिधक अÖवÖथ होतो तर
Âयाची आई िनिIJंत होते. ®ीपादला समजले तर आहेच; Âयामुळे ती Âयाला ÖपĶपणे सांगते munotes.in
Page 111
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
111 कì, "तू आता पुढ¸या चार-पाच वषाªत लµन कłन वेगळे राहायला लाग. Âयासाठी लµना¸या
आधीच भाड्याचे घर घे. नाहीतर तू एकदा का या घरात संसार सुŁ केला कì, तुझी इथे
विहवाट सुł होईल आिण मग ही जागा मा»या वासंतीला िमळणे अवघड जाईल. मला ही
जागा वासंतीलाच िमळायला हवी आहे." (पृ.२०) िशÐपाचा Öवभाव शांत व संयमी
असÐयाने तुम¸या ÌहणÁयानुसार तो वागायचे ठरवतो आिण लवकरच Âया¸या ±ेýातील
बँकेमÅये काम करणाöया अिनताबरोबर तो िववाहबĦ होतो आिण तो आई¸या इ¸छेनुसार
वेगळा संसार थाटतात. नवीन जागा Âया¸या नावावर असÐयाने आिण अिनता ®ीपादपे±ा
Óयवहारी असÐयाने कधीमधी अटीतटीचे वाद झाले िक ती सौÌय शÊदात जागा आपÐया
नावावर आहे याची ®ीपादला जाणीव कłन देत असे. इथेही नाÂयातील सावýपणाचे दशªन
घडते.
यानंतर आपÐया Öवतःची ह³काची जागा हवी, कì जी आपÐया नावावर असेल आिण
िजथून कोणी आपÐयाला कोणी जाÁयास सांगणार नाही, जे घर आपÐयाला स´खेपणाची
सतत जाणीव कłन देत राहील, या कÐपनेतूनच नंदनवन सोसायटीतील घर आकारास
येते.
या घरांमÅये इतके िदवस राहÁयाची ®ीपादची पिहलीच वेळ होती. राýीचे जेवण
उरकÐयानंतर Âयाची केअरटेकर जानकì जेवणाची भांडी घासÁयासाठी अंगणात बसते
Âयावेळी ित¸या मुखोģत असणाöया काही ओळी ®ीपादला अÖवÖथ करतात.
"आकाशी आकाशी छान रंगला गं
जानकì न रामाचा बंगला गं.... "
या वहीमÅये (वही हा लोकगीतातील एक ÿकार) नेमका कोणता अथª दडलेला असेल?
याची शहािनशा जेÓहा दुसöया िदवशी तो जानकìजवळ करतो तेÓहा अÂयंत Óयवहायª असे
ितचे वĉÓय ऐकून ®ीपाद आIJयªचिकत होतो. जानकì ितचा मयत नवरा राम या¸या
तßव²ानािवषयी ®ीपादला ऐकवते. Öवतः¸या मालकì ह³काचे घर असताना ®ीपाद
सारखी शहरातील माणसे केवळ कधी तरीच या घराकडे परततात. परंतु उवªåरत वेळेमÅये
माý ते पूणª घराची काळजी जानकì व राम सार´या केअरटेकरची असÐयाने कागदोपýी
नसले तरी कुठेतरी ते घर जणू Âयांचेच झालेले असते. खरेतर जानकì¸या या जीवन
Óयवहारा¸या तßव²ानाने शहरी माणसातील फोलपणा ®ीपाद¸या ल±ात आलेला असतो.
ºया संप°ीला तो आपले घर मानत होता ते घर सुĦा आता Âयाला सावý भासत होत.
Âयामुळे िजथे ितथे सावý पणाचा हा संदभª लेखक योजतो. जानकì आिण ितचा नवरा जरी
िशकलेला नसला तरी Âयाचे तßव²ान Óयवहायª होते. जमीन ही जरी कोणी िवकत घेतली
असली तरी ती देवाची देणगी आहे. वारसा ह³काने जरी या जिमनीवर मानवाने कÊजा
िमळवला असला Âयाचा मूळ मालक हा परमेĵरच आहे. Âयामुळे खरेदी-िवøì Óयवहार
करणाöया चाकोरीबĦ नोकरी पÂकरलेÐया िविशĶ अ शा पांढरपेशा समाजािवषयीचे
आधुिनक तßव²ान सांगणारी ही कथा आहे.
कथेचे कथानक पारंपåरक पाठडीतले आहे. रोज¸याच जगÁयाचे संदभª कथातून येतात. पण
रोज¸या जगÁयाचे अथª आपण लावू तसे लागतात याचे ही कथा उ°म उदाहरण आहे. munotes.in
Page 112
आधुिनक मराठी
112 आधुिनक युगातही आिदम भावना कशा उफाळून पृķभागावर येतात िकंबहòना Âयांचा वास
सतत असतोच पण जािण वेचा उÂकट ±ण आÐयािशवाय Âया आपले अिÖतÂव दाखवत
नाहीत हे सांगÁयाचा ÿयÂन ही कथा करते. कथेतील Óयिĉरेखा ®ीपादला जोपय«त सावý
या शÊदाशी देणे घेणे Æहवते तोपय«त कोणा¸याही वागÁयात Âयाला सावýपण िदसत Æहवते.
पण जेÓहा हा शÊद कानावर पडतो तेÓहापासून ÿÂयेक गोĶ सावýपणा¸या भावनेतून तोलली
जाते. अनुभवाला येणाöया ÿÂयेक ±णांचे मूÐयमापन या भावनेतूनच केले जाते. आिण
जगÁयाचे ÿÂयेक ±ण सावýपण असणारे आिण सावýपण नसणारे असे िवभागले जातात.
लहानपणापासून Öवत: िववािहत होऊन िÖथर होÁया¸या टÈÈयापय«त आिण पुढेही ते ±ण
असे िवभागले जातात. महानगरापासून गावापय«त आिण नाÂयातÐया माणसांपासून ते
पर³या माणसांपय«त¸या लोकां¸या वागÁयात हे सावýपणाचे Öपशª असतात. Ìहणूनच
लेखक या कथेला यý-तý-सावý असे यथाथª नाव देताना िदसतात .
३अ.५.२ नाकबळी:
‘नाकबळी ’ ही सतीश तांबे यांची दुसरी कथा आधुिनक युगात ľी-पुŁष नाÂयाकडे पािहÐया
जाणाöया िनखळ ŀिĶकोणावर भाÕय Óयĉ करते. ľी-पुŁष नातेसंबंधातील आगळीक,
ल§िगक भावना Óयĉ करÁयाची पĦत, Âयाचबरोबर ľी -पुŁषांमÅये मोकळेपणाने होणारे
शारीåरक संबंधाबĥलचे संवाद या कथेत येतात. यातील सवª गोĶéचे पåरणाम
आधुिनकतावादाशी िनगिडत आहेत. "मी तुझं नाक आंजारलं- गŌजारलेलं तुला चालेल
का?" या आशुने अंजोरला िवचारलेÐया ÿijाने कथेची सुŁवात होते. अंजोर आिण आशु
यां¸यामÅये मैýीचे नाते आहे. खरे तर आशुला अंजोरचा नाक दाबÁयाचा कÆस¤ट महßवाचा
वाटतो. आशु या पाýाला ľीचे नाक बघÁयात कामवासनेची तृĮी िमळते. Âयामुळे अंजोर
िहचे नाक गŌजारÁयापूवê तीची घेतलेली परवानगी Ìहणजेच Âया¸या भाषेत असणारा
‘कÆस¤ट’ Âयाला महßवाचा वाटतो . सुŁवातीला आशुचा वरवर वाटणारा हा मुĥा अंजोरला
िवचार करायला भाग पाडतो.
अंजोर, आशु आिण ÿतीक हे आधुिनकतावादी काळातील िलंगभावनेिवषयी आपली Öवतंý
Öपेस जपणारे ÿितिनधी आहेत. Âयांची Öवतंý अशी ÿÂयेकाची एक िवचारसरणी आहे. ही
िवचारसरणी शारीåरक आकषªणापलीकडची आहे आिण मु´य Ìहणजे ही आकषªकता ते
एकमेकांवर लादत नाहीत. अंजोर आिण आशु यां¸या Öव¸छंद असलेÐया मैýीचा ÿतीकवर
कोणताही अनुकूल वा ÿितकूल पåरणाम होत नाही, हे या नाÂयाचे वैिशĶ्य Ìहणावे लागेल.
खरे तर ÿतीक हा अंजोरचा होणारा नवरा असला तरी ती िमý आशु बरोबर Öवतःला
कÌफटª समजते. ÿतीकपे±ा काही अंशी जाÖतच ितला आशु आवडतो हे ती उघडपणे
कबूल करते. आशुबरोबर लµन करायला आवडले असते हे जेÓहा ती आशुला ÖपĶपणे
सांगते, तेÓहा ितला िनधōकपणे नकार देणारा आशु Ìहणतो ‘माझे लµन Öपेसबरोबर झाले’
आहे’. Âयाची अशी धारणा आहे कì, ती Âया¸यापे±ा ÿतीकबरोबर जाÖत खुश राहó शकेल.
अंजोर आिण आशुची मैýी ÿतीकला कुठेही न खटकणारी आहे. या पाĵªभूमीवर आशु
ºयावेळी अंजोरला भेटतो Âया वेळी ती Âयािदवशी Âयाने िवचारलेÐया नाकाबĥल कुतूहलाने
िवचारते. munotes.in
Page 113
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
113 अंजोरने आशूला नाका¸या आकषªणाबĥल कुतुहलाने िवचारले असता आशुने िदलेÐया
उ°राने ती अिधक संĂिमत होते. आशु सांगू लागतो कì, कधीकाळी िमýांमÅये ľी
आकषªणा¸या िविवध अवयवांवर चचाª सुł असताना आशु माý ÂयामÅये िवरĉ होत असे.
कारण मुळातच Âयाला ľी¸या नाकािशवाय इतर कोणÂयाही अवयवािवषयी Âयाला
आकषªण वाटत नÓहते. तेÓहा याला िľयां¸यात इंटरेÖट नसÐयाने हा बहòदा 'गे' Ìहणजेच
'समिलंगी' असावा असा िमýांनी िनÕकषª काढलेला असावा, असे आशु अंजोरसमोर कबूल
करतो. पण तरीही आपण याहीपे±ा वेगळे आहोत याची तो ितला जाणीव कłन देतो.
Âयातूनही Âया¸या जीवनामÅये आलेÐया शुभा मावशीचा ÿसंग, नाकìडोळी ती नीट
नसÐयाने ितने केलेली आÂमहÂया यामुळे तर नाक आिण डोळा हे अवयव Âया¸या मनावर
पिहÐयापासूनच आकषªणाचा क¤þिबंदू ठरले होते. Ìहणूनच अंजोरचा नाक कुरवाळÁयाचा
कÆस¤ट Âयाला महßवाचा वाटत होता.
Âया¸या िवचारांनी काहीशी भांबावलेली अंजोर Âया¸या या िनभ¥ळ कुतुहलाने आिण िनरागस
िवचारांनी भारावून जाते. ित¸या नाकाला हात लावÁयापे±ा आशुने ितचा शारीåरक Öवीकार
करावा ही आपÐया मनातील भावना ती Âया¸याजवळ Óयĉ करते. पण तरीही ित¸या
नाकापे±ा Âयाला इतर शरीर अवयवांवर रस नसÐयाने तो केवळ ितचे नाक गŌजरÁयाची
ित¸याकडे इ¸छा Óयĉ करतो. Âयावेळी अंजोर आशूला कोणताही ÿितसाद न देता याबĥल
थेट ित¸या होणाöया नवöयाला िवचारते. Âयावेळी ÿतीकही ‘अंजोरचे नाक कोणीही गŌजाł
शकतो , Âयात काय एवढं?’ असे Ìहणत ित¸या कळत नकळत Âयाला परवानगी देतो.
अंजोरला आता आशु आिण ÿतीक या दोघांचेही ÿेम िमळणार असÐयाने ती मनोमन खुश
होते आिण आपण नाकबळी ठरÁयासाठी तयार असÐयाचा ती आशूला मॅसेज करते आिण
या कथेचा शेवट होतो.
‘नाकबळी ’ या कथे¸या आधारे लेखक सतीश तांबे यांनी परंपरेचे अनेक संदभª मोडीत
काढून आधुिनकतावादी िवचारांची शृंखलाच या कथेमÅये गुंफली आहे. नवरा आिण बायको
यांचे िवचारही कदािचत शरीरा¸या इत³या खोल पातळीवर मांडले गेले नसतील इतकì
उघड चचाª एक िमý आिण मैýीण या नाÂयातून तांबे घडवून आणतात. अंजोर ही आशु
आिण ÿतीक यां¸या क¤þÖथानी आहे. होणारा नवरा Ìहणून ÿतीक जवळचा असला तरी ती
आशु बरोबर जाÖत Öवतःला कÌफट¥बल समजते आिण मु´य Ìहणजे ती तशी Óयĉ होताना
िदसते. पण आशूला माý ित¸या नाकािशवाय इतर कोणÂयाही पातळीवर रस नाही. िशवाय
इत³या उघडपणे बोलणाöया अंजोरिवषयी ÿतीकलाही ितटकारा वाटत नाही. हे Öव¸छंदी
नातेसंबंध आधुिनकतावादी अंगाने सतीश तांबे यांनी ÿÖतुत कथेतून िटपलेले आहेत.
३अ.५.३ मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट:
‘मु³काम पोÖट संÖकृितक फट’ ही कथा या कथासंúहातील दीघªकथा तसेच शीषªककथा
आहे. इतर कथांपे±ा या कथेचे Öवłप अंतबाªĻ वेगÑया Öवłपाचे आहे. लेखक सतीश
तांबे या कथे¸या आधारे मराठी सािहÂय िवĵाचा एक लेखाजोखाच वाचकांसमोर उभा
करतात. लेखक होÁयासाठीची धडपड, Âयामागील अनुभवता, संपÆन शीलता , Âयागाची
भूिमका आिण एवढे कłनही वाट्याला आलेले नैराÔय आिण अतृĮीची भावना या कथेतून
सतीश तांबे यांनी मांडलेली िदसते. सािहÂयिवĵात आमूलाú झालेले बदल, तयार झालेले munotes.in
Page 114
आधुिनक मराठी
114 गट आिण या दोÆही गटा¸या पोकळीमÅये सापडलेला नविनिमªती±म लेखक आिण Âयाची
झालेली अवहेलना या कथे¸या क¤þÖथानी िदसून येते.
मात«ड भणंगे आिण भुवन क¤दळे या दोन पाýांभोवती ही कथा िफरत राहते. मात«ड सर हे
ÿÖथािपत āाĺण वगाªतील लेखक असून भुवन हा दिलत वगाªतील लेखक आहे. दोघेही
शहरी भागातील सधन पåरिÖथतीतील असÐयाने दोघांचाही वाट्याला अनुभवी लेखनाची
जोड नाही. मात«ड एक ÿिथतयश लेखक आहेत Âयामुळे मात«ड सर आिण भुवन या
दोघांमधील आंतåरक नाते ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन लेखकाने या कथेतून केला आहे.
भुवन याला मात«ड सर भेटÁयास नेहा कारणीभूत ठरते. नेहा आिण भुवन यांचे ÿेमसंबंध
जेÓहा जुळतात तेÓहा नेहाला असे िदसून येते कì, भुवनला कोणÂयाही गोĶीची पवाª नाही,
कोणताही हेतू नाही, उिĥĶ नाही . भुवनला लेखक Óहायचे असूनही मात«ड भणंगे या
लेखकािवषयी Âयाला मािहती नाही ही Âया¸यातील नीरसता पाहóन अखेर नेहा भुवनशी
āेकअप करते. भुवनला नेहाची कमतरता तर जाणवत होती; परंतु आता माý Âया¸या
मनोमन लेखक होÁयाची इ¸छा तीĄ होत होती. मात«ड सरांचा प°ा Âयांनी शोधून काढून
Âयां¸या नेहमी¸या जागी Ìहणजेच िनिशगंध बारमÅये Âयांची पिहली भेट घेतली. या पिहÐया
भेटीतच सरांवर भुवनचा ÿभाव पडला आिण तेÓहापासूनच भुवन हा मात«ड सरांचा शािगदª
बनला. भुवन¸या मामाने लहानपणापासून Âयाला जबरदÖतीने दिलत सािहÂय वाचावयास
लावले होते. तेÓहा Âयाची थोडीफार जाण असलेला भुवन सरांबरोबर लवकरच ऍडजेÖट
झाला.
भुवन आिण मात«ड सर यां¸यामधील गुł-िशÕयाचे नाते दोघांसाठीही पोषक ठरणारे होते.
मात«ड सर आिण भुवन यां¸यामधील संवाद या इतर िवषयांपे±ा सािहÂयावरील गÈपांमÅये
सुł होत आिण संपत. ÿÂयेक वेळी मात«ड सर यां¸याकडून भुवनला वेगवेगÑया िवषयावर
ऐकÁयास िमळत असे. सरांचा अनुभव भुवन¸या जािणवा समृĦ करणारा ठरत होता.
सािहÂय Óयितåरĉ राजकारण , समाजकारण या¸यावरही मात«ड सर मनमोकळेपणे संवाद
साधत असत.
मात«ड सर आिण भुवन यां¸यामधील गुł-िशÕयाचे नाते Öवाभािवकपणे मैýीमÅये łपांतर
होÁयासाठी सािहÂय हे कारणीभूत ठरले होते. सािहÂयािवषयी बोलणे आिण ऐकणे यासाठी
दोघेही उÂसुक होते. कधी िनिशगंध बार तर कधी सूयōदय, चंþोदय यासारखे अÖसल देशी
बार, ितथली पåरिÖथती ओंगळवाणी असली तरी बालपणी¸या आठवणéना उजाळा देणारे
वातावरण या सवª उÂसाहवधê वातावरणामुळे मात«ड सरांचे सािहÂयिवषयक तßव²ान
बारकाईने भुवन आÂमसात करीत होता. सरां¸या बोलÁयातून Âयाला उमगले होते कì,
िलखाणाबाबत आपली िÖथती देखील ‘न घर का न घाट का ’ अशी झालेली आहे. भुवन
लहानपणापासून सुखवÖतू कुटुंबात वाढÐयाने Âया¸या वाट्याला दिलत अवहेलना
आलेÐया नÓहÂया. तो लहानपणापासूनच शहरात रािहÐयाने तसेच इंúजी माÅयमा¸या
शाळेत िशकÐयाने जातीय उपे±ा Âया¸या वाट्याला आलेली नÓहती. ही अडचण मात«ड
सरां¸या ल±ात आÐयानंतर Âयांनी भुवनला काÐपिनक वाÖतवाने लेखन करÁयाचा संदेश
िदला; पण Âयातही फार काळ तो तग धł न शकÐयाने Âयांनी Âयाला िफÐमकडे वळÁयाचा munotes.in
Page 115
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
115 सÐला िदला ; पण नेहाला लेखक बनवून दाखवÁयाची मनोमन इ¸छा असÐयाने भुवन
लेखक बनÁया¸याच िनणªयावर ठाम होता.
भुवन आिण मात«ड सर यां¸या सािहिÂयक गÈपा रंगताना या कथेमÅये अनेकदा देशी-िवदेशी
मिदरालयांचे अनेकदा संदभª येतात. िविवध मīांची नावे आिण Âयां¸या धुंदीमÅये मात«ड
सरांनी घेतलेÐया मराठी सािहÂय िवĵाचा धांडोळा या कथेचे वैिशĶ्य िदसून येते. िवडी,
िसगारेट, पानटपरी , संýाकॅफे, Öकॉच इथपासून ते मोरारजी देसाईं¸या िशवांबु¸या
ÿसंगापय«त अनेक संदभª कथेमÅये डोकावताना िदसतात. खारदांडा येथील बारमÅये
जाताना वडापाव¸या गाडीवर िलिहलेÐया ‘वाÖतव वडापाव ’ या शÊदातून सरांनी मराठी
सािहÂयातील वाÖतव वादावर आपले Óयĉ केलेले मत उÐलेखनीय वाटते. मराठी
सािहÂयातील वाÖतववाद आिण मराठी खाīसंÖकृती िÿय असणारा वडापाव यांची सांगड
घालताना सर Ìहणतात कì , "मराठी सािहÂयामÅये वाÖतवाúह िदसामासाने वाढतो,
िवÖतारतो आहे, हे मला कळत होतं, पण हे नाव वडापावसाठी माý ÿथमच पाहतो आहे.
तुला इितहास मािहती नसावा. कालचा पोर आहेस तू. सािहÂयात वाÖतववाद आिण
राजकारणात िशवसेना आम¸या िपढी¸या डोÑयांसमोर एकाच काळात समांतरपणे वाढले.
तर हा वडापाव हे िशवसेनेचे लाडकं अपÂय. Âयामुळे ते महाराÕůाचं पोटभł खाī बनलं.
पण या राºयखाīाला 'वाÖतव' हे नाव िमळालं 'याची देही, याची डोळा ' पािहÐयाने मी
आता भłन पावलो आहे. अगदी खरं सांगायचं तर डोळे िमटायला मोकळा झालो आहे.
असं Ìहणतात ना, कì पुŁषाला िजंकायचा मागª Âया¸या पोटातून जातो ते आता खरं तर
बाईलाही लागू झालं आहे. Âया वधूवर जािहराती येतात ना Âया वाचणे हा माझा आवडता
छंद होता एके काळी. तर Âयात एखाīा पुŁषाने जर िलिहलं ना कì, Öवयंपाकाची आवड
िकंवा दोÆही वेळचं जेवण छान करÁयाची तयारी आहे. तर Âया¸या लµना¸या बाजारातील
भाव न³कì वाढेल. तसंच संÖकृतीचं आहे. ितचा कÊजा करायचा मागª देखील पोटातूनच
जातो. Âयामुळे वडापावला वाÖतव हे नाव िमळणं हे भिवÕय सूचक आहे.” (पृ.७८)
अशाÿकारचे तßव²ान आिण ‘वाÖतव ’ वडापावमागील उपप°ी ते भुवनला समजावू
इि¸छतात.
दिलत सािहÂयाचा उगम हा मुळातच बंडाळीतूनच जÆमाला आलेला आहे. यािवषयी आपले
मत मांडताना मात«ड सर Ìहणतात , "दिलत सािहÂयाचा उगम या बंडाळीतूनच आहे.
शÊदांपुढे शľ झक मारतात. समाजा¸या अंगावर एकदा का शÊद सरसावून धावून आले ना
कì ÿÖथािपतां¸या नाकì नऊ येतात." (पृ.८१) हे तßव²ान िवशद करताना आपण Öवतः
अिभजनां¸या संÖकृतीत वाढÐयाचे ते सांगतात. परंतु पåरिÖथती सामाÆय असÐयाने
लहानपणापासून बकाल वÖतीत बालपण सरले होते. Âयामुळे पांढरपेशा समाजातून वेगÑया
जाती-धमाªचे Ìहणून कायम िहणवले जाणे यामुळे सरां¸या मनात तेÓहापासूनच या िविशĶ
ÿवृ°ी असलेÐया समाजािवŁĦ चीड होती. Âयामुळे आपण बिह:Öथपणे दिलत सािहÂय
िलहóन आपली सािहिÂयक खदखद Óयĉ करीत असÐयाचे ते नमूद करतात. Âयाचबरोबर
आपÐया आडनावामुळे आपण बहòजनां¸या काफìÐयात सामावले गेलो. हे सांगताना मात«ड
असं Ìहणतात कì, "माझं खरं आडनाव भणंगे असे नसून भणगे असे आहे. कोणीतरी िखळे
जुळणाöयाने Âया अिभजन बहòजन धुमIJøì¸या काळात माझं आडनाव असे टाकले. खरेतर
भणंगे हे आडनाव बहòजनांना आपलंसं वाटणारं असÐयाने मात«ड सरांनी तेÓहापासून तेच munotes.in
Page 116
आधुिनक मराठी
116 नाव धारण केले आिण Âयाच नावाने ते दिलत सािहÂयाचे लेखक Ìहणून ÿकट होऊ लागले
व ÿिसĦही झाले.
कथे¸या अंितम टÈÈयात पतीचा शीषªकाचे सूतोवाच लेखकाने केलेले आहे. मात«ड सरां¸या
संवादातून सांगायचे झाÐयास, "डो³यात Ļा िवचारांचं थैमान सुł झालं आिण मा»या
डोÑयासमोर एक पठार िदसू लागलं. दूर कुठेतरी एका कोपöयात अिभजनांचा िटचभर
तुकडा आिण दुसरीकडे हा बहòजनांचा अøाळ-िवøाळ ÿदेश. मी Âया¸या मÅयावर कुठेतरी
उभा. मग मी धावतच मा»यामुळे िठकाणाकडे िनघालो आिण धापा टाकत Ļा दोन टापूंची
िवभागणी करणाöया फटीमÅये येऊन कोसळलो. तेÓहापासून गेली बारा पंधरा वष¥ मी इथेच
तळ ठोकून आहे. अगदी एकटा. अिभजनांशी जमेना, न बहòजनांशी करमेना... अशी िÖथती
झाली आहे माझी. न घर का, न घाट का! मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट!" (पृ.९५) या
दोÆही जातé¸या फटéमधून लेखन करणारे मात«ड सरांचे तßव²ान ऐकून भुवन आIJयªचिकत
होतो. मात«ड सर सÐला देताना Ìहणतात कì, "तू आता एकच कर. मा»या मरणानंतर Âया
सांÖकृितक फटीमÅये मु³कामाला जा. जे काही िलहायचं आहे ते ितथून िलही. अिभजन
आिण बहòजन दोघांनाही सोडून एकटा पड. पुढचं सािहÂय या सांÖकृितक फटीतूनच
ÿसवेल." (पृ.९७) हे सांगताना मात«ड सर भुवनला याची जाणीव कłन देतात कì, भुवनने
मराठी सािहÂया ÿमाणे Öवत:¸या हालअपेĶांचे, यातनांचे, सामािजक Æयाय -अÆयायाचे,
वैयिĉक सुखदु:खाचे वणªन करणारे सािहÂय िलहó नये. तर Âयाने नÓया जािणवा Óयĉ
करणारे सािहÂय िलिहले पािहजे व नवे Èलॉट रचायला िशकले पािहजे असा संदेश देत या
कथेचा शेवट होतो. इतके िदवस समरस झालेÐया भुवनला अखेर याच सांÖकृितक फटीचा
राजमागª मात«ड सरां¸या सहवासामुळे नÓयाने सापडतो.
एकंदरीतच ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथेतून सामािजक आिण सांÖकृितक
अिभसरणा चा पट , मराठी सािहÂयिवĵा त याचे िदसणारे भान या कथे¸या माÅयमातून
सतीश तांबे यांनी मांडलेला िदसतो. मराठी सािहÂय ÿवाहातील बदललेÐया िÖथतीगतीचा
आढावा , तसेच अिभजन आिण बहòजन या ÿाबÐयातून िनमाªण झालेÐया सािहÂय िवĵाचा
आलेख मात«ड भणंगे आिण भुवन क¤दळे या पाýां¸या माÅयमातून मांडÁयाचा ÿयÂन
लेखकाने केलेला आहे. या दोघांमधील संवाद हे मराठी सािहÂयातील बदलÂया काळाचे नवे
संदभª, नवी पåरणामकता आिण नवे अिभिनवेश लेखक मांडताना िदसतात.
३अ.५.४ संशयकÐलोळात राशोमान:
लेखक सतीश तांबे या अनुभवसंपÆन लेखकाचे वैिशĶ्य Ìहणजे ÿÂयेक कथेतून
आधुिनकतावादी अंगाने नवे काहीतरी सांगÁयाचा ÿयÂन करणे होय. 'संशयकÐलोळात
राशोमान ' या कथे¸या शीषªकावłनच हे िदसून येते. Âयाचÿमाणे या कथेचे दुसरे वैिशĶ्य
Ìहणजे सुŁवातीला या कथेचा ‘मÅयंतर’ नंतर ‘पूवाªधª’ आिण ‘उ°राधª’ अशा अनो´या
øमाने ही कथा रचली आहे. असे असले तरी कथेतील आशय, िवषयाला कुठेही बाधा येत
नाही; उलट उÂसुकता वाढीस लागताना िदसते.
कथेची सुłवातच अनािमक फोनपासून होते. कथेतील नायकाला सतत लँडलाईनवर
धम³यांचे वेगवेगÑया आवाजातील फोन येत असÐयाने सुŁवातीला या गोĶीकडे दुलª±
करणारा नायक या गोĶी गांभीयाªने पाहायला लागतो व Âया¸या मनातील गŌधळ वाढीस munotes.in
Page 117
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
117 लागतो. लेखक हा ‘रंगबहार’ या संÖथेचा ÿितथयश लेखक असÐयाने घरातील वातावरण
या फोनमुळे िबघडू नये याची तो नेहमीच काळजी घेत असे. लेखक Âया¸या भावाचा साडू
पोलीस इÆÖपे³टर िवøम देशमाने यांना Âयाची कÐपना देतो तेÓहा Âयां¸याकडून
िमळालेÐया सहकायाªमुळे लेखकाला धीर येतो. कदािचत लेखका¸या एखाīा िमýाचा तर
हा ÿकार नाही ना ? हा िवøम यांनी ÿij िवचारताच लेखकाला धुरंदर या Âया¸या िमýाची
आठवण होते आिण येथे या कथेचा मÅयांतर संपतो व पूवाªधाªला सुŁवात होते.
धुरंदर हा लेखकाचा जुना िमý होता. सुŁवातीला Âयाने नाटकामÅये लहान भूिमका कłन
पािहÐया. परंतु आवाज ÿभावी नसÐयाने धुरंदर िनमाªता Ìहणून नाटकात उतरला होता. तो
आिण Âयाचा नाटकÿेमी िमý सुधीर दोघे िमळून 'रंगबहार' नावाची नाट्यसंÖथा सुł
करतात. या संÖथे¸या 'येशील कधी परतून' या नाटकाचे लेखन आिण िदµदशªन ÿÖतुत
कथेतील नायक Ìहणजेच लेखक करीत होता. Âयामुळे लेखक, सुधीर आिण धुरंधर यांची
चांगली केिमÖůी जमली होती. जवळपास पÆनास ते पंचावÆन ÿयोगां¸या यशÖवी
ÿवासानंतर हे नाटक शंभरीकडे वाटचाल करीत होते. लेखकाची पÂनी वंदना िहचा या
कामात लेखकाला खूप मोठा सपोटª होता.
धुरंधर लेखकाला एक िदवस Âयां¸या ठरलेÐया रािधका बार मÅये घेऊन गेला आिण ितथे
Âयाने सुधीर ÿती आपली नाराजी Óयĉ केली. सुधीरचे अलीकडे नाटकांमÅये ल± नाही,
असे आपले मत धुरंदर Óयĉ करतो. Âयाचÿमाणे नाटकातील काम करणाöया िकशोर
िवषयक आपले मत मोकळेपणाने तो Óयĉ करतो. संÖथेतील िमिलंद पोरवाल आिण िकशोर
यां¸यामÅये समिलंगी संबंध असÐयाने 'गे' असणाöया िकशोरला आपण åरÈलेस करायला
हवे, असा सूचक ठराव धुरंदर लेखका¸या समोर मांडतो.
धुरंदर¸या अशा बोलÁयाने लेखक अÖवÖथ होतो. खरे तर ल§िगक Óयवहार ही ºयाची
Âयाची खाजगी बाब असÐयाने ÂयामÅये कोणीही Óयिĉशः ढवळाढवळ कोणी कł नये अशी
लेखकाची धारणा अस ते. लेखक Âया¸या परीने धुरंधरला समजावÁयाचा ÿयÂन करतो. खरे
तर सुधीर अÖवÖथ होÁयामागे िकशोर हेच कारण असते. कारण सुधीरची बिहण Ìहणजेच
लली ही िकशोरची पÂनी असते. Âयामुळे सुधीर आिण िकशोरमÅये मेÓहÁयाचे नाते असते.
लेखकाने सुधीरला िकशोर¸या 'गे' असÁयािवषयीची कÐपना īायला हवी होती , असे
सुधीरचे मत असते. लेखकाला हे ऐकून फार िवषÁण वाटते. कारण मुळातच ľी-पुŁष िकंवा
पुŁष-पुŁष िकंवा ľी-ľी हे संबंध कोणीही उघड्यावर ठेवत नसतात. Âयामुळे यािवषयी
बोलणे योµय ठरणार नाही. परंतु तरीही एकदा तरी लेखकाने सुधीरशी या िवषयावर
बोलायला हवे असा आúह धुरंदर लेखकाजवळ धरतो. कारण िकशोर आिण Âयाची पÂनी
लिलता िकशोर¸या अशा संशयाÖपद वागÁयावłन घटÖफोटापय«त पोहोचलेÐया असतात.
बिहणीचा संसार उद्ÅवÖत होऊ नये ही सुधीरची इ¸छा असते. लेखक माý या सवª
बाबतीत तटÖथ राहÁयाचा िनणªय घेतो. या Âयां¸या िनणªयामुळे Âयाने या सवª नाÂयातून अंग
काढÐयाने लेखक सुधीर, िकशोर , िमिलंद आिण थोडाफार धुरंधर यां¸यापासून आपोआपच
दुरावला जातो. लेखकाला जाणवते कì, पिहÐयासारखे हे सवª आपÐयाबरोबर िततकेसे
बोलत नाहीत. कदािचत या सवा«ना लेखकाकडून अतीव अपे±ा असतात. लेखक हा सवª
नाÂयां¸या मÅयवतê असÐयाने हे सवª दूिषत Öनेहबंध लेखकाने पोषक बनवावेत, अशी
यातील ÿÂयेकाचीच अपे±ा उपेि±त रािहली जाते. लेखक माý या गुंतलेÐया सवª मानवी munotes.in
Page 118
आधुिनक मराठी
118 Óयवहारापासून तटÖथ राहणे पसंत करतो. कारण ÿÂयेक नाÂयाबरोबर जोडला गेलेला
संबंध हा ÿÂयेकाचा खाजगी Óयवहार आहे असे लेखक मानतो.
अशा या वातावरणात िकशोर Öवतःहóन नाटक सोडतो. 'शो मÖट गो ऑन ' या āीदवा³याने
लेखक Âयाची åरÈलेसम¤ट Ìहणून पंकज दांडगे याला आणतो. पंकज¸या पायगुणामुळे 'येशील
कधी परतून' पुÆहा एकदा जोरकसपणे सुł होते. िमिलंद आता िकशोर नसÐयाने थोडा
समजूतदारपणे लेखकाशी वागÁयाचा ÿयÂन करतो. परंतु धुरंदर माý लेखकाला अधून
मधून सुधीरशी बोलÁयािवषयी सुचवत राहतो . िकशोर आिण सुधीर¸या बिहणीचे नातेसंबंध
आता घटÖफोटा¸या टोकापय«त पोहोचÐयाने सुधीरला मॉरल सपोटª Ìहणून लेखकाने
Âया¸याशी बोलावे असा आúह धुरंदर लेखकाला करतो. लेखक माý आपÐया िवचारावर
ठाम राहतो.
काही िदवसांनी लेखक सपÂनीक जेÓहा मिÐटÈले³समÅये मूवी बघायला जातो तेÓहा ितथे
िकशोरची पÂनी लली आिण ितचा िमý उमेश यां¸यामÅये िनमाªण होणारे ÿेम संबंध
लेखका¸या ल±ात येतात. या आधीही ललीला लेखकाने Âया Óयĉìबरोबर पािहले होते.
िशवाय लेखक आिण लेखकाची प°ी िसनेमागृहात िचýपट पाहताना राÕůगीतासाठी ते उभे
न राहता िमळालेÐया संधीचा फायदा केवळ एकमेकांवर ÿेमाचा वषाªव करÁयात कłन
घेतात तेÓहा लेखकाची पÂनी वंदना ती Âयां¸याÿती अÂयंत चीड Óयĉ करते. लेखकाने जरी
ललीला ओळखले असले तरी लेखक Âयावेळी Âयाबĥल पÂनीला कोणतीही कÐपना देत
नाही. कदािचत ललीला ित¸या िमýाबरोबर ÿेम करता यावे Ìहणून तर लली िकशोरला
घटÖफोट देत नसावी ना? असाही संशय लेखका¸या मनात येतो. पण लेखक या
सवा«पासून दूर पळू लागतो.
कथे¸या शेवटी उपोĤातात लेखकाने सारúहण सांगÁयाचा ÿामािणकपणे ÿयÂन केलेला
िदसतो. िननावी फोन कोणाचा असेल? िमिलंद िकंवा िकशोर? कì धुरंधर वा दुखावलेला
सुधीर? कì लली आिण ितचा िमý उमेश? हा एक ÿकारचा संशय कÐलोळ लेखकाला
िदसून येतो. हे सांगताना लेखक येथे Ìहणतो कì, "हे ÿकरण तसं ÿाितिनिधक आहे.
Ìहणजे कळलं ना, तुÌही कुणा¸या 'अÅयात -मÅयात ' पडा वा , न पडा , समाज ही एक अशी
ÓयवÖथा आहे कì, तुÌही कुणा¸या तरी रोषाचे हकनाक बळी ठł शकता. बöयाचदा तर ते
आपÐयाला कळतही नाही. आपÐयाला तशी Öवतःला लावून ¶यायची फारशी सवय नसते
Ìहणून, नाही तर आपÐयाच मनात डोकावून पािहलं तरी कळतं कì, ितथे संशयाची केवढे
जळमटं लटकत असतात. आता फेसबुक, Óहॉट्सऍप अशा जंजाळात तर 'अजातशýू' राहणं
हे कुणालाच श³य नाही. समाजात संशयाचं वादळ अिवरत घŌगावत असतं हे
िýकालाबािधत सÂय आहे आिण Âयातून सुटका नाही. (पृ.१२१) लेखकाने मांडलेले
तßव²ान या कथे¸या पाĵªभूमी¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचे आहे.
या संशया¸या कÐलोळावłन लेखकाने असाही या कथेतून कयास मांडÁयाचा ÿयÂन केला
आहे कì, लेखकाला लली आिण उमेश िवषयी ºयावेळी ÿेमसंबंधाची कÐपना येते तेÓहा
Âयाने तेही सुधीरला सांगायला हवे होते. परंतु लेखका¸या ŀĶीने ही देखील एक ÿकारची
चहाडी झाली असती. लेखक यािवषयक िवचार करताना Ìहणतो कì , "ती िथएटरात
राÕůगीताला उभी न रािहलेली बाई लली होती हे जर वंदनाला कळलं असतं तर ितला munotes.in
Page 119
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
119 असंदेखील वाटेल कì, मी Âया दोघांना िथएटरात जे चाळे करताना पािहले Âयांनी सुधीरला
सांगायला हवेत. पण मला हे दोÆही ÿकार चहाडी-चुगली केÐयासारखे वाटतात, जे मा»या
तßवात बसत नाहीत. कारण िदसतं ते वाÖतव असतं, Âयापे±ा सÂय हे वेगळं असू शकतं
असं मा»या मनात ठाम बसलेलं सूý आहे. मी जगरहाटीकडे Âयाच चÕÌयातून बघत असतो
आिण मु´य Ìहणजे लेखक असणं ही एक अशी सोय आहे कì, ÂयामÅये वाट्याला आलेलं
काहीही वाया जात नाही. उलट लेखकाचे बहòतेक मनÖताप ते कालांतराने सÂकारणी
लागतात. िनिमªतीचे झरे ितथूनच उगम पावत असतात." (पृ.१२२)
थोड³यात असा संशय ÿकारही एक ÿकारची जगरहाटी आहे आिण ती कधीही न थांबणारी
अिवरत अशी ÿवृ°ी आहे, हे सूý या कथे¸या माÅयमातून लेखकाने सांिगतले आहे.
३अ.५.५ रावण आडनावा¸या पांडव पुýा¸या नावाची जÆमकथा...
ÿÖतुत कथा ही या कथासंúहातील अंितम कथा असून या कथेतील कथानकाची धाटणी
देखील अिभजात Öवłपाची िदसून येते. पांडव पुý अथाªत मÐहारी या¸या नावाची
जÆमकथा अनो´या पĦतीने सांगÁयाचा लेखकाने या िठकाणी ÿयÂन केलेला िदसतो.
"नावात काय आहे? What is there in name?" अशी केलेली कथेची सुŁवातच ल±
वेधून घेते.
कथेतील नायक हा लेखक असला तरी åरसचª पेपर¸या सेिमनारला Âयाला जाणे पसंत
नसते; परंतु तरीही कायªøमा¸या पिýकेवर पेपर वाचकांमÅये 'मÐहारी पांडव रावण' असे
गŌधळात टाकणारे नाव पाहóन लेखकाची उÂसुकता वाढीस लागते. या Óयĉìला आपण
भेटले पािहजे, Âयाला जाणून घेतले पािहजे. कारण अशा साधू Óयĉéिवषयी जाणून घेणे हा
लेखकाचा छंद असÐयाने लेखक चचाªसýामÅये जाऊन Âयांना भेटÁयाचा ÿयÂन करतो.
संÅयाकाळ¸या Âयां¸या भेटीमÅये लेखक थेट Âयांना Âयां¸या िवि±Į वाटणाöया नावावŁनच
संवाद साधÁयाचा ÿयÂन करतो. Âयावेळी ते गृहÖथ लेखकाला Ìहणतात कì, ‚ते
नावापासून वेगळेपण नाही आहे खरंतर, थेट जÆमापासूनच आहे. आिण ते सांगायचं तर खूप
मोठं गुंतागुंतीचं ÿकरण आहे आिण ऐकìव आहे. पुÆहा मला ती मािहती पाच-सात जणांकडून
तुटक तुटक कळलेली आहे. Âयामुळे मी ती सहसा कुणाला सांगाय¸या फंदात पडत नाही.
कारण Âयात काही क¸चे दुवे आहेत, वेगवेगळे पाठभेद आहेत, Âयामुळे Âयातलं काय खरं,
काय खोटं हे ती मंडळीच जाणोत.‛ असं Ìहणत असतानाच लेखकाला कथेची सूýं सापडू
लागतात व लेखका¸या मनातील कथा आकार घेऊ लागते. या सूýांवłन लेखक कथा
सांगÁयास सुŁवात करतात.
ही कथा एका तांड्याची असते. चौकडीची असते. कथेतील कथेची सुŁवात दामूशेठ या
धिनका¸या वाढिदवसाने होते. दामू शेठ गभª®ीमंत असला तरी अÂयंत साधा आिण सरळ
माणूस असतो. Âयाची पÂनी मीरा अÂयंत थाटामÅये दामूशेठचा वाढिदवस साजरा करीत
असे. दामूशेठचे िमý अिभमानाने रजा टाकून दामूशेठचा वाढिदवस साजरा करÁयासाठी
एखाīा वनराईमÅये जमा होत असत आिण अÂयंत उÂसाहात दामूशेठचा वाढिदवस साजरा
करीत असत. munotes.in
Page 120
आधुिनक मराठी
120 गडगंज ®ीमंत असणाöया दामूशेठ यां¸या पंचावनाÓया वाढिदवसािदवशी िमýमंडळी
जÆमÐयानंतर दामूशेठ एक अनोखा ÿÖताव िमýांसमोर ठेवतात. संसारातून काहीकाळ
िवरĉì घेऊन वानÿÖथा®म Öवीकारावे आिण ÿवास करीत राहावा, अशी इ¸छा आपÐया
िमýांकडे ते Óयĉ करतात. Âयासाठी जेवढा लागेल तेवढा पैसा Öवतः खचª करणार
असÐयाची तयारीही ते दशªवतात. Âयाचÿमाणे Âयामुळे जर कोणा¸या घरी आिथªक चणचण
िनमाªण होणार असेल तर तीसुĦा दूर करÁयाचे आĵासन िमýांना देतात. संसारी
कटकटéपासून दूर जाऊन Öव¸छंदी जगणे जगÁया¸या उĥेशाने दामू शेठ यां¸या
आवाहनाला माधव , राघव, नोकर बाळू आिण Öवतः दामूशेठ असे चौघे जाÁयास िसĦ
होतात. हे सवª दामूशेठ यांना ÿितसाद देऊन जीवनाचा उदा° अथª शोधÁया¸या िनिम°ाने
जंगलाकडे वाटचाल करतात
यामÅये काही काळ वाÖतÓय केÐयानंतर कवी राघव आिण माधव यांना ľी शरीरसुखाची
आवÔयकता भासू लागते. दामूशेठ यांनी तेही ÖवातंÞय या दोघांना िदले होते. मनामÅये
ºया-ºया इ¸छा िनमाªण होतील Âया Âया पूणª करÁयाकडे दामूशेठ यांचा कल होता.
कालांतराने आपÐयाला जे शरीर सुख िमळाले ते दामू शेठ यांनाही िमळावे या हेतूने एक
िदवस माधव आिण राघव सखूला तांड्यात सहभागी कłन घेतात. ित¸या सोबत तीचा
एका सोबती ‘मणी’ही या तांड्यात सामील होतो. एका गावात फार काळ वाÖतÓय करायचे
नसÐयाने सखुचा उपभोग घेत हा तांडा ठीक िठकाणी िफł लागतो.
दरÌयान¸या काळात सखू गरोदर रािहÐयाने तांडा एका गावात िÖथरावतो. सखूचे
बाळंतपण जवळ येते. मुलगी झाली तर ितचे नाव 'भवानी ' आिण मुलगा झाला तर Âयाचे
नाव 'मÐहारी ' असे ठेवायचे ठरते. ठरÐयाÿमाणे मुलगा झाÐयाने Âयाचे नाव 'मÐहारी ' असे
ठेवले जाते; परंतु हा मुलगा न³कì कोणा¸या संबंधांतून झाला हे कळणे कठीण असÐयाने
विडलांचे नाव 'पांडव' असे ठेवले जाते. याच िदवसांमÅये Âयां¸याकडे वÖतीला आलेला एक
साधू Âयांना रावणा¸या मंिदरामÅये घेऊन जातो. हे मंिदर रावणाचे असÐयाने 'रावण' हे
Âयांना आडनाव िदले जाते. Âयामुळेच चचाªसýात िनबंध वाचन करणाöया मÐ हारी पांडव
रावण या Óयĉì¸या नावाची कथा पौरािणक संदभा«¸या आधारे या कथे¸या माÅयमातून
अधोरेिखत केली आहे. Âयामुळे नावात काय आहे? यापे±ा नावात काय काय असते? याचा
संदेश देणारी आिण शोध घेणारी ही कथा िदसून येते.
३अ.६ कथेची ठळक वैिशĶ्ये १. सतीश तांबे यांनी ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातून पारंपाåरक
मूÐयांना छेद देऊन आधुिनकतावादी जािणवांचा पटच समाजासमोर मांडला आहे.
२. सतीश तांबे यां¸या कथेतील अनेक िवषय जरी संवेदनशील वाटत असले तरी
बदललेÐया जीवनमानाचे व राहणीमानाचे जळजळीत वाÖतव Âयांची कथा समाजापुढे
आणते.
३. सतीश तांबे यां¸या कथांमÅये मिदरालये, िविवध मīांची नावे, िवडी, िसगरेट यांचे
संदभª वारंवार येत असले तरी Âया पाĵªभूमीवर घडलेले कथासूý अनेकदा Âया कथेचे munotes.in
Page 121
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
121 बलÖथान ठरते. उदारणाथª. मात«ड सरांना दाłची चढलेली नशा आिण Âया नशेमÅये
Âयांनी मराठी सािहÂयाचा घेतलेला लेखाजोखा. Âयामुळे कथा एक वेगळी उंची गाठते.
४. सतीश तांबे यां¸या कथेमÅये केवळ ľी-पुŁष संबंध न येता समाजामधील समिलंगी
संबंधाबĥल सुĦा ते पाýां¸या माÅयमातून आपली िनरी±णे नŌदवतात.
५. या कथासंúहातील अनेक Óयिĉरेखा Ļा मोकळेपणाने संवाद साधताना िदसतात.
जोडीदाराकडून आपÐया असणाöया अपे±ा कोणताही आडपडदा न ठेवता िधटाईने ते
Óयĉ करतात. उदा. ‘नाकबळी ’ कथेतील अंजोर, आशू यां¸यातील चचाª. Âयांनी
उपिÖथत केलेले मुĥे हे आधुिनकतावादशी सांगड घालणारे आहेत.
६. सावýपणा ही आपली वृ°ी असते, Âयामुळे ती मानÁयावर असते, असा संदेश लेखक
‘यý- तý- सावý ’ या कथेतून देतात.
७. सतीश तांबे यां¸या अनेक कथांमÅये पौरािणक संदभª डोकावत असले तरी Âयाचा
िवचार Âयांनी आधुिनकवादाशी जोडलेला िदसतो.
८. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथेतून सतीश तांबे यांनी मराठीतील वाÖतववाद
आिण एकंदरीतच सािहÂयातील िÖथतीगतीचा आिण िÖथÂयंतराचा आढावा घेतलेला
िदसतो.
९. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ कथेमधून सतीश तांबे यांनी अिभजन आिण बहòजन
या दोन संÖकृतीतील िलिहÐया जाणाöया Âयाच Âयाच पारंपåरक लेखन चौकटीला
नाकारले असून नÓया जािणवांचे स±म लेखन समाजामधून Óहायला हवे, हे ते मात«ड
सरां¸या माÅयमातून पटवून देतात.
१० ‘संशयकÐलोळात राशोमान या कथेतून सतत िनमाªण होणारी संशयाची मािलका
आिण या ÿसंगी लेखकाने घेतलेली संयमाची भूिमका, तßवांना कुठेही मुरड न घालता
तसेच नाÂयाची पवाªही न करता खाजगी आयुÕयात न डोकावÁयािवषयी लेखकाची
ठाम भूिमका हे या कथेचे बलÖथान ठरते.
आपली ÿगती तपासा ÿij – तुम¸या वाचनातील आधुिनक कालखंडातील कथांचे आधुिनकते¸या अंगाने
िवĴेषण करा.
munotes.in
Page 122
आधुिनक मराठी
122 ३अ.७ समारोप सतीश तांबे यां¸या ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातील कथांमÅये मानवी
मनातील तळाचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन लेखकाने केला आहे. िकशोर कदम यांनी Ìहटले
आहे कì, "सतीश तांबे Âया वाटा जाणीवपूवªक चोखाळतांना िदसत आहेत आिण जे
जाणीवपूवªक काही वेगळं कł पहातात Âयांना वर सांिगतलेली ÓयवÖथा कशी अनुÐलेखाने
माł पाहाते हे आपण गेÐया िकतीक वषा«¸या सािहिÂयक इितहासावłन जोखूच शकतो.
पण तांब¤सारखा या सगÑयातून ताऊन सुलाखून बाहेर न पडता Âया फटी मधूनच िकती
वेगवेगळे िवषय हाताळत आपली कÐपकता कसकशी पणाला लावतो हे पाहायचं असेल तर
सतीश तांब¤¸या िलखाणाकडे पाहावं लागेल. Âयां¸या "मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट" या
कथासंúहातील ‘यý- तý- सावý ’, ‘नाकबळी ’, ‘संशयकÐलोळात राशोमान आिण ‘रावण
आडनावा¸या पांडवपुýा¸या नावाची जÆमकथा’ ही भÆनाट कथा वाचायला हवी.. वाÖतव
आिण कÐपकता यांचं अितशय úेट िम®ण कłन आताचा "Âया" फटीतून जगाकडे
पाहणारा लेखक काय कł शकतो ते Âयांची शेवटची कथा वाचून ल±ात येतं.‛ तर अतुल
पेठे यांनी या कथासंúहाबĥल िलिहताना Ìहटले आहे कì, "सतीश तांबे यांची लेखनशैली
भाऊ पाÅये आिण जयंत पवार यां¸याशी नाते जोडणारी आहे. महानगरी मुंबई आिण
ितथली माणसं हा Âयां¸यातील समान दुवा आहे. अनालंकृत लेखन हेही ितघांचे वैिशĶ्य
आहे. मुंबईतील ही माणसं या ितघांनी आपापÐया रीतीने आपापÐया काळात पािहली. या
माणसां¸या भाविनक, आिथªक, सामािजक आिण ल§िगक भावभावना या ितघां¸या कथेतून
अथाªतच वेगवेगÑया ŀिĶकोनातून िदसतात."
एकंदरीतच समाजातील बारकावे ल±ात घेत सतीश तांबे यांनी मांडलेली िनरी±णे ‘मु³काम
पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहाधारे नवीन िपढी¸या वाचकांसह अËयासक आिण
समी±क या सवा«नी Öवीकारलेली िदसतात.
३अ.८ संदभªúंथ सूची १) सतीश तांबे, ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’, रोहन ÿकाशन , दुसरी आवृ°ी,
िडस¤बर-२०२०
२) सतीश कामत , लेखक – डॉ. नानासाहेब यादव, ‘मराठी सािहÂय ÿवाह, ÿकार आिण
ÿितिबंब’, शÊदालय ÿकाशन , जानेवारी – २०२२
३) ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’, लिलत , एिÿल – २०२१
४) अतुल पेठे, ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’, फेसबुक पोÖट, ०१ मे २०२१ .
५) युसुफ शेख, ‘गोĶीवेÐहाळ लेखकाने बेमालूम रचलेÐया कथा’, ऐसी अ±रे डॉट कॉम,
िदनांक २५/०४/२०२१
munotes.in
Page 123
आधुिनकतावादी मराठी कथा : ‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛- सतीश तांबे
123 ३अ.९ नमुना ÿij अ. दीघō°री ÿij:
१. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहामधून कोणकोणती आधुिनकतावादी
मूÐये िदसून येतात, ते सिवÖतर िलहा.
२. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातील िविवध कथांमधील आशयसूýे
ÖपĶ करा.
३. ‚समाजामधील िविवध छुÈया ÿवृ°ीचा आलेख मांडणारे पुÖतक Ìहणजे ‘मु³काम
पोÖट सांÖकृितक फट’ हा कथासंúह होय.‛ हे िवधान ÖपĶ करा.
४. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहा¸या Öवłप वैिशĶ्यांची चचाª करा.
ब. टीपा िलहा:
१. ‘यý-तý-सावý ’ मधील ®ीपाद Óयिĉरेखा
२. ‘नाकबळी ’ कथेतील िवचारधारा
३. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ कथेतील भुवन क¤दळे
४. ‘संशयकÐलोळात राशोमान’ कथेतील लेखकाची Óयिĉरेखा
५. ‘रावण आडनावा¸या पांडव पुýा¸या नावाची जÆमकथा’ कथेतील नावाचे रहÖय
*****
munotes.in
Page 124
124 ३ब
“मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट” मधील कथांचा łपबंध
घटक रचना
३ब.० उĥेश
३ब.१ ÿÖतावना
३ब.२ łपबंध- संकÐपना
३ब.३ कथांचा łपबंध
३ब.३ संदभªúंथ सूची
३ब.४ नमुना ÿij
३ब. ० उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर आपÐयाला पुढील उĥेश साÅय करता येतील.
१. सािहÂय कृतीचा łपबंध Ìहणजे काय हे कळेल.
२. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातील कथांचा łपबंध आपÐयाला
Åयानात येईल.
३. संúहातील सवªच कथांची िनवेदन पĦती, वणªनशैली, भाषाशैली या िवशेषांचे महßव
Åयानात येईल.
४. कथे¸या आशयाला Âयाचा łपबंध कशा पĦतीने साकार करत असतो हे कळेल.
३ब.१ ÿÖतावना या आधी¸या घटकामÅये आपण ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथासंúहातील
कथांचे कथानक व आशयाचे Öवłप पािहलेले आहे. या घटकात आपण या कथांचा łपबंध
पाहणार आहोत. कथा अËयासत असताना कथेतील आशय जसा महßवाचा असतो तसेच
Âया¸या अिभÓयĉìचे अंगही महßवाचे असते. िनवेदन, वातावरण िनिमªती, Óयिĉिचýण
वणªने, भाषा शैली इ. घटक िमळून कथेचा łपबंध आकारास येत असतो. या घटकामÅये
कथे¸या आशया¸या मंडणीसाठी िकÂयेकदा मोडतोड होत असते. िकÂयेकदा नवीन ÿयोग
केले जातात. ºयामुळे कथा अÆवथªक होत असते. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या
संúहातील कथांचा िवचार याच अनुषंगाने या घटकात आपण करणार आहोत.
३ब.२ łपबंध संकÐपना सािहÂयकृतीचे आशय आिण अिभÓयĉì अशा दोन भागांमÅये वगêकरण केले जाते. एखाīा
सािहÂयकृतीचे łप Ìहणजे ितचे बाĻांग Ìहणजेच अिभÓयĉì होय. सािहÂयकृतीत काय munotes.in
Page 125
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
125 िलिहले आहे यापे±ा सािहÂयकृतीत ते कसे मांडले आहे याचा िवचार अिधकतेने
łपबंधामÅये केला जातो. इंúजीतील ‘फॉमª’ या सं²ेला पयाªय शÊद Ìहणून ‘घाट’ िकंवा
‘łप’, ‘łपबंध’ असा शÊदÿयोग केला जातो. सािहÂय कृती¸या मांडणीवर, रचनेवर,
अिभÓयĉìवर इथे जाÖत भर िदला जातो. एखादा लेखक Âयाला अपेि±त असणाöया
िविशĶ रचनेतून Ìहणजेच भाषा, वातावरण , िनवेदन पĦती , वणªनशैली, पाýिचýण , िविवध
संकेत, ÿतीके, ÿितमा यां¸या िनयोजनातून सािहÂयकृती िनमाªण करत असतो आिण हे सवª
घटक Ìहणजेच सािहÂयकृतीचा łपबंध होय. ‘मराठी वाङमयकोश खंड- ४’ मÅये
łपबंधाची Óया´या पुढीलÿमाणे िदलेली आहे. ‚सािहÂयकृती¸या आशय , शÊद, पाý,
कथानक आदी घटकांची एक संघटना Ìहणजे सािहÂयकृतीचा łपबंध (फॉमª) होय.‛
‘घाट’ या शÊदामÅये वरील सवª घटकांचे एकजीव असणे, स¤िþय घडण असणे अपेि±त
असते. Ìहणजे सािहÂयकृतीची केवळ भाषा िकंवा रचनेचे अंग पाहóन ती कलाकृती ®ेķ वा
किनķ मानली जात नाही; तर Âया सािहÂयकृतीचा आशयही िततकाच महßवाचा असतो .
सािहÂयकृतीचा आशय आिण Âयाची अिभÓयĉì यांची योजना , सांगड ही िजतकì स¤िþय,
एकजीव , परÖपर Æयायी असेल तेÓहाच ती कलाकृती ®ेķ ठरत असते. हे अिभÓयĉìचे
घटक कलाकृतीला सŏदयªमूÐय ÿाĮ कłन देत असतात . बा. सी. मढ¥कर यांनी Âयां¸या
‘सŏदयª आिण सािहÂय ’ या úंथात ‘घाट’ या संकÐपनेबĥलची आपले मत मांडले आहे. ते
Ìहणतात , "कलाकृतीचे सŏदयª हे Âयात आिवÕकृत झालेÐया फॉमªवर, सुसंगटनेवर, ित¸या
घडणीवर िकंवा घाटावर अिधिķत असते." (उĦृत-पृ. २०७, सं²ा-संकÐपना कोश)
एकूणच कलाकृतीचा łपबंध हा Âया कलाकृतीला सŏदयªमूÐय ÿाĮ कłन देत असतो .
लेखक हा एक समाजाचा घटक असतो आिण समाजांतगªत आलेÐ या अनुभवांची पेरणी तो
आपÐ या सािहÂ या तून करत असतो . हे अनुभव मांडत असताना Â याला भाषेचा आधार
¶ यावा लागतो . कारण समाजाचा सवª Ó यवहार हा भाषेतूनच होत असतो . तसेच भाषा हा
 या  या समाजाचा सांÖ कृितक ठेवा असतो . भाषेतील संकेत, शÊ द, वा³ ÿयोग, Ì हणी,
शÊ दांची- वा³यांची रचना अशा अनेक बाबी भाषे¸ या अंतगªत आपली वैिशÕ टपूणªत: िटकवत
असते. लेखक हा Â या समूहाचा ÿितिनधी असतो व Â या¸ या अिभÓ य ³ तीतील भािषक łप हे
 या समूहाचे भािषक łप असते.  यामुळे लेखका¸ या िविशÕ ट भाषावापरातून वाचकाला
िविशÕ ट समूह सूिचत होत असतो .
वर पािहÐयाÿमाणे सािहÂया¸या łपबंधातील िनवेदन पĦती , वणªनशैली, Óयिĉिचýण ,
भाषा शैली इ. सवªच घटक सािहÂयाची सŏदयªमूÐये महßवाची ठरतात . सािहÂ य कृतीतील
िनवेदनपĦती हे सािहÂ या ¸ या घडणीत महÂ Â वा ची कामगीरी पार पाडत असते. मराठी
सािहÂ या त ÿथमपुŁषी, सवªसा±ी या ÿमुख दोन िनवेदन पĦतीचा अवलंब केला जातो.
िनवेदनाĬारे सािहÂ य कृतीतील Ó यिĉरेखांचा पåरचय कłन िदला जातो. कथन तंýाĬारे
कथानकाला पुढे नेणे, पाýा-पाýांमÅ ये संवाद घडवून आणणे, िविशÕ ट घटना -ÿसंगावर
भाÕ य करणे इ. गोÕ टी यातून साÅ य केÐ या जातात . सािहÂया¸या Óयिĉिचýणातून,
वणªनशैलीतून, वातावरण िनिमªतीतून आभासी ÿितसृĶी िनमाªण केली जाते. तर िविवध
Ìहणी, वा³ÿचार , ÿतीक , ÿितमा , संकेत यां¸या वापरातून भाषेचे सŏदयª िनमाªण केले जाते.
ºयामुळे कलाकृतीला लािलÂय ÿाĮ होत असते. munotes.in
Page 126
आधुिनक मराठी
126 तर अशा या कलाकृती¸या घाटाचा , ित¸या अिभÓयĉì अंगाचा िकंवा łपबंधाचा िवचार
आपण या घटकात करणार आहोत . आपÐयाला अËयासøमात ‘यý-तý-सावý ’ या
कथासंúहाचा समावेश केलेला आहे. तर या कथासंúहातील सवª कथां¸या łपबंधाचा
िवचार आपण Âया कथेची भाषा, िनवेदन पĦती , Óयिĉिचýण , वातावरण िनिमªती,
वणªनशैली या घटकां¸या आधारे करणार आहोत .
३ब.३ कथांचा łपबंध ३ब.३.१ यý- तý- सावý:
आधुिनक युगाची भली-बुरी ÿÂयांगे समकालीन सािहÂयातून मांडली गेली आहेत. Âयातील
एक महßवाचा िवषय Ìहणजे शहरांचा होणारा िवÖतार . ‘यý -तý -सावý ’ ही कथा शहरा¸या
बाहेर वाढत जाणारे कॉंøेटीकरण याकडे अंगुली िनद¥श करते. या कथेमÅये येणारा िवषय
आिण कथेचा आशय आधुिनक जीवनाला अधोरेिखत करणारा आहे. शहरीकरणात गाव¸या
िपकाऊ जिमनéचे Èलॉट पाडले जातात . शेती िपकवÁयाएवजी ितला िवकून Âयाचे łपांतर
पैशात करणे ही मानिसकता वाढत चाललेली िदसते. कथागत Óयिĉरेखेला-®ीपादला हरेक
िठकाणचे जाणवणारे सावýपण हा मु´य िवषय असला तरी Âया¸या आत हाही िवषय
चिचªला आहे.
िनवेदकाला Öवतःचे घर असले तरी सावýपणामुळे Âयाची सावý आई Âया घरावरती
असणारा Âयाचा ताबा काढून ¶यायला सांगते. यातून िनवेदकाला Öवतः ňुवबाळासारखे
वाटू लागते. ºयाला कोणीही Âया¸या जागेवłन हाकलून देऊ शकणार नाही अशा जागे¸या
शोधासाठी तो लढत राहतो . Öवतः¸या िहमतीवर िमळिवलेली जागा, Âयावर बांधलेले घर
हेदेखील काही काळानंतर Âयाला आपलेसे वाटेनासे होते. मोलकरणी¸या -जानकì¸या
बोलÁयातून Âयाला असे सूिचत केले जाते कì, ‘कसेल Âयाची जमीन ’ या िनयमाÿमाणे
‘राहील Âयाचे घर’ असे असले पािहजे होते. इथे ®ीपादचे ‘नंदनवन’ मधील घर Ìहणजे
‘सेकंड होम’ होते. ºया घरी तो वषाªतून एखाद दुसöया वेळी राहायला येत असतो . शहरात
वाढलेली ही संÖकृती Ìहणजेच ‘सेकंड होम’ची संÖकृती. जी अनेक गåरबांना बेघर करणारी
होती. कारण शहरी Óयĉì जमीन घेÁयासाठी जो पैसा देऊ शकतो तसा पैसा गावातील
Óयĉì देऊ शकत नाही. तसेच शेतीतून िमळणारे उÂपÆन तुटपुंजे. Âयावर गुजराण करणे
अश³य . Âयामुळे अशा जिमनी िवकून Âयाचे पैशात łपांतर करÁयावर लोकांचा कल वाढत
गेला. महानगरपासून जवळ असणाöया गावांमÅये शहरातील अनेक लोकांनी भरमसाठ पैसा
देऊन आपले सेकंड होम िनमाªण केले. ºयात अनेक िपकाऊ जिमनी नापीक दाखवून Âयाचे
Èलॉट पाडले गेले. जिमनीचे मालक पैशा¸या हÓयासापोटी अशा जिमनी िवकून ऐĵयाªमÅये
िदवस काढÁयाचे ÖवÈन पाहó लागले. Âयामुळे गावातील अनेकांनी आपÐया जिमनी िवकून
Âया जिमनीची मालकì शहरी लोकांना िदली. Âयातून उभी रािहलेली बेरोजगारी
िमटवÁयासाठी अनेकांनी अशाच Èलॉटवरती बांधलेÐया घरांमÅये कमी पगाराची नोकरी
Öवीकारली . हे िचý केवळ मुंबईसार´या शहरां¸या आसपासचेच नाही तर सबंध जगा¸या
पाठीवर असे िचý िदसत आहे. एवढेच सांगून, दाखवून कथा थांबत नाही तर या पृÃवीवरील
जिमनीची मालकì खरी कोणाची ? मानवाची कì पृÃवी िनमाªÂयाची? असा न संपणार चच¥चा
मुĥाही कथेत उपिÖथत केला जातो. तसेच कथेतून मÅयमवगêय वृ°ीवर देखील बोट ठेवले munotes.in
Page 127
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
127 आहे. आयुÕयभर नोकरी कłन पैसे िमळवणारे, दुसöया घरामÅये- सेकंड होममÅये हा पैसा
गुंतवणारे, अिशि±त गोर-गåरबांना आपले बोलणे कळू नये Ìहणून Âयां¸यासमोर इंµलीशमÅये
बोलणारे अशा ÿकारचे मÅयमवगêय वृ°ी िनद¥श कथेत येतात. या सगÑयाचा धागा लेखक
एका Óयिĉगत आयुÕयापासून समú मानव जातीशी जोडÁयाचा ÿयÂन करताना िदसतो .
या कथे¸या खोल आिण वाÖतवदशê िवषयाला , आशयाला मांडÁयासाठी कथेमÅये
łपबंधा¸या अनुषंगाने काही महßवाचे łपिवशेष जाणवतात . एकतर कथे¸या सुŁवातीला
कथागत िनवेदका¸या Óयिĉगत अनुभवातील सावýपण अधोरेिखत होताना िदसते.
'संशयाचे खुसपट' (१५), 'डो³यातील 'सावý संशय' ' (१५) असे शÊद ®ीपादची बदलणारी
मनोवृ°ी दशªवणारे आहेत. "सावý व स´खं हे खरंतर दोन वतªनÿकार आहेत आिण ते
ÿÂयेका¸या आत आहेत."(१९) िकंवा "स´खं-सावý Ļाचा संबंध आईशी नाही तर
वागÁयाशी आहे. सावý Ìहणजे लादलेलं ममÂव आिण आिण ते कोणÂया कोणÂया बाबतीत
ÿÂयेका¸या वाट्याला येतच." (१९) अशा काही वा³यातून सावýपणाचे जाणवणारे
सावªýीकरणातील सÂय कथन केले जाते. ही वा³य Ìहणजे जगÁया¸या अनुभवातील येणारे
सार आहेत. अशी अनेक वा³य िनवेदनातून सबंध कथेमÅये पसरलेली िदसतात . कथे¸या
गाËयाला नेमकेपणाने सूिचत करÁयासाठी "अळी िमळी गुपिचळी"(१५), " तŌड दाबून
बु³³यांचा मार" (१५) असे काही वा³ÿचार येतात. तसेच कथन तंýात नेमका आशय
अथªपूणª रीतीने सांगÁयासाठी लोकगीतातील ओळीही येतात. उदा. जानकì¸या तŌडी
येणारी गीते. जी कथे¸या ÌहणÁयाला अिधकतेने िनद¥िशत करतात .
ही संपूणª कथा ÿथम पुŁषी व तृतीय पुŁषी िनवेदनातून साकारलेली आहे. कथेचा िनवेदक
कधी ýयÖथ भावाने तर कधी ÿथमपुŁषी Ìहणजेच ®ीपाद¸या नजरेतून कथा कथन करतो .
तसे पािहले तर ®ीपादला आलेली सावýपणाची शंका आिण Âयानंतर ती खरी ठłन Âयाचे
झालेले अनुभवातील łपांतर हा कथे¸या घडणीला कारणीभूत ठरलेले घटना क¤þ आहे.
पण हे सावýपण Öवतः¸या नाÂयातÐया माणसापासून सुŁ होऊन पुढे ýयÖथ लोकांकडूनही
ते अनुभवायला येते. या िवचारा¸या गाËयात Öवतःची जागा, Öवतः¸या ह³काचे घर येते
पण ňुव बाळासारखे पृÃवीवर Öवतःचे अढळ Öथान आपण िनमाªण कł शकत नाही ही
बोच ®ीपादला ýÖत करते. Âयामुळे कथाभर ®ीपादची Âया¸या सोबत घडणाöया घटनांचे
अÆवयाथª, एकूण पåरिÖथती बĥलची Âयाची मते येतात. ती मते वरवरची नसून िचंतनातून
Óयĉ झालेली आहेत.
या कथेतील ®ीपाद जो िवचार करतो तो िवचार कथेतील सवªच पाýे करत नाहीत . Â यामुळे
 या¸ या वाट्याला आलेले सावýपण नंतर  या¸ या जाणीवेवर पसłन राहते. हे सावýपण तो
ÿÂ येक ±णात अनुभवतो. इतरांना Â या¸ या या अनुभूतीची कÐ पनाही येत नाही. आिण हा
जाणवणारा सावýभाव खूप खोल व सवªÓ यापी असÐ या ने Â यातून िनमाªण झालेली वेदना
‘िनरंतर’ Ö वłपाची आहे. या कथेत कथे¸ या घडणीत ‘आपली आई स´ खी आई नाही’
याची ®ीपादला आलेली अनुभूती हे घटनाक¤þ ठरते. Â या घटनेतला संवेदनभाव माý Â या
कथेतील Ó यिĉरेखे¸ या – ®ीपाद¸या संपूणª कालावकाशत Ó यापून राहतो . Â यामुळे कथे¸ या
िनवेदनात, घटना -ÿसंग-Ó य³ तीवणªनात सावýभाव ही संवेदना Óयापून राहते आिण कथेतील
िøयाÿितिøया , संवाद, िचंतनातून ती Ó य³ त होत राहते. पुराणातील पाýे बदलून Ö वतःला
जाणवणा -या सावýपणा¸ या भावनेचा भार कमी होतो का याची चाचपणीही कथेतील munotes.in
Page 128
आधुिनक मराठी
128 िनवेदक करताना िदसतो . उदा. ‘समजा , कैकेयी ही थोरली राणी असती आिण ितची मुलं
जर वारसाह³ का ने गादीवर बसली असती , तर ितने कशाला रामाला वनवासात पाठवलं
असतं?’ (पृ.२१) असा िवचार Âया¸या डो³यात येतो. पण हा िवचार Ó यथª असÐ या ची
जाणीवही Â याला लगोलग होते. ‘मग कदािचत रामायण घडलंच नसतं’ याची Â याला जाणीव
होते. यातून या घटनांवरील भाÕ य, Â यावरील िøया-ÿितिøया या वरील िनवेदनातून Ó य³ त
होताना िदसतात .
संपूणª कथािनवेदन ®ीपादचाच नजरेतील आहे; पण काही जागा कथेत अशा येतात कì
ितथे तृतीयपुŁषी िनवेदनािशवाय पयाªय उरत नाही ितथे माý Âयाचा वापर केलेला आहे.
उदाहरणाथª कथेचा ÿारंभ- "®ीपाद तसा दर होळीला 'नंदनवन' मÅये हटकून जायचा .
मुंबईतील धांगडिधंगा आिण अितरेकì आवाज वयानुसार झेपेनासे झाÐयामुळे गेली चार-पाच
वषª तर तो गणपती आिण िदवाळीमÅयेही बöयाचदा ितथे सहकुटुंब जायचा ." (९) हे कथन
®ीपादबĥलचे, Âया¸या जगÁयातÐया åरतीबĥलचे आहे. पण ते ®ीपाद¸या तŌडचे नसून एक
अŀÔय िनवेदक-तृतीयपुŁषी िनवेदक ®ीपादचे हे जगणे कथेतून सांगतो आहे. अशा पĦतीने
दोÆही िनवेदन पĦती कथेत अवलंिबÐया आहेत.
कथेमÅये वणªन शैली ही िदसते. ®ीपाद , Âयाची पÂनी अिनता , Âयाचे वडील , सावý आई,
सावý बहीण वासंती, नंदनवन¸या घरी कामाला असणारी जानकì , जानकìचा नवरा राम
अशा Óयिĉरेखा कथेत असÐया तरी Âयां¸या बाĻ Óयिĉमßवाचे वणªन अिजबात येत नाही.
पण Óयĉì Öवभाव दशªन माý अनेक िठकाणी होते. उदा. ®ीपादची आई ही सावý आई
आहे याची खाýी पटÐयानंतर तो ÿÂय± आईला तसे िवचारतो त¤Óहाितचे वणªन पुढील
शÊदात येते. ‚मेकअप उतरवÐयावर नटनट्या जसे वागू-बोलू लागतात तसं ितचं काहीसं
झालं.‛ (पृ. १९) या वणªनातून घटनेतील तो िविशĶ ±ण आिण Âयातील Âया Óयĉìचे वतªन
यांना नेमकेपणाने िटपलेले आहे. तर जानकì आिण ®ीपदा यां¸यातील सांभाषणातून
जानकì जाÖत ल±ात राहते ती ित¸या तŌड¸या लोकगीतामुळे. ‚आकाशी आकाशी छान
रंगला गं, जानकì न् रामाचा बंगला गं...‛ (पृ. ३१) अशा लोकगीतातील काही ओळी कथा
िनवेदनात जानकì¸या अनुषंगाने येतात.
३ब.३.२. नाकबळी:
आधुिनक काळातील अÂयंत संवेदनशील िवषय या कथेमÅये चिचªला आहे. भारतीय
परंपरेतील ľी देहाबाबत असलेले संकेत व Âया संकेतांना घेऊन आधुिनक युगात होणारी
चचाª या कथेमÅये येते. ľी शरीर Ìहणजे पापाची खाण िकंवा पुŁषांना खेचून घेणारे, Âयाला
Åयेयापासून हटिवणारे आकषªणाचे क¤þ अशा अनेक ÿकार¸या वावड्या समाज Óयवहारात
िदसतात आिण Ìहणूनच "िवÖतवाशेजारी लोणी ठेवलं तर िवतळणारच ना?" िकंवा "धोतरा
शेजारी लुगडं वाळत घातÐयावर काय होणार ?‛ अशी औपरोिधक वा³यÿचारांचा
सुळसुळाट सुł होतो. Ìहणजे सगळा दोष ‘िवÖतव ’ आिण ‘लुगड्याचा’ Ìहणजेच
ľीचादेहाचा असे ठरवून टाकले जाते. Âयामुळे ľीला व ित¸या देहाला दोषी ठरिवÁयाचे
ÿकार भारतीय परंपरेत सराªस होत असतात . ही मानिसकता बदलाचा िवचार या कथेत
मांडला आहे. तसेच ľी देहातील िविशĶ अवयव Ìहणजे आकषªणाचे िबंदू या िवचाराला
आÓहान करणारा िवचार या कथेमÅये आशु या Óयिĉरेखे¸या माÅयमातून मांडÁयाचा ÿयÂन munotes.in
Page 129
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
129 केलेला आहे. "ľी िकंवा पुŁष दोघांपैकì कुणीही जर दुसöयाला Öपशª कłन से³शूअल
Èलेझर िमळवत असतील तर Âयासाठी कÆस¤ट आवÔयक आहे" (४०) काÆस¤ट Ìहणजे
परवानगी . हा िवचार इथे खूप खूप महßवाचा आहे आिण या िवचारात ही कथा िफरताना
िदसते. कारण अशी परवानगी मागणे आिण ती िमळवणे यात समोर¸या Óयĉìचा आदर
िदसतो ितथे Âया Óयĉìला गृहीत धरले जात नाही.
िनवेदन पĦती - कथेमÅये अंजोर, आशू आिण ÿतीक Ļा तीन ÿमुख Óयिĉरेखा आहेत.
संपूणª कथा तृतीयपुŁषी िनवेदनातून साकारलेली आहे. हा िनवेदक सवªसा±ी आहे. Âयामुळे
कथेत घडणाöया घटनांचे कथेतील िनवेदक वणªन करतो ; पण Âयासोबतच तो कथांमधील
Óयिĉरेखां¸या अंतमªनातही डोकावतो . व Âया Óयिĉरेखेला त±णी जाणवलेÐया भावना
िनवेदनाĬारे Óयĉ करतो . उदा. "संभाषणा¸या पाĵªभूमीवर ितला आशुचा मेसेज आठवला .
‘मी तुझं नाक आंजारलं- गŌजारलेलं तुला चालेल का?’ " (पृ. ४२) या िनवेदनामÅये
अंजोरला आठवलेला ितचा वैयिĉक मेसेज तृतीय िनवेदन पĦतीĬारे वाचकांपय«त पोहोचू
शकतो . अशा अनेक गोĶी, भावना कथा िनवेदक सवªसा±ी असÐयामुळे तो वाचकांपय«त
पोहोचू शकतो . अंजोर आिण आशु दोघेही ÿाÅयापक आहेत. Âयां¸या चचाª मानवी मन,
राजकारण , समाजकारण , अथªकारण अशा अनेक िवषयां¸या अनुषंगाने चालतात िकंवा
अंजोरला पूवê आशुच कसा आवडायचा अशा अनेक गतकालीन गोĶी सवªसा±ी
िनवेदनामुळे वाचकाला कळतात . यातून कथा घडणीला एक वळण िमळताना िदसते.
भाषाशैली- या कथेमÅये सदê असणाöया मुलéसाठी सदाªळू' असा शÊद ÿयोग येतो. तर
अंजोर ही चचªक Öवभावाची आहे Ìहणून ित¸या Öवभावाचे वणªन - चचाªळू' असे केलेले
िदसते. या दोÆही शÊद ÿयोगातून नावीÆय िदसून येते.
कथे¸या भाषेचे ÖवŁप मराठी -इंúजी अशा िम® Öवłपातील आहे. ÓयिĉरेखांमÅये संवाद
िकंवा मत मांडणी होते त¤Óहा ती बहòतांश वेळा इंúजीतून होते. तर कथेचे िनवेदन मराठीतून
येते.
'नाबो' करणे Ìहणजे नाकात बोट घालणे असे एक लघुłप संवादाĬारे Óयĉ होते. भाषेत
सांभाळला जाणारा िशĶाचार या लघुłपातून Óयĉ होतो. चारचौघात असताना ‘नाकात
बोट घालणे’ हा वा³यÿयोग थोडा कìळसवाणा आिण Ìहणून तो चारचौघात कसा
वापरायचा Ìहणून Âयाचे लघुłप बनवून तो अशा पĦतीने वापरला जातो. Âयाचा अवलंब
इथे होतो.
आशुला ľी देहातील नाक हे आकषªणाचे क¤þ वाटणे यामागे आशु¸या गतआयुÕयातील -
नाकì डोळी छान नसÐयामुळे गाडीखाली येऊन जीव देणाöया शुभा मावशीची कथा आहे.
Ìहणजे लµनासाठी िकंवा कोणालातरी आवडÁयासाठी नाकì-डोळी छान असणं िकती
महßवाचं असतं हे ती कथा अिधक गडद करते. या संबंधाने कथेमÅये िनवेदनातून,
संवादातून अनेक समपªक वा³य येतात. उदा. "नाक आिण डोळे हे अंतरंगातील भावांचे
िनद¥शक आहेत." तसेच हा िवषय पुढे कथेतील अनेक चचाªपैकì एक िवषय होतो.
कथेत अनेक Ìहणéचा वापरही कथाभाषेला सŏदयª ÿाĮ कłन देताना िदसतो . "सरड्याची
धाव कुंपणापय«त’, ‘बंदर ³या जाने अदरक का Öवाद’ यासार´या Ìहणी कथा िनवेदनात munotes.in
Page 130
आधुिनक मराठी
130 सहजतेने येतात. या Ìहणéचे उपयोजन ÓयिĉÂव दशªन िकंवा Öवभाव िनद¥श करÁयासाठी
होते. मानवी ÓयिĉÂवाचा िनद¥श खोचकपणे अशा Ìहणीतून होतो आिण मुळातच कथा
अंजोर, आशु आिण ÿतीक यां¸या Öवभावाला Âयां¸या वेगÑया ÓयĉìÂवा¸या बाजूंना
मांडणारी आहे Âयामुळे अशा Ìहणéचा यथोिचत वापर होताना िदसतो . "चच¥¸या िवमानाचे
लँिडंग"(पृ.५०), "एवढी सलग बडबड ऐकून अंजुर¸या कानामनात अ±रश : धाप लागली ."
(पृ.४८) अशी ŀकÿÂययाÂमक , लािलÂयपूणª भाषाही कथा िनवेदनात येताना िदसते.
३ब.३.३ मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट:
‘मु³काम पोÖट संÖकृितक पोÖट’ या कथेत मात«ड सर आिण भुवन या ÿमुख Óयिĉरेखा
आहेत. यातील मात«ड लेखक असून Âयांचे मूळ नाव मात«ड भणगे असे होते. पण अिभजन
वगाªचा सवª ®ेķपणा सोडून बहòजन वगाªत सामील होÁया¸या मानिसकतेमुळे Âयांनी Öवतःचे
नाव भणंगे असे कłन घेतले. अिभजन वगाªत असणारा सवª िठकाणचा ®ेķपणा नाकाłन
सामाÆय वगाªत सामील होणे िकंवा Öवतःला सामाÆय समजणे हा िवचार यामÅये Âयांचा
होता.
मॅनेजम¤ट कोसª¸या वेळी भेटलेली नेहा िहने मात«ड सरांची पुÖतके वाचली होती. Âयामुळेच हे
नाव भुवनला माहीत झालं होतं आिण भुवनलाही कोणतेही कåरअर करÁयापे±ा लेखक
होÁयात अिधक Łची होती या कारणामुळेच मात«ड भणंगे आिण भुवन यां¸यात ऋणानुबंध
जोडला गेला होता. लेखक होÁयासाठी काय करावे लागेल याचा शोध घेणारा भुवन मात«ड
भणंग¤पय«त येऊन पोहोचला होता. तो नेहमी Âयां¸यात लेखकपणा¸या खुणा शोधताना
िदसतो . या कथेमÅये मराठी सािहÂय Óयवहारावर भाÕय होताना िदसते. िवशेषत: १९६०
नंतर मराठी सािहÂयात जे ÿवाह िनमाªण झाले Âयातील दिलत व इतर सािहÂय ÿकार
Âयामधील भेद, Âयामागील ÿेरणा व Âयानंतर या सािहÂय ÿवाहात िनमाªण झालेला तोच
तोचपणा यावर ही कथा मात«ड या लेखक Óयिĉरेखे¸या माÅयमातून भाषण करताना िदसते.
कथेतील िनवेदक ÿाÅयापक असणाöया मामा¸या सांगÁयावłन दिलत सािहÂय वाचतो ; पण
पुढे मात«ड सरांशी पåरचय झाÐयानंतर Öवतः अिभजन असूनही बहòजनां¸या बĥल असणारी
सिहÕणुता सरांकडे िदसते आिण Âयांचा दिलत सािहÂयकडे पाहÁयाचा एक वेगळा
ŀिĶकोनही ल±ात येतो. Âयामुळे अिभजन आिण बहòजन या दोÆही¸या मÅये असणाöया
सांÖकृितक फटीत राहóनच लेखन करÁयाचा सÐला मात«ड सरांकडून लेखक होऊ खूप
पाहणाöया भुवनला या कथेत िमळताना िदसतो .
िनवेदन पĦती: कथा िनवेदनासाठी तृतीय पुŁषी िनवेदन तंýाचा अवलंब केलेला आहे.
सुŁवातीला कथेचे िनवेदन हे ÿथमपुŁषी आहे. भुवन हे पाýच कथेचे कथन करते. भुवन¸या
आयुÕयात घडणाöया घटनांचे, अनुभवांचे कथन ÿथम होते. पुढे कथे¸या मÅयानंतर कथा
तृतीयपुŁषी िनवेदन तंýातून साकाł लागते. जोपय«त कथा केवळ भुवन आिण मात«ड सर
यां¸या भोवती िफरत होती तेÓहा ते िनवेदन ÿथम पुŁषी भुवन¸या मुखातून होते. पुढे
कथानका¸या भवतालातील Óयĉéना , घडणाöया ÿसंगांना महßव येऊ लागते तेÓहा ही कथा-
तृतीय पुŁषी Ìहणजेच सवªसा±ी िनवेदन पĦतीने कथन होताना िदसते.
कथेतील Óयिĉिचýण: कथेत भुवन¸या आतेचे, मात«ड सरांचे अशी काही Óयिĉिचýने
कथेत येतात. यातील भुवन¸या आतेचे िचýण हे महßवाचे आहे. जीला कॅÆसरची तŌडात munotes.in
Page 131
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
131 पुळी आलेली आहे. मुंबईतील टाटा हॉिÖपटलमÅये ती औषधोपचार घेत आहे. ितचे वणªन
भुवन¸या अनुभव क±ेतून होताना िदसते. "ितला टीÓही बघताना आपÐया तŌडातील पुळीचे
काहीच सुखदुःख नसतं. ती Âया पाýां¸या फोलपट भुÖकट आयुÕयात रंगलेली असते." (पृķ
५३) यातून ित¸या Öवभावाचे, ित¸यातील िवरोधाभासी वृ°ीचे िचýण होते. पुढे वाचकां¸या
नजरेसमोर ितची ÿितमा अजून ठसठशीत करणारे वणªन पुढीÿमाणे येते. "आपली
कुळकुळीत काळीिबþी पण ठसठशीत , आिण नाकìडोळी आजीबात तथाकिथत नीटस
नसलेली ओबडधोबड चेहöयाची थेट मातीशी नातं सांगणारी आते." (पृķ ५३) या
Óयिĉरेखेचे वणªन करÁयामागे भुवन¸या डो³यातील आÂया िवषयी ती 'टीÓहीतÐया
गोĶéमÅये अिधक रमते' या रागातून होते. कारण या आते¸या जगÁया¸या बरोबर िवरोधी
असणाöया टीÓहीतÐया गोĶीत ती रमते Âयाचे वणªन भुवन पुढील शÊदात करतो .
"मोदका¸या उकडीतून घडवÐयासार´या िदसणाöया कचकडी गोöयागोमट्या आिण
भलतीकडे पॉज घेऊन लाडालाडात लटकं बोलणाöया पाýां¸या सुखदुःखांमÅये एवढी
मÔगूल कशासाठी ?" (पृķ 53) या वणªनात ŀकÿÂययाÂमकता िदसते. मोदका¸या उकडीतून
घडवÐयासार´या व कचकडी गोöयागोमट्या या टीÓही तील पýांना िदलेÐया उपमा सूचक
आहेत. Âयांचे घडीव व ताÂपुरते असणे हे यातून िनवेदकाला सूचीत करावयाचे आहे. हे
टीÓहीतील , ‘इिडयट बॉ³स ’ मधील पाýांचे कृिýम वागणे हे आतेला कसे काय पटू शकते
याचा िवचार भुवनला पडतो . वाÖतव जगणे अÂयंत वेदनादायी असताना कÐपनेतील
सुखाला कुरवाळणारे पाý Ìहणजे भुवनची आते होय. कथे¸या िवषयाला पुĶी देणारे वतªन
या आÂया¸या Óयिĉरेखेकडून होते. Âयामुळे या Óयिĉरेखेचा कथे¸या घडणीत मु´य
सहभाग नसला तरी ते सूचकपणे कथे¸या ÿारंभी येते. Öवभाव दशªनाचा एक नमुना Ìहणून
या Óयिĉरेखेकडे पाहता येतील. सािहÂयातून मांडले गेलेले िवषय एका बाजूला
वाÖतवािभमुख तर दुसöया बाजूला कÐपनातीत असे आपÐयाला सािहÂया¸या इितहासात
पाहता येतात. या ितची वाÖतवाकडे पाठ िफरवणारे वृ°ी, मानिसकता Ìहणून या पाýाचा
िवचार या कथेमÅये करता येतो.
वणªनपरता: कथेमÅये Óयĉì वणªनाबरोबरच ÿसंग वणªनेही येतात. हे कथे¸या łपबंधाचे
महßवाचे िवशेष Ìहणता येईल. ÿसंग वणªन करत असताना अनेक बारकावे ÂयामÅये
िटपलेली िदसतात . उदा. "ये ही है ³या रायटर साब? ते ऐकून काउंटरवर¸या माणसाची
उगीचच कळी खुलली आिण तो Âया¸या डाÓया उघड्या हाता¸या पंजावर उजÓया पंजाची
पालथी चार बोटं आपटत Ìहनाला "िबलकुल. िड³टो ये ही है|" Âयाने भुवनला उजवा हात
उंचावून हवेतली टाळीही िदली." (पृ.५८) इथे ÿसंगवणªनात येणारे बारकावे चमकून जातात .
पुढे मात«ड सरांचे वणªन पुढील ÿमाणे येते- "काही Óयिĉमßव पािहÐयावर कळतं कì, हे
जवानीत राजिबंडे असणार , परंतु उतारवयात सगळी रया गेÐयाने बघणंदेखील नको
वाटतंय असं काहीसं. Ìहणजे उंची बöयापैकì होती, पण खांदे उतरलेले होते. Âयामुळे
शरीरयĶी िकरकोळ वाटत होती. खंगलेली. Âयात Âयांनी घातलेला शटª हा काहीसा ढगळ,
आघळपगड होता. एकूण Âयांचा अवतार हा अकाली वाधª³य आÐयासारखा होता." (पृķ
५९) हे वणªन एक लेखक Ìहणून अपेि±त असणारे 'िदसणे' आिण ÿÂय± पािहÐयानंतर
Âयाचा होणारा िनरास अशा दोन भावनेतून होताना िदसते. पुढे मात«ड सरां¸या
Óयिĉमßवातील अिलĮता पुढील शÊदात विणªली जाते.- "गॉगल न लावता देखील ते
सभोवतालाकडे गॉगल लावून पाहतायेत असं वाटावं." (पृ.६०) Âयां¸या नजरेतील अिलĮता munotes.in
Page 132
आधुिनक मराठी
132 या वणªनात िटपलेली आहे. तर पुढील Óयĉì िचýण करताना येणाöया वणªनात चेहöयावरील
सूàम बारकावे िटपलेले िदसतात . "काउंटरवरÐया माणसा¸या कपाळावर नाका¸या दुतफाª
ओळख पटलेÐया उËया आठ्या उमटÐया ." (पृ.५७) हॉटेलमधील काउंटरवर असणाöया व
मात«ड सरांची ओळख पटवून देणाöया Óयĉìचे हे िचýमय वणªन येते.
या कथेचा łपबंध पाहत असताना आपÐ या ला या कथेची िनवेदन पĦती , वणªनशैली,
भाषाशैली यांचा िवचार करावा लागतो . कथा मुंबईतील आसपास¸ या पåरसरात घडते. तेÓ हा
मुंबईतील ऐशोआरामी वÖ Â यांपासून ते गचाळ वÖ Â यांचे, ितथÐ या जीवनमानाचे वणªनही येते.
एकाच शहराची दोन िËÆन टोके अशा वणªनातून आिवÕ कृत होतात . या वणªनातून कथे¸ या
िवषयातील संवेदनशीलता टोकदार होते. दिलत सािहÂ या तून मांडलेÐ या जगÁ या चे वाÖ तव
या वणªनातून येते. दांडा, खार, जुहó, लोखंडवाला कॉÌ È ले³ स, वरळी, बांþा अशा िकतीतरी
िठकाणांची नावे येतात. º या िठकाणां¸ या नावातूनच ितथल जीवनशैलीची कÐ पना अ´´ या
मुंबईकरांना आहे. दिलत सािहÂ य Ì हणजे कमªकहाÁ या, अधमªकहाÁ या यांचा सुकाळ
असÐ या ची खंत लेखक- मात«ड भणंगे मांडतात.
भाषाशैली: कोणÂयाही कलाकृतीमÅये वापरलेला भािषक नमुना हा Âया कलाकृतीचे घिटत
Öथानातून िनवडला जातो. āेक अप करणे, फेस बूक सार´या सोशल माÅयमातून
एकमेकांशी कने³ट राहणे अशी आधुिनक युगातील भािषक नमुने कथेत येतात. टंगळमंगळ,
अ®ू- िब®ू, िशकावं िबकावं, लेखक- िबखक , सोयिबय असे अनेक अËयÖत शÊद कथेत
येतात. कथागत लेखक याला एकाच शÊदाची दुसरी अथª¸छटा िनमाªण करणारी 'ब'ची
बाराखडी मानतो . अशा अËयÖत शÊदांचा वापर कथा िनवेदनात होतो. जो वा³याथाª¸या
नÓया अथª¸छटे¸या जागा िनमाªण करतो . उदा. अ®ू-िब®ु मधील िब®ू Ìहणजे- असे अ®ू जे
दुःख िकंवा आनंद अशा कोणतीही भावना नसताना डोÑयात येतात ते. तसेच अनेक
Ìहणéचा अवलंब हे या कथेचे भािषक वैभव Ìहणावे लागेल. "राý थोडी सŌगे फार" (पृ.५५),
"नळी फुंकली सोनारे इकडून ितकडे जाई वारे." (पृ. 63), "न घर का न घाट का" (पृ. 63)
"आयÂया िबळावरचा नागोबा " (पृ. ८८), मनी वसे ते ÖवÈने िदसे."(पृ. ९०) अशा अनेक
Ìहणी ओघाने कथा िनवेदनात येतात.
३ब.३.४ संशयकÐलोळात राशोमान:
एखाīा गोĶीकडे पाहÁयाचे ŀिĶकोन संशयामुळे कसे वेगवेगळे ठł शकतात हा या कथेचा
िवषय आहे. कथेचे शीषªक याच गोĶéचे सूचक आहे. मराठी रंगभूमीवरील ‘संशयकÐलोळ’
आिण पाIJाÂय रंगभूमीवरील ‘राशोमान ’ या दोÆही नाटकाचे क¤þ हे ‘संशय’ हेच आहे. हेच
सूचन या कथे¸या शीषªकातून होते. संशयामुळे िनमाªण होणारे गैरसमज आिण Âयातून
बदलणारे िवचारही इथे िनद¥िशत होतात . कथानकाची रचना पारंपåरक कथन पĦतीने न
होता एक वेगळा मागª कथािभÓयĉìसाठी लेखक वापरतो . हे वापरताना लेखक वाचकाला
Âयापा सून अनिभ² ठेवत नाही. तर Âयाची पूवª सूचना कथे¸या ÿारंभी देतो. ‚एकरेषीय गोĶ
नको, कì ती Éलॅश बॅक नको, कì ती िनवेदनाचा कस लागणारी काळाची भेसळ- सरिमसळ
नको. Âयातील सवाªत नाट्यपूणª जे वाटतं ितथूनच सुŁवात करावी . (पृ. ९९) असे लेखक
वाचकांना िनद¥िशत करतो . आिण कथा ‘मÅयंतरा’पासून सुł होते. Âयानंतर कथेचा पूवाªधª,
उ°राधª आिण उपोĤात येतो. िननावी फोन ÿकरण व Âयातून हे कशामुळे झाले या ÿijाची munotes.in
Page 133
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
133 सोडवणूक करणारे अनेक संशय िनमाªण होणे व पोलीस नातलगाची याबाबत मदत घेणे हा
नाट्यपूणª भाग 'मÅयंतर' मÅये येतो. तर संशय ºया गोĶीवर िÖथर होतो ते कारण व Âयाची
पाĵªभूमी ‘पूवाªधाªत’ येते. तसेच मनात िनमाªण झालेला संशयाची एक वेगळीच बाजू समोर
येते तो भाग ‘उ°राधाªत’ येतो. व शेवटी या सबंध घटनेतून हाती आलेले सार कथे¸या
'उपोĤातात ' येते.
कथेतील सवªच घटना Ļा काळाÿमाणे एकामागे एक अशा घडताना िदसतात . अशा घटनांचे
वणªन 'जसे आहे तसे' कथांमÅये येत असते. पण काही कथे¸या मुळाशी ितचे कथानक
सांगÁयापे±ा Âया कथेचा भावानुबंध सांगणे लेखकाला महßवाचा वाटत असतो . मग अशा
कथांची रचना कथेतील घटनांचा øम बदलून होते. या घटना कथेतील भावबंधाला
मÅयवतê घेऊन येतात. रचनेचे हे तंý कथे¸या łपबंधाला िवल±ण ठरिवणारे व कथा
आशयाला , भावानुबंधाला अिधक ठळकपणे मांडणारे ठरते.
िनवेदन पĦती: ही संपूणª कथा ÿथमपुŁषी िनवेदनातून साकारलेली आहे. कथेतील
िनवेदक हा एक नाट्यलेखक आहे आिण तो Âया¸या अनुभवातील गोĶ या कथेĬारे कथन
करतो आहे. ही गोĶ वाचकांना सांगत असÐयाचे कथा लेखक अनेकदा िनवेदनातून
सुचवतो. कथेमÅये जसे कथा सांगणारा कथनकताª- ‚Åयान देऊन ऐका बरं का‛ अशी
उÂकंठा वाढिवणारे िकंवा ऐकणाöयाचे ल± क¤िþत करणारे संवाद मÅये-मÅये Ìहणत असतो .
तसेच या कथेतील िनवेदक ‚तुÌहाला सांगायला हरकत नाही, िकंबहòना सांगायला हवंच कì‛
(पृ. १३) असे वाचकांना िवĵासात घेणारे िनवेदन करतो िकंवा ‚पटतंय ना तुÌहाला?" असे
वाचकांना उĥेशून बोलतो . अशा ÿकार¸या संवादांमुळे तो वाचकांना आपÐया मताशी
सहमत असÐयाचे खाýी कłन घेतो. असा ÿयोग कथेत िजथे आवÔयक आहे ितथेच
लेखक करताना िदसतो . ºयामुळे कथा आपÐया सांगÁया¸या ÿवासात वाचकालाही
सामावून घेत पुढे सरकते. हे िनवेदनाचे वेगळे गुण या कथे¸या बाबतीत सांगता येतील.
Óयिĉिचýण: कथेत येणाöया Óयिĉरेखा या Âयांचे कथेतील 'असणे' व Âयां¸या
असÁयामुळेच कथेत काहीतरी घडणे अशा Öवłपा¸या आहेत. कोणÂयाही Óयिĉरेखेचे
बाĻ वणªन Âयामुळेच कथेत येत नाही; कारण कथा Âयां¸यावर बेतलेली नाही. तर ती बेतली
आहे खुĥ कथेचा िनवेदका¸या- नाट्यलेखका¸या अनुभवावर आिण कथेतील या सवª
Óयिĉरेखा या लेखका¸या अनुभवातील घटनेचा एक भाग आहेत आिण इतर Óयिĉरेखा Ļा
या घटना घडÁयासाठी कारणीभूत आहेत. िनवेदना¸या ओघात या Óयिĉरेखांचे Öवभाव ,
Âयांचे कथेतील असÁयाचे कारण ÖपĶ होते. उदा. रÌया Ìहणजे- ‚Öवे¸छेने संदेश
पोहोचवणारे कबूतर‛, नाटकात काम करणारा िकशोर Ìहणजे- ‘नाजूकनार’, ‘एखादा पेग
जाÖत झाला तर लचकत चालणारा ’ असा आहे. अशी काही िठकाणीच कथानकाची गरज
Ìहणून Óयिĉरेखांचे वणªन येते. ºयातून घटनेला गती िमळते. कथेचा िनवेदक हा एक
नाट्यलेखक असÐयामुळे Öवतःस आलेÐया अनुभवातही नाट्य शोधÁयाचा ÿयÂन करतो
आिण ही बाब तो कथे¸या उपोĤातात कबूलही करतो .
भाषा शैली: ‚संशयाची जळमटं‛, ‚पाÁयात राहóन लोÁयासारखे असणे‛ अशी लािलÂयपूणª
रचना िनवेदनातून िदसते. तर ‚नरो वा कुंजरो वा‛, ‚पाÁयात राहóन माशांची वैर कł नये‛, munotes.in
Page 134
आधुिनक मराठी
134 ‚खाया नही, िपया नही, िगलास तोडा उसका बारा आना‛ अशी वैिĵक सÂय सांगणाöया
Ìहणी, वा³ÿचार िनवेदनात ओघाने येतात.
३ब.३.५ रावण आडनावा¸या पांडवपुýा¸या नावाची जÆमकथा:
सलगपणे एखादी लोककथा ऐकावी अशा पĦतीने ही कथा कथन केलेली आहे. जशा
कुळकथा एखाīा कुळाची उÂप°ी कशी झाले हे िवÖताराने सांगतात. Âयाच पĦतीची ही
‘नाम’कुळ कथा आहे. कथेमÅये ‘मÐहारी पांडव रावण’ नावा¸या Óयĉìचे नाव कसे आले
Âया¸या उÂप°ीची ही कथा आहे.
या कथेत ‘मÐ हारी पांडव रावण’ याची जÆ मकथा तो Ö वतःच या कथेमÅ ये कथे¸ या मु´ य
िनवेदक-Ó यिĉरेखेला सांगतो आहे. कथेचा मूळपुŁष दामूशेठ º याचा वाढिदवस साजरा
करÁ या साठी िमý जमलेले असतात . या िमýांचे िवशेष पुढील शÊ दात येते – ‘‘एकाने तर
लµ न केलंच नÓ हतं. आिण º या कुणी केली होती, ते संसारात पाÁ या तÐ या लोÁ या सारखे
होते.’’ (पृ. 130) इथे संसारातील िमý Ì हणजे पाÁ या तÐ या लोÁयासारखे Ì हणजे संसारात
असून नसÐ या सारखे होते. कवी असणारा राघव, शेजवळ, िपंगळे, पांगारे व माधव ही
िमýांची नावे. यातील माधव, राघव, दामूशेठ आिण Â यांचा एक नोकर -बाळू हे
वानÿÖ था ®मासाठी घराबाहेर पडतात . ‘मना¸ या धावÁ या ला उंबरठाच नसावा ’ या राघव¸ या
किवतेतील ओळीने ही सवªजण ÿेåरत झालेली असतात . ÿवासात दामूशेठ, राघव, माधव
आिण नोकर बाळू इतकेच होते. शरीरसुखा¸ या अपे±ेने गेलेÐ या िठकाणी राघवला यमी
Ì हणजेच सखी भेटते. िजचे ‘घरचे नाव यमी आिण दारचं नाव सखी’ (पृ. १४२) ही
आपणहóन या सवा«सोबत ÿवासात सामील होते. पुढे ित¸ या सतत सोबत असणारा ‘मणी’
यां¸ यासोबत येतो. Â यामुळे हे पुŁष पाच पांडव आिण यमी Ì हणजे þौपदी असे सहाजण
ÿवास करत राहतात . पुढे यांना एक वारकरी भानुदास, एक साधू यांचीही जोड िमळते.
 यामुळे जे पांडव होत ते ‘तांडा’ बनले. पुढे यमी पाच जणांपैकì कोणा¸ या तरी संबंधातून
गरोदर राहते आिण ितला मुलगा होतो. व पुढे रावणाचे मंिदर शोधत जंगलात गेलेÐ या
साधूला एक िदÓ य ŀÕ टी होऊन रावणाचे दशªन घडते. अशा पĦतीने दहा शीर असणारे, दहा
वेगवेगÑया वृÂ ती असणारे एकाच गोÕ टी¸ या शोधात िनघतात . व Â यातून Â यां¸ या पदरी
पडलेले फिलत Ì हणजे मÐ हारी पांडव रावण होय.
िनवेदन पĦती: यातील कथे¸या िनवेदकाला भेटलेला मÐहारी पांडव रावण हा
िनवेदका¸या जाÖत Öमरणात रािहला तो Âया¸या नावामुळे. िवल±ण वेगळे वाटावे असे हे
नाव व Âया मागची गोĶ कथेत कथन केली आहे. खुĥ मÐहारी पांडव रावण हा आपÐया
नावामागची गोĶ िनवेदकला सांगतो. ºयातून ही कथा जÆम घेते. पुढे कथे¸ या आत एक
कथा कथन केलेली आहे. Â यामुळे इथे दोन िनवेदक येतात. एक तर º याला ‘मÐ हारी पांडव’
याची कथा ऐकायची आहे तो मु´ य िनवेदक व दुसरा जो खुĥ ‘मÐ हारी’ Ö वतःची कथा
कथन करतो तो दुसरा िनवेदक होय. पण पुढे याच िनवेदकाचा सूर सवªसा±ी तृतीयपुŁषी
łपातून Ó य³ त होतो. जो आपली कथा सांगून झाÐ या नंतर सवª सूýे ÿथम िनवेदकाकडे
सोपवतो . या कथेमÅ ये कथा ‘रचलेली’ आहे याचे भान वाचकास येते. िशवाय शेवटाकडे
वळताना ÿथम िनवेदक कबूल करतो कì, तो कुणाचीतरी जÆ मकथा ितखटमीट लावून munotes.in
Page 135
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
135 याकथेत उतरवतो आहे. Ì हणूनच या कथेत ‘रचलेÐ या’ कथेचे अनेक िचÆ हे वाचकास िदसून
येतात.
कथे¸ या िनवेदनासाठी सवªसा±ी Ì हणजेच तृतीयपुŁषी िनवेदन पĦतीचा वापर केला आहे.
कथेमÅ ये येणाöया Ó यिĉरेखांचे भािषक वेगळेपण Â यां¸ या Â यां¸ या संवादातून Ó य³ त झाले
आहे. कथे¸ या ÿारंभी कथागत पाý हे ÿथम पुŁषी तंýातून िनवेदन करते. पण पुढे जेÓ हा
‘मÐ हारी’¸ या नावाची कुळकथा ÿारंभ होते ितथून पुढे िनवेदनाचे सवª धागेदोरे तृतीयपुŁषी
िनवेदका¸ या हाती जातात .
या सबंध संúहातील ही एकच कथा लोककथा परंपरेचा तŌडवळा असलेली गोĶीłप कथा
आहे. पण वरवर जरी ती तशी िदसत असली तरी- Öवत:चे नाव Ìहणजे सवªÖव आहे ते
िटकवÁयासाठी माणूस करत असलेÐया कुरघोडी, पाळत असलेले सामािजक संकेत,
नीितिनयम यां¸या पÐयाड जाऊन िनखळ माणूस Ìहणून जगू पाहÁयाचे मानवाचे नैसिगªक
तßव या कथे¸या गाËयात मांडलेले आहे.
भाषाशैली: १९४५ नंतर¸ या नवकथेचे िवशेष सांगताना वसंत आबाजी डहाके Ì हणतात
कì, ‘‘भाषे¸ या वापरातूनच वाÖ तव अथवा वाÖ तवाभास Ó य³ त होत असतो , शÊ दां¸ या
िनवडीतून व वा³ यां¸ या जुळणीतून िवचार , भाव अथवा मनोवÖ था Ó य³ त होत असते.’’ (पृ.
28 मराठीतील कथनłपेः डहाके) हा डहाके यांचा िवचार या काळातील कथांना देखील
लावून धरता येतो. उदा. या कथेत ‘एकोशी घर’ िकंवा ‘एकोशी जागा’ असा संदभª येतो.
कथेमÅ ये जेÓ हा वेÔ या Ó यवसाय करणा -या िÖ ý यांचा संदभª येतो तेÓ हाच या शÊ दांचा अवलंब
िनवेदनात होतो. मुळात úामीण भागामÅ ये Ö ýी देहिवøì िकंवा वेÔ या Ó यवसाय करणे हे
नैितकŀÕ टया गुÆ हा, पाप मानले जाते. Â याला छुÈ या पĦतीची माÆ यता असते. शहरासारखे
ितथे वातावरण असत नाही आिण Ì हणूनच कोणÂ या तरी एका कोप-यात, एकटेच घर
असणारे, चाळी िकंवा गÐ ली त नसणारे घर असा संकेत ‘एकोशी ’ या शÊ दÿयोगातून हातो.
अशा ÿकारचे शÊ द, वा³ ये, संकेत हे Â या कथे¸ या कथाथाªचे अमूतª अंग Ì हणून अवतरताना
िदसतात .
वाटेत भेटणा-या माणसां¸ या भािषक लकबी Â यां¸ या संवादातून लेखकाने िटपलेÐ या
िदसतात . उदा. शरीरसुख देणा-या बाई¸ या शोधात असताना राघवला एका बाजारात
पोपटराव भेटतो. हा पोपटराव राघवला अशा बायांचा पÂ ता सांगातो. ‘‘ितकडे असतात Â या
सłबाई , पाłबाई ! या तुÌ ही...मी वळख कłन देईन. तुम¸ या शहरातÐ या बायांवाणी
नाहीत . डोईवर पदर घेतलेÐ या असतील . कुणाला वाटणार बी नाही.’’ (पृ. १३९) Â या¸ या
संवादातून, Â या¸ या भाषेतून Â या¸ या Ö थािनक भाषेचा लहेजा ल±ात येतो. कथे¸ या
िनवेदनात, संवादामÅ ये भाषेला लािलÂ य ÿाÈ त कłन देणारे अनेक जागा िदसतात .
 यामÅ ये अË यÖ त शÊ दांचा अवलंब अनेक िठकाणी झालेला िदसतो . उदा. थातूरमातूर,
साÅ या सुÅ या, उणीदुणी, िकडूकिमडूक, छंदफंद, खाणाखुणा, अघळपघळ असे अनेक शÊ द
ओघाने येतात. तसेच ‘एकोशी घर’, ‘एकोशी जागा’, ‘पुŁषी लघळ आठवणी ’, िवषयाचं बोट
धłन जाणारा माधव ’, असे िनवेदनामÅ ये अनेक िठकाणी शÊ द-वा³ य ÿयोगातून लािलÂ य
िदसून येते. यातील ‘िवषयाचं बोट धłन जाणारा माधव ’ या रचनेत ŀ³ ÿÂ ययाÂ मकता
िदसून येते. यातून वाÖ तवाची ÿितकृती, आभास िनमाªण होतो. िवषयाला िनरंतर ठेवणं munotes.in
Page 136
आधुिनक मराठी
136 िकंवा तोच िवषय पुढे चालू ठेवणे यासाठी ‘बोट धłन चालणे’ ही वाÖ तव ÿितकृती
उपयोिजली आहे. हा भािषक ÿयोग कथेचा łपबंधाला िनराळेपण ÿाÈ त कłन देतो.
आपली ÿगती तपासा ÿij – तुÌही वाचलेÐया कथासंúहातील कथांचे łपबंध िवशेष नŌदवा.
३ब.४ समारोप एकूणच संपूणª कथा Ļा आधुिनक आशयाला शÊदबĦ करतात . या आशयाला अिभÓयĉ
करत असताना ही कथा रचनाबंधामÅये खूप वेगळे ÿयोग करते आहे असे नाही... पण
ित¸या रचनेचे िवशेष नŌदवावेत इतके लािलÂय माý ित¸यात आहे. यातील ‘रावण
आडनावा¸या पांडवपुýा¸या नावाची जÆमकथा’ ही एकच कथा लोककथा परंपरेचा
तŌडवळा असलेली गोĶीłप कथा आहे. सवªच कथांमÅये पुढारलेÐया, आधुिनक, पुरोगामी
िवचारांचा पाठपुरावा केलेला आहे. ľी-पुŁष िकंवा पुŁष-पुŁष अशा संबंधांकडे पाहणारे
िनखळ िवचार ‘नाकबळी ’, ‘रावण नावा¸या ....’, ‘संशयकÐलोळात राशोमान ’ या कथांमधून
येतात. ľी देहाकडे पाहÁयाची पुŁषािभलाशी नजर बदलावी असे थेट िवचार ‘नाकबळी ’ या
कथेत येतात.
सवª कथांमÅ ये आधुिनक युगाचे भान जपणारी , पåरिÖथतीची जाणीव कłन देणारी चचाª
येते. तसेच हे िवषय भान िविशÕ ट एखाīा पाýाचे मतमांडणीतून आलेले िदसते. उदा.
‘‘जमीन हे िनसगªधन असणे, दादागीरीने, कपट-कारÖ था नाने पूवªजांनी ितचा कÊ जा घेणे,
शेती करणे हा ितचा मूळ हेतू असला तरी ितचे धनसंचयीत वÖ तू Ì हणून ितचे पैशात मोल
ठरवणे, शहरांचे पसरट होत जाणे, शेतीचे È लॉटकरण होणे.’’ अशी आज¸ या काळातील
िचंतेची बाब ‘रावण आडनावा¸ या “’, ‘यý- तý- सावý ’ या कथांमधून मांडली आहे.
एकूणच या काळातील समांतर िवषयांना कथातून मांडÁयाचे काम ही कथा करते. आिण या
आशय , िवषयांना अथाªÆवयी बनिवÁयाचे काम या कथांचा łपबंध करताना िदसतो .
३ब.५ संदभªúंथ सूची १. गाणोरकर , ÿभा (संपा.) : ‘सं²ा संकÐपना कोश, ग. रा. भटकळ फाउंडेशन ÿकाशन ,
मुंबई. प. आ. २००१ . munotes.in
Page 137
‚मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट‛ मधील कथांचा łपबंध
137 २. तांबे , सतीश : ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट, रोहन ÿकाशन , दुसरी आवृ°ी,
िडस¤बर-२०२० .
३. डहाके, वसंत आबाजी : ‘मराठीतील कथनłपे, पॉÈयुलर ÿकाशन , मुंबई, प. आ.
२०१२ .
४. थोरात , हåरIJंþ: ‘कथनाÂम सािहÂय आिण समी±ा , शÊद ÿकाशन , प. आ. जुलै
२०११ .
५. राजाÅय± िवजया (संपा.) : ‘मराठी वाङमय कोश खंड ४, महाराÕů राºय सािहÂय
संÖकृती मंडळ, मुंबई, प. आ.२००२ .
३ब.५ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij.
१. मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट या कथेचा łपबंध उदाहरणासािहत ÖपĶ करा.
२. नाकबळी या कथेचे अिभÓयĉì िवशेष तुम¸या शÊदात नŌदवा.
३. łपबंध Ìहणजे काय ते सांगून यý-तý -सावý कथेतील िनवेदनपĦतीचे िवशेष नŌदवा.
ब) िटपा िलहा.
१. ‘रावण आडनावा¸या “’ कथेची भाषाशैली
२. ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या कथेतील Óयिĉिचýणे
३. ‘संशयकÐलोळात राशोमान ’ कथेतील Óयिĉिचýणे
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. ‘रावण आडनावा¸या “’ या कथेत भेटलेÐया वारकöयाचे नाव काय?
२. ‘रावण आडनावा¸या “’ या कथेत सखी सोबत येणाöया Óयĉìचे नाव काय?
३. ‘नाकबळी ’ या कथेत अंजोर¸या होणाöया नवöयाचे नाव काय?
*****
munotes.in
Page 138
138 ४
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ आधुिनक मराठी कादंबरी
४.३ दिलत सािहÂय आिण दिलत कादंबरी
४.४ लेखक पåरचय
४.५ ‘पुरोगामी’ कादंबरीची आशयसूýे
४.६ ‘पुरोगामी’ कादंबरीचे कथानक
४.७ ‘पुरोगामी’ कादंबरीचा łपबंध
४.८ ‘पुरोगामी’ कादंबरीची आधुिनकता
४.९ समारोप
४.१० संदभªúंथ सूची
४.११ पूरक वाचन
४.१२ नमुना ÿij
४.० उिĥĶे िवīाथê िमýहो , आधुिनक कालखंडातील मराठी तील ‘पुरोगामी’ ही कादंबरी आपÐयाला
अËयासासाठी नेमलेली आहे. या घटका¸या अËयासातून आपÐयाला खालील उिĥĶे साÅय
होऊ शकतील.
१. आधुिनक मराठी कादंबरी¸या Öवłपा चे Öथूल आकलन होईल.
२. आधुिनक मराठी कादंबरीची वैिशĶ्ये समजतील.
३. मराठी दिलत सािहÂय व दिलत कादंबरी यांचा पåरचय होईल.
४. राकेश वानखेडे या आधुिनक कादंबरीकारा¸या लेखनाचा पåरचय होईल.
५. 'पुरोगामी' कादंबरीची आशयसूýे समजतील.
६. 'पुरोगामी' कादंबरीचा łपबंध ल±ात येईल.
७. 'पुरोगामी' कादंबरी¸या अËयासाने आधुिनक मराठी कादंबरीचे Öवłप, रचनाबंध,
गुणिवशेष यांचा Öथूल पåरचय होईल. munotes.in
Page 139
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
139 ४.१ ÿÖतावना सामाÆयतः आधुिनक हा शÊद दोन अथा«नी वापरला जातो. पिहला अथª हा काळाशी
िनगिडत अ सून, दुसरा अथª हा मूÐयांशी िनगिडत आहे. नेहमीच जुÆया कालखंडा¸या
संदभाªत आजचा कालखंड हा आधुिनक असतो. वाđया¸या इितहासात मराठी
सािहÂया¸या ÿारंभापासून Ìहणजे 'िववेकिसंधु' पासून ते पेशवाई¸या पतनापय«तचा
(इ.स. १८१८) कालखंड हा मÅययुगीन मराठी सािहÂयाचा कालखंड Ìहणून ओळखला
जातो. (पूवê याच कालखंडास काही अËयासक ÿाचीन मराठी सािहÂयाचा कालखंड, असे
संबोधत असत.) तर अÓवल इंúजी कालखंडापासून पुढचा Ìहणजे इंúजांची एकछýी
राजवट सुł झाÐयानंतरचा कालखंड अवाªचीन िकंवा आधुिनक कालखंड Ìहणून
ओळखला जातो.
आधुिनक मराठी सािह Âय हे दोन अथा«नी आधुिनक िकंवा अिभनव आहे. अÓवल इंúजी
कालखंडात मराठी सुिशि±तांना, अËयासकांना इंúजी सािहÂयाचा पåरचय झाला. Âया¸या
ÿभावातून मराठीत नÓया ÿकारची सािहÂय िनिमªती होऊ लागली. Âयामुळे मराठीत ÿचिलत
नसलेले कथा, कादंबरी, ÿवासवणªन, चåरý-आÂमचåरý असे वाđय ÿकार पुढे आले.
यामÅये वैयिĉक भावभावना व सामािजक जािणवा यांचे ÿितिबंब पडू लागले. Âया अथाªने
मराठी सािहÂयाचा चेहरामोहराच बदलून गेला. Âयामुळेच आधुिनक सािहÂय हे नवा łप-
साज लेऊन अवतरलेले िदसते.
Âयाच वेळी आधुिनक िकंवा आधुिनकता ही एक मूÐयाÂमक सं²ा आहे. ºयाने आधुिनक
मूÐयÓयवÖथा Öवीकारलेली आहे तो/ते आधुिनक, असे मानले जाते. आता आधुिनक
मूÐयÓयवÖथा कोणती, याचा आपणास िवचार केला पािहजे. बुिĦÿामाÁय, िववेकिनķा,
वै²ािनक ŀिĶकोण, िचिकÂसक वृ°ी, लोकशाही Óय वÖथा व Âया तून पुढे आलेली ÖवातंÞय,
समता , बंधुता, Æयाय, ľी-पुŁष समानता अशी मूÐये Öवीकारणे, या सगÑयांचा समावेश
आधुिनक मूÐयÓयवÖथेत होतो. ºया सािहÂयाने ही आधुिनक मूÐयÓयवÖथा Öवीकारली ते
खरे आधुिनक सािहÂय होय. कादंबरी¸या आशयाला मूÐयÓयवÖथेचा िनकष लावून
तपासÐयास एकाच कालखंडातील कादंबöया या आधुिनक िकंवा परंपरावादी अशा दोन
िवभागात िवभािजत झालेÐया िदसतील. रणिजत देसाई यांनी िलिहलेली व ÿचंड लोकिÿय
झालेली 'Öवामी ' (१९६२) ही कादंबरी परंपरावादी आहे. कारण या कादंबरी¸या शेवटी
सितÿथेचे उदा°ीकरण केलेले िदसते. तर भालचंþ नेमाडे यांनी िलिहलेली आिण मराठी
सािहÂयात मैलाचा दगड ठरलेली 'कोसला ' (१९६३) ही कादंबरी माý आधुिनक ठरते.
कारण या कादंबरीत ÓयिĉÖवातंÞय आिण अिÖतÂववाद या आधुिनक मूÐयांचे दशªन घडते.
थोड³यात कादंबरी हा वाđय ÿ कार मराठीत अÓवल इंúजी कालखंडात इंúजी
सािहÂया¸या ÿभावातून सुł झाला. Âयामुळे हा वाđय ÿकार आधुिनक आहे. परंतु या
नÓया वाđय ÿकारात लेखन करणाöया लेखकांनी आधुिनक मूÐयÓयवÖथा Öवीकारली , असे
नÓहे. Âयामुळे पेहराव अवाªचीन कालखंडातील कादंबरीचा आिण मूÐये माý ÿाचीन
मÅययुगीन कालखंडाचे भलावण करणारी , असाही ÿकार आपणास मराठी कादंबöयांमÅये
पहावयास िमळतो. भालचंþ नेमाडे यांनी मराठी कादंबरीची िवभागणी १. ‘यमुनापयªटन’
ÿवृ°ी - बाबा पĪनजी (वाÖतववादी , समÖयाÿधान) २. ‘मुĉामाला’ व ‘मंजुघोषा’ ÿवृ°ी - munotes.in
Page 140
आधुिनक मराठी
140 लàमणशाľी हळबे व नारो सदािशव åरसबूड (काÐपिनक व रंजनÿधान) ३. ‘मोचनगड ’
ÿवृ°ी-रा. भी. गुंजीकर (ऐितहािसक) अशी केलेली आढळते. यातील ‘यमुनापयªटन’
ÿवृ°ीचे लेखन हे आधुिनक Ìहणता येईल, असे आहे. कारण यामधून आधुिनक काळा¸या
समÖया व वाÖतव जीवनदशªन घडिवÁयात आले आहे. तर ‘मुĉामाला’ िकंवा ‘मोचनगड ’
ÿवृ°ी¸या कादंबö या या काÐपिनक , मनोरंजनपर व ऐितहािसक Öवłपा¸या आहेत. Âयामुळे
कादंबरीचा आधुिनक रचनाबंध Öवीकारलेली व आधुिनक जीवनमूÐयांचा उĤोष करणारी
तीच खöया अथाªने आधुिनक मराठी कादंबरी Ìहणावी लागेल.
४.२ आधुिनक मराठी कादंबरी का. बा. मराठे यांनी 'नावल व नाटक Ļांिवषयी िनबंध' (१८७२) या लेखात कादंबरीला
'नवलपूणª घटनांचा संúह' Ìहटले होते. हे वणªन तÂकालीन कादंबöयांना नजरेसमोर ठेवून
केलेले होते. बाबा पĪनजी यांची 'यमुनापयªटन' (१८५७) ही मराठीतील पिहली कादंबरी
वाÖतववादी व बालिवधवांचे दुःख मांडणारी समÖयाÿधान कादंबरी आहे. या परंपरेत पुढे
कृÕणराव भालेकर – ‘बळीबा पाटील ’ (१८७७) , रा. िव. िटकेकर उफª धनुधाªरी – ‘िपराजी
पाटील’ (१९०२) , हåरभाऊ आपटे – ‘पण ल±ात कोण घेतो?’ १८९०) , ®ीधर Óयंकटेश
केतकर – ‘āाĺणकÆया ’ (१९३०) यांनी भर घातली. ती पुढे िव®ाम बेडेकर, भालचंþ
नेमाडे, भाऊ पाÅये, अŁण साधू, रंगनाथ पठारे, राजन गवस , कमल गोखले, गौरी देशपांडे,
कृÕणात खोत, आनंद िवंगकर अशी िवÖता रत गेली. या परंपरेत मराठीतील अनेक
कादंबरीकारांचा समावेश होतो. मानवी जीवना ¸या िविवध वृ°ीÿवृ°éचे वाÖतव दशªन
घडिवणे, हे या कादंबöयांचे महßवाचे वैिशĶ्य होय.
याबरोबरच मराठीत मनोरंजनपर काÐपिनक कादंबöया लेखनाचा एक ÿवाह सुł झाला.
‘मुĉामाला ’ (१८६१) , ‘मंजुघोषा’ (१८६८) पासून सुł झालेला हा ÿवाह ना. सी. फडके,
िव. स. खांडेकर, सुहास िशरवळकर, अनंत ितिबले, ºयोÂÖना देवधर, बाबा कदम अशा
अनेक लेखकांना कवेत घेऊन पुढे जातो. तर ऐितहािसक-पौरािणक कादंबöयांचा एक ÿवाह
‘मोचनगड ’ (१८७ १) पासून सुŁ होतो, तो पुढे रणजीत देसाई, िशवाजी सावंत, ना. सं.
इनामदार , नाथमा धव, गो. िन. दांडेकर, िव. वा. हडप , िव. स. खांडेकर यां¸या लेखनाने
समृĦ होतो. तसेच तो वाचकिÿय झालेला िदसतो. पुढे ÿेरणा आिण ÿवृ°ी¸या िनकषांवर
अËयासा¸या सोयीसाठी úा मीण, दिलत, ľीवादी , ÿादेिशक, राजकìय , चåरýाÂमक ,
सं²ाÿवाही, मनोवै²ािनक, ÿायोिगक अ से कादंबöयांचे अनेक ÿकार किÐपले गेले. आशय,
िवषय, अिभÓयĉì , रचनातंý अशा अनेक पातÑयांवर कादंबरी बदलत गेली. काळाचा व
अनुभविवĵाचा िवÖतीणª पट कवेत घेणारी ही आधुिनक मराठी कादंबरी आहे.
कादंबरी या वाđय ÿकारािवषयी समी±कांची खालील मते आपण ल±ात घेऊ:
१. "पािथªव संसारािवषयी आÖथा ही कादंबरीची वृ°ी. जीवनाचे कानेकोपरे चौकसपणे
धुंडाळणे, तßवदिशªÂवाचा िकंवा अĩुताचा मागª धłन मूलतः मानवी ÿijांचा िवचार
करणे हा कादंबरीचा ŀिĶकोन, जीवनिवषयक अनुभव वा कÐपना या कादंबरीचा मूळ
आधार िकंवा ितची मु´य सामúी. ही वृ°ी, हा ŀिĶकोन , हा अनुभव वा कÐपना िजवंत munotes.in
Page 141
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
141 Óयिĉिचýां¸या एका िवÖतृत आकषªक कथानका¸याĬारे Óयĉ करणे, ही कादंबरीची
पĦती." कुसुमावती देशपांडे (‘मराठी कादंबरीचे पिहले शतक’, पृ. १६)
२. "कादंबरी Ìहणजे ÿदीघª भािषक अवकाश असलेली, Âयामुळे िवÖतृत संरचना
मांडणारी, अनेक पाýे-ÿसंग अपूणªतेपे±ा संपूणªतेकडे जाÖत झुकलेली आहेत, अशी
सािहÂयकृती." भालचंþ नेमाडे (‘टीकाÖवयंवर’, पृ. १९८)
३. "कथानक , Óयिĉिचýण , लेखकाचा ŀिĶकोन, व यांना अनुłप अशी िनवेदनतंýे,
वणªने, वातावरण िनिमªती, शैली इ. घटकांनी गīात िवÖतृतपणे संघिटत केलेले
वाÖतव जीवनाचे िचýण Ìहणजे कादंबरी होय." ÿा. रा. ग. जाधव (‘मराठी िवĵकोश ’
खंड ३ , पृ. ६००)
४.३ दिलत सािहÂय व दिलत कादंबरी वÖतुतः, दिलत सािहÂय हे फुले-आंबेडकरी ÿेरणेचे सािहÂय आहे. महाÂमा फुले, राजषê
शाहó, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या तीन महामानवांनी वषाªनुवष¥ आिण िपढ्यानिपढ्या
अ²ान , अÆयाय व गुलामिगरी या ±ेýात िखतपत पडलेÐया शूþाितशूþांना जागृत
करÁया साठी मानवमुĉìचा संघषª उभा केला. वेदना, नकार , िवþोह , िव²ानिनķा अशी मूÐये
घेऊन हे सािहÂय पुढे आले. िवशेषतः दिलत आÂमकथने व दिलत किवता जोरकसपणे पुढे
आली. Âयांनी मराठीचे सािहÂयिवĵ ढवळून काढले. अÆयाय आिण वेदनेने भरलेले एक जग
या सा िहÂया¸या माÅय मातून पुढे आले. या अÆयायािवŁĦचा एÐगार या सािहÂयाने
पुकारला. समाजमन भांबावले. बदलले. ‘बलुतं’ (१९७८) , ‘उपरा’ (१९८०) , ‘उचÐया ’
(१९८७) , ‘काट्यावरची पोटं’ (१९८१) , ‘िजणं आमचं’ (१९८७) , ‘माºया जÐमाची
िच°रकथा ’ (१९८२) , ‘तराळ -अंतराळ’ (१९८१) ‘मु³काम पोÖट देवाचे गोठणे’ (१९७९) ,
‘आठवणéचे प±ी’ (१९८३) , ‘बेरड’ (१९८७) , ‘आभरान ’ (१९८४) , ‘आयदान ’ (२००३) ,
‘गबाळ ’ (१९८३), ‘िमटलेली कवाडं’ (१९८३) ‘अ³करमाशी ’ (१९९१) अशा Öवकथनांनी
िवषमते¸या, अÆयाया¸या , जातीय अÂयाचारा¸या अनेक कथा सािहÂया¸या वेशीवर
टांगÐया.
दरÌयान नामदेव ढसाळ, ज. िव. पवार , अŁण कांबळे, केशव मे®ाम, दया पवार , ÿ²ा दया
पवार, मिÐलका अमर शेख, यशवंत मनोहर अशा अनेक कवéनी आपला आøोश व िवþोह
किवतेतून मांडला. मराठी किवतेचे रंगłप बदलून गेले.
Âयाच वेळी शंकरराव खरात, अÁणा भाऊ साठे, अिमताभ , योिगराज वाघमारे, बाबुराव
बागूल, भाÖक र चंदनिशव यां¸या कथांमधून दिलत-वंिचत समाजाचे भेसूर, अÆयायú Öत
जीवन पुढे आलेले िदसते. या समाजा¸या आशा आकां±ा किवतेतून आलेÐया िदसतात.
दिलत वंिचत वगाªचे अÖसल िचýण उभी करणारी कादंबरी तुलनेत उिशरा िलिहली गेली.
अÁणाभाऊ साठे, शंकरराव खरात , ना.रा.श¤डे, बाबुराव बागूल, केशव मे®ाम, अशोक
Óहटकर , बाबाराव मडावी , सुधाकर गायकवा ड, उ°म बंडू तुपे, नामदेव कांबळे, शरणकुमार
िलंबाळे अशा अनेक लेखकांनी हे दालन समृĦ करÁयाचा ÿयÂन केला. तरीही हा दिलत
कादंबरीचा ÿवाह Ìहणावा िततका िवकिसत झाला ना ही. ÿारंभी¸या काळात अÖपृÔय munotes.in
Page 142
आधुिनक मराठी
142 दिलत वगाªचे सवणा«कडून होणारे शोषण आिण Âयातून उभा राहणारा संघषª हे कादंबरीचे
िवषय होते. परंतु कालौघात बदलणारा समकालीन अवकाश पकडणे याकडे दुलª± केले
गेले. Âयामुळे हा ÿवाह िवकिसत हो ऊ शकला नाही.
आधुिनक कालखंडातील राकेश वानखेडे यांनी बदलÂया दिलत जीवनाला ‘पुरोगामी’ या
कादंबरीतून साकार ले आहे. आधुिनक ÌहणिवÐया गेलेÐया कालखंडात दिलत जीवन व
एकूणच आधुिनक मूÐये ÖवीकारलेÐया मानवी जीवनाचे िचý या कादंबरीत येते. याबाबत
सतीश काळसेकर Ìहणतात, “µलोबल ÓयवÖथेने िनमाªण केलेÐया पेचÿसंगांमÅये नेमके
समÆवयाचे सूý घेऊन कशा पĦतीने आपण आपÐया भूमीत पाय रोवून उभे राहावे याचे ती
सुतोवाच करते.” (‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’, पृ. ६७) Âयामुळे या कादंबरीला
केवळ दिलत कादंबरी Ìहणणे अÆयायाचे ठरते. Ìहणून ही कादंबरी खöया अथाªने आधुिनक
युगातील कादंबरी Ìहणणे योµय ठरते. या सवाªचा िवचार आपण या घटका धारे करणार
आहोत .
४.४ लेखक पåरचय कादंबरीकार रा केश वानखेडे यांचा जÆम १८जुलै, १९७९ रोजी झाला. Âयांचे िश±ण एम.
ए. (मराठी), डी. एड. झाले असून, Âयांनी पýकाåरतेचा अËयासøमही पूणª केलेला आहे. ते
नािशक िजÐहा पåरषदेत ÿाथिमक िश±क Ìहणून कायªरत आहेत. Âयांनी २००९ ते २०१४
या पाच वषा«¸या काळात 'ÿबोधन ' िवशेषांकाचे संपादक Ìहणून कायª केलेले आहे. Âयां¸या
'पुÆहा शंबुक' (२०११ ), पुरोगामी (२०१५), िगनीिपग (२०२१) , १२४अ (२०२२) या चार
कादंबöया ÿकािशत आहेत. यािशवाय 'िहंदू : २१Óया शतकातील सामािजक समÖया ' हा
समी±ाúंथ ÿकािशत आहे. Âयांना सावªजिनक वाचनालय नािशक यांचा ‘धनंजय कुलकणê
पुरÖकार’, नारायण सुव¥ सावªजिनक वाचनालयाचा ‘उÂकृĶ कादंबरी लेखन पुरÖकार’,
अहमदनगरचा ‘दीनिमýकार मुकुंदराव पाटील वाđय पुरÖकार’ असे अनेक पुरÖकार लाभले
आहेत. राकेश वानखेडे हे पåरवतªनवादी चळवळीत कायªरत आहेत.
४.५ 'पुरोगामी' कादंबरीची आशयसूýे राकेश वानखेडे िलिखत 'पुरोगामी' कादंबरीची आशयसूýे खालीलÿमाणे सांगता
येतील:
१. पुरोगामी चळवळीतील कायªकÂयाª¸या वैयिĉक जीवनातील अंतिवªरोध.
२. िविवध पुरोगामी संघटना आिण चळवळé¸या िवकास व öहासाची मांडणी.
३. कादंबरीमधील शुĦोधन िशवशरण या मु´य Óयिĉरेखे¸या कौटुंिबक जीवनÿवा सातून
व अंतगªत ĬंĬातून पुरोगामी चळवळéचा ĬंĬाÂमक िवकास.
२. आंबेडकरवादी व मा³ सªवादी चळवळéचा सुĮ संघषª.
३. या दोÆही पुरोगामी चळवळé¸या पीछेहाटीची कारणमीमांसा आÂमटीका व आÂमशोध
या पातÑयांवर करणे. munotes.in
Page 143
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
143 ४. पुरोगामी चळव ळीमÅये िविवध मुखवट्यांनी वावरणारे संिधसाधू नेते व कायªकत¥ यांचे
खरे Öवłप िविवध Óयिĉरेखां¸या माÅयमातून उघड करणे.
५. पुरोगामी चळवळीबĥल पुढील िपढ्या उदासीन होÁया¸या कारणांचा शोध .
६. आंबेडकरवादी व मा³ सªवादी चळवळéमÅये सुĮ Öवłपात असणाöया नैसिगªक
मैýभावाचे तßव अधोरेिखत करणे.
७. आंबेडकरवादी व मा³ सªवादी øांती यशÖवी करणे, ÿÖथािपत करणे व सुरि±त ठेवणे
यासाठी शेवटचा मागªदशªक गौतम बुĦच आहे, याची जाणीव कłन देणे.
अशी काही महßवाची आशयसूýे का कादंबरीत िदसतात .
४.६ पुरोगामी कादंबरीचे कथानक कादंबरीकार राकेश वानखेडे यांची पुरोगामी ही अÂयंत महßवाची कादंबरी आहे. ही कादंबरी
'बुĦ अँड हीज धÌमा' व 'दास कॅिपटल' या दोन úंथांना अपªण करÁयात आली आहे. या
कादंबरी¸या मनोगतात लेखकाने आपली लेखन भूिमका ÖपĶ केली आहे. जॉजª ऑरवेल या
लेखकाने 'Óहाय आय राईट ?' या िनबंधात चा र लेखन ÿेरणा सांिगतÐया होÂया. Âयातील
चौथी लेखन ÿेरणा- “िववेकì आिण दाशªिनकपणे जगाकडे पाहÁयाचा मानवजाती¸या
वृĦीसाठीचा िनकोप ŀिĶकोन िनमाªण करणे” ही आहे. लेखक राकेश वानखेडे या
भूिमकेतूनच ÿÖतुत कादंबरीचे लेखन करीत आहेत. आंबेडकरी आिण डाÓया चळवळé चा
संशय घेत घेतच ÂयातÐया नैसिगªक िमýÂवाचे तßव या कादंबरीत अधोरेिखत केलेले आहे.
या नैसिगªक िमýÂवाचे बीजतßव Ìहणजे या दोÆही िवचारधारा बुĦाशी येऊन िमळतात, अशी
लेखकाची भूिमका आहे. ही कादंबरी वादिववाद, संवाद, समÆवय अशा वैचाåरक Óयूहातून
पुढे जाते.
या कादंबरीत उपोĤात, Âयानंतर तीस ÿकरणे आिण उपसंहार अशी मांडणी आहे.
कादंबरीची सुŁवात एका ÖवÈन ŀÔयाने होते. बेसुमार पाऊस पडतो आहे. महापूर येतो.
सगळे िदशाहीन होतात. एक प ±ी महावृ±ा¸या श¤ड्यावर बसून महावृ± वाचवा, Ìहणून
सवा«ना आवाहन क रतो. अथाªतच हा महावृ± Ìहणजे पुरोगामी चळवळ आहे. ती
वाचिवÁया¸या संदभाªत शुĦोधन िशवशरण िवचार करतो आहे. हा शुĦोधन ऑथªर रोड
जेलमÅये बराक नंबर सोळा मधील क¸चा कैदी आहे. तो पोिलसांना Âयांना हवा तसा जबाब
īायला नकार देतो. पोिलसांनी Âया¸या घłन पुÖतके व इतर सािहÂय जĮ केले आहे.
पोलीस Ìहणतात , "तुÌही खुशाल फासावर चढा. पण देशþोहाचा आरोप घेऊन नको."
Âयां¸या या सÐÐयावर शुĦोधन िवचार करतो आिण पुढे आपली कैिफयत ३०
ÿकरणांमधून िलहóन काढतो. तीच ही कादंबरी आहे.
सारखणी ता. िकनवट (नागपूर) Ìहणजे िवदभाªतून मुंबई येथे शुĦोधन वया¸या बाराÓया वषê
िश±णासाठी येतो. पुढे चळवळीत काम कł लागतो. वाई येथे एक आंदोलन करता करता
तेथील निलनी अËयंकर या मुलीशी ÿेम जमते. आिण ती वाई सोडून Âया¸याबरोबर मुंबईला munotes.in
Page 144
आधुिनक मराठी
144 येते. लµन होते. आकाशवाणीत िनवेिदका Ìहणून काम करते. तोही रेÐवेत ³लाकª Ìहणून
नोकरीला लागतो. Âयांना एक मुलगा व मुलगी होतात.
गावाकडे शेती करणारा धाकटा भाऊ कजªबाजारी होतो. Óयसनी होतो. आÂमहÂया करतो.
Âयाने अडीच एकर जमीन सावकारा कडे गहाण टाकलेली असते. Âया भावाची िवधवा पÂनी
आिण तीन मुली कशीबशी Öवतःची गुजराण करत असतात. Âयांना शुĦोधनने काहीच मदत
केलेली नसते. Âयामुळे कसेबसे िश±ण घेत Âया गåरबीत जगत असतात.
शुĦोधनला असे वाटते कì, आपण िनķावंत आंबेडकरवादी असे सांगÁयाचा ह³क गमावला
आहे. कारण आपण हा चळवळीचा धागा पुढ¸या िपढीपय«त पोहोचिवÁयामÅये कमी पडलो
आहोत. आंबेडकरवाīांनी एक एक ÿij, एक एक िवचार घेऊन चळवळी चालवÐया.
धÌमाची चळवळ , िवपÔयनेची, जातीअंताची, राजकìय स°ा िमळवÁयाची , आर±णाची
इÂयादी अनेक चळवळी झाÐया. परंतु िवचार गितमान झाला नाही. याबाबत शुĦोधन िवचार
करत राहतो . Âयावेळी Âयाचा संवाद Âया¸या आत असलेÐया दुसöया मनाशी Ìहणजे धनुशी
होत राहतो.
या शुĦोधनवर पंधरा लाख Łपये अपहार केÐयाचा गुÆहा दाखल झाला आहे. हा आरोप
खोटा आहे. Âया¸याकडे यशवंत बव¥ यां¸या Öमारका चा पैसा जमला आहे. तो जागा खरेदी
करÁयासाठी वापर ला जातो. पण ÂयामÅये फसवणूक होते. माý इतर कायªकत¥ Ìहणतात,
'आÌहाला न िवचारता हा Óयवहार केला. Âयामुळे पंधरा लाख Łपये भरपाई िदली पािहजे.'
या पैशांची पूतªता करÁयासाठी तो नायगावला Öवतः¸या मा लकì¸या असणाöया दोन
खोÐया ६-७ लाखाला िवकतो. इतर पैशाची जुळणी करÁयाकरता गावाकडे असलेले
Öवतः¸या वाट्याचे शेत िवकÁयाचा िवचार करतो. माý भावा¸या मुलéची दयनीय अवÖथा
पाहóन तो हा िवचार सोडून देतो. कारण Âयावेळी Âयाची मोठी पुतणी सुजाता Âया¸याशी
वादिव वाद करताना Ìहणते,
'मग काय कमवलं काय तुÌही आयुÕयात बडे पÈपा? ºया आई¸या ओटीपो टात एकý
वाढलात , Âयाच भावाला तुÌही आधार देऊ शकले नाहीत, समाजाचं लाख भलं केलं
असेल, पण तुÌही शूÆय आहात, हे Åयानात ठेवा! माझा बाप आिण माझी आई तुÌहाला माफ
करेल; पण मी आिण मा»या या दोन धाकÐया बिहणी तुÌहाला माफ करणार नाहीत. कारण
खरे गुÆहेगार तुÌही आमचे आहात. आयुÕयभर तुÌही Öवतःपुरतं पािहलंत. Öवतः¸या मुलांना
उ¸च आधुिनक वगैरे सवª िश±ण िदलंत. Âयां¸यासाठी कसा वेळ होता तुम¸याकडे? वेळ
असणारच कारण ते तुमचे पोटचे होते. माणूस नेहमी पाठीचा आिण पोटाचा िवचार करायला
लागले ना तर नेहमी पोटचं ®ेķ ठरतं. तुÌही िकतीही मोठे िफलॉसॉफर असा; पण तुÌहीही
अपवाद नाहीत. ' सुजाता (पृķ २६)
शुĦोधन गावाकडील जमीन िवकायचा िवचार रĥ कłन मुंबईत परततो. िवनय अĶपुýे या
डाÓया चळवळीतील का यªकÂयाªला भेटतो. तो Ìहणतो, चुकì¸या आिथªक Óयवहारातून
समाजाचं नुकसान केलं आहे. आता वैयिĉक ÿयÂनातून ही भरपाई कłन िदली पािहजे. हा
िवनय कÌयुिनÖट असतो. परंतु पÂनी धािमªक असते. Âया¸या घरात साúसंगीत पूजा चालू
असते. Ìहणजेच Âयाचे Óयिĉमßवही दुभंगलेले असते. Ìहणून िवनय शुĦोधनला Ìहणतो munotes.in
Page 145
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
145 'िशवशर ण! आ पÐया लढाया आ पण हरायला ÿा रंभ कुठून होतो, ठाऊक आहे? आपÐयाच
घरातून...! (पृ.४३)
या दोन Óयिĉरेखा Ìहणजे आंबेडकरवादी व मा³सªवादी िवचारां¸या ÿितिनधी आहेत.
दोघेही कायªकत¥. परंतु दुभंगलेले. आयुÕयभर चळवळ केली. परंतु पुढ¸या िपढीपय«त
पोहोचवता आली नाही, याचे शÐय दोघां¸याही मनात आहे. शुĦोधन Öवतःचे घर िवकतो
तेÓहा माŁतराव फुलसुंदर या ओबीसी नेÂयां¸या मदतीने रेÐवे कॉटªर मधील दोन खोÐयांची
łम ताÂपुरती िमळिवतो. िशवशरणची दोÆही मुले इंúजी माÅयमातून िशकली आहेत. मुलगा
अनायª आठ लाख पॅकेज घेऊन फॉ³स इंटरनॅशनल कंपनीत नोकरी करतो. मुलगी मागधी
ÿाÅयापक आहे. ितचा पतीही ÿाÅयापक असून दोघे नेट-सेटचे ³लास घेतात. खूप पैसे
िमळवतात. दोÆही मुलांचे अंतरजातीय लµन झाले आहे. परंतु ते िहंदू पĦतीने झाले आहे.
Âयाचे शÐय शुĦोधन¸या मनात आहे. माŁतराव सारखे लोक यावłन शुĦोधनवर टी काही
करतात. माŁतराव रेÐवे युिनयनचा नेता आहे. परंतु तो मु´यमंýी शामराव¸या इशाöयावर
काम करतो आिण शुĦोधनलाही तसेच करायला सुचिवतो. शुĦोधन ते नाकारतो. दुसöया
बाजूला शुĦोधनची पुतणी सुजाता एनजीओ मÅये काम करते. या एनजीओ मुळेच
चळवळीतील कायªकÂया«ची पुढची िपढी ताÂपुरÂया मलमपĘी करÁया¸या मागे लागली आहे,
असे शुĦोधनला वाटते.
पुढे तो दीपंकर वासिनक या चळवळीतील वाचकिÿय ÿिसĦ लेखकाला भेटतो. Âया¸याकडे
मदतीचा हा त मागतो. परंतु दीपंकर Ìहणतो मु´यमंýी Ôयामराव तागडे या¸या िबबळेवाडा
ÿकरणावर िल हó नको. दोन मिहÆयात तुझे देणे िफटेल इतके पैसे िमळतील. अथाªत शुĦोधन
हे माÆय करत नाही. दीपंकर हा पद, पैसा, ÿितķा यामÅये अडकलेला सािहिÂयक आहे. पुढे
ऑिफसमधील सहकारी बोराडे यां¸या मुलां¸या लµना¸या िनिम°ाने मराठा समाज पुरोगामी
चळवळी बाबत कसा अिल Į व तटÖथ राहतो , याची मीमांसा आली आहे. या मराठ्यांची
सरंजामी ÿवृ°ी संपत नाही. वैध-अवैध मागाªने खूप पैसा िमळवणे आिण मोठेपणा िमरवणे
हेच Âयांना आवडते.
दुसöया बाजूला शुĦोधना¸या नाती¸या वाढिदवसा ÿसंगी वेदांत व वैदेही ही नातवंडे
बाहेर¸या खोलीतही येत नाहीत. सून पाया पडत नाही. मान देत नाही. सुतार समाजाची
सून, पण कĘर िहंदू! Âयामुळे शुĦोधनचा आपÐया मुला¸या घरात जीव घुसमटतो. तो
वाढिदवसाला न थांबता तडक घरी येतो. वाटेत िवþोही चळवळीची मुले भेटतात. ते
नेमाड¤चा िनषेध करणा रे पýक काढणा र असतात. नेमाडे हा घुमजाववादी लेखक आहे. िहंदू
परंपराशरण आहे. नेमाड¤चा साधार ÿितवाद हवा, असे शुĦोधन Ìहणतो. Âया राýी
Âया¸याकडे ÿÖतावनेसाठी आलेले ÿा. सुमेध खोāागडे या कवीचे हÖतिलिखत चाळतो.
तेÓहा चळवळीचा कसलाच अनुभव नसलेला पिढक पंिडत आøÖता ळी किवता िलिहताना
आढळतो.
शुĦोधनची मुलगी मागधी ºया चमªकार कुटुंबाची सून झाली आहे, ते कुटुंब कĘर रामदासी
आहे. जाती¸या मागासलेपणाचे फायदे घेते, पण चळवळीशी नाते नाही. अशा Öवाथê
कुटुंबात लेक आनंदाने नांदत आहे. munotes.in
Page 146
आधुिनक मराठी
146 एके िदवशी थर मदन भारसाखळे¸या मृÂयूची बातमी शुĦोधन वाचतो आिण Âया¸या जुÆया
आठवणी जाµया होतात. ढसाळ , ढाले, दिलत पॅंथर, युøांद, मास मुहम¤ट अशा सगÑया
भारलेÐया काळाचा लेखाजोखा Âया¸या मनात जागा होतो.
दरÌयान रेड लाईट एåरयात काम करणाöया मेहłनबी या मुलीने शुĦोधनला दोन ला ख
Łपयांची मदत केली आहे. ितचे खरे नाव डॉ. ÿ²ा दामोदर असून ती एमबीबीएस आहे.
परंतु ती इथे वेÔयांसाठी काम करते. काम करणे सोपे जावे Ìहणून ितने मेहłनबी हे नाव
धारण केले आहे. ती सÂशील आहे. परंतु या वÖतीत काम करता करता आिण एड्स
संदभाªत संशोधन करता करता ती Öवतः एड्सúÖत झाली आहे. पुरोगामी मुÖलीम बॅåरÖटर
छागला , असगर अली इंिजिनयर, हमीद दलवाई यांची “अंजुमने तर³कì पसंद मुसलमीन”
संÖथा याबाबत काही चचाª होते.
याच द रÌयान एक अनपेि±त घटना घडते. शुĦोधनची पÂनी नीलूचे वडील नीलकंठशाľी
यां¸या मृÂयूनंतर एक वषा«नी एक पý नीलूला येते. वाई येथील ÿा¸य वेद िवīा संÖथे¸या
ÿधानाचाया«कडून ते आलेले असते. ÂयामÅये शाľé¸या शेवट¸या आजारपणाचे व मृÂयूचे
भयकारी वणªन येते. शाľीबुवा तßविनķ व ÿांजळ माणूस असतो. Âयांचे शेवटचे शÊद
असता त, "िभमयुग येणार. ि±ितजाकडे िनळी नीिलमेची पहाट आरवते आहे. Âयांनी
आपÐया मुलीला दहा लाख Łपये ठेवलेले असतात. परंतु नीलू व शुĦोधन ते Öवीकारत
नाहीत. याच वेळी कबीरनगर झोपडपĘीतील आ रपीआयचा कायªकताª मनुभाई दोन लाख
Łपये देतो, Ìहणतो. प रंतु िशवशरण ते घेत नाही. कारण तो वाटेल ते धंदे करतो.
Âया¸याजवळ िवचारधारा नाही. या मनोहर¸या संपूणª कुटुंबाची थरारक कहाणी आहे. गाव
पातळीवर दिलत कुटुंबावर कसे भीषण अÂयाचार होतात Âयाची नŌद या िनिम°ा ने झालेली
आहे.
या दरÌयान शुĦोधनने अिÖमतादशª मÅये एक लेख िलिहला आ हे. तो वाचून एन. एच.
अंभोरे आय. ए. एस. यांचे पý येते. ते काँúेसचे समथªन करतात. यािनिम°ाने शुĦोधन व
धनु हे काँúेस¸या भूिमकेची िचिकÂसा करतात. डावे-उजवे सगÑयांना सामावून दोन
दरडीवर हात ठेवणारी काँúेस आहे. ते एकाच वेळेला समाजवादी आिण भांडवलवादीही
आहेत. आरपीआय ही िवÖकळीत राजकìय संघटना असून या प±ाला बाबासाहेबां¸या
नावाचे पाठबळ असÐयामुळे जनाधार आहे, असेही मत शुĦोधन Óयĉ करतो.
शुĦोधन सातÂयाने पुरोगामी चळवळीचा िवचार कर तो आहे. Âयाच वेळी Âयाची मुले माý
चारोधाम याýा, बालाजी दशªन यामÅये गुंतली आहेत. मुलांना इंúजी माÅयमा¸या
शाळांमधून घातले, Âयामुळे मुले सतत Öपध¥¸या जगात वावरली. Âयांना िजंकणे महßवाचे
वाटते. माणूस महßवाचा वाटत नाही. िजÐहा पåरषदे¸या शाळेत िशकलेला शुĦोधन
ÖवकतृªÂवाने पुढे येतो आिण आपÐया परी ने समाजासाठी झटतो. परंतु Âया¸या मुलांना माý
चळवळ आपली वाटत नाही , हे एक ÿकारे शुĦोधनचे अपयशच आहे.
यादरÌयान शुĦोधनला रेÐवे चाळीतील घर åरकामे करावे लागते. तो पÂनीला घेऊन
कामाठीपुरामÅये डॉ. ÿ²ा¸या दवाखाÆयावरील दोन खोÐयांमÅये राहतो. Âयाची वृ°पýात
बातमी येते. ितथे बापाला शोधत मुलगा अनायª व जावई ÿथमेश चौगुले येतात. बापाला
िशÓया घालून आईला घेऊन जाऊ पाहतात. परंतु नीलू जात नाही. शुĦोधन वृ°पýात munotes.in
Page 147
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
147 'पुढारलेÐया समाजात हा देहिवøì Óयवसाय चालतोच कसा ?' असा लेख िलिहतो. ितथेच
सािहिÂयक दीपंकर वासिनक पýकार व फो टोúाफरसह शुĦोधनला भेटायला येतो आिण
शुĦोधन¸या लेखाला पािठंबा देतो. नंतर खाजगी चच¥त- ‘शामराव तागडीची फाईल दे. तुला
हवे ते देईन’, असे Ìहणतो. या मोबदÐयात दीपंकरला आमदारकì िमळणार असते.
कशासाठी आपण आिदवासéसा ठी भांडायचे? ते आंबेडकरवादी नाहीत , असा मुĥा दीपंकर
पुढे करतो. अथाªत शुĦोधन Âयाला ÿितसाद देत नाही.
या पुढील घडामोडी वेगाने घडतात. शुĦोधनची पुतणी सुजाता िहचे लµन आहे, असा फोन
गावाकडून विहनी करते. शुĦोधन पÂनी नीलूसह सारखणीला जातो. परंतु ितकडे वेगळेच
कारÖथा न िशजत अ सते. सुजाताचा होणारा पती िसĦाÈपा कुलाल हा एनजीओ मÅये काम
करत असतो. तो मुळचा गडिचरोली जवळील पेåरिमली गावचा. िशकलेला. बुिĦĶ.
ितकडील आिदवासé¸या जिमनी शासन कोणÂयातरी ÿकÐपासाठी घेणार असते. Âयाला
िवरोध करणारा . पोलीस Âयाला न ±लवादी ठरवू पाहतात. प रंतु तो बधत नाही. आता
लµना¸या बहाÁया ने शुĦोधनला बोलून ¶यायचे. गडिचरोलीत Æयायचे. आिण न±लवाīांशी
संबंध आहे, असे Ìहणून खोट्या चकमकìत मारायचे, असा कट पोलीसच रचतात.
िसĦाÈपा यामÅये पोिलसांना साथ देत नाही. ऐनवेळी िवनय अĶपुýे शुĦोधनला फोन
करतो. गावातून बाहेर िनघायला सांगतो. घरातील Âया¸या दोन पुतÁयाही Âयाला परत
मुंबईला जायला सांगतात. तो पÂनी नीलूसह नांदेड¸या िदशेने टॅ³सीतून जातो. पुÆहा
िनधाªराने मागे िफरतो. गावात येतो. तेथे पोिलसांनी वÖती उद्ÅवÖत केलेली असते.
गोळीबार झालेला असतो. Âया च वेळी िसĦाÈपाचा िमý पýकार दुनबळे भेटतो. िसĦाÈपा
पोिलसांना सामील होत नाही Ìहणून पोिलसांनी Âयाला गडिचरोली जंगलात सोडून िदले.
ितथे न±लवाīांनी पोिलसांचा खबöया Ìहणून Âयाची हÂया केली, असे सांगतो. शुĦोधन व
अĶपुýे पेåरिमलीला जातात. अंÂयिवधी होतो. पुÆहा ते मुंबईला परततात. मुंबईत दोन िद वस
बसून शुĦोधन पेåरिमलीची कÓहर Öटोरी िलिहतो. Âयाच दरÌयान दुनबळे कडून फॅ³स
येतो. ती कÓहर Öटोरी अिधक ÿभावी वाटते Ìहणून शुĦोधन सगÑया पेपरकडे पाठिवतो.
दुसöया िदवशी सगÑया पेपरमधून ती कÓहर Öटो री हायलाइट होते.
ितकडे िवनय अĶपुý¤कडून एका समाजवादी लोकां¸या मािसकाचे संपादकÂव
ÖवीकारÁयाचा ÿÖताव येतो. Âया मािसका¸या कायाªलयात राहÁयाची सोय होणार असते.
Âयाच वेळी एक एन. आर. आय. शुĦोधनला वीस लाख Łपये देÁयास तयार असतो.
शुĦोधन सगळे ÿÖताव नाकारतो. सुर±े¸या कारणावłन पोलीस शुĦोधनला Âया¸या घरात
नजरकैदेत ठेवतात. पोलीस िनरी±क साळी Âयाला न±लवादी Ìहणतो. सुजाता पेåरिमलीला
राहóन सासू-सासö यांची काळजी घेते. तर या सगÑया घडामोडéनी भेदरलेला शुĦोधनचा
मुलगा अनायª परदेशी नोकरी Öवी कारतो. िसĦाÈपा ¸या मृÂयूचा िनषेध मोचाª आझाद मैदान
मुंबई येथे होणार असतो. दोन िदवस आधी विहनी आिण कमा, सुमा या पुतÁया येतात. पुढे
शुĦोधन या मुलéचे लµन कािनफ आिण मि¸छंþ या कैकाडी समाजातील मुलांशी ठरिवतो.
यावेळी शुĦोधन व िवनय अĶपुýे लोकसमूहांना भेटून आिथªक मदत िमळवÁयासाठी बा हेर
पडता त. वाटेत अनेक गोĶéवर चचाª करतात. अनेक समूहांना भेटतात. लोक भरभłन
मदत करतात. हळूहळू Âयां¸याबरोबर खूप सारे लोक चालू लागतात. या वाटचालीत
समाजवादी , कÌयुिनÖट, आंबेडकरवादी यां¸या भूिमकांची चचाª होत राहते. या दोघां¸या munotes.in
Page 148
आधुिनक मराठी
148 सोबत दो न-तीनशे लोकांचा जथा शहराक डे चालू लागतो. चळवळीची गाणी गायली जातात.
सगळे मुंबईत पोहोचतात. आझाद मैदानावर जवळजवळ आठ-दहा हजार लोक जमलेले
असतात. तर लोकांनी केलेÐया मदतीतून जवळ जवळ एक कोटी Łपये जमा झालेले
असतात. पैसे घरी ठेवÁयासाठी व थोडी िव ®ांती घेÁयासाठी शुĦोधन घरी जातो. पहाटे
पोलीस Âयाला अटक क रतात आिण न±लवादी ठरवतात. पुढे तो अठरा मिहने तुŁंगात
राहतो. जामीन िमळत नाही. िवनय व इतर कायªकत¥ ÿयÂन करत राहतात. कामा व सुमा
यांचे लµन होते. सुजाता न±लé¸या समुपदेशनासाठी 'ÿबोधन ' हे क¤þ सुł करते. शेवटी
शुĦोधनची केस मानवी ह³क आयोगा पय«त जाऊन पोहोचते. अशा पĦतीचे कथानक या
कादंबरीत आलेले िदसते.
या कादंबरीवर भाÕय करताना सतीश काळसेकर Ìहणतात, 'आपÐया आसपास असणा रे
काठावरचे िकंवा परीघाबाहेरचे अनेक लोक आहेत, ºयांना जोडून घेणे हे आपले आī
कतªÓय आहे. Âयां¸यावर िश³का मा łन Âयांना दूर लोटणे हे आÂमघातकì आहे. तेही
आपलाच घटक आहेत, असे केले तरच आपला िवÖतार श³य आहे, हे गिभªत सूý या
कादंबरी¸या शेवट¸या काही पानांमÅये येते. जे फारच सूचक आहे, असे मला वाटते.'
(‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’, पृ. ६८)
िबबळवाडा ÿकरण व ितचे पडसाद:
'पुरोगामी' कादंबरीमÅये सवाªत क¤þÖथानी आहे िबबळवाडा ÿकरण ! कादंबरी¸या अकराÓया
ÿकरणात एक शाळकरी मुलगा ही िबबळवाडा फाईल शुĦोधनला आणून देतो. शुĦोधन या
फाईलचा बारकाईने अËया स करतो आिण मु´यमंýी शामराव तांगडे यांने केलेले ÿचंड मोठे
ĂĶाचाराचे व अिधकारा¸या गैरवापराचे ÿकरण समोर येते. हा शामराव तांगडे पूवê
काँúेसमÅये असतो . नंतर Âयाने Öवतःचा प± काढलेला असतो . शुĦोधन ĀìलाÆस पĦतीने
ती सगळी Öटोरी िलहóन काढतो . िबबळवाडा फाईल शुĦोधन¸या हाती लागली आहे, हे
शामराव तांगडे याला कळते. तो एन. एच. अंभोरे, युिनयन लीडर माŁतराव फुलसुंदर,
दिलत सािहिÂयक दीपंकर वासिनक अशा वेगवेगÑया Óयĉéना मÅये घालून ती फाईल
िमळवÁयाचा ÿयÂन करतो . मÅयÖथांमाफªत िविवध ÿलोभने दाखवतो. Öमारकासा ठी पैसे,
अिधकारपदे देÁयाची ऑफर देतो. आम¸या प±ात या, असेही िनमंýण िदले जाते. माý
शुĦोधन ते माÆय करत नाही. मग शुĦोधन ºया रेÐवे चाळीत ताÂपुरता रहात असतो , ती
खोली सोडायला माŁतराव सांगतो. Âयामुळे राहÁयाचे वांधे झालेला शुĦोधन शेवटी
कामाठीपुरा या वेÔयावÖतीत येऊन राहतो .
माŁतराव बरोबर झालेÐया चच¥त शुĦोधन Âयाला खुलेपणाने सांगून टाकतो कì िबबळवाडा
ÿकरणाची फाईल मा»याकडे आली आहे आिण मी लवकरच एखाīा वृ°पýातून Âयाची
मािलका ÿिसĦ करणार आहे. Âयानंतर काँúेस प±ाचा ÿितिनधी असणारा दीपंकर
शुĦोधनकडे येतो. पद, पैसा, समृĦी यांचे ÿलोभन दाखवतो . या आिदवासी लोकांसाठी
कशाला तू संघषª करतोस ? Âयांनी आंबेडकरी चळवळीसाठी काय केले आहे असेही दीपंकर
Ìहणतो . माý आंबेडकरवादी चळवळ आिदवासी ÿijांसाठी उभी रािहली पािहजे, असे
शुĦोधनला वाटते. तो या ÿकरणी ठाम संघषाªची भूिमका घेतो. munotes.in
Page 149
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
149 िबबळवाडा या ठाÁयाजवळ¸या एका गावात िनमªलúाम पुरÖकारासाठी मु´यमंýी शामराव
तांगडे गेलेले असतात . Âयां¸या नजरेत ते गाव भरते. चार हजार एकराची ही जागा
िनसगªरÌय असते. ितथे ते शाईन िसटी ÿकÐप उभा करÁया चे ठरिवतात . Âयासाठी
मलकानी नावाचा िबÐडर नेमला जातो. ‘आंतरराÕůीय मानांकन असणारा शाईन िसटी
ÿकÐप ’ अशी जािहरात केली जाते. आिदवासéना फसवून, पैसे देऊन, धम³या देऊन
Âयांची जमीन बळकावली जाते. úामसभा आिण इतर शासकìय संÖथां¸या मंजुöया
िमळिवÐया जातात . जोर-जबरदÖतीने Âया गावातील लोकांना िवÖथािपत कłन ितथे हा
शाईन िसटी ÿोजे³ट राबिवÁयाचा िनणªय मु´यमंýी तांगडे घेतो. Âयासाठी मु´यमंýी Öवतःचे
६-७ हजार कोटी Łपये लावतो . Âयामुळे अÂयंत वेगात ‘शाईन िसटी’ ÿोजे³टचे काम सुł
होते. हजारो एकर सुपीक शेतजमीन िबगर शेती केली जाते. अनेक पातÑयांवर घोटाळे केले
जातात . शुĦोधन या िवरोधात दोन पĦतीने लढा उभारतो . एक िवÖतृत लेखमाला िलहóन
एका दैिनकातून िनयिमत ÿकािशत करÁयाचा िनणªय घेतो. ती ÿिसĦ होऊ लागताच
राजकìय भूकंप होतो. सवª Öतरावर Âयाची चचाª सुł होते. ºया वृ°पýातून लेखमाला सुł
असते ते वृ°पý अचानक ती लेखमाला बंद करते. मग शुĦोधन दुसöया दैिनकातून पुढील
लेख ÿिसĦ करतो . Âयाच वेळी २२ ऑगÖट २०१४ रोजी िडिÖů³ट मॅिजÖůेट पुढे तøार
दाखल केली जाते. शुĦोधन Öवतः मॅिजÖůेट समोर िबबळवाडा ÿकरणातील अÆयाय
मांडतो. ताबडतोब वृ°पýातून आिण दूरदशªन चॅनलवłन याबाबत उलटसुलट चचाª सुł
होतात . या चचा«मधून शुĦोधन हा Öवतः ĂĶाचारी असÐयामुळे शामराव तांगडे िवŁĦ
बोलÁयाचा Âयाला कोणताही नैितक अिधकार नाही, असा सूर अंभोरे लावतो . ितकडे
िबबळवाडा मÅये िहंसाचार उफाळतो . तीस-चाळीस गावातील आिदवासी एकý जमून
बुलडोझर व इतर वाहने दरीत ढकलून देतात. परÿांतीय कामगारांना तेथून हाकलून लावले
जाते. याची चचाª राÕůीय पातळीपय«त जाते. या ÿकरणावłन मु´यमंýी बदलला जाणार ,
अशी चचाª सुł होते. रेÐवे चाळीत राहÁयाचे वांधे झालेला शुĦोधन शेवटी कामाठीपुरा या
वेÔयावÖतीत येऊन राहतो . शुĦोधन वेÔयावÖतीत रहात असÐयामुळे पोलीसही दबकून
आहेत. ते शुĦोधनवर िचढून आहेत. काही पोलीस हे तेथील फुकटे úाहक आहेत. वेÔया या
अशा फुकट्या पोिलसांना पकडून चॅनलवाÐयांसमोर Âयांची अāू काढतात. शुĦोधनला
कामाठीपुरा येथील Âया¸या राहÁया¸या िठकाणी नजरकैदेत ठेवले जाते. पोलीस पहारा
बसतो . Âयातूनच पुढे शुĦोधनचे न±लवाīांशी संबंध आहेत, असे ठरवून बोगस
चकमकìमÅये शुĦोधनला मारÁयाचा कट रचला जातो. तो यशÖवी होत नाही. माý पुढे
बेिहशोबी पैसे न±ली चळवळीसाठी जमिवÐयाचा आरोप ठेवून शुĦोधनला अटक केली
जाते. या सगÑया गोĶé¸या मुळाशी िबबळवाडा ÿकरण आहे.
या कादंबरीचे कथानक असे अनेक ÿसंग, उपÿसंगांनी भरलेले आहे. असे जरी असले
तरी, ही कादंबरी Ìहणजे केवळ घटना, ÿसंगांची मािलका नÓहे, तर दोन िवचारधारा मधील
वैचाåरक ĬंĬ आहे. पुरोगामी चळवळéचा िचिकÂसक धांडोळा शुĦोधन आिण धनु, शुĦोधन
आिण िवन य, शुĦोधन आिण ÿ²ा िकंवा शुĦोधन आिण भारसाखळे यां¸या चचा«मधून पुढे
आलेला िदसतो. या कादंबरी¸या िनिम°ाने मा³सªवादी, समाजवादी , काँúेस, आर. पी.
आय., āाĺण , मराठा , ओबीसी , चमªकार, भट³या जमाती , आिदवासी , शरद पवार , दिलत
पँथर, युøांद यां¸या भूिमकांची उलट तपासणी करÁयात आली आहे. ती मुळातून वाचली
पािहजे. याबाबत ®ी पाद जोशी Ìहणतात , “आपण सगळेच जण या ना Âया ł पाने या munotes.in
Page 150
आधुिनक मराठी
150 कादंबरीत िदसू लागतो. आंबेडकरी असू तर ते तसे िदसते. कÌयुिनÖट असू तर तेही
िदसतील. मÅयमवगêय असू तर तेही िदसते. आपण सगळे Âया¸यात आहोत. मला वाटते
हीच या कादंबरीची मोठी ताकद आिण यश आहे. सगÑया ÿवाहांची सगळी चचाª िवनय
अĶपुýे आिण शुĦोधना¸या या िनिम°ाने फार ÿवाही पĦतीने शेवटपय«त मांडलेली आहे.”
(‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’, पृ.१११) ही चचाª कादंबरीतील अनेक
संवादातून येते. उदाहरणादाखल Âयाचे काही नमुने खाली िदले आहेत.
“...सो कॉÐड मा³सªवादी Öवतःला बुिĦवादी Ìहणवून घेणार, पण बुĦाचं काय एवढं वावडं
आहे तुÌहाला ला लबावट्यांना कळत नाही.” (िशवशरण - पृ. ४५)
“माझी भूिमका ही कधीकधी माझी नसते. ती मा»या अनुयायांची असते. मोठा नेता कुणाला
Ìहणावं, जो Öवतः¸या अनुयायांचा अनुयायी असतो.” - (मा³सªवादी नेता िवनय अĶपुýे-
पृ. ४५)
"ºया¸या Öवतः¸या मुलीने राजीखुशीने िहंदुÂव पÂकरले, Âयाने फार ÿबोधना¸या गोĶी कł
नयेत. तसेच ºया¸या मुलाने लµन भटजé¸या मंýो¸चारात केले, Âयाला अिधकार नाही
पुरोगामी शÊदाचा उ¸चार करÁयाचा...!" - (माŁतराव फुलसुंदर- पृ. ४८)
“शुĦोधना, पåरवतªनाचं एक आदशª व मूितªमंत उदाहरण Ìहणून आंबेडकरी अनुयायांचा
समूह भारतीय समाजात उभा रािहला. Âयाचे आचार-िवचार , कला-सािहÂय , Âया¸या
चळवळी इतर समूहासाठी जागृत करणाö या ठरÐया , पण ओबीसी समूहा¸या कानी साधी
Âयाची गुजवाताª देखील नाही. Ìहणून आिण Ìहणूनच मा»या मते Ļा सवª हरलेÐया जाती
आहेत. āाĺण कायम पुढारलेले का रािहले? कारण सामािजक बदलांकडे पाहÁयाची ŀĶी
Âयांना इतरांपे±ा िकÂयेक पटीने सकाराÂमक असते. Ìहणून āाĺण हे जातीचे नाव नसून
जेÂयांचं नाव आहे. तसंच आंबेडकरी समूह Ìहणजे लढणाöयांचा समूह आहे.” (धनू- पृ.४९)
“अडाणी लोक मो ठमोठे सािहिÂयक Ìहणून समाजात िमरवतात, Âयापे±ा आम¸या सारखे
उ¸चिशि±त सािहÂयिनिमªती ÿिøयेत असणं कमी धोकादायक आहे, असं तुÌहाला वाटत
नाही का ?” (ÿा. सुमेध खोāागडे – पृ.८९)
“नाही! सजªनाचा आिण िश±णाचा का हीही संबंध नाही.” (शुĦोधन- पृ.९०)
“अÖसल सा िहÂयाचा अथª लावÁयाची ±मता पीएच.डी. धारकात असू शकते. िकंबहòना ती
Âया अËयासøमामुळे, िशÖती मुळे िवकिसत होते; पण सािहिÂयक होणं हा वेगळा ÿकार
आहे.” (शुĦोधन- पृ.९०)
“ 'पुरोगामी' शÊदाचा उगम हा मÅययुगात झालेला आपÐयाला पहायला िमळतो. वेळोवेळी
िविवध पंथ, नवनवे संÿदाय, देशÓयापी भĉì चळवळ तसेच कालसापे± उËया ठाकणाöया
िवþोही आंदोलनांनी ही संकÐपना येथील मातीत Łजवली आहे. पुरोगामी Ìहणजे पुढे
जाणारा , पुढे पाहणारा हा शÊदशः अथª जरी घेतला तरी तो पुरेसा नाही. पुरोगामी ही
संकÐपनाच मोठी Óयापक आिण समĶी समú आहे. मानवी उÂøांतीपासून आपÐयाला हा
िवषय सुł करावा लागतो.” (पृ.९१) munotes.in
Page 151
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
151 “िजÐहावार वतªमानपýा¸या आवृßया िनघतात पण खरंच शपथेवर सांगतो ÿÂयेक
िजÐĻा¸या आवृ°ी¸या संपादकाला Âया िजÐĻातलं कोण िलिहतो ? कोण नाट्यकमê,
कोण िचýकमê , संगीत, िशÐप, øìडा काहीही माहीत नसतं. ÖवातंÞयसेनानी ठाऊक
नसतात. पĪ वगैरे काहीही नाही. Öवतःहóन वतªमानपýा¸या कचेरीत मी अमका ढमका असं
बजावून तुÌही Öवतः चारचारदा सांगत नाहीत तोपय«त संपादक तुÌहाला ओळखणार नाही.
ÿÂयेक संपादकाला आपण काय छापतो? हे कोणीही वाचत नाही यावर गाढ ®Ħा ठेवावी
लागते. ती ठेवली कì आपोआप पेपर चालतो. हे संपादक, संपादक नसून भांडवलदार
मालकाचे पाणके आहेत. Âया पाण³यांनी वतªमानपý संÖकृती मोडत आणली आहे.” (पृ.
६०-६१)
“बघ जेÓहा āाĺण हे सवªशिĉमान होते तेÓहा Âयांना इथÐया गोरगåरबांना सोबत घेऊन हा
देश, हा समाज कुठÐयाकुठे नेता आला असता, पण āाĺणांनी तसं केलं नाही. Ìहणून या
देशा¸या इितहासात āाĺण हे समाजþोही ठरले. Âयांना आणखी आठ दहा िपढ्या तरी
दिलत आिण शोिषत पीिडत िľयां¸या िशÓया खाÓया लागतील. तीच गत मराठ्यांची होईल.
देश Öवतंý झाला. या पुरोगामी राºया¸या क¤þभागी मराठी आले. पण Âयांनीही मराठी
भािषकांचे राºय करÁयाऐवजी मराठ्यांचं केलं. मराठ्यां¸या साठ-स°र वषा«¸या
इितहासाला पाहóन āाĺ णांसारखं समाजþोही Ìहणता येणार नाही, पण या क माली¸या
करÈशनचं काय? आपले जातभाई , सगेसोयरे यापलीकडे Âयांना काहीच िदसत नाही. सारी
लोकशाही आपÐया धनगोत आिण गणगोतांसाठी राबवायची अशी प³कì धारणा मराठा
जातवाÐयांची झालीय काय?” (पृ. ९५)
“शरद पवार हे Öवतः पुरोगामी पण नुसतं पुरोगामी असून उपयोगाचं नाही, तर पुरोगाÌयांनी
शासनकत¥ही असलं पािहजे आिण Âयासाठी वाĘेल ती कोलांटी उडी मारावी लागली तरी
चालेल. पण कायम स°ेत असावं, हे शरद पवारांचं तßव²ान. या तßव²ानापायी Âयांनी
कोणतंही नवं स°ाक¤þ िनमाªण होणार नाही , हे पािहले.” – (मदन भारसाखळे - पृ. १०९)
“उÆहाचं आिण घा माचं रĉिम® दूध आपÐया लेकराला पाजून पाटीखाली झाकून
कळीकाळाचं दåरþी ओझं ओढणाöया बायका तुम¸या सािहÂयाचा िवषय का होत नाहीत ?
सांगा चाåरÞयवान कोण? एकदा बसून चाåरÞयाची पåरभाषा कłन टाका. रोज¸या
भाकरी¸या समरÿijी धडका घेऊन जराजजªर होत, पण तरीही शीलाला जपणाöया लाखो
बायका मी मा»या आसपास पाहते. धडका देता देता कुडीतली ÿाणºयोती गपकन
िवझलेÐया अनेक बायका मा»या Öमरणात आहेत. पण Âयांनी कधीही आपÐया चाåरÞयाचा
सौदा केलेला नाही. हे ते जाितवंत जगणं जेथे नांदतं तेथे तुम¸या लेखÁया का पोहोचत
नाहीत ?” (मेहłनबी – पृ. १११)
“सािßवक चेहरा, मादªव नजर, आत उसळलेÐया तुफानाचे कडेकोट बंदोबÖत करणारे हे
डोळे, असा िपवळाधÌमक मेहंदी¸या पानासारखा चेहरा पािहला कì मा»या आईची आठवण
होते मला हमखास! गेÐया दहा वषा«त चेहरा नाही िदसला मला ितचा कधीच. पण ती अ शीच
आहे तुम¸यासारखी. दारा¸या उंबरठ्यातून जगाचा कानोसा जागृतपणे घेणारी. आपÐया
माणसासाठी रा ýंिदवस कĶणारी. खारं, अळणी पाहणारी. सावलीसारखी पाठोपाठ
धावणारी. सावलीला मन नसÐयासारखी. सावलीला सल आिण सावलीचा को णताही कल munotes.in
Page 152
आधुिनक मराठी
152 नसÐयासारखी. ÓयवÖथे¸या आड दडलेÐया या सावÐयांचा उłस आम¸या घरांमÅयेही
होत नाही. आपण आपÐया सावली¸या ÓयिĉÂवाला जपा ÿाण पणाने. जमलं तर Âया
िनजêव Ìहणून गणÐया गेलेÐया सावलीला आकारही īा आपÐया परीनं.” (मेहłनबी-
पृ.११५)
“मानवता जेथे हलाल होते पावलोपावली अशा समाजात बुĦ हेच आमचे अखेरचे
वसितÖथान , िव®ांतीÖथान असेल. हाच øांतीसूयाªचा िवĵास आÌहाला ÿ²ेने साथª करावा
लागेल, या भूिमकेतून मी हे पैसे तुÌहाला देते आहे. बाकì मी कोणाही शुĦोधनाला ओळखत
नाही.” (मेहłनबी- पृ. ११४)
“शåरयत आिण मुÐला-मौलवीपुढं उभं राहÁयाचं मोठं धाडस बाबा साहेबांमुळे मुÖलीम
पुरोगाÌयांना िमळालं. Âयात बॅåरÖटर छागला, असगर अली इंिजिनयर, हमीद दलवाई ही
सारी माणसं आंबेडकरवादाची एकेक łप आहेत.” (पृ. ११२)
“नाही, मला घर गेÐयाचं वाईट वाटत नाहीये. मला दुःख वाटतंय तुम¸या एकाकì लढतीचं!
तुम¸या सोबत कोणीच असू नये? पोटचा मुलगादेखील? मला रडू याचं येतंय कì
सेनापतीही तुÌहीच आिण सेनाही तुÌहीच? मागे िनशाण धरायला कोणीच नसावं? िनव«श
झाÐयागत! मला याचं वाईट वाटतंय? तुÌही आिण मी नेमकं काय पेरलं आयुÕयभर? काही
चुकìचं बेणं तर Łजवीत आलो नाही ना आपण? याचं मला वाईट वाटतं.” (नीलकांती- पृ.
११६)
“माणसाने माणसाला फĉ जÆम īावा, ĵास īावा , भरारीचे बळ īावं, रÖता माý देऊ
नये.” (नीलकंठशाľी अËयंकर- पृ. ११९)
“मी अ®Ħ आहे Ìहणूनच मी तुम¸यापे±ा कमªठ आंबेडकरवादी आहे. भाबडेपणाने आंबेडकर
समजÁयात अडथळा येतो. अ®Ħ Óहा. कमालीचा अ®Ħ अ सणं ही आंबेडकरवादाची
कसोटी आहे.” (नीलकंठशाľी- पृ. १५७)
“मी बामणीपणा झटकतो तेÓहा तुÌही तो धारण कł नका. नाहीतर हे सगळं केरात जाईल.
दोन टोकांवर असू पण आपण एकाच मूÐयां¸या शोधात िनघालो आहोत. हे पूणª होणारं
वतुªळ आहे, यावर आता माझा िव ĵास बसतो आहे आिण खास Ìहणजे हे जे काही जाणवत
आहे, ते मा»यापे±ा आधी मा»या मुलीला जाणवलं. ितनं मूÐयां¸या शोधात मला सोडलं.
मी कधीच महßवाचा नÓहतो. ” (नीलकंठशाľी- पृ. १५७)
“मा³ सªचं िवधान ओढून-ताणून आिण िवकृत कłन मांडलं गेलं आहे. 'कॉÆůी Êयुशन टू द
िøिटक ऑफ हेगेÐस िफलोसोफì ऑफ लॉ' मÅये Âयांनी धमाªस अफूची गोळी Ìहटलं, पण
वेगÑया अथाªनं. अनुÂसाही वातावरणात ÿाण फुंकÁयाचं काम धमª करतो. ÿचंड शĉì,
ÿचंड ताकद पुरवÁयाची ±मता धमाªत असते, Ìहणून एखाīा नशेपे±ा िझंग आणणारी नशा
Ìहणजे धमª असतो, असं मा³सªला Ìहणायचं होतं. तो ŃदयशूÆय जगाचं ते Ńदय असतं असं
Ìहटला होता. दुःखाचा िनषेध Ìहणजे धमª असतो. हीनदीन लाचारां¸या जगÁयाचा आसरा
आिण उसासा Ìहणजे धमª असतो. जगÁयाची िवल ±ण िझंग एखादी अफूची गोळी सेवन
करावी Âयाÿमाणे. अशा ÿका रचे मा³सªचं मत होतं, पण मागील -पुढील सगळी िवधानं munotes.in
Page 153
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
153 िवसłन केवळ धमª ही अफूची गोळी, एवढंच घेऊन आÌही उदोउदो कł लागलो , असं
माझं मत आहे.” (शुĦोधन- पृ. २२५)
“अÓवल दजाªचं अËयासू आिण िनरलस नेतृÂव लाभूनही समाजवादी चळवळ सामािजक
Æयाया¸या पूतêसाठी काहीही ठोस योगदा न देऊ शकली नाही. हा इितहास आहे आिण हो,
हा इितहास आÌही िनमाªण केला नाही. ÖवातंÞयपूवª काळात आिण ÖवातंÞयो°र काळात
साÌयवाīांना ना राÕůवादी चळवळीचं अंतरंग कळलं, ना येथील ि³लĶ जातीवाÖतवाचं
आकलन झालं आिण Âयामुळेच समाजवादी चळवळीबरोबर साÌयवा दी चळवळीचीही
शोकांितका झाली. आंबेडकरी सािहÂयाÿमाणे मा³सªवादानेही मा³सªवादी सािहÂयाची
चळवळ जÆमास घातली , पण बेताबेताने, भीतभीत. दिलतांसारखा-आंबेडकरवाīांसारखा
आगडŌब कुठे दाखवता आला?” (शुĦोधन- पृ. २४३)
“येथील जातवाÖतव न पटÐयाने समाजवाīांना भारतीय समाज स मúपणे आपÐया
आकलन क±ेत घेता आला नाही. येथील अंध®Ħांना धमªúंथांचा मूलाधार आहे. जातéचा
मुलामा आहे. यावर आता तरी आपण बोलणार कì नाही? आता खरं Ìहणजे मा³सªवादी
सािहÂय खूप झालं. खूप झालेत संपादक आिण उदंड झालेत पýकं आिण मािसकं, पण
Âयात अनुभवाची ºवलंतता कुठे आहे? नुसÂया तßवचचाª उपयोगा¸या नाहीत. खöया
शोिषतांचे ÿितिनिधÂव हे सािहÂय करतंय का? ...इथÐया बहòतांश मा³सªवाīांनी
िहं सारखंच िलिहलं आिण तेही आयुÕयभर दिलतांसोबत िहंदूंसारखेच वागले.
समाजवाīांनी बाबासाहेबां¸या धमा«तरा¸या चळवळीला ÿितगामी ठरवून टाकलं. हा घाव
मला संपादक केÐयाने भłन िनघेल?” (शुĦोधन- पृ. २४३)
“कोण Ìहणतं आÌहाला िमý नकोत? उलट जेÓहा असा पेच पडतो, आता आमची मैýी
कोणाशी होऊ शक ते याचा िवचार करतो तेÓहा आÌही आमचा सगÑयात जवळचा, नैसिगªक
िमýÂवाची श³यता Ìहणून मा³सªवाīांकडेच पाहत असतो. याबाबत इतर कुणाचंही दुमत
असो पण माझं माý काहीही दुमत नाही. पण धमª ही अफूची गोळी हेच सवंग उदाहरण तुÌही
जर बुĦाला लावत असाल तर माý आम ¸यातÐया तडजोडीला आिण नैसिगªक मैýीलाही
अथª उरणार नाही. ” (शुĦोधन-पृ. २४४)
“आंबेडकरांचे धमा«तर Ìहणजे भारतीय समाजात राजकìय जागृतीची जाणीवपूवªक सुł
केलेली एक महßवपूणª लोकशाही ÿबोधनाची ÿिøया होती.” (शुĦोधन- पृ. २४४)
“१९३६ ला पिहÐयांदाच बाबासाहेबांनी राजकìय øांती ही सामािजक व सांÖकृितक
øांती¸या पाĵªभूमीवरच होते हा िसĦांत मांडला होता.” (शुĦोधन- पृ. २४५)
“दादासाहेब गायकवाड यांनी आंबेडकरवादाला ितकडून भांडवलशाही¸या िवŁĦ तर
दुसöया बाजूला जाितसंÖथेिवŁĦ उभे केले होते.
“पोथीिनķ मा³सªवादी हा खरा आंबेडकरवाīांपुढील पेच आहे, तर आंबेडकर फĉ कमªठ
अनुयायी हाच मा³सªवादापुढील खरा पेच आहे. ही पोथीिनķ आिण फĉ पåरवार या दोघांत
दोघांमुळे पुरोगामी चळवळीचे फार नुकसान झालं आहे. (पृ. २४८) munotes.in
Page 154
आधुिनक मराठी
154 जगाची पुनरªचना करणं हा संदेश बुĦ देतो Ìहणून बाबासाहेबांना आकषªण होतं. कारण हा
देश नÓयाने लोकशाहीवादी Ìहणून जÆमास येत होता. Âयाची पुनरªचना करÁयाचं हÂयार
Ìहणजे बुĦ हे आÌही जगाला पटवून देÁयात कमी पडलो. ” (शुĦोधन- पृ. २४९)
“आता आÌही आम¸या िवरोधातला ā सुĦा पचवत नाही. पोÃयांचे गाठोडे घेऊन ही
महाकाय भांडवली यंýणेची आिण जातीय उतरंडीची दरड आÌही कशी चढणार ? हा खरा
ÿij आहे.” (शुĦोधन- पृ. २५२)
“िवनयजी , मी पैसा लोकांकडून उभा करणार. पण कोणÂया लोकांकडून? ºया लोकांची
सÌयक आजीिवका आहे अशा लोकांकडून मी पैसा उभारीन. मला िदलेÐया पैशाला
घामाचा वास आला पािहजे. तरच माझी चळवळ ही नैितक पायावर उभी आहे, असा Âयाचा
अथª होईल.” (शुĦोधन- पृ. २८०)
“कÌयुिनÖट चळवळ ही आंबेडकरी चळवळीची उÂøांत अवÖथा आहे, असं मानायला मी
तयार नाही. या दोÆही समांतर चळवळी आहेत. या दोÆही चळवळéची उÂøांत अवÖथा
Ìहणजे धÌम होय.” (शुĦोधन- पृ. २८४)
“मा³ सªचं तßव²ान Ìहणजे पुरोगािमÂव... øांितकारक पुरोगािमÂव.” -िवनय
“सांÖकृितक संघषª हा देवदेवता, धमªúंथ आिण तßव²ान यांना केवळ िवरोध कłन भागत
नसतो , तर Âयासाठी संÖकृती ºया भौितक आधारावर उभी अ सते, Âया पायाला हात
घालणं भाग असतं. Âया तßवावर आधाåरत दिलत चळवळ तुÌहालाही उभी करता आलेली
नाही.” (िवनय- पृ. ३०१)
“'िवनयजी , बाबासाहेबांचा िवþोह केवळ िहंदू धमाªपुरता नसून तो सवª धमा«ÿित होता. Âयाची
सुŁवात Âयांनी बौĦ धमाªतील पारंपåरक बौĦ नाकाłन आिण नवबौĦ ही नवी ÿबोधन
ÿिøया सुł कłन केली आहे.” (शुĦोधन- पृ. ३१४)
वरील सवª अवतरणे आपण पािहली असता ती िविवध मते मांडणारी व Âया मतांमागील
ŀिĶकोन Óयĉ करणारी आहेत. साÌयवाद , समाजवाद , मा³सªवाद, आंबेडकरवाद,
महाराÕůाती ल राजकारण, धमªकारण आिण या सवाª¸या समांतर सामाÆय -दिलत -उपेि±त
वगाªचा जगÁयासाठीचा लढा असे िचý ही कादंबरी रेखटते. या कादंबरीमधील शुĦोधन,
िवनय अ Ķपुýे, ÿ²ा, नीलकांती, नीलकंठशाľी, सुजाता, माŁतराव फुलसुंदर, दीपंकर
वासिनक , मनुभाई अशा अनेक Óयिĉरेखा आहेत. या कादंबरीतील ľी Óयिĉरेखा अितशय
महßवपूणª आहेत. िवशेषतः िनलकांती, सुजाता व ÿ²ा या ितघी आपÐया िवचारांवर आिण
िनणªयावर ठाम राहणाöया आहेत. या Óयिĉरेखांचा Öवतंýपणे िवचार Óहायला हवा. डॉ.
गंगाधर पानतावणे यां¸या मते, 'या का दंबरीतील िनलू ही सवाªत ÿभावी आिण धीरोदा°
अशा ÿकारची ľी वाटली. नवöया¸या पाठीशी ºया ठा मपणे ती उभी राहते ते िवल±ण
आहे.” (‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’, पृ.२३) कादंबरीतील सवªच पाýांचे
काहीतरी Ìहणणे आहे. भले ते तßव²ानाÂमक असो िकंवा जगÁया तील अनुभवातून आलेले
असो ते मांडÁयाचा ÿयÂन ही पाýे करतात . Ìहणूनच शुĦोधनची पुतणी Âया¸याबĥल ,
Âया¸या चळवळी बĥल असणारे मत मांडते. munotes.in
Page 155
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
155 एकूणच आधुिनक युगातील नविपढी चळवळीकडे कशी पाहते हे िवचारिनशी या कादंबरीत
मांडले आहे. हे िवचार केवळ एकाच Óयĉìची मते नाहीत . तर िभÆन िवचार करणाöया Óयĉì
आिण Âयांचे असणारे ŀिĶकोन यातून Óयĉ होतात . कोणÂयाही एखाīा िवषयावर मत-
मतांतरे असू शकतात आिण ती Óयĉ होणे ही महßवाची बाब आहे. Âयामुळे ही कादंबरी
कोणÂयाही एका गोĶी बĥल आपले मत मांडून थांबत नाही. तर ती चचाª पुढे अखंड सुł
राहावी यासाठी खुली ठेवते. कादंबरीमÅये मा³सªवादी आिण आंबेडकरवादी असे दोन
िवचार ÿवाह िदसतात . जातीअंत आिण वगªअंत असे Åयेय उरी बाळगून लढणारा कायªकताª
या दोÆही ÿवाहातून िदसतो . या दोÆही ÿवाहाची चळवळ , संघषª, परÖपर मतभेद आिण
चळवळीची सīिÖथती अशा अंगाने साधक बाधक चचाª Âयात आहे.
या कादंबरीचे कथानक आिण ती मांडÁयाची पĦत ही लेखकाला या नÓया जीवन पĦतीने
बहाल केली आहे. आिण Ìहणूनच ही कादंबरी आधुिनक युगाची कादंबरी आहे. कादंबरी¸या
या łपबंधाचा िवचार आपण इथे थोड³यात कł.
४.७ 'पुरोगामी' कादंबरीचा łपबंध सािहÂयकृतीला एकिजनसी िकंवा स¤िþय łपबंध असतो. सािहÂयकृती मधील अनुभव,
आशयसूý, शÊदबंध, वा³यबंध, ÿितमा, Óयिĉरेखा, ÿसंग, कथानक , िनवेदक या घटकांची
एकिजनसी संघटना Ìहणजे सािहÂयकृतीचा ł पबंध असे सामाÆयतः Ìहटले जाते.
(łपबंधासाठी रचनाबंध िकंवा घाट असे पयाªयी शÊदही योिजले जातात) या घटकांची
िविशĶ रीतीने संघटना झालेली असते. या घटकांना एकाÂम करणारे कोणते तरी आशयसूý
सािहÂयकृतीत कायªशील असते. हे आशयसूý ित¸या अनेक घटकांना एकाÂम करी त
असते. Âयामुळे सािहÂयकृतीला एकिजनसी संघटना ÿाĮ होते. ितलाच स¤िþय एकता असे
Ìहटले जाते. या स¤िþय एकतेमुळे सािहÂयकृती¸या łपबंधाला कलाÂमक सŏदयª ÿाĮ होते.
कोणतीही सािहÂयकृती Öवतः¸या आशयानुसार Öवतःचा आकृतीबंध ठरवीत असते.
‘पुरोगामी’ ही वैचाåरक कादंबरी आहे. येथे वैचाåरक वादिववाद, पूवªप±-उ°रप± यांची
मांडणी आहे. अथाªतच यासाठी दोन िभÆन Óयĉéचा संवाद ही पूवªअट आहे. या गरजेतूनच
कादंबरीत पुÆहा पुÆहा वेगवेगÑया िवषयावर संवाद आलेले िदसतात. या संवादीÂवा¸या
अटळ गरजेतून कादंबरीमÅये लेखकाने शुĦोधन या नाय काचे अंतमªन ‘धनु’ या łपाने
कादंबरीत आणले आहे.
कादंबरीत िवशेषÂवाने ÿथमपुŁषी िनवेदन आहे. कारण यातील बö याच घटना व ÿसंग
कादंबरीचा नायक शुĦोधन आपणास सांगतो. Âयामुळे ÿथमपुŁषी िनवेदन आलेले
आढळते. ÿसंगपरÂवे व ÓयिĉपरÂवे कादंबरीतील भाषा बदलत जाते. कधी ती काÓयाÂमक
होते. उदाहरणाथª, डॉ. ÿ²ा हीचे संवाद. तर कधी ती तßविचंतना¸या पातळीवर जाते.
उदाहरणाथª, शुĦोधन व िवनय यां¸यातील वैचाåरक चचाª.
िचýमय वणªन हेही या कादंबरीचे एक भािषक वैिशĶ्य आहे. िवशेषतः, सारखणी या Âया¸या
गावी घडलेÐया घटनांचे वणªन िकंवा पुढे पेåरिमली या गावी झालेला िसĦाÈपाचा
अंÂयसंÖकार याचे वणªन िवशेष उÐलेखनीय आहे. या कादंबरीतील नीलकंठशाľी आिण munotes.in
Page 156
आधुिनक मराठी
156 ÿधानाचायª यांची पýे Ìहणजे भाषाशैलीचा एक वेगळाच नमुना आहे. अनेक भावभावनांचे
दशªन या दोन पýांमधून आपणास घ डते.
यासंदभाªत भाÕय करताना संजय पवार Ìहणतात, 'सवª आकृतीबंध, वाđयी न मूÐय, ितचा
फॉमª, Âयातला िवÁयास , सजªनशीलता, भािषक सŏदयª, लय या साöयांचा िवचार करता
खöया अथाªने दिलत सािहÂयातील पुरोगामी ही एकच एक Óयापक भान असलेली कादंबरी
ठł शकते, असे मला वाटते.” (संजय पवार, ‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’,पृ.
४६)
४.८ ‘पुरोगामी’ कादंबरीची आधुिनकता आशयसूýे आिण आकृितबंध या दोन पातळीव र पुरोगामी ही िवल±ण वेगळी असणारी
कादंबरीत आहे. ही वैचाåरक कादंबरी आहे. मराठी दिलत कादंबरीत अशा ÿकारची
कादंबरी यापूवê झालेली नाही. आंबेडकरवाद आिण मा³सªवाद या दोन िवचारधारांमधील
संघषª आिण समÆवय हा या कादंबरीचा गाभा आहे. कादंबरीमÅये शुĦोधन िशवशरण हा
पुरोगामी िवचाराचा नायक आहे. तो सेवािनवृ° आहे. आंबेडकरी चळवळीतील कायªकताª
Ìहणून तो ओळखला जातो. वृ°पýातून, िनयतकािलकांमधून तो लेखन करतो. तरी ही या
पुरोगामी कायªकÂयाªचे वैयिĉक जीवन अंतिवªरोधाने भरलेले आहे. Âयामुळे समकालीन
संदभाªत पुरोगामी कायªकÂयाª¸या जीवनाचा लेखाजोखा या कादंबरीमधून ÿथमच मांडला
गेला आहे.
Âयाच वेळी पुरोगामी चळवळीची सखोल िचिकÂसा ही कादंबरी करते. आÂमटीका आिण
आÂमशो ध या अंगाने कादंबरी पुढे जाते. ही मांडणी अÂयंत अिभनव आहे, Ìहणूनच
आधुिनकतेचे पåरमाण या कादंबरीला लाभले आहे. कादंबरीचा नायक शुĦोधन या¸यावर
पंधरा लाख Łपयां¸या अपहाराचा आरोप आहे. हे पैसे भरपाई कłन देÁयासाठी तो
Öवतःचे घर िवकतो. इतरांची मदतही घेतो. पण Âया मदतीला घामाचा सुगंध असला
पािहजे, असे Âयाला वाटते. Ìहणजे चळवळीतील कोणतेही कायª बेईमानी¸या पैशातून होऊ
नये, असे Âयाला वाटते.
कादंबरीतील दुसरी महßवाची Óयिĉरेखा Ìहणजे िसĦाÈपा कुलाल होय. हा िसĦाÈपा
गडिचरो लीचा आहे. अÆयायाचा बदला घेÁयासाठी तो न±लवादी होत नाही, तर िवधायक
मागाªने Æयाय िमळवÁयाचा ÿयÂन करतो. Âया ÿयÂनात Âयाचा बळी जातो . माý तो Öवतःची
मूÐये सोडत नाही. अनेक संकटे झेलून आपÐया पुरोगामी, संघषªशील वैचाåरक भूिमकेवर
ठाम रा हणाöया ľी Óयिĉरेखा हे या कादंबरीचे एक महßवाचे वैिशĶ्य आहे. या ŀĶीने
िनलकांती व सुजाता या Óयिĉरेखांकडे पाहता येते.
वैचाåरक सािहÂयात जे ÿij उपिÖथत केले जातात, ते ÿÔ न लेखक या कादंबरी¸या
माÅयमातून उपिÖथत करतो, ही या कादंबरीची आधुिनकता आहे. या पाĵªभूमीवर ®ीपाद
जोशी यांचे एक मत िचंतनीय आहे. "येथे ÿचंड िनराशे¸या पाĵªभूमीवर लेखक पुरोगाÌयांना
अÂयंत ताकदीने आशा दाखवतो. हे कलाÂमक łप घेऊन येणे आहे; येथेच या कादंबरीचे
खरे सŏदयª आहे. आपÐया चळवळी लोकांमधून उËया रािहÐया होÂया. आता Âया पुÆहा munotes.in
Page 157
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
157 उËया कराय¸या असतील तर लोकांकडे जा. काय नुसÂया तßवचचाª करत बसला आहात,
अशी सĉ ताकìद ही कादंबरी देते."
łपबंधा¸या ŀिĶको नातून िवचार करता या कादंबरीने Öवीकारलेला घाट अनोखा आहे.
उपोĤात , तीस ÿकरणे व समारोप अशी या कादंबरीची ढोबळ मांडणी आहे. ÿथमपुŁषी
िनवेदन पĦती, नायका¸या अंतमªनाचा ÿितिनधी असणारा धनु ही Öवतंý Óयिĉरेखा ही
कादंबरीची वैिशĶ्यपूणªता आहे. अखंड संवाद व वाद-िववाद यातून ही कादंबरी पुढे जाते.
एका अथाªने ®ीपाद जोशी Ìहणतात Âयाÿमाणे िवचार हाच या कादंबरीचा मु´य न ा य क
आहे. या कादंबरीतील संवाद हे िविवध भाव-भावनांनी नटलेले आहेत. कठोर तßव
िचिकÂसेपासून हळुवार काÓयाÂमकतेपय«त अनेक भावभावनांचे दशªन या संवादांमधून
घडते. िवचारांचा धगधगता आलेख या कादंबरीत सतत हेलकावत राहतो. कठोर
आÂमटीका आिण आÂमशोध यामधून पुरोगामी चळवळीची िचिकÂसा केली जाते. मराठीत हे
ÿथमच घड ले आहे. Âया अथाªने ही कादंबरी आधुिनक आहे. सतीश काळसेकर यां¸या मते,
"यातील भाषाशैली, पाý रचना , ľीपाýे, Âयाचबरोबर िबटवीन द लाईन सांगÁयाची तöहा,
भािषक कौशÐय हे सगळेच पाहता पुरोगामी ही महßवा ची कादंबरी ठरते." यासंदभाªत डॉ.
मह¤þ कदम Ìहणतात, "संवाद चचाª आिण आशयþÓय यांनी तोलून धरलेला कादंबरीचा हा
अवकाश मराठी कादंबरीत नवा आहे. एक एका चळवळीचे मूÐयमापन वेळोवेळी मराठी
कादंबरीने केले आहे. परंतु इतका समú अवकाश कवेत घेणारी ही पिहलीच कादंबरी
Ìहणावी लागेल."
थोड³यात , या कादंबरीने मराठी आंबेडकरवादी कादंबरीत एक मोलाची भर घातली आहे.
तसेच वैचाåरक कादंबरी Ìहणून Öवतःचे एक आढळ Öथान िन माªण केले आहे. ही कादंबरी
पुरोगामी चळवळéची पीछेहाट या महßवा¸या समकालीन ÿijावर बेतलेली असÐयामुळे
कालसुसंगत आहे. आधुिनक आहे. तसेच ती िनÓवळ ÿij मांडून थांबत नाही , तर Âया
ÿijां¸या सोडवणुकìसाठी पयाªयही शेवटी वाचकांसमोर ठेवते. हे करत असताना भाबडा
आशावाद िकंवा ÖवÈनाळू आदशªवाद यांचा कादंबरीला Öपशª झालेला नाही. उलट पुरोगामी
चळवळ चालिवणे ही अÂयंत जोखमीची जबाबदारी आहे. Öवतःचे आयुÕय पणाला लावूनच
या चळवळी त सामील होता येते. तरीही आपण øांितकारी िवचारधारेचे पाईक आहोत,
याचा साथª अिभमान व आनंद बाळगत कायªकताª लोकशाही मागाªने पुढे जात राहतो. याचे
अÂयंत वाÖतवदशê व ÿेरक िचýण कादंबरीमÅये येते. या अथाªने ही कादंबरी आधुिनक
आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij- १९८० नंतर¸या कालखंडातील आधुिनक ÿवाहातील तुÌही वाचलेÐया कोणÂया ही
कादंबरीचे आधुिनकता वादी अंगाने िवĴेषण करा.
munotes.in
Page 158
आधुिनक मराठी
158 ४.९ समारोप एकंदर राकेश वानखेडे िलिखत 'पुरोगामी' ही मराठीतील एक अÂयंत महßवा ची कादंबरी
आहे. आधुिनक मराठी सािहÂयातील दिलत िकंवा आंबेडकरवादी सािहÂय ÿवाहात या
कादंबरीने मौिलक भर घातली आहे. या कादंबरीने वतªमान वाÖतव समजून घेतले आहे.
समकालीन संदभाªतून पुरोगामी चळवळीचा लेखाजोखा मांडला आहे. वसंत आबाजी
डहाक¤¸या मते, 'लेखकाने शुĦोधना¸या łपाने या काळाची पुनरªचना केलेली आहे. Âयामुळे
ही कादंबरी केवळ सामािजक इितहास नाही , ही ती कादंबरी झालेली आहे.'
ही का दंबरी Ìहणजे आंबेडकरवादी व मा³सªवादी चळवळéचा समांतर जाणारा ÿवाह संवादी
Óहावा यासाठी केलेला ÿयÂन आहे. सदानंद मोरे यां¸या मते, “या कादंबरीतले दोन
िवचारÿ वाह हेच या कादंबरीचे नायक आहेत.” यासंदभाªत डॉ. रावसाहेब कसबे Ìहणतात,
"या नायका¸या माफªत ही कादंबरी मा³सªची आिण आंबेडकरांची अÂयंत खोलात जाऊन
चचाª कł लागते. ही चचाª नुसती तßव²ानाÂमक नाही, तर ÿÂय ± Óयवहारा तही ते कसे कसे
घडते याचे ÿÂययकारी िचýण राकेशने पुरोगामी कादंबरीत उलगडून दाखवले आहे.”
मुळातच महाराÕůातील पुरोगामी चळवळ ही सं´येने अÐप आहे. Âयातही ती अनेक गटात
िवभािजत आहे. Âयामुळे पुरोगामी चळवळीची शĉì कमी होते आिण अंतगªत फाटाफुटीमुळे
नवे अनुयायी, नवे कायªकत¥ िमळणे बंद होते. चळवळच थांबते िकंवा संपून जाते. चळवळ
ÿवाही असली पािहजे आिण सामािजक समतेचा, Æयायाचा आú ह चळवळीने कायम राखला
पािहजे. यासाठी समिवचारी असणाöया संघटना, चळवळी यांनी एकý येऊन काम केले
पािहजे. या सवा«साठी बुĦ हा खöया अथाªने ÿेरक आिण मागªदशªक ठरणार आहे. मा³सªवादी
लोक भारतातील जातवाÖतवाकडे दुलª± करतात आिण बुĦाला धमªसंÖथापक मानून दूर
सारतात . असे न करता बुĦाकडे सĦÌम सांगणारा तßव² Ìहणून पहावे, असे कादंबरी
सुचिवते. Ìहणूनच डॉ. गंगाधर पानतावणे Ìहणतात, 'कमªठ दिलत आिण पोथीिनķ
कÌयुिनÖट या दोघांनी आपÐया जुनाट बुरसटलेÐया िवचारांना मागे ठेवून समÆवयाची
भूिमका घेतली पािहजे, असा मÅयव तê सूर Óयĉ करणारी ही कादंबरी आहे.' तर डॉ
सदानंद मोरे यां¸या मते, 'महाराÕůातÐया समÖत पुरोगाÌयांसाठी ही का दंबरी Ìहणजे एक
आरसा आहे... या का दंबरीमÅये राकेश वानखेडे यांनी कोणतीही बाजू घेतली नाही. माý
आरसा सगÑयांना दाखिवलेला आहे. आंबेडकरवाīांना आिण आंबेडकरी चळवळीलासुĦा
हा दाखवलेला आहे. ताÂपयª, हे आÂमपरी±णसुĦा आहे आिण आÂमटीकासुĦा आहे.”
४.१० संदभªúंथ सूची १. पुरोगामी- राकेश वानखेडे
२. ‘पुरोगामी : चळवळé¸या अंतरंगाचा शोध’ - संपादक डॉ. िवनायक पवार, डॉ. िवनायक
येवले
३. ‘आधुिनक मराठी सािहÂय : Öवłप , आकलन आिण आÖवाद ’ - संपादक डॉ. संदीप
सांगळे munotes.in
Page 159
आधुिनक मराठी कादंबरी- ‘पुरोगामी’- राकेश वानखेडे
159 ४. ‘दिलत कादंबरी : Öवłप आिण समी±ा’ - डॉ. ÿदीप सुरवाडकर
५. ‘दिलत कादंबरी : आशय आिण आिवÕका र’’ - डॉ िवलास काळे
६. ‘मराठी दिलत कादंबरीची अिभनव वाटचाल ’- डॉ. सुशील ढगे
७. ‘आधुिनक मराठी सािहÂय आिण सामािजकता ’ - संपादक डॉ. मृणािलनी शहा, डॉ.
िवīागौरी िटळक
८. ‘आधुिनक मराठी वाđयाचा िवĴेषणाÂमक इितहास ’ - फुला बागूल
९. ‘मराठी िवĵको श- खंड एक’
४.११ पूरक वाचन १. ‘दिलत पँथर’ – संपादक- शरणकुमार िलंबाळे
४.१२ नमुना ÿij अ) दीघō°री ÿij
१. 'पुरोगामी' कादंबरीचे मु´य आशयसूý कोणते, ते संदभाªसह ÖपĶ करा.
२. 'पुरोगामी' कादंबरी¸या łपबंधाचे गुणिवशेष सिवÖतर िलहा.
ब) टीपा िलहा.
१. ‘पुरोगामी’ कादंबरीतील ľी Óयिĉरेखा
२. ‘पुरोगामी’ कादंबरीतील धनु
३. िबबळवाडा ÿक रण
*****
munotes.in
Page 160
नमुना ÿijपिýका
तृतीय वषª बी. ए. सý-V,
अËयासपिýका ø. 8- आधुिनक मराठी सािहÂय
सýांत परी±ा १०० गुण
सूचना:
१. सवª ÿij सोडिवणे आवÔयक आहे.
२. अंतगªत पयाªय ल±ात ¶या.
३. ÿijांसमोरील अंक गुण दशªिवतात
ÿij १ अ- आधुिनकतावादी सािहÂया¸या Öवłपिवशेषांची चचाª करा. (२०)
िकंवा
आ- भारत आिण महाराÕůातील आधुिनकतेचा पåरÿे± तुम¸या शÊदात नŌदवा.
ÿij २ अ- आधुिनक मराठी कथेचा आढावा ठळक टÈÈयां¸या आधारे ¶या. (२०)
िकंवा
आ- आधुिनक मराठी कादंबरी¸या बदलातील टÈपे नमूद कłन Âयाचे िवशेष
नŌदवा.
ÿij ३ अ- ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या संúहातील कथांमधून िदसणारी आधुिनक
मूÐये ÖपĶ करा. (२०)
िकंवा
आ- ‘मु³काम पोÖट सांÖकृितक फट’ या संúहातील ‘यý-तý-सवªý’ या कथेचा
आशय व łपबĦ ÖपĶ करा.
ÿij ४ अ- 'पुरोगामी' कादंबरीचे मु´य आशयसूý कोणते, ते संदभाªसह ÖपĶ करा. (२०)
िकंवा
आ- ‘पुरोगामी’ या कादंबरीतील िविवध Óयिĉरेखा कादंबरी¸या आशयाला कसे
पुढे नेतात ते ÖपĶ करा.
ÿij ५ िटपा िलहा (कोणÂयाही दोन) (२०)
अ. ÿबोधन चळवळ
ब. ह. ना. आपटे
क. ‘पुरोगामी’ कादंबरीतील शुĦोधन
ड. ‘नाकबळी’ कथेतील िवचारधारा
***** munotes.in